Book Title: Charaka Samhita
Author(s): Ramprasad Vaidya
Publisher: Khemraj Shrikrushnadas Shreshthi Mumbai
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009547/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANJAL NANAND LLAAAALLS NAYA ALLL NNNNNNN av amYR UPER Navati sana FASLEERIODireeaasee ||shriiH // carakasaMhitA shriimnmhrssiprvrcrkrnniitaa| HOS zaka 27305 dNFAN 4 RE SWER PING DIS.sh kI pariyAlArAjyAntargataTakasAlanivAsipaNDitadvArakAdAsAtmajA''yurvedoddhArakavaidyapaJcAnanavaidharalarAjavaidyapaNDitarAmamalAdevaidyopAdhyAyaniracita prasAdanIbhAkATIkAhAhitA ___ tatrAya prathamo bhAgaH 1. kSemarAja-zrIkRSNadAsa-preSTinA mumbayyAM svakIya : "zrIveTezvara" sTIs-mudraNayantrAlaye . mudrayitvA prkaashitH| .... saMvat 1952, zake 1844, Mop asya pranthasya sarve'dhikArA rAjakIyaniyamAnusAreNa "zrIveTara" / yantrAlayASipatinA svAyattIkRtAssanti / HRSNRanastavabsaelanatavaadalatakavacatalaatalatastola jA MEDY 9 ... SALA 7EMATIRLIVaria ESARMA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - . TE. TTP Ctnhukuri Likha / "yA %AVY ast armat AAAL E - - mi A mins . . - . ... C - ." - paTiyAlArAjyAntargataTakasAlanivAsipaNDitadvArakAdAsAtmajA''yurvedoddhArakavaidyapaJcAnanavaidyaratnarAjavaidyapaNDita raamprsaadvaidyopaadhyaayH| 61 ". ma - Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ----- - - : Ren 27 ta Yi Yi Yi Yi Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Huo Shi Dui ardhAMgI zivakI mUrti San Ceng IFESheng Di Tu ] Shi " Bi Ru Zhong Zhong Zhong Zhu Nan Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong . Qu Hou MARE Di 09/18 Ao Yuan . Zhi 2 Zhi ICE , Ming " - - Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ panvatarI vaidyarAjako mUrti. : 2C - - EDESSES/%3DZDSs: -- - SIMIT AMERA AAMIRI ALLE HDAY de4 MAU - Me - - REE - - 14 Van A - SHORD MARRAOMeena RAN ALIHITI Path IRATRAPARA CALCUPah HOPLE . Un INHIV - .... RE. - ... 4. -triM L Pain) 13-- -- - - 25 - - - - - - - Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Visitua AyurvedasvarUpam fi caraka saMhitA | prajApati zrotA. AyurvedAbhimAnI dhanvaMtari svarUpam. brahmA vaktA. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraka sNhitaa| kamara jA azvinIkumArI zrotArI - (All BHIL 3. Varale ladaki ma PLEASATHI HAHI - - . 4.Jasna bharadvAja zrotA. iMdro Pr: ........ . C.. . F. - - - Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ crksNhitaa| - - bharadvAjovatA. - jamadani vasiSTha kasapAdha: RSayAonAra SNA - CHE MS sAna Lava.. . RAN.CE ANYARI ANTARNATTA Su STMARELATriram -- - INDIA THIAR - - ziSyA zrotAraH bhailaH janukarNa... puvarSasuH gurumvaktA. niveza SCHIMS KHISTAN - 4 HINA MA ANIK - USDLESE - - YOURXODU E - Nea. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 caraka saMhitA | carakaprati saMla malaH vaktA agnivezo loke kya upadeSTA graMthakartA AtreyaH zrotA. hRdabalama Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - --- - 5 %) &. 3 . ka S bnTylnsllsnw crksNhitaa| TET TITIRTI illi liluzthaka IIIIII S ' 2 - { W S s P- che kirtime - - * H S - - - - Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ crksNhitaa| - - - vIbhatsa jvara. SAS Nmm FSA X a de ALLA.. Tuitment lIITHUAMAR Marne 14 HEN TIVAN 16AE Co: - SHI SARAL - - . . . .. - - - - - - - - - - Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ///////// " Politilipin caraka saMhitA | trizirAjvara Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 *hadhbest meet the Dandies Kidding D caraka saMhitA / 1 kApila jvara. O Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2016-17VIETNERASHINESERTREATE useraterCATEGYPETEAMENTERENTENTS THE Fish T ransPITTEMaierriveSPOR9 PANT REMENTLM intenter PHPAAAmer Murrent MMENTLEY - -- - -- --- - ---- -- --- De SIMOWAN THE M He DE LG . Yi Gong AIRITIVIN - MINAIM - AIR NICS Zhong Men RSS ( friLi You - Ang, frien FIFAL - 8 Shi Lu Er ) Gong Yu Chi " ] g " Yu - HP fine T1. Zhong " - . Tuan ( - - -- . Zai Ci Xie Yu Ran AIRITIE Gong Zi : .. . Yi Chu Bao 23 . e - IENTER -- AMM Yi Yi Ren De . JANUFAMINITE HAIRITY - " - HISE 1S --- - nse sales TT " - PHILI11 THERMANY -- Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi elemementment Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 carakasaMhitA | tripAdajvara. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraka saMhitA | utkaTAsyajvara. 13 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - Villa NOD SXSE MINISTAAP UI USDDY wal PAVANIA - SAS. -TANA EDASTER HXX T . RITIO caraka sNhitaa| mahAdajvara. TR EXTHA Soamrocess Wwxsasa - WRI . - " HOutdoon wi. MAKidate TY - Finuunu AR TO " Ser " DRE ... " - WAL " 1 IA " T . NRY - .. AAMA..." I " " . - - - -- - -- . - -. . . - . - - - 4 . - - BAN I Abstandsomebadm a -me - - - - - - - - - Rumours - - - - - - - - - - - - - - ma -- - Masmanimal..' aithunMACHARASILLAnmone -mhance mantamani.maradhandawa m Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . WT 8 - - - - lA .00 HAMARnisterentimeter NA TOPIU L - / No0.00 0000000VAO 0 0 HINA VIHANIA SEARSal XAAT 000 00 SANE crksNhitaa| TOANTHUMII AYS jvalaDigrahajvara. mA R 10oCHAR . SHARE 00 0000 AMINATESCEN D SEARO SERATORS HOO0 0.0 CHANA ba DIDATERESSIAH INE 000 5 000Maa 4DIO HARE sad mantra 000000 00000 LS00. NOTA EN Un I Munaulture ATMEOS - - - - 3 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Brainvamd sirivarma Spine and Labdomen. vRhadbhAga bhujA. yakRta. vRk jigara caraka saMhitA | dakSiNa phuphusa phuphusa zvAsanalakA : zrAmAzaya (sTamaka )) masAnAvasti sakhilama laghubhA bhasti kamajjA zirAmUla (nukhA) isa pAinala kArDa karNa chidra dila zudA. naM. 1 : ziraaura dhaDake sthUla avayava pradarzaka citra. pRSThavaMzaH (vRkka innnn ispAinalakAlima sekasa kAka vAma bhujA. 17 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraka sNhitaa| samomrew - - - aMba mAMtaDe) pradarzakacitra jisameM kaThase malAzayavaka kula AhAra nalakA(elI! meMTarI ke nAla.AlianeniawwCanch kA sphuTAkAra hai. MONALILatappamous . NAL ... A : ... ..... ... ns..... ....... nalakA aura 2 zvAsanalakA judIhuI hai: 1aura 2 ke aMka kAsthAna kaMTha hai jahAM ye donoM gAliyAM 1 aAhAra sthAnoM meM kulAhAra nalakA kaMThase zudAitaka: rava------hRtkamala yakRta aura donoM vRkkoMkA hai kA hai phupphusakA hai. -nAzaya aura mRbanalakAoMkA hai. bIhAkAhe -----pittakA hai. - ka / - F isa citroM ke cinhase ke aka tara AhAra nalakA Esofthagns hatA zrAmAzaya Stomacy haise taka tanvaMtrakA UparI bhAga yahAMjenyU nama mIra: eliama. ina tInoMko nanbaMdha vArIka niali Indistincs karate isa sthalAMtraka aobhAga - sIkama aura 19 yaha esiDeMga kolana aura // TrAMsabarI kAlama DiseMDiMga sana kahalAtI hai . inako mUlAMtra moTI 'zrAMteM Latre.. hdcationes kahate haiM- 13 ko malAzaya Reclhimal mara15-15 ye donoM vRrKidnry 16 vatti mUtrAzaya Blarldeekll ||25 gata Live 18 pinA Gali-laddak hai 19 zrIsa !! Shirent nayA jahAM 2 kA aMka hai yaha kAThako durArI zvAsanala RESEAR. lokapsa Lunga hai aura 22 yaha havana Hirint tathA paunasaM dona puraya mUtranalI hai aura""gudAtedhA nala kAra hai| - - - - - - - Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phupphusa - pheMphaDoM kA citra. a~garejI meM phephaDoMko laMgsa kahate vAyu zvAsadvArA isImeM praveza aura arabI meM rIyA kahate haiM - bAhara kA karatA hai. (Lungs.) hada dila isameM jo zvAsa nala kA hai yaha zrAhAra nalakAse jur3I hai arthAt yahazvAsa nalakAM gADI hotI hai aura isase pIche AhAra nalakA dUsarI hotI hai jo muMhase AmAzaya ko jAtI hai| narakaGkAla. Skeleton * athavA manuSya piMjara ga caraka saMhitA / 19 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ crksNhitaa| - palaka netramaMDala. (Eye ball) e M palaka. BARDA Ulllll oceae . .. - S amas - o meraman isameM "a"netrakA prathamapaTala arthAt supeda paradA. "ka"svaccha bhAga. "kha" netra bhittikA dvitIya paTala arthAt syAha paradA. "ga" isake nIcekA svacchabhAga. "gha" vahasthAna jahAM sadaiva jala bharA rahatAhai. "." tRtIya paTala arthAt putalIvAlA paratA. "ca"putalI arthAt kRSNa bhAga. "cha" kAcapaTala caturthaarthAt AravakAzIzA. "ja" netragata drava padArtha arthAt lezadArazaikI jagaha "jha"dRSTizirAarthAt vI nAIkI raga. AyurvedajJa vaidya netroM meM cAra paTala (parade mAnate haiM aura yUnAnI hakIma sAtatavade mAnate haiM aura DAkTara tInahI parade mAnate haiM. amapimaDKIRALACECIRCLICIDIOES - Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . - - - - mastiSka saMbandhicitra. (Brain) aira Cassette ANY HTRIES || isa mastiSka saMbaMdhI citra meM1-2-80 2-4 cinha ityAdise lekara 18. 19-20 cinhaparyaMta mastiSka | kAnIcekA pratirUpa tinhoMmeM kSudramastiSka. |3 mastiSkakAagrakhaMDa. ghrANasnAyu. darzanaralAyu. 8 darzanasnAyupradeza. ||9 netraspaMdaka snAyu 5 10 dRSTisandhi | 12 pazcAcchidrAnvitapradeza.SANNA NRNA hastazirApradarzakacitra. caraka sNhitaa| carapazirApradarzakacitra. SHI - Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ crksNhitaa| HanswamincemeMMENHAmai-D o mpanemama -mastATKAR ALord - ARMIRampage pArzva pradarzaka asthipaMjara - - - SERIES asthipradarzaka pArzva citra. (Bones) VAN m P .::. Hot | zarIrakA mukhya AdhAra asthipaMjara para hai. isahIse zarIrakA bA jAra, dRDhatA,gamanazakti utpanna hotI hai, isahIpara sanpUrNa kAryakAdhyavahAra nirbharahai zarIrameM saMpUrNa asthisaMravyA DAkTarI natase isa prakA - rahe.khopar3ImeM dacaharAmeM 14,gardanake Upara 1,karabara, 26,ura. 1, pAMsU meM 24 , sampUrNa hAthameM 64, sada pAMva meM 62 isataraha saba milakara 200haiM dAMta 32 aura pratyeka kAna meM tIna tIna choTI a- sthi haiM savamilakara 238 hotI haiM. aura8 anumaMDalAsthi ye milakara 246 haiM. aura vaidyaka matase. cAroMhAtha pAvoMmeM 120 haDDiyAM aura dhaGameM 117 tathA zrIvAse Upara63 haDDiyAM hai. aise saba milakara 300 hotI haiM dekho zArIraka sthAna adhyAya 5pAMcavA. mammemew - - - -- - RamestanROORKEPTEAcnesamanaccommendemadenorraconomma -- --- - - - - - - - - - RA S .- o ma - - d ruration0T228 | Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraka sNhitaa| 23 - - - - - - snAyupradarzaka citra. (Nereres ) isacitrameM ka mastakastha bRhat mastiSka - AD - ADMAA M AALM RIGe Karnalive LASN - XU ORATES JME - . TA aN Da -- dot -CADANCE rakha kSudramastiSka. grIvAramAyu. vadanalAyu. cha. pragaMDasandhilAyu. pragaMDalAyu. prakoSThabhAyu. cha. proSThanimnaramAyu. jha karatalalAyu. GR nitambalAyu. a pshukaashyNtrmaayu.|| Da jAnupazcAmAyu. jAnvabhimukhatlAyu. e patalaramAyu. Ti kaTisnAyu. ta asAyu. ca - m a - rimmmmmmmmms - - Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraka sNhitaa| RAVITrueename zirApradarzaka citra. STRI - S % 3 EE | isa zirA pradarzaka citroM ka kha grIvA pArzvasya bAhya tathA abhyaMtara kaMTha zirA. ga anAravyAtaziro gha jatrunimnazirA vR vRkaya. vRtazirA. gha UrddhavRkkagraMthizirA. Da retorajjUzirA. tha vAhyavastizirA. jatruke nIce urddhastha mahAzirA tathA baratIse adhastha mahAzirA. fou tubs u Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhnyvaad| hamAre Ayurvedika zAstrameM caraka hI eka aisA anupama grantha hai ki jisakI prazaMsA Ayurveda ke tatvajJAtA muktakaNTha ho karatehaiM / jisa maharSi pataJjalike vyAkaraNamahAbhASya sathA yogadarzanako vicArate samaya kuzAgrabuddhi pratibhAsampanna bhI vidvAna unheM vazyavAk samajhatehaiM jinakI kRpAse manuSyoMkI vANI saMskRta hokara apazabdoMke doSoMse bacatIhai unhI maharSi pataJaline manuSyoMkI nIrogatAke liye AyurvedazAstra kI ziromANa yaha carakasaMhitA banAI hai carakasaMhitAke uddhAra karanevAle vahI (pataJjali hI) caraka haiM isameM yahI prasiddha zloka-( yogena cittasya padena vAcAM malaM zarIrasya ca vaidyakena / apAkarodyaH pravara munInAM pataJjAla prAJjalirAnato'smi) pramANa hai| jo kuchabhI ho isa granthameM vaha uttAna gambhIra Azaya aura cikitsAmeM vaidyakI buddhi yadi uttama ho to eka yogase kitane hI yoga navIna kalpita kara lenA ityAdi alaukika vAva likhIhuI haiN| samayAnukUla aba isakI hindI TIkAkI vaDI AvazyakatA hogaI hai / eka AvRtti yaha paNDita mihiracandranIkI banAI huI TIkAsahita chapacukI hai abakI bAra paTiyAlArAjyAntargata TakasAlagrAmanivAsI AyurvedoddhAraka vaidyapaJcAnana paNDita rAmaprasAdajI vaidyopAdhyAya dvArA prasAdanInAmaka sarala hindIbhASAmeM TIkA banavAI hai mAnandakI bAta hai, ki isa TIkAmeM ukta vaidyajIne atikaThina sthaloMpara bhI aisI saralaTIkA banAI hai ki loga vinA parizrama isa granthakA abhiprAya sapajha jaayeNge| . isa sarvopakAraka kArya karaneke liye hama vaidyajIko aneka dhanyavAda detehaiM aura AzA karatehaiM ki aura bhI uttama uttama granthoMkI bhASATIkA banA Ayurvedake pracAra karanemeM Apa bhAga liyaakreNge| khemarAja zrIkRSNadAsa, "zrIveGkaTezvara" sTIm yantrAlayAdhyakSa-bambaI. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA AyurvedopadezeSu vidheyaH paramAdaraH / Ayurveda ke upadezoM ko parama Adarase dhAraNa karanA cAhiye | yaha kyoM ? isaliye 'ki, yaha dharma, artha, kAma aura mokSa ina cAra puruSArthoMkI AdhArabhUta manuSyakI ArogyatAkI prApti aura AyukI rakSAke liye hai / aura "hitAhitaM sukhaM duHkhamAyustasya hitAhitam / mAnaJca tacca yatroktamAyurvedaH sa ucyate // " arthAt jisa zAstrameM bAyusaMvAhita avasthA, Ahata avasthA, sukhI avasthA, duHkhI vyavasthA, Ayu, AyukA hita aura ahita tathA AyukA parimANa yathArtha rUpase kahe hoM use Ayurveda kahate haiM / mahAtmA dhanvantarijIne suzrutase kahA hai ki, "ephottaraM mRtyuzatamatharvANaH pracakSate / tatrakaH kAla saMjJastu zeSAstvAgantavaH smRtaaH||" marthAt - atharvaveda ke jAnanevAle '101 mRtyue~ hotI haiM' aisA kahate haiM, unameMse jo avazyambhAvI samayocita eka mRtyu hai usako kAlamRtyu kahate haiM, zeSa sau mRtyuoko Agantuka, ( akAlamRtyu ) kahate haiM / una 100 mRtyuoMse vacane ke liye hI Ayurvedake upadezoMko parama Adarase dhAraNa karanA cAhiye kyoMki, yaha AyurvedahI dharmAdi caturvidha puruSArthakA sAdhanabhUta AyukA rakSaka hai / yaha Ayurveda prathama brahmA ke hRdayameM AvirbhUta huA, brahmAne dakSa prajApatiko paDhAyA, dakSase azvinIkumAroMne paDhA, azvinIkumAroMne indrako paDhAyA, indra ke yahAMse bharadvAja (Ayurvedako ) lAye aura sAMgopAMga RSiyoM ko sunaayaa| aura isI Ayurvedako mahAtmA AtreyajIne AtreyasaMhitAnAmaka pacAsa hajAra zlokoMmeM eka saMhitA banAkara abhiveza Adi apane chaH ziSyoMko paDhAyA / phira ina chaH ya ziSyoMne bhagavAn AyajIse vyAyurvedako paDhakara apane 2 nAmase chaH saMhitAyeM banAI una sarvo meM agnivezakRta saMhitA atyutama mAnI gaI, isa saMhitAkI RSi aura deva: cAoMne bhI prazaMsA kI / yaha saMpUrNa saMhitAyeM Aja kala luptaprAya sI hogaI haiN| inake sivAya zalpazAlAkya taMtra meM bhagavAn dhanvaMtari jI kI saMhitA atyuttama mAnI gaI / bhagavAn dhanvatarijIne suzruta Adi vyapane ziSyoMko zalyazAlAkya pradhAna jo AyurvedakA upadeza kiyA usako mahAtmA nAgArjunane saMgraha kiyA, vaha ya" suzrutasaMhitA " nAma se prakhyAta aura atiuttama tathA zalyazAlAkya ciki sAmeM ati zreSThatama mAnAgayA / aura vRddhavAgbhaTTa vAgbhaTTaAdi aura saMhitAyeM bhI caraka aura suzrutase pIche vanIM / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) bhUmikA | caraka bhagavAnko zeSa bhagavAnkA avatAra kahAjAtA hai inhoMne Atmika mala dUra karane ke liye " yogadarzana", vANIkA mala dUra karaneke liye vyAkaraNa "aSTA vyAyI" para "mahAbhASya" aura zArIrika malako dUra karaneke liye yaha "caraphasaMhitA" banAI | , agnivezakRta saMhitAko hI mahApaM carakajIne vidhivat saMskArakara jo viSaya atyaMta baDhe hue the unako saMkSipta aura jo atyaMta sUkSma the unako kiMcit baDhAkara aura vinA kathana kiye viSaya ko sammelita kara yaha advitIya, anupama " caraka saMhitA "yeya bnaayaa| cikitsA meM isake samAna anya koI graMtha Ayurveda ke jJAtA - yokI dRSTimeM mAnanIya ne huA / isa graMtha meM 17 adhyAya cikitsAsthAnake, kalpa aura siddhisthAna mahAtmA dRDhavalene vyagniveza Adi saMhitAoMmeMse saMgrahakara milAyeM haiM isaliye koI aisI zaMkA bhI karate haiM ki, yaha saMpUrNa saMhitA maharSi caraka. praNIta nahIM hai / parantu kucha bhI ho yaha carakasaMhitA cikitsA zAstrameM advitIya hai isIliye kahA hai ki "yadihAsti tadevAsti yannehAstina tatkacit" / arthAt jo viSaya isa saMhitAmeM likhA hai vahI aura taMtroMmeM bhI milatA hai parantu jo isameM nahIM hai vaha kahIM bhI nahIM / yadyapi bhAvamizra AdikoMne phiraMga Adi eka Adha viSayako vizeSarUpase likhakara yaha mAnA hai ki, yaha navIna roga hamane hI apane granyameM likhAI aura phiraMgiyoM ke saMsarga se yaha phiraMgaroga utpanna huA parantu carakasaMhitA aise aneka viSaya sUkSmarUpase kahe gaye haiM jinako deza va phAlake bhedaseM vibhaktakara sthUlarUpa se yadi likhAjAya to "bhAvaprakAza" jaise pacAsoM granya taiyAra karanepara bhI saMpUrNa viSaya nahIM likhe jA sakate / isaliye kahA hai ki "ekasmi: napi yasyeha zAstre labyAspadA mtiH| sa zAstramanyadappAzuyukti jJAtvA manudhyate " // arthAt jisakI mati isa ekahI zAkhako yathocita ravise jAna gaI hai vaha isa taMtra kI yuktiyoM kI jAna lenese anya zAstrokobhI zIghra jAnasakatAhai, tAtparya yaha ki. jisako yaha carakasaMhitA yathocita rItise yAtI hai vaha anya zAstroMko isa carakakI yuktiyoM dvArA zIghra jAnaletA hai / "idamakhilamadhItya samyagarthAnvimRzati yo vimalaH prayoganityaH / sa manujasukhajovitamadAnAdbhavati dhRti-smRti vRddhi dhrmvRddhH||" arthAt jo manuSya isa saMpUrNa saMhitAko yayocita paDhakara isake viSayaphoM bhale prakAra samajha cikitsAkA prayoga karatAhe vaha manuSyoMko sukha aura jIvana koM denevAlA honese dhRti, smRti, buddhi aura dharmameM sabase baDA mAnA jAtA hai / "yasya hAvAlAhI hAI tiSThati saMhitA | Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA / sorthajJaH sa vicArajJAzcikitsAkuzalazca sH| rogAsteSAM cikitsAzca sa kimarthaM na budhyate // arthAt-yaha bAraha hajAra zlokAtmaka saMhitA jisake hRdayameM sthita hai vaha arthakA jAnanevAlA, saMpUrNa vaidyakIya viSayoMko samajhanevAlA, vicAravAn aura cikitsA kuzala hotAhai aise kauna roga aura unakI cikitsAyeM haiM jinako isa saMhitAkA jAnanevAlA vaidya na samajhatAho / parantu zoka hai ki Aja isa carakasaMhitAke paDhane paDhAnevAle aura AyurvedIya jJAna samajhane vathA samajhAnevAloMkA prAyaH abhAva hI sA hogayAhai jisase isa samaya AyurvedakI atyaMta avanata dazA hai| yadyapi Ajakala sunanemeM AtAhai ki AyurvedakI unnati hone lgiihai|khiiN AyavaidavidyApITha, kahIM vaidya mahAsabhA, kahIM naye DhaMgakI zikSA, kahIM Arogyabhavana aura kahIM AyurvedIya mahauSadhAlaya kholegayehaiM / koI 2 mahAzaya to khAsa dhanvaH ntarise hI guptaprayoga sIkhaAhe, kisI kisIne vanaspatiyoM kA advitIya uddhAra hI karamArA hai parantu kyA ina saba bAtoMse AyurvedakI unnati honekA koI DhaMga dikhAI paDatAhai ? vicArase dekhiye to unnativAjoMne isa jIrNa zIrNa Ayurvedako -- sarvathA naSTa karanekAhI sUtrapAta karadiyAhai / ava sambhava hai ki Ayurveda jAnanevA loko bhI kisI AInake andara banda honA paDegA / yaha saba adUradarzI unnatibAjoMka jhUThe caTakIle vijJApanoMkA phala nahIM to aura kyA hai? aba Apa vicArase dekhiye ki auSadhAlayoM aura vijJApanoM dvArA AyurvedakI kitanI unnati huii| yadyapi auSadhAlaya bhI Ayurvedake aMga haiM,Ayurveda vidyApIThaveM bhI bahuta kucha lAbha pahuMca sakatAhai aura vaidya mahAsabhAyeM bhI Ayarvedako unnata avasthAmeM lA sakatI haiM parantu kava ? javaki Ayurveda ke memase mApharSita hoM, javaM Ayurvedake punaruddhArArtha svArthako tyAga deM, jaba Ayurvedake mahatvako jAna, Ayurvedake gauravako samajha,bhUtaH pUrva AyurvedakI unnata avasthAko yAdakara aura pUrvaja maharSiyoMkI paropakAritApara dhyAna de, premabhare hRdayase aihalaukika aura pAralaukika unnattikA AdhAra Ayuvadako hI mAnane lgeN| isameM koI saMdeha nahIM ki ava AyurvedakI unnati ke liye RSiyoMke samAna himAlaya aura devalokameM jAnekI AvazyakatA nahIM / kyoMki yaha mAyurveda bhaNDAra isa jIrNa zIrNa dazAmeM bhI kisI aMgameM apUrNa nahIM hai / nirUhaNa,anuvAsana, (guda. dvArA picakAriyoMkA karanA) Adivastikarma, uttaravasti (mUtramArgase kaithITara Adi pravezakara mUtrAzaya aura usake mArgako doSarahita karanA)zirAvasti (zarI. rakI nasoM meM sUkSma picakArI dvArA auSadha pahuMcAnA) bharzake masse kATanA, patharI Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhuumikaa| nikAlanA aura kSArakarma Adi yaha sava Ayurvedake cikitsAkA anukaraNa karake hI yAja unnatazIla zubharAjameM DAkTarI vidyAkI unnati ho rahI hai|is itanI unnata avasyA bhI bahutasI zalyacikitsA iNDiyana sarjarI kahIjAtI hai / AMkha banAnA bhAratake sAmAnya vaidyoMkA anukaraNa hai / Ayurvedake zalyazAlAkya nAnanevAloMne jo 2 kArya kiye haiM unako yabhI unnatazIla cikitsakoMne svapnameM bhI nahIM dekhA hogaa| jaise azvinIkumAroMkA dakSakA kaTAhuA zira lagAdenA, brahmAkA mastaka joDanA,bhojakA mastaka cIrakara kapAlake bhItarase jIvoMkAnikAlanA Adi aneka prakAraphI kriyAyeM phaisI vicitra thIM / parantu samaya bhagavAnke herapherase mAja vaha saba kahAnI mAtra rahagaI |jisko anukaraNa mAnatehaiM vaha DAkTarI vidyA aba zalyakiyAmeM itanI unnata hotIjAtI hai vicAre AyurvedAbhimAnI unakI vAsataka nahIM samajha sakate / dA ! samaya bhagavAn kyA nahIM kara sakate ? parivartanazIla jagatmeM aisI kaunasI vastu hai jisako samaya bhagavAnne apane jhapATemeM na liyA ho?| Aja jisako rAjA mahArAjA RSi aura devatA bhI mahAna satkArase dekhate hoM phala usIkI ora dekhakara tuccha pANI bhI vahI ghRNAse nAka caDhAne lagatehaiM / Aja jisakA jhaNDA mAkAzamaM phaharAtAhai kAlacakrase kala vaha maTiyAmeTa hokara mAno kabhI thA hI nahIM aisA pratIta honelagatAhai / kAla bhagavAnakI vicitra mahimA hai| jisa mAyuH vedako RSigaNa devalokase lAyethe, jisa Ayurvedako brahmAse prApta na honeke roSa meM bhairava jalakara maranelagethe, jisa Ayurvedako RSiyoMne himAlayakI coTiyoMpara pahu~ca aneka prayAsoMse prAptakara ni:svArthabhAvase jagatake hitake liye pracAra kiyAthA Aja unhIM apiyoM kI saMtAna jhuThe vijJApanoM dvArA ThagIkara usa AyurvedakoM lAJchita karanA mukhya unnati maannelgii| ___ yaha kabhI nahIM kahA jAsakatA ki,saba saMsAra hI ekasA hotAhai,aba bhI bahutere yogya purUpa paropakArI sadvaidya aura AyurvedakI mahimAko jAnanevAle haiM jinakI kRpAse auraMgajebI jamAneke mahAAvAtase vahue graMtha isa unnatazIla zrIbhArata; sarakArake zubha rAjyameM vaDI AsAnIse chapachapakara prApta honelage haiN| pannu khedakA viSaya hai ki,aura saba vidyAoMkI unnati hotehue bhI AyurvedakI rakSA va jINodvArakA koI prabaMdha abhI taka nahIM dIkhatA / ucita prabaMdha nahIM honeM bane kAraNoM meM sabase baDe cAra kAraNa haiM, jinake vinA Ayurveda apane camatkArakI garbhanA nahIM karasakatA / vaha cAra kAraNa yaha hai-gAjAoMkI porase pAyadIya sarvAMga zikSAzA koI prabandha na honArAAyurvedake jisa aMgake jojJAtA haiM unakA svac hadayase Ayurvedako pracAra na karanA 2 / AyurvedIya zikSAke Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhuumikaa| (7) yogya manuSyoMkA sIkhanameM yatna na karanA 3|aayurvediiy auSadhisaMgraha Adi niyama na rakhakara dukAnoMkI purAnI galI, saDI auSadhiyoMse cikitsA karanA 4 / yadi AyurvedIya zikSAkA yathocita prabandha hojAya to phira bhI Ayurveda usI unnata ava: sthAmeM pahuMca sktaahai| unnatike liye kucha vAharase lAnekI aavshyktaanhiiN| unhIM purAne RSipraNIta saMhitAoMkI sarvAMga zikSAkA prabandha hojAya to saba kucha hausktaahai| caraka, suzruta mAda granthoMse aisA kauna viSaya bacA hai jo sthUla vA sUkSmarUpa inake bhItara na bhraaho| vicArazIla mahAzayagaNa, jarA vicAra kareM ki, pahaleke Ata vaidya kisaprakArase auSadhoMko siddha karatathe aura nidAnajJAnapUrvakakaisI uttama rItise auSadhaprayoga karatethe jisase ve pIyUSapANi kahe jAtethe aura rogI nissandeha nIroga hotethe| parantu Ajakalake bahutase cikitsakanAmadhArI mahAzaya to ina saba AyuH vedayi kriyAoMko choDakara Alasyagrasta ho amRtasAgara bhASA paDhapaDha kara aNTa. saNTa saMskRta asaMskRta jaise taise goliye banA mayaneko rasavaidya-devavaidya hotAhai aisA .maannelge| aise vaidya aisI rasa goliyoMko pAsa rakha rogIko, dekhakara nidAna kahane aura rogAnusAra cikitsA karanekI kaThinavAse nirantara bace rahatehaiM aura isI kAraNa inakI yogyatAkI pola bhI nahIM khulanepAtI parantu inakI kRpAse AyurvedIya . asalI kriyA naSTa hokara bhAgeko prAyaH nirmUla hotIjAtIhai aura inakI una goli.. yoMke khAnese kyA hotAhai ise to khAnevAle yA unake parivArake loga yA IzvarahI . bahutase logoMko caraka, suzruta Adi granyoMkA rahasya jAnane aura inake anu. sAra kriyA karanekA utsAha bhI hotA hai to yaha vicAre "caraka" jaise sarva yuktisaMpanna granthako kisa se paDhe! / yadyapi isa graMthakI bhojavRtti aura vAcaspatikI TIkA saMpUrNa nahIM milatI vathApi cakrapANikRta saMskRtaTIkA tathA gaMgAdhara zAstrI kRta saMskRtaTIkA (purAnI) saMpUrNa miltiihai| jisase isa granthakI yogyatAse vidvAn logoMko lAbha uThAnA kaThina nahIM parantu kevala bhASAmAtra jAnanevAloMko "carakakA" bhAva jAnaneke liye bhASATIkAko choDa aura koI upAya nahIM / yadyapi Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) bhUmikA / eka do TIkAeM hindI bhASAmeM pahile bhI chapa cukI haiM parantu " ja narmako acchI taraha na samajhAneke kAraNa Ayurveda rasikoko pAdaraNIya isaliye yaha pustaka "zrIveMkaTezvara" sTIma presake svatvAdhikArI zrImAn seTha khemarAja zrIkRSNadAsajIne saMvat 1966 meM hindIbhASA meM mUlAnusAra sarala uttama TIkA banAne ke liye mujhe diyaa| isa DeDhasAla ke vIcameM yadyapi aneka prakAra AdhyA tmika, Adhibhautika aura Adhidaivika ApattiyoMke asAmayika AkramaNoMse abhibhUta hone ke kAraNa isa graMtha kI TIkA banAne ke liye mujhe yatheSTa avakAza na milarAkhA, tathApi isa TIkAmeM apanI mati gatike anusAra nirAlasa hoke kaThina se kaThina bhAvAMko sarvasAdhAraNa ke samajhane yogya karane meM truTi nahIM kI hai, aura yayAsthala auSadhanirmANakriyAyeM isa taura likhI gaI haiM ki phira kisIse kucha pUchane kI AvazyakatA nahIM | zIghratAvaza yadi kahIM kucha truTi rahagaI ho to budha jana kSamAkara mujhe sUcita kareMge jisase dUsarI bAra chapanemeM vaha ThIka hojAveM / isa prasAdanInAmaka bhApATIkA sahita carakasaMhitAko 'tvadIyaM vastu gobinda tubhyameva samarpitam' ke taura zrImAn seTha khemarAja zrIkRSNadAsa adhyakSa zrIveGkaTezvara" sTIm presa bambaI ko sarvAdhikAra sahita sAdara arpaNa karatA hUM aura koI mahAzaya isake chApane AdikA sAhasa na kareM, nahIM to lAbhake badale hAni uThAnI paDegI. aura paM0 hari zarmA zAstrIjIne isakA zodhana karate samaya, zIghratA ke kAraNa punarukti, vAkyoMmeM karmaNi karttarI prayogabheda Adiko durusta kara hamArI baDI bhArI sahAyatA kI hai isa liye unheM anekazaH dhanyavAda haiM / ! gAraka lena 1. Tepa va azvina zuddha 10 somavAraM. mu~pae 1968 34. :: " 1 vinIta rAmaprasAda vaidyopAdhyAya, rAjavaidya riyAsata paTiyAlA. / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // shriiH|| atha carakasaMhitAviSayAnukramaNikA / - - - viSaya. . sUtrasthAna 1. / 1, dIrghajIvita adhyAya / maMgalAcaraNa maAyurvedAvataraNakrama AyurvedakA prayojana SiyoMkA ekatrita ho vicAra karanA " pAyakA nizcaya bharadvAnakA indrabhavana meM jAnA AyurvedakA svarUpa aura bharadvAjakA indrase prApta karanA (mAdvAnase RSiyoMkA AyurvedagrahaNakaranA" yunarvasukA chaH ziSyoMko AyurvedakA / upadeza / ; ApravezAdi chaH saMhitAoMmeM RSi. __ yokI anumati AyurvedakA lakSaNa Ayuke nAma AyurvedakA mahattva } vRddhihAsake kAraNa va sAmAnya aura zloka. vyAdhiyoM ke hetu aura Azraya AtmAkA lakSaNa rogoMke kAraNa doSoMkA prazamana : vAyuke guNa aura amanopAya pittake guNa aura zamanopAya kaphake guNa aura zamanakAupAya cikitsAkA sAdhAraNa nirdeza rasasvarUpa nidarzana raoNkI saMkhyA aura nAma rasoMkA kArya dravyake tIna prakAra jaMgama Adibhedase phira tIna prakAra jaGgama varNana pArthivadravya varNana audbhijya dravya varNana lehAdi dravya varNana mUlapradhAna dravya phalaprathA- dravya la5 . np . pa .-: ....ke guNa snAnake mahAphala svacchavastra pariSAnake, bhaSAdi mUtrake guNa : bheDa, gakarI,gau mAdiH dUrgAvara baheDa' ra thora zo guNa adhine guNa . tvacApamAna vRkSa gaDaniya mAdiyoTa goSatra jJAna vizeSake lakSaNa Rs 50 AyurvedakA adhikAradhatIya adhyAya / dviviSa dravya guNakarma samavAya samaghAyikAraNa karmalakSaNa . kA prayojana ,' . Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) carakasaMhitA pRSThAMka. viSaya. pRSThAMka 24 viSaya. auSadhiyoMke jJAnakI kaThinatA 21 auSadhajAnanevAlekI prazaMsA auSadhavijJAnasaMbaMdhI baidyako doSa mUrkhavaidyakI auSadhikA niSedha 22 2. apAmArga taNDulIya adhyAya / pratijJAvarNana ardhagata roganAzaka dravya vAntikAraka dravya virecaka dravya 25 udAvAdi vastidene yogya dravya vAtanAzaka pAMcakarmika saMgraha aneka yavAgU kalpanA aura unakaguNa 26 dvitIyAdhyAyakA upasaMhAra 29 3. AragvadhIya adhyAya / kuSThakilAsaAdipara lepa 29 dUsarA lepa khAja aura pAmAnAzaka lepa kuSThaAdi rogoMpara aneka lepa vAtajanya rogoMpara lepa udarapIDAhara lepa vAtaraktapara lepa vAtaraktapara lepa ziraHpIDApara lepa pIDApara lepa.. .. vAraka lepa balakArakAdi cAra kaSAya. tRptinAzakAdi chaH kaSAya0 stanyaAdi cAra kaSAya. lehake upayogI Adi sAta kaSAya0 chardinigrahaNAdi tIna kaSAya0 purISa saMgrahaNIyaM Adi pAMca kaSAya0 kAsahara Adi pAMca kaSAya0 dAhaprazamana Adi pAMca kaghAya. zoNitAsthApanAdi pAMca kaSAya0 pAMcasau kaSAya jIvanIya daza dravya vRhaNIya daza dravya lekhanIya daza dravya bhedanIya daza dravya saMdhAnIya daza dravya dIpanIya daza dravya balakAraka daza dravya varNazodhaka daza dravya uvama kaNTha karanevAle daza dravyaM hRdayake hitakAraka daza dravya tRptinAzaka daza dravya arzanAzaka daza dravya * kuSThanAzaka dazadravya kharjunAzaka dazadravya kRminAzaka dazadravya azvina zukla 1 somavAra, . saMvat 1968. vina rAmaprasAda vaidya rAjavaidya riyAvya Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) viSapa. pRSThAMka. 56 57 60 vissyaanukrmnnikaa| viSaya. najalA nAzaka dhUmapAna malabandhaka daza dravya sugandhikAraka daza dravya zirovirecana dhUma zirovirecanIya daza dravya dhUmrapAnake guNa vamanavinAzaka daza dravya dhUmapAnake kAla tRSAnagrahakara daza dravya ucita dhUmapAnake lakSaNa hicakInivAraka daza dravya asamaya dhUmapAnake upadrava malarodhaka dazadravya upadrava zAntike upAya purIpazodhaka daza dravya dhUmapAnake anadhikArI vizeSa rogoMmeM vizeSa sthAnoMse dhUmapAna 59 mUtrake rodhaka daza dravya necA pramANa mUtrazodhaka tathA mUtravirecanIya daza dravya,, dhUmapAna ThIka na honeke doSa kAsahAraka daza dravya aNu telakA prayoga zvAsahara daza dravya aNu tailakI nasyaka guNa zothahAraka daza dravya aNutela vidhi svaranAzaka daza dravya telake guNa amanAzaka daza dravya dantadhAvana dAhanAzaka daza dravya dantagha vanaka guNa zItaprazAmaka daza dravya suvarNAdikI jimbhI udadezAmaka daza dravya nihAkI svacchatAse lAma aMgamardanAzaka daza dravya dantadhAvanake zreSTha vRkSa zUlanAzaka daza dravya lavaMgAdi mukhameM rakhane ke lAbha rudhirasthApaka dazadravya tailagaNDaSakA phala pIDAnivAraka daza dravya zirameM tailamardanake guNa saMjJAsthApaka daza dravya karNa aura zarIrameM tailase lAbha saMtAnasthApana daza dravya pAMvameM telalagAneke guNa vayasthApana daza dravya snAnake mahAphala 66 adhyAyakA upasaMhAra svacchavastra paridhAna ke phala 5. mAtrAzritIya adhyAya / sugandhipuSpoMkA dhAraNa mAtrAvicAra 52 ratnayukta bhUSaNa dhAraNa karanekA phala / bhojana karanepara turata bhojana niSedha 53. pAvabhAda ghoneke guNa na khAne yogya padArtha DADhI mUMchake bAlAko svaccha rakhanekA sevana yogya padArtha aMjana lagAnA jUte dhAraNake phala , , dinameM lekhana aMjanakA niSedha chatra aura daNDadhAraNakA phalaM . aMjanake guNa | zarIrarakSAvRtti dharmapUrvaka hai. . da " phala Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAMka, (12) carakasaMhitA. viSaya pRSThAMka. / viSaya, yogyavRttikI AjJA . pyAsake rokanese upadrava AsU rokanemeM upadrava aura upAya , 6. tasyAzitIya adhyAya / nidrA rokanemeM upadrava aura upAya ., mAtrA aura Rtu ke anukUla bhojanase zvAsa rokanemeM upadrava aura upAya. lAMma vegoMko kadApi na roke RtudvArA varSako aMgakalpanA dhAraNa karane yogya vega AdAna aura visargakAlake guNadoSaM puNyake lAbha zItakAlakA varNana vyAyAmake lAbha hemantameM kRtya atyaMta kasaratake upadrava zizirakRtya zaktike bAhara koI kArya na kare hemanta aura zizirake kArya 73 hitAhitakA vicAra kare vasantameM vamanAdikarma dhAraNIya dravya vAtAdikI samatA viSamatA tathA bhojya padArtha zarIragata chidroMkA varNana grISmake guNa tathA usameM sevanIya padArtha74 malavRddhi AdikA jJAna varSAmeM jaTharAgnikA durbaLahonA " sAdhya rogakI cikitsA kare pUvanakA kopa doSa dUra karane (zodhana) kA samaya meM tyAgane yogya karma bhAgantu rogoMkA kAraNa meM rahane ke niyama Agantu rogoMkI zAMti ne yogya jala tathA haMsodaka dUSita puruSake saMgake dopa kasAtmya sevana karane yogya puruSa AtmyakA lakSaNa bhojana AdimeM niyama / 7. na vegAndhAraNIya adhyaay| adhyAyakA upasaMhAra vegoM ke rokanekA niSedha 8.indriyopakaraNIya adhyaay|. mUtrake vegako rokanese doSa " . indriyoMkA varNana tathA manakI anekatA 89 mUtra rukanepara upAya indriyoMke nAma, dravya aura adhiSThAna 90 maLarokanemeM roga " indriyoMke viSayAda manarokane meM cikitsA AdhyAtmika dravyagaNa vIryake vegako rokane meM upadrava aura yatna,, indriyoM meM vizepatA aghovAyuke rokanemeM upadrava indriyoMke viparIta honekA kAraNa upAya . . manakA viSaya vamana rokanese roga aura unakA upAya ,, prakRti sthira rakhaneke hetu chIMka rokaneke upadrava aura upAya 80 sevana yogya satkAryoMkA varNana DakArake rokane meM upadrava akarcavyoM kA varNana jaMbhAika rokanemeM upadrava bhojana karaneke niyama kSudhA rokane ke upadrava * , adhyayana kAlake niyama Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " " viSaya, anya niyama vizeSa upayogI niyama havanAdike niyama adhyAyakA saMkSipta varNana rogI ke cAra guNa soha guNoMmeM vaidyakI pradhAnatA rogoM meM vaidyako kAraNatA mUrkha vaidya ke lakSaNa kutsita vaidyakA karma vaidyako prANadAtRtva . rAjayogya cikitsaka ke lakSaNa vaidyakA kartavyakarma vaidya paDUguNa vaidyakI niSpati "7 9. khuDDAka catuSpAda nAmaka adhyaath| cikitsAke cAra pAda vikAra aura svAsthya kA lakSaNa cikitsAlakSaNa vaidyake cAra guNa auSadhi guNa cadraSTaya sevaka ke cAra guNa sukhadAtA vaidyake lakSaNa doSoM se bacane kA upAya vaidyake upadeza vaidyakI cAra prakArakI vRtti adhyAyakA saMkSipta vivaraNa auSadhase Arogya lAbha ukta viSayAnukramaNikA / maitreyakA prativAda pRSThAMka dRSTAnta ukta viSaya meM AtreyakA khaNDana AtreyakI anubhUta cikitsA asAdhyarogakI cikitsA kA phala sAdhyAsAdhya rogoM ke bheda 98 99 100 1.01 102 "1 "" 37 53 103 33 "3 104 33 "" "" 23 36 39 105 75 97 10. mahAcatuSpAda adhyAya / 13 106 107 91 108 73 110 "3 111 viSaya. sAdhya ke anya bheda adhyAyakA saMkSipta varNana 33 sukhasAdhya ke lakSaNa kRcchrasAdhyake lakSaNa 15 dvidoSana tathA kaSTasAdhya vyAdhike lakSaNa 112 vaidyako zikSA 113 11. titraiSaNIya adhyAya / eSaNAoMkA nirdeza eSaNAoM kA varNana dhanakI eSaNA dhanaprAptike upAya paralokakI eSaNAma vivAda pratyakSa ke bAghaka janmakAraNapara vivAda svabhAvavAdiyoMke matakA khaMDana para nirmANa vAdiyoM kA khaMDana yacchAvAdiyoM kA viSaya sat asatko parIkSA Apta tathA unakA upadeza pratyakSakA lakSaNa anumAnakA lakSaNa yuktikA lakSaNa AptAgamakA lakSaNa phala punarjanma anumAna yuktise punarjanma kI siddhi paraloSaNA kartavyakarma (13). pRSThAMka upastambhAdi trika upastambhakA varNana tIna prakArakA bala tIna AyatanoM kA varNana zabdAtiyogAdikA varNana gandhAtiyogAdi varNana rakhAtiyogAdikA varNana spardhAtayogAdikA varNana sparzanendriyakI sarvavyApakatA 111 25 114. "" 19 115 " 116 117 118 59 "2 119 $5 "T "3 120 121 93 122 113 124 37 35 33 125 35 39 126 15 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 142 130 145 146 (14) carakasaMhitAviSayaH pRSThAMka. . viSayaH pRSThAMka.. karmakRta AyatanakA varNana . 126 vAyuke sAdhAraNa dharma . 139 vANIke mithyAyogakA varNane 127 mArIcikA prazna . . 140 pittakI USmAkA varNana mAnasa mithyAyoga zArIrika mithyAyoga zarIrameM somakI pradhAnatA 141 punarvasukA siddhAMta karmaka mithyAyogakA saMkSipta varNana , kAlAtiyogAdikA varNana adhyAyakA saMkSipta varNana rogoMke kAraNa 13. snehAdhyAya / agnivezakA prazna tIna prakArake roga 143 purnavasukA uttara 144 hitakartavya rogoMke tIna mArga rogavizeSoMmeM tailoMkI utkRSTatA bahirmArgaja rogoMke nAma ghRtake guNa zAkhAnusArI roga tailake guNa madhyamArgAnusArI roga vasAke guNa koSThAnusArI roga majAke guNa 131 tIna prakArake vaidya snahapAnakA samaya snehapara anupAna bhiSakchadmacarake lakSaNa snehakI vicAraNA siddhasAdhita vaidyake lakSaNa asaMyukta snehakA varNana vaidya guNayuktake lakSaNa snehakI causaTha vicAraNA auSadhiyoMke bheda 132 mAtrAoMkA varNana zArIrika rogoMmeM ASaidha bheda uttama mAtrAke yogya purupa bAlakoMkI ajJAnatAkA.phala pradhAnamAtrAke guNa . 148 manuSyakA kartavya 134 madhyamamAtrAke yogya puruSa adhyAyakA upasaMhAra hasvamAtrAke yogya puruSa , 12. vAtakalAkalIya adhyaay| ghRtapAnake yogya vyakti vAyuke viSayameM RSiyoMkA prazna 134 tailapAnake yogya vyakti sAMkRtyAyanakuzakA mata . 135 sApAnake yogya purupa bharadvAjakA mata majApAnake yogya purupa vAhUlIkakA prata snehapAnakI avadhi baDiza ghAmArgavakA mata . snehakarmake yogya purupa vAyovidakA mata sharkameka ayogya vyakti vAyuke bheda aura karma asnigdhaka lakSaNa .. kupita vAyuke karma 138 samyak snigdhake lakSaNa bAhyavAyuke karma . atisnigdhake lakSaNa kupitabAhya vAyuke karma snopanake pUrva kartavya karma 150 137 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya, pRSThAMka. 166 155 vissyaanukrmnnikaa| (15) viSaya. pRSThAMka. snehapAnake pazcAt karma . ' jentAka svedake liye bhUmiparIkSA * 166 152 azmadhanasvadakA lakSaNa " pAtasnehavyaktike karttavyakarma adhikasnehapAnake dopa kuTIMvedakA varNana bhUsvedakA varNana koSThAnusAra snehapAna vidhi . 153 mRdukoSTha vyaktike virecana dravya kumbhIsvedakA varNana pasvedakA varNana . mRdukoSTha ke lakSaNa holAkasvedakA varNana 170 snehayukta agnikA tIvratva vinA amisvedana vidhAna 154 ajIrNa snehapAnameM upAya adhyAyakA saMkSipta varNana 171 snehamake upadrava snehapAnameM virecana vidhi 15, upakalpanIya adhyAya / snehameM milAneyogya yUpa aura yUpake dravya, nivAsasthAnakA varNana snigdha karanA 156 madanaphalakI mAtrAkA pramANa 158 adhyAyakA saMkSipta varNana 178 vamana honepara vaidyakA kartavya 179 vamanake yogAyoga di lakSaNa 14. svedaadhyaay| svedanakarmakA yatna 158 180 rAtrike bhojanakA krama virecana vidhi 181 svedanase rogazAntima dRSTAMta 183 adhyAyakA saMkSipta varNana svedanase kAryasiddhi 159 svedanake bheda 16. cikitsA prabhRtIya adhyAya / 183 sadasadvadyake karmakA phala rogAnusAra svedana vidhi svedaneka ayogya aMga acche virecanake lakSaNa netra meM svedana vidhi duSTavirecanake lakSaNa svedana karmake ayogya rogI ativicitake la. svedanake yogya roga saMzodhanayi roga piNDasvedakA varNana 162 saMyodhana kA phala 186 kapharogiyoMko svedana vidhi saMzodhanakI utkRSTatA : " svedanakA sahaja upAya auSadha kSINake liye pathya nADI svedanakI vidhi vamana virecanAtiyogameM cikitsA 187 lepapara paTTI bAMdhanekA sAmAna 163 abhivezakA prazna lepavandhanakA samaya 164 punarvasukA uttara 1.86 svedake teraha bheda 189 * adhyAyakA saMkSipta varNana zaMkarasvedakA lakSaNa 17.phiyaMtaHzirasIya adhyAya / prastarasvedakA lakSaNa . ". - rogoMpara abhivezakA prazna 190 nADIsvedakA lakSaNa pariSakakA la. gurukA uttara zirorogoMke kAraNa avagAhakA la. 166 184 185 165 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAMka. w . . ." " 211: carakasahiMtAviSaya viSayaH pRSThaki. vidradhike lakSaNa virakA lakSaNa 191 sthAnabhadase vidradhi lakSaNa 104 ghAtAdinanya ziroroga pramehake vinAzI ina piDikAoMkI zAsana rogoMke kAraNa utpatti 205 pattaja zirorogoMke kAraNa inakI sAdhyAmAdhyatA kaphaja ghirorogake lakSaNa piDikAoka upadrava vidhopana zirorogake lakSaNa doSoMkI trividhagati kRmina zirorogake la. doSoMkA caya kopopazama mAtajanya hRdayaroga 194 adhyAyakA saMkSipta varNana pittaja hRdayaroga 18. trizophIya adhyaay|| kaphana hRdrogake lakSaNa sUjanoMke bheda tathA vAtAdijanya lakSaNa 209 sAnipAtika hRdroga varNana 195 Agantujazothake hetu lakSaNa sanipAtake 13 bheda nijazotha lakSaNa doSAhI vRddhise 15 bheda vAtajazotha doSoMkI kSINatAse 25 meda pittajazotha doSA~kI kSaya vRddhi kA krama va lakSaNa ,, kaphajazotha samayake lakSaNa dvidoSajAdi bheda sedakhINa ke lakSaNa vAtajazothake la. hatyikSapake lakSaNa pittajazotha lakSaNa bhlaassttiil bhsth kaphajazotha lakSaNa kSINazukrake la. upanihikA kAraNa viSTAyake la0 galazuNikA kAraNa sUtrakSINake la. galagaNDa lakSaNa hAlakSINake la0 galagraha lakSaNa sIpamojakA la. visarpakA kAraNa bhoja lakSaNa tila jhAI nIlaka lakSaNa sthya kAraNA zaMkhakake lakSaNa sayumehake kAraNa karNamUlakA kAraNa mahapiDikAoMkA varNana plIhAkA kAraNa zarAvikA lakSaNa gulmakA kAraNa 216 kacchapikA lakSaNa nadhanakA kAraNa jAlanI lakSaNa udarakA lakSaNa sarvapikA lakSaNa anAhakA kAraNa rohiNIkA kAraNa vinatA lkss| 203 / vyAdhike sAdhyAsAdhya bheda 222 213 201 manasI lakSaNa Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (17) viSaya: viSaya. 245 . 250 227 vissyaanukrmnnikaa| pRSThAMka, pRSThAMka. . cyAdhiyoM ke nAma rakhanekA krama 218 divAnidrAkA niSedha doSoMkA nityatva divAnidrAke upadrava vikArarahita zuddha vAyu doSoMka karma 219 nidrAjanaka yoga 246 anyAyakA bakSipta varNana 22. nidrA na mAneke hetu 19. aSTodarIya adhyAya / adhyAyakA upasaMhAra 247 rogoMkI saMkhyA 220 22. laMghana vRhaNIya adhyAya / rogoMke vAtAdibheda AmivezakA prazna 221 248 adhyAyakA upasaMhAra 226 laMghana dravya 241 adhyAyakA saMkSipta varNana bRhaNa dravya rUkSaNa dravya 20. mhaarogaadhyaay| snehana dravyake guNa rogoMke bheda svedana dravya rogoMkA nija AgantukAdi bhedoMse staMbhana dravyake guNa sakAraNa varNana aura roga kalpanA laMghana krama laMghanayogya prANI ghAtarogoM meM sAmAnya cikitsA krama 231 bRhaNakA varNana picake cAlIsa roga 252 picAvikAroM meM cikitsA krama 234 lehyasvedya kaphake pIsa roga staMbhanake yogya leSmavikArakI cikitsA 235 samyak laghanake lakSaNa 253 adhyAyakA upasaMhAra Ati laMghanake doSa adhyAyakA saMkSipta varNana samyak bRMhaNake la. 21. aSTau niditIya adhyAya / 23. saMtapaNIya adhyAya / AThaprakAra ke niMdanIya puruSa 237 satarpaNase honevAle rogoMke sakAraNa nAma255 atisthUlameM ATha. avaguNa satarpaNase utpanna huye rogoM meM cikiatisthalatAkA kAraNa sAkrama medake bahuta baDhajAneke doSa 239 satarpaNajanita roganAzaka kAtha 256 atikRzatA ke kAraNa aura lakSaNa 240 satarpaNajanita mUtradoSopara kAtha , samatAke chakSaNa 241 satarpaNananita pramehAdipara kAya 257 matisthUla aura atikazakA saMgharSaNa janita rogoM kI cikitsA , cikitsA krama saMtarpaNajanya rogoMke nAma aura sthUlavyaktikI cikitNa cikitsA kRzatAnAzaka prayoga 242 purikartA manya nidrAkA kAraNa aura usake ucitA viNmUtrAnulomI tarpaNa nucita prakAra / 243 / mugaailaay' bl 236 237 . . 238 10. paNa 1 259 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 (18) / carakasaMhitA-" * viSaya. pRSThAMka. .viSaya. * pRSThAMka. balavarNadAyaka saMtarpaNa . 260 : : uparokta upadezoMkA tatva 284 24. vidhizoNitIya adhyAya / amivezakA AsavAviSayaka prazna 285 zuddharatake guNa AtreyajIkA uttara (AsavAjhAvarNana), dUSitaraktake upadrava upasaMhAra . 287 dUSitaraktameM karttavya karma 262 26. AtreyabhadrakApyIya adhyaay| vAtAdidoSoMse dUSitaraktake lakSaNa 263 RSiyoMkA rasaviSayaka Andolana 287 zuddharakta ke lakSaNa rasa viSayaka siddhAnta 289 raktamokSaNAnaMtara kartavya pArthiva dravyoMke guNakarma . 291 madamUchAdikehetu jalIyadravya vAtAdikRta unmAdakA lakSaNa Agneyadravya vAtAdijanitamUcchAkA lakSaNa 265 nAya gadravya saMnyAsarogakA la. AkAzIyadravya 292 saMnyAsarogakI cikitsAmeM zIghratA 267 saMnyAsarogameM cikitsA dravyaviSayaka siddhAnta . rasoMke vikalpakI saMkhyA 25. yajaHpuruSIya adhyAya / rasavikalpajJa vaidyakI prazaMsA 294 RSiyoMkA Andolana 269 parAdi17 guNoMke nAma aura lakSaNa kAzInarezavAmakakA vAkya 270 maudgalyakA mata rasaguNaviSayaka siddhAnta rasoMkI utpaci zaralosAkA mata vAyovidakA mata 271 paMcamahAbhUtoMke nyUnAdhikyakA phala 297 hiraNyAkSakA mata agnimArutAtmaka rasauke karma . . zaunakakA mata madhurAdidarasoMke guNAguNa . . bhadrakApyakA mata dravyoMke vIryakA varNana 303 bharadvAjakA mata rameMmeM pradhAnatA 304 kAGkAyanakA mata vipAkakA varNana 305 bhikSuAtreyakA mata 273 vIryakA varNana punarvasukA vacana ramavipAka vIryake lakSaNa vAmakakA prazna aura AtreyakA uttara 274 prabhAvakA lakSaNa AnivezakA prazna rasavIryAdikA siddhAnta AtrayakA uttara madhurAdidarasoMke svarUpa agnivezakA prazna AtreyakA uttara viruddhAhAraviSayaka agnivezakA prazna 309 AhAroMke bheda varNana AtreyajIkA uttara zreSThahitakArI dravyoMkA varNana 276 viruddha AhAroMkAvarNana 310 sAmAnyataHse ahitadravya - 277 viruddha annasevanarogotpatti 316 ItAhitadravyoM meM pradhAnoMkA varNana 278 / viruddha annajanya rogoMke upAya 317 296 " - 272 0 0 " s 0 m 275 " Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThaka. 329 330 331 332 vissyaanukrmnnikaa| viSaya. pRSThAMka. .viSaya. 27. annapAnavidhi adhyAya / morake mAMsakA guNa annapAnakI utkRSTatA 318 haMsake mAMsakA guNa annapAnAdike svAbhAvika karma 319 muke mAMsakA guNa vargaki nAma 320 dhanvAnUpa mAMsake guNa shuukdhaanyvrg| kapijalake mAMsakA guNa zAlivAnyoka guNa lavAke mAMsakA guNa yavakAdikA varNana 321 kabUtaroM ke mAMsakA guNa sAThIcAvaloMke guNa zukamAMsake guNa varakaAdidhAnya khAragozaka mAMsakA guNa vIhi aura pATalaka guNa / ciDiyAka mAMsake guNa koradUSa aura zyAmAkake guNa gAdaDake mAMsake guNa yavake guNa rohUmachaloka mAMsake guNa veNuyavake guNa kachueke mAMsakA guNa gehUMke guNa gavayamAMsakA guNa nAndomukha aura madhUlIke guNa mahiSamAMsakA guNa zamI dhAnya vrg| aNDoMke guNa mUMgake guNa mosakI utkRSTatA rAjamASake guNa shaakvrg| uradake guNa makoyake zAkakA guNa kulthIke guNa rAjakSavakake guNa moThake guNa kAlazAkakarAlazAka canAke guNa cAMgerIke guNa tilake guNa pohekA zAka zimbIke guNa caulAIkA zAka arahara Adike guNa maNDUkapaNyAdi zAkoMke guNa maaNsvrg| sUpyazAkoMke guNa prasaha pazu aura pakSiyoMke nAma zAoMkI sAdhAraNa vidhi bhUmidhayake nAma jalameM senevAlavajalacarapakSiyoM ke nAma , anya nAnAvidhazAkoMke guNa 1 jAMgala pazuoMke nAma vidArIkandake guNa 326 vikirapakSiyoM ke nAma phlvrg| pratudapakSiyoM ke nAma dAkhake guNa inake lakSaNa 327 khajUrake guNa prasahAdike mAMsakA guNa phalgu phAlasA mahumA bakareke mAMsakA guNa 328 AMbaDeke guNa bheDe Adike mAMsake guNa tAla nAriyala 323 333.. 324 334 " 325 " 335 337. 338. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAMka (20) carakasaMhitAviSaya.. pRSThAMka, viSaya. bhavyake guNa pyAjake guNa 347 kace phoMke guNa lahasanake guNa pake Arukake guNa - madyavarga pAlevatake guNa surAke guNa 347 / khambhAratUda madirAke guNa 348 TaMkake guNa jagalamadyakA guNa yilvake guNa 340 AriSTake guNa Amake guNa zarkarAmadyake guNa 348 jAmunake guNa pakvarasake guNa berake guNa zItarapikakA guNa gaMgerI karIla bimbI todana dhinvana:341 gauDake guNa khiranI, nasakelA cirauMjI surAsabake guNa lavaloka guNa ghAtakyAsavake guNa kadambAdike guNa madhuke guNa goMdIphala AdikA guNa jau, geMhU bhAdikA madya ... ... 350 AMvalakA guNa sauvIra aura tuSodakake guNa bahedeke guNa amlakAMjikake guNa anArakA guNa navIna aura purAne madyake guNa vRkSAmlaka guNa , jlvrg| amalaveta tathA piMjaureke guNa divya jalako SaDguNatma 351 nAraMgIke guNa 343 pAtrabhedase jalabheda bAdAmAdike guNa aindrajalakA guNa 352 piyAlake guNa Rtubhedase jalake guNa aMkATake guNa himAlayakI nadiyoMke guNa 353 kaMjeke guNa malayAcalakI nadiyoMkA guNa picapApaDAkA guNa pazcimakIora bahanevAlI nadiyoMkA guNa,, milAvekI guThalIke guNa anyanadiyoMkA jala varSAtI nadiyoMkA jala . harita vrg| pAdi jalake guNa padarakha-sauMThake guNa varjita jala jaMbhIrIka guNa dugdhvrg| . mUlIke guNa tuLasIke guNa godugdhake guNa 354 ajavAyana Adike guNa bhaisake dUdhake guNa gaNDIrAdike guNa UMTanAMka dUdhakA guNa bhUtRNake guNa ghoDI Adike dUdhakA guNa dhaniye Adike guNa bakarIke dUdhakA guNa gAjarake guNa bheTa tathA hastinIke dUdhakA guNa " 354 - 355 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (21) " 357 367 3 " viSaya. khoke dUdhakA guNa dahIke guNa dahIkA niSedha kadahIke guNa takrake guNa navanItake guNa ghRtakA guNa purAne ghRtakA guNa takrapiNDikAke guNa ikssvrg| Ikhake rasakA guNa pauMDA, gannA tathA guDake guNa matsyANDakAdike guNa guDazarkarAdike guNa madhuzarkarAke guNa zahadake bheda / zahadake raMga zahadake guNa madhuke guNa madhuko yogavAhitva kRtaannvrg| lAjamaNDake guNa bhAtake guNa mAMsAdi siddha anna kulmASaka guNa kRtAkRtayUpake lakSaNa sattake guNa zAlighAnyakA saca jokI roTiyoMkA guNa jokI dhAnIke guNa virUDhadhAnAka guNa phalAdi saMskRtake guNa vezavAraphe guNa vRtAsiddha gehUke padArthake guNa pRthuka guNa yUSa guNa pAkake guNa vissyaanukrmnnikaa| pRSThAMka, viSaya. pRSThAMka. rasAlAke guNa pAnakake guNa rAgaSAMDavake guNa Ama Ara bhAMvaLekA avaleha leha (caTanI) guNa 366 zuktake guNa ziNDAkIkA guNa aahaaryogvrg| telake guNa 366 telako utkRSTatA, dRSTAnta 358 araNDatalake guNa sarake tailake guNa piyAlake tailake guNa alasIke tailake guNa kasUmake tailake guNa 368 phaki telake guNa majA vasAke guNa . 360 meThake guNa pIpalake guNa miracake guNa , hAMgake guNa saMdhAnamakake guNa saMcaranamaka ke guNa viDanamakake guNa udbhidanamakake guNa samudrAdi vaNake guNa 370 javAkhArake guNa kSAroMke guNa jIrA aura dhaniyAkA guNa purANa dhAnyameM vizeSatA varjitamAMsa mAMsarasakA guNa . varjitazAka 372 varjitaphala anupAnakA vaNana " " 363 371 " " "" Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. ( 22 ) viSaya. dUdhakA anupA anya anupAna anupAna ke karma jalapAnakA niSedha upasaMhAra carAdi parIkSA zarIrAvayavakA varNana svabhAvakA varNana dhAtuoM kA laghu gurutva saMskAra aura mAtrAkRta guru laghutva hitakarma AhAradvArA zarIropacayakrama agnivezakA prazna rasadoSa se utpanna roga raktadoSaja roga pRSThAMka mAMsadopajaroga asthidoSaja roga majAdoSaja roga zukradopaja roga kupita doSoM ke karma rasarakta mAMsamedAdigata doSoMkI cikitsA saMpUrNa rogoM meM sAmAnya cikitsAkrama hitakArI upadeza prANasthAna tathA prANAbhisara vaidya vaidyoMke bheda 373 "" agnivezakA prazna dvaidya ke lakSaNa rogAbhisara ke lakSaNa 28 vividhAzitapItIya adhyAya / hitakara AhArase rasa raktAdikI utpattikrama carakasaMhitA 72 374 93 375 19 376 37 33 382 hitAhita AhAraviSaya meM. AtreyakA uttara, asahanazaktivAle zarIroMkAvarNana 382 383 37 33 377 379 384 "3 "" 39 285 "" 387 29 dazaprANAyatanIya adhyAya / 350 386 "" 391 53 394 viSaya. pRSThAMka 30 arthe dazamUlIya adhyAya / 397 398 | hRdayAni aMgAvayava mahAmUlAdi nAmakA kAraNa ojaghAtukA guNakarma mahAphalakI nirukti ojabalAdivardhaka eka 2 upAya Ayurvedavit ke lakSaNa taMtrAdizabda kI vyAkhyA sukhAyu aura duHkhAyuke lakSaNa hitAhita AyukA varNana 97 399 33 400 33 402 72 403 AyukA pramANa AyurvedakA nityatvapratipAdana Ayurveda ke ATha aMga tathA unase * dharmaprApti Ayurveda arthaprApti zAstraviSayaka ATha prazna 35 25 kramAnusAra praznASTakakA uttara ATha sthAnoMke nAma bheSajAzraya adhyAyoM ke nAma svAsthyavRttika adhyAyoMke nAma nairdezika adhyAyoM ke nAma upakalpanA viSayaka adhyAyoM ke nAma rogAdhyAyoM ke nAma yojanAcatuSka adhyAyoMke nAma annapAna catuSka adhyAyoMke nAma vaidyaguNAguNaviSayaka adhyAyoM ke nAma sUtrasthAnake adhyAyoM kA saMkSipta varNana nidAnasthAnake adhyAyoMke nAma vimAnasthAnake adhyAyoMke nAma zArIrasthAna ke adhyAyoMke nAma indriyasthAna ke adhyAyoMke nAma cikitsAsthAna ke adhyAyoM ke nAma kalpasthAnake adhyAyoMke nAma siddhisthAna ke adhyAyoMke nAma 13 sthAnArtha adhyAyArtha aura praznakA la0 413 praznArthakA lakSaNa tantrAdikI nirukti jok 33 33 38' 409 25 23 33 410 33 "3 411 33 412 3 35 13 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya. ajJavaidyake lakSaNa sevanIya vaidya { sthAnakI nirukti atha nidAnasthAna | 1. jvaranidAna / nidAnake paryAyavAcI zabda trividha nidAna iti sUtrasthAna kI anukramaNikAM / vyAviyo ke bheda vyAdhika paryAya zabda roga kI upalabdhi viSaya vihAtuka lakSaNa unmAdo kSaNa - kSaNa ke lakSaNa paryAya u: Rs ! paNa seApti bheda saMkhyA saMprApti ke lakSaNa prAdhAnya saMprAptike lakSaNa vidhi saMprAptike lakSaNa vikalpasamprApti ke lakSaNa vizeSa picakopakA kAraNa viSayAnukramaNikA / pRSThAMka. prakupitapittakA karma pittajvara ke lakSaNa kapha prakopakA kAraNa prakupita kaphakA karma -kaphajvara ke lakSaNa 414 416 .417 418 33 33 28 419 37 "" 35 33 420 valaphAlakA lakSaNa vizeSatA nidAna kathana jvara ke bheda vAyukopakA kAraNa atikupita vAyukA karma vAtajvara ke liMgava aMgavizeSoMmeM vedanA "7 37 "y 421 38 97 422 "" 423 99 414 35 425 03 426 23 viSaya. dvandvajAdijvaroMkA nidAna dvandvanAdijvaroM ke lakSaNa AgantusvarakA kAraNa va usameM doSotpatti jvarake bheda jvara ke pUrvarUpa jvarakA rUpa sotpattika jvarakA lakSaNa jvarake pUrva kartavya karma jvara meM kartavya jvara meM ghRtapAna ghRtako utkRSTatva 2. raktapittanidAna | raktapittakA kAraNa * raktake dUSita honekA kAraNa raktapittanAmakA kAraNa raktapittake pUrvarUpa raktapittakeM upadrava rarita mArga raktapitta kA sAdhyA sAdhyatva raktapittakI utpatti Adi raktapitta meM cikitsAkrama sAdhyasAdhya vivecana sAdhya rogako asAdhya honekA asAdhyake vizeSa lakSaNa raktapica kartavyatA ( 23 ) pRSThAMka 3. gulmanidAna | gulmoM ke bheda abhivezakA prazna AyajIkA uttara vAtakupita honekA kAraNa prakupita vAtase gulmakI utpatti vAtagulma ke lakSaNa vAyupitta prakopakA kAraNa pittaprakopa se gulma 427 37 Sy 428 "3 429 "8 420 37 431 $7 432 434 " " Do 72 22 435 n :3 93 436 33 kAraNa 437 438 21 15 "3 439 57 .440 "" '75 441 " 22 442 $3 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pRSThAMka. 457 " 451 (464 (24) . carakasaMhitAviSaya. pRSThAMka. viSaya. kaphake prakupita honekA kAraNa majjAmehIke lakSaNa prakupita kaphase gulmakI utpatti hastimehIkA lakSaNa nicayagulmakA varNana 444 madhumehIke lakSaNa 458 raktagulma tridopajanya pramehake pUrvarUpa raktagulmakI utpatti ke kAraNa pramehake upadrava gulmameM pUrvarUpa 445 sAdhya pramehoMkI cikitsAvidhi- 159 gulmameM cikitsAnirdeza 446 5. kusstthnidaan| 4. prmehnidaan| kuSThotpattikA kAraNa 460 pramehaoNkI saMkhyA 447 pramehanidAna bheda kuSThabheda 449 doSadRSyakA varNana sAta prakArake kuSTha kuSThoMke bheda aura utpacike kAraNa ., prakupi kaphake karma kuSThakA sAdhAraNa nidAna 462 pramehAka nAma kaSThake pUrvarUpa kaphapramehakA sAdhyatva * kapAlake lakSaNa / udakamehakA lakSaNa udumbarakuSTha ke la. ikSumehake lakSaNa maNDala kuSThake lakSaNa sAndrameha ke lakSaNa sAndraprasAdamehake lakSaNa RSpajibakuSThake lakSaNa zuklamehake lakSaNa puNDarIkakuSThake lakSaNa zukramehake la. sidhamakuSThake lakSaNa zItamehake la. kAkaNaka kuSThake lakSaNa 453 sikatAmehake la. kuSThIkA sAdhyAsAdhyatva varNana zanameMhake la. upekSitakuSThakA phala AlAlamehake la. prakupita dopoMke upadrava pittanamehakA la. kupita doSAMmeM upadrava chaH pramehAke nAma 6. shossnidaan| kSAramehIke la. . zoSoMke AyatanoMkI saMkhyA 469 kAlamehIke la. nIlamehIke la. sAhasakA varNana raktamehIke laM0 vAyuke kama maMjiSThamehIke la. zoSameM upadeza haridrAmehIke la. sandhAraNajanya zoSakA varNana vAta prameha honekA kAraNa kSayazoSakA varNana 472 majjAmehakA kAraNa yakSmA honekI rIti 473 hastimehakA kAraNa vIryakI rakSAmeM upadeza 474 madhumehakA kAraNa viSamAzanakA varNana 475. vAtapramehoMkA asAdhyatva 457 viSamAzanazoSameM kartavyatA vasAmehIke lakSaNa rAjayakSmAnAmakA kAraNa " / . " 476 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 485 viSayAnukamANakA / (25) viSaya. pRSThAMka. viSaya. pRSThAMka. rAjayakSmAke pUrvarUpa 477 atha vimAnasthAna rAjayakSmAke rUpa 478 1.rsvimaan| 7. unmAdanidAna / rasoMkA varNana unmAdake bheda 479 doSoMkA varNana 501 unmAdarogI puruSa 480 rasoMdvArA doSoMkA cayApacaya unmAda ke pUrvarUna dravyaprabhAvakA varNana unmAdakI pahicAna kSArasevanakA niSedha 504 pittonmAdake lakSaNa 489 lavaNa sevanakA niSedha kaphonmAdake lakSaNa sAtmyake lakSaNa sAdhyoMkI upakramaNavidhi 483 AhArake Ayatana 507 Agantuka unmAdake lakSaNa 484 prakRtikA varNana karaNakA varNana Agantuka unmAdakI utpatti minnamata , saMyogakA varNana Agantuka unmAdake pUrvarUpa rAzikA varNana unmAdoramattise pUrvaceSTA dezakA varNana unmAdake rUpa kAlakA varNana ApAtakAla upayogakA varNana bhUtAdikRta unmattatAke tIna prayojana 4 upayokA aura mokasAtmyakA varNana sAyoMkA varNana AhAravidhi unmAdakA dvividhatva uSNabhojanake guNa 8, apasmAranidAna / snigdha bhAnanake guNa apasmArake bheda 489 mAtrAvat bhojanakA guNa apasmArake yogya purupa jIrNabhojanameM bhojanake guNa apasmArake lakSaNa vIryAviruddha bhojanake guNa apasmArake pUrvarUpa iSTadezameM bhojanakA guNa vAtaja apasmArake lakSaNa nAtidruta bhojanake guNa pittaja apasmArake lakSaNa nAtivilambita bhojanake guNa kaphaja apasmArake lakSaNa maunase bhojanake guNa 492 sAnnipAtika apasmArake lakSaNa AtmAko dekhakara bhojanake guNa 513 rogoMkI utpatti 493 2.trividhakukSIya vimAna / ekarogase aneka rogoMkI uttati trivikukSIyakA varNana 494 514 rAgoMke hetuoM kA varNana amAtrAke bheda doSoMke kupita hone kA kAraNa rogoM meM zramakAraka lakSaNa rogoMkI zAMtikA varNana pRthak 2 doSAMke upadrava kurita vAtAdi dopoMke upadrava vaidyako upadeza 497 AmadUSita honekA kAraNa cikitsAkI vidhi 498 Amake visUcikAdi bheda iti nidAnasthAnakI vissyaanukrmnnikaa| alasakA la. 490 491 517 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAMka. 521 " .529 530 carakasaMhitA- ... viSaya. pRSTAMka, viSaya... AmaviSakA varNana 518 5. srotoMkA varNana / sAdhyAmakI cikitsA srotoMkA varNana 548 viSacikAdi AmadoSakI cikitsA 519 dUpita udakavAhI srotake lakSaNa AhArapacanekA sthAna 520 dUSita annavAhI srotake lakSaNa 3, janapadoddhvaMsanIya vimAna ! rasavahAdilotoMkA varNana punarvasukA prastAva mUtravAhI srotoMke lakSaNa agnivezakA prazna 523 purIpavAhI srotoMke lakSaNa AtreyajIkA uttara svedavAhI srotoke lakSaNa 552 vAtako anArogyatva zarIraghAtvavakAzoMke nAma jalako anArogyatva 524 prANavAhI srotoMke dUpita hone kA kAraNa553... dezako anArogyatva udakavAhI srotoMke dUpita honekA kAraNa,, kAlako anArogyatva 525 annavAhI srotoM dUpita honekA kAraNa,, janapadoddhvaMsakArI bhAvoMkI cikitsA 526 raktavAhI srotoM dUSita honekA kAraNa,, AbhivezakA prazna 528 rasavAdI srotoMke dUSita honekA kAraNa 554 AtreyakA uttara mAMsavAjhI khAtoMke dUpita honekA kAraNa,, yuddhakA kAraNa bhedovAhI srotoMke dUSita honekA kAraNa,, abhizApakA hetu asthivAhI srotoMke dUSita honekA kAraNa, saMsArameM adharmake AnekAkrama majAvAhI srotoMke dUpita honekA kAraNa,, karmoMkA varNana zukravAhI srotoMke dupita honekA kAraNa555 karmake bheda mUtravAhI srotoMke dUSita honekA kAraNa ,, Ayuke niyatAniyataM para vicAra 534 voMke srotoMke dUpita hone kA kAraNa , agnivezakA prazna 537 svedavAhI srotoM dUSita hone kA kAraNa,, kAla tathA akAla mRtyukA varNana anyakAraNa agnivezakA prazna khetoMkI AkRti . 556 jvarameM uSNajalakA vidhAna dUpita srotoMkI cikitsAkA vidhAna ,, uSNajalake guNa 539 6. rogAnIka vimAna / / apatapaNake bheda laMghanapAcanake guNa rogoMke vibhAga doSAvasecanake guNa rogoMko saMkhyAsaMkhyeyatva 558 ayogya rogAMke lakSaNa 542 doSoMkA varNana 559 4. trividha roga vizeSa vijJAnIya doSoMkA vividhakopa 560 anubandhAnubandha bheda vimaan| sannipAtAdi doSabheda roga vizepajJAnake bheda Amiseda AptopadezakA lakSaNa doSoMkI sAmyAvasthA yA prakRti 562 pratyakSa Ara anumAna 543. pratyakSajJAnakA lakSaNa / cAra prakArake anna praNidhAna anumAnajJAnakA lakSaNa , 545 vAtaprakRtika roga anma anumAna zeyabhAvoMkA varNana 546 vAyuke jItanekA upAya 565 538 paY. 561 . " 544 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAMka 605 607 609 578 61. . viSayAnukramaNikA / viSaya. pRSThAMka. viSaya pittakA prakopa aura jItanekA krama 565 sarvataMtra siddhAntaH kaphakA prakopa aura jItanekA krama 566 pratitanasiddhAnta: adhyAyakA upasaMhAra adhikaraNa siddhAnta: .jadhyAyakA saMkSepa 568 abhyupagamasidAntaH 7. vyAdhitarUpIyavimAna / zabdaH rogIke bheda 568 atha pratyakSam ajJAniyoMkA bhrama 569 anumAnam cAraprakArake sahaja kRmi atha aupamyam rudhiraja kRmi 572 atha aivihyam kaphaja kRmi atha saMzayaH viSThAke kRmi 573 atha prayojanam kriAme cikitsA 574 atha savyabhicAram peTake koDaoNkI cikitsA 575 atha jijJAsA saMzodhana aupadhakI vidhi 576 atha vyavasAya: virecana hojAnepara karma athArthaprAptiH zaminAzaka aupadhI atha sambhavaH viDaMgataila athAnuyojyam adhyAyakA saMkSepa athAnanuyojyam 8.rogabhiSagjitIya adhyaay| athAnuyogaH zAstraparIkSA atha pratyanuyogaH 585 AcAryakI parIkSA atha vAkyadoSaH 586 adhyayanako vidhi vAkyanyUnatA adhyApana vidhi 588 athASikyam upadeza anarthaka 589 baidyako upadeza apArthaka viruddha sambhASaNavidhi 594 pAkyaprazaMsA vigRhyasaMbhASaNavidhi 596 vAkchala prativAdIke bheda sAmAnyachala sabhAke bheda ahetu vAdamaryAdAke lakSaNa atItakAlam vAdakA lakSaNa upAlambha dravyAdi lakSaNa parihAra atha pratijJA pratijJAhAni atha sthApanA abhyanujJA atha pratiSThApanA hetvantara atha hetu arthAntara atha uttaram 604 nigrahasthAna atha dRSTAntaH vAda viSayaka upadeza atha siddhAntaH kAraNa 584 611 " 612 613 614 601 " 617 618 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 28 ) viSaya karaNa kAryayoni kArya kArya phalam anubandha deza kAla pravRtti upAya parIkSya parIkSAke bheda vaidyaparIkSA bheSajaparIkSA auSadhaparIkSA kArya yoniparIkSA kAryaparIkSA kAryaphalaparIkSA dezalakSaNa rogI parIkSA durbalarogIko auSadha alpavaLa auSadhakI vyarthatA balapramANa grahaNa ke kAraNa kaphaprakRti pittaprakRtike lakSaNa vAtaprakRti ke lakSaNa milI huI tathA sama prakRti vikRtiparIkSA sAradvArA parIkSA raktasAra mAMsamAra medaHsAra asthisAra majAsAra zukrasAra sattvasAra sarvasAra samudAya dvArA parIkSA pramANase parIkSA sAtmya dvArA parIkSA carakasaMhitA - pRSThaka 618 30 Jy 619 "" 33 39 "" 97 620 621 622 623 625 53 625 36 10 626 627 "" ,, 628 629 630 631 ,, 632 37 3, 633 2250 23 33 634 23 635 636 68 viSaya. sattva se parIkSA madhya sattvAdi puruSa bhojana zaktidvArA parIkSA vyAyAmazaktidvArA parIkSA avasthA se parIkSA bAlaAdi avasthA vayaH kramase auSadha prayoga kAlabheda SaRtuvibhAga zIta saMghozana niSedha grISma meM niSedha varSA meM niSedha kAryakAla nirNaya pravRci upAya pratipatti vamanadravya virecanake dravya AsthApanakA varNana rasAnusAra AsthApana madhura skandha amlaskandha lavaNaskandha kaTukaskanbha tiktaskandha kaSAyaskandha anuvAsana dravya zirovirecana dravya adhyAyakA saMkSipta varNana pRSThAMka. 638 639 manakA varNana buddhikI pravRtti jJAnendriya karmendriya paJcamahAbhUta "" 640 "" 23 641 642 "" 643 "" 644 "" 645 " 646 "" 648 649 33 654 656 657 658 iti vimAnasthAnakI anukramaNikA / 33 650 651 652 653 atha zArIrasthAna / 1. katidhA puruSIya adhyAya / agniveza ke purupaviSayaka prazna punarvasujI puruSaviSayaka uttara 660 662 37 663 "" 664 35 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya. pRthvI Adike guNa guNAdivarNana jJAnoM kI anekatA puruSako pradhAnatA puruSakI kAraNatA puruSako kAraNatAkA dRSTAnta kartavyapara vicAra kAraNoMka nAma aura karma AtmAkA varNana prakRtiyoM aura kSetrajJakA varNana puruSakA varNana jIvanamaraNake lakSaNa AtmAko kartRtva AtmAko vazitva AtmAkI vibhutva AtmAkA anAditva atmAkA sarvasAkSitva atItarogakI cikitsA bhaviSyat rogakI cikitsA vartamAna vyAdhikI cikitsA duHkha hetu prajJAparAdha kAlajanita roga svAbhAvika rogoM kA varNana karmajarogoM kI zAnti zravaNeMdriya kA mithyAyoga tvagindriyakA mithyAyoga darzanendriyakA mithyAyoga rasanendriyakA mithyAyoga ghrANendriyakA mithyAyoga. asAtmya ke lakSaNa sukhaduHkhoM ke pradhAna hetu vedanA ke sthAna yoga aura mokSa aSTavidha yogabala mokSaprApti ke upAya duHkhoMse nivRtti ke upAya dhRti ke lakSaNa smRtike lakSaNa mokSakA rUpa adhyAya kA saMkSipta varNana viSayAnukramaNikA / pRSThAMka 664 665 17 666 "1 667 39 669 670 23 29 671 672 33 673 "; 39 674 32 675 376 677 678 "" 679 99 35 680 "3 "" "" 681 682 "" 683 39 "3 "" 684 685 686 (29) viSaya. pRSThaka 2. atula gotrIya zArIra adhyAya / garbhake catuSpAda meM prazna 686 687 uttara garbhake viSaya meM prazna yathAkrama uttara santAnakA prazna mithyAkalpitagarbha ekagarbha aneka santAna honeke viSaya meM prazna uttara garbha meM napuMsakAdi honeke hetu sadyogarbhake lakSaNa garbhastha bAlakAdikA paricaya "" garbhakI utpatti gaka bheda garmI asAtmyajatA garbhakA rasase utpanna na honA garbhakA sattvaguNI na honA 19 garmI vikRtikA kAraNa 692 AtmAke dehabhara meM prApta hone kA kAraNa 693 695 AtreyakA mata pitAse honevAle avayava AtmAce utpanna hue garbhAvayava AtmA hue mA sAtmya hue garbha avayava garbhakI rasaja utpatti garbhake rasana avayava savakA utpAdakatva bharadvAjakA prastAva AtreyajIkA uttara adhyAyakA saMkSipta varNana 37 68. daivakA lakSaNa RtuoMke rogoMkA zamana adhyAyakA upasaMhAra 3. khuDDIkA garbhAvakrAntizArIra adhyAya / 689 690 691 Atreya kI pratijJA garbhakI utpattikA kAraNa garmake vaikArika dravya i "" 6.96 697 39 699 "" 700 33 701 "" 704 705 "" "" 706 707 709 712 4. mahatI bhavakAntizArIra adhyAya / 713 " 714 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1:11 " . 730 mm . (30) viSaya. rAbhaMkI AnupUrvika utpatti garbhako pahilo avasthA garbhakA AkAzAtmaka avayana * garbhakA vAyvAtmaka avayava garbhakA azyAtmaka avayava garbhakA jalAtmaka avayava garbhakA pRthivyAtmaka avayava phanyA AdikA vizeSa bhAva dahi dalakSaNa zarmanAzaka bhAva cauthe mahIne meM gamake lakSaNa pAMcaveM mahIne meM garbhakA lakSaNa chaThe mahIne meM garmakA lakSaNa sAtaveM mahInemeM garbhakA lakSaNa AThaveM mahInemeM garbhake lakSaNa prasavakA samaya dUpitaraktajanya vikRtAvayava duSitazukrajanya vikRtAvayava sattvake aneka bheda brAhmakA lakSaNa ArSakA lakSaNa aindrakA la. yAmyake la. vAruNaka laM. kauverakA la. gAMdharvakA la. brAhmakI utkRSTatA Asurake la. rAkSasake la. mizAcake la. tApake la. pretakeha. zAkuna ke la. pAzavake la. mAtsyake lakSaNa vAnaspatya ke lakSaNa uttvake bhedoMkA saMkSipta vezana adhyAyakA upasaMhAra carakasaMhitApRSThAMka. viSaya. pRSThAMka. 714 5.puruSavicaya zArIra adhyAya / 715 jagat tathA puruSakI tulyatA 732 716 amivezakA prazna 733 AyajIkA uttara 734 . viyogakA kathana 735 717 amivezakA prazna pravRtti ke mUlakA varNana ahaMkArakA lakSaNa 736 saMgalakSaNa saMdehakA lakSaNa 720 abhisaMplavakA lakSaNa 721 abhyavapAtakA lakSaNa vipratyayakA lakSaNa vizeSakA lakSaNa 722 anupAyakA lakSaNa mokSasAdhanakA krama 738 zuddhasatvabuAddhakA kathana muktakA lakSaNa .. 741 adhyAyakA upasaMhAra 726 6. zarIravicaya zArIra adhyAya / zarIravicayakA prayojana 742 zarIrakA varNana dhAtumAtmyakI vidhi vidhi svasthake ghAtusAtmya rakhanekA upadeza 744 dhAtuoM kI vRddhi aura hrAsakA kAraNa ,, dhAtuoMke guNa guru aura laghu dhAtuoMkA varNana 745 pratighAtuoMkI vRddhi kA hetu samAnakI aprAptimeM upAya zarIradhAtuke bheda 747 pUrNavaidya ke lakSaNa .748 garbhake bAhara AnekA vRttAnta bAlakake AhAra va upacAra 752 kAlAkAlamRtyuvarNana AyukA pramANa . 754 adhyAyakA upasaMhAra .... 740 723 725 743 727 " 129 751 w ' Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissyaanukrmnnikaa|. ( 31) - viSaya. pRSThAMka. " 758 pRSThAMka. 7. zarIra saMkhyA zArIrAdhyAya / tvacAke bheda zarIrapha aMgAvabhAga zarIrakI haDDiyoMkI saMkhyA indriye aura indriyoMke adhiSThAna Adi prANAyatana aura marma koSTha pratyaMgoMke nAma adRzya aMgoMke nAma pArthivadravyoMkA varNana 760 ApyadravyoMke nAma 761 AmeyadravyoM ke nAma vAyavIyadravyoM ke nAma AntarikSa dravyoMke nAma adhyAyakA upasaMhAra 762 8. jAtisUtrIya zArIrAdhyAya / uttama saMtAna honekA upAya 762 'strIpuruSakA kartavya karma 763 strIsahavAsa karanake dina 764 sahavAsako vidhi garbhadhAraNaka ayogya strI strIgamanavidhi 765 uttamaputra utpanna karanekI vidhi uttamaputrake liye ivana vidhi 767 yajJake anta meM karma 768 / sattvabhedakA kAraNa 769 puMsavanavidhi 771 garbhasthApana auSadha 772 garbhanAzaka bhAva 773 garbhiNIkI upacAravidhi 775 miNIke upacArameM mukhya karma 776 garbhakI rakSAvidhi 777 Amagarbha meM puSpadarzana 778 nAgodaragarbhake lakSaNa 779 'uktagarbhameM cikitsA prasuptagarbha meM cikitsA 780 udAvaruddhagarbhakI cikitsA mRtagarbhakAla. 781 viSaya. mRtagarmameM upAya 782 garbhakI mAsa paratva rakSaNavidhi 783 saptamamAsameM anya upacAra 784 AThaveM mAsameM garbharakSaNa vidhi 785 navamamAsake garbhakI rakSaNavidhi sUtikAgArakI vidhi 786 sUtikAgRhakA sAmAna 787 prasavakAlake cihna 780 prasavavedanAmeM kartavyakarma AtreyajIkA mata 789 prasavakAlameM auSadha 790 prasavakAlakA mantra prasava uparAMta karma 792 amarAnikAlanekI vidhi kumArake karma 793 nAlubA chedana vidhi 794 nAbhipAkakA yatna 795 jAtakavidhi rakSAvidhi 796 prasUtikAkA AhArAvihAra varNana 797 prasUtAkA rogAvasthAmeM upAya 798 bAlaka honepara dazamadinakI vidhi " . dhAtrapirakSiA 801. uttama stanake la. 802 uttamadUdhake la. bAtadUSita dUdha pittadUSita dUdha 803 kaphadUSita dUSa dhAtrIke khAnepInekI vidhi dugdhazodhaka upAya 8.4 dugdhotpAdaka vidhi zuddhadUdhavAlIkA kattavya karma kumArAgAravidhi vastroM meM dhUpadenevAlI auSadhi . kumArakI anyarakSAvadhi bAlakake khilaune kumArake rogoMkA upacAra 807 adhyAyakA upasaMhAra / 808 iti zArIrasthAnakI vissyaanukrmnnikaa| " . Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (32) carakasaMhitA-viSayAnukramaNikA / 820 812 viSaya. pRSThAMka. athendriysthaan| 1. varNasvarIya indriyAdhyAya / Ayuke pramANa jAnanekI rIti 809 parIkSyavastuoke bheda 811 prakRtivarNana vikRtikA varNana nimittAnurUpAke lakSaNa prakRtivarNa vaikArikavarNa 813 varNajanya AriSTa lakSaNa svarAdhikAraH 814 vaikRtikasvarakA lakSaNa AsannamRtyurogIkA lakSaNa 815 2. puSpita indriyAdhyAya / puSitake la. 818 gaMdhakA jJAna rasajJAna, virasatAkA jJAna madhuratAkA jJAna 3, parimarSaNIya indriyAdhyAya / sparzake lakSaNa 821 vistArapUrvaka sparzakA lakSaNa 822 kezaparIkSA udaraparIkSA jakhaparIkSA aMgulIparIkSA viSaya. pRSThAMka. 4. indriyAnIkaindriyAdhyAya / netraindriyadvArA parIkSA kaNeMdriyadvArA parIkSA 825 nAsikAdvArA parIkSA 82. tvacAdvArA parIkSA 5. pUrvarUpIya indriyAdhyAya / bhinna 2 mRtyukAraka roga 83 svapna ke bheda 6. katamAnizarIrIya iMdriyAdhyAya tyAjyarogoMke lakSaNa 83 7.pannarUpIya indriyaadhyaay| chAyAke.bheda 84 paMcabhUtAtmaka chAyAkA lakSaNa tejasIprabhAkA lakSaNa 8. vAzirasIya indri yAdhyAya / 9. yasyazyAvanimittIya indriyaadhyaay| 89 10. sadyomaraNIya indriH yaadhyaay| 11. aNujyotIya indri yaadhyaay| 12. gomayacUrNIya indri yaadhyaay| dUtaparIkSA azubhazakuna 'sAdhyarogIke lakSaNa rogamukta lakSaNa .819 820 ' 824 iti indriyAdhyAyakI viSayAnukramaNikA / . Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ueft:0 atha carakasaMhitA / bhASATIkAsahitA / sUtrasthAna prathama adhyAya 1. maMgalAcaraNa | yatsevayA jaDadhiyo'pi hi tAM pratiSThAM gacchanti yAM na vibudhA amitaprayAsaiH // tAM vai prasAdasumukhIM girirAjakanyAM sarvasya cAsya jananIM hRdi bhAvayAmi // 1 athAhIzapraNItAyAH saMhitAyAH prasAdanI // rAmaprasAda vaidyena bhASA vai kriyate mayA // 2 // dohA - jAkI sevA jaDahu nara, labhahiM pratiSThA joya / 2 // atiprayAsa kari kari vibudha, pAyasa nahiM soya // 1 // so prasannamukha girisutA, jo saba jagakI mAya / kAraja rAmaprasAdake, hovahu sadA sahAya // carakaracita yA graMthakI, bhASA likhoM banAya | rAmaprasAda prasAdanI, jo sabake mana bhAya // athAto dIrghajIvitamadhyAyaM vyAkhyAsyAma iti ha smAha 3 // bhagavAnAtreyaH // 7 bhagavAn Atreya kahane lage ki aba hama dIrghajIvitIya adhyAyakA vistArapUrvaka kathana karate haiM kyoMki saMsArameM dharma, artha, kAma aura mokSa, ina cAra puruSArthoMkI prApti ke liye hI satpuruSoMkI pravRtti hotI hai ina saba puruSArthoMke sAdhanake liya dIrghajIvanakI AvazyakatA hai vaha dIrghajIvana arogitA ( taMdurustI) rahane para hosaktI hai arogitA rakhane ke liye hI AyurvedakI pravRtti hai isaliye arogitAko mukhya rakhate hue prathama dIrghajIvitIya adhyAyakA kathana karatehaiM // 1 // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| AyurvedAvataraNakrama / dIrghajIvitamanvicchanbharadvAjaupAgamat / indramugratapAvuddhAzaraNyamamarezvaram // 1 // pUrva kAlameM vartamAna samayakI samAna kimIvAtako jAnane ke liye sahasrAM prANiyoM , kA prANa arpaNa karanekI AvazyakatA nahIM hotIthI / usa samaya mahAtmA tapasvI apane tapa aura yoga valase bhUta bhaviSyatko jAnakara usakA ucita upAya apane tapovalase jAnaletethe phira vaha kArya jisarItise siddha honevAlA ho vaha prayala karaletethe / so vahI isameM likhA hai ki dIrghajIvanakI icchA karate hue tapovalazAlI mahAtmA bharadvAjajI devatAAke pati iMdrako isa kAryakI siddhike yogya samajhakara unake pAsa gaye // 1 // brhmnnaahiythaaproktmaayurvedprjaaptiH| jagrAhanikhilenAdAvazvinautupunastataH // 2 // azvibhyAMbhagavAJchakaHpratipede hikevalam / RSiproktobharadvAjastasmAcchakramupAgamat // 3 // kyoMki pahalepahala brahmAne saMpUrNarUpase Ayurveda dakSamajApatike pAsa kathana ' kiyaathaa| phira prajApatise azvinIkumArAne kramapUrvaka saMpUrNa grahaNa kiyA / azvinIkumArAse kevala iMdrane hI paDhA isaliye RSiyoMke kahanese maharSi bharadvAja iMdrake pAsa gaye // 2 // 3 // AyurvedakA prayojana / vinIbhUtAyadArogA prAdurbhUtAHzarIriNAm / upavAsatapaHpAThabrahmacaryabatAyupAm // 4 // tadAbhUteSvanukrozaMpuraskRtya mhrssyH| sametAHpuNyakANaH pAve himvtHshubhe||5|| asalama bharadvAjakA iMdrake pAsa jAkara Ayurveda ke jAnanekA kAraNa yaha thA ki java manuSyAke upavAsa, tapa, paTana, pATana, brahmacarya, vrata,Ayu,inake naSTa karanevAle athavA yoM kahiye ki inameM vighna DAlanevAle roga pragaTa hue / tava puNyakarmA mahAtmA RSi prANiyoMpara dayA karake himavAna, parvatake eka suMdara pArzvama ikaTe hue||4||5|| RSiyoMkA ekatrita hA vicAra krnaa| girAjamadagnizcavasiSTAkalyapo bhRgaH / AtreyogautamaH sAMkhyaH pulastyonArado'sitaH // 6 // agastyovAmadevazcamA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 1. ( 3 ) rkaNDeyAzvalAyanau / pArIkSidbhikSurAtreyo bharadvAjaH kapiSThalaH // 7 // vizvAmitrAzvarathyau cabhArgavazcyavano'bhijit / bhArgyaH zANDilyakauNDinyauvAkSirdevalag2Alavau // 8 // sAku'tyo vaijavApizcakuziko bAdarAyaNaH / vaDizaH zaralomAcakApyakAtyAyanAvubhau // 9 // kAMkAyanaH kaikazeSodhaumyomArIcikA pau / zarkarAkSohiraNyAkSo laugAkSaH peMgirevaca // 10 // zaunakaH zAkuneyazca maitreyo maimatAyaniH / vaikhAnasAbAlAkhalyAstathA cAnye maharSayaH // 11 // 1 jo RSi himAlaya ke ekapArzvameM ikaTThe hue the unake nAma likhate haiM- aMgirA, jamadagni, vaziSTha, kAzyapa, bhRgu, Atreya, gautama, sAMkhya, pulastya, nArada, aMsita, agastya, vAmadeva, mArkaNDeya, AzvalAyana, pArIkSit, bhikSu, atri, bharadvAja, kapi'chala, vizvAmitra, azvarathya, bhArgava, cyavana, abhijit, garga, zAMDilya, kauDinya nAkSi, devala, gAlava, sAMkRtya; vaijavApi, kuzika, bAdarAyaNa, vaDiza, zaralomA, 'kAvya, kAtyAyana, kAMkAyana, kaikazeSa, dhaumya, marIci, kazyapa zarkarAkSa, hiraNyAkSa, * laugAkSa paiMgi zaunaka, zAkuneya, maitraya, maimatAyani, vaikhAnasa, vAlakhilya, tathA anya maharSiloga Anakara ikaTThe hue // 6 // 7 // 8 // 9 // 10 // 11 // brahmajJAnasyanidhayodamasyaniyamasyaca / tapasA te jasAdItAhUyamAnAivAgrayaH // 12 // sukhopaviSTAste tatrapuNyAJcakrurimAM kathAm / dharmmArthakAmamokSANAmArogyaMmUlamuttamam // 13 // rogAstasyApaharttAraH zreya sojIvitasyaca / prAdurbhUtomanuSyANAmantarAyoMmahAnayam // 14 // .. : . " - yaha saba mahAtmA brahmake jAnanemeM aura iMdriyoM ke damana karanemeM tathA niyamoM ke 'pAlane meM samudra the, tapa aura tez2ake prabhAvase havana karanese prajvalita agnike samAna prakAzamAna horahe the / yaha saba mahAtmA sukhapUrvaka baiThehue usa himAlayake zikha -smeM yaha pavitra kathA kahane lage ki dharma, artha, kAma, mokSa inakA uttama mUla ArogyatA hI hai arthAt ArogyatA rahanepara hI dharmAdi caturvidhaM puruSArthakI prApti Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| hAMsakatI hai ! so roga (vImAriyAM) isa ArogyatAke haralenevAle haiM / ArogyatA na rahanese jIvana aura kalyANa (mukha) bhI naSTa hI hojAtAhai / isa liye. yaha manuSyoMka liye mahAn antarAya ( bhArI vighna ) Ana upasthita huA hai // 12 // 13 // 14 // upAyakA nishcy| kAsyAtteSAMzamopAyaityuktvAdhyAnamAsthitAH / athatezaraNaM zakraMdadRzurdhyAnacakSuSA // 15 // savakSyatizamopAyayathAvadamaraprabhuH / kaHsahastrAkSabhavanaMgacchetpraSTuMzacIpatim // 16 // so ava ina rogAke zAMta karanekA kyA upAya karanA cAhiye isake jAnaneke. liye saba RSiyoMne dhyAna lagAyA, isake anaMtara una RSiyoMne isa vighnase bacA. nekA yatna iMdrake pAsa jAnese prApta hogA yaha apanI samAdhimeM dhyAna karake nAna liyA / phira netra kholakara sava ApasameM kahane lage ki ina rogoMkI zAMtikA ThIka 2 upAya hamako devatAoMke pati iMdra batalAyeMge, parantu una zacIpati. iMdrake bhavanameM isa upAyako sIkhane kauna jAvegA // 15 // 16 // ahmtheniyujyeymtiprthmNvcH| bhrdvaajo'vviittsmaadRssibhiHsniyojitH||17|| .isa Andolanako sunakara bharadvAjajIne sabase pahale kahA ki yaha kAma mujhe sopAjAya meM isa kAryako karUMgA isaliye sava RSiyoMne inahIko niyukta kiyA ki Apa hI jAiye / / 17 // ___ bharadvAjakA iMdrabhavana meM jAnA / sshkbhvnNgtvaasurpiNgnnmdhygm| dadarzavalahantAraMdIpya. mAnamivAnalam // 18 // so'bhigamyajayAzIbhirabhinanyasurezvaram / provAcabhagavAndhImAnRpANAMvAkyamuttamam // 19 // RSiyAle vidA hokara bharadvAja iMdrake sthAnameM ( svargameM ) pahuMce vahAM jAkara devarSigaNAMka madhyama siMhAsanapara pradIpta anike samAna tejasvI indrako dekhaa| phira buddhimAn bhagavAn bharadvAjane iMdrake pAsa jAkara AzIrvAdAdise prasanna kara RSiyoM ke uttama vAkyAMko kayana kiyA // 18 // 19 // Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / sUtrasthAna-a0 1. (Y __vyaadhyohismutpnnaaHsrvpraannibhyNkraaH| tadbrAhimezamopAya yathAvadamaraprabho // 20 // tasmaiprovAcabhagavAnAyurvedaMzataka. . tuH / padairalpaimatibuddhAvipulAMparamaSaye // 21 // ___ki he deveza! pRthva meM saMpUrNa manuSyoMko duHkha denevAle bhayaMkara roga utpanna hoga-.. yaha kRpA karake una rogAke zAMtikAraka upAyakA kathana kIjiye / yaha sunakara bhagavAn indrane bharadvAjajIko vipulabuddhizAlI jAnakara saMkSepameM hI Ayurveda. zAstrakA upadeza karadiyA // 20 // 21 // AyurvedakA svarUpa tathA bharadvAjakA iMdrase use praaptkrnaa| heturliNgaussdhjnyaanNsvsthaaturpraaynnm| trisUtraMzAzvataM puNyaMbuvudheyaMpitAmahaH // 22 // so'nntpaarNtriskndhmaayurvedmhaamtiH| yathAvadacirAtsarvabubudhetanmanAmuniH // 23 // tenAyuramitalebhebharadvAjaHsukhAnvitaH / RSibhyo'nadhikantaJcazazaM sA'navazeSayan // 24 // jisa zAstrameM hetu arthAt rogake utpanna karanevAlA kAraNa aura rogabodhaka cihna tathA auSadhajJAna honekA bhalIprakAra varNana hai / aura Arogya (tandurusta) tathA rogiyoMko parama upayogI hai| jisameM hetu, liGga, aura auSadhajJAna yaha tIna pradhAna, sUtra haiM aise isa sanAtana pavitra AyurvedazAstrako pahale pitAmahane jAnA arthAta isakA AvirbhAva pahale brahmAke hRdayameM huaa|so isa anantapAra Ayurvedako "jisameM nighaMTu, nidAna,cikitsA, athavA vahI hetu, liGga, auSadhajJAna, yaha tIna skaMcha arthAt kaMdhe haiM" mahAmati bharadvAjajIne citta lagAkara thoDe hI kAlameM saMpUrNarUpase jaanaalyaa| phira isa Ayurvedake pratApase bharadvAjajI dIrghAyu aura sukhako prApta hue| aura yaha zAstra kramapUrvaka RSiyoMko paDhAdiyA // 22 // 23 // 24 // ___ bharadvAjase RSiyoMkA AyurvedakA grahaNa krnaa| RssyshcbhrdvaajaajghustNprjaahitm| dIrghamAyuzcikorSanto vedNvrdhnmaayussH||25|| mhrssysteddRshurythaavjjnyaanckssussaa| sAmAnyaJcavizeSaJcaguNAndravyANikarmaca ||26||smvaayNctjjnyaatvaatntroktNvidhimaasthitaaH| lobhareparamaMzasaMjIvitaMcApinirgadam // 27 // . . (1) trINi hetvAdIni sUnyate yasmin yena vA tatrisUtramiti cakrapANiH / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| RSiyoMne bhI dIrghAyu honekI icchA karatehue prajAke hitake liye isa Ayuva. Ika zAstrako bhalIbhAMti grahaNa kiyaa| phira isa zAstra ke jJAnarUpI netradvArA RSi yAne sAmAnyatAse aura AdhikatAse dravyoMke guNa va svarUpa tathA prayoga aura karmako bhalIprakAra jAnA / phira ina sabake sUkSma sthUla samavAyako tathA jisaprakAra pAMca bhUtoMse AraMbha ho zArIrika va dravyoMke sUkSma azodvArA cayApacaya kopa zamana hotAhai ina savako jAnakara Ayurvedokta vidhikA anusaraNa karatehue paramaH AnaMda aura rogarahita jIvanako prApta kiyA // 25 // 26 // 27 // punarvasukA chaH ziSyoMko Ayurveda upadeza / athmaitriiprHpunnymaayurvedpunrvsuH| ziSyebhyodattavAnSaDbhyaH srvbhuutaanuklpyaa||28||aagnveshshcbhelshcjtuukrnnHpraashrH|| hArItaHkSArapANizcajagRhustanmunervacaH // 29 // buddhovazeSastatrAsInnopadezAntaraM muneH / tantrapraNetAprathamamagnivezo yato'bhavat ||30||atobhlaadyshckruHsvsvNtntrkRtaanic| zrAvayAmAsurAneyasaSisaMghasumedhasaH // 31 // isake anaMtara mitratAparAyaNa punarvasujIne saMpUrNa prANiyoMpara kRpA karake yaha pavitra Ayurveda 6 ziSyoMko paDhAyA aura 1 agniveza 2 bhela 3 jatUkarNa 4 parAzara hArIta 6 kSArapANI ina chahAM ziSyAMne bhI munike kahe Ayurvadako grahaNa kiyaa| yadyapi / maharSi Atreya (punarvasu )jIke upadezamaM kucha bheda na thA vaha savakeliye ekasAhI thA paraMtu ina chaH ziSyAmeM Agniveza savamaM Adhaka buddhivAle the isaliye prathama taMtra (graMtha) kartA agniveza hI hue phira bhela Adi pAMcoMne bhI apane 2 nAmase saMhitAe~ banAkara RpiyAma virAjamAna AtreyajIko ( apane guru punarva: sulo) sunAI // 28 // 29 // 30 // 31 // amivezAdi cha. saMhitAAma RSiyoMkI anumati / zrutvAlatraNamarthAnAmRpayaHpuNyakarmaNAm / yathAvatsatritamitiprahRSTAste'numenire // 32 // sarvaevA'stuvastAMzcasarvabhUtahitapiNaH / sarvabhUteSvanukrozaityuccerabruvansamam // 33 // taMpuNyaMguzruvuH zabda dividevarSayaH sthitaaH| sAmarAHparamapINAMzrutvAmumudireparam // 34 // ahosAdhvitighopazcalokAM Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 1: strInanvavAdayat / nbhsisnigdhgmbhiirohrssaadbhutairudiiritH|| // 35 // zivovAyuvausarvAbhAbhirunmIlitAdizaH |nipe tuHsajalAzcaivadivyAHkusumavRSTayaH // 36 // - inakI banAIhuI saMhitAoMko sunakara saMpUrNa RSi prasanna hue aura manameM kahane laMge ki bahuta acche prakArase sUtrAMkA krama rakhakara graMthoMko banAyAhai,phira saMpUrNa sRSTike hitaiSI vaha RSi inakI stuti karake kahanelage ki Apane saba prANiyoMpara dayA kI hai Apako dhanya hai / RSiyoMkI kIhuI isa pavitra AnandadhvAnako sunakara svargake devatA atyaMta prasanna hue aura bahuta acchA huA 2 yaha premase kahAhuA zabda tInoM lokoMmeM uttama gujAra karatA huA AkAzase pratizabda denelagA / usa samaya kalyANakArI maMda sugaMdha pavitra vAyu calanelagA aura saba dizA prakAzamaya ho zobhA denelagI devalokase jalase bhIge hue sugaMdhita divyapuSpoMkI vRSTi honelagI // 32 // .33 // 34 // 35 // 36 // athaagniveshprmukhaavivishnidevtaaH| vuddhiHsiddhiHsmRtimeMdhAdhRtiHkArtiHkSamAyA // 37 // tAnicAnumatAnyeSAM tantrANiparamarSibhiH / bhAvAyabhUtasaMghAnAM pratiSThAM bhuvilebhire // 38 // isake anaMtara isa puNya karmake phalase agniveza Adi chahoM graMthakartAoMke zarIrameM buddhi, siddhi, smRti, medhA, dhRti, kIrti, kSamA, dayA yaha jJAnadevatA praviSTa hue arthAt yaha sava uttama guNa unameM nivAsa karanelage / aura RSiyoMsa sammAna pAehue inake graMtha saMpUrNa manuSyoM ke kalyANakAraka hotehue pRthivImeM pratiSThAko prApta hue // 37 // 38 // AyurvedakA lakSaNa / . hitAhitasukhaduHkhamAyustasyahitAhitam / - mAnaJcataccayatroktamAyurvedaHsaMucyate // 39 // ., aba prathama Ayurveda zabdakI nirukti khtehaiN| jisa zAstrameM Ayuke hita (acchI) avasthA, ahita (kharAva) avasthA, sukhayukta avasthA, duHkhayukta avasthA Aya aura AyukA hita, ahitaM, tathA AyukA parimANa kathana kiyAhuA ho yA yoM kAhiye jisake dvArA yaha.sava jAnAjAya usako Ayurveda kahate // 39 // Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| Ayuke nAma / zarIrendriyasattvAtmasaMyogodhArijIvitam / nityagazcAnuvandhazca paryAyairAyurucyate // 40 // ' zarIra, iMdriye, mana, AtmA, inake saMyogako Ayu kahate haiN| usIko dhArI, jIvita, nityaga, aura anubaMdha bhI kahateha yaha Ayuke paryAyavAcaka zabda haiM // 40 // AyurvedakA mhttv| tasyAyuSaHpuNyatamovedovedavidAMmataH / vakSyateyanmanuSyANAMlokayorubhayorhitaH // 41 / / vedake jAnanevAloMne usa Ayuke vedako arthAt isaAyurveda (vaidyaka ) zAstrako paramottama mAnAhai, yaha manuSyoMke liye isa lokameM aura paralokameM paramAhatakArI hai| so usIkA yahAM varNana karatehaiM // 41 // vRddhidAsake kAraNa va sAmAnya aura vizeSake lakSaNa / sarvadAsarvabhAvAnAMsAmAnyaMvRddhikAraNam / hrAsaheturvizeSazcapravRttirubhayasyatu // 42 // sAmAnyamekatvakaraMvizeSastupRthaktvakRt / tulyaarthtaahisaamaanyvishessstvipryaayH||43|| dravya guNa kA~kI samAnatA unakI vRddhi karanemeM kAraNa hotI hai jaise cikaneM padArthake sevanase usIke samAna cikane svabhAvavAlI medakI vRddhi hotI hai / aura zokAtura avasthAmeM zokayukta vAta sunanese zokavRddhi hotI hai sardIke mausamameM usIke svabhAvavAlI zItala pavana calanese zItakI vRddhi hotI hai| ATha ghaTaoNmeM samAna guNavAle do ghaTa aura milAdenese ghaTauMkI saMkhyAmeM vRddhi hotI hai. vAtaprakRtivAleko vAtakAraka samAnaguNavAle padArthase vAtavRdi hotI hai / isI prakAra dravyAdikAMkI asamAnatA ghaTAnekA kAraNa hai, jaite-medase yasamAna guNavAlA sUkSapadArya medako ghaTAne (dAsa) kA kAraNa hotA hai / zokAtura cittameM AnaMdadAyaka vAtake Anese zoka kama hotAhai isa prakAra dravya guNa kAkI samAnatAse pravRttivRddhi aura asamAnatAse pratimAsakA kAraNa hotI haiN| yahAM sAmAnyakA artha ekatva karanevAlA jAnanA / aura vizeSakA artha alaga 2 karanevAlA jAnanA / tulamArthatA jaise medama Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0.1.. sneha tulya artha karatA hai usako sAmAnya kahate haiM aura viparyaya. arthAt ulaTe arthaka karanevAleko vizeSa kahate haiM // 42 // 43 // . . . AyurvedakA adhikaar| . .. * sattvamAtmAzarIraJcatrayametastridaNDavatAlokastiSThatisaMyogA* tatrasavapratiSThitam // 44 // sapumAMzcetanaMtacataJcAdhikaraNaM : smRtam / vedasyAsyatadahivedo'yaMsamprakAzitaH // 45 // mana zarIra AtmA ina tInoMkA tIna daMDoMkI samAna paraspara saMbaMdha hai ina tInoMke saMbaMdhako vaidyaka zAstrameM puruSa kahAjAtAhai aura sampUrNa saMsAra ina tInoMke saMbaMdhase hI hai / isa vaidyaka zAstrameM ina tInoMke saMbaMdharUpa puruSako hI pumAna, cetana aura AyurvedakA adhikaraNa mAnate haiM / aura isa puruSake liye hI isa AyurvedakA prakAza kiyA gayA hai // 44 // 45 // vividha dravya / khAdInyAtmAmanaHkAlodizazcadravyasaMgrahaH / sendriyaMcetanadravyaMnirindriyamacetanam // 46 // AkAza, vAyu, agni, jala, pRthvI, AtmA, mana, kAla, dizA ina sabako dravya kahate haiM ! iMdriyavAloMko cetana aura iMdriyarahitako acetana kahate haiN| manuSya pazu pakSI Adi iMdriyavAloMko cetana aura vRkSAdi jaDa padArthoMko acetana kahate haiM // 46 // guNa karma / sAgurvAdayobuddhiH prayatnAntAHparAdayaH / guNAHproktAHprayatnAdikamateviMdamucyate // 47 // zabda, sparza, gaMdha, rasa, rUpa, ( yaha artha arthAt iMdriyoMke viSaya kahe jAtehaiM) aura guru, laghu, zIta, uSNa, snigdha, rUkSa, maMda, tIkSNa, sthira, sara, mRdu, kaThina, vizada, picchala, khara, masUNa, sthUla, sUkSma, sAMdra, drava yaha bIsa dravyake guNa hai| buddhi, icchA, dveSa, sukha, duHkha, prayala, para, apara, yukti, saMkhyA, saMyoga, mibhAga, pRthaktva, parimANa, saMskAra, abhyAsa yaha saba guNa kahAte haiM aura prayala ceSTA Adi karma kahe jAte haiM // 47 // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| smvaay| samavAyo'pRthagbhAvodravyAdInAMguNairmataH / snityaaytrhidrvyNnttraaniytaagunnaaH||48|| dravya aura unake guNa ApasameM alaga nahIM hote dravya aura guNakA nitya saMbaMdha hai usa nitya saMbaMdhako samavAya saMbaMdha kahate haiM jahAM dravya rahate haiM unameM guNabhI niyata rahate haiM // 48 // smvaayikaarnn| yatrAzritAHkarmaguNAHkAraNaMsamavAyiyat / tadrvyaMsamavAyI tu nizceSTaHkAraNaMguNaH // 49 // jisameM guNa karma milehue rahate hoM aura jo guNa karmakA samavAya ho usako dravya kahate haiN| jo dravyama samavAya aura vyApAra rahita huA kAraNa ho usako guNa kahate haiM. // 49 // - karmalakSaNa / saMyogecaviyogecakAraNadravyamAzritam / kartavyasyakriyAkarmakarmanAnyadapekSate // 50 // jo dravyake saMyoga aura viyogame kAraNa haiM aura dravyake Azraya hai unako karma kahate haiM kartavyakI jo kriyA hai usIko karma kahate haiM isake sivAya karma kisI aurakA nAma nhiiN| tAtparya yaha hai, jo karate samaya usa kartavyakI apekSAse kriyA Arambha kIjAtI hai usako karma kahate haiM // 50 // vaidyakakA prayojana / ityuktaMkAraNakAryadhAtusAmyamihocyate / dhAtusAmyakriyAcoktAtantrasyAsyaprayojanam // 5 // isa prakAra yahAM para sAmAnyatAsa kArya kAraNakA kathana karadiyA aba rasarakta Adi dhAtuoMkI sAsyAvasthA aura unakA sAmyAvasthAma rakhanekA krama kahA jAyagA kyoMki isa zAstrakA prayojana hI dhAtuoMkI sAmyatA ( ArogyatA) kA hai // 51 // Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : sUtrasthAna-a0 1. (11) vyAdhiyoMke hetu aura Azraya / kAlabuddhIndriyArthAnAMyogomithyAnacAtica / dvyaashryaannaaNvyaadhiinaaNtrividhaahetusNgrhH|| 52 // shriirsttvsNjnycvyaadhiinaamaashryomtH| * tathAsukhAnAMyogastusukhAnAkAraNazamaH // 53 // ___ kAla, buddhi, iMdriya, viSaya inakA mithyA yoga ayoga aura Atiyoga yaha tIna prakArakA vyApAra honA hI zArIrika tathA mAnasika vyAdhiyAMkA kAraNa hai| zarIra aura mana yaha donoM hI rogoMke adhiSThAna haiM arthAt roga zarIrameM aura manameM hI hotehaiN| aura kAla, buddhi, iMdriyoMke viSaya, inakA ucita yoga rahanese roga na hokara sukha prApta hotAhai // 52 // 53 // AtmAkA lkssnn| nirvikAraHparastvAtmAsattvabhUtaguNendriyaiH / cetanekAraNanityodraSTApazyatihikriyAH // 54 // AtmA nirvikAra hai, para hai, aura mana, bhUtagaNa aura iMdriyeM inake caitanyameM kAraNa hai, nitya hai, draSTA hai, sava kriyAoMko dekhatAhai // 14 // rogoMke kaarnn| . vAyuHpittaMkaphazcoktaHzArIrodoSasaMgrahaH / mAnasaHpunaruddiSTorajazvatamaevaca // 55 // vAta, pitta, kapha, yaha tIna zArIrika doSa haiM / rajoguNa aura tamoguNa mAnasika doSa haiM / arthAt vAta, pitta, kapha yaha bigaDakara zarIrameM roga karatehaiM aura raja,tama manameM roga karanevAle haiM // 55 // doSoMkA prazamana / prazAmyatyauSadhaiHpUrvodravyayuktivyapAzrayaiH / mAnasojJAnavijJAnadhairyasmRtisamAdhibhiH // 56 // zArIrika roga dravyoMkI yuktiyoMse sambandha rakhanevAle auSadhoM dvArA zAMta hotehaiM: aura mAnasika roga jJAna, vijJAna, dhairya, smRti, samAdhi Adise zAMta hotehaiM 56 // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA-bhA0 ttii0| vAyuke guNa aura zamanakA upaay| rukssHshiitolghuHskssmshclo'thvissdHkhrH|| viparItaguNaivyaiArutaHsaMprazAmyati // 57 / / tInoM doSIma prathama vAyukA svabhAva likhate haiN| vAyu rUkSa, zItala, laghu, sUkSma, caMcala, vizada, khara hotAhai / isake viparIta snigdha, uSNa, Adi guNAMvAle dravyAMse zAMtiko prApta hotAhai // 57 // pittake guNa aura zamanopAya / sasnehasuSNaMtIkSNaMcadravamamlaMsaraMkaTu / viparItaguNaiHpittaMdravyairAzuprazAmyati // 58 // pitta-nehayukta, uSNa, tIkSNa, patalA, khaTTA, sAraka aura kaTusvabhAvavAlA hai / apanese viparIta rUkSa, zItAdiguNavAle dravyoMse zAMta hotAhai / / 58 // kaphai guNa aura zamanakA upAya / guruzItamRdusnigdhamadhurasthirapicchilAH / zleSmaNaH prazamaMyAntiviparItaguNairguNAH // 59 // kapha-bhArI, zItala, mRdu, cikanA, madhura, sthira, picchilasvabhAvavAlA hai aura / apanese viparIta halake, uSNa, carapare, rUkSa guNoMvAle dravyoMse zAMta hotAhai // 59 // cikitsAkA sAdhAraNa nirdeza / vipriitgunnairdeshmaatraakaaloppaaditH|| bhepavinivartantevikArAHsAdhusaMmatAH // 6 // sAdhanaMnatvasAdhyAnAMvyAdhInAmupadizyate / bhUyazcAtoyathAdravyaMguNakarmapravakSyate // 61 // / kAraNa aura kAraNase utpannahuI vyAdhise viparIta guNavAle dravyoMko deza,kAla zrI mAtrA vicArakara upayoga karanese sAdhya vyAdhiyAMkI zAMti hotIhai / parantu jo saMpUrNa lakSaNAMse asAdhya roga hai unakI zAMti nahIM hotI / phira bhI dravyAma guNa tayA karmako kathana karataha // 60 // 61 // rssvruupnidrshn| rasanArthIrasastasyadravyamApaH kssitistthaa| nivRttIcavizepecapratyayAH khAdayastrayaH // 62 // Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a. 1, rasakA svAda jIbhadvArA hotAhai kyoMki rasa, rasanA (jIbha ) iMdriyakA viSaya hai| usa rasakA kAraNa pRthvI aura jala hI maanegyehaiN| vaise to usa rasameM kamI aura adhikatA pahuMcAnemeM AkAza, agni, vAyu,ina tInoMko bhI kAraNa mAnAhai // 6217. rasoMkI saMkhyA aura nAma / ' svAduramlo'thalavaNokaTukastikta evacaH // - kssaayshcetissttrko'yNrsaanaaNsNgrhHsmRtH|| 63 // mIThA, khaTTA, namakIna, carparA, kaDDuvA, kaSelA, yaha chaH rasa haiM // 63 // rasoMkA kArya / svaadvmllvnnaavaayuNkpaayvaadutitkaaH| - jayantipittaMzleSmANakavAyakaTutittakAH / 64 inameM mIThA, khaTTA, namakIna, yaha tIna rasa vAyuko zAMta karate kaSailA: moThA, kaDuvA, yaha tIna rasa pittako zAMta karatehai / kalA, aparA. kaDuvA, yaha tIna kaphako zAMta karatehaiM // 64 // dravyake tIna prakAra / kiJciddoSaprazamanaMkiJciddhAtupradUSaNam / * svasthavRttauhitaMkiJcidvyatrividhamucyate / / 65 koI dravya doSoMko zamana karanevAlA hotA hai koI hama aise haiM jo rasa rakta. Adi dhAtuoMko dUSita karatehaiM / koI aise haiM jo svastha avasthAkI rakSA rakhatehaiM / isaprakAra dravya tIna prakArake hote haiM // 65 . . jaGgamAdibhedase phira grInaprahAra ! ttpunstrividhNjnyeyNjaaddsnnidpaarthivm|| 66 // phira vaha dravya jaMgama, audbhida, pArziva, ina bhedoMse tIna prakArake haiM / / 66. jAGgAravarNa ! madhUnigorasAHpittaMvasAmajAmAsivam / niSsUnacarmareto. sthisnAyuraoNkharAnakhAH / nannebhyaHyujyantekezAlomAni rocanAH // 17 // unameM-zahada, dha, pitta carabI, majjA, rakta,mAMsa,gala,mUna, carma,karya, haDDiyAM snAyu, sIMga, nakha, khura, keza, loma,rokna yaha dravya nagamoM (phirane turanevAloM) se liejAtehaiM // 67 // .. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0 / pArthivadravyavarNana | suvarNasamalAH paJcalohAHsasikatA sudhA / manaHzilAlemaNayo lava gNgerikaanycne||68||bhaummaussdhmuddisstt maudbhidantu caturvidham ! sonA, cAMdI, vA, zozA, rAMgA, lohA aura inake mala, sikatA; ( vADhU ) cUnA, manasila, haritAla, hIrA Adi maNi, lavaNa, aMjana, gerU, yaha saba pArthiva dravya ko hai // 68 // ( 14 ) audbhidravyavarNana | vanaspativirudhazca vAnaspatyastarthopadhiH // 69 // phalairvanaspatiH puSpairvAnaspatyaH phalairapi / oSadhyaH phalapAkAntAH pratAnaivIM rudhaH smRtAH // 70 // Adi dravya 4 prakArake haiM jaise- vanaspati, vIrudha vAnaspatya, oSadhI inameM jinameM kevala phala hI lage unako vanaspati kahate haiM jinameM phUla phala donoM lageM unako vAnaspatya kahate haiM / jo phala pakane para sUrajAdeM unako auSadhI kahate haiM / jo phailatI haiM unako vIrudha (vela ) kahate haiM // 69 // 70 // . mUlatvaksAraniryAsanADasvarasapallavAH / kSArAH kSIraMphalaMpuSpaM bhasmatailAnikaNTakAH // 71 // patrANizuGgAH kandAzcaprarohAzradbhidagaNaH / mUlinyaH poDazaikonAH nyoviperI 1 takAH // 72 // jaDa, tvacA. sAra. goMda, nADI, rasa, kaoNpala, khAra, dUdha, phala, puSpa, bhasma; tela, kAMTe, tra, zuMga, kaMda, aMkura, yaha saba auddhidravyoM ke grahaNa kiye jAte haiM / inameM solaha 26 prakArakI auSadhiyAMkI jaDa hI lIjAtI haiM / unnIsa prakArakI phala pradhAna mAnojAtI haiN| bAkI sabake phala phUla mUla tvak rasa Adi upayogameM Ate haiM // 71 // 72 // snehAdidravyavarNana | mahAsnehAzcacatvAraHpaMcavalaMtraNAnicAaSTaumUtrANisaMkhyAtAnyaSTAdevapayAMsica // 73 // zodhanArthAzcapavRkSAH punarvasuni - darzitAH / yaetAnvettisaMyoktuMvikArepusavedavit // 74 // -: iyapipATha: / 1 1 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sUtrasthAna-a0.1 cAra mahAsneha, pAMca lavaNa, * ATha. mUtra aura ATha prakArako hI dUdha kahe haiN| aura vamana virecana Adi saMzodhana kAryake liyeH punara sujIle I. prakArake vRkSa kahe haiM jo ina sabakA vikAroM meM, vidhivat upayoga karanA anitAhai vaha AyurvedakA jAnanevAlA mAnAjAtAhai // 73 // 74 // mUlapadhAna drvy| .. hstidntiihaimvtiishyaamaatrivRddhoguddaa| saptalAtAmA . pratyaktreNIgavAkSyapi // 75 // jyotiSmatIcadibIjANa puSpIviSANikA / ajagandhAdravantIcakSIriNIcAnaboDazI // 76 // zaNapuSpIcabimbIcachardanehaimavatyapi / zvetAjyoM tiSmatIcaivayojyAzIvirecane // 77. // ekAdazAbArI. . STAyAHprayojyAstAvirecane / ityuktAnAmakarI yAMlAlimA * phalinIzRNu // 7, aba kramase Upara kahehue dravyoMkA varNana karate haiN|naagdNtii,vc,kaalii nizora lAla nizotha, vidhAyarA, sAtalA, sapheda aparAjitA vA umeda vaca, daMtI iMdrAyaNa, mAlakAMgunI, kaMdUrI, zaNapuSpI, ghaMTArakhA (chanachunA), vikAkA (maijIsaMgI yA AvartakI), ajagaMdha vaMtI choTIdatI),dUdhalI yaha 16 dravya mUlapradhAna hai aryAla jahAM inakA koI aura kahAho to mUla hI lenA cAhiye kyoMki gUlameM hI adhika guNa hai inameM zaNapuSpA, dUrI, vaca, yaha tInoM vamana karaneke kAma lIjAtI haiM / zvetA aura mAlakAMgunI zirovirecanameM prayukta kI jAtI haiN| aura vAkI ekAdaza auSadhiyAM virecana karAne meM kAma AtI haiN| yaha to sUlapradhAna kahIM ava phalapradhAnoMko suno // 79 // 76 // 77 / / 78 // . . . . . . phalapradhAna dravyaM / / zaMkhinyathaviDaGgAnitrapuSaMmadanAnica / AnU . sthalajamalI-- takaMdvividhasmRtam // 79 // prakIA~codakI-pratyakSu pItathAbhayA / antaHkoTarapuSpIcahastiparzAzvazAradam / / // 80 // kampillakArakhadhayoH phalaMyatkuTajastAva / dhAmApacamathekSvAkujImUtaMkRtavedhanam // 81 // madanakuTajaizcaivA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| hstipaarnnnii| etAnivamanecaivayojyAnyAsthApaneSu c||8|| dazayAnyavaziSTAnitAnyuktAnivirecane / naamkrmbhiruktaaniphlaanyekonviNshtiH|| 83 // zaMkhapuSpI, vAyaviMDaga, trapuSa (khIrA), mainaphala, anUpaja aura jalaja: mulahaThI, dhAmArgava ( apAmArga yA kaTutumbI), ikSvAku (kaDuI toraI ),jImUta aura kRtavedhana (yaha donoM bhI toraIke bheda hai), kaMjA, latAkaraMja, ciraciTA, haraDa, aMta:koTarapuSpI ), nIlinI ( hastipIke phala (moraTa yA lAla eraMDakA phala ), kamIlA, malatAsa,aura iMdrajau yaha unnIsa phalapradhAna haiN| inameM se kaDDuI toraI,kaDuI ghIyA, kaI tuvI,kRtavedhana (yaha bhI toraIkA hI bheda hai), mainaphala, iMdrajau, khIrA, hastiparNI,yaha nava dravya vamana aura AsthApanameM kAma Ate haiN|prtykpusspii (ciracirA) nasya aura vamanameM prayukta kIjAtI hai| vAkI daza phalapradhAna dravya virecanameM prayukta kiye jAte haiM / isa prakAra phalapradhAna 19 auSadhiyoMke nAma aura karmako kathana kiyA hai / / 79 // 80 // 81 // 82 // 83 // cAraprakArake sneha / . sapistailaMvasAmajjAlehodRSTazcaturvidhaH / pAnAbhyaJjanavastyartha nasvArthacaivayogataH // 84 // snehanAjIvanAvalyAvarNopacayava.. rdhanAH / snehaahyetessuvihitaavaatpittkphaaphaaH|| 85 // ghI, tela, caravI,majA, yaha cAra prakArake sneha dekhanameM aatehaiN|yh prAyaHpInemeM, mAliza karanema, vastikarmameM, aura nasyameM prayukta kiyejAte haiN| yaha caturvidha sneha,. snehana, jIvana, varNakAraka aura valavardhaka hai tathA vAta,pitta,kapha ina tInoM doSoMko dUra karate haiM // 84 // 85 // lvnnpnyck| sovarcalaMsaindhavaJcaviDamodbhidamevaca / sAmudreNasahaitAnipaJca syulavaNAnica // 86 // snigdhAnyupNAnitIkSNAnidIpanIyatamAnica / AlepanArthayujyantesnehasvedavidhautathA // 87 // adhobhAgoIbhAgAnarUhepvanuvAsane / abhyaJjanebhojanAyeM zirasazcavirecane // 8 // zastrakarmaNivastyarthamananocchAdanepuca / ajIrNAnAhayotigulmezaletathodare // 89 // Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 1. (17) . saMcara, seMdhA, viDa, udbhid (khArI), sAmudra yaha pAMca prakArake namaka hote haiM, yaha cikane, garma, takSiNa, atyaMta kSudhAvarddhaka hote haiM aura lepa, sneha, sveda Adi karmameM zarIrake nIceUparake bhAgoMmeM prayukta kiye jAte haiM tathA nirUhaNa, anuvA. sanaM, abhyaMga, bhojana, zirovirecana, zastrakarma, vI, amana, utsAdana, ajIrNa, apharA, bAdI, golA, zUla, aura udararoga inameM inakA prayoga kiyA jAtAhai // 89 // mUtrASTaka tathA upyog| uktaanilvnnaanyrddhmuutraannyssttaunibodhme|mukhyaaniyaanihyssttaanisrvaannyaatreyshaasne|| 90 // Upara saba lavaNoMkA kathana karacuke haiM aba ATha prakArake sUtroMkA varNana suno, jo ATha prakArake pradhAna hai // 90 // avimatramajAmatraMgomatraMmAhiSaMtathA / hastimatramathoSTasyahayasyacakharasyaca // 91 // uSNantIkSNamathosnigdhaMkaTukaMlavagAnvitam / mUtramutsAdanayuktaM yuktamAlepaneSuca // 92 // yuktamAsthApaneyuktaMmUtrazcApivirecane / svedeSvapicatayuktaMmAnAheSugadeSuca // 13 // udareSvathacAssuigulmakuSThakilAsiSu / tdyuktmupnaahessuprissketthaivc|| 94 // dIpanIyaMviSaghnaMcakriminnaMcopadizyateopAMDurogopasRSTAnAmuttamaMzarmacocyate // 15 // zleSmANazamayetpItamArutazcAnulomayetAkarSetpittamadhobhAgamityasminguNasaMgrahaH // 96 ||saamaanyenmyoktNtupRthkven pravakSyate // 97 // bheDakA mUtra,bakarIkA mUtra,gomUtra, bhaisakA mUtra, hathinIkA mUtra,UMTanIkA mUtra, ghoDekA mUtra, gadhekA mUtra yaha ATha mUtra haiM / yaha-garma, tIkSNa, cikane, kaTu aura namakIna hai / ina mUtroMkA utsAdana, lepa, AsthApana, virecana, svedana, aphArA, udararoga, arza, gulma, kuSTha, kilAsa, upanAha ( pulaTisa ), pariSeka inameM prayoga kiyA jAtAhai / tathA Agneko dIpana karatAhai aura viSa tathA kRmiyoMko naSTa krtaahai| ina mUtroMkA prayoga saba kisamake pANDurogoMmeM parama uttama mAnAhai / inake ponese kapha zAnta hotAhai / vAyukA anulomana hotAhai aura baDhA huA pitta nIce Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| gamana kara nikala jAtAhai / yaha sAmAnyatAse mUtroMke lakSaNa kathana kiye haiN| ava . vizeSatAse zravaNa karo // 91-97 // meSAdimUtrake guNa / avimUtrasatiktasyAt snigdhNpittaavirodhic||aajkssaaymdhurN pathyaMdopAnnihantica / gavyasamadhuraMkiJciddoSataMkrimikuSThanut // 98 // knndduulNshmyetpiitNsmygdossodrohtm|arshHshophodrnntuskssaarNmaahisrm // 19 // hastikaMlavaNaMmUtraM hitntukrimikussttinaam|prshstbddhvinnmuutrvissshlessmaamyaashsaam // 100 // satiktaMzvAsakAsanamajhenacauSTramucyate / vAjinAMtiktakaTukaMkuSThavraNAviSapAham // 101 // kharamatramapasmAronmAdagrahavinAzanam / itIhoktAnimUtrANiyathAsAma ryayogataH // 102 // bheDakA mUtra kaDuA, cikanA, garma tathA pittako kupita nahIM karanevAlA hotA hai / vakarIkA mUtra-kaSailA, mIThA, pathya aura tridoSanAzaka hai / gomUtra kaSailA, mIThA, kucha kucha dopAko naSTa karanevAlA, kRmi tathA kuSThako naSTa kartA, khAjanAzaka, aura pIyAhuA udarake sava vikAroMko zAMta karatAhai / bhaisakA mUtra-arza, zotha aura udararogAMko naSTa karatAhai tathA khArA aura dastAvara hai| hastIkA mUtranamakIna hai aura kRmi, kuSTha aura mala mUtrake avarodhako naSTa karatAhai, tathA viSavikAra, kapha aura arzavAloMko hita hai| uMTakA mRtra-kaTutAyukta, zvAsakAsanAzaka, aura arzajit hai / poDekA mUtra-kaDavA hai, carparA hai, aura kuSTa, ghAva,viSa, inako naSTa karatAhai / gadhekA mUtra-miragI, unmAda, grahadoSa inako naSTa karatA hai| isa prakAra kramapUrvaka mUtroMke guNa kathana karadiye haiM // 98-102 // bheDI vakarI gAya Adike dUdhoMkA varNana / ataHkSIrANivakSyantekarmacepAMguNAzcaye / avikSIramajAkSIraM gokSIraMmAhipaMcayat // 103 // uSTrINAmathanAgInAMvaDavAyAH striyaastthaa|praayshomdhuraasnigdhshaastnypyHsmRtm // 10 // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - aM0 1. ( 19 ) prINanaMbRMhaNaMvRSyaM medhyaMbalyaMmanaskaram / jIvanIyaMzramaharaMzvAsakAsanibarhaNam // 105 // hantizoNitapittaJca sandhAnaMvihatasyaca / sarvaprANabhRtAMsAtmyaMzamanaMzodhanaM tathA // 106 // tRSNAnaMdIpanIyaM cazreSTakSINakSateSuca / paanndduroge'mlpittecshogulmetthodre|| 107||atiisaarjvredaaheshvythaiaucvidhiiyte // yonizukra pradoSeSumUtreSvaprasareSuca // 108 // purISegrathitepathyaM vAtapittavikAriNAm / nasyAle pAvagAheSuvama nAsthApaneSuca // // 109 // virecanesneha ne capayaH sarvatrayujyate / yathAkramaMkSIraguNAnekaikasya pRthakpRthak // 110 // annapAnAdike'dhyAye bhUyo vakSyAmyazeSataH // 111 // ava dUdhoMkA aura unake guNa karma kA kathana karate haiM / bheDa, bakarI, gau, bhaiMsa, U~TanI, hathaMnI, ghoDI, strI ina AThoMke dUdha-mIThe, cikane, zItala, stanoMmeM dUdha caDhAnevAle, pAlanakarttA, mAMsavarddhaka, vIryajanaka, buddhi, bala, manako tAkata denevAle, jIvanakartA, zramahartA zvAsakAsanAzaka, raktapittake haranevAle, saMdhAnakartA ( TUTe sthAnako joDanevAle), saMpUrNa prANiyoMko sAtmya, doSoMko zamana aura zodhana karanevAle, tRSAnAzaka, dIpanIya haiM aura kSatakSINameM atyaMnta pathya haiM tathA pANDuroga, amlapitta, zoSa, gulma, udararoga, atisAra, jvara, dAha, sUjana, yoni-. doSa, zukradoSa, mUtraroga, malakI gAMThasI baMdhanA, inameM pathya haiM aura vAta pittake rogiyoMko hitakartA haiM, inakA prayoga- nasya, lepa, avagAhana, vUmana, AsthApana, virecana, snehana ina karmoMmeM kiyA jAtA hai / isa prakAra sAmAnyatAse dUdhoMke guNoMkA varNana kara diyA hai / Age annapAnAdivarNanAdhyAyameM sabake guNoM kA alaga 2 varNana kiyA jAyagA // 103 - 111 // ar aura thUhara ke dUdha ke guNa / athAparetrayo vRkSAH pRthagye phalamUlibhiH / snuhyarkAzmantakAstepAmidaMkarmma pRthakpRthak // vamane'zmantakavidyAtsnuhIkSIraM virecane // 112 // aba phalapradhAna va mUlapradhAna vRkSase anya tIna vRkSoMkA varNana karate haiN| vaha yaha hai - 1 thohara, 2 Aka, 3 azmaMtaka ( kovidAra ) inameM azmaMtaka vamana karAnemeM, thoharakA dUdha recana karAne meM // 112 // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20) carakasaMhitA-bhA0 TI0 // arkakSIrake guNa / kSIramarkasyavijJeyaMvamanesavirecane // 113 // AkakA dUdha, virecana, aura vamanameM prayukta kiyA jAtAhai // 113 // tvacApradhAna 3 vRkSa / imaaNstriinpraanvRkssaanaahuryessaaNhitaastvcH| pUtikaH kRSNagandhAcatillakazcatathAtasaH / virecaneprayoktavyaHpUtikastillakastathA // 114 // kRSNagandhAparIsapeMzotheSvassuicocyate / dvidrdhignnddessukusstthessvpyljiissuc||115 // SaDvRkSAzodhanAnetAnapividyAdvicakSaNaH // 116 // jinakI tvacA prayukta kIjAtI hai ina tIna vRkSoMkA aura kathana kiyAhai / vaha yaha hai-1 pUtikaraMja, 2 suhA~janA, 3 paThAnIlodha / inameM pUtikarana aura lodha virecana karmameM prayukta karane cAhiye / aura suhA~janA-visarpa, zotha aura arza rogAma prayukta kiyA jAtAhai / buddhimAn vaidyako ucita hai ki thohara, A~ka, azmaMtaka, pUtikaraMja, suhAMjanA, lodha, ina chaH vRkSoMko dagu, vidradhi, galagaMDa, kuSTha, alajI, (ajIrNarogakA bheda aura pAdaroga) aura saMzodhana karmameM prayukta kare / / 114-116 // ityuktAHphalamUlinyaH snehAzcalavaNAnica / sUtraMkSArANivRkSAzcapaDyadRSTAHpayastvacaH // 117 // isa prakAra 19 phalapradhAna dravya, 16 mulapradhAna, 4 sneha, 5 lavaNa, 8 mUtra. 8 dRdha aura jinake dUdha meM tvacAkA varNana kiyAhai vaha 6 vRkSa ina savakA varNana kiyA jA cukA hai // 127 // gaDariye AdiyoMse auSadhikA jJAna / opadhIrnAmarUpAbhyAMjAnateAjapAvane / __avipAzcaivagopAzcayecAnyevanavAsinaH // 118 // aba ApadhiyoMke jAnanekI vidhi likhate haiM ki bakarI, bheDa aura goAkaM caganevAlA aura unameM rahane aura vicaranevAlAse vanApadhiyAMka nAma ArahA jAnanA cAhiye / / 118 // Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 1. auSadhiyoM ke jJAnakI kaThinatA / nanAmajJAnamAtreNarUpajJAnenavApunaH / auSadhInAMpara prAptikAzcedveditumarhati // 119 // EUR21) kyoMki koI bhI manuSya saMpUrNa auSadhiyoMke nAma aura rUpoMko nahIM jAnasakatA koI 2 puruSa aise hoMge jo vahutasI auSadhiyoMko jAnate haiM parantu unameM usIko oSadhiyoMke tattvakA jAnanevAlA kahanA cAhiye jo unake nAma rUpa aura prayoga karane kI vidhi jAnatA ho // 119 // auSadhI jAnanevAlekI prazaMsA | yogajJastasyarUpajJastAsAMtattvaviducyate / kiMpunaryo vijAnIyAdoSadhIH sarvadAbhiSak // 120 // rUpantAsAntuyovidyAddezakAlopapAditam / puruSapuruSaMvIkSya savijJeyobhiSaktamaH // 121 // jo vaidya auSadhiyoMkA nAma rUpa prayoga aura kisa kisa kAlameM kauna 2 auSadhi kaise 2 saMpAdana kara usakA kaise 2 prayoga karanA yaha vidhi jAnatA hai usakA to kahanA hI kyA hai arthAt usako dhanya hai / hareka manuSyako dekha dekha kara zAstravidhise jo usake anukUla ho vaha auSadha denA cAhiye // 120 // 121 // auSadha vijJAna samvandhI vaidyako upadeza | yathAviSayathAzastraMyathAgnirazaniryathA / tathaiauSadhamavijJAtaMvijJAtamamRtaMyathA // 122 // auSadhAnabhijJAtaM nAmarUpaguNaistribhi: / vijJAtaMvApi duryuktaM yuktivA hyena bheSajam | yogAdapiviSaM tIkSNamuttamaM bheSajaM bhavet // 123 // bheSajavApiduryuktIkSNaM sampadyateviSam / tasmAnnabhiSajAyuktaM yuktibAhyenabheSajam // // 124 ||dhiimtaakinycidaadeyN jIvitArogyakAMkSiNA // kuryyAnnipatito mUrdhnisazeSaMvAsavAzaniH // 125 // Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (22) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| kyoMki vinA jAnI auSadhakA prayoga kiyAhuA jaise viSa, zastra, Agne, vidyuta manuSyako mAraDAlate haiM aise anarthakAraka hotA hai / vicArakara jAnIhuI auSadhI amRtake samAna guNako karatI hai / jo auSadha nAma, rUpa, guNa ina tInAsa jAnI huI nahIM athavA jAnIhuI honepara bhI anucita rItise prayukta kIgaI ho vaha auSadhI mahAanarthako karatI hai / isIprakAra acchItaraha jAnakara prayogameM lAyAhuA vipa bhI uttama auSadhIMke guNako karatAhai / aura uttama auSadhI anucita vidhise denese viSakI samAna mAraDAlatI hai / isaliye vaidyoMko ucita hai ki vinA yuktise kabhI oSadhIkA prayoga na kreN||122||123||124||126|| mUrkha vaidyake auSadhakA niSedha / / sazepasAturaMkur2yAnnatvajJamatamauSadham / du:khitAyazayAnAya zradadhAnAyarogiNe // 126 // yobheSajamavijJAyaprAjJamAnIprayacchati / tasyAthamRtyudatasyadurmatestyaktadharmaNaH // // 127 // naronarakapAtIsyAttasyasambhASaNAdapi / varamAzIvipavipakkathitaMtAmramevavA // 128 // pItamatyagnisantaptA bhAkSitAvApyayAguDAH / natuzrutavatAvedavibhratAzaraNAgatAt 129 // gRhItamannapAnavAvitrtavArogapIDitAt / bhiSakvu. bhUryurmatimAnataH syAdguNasampadi // 130 // paraMprayatnamAtiSTheprANadAsyAdyathAnRNAm / tadevayuktaMbhaipajyaMyadArogyAyakalpate // 131 ||scaivbhipjaaNshresstthorogebhyoyHprmocyet / samyakprayogaMsarvepAMsiddhirAkhyAtikarmaNAm // 132 // siddhirAkhyAtisarvezcaguNairyuktaMbhipaktamam iti // 133 // jIvana aura ArogyatAkI icchAvAleko kabhI ayogyarItise auSadha sevana na karanA cAhiye / yadi iMdralokase vana girakara manuSyake zirama lage vaha acchA hai kyoki usase bhI zAyada manuSya jIvita rahasakatA ho, paraMtu ajJa ( mUrkha) kI dII opI usa vajrase bhI adhika durguNa karatI hai arthAta mArahI DAlatI hai jo baMdha duHsale vyAkula zayyApara paDhe zraddhAlu rogIko vinAjAnI auSadhI dede. tAI usa dharmaradita, pApI, narakagAmI mRtyuke dUtase volanema bhI manuSya narakagAmA hAnAtA hai / sAMpavipa polenA acchA hai, lAla kiyAguA tapAhuA tAmrabhI Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sUtrasthAna - a0 1, . (-23 ) ponA acchA hai. paraMtu pAkhaMDa se vidvAn vaidyakAsA rUpa dhAraNakara zaraNAgata rogi yoMko bhramameM DAlakara unase anna pAna dhana Adi lenA kadApi ucita nahIM / isa liye vaidya hone kI icchAvAlA buddhimAn manuSya pahale jo jo vaidyoMke guNa kahe haiM ( Age likheMge ) unako apanemeM utpanna kare phira manuSyoM ke prANoMkI rakSA ke liye sadaiva yatnavAn rahai kyoMki vaidya manuSyoM ke prANoMkA denevAlA hotA hai / auSadhIM vahI uttama hotI hai jo rogase chuDAkara Arogya banAve | aura jo rogoM se chuDAde usIko uttama vaidya kahate haiM / sampUrNa kamakA vidhivat prayoga kiyAhuA saMpUrNa guNoMse yukta vaidyako siddhi Arai khyAtiko detA hai // 126-133 // tatra zlokAH | AyurvedAgamoheturAgamasya pravarttanam / sUtraNaM sAbhyanujJAnamAyurvedasyanirNayaH // 134 // sampUrNakAraNaMjJeyaM Ayurvedaprayojanam / hetavazcaiva doSAzca bheSajasaMgraheNaca // // 135 // rasAH sapratyayadravyA strividhodravyasaMgrahaH / mUlinyazcaphalinyazca snehAzcalavaNAnica // 136 // mUtraM kSIrANivRkSAzcaSaDyekSIratvagAzrayAH / karmANi caiSAM sarveSAM yogAyogaguNAguNAH // 137 // vaidyApavAdoyatrasthAH sarve cbhissjaaNgunnaaH| sarvametatsamAkhyAtaM pUrve'dhyAyemaharSiNA // 138 // iti dIrghajIvitAdhyAyaH // 1 // aba isa adhyAyakA upasaMhAra kahate haiM isa adhyAyameM AyurvedakA Agamana, aura usake AnekA kAraNa, AyurvedakI pravRtti, agnivezAdikoM kA saMhitAeM banAnA, AyurvedakA nirNaya, saMpUrNa kAraNa aura kArya, AyurvedakA prayojana, hetu, doSa saMkSepase auSadhasaMgraha kathana, chaHrasa, dravya tIna prakArakA dravyasaMgraha, phalapradhAna, mUlapradhAna dravya, sneha, lavaNa, mUtrASTaka, dUdhavarga, chaH vRkSa jinake dUdha aura chilake kAma Ate haiM / ina savake karma tathA yoga, ayoga, guNa, aguNa, vaidyake doSa aura vaidyakI siddhi khyAtikA prakAra yaha saba isa prathamAdhyAya meM varNana kiyA hai / / 134 - 138 // : iti zrImaharSicarakapraNItAyurvedIya saMhitAyAM paTiyAlA rAjyAMtargataTakasAlanivAsi - vaidyapaMcAnana vaidyaratna paM0 rAmaprasAdaivaidyopAdhyAyaviracitaprasAdanyAkhyabhApATIkAyAM dIrghajIvitIyo nAma prathamodhyAyaH // 1 // Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (24) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| dvitIyo'dhyAyaH / pratijJAvarNana / athAto'pAmArgataNDulIyamadhyAyaM vyAkhyAsyAm itiha smaahbhgvaanaatreyH| bhagavAn Atreya kahane lage ki aba hama apAmArgataNDulIya nAmaka dUsare adhyAyakA kathana karate haiM // 1 // UrddhagataroganAzaka dravya / apAmArgasyavIjAnipippalImaricAnica / viDaGgAnyathAzanaNisarpapAMstumburUNica // 1 // ajAjIJcAjagandhAJcapIlUnyelohareNukAm / pRthvIkAMsurasAzvetAMkuTherakaphaNijakau // 2 // zirIpavIjaMlazanaMhAradralavaNadvayam / jyotiSmatInAgaraJcavidyAnmUrddhavirecane // 3 // gauravezirasAzalepInase'rdhAvabhedake / krimivyAdhAvapasmAreghrANanAzepramohane // 4 // apAmArgake vIja, pIpala, kAlImirca, vAyaviDaMga, suhAMjaneke bIja, sarasoM tuMvara, kAlA jIrA, ajamoda, pIlU, ilAyacI, reNukA, bar3I ilAyacI, tulasaki dhAja. sapheda koyalake vIja, choTI tulasIke vIja, sirasake bIja, lahasana, dAnA haladiya. saMghA aura saMcara namaka, mAlakAMganIke vIja, sATa, ina sava auSadhiyAMko zirovirecana deve / mastakake bhArIpanameM, zirakI pIDAmeM, pInasa rogama, AdhAzIzIma, mastakake kRmiyAma, apasmAramaM, gaMdha lenakI zaktike jAte rahanema. behozIma, itane rogAma prayoga kare // 1 // 2 // 3 // 4 // vAntikAraka dravya / madanaMmadhukaMnimbaMjImataMkRtavedhanam / pippalIkuTajekSvAkUpyelAMghAmArgavANica // 5 // upasthitezleSmApittavyAdhAvAmAzayAzraye / vamanArthaprayujItabhipagdehamadRSayan // 6 // manaphala. mulaTI, nIma, jImUta( kar3avI toraIkA bheda),kRtavedhana (toraI),pIpala, maTa jA.kaTuvA, paDI ilAyacI, kar3avI toraI ina A~padhipAMko AmAzayamaM sthita Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / sUtrasthAna-a0 2. (25, pitta kaphakI vyAdhiyoMmeM jisa prakAra deha dUSita na ho usa prakAra vamana karAnake liye prayukta kare // 5 // 6 // virecaka drvy| trivRtAMtriphalAMdantIMnalinAMsaptalAMvacAm |kmpilvkNgkaakssiinyckssiirinniimudkiittikaam|| 7 // pIlUnyAragvadhaMdrAkSAMdravantIniculAnica / pkvaashygtedossevirekaarthpryojyet|| 8 // nizota, haraDa, baheDA, AmalA,daMtI, nIlinI,saptalA, vaca, kamIlA, iMdrAyaNa, harI dUdhalI, karaMjuvA, pIlU, amalatAsa, munakkA, choTIdaMtI, nicula (hiMjala ) ina savako pakAzayameM sthita doSa nikAlaneko virecanake liye prayukta kre||7||8|| udAvartAdimeM vastidenayogya dravya / pATalAJcAgnimanthAJcabilvaMzyonAkamevaca / kAzmaya'zAlapa cipRzniparNAnidigdhikAm // 9 // balAMzvadRSTrAMbRhatImeraNDaM spunrnvm| yavAnukulutthAnkolAniguDUcI mdnaanic||10|| palAzaMkattRNaMcaivasnehAMzcalavaNAnica / udAvatevibandheSuyuMjyAdAsthApanesadA // 11 // . pADha, araNI, velagira, sonApAThA, dhamAra vRkSa, zAlaparNI, pRSThaparNI, kaTelI, kharaTI, gokharU,baDIkaTelI, eraMDa, punarnavA, yava, kulathI, vera, giloya, mainaphala, palAsa, rohisavaNa, aura catuHsneha, paMcalavaNa,inako udAvarta,mala mUtrakA avarodha tathA AsthApana, vastIkarma AdimeM prayukta kare // 9 // 10 // 11 // vAtanAzaka pAMcakamika sNgrh| ataevauSadhagatAtsaMkalpyamanuvAsanam / mArutaghnamitiproktaH saMgrahaHpAJcakarmikaH // 12 // tAnyapasthitadoSANAMsnehasvedopapAdanaiH / paJcakarmANikurvItamAtrAkAlauvicArayan // 13 // mAtrAkAlAzrayAyuktiHsiddhiryuktopratiSThitA / tiSThatyupariyutijJodravyajJAnavatAMsadA // 14 // aura yahI uparokta dravya anuvAsanavastimeM bhI prayukta kiye jAte haiN|tthaa yahI dravya bAtanAzaka honese paMcakarmoMmeM prayukta kiyejAte haiM / jina manuSyoMke zarIroMmeMse doSa nikAlanA ho unako pahale snehana svedana karAkara phira mAtrA aura kAlakA vicAra Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (26) carakasaMhitA-bhA0 TI0 rakhate hue "vamana, virecana, nasya, nirUhaNa, anuvAsana" yaha paJcakarma karAve / auSadhIkI mAtrA aura samayakA vicAra yuktike adhIna hai jo buddhimAn vaidya yuktidvArA vicArakara kAma karatA hai usIko siddhikI prApti hotI hai / auSadhI jAnanevAle vaidyAma yuktikrama jAnanevAlA vaidya sadA ziromaNi rahatAha // 12 // 13 // 14 // ___ aneka yavAgukalpanA aura unake gunn| ataUrdhvapravakSyAmiyavAgavividhauSadhAH / vividhAnAMvikArANAMtatsAdhyAnAnivRttaye // 15 // pippalIpippalImalacavyAcatrakanAgaraiH / yavAgardIpanIyAsyAcchUlanIcopasAdhitA // 16 // ava aneka prakArakI auSadhiyoMse siddha kIhuI yavAguoMkA varNana jo roga yuvAgRdvArA zAMta hote haiM una rogAMkI zAMtike liye karate haiM / pIpala, pIpalAmUla, cavya, citraka. sATha, ina pAMcoMse siddha kIhuI yavAgU agniko dIpana karatIhai aura unake zUlako naSTa karatI hai // 15 // 16 // ddhitthvilvcaanggeriitkrdaaddimsaadhitaa| pAcanIgrAhaNIpecAsavAtepAJcamAlikA // 17 // katha, vilva, cUkA. takra, anAradAnA, inase siddha kIhuI yavAgU pAcana aura saMgrAhI hai / laghupaJcamUlase siddha kIhuI yavAgU vAtAtisArameM hitakAraka hai // 17 // shaalpnniivlaavilvaiHpshcipnnyaacsaadhitaa| dADimAmlAhitApeyApittazleSmAtisAriNAm // 18 // zAlipI. sI. vilvagirI, pRSThaparNI, inase siddha kIhuI yavAgU khahe anAre khaTTI karake pIhuI yavAgU pitta kaphake atisArameM hitakAraka hai||| 18 // pysyddhoNdkechaagehiiverotplnaagraiH| payAraktAtisAranIpRznipAcasAdhitA // 19 // yakarake dRdhama dRdhata AdhA jala milAkara usameM sagandhavAlA,nIlophara,sITa pRSTha pI. inase siddha koII peyA raktAtisArako naSTa karatI hai // 19 // ddyaatsaativipaaNpeyaaNsaamesaamlaaNsnaagraam| zvadaMSTAkaNTakArIbhyAMmatrakRcchresaphANitAm // 20 // Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna a0 2... (27) * anArake rasase khaTTI kIhuI aura atIsa tathA soMThase siddha kI huI peyA AmAtisArameM denA cAhiye / gokharU aura kaTelIse siddha kIhuI peyAmeM phANita milAkara mUtrakRcchakI zAMtike liye deve // 20 // viDaGgapippalImalAzayabhimaricenaca / tkrsiddhaayvaaguuHsyaakriminiissuvcikaa.|| 21 // bAyaviDaMga, pIpalAmUla, muhAMjanA, kAlI mirca, aura taka inase siddha kIhuI peyAma saJcara namaka milAkara pInese peTake kRmi naSTa hote haiM // 21 // . mRdviikaashaarivaalaajpippliimdhunaagraiH| pipAsAnAviSanIcasomarAjIvipAcitA // 22 // munakkA, sArivA, dhAnoMkI sIla, pIpala, soMTha inase siddha kahuiI peyA zahada milAkara pInese pyAsako zAMta karatI hai| bAvarcAse siddha kIhuI peyA viSavikArako zAMta karatI hai // 22 // siddhAvarAhaniyaMheyavAgUqhaNImatA / gavedhukAnAMmRSTAnAMkarSaNIyAsamAkSikA // 23 // ' vArAhIkandase siddha kIhuI peyA dehako puSTa karatI hai / gavedhukA (RSi yoMkA anna ) ko bhUnakara usakI peyAko ThaMDhAkara zahada milAkara pInese sthUlatA naSTa hotI hai // 23 // srpissmtiivhutilaasnehniilvnnaanvitaa| . kuzAmalakaniyuhezyAmAkAnAMvirUkSaNI // 24 // ghRta aura bahutase tiloMkI siddha kIhuI peyA lavaNa yukta kara pInese zarIra cikanA hotA hai / kuzA aura AmaloMse siddha kIhuI zyAmAkake cAvaloMkI peyA zarIrako rUkhA karatI hai // 24 // dazamUlIzRtAkAsahikAzvAsakaphApahA / yamakemadirAsiddhApakAzayarujApahA // 25 // dazamUlase siddha kIhuI yavAgU-khAMsI, hicakI, zvAsa, aura kaphako nAza karatI hai / ghRta, tela, madya inake sAtha siddha kIhuI yavAgU pakkAMzayake saba rogoMko. naSTa karatI hai // 25 // Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA * bhA0 TI0 / zAkairmAsaistilairmASaiH siddhAvacanirasyati / jambvAmrAsthidadhitthAmlAvilvaiH sAMgrAhikImatA // 26 // phalapatraka zAka, mAMsa, tila, uDada, inase siddha huI yavAgU malako nikAlatI hai| jAmuna. AmakI guTalI. kathakA guddA. kAMjI, velagira, inase siddha yavAgU saMgrAhI ( dasta ( kanevAlI ) hotI hai / / 26 / / kSAracitrakahiGgvamlavetasairbhedanImatA / (28) abhayApippalImUlavizvairvAtAnulomanI // 27 // khAra ( javAkhAra ), cItA, hIMga, amlaveta inase banAI huI yavAgU bhedinI ( dastAvara ) hotI haiM | haraDa, pIpalAmUla, soMTha inase siddha yavAgU vAyuko anulomana karatI hai // 27 // takrasiddhAyavAgUH syAdghRtavyApattinAzinI / tailavyApadizastAtutakApaNyAkasAdhitA // 28 // taka (mahA) se siddha kI huI yavAgU adhika ghRta khAnese paidA hue vikArako zAMta karatI hai / aise hI tiloMkI khala aura chAchase siddha yavAgU telake khAnase hue vikA gaMkI zAMti karatI haiM // 28 // . gavyairmAMsarasaiH sAmlAviSamajvaranAzinI / kaNTyAyavAnAMyamakepippalyA malakaiH zritA // 29 // paJcagavya yA godUba aura hariNAdike mAMsa ke rasase siddha aura anAradAne se khaTTI kI huI yavAgR viSamajvarako naSTa karatI hai // vRta, tela, pIpala aura A~valoMke sAtha siddha jAvA~kI yavAgR kaMTake rogAma hitakArI haiM // 29 // tAmracUDarasesiddhAretomArgarujApahA / samApavidalAvRpyAghRtakSIropasAdhitA // 30 // murge mAMsasa siddha paMyA vIryamArgaka rogoM ko zAMta karatI hai / uDadakI dAla, zrI. aura dUdha kI peyA vIryako utpanna karatI hai // 30 // upodikAdAdhibhyAntusiddhAmadavinAzinI // kSudhahanyAdapA mArgakSIragodhArasotA // 31 // poIkA zAka aura dahIse siddha yavAgR unmattatAko naSTa karatI hai / apAmArga ke EUR3. yauna iva aura gAMdhAvUka rasa athavA gAMdhAkaM mAMsa ke isase siddha yavAgR kSudhAko naSTa karatI hai // 31 // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 3. (29) dvitIyAdhyAyakA upsNhaar| . ttrshlokaaH||assttaaviNshtirityetaayvaagvHprikiirtitaaH| paMcakarmANicAzrityaproktAbhaiSajyasaMgrahaH // 32 // pUrvamUlaphalajJAnahetoruktaMyadauSadham / paJcakarmAzrayajJAnahetostatkItitapunaH // 33 // smRtimAnayuktihetujJojitAtmApratipattimAn / bhiSagauSadhasaMyogaiH cikitsAMkartumarhati // 34 // ___ iti bheSajacatuSka'pAmArgavaNDulAyo nAma dvitIyo'dhyAyaH // 2 // isa prakAra isa adhyAyameM aTUThAIsa prakArakI yavAguoMkA aura paMcakamake AzrayIbhUta auSAdhiyoMkA kathana kiyaahai|jo pahale mUlaphalake jJAnArtha kahaAye. paMcakarmameM Azraya honeke kAraNa ve yahAM phira kahegaye, smRtimAn jidriya, auSadha aura roga tathA yuktiko jAnanevAlA vaidya auSadhiyoMke saMyogase cikitsA kare // 32 // 33 // 34 // iti zrImaharpicarakapraNItAyuvedasaMhitAyAM paTiyAlArAjyAMntargataTakasAlanivAsivadyapaJcAnana vaidyarala paM0 rAmaprasAdevaidyopAdhyAyakRtaprasAdanyAkhyaTokAyAmapAmArga taNDulIyo nAma dvitIyodhyAyaH // 2 // . . tRtiiyo'dhyaayH| -oc00athAtaArasvadhIyamadhyAyaMvakSyAmaH iti hasmAha bhgvaanaatreyH| aba hama AragvadhIya adhyAyakI vyAkhyA kareMge aise bhagavAn Atreya kahane lage // 1 // __kuSThaH kilAsa Adipara lepa / AragvadhaHsaiDagajaHkaralovAsAgur3acImaMdanaharidre / zyAhnaH surAbaHkhadirodhavazcanimboviDaGgakaravIrakatvak // 1 // granthizvabhaujaoNlazunaHzirISaH salomazoguggulukRSNagandhe / phaNi- . Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (30) carakasaMhivA-bhA0 ttii0| jjhakovatsakasaptaparNIpIlUnikuSTaMsumanaHpravAlAH // 2 // vacAhareNustrivRtAnikumbhobhallAtakagIrakamaJjanaMca / manaHzilAlegRhadhUmaelAkAsIsamustArjunarodhasarjAH // 3 // ityarddharUpaivihitAHpaDete gopittapItAHpunarevapiSTAH / siddhAH paraMsarpapatailayuktAzcUrNapradehAbhiSajAprayojyAH // 4 // kuSTAnikRcchrANinavaM kilAsaMsurendraluptaMkiTimaMsad / bhagandarAzAsyapacA~sapAmAMhanyuH prayuktAstvacirAnnarANAm // 5 // 1 amalatAsa, panavADa, karaMja,aDUsA, giloya, mainaphala, donoM haladI 12 saralavRkSa, devadAru, kharasAra, mustaka, nIma, vAyaviDaMga, kanerakI chAla / 3 gaThivana, bhojapatra, lahasana, sirasake vIja, jaTAmAMsI, gUgala, suhAMjanA / 4 vanatulasI, satInA pIlU (akharoTavizeSa), kUTha, cmelii|5 vaca, reNukA, nizAMta, daMtI,bhilAve, geru,rasAta yA surmA / 6 manasila,haritAla,gharakA dhUmasA, ilAyacI, kasIsa, mothe, arjunakI chAla, lodha, rAla, / yaha Adha 2 zloka meM 6 gaNa kahe haiM / inamase kisI eka gaNake cUrNako gauke ghRtameM milAkara khUba ghoTe phira sasaki telameM milAle to yaha uttama pralepa tayAra ho / isa prakAra banAyA huA kisI eka gaNakA pralepa vaidyako atyaMta prayojanIya hai / isake lepase manuSyoMke kaSTasAdhya kuSTha, navIna kilAsa kuSTa. iMdragupta, kiTibha, daTTa, bhagaMdara, arza, apacI, khujalI yaha sava zIghra naSTa hotehe // paraMtu yaha kuSThahara lepa una rogiyoMko lAbhadAyaka hotahe jinako vamana virecana dvArA zuddha deha honepara prayoga kiye jAveM / pahale adhyAyameM zAdhanakArI dravya likhacuke hounase kalpasthAna aura siddhisthAnameM kahI vidhike anusAra zuddha kAya karake phira ina vAhyadoSahara lepoMkA prayoga kare // 1 // 2 // // 3 // 4 // 5 // dUsarA lep| kuSTaharidresurasaMpaTolaMnimbAzvagandhesuradAruzigru / sasarpapaMtumburudhAnyavanyaMcaNDAMsacUrNAnisamAnikuyAt // 6 // taistakayuktaHprathamaMzarIralAktamudvartayituMyateta / tathAsyakaNDaHpiMDakAHsakoThAH kuSTAnizophAzcazamaMtrajanti // 7 // phUTa. donoM daladI, tulasI, polapatra, nIma, asagaMdha, devadAru, saubhAMjana, sarasA, nuburU. dhaniyA. kevaTImustaka, caMDA (gaThInekA bheda ), ina sabake cUrNako chAcha aura sasAka talameM ghAMTakara zarIra para mAliza karanese khujalI, phunasiya, cata, guTa. sUjana yaha saba naSTa hote haiM // 6 // 7 // Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 31 ) sUtrasthAna - aM0 3. khAja aura pAmAnAzaka lepa. / kuSThAmRtAsaGgakaTaMkaTerI kAzIzakAmpillaka rodhamustAH / saugandhikaMsarjarasoviDaGgamanaH zilAlekaravIrakatvak // 8 // tailAktagAtrasya kRtAni cuurnnaanyetaaniddyaadvcuurnnnaarthm| daduH sakaNDuH kiTibhAnipAmAvicarcikAcaiva tathaitizAntim // 9 // kUTha, giloya, tutya, donoM haladI, kasIsa, kamIlA, nAgaramothA, lodha, gaMdhaka, sala, vAyabiDaMga, manasila, haritAla, kanera kI chAla, ina sabake cUrNako sarasoMke meM pakAkara dehapara malanese dAda, khAja, kiTibha, pAmA, vivacikA yaha saba naSTa hote haiM // 8 // 9 // kuSTa Adi rogoMpara aneka lepa / manaHzilAlemaricAnitailamArkampayaH kuSThaharaH pradehaH / tulyaM viDaGgamaricAnikuSThaM lodhaJcatadvatsamanaHzilaMsyAt // 10 // 'rasAJjanaM saprapannADabIjaMyuktaH kapitthasyarasenalepaH / karaJjavI - jaiDagaja sakuSThaMgo mUtrapiSTazcaparaHpradehaH // 11 // manasila, haritAla, kAlImirca, tela, AkakA dUdha ina sabako ekajIva kara lepa karane se zarIraparakA kuSTha naSTa hotA hai / aise hI biDaMga, mirca, kUTha, lodha, manasila, ina sabako barAbara le cUrNakara telake yogase lepa mAlisa karanese kuSTha dUra hotA hai // 10 // rasauta, panavADake bIja, kUTha inako kaithake rasameM milA lepakaranese kuSTa dUra hotA hai | athavA - karaMjuveke vIja, panavADake bIja, kUTha, inako gomUtra meM pIsakara mAlisa karane se kuSTha naSTa hotA hai // 11 // ubhe haridrekuTajasyabIjaM karaJjabIjaM sumanaH pravAlAn / tvacaMsacavyAMhayamArakaJcalepaMtilakSArayutaMvidadhyAt // 12 // athavA - donoM haladI, iMdrajau, karaMjuve ke bIja, camelIkI koMpaleM, kanerakI chAla aura usake bhItara kA sAra, tiloMkA khAra ina sabakA lepa kuSThako naSTa karatA hai // 12 // manaHzilAtvakkuTajAtsakuSTaH salomazaH saiDagaMjaH karaJjaH / yanthizca bhaurjaH karavIramUlaM cUrNAni sAdhyAnituSodakena // 13 // palAzanirdAharasenacApikarSoddhRtAnyADhakasammitena divapralepapravadatilepametatparaMkuSThaniSUdanAya // 14 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 32) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| athavA-manasila, kUTha, kuDAkI chAla, jaTAmAMsI, panavADake vIja, karaMjuveka vIja. bhojapatrakI gAMTha, kanerakI jaDakI chAla, ina sabako eka 2 karSa lekara eka ADhaka tuSAke pAnIma aura eka ADhaka DhAkake khAra mile jalameM pakAve java gADhI hokara kaDachIse lipaTane lage to isako utAraleve isake lepase avazya hI kuSTha. - nAzako prApta hotA hai // 13 // 14 // prnnaanipissttaacturNgulsytRnnprnnaanythkaakmaacyaaH| telAktagAtrasyanarasyakuSTAnyudvattayadazvahanacchadaizca // 15 // Aragvadhake patra, makohake patra inako chAchameM ghokaTara athavA kanerake patroMko talama pakAkara zarIrapara malanese kuSTa dUra hotA hai // 15 // vAtajanyarogAMpara lepa / / kolaMkulatthAHsuradArarAsnAmASAtasItailaphalAnikuSTham / bacAzatAhAyavacUrNamamlamuSNAnivAtAmayinAMpradehaH // 16 // vara, kulathI, devadAru, uDada, alasI, tila, sarasoM, sUha, rAI, eraMDavIja, kUTha, vaca, saoNpha, jo inake vUrNako kAMjIma ghoTakara vAyuke rogIke zarIrapara / lepa kara // 16 // AnUpamatsyAmiSavezavArairuSNaiHpradehaHpavanApahaHsyAt / lehezcaturbhirdazamalamitrairgandhauSadhairvAnilajitpradehaH // 17 // jalayukta bhUmima rahanevAle jIvoMkA tathA machalIkA mAMsa, hIMga, mirca, adaraka, jArA, haladI, dhaniyAM inako ghoTakara garma karake lepa karanese vAyukA roga zAMta hotAha / athavA catuHsnehameM dazamUlakA cUrNa, aura gaMdhadravyoMko milAkara garma pralepase vAyukI ugrapIDA zAMta hotI he // 17 // udarapIDAhara lep| takreNayuktaMpavacUrNamuSNasakSAramArtiJjaTharonihanyAt / kuSTazatAbAMsavacAMyavAnAMcUrNasatailAmlamapantivAte // 18 // chAma yavAMkA cUrNa aura javAkhAra milAkara garma karake peTapara lepa karanese peTakI pITA naSTa hotA hai / kRTa, sauMpha,vaca yavAMkAcUrNa, tela,kAMjI inako pakAkara garma 2. lepa karanesa vAyuko pIDA zAMta hotI hai // 18 // vAtarakta para lep| ubhezatAhamadhukaMmadhavalAMpiyAlaJcakazerukaJca / taMvidArIzcasitopalAJcakuryAtpradehaMpavanasarakte // 19 // Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a.3." (33) soyA, sauMpha, mulaiThI, kharaiTI, mahuA, 'cirauMjI, kaserU, ghRta, vidArakiMda, misarI, inako milAkara kiyA huA lepa vAtaraktako zAMta karatAhai // . 19 // . vAtaraktapara lepa / raastraaNguNdduuciimdhukNblettesjiivkNsrssbhkmpyshc| ghRtaJcasiddhaMmadhuzeSayuktaraktAnilApriNudetpradehaH // 20 // rAnA, giloya, mulaiThI,. kharaiTI, gaMgeraNa, jIvaka, RSabhaka ina auSadhiyoMke cUrNase cAragunA ghI aura 16 gunA dUdha milAkara ghRtapAkavidhise ghRta siddha kare isa ghRtameM zahada milAkara lepa karanese vAtaraktako zAMta karatAhai // 20 // - vAtesaraktesaghRtaHpradehogodhUmacarNachagalIpayazca // 21 // ... athavA ghI, gehUMkA cUrNa, vakarIkA dUdha inako pakAkara lepa karanA bhI vAtaraktameM hita hai // 21 // ziraHpIDA para lep| natotpalaMcandanakuSThayuktazirorujAyAMsaghRtaHpradehaH / prapauNDarIkaMsuradArukuSThaMyaSTayAmelAkamalotpaleca / zirorujAyAMsaghRtaHpradeholohairakApadmakacorakaizca // 22 // tagara, kamala, caMdana, kUTha, inake cUrNako ghRtase lepa kare to mastakapIDA zAMta hotI hai / athavA paMDyArA, devadAru, kUTha, mulaiThI, ilAyacI, kamala, nIlophara inakoM pIsakara ghRta milAkara lepakaranese mastakapIDAzAMta hotIhai / athavA agara,erakavAsa, padmAkha, gaThivana inako jalameM pIsa lepa karanese mastakapIDA zAMta hotI hai // 22 // pArzvapIDA para lep| raasnaahridrenldNshtaahRdevdaaruunnisitoplaanyc| . . . jIvantimUlaMsaMghRtaMsatailamAlepanaMpAvaruMjAsukoSNam // 23 // rAnA, haladI, doruhaldI, khasa, sauMpha, soyA, devadAru, misarI, jIvantIkI jaDa inako ghRta aura telameM milAkara thoDA garma lepa kiyA huA pasavADeke zUlakoM naSTa karatA hai // 23 // dAhanivAraka lep| shaivaalpdmotplvetrtujhNprpaunnddriikaannymRnnaallodhrm| ' priyaMgukAlIyakacandanAninipiNaHsyAtsaghRtaHpradehaH // 24 // Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (34) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| pAnIko kAI. kamalagaTTA, nIlophara, veta, tuMga puMDariyA, kamalakI DaMDI, paThAnIlodha, godanIke phUla, kAlIyaka, ( kAlI agara ) caMdana inako ghRtayukta kara lepa karanese dAha dUra hotA hai // 24 // sitAlatAyetasapadmakAniyaSTayAhnamaindrInalinAnidUrvA / yavAsamUlaMkuzakAzayozcanirvApaNaHsyAjjalamerakAca // 25 // sapheda dUva, vetasamajanu, padmAkha, mulaiThI iMdrAyaNa, kamala, durvA, javAsekI jaDa, kuzA, kAMsako jaDa, jala ke paTerekI jaDa, ina savako jalase pIsa lepa karanese dAha dUra hotA hai / / 25 // viSaghna lep| shleymelaagurunniiskusstthecnnddaantNtvksurdaaruraastaa| zItanihanyAdacirAtpradehoviSaMzirISastusasindhuvAraH // 26 // bhUricharIlA. ilAyacI, agara, kUTha, maThiyana, tagara, dAracInI, devadAru, rAnA, inakA lepa zItatAko zIghra naSTa karatAhai / aisehI sambhAlU aura sirasakA lepa viSako zIghra naSTa kara detA hai / / 26 // dehadurgadhanAzaka lepa / zirIpalAmajakamalAstvagdoyasasvedaharaHpragharSaH / patrAmadhulodhAbhayacandanAnizarIradorgandhyaharaHpradehaH // 27 // / . sirasa, khasa, nAgakezara, lodha inake cUrNakA uvaTanA malanese tvacAkA doSa aura pasInA naSTa hotA hai| tejapatra, netravAlA, paThAnI lodha, khasa, candana ina sabako pIsakara lepa karanese dehakI durgandhi naSTa hotI hai // 27 // ukta adhyAyakA upasaMhAra / / tatra shlokH| ihAtrijaHsiddhatamAnuvAcavAtriMzatasiddhamahArSipUjyaH / cUrNapradehAnvividhAsayannAnAragvadhIyejagato hitArtham // 28 // iti bheSajacatuSke AragvadhIyo nAma tRtIyo'dhyAyaH // 3 // isa prakAra isa AramyaghIya adhyAyama siddha aura mahArSiyoMke pUjya Atreya bhagavAna ne aneka rogIko naSTa karanevAle 32 prakArake cUke pralepAkA kathana jagatakaM hitArtha kiyA hai // 28 // bImA garakaraNItasaMhitAyAM paTiyAlArAjyAMtargataTakasAlanivAsiyapaMcAnana* dhezaratna paM. rAmaprasAdavadyopAdhyAyanaprasAdanyAyabhApATIkAyA mAraNyAyo nAma tRtIyAdhyAyaH // 3 // Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 4.. caturtho'dhyAyaH / athAtaH SaDvirecanazatAzritIyamadhyAyaM vyAkhyAsyAma iti hasmAha bhagavAnAtreyaH / (35) aba hama SaDUvirecanazatAzritIya adhyAyakA kathana kareMge aisA bhagavAn Atreya kahane lage / 1 adhyAyabhara ke viSaya / ihakhaluSavirecanazatAnibhavanti / ssddvirecnaashryaaH| paMcakaSAyazatAni | paMcakaSAyayonayaH / paJcavidhaMkaSAyakalpanam / paJcAzanmahAkaSAyAMitisaMgrahaH // 1 // isa graMtha meM 600 yoga virecanake haiM / una chaH sau virecanoMko 6 sthAnoM meM AmayobhUta mAnA hai aura 500 kvAtha tathA 5 kvAthoMke kAraNa pAMcaprakArakI kAthoMko kalpanA, pacAsa 90 mahAkaSAya, yaha saMgraha isa adhyAyameM varNana kiyA hai // 1 pavirecanazatAnItiyaduktaM tadiha saMgraheNodAhRtyavistareNakalpopaniSadivyAkhyAsyAmaH // 2 // jo 600 virecana isa adhyAyameM kaheM inako saMkSepase yahAM kahakara Age 'kalpasthAna meM vizeSatAse varNana kareMge // 2 // . yogakalpanA | trayastriMzadyogazataMpraNIta phaleSvekonacatvAriMzajjImUtakeSu yogAH // paJcacatvAriMzadikSvAkuSudhAmArgavaH / SaSTidhAbhavati yogayuktaH // 3 // kuTajastvaSTAdazadhAyogametikRtavedhanaMSaSTidhAbhavatiyogayuktam / zyAmAtrivRdyogazataMpraNItaMdazApare cAntrabhavantiyogAH // 4 // caturaMgulodvAdazadhAyogametilodhaM. vidhauSoDazayogayuktam / mahAvRkSobhavativiMzatiyogayuktaH ekonacatvAriMzatlamalAzaMkhinyoyogAH // 5 // aSTAcatvAriMzaddantIdravantyoritiSavirecanazatAni // 6 // . 1 / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 36 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 1 inameM 133 virecana mainaphalake yogase hote haiM / 39 yoga jaMgalI torIke saMyogase 45 kaDavI tumbIke saMyogase / 60 prakArake dhAmArgava ( apAmArga ) ke yogase / 28 prakArake kuTajake yogase / 60 prakArake kRtavedhana ( kaDuvI torI) ke yoga se| 110 prakArake dakSiNI nizotha (kAlI nizotha) ke yogase / 12 prakAra amalatAsake yogase / 16 prakArake lodhake yogase / 20 prakAra thoharake yogase / 39 sAtalA aura zakhinIke yogase / 48 prakAra daMtI aura dravaMtIke yogase / isaprakAra saba milAkara 600 prakArake virecanake yoga hote haiM // 3 // 4 // 5 // 6 // pavirecanAzrayAH kSIramUlatvakpatrapuSpaphalAnIti // 7 // virecana ke chaH Azraya haiM jaise- dUdha, mUla, chAla. patra, phUla, phala / ina chahIM dvArA hI virecana hotehaiM // 7 // 5 kaSAyayoni / paJcakapAyayonayaiti madhurakapAyo'mlakaSAyaH kaTukaSAyastiktakapAyaH kapAyakapAyazcetitantresaMjJA // 8 // madhurakapAya, amlakaSAya, kaTukaSAya, tiktakaSAya, kaSAyakaSAya yaha pAMca ! prakAra zAstra meM kaSAyayoni mAnI hai / yA aise kAhaye ki jina dravyoMse kaSAya ( kAya ) banatA hai unako kaSAyayoni arthAt kaSAyakA kAraNa kahate haiM vaha dravya madhurAdi pAMca rasAMke AzrayIbhUta honese kaSAyayoni 5 prakArako hai // 8 // kaSAyakalpanA / paJcavidhaMkapAyakalpanamiti / tdythaa| svarasaH kalkaH zRtaH zItaH phANTaHkapAyaiti // 9 // " yantraprapIDanAdravyAMdrasaH svarasa ucyate / yatpiNDarasapiSTAnAM tatkalkaM parikIrttitam // 10 // vautukkathitaM dravyaMzRtamAhRzcikitsakAH / dravyAdApotthitAttoyetatpunarnizisaMsthitAt // 11 // kaSAyoyo'bhiniryAtisa zItaH samudAhRtaH / kSiptvoSNatoyemRditaM tatphANTaMparikItitam " // 12 // teSAM yathApUrvavalAdhikyam / ataH kapAyakarUpanAvyAdhyAturavalApekSiNInatvevaMkhalusarvANi sarvatropayogInibhavanti / paJcAzanmahAkapAyAitiyaduktaM tadanuvyAkhyAsyAmaH // 13 // Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 4.. (37 aise hI kaSAyoMko kalpanA bhI pAMca prakArakI hai jaise svarasa, kalka, zRta, zIta aura fAMTa yaha pAMca kaSAya haiN| 1 yaMtra Adise auSadhako dabAkara jo usameMse rasa nikale usako svarasa kahate haiN| 2 jo dravyako gIlA hI pIsakara caTanIkI samAna golAsA banA liyA jAya usako kalka kahate haiM / jodravya pAnI meM DAlakara Agapara pakAyAjAya usako zRta (kAtha, kADhA) kahate haiN|4drvy (auSadhi)ko thoDA kUTakara zItala pAnImeM sAyaMkAla bhigodeve aura rAtribhara paDA rahanede phira prAtaH kAla malakara chAnale isako zIta (zItakaSAya, hima)kahate haiN| 5 dravyake cUrNako garma jalameM DAlakara masale phira chAnaleve isako phAMTa kahate haiM // 9 // 10 // 1112 / / inameM phAMTase himameM, himase kvAthameM, kAthase kalkameM, kalkase svarasameM adhika guNa hotAhai / yaha kAtha vinA vicAre sarvatra hI upayukta nahIM kiye jAte / roga aura rogIkA balAbala vicArakara jo jahAM upayogI ho usIkA vartAva karanA caahiye| aba jo pacAsa mahAkaSAya kaha Aye haiM unakI vyAkhyA karate haiM / / 13 // jIvanIyAdi 6 kssaayvrg| . . . 1. tadyathA / jIvanIyobRhaNIyolekhanIyobhedanIyaHsandhAnIyo dIpanIyaitiSaTkaHkaSAyavargaH // 14 // . vaha saba isaprakAra haiM-jIvanIya, (jIvanake baDhAnevAle ) bRhaNIya (mAMsako puSTa karanevAle) lekhanIya (malako ukhADakara nikAlanevAle) bhedanIya (malako phADa: nevAle) saMdhAnIya (TUTehaeko joDanevAle) dIpanIya (jaTharAgniko caitanya karane vAle) isaprakAra yaha chaH kaSAyoMkA varga huA // 14 // . valakArakAdi 4 kaSAya0 / blyovryHknntthyaahRdyHitictusskHkssaayvrgH||15|| valakAraka, varNakartA,kaMThya (svarazodhaka),..haya (hRdayako hitakArI) yaha cAra prakArakA kaSAyavarga hai / / 15 / / . tRptinAzakAdi 6 kaSAya0 / tRtito'zodhaHkuSTataHkaNDUnaH kAminoviSannaitiSaTkaH kaSAyavargaH // 16 // tRptinAzaka (rucikAraka), arzanAzaka, kuSThanAzaka, kaMDU ( khAna ) nAzaka, kRminAzaka, viSanAzaka, yaha chaH prakArake vAtha haiM // 16 // Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (38) carakasaMhitA-mA0 ttii0|| stanya Adi 4 kpaay| stanyajananaHstanyazodhana zukrajananaHzukrazodhanaiticatuSkaH kapAyavargaH // 17 // stanya ( stanAma dUdha ) janaka. stanyazodhaka, zukrajanaka, zukrazodhaka, yaha cAra prakArake kyAtha haiM // 17 // nehake upayogI Adi 7 kaSAya0 / lehopagaHsvedopagovamanopagovirecanopagaAsthApanopago'nuvAsanopagaHzirovirecanopagaitisaptakaHkayAyavargaH // 18 // . . snehakarmopayogI. svedopayogI. vamanopayogI, virecanopayogI, AsthApanopayogI, anurAsanopayogI. zirovigcanopayogI, yaha sAta prakArake kvAtha haiN||18|| chardinigrahaNa Adi 3 kaSAya0 / chdinigrhnnstRssnnaanigrhnnohikaanigrhnnititrikaakssaayvrgH|| 19 // gardinigrahaNa ( chardiko rokanevAle ), pyAsako rokanevAle, hicakI rokanevAle yaha tIna prakArake kaSAya haiM // 19 // purgapasaMgrahaNIyaAdi 5 kaSAya0 / / * purIpasaMgrahaNIyaH purIpavirejanIyomUtrasaMgrahaNIyomUtravireja nIyosUtravirecanIya itipaJcakaHkapAyavargaH // 20 // nalako vAMdhanevAle. malako zuddha karanevAle, adhika mRtrako rokanevAle, mUtrako zuha karanevAle. mRtrako lAvAlaM, yaha pAMca kaSAyoMkA varga hai // 20 // kAsaha Adi 5 kaSAya0 / kAsaharaHzvAsaharaHzothaharojvaraharaHzramaharaitipaJcakaHkapAyavargaH / / 21 // ragaMlIyo ignavAlA. zvAnakA dagnavAlA.sUjanako hanevAlA, jvarako haranevAlA, mAgnevAlA. yaha pAMca prakArakA kapAyavarga hai / / 21 / / dAhaprazamana Adi 5 kaSAya0 / dAprazamanaHzItaprazamanaudardaprazamano'GgamaIprazamanaHzUlaprazamana itipazcakaHkApAyavargaH // 22 // Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 4. (39) dAhako zamana karatA zItako zAMta karanevAlA, udardarogako zAMta karanevAlA, aMgamarda ( aMgaDAI) ko zAMta karanevAlA,zUlako zAMta karanevAlA yaha pAMca prakArakA kArthoMkA varga hai // 22 // zoNitAsthApana Adi 5 kaSAya0 / / zoNitAsthApanovedanAsthApana saMjJAsthApanaHprajAsthApanovayaH- . sthApanaitipaJcakaHkaSAyavargaH / itipaJcAzanmahAkaSAyAH // 23 // raktako sthApana karanevAlA, pIDAko haTAnevAlA, buddhiko, ThaharAnevAlA, saMtAnakAraka, Ayuvarddhaka,yaha pAMcaprakArakA kaSAya hai / isaprakAra pacAsa mahAkaSAya hotehe // 23 // 500 kpaay| * mhtaanyckssaayaannaaNlkssnnodaahrnnaarthvyaakhyaataabhvaantaatessaamaikksminmhaakssaayedshdshaavyvikaankssaayaannuvyaakhyaasyaamH| tAnyevapaJcakaSAyazatAnibhavanti // 24 // Upara kaha pacAsa 50 kaSAyoMke lakSaNa udAharaNake liye kahehaiM / aba unahIMmeMse eka 2 ke daza 2 aMgoMkA varNana karatehaiM / vahI saba milakara pAMca sau hotehaiM // 24 // , jIvanIya 10 dravya / tdythaa| jIvaMkarSabhakaumedAmahAmedAkAkolIkSIrakAkolImadmASaparNIjIvantImadhukamitidazemAnijIvanIyAnibhavanti // 25 // jaise-jIvaka, RSabhaka, medA, mahAmedA, kAkolI, kSIrakAkolI, mudgaparNI, mASaparNI, jIvatI, mulahaTI, yaha daza auSadhiyoMkA jIvanIya gaNa hai // 25 // . bRhaNIya 10 dravya / kSIriNIrAjakSavakabalAkAkolIkSIrakAkolIvATayAyanIbhadraudanIbhAradvAjIpayasyarNyagandhAitidazemAnibRhaNIyAnibhavanti // 26 // kSIravidArI, rAjakSavaka (dUdhiyA ), kharaTI, kAkolI, kSIrakAkolI, sapheda kharaTI, sahadeI, vanakapAsa, vidArIkanda, vidhAyarA, yaha daza auSadha bRMhaNIya gaNa haiM // 26 // Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0 / lekhanIya 10 dravya | mustakuSThahAredrAdAruharidrAvacAtiviSAkaTurohiNIcitrakAce - ravilva hai mamatyaitidazemAnilekhanIyAni bhavanti // 27 // ( 40 ) nAgaramothA, kUTha, haladI, dArUhaldI, vaca, atIsa, kuTakI, citraka karaMja, sapheda vaca, yaha lekhanIya dazaka hai / / 27 / / bhedanIya 10 dravya / suvahAka ruvakAgnimukhIcitrA citrakacirabilvazaMkhinIzakulAdanI svarNakSIriNyaitidazemAni bhedanIyAni bhavanti // 28 // nizAMta, Aka, eraMDa, bhalAve, daMtI, citraka, kaMjA, zaMkhinI (gulAcIna ) kuTakI, svarNakSIrI (satyAnAsI ) yaha daza auSadhI bhedana karanevAlI haiM // 28 // sandhAnIya 10 dravya | madhukamadhuparNI pRzniparNyamcaSTa kI samaGgAmocarasadhAtakIlobhapriyaMgukaTphalAnItidazemAnisaMdhAnIyAni bhavanti // 29 // mulahaTI, giloya, pRSThaparNI, pATalA, vArAhakAMtA, mocarasa, dhAveke phUla, lodha, priyaMgu, kAyaphala, yaha daza auSadha saMdhAnIya ( joDanevAlI ) haiM ( kahIM saMdhAraNIya pATha hai jisakA artha malako dhAraNakaranevAlI ho sakatA hai ) // 29 // dIpanIya 10 dravya / pippalIpippalImUlacavyacitrakazRGgaverAmlavetasa maricAjamodA bhallAtakAsthihiMguniryAsAitidazemA nidIpanIyAnibhavanti // 30 // itipaTkakaSAyavargaH / pIpala. pIpalAmUla, cavya, citraka, soMTha, amlaveta mirca, ajavAyana, bhalAve kI mAMgI, hIMga. yaha daza oSadha agriko dapina karanevAlI haiM yaha 6 kaSAyAMkA gharI hai // 30 // valakAraka 10 dravya | aindrIRpabhyatirasurNyaproktA payasthazvagaMdhAsthirArohiNIvalAtibalAitidazemAnivalyAnibhavanti // 31 // Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 4. ( 41 ) . iMdrAyaNaM, kauMca, satAvara, vidhAyarA, vidArIkaMda, asagaMdha, zAlaparNI, kuTakIcalA, aticalA, yaha daza baladAyaka auSadha haiM // 31 // varNazodhaka 10 dravya | candanatuGgapadmakozI ra madhuka maMjiSThAzArivApayasyAsitAlatA iti dazemAnivarNyAni bhavanti // 32 // caMdana, tuMga, nAgakezara, padmakASTha, khasa, mulaiThI, majITha, sArivA, kSIrakA kolI, sapheda dUba yaha daza auSadha varNakAraka ( dehakA raMga sudhAraka ) haiM // 32 // uttama kaNTha karanevAle 10 dravya zArivekSumUlamadhukapippalIdrAkSAvidArI kaiTaryahaMsapadI bRhatIkaNTakArikaitidazemAnikaNThayAnibhavanti // 33 // sArivA, ikSumUla, mulaiThI, pIpala, munakkA, bidArIkaMda, kAyaphala, lAjavaMtI, baDI kaTelI, kaTelI, yaha daza auSadha kaMThako zuddha karatI haiM // 31 // hRdaya ke hitakAraka 10 dravya / AmrAmrAtakanikucakaramardavRkSAmlA mlavetasakuvalabadaradADi - mamAtuluGgAnItidazemAnihRdyAni bhavanti // 34 // iti catuSkaH kaSAyavargaH / Ama, aMvADA, vaDahara, karauMdA, imalI, amlaveta, kalamI vera, jaMgalI bera, dADima, vijaurA, yaha daza hRdayako priya haiM / yaha cAra kaSAyoMkA varga huA // 34 // tRptinAzaka 10 dravya / nAgaracitrakacavyaviDaGgamarvAguDUcIvacAmustapippalIpaTolA - nItidazemAnitRptinnAni bhavanti // 35 // soMTha, cItA, cavya, viDaMga, mUrvA, giloya, vaca, mothe, pIpala, paTola, yaha daza auSadha tRptinAzaka ( rucikAraka ) haiM // 35 // arzonAzaka 10 dravya | kuTajabilvacitrakanAgarAtiviSAbhayAdhanvayazakadAruharidrAvacAcavyAnItidazemAniarzoghnAnibhavanti // 36 // kuDA, vela, cItA, soMTha, ilAyacI, haraDa, javAsA, dAruhaladI, vaca, cavya yaha daza auSadha tRptinAzaka haiM // 36 // Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0 kuSThanAzaka 10 dravya ! khadirAbhayAmalakaharidrAruSkarasalaparNAragvadhakaravIraviDaGgajAtipravA lAitidazenAnikuSTAnibhavanti // 37 // khairesAra, haraDa, Amale, haladI, bhalAve, saptaparNa, amalatAsa, kanera, viDaMga, camelIkI kopaleM, yaha daza auSadha kuSThanAzaka haiM // 37 // kharjUnAzaka 10 dravya | candananaladakRtamAlanaktamAlanimbakuTajasarSapamadhukadAruha (42) * ridrAmustAnItidazemAnikaNDughnAni bhavanti // 38 // raktacaMdana, rUsa, amalatAsa, kaMjA, niva. kuDA, sasau, mulaiThI, dAruhalaMdI, nAgaramothA, yaha dazaka khAjanAzaka haiM // 38 // kRminAzaka 10 dravya | akSIvamaricagaNDIra kevUkaviDaGganirguNDIkiNahI zvadaMSTrAvRpaparNikAAkhupaNikAitidazemAnikRmighnAni bhavanti // 39 // suhAMjanA, mirca, gaMDIra ( samaThazAka ), kebuka (kemukavRkSa), viDaMga, saMbhAlU, kaTabhI ( mAlakAMgunI yA kaTabhalitA ), gokharU, vRSaparNI, AkhuparNI, yaha dazaka kRminAzaka hai || 39 // viSanAzaka 10 dravya | haridrAmaMjiSThAsubahA sUkSmailA pAlindI candanakanakazirIpatindhuvArazleSmAtakAitidazesAniviSaghnAni bhavanti // 40 // itiSaTkaH kaSAyavargaH / L haldI, maMjITha, rAsnA, ilAyacI choTI, sArivA, caMdana, nirmalIkA phala, sirasa, saMbhAla, lisoDe, yaha dazaka viSanAzaka hai / yaha 6 kaSAyakA varga hai // 4 // stana dUdhako vaDhanevAle 10 dravya / vIraNezAlISaSTike kSubAlikAdarbha kumUkAza gundretkaTakantRNasUlAnItidazemAnistanyajananAni bhavanti // 41 // khasa, zAlidhAnya, SaSTikadhAna, ikSuvAlikA (baDI kismakI DAbha ), darbha, kuzA, kAsa, guMdrapa, Tera, utkaTa ( varU ), katRNa (rohisatRNa ) yaha dazaka stanoMmeM dUdha utpanna karanevAlA hai // 41 // ; Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUtrasthAna-a0 4. dugdhazodhaka 10 dravya / pAThAmahauSadhasuradArumustamUrvAguDUcIvatsakaphalakirAtatiktakaTurohiNIzArivAitidazemAnistanyazodhanAnibhavanti // 42 // pAThA, soMTha, devadAru, mothA, mUrvA, giloya. iMdrajoM, cirAyatA, kuTakI,sArivA, yaha dazaka stanoMke dUdhako zuddha karatAhai // 42 // .. vIryautpannakaranevAla 10 dravya / jIvakarSabhakakAkolakSiArakAkolAmuddapImASaparNImedAvRkSaruhAjaTilAkaliGgAitidazemAnizukrajananAnibhavanti // 43 // jIvaka, RSabhaka, kAkolI, kSIrakAkolI. mudgaparNI, mASaparNI, medA, vaMdA, jaTAmAMsI, kurliMga (kAkaDAsa~gI) yaha dazaka zukrako paidAkaratAhai // 437 vIryazodhaka 10 dravya / / kuSThailavAlukakaTphalasamudrapheNakadambaniryAsekSukANDevikSarakavasukozIrANItidazemAnizakrazodhanAnibhavanti // 44 // iticatuSkaH kaSAyavargaH / kUTha, elavAluka, kAyaphala, samudraphena, kadavakA goMda, Ikha, kAMsa, tAlamakhAne, agastiyAke phUla, khasa, yaha dazaka zukrako zuddha karatAheM / yaha cAra kaSAyoMkA varga hai // 44 // snehake upayogI 10 vy| mRddIkAmadhukamadhuparNImedAvidArIkAkolIkSIrakAkolIjIvakajIvantIzAlaparNyaitidazemAninehopagAnibhavanti // 45 // munakkA, mulaiThI, giloya, medA, vidArIkaMda, kAkolI, kSIrakAkolI, jIvaka, jovatI, zAlaparNI, yaha dazaka snehakarmameM upayogI hai // 45 // . .. , pasInA utpanna karanevAle 10 dravya / zobhAJjanakaraNDArkavRzcIrapunarnavAyavatilakulatthamASabadarANItidazemAnisvedopagAnibhavanti // 46 // suhAMjanA, Aka, eraMDa, sapheda punarnavA, lAla punarnavA, jA. tila, kulathI, uDada, vera, yaha dazaka pasInA denemeM upayogI hai // .46 / / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11). carakasaMhitA-bhA0 ttii0| vamanakAraka 10 dravya / madhumadhukakAovidArakarbudAraNopavidulavimbIzaNapuSpIsadApuppIpratyakapuSpyaiti dazemAnivamanopagAnibhavanti // 47 // zahada, mulaiThI. lAla kacanAra, sapheda kacanAra,kadava, jalaveta, kaMdUrI,zaNapuSpI, Aka, apAmArga. yaha dazaka vamanakarAne meM upayogI hai // 47 // / virecana pravartaka 10 dravya / drAkSAkAzmayyaparUSakAbhayAmalakavibhItakakuvalabadaraka pIlUnItidazAmanivirecanopagAnibhavanti // 48 // dAkha, kaMbhArI, phAlasA, haraDa Amale, vaheDe, vaDAbara, vera, jhaDIbera, pIlUphala yaha dazaka virecana upayogI hai // 48 // malavandhaka 10 dravya / trivRhilvapippalIkuSTasarpapavacAvatsakaphalazatapuSpAmadhukamadanaphalAnItidazemAnyAsthApanIyopagAnibhavanti // 49 // nizota, bilva. pIpala, kUTha, sauM, vaca, iMdrajauM, sauMpha, mulaiThI, mainaphala, yaha / dazaka AsthApana vastIma upayogI hai // 49 // . sugandhikAraka 10 dravya / rAsnAsuradAmavilvamadanazatapuppAvRzcIrapunarnavA zyoNAkAitidazemAnianuvAsanopagAnibhavanti // 50 // gasnA. devadAru. vilva, mainaphala, saupha, saphada punarnavA lAla, punarnavA, gokharU, agNI, sAnApATA, yaha dazaka anuvAsana vastIma upayogI hai // 50 // zirovirecanIya 10 dravya / / jyotipmatIkSavakamaricapippalIviDaGgazisarpapApAmArgataNDalazvetAmahAzvetAitidazemAnizirovirecanopagAnibhavanti 51 // iti saptakaH kpaayvrgH|| mAlakAMgunI. nAchikatI. miraca. pIpala, vAyaviDaMga, suhAMjanA, sarasA. apA. mAgaM bIja. saphaMda kAyala. vaDI koyalakA vRkSa, yaha dazaka zirovirecana upaH yAMnI / isaprakAra mAta kapAyAMkA varga hai // 51 // Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / . . sUtrasthAna-a04. (45), vamana vinAzaka 10 dravya / jambvAmrapallavamAtulaGgAmlavadaradADimayavayaSTikozIramallAjA iti dazemAnichardinigrahANibhavanti // 52 // jAmanake patra,Amake patra, bijaurA,khaTTA bera, dADima, java, mulaiThI, khasa soraThakI maTTI (gopIcandana ), lAjA ( dhAnako khIla ), yaha dazaka vamana roka. nevAlA hai // 52 // - tRSAnigrahakara 10 dravya / - naagrdhnvyvaaskmustprpttkcndnkiraattiktkgudduuciihiiverdhaanykpttolaaniitidshemaanitRssnnaanigrhaannibhvnti|| 53 / / soMTha, javAsA, nAgaramothA, pApaDA, candana, cirAyatA, giloya, khasa, dhaniyAM, paTolapatra, yaha daza auSadha pyAsako rokatI hai // 53 // hicakI nivAraka 10 dravya / , zaTIpuSkaramUlavadaravIjakaNTakArikAvRhatIvRkSaruhAbhayAMpippalIdurAlabhAkulIrazRGgayaitidazemAnihikkAnigrahANibhavanti // 54 // . . . . iti trika kssaayvrgH| kacUra pohakaramUla, verakI mIMgI, kaTelI, vaDI kaTelI, AkAzavela, haraDa, papila, javAsA, kAkaDAsiMgI, yaha daza auSadha hicakIko haTAtI haiM / yaha tIna kaSAyoMkA varga: hai // 54 // malarodhaka 10 dravya / priyaMgvanantAmrAsthikaTvaGgalodhramocarasasamajAdhAtakIpuSpapa-' jhApadmakezarANItidazemAnipurISasaMgrahaNAnibhavanti // 55 // priyaMgu, sArivA, AmakI guThalI, sonApAThA,lodha, mocarasa,samaMgAdhAvake phUla bhADaMgI, kamalakI kezara, yaha daza auSaSa malako bAMdhatI haiM // 55 // purISa zodhaka 10 dravya / jambuzallakItvakkacchurAmadhUkazAlmalIzrIveSTakabhRSTamRtpayasyopalatilakaNAitidazemAnipurISavirejanIyAnibhavanti // 56 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 46 ) carakasaMhitA - bhA0TI0 / jAmanakI chAla, chaDake vRkSakI chAla, javAsA muleThI, semalakI chAla, saralakA gAMda, bhunI huI miTTI. kSIrakAkolI, kamala, tila, yaha, dazaka malako zuddha karane - bAlA hai // 56 // nUtrake rodhaka 10 dravya / jamvAlakSavaTakapItanodumbarAzvatthabhallAtakAimantakasomavalkAitidazemAni sUtra saMgrahaNAni bhavanti // 57 // jAmana. Ama, pAkara, vaDa, aMbADA, gUlara, pIpala vRkSa, bhilAvA, azmantaka -1 kovidAra ). khaira yaha daza auSadha adhikamUtra kI rokanevAlI haiM // 57 // mUtrazoka tathA mUtra virecanIya 10 dravya | vRkSAdanIzvadaMSTrAvasukozIrapASANabhedadarbhakuzakazAgundrokaTamUlAnIti darzamAnisUtravirecanIyAnibhavanti // 58 // daMdA, gorU, vasuka (agastiyA vRkSa ) hulahula, pASANabheda, darbha, kuza, kA~sa, paTera rU. yaha daza auSadha mUtra lAnevAlI haiM // 68 // padmotpalanalina kusudasaugandhikapuNDarakizatapatra madhukapriyaMgudhAtakIpuSpANItidazemAnisUtravirejanIyAni bhavanti // 59 // iti paJcakaH kaSAyavargaH / kamala, nIlakamala, nalinakamala, kumuda ( bhavUla ), saugaMdhika kamala, puMDarIka kamala, gulAba, mulaiThI. phUla. miraMgu, dhAveke phUla, yaha daza auSadhI sUtrako zuddha karanevAlI hai / yaha pAMca prakArakA kapAcavarge he // 59 // kAsahAraka 10 dravya | drAkSAbhayAmalakApippalIdurAlabhAzRGgIkaNTakArikAvRvIrapunarnavAtAmalakyaitidazemAni kA saharANi bhavanti // 60 // dAkha. haraDa AmalA, pIpala. javAsA. kakaDasiMgI kaTelI. sapheda punarnavA, lAla punarnavA, bhUmi AmalA. yaha dazaka khAMsIko naSTakaranevAlI auSadhiyAMkA hai // 60 // zvAsahara 10 dravya / zaTI puSkara lAmlavetase lAhiMgva gurusurasA tAmalakojIvantIcaNDAinidazemAnizvAsaharANi bhavanti // 61 // kapUra. pohakaramUla, amalaveta, choTI ilAyacI. hIMga, agara, tulasI, bhRmizrAmalA jIvati gaThAnA, yaha davA auSadhI bAsako haranevAlI haiM // 61 // Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a04. .(47) . _zothahAraka 10 dravya / pATalAnimanthavilvayoNAkakAimaryakaNTakArikAbahatIzAlaparNIpRzniparNIgokSurakAitidazemAnizothaharANibhavanti // 62 // pATalA, araNI, vela sonApAThA, kaMbhArI, kaTelI, vaDI kaTelI, zAlaparNI, pRzniparNI, gokharU yaha daza auSadhi sUjanako haranevAlI haiM // 62 // varanAzaka 10 dravya / ' zArivAzarkarApAThAmaMjiSThAdrAkSApIlaparUSakAbhayAmalakavibhItakAnItidazemAnijvaraharANibhavanti // 3 // sArivA, zarkarA (taraMjavIna aura zIrakhIsta yA khAMDa), pAThA, majITha, munakkA, pIlU, phAlasA; haraDa, Amale, vaheDe yaha daza auSadha jvaranAzaka haiM // 63 / / zramanAzaka 10 dravya / draakssaakhrjuurpiyaalvdrdaaddimbhlgupruusskekssuyvyssttikaaiti| dazelAnizramaharANibhavanti // 14 // iti paJcakaH kaSAyavargaH dAkha, khajUra, ciroMjI, vera, anAra, gUlara,phAlasA, Ikha, jau, sAThIke cAvala, yaha daza auSadhi zramako haratI haiN| yaha pAMcaprakArakA kaSAyavarga hai // 14 // dAhanAzaka 10 dravya / lAjAcandanakAzmaryaphalamadhukazarkarAnIlotpalozIrazAri, * vaagudduuciihiiveraanniitidshemaanidaahprshmnaanibhvnti||65|| dhAnakI khIla,caMdana,kaMbhArI, mulaiThI, misarI, nIlophara,khasa, sArivA, giloya, netravAlA, yaha daza auSadha dAhako zAMta karatIheM // 65 // zItaprazAmaka 10 dravya / tagarAgurudhAnyakazaMgaverabhUtIkavacAkaNTakArikAgnimanthazyoNAkapippalyaitidazemAnizItaprazasanAnibhavanti // 66 // tagara, agara, dhaniyAM, soMTha, ajavAyana, vaca, kaTelI, araNI, zyonAka, pIpala, yaha daza auSadha,zItako haranevAlI haiM / / 66 // udardazAmaka 10 dravya / tindukapiyAlavadarakhadirakadaralaptaparNAzvakaNArjunAsanArime. dAitidazemAnyudardaprazamanAnibhavanti // 67 // Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 48 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / siMduka (kaMda ) cirauMjI, bera, khairasAra, sapheda katthA, saptavarNa, sAlavRkSa, arjunavRkSa, vijesAra, arimeda yaha daza auSadha udardako zAMta karatI haiM // 67 // aMgamardanAzaka 10 dravya | vidArigandhApRzniparNIvRhatI kaNTakArikairaNDakAkolIcandanozIrailAmadhukAnItidazemAnyaGgamarda prazamanAni bhavanti // 68 // zAlaparNI, pRSThaparNI, vaDI kaTelI, choTI kaDelI, eraMDakI jar3a, kAkolI, candana, uzIra, ilAyacI, mulaiThI, yaha daza auSadha aMgamarda ko rokatI haiM // 68 // zUlanAzaka 10 dravya / pippalIpippalImUlacavyacitrakazRGgaveramareicAjamodAjagaMdhAjAjIgaNDIrANItidazemAnizUlaprazamanAnibhavanti // 69 // iti paJcakaH kaSAyavargaH / 1 pIpala, pIpalAmUla, cavya, citraka, soMTha, mirca, ajavAyana, ajamoda, jIrA, gaMDIra, yaha daza auSadha zUlako zAMta karatI haiM / yaha pAMcaprakArakA kaSAyavagaM huA60 rudhirasthApaka : 10 dravya / madhumadhukarudhiramocarasamRtkapAlalo gairikapriyaMguzarkarAlAjAitidazemAnizoNitasthApanAni bhavanti // 70 // zahada. mulaiThI, rudhira ( raktacandana yA kezara ), mocarasa, maTTIkA ThIkarA - lotha, gerU, priyaMgu, mizrI, lAjA (khIla) yaha daza auSadha rudhirako sthApana karatI haiM // 70 // pIDAnivAraka 10 dravya | zAlakaTphalakadamvapadmakaMtuMga mocarasazirIpavaMju lailAvAlukAzokAitidazemAnivedanAsthApanAnibhavanti // 71 // zAla, kAyaphala, kadaMba, padmakASTa, nAgakezara, mocarasa, sirasa, veta, elavAluka azoka, yaha deza padhiyAMkAM varga pIDA naSTa karatAhai // 71 // saMjJAsthApaka 10 dravya / hiMgukeTayyarimedavacAjIrakavayaHsthAgolomIjaTilApalaMkapAzokarohiNyaitidaze mAnisaMjJAsthApanAnibhavanti // 72 // Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-aM04 .(49) hIMga; kairya (vakAyanaM ), aribheda, (durgaMdhivAlA khaira), baca, graMthiparNa, brAhmI, jaTAmAMsI, char3a, gUgala, kuTakI, yaha dazaM auSadha saMjJAsthApaka (behozI dUrakaranevAle haiM // 72 // santAnasthApana 10 dravya aindrIbrAhmIzatavIryyAsahasravI-moghAvyayAzivAriSTAvATya- . pusspiivishvksenkaantaaitidshemaaniprjaasthaapnaanibhvnti73|| aidrI (ilAyacI yA iMdrAyaNa), brAhmI, dUrvA, saphedadUrvA,pAr3ara, AmalA, haraDa, kuTakI, kharaTI, priyaMgu yaha daza auSadha prajAsthApaka haiM / / 73 // - vayasthApana 10 dravya / amRtAbhayAMdhAtrImuktAzvetAjIvantyatiraMsAmaNDUkaparNIsthirA punarnavAiti dazemAnivayasthApanAnibhavanti // 74 // iti paJcaka kssaayvrgH| giloya, haraDe, yAvalA, rAnA, sapheda koyala, jIvaMtI, zatAvara, maMjITha, zAli parNI, punarnavA, yaha daza.auSadha avasthA (Ayu) ko sthApana karate haiN| yaha pAMca kaSAyoMkA varga hai // 74 // , . . . .. .. iti paJcakaSAyazatAnyabhisamasyapaJcAzanmahAkaSAyAH mahatAJcakaSAyANAM lakSaNodAharaNArthavyAkhyAtAbhavanti // 75 // nahivistarasyapramANamastinacApyatisaMkSepo'lpabuddhInAMsAma jhyopakalpatetasmAdanatisaMkSepaNAnativistareNacoddaSTAH / etAvantoyalpabuddhInAMvyavahArAyabuddhimatAJcasvAlakSaNyAnumAnayuktikuzalAnAmanuktArthajJAnAyeti // 76 // ' ' isaprakAra yaha pAMca sau mahAkaSAya aura inake lakSaNa udAharaNake liye kahadiye haiN| kyoMki yadi inakA vistAra karanelageM to apramANa baDhajAya~ge / aura atyaMta saMkSepase kahanese alpabuddhivAle samajhanemeM asamartha hoNge| isaliye na ati vistArase aura na ati saMkSepase ina.. kaSAyoMkA varNana karAdiyA hai / itanA kahanA hI alpabuddhivAloMko vyavahArake liye uttama hai.aura buddhimAn to lakSaNa,anumAna yukti dvArA jo viSaya kahanese rahagayA usako bhI samajhasakeMge // 75 // 76 // Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5.) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| evaM vAdinabhagavantamAtreyasAgnavezauvAca / naitAnibhagavanpaJcakapAyazatAnipUryyante / tAnitAnihyevAGgAnisaMplavanteteSuteSumahAkapAyeSviti // 77 // tmuvaacbhgvaanaatreyH| naitadevaM buddhimatAdraSTavyamagniveza ! eko'pihyanekAMsaMjJAMlabhatekA -ntarANikurvan / tadyathApurupobahUnAMkarmaNAMkaraNesamoM bhavati / sa yadyatkarmakarotitasyatasyakarmaNaH kartIkaraNakAryasaMprayuktatattagauNanAmavizeSeprApnoti / tadvadauSavadravyamapidraSTavyam / yadicaikamevakiJcidvyamAsAdayAmastathAguNayuktaMyatsarvakarmaNAMkaraNesamAsyAtkastato'nyadicchedupadhArayitu- . mupadeSTuMvAziSyebhyaiti / / 78 / / isaprakAra kahatehue AtreyabhagavAnse agniveza kahanelage he bhagavan ! yaha pAMcasau kapAya pUre nahIM hosakate kyoMki vahI 2 aMga aura kaSAyoMmeM bhI haiN| jaise mulaiThI / kaI jagaha kaSAyAma ginIjAcukI aura alaga 2 eka 2 aMgase 500 kaSAya pUrNa karaneha phira mulaiThoke pAyako kinameM liyAjAya?usIke aneka jagaha Anese gaNanA bhI pUrI nahIM hotii|77||yh prazna sunakara bhagavAn Atreya kahanelage ki he agniveza! buddhimAnAMko isaprakAra kahanA ucitanahIM kyoMki eka vastubhI alagarakAryAka karanese anekasaMjJAko prApta hotI hai| jaise ekahI puruSa aneka kamAko alaga 2 karanekI sAmarthya rakhatA hai / phira vaha jisa 2 samaya jisa 2 kAmako karatauha usarasamaya usIra kAmako karanevAlA honese usI 2 gauNa nAmako prApta hotA hai / usIprakAra auSadha bhI alaga 2 kArya karate alaga 2 nAmAMko prApta hotI haiM / yadi eka hI dravya sava kAma guNakartA prApta hojAya aura rasIsa saba kArya siddha hosakeM to phira aura dravyAMkA apane ziSyoMko upadeza karanA hI vRthA hai ( so ina 50 dazakAma eka 2 kapAya aMgabhUta honese madhuyaSTI Adiko kahanA hI thA ina dazArako hI kapAyatva haiM / eka 2 meM daza 2 honese 500 saMjJA hogaI ) // 78 // adhyAyakA upasaMhAra / tatra zlokAH / yatoyAvantiyairdravyevirecanazatAniSaT / uktAnisaMgraheNehatathaivaipAMpaDAzrayAH // 79 // rasAlavaNavarjAzcaka Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna -a0 4. pAyAiti saMjJitAH / tasmAtpaJcavidhAyoniH kaSAyANAmudAhRtA // 80 // tathAkalpanamapyeSAmuktaMpaJcavidhaMpunaH / mahatAJca kaSAyANAMpaJcAzatparikIrtitA // 81 // yahAM adhyAyakA upasaMhAra karate zloka kahate haiM / saMkSepase 600 virecana saMgraha ke liye kaheM aura unake 6 Azraya kahehaiM / chai rasoMmeM namakako chor3a pAMca rasoMvAle kaSAya hote haiM isIliye kapAyoMkI pAMca prakArakI yoni hai / isIprakAra kaSAyoMkI kalpanA bhI pAMca prakArakI kahI hai / aura pacAsa mahAkaSAya kahe haiM // 79 // 80 // 81 // paJcacApikaSAyANAMzatAnyuktAni bhAgazaH / lakSaNArthaMpramANaMhivistarasyanavidyate // 82 // (51) phira unako 500 kaSAyoM meM vibhAgase kathana karadiyAhai lakSaNArtha kahane meM vistArase kathana karane kI AvazyakatA nahIM // 82 // nacAlamatisaMkSepaHsAmarthyAyopakalpyate / alpabuddherayaM tasmAnnAtisaMkSepavistaraH // 83 // mandAnAMvyavahArAya budhAnAMbuddhivRddhaye / paJcAzatko hyayaMvargaH kaSAyANAmudAhRtaH // 84 // aura ati saMkSepase kahanA bhI alpabuddhivAloM ke liye samajhane meM kaThina hogA / isaliye na ati saMkSepase aura na vistArase, sAdhAraNa manuSyoMke vyavahArake liye aura buddhimAnoMko buddhikI vRddhike liye yaha pAMcasau kaSAyoMkA varga kahA hai // 83 // 84 // . teSAM karmasuvAhyeSuyogamAbhyantareSuca / saMyogaMcaviyogaJcayovedasabhiSagvaraH // 85 // iti bheSajacatuSkaSavirecanazavAzritIyonAma caturthodhyAyaH // Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA-bhA0 ttii0| so jo manuSya ina 600 virecanoMkA aura 500 kaSAyoMkA vAhyakarmoma Ara AbhyaMtara kAmeM saMyoga aura viyoga bhalIprakAra jAnakara upayoga karatAha vahI vaidyAmeM zreSTha hai / / 85 // iti zrIcarakapraNAtAryuvedIyasaMhitAyAM paTiyAlArAjyAMtargataTakasAlanivAsivadyapaJcaranana vaidyaratna paM. rAmaprasAdavedyopAdhyAyaviracitaprasAdanyAkhyabhASATIkAyAM pavirecanazatAzritAyo nAma caturtho'dhyAyaH // 4 // - atha pnycmo'dhyaayH| athaatomaatraashritiiymdhyaayNvyaakhyaasyaamH| itihsmaahbhgvaanaatreyH| aba hama mAtrAzritIya adhyAyakA kaMthana krthai| aisA bhagavAn Atreya kahanelage ; mAtrAvicAra / mAtrAzIsyAt |aahaarmaatraapunrgnivlaapekssinnii // yAvaddhya- .. syAzanamazitamanupahatyaprakRtiyathAkAlaMjarAMgacchatitAvadasya mAtrApramANaM veditvybhvNti| tatrazAliSaSTikamudgalAvakapiJjalaiNazazazarabhazambarAdInyAhAradravyANiprakRtilaghUnyapi mAtrApekSINibhavanti // tthaapissttekssukssaarvikRtimaapaanuupodkpishitaadiinyaahaardrvyaanniprkRtiguruunnyaapmaatraamevaapekssnt|| nacaivamuktedravyegurulAghavamakAraNaM manyate / laghUnihidravyANivAyvaniguNavahulAnibhavanti / pRthivIsomaguNavahulAnItarANi / tasmAtsvaguNAdapilaghanyagnisandhakSaNasvabhAvAnyalpadopANicocyante apisAhityopayuktAnigurUNipunarnAgnisandhukSaNasvabhAvAnyasAmAnyAdatazcAtimAtraMdopavAntasauhityopayuktAnianyatravyAyAmAgnivalAt |saipaabhvtygnivlaapekssinniimaatraancnaapekssetdrvym / vyApekSayAcatribhAgasauhi Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sUtrasthAna-a0.5. / tyamarddhasauhityavAgurUNAmupAdazyate / laghUnAmapicanAtisau hityamagneryuktyartham / mAtrAvaddhayazanamazitamanupahatyaprakRti balavarNasukhAyuSAyojayatyupayoktAramanuSyamiti // 1 // manuSyako ucita mAtrAse bhojana karanA cAhiye vaha mAtrA arthAt AhArakA 'parimANa manuSyakI jaTharAgnike balake AdhIna hai| jo bhojana kiyAhuA manuSyake svabhArameM kucha pharka na lAve aura ThIka samayapara pacajAve usa manuSyake liye vahI parimita (ThIka mAtrA) bhojana hai / zAlIcAvala, sAThI cAvala,mUMga, lavA tittara, kRSNasAra, zazA, zarabha, zAvara yaha svabhAvase hI halake hotehaiN| paraMtu phira bhI mAtrAse adhika sevana karanA ucita nahIM / isItaraha piSTapadArtha, khAMDa, guDa Adi, dUdhakA vikAra, khoA, raMbaDI Adi,uDada aura anUpasaMcArI jIvoMkA mAMsa yaha svabhAvase hI guru (bhArI) haiN| yaha bhI jitane ThIka pacasake utanI mAtrAse sevana karane caahiye| yahAM para jo ina dravyoMkI gurutA, laghutA, kahIMhai vaha niSprayojana nahIM / kyoMki "jitane halake padArtha haiM unameM vAyu aura agnikA guNa adhika hotAhai / isaprakAra gurupadArthoMmeM pRthvIkA guNa aura somaguNa Adhika hotA hai / isI kAraNase halake padArtha ThIka mAtrAse khAye hue apane guNake saMvabase svabhAvase hI agnidIpana aura alpadoSa hotehaiM / aura bhArI padArtha svabhAvase hI Anake manda karanevAle hote? isaliye adhika mAtrAse upayoga kiyehue doSoMko pravala krtehaiN| aura vinA vyAyAma ( kasarata) aura jaTharAnikI tAkatase guru (bhArI) bhojana karanA ucita nahIM / tAtparya yaha huA ki halake padArtha yatheccha peTa bharakara khAya paraMtu bhArI padArtha bahuta peTa bharakara na khAve kiMtu AhArakI mAtrA jaTharAgnike vala para nirbhara hai dravyake halakebhArIpana para nhiiN| asalameM sava padArthoMke khAnekA krama yaha hai ki jitane halake padArtha haiM unako tIna bhAga peTabharakara khAnA hita hai|aur jitane bhArI haiM unako AdhA peMTa bhara kara khAnA hita hai aura halakA padArtha bhI adhika peTa bharakara khAnA-jaTharAgniko maMda karatAhai / ThIka mAtrAse kiyA bhojana prakRti (sva. bhAvaH) ko nahIM bigADatA isaliye ThIkamAtrAse kiyAhuA bhojana manuSyoMko bala, varNa, sukha, Ayu inako denevAlA hotAhai // 1 // bhojana karane para turata bhojana niSedha / bhavanticAtra // gurupiSTamayaMtasmAttaNDulAnapRthukAnapi! .. - naMjAtubhuktavAnkhAdenmAtrAMkhAdebubhukSitaH // 2 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| aba yahAM kahatehaiM ki jaba taka pahale liyAhuA AhAra pAcana na holeve taka taka usake Upara koI bhArI padArtha yA piSTapadArtha (maidA, piSTI 'Adi) khIra cAvala, ciDuvA, kadApi na khAve / java anna jIrNa hokara bhUkha lagI hoya tava parimANase bhojana kare // 2 // nakhAneyogya pdaarth| vallUraMzuSkazAkAnizAlUkAnivisAnica / nAbhyasyedoravA- . nmAsaMkRzaMnaivopayojayet // 3 // karcikAMzcakilATAMzcazIkaraMgavyamAhiSe / matsyAndadhicamASAMzca yavakAMzcanazIlayet // zuSka mAMsa, zuSkazAka, zAlUka ( kamalakI DaMDI), visa, anUpAdimAMsa ina savako bhArI hone ke kAraNa nitya khAnekA abhyAsa na kare aura rogAdise sUkhe jIvakA mAMsa na khAya / chAchase tathA aura tarahase phaTAhuA dUdha, sUarakA mAMsa, gomAMsa, (bhaisakA mAMsa ) inako kabhI bhI grahaNa na kare / machalI; dahI, uDada, jI; inako nitya khAnekA abhyAsa na kare // 3 // 4 // sevana yogya padArtha / paSTikAzAlimuddAMzcasaindhavAmalakeyavAn / AntarikSapayaHsarjAiGgalamadhucAbhyaset // 5 // taccanityaM prayuJjItasvAsthyayenAnuvartate / ajAtAnAMvikArANAmanutpattikaraJcayat // 6 // saTIka cAvala, zAlI cAvala, mUMga, seMdhAnamaka, Amale, gehUM, agastyo. dayase zuddha AkAzakA jala, dUdha, ghI, jAMgala padArtha, sahada, inako nitya khaayaakre| jo dravya dehakI svasthAvasthAko na vigADe, aura rogoMko utpanna na kare vaha padArtha khAnA cAhiye // 5 // 6 // atuuiishriirsykaaryymbhynyjnaadikm| svasthavRttamAbhapretyaguNataHsaMpravakSyate // 7 // aba isake uparAMta svasthatAkI rakSAke liye abhyaMjanAdi zarIrake kRtya aura unake guNAMkA kayana karataha // 7 // aMjana lagAnA / sovIramaanaMnityaMhitamakSNoHprayojayet / paJcarAneTarAtreyAstrAvaNArtharasAzanam // 8 // * mAmidamina pATAntaram / - - Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sUtrasthAna-a05. sapheda surmA zuddhatApUrvaka banAyA huA nityaprati donoM netroMmeM DAlanA netroMko hitakArI hai|aur pAMcavIM yA AThavIM rotrImeM AMkhoMse jala nikAlaneke liye rasota DAlanA cAhiye // 8 // _ dinameM lekhana aMjanakA nissedh| . nahinetrAmayaMtasyavizeSAczleSmatobhayam / divAtannaprayAktavyaMnetrayostIkSNamaJjanam // 9 // virekadurbalAdRSTirAdityaM / * prApyasIdati / tasmAtsrAvyaMnizAyAntudhruvamaJjanamiSyate // . // 10 // tataHzleSmaharaMkarmahitaMdRSTeHprasAdanam // 11 // aisA karanese manuSyako netrarogakA AMkhoM meM najalA AnekA bhaya nahIM hotAninoM ko srAvita karanevAlA tIkSNa aMjana dinameM nahIM DAlanA cAhiye kyoMki netroMkAjala nikalakara nirmala netroM meM sUryakA prakAza laganese dRSTi kamajora pddjaatiihai| isaliye jala nikAlanevAlA aMjane rAtrIko hI DAlanA caahiye|aur isI kAraNase kaphako naSTa karanevAlA tIkSNa aMjana rAtrimeM DAlanA netroMkI jyotiko prasanna rakhatA: hai||9|| 10 // 11 // . . . ananake guNa / yathAhikaNakAdInAMmalinAMvividhAtmanAm / dhautAnAMnirmalAzuddhistailacelakacAdibhiH // 12 // evaMnetreSumatyAnAmaJjanAzcyotanAdibhiH / dRSTinirAkulAbhAtinirmalenabhasInduvat // 13 // . jaise suvaNAdi dhAtu tela kapaDA bAla Adike saMyogase dhulakara svaccha hojAtehaiM aise hI manuSyoMke netra aMjana aura Azyotana Adi karmase svaccha hokara jaise nirmala AkAzameM candramA prakAzamAna hotAhai aise nirmala prakAzamAna netra rhtehaiN|||12||13|| najalAnAzaka dhUmapAna / hareNukAMpriyaMguJcapRthvIkAMkezaraMnakham / hrIveracandanapatraMtvagelozArapadmakam // 14 ||dhyaamkNmdhukNmaaNsiiguggulvgurushrkrm / nyagrodhodumbarAzvatthapnakSalodhatvacaHzubhAH // 15 // vanyasvarjarasaMmustaMzaileyakamalotpale / zrIveSTakaMzallakIJcazuka: __ Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (56) carakasaMhitA-bhA0 TI. hmthaapic.|| 16 // piTAlimpocchiraSikAMtAMvatiyavasaM.. nibhAm / aMguSThasamitAMkudiSTAMgulasamAMbhiSak // 17 // zuSkAMvigAtAMvattidhamanetrArpitAMnaraH sneihAkAmagnisaMpluSTAM pivetprAyogikIsukhAm // 18 // reNuka, priyaMgu, kAlAjIrA, nAgakezara, nakha, sugaMdhavAlA, candana, tejapatra,taja; ilAyacI, khasa, padmAkha, rohiSatRNa,mulaiThI,jaTAmAMsI, guggula, agara, mizrI, var3a, gUlara, pIpalavRkSa, plasa, paThAnIlodha, vaMzalocana, vaDA narasala, rAla, mothA, chArachavIlA, kamala, utpala, saralakA goMda, challavRkSa, zukaha (sirasa yA graMthivarNa) ina savako pIsakara ATha aMgula laMbe kAne (sarapatekI sIkha) para eka jauke samAna . moTA lepa karake aMgUTheke samAna moTA karake sukhAleve sUkhane para usameMse sIkha nikAlaDAle phira isa vacIko dhImeM bhigokara ekatarphase. nAlameM lagAde dUsarI tarphase Aga lagAdeve phira isake dhUmako pAna kare yaha dhUma najaleko naSTa karatA- . hai // 14 // 15 // 16 // 17 // 18 // . vsaaghRtmdhuucchissttaiyuktiyuktairvraussdhaiH| . vartimadhurakai kRtvAsnaihikadhUmamAcaret // 19 / carvI, ghI, moma aura jIvanIya daza auSadhi inako milAkara inakA dhUma pAre / isako snehika dhUmapAna kahate haiM // 19 // zirovirecanaM ghuum| zvetAjyotiSmatIcaivaharitAlaMmanaHzilA / gandhAzcAgurupatrAdyAdhUmomUddhavirecanam // 20 // sapheda koyala, mAlakAMgunI,haritAla,manasila,agara,patrajaAdi gaMdhadravya milA kara vattI banAve isakA dhuAM pInese zirakA virecana hotA hai // 20 // . dhUmrapAnake guNa gorvNshirsHshuulNpiinsaavbhedko| karNAkSizUlaMkAsazcahikAvAso galagrahaH // 21 // dntdaurvlymaanaavHshrotrghraannaakssidopjH| pratighrANAsyagandhazcadantazalamarIcakaH // 22 // hanumanyAgrahaHkaMDakrimayaHpANDatAmukhe / zlepmaprasakovaisvavyaMgalazaNDyapajivikA // 23 // khAlityaMpiJjaratvaJcakezA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : sUtrasthAna-a0 6. 857 ) naaNptnntthaa| kssvthushcaatitndraacbuddhmoho'tinidrtaa||24|| ghUmapAnAtprazAmyatibalabhavaticAdhikam / ziroruhakapAlAnAmindriyANAMsvarasyaca // 25 // nacavAtakaphAtmAnobalino'pyU jtrujaaH| dhUmavakrakapAnasyavyAdhayaHsyuHzirogatAH // 26 // * 'AM pInese bhArIpana,mastaka pIDA,pInasa;avibhedaka,kAnakI pIDA, netrapIDA, khAMsI, hicakI, zvAsa, galekA rukanA, dAMtoMkI durbalatA, romamArgakA baMda honA, kAna nAsikA aura netroMkA bahanA tathA durgaMdhi, daMtapIDA, arocaka,hanugrahaM, manyA staMbha, khAja, kRAma, pAMDu, mukhase kaphakA giranA, svarabhaMga, galazuMDI, upajiha, khAlitya,vAloMkA pIlApana va giranAchIMka, taMdrA, behozI,atinidrA yaha saMba naSTa hotehaiM / aura bAla,zira, iMdriya,svara inakA bala baDhatAhai |jo manuSya mukhase dhUeMko zrIkara nAsikA dvArA nikAlatAhai usa manuSyake UrdhvajatruvoMmeM vAta kaphake balavAne roga nahIM hote aura zirameM honevAlI vAta kaphakI vyAdhiye nahIM hotii||21-26|| dhUmapAnake kAla / ' pryogpaanetsyaassttokaalaaHsmprikiirtitaaH| vAtazleSmasamuraklezaHkAleSveSuhi lakSyate // 27 // snAtvAbhuktvAsamullikhya kSuttvAdantAnavighRSyaca / nAvanAJjananidrAntecAtmavAnadhUmapo '' bhavet // 28 // tathAvAtakaphAtmAnonabhavantyUrddhajatrujAH / rogAstasyatupeyAHsyurApAnAstristrayastrayaH // 29 // paraMdvikAlapAyIsyAdataHkAleSubuddhimAnAprayogesnaihiketvevaM virecyaMtrizcatu:pibat // 30 // dhuMeke pIneke ATha kAla haiM kyoMki vAta kaphake balavAna honeke bhI yahI ATha kAla haiM / snAna karake,bhojana karake, vamana karake, chIkeM lekara, dataunake pIche, nAsa lenake pIche, aMjana karake, aura sokara uThake buddhimAna manuSya dhUmapAna kre|is prakAra dhUmapAna karanese ujatru (gardanase.Upara) ke honevAle vAta aura kaphake roga kabhI nahIM hote / yaha dhUmapAnake ATha kAla kahe haiM,inameM eka samaya tIna 2 vAra dhUmapAna karanA caahiye|yhii dhUmapAnakA krama hai yadyapi.dhUmapAnake ATha samaya kahe gaye tathApi eka dina meM prAyogika dhUma do samaya, snehika dhUma eka bAra, virecana cUma ekadinameM tIna cAra bAra pIve // 27-30 // .. . . . . . . . . Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (58) carakasaMhitA-bhA0 TI0 / ucita dhUmapAnake lakSaNa . . . hRtkaNThandriyasaMzuddhilaghutvaMzirasaHzamaH yatheritAnAMdoSANAM samyakpItasyalakSaNam // 31 // . . . . uttama rItise dhUmrapAna kiyA-hRdaya, kaMTha, iMdriya inakI zuddhi karatAhai aura zirama halakApana lAtAhai tathA saMva doSoMko calAyamAna kara yathAsthAnameM ThIka karadetAhe yaha acche dhUmapAnake lakSaNa haiM // 31 // __asamaya dhUmapAnake upadrava / vAdhiya'mAndyaMmakatvaraktapittaMzirobhramam / akAlecAtipItazcadhUmaHkuryyAdupadravAn // 32 // akAla dhUmapAna aura atidhUmapAna kiyAhuA-bAdhirya,jaDatA,mUkatA, raktApitaH / ziramaM cakara ina upadravoMko paidA karatAhai // 32 // upadravazAntike upaay| tatreSTaMsarpiSaHpAnaMnAvanAJjanatarpaNam / snehikaMdhamajedoSevAyuH pittAnugoyadi // 33 // zItanturaktApattesthAcchleSmapittavirUkSaNam / prntvtHprvkssyaamidhuumoyessaaNvigrhitH||34|| dhUmrapAnase hue upadravoMko zAMta karaneke liye ghI pilAnA, nasya, aMjana, aura tarpaNa karanA hita hai|ydi dhUmapAnase vAta pitta kupita hoM to cikanI kriyA karanI cAhiye yadi raktapitta kupita ho to zItala kriyA karanI aura kapha pitta kupita hAM to rUkSa kriyA karanA hita hai / aba jinako dhUmapAna na karanA cAhiye unako kahate haiM // 33 // 34 // ___ dhUmapAnake anaadhikaarii| navirikta pivedhamanakRtevAstikamaNi / naraktInaviSaNAttoM nshociincgrbhinnii|| 35 // dasta karAyehue manuSyako dhUmapAna na karanA cAhiye tathA vastikarmake pIche, rakta vikAravAlA, viSati, zokAtura, garbhavatI strI, yaha saba dhUmapAna na kareM // 35 // nshrmenmdenaamenpittenprjaagre| namachamrimatRSNAsunakSINenApirakSate // 36 // namadyadugdhepItvAcanasnehanacamAkSi- . Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0.5. (59) kam / dhUrmana bhuktvAdaghnAcanarUkSaH kruddhaevaca // 37 // natAluzoSetimirezirasyabhihate na ca / nazaMkhakenarohiNyAMna mehenamadAtyaye // 38 // eSudhUmamakAleSu mohAtpibatiyonaraH / rogAstasya pravarddhante dAruNAdhUmavibhramAt // 39 // evaM zramayukta, madya pokara, AmAjIrNavAlA, pittakI kupita avasthA meM rAtri AgAhuA, yaha bhI dhUmapAna na kre| aise hI mUrchA, bhrama, tRSA, kSatakSINa, inase grasita manuSya, aura madya, dUdha, sneha, zahada, inako pAnakara bhI dhUma na pIve / dahI khAkara, rUkSa, krodhayukta, tAluzoSI, timirarogI, jisake sirameM coTa lagIho, kanapaTIke rogavAlA, rohiNIrogameM, prameha meM, madAtyayameM, inameM bhI dhUmapAna na kare jo manuSya ina varjita rogoMmeM aura akAlameM mohavaza dhUmako pAna karatA hai usa manuSyake dhUmapAnakI kharAbIse dAruNa roga vRddhiko prApta hote haiM / / 36- 39 // vizeSa rogoM meM vizeSasthAnoMse dhUmapAna / dhUmayogyaH pibeddoSeziroghrANAkSisaMzraye / ghrANenAsyenakaNThasthemukhenaprANapovamet // 40 // Asyena dhUmakavalAnpivandhAnanodvabhet / pratilomaMga tohyAzudhU mohiMsyAddhicakSuSI // 41 // RjvaGgacakSustacetAH sUpaviSTatriparyayam / pibecchidrapidhAyaikaM nAsAdhUmamAtmavAn // 42 // jisake mastaka, nAka, netroMko vAtAdi doSa AkramaNa karaleve to dhUmapAnayogya vaha manuSya nAsikAdvArA dhUmapAna karake mukhameMko dhUma nikAladeve / kiMtu mukhadvArA ghUma pIkara nAkadvArA na nikAle kyoMki pratiloma hokara dhUma netroMko bigADadetA hai, saba aMgoM ko narama karake sukhapUrvaka baiThA huA dhUmapAnameM mana lagAkara nAkakA eka chidra vedakara dUsare chidra dvArA buddhimAn manuSya tIna bAra dhUmrapAna kare // 40 // 41 // 42 // necA pramANa. 1. caturviMzatikaM netrasvaM gulIbhirvirecane / dvAtriMzadaMgula sneheprayoge'dhyarddhamiSyate // 43 // RjutrikoSAphalitaM kolAsthyagrapramANitam / bastinetra samadravyaM ghUmanetraMprazasyate // 44 // dUrAdvinirgataH parvacchinnonADItanUkRtaH / nendriyabAdhatedhamo Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160) carakasaMhitA bhA0 ttii0| mAtrAkAlanipevitaH // 45 // yadAcorazcakaNThazcazirazcalaghutAMtrajet / kaphazcatanutAprAptaHmupAMtadhUmamAdizet // 46 // virecana dhUmrama 24 aMgula laMbI nAlI lenA caahiye| sneha dhUmrapAnameM32aMgulI aura prAyogika dhUmrapAnameM 16 aMgulakI nalI leve dhUmrapAnakI nalI mukhakI tarphase RmapUrvaka sIdhI honI cAhiye isake joDameM bhItara chidra rahanA cAhiye / isameM tIna TukaDe hotehe isakI nalIkA chidra verakI guThalIke samAna honA cAhiye / jina dravyAMse vastIke netra banatehaiM unahIse dhUmanetra banAe jAtehaiM dUsare nikalakara khiMcatA huA dhUma nAlake joDameko hotAhuA baMdhakara nalIkI ora Ave aisI nalI lenA vAhiye / isa prakAra mAtrA aura kAlake anusAra pIyA huA dhUma iMdriyoMkovAdhA nahIM krtaa| dhUma pAna karate jaba chAtI,kaMTha, mastaka,yaha halake pratIta honelage aura tapha patalA hokara nikalane lage to jAnanA ki ThIka dhUmapAna kiyA gayA // 43-46 // dhUmapAna ThIka na honeke doSa / avizuddhaHsvaroyasyakaMThazcasakaphobhavet / stimitomastakazcaivamapItaMdhUmamAdizet // 47 // tAlumU cakaNThazcazuSyateparitapyate / tRpyatemuhyatejantaraktaJcasravate'dhikam // 48 // yadi dhUmapAnase svara zuddha na ho (bigaDajAya) kaMThameM kapha bole, mastaka bhArI hojApa, to samajho ki dhUma ThIka nahIM pIyAgayA // 47 // ati dhUmrapAnase tAla, sUrdA, kaMTa, yaha sUkhane lagatehaiM, aura tapane lagatehaiM, pyAsase aura cakkara Anese jIva vyAkula hone lagatAha lohU girane lagatA hai // 48 / / lagataha, pyAsasa shirshcbhrmte'tyrthmaacaasyopjaayte| indriyANyupatapyantedhame'tyarthanivite // 49 // zigma bahuta cakara Ane lagatahaiM, mRI Ane lagatI hai sava iMdriya vyAkula hojAtahiM, isa prakAra upadrava hota // 49 // aNutelakA pryog| varmavaNutelaJcakAle putripunAcaret / prAvRdgarahasantegatameghenabhastale // 52 : Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sUtrasthAna-a05. atyaMta dhUmapAnase yadi dehake chidroMse rudhira nikalanelage to aNutailakA zarIrapara mAliza kraave| parantu varSA, zarada, vasaMta ina RtuoMmeM aNutala na lagAve aura meghAcchanna AkAzake dina bhI aNutala na lagAve // 50 // aNutailakI nasyake guNa / nasyakarmayathAkAlaMyoyathoktaniSevate / natasyacakSurnaprANana zrotramupahanyate // 51 // nasyuHzvetAnakapilA kezA zmazcaNi vApunaH / nacakezA prlutthyntevddhntecvishesstH|| 52 // manyAstambhaHziraHzUlamarditaMhanusaMgrahaH / pAnasA vabhedauca .. ziraHkampazcazAmyati // 53. // zirAHziraHkapAlAnAMsandhayaH snAyukaNDarAH / nAvanapraNitAzcAsyalabhante'bhyadhikaMbalam, // 54 // mukhaMprasannopacitasvara snigdhHsthiromhaan| sarve-- ndriyANAMvaimalyaMbalaMbhavaticAdhikam // 55 // nacAsyarogAH shsaaprbhvntyuurddhjtrujaaH|jiiyNtshcottmaanggecjraanlbhte valam // 56 // jo manuSya zAstrokta rItise vidhipUrvaka ThIka samaya nasavAra letA hai usake netra, nAsikA aura kAnoMkI zakti kabhI naSTa nahIM hotii| aura keza, DADhI, mUMcha sapheda tathA pAle nahIM hote aura bAla baDhate haiN|kbhii ukhaDakara nahIM girate / usa manuSyake manyAstaMbha, zirakI pIDA, aditavAyu, hanustaMbha, pInasa, adhasirA, zirakA kAMpanA yaha saba roga zAMta hote haiN| aura ucita nasyake phalase manuSyake mastaka aura kapAla:kI zirA,saMdhi, snAyu, kaMDarA,tRpta ho balavAna hotI hai mukha prasanna aura zuddha rahatA, hai| AvAja tara aura balavAn hojAtI hai|sb iMdriyeM nirmala aura adhika balavAlI. hotiihaiN|aur galese Upara honevAle roga apanA prabhAva nahIM dikhAte buDhApAM Anepara bhI isake bAla sapheda nahIM hote // 51 // 52 // 53 // 54 // 55 // 56 // aNutaila vidhi / candanAguruNIpatraMdAtvikmadhukaMbalAm / prapauNDarIkaMsUkSmai- . lAMviDaGgabilvamutpalama // 57 // hrIveramabhayaMvanyatvaGmastaM sAravAM sthirAm / suraavNpRshniprnniinycjiivntiinycshtaavriim|| . // 58 // hareNuMbRhatIMvyAghrIsurabhIpAkezaram / vipAcayecchata Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| gaNesAhendravimalemmasi // 59 // tailAdazaguNazepaMkapAyamavatArayet / tenatailaMkapAyeNadazakRtvovipAcayet // 60 // athAsyadazamepAkesamAMzaMchAgalaMpayaH / dadyAdeSoNutailasya nAvanIyasthasaMvidhiH // 61 // tsymaatraaNpryunyjiittailsyaaiiplonmitaamaasnigdhsvinnottmaanggsypicunaanaavnaistribhiH||2|| vyahotyahAccasaptAhametatkarmasamAcaret |nivaatossnnsmaacaarohitaashniytendriyH // 13 // aNutalakSI vidhi likhate haiM caMdana, agara, tejapatra,dAruhaladI,dAlacInI, mulaiThI, khareMTI, paMDyArA, choTI ilAyacI, vAyaviDaMga,velagirI, kamala,netravAlA, khasa,kevaTImoyA, taja,nAgaramothA, zArikhA, zAliparNI, devadAru, pRSThaparNI, jIvato, zatAvara, reNukA,baDI kaTelI. choTI kaTelI,zallakI, kamalakI kezara, ina sava auSadhi. yAMko kUTakara saugune varSAke nirmala jalamaM pakAye java caturthAvazeSa rahe to utA' chAnale phira isase dazavAM hissA tela lekara usameM telakI varAvara kAtha DAlakara pakA. , 'pAnI jalakara tela rahanepara eka bhAga hAtha phira milAye isI prakAra dazavArameM saba kAya telama jalAde parantu dazI vAra isameM varAvarakA vakarIkA dUdha DAlakara pakAve telamAtra zeSa rahanepara chAnale isa telako aNu (sUkSma ) tela kahate hai / isake nasyakI yaha vidhi hai, do tolA tela lekara pahale mastakako snigdha kare phira mastakako pasInA de phira tIna 2 dinake antarase rUI ke phohake sAtha isa tela kI nasavAra deve isa prakAra eka saptAha kare aura nasya leneke pIche vAse bacakara rahe garmajalakA vyavahAra kare, pathya aura mita bhojana kare. jitendriya he // 57-63 // telake guNa / tailametatridopatamindriyANAMvalapradam / prayuJjAnoyathAkAlaMyathoktAnaznuteguNAn // 64 // yaha tela vidoSanAzaka hai aura iMdriyAko vala detA hai / yaha ucita rItise kAla Adi vicArakara sevana kiyAhuA aneka guNAMko karatA hai / / 64 // Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sUtrasthAna meM05.. :. dantadhAvana / ApothitAgraMdvaukAlaukaSAyaMkaTutiktakam / . bhakSayeddantapavanaMdantamAMsAnyavAdhayan // 65 // nitya prAtaH aura sAyaMkAla donoM samaya kUcIyuktaM namra datauna kare datauna kaSaile, kaDue, carapare vRkSakI honI cAhiye / isakI narama kUcIse eka 2dAMtako isa prakAra sApha kare jisase masUDe na chilajAya // 65 / / dantadhAvanake guNa / 'nihntigndhvairsy'jihvaadntaasyjNmlm| niSkRSyarucimAdhattesadyodantavizodhanam // 66 // datauna karanA mukhako durgandhi aura virasatAko dUra karatAhai tayA jIbha, dAMta aura 'mukhakI mailako dUra karatAhai aura ruciko utpanna karatAhai / dAtoMko zIghra sApha karatAhai // 66 // suvarNAdikI jibhbhii| suvrnnruupytaamraanninpuriitimyaanic| jihvAnilekhanAnisthuratIkSNAnyanajUnica // 67 // * jIbhakA maila dUra karanako suvarNa, cAMdI, tA~vA, zIzA, pItala, inameMse kisIkI jibhbhI honI cAhiye vaha TeDhI kucha 2 narama jo jIbhako na kATaDAle aisI honI 'cAhiye / / 67 // jitAkI svacchatAse lAbha / . ... .. jihvaamuulgtNyccmlmucchaasrodhic| : saugandhyaMbhajatenatasmAjihvAMvinirlikhet // 68 // usase jIbhakA maila dUra kare (koI vRkSakI bhI mAnatehaiM ) jIbhakA maila utAranese zvAsako rokanevAlA mala dUra hokara mukha sugaMdhita hotAhai isaliye jIbhakA maila utAraDAle // 6 // dantadhAvanake zreSTha vRkSa / karAkaravIrArkamAlatIkakubhAsanAH / shsyntedntpvneyecaapyevNvidhaadrumaaH||69 // datauna, kaMjA, kanera, Aka, mAlatI, koha; vijesAra tathA aura bhI guNadoSAdi ' vicArakara aise vRkSakI sIdhI narama TahanIkI karanI cAhiye / / 69 // . Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (64) carakasaMhitA--bhA0 ttii0| lavaMgAdi mukhameM rakhaneke laabh| dhA-NyAsyenavaizayarucisaugandhamicchatA / jAtIkaTukapagAnAM lavaGgasyaphalAnica // 70 // kakkolakaphalaMpatraMtAmbUlasyazarI tathA / tthaakrpuurni-saasuukssmailaayaaHphlaanic||71 // mukhakA zuddhi, ruci, aura mugadhikI icchA karanevAle manuSyakoM jAyaphala, latAkasturI, supArI, lauMga, kaMkola, zuddha pAna, kapUra, choTI ilAyacI inako mukhameM dhAraNa karanA cAhiye // 70 // 71 // tailagaNDUSakA phala / hanvovalaMsvaravalaMvadanApacayaHparaH / syAtparaJcarasajJAnamanneca ruciruttamA // 72 // nacAsyakaNTazoSaHsyAnnauSThayoHsphuTanA dbhayam / nacadantAHkSayaM yAntidRDhamUlAbhavantica // 73 // mukhama telako dhAraNa karake kulle karadenA ThoDIko bala detAhai svarako balavAn karatAhai / mukhakI puSTi, rasakA parijJAna aura annameM paramaruciko paidA karatAhai72 tathA mukha aura kaNThakA sUkhanA, hoThoMkA phaTanA yaha kadApi nahIM hotA / aura dAMta girate nahIM unakI jaDaM dRDha hojAtIhaiM / / 73 // nazulantenacAmlenahRSyantebhakSayantica // parAnapiparAnbhakSyAntailagaNDUpasevanAt // 74 // tathA dAMtAma pIDA, aura khaTTe padArthake khAnese dAMta khaTTe nahIM hote aura bahuta kI vastuko bhI toDasake yaha mukhamaM tela dhAraNakaranekA phala hai // 74 // zirama taila mardanake guNa / nityasnehAzirasaHziraHzUlaMnajAyave nakhAlityaMnapAlityaM nakezAHprapatanti ca // 75 ||vlNshirHkpaalnaaNvishessennaa- . bhivrddhte| dRDhamUlAzcadIrghAzcakRSNA kezAbhavantica // 76 // indriyANiprasIdantisutvarabhavaticAmalam / nidrAlAbhaHsukhaM casyAnmRnitelanipevaNAt // 77 // pratidina mastakama tela DAlanese-mastakapIDA, khAlitya : (gaMja ), vAloMkA saMda honA, bAloMkA TUTanA yaha kabhI nahIM hote| aura mastaka tathA kapAlama vala Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 5. ( 65 ) AtA hai / keza cikane, dRDhamUla, laMbe, aura kAle hote haiM / / 76 // 76 // telako zarIrapara mAlisa karanA saba iMdriya aura tvacAko prasanna aura narama karatA hai tathA nidrAko aura sukhako detA hai // 77 // karNa aura zarIrameM telase lAbha / nakarNarogAvAtotthA namanyAhanusaMgrahaH / noccaiH zrutirnabAdhiryyasyAnnityaMkarNatarpaNAt // 78 // snehAbhyaGgAdyathAkumbhazcarmasnehavimardanAt / bhavatyupAGgAdakSazcadRDhaH kleza sahoyathA // 79 // tathAzarIramabhyaGgAddRDhaM satvaka prajAyate / prazAntamArutAbAdhaM klezavyAyAmasaMgraham // 80 // sparzanecAdhikovAyuHsparzanaJca tvgaashritm| tvacyazcaparamobhyaGgastasmAttaMzIlayennaraH // 81 // nacAbhighAtAbhihataM gAtramabhyaGgasevinaH / vikAraMbhajate'tyarthaM valakarmaNivAkvacit // 82 // susparzopacitAGgazca balavAn priyadarzanaH / bhavatyabhyaGganityatvAnnaro'lpojaraevaca // 83 // pratidina kAnoMmeM tela DAlanA - vAtajAneta kAna ke roga, manyAstaMbha, hanustambha, UMcA sunanA, aura vaharApana inako dUra karatA hai // 78 // cikanAIke saMyogase jaisA ghar3A majabUta hotA hai aura camar3A narama hotA hai, tathA rathakA pahiyA majabUta aura ghUmanevAlA hotAhai, aise hI sneha mardanase zarIra bhI majabUta, narama klezasahanakI zaktivAlA dRDha hojAtA hai bAdI naSTa hokara roga rahita hojAtA, kleza aura zramako saha sakatA hai ! sparzameM vAyukI adhikatA hai aura vaha sparza tvacAke AdhIna haiM | telakA mAliza karanA tvacAko balavAn karatA hai isaliye mAlisa karanekA nitya abhyAsa kare // 79 // 80 // 81 // nitya sneha mardana karanevAle zarIrameM coTa Adi asara nahIM krtii| kahI jorakA kAma karanemeM isako kaSTa nahIM hotA // 82 // aura uttama narama aMgoMvAlA, balavAna, khUbasUrata, buDhApArahita, nitya snehamardanake prabhAvase hotA hai // 83 // pAMva tela lagAne ke guNaM / kharatvaM zuSkatAMraukSyaMzramaH sutizca pAdayoH sadyaevopazAmyanti pAdAbhyaGganiSevaNAt // 84 // jAyate saukumAryyaJcavalaMsthairyacapAdayoH / dRSTiH prasAdaM labhatemArutazcopazAmyati // 85 // Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0 1 nacasyAdgRdhrasIvAtAH pAdayoHsphuTanaMnaca / nazirAsnAyusaGkocaH pAdAbhyaGgenapAdayoH // 86 // aura pairoMkA - kharadarApana, sUkhApana rUkhApana, thakAvaTa, pairoMkA sojAnA, yaha saba paipara tela mardanase zIghra zAMta hote haiM aura pairoMmeM sukumAratA vala, dRr3hatA yaha hojAte haiM / dRSTei prasanna hotI hai vAyu zAMta hojAtI hai / aura pAdAbhyaMga karanevAle ke gRtI Adi vAyuke roga, paroMkA phaTanA, zirA aura snAyuoMkA saMkoca yaha kabhI nahIM hote // 84 // 85 // 86 // ( 66 ) snAna ke mahAphala | daurgandhyaMgauravatandrAM kaNDUmalamarocakam / svedaMvIbhatsatAMhantizarIraparimArjanam // 87 // pavitraMvRSyamAyuSyaM zramasvedamalApaham / zarIravalasandhAnaMsnAnamojaskaraM param // 88 // zarIrako spaMja yA gIle kapaDese athavA uvaTanase mardana kare to zarIrakI durgaMdha, bhArIpana, taMdrA, khujalI, maila, aruci, pasInA, vIbhatsatA yaha saba dUra hote haiM // 87 // snAna karanA - pavitratAkAraka, vRSya, Ayuvarddhaka, zramanAzaka, svedanA3. malanAzaka, balakAraka aura tejako karanevAlA hai // 88 // svacchavastra paridhAna ke phala / kAmyaMyazasyamAyuSyamalakSmInna praharSaNam / zrImatpAriSadaMzastaMnirmalAmbaradhAraNam // 89 // nirmala vastroMko dhAraNa karanese -zobhA, yaza, Ayu, lakSmI, AnaMda, aura sabhyatA tI tathA prazaMsA hotA hai // 89 // sugandhi puSpAkA dhAraNa / vRpyaMsaugandhyamAyuSyaM kAmyaM puSTivalapradam / saumanasyamalakSmIptaM gandhamAlyanipevaNam // 90 // caMdana aura sugaMdhita phUla mAlA dhAraNa karanA * vRSyatA, sugaMdhi, Ayu, suMdaratA, pRSTi aura vala ko baDhAtA / tathA alakSmIkA nAza karatA hai // 90 // ratnayukta bhUSaNadhAraNakaranekA phala | dhanyaMmaGgalyamAyuSyaMzrImadvayasana sUdanam / harpaNakAmya mojasya ratnAbharaNadhAraNam // 91 // J Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna- 5 (67) rala, aura AbhUSaNa dhAraNa karanA saMpatti, maMgala, Ayu, inako baDhAtAhai, dhanabAnoMke doSoMko dUra karatAhai, tathA AnaMda,kAmyatA aura ojako bar3hAtA hai|91|| .. . pAva Adidhoneke gunn| . medhyampavitramAyuSyamalakSmIkalinAzanam / pAdayormalamArgANAMzaucAdhAnamabhIkSaNazaH // 92 // nitya pairoM aura gudA Adi malamAgAkA dhokara zuddha rakhanA-buddhi, pavi. tratA, Ayu, inako detAhai aura alakSmI tathA kaliyugake doSoMko dUra karatAhai // 92 // DADhImUlake vAloMko svaccha rakhanekA phala / pauSTikaMvRSyamAyuSyaMzucirUpavirAjanam / kazmazrunakhAdaniAMkalpanasaMprasAdhanam // 93 // kSaurakarma karAne, nakha kaTAnese tathA kaMghI Adisa kezoMko sApha rakhanese-puSTi, vRSyatA, Ayu, pavitratA, aura suMdaratAkI vRddhi hotI hai // 93 / / jUtedhAraNake phala / / cakSuSyaMsparzanahitaMpAdayorvyasanApaham / valyaparAkramasukhaMvRSyaMpAdatradhAraNam // 94 // jUtA pahananA-nevoM aura sparzako hitakArI hai tathA bala, parAkrama, sukha vIrya, inako karatAhai // 94 // chatra Ara daNDa dhAraNA phala / .. ItAprazamanaMbalyaMguptyAvaraNasaMkaram / dharmAnilarajombughnaM chatradhAraNamucyate / skhalataHsaMpratiSThAnaM zatrUNAJcaniSadhanam |avssttmbhnmaayussybhynNdnndddhaarnnm // 95 // . chatarI dhAraNakaranA-TIDI Adi jAnavaroMkA giranA, osa, dhUpa, vAyu, jala, dhUla, pizAca AdikoMse rakSA karatAhai aura vala detAhai / hAthameM DaMDA rakhanA-pAMva 'cUkakara giranese vacatAhai, zatruoMko bhaya detAhai, dehako sahArA detAhai, aura Ayu -tathA valako baDhAtAhai / / 95 // Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (68) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| zarIrarakSAvRtti dharmapUrvaka hai| ngriingrsyvrthsyaivrthiisdaa| svazarIrasyamedhAvIkRtyeSvavahitobhavediti // 96 // .. jaise nagarakA rakSaka nagarakI rakSAke liye aura ratha hAkanevAlA rathakI rakSAke liye sAvadhAna rahatAhai aise hI buddhimAn manuSyako apane zarIrake kRtyoMmeM sAva: dhAna rahanA cAhiye // 96 // yogya vRttikI AjJA / bhavaticAtra / vRtyupAyAniSevata yesyurddhaavirodhinH| zamamadhyayanaJcaivasukhamevaMsamaznute // 97 // manuSyako ucita hai ki dharmase avirodhi arthAt dharmayukta jIvikAke upAyoMko kare (adharmase jIvana nirvAha na kare ) aura iMdriyoMko tathA cittavRttiyoM ko zAMta. bhAvase rakhatAhuA adhyayana Adi kare aisA karanese donoM lokoMmeM sukha prAptaH / hotAhai // 97 // tatrazlokAH / mAtrAdravyANimAtrAJcasaMzrityagurulAghavam / dravyANAMgarhitobhyAsAyeSAMyeSAMJcazasyate // 28 // aJjanaM. dhmvrtishctrividhaavrtiklpnaa| dhUmapAnaguNAHkAlAH pAnamAnaMcayasyayat // 99 // vyaaptticihnbhaissjyNdhuumoyessaaNvighiNtHpeyoythaaynmyNcnetrysycydvidhm||10||nsykmmgunnaanstHkaaryyccythaaydaaaabhkssyeddntpvnythaaydydgunnnyc. yt||10||ydrthyaanicaasyendhaaaannikvlgrhe / tailaspaye guNAdRSTAH zirastailaguNAzcaye // 102 // karNetailaMtathAbhyaGga pAdAbhyaGgreca mArjane / slaanevaassishddhcsaugndhyrtndhaarnne||10||shocesNhrnnlonaaNpaadtrcchndhaarnnm / guNamAtrAzritIye'smin yathoktAdaNDadhAraNe // 104 // iti agnivezavevantrecarakapratisaMskavezlokasthAnemAtrA zritIyonAmapaJcamo'dhyAyaH // 5 // Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 6.. aba adhyAyakA upasaMhAra karatehaiM / isa adhyAyameM mAtrA, dravya, aura mAtrAko lekara guru dravya aura halake dravya, niMdanIya dravya, dramoMkA niMdita abhyAsa aura jinako gurupadArtha paca sakatehaiM inakA varNana kiyAhai / isake uparAnta kramase aJjana cUmabattI, tIna prakArako vattiyeM dhUmapAnake guNa, samaya; pramANa, dhUmapAnake doSa, unakA yatna, jinako dhUma na pInA cAhiye, jaise pInA jaise dhUmapAnakI nalI banAnA, jina cIjoMse pInA yaha sava varNana kiyAhai tathA nasya karmake guNa, jo nasya jisa prakAra java lenA, dataunakI vidhi, guNa, vRkSa,kavala, tela mukhameM dhAraNa karaneke guNa, mastakameM tela lagAnekA guNa,kAnameM tela DAlanekA guNa,zarIrapara tela malanekA guNa, pairoM meM tela malanekA guNa, dehako uvaTane yAgIle vastrase mAMjanekA guNa, snAna,zuddhavastradhAraNa,sugaMdhita candanAdidhAraNa,ratnAbharaNadhAraNa,zauca,kSaurakarma,jUtA pahananA, chatra, daMDA, ina savako dhAraNa karaneke guNa isa mAtrAzritIya adhyAya varNana kiyaha // 98 // 104 // iti zrImaharpicarakapraNItAyurvedIyasaMhitAyAM paTiyAlArAjyAntarvatiTakasAlanivAsivaidyapaJcAnana vaidyaratna paM0 rAmaprasAdavaidyopAdhyAyaviracitaprasAdanyAkhyabhASATokAyAM mAtrAzritIyo nAma pnycmo'dhyaayH||5|| . sssstto'dhyaayH| -ocesathAtaHtasyAzitIyamadhyAyavyAkhyAsyAmaH / itihasmAha bhgvaanaatreyH|| aba hama tasyAzitIya (jo pahale bhojanasambandhI kaha cuke haiM usIke viSayameM) adhyAyakI vyAkhyA karatehaiM / aisA bhagavAn Atreya kahane lge| mAtrA aura Rtuke anukUla bhojanase lAbha / tsyaashitiiyaadhyaahaaraablNvrnnshcvrddhte| tasyatusAtmyaviditaMceSTAhArakhyapAzrayam // 1 // . ThIka mAtrAse ucita rItipara kiyAhuA bhojana vala aura varNako baDhAtA hai parantu jisa RtumeM jaisA AhAra aura vihAra zarIrake anukUla ho vaisA..karanAhI cala aura varNakI vRddhi karatAhai // 1 // Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0 / RtudvArA varSako aGgakalpanA / ihakhalu saMvatsaraMpaDaGgamRtuvibhAgenavidyAttadAdityasyodagathanamAdAnaM ca zrInRtUJ zizirAdIn grISmAntAn vyavasyet varSAdIna punarhemantAntAna dakSiNAyanaMvisargaJca // 2 // ( 70 ) RtuoMke vibhAgase a~vatsara chaH bhAgAMma vAMTA huA hai / ina chahoM meM zizira, vasaMta, grISma ina tIna RtuoM meM sUryakA uttarAyaNa kAla hai isIko AdAnakAla kahate haiM (isa kAlameM sUrya apanI kiraNoM dvArA rasako grahaNa karatAhai) aura varSA, zarada, hemanta ina tIna RtuoM meM sUrya dakSiNAyana hotA hai isako visarga kAla kahate haiM / . ( isa kAlama sUrya rasAdiko tyAgatA hai arthAt chor3atA hai ) // 2 // - AdAna aura visargakAlake guNa doSa / visargecapunarvAyavonAtirUkSAH pravAntItarepunarAdAne somshcaavyaahtblH| zizirAbhirbhAbhirApUrayaJjagadApyAyayatizazvadatovisargaH saumyaH // 3 // visargakAlako pavana-atyanta rUkhI nahIM hotI / kiMtu AdAnakAlakI pavana atyanta rUkhI hotI hai / visargakAlameM candramA balavAn, suMdara zItala apane prakAzase jagatko sukha denevAlA hAtAha isa kAraNa visargakAla saumya hotAhai // 3 // AdAnaM purAgneyaMtAvetAvarka vAyUsomazcakAlasvabhAvamArga - parigRhItAH kAlatturasadoSadehavalanirvRttipratyayabhatAH samupadizyante // 4 // AdAnakAla- agnitattvavAlA hotA hai aura atyanta rUkSa hotA hai | AdAnakAla aura visargakAla tathA sUrya, vAyu. caMdramA, yaha saba apane 2 kAlasvabhAva aura gatimaM pravRtta hue kAla. Rtu, dopa. dehabala, inako pravRtta karanevAle arthAt racanevAle kahe jAte // 2 // tatraravirbhAbhirAdadAnojagataH snehaMvAyavastItrarUkSA zropazopayantaH ziziravasantI pme puyathAkramaMraukSya mutpAdyantorukSAnUrasAnUtiktakaSAyakaTukAMzcAbhivarddha.. yanto nRNAMdavilyamAvahanti // 5 // Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a06... AdAnakAlameM sUrya apanI tIkSNa kiraNoMse jagatke rasako khIMcatAhai / saMpUrNa vAyu tIvra aura rUkhA honese cikanAIko zoSaNa karatAhai isaprakAra sUrya aura vAyu kramase ziAzera, vasaMta, praSmi RtuoMmeM rUkSatAko karatehue kaDue, kaSaile, aura capare rasapradhAna dravyoMko pragaTa karatehaiM / isaliye AdAnakAlameM rUkSatAse manuSyoMko durbala karate haiM // 5 // :. varSAzaraddhemanteSutudakSiNAbhimukhe'keMkAlamArgemeghavAtavarSAbhiH hatapratApezazinicAvyAhatavalemAhendrasalilaprazAntasantApe jagatyarUkSArasAH pravarddhante'mlalavaNamadhurAyathAkramaMtatrabalamupacIyantenRNAmiti // 6 // bhavaticAtra // AdAvantecadaura bailyavisargAdAnayornRNAm / madhye madhyavarantvantezreSThamagrecanidizet // 7 // varSA, zarada aura hemaMta RtumeM sUrya dakSiNameM honese sUryake pratApako kAla, mArga, megha, vAyu, varSA, davA rakhatehaiM / taba caMdramAkA pratApa balavAna rahatAhai / varSAke jalase jagatkA saMtApa davajAtAhai isI kAraNa saMpUrNa cikane rasoMvAle dravyoMkI sAmagrI vaDhatIhai / aura amla, lavaNa, madhura rasa yathAkrama baDhakara manuSyoMke valako baDhAtehaiM // 6 // visargakAlake prathama ( varSARtumeM) aura AdAnakAlake aMtaM (grISma ) meM manuSya AdikoMma nirvalatA hotIhai / aise hI AdAna aura visargake madhya(zarada, vasaMta) meM madhyavala hotAhai / aura visargake aMta (hemaMta ) meM Ara AdAnake Adi (zizira ) meM sava manuSyAdikoMmeM pUrNa bala hotAhai // 7 // .. zItakAlakA vrnnn| ... . zItezItAnilasparzasaMruddhobalinAMbalI / pakkAbhavatihemante / mAtrAdravyagurukSamaH // 8 // sayadAnandhanaMyuktalabhatedehaja tadA / rasaMhinastyatovAyuHzItaHzIte prakupyati // 9 // . zItakAlameM ThaMDhe pavanake laganese zarIrake bhItara rukakara balavAn manuSyoMkI jaTha, rAgni valavAlI hotIhai / isIliye zItakAlameM jaTharAgni bhArI mAtrA aura gurubhojanako pAcana karasakatI hai| yadi caitanya jaTharAgniko iMdhana (AhAra ) na mile to vaha dehake rasako phUMkadetIhai / rasake sUkhanase zarIra rUkhA hojAtAhai isaliye rUkSa, guNayukta zItala zArIrika vAyu zItakAlameM kupita hotIhai / / 8 // 9 // Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (72) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| tasmAttupArasamayesnigdhAmlalavaNAnasAn / audakAnUpamAMsAnAMmadhyAnAmupayojayet // 10 // vilezayAnAMmAMsAniprasahAnAMbhRtAnica / bhkssyenmdiraaNsiidhuNmdhucaanupibennrH||11|| . isaliye zItakAlameM cikane, khaTTe, namakIna, rasayukta padArthoMko aura nalacArI (machalI Adi ) anUpasaMcArI jIvoMke mAMsa aura prasaha Adi vilameM rahanevAloMke mAMsa, madya, sIdhu, Ara madhu inakA sevana kare // 10 // 11 // hemantameM kRty| . . . morasAnikSuvikatarvisAMtailaMnavaudanam / hemante'bhyasthatastoyamuSNaJcAyunahIyate // 12 // abhyaMgotsAdanamUrdhnitailaMjantAkamAtapam / bhajedbhUmigRhaJcoSNamuSNaMgarbhagRhaMtathA // 13 // zItesukhaMvRtaMsevyaMyAnaMzayanamAsanam |praavaaraajinkaussnneyprvenniikuthkaastRtm // 14 // gurUSNavAsAdigdhAGgoguruNA'guru- } nnaasdaa| zayanepramadAMpInAMvizAlopacitastanIm // 15 // AliGgayA'gurudigdhAGgIsupyAtsamadamanmathaH prakAmazcaniSevetamaithunazizirAgame / / 16 // hemaMta Rtuma-dUdha, khAMDa, Adi miThAI vasA, taila, navIna anna, aura garma jalase snAna inakA sevana karanese Ayu kSINa nahIM hotI tathA zarIra para mAliza, uvaTanA, sirama tela lagAnA, jaitAka sveda, dhUpa, garma ghara, gharake vIcakA kamarA, cAroM taraphase DhakI huI savArI, zayyA, Asana, vAghambara, zANIke aura rezamaka kapaDe raMga beraMge kaMvala, garma aura bhArI vastra, inakA sevana kare tathA gADhe agarakA lepana kiyAkare aura tIkhe puSTa stoMvAlI, aMgarase mugaMdhita lepana kohuI kAmadevako bhI mAhita karanevAlI svIse lipaTakara zayana kare aura icchApUrvaka maithuna kare // 12-16 // zizira kRtya / varjacadannapAnAnilaghanivAtalAnica / pravAtaMpramitAhArasudamanthaM himAgame // 17 // Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSatAse nirvAtalyA zizira Rtuma sabase zIta bAdhika ho| sUtrasthAna-a0 6... (73) zizira RtumeM bhI hemantake samAna kriyA kre|aur,hlke,ruukss,vaatl, annapAna, AyukA vega, alpAhAra, jalameM ghule sattU zarvata Adi sevana na kare // 17 // hemanta aura zizirake kArya / hemantaziziretulyezizire'lpavizeSaNam |rokssymaadaanjNshiitmeghmaarutvrssjm|| 18 // tsmaa?mntikHsrvHshishirevidhirissyte||nivaatmussnnmdhikN ziziregRhamAzrayet // 19 // kaTutiktakaSAyANivAtalAnilaghAnacA varjayedannapAnAnizizirezItalAnica // 20 // hemntenicitHshlessmaadinkRdbhaabhigiirtH| kAyAgnibAdhaterogAMstataHprakurutebahUn // 21 // hemanta aura zizira yaha donoM Rtu varAbara hI haiM kintu zizirameM AdAnajanya rUkSa zIta hotAhai aura vRSTi, vAyu Adise zIta adhika hotAhai itanI vizaSatA hai|| 18 // isIliye zizira RtumeM saba kriyA hemaMtake samAna hI karanI cAhiye / vizeSatAse nirvAta aura garma sthAnameM rahanA cAhiye / tathA kaDue, kaSaile, tIte, vAyuke karanevAle halake, zItala padArthoM ko tyAgadenA cAhiye // 19 // 20 // hematama zItase saMcita huA kapha vasantaRtumeM sUryakI kiraNoMse pighalakara zarIrameM saJcAlita huA zarIrakI agniko vigADakara aneka rogoMko utpanna karatAhai 21 // vasantameM vamanAdi karma dharaNIya dravya tathA bhojya padArtha / tasmAdvasantekarmANivamanAdInikArayet / gurvamlasnigdhamadhuraM divaasvpnshcvrjyet|| 22 // vyAyAmodvartanadhamakavalagrahamaJjanam / mukhAmbunAzaucavidhizIlayetkusumAgame // 23 // cndnaagurudigdhaanggoyvgodhuumbhojnH| zAraMbhazAzamaiNeyaMmAgaMlAvakaMpiJjalam // 24 // bhakSayennigadasIdhupivenmAdhvIkamevavA / vsntenupibestriinnaaNkaaminiinaaNshcyauvnm|| 25 // isAlaye vasantameM vamana virecanAdise vaDhehue doSako nikAla denA caahiye|bhaarii, khaTTe,cikane,aura mIThe padArtha tathA dinameM sonA inako tyAga, devovyAyAma,mAlisa, dhUmapAna, kavalagrahaNa, aMjana, sukhoSNa jalase snAna zaucAdi aguru caMdanakA lepana Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (74) crksNhitaa-bhaa0ttii0|| inakA sevana kare / tathA java,geMhU, zAvara, zazA, hirana, lavA,sapheda tItara, inakA bhojana kare aura Asava, sIdhu, athavA mAvaki inako pIve / aura vasantaRtuma. vargIcoM tathA strIkI javAnIkA Ananda leve // 22 // 23 // 24 // 25 // grISmake guNa tathA usameM sevanIya padArtha / mayakherjagataHsAraMgrImepepIyateraviH svaadushiitNdrvNsnigdhmnnpaanNtdaahitm||26||shiitNsshrkrmnthNjaangglaanmRgpkssinnH| ghRtaMpayaHsazAlyannaMbhajanagrISmenasIdati // 27||mdymlpNnvaa peyamathavAsuvahUdakam / lvnnaamlkttuussnnaanivyaayaamshcaatrvjyt||28||divaashiitgRhenidraanishicndraaNshushiitle / bhajeccandanadigdhAGga:pravAtaharmyamastake // 29 // vyjnaiHpaannisNsprshiishcndnodkshiitlaiH|sevymaanobhjedaasyaaNmuktaamnnivibhuussitH // 30 // kAnanAnicazItAnijalAnikusumAnica / grIpmakAleniSevetamaithanAdviratonaraH // 31 // grISmaRtuma sUryabhagavAn apanI kiraNoMseM jaMgatke sArako pIjAte haiM isaliye grISmaRtuma-patale, zItala aura cikane AhArakA sevana karanA cAhiye aise hI zItala,sugaMdhita, mIThe jala pIne ucita haiN|aur ThaMDhe misarI mile maMtha,jaMgalI jIvoM kA mAMsa.vRta.dUdha,zAlIcAvala, inakA bhojana karanese manuSya garmIse duHkhita nahIM hotAAgrISmaRtuma madya pInA ucita nahIM yadi pInekI AvazyakatA bhI ho to thoDA madya adhika jala milAkara pIve / garmoM meM namakIna, khaTTe, carapare,aura uSNa padArtha saMvana nahIM karanA cAhiye / dinameM zItala sthAnameM rAtrIko jahA~ candramAkI kiraNa paDatIhA aura havA AtI ho aise sthAnamaM makAnake zikhara para zItala candanAdi lagAkara zayana kare aura zatila candanAdise sugaMdhita jalase bhIge pajhekI pavanakA sevana kare / tathA maNi muktA Adi AbhUSaNoMko pahane / aura ghane vRkSAke jaMgala zItala jala.sugaMdhita phUla inako seve|prntu garmImeM strIkA sevana na kre||26-31|| varSAma jaTharAgnikA durvala honA / AdAnadurvaledehepaktAbhavAtadurvalaH / sa varSAsvanilAdInAMdRpaNairvAdhyataMpunaH // 32 // . Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (75) sUtrasthAna-a06. AdAna kAlake AkarSaNase durvalahue dehama jaTharAgni bhI durvala hojAtIhai / phira vaha jaTharAgni varSAkAlake jala vAyu Adise aura bhI kSINa hojAtI hai // 32 // pavanakA kop| bhavASyAnmeghanisyandAtpAkAdamlAjalasyaca / varSAsvagnivalekSINekupyantipavanAdayaH // 33 // varSAkAlameM pRthvIkI bhAMpha nikalanese, varSAke honese, jalakA khaTTA paripAka. honese agni durvala hokara vAtAdi doSa kupita hote haiM // 33 // varSAmeM tyAganeyogya krm| tasmAtsAdhAraNaHsavoMvidhirvarSAsuvakSyate |udmnthdivaasvnmvshyaayndiijlm||34||vyaayaammaatpshcaivvyvaayshcaatr varjayet / pAnabhojanasaMskArAn prAyaHkSaudrAnvitAnbhajet // // 35 // vyaktAmlalavaNasnehavAtavarSAkule'hani / vizeSazIte. bhoktavyaMvarSAsvanilazAntaye // 36 // agniNsNrkssnnvtaayvgodhuumshaalyaapuraannaajaangglaimaasbhojyyuussaishvsNskRtH||37|| pivetkSaudranvitaJcAlpamAdhvIkAniSTamamvuvA / mAhendratasazItaMvAkaupaMsArasamevavA // 38 // pragharSodvartanasnAnagandha-. mAlyaparobhavet / laghuzuddhAmbaraHsthAnaM bhajedaklodivArSikam // 39 // isaliye varSAkAlameM tridoSa nAzaka sAdhAraNa kriyAkA sevana kare varSARtuma--. zavata Adi jalake maMtha, dinameMsonA, osa, nadIkA pAnI, kasarata,dhUpameM phiranA, maithuna, inako tyAgadeve / khAne pani ke padArthoM meM mAyaHzahadakA prayoga karanA hitakAraka hai / jisadina havA aura varSA honese ThaMDhA hArahAho usadina khaTTe namakIna, cikane, padArtha khAne cAhiye / aisA karanese varSAkAlakI vAyukI zAMti hotIhai / jaTharAgnikI rakSA karanevAleko-yava, gehUM, purAne cAvala, aura jIvanake denevAle jaMgalI jIvoMke mAMsakA yUSa, madhuyukta mAdhvIka aura ariSTa, aura AkAzakA jala yA garmakarake ThaMDhA kiyAhuA athavA kUekA jala. sevana karanA caahiye| dehako bhIge vastrase ghisanA, ubaTana lagAnA, snAna karanA, gaMdha lagAnA, mAlA pahananA, halake sUkhe vastra, inako dhAraNa karanA cAhiye aura kIcavAle takSa, gIle sthAnameM na rahe // 34-39 // Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (76) gharakasaMhitA-bhA0 ttii0| daSAmeM rahaneke niyama / varSAzItocitAGgAnAMsahasavAkarAImAbhaH tatAnAmAcitapittaM prAyaHzaradikupyati // 40 // tatrAnapAnamadhuraMlaghuzItaMsatiktakam / pittaprazamanaMsavyaMmAtrayAsuprakAkSitaiH // 41 // lAvAnkrapiJjalAneNAnurabhrAzarabhAzazAn / zAlInayavagodhUmAnsevyAnAhurghanAtyaye // 42 // tiktasyasarpiSaH pAnavirekoraktamokSaNam / dhArAdharAtyayekAryamAtapasyacavarjanam // 13 // vsaaNtailmvshyaaymaudkaanuupmaamissm| kSAraMdadhidivAsvapnaM prAgvAtazcAtravarjayet // 44 // varSARtuke zItase saMcita huA pitta-zaradURtu sUryako kiraNAMse tapAyamAna hokara kupita hotAhai / isaliye zarad Rtu-madhura, halake, zItala, kaDue, pittanAzaka, padArtha kSudhAke samaya parimANase khAne caahiye| aura lavA, sapheda tItara, hirana, meDhA, zAvara, zazA, inakA mAMsa cAvala, jau, gehUM inakA bhojana karanA hita / zaradatuma tiktapadArthakA sevana, ghRtapAna, virecana, raktamokSaNa inako kare aura dhUpama na phire / tathA-vasA, tela, osa, machalI, anUpasaMcArI jIvoMkA mAMsa khAra, dahI, dinama zayana, pUrvakI vAyu inakA sevana na kare // 40-44 // paniyogya jala: tathA hNsodk| divAsUyAzusantaptaMnizicandrAMzuzAMtalam / kAlenapakvanidopamagastyenAviSIkRtam // 45 // haMsodakamitikhyAtaMzArada vimalaMzuci / snAnapAnAvagAhepuzasyatetadyathAmRtam / / 46 // zAradAMnicamAlyAnivAsAMsivimalAnica / shrtkaaleprshsynteprdaapecNdrrshmyH||47|| zandaRtu meM jala-dinameM sUryako kiraNAMse tapakara rAtriko candramAkI kiraNAsa zItala ho kAlakaM prabhAvase nirdeSa hojAtAhai aura agastyaRSike udaya honese nirvipa hojAtAhe / vaha zaradaRtukA nirmala jala haMsodaka kahAjAtAhai isa pavitra jalako snAna. pAna, avagAhana Adima amRtake samAna guNakArI mAnAhai zaradaH Rtu uttama phUlamAlA, svaccha stra, aura sAyakAlakI cAMdanI inakA sevana karanA cAhiye // 45-47 // Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (77) sUtrasthAna - a0 7. okasAtmya | ityuktamRtusAtmyaMyacceSTAhAravyapAzrayam / upazeteya daucityAdokasAtmyaM taducyate // 48 // isa prakAra jisa 2 Rtu jaisA 2 AhAra vihAra sAtmya ( zarIrAnukUla ) hai usakA kathana karadiyA hai / AhAra vihArakA sukhakArI abhyAsa " okasAtmya 2. kahA jAtA hai // 48 // sAtmyakA lakSaNa / doSANAmAmayAnAJcaviparItaguNaM guNaiH / sAtmyamicchantisAtmyajJAzceSTitaMcAdyamevaca // 49 // iti / jo AhAra vihAra doSoMse aura rogoMse viparIta guNa karanevAlA arthAt rogase bacAkara Arogya rakhanevAlA hai usako "sAtmya" kahate haiM / sAtmya ke jAnanevAle okasAtmyako bhI sAtmya hI kahate haiM // 49 // tatrazlokaH / vRtAvRtonRbhiH sevyamasevyaMyaccakiJcana / tasyAzitIye nirdiSTahetumatsAtmyamevaceti // 50 // iti agnivezakRtetantra carakapratisaMskRtetasyA zitIyo'dhyAyaH // 6 // yahA~ adhyAyakI pUrtikA zloka hai ki isa tasyAzitIya adhyAyameM jo 2 padArtha - jisa 2 Rtu sevana karane yogya haiM una unakA varNana kiyA gayA hai kAraNake anu-sAra sAtmya arthAt zarIrAnukUla haiM // 50 // iti zrImahapicarakapraNItAyurvedasaMhitAyAM paTiyAlA rAjyAntargataTakasAlanivAsivaidyapaJcAnana vaidyaratna paM0 rAmaprasAdakRtaprasAdanyAkhyabhASATIkAyAM tasyAzitIyo nAma SaSThodhyAyaH // 6 // saptamo'dhyAyaH / athAto na vegAndhAraNIyamadhyAyaM vyAkhyAsyAmaH / iti hasmAhabhagavAnAtreyaH / aba hama "na vegAndhAraNIya" nAmake adhyAyakI vyAkhyA karate haiM / aisA bhagavAn Atreya kahane lage / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| . vegoMke rokanekA niSedha / navegAndhArayeddhImAjAtAnmUtrapurISayoH / naretasonavAtasyana vamyAHkSavathornaca // 1 // nodvArasyanajRmbhAyAnavegAnkSutpipAsayoH / navAppasyananidrAyA na zvAsasyazrameNaca // 2 // etaandhaarytojaataanvegaanogaabhvntiye| pRthakpRthaciki sArthaM tanmenigadataHzRNu // 3 // buddhimAn manuSyako ucita hai ki- mUtra, mala, reta, adhovAyu, chardi, chIMka. DakAra, jAI, bhUkha, pyAsa, azrupAta, nidrA, zramajanyazvAsa, inake vegoMko kanI na roke / inake vega rokanese jo jo roga paidA hotehaiM unako alaga 2 Age varNana karatehe so tuma suno // 1 // 2 // 3 // mUtrake vegako rokaneke doss| vastimehanayo zalamatrakacchaMzirorujA / virAmovaGkSaNAnAhaHsyAlliGgamUtranigrahe // 4 // mUtrakA vega rokanese vasti aura liMgameM pIDA hotIhai / mUtrakRccha, mastakameM pIDA dehekA navanA, peTa meM pIDA, aura aphArA yaha upadrava hote haiM // 4 // mUtra rukanepara upAya / svedAvagAhanAbhyaGgAnsarpiSazcAvapaDikam / sUtrepratihate-trividhaMbastikarmaca // 5 // ( yatna ) mUtraka rukanemeM--pasInA denA, jala meM baiThanA, mAlisa karanA, ghRtapAna kAnA, aura nirUhaNa, anuvAsana, uttaravasti yaha tIna prakArakA vastikarma karanA // 5 // malarokanameM doSa / pakvAzayaziraHzUlaMvAtava!nirodhanam / piNDikodveSTanAdhmAnaM purIpesyAdvidhArite // 6 // malakA vega rokanesa- pakAzayama aura zirama pIDA, adhovAyu aura viSThAkA ruslA, piMDaliyAma pIDA, amArA yaha upadrava hote haiM // 6 // Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (79) sUtrasthAnaM - a0 7: ma rokane meM cikitsA | svedAbhyaGgAvagAhAzcavarttayovastikarmmaca / hitaM pratihate varca svannapAnaM pramAthica // 7 // ( yatna ) malake rukane meM svedana, mAliza, garamajala meM baiThanA, tIna prakArakI vartI, vastikarma, aura vAyuko anuloma karanevAle annapAna, inakA sevana kare // 7 // vIryake vegake rokane meM upadrava aura yatna / medrevRSaNayoH zUlamaGgamaddahRdivyathA / bhavetpratihatezukre vivarddhamUtramevaca // 8 // tatrAbhyaGgAvagAhAzcamadirAcaraNAyudhAH / zAliH payonirUhAJcazastamaithunamevaca // 9 // reta (vIrya) ke Aye hue vegako rokane se- liMga aura potoMmeM pIDA aMgoMkA TUTanA, hRdayameM vyartha, aura mUtrakA rukanA yaha upadrava hote haiN| (yatna ) mAliza, avagAhana, madyapAna, muraMgekA mAMsa, cAvala, dUdha, nirUhanavastI, maithuna yaha vIke vega rokane ke upadravoMko zAMta karate haiM // 8 // 9 // adhovAyuke rokane meM upadrava / / vAtamUtrapurISANAMsaGgAdhmAnakumorujA jaTharevAtajAzcAnyerogAH syurvAtanigrahAt // 10 // adhovAyukA vega rokane se - vAta, mUtra, mala, inakA rukanA tathA aphArA Alasya, zUla, peTameM darda, aura vAyuke roga utpanna hote haiM // 10 // upAya / snehasvedavidhistatravarttayobhojanAnica / : pAnAnivastayazcaivazastaMvAtAnulomanam // 11 // adhovAyu ke vega rokane ke vikArazAMtike liye-snehana, svedana, trividhavartIkA cUmapAna, vAtakA anulomana karanevAle anna pAna aura vastikarma karanA hita hai11|| mana rokane se roga aura unakA upAya / kaNDUkoThA'rucivyaGgazotha pANDvAmayajvarAH / kuSThahRllAsa vIsapazchirdinigrahajAgadAH // 12 // bhuktvApracchardanaMdhUmolaMghanaM raktamokSaNam / rUkSAnnapAnaMvyAyAmovirekazcAtrazasyate // 13 // Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| vamanakA vega rokanese-khAja, koThemeM pIDA, aruci, vyaMga (chAMI), sUjana, pAMDa, jvara, kuSTha, hRllAsa, visarpa yaha roga hote haiM / ( yatna ) vamana rokanese hue rogAma bhojanake pIche vamana karAnA, dhUmrapAna, laMghana, sirAmokSaNa ( phasta), rUkSaH annapAnakA sevana, vyAyAma, virecana yaha karma karane hitakArI hai // 12 // 13 // .. chIMka rokanake upadrava aura upAya / manyAstambhaHziraHzUlamarditAvaIbhedako / indriyANAJcadaurbalyaMkSavathoHsyAdvidhAraNAt // 14 // tatrordhvajatruke'bhyaGgaH khedodhuusNsnaavnH| hitNvaatnmaadyshcghRtnycottrbhktikm||15|| chokake rokanese-garadanakA akaDanA, zirameM pIDA, aditavAyu, adhasirA, iMdriyoMkI durbalatA yaha upadrava hotehaiM / (yala) chIMkakA vega rokanese hue rogoMmeMgardanakI nADiyoMpara mAliza karanA, svedana, dhUmrapAna, nasya, aura vAyuko nAza karanevAlI kriyA bhojanake pIche ghRtapAna karanA, yaha kriyAe~ hita hai|| 14 // 15 // DakArake rokane meM upadrava / hikkAkAse'ruciHkampovivandhohRdayorasoH / udgAranigrahAttatrahikAyAstulyamauSadham // 16 // . DakArakA vega rokanese-hicakI, khAMsI, aruci, kampa, hRdaya aura chAtIkA jakaDanA aura bhArI honA yaha lakSaNa hotehaiM ( yala) jo yatna hicakAMke hotehai.. so kare // 16 // jaMbhAIke rokanameM upadrava / vinAmAkSepasaGkocAH suptiHkampaHpravepanam / jRmbhAyAnigrahAttatrasavAtaghnamauSadham // 17 // jubhAIkA vegarokanese-aMgoMkA navanA, AkSapaka, saMkoca, taMdrA yA aMgoMkA sonA, kaMpa, yaha upadrava hotehaiM ( yatna ) vAtanAzaka kriyA karanA hita hai // 17 // kSudhA rokaneke upadrava / kAryadaurbalyavaivarNyamaGgamadoM'sacibhramaH / kSudveganigrahAttatrasnigdhoSNaMlaghubhojanam // 18 // kSudhAkA paMga rokanese-kRzatA, durvalatA vivarNatA, aMgamarda, aruci, bhrama, yaha upadrava hota / (yatna ) isama uttama, snigdha, halake bhojana karAnA hitakAraka * // 18 // Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . kapa sutrasthAna::a0.5.. pyAsake rokanameM upadrava / / kaNThAsyazoSobAdhiyazramaHzvAsohadivyathA / pipAsAnigrahAttatrazItatarpaNamiSyate // 19 // pyAsakA vega rokanese kaMTha aura mukhakA sUkhanA,kAnoMse na sunanA,zrama zvAsa hRdayameM vyathA, yaha upadrava hotehaiM / (yala ) isameM zItala aura tarpaNa (dUdha zarvava Adi pilAnA) hita hai // 19 // A~sU rokanemeM upadrava aura upaay| . pratizyAyo'kSirogazcahRdrogazcArucirbhamaH / - bASpanigrahaNAttatrasvapnomadyapriyAHkathAH // 20 // __ AMsuoMkA vega rokaneseM pratizyAya, netraroga, hRdroga, aruci,bhrama, yaha upadrama hotehaiM (yala) isameM sonA madyapInA, mIThI bAteM sunanA hitakAraka haiM // 20 // nidrArokanemeM upadrava aura upAya / jRmbhAGgamardastandrAcazirorogAkSigauravam / nidrAvidhAraNAttatrasvapnaHsaMvAhanAnica // 21 // nidrAkA vega rokanese-jaMbhAI, aMgamarda ( aMgaDAI),taMdrA, mastaka aura netroMkA bhArI pratIta honA yaha upadrava hotehaiM / (yala) isameM AnaMdase sonA,zarIrako dhIrera dabAnA, yA pA~voMko hAthoMse malanA yaha hita hai // 21 // ___ zvAsarokanemeM upadrava aura upAya / gulmahRdrogasaMmohAHzramanizvAsadhAraNAt / jAyantetatravizrAmovAtanAzcakriyAhitAH // 22 // parizramakA zvAsa rokanese-gulma, hRdayameM roga aura moha hotaahai| (yala) vizrAma karanA aura vAtanAzaka kriyA yaha saba hita hai // 22 // vegoMko kadApi na roke| vegnigrhjaarogaayeteprikiirtitaaH| icchaMsteSAmanutpattivegAnetAnnadhArayet // 23 // ....yaha vegoMko rokanese jo roga hotehaiM. una rogoMke utpanna na hone denekI icchA bAlA manuSya ina vegoMko kabhI na roke // 23 // Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0 / dhAraNakaraneyogya vega / imAMstudhArayedvegAnUhitaipapreitya ceha ca / sAhasAnAmazastAnAM manovAkkAyakarmmaNAm // 24 // lobhazokabhayakrodhamAna vegAn nidhArayet / nairlajjerSyAtirAgANAmabhidhyAyAccabuddhimAn // 25 // parupasyAtimAtrasyasUcakasyAnRtasyaca / vAkyasyAkAlayuktasya - dhArayedvegamutthitam // 26 // dehapravRttiryAkAcitvartate parapIDayA | strIbhogasteyahiMsAdyAtasyA vegAn vidhArayet // 27 // isa loka aura paralokake sukhakI icchAvAle manuSyako nIce likhe vegoMko rokanA cAhiye. jaise- ayogya rotipara - sAhasa, manakA vega, vANIkA vega, zarIrakA vega, karmakA vega, tathA lobha, zoka, bhaya, krodha, abhimAna inake vegoMko rokanA caahiye| aura buddhimAnako ucita hai ki nirlajjatA, IrSyA, atyaMta rAga inako bhI tyAga deve / kaThora, gar3he, mithyA, vesamaya, asaMgata vAkyoMke kahanekA svabhAva yA vega bhI rokanA ucita hai / jisa kAryase kisIko duHkha ho aisA kArya kabhI na kareM aura parastrIgamana, corI, tayA hiMsA Adi ayogya kAryoM ko bhI na kareM // 24 // 29 // // 26 // 27 // puNyake lAbha | puNyazabdovipApatvAnmanovAkkAyakarmmaNAm / dharmArthakAmA nUpurupaH sukho bhuGkteA canoti // 28 // jo manuSya, mana, vANI-deha, ina kamAse niSpApa hai arthAt mana, vANI, dehase koI pApa nahIM karatA vaha pavitra dharmAtmA puruSa, dharma, artha, kAma inake sukhako bhogatIha aura mokSa sAdhanake liye dharmako saMcaya karatA hai // 28 // vyAyAmake lAbha | (82) zarIra ceSTAyA ceSTAsthaiyryArthAvalavardhinI / dehavyAyAmasaMkhyAtA mAtrayAtAMsamAcaret // 29 // lAghavaM karmasAmathyaM sthaiyyaM klezasahiSNutA / dopakSayo'gnivRddhizca vyAyAmAdupajAyate // 30 // jisa zArIrika ceSTAse- zarIrakI dRr3hatA aura vala bar3he usa ceSTAko vyAyAma ( kasarata ) kahate haiM / vaha vyAyAma jitanI zarIrakI sAmarthya ho utanA - Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : sUtrasthAna - a0 7:-:' (831 hI karanA cAhiye // 29 // vyAyAma karane se deha meM halakApana, kAmakaranekI sAmathrya dRDhatA, aura kaSTa sahalenekI sAmarthya baDhatI hai| tInoM doSa zAMta hote haiM tathA jaTharAgni balavAn hotI hai // 30 // atyanta kasaratake upadrava / " zramaH klamaHkSayastRSNAraktapittaMpratAmakaH / ativyAyAmataH kAsojvarazchardizcajAyate // 31 // vyAyAma hAsya bhASyAdhva grAmyadharmaprajAgarAn / nocitAna pisevetabuddhimAnatimAtrayA 32 ativyAyAma karanese thakAvaTa, glAni, kSaya, tRSA, raktapitta, tamaka, zvAsa, khAMsI, jvara, aura vamana, hote haiM // 31 // buddhimAnako ucita hai ki vyAyAma, hAsya, bhASaNa, rastA calanA, maithuna, jAganA inako adhikatA se sevana na kare // 32 // zaktike bAhara koI kArya na kare / etAnevaMvidhAMzcAnyAnyo'timAtraMniSevate / gajaH siMhamivAka n sahasAsavinazyati // 33 // ina Upara likhe kAmoM ko jo puruSa bahuta adhikatAse karatA hai athavA anya aisehI. kAmoM ko adhikatA se karatA hai vaha puruSa jaise siMhako khaiMcane se hAthI naSTa hotA hai aisAzIghra naSTa ho jAtA hai // 33 // hitAhitakA vicAra kare / ucitaadhitaaddhiimaankrmshovirmennrH| hitaM krameNasevetakramavAtropadizyate // 34 // prakSepApacayetAbhyAM kramaH pAdAMziko bhavet / ekAntaratatazcodayantaraM tryantaratathA // 35 // krameNApacitAdoSAH krameNopacitAguNAH / santoyAntyapuna - rbhAvamaprakamyAbhavati // 36 // jo aphIma Adi ahita padArtha haiM unheM zarIrake anukUla honepara bhI sevana na kare, yadi unako sevanakA abhyAsa ho to kramase tyAgadeve / isI prakAra dugdhAdi hita padArthoM kA sevana anukUla na honepara bhI kramase abhyAsa kre| yahAM sevana aura tyAgake kramako dikhAte haiM jisa dravyaMko tyAganA yA grahaNa karanA cAhe usako ekacAra hI tyAganA yA grahaNa karanA ucita nahIM / jisako tyAganA cAhe usameM se prathama dina eka aMza (choTAsA hissA ) kama karadeM do dina yA cAra dina bIcama Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (84) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| dekara eka aMza aura kama kare, isa prakAra cAra cAra dinake aMtarase ekaraaMza kama karate2 ahita padArthako tyAgadeve / isI prakAra ekara aMza vaDhAte hue hita padArthakA . abhyAsa kare / aise hI jo 2 avaguNa ( doSa) hoM unako kramase choDatA 2 tyAgadeve / aura guNoMko kramapUrvaka abhyAsa karate 2 grahaNa karaleve / aisA karanese guNa . nizcala ho zarIramaM nivAsa karate haiM aura doSa apanA bala nahIM krskte||34.36|| vAtAdikI samatA vissmtaa| samapittAnilakaphAH kecidgarbhAdimAnavAH / dRzyantevAtalAH kecitpittalAHzleSmalAstathA // 37 // tessaamnaaturaaHpuurvevaatlaadyaaHsdaaturaaH|dossaanushyitaa hyeSAMdehaprakRtirucyate // 38 // viparItaguNastepAMsvasthavRttevidhirhitaH / samasavarasaMsAtmyaM samadhAtoHprazasyate // 39 // koI puruSa aise bhAgyavAn hote haiM jinake zarIrameM garbhase hI vAta, pitta, kapha, sAmyAvasthAvAle hote haiN| kisIkI prakRti vAtakI, kisIkI pittakI, tathA kisIkI kaphamadhAna hotIhai / ina sava manuSyoMmeM pahale kahehue (samaprakRtike) nIroga rahatehaiM aura vAkI tIna sadA rogI rahatehaiM / jisake zarIrameM jo doSa pradhAna hotAhai usake anusAra usakI prakRti kahI jAtI hai|37 // 38 // jinake zarIrameM vAtAdi doSa baDhehue haiM unake zarIramaM vAyuAdi doSoMse viparIta guNavAlI kriyA hitakAraka hotIha (ase vAtaprakRtivAleko uSNa aura nigdha tathA lavaNarasayukta padArthAkA sevana hitakara hai)| aura jisake zarIrama vAtAdika aura dhAtusAmya ho usake zarIramaM to saba rasa sAtmya (zarIrAnukUla ) hI hotehaiM / / 39 / / zarIragata chidrAMkA varNana / dveadhaHsaptazirasikhAnisvedamukhAni c| - malAyanAnivAdhyanteduSTermAtrAdhikairmalaiH // 40 // zarIrake nacike bhAgameM gudA, liMga yaha do malamArga hotehai / Uparake bhAgama doM netra. do kAna, do nAsikA, eka mukha yaha sAta malamArga hote haiM aura inase anya romamArga pasInA nikAlaneke mArga haiN|in sabako malamArga kahate haiM / mala duSTa hone athavA adhika honase malamAgIko dUpita karate haiM // 40 // malavRddhi AdikA jJAna / malavRmiMgurutvenalAghanAnmalasaMkSayam / malAyanAnAMbucyetala hotsagativica // 11 // Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sUtrasthAna-a07. . / .. yadi malamArga bhArI hoM to mala baDhe hue jAnanA aura malamArgoMkehalakepanase malakA kSaya jAnanA cAhiye / athavA yoM kahiye ki malamArgoMse mala adhika nikale to mala baDhAhuA samajhe aura atyanta kama honese malakI kSINatA jAne // 41 // ___sAdhya rogakI cikitsA kre| tAndoliMgarAdizyavyAdhInsAdhyAnupAcaret / vyAdhihetupratidvandvAtrAkAlauvicArayet // 42 // vaidyako ucita hai ki doSoMke citroMse rogako samajhakara jo sAdhya roga haiM unameM rogale aura rogake kAraNase viparIta guNavAlI cikitsA mAtrA aura kAlako vicArakara kare // 42 // vissmsvsthvRttaanaameterogaastthaapre| jAyante'nAturastasmAtsvasthavRttaparobhavet // 4 // * jo manuSya svastha avasthAmeM hI apanI ArogyatAko rakSAkA yatna nahIM rakhatA usako yaha roga tathA anyAnya roga hotehaiM isaliye apane svAsthyakI rakSAmeM sadaiva sAvadhAna rahanA cAhiye // 43 // doSa dUra karane (zodhana) kA samaya / . maadhvprthmemaasinbhsyprthmepunH| sahasyaprathamecaivahArayeddoSasaJcayam // 44 // . snigdhsvinnshriiraannaamuurddhshcaadhshcbuddhimaan| vastikarmatataHku -nastaHkarmacabuddhimAn // 45 // yathAkramaMyathAyogamataUIprayojayet / rasAyanAnisiddhAnivRSyayogAMzcakAlavit // ||46||rogaastthaanjaaynteprkRtisthessudhaatussu| dhAtavazvAbhivaddhantejarAcAntyamupaitica // 47 // vidhiressvikaaraannaamnutptaunidrshitH| nijaanaamitressaantupthgevopdishyte||48|| buddhimAn manuSya caitra, zrAvaNa, mArgazIrSa, ina tIna mahInoMmeM eka 2 vAra zarIrako snehana aura svedana karake vamana, virecana Adise zarIrake aura nasya Adise mastakake doSa nikAle tathA vasti karma kare / yadi ucita samajhe to nasoMmeMse raktastrAva kre| phira.yathAkrama zarIrakI sattA ThIka honepara jaise ucita ho vaise rasAyana aura vRSya yogoMko samaya Adiko jAnanevAlA vaidya prayukta kare // 44 // 45 // 46 // isa prakAra doSoMko dUra karanese nIroga manuSyake zarIrameM roga utpanna nahIM hote aura Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 86 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / * prakRtimaM sthita huI dhAtue~ vRddhiko prApta hotI haiM tathA buDhApA zIghra nahIM aataa47|| svamya manuSyakI ArogyatAkI rakSA ke liye yaha vidhi kahacukehaiM / ava zArIrika AgaMtuka, mAnasika, rogAMke viSayameM alaga kathana karate haiM // 48 // I AganturogAMkA kAraNa / yebhRtavipavAyvagni saMprahArAdisambhavAH / nRNAmAgantavorogAH prajJAparAdhyati // 49 // IrSyAzokabhayakrodhamAnadvepAdayazraye / manovikArAste'pyuktAH sarve prajJAparAdhajAH // 50 // bhRta. viSa, vAyu, agni, prahAra Adise utpanna hue rogoMko AgaMtuka roga kahate haiM / yaha roga manuSyAMkI buddhike doSase hote haiM, arthAt kisI asAvadhAnatAse hote haiM yAda buddhimAn vicArapUrvaka bacakara rahe to yaha roga nahIM hote / ina rogoMmaM buddhikA doSa honese inako prajJAparAdhaja kahA jAtA hai // 49 // aura IrSyA, zoka, bhaya, krodha, mAna, dveSa Adi sava manake vikAra ( mAnasika roga ) bhI buddhi ke doSa se hI hote haiM // 50 // AganturogoM kI zAnti / tyAgaH prajJAparAdhAnAmindriyopazamaH smRtiH / dezakAlAtmavi-. jnyaanNsvRttsyaanuvrttnm|| 51 // AgantUnAmanutpattAveSamArgoM nidarzitaH / prAjJaH prAgevatatkuryyAddhitaM vidyAttadAtmanaH // 52 // AptopadezaH prAjJAnAMpratipatticakAraNam / vikArANAmanutpatAvutpannAnAJca zAntaye // 53 // ina rogoMma buddhike kuvicAroMkA tyAga, indriyoMko vazameM rakhanA, zAstrAM ke upadezAMkA smaraNa, deza kAla aura AtmAkA jJAna, acche mahAtmAoMke suyogya AcaraNakA sevana, yaha AgaMtuka rAMgAke na hone kA mArga dikhAyA hai arthAt ina AcaraNAMke sevanase AgaMtuka roga hote hI nahIM / isaliye buddhimAnako AtmAkaM hitakAryakA prathamase hI sevana karanA cAhiye // 51 // 52 // prAmANika bhadrapuruSa ke upadeza aura prAjJapuruSoM ke siddhAMta para calanA Agantuka vikAroMko utpanna nahIM hone detA aura utpanna hue vikAroMkI zAMti karatA hai // 53 // dUSita puruSarka saMga doSa / pApavRttavacaHsattvAHsUcakAH klhpriyaaH| mama pahAsinolubdhAH paravRddhidvipaH zaThAH || 54 // parApavAdaratayaH paranArIpravezinaH / nirvRNAstyaktadharmANaH parivarjyAnarAdhamAH // 55 // Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 7. * (87) " pApake AcaraNavAle, pApayukta vAkya kahanevAle, pApI manavAle, jhUThe, dabhI, 'kalahapriya, dUsaroMke cittoM ko duHkhaprada hAsya karanevAle, atilobhI, parAI samRddhiko dekhakara jalanevAla, zaTha, parAIM niMdAmeM rata rahane vAle, parastrIgAmI, nirdayI, dharmaseMvihIna aise adhama manuSyoM kA saMga kabhI nahIM karanI cAhiye // 54 // 55 // sevana karane yogya puruSa buddhividyAvayaH zIladhaiyryasmRtisamAdhibhiH / vRddhopasevino vRddhAHsvabhAvajJAgatavyathAH // 56 // sumukhAH sarvabhUtAnAM prazAntAH zaMsitavratAH I sevyAHsanmArgavaktAraH puNyazravaNadarzanAH // 57 // " jo manuSya buddhi, vidyA, avasthA, zIlatA, dhairya, smRti, samAdhi, ina guNoMse yukta ho tathA vRddha puruSoMkI sevA kiyAhuA ho aura svayaM bhI yogya yA vRddha ho, jisako duniyA ke hAla mAlUma hoM, jisake cittameM IrSyA Adi vikAra na hoM, uttama satya, mIThe vAkya bolanevAlA ho, jo sabase zAMtipUrvaka bartAvavAlA ho, aura jinakA zuddha AcAra ho tathA acche mArgakA upadeza karanevAlA ho jisakA darzana puNyakAraka ho, aise bhadrapuruSakA saMga avazya karanA cAhiye // 56 // 57 // bhojana AdimeM niyama | AhArAcAraceSTAsusukhArthIpretya ceha ca / paraMprayatnamAtiSThedbudvimAn hitasevane // 58 // nanaktaMdadhibhuJjItana cApyaghRtazakaram / nAmudgasUpanAkSaudranoSNanAmalakairvinA // 59 // alakSmI doSayuktatvAnnaktantudadhivarjitam / zleSmaNasyAtsasarpiSkaMdadhimArutasUdanam // 60 // nacasandhukSayetpittamAhAracaM vipAcayet / zarkarA saMyutaM dadyAttRSNA dAhanivAraNam // 61 // mudgasUpenasaMyuktaM dadyAdraktAnilApaham / surasaJcAlpadopaJcakSaiaudrayuktaM bhaveddadhi // 62 // uSNaMpittAsrakaMddoSAndhAtrIyukantunirharet / jvarAsa pittavIsarpakuSThapANDrAmayabhramAn // 63 // prApnuyAtkAmalAJcAgrAMvidhihitvAdadhipriyaiti // 64 // buddhimAna manuSya isa loka aura para lokake sukhakI icchA karatA huA hitakA raka AhAra vihArakA yatnase sevana karatA hai // 58 // rAtrike samaya daho na khAve ! * Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (88) carakasaMhitA-bhA0 TA. isI prakAra ghI khAMDake binA athavA muMga yA Amaleke yUSa vinA, yA zahatake vinA milAye dahI na khAve aura garama karake bhI dahI na khAya, rAtrima dahI khAnese lakSmIkA nAza hotAhai isa liye rAtriko dahI nahIM khAnA cAhiyeoghIyukta dahI kaphako karatAhai aura vAyuko haratAhai aura pittako kupita nahIM karatA, tathA bhojanako pacAtAhai khAMDa milAkara dahI khAnese dAha aura tRSAzAMta hotehaiN|muuNgke yUSake sAya dahI khAnese vAyu zAMta hotaahai| zahata milI dahI susvAda hotI hai aura usameM kaphakA doSa kSINa hojaataahai|grm dahI raktapittako krtiihai|aamleke yUSase tridoSako haratIhaM / jo manuSpa vinA vidhise dahIkA sevana karatAhai usako jvara, raktapitta, visarpa, kuSTha, pAMDa, bhrama, kAmalA, Adi roga utpanna hotehaiM / / 59 / 60 / 6 / 62 / 63364 // adhyAyakA upasaMhAra / atra zlokAH // vegAvegasamutthAzcarogAsteSAJcabheSajam |yessaaNvegaavidhaaryaashc madarthayAddhatAhitam ||ucitecaahitevjysevycaanucitekrmH! yathAprakRticAhAromalAyanagadauSadham // 65 // bhaviSyatAmanutpattaurogANAmauSadhazcayat / vAHsevyAzcapuruSAdhImatAtmasukhArthinA // 66 // vidhinAdadhisevyaJcayenayasmAttadavijaH / navegAndhAraNe'dhyAye sarvamevAvadanmuniriti // 67 // iti agnivezakRtetantrecarakapratisaMskRte na vegAndhAraNIyAdhyAyaH / / aba adhyAyakA upasaMhAra karatehaiM / isa adhyAyama vega rokanekA niSedha, aura vegoMke gekanese paidAhue roga, evaM unakI cikitsA rokane yogya vega aura manuSyake liye hita tathA ahita,ucita abhyAsa karanA aura anucitakA tyAganA aura unakA krama, vAtAdi prakRtike AhAra, maloM ke mArga, rogAMkI auSadhI, jisase roga hI na pragaTa hA aisA krama, pragaTahae rogAMkI A~dha, AtmasukhakI icchAvAle buddhimAnko sevanApa aura tyAjya karma, vidhise dahIkA sevana, ina saba vAtAko bhagavAn punasujAne isa navegAn dhAraNIya adhyAyameM varNana kiyAha / / 65 // 66 // 67 // pani bImAcirakapraNItAziyasaMhitAyAM paTiyAlArAjyAMtargataTakasAlagrAmanivAsivagajAnana vagarala paM0 rAmaprasAdavadyopAdhyAyaviracitaprasAdanyAlyabhApATIkAyAM navegAndhAraNIyo nAma lamamAdhyAyaH / / 7 / / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 8.. aSTamo'dhyAyaH / (89) athAtaindriyopakramaNIyamadhyAyaM vyAkhyAsyAma itihasmAha bhagavAnAtreyaH / bhagavAn Atreya kahate haiM ki aba hama indriyopakaraNIya adhyAyakI vyAkhyAta karate haiM / indriyoM kA varNana tathA manakI anekatA / ihakhalupaJcendriyANipaJcendriyadravyANi / paJcendriyAdhiSThAnAnipaJcendriyArthAH / paJcendriyAdhikAreatIndriyaM punaH manaH sacvasaMjJakaJcetyAhureketadarthAtmasampattadAyattaceSTam // ceSTApratyayabhUtamindriyANAm // 1 // svArthendriyArthasaMkalpavyabhicaraNAccAnekamekasminpuruSesattvam / rajastamaHsattvaguNayogAccana cAnekatvaMnAne kahyekakAlamanekeSupravarttate // 2 // tasmAccAne - kakAlAsarvendriyapravRttiH / yadguNaMcAbhakSNiMpuruSamanuvarttate sattvaMtatsattvamevopadizantiRSayobAhulyAnuzayAt // 3 // manaHpuraHsarANIndriyANyarthagrahaNasamarthAni bhavanti // 4 // pAMca indriyeM haiM / pA~ca hI indriyoMke dravya haiN| pAMca indriyoMke adhiSThAna haiM / aura pAMca hI indriyoM ke viSaya haiM / tathA pAMca indriyoMko buddhi haiM / aisA indri 'yAdhikArameM kahA hai / aura mana atIndriya hai, koI manako sattva bhI kahate haiM / manaviSaya ho AtmAkI saMpatti hai tathA AtmAke aura manake sannikarSa se ceSTAe~ nirvAhita haiM / aise hI saba indriyoMkI ceSTAkA kAraNabhUta bhI mana hI hai / yadi kaheM ki svArtha, iMdriyArtha, aura saMkalpakI pRthaktAse ekahI puruSameM aneka mana haiM aura sattva, raja, tama, ina prakRtika guNoMse bhI mana aneka haiM aisA pratIta hotA hai / so ThIka nhiiN| kyoMki eka puruSa eka hI kAlameM saba guNoMmeM yA svArtha Adi * saba kAryoM meM pravRtta nahIM hotA / isIliye aneka kAloMmeM saba iMdriyoMkI pravRtti Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (90) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| hotAha arthAt jaba cakSu iMdriyase manakA saMyoga hotA to dekhatA hai. jaba avaNendriyase saMyoga hotAhai tava sunatAha / kintu eka hI kAlameM sava indriyoMkI pravRtti nahIM hotI aura eka kAlameM saba guNa hI pAe jAte haiM isaliye mana eka hai aneka nahIM / jo guNa jisake manameM adhikatAse niraMtara rahatAhai usake anusAra hI RSiloga usakI vRttiko kathana karatehe arthAt satvaguNakI adhikatAse satoguNI, rajoguNase rajoguNI, tamoguNase tamoguNI vRtti kahI jAtI hai / manakI anugAminI hokara iMdriyaM apane arthako grahaNa karanemeM samartha ho sakatI hai // 1-4 // __ indriyoMke nAma dravya aura adhiSThAna / tatracakSuHzrotraghrANarasanasparzanAmitipaJcendriyANi // paJcendriyadravyANikhavAyujyotirApobhUriti / paJcendriyAdhiSThAnAnyakSiNIkarNInAsikejihvAtvakceti // 5 // cakSu, zravaNa, ghrANa, rasana, sparza yaha pAMca iMdriyeM haiM / aura teja, AkAza, pRthvI, jala, vAyu, yaha kramase pAMca iMdriyoMke pAMca dravya hai / AMkha, kAna, nAsikA, jIbha, tvacA, yaha kramase pAMca iMdriyoMke AdhiSThAna ( rahaneke sthAna )he // 5 // indriyoMke viSayAdi / pnycendriyaarthaaHrshbdspshruuprsgndhaaH| paJcendriyavuddhayazcakSuvuddhayAdikAstAH // 6 // rUpa, zabda, gaMdha, rasa, sparza, yaha kramase pAMcoM indriyoMke artha (viSaya ) haiN| dekhanekI buddhi, sunanekI buddhi, gaMdhalenekI vAI, rasajJAnakI bAI, sparzakI buddhi yaha kramase pAMca iMdriyAMkI buddhi (vodha) haiM // 6 // punriNdriyendriyaarthsvttvaatmsnnikrpjaaH| kSaNikAnizcayAtmikAzcetyetatpaJcapaJcakam // 7 // indriyAddhi yaha ( bodha, jJAna ) iMdriya aura usa indriyakA artha (viSaya) tayA mana aura AtmA ina sabake sanikarSase hotI haiM / phira vaha buddhi kSaNikA aura nithayAtmikA ina bhedAse do prakArakI hai / yaha iMdriyapaMcakakA paMcaka kahAgayA aryAt eka 2 indriyakA ekaeka paMcaka honese pAMca paMcaka kahegayeha // 7 // adhyAtmikadravyagaNa / manomanorathobudvirAtmAcetyadhyAtmadravyagaNasaMgrahaHzubhAzabhapravRttinivRttihatuzcadravyAzritakarmayaducyate kriyeti // 8 // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sUtrasthAna-aM08: * * mana, manake viSaya, buddhi, AtmA, yaha adhyAtmadravyoMke gaNakA saMgraha hai| zubha tathA azubha kAryomeM pravRtta aura nivRtta honekA hetu bhI yahI AdhyAtmika dravyagaNa hai| dravyake AzrayIbhUta jo karma hai usako kriyA kahatehaiM / / 8 // indriyoMmeM vishsstaa| .. tatrAnumAnagamyAnAMpaJcamahAbhUtavikArasamudAyAtmakAnAmapisatAmindriyANAMtejazcakSuSizrotrenabhaH ghrANekSitirAporasane sparzane'nilovizeSeNopadizyate // 9 // yaha anumAna dvArA siddha hai ki pAMcoM indriyAM pAMca mahAbhUtoMke hI vikAra haiN| inameM teja netroMmeM, AkAza kAnoMmeM, aura nAsikAmeM pRthvI, jIbhameM jala, sparzameM vAyu, vizeSatAse rahatehaiM // 9 // tatrayadyadAtmakamindriyavizeSAttadAtmakamevArthamanudhAvati tatsvabhAvAdvibhutvAca // 10 // 1 inameM jo iMdriya jisa mahAbhUtase banIhuI hai vaha usIke svabhAvavAlI honese aura vibhu honese usI mahAbhUtake guNako grahaNa karanevAlI hotIhai // 10 // indriyoMke viparIta honekA kAraNa / tadarthAtiyogAyogAmithyAyogAtsamanaskamindriyavikRtimApadyamAnaMyathAsvabuddhayupaghAtAyasampadyate // 11 // samayogAtpunaH prakRtimApadyamAnaMyathAsvaMbuddhimApyAyayati // 12 // inake viSayoMkA atiyoga, ayoga, mithyAyoga honese mana aura indriya vikRta hojAtehaiM aura buddhi bhI nAzako prApta hotI hai| aise hI ThIka yoga honese mana aura iMdriya ThIka prakRtistha rahatehaiM aura buddhi bhI baDhatIhai // 11 // 12 // manakA viSaya / manasastucintyamarthaH tatramanasobuddhezcataevasamAnAtihInamithyAyogAHprakRtivikRtihetavobhavanti // 13 // tatrendriyANA samanaskAnAmanupatatAnAmanupatApAyaprakRtibhAveprayatitavyamebhitubhiH // 14 // manakA viSaya ciMtana krnaahai| yahAM para mana aura buddhikA ThIka yoga honA prakRti (taMdurustI) kA kAraNa hai aura atiyoga, mithyAyoga, ayoga, vikRti vyAdhikA kAraNa hai / isaliye jisa . yogase. mana aura iMdriya apanI zaktise Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (92) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| vRta na ho aura apane ThIka svabhAva, raheM usa yogakA anusaraNa karanA cAhiye // 13 // 14 // prakRti sthira rakhanake hetu / tadyathAsAtmyendriyArthasaMyogenavuddhayAtamyagavekSyAvekSyakarmaNAM smykprtipaadnendeshkaalaatmgunnaavipriitopsevnenceti|| tsmaadaatmhitNcikiirptaasrvnnsrvsrvdaasmRtimaasthaaysdRttmnusstteym| taddhayanuSThAnayugapatsampAdayatyarthadvayamArogyAmindriyavijayazceti // 15 // ina nIce kahehue hetuoMse asAtmya viSayoMkA sevana na karanA, aura AtmAke anUkUla arthAkA sevana karanA, isa liye AtmahitacchAvAleko sava kAryAko vicArapUrvaka deza, kAla, aura AtmAke anUkUla jAnakara sevana karanA cAhiye satkAyoMkA sevana kare / aisA karanese ArogyatAkA lAbha aura indriyoMkA bala TIka rahasakatAhai // 15 // ___ sevanayogya satkAryoMkA varNana / tat sadvRttamakhilenopadekSyAmaH / tadyathA // devagobrAhmaNaguruvRddhasiddhAcAryAnarcayet / agnimanucaret / oSadhIHprazastAdhArayet // dvaukaalaavupspRshet|| malAyataneSvabhIkSNaMpAdayozcavaisalyamAdadhyAt / tripakSAsyakezazmazrulomanakhAnsaMhArayet / nityamanupahatavAsAHsugandhiH syAt / / 16 // so ava hama usI saMpUrNa savRttakA kathana karatehaiM vaha aisA hai ki devatA, gau, brAhmaNa, guru, vRddhapuruSa, siddha, AcArya, inakA pUjana kare / agnima havana kare / pavitra uttama auSadhiyoMko dhAraNa kare / prAtaHkAla aura sAyaMkAla jalase Acamana Adi kare ( saMdhyA kare ) malamArga aura hAtha pAMvoMko pavitra rakhanA cAhiye, eka pasama ( 15 dinameM ) tIna vAraM kSArakarma dADhI nakha Adi ThIka kagave maile aura phaTe bacokA na pahane / manako prasanna rakkhe / uttama sugaMdhIko dhAraNa kareM // 16 // sAdhuvezaHprasAdhitakezomUrddhazrotrapAdatailanityodhUmapaHpUrvAbhibhApIsumukhaH / durgapvabhyupapattAhotAyaSTAdAtAcatuppathAnAMnamaskattIvalInAmupahartA'tithInAMpUjakaHpitRRNAMpiNDadaHkAle Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna -08..... ( 93 'hitamitamadhurArthavAdI / vazyAtmadhamAtmAhetuvIryyaH phalenerSuH / nizcintonirbhIko dhImAnhImAn mahotsAhaH dakSaH kSamAvAndhArmikaH AstikaH vinayabuddhividyAbhijanavayovRddhasiddhAcAryyANAmupAsitA / chatrIdaNDI maunIsopAnatko yugamAtradRgvicaret // 17 // zreSTha puruSoM kI samAna veSa dhAraNa kare / kezoM ko sApha aura saMvArakara rakkhe | mastaka, kAna, nAka, aura pairoMke taluvoMmeM nitya taila lagAyAkare, ghUmapAna kare, jaba koI bhale puruSa ghara AveM unakA Adara satkAra se sammAna kare athavA jinase mile pahale hI mIThe vacanoMse prasanna karale, bhayase vyAkulako dhairya deve, kaThina kAryoMkI prApti ke liye homa, yajJa, dAna, inako kare, catuSpathako namaskAra kare, valiAdise agnidevatA, bhadrapuruSa aura dIna AdikoMko prasanna rakkhe / atithiyoMkA pUjana kare, pitaroMko piMDa Adi deve, samaya vicArakara hitayukta aura madhura arthavAlA saMbhASaNa kare, AtmAko vaza meM rakhane meM tatpara rahe, dharmAtmA hoya, jisakAryameM savakA bhalA ho vaha kare, kAryako kara phalake liye IrSA na kare, nizcita rahe, bhayabhIta na ho,buddhi, lajjA, utsAha, cAturI, kSamA inako dhAraNa kre| dharma kare, AstikatAvAlA hoya, aura vinaya, buddhi, vidyA, inameM jo vRddha hoM aura siddha tathA AcArya hoM unakI upAsanA, sevA kare, chatrI, yaSTi, pagaDI, upAnaha inako dhAraNa kare, mArga calate samaya AMgeko cAra hAtha mArga dekhakara cale // 17 // maGgalAcArazIlaHkucailAsthikaNTakAmedhya kezatuSotkarabhasmakapAlakhAna balibhUmInAM pariharttAprAmAdvayAyAma varjI syAt / sarvaprANiSuvandhubhUtaHsyAtkruddhAnAmanunatA bhItAnAmAzvAsayitAdInAnAmabhyupapattA / satyasandhaH / sAmapradhAnaH / paraparuSavacanasahiSNuH amarSaghnaH / prazamaguNadarzI // 18 // sadAhI maMgalavastuoM aura maMgala (zubha) kAryoM kA sevana kare, kharAva vastra, asthi, kaTi amedhya (viSThA Adi), keza, tuSa, kaMkaDa Adi, bhasma, ThIkaDe vAlI bhUmimeM aura jahAM snAna karanekA jala baharahAho tathA jisa bhUmimeM bAle dI ho evaM zmazAna Adi bhUmimeM na jAve / thakAvaTa honese pahale kasarata choDadeve arthAt atyaMta vyAyAma na kare / saba prANiyoMse baMdhuoMkI samAna prema rakkhe krodhayuktoMko namratAse zAMta karale ! bhayabhItoM ko AzvAsana kare arthAta dilAsA deve, dIna puruSoM para dayA kare, satyabhA Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (94) carakasaMhitA-mA0 ttii0| paNa tatpara rahe, aura sAma, dAna, daMDa, bheda, ina cAroMma sAmaguNakA avalambana ko, parAye kahehue kaThora vacanAko sahana karanevAlA hoya, Apa krodha aura ahaMbhAva na lAve, uttama zAMtidAyaka guNoMkA avalambana kare // 18 // akartavyoMkA varNana / raagdvephetuunaaNhntaa||naanRtNbruuyaat nAnyakhamAdIta / nAnyastriyamabhilapet / nAnyazriyaMnavairocayet / nakuryAt pApana pApe'pipApIsyAt / nAnadoSAntrayAt / nAnyarahasyamAgamayet // 19 ||naadhaarmikai narendradviSTaiHsahAsIta / nonmattarnapatitainabhrUNahantRbhikSuTTai duSTaiH |ndussttyaanaanyaarohet / najAnusamaMkaThinamAsanamadhyAsIta // 20 ||naanaastiirnnmnupaahitmvishaalmsmNvaashynNprpdyet / nagiriviSamamastakeSvanucareta / nagumamAroheta / na jalopravegamavagAheta / kulacchAyAM nopAsati / nAgnyutpAtamAbhatazcaret / nocairhaset / nazabdavantamArutaMmuzcet / nAsavRtamukho jRmbhAMkSavathuhAsyavApravarttayet / nanAsikAMkuSNIyAt / nadantAnavighaTTayet / nanakhAnvAdayet / nAsthInyabhihanyAt / nabhUmivilikhet / nachiMdyAttaNam // naloSTamRdgIyAt // 21 // naviguNasaGgaizceSTeta / jyotIpyagniJcAmedhyamazastaJcanAbhivIkSetanahuMkAcchavam / nacaityadhvajagurupUjyAzastacchAyAmAnAmet / nakSapAsvamarasadanacaitya catvaracatuSpathopavanazmazAnAyatanAnyAsaveta / naikaH zUnyagahanacATavImanupravizet / napApavRttAntIyamitrabhRtyAnbhajet / nottamavirudhyatnAvarAnupAsItanaji rocayet / naa'naarymaashryet|nbhymutaadyet / nasAhasAtisvapnaprajAgarannAnapAnAzanAnyAsaMvata / no jAnuzcirAMtaSThet / navyAlAnupAsarpannadaMSTriNAnavipANinaH / purAvAtAtapAvazyAyAtipravAtAyAtakalinArabheta / nAnibhRto'gnimupAsIta / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (cg); : sUtrasthAna. - a0.8... nocchiSTonAdhaH katvApratApayet / nAvigataklamomAnAplutava'danonanagna upaspRzet / nasnAnazATayAspRzeduttamAGgam / nakezAgrANyabhihanyAt / nopaspRzetaevavAsasIvidhUyAt / nAspRSTvA ratnAjya pUjya maMgalasumanaso'bhiniSkrAmet / napUjyamaMgalAnyapasavyaM gacchet / netarANyanudakSiNam // 22 // rAga aura dveSa ke kAraNoM ko na rahanede / jhUTha na bole / parAI vastu na leve / parastrIkI kabhI bhI icchA na kare / parasaMpatti dekhakara DAha na kre| kisIse virodha na kare / pApa na kareM / pApIse bhI pApa na kare / kisIke bhI doSa apane mukhase na kahe kisIkI bhI gupta bAta ko pragaTa na kare // 19 // adharmI aura rAjadrohI puruSake pAsa bhI na jAya / unmatta, patita, bhrUNahatyAre (garbhagirAne vAle ), aura kSudra tathA duSTa puruSoM kA saMga na kare / kharAba ghoDe Adipara savArI na kare / jAnu ( gor3e, ) oMdhe karake athavA jisa taraha baiThanese kaSTa ho vaise na baiThe // 20 // jisa zayyApara - vastra na bichA ho, aura oDhaneko kapaDA na ho, tathA jo lambI cauDI ThIka na ho, aura naSTa bhraSTa ho tathA 'TeDhI do aisI zayyApara zayana na kare / parvata aura parvatoM kI kharAba ghATiyoMpara na caDhe / vRkSapara na caDhe / adhika vegavAlI caDhI huI nadImeM snAna na kare.. apane kulakI chAyA yA berIke vRkSakI chAyA meM na baiThe / agni lage -sthAna meM na jAya UMce svarase na ha~se / sabhA AdimeM apAna vAyukA zabda na kare / -mukhako binA Dhake jaMbhAI, chIka, hAsya na kare / nAkako na kurele / dAtoMko na kaTakaTAve | nakhoMko na bajAve, haDDiyoMko hanana na kare, (maTakAve nahIM), pRthvIko na kurele / tinake na toDA kare / vRthA maTTIke Dele na phoDAkare // 21 // duSTAcArI manuSyoM kA saMga athavA unase koI vyavahAra na kare / teja, jyoti, agni, pavitra aura niMditoM ke sAmane na dekhe / murdeko dekhakara huMkAra na kare ! caityasthAna dhvajA, guru, mAtA pitA Adi pUjya janoMkI chAyAko aura kharAba chAyAko ulaMghana na kare / rAtrimeM - devAlaya, caitya, AMgana, catuSpatha, bAga, zmazAna aura hiMsAko bhUmimeM na rahe / zUnya sthAna athavA zUnya vanameM akelA na jAya / pApavRttivAle -strI, mitra, naukara, Adiko apane pAsa na rakkhe / bhadrapuruSoMse virodha na kareM / kuTila puruSakA saMga na kare / kapaTI puruSase melajola na kare | khoTe puruSakA Azraya na ley| kisIko bhI bhaya na deve / vahuta sAhasa bahuta sonA, bahuta jAganA, bahuta snAna karanA, bahuta pAnI aura bahuta bhojana karanA ucita nahIM, arthAt inako bahuta na kare / jAnuoMko Uparako kara : Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA-mA0 ttii0| vaDI dera taka na baiThe / sAMpa siMhAdi, aura sIMgavAle, javiki pAsa na jAya, pUrvakI vAyu, mUryakI dhUpa, hima, bahuta vegavAlI pavana inako tyAgadeve / kalaha na cheDe / dAvAnala Adi anike samIpa na jAyaM / ucchiSTa hokara yA zayyA Adike nIce rakha Agni na sake / jabataka thakAvaTa dUra hokara pasInA na sUkhajAya tabataka snAna na kare / naMgA hokara na nhAve / jisa kapaDese snAna kiyAho usate mastakAdi uttama aMgako na poMche / kezAMke agrabhAgako pakaDakara na jhttke| jisa kapaDese zarIraM pochA ho yA snAna kiyA ho usa gIle vastrako na pahire / ratna, ghRta, pUjya aura maMgalavastuokA sparza karake prasanna mana ho gharase nikale / pUjya aura maMgala vastuoMko bAMI ora karake na jAya / aisehI apUjya aura amaM. galako dAhanI ora karake na jAya // 22 // bhojana karaneke niyama / nAratnapANi snAtonopahatavAsAnA'japitvAnAhutvAdevatAbhyo'nArUpyapitRbhyonA'dattvA gurubhyonAtithibhyonopAdhitebhyonApuNyagandhonAmAlInAprakSAlitapANipAdavadanAnA'zu mukhonodaGmukhInavimanAbhaktAziSTAzucikSudhitaparicaronApAtrIpvamedhyAsunAdezenA'kAlenAkIrNenA'dattvAyamagnayenAprokSitaMprokSaNodakainamantrairanabhimAntritanakutsayannakutsitaMnapratikUlopahitamannamAdItAnapaeNpitamanyatramAMsaharitazuSkazAkaphalabhakSyebhyaH // 23 // hAyAma ralako dhAraNa kiye vinA, nhAye vinA, maile tathA phaTe kapaDe pahanakara, vinA japakiMya, havana kiye binA, devatAoMko arpaNa kiye binA, pitRjanI, gurujanoM aura atithiyoMko diye vinA, apane Azrita puruSAMko diye vinA, pavitraM candana gaMdha Adi dhAraNa kiye binA, mAlA pahane vinA, hAya, pAMva, mukha dhoye vinA azuddha mukho. uttarako mukha karake bhojana na kare / aura apamAnita,abhakta, duSTa, apavitra, aura bhUkha nIkarake pAsa rahate hue, azuddha pAtra meM, niMdita sthAnameM, binA samaya, bahuta manupnAma akele, agnimeM Ahuti DAle vinA, prokSaNodakase prokSaNa kiye binA, maMtrAMse abhimaMtrita kiye binA, bhojanakI niMdA karate hue, niMdita padAyoMko, zake hAthase diyeko aisa bhAjanakA na kare / aura mAMsa, haritapakSI, sasaMzAka, phaloga aura peDA Adi miThAIsa sivAya vAsI padArtha na saay||23|| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a08. (97. naashessbhuksyaadnytrddhimdhulvnnsktusrpiyH| nanaktaMdadhi bhuJjItaM / nasaktUnekAnanIyAt // 24 // nanizinabhuktvAna vahUnnadinoMdakAntAratAn // 25 // bhojana karate samaya dadhi, madhu, lavaNa, aura sattuoMke vinA sava padArtha thoDera choDakara bhojana karane cAhiye / rAtako dahI na khAya / kevala sattU (ghI mIThe. vinA) na khAya / rAtriko aura bhojanake pIche tathA bahuta kismake milehue sattU na khAya / do bAra sattU na khAya / sUkhe sattU na phAMke // 24 // 15 // nachittvAdvijairbhakSayet / naa'nRjuHkssuyaannaadyaannshyiit| nvegito'nykaary:syaat| navAyvagnisalilasomAdvijagurupratimu. khaMniSThIvikAvAtavardhomUtrANyutsRjet / napanthAnamavamUtrayenajanavatinAnnakAle najapyahomAdhyayanavalimaGgalakriyAsurale, SmasiMghANakamuzceta / nastriyamavajAnIta / nAtivizrambhayet nguhymnushraavyennaadhikuryyaat| narajasvalAMnAturAMnAmedhyAMnAzastAMnAniSTarUpAcAropacArAMnAdakSiNAMnAkAmAMnAnyakAmAM nAnyastriyanAnyayoninAyonaunacaityacatvaracatuSpathapavanazmazAnAyatanasalilauSadhidvijagurusurAlayeSunasandhyayonAtinaniSiddhatithiSunAzucirnajagdhabheSajonApraNItasaGkalponAnupasthitaprahA~nAbhuktavAn nAtyazitonaviSamasthonamUtroccArapIDitona zramavyAyAmopavAsalamAbhihatonArahasivyavAyagacchet // 26 // dAMtoMse kucale vinA na khAya / zarIrako TeDhA karake chIMkanA,khAnA, sonA ucita nahIM / malAdikake vegako rokakara koI kArya na kare / vAyu, agni, jala, caMdramA, sUrya, brAhmaNa, guru, inake sAmane thUka, apAnavAyukA tyAga, malatyAga, mUtra, yaha na kre|maargmeN mala mUtra na kare / vahuta manuSyoMmeM bhojanake samaya, japa homa, paThana, pAThana, bali, tathA maMgalakAryameM thUka aura nAkakI mailako na tyAge / strIko bahuta apamAnita na kare aura usakA atyaMta vizvAsa bhI na kare tathA apanI gupta vAtoMko bhI strIse pragaTa na kare aura kula apane kArovArakI mAlika bhI na vnaave| aise hI rajasvalA, rogiNI, azuddha azreSThA, kurUpA, khoTe AcAravAlI, kubudinI vinA icchAvAlI, dUsare puruSakI icchAvAlI, parastrI, inase maithuna na kare / strIkI . Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (98) carakasaMhitA-bhA0 TI0 yonise vinA ayonimathuna na kareM |city, catvara (devAlaya maMdira Adi),caurAhA upavana, zmazAna, vadhasthAna, jala, auSadhIdaneka sthAna, dvijasthAna, gurusthAna, devamaMdira, ina sthAnAma bhI vAMgamana na kare / donoM saMdhyAAma ekAdazI Adi niSiddha tithima,apavitra avasthA meM,auSadhI khAkara,vinA nizcaya kiye,vinA kAmecchA pragaTahue, bhUkhe, vahuta bhojana karake viSamarItise,malamUtrake vegameM, thakAhuA, vyAyAma karake, vrata karake, Alaspa yukta bhI maithuna na kare / ekAMta sthAnake vinA bhI strIsaMga na kare / / 26 / / adhyayanakAlake niyama / nasatonagurUnparivadet / naashucirbhicaarkrmcaitypuujypuujaadhyynmbhinivrtyet| navidyutsvanAtavIpunAbhyuditAsudikSu nAmisaMpyUvenabhUmikaspenamahotsavenolkApAtenamahAmahopagamanenaSTacandrAyAMtithaunasandhyayornasukhAndro vapatitaMnAtimAtra natAntanavisvaranAnavasthitapadaMnAtidrutanavilambitaMnAtiklIvanAtyuccai tinIcaiH svarairadhyayanamabhyaset / nAtisamayaMdruhyAt / naniyamabhindyAt // 27 // zreSTha mahAtmAoMkI aura gurujanoMkI nindA na kare / vinA zuddha hue maMtra taMtra, devamaMdira pIpala AdikA pUjana, pRjyoMkA pUjana, vidyAdhyayana, na kare / akAla vidyutrAta honepara, digdAha honepara bhUkaMpa honepara, bar3e utsAhameM, ulkApAtake samaya, sUrya caMdra grahaNa meM, amAvasyAko, donoM saMdhyAAma, aise hI gurumukhase sivAya, atyaMta mAtrAse, bahuta jorase, kharAva svarase, padoMko toDa phoDa kara bahuta jaldI 2, bahuta derama, bahuta durvalatAle,vahuta UMce svarase, vahuta nIce svarase, adhya cana na kare / paDhane samayako vyartha na khove / paDhaneka niyamako na vigaadde||27|| anya niyama / na naktaMnAdezecaret / nasandhyAsvabhyavahArAdhyayanastrIsvapnasevI syAt / navAlavRddhalubdhasUrkhaklipTaklIvaiHsahasakhyaM kuryAt / na maMbaMdyutavezyAprasaGgAsacisyAtAnaguhyavivRNuyAt nikazcidavajAnIyAt / nAhamAnIsyAt / nadakSonAdAkSiNAnAsayako nadakSiNAnparivadet / nagavAMdaNDamudyacchet / navRddAnanagu Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0.8.. (99) . rUnnagaNAnnanRpAnavAdhikSipetnacAtibrUyAt // nabAndhavAnura-- . takRcchAdvitIyaguhyajJAnabahiHkuryAt // 28 // rAtrike samaya aura kharAva sthAnameM na phire / saMdhyAke samaya bhojana, adhyayana maithuna, aura zayana, na kare / bAlaka,ativRddha,lobhI, mUrkha, rogI, aura napuMsakoMse mitratA na kre| madyapAna,jUA aura vezyAoMmeM kabhI ruci na kre|ghrkii gupta bAteM kisIse na khe|kisiikaa bhI apamAna na kre|ahNkaar (maiM vaDA hUM vA vaDA guNI hUM) na kare ! caturAI rahita; sUma, tathA kisIko doSa lagAnevAlA na hove / brAhmaNa AdikoMkI niMdA na kare / gauoNpara DaMDA na calAve / vRddhapuruSoM, gurujanoM, bahuta dalavAloM tathA rAjAoMkI niMdA Adi na kare / na inake sAmane bahuta bole / apane vAMdhavoMko apane premiyoMko ApattimeM sahAyatA karanevAloMko, apane rahasya jAnanevAloMko, na choDai // 28 // vizeSa upayogI niym| naadhiironaatyucchritsttvHsyaat| nAbhRtabhRtyonavizrabdhAsvajanonaika sukhI / naduHkhazIlAcAropacAronasarvavizambhI |nsvaabhishNkii| nasarvakAlavicArI // nkaarykaalmaatpaatyet| nAparIkSitamAbhanivizet / nendriyavazagaHsyAt // 29 // dhairyarahita aura baDA sAttvika na vnai| naukaroMkI naukarI na rakkhe / AdamiyoMse vizvAsarahita bhI na vane / kuTuMbake vinA akelA hI mukha na bhoge| aura dUsaroMkoM duHkha milanevAlA AcaraNa na karai / sabhIkA vizvAsa bhI na kare / pratyeka manuSyake jhUThA honekA bhrama bhI na kare / sadA socatA bhI na rahe / kAmake samayako vyartha naSTa na karai / vinA jAne kAryameM praveza na kare / iMdriyoMke vazameM na hojAya // 29 // nacaJcalaMmanobhrAmayet / nbuddhiindriyaannaamtibhaarmaaddhyaat|| - nacAtidIrghasUtrIsyAt / nakrodhaharSAvanuvidadhyAt / nazokamatuvizet / nasiddhAvItsukyaMgacchennAsiddhaudainyasAprakRtimabhIkSNaMsmaret / hetuprabhAvanizcitaHsyAt / hetvAraMbhAnitya / nakatamityAzvaset // navIryajahyAt / nApavAdamanusmaret // 30 // mana svayaM hI caMcala hotAhai isako aura bhI bhramita na kare arthAta manako TikAt kara rakha / buddhi aura iMdriyoMpara bahuta bhAra na de arthAt jisase roga hojAya itanA kAma na leya / kAmako vahuta deramai karanevAlA na hoya / krodha aura harSAko baDhane na Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (100) crksNhitaa-bhaa0ttii0| de| zokAtura na bnaarhe| kArya siddha honese atyaMta prasanna na hoya / kAryake na hAnese ati dInatA bhI na pragaTa kre| apane janma karma AdikA sadeva smaraNa rkhe| jisa kAryakA AraMbha kara usake phala (natIje) ko pahale socaleve / unnatike hetu Ako nitya AraMbha krtaarhe| apane Apako kabhI kRtakRtya na samajhe / apane parAkramako na choDe / kisIne apamAna kiyAho to, usako yAda na kare // 30 // havanAdike niyama / nAzucisttamAjyAkSatatilakuzasarSapairaniMjuhuyAt / aatmaanmaashiibhiraashaasaanH|| agnimanApagaccheccharIrAt / vAyumeprANAnAdadhAtu / viSNuvalamAdadhAtu / indromevIyazivAmAM prvishNstvaapH|| ApohiSTatyapaHspRzet // dviHparimRjedoSThau paucAbhyukSyamUrbhikhAnicopaspRzet / adbhirAtmAnaMhRdayAMzarazcabrahmacaryajJAnadAnamaitrIkAruNyaharSApekSAprazamaparazcasyAditi // 31 // zuddha pavitra hokara bI, cAvala, tila, kuzA, sauM inako agnima havana kare / homa : karaneke pIche apaneko isa prakAra AzIrvAda de "Apane hamAre zarIramaMse mata jAya, vAyu hamAre prANoM kI rakSA kare, viSNu hamAre zarIrabha vala deM / iMdra hamAre vIryako vaDhAve / zubhakAraka jala hamAre zarIrameM praveza kare / isa prakAra kahake ApohiSTAmayobhuvaH ityAdi maMtrAse apane zarIrako chITe de| do bAra hoThoko donoM pAvAko uparake sava dvArAko jalase choTe dekara mastaka aura AkAzako choTe de| jalase zarIra, hRdaya, mastaka prokSaNa kareM / brahmacarya, jJAna, dAna, maMtrI, kRpA, tathA Anadako cAhaM aura zAMtacittarahai // 31 // adhyAyakA saMkSipta varNana / atra shlokaaH| pnycpnyckmuddissttNmnohetuctussttym| indriyopkrme'dhyaayesdvRttmkhilenc||32||svsthvRttythoddissttyHsmygnutisstthti / salamAHzatamavyAdhirAthupAnaviyujyate // 33 // nRlokamApUrayatayazasAsAdhusammataH / dharmArthAcatibhUtAnAMvandhatAmupagacchati // 34 // parAnsutinolokAnpuNyakarmAprapadyate // Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 9. ( 101) tasmAdavRttamanuSTheyamidaM sarveNa sarvadA // 35 // yaccAnyadapika- JcitsyAdanuktamihapUjitam / vRttaMtadapicAtreyaH sadaivAbhyanumanyate // 36 // iti svasthavRttacatuSkaH // agnivezakRtetantrecarakapratisaMskRte indriyopakramaNIyo'STamodhyAyaH // 8 // aba adhyAyakA upasaMhAra karate haiN| isa indriyopakramaNIya adhyAya meM pAMca paMcaka sana, hetucatuSTaya, saMpUrNa sadvRtta, svAsthyarakSA, bhale prakAra kahe gaye haiM / inakA jo manuSya anusaraNa karegA vaha rogarahita, zatAyu, sAdhusammata, yazasvI - manuSyalokako apanI zobhAse paripUrNa karanevAlA hogA / saba loga usako dharmAtmA kahakara usase mitrabhAva kareMge / vaha puNyakarmA sava manuSyoMse uttama lokoMko prApta hotA hai| isaliye yaha sadvRtta sabako hI grahaNa karanA caahiye| jo isa adhyAya meM kahane se rahehue sadAcaraNa hoM mahAtmA AtreyajIne unakI bhI prazaMsA kI hai / 32-36 // iti zrImaharSicarakapraNItAyurvedasaMhitAyAM paTiyAlA rAjyAntargataTakasAlanivAsivaidya - pazcAnana vaidyaratna paM0 rAmaprasAda vadyopAdhyAyaviracitaprasAdanyAkhyabhASATIkAyAmiMdriyopakramaNIyo nAmASTamodhyAyaH // 8 // navamo'dhyAyaH / athAtaHkhuDDAkacatuSpAdamadhyAyaM vyAkhyAsyAmaH / itihasmAhabhagavAnAtreyaH // ava hama khuDDAka catuSpAda nAmake adhyAyakA vyAkhyAna kareMge / resA bhagavAn mAjI kahane lage / cikitsA ke cAra pAda / bhiSagadravyANyupasthAtArogIpAdacatuSTayam / guNavatkAraNaMjJeyaM vikAravyupazAMtaye // 1 // vaidya, auSadhI, paricAraka, aura rogI yaha cikitsAke cAra pAda haiM yadi yaha cAroM yathocita guNoMvAle hoM to rogoMkI zAMti avazya hojAtI hai // 1 // vikAra aura svAsthyakA lakSaNa / vikArodhAtuvaiSamyaM sAmyaMprakRtirucyate / BVCL sukhasaMjJakamArogyaMvikAroduHkhamevaca // 04047 615.536 C37C(H) Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 102 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / airat dhAtuoM aura vAtAdidoSoM meM viSamatA ( yathocita na honA ) vikAra arthAt roga kahA jAtA hai| aura inakA ThIka honA ArogyatA kahA~ hai / so ArogyatAko sukha kahate haiM / rogako duHkha kahate haiM // 2 // cikitsA la0 / caturNAbhiSagAdInAMzastAnAM cAtuvaikate / pravRttirdhAtusAmyArthAcikitsetyabhidhIyate // 3 // dhAtudoSa AdikI vikRtimeM unako ThIka arthAt sAmyAvasthAmeM karane ke liye vaidya Adi cAroM pAdoMkI jo yogyatAse pravRtti hai vaha cikitsA kahI jAtI hai // 3 // vaidyake cAra guNa | zruteparyavadAtRtvaM bahuzo dRSTakarmatA / dAkSyazaucamitijJeyaMvaidye guNacatuSTayam // 4 // zAstrako acchI taraha se jAnanevAlA, dUradarzI, ( rogAdimeM bhaviSyatko jAnane, bAlA) kriyAmeM kuzala, zuddhatA, yaha vaidyake cAra guNa haiM // 4 // auSadhiguNa catuSTaya | bahutAtatra yogyatvamanekavidhakalpanA / sampacceticatuSko'yaM dravyANAM guNaucyate // 5 // acche guNayukta, roke anusAra, aneka prakArase kalpanApUrvaka prayoga, aura kIDe Adise rahita navIna honA, yaha cAra guNa auSadhaka kahe haiM // 5 // sevaka ke cAra guNa ! upacArajJatAdAkSyamanurAgazcabharttari / zaucaJceticatuSko'yaguNaH paricarejane // 6 // premase sevA karanA, saba kAryakA jAnanevAlA hotA, caturatA, svAmIkA bhakta honA, yaha cAra guNa paricAraka (sevaka ) ke hone cAhiye // 6 // 1 rogIke cAra guNa / smRtinirdezakAritvamabhIrutvamathApi ca / . jJApakatvaJcarogANAmAturasyaguNAH smRtAH // 7 // smaraNa rakhanA, vaidyakI AjJAmeM calanA, nirbhaya honA ( ghabarAnevAlA na honA ) apane rogoMko yathArtha kahanA yaha cAra guNa roga ke kahe haiM // 7 // Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . (103 ) sUtrasthAna - a0 9. 16 guNoM meM vaidyakI pradhAnatA / kAraNaMSoDazaguNaMsiddhaupAdacatuSTayam / vijJAtAzAsitAyoktApradhAnaMbhiSagatratu // 8 // . baidya Adi cAra pAdoMkA jo catuSTaya hai arthAt solaha guNa sampanna hone se rogoM Arogya hotA hai / ina sabameM jJAtA, upadeza karatA, auSadhi Adike kramako batAkara ArogyakAraka pathapara calAnevAlA honese vaidya pradhAna hotA hai // 8 // pktauhikaarnnNpkturythaapaatrendhnaanlaaH| vijeturvijayebhamizcamaH praharaNAnica // 9 // AturAdyastathAsiddhaupAdAH kAraNasaMjJitAH / vaidyasyAtazcikitsAyAM pradhAnaM kAraNabhiSak // 10 // jaise bhojana banAne meM vartana, lakaDI, agni Adi anya pAkake kAraNa honepara bhIM vanAnevAlA hI mukhya mAnAjAtAhai / aura vijayameM bhUmi, senA, astra zastra Adi vijaya ke kAraNa hote hue bhI senApati hI mukhya mAnA jAtA hai / aise hI Arogya karanemeM rogI, paricAraka, auSadha, inake kAraNa honepara bhI vaidyako hI pradhAna kAraNa samajhanA cAhiye // 9 // 10 // mRddaNDacakrasUtrAdyAH kumbhakArAdRteyathA / nAvahantiguNaMvaidyA pAdatrayaM tathA // 11 // jaise ghaTa Adi maTTIkA pAtra vanAte samaya maTTI, daMDa, cakra, sUtakA DorA Adi saMva hote hue bhI kumhArake vinA ghaDA nahIM banA sakate / aisehI vaidyake vinA sevaka, auSadha, rogI, ArogyatA prApta nahIM karasakate // 11 // rogoM meM vaidyako kAraNatA / gandhava puravannAzaMyadvikArAH sudAruNAH / yAntiyaccetarevRddhimA - zUpAya tIkSaNaH // 12 satipAdatrayejJAjJAbhiSajAvatrakAraNam / varamAtmAhutojJenana cikitsApravarttitA // 13 // rogI, auSadha, aura paricAraka, yaha cikitsAke tIna pAda hotehue bhI indrajAla ke samAna jo roga zIghra nivRtta hojAtA hai athavA ThIka upAya na honese vaDhajAtA hai isameM bhI sarvajJa athavA ajJa vaidyako hI kAraNa mAnanA cAhiye arthAt anya pAdatraya honepara bhI vaidya acchA honese rogakA nAza aura vaidyake mUrkha honese rogakI vRddhi hotI hai / isIse kahate haiM ki apane Apa marajAnA acchA hai parantu mUrkhase cikitsA karAnA acchA nahIM // 12 // 13 // Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (104) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| . . mUrkha vaidyake lakSaNa / pANicArAdyathAcakSurajJAnAnItabhItavat / naurmArutavazevAjJobhiSakcaratikarmasu // 14 // __ andhA manuSya jaise calate samaya Ageko hAtha mAratA hai aura ati pavanake vegase jaise nAva DagamagAtIhai aise hI cikitsAke samaya mUrkha vaidya DagamagAtAhuA aMTasa~Ta bala karatAhai // 14 // kutsita vaidyakA karma / yadRcchayAsamApannamuttAyoniyatAyuSam / bhiSagmAnaunihantyAzuzatAnyaniyatAyuSAm // 15 // : mUrkha vaidyake hAthase yadi koI daivavaza eka puruSa bhI acchA hojAya phira vaha usako dRSTAMtameM rakha "maiM aisA yogya vedya hUM" yaha kahakara vaha duSTa saikar3oM manuSyoMkI Ayuko naSTa karatAhai // 15 // vaidyako prANadAtRtva / tsmaacchaastre'rthvijnyaaneprvRttaukrmdrshne| ... bhiSakcatuSTayeyuktaHprANAbhisaraucyate // 16 // isaliye jisa vaidyane zAstra aura usake marmako samajhAho, auSadha aura auSadhake prayogako jAnA ho tathA cikitsAkramako acchI taraha dekhaliyAho vaha guNacatuSTaya yukta vaidya prANoMko denevAlA kahA jAtA hai // 16 // rAjayogya cikitsakake lakSaNa / .. hetauliGgaprazamanerogANAmapunarbhave / jJAnaMcaturvidhaMyasyasarAjAhubhiSaktamaH // 17 // jo paidya rogake kAraNa aura lakSaNa tathA roganAzaka upAya aura jisa prakAra phira roga na hoya aisI svAsthyarakSA ina cAra prakAroMke viSayako jAnatA hai vaha rAjAoMkI cikitsA karane yogya vaidyarAja hotA hai // 17 // vaidyakA kartavyakam / shstrNshaastraannislilNgunndossprvRttye| : . pAtrApekSINyataHprajJAMcikitsArthavizodhayet // 18 // ... . zastra, zAstra, jala, yaha guNa aura doSameM pAtrakI apekSA karatehaiM arthAt zastra yogya zUravIrake hAthameM honese guNadAyaka hotAhai aura nAlAyaka duSTa Adike Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 9 ( 105) hAthameM honese doSakAraka (duHkhadAyaka ) hotAhai / jala uttama pAtrameM zuddha aura uttama hotA hai, malina pAtrameM niMdanIya hotA hai athavA yoM kahiye nImameM jAnese kaDuA aura ikSuma mIThA hotA hai isI prakAra zAstra bhI buddhike AdhAra para hai / isaliye vaidyako nirmala ( uttama ) buddhikI AvazyakatA hai // 18 // vaidyake SaDguNa / 'vidyAvitaka vijJAnaMsmRtistatparatAkriyA / yasyaiteSaDguNAstasyanasAdhyamativarttate // 19 // jisa vaidya - vidyA, yukti, vijJAna, smRti, tatparatA ( dattacittatA ) aura kriyAkuzala honA, yaha chaH guNa vidyamAna haiM usa vaidyako koI bhI roga asAdhya nahIM hotA // 19 // vaidyako niSpatti | vidyAmatiH karmadRSTirabhyAsaH siddhirAzrayaH / vaidyazabdAbhiniSpattau balame kakamapyadaH // 20 // vidyA, buddhi, vaidyakArya meM bahuta dRSTi, abhyAsa, siddhi, Azraya, inameM se eka eka guNa pUrNa honA bhI vaidyazabdakI niSpattike liye ho sakatA hai yadi saMpUrNa arthAt chaH guNa hoM to phira kahanA hI kyA hai arthAt bahuta hI acchA hai // 20 // sukhadAtA vaidyake lakSaNa / -yasya tvete guNAH sarve santividyAdayaH zubhAH / savaidyazabdaM sadbhatamanuprANisukhapradaH // 21 // jisa vaidyameM yaha saba guNa haiM vahI vaidya saMmAnake yogya aura sabako sukha denevAlA hotA hai // 21 // doSoMse vacanekA upAya / zAstraMjyotiH prakAzArthadarzanaM buddhirAtmanaH / tAbhyAMbhiSaksuyuktAbhyAM cikitsannAparAdhyati // 22 // zAstra sUryakI samAna saba vastuoM aura roga dravyAdikoMmeM prakAzakAraka hai aura isake prakAzameM netroMkI samAna saba vastuoMko dekhanevAlI apanI buddhi hai / isaliye jo vaidya zAstra aura buddhi ke saMyogase arthAt zAstra aura buddhi ina donoMko milAkara kAma letA hai vaha cikitsA karane meM doSakA bhAgI nahIM hotA arthAt zako prApta hotA hai || 22 // * Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (106) carakasaMhitA-bhA0 tto| - vaidyake upadeza / :. . cikitsitetryHpaadaaysmaadvaidyvypaashryaaH| tasmAtprayatnamAtiSThadbhiSasvaguNasampadi // 23 // . cikitsAke tIna pAda (Atura, paricAraka, bheSaja) vaidyake hI adhIna haiM isaliye vaidyako ucita hai, ki apane guNoMmeM pUrNa rUpase saMpanna rahanemeM yatnavAn rahai // 23 // vaidyakI cAra prakArakI vRtti / maitrIkAruNyamArgeSuzakyeprItirupakSaNam / prakRtistheSabhUteSuvaidyavRttizcatarvidheti // 24 // vaidyako rogiyoM meM mitrabhAva aura dayAbhAva rakhanA yogya hai tathA sAdhya rogoM meM sAhasapUrvaka yatna karanA ucita hai aura svastha manuSyoMmeM jisa prakAra vaha rogI na hoM yaha yatna rakhanA Avazyaka hai isa cAra prakArakI buddhiko brAhmI buddhi kahateheM // 24 // adhyAyakA saMkSipta vivrnn| . ttrshloko| bhiSagAjatAMcatuSpAdaMpAdaHpAdazcaturguNaH / bhiSapradhAnapAdebhyoyasmAdvaidyastuyadguNaH // 25. jnyaanaanibuddhiaahiicbhissjaaNyaacturvidhaa|srvmetctusspaadekhuddddaakesmprkaashitmiti // 26 // ___ khuDDAkacatuSpAdAdhyAyaHsamAptaH // 9 // cikitsAke cAra pAda aura eka eka pAdake cAra cAra guNa una sabameM vaidyakI pradhAnatA, vaidyake cAra prakArake guNa aura jJAna brAhmI buddhi, yaha isa khuDDAkacatuSpAda adhyAyameM varNana kiyA gayAhai // 25 // 26 // / iti zrImaharSicarakapraNAtAyurvedIyasaMhitAyAM paTiyAlArAjyAMtargataTakasAlanivAsivaidyapaJcA . nana vaidyaratna paM. rAmaprasAdavaidyopAdhyAyaviracitaprasAdanyAkhyabhASATIkAyAM . . . . khuDDAkacatuSpAdo nAma navamo'dhyAyaH // 9 // Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (107) sUtrasthAna-a0 10. dazamo'dhyAyaH / athaatomhaactusspaadmdhyaayNvyaakhyaasyaamH| itihasmAha bhgvaanaatreyH|| __ aba hama mahAcatuSpAda nAmaka adhyAyakI vyAkhyA krtehaiN| aisA Atreya bhagavAn kahane lge| auSadhase aarogylaabh| catuSpAdaMSoDazakalaMbheSajamitibhiSajobhASante / yaduktaMpUrvAdhyAyeSoDazaguNamititadbheSajam / yuktiyuktamalamArogyAyeti bhagavAnpunarvasurAtreyaH 1 vaidya jana SoDazakalAsaMpanna catuSpAdako hI auSadha arthAt cikitsA mAnatehaiM / so SoDazaguNaMsapanna cikitsA isase pahale adhyAyameM kaha Ae haiM, vaha yuktiyukta cikitsA ArogyatAprAptike liye bahuta hai aisA bhagavAn punarvamujIne kathana kiyA // 1 // uktaviSayameM maitreyakA prativAda / netimaitreyArkikAraNaMdRzyantehyAturAH kecidupakaraNavantazcaparicArakasampannAzcAtmavantazcakuzalaizcabhiSambhiranuSThitAHsasuttiSThamAnAstathAyuktAzcAparemriyamANAstasmAdbheSajamakiJci karaM bhavati // 2 // yaha sunakara maitreyajI kahanelage aisA nahIM hotA kyoMki hamane dekhA hai ki bahutase rogI to yogya auSadha, uttama sevaka, buddhimAna, aura kuzala vaidyakI cikitsAdvArA Arogya (taMdurusta) hojAtehaiM / aura bahutase sarvaguNayukta auSadhAdi hone para aura yogya cikitsakase cikitsA kiye jAne para bhI mRtyuko prApta hotehaiM / isameM kyA kAraNa hai ki usI prakAra cikitsA karanese bahutase loga Arogya hojAtehaiM aura usI prakArakI cikitsAse bahutase mRtyukza hotehaiM / isaliye jAnapaDatAhai ki manuSyakA jIvana maraNa daivAdhIna hai auSadha Adise kucha nahIM hotA // 2 // Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (108) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| . dRSTAnta / tadyathA-zvabhresarasicaprasiktamalpasudakam, nayAMsyandamAnAyAMpAMzudhAnepAMzumuSTiprakIrNaiti / tathAparedRzyanteanupakaraNAzcAparicArikAzcAnAtmavantazcAkuzalaizcabhipagbhiranuSThitAH samuttiSTamAnAH / tathAyuktAmriyamANAzcApareyatazcapratikurvan . siddhayatipratikurvanAmriyateapratikurvanAmrayatetatazcintyatebheSajamabhepajanAviziSTamitimaitreyaH // 3 // usako isatarahase samajhiye ki jaise eka baDe bhArI gaDhemeM athavA tAlAvameM jalakI aMjalI DAladenA athavA kisI vahatIhuI nadI yA retake vaDe bhArI Dhera para eka bAlU retakI muTTI bakheradenA kisI gaNanAma nahIM hotii| isI prakAra asaMkhya prANiyoM ke maraNameM eka do kA acchA ho jAnA bhI kisa gaNanAma hai / aura dekhane meM bhI AtA hai ki bahutase rogI yogya paricArakake vinA, uttama auSadhAdi na honepara, khoTe svabhAvake honepara, aura ayogya vaidyase athavA vinA hI vaidyase Arogya hojaatehaiN| eMva yogya catuSpAdI cikitsAse bhI aneka 2 prANI marajAte haiN| koI yatna na karanase marajAtaha vasa, java yatna karanepara bhI marajAte haiM aura vinA yatna bhI Arogya hojAteha tA cikitsA karanA aura na karanA ekasA hI pratIta hotAhai / isa prakAra maMtrayajIne kahA // 3 // ukta viSayamaM AtreyakA khaNDana / mithyaacintytityaatreyHkiNkaarnnNyehyaaturaaHpoddshgunnsmuditenaanenbhepjenoppdymaanaaityuktNtdnuppnnnhibhpjsaadhyaanaaNvyaadhiinaaNbhepjmkaarnnNbhvti| yepunarAturA kevalAddepajAdRtesamuniSTantenatepAMsampUrNabhepajopapAdanAyasamutthAnavizepostiyathAhipatitaMpurUsamarthamutthAnAyotthApayanpuruyovalamamyopAdadhyAt / sAkSiprataramaparikliSTaevoniSTettadvatsampUrNabhepajIpalambhAdAnurAdhAyacAturAH kevalApajAdapiniyantenaca sarvavatebhepajopapannAHsamuniSTerananahisarvavyAdhayobhavanatyupAyasAdhyAH ||2||nopaaysaadhyaanaaNvyaadhiinaamnupaayen sindigamtinacAsAdhyAnAMvyArdhAnAMbheSajasamudAyostinAlaM Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 10. ( 109) jJAnavAnabhiSaGmumUrSumAturamutthApayitum / parIkSyakAriNohi kuzalA bhavanti / yathAhiyogajJeobhyAsanityaiSvAsodhanurAdAyeSumapAsyannAtiviprakRSTemahatikAryenApabAdhobhavati / sampAdayaticeSTakAryyam / tathAbhiSaksvaguNasampanna upakaraNavAnvIkSyakarmArambhamANaH sAdhyarogamanaparAdhaH sampAdayatyevAturamArogyeNaM tasmAnnabheSajamabheSajenAviziSTaMbhavati // 5 // yaha sunakara Atreya kahane lage he maitreya ! yaha zaMkA karanA ApakA vRthA hai: - kyA kAraNa hai jo SoDaza guNa saMpanna cikitsAse rogI marajAte haiM aura Arogya ho jAte haiM Apa aisA kahate haiM / jo roga bheSajasAdhya hai usameM SoDazaguNayukta cikitsA kI huI kabhI niSphala nahIM jaatii| aura jo kahate ho vinA cikitsA se hI rogI acche hote dekhe haiM unake rogameM vizeSatAse saMpUrNa cikitsA kI AvazyakatA nahIM unake alpadoSavAlI vyAdhi svayaM bhI paripAkako prApta ho zAMta hojAtI hai / jaise koI manuSya girapaDA ho vaha apane Apa uThaneko taiyAra hai paraMtu dUsarekA diyA sahArAmilane se vaha aura bhI sukhapUrvaka uTha jAtA hai / aura dUsareke sahArese uThanekA valaprApta honese vinA kaSTa khaDA hotA hai / aisAhI sAdhya rogoM meM auSadha ke prayogase rogI zIghra Arogya hojAte haiM / aura jo auSadhaki prayogase rogI zIghra Arogya hojAte haiM / aura jo auSadha sevana karanepara bhI marajAte haiM so saMpUrNa roga bheSajasAdhya nahIM hote arthAt asAdhya roga auSadhase sAdhya nahIM haiM // 4 // aura jo roga cikitsA karane se dUra hote haiM vaha cikitsA ke vinA zAMta hohI nahIM sakate / aise hI asAdhya roga saMpUrNa yatnoMse bhI sAdhya nahIM hote / aura maraNonmukha rogIko jJAnavAn vaidya bhI Arogya nahIM kara sakatA / isaliye, sAdhya, asAdhya, kaSTasAvyakI parIkSA karake cikitsA karanevAle kuzala vaidya nidAnadvArA rogako jAnakara cikitsA karanese vyAdhiko jItalete haiM / jaise vANa calAne meM catura tathA nityakA abhyAsavAlA dhanuSadhArI sAmane Ayehue vaDe zarIravAleko vANa mArakara viddha karatAhuA Apa use baDe balavAlese avAdhya rahatA hai / aura apane icchita kAryako siddha karatA hai / aise hI yogya vaidya bhI apane guNoMke balase aura upakaraNa ( auSadhAdi) ke balase vicArapUrvaka cikitsA karatAhuA sAdhya aura kaSTasAdhyarogoM meM nirvighnatA se rogiyoMko Arogya kara letA hai / isaliye cikitsA karanA aura na karanA varAvara nahIM ho sakatA // 5 // Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.110) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| AtreyakI anubhUta cikitsA / idNcedNcnHprtykssydnaaturennbhessjenaaturNcikitsaamH| kssaahmkssaamenkRshNdurblmaapyaayyaamH||6|| sthUlaMmedasvinamapatapaiyAmaH / zItenoSNAbhibhUtamupacarAmaH / zItAbhibhUtamuSNena / nyUnAn dhAtUmpUrayAmAvyatiriktAnahAsayAmaH vyAdhImUlaviparyayeNopacarantaHsamyakprakRtIsthApayAmAteSAMnastathAkurvatAmayabheSajasamudAyaH kAntatamobhavati // 7 // he maitreya ! yaha hamArA sAkSAt anubhava hai ki hama rogIko rogase viparIta guNa zAlI (ArogyakAraka) auSadhise, aura kamajorako zaktivAlI auSadhase cikitsA. kara Arogya karaletehaiM / aise hI kRza aura durvalako tarpaNa auSadhIdvArA puSTa kara tehaiM / sthUla aura medavAleko rUkSaNa kara kRza karaletehaiM / evaM garmIse pIDitako zItala kriyA dvArA, zItase pIDitako uSNakriyA dvArA, acchA krtehai| rasaraktAdi dhAtueM kama hogaIhI to auSadha dvArA baDhA detehaiN|vddhiihuii hoM to kamakara dete haiN| viSama hogaIhI to yathocita kara detehaiM / isI prakAra jisako jo roga ho usa rogake kAra Nase viparIta cikitsA kara rogako dUra karake usako svastha kara detehaiM isa prakAra / jisa 2 ko jo 2 roga ho usa 2 rogameM usI 2 prakArakI cikitsAkA prayoga karanepara hamArI auSadhiya parama lAbhadAyaka hotIhaiM // 6 // 7 // bhvNticaatr| .. sAdhyAsAdhyavibhAgajJojJAnapUrvacikitsakaH / kAlecArabhatekarmayattatsAdhayatidhruvam // 8 // - isIliye khaahai| jo vaidya rogako sAdhya aura asAdhya vicArakara ThIka samaya para hetu aura rogake viparIta cikitsA. karatAhai vaha vaidya auSadhasAdhya rogoMko avazya jItaletAhai // 8 // asAdhyarogakI cikitsAkA phala / / svArthavidyAyazohAnimupakrozamasaMgraham / prApnuyAniyatavaidyoyo'sAdhyaMsamupAcaret / / 9 // .. jo vaidha asAdhyarogameM cikitsA AraMbha karatAhai usake svArtha( dhanAdi )vidyA, yaza, naSTa hojAteheM aura apayaza phailatAhai tathA udyoga vyartha jAtAhai / isaliye asAdhya rogamaM yatna karanA vRthA haiM // 9 // ' Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 10, (111), sAdhyAsAdhyarogoMke bheda / ..:. ' sukhasAdhyaMmataMsAdhyaMkRcchrasAdhyamathApica / - dvividhaJcApyasAdhyasyAdyApyayadanupakramam // 10 // sAdhya vyAdhiyeM do prakArakI hotIhaiM eka sAdhya aura kRcchrasAdhya / aise hI asAdhya bhI do prakArakI hotI hai jaise yApya aura acikitsya // 10 // sAdhyake anya bheda / / saadhyaanaaNtrividhshvaalpmdhymotkRsstttaaNprti| vikalponatvasAdhyAnAMniyatAnAMvikalpanA // 11 // . sAdhya rogoMke aura bhI tIna bheda kahehaiM jaise alpa madhya, utkRSTa, paraMtu asAdhya rogake bheda nahIM yaha prANanAzaka hotAhai / aura jo cikitsAyogya haiM unameM bheda avazya hotAhai // 11 // sukhasAdhyake lakSaNa / hetavaHpUrvarUpANirUpANyalpAniyasyaca / nacatulyaguNodRSyo na doSa prakRtirbhavet // 12 // nacakAlaguNastulyonadoSo durupakramaH / gatirekAnavatvaJcarogasyopadravonaca // 13 // doSazcaika samutpattaudehaHsarvoSadhakSamaH / catuSpAdopapattizcasukhasAdhyasyalakSaNam // 14 // (sukhasAdhyake lakSaNa ) jisa vyAdhike hetu (rogotpAdaka kAraNa ) aura pUrvarUpa, tathA rUpa yaha saba alpahoM aura dUSya, deza, prakRti, kAla, inake sAtha rogakI sAmyatA na hoya / aura roga durupakrama na ho arthAt yatna karaneyogya ho| aura roga ekahI gativAlA ho tathA jo roga navIna ho aura upadravarahita ho jo eka doSase hI utpanna huaaho| jisa rogIkI deha saba tarahase cikitsAkrama sahana karasakatIhotA tathA cikitsAke cAroM pAda saMpanna hoM / yaha jisa rogameM hoMya vaha sukhasAdhya jAno // 12 // 13 // 14 // kRcchrasAdhyake lakSaNa / nimittapUrvarUpANIrUpANAmadhyame bale / kAlaprakRtiduSTAnAM sAmAnyo'nyatamasyaca // 15 // garbhiNIvRddhAlAnAMnAtyupadravapIDitam / zastrakSArAgnikRtyAnAmanavaMkRcchradoSajam // 16 // . Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI kagAmI (anAroga bhocita dinakA roga tathA jina rogAbhaNI, vAlaka svabhAva, 9 112) carakasaMhitA-bhA0 ttok| vidyAdekapathaMroganAtipUrNacatuSpadam / dvipathanAtikAlaMvAlacchrasAdhyaMdvidoSajam // 17 // zeSatvAdAyuSoyApyamasAdhyaM pthysevyaa| labdhvAlpasukhamalpenahetunAzapravartakam // 18 // : jisa vyAdhi nimitta, pUrvarUpa, rUpa,yaha madhyama balavAle hoM aura samaya, svabhAva, aura dUSya (rasaraktAdi ) inake sAtha rogakI tulyatA hoy| garmiI , vAlaMka, vRddha, . inake roga, aura jinameM bahuta baDhehue upadrava nahIM tathA jina. rogoMmeM zastra, kSAra, Agni inakA prayoga karanApaDe, aura bahuta dinakA roga; yaha saba kaSTasAdhya hotehaiM / eka doSaja aura ekamArgI roga bhI cikitsAke cAra pAdoMke binA kaSTasAdhya hotaahai| dimArgagAmI (UrdhvagAmI aura : adhogAmI ) zIghra pragaTahuA tathA vidoSaja roga bhI kaSTasAdhya hotAhai // 15 // 16 // 17 // yadi Ayubala vAkI ho to asAvya rogarbha bhI pathya Adi sevanase kucha samaya vyatIta hojAtAhai: aura 'vaha roga kucha dabAsA rahatAhai aise rogako yApya kahatehaiM / isa rogameM thoDAsA kupathya karanese bhI yaha roga baDhajAtAhai jaise purAnA arza aura zvAsa // 18 // . ..... vidoSaja tathA kaSTasAdhya vyAdhike lakSaNaM / ...... ... gambhIrabahudhAtusthamarmasandhisamAzritam / nityAnuzAyinaM rogaMdIrghakAlamavasthitam // 19 // vidyAdvidoSajaMtadvatpratyAkhyeyaMtridoSajam / kriyApathamatikAntaMsarvamArgAnusAriNam / // 20 autsukyAratisaMmohakaramindriyanAzanam / durbalasya susaMvRddhavyAdhisAriSTamevaca // 21 // .... (asAdhya ) jo roga gaMbhIra ho, vahuta- dhAtumi sthita ho, marmasthAna aura sadhiyoMme pahuMcAhuA hoya, jisameM nitya upadrava baDhatahoM aisA dvidoSaja athavA tridoSaja roga jabAva deneyogya hotAhai arthAt yatnakaraneyogya nahIM / java vyAdhi cikitsAyogya na rhiiho| saMpUrNamArgagAmI hogaIho / aura rogIke zarIrameM vyagratA (ghabarAhaTa) bImArI azakti aura moha utpanna hoya tathA iMdriyoMkI zakti naSTa hogaIho tathA durbala manuSyakI vaDhIhuI. aura maraNayAmaka vyAdhikA yatna karanA .. ucita nahIM vaha roga asAdhya hotehaiM // 19 // 20 // 21 // ..... vaidyako shikssaa| 1. bhiSajAprAparIkSyavevikArANAMsulakSaNam / pazcAtkAryasa mArambhaHkAryaHsAdhyeSudhImatA // 22 // sAdhyAsAdhyavibhAga Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sUtrasthAna-a011: / jJoyaHsamyak pratipattimAn / nasamaitrayatulyAnAMmithyAvudi prakalpayet / iti // 23 // matimAn yogya vaidyako cAhiye ki isa prakAra pahale rogoMkI parIkSA karake yAda roga sAdhya pratIta hoM to unakA yatna AraMbha kare / jo vaidya. sAdhya aura asAdhya rogoMko acchI tarahase jAnatAhai jo lakSaNadvArA roga jAnakara cikitsA karatAhai jo guNa aura sAmagrIyukta hai vaha ciMkitsAse sAdhya rogIko Arogya kara sakatA hai maitreya ! usakI cikitsAmeM Apako mithyAzaMkA karanA ucita nahIM // 22 // 23 // ' ' adhyAyakA sNkssiptvrnnn| . . / tatrazlokau / ihauSadhaMpAdaguNA prabhAvobheSajAzrayaH AtreyamaitreyamatImatidvaividhyanizcayaH // 24 // caturvidhavikalpAzca vyaadhyHsvsvlkssnnaaH| uktAmahAcatuSpAdeyeSvAyattabhiSag'jitAmiti // 25 // * * aMgnItyAdi // mahAcatuSpAdAdhyAya:samAptaH // isa mahAcatuSpAda adhyAyameM-auSadha, pAdaguNa, aura auSadhakA prabhAva tathA Atreya aura maitreyajIkA pakSa pratipakSa aura matabheda tathA unakA nizcaya aura vyAdhika cAra bheda, tathA vyAdhiyeM aura unake, lakSaNa, kathana kiye gayehaiM jisa vaidyako isa ' mahAcatuSpAdakA jJAna hai vaha auSadhi dvArA rogoMko jIta sakatAhai // 24 // 25 // . iti zrImaharSicaraMkapraNItAyurvedIyasaMhitAyAM paTiyAlArAjyAntargataTakasAlanivAsivaidya-. / - paJcAnana vaidyarala paM0 rAmaprasAdavaidyopAdhyAyaviracitaprasAdanyAkhyabhASATIkAyAM / . .. mahAcatuSpAdo 'nAma dazamo'dhyAyaH // 5 // ... . . ekaadsho'dhyaayH| .... . athAtastiSaNIyamadhyAyavyAkhyAsyAma itihasmAhabhaga vaanaatreyH|| -- aba hama tiSaNIya (tIna.eSaNAvAle) adhyAyakI vyAkhyA. karatehaiM, esA. Atreya bhagavAna khnelge|.. . . . . . . . . . . Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (114) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| eSaNAoMkA nirdesh| ihakhalupurupeNAnupahatasattvabuddhipaurupaparAkrameNahitamihacAmunizcalokesamanupazyatAtitraeSaNAHparyeSTavyAbhavanti // isa saMsAra mana, buddhi, puruSArtha aura parAkramavAle puruSako isa loka aura paralokake sukhakI icchA karatehue tIna prakArakI eSaNA arthAt cAhanAeM prApta karanI yogya haiM // 1 // ___ eSaNAoMkA varNana / tdythaa| prANapaNAdhanapaNAparalokaipaNetiAsAntukhalveSaNAnAMprANaiSaNAMtAvatpUrvataramApadyetakasmAtprANaparityAgauhisarvatyAgaH tasyAnupAlanasvasthasyasvasthavRttirAturasyavikAraprazamane'pramAdastadubhayametaduktaMvakSyateca / tadyathoktamanuvartamAnaH prANAnupAlanAdIrghamAyuravApnotIti / prathamaiSaNAvyAkhyAtA / bhavati // 2 // vaha tIna epaNA yaha haiM / 1 prANaSaNA, 2 dhanaiSaNA, 3 paralokaiSaNA, ina tIna / epaNAAma prANapaNA arthAt prANarakSAmaM yatnavAn honA sabase prathama kahA~ha kyoMki prANAMke parityAga hone para hI saba vastuoMkA parityAga hojAtAhai / isIse Arogya puruSako apanI ArogyatA ( tandurustI) kI sAvadhAnIse rakSA karanA atyA vasyaka hai aura rogayuktako sarvathA rogako zAMta karanekA upAya karanA cAhiye / yaha bAta kaha bhI cukeM aura Ageko bhI kahatehaiM ki jaise svAsthyarakSAke liye pahale kAyana karacuraha yA kathana kiye jAyaMge unake anusAra vartAva karate hue prANAkA pAlana karanese dIyoyu hotAha / yaha prathama eSaNAkA kathana kiyA gayA // 2 // dhanakI essnnaa| athadvitIyAMdhanaipaNAmApadyate / prANebhyohyanantaraMdhanamevapayyevyaMbhavati / nayataHpApAtpApIyo'stiyadanupakaraNasyadIrghamAyaHtasmAdapakaraNAnipayyaTuMyatetatatropakaraNopAyAnanuvyAkhyAsyAmaH // 3 // sapa garI dhaneSaNA aryAt dhanamAptike liye yala karanekA phayana karate kyoMki mANasAne anaMtA dhanakI yAvazyakatA hotadiisa pApase baDhakara saMsAramaM koI bhI Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 11. ( 115 ) duHkhadAyaka pApa nahIM ki Ayu to dIrgha hoya parantu dhana pAsa na hoya / isaliye jIvanakA parama upakaraNa ArogyatAkSe anantara dhana hotA hai so usa dhanake prApta karaneke liye yatnavAn rahanA cAhiye aba usa dhanaprAptike yatnoMko kathana karate haiM // 3 // . dhanaprApti ke upAya | tadyathA / kRSipAzupAlpavANijyarAjopasevAdIni / yAnicAnyAnyapi satAmavigarhitAni karmANi vRttipuSTikarANividyAttAnyArabhetakartum / tathAkurvan dIrghajIvitamanuvasataH puruSo bhavatIti / dvitIyAdhanaiSaNAvyAkhyAtAbhavati // 4 // [ jaise khetI karanA, pazuoM ko pAlanA, vANijya ( vyApAra Adi) karanA, rAjasevA arthAt naukarI Adi karanA, tathA aura bhI aise 2 dhanamApti ke upAya " jinake karane se zreSTha puruSoMmeM niMdA aura apayaza na hoya" aura dhana tathA jIvanakI vRddhi hoya vaise yatnoM ko kare / aisA karanese manuSya zreSThatApUrvaka dIrghajIvanakA Ananda prApta karasakatA hai / yaha dUsarI dhanakI eSaNAkA kathana kiyAgayAhai // 4 // paralokakI eSaNAmeM vivAda / athatRtIyAM paralokaiSaNAmApadyetasaMzayazcAtrakathaM bhaviSyAmaitazyutAnavetikutaH punaH saMzayaitiucyate santio ke pratyakSaparAH parokSatvAt punarbhavasyanAstikyamAzritAH santicAgamapratyayAdeva punarbhavamicchantizrutibhedAcca / "mAtaraMrAMpitaraJcaikemanyantejanmakAraNam / svabhAvaparanirmANaM yadRcchAJcApare janAH // " ityataH saMzayaH / kiMnukhalvastipunarbhavAnaveti / tatrabuddhimAnnAstikyabuddhijahyAtvacikitsAJcAkasmAt pratyakSahyalpamanalpamapratyakSamastiyadAgamAnumAnayuktibhirupalabhyate / yairevatAvapratyakSamupalabhyatetAnyevasanticApratyakSANi // 5 // dvindriyaiH 'aba isake uparAMta tIsarI paraloka eSaNAko kahate haiM / so yahAM yaha saMzaya hotA hai ki isa lokase patita honepara arthAta yaha zarIra chor3ane para hama phira kahIM pragaTa hoMge yA nahIM, athavA zarIratyAga ke anantara hama kisI rUpameM raheMge yA zarIrAMda meM hI Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 116 carakasaMhitA - bhA0 TI0 / sabakA aMta hai / yaha saMdeha kaise huA usako kahate haiM ( // 1 // ) kucha laoNga pratyakSavAdI haiM vaha kahate haiM ki hamako koI paralokako jAtA yA paralokase Akara janmaletA dikhAI nahIM detA isaliye punarjanma yA paralokako hama nahIM mAnate jo iMdri yadvArA pratyakSa hai usIko hama mAnate haiM apratyakSa nahIM / isa prakAra nAstikatAko grahaNa karate haiM ( // 2 // ) dUsare ( Astikaloga ) anumAnase tathA AptavAkyase aura zrutivAkyase punarjanma siddha hai aisA mAnate haiM ( // 3 // ) tIsare janmakA kAraNa mAtA pitA hI hote haiM sadAse aisA hI calA AyA hai inase sivAya aura koI kAraNa nahIM ( // 4 // ) cauthe svabhAvako hI mAnate haiM, arthAt jIva apane Apa hI janma letA hai anya kAraNa nahIM ( // 5 // ) pAMcaveM kahate haiM ki koI isa saMsA: ant racanevAlA hai vahI isa jIvako utpanna karatA hai ( // 6 // ) chaThe kahate haiM yaha vizva meM eka aisI zakti hai jisase manuSyAdi utpanna hote haiM aura isako racanevAlA koI nahIM / isaliye saMzaya hotA hai ki punarbhava ( punarjanma ) hotA hai yA nahIM / aba samAdhAna karate haiM ki dhRSTatAse nAstika hI banajAnA aura yukti pramANa ityAdika na mAnanA isakA to kucha yatna hI nahIM / yadi tuma kaho punarjanma pratyakSa nahIM arthAt dIkhatA nahIM; so saMsAra meM pratyakSa bahuta kama hai aura apratyakSa bahuta hai arthAt aisI bahuta vastueM haiM jo pratyakSa to nahIM parantu Aptopadeza, anumAna, yukti inase spaSTa pratIta hotI haiN| aura dekhiye to sahI jina iMdriyoMdvArA hamako pratyakSakI upalabdhi hotI hai vaha iMdriyeM hI apratyakSa haiM to pratyakSa na honese kyA iMdriyoMkA abhAva mAnoge ? ( kabhI nahIM ) // 5 // pratyakSa vAdhaka / satAJca rUpANAmatisannikarSAdativiprakarSAdAvaraNAt karaNadaubalyAnmano'navasthAnAtsamAnAbhihArAdAbhibhavAdatisaukSmyAcapratyakSAnupalabdhiH / tasmAdaparIkSitametaducyatepratyakSamevAstinAnyadastItizrutayazcaitAnakAraNaMyuktivirodhAt // 6 // aurabhI dekhiye aneka prakArase rUpavAlI vastuke vidyamAna rahate bhI pratyakSa nahIM hotA / jaise ati samIpa honese arthAt netrameM jo aMjana yA anya koI padArtha netrase chuA denese dikhAI nahIM paDatA aisehI bahuta dUra honese bhI pratyakSa nahIM hotA / evaM bIca meM koI bhIta Adi honese, iMdriyakI durbalatAse athavA manakI caJcalatAse arthAt manake saMyoga ke binA bhI iMdriyase pratyakSa hone yogya vastu-: kA pratyakSa nahIM hotA / aise hI samAna vastuoM meM milajAnese arthAt eka cAvala *" Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 11. (117) uThAkara phira cAvaloMke baDe DherameM milAdo to phira vaha pratyakSa nahIM hotA! eka vastu dUsarese baDhanAya tababhI pratyakSa nahIM hotA jaise sUrya ke prakAzase tArAgaNa rahate hue bhI dikhAI nahIM dete aura atyaMta sUkSma honese ( jaise paramANu ) bhI pratyakSa nahIM hotA isaliye yaha kahadenA ki jo hamArI iMdriyoMse pratyakSa hai vaha hI hai aura kucha nahIM yaha kahanA aprAmANika cakavAda hai zrutivAkyase tathA yuktise bhI punarjanmake na hone meM koI haitu nahIM arthAt punarjanma yukti aura zAstrase siddha hai // 6 // (yaha pratyakSavAdiyoMkA khaMDana ho cukaa)| janmakAraNapara vivAda / AtmAmAtuHpiturvAya soptyydisnycret| dvividhaMsaJcaredAtmA sarvovAvayavenavA // 7 // sarvazcetsaJcarenmAtuHpiturvAmaraNaM bhavet / nirantaranAvayavaHkazcitsUkSmasyacAtmanaH // 8 // buddhirmanazcanirNIteyathaivAtmAtathaivate / yeSAJcaiSAmatisteSAMyo sticaturvidhA // 9 // . ava yadi kaho ki mAtA aura pitAkA AtmA hI putra rUpase paidA hotAhai yA mAtA athavA pitAke AtmAse putrakA AtmA utpanna hotAhai to yaha bhI nahIM hosktaa| kyoMki mAtA yA pitAkA AtmA do prakArase apatyarUpameM AsakatA hai yA to saMpUrNa rUpase, athavA aMzavibhAga arthAt hissese yAda kaho ki saMpUrNa AtmA hI apatya (.saMtAna ) rUpase saMcAra karatAhai to mAtA yA pitAkA saMpUrNa AtmA putra meM Anese mAtA yA pitAkA mRtyu hojAnA cAhiye / yadi kaho AtmAkA koI bhAga saMtAnarUpase paidA hotAhai to yaha bhI nahIM hosakatA / kyoMki sUkSma AtmAke vibhAga nahIM hosakate / isaliye yaha kahanA ki karmAdhIna punarjanma nahIM hotA mAtA pitAsehI AtmAkI utpatti hotIhai-vRthA hai / yadi kaho ki mAtA pitA kI buddhi, aura mana saMtAna rUpase paidA hotehaiM, yaha kahanA bhI ThIka nahIM, kyoMki buddhi,mana bhI AtmAke samAna sUkSma haiM aura unake bhI vibhAga nahIM hosakate dUsare yaha bhI bAta hai jo mAtA pitAse hI saMtAnakI utpatti mAnoge to unake matameM svedaja, aMDaja, jarAyuja, udbhijja, yaha cAra prakArakI yoni nahIM hosakatI kyoMki batAo svedase utpanna honevAloMke aura jamInakI pAnIyukta bhAphase paidAhonevAloM ke mAtA pitA kauna haiM arthAt koI nahIM // 7 // 8 // 9 // . ... 1 indriya aura arthaka sannikarSase vyabhicAra rahita nizcayAtmaka jJAnako pratyakSa kahatehaiM / - - Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0 1 svabhAvavAdiyoM ke matakA khaNDana / vidyAtsvAbhAvikaMSaNNAMdhAtUnAM yatsvalakSaNam / 'saMyoge caviyogeca teSAM karmaiva kAraNam // 10 // yadi kaho ki yaha svAbhAvika dharma hai ki pRthvI, jala, teja, vAyu, AkAza aura AtmA inake saMyoga honese utpatti aura viyoga honese nAza hojAtA hai to batalAiye ina sabake saMyoga aura viyoga hone meM kAraNa kauna hai yadi kaho pUrva janmakA karma kAraNa hai to punarjanma siddha hogayA / nahIM to saMyoga viyogameM koI hetu nahIM dIkhatA // 10 // (218) paranirmANavAdiyoM kA khaNDana / anAdezcetanAdhAtAneMSyateparanirmitiH / . paraAtmAsace ddheturiSTo'stuparinirmitiH // 11 // aura anAdi caitanya AtmA koI banA bhI nahIM sakatA kyoMki jo vastu banAIM jAtI haiM vaha jisa dina banI vaha dina usakI AdikA hai isaliye jo anAdi hai usako koI banA nahIM sakatA / yadi kaho paramAtmA isakA banAnevAlA hai to isameM koI Apatti nahIM; kyoMkei paramAtmAko karttA mAnanemeM AstikatAmeM koI hAni nahIM // 11 // yahacchAvAdiyoM kA viSaya / naparIkSA napArIkSyaMnakartAkAraNaMnaca / nadevAnarSayaH siddhAH karmakarmaphalaMnaca // 12 // nAstikasyAstinaicAmAyacchopahatAtmanaH / pAtakebhyaH paraJcaitatpAtakanAstikagrahaH // 13 // tasmAnmati'ivimucyetAmamArgaprasRtAMbudhaH / sata buddhipradIpena pazyetsarvayathAtatham // 14 // iti // yadi kaho pramANase koI parIkSA nahIM aura na parIkSAkA koI viSaya haiM / naM koI kartA hai| na kAraNa hai| na Rssihai| na devatA hai| na siddha hai| na kucha karma hai| na karmakA phala hotA hai / na aura kucha haiM / na AtmA hai / maraNa janma bhI aise hI hai isakAbhI koI kAraNa nahIM / aise aMTasaMTa bakanevAleke samIpa jAnA bhI pApoMse baDhakara mahApApa hai / kyoMki isa mUrkha niMdaka nAstika ko kisI prakAra mAnanA to hai hI nahIM, isase bAta karanA bhI mUrkhatA hai // 12 // 13 // isaliye dhRSTatA aura kumA Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 11. (119) gaMgAmI kubuddhiko tyAgakara zreSThabuddhirUpa dIpakase jaisA jo kucha yathArtha (ThIka 2) hA usakI parIkSA kare arthAt dekhaleve // 14 // satasatakI priikssaa| dvividhamevakhalusarvasaccAsaccatasyacaturvidhAparIkSA / AptopadezaH pratyakSamanumAnayuktizcati // 15 // . saMpUrNa jagatmeM bhalA aura buga yaha do bheda haiM / sat satyako kahatehaiM aura asat jhUThako khtehaiN| ina sat aura asatke jAnaneke liye cAra prakArakI parIkSA hai arthAt cAra pramANoM dvArA yAvanmAtrakA sat aura asada nirNaya hosakatA hai| vaha cAra parIkSA (pramANa) yaha haiM / 1 AptopadezaM, 2 pratyakSa, 3 anumAna aura 4 yukti // 15 // Apta tathA unakA updesh| AptAstAvat / rajastamobhyAMnirmuktAstapojJAnabalenaye / yeSAMtrikAlamamalaM jJAnamavyAhataMsadA // 16 // AtA:ziSTavibuddhAsteteSAMvAkyamasaMzayam / satyaMvakSyantitekasmAdasatyaM niirjstmaaH||17|| aba pahale Aptake lakSaNa kahatehaiM / jina mahAtmAoMkA rajoguNa aura tamoguNa tapa tathA jJAnake valase naSTa hogayauhai aura jo bhUta, bhaviSyat, vartamAna ke jAnane vAle haiM tathA jinakA nirmala jJAna kabhI naSTa nahIM hotA una mahAtmAoMko Apta ziSTa aura jJAnI kahatehaiM inake vAkya niHsaMdeha satya hotehaiM kyoMki, raja tamase nirmukta honeke kAraNa yaha asatya bolatehI nahIM isaliye inake vAkya (Aptopa deza) niHsandeha satya mAnanIya haiM // 16 // 17 // pratyakSakA lakSaNa / / Atmendriyamano'rthAnAMsAnnikarSA pravartate / vyaktAtadAtveyAbuddhiHpratyakSaMsAnirucyate // 18 // AtmA, iMdriya, mana aura iMdriyakA viSaya ina savakA sanikarSa honese jo nizcayAtmaka jJAna hotAhai usako pratyakSa kahate haiM // 18 // " anumAnakA lakSaNa! . pratyakSapUrvatrividhaMtrikAlaJcAnumIyate / vahninigUDhodhUmenamai- ' "thunagarbhadarzanAt // 19 // evaMvyavasyantyatItaMbojAtphalamanAgatam / dRSTAvIjAtphalaM jaatmihaivsdRshNbudhaaH||20|| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA-bhA0 ttii0| ... : pratyakSapUrvaka tIna prakArakA anumAna hotAhai / kArya liGgAnumAna,kAraNa liGgAnumAna, kAryakAraNa liGgAnumAna; athavA yoM kahiye pUrvavat, zeSavat, sAmAnyatosRSTa, yaha tInaprakArakA anumAna atIta,. anAgata, vartamAna, ina tIna kAloMke jJAnakA bodhaka hotAhai / jaise dhUmake darzanase agnikA bodha hojAnA yaha vartamAna kAlika anumAna hai / garbhavatIko dekhakara yaha bodha honA isane pahale maithuna kiyA? yaha atItakAliMka anumAna hai|biijoNko dekhakara yaha bodha honA ki inase aise phala hoMge yaha bhAvaSyatkAlika anumAna hai athavA yoM kahiye ina bIjoMse aise phala hoMge aura aise phaloMse hI yaha bIja hue isako kAryakAraNAnumAna kahate haiM // 19 // 20 // ... yuktikA lakSaNa / . .. jalakarSaNabIja saMyogAcchasyasaMbhavaH / yuktiHSadhAtusaMyogAgarbhANAMsambhavastathA // 21 // mathyamanthanamanthAnasaMyogAdagnisambhavaH / yuktiyuktaactusspaadsmpyaadhinibrhnnii| // 22 // buddhiHpazyatiyAbhAvAnbahukAraNayogajAn / yukti... strikAlAsAjJeyAtrivarga:sAdhyateyayA // 23 // yuktike lakSaNa jaise-jala, kheta, bIja, Rtu, ina cAroMke yogase zasya (annakI khetI) utpanna hotIhai / aise hI pRthvI, jala, teja, vAyu, AkAza, aura AtmAke yogase garbha utpanna hotAhai / aura jaise maMtha aura maMthana (yajJameM ghisakara agni paidA karanekI donoM lakaDiyoMko maMtha aura maMthana. kahatehaiM ) tathA maMthanakartA, inake saMyogase agnikI utpatti hotIhai isI prakAra catuSpAdasampanna cikitsAse vyAdhi bhI naSTa hojAtIhai / isaprakAra jo buddhi aneka kAraNoMse paidAhue aneka bhAvoMko dekhane meM samartha hotIhai usIko yukti kahatehaiM yaha yukti bhUta, bhaviSyaMta, vartamAna, ina tIna kAloMmeM hI vyApaka honevAlI hai| isIke dvArA dharma artha kAma kI sidi hotI hai // 21 // 22 // 23 // . - essaapriikssaanaastynyaayyaasrvpriikssyte| .......... parIkSyaMsadasaccaivatayAcAstipunarbhavaH // 24 // sampUrNa sat aura asatke jAnane ke liye yaha cAra prakArakI parIkSA hai arthAta yaha cAra pramANa haiM / ina cAroMse adhika parIkSA arthAt pA~cavAM koI pramANa nahIM yadyapi. koI2 arthApatti anupalabdhi Adi anya pramANabhI,mAnatehaiM paraMtu anumAna aura yuktike aMtargata arthApatti Adike AjAnese ina cAroMse anya pramANa kalpanA hotI hai lAma hI vyApaka hote haiM yaha yukti bhae aneka bhA Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 11. 1 121) karanA vRthA hai / ina cAra parIkSAosa hI sabhIkA parIkSaNa hojAtAhai / ina cAra parIkSAoM dvArA hI sat, asat aura punarbhava jAnAjAtA hai // 24 // . *. . bhAtAgamakA lakSaNa, phl| * tatrAptIgamastAvavedoyazcAnyo'pikazcidvedArthAdaviparItaHparI kSakaiHpraNItaH / ziSTAnumatolokAnugrahapravRttaHzAstravAdaH .. scaaptaagmH| AptAgamAdupalabhyate dAnatapoyajJasatyAhiMsA- . brahmacaryANyabhyudayaniHzreyaskarANIti / nacAnativRttasattvadoSANAmadoSairapunarbhavodharmyadvAreSupadizyate // 2 // . sabase baDhakara pramANika veda hai aura bhI jo vedake Azayase viruddha na hoM aise vAkya tathA AptaRSiyoMke racehue zAstra evaM zreSTha puruSoMke mAnehue aura lokaparaMparAse pracalita zAstroMke vAkya vedase aviruddha AptAgama kahejAtehaiM / ina AtA gama (prAmANika vAkya ) dvArA-dAna, tapa, yajJa, satya, ahiMsA, aura brahmacarya -- inakI prApti hotIhai isIse isa loka aura paralokameM sukhakI prApti hotIhai . AptoMkA upadeza hai ki jabataka rajoguNa auraH tamoguNa dUra hokara manakI zuddhi nahIM hotI taba taka mokSakI prApti nahIM hosakatI // 25 // . dharmadvArAvahitaizcavyapagatabhayarAgadveSalobhamohamAnairbrahmaparairAptaiH / * karmavidbhiranupahatasattvabuddhipracAraiHpUrvaiHpUrvatarairmaharSibhirdivya- .. * cakSubhidRSTopadiSTapunarbhavaitivyavasyedevaM pratyakSamapicopala kyate // 26 // jo dharmameM rata haiM aura jinake bhaya,rAga,deSa,lobha,moha, mAna, yaha samUla nAzakoM prApta hocukehaiM tathA brahmake jAnanevAle, Apta, karmake jAnanevAle, aura jinake mana, buddhi nizcala haiM tathA jo sadaiva jJAnayukta haiM una pahale honevAle prAcAnatama maha; piyoMne jJAnake netroMdvArA punarjanmako dekhakara use. siddha kiyA hai aura pratyakSameM bhI punarjanmakI upalabdhi hotIhai // 26 // .. . punarjanmameM anumaan| . . .. mAtApitrovisadRzAnyapatyAnitulyasambhavAnAMvarNasvarAkRti- . .. sattvabuddhibhAgyavizeSAH pravarAvarakuMlajanmadAsyaizvaryasukhA- sukhamAyuH / AyuSovaiSamyamihakRtasyAvAtirazikSitAnAJcaru Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 122 ) carakasaMhitA kumA0 TI0 ditastanapAna hAsatrAsAdInAJca pravRttilakSaNotpattiH karmasAmAnye phalavizeSomedhAkvacitkvacitkarmaNyamedhAjAtismaraNami 7 hAgamanamitazcyutAnAJcabhUtAnAM samadarzanepriyApriyatvamataevAnumIyate / yat svakRtamaparihAryamavinAzipaurvadehika devasaMjJakamAnubandhikakarmmatasyaitatphalamitazcAnyadbhaviSyatItiphalAddIjamanumIyate / phalaJca vIjAt // 27 // aura yaha dekhane meM bhI AtA hai ki saMtAnake zarIrAvayava mAtA pitAke samAna nahIM hote / aura ekahI mAtA pitAse paidA hue putroM ke bhI varNa, svara, AkRti, sattva, buddhi, aura bhAgya meM bheda ( pharaka ) hotA hai arthAt sava ekase nahIM hote| aise hI kula janma, dAsya, aizvarya, inameM bhI baDAI choTAI tathA kisIkI sukhAyu aura kisIkI duHkhAya vyatIta hotI dikhAI detI hai| isI prakAra AyumeM nyUnatA adhikatA, aura isa janma meM kiye hue bahutase karmoM kA phala isI janmameM na honA, vinA hI kisIse sIkhe janmalete hI baccekA ronA, stanapAna karanA, ha~sanA, duHkhita honA, inase bhI punarjanma siddha hai / aise hI bAlakake janmase zubha tathA azubha lakSaNoMse karma tulya hote hue bhI phalameM bheda honese, ekakAmake karanemeM buddhibheda honese aura isa lokase marakara phira isI lokameM Akara janma liyA hai aisA bahuta manuSyoMko smaraNa hojA: tA hai isase tathA ekahI vastumeM ekakA prema dUsarekA virodha dekhane meM AtA hai, aise 2 hetuse spaSTa pratIta hotA hai ki jo 2 jisa 2 ne pUrvajanmameM kiyA hai vaha kisIse miTAyA nahIM jAtA vaha avinAzI hai, usI karmako lokame daiva usIko anuvandhI karma (purArabdha ) kahate haiM jisakA phala isa janmameM bhoganA paDatA hai / aise hI isa janmake kikarmake phalako Ageko honevAle janma meM bhoganA paDegA / jaise phalase bIja aura vIjase phala hotA haiM, aise hI karmAdhIna janma hotA jAtA hai // 27 // yuktise punarjanmakI siddhi / yuktizcaiSASaDdhAtusamudayAdgarbhajanmakartRkaraNasaMyogAtkriyAkRtasyakarmaNaHphalaMnAkRtasyanAM kurotpattirabIjAt / karmasadRzaM phalaMnAnyasmAddIjAdanyasyAtpattiritiyuktiH // 28 // 1 pUrvA'bhyaratasmRtyanubandhAjjAtasya harSebhayazokasaMpratipatteH ) nyA0 bhA0 / jAtaH khaMlvayaM kumArako'smiJjanmanyagrahIteSu harSa bhayazokahetupu harpabhayazokAn pratipadyate liMgAnumeyAn te ca smRtyanubandhAdutpadyante nAnyathA / smRtyanubandhaca pUrvAbhyAsaMmantareNa na bhavati pUrvAbhyAsazca pUrvajanmani sati nAnyathA / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 : 11. ( 126 1 aura yaha yukti se bhI siddha hai ki pAMca mahAbhUta aura chaThI AtmA ina chahoM keM saMvandhase hI garbhakI utpatti hotI hai aura garbhameM Akara janma lenemeM AtmA ke pUrvajanmakA saMbaMdha hai kyoMki kartA aura kAraNa ke saMyoga hone para hI kriyAkA AraMbha hotA hai | kiye hue karmakA ho phala hotA hai vinA kiyekA nahIM hotA / jaise vinA bIjake aMkurakI utpatti nahIM hosakatI / jaisA koI karma karatA hai usI prakArakA phala bhoganA paDatA hai / jaise jabake bIjase javakI utpatti sarSapase sarSapakI utpatti hotI hai anya bIjase anyakI utpatti nahIM hotI aise hI jaisA karma hotA hai usakA vaisAhI phala hotA hai / yaha yukti hai // 28 // evaMpramANaizcaturbhirupadiSTaiHpunarbhavodharmmadvAreSvanuvidhIyate // 29 // isa prakAra cAroM pramANoMse punarjanma spaSTa siddha hai ina cAra pramANoMdvArA punarjanma meM AstikatA honese manuSya dharmaparAyaNa hosakatA hai jina kAryoMke karanese manuSyakA paraloka acchA ho sakatA hai una dharmakAyA~ko kathana karate haiM // 29 // paralokaiSaNAmeM karttavya karma / tadyathAguruzuzrUSAyAmadhyayanetratacaryyAyAMdArakriyAyAmapatyo tpAdanebhRtyabharaNe'tithipUjAyAM dAnenAbhidhyAyAMtapasyanasUyA - yAMdehavAGmanasekarmmaNyaviSThedehendriyamano'rtha buddhyAtmaparIkSAyAMmanaH samAdhAviti / yAnicAnyAnyapyevaMvidhAnikarmmANisatAmavigarhitAni svargyANivRtti puSTikarANividyAttAnyArakartum / tathA kurvannihacaivayazolabhate pretyacasvargamiti / tRtIyA paralokaiSaNAvyAkhyAtAbhavati // 30 // vaha paralokako uttama banAnevAle karma isa prakAra haiM guruzuzrUSA, adhyayana, aura vrata karanA zAstrokta rItile vivAhakara dharmase santAna paidA karanA, bhRtyoMkApAlana, atithipUjana, aura dAna karanA, parAMye dravyameM lobha na karanA, tapa, karanA, anasUyA (kisIkI nindA na karanA ), zarIra, mana, vANIse, koI azubha kAma na karanA, Alasya na karanA, aura deha iMdriya, manake viSaya, buddhi, aura AtmA inakI. parIkSA meM viSayoMse manako rokanameM tatpara rahanA / tathA aura bhI jo 2 isaprakArake satkArya svargadAyaka hoM aura jo zreSThapuruSoMse AnaMdita kArya jIvikAkI vRddhi karanevAle samajhe unako bhI kiyA kre| aisA karanese isa lokameM yazakI prApti aura paralokameM svargakI prApti hotI hai| yaha tIsarI paraloka eSaNA kahI gaI hai // 30 // Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM. 124) carakasaMhitA--bhA0 ttii0| ....... . . . . . . : upastambhAdi trik| / . . .. athakhalutrayaupastambhAH, trividhavalam, traNyiAyatanAni, , yorogAH, trayorogamArgAH; trividhAbhiSajaH, trividhamauSadha-.... - miti // 31 // . -- yahAM-tIna upastaMbha arthAt khambhe haiM / tIna prakArakA. vala hai tIna Ayatana haiM tIna roga haiM / tIna rogamArga haiN| tIna prakArake vaidya haiN| tIna prakArako auSadhi haiM // 31 // upastaMbhoMkA vrnnn| . trayaupastambhAityAhAraHsvapnobrahmacaryamitiebhistribhiryuktiyuktairupastabdhamupastambhaiHzarIraMbalavarNopacayopacitamanuvarta- . te yAvadAyuSaHsaMskArAt // 32 // (3 upastaMbha ) AhAra, nidrA, brahmacarya, yaha tIna zarIrake upastaMbha-khambha haiN| ina tInoM yuktiyukta staMbhoMke ThIka sevanase zarIrameM bala aura varNakI vRddhi / hotI rahegI aura AyukI vRddhi hogii| isI prakAra inake anucita vyavahArase AyukI hAni karanevAle roga hote haiM unakA isI adhyAyameM kathana kreNge.|| 32 // tInaprakArakA vl| saMskAramahitamanupasevamAnasya yaihaivopadekSyate / trividhabalamitisahajakAlajayuktikRtaJcasahajaMyaccharIrasattvayoHzAkatam / kAlakRtamRtuvibhAgajaMvayaHkRtaJca / yuktikRtaMpunastadA hAraceSTAyogajam // 33 .... " (3 prakArakA bala) sahajabala, kAlakRtabala, yuktikRtabala, yaha tIna prakArakA bala hotaahai| inameM zarIra aura manakA jo svAbhAvika bala hai usako sahajabala . khtehaiN| aura RtuvizeSa yA avasthAjanya jo bala haiM usako kAlakRtavala kahatehaiM / evaM AhAra, kasarata, athavA kisI auSadha Adi yoga yA abhyAsase prApta kiye hue balako yuktikRta bala kahatehaiM // 33 // ... ... tIna AyatanoMkA varNana / ... ' trINyAyatanAnItiarthAnAMkarmaNaH kAlasyacAtiyogAyogA.bhiyogAH / tatrAtiprabhAktAMdRzyAnAmatimAtraMdarzanamatiyogaH Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 11. .. ( 125 ) sarvazo'darzanamayogaH / atisUkSmAtiviprakRSTaraudra bhairavAdbhutadviSTabIbhatsavikRtAdirUpadarzanaM mithyAyogaH // 34 // (3 Ayatana) iMdriyArtha, karma, kAla, ina tInoMkA atiyoga, ayoga,. - mithyAyoga, tIna prakArake Ayatana arthAt rogoM ke paidA karanevAle kAraNa kahe jAte haiM / unameM atyaMta kAMtivAle padArthako bahuta gaurase adhika dera dekhanA yaha. atiyoga hai / aura ekadama savataraha se dekhanA baMda karadenA. ayoga kahAtA hai / isI prakAra bahuta bArIka, atyaMta samIpa, tathA bahuta dUra, atibhayaMkara, adbhuta, burA laga.. nevAlA, jisake dekhanese glAni ho, tathA vikRta Adi vastuoM ke dekhaneko mithyAyoga kahate haiM (yaha darzaneMndriyakA atiyoga, ayoga, mithyAyoga huA // 34 // zabdAtiyogAdikA varNana / tathAtimAtrastanitopahatakuSTAdInAM zabdAnAmatimAtrazravaNamatiyogaH / sarvazo'zravaNamayogaH / puruSeSTavinAzopaghAtapradharSaNabhISaNAdizabdazravaNaMmithyAyogaH // 35 // isI prakAra, vajrapAtake zabdako sunanA, nagAre AdikA athavA kisI vastupara anyavastuke lagane ke tIkSNa zabdakA sunanA, atyaMta tIkSNa anukroza Adi zabdakA sunanA athavA kisI zabdakA bahuta dera taka sunanA zravaNendriyakA atiyoga hotA hai kucha bhI na sunanA ayoga kahAtA hai / aise hI - kaThoravAkya, pyArI vastukA nAza. vajraghAta, romAMcakAraka zabda, bhayakAraka zabda, aise 2 zabda sunaneko zravaNeMdriyakA mithyAyoga kahA jAtA hai / yaha zravaNakA atiyoga, ayoga, mithyAyoga huA // 35 // gandhAtiyo gAdivarNana | tathAtitIkSNAgrAbhiSyandinagandhAnAmatimAtraMprANamatiyogaH sarvazo'prANamayogaH / pUtirdviSTAmedhyaklinna viSapavanakuNapagandhAdighrANaMmithyAyogaH // 36 // atitIkSNa atiuMgra, aura abhiSyaMdi Adi gandha atyaMta sUdhanA atiyoga kahA jAtA hai / kucha bhI na sUghanA ayoga aura durgaMdhita, dveSayukta gaMdhavAlA, apavitra: bhIgA huA viSayukta pavana, murdekI gaMdha, inake sUMghaneko mithyAyoga kahate haiM / yaha prANakA - atiyoga, ayoga, mithyAyoga huA // 36 // rasAtiyogAdikA varNana / tathArasAnAmatyAdAnamatiyogaH / anAdAnamayogaH / mithyA-: yogorAziva jyeSvAhAravidhivizeSAyataneSUpAdekSyate // 37 // , Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 126 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 1 9 isake adhika sevana karaneko atiyoga, kucha bhI na khAneko ayoga, aura AhArake mithyAsevanako mithyAyoga kahate haiM / mithyAyogako aparimita bhojanake varNanameM vizeSarUpase kaheMge // 37 // sparzAtiyogAdikA varNana / tathAtizItoSNAnAM spRzyAnAMsnAnAbhyaGgAtsAdanAdInAJcAtyupasevanamatiyogaH / sarvazo'nupasevanamayogaH / vipamasthAnAbhighAtAzucibhUtasaMsparzAdayazcetimithyAyogaH // 38 // atyaMta zItala aura atiuSNa jalase dera taka snAna karanA, mAliza, udvartana AdikA atisevana atiyoga kahAtA hai / ekadama kisI sparzakAraka vastukA sevana na karanA ayoga hai / aise hI viSamasthAnameM phiranA, baiThanA, sonA, coTa laganA * tathA apavitra vastuke sparzaAdiko mithyAyoga kahate haiM / yaha sparzake atiyo-gAdi hue // 38 // sparzanendriyako sarvavyApakatA / tatraikaMsparzanendriyamindriyANAmindriyavyApakaMtata: samavAyi spazanavyA tervyApakamapicacetastasmAtsarvendriyANAMvyApakaH sparzakRtoyobhAvavizeSaH so'yamanupazayAtpaJcavidhastrividhavikalpobhavatyasAtmyendriyArthasaMyogaH / sAtmyArthIdyupaza yArthaH // 39 // taba iMdriyAmaM eka sparzaneMdriya hI netra, karNa, rasana, AdimaM vyApaka hai kyoMki rAva iMdriyAMma spazadriya vidyamAna hai / aura saba iMdriyaM apane viSaya meM saMyoga sparza dvArA hI kriyA karasakatI hai (jaise zabda ke paramANu, jaba karNendriyase sparza karateha taba karNendriya zabdako jAna sakatI hai aise hI sabameM jAno) indriya aura indriyake viSayake sparzama mana vyApaka hai / isaliye sparza honevAlI vAyu (sparzazakti) sabama pradhAna hai| so sparzajanya bhAva pAMca iMdriyami vyApaka honese pAMca prakArakA hotA hai| vaha pAMca prakArakA iMdriya aura viSayakA saMyoga atiyoga, ayoga, mithyAyoga, ina tIna prakArakA hai aura yaha tInaprakArakA yoga asAtmya arthAt AtmAkaM matikUla hotA hai, aura yayocita saMyoga AtmAke anukUla hotAhe // 39 // karmakRta AyatanakA varNana / karmmavAGmanaH zarIrapravRttiH / tatravAGmanaHzarIrAtipravRttiratiyogaH sarvazo'pravRttiraye gaH // 40 // Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sUtrasthAna-0.11. .. (.127) vANI, mana, aura zarIrakI pravRttiko karma kahatehaiM / mana, vANI, zarIra, inakI __ atyaMta pravRttiko atiyoga kahatehaiM aura sarvathA apravRttiko ayoga kahate haiM // 40 // vANIke mithyAyogakA varNana / sUcakAnRtAkAlakalahApriyAbaddhAnupacAraparuSa vacanAdivAmithyAyogaH // 41 // inameM-niMdA karanA, jhUThA bolanA, vinAsamaya kahanA, kalaha karanA, apriya bolanA, aMTa saMTa bakanA, asaMgata azraddheya vAkya kahanA aura dukhadAI vAkya kahanA vANIkA mithyAyoga hai // 41 / / _mAnasa mithyaayog| ' bhayazokakrodhalobhamohamAneyAmithyAdarzanAdirmAnasomithyA'. yogaH // 42 // bhaya, zoka, krodha, lobha, moha, abhimAna, IrSyA, mithyAdarzana(kuchakA kucha mAnalenA.) Adi manakA mithyAyoga hai // 42 // - zArIrika mithyaayog| vegdhaarnnodiirnnvissmskhlnptnaanggprnnidhaanaanggprduussnnprhaarmrdnpraannoprodhsNkleshnaadiHshaariiromithyaayogH||43|| malamUtrAdikoMke vegako rokanA,evaM binA vega tyAganA viSamatAse vaiThanA sonA Adi, giranA, phisalanA, aMgoMko dUSita karanA, zarIrameM coTa Adi lagAnA, zarIrako behisAba malanA,behisAba zvAsakA rokanA aura zarIrako pIDA denaa| yaha zarIrakA mithyAyoga hai // 43 // - . karmake mithyAbhogakA saMkSipta varNana / ...saMgraheNacAtiyogAyogavarjakarmavAGmanaHzarIrajamahitamanupadiSTaMyattacca mithyAyogavidyAditi / trividhavikalpaMtrividhamevakarmaprajJAparAdha itivyavasyet // 44 // .. . yaha saMkSepase kahAgayAhai inase anya, aura bhI atiyoga aura ayogase bhinna jo vANI, mana, zarIra, inake ahita karma haiM unako bhI mithyAyoga kahatehaiM / yaha jo vANI, mana, zarIra, ina tInoMke karmokA tIna prakArakA atiyogAdi vikalpa kahAhai yaha buddhike doSase hI hotAhai // 44 // .. . . .. Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0 / kAlAtiyogAdikA varNana | zItoSNavarSAlakSaNAHpunarhemantagrISmavarSA saMvatsaraH sakAlaH / tatrAtimAtrasvalakSaNaHkAlaH kAlAtiyogaH / hInasvalakSaNaH kAlayogaH / yathA svalakSaNaviparIta lakSaNastukAlomithyAyogaH kAlaH punaH pariNAma ucyate // 45 // ( 128 ) jAr3A, garmI, varSAta, ina tInoMmeM kramase zIta honA gamapaDanA, varSAvarasanA ina tInakA lakSaNa hai, ina tIna kAloMke samudAyako saMvatsara ( varSa ) kahate haiM isIkA nAma kAla hai / so isa kAlameM apane 2 samayapara sardI, garmI, varSA, kA atyaMta honA kAlakA atiyoga kahAjAtAhai / na honA ayoga kahAtA hai / evaM apane 2 samaya se Age pIche hone ko aura samaya ke viparIta lakSaNoM ko kAlakA mithyAyoga kahate haiM kAlako hI pariNAma bhI kahate haiM // 45 // ityasAtmyendriyArthasaMyogaH prajJAparAdhaH pariNAmazceti // 46 // isa prakAra asAtmya (AtmAke pratikUla ) iMdriya tathA viSayoM kA saMyoga, buddhika doSa aura kAlakA varNana kiyA gayA hai // 46 // rogoMke kAraNa / trayastrividhavikalpAH kAraNaMvikArANAm / samayogayuktAstuprakRtihetavobhavanti // 47 // iMdriyArthasaMyoga, buddhi aura kAlakA atiyoga, ayoga, aura mithyAyoga yaha tIna prakArakA vikalpa - rogoM ke utpanna honekA kAraNa haiM aura ina tInoMkA hI suprayoga honA ArogyatAkA kAraNa hai // 47 // sarvapAmevabhAvAnAM bhAvAbhAvaunAntareNayogAyogAtiyogAmadhyAyogAtsamupalabhyate / yathAsaMyuktatyApekSiNauhibhAvAbhAva 48 // saMpUrNa vastuoMkA abhAva aura sadbhAva yaha donoM manuSya ke zarIra meM kiyA karadeM | vaha kriyA samyak yAMga ayoga, atiyoga mithyAyoga, ina bhedAse alaga 2haiM | yaha bhAva aura prabhAva yogamaM yuktakI apekSA karate haiM arthAt mana, vANI, zarIra inakA yukti pUrvaka yoga sukhakA hetu aura ayukti yoga dukhakA hetu hotA // 48 // . tInamakArake roga | trayorogAi tini jAgantumAnasAH tatranijaH zarIradoSasamutthaH / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sUtrasthAna-a0 11. (19) AganturbhUtaviSavAyvagnisamprahArAdisamutthaH / mAnasaHpunariSTasyAlAmAllAbhAccAniSTasyopajAyate // 19 // " nija arthAt zArIrika, AgaMtuka, mAnasika, ina bhedoMse roga tIna prakArake hotehaiM / unameM zarIrastha vAta, pitta, kaphake kAraNase jo vyAdhi utpanna ho usako nija arthAt zArIrika vyAdhi kahatehaiM / bhUta, viSa, vAharase Akara laganevAlA vAyu aura agniprahAra Adise honevAlI vyAdhiko AgaMtuka kahatehaiM / isI prakAra manako priya arthAt icchitapadArthake na milanese apriya vastuke milanese jo manameM, . zokAdika hotehaiN| unako mAnasika roga kahatehaiM // 49 // . hitakartavya / tatrabuddhimatAmAnasavyAdhiviparItenApisatAbuddhayAhitAhi.. tamavekSyAvekSyadharmArthakAmAnAmahitAnAmanupasevanehitAnA: . copasevaneprayatitavyam // 10 // . mAnasika vyAdhimeM athavA mAnasika vyAdhike vinA bhI buddhimAnko ucita haiM ki, apane hita aura ahitakA vicAra kara ahitakAraka dharma artha kAmakA tyAga aura hitakAraka dharma artha kAmakA sevana karanemeM yalavAna honA cAhiye // 50 // nahyantareNaloketrayametanmAnasaMkiJcinniSpadyatesukhaMvAduHkhaMvA tasmAdetaccAnuSTheyam / tadvidyAvRddhAnAJcopasevaneprayatita vyam / AtmadezakAlavalazaktijJAneyathAvacceti // 51 // / kyoMki isa lokameM dharma artha kAmake vinA koI bhI mAnasika duHkha,sukha nahIM hosakatA isaliye hitakAraka dharma artha kAmakA sevana kreN| usa dharmAdi vividha puruSArthako hitakara banAneke liye yogya buddhimAnoM aura vRddhajanoMkA sevana tathA satsaMga karanA cAhiye / aura AtmA, deza, kAla, vala, zakti, inake yathAvat jJAnameM tatpara rahe arthAt inase viruddha AcaraNa na kare // 51 // ' bhavaticAtra / maansNprtibhaissjyNtrivrgsyaanvvekssnnm| tadvi dyasevAvijJAnamAtmAdInAJcasarvazaiti // 52 // yahAM para zloka hai ki-dharma artha kAma isa trivargako yathocita jAnakara sevana karanA, aura isa trivargake jJAtA vRddhajanoMkI sevA yathA Atma Adikake jJAnameM tatpara rahanA yaha mAnasika vyAdhikI auSadhi hai // 12 // . Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0 / rogAMke tIna mArga | trayorogamArgaiti / zAkhAmarmAsthisandhayaH koSThaJca / tatrazAkhAraktAdayodhAtavastvakcavAhyorogamArgaH / marmANipunarvastihRdayamUrddhAdInyasthisandhayo'sthisaMyogAstatropanivaddhAzcastrA' yukaNDarAsamadhyamo roga mArgaH / koSThapunarucyate mahAsrota: zarIramadhye mahAnimnamAmapakvAzayazcetiparyyAyazabdaiH sarogamArga AbhyantaraH // 53 // rogamArga tIna prakArake haiN| vaha isa prakAra haiM 1 zAkhA, 2 marma asthisaMdhi, 3 koSTa inameM zAkhA zavda se raktAdidhAtueM aura tvacA lenA inako vAhyamArga kahate haiM / aura basti, hRdaya, mUrddhA Adika marmasthAna, asthisandhi aura asthisaMyoga ~ sthAna, evaM una 2 sthAnAma baMdhI huI snAyu aura kaMDarA, inako madhya roga mArga kahatehaiM / koSTazabdase koSThake anya paryAya jaise mahAsrota, zarIramadhya, mahAnimna, AmAzaya, pakvAzaya, inako AbhyaMtara rogamArga kahate haiM // 53 // (10) bahirmArgaja rogAMke nAma / tatragaNDaH pIDakAlajyapacIcarmakIlAdhi mAMsAlasakakuSTavyaGgAdayovikArAvahirmArgajAH // 54 // inameM gaMDa ( galagaMDa ) pIDakA, alajI, apacI, carmakIla, arbuda, adhimAMsa, asa (pAvakA roga ), kuSTha, aura vyaMga Adi roga bAhya rogamArgase paidA hote haiM // 54 // zAkhAnusArIroga | vIsarpazvayathugulmAzavidradhyAdayaH zAkhAnusAriNobhavanti rogAH // 55 // vIsarpa, zotha, gulma, bavAsIra, vidradhi Adi gega zAkhAnusArI kahe jAte haiN5|| madhyamamArgAnusArI roga / pakSavagrahApatAna kArditazoparAjayakSmAsthisaMdhizUlagudabhraMzAdayaH zirodRdvastirogAdayazca madhyamamArgAnusAriNAbhavanti rogAH // 56 // Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "sUtrasthAna-a0.11. (131) pakSavadha ( pakSAghAta, ardhAga), graha ( aMgagraha, kisI aMgakA rahajAnA) apatAnaka, ardita, sojA, rAjayakSmA, asthizUla, saMdhizUla, gudabhraMza,. aura zirogata roga, hRdayagata roga, evaM vastigata roga, madhyamamArgAnusArI kahejAtehaiM // 56 // ___ koSTAMnusArI rog| jvarAtIsArachaZlasakavicikAzvAsahikAnAhodarappIhAdayo'ntarmArgajAzca / visarpazvayathugulamAzoMvidradhyAdayaHkoSThamArgAnusAriNobhavantirogAH // 57 // jvara, AtisAra, vamana, alasaka ( ajIrNakA bheda ), visUcikA, zvAsa, kAsa, hicakI, apharA, udararoga, plIharoga,yaha AbhyaMtaramArgajanya roga hai| vIsarpa, zotha, gulma, arza, tathA vidhiAdi koSThamArgAnusArI roga hote haiM / / 57 // tInaprakArake vaidy| . * trividhAbhiSajaiti / bhiSakucha carAHsantisantyekesiddhasA-: . dhitAH / santivaidyAguNairyuktAstrividhAbhiSajobhuvi // 58 // .. tIna prakArake vaidha haiM / chanacara vaidya 1, siddhasAdhita vaidya 2, vaidyaguNasampanna vaidya 3 // 58 // bhiSakchanacarake lakSaNa / vaidybhaannddaussdhaiHpstaiHpllvairvloknaiH| . . .. labhanteyebhiSakUzabdamajJAstepratirUpakAH // 59 // .. inameM dUsare vaidyoMke pAtra, auSadha, pustaka, patraM Adi dekhakara ApabhI unakI samAna rUpa banAkara vaidya kahalAnevAle pratirUpaka yA chadmacara vaidya kahAtehaiM // 59 // siddhasAdhitavaidyake lakSaNa / / shriiyshojnyaansiddhaanaaNvypdeshaadtdvidhaaH| vaidyshbdlbhnteyejnyeyaastesiddhsaadhitaaH||60|| . jo vaidya vaidyaguNasampanna to nahIM parantu dhanavAn yazavAle jJAnavAn aura siddha. logoMne unakI prazaMsA phailAdI ho unako siddhasAdhita vaidya kahatehaiM // 60 // . .. vaidyaguNayuktake lakSaNa! . . . .. . : prayogajJAnavijJAnasiddhisiddhAHsukhapradA...... jiivitaabhisraastesyurvaidhtvtessvvsthitmitiH||61|| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (132) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| jo vaidya auSadhaprayoga AdimeM kuzala haiM tathA hetu, roga, cikitsAke jJAna vijJAnameM siddhisampanna haiM, vaha mukhake aura jIvanake denevAle sadaiva vaidyaguNasampanna vaidya hote haiM inahIma vaidya zabdakI sthiti hai // 61 // auSadhiyoM ke bheda / trividhIpamiti / devvypaashryNyuktivypaashryNsttvaavjyshc| tatradevavyapAzrayamantrauSadhimaNimaGgalaniyamaprAyazcittopavAsasvastyayanapraNipAtatItheMgamanAdi / yuktivyapAzrayaMpunarAhArauSadhadravyANAMyojanA / sattvAvajayaHpunarahitebhyo'thebhyo manonigrahaH // 62 // tIna prakArakA auSadha hotI haiM / daivavyapAzraya 1 yuktivyapAzraya 2, sattvAvajaya 3 inameM mantra, maMgala,auSadhI, rala inakA dhAraNa, maMgalAcaraNa, bali, pUjana, homa, niyama,prAyazcitta, upavAsa, svastivAcana, praNAma, tIrthagamana Adiko daivavyapAzraya auSadha kahatehaiM / yuktipUrvaka AhAra aura auSadhaka sevanako yuktivyapAzraya kahate haiM / ahita arthose manako rokanekA nAma satvAvajaya auSadha hai // 62 zArIrika rogoMma aussdhbhed|| zarIradopaprakopekhaluzarIramevAzrityaprAyazastrividhamaupadhamiccha. nti / antaHparimArjanaMvahiHparimArjanaMzAstrapraNidhAnaJcati / tntraantHprimaarjnNydntHshriirmnuprvishyaussdhmaahaarjaatvyaadhiinprtimaartti| ytpunrvhiHsprshmaashrityaabhynggsvedprdehpripekonmrdnaayeraamyaanprmaarjithhiHprimaarjnm||6|| zastrapraNidhAnaMpunazchedanabhedanavyadhanadAraNalekhanotpATanapracchannasIvanapaNakSArajalokAzcati // 64 // prAjJorogesamutpanne vAdhanAbhyantaraNavA / karmaNAlabhatezarmazastropakramaNenavA6 zArIraka doSAka kopako zAnta karane ke liye bahuta karake tIna prakArakI aupaghakA apAMga kiyA jAtAhIvaha tIna prakArake auSadha yaha hai-aMtaHparimArjana.vahi:parimArjana aura zakhamaNidhAna / inameM jo moSadha zarIrake bhItara jAkara mithyA AhAgAdie gaMgako naSTa kare usako aMtaHparimArjana kahate haiN| jo aupaca vAhivaM. Azrayasa aryAt mAliza, pasInA, pralepa, pAraMpaka uddhartana AdikaM saMyogale Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 11. (133) rogako naSTa kare usako bahi parimArjana khtehaiN| zastradvArA-chedana, bhedana, vyadhana, vidAraNa, lekhana, utpATana, pRcchana, sIvana, eSaNa tathA kSArakarma aura jalaukA Adika prayogako zastrapraNidhAna kahatehaiM // 63 // 64 // buddhimAn manuSya utpanna hue rogakI zAMtike liye aMtaHparimArjana athavA vAhyaparimArjana yA zastrapraNidhAna, ina tIna upAyoMko karanese hI sukhako prApta hosakatAhai // 65 // __ vAlakoMkI ajJAnatAkA phala / / bAlastukhalumohAdvApramAdAdvAnabudhyate / utpadyamAnaMprathama rogaM zatrumivAbudhaH // 66 // agrAhiprathamabhUtvArogaHpazcAdvivarddhate / sajAtamUlomuSNAtivalamAyuzcadurmateH // 67 // namolabhatezraddhAMtAvadyAvannapIDyate / pIDitastumatipazcAt kurutevyAdhinigrahe // 68 // athaputrAMzcadArAMzcajAtIMzcAhUya bhASate / sarvasvenApimekazcidbhiSagAnIyatAmiti // 69 // tathAvidhazcakaHzaktodurvalaMvyAdhipIDitam / kRzakSINendriyaM dInaMparitrAtuMgatAyuSam // 70 ||straataarmnaasaadyvaalstyjtijiivitm| godhAlAMgUlabaddhavAkRSyamANAbalIyasA // 71 // vAlaka arthAt ajJAnI manuSya pahale to utpanna hote hue rogako moha athavA pramAdavaza tuccha mAnatAhai / jaise mUrkhapuruSa apane zatruko tuccha samajhatAhai // 66 // parantu jaba pahale utpanna hote hI rogakA yatna nahIM kiyA jAtA phira vaha roga vRddhiko prApta hokara jaDa pakaDa jAtAhai aura pahale hI yatna na karanevAle mUrkhake balako tathA Ayuko naSTa karadetAhai // 67 // jaba taka mUrkhamanuSyako roga atyaMta pIDita nahIM karadetA taba taka usa rogako yatna karaneke liye usakI zraddhA nahIM hotii| jaba rogase vyAkula hojAtAhai phira yatna karAneke liye prayalavAna hotAhai / aura apane putra strI tathA bAMdhavoMko bulAkara kahatAhai ki cAhe.sarvasva bhI kharca hojAya paraMtu kisI yogya vaidyako bulAkara merI cikitsA karo // 68 / / // 69 // phira vaise durbala, asAdhya vyAdhise pIDita hue, kRza, tathA kSINa iMdriya honepara dIna, aura gatAyukI rakSA karaneko kauna samartha hosakatAhai arthAt koI nhiiN| phira jaba usakI koI cikitsA nahIM karasakatA taba vaha mUrkha apanI Ayuko tyAga detA hai arthAt rogavaza hokara mRtyuko prApta hotAhai jaise gohakI pUMchako koI Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 134 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / valavAn jAnavara pakaDakara khIMcatA hai taba vaha Ageko valapUrvaka bhAgatI huI apane jIvanako tyAga detI hai aise hI rogAMse khIMcA huA manuSya bhI apane jIvanako tyAgadevAha // 70 // 71 // manuSyakA kartavya | tasmAtprAgeva rAMgebhyorogeSutaruNeSuvA / bheSajaiH pratikuvvatayaicchetsukhamAtmanaH // 72 // isaliye roga hone se pahale hI athavA rogake balavAn honesa pahalehI auSadhA dvArA apane sukha ke liye yatna kare // 72 // adhyAyakA upasaMhAra | tatrazloko eSaNAHsamupastambhAvalakAraNamAmayAH / titraipaNIyemAgIzcabhipajobhepajAnica // 73 // tritvenASTausamddiSTAH kRSNAtreyeNa dhImatA / bhAvAbhAvepuzaktenayeSusarvaMpratiSThitam / iti // 74 // agnItyAdi || ekAdazasti strepaNIyAdhyAyaH samAptaH / yahAM isa adhyAyakI pUrtimaM do zloka haiM, ki isa tileSaNIyAdhyAyameM vairAgyavAn buddhisaMpanna kRSNAtreyajIne eSaNa, upastaMva, vala, kAraNa, roga, rogamArga,. vaidya, auSadha ina AThoke tIna 2 bheda kathana kiye haiM / aura sabake bhAvAbhAva kaheha / jisameM samasta pratiSThita haiM arthAt jisake AdhAra para samasta vaidyaka hai || 73 // 72 // iti zrImaharSicarakapraNItAyurvedIyasaMhitAyAM paTiyAlArAjyAMtargata TakasAla nivAsivedyapaMcAnana vaidyaratna paM0 rAmaprasAda vaidyopAdhyAyaviracitaprasAdanyAkhyabhApATIkAyAM timraipaNIyo nAmaikAdazodhyAyaH // 11 // dvAdazo'dhyAyaH / -S::S athAtovAtakalAkalIyamadhyAyaM vyAkhyAsyAma itihasmAhabha gavAnAtreyaH / vAyuMke viSayama RSiyoMkA prazna | bAtakalAkalAjJAnamadhikRtya parasparaMbhatA nijijJAsamAnAH samupavizya maharSayaH papracchuranyonyakiM guNAMvAyuH kimasyaprakopa Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 135) sUtrasthAna - a0 12. namupazamanAnivAsyakAni / kathaJcainamasaGghAtamanavasthitamanAsAdya prakopanaprazamanAniprakopayantiprazamayantivA kAni cAsyakupitAkupitasyazarIrAzarIracarasyazarIreSu carataH karmANi bahiH zarIrebhyoveti // 1 // 1 aba hama vAtakalAkalIya adhyAyakA kathana karate haiM aisA bhagavAn AtreyajI kahane lage maharSiloga eka sthAnameM ekatrita hokara baiThehue vAtakalAkalIya arthAt vAyuko sUkSmavicAra karanekA uddezya rakhakara paraspara jAnane kI icchA karate hue ApasameM isa prakAra AMdolana karane lage ki vAyuke kyA guNa haiM isake prakopakA kAraNa kyA hai, aura isakI zAMti kisa prakAra hotI hai / aura kisa prakAra isa asaMhata aura anavasthita vAyuko prakopakAraka dravya prApta hokara prakupita karate haiM / aura kaise zamanakAraka zamana karate haiM / jaba yaha vAyu kupita hokara, athavA vinA zuddha huehI zarIra ke bhItara yA bAhara vicaratI hai taba isakI kyA kriyA hotI hai / aura zarIra ke bhItara rahakara kina karmoM ko karatI hai tathA zarIrake bAhara rahakara kina kamako karatI hai // 1 // * sAMkRtyAyanakuzakA mata / atrovAca kuzaH sAMkRtyAyanaH / rUkSalaghuzItadAruNakharaviSadAH SaDimevAta guNAbhavanti // 2 // una RSiyoMmeM kuza - sAMkRtyAyana RSi kahanalage ki vAyumeM: rUkSa, laghu, zItala, dAruNa, khara, vizada, yaha chaH guNa haiM // 2 // bharadvAjakA mata / tacchrutvA vAkyaMkumAra zirAbharadvAjauvAca evametadyathA bhagavAnAhaetaevavAtaguNAbhavanti / satvevaMguNairevaMdravyairevaMprabhAvaizvakarmmabhirabhyasyamAnaivAyuHprakopamApadyate samAnaguNAbhyAso hidhAtUnAMvRddhikAraNamiti // 3 // yaha sunakara " kumArazirA bharadvAja " kahanelage jaise Apane kahA hai ThIka vAyumeM yahI guNa hote haiM vaha vAyu vaise hI rUkSAdi guNayukta dravyoMse tathA vaise hI rUkSAdi prabhAvavAle karmoM ke abhyAsase kupita hotI hai / kyoMki samAnaguNoMvAle dravyoM tathA kamakA abhyAsa hI dhAtuoMkI vRddhikA kAraNa hotA hai jaise 'sarvadA sarvabhAvAnAM' yaha pahale adhyAyameM kahacuke haiM // 3 // Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - (136) carakasaMhitA-bhA0 tto| . . . vAhnIkakA mt| tacchrutvAvAkyaMkAGkSAyanovAhIkabhiSaguvAca / evametadyathA bhagavAnAha / etaanyevvaatprkopnaanibhvnti| atoviparItAnikhalvasyaprazamanAnibhavanti / prakopanaviparyayohidhAnanAMprazamakAraNamiti // 4 // yaha vAkya sunakara "kAMkSAyana-bAlIka vaidya" kahanelage jaise Apane kahAhai vaise hI hai| yahI rUkSAdiguNayukta dravyAdi vAtake kopa karanemeM kAraNa hotehaiM / isase viparIta snigdhAdiguNa prabhAva yukta dravyoM yA kA~se vAtakI zAnti hotIhai kyoMki prakopake kAraNasa viparInaguNoMvAle dravyAdikoMkA sevana hI dhAtuoM (vAtAdikoMse. ho yahAM dhAtuzabdakA lakSaNa hai) ko zAMta karaneke kAraNa hotehaiM // 4 // .. baDizadhAmArgavakA mt| tacchrutvAvAkyaMbaDizodhAmArgavauvAca / evametadyathAbhagavAnAha / etAnyevavAtaprakopaprazamanAnibhavanti / yathA namasaMghAtamavasthitamanAsAdyaprakopanaprazamanAniprakopayantiprazamayantivA / tthaanuvyaakhyaasyaamH| vaatprkopnaanikhluruuksslghushiitdaarunnkhrvissdshussirkraannishriiraannaaNtthaavidhessushriiressuvaayuraashryNgtvaaaapyaathymaanHprkopmaapdyte|vaatprshmnaanipunHsnigdhguruussnnlkssnnmRduNpicchilghnkraannishriiraannaaNtthaavidhessushriiressuvaayuraasjymaanshcrnprshaantimaapdyte 5 yaha sunakara "vaDiza dhAmArgava bole, jaise Apane kahA hai ThIka aise hI hai / yaha hI vAyuke prakopa aura zAMtike kAraNa hotehaiM / jisa prakAra isa sUkSma aura cala vAyuko prApta ho kopakAraka aura zAMtikAraka dravya prakupita aura zamanako prApta hotehaiM unakA varNana bhI karatehaiM / vaha aisehaiM vAtako prakupita karanevAle padArtha apane rUkSa, laghu, zItala, dAruNa, khara, vizada aura zuSira karanevAle guNoMse vAtasvabhAvavAle zarIroMmeM vAyuke Azraya hokara vAyuke kopako prApta hotehaiM arthAt rUkSAdi guNoMvAle padArtha vAtapradhAna zarIrameM apane rUkSAdi guNoMse vAyuko bar3hAkara kupita karadetehaiM / (tAtparya yaha huA ki apane rUkSAdi guNoMko prApta ho vAyu bar3hakara kupita hojAtAhai ) / aise hI vAtako zAnta karanevAle dravya zarIroMmeM-cikanAI gurutA uSNatA zlakSNatA, komalatA picchilatA aura ghanatAko karatehaiM / phira Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 12- ; (137) snigdhAdi guNayukta zarIrameM vicaratA huA vAyu snigdhAdiguNoMse milakara zAntiko prApta hotAhai / arthAt vAtase viparIta cikane Adi guNayukta padArthoMse snigdhatA Adi guNa prApta honepara rUkSatA Adi guNa tyAgatAhuA zAMta hojAtAhai // 6 // vAyovidakA mata / tacchrutvAbaDizavacanamavitathamRSigaNairanumatamuvAcavAyoMvido raajrssiH| evametatsarvamanapavAdaMyathAbhagavAnAha / yAnitukhaluvAyoHkupitAkupitasyazarIrAzarIracarasyazarIreSucarataHkANibahi-zarIrebhyovAbhavantiteSAmavayavAnpratyakSAnumAnopamAnaH saadhyitvaanmsktyvaayveythaashktiprvkssyaamH||6|| isa prakAra kahehue yathArtha, aura RSiyoMke bahumata arthAt mAnehue baDizake vAkyako sunakara rAjarSi vAryoMvida kahanalege ki Apane jaise kahAhai yaha nirvivAda hai arthAt sabako maMtavya aura yathArtha hai / aba zarIrase vAhira vicaratehue kupita athavA zAntiko prApta hue vAyuke jo 2 kArya zarIrake bhItara aura vAhara hotehaiM arthAt kupita yA vinA kupitavAyu zarIrameM athavA bAhira jo 2 kArya karatAhai unasavako pratyakSa anumAna aura Aptopadeza dvArA siddha karatehue vAyuko namaskAra karake yathAzakti varNana karatAhUM // 6 // vAyuke bheda aura karma / vAyustantrayantradharaHprANodAnasamAnavyAnApAnAtmApravartakazceSTAnAmuccAvacAnAMniyantApraNetAcamanasaH / sarvendriyANAma yotakaH / sarvendriyArthAnAmabhivoDhAsarvazarIraMdhAtuvyUhAkaraH sandhAnakaraHzararisyapravartakovAcaHprakRtiHsparzazabdayoHzrotrasparzanayormUlaharSotsAhayoyoniHsamIraNo'gnerdoSasaMzoSaNaH / kSetAbahimalAnAMsthalANusrotasAMbhettAka garbhAkRtInAmAyu- . sso'nuvRttiprtyybhuutobhvtykupitH|| 7 // isa zarIrataMtra aura zarIrarUpI yaMtrake dhAraNa karanevAlA vAyu-prANa, udAna, samAna, vyAna, apAna, ina bhedoMse pAMca prakArakA hai / yaha calanA phiranA Adi zarIrakI ceSTAkA pravartaka hai, aura UMcI nIcI kriyAkA niyaMtA hai| manakA praNetA, saba iMdriyoMmeM udyoga karanevAlA, saba iMdriyoMko calAnevAlA, saba zarIrakI dhAtu oMkA vAhaka, zarIrakA saMdhAna karanevAlA, vANIko pravRtta karanevAlA, zabda aura Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (168) crksNhitaa-bhaanttii| sparza svabhAvavAlA zabda aura sparzake vodhakA kAraNa,harSa aura utsAhakA kAraNa, agniko preraNa karanevAlA, doSoMkA zoSaNa karanevAlA, malAko nikAlakara vAhira pheMkanevAlA, sthUla aura sUkSma srotAko bhedana karanevAlA, garbhakI AkRti banAnevAlA, aura AyukA AdhArabhUta hai / yaha karma prakRtistha arthAt kopako vinA . prApta hue vAyake hai // 7 // kupitarAyuke krm| kupitastukhaluzarIrezarIraMnAnAvidhaivikArairupatapativalavarNasukhAyupAmupaghAtAyamanovyAharSayatisarvedriyANyapahanti / vihantigarbhAnavikatimApAdayatyatikAlaMdhArayati / bhyshokmohdainyaatiprlaapaanyjnytipraannaaNshcoprunnddhi| pratibhUtasyakhalvasyalokecarataHkarmANImAnibhavanti // 8 // zarIrasya vAyu kupita honepara zarariko aneka prakArake rogAsa pIDita karatAhai / tathA bala, varNa, sukha aura Ayuko naSTa krtaahai| aura garbhako naSTa athavA vikAragukta karadetAha yA prasavameM atikAla arthAt vilamba karadetIhai / bhaya, zoka, moha, bakavAda,dInatA, inako utpanna krdetaahai| tathA prANAMkI gatiko rokadetAhai yaha zarIrama kupita hue vAyuke kArya hue // 8 // vAhya vAyuke karma / tdythaa|dhrnniidhaarnnNjvlnojjvaalnm / AdityacandranakSaRgrahagaNAnAMsantAnagatividhAnasRSTizcamedhAnAm / apAJca visargaHpravartanaMsrotasAMpuppaphalAnAJcAbhinivarttanamudbhedanazcInidAnAmRtanAMpravibhAgaH / vibhAgodhAtanAMdhAtumAnasaMsthAnavyAktiH / vIjAbhisaMskAraHzasyAbhivarddhanaMvirUdopazoSaNamavakArikavikArazceti // 9 // yAyavAyu-prakRtistha yarthAt apane ucita svabhAvama rahanese saMsArameM vicaratA huA ina phAMko karatAha / / jasa-pRthvIkA dhAraNa, agnikA jvAlana, sUrya, candra, nakSatra, aura grahagaNAkA apane kAmapUrvaka gatine ghumAnA tayA bheva Adiko utpanna karanA, AkAzase jalakA pATana karanA,ghAMtA (soto) arthAt jharanAmase jalako pravartana karanA, puSpa, pa.la. Adima kA apane samaya meM utpanna honA, vRkSAdi udbhija sASTikA Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna- a0 12. - 81391 ThIka utpanna honA, 6 RtuoMkA ThIka honA, saMpUrNa pArthiva dhAtuoMkA vibhAge tathA ghanatA aura AkRtikA ThIka honA, bIjAmeMse aMkurAdi nikalanA, khetI tathA ghAsakA vaDhanA, kledakA hagnA, vikArayukta vastuko vikArarahita bnaadenaa| aise aise zubha kAryoM ko prakRtistha bAhya vAyu karatAhai // 9 // kupita bAhya vAyuke karma / prakupitasyakhalvasya lokeSucarataH karmANImAni bhavanti // 10 // prakupita hue bAhyavAyuke yaha karma ( Age kahe hue ) hote haiM // 10 // tadyathA / utpIDanaM sAgarANAmudvarttanaMsarasAM pratisaraNamApagAnAmAkampanaJcabhUmerAdhamanamambudAnAM zikharizikharAvamathanamunmathana manokahAnAMnihAranirhrAdapAMzusikatAmatsyabhe koragakSArarudhirAzmAzanivisargovyAdanaJcaSaNNAmRtUnAMzasyAnAmasaMghAto bhUtAnAJcopasagabhAvAnAJcAbhAvakaraNam / caturyugAntakarANAMmeghasUrthyAnalAnAMvisargaH, sahibhagavAnprabhavazzrAvyayazca bhUtAnAM bhAvAnAmabhAvAkaraH // 11 // vaha aise haiM samudroMko DagamagA denA, tAlAoMke jaloMkA AloDana karaDAlanA nadiyoM ko ulaTA karadenA, bhUkaMpa honA, meghoMkA idhara udhara cAlana honA, parvatoM ke zikharoMkA TUTanA, vRkSoMkA ukhADanA nIhAra ( pAnI milI havA), gUMjadAra zavda, garadA, reta, matsya, meDaka, sAMpa, khAra, rudhira, patthara, vajra, inakA AkAzase giranA, chahoM RtuoM meM vikRti honA, khetIkA vigaDanA, bhUta Adi gaNoMkI bAdhA honA, honeyogya vastuoMkA na honA, yaha upadrava hotehaiM / cAroM yugoM ke naSTakartA arthAt pralayakAraka megha, sUrya, vAyu aura agniko phailAnA, yaha vAyu bhagavAn hI bhUta sRSTikI utpatti, sthiti aura nAzako karanevAlA hai // 11 // vAyuke sAdhAraNa dharma | sukhAsukhayorvidhAtAmRtyurya moniyantAprajApatiraditirvizvakarmAvizvarUpaHsarvagaHsarvatantrANAM vidhAtA / bhAvAnAmapurvi - bhurviSNuHkAntAlokAnAM vAyureva bhagavAniti // 12 // -- yaha vAyu hI sukha duHkhako denevAlA mRtyu, yama, niyaMtA, prajApati, aditI, vizvakarmA, vizvarUpa, sarvagAmI sarvaMtaMtroMko racanevAlA hai / aura saba bhAvoMmeMaNu, vibhu, viSNu, tInoM lokoMmeM vyApaka, aura bhagavAn hai // 12 // - Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0 / mArIcikA prazna | tacchrutvAvAkyavidvacAmArIciruvAca / yadyapyevametatkimarthasyAsvavacanevijJAnevAsAmarthyamastibhiSagvidyAyAm / bhiSagvidyAMvAdhikRtyakathApravarttate / vAyavidauvAca / bhiSakpavanamatibalamatiparupamatizIghrakAriNamAtyayikaJcennAnunizamyet // // 13 // sahasAprakupitamatiprayataH kathamagre'bhirakSitamabhidhAsyati / prAgevainamatyayabhayAditi / vAyoryathArthAstutirapibhavatyArogyAyavalavarNavRddhayeva casvitvAyopacayAyaca / jJAnopapataye paramAyuHprakarSAyati // 14 // vAyoMvida ke isa vAkyako sunakara marIci RSi vole / jaisA Apa kahate haiM yadi cAya aisA hI hai to isa vAyuke kahane aura svarUpa jAnaneke liye vaidyakazAstrameM kyA prayojana hai arthAt vAhyavAyukA isa prakArakA prastAva padArthavidyAmeM honA cAhiye "vaidyakakA saMbandha isa prastAvase nahIM kyoMki isa samaya Ayurvedako Azrama karake hI isa kathA ( bAta jJAna ) ko pravRtti hai / yaha prazna sunakara vAyavida bole ki yahAM para isa kathanakA yaha prayojana hai ki vaidyajana pavanako ativegase calatA huA, atikaThora, atizIghrakArI, aura vikAroMko karanevAlA jAnaleveM // 13 // phira zIghra hI usake kopa se honevAle aniSTAMse vacAneke yatna meM samartha hoM yAde vaidya pavanakI gatise usake vikAra Adiko na samajhegA to honevAle bhayase pahale ho rakSA kisaprakAra karasakeMgA | zuddha vAyukA yathArtha sevana karanese ArogyatAkI prApti, vala aura varNakI vRddhi hotI hai / tejasvitA aura puSTatA prApta ho aura jJAnakI pratipatti tathA yukI vRddhi hotI hai // 14 // pikI USmAkA varNana | mArIciruvAca / agnirevazarIrepittAntargataH kupitAkupitaHzubhAzubhAnikaroti // 1 Rs 140 ) tadyathA / paktima paktidarzanamadarzanaM mAtrAmAtratvamRSmaNaH prakRtivikRtivarNo'zauyyaM bharvakrodhaMharSamAhaMprasAdamityevamAdInicAparANi inhAdInIti // 15 // Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 12. .. (141) mArIci RSi kahanelage ki zarIrameM agni hI pittameM rahakara akupita aura kupita hokara zubha tathA azubhako karatI hai / vaha isaprakAra hai jaise vipAka aura avipAka, darzana, adarzana, garmIko ThIka rakhanA yA veThIka rakhanA,prakRti yA vikRti, varNa aura avarNa, zUratA, azUratA, aise hI bhaya, krodha, harSa, moha, prasannatA Adi aura bhI do do hissemeM karatA hai arthAt kupita Agni azubha aura akupita zubhaH kAraka hotA hai // 15 // zarIrameM somakI pradhAnatA / tacchatvAmArIcivacaH kAzyapauvAca / somaekzarIrezleSmAntargataHkupitAkupitaHzubhAzubhAnikaroti / tdythaa| dADhyazaithilyamupacayaMkAryamutsAhamAlasyavRSatAklIbatAMjJAnamajJAnabuddhimohamevamAdInicAparANidvandvAdInIti // 16 // isa prakAra mArIcike vAkyako sunakara kAzyapa bole ki soma hI zarIrake kaphameM rahakara vinA kupita huA zubha aura kupita huA azubha karatAhai / jaisA dRDhatA, zithilatA; puSTatA, kRzatA; utsAha, Alasya, puruSArthatA, klIvatA; jJAna ajJAna, buddhi, moha Adi anya kArya bhI prakRtistha honepara zubha aura kupitta honepara azubha karatAhai // 16 // punarvasukA siddhAMta / tcchtvaakaashypvcobhgvaanpunrvsuraatreyuvaac| sarvaevabhavantaHsamyagAhuranyatraikAntikavacanAt // sarvaevakhaluvAtapitta zleSmaNaHprakRtibhUtAHpuruSamavyApannendriyaMbalavarNasukhopapannamAyuSAmahatopapAdayanti / samyagevAcaritAdharmArthakAmAnizreyasenamahatopapAdayaMtipuruSamihacAmuSmizcaloke / vikRtaastvenNmhtaavipryyennoppaadynti| RtavastrayaivavikRtimApannAlokamazubhenopaghAtakAleityetadRSayaH sarvaevAnumonire vacanamAtreyasyabhagavato'bhinananduzceti // 17 // . . yaha kAzyapakA vacana sunakara bhagavAn punarvasa AtreyajI bole ki Apa sabane hI vAta pitta aura kaphake viSayameM ThIka kahA / yaha tInoM ( vAta pitta kapha) hI Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (142) carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| apanI prakRti ( svabhAva, ThIka pramANa ) meM sthita hue puruSakI iMdriyoMko valavAna pharate haiM aura vala, varNa tathA sukhako utpanna karate haiM / aura dIrgha Ayuko detehaiM / jisake prabhAvase manuSya(dharma arya kAma mokSa)ina puruSArthoMkA sAdhana karasakatA hai arthAt isa loka aura paralokakA sukha prApta karasakatA hai| aura vikArako prAptahue yaha tInoM Upara kahe hue guNoMse viparIta ( doSoMko ) karate haiM / jaise jADA garmI, varSA yaha tIna RtubhI vikArako prApta huI saMsArameM pralaya kAlameM azubha karatI haiM aise hI yaha vAta, pitta, kapha, tInoM zarIrameM vikArako prApta honese azubha karaheM / isa prakAra bhagavAna Atreyake kahe vacanako sunakara sava RSi Anandase anumodana karane lage // 17 // bhavaticAtra / tadAtreyavacaHzrutvAsarvaevAnumonire / RSayo'bhinananduzcayathendravacanaMsurAH // 18 // jaise indrake vacanako suna sava devatA anumodana karanelage vaise hI bhagavAna Atreyake vacanako sunakara saba Rpi ThIkakahA 2 kahakara AzaMsA karanelage // 18 // adhyAyakA saMkSipta varNana / tatrazloko / gunnaaHssdvividhoheturvividhNkrmttpunH| vAyozcaturvidhaMkarmapRthakcakaphapittayoH // 19 // maharSINAMmatiryAyApunarvasumatizcayA / kalAkalIyevAtasyatatsarvasamprakAzitam // iti // 20 // nirdezacatupkam / agnItyAdivAtakalAkalIyo'dhyAyaHsamAptaH / adhyAyakI pUrtimaM yaha do zloka hai isa vAtakalAkalIya nAmake adhyAyameM vAyuke guNa, doprakArakaM hetu aura aneka prakArake vAyuke karma, kupita akupita bheTsa pina aura kAke do karma, vAta pitta kapha ke sambandhameM RSiyoMkA mata, tathA punamujIkA mata varNana kiyA gayA hai // 11 // 20 // vi bhImalamaNInAyurvedasaMhitAyAM paTiyAlArAjyAnvargadaTakasAlanivAsivaidya garana paM0 rAmaprasAdevApAnyAyaviracitaprasAdanyAyabhATIkAyAM mAmalAranIlo nAma dvAdazamodhyAyaH // 12 // Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 13. trayodazo'dhyAyaH / ( 143) athAtaH snehAdhyAyaM vyAkhyAsyAma itihasmAha bhagavAnA treyaH // ra hama snehAdhyAyI vyAkhyA karate haiM. isa prakAra bhagavAn AtreyajI kahane lage / agnivezakA prazna | sAMkhyaiHsaMkhyAtasaMkhyeyaHsahAsInaM punarvasum / jagaddhitArthapatracchavahnivezaH susaMzayam // 1 // kiMyAnayaH katisnehAH keca snehagu'NAHpRthak / kAlAnupAnekekasyakatikAzcavicAraNAH // 2 // katimAtrAH kathaMmAnAkAca keSUpadizyate / kazca ke bhyohitaH snehaH prakarSaH snehanecakaH // 3 // snehyAH kekecanasnigdhAH snigdhAtisnigdhalakSaNam / kiMpAnAtprathamapIte jIrNekiJca hitAhitam 4 // kemRdukrUrakoSTAH kAvyApadaH siddhyshckaaH| acche saMzAdhanecaivasnehekAvRttiriSyate // 5 // vicAraNAH keSuyojyAvidhinAkenatat prabho / snehasyAmitavijJAnajJAnAmicchAmi veditum // 6 // sAMkhya zAstra ke vikhyAta aura prasiddha 2 RSiyoM meM virAjamAna punarvasujase saMsAra ke hita ke liye agniveza apane saMzayako pUchanelage // 1 // he prabho ! snehake kAraNa kauna 2 dravya haiM / sneha kitane prakAra ke haiM snehoMke alaga 2 kaunase guNa haiM kisa samaya kAnase snehako pAna karanA cAhiye aura unake anupAna kyA haiN| sneha kitane prakArake haiM vicAraNA kitanI aura kauna haiN| kitanI mAtrA se sevana karanA, isakA mAna kaisA hai / kaisA kisake liye kahA hai | kauna sneha kisako hitakAraka haiM saba snehoM meM uttama sneha kaunasA hai kisako snehana karanA cAhiye kisako nahIM karanA / snigdha aura atisnigdhake kyA 2 lakSaNa haiN| sneha pInase pahale aura sneha pIne se pIche tathA snehake jIrNa honepara kauna kriyA hita hai aura kauna ahita hai mRdu koSTha aura krUra koSTha kauna hotehaiM / snehapAnake ayogase kyA kharAbI hotI hai aura usakA yatma kyA hai acchasneha aura saMzodhana snehameM kyA bartAva karanA cAhiye / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 144) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| vicAraNA sneha kisa vidhise kinako denA / he amitajJAna : snehanake prakAroMko jAnanekI merI icchA hai isaliye kRpayA snehazAstrakA vidhAna kIjiye // 2-6 // punarvasukA uttr| athttsNshycchettaaprtyuvaacpunrvsuH| snehAnAMdvividhAcAsau yoniHsthaavrjnggmaa|| 7 // tilaapiyaalaabhissukauvibhiitkshcinaabhyrnnddmdhuuksrppaaH|kusumbhvilvaarukmuulkaatsiinikaaNckaakssoddkrnyjshikaaH|||| snehAzrayAHsthAvarasaMjJitAstathAsyurjAGgamAmatsyamagAHsapakSiNoteSAMdadhikSIraghRtAmipaM vasAsnehapumajjAcatathopadizyate // 1 // agnivezake isa praznako sunakara isa saMzayake dUra karanevAle punarvasujI khnelge| he saumpa ! snehAMkI yoni (kAraNa) sthAvara aura jaMgama ina do bhedAse do prakA. rakI hai // 7 // unameM tila, cirauMjI, pahADoMpara honevAle phaloMkI mIMga, baheDe, citrA ( jamAlagoTA yA pahADI eraMDa), haraDa, mahuvA, sarSapa, kasaMbheke vIja. ' vilva, milAvA, mUlIke vIja, alasI, nikoTaka, akharoTa, kaMjeke bIja, suhAM . janaka vIja, yaha sava sthAvara snehoMke yoni hai arthAt inamese jo tailAdi nikalate haiM vaha sthAvara sneha haiM / aise hI gau, bhaiMsa, bakarI Adi tathA machalI,mRga, pazu. pakSiyoMko jaMgama snahakI yoni kahate haiM inake dahI, dUdha, ghI,jathAmachalI Adike mAMsa, carabI, aura majA jaMgamasneha kahe jAte haiM / / 8 // 9 // roga vizeSAma telAMkI utkRsstttaa| sarvapAMtailajAtAnAMtilatailaMviziSyate / valArthesnehanecAranyamaraNDantuvirecane // 10 // sarpistailaMvasAmajjAsarvalehottamAmatAH / ebhyazcaivottamaMsarpiHsaMskArasyAnuvartanAt // 11 // cikanAIke liye mardana Adise vala baDhAneko saba prakArake telaoNma tiloMkA tela uttama hotAha / aura julAva karAne ke liye eraMDatela uttama hotAha // 10 // mana pramAke snahAma-ghI, tela, carakhI, majjA yaha uttama hote haiM / ina sabameM ghI yAna uttama hai kyoMki isako yadi auSadhiyAMse siddha kiyAjAya to yaha una ASadhiyoMke guNakA bhI karatAha aura apanA guNa bhI karatAha // 11 // ghRtakeguNa / ghRtaMpittAnilahararasamojasAMhitam / nirvApaNaMmRdakarasvaravarNaprasAdanam // 12 // . Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0. 13. (389) ghRta-vAta aura pittako naSTa karatA hai / rasa, zukra, bala, inako baDhAtA hai, agnikoM maMdakaranevAlA, zarIrako mRdukAraka, svara tathA varNako prasanna arthAt ujjvalakaranevAlA hai // 12 // . tailake guNa / mArutanaMnacazleSmavarddhanaM balavarddhanam / tvacya muSNaMsthira karaMtailayonivizodhanam // 13 // taila - vAtanAzaka hai, kaphako baDhAtA nahIM, balako vaDhAnevAlA, aura tvacAko uttama banAnevAlA, uSNa, dRDhakAraka, aura yoniko zuddha karatAhai // 13 // basAke guNa | vidvabhagnAhatabhraSTayonikarNaziroruji / . pauruSopacaye snehe vyAyAmaceSyatevasA // 14 // caravI - chidehue aura kaTehue meM hita karatI hai / yonibhraMza, kAnakA zUla, zirapIDA, inako dUra karatI hai / tathA puruSArthakI vRddhikAraka, cikanA karanevAloM, kasaratameM hitakArI hai // 14 // majjAkeM guNa ! valazukra rasazleSmamedomajjAvivarddhanaH / majjAvizeSato'sthanAJcabalakRtsnehanehitaH // 15 // majjA - cala, vIrya, rasa, kapha, meda, majjA, inako baDhAtI hai aura vizeSatAse haDDiyoMmeM vala detI hai aura cikanAI karanemeM hita hai // 19 // hapAnakA samaya 1 sarpizzaradipAtavyaM vasAmajAcamAdhave / tailaprAvRSinAtyuSNaM zItesnehapibennaraH // 16 // vAtapittAdhikerAtrAvuSNecApipibennaraH / - ileSmAdhikeo devAzItepibeccAmalabhAskare // 17 // dhIkA zarada Rtu, carabI aura majjAkA vasaMtameM, telakA varSAmeM upayoga kreN| aura jisa kAlameM adhika garmI tathA adhika sardoM na hoM usa samaya sneha pIve // 16 // vAta aura pittakI adhikatAmeM tathA garma RtumeM rAtrike samaya snehapAna kre| kapha kI adhikatAmeM aura zItakAlameM nirmala AkAza honepara dinameM snehapAna kare // 17 // 10 * Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| atyussnnevaadivaapiitevaatpittaadhikenc| mUchauMpipAsAmunmAdakAmalAMvAsamIrayet // 18 // vAta pittakI adhikatAma atigarmIke samayameM dinameM sneha pAna karanase mUrchA, pAsa, unmAda aura kAmalAroga hotehaiM // 18 // zIterAtraupivetsnehanaraH shlessmaadhikoapvaa| AnAhamAcaM zUlaMpANDutAvAsamRcchati // 19 // kaphakI adhikatAma aura zItakAlameM rAtrike samaya snehapAna karanese aphArA, aruci, zUla, pAMDuroga yaha roga hotehaiM // 19 // snehapara anupAna / jalamuSNaghRtepeyaMyUSastaile'nuzasyate / vasAsano'stumaNDaHsyAtsarveSUSNamathAmbuvA // 20 // ghRtapAna karake Uparase garma jala pInA cAhiye / aura taila pIkara Uparase mAMsarasa pInA cAhiye / vasA aura majjAke pIche mAMDa pInA caahiye| athavA sana snehoMke pIche garma jala pIvai // 20 // snehakI vicaarnnaa| odanazcavilepIcarasomAMsaMpayodadhi / yavAgaHsUpazAkaucayUSaH kAmbAlakaHkhaDaH // 21 // saktavastipiSTazcamadyalehAstathaivaca / bhakSyamabhyaJjanaMvastistathAcottaravastayaH // 22 ||gnnddpHkrnntelnycnstHkrnnaakssitrpnnm / caturviMzatirityatA: snehasyapravicAraNAH // 23 // bhAMta Adi anna, goi, mAMsarasa, mAMsa, dUdha, dahI, yavAgU, sUpa, sAga,kAMvaliphaSa, pavRSa, sattU, tilapiSTaka, surA, avaleha, saba prakArake bhojana, mAliza, sti, uttamvasti, gaMTUpa, kAnakI auSadhI DAlanA, nasya karma, kAnakA tarpaNa,netrataNa, ina bhadAsa sahakI caubIsa prakArakI vicAraNA hai // 21 // 22 // 23 // asaMyuktamrahakA varNana / acchapeyesturyaHsnehonaMtamAhurvicAraNAm / snehasyasabhipagdRSTaHkalpaHprAthamakalpikaH // 24 // Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna -0 13. ( 147 ) jI sneha kisI anya dravyase na milA ho usako vicAraNA nahIM kahate usakA nAma acchasneha hai / aura kisI anya dravyake yogase snehako vicAraNA kahate haiM acchasneha arthAt svacchasnehako vaidya loga snehakA prathama kalpa mAnaterhe // 24 // snehakI cauMsaTha vicAraNA / rasaizcopahataHsnehaH samAsavyAsayogibhiH / SaDbhistriSaSTidhAsaMkhyAH prApnotyekazcakevalaH // 25 // evameSAcatuHSaSTiH snehAnAM pravicAraNA / sAtmyartuvyAdhipuruSAnprayojyAjAnatAbhavet // 26 // madhura, amla, lavaNa, kaTu, tikta, kaSAya, ina chaH rasoMke milApa, vikalpa aura aMzayogase resa 63 prakArake hote haiM ina tirasaThoMke saMyoga bhedase sneha bhI 63 prakArake hote haiM / aura eka acchasneha (kevala snehamAtra ) hai isa prakAra rasa saMyogabhedase 63 aura binA kisI saMyogase kevala eka yaha saba milAkara snehakI 64 prakArakI vicAraNA huI, snehake prakaraNa aura prayogako jAnanevAlA vaidya zarIrakA sAtmya, Rtu bheda, vyAdhi, manuSyakA balAvala - vicArakara snehakA prayoga kare // 29 // 26 // mAtrAoMkA varNana / ahorAtramahaH kRtsnamarddhAhaJca prtiikssyte| pradhAnAmadhyamAhrasvAstehamAtrAjarAMpratei // 27 // ititisraH samuddiSTAmAtrAH snehasya mAnataH / tAsAM prayogAnvakSyAmi puruSaM puruSaMprati // 28 // pradhAnamAtrA madhyama mAtrA hasvamAtrA ina bhedoMse snehoMkI mAtrA (khurAka) tInaprakArakI hotI hai / jo mAtrA ekadina rAteMma paripAkako prApta ho usako pradhAna mAtrA kahateM haiM / jo kevala dina meM hI pAcana hojAya usako madhyama mAtrA kahate haiM / jo Adhe dinameM ho pAcana hojAya usako hrasvamAtrA kahate haiM / aba una snehakI mAtrAoMko puruSabhedasa kathana karatehaiM // 27 // 28 // * uttamamAtrAke yogya puruSa / prabhUtasnehanityAyekSutpipAsAsahAnarAH / pAvakazcottamabalo - yeSAM cottamAbale // 29 // gulminaH sarpadaSTAzcavisarpopahatAzcaye / unmattAHkRcchramUtrAzcagADhavarcasaevaca // 30 // (1) suzruta ke uttara taMtrake 63 ve adhyAyameM / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (148) / carakasaMhitA-bhA0 TI0 / jo manuSya snehAneke abhyAsavAle hoM, jo bhUkha pyAsake sahana karanekI zakti vAle hoM, jisakI jaTharAgni uttama balavAn ho, jo zarIrama baliSTha ho,gulmarogavAlA sAMpakA kATAhuA, visarparogavAlA, unmatta, mUtrakRcchyukta, aura jisakA mala kaThora ho, ina uparokta manuSyoMko snehakI pradhAna mAtrA denI ucita hai 29 // 30 // pradhAnamAtrAke gunn| piveyuruttmaamaatraaNtsyaaHpaanegunnaanychRnnu| vikArAzamayatyeSA zIghasamyakprayojitA ||31||dopaanukaarpnniimaatraasrvsaargaanusaarinnii / valyApunarnavakarIzarIrendriyacetasAm // 32 // ina manuSyAko pradhAna mAtrAse sneha pAna karAnese jo guNa hotehaiM so suno| isa pradhAnamAtrAkA vidhise prayoga kiyA huA saba vikAroMko zIghra naSTa krtaahai|vddhehue. doSAko khIMcakara nikAladatAhai / zarIrake saba chidrAMma snehakA praveza hojAtAhai, zarIrakA vala vaDhatA hai aura zarIra, mana, iMdriyaM inameM navInatA AjAtIhai 31 // 32 // madhyamamAtrAka yogya puruSa / arukasphoTapiDakAkaNDupAmAbhirarditAH / kuSTinazcapramUDhAzca / vAtazoNitakAzcaye // 33 // nAtivahAzinazcaivamRdukoSTAstathaivaca / piveyurmadhyamAMmAtrAMmadhyamAzcApiyevale // 34 // maatraipaamndvibhrNshaancaativlhaarinnii| sukhenacasnehayatizo. dhanAyacayujyate // 35 // aura piDikA, visphoTaka, aruSikA, khAja, pAmA, kuSTha, prameha, vAtarakta, ina rogAMse pIDitAMko tathA sAmAnya AhAra karanevAloko, mRdukoSTayuktAMko aura sAdhAraNa valavAloMko snehakI madhyama mAtrA denI cAhiye, kyoMki madhyama mAtrA. na to adhika virecana karatAha aura na zarIrameM adhika zithilatA lAtI hai| yaha mAvA vinA kisI takalIphake snehana karanevAlI hai aura zodhanake liye prayukta kIjAtIhai // 33 // 34 // 35 // hasvamAtrAke yogya puruSa / yatavRndAvAlAzcasukumArAHsukhocitAH / riktakoSTatvamahitaM cepAMmandAnayazcaye // 36 // jvarAtIsArakAsazcayapAMcirasamusthitaH / snehamAtrAMpivayustehrasvAyaMcAvarAvale // 37 // Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a013 :- parihAresukhAcaiSAmAtrAsnehanabRhaNI / vRSyAvalyAnirAbAdhA - "cirazcApyanuvartate // 38 // - isIprakAra ativRddha, bAlaka, sukumAra, sukhameM rahanevAle, jinakA koSTha ArhitakArI virecanase khAlI ho, maMdAgnivAle, jvara, atisAra, khAMsI, yaha jinako bahuta dinoMse hoM, jo balahIna haiM, ina sabako snehakI hasvamAtrA pilAnI caahiye| yaha mAtrA ina manuSyoMko sukha denevAlI hai,aMtameM kaSTa nahIM detI zarIrako cikanA karatIhai / vIrya aura balako baDhAtIhai / bahuta kAla sevana karanese bhI koI kaSTa nahIM detI (isa samaya isvamAtrA hI bahutase logoMko hitakara hotIhai ) // 36 / / // 37 // 38 // ghRtapAnake yogya vyakti / vAtapittaprakRtayovAtapittavikAriNaH / cakSuHkAmAHkSatAH kSINAvRddhAbAlAstathAbalAH // 39 // AyuHprakarSakAmAzcabala... varNasvarArthinaH / puSTikAmA prajAkAmA:saukumArthinazcaye // 40 // diiptyojHsmRtimedhaagnibuddhiindriyblaarthinH|pibeyuHsrpiraashcidaahshstrvissaagnibhiH // 41 // vAte aura pittakI prakRtivAleko, vAta pittake vikAriyoMko, dRSTikI zaktikI icchAvAleko, kSata aura kSINako, vRddhako, bAlakako, durbalako, dIrghAyukI icchAvAleko, bala, varNa aura svarake uttama karaneko, puSTatAkI icchAvAleko, saMtatrikI kAmanAvAleko, sukumAratAkI icchAvAleko, kAMti, oja, smaraNazakti, medhA, Agne, buddhi aura iMdriyoMke balakI icchAvAleko, dAha zastra, viSa, Agne, inase pIDitako ghRtapAna karanA bahuta uttama hai // 39 // 40 // 41 // - tailapAnake yogya vykti| prvRddhshlessmmedrkaashclsthuulglodraaH| vAtavyAdhibhirAviSTAvAtaprakRtayazcaye // 42 // balaMtanutvalaghutAMdRDhatAMsthiragAtratAm / snigdhshlkssnntnutvtaayeckaaNkssntidehinH||43|| kAmakoSThA karakoSThAstathAnADIbhirditAH / pibeyuHzItale . kAletailaMtailocitAzcaye 44 // kapha aura caravI jinakI baDhIhuI ho jinakA galA aura paiTa sthUla ho tathA __ hilatA ho, jo vAtavyAdhise pIDita hoM, vAtake svabhAvavAle hoM tathA vala, tanutA Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 150 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 halakApana, dRDhatA, aMgoM kI majabUtI cikanAhaTa, zlakSNatAyukta zarIra aura tvacAko karanA cAhate ho, aura jinake koSThameM kRmi ho tathA kaThina koThavAle, nAsUra tathA nADIroga se pIDita, aura bhI jo tailayogya manuSya ho athavA tailapAna yA tailamarda - nake abhyAsavAle hA~ unako zItakAlameM ucita mAtrAse tailapAna karanA hitakArI 6 // 41 // 43 // 44 // vasApAna ke yogyapuruSa / vAtAtapasahAyeca rUkSAbhArAdhvakArpitAH / saMzuSkaretorudhira / niSphItakaphamedasaH // 45 // asthisandhizirAsnAyumarmakoTamahArujaH / balavAnmArutoyeSAM khAnicAvRtya tiSThati // 46 // mahaccAgnivalayepAMvasAsAtmyAzcayenarAH / teSAMsnehayitavyAnAM vasApAnaM vidhIyate // 47 // jo manuSya vAyu aura dhUpa sahasakate hoM, rUkSa zarIrakhAle, bhAra uThAne tathA rAstA calanesa kRza hue hoM, jinakA vIrya aura rakta kSINa hogayAho, jinake zarIramase kapha aura meda naSTa ho cukA ho, jinake asthi, saMdhi, zirA, snAyu, marbhasthAna tathA koSTha.. pIDAyukta hoM / jinake zarIrake chidrAMko vaDhe hue vAyune vyAvRta karaliyAho, jinakA agni aura vala uttama ho tathA jo caravI pIneke abhyAsavAle ho / una sneha yogya manuSyoM ko basApAna karanA cAhiye // 45 // 46 // 47 // majjApAna ke yogya puruSa / dIptAgnayaHkleza sahAghasmarAH snehasevinaH / vAtArttAH krUrakoSTAzcasnehyAmajAnamApnuyuH // 48 // jinakI agni balavAn ho, jo kleza sahasakate hAM, bahuta khAte hAM, snehaka abhyAsa vAle hoM, vAtase pIDita ho, kArTana koTavAle hoM, snehana yogya hAM aise manuSyako malA kA prayoga karAve // 48 // pAna kI avadhi | vebhyoyebhyohitoyAyaH snehaH saparikIrtitaH / snehanasyaprakapanusatarAtrAtrirAtrako // 49 // jina manuSyoM ko jo jo neha hitakArI hI unakA kathana kiyAgayA hai| snehaka snehakI adhikatA honese yA nyUnatA honese sAta dina yA tIna dinake aMtara se inahepAna karAve // 49 // " Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthIna-a0 13.. (6) * snehakarmake yogya puruss| . . . svedyA shodhyitvyaashcruukssvaatvikaarinnH| . . . . vyAyAmamadyastrInityAHsnehyAmsyuryecacintakAH // 5 // sUkSa manuSya, vAyukI adhikatAvAlA jinako svedana tathA zodhana karAnA ho evaM kasarata karanevAle, madyapAna karanevAle, nitya strIgamana karanevAle, aura jinako zocane vicAranekA kAma adhika rahatA ho vaha manuSya snehana karane yogya haiM // 50 // snehakarmake ayogya vyakti / saMzodhanAhateyeSAMrUkSaNasaMpravakSyate / ntessaaNsnehnNshstmutsnkphmedsaam||51||abhissyndaanngudaanitymndaagnyshcye| tRSAmUpirItAzcaMgArbhaNyastAluzoSiNaH // 52 // annadvi SazchardayantojaTharAmagarArditAH / durbalAzcapratAntAzcasneha... glaanaamdaaturaaH||53|| nasnehyAvarttamAnaSunanastAvastika rmasu / snehapAnAtprajAyanteteSAMrogAsudAruNAH // 54 // jina manuSyoM ko saMzodhana nahIM karanA aura rUkSaNa karanA hai arthAt jo manuSya rUkSaNa karaneke yogya haiM unako snehapAna karAnA hitakara nahIM hai| kaphaprakRtivAleko aura mevAleko bhI snehana nahIM karanA / evaM jinake mukhase aura gudAse vAva hotAhai, jo maMdAgnivAle hoM, tRSNA tathA mULayukta hoM,jo garbhavatI hoM unako tathA tAluzoSameM, arucimeM, vamanameM, udararogameM, AmadoSa tathA garadoSameMdurbala, bahuta kRza, snehapAnase glAni mAnanevAleko, madAtyayavAleko, nasyakarma kiyehueko, bastikarma kiyehueko snehapAna karanA ucita nahIM / yAda inako snehapAna karAve to dAruNa roga utpanna hojAtehaiM // 11 // 52 // 53 // 54 // . asnigdhake lkssnn| puriissNgrthitNruukNvaayurprgnnomRduH| paktAkharatvaMraukSyazcagAtrasyAsnigdhalakSaNam // 55 // snahana na honeke yaha lakSaNa hotehaiN| jaise-malakAgAMThadAra aura rUkSa honA,vAyukA viloma honA, AgnikA maMda honA, pAcaka, deha kaThora aura rUkSa honA // 16 // samyak snigdhake lkssnn| vaataanulomyNdiiptonirvaasnigdhmsNhtm| mAIvasnigdhatAcAGgesnigdhAnAmupajAyate // 56 // Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA-bhA0 ttii0| TIka snehana hue manupyake vAyukA ThIka anulomana honA, ani caitanya honA, mala gAMTarahita snigdha honA, zarIrameM namratA tathA cikanAhaTa honA yaha lakSaNa hotehaiM / / 56 // ___ atisnigdhake lakSaNa / pANDutAgauravaMjADyaMpurIpasyAvipakvatA / tandrAhyarucirulezaHsyAdatisnigdhalakSaNam // 57 // atyaMta snehana honese-pAMDa, gurutA,jaDatA, malakA, kaccA giranA, taMdrA,aruci,. jI macalAnA, yaha lakSaNa hotehaiM / / 57 // snehapAnake pUrva kartavya karma / drvossnnmnbhissyndibhojymnnNprmaanntH| nAtisnigdhamasaMkIrNazvaHsnehapAtumicchatA // 58 // snehapAna karanese pahale dina patalA, uSNa, halakA, thoDIsI cikanAIyukta,khicaDI Adi pramANase bhojana kare / / 58 // snehapAnake pazcAtkarma / pivetsNshmnNsnehmnnkaaleprkaaNkssitH| shuddhyrthpunraahaarnaishejiinnepivennrH|| 59 // saMzamana sneha arthAt vAtakI zAMtike liye bhojanake samaya pAna kare / jaba rAtakA kiyA bhojana pacacukAho usa samaya ( prAtaHkAla ) saMzodhana snehapAna kare // 59 // pItanehavyaktike kartavya kama / uSNodakopacArIsyAbrahmacArIkSapAzayaH shkunmuutraanilodaaraanudiirnnaashcndhaaryet||60|| vyAyAmamuccairvacanaMkrodhazokohisAtapo / varjayedapravAtaJcasevetazayanAsanam // 61 // nehapAna karake garama pAnI pInA cAhiye / aura iMdriyoMko vazameM rakkheM / dinameM nasAve / mala,mUtra, aura DakArake vegako na roke / vyAyAma, uMcA volanA, krodha, zoka. dima, dhUpa, inako tyAgadeve jisa sthAnameM adhika pavana na lagatIho usama beTe orAyana ko // 60 // 61 // adhika nnehapAnake dop| lahaMpItvAnaraHnnehaMpratibhuJjAnaeva ca / sahamithyopacArADijAyantedAruNAgadAH // 62 // Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 13. jaba taka pahalA snehapAna kiyAhumA jIrNa na holeve usake upara phira vaha nahIM __ pInA cAhiye / yadi usake Upara phira snehapAna kare to isa mithyA upacArase aneka dAruNa roga utpanna hote haiM // 12 // koSThAnusAra snehapAnavidhi / mRdukosstthstriraatrennsnihytycchopsevyaa| snihyatikrUrakoSThastusaptarAtreNamAnavaH // 13 // - jisa manuSyakA koSTha narama hotAhai vaha tIna dina acchA snehapAna karanese snigdha hojAtA hai| aura krUra koSThavAlA sAta dina snehapAna karanese nigdha hotA hai // 63 // mRdukoSThavyaktike virecana dravya / guDamikSurasaMmastukSIramulloDitaMdadhi / pAyasaMkasaraMsarpiH kAzmayaMtriphalArasam // 64 // drAkSArasaMpIlurasaMjalamuSNamathApivA / madyavAtaruNaMpItvAmRdukoSThoviricyate // 65 // virecayantinaitAnikrUrakoSThakadAcana / bhavatikrUrakoSThasyagrahaNyatyulvaNAnilA // 66 // guDa, ikSurasa, dahIkA pAnI, dUdha, adhabiloyA dahI, khIra, kRsarA, ghI, kAzmarIke phaloMkA kAtha, triphalekA kAtha, munakkAkA kAtha, pIlUkA kAtha, athavAM garma jala, inake pInese hI mRdukoThevAleko virecana hojAtAhai / parantu krUra koThevAleko ina vastuoMse virecana nahIM hotA kyoMki krUra koSThavAlekI grahaNIkalA vAtapradhAna hotI hai isIliye koSThameM krUratA aura vAtajanya rUkSatA honese virecana nahIM hotA // 64 // 65 // 66 // . mRdukoSThake lkssnn| udiirnnpittaalpkphaagrhnniimndmaarutaa| . mRdukosstthsytsmaatssuvirecyonrHsmRtH||67|| jisakI grahaNIkalAmeM pitta pradhAna hai aura kapha alpa tathA vAyu maMda hai usakA koSTha mRdu ( narama )hotAhai / isaliye usako sahajameM hI virecana hosktaahai||6|| snehayukta agnikA tiivrtv| . udIpittAgrahaNIyasyacAgnibalaMmahat / bhasmIbhavatitasyAza lehHpiito'gnitejsaa||68||sjgdhvaasnehmaatraaNtaamojHprkssaa Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 154 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 layanbalI / snehA gniruttamAMtRSNAMsopasargAmudIrayet // 69 // vAlaMsnehasamRddhasyazamAyAnnaM sugurvapi / saceta suzItaM salilaM nA - ' saadytidhyte||70|| yathaivAzIviSaHkakSamadhyagaH svaviSAgninA 71 jisa manuSyakI grahaNakilA meM pitta vahuta vaDhAhuA hai aura anikA vala adhika haiM vaha manuSya yadi sneha pIve to agnike valase vaha sneha bhasma hojAtA hai / phira vaha DhahuA ani snehako jalAkara zarIra ke Ajatejako dahana karane lagatA hai aura ghora pyAsako pragaTa karatA hai, usa samaya snehase vaDhe hue agni meM bhArI anna bhI bahuta nahIM hotA arthAt usa bhasmakAni meM yadi bhArI bhojana aura zItala jala na diyA jAya to vaha zarIrakI dhAtuoMko aise dahana karadetA hai jaise kakSAmaM sthita AzIviSa apane viSarUpa se dahana karadetA hai // 68 // 69 // 70 // 71 // ajIrNa snehapAna meM upAya / ajIrNeyaditusnehetRpAsyAcchrddayedbhiSak // zatideikaMpunaHpItvAbhuktvArukSAnnamullikhet // 72 // nasarpiH kevalepitte peyaM sAmevizeSataH // sarvAnucareddehahatvAsaMjJAJca mArayet // 73 // jaba taka sneha jIrNa na huA ho aura tRSA Adi upadrava na vaDhagaye hoM taba taka zIghra chardana karAdeva aura zItala jala pilAve / tathA rUkSa bhojana karAke phira chardana karAve // 72 // kevala pittamaM aura Amasahita pittamaM vizeSa karake ghRtapAna na kare, kyoMki vaha sneha sarvazarIrameM vyApta hokara saMjJAko naSTa karadetA hai aura mRtyu taka karadetAhai // 73 // snehabhramake upadrava / // tandrAsotkleza AnA hojvaraH stambhovisaMjJatA koSThAni kaNDuH pANDutvaMzo phAzasya rucistRpA / jaTharaMgrahaNIdoSaH stamityaMvAkyanigrahaH // 72 // zUlamAmapradoSAzcajAyantesnehavibhramAt / tatrApyulekhanaM zastaMsvedaH kAlapratIkSaNam // 75 pratipattirvyAdhivalaMbuddhAcaMsanamevaca / takAriSTaprayogazcarUkSapAnAnnasevanam // mutrANAMtriphalAyAzca snehvyaapttibhessjm|| // 76 // akAlecAhitazcaivamAtrayAnacayojitaH // 77 // Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 13. . (156 ) snehapAna meM kupathya honese - tandrA, utkleza, aphArA, jvara, staMbha, behozI, kuSTha, khujalI, zotha, arza, aruci, pyAsa, udararoga, grahaNIdoSa, dehameM gIlApanasA, vANIkA staMbhana donA, zUla, AmadoSa yaha upadrava hote haiN| yahAM para bhI vamana karAnA athavA sveda sneha hoya to jIrNa honekI pratIkSA karanA aura vyAdhikA balAvala vicArakara doSoMko nikAlo tathA takra, ariSTa, rUkSa anna pAna tathA gomUtra, vA triphalAkA sevana karanA hitakArI hai vinA samaya athavA ahitakArI yA atimAtrA se snehapAna karanese athavA snehapAna ke mithyAyoga honese snehavyApAtte ( snehase pragaTa roga ) hotehaiM // 74-77 // snehapAna meM virecanAvidhe / snehomithyopacArAccavyApadyetAtisovitaH / snehAtpraskandanojantustrirAtroparataHpibet // 78 // snehaJcadravamuSNaJcatryahaM bhuktvaarsaudnm| ekAho paratastadvamuktvApraccharddanaM pibet||79|| vinA vidhi snehapAnase yadi rogAdi hoya to tIna dina snehako tyAgadeve aura mAMsarasa tathA anna bhojana kare phira cauthe dina bahutase snehako drava aura garma padArthoM * meM milAkara pIve / athavA vamana karAdeve aura eka dina Thahara kara phira sneha pIve !: saMzodhana sneha pIkara jaise virecana ke dina garma jala Adi pIte haiM vaisA upacArakare // 78 // 79 // syaattusNshodhnaarthaayvRttiHsneheviriktivt| snehadviSaH snehanityAmRdukoSThAzcayenarAH // klezAsahAmadyanityAsteSAmiSTA vicAraNA // 80 // lAvataittirimAyUra haMsavArAhakauzkuTAH || // 81 // gavyajorabhramAtsyAzcarasAH svesnehanehitAH // 82 // jisako snehapAnase dveSa ho, jo sadaiva sneha pItA ho, jo mRdukoSThavAlA ho, jo klezako sahana karanevAlA ho, jo nitya madya pItA ho, inako vicAraNA sneha( kisI rasa Adi yogase ) pAna karanA cAhiye / aise mauke para gauke dUdha athavA lavA tItara, mora, sUkara, muragA, bakarI, meDhA, machalI inake mAMsarasake saMyogase snehapAna karAve // 80 // 81 // 82 // snehameM milAneyogya yUSa / aura yUSake dravya / yavakolakulatthAzcasnehAH saguDazarkarAH // dADimaMdadhisavyoSaMrasa saMyogasaMgrahaH / snehayantitilAH pUrvajagdhAH sasnehaphANitAH // 83 // Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (156) carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| aura jo, bera, kulathI inake yUSa, guDa, khAMDa, anArakA rasa, dahI, aura trikuTA inake yogase snehapAna karAve, isa prakAra snehake yogakA saMgraha kahA hai| tila,sneha,phANita,inakA bhilAkara bhojanase pahale.sevana kare to zarIrako cikanA karate haiM // 83 // . . . . . . . . kRzarAzcabahusnehAstilakAmbalikAstathA / phANitaMzRGgAvarazcatailaJcasarayAsaha // 84 // pibedrakSoghataimAsamaNe'znIyAca bhojanam / tailaMsurAyAmaNDenavasAMmajjAnamevavA // 85 // pibetsphaannitkssiirnrHsniytivaatikH||dhaarossnnsnehsNyu ktpiitvaasshrkrpyH|| 86 // . . khicaDI tila kAMbalika bahutase snehako sAtha sevana karanese zarIra cikanA hotAhai evaM phANita. soMTha, taila, surA,inako milAkara pIve,jIrNa honepara ghRtaaura mAMsarasase bhojana kare to rUkSa zarIra bhI snigdha hoya / vAtapradhAna manuSya vAruNamiMDake / sAtha taila milAka pIve athavA kevala vasA aura majjAko paankre||84||8||athvaa phANitake sAtha dUdha pInese vAtapradhAna manuSyakA zarIra cikanA hotAhai / athavA . dhAroSNadUdha, ghRta aura khAMDa milAke pIve // 86 // . . . . . . snigdhkrnaa| . .. nrHsnihytipiitvaavaasrNdnHsphaannitm| pAJcaprasUtikIpeyA pAyasomASamizrakaH // 87 // kSIrasiddhobahusnehaHsnehayedacirAnnaram / sarpistailavasAmajjAtaNDulaprasRtaiH kRtaa||88 // pAJcaprasRtikIpeyApeyAsnehanamicchatA / grAmyAnUpodakamAMsaM guDaMdadhipayastilAn // 89 // kuSThIzoSIpramehIcasnehanenaprayojayet / snehairyathAkhaMtAnsiddhaiHsnehayedavikAribhiH // 90 // athavA dahIko malAI aura phANitake pInese manuSya snigdha hojAtAhai |athvaa Age kahIhuI pAMcaprasUtipeyA yA dUdhameM siddha kIhuIM uDadoMkI khIra atyaMta cikanI honese manuSyako zIghra snigdha karadetIhai / ghI, tela, vasA,majjA aura cAvaloMko dorachaTAMka lekara ikaTekara pakAye isako pAMcaprasRtikI peyA kahatehaiM apane zarIrako cikanA karenakI icchA karanevAlA isa peyAko pIve / koDhI,zothavAlA, pramaharogI snehanake liye grAmya aura anUpa saMcArI jIvoMke mAMsarasa tathA jalasaMcArI mAMsa tapeyA yA ghI, tela, kahatehaiM apane dagI Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - - a0.13.... ( 157) athavA guDa, dahI, dUdha, aura tiloMkA prayoga na kare kyoMki yaha inake rogoMko: baDhAte haiM evaM vikArarahita manuSyoMko vikArarahita anukUla ucita dravyoMse siddha kara snehapAna karAve // 87 // 88 // 89 // 90 // pippalIbhirharItakyAsiddhestriphalayApivA / drAkSAmalakayUSAbhyAMdanAcAmlenasAdhayat // 99 // unako - pIpala haraDa, aura triphalA ke sAtha siddha kara athavA A~vale aura drAkSAke rasa yA kAMjI ke sAtha siddha kara trikuTA burakAkara snehapAna karAve to. manuSya snigdha ho // 91 // vyossgrbhbhissksnehpiitvaasnihytitnnrH|yvkolkultthaanaaN rasAH kSIraMsurAdadhi // 92 // kSIraH sarpizca tatsiddhaM snehanIyaM ghRtotamam / telamajjAvasAsarpirbadaratriphalArasaiH // 93 // yonizukrapradoSeSusAdhayitvAprayojayet / gRhNAtyambuyathAvasraMpratravatyadhikaMyathA // 94 // yathAgnirjIryyati snehastathAsravaticAdhikaH / ythaavaakledymRtpinnddmaasiktNtvryaajlm| sravatisraMsate snehastathAtvarita sevitaH // 95 // jo, bera aura kulayIkA yUSa, dUdha, madya, dahI, evaM dUdhakA nikAlA ghRta inase siddha kiyA vRta sava uttama snehana hai / taila, majjA, vasA, ghI, bera, aura triphalAko kvAyase siddha sneha yoni aura zukra ke doSoMmeM prayukta kare / jaise vastra parimANakeroat grahaNa karake adhikako choDa detA hai, aise hI manuSyakI jaTharAgni parimANakA sneha grahaNa kara vAkIko maladvArase nikAladetI hai / jaisI maTTIke DalemeM adhika pAnI paDanese usako bhigokara adhika pAnI bAhara calA jAtA hai| aise hI manuSyakezarIra meM adhika sneha jIrNa na hokara jhaTa bAhara nikala jAtA hai 92 // 93 // 94 // 95 // lvnnophitaaHsnehaaHsnaihyntyciraannrm| tddhybhissyndyruukssnycsuukssmmussnnNvyvaayic||96|| snehamayeprayuJjIta tataH svedamanantaram // snehasvedopapannasyasaMzodhana mathetaramiti // 97 // lavaNake saMyogase snehapAna kiyA huA manuSyako zIghra snehana kara detA hai / vaha abhiSyandi, sUkSma, uSNa, aura zIghra vyApaka hojAtA hai / pahale snehana, phira svedana, . phira vamana, tadanaMtara virecana, sabase pIche nasya karma Adise zirovirecana kare / ( paraMtu snehana vAtaroga meM hI hita hai / sannipAtAdikameM rUkSa svedana kare ) // 96 // 97 // Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (158) carakasaMhitA--bhA0 ttii0| adhyAyakA saMkSipta varNana / ttrshlokH|| nehHsnehvidhiHkRtsnvyaaptsiddhiHsbhessjaa| yathApraznaMbhagavatAvyAhRtaMcAndrabhAginA // 98 // snehAdhyAyaH smaaptH| isa snehAdhyAyama-snehake prakAra, snehavidhi, snehake mithyAyogase rogoMkA honA unakI auSadhi jaise agnivezane pUchA tadanusAra unake uttara bhagavAn AtreyajIna kathana kiye // 98 // iti zrImaharSicarakaraNAtAyurvedIyasaMhitAyAM paTiyAlArAjyAMtargataTakasAlagrAmanivAsivaidyapaMcAnana vaidyaratna paM0rAmaprasAdavadyopAdhyAyaviracitaprasAdanyAkhyabhApATIkAyAM nehAdhyAyo nAma trayodazodhyAyaH // 13 // - - - cturdsho'dhyaayH| athAtaHsvedAdhyAyaM vyaakhyaasyaamH| iti hasmAha bhgvaanaatreyH| aba hama vedAdhyAyakA kathana karatehaiM / aisA bhagavAn AtreyanI kahane lge| svedanakarmakA yatna / ataHsvedAHpravakSyanteyairyathAvatprayojitaiH / svedasAdhyAHprazAmyantigadAvAtakaphAtmakAH // 1 // ayama svedoMkA kayana pharatehaiM jina svedoMke TIka 2 prayoga karanese svedasAdhya cAtakaphAtmaka roga zIghra zAMta hotaha // 1 // svedanase rogazAntima dRSTAnta / snehpuurvpryuktensvedenaavrjitenile| parIpatretAMsinasanjantikathaJcana // 2 // prathama rana kA yadi vaMdana karadiyA jAtAda to usase zarIrakA vAyu zAMta jAtahi mATi mala, mUtra, zukra, yaha vinA zrama nikala jAtaha // 2 // Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 14. zuSkANyapihi kASThAni snehasvedopapAdanaiH / namayantiyathAnyAyaMkiMpunarjIvatonarAn // 3 // sUkhI lakaDIbhI cikanAIkA yoga dekara svedana karanese namajAtI hai, yadi jIvita manuSya snehana svedana dvArA namra hojAya to Azcarya hI kyA hai // 3 // svedanase kAryasiddhi | rogavyAdhitApekSonAtyuSNo'timudurnaca / dravyavAnkalpitodezesvedaH kAryyakaromataH // 4 // jaisA roga aura Rtu ho athavA anya koI bhI vyAdhi ho usameM usa rogake liye jaisA sveda ucita ho vaisA vicArakara kare / vinA vicAre atyanta teja yA atyantai manda sveda na deve / deza kAla auSadhi vicArakara ucita sthAnameM sveda diyA huA guNakArI hotA hai // 4 // (198) svedanake bheda | vyAdhauzItazarIreca mahAnUsvado mahAbale / durvaledurbalaH svedomadhyame madhyamohitaH // 5 // jaba rogase zarIra zItala paDajAya usameM garmI romamArgase na AtI ho athavA zIta Adise zarIra jaDajAya to avazya svedana karanA cAhiye / yadi vyAdhi balavatI ho to sveda bhI vaisA hI adhika balavAlA denA cAhiye / durbala rogoM meM durbala sveda karanA aura madhyavala rogameM sveda bhI madhyama hI karanA cAhiye // 5 // rogAnusAra svedanavidhi ! vAtazleSmajivAtevAka phevAsvedaiSyate / snigdharUkSastathAsnigdho'rUkSazcApyupakalpitaH // 6 // bAta kapha kI vyAdhimeM snigdha, rUkSa, sveda karanA cAhiye vAtavyAdhimeM snigdha sveda karanA cAhiye | aura kaphakI vyAdhimeM rUkSa sveda karanA cAhiye // 6 // AmAzayagatevAtekaphe pakkAzayAzrite / rUkSapUrvohitaHsvedaHsnehapUrvastathaivaca // 7 // vAta AmAzaya meM prApta ho to pahale rUkSa phira snigdha sveda kare kyoMki AmAyaM kaphakA sthAna hotA hai / isI prakAra yAda kapha pakkAzaya meM ho to pahale snigdha sveda karake phira rUkSa sveda kare // 7 // " Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0 / svedanake ayogya aMga / vRpaNauhRdayaMdRSTIsvedayenmRdunaivavA / madhyamaM vaMkSaNauzeSamaGgAvayavamiSTataH // 8 // aMDakoza, hRdaya, aura netrAMmaM svedana karanA ucita nahIM, yAde kisI kAraNa se mAvazyakatA bhI ho to mRdu sveda kare / aura vaMkSaNameM sveda karanA ho to madhyama sveda kare | kintu anya aMgAma jaisA ucita ho vaisA svedana kare // 8 // netra svedana vidhi | suzuddhairnaktakaiH piNDyA godhUmAnAmathApivA / padmotpalapalAzairvAsvedyaH saMvRtyacakSuSI // 9 // zuddha svaccha narama vastrase yA gehake maide ke piMDase athavA kamalake patrase yA anya kamalavizeSake patrase netrAMko Dhakakara zira AdimaM sveda karanA cAhiye / tAtparya yaha hU~ ki netrAma svedana karane kI garmI na pahu~canI cAhiye // 9 // muktAvalIbhiH zItAbhiH zItalairbhAjanairapi / Rs 160 ) jalArdrairjalajairhastaiH svidyato hRdayaMspRzet // 10 // motiyAMkI mAlA, zItala pAtra, pAnImeM bhigoyA huA kamalavizeSa, athavA, zItala hAya svedana yogya manuSya ke hRdaya para rakhanA cAhiye // 10 // zItazRlavyuparame stambhagauravanigrahe / saJjatemA devasvedesvedanAdviratirmatAM // 11 // zIta, zUla, jaDatA, bhAropana, yaha naSTa hokara jaba dehameM naramI AjAya to pasInA denA baMda karadenA cAhiye // 11 // pittaprakopomUrcchAcazarIrasadanaMtRSA / dAhasvedAGgadaurbalyamatisvinnasyalakSaNam // 12 // adhika pasInA denese pittakA kopa, mUchI, zarIramaM zithilatA, pyAsa, dAha, pInA, aura aMgAma durbalatA yaha lakSaNa hote // 12 // uktastasvAzitIye yAMyaipmikaH sarvazovidhiH / so'tistrinnasyakartavyomadhuraH snigdhazItalaH // 13 // aisA honepara tasyAzitIya (chaThe adhyAyameM jo grISmakAlakI vidhi kahIM hai vahI vidhi ativika kare aura madhura, snigdha, zItala kriyA kare / / 13 / / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 161 ) sUtrasthAna - a0 14. svedanakarmake ayogya rogI / kaSAyamadyanityAnAMgarbhiNyAraktApIttanAm / pittinAMsAtisArANAM rUkSANAM madhumehinAm // 14 // vidagdhabhraSTanADInAM viSamadyavikAriNAm / zrAntAnAMnaSTasaMjJAnAMsthUlAnAMpittame - hinAm // 15 // tRSyatAMkSAdhitAnAJcakruddhAnAMzocatAmapi / kAmalyudAraNAJcaiva kSatAnAmADhayarogiNAm // 16 // durbalAtivizuSkANAmupakSINaujasAMtathA / bhiSaktaimirikANAJca nasvedamavatArayet // 17 // 1 1 nitya kaSAya yA madya pAna karanevAleko, garbhavatI, raktapittavAlA, pittapradhAna pittake atisArakhAlA, rUkSa, madhumahI, agnidagdha, bhraSTAMga, badakA rogavAlA, viSa tathA madyake vikAravAleko, kAyalIyuktako, mUrchita, sthUla, pittamehayukta, pyAsayukta bhUkhA, krodhI, zokayukta, kAmalArogI, udararogI, kSatarogI, yakRta plIhAkeM rogavAleko, durbala, atisukhAhuvA aura jisakA oja kSINa hogayAho, tathA timi . rarogavAlA inako kabhI svedana na kare // 14 // 15 // 16 // 17 // svedanake yogya roga / pratizyAye cakAsecahikkAzvAseSvalAghave / karNamaNyAMziraHzUle svarabhedegalagrahe // 18 // arditaikAGgasarvAGgapakSAghAtavinAmake / koSThAnAhavibandheSu zukrAghAte vijRmbhake // 19 // pArzvapRSThakaTIkukSisaMgrahegRdhrasISuca / mUtrakRcchre mahattvacamuSkayAreGgamardake // 20 // pAdorujAnuja dvArtisaMgrahe zvayathAvapi / khallIbvAmeSuzItecavepathauvAtakaNTake // 21 // saMkocAyAmazUleSu stambhagauravasutiSu / sarvAGgeSuvikAreSu svedanahitamucyate // 22 // pratizyAya, khAMsI, hicakI, zvAsa, gurutA, karNazUla, manyAstaMbha, ziraHzUla svarabhaMga, galagraha, arditavAta, ekAMgagatavAta, sarvAMgagatavAta, pakSAghAta, vinAma ( zarIrakA yA kisI aMgakA namajAnA kuvaDA Adi), koSTharoga, anAha, vibaMdha, zukrAghAta, vizeSa jaMbhAI AnA, pasalazUla, pRSThazUla, kaTizUla, kukSizUla, gRdhrasI, mUtrakRcchra, aDavAddha, aMgamarda, urustaMbha, jAnu aura jaMghAkI pIDA, sUjana, khallI, Amaroga, zIta, kaMpa, vAtakaMTaka, saMkoca, AyAma, zUla, aMgoMkI gauravatA, aura 11 1 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 162 carakasaMhitA - bhA0 TI0 aMgoMkA sUjanA, ina sava vikAroMmeM svedana karanA parama hitakAraka hai // 18 // 19 // // 20 // 21 // 22 // piNDasvedakA varNana | tilamApakulatthAmlaghRtatailAbhipaudanaiH / pAyasaiHkRsarairmAsaiHpiNDasvedaMprayojayet // 23 // tila, uDada, kulathI, kAMjI, ghRta, tela, mAMsa, bhAta, khIra, tiloMkI khicaDI, athavA mAMsa, ina sabakA athavA inameMse kisI eka do kA piMDasA banAkara usase jo sveda kiyAjAya usako piNDasveda kahatehaiM // 23 // kapharogiyoMko svedanavidhi | gokharoSTravarAhAzvazakRdbhiH satuSairyavaiH / sikatApAMzupASANakarIpAya sapUTakaiH ||24|| ileSmikAnsvedayetpUrvairvAtikAnsamupAcaret / dravyANyetAnizasyanteyathAsvaprastareSvapi // 25 // gau, gadhA, UMTa, sUkara, ghoDA, inakI viSThAko garma karake athavA tuSa, jau, inake cUrNase, yA vAlUreta, pattharakA cUrA, sUkhe govarakA cUrNa, lohacUrNa inako garama karake kaphapradhAna roga svedana kare / aura pahale kahAhuA piMDasveda vAtapradhAnavyAdhima' kare / prastarasvedake liye bhI ina hI dravyoMko doSAnusAra prayukta kare // 24 // 25 // svedanakA sahaja upAya / bhUgRhe pucajentAkeSaSNagarbhagRheSuca / vidhUmAGgAratapteSvabhyaktaH svidyatinAsukham // 26 // bhUmike bhItarake ghara meM, jaMtAkameM, garama gharameM prathama, telakI mAlisa kara dhUmarahita aMgAroMkI garmI se hI vinA parizrama pasIne AjAte haiM || 26 || nADIsvedana kI vidhi | grAmyAnUpodakaMmAMsaMpayo vastazirastathA / varAhamadhyapittAsak snehavattilataNDulAn // 27 // ityetAnisamutkvAthyanADIsvedaMprayojayet / dezakAlavibhAgajJoyuktyapekSobhipaktamaH // 28 // vAraNAghRta kareNDazizumalakasapepaiH / vAsAvaMzakaraArkapatrairaimantakasyaca // 29 // zobhAJjanakazairIya mAlatIsurasArjakaiH / patre sattvAbhyasalilanADIsvedaMprayojayet // 30 // Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 14. ( 163 ) grAmya, AnUpa, aura jalasaMcArI jIvoMkA mAMsa, dUdha, bakarIkA zira, mUarakI aMtaDI, pittA, rudhira, ghI, tela, tila, cAvala, ina sabako eka baDe vartanameM pakAkara eka nalI dvArA isakI bhAMpha zarIrameM dIjAya isako nADIsveda kahate haiM / deza, kAla, vyAdhi svabhAva, yuktiAdi jAnanevAlA vaidya parIkSA karake varanA, giloya, eraMDa, lAla suhAMjanA, mUlI, sarasoM, aDUsA, bAsa, karaMja, A~kake patra, azmantakake patra, sirasa, mAlatI, tulasI, vanatulasI, ina sabake patroMkA kvAtha karake nADIsveda kare // 27 // 28 // 29 // 30 // bhUtIkapaJcamUlAbhyAM surayAdadhimastunA / mUtrairamlaizca saste hai nIDI svedaMprayojayet // 31 // athavA ajavAyana, vRhatpaJcamUla, madyaM, dahIkA pAnI, gomUtra, kAMjI, inameM ghRta tela Adi milA tathA kvAtha karake nADIsveda kare // 31 // etaevacaniryUhAH prayojyAjAlakoSThake / svedanArthaM ghRtakSIratailakoSThAMzcakArayet // 32 // ina uparokta kvAthoMko eka vaDe pAtra meM bharakara usa sahate 2 kvAthameM rogIko biThAnese sveda kriyA hotI hai / aisehI ghRta tailAdikoMmeM bhI svedana ke rogI ko biThAyA jAtAhai // 32 // godhUmazaka laizcUrNairyavAnAmamlasaMyutaiH / sasnehakiNvalavaNairupanAhaH prazasyate // 33 // gehUM aura jauvoMke cUrNa meM - kAMjI, sneha, madirAko kiTa, seMdhAnamaka, inako milAkara garma 2 lepa karanese bhI uttama svedana hotA hai // 33 // gandhaiH surAyAH kiNvena jIvantyAzatapuSpayA / umayAkuSThatailAbhyAMyuktayAcopanAhayet // 34 // gandhadravya, madirA kI kiTTI, jIvatI, sauMpha, bAvacI, kUTha, tela, inako milAkara kucha garma lepa karanese svedana hotA hai // // 34 // lepapara paTTI bAMdhanekA sAmAna / - carmabhizcApanaddhavyaH salomabhirapUtibhiH / uSNavIyyairalA bhetukauzeyAvikazATakaiH // 35 // lepa karake Upara se komala aura durgaMdharahita uSNavIrya camaDA bAMdhe, yadi aisA camaDA na mile to rezamI vastra yA bheDakI unase banAhuA vastra lapeTe // 35 // Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (164) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| lepabandhanakA smy| rAtrauvaddhadivAmuJcenmuJcedrAtraudivAkRtam / vidAhaparihArArthasyAtprakarSastuzItale // 36 // rAtakA kiyAhuA lepa dinameM utAradeve aura dinakA kiyA rAtako utArade / aura dAha AdikI nivRtti ke liye kiyAhuA lepa ThaMDA hone para bhI dera taka rahe to koI hAni nhiiN|| 36 // svedake teraha bhed| shNkrHprstronaaddiiprisseko'vgaahnm| jentAkozmaghanaHkayukuTIbhUHkumbhikaivaca // 37 // kuupoholaakityetesvedyntitryodsh| tAnayathAvatpravakSyAmisarvAnevAnuparvazaH iti // 38 // zaMkara, prastara, nADI, pariSeka, avagAhana, jaitAka, azmaghana, karNa, kuTI, bhU, kumbhI, kUpa, holAka, ina bhedoMse sveda teraha prakArake haiM unako kramapUrvaka ThIka 2 kayana karateha // 37 // 38 // . zaMkarasvedakA lakSaNa / tatravastrAntaritairavastrAntaritairvApiNDairyathoktairupasvedanazaGarasvedaitividyAt // 39 // unameM garma kIhuI auSadhiko kapaDema lapeTakara usase svedana kare, athavA gIlI auSadhiyAMkA piMDasA banAkara usako garma karake usase svedana kiyAjAya usako zaMkara sveda kahataha // 39 // prastarasvedakA lakSaNa / zukazamIdhAnyapulAkAnAMvezavArAyasakRzarotkArikAdInAMvA prastarekozeyAvikottarapracchadepaJcAGgulorubukArkapatrapracchadevA svabhyaktasarvagAtrasyazayAnasyoparisvedanaprastarasvedaitividyAt40 pahale nahIM rogIkA sava zarIra cikanA kare / phira zUkadhAnya, zamIdhAnya aura phalakavAnyako khicaDIkI samAna pakAkara athavA vezavAra, khIra, khicaDI uDadAkI gaTIsI Adi jo ucita ho banAkara rogIkA zarIra jisa para Asake utanI bhUmima biThAye usake Upara rezamI yA unakA vastra athavA eraMDake patra vichAkara usa u.para gegIko mulAyA jAye usako prastarasvada kahate haiM (paraMtu nIce vichA. gANu dravya garbha honA cAhiye) // 40 // Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 14. (1657 nADIsvedakA lkssnn| svedanadravyANAMpunarmUlaphalapatrazuGgAdInAM mRgazakunApizitAzarampAdAdInAmuSNasvabhAvAnAMkAyathAhamamlalavaNasnehopasaMhitAnAMmUtrakSIrAdInAMvAkumbhyAMbASpamanudvamatyAmutkathitAnAMnADyAzireSIkAvaMzadalakaraJjArkapatrAnyatamarutayAgajAgrahastasaMsthAnayAvyAmadIrghayAvyAmArddhadIrghayAvAvyAmacaturbhAgASTabhAgamUlAgrapariNAhasrotasAsarvatovAtaharapatrasaMvRttAcchidrayAdvistriAvinAmitayAvAtaharasiddhasnehAbhyaktagAtrobASpamapaharet / baassponuuddhgaamiivihlcnnddvegstvcmvidhnusukhNsvedytiitinaaddiivedH||41|| svedanake dravyoMke-jaDa; patra, phala, zuMga, Adi lekara aura uSNasvabhAvavAle mRga, pakSI AdikoMke mAMsa. zira, pAda Adi lekara aura yathocita amla,lavaNa, - sneha, milAkara tathA mUtra, dUdha, jala Adi kisI pAtrameM DAlakara usImeM uparokta auSadhiyeM DAlakara pakAMva aura usa pAtrakA mukha baMda karake usameM eka nAla lagAveM usameMse jo bhApha Ave usase rogI svedana kare / isa nAlako sarapate, narasala,bAMsa, karaMja; A~ka inameMse kisIke patroMse yA anya ucita dravyase banAve / yaha hAthIkI sUMDake agrabhAgake samAna moTI aura donoM bAhoMko phailAnese jitanA laMbA hotAhai utanI laMbI honI cAhiye / yA eka gaja laMbI ho aura pAtrake mukhaparase Adhika khulA aura Agese choTA aisAusa nAlameM chidra honA cAhiye / vAtanAzaka patroMse nAlake saba srota baMda hone cAhiye jisase bhApha bAhara na nikale / isa nAlako do tIna jagahase navAkara bhApha denI cAhiye / bhApha denese pahale hI vAtanAzaka teloMkI mAlizase rogIkA zarIra namra rakhanA cAhiye / bhAphako rogIke zarIrameM choDate samaya nAlakA mukha tirachA rakkhe jisase bhApha rogIkI chAlako dahana na kare kyoMki sIdhI bhApha atyaMta garma lagatIhai / isako nADI sveda kahatehaiM // 41 // pariSekakA lakSaNa / .. vAtikottaravAtikAnAMpunarmUlAdInAmutvAthaiHsukhoSNaiHkumbhI vAghulikA pranADIrvApUrayitvAyathAhasiddhasnehAbhyaktagAtraMva- .. ..strAvacchannaMpariSecayeditipariSekaH // 42 // Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (166) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| rogIko vAtanAzaka telAdikAMse snigdhakara Upara vastra dekara phira vAtanAzaka dravyAMka mUla, phala. zugAdikoMke mukhopNa kAthako kisI tUtanIdAra loTemeM bharakara vastrabeSTita snigdhagAtra rogI para sIMca denA / isako pariSeka sveda kahate haiM // 42 // avagAhakA lakSaNa / vAtaharotvAthakSIratalaghRtapizitarasoSNasalilakoSThakAvanAhastuyathoktaevAvagAhaH // 43 // eka khule pAtrameM vAtanAzaka auSadhiyAMkA kAtha yA dUdha, tela, ghI, mAMsarasa, athavA garma jala bharakara usameM baiThanA / usako avagAhana sveda kahate haiM // 43 // jentAkasvedake liye bhuumipriikssaa| athajentAkaMcikIrSubhUmiparIkSeta / tatrapUrvasyAdizyuttarasyAMvA guNavatiprazastabhUmibhAgekRSNamattikesuvarNamRttikevAparIvApapuSkariNyAdInAMjalAzayAnAmanyatamasyakUledakSiNepazcimevA sUpatIrthasamasuvibhaktabhUmibhAgesaptASTauvAaratnImupakramyodakAprAGmukhamudaGmukhaMvAbhimukhatIrthakUTAgAraMkArayet // 44 // jaitAkasveda karanekI icchAvAlA manuSya pahale bhUmikI parIkSA kare / rogIke - sthAnase pUrva athavA uttara dizAma guNayukta pavitra bhUmi dekhakara jahAM kAlI yA pIlI, madhura, uttama miTTI ho aura jisa bhUmike samIpa hI nadI, vApI, puSkaraNI Adi koI jalAzaya ho usa jalAzayake dakSiNa yA pazcimake kinAre dUsarA tIrtha ho vahAM pavitra sIdhI uttama bhUmimeM jalAzayase sAta ATha hAtha para eka makAna aisA banAve jisakA mukha jalAzayakI ora ho // 44 // utsedhavistArataHparamaratnIhipoDazasamantAtsuvRttaMmRtkarmasampannamanekavAtAyanamAasyakaTAgArasyAntaHsamantatobhittimaratnIvistArotsedhAMpiMDikAMkArayetkapATavarjam |mdhyecaasykttaagaarsyctusskikumaatrpurupprmaannN mRNmayaMkandusaMsthAnaMvahusakSmacchidramaGgArakopTakAntaMsapidhAnaMkArayet // 45 // aura vaha makAna laMbA cIDA UMcA parimANase cAroM ora solaha hAtha honA cAhiye yaha ghara mRttikAle vanAhuA aura jisameM havA Aneko kaI jagaha khiDakI rakhIhuI hA isa makAna bhItara cAgaM ora dIvAgma eka 2 hAthakI bhIta vanAve aura unameM kivATe na lgaaye| phira makAna TIka bIcamaM eka cAra hAyakA cauDA aura sAta hAya laMbA bhATa sA banAle usake upara vArIka 2 chidrAyukta DhakanA ravakhe // 15 // Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 14. (167, tnyckhaadiraannaamaashvkrnnaadiinaaNvaakaasstthaanaaNpuuryitvaaprdiipyet| sayadAjAnIyAtsAdhudagdhAnikASThAnigatadhUmAniavataptazcakevalamaninAtadagnigRhasvedayogyenacoSmaNAyuktamiti // 46 // tatrainaMpuruSavAtaharAbhyaktaMgAtravastrAvacchannaMpravezayetpravezayaMzcainamanuziSyAt / saumyapravizakalyANAyArogyAyaceti / pravi. zyacainAMpiNDikAmadhiruhyapAzvAparapAvAbhyAMyathAsukhaMzayIthAH nacatvayAsvedamUrchAparItenApisatApiNDikaiSAvimoktavyAtmA aapraannocchaasaat| bhrazyamAnohyataH piNDikAvakAzAdvAramanadhigacchansvedamUcchAparItatayAsadyaH prANAJjahyAH // 47 // isake bhItara khaira yA zAlavizeSakI lakaDIke 'aMgAra rakkhe java dhUma nikalaleve aura bhIvarakA sthAna tapagayAho aura svedanayogya garmI se bharajAya / phira rogIko vAtanAzaka teloMse snigdhagAtra kara kapaDA lapeTakara isa garma gharameM praviSTa karAve, aura kahe he saumya ! apanI ArogyatA aura kalyANake liye isa gharameM praveza kr| isa bIcameM banIhuI piMDakA para caDhakara jisa karavaTase tujhe subhItA ho usa karakhaTa sojA / tumako isa para leTanese pasIne AveMge usa samaya yadi tumako mUrchA bhI Ave to vahA~se nahIM uThanA, jaba taka tumhAre prANa calateraheM tava taka usako mata tyAgo / yAda tuma Darakara usake UparaMse ekadama bhAgaAoge to dvArameM Ate hI pasIne aura mUrchAse prANa nikala jAyaMge // 46 // 47 // tasmApiNDikAmenAMnakathaJcanamuJcethAHtvaMyadAjAnIyAH vi. gatAbhiSyandamAtmAnaMsamyakprasutasvedapicchaMsarvasrotovimuktaM laghubhUtamapagatavibandhastambhamutivedanAgauravamiti / tatastAM pinnddikaamnusrndvaarNprpdyethaaH| niSkramyacanasahasAcakSuSoH paripAlanArthazItodakamupaspRzethAH apagatasantApaklamastumuhUrtAtsukhoSNenavAriNAyathAnyAyapariSikto'znIyAiti jentaaksvedH||48|| isaliye usa piMDikAko mata choDanA, java tumhArA zarIra bilakula kapha rahita hojAya aura pasInakA vAva saba hocuke, zarIrake saba chidra khula jAya, aura zarIra Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (168 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / halakA hojAya / tathA zarIrakA vibaMdhastaMbha, supti, pIDA, gurutA yaha saba dUra hokara zarIra halakA hojAya taba usa piMDikA ke sahArese usako dhIre 2 choDakara sahajase hArakI ora AnA | phira bAhara Ate hI netroMke ArAmake liye zIta jala sparza na krnaa| jaba santApa aura klama dUra hojAya taba eka muhUrta se sukhoSNa jalase snAna karake pathya bhojana karanA isako jaitAkasveda kahate haiM // 48 // azmaghanasvedakA lakSaNa / zayAnasyapramANena ghanAmazmamayazilAm / tApayitvAmArutanairdArubhiH saMpradIpitaiH // 49 // vyapohya sarvAnaGgArAnprokSyacevoSNavAriNA / tAMzilAmatha kurvIta kauzeyAvika saMstarAm // // 50 // tasyAM svabhyaktasarvAGgaH zayAnaH svidyate sukham / rauravAjinakauzeya prAvArAdyaissusaMvRtaH // 51 // ityukto'zmaghanasvedaH karpUsvedaH pravakSyate // 52 // rogIke soneke pramANa yogya eka zilAko vAtanAzaka lakaDiyoMkI AgaseM garama kare | phira saba aMgAra haTAkara garama pAnIse dho deve / phira usa dhulI huI garama zilApara rezamI vastra yA kaMvale vichAve / usapara vAtanAzaka teloMse abhyakta rogako sulAve to sukhapUrvaka pasIne AveM / ruru mRgake carmase yA rezamI kapaDese athavA anya vastrase AcchAdita ho rogI isa zilApara leTe / isako azmadhana sveda kahatehaiM // 49 // 50 // 51 // 52 // khAnayecchayanasyAdhaH karpUsthAnavibhAgavit / dIptairadhUmairaGgArestAMkaapUrayettataH / tasyAmuparizayyAyAM svapan svidyatinA sukham // 53 // buddhimAn vaidya rogIko zayyAke nIce eka bhItara se khule mukhavAlA choTA gaDhA banAkara nirdhUma pradIpta aMgArA usako bharade / usake Upara bichI huI zayyA para paDA rogI sukhapUrvaka pasInA letAhaM isako kapuMsveda kahatehai // 53 // kuTI svedakA varNana | anatyutsedhavistArAMvRttAkArAmalocanAm / ghanabhittiMkurutvAkuSTAH sampralepayet // 54 // kuTImadhyo bhapakzayyAMsvAtIrNA cpklpyet| prAvArAjina kozeya kutthakambalagolakaiH Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhibhUmausapadizyate // pattharakI zilA sUtrasthAna-a0 14. . (169) // 55 // shddikaabhirnggaarpuurnnaabhistaanycsrvshH| parivAryyAntarArohedabhyaktaH svidyatesukham // 56 // " na bahuta UMcI na laMbI aura na cauDI eka ucita gola, chidrarahita kaDI bhIta vAlI kuTiyA banAve usako kUTha Adi ASadhiyoMse lepana kare / phira vaidya usa kuTImeM Akara, mRgachAlA, kauzeyavastra, gudaDI kaMbala, gonaka Adi bichAkara zayyA vanAve aura isa kuTIke cAroM ora bhItakI jaDameM aMgAroMse bharakara hAMDiye rakhade phira snigdhagAtra rogIko isameM sulAve to sukhapUrvaka svedana hogA / isako kuTIsveda kahatehaiM // 54 // 55 // 56 // bhUsvedakA varNana / yaevAzmaghanakhedavidhibhUmausaevatu / / - prazastAyAMnivAtAyAMsamAyAmupadizyate // 57 // azmaghana svedakI samAna hI bhUsveda hotAhai azmaghana svedameM pattharakI zilA tapAI jAtIhai aura bhUsvedameM nirvAtasthAnameM pavitra Ara sIdhI bhUmi tapAkara bhUsveda hotoha // 57 // .. kumbhIsvedakA varNana / . kmbhiivaathrkvaarthprnnaabhuumaunikhaatyet| arddhabhAgaMtribhAga vAzayanaMtatracopari // 58 // sthApayedAsanavApinAtisAndraparicchadam / athakumbhyAMsusantaptAnprakSipedayasoguDAn // // 59 // pASANAnvoSmaNAtenatatsthaH svidyatinAsukham / susaMvRtAGgasvasyaGgaH snehairanilanAzanaH // 6 // pahale vAtanAzaka kAthoMse ghaDeko AdhA yA tIna bhAga bharakara jamInameM gADade usake Upara rogIkI zayyA yA baiThaneyogya' koI vastu rakhakara Upara bArIka vastra vichAda usa para tailAdise snigdhahue rogIko kaMbala Adi vastra lapeTakara viThA yA leTA deve aura patthara yA loheke TukaDe AgameM lAlaMkarake nIce ke ghaDemeM DAle usase bhApha nikalakara jo rogIko pasInA Ave usako kumbhIsveda khtehaiN58||19||6|| kUpasvedakA varNana / kUpaMzayanavistAraMdviguNaJcApivedhataH / dezanivAtezasteca kuryyAdantaH sumArjitam // 61 // hastyazvagokharoSTrANAMka Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (170) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| rIpardagdhaparite / svavacchannaH sasaMstIrNe'bhyaktasvidyatinA sukham // 62 // pahale nirvAta aura sIdhI bhUmimeM soneyogya laMbA cauDA aura usase dugunA gaharA kUpa vanAve aura aMdara sApha krde| phira usameM hAthI, ghoDA,gau,gardabha,UMTa inakI sUkhIhuI lIda bharakara bhAga lagAdeve / java dhUma nikalaleve to usapara zayyA vichA. kara rogIke zarIrapara tela malakara usa zayyApara sulAve isase sukhapUrvaka svedana hoga isako kUpasveda kahate haiM // 61 // 62 // holAkasvedakA varNana / dhItikAntukarIpANAMyathoktAnAMpradIpayet / zayanAntaHpramA nazayyAmuparitatraca // 63 // sudagdhAyAMvidhamAyAMyathoktAmupakalpayet / svavacchannaH svapastatrAbhyaktaH svidyatinAkham // 64 // holAkasvedaityeSasukhaH proktomaharSiNA / ititrayodazavidhaH svedo'gnigunnsNshryH||65|| hArthA AdikI sUkhI lIdakI zayana pramANa DherI lagAkara jalAve jaba jalakara dhUma nikalajAya phira usapara UMcI sI cArapAI vichAve / phira vAtanAzaka telosa snigdha kara rajAI Adi vastra lekara usa zayyApara rogI sove to sukhapUrvaka pasInA Ave isako holAka sveda kahatehaiM / isa prakAra agnike yogase 13 prakArake sveda hoteha / / 63 // 64 // 65 // vinA agni svedanavidhAna / / vyAyAmauSNasadaguruprAvaraNaMkSudhA / vhupaanbhykrodhaavupnaahaahvaatpaaH|| 66 // svedayantidazaitAninaramagniguNAdRte / ityuktodvividhaH svedaH saMyukto'gniguNairnaca // 67 // vyAyAma karanese, garama gharameM rahanese, bhArI vastra dhAraNa karanese, bhUkhe rahanese,. bahuta madya pInese, bhayama, krodhase, upanAhase,yuddhase, dhUpa laganese, ina daza kArase anike binA hI pasIne hojaath| isa prakAra amike yogase aura vinA agnise do prakArame pasIne Ateha // 66 // 67 / / ekAhasIlagataH snigdhorUkSastathaivaca / ityetatrividhaMdandasvaMdamuddizyakIrtitam // 68 // snigdhAsvedairupakamyaH svinnaH Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 14. . ( 171 ), pathyAzanobhavet / tadahaH svinnagAtrastuvyAyAmaM varjayennaraiti // 69 // isI prakAra ekAMgagata aura sarvAgagata ina bhedoMse sveda do prakArake haiN| Ara rUkSasveda tathA snigdhasveda ina bhedoMse do prakArake haiM yaha tIna dvandva svedake kahe haiM / snehana svedana ke anantara rogI pathyapUrvaka rhe| jisa dina pasInA liyAhoM saba kAmako choDakara vaidyakI AjJAkA pAlana kare // 68 // 69 // adhyAyakA saMkSipta varNana | tatra zlokAH / svedoyathAkAryakarohitoyebhyazcayadvidhaH / yatradeze yathAyogyo dezorakSyazcayAyathA // 70 // svinnAtisvinnarUpANitathAtisvinnabheSajam | asvedyAH svedayogyAzca svedadravyANi kalpanA // 71 // trayodazavidhaH svedovinAdazavidho'gninA / saMgrahaNacaSaTsvedAH svedAdhyAyenidarzitAH // 72 // aba adhyAyakA upasaMhAra karate haiM, ki isa svedAdhyAyameM jo 2 svedase lAbha hote haiM / jisatarahakA sveda jisake liye hita aura ahita hai / jisa dezameM jaise jo sveda yogya hai / uttama sveda aura atisvedake lakSaNa | atisveditakI auSadhi jinako svedana nahIM karanA jo svedanayogya haiN| svedana ke dravya aura unakI kalpanA teraha prakAra ke sveda | agnise vinA daza prakArake sveda chaH vedoMkA sNgrh| ye varNana kiyehaiM // 70 // 71 // 72 // svedAdhikAreyadvAcyamuktametanmaharSiNA / ziSyaistuprAtapattavyamupadeSTApunarvasuriti // 73 // isa prakAra isa adhyAya meM punarvasujIne kathana kiyA jo kucha bhI svedAdhikArameM kahanA thA vaha sava maharSijIne kathana karAdayA / ziSyagaNoMko isa kathanakA pAlana karanA cAhiye // 73 // iti zrImaharSicaraka0 paM0 rAmaprasAda0 bhASATIkAyAM snehA'dhyAyazcatudazaH // 14 // Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (172 ) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| pnycdsho'dhyaayH| -CHHOathAtaupakalpanIyamadhyAyavyAkhyAsyAma itihsmaahbhgvaanaatreyH| aba hama upakalpanIya adhyAyakI vyAkhyA karatehaiM / aisA bhagavAn AtreyajI khnelge| ihakhalurAjAnaMrAjamAtramanyavAvipuladravyaMsaMbhRtasambhAraMvamanavirecanavApAyayitukAmenabhipajAprAgevauSadhapAnAtsambhArAupakalpanIyAbhavanti samyakcaivahigacchatyaupadhepratibhogAthAH vyApannecauSadhevyApadaH parisaMkhyAyapratIkArArthAH / nahisannikaTekAleprAdurbhatAyAmApadisatyapikrayAkrayesukaramAzusambharaNamaupadhAnAMyathAvadityevaMvAdinabhagavantamAtreyamAniveza uvAca // 1 // jaba rAjA athavA rAjAke samAna anya dhanADhya puruSa ho jisake yahAM bahutasA dravya, dhana,saMpatti, sAdhana, sAmagrI ho usako vamana yA virecanakI auSadhikA pAna karAnA ho to vaidyako ucita hai ki auSadha pilAnese prathama sava prakArakI Avazyaka vastueM apane samIpa rakhale / kyoMki vamana virecanake samaya aura vamana virecana ho leneke anaMtara jina 2 vastuoMkI AvazyakatA paDatIhai vaha usI samaya taiyAra mila. nese rogIko ArAma milatAhai aura usake vamanAdi kAryameM koI hAni nahIM hotI aisA honese rogIkA upakAra hotaahai| yadi vamana virecanameM koI upadrava bhI hojAya to oNpadha taiyAra pAsa honese jhaTa upadrava zAMta hosakate haiN| aisA na karane para yadi, vamana virecanake samaya koI upadrava honelage to auSadha vecanekI dUkAna samIpa hone para bhI yathocita auSadha taiyAra karake denema samaya lagajAtAhe usa samaya baDI phaTinatA paDatI / isaprakAra kathana karatehue bhagavAn AtreyajIse agniveza khne| lge||| 1 // nanabhagavannAdAvavajJAnavatAtathApratividhAtavyaMyathAprativihitasiddhayedevopadhamekAntena / samyakaprayoganimittAhisarvakarmagAMsindiriSTAvyApaJcAsamyakaprayoganimittA / athasamyagasa Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 15 (173 ) nyakcasamArabdhaMkarmasiddhayativyApadyatevAniyamena ! tulyaMbha. vatijJAnamajJAneneti // 2 // he bhagavan ! inameM koI saMzaya nahIM ki saba sAmagrI samIpa rahanese Apattikai samaya Apatti dUra karanemeM kAma AtI hai|prNtu jJAnavAn vaidyako pahalese hI isa prakAra vicArakara kArya karanA cAhiye jisa prakAra kArya karanese vinA vighnake auSadhi prayogakA phala siddha hosake,arthAt pahale hI vicArakara aisI rItise vamana virecanakI auSadhi prayukta karanI cAhiye jisase bIca meM koI upadrava hI na ho aura ThIka vamana virecana hojAya kyoMki samajhakara bhaleprakAra prayoga karanese saba kArya. ThIka siddha hojAte haiM / vinA vicAre anucita rItise prayoga kiyAjAya to usameM upadravarUpa vipatti avazya hotIhai / basa, isase yaha niyama siddha hai ki samyaka prayogase karmakI siddhi hotiihai| aura asamyak prayogase karmameM vipatti arthAt vighna. hotAhai / yadi aisA na ho to phira jAnakArI aura anajAnapanemeM pharaka hI kyA rahA arthAt cikitsAkA jAnanA aura na jAnanA donoM barAbara hai // 2 // tamuvAcabhagavAnAtreyaH / zakyaMtathApratividhAtumasmAbhirasmadvidharvApyagnivezayathAprativihitesiddhayedevauSadhamekAntenataca prayogasauSThavamupadeSTuMyathAvannahikazcidasti |yetdevmupdissttmupdhaaryitumutshet // 3 // yaha sunakara AtrayaM bhagavAn kahanelage ki he agniveza ! jaisA tuma kahatahoaisA, vicArakara kArya hama loga aura hamAre samAna anya vaidya bhI karasakatehaiM / jisa prakAra prayoga karanese vamanAdi kisI kAryameM koI vighna na ho| aura usI prakArake. prayogoMkI suMdaratAkA upadeza bhI kiyA jA sakatA hai / paraMtu isa prakArake upade. zako saba koI dhAraNa nahIM karasakate // 3 // upadhAryavA tathApratipattuprayoktuM vaa| sUkSmANihidoSabheSajadezakAlabalazarIrAhArasAtmyasattvaprakRtivayasAmavasthAntarANi // 4 // yAnyanucintyamAnAnivimalavipulabuddherapibuddhimAkulIkuryu:kiMpunaralpabuddhaH // 5 // yadi koI samajhahI leve arthAt usa prayogavidhiko dhAraNa bhI karale to una prayogoMko yathocita karalenA kaThina hai| kyoMke doSa, auSadha, deza, kAla, vala, garIra, AhAra, sAtmya, sattva, prakRti,avasthA, inakA yathocita vicAra bahuta sUkSma Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (174) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| athAt vArIka hai / inake sUkSma vicAra karanameM vaDe 2 nirmala aura vipula buddhicAlekI buddhi bhI vyAkula hojAtI hai|phir vicAre alpabuddhivAloMkA to kahanA hI kyA hai // 4 // 5 // tasmAdubhayametadyathAvadupadekSyAmaH / samyakprayogaJcauSadhAnAM vyaapnnaanaanycvyaaptsaadhnaanisidissuuttrkaalm| idAnIMtAva sNbhaaraavividhaanpismaasenopdekssyaamH||6|| isaliye hama donoM prakAroMko arthAt jisa prayogase upadrava na hoM unakA kathana kareMge aura yadi kisI kAraNale kahIM koI upadrava hojAya unakA zamanopAya bhI kathana kareMge / auSadhoMkA.uttama prayoga, aura vamanAdimeM koI vikAra ho to usakA zamanopAya, ina donoMko hama uttarakAlamai siddhisthAnameM kaheMge / aura vamana vire. cana viSayaka sAmagriyoMko aura unake prakAroMko yahAM saMkSepase kathana krtehaiN||6|| nivAsasthAnakA varNana / tadyathA / dRDhanivAtaMpravAtaikadezaMsukhapravicAramanupatyakaMdhUmAtaparajasAmanabhigamanIyamaniSTAnAJcazabdasparzarasarUpagandhAnAM sopAnodUkhalamusalavarcaHsthAnasnAnabhUmimahAnasopetavAstuvidyAkuzala prazastagRhamevatAvatpUrvamupakalpayet // 7 // pahale gharake ravanameM kuzala vaidya eka aisA ghara vanavAve jisameM dIvAreM Adi saba majabUta hoM, eka bhAgameM havA AtIhai / aura eka bhAgameM vilkula havA na laga, jisameM idhara udhara phiraneko sIdhI aura khulI jagaha ho, tathA idhara udharake makA. nAse rukAhuA na ho, jisameM dhUma,dhUpa,dhUla. na AtehoM, aura bure laganevAle zabda, sparza, rUpa, rasa, gaMdha, na hAya, kuMDI soTA Adi davAI kUTanekA sAmAna rakhAhuA ho, aura pIDasAla (sIDI), pAkhAnA, snAna karanakA sthAna, auSadha, bhojana Adi banAnekA sthAna vidhivat yayAsthAna banehue hoM / / 7 // tataHzIlazaucAcArAnurAgadAkSyaprAdakSiNyopapannAnupacArakuzalAnsarvakarmasuparyyavadAtAnasapodanapAcakasnApakasaMvAhakotthApakasaMvezakopapepakAMcaparicArakAnsarvakarmasvapratika. lAMstathAgItavAditrollApakazlokagAthAkhyAyiketihAsapurANakuzalAnabhiprAyajJAnanumatAMzcadezakAlavidaHparipadyAMzca / tthaalaaykpinyjlshshhrinnennkaalpucchkmRgmaatRkorbhraan||8|| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 15. phira usa gharameM suzIla, zuddha AcAravAle, svAmIke bhakta, catura, sevAkaranameM kuzala, sava kAmoMmeM nipuNa, bhojana banAnemeM catura, snAna karAnevAle, sulAnevAle, hAtha pakaDakara calanevAle, uThAne biThAnevAle, auSadha pIsanevAle, anya saba kAma karanemeM yogya, paricArakoMko rakkhe / tathA gAne bajAne,AlApa karanevAle, zloka, kahAniye, kathA, itihAsa, purANa, inameM kuzala aura abhiprAya tathA manakI icchAke samajhanevAle, dezakAlake anusAra bAta cIta karake cittako prasanna rakhanevAle sabhA. sadoMko niyukta karai / aura lavA, tItara, zazA, hirana, kAlA hirana, kAlapucchaka, mRgavizeSa, meDhA, ina savako usa gharameM sthApana kare // 8 // gAMdogdhIMzIlavatImanAturAMjIvadvatsAMsuprativihitatRNazaraNapAnIyAm / pANyAcamanIyodakoSThamANakaghaTapiTharaparyogakumbhIkumbhakuNDazarAvadIMkaTodazcanaparipacanamanthAnacamacelasUtrakArpAsorNAdInicazayanAsanAdInacopanyastabhRGgArapratigRhANisuprayuktAstaraNottarapracchadopadhAnAnisvApAzrayANi saMvezanasnehasvedAbhyaGgapradehapariSekAnulepanavamanavirecanAsthApanAnuvAsanazirovirecanamUtroccArakarmaNAmupacArasukhAni suprakSAlitopadhAnAzca suzlakSNakharamadhyamA dRSadaH zastrANi copakaraNArthAni / dhUmanetrabastinetrazcottarabastikaJca / kuzahastakaJcanUlAJcamAnabhANDaJcaghRtatailavasAmajjakSaudraphANitalacaNendhanodakamadhusIdhusurAsauvIrakatuSodakamaireyamedakadadhidadhimaNDodasviddhAnyAmlamUtrANica // 9 // aura dUdha denevAlI, suzIlA, nIroga, jisakA bachaDA jItAho aisI gauko rakkha aura usa gauko yatheccha ghAsa, jala tathA uttama sthAna milanA cAhiye Ara jala tathA Acamana Adike liye pAtra jalakI koThI, patIlA, kalazA, ghaDA, mATa, jhArI, zarAva, kachalI, pAka banAneke pAtra, thAlI, kaTore, gilAsa,Adi mathAnI kapaDe, sUta, kapAsa, Una Adikase banIhuI sonakI zayyA, Asana Adi ArA. make sAmAna sthApana kare / aura zayyA Asanake samIpa hI jalakI jhajjhara aura thUkane Adike liye pIkadAna Adi sthApana kreN| suMdara bichaunA; oDhanA, takiyA, palaMgake paDAve , baiThane leTanemeM sukhadAyaka sAmAna rahanA cAhiye tathA sneha, sveda, Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 176) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| mAleza, pralepa, pariSeka, anulepana, vamana, virecana, zirovirecana, AsthApana, anuvAsana, ina savakI yathAyogya sAdhanasAmagrI honI cAhiye aura malamUtra tyAga: nekA pAtra, aura vamanake pAtra dhokara sApha rakhane cAhiye, anya upadhAna, zilA, ilakSaNa aura zuddha honI cAhiye / tathA vastrazastraAdi anya upakaraNa bhI rakkhe / dhUmapAnakI nalI, vastikarmake liye picakArI, aura uttaravAstikA sAmAna, kRzaH hasta, tarAjUkAMTA Adi, mApanekA pAtra, ghRta, tela, caravI, majjA,zahada, phANita, lavaNa, kASTha, jala, sahadakI vanI surA,sIdhu, sauvIra, tuSodaka, maireya, medaka, dahI, dadhimaMDa, udasvit, dhAnyAmla, aura gomUtra Adika sAmAna rakhane cAhiye // 9 // tathAzAlISaSTikamudmASayavatilakulatthavadaramRdvikAzmaryaparUSAbhayAmalakavibhItakAninAnAvidhAnicasnehasvedopakaraNAnidravyANitathaivo harAnulomikobhayabhAJjisaMgrahaNIyadIpanIyapAcanIyopazamanIyavAtaharANisamAkhyAtAnicauSadhAni yaccAnyadapikiJcidvayApadaHpArasaMkhyAyopakaraNaMvidyAt / yacca pratibhogArthatattadupakalpayet // 10 // tathA zAlIcAvala, sAThI, mUMga, uDada, jau, tila, kulathI, unnAbha, munakA, phAlasA, haraDa, baheDA, AmalA, aura aneka sneha tathA svedanakI sAmagrI aura UparaphA doSa nikAlanevAlI, anulomana, Upara nIcakA zodhana karanevAlI, staMbha. nakartA, dIpanIya, pAcanIya, upazamanIya, aura vAyunAzaka auSadhiye tathA anyAnya auSadhiya jo vamana virecanameM kisI kAraNase hue upadravoM meM kAma denevAlI hA~ aisI auSAdhiyaM pAsa rakkhe / tathA jina anya dravyoMse rogIko sukha prApta hosake. unako bhI saMgraha kare // 10 // tatastaMpuruY=yathoktAbhyAMsnehasvedAbhyAMyathArhamupapAdayet / taJcedasminnantaremAnasaHzArIrovAvyAdhiHkazcittIvrataraHsahasAmyAgacchettamevatAvadasyopAvartayituMyateta / tatastamupAvaya'tAvantamevainaMkAlaMtathAvidhenaivakarmaNopAcaretAtatastaMpuruSasnehastredopapannamanupahatamAnasamAbhisamIkSyasukhopitaMprajIrNabhaktaM ziraHsnAtamanuliptagAtraMsragviNamanupahatavastrasaMvartidevatAgnidvijaguruvRddhavedyAnacitavantAmapTanakSatrotathikaraNamuhakAravi Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 15. tvAbrAhmaNAnsvastivAcanaMprayuktAbhirAzIrbhirabhimantritAMmadhumadhukasaindhavaphANitopahitAMmadanaphalakaSAyamAtrAMpAyayet // 11 // isake uparAnta jisako vamana virecana karAnA ho usako yathocita snehana aura svedana dvArA namra banAleve / yadi usako isa avasara meM koI mAnasika yA zArIrika tIvra vyathA zIghra upasthita huI ho to pahale usakA yatna karale / phira vikAra zAMta honepara kucha kAla Thaharakara snehana, svedana kare | jaba vaha sneha sveda dvArA mRdu hojAya aura svasthacitta ho tathA bhojana kiyAhuA acchItaraha pAcana hocukAho taba usakA zira dhulAve aura sugaMdhita dravyoM se zarIrako sugaMdhita kare tathA mAlA Adi dhAraNa karA aura zuddha vastra pahanAkara devatA, agni, brAhmaNa, guru, vRddha, aura vaidya AdikoMkA pUjana karAve / phira zubha nakSatra, tithi, karaNa, muhUrtameM brAhmaNoMke AzIrvAda ke maMtroMdvArA abhimaMtrita kiyAhuA madhu mulahaTI, seMdhAnamaka, phANita; yaha yathocita mainaphalake kkAyameM milAkara pIve // 11 // madanaphalakI mAtrAkA pramANa / (177) madanaphalakaSAyamAtrApramANantukhalu sarvasaMzodhanamAtrApramANAnica pratipuruSamapekSitavyAni bhavanti / yAvadviyasya saMzodhanaMpativaikArikadoSaharaNAyopapadyate // 12 // nacAtiyogAyo - gAya tAvadasyamAtrApramANaMveditavyaM bhavati // 13 // mainaphalake kvAthakI mAtrAkA pramANa tathA anya saMzodhana dravyoMkI mAtrAkA pramANa manuSya ke balAvala ke anusAra hai / jitanI mAtrAse pAna kIhuI auSadhi yathocita zodhana kara de aura vikAroMkI zAMti kare usake liye utanI hI mAtra. afe haiM | auSadhakA atiyoga aura ayoga na honA hI auSadhakI mAtrAkA pramANa jAnanA cAhiye // 12 // 13 // pItavantantukhalvenaM muhUrtamanukAMkSet / tasyayadAjAnIyAtsvedaprAdurbhAveNadoSapravilayanamApadyamAnaMlomaharSeNacasthAnebhyaH pra calitaM kukSisamAdhmAnena cakukSimanugataMhRllAsAsyazravaNAbhyAmapacitorddhamukhIbhUtamathAsmaijAnusamamasambAdhaM suprayuktAstaraNottarapracchadopadhAnaM svApAzrayamAsanamupaveSTuMprayacchet // 14 // auSadha pIkara manuSya thor3I dera taka cittako TikAkara vamanakI pratIkSA kare phira jaba pasIne Ane lageM to samajhale ki aba vAtAdidoSa lIna hogyehaiN| athavA 12 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (178) carakasaMhitA-bhA0 TI0 java romAMca honelage to jAne ki doSa apane sthAnase calAyamAna hogaye aura jaba kukSima aphArAsA hokara doSa kRkha taka phailakara dila macalAne lage tathA mukhase pAnI giranelage to samajhe ki aba doSa Urdhvamukha hogheN| phira isako sukhapUrvaka ghuTanAMka vala gaddAAdi vichIhuI Azrayayukta caukI Adi para viThAve // 14 // pratigrahAMzcopacArayet / lalATapratigrahapAzvopagrahaNenAbhipra. piiddnepRssttonmrdnecavyupkrmnniiyaaHsuhRdo'numtaaHprvrtern| athainamanuziSyAt |vivRtosstthtaaluknntthonaatimhtaavyaayaamenvegaanudiirnnaanudiirynkinycidvnmygriivaamuurddhshriirmupvegmprvRttaanprvrtynsuuplikhitnkhaabhyaamguliibhyaamutplkumudsaugndhiknaalaiaaknntthmnbhispRshnsukhNprvrtysveti||15|| aura isake Age chadi karanekA pAtra hAtha poMchanekA sAphA jala Adi rkkh| phira vaidya yA paricAraka apane donoM hAthoMse pamanakartAke lalATakI donoM pasIlayAMko pakaDe / aura nAbhi tathA pIThako usake mitra yA paricAraka dhIre 2 masale jisase sukhapUrvaka vamana ho / aura isa rogIko bhI aisI zikSA deve ki tU hoNtth| tAlu kaMTa kholakara jisa taraha adhika zrama na ho vaise vamanake vegako nikAla de| aura garadana mastaka zarIrako kucheka Ageko jhukAle / yadi vamanakA vega na AtA ho to usake lAneko sApha kiye hue nakhAMvAlI uMgaliyoMse athavA kamala, kumo. danI, kahAra AdikI narama DaMDIse hRdayako sparza kare jisase sukhapUrvaka vamana ho|| 15 // ramana honepara vaidyakA kartavya / satathAvidhaMkuryAttato'syavegAnpratigrahagatAnavekSatAvahitaH vegavizeSadarzanAddhikuzaloyogAyogAtiyogavizepAnupalabheta vegavizepadIpunaHkRtyaMyathArhamadabuddhayetalakSaNena / tasmAdvegAnavekSatAvahitaH // 16 // rogIko isI prakAra karanA cAhiye / phira kuzala vaidya sAvadhAnatAse dekheM ki camana TIka hogaye yA nahIM vamanake vegoMko dekhakara kuzala vaidya vamanake yoga, atiyoga ayogako parIkSA kare / yadi kucha atiyoga Adi dikhAIdeve to usa samaya karaneyogya kRtyoMko vicAra le / isaliye sAvadhAna hokara vegoM ko dekhe // 16 // Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 15. (149) . vamanake yogAyogAdi lkssnn| tatraamUnyayogayogAtiyogavizeSajJAnAnibhavanti / tadyathA apavRttiHkutazcit kevalasyavApyauSadhasyavinaMzovibandhovegAnAmayogalakSaNAnibhavanti // 17 // usameM vamanake ayoga, samyak yoga, atiyogake yaha lakSaNa hotehaiM / vamanakA na honA yA jo auSadha vamanake liye pIgaI ho kevala vaha nikalajAya Ara vamana na hoya / yaha vamanake ayogake lakSaNa haiM // 17 // kaaleprvRttirntimhtiivythaasvNdosshrnnsvynycaavsthaanmitiyoglkssnnaanibhvNtiaayogentudossprmaannvishessenntiikssnnmuudumdhyvibhaagojnyeyH| yogAdhikyenatuphenilaraktacandrikopagamanamityatiyogalakSaNAnibhavanti / tatrAtiyogAyoganimitAnimAnupadravAnvidyAt / AdhmAnaMparikartikApArisrAvoha. dayopazaraNamaGgagrahojIvAdAnaMvibhraMzaHstaMbhaklamaupadrava iti||18|| ThIka samayapara vamana hoya ati adhika vamana na hoya, vamanakartAko adhika kaSTa na hoya pahale doSoMko nikAlakara phira auSadha nikale / yaha vamanake ThIka yogake lakSaNa haiM / ThIka yogameM bhI tIkSNa, mRdu,madhya, yaha tIna bheda haiM vamanako Atiyoga honese chardameM jhAga, rudhira, camaka, Adi hotehaiM aura vamanake vega bahuta jyAdA AtehaiM yaha vamanake atiyogake lakSaNa haiM / unameM prayoga aura atiyoga honese yaha upadrava hote haiM jaise-aphArA,peTameM kATayukta pIDA, rudhirakA nikalanA, hRdayakI rukAvaTa, aMgoMkI zithilatA, jIvasaMjJaka raktakA nikalanA athavA jIvanakA kSaya honA, jamikA nikalaAnA, zarIrakA staMbha, aura kAyalI honA,. yaha lakSaNa hotehaiM // 18 // yogenatukhalvenaMchativantamabhisamakSyisuprakSAlitapANipA-. daasyNmuhuurtmaashvaasysnaihikvrecnikopshmniiyaanaaNdhuumaanaamnytmsaamrthytHpaayyitvaapunrevodkmupsprshyet|upspR. STodakaJcainaMnivAtamagAramanupravezyasaMvezyacA ziSyAt // 19 // . uccairbhASyamatyAsanamatisthAnamaticaMkramaNakrodhazokahimAta-. .. Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 180) carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| pAvazyAyAtipravAtAn yAnayAnaMgrAmyadharmamasvapanaMnizidivAsvapnamAviruddhAjIrNAsAtmyAkAlApramitAmitAtihInaguruvipamabhojanavegasandhAraNodIraNamitibhAvAnetAnmanasApyasevamAnaHsarvamAhAramayAditi / satathAkuryAt // 20 // yadi uttama prakArase vamana holeve to usa vamanaka ke hAtha, pAMva,mukha,dhulAkara ArAma karane de phira doghaDI pazcAt usako snauhika dhUma yA virecaka dhUma athavA zamana dhUma vA yathAsAdhya anya dhUma pAna karAvAphira hAtha pA~va netra mukha dhulAkara vAta rahita sthAnamaM sukhocita zayyA para sulAve aura kahe ki UMce svarase bolanA, adhika vaiThanA, atyaMta ArAmamahI paDarahanA, ati phiranA, krodha, zoka, hima, dhUpa, zIta, atyaMta vAyu, savArI, strIsaMga, jAgaraNa, dinameM sonA, viruddha bhojana, ajIrNakartA tathA asAtmya bhojana, asamaya bhojana, alpa bhojana, atibhojana, hIna tathA bhArI aura viSama bhojana, malamUtrAdikA vega rokanA, vinA vega malAdi tyAganA, ina kAmoMko manase bhI na karanA / aura madya Adi bhI sevana na karanA vamanakartAko bhI vaidyake kathanAnusAra hI karanA cAhiye // 19 // 20 // rAtrika bhojanakA krama / athenaMsAyAhUparevAhnisukhodakapArISiktaMpurANAnAMlohitazAli. taNDulAnAMsvavaklinnAnAMmaNDapUrvAMsukhoSNAMyavAgUpAyayedagnivalamabhisamIkSyacaivaMdvitIyetRtIyecAnnakAle caturthe vannakAle tathAvidhAnAmevazAlitaNDulAnAmusvinnAMvilepImuSNodakadvitIyAmasnehalavaNAmalpasnehalavaNAMvAbhojayet / evaMpaJcameSaSTe cAnnakAlesaptamatvannakAletathAvidhAnAmevazAlInAMdviprasRtaMsusvinnamodanamuSNodakAnupAnaMtanumAtanusnehalavaNopapannanasudgayUpeNabhojayet |evmssttmenvmecaannkaaledshmtvnnkaalelaavkpinyjlaadiinaamnytmsymaaNsrsenaudklaavnnikenaapisaarbtaabhaajyvaaupnnodkaanupaanmevmekaadshedvaadshecaannkaale // 21 // inake anaMtana usa manupyataH gyAkAla yA dUsare dina prAtaHkAla sukhoSNajalase slAna ma pugane nAThI cAla yAdikAMkA yavAgR banAkara sukhoSNa pilAve / datare tIsare namAnI guloNa narama 2 mATI cAvale AdikI peyA vanA. Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 15.. ( 181 ) kara deve | cauthe samaya sAThIke cAvaloMko bahuta narama aura gADhese banAkara deve athavA una cAvaloMkI vilapImeM thoDI sI cikanAI aura seMdhAnamaka milAkara deve| aura garma jala paniko deve / aise hI pAMcoM, chaThe bhojanake samaya bhI kare / sAtave samaya sAThI yA zAlIcAvalaukA narama banAhuA Adhasera bhAta aura thoDese namaka aura cikanAI yukta mUMgakA yUSa deve aura garma jala pilAve / AThaveM, navameM annakAlameM bhI aisA hI kare / dazava samaya lavA, tItara Adika kisI pavitra pakSIke mAMsarasase yatheccha sneha lavaNa milAkara anna khAve aura garama jala pIve / aise hI gyArahaveM, bArahaveM samaya bhI kare // 21 // ataUrddhamannaguNAnukrameNopabhuJjanaH saptarAtreNaprakRtibhojana mAgacchet // 22 // isake uparAMta sAta dina taka sAtmya aura pathya bhojana karatAhuA apane svAbhA vika bhojana para AjAya // 22 // virecanavidha | athainaMpunarevasnehasvedAbhyAmupavAdyAnupahatamanasamabhisamIkSya sukhoSitaM suprajIrNa bhaktaM kR tahAmavalImaGgalajapyaprAyazcittamiSTatithinakSatrakaraNamuhUrte brAhmaNAnusvastivAcayitvAtrivRtakalkamakSamAtrAMyathArhAloDanaprativinItaMpAyayet // 23 // ava phira snehana svedana karake sarvaduH kharahita sukhapUrvaka baiThe hue isako pahale dinakA anna jIrNa honepara homa, balidAna, maMgalAcaraNa, japa, prAyazcitta Adi karAke zubha tithi, nakSatra, karaNa, muhUrta meM brAhmaNoM dvArA svastivAcana aura puNyA. havAcana karAke eka vaheDeke samAna ( athavA jitanA ucita ho ) nizothakA kalka lekara pAnI meM gholakara pilAdeve // 23 // prasamIkSya doSa bheSajadezakAlabalazarIrAhArAsAtmya sattvaprakRtivayasAmavasthAntarANivikArAMzca samyak viriktaJcainaMvamanAktena dhUmavarjena vidhinopapAdayedAbalavarNamatilAbhAt // 24 // phira-doSa, auSadha, deza, kAla, bala, zarIra, AhAra, sAtmya, satva, prakRti, vaya, tathA anya vyavasthA, aura rogoMko vicArakara tathA rogIko uttama virecana hocukA - yaha vicArakara jabataka bala varNa ThIka na hojAya taba taka vamanameM kahI vidhike vartAva karatA hai | paraMtu vamana meM kahehue dhUmapAnako na kare // 24 // Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 182) carakasaMhitA-bhATa balavaNApapannaJcanamanupahatamanasamabhisamIkSyasukhoSitasuprajIrNabhaktaziraHsnAtamanuliptagAtraMsragviNamanupahatavastrasaMvItamanurUpAlaMkArAlaMkRtaMsuhRdAMdayitvAjJAtInAMdAyedathai nakAmeSvevasRjet // 25 // jaba vaha manuSya balavarNa yukta hojAya, aura mana prasanna ho taba pahale dinakA anna jIrNa honepara sukhapUrvaka viThAkara zirase snAna kraave| aura zarIrameM caMdanAdi sugaMdhita lepa kara-phUlamAlA,zuddha halake vastra aura yathAyogya vastra Adise zobhA. yamAna kara isake mitra aura bAMdhavoMke darzana karAve / phira isako isakI icchAnu. sAra vartAvakI AjJA deve // 25 // bhavaMticAtra / anenavidhinArAjArAjamAtro'thavApunaH / yasya vAvipulaMdravyasasaMzodhanamarhati // 26 // daridrastvApadaMprApya prAptakAlavirecanam / pivetkAmamasaMbhavyasambhArAnapidurlabhAn // 27 // yahAM kahate ki, isa vidhise rAjA athavA rAjAoMkI samAna dhanika puruSa jisake yahAM bahuta dravya ho usako zodhana karanA cAhiye // 26 // aura daridrIke pAsa sava sAmAna ho nahIM sakatA isaliye jaba usako koI vamana virecana sAdhya. roga hoya usI samaya yathAsaMbhava yogya auSadha dekara Arogya kare / / 27 // nahisarvamanuSyANAMsantisarvaparicchadAH / nacarogAnavAdhante daridrAnapidAruNAH / / 28 // yadyacchakyamanupyaNakarttamaupadhamApadi / tattatsevyayathAzaktivamanAnyazanAnica // 29 // kyoMki saba manuSyoM ke yahAM saba sAdhana nahIM hosakate aura roga to daridiyoMko bhI vasAhI dAruNa kaSTa dete haiN| isaliye jisase jisa prakAra yala ho jaisI, auSadha Adi hosakatI ho usako roga honepara vaise hI yayAzakti zodhana aura bhojanAdi karane cAhiya // 28 // 29 // malApaharogaharaMvalavarNaprasAdanam / pitvAsaMzodhanaMsamyagAyupAyujyataciram // 30 // uttama prakAra saMzodhana karane duSTa mala aura roga naSTa hote haiM / tayA vala aura varNa uttama hote haiM aura Ayu dIrya hotI haiM // 30 // Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 16. (183) adhyAyakA saMkSiptavarNana / tatrazlokAH / IzvarANAMvasumatAMvamanaMsavirecanam / sambhArA ye yadarthazca samAnIyaprayojayet // 31 // yathAprayojyaMyAmAtrA yadayogasyalakSaNam / yogAtiyogayoryacadoSAyecApyupadravAH // 32 // yadasevyavizuddhenayazcasaMsarjanakramaH / tatsarvaMkalpanAdhyAyevyAjahAra punarvasuH // 33 // itiklpnaactusskeupklpniiyo'dhyaayH| adhyAyake upasaMhArameM yaha zloka hai ki isa kalpanIyAdhyAyameM rAjAoM aura dhanika puruSoMko vamana virecanakA krama aura unake sAdhanakI sAmagrI, tathA vamana virecanako mAtrA ayogake lakSaNa tathA samyak yoga aura atiyogake lakSaNa atiyogake upadrava, saMzodhita manuSyake sevanakA krama aura usako chuTTI denekI vidhi yaha saba bhagavAn punarvasujIne kathana kiyAhai // 31 // 32 // 33 // iti zrImaharpicarakapraNItAyurvedIyasaMhitAyAM paTiyAlArAjyAMtargataTakasAlanivAsivaidyapaMcAnana vaidyaratna paM0 rAmaprasAdavaidyopAdhyAyaviracitaprasAdanyAkhyabhASATIkAyA mupakalpanIyo nAma paMcadazodhyAyaH / / 15 / / ssoddsho'dhyaayH| athAtazcikitsAprAbhRtIyamadhyAyavyAkhyAsyAma iti hasmAhabhagavAnAtreyaH / aba hama cikitsAmAbhRtIya adhyAyakA kathana karate haiM / aisA bhagavAn AtreyajI khnelge| . sadasadvaidyake karmakA phala / cikitsAprAbhRtovidvAna zAstravAn krmttprH| naravirecayatiyaMsayogAtsukhamaznute // 1 // cikitsAmeM nipuNa, zAstrako jAnanevAlA, apane cikitsAkarmameM tatpara vaidya jisa manuSyako virecana karAtA hai vaha manuSya rogamukta hokara parama mukhakoM bhogatA hai // 1 // Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (184) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| yavaidyamAnItvavudhovirecayativAnavam / so'tiyogAdayogAcamAnavoduHkhamaznute // 2 // aura apane Apa vaidya kahalAnevAlA mUrkha jisako virecana detA hai vaha atiyoga athavA ayogake honese duHkhako bhogatAhai // 2 // acche virecanake lkssnn| dovlyNlaaghvNglaaniyaa'dhiinaamnnutaaruuciH| hRdvarNazudikSattaSNAkAlevegapravarttanam // 3 ||vuddhiindriymnHshuddhirmaarutsthaanulomtaa / samyagviriktaliGgAnikAyAnezcAnuvartanam // 4 // dehameM durvalatA, halakApana, glAni,rogakA hAsa, ruci,hRdaya aura varNakI zuddhi, kSudhA, pAkA ThIka honA, samayapara malamUtrakA honA, buddhi, indriya, aura manakA zuddha honA, vAyukA anuloma honA, jaTharAgnikA valavAna honA yaha. lakSaNa uttama virecana honeke haiM // 3 // 4 // duSTavirecanake lakSaNa / STIvanaMhRdayAzaddhirutklezaHzleSmApittayoH / AdhmAnamaruci. cchArdaradIrvalyamalAghavam // 5 // jaMghorusAdanaMtandrAstamityaM pInasAgamaH / lkssnnaanyaavriktaanaaNmaarutsycnigrhH||6|| mukhase pAnI giranA, hRdayakA bhArI honA, kaphapittake nikalanekI sI zaMkA rahanA, aphArA, aruci, chardi, dehameM puSTatA sI aura bhArIpana, TAMgAma aura ghuTa. nAma zithilatA, tandrA, dehameM gIlApana, pratizyAya, adhovAyukA ThIka na nika lanA yaha lakSaNa ThIka virecana na honesa hotehe // 5 // 6 // ativiracitake lkssnn| vipittazlepmavAtAnAmAgatAnAMyathAkramam / parasravatiyadra madomAMsodakopamam // 7 // niHzleSmapittamudakaMzoNitaMkRpNamevavA / tapyatomArutAtasyasotiyogapramuhyataH // 8 // pAle viSThA, pitta,balagama, vAta yaha yathAkrama nikalakara phira meda aura mAMsake ghocanako samAna rakta nikalanelage aura kaphapitta rahita pAnIkA nikalanA athavA Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 16. (185) kAle raMgakA rudhira giranA / aura behozI, pyAsakI adhikatA tathA vAyukA kopa honA yaha virecanake atiyogake lakSaNa haiM // 7 // 8 // . vamanAtikRtaliMgAnyetAnyevabhavantihi / uurddhgaavaatrogaashcvaaggrhshcaadhikopmH||9|| . vamanake atiyoga honese bhI yahI lakSaNa hotehaiM paraMtu Urdhvajatrugata vAyuke roga aura vANIkA rukanA yaha virecanake atiyogase vamanake atiyogameM adhika hotehaiM // 9 // cikitsaapraabhRtNtsmaadupeyaatkaarnnnrH| yuJjyAdyaenamatyantamAyuSAcasukhenaca // 10 // isIliye cikitsAke jAnanevAle sujJa vaidyako zaraNameM hI manuSyako svedana, vamana virecanAdi lene cAhiye kyoMki yogya vaidya hI isakI Ayu aura mukhakI rakSA karatAhai // 10 // saMzodhanIya rog| avipaako'ruciHsthaulyNpaannddutaagaurvNklmH|pittkaakotthknndduunaaNsmbhvo'rtirevc // 11 // AlasyaM zramadaurbalyaMdorgandhyamavamAdakaH / shlessmpittsmutkleshonidraanaasho'tinidrtaa||12|| tandrAkkaivyamabuddhitvamazastasvapnadarzanam / balavarNapraNAzazcatRpyatovhaNairapi // 13 // bahudoSasyaliGgAnitasmaisaMzodhana hitam / arddhazcaivAnulomaJcayathAdoSaMyathAvalam // 14 // annakA paripAka na honA, asAce, sthUlatA, pAMDu, gurutA, klama, phoDe, koTha, jildapara cakattese honA, khAja, ina sabakA adhikatAse honA, Alasya, durbalatA, zrama, dehase durgaMdha AnA, aMgoMkA avasAda, zleSmA aura pittakI adhikatA, dilamacalAnA, nidrAkA nAza, athavA atinidrA, napuMsakatA, tandrA, buddhinAza, kharAba svapna dIkhanA, bala aura varNakA nAza honA, yaha lakSaNa bRMhaNadvArA atyanta saMtarpita honese hotehaiM // 11 // 12 // 13 // aura yahI lakSaNa jisake zarIrameM bahuta doSa vaDhehue hoM usake bhI hotehaiM / aise samaya saMzodhana karanA parama hitakAraka hotAhai / vaha zodhana doSAdi vicArakara Urvazodhana yA adhAzodhana athavA vamana virecana dvArA donoM tarphase zodhana karanA cAhiye // 14 // Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 186) carakasaMhitA-bhA0 TI0 saMzodhanakA phala / evaMvizuddhakoSThasyakAyAgnirAbhivaIte / vyAdhayazcopazAmya. ntiprakRtizcAnuvartate // 15 // indriyANimanobuddhivarNazcAsyaprasIdati / valaMpuSTirapatyaJcavRSatAcAsyajAyate // 16 // jarAMruccheNalabhatociraMjIvatyanAmayaH / tasmAtsaMzodhanaMkAle yuktiyuktaMpivennaraH // 17 // isa prakAra zuddha koSThavAle manuSyake jaTharAgnikI vRddhi hotIhai / saba roga zAMta hojAtahaiM / saba svAbhAvika guNa ThIka hojAtahaiM / iMdriye, mana, buddhi, varNa, yaha prasanna hoya / vala, puSTi, santAna, puruSapanA,yaha utpanna hoy| buDhApA jaldI nahIM AtA, nIroga rahakara vaDI AyuvAlA hoya / isaliye yuktiyukta vamana virecanase zarIrako ucita kAlama zuddha karanA cAhiye / / 15 // 16 // 17 // saMzodhanakI utkRsstttaa| doSAHkadAcitkupyantijitAlaMghanapAcanaiH jitAHsaMzodhanayeM / tunatepAMpunarudbhavaH // 18 // doSANAJcadrumANAJcasUle'nupahate sati / rogANAMpratravANAJcagatAnAmAgatidhUvA // 19 // yadi laMghana aura pAcanadvArA doSa jItejAya to vaha kabhI phira bhI kupitaH hosakataha / paraMtu saMzodhanadvArA jItehue dopa phira pragaTa nahIM hosakate / doSoMko aura vRkSAMko yadi bilkula jaDase na nikAladiyA jAya to una davehueM dopAse kAla pAkara roga aura rahIhuI vRkSakI jaDase phira aMkurAdi paidA honA avazyaMbhAvI hai isaliye inako jaDase nikAladenA hI acchA hai // 18 // 19 // auSadhakSINake liye pathya / bheSajakSapitepathyamAhArairevavrahaNam / ghRtamAMsarasakSIrahRyayUpApasAdhitaiH // 20 // abhyaGgotsAdanaiHsnAnanirUhaiHsAnuvA. sanaH / tathAsalabhatezarmayujyatecAyupAciram // 21 // yadi vamana virecanakI A~padhika adhika sevanase manuSya kSINa hojAya to usako pathya AhAtale puSTa karanA cAhiye / tayA ghRta, mAMsarasa, dUdha hRdya ( hRdayakA priya) padArtha, vRpaAdi dekara puSTa kare / aura tela kI mAliza, uvaTanA, snAna, nirahaNa aura anuvAsana pasti kare aisA karanese usakA kalyANa hotA hai bhAra Aya baDhI // 20 // 21 // Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 187) sUtrasthAna - a0 16. vamana virecanAtiyoga meM cikitsA / atiyogAnubaddhAnAM sarpiHpAnaMprazasyate / tailaMmadhukaraiH siddhamatha vApyanuvAsanam // 22 // yasyatvayogastaMsiddhaM punaH saMzodhayennaram / mAtrAkAlabalApekSIsmarana pUrvamitikramam // 23 // yAde vamana virecanakA atiyoga hogayAho to usako yogya auSadhiyoMse siddha kiyA huA ghRta pilAve / athavA madhuka Adi gaNase siddha kiehue tailakI mAliza kare athavA aise hI telase anuvAsakriyA kare // 22 // jisa manuSyako vamana, virecanakA ayoga huA ho usako phira snehana, svedana karake saMzodhana kare / aura mAtrA, samaya, vala, inakA dhyAna rakhanA cAhiye, tathA prathama kahehue vamana vire - canake krama aura peyAdi pAna karAneko yAda rakkhe // 23 // snehanesvedane zuddhaurogAH saMsarjanecaye / jAyante'mArgavihiteteSAMsiddhiSusAdhanam // 24 // snehana, svedana, saMzodhana Adi kisI kramake vegaDanasa jo roga hote haiM unakA yatna siddhisthAnameM kahAjAyagA // 24 // jAyante hetuvaiSamyAdviSamA dehadhAtavaH / hetusAmyAtsamAsteSAM svabhAvoparamaH sadA // 25 // pravRttiheturbhAvAnAMnanirodhe'stikAraNam / kecitvatrApimanyante hetuhetoravarttanam // 26 // AhAra vihAra Adi kisI kAraNakI viSamatA se zArIrika dhAtuvoMmeM viSamatA hotI hai aura isI prakAra hetu (kAraNa) kI samatAse dehadhArI dhAtuoM meM bhI samatA rahatI hai arthAt hetuvaiSamya se viSamatA aura hetusAmyase samatA honA yaha dehadhAraka dhAtuoM meM jo viSamatA Adi arthAt kama aura jyAdA honA hai isakA uparAma (nAza ) ho sakatA hai| paraMtu dhAtuoMkA nAza kabhI nahIM hotA / dhAtuoMko baDhAne meM kAraNoM kI pravRtti hosakatI hai arthAt apane kAraNoM ke pravRtta honese dehadhArI dhAtu vaDha to sakate haiM paraMtu nAzako prApta nahIM hosakate koI kahate haiM ki baDhAnevAle kAraNoMkI apravRtti (abhAva) se vaha baDhate nahIM arthAt kama hojAte haiM // 25 // 26 // agnivezakA prazna / . evamuktArthamAcAryyamagnivezo'bhyabhASata / svabhAvoparamaM karma cikitsAprAbhRtasyakim // 27 // bheSajairviSamAndhAtUnkAnsamIkurutebhiSak / kAvAcikitsA bhagavan kimarthaMvAprayujyate // 28 // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (188) carakasaMhitA-bhA0 TI0 isa prakAra kahehue AcAryake vacanako suna agniveza kahanelage ki he bhagavan! una rasAdika dehadhArI dhAtuoMke svabhAvakA uparAma hone para cikitsAmeM niyukta vaidyakA kyA kArya hai / aura kina 2 viSama dhAtuoMko vaidya auSadhidvArA sAmya karatAhai / aura vaha cikitsA kyA hai / tayA kisa kAryake liye usa cikitsAkA prayoga kiyAjAtAhai / / 27 // 28 // punarvasukA uttara / tacchiSyavacanaM zrutvAvyAjahArapunarvasuH / zrUyatAmatrayAsaumya yuktidRSTAmaharSibhiH // 29 // nanAzakAraNAbhAvAdbhAvAnAM nAzakAraNam |jnyaaytenitygsyevkaalsyaatyykaarnnm||30|| zIghagatvAdyathAbhUtastathAbhAvovipadyatevirodhakAraNaMtasyanAstinavAnyathAkriyA // 31 // aisA ziSyakA kahAhuA vacana sunakara punarvasujI kahanelage ki he saumya : isa viSayameM maharSiyAne jisa yuktikA kathana kiyA hai vaha muna jaise nitya kAlake nAzakA kAraNa nahIM pratIta hotA athavA yoM kahiye ki jaise bhUtakAla kA zIghragAmI honase bhI nAzakA kAraNa pratIta nahIM hotA aise hI nAzake kAraNake abhAvase bhAvAMkA nAza nahIM jAnA jAtA arthAt abhAvako jo nAzakA kAraNa mAnate haiM vaha nahIM ho sakatA kyoMki bhUta avasthAse java dravya vikRta huA taba vartamAna avasthAma bhI vahI bhUta avasyA AI aura bhUta avasthAko hI saba loga nAza kahate he dara asalameM vaha nAzako prApta nahIM huA isaliye cikitsAkA karanA bhI anyathA nahIM haiM // 29 // 30 // 31 // yAbhiHkriyAbhirjAyantezarIredhAtavaHsamAH sAcikitsAvikArANAMpharmatadbhipAsmRtam // 32 // kathazarIredhAtUnAMvaipamyana bhavediti |smaanaanycaanuvndhHsyaadityrthNkurutekriyaaH|| 33 // jisa kriyAke karanese zarIrakI dhAtugaM sAmyAvasthA prApta hojAyeM usa kriyAko vikAroM kI cikitsA kahate haiM / aura cikitsA karane meM jo karma hotA hai vaha vaidyoMkA karma hai / / 32 // jisa prakAra karane me zarIrakI dhAtueM viSama na hone pAyeM aura jotima ho vaha sAmyAvasyAma AjAe~ tathA dhAtuAMkI samatA banI rahaMisa pAra liye cikitsAkA prayoga kiyA jAtA hai / / 33 / / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bilAca hI Ayu aura maya dhAtuoMmeM samatA mhsukhaayussaam|| sUtrasthAna-a0 16. (189) tyAgAdviSamahetUnAMsamAnAJcopasevanAt / viSamAnAnubadhnanti jAyantedhAtavaHsamAH // 34 // dhAtuoMko viSama karanevAle jo hetu haiM unako tyAganese aura sAmyAvasthA meM rakhanevAle hetuoMke sevanase dhAtuoMmeM viSamatA nahIM AtI aura samatA prApta. rahatI hai // 34 // samaistuhetubhiryasmAddhAtansaanayetsamAna / cikitsaapraabhRtstsmaadaataadehsukhaayussaam||35||dhrmsyaarthsykaamsytriloksyaabhysycaadaataasmpdytevaidyodaanaadehsukhaayussaam|| 36 sama hetuoMseM jisaliye dhAtuoMmeM samatA prApta karatAhai isIliye cikitsAsapanna vaidya hI Ayu aura mukhakA dAtA mAnanA cAhiye / dharma, artha, kAma, aura trilokoka sukhakA kAraNa ArogyatAko prApta karanevAlA honese vaidyahI dehasukha aura AyukA dAtA kahAjAsakatA hai / / 35 // 36 // adhyAyakA saMkSipta varNana / ttrshlokaaH|| cikitsaapraabhRtgunnodossoyshcetraashryH| yogaayogaatiyogaanaaNlkssnnNshuddhisNshrym|| 37 // bhudosssthlinggaanisNshodhngunnaashcye| cikitsaastrmaatrshcsiddhivyaapttisNshrym||38||. yaacyuktishcikitsaayaaNyNcaarthkurutebhissk||cikitsaapraamRte'dhyaayettsrvmvdnmniH // 39 // iti agnivezakatetantrecarakapratisaMskRtekalpanAcatuSkaci kitsAprAbhRtIyonAmaSoDazo'dhyAyaHsamAptaH // 16 // adhyAyapUrtimeM yaha zloka haiM ki isa cikitsAprAmRta adhyAyameM cikitsAprAbhUta vaidyake guNa aura mUrkha vaidyake doSasaMzodhana, viSake yoga, ayoga, atiyoga, inake. lakSaNa, bahuta doSake citra, aura saMzodhanake guNa, siddhi aura vyApacike AzraH yIbhUta cikitsAkA sUtramAtra, cikitsAke sambandhameM yukti, jisakArya ke liye vaidya cikitsA karatAhai yaha sarva munijIne varNana kiyAhai // 37 // 38 // 39 // : iti zrImaharSicaraka050 rAmaprasAda. prasAdanyAkhyabhASAkAyAM cikitsA prAmRtIyonAma.SoDazo'dhyAyaH // 16 // . : . : .. ..--. Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 190 ) carakasaMhitA - mA0 TI0 / saptadazo'dhyAyaH / 40- athAtaH kiyantaH zirasIyamadhyAyaM vyAkhyAsyAma itihasmAha bhagavAnAtreyaH / aba hama kiyaMtaHziranIya adhyAyakA kathana karate haiM / aisA Atreya bhagavAn kahane lage / rogoMpara agnivezakA prazna | kiyantaH zirasiproktArogAhRdicadehinAm // 1 // katicApyanilAdInAM gAmAnavikalpajAH / kSayAH katisamAkhyAtAH piDakAH katicAnagha // 2 // gatiH katividhAceoktA doSANAM dopaladana / hutAzavezasyavacastacchrutvAgururabravIt // 3 // aniveza pUchane lage he ana ! manuSyoMke zirameM kitane roga hote haiM, hRdayama kitane roga hote haiM tathA vAta, pitta, kapha ke bhedase aura inake vikalpa tayA aMzAdibhedAMse roga kitane prakAra ke hote haiM, kSaya kitane prakArake hote haiM, piDikA kitane prakArakI haiM / he doSoMke dUrakaranevAle guro ! doSoM kI gati kitane prakAra kI hai / niveza isa vacanako sunakara guru kahane lage // 1 // 2 // 3 // gurukA uttara / pRSTavAnasi yatsaumya tanmezRNusuvistaram / dRSTAHpaJcazirorogAH paJcaiva hRdayAmayAH // 4 // vyAdhInAMdvayAdhikApaSTidoMpamAnavikalpajA / dazASTaucakSayAH saptapiDakAmadhumehikAH // 5 // dopANAMtrividhAcoktAgatirvistarataH zRNu // 6 // he saumya ! jo tumane mujhase pUchAhe usako vistArapUrvaka zravaNa karo / zirameM donevAle roga pAMca prakArake dekhane meM AteMdeM / hRdayake roga bhI pAMca prakArake hI hote haiM / vAtAdi doSoMkI aMzAdibhedakalpanAse 62 bAsaTha prakArake roga hote haiM / kSaya 28 prakArake hote | madhumehase sAta prakArakI piDakA hotAhaiM / doSoMkI gati tIna prakArakI hai| ina sabako ava vistArase suno // 4 // 5 // 6 // Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna a017. zirorogoMke kaarnn| sandhAraNAdivAsvapnAdrAtraujAgaraNAnmadAt / uccairbhASyAdavazyAyAtprAgvAtAdatimaithunAt / gandhAdasAtmyAdAghAtAdrajodhUmahimAtapAt // 7 // gurvamlaharitAdAnAdatizItAmbusevanAt / ziro'bhitApAdRSTAmAdrodanAdvASpanigrahAt // 8 // meghAgamAnmanastApAdezakAlaviparyayAt / vAtAdayaHprakupyantizirasyasaMpraduSyati // 9 // tataHzirasijAyanterogAvividhalakSaNAH // 10 // malamUtrakA vega rokanese, dinameM sonese, rAtri meM jAganese, madase, bahuta UMce bhASaNase, saradIse, pUrvakI pavanase, Atimaithunase, asAtmya gaMdha lenese, raja, dhUma, vAyu, dhUpa inake sevanase, guru, amla. zAka, sabjI bhAdika khAnese atyaMta . prItala jala pInese, zirameM coTa Adi laganese, Amaka doSase, ronese, AMsuoMke kanase athavA bhAphake nigrahase, bAdaloMke honese, manake saMtApase, deza aura hAlakI vikRtise aise 2 kAraNoMse vAtAdi doSa kupita hokara zirake raktako dUSita karadetehaiM taba zirameM aneka prakArake lakSaNoMvAle roga utpanna hotehaiM // 7 // 8 // 9 // 10 // zirakA lakSaNa / prANAprANabhRtAMyatrazritAHsarvendriyANica / yaduttamAGgamaGgAnAMzirastadabhidhIyate // 11 // jisa jagaha prANadhAriyoMke prANa haiM aura saba iMdriye Azrita haiM tathA jo saba aMgoMmeM uttama aMga hai usako "zira" kahatehaiM // 11 // vAtAdijanya shirorog| arhaavbhedkovaasyaatsrvvaarjyteshirH| prtishyaamukhnaasaakssikrnnrogaaHshirobhrmaaH| AtaMzirasaHkampogalamanyAhanugrahaH // 12 // vividhAzcAparerogAvAtAdikrimisambhavAH / pRthagdRSTAstuyepaJcasaMgraheparamarSiNA / zirogadAstAnazRNume yathAsvairhetulakSaNaiH // 13 // Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (192) carakasaMhivA-bhA0 ttii0| Adhe zirama pIDA honA vA saMpUrNa zirama pIDA honA, pratizyAya, mukharoga, nAsAgega.akSiroga,kaNaroga,zirakA bhramaNA,lakavA,zirakaMpa,galekA akaDajAnA, manyAstaMbha, nustaMbha tathA anya bhI aneka prakArake roga dAtAdibhedase aura kRmijanya roga zirameM hote haiN| inase alaga jo pAMca prakArake roga maharSiyoMne saMgrahameM kaheheM una zirake nogAMko, jina 2 apane kAraNoMse vaha hotehaiM aura unake lakSaNoMko sunI / / 12 // 13 // vAtana rogAMke kAraNa / uca pyAtibhASyAbhyAMtIkSNapAnAtprajAgarAt / zItamArutasaMsparzAdvayavAyAdveganigrahAt / upavAsAcAbhighAtAdvirekAdamanAdapi // 14 // vASpazokaparitrAsAdbhAramArgAtikarSaNAt / zirogataHzirAvRddhovAyurAvizyakupyati // 15 // tataHzUlaMmahattasyavAtAtsamupajAyate / nistudyatebhRzaMzaMkhaughATAsambhidyatetathA // 16 // bhruvormdhyllaattNctptiivaativednm| vAdhyetesvanataHzrotraniSkRSyetaivAkSiNI // 17 // pUrNatIva ziraHsarvasandhibhyaivamucyate / sphuratyatizirAjAlaMtudyateca zirAMdharA // 18 // bahuta UMce aura adhika bolanese, tIkSNa madyAdi pInese, rAtrima jAganese,zIta pavanake laganeMsa, ati kasaratase, malAdivegoMko rokanese, upavAsa karanese, abhi. ghAtase. virecana aura vamanajanya vikArase, ronese, zokase, bhayase, trAsasa, vojha uThAnase. ati mArga calanese, atyaMta duHkhase,mastakagata vAyu zirakI nasoma praveza kara kupita hojAtAha taba usa vAyuse bhArI gUla utpanna hotAhai / aura donoM kanapaTiyAma pIDA honA, garadana pAMDA, bhAvAke madhyama pADA, mastakakA tapanA aura pIDAyukta honA, kAnAma zabdasA honA, netrAma khiMcAvaTa, zirakA ghUmanA aura zikI saMdhiyoMkA khulasA jAnA, zirakI nasokA phaDakanA, zirake dhAraNa karanevAlI nasIma pIDA honA. yaha lakSaNa vAtajanya zirorogamaH honA // 4 // 15 // 16 // 17 // 18 // nigdhApNamupasaMvetazirIroganilAtmake // 19 // nApa nimegegama snigdha aura uSNakriyAkA sevana kare // 19 // Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0:17. - ....... picaja zirorogoMke kAraNa / . . .. . 'kaTumlalavaNakSAramadyakrodhAtapAnalaiH / pitazirasisanduSTaM zirorogAyakalpate // 20 // dhyterujytetenshirHshiitenshuuyte| dahyatecakSuSItRSNAbhramaHsvedazcajAyate // 21 // capare, khaTTe, namakIna aura khAre padArthoMke sevanasa, madya pInese, krodhase, dhUpa aura agnike paritApase, mastakakA pitta kupita hokara mastakameM pittakI pIDA karatAhai / taba mastakameM dAhayukta toda (pIDA) hotAhai vaha toda zItala padArthoMke sevanase zAnta hotAhai / jaba pittajanya mastakapIDA hotIhai to netroMmeM dAha pyAsa bhrama, pasInA AnA, yaha upadrava hotehaiM // 20 // 21 // ____kaphaja zirorogake lakSaNa / AsyAsukhaiHsvapnasukhairguruligdhAtibhojanaH / zleSmAzirasi sanduSTaHzirorogAyakalpate // 22 // ziromandarujatena suptistimitabhArikam / bhavatyutpadyatetandrAtathAlasyamaroMcakaH // 23 // . bahuta baiThArahanase, bahuta sonese, bhArI aura cikane padArthoM ke adhika sevanase, zirameM rahanevAlA kapha dUSita hokara kaphajanya mastaka pIDA karatAhai | usase zirameM maMda 2 pIDA honA, nidrA AIhuIsI rahanA, mastaka gIlAsA pratIta honA aura bojhala honA, taMdrA, Alasya, aura arucikA honA yaha lakSaNa kaphajanya mastaka. pIDAke hotehaiM // 22 // 23 // . .tridoSaja zirorogake lakSaNa / - vaataacchuulNbhrmHkmpaapittaadaahomdstRssaa| ... kaphAdarutvaMtandrAcazirorogetridoSaje // 24 // .. tridoSase utpannahue zirorogameM vAyuse zUla aura bhrama, pittase dAha, mada,tRSA kaphase bhArIpana aura taMdrA, yaha lakSaNa hotehai // 24 // . . . . . . . kRmija zirorogakA lkssnn| tilakSIraguDAjIrNapUtisaMkIrNabhojanAt / kledo'sRkkaphamAMsAnAMdoSazcAsyopajAyate // 25 // tataHzirasisaMkledAktimayaH pApakarmaNaH / janayantizirArogaMjAtabIbhatsalakSaNam // 16 // Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ honApathya para calanA kapha aura mAMsadA, durgadhita aura carakasaMhitA-bhA0 ttii0| vyavacchedarujAkaNDUzophadaurgandhyaduHkhitam / krimirogAturaM vidyArikramINAMlakSaNenaca // 27 // tila, dUdha, guDa, ajIrNakartA padArtha, durgedhita aura vAsI viruddha bhojanake sevanase mastakake rakta, kapha aura mAMsameM doSayukta kleda (gIlApana )hojAtAhai / isa kupathya para calanevAle manuSyake zirameM usa dUSita kledase kRmi utpanna hojaatehaiN| jo bhayAnaka lakSaNoMvAle ziroroga utpanna karatehaiM taba zirameM vedhane aura chedanekI sI pIDA. khAja, sUjana, durgadhase duHkhita honA, kRmiyoMke anya lakSaNa honA yaha kRmijanya mastakapIDAmeM hotehaiM // 25 // 26 // 27 // vAtajanya hRdyrog| zokopavAsavyAyAmazuSkarakSAlpabhojanaHzavAyurAvizyahRdayaM janayatyuttamAMrujam // 28 // vepathurveSTanastambhaHpramohaHzUnyatA dravaH / hRdivAtAturerUpaMjINeMcAtyarthavedanA // 29 // zoka, upavAsa aura vyAyAma, zuSka, rUkSa aura alpa bhojanake karanese vAyu hRdayama praveza kara atyaMta pIDAko paidA krtaahai| tava hRtkaMpa, lapeTanekI sI pIDA, staMbha, moha, zUnyatA, hauladilI yaha vAtake hRdayarogameM hotehaiM aura anna jIrNa honepara vizeSatAse pIDA hotIhai // 28 // 29 // pittaja hRdayaroga / upNAmlalavaNakSArakaTakAjIrNabhojanaiH / madyakrodhAtapaizcAzu hRdipittNprkupyti|| 30 ||hRddaahstikttaavkrelmaaHpittaamlkodgrH / tRSNAmUcchAbhramaHsvedApittahRdrogalakSaNam // 31 // garama, khaTTe, namakIna, khAre, carapare aura ajIrNakartA padArthoke khAnese, madya pInese, krodhase, dhUpake laganase. hRdayameM pica kupita hotAhai / tava hRdayameM dAha hotAha, mukhameM kaDuvApana, khaTTI, kaII DakAroMkA thAnA, phAyalI, tRSA, mUrga, bhramadAha, yaha lakSaNa pittase utpanna hue hRdrogameM hote haiN||| 30 // 31 // ___kaphana hRdrogake lakSaNa / atyAdAnaMgurusnigdhamacintanamaceSTanam / nidraasukhNcaabhydhikNkphhRdroglkssnnm||32||hRdyNkphhRdrogesuptstimitbhaarikm / tandrAruciparItasyabhavatyazmAvataMyathA // 33 // Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-10.17. (199) atyaMta bhojanase,bhArI aura cikane padArthoM ke khAnese,bephikarI aura Alasyase, adhika sonese,kaphajanya hRdroga utpanna hotAhai |kphke hRdroga hRdaya soyAhuAsA, gIlA aura bhArI pratIta hotAhai / tathA tandrA, aruci aura hRdayaMkA pattharoMse davA huAsA pravIta honA yaha lakSaNa kaphajanya hRdrogameM hotehe // 32 // 33 // sAnipAtika hRdroga varNana / hetulakSaNasaMsargAducyatesAnnipAtikaH / tridoSajetuhRdrogeyo . durAtmAniSevatotilakSAraguDAdIniyanthistasyopajAyate // 34 // marmaikadezesaMkledarasazcAsyopagacchati / saMkledArikramayazcAsyabhavantyupahatAtmanaH ||35||mmaikdeshetejaataaHsrpntobhkssyntic / tudyamAnaMsvahRdayaMsUcIbhIrivamanyate // 36 // chidyamAnaMyathAzastrairjAtakaNDUmahArujam hRdrogakrimijaMtvetailiGgabuddhAsudAruNam / tvaretajetuMtavidvAnvikAraMzaghikAriNam 37 tInoM doSoMke hetuoMse tridoSake lakSaNoMvAlA hRdroga hotAhai / jo ajitAtmA manuSya tridoSake hRdrogameM tila, dUdha, guDa, Adi padArthoMko khAtAhai usake hRdayameM aMthi utpanna hojAtIhai / taba marmake kisI eka sthAnameM rasa saMkledita hojAtAhai, unledase kRmi hojAtehaiM vaha kisI eka sthAnameM paidAhue kRmi idhara udhara ghUmateM aura khAte phiratehaiM / usa samaya isa manuSyako. apane hRdayameM sUI cubhanekIsI pIDA pratIta hotIhai / aura jaise zastrase koI kATatAho aisA pratIta hotAhai khujalI aura bhArI zUla bhI kRmijanya hRdrogake lakSaNa haiM / aise ghora lakSaNoMvAle hRdUrI. gako buddhimAn vaidya tyAgadeve (yA zIghra upAyakare) kyoMki yaha roga manuSyakoM zIghra mAra DAlatAhai // 34 // 35 // 36 // 37 // sannipAtake 13 bhed| dvayulvarNakolvaNaiHSaTrasyuhInamadhyAdhikaizcaSaT / samaizcaikevikArAstesannipAtetrayodaza // 38 // .. do do doSoMkI prabalatAse 3 eka 2 doSakI prabalatAse 3 milakara cha. hue jaise cAtapittolvaNa, vAtakapholvaNa, kaphapittolvaNa, vAtolvaNa, pittolvaNa kapholvaNa yaha 6 hue aise hI vAta pitta kapha inake hIna madhya adhikake bhedoMse ch| hue aura eka tInoMkI samatAse, aise saba milakara sannipAta 13 prakArake. hue||38|| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (.196 ) carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| doSoMkI vRddhise 25 bheda / saMsargeNacaSaTtebhyaekavRddhyAsamestrayaH / pRthaktrayazcataivRddhAdhayaHpaJcaviMzatiH // 39 // eka doSako vRddhise chaH bheda aura donoMkI samatAse tIna bheda isa prakAra didopaja vyAdhi 9 prakArakI hotI hai / aura alaga 2 eka radoSake baDhanese ekadopaja roga tIna prakArake haiM / isa prakAra doSoMkI vRddhi Adike bhedase 25 prakArako vyAdhiyAM hotIhaiM // 39 // doSoMkI kSINatAse 25 bhed| yathAvRddhastathAkSINairdoSaiHsyuHpaJcaviMzatiH / vRddhikSayakRtazcAnyovikalpaupadekSyate // 40 // . doSoMkI vRddhike anusAra doSoMkI kSINatAse bhI 25 prakArakI vyAdhiyAM hotI hai| aise hI doSoMkI vRddhi aura kSINatAke vikalpase vyAdhiyeM hotI haiM // 40 // vRddhireMkasyasamatAcaikaikasyacasaMkSayaH / dvandvavRttiHkSayazcaikasyaikAvRddhiIyoHkSayaH // 41 // eka dopakI vRddhi, dUsarekI samatA tIsarekA kSaya isa prakAra 6 bheda hue| donoMkI vRddhi ekakA kSaya aura ekakI vRddhi donoMkA kSaya isa prakArase chaH bheda hosakate haiM unako hI Age kahate haiM // 41 // doSoMkI kSaya vRddhikA krama va lakSaNa / prakRtisthyadApitamArutaHzleSmaNaHkSaye / sthAnAdAdAyagAtre. puttrttrvisrpti|| 42 // tadAbhedazcadAhazcatatratatrAnavasthi taaH| gAtradezebhavettasyazramodavilyamevaca // 43 // jaba kaphakSaya hojAtAhai to prakRtistha pittako usake sthAnase lekara vAyu iyara udhara zarIrake aMgAma bhramaNa karatAhai / vaha vAyu idhara udhara phiratAhuA jisa 2 aMgameM vRmatAha usI 2 sthAnamaM bhedanakI sI pIDA, dAha, bhrama aura durvalatAko karatAha // 42 // 13 // saamyesthitNkphNvaayuHkssiinnepitteydaavlii| katkuryAtadAzalaMsazaityastambhagauravam // 4 // jaba pitta kSINa hojAtAhai to prakRtisya kaphako balavAn vAyu jisa 2 sthAnama lejAtAI usa 2 anamaMzala, zItatA, staMbha, aura bhArIpanako karatAhai // 44 // Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 17. (197) ... ydaanilNprkRtigNpittkphprikssye| : . . . saMruNaddhitadAdAhaHzUlaMcAsyopajAyate // 45 // ... ' kaphake kSaya honese prakRtistha vAyuke sUkSma mArgoMko jaba pitta rokadetAhai to isa 'manuSyake zarIrameM dAha aura zUla hotehaiM // 42 // __ zleSmANahisamaMpiyadAvAtaparikSaye // nipIDayettadAkuryAtsatandrAgauravaMjvaram // 46 // vAyuke kSaya honepara prakRtistha kaphakI gatiko java rokadetAhai taba tandrA, bhArI: pana aura jvara inako utpanna karatAhai // 46 // pravRddhohiyadAzleSmApittekSINesamIraNam / rundhyAcadAprakurvItazItakaMgauravaMjvaram // 47 // pittakI kSINatAmeM prakRtistha vAyuko jaba kapha rokadetAhai taba zIta laganA gaurava aura jvara yaha hotehaiM / / 47 // samIraNeparikSINekaphapittaMsamatvagam / kurvItasannirundhAno: . mRdAgnitvaMzirograham // 48 // nidrAMtandrAMpralApaJcahRdrogaMgAtra. gauravam / nakhAdInAJcapItatvaMSThIvanaMkaphapittayoH // 49 // vAyuke kSaya honepara yadi prakRtistha pittako kapha rokadeve to maMdAgni, zirameM . pIDA, nidrA, tandrA, vakavAda, hRdroga, gaurava, nakha netra mUtrameM pIlApana kapha aura pittakA mukhasa thUkanA yaha lakSaNa hotehaiM // 48 // 49 // hInavAtasyatakaphapittenasahitazcaran / karotyarocakApAkausadanaMgauravaMtathA // 50 // hRllAsamAsyastravaNayanaMpANDutAMmadam / virekasyahivaiSamyavaiSamyamanalasyaca // 51 // jisa manuSyake zarIrameM vAyukI kSINatA ho usake zarIrameM kapha pittase milakara '' vicaratI huI aruci, aMpAka, dehakA rahanAnA, gurutA, hRllAsa, mukhasrAva, pAMDu, vedanA, mada, malakI viSamatA aura jaTharAgnikI viSamatAko karatIhai // 50 // 51 // kssiinnpittsytushlessmaamaarutenopsNhitH| stambhazaityaMcatodaJcajanayatyanavasthitam // 52 // gauravaMmRdutAmagnebhaktAzraddhAM pravepanam / nakhAdInAJcazuklatvaMgAtrapAruSyamevaca // 53 // Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (198) carakasaMhitA-bhA0 TI / pittake kSaya honepara phapha-vAyuse milakara vicaratAhuyA staMbha, zItatA, toda, gurutA, maMdAgni, annase dveSa, kaMpa, nakhAdikoMmeM zvetatA tathA dehameM kaThoratA karatAhai // 12 // 53 // hiinekphemaarutstupittNtukupitNdvym| karotiyAniliGgAnizaNutAnisamAsataH ||54||bhrmmudvessttnntodNdaahNsphottnvepnm / aGgamardaparIzoSahRdayedhUpanaMtathA // 55 // . kaphake kSaya honepara vAyu aura pittoMke milakara jo cihna hote haiM unako bhI saMkSe. baseM sano / vaha yaha haiM-bhrama, udveSTana, toda, dAha,haDDiyoMkA sphoTana,kaMpana,aMgamarda, dehakA zoSa, hRdayameM dhUvAMsA uThanA // 54 // 55 // vAtapittakSayezleSmAstrotAMsyabhidhazam / ceSTApraNAzaMmUchIJcavAksagacakarotihi // 56 // vAta pittake kSaya honepara kapha srotoMko acchItarahase rokakara ceSTAMkA nAza, mULa, aura vANIkA avarodha karatAhai // 56 // shlegmvaatkssyepittNdehaujHsrNsyedydaa| glAnimindriyadaurbalyaMtRSNAMmacchakriyAkSayam // 57 // vAta aura kaphake kSaya hone para pitta dehake ojako vigADakara glAni, iMdriH / yoMkI durvalatA, tRSA, murchA aura dehakI kriyAkA nAza karatAhai // 17 // pittazleSmakSayavAyurmarmANyAtInapIDayan / praNAzayatisaMjJAMcavepayatyathavAnaram // 58 // jaba pitta aura kapha kSINa hojAte haiM to vAyu marmasthAnoMko pIDita karatA huA saMjJAkA nAza karatAhai athavA kaMpa paidA karatAhai // 58 // dopAHpravRddhAHsvaMliDdarzayantiyathAvalam / kSINAjahatilisvaMsamAHsaGkamakurvate // 59 // jaba dopa vaDha jAtehaiM to apane 2 lakSaNAMko dikhaateheN| aise hI kSINa hue doSa apane cidAko tyAgadetehaiM / aura sAmyAvasthAma sthitaMhue doSa apane yogya kArya karatehaiM // 59 // vAtAdInAMrasAdInAMmalAnAmojasastathA // kSayastatrAnilAdInAmuktaMsaMkSINalakSaNam // 6 // Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sUtrasthAna - a0 17.. ( 199 vAtAdi tIna doSa, rasAdi sAta dhAtu, malasamUha aura oja ina sabakA kSaya hotA hai / inameM vAtAdi tIna doSoMke kSayake lakSaNa kahe jAcuke haiM (aba rasAdikoMke kahate haiM ) // 60 // rasakSayake lakSaNa / ghaTTatesaha te zabdanoccaidravatidUyate / hRdayaMtAmyatisvalpaceSTasyApirasakSaye // 61 // paruSAsphuTitAmlAnAtvagrakSAraktasaMkSaye / mAMsakSayavizeSeNAsphaggrIvodarazuSkatA // 62 // rasake kSaya honese haDabaDI, UMcA zabda na sahAjAnA, khar3e honekI tAkata na rahanA, haula honA, hRdayakA dhaka 2 karanA, alpa parizrama karanese bhI manakI vyAkulatA, netroM ke Age aMdhakAra sA AjAnA yaha lakSaNa hote haiM // 61 // rakta ke kSaya honese tvacA kaThora phaTIsI aura rUkhI ho jAtI hai / mAMsake kSaya honese kamara, gardana aura udara yaha vizeSatAse sUkha jAveM // 62 // bhedakSINake lakSaNa | sandhInAM sphuTanaMglAnirakSNorAyAsaevaca / lakSaNamedasikSINetanutvaMcodaratvacaH // 63 // medake kSaya honese -saMdhiyoMkA sphoTana, glAni, netroMkA nikalasA paDanA, thakAvaTa, aura udara tathA tvacAkA kuza honA yaha lakSaNa hotehaiM // 63 // asthikSayake lakSaNa | kezalomanakhazmazrudvijaprapatanaMzramaH / jJeyamasthikSaye rUpasandhizaithilyamevaca // 64 // asthiyoMmeM kSINatA honese keza, loma, nakha, DADhImUcha aura dAMtoMkA giranA: aura bhrama tathA saMdhiyoMmeM zithilatA, yaha lakSaNaM hote haiM // 64 // majjAkSINake lakSaNa | zIryyantaiva cAsthIni durbalAnilaghUnica / pratatavAtarogIcakSINamajjanidehinAm // 65 // majjA ke kSaya honese haDDiyoM kA girapaDanA sA pratIta honA aura durbala tathA halakI ho jAnA, aura sadaiva zarIrameM vAtavyAdhikA rahanA yaha lakSaNa hote haiM // 65 // kSINazukra ke lakSaNa | daurbalyaMmukhazoSazca pANDutvaMsadanaMklamaH / klaivyaM zukrA visargazcakSINazukrasyalakSaNam // 66 // Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (200) carakasaMhitA-bhA. TI. vIrya kSaya honese durvalatA, mukhakA sukhanA, zarIrakA pIlA paDajAnA,aMgoMkA rahanAnA, klama, napuMsakatA, aura vIryakA na AnA yaha lakSaNa hotehaiM // 66 // viSTAkSayake lakSaNa / kssiinneshkRticaantraannipiiddynnivmaarutH| rUkSasyonnamayankukSitiryagUrddhazcagacchati // 67 // malake kSaya honese vAyu AtoMko pIDana karatAhai aisA pratIta hotAhai / aura isI kAraNa usa rUkSa manuSyake zarIrameM vAyu kUkhako UMcI tirachI karatA huA uparako gamana karatAhai // 67 // mUvakSINakA lakSaNa / mUtrakSayemUtrakRcchramUtravaivarNyamevaca / pipAsAvAdhatecAsyamukhaJcaparizuSyati // 68 // mUtrake kSaya honese mUtrakRcch, mUtrakI vivarNatA, pyAsa, mukhazoSa, yaha lakSaNa hotehaiM // 68 // malakSINake lakSaNa / malAyanAnicAnyAnizanyAnicalaghUnica / vizuSkANicalakSyanteyathAsvaMmalasaMkSaye // 69 // anyaramalamAgoMke malahIna honese vaha mArga zUnyatAyukta tathA halake aura sUkhese pratIta hotehaiM // 6 // kSINa ojakA lakSaNa / vibhetidurvalo'bhIkSNaMdhyAyativyathitendriyaH / ducchAyodurmanArUkSaHkSAmazcaivaujasaHkSaye // 70 // ojake kSaya honese manuSya bhayabhIta, durvala, niraMtara ciMtAyukta, vikaleMdriya, kAMtigahata, rUkSa aura kRza hojAtoha // 70 // __ ojalakSaNa / haditiSTatiyacchuddharatamIpatsapatikam / ojaHzarIrasaMkhyAtaMtanAzAnnAvinazyati // 71 // jo zuddha rakta kiMcit pItatA liye hRdayameM rahatAhai zarIrama usako oja kaha tara, usa ojaka nAza hone se manuSya bhI nAzako prApta hotAhai // 71 // Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 17. (201) - kSayake kaarnn| . vyAyAmo'nazanacintArUkSAlpapramitAzanam / . vaataatpaubhyNshokoruuksspaanprjaagrH||72|| kaphazoNitazukrANAMmalAnAMcAtivartanam / kaasobhtopghaatshcjnyaatvyaa:kssyhetvH|| 73 // ativyAyAma, bhUkhe rahanA, ciMtA, rUkSa aura thoDA bhojana karanA, vAyu aura dhUpakA sahanA, bhaya, zoka, rUkSa vastuoMkA sevana, bahuta jAganA kapha aura rakta tathA vIryakA atyaMta nikalanA, yA nikAlanA, khA~sI aura bhUtavAdhA yaha saba kSaya honeke kAraNa haiM / / 72 // 73 // madhumehake kaarnn| gurusnigdhaamllvnnbhjtaamaatmaatrshH| navamannaMcapAnaMcanidrAmAsyAsukhAnica // 74 // tyaktavyAyAmacintAnAMsaMzodhanamakurvatAm / zleSmApittazcamedazcamAMsaMcAtipravarddhate // 75 // . . tairaavRtHprsaadhigRhiitvaayaatimaarutH| yadAbastitadAkRccho madhumehaHpravarttate // 76 // bhArI,cikane,khaTTe,aura namakIna padArthoMke adhika sevanase, navIna annake khAnese, vahuta jala athavA madyake pInese, bahuta sAnese,bahuta sukhapUrvaka baiThe rahanese, kasaratake na karanese, bephikara rahanese, saMzodhana kama karanese kapha, pitta,meda aura mAMsa bahuta vaDhajAtehaiM / phira vAyu unase AvRta ho oja (sabadhAtuoMke parama prasAda lekara jaba vastisthAnameM prApta hotAhai taba duHsAdhya madhumeha utpanna hojAtAhai // 74 / 75 // 76 // samArutasyapittasyakaphasyacamuhurmuhuH / darzayatyArutirutvAkSayamApyAyyatepunaH // 77 // vaha madhumeha pahale vAta pitta aura kaphake lakSaNoMko vAraMvAra dikhAtAhai phira kSayako utpanna karadetAhai // 77 // pramehapiDikAoMkA varNana / upekSayAsyajAyantopaDakAHsaptadAruNAmAMsaleSvavakAzeSumamasvapicasandhiSu // 78 // zarAdhikAkacchapikAjAlinI sarpapItathA / aljiivintaakhyaacvidrdhiicetisptmii|| 79 // Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (202) carakasaMhitA-mA0 ttii0| madhumehakI upakSAse sAta prakArako dAruNa piDhakA mAMsavAle sthAnoMmeM, marmasthA: nameM, saMdhisthAnamaM, utpanna hotiihaiN| unaka-zarAvikA, kacchapikA, jAlanI, sarSapI, alajI, vinatA, vidradhi, yaha sAta nAma haiM // 8 // 79 // zarAvikA lakSaNa / antonntaamdhynimnaashyaavaakledrujaanvitaa| zarAvikAsyAtpiDakAzarAvAkRtisaMsthitA // 8 // jo piDakA UMce kinAroMvAlI ho madhyameMse nIcI ho srAva keda aura pIDA yukta ho tathA zarAvake AkArakI ho usako zarAvikA kahatehaiM // 80 // kacchapikA lakSaNa / avgaaddhaatinistodaamhaavaastupaargrhaa|| shlkssnnaakcchppRsstthaabhaapiddkaakcchpiimtaa|| 81 // jisameM kaDApana ho, bhedanakI sI pIDA hotIho, gaMbhIra ho,jo aneka sthAnoMmeM vyApaka ho, jisakA UparakA bhAga cikanA aura kachuvekI pIThake samAna ho usako kacchapikA kahatehe // 81 // jAlanI lakSaNa / stbdhaashiraajaalvtiisnigdhstraavaamhaashyaa| rujAnistodavahulAsUkSmacchidrAcajAlinI // 82 // jo piDakaH cauDIsI ho, usapara nasoMkA jAlasA dikhAI detAho, usameMse cikanA 2sAva hotAho, adhika dUra taka vyApta ho jisameM atyaMta pIDA ho, bhedanakI sI pIDA ho, choTe 2 bahutase chidra hoM usako jAlanI kahatehe // 82 / / sarpapikA lkssnn| piddkaanaatimhtiikssiprpaakaamhaarujaa| sarpapItarSapAbhAbhiHpiDakAbhizcitAbhavet // 83 // jo piDakA baDI na ho, aura zIghra pakajAve, usameM pIDA bahuta ho, sasoMke. samAna ho, khujalIyukta ho usako sarvapikA kahatehaiM / / 83 // alajI lkssnn| dhtitvmutyaanetRssnnaamohjvrprdaa| visrptynishNduHkhaadhtygnirivaaljii|| 8 // Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 17. ( 203 ) jo utpanna hote hI meM dAhakare pyAsa, moha aura jvara kare, niraMtara anike samAna dAda karatI huI phaile usako alajI kahate haiM // 84 // .. vinatA lakSaNa | avagADharujAkledA pRSThevApyudarepivA / mahatIvinatArnAlA piDakAvinatAmatA // 85 // vidradhidvividhAmA hurbAhyAmAbhyaMntarItathA // bAhyAtva snAyumAMsotthAkaNDarA bhAmahArujAH // 86 // jisa piDakAmeM karaDApana ho, pIDA adhika ho, kleda adhika ho, pITha athavA peTa para pragaTa huIho, jo baDI ho, dabAnemeM narama ho, nIle raMgakI ho usako vinatA kahate haiM // 85 // vidradhI do prakArakI hotI hai eka bAharI dUsarI bhItarI / vAhya vidradhi- tvacA, snAyu aura mAMsameM pragaTa hotI hai yaha dekhane meM moTI nasake samAna hotI hai aura isameM pIr3A adhika hotI hai // 86 // vidradhike lakSaNa | zItakAnnavidAdyuSNarUkSazuSkAtibhAjanAt / virudvAjarNisaMkliSTaviSamAsAtmya bhojnaat| vyApannavahumadyatvAdvegasaMndhAraNAcchramAt // 87 // jihmavyAyAmazayanAdatibhArAdhvamaithunAt / antaHzarIre mAMsAsUgAMvizantiyadAmalAH // 88 // tadAsaJjAyate granthirgambhIrasthaH sudAruNaH / hRdayeklomniyakRtiplIhnikukSau cavRkkayoH // 89 // nAbhyAMvaMkSaNayorvApivastavAtatrivedanaH / duSTaraktAtimAtratvAtsavaizadhiMvidahyate // 90 // tataH zIghravidAhitvAdvidradhItyabhidhIyate // 91 // zItala anna, vidAhI, rUkSa, sUkhe padArthoM ke khAnese, atyaMta bhojana karanese, viruddha bhojana, ajIrNakartA padArtha, saDe vAse padArtha, viSama bhojana, asAtmya bhojana, tathA dUSita bhojanake sevanase, adhika madya pInese, vegoMko rokanese, zramase, zarIrako viSamatA se rakhane se, vyAyAmakI adhikatAse, atisonese, bhAra uThAnese, ati mArga. calane aura ati maithunate dUSita mala jaba zarIrake bhItara mAMsa aura raktameM praveza karate haiM to zarIra ke bhItara gaMbhIra aura dAruNa graMthiko paidA karadete haiM / vaha graMthi (gAMTha) - hRdaya, kroma, yakRta, plIhA, kukSi, donoM vRkka, nAbhI, vaMkSaNa athavA vastimeM tIvra vedanAyukta hotI hai / vaha gAMTha duSTarudhirakI adhikatA ke kAraNa dAha: Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dahana kiyAjAyatta pIDA hotI hai to yaha kaphakI vidvAnA), aruci, stama (204) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| pUrvaka zIghra pAkako prApta hotI hai / isaliye vahI vidAhI honese vidradhi kahI jAtIhai // 87-91 // vyavacchedabhramAnAhazabdasphuraNasarpaNaH / vAtikIpattikI tRSNAdAhamohamadajvaraiH / jumbhoklezArucistambhazItakaiH zlaiSmikIviduH // 92 // sarvAtvAsumahacchUlaMvidradhISUpajAyate / tataHzasvairyathAmathyetolmukarivadahyate / vidradhIvyamlatAMyAtAvRzcikairivadazyate // 93 // vedhane aura chedanekI sI pIDA, bhrama, aphArA, zabda, phaDakanA, sarasarAhaTa, yaha lakSaNa vAtakI vidradhimeM hote haiM / pyAsa, dAha, moha, mada, tathA jvara yaha pittakI vidradhima hotehaiM / jaMbhAI, utkleza (vamanako jI cAhanA), aruci, staMbha, inakA honA tayA vidradhikA zItala honA yaha kaphakI vidradhimeM hotehaiN| ina saba prakArakI vidradhiyAma atyaMta pIDA hotIhai / jaise tapehue zastrase mathAjAya athavA aMgArase dahana kiyAjAya aisA pratIta hotAhai / jaba vidrAdhe paripAkako prApta hotI hai to vicchUke kATanekI sI pIDA hotAhai // 92 // 93 // tanurUkSAruNasrAvaphenilaMvAtavidradhI / tilamApakulatthodasanibhapittavidradhI // 94 // zlaiSmikIsravatizvetaMvahulaMpicchilaMbahu / lakSaNaMsarvamevaitadbhajatesAnnipAtikI // 95 // vAtakI vidradhi alpa, rUkhA, lAla, jhAgadAra srAva hotAhai / pittakI vidra dhimeM tila, uDada, athavA kulathIke kAthakI samAna srAva hotA hai / kaphakI vidradhimaM-ta, picchila,bahuta aura gADhA srAva hotAhai / sannipAtakI vidradhima tInoM dopIke lakSaNa hotehaiM / / 94 // 95 // sthAnabhedase vidradhilakSaNa / athaasaaNvidrdhiinaaNsaadhyaasaadhyvishessjnyaanaarthsthaanktNlinggaadishepmupdekssyaamH| tatrapradhAnamarmajAyAMvidradhyAhRnatamakapramohakAsAlomajAyAMpipAsAmukhazopagalagrahAH / yakRjAyAM zvAsaH / pliihjaayaamucchaasoprodhH|kukssijaayaaNkukssipaarthaantraaNsgulm / vRkajAyAMpAzvapRSTakaTigrahaH nAbhijAyAMhikA vaMkSaNajAyAM sakthisAdAvastijAyAMkRcchUmatrapativarcastvaMceti96 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIsI durgandhalAI / vastisthAna meM kina hone se haDiyoMmeM pADApADA hotIhai / nAbhi . . sUtrasthAna-a0 17. (206) aba hama i vidradhiyoMke sAdhyAsAdhya vizeSa jJAnake liye sthAnabhedase lakSaNoMko kahatehaiM / inameM pradhAna marma (hRdaya) meM vidradhi ho to hRdayakA ghabaDAnA, tamakazvAsa, behozI, khAMsI, yaha upadrava hotehaiM / lomasthAnameM vidradhi ho to-pyAsa laganA, mukhakA sUkhanA, galekA rukanA, yaha lakSaNa hotehaiM / yakRtameM vidradhi ho to zvAsa hotAhai / plIhAmeM vidradhi honese zvAsa ruka jAtAhai / kukSimeM vidradhi ho to kUkha, pasavADA, aura pIThakA vAMsa tathA inake bhItarI aMzameM pIDA hotI hai| vRkta sthAnameM vidradhi honese pasavADA, pITha aura kamarameM pIDA hotIhai / nAbhimeM honese hicakI hotI haiM / vaMkSaNasthAnameM honese haDDiyoMmeM pIDA aura TAMgoMkA rahajAnA yaha lakSaNa hotehaiM / vastisthAnameM vidrAdhi honese mUtrakRcchU, aura malamUtrakA rAdhakIsI durgandhayukta AnA yaha lakSaNa hotehaiM // 96 // pakkAmabhinnAsuUrddhajAsumukhAlAvaHsravati / adhojAsugudAt,ubhayatastunAbhijAyAm // 97 // nAbhise Uparake sthAnoMmeM huI antarvidradhi java pakakara phUTatI hai to mukhadvArA nAka. nikalatAhai / nAbhise nIceke bhAgoMmeM antarvidradhi pakakara phUTe to gudAdvArA srAva hotAhai / nAbhimeM huI aMtarvidradhi phUTe to mukha aura gudA donoM dvArA srAva hotAhai // 97 // tAsAMhRnnAbhibastijAH paripakkAH sAnnipAtikIcamaraNAya / avaziSTAHpunaH kuzalamAzupratikAriNacikitsakamAsAdyopazAmyanti / tasmAdacirotthitAMvidradhIMzastrasarpavidyudagnitulyAM snehasvadavirecanazcopakAmet / sarvazogulmavacati // 98 // ina sava sthAnoMkI vidradhiyoMmeM hRdaya, nAbhi, aura vastisthAnakI vidradhi tathA sannipAtakI vidradhi manuSyakI mRtyuko karanevAlI hotI hai aura anya vidradhiyAM zIghra yatna karanevAle kuzala vaidyase zIghra yatna karAnese zAMta hosakatIhai / isaliye zastra, sA~pa, vidyuta, agnike, samAna, prANa haranevAlI vidradhikA, vidradhi hote hI snehana, svedana, virecana dvArA zIghra yatna kare / saMpUrNa aMtavidhiyoM meM gulmarogakI samAna cikitsA kare / / 98 // . pramehake vinA bhI ina pIDikAoMkI utpatti / . bhavaMticAtra / vinApramehamapyetAjAyanteduSTamedasaH / tAvaccaitAnalakSyanteyAvadvastuparigrahaH // 99 // : .. . Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (206) carakasaMhitA-bhA0 ttii| aura yahAM yaha bhI kahA jAtAhai ki pramehake binA bhI medake dUSita honese yaha vidradhiya utpanna hojAtI hai| jaba taka yaha vidradhiyAM jaDa nahIM vAMdhaletI arthAt apanA namAva nahIM karaletI taba taka pahicAnI nahIM jAsakatIM // 99 // shraavikaakcchpikaajaaliniicetidushaaH| . jAyantetAhyativalA:prabhUtazleSmamadasAm // 10 // zarAMvikA, kacchapikA aura jAlanI, yaha tIna prakArako piDakA atinuHsaha hotIhaiM aura kaphaprakRti tathA medasvI zarIrameM yaha piDakA ativalapUrvaka hotIhaiM100 srppiicaaljiicaivvintaavidrdhiicyaaH| sadyaHpittolvagAstAhisambhavantyalpamedasAm // 101 // sarSapI, alanI, aura vinatA, tathA bAhya vidradhi yaha piDakA pittapradhAna hotI haiM aura sAdhya haiM, tathA alpamedavAle zarIrameM hotIhaiM // 101 // inakI saadhyaasaadhytaa| marmasvaMsegudepAlyoHstanesandhiSupAdayoH / jAyanteyasyapi. ddkaaHsprmehiinjiivti||102||tthaanyaaHpiddkaaHsntirktpiitaasitaarunnaaH| pANDurAHpANDuvarNAzcabhasmAbhAmecakaprabhAH 103 // - mRdyshcktthinaashcaanyaa:sthuulaaHsuukssmaastthaapraaH| mandavegAmahAvagAHsvalpazUlAmahArujAH // 104 // jisa pramehapIDita manuSpake marmasthAna, kaMdhA, gudA, pAlI, stana, saMdhi aura pairAmeM piDakA honAve usakI avazya mRtyu hotI hai // 102 // inake sivAya anya piDakA (phoDe) bhI aneka prakArakI hotIhaiM / vaha piDakA-pIlI, lAla, sapheda, kiMcit lAla, bhUrI, pANDuraGgakI, bhasmake raGgakI, mecakake raMgakI, koI narama, koI kaThora, koI choTI, koI vaDI, koI maMdavegavAlI, koI zIghra vegavAlI, koI alpa pIDAvAlI, koI mahApIDAvAlI hotI hai / / 103 // 104 // tAbuddhAmArutAdInAMyathAkhehatulakSaNaiH // bRyAdupAcareccAzuprAgupadravadarzanAt // 105 // una pirakAyAko vAtAdikAMke hetu lakSagAMdvArA jAnakara vAtaja, pittaja, kaphaja, sannipAtana, jo ho so kareM aura utpanna hote hI upadrava vaDhanese pahale yatna kare // 105 // Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 17. piDikAoMke upadrava | tRzvAsa mAMsasaMkothamohahikAmadajvarAH / vIsarpamandasaMrodhAH piDakAnAmupadravAH // 106 // pyAsa, zvAsa, mAMsakA pacanA, moha, hicakI, mada, jvara, visarpa, hRdayakA rukAsA honA, yaha piDakAoM ke upadrava hote haiM / / 106 // doSoMkI trividha gati / kSayaH sthAnaMca vRddhizca doSANAMtrividhAgatiH / UrdhvaJcASazcatikcavijJeyAtrividhAparA // 107 // trividhAcAparAkoSThazAkhAmarmAsthisandhiSu / ityuktAvidhibhedena doSANAM trividhA gatiH // 108 // kSINa hojAnA, sAmyAvasthAmeM rahanA, aura baDhajAnA, doSoM ( vAtapittakapha ) kI yaha tIna prakArakI gati hotI haiM / aise hI Urdhvagamana, adhogamana, tiryak gamana, eka yaha gati haiM / inase sivAya koSThagati, zAkhA ( raktAdi ) gati, aura marma, asthi, saMdhimeM gati, yaha anya tIna prakArakI gati haiM / isa prakAra vAtAdi doSoMkI vidhibhedase tIna prakArakI tIna gatiyAM haiM // 107 // 108 // doSa kA cayakopopazama / cayaprakopaprazamAH pittAdiniAMyathAkramam / bhavantyekaikazaH SaTsu kAleSvAgamAdiSu // 109 // varSA Adi chaH RtuoMmeM kramapUrvaka pitta, kapha aura vAta inameM eka 2 ke saMcaya prakopa aura upazama hote haiM / arthAt varSAMmeM pittakA saMcaya, zaradameM kopa, hemaMtameM zamana, zizira meM kaphakA saMcaya, vasantameM kopa, grISma meM zAMti, evaM grISmameM vAyukA saMcaya, varSAMmeM kopa, aura zaradameM upazama hotA hai // 109 // gatiH kAlakRtAcaiSAcayAdyApunarucyate / gatizcadviviSAdRSTAprAkRtAvaikRtAcayA // 110 // yaha vaya Adi gati arthAta doSoM kA saMcaya, prakopa, upazama yaha trividha gati kAlakRta kahI jAtI hai / vaha kAlakRta gati bhI prAkRta aura baikRta bhedase do prakArakI hai // 110 // pittADhapUSmoSmaNaH paktirnarANAmupajAyate / taccapittaMprakupitaMvikArAnkurute bahUn // 111 // ( 207 ): Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 208. ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / prAkRta arthAt prakRtistha pittakI garmI se manuSya ke annakA yathocita paripAka hotA hai, aura vikArako prAptahuA pitta aneka rogoMko utpanna karatA hai // 111 // prAkRtastuvalaMzleSmAvikRtomalaucyate / sacaivaujaHsmRtaH kAyesacapApmopadizyate // 112 // prakRtistha arthAt ThIka svabhAvameM sthita huA kapha zarIrameM vala aura bhoja kahA jAtA / aura vahI kapha vikRta honese mala (doSa) aura pApa kahA jAtA hai 112 // sarvAhiceSTAtrAtenasaprANaH prANinAMsmRtaH / tenaiva rogAjAyante tena caivAparudhyate // 113 // prakRtistha vAyuse hI zarIriyoMke zarIrakI saba prakArakI ceSTA hotI haiM aura yaha vAyu hI prANiyoMkA prANa kahA jAtA hai / yadi yaha vAyu vikRta hojAya to isIse aneka roga utpanna hote haiM aura yahI prANoMkA avarodha karatA hai // 113 // nityaM sannihitAmitrasamIkSyAtmAnamAtmavAn / nityaMyuktaHparicaredvicchinnAyurabhitvaram // 114 // kyoMki rogarUpI zatru sadaiva manuSyoMke nikaTa rahate haiM isaliye buddhimAn manuSya ucitAnucitako dekhatA huA AyukI rakSAmeM nitya yatnavAn rahe // 114 // adhyAyakA saMkSipta varNana / tatra zloka | zirorogAH sahRdrogArogAmAnavikalpajAH / kSayAH sapiDakAzroktAdApANAM gatirevaca // 115 // kiyantaH shirsiiye'sminndhyaayetttvdrshinaa| jJAnArthabhiSajAJcaivaprajAnAJca hitaissinnaa|| 116 // iti rogacatuSke kiyantaH zirasIyonAma saptadazo'dhyAyaH samAptaH / yahAM adhyAyako samAptimeM zlokaheM ki isa 'kiyantaH zirasoya' adhyAyamaM- ziroroga. hRdroga, rogoMkA mAnabheda, kSayAMka prakAra, piDakAoMke bheda, doSAMkI gati yaha nava vaidyalogoMke jJAnake liye aura prajAke hitake liye bhagavAn AtreyajIna varNana kiyA // 115 // 116 // iti zrImaharSicaraka maMtrarAmaprasAda bhASATIkAyAM kiyantaH zirasIyA nAma dazo'dhyAyaH // 17 // Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (209) sUtrasthAna-a0.18 assttaadsho'dhyaayH| athaatstrishophiiymdhyaayNvyaakhyaasyaamitihsmaahbhgvaanaatreyH| aba hama trizophIya adhyAyakI vyAkhyA karatahaiM aisA bhagavAn AtreyajI khnelge| sUjanoMke bheda tathA vAtAdijanya lakSaNa / trayaHzothAbhavanti / vaatpittshlessmnimittaaH| tepunardvividhAH nijaagntubheden| zotha (sUjana) tIna prakArakA hotAhai / eka vAtakA, dUsarA pittakA, tIsarA kaphakA / vaha bhI phira do prakArakA hotAhai eka nija, dUsarA AgaMtuka / AMgatuja zothake hetu lkssnn| tatrAgantavA chednbhednkssnnnbhnyjnpicchnotpessnnprhaarvdhbndhnvessttnvydhnpiiddnaadibhirvaa| bhallAtakapuSpaphalarasAtmaguptAzUkakrimizUkAhitapatralatAgulmasaMsparzanevAsvedanaparisarpaNAvamUtraNeviSiNAm / saviSAviSaprANidaMSTrAdantaviSANanakhanipAtairvA / sagaraviSavAtahimadahanasasparzanairvAzothA: smupjaaynte| teythaasvhetujairvynyjnairaadaavuplbhynte| nijavyaJjanaikadezaviparItaiH vraNabandhamantrAgadapralepapravAtanirvApaNAdibhizcopakramairupakramyamANAHprazAntimApaMdyante // 1 // unameM AgaMtuka zotha-chedana, bhedana, kSaNana (ghasITa laganA), bhajana, picchana (davanA), utpeSaNa, prahAra, vadha, baMdhana, veSTana, vyadhana aura pIDana Adise utpanna hotAhai / athavA bhilAveke phUla, phala, rasa, kauMcako phalI, zukavizeSa, kRmiyoMse vA anya viSaile patra, lavA, gulma Adike sparza, sveda, parisarpaNa, vAmUtra Adise athavA viSavAle vA vinA viSavAle prANiyoMke dAMta, sIMga, nakha, Adi laganese athavA gara, viSa, pavana, hima aura amike laganese jo zotha ( sUjana ) hotAhai usako AgaMtuka zotha kahatehaiM / vaha AgaMtuka zotha apane kAraNa aura lakSaNoMse prathama hI jAnA jAsakatA hai, kyoMki yaha zotha nija kAraNoMse viparIta arthAt bAharI kAraNoMse pragaTa hotAhai / vraNabaMdhana, maMtra, agada, pralepa, seka aura nirvApaNa Adi cikitsA dvArA AgaMtuja zotha zAMta hojAtAhai // 1 // Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (210) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| nijazotha lkssnn| nijAstupunaH snehasvedanavamanavirecanAsthApanAnuvAsanazirovirecanAnAmayathAvatprayogAnmithyAsaMsarjanAdvA / charyalasaka. visUcikAzvAsakAsAtIsArazoSapANDurogajvarodarapradarabhagandarAzevikArAtikarSaNairvA / kusstthknndduupiddkaadibhirvaachrdikssvthdvaarshukrvaatmuutrpuriipvegdhaarnnairvaacrmrogopvaaskrssitsyvaa| sahasAtigurvamlalavaNapiSTAnaphalazAkarAgadadhiharItakamadyamandakavirUDhayAvazUkazamIdhAnyAnUpaudakapizitopayogAnmRtpaMkaloSTrabhakSaNAllavaNAtibhakSaNAdvAgarbhasampIDanAdAmagarbhaprapatanAtprajAtAnAJcamithyopacArAdudIrNadoSatvAcchothAHprAdurbhavanti / ityuktaHsAmAnyo hetuH // 2 // nija zotha, vamana, virecana,AsthApana,anuvAsana aura zirovirecanake anucita prayogase athavA inameM kupathyAdi honese utpanna hotAhai / aise hIH vamana, alasaka, visUcikA, zvAsa, khAMsI, atisAra, zoSa, pAMDa, udararoga, pradara, bhagaMdara, arza, inake kAraNase kSINahue puruSoM ke bhI zotha utpanna hojaataahai| evaM kuSTha,khAja, piDakA Adine athavA vamana, chIMka, DakAra, zukra,adhovAta,mala aura mUtrake vegake dhAraNase aura carmaroga tathA upavAsase kRza hue manuSpake bhI zoya utpanna hojAtAhai / aura ekAekI bahuta bhArI, khaTTe, namakIna, piSTapadArtha, phala, zAka, rAga, dahI, harita, madya, maMdaka, aMkura Ayehue dhAnpa,zukadhAnya, zamIdhAnya, anUpasaMcArI aura jalacAga jIvoMke bahuta mAMsa khAnase / maTTI, kIca aura roDake khaanes| adhika namaka bAno / garbhake pIDana yA pAta honese athavA prasUtakAlameM mithyA upacAra honese| yA ukhaDe hue doSIko roka lenese zoya utpanna hotAhai / yaha zothake sAmAnya kAraNa kahe gayehe // 2 // __ vaatjshoth| ayaMtvatra vizeSaH / zItarukSalaghuvipadazramopavAsAtikarpaNakSepaNAdibhiyuHprakupitaHtvaGmAMsazogitAdInyabhibhUyazothaanayati / lakSiprotthApanaprazamobhavati / zyAvAruNavarNaH prakRtivAMvAcalAspandanaHkharaparupabhinnatvaglomAcchidyataiva Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna a0 14... (211) bhidyataivapIDyataivasUcIbhirivatudyatepipIlikAbhirivasaMsapyatesarSapakalkAliptaivacimicimAyatesaMkucyateAyamyateitivAtazothaH // 3 // . zothake vizeSa kAraNa yaha haiM ki zItala, rUkSa, halake, aura vizada padArthake adhika sevanase,parizrama aura upavAsake kAraNa kRza honese aura AkSepaNa Adise vAyu kupita hokara tvacA, mAMsa, raktAdikameM prApta ho zothako utpanna krdetaahai| vaha vAtajanya zotha zIghra pragaTa aura zIghra hI zAMta hojAtAhai / vaha kAlA, lAla tathA rUkSavarNa hotAhai,idhara udhara calanevAlA hotAhai aura phddktaahai| isameM tvacA,loma: kaDe kharadare tathA phaTese hotehaiM / aura chedane, bhedane,pIDana karane tathA saI cubhoneke samAna pIDA hotIhai / isa zothameM kIDiyoMke calaneke samAna pratIta hotAhai aura sarSapa pIsakara lepakaranese jaisI caracarAhaTa lagatIhai yaha zotha kabhI kama hojAtIhai kabhI phailajAtIhai / yaha sava lakSaNa vAtake sUjanake haiM // 3 // . pittnshoth| . : uSNatIkSNakaTukakSAralavaNAmlAkIrNabhojanairagyAtapapratApaizca. pittaMprakupitaMtvaGmAMsazoNitAnyabhibhUyazothaJjanayati |saakss- . protthAnaprazamobhavati / kRSNapItanIlatAmrakAvabhAsauSNo , mRduHkapilatAmralomAuSyateyatedhUpyateUSmAyatasvidyatakli- : yatenacasparzamuSNaMvAsuSyateiMtipittazothaH // 4 // . uSNa, tIkSNa, kaTu, kSAra, namakIna aura ajIrNakAraka padArthoke khAnese,ani, dhUpa aura saMtApake sahanese pitta kupita hokara tvacA,mAMsa,rakta Adiko vimADakara sUjana pragaTa karatAhai / yaha zIghra hI utpanna hojAtA aura zAMta hojaataahai| aura yaha kAle,pIle,nIle aura tAmeke varNakA hotAhai / tathA sparzameM uSNa aura namra hotaahai| loma bhUre aura tAmravarNake pratIta hotehaiM / isameM dAha aura pIDA adhika hotIhai, dhUAMsA uThatAhai agnike samAna garma mAlUma ho, pasInA Ave, kleda nikalAMgarama vastu chU hI na jAya / yaha pittazothake lakSaNa haiM // 4 // . kaphajazotha / . . . gurumadhurazItasnigdhairatisvapnavyAyAmAdibhizcazleSmAprakupitaH tvaGmAMsazoNitAdInyabhibhUyazothaJjanayati / sa kacchrotthA Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 212 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / , nprshmobhvti| pANDuHzvetAvabhAsaH snigdhaH zlakSNaH guruH sthiraH styAnaH zuklAyaromA sparzoSNasahazcati zleSmazothaH // 5 // bhArI, mIThe, zItala, cikane padArthoM ke sevana se adhika sonese, parizrama na karane se kapha kupita hokara tvacA, mAMsa, rudhira AdikoMmeM praveza kara zothako utpanna karatA hai / vaha zotha deramaM pragaTa hotA hai aura derameM hI zAMta hotA hai / aura pAMDu yA sapheda varNakA hotA hai, tathA cikanA, gADhA, bhArI, kaThora, gIlA sA hotAhai, lomoMkA agrabhAga sapheda sA hojAtA hai aura isa zotha para garama sparza priya mAlUma hotA hai / yaha kaphake sUjanake lakSaNa haiM // 5 // dvidoSajAdibheda / yathAsvakAraNAkRtisaMsargAddidoSajAstrayaH zothAH bhavanti tathAsvakAraNAkRtisannipAtAtsAnnipAtikaekaH / evaMsaptavi 1 dhobhedaH! prakRtibhistAbhirbhidyamAnodvividhastrividhazcaturvidhaH saptavidhazcazothaupalabhyate / punazcaikaevotsedhasAmAnyAditi // 6 // do do doSoMke kAraNa aura lakSaNoM ke sambandhase vAtapittaja, vAtakaphaja, pittakaphaja ina bhedAse tIna prakArakA sRjana hotA hai| aise hI tInoM doSoMke kAraNa aura lakSaNa milane se sannipAtakA 1 sRjana hotA hai / isa prakAra nija sUjanake sAta bheda hue / prathama svabhAvabhedase nija aura AMgatuja sUjana do prakArakA hai / phira vAta, pitta, kapha ina bhedAse tIna prakArakA hotA hai / aura vAtapittaja, vAtakaphaja, pittakaphaja, satripAtaja ina bheda se cAra prakArakA huA, vAtAdikoM ke bhedoMse sannipAtaparyaMta sAta prakArakA huA / sAmAnya zotha dharmase dekhAjAya to zotha eka hI prakAkA hai // 6 // vAtajazoya ke lakSaNa | bhavaticAtra / zUyanteyasyagAtrANisvapantIvarujantica / nipIDitAnpunnamantivAtazothantamAdizet // 7 // yazcApyaruNavarNAbhiH zothona ktaMpraNazyati / snehoSNamardanAbhyAJca praNazyetsavAtikaH // 8 // aurabhI kahA ki jisa sRjana ke aMga soNDuese pratIta hoM aura pIDA hotI ho tathA aMgulI dabAne para dabajAya aura aMgulI TaTAnese phira Upara uThaAve usako vAtakA sRjana jAnanA | aura jo zoya lAla varNakA ho, rAtrimeM kucha zAMta hojAya Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 18. . (213) tathA snehana karanese aura garama-vastuoMke lepa yA mardanase zAMta hojAya vaha vAyukA sUjana jAnanA // 7 // 8 // - pittajazotha lakSaNa / yApipAsAjvarAtasyadvayate'thavidahyate / svidyateklidyategandhI sapittazvayathuH smRtH|| 9 // yaHpItanetravakratvapUrvamadhyA prasUyate / tanutvakcAtisArIcapittazothaHsaucyate // 10 // jisa zothameM-pyAsa, jvara, pIDA, dAha, hoM aura pasInA AtAho tathA veda, durgandha, AtehoM vaha pittakA sUjana kahAhai / aura jisameM rogIke mukha, netra, tvacA pIle hogayehoM, pahale zarIrake madhya bhAgase utpanna ho, zothake Upara tvacA patalI sI pratIta ho, aura rogIko dasta AtehoM to vaha pittakI sUjana kahI jAtIhai // 9 // 10 // kaphajazotha lakSaNa / yaHzItalaHsaktagatiHkaNDUmAnpANDurevaca / nipIDitononnamAtizvayathuHsa kaphAtmakaH // 11 // yasyazastrakuzacchedAcchoNitenapravartate / kaccheNapicchAnsravatisacApikaphasa mbhavaH // 12 // - jo zotha sparzameM zItala ho, sthira rahe, khujalIyukta ho, pAMDuvarNakA ho, dabAnese na dave vaha sUjana kaphAtmaka hotAhai / jisa sUjanameM kuzA, zastra, Adise chedana karanepara bhI rakta na nikale, aura kaThinatAse thoDA gADhA strAva ho usa sUjanako kaphase utpannahuA jAnanA // 11 // 12 // nidaanaatisNsrgaacchythuHsyaavidossjH| srvaakviHsnnipaataacchothovyaamishrhetujH|| 13 // do doSoMke nidAna aura lakSaNa milanesa dvidoSaja zotha jAnanA / jisameM tInoM doSoMke hetu, lakSaNa milate hoM vaha sannipAtakA sUjana jAnanA // 13 // ___ yastupAdAbhinivRttaHzAthaHsarvAGgagobhavet / jantoHsacasukaSTaHsyAtprasRtaH striimukhaaccyH|| 14 // , jo soja puruSake pAvoMse utpanna hokara saba aMgoMmeM vyApaka hojAya aura strIka mukhase uThakara saba aMgoMmeM prApta hojAya vaha sUjana kaSTasAdhya hotAhai // 14 // Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (214) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| yshcaapiguhyprbhvHstriyovaapurusssyvaa| sacakaSTatamojJeyoyasyacasyurupadravAH // 15 // jo zoya bIke athavA puruSake guhyasthAnameM pragaTa huA ho vaha kaSTasAdhya hotAhai yadi usameM anya upadrava bhI hoM to bahuta hI kaSTasAdhya hojAtAhai // 19 // chardiHzvAso'rucistRSNAjvaro'tIsAraevaca / sptko'yNsdaurblyHshothopdrvsNgrhH|| 16 // . chardi, zvAsa, aruci, pyAsa, jvara, atisAra, durvalatA, yaha sAta zotharogakeM upadrava hotehe // 16 // upajivikAkAraNa / yasyazlepmAprakupitaHjihvAmUle'vatiSThate / AzusaMjanayecchothaMjAyate'syopajibikA // 17 // jisa manuSyake kapha kupita hokara jIbhakI jaDameM sthita hojAtAhai usake upaH jiMhikA nAmakA sUjana pragaTa karatAhai // 17 // __galazuMDikA kaarnn| yasyazleSmAprakupitaHkAkalevyavatiSThate / AzusajanayaJchothaMkarotigalazuNDikAm // 18 // jisake kapha kupita hokara kAkalakI jaDameM sUjana pragaTa kare usa sUjanako gala: zuDikA kahatehai // 18 // galagaMDa lakSaNa / ysyshlepmaaprkupitstisstttyntrglsthitH| AzusaanayaJchothaMgalagaNDo'syajAyate // 19 // jisake kapha kupita hokara galekI nasAma praveza kara vAharako sUjana pragaTa kara usa galeka bAharI jhoyako galagaMDa kahatehe // 19 // galagraha lakSaNa / yasyazlepmAprakupitogalavAhyevatiSThate / / zana:saanayanlothaMjAyate'syagalagrahaH // 20 // jisake kara kupita ho galeke bhItara zoyako pragaTa kare usa zothako galagraha Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 18. (215) visarpakA kAraNa // yasyApittaMprakupitaMsaraktatvacisarpati / . . zothaMsarAgaMjanayanvisarpastasyajAyate // 21 // : jisake pitta kupita hokara rudhirake sAtha milakara tvacA meM vicaratA huA lAla raMgakA zotha pragaTa kare usa zothako visarpa kahatehaiM // 21 // yasyapittaMprakupitaMtvacirakte'vatiSThate / rAgaMsazothaJjanayapiDakAtasyajAyate // 22 // jisake pitta kupita hokara tvacAke raktameM sthita hokara lAla raMgakI phunasI sI pragaTa kare usa sUjanako piDakA kahatehaiM // 22 // tila jhAI nIlaka lakSaNa / yasthapittaMprakupitaMzoNitaM prApyazuSyati / tilakApiplavovyaMgo nIlikAcAsyajAyate // 23 // kupitahuA pitta jisake raktameM praveza karake sUkhajAya usake zarIrameM tila,chAI lahasana nIlakA Adi kSudrarogoMko pragaTa karatAhai // 23 // zaMkhakake lakSaNa / ysypittNprkupitNshNkhyaarevtisstthte| . . * zvayathuHzaMkhakonAmadAruNastasyajAyate // 24 // jisake kupita huA pitta zaMkheM, (zirakI haDDiyoM) meM prApta ho zotha kareM esa zothako 'zaMkhaka' nAmaka dAruNazotha kahatehaiM // 24 // . karNamUlakA kaarnn| yasyapittaMprakupitaMkarNamUle'vatiSThate / / jvarAntedurjayo'ntAyazothastasyopajAyate // 25 // jisake pitta kupita hokara kAnakI jaDameM zotha pragaTakare to yaha karNamUla zotha durjaya hotAhai yadi yaha zotha jvarake aMtameM prakaTa hoya to manuSyakA bhI aMta karadetAhai // 25 // . . plIhAkA kAraNa / vAtaHpIhAnamuddhayakupitoyasyatiSThati / zUlai paritudanpAivaplIhAtasyAbhivarddhate // 26 // Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (216) crksNhitaa-bhaattii| . jisake vAyu kupita hokara plIhA (tillI) meM praveza kara usako UMcI karadeveM vaha plIhA dhIre 2 pIDAke sAtha vaDhajAtI hai (yaha plIhazotha kahAjAtAhai ) // 26 / / gulmakA kAraNa // ysyvaayuHprkupitogulmsthaanectisstthti| zothaMsazUlaJjanayangulmastasyopajAyate // 27 // kupita vAyu jisake gulmasthAnameM praveza karatAhai usake pIDAke sAtha gulmarUpI zoyako paidA karadetAhai // 27 // branakA kaarnn| yasyavAyuHprakupitaHzothazUlakarazcaran / vakSaNAvRSaNoyAtivratasyopajAyate // 28 // jisake vAyu kupita hokara pIDAyukta zothavaMkSaNa(jaMghAke mUla) meM peDase aMDakozakI orako utpanna kare usa zothako na kahatahe // 28 // udarakA lakSaNa / ysyvaatHprkupitstvngmaasaantrmaashritH| zothasaJjanayankukSAvadaraMtasyajAyate // 29 // kupita vAyu jisake kukSisyAnakI tvacA aura mAMsamaM mila peTako majA detAhai usa zothako zothodara kahatehe // 29 // anAhakA kaarnn| yasyavAtaHprakupitaHkukSimAzrityatiSThati / nAdhonajatinApyUddhaJcAnAhastasyajAyate // 30 // zuddha vAyu jisakI kukSima sthita hokara na nIce gamana kare na Upara jAve isa cAyuke avagedhako aphArA kahateha // 30 // rogAzcotsedhasAmAnyAdadhimAMsAva'dAdayaH / viziSTAnAmarUpAbhyAMnirdezyAHzothasaMgraha // 31 // adhimAMsa aura abuMdAdika nAma rUpa karake zothase alaga honepara bhI uTana: vATe. sAmAnpadharbhase zoyAma hI gaNanA karane cAhiye // 31 // rohiNIkA kAraNa / vaatpittkphaaysyyugptkupitaastryH| jihvAmUle'vatiSTantavidahantaHsamucchritAH // 32 // Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaNavApunaH // nahAna cikitsA kiye jAkArake dAruNa . . sUtrasthAna-a0 18. (217) jnyntibhRshNshothNvednaashcpRthgvidhaaH| tazIghrakAriNarogarohiNIketinirdizet // 33 // trirAtraparamaMtasyajantArbhavatijIvitam / kuzalenatvanuprAptaHkSipraMsampadyatemukhI // 34 // jisa manuSyake vAta pitta kapha yaha tInoM hI ekakAlameM kupita hokara jIbhakI 'jaDameM sthita hojAte haiM usakI jIbhakI jaDa dAhayukta UMcA sA zotha pragaTa kara detaheM isa zothameM nAnA prakArako pIDA utpanna hotIhai isa zIghramAraka rogako rohiNikA, kahatehaiM isake honese manuSya tIna dinase adhika nahIM jIsakatA / isa liye yadi kuzala cikitsakase zIghra yala karAyAjova to manuSya vacasakatAhai // 32-34 // sntihyevNvidhaarogaaHsaadhyaadaarunnsmmtaaH| yehanyuranupakrAntAmithyArambheNavApunaH // 35 // anya bhI jo isa prakArake dAruNa rogahaiM vaha yuktipUrvaka zIghra kuzala vaidya dvArA cikitsA kiye jAnase sAdhya hotehaiM / aura vahI roga ucita yaloMke zIghra na honese athavA anucita yatnoMke honese zIghra mAraDAlatehaiM // 35 // vyAdhike sAdhyAsAdhya bhed|| sAdhyAzcApyaparesantivyAdhayomRdusammatAHyatnAyanakRtayeSu karmasidhyatyasaMzayam // 36 // asAdhyAzcAparesantivyAdhayo yaapysNjnyitaaH| susAdhye'pikataMyeSukarmayApyakarabhavet // 37 // santicApyaparerogAHkarmayeSunasidhyati / Apayatnarutavaidyairna tAnvidvAnupAcaret // 38 // bahutase aise mRdu roga haiM jo zIghra yatna karanese to sAdhya haiM hI parantu vinA cikitsAke bhI sAdhya hojAtehaiM // 36 // aura bahutase roga asAdhya haiM / vahutase yApya hotehaiN| jina asAdhya aura yApya rogoMmeM yogya cikitsA honepara bhI vaha roga nAzakAraka hI rahate haiN| aura aise 2 anya bhI bahutase roga haiM jo suyogya vaidyoMdvArA cikitsA kiye jAne para bhI sAdhya nahIM hosakate vidvAn vaidyako ucita hai jo roga yatnadvArA sAdhya na hosake usakI cikitsA na kare // 37 // 38 // sAdhyAzcaivApyasAdhyAMzcavyAdhayodvividhAHsmRtAsamRdudAruNabhedenatebhavanticatArvadhAH ||39||tevaaprisNkhyeyaabhidymaanaa Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 218 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / bhavantihi / nidAnavedanAvarNAsthAna saMsthAnanAmabhiH // // 40 // vyavasthAkAraNaMlepAMyathAsthUleSusaMgrahaH / tathAprakRtisAmAnyaMvikAreSUpadizyate // 41 // vyAdhiyAM sAdhya aura vyasAdhya bhedase do prakArako hotI haiM / vaha donoM bhI mRdu aura dAruNa bhedase cAra prakArakI hojAtI haiM / / 39 / / phira vaha vyAdhiyAM- pIDA varNa, kAraNa, sthAna, AkRti, ina bhedoMse alaga 2 hotI huI asaMkhya hojAtI haiM | unakI vyavasthA karane ke liye unameMse mukhya 2 vyAdhiyoMkA saMgraha kiyA gayA hai / vikAroMkA svabhAva aura tulyatA dekhakara unako jisa doSajanya dekhe vaisA upadeza karanA cAhiye // 40 // 41 // vyAdhiyoMke nAma rakhane kA krama / vikAranAmA kuzalonajihIyAtkadAcana / nahisarvavikArANAM nAmato'stidhruvAgatiH // 42 // saevakupito doSaH samutthAnavizeSataH / sthAnAntaragatazcaivajanayatyAmayAnbahUn // 43 // tasmAdvikAraprakRtIradhiSThAnAntarANica / samutthAna vizeSAMzrabuddhvAkarmasamAcaret // 44 // isIliye yAda kisI rogakA nAma na milasake so vaidyako lajjita nahIM honA cAhiye, kyoMki saMpUrNa rogoMkA nAma nahIM kahA jAsakatA (hAM una rogAMko prakRti aura tulyatAse vAtAdidoSajanya jAnakara yatna kare ) // 42 // kyoMki eka doSa hI kupita hokara bhinna 2 kAraNoM se alaga 2 sthAnAMmeM jAkara aneka rogoMko utpanna karatA~e~ isaliye aise rogAMkI prakRti aura sthAnabheda tathA kAraNavizeSako jAnakara cikitsAkarma kare // 43 // 44 // / yohyetatrividhaMjJAtvAkarmANyArabhatebhipak jJAnapUrvayathAnyArthasakarma suna muhyati // 45 // jo vaidya - sAdhya, asAdhya, yApya, ina tIna bhedAko samajhakara cikitsA AraMbha karatA hai vaha mohako prApta nahIM hotA hai // 45 // doSAMkA nityatva | nityAH prANabhRtAMdehevAtapittakaphAstrayaH / dhikRtAHprakRtisthAvAdAnbubhutsetapaNDitaH // 16 // Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 18H (219) vAta, pitta, kapha yaha tIna prANadhAriyoMke zarIrameM nitya rahatehaiM / parantu yaha sAmyAvasthAmeM haiM athavA vikRta ( vigaDI) avasthAmeM haiM yaha buddhimAnakoM parIkSA karalenA cAhiye // 46 // vikArarahita zuddhavAyu doSoMke karma / utsaahocchaasniHshvaascessttaadhaatugtiHsmaa| samomokSogatimatAMvAyoHkarmAvikArajam // 47 // zarIrameM prakRtistha vAyu rahanese-utsAha, sAMsakA AnA jAnA, ceSTA, dhAtu oMkI avasthA yaha samAna rahatI haiM aura malamUtrAdikI gati ThIka rahatI hai / yahaH vikArako nahIM prApta hue vAyuke karma haiM // 47 // darzanapaktiruSmAcakSuttRSNAdehamArdavam / prabhAprasAdomedhAcapittakammAvikArajam // 48 // dIkhanA, annakA paripAka, zarIrameM garamAI, bhUkha, pyAsa, dehameM naramI, kAMti 'prasannatA, meghA, inakA uttama honA yaha prakRtistha arthAt vikArarahita pittakA karma hai / / 48 // snehovddhHsthirtvnycgaurvNvRsstaavlm| kSamAdhutiralobhazcakaphakarmAvikArajam // 49 // kaphake prakRtistha rahanese zarIrameM snigdhatA, gaThanatA, dRDhatA, gurutA, vRSyatA,. bala, kSamA, dhRti, nilobhatA, yaha hote haiM // 19 // vAtapittakaphaizcaivanyanelakSaNamucyate / karmaNAMprakatehAnirvRddhipivirodhinAm // 50 // vAta, pitta, aura kaphake kSINa honese Upara kahehue svAbhAvika guNoMkI hAni hotI hai aura viparIta karmoMkI vRddhi hotI hai // 50 // doSaprakRtivazeSyaniyataMvRddhilakSaNam / doSANAMprakRtihAnirvRddhiApiparIkSyateiti // 51 // doSoMko svabhAvoMkA vizeSa pratIta honA doSa vRddhike lakSaNa haiM, isaliyoM __ doSoMkI sAmyAvasthA, kSINatA, aura vRddhikI parIkSA karanA cAhiye / / 51 // Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (220) carakasaMhitA-mA0 ttii0| adhyAyakA saMkSiptavarNana / ttrshloko| saMkhyAnimittarUpANizothAnAMsAdhyatAnaca / tepAMteSAMvikArANAMtrividhaMvodhyasaMgraham // vidhibhedavikArANAMtrividhaM doSasaMgraham // 12 // praakRtNkrmdossaannaaNlkssnnNhaanivRddhissu| vItamoharajodoSamohamAnamadaspRhaH / vyAkhyAtavAMstrizophIyerogAdhyAyepunarvasuH // 53 // iti rogacatuSketrizophIyo'STAdazo'dhyAyaHsamAptaH // 18 // isa trizothIya adhyAyameM zoyoMke kAraNa, zotha, zothajavikAra aura unakI saMkhyA unake rUpa tathA sAdhyAsAdhyatA, doSaja aura AgaMtuja zotha,zothake vikArAke bheda, tIna prakArakA doSasaMgraha, prakRtistha doSoMke karma, doSoMkI kSINatA aura vRddhi ke lakSaNa, yaha sava moha, rajodoSa, lobha, mAna, mada aura spRhArAhata punarvasujIne kathana kiyA hai // 52 // 53 // iti zrImaharpicarakapraNItAyurvedIyasaMhitAyAM paTiyAlArAjyAntargataTakasAlanivAsivaidyapajAnana vArala paM0 rAmaprasAvaMdyopAdhyAyaviracitaprasAdanyAkhyabhApATIkAyAM trizophIyo nAmASTAdazo'dhyAyaH // 18 // ekonviNsho'dhyaayH| athaato'driiymdhyaayNvyaakhyaasyaamitihsmaahbhgvaanaatreyH| aba hama aSTodarIya adhyAyakI vyAkhyA kareMge aisA bhagavAn AtreyajI khnelge| rAgAMkI saMkhyA / ihavalvaSTAvudarANiaSTomabAghAtAHaSTokSIradopAaSTauretodopAHsaptakuSTAnisaptapiDakAHsaptavIsAHpaDatIsArAHpaDudAvartAH pAgulmAHpaJcaplIhadopAHpaJcakAsAH paJcazvAsAHpaJcahikAH Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 19 (221) paJcatRSNAHpaJcachardayaHpaJcabhaktasyAnazanasthAnAnipaJcaziroro. gAHpaJcahRdrogAHpaJcapANDurogAHpaJconmAdAcatvAro'pasmArAH catvAro'kSirogAHcatvAraHkarNarogAHcatvAraHpratizyAyAHcatvAromukharogAHcatvArograhaNIdoSAH catvAromadAHcatvAromUrchAH catvAraH zoSAcatvAriklaibyAnitraya zothAHtrINikilAsAnitrividhaMlohitapittaMdvaujvaraudvautraNaudvAvAyAmaudvegRdhrasyodvekAmaledvividhamAmaMdvividhaMvAtaraktadvividhAnyazAsiekaH UrustambhaHekaHsanyAsaH ekomahAgadAviMzatiHkrimijAtayaHviMzatiHpramehAHviMzatiyoMnivyApadaH / ityaSTAcatvAriMzadrogAdhikaraNAnyasminsaMgrahebhavanti / uddiSTAnietAniyathodezamabhinirdekSyAmaH // 1 // . isa saMgrahameM 8 prakArake udararoga haiM / 8 mUtrAghAta haiN| 8 prakArake stanya doSa - haiN|8 pra0 zukradoSa haiN| 7 pra0 kuSTha haiM / 7 prakArakI piDakA / 7 pra0 visarpa / 6 pra0 atisAra / 6 prakArake udAvata / 5 prakArake gulma / 5 prakArake plIhadoSa / 5 pra0 khAMsI / 5 pra0 zvAsa / 5 prakArakI hicakI / 5 prakArakI pyAsa / 5 prakArakI chArdai / 50 aruci / 5 pra0 ziroroga / 550 hRdroga / 5 pra0 pAMDuroga / 5 pra0 unmAda / 4 pra0 mRgI / 4 pra0 netraroga / 4 pra0 karNaroga / 4 pra0 pratizyAya / 4 pra0 mukharoga / 4 pra0 grahaNIdoSa / 4 pra0 madAtyaya / 4 pra0 muurchaa| 4 pra0 zeSa / 4 pra0 napuMsakatA / 3 pra0 zotha / 3 pra0 kilAsa / 350 raktapitta / 250 jvara / 2 pra0 vrnn|2 pra0 AyAma / 250 gRdhrasI / 20 kAmalA / 2 pra0 AmadoSa / 2 pra0 vAtarakta / 2 pra0 arza / 1 pra0 UrustaMbha / 1 pra0 saMnyAsa / 1 pra0 mahAvyAdhi / 20 pra0 kRmiroga / 20 pra0 prameha / 20 pra0 yonivyApakaroga, isa prakAra isa saMgrahameM 48 roga hai / aba ina sabako yathAuddeza Age varNana karatehaiM // 1 // rogoMke vAtAdi bhed| assttaavudraanniitivaatpittkphsnnipaatpliihbddhcchidrodkodraannaaNti|assttaumuutraaghaataaitivaatpittkphsnnipaataashmriishrkraashukrshonnitjaaH|| aSTaukSIradoSAitivaivayaMvaigandhyavairasyaM Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (222) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| paicchilyNphensNghaatrokssyNgaurvmtisnehshcti| aSTauretodoSA ititnushusskNphenilmshvetptipicchilmnydhaatuupaahtmvsaadiceti|sptkuttaaniitikpaaloddmbrmnnddly'jihvpunnddriiksidhmkaaknnkaani // saptapiDakAitizarAvikAkacchapikAjA. linIsarpapyalajIvinatAvidradhIca // sptviisaaitivaatpittkphaagnikrdmgrnthisaannipaataakhyaaH|| ssddtiisaaraakhyaaitivaatpittkphsnnipaatbhyshokjaaH|| paDudAva itivaatmuutrpuuriipshukrcchrdikssvthujaaH|| paJcagulmAitivAtapittakaphasannipAtaraktajAH // paJcaplIhadopAitigulmaiyAkhyAtAH // paJcakAsA itivaatpittkphksstkssyjaaH|| paJcazvAsAitimahorddhacchinnatamakakSudrAH // paJcahikAitimahatIgambhIrAvyapetAkSudrAcAnnajAca // pnyctRssnnaaitivaatpittaamkssyopsaatmikaaH||pnycchiiyitidvissttaannsNyogjaavaatpittkphsnnipaatodrekaatmikaashc|| pnycbhktsyaanshnsthaanaaniitivaatpittkphdvaipaayaasaaH|| paJcazirorogAitipUrvodezamAbhisamasyavAtapittakaphasannipAtakrimijAH // pnychRdrogaaitishirorogaiaakhyaataaH|| pnycpaannddurogaaitiyaatpittkphsnnipaatmRdbhkssnnjaaH||pnyconmaadaa . itivAtapittakaphasannipAtAgantunimittAH // catvAro'pasmArA itivAtapinakaphasannipAtanimittajAH // catvArokSirogAH catvAraH karNarogAH catvAraH pratizyAyAH catvAromukharogAH * catvArograhaNIdopAH catvAromadAH ctvaaromhoiti apa smAreAgyAtAH // ctvaarHshopaaitisaahssndhaarnnkssyvipmaashnjaaH||ctvaarikvyaanaativiijopghaataaddhjbhnggaajraayaaHshukrkssyaac // tryHshothaactivaatpittilepmnimittaaH|| triinnikilaasaaniitirkttaamrshkaaniH||trividhNlohitpittaam Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a. 19: .. (223.) : tyUrddhabhAgamadhobhAgamubhayabhAgaJcAdvaujvarau zItasamutthazcazI tAbhiprAyazcoSNasamuttha iti uSNAbhiprAyaH ||dvautrnnauitinijshcaagntujshc // dvaavaayaamaavitibaahyshcaabhyntrshcdveigRdhrsthaavitivaataadvaatkphaac|| dekAmaleitikoSThAzrayAzAkhAzrayAca // dvividhamAmamityalasakovisUcikAcati ||dvividhvaatrktmitigmbhiirmuttaannyc / dvividhAnyAsItiANizukANica // ekaUruSkaMbhaitiAmatridoSasamutthAnaH // ekaH saMnyAsaiti // tridoSAtmakomanaHzarIrAdhiSThAnasamutthaH / / ekomahAgadaitiavattvAbhinivezaH // 2 // vAtaja, pittaja, kaphaja, sannipAtaja, plIhodara, baddhodara, chidrodara, jalodara, ina bhedoMse 8 prakArake udararoga haiM vAtaja, pittaja, kaphaja, sannipAtaja, azmarIjanya, zarkarAjanya,zukradoSaja,aura raktajanya, yaha, ATha prakArake mUtrAghAta haiM / vivarNatA, 'vikRtigaMdhi, vairasya, picchilatA, phenayuktatA, rUkSatA, bhArapina,yaha ATha stanoMke, dUdhake vikAra haiN| patalApana,mUkhApana,phenayukta, saphedI na honA, durgaMdhita,picchila, anyadhAtumizrita, avasAdayukta yaha ATha vIryake doSa hote haiN| kuSThake sAta bheda haiM / jaise-kapAla, uduMbara, maMDala, RSyAjita, puMDarIka, sidhma, aura kAkaNa / zarAvikA, kacchapikA, jAlanI, sarSapI, alajI, vinatA, vidradhi, ina bhedoMse piDakA 7 prakArakI hai / vAtana, pittaja, kaphaja, sannipAtana, agniIvasarpa, kardamavisarpa, graMthivisarpa ina bhedoMse visarpa 7 prakArakA hai / vAtaja, pittaja, kaphaja, sannipAtaja, bhayaja, zokaja ina bhedoMse atisAra, 6 prakArake haiM, adhovAta, mUtra,purISa, zukra, chardichIka,ina chahoMkA vega rokanese cha prakArake udAvata hotehaiN|vaatj,pittj, kaphaja, sannipAtaja, raktaja, ina bhedoMse gulma pAMca prakArake hai / gulmake samAna hI pAMca prakArake plIhAke vikAra hote haiM / vAta, pitta, kapha, kSata, kSaya ina se pAMca prakArakI khAMsI hotIhai / aise hI vAtaja, pittaja, kaphaja, kSataja, kSayaja, ina bhedoMse zvAsa pAMca prakArakA hai / mahatI, gaMbhIrA, vyapetA, kSudrA, anajA ina bhedoMse pAMca. prakArakI hicakI hai| vAtaja, pittaja, Amaja, kSayaja, upasargaja ina bhedoMse tRSA pAMca prakArakI hotI hai| dveSajanaka annase, vAta, pitta, kapha, aura sannipAtase chardi pAMca prakArakI hai / vAtaja, pittaja, kaphaja, deSaja, amaja ina bhedoMse aruci pAMca prakArakI hai| sAmAnya saMgrahake uddezase vAtaja, Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 224 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / pittaja, kaphaja, sannipAtaja, kRmijanya, ina bhedAsa ziroroga pAMca prakArakA hai / zirogavAle bhedoMse hI pAMca prakArakA hRdroga hai / vAta, pitta, kapha, sannipAta, aura mRdbhakSaNase pAMca prakArakA pAMDuroga hotA hai / vAtaja, pittaja, kaphaja, sanni - pAtaja, aura AgaMtuja ina bhedoMse unmAdaroga pAMca prakArakA hai / vAta, pitta, kapha aura sannipAtase cAra prakArakA apasmAra (mRgI ) roga hotA hai / apasmA* rake samAna hI vAtAdi cAra 2 bheda-netraroga, karNaroga, pratizyAca, mukharoga, grahaNIdoSa, madaroga, mUrcchAroga ina sabake bhI kahe haiM / sAhasajanya, vegAvarodhajanya, kSayajanya aura viSamA zanajanyaH ina bhedoMse zoSaroga cAra prakArakA hai / vAta, pitta, kaphajanita tIna prakArakI sujana hotI hai / raktavarNa, tAmravarNa, aura zveta, ina tIna prakArakA kilAsaroga hotA hai / Udhvarga, adhogAmI, ubhayagAmI, ina tIna prakArakA raktapitta hotA hai| jvara do prakArake haiM / eka ThaMDhese, jisameM zItakI adhikatA hotI hai / dUsarA garamIse pragaTa hokara garamIkI adhikatAvAlA hotA hai / nija aura AgaMtuja bhedase vraNa do prakArake hote haiN| AyAma do prakArakA. hai eka aMtarAyAma dUsarA vAhyAyAma / gRdhrasI do prakArakA hai- eka vAtaMja, dUsarA vAtakaphaja | koSThAzraya aura zAkhAzrayake bhedase kAmalA do prakArakA hai| alasaka ora visUcikA bhedase Amaroga do prakArakA hai / vAtarakta do prakArakA hai gaMbhIra aura uttAna | bavAsIra do prakArakI hai eka Ardra dUsarI zuSka / Amayukta tridoSase utpanna huA UrustaMbha eka prakArakA hai / tridoSase utpannahuA saMnyAsa ekaprakArakA haiM isakA adhiSThAna mana aura zarIra hai / tattvajJAnameM manakA yoga na honA hI eka mahAvyAdhi hai // 2 // viMzatiH kimijAtayaitiyUkAH pipIlikAcetidvividhAvahirmalajAH kezAdAlomAdAlo madvapAH saurasAaudumbarAjantumAtarazcetipaTzoNitajAH antrAdAudarAhRdayacarAH curavodarbhapuppAH saugandhikA mahAgudAzcetisaptakaphajAH kakerukAma kerukA lelihAH sazRTakAH sausurAdAzcetipaJcapurIpajAiti viMzatiH kribhijAtayaH // 3 // yasa prakArako kRmiyoMko jAtiya hai| unameM yUkA aura pippalIka yaha do prakAra ke kAme bAhara ke malase hote haiM / aura kezAda, lomAda, lomadvipa, saurasa, uduMbara, jaMtumAtara yaha chaH kArake kAme raktase prakaTa hote haiM | aMtrAda, udarAda, hRdayacara, * ckha darbhapuSpa, sAMgadhika, mahAguda yaha sAta prakArake kRmi kaphasa prakaTa hote haiM / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . sUtrasthAna-a0-19.. (225) kakeruka, makeruka, leliha, sazUlaka aura sausurAda yaha pAMca prakArake purISaja kRAmai hotehaiM / isa prakAra saba milakara 20 prakArakI kRmijAti hai| ina pIsose hI zarIrako kaSTa hotAhai isaliye bIsa prakArakA kRmiroga mAnAhai // 3 // viMzatiHpramehAitiudakamehazcekSumehazcarasamehazcasAndramehazca sAndraprasAdamehazcazuklamehazcazukramehazcazItamahazcazanamaihazca : sikatAmehazcalAlAmahazcatidazazleSmanimittAnakSAramehazcakAlamehazcanIlamehazcalohitamehazcamaJjiSThAmehazcaharidrAmehazceti SaT pittanimittAH / vasAmehazcamajamehazcahastimehazcamadhumeha-. shvetictvaarovaatnimittaaitiviNshtiHprmehaaH||4|| . bIsa prakArake prameha haiN| unameM-udakameha, ikSumeha rasameha, sAMdrameha, sAndraprasAda meha, zuklameha zukrameha, zItameha, zanaimaha sikatAmeha, lAlAmeha yaha 10 prakArake prameha kaphase hotehaiM / kSArameha, kAlameha, nIlameha, lohitameha, maMjiSThAmeha, haridrAmeha ..yaha chaH prameha pittase hotehaiM / vasAmeha, prajAmaha, hastimeha, madhumeha, yaha 4 prameha vAtase.hotehai / isa prakAra saba milakara bIsa prakArake prameha hue // 4 // . vizatiyonivyApadaitivAtikIpaittikozlaiSmikAMsAnnipAtikIceticatastraH doSajAH / dUSyasaMsargaprakRtinirdezairavaziSTAHSoDazanirdizyante / tadyathA-raktayonizcArajaskAcAcaraNAcAticaraNAcaprAkcaraNAcopaplutAcodAvartinIcakaNinIcapu-. . vaghnIcAntarmukhIcasUcImukhIcazuSkAcavAminIcaSaNDayonizca. mahAyonizcetiviMzatiyonivyApadaH kevalazcAyamuddezaH / yatho-. dezamabhinirdiSTaiti // 5 // bIsa prakArake yonivyApat roga haiM / unameM bAta, pitta, kapha, sannipAta inase cAra prakArake hue / doSa, dUSya, saMsarga aura svabhAvake nidezase 16 prakArake aura . * hotehaiM / vaha isa prakAra haiM jaise-raktayoni, arajaskA, acaraNA, aticaraNA, prAk caraNA, upaplutA, udAvartanI, karNinI, putrapnI, aMtarmukhI, sUcImukhI, zuSkA,.. vAminI SaDayoni aura mahAyoni isa prakAra saba milakara 20 yoniroga hue| yaha . para pUrvasaMgrahake uddezase saMkhyAmAtra kathana kIgaI hai // 5 // Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (226) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| adhyAyakA upsNhaar| sarvaevanijavikArAnAnyatravAtapittakaphebhyonivartante / yathA zakaniHsarvAdizamapiparipatansvAMchAyAMnAtivartatetathAsvadhAtuvaipamyanimittAH sarvavikArAvAtapittakaphAnnAtivartante / vAtapittazleSmaNAMpunaHsamutthAnasthAnasaMsthAnaprakRtivizeSAnabhisamIkSyatadAtmakAnapicasarvavikArAMstAnevopadizantibuddhimanta iti // 6 // saba prakArake nija roga-vAta, pitta, kaphase vinA nahIM hosakate / jaise pakSI uDatA 2 kisI bhI dizAmeM ghUmatAhuA apanI chAyAse alaga nahIM hosakatA isI prakAra apanI 2 dhAtukI vipamatAse utpanna hue bhI roga vAta, pitta, kaphase alaga nahIM hosakate / isI liye buddhimAnko ucita hai ki vAta, pitta, kapha ina tIna doSoMke kAraNa, sthAna, lakSaNa aura prakRtiko vicArakara saMpUrNa rogoMko vAta,pitta, kapha ina doSoMke aMtargata hI mAne, kyoMki saMpUrNa dhAtvAdi ina tInoMke hI adhIna haiM / / 6 / / bhavaticAtra / svdhaatuvaissmynimittjaayevikaarsNghaavhvHshriire| natepRthapittakaphAnilebhyaAgantavastvevatatoviziSTAH // 7 // aagnturnvetinijvikaarNnijstthaagNturtiprvRddhH| tatrAnuvandhaM praticasamyakjJAtvAtataH karmasamArabheta // 8 // Agarama honevAle saMpUrNa vikAra apane 2 dhAtukI viSamatAse aneka prakArake hotehue bhI vaha vAta, pitta, kaphase alaga nahIM hosakate / aura AgaMtuja vikAra bhI zarIrameM hokara pIchese nija (zArIrika)rogoMke samAna hI vAtAdidoSAtmaka hojAtahaH / aise hI nija roga bhI AgaMtuoMke samAna lakSaNoM ko dhAraNa karatehaiM isa lipe kAraNAnubaMdha aura prakRtiko bhalI prakAra samajhakara cikitsA AraMbha karanI cAhiye // 7 // 8 // adhyAyakA saMkSipta vrnnn| ttrshloko| viNshkaavekkaashcvtrikaacoktaatrystryH| dvikaashcaapttoctusskaashvdshvaadshpnyckaaH| catvArazcASTakAvargAHpadakodosaptakAstra Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 20. (227) yaH / assttodriiyerogaannaamdhyaayesmprkaashitaaH||9||10|| iti agnivezakRtetantrecarakapratisaMskRterogacatuSke aSTo darIyonAmonaviMzo'dhyAyaH // 19 // .' yahAM adhyAyakI pUrtimeM do zloka haiM ki isa aSTodarIya adhyAyameM-bIsa 2 prakArake tIna roga / eka 2 prakArake tInaroga / tIna 2 prakArake tIna rog| do do prakArake ATha roga / cAra 2 prakArake 10 roga / pAMca 2 prakArake 12 rog| ATha 2 prakArake cAra roga / cha 2 prakArake do roga / sAta 2 prakArake tIna roga isa prakAra rogasaMgrahakA kathana kiyA hai // 9 // 10 // iti zrImaharSicarakapra0 paM0 rAmaprasAda. bhASATIkAyAmaSTodarIyo nAmaikonaviMzo'dhyAyaH // 19 // visho'dhyaayH| athAto mahArogAdhyAyaMvyAkhyAsyAma iti hsmaahbhgvaanaatreyH| . : aba hama mahArogAdhyAyakI vyAkhyA karatehaiM aisA Atreya bhagavAn khnelge| : rogoMke bhed| catvArorogAbhavantiAgantuvAtapittazleSmanimittAH teSAMcaturNAmapirogANAMrogatvamekavidharuksAmAnyAt / dvividhApunaH prakRtireSAmAgantunijavibhAgAdvividhaMveSAmadhiSThAnamanaHzarIravizeSAt / vikArAHpunareSAmaparisaMkhyeyA:prakRtyadhiSThAnali hAyatanavikalpavizeSANAmaparisaMkhyeyatvAt // 1 // | roga cAra prakArake hote haiM / vAtaja, pittaja, zleSmaja aura AMgatuja / parantu una cAroMke hI duHkhadAI honese sAmAnyatAse eka prakArakA hI roga mAnA hai| vaha phira nija aura AgaMtuna bhedase do prakArake svabhAvavAle hote haiM / ina vividha rogoMkA adhiSThAna bhI mana aura zarIra do prakArakA hai // phira rogoMke, svabhAva, adhiSThAna, lakSaNa, nidAna, vikalpa, inameM aMzAdi asaMkhyatA honese roga bhI asaMkhya hote haiM // 1 // rogoMkA nija AgantukAdi bhedoMse sakAraNa varNana aura rogakalpanA krama / mukhAnitukhalvAganto nakhadazanapatanAbhicArAbhizApAbhiSaNa- . Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 228 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / vyadhavandhapaDina rajju dahanamantrAzani bhUtopasargAdIni // 2 // nijasyatumukhaMvAtapittazleSmaNAMvaiSamyam // 3 // Agatuja rogAMke kAraNa yaha hote haiM / jaise-nakha daMtAdikA laganA, giranA, abhicAra, abhizApa, abhipaMga, vedhana, baMdhana, pIDana, rassI AdikA baMdhana, dahana, maMtra, vajrapAta aura kisI jAnavara Adike upasargase AgaMtuja roga hote haiM // 2 // aura vAta, pitta, kaphakI viSamatAse nija ( zArIrika ) roga hote haiM // 3 // dvayostukhaluAgantunijayoH preraNasAtmyendriyArthasaMyogaH prajJAparAdhaH pariNAmazceti / sarvepitukhalvete'bhipravRddhAzcatvArorogAH parasparamanubadhnanti na cAnyonyasandehamApadyante // 4 // AgaMtuja aura nija ina donoM rogoMko preraNa karake lAnekA kAraNa asAtmya padArthoM kA saMbhoga honA hI hai aura buddhike aparAdhakA pariNAma bhI kAraNa hai kyoMki saba vastuoMkA ayoga, atiyoga, mithyAyoga honese hI donoM prakAra ke rogoM kI utpatti hotI haiM / yaha vAtaja, pittaja, kaphaja, AgaMtuja, cAroM roga bahuta vRddhiko prApta honese paraspara lakSaNoM ko prakAzita karate haiM / paraMtu inake ekake lakSaNAMma dUsarekA saMdeha nahIM hotA // 4 // AganturhivyathApUrva samutpannojaghanyaM vAtapittazleSmaNAMvaiSamyamApAdayati / nijatuvAtapittazleSmANaH pUrvavaiSamyamApadyante jaghanyaMvyathAmabhinirvarttayanti / teSAMtrayANAmapidoSANAM zarIrasthAna vibhAgaupadekSyate // 5 // nija aura AgaMtuja rogoMmeM bheda kevala itanA hI hai ki AgaMtuja roga pahale pragaTa hokara pIche vAta, pitta, kaphakI viSamatAko dhAraNa karatA hai / aura nija rogoM pahale vAta, pitta, kaphakI viSamatA hokara pIche rogako utpanna karate haiM / aba una vAta, pitta, kaphake sthAna vibhAgako kahate haiM // 5 // tadyathAvastiH purIpAdhAnaMkaTiH sakthinI pAdAvasthInivAtasthAnAni / tatrApipakvAzayovizepeNavAtasthAnam // 6 // svedorasolasIkArudhiramAmAzayazcapittasthAnAnitatrApiAmAzayovizepeNa pittsthaanm||7||urH zirogrIvA parvANyA mAzayo medazcazlemaNaH sthAnAni tatrApiDarovizeSeNa zlepmaNaH sthAnam // 8 // Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a020 (229) vasti, malasthAna, kamara, nitaMba, donoM pAMva, haDDI yaha vAyuke sthAna haiM / inameM bhI pakSAzaya vizeSatAse vAtakA sthAna hai // 6 // sveda,rasa, lasIkA, rakta aura AmAzaya yaha pittake sthAna haiM / inameM bhI AmAzaya, vizeSatAse pittakA sthAna hai| isa jagaha AmAzaya zabdase AmAzayAMzabhUta grahaNI samajhanA // 7 // urAsthala mastaka, gardana, parva, AmAzaya, aura meda yaha kaphake sthAna haiN| inameM bhI urasthala (chAtI) vizeSatAse kaphakA sthAna hai // 8 // srvshriircaaraastuvaatpitshlessmaannohisrvsminchriirkupitaakupitaaHshubhaashubhaanikurvnti| prakRtibhUtAHzubhAni, upacayabalavarNaprasAdAdIni / azubhAnipunaHvikRtimApannAnivikArasaMjJakAni / ttrvikaaraaHsaamaanyjaanaanaatmjaashcttrsaamaanyjaaHpuurvmssttodriiyevyaakhyaataaH| nAnAtmajAstvihAdhyAye'nuvyAkhyAsyAmaH // 9 // saMpUrNa zarIrameM vAta,pitta, kapha, yaha tInoM vicaratehaiM aura kupita yA akupita hue sarvazarIrameM zubha tathA azubhako karatehaiM / yadi yaha vAtAdi prakRtistha hoM to zarIrameM puSTi, bala, varNa, prasannatA Adi zubhalakSaNoMko karatehaiM aura vikRta honase aneka prakArake vikAroMko karatehaiM / ina doSoMkA vikRta honA hI vikAra kahAjAtAhai / vaha vikAra sAmAnyaja aura nAnAtmaja ina bhedoMse do prakArake haiM / sAmAnyaja vikAra aSTodarIya adhyAyameM kaha cuke haiM aura nAnAtmaja vikAroMko isa adhyAyameM kathana karatehaiM // 9 // tadyathA-azItirvAtavikArAHcatvAriMzatpittavikArAviMzatiH zleSmavikArAH // 10 // vaha isa prakAra haiM jaise 80 prakArake vAtavikAra haiM / 40 prakArake pittavikAra haiM aura bIsa 20 prakArake kaphake vikAra hotehaiM // 10 // tatrAdauvAvavikArAnanuvyAkhyAsyAmaH / tadyathA-nakhabhedazca, vipAdikAca, pAdazUlaJca, pAdanaMzazca, suptapAdatAca, vAtakhuDatAca, gulphagrahazca,piNDikAdveSTanaJca, gRdhrasIca,jAnubhedazca, jAnuvizlaSazca, Urustambhazca, UrusAdazca, pAgulyaJca,gudabhraMzazca, gudArtizca, vRSaNotkSepazca, zephastambhazca, vaMkSaNAnA Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (230) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| hazca, zroNibhedazca, viDbhedazca, udAvartazca, khaJjatvaJca,kubjatvaJca, vAmanatvaJca, trikagrahazca, pRSTagrahazca, pAvimardazca, udaraveSTazca, hRnmohazca, hRdvazca, vakSa-uparodhazca, vakSauddharpazca, vAhuzopazca, grIvAstambhazca, manyAstambhazca,kaNThodraMsazca hanustambhazca, oSThabhedazca, dantabhedazca dantazaithilyaJca, mUkatvaJca, vAksaGgazca, kaSAyAsyatAca,mukhazoSazca, arasajJatAca, ghANanAzazca, karNazUlaJca, azabdazravaNaJca, uccaiHzrutizca vAdhiya'zca vartmastambhazca, varmasaMkocazca, timiraJca, AkSazUlaJca, AkSivyudAsazca, bhrUvyadAsazca,zaMkhabhedazca, lalATabhedazca,zirorukca, kezabhUmisphuTanaJca, arditaJca, ekAGgarogazca, sarvAGgarogazca, pakSavadhazca, AkSepakazca, daNDakazca, zramazca, bhramazca vepathuzcaM, jRmbhAca,viSAdazcAtipralApazca,glAnizca,raukSyaJca,pAruNyazca,zyAvAruNAvabhAsatAca, asvapnazca,anavasthitatvacetyazItirvAtavikArAH // 11 // unameM pahale vAtavikAroMko kahatehaiM / nakhabhada, vipAdikA, pAdazUla, pAdabhraMza, pAdasapti, vAtavuddhatA, gulphagraha, piMDikAdeSTana,gRdhrasI, jAnubheda, jAnuvizleSa,uru: stama,urusAda, pAMgulya, gudabhraMza, gudAti,vRSaNotkSepa,zephastaMbha,vekSaNAnAha,zroNI; bhada,vibheda,udAvarta,vaMjatA,kubaDApana,vAmanatva.trikazUla, pRSThazUla, pArzvazUla,udarakheM: Ta,hanmoha, haddava, vakSoparodha, vakSodarSa, vAhuzoSa, grIvAstaMbha, manyAstaMbha, kaMThoddhasa, hanustaMbha, oSTabheda,daMtabheda, daMtazithilatA, mUkatA,vANyavarodha,kapAyAsyatA,mukhazoSa, rasAmAna, prANanAza,karNazUla, karNanAda,uccaiHzravaNa,vAdhirya varmastaMbha, vartmasaMkoca, timira Abhigala,akSighudAsa,bhUvyudAsa,zaMkhabheda,lalATabheda, ziraHzUla, kezabhUmisphuTana, ati.ekAMgaroga,sarvAMgaroga,pakSAvAta,AkSepaka. daMDaka, zramabodha,bhrama,kaMpa, abhA, vipAda, atimalApa, glAni, rUkSatA pAsappa, zyAma yA aruNAvabhAsa, anidrA, calacittatA, yaha astI roga vAtase hotahe // 11 // vAtavikArANAmaparisaMkhyeyAnAmAviSkRtatamAvyAkhyAtAHlavayapikhalvatepuvAtavikArepaanyepucAnukepuvAyoridamAtmarU Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 20. (231) pamapariNAmikarmaNazcasvalakSaNaMyadupalabhyatadavayavAvimuktasandehAvAtavikAramevAdhyavasyantikuzalAH // 12 // vAtaroga asaMkhya hote, paraMtu yahAM para una asaMkhya vikAroMmeM jo mukhya 2 haiM unakA kathana karadiyAhai ina vAtavikAroMmeM tathA inase anya jo yahAM para nahIM kahegaye unameM bhI vAyuke vikRta aura avikRta avasthAke karma, lakSaNa tayA aMzAdi vicAra kara saMdeharahita kuzala vaidya vAtavikAroMko jAne kyoMki vikRta vAyu apanI avasthA choDadenese jisa sthAnameM praveza karatAhai usI sthAnameM aneka vikAroMko utpanna kara detAhai, isaliye vAtake svabhAva, lakSaNoM ko samajhalenA buddhimAn vaidyakA karma hai // 12 // tdythaa| raukSyalAghavavaiSadyaM zaityaMgatiramRrtatvaJcotavAyorAtmarUpANi / evaMvidhatvAccakarmaNazcasvalakSaNamidamasyabhavati taMtaMzarIrAvayavamAvizataHstraMsagraMzavyAsAGgabhedasAdaharSa-tarSAvarta-mardakampacAlatodavyadhaveSTabhaGgAstathAkharaparuSaviSadasuSiratAruNakaSAyavirasatA-zoSazalasuptisaMkucanastambhanAnivAyoHkarmANitairanvitaMvAtavikAramevAdhyavasyet // 13 // aba una vAyuke dharmoko khtehaiN|js-ksstaa,lghutaa,vishdtaa,shiittaa,gmnshiiltaa, sUkSmatA, yaha vAyuke AtmarUpa haiN| ina hI dharmoMvAle vAyuke karma aura lakSaNa hotehaiM / jaba yaha zarIrastha vikRta vAyu zarIrake jisa 2 aMgameM praveza karatAhai usI 2 aMgameM vAyuke kArya aura lakSaNa dikhAIdetehaiM jaise saMsa, bhraMza, prasAra, aMgabheda, viSAda, harSa, tarSa, Avartana, marda, kaMpa, cAlana, toda,vyava,veSTa, bhaMgatA, karkazatA, paruSatA,vizadatA, suSiratA, aruNavarNatA, kSAyatA, rasAjJAna, zoSa, zUla,supti, saMkocana,staMbhana yaha vAyuke kama haiN|in lakSaNoMvAle vikAroMko vAtavikAra maan13|| vAtarogoM meM sAmAnyacikitsAkrama / tamadhurAmalalavaNasnigdhASNairupakramairupakrameta / svedasnehAsthApanAnuvAsananastaHkarmabhojanAbhyaGgotsAdanaparipekAdibhirvAtaharairmAtrAMkAlazca pramANIkRtyAsthApanAnuvAsanantusarvathopakramebhyovAtepradhAnatamaMmanyantebhipajaH // 14 // Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (232) gharakasaMhitA-bhA0 ttii0| vaidyako ucita hai ki madhura, amla, lavaNa, nigdha aura uSNa dravya dvArA vAtakI cikitsA kare / vAtanAzaka svedana, snehana, AsthApana, anuvAsana, nasyakarma, - uSNasnigdhabhojana, abhyaMga, utsAdana aura pariSeka Adise mAtrA aura kAla vicArakara vAyuko jote / vAtanAzaka saba kriyAoMmeM vaidya loga AsthApana aura anuvAsana vastikarmako hI mukhya mAnatehe // 14 // tayAditaevapakvAzayamanupravizyakevalaMvaikArikaMvAtamUlaMchinatti / tatrAvajitavAte'pizarIrAntargatAvAtavikArAHprazAntimApadyante / yathAvanaspate lechinnaskandhazAkhAvarohakusumaphalapalAzAdInAMniyatovinAzastadvat // 15 // (kyoMki) AsthApana aura anuvAsana karma pakkAzayameM praveza karake vikAra karanevAle vAyuko jaDase hI naSTa kara detAhai / jaba pakkAzayastha vaikArika vAyu naSTa hojAtA hai phira vAtajanya vikAra svayaM zAMtiko prApta hojAtehaiM / jaise vRkSakI jaDa kATadenese usake Tahane, TahaniyAM,avaroha,phUla, phala,patte Adi sava svayaM vinAzako prApta hojAte haiN| aise hI pakvAzayastha vAyuke ucchedase saba vAtavikAra zAMta hojA. tehaiM / / 15 // pittake 40 rog| pittvikaaraashctvaariNshdtuurddhvyaakhyaasynte|tdythaa-ossshc, ploSazca, dAhazca, davathuzca, dhUmakazca, amlakazca, vidAhazca, antardAhazca,aMsadAhazca,UpamAdhikyaJca,atisvedazcAGgagandhazca, aGgAvayavadaraNaJca, zoNitakledazca, mAMsakledazca, tvagdAhazca, mAMsadAhazca, tvaGmAMsadaraNaJca, carmadaraNaJca, raktakoThAzca, raktavisphoTAzca, raktapittaJca, raktamaMDalAnica, haritatvaJca, hAridratvaJca, nIlikAca, kakSAca, kAmalAca, tiktAsyatAca, patimukhatAca, tRSNAyAAdhikyaJca, atRptizca,AsyapAkazca, galapAkazca, AkSipAkazca, gudapAkazca,meTrapAkazca, jIvAdAnaJca,tamaHpravezazca, hrithaaridrmRtrnetrvrcstvnycetictvaariNyaatpittvikaaraaH| pittavikArANAmaparisaMkhyeyAnAmAviSThatatamAtyAkhyAtAbhavanti // 16 // Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 20. ( 233 ) ' aba isake uparAMta cAlasi prakArake pittavikAroMkA kathana karate haiM / anike tApake samAna tApa, jalana, dAha, hRdayameM dhakara AgasI jalanA, dhUvAMsA nikalanA, khaTTI DakAra, vidAha, aMtardAha, aMzadAha, garmIko adhikatA, atisveda, aMgagaMdha, aMga aura avayavoMkA phaTanA, zoNitakkeda, mAMsakkeda, tvagdAha, mAMsadAha, tvacA aura mAMsakA phaTanA, carmadaraNa raktake cakatte par3anA, lAla raMgake phoDe, raktapitta, raktamaMDala, harA varNa hojAnA, haladIkA sA raMga honA, nIlikA, kacharAlI, kAmalA, mukhameM kaDuvApana, mukhadurgaMdha, tRSNAkI adhikatA, atRpti, mukhapAka, galapAka, netrapAka, gudapAka, ziznapAka, javisaMjJaka raktakA kSaya, aMdhakAra pratIta honA, hare tathA haladIke varNake samAna netra, mUtra, purISa, tvacAkA varNahojAnA, yaha cAlIsa pitta ke vikAra haiN| pittake vikAra asaMkhya hote haiM / paraMtu una asaMkhyoMmeM jo mukhya haiM una 40 vikAroMkA yahAM kathana kiyA gayA hai // 16 // sarveSvapikhalveteSupittavikAreSvanyeSucAnukteSupittasyedamAtmarUpamapariNAmikarmaNazcasvalakSaNayattadupalabhyatadavayavaMvAvi muktasandehAH pittavikAramevAdhyavasyantikuzalAH // 17 // ina saba pittavikAroM meM tathA jo yahAM nahIM bhI kahe una anya pittavikAroMmeM - pittake Atmika svabhAva aura pariNAmoMko tathA pittake karma aura lakSaNoM dvArA pittake aMzavikArAdi dekhakara caturaloga nissandeha usa rogako pittajanya 'mAnate haiM // 17 // . tadyathA / auSNyaMtaikSNyaMlAghavamanatisnehavarNazcazuklAruNavajagandhazca visrorasaucakaTukAmlapittasyAtmarUpANi / evaMvidhatvAJcakarmaNaH svalakSaNamidamasyabhavati / taMtaMzarIrAvayavamAvizatodAhoSmapAkasvedakledakothasrAva rAgAH yathAsvaJcagandhavarNarasAdibhinirvarttanaMpittasya karmANitairanvitapittavikAramevAdhyavasyet // 18 // aba pittake karma aura lakSaNoMko kahate haiM jaise uSNatA, tIkSNatA, laghutA, kiMcitsnagdhatA, zukla aura aruNavarNase bhinna varNavAlA, durgaMdhita, pUti, kaTu, khaTTA, yaha saba pittake Atmadharma haiM isa hI prakArake isake karma aura lakSaNa hote haiN| - jaba yaha kupita hokara jisa 2 aMgameM jAtA hai usI 2 aMgameM dAha, garmI, pAka, sveda, kleda, kotha, srAva, lAlI yaha lakSaNa hotehaiM aura pittake dharmavAle hI gaMdha, Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 234 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / varNaM. mukhakA svAda Adi hote haiM aise 2 pittAtmaka lakSaNoM ke honese pittavikArakoM nizcaya kare // 18 // pittavikAroM meM cikitsAkrama / taMmadhuratiktakapAyazItairupakramairupakrameta snehavirekapradehapariSekAbhyaGgAvagAhAdibhiH pittaharairmAtrAMkAlaJcapramANIkRtya / virecanantu sarvopakramebhyaH pitte pradhAnatamamanyanteobhiSajaH // 19 // pittakI cikitsA mIThe, kaDuve kaSaile aura zItala dravyoMdvArA kare | tathA pittakoM zAnta karanevAle snehana, virecana, pralepa, pariSeka, abhyaMga, avagAha dvArA mAtrA kAla vicArakara cikitsA kre| pittanAzaka saMpUrNa cikitsAoM meM virecana karAnA vaidyajana sabase uttama cikitsA mAnate haiM // 19 // taddhyAdita evAmAzayamanupravizya kevalaM vaikArikaMpittasUlaJcApakarpatitatrAvajitepitte'pizarIrAntargatAH pittavikArAH prazAntimApadyante / yathAgnauvyapoDhe kevalamagnigRhaJcazItaM bhvtitdvt||20|| kyA ke virecanakAraka auSadhi AmAzaya meM praveza karake vikArakAraka pittakoM jaDase ukhADakara virecana dvArA nikAladetI hai AmAzaya meM baDhe hue pittako jItale - nese zarIrAntargata pittavikAra svayaM zAMta hojAte haiM jaise anike naSTa honese agnikA sthAna bhI svayaM zItala hojAtA hai usIke samAna pittavikAra svayaM zAMta hojAte haiM 20 kaphake 20 roga | zleSmavikArAzcaviMzatirataUrddhaM vyAkhyAsyante / tadyathA-tRtizca tandrAca, nidrAdhikyaJca, staumityaJca, gurugAtratAca, AlasyaJca, mukhamAdhuryaJca, mukhasrAvazca, uddvArazca; lepmoharaNaJca, malasyAdhikyaJca, kaNThopalepazca, valAzazca hRdayopalepazca, dhamanIpraticayazca, galagaNDazca, atisthaulyaJca, zItAgnitAca, udardazca zvetAvabhAsatAca, zvetamUtranetra varcasvazretiviMzatiHilepmavikArAH // 21 // apayoga prakAra ke kapharka vikAroM ko kahate haiN| vaha isaprakAra haiN| tRpti (aruci), tandrA, nivAsI adhikatA, stamitya, aMgoM kA bhArIpana, Alasya, mukhamaM mIThApana, lAvadanA, uhAra, cAracAra kaphakA bhUkanA, malakI adhikatA, kaMTameM kaphakA lipA Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0.20. (236) rahanA, valAsa, hRdayakA lihasA sA rahanA, dhamaniyoM meM sthUlatA, galagaMDa, AtisthU. latA, maMdAgni, udarda, sapheda varNa honA, mUtra, netra aura purISakA sapheda honA, yaha bIsaprakArake kaphake vikAra haiM // 21 // zleSmavikArANAmaparisaMkhyeyAnAbhAviSkRtatamAkhyAtAla vapitukhalveteSuzleSmavikAreSvanyeSucAnukteSuzleSmaNaidamA- . tmarUpamapariNAmikarmaNazcasvalakSaNayadupalabhyatadavayavavAvi muktasandehAzleSmavikAramadhyavasyantikuzalAH // 22 // . yadyapi kaphase vikAra asaMkhya hosaketahaiM paraMtu unameM jo mukhya bIsa vikAra haiM yahAM unakA kathana kiyAhai / ina saba vikAroM meM jo yahAM kathana kiyehaiM aura jo kathana nahIM kiye gaye ina sabameM kaphake dharma aura lakSaNoMko aura kaphakI vikRtAvasthAke karmoMko vicArakara kuzala vaidya kaphake vikAroMkA nizcaya kare // 22 // tadyathA-zvaityazaityagauravamAdhuryamAtsaryANizleSmaNaAtmarUpANyevaMvidhatvAccakarmaNaHsvalakSaNamidamasyabhavati / taMtaMzarIrAvayavamAvizataH zvaityazaityakaMDUsthairyagauravasnehastambhasuptikledopadehabandhamAdhuryacirakArivAnizleSmaNaHkarmANitai rAnvitazleSmavikAramevAdhyavasyet // 23 // vaha kaphAtmaka dharma isaprakAra hai / jaise vaitya zaitya, gaukha, mAdhurya,mAtsarya, yaha. kaphake AtmarUpa haiM / aura isa hI prakArake isake karma aura lakSaNa hotehaiM / yaha jaba jisarazarIrake avayavameM praveza karatAhai usameM zvetatA, zItatA, khAja, sthiratA, bhArIpana, snigdhatA, staMbha, supti, klama, kleda, upalepa, baMdha,mAdhurya, cirakArIpana ina apane karma lakSaNoMko dikhAtAhai / ina lakSaNoMyukta vikAroMko kaphake vikAra jAne // 23 // zleSmavikArakI cikitsaa| taMkaTukatiktakaSAyatIkSNoSNarUkSarupakramairupakrametasvedanavamanazirovirecanavyAyAmAdibhiHzleSmaharairmAtrAMkAlaJcapramANI kRtya / vamanantusavopakramebhyaHzleSmaNipradhAnatamaMmanyantebhi...SajaH // 24 // taddhayAditaevAmAzayamanupravizyakevalaMvaikArakaMzleSmamUlamapakarSati / tatrAvajitezleSmaNyapizarIrAntarga Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (236) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| tAH zlepmavikArAHprazAntimApadyante / yathAbhinnekedAraseto zAliyavapaSTikAdInyabhiSyandyamAnAni, ambhasAprazoSamApadyantetadvaditi // 25 // usa kaphako kaTu, tikta, kaSAya, tIkSNa aura uSNa tathA rUkSa upAyoM dvArA jIte / evaM svedana, vamana, zirovirecana, vyAyAma Adika kaphanAzaka upAyoM dvArA mAtrA aura kAla vicArakara cikitsA kare / kaphanAzaka sava upAyoM meM vaidyajana vamana karAnA sabase uttama mAnatehaiM, kyoMki vAmaka auSadhi prathama hI AmAzayameM praveza kara vaikArika kaphako jaDase AkarSaNa karake nikAladetI hai / phira usa vaikArika kaphake jIte jAnese zarIrAntargata sava kaphake vikAra svayaM zAnta hojAtehaiM / jaise pAnIke bhare khetakI Daula toDadenese khetakA sava pAnI bAhara nikala jAtAhai aura usa khetake adarake sava dhAna sUkhajAtehaiM aise hI kaphavikAra bhI saba zAMta hojAtaha // 24 // 25 // bhavAntacAtra / adhyAyakA upsNhaar| rogmaadopriikssettto'nntrmaussdhm| tataHkarmabhipakpazcAjjJAnapUrvasamAcaret // 26 // yahAM kahA ki pahale rogakI parIkSA kare phira auSadhikI parIkSA kare, ina dAnoMkA yayocita nizcaya karake phira jJAnapUrvaka cikitsAkarmakA AraMbha kare 26 // yasturogamavijJAyakarmANyArabhatebhiSak / / apyaupadhavidhAnajastasyasiddhiryadRcchayA // 27 // jo vedya rogako yathocita samajhe vinA hI cikitsAkA AraMbha karadetAhai vaha yadi zrIpacatAnameM kugala bhI ho phira bhI usakI siddhi devAdhina hai arthAt andAja lagagayA to lagagayA nahIM to nukasAna bhI hojAtAhai // 27 // yasturogavizeSajJaHsarva pjykovidH| dezakAlapramANajastasyasidvirasaMzayam // 28 // jovara gegako bhale prakAra samajhaletAha tayA saba prakArase auSadhakriyAma bhI gila aura deza kAla vicArakara cikitsA karatAha usakI siddhi avazya hI hotI // 28 // Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 21. adhyAyakA saMkSiptavarNana | tatrazlokAH | saMgrahaH prakRtirdezovikAramukhamIraNam / asandeho'nubandhazcarogANAM samprakAzitaH // 29 // doSasthAnAnirogANAMgaNAnAnAtmajAzcaye / rUpaMpRthaktvAddoSANAM karmacApariNAmiyat // 30 // pRthaktvena ca doSANAMnirdiSTAH samupakramAH / samyaGmahatirogANAmadhyAyetattvadarzinA // 31 // ityagnivezakRtetantrecarakapratisaMskRte rogacatuSke mahArogAdhyAyonAmaviMzo'dhyAyaH samAptaH // 20 // ava yaha adhyAyake upasaMhArameM zloka haiM ki isa mahArogAdhyAya meM rogoM kA saMgraha prakRti, deza, kAla, vikAra, kAraNa, vAtAdibhedase alaga alaga kAraNa svabhAva rogoMkA nizcaya, rogoM kA anubandha, doSoMke sthAna, rogoMke gaNa, vikAroMkI anekatA, doSoMke alaga alaga dharma, aura unake pariNAmi karma, tathA vAtAdi * doSoMkI alaga alaga cikitsA yaha sava tattvavettA mahAtmA punarvasujIne kathana kiyA hai // 29 // 30 // 31 // iti zrImaharSicaraka 0 paM0 rAmaprasAdavaidya0 bhASATIkAyAM mahArogAdhyAyo nAma viMzo'dhyAyaH // 20 // ekaviMzo'dhyAyaH / (237) + athAto'STauninditIyamadhyAyaM vyAkhyAsyAmaitihasmAhabhaga vAnAtreyaH / aba hama aSTauniMditIya nAmake adhyAyakI vyAkhyA karate haiM aisA Atreya bhagavAn kahane lage / AThaprakArake nindanIya puruSa / ihakhazarIramadhikRtyASTaupuruSAninditAbhavanti / tadyathA-atidIrghazcAtihrasvazcAtilomA cAlomAcAtikRSNazcAtigaurazcAtisthUlazcAtikRzazceti // 1 // isa zAstrameM ATha prakArake zarIroMvAle puruSa nindanIya kahejAteM haiM / vaha ATha isa prakAra haiM jaise- bahuta laMbA bahuta choTA, bahuta bAloMvAlA, jisake zarI Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (238) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| rapara roma vilakula na hoM, atyaMta kAlA, bahuta gorA, aura atisthUla, evaM ati kRza, yaha ATha prakArake zarIra niMdAke yogya haiM // 1 // AtisthUlameM ATha avaguNa / tatrAtisthUlakRzayorbhUyaevApareninditavizeSAbhavAnta / ati. sthUlasyatAvadAyupohrAsaHjaroparodhaHkRcchravyavAyatAdaurbalyadaurga ndhyasvedAvAdhaHkSudatimAtrapipAsAtiyogazcetibhavantyaSTaudoSAH2 ina AThoma, adhikamoTA,evaM adhikakRza,vizaSa niMdAke yogya hotehaiM,kyoMki adhika moTA hAnasa AyukA hAsa hotAhai aura buDhApA zIghra hI AjAtAhai tathA zarIrake sUkSma chidra ruka jAte haiM / evaM strIsaMgameM kaSTa, durvalatA, zarIrameM durgandhi, pasInA, adhika kSudhA, adhika pyAsa yaha ATha doSa hotehaiM / isaliye bahuta moTA zarIra niMdanIya hotAhai // 2 // ___Ata sthUlatAkA kaarnn| tadatisthaulyamatisaMpUraNAdgurumadhurazItasnigdhopayogAdavyAyAmAdavyavAyAdivAsvapnAddharSanityatvAdacintanAhIjasvabhAvAcopajAyate // 3 // vaha atisthUlapanA adhika tRptikAraka, bhArI, mIThe, zItala, cikane padArthoMke khAnese, kasarata na karanese, strI saMga na karanese, dinameM sonese, sadA prasanna rahanese,cintA na karanese aura mAtA pitAke muTAIke kAraNase hotAhai . // 3. // tasyAtimAtraMmedasvinomedaevopacIyatenetaredhAtavastasmAdasyAyupohAsaH, zaithilyAtsaukumAryAdgurutvAccamedasojaroparodhaH, zukrAbahutvAnmedasAvRtamArgatvAkacchravyavAyatAdaurbalvamasamatvAdvAtanAM dArgandhyamedodopAnmedasaHsvabhAvatvAtsvedalatvA. camedasaH, zlemasaMsargAdviSyanditvAcavahatvAvyAyAmAsahatvAsvedAvAdhaH, tIkSNAgnitvAtprabhRtakopTavAyuvAccakSudatimAtraM pipAsAyogazceti // 4 // usa yati sthala pupake zarIrameM kevala cava mAtra baDhatI jAtI haiM aura sava dhArA varanaMge banda honAtaha tathA kSINa hone lagajAtahai isa liye medasvI puruSakI AyukA Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 21.. (239). hAsa honA AraMbha hojAtAhai tathA zararimeM zithilatA, sukumAratA aura bhArIpanase buDhApA aura chidroMkA rukajAnA, vIryakI alpatA, tathA medase zarIrake mArgoMkA rukanAnA, strIsaMgama adhika kaSTa honA, dhAtuoMkI sAmAnyAvasthA na rahanase durbalatA honA, cAke baDhanese, cIka doSase aura carbIka svabhAvase evaM pasIneke Anese zarIrameM durvalatA baDhajAtI hai tathA kaphakA saMsarga, sthUlatA, vyAyAmakI asahyatAke kAraNa pasIne Adhika Ane lagatehaiM / evaM agnikI kSINatA, aura koSTha vAyukI adhikatAke kAraNa kSudhA Ara pyAsa bahuta baDhajAtIhai // 4 // bhavAnticAtra / medasAvRtamArgatvAdvAyuHkoSThevizeSataH / caransandhukSayatyagnimAhAraMzoSayatyapi // 5 // tasmAtsazIghaMjanayatyAhAraJcAvakAMkSati / vikArAMzcAznuteghorAkiJcitkAlavyatikramAt // 6 // etAvapadravakarauvizeSAdagnimArutau / etauhidahataHsthalaM vanadAvovanayathA // 7 // yahAM para kahatehaiM ki, medadvArA sUkSma mArgoMke baMda hojAnese vAyu koThemeM vizepatAse vicaraNa karatAhai tathA jaTharAmiko prajvalita karake AhArako sukhaadetaahai| yahI kAraNa hai ki medastrI puruSakA AhAra zIghra pacajAtAhai evaM bhojana karanekI vAravAra icchA hone lagatIhai, yadi medasvI manuSyako bhojana milanemeM kiMcita dere hotIhai tovaha ghoratara duHkhoMko prApta hotAhai / medasvI puruSake zarIrameM AnaM aura vAyu isa prakAra vizeSa upadrava karatehaiM jaise dAvAnala vanako bhasmakara DAlatAhai aise hI medake zivAya anya dhAtuoMko bhI yaha nAza karaDAlatehaiM // 5 // 6 // 7 // medake bahuta baDhajAneke doSa / medasyatIvasaMvRddhasahasaivAnilAdayaH / vikArAndAruNAnkRtvA nAzayantyAzujIvitam // 8 // medomaaNsaativRddhtvaanyclsphigudrstnH| ayathopacayotsAhonaro'tisthalaucyate // 9 // itimedasvinAdoSAhetavorUpamevaca / nirdiSTavakSyatevAcyamatikAzya'pyataHparam // 10 // zarIrameM meda vRddhiko prApta hokara vAta, pitta, kaphake aneka prakArake rogoMko pragaTa karake jIvanako naSTa karadetAhai // 8 // meda aura mAMsake atyanta vaDhanese nitaMba udara evaM stana thalathala karane lagajAtehaiM / isa prakAra vRthA moTApana honese Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (240) carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| usa manuSyako atisthUla kahatehaiM // 9 // isa prakAra medasvI manuSyake doSa aura hetu tayA rUpAkA kathana kiyA gayAhai / ava atyanta kRza zarIraMvAloMke hetu.aura. lakSaNAMko kahatehaiM // 10 // atikRzatAke kAraNa aura lakSaNa / sevArUkSAnnapAnAnAMlaMghanapramitAzanam / kriyAtiyogaHzokacaveganidrAvinigrahaH // 11 // rUkSasyodvartanastAnasyAbhyAsaH prakRtirjarA / vikArAnuzayaHkrodhaHkurvantyatikazanaram // 12 // rUkSa anna pAnake adhika sevana karanese, laMghana karanese, alpabhojana karanese,atizodhana athavA parizrama karanese,zokase, malamUtrAdi vegoMko rokanese,rAtri meM jAga. nese, rukhe dravyoMke udvartana karanese, snAnakA abhyAsa na rakhanase, kRzatAkAraka AhAra vihArake sevanase, evaM buDhApese,tathA sadaiva rogI aura krodhI rahane se manuSya durvala arthAt kRza hotehaiM // 11 // 12 // vyaayaammtisauhitykssutpipaasaamossdhm| kazonasahatatadvadatizItoSNamethunam // 13 // plIhAkAsaHkSayaHzvAsogulmAzAsyudarANica / kazaMprAyo'bhidhAvantirogAzcagrahaNIgatAH // 14 // kRzazarIravAlA manuSya parizrama nahIM kara sakatA, evaM peTa bharakara bhojana bhUkha, pyAsa, adhika auSadhi sevana, bahuta sardI, bahuta garmI adhika maithuna ina sabako samhAra nahIM sktaa| evaM isa durvala zarIravAle manuSyako-tillI,khAMsI,kSaya,zvAsa, golA, arza aura udararoga Akara ghera lete haiM tathA kRza manuSyako grahaNI roga bhI hojAtAhe // 13 // 14 // shupksphigudrgriivodhmniijaalsnttH| svagAsthizopo'tikRzaHsthalaparvAnaromataH // 15 // satatavyApitAvetAvatisthUlaruzAnaroM / satataMcopacohikarpagaihaNairapi // 16 // kAma manuSpaka-nitaMba, udara,aura grIvA sUkhajAtI haiM tathA zarIra nasoMke jAlase vyAnayA dikhAI dene lagatAha tvacA aura haDieM sakhajAtI haiM aura gAMThAke sthAna moTe moTe dikhAI dene lagataH // 15 // kyoMki sthUla aura kRza yaha donoM hI sarpadA bhegamasta hote haiM isaliye inako yayAkrama laMghana aura bRhaNase sadeva upacAra pAnA yogya // 16 // Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 21. (241) sthaulyakAzyevaraMkAyaMsamopakaraNauhitau / yAbhovyAdhirAgacchetsthUlamevAtipIDayet // 17 // adhika sthUla aura adhika kRza ina donoMmeM sthUlakI apekSA kRza phira bhI acchA mAnA jAtA hai kyoMki donoM ke upakaraNa samAna honepara bhIsthUla manuSyako rogagrasta honepara adhika kaSTa sahanA paDatAhai // 17 // samake lkssnn| samamAMsapramANastusamasaMhananonaraH |dRddhendriytvaayaadhiinaaNn balenAbhibhUyate // 18 // kSutpipAsAtapasaha zItavyAyAmasaM sahaH / samapaktAsamajaraHsamamAMsacayomataH // 19 // - jisa manuSyake zarIrameM mAMsakA parimANa ThIka hotAhai aura deha suDaula aura saumpa hotAhai usake sava iMdriya dRDha aura balavAn rahatehaiM / isIliye vyAdhi usa manuSya para apanA bala nahIM pAsakatI // 18 // vaha suDaula zarIravAlA manuSya kSudhA. pyAsaM, dhUpa tathA sardI aura parizrama saha sakatAhai / evaM usakI pAcanazaktiH viSama nahIM hotI use choTI umarameM buDhApA bhI nahIM AtA,aisA manuSya sama aura uttama kahA jAtAhai, isa manuSyako atikRzatA aura ati sthUlatA nahIM hotI // 19 // * atisthUla aura aMtikRzakA cikitsAkrama / gurucAtarpaNaMceSTaMsthUlAnAkarSaNaprati / kRzAnAMbRhaNArthacalaghusantarpaNaJcayat // 20 // sthUla manuSyako yAda kRza karanAho to kaThora aura laMghana dravya sevana karAnacAhiye / evaM kRzako puSTa karaneke liye laghusaMtarpaNa dravya sevana karanA cAhiye // 20 // sthUlavyaktikI cikitsaa| vAtaghnAnyannapAnAnizleSmamedoharANicA ruukssossnnaavstystiikssnnaaruukssaannyudvrtnaanic||21||gudd'ciibhdrmustaanaaNpryogstrphlstthaa / takariSTaprayogastuprayogomAkSikasthaca // 22 // viddnggnaagrkssaarHkaallohrjomdhu|yvaamlkcuurnnnycpryogH zreSThaucyate // 23 // Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 142) varakasaMhitA-bhA0 ttii0| / avasthUla manuSyakI cikitsAkA varNana karatehaiM / vAta aura kaphanAzaka tathA medake haranevAle anna pAnoMkA sevana karAve aura rUkSa, garama, tIkSNa, vasti kre| rukSa uddhartanAMkA prayoga karAve // 21 // tathA giloya aura bhadramustakakA kAya, viphalekA kAtha, chA~cha, ariSTa, zahada, vAyaviDaMga, soMTha, javAkhAra, zahadake saMga uttama lohabhasma, java, AmalekA cUrNa ina savakA prayoga karanA medarogake nae karaneke liye uttama mAnahi // 22 // 23 // vilvaadipnycmuulsypryogHkssaudrsNyutH| zilAjatuprayogastu sAnimantharasAzilA // 24 // prasAtikApriyaMguzcazyAmAkAyavakAyavAH / jUrNAhvAHkodravAmudgAkulatthAzcakramardakAH // 25 // ATakInAJcavIjAnipaTolAmalakaiHsaha / bhojanArthaprayojyAnipAnaJcAnumadhadakam // 26 // ariSTAMzcAnupAnArthemedomAMsakaphApahAn / atisthaulyavinAzAyasaMvibhajyaprayojayet // 27 // . evaM-vilvAdi paMcamUlake kAthameM zahada milAkara pilAnA uttama maanaahai| athavA zilAjItakA prayoga kre| athavA AnimaMthakA rasa evaM manazilakA prayoga bhI parama uttama // 24 // aNuvrIhi nAmaka dhAnya, priyaMgu (kAMganI dhAnya), zyAmAkadhAnya, kSudhAnya javAra, java, kodrava, mUMga, kulathI, panavADa (cakramarda), arahara, paTola aura AMglekA yUpa yaha sava khAneke liye denA cAhiye / aura madhu tathA mala yA samayAnusAra donoM milAkara anuganake liye denA cAhiye // 25 // 26 // aura pIne ke liye yA auSadhike pIche anupAnake liye medanAzaka tathA sthUlatAke naTa karanevAle evaM kaphanAzaka ariSTa denA cAhiye // 27 // prajAgaraMvyavAyaJcavyAyAmaMcintanAnaca / sthaulyAmicchanparityaktuMkramaNAbhipravarddhayet // 28 // nisa manuSyako apane zarIrakI sthUlatA dUra karanakI icchA ho vaha rAtriko jAgaraNa, nosevana, vyAyAma, evaM cintA inakA yathAkrama sevana karatA jAve aura dhIre dhIre inake sevanako baDhAtA jAve // 28 // kRzatAnAzaka pryog| svaamohrssHsukhaashyyaamnsonirvRtiHshmH|cintaamyvaayvyaayaamviraam:priydrshnm // 29 // navAnnAninavaMmAgrAmyA Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 21. (243) podkaarsaaH| saMskRtAnicamAMsAnidadhisarpiHpayAMsica // // 30 // ikSavaHzAlayomAMsAgodhUmAguDavaikRtam / vastayaH snigdhamadhurAstailAbhyaGgazcasarvadA // 31 // snigdhamudvartanaM snAnaMgandhamAlyaniSetraNam / zuklovAsoyathAkAlaMdoSANAmavasecanam // 32 // rasAyanAnAMvRSyANAMyogAnAmupasevanam / hattvAtikAryamAdattetRNAmupacayaMparam // 33 // aba kRzatAke nAza karanevAle yatnoMko kahatahaiM / jaise icchApUrvaka sonA, harSa, sundara narama zayyA, saMtoSa, zAMti, cintA na karanA, strI saMga na karanA,vyAyAma na karanA, iSTavastuko prApta honA, navIna anna, navIna madya, grAmasaMcArI jIva, anUpa saMcArI jIva, jalacara jIva, inakA mAMsarasa, uttama banAyA huA mAMsa, dadhi,ghRta, dUdha, Ikha, zAlIcAvala, uDada, geMhU, miThAI, cikane aura mIThe padArthoMkI vasti, nityatailamardana, cikane udvartana, snAna, candanakA lepana, sugaMdhita phUlamAlA, svaccha vastra dhAraNa karanA, samaya para zarIrakA zodhana karanA,rasAyana tathA vRSya yogoMkA sevana karanA ina saba dravyoMkA upayoga manuSyakI kRzatA (dubalApana) ko dUra karake paramapuSTiko denevAlA hai / / 29 // 30 // 31 // 32 // 33 // acintanAccakAryANAMdhruvasantarpaNenaca / svapnaprasaGgAccanaro . varAhaidapuSyati // 34 // evaM kisI kAryakI bhI cintA na karanese tathA sadaiva satarpaNa dravyoMke sevana karase aura masta paDe rahanese manuSyakA zarIra sUkarake samAna puSTa hojAtAhai // 34 // nidrAkA kAraNa aura usake ucitAnucita prakAra / yadAtumanaliklAntekamAtmAnaHkumAnvitAviSayebhyonivartantadAsvapitimAnavaH // 35 // nidrAyattaMsukhaMduHkhaMpuSTiHkAzyavalAvalam / vRSatAklIvatAjJAnamajJAnaMjIvitaMnaca // 36 // akAle'tiprasaGgAccanacanidrAniSevitA / sukhAyuSIparAkuryyA. kAlarAtriArIvAparA // 37 // saivayuktApunaryukenidrAdehaMsu khAyuSA / puruSaMyoginaMsiyAsatyAbuddhirivAgatA // 38 // . .jaba manuSyake manameM klAMti AjAtIhai aura karmeMdriye thakakara apane viSayoMte nivRtta hojAtIhaiM taba isa manuSyako nidrA AtIhai arthAt so jAtAhai // 35 // sukha Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (244) carakasaMhitA-bhA0 TI0 aura duHkha, puSTatA aura kRzatA, vala tathA nirbalatA, vRSatA tathA klIvatA, jJAna aura ajJAna evaM jIvana aura maraNa yaha saba nidrAke adhIna hai // 36 ||ve samaya sonese bahuta jyAdA sonese,evaM ekasAtha hI nidrAkA tyAga denase. manuSyoMkA sukha aura Ayu rAtrike prAtaHkAlake samAna kiMcit zeSa rahajAtAhai, tAtparya yaha ki jaise do ghaDI rAta vAkI rahanepara rAtri naSTaprAya hI hotIhai aisehI nidrAkI viparItatAse manuSyakA sukha aura Ayu bhI naSTaprAya samajhanA cAhiye // 37 // aura vahI nidrA yAda yuktipUrvaka ThIka sevana kIjAve to jaise yogI puruSa siddhiko prApta hokara satyabuddhikA lAbha karaletAhai usI prakAra racita rItise nidrAsevana karanevAlA manuSya sukha aura dIrvAyuko prApta hotAhai // 38 // giitaadhyynmdystriikrmbhaaraavkrssitaaH| ajINinaHkSatAH kssiinnaavRddhaavaalaastthaablaaH|| 39 // tRSNAtIsArazUlArtAH zvAsinaHzUlinaHzazAH / patitAbhihatonmattAHklAntAyAnaprajAgaraiH // 40 // krodhshokbhyklaantaadivaasvpnocitaashcye| sarvaetedivAsvapnaMseveransArvakAlikam // 41 // jo manuSya gAyana, adhyayana, madyapAna, strIsaMga, karma,bhAra aura mArgase yakagaye haiM evaM-ajIrNarogI, urakSatavAlA, kSINa, vRddha, bAlaka, durvala tathA pyAsa, atisAra, zUlase pIDita, vAsarogI, hicakIse grasAhuA aura kRza tathA girapaDA huA evaM jinake coTa lagIho,bAvalA aura savArIse thakAhuA,jo rAtrimeM jAgAho, krodhI, zokAkula, bhayAtura, dinameM soneke abhyAsavAlA ina saba manuSyoMko sava RtuoMmeM dinameM bhI sonA anucita nahIM (inase sivAya anya manuSyoMko dinameM sonA nahIM cAhiye ) // 39 // 40 // 41 // . dhAtusAmyAttathAhyeSAMbalaJcApyupajAyate // shlessmaapussyticaagaanisthairybhvticaayussH||42|| zleSmAcAdAnarUkSANAMvarddha- . mAnecamArute / rAtrINAMcAtisaMkSepAdivAsvapnaHprazasyate // 43 // Upara kahehue manuSyoMke dinameM sonese saba dhAtu sAmyAvasthAmeM Akara balakI vRddhiko prApta hote haiM aura zleSmA inake aMgoMko puSTa karatAhai jisase inake Ayurme sthiratA prApta hotI hai // 42 // grISmaRtumeM manuSyoMke zarIra AdAnakAlake AkarSaNase rUkSa hote haiM aura vAyukA saMcaya hotA hai tathA rAtri bahuta choTI hotI hai isaliye garmiyoMmeM dinakA sonA bhI uttama kahAhai // 43 // Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (246 sUtrasthAna - a0 21. divAnidrAkA niSedha | grISmavarjyeSu kAleSudivAsvapnAt prakupyataH / zleSmapittedivAsvapnastasmAtteSunazasyate // 44 // medasvinaH snehanityAH ileSmalAH zleSma rogiNaH / dUSIviSArttAvadivAnazayI rankadA cana // 45 // garmiyoMke sivAya anyaRtuoM meM dinake sonese kapha aura pitta kupita hote haiM isa liye anyaRtuoM meM dinakA sonA anucita kahA~ hai // 44 // jo manuSya adhika medavAle haiM athavA snehako sevana karanevAle evaM kaphapradhAna aura kaphake rogavAle tathA dRSIviSase pIDita hoM una manuSyoMko kisI kAlameM bhI dinameM sonA nahIM cAhiye // 45 // divAnidrAke upadrava / halImakaH ziraHzUlastaimityaM gurugAtratA / aGgamardo'gninAzazca pralepohRdayasyaca // 46 // zothArocakahRllAsapInasArddhAvabhedakAH / koThAzcapiDakAH kaMstandrAkA sogalAmayAH // 47 // smRtibuddhipramohAzca saMrodhaH srotasAMjvaraH / indriyANAmasAma viSavegapravartanam // 48 // bhavennRNAMdivAsvapnasyAhitasya nissevnnaat| tasmAdvitAhitaM khapnaM buddhA khapyAtsukhaMbudhaH // 49 // ve samaya athavA bahuta sonese manuSyoMke zarIra meM halImaka, mastakapIDA, staimitya, bhArIpana, aMgamarda, maMdAgni, hRdayakA lipAsA honA, zotha, aruci, hallAsa, pInasa, ardhAvabhedaka, koTharoga, piDakA, khujalI, taMdrA, kAsa, galaroga, smRti aura buddhikA nAza, srotoMkA avarodha, jvara, iMdriyoMmeM nirbalatA, yadi dUSita viSa ho to usake vegako pravRtti itane upadrava hote haiM isaliye buddhimAna manuSyako ucita hai ki vaha sone ( nidrA ) ke viSaya meM ucitAnucita evaM hitAhita vicArakara zayana kare // 46 // 47 // 48 // 49 // rAtraujAgaraNarUkSasnigdhamasvapanaMdivA | arukSamanabhiSyandi tvAsInapracalAyitam // 50 // rAtri ko jAganese rUkSatA utpanna hotI hai, dinameM sonese snigdhatA utpanna hotI hai evaM Asanapara baiThe baiThe UMghanese na to rUkSatA hI hotI hai aura na snigdhatA prakaTa hotI hai ( parantu udara vaDha jAtA hai ) // 50 // Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (246 ) carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| nidrAjanaka yog| dehavRttauyathAhAraHtathAsvapnaHsukhomataH / svApnAhArasamuttheca sthaulyakAzyavizeSataH // 51 // abhyaGgotsAdanaMsnAnaMgrAmyAnUpaudakArasAH / zAlyanaMsadadhikSIrasnehomadyamanaHsukhamm // 52 // manaso'nuguNAgandhAHzabdAHsaMvAhanAnica / cakSupastarpaNalepaH zirasovadanasyaca // 53 // svAstIrNazayanaMve. zmasukhaMkAlastathocitaH / AnayantyacirAnnidrAMpranaSTAyAni- .. mittataH // 54 // zarIravRttike nirvAhake liye jaise AhAra upayogIhai vaise hI nidrA bhI parama upayogI hai isa liye prAyaH sthUlatA aura kRzatA yaha donoM nidrA aura AhArake adhInahI hai // 01 // yadi kisI kAraNase manuSyakI nidrAkA nAza hogayA ho to abhyaMga, uddhartana, snAna aura grAmya tathA jalacArI jIvoMke mAMsakA rasa, zAli cAvala, dahI, dUdha, sneha, madya aura manako sukha denevAle karma aura manako haranevAlI sugaMdhi tathA pyAre pyAre zabda aura dehakA masalanA tathA davAnA, netroMkA santarpaNa aura mastaka para sugaMdhita lepa tathA zirake Upara pAnIkI dhArA denA sukhakAraka zayyA, samayocita gharakA sukha yaha sava zIghra nidrAke lAnevAle haiN|| 52 // 53 // 54 // nidrA na Aneke hetu / kAyasyazirasazcaivavirekazchardanaMbhayam / ciMtAkrodhastathAdhUmo vyAyAmo raktamokSaNam // 55 // upvaasosukhaashyyaasttvaudaayytmojyHnidraaprsnggmhitvaaryntismutthitm||56|| pataevacavijJayAnidrAnAzasyahetavaH / kAryakAlovikArazca prakatirvAyurevaca // 17 // jhirakA aura zArIraphA viraMcana, sardI, bhaya, cintA. krodha, dhUma,parizrama,raktamA aNa, upavAsa, khagava dazavyA, satvaguNakI adhikatA tamoguNakI kSINatA ina savata prAna ra nidrA bhI naSTa hojAtahi // 55 // 16 // kArya, kAla, roga,svabhAva pAra gAya yA pAMca hI mukSma rUpase tayA sthala rUpase bhI nidrAnAzaka kAraNa / / . // Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 21. (247) adhyAyakA upsNhaar| tamobhavAzleSmasamudbhavAcamanaHzarIrazramasambhavAca / aagntukiivyaadhynuvrtiniicraatrisvbhaavprbhvaacnidraa|| 58 // raatrisvbhaavprbhvaamtaayaataaNbhuutdhaatriiNprvdaantnidraam| tamobhavAmAhuraghasyamUlaMzeSapunarvyAdhiSunirdizanti // 59 // nidrA tamoguNase utpanna hotIhai tathA kaphase utpanna hotIhai evaM mana aura zarIrake parizramase nidrA AtIhai tathA viSa Adi sevanase athavA bhUtAdi Avezase Agantuka nidrA utpanna hotIhai aura kisI kisI rAgameM bhI nidrA utpanna hotAhai tathA rAtrimeM svAbhAvika nidrA utpanna hotIhai, nidrAko bhUtadhAtrI bhI kahatehaiM, tamobhava nidrA pApakA mUla hai aura bAkI nidrAko vyAdhike prati nidarzana kahatehaiM arthAt svAbhAvika nidrA to manuSyoM ke liye prANarakSaka hai aura tamobhava pApakA kAraNa hai, anya nidrA rogarUpa hai // 58 // 59 // tatra shlokaaH| ninditAHpuruSAsteSAMyauvizeSeNaninditau / vakSyAmikAraNaMdopAstayoninditabheSajam // 60 // yebhyoydaahitaanidraayeaayshcaapyhitaaydaa| atinidrAnidrayozcabheSajayadbhavAcasA // 1 // yaayaaythaaprbhaavaacnidraattsrvmtrijH| aSTauninditasaMkhyAtevyAjahArapunarvasuH // 62 // iti yojnaactusskssttauninditiiyonaamaikviNsho'dhyaayH| ava adhyAyake upasaMhArameM yaha zloka haiM isa aSTauninditIya adhyAyameM ATha. prakArake puruSa niMdanIya aura do prakArake vizeSa niMdanIya aura niMdita honekA kAraNa-sthUla aura kRzake doSa tathA auSadhi, nidrA hitAhita aura jisako jisa. samaya hitakara hai, atinidrA,anidrA, nidrAke utpanna honeke kAraNa, jo jo nidrA jisa jisa svabhAvako hai yaha saba bhagavAn punarvasujIne kathana kiyA hai / / 60 / / // 61 // 62 // iti zrImaharSicaraka0 paM0 rAmaprasAdavaidya bhASATIkAyAmaSTauninditIyo . nAmakavizo'dhyAyaH // 21 // Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (248) carakasaMhitA-mA0 ttii0| dvaaviNsho'dhyaayH| athAtolaMghanavRhaNIyamadhyAyavyAkhyAsyAma itihasmAhabhaga vaanaatreyH| ava hama laMghanavRhaNIya nAmaka adhyAyakI vyAkhyA karatehaiM / aisA bhagavAn AtreyajI khnelge| tapasvAdhyAyaniratAnAtreyaHziSyasattamAn / SaDagnivezapramukhAnuktavAnpAracodayan // 1 // laMghanavRMhaNaMkAlerUkSaNasnehanaMtathA / svedanastambhanaJcaivajAnIteyaHsavaibhiSak // 2 // tapa aura svAdhyAyaparAyaNa agniveza Adi apane 6 ziSyoM ko sambodhana karake mahAtmA AtreyajI kahane lage ki jo vaidya samayAnusAra laMghana, bRhaNa, rUkSaNa, snehana, svedana evaM stambhana ina chahA~kA prayoga karanA jAnatAhai usako hI yathArtha vaidya kahatehaiM, anya vaidya nahIM kahAjAtA // 1 // 2 // agnivezakA prazna / ititamevamuktavantaMbhagavantamAtreyamagnivezauvAca / bhgvllNdhnNkiNsvillNghniiyaashckiidRshaaH| bRhaNaM bRhaNIyAzcarUkSaNIyAzcarUkSaNam // 3 // snehnNsnehniiyaashcsvedaaHsvedyaashckmtaaH| stambhanastambhanIyAzcavaktumarhasitadguro // 4 // laMghanaprabhRtInAJcapaNNAmepAMsamAsataH / rutAkRtAtivRttAnAMlakSaNaM vaktumarhasi // 5 // isa prakAra kahate hue bhagavAn AtreyajIse mahAtmA agniveza kahane lage ki he bhagavana ! laMghana kisako kahatehaiM aura vaha laMghana kaise manuSyoMko karAyA jAtA hai| bRhaNa kisako kahatehaiM aura vaha kaise manuSyAMko karAyA jAtA hai / rUkSaNa kyA vastu hai aura kAna 2 manupya rUkSaNake yogya hai evam snehana kisako kahataheM aura kina manuppoko karAnA cAhiye / he guro ! stambhana kyA hai aura kinako kaganA caahiye| inAyaka viSayameM kRpayA kayana kIjiye tathA saMkSepase laMghana Adi vhAMkA yoga, ayoga, atipogake lakSaNAMkA bhI varNana kabhiye // 3 // 4 // 5 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-10 22. . (249) gururuvAca / yatkiJcillAghavakaraMdehetallaGghanasmRtam / bRhatvaMyaccharisyajanayettaccavhaNam // 6 // rokSyaMkharatvavaiSadheyatkuryAttaddhirUkSaNam / snehanasnehaniHSyandamArdavakledakArakam // 7 // stambhagauravazItanaMsvedanasvedakArakam / stambhanaMstambhayaMtiyaddatimantaMcalaMdhruvam // 8 // isa prakAra agnivezake kahehue vAkyako sunakara Atreya bhagavAn isa prakAra kathana karane lage / jo zarIrameM.laghutAkA karanevAlA hai usako laMghana kahatehaiM / jo zarIrako puSTa karanevAlA hai usako bRhaNa kahatehaiM evam jo zarIrameM rUkSatA, kharatva vizadatA utpanna kare usako rUkSaNa kahatehaiM / cikanAI, abhiSyaMda, mRdutA, cheda utpanna karanevAlI kriyAko snehana kahatehaiM / stambha, gurutA, zItatA naSTa karake 'pasInA lAnevAleko svedana kahatehaiM, jo padArtha calanevAle patale dravyako rokadeve usako stambhana kahatehaiM // 6 // 7 // 8 // laMdhana drvy| laghUSNatIkSNAviSadaMrUkSasUkSmakharaMsaram / ' kaThinazcaivayadravyaMprAyastallaGghanasmRtam // 9 // jo dravya laghu, uSNa, tIkSNa, viSada, rUkSa, sUkSma, khara, sara aura kaThina ho vaha prAyaH laMghana kahAjAtAhai, evaM nirazanako bhI laMghana kahatehaiM // 9 // bRhaNa dravya / guruzItamRdusnigdhaMbahulaMsUkSmapicchilam / prAyomandasthiraMsUkSmaMdravyaMbRMhaNamucyate // 10 // jo bhArI, zItala, mRdu, snigdha, dhana, sUkSmapicchila, manda, sthira aura sUkSma ___ ho vaha dravya prAyaH bRhaNa kahAjAtA hai // 10 // rUkSaNa dravya / rUkSalaghukharaMtIkSNamuSNaMsthiramapicchilam / prAyazaHkaThinazcaivayadvyaMtaddhirUkSaNam // 11 // jo dravya rUkSa, laghu, khara, tIkSNa, uSNa, sthira apicchila tathA kaThina ho vaha prAyaH rUkSaNa hotAhai // 11 // Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 250 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / snehana dravyake guNa | dravaMsUkSmaMsaraMsnigdhaMpicchilaMguruzItalam / prAyomandaMmRducayadravyaM tatsnehanaMmatam // 12 // jo dravya drava, sUkSma, sara, snigdha, picchila, guru, zItala aura manda tathA mRdu ho vaha snehana kahA jAtA hai // 12 // svedana dravya | uSNatIkSNaMsaraMsnigdhaMrUkSaMsUkSmaMdravaMsthiram dravyaMgurucayatprAyaHtaddhisvedanamucyate // 13 // / jo dravya uSNa, tIkSNa, sara, snigdha, rUkSa, sUkSma, drava, sthira aura guru ho usako prAyaH svedana kahate haiM // 13 // stambhana dravyake guNa / zItaMmandaMmRduzlakSNarUkSaMsUkSmaMdravaMsaram / yaddravyaM laghucoddiSTaMprAyastatstambhanaMsmRtam // 14 // jo dravya zItala, manda, muTu, zlakSNa, rUkSa, sUkSma, drava, sara aura laghu ho. usako prAyaH stambhana kahatehai // 14 // laMghana / catuSprakArAsaMzuddhiH pipAsA mArutAtapau / pAcanAnyupavAsazca vyAyAmazcetilaMghanam // 15 // cAra prakAra kI saMzuddhi hotI hai arthAt saMzodhana hotA hai aura pyAsa, pavanaka sevana, dhUpa, pAcana, upavAsa evam parizrama yaha laMghana kahe jAtehaiM // 15 // laMghanayogya prANI | prabhUtazlepmapittAsramalAH saMduSTamArutAH / bRhaccharIrAvalinolaMghanIyAvizuddhibhiH // 16 // jinake zarIra uleSma, pitta, rudhira aura mala vaDhehue hoM tathA pavana dUSita hogayA ho evama jo sthUla aura valavAn honese saMzodhanake yogya haiM vaha manuSya laMghanIya hai // 16 // yeSAMmadhyavalArogAH kaphapittasamutthitAH / vamyatIsArahRdrogavisRcyalasakajvarAH // 17 // vibandhagauravodgArahallAsArocakAdayaH / pAcanastAnabhiSak prAjJaH prAyeNAdAvapAcaret // 18 // Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 22. (251) jinake zarIra meM kapha, pitta se utpanna hue roga mandavala haiM unako tathA jinakoM vamana, atisAra, hRdayaroga, viSUcikA, alasaka, jvara, vibaMdha, gurutA, udgAra, arocaka Adi roga ho una pAcanayogya manuSyoMko laMghana karAnA cAhiye // 17 // 18 // ataevayathoddiSTAyeSAmalpabalAgadAH / pipAsAnigrahaistaSAmupavAsaizcatAJjayet // 19||rogaanyjyenmdhyblaanuvyaayaamaatpmaarutaiH / valinAMkiMpunaryeSAM rogANAmavaraMvalam // 20 // 1 uparokta roga tathA anya bhI alpavala jo roga haiM vaha sava pyAsake rokane se saMyamase tathA upavAsase jItane yogya haiM // 19 // madhyabalI roga vyAyAma, dhUpa aura vAyuse laMghana karane yogya haiN| laMghana dvArA vaDe 2 balavAn roga bhI jIte jo sakate haiM aura alpavala rogAMkA to kahanA hI kyA hai // 20 // tvagdoSaNAMpramIDhAnAMsnigdhAbhiSyandibRMhiNAm / zizirelaMghanaMzastamapivAtavikAriNAm // 21 // tvakarogI, pramehavAlA, snigdha, abhiSyaMdayukta, sthUla, aura vAtarogIko bhI zizira Rtu laMghana karanA pathya hai // 21 // vRMhaNakA varNana / adigdhaviddhamAklaSTavayaHsthaMsAtmyacAriNAm mRgamatsyAvihaGgAnAMmAMsaMbRMhaNamucyate // 22 // / jo durbala, kisIkA mArAhuA aura kaThora, jIrNa na hoM, svasthahoM aise saba prakAke mRgAMkA mAMsa aura machaliyoM tathA pakSiyoM kA mAMsa bRMhaNa kahA jAtA hai 22 // kSINAHkSatAH kRzAvRddhA durbalAnityamadhvagAH / strI madyanityA grISme cabRMhaNIyAnarAH smRtAH // 23 // jo manuSya kSINa, kSata, kRza, vRddha, durbala tathA rAstA calanese thakA huA ho tathA strIsaMga aura madyakA sevana karanevAlA ho, grISmaRtumeM vaha bRMhaNa karanekeM : yogya hai // 23 // * Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (252.) carakasaMhitA-bhA0 TI0 / zoSA grhnniidossaiyaadhibhiHkrshitaashcye| teSAMkravyAdamAMsAnAMbRhaNAlaghavorasAH // 24 // jo manuSya zoSa, arza, grahaNI Adi rogoMse kSINa hogaye hoM unako mAMsa bhakSaNa karanevAle jIvoMkA mAMsarasa bRhaNa kartA tathA laghu kahA gayA hai // 24 // snAnasutsAdanaMsvapnomadhurAHsnehavastayaH / zarkarAkSIrasapISisarveSAMviddhivRMhaNam // 25 // snAna, utsAdana, nidrA, madhura padArtha, snehavastI, zarkarA, dUdha aura ghI ye saba manuSyoM ke liye bRhaNa ( puSTa ) karanevAle haiM // 25 // rUkSaNa / kaTAtiktakaSAyANAMsevanaM striissvsNymH| khalIpiNyAkatakrANAMmadhvAdInAMcarUkSaNam // 26 // kaDave, kaSaile, capare rasoMkA sevana, striyoMkA atyanta sevana, khala, tilakalka, chAcha aura madhu Adi rUkhe padArtha sava manuSyoMko rUkSaNakartA kahe jAte haiN||26|| abhissyndaamhaadossaamrmsthaavyaadhyshcye| UrustambhaprabhRtayorUkSaNIyAnidarzitAH // 27 // . jinake zarIrameM adhika moTA honeke kAraNa athavA doSoMkI vRddhike kAraNa gilagilAhaTa utpanna hogaI ho aura kapha vaDhAhuA ho ve tathA marmasthAnameM baDhe hue doSa evam Urustambha Adi roga rUkSaNa karaneke yogya haiM // 27 // snehysvedy| snehaaHsnehyitvyaashcsvedaaHvdyaashcyenraaH| snehaadhyaayemyoktaastesvedaakhyecsvistraaH|| 28 // saba prakArake sneha aura snehanake yogya manuSya tathA sava prakArake sveda aura svedanayogya manuSya hama sneha svedAdhyAyameM vistArapUrvaka varNana kara cuke haiM // 28 // . staMbhanake yogy|. . .... dravaMtanusarayAvacchItIkaraNamauSadham / . svAdutiktaMkaSAyaJcastambhanaMsarvamevatat // 29 // drava, tanu, sara, zItala, svAdu, tikta aura kaSAya dravya stambhana kahejAtehaiM 29 // Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 22.. (253) pittkssaaraamidgdhaayevmytiisaarpiidditaaH| viSasvedAtiyogAtaHstambhanIyAstathAparAH // 30 // jo manuSya pitta, kSAra tathA agnise dagdha hue hoM aura vamana tathA atisAraseM pIDita hoM athavA viSa aura svedake atiyogase klezita:hoM, vaha sava stambhana karane yogya haiM // 30 // samyaklaMghanake lkssnn| vAtamUtrapurISANAMvisargegAtralAghave / hRdayodgArakaNThAsyazuddhautandrAklamegate // 31 // svedejAterucaucaivarAtpapAsAsaho; dye| kRtalaMghanamAdezyaniya'thecAntarAtmani // 32 // jaba rogaki vAta,mUtra aura malakA tyAga hone lage, zarIra halakA paDajAya,hRdaya zuddha hoya,DakAra zuddha Ane lage,kaNTha aura mukha svaccha pratIta hone lage,taMdrA aura kuma dUra hojAya, zuddha pasInA Ane lage, ruci prakaTa ho, bhUkha aura pyAsa lagane lage, apanA zarIra zuddha, halakA aura vyathAhIna pratIta hove to samajhanA cAhiye ki uttama laMghana hogayA // 31 // 32 // ati laMghanake doSa / parvabhedo'GgamardazcakAsaHzoSomukhasyaca |kssutprnnaasho'rucistussnnaadauvlyNshrotrnetryoH // 33 // manasaHsambhramo'bhIkSNamUrddha vAyustamohRdi / dehaagnivlnaashshclNghnetikRtbhvet||34|| parvabheda, aMgamarda, khAMsI, mukha sUkhanA, kSudhA baMda honA, aruci, pyAsa, zrotra aura netroMmeM durbalatA, manameM vyAkulatA, sAMsa phUlanA, bhrama, moha,hRdayameM vyAku. latA, maMdAgni ye saba lakSaNa AtalaMghanake hote haiM // 33 // 34 // samyak bRhaNake lakSaNa / balaMpuSTayupalambhazcakAryadoSavivarjitam / lakSaNaMbaMhitesthIlyamaticAtyarthabRhite // 35 // kRtAkRtasyAcahnayallaMdhitataddhi rUkSite / stambhitaHsyAilelabdheyathoktaizcAmaurjitaiH // 36 // zyAvatAstabdhagAtratvamudvegohanusaMgrahaH / hRdvoMnigrahazcasyAdatistambhitalakSaNam // 37 // Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (254) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| vala, puSTi,dRDhatA, akRzatA ye sava lakSaNa bRMhaNake hotehaiM / atyanta bRhaNa honese zarIrama syUlatA baDhanAtIhai / / 35 // jaise laMghanake yoga aura ayogase lakSaNa hote, sehI rUkSaNake yoga aura mithyAyogase bhI jAnane / yathokta rogoMke upadravoMko stambhana dArA jItakara zarIrameM vala prApta hoya to uttama stambhana huA jaano||36|| yati stambhana honese zarIrakA raMga kAlA paDajAtAhai aura gAtrastambha, udega aura hanustambha, hRdayakA uparodha evam malabaddhatA utpanna hojAtIhai // 37 // lakSaNaMcakRtAnAMsyAtpaNNAmeSAMsamAsataH / tadoSadhInAMvyA- . dhInAmazamovRddhirevavA // 38 // itiSasarvarogANAMprokAH samyagupakramAH / sAdhyAnAMsAdhanesiddhAmAnAkAlAnurodhina iti // 39 // isa prakAra laMbanAdiprakArake upayoga honese jo lakSaNa hotehaiM unakI auSadhi aura dhAtuoMkI azAnti aura vRddhi yaha saba kaha cuke haiN| isa 6 prakArakI cikisA dvArA manuSya sava rogoMko jIta sakatA hai, parantu yaha saba mAtrA, kAla Adi vicArakara prayoga karanese sava sAdhyarogoMko naSTa kara detehaiM // 38 // 39 // bhavati caatr| dopaannaaNvhusNsrgaatsNkiiryynteaapkrmaaH| SaTvaMtunAtivartantetritvaMvAtAdayoyathA // 40 // ityasmillaMghanAdhyAyevyAkhyAtAHpaDupakramAH / ythaaprshnNbhgvtaacikitsaayaiHprvrtitaa||41|| iti yojanAcatuSkalaMghanavRhaNIyo nAma dvAviM zo'dhyAyaH smaaptH| pAta, pitta, kaphake bahuta se prakAra mizrita cikitsAse naSTa karaneyogya haiM / jaise vAta, pica, kapha ina tIna dopoMke sivAya aura koI dUSita karanevAlA nahIM hai aise hI laMbana prabhRti 6cikitsA bhI ina vAtAdiko mizrita aura pRthaka doSoMko dUra pharane meM paramopayogI isa prakAra bhagagana punasajIne anivezake praznoMkA uttara dete isa laMghanaMbRhaNIyAdhyAya 6 prakArakI cikitsAkA varNana kiyaahai||10||4|| maricarapha0 paM0 rAmapramAdayabhApATImA yojana catupphe laMpanavANIyo nAma shaadi'dhyaayH||22|| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (215) sUtrasthAna-a023. tryoviNsho'dhyaayH| . athAtaH santarpaNIyamadhyAyaMvyAkhyAsyAma itihassAha bhgvaanaatreyH| aba hama saMtarpaNIya nAmake adhyAyako vyAkhyA krtehaiN|aisaa bhagavAn Atreya ehnelge| santarpaNase honevAle rogoMke sakAraNa nAma / sntrpytiyHsnigdhairmdhurairgurupicchileH| nvaannairnvmrceshcmaaNsaishcaanuupvaarijaiH||1|| gorasaigauDikaizcAnnaiHpiSTakaizcAtimAtrazaH / ceSTAdveSIdivAsvapnazayyAsanasukherataH // 2 // rogAstasyopajAyantesantarpaNanimittajAH / pramehakaNDUpiDakAH 'koThapANDAmayajvarAH 3 // kuSThAnyAmapradoSAzcamUtrakRcchamarocakam / tndraaklevymtisthaulymaalsyNgurugaatrtaa||4|| indriyesrotsaaNraadhobuddhemohHprmiilkH| zophAzcaivaMvidhAzcAnyezIghramapratikurvataH // 5 // jisa prakAra cikane, mIThe, bhArI aura picchila dravya tathA navIna anna madya, anUpasaMcArI jIvoMkA mAMsa, jalacara jIvoMkA mAMsa dUdha aura miThAI, puSTa padArtha tRptipUrvaka bhojana karanese saMtarpaNa hotAhai / usI prakAra vyAyAma na karanA, dinameM sonA, sone vaiThaneke sukhameM ArAmase rahanA inase prameha, khujalI,piDakA,koSTharoga, pANDuroga, jvara, kuSTha, AmadoSa, mUtrakRcchU, aruci, tandrA, napuMsakatA, medaroma, Alasya, bhArIpana, indriyoM ke srotoMkA avarodha, buddhinAza, pramIlaka, sUjana Adi aneka prakArake roga utpanna hotehaiM // 1 // 2 // 3 // 4 // 5 // * satarpaNase utpannahue rogoMmeM cikitsA krama / zatamullekhanaMteSAMvirekoraktamokSaNam / vyAyAmazcopavAlazcadhUmAzcasvedanAnica // 6 // sakSaudrazcAbhayAprAsaHprAyorukSAnna sevanam |cuurnnprdehaayecoktaaHknndduukotthvinaashnaaH // 7 // adhika saMtaparNase utpanna hue rogoMmeM vamana karAnA, virecana, raktamokSaNa, vyAyAra, upAsa, dhUmrapAna, svedana madhuke sAtha harDakA khAnA aura rUkSa annapAnakA Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA-bhA0 ttii.| sevana tathA khAja aura kuSThake nAza karanevAle. cUrNa tathA pradeha AdikoMkA sevana karanA cAhiye // 6 // 7 // saMtapaNajanita roganAzaka kaath| triphlaargvdhNpaatthaaNsptprnnsvtskm| mustanimbasamadanaMjalenotkathitaMpivet / / 8 // tenmohaadyoyaantinaashmbhysytaaNdhruvm| mAtrAkAlaprayuktenasantarpaNasamutthitAH // 9 // triphalA, amalatAsa, pATalA, satavana, kuDAkI chAla, nAgaramothA, nImakA chilakA aura mainaphala ina sabakA kAtha ( kADhA) banAkara mAtrA aura kAlako vicArakara sevana karanese saMtarpaNase utpannahue moha (behosI ) Adi roga naSTa hota // 8 // 9 // mustamAragvadhaH paatthaatriphlaadevdaaruc| zvadaMSTrAkhadironimbo / haridrAtvakcavatsakAt // 10 // rasameSAMyathAdopaMprAtaHprAtaH pibennrH| santarpaNakataiHsarvAdhibhirvipramucyate // 11 // nAgaramothA, amalatAsa, pAThA, triphalA, devadAru gokharU, katthA, nImakA chilakA, haldI, kuDAkI chAla ina sabakA kAtha ( kADhA ) nitya prAtaHkAla / pInese saMtarpaNase utpanna huI saba prakArakI vyAdhiyAM naSTa hotIhai // 10. // 11B. ebhishcodvrtnoddhrsssnaanyogopyojitaiH| . tvagdoSAHprazamaMyAntitathAsnehopasaMhitaiH // 12 // . ina Upara kahIM huI auSadhiyoMke tailase athavA ina sabakA ubaTana banA mAlika karanese kiMvA inake kvAthameM snAna karanese saMtarpaNase utpannahue tvacAke rogaha dUra hotehaiM / / 12 // ___ saMtapaNajanita mUtradoSoMpara kvaath| kuSThaMgomedakaMhizukrauJcAsthitryUSaNaMvacAm / vRSakailezvadaMSTrAMca kharAhAJcAzmabhedikam // 13 // taRNadadhimaNDenavadAmlarasenavA / sUtrakRcchaMpramehaJcapItametaddayapohati // 14 // kaDuA kUTa, gomedaka nAmakA patthara, hIMga, kamalagaTTekI girU, soMTha pIpala mirca, vaca, aDUsA, ilAyacI,gokharU,ajamoda, pASANabheda ina saba auSadhiyoMke cUrNako chAcha athavA dahIkA jala yA berake kvAthake sAtha panise saMtapaNa janita bhUtrakRcchra aura prameha dUra hotehaiM // 13 // 14 // .. Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 23... saMtarpaNaja pramehAdipara kAya / takrAbhayAprayogazvatriphalAyAstathaivaca / ariSTAnAMprayogaizcayAntimehAdayaH zamam // 15 // takra, haraDa, triphalA aura aise hI ariSToMke prayoga karanese: prameha Adi roga nAzako prApta hotehaiM // 15 // ( 257 ) tryUSaNaMtriphalAkSaudraMkrimighnaMsAjamodakam / mantho'yaM saktavaH sarpirhito lohoda kAplutaH // 16 // soMTha, mirca, pIpala, triphalA, zahada, viDaMga, ajamoda ina sabake cUrNa meM agara kA jala aura sattU tathA ghI inakA maMtha banAkara pIve to saMtarpaNase utpanna hue sava roga naSTa hote haiM // 16 // saMtarpaNajanitarogoMkI cikitsA / vyoSaviDaGgazigraNitriphalAkaTurohiNI / bRhatyaudveharidredvepA - ThAsAtiviSAsthirA / hiGgukebukamUlAniyavAnIdhAnyacitra - kam // 17 // sauvarcalamajAjIJcaha vaSAMceticUrNayet / cUrNate'laghatakSaudrabhAgAH syurmAnataH samAH // 18 // saktUnAMSoDazaguNo bhAgaH santarpaNaMpivet / prayogAdasyazAmyantirogAH santarpaNotthitAH // 19 // pramehAmUDha vAtAMzcakuSThAnyazasikAmalAH / puhiApANDvAmayaHzophomUtrakRcchamarocakaH // 20 // hRdro-gorAjayakSmAcakAsaH zvAsogalagrahaH / krimayograhaNIdoSAH zvaitryaMsthaulyamatIvaca / narANAMdIdhyatecAgniHsmRtirbuddhizca varddhate // 21 // } ! soMTha, mirca, pIpala, sohAJjanake bIja, haraDa, baheDA, AmalA, kuTakI, donoM kaTelI, haladI, dAruhaladI, pAThA, atIza, zAlaparNI, hIMga, kevUkakI jaDa, ajavA yana, dhaniyAM, citraka, saMcaranamaka, kAlAjIrA, hAUvera ina sabakA cUrNa karake cUrNake samAna taila, ghI aura zahada milAve tathA 16 gunA sattU milAve / isa auSa dhike sevana se saMtarpaNase utpanna huA prameha aura UrdhvavAta kuSTha, arza, kAmalA, plIhA, ' pAMDu, sUjana, mUtrakRcchra, aruAce, hRdroga, yakSmA, kAsa, zvAsa, galagraha, kRmi, grahaNI, 17 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (258) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| sthUlatA citra ye saba naSTa hotehe aura Agne caitanya hotI haiM tathA smRti aura buddhikI vRddhi hotI hai // 17 // 18 // 19 // 20 // 21 // vyAyAmanityojIrNAzIyavagodhUmabhojanaH / santarpaNakRtaidoSairmakvAsthaulyAdvimucyate // 22 // nitya vyAyAma karanevAlA tathA ucita rIti para bhojana karanevAlA manuSya jau, gehU~ bhojana karate hue bhI saMtapaNase utpanna hue rogoMse tathA sthUlatAse chUTa jAtAhai // 22 // uktasantarpaNotthAnAmapatarpaNamauSadham / vakSyantesauSadhAzcordhvamapatarpaNajAgadAH // 23 // isa prakAra saMtarpaNase utpanna hue rogoMkI auSadhiyAM varNana karacuke haiM avalaMgha. nase utpanna hue rogoMkI auSadhiyAM kahatehaiM // 23 // . __ atarpaNajanya rogoMke nAma aura cikitsA / dehognivlvrnniijHshukrmaaNsvlkssyH|jvrHkaasaanubndhshcpaavshlmrockH|| 24 // zrotradaurbalyamunmAdaH pralApohRdaya vyathA / vimUtrasaMgrahaHzUlaMjaghorutrikasaMzrayam // 25 // parvAsthisandhibhedazcayecAnyevAtajAgadAH / UvavAtAdayaH sarve jAyantete'patarpaNAt // 26 // atyanta laMghana karanese athavA anucita rIti para laMghana karanese zarIra,jaTharAgni vala, varNa, oja, zukra, mAMsa aura valakA kSaya hotAha aura jvara, khAMsI inakA anubaMdha pArthazUla, asAce aura zravaNazaktikI durvalatA, unmAda,cakavAda, hRdayameM pIDA, mala mUtrakA viMbaMdha, jaMghA aura Uru tathA trikasthAnameM pIDA aura parva, asthi, sandhi inameM bhedanakIsI pIDA, UrdhvavAta Adika vahutase roga utpanna hote haiM // 24 // 29 // 26 // tepAMsantarpaNaMtajjJaiH punarAkhyAtamauSadham yattadAtvesamarthasyAdabhyAsevAtadipyate // 27 // sadyaHkSINohisayovaitarpaNenopacIyatA nasantarpaNAbhyAsAccirakSINastupuSyati // 28 // dehAgnidopabhaiSajyamAtrAkAlAnuvartinA / kAryyamatvaramANena bheSajaMciradurghale // 29 // hitAmAMsarasAstasmaipayAMsicaghRtA Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 23. (299) nica / snAnAnivastayo'bhyaGgAstarpaNAstarpaNAzcaye // 30 // jvarakAsaprasaktAnAMkazAnAMmUtrakRcchriNAm / tRSyatAmUrddhavAtAnAMhitaMvakSyAmitarpaNam // 31 // ina laMghanase utpanna hue rogoMmeM satarpaNake jAnanevAle vaidyoMko ucita rItipara halake satarpaNase abhyAsa kagakara sAmarthyAnusAra saMtarpaNakI mAtrAko baDhAnA cAhiye / jo manuSya avatarpaNa ( laMbana ) se zIghra kSINa huAho vaha satarpaNake sevanase zIdhrahI puSTa hojAtAhai aura jo manuSya bahuta dinakA kSINa hai vaha kucha kAla paryanta satarpaNakA abhyAsa karane vinA puSTa nahIM hosakatA // 27 // 28 // jo manuSya bahuta dinase kSINa horahA ho usake deha, agni, vala aura doSako vicArakara tathA auSadha, mAtrA, aura kAlakA vicAra karate hue alpa 2 ( thoDI 2) mAtrAse saMtarpaNakA abhyAsa karanA cAhiye // 29 // bahuta rojase kSINa hueM manuSyake liye mAMsarasa, dUdha, ghRta, snAna, vastikarma aura abhyaMga evam aneka prakArake tarpaNa yogya rIti para upayoga karanA cAhiye // 30 // jo manuSya jvara aura khAMsIse pIDita ho, kRza ho, mUtrakRcchra rogavAlA, tRSAyukta evam UI. vAtavAlA ho aise rogiyoMke liye hitakArI saMtarpaNoMkA kathana karatahaiM // 31 // puSTikartA mantha / shrkraapippliitlghvkssaudrsmaaNshkaiH| saktudviguNitovRSyasteSAMmanthaHprazasyate // 32 // ___ khAMDa, papila, taila, ghRta, madhu inako samAna bhAga lekara inameM unake dUne sattU milAve yaha maMtha saba prakArake kSINa manuSyoMke liye parama hitakArI hai // 32 // viNmUtrAnulomI trpnn| saruvomadirAkSaudraMzarkarAcetitarpaNam / pivenmArutaviNmUtrakaphapittAnulomanam // 33 // __ sattU, madya, zahada, khAMDa inakA tarpaNa sevana karanese vAyu, mala, mUtra aura kapha jayA pittakA anulomana hotAhai // 33 // mUtrakRcchrAdinAzaka tarpaNa / - phaannitNsktvHsrpirddhimnnddo'mlkaanyjikm| tarpaNamUtrakRcchna mudAvarttaharaMpibet // 34 // .phANita, sattU, ghRta, dahI,maMDa, khaTTI kAMjI inakA tarpaNa pInese mUtrakRcchU aura udAvartakA nAza hotAhai // 34 // Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (260) carakasaMhitA:bhA0 ttii0|| manthaHkharjUramRdvIkAvRkSAmlAmlIkadADimaiH / / purUpa sAmalakairyuktomadyavikAranut // 35 // chuhADA, munakA, taMtaDIka, imalI, anAradAnA, phAlasA, A~vale ina savakA banAyA maMtha madya pInese hue vikAroMko naSTa karatAhai // 35 // valavarNadAyaka santarpaNa / svaadurmlojlkRtHssnehorkssevvaa| sadyaHsantarpaNomanthAsthairyavarNavalapradaH // 36 / / mIThe aura khaTTe padArthoM ko lekara jalake saMyogase maMtha vanAve athavA mIThe khaTTe padAryoMkA svarasa snehanake sAtha yA rUkhA hI pAnase zarIrameM sthiratA hotI hai aura. bala tayA varNakI vRddhi hotAhai // 36 // ttrshlokH| santarpaNotthAyarAgArogAyecApatarpaNAt / santarpaNIyete'dhyAyesauSadhAHparikIrtitAH // 37 // itisntrpnniiyo'dhyaayHsmaaptH| isa saMvarpaNIya nAmaka adhyAyameM satarpaNase utpanna hue rogoMkA aura laMghanase utpanna hue rogoMkA varNana tathA unakI cikitsAkA varNana kiyA gayAhai // 37 // iti zrImaharpicaraka0 paM0rAmaprasAda0bhApATIkAyAM santarpaNIyo nAma trayoviMzo'dhyAyaH // 23 // ctuvisho'dhyaayH| athAtovidhizoNitIyamadhyAyavyAkhyAsyAma itihasmAha bhgvaanaatreyH| aba hama vidhizoNitIya nAmake adhyAyakI vyAkhyA karatehaiM, aisA Aye bhagavAn kahane lge| zuddha raktake guNa / vidhinAzoNitaMjAtaMzuddhabhavatidehinAm / dezakAlaukasAbhyAnAMvidhiyaHsaMpradarzitaH // ? // tadvizuddhahirudhiraMvalavarNa Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sUtrasthAna-bha0 24. 6261) sukhAyuSA / yunaktiprANinaMprANaHzoNitaMjhanuvartate // 2 // deza, kAla vicArakara AtmAke anukUla vyavahAra karanevAle manuSyoMke zarIrameM 'jisa prakAra zuddha rakta rahe vaha vidhi hama prakAzita karate haiM, kyoMki zarIrameM zuddha raktakeM rahanese bala, varNa, sukha aura AyukI vRddhi hotI hai kAraNa ki manuSyoMke zarIroM meM prANa rudhirake anuvartI hote haiM // 1 // 2 // praduSTabahutIkSNoSNairmadheranyaizcatadvidhaiH tathAtilavaNakSArairamlaH' kttubhirevc||3|| kulatthamASaniSpAvatilatailaniSevaNaiH |pinnddaalumuulkaadiinaaNhritaanaanycsrvshH||4aajljaanuupbailaanaaNpr sahAnAMcasevanAt / ddhymlmstusktuunaaNsuraasauviirksyc|| // 5 // viruddhAnAmupaklinnapUtInAMbhakSaNenaca / bhuktvAdivAprasvapatAMdravasnigdhagurUNica // 6 ||atyaadaanNtthaakrodhbhjtaaN cAvapAnalau / chardivegapratIghAtAtkAlecAnavasecanAt // 7 // shrmaabhighaatsntaapairjiirnnaadhyshnaistthaa| zaratkAlasvabhAvAcazogitasaMpraduSyati // 8 // ava rudhirake dUSita karanevAle kAraNoMko kahate haiM / kharAba hue bahutase vIkSNa, garma padArthoMke sevanase mAdaka dravya, lavaNa, kSAra, khaTAI, capare padArtha, kulathI, uDada, sema, tila, taila, piMDAlu, mUlI, sajjI tathA jalasaMcArI aura anUpasaMcArI evam vilezayaM aura prasaha Adi jIvoMke mAMsa khAnese, dahI, kAMjI, dahIkA toDa, . 'sattU, surA, sauvIra inake sevanase evam apanI AtmAke viruddha AhAra karanese tathA klinna, saDAbusA AhAra bahuta sevana karanese zarIrameMkA rakta dUSita hotAhai / isI prakAra patale, cikane aura bhArI bhojana karanese, dinameM sonese, mAtrAse adhika bhojana karanese aura krodha, dhUpa, Ani inake sevana karanese, vamanakA vega rokanese, samayocita raktamokSaNa na karAnesebhI rakta dUSita hotaahai| tathA parizrama,coTa laganA, ajIrNa honA, vinA pace bhojana karanA ityAdi kAraNoMse bhI rakta dUSita hotAhai evam zarada Rtu svabhAvase hI raktake dUSita honekA smyh||3||4||5||6||7||8|| dUSitaraktake upadrava / tataHzoNitajArogA prjaayntepRthgvidhaaH| mukhapAko'kSiro. gazcapatighANAsyagandhatA // 9 // gulmopadaMzavIsarparaktapitta Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (262) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| pramIlakAH / vidradhIraktamehazcapradarovAtazoNitam // 10 // vevarNyamagninAzazcapipAsAgurugAtratAsantApazcAtidAvalyama ruciHzirasazcaruk // 11 // vidaahshcaannpaansytiktaamlodrnnNklmH| krodhapracuratAvuddheHsaMmoholavaNAsyatA // 12 // svedaHzarIradaurgandhyaMmadaHkampaHsvarakSayAtandrAnidrAtiyogazcatamasazcAtidarzanam // 13 // kaNDUrukoThapiDakAH kusstthcrmdlaadyH| vikaaraaHsrvevaitevijnyeyaaHshonnitaashryaaH|| 14 // phira vaha duSTa huA rakta aneka prakArake rogoMko utpanna krtaahai|un rogoMkA yahAM varNana karatehaiM mukharoga tathA mukha, nAka aura netroMkA paripAka honA, nAkase Ara mukhase durgandha AnA, gulma, upadaMza, visarpa, raktapitta, pramAlaka, vidradhi, raktamUtra (pezAvamaM raktakA AnA),pradara, vAtarakta,zarIrakI vivarNatA,maMdAgni,pyAsa,bhArIpana, saMtApa, ati durbalatA,arocaka, mastakapIDA, annapAnakA vidAhI paripAka honA, khaTTe tathA kaDue DakAra AnA,klama,krodhakI adhikatA, buddhikA nAza,mukhakA,namaphIna svAda, durgaMdhita sveda, zarIrameM durgadha, mastI, kampa, svarabhaMga, tandrA, atyanta nidrA, aMdhakAra, khAja, pIDA, koSTharoga, piDakA, kuSTha carmadala aise2 roga raktake dRSita honese utpanna hote haiM // 9 // 10 // 11 // 12 // 13 // 14 // shiitossnnsnigdhruukssaayairupkraantaashcyegdaaH| samyaksAdhyAnasidhyantiraktajAstAvibhAvayet // 15 // isI prakAra jo roga sAdhya pratIta hone para bhI zItala, uSNa tathA rUkSa Adi niyA karanepara bhI zAMta nahIM hote unako bhI raktake vikArase utpanna huA jAnanA // 15 // dUpitaraktama kartavya krm| kuryAcchoNitarogepuraktapittaharI niyAm / virekamupavAsaMvAsrAvaNaMzoNitasyavA // 16 // ratake vikArAma raktapittanAzaka kriyA, virecana, upavAsa evam raktakA nikAlanA mele 2 upAyAMse kare / raktamokSaNa ( phasta khulAnA) ke samaya deza, kAla, pala aura dIpa evam zuddharatakA pramANa jAnakara tathA zAgIraka sthAna parIkSA karake hI rAma nikAlanA cAhiye / / 16 // Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna a0 24. vAtAdidoSoMse dUSita raktake lakSaNa / bldossprmaannaadvaavishuddhyaarudhirsyvaa'| rudhiraMstrAvayajantorAzayaMprasamIkSyavA // 17 // aruNAbhaMbhavedvAtAtpicchilaphanilaMtanu / pittAtpItAsitaMraksauSNyAtyAyAtivaicirAt / / // 18 // ISatpANDukaphAdaduSTaMpicchilaMtantumaddhanam / dvidoSaliGgasaMsargAtriliGgaMsAnnipAtikam // 19 // vAyuse dUSitahuA rakta-lAla,jhAgadAra, picchila aura patalA hotAhai |pittse dUSita huA rakta-pIlA, kAlA, lAla, garma aura derameM jamanevAlA hotAhai // 17 // isI prakAra kaphase dUSitahuA rakta-kucha 2pAMDuvarNakA, picchila, tArayukta,gADhA hotAhai / do doSoMke lakSaNoMvAlA do doSoMse dUSita jAnanA evam tridoSake lakSaNa milanese tInoM doSoMse dUSita samajhanA cAhiye // 18 // 19 // zuddharaktake lakSaNa / tapanIyendragopAbhapadmAlatakasAnnibham / guJjAphalasavarNaJca vizuddhaMvidizoNitam // 20 // jo rakta suvarNake samAna tathA vIrabahUTIke samAna lAla varNakA ho evam padmarAga mANake samAna prakAzavAlA ho athavA raktaka (ciramaTI, ghughacI) ke varNasamAna lAla raMgakA hotAhai vaha zuddha rakta jAnanA // 20 // raktamokSaNAnantara kartavya / nAtyuSNazItalaghudIpanIyaMrakte'panItehitamannapAnam / tadAzarIraMhyanavasthitAsamanirvizeSeNacarakSitavyam // 21 // rakta nikalavAneke anantara jo adhika garma tathA Adhika zItala na ho aisA. halakA aura agniko uddIpana karanevAlA annapAna sevana karanA cAhiye kyoMki. raktakI tAkatase hI annakA paripAka hotAhai so rudhira nikala jAne para zarIrameM raktakI sthiratA nahIM rahatI isaliye aise samaya pAcana karanevAlI AgikI vidhipUrva rvaka rakSA karanI cAhiye // 21 // prasannavaNendriyAmindriyArthAnicchantamavyAhatapaktRvegam / sukhAnvitaMmuSTibalopapannaMvizuddharaktaMpuruSavadAnta // 22 // . manuSyake zarIrameM raktake zuddha hojAnese varNa aura indriyoMkI prasannatA hotIhai tathA bhogakI icchA, pAcanazakti, sukha, puSTi aura balakI vRddhi hotIhai // 22 // Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0 / madamUrchAdike hetu / yadAturaktavAhInirasasaMjJAvahInica / pRthakpRthaksamastAvA srotAMsikupitAmalAH // 23 // malinAhArazIlasyarajomohAvRtAtmanaH / pratihatyAvatiSThanteyAjante vyAdhayastadA // 24 // madamUrcchAya saMnyAsAsteSAM vidyAdvicakSaNaH / yathottaraMbalAdhikyaM hetuliGgo zAntiSu // 25 // ( 264 ) jo manuSya saDese dUSita bhojanako karatA hai usake zarIra meM vAta Adi doSa kupita hokara alaga 2 athavA milakara raktavAhinI nasoMko dUSita karake unameM rahate haiM // 23 // taba usa dUSita AhArake karanevAle manuSyake zarIrameM aneka prakAra ke roga utpanna hote haiM // 24 // jaise-unmAda, mUrchA, saMnyAsa ( behozI ) ityAdi isa liye buddhimAna vaidyako hetu, lakSaNa, upazaya inako vicArakara cikitsA karanA cAhiye / raktameM doSake valavAn honese mada, mUrcchA, saMnyAsa yaha tInoM prathamakI apekSA dUsarA, dUsarekI apekSA tIsarA ghoratara hotA hai / dUsarI bAta yaha hai ki baDhe - hue doSAMse dUSita hue raktavikAroMko kAraNa aura lakSaNoMse upazama arthAt upAya dvArA zAnta karanA bhArI vAta hai // 25 // durvalaJcetasaH sthAnaMyadAvAyuH prapadyate / manovikSobhayaJjantoH saMjJAM saMmohayettadA // 26 // pittamevaM kaphazcaivaM manovikSobhayanRNAm / saMjJAMnayatyAkulatAMvizeSazcAtravakSyate // 27 // jaba manuSyake durvala cittameM kupita hokara vAyu praveza karatA hai usa samaya usa manuSya ke manako caJcala karake jJAnako vigADa detA hai || 26 || isI prakAra kupita huA pitta aura kapha manuSyoM ke manako caJcala karatA huA jJAnako naSTa kara detA hai / usIko vizeSa rUpa se varNana karatehaiM // 27 // vAtAdikRta unmAdakA lakSaNa | saktAnalvadrutAbhApaMcalaskhalita ceSTitam / vidyAdvAtamadAviSTaMrUkSazyAvAruNAkRtim // 28 // vAtajanita madaroga meM manuSya jaldI 2 aura adhika bakavAda karatAhai / usakA svabhAva caMcala hojAtA evam ceSTA skhalita hojAtI haiM tathA AkRti rUkhI, kAlI aura usI hotI hai | aise manuSyako vAyuke madase dUSita jAnanA // 28 // Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .sarasthAna-a0 24. (265) sakodhaparuSAbhASasaMprahArakalipriyam / vidyAtpittamadAviSTaraktapItasitAkRtim // 29 // pittaNanita madameM manuSya kopayukta aura mAha bhASaNa karanevAlA tathA mAraneko dauranevAlA aura phalAe mAranevAlA hotA hai / usakA varNa lAla, pIlA aura kAle raMgakA hotA // 29 // svlpsmbndhvcnNtndraalsysmnvitm| vidyArakaphamadAviSTaMpANDepradhyAnatatparam // 30 // kaphagAnita madarogameM bhaMTasaMTa pakanA, saMsA, mAlasya ina lakSaNoMvAlA hotA aura usakA parNa pAMDuraMgakA hotA hai tathA yaha phUtkAra karane meM tatpara rhaa||30|| srvaannyetaaniruupaannisnnipaatktemde| jAyantezAmyatitvAzumadomayamadArutiH // 31 // yazcamapyamadaHproktoviSajo raudhirazayaH / sarvaetemadAnavAtapittakaphAzrayAt // 32 // . sIna doSoMgo lakSaNa milanase vidoSaNa gadaroga jAnanA / gapapAgase utpana humA madaroga zIghra hI pragaTa hojAtAda aura zIghra hI nAzako prApta hotA hai / anya bhI jitane makArake madaroga jaise madAnita, viSajanirA, rataNanirA yaha saba pArA pitta, kapha Azraya hokara hI hote // 31 // 32 // vAtAdinitarAcAphA lakSaNa / nIlavAyadivAruSNamAkAzamathavAraNam pazyastamaHpravizati zIpazyapratibudhyate // 33 // vepathuzcAGgamardazaprapIDAhRdayasya ca / kAyazyAvAruNAchAyAma_yevAtasambhave // 34 // jo manuSya bhAgAzako nIlA, kAlA, lAla dekhasAbhA zATa apane zApako andhakArameM praveza hotA mAlUma kare, zIghra hI hozameM bhAjAya tathA nirAke zarIraMgeM kampa, aMgamartha, saspIDA, zatA,zyAmasA tathA aruNatA pratIta ho usako vAtA nita mUlI jAnanA cAhiye // 33 // 34 // raktaharitavarNavAviyatpItamathApivA / pazyaMstamaHpravizatisa: svedazaprayudhyate // 35 // sapipAsaHsasantAporaktapittAkule kSaNaH / saMbhinnavarcA:pItAbhomAyepittasambhave // 36 // pittakI bhUgi bhAlAza lAla,harita,pIlA dikhAI dekara zaTa aMdhakArameM praveza Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (266) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| honA pratIta hotA aura atyanta pasInA Akara phira hozameM AjAtAhai phira usako pyAsa, saMtApa lAla pIle netra, dasta, dehakA varNa pIlA ye lakSaNa hotehaiN|||35||36|| meghasaGkAzamAkAzamAvRtaMvAtamAghanaiH / pazyaMstamaHpravizati cirAccapratibudhyate // 37 // gurubhiHprAvRtairaGgairyathaivANaca rmaNA / saprasekaHsahRllAsomUrchAyekaphasambhave // 38 // kakakI mRcchAmeM manuSya AkAzako vAdaloMse DhakAhuA aura aMdherI chAI huI dekhate 2 aMdhakArameM praveza karatAhai bahuta derameM hoza Ane para apane zarIrako gIle vastrase ThakAsA pratIta karatAhai / mukhase pAnIkA bahanA, aura hallAsa ( jamica; lAnA ) yaha lakSaNa hotehaiM // 37 // 38 // srvaakaaNtHsnnipaataadpsmaarivaagtH| sajantuMpAtayatyAzuvinAvIbhatsacoSTitaiH // 39 // sannipAtakI mUmi apasmAra (mRgI)rogake samAna lakSaNa hotehaiM antara kevala itanAhI hotAhe ki apasmAramaM vIbhatsa (bhayAnaka) ceSTA nahIM hotI aura sannipA tako mRcchami hotIhai / / 39 / / dopapumadamUcchAyAHhRtavegepudehinAm / svayamevopazAmyantisanyAsonaupadhavinA // 40 // madase utpannahuI bhUmi doSAMkA vega zAnta honepara mUrchA bhI svayam zAnta honA; tIhai / parantu saMnyAsaroga vinA auSadhike kadApi zAnta nahIM hotA // 40 // saMnyAsa rogakA lakSaNa / vaagdehmnsaaNcessttaamaakssipyaatiblaamlaaH| saMnyasyantyavalaM jantuprANAyatanasaMzritAH // 41 // sanAsaMnyAsasaMnyastaHkASThabhRtomRtopamaH / prANaviyujyatezIghramuktvAsadyaHphalAMkiyAm // 42 // vAta, pitta, kapha atyanta kupita honese prANoMkA Azraya lete hue jaba deha, mana aura vANIkI kriyAko naTa kara dete tava manuSya pRthvI para girakara vehoza paDA hatAha / isa gaMgako saMnyAsa roga kahate haiM / saMnyAsarogameM manuSya girakara lakaDIke samAna magAbhA mA pahA rahatAha / usa samaya yAdi zItra phala denevAlI ciki: ragAna kI jAya to yaha manuSya mRtyuko prApta hojAtAha // 11 // 42 // Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 24. (267) - saMnyAsarogakI cikitsAmeM zIghratA / durge'mbhsiythaamjdbhaajnnvryaabudhH| gRhNIyAttalamaprAptathAsaMnyAsapIDitam // 43 // jaise athAha jalameM DUbate hue pAtrako DUbajAnese pahile hI nikAla liyA jAya taba vaha hAtha laga sakatAhai nahIM to phira usakA hAtha AnA kaThina hotA hai / isI prakAra saMnyAsarogIkA roga bhI jabataka jaDa na pakaDaleve tabataka usakI cikitsA karanase vaha acchA ho sakatA hai / nahIM to usakA bacanA bhI kaThina hai // 43 // saMnyAsarogameM cikitsA / / aJjanAnyavapIDAzcadhUmaHpradhamanAnica / suuciibhistodnshstraihiHpiiddaankhaantre||44|| luJcanaMkezalomnAMcadantairdazanamevaca / AtmaguptAvagharSAzcahatAstasyAvabodhane // 45 // aba sanyAsarogakI cikitsA kahatehaiM / saMnyAsa rogameM hoza lAneke liye aMjana aura pIDana, nasya, dhUmraprayoga, pradhamana, nasya, sUI cubhAnA, zastrase dAga: denA, nakhoMkA pIDana karanA, bAloMko khIMcanA, dAMtoMse kATanA, kauMcakI phalI lagAnA Adi upAya karane caahiye| aisA karanese saMnyAsa chUTakara caitanyatA lAbha hosakatI hai // 44 // 45 // saMmUrchitAnitIkSNAnimadyAnivividhAnica / prbhuutkttutiktaanitsyaasyegaalyenmuhuH|| 46 // mAtuluGgarasaMtadvanmahauSa. dhasamAyutam / tdvtsauviirkNddyaadyuktmyaamlkaajikaiH||47|| hinggussnnsmaayuktyaavtsNjnyaaprbodhnaat| prabuddhasaMjJamannaizcalaghubhistamupAcaret // 48 // vismApanaHsmAraNaizcapriyazrutibhirevaca / pttubhirgiitvaaditrshbdaishcitraishcdrshnaiH|| 49 // presa nollekhnaidhuumairnyjnaiHkvlgrhaiH| zoNitasyAvasekaizcavyAyAmoddharSaNaistathA // 5 // behoza manuSyako jaba taka hoza na Ave taba taka usake mukha para aneka tarahake. samUcchita aura tIkSNa madya tathA atyanta carapare rasayukta patale padArthoke choTe dene cAhiye // 46 // vijaureke rasameM soMThakA cUrNa aura kAlA namaka milAkara athavA saMcara namaka milAkara madya evam khaTTI kAMjI, hIMga aura mircakA cUrNa milAkara Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (268 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 1 / navataka 47 // 48 // priya lage aise vyathavA hIMga aura mircakA cUrNa hI hoza Aneke liye denA cAhiye rogIko hoza Aye usako halakA anna bhojana karAnA cAhiye // kotRhulajanaka upAya aura hozake lAnevAlI bAtoMko evam jo mIThe vacana ora gIta, vAjA yaha usako sunAva / evam vicitra zabda aura naye 2 vastuyeM dikhAve // 49 // buddhimAn vaidyako ucita hai ki hoza lAneke liye yuktipUrvaka malako nikAle tathA vamana, dhUmrapAna, aMjana, kule, parizrama, rakta mokSaNa, uddharpaNa Adi kamoM dvArA cikitsA kare // 50 // pravRddhasaMjJamatimAnanuvaddhamupAcaret / tasyasaMrakSitavyaMhimanaHpralayahetutaH // 51 // hoza Aneke anantara bhI vidhipUrvaka yatna karate rahanA cAhiye aura jisa prakAra usakA mana kharAva na ho tathA anya roga apanA adhikAra na karanepAveM vaisA yatna karatA rahe // 51 // snehasvedopapannAnAMyathAdopaMyathAvalam / paJcakarmANi kurvItamUrcchAyeSumadaSuca // 52 // mRcchI aura madarogaM manuSyakA doSa aura vala vicArakara phira snehana aura ' svedana karaka vidhipUrvaka vamana virecanAdi paMcakarma dvArA doSa haranA cAhiye // 52 // aSTAviMzatyopadhasyAthavAtiktasya sarpiSaH / prayogaH zasyatetadvanmahataHpaTpalasyavA // 53 // triphalAyAH prayogovAsaghRtakSotrazarkaraH / zilAjatuprayogovAprayogaH payaseo'pivA // 54 // pippalInAM prayogovAprayogazcitrakasyavA / rasAyanAnAM kaumbhasvasarpipovAprazasyate // 55 // sUccha aura madAtyayakI nivRttike liye ahAIsa auSadhiyoMse siddha kiyA huA kalyANavRta, tiktakavRta, mahApaTapalavRta, athavA triphalAdhRta vA vAMsekA ghRta yA ghI aura zahada tathA khAMDake sAtha triphalekA prayoga athavA zIlAjIta, dUdha, pIpalakA prayoga athavA citrakakA prayoga tathA rasAyana prayoga aura purAnA vRta ina sabakA prayoga karanA cAhiye // 53 // 54 // 55 // raktAvasekAcchAtrANAM satAM sattvavatAmapi / sevanAnmadamUcrchAyAH prazAmyantizarIriNAm, iti // 56 // Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 25. raktakA nikAlanA, acche zAstroMkA sunanA zreSThamahAtmAoMkA sevana karanA inase bhI manuSyoMke mada aura mUroigakI zAnti hotIhai // 56 // . . ttrshloko| vishuddhnycaavishuddhNcshonnitNtsyhetvH| raktapradoSajArogAste-. . purogeSucauSadham // 57 // madamUchIyasaMnyAsahetulakSaNabheSajam / vidhizoNitake'dhyAyesarvametatprakAzitam // 58 // iti yojanAcatuSkevidhizoNitAdhyAyaH smaaptH| . isa prakAra isa zoNitIyAdhyApameM zuddha aura azuddha raktake lakSaNa aura unake kAraNa tathA raktajanya roga aura unake upAya evam mada, mUrchA, saMnyAsake hetu, aura lakSaNa tayA cikitsA bhagavAn punarvasujIne varNana kI hai // 57 // 58 // iti zrImaharSicaraka0 paM0 rAmaprasAdavaidya0 bhASATakiAyAM yojanAcatuSke vidhizoNitAbhyAyazcatAzaH // 24 // auraNa tathA raktajanyazoNitIyAdhyAya zoNitAcyA pNcviNsho'dhyaayH| athAtoyajaHpuruSIyamadhyAyaMvyAkhyAsyAmaH itiharamAhabhaga: vaanaatreyH| aba hama yajApuruSIyanAmaka adhyAyakI vyAkhyA karatehaiM / aisA bhagavAna AtreyajI khnelge| RSiyoMkA Andolana / purApratyakSavaNiMbhagavantaMpunarvasum / sametAnAMmaharSINAMprA. durAsIdiyaMkathA // 1 // Atmendriyamano'rthAnAyo'yaMpuruSasaMjJakaH |raashirsyaamyaanaanycpraagutpttivinishcye // 2 // pahile eka samaya bhUta, bhaviSya, vartamAnake jAnanevAle bhagavAn punarvasaMjIke pAsa baiThehue maharSi loga isa prakArakA Andolana karanelage ki AtmA, mana, indriya aura indriyoMke viSaya ina savakA. samudAyarUpa yaha puruSa hai soM isa zarIrameM pahile kisa prakAra rogoMkI utpatti hotIhai isa viSayameM kucha nizcaya karanA cAhiye // 1 // 2 // .. Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0 / phAzInarezavAmakakA vAkya / athakAzipatirvAkyaMvA mako'rthavadantarA ! vyAjahArarSisamitimabhisRtyAbhivAdyaca // 3 // kinnusyAtpuruSoyajjastajjAstasyAmayAHsmRtAH / navetyuktenarendreNaprovAcarSInpunarvasuH // 4 // sarvaevAmitajJAnavijJAnacchinnasaMzayAH / bhavantazchettumarhanti kAzirAjasyasaMzayam // 5 // unameMse vAmaka nAmake RSi usa sabhAmeM baiThe hue RSiyoMmeM agraNI hokara kahaneM lage ki he bhagavan ! jisase yaha paMcabhUtAtmA puruSa utpanna huA hai kyA roga bhI usIse pragaTa hue haiM ? vAmakake isa praznako sunakara bhagavAn punarvasujI saba RSiyAMko sambodhana kara kahane lage ki Apa saba apAra jJAnavAle aura vijJAnabalase saMzayarahita ho isaliye ApahI saba loga kAzIrAja maharSi vAmakake saMdehako dUra kIjiye // 3 // 4 // 5 // (270) maukA mata | pArIkSistatparIkSyAgre maudgalyovAkyamabravIt / AtmajaH puruSorogAzcAtmajAHkAraNaMhisaH // 6 // sacinotyupabhuGkte cakarmma karmmaphalAnica / nahaghRtecetanAdhAtoH pravRttiH sukhaduHkhayoH // 7 // yaha sunakara parIkSIke putra maharSi mauhala vole ki AtmAse puruSa aura saba roga pragaTa huehaiM isaliye AtmAhI isa jagaha kAraNa hai kyoMki AtmA karmasaMcaya aura karmakA phala bhogane vAlA hai usa caitanya AtmA binA kisI prakAra bhI sukha ora duHkhakI pravRtti nahIM ho sakaMtI // 6 // 7 // zaralomAkA mata / shrlomaatunetyaahnhyaatmaatmaanmaatmnaa|yojyedvdyaadhibhirduHkherduHkhdvessii kadAcana // 8 // rajastamAbhyAMtumanaHparItaMsattvasaMjJakam / zarIrasyasamutpattau vikArANAJcakAraNam // 9 // yaha sunakara zaralomA RSi kahanelage ki yaha ApakA kahanA ThIka nahIM hai kyoM ki AtmA to svabhAva se hI duHkhakA dveSI haiM, vaha to kabhI bhI apaneko vyAdhiyoMke duHkhameM duHkhita honA nahIM cAhatA / hamArI samajhameM raja aura tamake adhIna hokara yaha satana mana jo hai yahI zarIra aura rogoMko utpanna karanekA kAraNa hai // 8 // 9 // . Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (271) sUtrasthAna-a0 29.. vAryoMSidakA mata / cAryoMvidastunetyAhana kaMkAraNaMmanaH / nneshriirNshaariiraarogaa namanasaHsthitiH // 10 // rasajAnitubhUtAnivyAdhayazcapRthavidhAH / ApohivyAdhivatyastAsmRtAnivRtihetavaH // 11 // yaha sunakara maharSi vAryoMvida kahane lage ki aisA nahIM ho sakatA / akelA mana puruSakI utpatti aura rogoMkA kAraNa nahIM hotAhai / kyoMki zarIrake vinA zarIrameM honezale roga aura manakI sthiti yaha donoM nahIM ho sakate isaliye aisA kahanA cAhiye ki samasta prANI aura aneka prakArake roga yaha saba rasase utpanna hotehai aura vaha rasaMhI inakI utpattikA kAraNa hai // 10 // 11 // hiraNyAkSakA mata / hiraNyAkSastunetyAhanahyAtmArasajaHsmRtaH / nAtIndriyaMmanaH santirogAHzabdAdijAstathA // 12 // SaDdhAtujastupuruSo rogaaHssdddhaatujaastthaa| raashiHssdddhaatujohyesssaaNkhyairaayHppriikssitH|| 13 // yaha sunakara hiraNyAkSa RSi kahanelage ki AtmA bhI kabhI rasase utpanna hoM sakatAhai aura mana atIndriya hai vaha rasase kaise utpanna huA tathA roga jo hai vaha zabda sunane mAtrase bhI utpanna hosakate haiM isaliye pRthvI, Apa, teja, vAyu,AkAza aura AtmA ina 6 padArthose puruSa aura rogoMkI utpatti mAnanI cAhiye / isa bAtako pahile sAMkhyake kartA bhagavAn kapilajIna bhI kathana kiyauhai aura parIkSA kI hai // 12 // 13 // zaunakakA mt| tthaabruvaannNkushikmaahtnnetishaunkH| kasmAnmAtApitRbhyAM - hivinASaDdhAtujobhavet // 14 // puruSaHpuruSAgaugorazvAdazvaH prajAyate / paitryAmehAdayazcoktArogAstAevakAraNam // 15 // isa taraha kuzika hiraNyAkSa RSike prastAvako sunakara zaunaka RSi kahane lage ki bhalA yaha jo Apane 6 dhAtuoMse puruSakI utpatti mAnI hai yaha 6dhAtu mAtA .'pitA vinA puruSako kaise utpanna kara sakate haiN| hama dekhatehaiM jaise puruSase puruSa gauseM gau, ghoDese ghoDA, utpanna hotehaiM vaise hI meha Adi vikAra bhI pitAse hI utpanna Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 272 ) carakasaMhitA - bhA0TI0 / dotaha isaliye puruSako utpattimeM aura rogakI utpatti meM bhI mAtA pitAhI koM kAraNa mAnanA cAhiye // 14 // 15 // bhadrakApyakA mata / bhadrakApyastunetyAhana hyandho'ndhAtprajAyate / mAtApitrozcatepUrvamutpattinopapadyate // 16 // karmmajastuma to jantuH karma jAstasyacAmayAH / nacRtekarmaNojanmarogANAM puruSasyaca // 17 // yaha sunakara bhadrakApya kahane lage ki aisA nahIM hotA / hama dekhate haiM ke aMdhekoM santAna kabhI aMdhI nahIM hotI isaliye mAtA pitA puruSa aura rogakI utpattikeM kAraNa haiM yaha nahIM ho sakatA / so hamAre matameM to puruSa aura vyAdhiyAM karmaseM utpanna hotI haiM / karmake vinA puruSakA janma evam rogoMkI utpatti hohI nahIM sakatI // 16 // 17 // bharadvAjakA mata / bharadvAjastunetyAhakartA pUrvahikarmaNaH / dRSTaMnacAkRtaM karmayasya syAtpuruSaHphalam // 18 // bhAvehetuH svabhAvastuvyAdhInAM puru syaca / kharadravacaloSNatvaM tejo'ntAnAM yathaivahi // 19 // isake uparAnta bharadvAja kahane lage isa taraha nahIM hotA kyoMki karma vicArA svayam utpanna honekI tAkata hI nahIM rakhatA, vaha karttA ke adhIna hai | jaba karma kiyA hI nahIM gayA to vaha puruSakI utpatti aura rogakA utpattirUpI phala kaise de sakatA hai isaliye karma puruSa aura rogoMkA kAraNa kabhI nahIM hosakatA / puruSa aura rogoM kI utpattikA kAraNa to svabhAvako hI mAnanA caahiye| jaise- paMca mahAbhUtAMkA kharatva, dravatva, caratva, uSNava, prakAzatva, yaha dharma svabhAvase hIM utpanna hotAhai isI prakAra puruSakA janma aura rogakI utpatti bhI svAbhAvika dharma hai // 18 // 19 // kAMkAyanakA mata / kAGkAyanastunetyAhanahyArambhephalaM bhavet / bhavetsvabhAvAdbhAvAnAmasiddhiHsiddhirevatrA // 20 // sraSTAtvamatisaMkalpobrahmApatyaM prajApatiH / cetanAcetanAsyAsyajagataH sukhaduHkhayoH // 21 // yaha sunakara kAMkAyana RSi kahane lage yaha bhI nahIM hosakatA kyoMki phala AraM bhake binA nahIM ho sktaa| hama dekhate karmakA phala karma nahIM hotA / yadi Apa. Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 25. (273) kaheM ki svabhAvase hI janmAdikoMkI siddhi hotI hai yA asiddhi hotIhai yaha hama nahIM dekhate / kyoMki racanevAlA saMkalpaviziSTa prajApatihI puruSa aura usake sukha duHkhakA kAraNa hai| yadi aisA na hotA to vinA kisIko karjA mAne svabhAvAdhIna jagat niyamabaddha nahIM hotA / jagat meM niyama hai, niyama niyaMtAke adhIna hotAhai so vaha niyaMtA prajApati jagatkA kartA hI puruSake janma aura sukha duHkhoMkA kAraNa hai // 20 // 21 // bhikSuAtreyakA mt|| tathatibhikSurAtreyonahyapatyaMprajApatiH / prajAhitaiSIsatataMduHkhairyujyAnasAdhuvat // 22 // kAlajJastvevapuruSaHkAlajAstasya caamyaaH| jagatkAlavazaMsarvakAlaHsarvatrakAraNam // 23 // yaha sunakara bhikSu Atreya kahane lage ki aisA nahIM hotA kyoMki prajAkA hita cAhanevAlA aura utpanna karanevAlA prajApati aisA dveSI nahIM hosakatA jo apanI racIhuI prajAko duHkhita kare isaliye yaha kahanA cAhiye ki puruSa kAlaseM utpanna hotAhai evam vyAdhiyAM bhI kAlahIse utpanna hotI haiM / aura sampUrNa jagat kAlake ' hI adhIna hai so hamAre matase kAla hI savakA kAraNa hai // 22 // 23 // punarvasukA vacana / tatharSINAMvivadatAmuvAcedaMpunarvasuH / maivaMvocatatattvaMhiduSprApaMpakSasaMzrayAt // 24 // vaadaasprtivaadaanhvdntonishcitaanic| pakSAntanaivagacchantitilapIDakavadgatau ||25||muktvainNvaadsNghttttmdhyaatmmnucintytaam / nAvidhatetamaHskandhe jJeyejJAnapravarttate // 26 // yeSAmevahibhAvAnAMsampatsaJjanayenaram / teSAmevavipadvayAdhInvividhAnsamudIrayet // 27 // isa prakAra RSiyoM ke vivAdako sunakara punarvasu AtreyanI kahanelage,isa prakAra jhagaDA kyoM karateho ? kyoMki pakSapAta karanese tatvakA nizcaya nahIM hosktaa|jb eka prazna karatAhai dUsarA uttara detAhai tIsarA apanA aura hI pakSa leletAhai aisA honese vAda prativAda vaDhatA calA jAtAhai aura jaise tailake kolhUkI lakaDI cAroM tarapha ghUmaghAmakara apanI sImAse bAhara nahIM jAsakatI aise hI pakSapAtapUrvaka jhagaDoMse bhI yathArthakA nizcaya nahIM hotA jaba taka aMdhakAra dUra nahIM hotA taba taka jAnaneyogya padArtha para dRSTi nahIM pahuMcasakatI / yathArtha bAta to yaha hai ki jina bhAvoMse 18 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (271) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| manuSyoMkA yathocita saMyoga honese sukha saMpatti utpanna hotIhai unhIke anucita vyavahArase aneka prakArake rogoMkI utpatti hotIhai // 24 // 25 // 26 // 27 // vAmakakA prazna aura AtreyakA uttara / athAtreyasyabhagavatovacanamanunizamyapunarevavAmakaHkAzipatiruvAcabhagavantamAtreyam / bhagavansampAnimittajasyapuruSasyavipannimittajAnAMcarogANAMkimAbhivRddhikAraNAmIta / tamuvAca bhagavAnAtreyohitAhAropayogaHekaevapuruSasyabhivRddhikaro bhavatiahitAhAropayogaHpunAdhInAMnimittamiti // 28 // isa prakAra bhagavAna Atreyake kathanako sunakara kAzIpati vAmakanAmA RSi kahane lage ki he bhagavan ! zubha bhAvoMke saMyogase puruSakI utpatti aura azubha bhAvAMke saMyogase vyAdhikI utpatti honekA kAraNa kyA hai ? yaha sunakara Atreya bhagavAn kahanelage ki hitakara AhAra vihArake sevanase puruSoMke sukhakI vRddhi hotI haiM isI prakAra ahitakAraka AhArAdikake sevanase roga utpanna hotehaiM // 28 // agnivezakA prazna / evaMvAdinabhagavantamAtreyamagniveza uvAca / kathamihabhagavan! hitAhitAnAmAhArajAtAnAMlakSaNamanapavAdamabhijAnIyAhitasamAkhyAtAnAMcaivAhArajAtAnAmahitasamAkhyAtAnAJcamAtrAkAlakriyAbhUmidehadopapurupAvasthAntareSaviparItakAritvamupalabhAmahe iti // 29 // isa prakAra kathana karatehue Atreya bhagavAnke prati agniveza bole ki he bhagavan! hitakara aura ahitakara AhArAdikAMkA spaSTa lakSama kisa prakAra jAnanA caahiye| dita karanevAle AhAroM aura ahita karanevAle AhArAMkI mAtrA, kAla,kriyA, deza, da, doSa thora purupakI avasthA yAra puruSake liye viparItakArI pakSArthIko hama kisa prakAra jAna sakatehai mo Apa kRpA kara kahiye // 29 // AtreyakA uttara / tamuvAcabhagavAnAtreyaH / yadAhArajAtamAgnaveza / smaaNshcaivshriirdhaatnprkRtaasthaapytivipmaaNshcsmiikrotiityetddhitvisivipriitmhitmitietddhitaahitlkssnnmnpvaadbhvti||30 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 26 (6 276) yaha sunakara AtreyaMjI kahanelage ki, he.agniveza ! jo AhAra zarIrake sAtmya (anukUla ) honese zArIrika dhAtuoMko yathArtha rakhatehaiM / aura viSama hue dhAtuoMko bhI samAna avasthAmeM kara detA hai / usako hitakArI jAnanA cAhiye tAtparya yaha huA ki jisa AhArake sevanase zarIrake saba dhAtu ThIka raheM usako hitakAraka AhAra jAnanA, isase viparIta ahitakArI samajhanA cAhiye / vasa hitakara aura ahitakara AhArake yaha nirvivAda lakSaNa samajho // 30 // . agnivezakA prazna / , evaMvAdinaJcabhagavantamAtreyamagnivezauvAca |bhgvn ! nanve tadevamupadiSTaMbhUyiSThakalpAHsarvabhiSajovijJAsyanti // 31 // ' Agniveza phira Atreya bhagavAnse kahane lage ki saMkSepase kahe hue Apake isa upadezako saba vaidya nahIM samajha sakate isaliye kRpayA vistArapUrvaka kathana kIjiye // 31 // AtreyakA uttara / tamuvAcabhagavAnAtrayaH / yeSAMviditamAhAratattvamagniveza ! guNatodravyataH karmataH sarvAvayavatomAtrAdayobhAvAstaetaddevamupadiSTaMvijJAtumutsahantIyathAtukhalvetadupadiSTabhUyiSThakalpAH sarvabhiSajovijJAsyantitathaitadupadekSyAmaH / mAtrAdInbhAvAnu- . dAharantaHteSAMhibahuvidhavikalpAbhavanti / AhAravidhivizeSAMstukhalulakSaNatazcAvayavatazcAnuvyAkhyAsyAmaH // 32 // taba Atreya bhagavAn agnivezase kahane lage ki guNase,dravyase,karmase aura saMpUrNa avayavoMse mAtrAdi bhAvake bhedaseM AhAra tattvako jo vaidya jAnatAhai usake liye yaha saMkSapase diyAhuA upadeza bodhagamya hosakatAhai arthAt samajhameM AsakatAhai kintu sAdhAraNa buddhike manuSya isa vicArako nahIM samajha sakate isaliye sAdhAraNa vaidyoMko bodha honeke liye mAtrAMdikoMkA upadeza karatehaiM / mAtrAdi bhAvoMkI aneka prakArase kalpanA hai unameM jo vizeSa 2 AhAra vidhike lakSaNa aura vibhAga haiM unakA kathana karatehaiM so zravaNa karo // 32 // . AhAroM ke bhedavarNana / AhAratvam / AhArasyaikavidhamarthAbhedAtsapunardviyoniHsthAvarajaGgamAtmakatvAt / dvividhAprabhAvohitAhitodakavizeSAMcca Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (276) carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| turvidhopyogHpaanaashnbhkssylehyopyogaat|ssddaasvaadorsbhe dataHpavidhatvAviMzatiguNogurulaghuzItoSNasnigdharUkSamandatIkSNasthirasaramRdukaThinavizadapicchilazlakSNakharasakSmasthUlasAndradravAnugamanAt // 33 // vaha aisA hai ki arthamAtrameM bheda na honese saba prakArake AhAroMmeM hI AhAratva hai / sthAvara aura jaMgama bhedase mAhArakI utpatti do prakArakI hai / hitakara aura ahitakara ina do bhedoMse AhAra do prakArakA hai / pAna, bhojana, carvaNa aura lehana ina bhedAMse AhArakA sevana cAra prakArakA hai / rasabhedase AhArakA svAda 6 prakArakA hai / guru, laghu, zItala, uSNa, cikanA, rUkSa, maMda, tIkSNa, sthira, sara, mRdu, kATana, viSada, picchila, zlakSNa, khara, sUkSma, sthUla, ghana aura drava ina bhedose. AhArake guNa vIsa prakArake haiM // 33 // aparisaMkhyeyavikalpodravyasaMyogakaraNavAhulyAttasyayayevikArAvayavAbhAyaSTamupayujyantobhUyiSThakalpanAzcamanuSyANAMprakRtyaivahitatamAzcAhitatamAzcatAMstAnyathAvadanuvyAkhyAsyAmaH // 34 // dravyAMke saMyogavazase AhArakI kalpanA asaMkhya prakArakI hai / manuSyoMke vaha AhAra asaMkhya prakArake hote hue hitakara aura ahitakara do prakAroMmeM vibhakta haiN| unakA ava varNana karataha // 34 // zreSThahitakArI dravyAMkA varNana / tadyathAlohitazAlaya zUkadhAnyAnAMpathyatamatvezreSTatamAH / mu. dvAdazamIdhAnyAnAm, AntarIkSyamudakAnAM, saindhavaMlavaNAnAM, jIvantIzAkaMzAkAnAm / aiNeyaMmRgamAMsAnAM, lAvaHpakSiNAM, godhArilezayAnAM, rohitomatsyAnAM, gavyaMlArpaHsArpapAM; gokSIrakSIrANAM, tilatailaMsthAvarajAtAnAMsnehAnAM, varAhavasAanRpamRgavasAnAM,culukIvasAmatsyavasAnAM,haMsavasAjalacaravihagavalAnAM, kukuTavasAviSkirazakunivasAnAmAjamedaH zAkhAdamaMdasA, zugavaraMkandAnAM, mRdvIkAphalAnAM, zarkarAikSuvikArANAm / itipratyavAhitatamAnAmAhAravikArANAM prAdhAnyatodravyANivyAkhyAtAni // 35 // Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 25. (277) / vaha isa prakAra haiM lAla zAlicAvala sava zUka dhAnyoMmeM sarvazreSTha pathya :girne jAte haiM isIprakAra sava prakArake zamIdhAnyoMmeM mUMga sarvazreSTha hai| jaloM meM zuddha AkAzakA jala sarvazreSTha hai / namakoMmeM seMdhA namaka zreSTha hai sAgoMmeM jIvantIkA sAga zreSTha hai| mRgamAMsoMmeM kAle hiraNakA mAMsa zreSTha hai| pakSiyoMmeM lavA, vilezayoMmeM goha, macha: liyoMmeM rohita, ghRtoMmeM goghRta, dUdhoMmeM godUdha, sthAvara snehoMmeM tilataila, anUpasaMcArI jIvoMkI carbImeM sUarakI carvI, machaliyoMkI carbImeM culukInAmaka machalIkI carvI, jalasaMcArI pakSiyoMkI carcA meM haMsa yA vattakakI carvI sarvottama mAnI jAtI hai| viSkira pakSiyoMkI carcA meM murgekI cauM,zAkhApatra .khAnevAloMmeM bakarekI carvI uttama hai / mUloM meM adaraka, phaloMmeM munakkA,Ikhake vikAroMmeM mizrI sarvottama kahI jAtIhai / isa prakAra svabhAvase hI hitakArI pradhAna 2 AhAroMkA varNana kiyAgayA // 39 // sAmAnyataHse ahita dravya / ahitatamAnAmapyupadekSyAmaHAyavakAzUkadhAnyAnAmapathyatveprakRSTatamAbhavanti / mASAHzamIdhAnyAnAM,varSAnAdeyamudakAnAmauSaraMlavaNAnAM, sarSapazAkaMzAkAnAM, gomAMsaMmRgamAMsAnAM, kAlakapotaHpakSiNAM,bhekavilezayAnAM,cilicimomatsyAnAmAvikaMsarpiH sarpiSAmAvikSArakSIrANAM, kusumbhasnehAlehAnAM sthAvarANAM,mahiSavasAAnUpamRgavasAnAM, kumbhIravasAmatsya vasAnAM, kAkamadvasAjalacaravihaMgavasAnAM, mUlakaMkandAnAM, cATakavasAviSkirazakunivasAnAM, hastimedaH zAkhAdame'dasAM, likucaMphalAnAM, phANitamiAvikArANAsitiprakRtyaivaahitatamAnAmAhAravikArANAMnikRSTatamAnidravyANivyAkhyAtAni // 36 // aba ahitakAraka dravyoMkA varNana karatehaiM / zUkadhAnyoMmeM java, zamIdhAnyami uDada, jaloM meM varsAtakI nadIkA jala, namakoMmeM khArI namaka, sAgoMmeM sarasoMkA sAga ahitakara aura kupathya hotAhai / pazuoMke mAMsoMmeM gomAMsa, pakSiyoMmeM kAlakapota, vileziyoMmeM meMDhaka, machaliyoMmeM cilacima machalI, ghRtoMmeM bheDakA ghRta, dUdhoMmeM bheDakA dUdha,sthAvara snehoMmeM karaDakA taila ahitakArI hotAhai |anuupsNcaarii jIvoMkI carbI meM bhaiMsekI carvI,machaliyoMkI carbI meM kumbhIrakI carvI,jalacara jIvoMmeM Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (278) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| jalakIAkI carvI ahitakArI hotIhai / viSkira pakSiyoMmeM ciDiyAkI carbI, zAkhA patra khAnevAle jAnavaroma hAthIkI carvI niMdanIya hotIhai / kaMdoMmeM pakIhuI mUlI, phalAma kaTahara, Ikhake padAthAma khAMDita ahitakArI hotaahai| isa prakAra svabhAvase hI ahitakArI dravyoMkA varNana kiyA gayA hai // 36 // hitAhita dravyoMmeM pradhAnAMkA varNana / / hitAhitAvayavAnAmAhAravikArANAm, atobhUyaHkauSadhAnAM prAdhAnyataH // sAnuvandhAnidravyANianuvyAkhyAsyAmaH / tadyathA- annavRttikarANAMzreSTham / udakamAzvAsakarANAM,surA zramaharANAM, kSIraMjIvanIyAnAM,mAMsaMbRhaNIyAnAM,rasastarpaNIyAnAM, lavaNamannadravyarucikarANAmamlaMhRdyAnAM, kukkuTovalyAnAM, nakaratovRSyANAM madhuzleSmapittaprazamanAnAM, sarpitipittazamanAnAM, tailaMvAtazleSmaprazamanAnAM vamanaMzleSmaharANAM virecanaMpittaharANAM,vastirvAtaharANAM,svedomArdavakarANAM, vyAyAmaHsthairyakarANAM, kSAraHpuMstvopaghAtinAM, tindukamannadravyarucikarANAmAmakapitthamakaMThayAnAmAvikaMsarpirahRdyAnAsajAkSIraMzopannastanyasAtmyaraktasAMgrAhikaraktapittaprazamanAnAmavikSIraMzlepmapittopacayakarANAM,mahiSIkSIrasvanajananAnAM, mandakaMdadhyAbhiSyandakarANAMgavedhakAnnakarSaNIyAnAmuddAlakAnavilakSaNIyAnAmikSurmUtrajananAnAM,yavAHpurIpajananAnAM,jAmbavaMvAtajananAnAM, zakulyAzlepmapittajananAnAM, kulatthAamlapittajananAnAM,mApAHzlepmapittajananAnAM, madanaphalaMvamanAsthApanAnuvAsanopayoginAM, nivRtsukhavirecanAnAMcaturaGgalaMmRduvirecanAnAM,snukpayastIkSNavirecanAnAM, pratyavapuppIziroviraMcanAnAM,viDajhaMkriminnAnAM,zirIpovipanAnAM, rakhadiraHkuTanAnAM, rAmnAvAtaharANAmAmalakaMvayaHsthApanAnAM, harItakIpathyAnAmeraNDamUlaMgyavAtaharANAM,pippalImUlaMdIpanI Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a025. / 279) yapAcanIyAnAhaprazamanAnAM,citrakamUlaMdIpanIyagudazUlazothaharANAM,puSkaramUlaMhikAzvAsakAsapArzvazUlaharANAM,mustasaMgrAhakadIpanIyapAcanIyAnAmudIcyanirvApaNIyadIpanIyaccharyatIsA. rhNraannaaN,kttvnggsNgraahkdiipniiypaacniiyaanaam|anntaasNgraahikdiipniiyrktpittprshmnaanaammRtaasNgraahikvaathrdiip- . nIyazleSmazoNitavibandhaprazamanAMnAM, bilvaMsaMgrAhikadIpanIyavAtakaphazamanAnAmativiSAdIpanIyapAcanIyasaMgrAhikasarva doSaharANAmutpalakumudapadmakilalkAHsaMgrAhakaraktapittaprazamanAnAM, durAlabhApittazleSmopazoSaNAnAM,gandhapriyaGguH zoNitapittAtiyogaprazamanAnAm // 37 // ava hitakara aura ahitakara AhArakA varNana karatehue vasti Adi karma aura auSadhoMmeM uttama tathA nikRSTa Adi dravyoMkA varNana karatehaiM, jIvana rakhanevAle padArthoMmeM anna, vRSAnAzaka padArthoMmeM jala,parizrama haranevAle padArthoMmeM madya, jIvanadAyaka padArthoMmeM dUdha, puSTa karanevAle padArthoma mAMsa, rucikAraka, padArthoM meM namaka, hRdayako priya padArthoM meM khaTTA sarvazreSTha hai / valakArI padArthoM meM murgekA mAMsa, vIryava. Ika padArthoM meM kumbhIra ( magaramaccha ) kA vIrya, kapha pitta nAzakoMmeM zahada, vAta: pittaharoMmeM ghRta, vAta kapha nAzakoMmeM taila, kaphanAzaka karmoMmeM vamana, pittanAzaka kamAma virecana, vAtanAzaka kamoMmeM vastikarma, zarIrako nana karanevAloMmeM sveda, dRDha karanevAloMmeM kasarata, puruSatva naSTa karanevAloMmeM kSAra, anna para aruci karanevAloMmeM tindukaphala sarvapradhAna mAne jAte haiM / svara vigADanevAloMmeM kaithake kacce phala, hRdayako apriya dravyoMmeM bheDakA ghRta pradhAna mAnA jAtA hai| zokake haranevAle,. stanoM meM dUdha vaDhA vAle, raktavikAra aura rakta pittake nAzakoMmeM bakarIkA dUdhaH sarvazreSTha hai / pitta-kapha-vartakoMmeM bheDakA dUdha, nidrAjanaka dravyoMmeM bhaisakA dUdha,. abhisyadakArI dravyoMmeM maMdaka dahI, kRzatAkAraka dravyoMmeM gavedhuka dhAnya, rUkSakAraka dravyoMmeM uddAlaka dhAnya, mUtravarddhaka padArthoMmeM gannA, malavarddhaka padArthoMmeM java, vAyu varddhaka padArthoMmeM jAmuna, kapha pica varddhaka padArthoMmeM tiloMkI khala. amlapittakAraka padArthoM meM kulthI, pitta-kapha-kArakoMmeM uDada evam vamana,. AsthApana aura anuvAsana karmameM mainaphala pradhAna mAnA jAtA hai ! uttama virecana karanevAloMmeM nizothakI jaDa, mRdu virecakoMmeM eraMDataila, tIkSNa virecakoMmeM thoharakA dUdha, zirovirecana karanevAloMmeM apAmArgake vIja,kRminaSTa karanevAloMmeM vAyaviDaMga, Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (280) carakasahitA-bhA0 ttii0| vipanAzako sirasake vIja, kuSTake nAza karanevAloMmeM katthA,vAtanAzakoMmeM rAsanA, Ayuphe sthApana karanevAlAma AMvalA, saba prakArake pathyoMmeM haraDa, vRSyakartA aura vAyuke haranevAlAma eraMDakI jaDa, dIpana, pAcana kartAoma tathA AnAha-roganAzakAma pipalAmUla, dIpanIya aura gudAke zUla tathA zothanAzakoMma cittekI chAla, saMgrAhaka aura dIpana tathA pAcana dravyoM meM nAgaramothA, hicakI, zvAsa, khAMsI tathA pArzvabhUlanAzaka dravyAMmeM pohakara mUla, bhasmakanivAraka, dIpanIya,pAcana aura vamanake haranevAle evam atisArake naSTa karanevAloM meM anantamUla,saMgrAhaka vAtanAzaka dIpana kaphanAzaka kapharaktanAzaka vivaMdhanAzaka dravyoMmeM giloya (guruca), saMgrAhaka dIpana vAtakaphanAzaka dravyoMmeM phaccA velaphala, dIpanIya pAcanIya saMgrAhaka sarvadopahAraka dravyoma atIsa, saMgrAhaka raktapittanAzaka dravyoMmeM kamalagaTTA nIlophara aura kamalakezara sarvottama mAnI jAtI hai / pittakaphanAzakoMmeM javAsA sarvazreSTha hai / raktapittake zamanakaranevAloM meM durAlabhA (vasA) pitta aura kaphake upazopaNa karanevAlAma gaMdhapriyaMgu sarvazreSTha mAnA jAtAhai // 37 // kuTajatvakzleSmapittarakasaMgrAhakopazoSaNAnAM, kAzmaryaphalaMraktasaMgrAhakaraktapittaprazamanAnAM, pRznipIsaMgrAhakavAtaha- . radIpanIyavRSyANAM, vidArigandhAvRSyasarvadoSaharANAM, balA saMgrAhakavalyavAtaharANAM, gokSurakomUtrakRcchrAnilaharANAM, hiGguni-samchedanIyadIpanIyabhedanIyAnulomikavAtakapha- - prazamanAnAmamlavetasobhedanIyadIpanIyAnulomikavAtazleSmaprazamanAnAM, yAvazakaHsraMsanIyapAcanIyAzInAnAM, takrAbhyAsograhaNIdopAzIghRtavyApatprazamanAnAM, kravyAdamAMsAbhyAsograhaNIdopazopAzInAnAM, ghRtakSIrAbhyAsorasAyanAnAM, samaghRtasaktukAbhyAsovRpyodAvarttaharANAM, tailagaNDapAbhyAso dantavalarucikarANAM,candanoDambaraMdAhanirvApaNAnAM,rAsnAgumaNIzItApanayanapralepanAnanalAmanjakozIredAhatvagdopasvedApanayanapralepanAnAM, kuSTaMvAtaharAbhyaMgopanAhayoginAM,madhuka cakSuSyavRpayakazyakaNThyavarNyavalyavirajanIyaropaNIyAnAM,vAyu: prANasaMjJApradhAnahetanAmanirAmastambhazItagRlodvepanaprazamanAnAma // 38 // Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a025, (281) kapha pitta aura raktako sagrahaNa tathA upazoSaNa karanevAle dravyAma kuzakI chAla, saMgrAhaka aura raktapicanAzaka dravyoMmeM kAzmarIke phala, saMgrAhaka vAtanAzaka aura vRSyoMmeM pRSThaparNI, vRSya aura doSanAzaka dravyoMmeM vidArIkaMda, saMgrAhI balakAraka aura vAtanAzaka dravyoMmeM kharaiTI, mUtrakRcchra aura vAtanAzaka dravyoMmeM gokharU, chedaH nIya dIpanIya anulomakartA evam vAtakaphanAzaka dravyoMmeM hAMga, bhedana-anulomana-aura dIpana-kartA evam vAta kapha haraNakartA dravyoMmeM amalaveta, spresanakartA pAcanakartA ahitI dravyoMmeM javAkhAra, grahaNAvikAranAzaka azo'ghna atighRtapAnajanya vikAra nAzaka dravyoMmeM takra, grahaNIdoSa zoSa aura arzanAzaka mAMsoMmeM mAMsabhakSI jIvoMkA mAMsa, rasAyana padArthoMmeM dUdha aura ghIkA abhyAsa, vRSya tathA udAvartanAzaka dravyoMmeM parimANase ghRta aura sattuoMkA sevana, dAMtoMko valadenevAloMmeM aura rucikAraka padArthoM meM tailako mukhameM dhAraNakara kulle karanA, dAhanAzaka lepoMmeM caMdanakA lepa tathA gUlara, zItanAzaka lepanoMmeM rAsanA aura agara, dAha tvagdoSa aura svedake haranevAle lepomeM khasa, vAtanAzaka abhyaMgoM aura pralepoMmeM kUTha, netroMko hitakArI vIryavarddhaka keza kaNTha varNa inako hitakartA evam virajanIya aura ropaNakartA dravyoMmeM mulaiThI, bala aura prANoM meM caitanyatA prApta karanevAle padArthomai uttama vAyu, Ama, stambha zItatA zUla, kampanAzaka dravyoMmeM agni sarvazreSTha tathA soMmeM pradhAna mAnA jAtAhai // 38 // jalastambhanAyAnAM, mRddhRSTaloSTanirvApitamudakaMtRSNAtiyogaprazamanAnAmatimAtrAzanamAmapradoSahetUnAM,yathAgnyabhyavaharaNo'gnisandhukSaNAnAM, yathAsAtmyaMceSTAbhyavahAraHsevyAnAM, kAlabhojanamArogyakarANAM, vegasandhAraNamanArogyakarANAM, tRptirAhAraguNAnAM, madyasaumanasyajananAnAM,madyAkSepodhIdhRtismRtiharANAM, gurubhojanaMdurvipAkAnAmekAzanabhojanaMsukhapariNAmakarANAM,strISuatiprasaGgaHzoSakarANAM,zukraveganigrahASApaDhayakarANAM,parAyatanamannamazraddhAjananAnAmanaMzanamAyuSohAsakarANAM pramitAzanakarSaNIyAnAsajIrNAdhyazanaMgrahaNIdRSaNAnAM viSamAzanamagnivaiSamyakarANAM, viruddhavIAzanaMninditavyAdhikarANAM prazamaHpathyAnAmAyAsaHsarvApathyAnAM, mithyA Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (282) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| yogovyAdhisukhAnA, rajasvalAbhigamanamalakSmIkANAM, brahmacaryamAyuNyakarANAM, saGkalpovRSyANAM, daurmanasyamavRSyANAmayathAvalaprArambhaHprANoparodhinAM, vipaadorogvrddhnaanaam||39|| stambhanIya dravyoma jala, yati pyAsanAzaka dravyAmeM tapta maTTIke Dhelese vujhAyA jala. AmadopakAraka padArthoMmeM bahuta bhojana, agnivaddha AhAroMmeM yAgnibhojana, sevanayogya kAloma abhyAsake anurUpa kArya, ArogyakartA upAyoMmeM yathocita bhojana, vyAdhikArakAmeM malamUtrAdikoMkA vega rokanA, AhArake guNoMmeM tApti, masta karane meM madya, buddhi dhAraNazakti smRti inake naSTakaranevAloMmeM madyakA vikAra, kaThinatAle pacanevAloma guru bhojana, bhalIprakAra pacanevAloMmeM ekasamaya bhojana; rAjaya kSmAkArakAma maithuna, napuMsakakattAoma zukrake vego rokanA, annase ghRNA karAnevAloma saDA busA bhojana, Ayu ghaTAnevAloM meM upavAsa, kRzatA karanevAloMmeM yathAsamaya bhojana na milanA, grahaNIrogakartA padArthoma ajIrNameM bhojanaagniviSamakartAoMma viSamabhojana, kuSTha Adika niMdita vyAdhi karanevAloMmeM machalI dUdha Adi viruddha dravyAMkA ekasamaya sevana karanA, hitakartA padArthoM zAnti, saba prakArake kupoMmeM zaktise adhika parizrama, rogakArakoMmeM AhAra vihArakA anucita yoga, alakSmIkArakAmeM rajasvalAgamana, AyuvarddhakoMmeM brahmacaryapAlana. puruSArthakArakAma dRDhasaMkalpa, avRSyameM manakI sphUrti na honA, prANa hagnevAlAma sAmarthya se adhika kAryakA karanA, roga baDhAnevAloMmeM viSAda pradhAna mAnA jAtA hai // 39 // nAnaMzramaharANAM, harSaHprANanAnAM, zokaHzoSaNAnAM; nirvRtiH guSTikarANAmatisvapnastandrAkarANAM, sarvarasAbhyAsovalakarANAsakarasAbhyAsodauvaMlyakarANAM, garbhazalyamanAhAryANAmajIrNamudAr2yANAM, vAlomRdubhepajIyAnAM, vRndAyApyAnAM, garbhiNItIkSNopadhavyAyAmavarjanIyAnAM, saumanasyagarbhadhArakANAM, sannipAtoduzcikitsyAnAmAmavipamacikitsyAnAM, arArogANAM, kaSTaMdIrgharogANAM, rAjayakSmArogasamUhAnAM, prameho'nupAGgiNAm // 10 // parizrama dannavAlAmaM snAna. poti baDhAnevAlAmaharSa, zoSaNakartAoma patra zAka, suSmitAbhaAma sApa, nidrAkArakAma puratA, taMdrAkArakAma nidrA, valakArakaoNma Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 25. ( 283) rasoMkA abhyAsa, durvalakartA padArthoMmeM ekahI rasakA sevana, anAkarSAyoMmeM garbhazalya, vamanake yogyoMmeM ajIrNa, mRdu auSadhoMse cikitsA karaneyogyoMmeM vAlaka, yApyasAdhyoMmeM vRddhapuruSoMke roga, tIkSNa auSadhimeM vyAyAma,puruSa saMsargameM ina savaseM varjanIyoMmeM garbhavatI strI, garbhadhAraNameM manakI prasannatA, duzcikitsyoMmeM sannipAta, viruddha cikitsAmeM AmacikitsA, rogoMmeM jvara, dIrgharogoMmeM kuSTha, rogasamUhoMmeM rAjayakSmA, anuSaMgI rogoMmeM rAjayakSmA pradhAna mAnejAtehaiM // 40 // jalaukaso'nuzastrANAM,vastistantrANAM,himavAnauSadhibhUmInAM, marubhUgarogyadezAnAmanUpamahitadezAnAM,nirdezakAritvamAturaguNAnAM,bhiSakcikitsAGgAnAM, nAstikovAnAMlaulyaMklezakarANAmanirdezakAritvamariSTAnAmanirvedaArjalakSaNAnAM, yogovaidyaguNAnAM,vijJAnamauSadhInAM, zAstrasahitastaka sAdhanAnAM sampratipattiH kAlajJAnaprayojanAnAmanudyogovyavasAyakAlAtipattihetUnAM dRSTakarmatAniHsaMzayakarANAmasamarthatAbhayakarANAM, tadvidyasambhASAvAddhivarddhanAnAmAcArya zAstrAdhigamahetUnAmAyurvedo'mRtAnAM, sadvacanamanuSTheyAnAmasambaddhavacana saMgrahaNaMsarvAhitAnAM, sarvasaMnyAsaHsukhAnAmiti // 41 // upazastoMmeM jalaukA, paMcakarmoM meM vasti, auSadhiyoMke yogya bhUmimeM himAlaya parvata, ArogyadezoMmeM marubhUmi, auSadhiyoMmeM somalatA, ahitakArI dezoMmeM anUpadeza, rogIke guNoMmeM vaidyakI AjJAkA pAlana, cikitsAke cAra pAdoMmeM vaidya, varja nIyoMmeM nAstika, klezakAoMmeM-lobha, mRtyuke lakSaNoM meM rogIkI avAdhyatA, Arttake lakSaNoMmeM-asthiratA, vaidyake guNoMmeM ucita rItipara prayoga karanA, niHsaM. zayakartAoMmeM-vaidyasamUha, auSadhiyoMmeM vijJAna, sAdhanoMmeM zAstravihita yukti, * kAlajJAnake prayojanoMmeM-uttamajJAna, samayanAzaka hetuoMmeM Alasya, niHsaMdehakAra koMmeM dRSTakarmatA (jAnakArI) bhayakArakoMmeM asamarthatA, buddhivivarddhakoMmeM svAdhyA:: thiyoMse zAstrArtha karanA, zAstrajAnaneke hetuoMmeM AcArya, amRtoMmeM Ayurveda,karanayogya kAryoM meM satyavacana bolanA, saba tarahase ahita karanevAloMmeM vinA vicAre bakavAda karanA, paramAnandadAyakoMmeM sarvatyAga pradhAna mAnA hai // 41 // Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (281 ) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| bhavanticAtra / agryANAMzatamuddiSTaMyahipaJcAzaduttaram / alametadvikArANAM vighAtAyopadizyate // 42 // samAnakAraNAye'rthAsteSAMzreSThasyalakSaNamAjyAyastvaMkAryakAritve'varatvaMcApyudAhRtam // 43 // isa prakAra 152 pradhAna 2 vArtAoMkA kathana kiyA gayA hai so rogazAntike liye ina ekasau bAvana pradhAna vAtoMkA jAnanA hI bahuta hai / inameM samAna kAryakartA dravyAma zreSThake lakSaNa aura pradhAnatA tathA kAryakAritA aura nikRSTatA kathana kara dIgaI hai // 42 // 43 // uparokta upadezoMkA tatva / vAtapittakaphebhyazcayadyatprazamanehitamA prAdhAnyatazcanirdiSTaya. yAdhiharamuttamam // 44 // etannizamyanipuNaMcikitsAMsamprayojayet / evaMkurvansadAvaidyodharmakAmausamaznute // 45 // pathyaMyathAnapetaMyadyaccoktamanasaHpriyam / yaccApriyamapazyaJcaniyataMtatralakSayet // 46 // vAta, pitta, kapharkI zAnti karanevAloMme hitakArI aura pradhAna tathA rogAnavAraka dravyAMkA varNana kiyA gayA hai buddhimAn vaidyako yaha sava viSaya smaraNa rakhakara cikitsA karanA cAhiye / isa prakAra karanese vaidya dharma, artha aura kAmako bhalI prakAra prApta hotA hai| jo padArtha puruSake liye sAtmya ( upayogI ) aura manako hitabharI kahe gaye haiN| unako pathya samajhanA cAhiye / jo asAtmya aura kupathya haiM unakI ora dhyAna bhI denA nahIM cAhiye // 44 // 45 // 46 / / mAtrAkAlakriyAsamidehadopaguNAntaram / prApyatattAddhadRzyantatatobhAvAstathAtathA // 17 // tasmAtsvabhAvonirdiSTastayAmAnAdirAzrayaH tadapekSyobhayaMkarmaprayojyaMsiddhimicchatA // 48 // mAtrA, kAla, kriyA, deza, deha, dopa aura guNa yAdikoMke antara honese mahinAra pathya pAra hitakara kupathya hojAteha / isa liye saba dravyAMkA svabhAva mAnA Adi vidhAkA upayoga karanA cAhiye / siddhilAma karanevAle vaidyAko nagara yAtAko vicArakA hI cikitsA karanI cAhiye / / 47 // 48 // Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sUtrasthAna-a0 25.. (286) agnivezakA AsavaviSayaka prazna / tadAtreyasyabhagavatovacanamanunizamyapunarapibhagavantamAtreyamanivezauvAca / yathodezamabhinirdiSTaH kevalo'yamoMbhagavatA zrutastvasmAbhiH / AsavadravyANAmidAnIMlakSaNamanatisaMkSepeNopadizyamAnaMzuzrUSAmaheiti // 19 // Atreya bhagavAnkA yaha sampUrNa upadeza sunakara Agniveza kahane lage ki he bhagavan ! jisa 2 vAtakI jAnanekI hamane icchA kI vaha saba Apane kRpApUrvaka nirdeza karadiyA hai / ava hama AsavadravyoMkI prakRti aura lakSaNa vistArapUrvaka sunanA cAhatehaiM, kRpAkara unakA bhI vistArapUrvaka kathana kIjiye // 49 // AtreyajIkA uttara (AsavoMkA varNana / ) tamuvAcabhagavAnAtreyaH / dhAnyaphalasArapuSpakANDapatratvacobhavantyAsavayonayaH agniveza ! saMgraheNASTauzarkarAnavamAstAsudravyasaMyogakaraNato'parisaMkhyeyAsuyathApathyatamAnAsavAnAMcatu. razItinibodhasurAsauvIratUSodakamaireyamedakadhAnyAmlaSaDdhAnyAvAsavAH / mRdvIkAkhajUrakAzmaryadhanvanarAjAdanatRNazU. lyaparUSAbhayAmalakamRgalaNDikAjAmbavakapittha-bakula-badarakarkandhupAlupiyAlapanasanyagrodhAzvatthaplakSakapItanodumbarAjamodazRGgATakazaMkhinItiphalAsavAHSaDviMzatiH / vidaarNgndhaashvgndhaakRssnngndhaashtaavriishyaamaatrivRdntiidrvntiibilvorumukcitrmuulairekaadshmuulaasvaaH| zAlapriyakAzvakarNacandanasyandanakhadirakadarasaptaparNArjunAsanArimedatindukAkaNihIzamIzuktirzizapAzirISavaJjuladhanvanamadhUkasArAsavA viMzatiH // 50 // yaha suna Atreya bhagavAn kahanelage ki he agniveza ! dhAnya, phala, mUla, sAra, phUla, DaMDI, patra, chAla ina ATha vastuoMse Asava vanatAhai aura navama padArtha Asaka banAnekA khAMDa hai| ina dravyoMke paraspara saMyoga vizeSase asaMkhya Asava bana saka, tehaiM unameM caurAsI 84 prakArake Asava uttama aura pathya mAne jAte haiN| ina Asa Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 286 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / surA, sauvIra, tupodaka, maireya, medaka, dhAnyAmra yaha chaH prakArake Asava dhAnya utpanna hote haiM / munakkA, khajUra, kAzmaroka phala, dhAmana, khiranI, ketakI phala, phAlasA, haraDe, Amale, baheDe, jAmuna kaitha, maulasarI, vera, jaMgalIvera, akharATa, miyAla, kaTahara, vaDake phala, pIpalake phala, pilakhaneke phala, amADA, gUlara, ajamoda, siMghADA, zAkhinI yaha 26 chabbIsa prakArake Asava phaloMse pragaTa hote haiM / zAlaparNI, asagaMdha, suhAMjanA, zatAvara kAlA nizotha, lAla nizotha, daMtI, dravaMtI, vilva, eraMDa, citraka, inake mUloMse 11 gyAraha prakArake Asava banate haiM / zAlavRkSa, priyaMgu, azvakarNazAla, raktacaMdana, tinasa, khaira, zvetakhaira, saptaparNa, arjuna, vijayasAra, arimeda, tinduka, kiravaNa, zamIvRkSa, verI, zIzama, sirasa, azoka, dhanvana, mahuA, ina vIsa prakArake vRkSoMke sArase 20 vIsa prakAra ke Asava banate haiM // 50 // padmotpalanalina kumuda saugandhikapuNDarIkazatapatramadhUkapriyaGgudhAtakIpuSpairdazamAHpuSpAsavAH / ikSukANDekSuikSubAlikApuMDUkacaturthAH kANDAsavAH / paTolatADapatrAsavauddabhavataH / tilakalobhailavAlukakramukacaturthAstvagAsavAbhavanti / zarka - rAsavaekaeva / ityeSAmAsavAnAmAsutattvAdAsavasaMjJAevamepAmAsavAnAMcaturazItiH paraspareNAsaMspRSTAnAmAsavadravyANAsupanirdiSTAH / dravyasaMyogavibhAgastveSAM vahuvikalpasaMskArazca yathAstrayonisaMskArasaMskRtAzvAsavAH svakarma kurvantisaMyogasaMskAradezakAlamAtrAdayazcabhAvAsteSAM teSAmAsavAna tete samupadizyante tattatkAryamabhisamIkSyeti // 51 // : kamala, utpala, nalina, kumuda, kahAra, puNDarIka, zatapatra, mahuekA phUla, priyaMguke phUla, dhAve ke phUla inase 10 dasa prakArake phUloka Asava banate haiM / paTolapatra aura devadAlIke patroM se 2 prakArake Asava banate haiM / Ikha, kAMDela, vAlikA, puNyaka, ye cAra prakAra ke Asava DAMDaroM se banate haiM / tilvaka lotha, eTyAka, supArI ina cAra vRkSAMkI chAlase cAra prakArake nAva banate / zarkarA zarkarA eka 1 prakArakA banatAhe / ina ApakI una 2 padAya meM vyApta rahane aura dabAkara nikAle jAnese Asava saMjJA, isa prakAra cAMgalI prakArake AsavakA upadeza kiyA gayA hai / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (287) / sUtrasthAna-a0 26. dravya vizeSake saMyoga, vibhAga, kalpanA, aura saMskAravizeSase - Asara apane 2 kAraNoMke anusAra aneka prakArake guNa karatehaiM / saMyoga, saMskAra, deza, kAla, mAtrA AdikA vicAra karake hI AsavoMkA upayoga karanA cAhiye / isa prakAra jo 2 Asava jisa 2 prakAra jisa 2 padArtha se banatAhai usakA yathocita varNana kiyA gayA hai // 51 // bhavaMticAtra / upsNhaar| manaHzarIrAgnivalapradAnAmasvapnazokArucinAzanAnAmAsaMharSaNAnAMpravarAsavAnAmazItiruktAcaturuttareSA // 52 // shriiryogprkRtaumtaanitttvencaahaarvinishcyoyH| uvAcayajaHpuru. pAdike'sminmunistathAyyANivarAsavAMzcaiti // 53 // itynnpaanctusskeyjHpurussiiyodhyaayHsmaaptH| . isa yajjApuruSIya adhyAyameM mana, zarIra, agni aura bala baDhAnevAle aura anidrA, zoka tathA aruciko naSTa karanevAle harSake utpanna karanevAle 84 caurAsI AsavaoNkA varNana kiyA gayA hai tathA zarIrakI rakSAke liye sava prakArake AhAra aura upAya yathocita rIti para maharSi AtreyajIne varNana kiyehaiM // 52 // 53 // i iti zrImaharSicaraka0 paM0 rAmaprasAdavaidya0 bhApATIkAyAM yajApurupIyo nAma paJcaviMzo'dhyAyaH // 25 // ptisho'dhyaayH| athAtaAtreyabhadrakApyIyamadhyAyaM vyAkhyAsyAma itihasmAha bhgvaanaatreyH| aba hama AtreyabhadrakApyIya nAmake adhyAyakI vyAkhyA karatehaiM aisA. Atreya bhagavAn kahane lge| RSiyoMkA rasaviSayaka Andolana / / AtreyobhadrakApyazcazAkunteyastathaivaca / pUrNAkhyazcaivamaudgalyo hiraNyAkSazcakAzika: // 1 // yaHkuMmAraMzirAnAmabharadvAjaHsacA' naghaH / zrImAnvAyoMvidazcaivarAjAmaMtimatAMvaraH // 2 // Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (288) carakasaMhitA-mA0 ttii0| nimizcarAjAvaidehobaDizazcamahAmatiH / kAGkAyanazcabAhrIko bAhrIkabhiSajAMvaraH // 3 // eteshrutvyovRddhaajitaatmaanomhrssyH| vanecaitraratheramyesamIyurvijihIrSavaH // 4 ||tessaaNttropvissttaanaamiymrthvtiikthaa / bbhuuvaarthvidaaNsmykrsaahaarvinishcye||5|| eka samaya Atreya bhadrakApya zAkunteya, pUrNAkSa, maudgalpa, hiraNyAkSa, kauzika, mAgalya, haraNyA mahAtmA kumArazirA bharadvAja, buddhimAnoMmeM zreSTha zrImAn rAjarSi vAryoMvida, nimi. rAjarSi vaideha, vizAlabuddhi baDiza, kAMkAyana, vAhnIka ( vaidyoMmeM zreSTha ) yaha sampUrNa vidyAmeM aura AyumeM vRddha, jitendriya, mahAtmAloga,ramaNakaraneyogya caitra. ratha prabhRti sthAnoM meM vicaraNa karate hue eka sthAnameM ekatrita hue| usa samaya ina RpiyoMkI sabhAmeM rasAhArasambandhI siddhAnta nizcaya karaneke liye Andolana AraMbha huA // 1 // 2 // 3 // 4 // 5 // . ., ekaevarasaityuvAcabhadrakApyoyaMpaJcAnAmindriyArthAnAmanyatamaM jihvaavaissyikNbhaavmaacksstekushlaaH|spunrudkaadnny iti||6|| prathama bhadrakApya bole ki rasa 1 eka prakArakA hotAhai / aura yaha rasa saba prakArake indriyArthoMmeM jihvAgrAhya hai aura jihvendriya jalIya hai isaliye rasa jalake sivAya aura koI vastu nahIM // 6 // dvaursaavitishaakunteyobraahmnnshchedniiyshcopshmnaayshcti||7|| yaha sunakara zAkunteya brAhmaNa kahanelage ki rasa do prakArakA hotaahai| 1 chedanakartA 2 upazamanakartA // 7 // trayorasAitipUrNAkSaHmaudgalyazchedanIyopazamanIyo sAdhAraNazca // 8 // pUrNAkSa maudgalya kahanelage ki rasa tIna prakArakA hotAhai. 1 chedana-( zodhana ) kartA 2 zamanakartA 3 sAdhAraNa // 8 // catvArorasAitihiraNyAkSaHkauzikaH svAdurhitazcasvAdurahitazcaasvAdurahitazcAsvAdurhitazceti // 9 // hiraNyakauzika kahanelage ki hitakara svAdu, ahitakara svAdu, ahitakara asvAdu aura hitakara asvAdu ina bhedoMse 4 prakArakA rasa hai // 9 // Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 26...' (289) pnycrsaaitikumaaraashraabhrdvaajobhaumodkaagneyvaayviiyaantrikssaaH|| 10 // kumArazirA bharadvAja kahanelega ki bhauma, audaka, Agneya, vAyavya, AntarikSa ina bhedoMse 5 pAMca prakArakA rasa hotAhai // 10 // . ssddsaaitivaayoNvidoraajrssiHgurulghushiitossnnsnigdhruukssaaH||11|| rAjarSi vAryoMvida kahanelage ki, guru, laghu, zIta, uSNa, snigdha,rUkSa inabhedoMse rasa 6 chaH prakArakA hotAhai // 11 // sptrsaaitinimivaidehomdhuraamllvnnkttuktiktkssaaykssaaraaH|| 12 // nimi vaideha kahanelage ki rasa 7 sAta prakArake hotehaiN| jaise-madhura, amla,lavaNa, kaTu, tikta, kaSAya, kSAra // 12 // aSTaurasAitibaDizodhAmAgavomadhurAmlalavaNakaTutiktakaSAya- : kssaaraavyktaaH|| 13 // - vaDiza dhAmArgavaM kahatehaiM ki, madhura, amla, lavaNa, tikta, kaTu, kaSAya, kSAra aura vyakta ina bhedoMse rasa ATha prakArake haiM // 13 // . aparisaMkhyeyArasAitikAGkAyanobAhrIMkabhiSagAzrayaguNakarma saMskAravizeSANAmaparimeyatvAt // 14 // kAMkAyana kahanelage ki rasa aparisaMkhyeya haiM kyoMki AyurvedAzrita guNa, karma saMskAra vizeSoMse asaMkhya kalpanA hosakatIhai / / 14 / / rasaviSayaka siddhAnta / ssddevrsaaityuvaacbhgvaanaatreyHpunrvsuHmdhuraamllvnnkttutiktkssaayaaH| teSAMSaNNAMrasAnAMyonirudakam / chedanopazamanedvekarmaNI |tyomishriibhaavaatsaadhaarnntvNsvaadvsvaadutaabhktiH| dvauhitAhitoprabhAvau / pnycmhaabhuutvikaaraastvaashryaaH||15|| isa para bhagavAn punarvasu Atreyane kahA ki nahIM rasa chahI prakArake hotehaiM / jaisemadhura, amla, lavaNa, kaTu, tikta, kaSAya aura ina chahoM rasoMkA kAraNa jala hai| chedana aura upazamana yaha rasoMke do karma haiN| ina saba rasoMke milajulakara sAdhAraNatAse do svAda mAne gaye haiN| 1svAdu aura 2 asvAdu / hitakara aura ahitakara Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (290) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| yaha do prakArake rasoMke prabhAva hotehaiM / aura pAMca mahAbhUtoMke vikAra rasake Azraya mAne jAte haiM // 15 // prakRtivikRtivicAradezakAlavazAstepuAzrayeSudravyasaMjJakeSu guNAgurulaghuzItoSNasnigdharUkSAdyAH // 16 // vaha Azraya-prakRti, vikRti, vikAra, deza, kAlake vaza mAne jAte haiM / phira vaha dravyanAmaka Azraya guru, laghu, zIta, uSNa, rUkSa Adi guNoMke AzrayIbhUta haiM // 16 // kSaraNAkSAronAsaurasodravyaMtadanekarasasamutpannamanekarasaMkaTu. klvnnbhuuyisstthmnekendriyaarthsmnvitNkrnnaabhiaanivRttm||17|| kSaraNa honese kSAra kahA jAtA hai isAlaye yaha rasa nahIM dravya hai kyoMki vaha aneka prakArake rasoMse prakaTa hotaahai| isIliye aneka rasayukta hai kintu kSArameM/kaTu aura lavaNa rasa adhikatAse pratIta hotA hai |kssaar rasa aneka viSayoMse yukta aura karaNase utpanna hotAhai // 17 // avyaktIbhAvastukhalurasAnAMprarutAvanuraseanurasasamanvitevA . dravye // 18||aprisNkhyeytvNpunretepaamaashryaadiinbhaavaanaaN vizeSAnnAzrIyatenacatasmAdanyatvamupapadyate // 19 // rasa apanI prakRtima tathA anurasadravyoM meM milAhuA rahatAhai isase mAluma nahIM hotAha // 18 // ina ramoMke Azrita asaMkhya dravya hai isIliye Azrayake bhedase rasa bhI asaMkhya prakArake hosakatehaiM / parantu rasa rasahI rahatAhai anyatvako prApta nahIM hotA // 19 // parasparaMsaMsRSTabhUyiSTatvAnnacaipAmanivRttirguNaprakRtInAmaparisaMkhyeyatvaMbhavati / tasmAnnasaMsRSTAnAMrasAnAMkarmopadizanti0- , dvimantaH // 20 // isa prakAra paraspara vizeSa saMyoga honese auraasaMkhya dravyAzrita honese rasa asaMkhya hotA bhI guNa, prakRti, svabhAvase 6chaH prakArake hI hotehaiM / isaliye buddhimAnAna guNa, prakRti ke saMyogase asaMkhya hone para bhI rasAMke karma adhika nahIM khe|||20|| taJcabakAraNamapekSamANAHpaNNAMrasAnAMparaspareNAsaMsRSTAnAMlakSaNapRthakatvamupadekSyAmaH / agretavAvavyabhaMdamabhipretyaki Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 26. JcidabhidhAsyAmaH / sarvadravyaM pAJcabhautikamasminnevArthetaccetanAvadacetanaMJca / tasyaguNAH zabdAdayogurvAdayazcadravAntAH / karmapaJcavidhamuktaMvamanAdi // 21 // isI liye kAraNoMkI apekSA karatehue 6 chahoM rasoMke dravyAdikoMkI sahakAritAse alaga ralakSaNoMko kahate haiM / evam dravyabhedakA Azraya lekara rasoMke guNoMko kahate haiM / sampUrNa dravya pAMcabhautika haiM phira inake cetana aura acetana bhedase do prakAra haiN| phira unake guNa zabdAdika aura guru Adika dravaparyanta hotehaiM / evam pAMca prakArakA vamanAdika karma hai // 21 // pArthivadravyoM ke guNakarma | tatradravyANigurukharakaThinamandasthiraviSadasAndrasthUlagandhagu ( 291 ) 5 . NabahulAni pArthivAnitAnyupacayasaGghAtagauravasthairyyaka raanni22|| una dravyoM meM guru, khara, kaThina, maMda, sthira, viSada, sAnda, sthUla aura gaMdha ye guNa pArthiva (pRthvIsambandhI ) hote haiM / pArthiva dravya zarIrako puSTa, kaThina, gurutA aura sthiratAke karanevAle hote haiM // 22 // jalIya dravya | dravasnigdhazItamandamRdu picchila rasaguNabahulAnyApyA nitAnyutkkedasnehabandhaviSyandaprahlAdakarANi // 23 // jo dravya drava, snagdha, zIta, manda, mRDa, picchila, sara tathA rasaguNapradhAna hote haiM unako jalIyadravya jAnanA / jalIyadravya kveda, snigdhatA, baMdha, viSyaMda aura AhlAdatA karanevAle haiM // 23 // Agneya dravya | uSNatIkSNasUkSmalaghurUkSaviSada rUpaguNabahulAni AgneyAnitAnidAhapAkaprabhA prakAzavarNakarANi // 24 // jo dravya uSNa, tIkSNa, sUkSma, laghu, rUkSa, viSada, evam rUpa-guNa- pradhAna hote haiM unako Agneya jAnanA / Agneya dravya - zarIrameM dAha, pAka, prabhA, prakAza aura varNako karate haiM // 24 // vAyavIya dravya 1. laghuzIta rUkSakharaviSad sUkSma sparzaguNa bahulAnivAyavyAnitAniraukSyaglAnivicAravaiSadyalAghavakarANi // 25 // Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 292 ) carakasaMhitA - bhA0TI0 jo dravya laghu, zIta, rUkSa, khara, viSada, sUkSma aura sparzaguNapradhAna hote haiM unako vAyavIya jAnanA / vAyavIyadravya - rUkSatA, glAni, vicAra, viSadatA tathA laghutAko karate haiM // 25 // AkAzIya dravya / mRdulaghusUkSma zlakSNazabdaguNabahulAnyAkAzAtmakAni tAni mArdavasaupiryyalAghavakarANi // 26 // jo dravya mRdu, laghu, sUkSma, zlakSNa aura zabdaguNapradhAna hote haiM vaha AkAzIya haiN| AkAzIya dravya mRdutA, pitta tathA laghutAko karate haiM // 26 // dravyaviSayaka siddhAnta | anenopadezenanAnaupadhibhataM jagatikiJcidddravyamupalabhyate / tAMyuktimarthaJcataMtamabhipretyanacaguNaprabhAvAdevakArmukANibhava fa 11 2011 isa niyamase yaha siddha hai ki saMsAra yatkicit vastu haiM una sabameM hI auSa'dhatva hotA hai / sampUrNa dravya ukta guNa prabhAvase hI kAryakartA nahIM hote kintu yukti,. arya, yogavizeSakI apekSAse hI kAryakartA hote haiM // 27 // dravyANihidravyaprabhAvAdguNaprabhAvAccatasmiMstasminkAletattadadhiSThAnamAsAdyatAM tAJca yuktiyatkurvanti tatkarmayena kurvantita - dvIyyaM, yatrakurvantitadadhikaraNaMyadAkurvantisakAlo yathAkurvanti saupAyoyatsAdhayantitatphalam // 28 // . sampUrNa dravya dravyake prabhAvase, guNake prabhAvase aura dravyaguNa ke prabhAvase yathAsamaya yayocita rIti para prayoga karanese jo kArya karatehaiM, usako karma kahate haiM, tathA jisake dvArA karate haiM usako vIrya kahate haiM aura jisa samaya karate haiM usako kAla kahate hai evam jisa prakAra karatehaiM usako upAya kahate haiM aura karmadvArA jo siddha hotA usako phala kahate haiM // 28 // rasA ke vikalpakI saMkhyA / bhedazreSAM tripaSTividhivikalpodravya dezakAlaprabhAvAttadupade kSyAmaH // 29 // inake deza, kAla, aura prabhAvavizeSase 63 tirasaTa prakAra hote haiM unakA Age varNana karate hai || 29 // Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 26. ( 296 ) svAduramlAdibhiryogaMzeSairamlAdayaH pRthak |yaanipnycdshaitaani dravyANihirasAnitu // 30 // pRthagamlAdiyuktasyayogaH zeSaH pRthagbhavet / madhurasyatathAmlasyalavaNasyakaTostathA // 31 // trirasAniyathAsaMkhyaM dravyANyuktAniviMzatiH / vakSyantetucatu"keNadravyANidazapaJcaca // 32 // svAdvamlausahitauyogaMlavaNAdyaiH pRthaggatau / yogaMzeSaiH pRthagyAtaH catuSkaM rasasaMkhyayA // 33 // sahitau svAdulavaNau tadvatkaTAdibhiH pRthak / yuktauzeSaiH pRthagyogaM yAtaH svAdUSaNauyathA // 34 // kaTThAdyairamlalavaNausaMyukta sahitaupRthak / yAtaHzeSaiH pRthagyogaMzeSairamlakaTUtathA // 35 // yujyate tukaSAyeNasatiktaulavaNoSaNau / SaTtupaccarasAnyAhurekaikasyApavarjanAt // 36 // SaTcaivaikarasAni syurekaMSaDrasamevatu / ititriSaSTirdravyANAM nirdiSTArasasaMkhyayA // 37 // triSaSTiH syAtvasaMkhyeyArasAnurasa kampanAt / rasAstaratamAbhyAM tAM saMkhyAmabhipatantihi // 38 // madhura Adika jo chaH rasa haiM unameMse svAdurasakA amla Adike saMga do dokA saMyoga karanese pAMca prakAra hoteM haiM / jaise madhurAmla, madhuralavaNa, madhuratikta, madhurakaTu, madhurakaSAya / evam amlarasakA do dose saMyoga kiyAjAya to cAra prakAra hote haiM jaise amlalavaNa, amlatikta, amlakaTu, amlakaSAya yaha cAra prakAra hue, kyoMki amlamadhura pahile pAMca prakAroMmeM AcukA hai isaliye chaH rasoMmeMse eka rasake dUsareM dUsareke sAtha milAnese jisa rasakA milAna kiyA jAyagA vaha kama honese pAMca prakArake hote haiM / dUsare rasakA milAna karanese cAra prakAra raha jAte haiM / isI prakAra lavaNarasakA milAna karanese tIna prakAra hote haiM / tiktarasakA milAna karanese do prakAra hote haiM tathA kaTurasa kevala eka prakArakA rahajAtA hai / isa prakAra saba milA 15 prakArake hue| tIna tInake milAnese madhura rasa 10 prakArakA amlarasa 6 prakArakA, lavaNarasa 3 prakArakA hotA hai evam tiktarasa 1 prakArakA huA / kula mila kara 20 prakAra hue / cAra cArake saMyoga se madhura rasa 10 prakArakA, amla rasa 4 prakArakA, lavaNa rasa 1 prakArakA isa sabako joDadenese 15 hote haiM / pAMca pAMcake - milAne se madhura 5 prakArakA, amla 1 prakArakA, donoMko milAnese 6 prakAra hue| Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (294) carakasaMhivA-bhA0 ttii0| aura 6 rasAMko hI ekatrita karanese 1 prakAra huA, evam madhura Adi mukhya rasoMko alaga 2 rakhanese 6 prakAra hue| sabakA milAna karanese 63 prakArake rasa bheda hue / ina 63 tiresaTha hI prakArAmeM rasa aura anurasa ye aMzAMza kalpanA karaneseM atyaMta saMkhyA vaDhajAtI hai||30||31||32||33||34||35|| 36 // 37 // 38 // saMyogAHsaptapaJcAzakalpanAtutriSaSTidhAArasAnAMtatrayogyatvAkalpitArasacintakaiH // 39 // kvacidekorasaHkalpyaHsaMyuktAzvarasAHkvacit / dopaupadhAdInsaJcintyabhiSajAsiddhimicchatA // 40 // dravyANidvirasAdInisaMyuktAMzcarasAnbudhaH / rasAnekaikazazcaivakalpayantigadAnprati // 41 // isa prakAra saMyogase 57 sattAvana aura kalpanAvizeSase 63 tirasaTha rasAke prakAra hote haiM / rasaciMtakoneM rasatantrameM isa prakAra kalpanA kI hai / siddhikI icchA karanevAle vaidyako kahIM eka kahIM bahuta rasoMse yukta auSadhiyoMko aura doSoMkoM vicAralenA cAhiye / vuddhimAn vaidyako cAhiye ki dravya aura dravyoMke rasa tathA rasasaMyoga Adi vicArakara rogAmeM prayoga kareM // 39 // 40 // 41 // rasavikalpajJa vaidyakI prshNsaa| yaHsyAdrasavikalpajJaHsyAcadopavikalpavit / / nasamuhyodikArANAM hetuliGgopazAntiSu // 42 // jo vaidya rasAMke vikalpako jAnatAhai tathA doSoMkeH vikalpako bhalI prakAra jAnatAhe vaha paidya rogake nidAna, lakSaNa aura upAya karane meM mohako prApta nahIM hotA // 12 // vyktHshuktsycaadaucrsodrvysylkssyte| vipryyennaanursorsonaastihisptmH||43|| sampUrNa dravyAma rasa do prakArakA dekhanema AtAha / 1 vyakta rasa, 2 anurasa / so vA gIle dravyako mukhameM rakhane se jo rasa pratIta hotAhi vaha vyaktarasa hotAha parama jo gsa pIchese pratIta ho usako anurasa kaitaha so vaha vyaktarasa aura anu| sakasImahI haiN| anurasa uhA~se alaga koI sAtavAM rasa nahIM hai // 43 // pagadi 10 guNoM ke nAma aura lakSaNa / parAparatvayuktizvasaMkhyAsaMyogaeva ca / vibhAgazcapRthaktvaJcapa Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 26. ( 295 ) rimANamathApica // 44 // saMskAro'bhyAsaityete guNAjJeyAH parAdayaH / siddhayupAyazcikitsAyAlakSaNaistAnpravakSyate // 45 // paratva, aparatva, yukti, saMkhyA, saMyoga, vibhAga, pRthaktva, parimANa, saMskAra aura abhyAsa ina sabakA yathocita jJAna hone vinA cikitsAkI siddhi nahIM hotI isaliye aba inake lakSaNoMko kahate haiM // 44 // 45 // / dezakAlavayomAnapAkavIryyarasAdiSu parAparatveyuktistuyojanAyAcayujyate // 46 // deza, kAla, avasthA, mAna, pAtra, vIrya, rasa AdikoMmeM pradhAnako paratva aura apradhAnako aparatva samajhanA caahiye| ina deza, kAlAdikoMkA paratvAparatva vicAra jo prayoga kiyA jAtA hai usako yukti kahate haiM // 46 // saMkhyAsyAdguNitaMyogaH sahasaMyoga ucyate / . * dravyANAMdvandvasarvaikakarmajeonityaevaca // 47 // dravyakI gaNanAko saMkhyA kahate haiM usake vidhipUrvaka milAnako saMyoga kahate haiM / vaha saMyoga tIna prakArakA hotA hai / 1 dvandvakarmaja, 2 sarvakarmaja 3 ekakarmaja / vaha saMyoga anitya hotA hai // 47 // vibhAgastuvibhaktistuviyeAgo bhAgazograhaH / pRthaktvaMsyAdasaMyogovailakSaNyamanekatA // 48 // vibhAgazabdakA artha hisse karanA arthAt bhAgapUrvaka viyoga karanA hai pRthaktva. eka se dUsare meM pRthaktA pratipAdana karanA hai / jaise- gause bhaiMsa pRthaka hotI hai / ghaTase paTa pRthaka hotA hai / isa prakAra eka jagaha saMyoga honepara bhI jo guNavizeSase alagahI pratIta ho usako pRthaktva kahate haiM // 48 // parimANaMpunarmAna saMskAraH karaNaMmatam / bhAvAbhyasanamabhyAsaHzIlanaM satatakriyA // 49 // parimANa - mAna ( tola) ke vidhAnakA nAma hai / dravyAdikoM kA saMyoga karanese jo vizeSa rUpa pragaTa hotA hai usako saMskAra kahatehaiM / satkriyAkA nirantara sevana karanA abhyAsa kahA jAtA hai // 49 // 1 paratvaM pradhAnatvam, aparatvam - apradhAnatvamiti cakrapANiH / . Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (296) carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| itisvlkssnneruktaagunnaaHsrvepraadyH| cikitsAyeraviditanayathAvatpravartate // 50 // isa prakAra paratva AdikoMke lakSaNoM kA varNana kiyAgayAhai inake yathocita jJAna vinA yathArtha cikitsA nahIM hotI // 50 // __rasaguNaviSayaka siddhAnta / guNAguNAzrayAnoktAstasmAdrasaguNAbhiSak / vidyAdravyaguNAnkarturabhiprAyAHpRthagvidhAH // 51 // atazcapratibuddhAdezakAlAntarANica / tantraka rabhiprAyAnupAyAMzcArthamAdizet // 52 // guNa guNAMke Azrita nahIM hote kintu dravya guNake Azraya kahe gaye haiN| isaliye vaidya rasake guNoMko dravyake guNAmeM samajhe kyoMki rasakA guNa anya honepara bhI dravyameM anya guNa pAyA jAtA hai / jaise-kulthIkA kapAya rasameM kasailA honepara bhI vAvako utpanna nahIM karatA balki nAza karatA hai // 51 // isaliye taMtrakartAkA abhiprAya aura deza kAla AdikoMko yathocita vicArakara upAya Adi karanA , cAhiye // 52 // rasoMkI utpatti / paraJcAtaHpravakSyanterasAnAMpaDvibhaktayaH / pttpnycbhuutprbhvaaHsNkhyaataashcythaarsaaH|| 53 // ava phira rasAMke 6 vibhAga tathA ina chAhoMkI pAMca mahAbhUtoMse utpattiko kathana pharatehai / jaise-6 prakArake rasa pAMca mahAbhUtoMse utpanna huehaiM / / 53 // saumyAHkhalvApo'ntarikSaprabhavAHprakRtizItAlavyazcaavyaktarasAzcatAstvantarikSAdmazyamAnAbhraSTAzcapaJcamahAbhUtavikAraguNasamanvitAjaGgamasthAvarANAMbhUtAnAMmUrtIrabhitrINayantitAsamartipupaDbhirmUrcchantirasAH // 54 // antarikSakA gala prAyaH saumya (somaguNapradhAna ) hotAha isIliye svabhAvase hI gatila bhIra halkA hotAha / yaha avyakta rasa hovahiM / AkAzase girakara paMcamahAmRtA guNAne yukta hotA aura jaMgama tathA sthAvarIko prINanakartA hotAhai vahInyAga 6 prakArako ramAko pragaTa karatAhe // 5 // Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 297 ) sUtrasthAna - a0 26. teSAM SaNNAMrasAnAM somaguNAtirekAnmadhurorasaH, pRthivyAgnibhUyiSThatvAdamlaHsalilAgnibhUyiSThatvAlavaNovAyvagnibhUyiSThatvAtka" TukovAyvAkAzAtirekAttiktaHpavana pRthivyatirekAtkaSAyaH / evameSAMrasAnAMSaTtvamutpannam // 55 // una chaH rasoMmeM madhura rasa somaguNaviziSTa hotA hai| pRthvI aura teja guNa viziSTa amlarasa hotA hai / jala aura agniguNaviziSTa lavaNa rasa hotA hai / vAyu aura agniguNaviziSTa kaTu rasa hotA hai / vAyu aura AkAzaguNa viziSTa kaSAya rasa hotA hai / isa prakAra paMcamahAbhUtAtmaka 6 rasa hote haiM // 55 // paMcamahAbhUtoMke nyUnAdhikyakA phala | nyUnAtirekavizeSAnmahAbhUtAnAmivajaGgamasthAvarANAMnAnAvarNAkRtivizeSAH SaRtukatvAccakAlasya utpannomahAbhUtAnAMnyUnAtirekavizeSaH // 56 // ina paMca mahAbhUtoM ke hI nyUnAdhika bhAvase sampUrNa sthAvara jaMgama jagat ke varNa aura AkRtimeM bheda hotA hai / evam chaH RtuoMke bhedase kAlajanita karaNoMse mahA mUtoMke guNoMmeM nyUnAdhikatA hotI hai // 56 // agnimArutAtmaka rasoMke karma / tatrAgnimArutAtmakArasAH prAyeNorddha bhAjolAghavAtpUvakatvAcca vAyorUrddhajvalanatvAccavahneHsalila pRthivyAtmakAstuprAyeNA dhobhAjaH pRthivyAgurutvAnnimnagatvAccodakasyavyAmizrAtmakAstupunarubhayatobhAgabhAjaH // 57 // ina dravyoM meM agni aura vAyuAtmaka rasa pradhAna kaTudravya caragati aura laghutA Adi vAyu guNa honese aura Urddhagati Adi agnike guNa honese zarIra ke Uparake bhAga apane guNoMko dikhAte haiM / jala aura pRthvIpradhAna rasa jalakI gati nIce gamana karanevAlI aura pRthvIke guNa gurutva honese zarIra ke nIce ke bhAgameM apanI kriyAko karate haiM Upara ke bhAga meM kriyA karanevAle aura nacike bhAgameM kriyA karanevAle saba prakAra ke rasoMko milAnese ubhayataH kriyA karate haiM // 57 // madhurAdi 6 rasoM ke guNAguNa / teSAM SaNNAMrasAnAmekaikasya yathAdravyaguNakarmANyanuvyAkhyAsyA - Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 298 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / maH / tatramadhurorasaH zarIrasAtmyAdrasarudhiramAMsamedo'sthimajaujaH zukrAbhivarddhana AyuSyaH SaDindriyaprasAdanovalavarNakaraHpittaviSamArutannastRSNAprazamanastvacyaH kezyaH kaNThyaH prINano jIvanastarpaNaHsnehanaHsthairyyakaraHkSINakSatasandhAnakaroghrANasukhakaNThauSThatAluprahlAdanAdAhamUrcchAprazamanaH SaTpadapipIlikAnAmiSTatamaH snigdhaH zItoguruzca // 58 // : ava una 6 rasoMmeM eka eka dravyameM pRthaka 2 honese jo guNa, karma hote haiM unakA varNana karate haiM / madhura rasa zarIra ke sAtmya honese rasa, mAMsa, meda, asthi, majjA, oja, zukra ina dhAtuoMkI vRddhi karatA hai tathA Ayuko baDhAtA hai / paMcendriya aura eka atIndriya (manako ) prasannatA detA hai, bala tathA varNako uttama banAtA hai / pitta, viSa, vAyu, aura tRSAko naSTa karatA hai| tvacA, keza, aura kaNThako uttama karatA hai tathA prINana (zarIrako puSTa karanA) jIvana, tarpaNa, snehana karatA hai tathA Ayuko sthira karatA hai / kSINa, kSatapIDita manuSyoMko sandhAna karatA hai nAka, mukha, kaNTha, oSTha, aura tAuko prasAdana karanA hai / dAha, tathA mUrcchAko zAnta karatA hai / bhramara, cIMTI AdikoM ko atyanta priya hai / tathA snigdha, zatila aura bhArI guNayukta hai // 58 // sa evaM guNo'pyekaevAtyarthamupayujyamAnaH sthaulyaM mArdavamAlasyamatisvapnaM gauravajanannAbhilASamagnadaurbalyamAsyakaNThamAMsAbhivRddhiM zvAsakAsapratizyAyAlasakazItajvarAnAhAsvamAdhuryavamathu saMjJA svarapraNAzagaNDamAlAzlIpadagalazo phabastidhamanI - gudopalepAkSyAmayAnamabhiSyandamityevaMprabhatInkaphajAnvikA rAnupajanayati // 59 // " isa prakAra guNayukta honepara bhI madhurarasako sadaiva aura niraMtara sevana karane se manuSyoMke zarIra meM moTApana, namratA, Alasya, nidrAdhikya, gauravatA, maMdAgni, aruci, mukha tathA kaNThake mAMsakI vRddhi, zvAsa, khAMsI, pratizyAya, alasaka, zItajvara, aphArA, mukhameM mIThApana, chardi saMjJA aura svarakA nAza, galagaNDa, gaNDamAlA, zlIpada, galazotha Adi rogoMko karatA hai tathA vasti, dhamanI aura maladvArameM doSakA upalepasA karatA hai / evam netroM ke abhiSyanda Adi rogoMko tathA' phake vikAroMko utpanna karatA hai // 59 // Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna a0 26. (299) amlorasobhaktaMrocayati, AgniMdapiyati, dehavyati, jarjarayati, manobodhayati, indriyANidRDhIkaroti, balaMvarddhayati, vAtamanulomayati, hRdayaMtarpayati, AsyaMsaMsrAvayati, bhuktamapakarSayati, kedaMjanayati, priinnytilghurussnnHsnigdhshc||60|| khaTTA rasa annameM ruci, agniko dIpana, dehameM puSTi krtaahai| nIrNakArI hai, manakoM vodhana karatAhai, indriyoMko dRDha karatAhai, balakI vRddhi karatAhai, vAyuko anulomana karatAhai, hRdayako tRpta karatAhai, mukhako srAvaNa karatAhai, AhArako nIcekI ora khIMcatAhai, kledako utpanna karatAhai, prINana karatAhai evam laghu uSNa tathA tIkSNa guNayukta hai // 6 // saevaMguNo'pyekaevAtyarthamupayujyamAnodantAnharSayatitarpayati, samIlayatiAkSaNI, saMvIjayatilomAni, kaphavilApayati, pittamabhivarddhayati, raktaMdUSayati, mAMsaMvidahati, kAzithilIkaroti, kSINakSatakRzadurbalAnAMzvayathumApAdayati / api cakSatAbhihatadaSTabhagnazUlicyutAvamRditaparisarpitamArdatacchinaviddhospiSTAdAnipAcayatyAgnayasvabhAvAtpAradahAtikaNThamuro hRdayazca // 61 // isa prakArake guNavAlA amlarasa atyanta aura niraMtara sevana karanese daMtaharSa roga karatAhai / bhojanameM anicchA, netrasaMmIlana aura romaharSako utpanna karatAhai / apane svabhAvameM sthita kaphako patalA karatAhai, pittako baDhAtAhai, raktako dUSita karatAhai, mAMsako vidagdha karatAhai, zarIrako zithila karatAhai / kSINa, kSata, kRza, tathA durvala manuSyoMke zarIrameM sUjana utpanna karatAhai / yaha rasa Agneya guNa pradhAna honese kSata, Ahata, daSTa, dagdha, bhagna, zUlAhata, pracyuta, mRdita, parisarpita, mardita, chinna, viddha, utpiSTa sthAnoMmeM pAkako utpanna karatAhai tathA apane svabhAvase kaNTha, chAtI evam hRdayameM dAhako utpanna karatAhai // 61 / / lavaNorasaHpAcanaHkedanodIpanazcyAvanazchedanobhedanastIkSNaH sarovikAsyadhAvasyavakAzakarovAtahara stammabandhasaMghAtavidhamanaHsarvarasapratyanIkabhUtaAsyavistrAvayati, kaphaviSyandaya Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (300) carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| ti, mArgAJcodhayati, sarvazarIrAvayavAnmRdUkaroti, rocayatyAhAramAhArayogIcAtyarthaguruH snigdhauSNazca // 12 // lavaNa rasa-pAcana hai, kledana hai; dIpana hai, cyAvana hai, chedana hai, tIkSNa hai, sara hai, vikAzI hai, saMsana hai bhraMsana hai, vAtanAzaka hai, stambhanAzaka hai,vivaMdhake saMghAtako naSTa karatAhai, savarasoMse viparIta hai, mukhako trAvaNa karatAhai, kaphako patalA karatAhai, chidrAko zodhana karatAhai zarIrake saMpUrNa avayAko namra karatAhai, AhA. rameM ruci pragaTa karatAha tathA bhojanakA atyaMta upayogI hai evam guru, snigdha aura uSNa guNamadhAna hai // 62 // saevaMguNo'pyekaevAtyarthamupayujyamAnaH pittaMkopayati, raktaMvarddhayati, tarpayati, mUrcchayati, tApayati, dAhayati, kuSNAti mAMsAni, pragAlayatikuSThAni, viSavarddhayati, zophAnsphoTayati, dantAJchyAvayati, puMstvaMmupahanti, indriyANyuparuNaddhi, valIpalitakhAlityamApAdayatica, lohitapittAmlapittavIsapaMvAtaraktavicArcakendraluptaprabhRtInvikArAnupajanayati // 63 // ina guNAMvAlA honepara bhI lavaNa rasa adhika sevana karanese pittako kupita karatAha. raktavikArako baDhAtAhai, aura tuSA, mUchI, tApa, dAha, mAMsameM khujalI inako utpanna karatAha / kuSToko pragalita karatAhai, viSake vegako baDhAtAhai, sUjanoMko phaTIhuIsI banAtAhai, dAMtAMko kAlA karatAhai, puruSArthako naSTa karatA hai,indriyAMkA uparodha karatA hai, zarIrameM salavaTa, kezoMkA sapheda honA, zirameM gaMjApana ina rogoMko utpanna karatAhai tathA raktapitta, amlapitta, visarpa, vAtarakta, vicaciMkA, aura indra: gupta rogoMko pragaTa karatAhai // 63 / / kaTukArorasovatraMzodhayati, AnaMdIpayati, bhuktaMzopayati, prANamAtrAvayati, cakSuvirecayati, sphuTikarotIndriyANi, alasakazvayathUpacayodardAbhiSyandasnehasvedaledamalAnupahanti, rocayatyazanaM. kaNDavinAzayati, vraNAnavasAdayati, krimIhinasti, mAMsaMvilikhati, zoNitasaMghAtabhinatti, vandhAMkinani, mArgAvivRNoti, zleplANaMzamayati, laghuruSNo runazca // 6 // Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 26. (301 ) caraparA rasa - mukhako zuddha karatA hai | agniko dIpta karatA hai / bhojanako zoSaNa. karatA hai | nAsikAkA strAva karatA hai| AMkhoMse pAnI nikAlatA hai / indriyoMko sphuTa krtaahai| alasaka, zotha, udarda, abhiSyaMda, sneha, sved, kleda aura mala ina sabakoM naSTa karatA hai / anna ruci pragaTa karatA hai / khAja, vraNa aura kRmiyoMkA nAza karatA hai | mAMsako lekhana karatA hai / rudhirake jamAvako naSTa karatA hai / vibandhakA chedana karatA hai / srotoMko kholatA hai / kaphako naSTa karatA hai evam laghu, uSNa aura rUkSa guNase yukta hai // 64 // saevaMguNo'pyekaevAtyarthamupayujyamAnAvipAkaprabhAvAt pauMstvamupahanti, rasavIryyaprabhAvAnmohayatiglApayatisAdayati karSayati, mUrcchayatinamayatitamayatibhramayatikaNThaMparidahatizarIratA - pamupajanayatibalaM kSiNotitRSNAMjanayativAyvagnibAhulyAdUmamadadavathukampatodabhedaizcaraNabhujapArzvapRSThaprabhRtiSumArutajA - nvikArAnupajanayati // 65 // ina guNoMvAlA honepara bhI carapare rasako adhika sevana karane se tIkSNa rasakA tIkSNa vipAka honese puruSatva naSTa hotAhai / rasa aura vIryake prabhAvase moha karatA hai, glAni karatA hai, avasAda karatA hai, kRzatAM karatA hai, mUrcchA karatA hai, zarIrako namana karatA hai, andhakArako prakaTa karatA hai, bhrama, kaNThameM jalana, zarIrameM garmI utpanna karatA hai / balako kSaya karatA hai| tRSAko prakaTa karatA hai evam vAyu aura abhi-guNa viziSTa honese bhrama, mada, atidAha, kampa* todako aura bhedako utpanna karatA hai / bhujA, pArzva aura pITha Adi sthAnoMmeM vAyuke vikAroMko utpanna karatA hai // 65 // tiktorasaH svayamarociSNuraroca kanno viSaghnaH kRmighnomUrcchAdAhakaNDUkuSThatRSNAprazamanastvaGmAMsayoH sthirIkaraNojvarannAdIpanaH pAcanaH stanyazodhanAlekhanaHkke damedovasAmajjA lasikApUyasvedamUtrapurISapittazlaSmopazoSaNorukSazItolaghuzca // 66 // tiktarasa - svayam rucike yogya nahIM hai parantu isake sevana karaneke uparAnta annapara ruci baDhatI hai| yaha rasa kRmiyoMko naSTa karatA hai, viSako naSTa karatA hai / mUrcchA, dAha, kaNDu, kuSTa aura tRSAko zAnta karatA hai| tvacA aura mAMsako sthira karatA hai, jvarako naSTa karatA hai, dIpana hai, pAcana hai, stanoMke dUdhakoM zuddha karatA hai, Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (302) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| lekhana hai, evam kleda, meda, vasA, majA, lasikA, rAdha, pasInA, mUtra, mala,pitta aura kaphako sukhAtAhai tathA rUkSa zIta aura laghu guNa vAlA hai // 66 // . saevaMguNo'pyekaevAtyarthamupayujyamAnAkSyiAtkharaviSadasvabhAvAccarasarudhiramAMsamedo'sthimajjazukrANyucchoSayatisrotasAMkharatvamupapAdayativalamAdattekarSayatimohayativadanamupazopayati, aparAMzcavAtavikArAnupajanayati // 67 // ina guNAMvAlA honepara bhI tikta rasa atyanta sevana kiyAhuA rUkSa, khara aura vipada honese, rasa, rudhira, mAMsa meda, asthi, majjA, aura zukrako sukhAtAhai / romamAA~ko khadarA karatAhai, valako haratAhai, zarIrako kRza karatAhai, mohako utpanna karatA hai, mukhako sukhAdetAhai, evam vikAroMko utpanna karatAhai // 67 // kapAyorasaHsaMzamanaHsaMgrAhIsandhAraNaHpIDanoropaNaHzoSaNaH stambhanAzleSmaraktapittaprazamanaHzarIrakledasyopayoktA rUkSaH zItoguruzca // 68 // kapAya rasa-saMzamana hai, saMgrAhI hai, saMdhAraNa hai tathA paDina, ropaNa, zoSara aura stambhana karatAhai / kapha tathA raktapittako zAnta karatAhai, zarIrake kledavA haratAha evam rUkSa zItala aura guru hai // 68 // saevaMguNo'pyekaevAtyarthamupayujyamAnaAsyazoSayati, hRdayaM pIDayati; udaramAdhmApayati,vAcaMnigRhNAti, srotAMsyavavanAti, zyAvatvamApAdayati,pauMstvamupahanti, viSTabdhajarAMgacchati vAtamUtrapurIpANyavagRhNAti, karpayati, glApayati, tarpayati, stambhayati, kharaviSadarUkSatvAtpakSavadhagrahApatAnakAtiprabhatIzcavAtavikArAnupajanayatIti // 69 // ina guNavAlA honepara bhI kaSAyarasa atyanta vyavahAra kiye jAnese mukhako mukhAnahi, hRdayako pADana pharatAhe, padameM aphArA karatAhai, vANIko jakaDatAhe, srotAko banda karatAha, zarIrako kAlA banAtAha, puruSatvako naSTa karatAha, buDhApeko zIghra lAtAda, vAta, mUtra aura malako vAMdhatA hai,zarIrako kRza karatAhai glAni tathA tapAko utpanna karatA hai evaMma sara viSada tathA rUkSa svabhAvavAlA honese pakSAghAta, manustambha, nApatAnaka aura aditi Adi vAyake rogAMko utpanna karatA Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sUtrasthAna a0 26. (303) evameteSaDrasAHpRthaktvenavAmAtrazaHsamyagupayujyamAnAMupakArakarAadhyAtmalokasyApakArakarAHpunaruto'nyathopayujyamAnAMstAnavidvAnupakArArthamevamAtrazaHsamyagupayojayediti // 70 // isa prakAra yaha chArasa pRthak 2 yathocita mAtrAse ucita rItipara sevana kiyehue zarIrakA upakAra karatehaiM / nahIM to vikAroMko utpanna karanevAle hotehaiM ataeva vidvAn manuSya isa loka aura paralokake hitakI icchA karatA huA rasoMko vidhivat ucita mAtrAse sevana kare // 7 // dravyoMke vIryakA varNana / bhavanticAtra / shiitviiryennydvyNmdhurrspaakyoH| tyormlNydussnncyccossnnkttukNtyoH|| 71 // ava yahAM para kahA jAtAhai ki uSNa aura zIta bhedase dravyoMke 2 prakArake vIrya hotehaiN| jo dravya rasa aura vipAkameM madhura ho vaha zItavIrya hotAhai evam jisa / TraeNvyakA rasa aura vipAka donoM amla hoM vaha uSNavIrya hotAhai evam jisa dravyakA 'ta aura vipAka kaTu ho vaha bhI uSNavIrya hotAhai // 71 // teSAMrasopadezenanirdezyoguNasaMgrahaH / vIryyatoviparItAnAMpAkatazcopadekSyate // 72 // * " isa prakAra dravyoMke rasake upadezase rasoMke guNakA saMgraha kiyA gayAhai / aba vIrya tathA pAkase viparIta niyamoMkA kathana karate haiM / 72 // ythaapyoythaasrpirythaavaacvycitrko| evamAdInicAnyAni nirdizedrasatobhiSak // 73 // madhuraMkizciduSNaMsyAtkaSAyaM tiktameva ca / yathAmahatpaJcamUlaMyathAcAnupamAmiSam // 7 // vaidyako dUdha, ghRta, cavya, citraka Adi dravyoMkA rasAnusAra vIrya aura vipAka jAnanA cAhiye / koI 2 madhura dravyaM tathA koI kaSAya dravya bhI uSNavIrya hotehaiN| jaise-vRhatpaMcamUlakA kvAtha tikta honepara bhI uSNavIrya hai / aura anUpasaMcArI jIvoMkA mAMsa madhura honepara bhI uSNavIrya hotA hai // 73 // 74 // - lvnnsaindhvNnossnnsmllaamlkNtthaa| .. arkAguruguDUcInAMtiktAnAmuSNamucyate // 75 // aise hI seMdhAnamaka lavaNarasa honepara bhI aura AmalA amlarasa honeparaH bhI Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (304) carakasaMhitA-bhA0 TI0 // uSNavIrya nahIM kintu zItavIrya hotaahai| aura Aka, agara, giloya tiktarasa hone para bhI uSNavIrya kahe jAte haiM // 7 // rasoMmeM prdhaantaa| kiJcidamlaMhisaMgrAhikiJcidamlabhinattica / ythaakpitthNsNgraahibhedicaamlkNtthaa| pippalInAgaraMvRSyaMkaTucAvRSyamucyate // 76 // kaSAyaHstambhanaHzItaHso'bhayAtvanyathAmatA / tasmAdrasopadezenanasakdravyamAdizet // 77 ||dRssttetulyrse - pyevaMdravyedravyeguNAntaram / raukSyAtkaSAyorukSANAmuttamomadhyamaH kaTuH // 78 // tikto'varastathoSNAnAmuSNatvAllavaNaH prH| mdhyo'mlHkttukshcaantyHsnigdhaanaaNmdhurHprH| madhyo'mlolavaNazcAntyArasa snehAnnirucyate // 79 // koI amlarasa saMgrAhI arthAt malako bAMdhanevAlA hotA hai aura koI amlarasa malako bhedana karanevAlA ( dasta lAnevAlA) hotA hai jaise kapityakA phala saMgrAhI arthAt malako bAMdhanevAlA hai aura AmalAkA phala bhedanakartA hotAhai / kaTurasaprAyaH vRSya nahIM hotA parantu pIpala, soMTha Adi kaTu honepara bhI vRSya hote haiM / isI prakAra kaSAyarasa malako rokanevAlA aura zItala hotAhai parantu haraDa kaSAyarasa honepara bhI dastAvara aura uSNa hai / isIliye rasamAtrake guNase hI dravyoMkA guNa nahIM karanA cAhiye kyoMki ekase rasavAle dravyoMmeM bhI do prakArake guNa pAyeM jAte haiN| kaSAyarasa saba prakArake rUkSa rasoMmeM pradhAna hotA hai / kaTurasa madhyama hai aura tiktarasa rUkSatAmeM kaniSTha hotAhai evam sava prakArake uSNatAmeM lavaNa rasa pradhAna hai / amla rasa madhyama hai / kaTu rasa kaniSTha hai / snigdhaviziSTa rasoma madhura rasa pradhAna hai |aml rasa madhyama hai|lvnn rasa kaniSTha hotaahai||76||77||78||79|| madhyaHkRSTAvarAHzaityAtkaSAyasvAdutiktakAHtiktAtkaSAyomadhuraHzItAcchItataraHparaH / svAdurgurutvAdadhika kssaayaallvnno'vrH|| 80 // . isI prakAra zItalatAmeM mIThA rasa pradhAna hai aura kaSAya rasa madhyama hai tathA kaSAya aura tikta rasa kaniSTha hai jaise tiktase kaSAyase madhura zItalatAke guNameM zreSTha, mAne jAte haiN| aura gurutAmeM madhurarasa pradhAna hai, kaSAya madhyama hai aura lavaNa rasa. konaSTha hotA hai // 80 // . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ' ' Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 26. ( 305 ) amlAtkadustatastiktolaghutvAduttamo mataH / kecillaghUnAmavara - micchaMtiLavaNaMrasam // 81 // gauravelAghavecaiva so'varastubhayorapi / paraJcAtovipAkAnAMlakSaNaMsampravakSyate // 82 // amlarasa se kaTu aura kaTuse tikta laghutAmeM pradhAna hote haiN| koI kahate haiM ki lavaNarasa laghutAke viSaya meM sabase nikRSTa hotA hai tathA amla aura lavaNa rasoMmeM lavaNa rasakI gurutAmeM pradhAna hai aura laghutAmeM kaniSTha hai / aba isake uparAnta vipAkoM ke lakSaNoM kA varNana karate haiM // 81 // 82 // vipAkakA varNana | kaTutiktakaSAyANAM vipAkaH prAyazaH kaTuH / amlo'mlaM pacyate svAdumadhuraM lavaNastathA // 83 // kaTu, tikta aura kaSAya rasakA prAyaH kaTu vipAka hotA hai / amlarasakA prAyaH amla vipAka hotAhai / mIThe aura lavaNarasakA prAyaH madhura vipAka hotA hai | isa prakAra kaTu, amla aura madhura yaha 3 prakArakA dravyoMkA vipAka hotA hai // 83 // madhurolavaNAmlau casnigdhabhAvAstrayorasAH / vAtamUtrapurISANAM prAyo mokSesukhAmatAH // 84 // madhura, lavaNa aura amla yaha tInoM rasa snigdha honese vAyu, mUtra aura mala inako sukhapUrvaka nikAlate haiM // 84 // kaTutiktakaSAyAsturUkSabhAvAstrayorasAH / duHkhAvimokSedRzyantevAtAviNmUtraretasAm // 85 // kaTu, tikta aura kaSAya yaha tIna rasa rUkSa honese vAta, mUtra, mala aura zukrako sukhapUrvaka nahIM nikalane dete arthAt inake nikalane meM rukAvaTa DAlate haiM // 85 // zukrahAbaddhaviNmUtrovipAkovAtalaH kaTuH / madhuraHsRSTaviNmUtrovipAkekaphazukralaH // 86 // kaTurasa - vipAka hone para zukrako haratA hai / mala mUtrako vaddha karatA hai / vAyukoM utpanna karatA hai / madhurarasa - vipAka hone para mala, mUtrako nikAlatA hai, kapha tathA vIryako utpanna karatA hai // 86 // pittakRtsRSTaviNmUtraHpAke'mlaH zukranAzanaH / teSAM guruH syAnmadhuraH kaTukA lAvato'nyathA // 87 // 20 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA-bhA0 TI0 // amlarasa-vipAka hone para pittako karatAhai, mala, mUtra nikAlatAhai, vIryako naSTa karatAhai / upara kahehue madhura amla aura kaTu ina vipAkoMmeM madhura vipAka guru haiM, amla madhyama hai aura kaTu kaniSTha hai // 87 // 'vipAkalakSaNasyAlpamadhyabhUyastvamevaca / / dravyANAMguNavaizeSyAttatratatropalakSayet // 88 // vaidyako ucita hai ki vipAka lakSaNoMkI alpatA, madhyatA, adhikatA vicArakara dravyamAtrake guNakI vizeSatA Adiko jAne // 88 // vIryakA varNana / tIkSNarUkSaMmRdusnigdhaMlaghUSNaMguruzItalam |viirymssttvidhkeciskecidvivivmaasthitaaH // 89 // zItoSNamitivIryantukriyateyenayAkriyAnAvIyaMkurutakiMcitsarvAvIryakatAkriyA // 9 // kisIke matase tIkSNa, rUkSa, mRdu, snigdha, laghu, uSNa, guru aura zItala ina bhedoMse dravyoMkA vIrya ATha prakArakA hotAhai / koI zItala aura uSNa ina do bhedoMse 2 prakArakA hI mAnate haiM / jisa zaktidvArA zarIrameM kriyA hotIhai usako. vIrya kahate haiM / jitane dravya hai vinA vIryake vaha kucha nahIM karasakate kyoMki saMpUrNa , kriyA vIryake hI adhIna hai| isI liye vIrya naSTahuA dravya kisI kAmakA nahIM hotA // 89 // 9 // - rasavipAka vIryake lakSaNa / rsonipaatedrvyaannaaNvipaakHkrmnisstthyaa| vIryayAvadadhIvAsAnnipAtAccopalabhyate // 91 // 1 uSNazItaguNotkarSAvudhairyi dvidhA smRtam / yatsarvamaniSomIyaM dRzyate bhuvanatrayam // 2 rasAdInAmekadravyaniviSTAMnAM bhedajJAnArya lakSaNamAha-raso nipAta ztyAdi / niNata iti rasanA yoge, karmaniSThayeti karmaNo * niSThA niSpattiH karmaniSThA kriyAparisamAptiH // raso yoge. sati yontyAhArapariNAmakRtaH karmavizeSaH kaphazukrAbhivRddhayAdilakSaNaH tena vipAko nizcIyate adhivAsaH sahAvasthAnaM, yAvadadhivAsAditi yAvaccharIranivAsAt, etacca pAkAt pUrva nipAtAcordU zeyam, nipAtAcati zarIrasaMyogamAtrAt tena kiMcidvIryamadhIvAsAdupalabhyate yathA AnUgmAMsAderuSNatvam 'kiJcicca nigatAdeva labhyate yathA marIcAdAnAM dIpanIyAdInAmeva / etena rasaH pratyekSaNaiva vipAkantu nityaparokSastatkAryeNAnumIyate: / vIryantu kiMcidanumAnena yathA saiMdhavagataM zatyaM AnUpamAMsagataM vA auSNyam / kiMcicca vIrya pratyakSeNaiva yathA rAjikAgataM takSNyaM prANena picchilIvazadasnigdharUkSAdayaH cakSuHsparzanAmyAM nizcIyante iti vAkyArthaH / etacca vIrya sahajaM kRtrimaM ca jJeyam / tatrAdyaM mASANAM gauravaM, mugAnAM lAghavamityAdi / kRtrimantu lAjAdInAM laghutvAdi etacca yathAsambhavaM guruladhvAdiSu vIryeSu lakSaNa jJeyamupayujyamAnaMdravyANAm / etaca vIryalakSaNaM pAribhASikameva / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 26. (307) kisI padArthako mukhameM lenese jo AsvAdana hotAhai usako rasa kahatehaiM vaha rasanAMgrAhya honese bhI rasa kahA jAtA hai / jaTharAgnise paripakka hone para jo prathama rasakA pariNAmabhUta anya rasa banatA hai usako paripAka kahate haiM rasakA paripAka honepara jo kucha vanatAhai usako vIrya kahatehaiM // 91 // prabhAvakA lakSaNa / rsviiryvipaakaanaaNsaamaanyysylkssyte| vizeSaHkarmaNAzcaivaprabhAvastasyacasmRtaH // 92 // jisa dravyake rasabIrya, vipAkameM koI vizeSatA pratIta na ho kintu karmameM vizeSarUpase vizeSatA pAI jAya usako prabhAva kahatehaiM / / 92 // kaTukaHkaTukaHpAkevIryoSNazcitrakomataH / tadvadantIprabhAvAttuvirecayatimAnavam // 93 // jaise citraka, rasameM kaTu aura pAkameM bhI kaTu tathA vIryameM bhI uSNavIrya hai aise hI daMtI (jamAlagoTekI jaDa) bhI svAda, vipAka vIryameM usake samAna hotehue bhI virecanakA prabhAva citrakase adhika rakhatIhai // 93 / / _ viSaMviSaghnamuktaMyatprabhAvastatrakAraNam / UrdhvAnulomanaMyaccatatprabhAvaprabhAvitam // 94 // viSako viSa hI naSTa karatAhai yaha jo kahAvata hai isameM bhI prabhAva hI kAraNa hotAhai / kucha dravya jisa prakAra khAyejAnese vamanAdi ardhavirecana karatehaiM usI prakAra dUsare dravyoMmeM adhovirecanakA prabhAva dekhane meM AtAhai // 94 // maNInAMdhAraNIyAnAMkarmayAdvividhAtmakam / tatprabhAvakataMteSAMprabhAvo'cintyaipyate // 95 / / mANe Adi dhAraNa karaneke jo dravya haiM unameM bhI acche aura bure do prakArake prabhAva pAye jAtehe / so unameM vaha prabhAva aciMtya hai // 95 // rasIyaryAdikA siddhaant| kiJcidrasenakurutekarmavIryeNacAparam / dravyaMguNenapAkenaprabhAveNacakiJcana // 96 // rasavipAkastauvIyaMprabhAvastAnapohati / guNasAmyerasAdInAmitinaisargikaMbalam // 97 // smygtripaakviiryaanniprbhaavshcaapyudaahRtH|| 98 // . Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA-bhA0 ttii0| * koI dravya rasase, koI vIryase, koI guNase, koI vipAkase evam koI prabhAva apanI kriyAko karatehaiM // 96 // ina rasa AdikoMkI sAmyatAmeM vipAkakriyA karaH . nemeM rasase balavAna hai |vryi-rs, vipAka ina donoMse balavAn hai evam prabhAva rasa, vIrya, vipAka ina tInoMse balavAn hai |is prakAra rasAdikoMmeM pahilese dUsarI triyA karanemeM guNakI adhikatA rkhtaahai|97 // isa prakAra vipAka vIrya aura prabhAvakA varNana kiyA gayA hai // 98 // madhurAdi 6 rasoMke svarUpa / ssnnnnaaNrsaanaaNvijnyaanmupdekssyaamytHprm| snehanaprINanAhlAda-: mArdavairupalabhyate // 99 // mukhasthomadhurazcAsyavyApnuvallimpa- / tIvaca / dantaharSAnmukhasrAvAtsvedanAnmukhabodhanAt / vidAhA ccAsyakaMThasyaprAzya vAmlaMrasaMvadet // 100 // . aba Age.6 prakArake rasoMke vijJAnakA varNana karatehaiM / jaise madhura rasa snehana prINana, AhlAdana, madhura yaha guNa madhura padArthake mukhameM rakhate hI pratIta hone lagA tehaiM aura aisA pratIta hotAhai ki mukhameM madhura rasa, mAno lipasA gayA / ina lakSa NoMse madhura rasakA jJAna hotAhai amlarasa-mukhameM dhAraNa karate hI daMtaharSa honA,mukhaMsa srAva honA, pasIne AnA, mukhakA uddhodhana honA, khAte hI kaNThameMse dAha sA nika: lanA ina lakSaNoMse khaTTe rasakA vijJAna hotAhai // 99 // 100 // . prliiynkledvissyndlaaghvNkurutemukhe| . . yaHzIghralavaNojJeyaHsavidAhAnmukhasyaca // 101 // jo mukhameM dete hI jhaTa lIna hojAya aura gIlApana hokara lAra bahanelage; zIghra lAghavatAko kare, tathA mukhameM dAhako kareM usako lavaNarasa kahatehaiM // 101 // saMvejayedyorasAnAMnipAtetudatIvaca / vidahanmukhanAsAkSisaMstrAvIsakaTuHsmRtaH // 102 // jo rasa mukhameM DAlate hI ghabarAhaTa sI paidA kare, jIbhameM sUIsI cubhe,mukhameM dAha aurai caracarAhaTa utpanna kare evam mukha, nAsikA aura netrameMse pAnIkA: srAva kare usako kaTu rasa kahatehaiM // 102 // .: pratihantinipAteyorasanasvadatenaca / satiktomukhaRSayazoSaprahlAdakArakaH // 103 // . . . Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 26. . (309) jo rasa jIbha para girate hI jIbhako bigADe aura svAda burA pratIta ho aura jIbhako tathA mukhako viSada aura zoSaNa kare evam mukhako kaDuA banAde usako tiktarasa kahate haiM // 103 // : vaiSadyastambhajADyairyorasanaMyojayedrasaH / bannAtIvacayaH kaMThakaH SAyaH savikAsyati // 104 // jo rasa jIbhako viSada, stambha, jaDatAyukta kare vANI aura kaNThako jakaDasA deve evam vikAzI ho usako kaSAya ( kasailA ) rasa kahate haiM // 104 // viruddhAhAraviSayaka agnivezakA prazna | evaMvAdinaMbhagavantamAtreyamagniveza uvAca / bhagavan zrutametadavitathamarthasampadyuktaM bhagavatoyathAvaddravyakarmAdhikArevacaH : parantvAhAravikArANAM vairodhikAnAMlakSaNamanatisaMkSepeNopadizyamAnaMzuzrUSAmaheti // 105 // isa prakAra kahate hue bhagavAn AtreyajIse agniveza kahane lage ki he bhagavan! dravyakarmAdhikArameM Apane jo kucha upadeza kiyA hai yaha yathArtha aura zreSTha evam sarvaguNasampanna upadeza zravaNa kaliyA hai / aba kRpA kara AhArake viSayameM vikAra - kAraka tathA viruddha rasoMkA vistArapUrvaka varNana kIjiye / isa viSaya meM Apake upadeza kiye lakSaNa zravaNa karane kI icchA hai // 105 // AtreyakA uttara / tamuvAca bhagavAnAtreyaH / dehadhAtupratyanIkabhUtAnidravyANidehadhAtuvirodhamApAdyante parasparaviruddhAnikAnicitsaMyogAtsaM * skArAdaparANidezakAlamAtrAdibhizcAparANitathAsvabhAvAda parANi // 106 // yaha sunakara Atreya bhagavAn agnivezase kahane lage ki deha aura dhAtuoMse prati* kUla jitane hI dravya haiM vaha saba deha aura dhAtuoMse virodhako utpanna karate haiM / bahutase dravya aise bhI haiM jo Apasa meM saMyoga virodhI honese dehadhAtuoM meM vikArako utpanna karate haiM evam koI guNaviruddha honese, koI saMyogaviruddha honese, koI saMskA raviruddha honese rogotpAdaka hote haiM, tathA deza, kAla, mAtrA Adike viruddha honese bhI dravya zarIra aura dhAtuoMse virodhI hotA hai / koI aise dravya bhI haiM jo svabhAvase hI viruddha hotehaiM // 106 // Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0 / * viruddha AhAroMkA varNana | tatrayAnyAhAramadhikRtyabhUyiSThamupayujyantetaSAmekadezevairodhika madhikRtyopadekSyAmaH // 107 // unameM jo dravya sadaiva AhArameM bhojana ke upayogameM liye jAte haiM unake ekAMzameM virodhakAraka hone kA varNana karate haiM // 107 // namatsyAnpayasA sahAbhyavaharedubhayaM tanmadhuraM madhuravipAkAnmahAbhiSyandizItoSNatvAdviruddhavIyyaviruddhavIryyatvAcchoNitapradUSaNAya mahAbhiSyanditvAnmArgoparodhAyaca // 108 // machaliyoM ko dUdha ke saMyogase sevana karanese virodha AjAtA hai, kyoMki yaha donoM madhura haiM aura madhuravipAkavAle honese mahA abhiSyaMdI haiM / paraMtu zIta aura uSNavIrya honese virodhIbhAvako prApta ho raktako dUSita karate haiM aura mahAabhiSyaMdI honese mArgoM ko roka dete haiM / isIliye rasa meM Avaruddha hote hue bhI vIrya guNa viruddha hone se raktako dUSita kara kuSTha Adi rogoM ko utpanna karate haiM // 108 // tadanantaramAtreyavacanamanunizamya bhadrakApyo'gnivezamuvAca / / sarvAnevamatsyAnpayasAsahAbhyavaharet, anyatraikasmAccilicimAt / sapunaHzakalI sarvato lohita rAjiH rohitaprakAraH prAyo bhUmaucaratitaJcetpayasAsahAbhyavaharenniHsaMzayaMzoNitajAnAMvi ( 310) bandhajAnAMvAvyAdhInAmanyatamamathavA maraNaMprApnuyAditi // 109 // isake uparAnta Atreya bhagavAnake isa upadezako sunakara bhadrakApya RSi agnivaizase kahane lage ki cilacimanAmaka machalIke sivAya aura machaliyoMko dUdhakeM saMyogase cAhe khAyA bhI jAya paraMtu cilacima machalIko kabhI na khAnA cAhiye / cilacima machalI ke zarIra meM kAMTe aura lAlavarNakI rekhA hotI haiM tathA lohita machalIke AkAra kI hotI hai aura kIcaDa para phirA karatI hai yadi usako dUdhake sAtha sevana kiyAjAya to nizraya hI raktajanya tathA vibaMdhajanita roga utpanna hokara khAnevAlA mRtyuko prApta hojAya // 109 // ! netibhagavAnAtreyaH / sarvAneva matsyAnnapayasAbhyavaharedvizeSatastucilicimaMsahimahAbhiSyanditamatvAsthUlalakSaNatarAnetA nvyAdhInupajanayatyAmaviSamudIrayati ca // 110 // Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 26. (311) bhagavAn Atreya kahane lage ki kisI bhI machalIko dUdha ke sAtha nahIM khAnA cAhiye aura cilacima machalIko kabhI bhUlakara bhI dUdhake saMyogase nahIM khAnA cAhiye kyoMki abhiSyaMdI honese mahAvyAdhiyoMko utpanna karatI hai tathA zarIrameM AmaviSakA saMcAra karatIhai // 110 // grAmyAnUpaudakapizitAnimadhutilaguDapayomASamUlakavisaivirUDhadhAnyaizcanaikadhAadyAt / tanmUlaJcabAdhiUndhyavepathujADayavikalamUkatAmainmiNyamathavAsaraNamApnoti // 111 // grAmya jIvoMkA mAMsa, anUpasaMcArI jIvoMkA mAMsa, jalacara jIvoMkA mAMsa, zahada, tila, guDa, dUdha, uDada, mUlI, visa, virUDhadhAnya ina sabako milAkara eka samaya bhakSaNa nahIM karanA cAhiye / aisA karanese manuSya baharApana, aMdhatA, kampa, 'jaDatA, vikalatA, mUkatA, minaminatA athavA mRtyuko prApta hotAhai // 111 // napauSkArohiNIkaMvAzAkaMnakapAtAnsArSapatailabhRSTAnmadhupayobhyAMsahAbhyavaharet / tanmUlaMhizoNitAbhiSyandadhamanIpraticayApasmArazaMkhakagalagaNDarohiNIkAnAmanyatamaMprApnotyathavAmaraNamiti // 112 // zahada aura dUdha ke sAtha puSkarapatra aura rohiNIkA sAga nahIM khAnA caahiye| sarasoMke tela meM bhUnA kapotakA mAMsa dUdha aura zahadake sAtha nahIM khAnA cAhiye / aisA karanese manuSyake zarIrameM raktakA kleda, dhamaniyoMkA phaDakanA, apasmAra, kanapaTIke roga, galagaNDa aura rohiNI Adi roga utpanna hotehaiM athavA mRtyuko prApta hotAhai / / 112 / / namUlakalazunakRSNagandhAjaMkasumukhasurasAdInibhakSayitvApayaH sevyaMkuSThAbAdhabhayAt // 113 // mUlI, lahasuna, kAlI tulasI, zveta tulasI, vanatulasI Adi khAkara Uparase dUdha pInA kuSTharogako utpanna karatAhai / isaliye aisA na kare // 113 // . . najAtuzAkaMnalikucaMpakaMmadhupayobhyAMsahopayojyam / etaddhi * .. maraNAyAthavAvalavarNatejovIyoMparodhAyAlaghuvyAdhayeSANDyA.yaca // 114 // . sampUrNa zAka kaTahara tathA zahada ina sabako dUdhake sAtha milAkara nahIM khAnA Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| cAhiye aisA karanese mRtyu hotIhai athavA bala, varNa, teja aura vIrya naSTa hotehaiM aura mahAroga tathA napuMsakatA utpanna hotIhai / koI kahate haiM ki mUlameM jAtUzAka jo likhA hai vaha bAMsakI koMpalakA vAcaka hai // 114 // .. tadevAlakucapakkaMnamASasUpaguDasarbhiHsahopayojyavairodhakatvA. t||115|| tathAmrAtakamAtuluGgalikucakaramardamocadantazaThabadarakozAmrabhavyajAmbavakApatthAtantiDIkapArAvatAkSoTapanasanAlikeradADimAmalakAnyevamprakArANicAnyAnisarvacAmlaMdravyamadravaMcapayasAsahaviruddham // 116 // isI prakAra pakehue kaTaharako uDadakI dAla, guDa, aura ghIke saMga nahIM khAnA cAhiye kyoMki yaha bhI virodhakAraka haiM // 115. // ambADA, vijaurA, kaTahara, karauMdA, moca (saha~janekI phalI), jaMbhArI nabu, bera, kozAmra, bhavyaphala ( kamarakha), jAmuna, kaitha imalI, pArAvata (lavalIphala) akharoTa, pIlU, vaDahara, nAriyala, anAra, A~vale evam jitane prakArake khaTAI tathA khaTTe phala tathA kAMjI Adi dravapadArtha haiM unheM dUdhake sAtha nahIM khAnA cAhiye // 116 // kaMguvarakamakuSThakakulatthamAniSpAvAHpayasAsahaviruddhAHpadmottArakAzAkaMzAkaromaireyomadhucasahopayuktaMviruddhaMvAtaJcAtikopayati // 117 // hAridrakAsarSapatailabhRSToviruddhapittaJcAtikopayatizleSmANaMcAtikApayati paaysomnthaanupaanoviruddhH| upodikAtilakalkasiddhAheturatIsArasya // 118 // balAkAvAruNyAkulmASepiviruddhA / saikzakaravasAparibhRSTAsadyo vyApAdayati // 119 // .. kaMgudhAnya, varaka ( cInA) dhAnya, moTha, kulathI, uDada, maTara ina sabako bhI dUdhake sAtha milAkara nahIM khAnA cAhiye / kasoMmAkA sAga, zarkarAse bane madya, aura zahada tathA maireya madya ina sabako ekasAtha milAkara khAnese viruddha bhojana hotAhai tathA vAyukA atyanta kopakAraka hai // 117 // hAridrakako sarasoMke telameM bhUnakara khAnA viruddha hai aura pittako kupita karatAhai jalameM milehue ghI aura sattU khAkara uparase khIra khAnA anupAna viruddha hai tathA kaphako atyanta kupita karatA hai / tilake kalkameM siddha kiyA huA poIkA sAga atisArako utpanna karatAhai // // 118 // vAruNI madyake sAtha evam kulmASake sAtha vagulekA mAMsa viruddha hai Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotAha / hariyalapakSIkAla meM eraMDakI lakaDoya // 123 // sUtrasthAna-a0 26. (313) yAda vaha bagulekA mAMsa sUarakI carbI meM bhUjakara khAyAjAya to zIghra prANoMko naSTa karatAhai // 119 // mAyUramAsameraNDasIsakAsaktameraNDAgnipluSTaMsadyovyApAdayati // 120 // tadevabhasmapAMsuparidhvastaMsakSaudraMmaraNAya // 121 // haariitkmaaNsNhaaridraagniplussttNsdyovyaapaadyti| matsyatailani__ staaddnsiddhaaHpipplystthaakaakmaaciimdhucmrnnaay||122|| madhucoSNamuSNAtasyacamadhumaraNAya // 123 // ... bhorakA mAMsa eraMDatailameM eraMDakI lakaDIke Agase bhUjAhuA zIghra prANoMko naSTa karatAhai / hariyalapakSIkA mAMsa kadambakI lakaDIkI Agase bhUjA huA prANanAzaka hotAhai / evam hariyala pakSIkA mAMsa bhasma aura dhUla tathA zahadayukta honese prANanAzaka hotAhai / machalIke telavAle pAtrameM siddha kIhuI pipalI tathA makoha zahadake sAtha khAnese mRtyukAraka hotehaiM // 120 // 121 // 122 // zahadako garmakara khAnA athavA garmI se pIDitako garmakara zahada denA mRtyukAraka hotAhai // 123 // madhusarpiSItulyemadhuvAricAntarikSasamadhRtaMmadhupuSkarabIjaMmadhu pItvoSNodakaMbhallAtakoSNodakam // 124 // . zahada aura ghI donoM varAvara milAkara khAnA, athavA zahada aura AkAzakA jala yA zahada aura kamalagaTTe athavA zahada pIkara gama jala pInA evam bhelAvA khAkara garma jala pInA viSake samAna hotAhai // 124 // takrasiddhaHkampillakAparyuSitAkAkamAcI,aGgArazUlyobhAsaitiviruddhAnItyetadyathApraznamAbhAnirdiSTam // 125 // kamIleko chAchameM siddha karake khAnA, bAsI makoyakAsAga aura sIMkhace(zUlameM tapAyA mAMsa )ye viruddha bhojana haiM / isa prakAra jaise tumane pUMchA vaisA hamane yathocita rIti para viruddha AhArakA varNana karadiyAhai // 125 // . bhavanti cAtra shlokaaH| yatkiJciddASamAsAyananiharatikAyataH / AhArajAtaMtatsarvamahitAyopapadyate // 126 // yahAM zloka haiM:-ki jo AhAra doSoMko kupita kara dehase bAhara nahIM nikAlatA vaha saba AhetakartA jAnanA cAhiye // 126 // . Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (314) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| .... yaccApidezakAlAgnisAtmyAsAtmyAnilAdibhiH saMskAratovI yaMtazcakoSThAvasthAkamairapi // 127 // parihAropacArAbhyAM pAkAsaMyogato'pica / viruddhaMtaccanahitaMhRtsaMpadvidhibhizca yat // 128 // jo dravya deza, kAla aura agni, sAtmya, asAtmya, inase viruddha ho aura vAyu Adiko vigADakara pratikUla ho tathA saMskArase athavA vIryase athavA paripAkase, parihAra athavA upacArase, paripAkase athavA saMyogase athavA hArdika sampattise viruddha ho vaha saba padArtha hAnikAraka aura rogotpAdaka hote haiM 127 // 128 / / viruddhNdeshtstaavdruuksstiikssnnaadidhnvni| AnUpesnigdhazItAdibheSajayanniSevyate // 129 // . aba dezaviruddhoMkA varNana karatehaiM / rUkSa aura tIkSNa padArtha milAkara sevana karanA dhanva ( jalarahita ) dezameM viruddha hai / snigdha aura zIta. Adi padArtha milAkara khAnA anUpar3hezameM viruddha hai // 129 // . .. . kaalto'piviruddhNycchiitrukssaadisevnm|. . . . . zItekAletathoSNecakaTukoSNAdisevanam // 130 // zIta aura rUkSa padArthoMko milAkara zItakAlameM sevana karanA kAlaviruddha hai tathA uSNa, kaTu padArthoMkA uSNakAlameM sevana karanA kAlaviruddha hotAhai // 130 // viruddhamanaletadvannAnurUpaMcaturvidhe / madhusarpiHsamadhRtamAtrayA tAdvirudhyate // 131 // kaTukoSNAdisAtmyasyasvAduzItAdisevanam / yattatsAtmyaviruddhantuviruddhaMtvanalAdibhiH // 132 // jA 4 prakArakI agnise pratikUla ho vaha agniviruddha hotAhai / madhu aura ghRtakoM. samAna bhAgameM milAkara khAnA mAtrAviruddha hotAhai / uSNa prakRti ke manuSyoMko caraparA Adi uSNa padArtha sAtmya viruddha hai / evam zItala aura madhura Adi sevana asAtmya viruddha hai| jo padArtha Agni Adise viruddha hotAhai vaha saba hI sAtmya. viruddha jAnanA // 131 // 132 // . yaasmaangunnaabhyaasviruddhaannaussdhkriyaa| saMskAratoviruddhantadyadbhojyaviSavadvajet // 133 // ....: Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0.261 (315) jo dravya guNase aura abhyAsase viruddha ho vaha auSadha kriyAmeM nahIM lenA cAhiye kyoMki guNa, abhyAsa, saMskAra aura prakRti se viruddha padArtha viSake samAna manu Syako mAraDAlanevAle hote haiM // 133 // airaNDasIsakAsaktaMzikhimAMsaMtathaivahi / viruddhavIryyatojJeyaM viiryytHshiitlaatmkm||134|| tatsaMyojyoSNavIryeNadravye Nasahasevyate |rkosstthsycaatylpmNdviirymbhednm||135|| * mRdukoSThasyagurucabhedanIyaMtathAbahu / etatkoSThaviruddhantuviruddhaM syaadvsthyaa||136 // zramavyavAyavyAyAmasaktasyAnilakopanam / nidraalssyaalssybhojnNshlessmkopnm|| 137 // eraMDake telameM milA huA-mArakA mAMsa saMskAraviruddha hotaahai|ussnnviiry dravyake sAtha zItavIrya dravyako milAkara denA vIryaviruddha kahA jaataahai| krUrakoSThavAleko mandavIrya abhedanakartA padArtha evam mRdukoSThavAleko bhArI aura bhedanakartA padArtha tathA bahutasA padArtha koSThaviruddha kahA jAtAhai / zrama, maithuna aura vyAyAmase thakehue manu Syako vAtakAraka padArtha nidrA aura AlasavAleko kaphakAraka bhojana avasthAviruddha kahA jAtAhai // 134 // 135 // 136 // 137 // yccaanutsRjyvinnmuutrbhuNkteyshcaanubhukssitH| vcckrmviruddhNsthaadyccaatikssudvshaanugH|| 138 // jo manuSya mala, mUtrake tyAga kiye vinA athavA vinA bhUkhake bhojana karatAhai tathA atyanta bhUkha lagane para bhojana nahIM krtaahai|usko karmaviruddha khtehaiN||138|| parahAraviruddhantuvarAhAdIniSevyayat / sevetoSNaMghRtAdIMzcapItvAzItaniSevate // 139 // vArAha AdikA mAMsa khAkara garma padArthoMkA sevana karanA aura ghRta Adi padArthoMko pIkara zIta padArthoMkA sevana karanA bhI AhAraviruddha kahA jAtA hai||| 139 // viruddhaMpAkatazcApiduSTadurdArusAdhitam / apakvataNDulAtyarthapakkadagdhaMcayadbhavet // 140 // * viSailI lakaDiyoMkI agnise siddha kiyA padArtha evam kacce, jale bhune cAvala, Adika pAkaviruddha kahe jAtehaiM // 140 // Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA-bhA0 ttii0| saMyogatoviruddhaMtadyathAmlaMpayasAsaha amanorucitaMyaccahRdvirudaMtaducyate // 141 // . ___ khaTTe padArthoMko dUdhameM milAkara khAnA saMyogaviruda hotAhai / manako burA laganebAlA padArtha hRdayase viruddha kahA jAtAhai // 141 // sampadviruddhaMtadvidyAdasaJjAtarasantutat / . atikraantrsNvaapivipnnrsmevvaa|| 142 // jisa padArtha meM yathocita paripakva hokara ucita rasa na utpanna huA ho usako sampadaviruddha kahatehaiM / evam jisakA rasa kharAva hogayAho athavA naSTa hogayAho usako bhI sampada viruddha kahate // 142 // jJeyaMvidhiviruddhantubhujyatenibhRtenayat / . tadevaMvidhamannasyAviruddhamupayojitam // 143 // jo manuSya bhojana kiyAhuA hone para phira bhojana kare athavA kaccA bhojana kare thA svedana Adise namra honepara ekadama aMTasaMTa bhojana karajAya usako vidhiviruddha kahatehaiM / isa prakAra bhojanakI viruddhatAkA varNana kiyAgayAhai // 143 // . . sAtmyato'lpatayAvApidItAgnestaruNasyaca / . . snehavyAyAmabalinoviruddhavitathaMbhavet // 144 // apanI prakRtise kiMcit viruddha padArtha aura balavAn agnivAle puruSa tathA taruNa puruSa evam sneha yA vyAyAma Adise balavAn puruSako bhI prakRtise kiMcit viruddha honepara bhI hAnikAraka hotAhai // 144 // viruddha anna sevana rogotpatti / / pAMDyAndhyavIsapadakAdarANAMvisphoTakonmAdabhagandarANAm / suurchaamdaadhmaanglgrhaannaaNpaannddaamysyaamvisssycaiv||145|| kilAsakuSThagrahaNIgadAnAMzoSAstrapittajvarapInasAnAm / sa- .. ntAnadoSasyatathaivamRtyoviruddhamannaMpravadantihetum // 146 // ' viruddha bhojana karanese-napuMsakatA, aMdhApana, visarpa, udararoga, visphoTakaroga, unmAda, bhagaMdara, mUrchA, mada, AdhmAna, galagraha, pAMDu, viSailI Ama, kilAsa, kuSTha, grahaNI, zoSa, raktapitta, jvara, atizyAya, tridoSa tathA, saMtAnadoSa evam maraNa hotAhai // 145 // 146 // Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0.26.. (317) viruddha annajanya rogoMke upAya / eSAJcakhalupareSAJcavaizodhakanimittAnAMvyAdhInAmimebhAvAHpra. tikaaraaH| yathAvamanaMvirecanaJcatadvirodhinAzcadravyANAMsaMzama , nArthamupayogastathAvidhaizcadravyaiHpUrvamabhisaMskAra shriirsyeti147|| bhavaticAtra-viruddhAzanajAnogAnpratihantivirecanam / vamanaMzamanazcaivapUrvavAhitasevanam // 148 // Upara kahehue saba rogoMke tathA viruddha bhojana karanese utpanna hue anyarogoMke bhI zAntikAraka upAya karanese vaha saba roga naSTa hojaatehaiN|vh upAya yaha haiM-camana, virecana evam virodhI bhojanako paripAka karanevAle tathA unake doSoMko zAnta karanevAle saMzamana hitakara hote haiM / jisa viruddha bhojanakA prathamase hI abhyAsa hogayAho vaha viruddha bhojana adhika aniSTakAraka nahIM hotA / isI liye saMkSepase kahAgayAhai ki viruddha bhojanase utpanna hue jo roga haiM vaha to-vamana, virecana aura zamana dravyoMdvArA zAnta hosakate haiM athavA pahalesehI hita padArthoMkA sevana karanA hitakAraka hotAhai aura jisa viruddha bhojanakA zarIrako sadAse abhyAsa hogayAhA~ ... vaha vizeSa hAnikAraka nahIM hotA // 147 // 148 // ttrshlokaaH| matirAsInmaharSINAMyAyArasavinizcaye / drvyaannigunnkrmbhyaaNdrvysNkhyaarsaashryaaH||149|| kaarnnNrssNkhyaacrsaanurslkssnnm|praadiinaaNgunnaanaanyclkssnnaanipRthkpRthk // 150 // pazcAtmakAnAMSaTvaJcarasAnAMyenahetunA / UrdhvAnulomabhAjazca yadguNAtizayAdrasAH // 151 ||ssnnnnaaNrsaanaaNssttcaivsuvibh. kAvibhaktayaH / uddezazcApaviddhazcadravyANAMguNakarmANa // 152 // pravarAvaramadhyatvarasAnAMgauravAdiSu / pAkaprabhAvayorliGgavIryasaMkhyAvinizcayaH // 153 // SaNNAmAsvAdyamAnAnAMrasAnAM yatsvalakSaNam / yadyadvirudhyatetasmAyenayatkAracaivayat // 154 // vairodhikanimittAnAMvyAdhInAmauSadhazcayat / AtreyabhadrakApyI yettsrvmvdnmuniH||155|| ityannapAnacatuSkaAtreyabhadrakApyIyonAmaSaDviMzo'dhyAyaHsamApta:26 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (318) carakasaMhitA-bhA0 TI / aba adhyAyakA upasaMhAra karate haiM:-ki isa Atreya bhadrakApyIya adhyAyameM rasoMke viSayameM maharSiyoMke mata dravyoMke guNa, karma, dravyasaMkhyA, rasakA Azraya, rasoMkA kAraNa, rasasaMkhyA, rasa tathA anurasake lakSaNa, para,aparAdi-vizeSa guNoMkA varNana, rasoMkA paMcabhUtAtmaka honA aura unake 6 bheda tathA unakA kAraNa, bhUtaguNaviziSTa rasoMse UCzodhana, aura anulomana 6 rasoMke yathocita vibhAga, dravyoMke guNa karmake sambandhameM uddeza aura apavAda, gaurava Adi guNeM meM rasoMkI pradhAnatA, madhyatA evam nikRSTatA, vipAka aura prabhAvake lakSaNa, vIrya, saMkhyA AsvAdana dvArA 6 rasoMke pRthakpRthak lakSaNa, jo dravya jisase milAye jAnepara viruddha hotAhai aura jo dravya viruddha honepara jisa jisa prakAra vikAra karatAhai evam viruddha bhoja. nase utpanna hue rogoMkI cikitsA yaha saba bhagavAn punarvasujIne varNana kiyAhai // 149 // 150 // 151 // 152 // 153 // 154 // 155 // iti zrImaharSicaraka0 paM0rAmaprasAdavaidya bhASATIkAyAmAtrayabhadrakApyIyo nAma ___SaDviMzo'dhyAyaH // 26 // sptviNsho'dhyaayH| -RSSISNOR- . athaato'nnpaanvidhimdhyaayvyaakhyaasyaamitihsmaahbhgvaanaatreyH| aba hama annapAnavidhi nAmake adhyAyakI vyAkhyA karatehaiM aisA Atreya bhagacAn kahane lge| annapAnakI utkRSTatA / . . issttvrnngndhrssprshvidhivihitmnnaanNpraanninaaNpraannsNjnykaanaaNshaannmaacksstekushlaaH| pratyakSaphaladarzanAttadindhanAntarAgneHsthitistadevasattvamUrjayati / taccharIradhAtuvyUhabalavagendriyaprasAdakaraMyathoktamupasevyamAnaviparItamahitAyasampadyate // 1 // sundara gaMdhavarNavAle tathA susaMpanna rasavAle aura pavitra sparzayukta evam yathAtharIti para banAyehue annapAna prANiyoMke prANa mAnejAte, buddhimAnAMkA aisA kathana hai| yathArtha dekhanemeM bhI aisA hI AtAhai ki uttama AhAra hI atarAgnike liya . Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0.27.. (319) iMdhana svarUpa hai evam manuSyoMke prANoMkA dhAraNa karanekA hetu hai| ucita rIti 'para sevana kiyA huA annapAna dhAtuoMko balavAn karatAhai tathA varNakAraka hai / indriyoMko prasanna karatAhai aura anucita rItipara sevana kiyA huA hAnikAraka - hotAhai // 1 // tasmAddhitAhitAvabodhanArthamannapAnavidhimakhilenopadezyAmo'niveza // 2 // he agniveza ! aba hama anna pAnakA hita aura ahita jJAna honeke liye saMpUrNa annapAna vidhikA varNana karatahaiM // 2 // : annapAnAdike svAbhAvika karma / tatsvabhAvAdudakaMkledayati, lavaNaviSyandayati, kSAraspAcayati, madhusandadhAti, sarpiHsnehayati, kSIraMjIvayati, mAMsaMbaMyati, rasaHprINathati, surAjarjarIkaroti, zIdhuavadhamayati, drAkSA. rasodIpayati, phANitamAcinoti, dadhizophaMjanayati, piNyAkazAkaMglapayati, prabhUtAntarmalomASasUpaH, dRSTizukannaHkSAraH, prAyaHpittalamamlamanyatramadhunaHpurANAJcazAliyavagodhUmAn,prAyaHsarvatiktaMvAtalamavRSyazcAnyatravetrAgrapaTolAt, prAyaHkaTukaM cAtalamavRSyazcAnyatrapippalIvizvabheSajAt // 3 // / so usa annapAnameM jala svabhAvase hI kledakAraka hotAhai / lavaNa viSyaMdakAraka hotAhai / kSAra pAcanakartA hotAhai / zahada vraNasaMdhAnakAraka hotAhai / ghRta nehana hai, dUdha jIvana hai / mAMsa bRhaNa hai / rasa prINana hai, madya jIrNakArI hai| sIdhu avadhamanakArI hai| dAkha dIpanakartA hai| phANita doSoMkA saMcaya karatAhai, / dahI sUjana karatA hai / piNyAka tathA zAka glAnikAraka hotAhai / uDadoMkA jUsa malako vaDhAnevAlA hai / kSAra dRSTi tathA vIryakA nAza karatIhai / khaTAI pittako utpanna krtiihai| zahada, purAne zAlicAvala, yava aura gehUke sivAya saba prakArake mIThe dravya kaphotpAdaka hotehaiM / isI prakAra betakI koMpala aura paTolake sivAya saba kaDue dravya vAyuko baDhAnevAle hotahaiM / pIpala aura soMThake sivAya saba prakArake carapare dravya vIryanAzaka, kRzakartA evam vAtala hotehaiM // 3 // . .. Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (320) carakasaMhitA-bhA0 ttii| paramatovargasaMgraheNAhAradravyANyanuvyAkhyAsyAmaH // 4 // aba hama Age vargasaMgrahapUrvaka AhAradravyoMkI vyAkhyA karatehaiM // 4 // vagAke nAma / zUkadhAnyazamIdhAnyamAMsazAkaphalAzrayAn / vargAnhAratamadyAmbugorasekSuvikArikAn // 5 // dazaucaparauvargIkRtAnnAhAzyoginAm / rsviiryvipaakaishcprbhaavaishcopdekssyte||6|| jaise zUkadhAnyavarga, zamIdhAnyavarga, mAMsavarga, zAkavarga, phalavarga, haritavarga, madya. varga, jalavarga, gorasavarga, ikSuvarga yaha alaga alaga daza varga tathA kRtAnnavarga, tailavarga aura zuNThyAdivarga yaha saba AhArake upayogI honese rasa, vIrya, vipAka tathA prabhAvoMsahita varNana karatehaiM // 5 // 6 // - atha shuukdhaanyvrgH| ... .. raktazAlimahAzAli klmHshkunaahRtH| cUrNakodIrghazUkazca gauraHpANDukalAMgulau // 7 // sugndhikaalohvaalaa:shaalivaakhyaa:prmodkaaH| ptnggaastpniiyaashcyecaanyeshaalyHshubhaaH|| // 8 // zItArasevipAkecamadhurAHsvalpamArutAH / baddhAlpavarca sAsnigdhAvRhaNAH zukramUtralAH // 9 // raktazAli, mahAzAli, kalamazAli, zakunAhRta, cUrNaka, dIrghazUka, gaura, pANDuka, kAMgula, sugaMdhika, lohavAla, zAlikA, zAliva, pramodaka, tapanIya, pataMga inake sivAya aura bhI jo uttama 2 cAvaloMkI jAtiye haiM vaha sava zItavIrya, rasa aura pAkameM madhura kiMcitvAtakAraka, malako bAMdhanevAle, alpamalakAraka, cikane, bRMhaNa, vIrya tathA mUtrako baDhAnevAle hotehaiM / prAyaH yaha uttama jAtike cAvaloMke guNa haiM // 7 // 8 // 9 // . zAlidhAnyoMke . / rktshaalivrstessaaNtRssnnaannstrimlaaphH| mahAMstasyAnukalamastasyApyanutataHpare // 10 // lAlaraMgake zAlicAvala inameM zreSThamAnegayehaiM tathA tRSA aura tridoSako naSTa krtehaiN| raktazAla cAvaloMkI apekSA moTe zAlicAvala aura moTe zAlicAvaloMkI apekSA kalamacAvala hInaguNa hote haiM / isI prakAra pahilese dUsare hInaguNa jAnane caahiye||10|| Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 27. yavakAdikA varNana | bhavakAhAyanAH pAMzuvApyonaiSadhakAdayaH / zAlInAMzAlayaH kurvantyanukAraMguNAguNaiH // 11 // ( 321 ) yavakadhAnya, hAyanadhAnya, pAMzudhAnya, tAlAbake dhAnya, naiSadhakadhAnya, yaha bhI saba cAvaloMkI jAti tathA guNAguNakI apekSAse uttarottara hInaguNa jAnaneM cAhiye // 11 // sAThIcAvaloM ke guNa | zItaH snigdho guruH svAdutridoSaghnaH sthirAtmakaH / SaSTikaH pravarogauraHkRSNagaurastato'nuca // 12 // SaSTikadhAnya- zItala, cikane, bhArI, madhura evam tridoSanAzaka, zarariko sthira karanevAle hotehaiM / inameM bhI zvetavarNake SaSTika cAvala uttama aura kRSNavarNakehInaguNa hote haiM // 12 // varaka AdidhAnya | varakoddAlakau cInazAradojjvaladardurAH / gaMdhalAH kuruvindAzcaSaSTikAlpAntarAguNaiH // 13 // varakadhAnya, uddAlaka, cInA, zArada, ujjvala, dardura, gaMdhaLa, kuvinda AdikadhAnya SASTika cAvaloM kI apekSA kiMcit hInaguNa hote haiM // 13 // vrIhi aura pATalake guNa / madhurazcAmlapAkazca trIhiH pittakaro guruH / bahumUtrapurISoSmAtridoSastvevapATalaH // 14 // vrIhidhAnya- madhura haiM, pAkameM amla haiM, pittakAraka tathA bhArI hote haiM / pATaladhAnya -+adhika mUtra lAnevAle tathA malako baDhAnevAle evam garmI prakaTa karanevAle tathA tridoSako kupita karanevAle haiM // 14 // koradUSa aura zyAmAkake guNa / sakoradUSaHzyAmAkaHkaSAyamadhurolaghuH / vAtalaH kaphapittaghnaH zItasaMgrAhizoSaNaH // 15 // kodrava aura zyAmAka dhAnya- kasaile, madhura, halake, vAtakAraka, kaphapittanAzaka 2 zItala; saMgrAhI tathA zoSaNa karanevAle haiM // 15 // 21 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (322) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| hstishyaamaakniivaartoypiiNgvedhukaaH| prazAtikAmbhaHzyAmAkalauhityANupriyaGgavaH // 16 // mukundajhiNTigaTTIcarukAvarakAstathA / zivirotkaTajUrNAhvaHzyAmAkasadRzA gunnaiH|| 17 // hastizyAmAka, nIvAra, toyaparNI, gavedhuka, prazAtika,jalajazyAmAka, lauhityazyAmAka, anuzyAmAka, kaMgunI, mukuMda, jhiMTI,garmuTI,carukA,varakA,zivira,utkaTa, javAra ina sabake guNa zyAmAka (sauMka) cAvalake samAna jAnanA // 16 // 17 // yavake gunn| / rUkSaHzItoguruHsvAduHbahuvAtazakadyakaH / sthairyakatsakaSAyastuvalyAzleSmavikAranut // 18 // jaba-rUkhe, zItala,guru,svAdu, bahuta vAyu aura balake karanevAle, sthiratAkAraka, kaSAya, valakAraka evam kaphavikAranAzaka haiM / / 18 // veNuyavake gunn| rukSaHkaSAyAnurasomadhura kaphapittahA / ___ medaHkrimiviSaghnazcabalyoveNuyavomataH // 19 // veNuyava rUkSa, kasaile, madhura, kaphapittanAzaka, medako haranevAle, kRmi tathA viSako nAza karanevAle evam valakAraka hotehaiM // 19 // gehUMke guNa / sandhAnakadvAtaharogodhUmaH svaadushiitlH| jIvanobRMhaNovRSyaHsnigdhaHsthairyakaroguruH // 20 // godhUma (gehU~)-saMdhAnakartA, vAtahara,svAdu, zItala, jIvanakartA, puSTakartA,vIryavarddhaka, snigdha, dRDhakAraka evam bhArI hotAhai // 20 // nAndImukha aura madhUlIke gunn| nAndImukhImadhUlIcamadhurasnigdhazItale |ityyNshuukdhaanyaanaaN pUrvovarga:samApyate // 21 // itishuukdhaanyvrgH| nAndImukhI tathA madhUlikA (gehUMkA bheda )-madhura snigdha aura zItala hotehaiM / isa prakAra yaha zUkadhAnyAkA varga samApta huA // 21 // .. Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 27. (323) . athshmiidhaanyvrgH| muMgake gunn| kaSAyamadhurorukSaHzItaHpAkekaTurlaghuH / viSadaHzleSmapittanomudgaHsUpyocamomataH // 22 // saba prakArake zamIdhAnyoMmeM mUgaM uttama hotAhai / mUMga-kaSAya, madhura, rUkSa zItala, pAkameM kaTu, halakA, viSada aura kaphapittanAzaka hotAhai // 22 // rAjamASake guNa / ruukssshcaivkssaayshcvaatlHshlessmpitthaa| viSTambhIcApyavRSyazcarAjamASaHprakIrtitaH // 23 // rAjamASa (lobiyA)-khara, rucikAraka, kapha, zukra tathA amlapitta karane. bAlA hai / evam svAdu, vAtakAraka, rUkSa, kaSAya, viSada aura guru hotAhai // 23 // uradake gunn| vRssyHprNvaathr:snigdhossnnmdhuroguruH| balyobahumalampuMstvaMmASaHzIghradadAtica // 24 // uDada-vRSya, vAyunAzaka, snigdha, uSNa, madhura, guru, valpa, bahuta malako karanevAlA, zIghra puruSatvako denevAlA hotAhai // 24 // kulathIke guNa / ussnnaaHkssaayaaHpaake'mlaakphshukraanilaaphaaH| kulatthAgrAhiNaHkAsahikAzvAsArzasAMhitAH // 25 // kulthI-garma, kasailI, pAkameM amla, kapha, zukra evam vAyu ina tInoMko naSTa karanevAlI hai| saMgrAhI hai tathA kAsa; hikA, zvAsa, evam azarogameM hitakAraka hotI hai // 25 // moThake guNa / mdhuraamdhuraa:paakgraahinnorkssshiitlaaH| makuSThakAHprazasyanteraktapittajvarAdiSu // 26 // . moTha-rasa aura pAkameM madhura, grAhI, rUkhA,zItala, raktapicanAzaka evam jvarAdirogoMmeM hitakAraka hotA hai // 26 // canAke guNa / caNakAzcamasUrAzcakhaNDikAHsahareNakaH / laghavazItamadhurAH Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (324) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| sakaSAyAvirUkSaNAH // 27 // pittazleSmaNizasyantesUpeSvAlepaneSuca / teSAMmasUraHsaMgrAhIkaSAyovAtalaHparam // 28 // canA, masurI, donoM prakArake maTara-yaha laghu, zItala, madhura, kaSAya, rUkSa evam pittakaphake vikAroMmeM inakA yUSa aura Alepana uttama kahAjAtAhai / inameM masUrI saMgrAhI aura kaSAya tathA vAtala hotI hai // 27 // 28 // tilake guNa / / snigdhossnnmdhurstiikssnnHkssaayHkttukstilH| . . tvacya kezyazcabalyazcavAtanaHkaphapittakRt // 29 // tila-cikane, uSNa, madhura, tIkSNa, kaSAya, kaTu, tvacAko sundara banAnevAle, kezoMko baDhAnevAle,balakAraka,vAtanAzaka tathA kaphapittako utpanna karanevAle haiN||29|| zimbIke gunn| guvyo'thamadhurA zItAvalanArUkSaNAtmikAH / sasnehAbalibhi. bhojyAvividhAzimbijAtayaH // 30 // zimbIrUkSAkaSAyA ca koSThevAtaprakopanI // na ca vRSyA nacakSuSyA viSTabhya ca vipacyate // 31 // saba prakArakI zimbI (sema)-bhArI, madhura,zItala, balanna, rUkSasvabhAvavAlI, snehayukta, balavAn puruSoMke khAneyogya hotI hai||30|| sema rUkSa, kaSAya,koSTha meM vAyuko kupita karanevAlI, zarIrako durvala karanevAlI, viSTambhakAraka, durjara tathA. netroMkI hitakArI nahIM hai // 31 // arahara Adake guNa / ADhakIkaphapittannIvAtalAkaphavAtanut / avalgujaHsaiDagajo niSpAvAvAtapittalAH // 32 // kAMkANDolAtmaguptAnAMmASavatphalamAdizet / dvitiiyo'yNshmiidhaanyvrg:proktomhrssinnaa||33|| . itishmiidhaanyvrgH| arahara kapha aura pittako naSTa karanevAlI aura vAtakAraka hotI hai| bAvacIke bIja-vAta aura kaphako nAza karate haiM / manavADa (cakramarda )ke bIjameM bhI yahI guNa hai / niSpAva (semavizeSa) vAtapittako karanevAlA hai| kolAsambI aura koMcake bIjoMmeM bhI uDadoMke samAna guNa jAnanA / isa prakAra, mahArSa AtreyajIne yaha zamIdhAnyavarganAmaka dUsarA varga kathana kiyA // 32 // 33 // 1 kaphavAtanudityavagujeDagajayojisya guNaH / Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ( 3.25 ) sUtrasthAna -a0 27. atha mAMsavargaH / prasaha pazu aura pakSiyoMke nAma | gokharAzvataroSTrAzvadvIpisiMharkSavAnarAH / vRkovyAghrastarakSuzca babhrumArjAramUSikAH // 34 // lopAkojambukaH zyenovAntAdazcASavAyasau / zarAghnImadhuhAbhAso gRdholUkakuliGgakAH // 35 // dhUmIkAkurarazcetiprasahAmRgapakSiNaH // 36 // gAya, gadahA, ghoDA, UMTa aura zArdUla, siMha, rIcha, vandara, bheDiyA, bagherA, tarakha, nevalA, vilA, mUsA, lopAka, gIdar3a, zikarA, kuttA, nIlakaMTha, kauA, vAja, ullU; ciDA, jhagara, TaTeharI ina jAnavaroMko prasaha kahAjAtAhai // 34 // 35 // 36 // bhUmizayake nAma / zvetaHzyAmazcitrapRSThaHkAlakaH kAkulImRgaH / kucIkAcillako bheko godhAzallakagaNDakau / kadalInakulaH zvAviditibhUmizayAH smRtAH // 37 // saphedapakSI, zyAma, citrapRSTha, kAlaka ( sAMpavizeSa ), kAkulI mRga, kucIka, caula, meDhaka, goha, seha, gaNDaka, kaMdaMlI, nakula zvAvit inako bhUmizaya ( bilezaya ) kahate haiM // 37 // AnUpajIvoMke nAma / sRmarazcamaraHkhaGgomahiSogavayogajaH / nyakurvarAhazcAnUpAmRgAHsarverurustathA // 38 // jaMgalI sUara, camaragaU, gaiMDA, bhaiMsA, rojha, hAthI, hariNa, grAmazUkara, bArahasiMghA ina sabako anUpasaMcArI jIva kahate haiM // 38 // jala meM sonevAle va jalacara pakSiyoMke nAma | kUrmaH karkaTako matsyaH zizumArastimiGgilaH / zuktizaMkhodrakumbhIraculakI makarAdayaH // 39 // itivArizayAH proktAvakSyante vAricAriNaH / haMsaH krauJcoba lAkA cabakaH kaarnnddvHpuvH||40|| zarArIpuSkarAhvazca kezarImAnatuNDikaH / mRNAlakaNThomadguzca - kAdambaH kaaktunnddkH|| 41 // utkrozaH puNDarIkAkSomegharAvo Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 326 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / mbukukkuTI / ArAnandImukhI vATI sumukhAH shcaarinnH||42|| - rohiNIkAmakAlIcasArasoraktazIrSakaH / cakravAkAstathAnye cakhagAH santyambucAriNaH // 43 // kUrma, keMkaDA, matsya, sUsa (sinasumAra ), timiMgala machalI, sIpa, zaMkha, udra, kuMbhIra (ghaDiyAla ), cirukI, magara ina sabako jalezaya jIva kahate haiN| haMsa, krauMca balAkA, kAkabaka, vagulA, kAraNDava, plava, zarArI, puSkara, kezarI, mAnatuNDika, mRNAlakaMTha, madgu, kAdamba, kAkatuNDa, utkroza, puNDarIka, megharAva, jalakukkuTa, ArA, naMdImukhI, vATI, sumukhA, sahacAriNa, rohiNI, kAmakAlI, sArasa, raktazIrSaka, cakavA yaha saba jalacArI kahe jAte haiM tathA aura bhI jalameMse machaliya pakaDanevAle pakSIvizeSa jalacArI kahAte haiM // 39 // 40 // 41 // 42 // 43 // jAGgala pazuoM ke nAma / pRSataH zarabhovAmaH zvadaMSTrA mRgamAtRkAH / zazoraNau kuraGgazcagokarNaH koTakArakaH // 44 // cAruSko hariNaiNaucazambaraH kAlapucchakaH / RSyazcatara potazca vijJeyAjAGgalAmRgAH // 45 // citraharaNa, mahAbhRMga, hariNa, kastUrI mRga, zvadaMSTrA, mRgamAtrikA, kharagoza, uraNa kuraMga, gokarNa, koTakAraka, cAruSka, hariNa, tAmravarNakA hariNa; sAvara, kAlapu cchaka, RSya, tarapota ina sabako jaMgalake mRga kahate haiM // 44 // 45 // viSkira pakSiyoM ke nAma / lAvovatarakazcaivArtIkaH sakapiJjalaH / cakorazcopacakrazcakukuToraktavarttakaH // 46 // lAvAdyAviSkirAstvete vakSyante varttakAdayaH / varttakovarttikazcaivavahatittirikukkuTau // 47 // kaGkasArapadendrAbhagonarda girivarttakAH / krakaro'vakaracaivavarAhazcetiviSkirAH // 48 // lavA, baTera, vArtIka, kapiMjala, cakora, upacakra, kukkuTa, lAlavarttaka, vartikA, vahIM, tittarI, murgA, kaMka, sArapada, indrAbha, sArasa, girivartaka kukara, avakara, varAha ina sabako viSkira kahate haiM // 46 // 47 // 48 // pratuda pakSiyoM ke nAma / zatapatrobhRGgarAjaH koyaSTIjIvajIvakaH / kairAtaH kokilo'tyU - 1 vAraTAzceti pAThAntaram / * Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna a0 27. " (327) hogopAputraHpriyAtmajaH // 49 // laTvAladRSakobabhrurvaTahADiNDimAnakaH / jaTIdundubhivAkkAvalohapRSThakuliGgakAH // 50 // kpotshuksaarnggaashcirittiikNkuyssttikaaH|saarikaaklvingkshcc-' ttko'nggaarcuuddkH| paaraavtHpaannddvikityuktaaHprtudaadvijaaH||51|| zatapatra,bhaMgarAja,koyaSTI, jIvajIvaka, kairAta, kokila, atyUha, gopAputra,miyA tmaja, laTvA, laTTiSaka, nakula, vaTahA, DiMDimAnaka, jaTI,duMdubhIvAk, avaloha,pRSThaH kuliMgaka, kapota, zuka, sAraMga, ciraTI, kaMkuyaSTI, sArikA, kalavika, aMgAracUDaka, pArAvata, pANDavIka ina saba pakSiyoMko pratuda kahate haiM tathA dvija bhI kahate. inake lakSaNa / prshybhkssyntiitiprshaastensNjnyitaaH|| 52 ||bhshyaabilvaastvaadaanuupaanuupsNshryaataajlenivaasaajljaajlcryaajlecraaHsthljaajaangglaaHproktaamRgaajaangglcaarinnH|| 53 / / vikIryaviSkirAzcetipratudyapratudAHsmatAH / yoniraSTavidhA / tveSAMmAMsAnAMparikIrtitA // 54 // jo jIva balapUrvaka apane bhojanakI sAmagrIko grahaNa karake khAte haiM una savako prasaha kahate haiM / jo pRthvImeM vila banAkara rahatehaiM unako bilezaya kahate haiM / jalake samIpa vAsa karanevAle anUpasaMcArI kahejAtehaiM / jalameM rahanevAloMko jalezaya kahate haiM, jalameM vicaranevAloMko jalacara khtehaiN| sthalacara jIvoMko.jo jaMgalameM rahatehaiM unako jAMgala kahatehaiM / coMcase bakherakara athavA paMjoMse bakherakara khAnevAloMko. viSkira kahatehaiM / kITaM AdikoMko paMjese dabAkara coMcake sAtha khAnevAloMko pratuda kahatehaiM isaprakAra mAMsoMkI ATha prakArakI yoni varNana hai // 52 // 53 // 54 / / prasahAdike mAMsakA gunn| prasahAbhUzayAnUpavArijAvAricAriNaH / gurUSNasnigdhamadhurA balopacayavarddhanAH // 55 // vRSyAHparaMvAtaharA kaphapittAbhi. vrddhinH| hitAvyAyAmanityAnAMnarAdIptAnayazcaye // 56 // __ inameM prasaha, bilezaya, anUpasaMcArI, jalezaya aura jalasaMcArI jIvoMkA mAMsa 1jIvoMkI zreNImAtra sAmAnyatAse kathana karadIhai / sAmAnyatAse prAyaH mAMsa manuSyoMko hAnikAraka hote haiM aura bahutaseM to vizeSa hAnikAraka honese sarvathA abhakSya haiN| Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (328) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| zuru, uSNa, snigdha, madhura, balavarddhaka, puSTijanaka, vIryavarddhaka, paramavAtanAzaka, kaphapittavarddhaka hotaahai|vyaayaam karanevAle auradaptiAgni manuSyoMko hitakAraka hai // 55 // 16 // prasahAnAMvizeSeNamAMsamAMsAzinAMbhiSak / jIpAMzoMgrahaNI____ doSazoSArtAnAMprayojayet // 27 // vaidyako ucita hai ki purAnI bavAsIra aura saMgrahaNI tathA zoSase pIDita manu'gyAko prasahajIvoMkA mAMsa upayoga kare // 57 // lAvAdyovaiSkirovarga:pratudAjAgAlAmRgAH / laghavaHzItamadhurAH / sakaSAyAhitAnRNAm // 68 // pittottarevAtamadhyesannipAte kaphAnuge / viSkirAvarttakAdyAstuprasahAlpAntarAguNaiH // 19 // lavAse lekara viSkiravarga tathA pratuda aura jAMgala jIvoMkA mAMsa,halakA,zItala, madhura, kaSAya hotAhai / ina jIvoMke mAMsakA yUSa pittapradhAna, vAtamadhya, kaphahIna sannipAtama prayoga karanA cAhiye / vartakase Adi lekara viSkirapakSiyoMkA mAMsa prasaha jAtiyoMke pakSiyoMse kiMcit alpaguNavAlA hotA hai / / 58 // 19 // bakareke mAMsakA guNa / / nAtizItagurusnigdhaMmAMsamAjamadoSalam / / zarIradhAtusAmAnyAdanabhiSyandibRhaNam // 60 // bakarekA mAMsa na to adhika zItala na adhika bhArI evam na adhika snigdha hotA hai ataeva doSoMko kupita nahIM karatA / manuSyoMke zarIra aura dhAtuke anukUla honese anabhiSyandI tathA puSTakArI hotA hai / / 60 // bheDeAdike mAMsake gunn| mAMsaMmadhurazItatvAdguruvahaNamAvikam |yonaavjaavikemishregocrtvaadnishcite // 61 // sAmAnyenopadiSTAnAMmAMsAnAMsvaguNaiHpRthak / keSAJcidguNavaizeSyAdvizeSaupadekSyate // 62 // bheDakA mAMsa madhura zItala honese bhArI tathA bRhaNa hai / bakarA aura meDhA yaha dekhanemeM milejulese hotehaiM aura grAmya tathA vanya bhedase kaI prakArake hotehaiN| isa liye inake guNoMko uparokta bhedase alaga alaga jAnanA kisI 2 jIvoMke mAMsameM guNa vizeSa honese vizeSarUpase varNana karate haiM. // 61 // 62 // Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 270 (329). ... morake mAMsakA guNa / darzanazrotramedhAgnivayovarNasvarAyuSAm / 'bahIMhitatamobalyovAtanAmAMsazakalaH // 13 // morakA mAMsa-dRSTi, kAna, buddhi, agni,avasthA, varNa, svara, aura Ayu inako hitakArI hai tathA balakAraka, vAtanAzaka, mAMsavarddhaka evam vIryajanaka hai // 63 // hasake mAMsakA guNa / guruussnnaasnigdhmdhuraaHsvrvnnblprdaaH| bRNhnnaaHshukrlaashcoktaahNsaamaarutnaashnaaH||6|| haMsakA mAMsa- bhArI, garma, snigdha, madhura, svara aura varNaprada, balakAraka, bRMhaNa, zukrajanaka, vAtanAzaka, hotA hai / 64 // mugaka mAMsakA gaNa / snigdhAzcoSNAzcavRSyAzcabRhaNAHsvarabodhanAH / balyAHparaMvAtaharAHsvedanAzcaraNAyudhAH / / 65 // murgekA mAMsa-snigdha, uSNa, vRSya, bRhaNa, svarakAraka, balavarddhaka, vAtanAzaka evam svedakAraka hotAhai // 6 // dhanvAnUpa mAMsake gnn| gurUSNamadhuronAtidhanvAnUpaniSevaNAt / titiriHsaJjayecchImaMtrIndoSAnanilolvaNAn // 66 // anUpasaMcArI jIvoMkA mAMsa tathA jaMgalIjIvoMkA mAMsa na adhika bhArI, na adhika garma aura na Adhaka madhura hotAhai / tItarakA mAMsa vAtapradhAna sannipAtako jItanevAlA hai / / 66 // kapilake mAMsakA guNa / pittazleSmavikAreSusarakteSukapiJjalAH / mandavAteSuzasyantezaityamAdhuryalAghavAt / / 67 // kapijalakA mAMsa-thoDe vAyuvAle pitta kapha vikAra tathA raktavikAroMko jItanevAlA hai| kyoMki yaha zItala, madhura aura halakA hotAhai // 67 // lavAke mAMsakA guNa / lAvA kssaaymdhuraalghvo'gnivivrddhnaaH| sannipAtaprazamanAHkaTukAzcavipAkataH // 6 // Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 330 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / lavAkA mAMsa - kaSAya, madhura, halakA, agnivarddhaka hotA hai tathA sannipAtako zAnta karatA hai evam vipAkameM kaTu hotA hai // 68 // kabUtaroMke mAMsakA guNa / kaSAyamadhurAH zItAraktapittanibarhaNAH / vipAke madhurAzcaivakapotAgahavAsinaH // 69 // tebhyolaghutarAH kiJcitkapotAvanavAsinaH / zaktiAH saMgrAhiNazcaivasvalpayUSAzcatematAH // 70 // 1 ghara meM rahanevAle kabUtarakA mAMsa - kaSAya, madhura, zItala, raktapittanAzaka tathA vanake rahanevAle kabUtaroM kA mAMsa ghara ke kabUtaroM kI apekSA halakA hai, vipAkameM madhura haiM, zItala hai, saMgrAhI hai, thoDA yUSavAlA hai // 69 // 70 // zukamAMsa ke guNa | zukamAMsaM kaSAyAmlavipAkerUkSazItalam / zoSakAsakSaya hitasaMgrAhilaghudIpanam // 71 // totekA mAMsa--kasailA, vipAkameM amla, rUkSa tathA zItala hai / zoSa, khAMsI, kSayameM acchA hai, saMgrAhI, halkA aura agnivardhaka hai // 71 // w kharagoza ke mAMsakA guNa / kaSAyavizadorUkSaHzItaHpAkekaTurlaghuH / zazaH svAduH prazastazcasannipAte'nilAvare // 72 // kharagozakA mAMsa - kasailA, viSada, rUkSa, zatila, pAkameM kaTu, halakA aura madhura hotA hai / isakA mAMsarasa, hInavAta sannipAtameM hitakara hotA hai // 72 // ciDiyAke mAMsa ke guNa / caTakAmadhurAH snigdhAbalazukravivarddhanAH / sannipAtaprazamanAH zamanAmArutasyaca // 73 // ciDiyAkA mAMsa madhura, cikanA, balavarddhaka, zukrajanaka, sannipAtanAzaka tathA vAyuko zAnta karanevAlA hotA hai // 73 // gadiDake mAMsa ke guNa | madhurAH kaTukAH pAketridoSazamanAH zivAH / laghavobaddhavipasUtrAH zItAzcaiNAH prakIrttitAH // 74 // gadiDakA mAMsa-madhura, pAkameM kaTu aura tridoSako zAnta karanevAlA hotA hai !. kAle hariNakA mAMsa halakA, mala, mUtra vibaMdhaka aura zItala hotA hai // 74 // Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 27. godhAvipAkemadhurA kssaaykttukaarse| vAtapittaprazamanAvRhaNIbalavAInI // 75 // gohakA mAMsa vipAkameM mIThA hai, rasameM kaSAya tathA kaTu hai, evam vAtapitta nAzaka bRMhaNa tathA balavardhaka hotAhai // 7 // shllkomdhuraamlstuvipaakekttukHsmRtH| vAtapittakaphanazcakAsazvAsaharastathA // 76 // sehakA mAMsa-madhura hai, amla hai, vipAkameM kaTu hai tathA vAta, pitta, kapha inako naSTa karatAhai evam kAsa, zvAsako haratAhai / / 76 // rohUmachalIke mAMsake guNa / zaivalAhArabhojitvAtsvapnasyacavivarjanAt / rohitodIpanIyazcalaghupAkomahAbalaH // 77 // rohamachalI-sivAra khAtI hai Ara nidrA rahita hai isaliye isakA mAMsa dapina, laghupAkI aura atyanta valakAraka hai // 77 // guruussnnmdhuraavlyaabRNhnnaaHpvnaaphaaH| matsyAHsnigdhAzcavRSyAzcavahudoSAHprakIrtitAH // 7 // anya machaliyAM-bhArI, uSNa, madhura, valakAraka, vRMhaNa, vAtanAzaka, snigdha, vIryavarddhaka tathA bahutere doSoMko karanevAlI hotI haiM // 78 / / - kachueka mAMsakA gunn| valyovAtaharovRSyazcakSuSyobalavarddhanaH / medhAsmRtikara pathyaH zoSataH karmaucyate // 79 // kUrmakA mAMsa-balakAraka, vAtanAzaka, vIryavarddhaka, netroMko hitakArI, medhA aura smRtikA baDhAnevAlA; pathya evam zoSanAzaka hotAha // 79 // snehanaMbRhaNaMvRSyaMzramanamAnalApaham / varAhapizitaMvalyaMrocanaMsvedanaMguru // 80 // ' sUarakA mAMsa-snehana, bRhaNa, vIryavardhaka,zramanAzaka,vAtahara,balavardhaka,rucikA: raka, svedajanaka evam bhArI hotaahai.|| 8 // Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (332. crksNhitaa-bhaalttii| gavayamAMsakA guNa / gvyNkevlevaatepiinsevissmjvre| zuSkakAsazramAtyagnimAMsakSayahitazcayat // 81 // gayaMkA mAMsa-jisa jagaha kevala vAta hI pradhAna ho aura kapha tathA pitta na ho evam pratizyAya evam viSamajvarameM sUkhI khAMsI,bhrama, bhasmakAgni aura yakSmA 'hitakArI hotAhai // 81 // ____ mahiSamAMsakA gunn| snigdhoSNamadhuravRSyamAhiSagurutarpaNam / dADhayavRhattvamutsAhasvapnAJcajanayatyapi // 82 // bhaisekA mAMsa-cikanA, uSNa, madhura, vRSya, bRhaNa, zarIrako dRDha karanevAlA evam bRhatva, sAhasa, nidrA inako utpanna karanevAlA hotAhai // 82 // aNDoMke guNa / dhArtarASTracakorANAMdakSANAMzikhinAmapi / caTakAnAJcayAni syuraNDAnicahitAnica // 83 // retaHkSINeSukAseSuhRdrogeSu kSateSu ca / madhurANyavapAkInisadyovalakarANica // 84 // haMsa, cakora, murgA, mora, ciDe inake aMDe hRdroga aura kSatarogameM hitakArI haiM tathA madhura, avipAkI, zIghra valavarddhaka hotehaiM / / 83 // 84 // __ mAMsakI utkRsstttaa| zarIrabRMhaNanAnyatdADhyamAMsAdviziSyate / itivargastRtIyo'yamAMsAnAMparikIrtitaH // 85 // iti maaNsvrgH| jitane prakArake padArtha zarariko puSTa karanevAle haiM unameM mAMsa pradhAna hotAhai / isa prakAra yaha mAMsavarganAmaka tIsarA varga kathana kiyA gayA // 85 // atha zAkavargaH / pAThAtuSAzaThIzAkaMvAstukaMsuniSaNNakam / vidyAyAhitridoSaghnabhinnavarcastuvAstukam // 86 // . 1-sUtrasthAne paccaviMze'dhyAya,SaDvaMzatitame sUtre ahitatameSu gomAMsasya gaNanA kRtA ataH ahita) -tamaH gavyamAso viSamajvarepyahitatama eva paraM tathApi gavyAmiti pAThAntaraM dRSTam / Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 27. pAThA, USA, sAThI, saniSaNNa (caupatiyA zAka) yaha saba zAka grAhI tathA tridoSanAzaka haiM aura bathuvakA zAka malavedhaka aura tridoSanAzaka hotAhai // 86 // __makoyake zAkakA gunn| tridossshmniivRssyaakaakmaaciirsaaynii| naatyussnnshiitviiryaacbhedniikusstthnaashinii|| kAkamAcI (makoya ) kA zAka tridoSako zAnta karanavAlA, vAyavaddha ka,rasAyana, vIryameM na bahuta garma aura na bahuta zItala,malavedhaka evam kuSThanAzaka hotAhai87. rAjakSavakake guNa / raajkssvkshaakntutridossshmnlghu| grAhizastaMvizeSeNagrahaNyazovikAriNAm // 88 // rAjakSavaka, jIvaka, sauM, dugdhikAkA zAka tridoSako zAnta karanevAlA halakA vizeSakara saMgrahaNI aura arzarogameM hitakArI hai // 88 // kAlazAka kraalshaak| kAlazAkantukaTukaMdIpanaMgarazophajit / laghUSNavAtalaMrakSaMkarAlaMzAkamucyate // 89 // kAlazAka (nADIkA zAka)--kaTu, dIpana,viSavikAra tathA sUjanako naSTa karane vAlA hotAha / karAlazAka ( kAlI tulasIkA zAka ) halakA, uSNa, vAtakAraka. tathA rUkSa hotAhai // 89 // cAMgerIke guNa / diipniicossnnviiryaacgraahinniikphmaarute| prazasyate'mlacAGgerIgrahaNyazohitAcasA // 90 // amlacAMgerI (cUkA) kA zAka agnidIpana,uSNavIrya, grAhI tathA kapha aura vAyuke rogoMmeM, grahaNImeM evam arzarogameM hitakArI hotAhai // 9 // poIkA shaak| mdhuraamdhuraapaakbhedniishlessmvrddhinii| vRSyAsnigdhAcazItAcamadanIcApyupodakA // 91 // upodakI (poI ) kA zAka madhura, pAkameM bhI madhura, malavedhaka, kaphavardhaka,. vRSya, snigdha, zItala evam madavinAzaka hotAhai // 91 // Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA-bhA0 TI0 / . caulAIkA shaak| rUkSomadaviSanazcaprazastoraktapittanAm / madhuromadhuraHpAkezItalastaNDulIyakaH // 92 // caulAIkA zAka rUkSa, madavikAra tathA viSavikAranAzaka, raktapittameM hitakArI, rasa tathA pAkameM madhura evam zItala hotAhai // 92 // maNDUkaparyAdizAkoMke guNa / . maNDUkaparNIvetrAgaMkucelAvanatiktakam / koTakAvalgujako pttolNshkulaadnii|vRsspusspaannishaassttiaakevuukNskttillkm||93|| nADIkalAyaMgojihvAvA kaMtilaparNikA / kulakaMkarkazanimbaM zAkaMparpaTakaJcayat / kphpitthraaNtiktNshiitNkttaavipcyte||14|| - maN kaparNI (brAhmI ) vetakI kopala,kucelA (viddhakarNI ), vanatiktaka,kakoDAke phala, valguja (banamUla ), paTola, zakulAdAnI (kaMcaTazAka ), vRSa ( aDUsA yA RSabhaka) ke phUla,zAraiSThA (mahAkaraMja ), kebUka, karailA, nADI, maTara, gobhI, vaDIkaTerIke phala, tilaparNI, kulaka ( karailIkI jAti),choTA kakauDA, nIma, parpaTa ye sava kaphapittanAzaka, kaDue, zItala evam pAkameM kaTu hotehaiM // 93 // 94 // sUpya zAkoMke guNa / sarvANisUpyazAkAniphaJjIcillIkatumbukaH // AlukAnicasarvANisapanANikaTiJjaraH / zaNazAlmalipuSpANi karbudAraH suvarcalA // 95 ||nisspaavHkovidaarshcptturshcaakhuprnnikaa / kumArajIvolohAkapAlaGkayAmAriSastathA // 96 // kalambonAlikAzmayuHkusumbhavRkadhUmako / lakSmaNazcaprapunnADonalinIkAkuverakaH // 97 ||lonnikaayvshaaknyckuussmaannddkmvlgujH| yAtukaHzAlakalyANItriparNIpIluparNikA // // 98 // zAkaMgurucarUkSaJcaprAyoviSTabhyajAti / madhuraMzItavIryaJcapurISasyacabhedanam // 99 // / saba prakArake sUpyazAka (maTara, sema Adi ), phaMjI, cillika, tuMvA, saba prakArake AlU tathA AluoMke patra, kaTiMjara, saNa tathA semarake phUla, sapheda kacanArakI kalI, suvarcalA ( hulahula), semarake phUla, lAlakacanAra,pattUra, mUsAkarNI, Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 27, . jIvakazAka, nADIzAka, pAlaka, rAmadAnekA zAka ( lAlapattevAlA baDAvAthu ), kalAcazAka, nAlikAzAka, smaryu (kauMcakIphalIkA zAka) kAma, vRkadhUmaka, lakSmaNA, paMmAra (panavADa) kamalakI DaNDI, zahatUta, salonaka, yavazAka, peThA, bAvacI, zveta zAlaparNI, jIvantI, haMsapadI, pIlupI ina sabake zAka.guru, rUkSa, derameM pacanevAle,mIThe zItavIrya tathA malavadhaka hotehaiM // 95-99 // zAkoMkI sAdhAraNa vidhi|| svinnaMniSpIDitarasaMsnehADhyaMtatprazasyate / zaNasyakovidArasya karbudArasyazAlmaleH // 100 // pusspNgraahiprshstnycrktpittevishesstH||101|| sava sAgoMko pahile ubAlakara nicoDa denA cAhiye. phira usako ghI AdimeM siddha kara khAnA uttama kahAhai / saNake phUla, donoM prakAroMke kacanAroMke phUla, semalake phUla ye saba-saMgrAhI tathA raktapittameM vizeSa hitakArI hotehaiN100||101|| anya nAnAvidha zAkoMke guNa / nyagrodhodumbarAzvatthaplakSapadmAdipallavAH kaSAyAHstambhanAH shiitaahitaaHpittaatisaarinnaam|| 102 // vaayuNvtsaadniihnyaakphNgnnddiircitrko|shreysiibilvprnniicbilvptrntuvaatnut / bhANDIzatAvarIzAkaMbalAjIvantijaJcayat // 103 ||prvnnyaaH prvpusspyaashcvaatpitthrNsmRtm| lghubhinnshkRttiktNlaagulkyuruvuukyoH|| 104 // bar3a, gUlara, pIpala, pilakhana aura kamala AdikoMke patra-kasaile, stambhanakartA, zItavIrya tathA pittake atisAravAloMko hitakAraka hotehaiN| giloyake patroMkA zAka vAtanAzaka hotaahai| gaNDIra aura citrakake patroMkA zAka kaphanAzaka hotaahai| gajapIpala aura bilvaparNI tathA velake patra vAtanAzaka hotehaiM / bhANDIzAka tathA zatAcarIkA zAka, balAkAzAka, jIvantIkA zAka, parvaNIzAka, papuSpa yaha saba vAta, pittanAzaka hote haiM / lAMgulIke patra aura eraMDake patra halke aura malavedhaka hote haiN| (lAMgulIkA kaMda takSiNa viSa hotA hai) // 102 // 103 // 104 // tilavetasazAkaJcazAkaMpaJcAMgulasyavA / vAtalaMkaTutiktAmlamadhomArgapravartakam // 105 // rUkSAmalamuSNakausumbhakaphanaMpittavarddhanam / trapusairvArukasvAduguruviSTambhizItalam // 106 // Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (336.) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| mukhapriyazcarUkSaJcamUtralaMtrapusaMsvati / evArukaJcasaMpakkaMdAha- .. tRSNAklamArttinut / varSobhedInyalAvUnirUkSazItagurUNi c|| 107 // tilazAka tathA betakA zAka tathA kSudra eraMDakA zAka vAtala,kaTu, tikta,amla aura malako nikAlanevAlA hai // 105 // kusumbhekA zAka-rUkSa, amla, uSNa, kaphanAzaka tathA pittavarddhaka hotAhai / khIre aura kakaDIkA zAka- madhura, bhArI, viSTambhakAraka, zItala, susvAdu aura rUkSa hotAhai / inameM khIrA bahuta mUtrako lAnevAlA aura pakI huI AryA kakaDI-dAha, tRSA aura balagamakI pIDAko zAntaH karatI hai / tuvekA zAka malavedhaka,rUkSa aura bhArI hotAhai // 106 // 107 // cibhittyaaruketdvdvyobhedhitetut| kUSmANDamuktaMsakSAraMmadhurAmlaMtathAlaghu // 108 // sraSTamUtrapUrISaJcasarvadoSanibarhaNam / kelUTazcakadambaJcanadImASakamaindukam // viSadaMguruzItaMcasamabhiSyandicocyate // 109 // cirabhiTa (caceMDa) aura ta--jakA zAka- malako vedhana karanevAlA aura hitakartA .. hotAhai / kuMbhaDA (kohaDA aura kaddU) kA zAka:madhura, amla, kSAra evaM halakA hotAhai tathA malamUtrako nikAlanevAlA aura sarvadoSoMko haranevAlA hotAhai / kelUTa, kadamba, nadImASa, ainduka ye sava--vizada, bhArI, zItala tathA abhiSyandI hAta. haiN|| 108 // 109 // utpalAnikaSAyANipittaraktaharANica / tathAtAlapralambaJca uraHkSatarujApaham // 110 // khajUraMtAlazasyazcaraktapittakSayApaham // bharUTavisazAlUkakrauJcAdanakazerukam / zRGgATakaMkaloDyaJcaguruviSTambhizItalam // 111 // kumudotpalanAlAstu spusspaaHsphlaaHsmRtaaH| zItAHsvAdukaSAyAstukaphamArutakopanAH // 112 // saba prakArake kamala- kasaile aura raktapitta nAzaka hote haiM / tAlajaTA (tADakI / komala jaTA ) uraHkSata vikArako zAnta karatAha / khajUrakI koMpala-raktapitta aura kSayako naSTa karatI hai // 110 // kahArakA kaMda, bhisa, zAlUka, padmabIja, kaserU, siMghADA; choTA kamalakaMda,ye saba bhArI,viSTaMmbhakatI aura zItala hote haiN||11|| Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 27... (337). kumuda aura utpalakI nAla aura inake phUla, phala zItala, madhura, kaSAya tathA kapha vAtako kupita karanevAle hote haiM // 112 // 'kssaaymiissaavissttmbhirktpitthrNsmRtm| pausskrntubhvediijmdhurrspaakyoH|| 113 // puSkaranAmaka kamalake bIja aura phUla tathA nAla--viSTambhakartA, raktapittanAzaka, rasa tathA vipAkameM madhura hote haiM // 113 // . . * . blyHshiitoguruHsnigdhstrpnnobRNhnnaatmkH| . . . vaatpitthr:svaadurvRssyomujaatkHsmRtH|| 114 // " muMjAtaka balakAraka, zItala, guru,snigdha, vrahaNa,tarpaNa, vAtapittanAzaka, svAdu aura vIryavarddhaka hotAhai // 114 // . . vidArIkandake guNa jIvanozrRMhaNovRSyaHkaNThayaHzastorasAyane vidArIkandobalyazvamUtralaHsvAduzItalaH / amliikaayaaHsmRtHkndogrhnnyshoNhitaalghuH||. 115||naatyussnnHkph'vaaNtnograahiishstomdaatyy| tridoSaMbaddhaviNmU-sArSapazAkamucyate // 116 // vidArIkaMda jIvana, vRMhaNa,vIryavarddhaka,svarakAraka aura rasAyana meM zreSTha, balakAraka, mutra lAnevAlA, madhura, zItala, amlIkA kanda-grahaNoM aura arzameM hitakArI hai, halkA hai, adhika garma nahIM hai, kaphavAtako haratAhai, saMgrAhI hai, madAtyayarogameM. hitakAraka hai| sarasoMkA zAka-tInoM doSoMko kupita karanevAlA,malamUtrako bAMdhaH nevAlA hotA hai // 115 // 116. // . tadvatpiNDAlukavidyAtkandatvAccamukhapriyamAsarpacchatrakavardhyAstubahvayonyacchatrajAtayaH // 117 // zItA pInasakaya'zcamadhurAgur2yAevaca / cturthHshaakvo'yNptrkndphlaashryH|| 118 // itishaakvrgH| piMDaAlUkA zAka bhI sarasoMke samAna guNavAlA hai. paraMtu khAnemeM isakA kaMda mukhako priya mAluma hotAhai / sarpachatrakake sivAya anya saba prakArake chatrajAti. (barasAtameM lakar3I tathA jamInapara utpanna hote haiM) zItala, pratizyAya kartA,madhura tathA bhArI hote haiM / isa prakAra zAkavaMrganAmaka patra, kanda, phala. zAMkAzrita yaha . cauthA varga samApta huA // 117 // 11 // Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (338). carakasaMhitA-mA0 ttii0| athphlvrgH| dAkhake guNa / . . . tRSNAdAhajvarazvAsaraktapittakSatakSayAn / vAtapittamudAvarta svarabhedamadAtyayam // 119 // tiktAsyatAmAsyazoSakAzaJcAzavyapohati / mRdvIkAvhaNIvRSyAmadhurasnigdhazItalA // 120 // munakkA--tRSA, dAha,jvara, zvAsa, raktapitta, kSata, kSaya, vAtapitta, udAvarta, svarabheda, madAtyaya, sukhakI kaDuAhaTa,zoSa,khAMsI ina savako naSTa karatAhai tathA puSTikAraka, vIryavarddhaka, madhura, snigdha aura zItala hai|| 119 // 120 / / khajUrake gunn| madhurabRMhaNaMvRSyaMkharjUraMguruzItalam / kSaye'bhighAtedAhecavAtapittecataddhitam 121 // khajUrakA phala--madhura, puSTikAraka, vIryavarddhaka, bhArI, zItala hotAhai tathA kSaya, abhighAta, dAha aura vAtapittameM hitakAraka hotAhai // 121 // _ phalgu-phAla maa-mhuaa| tarpaNabRhaNaphalguguruviSTambhizatilam / parUSakamadhUkaJcavAtapittecazasyate // 122 // kaThUmarakA phala-tRptikAraka, bRhaNa, bhArI,viSTambhI aura zItala hotaahai|phaalsaa aura mahuA vAtapittameM hitakArI hote haiM // 122 // . AMvaDeke guNa / mdhurNbRhnnNblymaamraatNtrpnnNguru|| sasnehaMzleSmalaMzItaMvRSyaMviSTabhyajIti // 123 // pakA huA AmaDAkA phala puSTikAraka, balavarddhaka, tarpaNa, mIThA, kaphakAraka, zItala, vRSya aura viSTambha hokara pAcana honevAlA hai // 123 // tAla-nAriyala / tAlazasyAnisiddhAninArikelaphalAnica / bRhaNasnigdhazItAnibalyAnamadhurANica // 124 // siddha kiyA tADakA phala.aura nAriyalakA phala-puSTikartA,cikanA,zItala,balakAraka aura madhura hotAhai // 124 // Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 27. (339) bhavyake guNa / . mdhuraamlkssaaynycvissttmbhigurushiitlm| . pittazleSmaharaMbhavyaMgrAhivaktravizodhanam // 125 // : bhavyaphala-mIThA, khaTTA, kasailA, viSTambhakartA, zItala, bhArI, picakaphanAzaka, saMgrAhI aura mukhakA zodhanakartA hai // 125 // . kacce phaloMke gunn|| amlaMparUSakaMdrAkSAbadANyArukANica / pittshlessmprkopiinnikrkndhulkucaanypi||126|| khaTTe phAlasA, dAkha, bera,ADa ,vanavera,vaDahara- yaha saba pitta, kaphako kupita karanevAle hote haiM // 126 // pake Arukake guNa / nAtyuSNaMgurusamparkasvAduprAyamukhapriyam / bRhaNaMjIyatikSipraMnAtidoSaThamArakam // 127 // pakAhuA mIThA ADU. adhika garma nahIM hai,mIThA hai, mukhako priya hai,puSTikAraka hai,zIghra pacanevAlA hai tathA doSoMko adhika kupita karanevAlA nahIM hai / / 127 // pAlektake guNa / dvividhshiitmussnnshcmdhurnycaamlmevc| gurupAlevataMjJeyamarucyatyagninAzanam // 128 // pArAvataphala-zItala aura uSNa do prakArakA hotAhai / jo mIThA hotAhai vaha zItala hai aura khaTTA uSNa hotA hai / yaha donoM prakArake aruci tathA bhasmakA niko naSTa karanevAle haiM / / 128 // khmbhaarii-tuud| bhavyAdalpAntaraguNakAzmaryaphalamucyate / tathaivAlpAntaraguNantudamamlaMparUSakam // 129 // kAzmarI (kaMbhArI) phala-bhavyaphalase guNoMmeM kiMcit nyUna hotAhai evam khaTA zahatUta phAlasese guNoMmeM nyUna hotAhai // 129 // TaGkake guNa / . . kaSAyamadhuraMTatavAtalaM guruzItalam / kapityaviSakaNThanamA- . Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (340) . carakasaMhitA-bhA0 TI0 mNsNgraahivaatlm|| 130 // madhurAmlaMkaSAyatvAtsaugandhyA carucipradam / paripakkaMsadoSaghnaviSaghnaMgrAhigurvapi // 131 // TaMka ( nIla kapitya ) pahADI kaccA kaithakA phala-kaSAya, vAtakAraka, bhArI aura zItala hotAhai / kaithakA phala-viSanAzaka, svarako bigADanevAlA, saMgrAhI aura vAtakAraka, hotAhai / pakAhuA kaithakA phala-madhura, amla, kaSAya, sugaMdhayukta . honese rucikArakatridoSanAzaka,viSanAzaka,saMgrAhI aurabhArI hotaahai130||13|| bilvake guNa / / durjarabilvasiddhantudoSalaMpUtimArutam / snigdhoSNatIkSNaMtahAlaMdIpanaMkaphavAtajit // 132 // pakAhuA bilvaphala-durjara, doSayukta, vAyumeM gandhakA phailAnevAlA, cikanA : aura garma aura tIkSNa hotA hai| kaccA bilvaphala-dIpana aura kapha vAtako jItane vAlA hotA hai // 132 // Amake gunn| vAtapittakaraMbAlamApUrNapittavarddhanam / pakamA jayedvAyumAMsazukrabalapradam // 133 // bahuta choTA AmrakA phala raktapittako karanevAlA hotA hai / kaccA AmakA phala pittako kupita karatAhai / pakAhuA AmakA phala vAtanAzaka, mAMsavarddhaka, zukrajanaka tathA balakAraka hotA hai // 133 // jAmunake guNa / / kaSAyamadhuraprAyaMguruviSTambhizItalam / jAmbavaMkaphapittanagrAhivAtakaraparam // 134 // pakehue jAmuna-kaSAya, madhura, bhArI, viSTambhakAraka, zItala, kaphapittanAzaka, saMgrAhI aura vAyuko kupita karate haiM // 134 // . berake guNa / . madhuraMbadaraMsnigdhaMbhedanaMvAtapittajit / tacchaSkaMkaphavAtaghnaMpittenacavirudhyate / kssaaymdhurshiitgraahisinycitikaaphlm||135|| pake hue baira-snigdha, madhura, bhedanakartA, vAtapittanAzaka hote haiM sUkhehue bera bAta aura kaphako harate haiM tathA pittake virodhI nahIM haiM siMcitikA phala-kaSAya, madhura, zItala aura saMgrAhI hotAhai // 135 // Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 27. 'gaGgerI-karIla-vimbI-todana-dhanvana / . : . gAGgerukIkarizcAbambItodanadhanvanam / mdhurNskssaaynycshiitpittkphaaphm|| 136 // . gAMgerukI (nAgabalA) kA phala aura karIrake phala tathA kandUrI, todana, dhanvana-yaha saba phala madhura kiMcit kaSAya, zItala aura pittakaphako haranevAle haiN.|| 136 // khiranI:-panasa kelaa-cirauNjii| kssiirikNpnsNmocNraajaadnphlaanic| svAdanisakaSAyANisnigdhazItagurUNica // 137 // khiranI, pakAhuA kaTahara, kelekI phalI, cirauMjI ye sava mIThe,kaSAya, snigdha zItala aura bhArI hote haiM // 137 // lavalIke guNa / kaSAyaviSadatvAcasaugandhyAcarucipradam / avadaMzakSamarukSavAtalaMlavalIphalam // 138 // lavalIke phala kaSAya aura viSada honese tathA sugaMdhayukta honese rucikAraka hotehaiM tathA caTanI AdimeM milAne yogya, rUkSa tathA vAtakAraka hotehaiM // 138 // kadambAdike guNa / ' niipNsbhaargkNpiilutRnnshuunyNvikkRtm| prAcInAmalakaJcaivadoSanaMgarahArica // 139 // kadamba, bhAMrgIke phala, pIlUphala, ketakIphala, vikaMkatake phala, prAcInAmlake phala yaha saba doSanAzaka tathA garanAzaka hotehaiM // 131 // goMdIphalaAdikA guNa / iMgudaMtiktamadhuraMsnigdhoSNaMkaphavAtajit / tindukakaphapittanaMkaSAyamadhuraMlaghu // 140 // goMdanIke phala kaDDae, madhura, cikane, garma evam kapha aura vAtako jItanevAle hotehaiM / tiMdukaphala ( teMdu )kaphapittanAzaka,kaSAya,madhura aura halake hotehaiN|140|| AMvalekA guNa / .. vidyAdAmalakesarvAnasAnlavaNavarjitAn / svedamedAkapholledapittarogavinAzanam // // 141 // Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (342) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| A~valemeM lavaNarasake vinA, mIThA, khaTTA, kaDuA, kasailA,caraparA ye pAMca rasa haiN| A~valA- kaphake utklezako aura pittavikAroMko naSTa krtaahai| tathA medaroga aura Adhika pasInA AnA inako bhI dUra karatAhai // 141 // baheDeke gunn| rUkSasvAdukaSAyAmlaMkaphapittaharaMparam / rasAsRGamAMsamedojAndoSAnhantivibhItakam // 142 // baheDA-rUkSa, svAdu, kaSAya, amla evam kapha,pittako atyanta naSTa karanevAlA. tathA rasa, rakta, mAMsa aura medake sampUrNa doSoMko naSTa karatAhai // 142 // * anArakA guNa / amlaMkaSAyamadhuraMvAtaghnaMgrAhidIpanam / snigdhoSNaMdADimaMhRdyaMkaphapittAvirodhica // 143 // anAra khaTTA, kaSAya, madhura, vAtaghna, grAhI, dIpana, snigdha, uSNa,hRdayako priyA tathA kapha aura pittase virodha nahIM karanevAlA hotAhai // 143 // ruukssaamlNdaaddimNyttuttpittaanilkopnm| madhuraMpittanutteSAMtaddhidADimamuttamam // 144 // khaTTA anAra-rUkSa, pittajanaka aura vAtako kupita karanevAlA hotAhai / maThiga anAra-pittako naSTa karatAhai / ina donoM prakArake anAroMmeM mIThA anAra uttamaH hotAhai // 144 // __ vRkSAmlake guNa / * vRkSAmlaMgrAhirUkSoSNaMvAtazleSmaNizasyate / amlikAyAHphalaMzuSkaMtasmAdalpAntaraMguNaiH // 145 // titiDIka-saMgrAhI, rUkSa, garma evam vAta, kaphako nAza karanevAlA hai / pakAH duA imalIkA phala titiDIkase kiMcit hInaguNa hotAhai // 15 // amalaveta tathA bijaureke guNa / gunnaistairevsNyuktNbhednntvmlvetsm| zUlerucauvibandhecamandenaumadyavikSaye // 146 // hikAkAsecazvAsecavamyAMvoMgadeSuca / vAtazleSmasamuttheSusavateSudizyate // 147 // kezaraMmAtuluGgasyalaghuzItamato'nyathA / rocanodIpanohRdya: Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 27. (343) sugandhistvagnivarjitaH / kacuraHkaphavAtanaHzvAsahikArzasAM hitaH // 148 // amlaveta-titiDIkake samAna guNavAlA tathA malako bhedana karanevAlA hotAhai vijaurekI kezara-zUla, aruci, vibaMdha, maMdAgni, madAtyaya, hicakI, zvAsa,khAMsI, vamana, malaroga tathA vAta aura kaphase utpanna bhaye saMpUrNaroga ina sabameM hitakAraka. hai tathA zItala aura halkI hotIhai / bijaurekI kezarake sivAya chilakA Adi anya 2 aMgoMmeM anya guNa hotehaiN| chilA huA kacUrakA phala-zucikAraka, agnidIpaka hRdayako priya, sugaMdhita, kapha, vAtako naSTa karanevAlA, hicakI aura bavAsIrameM hitakAraka hotAhai // 146 // 147 // 148 // nAraMgIke guNa / madhuraMkiJcidamlaJcahRdyaMbhaktaprarocanam / durjaraMvAtazamanaMnAgaraGgaphalaMguru // 149 // nAraMgIkA phala-durjara, vAtanAzaka, bhArI, mIThA,kiMcit amla, hRdayako priya tathA bhojanameM rucikA karanevAlA hai // 149 // vAdAmAdike guNa / vAtAmAbhiSukAoTamakUlakanikocakAH / / 150 // gurUSNasnigdhamadhurAHsorumANAbalapradAH / vAtanAvhaNAvRSyAkaphapittAbhivarddhanAH // 151 // vAdAma, pistA, akharoTa, makUlaka (kisIke matameM yaha bhI akharoTakI jAti hai) nikocakara cilagojA), urumANaphala ina saba phaloMkI majjA guru, uSNa, snigdha,madhura. balavarddhaka,vAtanAzaka, puSTikAraka, vIryavarddhaka evam kapha aura pittako. baDhAnevAlI hotIhai // 150 // 151 // - piyAlake guNa / piyAlameSAMsazavidyAdauSNavinAguNaiH / zleSmalaMmadhuraMzItazleSmAtakaphalaMguru // 152 // cirauMjI guNoMmeM uparokta phaloMkI majjAke samAna guNavAlI hai parantu pittakoM utpanna nahIM krtii| lasoDhA-kaphakAraka, madhura, zItala aura bhArI hotAhai (khuSka khAMsIko nikAlanevAlA hai) // 152 // Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . (344) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| __ aMkoTake gunn| zleSmalaMguruviSTambhicAMkoTaphalamanijit / gurUSNamadhurarUkSakezanaMcazamIphalam // 153 // . aMkoTaphala- kaphakAraka, bhArI, viSTambhI evam kSudhAnAzaka hotAhai / ( aMkoTa nAma DherAkA hai)| zamIphala-bhAdI, garma, madhura, zItala evam kezoMko naSTa karane. vAlA hotaahai| (koI zamIphalakA artha semalaka phala karatehaiM parantu zamI nAma jaMDake vRkSakA hai ) // 153 // kaMjeke guNa / viSTambhayatikArazaMpittazleSmAvirodhica / AmrAtakaMdantazaThamamlaMsakaramardakam // 154 // raktapittakaraMvidyAdairAvatakameva . ca / vAtanaMdIpanazcaivavAkiMkaTutiktakam // 155 // karaMjaphala-viSTambhakartA aura pitta,kaphase avirodhI hotaahai| pahADI ambADA, jaMbhIrA, karauMdA, ye sava amla, raktapittakAraka hotehaiM evam pahAr3I khaTTe nIMbuoMmeM bhI yahI guNa hotehaiM / vArtAkaphala-vAtanAzaka, dIpana, kaTu aura tikta hotAhai / (vArtAkanAma baiMganakA hai parantu yaha vArtAka annaphala vizeSa hai ) // 15 // 155 // pittapApaDAkA guNa / vAtalaMkaphapittanavidyAtparpaTakIphalam / pittazleSmannamamlaJcavAtikaJcAkSikIphalam // 156 // pAkharakA phala -kapha, pittanAzaka hotAhai / acchUkA phala (hIhara) pitta,kaphanAzaka, khaTTA evam vAtakAraka hotAhai // 156 // madhurANyavipAkInivAtapittaharANica / azvatthodumbaraplakSanyagrodhAnAMphalAnica // 157 // . pIpara, gUlara, pilakhana, baDa inake phala madhura, derameM paripakka honevAle tathA vAtapitta haranevAle hote haiM / 157 // bhilAvekI guThalIke guNa / bhallAtakAsthyagnisamaMtvaGmAMsaMsvAduzItalam // 158 // paJcamaHphalavagoM'yamuktaHprAyopayogikaH // 159 // . . iti phlvrgH| Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 27. . (345) bhilAveke phaloMkI majjA agnike samAna garma hai tathA usakI chAla aura gudA vipAkameM madhura tathA zItala hotAhai / bhilAvA vinA yuktise khAyA tvacA aura mAMsameM sUjana pragaTa karatA hai, dAMtoMko girAdegahai tathA viSake samAna hai / yadi yuktipUrvaka sevana kiyAjAya to amRta ke samAna rasAyana hotAhai) isa prakAra upayogI phaloMse yukta phalavarga nAmaka yaha paJcamavarga kahAgayA // 158. // 1595 __ atha hritvrgH| adarakha soMThake gunn| rocanaMdIpanaMvRSyamAkaMvizvabheSajam / ... vAtazleSmavibandhaSurasastasyopadizyate // 160 // adaraka aura soMTha rucikAraka, dIpana aura vRSya hai / adarakhakA rasa-vAta aura kaphake vibaMdhako phADa detAhai // 160 // jamIrIke guNa / rocnodiipnstiikssnnHsugndhirmukhbodhnH| . . jambIraHkaphavAtaghnaHkriminobhuktapAcanaH // 161 // __jaMbhIrI nIMbU-rucikAraka, dIpana, tIkSNa, sugaMdhita, mukhako bodhana karanevAlA, kapha aura vAta tathA kRmiyoM ko naSTa karanevAlA aura bhojana kiye AhArako pacAnevAlA hotAhai // 161 // . . . mUlIke guNa / bAlaMdoSaharaMvRddhAMtridoSamArutApaham / snigdhasiddhavizuSkantumUlakaMkaphavAtAjat // 162 // kaccImUlI-tridoSako naSTa karatI hai / pakIhuI mUlI-tridoSakAraka hotI hai| cikanAI yukta siddha kiyA mUlIkA zAka vAtanAzaka hotAhai / sUkhI mUlI-vAta, kaphako haratI hai // 162 // tulasIke guNa / hikkaakaasvissshvaaspaarshvshuulvinaashnH| pittakRtkaphavAtanaHsurasaH pUtigandhanut // 163 // tulasIke patra-hicakI, khAMsI, viSavikAra, zvAsa tathA pArzvazUlako naSTa karate haiN| pittakAraka, kapha, vAtanAzaka evam durgaMdhanAzaka hote haiM / 193 // Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 346 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / ajavAyana Adike guNa / yavAnIcArjakazcaivazigruzAleyamRSTakam // hRdyAnyAsvAdanIyAnipittamutklezayantica // 164 // ajavAyana, arjaka (nAjavUM, tulasIkA bheda ) suhAMjanekI phalI, sauMpha, kAlI siva- hRdayako priya tathA annameM svAdake vaDhAnevAle hote haiM / parantu pittakoM uklezita karate haiM // 164 // gaNDIrAdike guNa | gaNDIrojalapippalyastumburuHzRGgaverikA / tIkSNoSNakaTurukSANikaphavAtaharANica // 165 // gaNDIra (suThiyAsAga), jalapIpala, kAlA jIrA, zuMThI ye saba - tIkSNa, uSNa, kaTu, rUkSa tathA kapha, vAtanAzaka hote haiM / // 165 // bhUtRNake guNa | puMstvannaH kaTurUkSoSNo bhUtRNovakrazodhanaH // kharAzvAkaphavAtaghnIbastirogarujApahA // 166 // bhUtRNa (zAka vizeSa ) - puMsvanAzaka, kaTu, rUkSa, uSNa, aura mukhazodhaka hotAhai / ajamoda kapha, vAtanAzaka, vastike rogoMko dUra karanevAlA hai // 166 // dhaniye Adike guNa | dhAnyakaMcAjagandhAcasumukhAzcetirocanAH / sugaMdhAnAtikaTukAdoSAnuklezayanti // 167 // dhaniyA, ajavAyana, tulasI yaha saba - atyanta rucikAraka, sugaMdhita, kiMcit kaTu, evam tridoSako ukhADanevAle haiM // 167 // gAjara ke guNa / grAhIgRJjanakastIkSNovAtazleSmArzasAMhitaH // svedane'bhyavahAyyaicayojayettamapittinAm // 168 // guMjana-saMgrAhI, tIkSNa, vAta, kapha evam arzaroga meM hitakAraka hai / pasInA deneke liye aura bhojana meM isakA upayoga kare / pittakI prakRtivAle manuSyoM ko nahIM khAnA cAhiye // 168 // Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 sUtrasthAna - a0 27. * pyAjake guNa / zleSmalomArutannazca palANDurnacapittanut / AhArayogI balyazca gururvRSyo'tharocanaH // 169 // (347. pyAja - kaphakartA, vAtanAzaka, kiMcit pittakarttA, AhArameM upayogI, balakAraka, bhArI, puSTikAraka, aura guru, vRSya tathA rucikAraka hotA hai // 169 // lahasanake guNa | krimikuSThakilAsaghnovAtaghnogulmanAzanaH / snigdhazcoSNazcavRSyazcalazunaH kaTukoguruH 170 // lahasuna - kAma, kuSTha, kilAsa tathA vAta aura gulmako naSTa karatA hai evam snigdha, uSNa, vRSya, kaTu aura bhArI hai // 170 // zaSkANikaphavAtaghnAnyetAnyeSAMphalAnitu / haritAnAmayaM caiSAM SaSThovargaH samApyate // 171 // iti harita vargaH / yaha sUkhe hue tathA inake bIja yaha saba - kapha aura vAyuke naSTa karanevAle hote haiM isa prakAra haritavarNanAmaka yaha chaThA vaga samApta huA // 171 // // iti harita vargaH // athamadyavargaH / prakRtyAmadyamamloSNamamlaM coktaM vipAkataH / sarvasAmAnyatastasyavizeSaupadekSyate // 172 // madya - prAyaH svabhAvase hI khahA aura uSNa hotA hai aura vipAkameM bhI amla hIM hotA hai / pahale sAmAnyatAse madyake guNoM kA varNana karacukehaiM aba vizeSatAse kathana karate haiM // 172 // surAke guNa / kRzAnAMsaktamUtrANAgrahaNyarzovikAriNAm / surAprazastAvAtaghnastanyaraktakSayeSuca // 173 // "jo manuSya- kRza, mUtrarogI, arzapIDita hoM unako tathA kSayarogabAloMkoM, evam jisa strIke stanoMmeM dUdha sUkha gayA ho usako, aura raktakSayavAleko surA (zarAba) pInA hitakArI hai / surA- vAtanAzaka hotI hai // 173 // Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (348) carakasaMhitA-bhA0 TI0 madirAke guNa / hikAzvAsapratizyAyakAsava grahArucau / vmyaanaahvibndhessuvaatghniimdiraahitaa|| 174 // madya-vAtanAzaka honese hikkA, zvAsa, pratizyAya, khAMsI, malagraha (kabjI), aruci, vamana, AnAha ( aphArA), vibaMdha ina rogoMmeM hitakAraka hotiihai|174|| jagalamayakA guNa / shlprvaahikaattopkphvaataarshsaahitH| jagaloyAhirUkSoSNaHzophaghnobhuktapAcanaH // 175 // jagalanAmaka madya--zUla-pravAhikA, peTakA phUlanA, kapha, vAta aura arzarogameM hitakAraka hotIhai tathA grAhI, rUkSa, uSNa,zothanAzaka aura bhojanako pacAnevAlI hai // 179 // __ ariSTake gunn| zophA grahaNIdoSapANDurogArucijvarAn / hantyAraSTaHkaphakRtAnrogAocanadIpanaH // 176 // ariSTa-- sUjana, arza, pAMDuroga, grahaNIroga, aruci, jvara evam kaSTake rogoMko naSTa karatAhai tathA rocana, aura dIpana hai // 176 // zarkarAmadyake guNa / mukhApriyaHsukhamadaH sugandhirbastiroganut / jrnniiyHprinntohRdyovrnnyshcshaarkrH|| 177 // khAMDase banA ariSTa--mukhapriya, sukhakA denevAlA, madakAraka, sugaMdhita, vastiroganAzaka,pAcanakartA yadi purAnA ho to hRdayako priya aura varNakAraka hotAhai // 177 // . pakkarasake guNa / rocanodIpanohRdyaHzoSazophArzasAMhitaH / snehazleSmavikAraghnovaya:pakkarasomataH // 178 // . . pakkarasanAmaka madya-rocaka, dIpana, hRdya, zoSanAzaka, sujana tathA arzarogameM hitakArI hai evam snehase aura kaphase utpanna hue rogoMko naSTa karatAhai tathA varNakAraka hai // 178 // Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 27. . (349) zItarasikakA guNa / jrnniiyovibndhnHsvrvrnnaavshodhnH|| lekhanaHzItarasikohitaHzophodarArzasAm // 179 // zatirasakanAmaka madya-bhojanako jIrNa karanevAlA,vibaMdhanAzaka,svara aura varNako uttama banAnavAlA, lekhana,evam udararoga tathA arzarogavAleko hitakArI hai179|| gauDake guNa / mRssttobhinnshktaatogauddstrpnndiipnH| pANDurogaMvraNahitAdIpanIcAkSikImatA // 180 // guDase banA madya-svaccha, mala aura adhovAyuko nikAlanevAlA, tRptikAraka aura dIpana hotAhai / baheDeke saMyogase banA madya pAMDuroga tathA vraNavikArameM hitaH kArI hotAhai evam agniko dIpana karatAhai // 180 / / surAsabake guNa / suraasvstiitrmdovaatnovdnpriyH| chediimdhvaasNvstiikssnnomeryomdhuroguruH|| 181 // surAse dobArase khIMcAhuA madya-tIvramadako karanevAlA, vAtanAzaka, aura mukhapriya hotAhai / madhvAsava arthAt zahadase banAhuA madya-chedana aura tIkSNa hotaahai| maireyanAmaka.madya madhura aura bhArI hotAhai // 181 // dhAtakyAsabake guNa / dhaatkybhissutohRdyoruukssorocndiipnH| maadhviikvnncaatyussnnomRdviikekssursaasNvH|| 182 // dhAveke phUloMke saMyogase banA madya hRdayako priya, rUkSa, rucikAraka aura dIpana hotAhai |munkaa aura Ikhake rasase banA Asava madhvAsabake samAna guNavAlA hotA hai kintu adhika garma nahIM hotA // 182 // madhuke guNa / rocanaMdIpanaMhRdyaMbalyaMpittAvirodhica / , vivandhanaMkaphannazcamadhuladhvalpamArutam // 183 // madhunAmakamaya rucikAraka, agnidIpaka, hRdayako priya, balakAraka, pittako utpanna karatA, vivaMdhanAzaka, kaphanAzaka, halkA evaMm kiMcit vAyukAraka hotAhai // 183 // Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (350) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| jau gehUM AdikA madya / suraasmnnddaaruukssossnnaayvaanaaNvaatpittlaa| gurvIjIyativiSTAyazleSmalastumadhUlakaH // 104 // javoMse banAhuA madya-tathA usakA maMDa-rUkSa, uSNa,vAtapicakAraka, bhArI tathA derameM jIrNa honevAlA hotAhai / madhUlakanAmaka madya kaphakAraka hotAhai // 184 // sauvIra-tuSodakake guNa / dIpanaMjaraNIyaJcahRtpANDukrimiroganut / grahaNyazohitaMbhadisauvIrakatuSodakam // 185 // sauvIraka (kAMjIkA bheda ) aura tuSodaka yaha donoM dIpana, pAcana, hRdroga, pAMDuroga evam kRmiroganAzaka, malavedhaka tathA grahaNI aura arzarogameM hivakA: raka hotehaiM // 185 // amlakAMjikake guNa / dAhajvarApahaMsparzAtpAnAdvAtakaphApaham / vibandhanamavitraMsidIpanazcAmlakAdhikam // 186 // khaTTI kAMjI-sparzase dAhajvaranAzaka arthAt isameM kapaDA bhigokara rogIke zarIrapara lapeTanese jvarakI dAha zAnta hotIhai,pInese vAta,kapha,vibaMdha,malabaddha inako naSTa karatIhai tathA agniko dIpana karatIhai // 186 // navIna aura purAne madyake guNa / praaysho'bhinvNmdygurudosssmiirnnm||strotsaaNshodhnNjiirnndiipnlghurocnm // 187 ||hrssnnNpriinnnNblyNbhyshokshrmaaphm // prAgalbhyavIryapratibhAtuSTipuSTibalapradam // saattvikaividhivdyuktyaapiitNsyaadmRtythaa| 1885 vrgo'yNsptmomdymdhikRtyprkiirtitH|| 189 // . itimdyvrgH|| prAyaH navIna madya-bhArI aura doSakAraka hotI hai| purAnI madya-srotoMko zuddha karanevAlI, pAcana, dIpana, halakI, rucikAraka, harSakartA, puSTijanaka, balavaIka, bhayakAraka,zokotpAdaka,bhramanAzaka, vakavAdakAraka, vIryavarddhaka tathA hRSTapuSTa karane vAlI hotIhai / vidhipUrvaka pInese-amRtake samAna hotIhai / isa prakAra madyavarga- . nAmaka yaha sAtavA~ varga samApta huaa| iti mdyvrgH|| 187 // 188 // 189 // Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 27. athajalavargaH // jalamekavidhaMsarvapatatyaindraMnabhastalAt // tatpatatpatitaJcaiva dezakAlAvapekSate // 190 // varSA kA jala - AkAzase giratAhuA prAyaH saba jagaha ekase guNavAlA hotA hai * parantu AkAzase pRthivImeM giranepara deza, kAlakI apekSAse bhinna 2 guNoMvAlA ho jAtAhai // 190 // (351) khAtpatatsomavAyvakaiHspRSTaMkAlAnuvarttibhiH // zItoSNasnigdharUkSAdyairyathA sannaM mahIguNaiH // 119 // AkAzase giratA huA jala-zIta, uSNa, kAlAnugAmI, candramA, vAyu, sUryake samparka tathA zIta, uSNa, snigdha, rUkSAdi pRthivIke guNoMse yukta hojAtA hai 191 // divyajalako SadguNatva | zItaMzucizivaMmRSTaM vimalaMlaghuSaDguNam // prakRtyAdivyamudakaM bhraSTaM pAtramapekSate // 992 // AkAzakA jala-svabhAvase hI zItala, svaccha, zubha, zuddha, nirmala, halakA, madhurAdi SaDguNasaMpanna hotA hai / pRthvIpara girajAne se jaise sthAna meM gire vaise guNavAlA hojAtA hai // 992 // pAtrabhedase: jalabheda | zvetekaSAyaM bhavatipANDure caivatiktakam / kapilekaTukaMtoyabhUSarelavaNAnvitam / kaTuparvatavisrAvemadhuraM kRSNamRttike // 193 // etatSADguNyamAkhyAtaM mahIsthasyajalasyahi / tathAvyaktarasaM vidyAdaindrakAraMhimaJcatat // 194 // vaha antarikSa se girA jala, zveta bhUmimeM giranese kaSAya hotA hai / pAMDurabhUmimeM ti hotA hai | kapilabhUmimeM tikta hotA hai / USarabhUmimeM lavaNAnvita hotA hai / parvagirAhuA kaTu hotA hai, kAlI bhUmimeM madhura hotA hai // 993 // isa prakAra pRthvI meM gire hue jalake yaha 6 guNa kahe haiM / AkAzase girAhuA jala -- avyakta rasa, zItala tathA uttama guNakArI hotA hai | AkAzake. jalako aindrajala kahate haiM // 194 // Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (352) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| aindrajalakA guNa / ydntrikssaatpttiindrsRssttnycoktnycpaatreprigRhyte'mbhH| tadaindramityevavadantidhIrAnarendrapeyaMsalilaMpradhAnam // 195 // jo jala AkAzase giratAhuA pRthvIpara girane na pAye aura pAtrameM hI grahaNa kiyAjAye vaha jala rAjAoMke pIne yogya saba jaloMmeM pradhAna maanaajaataahai||19|| Rtubhedase jalake guNa / RtAvRtAvihAkhyAtAHsarvaevAmbhasoguNAH / ISatkaSAyamadhuraM susUkSmaviSadaMlaghu // 196 // arUkSamanabhiSyandisarvapAnIyamuttamam // gurvabhiSyandipAnIyaMvArSikaMmadhuraMsaram // 197 // Rtu Rtuke bhedase jaloMke alaga guNa kahejAtehaiM / prAyaH sAmAnyatAse jala-ki, cit kasailA, mIThA, sUkSma, vizada, halakA, cikanA, anabhiSyandI ina guNoMse yukta saba prakArake jaloM meM uttama hotAhai / varSARtukA jala-bhArI, kledakAraka,mIThA aura dastAvara hotAhai // 196 // 197 // tanuladhvanabhiSyandiprAyaHzaradivarSati // tattuyesukumArAH syuH snigdhbhuuyisstthbhojinH|| 198 // teSAMbhakSyecabhojyecalehyape. yecazasyate // hemntesliNsnigdhNvRssyNblyNhitguru|| 177 // . zaradaRtukA jala-sUkSma, halakA, aura kledarAhata hotAhai isaliye yaha jala sukumAra puruSoMko cikanA aura adhika bhojana karanevAloMko bhakSya, bhojya, lehya. padArthoM meM tathA pInameM uttama kahA hai / hemanta RtukA jala-cikanA, vIryavarddhaka, balakAraka aura bhArI hotAhai // 198 // 199 // kizcittatolaghutaraMzizirekaphavAtajit // kaSAyamadhuraMrUkSavi- ' dyAdvAsantikaMjalam ||graissmiktvnbhissyndijlmityevnishcyH // 200. // . . . . . . . ziziraRtukA jala-kiMcit halakA, kapha aura vAyuko jItanevAlA hotaahai| vasanta RtukA jala--kaSAya, madhura aura rUkSa hotAhai / grISma RtukA.jala-kledA rahita aura svaccha hotAhai // 200 // . vibhrAnteSvRtukAleSuyatprayacchantitoyadAH // . salilaMtattudoSAyayujyatenAtrasaMzayaH // 201 // Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna a0 27. (393) isa prakAra Rtubhedase jalakA nizcaya kiyAgayAhai / vinA Rtuse Age pIche bAhuA jala doSakAraka hotAhai isameM saMdeha nahIM // 201 // rAjabhIrAjamAtraizcasukumAraizcamAnavaiH // saMgRhItAHzaradyApaHprayoktavyAvizeSataH // 202 // rAjAloga, dhanADhya puruSa tathA sukumAra manuSya inako prAyaH zaradaRtumeM saMgraha kiyA jala pInA cAhiye // 202 // himAlayakI nadiyoMke gunn| nadyaHpASANavicchinnavikSubdhAvimalodakAH // himavatprabhavAHpathyAHpuNyAdevarSisevitAH // 203 // himAlaya parvatase nikalI bhaI nadiyoMkA jala pattharoM se Ahata aura vikSobhita hotAhai tathA nirmala puNya devarSiyoMse sevita evam pathya hotA hai / / 203 // malayAcalakI nadiyoMkA-guNa / ndyHpaassaannsiktaavaahinyovimlodkaaH| malayaprabhavAyAzcajalaMtAsvamRtopamam // 204 // _ malayAcalase nikalI huI nadiyoMkA jala patthara aura retameM bahatA huA nirmala hotAhai tathA amRtake samAna hotAhai // 204 // pazcimakI ora bahanevAlI nadiyoMkA gunn| pshcimaabhimukhaayaashcpthyaastaanirmlodkaaH| . praayomRduvhaaguvyaayaashcpuurvsmudrgaaH|| 205 // pazcimake samudrameM giranevAlI nadiyoMkA jala pathya tathA nirmala hotAhai / tathA pUrvake samudrameM giranavAlI nadiyoMkA jala mRdugAmI aura bhArI hotAhai // 205 // anya nadiyokA jala / pAriyAtrabhavAyAzcavindhyasAbhavAzcayAH / zirohRdrogakuSThAnAMtAhetuHzlIpadasyaca // 206 // pAriyAtraparvata, viMdhyAcala tathA sahyAdrise nikalI nadiyoMkA nala ziroroMga, hadroga, zlopada, tathA kuSThoMko karanevAlA hotAhai / 206 / / varSAtI nadiyoMkA jl| vasudhAkITasapAkhumalasaMdUSitodakAH / vrssaajlvhaandyHsrvdosssmiirnnaaH|| 207 // Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 354 ) carakasaMhitA bhA0 TI0 / maTTI tathA kITa, sarpa, aura mUSaka AdiyoM ke mala inase dUSita hone ke kAraNa barasAtI nadiyoMkA jala saba doSoMko kupita karanevAlA hotA hai // 207 // kUpAdi jalake guNa | vApIkUpataDAgotthasaraHprasravaNAdiSu / AnUpazailadhanvAnAM guNadoSairvibhAvayet // 208 // bAvaDI, kUpa, tAlAba, sUhA, nirjhara aura sarovara AdikoMkA nala - anUpa zaila aura jAMgala dezake guNoM ke samAna jAnanA / arthAt jisa dezameM jo bAvaDI Adika hoMge vaha usake anusAra hoMge // 208 // varjita jala / picchilaMkrimilAkkunnaM parNazaivAlakarddamaiH / vivarNavirasasAndradurgandhinahitaMjalam // 209 // jo jala - gADhA, kRmiyukta, klinna, patra aura sivAra tathA kIcaDayukta, rasa aura varNase rAhata, sAndra, Ara durgaMdhita ho usakA kabhI sevana nahIM karanA cAhiye209 visraMtridoSalavaNamambuyadvaruNAlayam / ityambuvargaHprokto'yamaSTamaH suvinizcitaH // 210 // iti ambuvargaH / samudrakA jala - vistragaMdhayukta, tridoSakAraka, lavaNayukta hotA hai / isa prakAra jala varganAmaka yaha aSTama varga varNana kiyA gayA // 210 // iti jalavargaH // : atha dugdhavargaH / godugdhake guNa 1. svAduzItaM mRdusnigdhaM vahalaM zlakSNApicchilam / gurumandaMprasanna - JcagavyaM dazaguNaMpayaH // 219 // tadevaMguNamevaujaH sAmAnyAda bhivarddhayet / pravaraMjIvanIyAnAM kSIra mukta rasAyanam // 212 // " gaukA dUdha-svAdu, zItala, mRdu, snigdha, ghana, zlakSNa, picchila, guru, maMda, pavitra ina 10 guNoMvAlA hotA hai tathA ina guNoMse saMpanna honese aura ojadhAtuke sAtmya honese ojako baDhAnevAlA, zreSTha, jIvanadAyaka ! aura rasAyana hotA hai 211 // 212 // Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 27. . (355) bhaisake dUdhake guNa / mahiSINAMgurutaraMgavyAcchItataraMpayaH / snehanyUnamanidrAyahitamatyagnayecatat // 213 // bhaisakA dUdha-godUdhase bhArI, zItala, adhikasnehayukta; jinako nidrA nhiiNaatiiN| aura balavAn agnivAloMko parama hitakAraka hai // 213 // . UMTanIke dUdhakA guNa / rUkSoSNakSIramuTrINAmISatsalavaNaMlaghu / zastaMvAtakaphAnAhakimizophodarArzasAm // 214 // : UMTanIkA dUdha-rUkSa, garma,kiMcit namakIna aura halakA hotAhai evam vAta,kapha, aphArA, kRmi, sUjana, udararoga aura bavAsIrameM hitakArI hotA hai / / 214 // ghoDIAdika dUdhakA guNa / balyaMsthairyakarasavamuSNaJcakazaphaMpayaH / sAmlaMsalavaNaMrUkSazAkhAvAtaharaMlaghu // 215 // eka khuravAle jAnavaroMkA dUdha-jaise, ghoDI, gavA AdikoMkA dUdha valakAraka; zarIrako dRDha karanevAlA, uSNa, kiMcit amla aura namakIna, rUkSa tathA zAkhAgata vAyu naSTa karatAhai // 215 // . . bakarIkai dUdhakA guNa / chAgaMkaSAyamadhurazItagrAhipayolaghu / raktapittAtisAraghnaMkSayakAsajvarApaham // 216 // . bakarIkA dUdha-kasailA, madhura, zItala, grAhI aura halakA hai tathA raktapica aura atisAra, kSaya, kAsa; jvara inako naSTa karatA hai // 216 // bheDa tathA hastinIke dUdhakA guNa / hikkAzvAsakarantuSNapittazleSmalamAvikam / hastinInAMpayobalyaMgurustharyakaraMparam // 217 / / bheDakA dUdha-garma hai tathA pittakaphakAraka, hicakI tathA zvAsako utpanna karane cAlA hai / hathinIkA dUdha-balakAraka, bhArI, zarIrako paramahaddha karanevAlA hotA hai // 217 // gatIko haTa karane bAnavarokA pAkhAvAta Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA-bhA. TI. strIke dUdhakA gunn| jiivnNbRhnnNsaatmyesnehnmaanusspyH| nAvanaMraktapittecatarpaNaJcAkSizUlinAm // 218 // strIkA dUdha-jIvanadAyaka, puSTikAraka, sAtmya, snehana, rakapittama nasavAra bhaura netrarogameM netratarpaNake liye paramahitakAraka hai // 218 // dahIke guNa / rocanaMdIpanaMvRSyasnehanaMbalavaInam / pAke'mlamuSNavAtaghnamailaMbRhaNaMdadhi // 219 // pInasecAtisArecazItakaviSamajva. re| arucaumUtrakRcchecakAzyecadadhizasyate // 220 // dahI-rucikAraka, dIpana, vIryavarddhaka, snehana, balavarddhaka, pAkameM amla, uSNa, vAtanAzaka, maMgalakAraka, evam puSTinanaka hotAhai / dahI-pratizyAya, atisAra, zItakaroga, viSamajvara, aruci, mUtrakRcchra, aura kRzatArogemeM parama hivA kAraka hai // 219 // 220 // dahIkA nissedh| shrdgriissmvsntessupraayshoddhigrhitm| raktapittakaphottheSuvikAreSvahitaJcatat // 221 // zarada, grISma aura vasantaRtumeM dahI nahIM khAnA cAhiye / raktapitta aura kaphaseM utpannabhaye rogoMmeM bhI dahIkA khAnA ucita nahIM 221 // mandakadahIke gunn| tridoSamandakaMjAtaMvAtanaMdadhizukralam / sararazleSmAnilaghnastumaNDaHsrotovizodhanaH // 222 // maMdaka dahI arthAt vinA jamA dUdha-tridoSakAraka hotAhai / dahIkI malAI vAtanAzaka aura vIryavaIka hotIhai / dahIkA toDa-dastAvara, kaphavAtanAzaka evam romamArgako zuddha karanevAlA hotAhai // 222 // ke takrake guNa / . shophaashoNgrhnniidossmutrkRcchodraaruci| snehavyApadipANDutvetakaMdadyAdgareSuca // 223 // taka sUjana, arza, saMgrahaNI, mUtrakRcchU, udararoga, aruci, snehapAnase utpanna duA doSa, pAMDuroga, garadoSa, ina sabameM sevana karanA yogya hai // 223 // Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' sUtrasthAna - a0 27. navanItake guNa / saMgrAhidIpanaMhRdyaM navanItanavoddhRtam / grahaNyazovikAraghnamardditArucinAzanam // 224 // tAjA makkhana-saMgrAhI, dIpana, hRdayako hitakArI, grahaNIroganAzaka, bavAsIranAzaka, arditaroganAzaka evam rucikAraka hai // 224 // (357 ghRtakA guNa / smRtibuddhayanizukrajaH kaphamedovivarddhanaM / vAtapittaviSonmAdazoSAlakSmIjvarApaham // 225 // sarva snehottamaM zItaM madhuraMrasapAkayoH / sahasravIryyavidhibhirvRtaM karmmasahasrakRt // 226 // ghRta--smRti, buddhi, agni, vIrya, oja, kapha aura meda inako baDhAnevAlA hai tathA vAta, pitta, viSavikAra, unmAda, zoSa, alakSmI, svarabhaMga ina sabako naha karatA hai / saMpUrNa snehoM meM uttama hai| rasa tathA vipAkameM madhura hai ghRta sahasroM dravyoMke saMyogase alaga 2 saMskAra kiyA sahasra prakArake guNoMko karatAhai // 225 // 226 // purAne ghRtakA guNa | madApasmAramUrcchAyazoSonmAdagarajvarAn // yonikarNaziraHzUlaMghRtaM jIrNamapohati // 227 // purAnA ghI-madaroga, mRgI, mUrcchA, zoSa, unmAda, gara, jvara, yoni, kAna tathA zirake zUla ina sabako dUra karatA hai // 227 // sarpoSyajAvimahiSIkSIravatsvAninirddizet // pIyUSomoraTaJcaivakilATAvividhAzcaye // 228 // dIptAgnInAmanidrANAM sarva etesukhapradAH // guravastarpaNAvRSyAbRMhaNAH pavanApahAH // 229 // mahiSI, bheDa, bakarI inake ghRta inake dUdhake samAna guNavAle jAnane / pIyUSa (tatkAla biAI - gaukA dUdha ), moraTa ( rabaDI ), kilATa ( khoA ) ye saba balavAn agnivAleko tathA jinako nidrA kama AtI ho unako parama sukhake denevAle haiM tathA bhArI, tRptikAraka, vIryavarddhaka, puSTakAraka evam vAtanAzaka hote / / 228 / / 229 // Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA-bhA0 ttii0| takrapiNDikAke guNa / vissdaagurvorkssaagraahinnstRpinnddkaaH| . gorasAnAmayaMvoMnavamaHparikIrtitaH // 230 // iti gorsvrgH| takrapiMDa (panIra) svaccha, bhArI, rUkSa aura grAhI hotAhai / isa prakAra dUdhavarga nAmaka yaha navama varma samApta huA // 260 // athekSuvargaH / Ikhake rasakA guNa / vRSya shiitHsthirHsnigdhobRNhnnomdhurorsH| zleSmalobhakSitasyekSoryAntrikastuvidahyate // 231 // dAMtoMse cUsA huA IkhakA rasa-vIryavardhaka, zItala, dastAvara, snigdha, puSTikAraka, madhura aura kaphakAraka hotAhai / kolhUse nikAlA hubhA IkhakA rasa-vidagdhapAkI hotA hai / tathA uparokta saMpUrNa guNayukta bhI hotAhai // 231 // pauMDA-gannA tathA guDake gunn|| shaityaatprsaadaanmaadhuryaatpauddkaadvNshkovrH| prabhUtakrimimajAsRGmedomAMsakaroguDaH // 232 // pauMDA-zItala, svaccha aura mIThA hotA hai / vaMzaka Ikha-guNameM isase adhika hai| guDa-kRmikAraka, majjA, rudhira, meda,mAMsa inako karanevAlA hotAhai // 232 // kSudroguDazcaturbhAgastribhAgA zoSitaH / rasogururyathApUrvadhautasvalpamaloguDaH // 233 // guDa pakAte samaya jisameM cArabhAga rasa ho usa guDase jisameM tIna bhAga rasa bAkI rahagayA vaha guDa usase do bhAga bAkI rahanevAlA tathA jisameM AdhAbhAga rasa gayA ho yaha kramapUrvaka pahilese dUsare bhArI hotehaiM / zuddha kiyA guDa alpa malakAraka hotAhai // 233 // matsyANDikAdike guNa / tatomatsyaNDikAkhaNDazarkarAvimalAHparam / yathAyathaiSAMvaimalyaMbhavecchaityaMtathAtathA // 234 // . Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 27. (359 ) guDakI apekSA rAva, rAvakI apekSA khAMDa aura khAMDakI apekSA bUrA tathA inameM pUrvakI apekSA jo jitanA nirmala hogA vaha guNameM utanA hI zatila hotA jAtAhai // 234 // guDazarkarAdike guNa / . vRSyAHkSINakSata hitAH sasnehAguDazarkarAH / kaSAyamadhurAH zItAH satiktAyAsazarkarAH // 235 // guDa zarkarA ( yavanAla zarkarA, kSIrakhista ) - balakAraka, kSINa aura kSatameM hitakArI tathA snigdha evam zuddhadasta lAnevAlA hai / yAsazarkarA ( karaMjavIta ) - kasailI, madhura, zItala, kiMcit tikta tathA malako zodhana karanevAlI hotI hai // 235 // madhuzarkarAke guNa | rUkSAvamyatisAraghnIchedanamadhuzarkarA / tRSNA sRpittadAheSu prazastAH sarvazarkarAH // 236 // madhuzarkarA - rUkSa, vamana aura atisAranAzaka tathA malako chedana karanevAlI hai| saba prakArakI khAMDa pyAsa, raktapitta aura dAha inako zAnta karanevAlI hai // 236 // zahatake bheda | mAkSikaM bhrAmaraMkSaudrapauttikamadhujAtayaH / mAkSikaMpravaraM teSAM vizeSAddbhrAmaraMguru // 237 // madhu - mAkSika, bhrAmara, kSaudra; pauttika ina bhedoMse cAra prakArakA hotA hai / ina sabameM mAkSika madhu uttama hai aura bhrAmaramadhu sabakI apekSA bhArI hai // 237 // zahata ke raGga / mAkSikatailavarNasyActecchaM bhrAmaramucyate / kSaudrantu kapilaMvidyAddhRta varNantu pauttikam // 238 // mAkSikamadhu taila ke varNakA hotA hai / bhrAmara madhu zveta hotA hai| kSaudramadhu kApe-lavarNakA hotA hai / pauttikamadhu ghRtake varNakA hotA hai // 238 // zahatake guNa | vAtalaMguruzItaJcaraktapittakaphApaham / .. sandhAtRcchedanaM rUkSakaSAyamadhuraM madhu // 239 // madhu -vAtakAraka, bhArI, zItala, raktapittanAzaka, kaphanAzaka, sandhAnakAraka, chedaka, rUkSa, kaSAya aura madhura hotA hai // 239 // Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (360) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| hanyAnmadhUSNamuSNAtamathavAsaviSAnvayAt / gururUkSakaSAyatvAcchaityAccAlpaMhitamadhu // 240 // kyoMki makkhiyAM saba prakArake puSpoMmeMse rasa letIhaiM unameM kucha aise puSpa bhI hote haiM jo viSake samAna haiM isa liye madhuko viSake samparka honese garma karake garma auSadhike sAtha garmAse vyAkula manuSyoM ko nahIM khAnA cAhiye kyoMki aisA honese madhu viSake samAna prANanAzaka hotA hai / / madhu-bhArI, rUkSa, kaSAya tathA zItala honese thoDA khAnA hitakAraka hotA hai / / 240 // madhuke guNa / naatHksstttmNkinycinmdhvaamaattdimaadhvm| upakramavirodhitvAtsayohanyAdyathAviSam // 241 ||aamesossnnaakriyaakaarryaa sAmadhvAmevirudhyate / madhvAmaMdAruNaMtasmAtsayohanyAdyathA viSam // 242 // madhuke adhika sevana karanese yadi peTameM Ama pragaTa hojAya to usako madhvAma kahate haiM / isase baDhakara kaSTadAyaka dUsarA roga nahIM hai / kyoMki isakI cikitsAmeM upakrama virodha honese cikitsA karanA kaThina paDatA hai| prAyaH AmarogameM uSNa- . kriyA karanA Avazyaka hotA hai vaha uSNakriyA madhyAmameM virodhI paDatI hai ataeva yaha roga dAruNa aura viSake samAna prANanAzaka hotA hai // 241 // 242 // madhuko yogvaahitv| nAnAdravyAtmakatvAccayogavAhihimamadhu / itIkSuvikRtiprAyovargo'yaMdazamomataH // 243 // iti ikSuvarga: / * madhu aneka guNavAle dravyoMke puSpoMse saMgraha kiyAjAtAhai isaliye aneka dravyoMke sAtha isakA upayoga karane meM AtA hai / yaha yogavAhI aura zItala hai / isaprakAra yaha ikSuvarga nAmaka dazamavarga samApta huA // 243 // atha katAnnavargaH / kSuttRSNAglAnidaurbalyakukSirogavinAzinI / svedAgnijananIpeyAvAtavarNo'nulomanI // 244 // peyA-kSudhA, tRSA, glAni, durvalatA, kukSiroga ina sabako zAnta karatI hai| sveda utpAdaka Agna evam adhovAta aura malako nikAlanavAlI hai // 241 // Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 27. tarpaNIgrAhiNIladhvIhRdyAcApivilepikA ||245||mnnddstu dIpayatyagnivAtaJcApyanulomayet // mRdUkarotisrotAMsisveda saMjanayatyapi // 246 // laMghitAnAMviriktAnAMjINenehecatRSyatAm // dIpanatvAllaghutvAccamaNDaHsyAtprANadhAraNaH // 247 // vilapI vRptikartA, grAhI, halakI evam hRdayako priya hotI hai / mAMDa-agnidIpaka, vAyuko anulomanakartA, srotoMko mRdu karanevAlA aura svedajanaka hotaahai| laMghana karanevAle manuSyoMko, virikta manuSyoMko aura snehajIrNa honepara dIpana aura halakA honese maMDa pilAnA prANadhAraka hotA hai / / 245 // 246 // 247 / / lAjamaNDake guNa / shRtHpipplishunntthiibhyaaNyuktolaajaamldaaddimaiH| tRSNAtIsA. razamanodhAtusAmyakaraHzivaH ||laajmnnddo'gnijnno dAhamU chaanivaarnnH|| 248 // mandAgniviSamAgnInAMvAlasthavirayoSitAmAdeyazcasukumArANAMlAjamaNDa susNskRtH| kSatpipAsA sahaHpathyaHzuddhAnAntumalApahaH / / 249 / / dhAnoMkI khIloMkA banAyAhuA mAMDa-pIpala,soMTha aura khaTTe anAroMkA rasa yukta kara pInese tRSNA aura AtisAra zAnta karatAhaiH aura dhAtuoMko sAmyAvasthAma lAtAhai, zubha hai,abhijanaka,dAha aura mUrchAko nivAraNa karanevAlA hai| yaha acche prakAravanAyAhubhAlAjAmaMDa maMdAgnivAloMko, viSamAnavAloMko,vAlakoMko,vRdoMko striyoMko, sukumAra puruSoMko, kSudhA, pipAsAke zAntike liye denAcAhiye / yaha saMzodhita manuSyoMko pathya hai evam malakA nikAlanevAlA hai // 248 // 249 // bhAtake guNa / sudhautaHprasutaHsvinnaHsantaptazcaudanolaghuH / bhRSTataNDulamicchantigarazleSmAmayeSvapi // 250 // adhautaHprasutasvinnaH shiitshcaapyodnoguruH||251 // cAvaloMko bhale prakAra dhokara siddha kare aura unakI pIcha vagairaha dUraphara uttama taiyAra hojAnepara inakA garmagarma bhojana karanA halakA aura uttama kahAhai |vissdoss aura kaphake vikArameM cAvaloMko bhUnakara bhAta siddha honepara denAcAhiye / vinA dhoyehae, vinA pAcha nikAle siddhakiyA bhAta evaM zItalabhAta bhakSaNa kiyAhuA bhArI tathA gurupAkI hotAhai // 250 // 251 // Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3625) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| mAMsAdisiddha ann| maaNsshaakvsaatailghRtmjjaaphlaudnaaH| valyAHsantarpaNAhRdyAguravohayantica // 252 // mAMsa, zAka, vasA (carvI), taila, ghRta, majjA evam phaloMke sAtha siddha kiyA huA anna balakAraka, tRptikAraka, hRdya, bhArI, puSTikAraka hotAhai // 252 // kulmASake gunn| tdvnmaasstilkssiirmudgsNyogsaadhitaaH|| kulmASAguravorakSAvAtalAbhinnavarcasaH // 253 // usIke samAna uDada, tila,dUdha, mUMga inake saMyogase siddhakiyA huA anna bhI uparokta guNavAlA hotA hai / kulmASa (gehUM aura canekA holA)-bhArI,rUkSa vAtakAraka evam malabhedaka hotAha // 253 // svinnbhkssyaastuyekecitsaupygodhuumyaavkaaH| bhiSaktaSAMyathAdravyamAdizedarulAghavam // 254 // dAla, gehUM, yuva-inase siddha kiye bhojanameM usa padArthake anusAra guru aura lAghava jAnakara vaidya kathana kare // 254 / / kRtAkRtayUSake guNa / akRtaMkRtayUSaJcatanusaMskAritarasam / sUpamamlamanamlaJcaguruvidyAyathottaram // 255 // vinA ghRta, masAlevAlA yUSa evam ghRta masAlAyukta yUSa, patalA saMskAra kiyA huA rasa, khaTAI yukta dAla,khaTAI rahita dAla, yaha saba kramapUrvaka ekase dUsarA uttarottara bhArI jAnanA // 255 // sattUke guNa / . sktvovaatlaaruukssaabhuvrnno'nulominH| tarpayantinaraMsadyaHpItA:sadyobalAzcate // 256 // __ sattU jalameM gholakara piye hue-vAtakAraka, rUkSa, malavarddhaka,anulomana,bhUkhe manuH Syako zIghra tRpta karanevAle tathA zIghra bala denevAle hote haiM // 256 // zAlidhAnyakA sattU / / mdhuraalghvHshiitaaHsktvHshaalismbhvaaH| grAhiNoraktapittanAstRSAchardijvarApahAH // 257 // .. ... Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 27 (363.) zAlIcAvaloMke sattU-madhura, halake, zItala, grAhI, raktApittanAzaka, tRSAnAzakaevam vamana tathA jvarako zAnta karate haiM / 257 // jaukI roTiyoMkA guNa / hanyAyAdhInyavApUpoyAvakovATayaevaca / udAvarttapratizyAyakAsamehagalagrahAn // 258 // yavake pUDe aura vATiya- udAvarta, pratizyAya, khAMsI, prameha aura galagrahako naSTa karatehaiM // 258 // jaukI dhAna ke guNa / dhaanaasNjnyaartuyebhkssyaaHpraaystelekhnaatmkaaH| zuSkatvAttarSaNAzcaivaviSTambhitvAcadurjarAH // 259 // dhAnA (bhunehue yava yA gehUM). prAyaH lekhana hote haiM aura zuSka honese tRSAjanaka hote haiM tathA vimbhaSTI honese durjara hote haiM // 259 // virUDhadhAnAke guNa / viruuddhdhaanaa:shsskulyomdhukroddaaHspinnddikaaH| sUpAHpUpulikAdyAzcagurama:paiSTikAHparam // 260 // piSTa dhAnyoMkI zaSThulI, mIThI gujhiyeM, laDDU, pUDe, pUDiye aura kacauriye ye. saba atyanta bhArI hote haiM // 260 // phalAdisaMskRtake gunn| phlmaaNsvsaashaakpllkssaudrsNskRtaaH| bhakSyAvRSyAzcabalyAzcaguravobRhaNAtmakAH // 261 // phala, mAMsa, carbI, zAka, palvala, zahada ina sabake saMyogase siddhakiye bhojanake padArtha-vIryavarddhaka, valakAraka, bhArI aura puSTijanaka hote haiM // 261 // bezavArake guNa / vezavAroguruHsnigdhobalopacayavarddhanaH / guravastarpaNAvRSyAHkSIrekSurasasUpakAH // 262 / / besavAra ( piSThamAMsa)-bhArI, snigdha aura balavardaka hotAhai / dUdha aura khaaNddseN| vanAIhuI khIra-bhArI, tRptikAraka evam vIryavarddhaka hotI hai // 262 // Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasahitA-bhA0 ttii0| saguDA:satilAzcaivasakSIrakSaudrazarkarAH / vRssyaavlyaashcbhkssyaastuteprNguruvHsmRtaaH|| 263 // guDa, tila, dUdha, zahada, khAMDa inase bane padArtha-vIryavarddhaka, valakAraka, evam atyanta bhArI hote haiM // 263 // ghRtasiddha gehUke padArthake guNa / sasnehAHsnehAsiddhAzcabhakSyAvividhalakSaNAH / guravastarpaNAvRSyAhRdyAgodhUmikAmatAH // 264 // cikanAIyukta evam ghRtameM siddhakiye hue gehUMke ATeke padArtha-bhArI,dRptikAraka, vIryavardaka evam hRdayako priya hote haiM // 264 // saMskArAllaghavaHsantibhakSyAgodhUmapaiSTikAH / dhAnAparpaTapUpAdyAstAnabuddhAnirdizetathA // 265 // saMskAravizeSase gehUke bane padArtha halake . bhI hote haiM / jo dhAniye, pApaDa, pUDe Adika padArtha haiM ina sabako saMskAravizeSase halake aura bhArI kahanA cAhiye // 265 // pRthuka gunn| pRthukAguravobhRSTAnbhakSayadalpazastutAn / yAvAviSTabhyajIyantisatuSAbhinnavarcasaH // 266 // cUDA--bhArI hotAhai inako bhUnakara thoDA khAnA cAhiya / yavake cUr3e--viSTamma karake pAcana hote haiN| yadi tuSoM sahita hoM malake bhedana karanevAle hote haiN|266|| yUSa guNa / sUpyAnyavikRtAbhakSyAvAtalArUkSazItalAH // sakaTusnehalavaNAnalpazobhakSayettutAn // 267 // dAlase bane hue yUSa rUkSa, zItala aura vAyukAraka hotehaiM isa liye unako 'pIpala mirca, soMTha milAkara tathA ghRtayukta kara thoDA khAnA cAhiye // 267 // pAMkake gunn| mRdupAkAzcayebhakSyAHsthUlAzcakAThinAzcaye // guravaste'pyatikrAntapAkAHpuSTibalapradAH // 268 // sthUla aura kaThinadravya jo mRdupAkI hote haiM vaha saba bhArI, derameM pacanevAle, puSTikAraka aura balake denevAle hotehaiM // 268 // Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (365) sUtrasthAna - a0 27. dravyasaMyogasaMskAraM dravyamAmaM pRthaktathA / bhakSyANAmAdizehuddhAyathAsvaM gurulAghavam // 269 // buddhimAna vaidyako ucita hai ki saMpUrNa bhakSaNa karaneke padArthoM ko dravya, saMyoga, saMskAra, mAna vizeSase yathocita rItipara jAnakara unake anusAra guru, laghu Adi kathana kare || 269 // rasAlAka guNa | rasAlAbRMhaNIvRSyAsnigdhAvalyArucipradA / snehanaM tarpaNaM hRdyaM vAtaghnaM saguDadadhi // 270 // zikharana - varyivarddhaka, puSTikAraka, snigdha, balavarddhaka evam rucikAraka hotA hai. yukta dahI - tRptikAraka, snehana aura vAtanAzaka hotA hai || 270 // pAnakake guNa | drAkSAkharjUra kolAnAM guruviSTambhipAnakam / parUSakANAM kSaudrasyayaccekSuvikRtiprati // 279 // teSAMkaTvamlasaMyogAH pAnakAnAM pRthakpRthak / dravyamAnaJcavijJAyaguNakarmANicAdizet // 272 // munakkA, khajUra, unnAva inase banAyA huA pAnaka bhArI aura viSTambhI hotI hai phAlasekA rasa aura zahadase banAyA huA pAnaka tathA khAMDa vizeSase banAyA huA pAnaka unake carapare, khaTTe Adi guNoMse tathA saMyoga aura dravya mAnako jAnakara guNa kamako kathana kare / isI prakAra prAyaH saba phaloMke pAnaka (zarabata) jAnane: cAhiye // 279 // 272 // rAgaSAMDava ke guNa | kaTvamlasvAdulavaNAlaghavorAgaSAMDavAH / sukhapriyAzca hRdyAzcadIpanAbhaktarocanAH // 273 // rAgakhAMDava - carapare, amla, madhura, namakIna, halake, mukhapriya, hRdya, dIpana aura bhojanameM ruci karanevAle hotehaiM // 273 // Ama aura AMvalekA avaleha / AmrAmalakalehAzcabRMhaNAbalavarddhanAH / rocanAstarpaNAzcoktAHsnehamAdhuryyagauravAt // 274 // Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (366 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / pake hue Ama aura Amaleke saMyoga se banAI huI caTanI - cikanI, mIThI, bhArI, balavarddhaka, bRMhaNa, rucikAraka tathA tRptikAraka hotI hai // 274 // leha ( caTanI ) guNa | buddhAsaMyogasaMskAradravyamAnaJcatatsmRtam / guNakarmANilehAnAM teSAM teSAM tathAvadet // 275 // jitane prakAra ke leha padArtha haiM vaha saba saMyoga, saMskAra, dravya, parimANa inake bhedase unake guNa karmoMko kathana kare // 275 // zuktake guNa / raktapittakaphorakledizuktaMvAtAnulomanam / kandamUlaphalAdyaJcatadvadvidyAttadAsutam // 276 // kaMda, mUla, phala AdikoM kA acAra - raktapitta, kapha inako utkleza karanevAlA tathA vAtako anuloma karanevAlA hotA hai / zirakemeM DAlA huA acAra bhI unhIMke samAna guNavAlA hotAhai // 276 // ziNDAkIkA guNa | ziNDAkIcAsutaJcAnyatkAlAmlaMrocanaMlaghu / vidyAdvargakRtAnnAnAmekAdazata maMbhiSak // 277 // . iti kRtAnnavargaH / caTaniyeM, acAra, kAMjI, Adi saba prakArakI khaTAI rucikAraka aura - halakI hotI hai / isaprakAra kRtAnnavarga nAmaka ekAdaza varga samApta huA // 277 // athAhArayogavargaH | tailake guNa / kaSAyAnurasaMsvAdusUkSmamuSNaMvyavAyica / pittalaMbaddhaviNmUtrana cazleSmAbhivarddhanam // 278 // vAtaghneSUttamaMbalyaMtvacyaM medhAgrivarddhanam / tailaMsaMyogasaMskArAtsarvarogApahaMmatam // 279 // tiloMkA tela - kaSAya, anurasa, svAdu, sUkSma, uSNa, vyavAyI, pittavarddhaka, mala mUtrako bAMdhanevAlA tathA kaphavarddhaka nahIM hai / vAtanAzakoMmeM uttama, balakAraka, tvacAko uttama banAnevAlA, meghA aura agniko baDhAnevAlA hotA hai evam auSadhiyoMke saMyogase siddha kiyA taila saMpUrNa rAMgoMko naSTa karatA hai || 278 // 279 // " Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 367) sUtrasthAna-a0 27. tailakI utkRSTatAmeM dRSTAnta / tailpryogaadjraanirvikaaraajitshrmaaH| AsannAtibalAHsaMkhyedaityAdhipatayaHpurA // 280 // kisI samayameM daityoMke rAjA tailake prayogase ajara nirvikAra, zramarahita, evam laDanemeM atyanta balavAn hue the| yadi manuSyabhI vidhivat tailakA upayoga kare to balavAn tathA uparokta guNoMvAlA hosakatAhai parantu taila mardana karanesehI adhika guNa karatAhai // 28 // araNDataila ke gunn| airaNDatailaMmadhuraMguruzleSmAbhivarddhanam / vAtAsRggulmahRdrogajIrNajvaraharaMparam // 281 // eraMDa taila-madhura, bhArI, kaphavardhaka tathA vAta, rakta, gulma, hRdroga, jIrNajvara inako haranevAlA hai // 281 // sarasoM ke tailake guNa / kaTUSNasArSapatailaMraktapittapradUSaNam / kaphazukrAnilaharaMkaNDUkoThavinAzanam // 282 // sarasoMkA taila-kaTu,uSNa,raktapicako dUSita karanevAlA,kapha,zukra evam vAyuko haranevAlA tathA khujalI koSTha Adi tvacAke rogoMko naSTa karatA hai // 282 // piyAlake tailake gunn| piyAlatailaMmadhuraMguruzleSmAbhivarddhanam / hitamicchantinAtyoSNyAsaMyogevAtapittayoH // 283 // cirauMjIkA tela-mIThA, bhArI, kaphavarddhaka tathA atyanta garma na honese dravyake saMyoga dvArA vAtapittako naSTa karatAhai // 283 // . alasIke tailake guNa / AtasyamadhurAmlantuvipAkekaTu kNtthaa| uSNavIyahitaMvAteraktapittaprakopanam // 284 // .alasIkA tela-mIThA, amla, vipAkameM kaTu, uSNavIrya, vAtarogAmeM hita evam raktapittako kupita karanevAlA hai // 284 // Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (368) guru| / crksNhitaa-bhaa0ttii0| kammake tailake gunn| kusumbhatailamuSNaJcavipAkekaTukaMguru / vidAhicavizeSeNasarvarogaprakopanam // 285 // kusumbhake bIjoMkA tela-garma, vipAkameM kaTu, bhArI, vizeSakara vidAhI evam:sarva doSoMko kupita karanevAlA hai // 285 // phaloMke tailake guNa / phlaanaaNyaanicaanyaanitlaanyaahaarsnnidhau|, yujyantaguNakarmanyAMtAnibrUyAdyathAyatham // 286 // isIprakAra aneka prakArake phaloMke tailoMko AhArake saMyogameM guNakarmoM karake unake guNoMko kathana kare // 286 / / majjAvasAke guNa / madhurobRMhaNovRSyAvalyomajAtathAvasA / yathAsavantuzaityoSNevasAmajJovinirdizet // 287 // majjA aura cIM ye donoM madhura, puSTikAraka, vIryavarddhaka, balakAraka hotI haiN| zItaguNaviziSTa teloMko garmImeM tathA uSNaguNaviziSTa teloMko sImeM upayoga kare // 287 // soMThake guNa / sasnehaMdIpanaMvRSyamuSNaMvAtakaphApaham / vipAkamadhuraMhRdyarocanavizvabheSajam // 288 // soMTha-cikanI, dIpana, vRSya, uSNa, vAtakaphanAzaka, vipAkameM madhura, hRdya aur| rucikAraka hai / / 288 // pIpalake guNa / shlessmlaamdhuraacaagurviisnigdhaacpipplii| sAzuSkAkaphavAtaghnIkaTukAvRSyasammatA // 289 // kacI pIpala-kaphakAraka, madhura,bhArI evam snigdha hotIhai / sUkhI pIpala kaphabAta nAzaka caraparI evaM vIryavarddhaka hotIhai // 289 // miracake gunn| nAtyarthamuSNaMmaricamavRSyaMlaghurocanam / cheditvAcchoSaNatvAJcadIpanaMkaphavAtajit // 29 // Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 27. (369) . kAlImirca-adhika garma nahIM hai| avRSya, halakI evam rucikAraka hai tathA - chedI honese aura zoSaNa honese dIptikAraka evam vAtakaphanAzaka hai / / 290 // haMgake guNa / vaatshlemvivndhnNkttukNdiipnlghu| hiMguzUlaprazamanaM vidyAt pAcanarAcanam // 291 // hIMga vAta, kapha, vivaMdha inako naSTa karanevAlI, kaTu, uSNa, dIpana, laghu,zUla nAzaka, pAcana aura rucikAraka hai // 291 // sendhAnamazke guNa / rocnNdiipnNhRdyckssussyvidaahic| tridoSanesamadhurasandharvalavaNottamam // 292 // seMdhAnamaka rucikAraka, dIpana, hRdayako priya, netroMko hitakArI, avidAhI tridoSanAzaka, evam madhura hotAhai / / 292 / / saMcalanamakake gunn| saumyAdauSNyAllaghutvAcasaugandhyAcAcapradam / sauvaJcalaMvibandhanaMhRdyamudvArazodhica // 293 // ___ saMcaranamaka sUkSma honese tathA uSNa honese evam halakA aura sugaMdhita honese rucikAraka, vidhanAzaka hRdya tayA udgArako zuddha karatA hai / / 293 / / viDanamakake guNa / taikSaNyAdauSNyAiyavAyitvAddIpanaMzUlanAzanam / UdhvaJcAyazcavAtAnAmAnulomyakaraviDam // 214 // . viDanamaka tIkSNa honese, uSNa honese evam vyavAyI honese dIpana,zUlanAzaka, Upara aura nIceke bhAgoM meM honevAlI vAyuko anulomana karatA hai / / 294 // udbhidanamakake guNa / satiktakaTusakSAratIkSNamuledicaudbhidas // nakAlalavaNegandhaHsauvarcalaguNAzcate // 295 // udbhida namaka (khArI namaka )-kiMcit kaDuA, caraparA, khAga, tIkSNa tathA ukchedakAraka hai / kAlAnamaka gandhahIna hotA hai aura saba guNa saMcaranamakake samAna hotA hai // 295 // Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (.370) carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| . samudrAdilavaNake guNa / sAmudrakaMsamadhuraMsatiktaMkaTupAMzujam / rocanaMlavaNaMsarvapAkisrasyanilApaham // 296 // sAmudranamaka kiJcit madhura hotA hai| pAMzulavaNa kiMcit tikta aura kaTu hotA hai / prAyaH saba prakArake lavaNa rucikAraka, pAcana, dastAvara, evam vAtanAzaka hote haiM / 296 // __javAkhArake gunn| hRtpANDugrahaNIdASaplIhAnAhagalagrahAn / kAsaMkaphajamazesiyAvazakovyapohati // 297 // javAkhAra hRdroga, pAMDuroga, grahaNI, plIhA, apharA, galagraha, kaphakI khAMsI aura bavAsIrako naSTa karatA hai // 297 // kSAroMke guNa / / tIkSNoSNolaghurUkSazcakladIpAkIvidAraNaH / dahanodIpanazchettAsarvaHkSAro'sisannibhaH // 298 // prAyaH saba prakArake kSAra-tIkSNa, garma,laghu, rUsa, kledI, pAcanakartA, vidA raNa, dAhana, dIpana, chedana aura agnike samAna hote haiM / 298 // jIrA aura dhaniyAkA:guNa / kAravyaHkuJjikAjAjIkavarIdhAnyatumburuH / rocanaMdIpanaMvAtakaphadorgandhyanAzanam // 299 // 5 kalauMjI, kAlAnIrA, ajAyana, saphedajIrA, methI naipAlI dhaniyA, tuMvaru, ye saba rucikAraka, dIpana, vAtakaphanAzaka evam durgandhanAzaka hote haiM // 299 // AhArayoginAMbhaktinizcayonatuvidyate / samAtodvAdazazcAyaMvargaAhArayoginAm // 300 // - ityaahaaryogvrgH| : AhArake upayogI padArthoM meM kahAMpara kauna vastueM kitanI DAlinI cAhiye isakA koI yathArtha niyama nahIM hai / isa prakAra AhAropayogI nAmaka dvAdazavarga -samAma huA // 30 // Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna -ma0 27.. purANa dhAnyameM vizeSatA | zukadhAnyaMzamIdhAnyaMsamAtItaM prazasyate / purANaM prAyazo rukSaprAyeNAbhinavaguru // 309 // zUkadhAnya aura zamIdhAnya ekavake purAne honese hitakArI hote haiM / purAne dhAnya prAyaH rUkSa hote haiM aura navIna dhAnya bhArI hote haiM // 301 // yadyadAgacchatikSipraMta calaghutaraM smRtam // 302 // jo dhAnya zIghra paripAkako prApta hote haiM vaha utane hI halake hote haiM // 302 // nistupaMyuktibhRSTantusUpyaM laghuvipacyate // 303 // tuSahita yuktipUrvaka bhunI huI dAla laghupAkI hotI hai // 303 // varjita mAMsa / (371) smRtaMkezAtimedhyaJcavRddhaMbAlaMviSairhatam / agocarabhRtaM vyADamRditaM mAM samutsRjet // 304 // apane Apa marA huA, kRza, saDAvutA, vRddha, vAla, viSa Adise marAhuA, aparokSa marAhuA, vyAghra AdikA mArAhuA aise jIvoMkA mAMsa tyAgadene yogya 711 302 11 mAMsarasakA guNa | ato'nyathAhitaMmAMsaMbRMhaNaMtra lavarddhanam / prINanaH sarvabhUtAnAM hRdyomAMsarasaH param // 305 // zuSyatAM vyAdhiyuktAnAM kRzAnAMkSINaretasAm // valavarNArthinAJcaivarasaMvidyAdyathAmRtam // 306 // inase sivAya prAyaH sampUrNa jIvoMkA mAMsa puSTikAraka aura balavarddhaka hotA hai| mAMsarasa - saba manuSyoM ke liye prINana aura hatha hotA hai tathA sukhehue zarIvAloM ko, athavA zoSarogavAloMko, kRza manuSyoMko, kSINavIryavAloMko, vala varNakI icchAvAloMko mAMsarasa amRtake samAna hai // 302 // 306 // sarvarogaprazamanaM yathAsvavihitaMrasam / vidyAtsvayryaMbalakaraMvayobuddhIndriyAyuSAm // 307 // vyAyAmanityAH strInityAmadyenityAzcayenarAH / nityaMmAMsarasAhArAnAturAH syurnadurbalAH 308 // mAMsarasa dravyavizeSake saMyoga se siddha kiyA jAnepara saMpUrNa rogoM ko naSTa karatA hai tathA svarakAraka, balavarddhaka, avasthAsthApaka, buddhivarddhaka, indriyoMkA bala tathA l Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (372) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| Ayuko baDhAnevAlA hai / vyAyAma karanevAle manuSyoMko, strI sevana karanevAloMkoM,. sarApiyoM ko nitya mAMsarasakA AhAra karanA cAhiye / mAMsarasa sevana karanese rogagrasta manuSya bhI durbala nahIM hote // 307 // 308 // varjita shaak| krimivAtAtapahataMzuSkaMjIrNamanAtavam / - zAniHsnehasiddhaJcavajyayaccAparisutam // 309 // koDekA khAyA huA, vAyukA mArAhuA, sUkhA, dhUpase jalAhuA,purAnA, vemausama, binA cikanAIse banAyA huA, jisa zAkako ubAlakara pAnI na nikAlAho. athavA jo sApha na kiyAgayAho aisA zAka khAne yogya nahIM hotA // 309 // vArjata phala / puraannmaamsNklissttNkrimivyaalhimaatpaiH| - adezAkAlajaMklinnayatsyAtphalamasAdhutat // 310 // purAnA, kaccA, saDAhuA,kAMDe sarpa AdikA khAyA huA,dhUpase mujhAyA huA, sadAse mArAhuA, kharAba bhUmimeM utpanna bhayA, be samaya utpanna bhayA, durgaMdhayukta "aise phalako niMdanIya samajha tyAga deve / arthAt kabhI na khAye // 310 // haritAnAMyathAzAkaMnirdezaMsAdhanAhate // 311 // saba prakArake sabjiyoMko patra zAkoM ke samAna saMskAra kara khAnA cAhiye parantu . inako ubAlakara zAkoMke samAna nicoDanA nahIM cAhiye // 311 // madyAmbugorasAdInAMsveskhevagaivinizcayaH // 312 // madya, jala, dUdha AdikoMke guNadoSa unake vargoM meM kathana kiyegaye haiM // 312 // anupAnakA varNana / yadAhAraguNaiHpAnaviparItaMtadiSyate / anlAnupAnaMdhAtanAMdRSTaM yannavirodhica / / 313 // aasvaanaaNsmuddissttaaashiitishcturuttraaH|| 314 // jisa guNavAlA AhAra ho usase viparIta guNavAlA anupAna karanAcAhiye arthAta / AhAra uSNatA-pradhAna ho to anupAna zItala honAcAhiye, zItala AhAra ho to anupAna garma. honAMcAhiye parantu khaTTe padArthaparase.mIThA anupAna nahIM karanA cAhiye.' 1 annAnupAnam itipustkaantre| . Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 27. (373 ), kyoMki tIkSNa khaTTeke Uparase mIThA khAnA dhAtuoMmeM vikAra utpanna karatAhai athavA annakA isa prakArakA anupAna karanA cAhiye jo dhAtuoMkA virodhI na ho||313 Asava 84 prakArake hotehaiM unako hama prathamahI kathanakara AyehaiM / / 314 // jalaMpeyamapeyaJcaparIkSyAnupibeddhitam // 315 // jala parIkSA karake pIne yogya hai yA nahIM aisA vicArakara pInA caahiye||315|| snigdhoSNaMmArutezastapittemadhurazItalam / kaphe'nupAnarUkSoSNaMkSayemAMsarasaHparam // 316 // vAyuke rogameM cikanA aura garma anupAna karanA cAhiye / pittajanita roga -madhura aura zItala anupAna karanA cAhiye |kphjnit rogameM rUkSa aura garma anupAna karanA cAhiye / evam sava dhAtuoMkI kSINatAmeM mAMsarasakA anupAna karanA cAhiye / / 316 // dUdhakA anupAna / upvaasaadhvbhaarstriimaarutaatpkmmbhiH| klAntAnAmanupAnArthapayaHpathyaMyathAmRtam // 317 // upavAsa, mArgase thakA, bahuta bhASaNa kiyA huA, strIsaMbhogake anantara, vAyu, dhUpa tathA anya karmoMse thake hue manuSyoMko dUdhakA anupAna pathya aura amRtasamAna hai / / 327 // anya anupAna / surAkazAnAMpuSTayarthamanupAnaMprazasyate / kAryArthasthUladehAnAmanuzastaMsadhUdakam // 318 // alpAnInAmanidrANAMtandrAzo. kasayalamaiH / madyamAMsocitAnAzcamadyamevAnuzasyate // 319 // kRza manuSyoMko puSTike liye surAkA anupAna uttama hai / evam sthUla manuSyoMkA za karaneke liye zahadayukta pAnIkA anupAna karanA cAhiye // 318 // maMdAgnivAloko anidrA, tandrA, zoka, bhaya tathA klAnti yukta manuSyoMko aura jo madyamAMsake sevana karanevAle haiM unako madyakA anupAna karanA uttama hai / / 319 // anupAnake karma / athAnupAnakarmapravakSyAmi / anupAnaMtarpayatiprINayatiUrjayatipAtimabhinivartayatibhuktamavasAdayAtiannasaGghAtabhina Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (374) carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| ttimArdavamApAdayatikledayatijarayatimukhapariNAmitAmAzuvya vaayitaacaahaarsyopjnytiitiH|| 320 // aba anupAnake guNoMko kahate haiM:-anupAna-tarpaNakAraka, prANadAyaka, balava: deka, bhojanako avasAdanakartA tathA bhojanake saMghAtako bhedanakartA, mRdutAkAraka, kledakAraka, pAcanakartA, AhArake pariNAmako sukhAvaha karanevAlA tathA kiye hue bhojanako zIghra phailA denevAlA hotA hai / / 320 // ttrshlokaaH| anupAnaMhitaMyuktarpayatyAzumAnavam / sukhaMpacaticAhAramAyuSecabalAyaca // 321 // yahAM kahAjAtAhai ki yuktipUrvaka anupAna kiyA huA manuSyako zIghra pUra karatA hai tathA hitakAraka hai evam sukhapUrva AhArako pacAnevAlA, Ayuvarddhaka aura baladAyaka hotA hai // 321 // jalapAnakA niSedha / noddmaarutaavissttaanhikkaavaaskaasinH| nagItabhASAdhyayanaprasaktAnorasikSatAH // 322 // pibeyurudakaMbhuktvAtaddhikaNThorasisthitam / snehamAhArajahatvAbhUyodoSAyakalpate // 323 // , uddhAMgagata vAtavAloMko hicakI tathA zvAsa aura khAMsIvAloMko evam jinakoM gAyana aura bhASaNa evam adhyayana inakA adhika kAma paDatA ho tathA urakSata rogavAloMko bhojanake anantara pAnI nahA pInA cAhiye kyoMki ina puruSoMko bhojanake anantara pAnI pInese vaha pAnI kaNTha aura vakSasthalameMse hokara AhArake snehako . naSTa kara doSoMko kupita karatA hai // 322 // 323 // upsNhaar| - anupAnakadezo'yamuktaHprAyopayogikaH // dravyantunahinirdeSTuMzakyaM. chatsnenanAmabhiH // 324 // yathAnAmoSadhakiJciddezajAnAMva.... coyathA // dravyaMtattattathAvAcyamanuktamihatadbhavet // 325 // isa prakAra AhAra dravya aura anupAna sAdhAraNarUpale prAyaH upayogI padArthoMkA arNana karadiyA hai|aur saMpUrNa dravyoMkA saMpUrNa nAmoM sahita vaNana honA muzkila hai Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 250 (375 ) kyoMki jaise yAvanmAtra saMpUNa dravya jAne jA nahIM sakate evam una saMpUrNa dravyoMko saMpUrNa bhASAoMmeM nAma nahIM jAnejAte isI prakAra saMpUrNa dravyoMkA isa AhAra viSayameM kathana karanA kaThina pratIta hotAhai kyoMki dezabhedase, kramabhedase, saMskAra bhedase AhAravizeSa dravyoMkI kalpanA asaMkhya prakArase hai // 324 // 325 // craadipriikssaa| carA zarIrAvayavAHsvabhAvodhAtavaHkriyA // liGgaMpramANasaMskAromAtrAcAsminparIkSyate // 326 // caro'nUpajalAkAzadhanvAdyobhakSyasaMvidhau // jalajAnUpajAzcaivajalAnUpacarAzca ye // 327 // gurubhakSyAzcayesattvA:sateguruvaHsmRtAH / laghu. bhakSyAstulaghavodhanvajAdhavacAriNaH // 328 / / AhArIvaSayaka prAyaH cara aura acara dravyoMkA kathana karacuhaiM aba yahAMpara -cara jAtIya arthAt AhArameM AnevAle jIvoMkA zarIrake aMga, svabhAva, dhAtuyeM, lakSaNa, pramANa, saMskAra aura mAtrA bhI parIkSA karane yogya hai so unakA varNana karate haiM / jalacara, anUpacara, AkAzacara evam jaMgalameM phiranevAle taza jalameM utpanna bhaye aura anUpadezake rahanevAle aura jo saMpUrNa jIva gurupadArthoMko bhakSaNa karanevAle haiM ve sava saMpUrNa aMgoMmeM bhArI arthAt gurupAkI hote haiM / isI prakAra halake padArthoMke khAnevAle aura jaMgalameM utpanna bhaye tathA jaMgalameM phiranevAle. jAnavara halake arthAt laghupAkI hote haiN|| 326 // 327 // 328 // zarIrAvayavakA varNana / shriiraavyvaaHssthishirHskndhaadystthaa| sakthimAMsAdguruskandhastataHkroDastatazziraH // 329 // vRSaNAcarmamedrazcano , NIvRkkAyaikadgudam / mAMsAdgurutaraMvidyAdyathAsvaMmadhyamasthica // 330 // jAMgha, mastaMka, kaMdhA Adika jo zarIrake avayava haiM inameM jaMghAke mAMsase kaMdhekA mAMsa aura kaMdheke mAMsase chAtIkA mAMsa tathA chAtIke mAMsase mastakakA mAMsa aura mastakake mAMsase pairoMkA mAMsa bhArI hotA hai| donoM aNDakoza, carma, meDU (guhya. sthAna), vRkkasthAna, yakRt evam gudAkA mAMsa prathamakI apekSA dUsare kramapUrvaka bhArI hotehai. aura asthiyoMne lagA huA mAMsa ina sabakI apekSA bhArI hotAhai // 329 // 330 // . Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (376) . carakasaMhitA-mA0 ttii0|| svabhAvakA varNana / svabhAvAllaghavomudgAstathAlAvakapiJjalAH / svabhAvAdguravomASAvarAhamahiSAstathA // 331 // mUMga, lavA aura kAjala yaha svabhAvasa hI halake hote haiM evam uDada, varAha, bhaiMsA yaha svabhAvase hI bhArI hote haiM / / 331 // dhAtuoMkA laghugurutva / dhAtUnAMzoNitAyAnAMguruvidyAyathottaram / alasebhyoviziSyanteprANinoyebahukriyAH // 332 // gauraveliGgasAmAnyepuMsAM striinnaanyclaaghvm|mhaaprmaannaagurvHsvjaataulghvo'nythaa 333 // raktase lekara vIryaparyanta saba dhAtuyeM prathamakI apekSA dUsarI kramapUrvaka bhArI mAnanI / sAmAnya jAtike pazuoMmeM bhI AlasiyoMkI apekSA bahuta phiranevAle pazu uttama hote haiM / isI prakAra strI aura puruSajAtike jIvoMmeM puruSajAtike jIva bhArI aura strIjAtike halake hote haiM / ekajAtimeM bhI baDe zarIravAlA jIva bhArI aura choTe zarIkhAlA usakI apekSA halakA hotA hai // 332 // 333 // saMskAra aura mAtrAkRta gurulaghutva / gurUNAlAghavaMvidyAtsaMskArAtsaviparyayam / bIhe jAyathAcasyuHsaktanAMsiddhapiNDakAH // 334 // saMskArake bhedase bhArI pArtha halake ho sakate haiN| aura halake bhArI ho sakate haiM / jaise cAvaloMkI apekSA khIra halakI hotI evam sattuoMkI apekSA ghRtapakva modaka bhArI hojAte haiM // 334 // alpAdAnegurUNAJcalaghUnAMcAtisevane / mAtrAkAraNamuddiSTaMdravyANAMgurulAghave // 335 // bhArI padArtha thoDA bhakSaNa karanese laghupAkI arthAta halakA hojAtAhai aura halakA padArtha bhI bahuta khAyAjAnese bhArI hojAtAhai isIlaye dravyoMke halake aura bhArIpanameM mAtrAhIko kAraNa kahanA cAhiye / / 335 // guruunnaamlpmaadeyNlghuunaaNtRptirissyte| mAtrAmapekSatedravyaMmAtrAcAnirapekSate // 336 // bhArIpanameM mAna bahuta khAyAjAnese bhAko arthAta halakA Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .(3773 sUtrasthAna-a0 27. jo padArtha bhArI haiM unako thoDA khAnA cAhiye aura halake padArthoMko peTabharakara khAlenA cAhiye / AhArakI laghutA aura gurutA mAtrAke adhIna hai aura mAtrA jaTharAnike balAyalapara nirbhara hai // 336 // blmaarogymaayushcpraannaashcaanauprtisstthitaaH| anupAnendhanaizcAgnirdIpyatezAmyate'nyathA // 337 // vala, ArogyatA, AyukI sthiratA, prANa ye saba jaTharAgnika hI AzrayabhUta haiM so vaha jaTharAgni anuzanarUpI iMdhanase caitanya rahatI hai|ydi vaha anupAna anucitarItipara sevana kiyAjAya to vahIM usa Agneko naSTa karanevAlA hotAhai // 337 // gurulaaghvcintyNpraayennaalpblaanprti| .. mandakarmAnanArogyAnsukumArAnsukhocitAn // 338 // yaha guru lAdhavakA vicAra prAyaH alpavalavAloMko, AlasIpuruSoMko, rogiyoMko, sukumAroMko, sukhapUrvaka rahanevAloM ko vizeSatAse rakhanA cAhiye // 338 // diisaagnyHsraahaaraaHkmmnityaamhodraaH| yenarAHpratitAMzcintyaMnAvazyaMgurulAghavam // 339 // jinakI agni bahuta valavAna hai jo aMTasaMTa, kaThora vastuoMke khAneke abhyAsabAle haiN| jo dinabhara bahuta kAma karanevAle haiM tathA jo bahuta AhAra karate haiM unako guru, lAghavakA vicAra kara AhAra karanekI vizeSa AvazyakatA nahIM hai / / 339 // hita karma / hitAbhirjuhuyAnnityamantarAgnisamAhitaH / anupAnasamidbhirnAmAtrAkAlauvicArayan // 340 // . saMpUrNa manuSyamAtrako mAtrA aura kAla vicArakara hitakAraka AhArarUpI iMdhanaH dvArA jaTharAgniko caitanya rakhanA cAhiye // 340 // aahitaagneHsdaapthyaanyntraagnaujhotiyH| divatedivasebahmajapatyathadadAtica / nrniHshreyseyuktNsaatmyshNpaanbhojn| // 341 // bhajantenAmayAkecidbhAvino'pyantarAte / SaTAna zavasahasrANirAmINAMhitabhojanajIvatyanAturojanturjitAsmAsammataHsatAmiti // 342 // Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '(378) carakasaMhitA-bhA0 se| jo manuSya sadaiva aMtarAAnameM pathyarUpI Ahuti detA hai aura nityaprAti bhagavAnkA bhajana kara yathAzakti dAnadetA hai,aise kalyANameM tatpara aura sAtmya annapAna karane vAle manuSyako avazyambhAvIke vinA koI roga yA daHkha nahIM satAte athavA yoM kahiye ki rogoMke kAraNa na honeke savava roga hote hI nahIM aise vaha jitendriya, dharmAtmA, zreSTha puruSa rogarAhata hokara sauvarSaparyanta jIvita rahatAhai // 341 // 342 // tatra shlokaaH| anupAnaguNAHsAgryAvargAdvAdazanizcitAH / sazuNAnyannapAnAnigurulAghavasaMgrahaH // 343 // anupaanvidhaayuktNttpriikssyvishesstH| prANAHprANabhRtAmannamanaMloko'bhidhAvati // 344 // varNaprasAdAlosvayaMAvitapratibhAsukham // tuSTiHpuSTibalaMmedhAsarvabhannepratiSThitam // 345 // laukikaMkarmayavRttausvargIyaJcavaidikam / karmApavargeyaccoktaM taccApyannepratiSThitam // 346 // itynnpaanctusske'nnpaanvidhirdhyaayH| yahAMpara adhyAyake upasaMhArameM zloka haiM:-ki isa annapAnavidhi nAmake adhyAyameM annapAnake guNa tathA usakI sAmagrI ke viSayameM bArahavarga, annapAna guNa aura unakA gaurava tayA lAghava annapAna vidhi niyamakI vizeSarUpase parIkSA, annameM prANiyoMke prANa aura annameM hI lokakI pratiSThA, varNa, prasannatA, suMdaratA, jIvana, kAMti, sukha, puTi, tuSTi,bala, medhA yaha saba annameM hI pratiSThita haiM / isameM laukika aura pAralaukika tathA daivalaukika aura mokSasAdhana yaha saMpUrNa annameM hI pratiSThita hai| isa prakAra isa annapAnavidhi nAmaka adhyAyameM nirUpaNa kiyA gayA hai||343 // 344 // 345 // 346 // iti zrImaharpicaraka0 paMrAmaprasAdavaidya bhASATIkAyAmannapAnavidhirnAma saptaviMzo'dhyAyaH // 27 // Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 28, (379) aSTAviMzo'dhyAyaH / athAtovividhAzitapItIyamadhyAyaMvyAkhyAsyAmaiti hsmaahbhgvaanaatreyH| ava hama vividha azitapatiya nAmaka adhyAyakI vyAkhyA karate haiM / aisA bhagabAn AtrayajI kathana krnelge| hitakara AhArase rasa raktAdikI utpattikrama / vividhamazitapItalIDhakhAditajantorhitamannamagnisandhukSitavalenayathAsvenoSmaNAsamyagvipacyamAnaMkAlavadanavAsthitasarvadhAtupAkamanupahatasarvadhAtUSmamArutastrotaHkevalaMzarIramupacayavalavarNasukhAyuSAyojayatItizarIradhAtUnurjayandhAtavohidhAtvAhArA prakRtimanuvartante // 1 // aneka prakArake hitakAraka bhAjana karaneke padArtha, pIneke padArtha, gaTaneke. padArtha, khAneka padArtha antarAgnikI garmI se yathocita rItipara paripAka hokara yathA samaya rasa,rakta,mAMsAdi vanakara saMpUrNa dhAtuoMmeM mApta hojAta hai|isii liye zarIrake. saMpUrNa dhAtu vAyuke nikalanevAle chidroMmeM vyAghAta karata na hu" zararike bala, varNa, sukha,puSTatA tathA AyukI vRddhi karate haiM / AhArase bala prAptahue dhAtu dhAturUpa hote. apanI 2 prakRtimeM AhArako prApta kara svabhAvAnukUla rahatehaiM // 1 // - AhAradvArA zarIropacayakrama / tatrAhAraprasAdAkhyorasaHkizcamalAyamabhinivarttatakiTAtamU svedapurISavAtapittazleSmANaHkarNAkSinAsikAsyalomakUpapra. jnnmlkeshshmshrulomnkhaadyshcaavyvaaH||2|| kiye hue AhArakA paripAka hone para usake do vibhAga hojAte haiN| unameM jo uttama sAra hotAhai-usako rasa kahatehaiM aura jo phokaTa bacatA hai usako kiTTa athavA mala kahate haiM usa kise mUtra, sveda, viSThA, vAyu, pitta tathA kapha ye utpanna hotehaiM evam kAna, netra, nAka, mukha, romakUpa ina sabakA mala tathA bAla, zmazru. roma aura nakha yaha saMpUrNa usa kiTake aMzoMse banatehaiM // 2 // puSyantitvAhArarasAtrasarudhiramAMsamedo'sthimajjAzukraujAMsi Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0 / paJcendriyadravyANidhAtuprasAdasaMjJakAnizarIrasandhibandhapicchAdayazcAvayavAH te sarve evadhAtavAmalAkhyAH prasAdAkhyAzcarasamalAbhyAM puSyantaHstramAnamanuvarttante // 3 // usa AhArakA jo uttama bhAga rasa hai vaha zarIrako puSTa karatA hai tathA usa ramase rakta, mAMsa, meda, asthi, majjA, zukra evam oja vanate haiM evam isI rasase paMcendriyoM meM puSTi, prasannatA, dhAtuoMmeM vala, zarIrake saMdhivandhanoM kA prasAda aura dRDhatA Adika utpanna hote haiM / yaha saMpUrNa dhAtueM do bhAgoM meM vibhaktaha - eka prasAdasaMjJaka, dUsarI malasaMjJaka yaha donoM sArarUpa rasoMse aura zarIra rakSaka maloMse puSTa hotI huI apane parimANoMkI rakSA karatI haiM // 3 // (380) yathAvayaH zarIramevaMrasama lausvapramANAvasthitauAzrayasyasamadhAtordhAtusAmyamanuvarttayatonimittatastu kSINAtivRddhAnAM prasAdAkhyAnAM dhAtUnAMvRddhikSayAbhyAmAhAramUlAbhyAMrasaH sAmyamutpAdaya ArogyAya // 4 // isa prakAra avasthA tathA zarIra ke anusAra apane 2 pramANa meM sthita hue rasa aura mala apane Azrita zarIrake dhAtuoMko sAmyAvasthA meM rakhate hue rakSA karate haiM evam kAraNa vizeSase prasAda saMjJaka jo dhAtueM haiM unakI AhAra mUlaka vRddhi kSINatAko rasa sAmyAvasthA meM lAtA hai aura yaha rasa hI manuSyoMkI ArogyatAko rakhatA hai 4 // kiJcamalAnAmevameva // svamAnAtiriktAH punarutsargiNaH zItoSNaparyyAya guNaizcopacaryyamANAmalAH zarIradhAtusAmyakarAH samupalabhyante // 5 // jisa prakAra rasa sampUrNa dhAtuoMko sAmyAvasthAmeM rakhatA hai usI prakAra kiTTa -bhI sampUrNamaloM ko sAmyAvasthAmeM rakhatA hai / apane ThIka parimANapUrvaka nikalate hue mala ( tathA vAta, pitta, kapha bhI ) zIta, uSNa Adi guNoMse parivartita hote hue dhAtuoM ko sAmyAvasthAmeM karanevAle hote haiM athavA yoM kahiye ki apane mAnase * kSINatA aura vRddhiko prApta hue mala zIta, uSNa dravyoMdvArA cikitsita hokara sAmyAvasthAko prApta ho dhAtuoM ko sAmyAvasthA meM karanevAle hote haiM // 5 // teSAntumalaprasAdAkhyAnAM dhAtUnAMstrotAMsyayanamukhAni tAniya - thAvibhAge yathAsvaM dhAtUnApUrayantyevamidaMzarIramAzitapItalI Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 28. (381) DhakhAditaprabhavam / azitalIDhakhAditaprabhavAzcAsmirIrevyAdhayobhavanti // 6 // hitAhitopayogavizeSAstvanazubhAzubhavizeSakarAbhavanti, iti // 7 // ina mala aura prasAda saMjJaka dhAtuoMke srotasthAna tathA mArga apane upayogI dhAtuoM dvArA pUrNatAko aura puSTatAko prApta hote haiM / isa prakAra yaha zarIra azita (bhojya), pIta, AloDha aura khAdya padArthoM dvArA vRddhi sampanna hotAhai isI prakAra zArIrika vyAdhiyAM bhI khAne,pIne, cUsane aura cATaneke AhAroM dvArAhI utpanna hotA haiM / isa prakAra hita AhArase zarIrakI utpatti tathA vRAI utpanna hotI hai arthAt hita AhArakA sevana karanA sukhakAraka hotA evam ahita AhArakA karanA duHkhakAraka hotA hai // 6 // 7 // agnivezakA prazna / evaMvAdinabhagavantamAtreyamagnivezauvAcAdRzyante hibhagavana! hitasasAkhyAtamapyAhAramupayuJAnAvyAdhimantazcAgadAzcatathaivAhitasamAkhyAtamevadRSTekathaMhitAhitopayogavizeSAtmakAbhAzubhavizeSamupalabhemahIti // 8 // isa prakAra kahate hue bhagavAn AtreyajIse agniveza kahanelage ki he bhagavan ! Apane kathana kiyAhai ki hita AhArakA sevana karanese rogI puruSa bhI niroga ho jAte haiM aura niroga manuSyoM ke zarIra svastha aura baliSTha hote haiM usI prakAra ahita AhArake sevanase vyAdhiyAM utpanna hotI haiM / so he guro ! saMsArameM aisA bhI dakhane meM AtAhai ki ahita AhArake sevana karanevAle puruSa nIroga rahate haiM aura hita AhAra sevana karanevAloMko aneka prakArake roga utpanna hojAte haiM isa liye hita aura Ahita AhAra vizeSAtmaka zubha aura azubhakA kisa prakAra hamako. jJAna hosakatAhai so kRpAkara kathana kIjiye // 8 // hitAhita AhAra viSayameM AtreyakA uttr|| tmuvaacbhgvaanaatreyH| nahitAhAropayoginAmAnaveza tannimittAcyASayojAyante / nacakevalaMhitAhAropayogAdevasava vyAdhibhayamatikrAntaMbhavati / sAntahiRte'pihitAhAropayogAdanyaroganarutayaH / tadyathA-kAlaviparyayaHprajJAparAdhaH pariNAmazcazabdasparzarUparasagandhAzcAsAtmyAitiAtAzcarogapraka Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (382.) carakasaMhitA-mA0 ttii0| tyorsaansmygupyunyjaanNpurussmshubhenoppaadyntiaatsmaaddhitaahaaropyogino'pidRshyntevyaadhimntH| AhitAhAropayoginAMpunaHkaraNatonasayodoSavAnbhavatyapacAronahisavANyapathyAnitulyadoSakarANi / nacasarvedoSAstulyabalAH / naca . sarvANizarIrANivyAdhikSamatvesamAnitadevApathyaMdezakA-.. lsNyogviiryprmaannaatiyogaadbhuuystrmpthysmpdyte| saevadoSaHsaMsRSTayaM niviruddhopakramogambhIrAnugataHprANAyatanasamu- . tthomopaghAtIvAbhUyAnkaSTatamaHziprakAritamazcalaspadyate // 9 // yaha sunakara Atreya bhagavAn kahanelage ki he Aniveza ! AhArase utpanna hone. bAlejo roga haiM,hita AhArake sevana karanevAle manuSyake zarIrameM kabhI utpanna nahIM hote parantu saMpUrNa vyAdhiyAM hita AhAra karanesehI nahIM hotI yaha bAta nahIM hai| kyoMki hita AhArakI upayogI ArogyatAke sivAya aura bhI aise kAraNa haiM jo rogoMko utpanna karate haiM / jaise- kAlaviparyaya ( kAlakI viparItatA) aura prajJAparAdha aura pariNAma evam asAtmya-zabda, sparza, rUpa, rasa, gaMdha, ye saba hita AhAra sevana karanerAle manuSyoM ko bhI azubhake karanevAle hote haiM arthAta roga utpanna karaneke hetu hotahaiM |isliye hI hita aura pathya bhojana karanevAle manuSyabhI vyAdhiyukta dikhAI detehaiM / aura ahita AhArake sevana karanevAle manuSyoMko bhI tatkAla roga grasita nahIM dekhA jAtA kyoMki saMpUrNa kupathyahI saba doSoMke tulya nahIM hote evam saca doSa bhI samAna valavAle nahIM hote aura vyAdhi sahana zaktike svabhAvase saba zarIra bhI ekase nahIM hote / isa prakAra apathya bhojana-deza, kAla, saMyoga, vIrya, pramANa inake atiyogase aura bhI adhika kupathya hojAtAhai aura doSoMko kupita karadetA hai / eka doSa bhI aneka rogoMko utpanna karanevAlA cikitsA virodhI, gaMbhIrAnugata, prANasthAna tathA marmasthAnakA upaghAtI hotA. dudhA atyaMta kaSTako utpanna karanevAlA aura zIghrakArI hojAtAhai // 9 // " asahana zaktivAle zarIroMkA varNana / shriiraannicaatisthuulaaniatikshaanianivissttmaaNsshonntaasthiinidurblaaniasaatmyaahaaropcitaanylpaahaaraannialpstvaanivaabhvntiavyaadhishaani||10||vipriitaanipunrvyaadhi Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUtrasthAna-a0 28. (383:) sahAniebhyazcaivApathyAhAradoSazarIravizeSebhyovyAdhayomRdavo dAruNAkSiprasamutthAzcirakAriNazcabhavanti // 11 // svabhAvasehI atisthUla aura atikRza zarIrakhAle jinake zarIrameM rakta tathA mAMsa Adi kSINa hogayAho, durba manuSya asAtmya AhArake kAraNa alpabhojana karanevAle tathA kamajora manuSya vyAdhiyoMke sahana karanemeM asamartha hotehaiM / inase viparIta vyAdhisahanakartA hotehaiM ina apathya, AhAra, doSa,zarIra vizeSake prabhAvase vyAdhiye bhI mRdu, dAruNa, zIghrakArI aura cirakArI bhI hotI haiM // 10 // 11 // ataevacavAtapittazleSmANaHsthAnavizeSeNaprakupitAvyAdhivizeSAnabhinivartayantiagnivezAtatrarasAdiSusthAneSuprakupitAnAM doSANAMyasminasthAneyeyevyAdhayaHsambhavantitAMstAnyathAvadanuvyAkhyAsyAmaH // 12 // isaliye he agniveza ! vAta, pitta, kapha-sthAnavizeSameM kupita hokara rogavizeSako karatehaiM so una rasAdi sthAnoM meM kupita hue doSa jisa jisa sthAnameM jisa jisa prakAra jina jina rogoMko utpanna karate haiM una una savako yathAkrama varNana karatehaiM // 12 // rasadoSase utpanna rog| azraddhAcArucizcAsyavarasyamarasajJatA / hRllAsogauravaMtandrA saanggmdoNjvrstmH|| 13 // pANdutvaMsrotasAMrodhaHklaibyasAdaH / ... kRzAGgatA / nAzo'gnerayathAkAlaMvalayaHpalitAnica / rasapra dossjaarogaavkssynterktdossjaaH|| 14 // doSoM karake rasake dUSita honese bhojanameM azraddhA, aruci, mukhakI virasatA, rasakA ajJAna, halAsa, gurutA, tandrA, aMgamarda, jvara, AMkhoMke Age andhakAra, pAMDupana, srotoMkA avarodha, klIvatA, aMgoMkA avasAda, kRzatA, maMdAgni, binAhI samayake bAloMkA sapheda hojAnA, zarIrameM,saravaTa paDanA.yaha roga hote haiN| aba Age rakta dUSita honese jo roga utpanna hotehaiM unako kahatehaiM // 13 // 14 // rktdossjraag| . kusstthviisrppiddkaarktpicmsRgdrH| gudamedAsthapAkazcaplIhAyulamo'thavidradhI // 15 // nIlika kAmalAvyaGgapiplavastila- . Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (384) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| kaalkaaH| dadguzcamadalaMzvitraHpAmAkoThAstramaNDalam / raktapradoSAjAyantezRNumAMsapradoSajAna // 16 // kuSTha, visarpa, piDakA, raktapitta, pradara, gudA, liMga tathA mukhakA pakanA,plIhA,. gulma, vidradhI, nIlikA, kAmalA, vyaMga, piplava, tila, kAlaka, dAda, carmadala, zvetakuSTha, pAmA, koSTharoga, raktamaMDala tathA anyaraktake vikAra utpanna hotehaiM / yaha rakta dUSita honeke doSa kahe gaye / ava thAge mAMsa dUSita honese jo roga hotehaiM. unako varNana karatehaiM // 15 // 16 // maaNsdossjrog| adhimAMsArbudakIlagalazAlUkazuNDikAH / pUtimAlAlajIgaNDagaNDasAlopajihikAH // 17 // vidyAnmAMsAzrayAnumedaHsaMzrayAMstupravacsyathAnidAnAnipramehANAMpUrvarUpANiyAnica 18 // mAMsadUSita honese adhimAMsa arbuda, kIlaka, galamArUka, galazuDI, pUtimAMsa, alajI, galagaMDa, gaNDamAlA aura upajivikA yaha mAMsAdhita rega hotehaiM / aba meda dUSita honese jo roga hotehaiM unakA kathana karate haiM ki aSTauniMdanIya adhyAyameM tathA prameharogake pUrvarUpameM dUSita medarogoMkA varNana kiyAgayohai / / 17 // 18 // asthidoSaja rog| __ adhysthidntdntaasthibhedHshlNvivrnntaa| kezalomanakhazmazrudoSAzcAsthiprakopajAH // 19 // Astha dUSita honese adhyasthi,adhidanta,dantabheda, asthibheda, dantazUla,asthizUla aura vivarNatA hotehaiM tathA keza,loma, nakha aura zmazruinameM bhI asthi dUSita honese vikAra utpanna hote haiM // 19 // majAdoSaja rog| ruprvnnaaNbhrmomuurchaadrshnNtmsomtaaH| aruSAMsthalamUlAnAMparvajAnAJcadarzanam // 20 // majA dUSita honese parvabheda, bhrama, mUcchA, aMdhakAra baDI 2 moTI tathA jaDayukta aruSikA nAmaka phusiyeM parvasthAnameM ( saMdhisthAnameM ) utpanna hotI haiM / // 20 // zukradoSaja rog| majjApradoSAcchukrasyadoSAraklaibyamaharSaNam / rogiNaMklI- . bamalpAyuvirUpaMvAprajAyate // 21 // navAlaAyategasaMpatati Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna a0 28. . prsrvtypi| zukraM hiduSTaMsApatyaM sadAraMvAMdhatenaram // 22 // zuka (vIrya ) dUSita honese napuMsakatA, harSakA na honA evam bahuta dinataka rogI rahaneke kAraNa AyukA kama honA, saMtAnakA na honA yA kutsita saMtAna honA athavA garbhakA patana yA srAva hojAnA aiseraupadrava hotehai / dUSita huA zukra apane zarIrake sivAya strI aura saMtAnako bhI duHkhadAyI hAtAhai arthAt strI putroM sahita puruSako dAkhita rakhatAhai // 21 // 22 // kupitadoSoMke karma / indriyANisamAzrityaprakupyantiyadAmalAH / upatApopaghAtAbhyAM yojayantIndrayANate // 23 // - yadi kupitahue doSa indriyoMmeM Azrita hojAMpa to indriyoMkAH upatAya tathA upaghAta hotAhai // 23 // snAyauzirAkaNDarayorduSTAHklizyantimAnavam / stambhasaMkocakhallIbhinthisphuraNasutibhiH // 24 // yadi vAtAdidoSa-snAyu, zirA evam kaNDarA Adi nADiyoMmeM prakupita hokara vyApaka hojAya to manuSyaka zarIrameM stambha, saMkoca, khallI, gAThoMkA phaDakanA tathA aMgoMkA soMjAnA yaha upadrava hotehaiM // 24 // malAnAzrityakupitAbhedadoSapradUSaNam / doSAmalAnAMkurvantisaGgotsargAvatIvaca // 25 // kupita hue vAtAdi doSa malasthAnameM vyApaka honese maloMkA vilakula rukajAnA yA atyanta nikalanA Adi upadrava hote haiM // 25 // vividhAdazitAtpItAdahitAllIDhakhAditAt / bhavantyetemanuSyANAMvikArAyaudAhRtAH // 26 // isa prakAra ahita,bhukta, pIta, AlIha, carvita aneka prakArake AhAroMke kara. ... nese manuSyoM ke zarIroMmeM yaha vikAra utpanna hotehaiM // 26 // tessaamicchnnnutpttisevetmtimaansdaa| hitAnyevAzitAdIninasyustajjAstathAmayAH // 27 // . jo manuSya apane zarIrameM dApoMke prakopako hone denA nahIM cAhate una buddhi mAnoMko hita AhAroMko hI sevana karanA cAhiye kyoMki hita AhAra sevana karanese AhArajanita roga utpanna hI nahIM honepAte // 27 // 15 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . (386) carakasaMhitA-mA0 ttii0|| rasarakta mAMsa medAdigata doSoMkI cikitsaa| rasajAnAMvikArANAMsarvalaMghanauSadham / . . vidhizoNitake'dhyAye raktajAnAMbhiSagjitam // 28 // rasajanya vikAroMmeM laMghana karanA hI saMvottama auSadhi hai| raktajanita vikAroMmeM vividha zoNatIyAdhyAyameM kahI huI cikitsA dvArA rakta vikAroMko jItanA cAhiye // 28 // maaNsjaanaantusNshuddhiHshstrkssaaraagnikrmc| aSTauninditasaMkhyAtemedojAnAMcikitsitam // 29 // mAMsa janita vikAroM meM zRNa zodhana ( vamana), virecana ) kriyA tathA zastrakriyA athavA kSAra yA agnikriyA hitakAraka hotIhai / bhedajanita vikAroMkI cikitsA bhaSTaunindanIya adhyAyameM kathana kara Ayehe // 29 // asthyAzrayANAMvyAdhInAMpaJcakarmANibheSajam / bastayaHkSIrasapISitiktakopahitAnica // 30 // asthijanita vikAroMmeM-vamana,virecanAdi paMcakarma, tiktakagaNa tathA dUdha,ghRtakI bastidArA cikitsA karanI cAhiye // 30 // majjAzukrasamutthAnAmauSadhaMsvAdutiktakam / annaMvyavAyavyAyAmau zuddhiHkAlecamAtrayA // 31 // majA aura zukrajanita vikAroMmeM madhura aura tikta auSadhiyoM dvArA cikitsA karanI cAhiye tathA hita anna, ucita maithuna, vyAyAma evam yathA samaya ucita mAtrAse saMzodhana karanA cAhiye // 31 // sampUrNa rogoMmeM sAmAnya cikitsA krama / zAntirindriyajAnAntutrimarmIyepravakSyate // 32 // indriyajanita vikAroM meM Age trimarmIya cikitsita nAmaka adhyAyameM cikitsA sthAnameM kaheMge // 32 // snaayvaadijaanaaNprshmovkssytevaatrogke| navegAndhAraNe'dhyAyecikitsAsaMgrahaHkataH // 33 // malajAnAMvikArANAMsiddhizvoktAkacittvacit // 34 // snAyu, zirA, kaNDarA inake doSajanita vikAroMmeM(vAtavyAdhi cikitsA abhyA. yameM kathana kareMge) vaha yala karanA cAhiye / malajanita vikAroMkI cikitsA na Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna- a0 28. (387) vegAn dhAraNIyAdhyAyameM kathana kara cukehaiM tathA anya 2 sthAnoM meM bhI kahIM kahIM - kathana kiyAjAyagA // 33 // 34 // vyAyAmAduSmaNastaikSNyAddhitasyAnavadhAraNAt / koSThAcchAkhAmalAyAntidrutatvAnmArutasyaca // 35 // taMtrasthAzcavilambante kadAcinnAsamIritAH / nAdezakAle kupyanti bhUyohetupratIkSiNaH // 36 // 'hitakAraka AcaraNa na karaneseM, vyAyAma na karanese athavA ahita vyAyAma 'karanese garmI kI tIkSNatAse, vAyukI drutagati honese doSa koSThase zAkhA aura marma - sthAnameM gamana karate haiM phira una sthAnoM meM pahuMcakara prabalatA pAne paryanta vilambita rahate haiM phira vinA samaya tathA vinA deza inameM apane hetukI parIkSA karate hue kupita nahIM hote aura kAraNa janita sahAyatA prApta kara kupita ho aneka prakArake - roga utpanna karate haiM // 35 // 36 // vRddhayAbhiSyandanAtpAkAtsrotomukhavizodhanAt / zAkhAmuktvAmalAH koSThayAntivAyozcanigrahAMt // 37 // vRddhiko prApta hue vaha doSa-abhiSyaMdI hojAnese, athavA srotoMkA mukha zuddha honese yA pAcana auSadhiyoM dvArA doSoMke paripAka honese doSa vAyuke nigraha Donese zAkhAoM ko choDakara koSThameM Akara prApta hojAte haiM // 37 // ajAtAnAmanutpattaujAtAnAMvinivRttaye / rogANAM yovidhirdRSTaH sukhArthItasamAcaret // 38 // jo roga utpanna nahIM huehaiM unako utpanna na hone denA aura utpanna hue doSako - naSTa karadenA. ina donoMke liye zAstrameM jo prakAra likhAhai usakA sevana karanA -sukhakI icchA vAle manuSyako atyAvazyaka hai // 38 // hitakArI upadeza | sukhArthAH sarvabhUtAnAMmatAH sarvAH pravRttayaH // jJAnAjJAnavizeSAt mArgAmArgapravRttayaH // 39 // saMpUrNa prANImAtra apane sukhakI icchA karate hue hIM saba kAryoM meM pravRtta hone haiM parantu vaha pravRtti sumArga aura kumArgake bhedase do prakArakI ho jAtI hai| isa dvividha pravRttikA kAraNa jJAna aura ajJAna hI hai kyoMki ajJAnavaza manuSya apane sukhakoM icchA karatA huA kumArga meM pravRtta hojAtAhai aura jJAnavaza sumArga meM pravRtta hotAhai // 39 // Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (388 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / hitamevAnurudhyante prasamIkSyaparIkSakAH / rajomohAvRtAtmAnaH priyameva laukikAH // 40 // buddhimAna manuSya vicArapUrvaka hitakArI vastuoM kAhI avalamvana karatA hai evam raja aura mohase DhakI huI AtmAvAle pyArI vastuoM kA avalambana karate haiM / prAyaH saMsArameM hita aura priya bhedase do prakAra ke padArtha hotehaiM / jo padArtha na acchA laganepara bhI hitakArI hotA hai usako hita kahate haiM jaise jvarameM nimvAdicUrNa / isI prakAra jo padArtha ahitakArI honepara bhI priya mAluma hotA hai usako priya kahate haiM jaise kapha pradhAna jvarameM dahI baDe // 40 // zrutaMbuddhiHsmRtirdADhyaM dhRtirhitaniSevaNam / vAkUprazuddhiH zamo dhairyyamAzrayantiparIkSakam // 41 // laukikaMnAzrayantyeteguNAmohatamAzritam / tanmUlA bahulAzcaiva rogAH zArIramAna sAH // 42 // buddhimAn parIkSaka zAstra, buddhi, smRti, dRDhatA, dhRti, hitasevana, vANIkI zuddha, zAnti aura dhairya inakA Azraya lekara kAryameM pravRtta hotA hai // 41 // aura laukika manuSya ina guNoMkA Azraya na lekara moha aura tama Adike vaza ho kAryoM meM pravRtta hotA hai / so moha aura tamamUlakahI saMpUrNa zArIrika aura mAnasika roga hote haiM // 42 // prajJAparAdhAddhayahitAnarthAnpaJcaniSevate / sandhArayativegAMzca sevatesAhasAnica // 43 // tadAtvasukhasaMjJeSubhAveSvajJo'nurajyate / rajyatenatuvijJAtAvijJAneAmalIkRte // 44 // narogAnnApyavijJAnAdAhAramupayojayet / parIkSyahitamaznIyAddehohyAhArasambhavaH // 45 // manuSya buddhike aparAdhase hI pAMca prakArake ahita viSayoMkA sevana karatA hai / ajJAnatA vazahI mala Adike vegoMko dhAraNa karatA hai tathA anucita sAhasako karatA hai isI liye vaha ajJAnI manuSya pariNAmako na samajhatA huA asaMkhakAraka arthAt duHkhadAyI bhAvoM meM Asakta hojAtA hai / parantu jJAnI manuSya nirmala jJAnake prabhAvase asukhakArI viSayoM meM pravRtta nahIM hotA aura rAgase tathA ajJAnase ahitaH AhAra kA sevana nahIM karatA isaliye hita aura ahitakA vicAra kara hita AhAra- Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0 28... (389, kAhI sevana karanA cAhiye kyoMki yaha zarIraM AhArase.hI utpanna hotaahaiH||43|| ...44 // 45 // * * aahaarsyvidhaavssttauvishessaahetusNjnykaaH|shubhaashubhsmutpttautaa-:.:. parIkSyopayojayet // 46 // parihA*NyapathyAnisadApArahara--- naraH / bhvtynRnntaaNpraaptHsaadhuunaamihpnndditH||47|| AhArake sambandhameM hetusaMjJaka AThaprakArakA vidhAna kiyA gayAhai (vimAnasthAna dekho)| manuSyako ucita hai ki zubha aura azubhakI utpattike viSayameM pUrNarUpase parIkSA karatA huA AhArakA upayoga kare jo padArtha tyAga dene yogya hoM unako tyAgatAhuA pathya vastuoMkA sevana kare aisA karanese buddhimAn manuSya trividha RNase vimukta hokara sukhako prApta hotAhai // 46 // 47 / / yatturogasamutthAnasazakyamihakenacit / parihAnatatprApyazAcitavyaMmanISiNA // 48 // aura jo manuSya gegake kAraNarUpI ahita sevanako tyAganemeM asamartha hai vaha mUrkha buddhimAnoM karake socane yogya hai athavA yadi koI rogakA aisA kAraNa ho jo kisImakAra bhI dUra na kiyA jAsaktA ho to buddhimAnako cAhiye ki usake liye ciMtita hokara apane zarIrako aura bhI kaSTa na baDhAve / / 18 // tatra shlokaaH| 'aahaarprbhvoysturogaashcaahaarsmbhvaaH| hitAhitavizeSAzca vizeSa:sukhaduHkhayoH // 49 // shtvecaashvecduHkhaanaaNdehsttvyoH| vizeSorogasaMghAzcadhAtujAyepRthakpRthak // 50 // teSAJcaivaprazamanaMkoSThAcchAkhAupatyaca / doSAyathAprakupyanti zAkhAbhyaHkoSThametyaca // 51 // prAjJAjJayorvizeSazcasvasthAtura. hitaJcayat / vividhAzitapItIyetatsarvasamprakAzitam // 52 // .. iti agniveshktetntrecrkprtisNskRtestrsthaanannpaanctusskvividhaashitpiitiiyonaamassttaaviNsho'dhyaayHsmaaptH| "yahAMpara adhyAyakI pUrtimeM zloka hai / AhArase utpanna honevAlA. roga aura AhArase utpanna honevAlA zarIra,zarIrakA hita aura ahita tayA hita aura ahita vizeSase sukha duHkha vizeSa aura duHkha ke sahana yogya tathA asahana yogya zarIra, Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (390) carakasaMhitA - bhA0TI0 / bhAtuoM meM honevAle vividha prakArake roga samUha, unake zAntike upAya, doSoMkA koSThAzrita aura zAkhAzrita honA, buddhimAn tathA ajJAnIkA kRtya, svastha aura Arake liye hitakAraka upadeza, yaha saba ise vividha azitapItIya adhyAyameM varNana kiyA gayA hai // 49 // 60 // 51 // 52 // r iti zrImaharSicaraka 0 paM0 rAmaprasAdavaidya0 bhApATIkAyAM vividhAzitapItIyo nAmASTAviMzo'dhyAyaH // 28 // ekonatriMzo'dhyAyaH / athAtodazaprANAyatanIyamadhyAyaM vyAkhyAsyAmaitihasmAhabhagavAnAtreyaH / aba hama dazaprANAyatanIya adhyAyakI vyAkhyA karate haiM aise bhagavAn AtreyajI kathana karane lage / prANasthAna tathA prANAbhisara vaidya / dazaivAyatanAnyAhuH prANAyeSupratiSThitAH / zaMkhomamaMtrakaNThoraktazukraujasI gudam // 1 // tAnIMdriyANivijJAnaMcetanA - hetumAmayam / jAnIteyaHsavidvAn vaiprANAbhisaraucyateiti // 2 // jinameM prANa AzrayabhUta rahate haiM vaha daza sthAna haiM athavA yoM kahiye ki zarIrameM prANoMke rahaneke daza sthAna haiN| jaise donoM kanapaTTI, mastaka, hRdaya, vastI, koSTharakta, zukra, oja aura gudA, jisa vaidyako yaha daza mANAyatana aura idriyeM inakA vijJAna, cetanA, hetu tathA samasta roga ina sabakA yathocita jJAna hai vaha hI prANAmisara arthAt prANoMkA rakSaka vaidya kahAjAtAhai // 1 // 2 // vaidyoMke bheda | dvividhAstukhalubhiSajobhavantiagniveza / prANAnAmeke'bhisArAhantArorogANAM, rogANAmake'bhisarAhantAraH prANAnA mitiH // 3 // saMsAra meM do prakAra ke vaidya hote haiN| he agniveza 1. eka vaidya to rogoM ko naSTa kara nevAle aura prANoM kI rakSA karanevAle hote haiM, dUsare rogoM ko bar3hAnevAle aura prANoMko inana karanevAle hote haiM // 3 // 1 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'sUtrasthAna- ma09. agnivezakA prazna / evaMvAdinabhagavantamAtreyamagnivezauvAcabhagavan / tekathamasmAbhiveditavyAbhaveyuriti // 4 // isa prakAra kahatehue bhagavAn AtreyajIse agniveza kahanelage ki he bhagavan ! hama ina donoMko kisa prakAra jAnasakate haiM arthAt ina donoMke jAnanekA kpA upAya hai // 4 // sadaidyake lkssnn| bhagavAnuvAcayaimekulInAH paryavadAtazrutAH paridRSTakarmANo dakSAH zucayojitahastAjitAtmAnaHsarvopakaraNavantaHsarvendriyopapannAHpratijJAHpratipattijJAste prANinAmabhisarAhantAro rogANAMtathAvidhAhikevalezarIrajJAnezarIrAbhinivRttijJAnepra.. kRtivikArajJAneca niHsaMzayAH sukhasAdhyakacchrasAdhyayApyapratyAkhyeyAnAzcarogANAMsamutthAnapUrvarUpaliGgavedanopazayavizeSavijJAnevyapagatasandehAHtrividhasyAyurvedasatrasyasasaMgrahavyAkaraNasyasatrividhauSadhagrAmasyapravaktAraH // 5 // yaha sunakara bhagavAn AtreyajI kahanelage ki jo vaidha kulIna, anubhavasampanna, zAstrajJa, dRSTakarmA, catura, pavitra, siddhahasta, jitAtmA auSadhAdi saba upakaraNa saMyukta, sarvendriyasampanna tathA prakRtikA jAnanevAlA hotAhai usako prANAbhisara arthAta prANarakSaka vaidya kahate haiM tathA zArIrika sambandhameM pUrNajJAnI zarIranAzaka roga tathA dravyoMkA jAnanevAlA, zarIrake utpattikAraka padArthoMko jAnanevAlA, prakRtike jJAnake viSayameM niHsaMzaya ho tathA sukhasAdhya, kaSTasAdhya, yApyasAdhya, aura asAdhya rogoMke kAraNa, pUrvarUpa, rUpa, vedanA aura upazaya inake jJAnavizepameM saMdeharahita evam hetu lakSaNa auSadhei isa trividha AyurvedasUtrake saMgraha bhaura vyutpAtrI evam trividha auSadhake jAnanemeM yathArthajJAnI ho usako prANAbhisara rogahantA vaidya kahate haiM // 5 // paJcatriMzatazcamUlaphalAnAMcatuNAMmahAsnehAnAMpaJcAnAMlavaNAnAmaSTAnAJcasUtrANAmaSTAnAJcamUtrANAmaSTAnAJcakSIrANAMkSAratvakvRkSANAJcaSaNNAMzirovirocanAdezcapaJcakamAzriyasyoSa Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (392) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| dhagaNasyASTAviMzatezcayavAgUnAMdvAtriMzatazcacUrNapradehAnAMSaNNAM virecanazatAnAM paJcAnAJcakaSAyazatAnAmitisvasthavRttauca bhojanapAnaniyamasthAnacaGkramaNazayyAsana-mAtrA-dravyAJja. : nadhUmanAvanAbhyaJjana-parimArjanavagavidhAraNAvidhAraNa- vyaa| " yaamsaatmyendriypriikssopkrmlvRttkushlaaH||6|| tathA paiMtIsaprakArake mUla aura phala,cAra mahAsneha, paJcalavaNa, aSTamUtra, AThamakArake dUdha, kSIrapradhAna tathA tvacApradhAna vRkSoMke SaTka ( chaHprakAra ) zirovire canAdi paMcakarmAzrita auSadhigaNa, ahAisaprakArakI yavAgU, vatIsaprakArake cUrNa aura pralepa, chaHsau virecana, pAMca sau kaSAya, svAthyarakSAke liye bhojana pAnake niyama, sthAna, bhramaNa, zayyA, Asana, mAtrA, dravya, aMjana, dhUmrapAna, nasya, abhyaMjana, parimArjana, vegoMkA dhAraNa,aura vegoMkA avidhAraNa, vyAyAma, indriya, sAtmya aura padArthoMkI parIkSA,evam rogoMkA nivRttikAraka yatna Adi zreSThavRttameM kuzala ho usako hI prANAbhisaravaidya khtehaiN|| 6 // ( prathamAdhyAyase navamatakakA kathana isameM kiyAgayA) catuSpAdopagRhItecabheSajeSoDazakalesavinizcayesatriparyeSaNe savAtakalAkalajJAnevyapagatasandehAH caturvidhasyacasnehasyaca' turvizatyapanayanasyaupakalpanIyoktacatuHSaSTiparyantasyavyava- . sthaapyitaarovhvidhvidhaan-yuktaanaanycsnehsvedyvsyvirecyo....ssdhopcaaraannaaNkushlaaHshirorogaadeshcdossaaNshviklpjsyvyaa| ghisaMgrahasyasaMkSayapiDakavidradheHtrayANAJcazophAnAMbahuvidhazo- phAnubandhAnAmaSTAcatvAriMzatazcarogAdhikAriNAMcatvAriMzadadhikasyacanAnAtmajasyavyAdhizatasya / tathAvigarhitAtisthUlAtikazAnAMsahetulakSaNopakramANAMsvapnasyacahitAhitasyAsvapnAtisvapnasyaca sahetUpakramasyaSaNNAJcalaMghanAdInA- / mupakramANAMsantarpaNApatarpaNajAnArogANAMsvarUpaprazamanAnAM shonnitjaanaanycvyaadhiinaaNmdmuurchaaysNnyaasaanaanycskaarnnruupossdhaanaaNkushlaaH| kuzalAzcAhAravidhinizcayasyaprakatyAhita Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' sUtrasthAna - a0 29. . tamAnAmAhAravikArANAmatrya saMgrahasyAsavAnAJcacaturazIteH (393) dravyaguNavinizcayasyarasAnurasasaMzrayasyasavikalpakavairodhikasya dvAdazavargAzrayasya cAnnapAnasya saguNaprabhAvasya sAnupAnaguNasya vividhasyAnna saMgrahasyaAhAragate zvahitAhitopayogavizeSAtmakasyacazubhAzubhavizeSasyadhAtvAzrayANAJca rogANAmauSadhasaMgrahANAJcadazAnAJca prANAyatanAnAMyaJcavakSyAmyarthe dazamahAmUlIyetriMzattamAdhyAyetatra ca kRtsnasyatantroddeza lakSaNasyatantrasvaca grahaNadhAraNavijJAnaprayogakarmakAryyaM kAla kartRkaraNakuzalAH // 7 // Sor3azakalAyukta catuSpAda auSadhakA jJAna, trividha eSaNA, vAtakalAkala jJAnameM niHsaMdeha, caturvidha sneha, cauvIsa prakAra snehakI vicAraNA, upakalpanIya adhyAmeM kaI cauMsaTha prakArakI vyavasthApayitA ho evam aneka prakArake vidhAnase snehana, svedana, vamana, virecanake yogya prayoga, auSadha, upacAra inameM kuzala ho usako hI prANAbhisara vaidya kahanA cAhiye / zirorogAdika rogoMke doSoMkA aMzAMza kalpanAjanya vikalpa vyAdhisaMgraha, doSa aura dhAtuoMkA kSaya, piDakA, vidradhI, trividha zotha, zothake aneka prakArake anubaMdha, aDatAlIsa rogAdhikaraNa, cAlIsa pittaroga, vIsa kapharoga, assI vAtaroga, atisthUla aura atikRza zarIroMkI niMdA aura unake kAraNa tathA lakSaNa evam cikitsA / nidrA, anidrA, atinidrAkA hita aura ahita, kAraNa, yatna laMghana Adi chaH prakArakI cikitsA, samarpaNa aura apatarpaNajanya rogoM ke svarUpa aura upAya, rakta roga, mada, mUrcchA, saMnyAsa inake hetu rUpa aura cikitsA ina sabameM kuzala ho / evam AhAravidhi vinizcayameM kuzala svabhAvase hI hitakAraka AhAra tathA AhArajanya vikAra aura AhArajanita vikAroMke sivAya anya vikAroMke kAraNa caurAsI prakArake Asava dravyoMke guNoMkA vinizcaya rasa tathA anurasoMkA vinizcaya tathA unake bheda virodhakAraka AhAroMkA varNana, annapAna viSayaka dvAdaza vargoMkA nizcaya, annapAna aura guNake prabhAva tathA unake anupAnoM ke guNa tathA unakI vidhi aneka prakArake dravyoMkI gurutA aura laghutAkA saMgraha, AhAra sambandhI hita aura ahita padArthoM kA upayoga tathA unase honevAle zubha azubha rasAdika dhAtuoMke Azritaroga aura unake upAya prANoMke daza sthAna aura jo kucha dazamUlIya nAmaka tIsaveM adhyAya kathana kareMge vaha saMpUrNa tathA isa prakAra zAstrakA uddezya, lakSaNa, grahaNa Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (394) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / dhAraNakA aneka prakArakA jJAna evam prayogajJAna, karma, kArya, kAla, kartA, aura karaNa ina saMpUrNa viSayoM meM kuzala ho ( nause lekara tIsaveM adhyAyatakakI sUcI isameM dedI // 7 // kuzalAzcasmRtimatizAstrayuktijJAnasyAtmanaH zIlaguNairavisaM vAdanenasampAdanena srvpraannissuccetsomaitrsymaatRpitRbhraatRbndhuvdevNyuktaabhvntiagnivesh| prANAnAmabhisarAhantArorogANAmiti // 8 // isa prakAra sUtrasthAneokta tIsa adhyAyoMke viSayoMkA yathocita jJAna rakhatA huA smRti, mati, zAstra, yukti tathA jJAna sampanna ho evam AtmAke zIla Adi guNoMse sava manuSyoM meM maitrI bhAva rakhatA huA tathA nirvivAda hokara saMpUrNa manukyoMkA mAtA, pitA, bhAI aura baMdhuvarga ke samAna hita karanevAlA ho| ina uparokta saMpUrNa guNavAlA jo vaidya hotA hai hai agniveza ! usako hI prANAbhisara aura rogoMkA nAza karanevAlA vaidya kahanA cAhiye // 8 // rogAbhisara ke lakSaNa | ato viparItArogANAmabhisarAhantAraH prANinAmiti / bhiSakchradmapraticchannAHkaNTakabhUtAlokasyapratirUpikasahadharmANorAjJAMpramAdAccarantirASTrANi / teSAmidaM vizeSavijJAnamatyarthavaidyavezenazlAghamAnAvizikhAntaramanucarantikarma lobhAt / zrutvAcakasyacidAturyyamabhitaH paripatantisaMzravaNecAsyAtmanovaidyaguNAnuccairvadantiyaccAsyavaidyaH pratikarmmakarotitasya cadoSAnmuhurmuhurudAharantiAturamitrANicapraharSaNopajApopasevA bhiricchantiAtmIkarttumalpecchatAJcAtmanaH khyApayantikarmmacA sAdyamuhurmuhuravalokayantidakSyeNAjJAnamAtmanaH chAdayitukAmAvyAdhiJcApavarttayitumazaknuvanteAvyAdhitamevAnupakaraNamapa cArikamanAtmavantamuddizyantiantargataJcAbhisamIkSyAndhamA zrayanti dezamA dezamAtmanaH kRtvA / prAkRtajanasannipAtecAtmanaH kauzalama kuzalavadvarNayanti adhIravaccadhairya mapavadantidhIrANAm / Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-a0.29 (395 'vidvajjanasannipAtaJcAbhisamakSyipratibhayamivakAntAramadhvagA: pariharantidUrAt // 9 // ina uparokta saMpUrNa lakSaNoMse viparIta guNavAleko rogAbhisara aura prANanAzaka kahanAcAhiye / jo loga vaidyakA veza dhAraNa kiye, saMsArameM kaMTakarUpa vaidyoMkese rUpa dhAraNa kiyehue rAjAoMko asAvadhAnIsa rAjyake andara phirate haiM una dhUtoMkI yahI pahicAna hai ki vaha vaidyakA veza dhAraNa kiyahue apane mukhase apanI baDI vaDAI karatehue rAstameM tathA jisa mArgapara bahuta AdamI phirAkarate haiM una sthAnoM meM karma lobhase phirA karate haiM aura kisI manuSyako bImAra sunakara jhaTa usake pAsa jA pahu~cate haiM aura usake kAnake samIpa vinA hI pUche apane vaDebhArI vaidya honeke guNa varNana karane lagajAte haiM aura jo vaidya pahile upAya kara rahAho usake doSoMko vArabAra apane mukhase.kathana karatehue apanI prazaMsA karate haiM tathA rogIke mitroMko kisI prakArakI sevA Adisa yA anya kisI lobhase prasanna kara apanA banAnekI icchA karatehaiM aura apane Apako nirlobha jaMcAte hue rogIke sambandhiyoMse apane lenake viSayameM vaDI yuktike sAtha thoDIsI icchA jaMcAte haiN| tathA cikitsA karatehue pAkhaNDase rogI aura auSadhIko bArabAra dekhatehue apanI auSa:: dhAkI tArIpha karatehaiM aura caturAIpUrvaka apanI mUrkhatAko chipAte jAte haiM / jaba roga baDhane lagatAhai to rogIko kupathya karanevAlA aura ajitAtmA batAkara apaneko nirdoSa ThaharA apane avaguNako chipAnA cAhatehaiM / rogIkI avasthA bigaDate. dekha usake makAnako choDa dUsare sthAnameM calejAte haiM / aura hamako kahIM atyAvazyaka kArya hai aisA kahakara anyasthAnameM calejAtehaiM / yaha duSTa sAdhAraNa manuSyoMke samUhameM una logoMko mUrkhasA banAte hue apanI itanI caturAI dikhAte haiM aura adhIrake samAna aisI bAteM banAte haiM ki jinako sunakara dhIrapuruSoMkA bhI, dhairya jAtArahe / jaba kisI vidvAnako Ate dekhate haiM to mAre bhayake dUrase hI unako. dekhakara striyoMke Ane jAneke rAstese jhaTa idhara udhara chipajAte haiM // 9 // . yazcaiSAMkazcitsUtrAvayavaupayuktastaMprakRteprakRtAntarevAsatatamudAharantinacAnuyogamicchantianuyoktuMvAmRtyoravacAnuyogAdudvijante / nacaiSAmAcArya:ziSyovAsabrahmacArIvaivAdiko vAkazcitprajJAyate iti // 10 // yaha duSTa kisI ekAdha vaidyakake sUtrake avayavako aNTasaNTa yAda kararakhate haiM usako saba logoMmeM bArambAra uccAraNa karatehue ahaMkArapUrvaka kahAkarate haiM ki Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (396) carakasaMhitA-bhA0 TI0 imArA kisIse zAstrArtha karAo jisa prakAra mehanatase.hamane vaidyakazAstrako paDhA, aura kauna parizrama karasakatAhai yadi daivayogase inako koI buddhimAn zAstrI bAtacIta karanevAlA milajAya to usase bAta karatehue bhI ghabaDAte haiM / yadi koI inase zAstrArtha karanekI icchA kare to mRtyuke samAna Darate haiM / na to kahIM inake gurukA patA hotAhai na inake ziSya Adika kahIM hote haiM na koI inakA svAdhyAyI dikhAI paDatAhai na kisI aise vaidyakA patA lagatAhai ki jisase inhoMne kabhI zAstrakI bAtacIta kI ho // 10 // bhiSakchadmapravizyaivavyAdhitAMstayantiye / vasaMtamivasaMzri. tyavanezAkuntikodvijAn / zrutadRSTakriyAkAlamAtrAsthAnabahiSkRtAH / vajanIyAhitenRtyozcarantyanucarAbhuvi // 11 // jaise zikArI pakSiyoMko jAlameM phaMsAneke liye vanameM chipe hue rahate haiM usI. prakAra yaha duSTa bhI vaidyoMkA svarUpa banAye hue rogiyoMko apana jAlameM phaMsAnI kozizameM rahate haiN| zAstra,anubhava, kriyA,kAla,mAtrA, sthAna, ina sabake jJAnase rahita, mRtyuke anucararUpa jo vaidyakA veza dhAraNa kiye phirate haiM unako vaidyakIya kriyAmeM dRSTimAtrase hI tyAga denA cAhiye // 11 // vRttihatormiSaDmAnapUrNAnsUrkhavizAradAn / varjayedAtarovidvAn saastepiitmaarutaaH|| 12 // jo manuSya sAmAnya AjIvana ke nimitta vaidyaveza dhAraNa kiye hue haiM aise dhUrtIke guruoMko buddhimAn rogI dUrase hI tyAga deve kyoMki yaha duSTa pavana piye hue sauke samAna jAnane cAhiye // 12 // yetuzAstravidodakSA shucyHkrmkovidaaH| jitahastAjitAtmAnastebhyAnityakartanamaH // 13 // jo vaidya zAstrake jAnanevAle haiM tathA Ayurvedake saba viSayoM meM catura haiM, zuddhacitta haiM, vaidyakarmameM vizArada haiM, jinhoMne hastakriyAko bhale prakAra sIkhAhai una jitAtmA vaidyoMko nityaprati namaskAra hai / / 13 / / tatra shlokH| .. dshpraannaaytnikeshlokesthaanaarthsNgrhH| / . dvividhAbhiSajazcoktAHprANasyAyatanAnica // 14 // iti drshpraannaaytniiyonaamontriNsho'dhyaayHsmaaptH| kaH / / Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : sUtrasthAna - a0 30. (397 ) adhyAya kI pUrti meM yaha eka zloka hai - isa daza prANAyatanIyanAmaka adhyAyameM saMpUrNa sUtrasthAna ke viSayoMkA saMgraha, do prakArake vaidya aura prANoMke daza sthAna varNana kiye gaye haiM // 14 // iti zrImaharSicaraka0 paM0 rAmaprasAda vaidya0 bhASATakiyAM dazaprANAyatanIyo nAmaikona triMzo'dhyAyaH // 29 // triMzattamo'dhyAyaH / athAto'rthe dazamUlIyamadhyAyaM vyAkhyAsyAma iti hasmAha bhagavAnAtreyaH / C aba hama arthadazamUlIya nAmaka adhyAyakA varNana karate haiM aisA Atreya bhagavAn kahane lage / arthedazamahAmUlAHsamAsaktAmahAphalAH / mahaccArthazca hRdayaM paryyAyairucyate budhaiH // 1 // mahat, hRdaya aura artha yaha tInoM zabda hRdayake vAcaka haiM | hRdayase daza ghamanI saMjJaka nADI lagI huI haiM yaha nADiyAM mahAmUlA aura mahAphalA kahI jAtI haiM // 1 // hRdayAdhIna aGgAvayava / SaDaGgamaGgavijJAnamindriyANyarthapaJcakam / AtmAcasaguNazvetaHcintyaJcatvAdisaMzritam // 2 // pratiSThArthaM hi bhAvAnAmeSAM hRdayamiSyate / gopAna siinaamaagaarkrnnikevaarthcintkaiH||3|| do hAtha, do pAMva, mastaka aura dehakA madhyabhAga yaha zarIrake 6 aMga kahejA - tehaiM | kAna, tvacA, netra, jihvA aura nAsikA yaha 9 indriyeM kahI jAtI haiM / zabda, sparza, rUpa, rasa, gaMdha yaha 5 indriyoMke viSaya hote haiM / saguNa AtmA aura cetanA zakti yaha cintanake yogya hRdayake Azrita haiN| saMpUrNa zArIrika bhAvoMke Azrayake liye zarIrameM hRdayarUpa khaMbhA hai jaise-ghAsake chappara ke nIce sampUrNa chapparake avayavoMko TikAneke liye eka stambha rahatA hai usI prakAra zarIra ke saMpUrNa bhAvoMko TikAneke liye hRdayake jAnanevAloMne hRdaya kahA hai // 2 // 3 // Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398.) carakasaMhitA-bhA0 TI / mahAmUlAdinAmakA kaarnn| . tsyopghaataanmuuyiNbhedaanmrnnmRcchti| yaddhitatsparzavijJAnaMdhAritattatrasaMzritam // 4 // . hRdayameM coTa Adi kisI prakArakA upaghAta honese saMpUrNa zarIrameM mUrchAAjA lIhai evam hRdayake phaTajAnese mRtyu hojAtIhai / jo spezandriya Adi indriyoMse utpanna huI jJAnako dhAraNa karanevAlI jIvanI zakti hai vaha hRdayake hI Azra. yIbhUta hai // 4 // ttprsyaujsaasthaanNttrcaitnysNgrhH|| hRdayaMmahadarthazcatasmAduktaMcikitsakaiH // 5 // caitanyazaktikA dhAraNa karanevAlA jo ojadhAtu hai vaha oja aura caitanya bhI hRdayake hI Azraya haiM isa liye cikitsakoMne hRdayako mahat aura artha kahAhai 5 // ojAdhAtukA guNakarma / tenamUlenamahatAmahAmUlAmatAdaza / ojovahAHzarIrevAvidhamyantesamantataH ||6||yenaujsaavrttyntipriinnitaaHsrvdehinH // yahatasarvabhUtAnAMjIvitaMnAvatiSThate // 7 // yaha hRdaya hI una baDI baDI daza dhamaniyoMkA mUla honese vaha nADiyA~ mahA-mUlA kahIjAtI haiM yaha daza dhamaniye zarIrameM ojako vahana karatI huI sampUrNa zarIrameM dhmAyamAna hotI haiM isaliye inako dhamanI kahate haiM / usa ojake dvArA hI sampUrNa zarIrako pAlana karatI huI dehako jIvita rakhatI hai jisa ojake vinA sampUrNa manuSyoMkA jIvana nahIM rahasakatA // 6 // 7 // ytsaarmaadaugrbhsyyo'saugrbhrsaadrsH| saMvarddhamAnahRdayaMsamAviMzatiyatpurA // 8 // yasyanAzAttunAzo'stidhAriyaGghada yAzritam // yHshrrirsHsnehpraannaaynprtisstthitaaH|| 9 // . oMja hI AdimeM garbhakA sArabhUta hai tathA garbhake utpanna karanevAle rasakA bhI sAra hai| yaha bhoja hI zarIrako utpanna karaneke liye hRdayameM prathama praveza hotAhai jisa ojake naSTa honese zarIra bhI naSTa hojAtAhai vaha ojahI hRdayameM rahakara zarIrako dhAraNa karatAhai / yahI zarIrakA bala hai, deha aura prANa isIke Abhita haiM tayAM zarIrake dhAraNa karanevAle rasa aura vaha yaha saba usa ojake hI Abhaya haiM aura usa mojakA sthAna hRdaya hai // 8 // 9 // . Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-bha030 mahAphalekI nirukti| ttphlaavivirdhaavaatHphlntiitimhaaphlaaH||dhyaanaaddhmnyH srvnnaastrotaaNsisrnnaacchiraaH|| 10 // tnmhttaamhaamuulaastnycaujHprirksstaa||prihaaryaavishessennmnsoduHkhhetvH // 11 // zarIrako jIvita rakhanevAlI aneka kismakI vAyumeM hRdayakA phala hai| una 'yavanarUpI phaloMko hRdayase lagI huI dhamaniya phalatI haiN| isIliye inako mahAphalA kahAjAtAhai zarIrameM dhamana ( rasase pUrNa) karatI haiM isaliye dhamanI kahIjAtI haiN| zravaNa(poSaNakartA rasakA srAva karanese)srota kahejAte haiM / rasakA saraNa ( rasakA anya sthAnameM pahuMcAnA) karanese inakA nAma sirA hai // 10 // usa hRdaya tathA 'una dhamaniyoM evam usa ojakI rakSA karate hue manuSyako duHkhoMke hetuoMse bacanA cAhiye arthAt jo jo vastuyeM athavA kRtya ina hRdaya aura ojameM hAnikA. raka hoM unako tyAga denA cAhiye // 11 // hRAyatsyAyadojasyaMsrotasAMyatprasAdanam / / tattatsevyaMprayatnenapraMzamojJAnamevaca // 12 // jo padArtha hRdayako priya ho tathA ojako vaDhAnevAlA ho evam dhamaniyoMke -srotoMko prasanna karanevAlA ho usakA hI yatnapUrvaka sevana karanAcAhiye evaMm yatnapUrvaka zAnti aura jJAnako dhAraNa karanAcAhiye // 12 // oja balAdi varddhaka eka 2 upAya / athakhalaekaMprANavarddhanAnAmutakRSTatamamekaMbalavarddhanAnAmekaMbUhaNAnAmekaMnandanAnAmekaMharSaNAnAmekamayanAnAmiti |ttraahiNsaapraanninaaNpraannvrddhnaalaamuskRsstttmm| vIyyabalavardhanAnAm / vidyAbRhaNAnAm / indriyajayonandanAnAm / tattvAvavodhoharSaNAnAm / brahmacaryamayanAnAmityAyurvedavidomanyate // 13 // zarIrakI rakSAke sambandhameM aneka upAya hotehue bhI prANoMko baDhAnevAlA savameM uttama eka upAya hai valavarddhaka padArthoMmeM eka upAya pradhAna hai / bRhaNakartAoMmeM, Ananda vaDhAnevAloMmeM, haSotpAdakoMmeM, saba prakArakI gati vaDhAnevAloMmeM eka eka 'upAya sarvottama aura pradhAna kahA hai / vaha isa prakAra hai-kisI prakArakI bhI hiMsA -naM karanA sabase uttama mANa vaDhAnakA upAya hai / vIryakI rakSA sabase baDhakara balavadaka upAya hai| vidyA honA sabase baDhakara vRMhaNa ( puSTatA) kA upAya haiM |indri Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (400.) carakasaMhitA - bhA0 TI0- 1 yoMko apane vaza meM rakhanA sabase baDhakara Ananda baDhAnekA upAya hai, / tattvakA jJAna honA sabase bar3hakara harSa ( prasannatA ) ke baDhAne kA upAya hai| brahmacarya pAlana karanA saba prakArakI gati baDhAnekA upAya hai / Ayurvedake jAnanevAle isa prakAra mAnate haiM // 13 // Ayurvedavit ke lakSaNa | tatrAyurvedavidastantrasthAnAdhyAyapraznAnAM pRthaktvenavAkyazovAkyArthazo'thAvayavazazcapravaktAromantavyAH // 14 // jisako isa Ayurveda tantra ke sthAna, adhyAya, kramapUrvaka praznoMkA vibhAga, vAkya, vAkyArtha, arthAvayava acchI tarahase AtehoM arthAt ina sabakA jAnanevAlA ho usako Ayurvedavit ( AyurvedakA jAnanevAlA ) kahate haiM // 14 // taMtrAdizabdoMkI vyAkhyA / atrAhakathaMtantrAdInivAkyazovAkyArthazo'vayavazazcetiuktAnibhavanti, atrocyate tantramArSakAtsnyenayathAsthAna mucyamAnaM vAkyazobhavatyuktam / buddhayA samyaganupravizyArthatatvaMvAgbhirvAsasamAsa-pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanayuktAbhiH trividhaziSyabuddhigamyAbhirucyamAnaMvAkyArthazobhavatyuktam / tantraniyatAnAmarthadurgANAMpunarbhAvanairuktamarthAvayavazobhavatyuktam / tatracetpraSTAraH syuH caturNAmRksAmayajuratharvavedAnAM kaMvedamupadizantiAyurvedavidaH / kimAyuH kasmAdAyurvedavidaH / kimAyuH kasmAdAyurvedaH kiJcAyamAyurvedaH zAzvato'zAzvataiti / kAni cAsyAGgAnikaizcAyamadhyetavyaH kimarthaJceti // 15 // aba kahate haiM ki tantrAdika vAkyadvArA tathA vAkyArtha dvArA evam arthAvayavadvArA kisa taraha jAne jAte haiM aura kinako tantrAdi kahatehaiM / so kahAjAtA hai ki bhUta, bhaviSyata, varttamAnake jAnanevAle RSiyoMke banAyehue granthako tantra kahA jAtA hai / bahutase viSayoM ke kathana ke samudAyako sthAna kahate haiM aura vaha vedAnusAra kahAMhuA honese vAkya kahA jAtA hai / isa prakAra saMpUrNa tantrako bhaleprakAra jAnakara usake arthatattvako pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya, nigamanake sAtha uttama buddhivAle tathA madhyama buddhivAle evam kaniSTha buddhivAle ziSyoMkI buddhiko jAnakara saMkSepase athavA vistAra se samajhAyA jAnevAlA upadeza vAkyArthase kathana karanA kahAjAtAhai / graMtha meM : Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / sUtrasthAna-030.. 1401 kahehue kaThina kaThina zabdoMko phira aMzAMzadvArA spaSTa kara kahanA arthAvayava kahA. jaataahai| yAdi vahA~para koI aisA prazna karanevAlA ho ki Rgveda, sAmaveda,yajurveda, atharvaveda ina cAroM vedoM se kisa vedake kathana karanevAleko Ayurveda ke jAnanevAlA kahanA cAhiye,Ayu kyA hai,ayurveda kahAMse huA aura Ayurveda kisako kahatehaiM? yaha Ayurveda prAmANika hai athavA aprAmANika evam nitya hai yA anityauAdike kauna 2aMga haiM ? kina logoMko Ayurveda paDhanA cAhiye ? Ayurvedake paDhanese siddha kyA hotAhai athavA Ayurveda kisaliye banAyAgayA ? // 15 // . . tatrAbhiSajApRSTenaivaJcaturNAmRksAmayajuratharvavedAnAmAtmano'-: tharvavedebhaktirAdezyAvedohyatharvaNaH svastyayanabalimaGgalahomaniyamaprAyazcittopavAsamantrAdiparigrahAccikitsAMprAha / ci. kitsAca yuSohitAyopadizyatevedazcopadizyaAyurvIcyam / tatra AyuzcetanAmavRtti vitamanubandhodhAricetyeko'rthaH tatra AyurvedayatItyAyurvedaHkathamityucyatesvalakSaNataH. sukhAsukha: tohitAhitataHpramANApramANatazca / yatazcAyuSyAnAyuSyANi cadravyaguNakarmANivedayatyato'pyAyurvedaH tatraAyuSyANyanAyuSyANicadravyaguNakANikevalenopadekSyante // 16 // . . . vaidyake isa prakAra prazna karanepara kahanA cAhiye ki aise mata kho| Rgveda, sAmaveda, yajurveda aura atharvaveda ina cAroM vedoMmeM atharvaveda hI AyurvedakI : AtmA kahanAcAhiye kyoMki atharvavedameM kaheMhue,svastyayana,validAna,maMgalakarma,homa, niyama, prAyazcittaM, upavAsa aura maMtra AdikAse hI cikitsAkA nirdeza kiyAgayAhai / aura Ayuke hitake liye hI cikitsAkA.upadeza kiyaagyaahai| isaprakAra Ayuke vedakA kathana kara aba, AyukA kathana karatehaiM ki Ayu.cetanA,pravRtti,jIvita,anu. baMdha yaha sarva Ayuke paryAyavAcaka zabda haiM ina saba zabdoMmeM Ayuzabda prasiddha honese mukhya rakkhA gayAhai so Ayuko vidita karAnevAlA arthAt AyusambandhI jJAnake karAnavAle zAstrako Ayadi khtehaiN| Ayurveda AyukA parijJAna kisa prakAra karatA hai so kahate haiM / jaise-Ayuke lakSaNa sukhAyu,duHkhAyuM, * hitaAyu tathA ahitaAyu. AyukA pramANa aura apamANa, jisaprakAraM Ayuke vaDhAnevAle padArtha Ayuko baDhAtehaiM evam kSaya karatehaiM aura dravya, guNa, karma ina saMvakA yathArtha jJAna karAnevAlA Ayurveda kahA jAtAhai. isa. Ayurveda meM a'yukke baDhAnevAle aura ApuMke naSTa karane vAle dravya, guNa karmokA hI kaMthana kiyA jaataahaiH|| 16 // ... ... ... Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (402). carakasaMhitA-mA0 ttii0| . . . sukhAyu aura duHkhAyuke lakSaNa / tantreNataMtrAyuruktaMsvalakSaNatoyathAvadihaivatatrazArIramAnasAbhyArogAbhyAmanabhidrutasyavizeSeNa yauvanavataH samarthAnugatabalavIryapauruSaparAkramasyajJAnavijJAnendriyandriyArthavalasamudAyevartamAnasyaparamArddhasAcavividhopabhogasyasamRddhasArambhasyayatheSTavicAraNAsukhamAyurucyateasukhamatoviparyAyeNa // 17 // Ayurveda zAstra karake Ayurveda aura AyukA kathana kiyA jAcukAhai ava sukhAyu aura asukhAyukA lakSaNa kahatehaiM / jo manuSya zArIrika aura mAnasika vyAdhiyoMse du:khita nahIM hai aura pUrNarUpase yuvAvasthAvAlA hai, jisake zarIrameM bhale prakAra bala,vIrya,puruSArtha,parAkrama prApta hai aura jJAna,vijJAna,indriya aura indriyArtha ina sabake bala samudAyase sampanna haiM evam parama Rddhi sampanna sundara zobhAyukta aneka prakArake upayogayukta jisake saba Arambha yathocita samRddha haiM tathA vaha manuSya svAdhIna tathA sundara vicArayukta ho usake jIvitako sukhAyu kahatehaiM / isase viparIta asukhAyu (duHkhAyu) jAnanA cAhiye // 17 // hitAhitaAyukA varNana / / hitaiSiNaHpunarbhUtAnAMparasvAtuparatasyasatyavAdinaHzamaparasya . parIkSyakAriNo'pramattasyatrivargaparaspareNAnupahatamupasevamAnasyapUjArhasampUjakasyajJAnavijJAnopazamazIlavRddhasyopasevinaH suniyatarAgeAmadamAnavegasyasatataMvividhapradAnaparasyatapojJAnaprazamanityasyaadhyAtmavidastatparasyalokamimaJcAmuJcAvekSyamANasyasmRtimatimatohitamAyurucyate / ahitamato . viparyAyeNa // 18 // jo manuSya saMpUrNa prANiyoMkA hita cAhanevAlA, paradhanakI icchA na rakhanevAlA, satyavAdI, zAntacitta, vicArakara karanevAlA,apramatta, dharma,artha, kAma ina sabako 'paraspara anupahata vidhise sevana karanevAlA, pUjyajana gurujana AdikoMkI sevA karanevAlA, jJAna, vijJAna aura upazamazIla, vRddhajanoMkI sevA karanevAlA, rAga, dveSa, mada aura manake vegako vazameM rakhanevAlA,nitya prati yathAzakti dAna denevAlA, / tapa, jJAna,aura indriyoMkA zamana inakA abhyAsa karanevAlA, adhyAtma vidyAyukta, Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna-1030. (403) IzvaraparAyaNa isa loka aura paralokameM hitakA cAhanevAlA tathA smRvisampanna-ina saba guNoMyukta manuSyakI Ayu hitaAyu kahI jAtIhai / aura isase viparIta guNoMvAlekI Ayu ahita Ayu kahI jAtI hai // 18 // AyukA pramANa / pramANamAyuSastvarthendriyamanobuddhiceSTAdInAMsvenAbhibhUtasya vikRtilakSaNairupalabhyateanimittairidamasmAtkSaNAnmuhAdivasAttripaJcasatadazadvAdazAhAtpakSAt mAsAtSaNma sAtsaMvatsarAdvAsvabhAvamApatsyateiti / tatrasvabhAvaHpravRtteruparamo maraNamanityatAnirodhaityeko'rthaH ityAyuSaHpramANamatoviparItamapramANam // 19 // aba Ayuke pramANako kathana krtehaiN| indriyoMke artha yathA zabda, sparza Adi indriya, mana, buddhi,ceSTA AdikoMkI vikRti Adike lakSaNoMse AyukA pramANa jAnA jAtAhai yadi inameM akasmAt vikRti hojAya to kSaNabharameM yA muhUrtameM eka dinameM athavA tIna dina, pA~ca dina, sAta dina, dazadina, evam bArahadinameM tathA pakSameM yA mahInemeM athavA chamahInemeM yA eka varSa meM manuSya svabhAvameM sthita ho jAtAhai / yahAMpara svabhAva, pravRttikA uparAma, maraNa, anityatA, nirodha yaha saba eka hI arthavAle zabda haiM / arthAt maraNake vAcaka haiM vasa yahI Ayuke pramANa haiN| isase viparIta AyukA apramANa jAnanA // 19 // AyurvedakA nityatva pratipAdana / ariSTAdhikAredehaprakRtilakSaNamAdhikatyacopadiSTamAyuSaHpramANamAyurvede / prayojanacAsyasvasthasyasvAsthyarakSaNamAturasya vikAraprazamanam |so'ymaayurvedHshaashvtonirdishyte'naaditvaa. svabhAvasaMsiddhasvalakSaNatvAdbhAvasvabhAvanityatvAcca / nahi nAbhUtkadAcidAyuSaHsantAnovRddhisantAnovAzAzvatazcAyuSoveditAanAdimaJcasukhaduHkhaMsadravyahetulakSaNamaparAparayogAdeSa caarthsNgrhovibhaavyte| AyurvedalakSaNamitiyatpunaHgurulaghuzItoSNasnigdharUkSAdInAJcadvaMdvAnAMsAmAnyAvazeSAyAMvRddhihrAsauyathoktaM gurubhiragyasyamAnegurUNAmupacayobhavatyapacayola Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (404). carakasaMhitA-bhA0 ttii0| ghUnAmevamevetareSAmityeSabhAvasvabhAvonityaH svasvalakSaNazca / . drvyaaNnnaaNpRthivyaadiinaaNsntidrvyaannigunnaashcnityaanityaaH||20|| indriya sthAnake ariSTAdhikArameM-deha, prakRti, lakSaNa inakA varNana karate hue : mAyukA pramANa kathana kiyAgayAhai / ( isako dekho) isa AyurvedakA prayojana svastha (tandurusta ) manuSyakI ArogyAvasthA sthira rakhanA aura rogI manuSyako rogase choDAnA arthAt rogIke rogakA zAnta karanAhI hai |so yaha Ayurveda anAdi honese aura svabhAva saMsiddha lakSaNa honese arthAt Ayurveda apane saMpUrNalakSaNoM dvArA svabhAvake anukUla aura svataHsiddha honese. evam bhAvoMkA svabhAvakaM nitya.honese Ayurveda nitya hai / AyukI jo saMtAna hai aura vRddhi saMtAna yaha nitya nahIM hai aisA nahIM hosakatA arthAt Ayukrama aura bhAvoMkI vRddhi saMtati bhI anAdi hai isaliye nitya hai aura AyurvedakA jJAtA bhI nitya hai arthAt Ayu Ayurveda aura inakA jJAna aura jJAnavAlA yaha sadAsehI nitya haiM kyoMki sukha aura duHkhake sarva bhAvakA lakSaNa paramparAse sambandha rakhatA calA AtA hai isase isa saMgrahakI spaSTa nityatA pratIti hotIhai / Ayurvedake nitya honemeM aura bhI lakSaNa kaMthana karate haiN| ki dravyoMkA jo svabhAva hai yaha bhI nitya hai kyoMki guru, laghu, zIta, uSNa, . snigdha, aura rUkSa AdikoM ke sAmAnya vizeSa yogase vRddhi aura hAsa hotA hai| (prathamAdhyAyameM kathana kara cuke haiM sava bhAvoMkI sAmAnyatAse pravRtti vRddhikA kAraNa / aura asAmAnyatAse pravRtti hrAsakA kAraNa hotAhai, jaise ki-guru vastuoMkA' / abhyAsa karanese gurutAkA upacaya aura laghutAko apacaya hotA hai isI aMkAra rUkSa / nigdha Adi bhAvoMko bhI jAnanA caahiye)| isase spaSTa jAnA jAtA hai ki dravyoMke bhAvoMkA svabhAva.nitya hai / pRthvI Adika paMcamahAbhUtoMke guNaviziSTa jo dravya hai unameM bhI apane 2 lakSaNoMse pRthivyAdi mahAbhUtoMke guNa nitya pratIta hotehaiM yadyapi dravyoMmeM rasAdiguNa anitya hotahaiM parantu jisa dravyameM-jo Agneya yA jalIyaguNa pradhAna hotAhai' 'vaha kabhI naSTa nahIM hotaa| isase spaSTa siddha hai ki bhAvoMke svabhAvoMko nityatA honese bhI Ayurveda nitya hI hai // 20 // ":":... ' nhiaayurvedsyaabhuutvotpttiruplbhyte|anytraaNvbodhopdeshaa-. bhyAmetadvaidvayamadhikRtyautpattimupadizantyekesvAbhAvikaJcAsya' lakSaNamadhikRtyayaduktamihacAyeadhyAyeyathAgneroSNyamapAMdravatvaMbhAvasvabhAvanityatvamapicAsyayathoktaM gurubhirabhyasyamAna gurUNAmupacayobhavatyapacayolaghUnAmityevamAdi // 21 // Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( . 405.) Ayurveda utpanna huA hai aisA bhI nahIM kahasakate kyoMki brahmAko Ayurvedaka jJAna huA aura indrane AyurvedakA upadeza kiyA yaha do prakArase Ayurveda utpanna huA isa kathana se bhI Ayurveda anitya nahIM hosakatA kyoMki brahmAko jJAna honase prathama bhI Ayurveda thA yaha spaSTa pratIta hotA hai / koI kahate haiM ki AyurvedakA nitya honA svabhAva se hI siddha hai / jaise prathAmA dhyAyameM kahaAyehaiM ki agnimeM uSNatA aura jalameM dravatA unakA svAbhAvika aura nityadharma hai usI prakAra guru dravyoMke sevana se gurutAkA upacaya honA aura laghutAkA apacaya honA Adi bhI svabhAvasiddha haiM / so ina saba pramANoMse Ayurveda svabhAvasiddha aura nitya siddha ho cukA // 21 // , " - sUtrasthAna - a0 30, * Ayurvedake ATha aGga tathA unase dharmaprApti / tasyAyurvedasya aGgAni aSTau / tadyathA / kAyacikitsAzAlAkyaM - 'zalyA pahartRkaMviSagaravazodhaka prazamanaM bhUtavidyA kaumArabhRtya karasAyanAnivAjIkaraNamiti / sacAdhyetavyo brAhmaNarAjanyavaizyaiH / tatrAnugrahArthaprANinAM brAhmaNairAtmarakSArtha rAjanyairvRttyarthaM vaizyaiH sAmAnyatovAdharmArthakAmapratigrahArthaM sarvaiH / taMtracayadadhyAtmavidAM dharmapathasthAnAM dharmaprakAzAnAMbAmAtRpitRbhrAtRbandhugurujanasyavAtrikAra prazamaneprayatnavAnbhavati / yazcAyurvedoktamaghyA - tmamanudhyAyati vedayatyanuvidhIyate vAso'pyasyaparodharmaH // 22 // usa Ayurveda ke ATha aMga haiM jaise kAyacikitsA, zAlAkyatantra, zalyApahartR'katantra, viSagakhairodhikatantra, bhUtavidyA, kaumArabhRtyaka, rasAyanatantra aura vAjIkaraNa tantra ina ATha tantroM se yukta Ayurveda brAhmaNa, kSatriya, vaizyoMko paDhanA cAhiye / sAmAnyatA se unameM brAhmaNako sampUrNa jIvoMpara dayA karaneke liye, kSatriyoMko apanI 'AtmarakSA ke liye aura vaizyoMko apanI vRttike liye adhyayana karanA cAhiye / atha dharma, artha, kAma aura mokSa sabako inake sAdhana ke liye AyurvedakA adhya'yana karanA caahiye| una AtmajJAMnI, dharmaparAyaNa, dharma ke prakAza karanevAloMko mAtA, pitA, bhAI, bandhu aura gurujanoMke vikAra zAntike liye yatnavAn rahanA caahiye| jo manuSya Ayurvedokta adhyAtma viSayoMko anudhyAyana karate haiM arthAt jAnate haiM athavA AyurvedIya viSayoMko jAnanA, manana karanA aura saMpUrNa Ayurveda ke jAnane meM yatnavAn rahanA yaha isakA paramadharma hai // 22 // Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (406) carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| / Ayurvedase dharmAdiprApti / yaapunriishvraannaaNvsumtaaNvaaskaashaatsukhophaarnimittaabhvtythlvaavaatirvekssnnnycyaacsvprigRhiitaanaaNpraanninaamaaturyyaadrkssaakssmtvnycaasyaarthH| yatpunarasyavidvagrahaNaMyazaHzaraNyatvaMyAcasamAnazuzrUSAyaceSTAnAMjanAnAmArogyamAdhattaso'syakAmaiti // 23 // Ayurveda paDhanese dhanika puruSoMse athavA rAjAoMse sukhapUrvaka AhAra Adike liye dravyakI prApti honA aura apane parivArakI rogase rakSA karanA tathA jo manuSya isake AzrayAbhUta hoM unako rogase bacAnA yaha usakA paramaarthalAbha hai| jo AyurvedIya cikitsAdvArA vidvAnoM meM yazakA phailanA tathA vaDe 2 yogya puruSoMko apane vazIbhUta karalenA, apane samAna manuSyoMmeM baDAIkA pAnA evam apane priyapAtroMko Arogyakara cittameM AnandalAbha karanA yaha parama kAmanAkI prApti hai| isa prakAra Ayurvedake adhyayanase dharma, artha, aura kAma ina sabakI siddhi hotI hai // 23 // zAstraviSayaka ATha prshn| yathApraznamuktamazeSeNa / athabhiSagAditaevabhiSajApraSTavyaiti aSTavidham / tadyathA-tantraMtantrArthasthAnAnisthAnArthAnadhyAthAnadhyAyArthAnpraznAnpraznArthAzceti // 24 // pRSTecaitadvaktavyamazeSeNavAkyazovAkyArthazo'rthAvayavazazcati // 25 // isa prakAra azeSarUpase saMpUrNa praznoMkA uttara kahA gayA / ava kahatehaiM ki vaidyako vaidyake Upara prathama hI yaha AThaprakArake prazna karanA caahiye| jaise taMtra kyA hai, taMtrArtha kise kahatehaiM, sthAna kyA hai, sthAnArtha kisako kahatehaiM evam adhyAya: adhyAyArtha prazna, aura praznArtha kisako kahatehaiM ina ATha prakArake praznoMko karanA cAhiye // 24 // yadi koI apane Upara ina ATha praznoMko kare to vAkyase, vAkyArthase evam arthAvayavase bhaleprakAra varNana karadenA cAhiye jaise isI adhyAyaH ke pandrahaveM sUtra meM kahaAye haiM // 25 // kramAnusAra praznASTakakA uttara / tatrAyurvedaHzAkhAvidyAsUtrajJAnazAstralakSaNatantramityanAnta- , ram / tantrArthaHpunaHsvalakSaNenopadiSTaHsacArthaHprakaraNairvimA Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 30. ( 407 ) vyamAnobhUya evazarIravRttihetuvyAdhi karma kAryakAlakartRkaraNavidhivinizvayoddezaprakaraNAH tAnicaprakaraNAni kevaleno par3hekSyante tantreNa // 26 // zAkhA, vidyA, sUtra, jJAna, zAstra, taMtra, Ayurveda yaha saba zabda paryAyavAcaka hai arthAt ina sabameM kisI ekake kahanese AyurvedakA hI nAma jaannaa| yaha saba zabda taMtra vAcaka hue | taMtrArtha usake lakSaNoM kI vyAkhyA meM kathana kiyAgayA hai aura phira bhI taMtra kA artha arthAt viSaya isake prakaraNoMse jAnAjAtA hai / jaise zarIravRtti, hetu, vyAdhi, karma, kArya, kAla, karttA, karaNa, vidhi, vinizvaya aura kalpanA yaha saba taMtra arthAt Ayurveda ke prakaraNa haiM inake dekhanese taMtrArtha arthAt taMtra kA viSaya jAnAjAtAhai // 26 // ATha sthAnoMke nAma | tantramaSTausthAnAni / tadyathA - zloka - nidAna - vimAnazArIrendriya-cikitsita-kalpa - siddhisthAnAni / tatratriMzadadhyAyakaMzlokasthAnam / aSTAdhyAyakAninidAnavimAnazarIrasthAnAni / dvAdazakAmindriyANAm / triMzakaMcikitsitAnAm / dvAdazake kalpasiddhisthAnaiti // 27 // taMtra ATha sthAna haiN| jaise zloka ( sUtra ) sthAna, nidAnasthAna, vimAnasthAna, zArIrasthAna, indriyasthAna, cikitsAsthAna, kalpasthAna, aura siddhisthAna ina AThoM meM tasi adhyAyoMkA sUtrasthAna hai, nidAnasthAna, vimAnasthAna aura zArI-rasthAna ina sabameM AThaATha adhyAya haiM / indriyasthAnameM bAraha adhyAya haiM / cikitsAsthAna meM tIsa adhyAya haiM / kalpasthAnameM bAraha adhyAya haiM evam siddhi sthAnameM bAraha adhyAya haiM // 27 // bhavaticAtra / dvAtriMzakedvAdazakatrayaJca trINyaSTakAnyeSusamAptiruktA / zlokauSadhAriSTavikalpasiddhinidAnamAnAzrayasaMjJakeSu // 28 // yahAM para kahA hai ki do sthAna tIsa tIsa adhyAyoMke hue aura tIna vAraha adhyA-ke hue evam tIna ATha ATha adhyAyoM meM samApta kiye gaye haiM / inameM sUtrasthAna aura cikitsAsthAna tIsa tIsa adhyAyoMmeM, indriyasthAna aura kalpasthAna evam siddhi Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .( 408) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| sthAna bAraha bAraha adhyAyoMmeM tathA nidAnasthAna aura vimAnasthAna evam zArI rasthAna ATha ATha adhyAyoMmeM varNana kiyegayahaiM // 28 // svasvasthAneyathAsvaJcasthAnArthaupadekSyate saviMzamadhyAyazataMzaNanAmakramAgatam // 29 // ... . sUtrAdisthAnoMmeM una sthAnoMke sthAnArtha arthAt sthAnoMke viSaya kathana kiyehaiN| ina saba sthAnoMke 120 adhyAya hueM / una saba adhyAyoMke kramapUrvaka nAma zravaNa karo // 29 // .... ... bheSajAzrayaadhyAyoMke nAma / .. " " diirghjiivo'pypaamaargtNddlaargvNdhaadikau|| SaDvirekAzrayazceticatuSkobheSajAzrayaH // 30 // jaise-dIrghajIvitIya, apAmArgataMDulIya, AragvadhAdi, aura SaDvirecana zatA. nitIya-ina cAra adhyAyoMmeM auSadhiyoM kA viSaya varNana kiyA gayAhai // 30 // svAsthyavRttika adhyAyoMke nAma / - maatraatsyaashitiiyaucnvegaandhaarnntthaa| .. . 2. indriyopakramazceticatvAraHsvAsthyavRttikAH // 31 // mAtrAzitIya, tasyAzitIya, nagAndhAraNIya aura indriyopakramaNIya-ye cAra / adhyAya svAthyarakSAka viSayameM kathana kiyegaye haiM // 31 // . . . '- nairdezika adhyAyoMke nAmaH / . . . -- khuddddaakshcctusspaadomhaaNstriaussnnstthaa| sahavAtakalAkhyenavidyAnnedezikAnbudhaH // 32 // . khuDDAkacatuSpAda, mahAcatuSpAda, visleSaNIya aura vAtakalAkalIya-ye cAra adhyAya kartavya aura akartavya ke viSayameM kathana kiyegaye haiM // 32 // ., upakalpanA viSayakaM adhyAyoM ke nAma / ": :: : snehnsvednaadhyaayaavubhauyshcaapklpnH| . . . : . : . cikitsAprabhRtazcaivasarvAevopakalpanAH // 33 // * 5 nehAdhyAya, svedAdhyAya, , upakalpanIyAdhyAya aura cikitsAprabhRtIya-ye cAra "adhyAya. upakalpanAke viSayoM kathana kiye gaye haiM / / .3.3 // . .. . . . ., ... Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 30.. . rogAdhyAyoM ke nAma / kiyantaH zirasIyazvatrizophASTodarAdikau / rogAdhyAyo mahAMzcaiva rogAdhyAyacatuSTayam // 34 // kiyantaH zirasoya, trizophIya, aSTodarIya aura mahArogAdhyAya ina cAra adhyAyoMmeM rogoMkA, viSaya hai // 34 // * > " -yojanAcatuSka adhyAyoMke nAma / aSTaunindita saMkhyAtastathA laMghana tarpaNau (40) vidhizoNitakazcetivyAkhyAtAstatra yojanAH // 35 // aSTaunindanIya, laMghanabRMhaNIya, saMtarpaNIya aura vidhizoNitIya- ye cAra adhyAya auSadhI prayoga viSayameM kaMthana kiye gaye haiM // 35 // annapAnacatuSkaadhyAyoM ke nAma | yajjaHpuruSakaH khyAtobhadrakApyo'nnapAniko / vividhAzitapItazca catvAro'nnavinizvarye // 36 // * yajjaH puruSIya, AtreyabhadrakApyIya, annapAnavidhi aura vividhAzitapItIya-. na cAra adhyAyoM meM AhAra dravyoM kA varNana kiyAgayAhai // 36 // vaidyaguNAguNaviSayaka adhyAyoMke nAma / dazaprANAyataMnikastathArthe daza malikaH -dvAvetau prANadehAthAproktavidyagaNAzraya // 37 // dazaprANAyatanIya, arthedazamUlIya - ye do adhyAya vaidyake guNoM ke viSaya meM kathanaM kiye gaye haiM // 37 // sUtrasthAna ke adhyAyoM kA saMkSipta varNana / auSadhasvasthAnirdezakalpanAMrogayojanAH // catuSkAH SaTkrameNoktAH sa tamazcAnnapAnikaH // 38 // auSadha, svastha, nirdeza, kalpanA, roga aura yojanA - yaha chaH catuSka kathana kiye gaye aura sAtavAM kramapUrvaka annapAnikacatuSka huA // 38 // stari hAyAyAvititriMzakamarthavat / ... lokasthAnasamuddiSTatantrasyAsyAzaraH zubham // 39 // Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 410 ) carakasaMhitA - mA0 TI0 / .. 'bAkI do adhyAya saMgraha arthAt saMpUrNa taMtra ke saMgraha ke viSaya meM kathana kiye gaye haiM / sampUrNa taMtrakA zirobhUta yaha sUtrasthAna isa prakAra tIsa adhyAyoMmeM sampUrNa huA / / 39 // catuSkANAMmahArthAnAM sthAne'sminsaJcayaH kRtaH / zlokArthaH saMgrahArthazca zlokasthAnamataH smRtaH // 40 // isa prakAra isa sUtrasthAnameM parama yogya viSayayukta catuSkoMkA saMgraha kiyAgayA hai / isameM samasta viSayoMkA artha sUtrarUpase saMgraha kiyA gayA hai isaliye isako sUtrasthAna kahate haiM // 40 // iti sUtrasthAnoktatrizatakam / nidAna sthAnake adhyAyoMke nAma | jvarANAMraktapittasyagulmAnAM mehakuSThayoH / zoSonmAdanidAne casyAdapasmAraNaJcayat / ityadhyAyASTakamidanidAnasthAnamucyate // 41 // nidAnasthAnameM jvaranidAna, raktapittanidAna, gulma nidAna, pramehanidAna, kuSThanidAna, zoSanidAna, unmAdanidAna evam apasmAranidAna viSayaka ATha adhyAya varNana kiye gaye haiM // 41 // iAta nidAnasthAnoktASTakam | vimAnasthAnake adhyAyoMke nAma / raseSutrividhe kukSau dhvaMsajanapadasyaca // 42 // trividherogavijJAne srotaH svapicavarttate / rogAnI kevyAdhirUperogANAJcabhiSajite / aSTauvimAnAnyuktAnimAnArthAni maharSiNA // 43 // vimAnasthAna meM - rasa vimAnAdhyAya, trividhakukSIya, janapadodhvaMsanIya, trividharoga vizeSa vijJAnIya, srota vimAna, rogAnIkavimAna, vyAdhirUpIya vimAna evam rogabhiSagjitIya vimAna ye ATha adhyAya maharSi atriyajIne varNana kiye 42 // 43 // iti vimAnASTakam | zArIrasthAna ke adhyAyoMke nAma / katidhApuruSIyaJca gotreNA tulyamevaca // 44 // khuDDIkAmahatI caivagarbhAva krAntirucyate / puruSasyazarIrasyavicayaudyauvinizci Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 30. ( 411.} tau // 45 // zarIrasaMkhyAsUtraJcajAteraSTama ucyate / ityuddiSTAnimuninAzArIrANya trisUnunA // 46 // zArIrasthAnameM - katidhApuruSIya, tulyagotrIya, khuDDIkA garbhAvakrAntI, mahatIM garbhAkrAntA, puruSavicaya, zarIravicaya, zarIrasaMkhyA aura jAtisutrIya yaha AThaadhyAya bhagavAn AtreyajIne varNana kiye haiM // 44 // 45 // 46 // iti zArIrasthAnoktASTakam | indriyasthAnake adhyAyoM ke nAma | varNasvarIyaM puSpAkhyastathaiva paramarSaNaH / tathaivacendriyAnIkaH paurvarUpakamevaca // 47 // katamAnizarIrIyaH pannarUpo'pyavAkUzirAH / yasyazyAvanimittazcasadyomaraNaevaca // 48 // aNujyotiritikhyAtastathAgomayacUrNavAn / dvAdazAdhyAyakaMsthAnamindriyANAM prakIrttitam // 49 // indriyasthAna meM - varNasvarIya aura puSpAkhya, parimarSaNa, indriyAnaki, paurvarUpikakatamAnizarIrIya, pannarUpIya, avAkzirasIya, yasyazyAvanimittIya, sadyomaraNIya, aNujyotIya aura gomayacUrNIya - ye bAraha adhyAya indriyasthAnameM varNana kiye gaye // 47 // 48 // 49 // itIndriyasthAnoktadvAdazakam / cikitsAsthAnake adhyAyoMke nAma / abhayAmalakIyaJcaprANakAmIyamevaca / karapracitikavedasamutthAnaMrasAyanam // 50 // cikitsAsthAnam - abhayAmalakIya, prANakAbhIya, karapracitika, AyurvedasamuH sthAnIya - yaha cAra rasAyanapAda haiM // 50 // saMyogazaramUlIyamAsakakSIrakaMtathA / mASaparNa tRtIyaJcapumAn jAtabalAdikam // 51 // saMyogazaramUlIya, AsaktakSIrIya, mASaparNavRtIya, pumAn jAtavalAdika - yaha cAra pAda vAjIkaraNa pAdake hue // 51 // catuSkadvayamapyetadadhyAyadvayamucyate / rasAyanamitijJeyavAjIkaraNamevaca // 52 // Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA-mA0 ttii0| yaha.do catuSka-sAyanapAda aura vAjIkaraNa pAda ina nAmoMse do adhyAya mAne jAtehaiM ('ina donoM ke ATha vibhAga karanese cikitsAsthAnake chattIsa adhyAya hojA: tehaiM isaliye ina do catuSkoMko do adhyAyoMmeM mAnA hai ) // 12 // jvraannaaNrktpiktsygulmaanaaNmehkusstthyoH| zoSe'rzasamatIsAreM - vIsacamadAtyaye // 53 // dvivraNIyatathonmAdesyAdapasmAraeva ca / kSatazothodarecaivagrahaNIpANDurogayoH // 54 // hikkAzvAse cakAsecacharditRSNAviSeSu c| marmatrayecorulAdesavAtevAtazoNite // 55 // trizacikitsitAnyevaMyonInAMvyApadAsaha / / 56 // jvaracikitsita, raktapitta cikisita, gulmacikitsita, pramehaH cikitsita, kuSThacikitsita, zoSacikitsita, arthacikitsita, atisAra cikitsita, visarpa cikitsita, madAtyayacikitsita, dvitIya cikitsita, unmAdacikitsita,apasmAra cikitsita, kSatakSINa cikitsita, zothacikitsita, udararoga cikitsita, grahaNIroga cikitsita, pAMDucikitsita, hikkAzvAsa cikitsita,kAzacikitsita, chacikitsita, tRSNAcikitsita viSacikitsita, trimarmIya cikitsita, Urustambha cikitsita, vAtavyAdhicikitsiMta, aura vAtaraktacikitsiMta evam yoniyAMpadacikitsita-yaha sava milAkara cikitsAsthAnokta tIsa adhyAya hue arthAt ina tIsa adhyAyoMse cikitsAstha na pUritaha / / 53 // 54 // 55 // 56 // iti cikitsAsthAnoktatriMzakam / / kalpasthAnake adhyAyoMke nAma / phalajImUtakekSvAkukalpodhAmArgavasyacA paJcamovatsakasyoktaH SaSThazcakRtavedhane // 57 // zyAmAtrivRtayoHkalpastathaivacaturaM.. gule| tilvakasyasudhAyAzcasamalAzaMkhinISvapi / dantIdrava... tyo kalpazcadvAdazo'yaMsamApyate // 58 // . . kalpasthAnameM-madanakalpa, jImUtakalpa, ikSvAku kalpa, dhAmArgava kalpa, vatsaka 'kalpa, kRtavedhana kalpa zyAmAtrivRt kalpa, caturaMgula kalpa, tilvak kalpaM, mahAvRkSa kalpa, saptalA zaMkhinI kalpa aura daMtI dravantIkalpa-yaha bAraha kalpasthAnokta adhyAya samApta hue // 57 // 5.8 // / iti kalpasthAnoktadvAdazakam / . . . . . . siddhisthAnake adhyAyoMke naam| kalpanApaJcakarmAkhyAbastisUtrAtathaivaca / snehavyApAdikAsi Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 30. (41) dvitravyAMpAdikAtathA // 59 // siddhiH zodhanayozcaivabastisei- ' dvistthaivc||praasRtii marma saMkhyAtAsiddhirvastyAzrayAcayA // 60 // :phalamAtrAtathAsiddhiHsiddhizcottarasaMjJitA // siddhayodvAdazaivaitAstantraJcAsusamApyate // 61 // siddhisthAna meM - kalpanA siddhi, paMcakamayasiddhi, vastimutrIyasiddhi, svedavyApAdikA siddhi, netravyApAdikAsiddhi, vamana virecana vyApata siddhi, vastivyApAdikA siddhi, prAmRta yogakA siddhi, trimamayasiddhi, vasti siddhi, phalamA trAsiAda aura uttara siddhi ina bAraha adhyAyoMse siddhiMsthAna samApta kiyA hai // 59 // 60 // 61 // iti siddhisthAnoktadvAdazakam / ' 'syAnArtha adhyAyArtha aura praznakA lakSaNa | svesvesthAna tathAdhyAye cAdhyAyArthaH pravakSyate // taMtrayAtsarvataH sarvayathAsvArthasaMgrahAt // 62 // pRcchA tantrAdyathAmnAyaMvidhinA praznaucyate / : . haraeka sthAna meM tathA adhyAya meM sthAnArtha (sthAnakA viSaya ) aura adhyAyakA: viSaya varNana kiyAgayA hai to usako usI usI adhyAya aura usIusI sthAnake: viSaya ke anusAra sthAnArtha aura adhyAyArtha kathana karanA cAhiye / yadi kahIM, kisI adhyAyake viSaya meM kucha Aga pAMche ho athavA nAmAnurUpa viSaya meM kucha nyUnatA Arta ho to buddhimAna vaidyako buddhi anusAra vicArakara sthAnArtha athavA, adhyAyArthaM kahanA cAhiye vedAnusAra prasaMgakramase taMtrameM pUchaneko prazna kahate haiM // 62 // praznArthakA lakSaNa | praznAthai yuktimAMstasya tantreNaivArthanizcayaH // 63 // 'yuktiyukta taMtradvArAhI usa praznakI mImAMsA kiye jAneko praznArtha kahate haiM // 63 // tantrAdikI nirukta / niruktaMtantraNA tantrasthAnamartha pratiSThayA / adhikRtyArthamadhyAyanAmasaMjJAH pratiSThitAH // 64 // sava viSayoMko isameM taMtraNa kiyA gayA isaliye isakA taMtra kahate haiM / artha (viSaya) pratiSThita arthAt sthita honese sthAna kahA jAtAha (jaise sUtrasthAnAdi ) // 64 // itisarvayathApraznamaSTakaMsamprakAzitam / kArasnyenacoktastantrasya saMgrahaH suvinizcitaH // 65 // Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA-bhA0 ttii0| isa prakAra yaha praznASTaka kahAgayA arthAt jo pahile ATha praznoMko kathana kiyAthA unake uttara rUpameM yaha praznASTakakI mImAMsA kIgaI so saMpUrNarUpase 'yathAvata taMtrake saMgrahako kathana kiyAgayAhai // 65 // ajJavaidyake lakSaNa / sntipaallvikotpaataaHsNkssobhNjnyntiye|vrtkaanaamivotpaataaH shsaivvibhaavitaaH|tsmaattaanpuurvsNjlpesrvtraassttkmaadishet||66||prsprpriikssaarthnaatrshaastrvidaaNvlm / zabdamAtreNatantrasyakevalasyaikadozikAH / bhramantyalpabalAstantrejyAzabdenaivavartakAH // 67 // bahutaseloga idharaudharase ekAdha vAta sIkhakara isa prakAra abhimAna aura krodha dikhAtehaiM jaise-vaTerapakSI apane coMcase eka patrako uThAkara idharaudhara ulaTA aura -sIdhA nAca karatAhai ThIka usI prakAra yaha loga bhI kisI graMthakI ekAdhamUlavAtako yAda kara ghamaNDI vaidyarAja bana baiThatehaiM / isaliye unase bAta karatehI prathama praznASTaka ( pUrvokta ATha prazna kara denAcAhiye / isapara yathArtha aura ayathArtha kathana kara* nemeM athavA para aparakI parIkSAke liye praznASTaka kiyejAnepara Ayurvedake na jAna'nevAle manuSyakA bala spaSTarUpase dikhAI dejAtAhai / tAtparya yaha huA ki AyuvaidakA jJAtA hI praznASTakakA yathocita uttara desakatAhai / jo manuSya kevala ekadezakA jAnanevAlA hai vaha isa praznASTakako sunakara isa prakAra ghabarAjAtAhai jaisedhanuSakI TaMkArako sunakara baTera uDajAyAkaratehaiM // 66 // 67 // pazuH pshuunaaNdaurblyaatkshcinmdhyevRkaayte| samatvavRkamAsAdya prakRtibhajatepazuH // 68 // tadvadajJo'jJamadhyasthaHkazcinmaukha.. ya'sAdhanaH / sthApayatyAptamAtmAnamAptantvAsAyabhidyate // 69 // jaise-durbala pazuoMmeM balavAn pazu bheDiyekA AkAra banAkara apane Apako mahA 'parAkramI jaMcAtA hai parantu asalI bheDiyeke AjAnepara jaisA vaha pazu-hotAhai vaisAhI hokara bhAganA paDatAhai / ThIka usI prakAra mUkhoMke bIcameM bakavAda karanevAlA capala manuSyabhI apane Apako baDAbhArI yogya aura prAmANika jaMcAtAhai aura kisI yogya paMDitake AjAnepara pUrvokta pazuke samAna pUMchako chipAtA phirtaahai68||69|| . babhramaMDhaivorNAbhirabuddhirabahuzrutaH / ... kiMvaivakSyatisaMjalpekuNDabhedIjaDoathA // 70 // . Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna - a0 30. ( 415 ) :- jaise-jhuMDa makar3Ike tAroMse jakaDA jAnepara kucha nahIM bola sakatA aura jaise nIca jAtikA manuSya apane Apako brAhmaNa batAkara phira bahuta se logoM meM nIca jAti pragaTa hojAnepara kucha nahIM kahasakatA evam jaise- buDDA nevalA rassiyoMse jakaDA jAnepara cupakA baiThA rahatA hai usI prakAra DhoMga mAranevAlA mUrkha vaidya bhI vidvAna vaidyako dekhakara apane chalake pragaTa honeke bhayase bhIta huA mUDha banAbaiThA rahatAhai // 70 // sadvRttairnavigRhNIyAdbhiSagalpazrutairapi / hanyAtpraznASTakenAdAvitarAMstvAtsamAninaH // 71 // dambhinomukharAhyajJAH prabhUtA baddhabhASiNaH // 72 // yadi thoDA maDhA huA vaidya bhI zuddha aura pavitra AcaraNavAlA ho to buddhimAnako cAhiye, praznASTaka dvArA harAne kA yatna na kare / parantu mUrkha, pAkhaMDI, baka* vAdI, capala aura abhimAnI inako to prathama hI praznASTakadvArA hatabuddhi vanAdenA cAhiye // 71 // 72 // prAyaH prAyeNa sumukhAH santoyuktAlpabhASiNaH / tattvajJAnaprakAzArthamahaMkAramanaHzritAH // 73 // svalpAdhArAjJa mukharAn dazaiMyurnavivAdinaH // parobhUteSvanukrozastatvajJAneparAvayA / yeSAM teSAmasadvAdanigraheniratAmatiH // 74 // prAyaH zreSTha manuSya vinayako grahaNa karake yuktiyukta bahuta thoDA aura mIThA bolanevAle hote haiM / vaha ekAdhavAtake jAnanevAle mUkhoMse vivAda karake apane Apake baDA dikhAnA nahIM cAhate kyoMki vaha mahAtmA ahaMkArarahita hokara tattvajJAna ke prApta karaneke liye athavA tatvajJAnakA prakAza karaneke liye sadvRttikA avalambana karate haiM / sampUrNa jIvAparaM paramadayA karanemeM tathA tatvajJAnameM jinakI buddhi lagIhuI hai vaha loga jhUThe bakavAdako khaNDana karane yA usase alaga rahane meM dattacitta * rahate haiM // 73 // 74 // 1 asatpakSAkSaNitvArttidambhapAruSyasAdhanAH // 75 // bhavantyanAptAH svetantreprAyaH paravikatthanAH // tatkAlapAzasadRzAnvarja-: yecchAstradUSakAn // 76 // . jhUThe pakSakA avalambana karanevAle pAkhaNDI, kaThora prakRtivAle, rapAI nindA karane -vAle isa zAstra se kucha bhI lAbha nahIM uThAsakate / arthAt aise duSToMko yaha zAstra Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 416 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / : } nahIM AtA aura jinako zAstra AtA hai unameM yaha duSTa bhagva nahIM hote| isa liye una 'zAstraniMdakoM ko kAlakI phAMsI ke samAna dUrase hI tyAMga denAcAhiye 79 // 76 * sevanIya vaidyaM / prazamajJAnavijJAna pUrNAH sevyAbhiSaktaMmAH // 77 // samaduHkhamAyAtamavijJAneMdrayAzrayam / sukhaMsamagravijJAne vimalecapratiSThitam // 78 // jo vaidya prazama arthAt roganAzaka zAstra ke jJAnI hai evam cikitsA sambandhI saMpUrNa viSayoMke vijJAna se pUrNa haiM aise yogya puruSoM kA nitya sevana karanA cAhiye / kyoMki saMsAra meM saMpUrNa duHkha ajJa nase aura saMpUrNa sukha nirmala jJAnase prApta hote haiM tAtparya yaha huA ki ajJAna meM saMpUrNa duHkha pratiSThita rahate haiM aura nirmala jJAnameM saMpUrNa sukha pratiSThita rahate haiM // 77 // 78 // idameva sudArArthamajJAnArthaprakAzakam / zAstraSTapranaSTAnAM yathaivAdityamaNDalamiti // 79 // jaise naSTASTe arthAt cakSuddIna manuSyoMkoH sUryase prakAzake kucha lAbha nahIM pahu~ca sakatA usI prakAra mUrkhoko isa bahumUlya AyurvedazAstrase kucha lAbha nahIM pahuMcasakatA athavA jaise yogadRSTihIna manuSyoMke liye aura dharmadRSTihIna manuSyoM ke liye. sUryakA prakAza unake kAryakI ' sahAyatAkA kAraNa hotA hai usI prakAra yathArtha. jJAnahIna manuSyoM ko Ayurvedako ekAdhavAta sIkhalenA logoMko Thagane meM sahAyatAkAraka hotA hai / / 79 / / tatrazlokAH / arthe dazamahAmUlAH saMjJAsteSAMyathAkRtAH / ayanAntAH SaDagyAzcarUpaMvedavidAJcayat // 80 // kazcASTakazcaiva paripraznaH sanirNayaH / yathAvAcyaMyadarthaJcaSaDidhAzcaikadezikAH // 81 // arthe dazamahAmUlesarvametatprakAzitam / saMgrahazcaiva madhyAyasta*ntrasyAsyaiva kevalaH // 82 // - yahAM para adhyAyakI pUti meM iloka haiM: - isa arthadazamUlIya adhyAya meM mahAdazamUloMkI saMjJA, sthAna, chaH aMga, Ayurveda ke jAnane vAloM kA svarUpa, saptaka tathA aSTaka praznAvalI kI mImAMsA kathana karanekA nirdeza aura artha SaDvidha tathA ekadezika Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasthAna a030. (417) vidvAn aura adhyAyoMkA saMgraha tathA sthAnasaMgraha evam isa taMtrakA viSaya varNana kiyAgayAhai // 80 // 81 // 82 // sUtrasthAnakI nirukti / * ythaasumnsaaNsuutrsNgrhaarthvidhiiyte| saMgrahArtheyathArthAnAmRSiNAsaMgrahaH kRtaH // 83 // iti agnivezakRte tantre carakapratisaMskRte sUtrasthAne / arthe mahAdazamUlIyo nAma triNshttmo'dhyaayH||30|| jisa prakAra phUloMko gaThana karanekeliye dhAgA hotAhai arthAt jisa prakAra dhAgemeM phUla gUthe jAtehaiM usI prakAra saMpUrNa saMgrahako isa sUtrasthAnameM bhagavAn AtreyajIne gaThana kiyAhai // 83 // iti zrImaharSicaraka0 paM0 rAmaprasAdavaidya bhASATIkAyAmannapAnavidhirnAma . . . triMzattamo'dhyAyaH // 30 // agniveshktetntrecrkprtisNskRte| " iyatAvadhinAsarvasUtrasthAnaM samApyate // maharSi Agnivezake racehue tathA mahAtmA. carakadvArA pratisaMskAra kiyehue isa Ayurveda taMtrameM yaha sUtrasthAna ina tIsa adhyAyoM meM samApta huA / dohA / iha vidhi sUtrasthAna yaha sUtrita taMtra mahAna / so prasAdanIyuta bhayo, laghumati jaihaiM jAna // 1 // Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha nidAnasthAnam / .. C#EID prathamo'dhyAyaH / athAtojvaranidAnaM vyAkhyAsyAma itihasmAhabhagavAnAtreyaH / ava hama jvaranidAnakI vyAkhyA karate haiM, isa prakAra bhagavAn AtreyajI kathana karane lage / nidAna ke paryAyavAcI zabda / ihakhaluheturnimittamAyatanaM karttA kAraNaMpratyayaH samutthAnanidAnamityanarthAntaram // 1 // isa zAstra meM - hetu, nimitta, karttA, kAraNa, pratyaya, samutthAna, nidAna ina saba zabdakA eka hI artha hai arthAt yaha saba zabda nidAnake vAcaka haiM // 1 // trividha nidAna / tattrividham asAtmyendriyArthasaMyogaH prajJAparAdhaH pariNAma zveti // 2 // vaha nidAna tIna prakArakA hai - 1asAtmyendriyArtha, 2 prajJAparAdha, 3pariNAma || 2 || vyAdhiyoMke bheda | atastrividhavikalpAnyAdhayaH prAdurbhavantyAznaya saumyavAyavyAH dvividhAzcAparerAjasAstAmasAzca // 3 // * nidAna - tIna prakArakA honese vyAdhiyAM bhI tIna prakAra kI hI hotI haiM / una tInoMmeM zArIrika vyAdhi - vAta, pitta, kaphajanita honese tIna prakAra kI hote haiM / manAsika vyAdhi - rAjasa aura tAmasa bhedase do prakArakI haiM // 3 // vyAdhi ke paryAya zabda | " cch tatravyAdhirAmayogadaAtaGko yakSmAjvarovikAra ityanarthAntaram // 4 // -vyAdhi, Amaya, gada, AtaMka, yakSmA, jvara, vikAra, aura roga yaha saba zabda eka hI arthavAle haiM / arthAt rogake vAcaka haiM // 4 // rogakI upalabdhike viSaya / tasyopalabdhirnidAna pUrvarUpaliGgopazayasamprAtitazca // 5 // Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna-a0 1. (419) 'vaha roga nidAna, pUrvarUpa, rUpa, upazaya, saMprApti ina pAMca prakAroMse jAnA jA: sakatAhai / arthAt rogake batalAnevAle yaha pAMca prakAra haiM // 5 // nidAnakA lakSaNa / ttrnidaankaarnnmityuktmye||6|| unameM nidAna kAraNako kahatehaiM-yaha pahile kathana kara Aye haiM / (nidAna rogake utpanna karanevAle kAraNa ko kahate haiN)||6|| . pUrvarUpake lkssnn| rUpaMprAgutpattilakSaNavyAdheH // 7 // roga utsanna honese prathama honevAle lakSaNoMko pUrvarUpa kahate haiM // 7 // liGgake lakSaNa / prAdurbhUtalakSaNaMpunarliGgaMtatraliGgamArutilakSaNacihnasaMsthAnaM vyaJjanarUpamityanAntaram // 8 // cyAdhika pragaTa ho jAneko rUpa athavA lakSaNa kahate haiM / yA yoM kAhaye ki, vyAdhika pragaTa hojAne para vyAdhika jo lakSaNa hote haiM unako rUpa kahate haiM liGga, AkRti, lakSaNa, cihna, saMsthAna, vyaMjana aura rUpa yaha saba zabda ekahI arthaka bAcaka haiM // 8 // upazayake lkssnn| upayazaH punarhetuAdhiviparItAnAM viparItArthakAriNAJcauSadhAhAravihArANAM upayogaHsukhAnubandhaH // 9 // hetuse viparIta, vyAvise viparIta aura hetu vyAdhi ina donoMke viparIta tathA marthaka karanevAle auSadhi AhAra vihAraMkA upayoga karanA sukhakAraka arthAt ArogyakArI hotA hai usIko upazaya kahate haiN| aura usIko sAtmya kahate haiN| tAtparya yaha huA ki rogotpAdaka hetuse viparIta aura vyAdhise viparIta tathA hetu aura / vyAdhi ina donoMse viparIta aura viparIta artha karanevAlA arthAta vyAdhi aura vyAdhike kAraNako haTAnevAlA tathA donoMko haTAnevAlA auSadha anna aura vihAra sukhako denevAlA hotA hai usIko sAtmya (zarIrake anukUla ) aura upazaya. kahate haiM // 9 // saMprAptike paryAya / - sNpraaptiaatiraagtiritynaantrvyaadheH||10|| Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9420): crksNhitaa-bhaattii| rogakI utpattiko arthAt jisa prakAra jitane aMzoMse jina jina doSoMkoM lekara zarIrake jisa . 2 bhAgameM vyAdhi utpanna hotI hai usako samApti kahate haiN| saMprApti, jAti, Agati ye saba eka hI arthake vAcaka zabda haiM // 10 // . samprAptike bheda / saasNkhyaapraadhaanyvidhiviklpvlkaalvishessbhidyte||11|| saMkhyA, prAdhAnya, vidhi, vikalpa evam vala, kAlake bhedase saMprAptike vibhAga kiyegayehaiM arthAt saMkhyAdi samAptike bheda haiM // 11 // saMkhyAsamprAptike lakSaNa / saMkhyA yathASTaujvarAH paJcagulmAH saptakuSThAnyevamAdi // 12 // aba saMkhyAke lakSaNako kahatehaiM-jaise, ATha prakArake jvara, pAMca prakArake gulma, sAta prakArake kucha ityAdika jo gaNanA hai usako saMkhyA kahate haiM // 12 // prAdhAnyasamprAptike lakSaNa / . prAdhAnyaMpunardoSANAMtaratamayogenopalabhyate tatra dvayostarakhiSu tamaiti // 13 // vAta, pitta, kapha ina tIna doSoMmeM-vAta aura pitta alpa honese apradhAna aura kapha adhika honese pradhAna mAnA jAtA hai / isa prakAra doSake nyUnAdhika yoga' dvArA prAdhAnya jAnanA caahiye| jaise-tridoSajvarameM vAta alpa.ho pitta madhya ho aura kapha Adhika ho tA usa sannipAtako alpavAta, madhya pica, aura kapha pradhAna khaajaataahai| athavA jvarAtisArameM jvara pradhAna hai. ki atisAra pradhAna hai isa taraha para eka kAlameM eka puruSako do tIna vyAdhiyoM se jo vyAdhi svataMtra ho usako pradhAna kahate haiN| aura jo parataMtra ho. usako apradhAna kahate haiN| isa prakAra anyatra bhI jAnanA cAhiye // 13 // vidhisampAtike lakSaNa / vidhirnAmAdvividhAvyAdhayonijAgantubhedanatrividhAstridoSabhede- ... nacaturvidhAHsAdhyAsAdhyamRdudAruNabhedenapRthak // 14 // . . ava vidhike lakSaNoM ko kahate haiM / yathA-vyAdhi do prakArakI hotI hai. eka / nija, dUsarI Agantuka, phira vaha vAta, pitta, karpha bheda se tIna prakArakI hai| sAdhya, asAdhya, mRdu aura dAruNa, ina bhedoMse cAra prakArakI hotI hai. isa prakAra rogoMke bhedake kramako vidhi kahate haiM // 14 // . . . . . Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .nidAnasthAna-a0 1. ... . . . vikalpasampAptike lakSaNa / 'vikalponAmasamavetAnAMpunardoSANAmaMzAMzaMbalA narthe // 15 // : mile hue doSoM ke aMzAMza kalpanA ko vikalpa kahate haiM / jaise-sannipAta jvarake aneka vikalpa haiM // 15 // balakAlakA lakSaNa / balakAlavizeSaHpunarvyAdhInAmRtvahorAtrAhArakAlavidhiniyato bhavati // 16 // vyAdhiyoMkA Rtu, dina, rAtri, AhAra, kAla aura vidhi bhedase bala aura kAlakA jAnanA valakAla vizeSa saMprApta kahA jAtA hai / jaise-vasanta Rturme kapha kA kAla kRta vala hAtA hai evam rAtrike prathama bhAgameM kaphakA bala hotA hai, dinake prathama bhAgameM kaphakA bala hotA hai aura bhojanake prathama bhAgameM kaphakA bala hotA hai evam zarada RtumeM, madhya rAtrimeM, madhya dinameM, bhojanake madhyameM, athavA bhojanakI paripAkAvasthA meM pittakA bala hotA hai| isI prakAra varSA RtumeM, rAtrike aMtameM, dinake aMtameM, bhojanake aMtameM vAtakA bala hotA hai / isI prakAra kaphakI vyAdhikA vasaMta Rtu kopakAla hai,pittakA zarada,AdhI rAtra, madhyAha,aura bhojanakA paripAka samaya kopakAla jaannaa|is prakAra vala,kAla,vizeSa,samApti jaannaa||16|| tasmAdyAdhInabhiSaganupahatasattvabuddhirhetvAdibhirbhAvayathAvada. , nubudhyet // 17 // isa liye buddhiyukta vaidya hetu Adika bhAvoMse arthAt nidAnAdikoM dvArA rogakI yathArtha parIkSA kare // 17 // vizeSatAse nidAna kathana / ityarthasaMgrahonidAnasthAnasyoddiSTaHbhavatitavistareNabhUyaH paramato'nuvyAkhyAsyAmaH // 18 // isa prakAra sakSepase saMpUrNa nidAnako kathana kiyAhai / aba phira vizeSarUpase kathana karate haiM // 18 // ___ tatraprathamaevatAvadAdyAllobhAbhidrohakopaprabhavAnaSTovyAdhInnidA napUrveNakrameNaanuvyAkhyAsyAmaH // 19 // ava kramapUrvaka lobha aura abhidroha athavA : mithyAAhAra aura anAcArase utpanna huI ATha prakArakI vyAdhiyoMko. nidAnAdi kramase kathana karate haiN:|| 19 // Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (.422) . carakasaMhitA-mA0 ttii0| tathAsUtrasaMgrahamAtraMcikitsAyA:cikitsiteSucottarakAlaMyathoddiSTavikArAnanuvyAkhyAsyAmaH // 20 // aura cikitsAko bhI sUtrasaMgraha mAtrase arthAt saMkSeparUpase kathana karate haiM. vizeSarUpase to saMpUrNa rogoMkA nidAna aura upAya yathAkrama cikitsA sthAnameM kathana kareMge // 20 // jvarake bheda / - ihakhalujvaraevAdovikArANAmupadizyate / tatprathamatvAcchArIrANAm // 21 // kyoMki saMpUrNa zArIrika vikAroMmeM jvarahI pradhAna mAnA gayA hai athavA saMpUrNa vikAroM meM prathama jvarakI utpatti huI hai isaliye isa nidAnasthAnameM prathama jvarakA hI kathana karate haiM // 21 // athakhalvaSTAbhyaHkAraNebhyojvara saJjAyatamanuSyANAMtadyathAvAtAt pittAtkaphAdvAtapittAbhyAMpittazlaSmabhyAMvAtazleSmabhyAM vAtapittaSleSmabhyaHAgantoraSTamAtkAraNAta / tasyanidAnapUrvarUpaliGgopacayavizeSAnupadekSyAmaH // 22 // aba kahate haiM ki jvara ATha kAraNoMse manuSyoMke zarIrameM utpanna hotA hai| vaha ATha kAraNa isa prakAra haiM / jaise-vAtase, pittase, kaphase, vAtapittase, pittakaphase, vAtakaphase evam vAtapittakaphase AThavAM Agantuka kAraNase so usa ATha prakArake jvarako nidAna, pUrvarUpa,rUpa,upazaya aura saMprApti vizeSase kathana krtehaiN||22|| vAyukopakA kAraNa / tadyathArUkSalaghuzItavyAyAmavamanavirecanAsthApanazirovirecanAtiyogavegasandhAraNAnazanAbhighAtavyavAyodvegazokazoNitAtisekajAgaraNaviSamazarIranyAsebhyo'tisevitebhyovAyuHprakopamApadyate // 23 // vaha isa prakAra hai| rUkSa, laghu,zItala padArthoMke sevanase, parizrama karanese,vamanavirecana aura AsthApanake atiyogase, malamUtrAdi vegoMko rokanase, upavAsa kara; nese,coTa laganese,maithuna karanese,udvega mArai zoca honese,raktake atyanta nikalanese, rAtri meM jAganese, zarIrako UMcA nIcA tirachA Adi karanese ina saba kAraNoMke. adhika savenase zarIrameM vAyukA kopa hotAhai // 23 // Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna-a0 1. (423) . atikupitavAyukA karma / sayadAprakupitaHpravizyAmAzayamuSmaNaHsthAnamuSmaNAsahamizrIbhUtaAdyamAhArapariNAmadhAtuMrasanAmAnamanvavedyarasasvedavahA. nicasrotAMsicapidhAyAgnimupahatyapaktisthAnAduSmANaMbahinirasyakevalaMzarIramanupadyatetadAjvaramabhinivartayatitasyemAni liGgAnibhavanti // 24 // vaha kupita huI vAyu AmAzayameM praveza karake AmAzayakI garmAImeM mila jAtI hai / phira vaha AhArake sArabhUta rasa nAmaka dhAtukA Azraya lekara rasa aura svedake vahanevAle chidroMko roka detI hai| phira pAcakAgniko hanana karake pakti sthAnakI * gAIko bAhara nikAla detI hai / phira vaha vAyu zarIrako yathocita agnivalahIna dekhakara vala pA jAtI hai / vaha bala pAyA huA vAta vAtajvarako utpanna karatA hai // 24 // ____ vAtajvarake liMga va aMgavizeSoMmeM vedanA vizeSa / tadyathAviSamArambhavisargitvamUSmaNovaiSamyatIvratanubhAvAnavasthAnAnijvarasyajaraNAntedivasAntedharmAntevAjvarAbhyAgamanamabhivRddhijvirasyavizeSeNaparuSAruNavarNatvaMnakhanayanavadanamUtrapurISatvacAmatyarthakkiptIbhAvazcAnekavidhopamAzcacalAcalAzca . vedanAsteSAMteSAmagAvayavAnAm / tadyathApAdayoHsuptatApiNDikayorudveSTanaMjAnuno kevalAnAzcasandhInAMvizleSaNamUrvoHsAdaH kaTIpArzvapRSThaskandhabAA~sorasAJcabhagnarugNamRditamathitacaTitAvapIDitAvatunnatvamivahanvoraprasiddhiH svanazcakarNayoHzaMkhayonistodaH kaSAyAsyatvamAsyavairasyavAmukhatAlukaNThazoSaH pipAsAhRdayagrahaHzuSkachardiHzuSkakAsAkSavathUdAravinigraho , narasasvedaHprasekArocakAvipAkAHviSAdavijRmbhAvinAmavepathu. zramabhrama-pralApajAgaraNalomaharSadantaharSAstathoSmAbhiprAyatA . nidAnoktAnAmanupacayoMviparItopacayazcetivAtajvaraliGgAnisyuH // 25 // Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA-bhA0 TI0 // usa jvarake yaha lakSaNa hote haiN|jaise-jvrke caDhaneke samaya aura utaraneke samaya zarIrake tApameM viSamatA, kabhI zarIrakA adhika tapanA aura kabhI thoDA tapanA, jArakA ekasA na rahanA, kabhI jvara tIkSNa aura kabhI maMda honA, tathA bhojanake "vajAneke anantara sAyaMkAlameM evam varSA RtumeM utpatti athavA vRddhi honA evam nakha, netra, mukha, mUba, mala aura tvacA ina savakA kaThora aura zuSka hojAnAtathA lAla varNake dikhAI denA, zarIrakA varNa cikaTA sA ho jAnA, zarIrake aMgoMmeM 'kSaNakSaNameM idhara udhara calanevAlI. tathA sthira rahanevAlI vAyukI pIDA honA jaise pairoMkA sojAnA, piNDaliyoMmeM uddeSTana (lapeTanekIsI pIDA) honA, nAnumaoMkA tathA anya saMdhiyoMkA DhIle Dhalise par3a jAnA, donoM jAMghoMkA rahasA jAnA, kaTi, 'pArtha, pITha, kaMdhe, bhujA aura kaMdhake Uparake bhAgameM evam vakSasthalameM toDanekIsI pIDA tathA mardana karanekIsI pIDA evam mathanekIsI pIDA honA tathA caTakAnekIsI. pIDA, mIDanekIsI pIDA aura sUI cubhAnesI pIDA honA, ThoDIkA jakaDanA kAnoM meM zabda honA, kanapaTiyoM meM sUI cubhanekIsI pIDA honA,mukhakA kasailA honA evam virasa honA / mukha, tAla, aura kaNThakA sUkhanA, tRSA, chAtImeM darda, sUkhI chau, sUkhI khAMsI aura chIka inakA honA, DakAra na bhAnA, anake rasayukta thUkanA, aruci, annakA na pacanA, cittameM viSAda rahanA, jaMbhAI adhika AnA, zarIrakA namajAnA,kaMpa honA, thakAvaTa mAlUma denA,bhrama honA,vakanA,nidrA na AnA, romAJca honA, daMtaharSa honA, garmIkI icchA honA, vAtanAzaka, uSNa, snigdha Adi padArthoMse rogakI zAnti honA, evam rUkSa,zIta AdikoMse rogakA baDhanA yaha saba lakSaNa vAtajvarake hotaha // 25 // pittakopakA kaarnn| uSNAmlalavaNakSArakaTukAjIrNabhojanebhyo'tisevitebhyastathAtitIkSNAtapAnisantApazramakrodhaviSamAhArebhyaH pittaMpra. kopamApadyate // 26 // aba pittakopake kAraNoMko kahatehaiM / jaise uSNa, amla, lavaNa, kSAra, carapare padArthoMke sevanase evam ajIrNakartA bhojanake adhika sevanase tathA atitIkSNa, rUpa, Agna aura saMtApake sevanase, pArazrama karanese tathA viSama bhojana karanese ina saba kAraNoMse pittakA prakopa hotAhai // 26 // . ... prakupitapittakA krm| tadyathAprakupitamAmAzayAdevoSmANamupasaMsRjyAyamAhArapari Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna-a0 1. (428) ... . NAmadhAtuMrasanAmAnamanvAvedyarasasvedavahAMnicasrotAMsipidhA yadravatvAdagnimupahatyapaktisthAnAdUSmANaMbahiraMnirasyaprapAMDayankevalaMzarIramupapadyatetadAjvaramabhinirvarttayati // 27 // phira vaha pitta kupita hokara AmAzayase garmIko uttejana karatAhuA AhArakA pariNAmarUpa jo rasanAmaka dhAtu hai usameM milakara sveda aura rasake bahAnevAle chidroMko roka detAhai / phira apane dravase jaTharAmiko hanana kara pAcakasthAnakI garmIko bAhara nikAla detAhai / taba apanA adhikAra pAkara zarIrako pIDana karatA. huA pittajvarako utpanna karatAhai // 27 // pittajvarake lakSaNa / tsyemaanilinggaanibhvnti| tadyathAyugapadevakevalezarIrejvarA" bhyAgamanamabhivRddhirvA / bhuktasyavidAhakAlemadhyandine'ddharA trezaradivAvizeSeNakaTukAsyatAprANamukhakaNThoSThatAlupAkastR- : ruNAbhramomadomachApittacchardanamatIsAro'nnadveSaHsadanasvedaHpralAporaktakoThAbhinivRttiHzarIreharitahAridratvaMnakhanayanavadanamUtrapurISatvacAmatvacAmatyarthamuSmaNastIvrabhAvo'timAtraMdAhAzItAbhiprAyatAnidAnoktAnAmanupacayoviparItopacayazcetipittajvaraliGgAnibhavanti // 28 // usake ye lakSaNa hotehaiM |shriirmeN ekadama jvarakA vega honA,bhojanake pAkake samaya dinake madhyameM, ardharAtrimeM, zaradaRtumeM vizeSa karake jvarakI vRddhi honA yA utpanna honA, mukhameM kaTutA, nAka, mukha, kaNTha, oSTha aura tAlukA pakanA, tRSA, bhrama, moha, mUrchA, mukhase pittakA nikalanA, patalA dasta honA, AhArameM aruci,sveda, pralApa, zarIrameM lAla varNake cakatte pragaTa honA, netra, nakha, mukha, mUtra,purISa, tvacA inakA haldAke samAna pIlAvarNa honA, garmI adhika pratIta honA, adhikaM dAha honA, zItala vastukI icchA honA evam uSNa vastuoMse rogakA baDhanA, zItala bastuoMse zAnta honA yaha pittajvarake lakSaNa hotehaiM // 28 // . .:. kaphaprakopakA kAraNa / snigdhamadhuraguruzItapicchilAmla-lavaNa-divAsvapnaharSavyA. yAmebhyo'tisevitetyazleSmAprakopamApadyate // 29 // . . Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (' 426 ) . carakasaMhitA - bhA0 TI0 / 7 cikane, madhura, bhArI, zItala, picchila, amla, evam lavaNa padArthoMke khAnese dinameM sonese, harSase, parizrama na karanese ityAdi kaphavarddhaka padArthoMke adhika seva nase kaphakA kopa hotA hai // 29 // prakupitakaphakA karma | sayadAprakupitaH pravizyAmAzaya mUSmaNAsaha mizrIbhUtamAdya mAhArapariNAmadhAturasanAmAnamanvavetya rasasvedavahAnicasrotAMsi pidhAyAgnimupahatyapaktisthAnAdUSmANaMvAvahiH nirasyaprapIDaya - nUkevalaMzarIramupapadyate tadAjvaramabhinirvarttayati // 30 // vaha kupita huA kapha AmAzaya meM praveza karake jaTharAgnikI garmI ke sAtha milakara AhArake pariNAmarUpa rasa nAmaka dhAtuke sAtha jAkara rasa aura svedake vahAnevAle chidroMko roka detA hai / taba jaTharAgniko hanana karake pAcakAcikI garmIko bAhara nikAla detA hai / phira apanA adhikAra pAkara zarIrako pIDita karatAhuA kaphajvara utpanna karatA hai // 30 // kaphajvarake lakSaNa | tasyemAniliGgAni bhavanti / tadyathAyugapadeva kevalazarIrejvarAbhyAgamanamabhivRddhirvA bhuktamAtre pUrvAhNe pUrva rAtrevasantakAlevAvizeSeNa gurugAtratvamanannAbhilASaH zleSmaprasekomukhasyacamAdhu ryyahRllAsohRdayopalepastimiratvaMcharddimRdvagnitAnidrAyAAdhikyaMstambhaHtandrAzvAsaHkAsaH pratizyAyaH zaityaM zvaityaJcanayananakhavadanamUtrapurISatvacAmatyarthazIta piDakA bhRzamaGgebhyauttiSThati uSNAbhiprAya tAnidAnoktAnAmanupacayoviparItopacayazcetizleSmajvaraliGgAni bhavanti // 31 // usake ye lakSaNa hote haiM zarIrameM ekadama jvarakA pragaTa honA, bhojana karate hI pUrvAddhameM rAtri ke prathama bhAga meM evam vasantaRtumeM jvarakA adhika honA athavA utpanna honA evam zarariMmeM bhArIpana, annameM aruci, mukhase kaphakA giranA, mukhakA svAda mIThA honA, kaphakI chardI honA, hRdaya kaphase lipAsA pratIta honA, dehameM gIlApana pratIta honA, agnikI maMdatA, adhika nidrA, staMbha, taMdrA, zvAsa, kAsa, pratizyAya, zItatA, netra, nakha, mukha, mUtra, purISa, tvacA inakA zveta honA, dehameM: Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna - a0 1 (427) taraMgakIpiDakAkA honA, garmIkI icchA honA, cikane evam kaphakAraka padAthAsa ' rogakA baDhanA, rukSa, uSNa Adi padArthoMse zAnta honA yaha saba kaphajvara ke lakSaNa hote haiM // 31 // dvandvajAdijvaroMkA nidAna / viSamAzanAdanazanAdannasya aparivartAdRtuvyApatteH asAtmyAgandhopaghrANAdviSopahatasyo dakasya upayogAdgarebhyogirINAmupazleSAtsnehasvedavamana virecanAsthApanAnuvAsana zirovirecanAnAmayathAvatprayogAtstrINAJcaviSamaprajananAt prajAtAnAJca mithyopacArAdyathoktAnAJca hetUnAM mizrI bhAvAdyathAnidAnaM dvandvAnAmanyatamaH sarvevAtrayodoSAyugapatprakeApamApadyante // 32 // viSama bhojana karanese, RtuoMke parivartanase, RtuoMke vigaDa- se, asAtmya gaMdhake sUMghanese, viSaile jalake panise, gara (garasaMjJaka viSa ) vikArase, pahADoM ke samIpatAse, snehana, svedana, vamana, virecana, AsthApana, anuvAsana aura ziro virecana ina sabake mithyAyoga honese, striyoMke besamaya prasava honese athavA prasa* vake samaya kupathya hojAne se evam Upara kahe hue vAta, pitta, kapha, inameMse doM doSoM ke kAraNoMke milanese do doSa kupita hote haiM aura tInoM doSoMke kopa kAraka kAraNoMke milajAnese tInoM doSa ekahI kAlameM kupita hotehaiM // 32 // dvandvajAdijvaroM ke lakSaNa | teprakupitAstayaivAnupUrvyAjvaramabhinirvarttayanti tatrayathoktAnAM jvaraliGgAnAMmizrI bhAvavizeSadarzanAdddvAndvikamanyatamaMjvaraM sAnnipAtikaMvAvidyAt // 33 // kupita hue doSa kramapUrvaka indrajajvarako athavA sannipAtajvarako utpanna karate haiM do doSa kupita hue indrajajvarako utpanna karate haiN| tInoM doSa kupita honase sannipAta jvara utpanna hotAha / do dASAka lakSaNa milanese indraja (dvidoSaja ) jvara jAnanA aura tInoM doSoM ke lakSaNa milanesa tridoSajvara jAnanA cAhiye // 13 // AgantujvarakA kAraNa va usameM doSAtpAte / abhighAtAbhiSaGgAbhicArAbhizApebhyaAganturvyathApUrvojvaro'mobhavati / sakaJcitkAlamAgantuH kevalo bhUtvApazcAddoSairanubadhyate / Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428) carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| abhighAtajovAyunAduSTazoNitAdhiSThAnenaabhiSaGgajaHpunarvAtapittAbhyAmabhicArAbhizApajotusannipAtenaupanibadhyate / saptavidhAjjvarAdviziSTaliMgopakramasamutthitatvAdviziSTovedi'tavyaH / karmaNAsAdhAraNenacopakramyatiaSTavidhAjvaraprakati. ruktA // 34 // coTa Adike laganese; kAma krodhAdi abhiSaGgase, abhicAra tathA abhizApase Agantukajvara utpanna hotAhai / Agantuka jvarake milAnese jvara ATha prakArake hote haiN| Agantukajvara pahile svayaM pragaTa hokara pIche vAta, pitta, kaphakI sahAyatAko prApta hotAhai arthAt Agantuja vyAdhi pahile vyAdhi utpanna hokara pIche vAtAdi doSa kupita hote haiM / (aura nija vyAdhiau pahile vAtAdi doSa kupita hokara pachi roga utpanna hotA hai)| abhighAta nimittaka AgantujajvarameM vAyudUSita rudhirakA Azraya lekara abhighAtajvarakA sahAyaka banatAhai / abhiSaGga jvarameM vAta aura pittakA anubandha hotA hai / abhicAra aura abhizApajanita jvarameM tInoM doSoMkA anubandha hotAhai / Agantujajvara pUrvokta sAta prakArake jvaroMse lakSaNa, upAya kAraNoM dvArA alaga jAnanA cAhiye arthAt vAtAdi sAta prakArake jvaroMse Agantujajvarake kAraNa, lakSaNa upAya aura prakArake hote haiM / kyoMki Agantujajvara usake sAdhAraNa kAraNa kI cikitsAmAtrase zAnta hojAtAhai / isa prakAra jvaroMkI ATha prakArakI prakRti kahI hai // 34 // jvarake bhed| jvarastvekaevasantApalakSaNastamavAbhiprAyavizeSAdAdvividhamAcakSatenijAgantuvizeSAJcatatranijadvividhatrividhaMcaturvidhaMsaptavidhaJcAhurvAtAdivikalpAt // 35 // . yadyapi santApamAtra lakSaNase arthAt zarIrake tapAyamAna honese jvara (tApa) ekahI prakArakA hotAhai parantu usIko nija aura Agantukabhedase do prakArakA kathana karate haiM / unameM nijajvara eka prakArakA tathA do prakArakA evam tIna prakArakA aura cAra prakArakA athavA sAta prakArakA vAta Adike vikalpase mAnA ... . " jvarake puurvruup| .. . tsyemaanipuurvruupaanni| tadyathAmukhavairasyagurugAtratvamanannAbhi Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna-a0 1...... / lASazcakSuSorAkulatvamasrAgamanaMnidrAyAAdhikyamaratirjambhAvinAmovepathuzramabhramapralApajAgaraNalomaharSazabdagIta-- vAtAtapAsahatvamarocakAvipAkaudaurbalyamaGgamaI sadanamalpaprANatAdIrghasUtratAAlasyamupaMcitasya karmaNohAniHpratIpatA svakAryeSugurUNAMvAkyeSuabhyasUyAbAleSupradveSaH svadharmeSuacintAmAlyAnulepabhojanaklezanamadhureSubhakSyeSupradveSo'mlalavaNakaTukapriyatAcetijvarapUrvarUpANi // 36 // . . . sAmAnya jvarake yaha pUrvarUpa hotehaiM-jase mukhakI virasatA, aMgoMkA bhArIpana, annameM aruci,AMkhoMmeM dAha athavA strAva honA evam AMkhoMkA lAla honA adhika nidrA AnA, citta na laganA tathA jaMbhAI AnA, zarIrakA aiMThanA evam kampa,zrama, bhrama, pralApa, jAgaraNa, romaharSa, dantaharSa ina sabakA honA tathA zabda, gIta,pavana, dhUpa inakI icchA honA aura kSaNamAtrameM inase dveSa honA tathA aruci, aviSakA, durbalatA, aGgamarda, avasAda, prANoMkA kSINa honA, kAmako bahuta derameM karanA, Alasya upasthita kAmako choDadenA, apane kAryameM beparavAhI karanA, gurujnoNkeN| vAkyoMko na mAnanA, bAlakoM kI volacAla burI mAlUma honA,apane dharmakA cintana na karanA, puSpamAlA candanAdikA lepa aura bhojana inase bhI klezaM pratIta honA;:. madhura padArthoMse bhI dveSa honA, khaTTe, namakIna, carapare padArthokI icchA honA yaha. saba lakSaNa jvarake pUrvarUpameM hote haiM / / 36 // . . jvrkaaruup| prAksantApAdapicainasantApAtamanuSacantItyetAniekaikajvaraliMgAnivistarasamAsAbhyAm // 37 // .. . . santApa honese arthAt jvarase pahile pragaTa honese isako jvarakA pUrvarUpa khte| haiN| aura yaha lakSaNa jvara pragaTa honeke anantara honese jvarake rUpameM gine jAte haiM.' arthAta pUrvarUpAvasthAmeM jo saMtApa pragaTa nahIM thA vaha pragaTa hojAnepara rUpa kahA jAtA. hai / so yaha lakSaNa haraeMka.jvarameM saMkSepa aura vistArase jAna lenA caahiye||37|| .. .... sotpattika jvarakA vrnnn| jvarastukhalumahezvarakopaprabhavaHsarvaprANinAMprANaharodehendriya manastApakaraHprajJAbalavarNaharSotsAhasAdanArtizramaklamamohA- .. . hAroparodhasaJjananojvarayatizarIrANiitijvaraH / nAnyevyA- : Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (430.). carakasaMhitA-mA0 ttii0| dhyH| tathAdAruNAbahUpadravAduzcikitsyAyathAyamiti / sarvarogAdhipativara nAnAtiryagyoniSubahuvidhaiHzabdarabhidhIyate sarvaprANabhRtazcasajvarAevajAyantesajvarAevamriyantesamahAmomohAtenAbhibhUtAHprAgdaihikaMdehinaHkarmakiJcinnasmarantisavaprANibhyazcajvaraevaprANAnAdatte // 38 // aba jvarakI utpatti aura usake nAmAdikoMkA varNana karate haiM / jvara mahAdevake kopase utpanna huAhai / aura saba prANiyoM ke prANoM ko haranevAlA deha, indriya, mana inako tapAyamAna karanevAlA buddhi, vala, varNa,harSa, utsAha inako naSTa karanevAlA hai / pIDA, thakAvaTa, ghabarAhaTa, mAha inako karanevAlA hai tathA AhArakA uparodha. karanevAlA hai / zarIrako jarjara karadetAhai isaliye isako jvara kahatehaiM / anya vyAdhiyAM isa prakAra dAruNa aura bahutase upadravoMvAlI evam duzcikitsya nahIM hotI jisa prakAra yaha jvara hai jvara saba rogoMkA rAjA haiaura aneka prakArakI pazu . Adi yoniyoM meM aneka nAmoMse kahA jAtAhai / saMpUrNa jIvamAtra jvarasahita janma letehaiM aura maraneke samaya bhI jvarasahita prANoMko tyAgate, jvararUpa mahAmAhase vyApta huA manuSya janmake samaya pUrvajanmakI kisI bAtako bhI smaraNa nahIM kara sakatA yaha jvarahI saMpUrNa prANiyoMke prANoMko AkarSaNa karatAhai arthAt grahaNa karatAhai // 38 // ___ jvaraka pUrva meM kartavya krm| tatrAsyapUrvarUpadarzanejvarAdauvAhitaladhvazanamatarpaNavAjvarasyA- : mAkSayasamutthatvAt // 39 // " kyoMki jvara AmAzayase utpanna hotAhai isaliye jvarake pUrvarUpa dikhAI dete hI athavA jvarake.AdimeM hita aura halake bhojana athavA atarpaNa (laMghana )karanA cAhiye // 39 // jvarameM kartavya / * tataHkaSAyapAnAbhyaGgasvedapradehapariSekAnulepanavamanavirecanAsthApanAnuvAsanopazamananastaHkarmadhUpadhUmapAnAJjanakSIrabhojanavidhAnam // 40 // jvara utpanna honepara kAtha pInA, jvaranAzaka telakA malanA, pasInA denA evam 'lepa, pariSeka, anulepana, vamana.virecana, AsthApana, anuvAsana, upazamana, nasya, Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thAsvaMyuktyAjINasnehAdvAtaMzamA sAhitamudakAma nidAnasthAna-a0 1. (431), dhUmrapAna, aMjana, dUdhapAna ina sabako jisa jagaha jisa vidhise jisakA prayoga karanA ucita ho usa prakAra prayoga kare // 40 // - jvarameM ghRtapAna / 'yathAsvaMyukyAjIrNajvareSusarveSvevasarpiSaHpAnaMprazasyate / yathA svamauSadhasiddhasyasapihisnehAdvAtaMzamayatisaMskArAtkaphaMzaityApittamuSmANaMcatasmAjIrNajvareSutusarveSvevasarpirhitamudakamivAgnipluSTeSudravyeSviti // 41 // saba prakArake jIrNajvaroM meM unake lakSaNoM ke anusAra yuktipUrvaka jvaranAzaka dravyoMdvArA siddha kiye hue ghRtoMkA pAna karanA paramottama khaahai| yathA lakSaNayukta auSadhiyoMse siddha kiyA ghRta apane snehake yogapte vAyuko zAnta karatAhai / kaphanAzaka dravyoMke saMyogase kaphako zAnta karatAhai evam zItala honese pittako zAnta karatA hai| isaliye saMpUrNa jIrNajvaroM meM ghRtakA pAna karanA isa prakAra zAntikAraka hai jaise Agni lage padArthopara jalakA DAladenA zAntikAraka hotAhai // 41 // tatrazlokAH / -- yathAprajvalitaMvezmapariSiJcantivAriNA / . narAHzAntimabhipretyatathAjIrNajvareghRtam // 42 // yahAMpara zloka haiM-ki jaise, agnise jalate hue gharako manuSya jalase sIMcatA hai aura vaha jala zAntikAraka hotAhai usI prakAra jIrNajvarameM ghRta bhI zAntikAraka hotAhai // 42 // . snehAdvAtaMzamayatizaityAtpittaMniyacchati / ghRtaMtulyaguNadoSaMsaMskArAttujayetkapham // 13 // __ ghRta-snehase vAyuko zAnta karatAhai aura zItatAse pittako zAnta karatAhai / ghRta-kaphake tulyaguNa honase auSadhiyoMke saMskAra dvArA kaphako jIta letaahai|||43|| ghRtako utkRSTatva / naanyHsnehstthaakshcitsNskaarmnuvrtte| yathAsarpirataHsarpiHsarvasnehottaraMparam // 44 // aura sneha arthAt taila Adika dravyAntarase saMskAra kiye hue dravyoMke guNoMko grahaNa nahIM karate / jisa prakAra saMskAra dvArA ghRta auSadhiyoMke guNako grahaNa kara. letA hai| isaliye saba prakArake snehoMmeM ghRta paramottama mAnA jAtAhai // 44 // Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (432) carakasaMhitA-mA0 ttii| gadyoktoyaHpunaHzlokairarthaHsamanugIyate / .... tadvayaktivyavasAyArthadviruktaHsanagIte // 45 // gayoM meM kahAhuA viSaya yadi zlokoM dvArA phira kathana karadiyAjAya to usameM punarukti doSa nahIM mAnanAcAhiye kyoMki vaha zlokoMmeM manuSyoMko yAda rahasakatA hai Ara priya mAlUma hotAhai isaliye kathana kiyAjAtAhai // 45 // trividhanAmapAyahetuMpaJcavidhAnagadAna / gadalakSaNapaOyAna vyAdheHpaJcavidhaMgraham // 46||jvrmssttvidhNtsyprkRssttaas kAraNam / pUrvarUpaJcarUpaJcasaMgrahebheSajasyaca // 47 // ... vyAkhyAtavAvarasyAgenidAnevigatajvaraH / bhagavAnamive. shaayprnntaaypunrvsuH||48|| iticarakapratisaMskRtetantrajvaranidAno naamprthmo'dhyaayH||1|| aba adhyAyakA upasaMhAra karate haiM / ki isa jvaranidAnanAmaka adhyAyameM tIna prakArakA kAraNa, pAMca prakArakA roga vijJAna, pAMca prakArake rogoMke lakSaNoMkA paryAya tathA unakA saMgraha, ATha prakArake jvara, usa jvarake viprakRSTa aura sanikRSTa kAraNa, pUrvarUpa, rUpa, saMkSepase auSadhisaMgraha, saMtAparahita bhagavAn punarvasujIna isa jvaranidAnameM kathana kiyehaiM // 46 // 47 // 48 // iti zrImaharSicarakapraNItAyurvedIyasaMhitAyAM nidAnasthAne TaMkasAlanivAsi paM0rAmaprasAdavai.. * dyopAdhyAyaviracitaprasAdanyAkhyabhASATIkAyAM jvaranida naM nAma prathamodhyAyaH // 1 // dvitIyo'dhyAyaH / / rkpittnidaanm| athAtoraktapittanidAmaMvyAkhyAsyAmaitihasmAhabhagavAnAneyaH / / aba hama raktapitta ke nidAnakA kathana karatehaiM / isa prakAra bhagavAn AtreyajI. kahane lge| - raktapittakA kaarnn| pittayathAbhUtalohitapittamitisaMjJAlabhatetattathAnuvyAkhyA- ... syAmaH / yadAyastujanturyavakodAlakoradUSakaprAyANiannA-. . Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna-a0 2. (133) ninityaMbhuGktebhRzoSNatIkSNamapicAnyadannajAtaniSpAvamASakulatthakSArasUpohitadadhimaNDodazvitkaTamlakAlikopahitaMvArAhamAhiSAvikamatsyagavyapizitaMpiNyAkapiNDAlukazAkopahitamUlakasarSapalazunakaraazigrukaSaDayUSabhUstRNasumukhasuraMsakuTheragaNDIrakAlamAlakaparNAsakSavakaphaNijakopadaMzaMsurAsauvIratuSodakamaireyamecakamadhUlakakudalabadarAmlaprAyAnnapAnaMpipTAnnottarabhUyiSThamuSNAbhitapto'timAtramativelevApayasAsamaznAtirohiNIkAlakapotamAMsaMvAsarSapatailakSArasiddhaMkulasthamASa piNyAkajAmbalakucapakkaiH zauktikairvA sahakSIramAmamatimAtrama. thavApivatyuSNAbhitaptastasyaivamAcarataHpittaprakopamApadyate / lohitaJcasvaprANamativarttate // 1 // pitta jisa prakAra raktapitta saMjJAko prApta hotAhai usa prakArakI usakI vyAkhyA karatehaiM / jaba manuSya-jau, uddAlaka, kodrava Adika dravyoMkA nirantara sevana karatAhai evam atyanta uSNa aura tIkSNa annoMko sevana karatAhai athavA niSpAva uDada, kulthI dAla AdimeM dahIkA maNDa udazvit milAkara khAtAhai athavA carapare, khahe. kAMjI Adika padArthoMko adhika sevana karatAhai tathA sUara, bhaiMsA meMDhA, machalI, go AdikoMke mAMsako khAtAhai / tiloMkI khalI, piMDAlukA zAka evam pakI mUlI, sarasoM, lahasuna, kaMjA, suhA~janA, paDayUSa, mRtRNa, zAka, parNAza sumukha, sarasaH (tulasIke bheda ),kuThera,gaNDIrazAka,kAlamAlakazAka, phaNIjhaka (maruA), upa-- dezaka (cImAMsavizeSakA banA padArtha), surA, saupIra, tuSodaka, maireya, bhedaka,. madhUlaka, vera tathA anya khaTTe padArthoM kA atyanta sevana krtaahai| miSTAnnakA adhika sevana karatAhai / garmAIse tata manuSya bahuta bhojana kare evam bhojanakA samaya laMghanakara bhojana kare athavA rAhaNI nAmaka machalI vA kAlakapotake mAMsako dUdhake. sAtha kAlakapotake mAMsako * sarasoMke tela aura kSArake sAtha siddha kara khAtAhai evam kulthI, uDada, tilakalka, jAmuna, baDaharake sAtha pakAyehue dUdhako athavA inasaba vastuoMko kacce dUdhake sAtha vA kAMjIke sAtha pitta prakRtivAlA manuSya nira* ntara sevana karatAhai. usake zarIrameM pitta kopako prApta hojAtAhai / evam raktaM apane. pramANako choDakara baDhajAtAhai // 1 // 28 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0 / raktake dUSita honekA kAraNa / tasminpramANAtipravRttepittaMprakupitaM zarIramanusarpadyadaivayakatlIhaprabhAvANAM lohitavahAnAMsrotasAM lohitAbhiSyanda gurUNimukhAnyAsAdyapratipadyate tadaiva lohitaM dUSayati // 2 // rakta apane pramANase adhika hokara aura pica kupita hokara java zarIrameM anu sarpaNa ( vicaraNa ) karate haiM phira yakRta aura plIhA se pragaTa huI rakta ke bahAnevAlI nADiyoM kA rakta saMcita hokara una nADiyoMkA mukha bhArI hokara rudhirake jamane se gilagilAsA ho jAtA hai taba vaha kupita huA pitta raktako bhI dUSita karadetA hai 2 // raktapittanAmakA kAraNa / (434 ) saMsargIntalI hatapradUSaNA lohitagandhavarNAnuvidhAnAJccapittaMlohitamityAcakSate // 3 // raktake sAtha pittakA saMsarga honese aura dUSika raktase raktako gandha aura varNa honeke kAraNa vaha raktayukta pitta - raktapitta aisA kahA jAtA hai // 3 // raktapittake pUrvarUpa / tasyemAni pUrvarUpANi / tadyathA / anannAbhilAghobhaktasyavidAhaHzuktAmlarasagandhasyodgArazchadaiH abhIkSNAgamanaM charditasyavIbhatsatAsvarabhedo gAtrANAMsadanaM paridAhazca mukhA sAgamaiva lohalohita matsyAmagandhitvamapicAsyasyarakta haritahAridravatvamaGgAvayavazakRnmUtra-svedalAla ziMghAnakAsya karNamala - piDakAnAma -- GgasaMvedanAlohita nIlapItazyAvAnAmarcciSmatAJcarUpANAM svapnadarzanamabhIkSNamitilohitapittapUrvarUpANi // 4 // usa raktapitta ke yaha pUrvarUpa hote haiM / jaise- annameM aruci, bhojanakA vidAhI paripAka, kAMjI aura khaTTerasakI gandhayukta chardI tathA DakAra AnA, saMdA chardakA honA, vIbhatsatA, svarabheda, aMgoMkA sadana (sonevat honA) chAtImeM dAhajaisI honA, mukhase / asA nikalanA aura mukhase lohA, rudhira, Ama, machalIkIsI durgaMdha AnA, haldI ke raMgake samAna aMgoM ke avayava, mala, mUtra, pasInA, nAkakA maila, mukhakI lAra, kAnakA maila aura piDAkAoM kA varNa pIlA honA athavA lAla honA aura aMgoMmeM pIDA honA tathA sapna meM nitya lAla, nIle, pIle, kAle prakAzavAle rUpoMko dekhanA yaha saba raktapitta rogaM pragaTa hone se prathama pragaTa ( pUrvarUpa ) hote haiM // 4 // Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . nidAnasthAna-02. ___ raktapittake upadrava / updvaastukhludaurblyaarockaavipaakshvaaskaasjvraaNtiisaarshophshosspaannddurogsvrbhedaaH||5|| durbalatA, aruci, annakA na pacanA; zvAsa, kAsa, jvara, atisAra, zotha, zoSa, pANDu,svarabhaMga yaha raktapittake upadrava hote haiM // 5 // raktapitta ke maarg| mArgaupunarasyadvauUrddhazcAdhazcatahahuzleSmaNizarIrezleSmasaMsargAdUrddhaprapadyamAnaMkarNanAsikAnetrAsyAyaH pracyavate / bahuvA tetuzarIrevAtasaMsargAdadhaH prapayamAnamUtrapurISamArgAbhyAMpracya. vate / bahuvAtazlaMSmaNituzarIrezleSmavAtasaMsargAddAvapimArgoM prpdyte| taumAgAprapadyamAnaMsarvezya evayathokteyaHkhelyaHpracya. vatezarIrasya // 6 // raktapittake do mArga haiM eka UrdhvamArga dUsarA adhomArga / vaha raktapitta-kapha. adhAna zarIrameM karake saMsargase Uparako gamana karatAhuAkAna, natra,nAsikA aura mukha dvArA nikalatAhai / vAtapradhAna zarIrameM vAyuke saMsargase nIcako gamana karatA huA mUtra aura manake dvAroMse nikltoh| jisake zarIrameM vAyu aura kapha ina dAnA kI adhikatA hotIhai usake zarIrameM vAta aura kaphake saMsargase donoM ( uparake aura nIceke) mArgoM dvArA nikalatAhai / jaba donoM mArgoMse pravRtta hotAhai to zarIrake saMpUNa dvAroMse arthAta mukha, nAsikA, netra, gudA, liMga ina . saba mAgA~se nikaH latAhai // 6 // .. .. __. raktapicakA saadhyaasaadhytv| ... * tatrayadUrvabhAgaMtatsAdhyaMvirecanopakramaNIyatvAddadvauSadhatvAca // 7 // unase Uparake mArgase pravRtta honevAlA raktapitta virecana dvArA zAnta honese,evam bahutasI auSadhiya Urdhvagata raktapitta nAzaka honese Urdhvagata raktapitta sAdhya haiN||7|| ... yadadhobhAgaMtadyApyaMvamanopakramaNIyatvAdalpauSadhatvAcca // 8 // * * * adhomArgagAmI-raktapitta-yApya sAdhya hotAhai kyoMki usakI zAMti karanevAlI auSadhiye bahuta thoDI haiM aura usameM vamana dvArA zAMti hotIhai // 8 // yadubhayabhAgaMtadasAdhyavamanavirecanAyogitvAdanauSadhatvAcaM // 9 // Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (43) carakasahitA-bhA0 ttii0| jo donoM mAgAse gamana karatAhai vaha asAdhya hai kyoMki na to usameM vamanAvaracana karAsaktehaiM na ubhayataH zAMta karanemeM auSadhI yathocita kriyA kara sktii||9|| raktapittakI utpatti aadi| raktapittaprakopastukhalapurAdakSayajJadhvaMserudrakopAmarSAgninAprANinAMpAraMgatazarIraprANAnAmanujvaramabhavat // 10 // pahale dakSaprajApatikA yajJa vidhvaMsa hAnake samaya mahAdevake koparUpa agnidvArA jvara utpanna honeke uparAMta raktapitta utpanna huA vaha raktapitta zarIradhAriyoMke prANoMko dAvAgnike samAna sarvataH praveza karatAhuA zIghra naSTa karadevAhai / isaliye isa zIghrakArI rogakI zAMtikA upAya bhI zIghrahI karanA cAhiye // 10 // raktapittama cikitsAkrama / tasyAzukAriNodAvAgnerivApatitasyAtyayikasyAzuprazAntIyatitavyamAtrAMdezaMkAlaJcAbhisamIkSyasantarpaNenApatarpaNenavA mRdumadhuraziziratiktakaSAyairanyavahAyyaH pradehapariSekAvagAhasaMsparzanarvamanAyairvAtatrAvahitenati // 11 // mAtrA, deza, kAla ina sabako vicArakara saMtapaNa athavA apatarpaNa kriyAdvArA evam mRdu, madhura, zItala, kaDue, kasaile Adi yogoMse raktapittako zAnta karai / athavA lepa, pariSeka,avagAhana,ratnaAdikA dhAraNa, evam vamanaAdikoMse athavA anya jo kriyA ucita ho usake dvArA raktapittako zAnta kare // 11 // sAdhyA sAdhya vivecana / tatra zlokAH-sAdhyaMlohitapittadyadUrddhapratipadyate / virecanasyayogitvAihutvAdbheSajasyaca // 12 // isI viSayameM yahAMpara zloka haiM:-urdhvagAmI raktapitta virecanake yogase evam usake nAza karanevAlI vahutasI auSadhiyAM honeke kAraNa sAdhya hotAhai // 12 // vamananahipittasyaharaNezreSThamucyate / yazcatatrAnugovAyustacchA ntaucAvaraMmatam // 13 // syAccayogAvahaMtatrakaSAyatiktakAni ' ca / tasmAdyApyaMlamAkhyAtaM yadraktamanulomagam // 14 // raktantuyadadhobhAgaMtacApyAmitinizcayaH / vamanasyAlpayogitvAdalpatvAneSajasyaca // 15 // Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnastha.na-a0 2. (437) kyoMki pittako haraNa karaneke liye vamana karAnA zreSTha nahIM hotA aura adhomArgagAmI raktapittameM vAyukA saMsarga honese usakI zAntike liye vamana karAnA ucita hotAhai / evam tikta,kaSAya padArthodArA pitta zAnta hotAhai parantu vAyu zAnta nahIM hotA isAlaye adhogAmI raktapitta cikitsAmeM kaThinAI paDanese yApyasAdhya hotaahai| kyoMki adhogAmI raktapittameM yathocita rItipara vamana bhI nahIM karAsakate / . aura tikta, kaSAya dravyoMdvArA bhI yathocita rItipara zAnta nahIM karasakate / isaliye isako yApyasAdhya mAnata // 13 // 14 // 15 // raktapittantuyanmArgoMdvAvapipratipadyate / asAdhyamapitajjJayaMpU. voktAdapikAraNAt // 16 // nahisaMzodhanakiJcidastyasyapratimArgagam / pratimArgazcaharaNaMraktapittevidhIyate / evamevopazamanasarvazonAsthavidyate // 17 // saMsRSTeSucadoSeSusarvajicchamanaM matam // 18 // jo raktapitta donoM mArgoMse pravRtta hotAhai vaha Upara kahehue kAraNoMse asAdhya . hotAhai / kyoMki UrdhvagAmI honese isameM vamana nahIM kagasakate aura adhogAmI honeke kAraNa virecana nahIM karAsakate isaliye donoM mArgoMdvArA ubhayagAmI raktapittameM zodhanakriyA nahIM hosakatI ataeva sarvathA isakA koI upAya zAntikAraka nahIM hotA / saba doSoMse milehue raktapittameM sarvataH zAntikAraka auSadhiyoMkA sevana hitakara hotAhai evam saba prakArase ubhayaMgAmI raktapittako jItaneke liye auSadhiyeM bhI apanA kAma nahIM karasakatI isaliye isako asAdhya maanaahai16-18|| ityuktaMtrividhodakaramArgavizeSataH // 19 // isa prakAra mArga vizeSase raktapittake tIna bheda kathana kiyehaiM // 19 // sAdhyarogako asAdhya honekA kAraNa / * ezyastukhalahetubhyaHkiJcitsAdhyanasidhyati / preSyopakaraNA. . bhaavaaddauraatmyaadvaidydosstH| akamatazcasAdhyatvaMkazcidrogo'tivarcate // 20 // cAra hetuoMke acchA na honese koI bhI rogasAdhya nahIM rahatA vaha cAra hetu yaha haiN| paricAraka acchAna honese,auSadhI Adi upakaraNa acchA na honese,rogIkA svabhAva athavA AcAra acchA na honese, evam vaidyake doSase sAdhya roga bhI asAdhya hojAtehaiM / tathA yatna na karanese bhI sAdhyaroga koI hI zAnta hotAhai arthAta sAdhyaroga bhI vinA upAya kiye zAnta honA kaThina hotAhai // 20 // . Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (438) carakasaMhitA--bhA0 ttii0|| tatrAsAdhyatvamekaMsyAtsAdhyayApyaparikramAt / raktapittasyavijJAnamidaMtasyopadekSyate // 21 // sAdhya, yApyasAdhya aura asAdhya ina tInoMmeM asAdhyatA sirpha eka prakArakI hotIhai arthAt asAdhyarogakA yatna nahIM hosakatA / sAdhya aura yApyasAdhyakI kramapUrvaka cikitsA ho sakatIhai / isaliye raktapittakI asAdhyatAke lakSaNa kathana karatehaiM // 21 // asAdhyake vizeSa lakSaNa / yatkaSNamathavAnIlaMyadvAzakradhanuSprabham / __ raktapittamasAdhyaMtadvAsasoraJcanaJcayat // 22 // jo raktapitta kAlA, nIlA,indradhanuSake samAna varNavAlA, hotAhai vaha asAdhya jAnanA / evam jisameM raMgAhuA kapaDA phira svaccha na hosake usako bhI asAdhya jAnanA // 22 // bhRzaMpUtyatimAtraJcasarvopadravavaJcayat / - balamAMsakSayeyaccatacaraktamasiddhimat // 23 // jisa raktapittameM atyanta durgaMdha Ave, tathA saMpUrNa upadravoM sahita ho evam / rogIkA bala aura mAMsa kSINa ho vaha raktapitta bhI asAdhya hotAhai // 23 // yenopahatoraktaraktapittenamAnavaH / pazyedRzyAviyaccaivataccAsAdhyamasaMzayam // 24 // . jisa raktapittake honese manuSya AkAza aura saMpUrNa padArthoMko lAlavarNakA dekhe vaha bhI asAdhya jAnanA // 24 // raktapittameM krtvytaa| tatrasAdhyaparityAjyaMyApyayatnenayApayet / / sAdhyazcAvahitAsiddharbheSajaiHsAdhayadbhiSak // 25 // inameM asAdhyako tyAgakara yApyasAdhyakI yatnapUrvaka cikitsA krniicaahiye| aura sAdhyaraktapittako siddha auSadhiyoM dvArA jIta lenAcAhiye // 25 // . .. . . . . ttrshloko|.. . kAraNaMnAmanivRttiparvarUpANyupadravAn / mAgau~doSAnuvandhaJcasA-., para Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna-a0 3. (439) dhyatvaMnacahetumat // 26 // nidaanerktpittsyvyaajhaaryunrvsuH| vItamoharajodoSalobhamAnamadaspRhaH // 27 // . iti agnivezakRtetantrecarakapratisaMskRteraktapittanidA naMnAmadvitIyo'dhyAyaH / / ava adhyAyakA upasaMhAra karatehaiM / isa raktapitta nidAnanAmaka adhyAyameM rakta pittake kAraNa, utpatti, pUrvarUpa, upadrava, Udhye aura adhogamana, vAtAdi doSoMkA: anuvaMdha, sAdhya aura asAdhya tathA unake kAraNa yaha saba moha, rajodoSa, lobha, . mAna, mada aura spRhArahita bhagavAn punarvasujIne kathana kiyehai // 26 // 27 // iti zrImahApaMcaraka0 ni0 sthA0 paM.rAmaprasAdavedya0 bhASATIkAyAM raktapittInadAnaM naamdvitiiyo'dhyaayH||2|| tRtiiyo'dhyaayH| athAtogulmanidAnaM vyAkhyAsyAma iti hasmAha bhgvaanaatreyH| aba hama gulmanidAnakI vyAkhyA karatahaiM isa prakAra bhagavAn AtreyajI kathana karane lge| gulmoMke bheda / ihakhalupazcagulmAbhavanti / tadyathA-vAtagulmaH pittagulmaH zleSmagulmonicayagulmaHzoNitagulmaiti // 1 // gulmaroga pAMca prakArakA hotA hai-jaise, vAtagulma,. pittagulma, kaphagulma aura sannipAtagulma tathA raktajagulma // 1 // agnivezakA prazna / evaMvAdinabhagavantamAtreyamagnivezauvAcakathAmihabhagavan ! paJcAnAMgulmAnAMvizeSamabhijAnImahe / nAvizeSavidrogANAmauSadhavidApibhiSaprazamanasamarthaiti // 2 // isa prakAra kathana karate hue bhagavAn AtreyajIse agniveza kahane lage ki he bhaga-- van ! ina pAMca prakArake gulmoMko hama yathocita rItipara kaise jAna sakatehaiM arthAta inake jAnanekA prakAra kathana kIjiye kyoMki rogake nidAnako yathocita rItipara vinA jAne arthAta rogake binA samajhe auSadha kriyAmeM kuzala vaidya bhI roga zAnti nahIM kara sakatA // 2 // . . Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (440.) . carakasaMhitA-bhA0 TI0 / AtrayakA uttr| tmuvaacbhgvaanaaNtryH| samutthAnapUrvarUpaliGgagvedanopazayavizeSebhyovizeSavijJAnagulmAnAMbhavatyanyeSAJcarogANAmaniveza ! tattukhalugulmeSUcyamAnaMnibodha // 3 // yaha sunakara Atreya bhagavAn kahanelage ki he agniveza ! kAraNa, pUrvarUpa, rUpa, vedanA aura upazayake bhedase gulmoMkA vizeSarUpase alaga 2 jJAna hosakatA hai| isI prakAra kAraNAdi dvArA anya rogoMkA bhI jJAna ho sakatAhai / so yahAMpara gulmarogake kAraNa AdikoMkA zravaNa karo // 3 // ___ vAtakupitahonekA kAraNa / yadApuruSovAtalovizeSeNajvaravamanavirecanAtIsArANAmanyatamenakarzanenakarzitovAtalamAhAramAharatizItaMvAvizeSaNAtimAtrasnehapUrve vA vamanavirecanepibatyanudAnavAtamUtrapurISavegAnaviruNaddhiatyazitovApibatinavodakamatimAtrasaMkSobhaNAvA yAnenayAtiativyavAyavyAyAmamadyarucirvAbhighAtamicchati vAviSamAzanazayanasthAnacaMkramaNasevIvAbhavatianyadvAkiJcidevaMvidhaMvAatimAtraMvyAyAmajAtaMvAArabhatetasyApacArAdvAtaH / prakopamApadyate // 4 // jaba vAtapradhAna manuSya jvara, vamana, virecana, atisAra athavA anya karSaNa. dvArA vizeSarUpase kRza hojAtAhai phira vaha vAtakAraka aura zItala dravyoMko vizeparUpase sevana kare athavA vinA snehana kiye hI vamana, virecanAdikoMkA upayoga kare athavA vinAhI vegake vamana AdikoMko ko evam mala, mUtrake vegoMko roke athavA navIna annoMko aura navIna jalako adhika mAtrAse sevana kare yA bahuta saMkSobha ( hilAnA) karanevAlI savArImeM baiThe evam maithuna, vyAyAma, madya,' inako adhika sevana kare evam coTa laganese viSama bhojana aura viSama zayana karanese UMce nIca sthAnameM adhika phiranese athavA isa prakArake anya thakAvaTa Adi paidA karanevAle kAraNoMse tathA vAtakArakakAraNoM ke upasthita honese evam uparokta vamana, virecanAdikoMmeM kisIprakArakA apacAra honese vAyukA kopa hotAhai // 4 // Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna-a0 3. (441) prakupita vAtase gulmakI utpatti / saprakupitomahAsroto'nupravizyarokSyAtkaThinIkRtyAplutyapiNDito'vasthAnaMkarotihidivastaupArzvayonAbhyAMvAsazUlamupajanayati / savAtajanyAnanekavidhAnvedanAvizeSAJjanayati granthIMzcAnekavidhAn / piNDitazcAvatiSThatesapiNDitatvAdgu. lmaityupacayaMte // 5 // phira vaha kupita huI vAyu mahAsrotoMmeM arthAt AmAzaya aura pakvAzaya AdimeM praveza karake apane rUkSatAdi guNoMse kaThoratAko prApta ho cakkara khAkara eka golamola goleko utpanna karadetIhai vaha golA-vastI athavAdonoM paMsavADe tathA nAbhimeM pIDAko utpanna karatAhai |tthaa vAtajanita aura bhI aneka prakArake rogoMko utpanna karatAhai tathA aneka prakArakI graMthiye golekI samAna vanakara rahatIhaiM vaha graMthiye bhI gulmanAmase hI uccAraNa kIjAtIhaiM // 5 // vAtagulmake lakSaNa / samuhurAdadhAtimuhuralpatvamApadyateaniyatavedanAcalatvAdvAyoH pipIlikAsaMprakIrNaivatodasphuraNAyAmasaGkocaharSapralayodayabahulastadAturazcasUcyevazakunevacAtividdhamAtmAnamanyate'pi cadivasAntajvaryatezuSyaticAsyAsyamucchAsazcoparudhyatehRSyantirAmANivedanAyA:prAdurbhAvaplIhATopAntrakUjavipAkodAva gnggmrdmnyaashirHshNkhshuulbnrogaashcainmupdrvntikRssnnaarunnprusstvngnkhnynvdnmuutrpuriissshcbhvtinidaanoktaanicaasynopshertevipriitaanicopshertitivaatgulmH||6|| vaha golA vAyukI calagati honese kabhI vaDA, kabhI choTA pratIta hotAhai |ismeN . pIDA bhI kabhI adhika aura kabhI kama hotIhai / aura cIMTioMke kATaneke samAna toda hotAhai aura sphuraNa evam phailAva tathA saMkoca aura prakaTatA tathA kabhI naSTa 'prAyasA ho jAnA evaM phira prakaTa rUpase dIkhanA yaha lakSaNa hotehaiM / pIDA honeke samaya rogIko sUI cubhane evam zUla cubhaneke samAna pratIta honA, sAyaMkAlameM jvara caDhanA, mukhakA sukhajAnA, zvAsa rukarukakara AnA, romoMkA khaDA honA, pIDAkA pragaTa honA,plIhA, apharA, AMtoMkA volanA, annakA na pacanA,udAvarta, Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (442) carakasaMhitA-mA0 TI0 / aMgamarda tathA gardana, zira,kanapaTTI inameM pIDA honA,bada nikalanA Adi upadravoMse rogIkA pIDita honA evama tvacA, nakha, netra, mukha, mUtra, mala ye saba kAlaraMga tathA lAlaraMga evama kaThora hojAnA tathA nidAnama kahe hupa kAraNoMse rogakA vaDhanA usase viparIta dravyoMke sevanase rogakA zAnta honA yaha sava lakSaNa vAtajagulmake hotehaiM // 6 // vAyupittaprakopakA kAraNa / tairevatukarSaNaiHkarSitasyAmlalavaNakaTukakSAroSNatIkSNazuSkavyApannamadyaharitakaphalAmlAnAMvidAhinAJcazAkamAMsAnAmupayogAdajIrNAdhyazanAdraukSyAnugatecAmAzayevamanavirecanamativelasandhAraNavAtAtapaucAtisevamAnasyapittaMsahamArutenaprakopamApadyate // 7 // pUrvokta vamana, virecana Adi karSaNoM dvArA karSita huA manuSya yadikhaTTe,namakIna, carapare,khAre. uSNa, tIkSNa aura zuSka padArthoMko khAtAhai athavA saDehue madya tathA dUSita zAka Adi evam khaTTephala,vidAhakArI padArtha, zAka, mAMsa'inakA upayoga karatAhai tathA ajANakArI padArtha adhyazana (adhika bhojana yA viSama bhojana)tathA rUkSatA Adi kAraNoMse evam vamana, virecanake atiyogase,mala mUtra Adi vegoMko rokanese, pavana aura dhUpake atyanta sevanase pitta-vAyuke sAtha kupita ho jAtAhai 7 pittaprakopase gulm| . ttprkupitNmaarutaamaashyaikdeshesvy'taanevvednaaprkaaraanupjnytiyeuktaavaatgulmpitNtenvidhtikukssauhRdyrtiknntthevaasvidhymaanHsdhuummivodbhaarmudritymlaanvitNgulmaavkaashshcaasydhyteduuytedhuupyteussmaaytsvidytiklidytimRdushithilivcaasprshaasho'lpraamaashcobhvtijvrbhrmdvthupipaasaaglvdntaalushossprmohviddbhedaashcbhvnti| haritahAridratvaGnakhanayanavadanamUtrapurISaJcabhavatinidAnoktAnicAsyanopazerateviparItAnicAsyacopazeratatipittagulmaH // 8 // usa kupitahue pittako vAyu AmAzayake ekadezameM arthAt grahaNAvibhAgameM prApta kara vAtagulmameM kahI huI saMpUrNa pIDAoMko pragaTa karatA hai| aura pUrvokta prakArase: Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna-a0 3. gulmako utpanna karadetAhai / phira vaha pittagulma-kukSi, hRdaya. chAtI, kaNTha, ina sabameM dAhako utpanna karatAhai vaha gulma dAhayukta hokara dhUeMkIsI tathA khaTAIyukta DakArako utpanna karatAhai aura gulma sthAnameM dAha tathA pIDA hotIhai evam dhUAMsA . nikalatA huA pratIta hotAhai, pasIne Ate haiM zarIrameM gIlApanasA utpanna hojAtA. . hai / vaha gIlA narama aura zithilasA pratIta hotA hai sparzako saha nahIM sakatA,... thoDAthoDA romAJca hotAhai evam,jvara,bhrama,dAha,pyAsa,mukha,gala,tAlU inakA sUkhanA, moha tathA dastakA laganA aura tvacA, nakha, netra, mukha, mUtra, purISa ina sabakA haldIke samAna raMga honA, pittakAraka padArthoMse baDhanA aura usake viparatioMse zAnta honA yaha pittagulmake lakSaNa hote haiM // 8 // kaphake prakupita honekA kaarnn| tairevatukarSaNaiHkarSitasyAtyazanAsnigdhagurumadhurazItAzanAripaTekSukSIramApatilaguDavikRtisevanamadyapAnAddharitakAtipraNinayAdAnUpodakayAmyamAMsAtibhakSaNAsandhAraNAdatisuhitasya cAtipragADhamudakapAnAtsaMkSobhaNAdvAzarIrasyazleSmAsahamArutenaprakopamApadyate // 9 // . usI prakAra vamana, virecanAdi kAraNoMse karSita hue manuSyake adhika bhojana karanese tathA snigdha,guru, madhura, zItala padArthoM ke khAnese, maidA Adi piSTa padArtha, guDa, dUdha, uDada, tila, miThAI Adi padArthoMke adhika sevanase, gaMdaka tathA saDI huI madyake pInese, adhika sabjiyoM ke khAnese, anUpasaMcArI tathA grAmyajIvoMkA mAMsa adhika khAnese, mala, mUtrAdi vegoMko rokanese, pyAre padArthoMko bahuta. jyAde khAnase, adhika jalapAnase, zarIrake adhika halacala honese, kapha vAyuke. sAtha kopako prApta hotA hai // 9 // prakupitakaphase gulmakI utpatti / taMprakupitaMmArutaAmAzayaikadezesaMvaya'tAnevavedanAprakArAnupa- . janayatiyauktAvAtagulme / zleSmAtvasyazItajvarArocakAvi--. pAkAGgamardaharSahRdrogacchadinihAlasyastaimityagauravaziromi-- : tApAnupajanayatiapicagulmasyasthairyagauravakAThinyAvagADhasughatAHtathAkAsazvAsapratizyAyAnarAjayakSmANaJcAtipravRddhaH..tyaMtvanakhanayanavadanamUtrapurISeSuupajanayatinidAnoktAni : Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (444) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| caasynopshertetdvipriitaanicopshertitishlessmgulmH||10|| usa kupita hue kaphako vAyu, AmAzayameM le jAkara cakkara dekara golAkAra banA detIhai aura vAtagulmameM kahehue pIDAke prakAroMko utpanna karatIhai / phira yaha kaphase banA huA gulma-zItajvara, aruci, annakA avipAka, aMgamarda, romaharSa, hRdroga, vamana, nidrA, Alasya, zarIrakA gIlAsA honA, gurutA aura zirameM zUla ina sabako pragaTa karatAhai tathA vaha gulma-sthira, bhArI, kaThina, gADhatAyukta tathA suptasA hotA hai / usa gulmake baDhanese-kAsa, zvAsa, pratizyAya, rAjayakSmA yaha utpanna hote haiM evam tvacA, nakha, netra, mukha, mUtra, mala, ye saba sapheda varNake hotehaiN| aura nidAnameM kahe hue kAraNoMse rogakA bar3hanA tathA tadviparIta kAraNoMse zAnta honA yaha sava kaphajanya gulmake lakSaNa hote haiM // 10 // nicayagulmakA varNana / tridoSahetuliGgasannipAtAtusAnnipAtikaMgulmamupadizantiku zalAH / sapratiSiddhopakramatvAdasAdhyonicayagulmaH // 11 // jisa gulmameM gulmadoSoMke kAraNa aura lakSaNa milatehoM usa gulmako buddhimAna baidya sannipAtase utpanna huA mAnate haiM / sannipAtake gulmameM cikitsAkI virodhatA "paDanese isako asAdhya gulma jAnanA // 11 // rktgulm| zoNitagulmastukhalustriyAevabhavatinapuruSasya / garbhakoSThAtaivAgamanavaizeSyAt // 12 // raktajanita gulma kevala striyoMkohI hotAhai / puruSoMko nahIM hotA kyoMki garbha koSTha aura mAsika RtukA bahAva striyoMke hI honase raktagulma bhI striyoMke hI hotA hai // 12 // raktagulmakI utpatti ke kaarnn| pAratantryAdavaizAradyAtsatatamupacArAnurodhAdvegAnudIrNAnuparundhantyAAmagarbhavApiacirAtpatitetathApyaciraprajAtAyARtauvAvAtaprakopanAnyAsevamAnAyAvAtaprakopamApadyate // 13 // striyeM parataMtra honese aura zArIrika viSayameM mUrkha honese nirantara apane ghara athavA saMtAna Adike kAmameM lagI huI rahatI haiM ora mala mUtrAdike Ayehue vegoMko rokalatAha ataeva vega AdikoMke rokanese, kacce garbhake pAta hojAnase athavA prasta Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna-a03. (445) kAlameMhI yA RtukAlameM vAta-prakopa kAraka padArthake sevanase usa strIke zarIrameM vAyu kopako prApta hojAtAhai // 13 // saprakupitoyonyAmukhamanupravizyAvamuparuNaddhimAsimAsitadArtavamuparudhyamAnaMkukSimabhivarddhayati // 14 // phira vaha kupita huA vAyu yonike mukhameM praveza karake svIke mAsika RtukA bada kara detA hai phira mahIne 2 Rtuke rajako rokatA huA kUrakhameM vRddhiko prApta hotAhai arthAt raktakA golAsA banA kara kUkhameM baDhatAjAtAhai // 14 // tasyAHzUlakAsAtIsAracharyarocakAvipAkAGgamardanidrAlasyakaphaprasekA samupajAyantestanayozcastanyamoSThayostanamaNDalayozca kASNyaMglAniHcakSuSormUcha hallAsodohadaHzvayathuHpAdayorISacodgamoromarAjyAyonyAzcAjananatvamapicayonyAdorgandhyamA. srAvazopajAyate // 15 // kevalazcAsyAgulmaHspandatetAmagabhaugarbhiNImityAhurmUDhAH // 16 // isake honese usa strIke-zUla, khAMsI,atisAra, vamana, aruci,annakA na pacanA aMgamarda, nidrA, Alasya, kaphakA thUkanA ye utpanna hotehai tathA donoM stanoM meM dUdha utpanna hojAtAhai / oSTha aura stanoMke agrabhAga kAle hojAtehaiM evam glAnI, netroMkA nikalasAjAnA, mUrchA, alAsa tathA sava garbhakese lakSaNa honA, pAApara kiMcit sUjana, romAJca honA, yonikA garbha pragaTa karanekase lakSaNa dIkhanA,yonikA durgaMdhita tathA nAvita honA aura vaha golA kiMcita phaDakatAhai / usa gulmayukta strIko mUrkhaloga garbhavatI samajhane lgjaatehaiN|ye raktajagulmake lakSaNa haiM // 15 // 16 // gulmake puurvruup| eSAMtukhalupaJcAnAMgulmAnAMprAgabhinivRttarimAnipUrvarUpANi / tadyathA--anannAbhilaSaNamarocakAvipAkAvagnivaiSamyavidAhobhuH tasyapAkakAlecAyukyAchardirudvArovAtamUtrapurISavegANAmaprAdurbhAvaHprAdurbhUtAnAcApravRttiHsaGgaHISadAgamavAvAtazalATopAntrakUjanapariharSaNAbhivRttapurISatAabubhukSAdaurbalyaMsauhityasyacAsahatvamitigulmapUrvarUpANa // 17 // ina pAMca prakArake hI gulmaki pragaTa honese pahile yaha pUrvarUpa hotehaiN| jaise annako Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1446) 'carakasaMhitA-bhA0 ttii0| abhilASA na honA, arocaka, annakA na pacanA, agnikI viSamatA, bhojana kiye huekA vidAhI vipAka, bhojana pacaneke samaya vinAhI kAraNase charda hojAnA,DakAroMkA AnA, adhovAyu, mUtra, mala inake vegoMkA na honA, Ayehue vegoMkA yathocita niHsarga na honA athavA vegoMkA nivRtta hojAnA yA kiMcit kiMcit AnA, zUla, peTameM vAyukA phailanA, aphArA AMtoMkA volanA, romaharSa, malakA gAMThadAra honA, bhUkha thoDI laganA, zarIra durvala hojAnA, peTabharake bhojana na karasakanA yaha gulma rogake pUrvarUpa hotehaiM // 17 // gulmameM cikitsA nirdeza / srvessvpicgulmessunkshcidvaataahtesmbhvti| gulmasteSAMsanni-. pAtajamasAdhyaMjJAtvAnopakrameta / ekadoSajetuyathAsvamArambha * praNayevasaMstraSTAstusAdhAraNenakarmaNopacaret // 18 // saMpUrNa gulma vAyuke vinA nahIM hosakate arthAt vAyu hI svayam yA anyadorSoMse mizrita hokara utpanna karatAhai / ina pAMca prakArake gulmameM sannipAta janita gulmavAle rogIko asAdhya samajhakara tyAga denAcAhiyo eka doSase utpanna hue gulmako arthAt vAtajagulmako usake kAraNa aura lakSaNoMdvArA jAnakara cikitsA kare aura anya tIna prakArake gulmoMmeM yathocita rItise cikitsA kare // 18 // yadvAanyadapyaviruddhamanyeta tadavacArayedvibhajyagurulAghavamupadravANAMsamIkSyagurUpadravAMstvaramANa:cikitsyajaghanyAmitarAM. stvaramANastuvizeSamupalabhyagulmeSvAtyayikakarmaNivAtacikisitaMpraNayet // 19 // yadi sannipAtaja gulmako bhI cikitsA yogya samajhe to usameM doSa aura upadravoMkI gurutA aura laghutA vicArakara pahile bhArI upadravoMko zIghra jIta leve phira madhyama upadravoMko zAnta kare tadanantara bAkIke aMzoMko chAMTate hue Adhika samaya vyatIta hogA aisA vicArakara vAyuko cikitsA kare kyoMki bhArI upadravoMke naSTa honepara kevala vAtamAtrakI cikitsA karanete rogIko paramalAbha pahuMca sakatA hai19 snehasvedauvAtaharausnehopasahitazcamRduvirecanaMbastInamlalavaNa-madhurAMzcarasAnyuktito'vacArayetmArutApazAntasvalpanApipra yatnenazakyamanyo'pidoSoniyantuMgulmopvati // 20 // . * snehana karanA, svedana karanA, evam snehayukta mRdu virecana karanA tathA amlala Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nidAnasthAna- a0 4. .. (447) caNa aura madhura rasayukta yuktipUrvaka vastikarma karanA inase gulmarogameM vAyukI zAnti hotI hai / isa prakAra vAyuke zAnta honepara athavA alpa rahajAnepara yalapU baiMka anya doSoM ko bhI zAnta karanekA prayatna karanAcAhiye / yaha sAmAnparUpa se gulmoMkI cikitsAkA krama hai // 20 // tatra zlokau / + gulminAmanilazAntirupAyaiH sarvazovidhivadAcAritavyA / mAtehyava jite'nyamudIrNadoSamalpamapikarmanihanyAt // 21 // usIko yahAM kahate haiM ke gulmaroga meM saba tarahase vidhipUrvaka upAyoM dvArA vAyuko zAnta kare / usa vAyuke zAnta honepara bAkI rahe doSa sAdhAraNa kriyAdvArA bhI zAnta ho jAte haiM // 21 // saMkhyAnimittarUpANipUrvarUpamathApica / dRSTanidAne gulmAnAmupadezazca karmaNAm // 22 // iti agnivezaka tantre carakapratisaMskRte gulmanidAnaM nAma tRtIyo'dhyAyaH // 3 // isa gulmanidAna nAmaka adhyAyameM gulmoMkI saMkhyA, nimitta, pUrvarUpa, rUpa, aura gulma roga cikitsA karmoMkA upadeza kiyA gayA hai // 22 // iti zrImaharSi caraka0 ni0 sthA0 paM0 rAmaprasAdudvaidya * bhASATIkAyAM gulmanidAnaM nAma. tRtIyodhyAyaH // 3 // caturtho'dhyAyaH / 407 pramehanidAnam / athAtaH pramehanidAnaM vyAkhyAsyAmaitihasmAhabhagavAnAtreyaH / aba hama pramehake nidAnakI vyAkhyA karate haiM / aisA bhagavAn AtreyajI kathana -karane lage / - prameoMkI saMkhyA / tridoSako panimittAviMzatiH pramehavikArAH cApare'parisaMkhyeyAH / * tatrayathAtridoSaprakopaH pramehAnabhinivarttayatitathAnuvyAkhyAsyAmaH // 1 // Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : (448) crksNhitaa-bhaanttii| * vAta,pitta,kapha ina tInoM doSoMke nimittase vIsa prakArake prameha utpanna hotehaiN| yadyapi ina bIsa prakAroMke sivAya pramehoMke anya prakAra bhI haiM parantu vaha gaNanAmeM nahIM Asakate / ataeva pramehoMkI bIsaprakArakI hI saMkhyA hai so jisa prakAra tInoM doSa kupita hokara pramehoMko utpanna karatehaiM unakA varNana karatehaiM // 1 // . ihakhalunidAnadoSadRSyavizeSebhyovikArANAMvighAtabhAvAbhAvaprativizeSAbhavanti // 2 // isa sthAnameM hetu, doSa aura dUSyake bhedase rogoMkA vighAta, bhAva aura abhAvakI bhedatA hotIhai // 2 // yadA tetrayonidAnAdivizeSAHparasparaMnAnubadhnantiayathAprakarSAdabalIyAMsovAnuvaghnantinatadAvikArAbhinivRttiH / ci rAdvApyabhinivartantetanavovAbhavanyathavApyayathoktasaliGgAviparyayeNaviparItAitisarvavikArAvighAtabhAvAbhAvaprativize* paabhinivRttiheturuktH||3|| jaba vAtAdi tInoM doSoMke hetu paraspara arthAt ApasameM ekase dUsarA pratiSedha kAraka honeke kAraNa rogoMko utpanna nahIM honedetA usako rogoMkA vidhAta kahate haiN| jaise durbalabhAvaMse doSoMkA paraspara anubaMdha honese rogoMkI utpatti nahIM hotI isako rogoMkA vidhAta kahatehaiM / athavA roga vilambase utpanna ho yA bahuta thoDA utpanna ho athavA jaisA honAcAhiye thA vaise lakSaNayukta na ho| isa prakAra rogoMko vighAta,bhAva, abhAva, pratinirvRttike hetuoMko kahAhai tAtparya yaha huA ki nidAna, doSa, dUSya vizeSoM karake jo vikAroMkA ikaTThA honAhai usako vidhAta kahatehaiM / athavA vAtakAraka hetuse. viparIta guNakAraka hetuke milajAnese jo rogakA utpanna na honAhai usako vighAta jAnanA cAhiye / aura do doSoMkA mila karake athavA do hetuoMkA mila karake rogakA honA bhAva kahA jAtAhai / ekadama rogoMkA hetu Adi na honese rogakA utpanna na honA abhAva kahA jAtAhai / hetu AdikoMse rogakA pragaTa hojAnA nivRti kahA jAtAhai ina sabake kAraNoMko saMkSepase kahAhai / . athavA nidAna,doSa dUSya vizeSoM karake vikAroMkA vighAta,bhAva aMbhAvaM, prativizeSa ' Adise rogoMke vibhAga kiyegyehaiN||3|| . . . . Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna-a0 4. (449) : pramehanidAna bhed| . .. tatraimenidAnAdivizeSAHzleSmanimittAnAMprameha bhinivRttikraaH| tadyathA-- haaynkyvciinkodaalknaissdhotkttmukundkmhaavriihiprmodksugndhkaanaaNnvaannaanaamtivelmtiprmaannenopyogH| tathA : sarpiSmatAMnavahareNumASasUpAnAMgrAmyAnUpaudakAnAMmAMsAnAMzAkatilapalalapiSTAnnapAyasakasaravilepIkSuvikArANAMkSIramandakadadhidravamadhurataruNaprAyANAnupayogomajAvyAyAmavarjanasvanazayanAsanaprasaMgoyazcakazcidvidhiranyo'pizleSmamedomUtrasaMjananaHsarvaHsanidAnavizeSaH // 4 // so yaha nidAnAdi vizeSa kaphanimittaka pramehoMko zIghra utpanna karanevAle hotehaiM jaise jau, zAlidhAnya, cInA,kodoM, naiSadha, mukundaka, mahAvrIhi, pramodaka,sugaMdhakaH Adi dhAnyoMkI jAtiyoMkA nirantara adhika sevana karanA aura ghRtake sAthaM navIna maTara aura uDadakI dAla adhika sevana karanA, grAmasaMcArI, anUpasaMcArI evama jalaja jIvoMkA mAMsa tathA zAka,tila,piSTaka,maidA AdigariSTha padArtha,khIra,khicaDI,. vilepI, zakkara, guDa Adi Ikhake vikAra, dUdha, maMdaka, dahI evam patale aura mIThe. padArtha, navIna padArtha ina sabakA adhika sevana karanA tathA dehako sukumAra banA rakhanA, kasarata na karanA, bahuta sonA, sundara narma zayyA aura Asana AdikA. upayoga karanA inake sivAya anya bhI jo AhAra auravihAra kapha meda tathA mUtrake. vaDhAnevAle haiM vaha sava kaphajanita pramehoMke nidAna (kAraNa) hotehe // 4 // yaha kAraNa kahegaye) doSadUSyakA varNana / bahudravazleSmAdoSevizeSaHbahubaddhaMmedomAMsaJcazarIrakledaHzukra: * zoNitaJcavasAmajjAlasAkArasazcaujaHsaMkhyAtAitidRSyavize * ssaaH||5|| aba doSa aura dUSyoMko kahatehaiM / kaphajanita pramehoMmeM bahutase patale drAvayukta kapha jo hai usako doSa kahatehaiM / bahuta aura baMdhIhuI meda, mAMsa, zarIrakA kleda,. * zukra, rakta, carbI, majjA,lasIkA raMsa aura oja yaha saba prameharogameM duSyaM hotehaiN| 'kaphadoSako uparokta kAraNoMkA sevana karanA kupita karatAhai isaliye una kAraNoM Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (450) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / 1 ko kaphake kopakA nidAna arthAt hetu mAnA gayA hai / apane kAraNoMse baDhAhuA kapha meda Adi dhAtuoMko dUSita karatA hai isaliye usako doSa kahate haiM / usa doSadvArA da Adi dhAtueM dUSita hotI haiM isaliye unako hRSya kahA jAtA hai // 5 // prakupita kapha ke karma / trayANAmeSAM nidAnAdivizeSANAMsannipAtekSiprazleSmAprakopamApadyate prAgatibhUyastvAt / saprakupitaH kSipramevazarIre visRptiM labhate zarIrazaithilyAtsavisarpanazarIre medasaivAditAmizrIbhAvaM gacchati / medasazcaivavahubaddhatvAnmedasazcaguNAnAM guNaiH samAnaguNabhUyiSThatvAtsa medasA mizrIbhAvaMga-: cchandUSayatyetadvikRtatvAtsavikRto duSTenamedasopahitaH zarIrakledamAMsAbhyAMsaMsargagacchati / kledamAMsayoratipramANAbhivRddhitvAtsamAM se mAMsapradoSAtpUtimAMsapiDakAH zarAvikAkacchapikAdyAH saMjanayatiapakRtibhUtatvAccharI rakledaMpuna rduussynmuutrtvenprinnmyti| mUtravahANAMstrotasAMrvakSaNavastiprabhavANAMmedaHkledopahitAni gurUNimukhAnyAsAdyapratirudhyate / tataHsthaiyyaM sAdhyatAMvAjanayatiprakRtivikRtibhUtatvAt // 6 // zararikledastuzleSma me domizraH pravizanmUtrAzayemUtratvamApadyamAnaH zlaiSmi kairebhirdazabhirguNairupasRjya tevaiSamyahAnivRddhiyuktaiH / tadyathAzvetazIta mUrttapicchilA cchasnigdhagurumadhurasAndraprasAda gandhaistatrayena guNenaikenAnekenavAbhUyastaramupasRjyate tatsamAkhyaMgau- . nAmavizeSaMprApnoti // 7 // ina nidAna aura doSa tathA dUSyoM ke saMyoga se kapha kupita hotA hai kyoMki vaha prathama hI adhikatAyukta hotA hai / vaha kupita huA kapha sampUrNa zarIra meM jhaTa phaila jAtA hai| zarIrakI zithilatAse idhara udhara phiratA huA vahI kapha pahile medameM milajAtA hai phira medake bahuta aura badhya honeke kAraNa tathA medake samAna guNavAlA hone se vaha kapha meda meM milakara medako bigADa detA hai / phira vikRta hue medakesaMyogase zarIra ke kleda aura mAMsameM milajAtA hai| usa kleda aura mAMsake atyanta i Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rakA cheda nAma honese sAdhya kara una chidroM ke mukha tathA vaikSaNa aura basa meda nidAnasthAna-01. paDhajAnese mAMsa meM--mAMsake doSase durgaMdhita mAMsako zarAvikA kacchapikA Adi piDakA utpanna hojAtI haiM / phira vaha dUSita kapha medAdikoMse milAhuA chedako dUSita karake prakRtisthamUtrako bigAr3a detA hai / taba mUtravAhI srotoMke mukha meda aura kledake dvArA bhArI kara detA hai aura roka detA hai / tathA vaMkSaNa aura vastIke mukhauko bhI bhArI kara detAhai / phira una chidroMke mukha dRDha hojAte haiM athavA kisI prakAra prakRtistha honese sAdhya bhI hojAtehaiM / kapha aura medase mizrita huA zarIrakA kleda-mUtrAzayameM prApta hokara mUtrarUpa hojAtAhai phira vaha kaphajanita daza prakArake viSamatA nyUnatA evam adhikatA yukta guNoM ko utpanna karatAhai / jaisezvetatA, zItalatA, mUrtatA, picchalatA acchatA, snigdhatA, gurutA, madhuratA, sAMdratA evam gaMdhatA ina daza guNoMko utpanna krtaahai| inameM yadi vaha kleda eka guNayukta ho to sama kahA jAtAhai aura bahutase guNayukta honese gauNa kahAjAtA hai // 6 // 7 // pramehoMke naam| tetukhaluimedazapramehAnAmavizeSaNabhavanti tathAudakamehazcekSumehazcasAndramehazcasAndraprasAdamehazcazukkumehazcazukramehazca zItamahazcasikatAmehazcazanairmehazcalAlAmehazcati // 8 // phira una daza guNayukta honese daza prakArake pramehoMko utpanna karatAhai / vaha daza prameha yaha hai-udakameha, ikSumeha, sAndrameha, sAndraprasAdameha, zuklameha, zukrameha, zItameha, sikatAmeha, zanairmeha aura lAlAmeha // 8 // kaphapramehakA sAdhyatva / tedazapramehAHsAdhyA:samAnaguNamedaHsthAnatvAtkaphasyaprAdhAnyAtsamAnakriyatvAcca // 1 // vaha daza prakArake prameha sAdhya hotehaiM kyoMki medake samAna guNa honese, medase kaphake pradhAna honese tathA kapha aura medakI samAna cikitsA honese sAdhya hote, arthAt jo cikitsA kaphanAzaka kI jAyagI vaha medake vikAroMko bhI zAnta karatI hai / isaliye cikitsA virodha na paDanese kaphajanita prameha sAdhya hotehai9|| udakamehakA lakSaNa / tatra shlokaaH| .. zleSmapramehavijJAnArthAH / acchaMbahusitaMzItanirgandhagudakopamam / zleSmakopAnnaromUtramudamahIpramehati // 10 // una kaphake pramehoMke vijJAnake liye yahAMpara zloka khejaatehaiN| Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA-bhA0 ttii0| udakamehI manuSya-kaphake kopase svaccha,bahuta, sapheda, zItala, nirgaMdha, jalake samAna mUtrako mUtatA hai // 10 // ikSumehake lakSaNa / ... . atyarthamadhurazItamISatpicchilamAvilam / kANDekSurasasaGkAzaMzleSmakopAtpramehati // 11 // . . . ikSumehI manuSya-adhika, madhura, zItala, kiMcit picchala,gandhalA, kANDekSuke rasake samAna mUtatA hai // 11 // sAndramehake lakSaNa / ... yasyaparyuSitaMmUtrasAndrIbhavati bhaajne| .. puruSaMkaphakopenatamAhuHsAMdramahiNam // 12 // . . sAndramehI manuSyakA mUtra-derataka rakkhA rahanese gADhA aura AntayuktasA hojAtAhai isIliye isa kaphajanita pramehako sAndrameha kahate haiM // 12 // sAndraprasAdamehake lakSaNa / ysysNhnytmuutrkinycitkinycitprsiidti| sAndraprasAdamehItitamAhuH zleSmakopataH // 13 // jisa manuSyakA mUtra-derataka rakkhA rahanese nIcese jamajAya aura Uparase hilAnese kucha kucha phailAvayuktasA hojAya usako sAndraprasAdamehI kahatehaiM // 13 // zuklamehake lakSaNa / zuklaMpiSTani muutrmbhiikssnnyaaprmehti| . puruSakaphakopenatamAhuHzuklamehinam // 14 // jo manuSya-zveta aura pichIke dhovanake samAna mUtra karatA hai usako zuklamehI kahatehaiM // 14 // .. . zukramehake lkssnn| shukraabhNshukrmibhNvaamuhumeNhtiyonrH| shukrmhinnmevaahuHpurussshlessmkoptH||15|| jisa manuSyakA mUtra-zukrayukta athavA zukrake samAna ho tathA vaha vAraMvAra thoDA thoDA mUtatA ho usako kaphaMjanita zukrameha kahatehaiM / / 15 // Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / nidAnasthAna-a0.4.0 (453). zItamehake lakSaNa.. atyarthazItamadhuraMmUtraMkSaratiyobhRzam / zItamehinamAhustaMpuruSazleSmakopataH // 16 // jisa manuSyakA mUtra-adhika, zItala evam madhura utaratA hai usako karphajanita zItamehI kahatehaiM // 16 // sikatAmehake lakSaNa / muunmitrgtaandossaannnuunmehtiyonrH| siktaamehinNvidyaannrtNshlessmkoptH|| 17 // jisa manuSyakA mUtra-kaThina sparzavAle retakese kaNakoyukta ho usako sikatA. mehI kahatehaiM // 17 // zanairmehake lakSaNa / mndmndmvegntukcchNyomuutryecchnaiH| zanairmehinamAhustapuruSaMzleSmakopataH // 18 // jisa manuSyake kapha kopake kAraNa vegarahita thoDA 2. evam, zanaiH zanaiH mUtra AtA ho usako zanairmahI kahate haiM // 18 // . AlAlamehake lakSaNa / '. tntubddhmivaalaalNpicchilNyHprmehti| AlAlamahinaMvidyAntaM. nrNshlessmkoptH||ityete daza pramehAH zleSmaprakopanimittA - vyAkhyAtAH // 19 // jisa manuSyako-taMtuoMke samAna, picchila, lArayukta mUtra AtA ho usako lAlAmehI kahatehaiM / isa prakAra kaphakopase utpanna hue daza prakArake pramehoMkA kathana kiyAgayAhai / iti kaphajanita dazameha // 19 // pittapramehakA lakSaNa / uSNAmlalavaNakSArakaTukAjIrNabhojanopasavinastathAtitIkSNAtapAgnisantApazramakrodhaviSamAhAropasevinazcatathAtmakazarIrasyaivakSipraMpittaprakopamApadyate // 20 // ava pittake pramehoMke kAraNoMko kahatehaiM / garma, khaTTe, namakIna carapare evam ajIrNakartA padAthoMke sevanase tathA ajIrNameM bhojanake karanese evam atyanta Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (454) carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| tIkSNa, dhUpa, agni, saMtApa, zrama, krodha aura viSama AhArake sevanaseM pittaprakRti manuSyake zarIrameM pittakA zIghra prakopa hojAtAhai // 20 // ttprkupitNtyaivaanupuurvyaaprmehaanimaanssdaakssiprmbhinirvrttyti||21|| vaha kupita huA pitta pUrvokta kramase medAdikoMko dUSita karatA huA chAprakArake pramehoMko utpanna karatAhai // 21 // chaH pramehoMke naam| teSAmapicapittaguNavizeSeNanAmavizeSAH / tadyathA-kSArapramehazcakAlamehazcanIlamehazcalohitamehazcamaJjiSThAmehazcaharidrAmehazcetiteSaDbhirevakSArAmlalavaNakaTukavisroSNaiHpittaguNaiH pUrvava samanvitAH |srvevteyaapyaa:vissmgunnmedHsthaantvaadviruddho- : pakramatvAcceti // 22 // una cha oMke pittaguNake bhedase chaHprakArake nAma hotehaiM / jaise-kSArameha, kAlameha, nIlameha, lohitameha, maMjiSThAmeha, haridrAmeha, yaha chAprakArake hI prameha-kSAra, amla, lavaNa, kaTu, vistra, uSNa ina pittake guNoMse yukta hotehaiM / yaha pittake chaHprakArake prameha-medake guNoMse viruddha kriyA dvArA zAnta honevAle honese yApya sAdhya hote, arthAt ina pittajanita vikAroMko zAnta karanevAlI kriyA medake vikAroMkoM zamana karanevAlI nahIM hosakatI isaliye cikitsAmeM viSamatA paDanese ina pramehoMko yApya sAdhya kahAhai // 22 // kSAramehIke lakSaNa / tatra shlokaaH| pittprmehvijnyaanaarthaaH| gandhavarNarasasparzaryathAkSArastathAtmakam / pittakopAnnaromUtraMkSAramehIpramehati // 23 // una pittake pramehoMke vijJAnake liye yahAMpara zloka kahatehaiM / kSArapramehameMpittake kopase gaMdha, varNa, rasa aura sparza yaha saba kSArake samAna guNoMse yukta mUtra hotAhai // 23 // kAlamehIke lakSaNa / masIvarNamajalaMyomUtramuSNaMpramehati / / pittasyaparikopenataMvidyAtkAlamehinam // 24 // Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna - a0 4. ( 455 - pittake kopase syAhIke samAna kAlA aura garma mUtra jisako nitya AtA hai usako kAlamehI kahate haiM // 24 // nIlamahIke lakSaNa | cASapakSanibhaM mUtramamlaM me hatiyonaraH / pittasyaparikopenatavidyAnnIla mehinam // 25 // jisakA nIlakaMThake paMkha ke samAna - nIlavarNakA mUtra thoDA thoDA AtA hai usako nIlamahI kahatehaiM // 25 // raktamehIke lakSaNa / visraMlavaNamuSNaJcaraktaMmehatiyonaraH / pittasyapariko penatavidyAdraktamehinam // 26 // raktamehI manuSyako - AmakIsI gaMdhayukta, namakIna, garbhaM tathA raktake samAna sUtra. AtA hai - usako raktamehI kahate haiM // 26 // maJjiSThameha ke lakSaNa | majiSThA rUpiyo'jasraM bhRzavisraMpramehati / pittasyaparikopAttaMvidyAnmAJjiSThamehinam // 27 // jisa manuSyako maMjIThake samAna bahuta gaMdhavAlA nitya mUtra AtA hai usako maMji SThAmehI kahate haiM // 27 // haridrAhoMke lakSaNa | haridrodakasaGkAzaM kaTukaMyaH pramehati / pittasyaparikopAttuvidyAdAridramehinam // itiSaTpramehAH pittaprakopanimittAvyA khyAtAH // 28 // jisa manuSyako haldI ke samAna varNavAlA aura kaTumUtra AtA hai usako haridrAmehI kahate haiM / isa prakAra pittake kopase utpanna hue chaH pramehioM kA kathana kiyA gayA hai / iti pittajanitaSaTpramehAH // 28 // vAtaprameha hone kA kAraNakaTukakaSAyatiktarUkSalaghuzItavyavAyavyAyAmavamanavirecanAsthApana zirovirecanAtiyogasandhAraNAnazanAbhighAtAta podvegazokazoNitAbhiSekajAgaraNaviSamazarIranyAsAnabhyupasevamA Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA-bhA. TIkA . nasyatathAtmakazarIrasyaivakSipraMvAyuHprakopamApadyate / saprakupita stathAtmakezarIrevisarpanyadAvasAmAdAyamUtravahAnisrotAMsipra. tipadyatetadAvasAmehamabhinirvarttayati // 29 // . aba vAtake pramehoMkA kathana krtehaiN| kaDue, kasaile, carapare, rUkhe, halke, zItala "padArthoke sevanase, maithuna aura adhika parizramake karanese, vamana, virecana, AsthApana, zivirecana inake ati yogase, malamUtrAdi vegoMko rokanese, laMghana karanese, coTa laganese,tapa,udvega aura zokake honese,raktake nikalanase,adhika jAganese,zarIrako viSamAvasthAmeM rakhanese tathA anya vAtakopakAraka kAraNoMse vAtapradhAna manuSyake zarIrameM zIghra vAyu kopako prApta hotAhai / vaha kupita huA vAtAtmaka zarIrameM idhara udhara bhramaNa karatAhuA vasAdhAtu (carvI.) se milakara mUtravAhinI srotoMmeM pravezakara vasAmehako utpanna karatAhai // 29 // majAmehakA kaarnn| yadApunarmajjAnamatrabastAvAkatitadAmajAmehamAbhAnirvarttayati / // 30 // phira vaha java majjAko AkarSaNa karatAhuA mUtravastimeM prApta hovAhai to majjA. mehako utpanna karatAhai // 30 // hastimehakA kaarnn| yadAlasIkAMmUtrAzayebhivahanmatramanuvandhaMzcyotayatilasIkAtibahutvAdvikSepaNAcavAyoHkhalvasyAtimUtrapravRttisajhaMkaroti, tadA samattaivagajAkSaratyajatraMmUtramavegaMtaMhastimahinamAcakSate 31 * jaba vaha (kupitavAyu) lasIkAmeM milakara mUtrAzayameM praveza karatAhai taba lasI. kAkI adhikatA honese aura vAyukA vikSepaNa honese lasIkAyukta mUtrakI adhika pravRtti hotIhai / phira vaha manuSya mattahastIke samAna nirantara vinA vega mUtrako mRtatA rahatAhai usako hastimeha kahatehaiM // 31 // . ..madhumehakA kaarnn| ojaH punarmadhurasvabhAvaMtadrakSyAdvAyuHkaSAyatvenAbhisaMsRjya matrAzaye'bhivahatitadAmadhumahinaM karoti // 32 // ... . Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna - a0 4. (4571 ojadhAtu svabhAvase madhura hai / usako java vAyu rUkSatAMse tathA kaSAya svabhAbase AkarSaNa karalatI hai aura mUtrAzayameM lejAkara madhurasvabhAvavAle ojase pramehako utpanna karatA hai usako madhumeha kahate haiM // 32 // vAtapramehoMko asAdhyatva / tAnimAMzcaturaH pramehAnvAtajAnasAdhyAnAcakSate / mahAtyayikAdvipratiSiddhopakramatvAt teSAmapi caparvavadaguNAvizeSeNanAmavizeSAH // 33 // ina vAtase utpanna hue cAroM pramehoMko asAdhya kahate haiM kyoMki yaha prameha cikisAmeM virodha paDanese aura atyanta sAMghAtika honese asAdhya hote haiM / aura inameM casA aura majjA Adi guNayukta mUtrake Anese unhIke samAna nAma rakkhegayehaiM 33 // tadyathA / vasAmehazcamajjamehazcahasti mehazca madhumehazceti // 34 // jaise vasAmeha, majjAmeha, hastimeha aura madhumeha yaha cAra prakArake nAma haiM // 34 // tatrazlokAH / vasAmehIke lakSaNa / vAtapramehavizeSavijJAnArthAH / vasAmizraMvasAbhaJcamUtramehati yonaraH / vasAmehinamAhustamasAdhyaMvAta kopataH // 35 // " una vAtajanita prameoMke vizeSa jJAnake liye yahAMpara zloka kahe jAte haiN| jisa manu Syako vasA (carbI) yukta tathA vasAke varNavAlA mUtra AtA hai usako vAtake kopase utpanna huA vasAmeha kahate haiM / yaha vasAmeha asAdhya hotA hai // 35 // majjAhI ke lakSaNa | : majjAnaMsaha mUtreNamuhurme hatiyonaraH / majjA mehinamAhustamasAdhyaMvAtakopataH // 36 // jo manuSya majjAyukta mUtrako vAraMvAra mUtatA hai usako majjAmehI kahate haiM / yaha cAtakopajanita majjAmeha bhI asAdhya hotA hai // 36 // hastimehIkA lakSaNa | hastImattaivAjasraMmUtraMkSaratiyobhRzam / hastimehinamAhustamasAdhyaMvAtakopataH // 37 // Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (458) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| jo manuSya mattahastIke samAna nirantara bahuta mUtA karatAha usako hastimehIM. kahatehaiM / yaha vAtajanita hastimeha bhI asAdhya hotAhai // 37 // madhumahAke lakSaNa / kaSAyamadhuraMpANDaMrakSamehatiyonaraH / vAtakopAdasAdhyaMtaMpratIyAnmadhumehinam // 38 // jo manuSya kaSAya,madhura, rUkSa evam pANDuvarNakA mUtra mUtatA hai usako vAtake kopase utpanna huA asAdhya madhumeha jAnanA // 38 // iticatvAraHpramehAvAtaprakopanimittAH / teevaMtridoSaprakopanimittAviMzatipramehAvyAkhyAtAH // 39 // isa prakAra vAyuke kopase utpanna hue cAra prakArake pramehoMkA varNana kiyaahai|' vaha saba milakara tInoM doSoMke kopase utpanna hue bIsa prakArake pramehoMkA kathana kiyA hai // 39 // ___tridoSajanya pramehake pUrvarUpa / trayastudoSAHprakupitAmpramehAnabhinivartayiSyantaimAniparvarUpANidarzayanti / tadyathA / jaTilIbhAvakezeSumAdhuyamAsyakarapAdayoHsuptatAMdAhamukhatAlu: kaNThazoSaMpipAsAmAlasyaMmalaJcakAyekAyacchidreSapadaheMparidAhaM suptatAMcAGgeSuSaTpadapipIlikAbhiHzarIramUtrAbhisaraNaMmUtre / ' camUtradoSAnvitaMzarIragandhaMnidrAMtandrAJcasarvakAlamiti // 40 // yaha tIna vAtAdi doSa hI kupita hokara pramehoMko utpanna karatehue ina pUrvarUpoMko karatehaiM / una rUpoMko dikhAtehaiM / jaise bAloMkI jaTe bandhanA, mukhameM mIThApana, hAthapairoMkA sonA, dAha, mukha, tAlu aura kaNThakA sUkhanA, pyAsa, Ala. sya, zarIrameM mailakA bahuta vaDhanA, romamArgokA banda honA, zarIrameM dAha honA, aMgokA sojAnA, makkhiye aura cITiyoMkA zarIrapara bahuta AnA tathA mUtrama * laganA, zarIrase mUtrakIsI gaMdha AnA, saba kAlameM nidrA tathA tandrAkI adhikatA rahanA yaha saba pramehake pUrvarUpa hote haiM // 40 // pramehake upadrava / upadravAstukhalupramehiNAMtRSNAtIsArajvaradAhadaurbalyAroca Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna - a0 4. (459) pUtimAMsapiDakAalajIvidradhyAdayazca tatprasaGgAd kAvipAkA: bhavanti // 41 // . aba pramehake upadravoMko kathana karate haiM / pyAsa, atisAra, jvara, dAha, durbalatA, aruci, annakA na pacanA, mAMsameMse durgaMdha AnA, zarIrameM piDakA honA tathA alajI, vidradhI Adika prameha piDakAoMkA honA yaha pramehake upadrava hote haiM 41 // sAdhyaprameha kI cikitsAvidhi / tatrasAdhyAnapramehAna saMzodhanopazamanairyathArhamupapAdayezcikitsecceti // 42 // inameM sAdhya pramehoM meM saMzodhana aura upazamana dravyoMdvArA yathocita rItipara cikitsA kare // 42 // tatra zlokAH / gRdhramabhyavahAryeSustAnacaMkramaNAdviSam / pramehaH kSipramabhyetinI cadrumamivANDajaH // 43 // yahAM kahate haiM ki jisa prakAra sAdhAraNa vRkSoMpara uDatA huA pakSI vinA hIM prayAsa se jhaTa Ana baiThatA hai usI prakAra jo manuSya nitya prati AhArake lobhameMphaMse rahate haiM aura nitya khAna tathA bhramaNa Adi nahIM karate unake zarIra meM pramehabhI jhaTa adhikAra jamA baiThatA hai // 43 // mandotsAhamatisthUlamatisnigdhaMmahAzanam / mRtyuH prameharUpeNakSipramAdAyagacchati // 44 // Alasyayukta tathA atyanta sthUla aura adhikasnigdha zarIravAle evam bahutakhAnevAle manuSya ke zarIra meM pramehake rUpako dhAraNa karake mRtyu jhaTa pravezakara letA hai44yastvAhAraMzarIrasyadhAtusAmyakaraMnaraH / sevatevividhAzcAnyAzceSTAH sa khamaznute // 45 // jo manuSya zararikI dhAtuoMko sAmyAvasthAmeM rakhanevAle AhAra vihAroMkA sevana karatA hai vahI manuSya paraMmaMsukhako bhoga karatAha // 45 // - tatra zlokAH / hetuvyaadhivishessaannaaNprmehaannaanyckaarnnm| doSadhAtusamAyogo rUpavividhamevaca // 46 // dazazleSmakRtAyasmAtpramehAH SaTcapi Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (460 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / tajAH / yathAkarotivAyuzcapramehAMzcaturovalI // 47 // sAdhyAsAdhyavizeSAzcapUrvarUpANyupadravAH / pramehANAMnidAne'sminakriyAsatraJcabhASitam // 48 // itiagnivezakRtetantrecarakapratisaMskRtepramehanidAnaM nAma caturtho'dhyAyaH // 4 // aba adhyAyakA upasaMhAra karate haiM / isa prameha nidAna nAmaka adhyAyameM hetu aura - vyAdhivizeSoM ko tathA pramehake kAraNoMko, doSa, dhAtuke saMyogako tathA unake aneka prakArake rUpoMko kathana kiyA hai / aura daza prakArake kaphajanita prameha, chaH prakArake pittajanita prameha aura jisa prakAra balavAn vAyu cAra prakArake pramehAMko utpanna karatA hai|evm pramehoM ko sAdhya, asAdhyatA tathA unake pUrvarUpa, upadrava evam cikitsAkA krama yaha saba kathana kiyA hai // 46 // 47 // 48 // iAta zrImaharSicaraka0 nidAna * paM0 rAmaprasAdudvaidya 0 bhASATIkAyAM pramehanidAnaM nAmacaturtho'dhyAyaH // 4 // paMcamo'dhyAyaH / -P-C#GERO * athAtaH kuSThanidAnaMvyAkhyAsyAmaitihasmAhabhaMgavAnAtreyaH / aba hama kuSThake nidAnakI vyAkhyA karate haiM / isa prakAra bhagavAn AtreyajI - kathana karane lage / kuSThotpattikA kAraNa / saptadravyANikuSThAna prakRtirvikRtimApannAni bhavanti / tadyathAtrayodoSAvAtapittazleSmANaH prakopaNavikRtAdUSyAzcazarIradhAta vatsvaGmAMsazoNitalasIkAzcaturddhAdoSopaghAtavikatA itietatsaptAnAMsaptadhAtukamevaMgata mAjananaMkuSThAnAmataH prabhavANyabhinirvartyamAnAni kevalaM zarIramupatapanti / nacakiJcidastikuSThame - kadoSaprakopanimittam // 1 // vikArako prAptahue sAtaMdravya kRSThoMke prakRti arthAt kAraNa hote haiM / vaha sAta - isa prakAra haiN| vAta, pitta, kapha yaha tIna doSa apane kupitakArI kAraNoMse bigar3ate Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna-a05.. (461) haiM aura tvacA, mAMsa, rakta evaM lasIkA yaha cAra vAtAdi doSoM dvArA bigaDajAtehaiM / basa ina sAta prakArake dravyoMke vikRta honese hI kuSThoMkI utpatti hotIhai / aisA koI bhI kucha nahIM hotA jo kevala eka hI doSake kopa honese utpanna ho jaataaho|| astitukhalusamAnaprarutInAmapisatAnAMkuSThAnAMdoSAMzabalavi- . kalpAnubandhasthAnavibhAgenavedanAvarNasaMsthAnaprabhAvanAmaciki- . sitavizeSaH // 2 // sAta prakArakehI kuSTha samAna prakRti aura samAna kAraNoMse utpanna honepara bhI doSa, aMza, bala inake vikalpase aura sthAnake vibhAgase vedanA, varNa, saMsthAna aura nAmake prabhAvase sabakI alaga 2 prakArakI cikitsA kI jAtI hai // 2 // . kuSThabheda / . sasaptavidho'STAdazavidhoparisaMkhyeyavidhovA // 3 // yaha kuSTha mukhya sAta prakArake hote aura doSAMza balake vikalpase vaha aThAraha. prakArake hotehaiM evam sUkSma vicAra karane lage to asaMkhya hojAtehaiM // 3 // sAtaprakArake kuSTha / doSAhivikalpanarvikalpyamAnAvikalpayantivikArAnasaMkhyAnasAdhyabhAvAtteSAMvikalpavikArasaMkhyAne'tiprasaGgamabhisamakSyi sptvidhmevkusstthvishessmupdekssyaamH||4|| vAtAdi doSa hI aMzAMza kalpanAse aneka bhedoMvAle hote hue aneka prakArake. vikAroMko utpanna krtehaiN| unake sUkSma aMzAMza kalpanA dvArA rogoMkI gaNanA karanase saba vikAgekA varNana karanA kaThina hojAtAhai isaliye vizeSarUpase kuSTha sAta prakArakehI hotehaiM so unakA varNana karatehaiM // 4 // - kuSThoMke bheda aura utpattike kAraNa / ihavAtAdiSutriSuprakupiteSutvagAdIMzcaturaHpradUSayatsuvAte'dhika- . tarekapAlakuSThamabhinirvarttate / pittetvodumbarazleSmaNimaNDalakuSTham // 5 // yaha vAtAdi tInoM doSa kupita hokara tvacAAdi cAra prakArake dUSya dhAtuoMko dUSita karadetehaiM to inameM vAyukI adhikatA honese kapAlanAmA kuSTha utpanna hotaahai| pittakI adhikatA honese-udumbaranAmaka kuSTha utpanna hotAhai evam. kaphakI adhikatA honese maNDalanAma kuSTha utpanna hotAhai / / 5 // . . .. .... . Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (462) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| . vAtapittayoRSyajitapittazleSmaNoHpuNDarIkaMzleSmamArutayoH sidhmkusstthNsrvdossaativRddhokaaknnkmbhinivrtte|ityevmesss. savidhaHkuSThavizeSobhavati // 6 // ___ vAta aura pitta ina donoMkI adhikatA honerI RSpajihvanAmaka kuSTa utpanna hotAhai / pita aura kaphake kopakI adhikatA honese puNDarIkanAmaka kuSTha utpanna hotAhai / evam kapha aura vAyukA kopa adhika. honese sidhmanAmaka kuSTha utpanna hotA hai / tathA tInoM doSoM ke milakara vRddhi honese kAkaNakanAmaka kuSTha utpanna hovA hai / ina sAta prakArake kuSThoMkA kathana kiyA gayA hai // 6 // scaissbhuuyo'tHprkRtiviklpnyaabhuuysiivikaarsNkhyaamaapdyte|| so ye sAta prakArake hI kuSTha kAraNAdikoMke vikalpase aneka prakArake hojAtehaiM // 7 // kaSTakA sAdhAraNa nidAna / / ttredNsrvkusstthnidaanNpunHsmaasenupdekssyaamH| zItoSNavyatyAsamalAnuparyopasevamAnasyatathAsantarpaNApatarpaNAbhyavahAryavyatyAsaMcamadhuphANitamatsyamalakakAkamAcIHsatatamatimAtramapyajIrNesamaznatAzcalicimaJcapayasAhAyanakayavakacInakodAlakakoradUSaprAyANicAnnAnikSIradadhitakrakolakulatthamASAtasIyaSakusu. mbhasnehavantyataizcApisuhitasyavyavAyavyAyAmasantApAnapyupasevamAnasyabhayazramasaMtApopahatasyasahasAzItodakamavataratovidagdhamAhAramanullikhyavidAhInyabhyavaharataHchAIzvapratighnataHsnehAMzcAbhicarataHyugapattrayodoSAHprakopamApadyantotvagAdayazcatvAraH zaithilyamApadyantoteSuzithileSudoSAHprakupitAHsthAnamabhigamya sntisstthmaanaastaanevtvgaadiindssyntHkusstthaanybhinivrtyntiaa|| so aba phira una saMpUrNa prakArake kuSThoMkA nidAna saMkSepase kathana krtehaiN| sardI aura garmIkI viparItatose athavA viparItabhAvase sevana karanese yA apane svAbhAvika AhAravihArAdikoMko viparIta rItipara sevana karanese maloMke kupita karanevAle padAA~ko nirantara sevana karanese saMtarpaNa aura apatarpaNakI viparItatAse bhojana, madhu, Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna-10 5. (463 mANita, machalI, mUliye,makohakA-zAka, inakA sadaiva adhika sevana karanese ajINameM bhI bhojana karanese aura adhika bhojana karanese, dUdhake sAtha cilicimanAmaka machalI khAnese tathA hAyanaka, yavaka, cInaka, kodrava, uddAlaka Adi dhAnyAkA dUdha machalI Adi saMyoga sahita nirantara adhika khAnese, dUdha, dahI,chAcha, kulthI, vera, uDada, alasIkA yUSa, karaDakA taila ina sabake atyanta sevana karanese evama adhika saMtarpaNa, maithuna, vyAyAma tathA anya saMtApakArI vastuoMke sevana karanese aura bhaya, zrama,saMtApa inase vyAkula huA manuSya sahasA zItala jala pove athavA zItala jalameM tairane lagajAya usase vidagdhakArI AhArake sevanale athavA vidagdha hue AhArako ukhADakarake vidAhI padArthoMkA sevana karanese evam Aya hue vamanake vegako rokanese, zarIrako atyanta snehana karanese vAtAdi tInoM doSa ekasAtha kupita hojAtehaiM / phira vaha kupita hokara tvacA Adi cAroM dhAtuoMko zithila karadetehaiM / una zithila dhAtuoMmeM kupita hue doSa praveza karake unake sthAna viza. SoMmeM prApta hokara rahatehue una tvacA, mAMsa Adiko vigADate hue kuSThoMko utpanna karatehaiM // 8 // kuSThake prvruup| tatremAnipUrvarUpANi // tadyathAasvedanamatisvedanaMpAruSyamatizlakSNatAvaivayaMkaNDUnistodaHsuptatAparidAhaHpariharSolomaharSokharatvamuSmAyaNaMgauravaMzvayathuvAsapAMgamanamabhIkSaNakAyacchidreSUpadAhaHpakkadagdhadaSTakSatopaskhaliteSvatimAtraMvedanAsvalpAnAmapica vraNAnAMduSTirasaMrohaNazcetitebhyo'nantaraMkuSThAnijAyante // 9 // una kuSThoM ke pUrvarUpa yaha hai / jaise pasInAkA na AnA athavA adhika AnA. tvacAkA atyanta kaThora honA yA adhika narama hojAnA,evama tvaca kA raMga bigaDajAnA, khAja, pIDA, zUnyatA, dAha aura harSaNa ina sabakA zarIrameM honA,romaharSa, zarIrakA khadarApana bacAmeM garmIkI adhikatA, zarIrameM bhArIpana, sUjana, visarparogakA honA, zarIrake roma mAgaoNmeM tathA anya chidroMmeM nirantara dAhakAM honA aura zarIrameM yadi koI jakhama yA Agase dagdha athavA kisI jAnavarake kATanese jakhama hojAya to usameM atyanta pIDA honA aura choTI 2 phusiye hokara unameM bhI kATana tathA dAganekIsI dAha aura pIDA honA aura una choTe 2 vraNoMkA bhI Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (464) carakasaMhitA-bhA0 TI0 dUSitasA hojAnA aura phira nahIM bharanA aise 2 upadrava honeke anantara kuSTha utpanna hotehaiM arthAt yaha kuSThoMke pUrva rUpa hai // 9 // ___ kapAlake lkssnn| teSAmidaMvedanAvarNasaMsthAnaprabhAvanAmavizeSavijJAnamAtadyathA rUkSAruNaparuSANiviSamavisRtAnikharaparyantAnitanUnyavRttavA histanUnisuptasuptAnihASitalomAcitAAninistodabahulAniaMlpakaNDUdAhapUyalasIkAnyAzugatisamutthAnAliAzubhedIni jantumantikRSNAruNakapAlavarNAnikapAlakuSThAnItividyAt // 10 // una sAta prakArake kuSThoMkI vedanA,varNa,sthAna aura prabhAgeke jJAnako yathocita rItipara varNana karatehaiM / jaise rUkSa, aruNa, kaThora, viSama gativAle jisakA aMtakA bhAga kharadarA ho tathA thoDe 2 UMce hoM, vAharake bhAgameM kiMcit UMce hoM, choTe 2 hoM, zUnyase hoM, jinake Upara roma khaDe hoM, prAyaH adhika pIDA hotIho, kiMcit, khAjayukta evam dAha, pUya (rAdha ) aura lasIkA ( mAMsakAsA dhovana ) ye una jakhmoMse nikalatehoM tathA jhaTapaTa phailajAnevAle jhaTa apanI pIDAko utpanna karanevAle, kRmiyukta kAle aura lAlavarNake tathA kapAlake samAna varNa yukta ina saba lakSaNovAle kuSThako kapAlakuSTha kahatehaiM // 10 // udumbarakuSThake lakSaNa / tAmrANitAmraromarAjIbhiravanaddhAnibahulAnibahubahalaraktapUyalasIkAnikaNDUkledakothadAhapAkavantyAzugatisamutthAnabhedInisasantApakrimINyudumbaraphalapakkaparNAnyudumbarakuSThAnIti vidyAt // 11 // tAMbeke samAna varNavAlA tathA tAmravarNake romayukta, saghana aura bahuta tathA gADhI rAdha tathA lasIkA yukta evam khAja, kleda, saDana, jalana, pAka, inase yukta zIghra phailanevAlA, jhaTa pragaTa ho jAnevAlA, evam zIghra phaTajAnevAlA saMtApa aura kRmiyukta aura pake hue gUlarake samAna varNavAlA ho ina saba lakSaNoMvAle kuSThako uduH mbara kuSThaM kahate haiM // 11 // __ maNDalakuSThake lkssnn| snigdhAnigurUNyutsedhavantizlakSNasthirapInaparyantAnizuklaraktAvabhAsAnibahulabahalazuklapicchilasrAvINizuklaromarA--. Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna-a0.5.. . jIsantAnAnivahukaNDUkrimINisaktagatisamutthAnabhedInipari maNDalAnimaNDalakuSThAnItividyAt // 12 // ':cikanA, bhArI, UMcA,mRdu, dRDha tathA kinAroMparyaMta moTA,zveta aura lAlavarNakA bahuta vahAva karanevAlA aura vaha vahAva zveta tathA picchalavarNakA lavatA ho mupheda romoMse yukta ho tathA usameM atyanta khAja hotIho aura kRmi paDe hoM evam usake sava maNDala derase phailanevAle, derameM utpanna honevAle, tathA derameM phaTanevAle hoM isa prakArake golagola maNDaloMvAle kuSThako maNDala kuSTha kahatehaiM // 12 // RSyajitakuSTake lkssnn| paruSANyaruNavarNAnibahirantaHzyAvAninIlapItatAmrAvabhAsA. nyAzugatisamutthAnAnyalpakaNDUkledakrimINidAhabhedanistodaMpAkabahulAnizUkopahatopamAnavedanAnyutsannamadhyAnitanupa ya'ntAnikarkazapiDakAcitAnidarghipAramaNDalAniRSyAja- . .. hAkRtIniRSyajihvAnItividyAt // 13 // __ kaThora tathA lAlavarNakA vAharakA bhAga evam bhItarakA bhAga kAlA,nIlA,pIlA evam tAmravarNakA ho, zIghra phailanevAlA ho,zIghra utpanna honevAlA ho,khAja,kRmi, dAha, bheda, nistoda yaha hoM evam adhika pakanevAlA,suIsI cUbhanekI pIDAyukta, bIcakA bhAga Adhika UMcA na ho kinAreM patale hoM aura choTI 2 kaThora phusiyoMse yukta ho jisameM lambe 2 maNDala hoM vaha maNDala rIchakI jIbhake samAna hoM ina saba lakSaNoM yukta kuSThako RSyajita kuSTha kahate haiM // 13 // . . . puNDarIkakuSThake lakSaNa / zuklaraktAvabhAsAniraktaparyantAniraktazirArAjIsantatAnyu: tsedhavantibahubahalaraktapUyalasIkAnikaNDUkrimidAhapAkavantyA zugatisamutthAnabhedInipuNDarakipalAzasaMkAzAnipuNDarIkANItividyAt // 14 // . . . . . . . . jo kuSTha-sapheda tathA lAlavarNavAle athavA gulAvIvarNavAle hoM evam kinAre lAlavarNake hoM lAlaromayukta ho evam UMce hoM unameMse adhika rakta, rAdha, aura lasIkA nikalatI hoM evam khAja, kRmi,dAha, pAka ina savase yukta hoM,zIghra phailane aura utpanna hone evam phaTajAnevAle hoM aura kamalake phUlakI kaMkaDIke samAna hoM ina sava lakSaNayukta kuSThako puNDarIka kuSTa kahatehaiM // 14 // . . . . Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (466 ) carakasaMhitA-bhA0 TI0 / sidhmakuSThake lakSaNa / paruSAruNavizIrNabahistanUnyantaHsnigdhAnizuklaraktAvabhAsAnibahUnyalpavedanAnyalpakaNDUdAhapUyalasIkAnilaghusamutthAnAnyalpabheda-krimINyalAvu-puSpasaGkAzAnisidhma-kuSThAnIti vidyAt // 15 // jo kuSTha bAharake bhAgameM kaThora, lAla aura phailA huAsA ho aura bhItara halakA ho, tathA cikanA, sapheda aura lAlavarNayukta ho aura vahutahI thoDI pIDAvAlA ho, jisameM alpakhujalI uThatI ho evam dAha, rAdha aura lasIkA ina karake yukta ho aura bahuta choTepanase pragaTa honA aura phaTanA yaha lakSaNa hoM, kRmiyukta ho ghIyAke phUla ke samAna varNavAlA ho usako sidhmakuSTha kahatehaiM // 19 // kAkaNaka kuSTake lkssnn| .... kAkaNantikAvarNAnyAdaupazcAtsarvakuSThaliGgasamanvitAnipApIyasAMsarvakuSThaliGgasambhavanAnekavarNAnikAkaNakAnItividyAt1kSA kAkaNanAmaka kuSTha-pahile raktakake samAna varNavAle hotehaiM phira saMpUrNa kuSThoMke lakSaNesa yakta hojAtehaiM / pApAjanoMke zarIrameM yaha kuSTha hokara saba kuSThoMke lakSaNoMko dhAraNa karatahaiM tathA aneka varNake hotehaiM / ina aneka lakSaNavAle kuSThoMke varNa. vedanAdiyukta kuSThako kAkaNakuSTha kahatehaiM // 16 // kuSThoMkA sAdhyAsAdhya vrnnn| ' tAnyasAdhyAnisAdhyAnipunaritarANi / tatrayadasAdhyaMtadasAdhyatAMnAtivartate / sAdhyaMpunaHkiJcitsAdhyatAmativartatekadAci- . dipacArAt // 17 // saba kA sAdhya aura asAdhyake bhedase do prakArake hotehaiM / unameM kAkaNa asAdhya hai aura bAkI sAdhya haiN| inameM jo asAdhya hai vaha apanI asAdhyatAko nahIM choDatA josAdhya hai vaha kisI prakArake kupathyake hojAnese asAdhyatAko prApta -hojAtehaiM // 17 // saadhyaaniihssttkaaknnkvaanicikitsymaanaaniapcaartovaadossairbhissyndmaanaaniasaadhytaamupyaanti.|| 18 // inameM kAkaNaki kuSThake sivAya bAkI ch| kuSTha sAdhya mAnegayehaiM / parantu ciki: Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna-aM05. . (467) sAke doSase athavA cikitsA na karanesa yA kisI apacArake hojAnese vRddhike mApta hokara phailate hue asAdhyatAko prApta ho jAtehaiM // 18 // . upekSitakuSThakA phala / / sAdhyAnAmapiApekSamANAnAmeSAMtvaGmAMsazoNitalasIkAko thakkedasaMsvedajAHkrimayo'bhimUrcchanti / tebhakSayantotvagAdI. nadoSAnpunardUSayantaHimAnupadravAnpRthakpRthagutthApayAnti // 19 // sAdhya kuSThoMmeMbhI zIghra yatna na karanese tvacA, mAMsa, rudhira aura lasIkA ina sabake saDane aura kleda tathA pasIne Adise kRmi utpanna hojAtehaiM / vaha kAma kuSThIko hue phira sacA AdikoMko dUSita karatehaiM aura nIce likhe hue ina upadravoMko alaga 2 utpanna karate haiM // 19 // prakupitadoSoMke updrv| tatovAtaHzyAvAruNaparuSavarNatAmapicaraukSyazUlazothatodavepathuharSasaGkocAyAsastambhasuptibhedabhaGgAn / pittaMpunahisvedakledakothakaNDUstrAvapAkarAgAn / zleSmAtvasyazvaityazaityasthairyakaNDUngauravotsedhopasnehopalepAn / krimayastvagAdIMzcaturaHzirAH snAyUnyasthInyapicataruNAniMkhAMdanti // 20 // ina kRmiyoMse dUSita hue tvacA AdikoMmeM vAyu kupita hokara, kRSNatA, aruH NatA, kaThoratA, rUkSatA evam zUla, zotha, toda, kampa, romaharSa, saMkoca, AyAsa, stabdhatA,zUnyatA aura bhedanakosI pIDA tathA bhagnatA inako utpanna karatAhai / kupita huA pitta-dAha, sveda, kleda, saDana, khujalI, nAva, pAka aura lAlavarNatA inako utpanna karatAhai evam kapha kupita hokara zItatA, sthiratA, khAja, bhArIpana, kuSThameM UMcApana,cikanAhaTa, upalepa inako pragaTa krtaahai| aura vaha vaDhe hue kRmi-khacA, mAMsa, rudhira, lasIkA, zirA, snAyu aura puSTahaDDiyoMko bhI khAnA Arambha karadetehaiM // 20 // kupitadoSoMmeM upadrava / asyAmavasthAyAmupadravAHkuSTinaspRzanti / tadyathA-prasravaNamaGgabhedaHpatanAnyagAvayavAnAMtRSNAjvarAtIsAradAhadaurbalyAroca. * kAvipAkozcatadvidhamasAdhyavidyAditi // 21 // Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 468 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / aisI avasthAmeM kuSThI ko ye upadrava duHkha dete haiN| jaise rAdhakA srAva, aMgoMkA bhedana, aMgulI Adi aMgakA giranA, pyAsa, jvara, atisAra, dAha, durbalatA, aruci aura annakA na pacanA ityAdi asAdhya upadrava ho jAte haiM // 21 // tatrazlokAH / sAdhyo'yamitiyaH pUrvana rorogamupekSate / sakiJcitkAlamAsAdyamRtaevAvabudhyate // 22 // yahAM para zloka haiM ki jo manuSya rogako sAdhya samajhakara usakA yatna nahIM karate aura yaha kahate haiM ki abhI kyA hai jaba avakAza milegA tava yatna kara leMge / aise manuSya kucha kAlake anantara mare hue hI dikhAI paDate haiM // 22 // yastuprAgeva rogebhyo rogeSutaruNeSuca / bheSajaM kurute samyaksaciraMsukhamaznute // 23 // jo manuSya rogoMse prathama hI athavA roga honepara bhI zIghra yatna kara lete haiM vaha zarIra sukhako sukhapUrvaka bhogate haiM // 23 // yathAsvalpena yatnenacchidyatetaruNastaruH / saevAtipravRddhastuna succheyatamobhavet // 24 // evamevavikAro'pitaruNaH sAdhyatemukham / vivRddhaH sAdhyatekacchrAdasAdhyovApijAyate // 25 // jaise choTAsA vRkSa sAdhAraNa yatna karanese jhaTa ukhar3a sakatA hai aura adhika baDA hojAnese ukhADanA kaThina hojAtA hai / usI prakAra roga bhI vala pAneke pahile sukhapUrvaka nivRtta hojAtA hai / vahI roga vRddhiko prApta honese kaSTasAdhya athavA asAdhya hojAtA hai // 24 // 25 // saMkhyAdravyANidoSAzca hetavaH pUrvalakSaNam / rUpANyupadravAzvoktAH kuSThAnAM koSThikepRthak // 26 // iti agnivezakRtetantre carakapratisaMskRte kuSThanidAnaM nAmapaJcamo'dhyAyaH // 5 // aba adhyAyakA upasaMhAra karate haiM ki, isa kuSThanidAna nAmaka adhyAya meM, kuSThoM kI saMkhyA, dravya, dRSyadhAtu, doSa, hetu, pUrvarUpa, rUpa, upadrava yaha saba pRthaka 2 kathana kiye haiM / 26 / / iti zrImaharSicaraka0 nidAna- paM0 rAmaprasAda vaidya * bhASATIkAyAM kuSThanidAna nAma paMcamo'dhyAyaH // 5 // 3 Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (469) nidAnasthAna-a06. SaSTho'dhyAyaH shossnidaanm| athAtaHzoSanidAna vyAkhyAsyAmaiti hasmAha bhgvaanaatryH| ava hama zoSake nidAnakI vyAkhyA karate haiM aise bhagavAn AtreyajI kathana krnelge| zoSoMke AyatanoMkI saMkhyA / ihakhalucatvArizoSasyAyatanAni / tayathA sAhasaMsandhAraNaM kSayoviSamAzanamiti // 1 // isa zarIrameM zoSaroga honeke cAra kAraNa hote haiM / jaise apanI tAkatase baDhakara sAhasa karanA sandhAraNa ( malamUtrAdi vegoMko rokanA ) dhAtuoMkA kSaya honA aura viSamabhojana karanA // 1 // sAhasakA varNana / tatrayaduktaMsAhasaMzoSasyAyatanAmititadanuvyAkhyAsyAmaH / yadApuruSodurbalohisanvalavatAsahavigRhNAtiatimahatAvAdhanuSAvyAyacchatijalpativAtimAtramatimAtraMvAbhAramubahatia. psuvAplavatecAtidUramutsAdanapadAghAtenavAtipragADhamAsevate . atiprakRSTavAdhvAnaMdrutamabhipatatiabhihanyatevAnyadvAkiJcidevaMvidhaviSamamatimAtraMvAvyAyAmajAtamArabhatetasyAtimAtreNakarmaNAuraHkSaNyatetasyauraHkSatamupaplavatevAyuH / satatrAvasthitAzleSmANamuraHsthamupasaMgRhyazoSayanviharatyUrddhamadhastirya kca // 2 // unameM prathama sAhasa jo zoSakA kAraNa kathana kiyAhai usakI vyAkhyA krtehaiN| jaba durvala manuSya balavAn manuSyase mallayuddha karatAhai athavA baDe bhArI dhanuSako .adhika valase khIMcatAhai evam bahuta jorase bahuta volatAhai aura apanI sahanazaktise baDhakara bhArako uThAtAhai evam jalameM adhika tairatA hai / atyanta balapUrvaka apanI chAtImeM taila AdikA mAliza karAtAhai athavA lAta AdikI valavAn coTa laganAnese yA bahuta jyAde pairoMko hilAtAhai athavA atyanta kaThina mArgameM bahuta bhAgatAhai Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (470) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| ina kAraNoMse athavA girapaDanese, coTa Adi laganese,viSama yA atyanta vyAyAma karanese evam apanI zaktise baDhakara kAma karanese, manuSyakI, chAtI(phupphusa hRdaya AdimeM ) ghAva athavA kSINatA utpanna hojAtIhai taba vAyu kupita hokara usa manujyake zarIrameM urakSatarogako utpanna karatAhai / phira vahI vAyu ura arthAt chAtImeM sthita hokara chAtIke kaphako grahaNa karake zoSarogako pragaTa krtaahai|aur Upara,nIce tathA tirachA gamana karatAhuA zarIrakI dhAtuoMko sukhA DAlatAhai // 2 // vAyuke krm| yo'zastasyazarIrasandhInaAvizatitenajRmbhAGgamardojvarazcopajAyate / yastvAmAzayamupaititenarogAbhavantiurasyAarocakazca / yaHkaNThaMprapaMdyatekaNThasvanamuddhaMsatesvarazvAvasIdatiyaHprANavahAnisrotAMsyetitena shvaasHprtishyaayshcopjaayte|yHshirsyvtisstthteshirstenophnyte // 3 // usI vAyuke jo aMza zarIrakI saMdhiyoMmeM praveza karatehaiM vaha jaMbhAI, aMgamarda aura jvara inako utpanna krtehaiN| jo aMza AmAzayameM prApta hotAhai vaha chAtIke rogoMkoM tathA aruciko pragaTa kahatAhai jo aMza kaNThameM praveza karatAhai vaha kaNThake zabdako tathA svarako bigADa detA hai / jo aMza prANavAhaka srotoMmeM praveza karatAhai usase zvAsa aura pratizyAyako utpanna karatA hai / jo aMza zirameM praveza karatAhai usase zirameM darda utpanna hotIhai // 3 // tataHkSaNanAccaivorasoviSamagatitvAcavAyoHkaNThasyoddhaMsanAt kAsaHsaMjAyato kAsaprasaGgAdurasikSatesazoNitaMSThavitizAoNa- . tAgamAcAsyadaurgandhyamupajAyateevametesAhasaprabhavAHsAhasikamupadravAHspRzanti // 4 // isake anantara chAtIke kSaraNa honese tathA vAyukI viSamagati honese evam vAyuH dvArA kaNThake rukajAnase khAMsI utpanna hojAtIhai usa khAMsIke sababase chAtIke ghAvoMkA rakta thUkameM AnelagajAtAhai / usa raktake nikalanese mukhase durgaMdha Ane lagajAtIhai / isa prakAra yaha sAhasase utpanna hue upadrava adhika sAhasa karanevAle manuSyako ghera letehaiM // 4 // Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna-a0 6. (471) zoSameM upadeza / tataHso'pyupazoSaNairetairupadravarupadrutaHzanaizanairupazuSyati / ta smAtpuruSomatimAnbalamAtmanaHsamIkSyatadanurUpANikarmANyA. rabhetakartum / balasamAdhAnaMhizarIraMzarIramUlazcapuruSaiti // 5 // phira vaha manuSya ina zoSaNakartA upadravoM dvArA pIDita huA dhIre dhIre sUkha jAtAhai / isaliye buddhimAn manuSyako apane valakI parIkSA karake usake anurUpa karmoko hI Arambha karanA caahiye| kyoMki bala hI zarIrakA Azraya hai aura manudhyakA javina zarIrake adhIna hotAhai // 5 // tatrazlokaH / saahsNvrjyetkrmrkssjiivitmaatmnH| jIvanhipuruSastviSTakarmaNaHphalasaznute // 6 // yahAM eka zloka hai ki buddhimAna manuSya apane jIvanakI rakSA karatAhuA bahutaM sAhasake karmako tyAga deve kyoMki puruSoMke vAMchita kokA phala jIvana hI hotA hai arthAt saMpUrNa sukhoMkA mUla jIvana hai usa jIvanake rahanepara hI manuSya apane zubha, kA~kA phala bhoga sakatAhai // 6 // * dUsarA kAraNa saMdhAraNa-zoSakA kAraNa kathana kiyAhai so usakI vyAkhyA krtehaiN| sandhAraNajanya zoSakA varNana / sndhaarnnshosssyaaytnmitiyduktNtdnuvyaakhyaasyaamH| yadA .. puruSorAjasamApebhartRsamIpevAgurorvApAdamUleyUtasamAMsabhAjayanstrImadhyavAnupravizyayAnairvApyuccAvacairgacchanbhayAtprasaMgAddhI. matvANitvAdAniruNaddhayAgatAnivAtamUtrapurISANitasyasandhAraNAdvAyuHprakopamApayate // 7 // jaba puruSa rAjAke samIpa athavA mAlikake samIpa yA guru AdikoMke caraNoMke samIpa athavA jUA Adi kisI khelameM baiThe hue yA kisI saMbhA evam khiyoMmeM baiThakara yA kisI UMcI nIcI savArI AdimeM calate hue athavA bhayase yA kisI aura prasaMgase yA uparokta sabhA AdikoMmeM lajjAke mAre athavA ghRNAse vAta, mUtra, purISa Adika vegoMko roka letA hai to usake zarIrameM vAyu kopako prApta hojAtAhai // 7 // Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (472) crksNhitaa-bhaa0ttii0| / saprakupitaHpittazlaSmANausamudIyovamadhastiya'kcaviharati tatazcazivizeSeNapUrvavaccharIrAvayavavizeSapravizyazUlaMjanayati / bhinattipurISamucchoSayativA, pArzvecAbhirujatigRhNAtyaMsaukaNThamurazcAvadhamatizirazcopahanti, kAsaMzvAsajvarasvarabhedapratizyAyaJcopajanayati // 8 // . phira vaha kupita huA vAyu pitta aura kaphako uThAkara pUrvokta kramase Upara, noce, tirachA tathA bhinna 2 aMzoMse zarIrake bhinna 2 bhAgoM meM praveza karake pIDAkoM utpanna krtaahai| aura malako patalA karake nikAlatA hai athavA sukhAdetAhai / donoM pArzvabhAgoMmeM zUlako karatAhai evam aMsanAmaka kaMdhoMse Uparake sthAnameM (haMsalImeM) pIDAko karatAhai evam chAtImeM pIDA utpanna karatAhai / zirameM dardako karatAhai aura kaNThako pIDAyukta banAtAhai tathA khAMsI, zvAsa, jvara, svarabheda, pratizyAya inakoM utpanna kara detAhai // 8 // ttHso'pyupshossnnairetairupdrvrupdrutHshnaiHshnairupshussyti| . tasmAtpuruSomatimAnAtmanaHzarIreSvevayogakSemakareSuprayatetavi zeSeNazarIraMhyasyamUlaMzarIramUlazcapuruSaiti // 9 // ' phira vaha ina zoSaNakartA upadravodvArA dhIre dhIre zarIrako sava dhAtuoMkoM sukhA DAlatAhai / isa liye buddhimAn manuSyako apane zarIrake yoga aura kSemakI icchA karate hue mala mUtrAdi vegoMko nahIM rokanA cAhiyokyoMki zarIrake AdhAra hI puruSakA jIvana hai isaliye zarIrakI rakSA karanA sabase mukhya dharma hai // 9 // ttrshlokH| srvmnytprityjyshriirmnupaalyet|| . tadabhAvehibhAvAnAMsarvAbhAvazarIriNAmiti // 10 // yahA~para eka zloka kahA hai ki anya saba ADambaroMko choDakara zarIrako hI pAlana karanA cAhiye kyoMki zarIrake naSTa honese saMpUrNa sampattiyoMkA bhI abhAva hojAtAhai // 10 // kSayazoSakA varNana / . . kssyHshosssyaaytnbhitiyduktNtdnuvyaakhyaasyaamH| yadApu ruSotimAtraMzokacintAparItahRdayobhavati, IrSotkaNThAbhaya- ; Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna-10 6. (473) krodhAdibhirvAsamAvizyate,kazovAsanarUkSAnapAnasevIbhavati, durbalaprakRtiranAhAro'lpAhArovAAstetadAtasyahRdayasthAyI rasAkSayamupaiti / satasyopakSayAtsaMzoSaprApnotiapratIkArAcA nubadhyateyakSmaNAyathopadekSyamANarUpeNa // 11 // tIsarA jo zoSarogakA kAraNa kSaya kathana kiyAhai aba usakI vyAkhyA krtehaiN| java manuSyaka hRdayako atyanta zoka evam cintA ghera letehaiM athavA IrSA, utkaMThA, bhaya, krodha inako atyantatAse ghiraM jAtA hai athavA atyanta kRza honepara bhI rUkSa annapAnoMkA sevana karatAhai evam durvala zarIravAlA laMghana athavA bahuta thoDA AhAra karatAhai taba isake hRdayameM rahanevAlA rasa kSaya hojAtAhai / usake kSaya honese manuSyake saba dhAtu sUkha jAte haiN| isakA zIghra yala na karanese Age kahA huA yakSmAroga utpanna hojAtAhai // 11 // ___ yakSmA honekI rIti / yadApuruSo'tiharSAtprasaktabhAvaHstrISuatiprasaGgamArabhatetasyAtiprasaGgAnetaHkSayamupaitikSayamapicopagacchatiretasiyadimanaHstrIbhyo vAsyanivartataatipravartateevatasyAtipraNItasaGkalpasya maithunamApadyamAnasyazukranapravartateatimAtropakSINatvAt / / athAsyavAyuyAyacchamAnasyaivadhamanIranupravizyazoNitavAhinIstAbhyaHzoNitaMpacyAvayatitacchukrakSayAcchukamArgeNazoNitaMpravartatevAtAnusRtaliMgam // 12 // java manuSya atyaMta harSase Asakta hokara adhika maithuna karatAhai usa adhika maithuna karanese usakA vIrya kSaya hojaataahai| vIryake kSaya honepara bhI jisakA citta strI saMgase nivRtta nahIM hotA balki aura bhI adhika pravRtti hotI jAtI hai / isa prakAra strI saMsargameM adhika pravRtti honese vIryakA kSaya hokara punaH maithuna karanepara bhI vIryake na rahanese vIyakI pravRtti nahIM hotI kyoMki vaha atyanta kSINatAkoM prApta ho letAhai aisA karanese phira usake zarIrameM vAyu praveza ho dhamanIya nasoMke vIcameM praveza karake raktavAhinI nasoMmeMse raktako lekara vIyake mArgase vIryake kSaya honeke anantara usa raktako nikAlatAhai / aura vAyu usa raktake sAtha milanA; . tAhai // 12 // . Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0 / athAsyazukrakSayAcchoNitapravartanAcca sandhayaH zithilIbhavanti / raukSyamupajAyate / bhUyaH zarIre daivalya mAvizativAyuH prakApemApadyate / saprakupito'vazakaMzarIramanusarpanparizoSayatimAMsazoNitepracyAvayatizleSmapittesaMrujatipArzvecAvagRhNAtyaMsau kaNThasuiMsayatizirazleSmANamupaklizyapratipUrayatizleSmaNAsandhIzcaprapIDayankarotyaGgamarda marocakA vipAkaucapittazleSmotklezAtpratilomagatvAcca vAyujvaraMkAsaMsvarabhedaMpratizyAyaJcopajanayati // 13 // phira usa manuSyake vIryake kSINa honese aura raktakI pravRtti honese saMdhiye zithila hojAtI haiM tathA zarIrameM rUkSatA utpanna hojAtI hai / aura zarIra durbalatAko prApta hojAtA hai / zarIra meM vAyukA kopa hojAtA hai / vaha kupita huA vAyu usa durbala zarIrameM idhara udhara phiratA huA mAMsa aura rudhirako sukhA detA hai evam kapha aura pittako nikAlatA hai| donoM pasavADoMmeM tathA donoM asoMmeM aura kaNThameM pIDAko utpanna karatA hai / evam zirako pIDana karatA hai aura kaphako bigADakara mastakameM pUrita karatA hai / saMdhiyoMmeM pIDA utpanna karatA hai evam arocakatA, aMgamarda, avi pAka inako utpanna karatA hai / pitta aura kapha ke utklezase vAyukI gati pratiloma honese jvara, khAMsI, svarabhaMga, pratizyAya inako pragaTa karatA hai // 13 // vIrya kI rakSAmeM upadeza. tataH ( 474 ) so'pyupazoSaNairetairupadravairupadrutaH zanaiH zanairupazuSyati / tasmAtpuruSomatimAnAtmanaH zarIramanurakSazukramanurakSet / parAhyeSAphalanirvRttirAhArasyeti // 14 // phira vaha manuSya ina zoSaNakAraka upadravoM dvArA pIDita huA dhIredhIre sUkha jAtA hai | isaliye buddhimAn manuSyako zarIrakI rakSAke liye vIryakI bhI rakSA karanI cAhiye / kyoMki vIryaM zarIrameM AhAra dravyoMkA sarvottama aura antima phalahotAhai // 14 // tatrazlokaH / AhArasya paraMdhAmazukraM tadrakSyamAtmanaH / kSayedyasya vahUnrogAnmaraNaMvAniyacchati // 15 // Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna-a06. (475) yahAMpara eka zloka kahAhai ki bhojanakA paramadhAma zuka hai isaliye usa zukra (vIrya) kI rakSA karanI cAhiye / kyoMki usake kSaya honase aneka prakArake roga utpanna hotehe athavA manuSya mRtyuko prApta hojAtAhai // 15 // viSamAzanakA vrnnn| viSamAzanazoSasyAyatanamitiyaduktaMtadanuvyAkhyAsyAmaH / yadApuruSaHpAnAzanabhakSyalehyopayogAnprakRtikaraNasaMyogarAzidezakAlopayogasaMsthopazayaviSamAnAsevatetadAtasyavAtapittazleSmANovaiSamyamApadyante / teviSamA zarIramanupasRtyayadAsrotasAMmukhAniprativAr2yAvatiSThantetadAjanturyadAhArajAtamAharati tadasyamUtrapurISamevopacIyatebhUyiSTham, nAnyastathA zarIradhAtuHsapurISopaSTambhAvarttayati // 16 // viSamAzana jo cauthA kAraNa kahAhai / ava usakI vyAkhyA krtehaiN|jv manuSya pAna, azana, bhakSya, lehya ina cAra prakArake padArthoMko kAraNa,karaNa,saMyoga,rAzi, deza, kAla, bhojana prakAra, evam sAtmya ina ATha prakArake bhojanake sthAnoM arthAt vidhAnoMko.tyAgakara viSamarItise sevana karatAhai taba usake zarIrameM vAta, pitta, kapha yaha tInoM doSa viSamatAko prApta hojAtehaiM / vaha tInoM doSa viSamatAko prAptahue zarIrake AzrayIbhUta srotoMke mukhoMko Dhakakara sthita hotehaiM / phira yaha manuSya jo 2 padArtha khAsAhai usase mala aura mUtrakI hI vRddhi hotIhai aura anya zarIrake dhAtuoMkI vRddhi nahIM hotI aura dhAtueM kSINa hokara kevala malahI adhika. nikalatA jAtAhai // 16 // tasmAcchuSyatovizeSaNapurISamanurakSyam,tathAsarveSAmatyarthakRza- . durvalAnAm / tasyAnApyAyyamAnasyaviSamAzanopacitAdoSAH pRthakpRthagupadravairyuJjatobhUyaHzarIramupazoSayanti // 17 // kyoMki malakI adhika pravRtti hone se zarIra sthira nahIM raha sakatA / isaliye saMpUrNa kRza aura durbala manuSyake malakI rakSA karanI cAhiye / usa viSamAzana karanevAle manuSyake zarIrameM malakI rakSA na karanese aura anya dhAtuoMko puSTa karanekA upAya na karanese vaha vAtAdi doSa phira alaga 2 upadravoMko karatehue zarIra meM zoSaroga utpanna karatehaiM // 17 // Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.476) carakasaMhitA--bhA0 dii| tatravAtaHzUlamaGgamardakaNThoddhaMsanapArzvasaMrojanamaMsAvamardanasvarabhedapratizyAyaJcopajanayati / pittaMpunajvaramatIsArasAntardAhaJcazleSmApratizyAyaMzirasogurutvaMkAsamarocakaJca // 18 // unameM vAyu kopako prApta hokara zUla, aMgamarda, kaNThakA baiThanA, donoM pAvoMmeM pIDA, mAMsabhA kSaya honA, svarabhaGga aura pratizyAyako utpanna karatA hai / evam pitta kupita hokara jvara, atisAra aura dehameM aMtardAha inako utpanna karatAhai tathA kapha kupita hokara pratizyAya, zirakA bhArIpana,khAMsI aura aruciko utpanna karatAhai18 sa kAsaprasAdurasi kSate zoNita SThIvati / zoNitagamanAcAsya dauvilyamupajAyate / evamete viSamAzanopacitA doSA rAjayakSmANamabhinirvarttayanti // 19 // . phira khAMsI honeke kAraNa chAtImeM ghAva utpanna hokara rakta thUkameM aanelgtaahai| usa raktake nikalanase manuSyake zarIrameM durvalatA utpanna hojAtIhai / isa prakAra viSamAzanase saMcita hue doSa rAjayakSmAko prakaTa karate haiM // 19 // . viSamAzanazoSameM krtvytaa| * satairupazoSaNairupadravarupadrutaHzanaiHzanairupazuSyati / tasmAt puruSomatimAna prakRtikaraNasaMyogarAzidezakAlopayogasaMsthopazayAdaviSamAhAramAharoditi // 20 // phira vaha manuSya unaH zoSaNakartA upadravoM dvArA dhIre 2 sUkha jAtAhai / isaliye buddhimAn manuSyako prakRti, karaNa, saMyoga, rAzi, deza, kAla, upayoga, saMsthA, evam upazaya inase aviparIta arthAt inake anukUla bhojana karanA cAhiye // 20 // __ tatra zlokaH / ... hitAzI syAnmitAzI syAt kAlabhojI jitendriyH| pazya. narogAn bahUn kaSTAna buddhimAn viSamAzanAditi // 21 // yahAMpara eka zloka hai ki buddhimAn manuSyako hitabhojI, mitabhojI, kAlabhojI evam jitendriya honAcAhiye / kyoMki viSamAzanase aneka prakArake kaSTa utpanna hotehaiM // 21 // rAjayakSmAnAmakA kAraNa / etaizcaturbhiH zoSasyAyatanairabhyupasevitairvAtapittazleSmANa eva Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna-a0 6. (477) prakopamApadyante / te prakupitAnAnAvidhairupadravaiH zarIramupazoSayanti / taM savaragANAM kaSTatamaMmatvA rAjayakSmANamAcakSate bhiSajaH / yasmAdvA pUrvamAsIdbhagavataHsomasyoDurAjasya tasmAdrAjayakSmeti // 22 // isa prakAra ina cAra zoSarogake kAraNoMko sevana karanese vAta, pitta, kapha yaha tInoM kopako prApta hotehaiM / vaha kopako prApta hue aneka prakArake upadravoM dvArA zarIrako sukhA detehaiM / isaliye saba rogoM meM kaSTatama isa rogako jAnakara vaidyaloga rAjasUkSmA kahatehaiM / athavA tArAgaNoMke pati. bhagavAn candramAke zarIraMmeM yaha roga pahihaM huA thA isaliye bhI isa zoSarogako rAjayakSmA kahate haiM // 22 // rAjayakSmAke puurvruup| tasyemAnipUrvarUpANi / tadyathA--pratizyAyaHkSavathurabhIkSNazle. maprasekomukhamAdhuryyamanannAbhilASo'nakAlecAyAsodoSadarzanamadoSadarzanamadoSeSvalpadoSeSuvAbhAveSupAtrodakAnasUpApUpopadaMzaparivezakeSubhuktavatohallAsastathollekhanamAhArasyAntarA. ntarAmukhapAdasyazoSaHpANyoravekSaNamatyarthamakSNoH zvetatAbAho. pramANajijJAsAstrIkAmatAtighRNitvaMbIbhatsadarzanatAcakAye svapnehiabhIkSNaMdarzanamanudakAnAmudakasthAnAMzUnyAnAJcagrAma- . nagaranigamajanapadAnAMzuSkadagdhabhagnAnAJcavanAnAMkRkalAsamayUravAnarazukasarpakAkolUkAdibhiHsaMsparzanamadhirAhaNaMvAazvoSTrakharavarAhairyAnaJcakezAsthibhasmatuSAGgArarAzInAJcAdhirohaNamitizoSaparvarUpANibhavanti // 23 // usa rAjayakSmAke yaha pUrvarUpa hotehaiM jaise pratizyAya chIMka AnA, nirantara kapha giranA, mukhameM mIThApana, annakI icchA na honA, annake samaya thakAvaTasI mAluma denA, doSarahita vastuoMmeM bhI doSoMkA dikhAI denA athavA thoDe doSa. vAlI vastuoMmeM bhI adhika doSa dikhAnA aura unake sevanase anicchA evama pAtra, jala, anna, dAla, piSTa padArtha, caTanI evam masAle Adi yukta padArtha ina sabameM anicchA, bhojanake pazcAt sUkhI charda honA aura jo bhojana Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (478) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| 'kiyA ho usakA vamanameM nikalanA, bIcabIcameM mukha aura.pairoMkA sukhanA, hArthoko nityaprati. dekhanekI icchA honA, netra sapheda honA, donoM vAhoMke pramANa jAnanekI icchA honA evam strIkI * kAmanA honA tathA atyanta dhRNA, dehameM bhayaMkaratAkA honA svamameM tAlAva, sarovara, nadI Adi jalAzayoMkA jalarahita aura sUkhA huA dekhanA evam grAma,nagara,rAstA.deza ina sabakA sUkhe hue athavA dagdha hote hue evam TUTe phUTe dIkhanA tathA vanoMko kaTA huA dekhanA evam triphalA, mora,bandara, totA,sAMpa, kauA,ullU, inakA svamameM sparza karanA aura ghoDA, UMTa, gadhA, tathA sUara yukta savArImeM baiThanA aura keza, asthi, bhasma, tuSa, aMgAra inakI DheroMpara caDhanA aisA svamameM dIkhanA yaha sava zoSarogake pUrvarUpa haiM // 23 // rAjayakSmAke rUpa / / atuurddhmekaadshruupaann| tadyathA-zirasaHpratipUraNaM kAsaH / / zvAsaHsvarabhedaHzleSmaNazchadanaM zoNitaSThIvana pArzvasaMrojana aMsAvamadojvaraHatIsArastathA arocaka iti // 24 // / aba zoSarogake gyAraha prakArake rUpoMkA kathana karate haiN| jaise, mastakakA bahuta bhArI honA athavA pIDAyukta honA / khAMsI, svarabheda, kaphakA giranA, zvAsa, thUkameM rudhirakA AnA, pasaliyoMmeM pIDA tathA kandhoMmeM pIDA, jvara, atisAra aura aruci // 24 // tatrAparikSINamAMsazoNitobalavAnajAtAriSTaHsarvairapi zoSa. lirupadrutaHsAdhyo jnyeyH||25|| ava sAdhya asAdhyako kahate haiM / jisa manuSyake zarIrameM mAMsa aura rakta kSINa na hue hoM aura svayaM balavAn ho tathA maraNakhyApaka lakSaNa na hoM vaha zoSa-rogI zoSarogake lakSaNayukta honepara bhI sAdhya hotA hai // 25 // balavarNopacayopacito hi sahiSNutvAdvayAdhyoSadhabalasya kAma bahuliGgo'pyalpaliGga evamantavyaH // 26 // jo manuSya bala aura varNase yukta ho evam vyAdhi tathA auSadhIke balako sahana karasakatA ho aise manuSyake zarIrameM rAjayakSmAke sampUrNa lakSaNa milane para bhI vaha sAdhya hotA hai // 26 // Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna-a07. (479) durbalantvatikSINamAMsazoNitamalpaliMgamadhyajAtAriSTamApibahuliGgamevavidyAdasahatvAdvayAdhyauSadhavalasya ta parivarjayet // 27 // yadi rogI durbala ho tathA usake rakta aura mAMsa kSINa hogaye hoM vaha manuSya ariSTakAraka saba lakSaNa na honepara bhI asAdhya jAnanA cAhiye / usako vyAdhi aura auSadhIkA vala na sahana karanevAlA dekhakara tyAga denA cAhiye / / 27 // kSaNenahiprAdurbhavantyariSTAni / anyanimittazcAriSTaprAdurbhAva iti // 28 // isa prakAra rAjarogameM kSaNamAtrameM ariSTakAraka suva lakSaNa pragaTa hojAtehaiM tathA anya kAraNoMse bhI ariSTakAraka lakSaNa utpanna hote haiM // 28 // ttrshlokH| * samutthAnazca liGgaJca yaH shosssyaavbudhyte| . pUrvarUpaJca tattvena sarAjJaH kartumarhati // 29 // iti carakasaMhitAyAM nidAnasthAne zoSanidAnaM samAptam // 6 // aba yahAM adhyAyakI pUrtimeM eka zloka hai / zoSarogake kAraNa, lakSaNa aura pUrvarUpa ina sabako jo vaidya vidhipUrvaka jAnatA hai vahI rAjAoMkI (rAjayakSmAkI) iti zrImahApAgya hai / sadhapUrvaka jAnatA hai iti zrImahArpacaraka nidAna0 paM0rAmaprasAdavaidya0 bhApATIkAyAM zoparoganidAna nAma paTho'dhyAyaH // 6 // saptamo'dhyAyaH / athonmAdanidAnavyAkhyAsyAma iti hsmaahbhgvaanaatreyH| ava hama unmAdake nidAnakI vyAkhyA karate haiM / isa prakAra bhagavAn Atre yajI kathana krnelge| unmAdake bhed| iha khalu paJca unmAdAbhavanti |tdythaa-vaatpittkphsnnipaataagntunimittaasttr doSanimittAzcatvAraH // 1 // manuSyake zarIrameM unmAda roga pAMca prakArase hotAhai / vAtase, pittase, kaphase, sannipAtase aura Agantuka kAraNoMse // 1 // Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 480 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / : unmAdarogI puruSa | puruSANAmevaMvidhAnAM kSipramabhinirvarttante / tadyathA-- bhIrUna NAmupakliSTasattvAnAmutsannadoSANAJcamalavikRtopahitAnyanucitAni AhArajAtAni vaiSamyayuktenopayoga vidhinopayuJjAnAnAM tatra prayogaMvA viSamamAcaratAmanyAM vA ceSTAMviSamAMsamAcaratAmatyupakSINadehAnAJca vyAdhivegasamudbhramitAnAmupahatamanasAMvAkAmakrodha lobha harSa bhayazokacintodvegAdibhiH punarabhighAtAbhyAhatAnAMcAmanasiupahatebuddhaucapracalitAyAmabhyudIrNAdoSAH prakupitA hRdayamupasRtyamanovahAni srotAMsiAvRtyajanayaMtiunmAdam| unmAdapunarmanobuddhisaMjJAjJAnasmRtibha- . ktizAlaceSTAcAravibhramavidyAt // 2 // : vaha unmAda roga isa prakArake puruSoM ke zararimeM zIghra utpanna hote haiM / jo manuSya . adhika Darapoka haiM, jinakA sattvaguNa bigaDa gayA ho, jinake zarIrameM vAta, pitta, kapha yaha atyanta baDhe hoN| jinake mala bigaDe hue hoM jinake anucita AhArake karanese evam viSamabhojanake karanese tathA pUrvokta vidhise viparIta rItipara bhojana karane se athavA viSama ceSTAoMke karanese zararimeM doSa kupita hue hoM / jisa manuSyakA zarIra kSINa hogayA ho athavA vyAdhike vegase vyAkula ho, jisakA citta kAma, krodha, lobha, harSa, bhaya, zoka, cintA aura udvega anya gada Adise vyAkula ho athavA dimAga Adi sthAnameM coTa lagI ho / aise aise kAraNoMse manuSyakA mana upahata hokara buddha calAyamAna hojAtI hai / usa samaya baDhe hue doSa kupita hokara hRdayameM praveza kara manake bahanevAle chidroMko rokakara unmAdarogako utpanna karate haiM / usa unmAdake honese - mana, buddhi, saMjJA, jJAna, smRti, bhakti, zIla, ceSTA tathA AhAra ina sabameM vibhrama hojAtA hai // 2 // 11 unmAdake pUrvarUpa | tasyemAni pUrvarUpANi / tadyathAzirasaH zUnyabhAvaH cakSuSorAkulatAsvanaHkarNayorucchrAsasyAdhikyamAsya saMsravaNamanannAbhilA So'rocakAvipAko hRdayagrahodhyAnAyAsasammohAdvegAzcAsthAne satataM lomaharSojvarazvAbhIkSNamunmattacittatva mudarditatvamarditA Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niMdAnasthAna-a0 7. (483) rutikaraNaJcavyAdheH / svanecadarzanamabhIkSNaMbhrAntacalitAvasthitAnavasthitAnAzcarUpANAmaprazastAnAJcatilapIDakacakrAdhirohaNaMvAtakuNDalikAbhizconmathanaMnimajjanaMkaluSANAsambhasAmAvatteSu cakSuSozcApasarpaNAmati doSanimittAnAmunmAdAnAMpUrvarUpANi // 3 // usa unmAda rogake yaha pUrvarUpa hotehaiM / jaise-zirakA zUnya hojAnA, netroMkA vyAkula honA,kAnoMmeM zabdakA honA, Uparako zvAsa lenekI adhikatA honA,mukhase lArakA bahanA,annase dveSa,aruci, avipAka,hRdayakA rukanA,vinA kisI kAraNake dhyAnasA lagA rahanA,zarIrameM thakAvaTa pratIta honA evam saMmoha, udvega, nirantara romoMkA khaDA honA,jvara harasamaya unmatta citta honA,udardaroga honA,aditavAyuse pIDita hue manuSyakIsI AkRti banAye rakhanA, svapnameM nirantara bhUlehuesA tathA calita aura aticaMcala tathA adhika bhayAnaka rUpoMko dekhanA / apane Apako telIke kolhUpara caDhehue dekhanA, vAta kuNDalikA (mUtrakI vimArI )rogase pIDita honA, vigaDe hue jaloMke cakrameM apaneko DUbatehue dekhanA, netroMkA calAyamAna hojAnA yaha sava unmAda rogake pUrvarUpa hotehaiM // 3 // . unmAdakI pahicAna / . * tato'nantaramunmAdAbhinivRttistatredamunmAdavijJAnaM bhavati / tadyathA-parisarpaNamakSibhruvAmoSThAMsahanuhastapAdavikSepaNAmaka.. smAt aniyatAnAJca satataM girAmutsargaHphenAgamanamAsthAt . smitahasitanRtyagItavAditrAdiprayogAzcAsthAne, vINAvaMzaza. vazamyAtAlazabdAnukaraNam asAmnA / yAnamayAnaralaMkaraNamalaMkArikaivyailobho'bhyavahAryeSvalabdheSu / labdheSucAvamAnastInaM mAtsayaM kAzya pAruSyamutpiNDatAruNAkSatA. vAtopazayaviparyAsAdanupazayitA cati vAtonmAdaliGgAni bhavanti // 4 // usake uparAnta unmAdaMroga pragaTa hojAtAhai so usake lakSaNavizeSoMkA kathana karatehaiM / jaise netra aura bhauMkA calAyamAna honA, vaha rogI akasmAta hoTha, kaMdhA, ThoDI, hAtha aura pAMva inako hilAve, sadaiva aMTasaMTa bakavAda kare,mukhase jhAga gire| Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8.482) carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| hara eka jagaha vinA hI kisI prasaMgase muskurAnA, haMsanA, nAcanA, gAnA, mukha tathA hAthoMse bAje bajAnA evam vINA,vAMsurI,zaMkha,zamyA,tAla,zabda Adi mukhase bAje bajAnA arthAt asaMbaddha svara karanA, kutte, gadhe AdikoMpara tathA lakaDI patthara Adipara saMvArI karanA evam lakaDI,patthara,jUte Adike AbhUSaNa pahinaMnA, jo cIjeM mila na sakeM unake liye icchA karanA, milahue bhojanAdika padArthoMko apamAnita karanA; bahuta matsaratA, kRzatA, kaThorapana yaha sava honA, netroMko Uparako caDhAyerakhanA tathA netroMkA lAla raMga honA,vAtanAzaka dravyoMse upadravoMkA zAnta honA aura vAtakAraka dravyoMse rogakA baDhanA yaha lakSaNa vAtajanita unmAda rogake hotehaiM // 4 // pittonmAdake lakSaNa / amarSaHkrodhaHsarambhazcAsthAnezastraloSTakASThamuSTibhirabhidravaNaM sveSAMpareSAMvApracchAyazItodakAnnAbhilASaHsantApo'tivelaH / tAmraharitahAridrasaMrabdhAkSatApittopazayAviparyAsAdanupazayitAcetipittonmAdaliMgAnibhavanti // 5 // kisIkI bAtako na saMhanA, krodha, garva karanA, vinA kAraNa zastra, maTTIkA DalA, lakaDI lekara athavA mukkI bAMdhakara kisIke pIche dauDanA, apane aura parAye manuSyoMko mAranA, zItalachAyA, zItalajala zItala anna inakI abhilASA honA, zarIrameM adhika saMtApa rahanA, netra tAmravarNake athavA hare vA haldIke samAna pIle varNake hoM tathA TeTe aura vikSiptase dikhAIdeM evam kAdhayukta pratIta hoN| pittanAzaka dravyoMdvArA zAnti prApta ho aura pittakAraka dravyoMdvArA rogakI vRddhi ho yaha pittajAnata unmAdake lakSaNa haiM // 5 // . kaphonmAdake lakSaNa / sthAnamekadezatUSNImbhAvo'lpaMzazcaMkramaNalAlAziMghANakaprastravaNamanannAbhilASorahaskAmatAbIbhatsatvazAcadveSaHsvalpanidratAzvayathurAnanezuklastimitamalopAdigvAkSatAzleSmopazayavi'posAdanupazayitAcetizleSmonmAdaliGgAnibhavanti // 6 // kisI eka sthAnameM cupacApa baiThe rahanA, idhara udhara bahuta thoDA phiranA, mukhase lAra aura nAkase malakA adhika giranA,annameM ruci na honA, ekAntameM baiTheraha: nekI icchA honA,zarIrakI AkRtikI bhayAnaka honA, zuddhatA burI mAlUma honA, tAcetipittonmAdA krodha, garva karanA, pAche dauDanA,apane Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna-a07 thoDI 2 noMdakA AnA, mukhapara sUjana honA aura netroMkA zveta, gilegila, malayukta homaa| dehakA gIlAsA tathA malayukta rahanA kaphakAraka dravyoMse rogakA bar3hanA aura kaphanAzaka dravyoMse rogakA zAnta honA / yaha lakSaNa kaphajanita unmA: 'dake haiM // 6 // tridosslinggsnnipaatettsaanipaatikvidyaat| / tamasAdhyAmatyAcakSatakuzalAH // 7 // vAta, pitta, kapha ina tInoM doSoMke lakSaNa ekasAtha milanese sannipAtajAnita unmAda jAnanA / isa unmAdako vaidyaloga asAdhya kathana karatehai // 7 // . sAdhyoMkI upakramaNAvadhi / sAdhyAnAntutrayANAMsAdhanAnibhavanti / tadyathA-snehasvedavamanavirecanAsthApanAnuvAsanopazamananastaHkarmadhUpadhUmapAnAJja nAvapIDapradhamanAbhyaGgapradehapariSekAnulepanavadhabandhanAvarodhana. vitrAsanavismApanavismAraNApatarpaNazirAvyadhanAni // 8 // . sannipAtake sivAya aura vAtAdi doSase utpanna hue tIna prakArake unmAda sAdhya hotahaiM / so unake yalaoNko kathana krtehaiN| unakA krama yaha hai ki unmAda rogameM vAtAdi doSa bheda vicArakara snehana, svedana, vamana, virecana, AsthApana,anuvAsana, upazamana, nasyakarma, dhUpana, dhUmrapAna, aMjana aura pIDana, pradhamana, abhyaMga, pradeha, "pariSeka, anulepana, prahAra, baMdhana, avarodhana,vitrAsana, vismayotpAdana, vismAraNa, apatarpaNa, zirAvadhana yaha saba ucita rItipara yala karanA cAhiye // 8 // bhojanavidhAnaJcayathAsvaMyuktyAyaccAnyadapikiJcinnidAnaviparItamauSadhakAryatatsyAditi // 9 // tathA doSake.anusAra yuktipUrvaka AhAra vidhikA sevana karAnA evam anya bhI doSako zAnta karanavAle jo upAya pratIta hoM unako karanI cAhiye // 9 // tatra shlokH|| unmAdAnadoSajAnasAdhyAnasAdhayedbhiSaguttamaH / anena vidhiyuktanakarmaNAyatprakIrtitamiti // 10 // yahAM eka zloka hai ki vAta, pitta, kaphase utpanna hue unmAda rogoMko buddhimAna vaidha uparoktavidhi aura kriyAke anusAra sAdhana kare arthAt sAdhya unmAdarogoMko zAnta kare // 10 // anenavidhiyuktanata, pitta, kaphase utpanara arthAt sAdhya Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ {{) carakasaMhitA - bhA0 TI0 1 AgantukaunmAda ke lakSaNa / yastudoSanimittebhyaunmAdebhyaH samutthAna pUrva rUpa liGgavedanopazayavizeSasamanvitobhavatiunmAdastamAgantumAcakSate // 11 // jisa unmAda roga meM vAtAdi doSoMke lakSaNoMse anya prakArake kAraNa, pUrvarUe aura rUpa milate hoM usako Agantuja unmAdaroga jAnanA // 11 // Agantu unmAdakI utpattimeM bhinnamata / kecitpunaH pUrvakRtaM karmA prazastAmicchanti / tasyanimittaMprajJAparAdhaevetibhagavAn punarvasurAtreya uvAca // 12 // prajJAparAdhAddhiayaMdevarSipitRgandharvayakSarAkSasa pizAca guruvRddhasiddhAcAryyapUjyAnavamatyAhitAniAcaratianyadvAkiJcit karmA prazasta mArabhate // 13 // koI kahate haiM ki : pUrvajanma ke kiye hue pApahI manuSyake unmAda roga ke kAraNa hote haiM / bhagavAn AtreyajI kahane lage ki he agniveza ! unmAdaroga ke utpanna hone meM buddhakA hI doSa hai kyoMki buddhikA doSa hI saMsArameM devatA, RSi, pitara, gaMdharva, yakSa, rAkSasa, pizAca guru, vRddha, siddha, AcArya aura pUjyoMkA apamAna karAkara unase ahita AcaraNa karAtA hai tathA anya bhI jo kucha niMdanIya karma haiM unake karAnevAlA hotA hai // 12 // 13 // Agantu unmAda ke pUrvarUpa / tamAtmanopahatamupaghnantodevAH kurvantyunmattam / tatradevAdiprakopanimittenAgantukonmAdena puraskRta syaimAni pUrvarUpANi tidyathAdevagobrAhmaNatapasvinAMhiMsArucitvaM kopanatvaMnRzaMsAbhiprAyatAaratirojovarNacchAyAbalavapuSAJcopatAtaH / svacadevA - dibhirabhibhartsanaMpravarttanaJcetiAgantunimittasyaunmAda syapUrvarUpANi bhavantitato'nantaramunmAdAbhinivRttiH // 14 // isaliye krodhitahue devatA usa hatabuddhi manuSyake zarIra meM unmAdarogako utpannakarate haiM / so usa devAdi prakopa se utpanna hue unmAda roga ke yaha pUrvarUpa hotehaiM jise devatA, gau, brAhmaNa, tapasvI inako mAranekI icchA honA, tathA inameM ruci honA, evam inapara krodha honA aura nidanIya lajjArahita kamA~ke karane kI icchA honA, Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna - a0 7. (487) cittakA kahIM na laganA, oja, varNa, kAMti, vala ina sabakA naSTa honA, zarIraka tapAyamAna rahanA, samameM devatA Adi usako bahuta DarAveM aura bure zabda kaheM / yaha Agantu unmAdaroga pUrvarUpa haiN| isake uparAnta unmAdarogake lakSaNa pragaTa hojAte haiM // 14 // unmAdotpattise pUrvaceSTA / tatrAyamunmAdakarANAM bhUtAnAmunmAdayiSyatAmArambhavizeSaHtayathA - avalokayantodevAjanayantiunmAdam / guruvRddhasiddharSayo'bhizapantaH pitaro dhrssyntH| spRzanto gandharvAH / samAvi - zantoyakSarAkSasAstvAmagaMdhamAghrAparyaMtaHpizAcAH punaradhiruhya . vAhayaMtaH // 15 // Agantuka unmAda pragaTa hone ke samaya unmAdakAraka devAdikoM ke alaga 2 prakAra bhedase unmAdarogakA Arambha hotA hai| jaise- devatA dekhanemAtrasehI unmAda rogako * utpanna karate haiM / guru, vRddha, siddha aura RSi inake zApa denese unmAda roga hotA hai| . pitaroMke DarAnese unmAda roga hotA hai / gaMdharva zarIrako sparzakara unmAdako utpanna 'karate haiM / yakSa, rAkSasa zarIra meM praveza hokara unmAdako utpanna karate haiM / pizAca dehameM AmagaMdhako sUMghakara aura zarIra ke Upara caDhakara unmAda rogako utpanna karate haiM 15 // unmAdake rUpa / tasyemAni rUpANi / tadyathA amartyabalavIryya pauruSaparAkramagrahaNadhAraNasmaraNajJAnavacanavijJAnAni aniyatazconmAdakA laH // 16 // usa unmAda rogake yaha lakSaNa hote haiN| jo manuSyoM meM na hoM, usa prakArake arthAt amAnuSIya- vala, vIrya, parAkrama, pauruSa, jJAna aura vijJAna yaha saba usa manuSyake zarIrameM unmAdake samaya utpanna ho jAMya tathA usa unmAdake honekA koI niyata -samaya na ho // 16 // AghAtakAla | unmAdAyeSyatAmapikhaludevarSipitRgaMdharvayakSarAkSasApazAcAnAM guruvRddhasiddhAnAM vAeSuantareSuabhigamanIyAH puruSA bhavaMti tadyathA- pApasya karmaNaH samArambhepUrvakRtasyavAkarmaNaH pariNA Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9.48 .4/804 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / makAleekasyavAzUnyagRhavAsecatuSpathAdhiSThAne vAsandhyAvelAyAmaprayatabhAvevAparvasaMdhiSuvAmithuna bhAverajasvalAbhigamaneM vAviguNevAdhyayanabalimaGgala homa prayoganiyamatratabrahmacaryyabhaGgevAmahAhavevAdeza kulapuravinAzevA mahAgrahopagamanevAstriyAH prajananakA levividhabhUtAzubhAzucisparzane vAvamana virecanarudhirastrAvavAzuceraprayatasyavAcaityadevAyatanAbhigamanevAmAMsamadhu thopavanazmazAnAyatanAbhigamanevAdvijagurusurapUjyAbhidharSaNeM tilaguDamadyocchiSTavAdigvAsAsavA nizinagaranigamacatuSpa vAdharmAkhyAnavyatikramevAanyasya karmaNo'prazastasyArambhevAi tyAghAtakAlAH // 17 // } * unmAdake karanevAle devatA, RSi, pitRgaNa, gaMdharva, yakSa, rAkSasa, pizAca inakA tathA guru, vRddha, siddha inakA bhI unmAdake utpanna karanekA samaya hotA hai. arthAt yaha saba bhI manuSya meM kisI prakArakA chidra pAkara hI unmAda rogako utpanna karate haiM / inake kupita honeke yaha samaya hote haiM / pApakarmake karanese athavA pUrvajanmake kiye pApeM ke phalase - zUnya ghara meM akelA dekhakara, caurAhe meM, donoM saMdhyAoMke samaya, binA kAma kahIM khAlI baiThe hue, parvake samaya, apavitra samaya, maithuna ke samaya athavA rajasvalAse gamana karane ke samaya, yA parvasaMdhiyoM meM strIgamanake samaya, athavA paDhane, balidAna karane evam maMgala tathA homa karma karane ke samaya kisI prakArakA upadrava kara lenese, niyama, vrata aura brahmacaryaM inameM kisI prakArako viguNatA hojAneke samaya, ghora yuddhameM athavA deza, kula aura nagara ke vinAzake samaya yA kisI grahaNa Adi mahAgraha keM Agamana ke samaya, striyoMke prasUta kAlake samaya evam aneka prakArake bhUta tathA apavitra sparzake samaya athavA vamana tathA rudhirake srAvake samaya evam apavitrAvasthA meM tathA besamaya pIpala Adi devatA ke vRkSa tathA devamaMdirameM praveza karanese athavA ucchiSTa, mAMsa, madhu, tila, guDa, madya inake sevana se bilakula naMgA rahanake samaya, rAtri meM, rAste meM, caurAhe meM, AMdhI meM evam smazAnameM akelA hAke samaya, dharma kI maryAdA ke bigADanese athavA anya koI niMdita karma karane ke samaya uparokta devatAdi AghAta pAkara unmAda rogako utpanna " karate haiM // 17 // Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna-a0 7. (487) bhUtAdikRta unmattatAke tIna prayojana / * trividhantukhaluunmAdakarANAMbhUtAnAmunmAdaneprayojanaMbhavati / tadyathA--hiMsAratirabhyarcanazceti teSAMtatprayojanamunmattAcaraNavizeSalakSaNairvidyAt / tatrAha~sArthamunmAdyamAno'. nipravizatiapsuvAnimajjatisthalAtzvabhrevAnipatati / zatrakazAkASThaloSTamuSTibhirhantyAtmAnamanyaJcaprANavadhArthamArabhate / hiMsArthinamunmattamasAdhyavidyAt / sAdhyopunaHvivarau // 18 // unmAdakAraka devatAoMkA unmAdaroga utpanna karanemeM tIna prakArakA prayojana hai| 1 hiMsA 2 arAti 3 abhyarcana / ina tInoM prayojanoMko unmatta manuSyake AcaraNoMse jAnA jAsakatAhai unameM hiMsA arthAt manuSyake pApakarmase kupita hue devAdi jaba usake (hiMsA-mArane) ke liye unmAdarogako utpanna karatehaiM taba vaha manuSya agnimeM praveza kare athavA jalameM DUba mare yA UMce sthAnase nIce gira paDe athavA kisI gaDhe AdimeM gire evam zastra, kazA, kASTha, patthara, mukkA Adise apane prANoMko naSTa karane lge| isa prakAra devAdikoMse hiMsAke liye unmAdita kiyAhuA manuSya asAdhya hotAhai / arati aura abhyarcanAke liye jo do prakArake unmAdaroga haiM unako sAdhya jAnanA // 18 // sAdhyoMkA varNana / tayoHsAdhanAni / mantrauSadhimaNimAlabalyupahArahomaniyamanataprAyazcittopavAsasvastyayanapraNipAtagamanAdIniitievametepaJconmAdAvyAkhyAtAbhavanti // 19 // una sAdhya unmAdoMko sAdhana karaneke yaha upAya haiN| jaise-maMtra, auSadha, maNi,. maMgalakarma, balidAna, upahAra ( bhojanAdi denA), havana, niyama, vrata, prAyazcitta,. upavAsa, svastyayana (svastivAcana Adi athavA zAntikAraka karma), praNipAtana (vaMdanA ) evam devayAtrAdi karma Agantuja unmAda rogakI zAntike liye karanA cAhiye / isa prakAra pAMca prakArake unmAdakA varNana kiyAgayAhai // 19 // . unmAdakA vividhatva / te tu khalu nijAgantuvizeSeNasAdhyAsAdhyavizeSeNa ca pravibhajyamAnAH paJca santo dvau eva bhavataH // 20 // Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5488) carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| vaha unmAdaroga nija aura Agantuja bhedase pAMca prakArake aura sAdhya asAdhyake bhedase do prakArake hotehaiM // 20 // tau parasparamanubanItaH / kadAcidyathoktahetusaMsargAca tayoH saM. sRSTameva pUrvarUpaM bhavati saMsRSTamevaliGgazca / tatra asAdhya. saMyogasAdhyAsAdhyasaMyogavAasAdhyaMvidyAt |saadhyntusaadhysNyogN tasya sAdhanaM sAdhanasaMyogamevavidyAditi // 21 // una Agantuja aura nija arthAt doSaja unmAdoMkA bhI ApasameM saMvandha hotA hai| nija aura Agantuja kAraNoMkA saMsarga honese pUrvarUpameM tathA lakSaNoMmeM bhI saMsarga hojAtAhai vaha isa prakAra nija aura bhAgantuja unmAdoMkA saMsarga huA asAdhya. sAko prApta hojAtAhai evam sAdhya aura asAdhyoMkA saMsarga honA bhI asAdhya hI jAnanA cAhiye / isa prakAra milejule nija aura Agantuja unmAdoMmeM tathA sAdhya aura asAdhyoM meM cikitsA bhI milIjulI karanI cAhiye // 21 // tatra shlokaaH| naiva devA na gandharvA na pizAcA na raaksssaaH| na cAnye svayamakliSTamupaklizyanti mAnavam // 22 // jo manuSya apane pApa tathA doSoMse rahita hotAhai usake zarIrameM koI devatA, gandharva, pizAca, rAkSasa, Adi tathA anya bhI koI kisI prakArakA upadrava nahIM karate // 22 // ye tvenamanuvartante klizyamAnaM svakarmaNA / . na tannimittaH klezo'sau na hyastikRtakRtyatA // 23 // jo manuSya apane pApakose kaSTako bhogatehue devatA Adiko doSa detehaiM aura apane kiye pApoMko apane duHkhakA kAraNa nahIM samajhate vaha saMpUrNarUpase jhUThe haiM aura apane kAryakI kRtakRtyatAko prApta nahIM hote // 23 // prajJAparAdhAt samprAte vyAdhau karmajaAtmanaH / nAbhizaMsadbudhodevAn na pitan nApi rAkSasAn // 24 // apanI buddhise aparAdhase kiye hue kukoMke phalase saMkaTa prApta honepara buddhimAn manuSya devatA tathA pitRgaNa evam rAkSasAdikoMko doSa na deveM // 24 // AtmAnameva manyeta kartAraM sukhaduHkhayoH / . tasmAccheyaskara mArga pratipadyeta notraset // 25 // Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna-a0 7. (489) buddhimAnko ucita hai ki apaneko hI sukhaduHkhakA kAraNa mAne / isaliye kalyANake karanevAle mArgapara calatA rahe / aisA karanese manuSya trAsako prApta nahIM hotA // 25 // devaadiinaamupcitirhitaanaamupsevnm| na ca tebhyo virodhazcasarvamAyattamAtmani // 26 // hita vastuoMkA sevana karanA evam hita AcaraNa rakhanA yahI devatAdikoMkA 'yUjana hai kyoMki devatAoMko prasanna rakhanA tathA unase virodha utpanna karanA yaha sava apane hI AdhIna hotA hai // 26 // saMkhyAnimittaM dvividhaM lakSaNaM sAdhyatA na ca / unmAdAnAM nidAne'smin kriyAsUtraJcabhASitam // 27 // isa unmAdaroga nidAna nAmaka adhyAyameM unmAdarogakI saMkhyA, kAraNa,unake donoM prakAroM ke lakSaNa, sAdhyatA aura asAdhyatA tathA saMkSepase unakI cikitsAke kramakA varNana kiyA hai // 27 // iti zrImaharSicarakapraNItAyurvedIyasaMhitAyAM paTiyAlArAjyAntargataTakasAlanivAsivaidyapaMcAnana paM0rAmaprasAdavaidyopAdhyAyaviracitaprasAdanyAkhyabhApATIkAyA. __ munmAdaroganidAnaM nAma saptamodhyAyaH // 7 // assttmo'dhyaayH| athApasmAranidAnaM vyAkhyAsyAma iti hamAha bhgvaanaatreyH| aba hama apasmAra rogake nidAnako kathana karate haiM / isa prakAra bhagavAn AtreyajI,kathana krnelge| apasmArake bhed| . iha khalu catvAro'pasmArA vaatpittkphsnnipaatnimittaaH1|| isa zarIrameM apasmAraroga cAraprakArase utpanna hotA hai / jaise vAtase, pittase, kaphase evam sannipAtase // 1 // .. apasmArake yogyapuruSa / te evaMvidhAnAM prANa tAMkSipramAbhanivartantotadyathA rajasta Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (490) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| mobhyAmupahatacetasAmudghAntAviSamavahudoSANAM samalavikatopahitAni azucAni abhyavahArajAtAni vaiSamyayuktena upayogavidhinopayuJjAnAnAMtantraprayogasapicaviSamamAcaratAmanyAzcazarIraceSTAviSamA:samAcaratAmatyupakSINadehAnAMvAdoSAHprakupitArajastamobhyAmupahatacetasAmantarAtmanaHzreSThatamamAyatanahRdayamupasaMgRhyaparyavatiSThantetathAindriyAyatanAnitatra cAvasthitAHsantoyadAhRdayamindriyAyatanAnicoratAHkAmakrodhabhayalobhamohaharSazokacintAdvaigAdibhiHbhUyaHsahasAabhipUrayantitadAjanturapasmarati // 2 // vaha apasmAra (mRgI) roga aise manuSyoMke zarIrameM zIghra hotAhai jinakA nIce kathana karatehaiM / aise rajoguNa aura tamoguNase Dhakehue cittavAle jinake zarIrameM vAtAdidoSa udbhrAnta athavA viSama, yA vaDhehue hoM / jo manuSya AhAra vidhiko tyAga kara malIna, bigaDAhuvA, gatarasa, apavitra aise 2 AhArako karatAhai / athavA viSamabhojanako krtaahai| jo zAstrIyavidhike pratikUla anyAnya AhAravihAroMko krtaahai| tathA anekaprakArakI viSamaceSTA karanevAle evam kSINadehavAle aisera manuSyoMke amirameM vAtAdi doSa kupita ho aMtarAtmAke zreSThasthAnarUpa cittameM praveza karateha aura usa cittako rajoguNa aura tamoguNase upahata (vigADa) kara sthita rahatehaiM |phir usa manuSyake kAma, krodha, bhaya, lobha, moha, harSa,zoka, ciMtA, aura udvega Adise sahAyatA pAkarahRdaya aura iMdriyoMke sthAnoMko sahasA pUraNa kara apasmArarogako utpanna karatehaiM // 2 // apasmArake lkssnn| apasmAraMpunaHsmRtibuddhisattvasaptavAhIbhatsaceSTamAvasthikaMtamaH pravezamAcakSate // 3 // .. . smaraNazakti,buddhi, sattva, yaha saba naSTa hokarabhayAnaka ceSTAkI avasthArUpa aMdhaH / kArameM praveza honeko apasmAra (mRgI) roga kahatehaiM // 3 // __ apasmArake puurvruup| tasyemAnipUrvarUpANibhavanti / tadyathA--bhrUvyudAsaHsatatamakSNorvaikRtamazabdazravaNalAlAziMghANakaprastravaNamanannAbhyazana Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna-a08. (4913 marocakAvipAkauhRdayagrahaHkukSerATopodaurvalyamaGgamadoMmohasta. msodrshnmuurchaabhrmshcaabhiikssnnnycsvpnemdnrtnpiiddnvepnvydhnptnaadiiniapsmaarpuurvruupaannibhvntitto'nntrmpsmaaraabhinirvRttiH||4|| usa apasmArarogake yaha pUrvarUpa hotehaiN| jaise-donoM bhRkuTiyoMkA saMkoca,. netroMkI niraMtara vikRti (TeDhase rahanA)kAnoMmeM zabdasA sunanA, athavA zravaNazakti naSTa hojAnA, mukhase lAra bahanA, nAkase maila giranA, annakA na khAnA, aruci, avipAka, hRdayakA rukajAnA, kUkhakA phUlanA, durbalatA, aMgamarda, moha,aMdhakAra darzana, mUrchA, bhrama, sote hue masta hojAnA, nAcanA, donoM hArthoko mIjanA,. kAMpanA, vyathAkA prAptahonA, aura gira paDanA, yaha apasmArarogake pUrvarUpa haiM / isake anaMtara apasmAraroga pragaTa hojAtAhai // 4 // vAtaja apasmArake lkssnn| ttredmpsmaarvishessvijnyaanNbhvti| tadyathA--abhIkSNamapasmarantaM kSaNe kSaNe saMjJA pratilabhamAnamutpiNDitAkSamasAmnA vA vilapantamudvamantaM phenamatIvAdhmAtagrIvamAviddhaziraskaM viSamavinatAMgulimanavasthitasakthipANipAdamaruNaparuSazyAvanakhanayanavadanatvacamanavasthitacapalaparuSarUkSarUpadArzanaMvAtalAnupazayaM viparItopazayaM vAtenApasmAravantaMvidyAt // 5 // aba apasmArake bhedoMke jJAnako kathana karatahaiM vaha isa prakAra haiM / jisa manu. dhyako apasmAraroga hotAho athavA smaraNazakti naSTa hojAya aura apasmAra honeke samaya thoDI thoDI derameM hoza AjAtAho jisake netrakI putalI sikuDagaIho jo manuSya vakavAda karatAho evam mukhase jhAga nikAlatAho tathA gardana phUlI huIsI ho mastaka rukA huAsA ho hAthoMkI aMguliyeM TeDhI hogaIhoM tathA hAthapara anavasthita hoM evam nakha, netra, mukha aura tvacA yaha sava lAla kaThora aura kAle hogayehoM, mana calAyamAna ho, saba , vastuyeM capala, kaThora aura rUkSa dikhAI deveM tathA vAtakAraka padArthoMse rogakI vRddhi ho aura vAtanAzaka padArthoMke sevanase zAnti ho yaha saba lakSaNa vAtajAnita apasmArameM hotehe // 5 // pittajaapasmArake lakSaNa / '' abhIkSNamapasmarantaM kSaNe kSaNesaMjJApratilabhamAnamanukUjanta: Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (192) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| mAsphAlayantaM ca bhUmiharitahAridratAmranakhanayanavadanatvacaM rudhirokSitoyabhairavapradIptaruSitarUpadArzanaM pittalAnupazayaMviparItopazayaM pittenApasmAritavidyAt // 6 // pittake apasmArameM nirantara apasmAra rogakA honA kSaNa 2 para hoza AjAnA, kaNThase kIlhanekAsA zabda karanA, hAthapairoMko idhara udhara bhUmimeM paTakanA, netra, nakha, mukha, tvacA ina sabakA varNa harA pIlA tathA tAmravarNakA honA aura usa manuSyako svamameM athavA apasmAra roga honeke samaya raktase bharehue ugra bhayAnaka prakAzayukta, krodhita rUpoMkA dekhanA tathA pittakAraka dravyoMse rogakA vaDhanA evam picanAzaka dravyoMse zAnta honaa|yh saba lakSaNa pittajanita apasmArameM hotehaiN||6|| kaphaja apasmArake lakSaNa / cirAdapasmarantacirAccasaMjJAMpratilabhamAnapatantasanativikRta ceSTalAlAmudvamantaMzuklanakhanayanavadanatvacaMzuklAgurusnigdharUpadArzanaMzleSmalAnupazayaviparItopazayaMzleSmaNApasmAritavidyA t // 7 // F- jisa apasmArarogameM deraderameM behozI ho aura derameM hI saMjJA prApta ho pRthvIpara girate hI atyanta vikRta ceSTA na ho, mukhase lAra giratIho, nakha, netra, mukha,tvacA yaha saba sapheda hoM, rogake samaya zveta aura bhArIrUpa dikhAI detehoM athavA saba vastuyeM sapheda aura bhArI dIkhatI hoM kaphakAraka vastuoMse rogakI vRddhi ho aura kaphanAzaka padArthoMse zAnti hotIho / ina lakSaNoMse yukta apasmArako kaphajanita apasmAra jAnanA // 7 // sAnipAtika apasmArake lakSaNa / samavetasaliMgamapasmAraMsAnnipAtikavidyAt / tamasAdhyamAcakSate / itictvaaro'psmaaraaH| teSAmAganturanubandhobhavatyeva / kadAcitsauttarakAlamupadekSyate / tasyavizeSavijJAnaMyathAktaiH lingglinggaadhikymdossliNgaanuruupNkinyciddhitNtttuapsmaaribhystiikssnnaanicaivlNshodhnaaniupshmnaaniythaasvmntraadiinicaagntusNyoge||8|| Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna - a08. - ( 493 ) tInoM doSoMke lakSaNoMyukta apasmArako sAnnipAtika jAnanA / sannipAtakeapasmArako asAdhya kathana karate haiM / isa prakAra apasmArake cAra bheda hote haiM / ina cAroM prakArake apasmAra honemeM koI bhI Agantuka kAraNa avazya hotA hai / jisakA viSaya cikitsA sthAnameM kathana kiyA jAyagA / usa Agantuja apasmArako anya | apasmAroMke kathana kiye hue lakSaNoMse vizeSa lakSaNoMvAlA tathA vizeSarUpase pragaTa honevAlA aura doSoMke lakSaNoMse vicitra lakSaNoMvAlA honesa jAna lenA cAhiye / ki yaha Agantuna apasmAra hai / isa prakAra apasmAroMke lakSaNoM ko jAnakara unameM hita tathA tIkSNa upazamanoM dvArA cikitsA karanI cAhiye / Agantuja lakSaNake anubaMdha honepara maMtrAdikoMse zAnti karanI cAhiye // 8 // rogoM kI utpatti | tasminnahidakSAdhvaroddhaMse dehinAMnAnAdikSuvidravatAmatisaraNapuvanalaDanAyairdehavikSobhaNaiH purAgulmotpattirabhUddhavi prAzAnmehakuSThAnAMbhayatrAsazokairunmAdAnAMvividhabhUtAzucisaMsparzAdapasmArANAm // 9 // jvarastumahezvaralalATaprabhavaH / tatsantApAdraktapittamativyavAyAt punarnakSatrarAjasyarAjayakSmeti // 10 // usa dakSayajJakehI naSTa honeke samaya jaba mahAdevake bhayase dazadizAoMmeM yajJastha manuSya bhAgane lage aura idhara udhara uchalanA, kUdanA, Adi dehakA vikSepa karata hue bhAgane lage taba unake zarIra meM pahile gulma roga utpanna huA aura usI yajJameM atyanta ghRtake khAne se prameha aura kuSTha rogakI utpatti huI tathA tapa aura upavAsa evama zoka se unmAdoM kI utpatti huii| usI yajJake naSTa hote samaya bhUta gaNAdikoM ke sparzase apasmAraroga paidA huA / aura mahAdevake mastaka jvara utpanna huA / usake saMtApase raktapitta utpanna huA / evam maithuna ke prabhAvase candramAke zarIrameM : rAjayakSmA paidA hua' // 9 // 10 // tatrazlokAH / apasmarativAtenapittenacakaphenaca / caturthaH saMnnipAtenapratyAkhyeyastathAvidhaH // 11 // yahAMpara zloka kahe haiM ki apasmAraroga vAtase, pittase, kaphase aura sannipAtase ina cAra bhedoM se kahA gayA hai / ina apasmAreM meM sannipAta janita apasmAra asAdhya hai tathA anya tIna prakArake apasmAra sAdhya haiM // 11 // Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (.494 ) carakasaMhitA - mA0 TI0. * sAdhyAMstubhiSajaH prAjJAH sAdhayantisamAhitAH / tIkSNaiH saMzodhanaizcaiva yathAsvaM zamanairapi // 12 // yadAdoSanimittasyabhavatyAganturanvayaH / tadAsAdhAraNakarmapravadantibhiSagvarAH // 13 // * buddhimAn vaidyako cAhiye ki sAdhya apasmAroMko sAvadhAna hokara tIkSNa saMzo-dhanoM dvArA tathA unameM jaise ucita hoM vaise saMzamanoM dvArA cikitsA kare / yadi una doSajanita apasmAroMmeM Agantuja kAraNoM kA saMbaMdha ho to usa samaya maMtrAdi sAdhAraNa kamadvArA zAnti kare // 12 // 13 // sarvarogavizeSajJaH sarvauSadhAvizeSavit / bhiSaksarvAmayAnhanti nacamohaMniyacchati / ityetadakhilenoktaMnidAnasthAnamuttamam 14 // jo vaidya saMpUrNa rogoMko jAnatA hai tathA saMpUrNa auSadhiyoMke parijJAnayukta hai vaha * vaidya saMpUrNa rogoMko naSTa karatA hai aura mohako prApta nahIM hotA / isa prakAra saMpUrNa- tAse isa uttama nidAnasthAnako kathana kiyA hai // 14 // ekarogase aneka rogoMkI utpAt / nidAnArthakarorogorogasyApyupalabhyate / tadyathAjvarasantApAdraktapittamudIryyate // 15 // raktapittAjjvarastAbhyAMzoSazcApyupajAyate / plIhAbhivRddhayA jaTharaMjaTharAcchophaevaca // 16 // . koI roga bhI rogake utpanna karanekA hetu hotA hai arthAt jaise kAraNa rogako utpanna karatA hai usI prakAra koI roga bhI rogako utpanna karanevAlA hotA hai / usameM STAnta dete haiM / jaise- jvara ke atyanta saMtApase raktapitta utpanna hojAtA hai / rakta: pikta aura jvara- ina donoMke honese zvAsa utpanna hojAtA hai / evam plIhA ke bar3hanaise- udararoga utpanna hotA hai / udarogase sUjana utpanna hojAtI hai // 15 // 16 // azaubhyojaTharaM duHkhaMgulmazcApyupajAyate / pratizyAyAdathokAsaH kAsAtsaMjAyatekSayaH / kSayorogasyahetutve zoSazcApyupajAyate // 17 // bavAsIrase - jaThararogakI tathA gulmarogakI utpatti hotI hai * utpanna ho jAtI hai| khAMsI ke honese kSayaroga utpanna hojAtA hai zoSa roga utpanna hojAtA hai // 17 // / pratizyAya se - khAMsI | kSayarogake kAraNa Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna * a08. ( 495 ) pUrva kevalArogAH paJcAddhetvarthakAriNaH / ubhyaarthkraadRssttaastthaivaikaarthkaarinnH||18|| kazciddhirogorogasya heturbhUtvAprazAmyati / .-naprazAmyati cApyanyo hetutvaM kurute'pica // 19 // vaha roga pahile to svayaM roga hote haiM phira dUsare rogoMko utpanna karaneke kAraNa bana jAte haiN| koI roga Apa bhI rahatA hai tathA dUsare rogako bhI utpanna kara detA hai / koI roga eka hI arthake karanevAlA rahatA hai / jaise koI roga dUsare rogako utpanna karake svayama zAnta hojAtA hai aura koI roga svayaM bhI rahatA hai tathA dUsareko bhI utpanna kara letA hai // 18 // 19 // evaMkRcchratamAnRNAMdRzyantevyAdhisaMkarAH / prayogAparizuddhatvAt tathAcAnyonyasambhavAt // 20 // prayogaH zamayedvayArdhiyo'nyamanyamudIrayet / nAsauvizuddhaH zuddhastuzamayedhonako'payet // 21 // -isa prakAra manuSyoMko kaSTa denevAle rogoMkA vyAdhisaMkara arthAt vyAdhiyoMkA "milanA julanA honese vyAdhiyeM kaSTasAdhya hojAtI haiM / eka rogakI cikitsA karate -samaya dUsare rogakA utpanna hojAnA isameM cikitsA ke prayogakI avizuddhatA rogakA - kAraNa hotI hai / jo auSadhI prayoga eka rogako zAnta kare aura dUsareko utpanna kare usako vizuddhacikitsA nahIM kahate / jo cikitsA rogako zAnta kare tathA anya vyAdhiyoM ko bhI hone na deve usako zuddha cikitsA kahate haiM // 20 // 21 // rogoM hetuoM kA varNana | eko heturanekasya tathaikasyaikaeva hi / vyAdherekasyacAne kA bahUnAM bahavo'pica // 22 // kahIM kahIM ekahI kAraNa bahutase rogoMko utpanna karatA hai / kahIM eka kAraNa ekIko utpanna karatA hai / kahIM eka vyAdhike aneka kAraNa hote haiM aura kahIM bahu5. tasI vyAdhiyoM ke bahutase kAraNa bhI hote haiM // 22 // jvarabhramapralApAdyAdRzyante rUkSahetujAH / rUkSeNaikena cApyeko jvaraevopajAyate // 23 // jasa jvara, bhrama, pralApa Adika yaha saba rUkSatAse utpanna hote haiM / kahIM akelI * rUkSatA se kevala jvara hI utpanna hotA hai // 23 // Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0 / hetubhirbahubhicaikojvarorUkSAdibhirbhavet / rUkSAdibhirjvarAdyAzvavyAdhayaH sambhavantihi // 24 // kahIM rUkSa Adika bahutase hetuoMse kevala eka jvara hI utpanna hotA hai kahIM unhIM rUkSa yadi bahutase hetuoMse jvara Adika bahuta se roga bhI utpanna hojAte haiM // 24 // . rogoM meM zramakAraka la0 liGgaJcaikamanekasyatathaikasyaikamucyate / bahUnyekasyacavyAdhervahUnAM syurbahUni ca // 25 // (496) kahIM bahutase rogoMkA eka hI lakSaNa hotA hai / kahIM eka rogakA ekahI lakSaNa hotA hai / kahIM eka vyAdhike bahutase lakSaNa hote haiM kahIM bahutasI vyAdhiyoM ke bahuta se. lakSaNa hote haiM // 25 // viSamArambhamUlAnAMliMga mekaMjvaromataH / jvarasyaikasyacApyekaH santApoliMgamucyate // 26 // viSamArambhamUlaizcajvara ekonirucyate / liMgairetairjvarazvAsahikkAdyAH santicAmayAH // 27 // jaise bahutase viSamAraMbha rogoMkA kevala eka jvara hI cihna dikhAI detA hai / kahIM * kevala jvarakA eka saMtApamAtra lakSaNa dikhAI detA hai / kahIM bahuta se viSamAraMbha mUlaka lakSaNoMse kevala jvaramAtra dikhAI detA hai / kahIM unhIM lakSaNoMse jvara, zvAsa, hicakI Adi roga dikhAI dete haiM // 26 // 27 // rogoMkI zAntikA varNana / ekAzAntiranekasya tathaikaikasyalakSyate / vyAdherekasya cAneko bahUnAMbahvaya evaca // 28 // kahIM aneka prakArake rogoMkI eka hI prakArakI cikitsAdvArA zAnti hojAtI haiN| kahIM eka prakArake rogameM eka hI prakArakI cikitsA karanI paDatI hai // 28 // zAntirAmAzayotthAnAM vyAdhInAMlaMghanakriyA | jvarasyaikasyacApyekAzAntilaMghanamucyate // 29 // jaise AmAzaya kI kharAbI se utpannahue bahuta se rogoMkI zAnti ke liye kevalalaMghana karanAhI una saba vikAroMkI zAntikA eka hI upAya hai / usI prakAra, jvararUpa eka vyAdhikI zAntike liye kevala laMghana zAntikAraka hotA hai // 29 // Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17) . "'. nidInasthAna aMdama tathAladhvazanAdyaizcajvarasyakatyazAntayaH . etAzcaivajvarazvAsahikkAdInAMprazAntayaH // 30 // ' jaise halakA bhojana Adi ekajvarakI zAntioliye aneka upAya zAntikA raka hotehaiN| vaise hI jvara, vAsa, hicakI Adi aneka rogoM meM bhI halakA bhojana Adi aneka kriyAdvArA zAnti hotI haiM // 3 // sukhasAdhyAsukhApAya:kAlenAlpenasAdhyate / sAdhyatekRcchrasAdhyastuyatnenamahatAcirAt // 31 // yaatilaashesstaaNvyaadhirsaadhyoyaapysNjnyitH| paro'sAdhya kriyA sarvAHpratyAkhyeyo'ti varttate // 32 // sukhasAdhyaroma sAdhAraNa upAya karanese thor3e hI kAlameM zAnta hojAte hai / kaSTasAdhya gega atyanta yala karanepara bahuta kAlameM zAnta hotehaiN| vyApyasAdhyaroga yadyapi uttama vaidyake dvArA cikitsA kIjAnapara kucha kAlake liye thoDI zAnti rahatIhai / parantu vaha roga samUla naSTa nahIM hotA / asAdhya roga sarva prakArake ciki: sAoM dvArA zAnta nahIM hosktaa| isaliye vaha pratyAkhyeya arthAt tyAgadene yogya hotA hai / cikitsA karane yogya nahIM hotaa| zA nAsAdhyA sAdhyatAyAtisAdhyAyAtitvasAdhyatAm / pAdApacArAdevAdvAyAntibhAvAntaraMgadAH / / 33 asAdhyaroga sAdhya nahIM hosakate parantu sAdhyarogabhI cikitsA meM kisI prakArakA antara paDanese asAdhya hojaatehaiN|| cikitsAke pAdacatuSTayako apacAra honese athavA daivayogase vyAdhiyAM bhIvAntarako prApta hojAtIhai arthAta sAdhya bhI asAdhya hojAtI haiM / ( daivayogaseto asAdhyoMkA bhI sadhyA honA saMbhava hai) // 36 // A FTEvaidyako upadeza vRddhisthAnakSayAvasthAdoSANAmupalakSayet susUkSmAmapicaprI-" jJodehAgnibalacetasAm // 34 // vyAvyavasthAvizeSAna hijJAtvAjJAtvAvicakSaNaH / tasyAtasyAmavasthAyAtakA vaidyako racite haiM ki doSoMkI vRddhi aura bhANAvasthApara bhale. prakAra dhyAna rakkhe aura vaha buddhimAn vaidya deha,agnivala tathA cittakI vRtciko bahuta sUkSmavi: - 1 -Delh . .... Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (498) carakasaMhitA-bhA0 TI0 // cAra dvArA parIkSA kare / evam vyAdhikI avasthA vizeSako jAnakara jaisI jaisI avasthAe~ hoM vaisI vaisI cikitsA karanese catura vaidya kalyANako prApta hotA hai // 34 // 35 // cikitsAkI vidhi| . prAyastiya'ggavAdoSAHklezayantyAturAMzciram / teSunatvarayA kuryAdehAgnibalavitAkriyAm // 36 // prayogaiHkSapayedvAtAnsukha vaakosstthmaanytaajnyaatvaakosstthprpnnaaNstaanythaasvNtNhrebudhH||37|| doSa prAyaH tiryagAmI honese manuSyako bahuta kAlataka kaSTa dete, unameM deha, agni aura valakI parIkSA karanevAlA vaidya zIghratA na kare / aise samayameM java ki doSa tiryagAmI ho gaye hoM auSadhI prayogadvArA unako dhIre 2 pakAkara koSThameM le Ave / phira jaba vaha koSThameM AjAya tava unako jo 2 jisa prakAra nikAlane yogya hoM usa prakAra nikAla DAle // 36 // 37 // jJAnArthayAnicoktAnivyAdhiliGgAnisaMgrahe / vyaadhystetdaatvetulinggaaniissttaaninaamyaaH||38|| vikArAHprakRtizcaivadvayaMsa samAsataH / vaddhatuvazagaMhetorabhAvAnnAnuvartate // 39 // rogake parijJAnake liye saMgrahameM jo lakSaNa kathana kiyehaiM unako bhI alaga 2 honepara roga hI jAnanA cAhiye jaise-kisI rogake lakSaNameM zvAsakA honA kathana kiyAha azyA atisArakA honA kathana kiyAhai yadi yaha rogake vinA zarIrameM pragaTa hoM to yahI roga hote haiN| parantu jvarAdikoMke samaya jvarake vegase inakA honA roga na kahA jAkara jvararogakA upadrava mAnA jAyagA / roga aura prakRti yaha donoM hI saMkSepase saba rogoMmeM kathana karanemeM AtehaiM / so vaha prakRti arthAta rogajanaka kAraNa aura roga yaha donoMhI apane hetuke vaza haiM arthAt anucita AhAra vihArake hojAnesehI balako prApta hotehaiN| yadi ahita AhAra Adi roga aura rogakI prakRtikA kAraNa na hone pAveM to kAraNake abhAvase yaha donoM utpanna nahIM ho sakate // 38 // 39 // ttrshlokaaH| hetavaHpUrvarUpANirUpANyupazayastathA / saMprAptiHpUrvamutpattiH suutrmaatrNcikitsitm||40|| jvarAdInAMvikArANAmaSTAnAMsAdhyatAnaca / pRthagekaikazazcoktAhetuliGgopazAntayaH // 4 // Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAnasthAna-a08 hetupa-yanAmAnivyAdhInAMlakSaNasyaca / nidaansthaanmetaavtsNgrhnnopdishyte||42|| iti zrImaharSicarakapraNItasahitAyAMnidAnasthAnaM sampUrNam / aba nidAnasthAnakA upasaMhAra karatehaiM / isa nidAnasthAnameM-hetu, pUrvarUpa, rUpa, upazaya, saMprApti, pUrva utpatti tathA cikitsAkA sUtrapAta evam jvarAdika bhATha vikAroMkI sAdhyatA aura asAdhyatA ina savakA kathana kiyAgayAhai tathA ina sabako alaga 2 ekaeka karake inake hetu, cihna tathA upazAntikAraka upAya evam hetuke paryAyavAcaka nAma evam vyAdhike paryAyavAcaka nAma tathA lakSaNake paryAyavAcaka nAma yaha sava isa nidAnasthAnake saMgrahameM kathana kiyegaye, arthAt ina saba viSayoM karake yukta yaha nidAnasthAna samApta huA // 40 // 41 // 42 // dohaa| hetu rUpa Adika sava, vidhivat vyAdhijJAna / so prasAdanIyukta yaha, bhayo nidAna sthAna // 1 // iti zrImaharpicarakapraNItAyurvedIyasaMhitAyAM nidAnasthAne paM0rAmaprasAdavaidyaviracitaprasAdanyAkhyabhApATIkAyAmapasmAranidAnaM nAmApTamo'dhyAyaH // 8 // samAptamidaM nidAnasthAnam / Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha vimaansthaanm| prathamo'dhyAyaH / athAtorasavimAnaMvyAkhyAsyAmaiti hasmAha bhgvaanaatreyH| ihakhaluvyAdhInAMnimittapUrvarUparUpopazayasaMkhyAprAdhAnyAvidhivikalpabalakAlavizeSAnanupravizyAnantaraMrasadravyadoSavikArabheSajadezakAlavalazarAihArasArasAtmyasattvaprakRtivayasAMmAnamavahitamanasAyathAvajjJeyaMbhavatibhiSajArasAdimAnajJAnAyattatvAtakriyAyAH / nahiamAnajJorasAdInAMbhiSavyAdhinigrahasamarthobhavati / tasmAdrasAdimAnajJAnArthavimAnasthAnamupadezyAmo'gniveza ! tatrAdaurasadravyadoSavikAraprabhAvAnavakSyAmaH // 1 // aba hama isa vimAnasthAnakI vyAkhyA karate haiM, isa prakAra bhagavAn AtreyajI kathana karane lge| prathama vaidyako cAhiye ki vyAdhiyoMke-nimitta, pUrvarUpa, rUpa, upazaya,saMkhyA,prAdhAnya, aneka prakArakA vikalpa, vidhi, vala, aura kAlavizeSako yathocita rItise jAnaleve, tadanantara, doSa, auSadha, deza, kAla,bala,zarIraM,AhAra, sAra, sAtmya, sattva, aura prakRti tathA avasthAke mAnako sAvadhAnatAse yathocita rItipara jAnanA caahiye| kyoMki jabataka ina doSa AdikoMkA yathocita jJAna na hogA tabataka vaidyakakI kriyAkA Arambha nahIM ho sakatA / ina sabake pramANako na jAnanevAlA vaidya vyAdhiko dUra karanemeM samartha nahIM ho sakatA / he agniveza ! isa liye doSa AdikoMke yathocita pramANa jAnaneke artha vimAnasthAnakA kathana karate haiN| inameM prathama rasa aura dravya tathA doSa aura vikAra inake vimAna (pramANa) ko kathana karate haiM // 1 // rasoMkA varNana ! rasAstAkSaTmadhurAmlalavaNakaTutiktakaSAyAstasamyagupayujyamAnAHzarIraMyApayantiAmithyopayujyamAnAstukhaludoSaprakApanAyopakalpayanti // 2 // Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a0 1. . (501) rasa cha: prakArake hote haiM / jaise-mIThA, khaTTA, namakIna, caraparA, kaDuA, aura ksailaa| yaha chaH rasa uttama rItisa sevana kiye jAnepara zarIrako pAlana karate haiM / aura yahI chaH rasa anucita rItisa upayoga kiye hue doSoMke prako! 'pake kAraNa haiM // 2 // doSoMkA varNana / doSAHpunastrayovAtapittazleSmANaH tepratibhatAHzarIropakArakAbhavanti / vikRtimApannAHkhalanAnAvidhairvikAraiHzarIramu- . patApayanti // 3 // doSa-tIna prakArake hote haiM / vAta, pitta aura kapha / vaha tInoMdoSa parimANase ThIka rahanepara zarIrako puSTa karate haiM aura vikRta honese zarIrako aneka prakArake rogoM dvArA tapAyamAna karate haiM // 3 // rasoM dvArA doSoMkA cayApacaya / tatradoSamekaikaMtrayastrayorasAjanayanti,trayastrayazcopazamayanti / tadyathA--kaTutiktakaSAyA vAtaM janayanti, madhurAmlalavaNAstvenaM zamayanti / kaTukAmlalavaNAH pittaM janayanti, madhu.. ratiktakaSAyAHpunarenaM zamayanti / madhurAmlalavaNAHzleSmANaM janayaMti, kaTutiktakaSAyAstvenaM zamayanti // 4 // . unameM eka eka doSako tInatIna rasa utpanna karate haiM usI prakAra tInatIna rasa zAntiko karate haiM arthAt doSoMko zamana karate haiM / tAtparya yaha huA ki tInarasa eka doSako vaDhAte haiM aura anya tIna rasa usI doSako zAnta karate haiM / jaise-caraH parA,kaDuA,kasailA yaha tInarasa vAyuko utpanna karate haiM / usI prakAra mIThA,khaTTA aura namakIna yaha tIna rasa vAyuko zAnta karate haiM / caraparA, khaTTA aura namakIna yaha tIna rasa pittako utpanna karate haiM aura mIThA kaDuA, kasailA yaha tIna rasa pittako zAnta karate haiM / mIThA- khaTTA, namakIna yaha tIna rasa kaphako utpanna karate haiM aura caraparA, kaDuA, kasailA yaha tIna rasa kaphako zAnta karate haiM // 4 // rasadoSasannipAte tu ye rasA yaidoSaiHsamAnaguNA:samAnaguNabhUyiSThA vA bhavanti te tAnabhivarddhayanti / viparItaguNAstu viparItaguNabhUyiSThA vA zamayantyAyasyamAnAHityetadvazvasthA Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (902) carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| hetoH SaTtvamupadizyate rasAnAM paraspareNAsaMsRSTAnAm / tritvaJca doSANAm / saMsargavikalpavistArohoSAmaparisaMkhyeyo bhavati vikalpabhedAparisaMkhyeyatvAt // 5 // zarIrameM kaI eka rasoM tathA doSoMkA milApa honepara jo rasa jisa doSake samAna guNavAle hoM usa doSako baDhAte haiM tathA samAna guNavAloMmeM bhI jisa doSake baDhAne. vAloMkI AdhikatA ho vaha usakIhI vRddhi karate haiM / isI prakAra viparIta guNavAle rasa doSoMko zAnta karate haiN| unameM bhI vizeSatAsa viparIta guNavAle jisa doSase viparIta guNavAle hoM usakohI zamana karate haiN| isa prakAra vyavasthA sthApana karaneke liye alaga alaga chaH rasoMkA kathana kiyA hai, aura tIna doSoMkA kathana kiyA hai| rasoMke saMsarga janita vikalpoMse inakI saMkhyA parimANase baDhajAtIhai arthAt asaMkhya hojAtehaiM / kyoMki vikalpa dvArA aMzAMza kalpanAkara bhada vizeSase asaMkhya hojAte haiM // 5 // tatra khalu anekaraseSu dravyeSvanekadoSAtmakeSu ca vikAreSu rasadoSaprabhAvamekaikatvenAbhisamIkSya tato dravyavikAra.. prabhAvatattvaM vyavasyet / natvevaM khalu sarvatra / na hi vikRtiviSamasamavetAnAM nAnAtmakAnAM dravyANAM paraspareNa copahatAnAmanyaizca vikalpanairvikalpitAnAmavayava. prabhAvAnumAnena samudAyaprabhAvatattvamadhyavasitumazakyam // 6 // una aneka rasoMvAle aneka dravyoMmeM aneka rasa mile hue honepara unake ekaeka rasako alaga alagaM jAnakara dravya prabhAva jAna lenA cAhiye / usI prakAra aneka doSoMke mile hue vikAroMmeM kauna 2 doSa kitane 2 azase milA huA hai isako alaga alaga jAnakara doSaprabhAva jAnalenA caahiye| parantu saMba jagaha yahI krama. nahIM hotA kyoMki vikRta bhAva tathA viSamamAnase mile hue aneka Atmaka dravyoMkA ' ekake rasase dUsareke rasakA tathA ApasameM svabhAva tatvakA paraspara hanana honese.' rasake samudAya prabhAvakA tatva pRthak pRthak nahIM jAnA jA sktaa| usI prakAra vikRta aura viSamabhAvase mile hue doSoMkA ApasameM paraspara hanana bhAva honese . vikalpa janita sUkSma aMzoMkA pRthak pRthak jAna lenA bhI kaThina hotA hai // 6 // tathAyukte hi samudAye samudAyaprabhAvatattvamevopalabhya tato rasadravyavikAraprabhAvatattvaM vyavasyet tasmAdasatprabhAvatazna Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a0 1. (503: dravyaprabhAvatazcadoSaprabhAvatazcavikAraprabhAvatazcatattvamupade kSyAmaH / tatraiSarasadravyadoSavikAraprabhAvaupadiSTo bhavati // 7 // __ isaliye bahutase dravya samudAyake milanase usa samudAyake prabhAvako jAnakara phira rasa tathA dravya evam vikAra inake prabhAvoMke jAnanekA yatna kiyA jaasktaahai| isaliye rasaprabhAvase, dravyaprabhAvase, doSaprabhAvase aura vikAraprabhAvase tatvako kathana krtehaiN|so yahAMpara rasa,dravya, doSa,vikAra inake prabhAvoMkA kathana kiyaajaataahai|||7|| dravyaprabhAvakA varNana / drvyprbhaavNpunrupdekssyaamH| tailasarpimadhUnivAtapittazleSmaprazamanAnidravyANibhavanti / tatratailasnehoSNyAgoravopapannavAdvAtaMjayatisatatamAyasyamAnam / vaatohirokssyshaitylaaghvoppnnoviruddhgunnobhvti| viruddhaguNasannipAtehibhUyasAlpamavajIyatetasmAttailaMvAtaMjayatisatatamabhyasyamAnam // 8 // ' rasake prabhAvako prathama kathana karacuke aba yahAMpara dravyake prabhAvako kahate haiN| jaise taila, ghRta, zahada yaha vAta, pitta, kaphako zamana karanevAle dravya hotahaiM / inameM taila cikanA aura garama honese, evam gauravaguNa viziSTa honese, nirantara mAliza kiyA huA athavA vidhipUrvaka khAyA huA vAyuko zAnta karatAhai / kyoMki vAyu tailake guNase viruddha guNavAlA rUkSa,zItala aura halakApana yukta hotaahai| dopakArake viruddhaguNa ApasameM milanese bhArI guNa alpa guNako jIta letehaiM / isaliyeabhyAsa. kiyAhuA taila apane snigdhAdi guNoMdvArA vAyuko jItaletAhai // 8 // sarpiHkhalaevamevapiMjayatimAdhuryyAcchaityAnmandavIryatvAcca pittAmadhuramuSNaMtIkSNam // 9 // - isI prakAra sevana kiyA huA ghRta bhI pittako jatiletAhai / ghRta mIThA,zItala... .... aura maMda honese madhuratArahita uSNa aura tIkSNa ina viparIta guNoMvAle pittako jItaletAhai // 9 // madhu ca zleSmANaM jayati rokSyAt taikSNyAt kaSAyavAca zleSmA hi snigdho mando madhurazca // 10 // zahada rUkSa, kaSAya aura tIkSNa honese snigdha, maMda,madhura ina viparIva guNoMvAle kaphako jItaletAhai // 10 // Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / (504) carakasaMhitA bhA0 TI0 / yaccAnyadapi kiJcidvyamevaMvAtapittakaphebhyo guNato viparIta taJcaitAJjayatyabhyasyamAnam // 11 // isI prakAra anya bhI jo dravya vAta, pitta, kaphase guNoMmeM viparIta ho vaha bhI . vidhivata sevana kiye hue inako jItaletehaiM // 11 // atha khalu, trINi dravyANi nAtyupayuJjItAdhikamanyebhyo dravyebhyaHtadyathA-pippalI kSAra lavaNamiti pippalyo hi kaTukAH sadyomadhuravipAkA guvyoM nAtyartham / snigdhoSNAH prakledinyo bheSajAbhimaMtAzca / tAH sadyaH zubhAzubhakAriNyo bhavantyApAtabhadrAHprayogasamasAdguNyAdoSasaJcayAnubandhAHsa. tatamupayujyamAnAhiguruprakleditvAt zleSmANamutklezayanti / auSNyAt pittam / naca vAtaprazamanAyopakalpante alpasne: hoSNabhAvAt / yogavAhinyastu khalu bhavantiAtasmAt pippa lInAtyupayuJjIta // 12 // kisI yogameM bhI aura dravyoMse ina tIna dravyoMko adhika prayoga nahIM karanA cAhiye / jaise pipalI, kSAra aura lavaNa / kyoMki pIpala caraparI hai aura zIghra madhuraM vipAka hojAtIhai, atyantaM bhArI nahIM hai evam nigdha, uSNa, kledakartA, tathA auSadhiyoMmeM mukhya hai| so vaha pIpalI prayoga karanese zIghra hI apane zubha aura azubhaguNoMkoM karatI hai / kisIrogameM dete hI hitakAraka hojAtIhai / isakA nirantara prayoga karanese doSoMkA saMcaya hotaahai|kyoNki yaha bhArI aura kledI honese kaphako uThAtI hai / garma honese pittako prabala karatIhai / isameM sneha aura uSNatA adhika na rahanese vAyuko bhI zAnta nahIM karatI parantu kisI yogameM milAkara dIhuI yogavAhI honese usa yogake samAna guNa karanevAlI avazya hotIhai / isaliye pippalIkA adhika aura nirantara sevana nahIM karanA cAhiye // 12 // . .. ... ... . kSArasevanakA niSedha / kSAraH punaroSNyataikSaNyalAghavopapannaH kledayatyAdau pazcAt vizodhayati / sa pacanadahanabhedanArthamupayujyate so'tiprayujyamAnaH kezAkSihRdayapuMstvApaghAtakaraH sampadyate / ye hyenaM . . .. . Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a0 1. (505) grAmanagaranigamajanapadAH satatamupayuJjate tehyAndhyaSANDyAkhAlityapAlityabhAjo hRdayopakartinazca bhavanti tadyathA-prAcyAzcInAzca tasmAt kSAraM nAtyupayuJjIta // 13 // kSAra uSNa, takSiNa aura halakA hotAhai / prathama gIlApana utpannakara phira zodhana karadetAhai / pAcana, dahana evam bhedana karaneke liye kSArakA prayoga kiyAjAtAhai / vaha kSAra atyanta sevana kiyA jAnese keza, netra, hRdaya aura puMstvazaktiko naSTa karanevAlA hotA hai / grAma, nagara, prAnta, dezameM rahanevAle jo loga kSArakA adhika sevana karatehaiM |vh loga aMdhe, napuMsaka, gaMje, saphedavAloMvAle evam hRdayake rogayukta hotehaiM / prAyaH aise loga pahile pUrva aura cInameM hotethe / isaliye kSArakA adhika prayoga nahIM karanAcAhiye // 13 // lavaNa sevamakA niSedha / lavaNaMpunaroSNyataikSNyopapannamanati guruanatisnigdhamupakledi vitraMsanasamarthamannadravyarucikaramApAtabhadram |pryogaatirekaadosssnyjyaanubndhm / tadrocanapAcanopakledanavilaMsanArthamupayujyatotadatyarthamupayujyamAnaMglAnizaithilyadaurbalyAbhinirva ttikaraMzarIrasyabhavati / yehyetadgrAmanagaranigamajanapadAHsatatamupayuJjate,tebhUyiSThaMglAsnavaHzithilamAMsazoNitAbhavantia. pariklezasahAzca / tdythaa-baahriiNksauraassttriksaindhvsaaviirkaaH| tehipayasApisadAlavaNamaznati |ye'phibhuumertyuussraadeshaastessuaussdhiviirudvnsptivaansptyaanjaaynte / alpatejasovAbhavantilavaNopahatatvAt / tasmAllavarNanAtyupayuJjIta / ye hyatilavaNasAtmyAHpuruSAsteSAmapikhAlityendraluptapAlityAnitathAvalayazcAkAlebhavanti / tasmAtteSAMtatsAtmyataHkrameNApagamanaMzreyaH // 14 // lavaNa garma, tIkSNa, kiMcit bhArI, kiMcit snigdha, kledakAraka, sresana annAdi dravyoMmeM rucikAraka, kisI dravyameM DAlate hI apane guNako karanevAlA hotAhai / atyanta sevana karanese doSoMko saMcita karatAhai / isaliye yaha kevala ruci utpanna Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (506 ) carakasaMhitA - bhA0TI0 / karaneke liye, pAcana ke liye tathA kledana aura sraMsana honese isakA ucita rItipara prayoga kiyA jAtA hai / isake adhika sevana karanese zarIra meM glAni, zithilatA,durbalatA yaha utpanna hote haiM / grAma, nagara, prAnta tathA dezoM meM jo loga lavaNakA adhikasevana karate haiM unake zarIrameM glAni, mAMsa aura rudhira meM zithilatA hotI hai tathA vaha sAmAnya klezako bhI sahana nahIM krskte| jaise vAhvIka, saurASTra, sindha, sauvIra dezoM ke rahanevAle manuSya dUdhake sAthameM bhI lavaNako bhakSaNa karate haiM / jina dezoMmeM. atyanta USara bhUmi hai unameM kSArakI adhikatA honese oSadhI, vIrudha, vanaspatI aura vAnaspatya ina cAra prakArakI auSadhiyoMmeMse koI bhI utpanna nahIM hotii| yadi koI ho bhI jAya to usa pRthvIke lavaNake valase una auSadhiyoMkA teja mArAjAtAhai / isaliye lavaNakA adhika upayoga nahIM karanA caahiye| jina manuSyoMko lavaNa sAtmya hai unako bhI adhika sevana karanese gaMjApana, bAloMkA sapheda honA, vAloM kA.. ukhaDanA, zarIrameM choTI umara meM saravaTa paDanA yaha vikAra hote haiM / isaliye lavaNa. jitanA ruci Adike liye sevana karanA ucita ho usase adhika nahIM khAnA cAhiye // 14 // sAtmyake lakSaNa | sAtmyamapihi krameNopanivarttyamAnamadoSamalpadoSaMvAbhavati / sAtmyaMnA matadyadAtmaniupazete / sAtmyArthIdyupazayArthaH / tat trividhaMpravarAvara madhyavibhAgena, saptavidhaJcara saikaikatvena sarvarasopayogAcca / tatrasarvarasaMpravaramavara mekarasaMmadhyamantupravarAvaramadhyastham / tatrAvaramadhyAbhyAM sAtmyAbhyAM krameNapravaramupapAdayetsAtmyam / sarvarasamApicadravyaMsAtmyamupapannaM sarvANi AhAra - vidhizeSAyatanAniabhisamIkSyahitamevAnurudhyate // 15 // yadi kisI hAnikAraka vastuke sevanakA abhyAsa hogayA ho (jaise aphIma zaMkhiyA Adi) to usako dhIredhIre kramapUrvaka choDadenA cAhiye / aisA karanese alpadoSa athavA nirdoSa hojAtA hai / jo padArtha apane zarIrako hitakArI ho usako sAtmya kahate haiM / sAtmyakA jo artha hai upazayakA bhI vahI artha hai / vaha sAtmya - uttama, madhyama aura kaniSTha ina bhedoMse tIna prakArakA hai / phira vaha madhura Adi ekaeka rasake yogase tathA ekasAtha saMpUrNa rasoMke yoga bhedase sAta prakArakA hotA hai / unameM sava rasoMkA abhyAsa uttama hotA hai / eka rasakA upayoga kaniSTha mAnA jAtA hai : kaniSTha aura uttamake milanese madhyama sAtmya hotA hai / unameM kaniSTha aura madhyama Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna- a0 1. (507 ) sAtmyoM se kramapUrvaka uttama sAratmyakA abhyAsa karanA caahiye| saMpUrNa rasoM ko tathA saMpUrNa dravyoMko sAtmya honepara evam AhAra vidhike vizeSa AyatanoMko vicArakara ahita padArthoM ko tyAga deve evam hitoMkA sevana kare // 15 // AhArake Ayatana / tatrakhalvimAniaSTAvAhAravidhivizeSAyatanAni bhavanti / ta dyathA - prakRtikaraNasaMyogarAzidezakAlopayogasaMsthopayoktATemAnibhavanti // 16 // unameM AhAra vidhike yaha aSTavidha Ayatana kathana kiye haiN| jaise- prakRti, karaNa, saMyoga, rAzi, deza, kAla, upayoga, saMkhyA tathA upayogako karanevAlA yaha ATha Ayatana haiM // 16 // prakRtikA varNana | tatraprakRtirucyatesvabhAvoyaH sapunarAhArauSadhadravyANAM svAbhAvikogurvAdiguNayogaH / tadyathA mASamudgayoH zUkaraiNayozca // 17 // inameM prakRti - svabhAvako kahate haiM / AhAra ra auSadha dravyoMkA jo svAbhAvika guru, Adi guNakA yoga hai usakA prakRti kahate haiM / jaise-uDada svabhAvase hI bhArI hai aura mUMga svabhAvase ho halke guNavAlA hai / sUarakA mAMsa - svabhAvase hA bhArI guNavAlA hai aura hiranakA mAMsa svabhAvase hI halakA hotA hai // 17 // karaNakA varNana | karaNaMpunaHsvAbhAvikAnAM dravyANAmabhisaMskAraH / saMskArohi gaNAntarAdhAnamucyate / teguNAzcatAyAgnisannikarSazaucamanthanadezakAlavazena bhAvanAdibhiH kAlaprakarSabhAjanAdibhizcAbhidhIyante // 18 // svAbhAvika dravyoMke saMskArako karaNa kahate haiM / saMskArakA artha guNAntarakoM prApta karanA hai vaha guNa - jala aura agnike sannikarSase evam zauca, manthana, deza, kAla, bala, bhAvanA Adise tathA samayake utkarSa evam pAtrAdikoM ke saMsarga se guNAntaraka prApta hote haiM // 18 // saMyogakA varNana | saMyogastudvayorbahUnAMvAdravyANAM saMhatIbhAvaH savizeSamArabhateya. Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (108) carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| kazodravyANiArabhante / ythaamdhusrpissomedhumtsypysaa| JcasaMyogaH // 19 // do athavA bahutase dravyoMkA saMsarga honA saMyoga kahAtAhai / dravyoMkA saMyoga vizeSa honese guNa utpanna hotAhai / jaisa-zahada aura ghRtako samAna bhAgameM lAnese evam zahada machalI aura dUdhake milAnese viSake samAna guNa utpanna hojAtAhai 19 rAzikA varNana / raashistusrvgrhprigrhaumaatraa'maatraaphlvinishcyaarthHprkRtH| tatrasarvasyAhArasyapramANagrahaNamekapiNDenasarvagrahaH / parigrahazcapunaHpramANagrahaNamekaikatvenAhAradravyANAm / sarvasya higrahaHsarvagrahaHsarvatazcagrahaHparigrahaHucyate // 20 // rAzi-sava dravyoMke sarvagraha aura parigrahako kahate haiM / isakA varNana mAtrA aura amAtrAke phalanizcayArtha kiyA hai unameM saba prakArake bhojana sAmagrIkA golAsA banAkara khAnA sarvagraha kahA jAtAhai / vyaMjana Adi AhAra dravyoMko alaga alaga bhakSaNa karaneko parigraha kahate haiM / sanadavyoMko milA ekasAtha grahaNa karaneko sarvagraha kahate haiM aura sabase kisI eka padArthake khAneko parigraha kahatehaiM // 20 // dezakA varNana / dezaHpunaHsthAnadravyANAmutpattipracAroMdezasAtmyaJcAcaSTe // 21 // dravyake utpanna honeke sthAnako tathA pracAra (phiranA turanA Adi) Adike sthAnako deza kahate haiM // 21 // kAlakA vrnnn| kAlohinityagazcAvasthikazca / ttraavsthikovikaarmpekssyte| nityagastukhaluRtusAtmyApekSaH // 22 // kAla do prakArakA hotA hai / nityaga, Avasthika / unameM Avasthika kAla vikArakI apekSA karatAhai arthAt bAlyAvasthAse vikRti prApta hokara taruNAvasthAmeM mApta honA Avasthika kAla kahA jAtA hai| nityagakAla Rtu aura sAtmyakI apekSA karatAhai / arthAt nityagakAla kSaNa, divasa, mAsa, Rtu Adika cakrako kahate haiM // 22 // upayogakA varNana / . upayogasasthAtUpayogAnayamaH sajIrNalakSaNApekSaH // 23 // . Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a0 11 bhojana Adike upayogake niyamako upayoga kahate haiM / vaha upayoga vidhivada hAnase yathocita rItipara bhojanAdi jIrNa hojAte haiM // 23 // upayoktA aura okasAtmyakA varNana / upyoktaapunrystmaahaarmupyukt| ydaayttmoksaatmym||| 24 // upayoktA bhojanake upayoga karanevAleko kahate haiM / bhoktA manuSya apane AdhIna bhojanako karake yathocita rItipara pacAve usako okasAtmya kahate haiM // 24 // ityaSTAvAhAravidhivizeSAyatanAnibhavanti / eSAMvizeSAHzubhAzubhaphalapradAHparasparopakArakAbhavanti / tAnabubhutseta / buddhAcahitepsurevasyAnnacamohAtpramAdAdvApriyamahitamasukhodakamupasevyamAhArajAtamanyadvA // 25 // isa prakAra AhAravidhike ATha Ayatana vizeSoMkA kathana kiyaahai| yaha AhA. rakA aSTavidha bheda zubha aura azubha phalako denevAlA hai evam paraspara upakArakAraka. hai / isaliye AhAravidhiko yathocita rItipara jAnakara hitakI icchAvAlA manuSya mohaMse aura pramAdase bhI apane ahita aura sukhake naSTa karanevAle padArthIko sevana na kare // 25 // AhAra vidhi| tatredamAhAravidhividhAnamarogANAmapicAturANAMhitam / keSAJcitkAleprakatyaivahitatamaMbhuJjAnAnAMbhavati / uSNasnigdhaM mAtrAvajIrNevIryAviruddhaMiSTaMdezeiSTasauMpakaraNaMnAtidrutaMnAMtivilambitanajalpannahasaMstanmanAbhuJjItaAtmAnamabhisamIkSya ' samyak // 26 // yaha AhAra vidhise sevana karanA Arogya manuSyoMke liya tathA rogiyoMke liye hitakara hotA hai| aura samayapara bhojana karanA svabhAvase hI bhojanakartAko hitakAraka. hotA hai| tathA kasA 2 ka liye koI niyata samaya hitakara hotAhai / aba AhArakI vidhiko kathana karate haiN| garma, cikanA, aura parimANakA bhojana- prathama bhojanake pAcana honepara khAnA cAhiye / vaha bhojana Aviruddhavaryi honA cAhiye tathA pavitrasthAnameM baiThakara vAMchita saba padArthoM se yukta ho, bhojanako na bahuta jaldI nAbahuta dera meM karanA caahiye| aura bhojana karate hue bahuta bolanA aura haMsanA tyAga kara bhAjanameM mana lagAkara apane zarIrake balAvalako dekhakara bhojana kareM // 26 // Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (510) carakasaMhitA-bhA0 TIH / uSNabhojanake guNa / tasyasAdguNyamupadekSyAmaH / ussnnmniiyaadussnnNhibhujymaanNsvdtemuktnycaagnimudiirymudiiryti| kSipraJcajarAMgacchati, vAtaJcAnulomayati, zleSmANaJcaparizoSayatitasmAduSNamanIyAt // 27 // usa bhojanake vidhivat kiye jAnese jo uttama guNa hote haiM unakA varNana karate haiN| bhojana sadaiva tAjA aura garma karanA caahiye| kyoMki usa AhArameM svAduzakti uttama rahatI hai evaMm usase agni caitanya hokara AhArako pAcana karatI hai| aura vaha AhAra zAghra jarNi hojAtAhai / garma AhArake bhAjana karanese vAyukA anuloma hotAhai aura kaphakA parizoSaNa hotAhai / isaliye garma AhArakA hI sevana * karanA cAhiye // 27 // snigdhabhojanake guNa / snigdhamaznIyAt / snigdhahibhujyamAnasvadate / bhuktAzcAgnimudIrayatikSipraMjarAMgacchativAtamanulomayatidRDhIkaroti / zarIropacayaM balAMbhivRdiJcopajanayati, varNaprasAdamapicAbhinivartayati / tasmAt snigdhamaznIyAt // 28 // bhojana sadaiva cikanA karanA caahiye| cikane padArthoMkA svAdu uttama hotaahai| aura bhojana kiyajAnepara agniko balavAn karatAhai / tathA vAyuko anulomana karatAhai / evam zarIrako dRDha tathA puSTa karatAhai aura valakI vRddhiko utpanna karatA hai / varNako prasanna karatAhai isaliye AhArako ghRtayukta kara khAnA cAhiye // 28 // mAtrAvatbhojanakA gunn| mAtrAvadaznIyAt / mAtrAvaddhibhuktaM vAtapittakaphAnaprapIDayadAyurevavivarddhayatikevalaMsakhasamyakpakvaviDbhUtaMgadamanupathryota nacoSmANamupahantiavyathaJcaparipAkameti / tasmAnmAtrAvadaznIyAt // 29 // bhojana sadaiva parimANase karanA cAhiye / parimANase kiyAhuA bhojana vAta pitta, kaphako sAmyAvasthAmeM rakhatAhuA Ayuko baDhAtA hai| aura mukhapUrvaka pAcana hojAtAhai / isakA malabhAga malasthAna dvArA yathocita rItise nikala jAtAhai jaTha Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / vimAnasthAna - a0 1. '(488') rAnikI garmI meM kisI prakArakA vighna na karake paripAkako prApta hojAtA hai / isAlaya - bhojana ucita mAtrAse karanA cAhiye // 29 // jIrNabhojana meM bhojana ke guNa / jIrNe'znIyAt / ajIrNehibhuJjAnasya pUrvasyAhArasyarasamapariNatamuttareNAhArarasenopasRjansarvAn doSAnprakopayatyAzu / jItu bhuJjanasyasvasthAnastheSudoSeSu agnau codIrNe jAtAyAJcabubhukSAyAMvivRteSuca srotasAMmukheSucodgArevizuddhehRdayevizuddhevAtAnulomyevisRSTeSucavAtamUtrapurISave geSujIrNamabhyavahRtamAhArajAtasarvazararidhAtUna pradUSayadAyuravAbhivarddhayati kevalam / tasmAjIrNe'znIyAt // 30 // prathama dinakA AhAra jIrNa hojAnepara tava bhojana karanA cAhiye / ajIrNameM bhojana karanese arthAt pAhile kiye hue AhArakA rasa zarIraMmeM yathocita rItipara pacajAne ke binA bhojana karanese usa dUsare AhArake sAtha milakara doSoMko kupita karatA hai / aura pahilA bhojana pacajAnepara phira bhojana kiyAjAya to doSa apane 2 sthAnoM meM sthita rahate haiN| agni caitanya hokara bhUkha lagAtI hai aura nADiyoMke mukha zuddha - hokara DakAra zuddha AtI hai / hRdaya zuddha rahatA hai / vAyukA anuloma hotA hai / vAta, mUtra, mala ye apane samayapara ThIka nikalate haiM / vaha AhAra yathocita rItipara jIrNa ' hokara dhAtuoMko dUSita na karatA huA kevala Ayuko baDhAtA hai // 30 // vIviruddha bhojanake guNa / viiryyaaviruddhmshniiyaat| aviruddhavIryyamaznanahinaviruddhavIryyAhArajairvikArairayamupasRjyate tasmAdvIryyAviruddhamaznIyAt // 31 // aviruddha vIryavAle. padArthoM kA sevana karanA cAhiye / aviruddha vIryavAle padArthoMke khAnese jo vikAra viruddhavIrya AhArase utpanna hote haiM vaha nahIM hote| isaliye viruddhavIrya padArthoM ko na khAnA cAhiye // 31 // iSTadezameM bhojana kA guNa / iSTadeze'znIyAt / iSTehi dezebhuAnonAniSTadezajairmanovi - ghAtakarairbhAvairmanovighAtaM prApnotitatheSThaiH sarvopakaraNaistasmAdiSTe -dezetatheSTasavapakaraNaJcAznIyAt // 32 // 1 Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (512) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| arthAta pavitrasthAnameM bhojana karanA cAhiyopavitrasthAnameM bhojana karanevAle manuSyako duSTasthAnajanita manameM glAni Adi utpanna nahIM hotii| isaliye vAMchita sthAnameM manako pyAre laganevAle, uttama upakaraNoMke sahita bhojana kare // 32 // nAtidrutabhojanake gunn| naatidrutmshniiyaat|atiduutN hi sujhAnasyautsnehanamavasadanaMbhojanasyApratiSThAnam / bhojyadoSalAdguNyopalabdhizcana niyatA / tasmAnnAtidrutamaznIyAt // 33 // atyanta jaldI bhojana nahIM karanA cAhiye / atyanta jaldI bhojana karanese zararike snehakI Urdhvagati, dehakA rahanAnA evam kiyA huA AhAra yathocita rItipara apane sthAnameM nahIM pahuMca sakatA aura jo bhojana kiyA jAya usakA yathocita doSa, guNa pratIta nahIM hosakatA isaliye bhojanako atyanta zIghra nahIM karanA cAhiye // 33 // nAtivilamvita bhojanake guNa / nAtivilambitamaznIyAvA ativilambitahibhuJAnonatRptimadhigacchatibahubhuMktazItIbhavaticAhArajAtIvaSamapAkaJcabhava. ti tasmAnnAtivilambitamaznIyAt // 34 // bahuta derameM bhI bhojana nahIM karanA cAhiye / bahuta derameM bhojana karanese manuSyAH vRptiko prApta nahIM hotaa| aura bahuta bhojana karatA hai evam bhojanake padArtha zItala hojAte haiM tathA AhArakA viSama paripAka hotAhai isaliye adhika derameM bhojana nahIM karanA cAhiye // 34 // maunase bhojanake guNa / ' ' ajalpannahasaMstanmanAbhuJjItA jalpatohasato'nyamanasovAbhuJAnasyataevahidoSAbhavantiyaevAti tmshntH| tasmAdajalpannahasaMstanmanAbhuJjIta // 35 // . . . bhojana karate hue-haMsanA aura vahuta bolanA nahIM cAhiye / tathA bhojanameM citta lagAkara bhojana karanA cAhiye / haMsate hue aura bolate hue tathA dUsarI jagaha citta lagAkara bhojana karanese jo avaguNa bahuta zIghra bhojana karanese hotehaiM soI. inameM bhI hotehaiN| isaliye cupacApa hAsya rahita bhojanameM citta lagA bhojana karanA cAhiye // 35 // Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a0 1. (513) AtmAko dekhakara bhojanake guNa / AtmAnamabhisamIkSyabhuJjatisamyak / idaMmamopazeteidaMnopazeteiti / viditaMhiasyaAtmanaAtmasAtmyaMbhavati / tasmAdAtmanAtmAnamabhisamIkSyabhuJjItasamyagiti // 36 // apane zarIrake balAvalako vicAra kara hI vidhivat bhojana karanA cAhiye kiM. yaha padArtha mujhe sAtmya hai aura yaha asAtmya hai / isa prakAra vicArakara bhojana kiyA huA anna zarIrake sAtmya arthAt anukUla hotaahai|is liye apanI mamikA valAbala vicArakara jo padArtha apane zarIrako hitakara ho vaha khAnA caahiye||36|| tatra shlokaaH| rasAndravyANidoSAMzcavikArAMzcaprabhAvataH / vedayodezakAlauca zarIraJcasanAbhiSak // 37 // vimAnArthorasadravyadoSarogAH prbhaavtH| dravyANinAtisevyAnitrividhaMsAtmyamevaca // 38 // AhArAyatanAnyaSTaubhojyasAdguNyamevaca / vimAnerasasaMkhyAte. sarvametatprakAzitam // 39 // iti agnivezakRte taMtrecarakapratisaMskRte vimAnasthAne . rasavimAnanAmaprathamodhyAyaH // 1 // aba adhyAyakA upasaMhAra karatehaiM / yahAMpara zloka haiM-ki jo manuSya rasa,dravya doSa, aura rogoMke prabhAvako jAnatA hai aura deza, kAla, tathA zArIrika ava sthAko jAnatAhai usIko vaidya kahanA cAhiye // 37 // isa vimAnanAmaka adhyAyameM vimAnakA artha, rasake prabhAva, dravyake prabhAva, doSoMke prabhAva evam rogoMke prabhAva tathA AhAravidhi aura atyanta na sevana karaneyogya dravya, tIna prakArakA sAtmya ATha prakArake AhArake Ayatana,AhArake guNa ye sava varNana kiye gyehaiN||38||39|| iti zrImaharSicaraka0 vimAnasthAna paM0 rAmaprasAdavaidya0 bhASATIkAyAM. rasavimAnaM nAma prathamo'dhyAyaH // 1 // - Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (514) carakasaMhitA-mA0 ttii0| dvitiiyo'dhyaayH| -CRETRIENONathAtastrividhaMkukSIyAMvamA vyAkhyAsyAmaitihasmAha bhagavAnAtreyaH / aba hama trividhakukSIya vimAnakA kathana karate haiM / isa prakAra bhagavAn Atre: yajI khnelge| trividhakukSIyakA vrnnn| trividhaMkukSausthApayedavakAzAMzamAhArasyAhAramupayuJjAnaH |tythaikmvkaashaaNshmuurtaanaamaahaarvikaaraannaamekNdrvaannaamekNyunrvaatpittshlessmnnaam // 1 // bhojana karate samaya-udarameM tIna vibhAga karane cAhiye / unameM udarake eka bhAgako peDA, pUDI, parAMvaThA Adi gariSTha padArthoMse pUrita karanA cAhiye / aura eka bhAgako khIra, dUdha Adi patale padArthoM se pUrita karanA caahiye| tIsarA bhAga vAta, pitta, kaphake saMcArake liye khAlI rakhanA cAhiye // 1 // etAvatIMyAhAramAtrAmupayuJjAnonAmAtrAhArajaMkiJcidazubhaMprAnoti / nacakevalaMmAtrAvatvAdevAhArasyakatlamAhAraphalasauSThavamavAtuMzakyam / prakRtyAdInAmaSTAlAmAhAravidhivizeSAyatanAnAMpravibhaktaphalakatvAt / tatratAvadAhArarAzimadhikRtyamAtrAmAtrAphalavinizcayArthaHprakRtaH etAvAnevahyAhArarAzividhivikalpoyAvanmAtrAvattvamamAtrAvattvaJcatatramAtrAvatvaMpUrvamu* pdissttNkukssyNshvibhaagen| tdbhuuyovistrennaanuvyaakhyaasyaamH||2|| yahI AhArakI mAtrA hai / isa prakAra mAtrAse bhojana karanevAlA manuSya AhA. . rajanita vikAroMse bacA rahatA hai arthAt usako AhArajAnata koI roga nahIM hotA aura yathocita rItipara bhojana karaneke kAraNa AhAra karaneke jo uttama phala hote haiM aura zarIrako puSTatA Adi uttama guNa prApta hote haiN| saMpUrNa AhAra pUrvokta AhArake ATha AyatanoMko vicArakara phira mAtrAnusAra bhojana karanA caahiye| AhArake samUhameM itanA hI vidhi aura vikalpa hai ki usako mAtrA aura amA, Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-ma02. (515). trAko vicArakara bhojana kare / mAtrAkramase bhojana karanA udarake aMza vibhAgase prathama kathana kara cuke haiN| aba usakA vistArapUrvaka phira varNana karate haiM // 2 // tadyathA-kukSeraprapIDanamAhAreNahRdayasyAnavarodhaHpArzvayoravipATanamanatigauravamudarasyaprANanamindriyANAMkSutpipAsoparamaH sthAnAsanazayanagamanaprazvAsocchAsahAsyasaMkathAsucasukhAnuvRttiHsAyaMprAtazcasukhenapariNamanam / balavarNopacayakaratvaJceti mAtrAvatolakSaNamAhArasyabhavati // 3 // AhArako isa prakAra karanA cAhiye jisase kokhameM pIDA na ho aura hRdayakA avarodha na ho| donoM taraphake pArzvabhAga phaTeM nahIM, peTameM adhika bhArIpana na ho|is prakAra mAtrAnusAra bhojana karanese-iMdriyeM puSTa hotI haiM / kSudhA aura pyAsa zAnta hotI hai / vaiThane,sone,calane,zvAsa,pratizvAsa lenemeM tathA haMsane aura volane AdimeM sukha prApta hotAhai / sAyaMkAla aura prAtaHkAla donoM samaya AhAra pAcana huA pratIta hotAhai tathA malAdi vega ThIka parimANase hI nikalate haiM / bala aura varNakI vRddhi hotI hai / ThIka mAtrApUrvaka AhAra karaneke yaha lakSaNa hote haiM // 3 // amAtrAke bheda / amaatraavttvNpunrdvividhmaacksste| hiinmaadhiknyc| tatrahInamAjAhArarAzivalavarNApacayakSayakaramatRptikaramudAvartakaramavRSya. manAyuSyamanaujasyaMmanovuddhIndriyopaghAtakaraMsAravidhamanamalakSamyAvahamazItezcavAtavikArANAmAyatanamAcakSate // 4 // amAtrAke do bheda haiM / 1 hInamAtrA / 2 AdhikamAtrA / hInamAtrAse bhojana kiyA jAya to-bala, varNa aura puSTikI kSINatA, peTakA nahIM bharanA, udAvarta roga tathA avRSyatA hotI hai / vaha Ayuko nahIM baDhAtA,oja, mana, buddhi, indriya ina sabakI zakti hIna hotI hai| sArakA pradhamana,(isI vimAnasthAnake AThaveM adhyAyameM ATha prakArake sAroMkA kathana kiyA jAyagA) alakSmI evam assI prakArakI vAtavyAdhiyeM utpanna hotI haiM // 4 // atimAtrapunaHsarvadoSaprakopanamicchantisarvakuzalAH // 5 // ava adhikamAtrAse bhojanake avaguNoMko kathana karate haiN|sv doSoMko jAnane vAle buddhimAna kathana karate haiM ki adhika mAtrAse bhojana kiyAhuA AhAra saMpUrNa doSoMko kupita karatAhai // 5 // Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (516). carakasaMhitA-bhA0. ttii0.| doSoMke kupitahonekA kAraNa / yohimUrtAnAmAhAravikArANAMsauhityaMgatvApazcAdvaistRptimApadyatebhUyastasyAmAzayagatAvAtapittazleSmANo'bhyavahAreNaatimAtreNAtiprapIDayamAnAHsarveyugapatprakopamApadyante // 6 // jo manuSya pUDI Adi kaDe padArthoMse peTa bharakara phira dUdha, jala Adise peTako pUrNakara letAhai usa manuSyake AmAzayameM prAptahue vAta, pitta, kapha adhika bhojana, karanese pIDita hue ekakAlameM hI sava kopako prApta hotehaiM // 6 // pRthak 2 doSAke upadrava / teprakupitAstamevAhArarAzimapariNatamAvizyakukSyekadezamAni- . tAviSTambhayantaHsahasAvApiuttarAdharAbhyAMmArgAbhyAMpracyAvaya... ntaHpRthakpRthagvikArAnabhinirvatayAntaatimAtrabhoktuH // 7 // phira vaha kupita hue doSa usI AhArasamUhameM milakara kokhake eka dezameM sthita hojAtehaiM / taba vaha viSTambhako karate hue sahasA Uparako yA nIceko nikalane Arambha hotehaiN| taba vaha doSa atyanta bhojana karanevAle manuSyake zarIrameM apane alaga 2 vikAroMko karate haiM // 7 // kupitavAtAdi doSoMke upadrava / / tatravAtaHzUlAnAhAGgamardamukhazoSamUrchAbhramAnivaiSamyazirAsaGkocanasaMstambhanAnikaroti // 8 // inameM kupita huA vAyu-zUla, aphArA, aMgamarda, mukhazoSa, mUrchA, bhrama, anikI viSamatA, sirAoMkA saMkoca aura aMgoMkA stambha Adi upadravoMko karatA hai // 8 // pittaMpunajvaramatIsAramantardAhaMtRSNAmadabhramapralapanAni // 9 // . vahuta AhArase kupita huA pitta-jvara, atisAra, antardAha, tRSA, mada, bhramaH aura bakavAdako utpanna karatAhai // 9 // zleSmAturacarocakAvipAkazItajvarAlasyagAtragauravAbhini- . vRttikaraHsaspadyate // 10 // isI prakAra kupita huA kapha-chardI, aruci, avipAka, zItajvara, Alasya, dehameM bhArIpana inako utpanna karatA hai // 10 // Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna a02 (517) Ama dUSita honekA kAraNa / nakhalukevalamatimAtramevAhArarAzimAmapradoSakAraNamicchanti / apitukhlugururuukssshiitshusskdvissttvissttmbhividaahyshuciviruddhaanaamkaaleannpaanaanaamupsevnm| kAmakrodhalobhamoheAhIzokalobhodvegabhayopataptanamanasAvAyadannapAnamupayujyatetadapiAmamevapradUSayati // 11 // kevala adhika mAtrAse AhAra karanAhI bhuktAhArako AmadoSAdi yukta kara-tAhai yahI nahIM kintu bhArI, rUkSa, zItala, sUkhe, dveSI, viSTambhakAraka, vidAhI, apavitra aura viruddha annapAnoMkA vinA samaya sevana karanA bhI AmadoSako kupita karatAhai isI prakAra-kAma, krodha, lobha, moha, IrSA, lajjA, zoka, lobhakA udvega, bhaya inase uttapta mana honepara jo annapAna kiyAjAtAhai vaha saba AmakohI dUSita karatAhai // 11 // bhavati caatr| mAtrayApyabhyavahRtaMpathyazcAnnajIti / / cintaashokbhykrodhduHkhshyyaaprjaagraiH|| 12 // so yahAMpara kahate haiM ki, jo AhAra mAtrApUrvaka pathya hI kiyAjAya vaha bhI ciMtA, zoka, bhaya, krodha, duHkha, sonA aura jAganA ina kAraNoMse yathocita paripAkako prApta nahIM hotA // 12 // Amake visUcikAdi bheda / tdvividhmaamprdossmaacksstebhissjH| visuucikaamlsnyc| ta. trvisuucikaamuuddhshcaadhshcprvRttaamdossaaNythoktruupaavidyaat|| 13 // usa AmadoSako vaidyaloga do prakArakA kathana karatehaiM / 1 vicikA / 2 alasaka / unameM visUcikA roga-chardadvArA Uparake mArgase, dastadvArA nIce ke mArgase donoM orase pravRtta hotA hai / tathA zarIrameM sUI cUbhanekA toda aura ulleza hotAhai / isako lokameM haijA aura kaularA kahate haiM // 13 // alasakake lakSaNa / alasakamupadakSyAmaH durbalasyAlpAgnebahuzleSmaNovAtamUtrapu. purISavegavidhAriNaHsthiraguruvahurUkSazItazuSkAnnasevinasta Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (518) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| dannapAnamanilaprapIDitaMzleSmaNAcavibaddhamArgamatimAtrapralInamalasattvAnnabahirmukhIbhavati / tatazcharyatIsAravAniAmapradoSaliGgAniabhidarzayatiatimAtrANi / atimAtrapraduSTAzcadoSAHpraduSTAmabaddhamArgAstiryaggacchantaHkadAcitkevalame. vaasyshriirNdnnddvtstmbhyntiaattstmlskmsaadhyNbruvt||14|| aba alasakakA varNana karate haiM-alpa agnivAlA aura vaDhehue kaphavAlA durvala manuSya jaba mala Adi vegoMko rokatA hai tathA kaThora,mArI, adhika,rUkSa, zItala evam zuSka annapAnakA sevana karatAhai to usa manuSyake zarIrameM vaha annapAna-vAyuse pIDita hokara kaphase vibaddhamArga hokara ghirajAtA hai aura mUcchita tathA alaMsIbhUta hokara dehase bAhara nahIM nikala sktaa| vaha chardI aura dastake sivAya aura saMpUrNa Amake doSoMke lakSaNoM se yukta hotAhai / phira atyanta kopako prAptahue doSa duSTahue tathA baddhamArga hue tirachA gamana karate haiM / kabhI usake zarIrako daNDaka samAna stambhana kara dete haiM / isa rogako alasakaroga kahatehaiM / yaha roga asAdhyA, Ama viSakA varNana / viruddhAdhyazanAjIzanazAlinaHpunarevadoSamAmaviSamityAcakSatebhiSajoviSasahazaliGgatvAt, tatparamasAdhyamAzukAritvAta,viruddhopakramatvAceti // 15 // viruddha bhojana karanevAle aura adhika bhojana karanevAle tathA aMjIrNameM bhojana karanevAle manuSyoMke zarIrameM jo AmadoSa hotAhai vaidyaloga usako AmaviSa kahate haiN| kyoMki yaha AmaviSake samAna zIghra mArakalakSaNavAlA hotAhai / yaha roga zIghra nAzakaranevAlA honese tathA cikitsAmeM virodha paDanase yaha viSake samAna asAdhya hotAhai // 16 // sAdhya AmakI cikitsaa| tatrasAdhyamAmaMpraduSTamalasIbhUtamullekhayedAdaupAyayitvAlavaNamuSNaJcavAri / tataHsvedanavartipraNidhAnAbhyAmupAcaredupavAsayecainam // 16 // yadi usa alasaka rogameM vaha duSTa Ama alasIbhUta huI kuMcha sAdhya pratIta ho so usa Amako namaka aura garamajala pilAkara vamana dvArA doSako nikAla de| Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a0 2. usake anantara svedana tathA basti prayogadvArA cikitsA kare aura laMghana karAve16 viSUcikAdi AmadoSako cikitsA / viSUcikAyAntulaMghanamevAgreviriktavaccAnupUrvI // 17 // visUcikAmeM to prathama laMghana karAnAH cAhiye aura tadanantara jaisA virecana hojAnapara virikta manuSyakI kriyA kIjAtIhai usI prakAra kramapUrvaka cikitsA karanIcAhiye // 17 // AmapradoSeSutvanakAlejIrNAhAraMpunadoSAvaliptAmAzayastimitagurukoSThamanannAbhilASiNamabhisamIkSyapAyayedoSazeSapAcanArthamauSadhamagnisandhukSaNArthaJcanatvajIrNAzanam / AmapradoSadurvalohyagniryugapadoSamauSadhamAhArajAtaJcAzaktaHpaktum // 18 // Amake dUSita honepara prathama laMghana karAnA caahiye| laMghanadvArA anna jIrNa honepara yAda phira bhI aisA dekhe ki AmAzayameM doSa lipAyamAna hai. tathA koSTha kledayukta hai evam bhArI hai tathA annameM ruci bhI nahIM hai to zeSa doSoMke pAcana karaneke. liye tathA agniko caitanyaM karaneke liye pAcana auSadhI deve| parantu Amayukta ajIrNameM pAcana auSadha denekI AvazyakatA nahIM hai / kyoMki AmadoSa balavAn hotAhai / usa vaDhehue AmadoSako durvala agni tathA auSadhI pAcana nahIM kara; sakatI // 18 // apicAmapradoSAhArauSadhavibhramo'tibalatvAduparatakAyAni sahasaivAturamabalamabhipAtayet // 19 // Ama, doSa, AhAra, auSadha,inakA vibhrama balavAna honese kSINAgnivala manuSyako zIghra naSTa karaDAlatehaiM isaliye ajIrNa meM agnikI caitanyatA karanI cAhiye kevala pAcana auSadha na deve // 19 // AmapradoSajAnAMpunarvikArANAmapatapaNenaivoparamobhavati / satitvanubandhekRtApatarpaNAnAMvyAdhInAMnigrahanimittaviparItamapAsyauSadhamAtaGkaviparItamevAvacArayet / yathAsvaMsarvavikA* raannaampicnigrhhetuvyaadhivipriitmaussdhmicchntikushlaaH20|| AmadoSase utpannahue roga apatarpaNa kriyA dvArA zAnta hotehaiN| yadi apatarpaNa karane para bhI AmadoSajanita vikAra vAkI rahajAya to rogake nAza karanevAle yala Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . (520 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / karane cAhiye / arthAt apatarpaNa karanA AmadoSako cikitsA hai| yadi apatarpaNa. karanepara bhI Amase utpanna hue roga zeSa rahajAMyaM to una rogoMkI nAza karanevAlI 'auSadhI karanI caahiye| jaise sampUrNa vikAroMkI zAntike liye vaidyaloga hetu vyAdhike viparIta arthakArI cikitsA karate haiM vaise hI yahAM para bhI karanI cAhiye // 20 // tadarthakArivipakka bhukkAmapradoSasyapunaH paripakvadoSasyadItecAgnauabhyaGgAsthApanAnuvAsanaMvidhivatsnehapAnaJca yuktyAprayojyam, prasamIkSyadoSabheSajadezakAlabalazarIrAhArasAtmya sattvaprakRtivayasAmavasthAntarANivikArAMzca samyagiti // 21 // phira hetu aura vyAdhike viparIta arthavAlI cikitsA karanese jaba AmadoSa pacajAya aura doSa ke pacanese jaTharAgni caitanya hojAya phira vidhipUrvaka abhyaMjana, anuvAsana aura AsthApana tathA snehapAna yaha yuktipUrvaka karAne cAhiye / tathA doSa, auSadhI, deza kAla, bala, zarIra, AhAra, sAtmya, sattva, prakRti aura avasthA ina savako bhalIprakAra vicArakara tathA vikAroM ko dekhakara vidhivat cikitsA kare21 // bhavati cAtra / : azitaMkhAditaMpItaMlIDhaJcacavipacyate / etattvAMdhIra ! pRcchAmastannaAcakSvabuddhiman // 22 // ityagnivezapramukhaiH ziSyaiH pRSTaH punarvasuH / AcacakSetatastebhyoyatrAhArovipacyate // 23 // yahAM para kahA hai ki khAneke, cAbaneke, pIneke, cATane ke yogya jo padArtha haiM vaha zarIra ke kisa sthAna meM prApta hote haiM yaha he dhIra ! hama Apase pU~chate haiM kRpAkara Apa kathana kIjiye / isa prakAra agniveza Adi ziSyoM ke pUMchanepara bhagavAn punarvasujI kathana karane lage ki jisa jagaha AhAra paripAkako prApta hotA haiM vaha tuma sabase kathana karatA hUM // 22 // 33 // AhArapacanekA sthAna / nAbhistanAntaraMjantorAmAzayaitismRtaH / azitaMkhAditaMpItaMlIDhaJcAnavipacyate // 24 // AmAzayagataH pAkamAhAraHprApyakevalam / pakvaH sarvAzayaH pazcAddhamanIbhiH prapadyate // 25 // manuSya ke nAbhi aura stanake bIca meM arthAt nAbhise Upara aura chAtI se nIce Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a0 3. (5210 bhAmAzaya hai usa AmAzayameM hI-bhakSya, bhojya,coSya,leha, yaha sava padArtha pari pAMkako prApta hote haiN| AmAzayameM AhAra pAhale paripAkako prApta hokara phira dhama niyoMdvArA usakA rasa saMva AzayoMmeM pahuMca jAtA hai // 24 // 25 // tasyamAtrAvatoliGgaMphalaJcokyathAyatham amAtrasyatathAliGgaM phlnycoktvibhaagshH|| 26 // AhAravidhyAyatanAnicASTausamyakaparIkSyAtmahitaMvidadhyAt / anyazcayaHkazcidihAstimAgoMhitopayogeSubhajetataJca // 27 // iti AgnivezakRtetantrecarakapratisaMskRtevimAnasthAnetrividha kukSIyaM vimAnanAmadvitIyo'dhyAyaH // 2 // isa prakAra mAtrAse bhojana karanevAloMke lakSaNa aura phala kathana karadiye gaye haiM isI prakAra vinA mAtrAsa bhojana kiyeke lakSaNa aura phala bhI yathAkrama kathana kiye gaye haiM // 26 // so buddhimAn manuSyako cAhiye ki, AhAravidhike ATha AyatanoMko bhale prakAra parIkSA karake apanI AtmAke hitake liye sAdhana karanA cAhiye / isake sivAya apanI AtmAke hita karanevAle anya bhI jo hitakAraka mArga hoM unakA sevana karanA cAhiye // 27 // iti zrImahArpacaraka0 paM0rAmaprasAdavaidya0 bhASATIkAyAM trividhakukSIyo nAma dvitIyo'dhyAyaH // 2 // tRtIyo'dhyAyaH / atha janapadoddhvaMsanIyamadhyAyaMvyAkhyAsyAmaiti hasmAha bhgvaanaatreyH| aba hama janapadodhvaMsanIya vimAnAdhyAyakA kathana karatehaiM aise bhagavAn AtreyajI kahane lge| punarvasukA prastAva / janapadamaNDalepAJcAlakSetrodvijAtivarAdhyuSitAyAMkAmpilyarAjadhAnyAMbhagavAnpunarvasurAneyo'ntevAsigaNaparivRtaHpazcimegharmamAsegaGgAtIrevanavicAramanuvicaraJaziSyamagnivezamabravIt 1 // Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (522) carakasaMhitA-mA0 ttii0| pAMcAladezameM dvijavaroMse zobhAyamAna kAmpilya rAjadhAnImeM bhagavAn punarvasa AtreyajI apane ziSyagaNoMse pAravRta hue grISmaRtuke antameM gaMgAke kinAre vanameM vicarate hue apane ziSya agnivezase kahanelage // 1 // dRzyantehikhalusaumya ! nakSatragrahacandrasUryAnilAnalAnAMdizAcaprakRtibhUtARtuvaikArikAbhAvAacirAditobhUrapicanayathAvadrasavIryavipAkaprabhAvamoSadhInAMpratividhAsyati / tdviyogaacaatNkpraaytaaniytaa| tasmAtprAguddhaMsAtprAkcabhUmervirasIbhAvAduddharasaumya ! bhaiSajyAni,yAvannopahatarasavIryAvipAkaprabhAvANi / vayaMcaiSAMrasavIryavipAkaprabhAvAnupadekSyAmahA, yecAsmAnanukAMkSanti, yaaNcvymnukaaNkssaamH||2|| he saumya ! aisA dikhAI detAhai ki nakSatra, graha, candramI, sUrya, pavana, agni tathA dizAoMke svabhAva vikArako prApta hogaye haiM aura RtueM bhI apane svabhAvoMse viparIta pratIti hotI haiM aura pRthivIke bhI aise lakSaNa dekha paDate haiM ki, yaha bhI auSadhiyoMke yathocita rasa, vIrya, vipAka aura prabhAvoMko naSTa karaDAlegI arthAta aba pRthiSImeM jo auSadhiyeM utpanna hoMgI vaha apane guNoMko nahIM kareMgI / jaba auSadhiyeM apane guNoMko na kareMgI to manuSyaMbhI nityamprati rogI hoMge aura RtuAdikoMke vikArase roga utpanna ho dezako naSTa karaDAleMge / isaliye uddhaMsakAraka roga utpanna honese pahile tathA pRthivIkA svabhAva bigaDajAnese pahile hI he saumya ! auSadhiyoMkA saMgraha kara lo jabataka ina auSadhiyoMke rasa,varyi, vipAka aura prabhAva naSTa na hoM usase prathama hI inako saMgraha kara lenA cAhiye jo manuSya hamArepara vizvAsa rakha hamAre pAsa AveMge tathA jinake hitake liye hama icchA karate haiM una sabako rasa,vIrya,vipAka,prabhAvayukta auSadhiyoMke upayoga dvArA Arogya rakhasakeMge // 2 // nahisamyaguddhRteSubhaiSajyaSusamyagvihiteSusamyagvicAracAriteSu janapadoddhaMsakarANAMvikArANAMkiAzcatpratIkAragauravambhavati // 3 // bhale prakAra ukhADI huI auSadhiyoMko uttama vidhise banAkara yathocita vicArapUrvaka prayoga karanese dezake naSTa karanevAle roga apanA jora na pAsakeMge / yadi binA vicAre aura vinA hI samaya ukhADe tathA bhale prakAra saMskAra kiye vinA auSadhiyoMkA prayoga kiyA jAyagA to vaha janapadoddhaMsanake samaya vikAroMmeM apanA kucha bhI guNa na dikhA sakegI // 3 // Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vimAnasthAna-a03. (523) agnivezakA prshn| evaMvAdinabhagavantamAtreyamagniveza uvAca / uddhRtAnikhalubhagavan ! bhaiSajyAnisamyagvihitAnisamyagvicAracAritAni / apitukhalujanapadoddhaMsanamekenavyAdhinAyugapadasamAnaprakRtyAhAradehavalasAtmyAsattvavayasAMmanuSyANAMkasmAdbhavatIti // 4 // isa prakAra kathana karate hue bhagavAn AtreyajIse agniveza kahanelage ki he bhagavan ! auSadhiyoMko bhale prakAra ukhADa liyA hai aura vidhipUrvaka saMskAra kiyA huA hai tathA unake prayogake vidhAnako vicArA huA hai athavA yoM auSadhiyoMko bhale prakAra ukhADanA tathA saMskAra karanA evaMvidhivat prayoga karanA yaha ApakA upadeza rogoMmeM hitakAraka honA bahuta ThIka hai parantu manuSyoMkI prakRti, AhAra, deha bala, sAtmya, satva aura avasthA yaha saba alaga 2 hotehue eka roga eka samayameM janapada (deza) ko kaise udhvaMsana ( naSTa) kara sktaahai| so hamArI samaH jhameM nahIM AyA kRpayA usakA kathana kIjiye // 4 // AtreyakA uttr| / tamuvAcabhagavAnAtreyaH / evamasAmAnyAnAmabhirapiagniveza! prakRtyAdibhirbhAvarmanuSyANAMye'nyebhAvAHsAmAnyAstadvaiguNyA samAnakAlA:samAnaliMgAzcavyAdhayobhinivartamAnAjanapadamuddhvaMsayanti / tetukhaluimebhAvAHsAmAnyAjanapadeSubhavanti / tadyathA-vAyurudakaMdezaHkAlaiti // 5 // yaha sunakara bhagavAn AtreyajI kahanelage ki he agnivezAyadyapi sava manuSyoMke prakRti Adi bhAva samAna nahIM hote arthAt ekase dUsare manuSyake svabhAva Adika alaga 2 hotehaiM / jaise-koI manuSya zIta prakRtivAlA, koI uSNa prakRtivAlA / para manuSyoMke prakRti mAdi bhAva samAna na honepara bhI inase pRthak jo anya sAmAnya bhAva haiM unakI viguNatAse arthAta unake bigaDajAnese samAnakAlameM samAnalakSaNoM vAlI vyAdhiye pragaTa hokara dezako naSTa kara DAlatI haiM / vaha samAnabhAva dezameM ye hote haiM / jaise vAyu, jala, deza aura kAla // 5 // vAtako anArogyatva / tatravAtamevaMvidhamanArogyakaraMvidyAt / tadyathA-RtuviSamamatistimitamaticalamatiparuSamatizItamatyuSNamatirUkSamatya Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... 524) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| bhiSyandinamatibhairavArAvamatipratihataparasparagatimatikuNDalinamasAtmyagandhabASpasikatApAMzudhUmopahatamiti // 6 // unameM isa prakArakA vAyu honese vyAdhiyoMke utpanna karanevAlA jAnanA / jaise vikRta Rtuke guNoMse milAhuA, atyanta gIlA, atyanta vegayukta, ati kaThora, atyanta zItala, adhika garma, atyanta rUkSa, kledakAraka, atibhayaMkarazabdayukta, do tIna taraphase vAyu milakara Takkara khAnevAlA,atyanta cakkara khAnevAlA,jisakI gaMdhase logoMke zarIrameM vikAra utpanna hoM evam bhApha, sikatA, dhUla, gardA,cUMAM Adise 'milAhuA vAyu vikArayukta hotAhai // 6 // jalako anaarogytv| udakantukhaluatyarthavikRtagandhavarNarasasparzavakkedabahulamapakrAntajalacaravihaGgamupakSINajalAzayamaprItikaramapagataguNaM vi. . dyAt // 7 // jala isa prakArakA rogakAraka hotAhai / jaise durgaMdhayukta vikRtavarNavAlA aura jisakA rasa tathA sparza burA ho,gilagilA jisako jalacara pakSiyoMne tyAga diyAho tathA jisakA jala sUkha gayAho, evam jisakA jala hAnikAraka ho athavA jisake samIpa jAnese citta kharAba hojAya aura jalake guNoMse rahita ho aise jalako rogakAraka jAnanA cAhiye // 7 // dezako anArogyatva / dezaMpunaHvikRtaprakRtivarNagandharasasaMsparzakledabahulamupasRSTaMsarIsRpavyAlamazakazalabhamakSikAmUSakolUkazmAzAnikazakunijambukAdibhistRNolUpopavanavantaMpratAnAdibahulamapUrvavadavapatitaMzuSkanaSTazasyaMdhUmrapavanaMpradhmAtapatatrigaNamutkuSTazvagaNamudmAntavyathitavividhamRgapakSisaMghamutsRSTanaSTadharmasatyalajjAcAraguNajanapadaMzazvarakSAbhatodIrNasalilAzayaMpratatolkApAtanirghAtabhUmikampamatibhayArAvarUpaMrUkSatAmrAruNasitAmrajAlasaMvRtArkacandratArakamabhIkSNaMlamdhamodvegamiva satrAsaruditamivasatamaskamivaguhyakAcaritamivAkranditazabdabahulaJcAhitaMvidyAt // 8 // Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a0 3. (525) dezako aise lakSaNa hone para rogakAraka jAnanA caahiye| jisa dezake svabhAva,varNa, rasa,gaMdha,sparza yaha saba bigaDagayehoM tathA saMpUrNa bhUmimeM gilagilApana ho evam sAMpa, vyAla,macchara,TiDI,makkhI, mUSaka, ullU, gIdha Adi zmazAnameM rahanevAle jAnavara tathA gIdaDa Adika bhuthoN|bhutse ghAsa aura beleM inake phailAva hoM evam aneka prakArakI veleM utpanna ho / pahilese sava lakSaNa viparIta pratIti hoM evam apUrva. lakSaNa dikhAI detehoM, binA boye hue aMTasaMTa aneka prakArake ghAsa utpanna hue hoM, khetI sUkha yA naSTa hogaI ho, pavana dhUeMse yukta ho, pakSIgaNa AkAzameM idhara udhara bahuta uDate hoM gIdaDa aura kutte rote hoM, aneka prakArake mRga aura pakSI vyAkula hue idhara udhara phirate hoM; / evam usa dezameM dharma, satya, lajjA, AcAra,zubhaguNa yaha sava naSTa hogaye hoM tathA jalAzaya sahasA kSubhita hue hoN| aura usa dezameM ulkApAta ho arthAt tAre TUTe,vijalI gire| bhUkampa ho,bhArI AMdhI Ave tathA dezakA bhayaMkara rUpa hojAya / caMdramA, sUrya aura tArAgaNa kabhI rUkhe, kabhI lAla, kabhI sapheda evam meghajAlase Dhakehue nirantara aise 2 rUpameM dikhAI diyAkareM aura usa dezameM saMbhrama, udvega, trAsa aura ronekase lakSaNa dikhAI diyAkareM nirantara andhakArasA chAyA rahe tathA bhUta, pretoMkA ghUmanA aura zabda karanA pratIta huAkareM aise lakSaNavAlA deza bhayAnaka rogoMko utpanna karanevAlA hotAhai // 8 // kAlako anArogatva / kAlantukhaluyatha liGgAdviparItaliMgamatiliGgahInaliGgacAhitaMvyavasyet // 9 // ava kAla arthAt samayake rogotpAdaka honeke lakSaNa kahatehaiM / jaise RtuoMkA apane lakSaNoMse viparIta honA / jaise jisa Rtu jaise lakSaNa honecAhiye usase atyanta adhika honA, bahuta kama honA,yA na honA athavA Age pIche honaa|ismH kArake lakSaNavAlA samaya rogoMko utpanna karanevAlA hotAhai // 9 // . imAnevedoSayuktAMzcaturobhAvAnajanapadoddhvaMsakarAnvadAntakuzalAH / atonyathAbhUtAMstuhitAnAcakSate // 10 // isa prakAra vAyu, jala,deza aura kAla ina cAroMke vikRtaguNa honese janapadakA udhvaMsa hotA hai / arthAt jisa prAnta athavA jisa deza yA jisa dvIpameM uparokta. cAroM bhAvoMkI vikRtAvasthA hojAtI hai vaha deza,vaha mAnta, vaha dvIpa bhayAnaka rogayukta hokara naSTa ho jAtA hai / isase,viparIta arthAt apane ThIka lakSaNaMvAle-vAyu, jala, pRthvI, samaya honese saba manuSyoM ke liye hitakAraka hote haiM // 10 // Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (526) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| viguNeSvapitukhalueteSujanapadoddhvaMsanakareSubhAveSubheSajenopapAdyamAnAnAMnabhayaMbhavatirogebhyaiti // 11 // jaba yaha cAroM bhAva bigaDakara janapadakAudhvaMsana karate hue rogoMko utpanna karate haiM usa samaya bhI vidhiyukta saMskAra karIhuI auSadhiyoMkA upayoga jina manuSyoM ko kiyAjAtAhai una manuSyoMko janapadodhvaMsanakAraka rogoMkA bhaya nahIM hotA // 11 // bhavanticAtra / vaiguNyamupapannAnAMdezakAlAnilAmbhasAm / garIyastvavizeSaNahetumatsaMpravakSyate // 12 // yahAMpara kahAhai ki deza, kAla, vAyu, jala inakA vikRta hojAnA rogoMke utpanna karaneke liye eka baDA bhArI kAraNa hotAhai // 12 // vaataajlNjlaadeshNdeshaatkaalNsvbhaavtH|| . . vidyAduSparihAryatvAdrIyastaramavat // 13 // vAyuse jala, jalase deza aura dezase kAla svabhAvase hI durnivAra aura adhika rogotpAdaka hote haiM // 13 // vAyvAdiSuyathoktAnAMdoSANAntuvizeSavit / pratIkArasyasaukayyavidyAllAghavalakSaNam // 14 // vAyu Adika cAroM bhAvoMke doSoMkI vizeSatAko jAnanevAlA aura vAta, pitta, kapha ina tInoM doSoMkI vizeSatAko jAnanevAlA vaidya una rogoMkA pratikAra karate hue unake lakSaNoMke halkepana mAdiko jAne / athavA yoM kahiye ki ina cAroM bhAvoMmeM jalase vAyu, dezase jala aura kAlase deza rogotpAdaka hetuoMmeM halke mAnanA cAhiye // 14 / / ___ janapadodhvaMsakArI bhAvoMkI cikitsA / ctussvpitudussttessukaalaantessuydaanraaH| bheSajenopapAdyantenabhavantyAturAstadA / / 15 // jaba cAroM bhAva bigaDakara dezako naSTa karaneke liye prapanna hotehaiM arthAt vAyu, jala, deza aura kAla yaha cAroM bigaDakara jaba dezako naSTa karate haiM taba jina manu'SyoMko vidhivat auSadhiyoMkA prayoga karA diyAgayA hai athavA karAyA jAtA hai vaha manuSya vyAdhiyoMse pIDita nahIM hote // 15 // ___ yeSAMnamRtyusAmAnyasAmAnyanacakarmaNAm / karmapaJcavidhateSAMbheSajaMparamucyate // 16 // Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a0 3. (527) jina manuSyoMke mRtyusAmya (pUrNAyu hokara AvazyakIya mRtyu kAla ) nahIM hai evam kisI mAraka viSa AdikA prayoga Adi koI mAraka karma upasthita nahIM hai unako rogazAntike liye paMcakarma dvArA cikitsA karanA parama uttama auSadha kahA hai // 16 // rasAyanAnAMvidhivaccopayoga prshsyte| shsytedehvRttishcbhessjaiHpuurvmuddtaiH|| 17 // aise samayapara java ki janapadodhvaMsanakArI bhAva dikhAI paDe to koI uttama rasAyana auSadhIkA (lAkSAdi tailakI nitya mAliza, viDaMgarasAyana, cyavanaprAza Adi 2) sevana karanA cAhiye / tathA janapadodhvaMsanakArI bhAvoMke honese prathama saMgrahakiyehue auSa|dvArA aura hitakara anna Adi dvArA dehakI rakSA karatA rahe17 satyaMbhUtadayAdAnabalayodevatArcanam / sadRttasyAnuvRttizcaprazamoguptirAtmanaH // 18 // hitaMjanapadAnAJcazivAnAmupasevanam / sevanaMbrahmacaryasyatathaivabrahmacAriNAm // 19 // saGkathA 'dharmazAstrANAMmaharSINAMjitAtmanAm / dhArmikaiHsAttvikairnityaM shaasyaavRddhsmmtaiH||20|| ityetadbhaSajaMproktamAyuSaHparipAlanam / yeSAMnaniyatomRtyustasminkAlesudAruNe // 21 // jaba janapadake udhvaMsanakArI bhAva utpanna hote dikhAI deM athavA utpanna hojAya taba manuSyoMko apanI zarIra rakSAke liye evam kuTumbasambandhI tathA dezakI rakSAke liye jo yatna karanA cAhiye unakA varNana karatehaiM / vaha ye haiM-satya bhASaNa, jIva. mAtrapara dayA, dAna, devatAoMke arpaNa valI denA, devatAoMkA pUjana karanA, zreSTha AcaraNakA dhAraNa karanA, maMtra pAThAdikoMse apanI AtmAko rakSita rakhanA, dezake hitakAraka maMgalAcaraNa karanA, athavA zivajIkA pUjana karanA, brahmaca. ryakA pAlana evam athavA usa dezako tyAgakara anya zubhadezameM rahanA, uttama : zAstroMkI dharmasaMbaMdhI kathAoMko sunanA / maharSi mahAtmA tathA RSiyoMke upadeza / zravaNa karanA, dharmAtmAoM, satpuruSoM tathA vRddhajanoMkI AjJAnusAra nitya AcaraNa karanA aura unhIM mahAtmAoMke pAsa nivAsa karanA yaha saba janapadodhvaMsanake samaya -manuSyoMko Ayuke denevAle parama auSadhiyoMkA kathana kiyA hai| usa dAruNa kAlameM jinakI AvazyakIya niyata mRtyu nahIM hai unake liye uparokta karmoMkA sevana Ayuvarddhaka aura paramahitakara hotAhai / tathA akAlamRtyuse bacAnevAlA hotA hai ( maraNAsanna manuSyoMko paralokameM hitakara hotA hai ) // 18 // 19 // 20 // 21 // Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0 / nivezaka prazna | itizrutvA janapadoddhaMsane kAraNAni AtreyasyabhagavataH punarapibhagavantamAtreyamagnivezauvAca / athakhalu bhagavana ! kutomUlameSAM vAyvAdInAM vaiguNyamutpadyateyenopapannAjanapadamuddhaM sayantIti 22 // isa prakAra bhagavAn AtreyajIke mukhase janapadodhvaMsana ke kAraNoMko sunakara agniveza phira bhagavAn AtreyajIse pUchanelage ki he bhagavan ! isa vAyu Adika cAroM bhAvoM ke bigaDa jAnekA kyA kAraNa hai ? jisase yaha cAro vigaDakara janapadakA udhvaMsana karate haiM so kRpAkara kathana kIjiye // 22 // ( 528 ) AtreyakA uttara / . tamuvAca bhagavAnAtreyaH / sarveSAmagniveza ! vAyvAdInAMyahaigaNyamutpadyatetasya mUlamadharmastanmUlaJcAsatkarma pUrvakRtam / tayoyoniH prajJAparAdha eva // 23 // yaha sunakara Atreya bhagavAnjI kahanelage ki he agniveza ! ina vAyu Adika cAroM bhAvoMke vikArI honekA kAraNa adharma hai / aura usa adharmakA kAraNa prathama bure karmoM kA karanA hai / vaha bure karma buddhike aparAdhase hote haiM // 23 // tadyathA - yadA dezanagaranigamajanapadapradhAnadharmamutkramya adharmeNaprajAMpravarttayanti tadAzritopAzritAH paurajanapadAvyavahAropajIvinazcatamadharmamabhivarddhayanti // 24 // usIko kathana karate haiM / jaba deza, nagara nigama aura janapadake mAlika arthAt rAjA Adi pradhAna puruSa dharmako ullaMghanakara prajAse adharmakA vartAva karate haiM tava unake Azrita aura upAzrita arthAt maMtrI mukhyAdhyakSa tathA anya ahalakAra aura grAmoMke nambaradAra Adika athavA anya aise puruSa jo ki una rAjA AdikoM ke yahAM mukhya mAne jAte hoM unake Azrayase apanA AjIvana karanevAle (khuzAmadakhora) usa adharmako lekara khUba phailA dete haiM athavA yo kahiye ki, rAjA Adideza kepradhAna puruSa jaba apanI buddhike aparAdhase thoDA bahuta bhI adharma karane lagate haiM to unake Azraya rahakara apanI AjIvikA calAnevAle khuzAmadakhora loga usa adharmako khUba baDhAdete haiM // 24 // tataH so'dharmaH prasabhaMdharmamantardhatte / tataste'ntarhitadharmANodevatAbhirapityajyante / teSAM tathAntarhitadharmANAmadharmapradhAnAnA Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a03. mapakrAntadevatAnAmRtavAvyApadyante / tenanApoyathAkAlaMdedo varSati / vikRtvaavtivaataansmygbhivaantikssitiaapdyteslilaaniupshussynti| oSadhayaHsvabhAvaMparihAyApadya ntavikRtim / tatauddhvaMsantejanapadAspAsyavahAryado : SAt // 25 // vaha vRddhiko prAptahuA tathA sarvataH phailAhuA adharma,dharmako chipAdetAhai arthAda naSTaprAya bnaadtaahai| taba una logoMko dharmarahita jAnakara aura adharma pradhAna honese usa dezake rakSaka devatAgaNa usa dezako tyAga jAte haiM phira una dharmarahita aura adharmapradhAna tathA devatAoMse tyAgehue dezoMmeM RtueM vikRta hojAtI haiN| taba Rtu: oMke vikRta honese indradeva samayapara vRSTi nahIM karate athavA varSAkAlase Age pIche yA vikRtarUpase vRSTi hotIhai aura vAyu bhI hitakAraka zubhagativAlA nahIM rhtaa| pRthvI doSayukta hojAtIhai, jalAzaya sUkha jAte haiM,jar3I bUTIAdi apane svabhAvakoM choDakara vikArayukta hojAtI haiM / taba ina sabake vikRta honese manuSyoMmeM roga utpanna hote haiM aura paraspara saMsarga aura annapAna Adi saMsagA~se vaha roga dezama phailakara samasta logoMko naSTa karate haiM // 25 // . yuddhakA kaarnn| tathAzastraprabhavasyaApajanapadosasyaadhaevaheturbhavati / yetivRddhalobhakodharoSamAnAstedurbalAnavamatyaAtmasvajanapa.. ropaghAtAyazastreNaparasparamabhikAmantiparAnvAbhikrAmantiparaivAbhikrAmyantarakSogaNAdibhirvA vividhairbhUtasaGkustamadharmamanyadvApyapacArAntaramupalabhyAbhihanyante // 26 // tathA rAjAoMmeM paraspara zastrayuddha honA bhI janapadodhvaMsana kahAjAtAhai usakA kAraNa bhI adharma hI hotaahai|jb manuSyoMmeM lobha,krodha, roSa aura abhimAna bahuta baDhajAtAhai taba vaha durvala manuSyoMkA,garIvoMkA, niraparAdhoMkA apamAna karanelagate haiM phira vaha adharmI loga apane aura parAyeko kucha na samajhakara lobha aura ahaMkAH rase aMdhe vanehue zastrAdikoMse unako mAraneke liye paraspara AkramaNa karatehaiM aura dUsaroMko mAraneke liye AkramaNa karatehaiM / tathA unake Upara anya manuSya bhI usI prakAra AkramaNa karate haiM / aise samaya aneka prakArake bhUta, preta, rAkSasa Adi bhI una adharmake.AcaraNa karanevAloMko jahAM. pAte naSTabhraSTa kara.DAlate haiM // 26 // 34 Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (530). carakasaMhitA-bhA0 ttii0| abhizApakA hetu / tathAbhizApasyApyadharmaevaheturbhavatiyeluptadharmANodharmAdapetAH teguruvRddhasiddharSipUjyAnavamatyaahitAniAcaranti |ttstaaH prajAgurvAdibhirabhizaptAbhasmatAmupayAnti / prAgapyabhUdanekapuruSakulavinAzAya // 27 // tathA abhizApakA bhI adharma hI kAraNa hotAhai / jaba dharmarahita manuSya adharmase murujana, vRddhajana, siddha, RSi, tathA anya pUjya mahAtmAoMkA apamAna karatehaiM aura ahitakarmakA AcaraNa karatehaiM taba una gurujana AdikoMke abhizApase adharmI prajA naSTatAko prApta hojAtIhai / aise gurujanoMke abhizApase pahileke yugameM aneka puruSoMke vaMza naSTa hogayehaiM // 27 // niyatapratyayopalambhAniyatAzcapare / aniyatapratyayopalambhAdaniyatAzcApare // 28 // bahutase manuSya Ayuke niyata honese pUrNaAyuko bhogatehaiM / bahutase Ayuke anizcita honese akAlameM hI arthAt bAla athavA yuvAvasthAmeM hI mRtyuko prApta hotehaiM / (tAtparya yaha hai ki adharmakI vRddhise Ayu niyata na rahakara akAlameM mRtyu hotIhai aura dharmake rahanese manuSya pUrNaAyubhogatehaiM |jb adharma nahIM hotAthA taba vartamAna samayake anusAra aniyata mRtyuyeM bhI nahIM hotiithiiN| ) // 28 // . saMsArameM adharmake AnekA krama / prAgapicAdhAhatenAzubhotpattiranyato'bhUt / AdikAlehi aditisutasamaujaso'tivimalavipulaprabhAvAHpratyakSadevadevarSidharmayajJavidhividhAnAzailendrasArasaMhatasthirazarIrAHprasanavarNendriyAHpavanasamabalajavaparAkramAzcAruphico'bhirUpapramANAtiprasAdopacayavantaHsatyArjavAnRzaMsyadAnadamaniyamatapaupavAsabrahmacaryyavrataparAvyapagatabhayarAgadveSamohalobha - krodhazokamAnaroganidrAtandrAzramakumAlasyaparigrahAzcapuruSA babhUvuramitAyuSaH // 29 // pUrvakAla ( satayuga) meM bhI adharmake binA kabhI kisI azubhakI utpatti nahIM zetIcI dekhiye pahile samayameM manuSya daityoM ke samAna balavAna hotethe atyanta vimala S . Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna - a0 3. ( 531 ) aura vipula prabhAvazAlI hotethe devatA tathA devArSe unako pratyakSa milate the, vaha loga dharma aura yajJoMko vidhipUrvaka kiyA karatethe, unake zarIra pahADoMke samAna sArayukta saMgaThita aura sthira rahatethe, varNa aura indriyeM, saba prasanna hotIthIM pavanake samAna bala aura vega tathA parAkramayukta hotethe / unake nitamva tathA anya zarIra ke aMga uttama hote the, unake zarIrasuMdara gaThanayukta tathA ucita pramANavAle aura sundara AkAra tathA prasannatA evam puSTiyukta hote the / vaha loga satya, AcAra, dayAlutA, lajjA, dAna, dama, niyama, tapa, upavAsa, brahmacarya aura vrata inakA bhaleprakAra pAlana karatethe arthAt inakA sevana karanA hI apanA parama karttavya mAnatethe / usa samaya unake samIpa bhaya, rAga, dveSa, moha, lobha, krodha, zoka, ahaMkAra, roga, nidrA, tandrA, zrama, klama aura Alasya nahIM Atethe aura vaha anyakI vastu ke haranekI kabhI icchA nahIM rakhatethe / isIliye unakI Ayu bhI bahuta vaDI hotIthI // 29 // teSAmudArasattvaguNakarmaNAmacintyatvAtrasavIryyavipAkaprabhAvaguNasamuditAniprAdurbabhUvuH zasyAni sarvaguNasamuditatvAtpRthivyAdInAM kRtayugasyAdau / bhrazyatitukRtayugekeSAJcidatyAdAnAtsAmpannikAnAMzarIragauravamAsIt / sattvAnAMgauravAcchramaHzramAdAlasyamAlasyAtsaJcayaHsaJcayAtparigrahaHparigrahAllobhaH prAdurbhUtaH // 30 // unake udArabhAva tathA savaguNa evam zubhakamoMke phalase rasa, vIrya, vipAka, prabhAva ina uttama guNoMyukta khetiyeM tathA auSadhiyeM utpanna hotIthIM / usa samayakI avasthA aba smaraNa bhI nahIM kI jAsakatI / kyoMki tava satyayugake prArambhameM pRthvI Adika sarvaguNasampanna hotethe / satyayugake vyatIta hojAnepara kucha manuSyoM ke atyanta AdAna (grahaNa ) karane se sampanna hokara zarIrameM gaurava utpanna huA / gAva honese zrama utpanna huA, zramase Alasya, Alasyate saJcaya aura saJcayase parigraha tathA parigrahase lobha utpanna huA // 30 // tataH kRtayuge gate tretAyAM lobhAdabhidroha: / abhidrohAdanRtavacanamanRtavacanAt kAmakrodhamAnadveSapAruSyAbhighAtabhayatApazokacittodvegAdayaH pravRttAH // 31 // 1 parigraha paravastuke grahaNako kahate haiM / Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (532) carakasaMhitA--bhA0 dii| * satyayugake calejAnepara tretAyugameM 'lobhake honese abhidroha utpanna huaa| abhidrohase asatyabhASaNa utpanna huaa| asatyabhASaNase kAma, kAmase krodha, krodhase mAna, mAnase dveSa, dveSase kaThorapana,kaThorapanase abhighAta, abhighAtase bhaya, tApa, zoka, cittameM udvega Adika utpanna hue // 31 // tatastretAyAdharmapAdo'ntAnamagamat / tasyAntardhAnAtputhivyAdInAMguNapAdapraNAzo'bhUt / tatpraNAzakRtazcazasyAnAM snehavaimalyarasavIryavipAkaprabhAvaguNapAdabhraMzaH // 32 // aisA honese tretAyugameM dharmakA eka pAda antardhAna hogyaa| usake antardhAnase pRthvI Adike guNoMmeM bhI eka pAdakI nyUnatA utpanna hogaI hai / pRthivI AdimeM guNoMke ekapAda naSTa honese auSadhI, anna AdikoMke sneha, vimalatA, rasa, vIrya, vipAka prabhAva Adi guNoMkA ekapAda naSTa hogayA // 32 // tatastAniprajAzarIrANihInaguNapAdIyamAnaguNaizcAhAravihArairayathApUrvamupaSTabhyamAnAniagnimArutaparItAniprAgavyAdhibhivarAdibhirAkrAntAniataHprANinohAsamavApurAyuSaHkramaza iti // 33 // jaba dravyoMke guNoMkA eka pAda naSTa hogayA to ina dravyAdikoMke aura pRthivyAdikoMke ekapAda guNahIna honese saMpUrNa pra'jAgaNoMke zarIrameM bhI ekapAda guNakI hInatA hogaI / baba ekapAda guNase hIna zarIra honese AhAra vihArAdikoMmeM bhI yathAkrama nyUnatA prApta hogaI tathA agni aura vAyuke vyatikramase pahile. jvarAdi rogoMse zarIra AkrAnta huA phira kramapUrvaka manuSyoMkI AyukA bhI hAsa hone lgaa||33|| bhavati caatr| yugeyugedharmapAdaHkrameNAnenahIyate / guNapAdazvabhUtAnAmevaMlokapralIyate // 34 // yahAMpara kahA hai ki yugayugameM dharmakA. ekaeka pAda isI kramase kSINa hotA rahA aura usake kSINa honese pRthivyAdike guNoMmeM dravyoMke prabhAvoMmeM evam manuSyoMke zarIrameM kramase kSINatA hotI rahI // 34 // sNvtsrshtepuurnneyaatisNvtsrHkssym| dehinAmAyuSaHkAleyatrayanmAnamiSyate // 3 Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna - a0 3. (533) sauvarSa vyatIta hojAne para eka zatAbdI kSaya hojAtI hai isI prakAra manuSyoMkI Ayu bhI sauvarSa vyatIta honepara kSINa hojAtI hai kaliyuga meM AyukA sauvarSa paryanta hI pramANa hai // 35 // itivikArANAM prAgutpattiheturukto bhavati // 36 // isa prakAra rogoMkI prathama utpatti ke kAraNako kathana kiyAgayA hai // 36 // evaMvAdinaM bhagavantamAtreyamagnivezauvAca / kinnukhalu bhagavan ! niyatakAlapramANamAyuH sarvanaveti bhagavAnuvAca / ihaagniveza ! bhUtAnAmAyuryuktimapekSate // 37 // . isa prakAra kathana karate hue bhagavAn AtreyajIse agniveza kahane lage ki he bhagavan ! kyA AyukA pramANa sauvarSakA nizcayAtmaka hai yA nahIM ? arthAt saba manuSyoMkI Ayu sauvarSakI niyata hai yA nahIM / yaha sunakara bhagavAn AtreyajI kahane lage ki, he agniveza ! saMpUrNa manuSyoMkI Ayu yuktikI apekSA karatI hai prArabdha aura puruSArthake yogAdhIna AyukA pramANa hai) // 37 // karmoM kA varNana | daive puruSakAre casthitaMhyasyabalAbalam / daivamAtmakRtaM vidyAtkarmayatpUrva daihikam // 38 // smRtaHpuruSakArastukriyateyadihAparam / balAbalavizeSo'stitayorapicakarmmaNoH // 39 // AyukA valAvala deva aura puruSakAra ke AdhIna hai / manuSya ke pUrvajanmake kiye karmako daiva kahate haiM aura isa janmake kiyehue karmako puruSakAra kahate haiN| ina donoM prakArake karmoM meM bhI balAvalakI vizeSatA hotI hai // 38 // 39 // karmake bheda | dRSTahitrividhaM karma hInaMmadhyamamuttamam / tayorudArayoryuktirdIrghasya svasukhasyaca // 40 // yaha dvividha karma tIna prakArakA hotA hai hIna, madhyama aura uttaMma / inameM daiva aura puruSArtha donoM uttama honese manuSya ke sukha aura AyukI niyata avasthA hotI hai arthAt jisa manuSyakA deva aura puruSakAra yaha donoM uttama hote haiM vaha sukhapUrvaka sauvarSa jItA rahatA hai // 40 // Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0 / niyatasyAyuSo heturviparItasyacetarA | madhyamAmadhyamasyeSTAkAraNaMzRNucAparam // 41 // yaha to huA Ayuke sauvarSakA pramANa / aura isase viparIta arthAt deva aura puruSakArake hInavala honese manuSyoM kI Ayu bhI alpa hotI hai| deva aura puruSakAra madhyama honese Ayu bhI madhyama hotI hai / ava deva aura puruSakAra meM bhI vizeSatAko zravaNa karo // 41 // (134) Ayuke niyatA niyatapara vicAra | daiva puruSakAreNa durbalaghupahanyate // daivena cetaratkarmmaviziSTenopahanyate // 42 // dRSTAyadekemanyanteniyataMmAnamAyuSaH / karma kiMJcitkvacitkAlavipAkeniyataM mahat / kiJcitvakAlaniyataM pratyayaiH prativodhyate iti // 43 // yAde daiva durbala ho aura manuSyakA kiyAhuA yaha laukika karma (puruSakAra ) balavAn ho to puruSakAra daivako naSTa kara detA hai| yAde daiva balavAn ho aura puruSa - kAra durbala ho to daiva (prArabdhakarma ) puruSakArako naSTa kara detA hai // 42 // yaha dekhakara koI kahate haiM ki AyukA pramANa vidhAtAne jisakA jaisA niyata kara diyA hai hI AyukA pramANa hai / koI kahate haiM ki AyukA pramANa karmAdhIna hai / jaba kisI mahAphala karmakA vipAkakA samaya AtA hai vahI AyukA niyata pramANa haiM koI kahate haiM ki AyukA niyata samaya nahIM hotA kyoMki koI kisI avasthAmeM koI kisI avasthAmeM mRtyuko prApta hotA hai| koI bhI nahIM isa prakArakA mahAphala karmahI AyukA kAraNa pratIta hotA hai // 43 // tasmAdubhayadRSTatvAdekAntagrahaNama sAdhuni darzanamapicAtraudAhariSyAmaH / yadihiniyatakAlapramANamAyuH sarvasyAttadAyuSkAmANAMnamantrauSadhimaNimaGgalabalyupahArahomaniyamaprAyazcitto : pavAsasvastyayanapraNipAtagamanAdyAH kriyAiSTayazcaprayujyeran // 44 // isaliye ina saba pakSoMko dekhakara vinA pramANa kisI ekako mAnalenA anyAya hai so sava pramANa nizcayAtmaka Ayuke viSayakA udAharaNa dekara kathana karate haiM / yadi vidhAtAkA racAhuA hI pratyeka vyaktikI AyukA pramANa niyata hai to saMpUrNa . Ayu kI kAmanAvAle manuSyako maMtra, auSadhI, mANa, maMgalakarma, validAna, upahAra, homa, niyama, prAyazcitta, upavAsa, svastyayana, namratA, zubha AcaraNa Adi karanekI Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a03. 536) koI AvazyakatA na hotI / arthAt dIrghAyukI kAmanAse ina sava zubhakarmIko tathA yajJAdikoMko koI bhI nahIM kiyA krtaa| kyoMki AyukA pramANa to niyata ' thA hI phira zubhakarmoMkI kyA AvazyakatA thI / / 44 // nudghaantcnnddcplgogjossttrkhrturgmhissaadyHpvnaadyshvdussttaaHprihaaryaaHsyuHnprpaatgirivissmdurgaambuvegaaH| tathA napramattAnmattoddhAntavaNDacapalamohalobhAkulamatayonArayona pravRddho'gnirnacavividhaviSAzrayAHsarIsRporagAdayaH / nasAhasaM nadezakAlacaryAnanarendraprakopaityevamAdayobhAvAnAbhAvakarAH " syuH AyuSaHsarvasyaniyatakAlapramANatvAt // 45 // tathA uddhAMta, caMDa, capala hue gau,hAthI,UMTa, gadhA,ghoDA,bhaiMsA tathA duSTa pavana AMdhI Adise bacanekI koI AvazyakatA na hotii|evm pahADa Adise giranekA viSamasthAnoMmeM jAnekA,vegavAna nadI AdimeM vahanekA bhI koI bhaya na hotA aura na uparokta kAraNoMse Ayu naSTa huA karatI / isIprakAra pramatta,unmatta, udbhrAMta, caMDa, capala, moha tayA lobhase vyAkula mAtavAle zatruoMse bhI koI bhaya na hotaa| aura prabala agni,aneka prakArake viSabhare sarpa Adikose vacanekI bhI koI AvazyakatA na hotI aura sAhasa tathA deza, kAlakA vicAra, rAjAoMke krodhakA bhaya Adika manuSyoMkI AyumeM hAnikAraka na hote.yadi sava manuSyoMkI Ayu niyata samayapara nizcita hotii| isaliye AyukA niyata mAnanA ThIka nahIM hai / / 45 // nacAnabhyastAkAlamaraNabhayanivArakANAmakAlamaraNabhayamAgacchet prANinAm / vyrthaashcaarmskthaapryogbuddhyHsymhsnnaaNrsaaynaadhikaarii||46|| aura bhI khtehaiN| yadi akAlamRtyukA abhAva hai to manuSyoMke hRdayameM akAla mRtyukA bhaya bhI nahIM honAcAhiye thA aura Ayuke vaDhAnevAle rasAyanaprayoga jo rasAyanAdhikArameM maharSiyoMke kathana kiyehaiM vaha saba bhI vRthA aura jhUThe mAnejA, yaMge // 46 // nApIndroniyatAyuSaMzatrubajeNAbhihanyAt / nAzvinAvAtabheSajenopapAdayetAm / narSayoyatheSTamaAyustapasAprApnuyunacaviditaveditavyAsaharSayaHsasurezAH samyakapazyayurupadizeyurAcareyurvA // 17 // Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4536 carakasaMhitA - bhA0 TI0 / tathA indra niyata AyuvAle apane zatruoM ko, vajraseM nahIM mArasakatA aura na azvinIkumAra auSadhiyoMdvArA kisIko Arogya kara sakate arthAt unakI cikitsA hI vRyA jAtI aura RSiloga tapake prabhAva se dIrghAyuko prApta na hote / tathA pratyakSadarzI maharSigaNa aura indra bhUta, bhaviSya, vartamAnako jAnate hue Ayuaura hitakAraka AyurvedakA upadeza na karate / evam svayaM bhI yajJAdika na kriyA karate // 47 // apica sarvacakSuSAmetatparaM yadaindracakSuridaJcAsmAkaMtena pratyakSayathApuruSasahasrANAmutthAyotthAyA havaM kurvatAmakurvatAJcAtulyAyuSyaM ! tathAjAtamAtrANAmapratIkArAtpratIkArAccaaviSAviSaprAzi nAMcApiatulyAyuSTuMnacatulyoyogakSema udapAnaghaTAnAMcitraghaTAnAJcatsIdatAm // 48 // sarvajJa maharSiyoM tathA pratyakSadarzI indrakA to kahanA hI kyA hai parantu hama loga zrI pratyakSa dekhate haiM ki sahasroM manuSyoM meM jo manuSya - laDAI yuddha AdimeM jAte haiM aura jo kabhI kisI laDAI, daMgemeM zAmila na hote unakI Ayu meM bhI tulyatA.. nahIM hai arthAt saMgrAma AdimeM jAnevAle zIghra mRtyuko prApta hote haiM aura jo saMgrAma meM nahIM jAte vaha usa tAtkAlika mRtyuse bace rahate haiM / isIprakAra jo manuSya janma lete hI auSadhAdi dvArA rakSita rahate haiM aura jo nahIM rahate unakI AyumeM bhI tulyatA nahIM hotI / jina manuSyoMne prANanAzaka viSa khAyA hai aura jinhoMne nahIM khAyA unakI Ayu bhI tulya nahIM hotI / jo jala pIneke pAtra nityaprati vartanemeM aat aura jo citrayukta pAtra binA varte rakkhe rahate haiM unakI Ayu meM tulyatA nahIM hai arthAt nitya vartte hue pAtra zIghra ghisakara TUTa jAte haiM aura jo rakkhe rahate haiM vaha cirakAlataka vaise hI par3e rahate haiM // 48 // 'tasmAddhi topa cAra mUlaMjIvitamatoviparyyayAnmRtyuH // apica dezakAlAtmaguNaviparItAnAM karmaNAmAhAravikArANAJcakriyopayogaH // 49 // isaliye manuSyakA jIvana hita upacArake Azrita hai| isase viparIta arthAt ahita sevana se Ayu naSTa hotI hai| tathA deza, kAla aura sAtmya ke viparIta karmoMke karanese evam AhAravihArake anucita upayogase bhI akAlameM Ayu naSTa hotI hai // 49 // Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a03. (637) samyaksarvAtiyogasandhAraNamasandhAraNamudANAnAJcagatimatAM sahasAnAJcavarjanamArogyAnuvattauupalabhAmahehetumupadizAmaH samyakpazyAmazceti // 50 // sava prakArake atiyogoMko na karanA tathA malamUtrAdi vegoMko na rokanA aura ucita rItipara nitya bhramaNa karanA, khoTe sAhasoMko tyAga denA yaha saba manuSyoMko ArogyarakhanevAle kAraNa haiM / yaha hamako nizcaya hai aura aisA hI hama dekhate bhI haiM tathA aisA hI kathana karate haiM // 50 // agnivezakA prazna / ataHparamagnivezauvAca / evaMsatianiyatakAlapramANAyuSAMbha. gavan ! kathaMkAlamatyurakAlamRtyubhavatIti // 51 // isake uparAnta agniveza kahanalage ki he bhagavan! yAda AyukA pramANa nizcita nahIM hai to kAlamRtyu aura akAlamRtyu kaise hotI hai arthAt kAlamRtyu aura akAla: mRtyumeM kyA bheda hai // 51 // ____ kAla tathA akAlamRtyukA varNana / tmuvaacbhgvaanaatreyH| zrayatAmagniveza ! yathAyAnasamAyuko'kSaHprakRtyaivAkSaguNairupetaHsyAt / sacasarvaguNopapannovAhyamAnoyathAkAlaM svapramANakSayAdevAvasAnaMgacchettathAyuHzarIropagatavalavataHprakRtyAyathAvadupacaryamANaMsvapramANakSayAdevaavasAnaMgacchati // 52 // samRtyuH kAleyathAcasaevAkSo'tibhArAdhiSThitatvAdviSamapathAdapathAdakSacakrabhaGgAdvAhyavAhakadoSAdanirmokSAtparyasanAdanupAGgAccAntarAvyasanamApadyate // 53 // vthAyurapyayathAbalamArambhAdayathAgnyabhyavaharaNAdviSasAzyavaharaNAdviSamazarIranyAsAdatimaithunAdasatsaMzrayAdudIrNavegavi. nigrahAt / vidhAya'vegAvidhAraNAdbhUtaviSavAvagnyupatApAdabhighAtAdAhArapratIkAravivarjanAccAntarAvyasanamApadyate / sa mRtyurakAle // 54 // Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (538) carakasaMhitA-mA0 ttii0| - yaha sunakara bhagavAn AtreyajI kahanelage ki he agniveza! suno jaise thameM lagA huA rathacakrakA madhyamabhAga (akSI) apane svAbhAvika guNoMse yukta huA sarvaguNa sampanna honepara bhI calate calate jIrNa hojAnepara yathAsamaya apanI zaktike kSaya hojAnese naSTabhraSTa hojAtAhai vaise hI isa zarIrakI Ayu bhI balavAn manuSyakI prakRtike guNoMse yathAyogya nirvAhita hotIhuI apane pramANake kSaya honese nAzakoM prApta hojaatiihai| vahI isakA mRtyukAla hai arthAt usako kAlamRtyu kahatehaiM aura jaise usa rathacakrakA akSa atyanta bhAra lAdenese athavA uMcanIce viSama rAstapara calAnesa, kumArga lejAnese athavA cakrake koI aMgabhaMga hojAnese yA calAnevAle vAhaka Adike doSase tathA usakI kIla Adi nakhaDajAnese vaha cakramaNDala naSTabhraSTa hojA: tAhai vahI usakI akAlamRtyu hai / usI prakAra Ayu aura balase viparIta zarI; rakI ceSTAoMko karanese agnike balase adhika bhojana karanese, viSama AhArake zarIrakI viSamAvasthA honese adhika maithuna karanese duSToMke saMgase Ayehue malAdi vegoMko rokanese, kAma, krodhAdi vegoMko na rokanese, bhUta, viSa, agni, upatApa, coTa inake saMyogase, AhArake na karanese manuSya pUrNaAyuko prApta na hokara vIcameM hI mRtyuko prApta hojAtAhai / isIko akAlamRtyu kahate haiM // 52 // 53 // 54 // tathAjvarAdInapyAtaGkAnmithyopacaritAnakAlamRtyUnpazyAma zata // 55 // tathA jvarAdirogoMkA mithyA upacAra karanese bhI akAlamRtyu dekhanemeM AtI agnivezakA prshn| athaagniveshHprpcchkinnukhlubhgvn|jvritebhyHpaaniiymussnnN bhayiSThaprayacchantibhiSajonatathAzItam / asticazItasAdhyo dhAturvarakaraiti // 56 // isake uparAnta agniveza kahane lage ki he bhagavan ! prAyaH aisA dekhanemeM AtA hai ki jaise jvarAdita manuSyoM ko prAyaHgarmajalahI pIne ke liye diyAjAtAhai vaise zIta- ., lajala nahIM diyAjAtA / aura zItakriyA sAdhya dhAtu bhI jvarako utpanna karane. vAlI hotI hai isaliye una jvaroM meM zItala jala kyoM nahIM diyAjAtA // 56 // jvarameM uSNajalakA vidhAna / / tmuvaacbhgvaanaatreyojvritsykaaysmutthaandeshkaalaanaabh.smiikssypaacnaarthpaaniiymussnnprycchntibhissjH|jvrohyaamaa Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___* vimAnasthAna-a0.3. (539) zayasamutthaH,prAyobheSajAnicAmAzayasamutthAnAMvikArANAMpAcanavamanApatarpaNAnizamanAnibhavantipAcanArthaJcapAnIyamuSNaM,' tasmAdetajjvaritebhyaHprayacchantibhiSajobhUyiSTham // 57 // taba bhagavAn AtreyajI agnivezase kahanelagoka jvaravAle manuSya ke zarIra,kAraNa, deza,kAla ina savako vicArakara AmadoSako pacAneke liye vaidyaloga garmajala pIneko dete haiN| isakA kAraNa yaha hai ki jvara-AmAzayase utpanna hotAhai aura prAyaH AmAzayase pragaTa honevAle rogamAtrako pAcana, vamana, laMghana AdikAse zAnta karate haiN|auraamke pacAneke liye garma jalakA denA uttama maanaahai|isliye vaidyaloga jvaravAle manuSyako adhikatara garmabhala hI pilAte haiM // 57 // uSNajalake guNa / tajhyeSAMpItaMbAtamanulomayatiagnimudaryamudIrayati / kSipraM .. jarAM gacchatizleSmANaJcapArazoSayatisvalpamapicapatitRSNA.. prazamanAyopapadyatetathAyuktamapicaitannAtyotsannapittejvaresadA habhramapralApAtisArevApradeyamuSNanahidAhabhramapralApAtisArA bhUyo'bhivaddhantezItenopazAmyantIti // 58 // . ___ jvarAdita manuSyoMko garmajala pilAnese unake zararimeM vaha jala-vAyuko anuH lomana karatAhai, bhagniko dIpana, zIghra pAcana hojAtAhai, ka.phako parizoSaNa kara tAhai tathA thoDAhI pInese tRSA zAnta hojAtIhai / parantu yaha garmajala- isaprakAra yukti sampanna aura guNakArI honepara bhI atyanta vaDhehue pittake kopabAleko tathA dAha, bhrama aura pralApa evam AtisArayukta jvaroMmeM denA ucita nhiiN| kyoMki esa jvaroMmeM garamajala denese--dAha, bhrama, pralApa, aura atisAra adhika baDhajAtehaiM aura zItala kriyA karanese tathA zItala jala denase zAntiko prApta hote haiM // 58 // . bhavaticAtra / zItanoSNakatAnarogAnazamayantibhiSagvidaH / yetuzItakRtArogAsteSAJcoSNaMbhiSagajitam // 59 // yahAMpara kahAhai ki cikitsAke jAnanevAle vaidya garamIke rogoMko zItalAyA dvArA aura zItase utpanna hue rogoMko uSNa kriyA dvArA zAnta karate haiM // 19 // . evamitareSAmApavyAdhInAMnidAnaviparItamauSadhaMkAryam // 6 // Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . (640) crksNhitaa-bhaanttii| isIprakAra anya vyAdhiyoMmeM bhI kAraNase viparIta auSadhAdi dvArA cikitsA karanI cAhiye // 6 // tathAtarpaNanimittAnAmApivyAdhInAMnAntareNapUraNamastizAntistathApUraNanimittAnAMnAntareNApatarpaNam // 61 // / jaise apatarpaNase utpanna hue rogoMkI tarpaNake vinA zAnti nahIM ho sakatI / 'tarpaNase utpanna hue rogoMkI apatarpaNake vinA zAnti nahIM hosakatI // 61 // apatarpaNake bhed| apatarpaNamapicatrividhaMlaMghanalaMghanapAcanaMdoSAvasecanazceti // tatralaMghanamalpadoSANAm / laMghanenahyagnimArutavRddhayAvAtAtapaparItamivAlpamudakamalpadoSaHprazoSamApadyate // 62 // tarpaNake tIna bheda haiM-laMghana aura laMghana pAcana tathA doSAvasecana inameM alpadoSavAle manuSyako laMghana karAnA cAhiye / laMghanake karanese jaTharAgni aura vAyukI vRddhi hokara jaise-pavana aura dhUpake yogase alpajala sUkha jAtA hai usI prakAra alpadoSa zoSaNako prApta hojAte haiM arthAt naSTa hojAte haiM // 32 // laMghanapAcanake gunn| laMghanapAcanAbhyAMmadhyabalAsUryasantApamArutAbhyAMpAMzubhasmAvakiraNarivacAnatibahUdakaMmadhyadoSaH prazoSamApadyate // 63 // yadi doSa madhyabala ho to usako laMghana pAcana karAnA caahiye| jaise sUryake saMtApase aura vAyuke vegase tathA gardA, miTTIAdi DAlanese madhyamajala sUkhajAtA hai vaisehI laMghana aura pAcana dvArA madhyama doSa bhI zoSaNa hojAte haiM / / 63 / / doSAvasecanake guNa / bhudossaannaaNpunrdossaavsecnmvkaaryym| nAbhinnekedAraseto palvalapraseko'sti / tadvadoSAvasecanamAdoSAvasecanantukhala anyadvAbheSajaMprAptakAlamapyAturasyanaivaMvidhasyakuryAt // 6 // baDhe hue doSoMmeM doSAvasecana arthAt vamanAdi dvArA vidhipUrvaka doSoMko nikAla denA cAhiye / jaise kisI khatameM bahutasA jala ikaTThA hoM eka taraphase khetakI Daula( sImA) toDa denese vaha jala saba bAhara nikalajAtA hai| usI prakAra doSA. basecana dvArA doSoM ko nikAla DAlanA cAhiye / parantu yaha doSAvasecana vA anya Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a0 3. (541) utkaTa auSadhiyoM kA prayoga evam zIghrakArI auSadhI Age kathana kiyehue rogiyoM ko nahIM denA cAhiye / 64 // ayogyaromaki lakSaNa / anapavAdapratIkArasthAdhanasyAparicArakasyavaidyamAninazcaNDasyA, sUyakasyatIvAdharmaruceratikSINabalamAMsazoNitasyaasAdhyarogopahatasyamumUrSuliMgAnvitasyacati / evaMvidhaMhyAturamupacarabhiSapApIyasAayazasAyogaMgacchatIti // 65 // jaise-jisa rogIko apane apayazakA bhaya na ho, jo nirdhana hoM,jisakI koI sevA karanevAlA naM ho,jo apane Apako vaidha mAna rahAho,jo kaThora svabhAvavAlA ho, jo niMdaka ho, jo atyaMta pApI ho, jo atikSINa hogayAho, jo svayam mara; nekI icchA rakhatA ho| itane prakArake rogiyoMkI cikitsA karanese vaidya pANa aura apayaza arthAt badanAmIko prApta hotA hai // 6 // tatra shlokaaH| alpodkdrumoystuprvaatHprcuraatpH| jJeyaHsajAGgalAdeza svalparogatamo'pica // 66 // yahA~para zloka haiM-jina dezoMmeM jala aura vRkSa thoDe hotehaiM,vAyu baDe vegase calatI hai, dhUpa adhika paDatI hai usa dezako jAMgala deza kahate haiM / aise dezoMmeM roga bahutakama hotehaiM // 66 // prcurodkvRkssoyoniyaatodurlbhaatpH| arUpo'bahudoSazcasamaHsAdhAraNAmataH // 67 // . jisa dezameM jala aura vRkSa bahuta hote haiM, vAyu aura dhUpa bahuta kama lagatI haiM usa dezako AnUpa deza kahate haiM / isa dezameM roga adhika hotehaiN| jisa dezameM yaha ' donoM bAteM sAmAnya hoM usako sAdhAraNa deza kahate haiM / / 67 // tadAtvecAnubandhovAyasyasyAdazubhaMphalam / karmaNastannakartavyametadbuddhimatAMmatam // 68 // jisa karmake karanese usI samaya athavA kucha kAla pAkara azubhaphala ho vaha karma kabhI bhI na karanA cAhiye / yaha buddhimAnoMkA maMtavya hai // 68 // puurvruupaannisaamaanyaahetvHsvsvlkssnnaaH| dezoddhvaMsasyabheSa Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (542.) carakasaMhitA-bhA0. ttii0| jyahetUnAMmUlamevaca // 69 // praagvikaarsmutpttiraayussshckssykrmH| mrnnprtibhuutaanaaNkaalaakaalvinishcyH||70||ythaa cAkAlamaraNaMyathAyuktaJcabheSajamAsiddhiyAtyauSadhaMyeSAMnakAyenahetunA // 71 // tadagnivezAyAtreyonikhilaMsarvamuktavAn / dezoddhvaMsanimittIyevimAnemunisattamaH // 72 // iti ca0 saM0 janapadodhvaMsanIyavimAnaM samAptam // 3 // isa janapadoddhvaMsanIya vimAna nAmaka adhyAyameM janapada udhvaMsanake pUrvarUpa, sAmAnya hetu, aura una saba bhAvoMke alagaralakSaNa dezAdhvaMsakI cikitsA, usake kAraNa tathA pUrvakramase vikAroMkI utpatti, Ayuke kSaya honekAkrama tathA manuSyoMkI kAla aura akAla mRtyukA nizcaya, jaise akAla maraNa hotAhai jaise unakI auSadhI karanA cAhiye, jinako auSadhI phaladAyaka hotIhai,jinako jina hetuoMse auSadhI lAbhadAyaka nahIM hotI yaha sava bhagavAn punarvasu AtreyajIne agnivezake prati kathana kiyA hai // 69 // 70 // 71 // 72 // iti zrImaharSicaraka0 vimAnasthAne paM0 rAmaprasAdavaidya0 bhASATIkAyAM janapadodhvaMsanIya vimAnaM nAma tRtIyAdhyAyaH // 3 // ctuthaa'dhyaayH| athAtastrividharogavizeSavijJAnIyavimAnaMvyAkhyAsyAmaiti hsmaahbhgvaatreyH|| aba hama trividha roga vizeSa vijJAnIya vimAna nAmaka adhyAyakA kathana karatehaiM isa prakAra bhagavAn AtreyajI kathana karane lge| rogavizeSajJAnake bheda / trividhaMkhalurogavizaSajJAnabhavati / tadyathA--AptopadezaH, pratyakSamanumAnaJceti // 1 // Aptopadeza pratyakSa anumAna ina tIna pramANoM dvArA hI sampUrNa rogoMkA vizeSa 'jJAna hotAhai // 1 // - AptopadezakA lakSaNa / . tatrAptopadezonAmaAptavacanam / AptAhyavitarkasmRtivibhA Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a0 4. (543) gavideoniSprItyupatApadarzinazca |tessaamevNgunnyo gAdyadvacanaMta- ; pramANam / apramANapunarmattonmattamUrkharaktaduSTAntaHkaraNavacanamiti // 2 // inameM Aptopadeza-Apta puruSoM ke vacanako kahatehaiM / jina maharSiyoMko sampUrNa viSayoMmeM tarkarahita yathArtha nizcayAtmaka jJAna ho / jo bhUta, bhaviSyat, vartamAnake jJAnako jAnanevAle haiN| jinakI smaraNazakti kabhI naSTa nahIM hotii|jinko kisIse rAga, dveSa nahIM hai tathA. pakSapAta gahita haiN| una RSiyoMko Apta kahate haiM / isa prakArake guNavAle RSiyoMke vacanako Aptopadeza kahate haiM aura vaha Aptopadeza vitakarahita pramANa hotA hai jo manuSya-matta, unmatta, mUrkha aura pakSapAtI hai tathA jinakA antaHkaraNa duSTa hai unakA vacana apramANika hotAhai // 2 // pratyakSa aura anumAna / prtykssntukhlutdhtsvymindriyaimnsaacoplaayte| anumAnaMkhalutarkoyuktyapekSaH // 3 // indriya aura manake saMyogase jo asmadAdikoMkA yaha ghaTa hai, yaha paTa hai, yaha sthANu hai, yaha puruSa hai isa prakArakA jo nizcayAtmaka jJAna hotA hai usako pratyakSa kahate haiM / tarka aura yuktise jo jJAna hotA hai usako anumAna kahate haiM // 3 // trividhenakhalvanenajJAnasamudayenapUrvaparIkSayarogasarvathAsarvamevottarakAlamadhyavasAnamadoSaMbhavati // 4 // ina tIna prakArake pramANoM dvArA arthAt jJAna samudAya dvArA rogoMkI parIkSA karake tadanantara unakI cikitsA karanI cAhiye / isa prakAra karanese prathama madhyama aura uttarakAla paryanta saba prakAra vaidha nidoSI rahatAhai // 4 // nahijJAnAvayavenakRralejJeyejJAnamutpadyate / trividhetvasmijJAnasamudAyeparvamAtopadezAjjJAnaMtataHpratyakSAnumAnAbhyAMparIkSApapadyeta / kinupadiSTaparvapratyakSAnumAnAnyAMparIkSyamANovidyAt / tasmAdvividhAparIkSAjJAnavatAMpratyakSamanumAnaJcati / trividhAvAsahopadezena / tatredamupadizantibuddhimanto / rogamekaikamevaMprakopameyonimevAtmAnamevamadhiSThAnamavaMvedanamavaMsaMsthAnamevaMzabdasparzarUparasagandhamevamupadravamevaMvRddhisthA Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (544) carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| nkssysmnvitmevmudkmevnaamaanbhevNyogvidyaat| tasminniyaMpratIkArApravRttirathavAnivRttirityupadezAjjJAyate // 5 // uparokta tInoM pramANoMmeMse ekahI pramANa dvArA sampUrNa rogoMkA jJAna nahIM ho sakatA isaliye ina tIna prakArake jJAnasamudAyameM vyAdhiko prathama Aptopadeza dvArA jAnanA cAhiyousake anantara pratyakSa aura anumAna dvArA parIkSA upapanna hotI hai| tAtparya yaha huA ki, vaidyaka parIkSA zAstrameM pahile Aptopadeza dvArA vyAdhi tathA dravyoMke prabhAvako jAnakara pIche pratyakSa aura anumAna dvArA nizcaya karanA caahiye| yadi mAnuSI buddhike kAraNa prathama hI pratyakSa aura anumAna dvArA dravyoMkI tathA vyAdhiyoMkI parIkSA kIjAyagI to aneka manuSyoMke prANoMkA ghAta honA saMbhava hai jaise koI tatkAla prANahAraka viSoMko lekara usase pratyakSAnumAnakI siddhi karanA cAhe to jisa prANIpara usakI parIkSA kIjAyagI usakI hiMsAkA bhAra vaidyaparahI hogA / isaliye vaidyaka zAstrameM prathama Aptopadeza dvArA jJeya viSayako jAnakara tadanantara pratyakSa aura anumAnase jAnalenA cAhiye / ava zaMkA karate hai ki jisa viSayako prathama Aptopadeza dvArA nahIM jAnA hai usako pratyakSa aura anuH mAnase bhI jAnasaketahaiM ki nahIM so ka tehaiM ki jisa padArthake jJAnake liye prathama Atopadeza nahIM huAhai usako pratyakSa aura anumAna dvArA jAnanA cAhiye / isa liye buddhimAn manuSyoMne pratyakSa aura anumAna do prakArakI parIkSA mAnI hai / una donoMmeM Aptopadeza milAdanese parIkSA tIna prakArakI hotIhai parantu vaidyaka zAstrameM pratyakSa aura anumAna, AptopadezakA Azraya lekara hI pravRtta hotAhai / so buddhi: mAn yahAM isamakAra upadeza karatehaiM ki pratyeka roga isa prakAra hotAhai unake yaha 2 lakSaNa hote haiM / doSoMkA prakopana isa prakAra hotAhai / rogoMke.kAraNa isa prakAra hotehaiM / vAtAdikoMke tathA jyarAdikoMke svarUpa isaprakAra ke hote haiM / adhiSThAna isako kahate haiM / zabda, sparza, rUpa, rasa, gaMdha isa prakArake hote haiM / upadrava inako kahatehaiM / doSoMkI tathA rogoMkI vRddhi isaprakAra hotA hai / doSa sAmyAvasthAmeM isa prakAra rhtehaiN|dhaatu Adi kSINa isaprakAra hote haiM rogoMkA uttarakAla isa prakArajAnanA rogoMkA nAma isa prakAra jaanaajaataahai| rogake jAnanekA yaha prakAra hai aise sthAnameM / cikitsA karanI cAhiye athavA nahA karanI ityAdi saba jJAna AptopadezasehI hotehaiM / isaliye vaidyako pratyakSa aura anumAna Aptopadezako pUrva liye vinA calahI nahIM sakatA // 5 // . . . pratyakSajJAnakA lakSaNa / .. pratyakSatastukhalurogatattvaMbubhutsuHsarindriyaHsarvAnindriyArthA- .... Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a0 4. . nAturazarIragatAnparIkSetAnyatrarasajJAnAt / tadyathA,annakUjana.. sandhisphoTanamaMgulIparvaNAMcasvaravizeSAMzcayecAnye'pikeciccharIropagatA shbdaasyustaa'shrotrennpriiksset| varNasaMsthAnapramAgacchAyAzarIraprakRtivikAraucakSuvaiSayikANacAnyAnikAni catAnicakSuSAparIkSeta // 6 // pratyakSa dvArA rogake tatvako jAnanekI icchAvAlA vaidya rasajJAnake binA saba indriyoM dvArA rogIke zarIragata indriyArthoMkI parIkSA kare usIko dikhAte haiN| jaise-AMtoMkA gUMjanA, saMdhiyoMkA sphoTana, aMguliyoMkA tathA pAkA maTakanA; svarabhaMga honA inake sivAya anyabhI rogIke. zarIrameM honevAle jitane prakArakeM zabda hoM unako vaidya apanI karNendriya dvArA parIkSA kare tathA hRdaya aura dhamanI AdikoMkI gati tathA zandajJAnakAraka yantradvArA parIkSA karozarIra tathA netra,jitA) narU, AdikoMkA varNa, matra AkAra, pramANa, kAMti, zarIrakI prakRti aura vikRti AdikoMkA varNa tathA anyabhI dekhane yogya jo viSaya hoM unakI cakSuiMdriyadvArA parIkSA kare // 6 // anumAnajJAnakA lakSaNa / rasantukhaluAturazarIragatamindriyavaiSayikamapyanumAnAdavaga- . cchet / nAsyapratyakSeNagrahaNamupapadyate / tasmAdAturaparipraznene vAturamukharasaMvidhAt / yUkApasarpaNenatvasyazarIravairasyamakSiA kopadarzanenazarIramAdhuryam / lohitapittasandehetukindhAri.. lohitalohitApinavetizvakAkabhakSaNAtdhArilohitamabhakSaNA lohitamityanumAtavyamevamanyAnaMpyAturazarIragatAnarasAnanu. mirmAta / gandhAstukhalusarvazarIragatAnAturasyaprativakAri- . kAnnANenaparIkSatasparzacapANinAprakRtiyuktamitimatyakSato' numAnakadezatazcaparIkSaNamuktam // 7 // paranta rogIke zarIragata rasaneMdriyakA viSaya honeparabhI anumAna dArA jAnanA cAhiye / kyoMki rasakA netroMdArA pratyakSa ho nahIM sakatA aura jihAdvArA usakoM. koI bAna nahIM sakatA isaliye rogIse : praznadArA usake mukhake rasAdikoMkoM jAnanA caahiye| zarIrapara, yUkA: bhAdike calanesa-zarIrakI virasatAko.jAnana. Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (646) carakasaMhitA-bhA0 TI0 / cAhiye makkhiyoMke zarIrapara paDanese zarIrake mITherasakA anumAna hosakatA hai / raktapitta rogavAlekA rakta tathA. vinA raktapittavAleke rakta meM saMdeha ho to kutte aura kAgako bhakSaNa karAnese jAna sakatehaiM yadi usako zvAna Adi bhakSaNa kare to Arogya puruSakA.rakta samajhanA cAhiye aura yadi vaha zvAna Adika usa raktako na chueM to raktapitta hai aisA jAnanA cAhiye isI prakAra rogoke zarIragata anya rasoMkA bhI anumAna kare rogIke zarIragata gandhoMko svAbhAvika prakRtise vikArako prApta hue gaMdhako ghrANendriyadvArA parIkSA kre| zarIrakI prakRti,vikRti, uSNatA,zItatA Adi evam dhamanIkI gati Adi-hAthake sparzadAga parIkSA kare isa prakAra pratya.. kSase tathA anumAnase ekadezase parIkSAkA kathana kiyA gayA hai // 7 // / anya anumAna jJeya bhAvoMkA varNana / imetukhaluanyepyevamevabhUyo'numAnajJeyAbhavantibhAvAHtayathA-agnijaraNazakyA, balaMvyAyAmazaktyA ,zrotrAdIcchadAdigrahaNena, mano'rthAvyabhicAreNa, vijJAnaMvyavasAyena, rajaH saGgena,mohamavijJAnena,krodhamabhidroheNa,zokaM dainyena,harSamA-. modena,prItiM toSeNa, bhayaMviSAdena, dhairyamaviSAdena, vIrya-- mutsAhena,sthAnamavibhrameNa,zraddhAmabhiprAyeNa, medhAM grahaNena, "saMjJAnAmagrahaNena, smRti smaraNena, hriyanapatrapeNa, zIlama. nuzIlanena, dveSapratiSedhena,upAdhimanubandhena,dhRtimalaulyena, "vazyatAMvidheyatayA, vayobhaktisAtmyavyAdhisamutthAnAnikAudezopazayavedanAvizeSeNagUDhaliGgavyAdhiyupazayAnupazayAbhyAM doSapramANavizeSamapacAravizeSeNaAyuSaHkSayamariSTairupasthita- : zreyastvaMkalyANAbhinivezenaamalaMsattvamavikAregoti graha-: NyAstumRdudAruNatvaMduHsvapnadarzanamabhiprAyadviSTeSTasukhaduHkhAni .. cAturapArapraznenaivavidyAditi // 8 // ...... yaha Age kathana kiye hue viSayoM tathA unake siMgaya aura bhI jo bhAva haiM unakI anumAna dvArA parIkSA karanI cAhiye / jaiseM bhojanake paripAMka dvArA jaMTharA-.. nikI parIkSA, pArizrama AdiseM balakI parIkSA; zabdAdikase karNAdikoMkI parIkSA, manake viSayoMke avyabhicAraseM manakI parIkSA, vyavasAya arthAta bAMdake kAryoM Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a04. (947) vijJAnakI parIkSA, saMgadvArA rajoguNakI parIkSA, naSTajJAnadvArA mohakI parIkSA,abhidroha dvArA krodhakI parIkSA, dInatAdvArA zokakI parIkSA, prasannatAse harSakI parIkSA, saMtoSase prItikI parIkSA, viSAdase bhayakI parIkSA, aviSAdase dhairyakI parIkSA, utsAhase parAkramakI parIkSA, abhrAntise sthiratAko parIkSAkA anumAna karanA cAhiye evam manake abhiprAyase zraddhA, dhAraNAse medhA, nAma lenase saMjJA, smaraNase smRti, saMkocase lajjA, zIlatAse svabhAva, tyAgase dveSa, anubaMdhase. upAdhi, capalatA na honese dhRti aura vidheyatAse vazIbhUtakI parIkSAkA anumAna kiyA jAtAhai isI prakAra-kAla,deza,upazaya aura vedanAvizeSase yathAkrama,avasthA,bhakti,sAtmya, vyAdhi tathA nidAnakA anumAna kiyA jAtA hai|upshy aura anupazaya dvArA gUDha lakSaNavAlI vyAdhiyoMkA anumAna kiyA jAtA hai|apcaarvishessse doSakA pramANa vizeSa jAnA jAtAhai ariSTadvArA Ayuke kSayakA anumAna kiyAjAtAhai / kalyANakAraka yogoM meM cittake laganese zubhakA anumAna kiyAjAtAhai aura vikArarahita honese vimala satoguNakA anumAna kiyAjAtAhai / grahaNIkI namratA aura kaThoratA du:svama darzana, abhiprAya, dveSa, iSTa, sukha, duHkha, yaha saba viSaya rogIse prazna: dvArA jAnane cAhiye // 8 // bhavAntacAtra / * * AtatazcopadezenapratyakSakaraNenaca / / ___ anumAnenacavyAdhInsamyagvidyAdvicakSaNaH // 9 // yahAMpara kahA hai ki, catura vaidya Apteka upadezase, pratyakSa karaNase ,evam anumAnase vyAdhiyoMko bhalI prakAra jAne // 9 // __ sarvathAsarvamAlocyayathAsambhavamarthavit / ... athAdhyavasyettattvecakAryecatadanantaram // 10 // arthako jAnanevAlA vaidya saba prakArase saba viSayoMko vicArakara yathA saMbhava kAraNa aura kAryako jAna leve / java saMpUrNa kAraNAdikA nizcaya karaleve tadanantara kAryake viSayameM nizcaya kare // 10 // . . . . kAryatatvavizeSajJaHpratipattaunamuhyati / ... . .. .. . . . amUDhaHphalamApnotiyadamohanimittajam // 11 // . kAryake. tattvake nizcayajJAnavAlA.vaidya samaya prApta honepara mohako prApta nahIM hotaa| mohako prApta na honese yathArtha phalako prApta otAhai // 11 // Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (548) __ carakasaMhitA-bhA0 ttii| . jJAnabuddhipradIpenayonAvizatitattvavit / AturasyAntarAtmAnaMnasarogAMzcikitsati // 12 // jisa vaidyane kAraNAdi jJAna tathA buddhirUpa dIpakase rogIke zarIrameM praveza nahIM, kiyA hai vaha vaidya rogoMkI cikitsA nahIM kara sakatA // 12 // sarvarogavizeSANAMtrividhaMjJAnasaMgraham / yathAcopadizantyAptAHpratyakSaMgRhyateyathA // 13 // yeythaacaanumaanenjnyeyaastaaNshcaatyudaardhiiH| bhAvAstrirogavijJAnevimAnemuniruktavAn // 14 // itizrImaccarakasaMhitAyAM trividharogavizeSavijJAnIya naamcturtho'dhyaayH|| 4 // aba adhyAyakA upasaMhAra karate haiM ki trividha rogavizeSavijJAnIyaadhyAya sampUrNa rogavizeSako jAnaneke liye tIna prakArake zAnakA saMgraha jaise Apta puruSa upadeza karate haiN| jaise pratyakSakA grahaNa hotA hai / jo viSaya anumAna dvArA jaise jAnejAte haiN| ina saba bhAvoMko udAra budi bhagavAn AtreyajIne varNana kiyA hai|| 13 // 14 // iti zrImahArSicara0 vi0 sthA0 bhA0 TI0 trividharogavizeSavijJAnIyavimAna nAma caturtho'dhyAyaH // 4 // pnycmo'dhyaayH| . athAtaHsrotovimAnanAmAdhyAyaM vyAkhyAsyAma iti hasmAha bhgvaanaatreyH| aba hama srotovimAnanAmakaadhyAyakI vyAkhyA karate haiN| isa prakAra bhagavAn AtreyajI kathana karane lge| srotoMkA vrnnn.| . . .. yAvantaHpuruSemUrtimantobhAvavizeSAstAvantaevAsminsrotasAM. prakAravizeSAH,sarvebhAvAhipuruSenAntareNasrotAMsyabhinivartante kssyvaangcchNti| srotAMsikhalupAraNAmamApadyamAnAnAMdhAtuH / Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a05. (549) nAmabhivAhInibhavantiayanArthenApiMcaikemaharSayaHsrotasAme. . . ksamudayapuruSamicchantisarvagatatvAtsarvasaratvAJcadoSaprakopaNaprazamanAnAMnatvetadevaMyasyasahipuruSaHsrotAMsiyaMcavahantiyaccA vahantiyatracAvasthitAnisarvatadanyattebhyaH // 1 // 'puruSake zarIrameM zirA, koSTha Adi sthUla padArtha haiM vaha saba srotoMke hI prakArAntara haiM kyoMki puruSake zarIrameM saMpUrNabhAva srotoMdvArAhI utpanna hote haiM aura kSaya nahIM hote|bot hI pariNAmako prAptahue sampUrNa dhAtuoMko vahana karatehaiM arthAta athAsthAnameM pahuMcA dete haiM / srota hI ayanArtha hote haiM kyoMki saMpUrNa zarIrameM sarvagAmI honese tathA doSoM ke prakopakAraka athavA zamanakAraka kiye hue AhArA. dikoMko sampUrNa zarIrameM vyApaka karadete haiM / isaliye koI srotoMke samudAyako hI puruSa mAnate haiN| parantu srotoMkA samudAya puruSa nahIM hotA. triotoMke samudrAta yaMkA jo adhiSThAtA hai srota jisake Abhita haiM, jisake liye srota rasAdikoMko bahana karate haiM vaha puruSa hai tathA srota jisako vahana karate haiN| aura jisakA Ava-. ina karate haiM vaha srotoMse pRthak puruSa haiM // 1 // atibhutvaattukhlukecidprisNkhyeyaaniaacksstesrotaaNsi,prisNkhyeyaanipunrnye,tessaaNsrotsaaNythaasthaanNkticitprkaaraanmuultshcprkopvijnyaantshcaanuvyaakhyaasyaamH| yebhaviSyantyalamanuktArthajJAnavatevijJAnAyacAjJAnAya, tadyathA, prANodakA. narasarudhiramAMsamedoSasthamajjAzukramUtrapurISasvedavahAnivAtapittazleSmaNAMpunaHsarvazarIracarANAMsarvasrotAMsiayanabhUtAni // 2 // atyanta adhika honese koI 2 srotoMko asaMkhya kahate haiN| koI kahate haiM ki srotoMkI saMkhyA hosakatI hai / una srotoMkA prakAra medase tathA mUlabhedase aura unake prakopa vijJAnake yathA sthAnameM Age kathana kreNge| kyoMki sampUrNa srotoMkA viSaya jAnalenese jina srotoMkA kathana nahIM bhI kiyAgayA. unako. bhI. jJAnavAna manuSya jAna sakatAhai / tathA yathocita upadeza dvArA ajJAnI bhI jAnasakeMge / vaha isa prakAra haiM prANavAhI, udakavAhI, annavAhI; rasavAMhI, raktavAhI, mAMsavAhI,medabAhI evam asthi, majjA, zukra, mUtra, mala, sveda inake.vahana karanevAloMko srota kahate haiM tathA vAta, pitta aura kapha sampUrNa zarIrameM gamana karAneSAle mArgabhUta bhI Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 550 ) carakasaMhitA - mA0 TI0 / strotahI hote haiM / yaha srotahI sampUrNa rasa, ghAtu, vAyu Adike ayana arthAta gatisthAna aura adhiSThAna hote haiM // 2 // tadvadatIndriyANAM punaH sactvAdInAM kevalaMcetanAvaccharIramayanatadetatsrotasAMprakRtibhUtatvAnnavikArairu bhUtamadhiSThAnabhUtaJca pasRjyate zarIram / tatraprANavahAnAMsrotasAM hRdayaMmUlaMmahAsrotazca; praduSTAnAmidaM vizeSajJAnaM bhavati atisRSTakupitaMsaprati - bandhamalpAlpamabhIkSNaMvAsazabdazUlamucchrasantaM dRSTvA prANavahAnyasyasrotAMsipraduSTAnIrtividyAt // 3 // usI prakAra cetanAyukta kevala zarIra - indriyoMkA tathA mana AdikoMkA gatisthAnaM mArgarUpa evam adhiSThAna hotA hai / yahI kAraNa hai ki sampUrNa srota prakRtibhUta honese zarIra meM vikArako nahIM hone dete / inameM prANoMke vahana karanevAle 'srotoM kA mUla hRdaya hai aura usako mahAstrota bhI kahate haiM / yaha srota jaba dUSita hote haiM taba inameM yaha vizeSatA hotA hai ki ucchAsakoM, adhika choDe, bahuta tez2a yA rukakara thoDA 2 athavA zabdayukta zUlake sAtha zvAsa Ave / ina lakSaNoMse prANavAhaka srotoMko dUSita huA jAneM // 3 // * - dUSita udakavAhI srotake lakSaNa | udakavahAnAM srotasAM tAlumUlaMkkomaca praduSTAnAmidaMvijJAnaM,tadyathAjihvA tAlvoSThakaNThaklomazoSaMpipAsAJcAtipravRddhAMdRSTvodakavahAnyasyasrotAMsi praduSTAnItividyAt // 4 // jalake vahana karanevAle srotoMkA mUla tAlu aura kloma hotA hai / yadi yaha srota dUSita hojAMya to inake ye lakSaNa hote haiM / jaise- jilhA, tAlu, oSTha aura kloma ( pyAsa lagAnevAlI kAraNabhUta sthAna ) ye sUkhane lageM pyAsa adhika lage / ina lakSaNoMse jalake vahana karanevAle srotoMko dUSita huA jAne // 4 // dUSita annavAhI srotake lakSaNa / annavahAnAMstrotasAmAmAzayomUlaMvAmaJca pArzvam, praduSTAnAntukha lveSAmidavizeSavijJAnaMbhavati, tadyathAanannAbhilaSaNamarAcakAvipAkaucharddiJcadRSTvAannavahAni srotAMsi praduSTAnIti, - viSAt // 5 // Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna - a0 5. - ( 551 ) annake vahana karanevAle srotoMkA mUla-AmAzaya auraM vAmapArzvabhAga hai / ina srotoMke dUSita honese yaha lakSaNa hote haiM / jaise- annakI abhilASA na honA, aruci honA, annakA paripAka na honA, chardi honA ina lakSaNoMse annake vahana karanevAle srotoM ko dUSita havA jAnanA cAhiye // 5 // rasavahAdisrotoM kA varNana / rasavahAnAMsrotasAMhRdayaMmUlaMdazacadhamanyaH, zoNitavahAnAMstrotasAMyakRtamUlaMplIhAca,mAMsavahAnAJcasrotasAM snAyumUlaMtvak ca, majjA vahAnAMsrotasAmasthIni mUlaMsakthayazca, zukravahAnAM srotasAMvRSaNa mUlaMzazca / praduSTAnAnturasAdisrotasAMkhalu eSAM vijJAnAnyuktAnivividhAzitIye adhyAyeyAnyevahidhAtUnAMpradoSavijJAnAnitAnyevayathAsvadhAtusrotasAm // 6 // rasake vahana karanevAle srotoMkA mUla hRdaya aura daza dhamaniyeM haiM / raktavAhaka srotoM kA mUla - yakRta (jigara) aura plIhA (tillI ) hote haiM / mAMsake vahana kara nevAle srotoM kA mUla snAyu naseM aura tvacA haiM / majjAke vahana karanevAle srotoM kA mUla asthiyeM aura sakthi haiM / vIryake vahana karanevAle srotoM kA mUla donoM vRSaNa aura liMga haiM / ina rasAdika vahana karanevAle srotoMke bigaDanese jo lakSaNa hote haiM. vaha vividhAzitapItIya adhyAyameM varNana kiyA gayA hai // 6 // mUtravAhI srotoMke lakSaNa | mUtravahANAMsotasAMbastirmUlaMvaMkSaNauca, khalveSAmidaMpraduSTAnAM vijJAnamatisRSTapratibaddhaMkupitamalpAlpamabhIkSNaMvAsAlaMmUtra. mUtravantaM dRSTrA sUtravahANyasyasrotAMsi praduSTAnItividyAt // 7 // mUtrako vahana karanevAle srotoMkA mUla vasti aura vaMkSaNa haiM / inako dRSTi hue jAnane ke ye lakSaNa hote haiM / jaise - mUtrakA adhika AnA athavA mUtrakA vRddha jAnA mUtrakA vigaDAhuA honA mUtrakA lagakara AnA thoDA 2 AnA vA darda ke. sAtha AnA isa prakArake mUtrake lakSaNoM ko dekhakara mUtravAhaka strotoMko dUSitaH jAnanA // 7 // purISavAdI srotoMke lakSaNa | . purISavahANAM srotasAM pakkAzayomUlaMsthUlagudazca praduSTAnAMkhalu eSAmidaM vijJAnaM, kacchreNa alpAlpaMsazUlamatidravakupitama-: Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA-bhA0 ttii0| tivRddhaMcopavizantaMdRSTvApurISavahANyasyasrotAMsipraduSTAnItivi. yAt // 8 // purISa ( mala) ke vahana karanevAle srotoMkA mUla pakAzaya, sthUla aMtaDI aura idA haiN| unake dUSita honese yaha lakSaNa hote haiM jaise-kaSTake sAtha thoDA 2 mala utaranA, dardake sAtha mala utaranA, bahuta patalA mala AnA, tejagarmIke sAtha mala mAnA, rukakara atyanta sUkhA mala AnA / ina lakSaNoMko dekhakara malake bahana karanevAle srotoMko dUSita jAnanA // 8 // svedavAhI srotoMke lakSaNa / *svedaMvahAnAMsrotasAMmedomUlaMromakUpAzca praduSTAnAMkhalveSAbhidaMvijJAnamasvedanamatisvedanaMpAruSyamatizlakSNatAMparidAhalomaharSazcadRSTAsvaMdavahAnyasyasrotAMsipraduSTAnItividyAt // 9 // svedake vahana karanevAle srotoMkA mUla meda tathA romakUpa haiM / inako dUSita hue oNnaneke ye lakSaNa haiM / pasInA na AnA athavA adhika AnA, romakUpoMkA kaThora honA yA atyaMta narama honA, zarIrameM dAha honA, romoMkA khaDA honA ina lakSaNoMko dekhakara svedavAhaka bosoMkA dUSita huA jAnanA // 9 // ___ zarIradhAtvavakAzoMke naam| srotAMsizirAdhamanyorasavAhinyonADyaHpanthAnomArgAHzarIracchidrANisaMvRtAsaMvRtAnisthAnAniAzayA AlayA:niketAzcetizarIradhAtvavakAzAnAMlakSyAlakSyANAMnAmAni // 10 // . srota, zirA, dhamaniyeM, rasavAhanI nADiye, pathasamUha, mArga, zarIrachidra, saMvRta. sthAna, asaMvRtasthAna, Azaya, niketana, Alaya,yaha saba nAma-zarIraphe dhAtubhoMke lakSya tathA alakSya sthAnoMke haiM // 10 // teSAMprakopAtsthAnasthAzcaivamArgagAzcaivazarIradhAtavaHprakopamApa- 'dyante // 11 // unake kupita honese sthAnameM sthita tathA mArgameM gamana karanevAlI zArIrika dhAtuyebhI kopako prApta hojAtI haiM // 11 // itareSAMvAprakopAditarANi // 12 // anya srotoMke kopase anya srota bhI kupita hojAtehaiM // 12 // Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna - a0 5. srotAMsisrotAMsyeva dhAtavazcadhAtUpradUSayanti // 13 // eka dhAtu dUSita hokara dUsarI dhAtu dUSita karadetI hai srota dUSita hokara anya srotoM ko bhI dUSita kara dete haiM // 13 // praduSTAstveSAM sarveSAmevavAta pittazleSmANoduSTAdUSayitArobhavantidoSasvabhAvAditi // 14 // vAta, pitta kapha dUSita hokara ina saba srotoMko apane doSa svabhAvase dUSita karadete haiM // 14 // (553) " prANavAhI srotoMke dUSita honekA kAraNa / bhavaticAtra / kSayAtsandhAraNAdraukSyAdvadhAyAmAtkSudhitasyaca / prANavAhIniduSyantisrotAMsyanyaizcadAruNaiH // 15 // soI kahate haiM / prANoMko vahana karanevAle srota - dhAtuoM ke kSINa honese, vegoMko dhAraNa karanele, rUkSatAse, adhika parizrama karanese, bahuta kSudhA laganese tathA anya duSTa kAraNoMse dUSita hotehaiM // 15 // udakavAhI srotoMke dUSita honekA kAraNa / auSNyAdAmAdbhayAtpAnAdatizuSkAnnasevanAt / ambuvAhIniduSyantitRSAyAzcAtipIDanAt // 16 // uSNatAse, AmadoSase, bhayase, madya Adi pInese, adhika zuSka anna sevanase, atyanta pyAsa lagane se jalake vahana karanevAle srota dUSita hote haiM // 16 // annavAhI srotoMke dUSita honekA kAraNa / atimAtrasya cAkAle cAhitasyacabhojanAt / annavAhIniduSyantivaiguNyAtpAvakasyaca // 17 // 9 adhika bhojana karanese, vesamaya bhojana karanese viSama bhojana karanese, ahita bhojana karanese, jaTharAnikI viguNatAse annake vahana karanevAle srota dUSita hote haiM // 17 // rasavAhI srotoMke dUSita honekA kaarnn| guruzItamatisnigdhamatimAtraniSevaNAt / rasavAhIniduSyanticintyAnAJcAticintanAt // 18 // Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 554 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / bhArI; zItala aura atyanta nigdha padArthoM ke adhika sevanase bahuta cintAkeM karanese rasake vahana karanevAle srota dUSita hote haiM // 18 // raktavAhI srota dUSita hone kA kAraNa / vidAhInyannapAnAnisnigdhoSNAdrivANica / raktavAhIniduSyantibhajatAJcApAnaloM // 19 // 19 * vidAhI annapAnake sevana se tathA snigdha, uSNa aura drava padArthoM ke sevanase, dhUpa, agni inake sevanase raktavAhI srota dUSita hote haiM // 19 // mAMsavAhI srotoMke dUSita honekA kAraNa / abhiSyandIni bhojyAni sthUlAnicagurUNica / mAMsavAhIniduSyantibhuktvA casvapatodivA // 20 // abhiSyandI, sthUla aura bhArI padArthoM ke bhojana karanese, bhojana kara dinameM sojAse mAMsavAhI srota dUSita hote haiM // 20 // medovAhI srotA ke dUSita hAnakA kAraNa / avyAyAmAddivAsvapnAnme dhyAnAJcAtibhakSaNAt / medovAhIni duSyantivAruNyAzcAtisevanAt // 21 // vyAyAma na karanese, dinameM sonese, cikane padArthoM ke adhika khAnese aura madyakeM. adhika pInesa, medako vahana karanevAle srota dUSita hote haiM // 21 // asthivAhI srotoMke dUSita honekA kAraNa / vyAyAmAdatisaMkSobhAdasthanAmaticabhakSaNAt asthivAhIniduSyantivAtalAnAJca sevanAt // 22 // / ? adhika vyAyAma karanese, atyanta saMkSepaNase, asthiyoMke cavAnese tathA vAdavarddhaka padArthoM ke sevana se asthivAhI srota dUSita hojAte haiM // 22 // majjAvAhI srotoMke dUSita honekA kAraNa / utpeSAdatyabhiSyandAdabhighAtAt prapIDanAt / majjAvAhIni duSyantiviruddhAnAJca sevanAt // 23 // kisI vastu ke nIce dabajAne se, abhiSyaMdI padArthoM ke sevanase, coTake laganeseM, zarIra ke prapIDanase, evam viruddha padArthoMke sevanase majjAke vahana karanevAle srotadUSita hote haiM // 23 // Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-105. zukravAhI srotoMke dUSita honekA kAraNa / akAlAyonigamanAnnigrahAdatimaithunAt / zukravAhINiduSyantizastrakSArAgnibhistathA // 24 // vinA-samaya maithuna karanese, ayogya maithuna karanese, vilakula maithuna na karaneseM, adhika maithuna karanese, zastra, kSAra, tathA Agnike saMyogase vIryavAhI srota dUSita hote haiM // 24 // mUtravAhI srotoMke dUSita honekA kAraNa / mUtritodakabhakSastrasivanAnmUtranigrahAt / mUtravAhANiduSyantikSINasyAtharUzasyaca // 25 // mUtrake vega Aye hue para mUtrako rokakara pAnI pInese evam mUtrake vegako rokakara strIgamana karanese, mUtrako rokanese tathA kSINatA aura kRzatA honese mUtravAhI srota dUSita hojAte haiM // 25 // voMke strotoMke dUSita honekA kAraNa / vidhAraNAdatyazanAdajIrNAdhyazanAttathA / vacauvAhIniduSyantidurbalAne kazasyaca // 26 // malake vegako rokanese, adhika bhojana karanese; ajIrNameM bhojana karanese, durbala Anake honese tathA kRzatAke kAraNa malavAhI srota dUSita hote haiM // 26 // .. __svedavAhI srotoMke dUSita honekA kAraNa / vyAyAmAdatisaMntApAcchItoSNAkramasevanAt / svedavAhIniduSyantikrodhazokabhayaistathA // 27 // adhika vyAyAma karanese, adhika dhUpa, tathA tApake sahanese, vikRtabhAvase, sardI gauke sevanase,zoka tathA bhayase,svedake vahana karanevAle srota dUSita hojAtehaiM27. . anya kAraNa / . . aahaarshcvihaarshcyHsthaadossgunnaiHsmH| . dhAtubhirviguNazcApisAtasAMsapradUSakaH // 28 // jo AhAra vihAra-vAta, pitta, kaphake sAmyaguNakArI haiM vaha srotoMko dUSitaH karate haiM jo AhAra vihAra rasaraktAdi dhAtu ke asamAna guNa karanevAle haiM vaha bhI srotoMko dUSita karate haiM // 28 // Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gharakasaMhitA-mA0 ttii0| atipravRttiHsaGgovAzirANAMgranthayo'pivA / vimArgagamanaMvApisrotasAMduSTalakSaNam // 29 // 'malAdikoMkI adhika vRddhi athaga virodha honA tathA nasoMmeM gAMThakA paDanA mora maloMko apane mArga tyAgakara dUsaremArgadvArA nikalanA yaha dUSitahue srotoMke bakSaNa hote haiM // 29 // srotoMkI AkRti / svadhAtusamavarNAnivRttasthUlAnyanica / srotAMsidIrghANyAkRtyApratAnasazAnica // 30 // . saMpUrNa srota apane 2 dhAtuke samAna varNavAle golAkAra mukhavAle,sthUla athavA sukSma AkArake hotehaiM // 30 // . dUSita srotoMkI cikitsAkA vidhAna / prANodakAnnavAhAnAMduSTAnAMzvAsikAkriyA / kAryAtRSNopazamanItathaivAmapradoSikI // 31 // .. prANavAhI srota, jalavAhI srota, aura bhannaSAhI srotoMke dUSita honepara zvAsa saigake samAna cikitsA karanI cAhiye tathA tRSAnAzaka aura mAmanAzaka ci. kitsA karanI cAhiye / arthAta prANavAhI srotoMke dUSita honase zvAsacikitsA, jalavAhI srotoMke dApita honese vRSAnAzaka cikitsA, annavAhI srotAke dUSita honese AmadoSa nAzaka cikitsA karanI cAhiye // 31 // vividhAzitapItIyerasAdInAMyadauSadham / dUSitasrotasAMkuttidyathAsvamupakramam // 32 // . .. . .. rasa Adi dhAtuoMke vahana karanevAle srotoMke dUSita honepara vividhAzitapItIya adhyAyameM kathana kI huI rasa raktAdikoMkI cikitsA kramapUrvaka karanI caahiye32|| mUtraviTsvedavAhAnAMcikitsAmautrakacchikI / tathAtisArako kA-tathAjvaracikitsikI iti // 33 // .. : mUtravAhI srotoMke dUSita honepara mUtrakRcchmeM kahI cikitsA karanI caahiye| malabAhI srotoMke dUSita honepara atisAra romake samAna cikitsA karanI caahiye| khedavAhI srotoMke kSita honepara jvarake samAna cikitsA karanI cAhiye // 33 // vividhAzilAsA karanI va cikitsA, Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAtAva vimAnasthAna a06.. (957) tatra shlokaaH| trayodazAnAmUlAnisrotasAMduSTalakSaNam / sAmAnyanAmaparyAyAHkopanAniparasparam // 34 // doSahetuHpRthakUtvenabheSajoddezaeMva c| . . ... srotovimaannirdissttstthaacaadauvinishcyH||35|| ... aba madhyAyakI pUrti zloka kahate haiM ki isa srotovimAna nAmaka adhyAyameM teraha srotoMke mUla, unake dRSita honeke lakSaNa, sAmAnyanAma, paryAyavAcaka zanda, paraspara kopakrama, pRthakU 2 doSoMke hetu aura auSadha uddeza tathA srotoMkA nidhana inakA varNana kiyAgayA hai // 34 // 35 // kevlNvihitNysyshriirNsrvbhaavtH.| . zArIrAHsarvarogAzcasakarmasunamuhyati // 36 // iti carakasaMhitAyAM vimAnasthAne srotovimaanm| jisa vaidyako saMpUrNa bhAvoMse zarIrakA jJAna hai tathA zarIrake saMpUrNa rogoMko jAnavA hai vaha vaidya cikitsA kramameM mohako prApta nahIM hotA // 36 // iti zrImaharSi caraka0 vimAnasthAne bhASATIkAyAM srotodimAnaM nAma pnycmo'dhyaayH||5|| . . . ... ssssttho'dhyaayH| / athAto rogAnIkaM vimAnavyAkhyAsyAma iti hsmaah.bhgvaanaatreyH|. aba hama rogAnIka vimAnakI vyAkhyA karate haiM / isa prakAra bhagavAn mAtrai bajI kathana krnelge| . . . . . rogoM ke vibhaag| dverogAnabhivataHprabhAvabhedenasAdhyazcAsAdhyaJca, derogAnIke balabhedenamRducadAruNaJca,DherogAnIke adhiSThAnabhedenamano'dhiH ThAnaMzarIrAdhiSThAnaJca, rogAnIkeTenimittabhedenasvadhAtuvaiSamya . Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0 / nimittaJcAgantunimittaJca, DerogAnI ke Azaya bhedena AmAzaya - samutthaJcapakvAzayasamutthaJca // 1 // rogoM ke samUha prabhAva ke bhedase do prakArake hote haiN| prathama sAdhya / dvitIya asAdhya / - roga samUhake valake bhedase do bheda hote haiM / mRdu aura dAruNa / adhiSThAna bhedase do prakAra ke haiM / manodhiSThAna aura zarIrAdhiSThAna / nimitta bhedase do prakArake haiN| nijadhAtu * vaiSamyanimittaka aura Agantuka nimittaka / Azayabhedase do prakAra ke haiM AmAzayase utpanna honevAle aura pakvAzayase utpanna honevAle // 1 // rogoMko saMkhpAsaMkhyeyatva | 60 evametatprabhAvabalAdhiSThAnanimittAzayadvaidhaM samudbhedaprakRtyantare-. NabhidyamAnamathavAsandhIyamAnaMsyAdekatvaM vAbahutvaMvA, ekatvaM tAvadekameva rogAnIkaMduHkhasAmAnyAt. bahutvantudazarogAnIkAniprabhAvabhedAdIni, bahutvamapisaMkhyeyaM vAsyAdasaMkhyeyaM : saMkhyeyayathoktam- aSTodarIye, asaMkhyeyaM yathAma hatirogAdhyAye rugvarNasamutthAnAdInAmasaMkhyeyatvAt // 2 // - isa prakAra prabhAva, bala, adhiSThAna, nimitta aura Azayabhedase do do prakArake - hotehue bhI nidAna aura prakRtike bhedase saba roga pRthak 2 athavA mile hue hote haiM isa prakAra saMpUrNa rogoMko ekatva athavA vahutva kathana kiyA hai / jaise- saMpUrNa roga duHkha denevAle honese arthAt duHkhadAyitva honese saMpUrNa rogasamUhako ekasva kathana kiyA hai aba bahutvako kathana karate haiM / prabhAva bhedAdikoMse rogasamUha daza bhedameM vibhakta haiN| rogoMke bahusvakI saMkhyA ho bhI sakatI hai aura sUkSma aMzAMza vikalpanA dvArA inakI saMkhyA nahIM hosakatI / jaise- aSTAdarIyAdhyAyameM rogoMkI saMkhyA aura - mahArogAdhyAyameM asaMkhpatA varNana kI hai saMpUrNa rogasamUha pIDA, varNa, kAraNa Adi bhedoM se kalpanA kiye jAnepara asaMkhyatAko prApta hote haiM // 2 // nacasaMkhyeyAyeSu bhedaprakRtyantarIyeSvavigItirityatonadoSavatI syAdatrakAcitpratijJAnacAvigItirityataHsyAdadoSavadbhattAhi bhedyamanyathAbhinattyanyathA purastAdbhinnaM bhedaprakRtyantareNabhindanabhedasaMkhyA vizeSamApAdayatyanekadhAnaca pUrva bhedAgramupahanti // 3 // saMpUrNa rogoM ke eka hI samaya saMkhyeya aura asaMkhyeya hone se koI virodha utpanna (658 ) Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a06. (559) nahIM ho sakatA kyoMki jisa prakAra roga saMkhyaya aura asaMkhyeya hote haiM unakA varNana prathama karacuke haiM isaliye isasthAnameM koI virodhI doSa utpanna nahIM hosktaa| bheda karanevAlA apanI icchAse eka vastuko eka prakArakA kathana kara dUsare samaya usI vastuke aneka bheda dikhA sakatA hai| aura 'prakArAntarase bheda saMkhyAko aneka prakArakI karate hue prathama kathana kiye hue eka prakArake bhedameM kisI prakArakI Apatti nahIM hone detA // 3 // , samAnAyAmapikhalubhedaprakRtopakatAnupayogAntaramapekSyasanti / hyarthAntarANisamAnazabdAbhihitAni / samAnohirogazabdo- . doSeSuvyAdhiSucavarttate / doSAapirogazabdamAtaGkazabdayakSmazabdaMdoSapratizabdavikArazabdaJcalabhante / tatradoSeSucaivavyAdhiSucazegazabdaHsamAnaHzeSeSutuvizeSavAn // 4 // bhedake kAraNake samAna honepara bhI kahIM kahIM prayogAntarakI apekSA karate hue samAna zabdase kahe :hue zabdoMke atha alaga 2 grahaNa kiye jAte haiM / jaise-roga zabdase doSa aura vyAdhi ina donoMkAhI vodha hotA hai arthAt rogazabda. doSoM aura vyAdhiyoMmeM sAmAnyarUpase vyApaka hai| doSabhI rogazabda, AtaMkazabda, yakSmazabda, doSa prakRti zabda evam vikAra zabdase grahaNa kiye jaatehaiN| inameM rogazabda doSoMmeM tathA vyAdhiyoMmeM samAna hai aura anya sthaloM meM vizeSa arthAt asamAna hotAhai 4 tatravyAdhayo'parisaMkhyeyAbhavantyatibahutvAdoSAstuparisaMkhyeyA "anatibahutvAttasmAdyathocitavikArAudAharaNArthamanavazeSeNaca .. : doSAvyAkhyAsyante // 5 // .. . . . inameM vyAdhiyeM "aparisaMkhyeya 'arthAt 'agaNya hotI haiM kyoMki vaha bahuta tathA aMzAMza kalpanA dvArA atyaMta hI bahuta haiM paraMtu doSa saMkhyAvAna haiM kyoMki yaha bahuta : .. nahIM haiM / isaliye udAharaNake liye vikAroMko tathA doSoMko vistArapUrvaka varNana ____ karate haiM // 6 // ........ ....... .. . .. :: ' doSoMkA varNana :- . . . . . . rajastamazcamAna saudoSI,tayorvikArAHkAmakrodhalobhamohA. maanmdshaakcittauddhgbhyhrssaadyH||6|| . . . . . .... * rajoguNa aura tamoguNa manake doSa haiM |kaam, krodha, lobha,moha, IrSA, abhimAna, Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (560) carakasaMhitA-mA0 ttii0|| mada, zoka, cittakA udvega, bhaya aura harSa Adika ina manake doSoMke vikAra haiN| arthAt manake roga haiM // 6 // vAvapittazleSmANastuzArIrAdoSAsteSAmapicavikArAjvarAtI: sArazothazoSamehakuSThAdayaiti // 7 // vAta, pitta aura kapha yaha zarIrameM rahanevAle doSa haiN| jvara,atisAra,zotha,zoSa, prameha, kuSTha, Adika una doSoMke vikAra haiM // 7 // doSAzcakevalAvyAkhyAtAH, vikAraikadezazca // 8 // yahAMpara kevala doSoMkA kathana kiyA hai aura vikAroMke ekadazakA kathana kiyAhai // 8 // doSoMkA.trividha kopa / tatratukhalveSAMdvayAnAmapidoSANAMtrividhaMprakopaNamasAtmyendriyArthasaMyogaHprajJAparAdhaHpariNAmazceti / prakupitAstuprakopaNavizeSAt / dravyavizeSAJcavikAravizeSAnabhinivartayanti / aparisaMkhyeyAste vikArAHparasparamanuvarttamAnAH kdaacidnubnniintkaamaadyojvraadyshc| niyatastvanubandhoraMjastamaH soH parasparaMnaharajaskantamaH // 9 // ina zArIrika aura mAnasika dAnA prakArake doSoMke hI kupita karanevAle tIna prakArake kAraNa hotehaiM / jaise asAtmya viSayoMkA sevana, prajJAparAdha aura pariNAma (samaya ) inameM pRthak 2 prakopake kAraNoMse tathA dravyAvizeSake valase kupita hue doSa aneka prakArake vikAroMko utpanna karatehaiM |vh vikAra asaMkhya hotehaiN| kAmAdika mAnasika vikAra, jvarAdika zArIrika vikAra kabhI2 mApasameM eka dUsare AzrayIbhUta hojAte haiM arthAt eka dUsareke sahAyaka hojAtehaiM yA ApasameM milajAvaI kyoMki rajoguNa aura tamoguNakA ApasameM paraspara anubaMdha hai|tmogunn rajobuNake. vinA raha nahIM sakatA // 9 // prAyaHzaridoSANAmekAdhiSThIyamAnAnAMsaMnnipAtaHsaMsagovA. samAnaguNatvAddoSAhidUSaNaiHsamAnAH // 10 // zArIrika doSoMkA eka hI adhiSThAna ( rahanekA sthAna) hotA hai arthAt pAna, pica aura kaphakA adhiSThAna zarIra hai| isaliye prAyaH unakA saMsarga aura sAba: pAta hojaataahai| kyoMki uSNa, zIta Adi tathA rUkSa, nigdha Adi-doSoMke pRtha Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-aM06. (961) pRthaMka guNa honepara bhI dUSaNa karanevAlA guNa tInoM doSoMmeM samAna honese.ekadApa dUsareko bhI dUSita krletaahai| arthAt dUSaNa svabhAvavAle honese doSa eka dUsaraka sahAyaka hojAtehaiM aura dUSaNa svabhAvase samAnaguNavAle hojAtahe // 10 // anuvandhyAnubandha bheda / . . . ... tatrAnubandhyAnubandhakRtovizeSaH svatantrovyaktaliGgoyathokta samutthAnaprazamobhavatyanubandhyastadviparItalakSaNo'nubaMdhaH // 11 // unameM anuvandhya aura anuvandhakI vizeSatA yaha hai ki anubandhya svatantra aura prakaTalakSaNavAlA hotAhai aura usakA prakaTa honA tathA zamana honA bhI yathokta prakArase hotAhai arthAt svatantra hotaahai| aura anubandha paratantra tathA chipehue lakSaNa vAlA hotAhai / isake samutthAna aura prazamana bhI- pUrvokta kramase nahIM hote / tAtparya yaha huA ki dUSita hue vAyune apane sAtha, pittako bhI dUSita karaliyA / isa jagaha vAyu anuvandhya aura pitta anuvandha hotAhai / isaliye vAyu svatantra aura prakaTalakSaNavAlA tathA apane kAraNAse kupita huA aura vAtanAzaka dravyoMdvArA zAMtahonevAlA hotAhai / pitta anubandha honese parataMtrAdi guNavAlA jAnanA // 11 // sannipAtAdi doSa bheda / anubaMdhyAnubaMdhalakSaNasamanvitAstatrayadidoSAbhavaMtitaMtrikaMsannipAtamAcakSatedvayaMvAsaMsargam / anuvndhyaanubndhvishessitstubhuvidhodossbhedH| evameSasaMjJAprakatobhiSajAMdoSeSu cavyAdhiSucanAnAprakRtivizeSAdvayUhaH // 12 // . . yadi kisI jvarameM vAta, pitta, kapha anuvandhya tathA svataMtra aura pragaTa lakSaNa vAle hoM to una tInoM doSoMke milApako sannipAta kahA jAtAhai yadi do doSa svA tantra hokara aura pragaTa lakSaNoMdvArA mile huehoM to unako saMsarga kahatehaiM / isa kAra anubandhya aura anubaMdha viSayake kiye hue rogoM ke bahuta prakArake bheda hojAtehaiM. isa taraha vaidyoMke kathana kiye hue saMjJA aura prakRtike bhedase doSoMmeM tathA vyAdhi, yoMmeM aneka prakArake bheda hojAte haiM // 12 // . amibheda / agnissutushriiressucturvidhovishessoblbheden| tadyathA-tIkSNo'1 dopabhedavikArabhedamAbhidhAya zarIrasthite. pradhAnakAraNasyAgne damAha abhinityAdi |shriiressviti sAmAnyavacanena sarvazarIragatAnanIn grAhayati / vivaraNe tu jaTharAmireva . : tIkSNaH sarvApacArasaha ityAdinA yacAturvidhyamukta, tajaTharAgmitIkSNatAdimUlatvagagnyAditIkSNatvAderevati zeyam / vacana hi "tanmUlAste hiM tapadikSayavRddhikSayAtmakA:" iti / tIkSNaHsarvApacArasahatvena pradhAnam / 36 Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (562) carakasaMhitA-bhA0 ttii| mandaH smaavissmiti|ttrtiikssnno'gniHsrvaapcaarshstdvipriitlkssnnomndH / samastukhaluapacArataH vikRtimApadyate anapacArataH prakRtAvavatiSThate / samalakSaNaviparItalakSa- . NastuviSamaityetecaturvidhAagnayazcaturvidhAnAmevapuruSANAm // 13 // zArIrika agnike bala bhedase cAra prakAra hotehaiM / jaise-tIkSNAgni, maMdAgni, samAgni aura viSamAni / inameM tIkSNAni saba prakArake kupathyoMko sahana karasakatI hai| aura maMdAgni tIkSNAgnise viparIta lakSaNavAlI hotIhai arthAt yaha kiMcita kupathyako bhI sahana nahIM kara sakatI |jo Agna kupathyAdi apacAra karanese vikRta hojAya aura kupathya na karanese apanI ThIka avasthAmeM rahe usako samAgni kahate haiN| evam samAgnise viparIta lakSaNavAlIko viSamAgni kahatehaiM / isa prakAra cAra prakArake puruSoMkI cAra prakArakI agni hotIhaiM // 13 // doSoMkI sAmyAvasthA yA prakRti / tatrasamavAtapittazleSmaNAMprakRtisthAnAMsamAbhavantiagnayaH / vaatlaanaantuvaataabhiste'gnydhisstthaanevissmaabhvntiashyH| pittalAnAntupittAbhiste'nyadhiSThAletIkSNAsavantiagnayaHmle. malAnAntuzleSmAbhibhUtehyagnyadhiSThAnemantAbhavantiagnayaH / tatrakecidAhurnasamavAtapittazleSmANojantavaHsantiviSamAhAropayogitvAnmanuSyANAm tasmAcakecidvAtaprakRtayaH kecit pittaprakRtayaH kecitpunaHzleSmaprakRtayobhavantIti taccAnupapanakasmAt kAraNAtsamavAtapittazleSmANa rogamicchantibhiSajaH prakRtizcArogyam, ArogyArthAcabheSajapravRttiHsAceSTArUpA, tasmAdbhavantisamavAtapittazleSmANaH / natukhalasanti vAtaprakRtayaHpittaprakRtayaH zleSmaprakRtayovAtasyatasyakilado'SasyahiadhikabhAvAtsAsAdoSaprakatirucyatemanuSyANAm // 14 // inameM vAta, pitta kaphakI prakRtistha sAmyAvasthA rahanese arthAt apanerasvabhA. : 1 samavAtapittazleSmaNAmityukte'pi prakRtisthAnAm' iti padaM vRddhAnAM samavAtapittazleSmaNA prati SadhArtham / Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a06. bameM sthita rahanese agni sama rahatIhai / vAtapradhAna manuSyoMke vAyudvArA agnisthAna vyApta honese agni viSama hotI hai| yahAMpara koI kahate haiM ki vAta, pitta, kapha kisI manuSpake zarIrameM sAmyAvasthAmeM nahIM rahate kyoMki saba manuSyoMkA AhAra eka prakArakA aura vAta, pitta, kaphako samAna rakhanevAlA nahIM hotaa| isIliye koI manuSya vAtaprakRti koI pittaprakRti aura koI kaphaprakRtivAle hotehaiM / so yaha kathana ThIka nahIM hai kyoMki jisake zarIrameM vAta,pitta aura kapha sAmyAvasthAmeM haiM arthAt apane 2 parimANameM sthita haiM unhIM manuSyoMko vaidha Arogya arthAt nirogI kahatehaiM / ArogyatAhI manuSyoMkI prakRti hai| ArogyatAke liyehI auSadha AdikoMkA prayoga kiyA jAtA hai isIliye vAta, pitta kaphakI sAmyAvasthAsAle . manuSya hI Arogya kahe jAte haiM aura unako vAtaprakRti pittaprakRti athavA kaphaprakRti nahIM kahA jAtA / jisa jisa doSakI adhikatA jisa manuSyoM hotI hai usako usI doSakI prakRtivAlA kahA jAyagA // 14 // nacaviruteSudoSeSuprakRtisthatvamupapadyatetasmAnnaitAH prarutayaH santisantikhaluvAtalA:pittalAHzleSmalAzcAprakRtisthAstu tejJeyAH // 15 // bhava kahatehaiM ki yadi kisI manuSyake zarIra meM vAyu adhika ho to usako vAtaprakRti nahIM kahanA cAhiye kyoMki prakRtinAma apane ThIka svabhAvameM sthita rahanekA hai / vAyukI adhikatA honese vAyukI vikRti mAnanI cAhiye / isaliye vikRta hue doSoMko prakRti nahIM kahanA cAhiye / so vAtala, pittala, zleSmala arthAt vAtapradhAna kaphapradhAna aura pittapradhAna manuSya prakRtistha nahIM hote // 15 // cAra prakArake annapraNidhAna / teSAntukhalucaturvidhAnAMpuruSANAMcatvAryannapraNidhAnAnizreyaH . skarANi / tatrasamasarvadhAtUnAMsAkArasamamadhikadoSANAntu trayANAMyathAsvadoSAdhikyamabhisamIkSyadoSapratikUlayogIna trINiannapraNidhAnAnizreyaskarANiyAvaHsamIbhAvAt,sase tusamamevatukAryamevaMcaSTAbheSajamayogAzcApare, tadvistareNAnu- - vyAkhyAsyante / trayastupuruSAbhavantyAturAsteanAturAstantrAntarIyANAMbhiSajAm / tayathA-vAtalaH zleSmalaH pittala iti // 16 // Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (564) carakasaMhitA-bhA0 ttii| una cAra prakArake puruSoM ke liye agnike anusAra cAra prakArake hI AhAra hitakAraka hote haiM unameM jisa manuSyake zarIrakI sava dhAtuyeM sAmyAvasthAmeM hoM tathA tInoM doSa pUrNarUpase baDhe hue hoM unameM tInoM doSoMke lakSaNoM kI adhikatAkoM dekhakara doSoMke pratikUla arthake karanevAle arthAt doSoMko sAmyAvasthAmeM lagAnevAle auSadha annapAnAdikoMko de athavAyoM kahiye kijisa manuSyake zarIra meM vAtAdi koI doSa baDhA huA ho usako sAmpAvasyAmeM karanevAle annapAnAdi deve jaba usa manuSyakI agni doSoMkI sAmyAvasthA honese samaavasthAmeM AjAya tava usako trividha AhAroMkosamarItipara upayoga kraav|jis prakAra annapAna tathA anyAnya kriyA aura auSadhAdika prayoga doSoMko tathA agniko sAmyAvasthAmeM karaneke liye kiye jAne cAhiye unakA vistArapUrvaka Age varNana karate haiN| tIna prakArake puruSa rogI hote haiM parantu anya zAstroMke mAnanevAle vaidya unako rogI nahIM mAnate / vaha tIna prakArake puruSa yaha haiM / jaise-vAtapradhAna, pittamadhAna aura kaphapradhAna // 16 // teSAMvizeSavijJAnavAtalasyavAtanimittAH pittalasthapittanimittAH zleSmalasyazleSmanimittAvyAdhayaH prAyeNavalavantazca // 17 // unakA vizeSa vijJAna isa prakAra hai ki vAtapradhAna manuSyako vAtake roga Adhika hotehaiM / pittapradhAna manuSyako pittake roga adhika hote haiN|tthaa kaphapradhAna manuSyako kaphake roga prAyaH Adhika hotehaiM // 17 // vAtaprakRti ke rog| tatravAtalasyatrakopaNoktAnyAsevamAnasyAkSapraMvAtaHprakopamA. padyatenatathetarau // 18 // inameM vAtapradhAna manuSya zarIrameM vAtakAraka padArthoMko khAnese vAyu zIghra kopako prApta hotA hai / isa prakAra pittakAraka aura kaphakAraka padArthIko AdhikakhAnese vAtapradhAna manuSyake zarIrameM pitta aura kaphakA kopa nahIM hotA // 18 // satasyaprakopamApannoyathoktairvikAraiH zarIramupatapatibalavarNasukhAyuSAmupaghAtAya // 19 // vAtapradhAna manuSyake zarIrameM vAyukA kopa honese-cAyuke roga utpanna hokara zarIrako duHkhita kara dete haiM tathA bala, varNa, sukha aura Ayuko bhI naSTa kara DAlate hai // 19 // 1 nttraaviti| satyapi hetusevayetyarthaH anyathA vAtprakopaNasevayA pittAhamaNoddhireva naasti| yadyapi vinAsanAdayo vAtaprakopakarAstathApi vAtananitonmAdavinAzakatvena cokAH / Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAzaka sneha aura dAnika vAtanAzaka dayA, vismApana, vismAravedha vimAnasthAna-a06.. (565) vAyuke jItanekA upaay| tasyAvajayanam-snehasvedauvidhiyuktaumadanicasaMzodhanAnisnehoSNamadhurAmlalavaNayuktAnitadvadabhyavahAryANyupanAhanopaveSTanonmardanapariSekAvagAhanasaMvAhanAvapIDanavitrAsanavismApanavismAraNAnisurAsavavidhAnasnehAzcaanekayonayodIpanIyapAcanIyAvAtaharavirecanIyopahitAHzatapAkAHsahasrapAkAHsarvazaH prayogArthAbastayobastiniyamaHsukhazIlatAcota // 20 // usa manuSyake zarIrameM-vAyuko jItanevAlI snehana aura svedana kriyA vidhipUrvaka kare / evam cikane, garama, madhura, khaTTe lavaNayukta padArthoM dvArA mRdu saMzodhana kre| tathA cikane, garma Adi AhAra karAve aura vAtanAzaka lepa,baMdhana, mardana,pariSeka, avagAhana, saMvAhana aura pIDana, vitrAsana,vismApana,vismAraNa, madya aura Asava mAdikoMkA tathA aneka vAtanAzaka dravyoMkA upayoga karanA caahiye| evam vAtanAzaka sneha aura dIpana tathA pAcana evam vAyuke haranevAle recaka dravyoMse zatapAkI tathA sahasrapAkI ghRtoM aura tailoMkA sevana karAve / athavA vAtanAzaka dravyoM dvArA sauvAra athavA sahanavAra pakAye hue ghRta tathA tailoM dvArA bastikarma yA anya prakArase sukhadAyaka prayoga kara vAyuko jItanA cAhiye // 20 // pittakA prakopa aura jItanekA krama / pittalasyApipittaprakopaNoktAnyAsevamAnasyakSipittaMprakopamApadyate, tthaanetrau|| 21 // pittapradhAna manuSyoMke zarIrameM pittakAraka padArthoke khAnese pittakA zIghra kopa hojAtAhai tathA vAta aura kaphakA kopa isaprakAra nahIM hotA // 21 // tadasyaprakopamApannaMyathoktairvikAraiHzarIramupatapatibalavarNasukhAyuSAmupaghAtAya // 22 // saba pittapradhAna manuSyake zarIrameM kopako prApta huA pica zarIrako pittake vikAroMse tapAyamAna karatA hai tathA bala, varNa, sukha aura Ayuko bhI naSTa kara DAlatA hai // 22 // tasyAvajayanam-sarpiSpAnasarpiSAcasnehanamadhazcadoSaharaNamadhuratisaMkaSAyazItAnAJcoSadhAnAmabhyavahAryANAmupayogomRdumadhu Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apavanamAlIyamRNAlabhiprokSaNadbhizcara (566) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| rasurabhizAtahRdyAnAMgandhAnAJcopasevAmuktAmANihArAvalInAJcapavanaziziravArisaMsthitAnAMdhAraNamurasAkSaNekSaNestrazcandanapriyaGgukAlIyamRNAlazItavAtavAribhirutpalakumudakokanadIgandhikapadmAnugataizcavArabhirabhiprokSaNazrutisukhamRdumadhuramano'. nugAnAJcagItavAditrANAMzravaNaJcAbhyudayAnAMsuhRdbhizcasaMyogaHsaM-- yogazcaiSTAbhiHstrIbhiHzItopahitAMzukagdhAriNIbhirnizAkarAMzuzItapravAtahayevAsaHzailAntarapulinazizirasadanavasanavyajanapavanAnAMsevAralyANAJcopavanAnAMsukhazizirasurabhimArutopavAtAnAmupalevanasevanaJcanalinotpalapadmakusudasAgandhikapuNDarIkazatapatrahastAnAMsolyAnAJcasarvabhAvAnAmiti // 23 // usa pittako jItaneke liye pittanAzaka ghRtakA pInA tathA pittanAzaka ghRtodvArA snehana karanA, virecana karAnA evam madhura, tikta, kaSAya, zItala auSadhiyoMkA sevana karanA tathA mRdu, madhura, sugaMdhita, zItala hRdayako priya ese AhAroMkA savana karanA sugAMdhakA lenA tayAcaMdana Adi zItala gaMdhokA lagAnA,motI aura maNiyoMkI mAlA pahinanA, zItala pavana tathA zItala jalake chIMTe chAtIpara leMnA, kSaNakSaNameM caMdana, agara, priyaMgu,kamalakI DaNDI, zItala aura sugaMdhita kamala kumodinI, kokanada, kalhAra Adika kamaloMko zItala jala aura pavanase ThaNDe kara unase zItala jala apane zarIrapara chiDakanA, kAnoMko sukhadAyaka mRdu madhura, manohara gIta aura vAjoMkA sunanA, uttama zabdoMko sunanA apane pyAre mitroMse milanA zItala sugandhita puSpamAlA Adi dhAraNa kiyehue suzobhita striyoMse sahavAsa karanA zItala vAyuyukta caMdramAkI cAMdanIko mahalakI chatapara leTakara sevana karanA, pahADameM bahanevAlI nadiyoM ke kinAre lathA ThaNDe makAnoMmeM rahanA zItala vastra dhAraNa karanA zItala pakhekI pavana lenA, ramaNIya sugaMdhita zItala bAgoM meM zItala sugaMdhita pavanakA sevana karanA, nalinI, utpala, padma, kusuda, kalAra puNDarIka, zatapatra Adi puSpoMko dhAraNa kiye saba prakArake saumyabhAvoMkA sevana karanA pittake kopako zAnta karatA hai // 23 // kaphakA prakopa aura jItanekA krama / zleSmalasthApizleSmaprakopaNoktAnyAsevamAnasyakSiprazleSma Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a06. (567) prakopamApadyate, natathetaraudoSau // 24 // tadasyaprakopamApannoM ythoktairvikaaraiHshriirmuptptiblvrnnsukhaayussaamupghaataay||25|| kaphapradhAna manuSyoMke zarIrameM-kaphakopakAraka padArthoMke sevanase kapha zIghra prakopako prApta hojAtAhai / usa prakAra vAta, pitta nahIM hote| phira isake zarIrameM yaha kopako prApta huA kapha apane vikAroM dvArA zarIrako kaSTa detA hai tathA bala, varNa sukha aura Ayuko bhI naSTa kara DAlatA hai / / 24 // 25 // tasyAvajayanam-vidhiyuktAnitakSiNoSNAnisaMzodhanAnirUkSaprAyAne NicAbhyavahAryANikaTutiktakaSAyopahitAnitathaivadhAvanalaMghanaplavanaparisaraNajAgaraNAniyuddhavyavAyavyAyAmonmardanasnAnotsAdanAnivizeSatastIkSNAnAMdIrghakAlasthitAnAMmadyAnAmupayoMgaHsarvazazcopavAsastathoSNavAsAsadhUmapAnaHsukhapratiSedhazcasukhArthameveti // 26 // usa kaphake jItane ke liye aneka prakArake vidhipUrvaka tIkSNa aura uSNa saMzodhanAzo kare aura prAyaH rUkSa padArthoMkA tathA kaTu, tikta, kaSAya rasavAle dravyoMkA sevana kare / evam bhAganA, laMghana karanA, uchalanA, kUdanA, parisarpaNa karanA,jAganA tathA kuztI, maithuna, vyAyAma, mardana,snAna aura utsAdana AdikA upayoga karanA vizeSatAse tIkSNa aura purAne madyakA sevana karanA, saba prakArase upavAsa karanA garma sthAnoM meM rahanA, garma vastra pahananA, dhUmrapAna karanA, Alasyake naSTa karanevAle. padArthoMkA upayoga karanA cAhiye inake kAnese kaphake vikAra naSTa hotehaiM / / 26 5. adhyAyakA upasaMhAra ! bhavaticAtra / sarvarogavizeSajJaH sarvakAvizeSavit / sarvazreSajatattvajJorAjJaHprANapatisaMvet // 27 // yahAMpara kahatehaiM ki,saMpUrNa rogavizepako jAnanevAlA tathA saMpUrNa kArya vizeSoMkoM samajhanevAlA evam saMpUrNa auSadhiyoMke tatvako jAnanevAlA vaidya rAjAoMkA prANapati hotAhai // 27 // 1 zleSmA'vajayanArtha-rUkSasyava hitatvena rUkSANAti vaktavye yakSaprAyANIti nigaditaM tadatyartharukSAnnasya vAtAnuguNatvena dhAtvapopakatvena cAsevyatvaM darzayati / Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (568) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| adhyAyakA sNkssep| tatra shlokaaH| . prakRtyantarabhedenarogAnIkavikalpanam / parasparAvirodhazcasA maanyrogdossyoH||28|| dosssNkhyaavikaaraannaamekdossprkopnm| jaraNapraticintAcakAyAgnedhuMkSaNAnica // 29 // narAgAMvAtalAdInAMpratisthApanAnica / rogAnIkevimAne'smin vyAhRtAnimaharSiNA // 30 // iti zrIcarakasaMhitAyAM vimAnakhaNDe rogAnIkaM vimAnam / adhyAyake upasaMhArameM yahAMpara zloka haiM / isa rogAnIka vimAnanAmaka adhyAameM prakRtike bheda, rogasamUhoMke vibhAga, rogoMkA paraspara virodha,rogasAmAnyatA tathA doSasAmAnyatA evam doSoM aura vikAroMkI saMkhyA ekara doSakA prakopana, bhojanake pacanekI avasthA, jaTharAgikI caitanyatA, vAtapradhAna Adi manuSyoMkA akRtistha karanA yaha saba maharSi AtreyajIne kathana kiyAhai // 28 // 29 // 30 // iti zrImahAyucaraka0 vi0 sthA0 bhASATIkAyAM rogAnIkaM nAma SaSTho'dhyAyaH // 6 // sptmo'dhyaayH| -OCACHISINGathAto vyAdhitarUpIyaMvimAnaM vyAkhyAsyAma iti hsmaahbhgvaanaatreyH|| aba hama vyAdhitarUpIya vimAnakI vyAkhyA karate haiM isa prakAra bhagavAn AtreyajI khnelge| rogIke bheda / dvApuruSovyAdhitarUpAbhavataH, tadyathA--guruvyAdhitaekaHsattvabalazarIrasampadupetatvAllaghuvyAdhitaivahazyatolaghuvyAdhito'paraHsattvAdInAmadhamatvAdaru dhitaivahazyate // 1 // 1 vyAdhi pratipAdya vyAdhitasya bheda cikitsopayogitayA pratipAdayituM tatprasaMgAca kRmIn pratipAdayituM vyAdhitarUpIyo'bhidhIyate / Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- vimAnasthAna - a0 7. (GES) do prakAra ke puruSa vyAdhitarUpa arthAt rogI dekhanemeM Ate haiM / unameM eka to isa prakArake hote haiM ki atyanta vyAdhiyukta honepara bhI satva, bala aura zArIrika sampattike sAmarthyayukta honese thoDI vyAdhivAle dikhAI dete haiN| dUsare isa prakAra ke hote haiM ki jo thoDI vyAdhiyukta honepara bhI satva, balAdikoM kI hInatAse bhArI vyAdhivAle dikhAI dete haiM // 1 // ajJAniyoMkA bhrama | tayorakuzalAH kevalaM cakSuSaivarUpaM dRssttraavyvsyntovyaadhigurulaaghveviprtipdynte| nahijJAnAvayavena kRtsnejJeyejJAnamutpadyate // 2 // ina donoM prakArake puruSoMkI cikitsA karate samaya anabhijJa vaidya kevala netroMse rogIkI AkRtiko dekhakara hI vyAdhike gaurava aura lAghavakA nizcaya mAna lete haiM / para vaha roga ke yathArtha jJAnako sampUrNa rUpase nahIM jAna sakate // 2 // vipratipannAstukhalurogajJAneupakramayuktijJAnecaapivipratipa dyantatiyadAguruvyAdhitaMlaghuvyAdhita rUpamAsAdayantitadAta malpadoSamatvAsaMzodhanakAle'smaimRdusaMzodhanaMprayacchantAbhUyae : vAsya doSamadIrayanti / yadAtu laghuvyAdhitaM guruvyAdhitarUpamAsAdayanti mahAdoSaMmatvA saMzodhanakAle'smaitIkSNasaMzodhanaMprayacchantodoSAnatinirhRtyazarIramasyAkSiNvanti // 3 // rogakA yathArtha jJAna na honese usa rogakI cikitsA bhI mUrkhatAse karane lagate haiM / jaba vaha kisI bhArI vyAdhivAle manuSya ke satva, vala zarIra Adiko dekhakara vyAdhiko laghu mAna lete haiM tava rogIko alpa doSavAlA samajhakara bahuta narmazodhana Adi karate haiM / aisA karanese doSoMko ulaTA uttejita kara dete haiM / jaba yaha anabhijJa kisI laghu vyAdhivAle manuSyako usakA raMgaDhaMga dekhakara bhArI vyAdhivAlA mAna lete haiM to usako tIkSNa saMzodhanAdi prayoga karate haiM jisase doSoMko atyanta haraNa karake zarIrako kSINa kara dete haiM // 3 // evamavayavenajJAnasya kRtsnejJeyejJAnamitimanyamAnAH skhalanti, viditaveditavyAstuAbhaSajaH sarvasarvathA yathAsambhavaparIkSyaMparIkSyAdhyavasyantonakvacanavipratipadyante, yatheSTamarthamabhirnirvattayanticoti // 4 // Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 570 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / kevala dRssttimaatrsh| hamane sampUrNa rogakI yathArthatAko samajha liyA hai aisA mAnanevAle mUrkha vaidya cikitsA ke mArga se patita hojAte haiM / sujJa vaidya to jJAtavya viSa yako yathocita rItipara jAnakara saMpUrNa bhAgoM meM sarvathA ucita rItipara parIkSA karake vyAdhikA yathArtha nizcaya kara lete haiM / taba ucita rItise cikitsA karane meM pravRtta hote haiM / isI prakAra cikitsA karate hue kisI sthAna meM bhI viphala nahIM hote arthAt apane kArya meM kahIM bhI niSphalatAko prApta nahIM hote kintu apane abhISTa kAryako sAdhana kara lete haiM // 4 // tatrazlokAH / sattvAdInAMvikalpenavyAdhitaMrUpamAture / dRSTvAvipratipadyante bAlAvyAdhibalAvale // 5 // tebheSajamayogena kurvantyajJAnamohitAH / vyAdhitAnAMvinAzAya kezAya mahate'pivA // 6 // yahAMpara zloka haiM- jo mUrkha vaidya satvAdikoMke bhedase hI roga ke rUpako dekhakara vyAdhikA balAbala samajha liyA mAna lete haiM aura usIprakAra cikitsA karane lagajAte haiM vaha ajJAnase mohita hue vaidya auSadhiyoMke prayogadvArA rogI manuSyoMkoM mahAn kaSTa dete haiM athavA mRtyuko prApta kara dete haiM // 5 // 6 // prajJAstu sarvamAjJAya pararIkSyamiha sarvathA / naskhalantiprayogeSu bheSajAnAM kadAcana // 7 // buddhimAna vaidya to saMpUrNa viSayoMko jAnakara tathA sarvathA saMpUrNarUpale parIkSAkarake tadanantara auSadhiyoMkA yathocitarUpase prayoga karate haiM isIliye kabhI bhI cikitsAkrama meM dhokhA nahIM khAte // 7 // itivyAdhitarUpAdhikArezrutvAvyAdhitarUpasaMkhyAya sambhavaNyAvitarUpa hetu vipratipattoca kAraNaMsApavAdaMsampratipattikAraNaJcAnapavAdaM nizamya bhagavantamAtreyamannivezo'taH paraM sarvakrimINAMpuruSasaMzrayANAM samutthAnasthAna saMsthAnavarNanAmaprabhAvacikitsitavizeSAnpapracchopasaMgRhyapAdAvathAsmaiprovAca bhgvaanaatreyH| ihakhaluagniveza!viMzatividhAH krimayaH pUrvamuktAnAnAvidhenanavibhAgenAnyatrasahajebhyaH // 8 // Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a07. (571) isaprakAra vyAdhitarUpIya adhikArameM vyAdhike do prakArake rUpoMkI saMkhyA, unameM honevAlA viSaya, vyAdhitarUpake kAraNa unameM vaidyake vipratipanna arthAt na samajhaneke kAraNa sAthahI apavAdake svAlita hAneke kAraNa evam yogya vaidyadvArA nirapavAda cikitsA honeke kAraNoMko sunakara Aniveza Atreya bhagavAnke donoM caraNoMko pakaDakara pUchanelage ki he bhagavan zarIrameM honevAle saba prakArake kRmi yoke nidAna, sthAna, AkRti, varNa nAma aura prabhAva tathA cikitsAkA varNana kIjiye / yaha sunakara agnivezake prati chAtreya bhagavAn kahanelage ki he agniveza! * sahaja kRmiyoMke sivAya anya bIsa prakArake kRmiyoMkA vibhAgapUrvaka alaga 2 pahile kathana karacukehaiM // 8 // 4 prakArake shjkRaam| tapunaHprakatimisiMghamAlAzcaturvidhAstadyathA-purISajAHzleSmajAHzoNitajAmalajAzceti / tatramalobAhyazcAbhyantarazca tatra vAhyemalejAtAnmalajAnsaMcamahe, teSAMsamutthAnaMjAvarjanaM, sthAnakezazmazrulolapakSmavAlAsi,saMsthAnamaNavastilAkatayobahupAdAvarNastukRSNaHzuklazca nAmAnicaiSAMyUkAHpipIlikAzveti:prabhAvakaNDUjananaMkoThapiDakAbhinirvartanazcacikitsitantveSAmapakarSaNaM malopaghAtomalakarANAJcabhAvAnAmanupalevanamiti // 9 // unameM sahaja kRmi prakRtibhedase cAra prakArake hotehaiN| jaise purISaja, zleSnaja, .. zoNitaja aura malaja |unmeN mala do prakArakA hotaahai| eka bAhyamala aura dvitIya bhItaramila unameM vAharake malameM utpanna honevAle kRmiyoMkA varNana karatehaiM vAhirake kRSi utpanna honekA kAraNa zarIrako zuddha na rakhanA hai arthAta zarIrako zuddha na rakhanase bAhyakRmi utpanna hotehaiN| keza, imaca, loma, pakSma aura vastra yaha vAhya kRAmayoM ke sthAna haiM / inakA AkAra aura svarUpa bahuta choTA aura tilake samAna hotAhai tathA vahutase pAMvayukta aura kAle tathA mapheda varNake hotehaiM / nAma inake yUkA aura pipIlikA hotehaiM / yaha kRmi khujalI, cakatte aura phusiyoMko utpanna karatehaiM yahI inakA prabhAva hai / yala inakA kaMghI Adise khIMcakara nikAladenA, zArIrika mailako dUra karanA malake utpanna karanevAle upayogoMko nahIM karanA yahI inakI cikitsA hai Amaloga inako jUAM aura lIkha kahate haiM // 9 // Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (572) carakasahitA-bhA0 dii| rudhirajakRmi / zoNitajAnAntukuSThaiHsamAnasamutthAnaM, sthAnaraktavAhinyodhamanyaH,saMsthAnamaNavovRttAzcApAdAzcasUkSmatvAccaikebhavantyadRzyAH varNastAmra:nAmAnikezAdAlomAdAlomadvIpAHsaurasAaudumvarAjantumAtaraitiAprabhAvaHkezazmazrunakhalomapakSmApadhvaMsobaNagatAnAJcaharSakaNDUtodasaMsarpaNAniativRddhAnAJcatvazirAnAyumAMsataruNAsthibhakSaNamiti, cikitsitamapyeSAMkuSThaiHsamAnaM taduttarakAlamupadekSyAmaH // 10 // zoNitaja arthAta raktase utpanna honevAle kRmiyoMkA samutthAna kuSThake samAna jAnanA raktavAhinI dhamaniyoM meM inake rahanekA sthaanhai|paaNvrhit aura bahuta bArIka hotehaiM / atyanta sUkSma honeke kAraNa dikhAI nahIM dete / tAMbeke samAna unakA varNa hotAhai / kezAda,lomAda,lomadIpa,saurasa audumbara aura jantumAtA ye inake nAma haiN|kesh,moNch,daaddhii,naakhuun rAma inako naSTa karanA inakA prabhAva hai / java yaha kisI jakhma (vraNa) meM paDa jAtehaiM to usa vraNameM harSa, khujalI, toda aura idharaudhara calanese sarasarAhaTa utpanna hotehaiM / jaba yaha atyanta baDhajAtahaiM to tvacA, zirA, -snAyu, mAMsa aura narama haDDiyeM inako khAtehaiM / cikitsA inakI kuSTharogake samAna karanI cAhiye usako Age kathana bhI kareMge // 10 // kaphajakRmi / zleSmajAHkSIraguDatilamatsyAnUpamAMsapiSTAnnaparamAnnakusumbha- . snehaajiirnnpuutikkinnsNkiirnnviruddhaasaatmybhojnsmutthaanaaH| teSAmAmAzayaHsthAnaM, prabhAvastutepravarddhamAnAstUrddhamadhovAvisarpanti, ubhayatovA / saMsthAnavarNavizeSAstuzvetAHpRthubadhnasaMsthAnAH kacit, kacidvRttapariNAhAHgaNDUpadAkRtayazca zvetAH / * zvetAstAmrAvabhAsAH, kecidnnvodiirghaastntvaakRtyHshvetaa| teSAMtriMvidhAnAMzleSmAnimittAnAMkrimINAMnAmAniantrAdAH, .. udarAdAH,hRdayAdAzcaravo,darbhapuSpAH, saugandhikAH, mahAgu..., dAzcaiti / prabhAvohallAsAsyasaMsravaNamarocakAvipAkojva Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna - a0 7.. (573) romUrcchA jRmbhAkSavathurAnAho'GgamardaH chardiH kAzyapAruSyamiti 11 // ileSmaja kaphajanita kRmiyoMke nidAnako kahate haiM / dUdha, guDa, tila, machalI, anUpadezake jIvoMkA mAMsa, pAThI athavA maidA Adi pisehue anna khIra Adi uttama pakavAna kusumbhakA tela, ajIrNa karanevAle saDebuse kledakAraka, saMkIrNa tathA biruddha padArthoM ke sevana karanese evam asAtmya padArthoMke sevana karane se zleSmaja kRmi utpanna hote haiM / AmAzaya inake rahanekA sthAna hai| jaba yaha vaDhajaH tehaiM to Upara athavA nIce yA donoM tarapha phirate haiN| varNa vizeSa inakA sapheda hotA hai / AkArameM gola, lambe hote haiM / koI keMcueke samAna AkAravAle hote haiN| koI zveta, koI: tAmravarNaka, koI bahuta choTe, koI bahuta lambe dhAgeke AkArake hote haiM una tIna prakArake kaphajanita kRmiyoMke nAma yaha hote haiM / jaise aMtrAda, udagada, hRdayAda. curU, darbhapuSpa, saugaMdhika, mahAguda / prabhAva inakA jI macalAnA, mukhase pAnI bahanA, aruci, annakA paripAka na honA, jvara, mUrcchA, jaMbhAI, chIMka, aphArA, aMgamarda, chardi, zarIrakA kRza honA evam zarIra athavA koSThakA kaThora honA hai / yaha kapha jati kRmiyoMkA kArya varNana kiyAgayA // 11 // viSThAke kRmi / 1 purISajAstulyasamutthAnAH zleSmajaisteSAM saMsthAnaM pakvAzayaH / prabhAvAstutepravarddhamAnAstvadhovisarpanti / yasyapunarAmAzayAbhimukhAsyustadanantaraM tasyodvAraniHzvAsAH purISagaMdhinaHsyuH / saMsthAna varNavizeSAstusUkSmavRttaparINAhAH zvetAdIghaNAMzukasa - GkAzAH kecitkecitpunaHsthUlavRttaparINAhAH zyAvanIlahari - tpiitaaH| teSAMnAmAnika kerukAmakarukA lelihAH zAlUvakAH sausurAdAzceti / prabhAvaH purISabhedaH kAzyaM pAruSyaM lomaharSA - bhiMnirvarttanaJca / tatravAsyagudamukhaM paritudantaHkaNDUzcopajanayanto gudamukhaMparthyAsate / sajAtaharSogudAnniSkramaNamativelaM karoti // 12 // 1 puroSa arthAt majanita kRmiyoMkA nidAna kaphake kRmiyoMke sadRza jAnanA | inake rahanekA sthAna pakkAzaya (malAzaya ) hai jaba yaha malake kRmi atyanta baDha jAte haiM to nacikI ora gamana karate haiM tathA AmazayakI ora Uparako gamana karane te haiM inake Uparako gamana karanese DakAra aura zvAsameM viSThA kIsI gandha Ane lagatI hai| Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (574) crksNhitaa-bhaa0ttii0| inakA AkAra aura varNa vizeSa sUkSma, gola tathA zveta lambA, Unake dhAge samAna hotAhai / inameM koI baDe sthUla, koI vattIke samAna AkAravAle tathA kAle, pAla, nAle evam harNake hotehaiM, nAma inake isa prakAra haiM kakeruka, makeruka, lelihya, zAlUvaka aura saumurAdAprabhAva arthAt kArya inakA isa prakAra hai|mlkaa patalA honA, zarIrakA kRza honA, koSTakA kaThora honA aura romaharSa honA tathA jaba yaha gudAke mukhapara Ate haiM to gudAmeM sUI cubhanekIsI pIDAaura khujalIko utpanna karatahue gadAke mukhameM vyApaka rhtehaiN| gudAse bAhara nikalate samaya sarasarAhaTasI utpanna karatehaiM / yaha purISaja kRmiyoMke lakSaNa haiM / 12 // ityessshlessmjaanaaNpuriipjaanaanyckrimiinnaaNsmusthaanaadivishepH| cikitsitantukhalveSAlamAsenopadizyapazcAdvistareNopadekSyate tatrasarvakrimINAsapakarSaNamevAditaHkAryyam / tataH prakRtivighAto'nantaraM nidAnoktAnAMsAvAnAmanupasevanamiti // 13 // isa prakAra kaphajanita aura purISajanita kRmiyoMke nidAna AdikoMko kathana kiyaagyaahai| inakI saMkSepase cikitsAkA kathana karake phira vistArapUrvaka varNana kareMge / saba prakArake kRmiyoM meM kRmiyoMko nikAla DAlanA mukhya kArya hai / phira kRmiyoMko nAza karanevAle dravyoM dvArA kRmiyoMkA prakRti vidhAta arthAt kRminA- . zaka dravyoMdvArA unako naSTa kara tadanantara kRmiyoMko utpanna karanevAle kAraNoMko tyAga denA cAhiye // 13 // krimicikitsaa| tanApakarSaNaMhastenAbhipRzyApanayanamupakaraNavatAmupakaraNena vaa| sthAnagatAnAntakrimINAMbheSajenApakarSaNanyAyatazcaturvi 'dham / tadyathA, zirovirecanaMvamanavirecanamAsthApanamityapa karSaNavidhiH // 14 // - aba kRmiyoMke apakarSaNa arthAt nikAlanekA krama kathana karatahaiM / kRmiyoMko hAthase masalakara athavA pakaDakara yA kisI yaMtradvArA davAkara nikAla denA athavA cUra denAcAhiye / jo kRmi AmAzaya Adi tathA anya kisI bhItarI sthAna meM hoM unako auSadhI dvArA nikAla denAcAhiye / auSadhI dvArA kRmiyoMko nikAlaneka Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a07 : (575) cAra vidhi haiM jaise zirovirecana, vamana, virecana aura AsthApana isaprakAra hAmayoMkA apakarSaNa arthAt nikAlanekI vidhikA kathana kiyAgayA // 14 // prakRtivighAtastveSAMkaTatiktakaSAyakSAroSNAnAMdvyANAmapayogoyaccAnyadApakiJcicleSmapurISapratyanIkabhUtaMtatsyAditi prakRtivighAtaH // 15 // ava prakRtivighAtako kahatahaiM kaTu, vikta, kaSAya, kSAra tathA uSNa dravyoMkA upayoga karanA aura inake sivAya anya bhI jo dravya kapha aura malake virodhI hoM athavA zuddha karanevAle hoM unakA sevana karanA evam kRAmiyoMke utpanna karanevAle kAraNoMko naSTa karanevAle dravyoMkA sevana karanA kRmiyoMkA prakRtivighAta kahAjAlAhai // 15 // anantaraMnidAnoktAnAMbhAvAnAmanupasevanayaduktaMnidAnavidhI tasyavarjanaMtathAvidhaprAyANAzcApareSAMdravyANAmitilakSaNatazcikitsitamanuvyAkhyAtametadevapunarvistareNopadekSyate // 16 // isake anantara nidAnameM kahehue bhAvoMkA arthAt kRmiyoMke utpanna karanevAle padArthoMkA sevana nahIM karanA aura inake utpanna karanevAle bhAvoMko tyAga denA nidAnameM kathana kiyehue bhAvoMke sivAya aura bhI jo kRmiyoM ke utpanna karaneke kAraNa hoM unako tyAga denAcAhiye / yaha kRmiyoMkI saMkSepase cikitsA kathana kIgaIhai ava vistArase kathana karatehaiM // 16 // peTake kIDoMkI cikitsaa|| athainaMkrimikoSThamAturamapreSaDrA-saptarAtraMvAnehasvedAbhyAmupa'pAyazvobhUteenaMsaMzodhanaMpAyAyatAsmIti,kSIradadhiguDatilamatsyAnapamAMsapiSTAnnaparamAnakumumbhalehasamprayuktairbhojyaiHlAyaM praatruppaadyetsmudiirnnaarthnycaivkrimiinnaaNkosstthaabhisrnnaarthnyc||17|| bhiSagathavyuSTAyAMrajanyAMsukhoSitaMsuprajIrNabhuktaJcavijJAyAsthApanavamanavirecanaistadaharevopapAdayet // 18 // jisa manuSyake koSThameM kRmi hoM usako pAhile cha: dina yA sAta dina nihana aura svedana karanA cAhiyA phira snehana svedana karake jaba dekhe ki kala prAtakAla sazAdhana karAveMge to prathama dina rAtrike samaya dUdha, dahI, guDa, tila,machalI,anU Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (576) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| pasaMcArI jIvoMkA mAMsa, piSTAnnaM, khIra Adi.pakavAna, kasmekI cikanAI Adi khUba peTabhara khilA denA cAhiye aisA karanese sava kRmi idhara udharase Akara apane sthAnoMko choDakara koSThameM AjAte haiM aura AhAra dravyake sAtha milakara kulabulAne lagate haiM phira rAtri bItajAnepara prAtaHkAla hI annako pAcana huA jAna yogya vaidya AsthApana, vamana, tathA virecana dvArA kRmiyoMko nikAla DAle // 17 // 18 // . upapAdanIyazcetsyAtsarvAnparIkSyAvizeSAn samIkSyasamyak / athAharetibrUyAnmUlakasarSapalazunakaraJjazigrumadhuzigrukharapuSpabhUstRNasumukhasurasakuTheraka 'gaNDI' kaMNDIrakAlamAlakaparNAsakSavakaphANijjakAni / sarvANiathavAyathAlAbham / tAni AhRtAniabhisamIkSyakhaNDazazchedayitvAprakSAlyapAnIyenasuprakSAlitAyAMsthAlyAMsamavApyagomUtreNAddhodakenAbhyAsicya sAdhayet / satatamavaghaTTayetdAtasmizItIbhUtetuupayukta bhUyiSThe'mbhAsigataraseSuauSadhISusthAlImavatArthasuparipataMkaSAyasukhoSNaMmadanaphalapippalIviDaGgakalkatalopahitaMsarjikAlavaNamabhyAsicyabastauvidhivadAsthApayedenam // 19 // yadi vaha rogI phira bhI aisA karaneke yogya ho to saba prakArase usakI parIkSA karake tathA sampUrNa vizeSarUpase jAnakara ucita rItipara phira saMzodhana kare / aba saMzodhana dravyoMko kathana karate haiM-mUlI, sarasoM,lahasuna,karaMja,sahijanA,ajavAyana, bhUtRNa, sumukha, (tulasIkA bheda ) supheda tulasI, vanatulasI, gaNDIra,kAlamAlakA. parNAsa, kSavaka, aura phaNijjhaka ( marueke bheda) ina sabako athavA jo milasake unako vidhivat parIkSA kara choTeraTukaDe kara DAle phira pAnIke sAtha dhokara zuddha vartanameM DAla de aura usa vartanameM gomUtra aura gomUtrase AdhA pAnI milAkara pakAve aura kaDachIse barAbara hilAtA jAve / jaba saba pAnI sUkhakara gomUtra bhI caturthabhAga rahajAya taba usako utArakara kapaDese chAna DAle phira usa zuddha svaccha - kADhemeM mainaphala, pIpala aura vAyaviDaMga inakA kalka milA de tathA sajjIkhAra aura seMdhAnamakako thoDA DAle phira usameM tela aura ucita samajhe to thoDA garma jala milAkara sahatI 2 AsthApana, bastikarma kare // 19 // __ saMzodhana auSadhakI vidhi| taiyAkolakuTajAMDhakIkuMSThakaiTaryakaSAyaNatathAzigrupIlukustuH Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna: (577) mburukaTukasarSapakaSAyeNatathAmalakazRGgavaradAruharidrApicumardakaSAyaNamadanaphalasaMyogasaMyojitenatrirAtraMsatarAvAsthApayet // 20 // athavA isI prakAra lAla tathA sapheda Aka, kuDA, arahara, kUTha aura kAyaphala inake kAthameM mainaphalakA kalka milAkara AsthApana vastikarma kre| athavA sahi: janA, pola, dhaniyA,kuTakI aura sarasoMke kADhemeM athavA isIprakAra Amale, soMTha, dAruhaldI, nImakI chAlake kADhemeM mainaphalakA kalka milAkara tIna rAtri athavA sAta rAtri AsthApana vastikarma kare // 20 // pratyAgatecapazcimebastaupratyAzvastaMtadaharevobhayatobhAgaharaNaM saMzodhanaMpAyayetyuttyA, tasyavidhirupadekSyate // 21 // jaba pichalI basti gudAdvArA ulaTakara bAhara nikalajAya taba usase dUsare dina prAtaHkAla zodhanakartA dravyoMdvArA vidhipUrvaka vamana virecana kraave| usakI vidhiko kathana karate haiM // 21 // mdnphlpippliikssaayessuanyjlimaatrenntrivRtklkaakssmaatrmaaloddypaatumsmaiprycchet| tdsydossmubhytonihrtisaadhu||22|| mainaphala aura pIpalake solaha tolA kAthameM eka tolA nizothakA kalka milA kara rogIko pilaave| isake pInese vamana aura virecana dvArA Upara aura nIce, doSa bhalI prakAra nikala jAte haiM // 22 // evamevakalpoktAnivamanavirecanAnisaMsRjyapAyayedenaMbujhyAsa- : vishessaanvekssymaannH||23|| isIprakAra kalpasthAnameM kahehue vamana virecana dravyoMko vidhivat sampAdanAkara yathocita rItise doSAdikoMko tathA balAdi vyavasthA dekhakara rogIko pilaave23|| virecana hojAnepara karma / athainaMsamyAgvirikaMvijJAyAparAhnazaikharikakaSAyeNasukhoSNena prissecyet| tenaivacakaSAyeNabAhyAbhyantarAnsarvodakArthAnkArayetzazvat / tadabhAvevAkaTutiktakaSAyANAmoSadhAnAMvAthaimUtrakSArairvA pariSecayet / pariSiktaJcaenanivAtamAgAramanupra 7 Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0 // vezyapippalIpippalImUlacavyacitrakazRGgaveraseidenayavAgvAdi - 'nAkrameNaupakrAmayet // 24 // jaba dekhe ki yaha rogI yathocita virikta (vamana virecana dvArA zuddha ) hogayA taba dinakI pichale praharameM apAmArgake sukhoSNa kvAtha dvArA parisecana kare / aura usI kAya dvArA vAhya aura AbhyAntara sampUrNa jalake kAryoMko sAdhana kare / arthAt apAmArgake kAthase hI hAtha, pAMva dhonA, kullA, snAna Adi saba kAma kare | yadi usa samaya apAmArgakA kvAtha na mila sake to kaTu, tikta dravyoMke kaSAyase athavA gomUtra aura kSAra milehue sukhoSNa jalase snAna Adi karAve / snAna karane ke anantara nirvAta sthAnameM rakkhe aura pippalI, pipalAmUla, cavya, citraka aura adarakha inake saMyogase siddha kI huI yavAgU pIneko deve / tathA vidhi-vat saba upacAra kare // 24 // vilepIkramAgataHJcainamanuvAsayedviDaGgataile nai kAntadvinirvAyadi punarasthAtipravRddhAcchIrSAdInkrimanmanyeta, zirasyevaabhisarpataHkadAcittataH snehasvedAbhyAmasyaziraupa rAdyavirecayedapAmArgataNDulA dinAzirovirecanena // 25 // (578 ) . usa yavAgU pIne ke anantara kramapUrvaka vilepI sevana kraave| phira do tIna dinake antaravAyaviDaMga ke tela se anuvAsana karma kare yadi phira bhI dekhe ki isake zira Adi aMgoM meM kRti baDhe hue haiM to zirovirecana karAneke liye pahile zirako snehana aura svedana karake phira apAmArga taNDula Adi zirovirecana dravyoMdvArA zirakA virecana kare // 25 // kRminAzaka auSadhi | yastvabhyAhAyyovidhiHprakRtivighAtAyoktaH krimINAM, so'nuvyAkhyAsyate / mUSikaparNIsamUlAgra pratAnAmapahRtya khaNDazazchedayitvAulUkhaleodAyitvApANibhyAM pIDayitvAcarasaMgRhNIyAMt / tenarasena lohitazAlitaNDulapiSTasamA loDya pAlakAMkRtvAtridhUmeSu aGgAreSuvipAcya viDaGgatailalavaNopahitAMkrimikoSThAyabhakSayituM prayacchet / tadanantaraJcaamlakAJjikamudazvidvApippalyAdipaJcavargasaMsRSTasalavaNamanupAyayet // 26 // Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a07. (579). jo kRminAzaka pathyAdi kRmiyoMke prakRti vighAtaka kathana karaAyeha~ ava unakI vyAkhyA karatehaiM / jaise mUSikaparNIko jaDasahita tathA agrabhAgasahita lekara usake choTe 2 TukaDe kara DAle phira usako ukhalImeM kUTakara donoM hAthoMse davA. usakA rasa nicoDa le| usa rasameM lAlacAvaloMke ATeko milAkara vidhivat pUDiye banAle ina pUDiyoMko nirdhUma agnipara pakA viDaMgakA taila aura seMdhAnAmaka milAkara jisa manuSyake koSThameM kRmi hoM usako yaha khAneko deve / isake Upara khaTTI kAMjIkA jala * athavA dahIkA pAnI seMdhenamakayukta paMcakolakA cUrNa milAkara pAneke liye deve // 26 // anenakalpenamArkavArkasahacaranIpaniguNDIsumukhasurasaMkuTheraka-. kaNDIrakAlamAlakaparNA sakSavakaphaNijjhakabakulakuTajasuvarNakSIrIsurasAnAmanyatasminkArayetyupalikAnitathAkilihIkirAtatiktakasuvahAlalakaharItakIvibhItakasvaraseSukArayet yUpalikAH / svarasAMzcaitAnekaikazodvandvazaHsarvazovAmadhuvilulitAnprAtaranannAyapAtuprayacchet // 27 // isI prakArase bhAMgarA, Aka, kaThasaraiyA, kadaMva, nirguNDI aura pramukha, surasa (tulasIkI jAti ),banatulasI, kANDIra, kAlamAlaka, parNAza, kSavaka aura phANi jjhaka yaha marueMkI jAtiye / maulasarI, kuDA, satyAnAzI, tulasI inase kisI ekake svarasako pUrvokta rItipara nikAlakara usa rasameM lAlacAraloMke ATeko mAMDakara pUDithe vanAve una pUDiyoko jaMgalI upaloMkI ni ma agnipara pakAkara pUrvokta gItale kRmi koSThavAle manuSyako khilAve athavA apAmArga, cirAyatA, suvahA, haraDa,vaheDe,Amale ina sabase kisI ekake svarasameM tathA donoMke svarasako milAkara athavA sabake rasameM lAlacAvalake ATekI pUr3iyeM vanAve unako zahada lapeTakara prAta:kAla kRmiyoMvAle rogIko khilAve athavA uparokta savaM auSadhiyoMke rasameM yA kisI ekake svarasameM zahada milAkara bhojanase prathama prAtaHkAla * pIneke liye deve // 27 // ___ athAzvazakRdAhRtyamahatiAkali prastI-tapezoSayitvolukha. lekSodayitvAdRSadipunaH sUkSmANicUrNAnikArayitvAviDaMgakapAyeNatriphalAkaSAyeNavAaSTakatvodazakRtvovAAtaMpesuparibhAvitAnibhAvAyatvAdRSAdapunaHsUkSmANicUrNAnikArayitvAnaveka Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (580) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| lazesamavApyAnuguptanidhApayet / teSAMtukhalucUrNAnAMpANitalaM cUrNayAvadvAsAdhumanyetakSaudreNasaMsRjyakrimikoSThAyaleDhuMyacchet 28 athavA ghoDekI tAjI lIda lekara kisI baDe TATa yA caTAIpara DAla sukhA lene phira usa sUkhI lIdako ukhalImeM DAlakara vArIka cUrNa kare phira usako silapara pIsA / kara atyanta mahIna banAle isake anantara bAyaviDaMgake kAthakI ATha bhAvanA athavA triphaleke kvAthakI daza bhAvanA yA donoMkI bhAvanA deve aura pratyeka bhAvanAMke anantara dhUpameM sukhAtA jAve phira isako sukhAkara kapaDachAna kara leve aura eka naye mahoke pAtra meM bharakara alaga rakha deve aura isakA kisIko bheda na batAve / isameMse eka tolAbhara cUrNa athavA do yA tIna tolAbhara jitanA ucita samajhe zahadameM milAkara jisa manuSyake koSThameM kAma hoM usako caTAdiyAkare // 28 // tathAbhallAtakAsthAnyAhAryakalazapramANenasampothyasnahabhAvitehaDhekalazesUkSmAnekacchidrabadhnemRdAvalisamavApyoDapenapidhAyabhUmauAkaNThanikhAtasyasnehabhAvitasyaivaanyasyadRDhasyakumbhasyauparisamAropyasamantAtgomayairupacityadAhayet / sydaajaaniiyaatsaadhudgdhaanigomyaaniglitmnehaanibhllaatkaasthiinittstNkumbhmuddhaaryet|athtsmaadvitiiyaat kumbhAttasnehamAdAyaviDaGgataNDulacUrNaiHsnehAImAtraiH pratisaMsRjyAtapesarvamahaH sthApayitvAtatosmaimAtrAMprayacchetpAnAya / tenasAdhuviricyate viriktasthacAnupUrvIyathoktA // 29 // athavA bhelAvekI 16 sera guThaliyoMko lekara thoDA kUTa leve phira kisI pakkai cikane ghaDemeM bharadeve aura usa ghaDeke nIce bArIka bArIka chidra rahane deve tathA usake mukhako, sarAvase Dhakakara kapaDamaTTI karadeve aura usa ghaDeke nIce jisa jagaha chidra , hoM eka khule mukhakA cikanA pAtra rakhadeve arthAt nIceke khAlI cikane pAtrake mukhapara auSadhIvAle ghaDeke chidroMko TikA kapaDamiTTIse baMda karadeve phira jamInameM eka gaDhA khodakara usameM nIce ke sampUrNa pAtrako dabA deve aura thoDAsA hissA uparale ghaDekA bhI maTTImeM AjAnA cAhiye / phira isa ghaDeke cAroMtaraphase maTTIko dabA isake Upara cAroMora sUkhe jaMgalI upale lagAkara Aga lagAdevojaba jAne ki upAle ghaDeke bhelAvoMkA AgakI garmIse saba tela nIcake pAtrameM Tapaka cukAhai toM zIvara hojAnepara ghaDeke uparakI rAkha maTTI sAvadhAnIse haTAkara nIceke pAtra meM Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "vimAnasthAna-10 7. . (581) Aye hue telako nikAla leve / aura kisI dUsare utama pAtrameM bharakara rakkhe / phira isameMse thoDA tela lekara usameM telase AdhA vAyaviDaMgakA cUrNa milA deve aura usako dhUpameM rakhadeve / tamAma dina dhUpameM rakhakara isameMse yathocita mAtrA khilAkara Uparase garmapAnI pilAve / jaba isase ThIka virecana hocuke taba saMzodhana 'kiye manuSyakA jisaprakAra upacAra karanAcAhiye usa vidhise isakI rakSA kare / (bhelAke phalakA tela lagajAnese manuSyake zarIrameM khujalI, sUjana, ghAva Adi aneka upadrava hojAtehaiM / vinA vidhise bhelAvekA sevana karanA viSake samAna hotA hai| parantu yaha vikAra bhelAveke phalake rasameM hotehaiM / phaloMkeguThaliyoMmeMse nikAle telameM nahIM hote / tau bhI bhelAvekA tathA anya kisI viSaile padArthakA upayoga suyogya vaidyake hI hAthase karanAcAhiye vinA jAne svayaM karanese manuSya apane zarIrako bhI naSTa kara vaiThatAhai / ) // 29 // evamevabhadradArusaralakASThasnehAnupakalpyapAtuMprayacchet / anuvAsayeccainamanuvAsanakAle // 30 // isIprakAra devadAru tathA saralakASThakA tela nikAlakara usameM vAyaviDaMgakA cUrNa milAkara 1 dina dhUpameM rakkhe aura dUsare dina garmajalake yogase pilAve / devadAru aura saralake tela dvArA anuvAsanake samaya anuvAsanavasti karanA hitakara hotA hai| (parantu bhelAveke telase anuvAsanavasti nahIM karanA) // 30 // biDaMgatailam / athAharetibrUyAcchAradAnnavAstilAnsampadupetAnAhRtyamuniSpUtAnniSpUyasuzuddhAJchodhayitvAviDaGgakaSAyesukhoSNeprakSipyasunirvApitAnnirvApayedAdoSagamanAt / gatadoSAnabhisamIkSyamapralUnAn pralucyapunarevasuniSpUtAnniSpUyasuzuddhAJchoSayitvAvi. DaGgakaSAyaNaniHsaptakatvaHsuparibhAvitAn bhAvayitvA'tapezoMpayitvolUkhalesaMkSudyadRSadipunaHzlakSNapiSTAnkArayitvAdroNyAmabhyavadhAyaviDaGgakaSAyaNamuhurmuhuravasiJcanpANimardamardayet / tasminkhaluprapaDiyamAneyat tailamudiyAttatpANiyAMparyAdA yshucaudRddheklshesmaasicyaanugusNnidhaapyet|athaahretibuuyaatti. lvakodAlakayooMbilvamAtraupiNDauzlakSNapiSToviDaGgakaSAyeNa, Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (582) carakasahitA-bhA0 ttii0| tato'rddhamAtrauzyAmAtrivRtayoraImAtraudantIdravantyorato'rddhamAtrocavyacitrakayorityetatsambhAraMviDaGgakaSAyasyADhikamAtregapratisaMsRjyatatastailaprasthamAvApyasarvamAloDayamahatiupayo- . gesamAsicyAnAvadhizrityamahatyAsanesukhopaviSTaHsarvataHsnehamavalokayanajasaMmRdvagninA saadhyeddaasttmvghyn| sayadAjAnIyAdviramAtizabdaH prazAmyati caphenaH,prasAdamApadyate snehoyathAsvaMgandhavarNarasotpattiHsaMvarttateca, bheSajamaMgulibhyAM mRdyamAnamanatimRdumanatidAruNamanaMguligrAhiceti / skaalstsyaavtaarnnaay| ttstmvtiirnnhRtNshiitiibhuutmhtenvaassaapripuuyshucauhddheklshesmaasicypidhaanenpidhaayshukkenvstrpttttenaacchaaysuutrennsuvlNsuniguptNnidhaapyet| tato'smAtrI prayacchetpAnAya // 31 // aba viDaMgasailakI vidhi kathana karatehaiM / pahile rogIse kahe ki tU zaradaRtuke arthAt navIna aura uttama tiloMko ikaTe kara / jaba vaha tiloMko ikaTe karaleve toM una tiloMko phaTaka tathA saMvAra kara evam unameM maTTI patthara Adi cunakara svaccha banAve phira unako sundara rItise dhokara dhUpameM sukhA leve / jaba sUkha jAyaM phira una tiloMko bAyaviDaMgake kvAthakI bhAvanA dekara dhUpameM sukhAtA jaave|isii prakAra vAyaviDaMgake kvAthakI ikkIsa bhAvanA deve / java sUkha jAyaM to UkhalAmeM kUTakara phira silapara vArIka pasi DAle / phira usa vArIka tiloMke cUrNako kisI cikanepA. trameM bharakara usameM vAyaviDaMgakA garmagarma kAtha chiDakatA jAya aura hAthoMse una tiloMko moDatAjAya jo unameM se tela hAthoMko lage athavA pAtrameM nikale usa , telako hAthase kisI svaccha pAtra meM poMchatA jAyaM jaba saba tela nikala Ave to usa / telako kisI svaccha pAtrameM bharakara rakhadeve / phira paThAnI loda kodrava (kodAanna) yaha donoM cAra cAra tolA leve| inako vAyaviDaMgake kvAthake sAtha pIsakara do piMDa banAleve / isake. anantara do do tolA. dakSiNI aura pahADI nizotha do do -bolA,donoM prakArakI daMtI eka eka tolA cavya aura citraka ina sabako cAra sera vAyaviDaMgake kvAthameM milAkara. pUrvoktaM cAra sera telameM milAdeve / phira saba auSaH ghiyoMko eka baDI kaDAhImeM caDhAkara bhaTTIpara rakkhe / svayaM eka UMce Asanapara Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . vimAnasthAna-a07. . .(583) :. vaiThakara usa kaDAhImeM telako saba tarahase dekhatAhuA maMdamaMda agnise pakAve / jaka dekhe ki pAnI jala cukAhai aura auSadhiyoMke pakanekA zabda zAnta hogayA / phena bhI jAtA rahA / taila svaccha hogyaa| jaise-dravyAdika usameM DAle haiM una sabakA gandha,rasa,varNa telameM AgayA taba usa telameM par3I auSadhiyoMke kalkako nikAlakara aMguliyoMse masalatAhuA battI banAkara dekhe / yadi usa kalkadravyakI battI banajAya aura telako choDane lagajAya aura aMguliyoMse na cipaTeM to jAne ki tela aba siddha hogayA aura yaha samaya usa telake utAranekA hai / phira usako utArakara java vaha ThaMDA ho jAya kisI acche vastuse vidhipUrvaka chAnakara zuddha aura dRDha kalazameM bharakara Uparase kisI pAtradvArA Dhakadeve tathA zveta aura naye vastrase usake mukhako bAMdhakara kisI uttama sthAnameM rakha deve phira jaba AvazyakatA ho to isa tailameMse rogIko yathocitta mAtrA pAna karAve // 31 // tenasAdhuviricyate / samyagapahRtadoSasyacAsyAnupUrvIyathoktA / tatazcainamanuvAsayedanuvAsanakAle // 32 // isa tailake upayogase uttama virecana hotAhai / jaba uttama virecana hokara doSa nikalanese manuSya zuddhadeha hojAya taba isako vidhivat yavAgU Adi pathya sevana karAve / aura anuvAsanake samaya anuvAsana karma kare // 32 // etenaivacapAkavidhinAsarSapakaraJjakoSAtakAsnehAnupakalpyapAayetsarvavizeSAnavekSyamANastenAgadobhavati // 33 // isI tailapAvidhise-sarasoM,karaMja aura kaDavI torIke bIjoMkA bhI taila banAnA cAhiye / phira vicAra pUrvaka kRminAza karane ke liye ina teloMkA upayoga. kre| aisA karanese manuSya kRmirogase chUTakara nIroga hojAtAhai // 33 // . ityetadvayAnAMzleSmapurISasambhavAnAMkrimINAMsamutthAnasthAnasaMsthAnavarNanAmaprabhAvacikitsitavizeSAvyAkhyAtAHsAmAnyataH // 34 // . isaprakAra-kaphajanya aura purISajanya kRmiyoM ke nidAna, lakSaNa, varNa, prabhAva, nAma aura cikitsAvizeSakA sAmAnyarUpase kathanaM kiyAgayA haiM // 34 // .. vizeSatastualpamAtramAsthApanAnuvAsanAMnulomaharaNabhUthi ThateSvauSadhipurISajAnAMkrimINacikitsitakAryyamAtrAdhi... Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ha:584) carakasaMhitA-mA0 TI0 kampunaHzirovirecanavamanopazamanabhAyaSThateSvauSadheSuzleSmajAnAMkrimINAMcikitsitaMkAryam / ityeveMkriminobheSajavi. dhirnuvyaakhyaatobhvti||35|| vizeSataHse dhyAna dene yogya yaha vAta hai ki purISajanya kRmiyoMkI cikitsA 'prAya yahI hai ki svalpamAtrAse AsthApana tathA anuvAsanavasti karanA aura anu lomatAke haraNa karanevAlI auSadhiyoMkA prayoga karanA / yaha purISana kRmiyoMkI "cikitsA hai| kaphajanya kRmiyoMmeM adhika mAtrAse vamana, zirovirecana tathA upa. zamana auSadhiyoMkA prayoga karanA caahiye|yh kaphajanita kRmiyoMkA cikitsAkA varNana kiyaagyaa| isa prakAra kRminAzaka auSadhavidhikA varNana kiyaagyaahai35|| tamanutiSThatAyathAsvaMhetuvarjaneprayatitavyam / yathoddezamevami. dakrimikoSThacikitsitaMyathAvadanuvyAkhyAtaMbhavatIti / / 36 // kRminAzaka auSadhiyoM ke sevana karanevAlA manuSya kRmiyoMke utpanna karanevAle kAraNoMko tyAgane meM vizeSa yatnavAn rahe / isa prakAra yathA uddeza kRmikoSThakI cikitsAkA kramapUrvaka varNana kiyAgayA // 36 // tatra shlokaaH| apakarSaNamevAdaukrimINAMbheSajasmRtam / tatovighAtaHprakRtenidAnasthacavarjanam // 37 // etAvadbhiSajAkAryarogerogeyathAvidhi / ayamevavikArANAMsarveSAmapinigrahe // 38 // yahAMpara zloka haiM ki pAhile kRmiyoMkA AkarSaNa karanAhI uttama cikitsA hai| usake anantara kRmiyoMkI prakRtikA nAza karanA tathA kRmikAraka padArthoMkA tyAga denA / isaprakAra vaidyako pratyeka rogameM vidhipUrvaka karanA cAhiye / saMpUrNa vikAroMke zAnta karanekA yahI krama hai // 37 // 38 // vidhidRssttstridhaayo'yNkrimiinuddishykiirttH| saMzodhanaMsaMzamanaMnidAnasyacavarjanam // 39 // " * kRmiyoMke uddezase saMzodhana, saMzamana aura nidAnakA parivarjana isa tIna prakArakI vidhikA kathana kiyA hai // 39 // ... adhyAyakA saMkSepa / vyAdhitopuruSojJAjJaubhiSajosaprayojanoM / viMzatiHkrimayastve Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna - bha0 8. (185) 'bAMhetvAdiH saptakogaNaH // 40 // uktovyAdhitarUpIye vimAne 'paramarSiNA / ziSya saMbodhanArthaJcavyAdhiprazamanAya // 41 // iti vyAdhitarUpIyaMvimAnaM samAptam // 7 // 'isa vyAdhitarUpIya vimAnameM ziSyake sambodhana ke liye aura vyAdhiko zAMtika liye do prakArake vyAdhitapuruSa, sujJa aura ajJa do prakArake vaidya aura unake prayoke bheda, vIsa prakArake kRmi aura unake kAraNa Adi sAtagaNa, maharSi AtrejIne kathana kiye haiM // 40 // 41 // iti zrImaharSi caraka vimAnasthAne * bhASA * vyAdhItarUpIya vimAnaM nAma saptamo'dhyAyaH 7 // aSTamo'dhyAyaH / Scaunicor *C athAto gaMgabhiSagjitIyamadhyAyaM vyAkhyAsyAma itihasmAha bhagavAnAtreyaH / aba hama roga bhiSajitIya adhyAyakI vyAkhyA karatehaiM isa prakAra bhagavAna AyajI kathana karanelage / zAstraparIkSA / buddhimAnAtmanaH kAryyagurulAghave karmaphalamanubandhaM dezakAlauca viditvAyuktidarzanAdbhiSagabubhUSuH zAstramevAditaH parIkSeta / vividhAni hizAstrANibhiSajAMpracarantiloke / tatrayanmanyeta mahadyazasvidhIrapuruSAnumoditamarthabahulamAptajana pUjitaMtrivi - dhaziSyabuddhihitamapagatapunaruktadoSamArSasupraNIta sUtrabhASyasaMgrahakramaMsvAdhAramanavapatitazabdamakaSTazabdaM puSkalAbhidhAnaMtramAgatArthamarthatattvanizcayapradhAnaMsaGgatArthamasaMkulaprakaraNamAzu 'prabodhakaMlakSaNavaJcodAharaNavaccatadabhiprapadyetazAstram / zAstraMhye vaMvidhamamalaivAdityastamovidhUyaprakAzayatisarvam // 1 // 1 vyAdhitarUpabhrAntajJAnaM buddhi deoSAdbhavati tasmAt vizuddhabuddhayutpAdanArthamadhyayanamadhyApana vadvidyeSambhASaNAM rogAbheSakUjitIye'bhidhIyate / Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (586) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| vaidya honekI icchAvAlA buddhimAn manuSya prathama apanI kAryakI gurutA,laghutA, karma,usakA phala tathA sahAyatA Adi saMyoga deza aura kAlako vicArakara evam yukti arthAt anumAnase apane pUrvAparako vicAratA huA ina saMpUrNa bhAvoMpara dRSTi dekara jisa zAstrako paDhanA ho pahile usakI parIkSA kare arthAt yaha dekhe ki yaha graMtha paDhaneyogya hai yA nahIM kyoMki vaidyakake aneka graMtha vaidyalogoMke racehue lokameM pracalita haiN| una sabameM jisa graMthakA lokameM yaza chAyA huAho aura yogya puruSa usakI prazaMsA karatehoM, jisake paDhanese vaidyakakA yathocita jJAna prApta hotA ho, jisameM artha bahuta hoM jo prAmANika puruSoMkA mAnAhoya, uttama,madhyama, adhama ina tInoM prakArake ziSyoMkI buddhimeM AsakatA ho, punarukta doSase rahita ho, RSipraNIta ho, sUtra, bhASya, saMgrahakrama vidhivat banA huAho, apane AdhAra ho arthAt usameM aisI bAteM na hoM jinako jAnaneke liye anya graMthoMke dekhanekI AvazyakatA hotIho, jisameM bhraSTazabda na hoM tathA kaThina zabda na hoM, jisakA kathana spaSTa,aura bahuta arthako batAnevAlA ho, jisameM kramapUrvaka viSaya calatAho aura artha,tatvakA nizcaya hI mukhya mAnAho,saba viSaya saMgata hoM,zIghra vodhako karAnevAlA ho evam lakSaNa aura udAharaNa dekara viSayako spaSTarUpase varNana karatA ho aise graMthako paDhaH nake liye grahaNa karanA caahiye| aisA zAstra sUryake samAna aMdhakArako dUra kara saka arthoMkA arthAt artha, dharma, yaza AdikoMkA prakAza karatA hai // 1 // . AcAryakI parIkSA / tato'nantaramAcAryaparIkSeta / tadyathA-paryavadAtazrutaMparidRSTakamANaMdakSadakSiNazuciMjitahastamupakaraNavantaMsandriyopapannaM prakRtijJaMpratipattijJamanupaskRtavidyamanahaMkRtamanasUyakamakopanaM klezakSamaMziSyavatsalamadhyApakaMjJApanAsamarthazcaityevaMguNohyAcArya sukSetramArttavomeghazvazasyaguNaiHsuziSyamAzuvaidyaguNaiHsampAdayati / tamupasRtyArirAdhayiSurupacaredabhivaccadevavaJcarAjava. capitRvaccabhartRvaccApramattastatastatprasAdAtkRtsnaMzAstramadhigamya zAstrasyadRDhatAyAmAbhidhAnasauSThavasyArthasyavijJAnevacanazaktI cabhUyaHprayatetasamyak // 2 // : isake anantara paDhAnevAle AcAryakI parIkSA karanA cAhiye / vaha isa prakAra hai, jo vedoMke athavA Ayurvedake saMpUrNa rUpase sarvAzako jAnanevAlA ho, jisane Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna - a0 8. (iv) Ayurveda saMbaMdhI saMpUrNa kamA~ko guruse sIkhA ho aura svayaM bhI yathocita rItipara saMpUrNa kamako aneka vAra kiyA huA ho / saba kamoMmeM catura ho, saMpUrNa Ayurveda vidyAko jAnanevAlA ho, pavitra ho, jisakA hAtha haraeka kAryake karanemeM halkA aura spaSTa ho, jo AyurvedIya yaMtra, zastra, kSAra, auSadha Adi saMpUrNa sAmagrI rakhatA ho, sarvendriyasampanna ho, jisake zararike saMpUrNa aMga uttama hoN| sava manuSyoMkI pravRtti tathA bhedakA jAnanavAlA ho Ayurveda ke saMpUrNa siddhAntoko ThIka jAnanevAlA ho, jisane saMpUrNa zAstra paDhe hoM, vaha yAda hoM ahaMkAra rahita ho, niMdaka aura krodhI naho, klezoM ko sahana karanevAlA ho, ziSyapara prema karanevAlA ho aura premapUrvaka paDhAnevAlA ho, jisa viSayako par3hAve usako udAharaNa Adi dvArA spaSTarUpase samajhAnevAlA ho| isa prakAra AcArya jaise RtukAlameM acchI bhUmimeM megha varasa - kara uttama khetIko utpanna karatA hai usIprakAra apane ziSyako zIghra vaidyakake guNoMse sampanna kara detA hai / vaidya honekI icchAvAle ziSyako ucita hai ki aise guruke samIpa jAkara usako agni ke samAna, devatA ke samAna, rAjAkai samAna, pitAke samAna tathA svAmIke samAna jAnakara apramatta hokara sevA kare / aise gurukI kRpAse. saMpUrNa zAstrako paTakara zAstrameM dRDhatA utpanna karane ke liye tathA kathana karanemeM caturAI utpanna karaneke liye zAstrIya viSayakA yathocita jJAna prApta karaneke liye aura jAne hue viSayako varNana karane ke liye uttama zakti utpanna karane kA yatnavAn rahe // 2 // tatropAyAvyAkhyAsyante / adhyayanamadhyApanaMtadvidyAlambhASetyupAyAH // 3 // ava una upAyoMkA arthAt yogya vaidya banane ke upAyoMkA kathana karate haiN| jaise paDhanA ( adhyayana karanA ) paDhAnA aura usI zAstrameM zAstrArtha Adi sambhASaNa karanA yaha tIna upAya zAstrameM vyutpanna hone ke haiM // 3 // adhyayanakI vidhi | tatrAyamadhyayanavidhiH kalye kRtakSaNaH prAtarutthAyopavyuSaM vA kRtvAvazyakamupaspRzyodakaMdevagobrAhmaNa guruvRddhasiddhAcAryebhyonama - skRtya samezucau dezesukhopaviSTomanaHpuraHsarAbhirvAgbhiHsUtramanukrAmanpunaHpunarAvarttayedbuddhyAsamyaganupravizyArthatattvasvadoSapAra 1 upavyupamiti kiciccheSAyAM rAtro / -- Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (588.) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| haarprdossprmaannaarthmevNmdhyndine'praaleraatriicshshvdprihaapynndhyynmbhysditydhyynvidhiH||4|| aba prathama adhyayana vidhi arthAt paDhane ke kramako kayana karate haiM paDhanekI icchAvAlA Arogya brahmacArI niyata samayapara prAtaHkAla athavA sUrya udaya honeke cAra ghaDI prathama uThakara paramezvarakA smaraNa kare aura malamUtrAdi tyAgana karaneke anantara snAna Adi kara pavitra ho devatA, gau, brAhmaNa, guru, vRddha, siddha aura AcArya AdikoMko praNAma kara zuddha, samAna, pavitra sthAnameM sukhapUrvaka baiThAhuA zAstrameM mana lagAye hue jina sUtroMko paDhAho una sUtroMmeM citta lagAkara spaSTa svarase unako uccAraNa karatAhuA vAravAra pATha karatA jAya phira usa saba pAThako apanI buddhimeM jamAkara usa pAThameM athavA usa viSayameM jo doSa athavA adoSa evam tarka vitarka jo kucha utpanna ho usako nizcaya karaneke liye madhyadinameM athavA aparAhameM yA rAtrike samaya athavA usI samaya guruke samIpajA apanI zaMkAoMko nivRtta kara leve / aura isI vidhisa nitya paDhatA rahe |yh adhyayanakI vidhi hai||4|| adhyApanavidhi / athAdhyApanavidhiH,adhyApanekRtabuddhirAcArya:ziSyamAditaHparIkSetatadyathA--prazAntamAryaprakRtikamakSudrakarmANamRjucakSurmu. khanAsAvaMzaMtanuraktavizadajihvamavikRtadantauSThamabhinmiNaM dhRtimntmalNkRtmedhaavinNvitrksmRtismpnnmudaarstvNtdvidykuljmthvaatttvaabhiniveshinmvynggmvyaapnnendriyNnibhRtmnudtmvysninshiilshaucaacaaraanuraagdaakssypraadkssinnyoppnnmdhyynaabhikaammtyrthvijnyaankrmdrshnecaannykaaryymlubdhmnlsNsrvbhuuthitaissinnmaacaa_srvaanushissttiprtikrmnurktmevNgunnsmuditmdhyaapymevmaahuH| evaMciramAcAryazcAdhyayanArthamupasthitamArirAdhayiSumanubhASeta // 5 // aba adhyApana (paDhAne) kI vidhikA kathana karate haiM / paDhAnekI icchAvAlA vaidya prathama ziSyakI parIkSA kare ziSya aisA honA cAhiye / jo zAntacitta aura zreSTha svabhAvavAlA ho, nIca karmoMko karanevAlA tathA nIca AzayAlA na ho, jisake netra, mukha, nAsikA yaha saba sundara aura suDaula hoM,jisakI patalI, rAla, Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a00 (589) sundara jIbha ho, daMtapaMkti aura oSTha uttama hoM tathA dhAraNa zaktivAlA ho, ahaMkAra rahita ho medhAyukta ho, tarka zakti aura smaraNa zaktivAlA ho, udAra svabhA. vavAlA ho aura unake kulameM paramparAse vidyA paDhane, paDhAnekI prathA calI AtI ho athavA usa vidyAko paDhanA cAhatA ho / usa vidyAse apane lAbhakI icchA karatA ho, jo vidyAke tatvako jAnanemeM citta lagAye hue ho, jisake zarIrake. sampUrNa aGga uttama ho, sarvendriya sampanna ho, vinIta ho, akaDa rahita ho,durvyasana rahita ho, suzIla ho, pavitra ho, anurAgI ho, catura ho, haraeka kArya buddhimattAse karanevAlA ho, paDhanemeM vitta lagAye hue ho, arthake jAnane aura vaidyakarma sakhinemeM tathA dekhanemeM citta lagAye hue ho, gurukI AjJA pAlana karanevAlA ho aura gurumeM premabhAva rakhanevAlA ho| isa prakArake guNoMse sampanna ziSya paDhAne yogya hotA hai / ina sampUrNa guNoMyukta ziSya bahuta kAlataka paDhanekI icchAse Ave to aise ziSyako guru vidhivat zAstrakA upadeza kara deve // 5 // upadeza / udagayane zuklapakSeprazaste'hanipuSyahastazravaNAzvayujAmanyatamenanakSatreNayogamupagatebhagavatizazinikalyANemuhUrtestrAtaHkR. topavAsAmuNDa kaSAyavastrasaMvItaH samidho'gnimAjyamupalepana- . mudakakumbhAMzcasugandhihastamAlyadAmahiraNyAnhemarajatamANamuktAvidrumakSaumaparidhIMzcakuzalAjasarSapAkSatAMzcazuklAMzcasumanasograthitAgrathitAMzcamedhyAMzcabhakSyAngandhAzcapiSTApiSTAnAdAyopatiSThasveti / satathAkuryAt // 6 // jaba ziSyako adhyayana karAnA ho to AcArya kahe ki tuma uttarAyaNameM, zakla / pakSameM aura zubhadinameM puSya,hasta, zravaNa, azvinI ina nakSatroM meM se kisI nakSatrayuktacandramA honepara sumuhUrta aura zubhalagnameM snAna aura upavAsa karake muNDana karA, kaSAya vastroMko dhAraNakara yajJakI samidhA, agni, ghRta, upalepana dravya, jala, ghaTa, sugandhita dravya, khuka, mAlA, netI, mRgachAlA, suvarNa, rajata, maNi, muktA, mUMgA, rezamI dhotI, kuzA, lAjA, sarasoM,akSata, zvetapuSpa, aura puSpoMkI mAlA, pavitra . bhakSya padArtha, kezara candanAdi uttama gandha pise hue aura vinA pise hue lekara hamAre pAsa Avo / ziSya usIprakAra kare // 6 // Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1990) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| tamupasthitamAjJAyasamezucaudezeSApravaNevAcatuSkikumAtraM .caturasrasthaNDilaMgomayodakenopaliptakuzAstIrNasuparihitaMpa- - - ridhibhizcaturdizayathoktacandanodakakumbhakSausahemahiraNyarajatamANimuktAvidmAlaMkataMmedhya-bhakSya- gandhazuklapuSpalAjAsaSapAkSatopazobhitaMkRtvAtatrapAlAzIbhiraigudIbhiraudumbarIbhirmAdhukIsisisidbhiragnimupasamAdhAyaprAmukhaHzuciradhyayanavidhimanuvidhAyamadhusapiyAMtristrirjuhuyAdagnim / AzIHsaMprayutamantrAhmaNamaniMdhanvantariprajApatimazvinAvindramRrSIzcasatrakArAnabhimantrayamANaH / pUrvasvAhetiziSyaMzcainamanvArabhetahutyAcapradakSiNamanisanuparikAmet / tato'nuparikAmyabrAhmaNAnsvastivAcayet / siSajazcAmipUjayet // 7 // jaba ina sampUrNa vastuoMko lephara ziSya guruke pAsa Aye taba guru usa Aye hueko dekhakara sama aura pavitra bhUmima,pUrva athavA uttarakI ora cAra hAthakI cauko. nI vedI banAye usako gobara aura jalase lipAkara usake Upara vidhivat kuzAko vichAve aura vedIke cAroM ora cAra paridhi banAye phira zAstrokta gItise caMdana jalake kuMbha, rezamI vastra, sunaharIvastu, hiraNya, rajata, maNi, motI, mUMgA,inase yathAvidhi sthAnako vibhUSita kare phira pavitra, bhakSya padArtha,karpUra kezara candanAdi gaMdhadravya zvetapuSpa, lAjA (dhAnakI rakhIla), sarasoM, akSata Adiko yathAkrama sthApana kare tathA palAza,iMgudI, gUlara, mahuA inakI samidhAoMse agniko vidhivat prajvalita kare phira pUrvAbhimukhahokara ziSyako zuddhabhAvase adhyayana vidhike anusAra viThAkara zahada aura ghose tInatIna Ahutiye AnimeM havana kare / phira vedokta AzIrvAdake maMtroMdvArA brahmA, agni,dhanvantari, prajApati,azvinIkumAra,indra,RSiyoM tathA sUtrakAroMko AvAhana karatAhuA pahile Apa svAhA kahakara Ahuti deve phira ziSya bhI usIprakAra havana kare / havana karaneke anantara agnikI pradakSiNA kare aura brAhmaNoMse svastivAcana karAve tayA vaidyoMkA pUjana kare // 7 // . athainamagnisakAzebrAhmaNalakAzebhiSaksakAzecAnuziSyAt / " brahmacAriNAzmazrudhAriNAsatyavAdinAamAMsAdenamedhyasevinA - 1 prAruplavane iti pAThAntaram plavanaM nimnamiti sNskaarsnne| . Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna- a04... (591), nirmatsareNazAstradhAriNAbhavitavyam / nacatemadvacanAtkiJcidakAryyasyAdanyatrarAjadviSTAtprANaharAdvipulAdadhAdanarthasaMprayuktAdvApyarthAt |mdrpnnenmtprdhaanenmddhiinenmtpriyhitaanuvrtinaacshshvdbhvitvym / putravadAsavadarthivaccopacaratAnusartavyo'ham / anutsukenAvAhitenaananyamanasAvinAtanAvekSyAvekSyakAriNAanasUyakenacAbhyanujJAtenapravicaritavyam anujJAtenacapravicaratA // 8 // phira ziSyako agnike samarmApa, brAhmaNoMke samIpa aura vaidyoMke samIpa biThAkara isaprakAra zikSA deve ki he ziSya ! tumako brahmacArI vanakara zmazru dhAraNakara, satyavAdI rahanA hogA tathA nirAmiSabhogI aura pavitra bhojana karanA matsara (IrSA, deSa) rahita aura zAstroMko dhAraNa karanA hogA, merI AjJAse bAhara kiMcit kAma bhI nahIM karanA / rAjAkA dveSa,hiMsA,adharma,anartha,anarthase dhana mApta karanA inako - choDakara aura saMpUrNa kAma merI AjJAnusAra karanA / mere Age namratApUrvaka haraeka kAmameM mujhe pradhAna mAnatAhuA mere AdhIna, aura merI miyatA, merA hita tathA merA anuvartI vanakara nirantara rahanAcAhiye / jaise pitAkI sevA putra karatAhai, mAlikakI sevA naukara karatAhai, jaise arthakI icchAse arthIpuruSa dhanikakI AjJA pAlana karatA hai usI prakAra saMgha sthAnameM tumako merA anusaraNa krnaahogaa| utsu. katArahita hokara sAvadhAnIse ananyamana hokara vinItabhAvase haraeka kAmako vicAra vicArakara karatehue IrSA,abhimAna,niMdA Adiko tyAgakara bherI AjJAke anusAra saba kAma karane hoMge / merI AjJA lekara idharaudhara jAnAhogA / / 8 // .. vaidhako upadeza / puurvgurvrthopaahrnneythaashktiprytitvym| karmasiddhimarthasiddhi yazolAmaJcapretyacasarvamicchatAbhiSajA / gobrAhmaNamAdau kRtvaasrvpraannbhRtaaNshmnnyaashaasitvym|ahrhruttisstthlaacopvishtaacsrvaatmnaacaaturaannaamaarogyeprytivvym / jIvitahetorapicAturebhyonAtidogdhavyamAmanasApicaparastriyolAbhigamanIyAH / tthaasrvmevprsvm| nibhRtveshpaarcchedencbhvitvymH| azauNDenaapApenaapApasahAyenacazlakSNazukladha Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (592) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| yazaHdhanyasatyahitamitavacasAdezakAlavicAriNAsmRtimatAjJAnotthAnopakaraNasaMmpatsunityaMyatnavatA nacakadAcidrAjadviSTAnAMrAjadveSiNAMvAmahAjanadviSTAnAMmahAjanadveSiNAMvAoSadhamanuvidhAtavyamAevaMsarveSAmatyarthavikRtaduSTaduHkhazIlAcAropacArANAmanapavAdapratikarAdInAMmumadhUtAzcatathaivAsannihitezvarANAMstrINAmanadhyakSANAMvA // 9 // pahile guruke liye dhana ikaTA karanemeM yatna karanAhogA karmasiddhi ke liye, artha: siddhike liye,yaza prApta karaneke liye,marakara mokSa prAptike liye icchA karanevAlA vaidya pahilegaubrAhmaNoMko Adi lekara saMpUrNa prANiyoM ke kalyANa karane meM yatnavAn rhnaa| nityamprati uThatA baiThatA saMpUrNarUpase rogiyoMke Arogya karanameM yatnavAna rahanA / apane AjIvanake liye bhI rogiyoMko dikka kara dravya prApta na krnaa| manase bhI parastrIkI icchA na karanA tathA kisI bhI parAI vastuke lenekI icchA na karanA / svaccha, sAdhAraNa, uttama veza dhAraNa rakhanA, madya na pInA, pApI na bananA, pAparahita manuSyoMke sAtha rahanA, pavitra, uttama, dharmAtmAoMkI saMgati karanA, zaraNa AyehuekI rakSA karanA, dhanya, satya,hita aura deza, kAla vicAra kara mitabhASaNa karanA, dezakAlase vicAravAna rahanA, smRtimAna hokara jJAna sAdhana nakI sAmagrIko nitya saMgraha karanA aura rAjadrohI tathA jinase rAjA dveSa karatAho, jo baDe puruSoM ke dveSI hoM athavA jinase baDe puruSa dveSa rakhatehoM aise puruSoMkoM auSadhi nahIM denaa|isii prakAra savakA burA karanevAle duSTa tathA khoTe AcAravAleM. puruSoMko bhI auSadhi na denA evam jo svayaM maranA cAhatAhai, jisako apane apavAdakA bhaya nahIM, jo kupathyakArI hai unakI tathA jina striyoMke pati, putra Adi. koI samIpa na hoM aisI akelI striyoMkI cikitsA nahIM karanA // 9 // nacakadAcitvIdattamAmiSamAdAtavyamananujJAtaMbhanAathavAadhyakSeNa AturakulazcAnupravizatAttrayAviditenAnumatapravezinAsA puruSeNasusaMvItenAvAzirasAsmRtimatAstimitanaavekSyAvekSyabuddhyAmanasAsarvamAcaratAsamyaganupraveSTavyamAanupravizyacavAGmanobuddhIndriyANinakkacitpraNidhAtavyAnianyatrAturopakArArthAvAAturagateSvanyeSuvAbhAveSu / nacAturaku Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (693) vimAnasthAna-08 lapravRttayobahirnizcArayitavyAH |hvaasitshcaayussHprmaannmaatu-., rasyanavarNayitavyaMjAnatApica / tatrayatrocyamAnamAturasyaanyasyavApyupaghAtAyasampadyate / jJAnavatApicanAtyarthamAtma- " nojJAnenavikathitavyam / AmAdapihi / AtAdapivikatthamAnAdatyarthamudvijantianeke // 10 // yAda koI strI apane pati athavA adhyakSakI AjJA vinA AmiSa athavA koI anya vastueM deve tA "lenA cAhiye / jaba kisI rogIko dekhaneke liye jAve to jo manuSya unake gharameM AnejAnevAlA ho usake saMgameM athavA pahile khabara vaidyake AnekI dekara jAnakAra puruSake sAtha svaccha vastroMko pahinehue,sirakoM nIcA kiye hue, vinA kucha vole smRtimAna hokara sAvadhAna se pUrvAparako vicArate hue buddhi aura manase uttama vidhikA vicAra karatehue nogIke gharameM praveza phrnaa| phira gharameM jAkarabhI apane mana,vANI, buddhi aura indriyoM ko rogIke upakAra tathA usake nidAna,kAraNAdi dvArA rogake sampUrNa bhAvoMko jAnanemeM lgaave| kintu anya unake gharakI kisI vastu tathA strI AdikoMpara na to dRSTi DAle aura na unakA vicArataka kare / rogaki kulake yogya puruSoMko usake samIpase bAhara na nikaale|ydi dekhe ki rogIkI Ayu bahuta kama zeSa hai arthAt marajAnevAlAhai taba bhI apane mukhase na kahe kyoMki idhara udharase apane maranakI bAta sunakara rogI zaghri vaDAkara mRtyuke.vaza hojAtAhai evam unake kaTumbI Adi sunakara bhI vaDA bhArI duHkha mAnahaiM |svyN buddhimAna hote hue bhI aura vaidyakakA yogya jJAnI hote. hue bhI apane mukhase apanI prazaMsA na kare / yadi yogya buddhimAna bhI apane mukhase apanI baDAI karane lagajAtA hai to usako sunakara bahutase logoMko usameM: azraddhA utpanna hojAtIhai // 10 // nacaivahiastiAyurvedasyapAraM, tasmAdapramattaHzazvadabhiyogamasmin gacchet / tadevakAryamevaMbhayazcapravRttasyasAThevamanasUyatApareyo'pyagamayitavyam |kRtsnohilokobuddhimtaamaacaa ryaH zatruzcAbuddhimatAmetaccAbhisamIkSyabuddhimatAAmitrasyApi dhanyayazasyamAyuSyaMpoSTikalaukikamabhyupadizatovacAzrotavyamanuvidhAtavyaJceti // 11 // . . . Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0 1 Ayurveda zAstrakA pAra nahIM hai / isaliye sadaiva apramatta hokara isameM cittaM lagA yogyatA prApta kre| aura yaha jAnakara ki amukasthalameM amukaprakArase roga zAnti karanAcAhiye ityAdi vaidyakazAstra ke prakAroM ko apane guruke sivAya aura yogya vaidyoMse bhI sakhitArahe tathA niMdA Adiko tyAga deve / buddhimAn manuSya ke liye sampUrNa saMsAra hI zikSA denevAlA guru hai aura mUkhoM ke liye zatru hai| aisA vicArakara buddhimAn manuSyako cAhiye ki zatrukA kahAhuA bhI vAkya sunanA yadi prazaMsA ke yogya ho, hitakArI ho aura yazako baDhAnevAlA ho tathA Ayuvarddhaka ho, to usako vicAra kara mAna lenA aura usake anukUla AcaraNa karanA cAhiye // 11 // ataH paramidaMcyAddevatAgnidvijAtiguruvRddhasiddhAcAryeSutesamyagvarttitavyam / teSu samyagvarttamAnasyAyamagniH sarvagandharasaratnabIjAniyatheritAzca devatAH zivAyasyuH ato'nyathA cAvarttamAnasyAzivAyeti / evaM bruvaticAcAyryyeziSyastathetibrUyAt / yathopadezaJcakurvannadhyApyojJeyaato'nyathAtuanadhyApyaH adhyAyamadhyApayanahiAcAryyoyathoktaizcAdhyApana phalaiyogamA teanyaizvAnuktaiHzreyaskarairguNaiH ziSyamAtmAnaJca yunakti / iti adhyApanavidhiruktaH // 12 // (594 ) : isake anantara AcArya ziSyase yaha aura kahe ki devatA, Agna, brAhmaNa, guru, vRddhajana siddha aura AcArya inase sadaiva bhale prakAra vinItabhAvase vartAva rakhanA / ina sabake sAtha vinayapUrvaka uttama vartAva karane se yaha saba tathA Ane aura saba prakArake gaMdha rasa, ratnAdika aura devatA tathA vRddha, siddha, AcArya Adika tere kalyANako kareMge | isake viparIta karanese tumhArA amaMgala hoMgA / ziSya yaha sunakara hAtha joDakara kahe bahuta acchA mahArAja aisA hI karUMgA tathA jaise gurune upadeza kiyA hai usIke anusAra sampUrNa kAryoM ko kre| aisA ziSya paDhAneke yogya hai isase viparIta - paDhAneke yogya nahIM hai / paDhAneke yogya ziSyako paDhAtAhuA AcArya adhyApana ke saMpUrNa phaloM ko prApta hotA hai / ziSyako cAhiye ki inake sivAya anya bhI jo hitakara kalyANakArI guNa hoM unako grahaNa kare / isaprakAra adhyApana vidhikA kathana kiyAgayA // 12 // 'sambhASaNavidhi | adhyayanAdhyApanavidhivatsambhASAvidhimataUrddhavyAkhyAsyAmaH / Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a. (6995) bhiSabhiSajAsahasambhASeta / tadvidyasambhASAhijJAnAbhiyoga saharSakarIbhavati / vaishaardympicaabhinivrttytivcnshktimpicaadhtteyshshcaabhidiipyti| pUrvazrutecasandehavataHpunaHzravaNA-. 'chutasaMzayamapakarSati / zrutecAsandehavatobhUyo'dhyavasAyamabhinivartayati / azrutamapicakazcidarthazrotraviSayamApAdayati / yaccAcArya:ziSyAyazuzrUSaveprasaMnnakrameNopadizatiguhyAMbhimatamarthajAtam, tatparaspareNasahajalpapiNDenavijigISurAhasaMha rssaattsmaattdvidysmbhaassaambhiprshNsntiNkushlaaH|| 13 // . isake uparAnta adhyayana aura adhyApana vidhike samAna ava saMbhASaNa vidhikA kathana karate haiM / vaidyako vaidyase saMbhASaNa karanA cAhiye kyoMki vaidyase vaidya saMbhASaNa karatA huA Ayurvedake saMbaMdha tarka vitarkakI sAmarthyavAlA hojAtA hai aura usakI jJAnazakti tathA kathanazakti baDhajAtI hai evam bolanekI caturAI utpanna hojAtAhai yaza baDhatA hai, pahile sune hue viSaya jinameM saMdeha hogayA ho vaha paraspara zAstrArtha dvArA munanese unakA saMzaya dUra hojAtAhai aura saMdeha rahita vAkya bhI bole aura *sune jAnese nizcayAtmaka aura yAda hojAte haiN| jo viSaya kabhI sunane nahIM bhI Aye vaha bhI zAstrArthameM zravaNagocara hojAte haiM / jina guhya viSayoMko AcArya ziSyase prasanna hokara bhI kramapUrvaka kathana karate hue isa vicArameM rahatA hai ki kisI samaya yogya ziSyako batalAveMge yA baDe premI ziSyako aura atyanta zuzrUSA kara. nevAleko kramase batalAtAhai vaha guhya viSaya bhI zAstrArthake samaya eka dUsareko jIta. nekI icchA karatA huA aura apane pakSako puSTa karane ke liye tathA apane pAMDi. tyako dikhAtA huA jhaTa AvezameM A pragaTa karadetA hai| isaliye tadvidya saMbhASA arthAt vaidyako vaidyase vaidyaka viSayameM saMbhASaNa karanekI buddhimAn prazaMsA karate haiM // 13 // . . . dvividhAtukhalutadvidyasambhASAbhavati sandhAyasambhASA vigRhya- . sambhASAca / tatrajJAnavijJAnavacanaprativacanazaktisampannenAkopanenaanupaskRtavidyanAnasUyakenaanunayakovidenakleza-. kSameNaM priysmbhaassnnencshsvaaysmbhaassaavidhiiyte| tathAvi. ___.. dhenasahakathayanvindhaHkathayat pRcchedapicavizrabdhaHcchatecA. . . Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (996), carakasaMhitA-mA0 ttii0| smaivizrabdhAyavizadamarthabrUyAt / nacanigrahabhayAdudvijeta / nigRhyacainaMnahRSyet, ncpressuviktthet| nacamohAdekAntayAhIsyAt, nacAprastutamarthamanuvarNayet / samyak cAnunayenAnunIyeta, anunayAccaparaMtatracAvahitaHsyAdityanulomasambhASAvidhiH // 14 // vaha tadvidya saMbhASA do prakArakI hotIhai / 1 saMdhAyasaMbhASA / 2 vigRhysbhaassaa| unameM jJAna aura vijJAnayukta vacana aura prativacanameM sampanna krodharahita, bahuta vidyAko jAnanevAlA, niMdArahita,namratAyukta,kaSTako sahanevAlA, evam priya bhASaNa karanevAlA jo vidvAna ho usake sAtha aise hI guNoMvAlA yogya vaidya milakara mitratAke bhAvase prItipUrvaka saMbhASaNa kre| aise vaidyake sAtha zAstrArtha karate hue zAntipUrvaka bhASaNa kare aura zAntasvabhAvase usake praznoMkA uttara deve tathA spaSTa arthoM vAle zabdoMko uccAraNa kare aura hAraneke bhayase udvigna na hove evam usako jIta. kara manameM prasanna bhI na hove tathA dUsaroMke pAsa kathana na ko aura tarka vitarkake samaya mohase unmatta na hojAya arthAt ekAntagrAhI na bane evam jhUThe tathA jinakI AvazyakatA na ho aise zabdoMko uccAraNa na kare aura donoM ApasameM namratApUrvaka premase bhASaNa kreN| isa prakArako premamayI saMbhASAko anuloma (saMdhAya )saMbhASA kahatehaiM / / 14 // vigRhyasaMbhASaNavidhi / ataUrddhamitareNasahavigRhyasambhASetazreyasAyogamAtmanaHpazyan / prAgevacajalpAjalpAntaraMparAvarAntarapariSadvizeSAMzca samyakparIkSetasamyakparIkSAhibuddhimatAMkAryapravRttinivRttikAlaucazaMsati / tasmAtparIkSAmatiprazaMsantikuzalAH / parIkSamANastukhaluparAvarAntaramimAJjalpakaguNAJcheyaskarAMzca doSavatazcaparIkSetasamyak / tadyathA-zrutaMvijJAnaMdhAraNapratibhAnavacanazaktirityetAnguNAJchreyaskarAnAhuH / imAnpunardopavataHkopanatvamavaizArayaMbhIrutvamanavahitatvamiti / etAndayAnapinuNAngurulAghavavataHparasyacaivAtmanazcatolayet // 15 // Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _ vimAnasthAna-a08. 197) isake uparAnta vigRhya saMbhASAkA kathana karatehaiM / jaba vaidya dUsare vaidyoMse apane kalyANa arthAt jItanekI icchAse evam dUsare vaidyako parAjaya karanekI icchAse zAstrArtha karanA cAhe to prathama saMbhASaNa karanese pahile hI parAvarAntara ( apanA aura dUsare vaidyakA zAstrameM bala) tathA pariSad (sabhA) vizeSako ucita rItipara parIkSA kara leve / prathama bhale prakAra parIkSA karalenAhI buddhimAnoMko kAryameM pravRtta honekA tathA nivRtta honekA samaya dikhAdetAhai / isaliye prathama parIkSA karalenekI prazaMsA karatehaiM / parIkSA karatehue apane aura dUsareke zAstrabalameM antarako tathA jalpa (jItanekI icchAse zAstrArtha ) karanevAle ke guNoMko usake aura apane kalyANakArI bhAvoMko evam doSoMko bhaleprakAra parIkSA kare / vaha guNa aura doSa isa prakAra hotehai / jaise zruta, vijJAna, dhAraNA, sphuraNA, tejasvitA, vAkyazakti yaha zAstrArtha karanevAlake zreyaskara arthAt kalyANakArI guNa kahejAte haiN| krodhita honA, bolanameM.caturAI na honA, DaranA, asAvadhAna rahanA yaha zAstrArtha karanevAleke doSa hotehaiN| prathama apane aura dUsareke ina donoM prakArake guNadoSoMko buddhimeM taula leve // 19 // . tatratrividhaHparaHsampadyate,pravaraHpratyavaraHsamovAguNavinikSepato . natvevakAtsyai na // 16 // . prativAdI tIna prakArakA hotA hai / 1 apanese uttama guNavAlA / 2 apanese hIna gunnvaalaa|3 apanese samAna guNavAlA / yaha tIna prakArakA bheda kevala guNa nikSepase hI kahA hai saMpUrNa viSayoMmeM nahIM // 16 // sabhAke bheda / pariSaccakhaludvividhA,jJAnavatImUDhapariSaJca, saivadvividhAsatItrividhApunaranenakAraNavibhAgenasuhRtpariSat, udAsInapariSatpratiAniviSTapariSaJceti // 17 // pariSad arthAt sabhA do prakArakI hotI hai / 1 jJAnavatI sabhA / 2 mUDhasabhA / yaha do prakArakI hotIhuI bhI isa prakAra kAraNabhedase pratyeka sabhA tInatIna prakA. rakI hotI hai / jaise-suhRda pariSad ( apane mitroMkI sabhA) udAsIna pariSad (sAmAnya puruSoMkI saMbhA) aura pratiniviSTa (paMDitoM athavA baDe puruSoMkI) '. prativAdIke bheda / pariSad // 17 // ' ' Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0- 1 taMtrapratirniviSTAyAM pariSadijJAnavijJAna vacana prativacanazaktisampannAyAM mUDhAyAM vA na kathaJcit kenacit saha jalpoMvidhIyate / mUDhAyAntu suhRtpariSadi udAsInAyAM vA jJAnavijJAnamantareNApyadIptayazasA mahAjana dviSTena sahajalpoviSayate / tadvidhenacasahakathayatAAvidvadIrghasUtrasaMkulairvAkya daNDakaiH kathayita - vyam / atihRSTaMmuhurmuhurupa hasatA paraMnirUpayatAcapariSadamAkAraibruvatazcAsyavAkyAvakAzonadeyaH / kASThazabdaJcanuvanvaktavyo nocyataiti / athavA punarhI nAtepratijJetipunazcAhvayamAnaH prativaktavyaH / parisaMvatsaraMbhavAnazikSatAMtAvat // athavA paryApta - metAvante / sakRdevahipArikSepikaMnihitaMnihatamAhuriti / nAsyayogaH karttavyaH kathaJcidapyevaM zreyasAsa havigRhyavaktavyamityAhureke / natvevaMjyAyasAsahavigrahaprazaMsanti kuzalAH // 18 // (598 ) : jJAna, vijJAna, prativacana, zaktisaMpanna pratiniviSTa pariSad meM arthAta apanese bahuta baDe 2 vidvAnoM kI sabhAmeM tathA mUkhA~kI sabhAmeM kisIse kisI prakArakA jalpa karanA ucita nahI hai | suhRdsabhA aura udAsIna sabhA yadi mUDha bhI ho to usameM koI dUsarA vaidya apane Upara jItanekI icchAse Ave to jJAna, vijJAnake vinA bhI apane yazakI icchA se usako jItane ke liye zAstrArtha kare / aise puruSake sAtha saMbhASaNa karate hue kaThina tathA dIrgha saMkulIdAra gUDhArtha sUtroMdvArA pecIdA bAtoM se usako jItanekA yatna kare aura ati prasanna mukha hokara haMsatA huA prativAdIse masakharI karatA huA sabhAke AkArako jAnakara usako bolanekA avakAza na de aura yadi vaha kaThina zabdoM ko vole to usako kahe bhAI anTasanTa kyA bakate ho phira to kaho kyA kahate ho yAda vaha uttara deve to kahe ki bhAI aisA mata kaho isameM to tumhora hI pakSakA khaNDana hogayA abhI tuma ekavarSa aura paDho phira Akara zAstrArtha karanA athavA aisA kahe ki basa hamane jAna liyA Apako jo kucha AtA hai| hamane ApakI bhale prakAra parIkSA karalI hai itanA hI bahuta hai| yadi vaha apane Upara koI AkSepa kare to jhaTa kaThina saMskRtaH bolakara yaha lo tumhArA yaha pakSa bhI khaNDana hogyaa| mitra abhI aura pADhaye / parantu isa prakArakA prayoga vidvAnoMkI sabhAmeM athavA kisI bhale puruSake sAtha nahIM karanA caahiye| isa prakArake saMbhASaNa, r Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a08.. karanekA kisI 2 AcAryakA mRta hai| hamAre matameM yaha anyAya hai / buddhimAnako isa prakArakA zAstrArtha paMDitoMke sanmukha aura kisI yogya puruSase nahIM karanA. cAhiye aisA buddhimAnoMkA mata hai // 18 // pratyavareNatusasamAnAbhimatenavAvigRhmajalpatAsuhRtpariSadikathAyatavyam / athavApyudAsInapariSadianavadhAnazravaNajJAnavijJAnopadhAraNavacanazaktisampannAyAMkathayatAcAvahitenaparasyasAdguNyadoSabalamavekSitavyam / samavekSyacayanazreSThamanyetanAsyatatrajalpojayatanAviSkatamayogaMkurvana / yatratvenamavaramanyetatatraivainamAzunigRhNIyAt // 19 // suhRd sabhAmeM hIna samAna aura uttama guNavAloMse arthAt tInoM prakArake puruSoM se zAstrArtha kara lenA anucita nahIM / athavA udAsIna sabhAmeM arthAt jisa sabhAmeM apramatta, zravaNa, jJAna, vijJAna, upadhAraNa aura vacana zakti sampanna puruSa baiThe hue: hoM aisI sabhAmeM prativAdIke sadguNoM aura doSoMko sAvadhAnIse parIkSA kara leve| yadi prativAdI guNoM meM apanese balavAna ho to usase zAstrArtha na kare aura ekAdhA zAstrakI bAta isa prakAra kahakara cupa hojAve jisase sabhAke manuSya isako prati-- vAdArsa hIna na samajheM yadi prativAdI guNoMmeM apanese hIna pratIta ho to usako jhaTa zAstrArthameM dabAleve // 19 // ttrnukhlvimeprtyvraannaamaashunigrhebhvntiupaayaaH| tadyathA,, . zrutahInaMmahatAsatrapAThenAbhibhavetvijJAnahInaMpuna:kaSTazabdena vAkyena, vAkyadhAraNAhInamAviddhadIrghasaMkulaivAkyadaNDakaiH, . pratibhAhInaMpunarvacanenAnekavidhAnAnekArthavAcinA,vacanazaktihInamaktisyavAkyasyAkSepeNa, AvizAradamapatrapaNena, kopanamAyAsanena, bhIruvitrAsena, anavahitaMniyamanenaityevametai-- rupAyairavaramabhibhavet // 20 // vigRhyakathayeyutyAyuktaJcana nivArayan / vigRhyabhASAtIvahikeSAJcidbohamAvahet // 21 // ... nAkAryamastikuddhasyanAvAcyamapividyatokuzalAnAbhinanda ntikalahasamitosatAm // 22 // . . . . . . .... Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraka saMhitA - bhA0 TI0 / ... (600 ) zAstrArtha meM pratipakSIko jItane ke liya ye upAya haiN| jaise yadi vaha zAstrameM hona haM to usake Age vaDe 2 sUtra aura bahutasA saMskRtakA pATha uccAraNa kre| yadi vaha vijJAna zaktimeM hIna ho to kaThina zabdoM se usako jiite| yadi usameM vAkya dhAraNa karanekI zakti na ho to baMdhehue saMkulIdAra bahuta lambe 2 daNDakavAkyoM dvArA zAstrArtha kre| yadi vaha tejahIna aura sphuraNAhIna ho to aneka prakArase anekArtha zabdoM dvArA parAjaya kare / aura vakratAzaktihInako uparokta vAkyoMke AkSepadvArA arthAt eka paMktipara dUsarI paMkti bolabolakara mugdha vanAdeve / cAturya rahitako lajjita karanevAle vAkyoMdvArA parAjita kare / yadi vaha kAdhI ho to usake Age isaprakAra ke kaTAkSa kare jisase vaha bolanA hI choDa deve / DaranevAleko zAstrIya dharSaNAdvArA parAsta kare / asAvadhAnako niyamameM phaMsAkara parAsta kre| ina upAyoMdvArA prativAdIko parAjaya karanAcAhiye // 20 // zAstrArtha karate samaya yuktiyukta vAkyoMko bolanA cAhiye arthAt anTasanTa jhUThA pakSa na leve auraM pratipakSIke kahe hue yuktisaMgata sacce vAkyako bhI na mAnanekA jhagaDA na kare kyoMki paraspara jItane kI icchA se zAstrArtha karate samaya bahuta se puruSoM ke cittameM tIvra droha utpanna ho jAtA hai| kodhita manuSya ke liye kucha bhI, avAcya aura akArya nahIM hotA arthAt krodhameM bharA huA manuSya jo kucha Age Aye so ucitAnucita vaka detA hai aura laDAI Adi vRthA upadrava utpanna hojAtA hai| isaliye buddhimAn manuSya kalahako acchA nahIM samajhate kyoMki kalaha karanA sajjana puruSoMkA kAma nahIM hai|| 21 // 22 // evaMpravRttetuvAdeprAgevavAdAttAvadidaM karttayateta / sandhAyapariSadA'yanabhUtamAtmanaH prakaraNamAdezayitavyam / yadvAparasya bhRzadurgasyAt / pakSamathavAparasya bhRzaMvimakhamAnayet / pariSadicopasaMhitAyAmazakyamasmAbhirvaktumititUSNImAsIdeSaiva cate pariSadyatheSTaMyathAyogyaMyathAbhiprAyaMvA daMvAdamaryyAdAJcasthA * payiSyatItyuktA // 23 // jaba prativAdIse zAstrArtha karaneke liye pravRtta ho to zAstrArtha karanesa prathama hI sabhAmeM jo sabhAsada baiThe hoM unakI anumatise jisa viSayameM apanA abhyAsa aura vala ho usa viSaya meM zAstrArtha karanA prArambha karanA cAhiye arthAt sabhAsadoMkI. anumatise apanA pUrvapakSa karanA cAhiye athavA aise pakSako cheDe jo prativAdIko atyanta kaThina pratIta ho athavA pUrvapakSa dvArA prativAdIko atyanta vimukha banAdeve jaba dekhe ki yaha samAse vimukha hai, athavA sabhA usase vimukha ho taba sabhAmeM ... : Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vimAnasthAna-a08. (601) isa prakAra prativAda uThAve ki maiM Apase bolanekI tAkata nahIM rakhatA yaha sajjana puruSoMkI sabhA hI tumhAre abhiprAyake anusAra athavA jaisA ucita, samajhegI vaisA hamAre tumhAre vAdakI maryAdAko sthApanakara degI / yaha kahakara buSTha 2 jAya // 23 // vAdamaryAdAke lakSaNa / tatredaMvAdamaryAdAlakSaNaMbhavatiidaMvAcyamidamavAcyamevasatipu-DEO rAjitobhavatIti imAnikhalupadAnibhiSagvAdamArgajJAnArthamadhigamyAnibhavanti / tadyathA vAdo, dravyaM guNAH, karma, sAmAnyaM, vizeSaH, samavAyaH, pratijJA, sthApanA, pratiSThApanA, hetuH, upanayaH, nigamanam, uttaraM, dRSTAntaH, siddhAntaH, zabdaH, pratyakSam, anumAnam, aupamyam, aiticaM, saMzayaH, prayojanaM, savyabhicAraM, jijJAsA, vyavasAyaH, arthaprAptiH, :. sambhavaH, anuyojyam, ananuyojyama, anuyogaH, pratyanu. yogaH, vAkyadoSaH, vAkyaprazaMsa., chalam, ahetuH,atItakAlam, upAlambhaH; parihAraH, pratijJAhAniH, abhyanujJA, he. tvantaram, antaraM, nigrahasthAnamiti // 24 // vAda prativAdameM arthAta zAstrArtha karate samaya prathama zAstrArthakI maryAdAko sthApitakara lenA cAhiye ki yaha bAta kahanA aura yaha nahIM kahanA / isaprakAra maryAdAmeM bAMdha lenese prativAdI parAsta hojAtAhai / vaidyako zAstrArthakA mArga jAnanekai liye ina Age kahehue vAkyoMko bhalIprakAra yAda karalenA cAhiye / jaise-vAda, dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa, samavAya, pratijJA, sthApanA, pratiSThApanA, hetu, upanaya, nigamana, uttara, dRSTAMta, siddhAMta, zabda, pratyakSa, anumAna, aupamya, aitihya. saMzaya, prayojanaM, savyabhicAra, jijJAsA, vyavasAya, arthaprApti, saMbhava, anuyojya, ananuyojya, anuyoga, pratyanuyoga, vAkpadoSa, vAkyaprazaMsA, chala, ahetu, atikAla, upAlaMbha, parihAra, pratijJAhAni, abhyanujJA, hetvaMtara, arthAtara, nigrahasthAna / ina saba zabdAthAko yathocita gItipara jAnalenA caahiye| Age ina pratyekakA kathana karate haiM // 24 // . 1 vAdazandena ceha vigRhya pakSapratipakSavacanamAtramucyate, sanyAyasambhASayaiva tattvabubhutsovAdaukta: Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (602) varakasaMhitA - bhA0TI0 / vAdakA lakSaNa / tatra vAdonAmayatparaspareNasahazAstrapUrvakaM vigRhyakathayati / sa . vAdodvividhaH saMgraheNa, jalpavitaNDAca / tatrapakSAzritayorvaca naMjalpaH / jalpaviparyyayovitaNDA / yathaikasyapakSaH punarbhavo'stItinAstItyaparasya / tauca svapakSasvahetubhiH svasvapakSa sthApayataH parapakSamudbhAvayataH eSa jalpojalpaviparyyayovitaNDA | vitaNDAnAmaparapakSedoSavacanamAtramevameva // 25 // jItane kI icchA se zAstrArthaMmeM kramapUrvaka paraspara tarka vitarka karaneko vAda kahate haiM / usavAda ke saMgrahakramase do bheda haiM / 1 jalpa / 2 vitaNDA / unameM apane pakSako lekara zAstrasammata uktidvArA apane 2 pakSake jayakI icchAse saMbhASaNa karanA jalpa kahAtA hai jalpase viparIta arthAt apane pakSako sthApana na karake dUsaraka pakSa meM doSa dete jAneko vitaNDA kahate haiM / jaise- ekakA pakSa hai ki punarjanma hotA hai dUsarekA pakSa hai ki punarjanma nahIM hotA / yaha donoM apane 2 pakSako sthApana karate hue aura hetuoM dvArA puSTa karate hue paraspara dUsare ke pakSa meM doSa dikhAtehue jo zAstrArtha hotA hai usako jalpa kahate haiN| isase viparIta vitaNDA hotI hai / vitaNDA kevala dUsare ke pakSa meM doSa nikAlanekA hI nAma hai arthAt dUsaremeM doSa nikAlane ke sivAya apanA koI khAsa pakSa na rakhanA vitaNDA kahAtI hai // 25 // dravyAdi lakSaNa | dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAH svalakSaNaiH zlokasthAne pUrvamuktAH // 26 // dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa aura samavAya ina sabako inake lakSaNoMkeM dvArA pahile sUtrasthAnameM kathana kara cuke haiM // 26 // atha pratijJA / pratijJAnAmasAdhyavacanaMyathAnityaH puruSaiti // 27 // aba pratijJAdikoMkA kathana karate haiM / sAdhyavacanakA kathana karanA pratijJA kahA jAtA hai| jaise- puruSa nitya hai isa jagaha kisI hetu Adise prathama jisa bAtakoM siddha karanA ho usako dRDhatAse kathana karanA pratijJA kahatA hai| isa sthAnameM" puruSa " nitya hai" / isa vAkyake kathana karaneko pratijJA kahate haiM // 27 // Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a08 (603 atha sthaapnaa| sthApanAnAmatasyAevapratijJAyA hetudRSTAntopanayanigamaiHsthA- . panA, pUrvahipratijJA, pazcAtsthApanAkiMhyapratijJAtasthApayiSyatiyathAnityaHpuruSaitipratijJAheturakRtakatvAditi / dRSTAntoyathAkAzaMtaccAnityam / upnyoythaacaakRtkmaakaashNtthaapurussH| nigamanaMtasmAnnitya iti // 28 // pAhale kIhuI pratijJAko-hetu, dRSTAMta, upamA aura nigamana dvArA siddha karanA sthApanA kahAtA hai / pahile pratijJA kahakara pIche usako sthApanA kiyA jAtA hai kyoMki pratijJA kiye vinA sthApanA hohI nahIM sakatI / jaise puruSa nitya hai yaha pratijJAkI akRta honese arthAt kisIkA banAyAhuA na honese, yaha hetu huA / jaise-AkAza akRta honese arthAt kisIkA banAyA huA na honese nitya hai, yaha dRSTAnta huaa| jaise-AkAza kisIkA banAyA na honese nitya hai usI prakAra puruSa bhI kisIkA banAyA na honese nitya hai yaha upanaya huvA // isAlaye puruSa nityahai yaha nigamana huA // 28 // atha pratiSThApanA / pratiSThApanA nAma yA prprtijnyaayaaHprtivipriitaarthsthaapnaa| yathAanityapuruSaitipratijJAhetundriyakatvAt / dRSTAntoyathA ghaTaaindriyaka sNcaanityH| upanayoyathAghaTastathApuruSaHtasmAdanityaiti // 29 // jo para pratijJAse viparIta arthavAlI pratijJAkA sthApana karanA hai usako pratiSThA panA kahate haiM / jaise-puruSa nitya nahIM anitya hai yaha pratijJA huI / isake anitya honemeM hetu yaha hai ki yaha indriyoM dvArA pratyakSa hotA hai / dRSTAnta yaha hai ki jaiseindriyoM dvArA ghaTakA jJAna hotAhai so ghaTa anitya hai| jaise ghaTa anitya hai vaisehI puruSa bhI Anitya hai yaha upamAna huA / isAlaye puruSa anitya hai yaha nigamana huA // 29 // . atha hetuH| heturnAmopalabdhikAraNaMtatpratyakSamanumAnamaitihyamaupamyamityebhihetubhiryadupalabhyatetattattvam // 30 // . . 1 hetuandanAtra liMgapravAhakANi prtykssaadiprmaannaanyev| . ... Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (.604 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / jisake dvArA upalabdhi ho usako hetu kahate haiM / hetuoM dvArA jo prApta ho vaha -tattva hai / vaha tattva - pratyakSa, anumAna, aitihya aura upamAna dvArA prApta hotA hai // 30 // upanayonigamanaJcoktaMsthApanApratiSThApanAvyAkhyAyAm // 31 // upanaya arthAt upamAna aura nigamanako sthApanAko vyAkhyAmeM kathanakara cuke haiM // 31 // atha uttaram / uttaraMnAmasAdhammyopadiSTevAhetauvaidharmyavacanaMvaidhayoMpadiSTevA sAdharmyavacanaM yathAhetusadharmANovikArAH zItakasyA havyAdherhetusAdharmyavacanaMhimaziziravAta saMsparzAitibruvataH parobrUyAddhetuvidharmANovikArAyathAzarIrAvayavAnAM dA hauSNyakotha prapaMcanehetuvaidhamrmya himaziziravAtasaMsparzAiti / etatsaviparyyayamuttaram // 32 // sAdharmya meM kahe hue hetuse viparIta hetuko dikhAnA arthAt usase viparIta vacanako kahanA vaidharmyase kahe hue hetuoMke viparIta sAdharmya vacanako kathana karanA uttara kahA jAtA hai jaise- kisane kahA ki jo dharma hetuke hote haiM vyAdhike bhI vahI dharma hote haiN| jaise- zItase utpanna huI vAtavyAdhika jo dharma hote haiM usake hetubhUta hima, zArIra aura vAyuke saMsparzaka bhI vahI dharma hote haiN| isaprakAra kahatehueko prativAdI kahe ki jisa hetuse vyAdha utpanna hotI hai usa hetuke jo dharma hote haiM vaha vyAdhike nahIM hote kyoMki dekhane meM AtA hai ki dAha, uSNatA, kotha (saDana ) zItake dharma na honepara bhI zarIra ke avayavoMmeM dAha, uSNatA Adi utpanna karate haiM / aura una dAha uSNatAdikoMke hima zizira Adi vidhamoM guNavAle kAraNa hote haiM / . isaliye hetu aura vyAdhike guNoM meM sAdharmyatA nahIM hotI / isa prakAra viparItavA: kryake kathana karaneko "uttara" kahate haiM // 32 // : atha dRSTAntaH / dRSTAntonAmayatra markhaviduSAM buddhisAmyaM yovarNyavarNayati yathAgniruSNo dravamudakaMsthirApRthivIAdityaH prakAzaka itiyathAvAdityaHprakAzakastathAsAMkhyavacanaMprakAzakamiti // 33 // 1- atra ucarazabdena - jotyuM taramu tarAbhAsamatim / " sAdhamyevaiSamyamyAM pratyavasthAnaM jAtiH " , Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna - a0 8. . (605 - jisa kathanameM mUrkha aura vidvAnoMkI buddhikI sAmyatA ho arthAt jisakA mUkha aura paMDita donoM ekarUpase mAnajAMya isa prakArake kathanako dRSTAnta kahate haiM jaiseani uSNa hai, jala patalA hai, pRthvI sthira hotI hai, Aditya prakAzamAna hai athavA yoM kahiye jaise Aditya prakAzamAna hai vaise hI sAMkhyake vacana bhI prakAzako karanevAle haiM / isako dRSTAnta kahate haiM // 33 // atha siddhAntaH / siddhAnto nAmayaH parIkSa kairbahuvidha parIkSya hetubhiH sAdhayitvA sthApyatenirNayaHsasiddhAntaH / sacoktazcaturvidhaH / srvtntrsiddhaantH| pratitantrasiddhAnto'dhikaraNasiddhAnto'bhyupagamasiddhAnta iti // 34 // jo parIkSakoMne aneka prakArase parIkSA kara hetuoMdvArA sAdhana karake sthApana kiyA ho arthAt nirNaya kiyA ho usako siddhAnta kahate haiN| vaha siddhAnta - sarvaMtaMtra siddhAnta, pratitaMtra siddhAnta, adhikaraNa siddhAnta aura abhyupagamasiddhAnta ina bhedoMse cAra prakArakA kahA hai // 34 // sarvatantrasiddhAntaH / tatra sarvatantrasiddhAntAnAmatasmiMstasmin sarvasmiMstantretatprasiddhaMsantinidAnAnisaMtivyAdhayaH santisiddhayupAyAH sAdhyAnAmiti // 35 // unameM jo siddhAnta saMpUrNa taMtroM (graMthoM) meM eka samAna ho aura usako saba mAnate hoM usako sarvatra siddhAnta kahate haiM / jaise - vyAdhikA kAraNa aura vyAdhi tathA sAdhyavyAdhika cikitsA isako saba tantroM meM kahA hai aura saba mAnate haiM / isaliye yaha sarvataMtra siddhAnta hai // 35 // pratitantrasiddhAntaH / pratitantrasiddhAntAnAmatasmiMstasmiMstantretattatprasiddhayathAnyatrASTaurasAH SaDanyatra / paJcendriyANiyathAnyatra SaDindriyANi / vAtAdikkatAHsarvavikArAyathAnyatra vAtAdikatA bhUtakRtAzca prasiddhAH // 36 // pratitaMtra siddhAnta usako kahate haiM. jo eka. 2. taMtrameM apane apane rUpase prasiddha ho aura usako vahI vahI taMtrakAra mAnate hoN| jaise- kisIke matameM rasa ATha prakAraka Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA-bhA0 ttii0| haiM Ara koI rasako chAprakArakA kahate haiM evam koI kahate haiM ki indriyeM pAMca haiM aura kisI taMtrameM indriyoMko chaH mAnA hai / koI mAnatA hai ki saMpUrNa vyAdhiyeM vAtAdikosa utpanna hotI haiM aura kisIke matameM saMpUrNa roga bhUta preta AdikoMke kiye hote haiM isa prakAra apane 2 taMtrameM mAne hue siddhAntako pratitaMtra siddhAnta kahate haiM // 36 // adhikaraNasiddhAntaH / adhikaraNasiddhAntonAmasayasminnadhikaraNesaMstUyamAnesiddhAnyanyAnyapiAdhikaraNAnibhavanti / yayAnamuktaHkammA ba'ndhikaMkurutanispRhatvAditiprastutosaddhAHkarmaphalamokSapuruSa pretyabhAvAbhavanti // 37 // kisIeka pakSako lekara nirNaya karate karate vIcameM kisI anya viSayakA nizcaya hojAnA adhikaraNa siddhAnta kahAtAhai / jaise-jina manuSyoMkI mokSa ho cukI hai| vaha nispRhI manuSya Ageko honevAle janmake anubaMdha karanevAle karmako nahIM karate kyoMki vaha Ageke liye apane kisI karmake phalakI icchA nahIM rakhate isa prakA.. rake prastAvameM karmakA phala, mokSa,puruSa aura usake honevAle janmAdikoMkA nizcaya hojAnA yaha adhikaraNa siddhAnta kahA jAtA hai // 37 // abhyupgmsiddhaantH| abhyupgmsiddhaantonaamymrthmsiddhmpriikssitmnupdissttmhetukNvaavaadkaale'bhyupgcchntibhissjH| tadyathA-dravyaMnapra. dhaanmitikRtvaavkssyaamH| guNaHpradhAnam iti kRtvAvakSyAmai tyevamAdizcaturvidhaH siddhAntaH // 38 // zAstrArthake samaya kisI asiddha vinA parIkSA kiye tathA AptajanoMke vinA 'upadeza kiye arthako binA hI hetuse thoDI derake liye mAnalenA abhyupagama "siddhAnta kahA jAtA hai| jaise-dravya pradhAna nahIM hai isakA kathana karate hue guNa pradhAna hai yaha mAnakara phira apane asalI kathanapara AjAnA abhyupagama siddhAnta' kahAtA hai / isa prakAra caturvidha siddhAnta hote haiM // 38 // zabdaH / zabdonAmavarNasamAmnAyaHsacaturvidhaHdRSTArthazcAdRSTArthazcasatya..zvAnRtazceti / tatradRSTArthastribhihetubhirdoSAHprakupyantiSaDbhi-. Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vimAnasthAna - a0 8. - rupakramaizcaprazAmyanti / zrotrAdisadbhAvezabdAdigrahaNAmAta adRSTArthaH punarastipretyabhAvo'stimokSaiti satyonAmayathArtha: bhUtaH / santyAyurvedopadezAH / santyupAyAH saadhyaanaam|sntyaa-:.: rambhaphalAnIti / satyaviparyyayAccAnRtam // 39 // zabda- isa sthAna meM varNake uccAraNako kahate haiN| vaha zabda dRSTArthaka, adRSTArthaka, satya aura anRta ina bhedoMse cAra prakArakA hai / dRSTArthaka usa zabdako kahate haiM jo spaSTa aura pratyakSa arthako bodha kare jaise - prajJAparAdhAdi tIna hetuoMse tIna doSa -kupita hote haiM aura laMghanAdi chaH prakAra ke upakramoMse zAnta hote haiM / karNAdi dvArA zabdAdikA grahaNa honA adRSTArthaka zabda kahA jAtA hai / jaise- phira janma hotA hai, jJAnase mokSa hojAtA hai yaha adRSTArthaka zabda hai / yathArtha zabdako satya zabda kahate haiM jaise- Ayurveda ke upadeza satya haiM sAdhya roga upAya dvArA zAnta ho sakate haiM, ArambhakA phala avazya hotAhe / ina sabako satya zabda kahate haiM / satyase viparIta arthAt mithyA zabdako anRta zabda kahate haiM / / 39 / / 19607) atha pratyakSam / pratyakSanAmatadyadAtmanApaJcendriyaizcasvayamupalabhyate / tatrAtmapratyakSAH sukhaduHkhecchAdveSAdayaH / shbdaadystvindriyprtykssaaH||40|| jo viSaya AtmadvArA athavA paMcendriya dvArA nizcayAtmakarUpase jAnA jAya usako pratyakSa kahate haiM / sukha, duHkha, icchA, dveSa, Adika AtmAke pratyakSa haiM - aura zabdAdika indriyoMke pratyakSa haiM // 40 // anumAnam / anumAnaMnAmatakayuktyapekSoyathoktamagniMjaraNazaktyAbalaMvyA-yAmazaktyA zrotrAdInizabdAdigrahaNenendriyANItyevamAdiH // 41 // yuktiyukta: tarkako anumAna kahate haiN| jaise- pAcanazaktise jaTharAgnikA anumAna -karanA, vyAyAmakI zaktise balakA anubhava karanA, zabdAdika grahaNase zrotrAdika . indriyoMkA anumAna karanA // 41 // atha aupamyam / aupamyaMnAmayadanyenAnyasya sAdRzya madhikRtyaM prakAzanaMyathAda 1 Atmaneti manasA anena mAnasa pratyakSamukhAdyamavarudhyata iti cakrapANiH / Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 608) carakasaMhitA-bhA0 tt| nnddendnnddksydhnussaadhnussttmbhsyissvsinaaaarogydsyot||42|| jo viSaya dUsarese dUsarekI sAdRzyatAko prakAza karatA hai upamAna kahA jAtA hai| jaise-daNDaka roga-daNDeke samAna hotA hai / dhanuSTaMbha rogameM manuSya dhanuSake AkAra Ter3hA hojAtA hai| jo auSadhI rogako zIghra naSTa kara DAle usako tIrakI upamA dI jAtI hai / isako upamAna kahate haiM // 42 // atha aitihym| aitiaanaamaatopdeshovedaadiH||43|| aitihya-Aptopadezako etihya kahate haiM jaise veda aura ArSa graMtha Apta pramANA. . atha sNshyH| .. sNshyonaamsndigdhessvrthessvnishcyH| yathAkimakAlamRtyurastinAstIti // 44 // . saMdigdha arthoM ke anizcayako saMzaya kahate haiN| jaise-akAlamRtyu hai yA nhiiN| isa saMzayAtmaka anizcita jJAnako saMzaya kahate haiM // 44 // atha prayojanam / / 'prayojanaMnAmayadarthamArabhyantaArambhAH / yathAyadyakAlamRtyura. stitato'hamAtmAnamAyupyarupacariSyAmianAyuSyANicapariha- riSyAmikathaMmAmakAlamRtyuHprasaheteti // 45 // jisa arthake liye Arambha kiyAjAtAhai usa arthako prayojana kahate haiN| jaiseyAda akAlamRtyu hai to maiM apaneko Ayuvarddhaka upacAroM dvArA rakSita raktUMgA aura AyunAzaka padArthoMkA tyAga kruuNgaa| kyoMki maiM akAlamRtyuko sahana karanA nahIM cAhatA / isa sthAnameM dIrghAyu honeke liye prayatna karanA "prayojana" kahAtAhai // 45 // atha savyabhicAram / savyabhicAranAmayadvayabhicaraNayathAbhavedidamauSadhaMtasminvyAdhoyaugikamathavAneti // 46 // kisI viSayakA eka jagahase dUsarI jagaha bhI vyApaka hojAnA savyabhicAra kahAtA hai / jaise-yaha auSadhI isa rogameM hitakAraka hai aura nahIM bhI hai // Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a0 6. 6.609) ....... ... ... atha jijnyaasaa.| . ... .... 'jijJAsAnAmaparIkSAyathAbheSajaparIkSottarakAlamupadekSyate l kisI viSayakI parIkSA karanA arthAt usake jAnanekA yala karanA . jijJAsA kahAtI hai / jaise-auSadhakI parIkSA Age kathana kareMge // 47 // / atha vyavasAyaH / vyavasAyonAmanizcaya yathAvAtikaevAyaMvyAdhIradamevAsyabheSajamiti // 48 // nizcayAtmaka arthakA kathana karanA athavA nizcaya kara lenA vyavasAya, kahA jAtA hai| jaise-yaha vyAdhi vAyusehI utpanna huI hai aura isakI yahI auSadhi hai // 18 // athaarthpraaptiH| arthaprApti mayatraikenArthenoktanAparasthArthasyAnuktasyAsaddhiH / yathAnAyaMsaMtarpaNasAdhyovyAdhirityuktebhavatyarthaprAtiratarpaNamA dhyo'yamiti / nAnenadivAbhoktavyamityuktabhavatyarthaprAtini- : zibhoktavyamiti // 19 // kahe hue arthase vinA kahehue dUsare arthakI siddhi hAjAnA arthaprApti kahAnAga hai| jaise yaha vyAdhi saMtarpaNadvArA sAdhya nahIM ho sakatI isase yaha artha nikala AyA ki apatarpaNadvArA sAdhya ho sakatI hai / isa manuSyako dinameM bhojana nahIM karanA cAhiye isase yaha artha nikala AyA ki rAtriko karanA cAhiye isako. arthaprApti kahate haiM // 49 // atha sambhavaH / sambhavonAmayoyataHsambhavatisatasyasambhavaH / yathASaDbhAta-- bogarbhasyavyAdharahitaM hitamArogyasyoti // 50 // jo jisase hosakatAho usako saMbhava kahate haiM / jaise SaDdhAtu garbhazA saMbhava arthAt garbha honekA kAraNa hai| tAtparya yaha huA ki chaH dhAtuoMse garbha ho sakatA hai|ahitsevnse vyAdhikA honA saMbhava hai aura hitapadArthaka sevanase Arogya rahanA, saMbhava hai // 50 // . .. athaanuyojym| . : . . : .: .. anuyojyanAmayadvAkyavAkyadoSayuktaMtadanuyojyamucyate / sA Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1610) gharakasaMhitA-bhA0 ttii0|| mAnyodAhRteSvartheSuvAvizeSagrahaNArthatadvAkyamanuyojyamAyathA saMzodhanasAdhyo'yaMvyAdhirityuktakiMvamanAsAdhyAkivirecanasA dhyaityanuyujyate // 51 // * jo vAkya doSayukta ho usako anuyojya kahatehaiM / jahAM sAmAnyatAse thoDAsA kahanA ucita ho usa sthAnameM baDIlamvI kathAko cheDadenA anuyojya khaataahai| jaise kisIko kahAgayA ki yaha rogI saMzodhana dvArA sAdhya hosakatAhai usameM yaha yUchanA kyA isako vamana aura virecana bhI karAnA hogA ityAdi vAkyoMko pUchanA anuyojya kahAtAhai // 51 // __ athaannuyojym| ananuyojyanAmAtoviparyayeNayathAyamasAdhyaH // 52 // anuyojyase viparItako ananuyojya kahatehaiM |jaise yaha manuSya asAdhya hai // 52 // athaa'nuyogH| anuyogonAmayattadvidyAnAMtadvidyairevasAddhatantretantraikadezevA . prazna praznaikadezovAjJAnavijJAnavacanaparIkSArthamAdizyate / athvaanityHpurussitiprtijnyaateytprHkoheturityaahso'nuyogH||53|| . vaidya vaidyake sAtha paraspara vaidyakazAstrameM athavA vaidyakazAstra ke eka aMzameM prazna kare athavA praztake ekadezako karatA huA jJAna, vijJAna,vacana inakI parIkSAke liye barAbarIvAlese jo pravRtti kare usako anuyoga kahate haiM / athavA ekane kahA ki puruSa nitya hai usameM yaha kahanA ki puruSake nitya honemeM hetu kyA hai anuyoga kahAtA hai // 53 // atha prtynuyogH| : prtynuyogonaamaanuyogsyaanuyogH| yathA'nuyogasyapunaH kohe turiti // 54 // anuyogameM anuyoga karaneko pratyanuyoga kahate haiM jaise Apa aisA prazna hamAre Upara kaise karasakate haiM yaha kahanA pratyanuyoga kahAjAvA. hai // 54 // Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna - a08 atha vAkyadoSaH / vAkyadoSonAmayathAkhalvasminnarthenyUnamadhikamanarthakama pArthaka (611-). viruddhaJceti // 55 // jisa viSaya meM kathana karanelage usameM nyUna, adhika, anarthaka, apArthaka aura viruddhatAkA kathana karanA vAkyadoSa kahAtA hai chala hetvAbhAsAdi saba vAkyadoSa: meMhI jAnane // 55 // vAkyanyUnatA / atra hetUdAharaNopanayanigamanAnAmanyatamenApinyUnanyUnaM bhavatiyadvA bahUpadiSTahetukamekenasAdhyatehetunAtaccanyUnam etAni hyantareNaprakRtopyarthaH praNazyet // 56 // " udAharaNa, upamA, nigamana inameMse kisI ekakA abhAva honA nyUna kahAtA hai| athavA jisa viSayako bahutase hetuoMse puSTa karanA ucita ho usako alpahetu dvArA kathana karanA nyUna kahAtA hai / nyUnatAse arthakA kathana karanA prakRta arthako bhI naSTa karadetA hai // 56 // athAdhikyam / AdhikyaMnAmayadAyurvede bhASya mANe bArhaspatyamauzana samanyadvApratisambaddhArthamucyateyadvApunaH pratisambaddhArthamapiddirabhidhIyate, tatpunaruktatvAdadhikaM taccapunaruktaMdvividhamarthapunaruktaMzabdapunaruktaJca / tatrArthapunaruktaMnAmayathA bheSaja mauSadhaMsAdhanamiti, zabdapunaruktaJca bheSajaM bheSajamiti // 57 // . Ayurveda meM saMbhASaNa karate hue vArhaspatya tathA auzanasa athavA anya prAsaMgika idhara udharakI kathA kahAniyoMko cheDa denA tathA eka vAkyako aneka prakArase kaIcAra uccAraNa karanA athavA eka vAkyako doharAkara kahanA vAkyakI adhikatA kahI jAtI hai / unameM eka bAtako doharAkara kahanA punarukta kahAtA hai| usake do bheda haiM / 1 arthase punarukta / 2 zabdapunarukta / jaise- auSadhako bheSaja, auSadha, sAdhana ina tIna nAmoMse uccAraNa karanA yaha arthapunarukta kahA jAtA hai tathA bheSaja bheSaja bArabAra kahanA zabdapunarukta kahA jAtA hai // 57 // Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (612) . carakasaMhitA-bhA0 TI0 / anrthk| . anarthakanAmayadvacanamakSaragrAmamAtramevasyAtpaJcavargavannacArthatogRhyate // 58 // jisa vacanase kisI bhI arthakI prApti na ho kevala jihvAse uccAraNa to kiyA. jAya parantu usameMse artha kucha na nikale usako anarthaka kahate haiM / jaise, ka,ca,Ta, Adi vA~kA uccAraNa karanA kucha bhI arthavAlA nahIM hotA // 58 // . apaarthk| apArthakanAmayadarthavacca paraspareNacAyujyamAnArthayathAtakanakravaMzavajranizAkarAiti // 59 // pRthak ra arthoMvAle zabdoMko vAkyakramase na milate . hue bhI uccAraNa kara denA apArthaka kahAtA hai| jaise-takra, naka; 'vaMza, vajra, nizAkara Adi // 19 // viruddh| 'virudnaamydRssttaantsiddhaantsmyairviruddhNttrpuurvdRssttaantsiddhaantaayuktau| smyHpunstridhaabhvtiythaayurvaidiksmyoyaajnyiksmyomokssshaastriksmyiti| ttraayurvaidiksmyshctusspaadsiddhiH| aalbhyaayjmaanaiHpshvitiyaajnyiksmyH| sarva bhUteSvahiMsetimokSazAstrikasamayastatrasvasamayaviparItamucyamAnaviruddhAmativAkyadoSAH // 6 // jo vAkya dRSTAnta aura siddhAMta tathA samayase viruddha ho usako viruddha athavA viruddhatA doSayukta kahate haiN| inameM dRSTAnta aura siddhAntako pahile kathana kara cuke haiN| samaya-tIna prakArakA hotA hai| jaise Ayurvedika samaya, yAjJika samaya aura 'mokSazAMtrika samaya / Ayurvedika samayakI-cAra padoMse siddhi hai / jaise-vaidha!-- rogI, paricAraka aura auSadhI // yajamAnoM dvArA pazu AlebhanIya hai yaha yAjJika samaya hai / / saMpUrNa jIvamAtrakI hiMsA nahIM karanA yaha mozazAkhika samaya hai / apane saMmayameM dUsareke samayakA uccAraNa kara denA arthAt Ayurvedika catuSpAda siddhimeM yAjJika, yajamAna, pazu AdikoMkA prayoga karanA samayAviruddha vAkyadoSa kahAjAtA hai // 6 // Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . -- - - * vimAnasthAna-a08 (6131 vaakyprshNsaa| vAkyaprazaMsAnAmayathA'nyUnamanadhikamarthavadanapArthakamAviruddhamavigatapadArthazcatadvAkyamananuyojyAmitiprazasyate // 61 // jo nyUnatArahita, anadhika, arthavAlA, anapArthaka, aviruddha, padArthake arthako yathArtha kathana karanevAlA vAkya ho usako vAkyaprazaMsA:arthAt prazaMsanIya vAkya kahate haiM // 61 // vaakchl| chalaMnAmaparizaThamarthAbhAsamanarthakaMvAgvastumAtramevAtadvividhaMvAkchalaMsAmAnyachalaJcA vaakchlnaamythaakshcidvyaatnvtntro'yNbhissgiti,bhissbryaannaahnvtntrektntro'hmiti| paroyAnAhaMbacIsinavatantrANitavati, athatunavAlyastaMtetantramiti, bhiSakyAnnamayAnavAbhyastatantramanekazatAbhyastaM mayAtantrAmativAkchalam // 12 // 'kisI arthako zaThatAse dUsare rUpameM prakAza karake vAdIke lakSya viSayakA dUsarI aura artha lejAnA chala kahAtA hai chala vANIke phera mAtrako kahate haiM / vaha chala do prakArakA hai / 1 vAk chala / 2 sAmAnya chala / vAkchala jaise-koI kahe ki yaha vaidya naraMtaMtra hai arthAt navIna zAstrakA jAnanevAlA hai isa jagaha navazabdakA artha chalapUrvaka nau saMkhyAkA bAcaka banAkara kahe ki maiM nau taMtra nahIM kevala ekahI taMtra hUM arthAt nau taMtroM ko nahIM jAnatA, eka hI taMtrako jAnatA hUM / phira pUrvapakSavAlA kahe ki maiMne yaha nahIM kahA ki Apa nau taMtroMko jAnate haiM maiMne to yahI kahA hai ki Apane nayA zAstra paDhA hai arthAt Apane navIna abhyAsa kiyA hai usapara vaidya phira kahe ki maiMne zAstrako nauvAra abhyAsa nahIM kiyA kintu aneka sauvAra abhyAsa kiyA hai isa prakAra dUsareke lakSyako chalase dUsarI ora DAla denA vAkchala kahAjAtAhai / 62 // sAmAnyachala / ' . . . sAmAnyacchalanAmayathAvyAdhiprazamanAyoSadhamityukteparovUyAsatsatprazamanAyetikinnubhavAnAhasadrogaH ladoSadhayadicasa Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1614) carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| satprazamanAyabhavItatatrasatkAsaHsatkSayaHsatsAmAnyAtkAsaH kSayaprazamanAyabhaviSyatItietatsAmAnyacchalam // 63 // jaise kisI vaidyane kahA ki vyAdhIkI zAntike liye auSadha hotI hai arthAta auSadhase roganAza hotA hai / isapara prativAdI manuSya kahe ki kyA sat-satko zAnta karatA hai Apa aisA kahate haiM ? yadi satko sat zAnta karatAhai arthAt sat vastudvArA satkI zAnti hotI hai to roga bhI sat hai aura auSadhI bhI sat hai so satrogako sat auSadhI zAnta karatI hai aisA Apa kahate haiM to khAMsI bhI sat haiM aura kSayaroga bhI sat hai|bs sat sAmAnya khAMsI sat kSayarogako zAnta karanevAlI Apake matase siddha hogii| isa prakArake kathanako sAmAnyachala kahate hai // 63 // ahetu| aheturnAmaprakaraNasamaH saMzayasamovarNyasamaiti / tatraprakaraNasamonAmAheturyathAnyaH zarIrAdAtmAnitvaitipakSeparoyAccharIrAdanyaAtmAtasmAnnitya zarIramanityamatovidharmiNAnenacabhavitavyameSacAheturnahiyaevapakSaHsaevahetuH // 64 // prakaraNasama, saMzayasama, varNyasama, ina bhedoMse tIna prakArakA hotA hai / praka. raNasama ahetu-jaise-kisIne kahA ki AtmA zarIrase bhinna hai aura nitya hai usa. para prativAdI yaha kahe ki-AtmA zarIrase bhinna hai isaliye nitya hai aura zarIra anitya hai to AtmA vidharmI honese arthAt zarIrase viruddhadharmavAlA honese zarIra jo anitya honA hI cAhiye / isa prakArakA kathana ahetu kahAtA hai| kyoMki jo pakSa hai vahIM hetu nahIM hosakatA // 64 // saMzayasamonAmAheturthaevasaMzayahetuHlaevasaMzayacchedaheturyathA / ayamAyurvedaikadezamAhakinvayaMcikitsakasyAnnavetisaMzayeparo bruuyaadysmaadymaayurvedaikdeshmaahtsmaaccikitsko'ymiti| nacasaMzayasthehetuvizeSayatyeSacAhetuHnahiyaevasaMzayahetuHsaeva saMzayacchedahetuH // 65 // saMzayake hetuko saMzayake chedanakA hetu kara lenA saMzayasama ahetu kahAtA hai| jaise-yaha AyurvedakA ekadeza. kathana kara rahA hai isaliye yaha vaidya hai ki nahIM aisa saMzaya utpanna honepara koI kahe ki jisase yaha AyurvedakA ekadeza kathana kara. Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vayaMmakAra buddhi bhI sparzavA nahIM kiyA jAtA vaha sparza na honese buddhiAyA jAya vimAnasthAna-a08. tAhai isIse yaha siddha hogayA ki yaha vaidya hai| isa sthAnameM saMzayameM jo hetu tha. usako hI saMzaya cheda karanemeM hetu banAyA gayA / jo saMzayameM hetu hotAhai vaha saMza' yake cheda karane hetu nahIM hosakatA isaliye yaha saMzayasama ahetu huA // 6 // varNyasamonAsAheturyoheturvA viziSTaHyathAparobrUyAdasparzatvA- : buddhiranityAzabdavadititatravarNyaHzabdobuddhirapivAtadubhayavAviziSTatvAdvayaMsamo'pyahetuH // 66 // do vastuoMko samAnarUpase varNana kiyA gayA phira unameM abheda dikhAyA jAya usako varNyasama ahetu kahate haiM / jaise koI kahe ki sparza na honese buddhi anitya hai kyoMki zabdakA bhI sparza nahIM kiyA jAtA vaha sparzavAlA na honese anitya haiM usI prakAra buddhi bhI sparzavAlI na honese anitya hai / isa prakAra kathana karanA varNyasama ahetu hotA hai / / 66 // atItakAlam / , atItakAlaMnAmayatpUrvavAcyaMtatpazcAducyatetatkAlAtItatvAda grAhyabhavatiparaMvAnigrahaprAptamanigRhyaparigRhyapakSAntaritaMpazcAnigRhItetattasyAtItakAlatvAnnigrahavacanasamarthabhavatIti // 6 // jisa viSayako pahile kathana karanA ho usakA pIche kathana kiyA jAnA atItakAla hotA hai / atItakAla honese vaha vacana agrAhya hojAtA hai / athavA nigrahasthAnako prApta hokara dUsare pakSako mAna lenA phira apane pahile pakSakI puSTike liye kathana karanA kAlAtIta hotaahai|is liye vaha nigrahameM hI ginAjAtAhai // 67 // upAlambha / upaalmbhonaamhetodossvcnNythaapuurvmhetvaahetvaabhaasaavyaakhyaataaH|| 68 // hetumeM doSa varNana karanA upAlambha kahAtAhai / yaha ahetumeM varNana kiyAja.cu. kAhai / isako hetvAbhAsa bhI kahatehaiM // 18 // . prihaar| parihAronAmatasyaivadoSavacanasyapariharaNayathAnityamAtmaniza. Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i (616) carakasaMhitA - mA0 TI0 / rasthejIvaliGgAnyupalabhyantetasya cApagamAnnopalabhyante tasmAdanyaH zarIrAdAtmA nityaH zarIrAcceti // 69 // prativAdI doSayukta vAkyako pariharaNa karatehue jo satyatAkA pratipAdana kiyAjaya usako parihAra kahate haiN| jaise kahAjAya ki zarIrameM sthita huA AtmA jIvake lakSaNoMse upalabdha hotAhai, jaba AtmA zarIrako tyAgakara alaga hojAtA hai tava jIvana lakSaNa nahIM dikhAI dete| isase siddha hai ki AtmA nitya hai aura zarIra se bhinna hai / isaprakAra prativAdIke vAkyadoSakA parihAra kiyA jAtA hai // 69 // pratijJAhAniH / pratijJAhAnirnAmayaH pUrvapratigRhItAMpratijJAM paryyanuyuktaH parityajatiyathAprAkpratijJAMkRtvAnityaH puruSaitiparyyanuyuktastvAha anityaiti // 70 // dUsare ke doSoM ko dikhAte hue apanI pratijJAko tyAga denA pratijJAhAni kahI jAtI hai / jaise pahile yaha pratijJA kare ki puruSa nitya hai phira pratipakSIko yuktiyoM dvArA dUSita hokara yaha kahadeve ki hAM puruSa anitya hotA hai / isako pratijJAhAni kahatehai // 70 // abhyanujJA / abhyanujJAnAmayaddaSTAniSTAbhyupagamaH // 71 // prativAdIke iSTa aniSTa vAkyoMko svIkAra karalenA arthAt vAdike kahe iSTa aniSTa vAkyako mAnanA abhyanujJA kahatA hai // 71 // 'hatvantara / hetvantaranAmaMprakRtahetau vAcyeyadvikArahetumAha // 72 // prakRti hetuko kathana karate samaya vikArahetuko kathana kara denA hetvantara kahA hai72 arthAntara / arthAntaraMnAmajvaralakSaNevAcyapramehalakSaNamAha // 73 // jvarake lakSaNoMko kathana karaneke samaya pramehake lakSaNoMko kathana karanA arthAntara kahAtAhai // 73 // nigrahasthAna | nigrahasthAnaMnAmaparAjayaprAptistaJccatriruktasya vAkyasya avi Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a08. .6617). jJAnapariSadivijJAnavatyAma, yadvAananuyojyasyAnuyogoanu.. yojyasyacAnanuyogaH // 74 // : sabhAmeM baiThakara jo vAkya tInavAra uccAraNa kiyAjAya usako bhI vaha na samajheM aura sabhAsada samajhate hoM isaprakAra usa (pratipakSI)ko sabhAmeM bAta nahIM karanedenA arthAt parAjita karadenA nigrahasthAna khaataahai| athavA anuyojya vAkyoMka anuyoga na karanA aura ananuyojyoMkA anuyoga karanA bhI nigrahasthAna (hAra jAnA ) kahAtAhai // 74 // pratijJAhAnirabhyanujJAkAlAtItavacanamahetuHnyUnamatiriktaMvya rthamanarthakaMpunaruktaviruddha hetvantaramarthAntaraM nigrahasthAnamitivA: damAdApadAnayathAdezamabhinirdiSTAni / 75 // pratijJAhAni, abhyanujJA, kAlAtIta, vacana, ahetu; nyUnatA, adhikatA, vyarya, apArthaka, punarukta, viruddha, hevantara, arthAntara, aura nigrahasthAna yaha sava vAdamAke padoMko yathoddeza nirdiSTa karacuke haiM arthAt nirdeza karacuke haiM / / 75 // vAdaviSayakaM upadeza / vAdastukhaluliSajAMvartamAnovattAyurvedaevanAnyatra // 76 // . bAdAnuvAda vaidyoMko Ayurveda zAstra meM hI karanA cAhiye anyazAstroMmeM nhiiN76|| taMtrahivAkyaprativAkyavistArAvalAzcopapattayazcalavAdhikaraNeSutAHsarvAHsamyagavekSyAvekSyasavAkyaMbUyAnA ktikmshaastrmpriikssitmsaadhkmaakulmjnyaapkNvaasrvnychetumddhyaahetumntoddklussaaHsrvekvaadvigrhaashcikitsitkaarnnbhuutaaH| prazastabuddhivaIkatvAtsarvArambhasidihyAvahatianupahatAbuddhiH77 isa sthAnameM vAkya prativAkyakA hI vistAra kiyAgayA hai| inake sivAya zAstra meM jo 2 upapattiye haiM una sabako acchItaraha vicAra kara vAdAnuvAda karanA cAhiye / arthAt sava upapattiyoMko bhale prakAra.vicArakara hI sabhAmeM bolanA cAhiye / tathA aprakRta, azAstra, aparIkSita, apramANa, Akula aura ajJApaka zabdoM ko kabhI uccAraNa karanA nahIM cAhiye / saba zabda hetumAna volanA cAhiye hetuyukta zabdoMkA bolanA, nidoSa zabdoMkA uccAraNa, karanA zAstrArtha karanA yaha saba vaidyakI buddhike baDhAnevAle hote hai| buddhi nirmala tathA anupahata evaM svaccha honese sampUrNa kAryoMkI siddhi hotI hai / / 77 // Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (618) carakasaMhitA-bhA0 TI0 // imaanikhlutaavdihkaanicitprkrnnaanimH| jJAnapUrvakarmaNAMsamArambhaprazaMsantikuzalAH // 78 // yahA~para hama ina aura prakaraNoMkA kathana karate haiN| kyoMki buddhimAn sava koMke ArambhakA jJAnapUrvaka karanekI hI prazaMsA karate haiM // 78 // jJAtvAhikAraNakaraNakAryayonikAryakAryaphalAnubandhadezakAlapravRttyupAyAnsamyagabhinirvaya'mAnaHkAryAbhinivRttAviSTapha lAnubandhakakAryamabhinirvatayatyanatimahatAprayatnenakartA // 79 // kAraNa, karaNa, kAryayoni, kArya, kAryaphala, anubandha, deza, kAla,pravRtti aura upAya ina sabako bhale prakAra jAnakara,kAryake karane meM pravRtta honese iSTaphalakI prApti hotI hai aura kartA thoDA hI yatna karanepara kAryakI siddhiko prApta hotAhai // 79 // . kaarnn| tatrakAraNaMnAmatayatkarotisaevahetuHsakartA // 80 // kAryake karanevAleko kAraNa kahate haiN| aura usIko hetu tathA kartA bhI kahate haiN| 80 // krnn| karaNaMpunastabadupakaraNAyopakalpatekartuHkAryAbhinivRttapriyatamAnasya // 81 // kAryasiddhi kA jisa upakaraNadvArA kAryako kare usako karaNa kahate haiN|arthaat kartA jisa sAmagrIko lekara kAryasiddhi meM pravRtta ho usa sAmagrIkA nAma karaNa kAryayoni / kAryayonistusAyAvikriyamANAkAyaMtvamApadyate // 82 // jo padArtha vikRta hokara kAryarUpameM pariNata hojAya usako kAryayoni kahate kArya / kAryantutadyasyAbhinivRttimabhisandhAyapravartatekA // 83 // . 1 kAraNazabdenAtra svatantrakAraNaM kartRlakSaNam iti cakrapANiH / haiN| 82 // Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna a0 (619) jisakI utpattiko lakSyakara phartA pravRtta hotAhai usako kArya kahatehaiM // 83 / ___ kaaryphlm| kAryaphalaMpunastadyatprayojanAkAryAbhinivRttiriSyate // 84 // jisa prayojanase kArya kiyAjAya usI prayojanakI siddhiko kAryaphala kahate anubndh| . anubandhastukAramavazyamanubadhnAtikAryAduttarakAlaMkAryani mittHshubhovaapyshubhovaabhaavH||85|| ___ kartAko avazya baMdhana meM lAnevAlA kAryake aMtameM honevAlA avazyaMbhAvI 'zubhAzubhabhAva anubaMdha kahAjAtAhai // 8 // desh| dezastvadhiSThAnam // 86 // kAryake (sthAna) adhiSThAnako deza kahatehaiM // 86 // kAla. kAlaHpunaHpariNAmaH // 87 // aura RtvAdirUpa pariNAmako kAla kahatehaiM // 87 // pravRtti / pravRttistukhalaceSTAkAArthAsaivakriyAkarmayatnaHkAryasamAra. ' mbhazca // 88 // kAryake sampAdana karaneke liye jo kAkI ceSTA hai usako pravRtti kahatehaiM / / vahI kriyA, karma, yala aura kAryasamAraMbha bhI kahIjAtIhai / / 88 // upaay| upAyAHpunaHkAraNAdInAMsauSThavamabhisandhAnaJcasamyakkAryaphalAnubandhopAyavAnAMkAryANAmabhinivarttakaityato'bhyupAyaHkRtenopAyAthoM'stinacavidyatetadAtvekatAcocarakAlaMphalaM phalAncAnubandhaitivyAkhyAtaMdazavidham // 89 // . kAryake utpAdana karanemeM kAraNa, karaNa,samavAyikAraNa, deza,kAla aura pravRtti Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (620) carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| AdikoMkI kAryaphala utpanna karane meM jisakI jisa prakAra jisase anukUlatA ho usako upAya kahate haiM / aura kAraNAdikoMko bhI upAya kahate haiM kyoMki kAraNAdika na honese bhI kAryasiddhi nahIM hotii| phala aura anubaMdha upAya kahe nahIM jA sakate kyoMki yaha kArya hojAnepara utpanna hote haiM / isa daza prakArake kAraNAdi koMkA varNana kiyA gayA // 89 // priikssy| agreparIkSyaMtato'nantarakAvrthApravRttiAraSTAtasmAdbhiSakkAryacikIrSa:prAkkAryasamArambhAtparIkSayAkevalaMparIkSyaparIkSyArtha. karmasamArabhetakartum // 90 // pahile parIkSA karake tadanantara kAryArtha ke liye pravRtti karanA cAhiye / isaliye cikitsA karanekI icchAvAlA vaidya cikitsA Arambha karanese prathama parIkSya viSa. yako parIkSA karake phira cikitsA karanemeM pravRtta ho / 90 // tatracedbhiSagAbhiSagvAbhiSajaMkazcitpRcchedvalanaviracanAsthApanAnuvAsanazirovirecanAniyoktakAmelabhiSajAkatividhayA parIkSayAkatividhamevaparIkSyakazcAtrapakSyivizeSaHkathaJcaparIkSitavyakiprayojanAcaparIkSAkacavasanAdInAMpravRttiHvacanivRttiH pravRttinivRttisaMyogecakinaiSThikaMkAnicavamanAdInAMbheSajadravyANiupayogaMgacchantIti // evaMpRSToyadisohayitumicched brUyAdenaMbahuvidhAhiparIkSAtathAparakSyividhiledaH / katamenavidhibhedaprakatyantareNaparIkSyasyabhinnasyabhedAbhavAnpRcchatiAkhyAyamAnamAnedAnIsavato'nyenavidhibhedaprakatyantareNabhinayA 'parIkSayAanyenavAvidhibhedaprakRtyantaraNaparIkSyasyabhinnasyAbhilASitamarthazrotumahamanyelaparIkSAvidhibhedenaanyenavAvidhibhedaprakatyantaraNaparIkSyabhittvArthamAcakSANaicchAMprapUrayeyAmiti // 91 // yAda vaidya athavA koI anya manuSya prazna kare ki-vamana, virecana, bhAsthApana anuvAsana aura zirovirecana inakA prayoga karanekI icchAvAle vaidyako kitane Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna - a0 80 ( 621) prakArakI parIkSAse kitane prakArake parIkSya viSaya parIkSA karane cAhiye / aura isa sthAnameM parIkSya vizeSa kyA hai kaise parIkSA karanI cAhiye parIkSAkA prayojana kyA hai aura vamanAdikoM kI kahAM 2 pravRtti aura nivRtti hai / pravRtti aura nivRttike lakSaNa dikhAI dene para kyA karanA cAhiye, vamana, virecanAdikoMmeM kauna 2 dravya upayogI hote haiN| isa prakAra prazna karanepara yadi dekhe ki praznakarttAko parAsta kara denA aura mugdha kara denA ucita hai to usase kahe ki parIkSA bahuta prakArakI hotI hai aura parIkSaNIya viSaya bhI aneka prakArake hote haiM / Apa kisa prakArakI parIkSAke bhedako pUchanA cAhate haiM aura parIkSAke evam parIkSaNIya viSayake kina 2. bhedoMko jAnanA cAhate haiN| kyoMki yadi Apa jisa parIkSya viSayako jisa prakAra jAnanA cAhate haiM hama usa vidhi bheda prakArase kathana na karake yadi anya prakArase kathana karanelageMge to ApakI icchA paripUrNa na hogI // 91 // sayadyuttaraMbrUyAttatparIkSyottaraMvAcyaMsyAdyathoktaM prativacanamavekSya samyagyaditudyAnnacainaM mohayitumicchetprAptantuvacanakAlaMmanye: takAmamasmaibrUyAdAptamevAnikhilena // 92 // * isa prakAra kathana karane se vaha jo kucha uttara devai usakI parIkSA kara lenA caahiye| yadi vaha parAjaya karanekI icchAse uttara deve to pUrvokta vidhAnase niruttara kara DAle yadi yaha yathArtha bhalAI ke sAtha uttara deve to usako mugdha na karake usase: yathArtha vidhivat pramANika rItise saMpUrNa kathanako kare // 92 // parIkSAMke bheda | dvividhAparIkSAjJAnavatAM pratyakSamanumAnaJca, etattadvayamupadezazca parIkSAtrayamevameSAdvividhAparIkSAtrividhAvAsahopadezena // 93 // parIkSA do prakArakI hotI hai / 1 pratyakSa / 2 anumAna aura Aptopadezake mila denese tIna prakArako hojAtI hai // 93 // dazavidhantuparIkSyakAraNAdiyaduktamapretadihabhiSagAdiSusaMsA sandarzayiSyAmaH / ihakAryyaprAptau kAraNabhiSak karaNaMpunabheSajam / kAryayonirSAtuvaiSamyam / kAryadhAtusAmyam / kAryyaphalaM sukhaavaatiH| anubandhaAyuH / dezobhUmirAturazca / kAlaH sNvtsrshvaaturaavsthaac| pravRttiH pratikarmasamArambhaH / upAyobhiSagAdInAMsauSThavamabhisandhAnaJcasamyagihApi asyopAyasyAviSayaH parveM Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA-bhA0 ttii0| gaivopAyavizeSeNavyAkhyAta itikAraNAdInidaza / dazasubhiSagAdiSusaMsAryasandarzitAni, tathaivAnupUAetaddazavidhaMparIkSyamuktaJca // 94 // parIkSya viSaya daza prakArake hotehaiM / una daza prakArake kAraNAdikoMko pahile kathana kara cukehaiM / ava unhIMko vistArapUrvaka vaidya AdikoMmeM dikhAtehaiM / vaidyakazAstrameM cikitsArUpI kAryakA kAraNa athavA kartA vaidya hai aura auSadhI karaNa hai| dhAtuoMkI viSamatA kAryayoni kahAtI hai| dhAtuoMkI sAmyAvasthA kArya hai / ArogyatAke sukhakI prApti honA kAryaphala hai| Ayu anubaMdha hai| deza bhUmi aura rogIkA zarIra hai| kAla saMvatsara aura avasthAko kahatehaiM / pratyeka karmake Arabhako pravRtti kahatehaiM / kArya karanekI icchAse vaidyAdikoMkA ucita bhAvase yoga honA upAya kahAjAtAhai / tathA auSadhAdikoMkA prayoga karanA bhI upAya kahAjAtAhai / viSaya pahile upAya vizeSase kathana karacuke isa prakAra yaha karaNAdika daza parIkSaNIya viSaya vaidyAdikoMmeM saMbhAra karake dikhAdiye gaye hai isaprakAra Anu: pUrvyA dazavidha parIkSaNIya viSayoMkA kathana kiyAgayAhai // 94 // vaidypriikssaa| tasyayoyoparIkSyavizeSoyathAyathAcaparIkSitavyaHsasatathAtathA vyaakhyaasyte| kAraNabhiSAgatyuktamatasyaparIkSAbhiSanAmasayobhiSajyatiyaHsUtrArthaprayogakuzala yasyacAyuHsarvathAviditam // 95 // una parIkSya viSayoMmeM jo 2 parIkSaNIya viSaya jaise 2 parIkSA karanI cAhiye usakA vaisA 2 varNana krtehaiN| unameM kAraNa vaidya kahA gayAhai / so usa vaidyakI parakSiA yaha hai ki jo bheSaja arthAt auSadha kriyA karatAhai usako bhiSak arthAta vaidya kahatehaiM / vaha vaidya sUtra, artha aura prayogameM kuzala tathA AyukA sampUrNarUpase jJAtA honAcAhiye // 15 // yathAvatsarvadhAtusAmyacikIrSannAtmAnamevAditaHparIkSeta / guNiSuguNataHkAryAbhinivattipazyankaccidahamasyakAryasyaa. bhinirvartanesamarthonavati // 96 // vaidyako cAhiye ki saMpUrNa dhAtuoMko sAmyAvasthAmeM karanekI icchA karatAhuA Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a08. (623) prathama apanI parIkSA kre| guNoMmeM guNase kAryakI saphalatA dekhatAhuA yaha vicAra kare ki maiM isa kAryako samarthana karaneke yogya hUM yA nahIM // 96 // tatremebhiSagaguNAyairupapannobhiSagdhAtusAyAbhinivarttanesamarthoM bhavatitadyathAparyavadAtazrutatAparidRSTakarmatAdAkSyaMzocaMjitahastatAupakaraNavattAsarvendriyopapannatApratijJatApravipattijJatA ceti // 97 // jisa vaidyameM yaha Age kahahue saMpUrNa guNa vidyamAna hoM vaha hI dhAtuoMko sAmyAvasthAmeM lAneke liye samartha hotA hai vaha guNa isa prakAra haiN| jaise-zAstrameM pAraMgata honA, bahuzruta honA,AyurvedIya karmoM meM catura honA, bahudarzI honA, pavitra honA, jitahasta honA, auSadhAdi saMpUrNa upakaraNayukta ( sAmagrIyukta) honA / sarvendriyasampanna honA, prakRti vizeSakA jJAtA honA,cikitsA karmake phala vizeSa jAnanemeM tathA cikitsA kramake jAnanameM catura honA ina guNoMse yukta vaidya uttama hotA hai // 97 // bhessjprkssiaa| karaNapunarbheSajam / bheSajanAmatadyadupakaraNAyopakalpyate, bhiSajodhAtusAmyAbhinivRttapriyatamAnasya, vizeSatazcopAyAntarebhyaH tadvividhavyapAzrayabhedAdevavyapAzrayayuktivyapAzrayaJca / tatradevavyapAzrayamantrauSadhimaNimaGgalabalyupahArahomaniyamaprAyazcittopavAsadAnasvastyayanapraNipAtagamanAdi / yu. ktivyapAzrayaMsaMzodhanopazamaneceSTAzcadRSTaphalA:etaccaivabheSajamaGgabhedAdapidvividhaMdravyabhUtamadravyabhUtaJcatatrayadadravyabhUtaMtadupAyAbhiplutam / upAyonAmabhayadarzanavismApanakSobhaNaharSagabhartsanavadhabandhasvapnasaMvAhanAdiramUttoMbhAvoyathoktAHsiddhayu. pAyAzca / yattudravyabhUtaMtadvamanAdiSuyogamupauta // 98 // karaNa auSadhihI hai| ASadha-cikitsA kAryake upakaraNArtha hotI hai / isaliye auSadhakI parIkSA karanI cAhiye / java vaidya dhAtusAmya karaneke liye pravRtta ho to upAyAMtarase auSadhakI vizeSa parIkSA kare vaha auSadha do prakArake hotehaiN|1 daivavya. pAzraya / 2 yuktivypaashry| unameM-maNi, maMtra,auSadha, maMgalakriyA, balidAna, upa Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (624) carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| hAra, homa, niyama, prAyazcitta,upavAsa, svastyayana, praNipAtana aura devayAtrA Adi daivavyapAzraya auSadha kahA jAtA hai / aura saMzodhana, saMzamana tathA dRSTaphalakI ceSTA Adiko yuktivyapAzraya auSadha kahate haiN| vaha auSadha aMgabhedase bhI do prakArakI hotIhai 1 dravyabhUta / 2 adravyabhUta (upAyabhUta) / unameM-jo adravyabhUta auSadhI hai vaha upAyayukta hotI hai / jaise-bhaya dikhAnA vismApana, kSobhaNa, harSaNa, bhartsana, prahAra, baMdhana, nidrA aura saMvAhana Adi / yaha saba pratyakSarUpase cikitsAkI siddhike upAya haiM / jo dravyabhUta haiM unakA vamanAdi kAryoM meM upayoga kiyA jAtA hai // 98 // aussdhpriikssaa| tasyApiiyaMparIkSAidamevaMprakRtyAeMvaMguNamevaMprabhAvamasmindeze jAtamasminnRtauevaMgRhItamevaMnihitamevamupaskRtamanayAmAtrayAyuktamasmin rogeevaMvidhasyapuruSasyaitAvantaMdoSamapakarSayati upazamayativAnyadapicaivaMvidhaMbheSajabhavaittaccAnenonthenavAvizeSaNayuktamiti // 99 // -usakI isa prakAra parIkSA karanI cAhiye / jaise-isa dravyakI prakRti aisI hai isameM yaha guNa hotehaiM aura isakA yaha prabhAva hai isake utpanna honekA yaha sthAna hai isa Rtu -yaha utpanna hotI tathA usake ukhADenakA samaya yaha hai / sayoga vizeSase aisA guNa karatI hai, mAtrA utanI hai, aise rogoMmeM aise samayameM evam aise puruSake liye tathA aise doSoMko apakarSaNa karaneke liye evam aise doSoMko zAnta karaneke liye isakA upayoga kiyAjAtA hai| ityAdika aura bhI auSadha sambandhI joM vicAra haiM athavA isa prakArake anya * dravya isake samAna haiM.athavAH isase guNoMmeM nyUna aura adhika haiM ityAdika viSayoMkI samAlocanA karatehue dravyako parIkSA karanI cAhiye / / 99 // kaaryyonipriikssaa| kAryayonirdhAtuvaiSamyatasyalakSaNAvakArAgamaHparIkSAtvasyavikAraprakatezcaivonAtiriktaliGgavizeSAvekSaNavikArasyacasAdhyA sAdhyamRdudAruNaliGgavizeSAvakSaNamiti // 100 // .. kAryayoni-dhAtuoMkI viSamatAko kahate haiM / rogoMkA pragaTa honA dhAtuoMkI viSamaMtAkA lakSaNa hai / vikAra prakRti arthAt vikAroMke kAraNIbhUta vAta, pitta, Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a08 (625.. kafa jo haiM unakI hInatA aura adhikatAko parIkSA dvArA inako parIkSA hotI hai... evam vikAroMkI sAdhyatA, asAdhyatA, mRdutA aura dAruNatAko bhI lakSaNa- vizeSa Sase parIkSA karanI cAhiye // 10 // kaarypriikssaa| * kAryadhAtusAmyaM, tasyalakSaNavikAropazamaH, parIkSAtvasyaruna- pazamanaMsvaravarNayogaHzarIropacayaHvalavRddhirabhyavahAAmilA SorucirAhArakAlebhyavahRtasyacAhRtasyacAhArasyasamyagjaraNaM nidraalaabhoythaakaalNkaarikaannaaNsvpnaanaamdrshnNsukhencntivodhnvaatmuutrpuriissretsaamuktiH|srvaakaarairmnobuddhiindriyaannaanycaavyaapttiriti // 101 // dhAtuoMkI sAmyAvasthA rakhanA yA honA athavA sAmyAvasthA utpanna karanA cikitsAkA kArya hai| tathA vikAroMkI zAnti honA usakA lakSaNa hai|piiddaa AdikA zAnta honA, svara,varNakA pUrvavatu uttama honA,zarIrakA puSTa honA evam valakI vRddhi, AhArakI abhilASA, AhArakI ruci,bhojanakA samayapara pacajAnA,samayapara kSudhA laganA. sukhapUrvaka nidrA AnA,bure svamoMkA na dIkhanA,sukhapUrvaka icchA nusAra jAgRta honA samayapara mukhapUrvaka vAta, mUtra,purISa aura vIryakA mukta ucita rItipara honA / saMpUrNa AkAroMse mana, buddhi aura indriyoMkA svAsthya arthAt . vikAra rahita honA yaha sava vikAra zAntike lakSaNa hote haiM / 101 // kAryaphalaparIkSA / kaaryphlNsukhaavaaptistsylkssnnNsnobuddhiindriyshriirtussttiH102|| cikitsA kAryakA phala-sukha arthAt ArogyatAkI prApti hai |mn, buddhi,iMdriyA aura zarIrako tuSTi hI usakA lakSaNa hai // 10 // anubandhastukhalbAyustasyalakSaNaMprANaiHsaMyogaH // 103 // anubaMdha-arthAt ArogyatAkA phala dIrghAyu honA hai| prANoMkA zarIrake sAthaH saMyoga rahanA AyukA lakSaNa hai // 103 // deshlkssnn| dezastubhUmirAturazvatatrabhUmiparIkSAAturasyaparijJAnahetorvA syAdauSadhaparijJAnahetorvA / ttrtaavdiymaaturprijnyaanhetoH| : . tadyathA-ayaMkasminbhamidezejAtaHsaMvRddhovyAdhitovetitasmi Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0 / zcabhUmidezemanuSyANAmidamAhArajAtamidaMvihArajAtametaddala ( 626 ) mevaMvidhaMsattvamevaMvidhaMsAtmyamevaMvidhodoSa bhaktiriyamimevyAdha - yohitamidamahitamidamitiprAyograhaNena // 104 // deza - bhUmiko aura rogI ke zarIrako kahate haiM / unameM bhUmikI parIkSA karanA Atura ke parijJAna ke liye aura auSadhake parijJAnake liye hotA hai / unameM bhUmikI 'parIkSA aura rogIkI parikSA isa prakAra karanA / jaise-yaha kisa bhUmi arthAt kisa dezameM utpanna huA, kisa dezameM vRddhiko prApta huA, kisa dezameM rogagrasta huA, jisa dezameM yaha utpanna huA aura palA hai usa dezake manuSyoM kA AhAra, vihAra aura bala tathA sattva evam sAtmya kisa prakAra ke hote haiM / usa dezameM doSa bheda isa prakAra hotehaiM / isa prakAra ke padArtha inako hitakara hote haiM, vyAdhiyeM isa prakArakI hotI haiM ye padArtha hitakara aura ahitakara hote haiN| isaprakAra roga parijJAnake liye bhUmikI parIkSA karanA cAhiye // 104 // auSadhaparijJAnahetostukalpeSubhUmiparIkSAvakSyate // 105 // auSadha parijJAnake liye bhUmikI parIkSA karanA cAhiye so kalpasthAna meM kathana kareMge // 105 // rogiparIkSA / AturastukhalukAdezastasya parIkSA AyuSaH pramANajJAnahetorvAM svAiladoSapramANajJAnahetorvA // 106 // cikitsAkA deza - arthAt cikitsA kAryakI bhUmi rogI kathana kiyA hai so usa - rogIkI Ayu, bala, doSoMkA pramANa AdikI parIkSA karanA AturaparIkSA hai106 tatratAvadiyaM baladoSavizeSapramANApekSAsaha sAhiatibalamauSadhamaparIkSakaMprayukta malpabalamAturamabhighAtayet, nahyatibalAnyAgneya saumya vAyavIyAnyauSadhAnyagnikSArazastrakarmANi vA zakyante'lpabalaiH soDha maviSahyAtitIkSNavegatvAddhisayaH prANaharANisyuH // 107 // cikitsA - rogI ke bala tathA doSavizeSake pramANakI apekSA rakhatI hai / jaba vaidya alpa balavAle rogIko binAhI parIkSA kiye balavAn auSadhIkA prayoga karatA hai to usake prANoMko naSTa kara detA hai / balahIna rogIko atibalavAn, atyaMta uSNa, atyaMtazItala tathA atyaMttavAtapradhAna auSadha prayoga karanA tathA jo rogI sahana nahIM 1 Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-aM08 . (2) karasakatA usako dAganA, zastrakarma karanA aura kSArakarma ( tejAba Adise dagdha karanA) Adi tIkSaNakarma aura tIkSNa auSadha asahya aura tIkSNa honese. usake prANoMko zIghra naSTa karadetIhai // 107 // durbalarogIko auSadha / etaccaivakAraNamavekSyamANAhInabalamAturamaviSAdakarai dusukumAraprAyairuttarottaragurubhiravibhramairanAtyayikaizcopacarantyauSa- . dhaiHvizeSatazcanArIstAhanavasthitamRduvikRtavikRvahRdayA:prA. yaHsukumArAnAryo'balAHparamasaMstabhyAzca // 108 // isaliye ina saba kAraNoMkI apekSA karatAhuA vaidya hInavala rogIko kaSTa na denevAlI mRdu tathA sukumAra auSadhoM dvArA sAdhana kare / yadi prabala auSadhIkI bhI AvazyakatA ho to usako kramapUrvaka jaise vaha sahana karasake vaise upayoga kare / jisase vaha koI upadrava na karasake vizeSatAse striyoMkI narma auSadhIdvArA ciki sA karanI caahiye| kyoMki unakA hRdaya asthira, narma, vivRtta, vikala(Darapoka) hotAhai / prAyaH sukumAra striye nirbala hotI haiM aura parakRta sAMtvanAkI apekSA rakhatI haiM // 108 // . ___alpavala auSadhako vyrthtaa| tathAbalavatibalavadvayAdhiparigatesvalpabalamauSadhamaparIkSakaprayuktamasAdhakaM bhavatitasmAdAturaMparIkSetaprakRtitazcavikRtitazvasAratazcasaMhananatazcapramANatazcasAtmyatazcasattvatazcAhArazaktitazcavyAyAmazaktitazcavayastazceti // 109 // isIprakAra balavAn vyAdhi evam balavAn rogIko vinA parIkSA kiye alpacala auSadhIkA prayoga hAnikAraka hotAhai isaliye rogIkI prakRtise, vikRtise, sArase, zarIrase saba prakAra parIkSA kare evam sAmya,sattva, AhArazakti, parizramazakti aura avasthA ina sabakI parIkSA karanI cAhiye // 109 // balapramANa grahaNake kaarnn| balapramANavizeSagrahaNahetoH tatrAmIprakRtyAdayobhAvAH tadyathA-zukrazoNitaprakRtikAlagarbhAzayaprakRtimAturAhAravihAraprakRtimahAbhUtavikAraprakRtiJcagarbhazarIramapekSate / e: tAhiyenayenadoSeNAdhikatamanaikenAnekatamenavAsamanubadhyante / Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (628) . carakasaMhitA-bhA0 TI0 / tena tena doSeNagarbho'nubadhyate / tataHsAsAdoSaprakatirucyate . mnussyaannaaNgaadiprvRttaa| tasmAdvAtalA.prakRtyAkecipitta lA:kecicchreSmalA kecitsaMsRSTAHsamadhAtavaHprakRtyAkecitbhavanti / teSAMhilakSaNAnivyAkhyAsyAmaH // 110 // balakA pramANa jAnane ke liye prakRti Adi bhAvoMkI isa prakAra parIkSA kare / jaise zukra aura zoNitakI prakRti,kAlaprakRti garbhAzayakI prakRti, rogIke AhAra vihArakI prakRti,paMcamahAbhUtoM ke vikArakI prakRtikI parIkSA kare / yaha saba prakRti garbhazarIrakI apekSA karatIhaiM / jaise pitAke zukra aura mAtAke rudhirameM garbhAdhAnake samaya jisa jisa doSakI adhikatA hotIhai garbhameM bhI unhIM unhIM doSoMkI adhikatA arthAt anubaMdha hotAhai / isIliye garbhase hI lekara arthAt janmakAlase hI kisIrakI vAtaprakRti, kisIkI pittaprakRti aura kisIkI kaphaprakRti, kisIkI milI huI prakRti evam kisI 2 ko samadhAtu prakRti hotIhai / una saba vAtAdi prakRtivAle manuSyoMke lakSaNoMko kathana karatehaiM // 110 // kaphaprakRti / zleSmAhi snigdhazlakSNamUdumadhurasArasAndramaMdastimitaguruzItavijalAcchaH / asyasnehAcchleSmalAHsnigdhAGgAH,zlakSNasvAcchakSNAGgAH, mRdutvATTASTisukhalukumArAvadAtazarIrAH mAdhuryAprabhUtazukravyavAyApatyAH, sAratvAt sArasaMhatasthirazarIrAH, sAndratvAdupacitaparipUrNasarvagAtrAH,mandatvAnmandaceSTAhAravihArAH, staimityAdazIghArambhakSobhavikArAH, gurutvAtsArAdhiSThitagatayaH,zaityAdalpakSuttRSNAsantApasvedoSAH, vijalatvAtsuzliSTasArabandhasandhAnAH,tathAcchatvAtprasannadarzanAnanA prasannasnigdhavarNasvarAzvabhavanti / taevaMguNayogAccheSmalAbalavantovasumantovidyAvantaojasvinaHzAntAAyuSmantazcabha-.. vanti // 111 // kaphaprakRti-kapha-cikanA, zlakSaNa, madhura, mRdu, sAra,sAMdra, maMda,stimita,bhArI, zItala,picchala aura svaccha guNavAlA hotaahai|kph prakRti manuSyakA zarIra kaphake cikane guNase cikanA hotAhai,zlakSaNase gaThanadAra . hotAhai,mRdu honese namra hotAhe. Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . vimAnasthAna-a08. (629) aura sundara tathA sukumAra aura khUbasUrata hotAhai / sAra honese saMhata aura sthira hotAhai sAMdra honese sarvAMga paripUrNa aura puSTa hote haiM / kaphake maMda svabhAvase maMda ceSTA aura AhAra vihAra maMda hotehaiM / staimitya honese-udyoga, kSobha aura vikAra yaha sava vilaMbase hotehaiN|bhaarii honese sAravAn aura sthiragati hotaahai|shaity honesekSudhA, tRSA, saMtApa, sveda aura doSa yaha alpa hote haiM / picchalaguNa honese zarIrake sava baMdhana dRDha hotehaiM evam kaphakA svaccha guNa honese kapha prakRti manuSyakedRSTi, mukha, varNa, aura svara yaha sava nigdha tathA prasanna hotehaiM / isa prakAra ina guNoM ke kAraNa kaphaprakRti manuSya-valavAn, vidyAvAlA, ojasvI, zAntasvabhAva tathA dIghAyu hotehaiM // 111 // pitaprakRtike lakSaNa / pittmussnnNtiikssnnNdrvNvitrmmlNkttknyc| tasyauSNyApittalA bhavantiuSNAsahAH uSNamukhAH sukumArAvadAtagAtrAHprabhUtapiplavyagatilakapiDakAHkSutpipAsAvantaHkSipravalIpalitakhA'lityadoSAH / prAyomRdvalpakapilazmazrulomakezAHtaiSNyAttIkSNaparAkramAHtIkSNAgnayaHprabhUtAzanapAnAHklezasahiSNavodandazUkAdravatvAcchithilamRdusandhibandhamAMsAHprabhUtasRSTasvedamUtrapurISAzcavisratvAt / prabhUtapUtivakSaHkakSaskandhAsyazira zarIragandhAH kttumltvaadlpshukrvyvaayaaptyaaH| taevaMguNayogAtpittalAmadhyavalAmadhyAyuSomadhyajJAnavijJAnavittopakaraNava. ntazcabhavanti // 112 // pittaprakRti-pittakA svabhAva garma,takSiNa,drava,vina, amla aura carapare guNavAlA hotAhai / pittaprakRti manuSya-pittake uSNaguNa honese garmI sahana nahIM karasakatA tathA mukha mastaka garama rahatAhai / aura unakA zarIra komala aura svaccha hotAhai / zarIrameM pipalU, jhAI, tila tathA phunasI Adi adhika hotehaiN|kssudhaa,pyaas adhika lgtiihai|shriirmeN salavaTa paDanA,vAloMkA sapheda hojAnA,sirameM gaMja hojAnA yaha saba choTI hI avasthAmeM hojAtehaiM.DADhI,mUcha,roma aura keza pAyAnarama,choTeraaura bhUregake hote, pittake tIkSNa guNa honase pittaprakRti manuSya takSiNa parAkramavAle,tIkSNa agnivAle annajalako zIghra pacAjAnevAle yA adhika khAnevAle, kleza sahana karanekI sAmarthyavAle tathA daMdazaka arthAt khAneke lobhI hotehaiM / pittake patale svabhAvavAle Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (630) crksNhitaa-bhaanttii0| honese unake saMdhi aura mAMsa narama tathA zithila hotehaiM aura mala, mUtra tathA. pasInA adhika AtehaiM pittaphe vina arthAt durgaMdhayukta honese unake vakSasthala, kAMkha, mukha, mastaka aura zarIrase durgaMdha AtIhai / pittake carapare guNase aura amlatAke kAraNa alpazukra aura alpa maithuna evam alpa saMtAna hotiihai| isaprakAra ina guNoMvAle honese pittaprakRti manuSya madhya Ayu tathA: madhyama balavAle aura jJAna, vijJAna tathA dhanasAmagrIvAle hote haiM // 112 // vAtaprakRtike lakSaNa / vAtasturUkSalaghucalabahuzIghrazItaparuSavizadastasyaraukSyAdAtalArUkSApacitAlpazarIrAHpratatarUkSakSAmabhinnasaktajarjarasvarA jAgarUkAzcabhavantilaghutvAccalaghucapalagaticeSTAhAravihArAH, calatvAdanavasthitasandhyakSibhrUhanvoSThajihvAziraHskandhapANapAdAHbahutvAihapralApakaNDarAzirApratAnAHzIghratvAcchIghrasamArambhakSobhavikArAHzIghotrAsarAgavirAgAHzrutagrAhiNaHalpasmRtayazca,zaityAcchItAsahiSNavaHpratatazItakodvepakastambhAH pAruSyAtparuSakezazmazruromanakhadazanavadanapANipAdAGgAvaizadyAsphuTitADAvayavAHsatatasandhizabdagAminazcabhavanti / taevaM guNayogAdvAtalAHprAyeNAlpabalAzcAlpAyuSazcAlpApatyAzvAlpasAdhanAzcAdhanyAzca // 113 // vAtaprakRti-vAyukA svabhAva rUkSa, halakA, cala, bahula, zIghra, zIta, paruSa aura vizada guNavAlA hotaahai| vAtaprakRti manuSyakA zarIra vAyuke rUkSaguNa honese rUkhA girAhuAsA aura kRza hotAhai / svara atyaMta rUkSa, tIkSNa, sakta, bhinna aura jarjarasA hotaahai| nidrA kama AtIhai / vAyukA halakA guNa honese unakI gati,ceSTA, AhAra aura vyavahAra laghu, tathA capala hotehaiN| vAyuke calaguNa honese unakI saMdhi,. Astha, bhauheM, ThoDI, hoTha, jihvA, zira, kaMdhe, hAtha, pAMva yaha asthira arthAt tAkaH / navara nahIM hote tathA kabhI phaDakate haiN| vAyuke bahutva guNa honese bahuta bola nevAlA hotAhai tathA kaMDarA aura nasoMke jAlase saMpUrNa zarIra vyApta hotAhai / vAyukI. zIghra gati honese Arambha, kSobha, vikAra yaha cittameM zIghra utpanna hotehaiM evam trAsa,. roga, vairAgya yaha zIghra utpanna hotehaiN| tathA zIghra zrutako zIghra grahaNa karanA aura bhUlajAnA yaha guNa hotehaiM / vAyuke zItaguNa honese zItako sahana na karasake Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a08. (631) tathA unake zarIrameM zIta, kampa aura jaDatA adhika hotehaiM / vAyuke paruSa arthAt kaThora guNa honese keza, zmazru, gema, nakha, dAMta,mukha,hAtha pAMva,aMga yaha saba kaThora hotehaiM / tathA vAyuke vizada guNase aMgAvayava phaTehue hotehaiM / evam nitya saMghiya maTakA karatIhaiM / yaha saba guNa honese vAtapradhAna manuSya alpAyu alpasaMtAnavAleM aura alpasAdhanavAle tathA nirdhana hotehaiM // 113 // milIhuI tathA samaprakRti / saMsargAtsRSTalakSaNAHsarvaguNasamuditAstusamadhAtavaH ityevaMprakRtitaHparIkSeta // 114 // do doSoMka saMsargase do doSoMke mile jule lakSaNa hote haiM / sampUrNa doSoMke. samAna honese manuSya samadhAtu arthAt sama prakRtivAlA kahA jAtAhai / isa nakAra puruSakI prakRtikI parIkSA karanI cAhiye // 114 // vikRtiparIkSA / vikRtitshceti| vikatirucyate vikAraH / tatravikArahetudoSa- / dUSyaprakRtidezakAlabalavizeSarliGgatazcaparIkSeta / nAntaraNa hetvAdInAMbalavizeSavyAdhibalavizeSopalabdhiH / yasyahi vyAdherdUSyadoSaprakRtidezakAlasAmyaMbhavatimahaccahetuliGgabalaM svyaadhirblvaantdvipryaayaanycaalpvl| madhyavalastudUSyAdI. naamnytmsaamaanyaaddhetulinggmdhybltvaanycuplbhyte||115|| ava vikRtikI parIkSAko kathana karate haiM vikRti vikArako kahate haiM so vidaH. rako hetu, dUSya,doSa, prakRti,deza aura kAla tathA bala inase evam lakSaNase para kre| kyAoMke hetu AdikoMke valavizeSako vinAjAne vyAdhika balavizeSakI upalabdhi nahIM hosktii| inameM jisa vyAdhike dUSya, doSa, prakRti, deza aura kAla samAna hoM arthAt ekahI svabhAvavAle hoM tathA hetu AdikoMke lakSaNa balavAn hoM to usa vyAdhiko balavAn vyAdhi jAnanA / isase viparIta lakSaNa honasA alpavala jAnanA / hetu aura dRSya AdikoMkI tulyatA na honese anya doSoMkI * kiMcit sAmyatA hotehue bhI hetuoMke lakSaNa, madhyavala honese vyAdhiko madhyabala jAnanA cAhiye // 115 // . 1 sarvaguNasamuditAH sarvaprakRtiyuktAH prazastaguNayuktA ityarthaH / Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA-bhA0 ttii0| sAradvArA priikssaa| sAratazcetisArANyaSTaupuruSANAMbalamAnavizeSajJAnArthamupadi. shynte| tadyA-tvapaktamAMsamedo'sthimajjAzakrasattvAni / ttraasnigdhshlkssnnmRduprsnnsuukssmaalpgmbhiirsukumaarlomaasprbhaactvksaaraannaam| sAsAratAsukhasaubhAgyaizvayyopabhogabuddhividyArogyamaharSaNAnyAyuSyatvaJcAcaSTe // 116 // aba sArase parIkSA kahate haiM / manuSyoMkA sAra ATha prakArakA hotA hai |purusske balavizeSako jAnaneke liye AThaprakArake sAroMkI parIkSA kare / vaha isaprakAra haiN| jaise tvacA, rakta, mAMsa, meda, asthi, majjA, zukra aura satva yaha ATha prakArake 'sAra haiM / inameM tvacAsArakhAle puruSakI tvacA cikanI, zlakSNa, mRdu,prasanna, sUkSma, kiMcit gaMbhIra, sukumAra, roma tathA kAMtiyukta hotI hai / isa sAratAke honese manuSya sukhI, saubhAgyayukta, aizvarya tathA bhoga aura buddhiyukta hotA hai / evam * vidvAn, niroga, harSayukta aura dIrghAyu hotA hai // 116 // rktsaar| karNAkSi-mukhajihAnAsauSThapANipAdatala- nakha--lalATamehanAnisnigdharaktAnizrImantibhrAjiSNAnaraktasArANAmAsA sAratAsukhamudagratAMmedhAMmanasvitvaMsAkumAryamanativalamaklezasahiSNutvaJcAcaSTe // 117 // raktameM sAratA honesa manuSyoMke kAna, netra, mukha, jIbha, nAka, moTha, hAtha, pAMva, nakha, mastaka,liMga ye saba cikane aura lAlavarNake hotehaiM tathA zobhA aura kAMti. yukta hotehaiM / raktameM sAratA honese manuSya sukha, unnati aura medhAyukta tathA manasvI sukumAra, sAdhAraNa balavAlA aura klezake na sahanevAlA hotAhai / / 117 // maaNssaar| . zaMkha-lalATa-kRkATikAkSigaNDahanugrIvAskandhoraHkakSavakSaH. pANipAdasaMghayaHsthiraguruzubhamAMsopacitAmAMsasArANAm / * sAsAratAkSamAMdhRtimalaulyavittavidyAsukhamAjavamArogyaMbala. mAyuzcadIrghamAcaSTe // 118 // mAMsameM sAratA honese manuSyoMke kanapaTI, mastaka, gardanakA pichalAbhAga, netra, 'kapola, ThoDI, gardana, kaMdhe,chAtI,vakSasthala,kArakha, hAtha, pAMva aura sAMdhiyeM dRDha, tathA - 1 sArazabdena vizuddhataro ghAturucyate iti cakrapANiH / Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna - a0 8. - ( 633) mAMsayukta puSTa hotI haiM / aura mAMsasAra honese manuSya kSamA, dhRti, nirlobha, dhana, vidyA, sukha, namratA, ArogyatA aura bala tathA dIrghAyuvAlA hotA hai // 118 // medaHsAra / varNasvaranetra kezalA manakha daMtauSThamatrapurISeSu vizeSataH sneho medaH - sArANAm / sAsAratAvittaizvaryya sukhopabhogapradAnAnyArjavaM sukumAropacAratAmAcaSTe // 119 // medasAra manuSyoMki varNa, svara, netra, keza, loma, nakha, daMta, hoTha, mUtra aura mala ye sava vizeSa cikane hote haiM aura yaha puruSa dhana, aizvarya, sukha, bhoga, dAtRbhAvavAlA hotA hai tathA saralatAyukta, sukumAra aura upakaraNayukta hotA hai // 119 // asthisAra / pANigulphajAnvaratnijatrucivukAziraH parvasthalAHsthUlAsthinakhadantAzcAsthitArAstemahotsAhAH kriyAvantazcakleza sahAH sArasthirazarIrAbhavantiAyuSmantazca // 120 // asthisAra manuSyoM ke gulpha, jAnu, aratnI, aza, civuka, mastaka aura saMpUrNa saMdhiyeM tathA asthi, nakha aura dAMta yaha saba sthUla hote haiM / vaha manuSya mahotsAhI, kriyAvAn, kleza sahana karanevAlA, sArayukta tathA dRDha zarIrakhAlA aura dIrghAyu hotA hai // 120 // majjAsAra / tanvaGgAbalavantaH snigdhavarNasvarAsthUla dIrghavRttasandhayazcamajjAsArAste dIrghAyuSobalavantaH // 121 // majjAsAra manuSya patalI dehavAle, balavAn cikanevarNa aura svaravAle hotehaiM inakI saMpUrNa saMdhiyeM dRDha, sthUla, lambI aura gola hotI haiM / yaha manuSya dIrghAya aura valavAn hote haiM // 121 // zukrasAra / zrutavijJAna vittApatya sammAna bhAjazca saumyAH saumyaprekSiNazca kSIraparNalocanA ivapraharSabahulAH snigdhavRttasArasama saMhatazikharidazanAH prasannasnigdhavarNasvarAbhrAjiSNavo mahAsphijazcazukrasArAH testrIpriyAHpriyopabhogAvalavantaH // 1.22 // 1 aranikaphoNikA / Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (634) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| * zukrasAra manuSya zAstra, jJAna, dhana, saMtAnayukta aura sanmAnake yogya hotaahai| tathA saumya, sundarasvarUpa,dUdhakosI kAMtivAlA,pUrNa aura prasanna netroMvAlA hotAhai cikane zarIravAlA, dhanayukta, sundara, suDaula zarIra, tathA khUbasUrata daMtapaMktIvAlA hotAhai / evam svara, varNa, uttama, cikane hotehaiM tathA yaha kAMtivAn aura bar3e nitamvoMvAlA adhika vIryayukta striyoMkA pyArA,kAmI tathA balavAna hotAhai122]. sttvsaar| sukhaizvaryArogyavittasammAnApatyabhAjaHsmRtimantobhaktimantaHkatajJAHprAjJAHzucayomahotsAhAdakSAdhIrAHsamaravikrAntayodhinaHtyaktaviSAdAHsuvyavasthitAgambhIrabuddhicetasaHkalyANAbhinivezinazcasattvasArAH // 123 // sattvasAra manuSya sukha, aizvarya, ArogyatA, vitta, sanmAna aura saMtAnavAlA hotAhai tathA smRtivAn, bhaktivAn, kRtajJa, buddhimAna, zuddha, mahotsAhI,catura aura dhIra hotehaiM / evam yuddha ke samaya parAkramake sAtha yuddha karanevAle,viSAdarahita,sthirasvabhAva, gaMbhIrabuddhi aura gaMbhIracitta tathA kalyANakI icchAvAle hotehaiM // 123 / teSAMsvalakSaNairevaguNAvyAkhyAtAH // 124 // isapakAra lakSaNoM sahita tvak, sAra Adi ATha prakArake sAravAle puruSoMke lakSaNa aura guNoMkA varNana kara diyA gayAhai // 124 / / srvsaar| tatrasarvaiHsArairupetAHpuruSAbhavantyatibalAHparaMgauravayuktAH klezasahAHsArabheSvAtmanijAtapratyayAH kalyANAbhinivezinaH sthirsmaahitshriiraaHsusmaahitgtyHsaanunaadsnigdhgmbhiirmhaasvraaHsukhaishvryvittopbhogsmmaanbhaajaamndjrsomndvikaaraaHpraaystulygunnvistiirnnaaptyaacirjiivinshc||125|| . jo manuSya ina saMpUrNa sAroMsa yukta hote haiM vaha atyanta balavAn, gauravayukta, kleza sahana karanekI sAmarthyavAle,saMpUrNa kAmoMko apane Apa karanekI icchAvAle, kalyANa karanekI icchAvAle, sthira aura dRDhazarIravAle musamAhita gativAle, anuH nAdasahita snigdha, gaMbhIra aura mahAsvaravAle, sukha, aizvarya, vitta upabhogavAle, sammAna pAtra aura unako buDhApA zIghra nahIM AtA, vikAra zIghra utpanna nahIM Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a08. hote unakI saMtAna unhoMke samAna guNavAlI,vaMzake vistAra karanevAlI aura ciraMjIvI hotI hai / / 125 // ataviparItAstvasArAH // 126 // isase viparIta guNoMvAle manuSya asAra arthAt sArahIna hotehaiM // 126 // . mdhyaanaaNmdhyHsaarvishessairgunnvishessaavyaakhyaataaH| itisArANyaSTaupuruSANAMbalapramANavizeSajJAnArthAni // 127 // madhyamasAra manuSyake zarIrameM saMpUrNa lakSaNa madhyama hote haiM |is prakAra manuSyoMke. vala, pramANa, vizeSake jJAna ke liye ATha prakArake sAroMkA varNana kiyaagyaa127|| kathaMnuzarIramAtradarzanAdevabhiSamuhyedayamupacitatvAilavAnayamalpabalAkRzatvAnmahAbalavAnayaMmahAzarIratvAdayamalpazarI. ratvAdalpabalaiti / dRzyantehyalpazarIrAHkRzAzcaikebalavantaHtatrapipIlikAbhAraharaNavasiddhiH |atshcsaartHpriikssetityu. ktam // 128 // vadya rogIke zarIramAtrakohI dekhakara mohita na hojAya / jaise-hRSTapuSTa zarIrako dekhakara yaha balavAna hai / kRza zarIrako dekhakara yaha durvala hai / baDe zarIrako dekhakara vaDA zarIra hAnese valavAna samajha lenA, choTA zarIra dekhakara nirbala samajha lenA ityAdi mohako na prApta hojAya / kyoMki choTe zarIravAle aura kRza zarI: khAle bhI bahutase balavAn dekhanemeM aatehaiN| jaise pipIlikA (cIMTI vizeSa)bahuta choTI aura kRza zarIra hote hue bhI apanese adhika bhArako uThAletI hai / isI prakAra sAravAn manuSya bhI jAnanA / isaliye sAradvArA manuSyakI parIkSA karanI cAhiye yaha varNana kiyAgayA hai // 128 // samudAyadvArA parIkSA / saMhananatazcatisaMhananasaMghAtaHsaMyojanamityakorthaH // 129 // vaidyako cAhiye ki zarIrakI saMhananatAse bhI parIkSA kare / saMhanana, saMghAtaka. aura saMyojana ina tInoM zabdoMkA eka hI artha hai / yaha zabda zarIrake saMgaThanake vAcaka haiM // 129 // tatrasamasuvibhaktAsthisubaddhasandhisuniviSTamAMsazoNitaMsusaMhataMzarIramityucyate / tatrasusaMhatazarIrAH puruSAbalavantavipa Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (636) carakasaMhitA-mA0 ttii0| yayeNAlpabalA pravarAvaramadhyatvAt saMhananasyamadhyabalAbhavanti // 130 // jisake zarIra meM haDDiye saba barAvara aura suvibhakta aura saMdhiyoM meM bhale prakAra subandha hoM aura mAMsa tathA rudhira zarIrameM suDaula aura ucita rItipara pUrita ho usa zarIrako susaMgata kahate haiM / vaha susaMgata zarIravAle puruSa balavAn hotehaiM / isase viparIta guNavAle durbala hote haiM / madhyama lakSaNavAle madhya vala hote haiM // 130 // pramANase parIkSA / pramANatazcetizarIrapramANaMpunaryathAsvelAMgulipramANenopadekSyate / utsedhavistArAyAmairyathAkramam // 131 / / 'zarIrake pramANake anusAra bhI parIkSA karanI cAhiye / pratyeka manuSyakA pramANa usakI aMguliyoM dvArA pramANa kiyAjAtAhai / arthAt pratyeka manuSyakI laMbAI, cauDAI aura UMcAIko usakI aMguliyoM dvArA pramANita jaannaa| usako yathAkrama varNana karate haiM // 131 // tatrapAdaucatvAriSaTcaturdazacAGgalAni, jaMghetvaSTAdazAMgule 'SoDazAMguliparikSepe, jAnunIcaturaMguleSoDazAMguliparikSepe, triMzadaMgulaparikSepAvaSTAdazAMgulAvUrU, vRSaNoSaDaMguladIrghAvaSTAMgulapariNAhI, zephaHSaDaMguladarghipaJcAMgulapariNAhaM, dvAdazAMgulapariNAhobhagaH,SoDazAMgulavistArAkaTI,dazAMgulaMbAsta'zaraH,dazAMgulavistAradvAdazAMgulamudaraM,dazAMgulavistIrNedvAdazAMgulAyAmepArzvadvAdazAMgulavistAraMstanAntaraMdvayaMgulaMstanapaya'ntaM, caturviMzatyaMgulavizAlaMdvAdazAMgulotsedhamuraHdvayaMgulaM hRdayam, aSTAMguloskandhau, SaDaMgulAvaMsau, SoDazAMgulauvAhU, paJcadazAMgulaupANI, hastodvAdazAMgulau, kakSAvaSTAMgulI, trika dvAdazAMgulotsedham,aSTAdazAMgulotsedhaMpRSThaM, caturaMgulotsedhA dvAviMzatyaMgulapariNAhAzirodharA,dvAdazAMgulotsedhaMcaturvizatyaMgulapariNAhamAnanaM,paJcAMgulamAsya,cibukoSThakarNAkSimadhyanA(1) pramANatazceti prazasta prmaannmgaanaam| - - Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna - a0 8. sikAlalATAni, caturaMgulAni, SoDazAMgulotsedhaMdvAtriMza-daMgulapariNAhaMziraiti pRthaktvenAGgAvayavAnAMmAnamuktaM kevalaM - panaHzarIramaMguliparvaNicaturazItistadAyAmavistArasamaMsamu : ( 637 ) cyate // 132 // pairoMkI - : cAI cAra aMgula cauDAI chaH aMgula aura laMbAI caudaha aMgula hotI hai ghuTane se nAce - TAMgoM piMDaliyoM) kI laMbAI - aThAraha aMgula aura ghera solaha aMgula hotA hai / jAnukI laMbAI- cAra aMgula aura veSTana solaha aMgula hotA hai / jAnuse Upara UrUsthala arthAt moTI jAMghakI laMbAI tIsa aMgula, aura ghera aThAraha aMgula hotA hai / vRSaNa arthAt photake nasoMkI laMbAI chaH aMgula aura veSTana ATha aMgulakA hotAhai / zizna iMdriyakI laMbAI chaH aMgula aura veSTana pAMca. aMgulakA hotA hai / bhagakI gaharAI - bAraha aMgula hotI hai| kamara solaha aMgula cADa' hotI haiM / mUtravastI daza aMgulake vistAravAlI hotI hai / udarakA bAraha aMgula vistAra hai / donoM pArzvakA dazadaza aMgula vistAra, aura bAraha bAraha aMgula lambAI hai| donoM stanoMkA bAraha aMgulakA antara aura dodo aMgulakI sImA hotI hai / chAtI cauvIsa maMgula cauDI aura bAraha aMgula lambI hotI hai / hRdaya - do aMgula kandhe - ATha 2 aMgula | donoM aMsa-chaH aMgula hote haiN| solaha aMgula bAhoMkA UparakA bhAga / pandraha aMgula kohanI se nIcekA bhAga / daza aMgula hAtha aura ATha aMgula kAMkha hotI hai / trikasthAna - vAraha aMgula UMcA / pRSThasthAna- ATha aNguluuNcaa| gardana cAra aMgula UMcI Ara bAraha agula gherameM hotI hai / bAraha aMgula UMcA aura cauvIsa aMgula meM ceharA hotaah| pAMca aMgulakA mukha / cibuka, oSTha, donoM kAna donoM netra, nAka aura mastaka cAra aMgula vistArameM hote haiN| zirakA lavAba. solaha aMgula aura vera battIsa aMgula hotA hai / isa prakAra zarIra ke pRthak 2 avayavoMkA parimANa varNana kiyA gayA hai / sampUrNa zarIrakI UMcAI caurAsI aMgula hotI hai zarIrakI UMcAI aura ghera prAyaH barAbara hotA hai / yaha lakSaNa sAmAnyatA se kathana. kiyA gayA hai // 132 // tatrAyurbula mojaH sukhamaizvaryyavittamiSTAzcAparebhAvAbhavantyAyattAH pramANavatizarIre viparyyayastuhIne'dhikevA // 133 // ( 1 ) yazva mAnavirodhaH suzrutena sotrAGgulemAnabhedAt zamayitavyaH / tatra hi saviMzamaMgulizavaM puruSamAnaMm, tena tatrAGgulimAnamevAlyaM jJeyam / AyAma vistArasamamiti yathoktapratyavayavAyAmavistAra-yuktam / Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (638) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / 1. jo zarIra pramANayukta yathArtha hotA hai usa zarIkhAle manuSyakI, Ayu, bala, oja, sukha, aizvarya, vitta aura anya bhI sampUrNa bhAva svAdhIna hote haiM / hIna vA adhika honese viparIta hote haiM // 133 // sAtmyadvArA pararIkSA / sAtmyatazceti / sAtmyaMnAmatadyatsAtatyeneopayujyamAnamupazete tatrayeghRta kSIratailamAMsarasasAtmyAH sarvarasasAtmyAzca tevalavantaH klezasahAzcirajIvinazcabhavanti / rUkSanityAH punarekarasasAtmyAzcayete prAyeNAlpabalAzcAklezasahA alpAyuSo'lpasAdhanAzca bhavanti // 134 // - manuSyoMke sAtyakI bhI parIkSA karanI caahiye| jo padArtha nirantara sevana kiyA jAneparabhI zarIrake anukUla arthAt hitakArI pratIta ho usako sAtmya kahate haiN| jina manuSyoM ko ghRta, dUdha, tela, mAMsarasa tathA madhura Adi sampUrNa rasa sAtmya hote haiM vaha manuSya balavAn aura kleza sahana karane meM samartha tathA dIrghajIvI hote haiM / jo manuSya nirantara rUkSa padArthoMko sevana karate haiM tathA jinako eka rasa hI sAtmya "hai vaha manuSya prAyaH alpavalavAle kleza sahana karane meM asamartha, alpAyu aura alpasAdhanavAle hote haiM // 134 // vyAmizratAtmyAstu yete madhyabalAH sAtmyanimittataH // 135 // jina manuSyoM ko mile jule rasa sAtmya hoM aura pRthak 2 sAtmya na hoM athavA uparokta donoM prakArake manuSyake kucha 2 lakSaNa milate hoM vaha manuSya madhyavala sAmyake nimitta madhyamavalavAle hotehaiM // 135 // satva parIkSA / saccatazceti / satvamucyate manastaccharIrasyatantra ke mAtmayogAtattrividhaMbalabhedenapravaraMmadhyamavarAmati / atazcapravaramadhyAvarasattvAzcapuruSAbhavanti / tatrapravarasattvAH sattvasArAHsAre'buupadiSTAH svalpazarIrAdyapi te nijAgantunimittAsumahatISvapi pIDAsvavyagrAdRzyantesattvaguNavaizeSyAt // 136 // manuSya ke satvakI bhI parIkSA karanI caahiye| satva nAma manakA hai| vaha mana AtmA. ke saMyogase zarIrakA taMtraka hai arthAta zarIrako apane bhAvoMse taMtraNa aura dhAraNa 1 tantrakamiti prerakaM dhArakaM ca / Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vimAnasthAna-a08. (639) karanevAlA hotAhai vaha balake bhedase uttama madhyama aura kaniSTha ina tIna prakArakA hotAhai isIliye manuSya uttamasattva,madhyamasattva aura adhamasattva hotehaiM unameM uttamasattva puruSa satvasAroM meM kathana kara cukehaiM vaha uttamasatvasAra manuSya alpa zarIra honepara tathA nija aura Agantuka mahAkaSTa upasthita honepara bhI vyagracitta nahIM hote kyoMki inameM sattvaguNakI vizeSatA hotI hai // 136 // madhyasattvAdipuruSa / madhyasattvAstuparAnAtmanyupanidhAyasaMstambhayantyAtmanAtmAnaM parairvApisaMstabhyantahInasattvAstunAtmanAnacaparaiHsattvabalaMzakyante upastambhayituMmahAzarIrAhyapite svalpAnAmapiMvedanAnAmasahAdRzyante / sannihitabhayazokalobhamohamAnA raudrabhairavadviSTabIbhatsavikRtasaMkathAsvapicapazupuruSamAMsazoNitAnicAvekSya viSAdavaivarNyamUchonmAdabhramaprapatanAnAmanyatamasApnu vantyathavAmaraNamiti // 137 // madhyamasattvavAle manuSya-anya manuSyoMko kaSTa sahate dekhakara svayaM bhI unake sahArese athavA dUsaroMkI sahAyatAse yA dUsaroMke dhairya dene Adipara kisI prakAra kaSTa sahana kara sktehaiN|haansttv puruSa-na to svayaM kaSTa sahanakarasakate haiM aura na dUsarakI sahAyatA denepara bhI dhairya dhAraNa karate haiM / yaha manuSya bar3e bhArI zarIravAle alpakaSTako sahana nahIM kara sakate / aura sadaiva inake cittameM bhaya, zoka, lobha, moha sthita rahate haiM / evam laMDAI athavA DarAvanI bAta evaM bhayAnaka bAta aura deSakAraka bAtoMko sunakara tathA pazu, puruSAdikoMke mAMsa rakta Adi dekhakara hI viSAda, vivarNavA, mUrcchatA, unmAda, girajAnA athavA anya kisI prakArakA 'vikAra honA yA mRtyutakako prApta honA aise upadrava hote haiM / / 137 // bhojanazaktidvArA parIkSA / . AhArazaktitazcota / AhArazaktirasyavaharaNazaktyAjaraNazatayAcaparIkSyabalAyuSIhyAhArAyatte // 138 // manuSyakI AhArazAkti se bhI parIkSA karanI cAhiye / bhojana karanekI zaktise * AhArake parimANase, AhArakI paripAka zaktise AhAra zaktikI parakSiA kI jAnI hai , manuSyoMkA bala aura Ayu AhArake hI AdhIna hai / / 138 // . Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (640) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| - byAyAmazaktidvArA parIkSA / vyaayaamshktitshceti| vyAyAmazaktimapikarmazakyAparIkSyAH karmazakkyAyanumIyatebalaM trividham // 139 // vyAyAma zaktidvArA bhI parIkSA karanI cAhiye / karmazaktise vyAyAma zaktikI parakSiA ho sakatI hai / karmazaktise hI manuSyake uttama madhyama aura honabalakI. parIkSA kIjAsakatI hai // 139 / / avasthAse parIkSA / vayastazceti / kAlapramANavizeSApakSiNIhizarIrAvasthAvayo'bhidhIyate / tadvayoyathAvasthAnabhedenatrividhaMvAlaMmadhyaMjIrNamiti // 140 // vaya arthAt avasthA vizeSakI bhI parIkSA karanI caahiye|kaalprmaannkii apekSA karanevAlI jo zarIrakI avasthA hai usako vaya kahate haiM / vaha vaya sthUla bhedase bAla madhya aura jIrNa arthAt vAlyAvasthA,taruNAvasthA aura vRddhAvasthA ina tIna bhedoM: vAlI hotI hai // 140 // vAla Adi avsthaa| tatrabAlasaparipakvadhAtuguNamajAtavyaJjanasukamAramaklezasahamasampUrNabalaM zleSmadhAtuprAyamASoDazavarSam / vivarddhamAnadhAtuguNapunaHprAyeNAnavasthitasattvamAtriMzadvarSamupadiSTam |mdhyN naH samarthAgatabalavIryapauruSaparAkrasagrahaNadhAraNasmaraNavacanavijJAnasarvadhAtuguNaM balasthitamavasthitasattvammAvizIyamANadhAtuguNaM pittdhaatupraaymaassssttivrssmuddissttm|atH paraM parihIyamANadhAtvindriyabalapauruSaparAkramagrahaNadhAraNasmaraNavacanavijJAnaMbhrazyamAnadhAtuguNaMvAtadhAtuprAyaMkrameNaprajIrNamucyate AvarSazatam // 141 // unameM bAlyAvasthAmeM saba dhAtu vinA pakI hotIhaiM aura mocha, dADhI, Adi dhAtuoMke guNa pragaTa nahIM hote / zarIra sukumAra,kaSTa sahaneke ayogya asaMpUrNa vala aura kapha pradhAna hotAhai / solaha varSa paryanta bAlyAvasthA hotIhai // solaha varSaseH tIsavarSa paryanta sampUrNa dhAtuoMke vala aura guNa baDhate haiM aura mana prAyaH anava.. Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a08 (641) sthita hotAhai (isa avasthAko yuvAvasthA tathA kisIke mavamavAla,vRdi,sampUrNatA aura hAni yaha cAra avsthaah)| tIsavarSake uparAnta sAThavarSakI avasthAMtaka madhyaavasthA hotIhai / isa avasthAmeM bala, vIrya, puruSArtha, parAkrama, grahaNazakti, dhAraNA, smaraNazakti, vacanazakti aura vijJAna paripUrNa hotehaiM tathA sampUrNa dhAtu oMke guNa bhI pUrNatAyukta hote haiN| yaha avasthA pittapradhAna hotIhai / isake uparAnta manuSyakI dhAtu,indriya,vala,puruSArtha,parAkrama,grahaNazakti, smaraNazakti, vacanazakti aura vijJAnazakti ghaTane lgjaatiihai|smpuurnn dhAtuyeM apane guNoMse bhrazyamAna hojAtI haiM isa avasthAko vRddhAvasthA kahate haiN| isameM vAyuko pradhAnatA hotI hai / sAThase sauvarSataka vRddhAvasthA kahIjAtIhai // 141 // vayAkramase auSadhaprayoga / varSazataMkhalvAyuSaHpramANamasminkAle / sntipunrdhikonvrssshtjiivinomnussyaaH| teSAMvikRtivajyai prakRtyAdibalavizeSairAyuSolakSaNatazcapramANamupalabhyavayasastritvavibhajeta / evaMpra. kRtyAdInAMvikRtivAnAMbhAvAnAM pravaramadhyAvarAvabhAgenabalavizeSaMvibhajet / vikRtibalatravidhyenatu doSabalaMtrividhamanumIyate / tatobhaiSajyasyatIkSNamRdumadhyavibhAgenatritvaMvibha jyayathAdobhaiSajyamavacArayediti // 142 // . . AyukA pramANa isa kAlameM prAyaH sauvarSakA hotAhai / kintu bahutase manuSya satvAdi guNavizeSase aura puNyazAlI honese sauvarSase adhika bhI jItehaiM / parantu AyukA pramANa sauvarSase adhika nahIM hai |mnussyke jIvanakI vikRtiko tyAgakaraH prakRti Adike bala vizeSase aura Ayuke lakSaNoMse Ayuke pramANako jAnakara avasthAke tIna bheda karanecAhiye / isIprakAra vikRtiko tyAgakara prakRtyAdika mAvoMkA uttama,madhyama aura adhama vibhAga karanase tIna prakArakA balavizeSa jAnanA cAhiye / vikRtika tIna prakArake balase doSoMke balakA tInaprakArakA anumAna kiyAjAtAhai / isIprakAra ina sabakA vicAra karaneke anantara auSadhIko tIkSNa madhyama aura mRdu vibhAgakara balavAn doSameM tIkSNa auSadhI, madhyama doSameM madhya auSadhI aura thoDe doSameM mRdu auSadhIkA upayoga karanA cAhiye // 142 // ___AyuSaHpramANajJAnahetoHpunarindriyeSujAtisUtrIyecalakSaNAnyu padezyante // 143 // Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2) carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| .... mAyukA pramANa jAnane ke liye, indriya sthAnake mAvitrIvAdhyAyameM lakSaNoMkoM -amana kareMge // 13 // kAlabheda / kAlaHpunaHsaMvatsarazcAturAvasthAca / vatrasaMvatsarodvidhAtridhA. . boTAdvAdazadhAbhavazcAtaH pravibhajyate tatcatkAryamAbhasa mokSya // 144 // . .. kAla, saMvatsara aura AturakI avasthAko kahate haiN| inameM saMvatsara kAla apana vibhAgase do prakArakA,aura sadI, garmI,varSA ina bhedoMse tIna prakArakA, Rtubhedase cha prakArakA,mahInoM ke vibhAgase bAraha bhAgoMmeM vibhakta hotAhai / isake uparAnta kAryavibhAgase aura bhI vibhAgoMmeM vibhaka hotA jAtAhai // 144 // ssddRtuvibhaag| tatrakhalutAvatSoDhApravibhajyakAryamupadekSyate / hemantogrISmo varSAzcetizItoSNavarSalakSaNAstrayaHRtavobhavanti / teSAmantarevitaresAdhAraNalakSaNAstrayaHRtavaHprAvRTazaradvasantAiti / prAvRTitiprathamaHpravRSTeHkAlastasyAnubandhovarSAevametesaMzodha namadhikRtyaSaDvibhajyanteRtavaH // 145 // __ . usa saMvatsara kAlake.chaH vibhAgakara kAryoMko kathana karatehaiM |un chaH RtuoMmeM hemansa, grISma aura varSA yaha tIna sardI, garmI aura varSAta ina tIna lakSaNoMvAlI tIna Rtue~ hotI haiN| inake antarameM prAvRT, zarad aura vasanta yaha tIna Rtue~ sAdhAraNa.lakSaNoMvAlI hotI hai / prAvRT Rtu-grISma aura varSARtake sAdhAraNa lakSaNavAlI hotI hai| zaradaRtu-varSA aura sardIke sAdhAraNa lakSaNavAlI hotI hai| basantaRtu-sadI aura gama ke lakSaNAlI. hotIhai / saMzodhana kriyA karane ke liye 'hana ch| RtuoMke vidhAnakA kathana kiyAhai // 146 // . tatrasAdhAraNalakSaNeSvRtuSuvamanAdInAMpravRttirvidhIyatenivRSiritareSuH / sAdhAraNalakSaNAhimandazItoSNavarNatvAtsuqhatamA. . * zvabhavantyavikalpakAzcazarIroSadhAnAmitarepunaratyarthazItoSNa parSatvAduHkhatamAzcabhavaMtivikalpAzcazarIroSadhAnAm // 14 // Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a08. .ina cha: RturthIma sAdhAraNa lakSaNoMvAlI tIna RtuoMmeM vamanAdi saMzodhanakriyA karanI cAhiye / sAdhAraNase viparIta tIna RtuoMmeM vamanAdi nahIM karane cAhiyA sAdhAraNa lakSaNAMvAlI RtuyeM-alpa zItaguNavAlI, alpa garmovAlI aura alpavarSAguNavAlI honese mukhadAyI hotI haiM / ina prAvRT aura zarad tathA vasanta RtumeM auSadhiye saba kArya siddha karanevAlI hotI haiM tathA zarIra bhI zodhanake yogya hote haiM / inase viparIta RtuoMmeM adhika:sardI, adhika garmI aura adhika varSA honese ye RtuyeM duHkhadAyaka hotI haiM / usa samaya zarIrasaMzodhana karaneke yogya nahIM hote aura auSadhiyeM apanA yathocita kArya nahIM kara sakIM // 146 // zItameM sNshodhnnissedh| tanahemantehyatimAtrazItopahaMtaMtvAccharIramasukhopapannaM bhavati / .. atizItavAtAdhmAtamatidAruNIbhUtamavanadoSam / bheSajaM punaH saMzodhanArthamuSNasvabhAvamantezItopahatatvAnmandavIryatvamApadyate / tasmAttayoH saMyogesaMzodhanamayogAyopapadyate .. zarIraJcavAtopadravAya // 147 // hemanta Rtuma-zItake atyanta paDanese zarIrako du:kha prApta hotA hai| zItala pavanake laganese zarIra atyanta rUkSa hojAtAhai roma mArgake saMkucita honAnese pasInA nahIM AtA aura doSa atyanta vandhA huA hotA hai|us samaya uSNa svabhAvavAlI saMzodhana auSadhI dI jAnepara zItase upahata hokara maMdavIrya hojAtI hai| isaliye usa samaya zarIra aura auSadhIkA saMyoga honese saMzodhanakA ayoga hojAtA aura zarIrameM vAyuke upadrava honelagajAte haiM / / 147 // grISmameM niSadha / prISmepuna zoSNopahatatvAccharIramasukhopapannaM bhavati / uSNa- . ghAtAtapAdhmAtamAtizithilamatyantapravilInadoSabheSajaMpunaHsaMzodhanArthamuSNasvabhAvamevAtyuSNAnugamanAttIkSNavaratvamApadya-. totsmaattyoHsNyogesNshodhnmtiyogaayoppdyteshrimpi| pipAsopadravAya // 148 // . promameM atyanta gauke ' paDanesa zarIra dukhita hojAtAhai. ga. vAyake jAne se zarIra ziyi hojAtA hai| doSa saba vilIna hojaate| usa samaya saMgo dhana auSayI. uSNarya honese garmI kI sahAyatA pAkara aura bhI adhika Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (644 ) carakasaMhitA - bhA0 DI0 // takSNa hojAtI hai / usa samaya doSoM ke atyanta narma honese aura auSadhakA tIkSNa svabhAva hojAnese tathA zarIrake mRdu honese saMzodhanakA atiyoga hojAtA hai| zarIrameM bhI pipAsA Adi upadrava utpanna hojAte haiM // 148 // varSAmeM niSedha | varSAsutumeghajAlAvatate gUDhArkacandratAredhArAkuleviyatibhUmau paGkajalapaTalasaMvRttAyAmatyathoM paklinnazarIreSu bhUteSuvihatasvabhAveSucakevaleSvoSadhagrAmeSutoyadAnugatamArutasaMsagApahateSugurupravRttInivamanAdIni bhavanti / gurusamutthAnAnizarIrANi / tasmAdvamanAdInAMnivRttirvidhIyatevarSAnteSuRtuSunacedAtyayi kekarma // 149 // varSARtu AkAza meghajAlase sadaiva AcchAdita rahatA hai, sUrya, candramA, tArAgaNa meghoMse Dhake rahate haiM / pRthvI kIcaDa aura jalase saMvRtta hotI haiM, usa samaya manuSyoM ke zarIra atyanta ArdratAyukta hote haiM tathA auSadhiyoM ke svabhAva vihata hojAte haiM tathA varSA jala aura vAyuse upahata svabhAva hojAtI haiM usasamaya vamanAdika karma karanese unakI adhika pravRtti hotI hai / isaliye varSARtu meM kisI atyAvazyakatA ke vinA camana Adi karma nahIM karane cAhiye // 149 // AtyayikepunaH karmmaNikAmamRtuMvikalpyakRtrima guNopadhAnena yatharttuguNaviparItena bhaiSajyaMsaMyogasaMskArapramANavikalpenopapAdyapramANavIryyasasaMkRtvA tataH prayojayeduttame nayatnenAvahitaH 150 p yadi aisI RtuoM meM zodhana karAnekI kisIprakAra AvazyakatA paDajAya tA yuktipUrvaka usa Rtuke guNoMke viparIta bhAva utpanna kara saMyoga, saMskAra aura pramANa vikalpate auSadha kalpanAkara saba bhAvako samAna banA sAvadhAnIse auSadha. prayoga karanAcAhiye // 150 // kAryakAlanirNaya | AturAvasthAsvapitRkAryAkArya pratikAlAkAla saMjJAtadyathA asyAmavasthAyAmasya bheSajasyakAlo'kAlaH punarasyati // 151 // .N. . rogIko avasthAmaibhI kArya, akArya, kAla aura akAlakI saMjJA jAnanI cAhiye jaise isa avasthAmeM isa auSadhakA samaya hai athavA nahIM hai // 151 // Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a08. (645) etadapibhavatyavasthAvizeSeNatasmAdAturAvasthAsvapihikAlA- . kaalsNjnyaa|tsypriikssaamuhurmuhuraatursysrvaavsthaavishessaavekssnnN ythaavtbhessjpryogaarthm| nAtipatitakAlamaprAptakAlaMkAbhepajamupayujyamAnaMyaugikaMbhavati kAlohibhapajyaprayogapAtimabhinirvarttayati // 152 // isaprakAra vicArapUrvaka kArya karanA athavA na karanA cAhiye isa prakArako parIkSA rogIke avasthAvizeSase hotI hai / isa liye rogIkI avasthA meM bhI samaya aura asamayakI saMjJA hotI hai usakI parIkSA vAramvAra rogIko sampUrNa avasthAvizeSakI apekSA karatI hai / jaise auSadhaprayoga ke liye bhI avasthAvizeSa vicAra: nekI AvazyakatA par3atI hai| jisa samaya auSadhakA kAla na ho arthAt auSadha denekA samaya vyatIta hocukAho aura usa auSadhIke liye dUsarA samaya kusamaya ho yA auSadha denakA samaya na AyA ho to auSadhakA prayoga nahIM karanA cAhiye / ThIkasamayapara auSadhakA prayoga karanAhI uttama yoga kahAjAtA hai |kaal hI auSadhake yogakI paripUrNatA karatAhai // 152 // pravRtti / pravRttistupratikarmasamAraMbhAtasyalakSaNabhiSagAturoSadhapAracArakANAMkriyAsamAyogaH // 153 // pravRtti pratyeka karmake samAraMbhako kahatehaiM / vaidya, rogI, auSadha aura paricAraka inakI kriyAkA samAyoga honA pravRttikA lakSaNa hai // 153 // upAya / upAyaH punarbhiSagAdInAMsauSTavamabhisandhAnaJcasamyak / tasyalakSaNaMbhiSagAdInAMyathoktaguNasaMpaddezakAlapramANasAtmyakriyAdibhizcasiddhikAraNaiHsamyagupapAditasyauSadhasyAvacAraNamiti / evametadazaparIkSyavizeSA:pRthakpRthakaparIkSitavyAbhavanti / parIkSAyAstukhaluprayojanapratipattijJAnam // 154 // : vaidyAdikoMkA cikitsAke uddezyase anukUla rItipara upasthita honA upAya kahAjAtAhai / vaidya Adika cikitsAke cAroM pAdoMkA yathocita guNasampanna hokara deza, kAla, pramANa, sAlya aura kriyA siddhi Adi kAraNoMse uttama rItipara Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| auSadhakA AcaraNa karanA upAyakA lakSaNa hotAhai / ina daza prakArake lakSaNoMkI parIkSA karanekA prayojana pratipattijJAna hai // 154 // prtiptti| . pratipattinAmasayastuvikAra yathApratipattavyastasyatathAnuSThAna jJAnam // 155 // jo vikAra jisa prakAra jisa sthAna prApta ho usakA usI prakAra ThIka samajhakara yala karane ke liye pravRtta honA pratipatti kahAjAtAhai // 15 // yatratukhaluvamAnAdInAMpravRttiryatracanivRttistavyAsataH siddhi . " pUcarakAlamupadekSyate / pravRttinivRttilakSaNasaMyogetukhaluguru, lAghavaMsaMpradhA>samyagadhyavasyedanyataraniSThAyAm / saMtihiM vyAdhayazAstreNUtlApavAdairupakramaMpratinirdiSTAH / tasmAdguruH / lAghavasampradhArthasamyagadhyavasthedityuktam // 156 // . . jisa jisa sthAnameM vamana virecanakA prayoga karanA cAhiye aura jisa sthAna / nahIM karanAcAhiye una sabakA varNana siddhisthAnameM kareMge / vamana virecanAdikoMkI pravRtti (prayoga karanA) aura nivRtti (prayoga na karane) ke lakSaNake viSayame guru aura lAghavako vicArakara jisa jagaha jisakI AvazyakatA ho arthAta jisa sthAnameM karAne hoM aura jisameM na karAne hoM yA unameMse kevala vamana hI yA kevala virecana hI karAnA ho aura unake karAnameM lAbha hai yA hAni hai unako bhale prakAra vicAra lenA cAhiye / kyoMki zAstra meM vyAdhiyoMkI sAmAnya cikitsA aura vizeSa cikitsA ina donoM prakArakA varNana kiyAgayA hai| isaliye unake guru aura lAghavaMko vicArakara aura bhale prakAra nizcaya karake taba unameM pravRca honA caahiye| 196 // vmndrvy| yAnitukhaluvamanAdiSubheSajadravyANyupayogaMgacchantitAnyAnu-. vyAkhyAsyante / tadyathA-phalajImUtakekSvAkudhAmAgevakuTaja. kANDikAkRtavedhanaphalAni / jImUtakekSvAkukuTajakRtavedhana: patrapuSpANiAAragvadhavRkSakamadanasvAdukaNTakapAThApATalAzA ..."TAmUsivarNanaktamAlapicumardapaTolasuSavIguDUcIsomada-: .. Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ? vimAnasthAna- bha0 80. * *lka citrakadvIpizigrumUlakaSAyaizca / madhumadhUkakovidArakaryudAranI pani culavimbIzaNapuSpIsa dApuSpI pratyakUpuSpa kaSAryazcelAhareNupriyaGgu pRthvIkA kustumburutagaranaladaha biratAlIzopIrakaSAyaizca / ikSukANDekSvikSuvAlikA darbhapoTagalakAlaGkatakaSAyaizca / sumanAH saumanasAyinIharidrAdAruharidrAvRzcIrapunarna-vAmahAsahAkSudrasahAkaSAyaizca / zAlmalizAtmaka bhadrapaNyeMlApa podikoddAlakadhanvanarAjAdanopacitrAgopI zRGgATikAkapikacchukaSAyaizca / pippalIpippalImUTha cavyacitrakazRGgaverasapaphANita kSIrakSAralavaNodakaizvayathopalA saMyatheSTaMvApyupasaMskRtyavartikriyA cUrNAvalehasnehakaSAyama saralaya vAgUyUSakAmbalikakSIropadheyAnmodakAnanyAMzcayogAnvividhAnanuvidhAyayathArha vamanAhIyadadyAdvidhivadvamanamitikalpasaMgrahotramanadravyANAM kalpastveSAMvistareNottarakAlamupadekSyate // 157 // * it auSadha dravya vamana AdikoMmeM upayoga kiye jAte haiM unakA varNana karate haiM / jaise mainaphala, devadAlI, kaDavIghIA, kaDavI torI, indrayava, kANDikA, kRtavedhanatorI inake phala vananakAraka hote haiM / devadAlI ke patra, phUla | kaDavI ghIo ke patra phUla / kuDAke patra, phuul| kaDavI torIke patra, phUla vamanakAraka hote haiN| amala nAsa, kuDAkI chAla, mainaphala, svAdukaNTaka, pAThA, pADha, ghuMghucI (raktaka) muraMbA, saptaparNa, karaMja, nIma, paTolapatra, sukhavi, giloya inake kvAtha, somanalakala, citraka, eraMDa, satAvara, sahAMjane kI jaDa, mulaiThI, mahuA, kacanAra, sapheda kacanAra, kadaMba, nicUla, taMdUrI, zaNapuSpI, Aka, apAmArga ina sabake kAthamanake upayoga meM Ate haiN| baDI ilAyacI, reNukA, priyagu, choTI ilAyacI, kustumvarI, jaTAmAMsI, netravAlA, tAlIsapatra aura rUsa inake kAtha bhI bamanake upayoga meM Ate haiM / Ikha, tAlamakhAnA, rAmasara, kuzA, kAsa, kasauMdI ina saMvakA-rasa aura kvAtha vamanameM upayoga kiyA jAtA hai| jAyaphala, jAvitrI, haldI, dAruhaldI. donoM punarnavA, mASaparNI, mugdhaparNI, inakA kAya vamanameM upayoga kiye jAte haiM / semala, rohitRNa, prasAraNI, rAsanA, uddAlaka, dhAnyaM, DhAmaNavRkSa, khiranI, mUsAkarNI, sArivA, atIsa, kauMca inakA kalka athavA kAtha. vamanameM upayoga ' ( 647 ) Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1648). carakasaMhitA-mA0 ttii0| kiyaajaataahai|pipplii,piiplaamuulN,cvy,citrk,adrkh,ssau,phaannit,duudh,kssaar aura lavaNayukta jala inameMse jisa samaya jo milasake aura jisaprakAra prayoga karanese hitakara hosake usa prakAra inakA upayoga kre|inmeN koI ci banAkara upayoga karanemeM 'kAma AtehaiM / koI cUrNa,koI avaleha,koI sneha,koI kAtha,koI mAMsa rasameM, koI yavAgUmeM,koI yUpameM,kAMvalika,tathA kSIrake saMyogase kAmameM aatehaiN|koii sUMghaneke padAmeM,koI modakameM,koI anya upayogI dravyake saMyogase vamanasaMbaMdhI kAryoMmeM prayoga kI jAtI haiN| inameMse jo auSadhI jisa samaya jisaprakAra jisa vamana yogya manu. jyako denA ho usako vidhipUrvaka prayoga kare / yaha vamanopayogI dravyoMkA kalpa -saMgraha kiyAgayA hai isako vistAra pUrvaka kalpasthAnameM kathana kareMge / / 157 // . virecanake dravya / virecanadravyANitujhyAmAtrivRcaturaMgulatilvakamahAvRkSasaptalA. . zaMkhinIdantIdravantInAMkSIramUlatvapatrapuSpaphalAniyathAyo. gametaizcaivakSIramUlatvapatraphalapuSpaphalevikRtAvikRtairaMgandhAzvagandhAjazaGgIkSAriNInIlinIklItakakaSAyaizcaprakIryodakI-masUraviMdalAkampillakaviDaGgagavAkSIkaSAyaizcapIlupriyAlamRdvIkAkAzmaryAparUSakabadaradADimAmalakaharItakIvibhItakavRzcIrapunarnavAvidArigandhAdikaSAyaizcazIdhusurAsauvIrakatuSodakamereyamedakamadirAmadhumadhUlakadhAnyAmlakuvalabadarakharjUrakarkandhubhizcadadhidadhimaNDodazvidbhizcagomahiSyajAvInAcakSIramUtrairyathopalA yatheSTaMvApyupasaMskRtyavArtakriyAcUrNAH / balehasnehakaSAyamAMsarasayUSakAmbAlikayavAgUkSIropadheyAnmo. dakAnanyAMzcabhakSyavikArAnvividhAMzcayogAnabhividhAyayathA- . havirecanAAyadadyAdvirecanamitikalpasaMgrahovarecanadravyANAM kalpastveSAMvistareNopadekSyateuttarakAlam // .158 // . . aba virecanopayogI auSadhayoMko kathana karate haiN| jaise-zyAmA, nizotha, amalatAsa, lodhra, thohara, sAtalA, zakhinI, detI, dravaMtI, inake dUdha, jaDa, chAla, : patru, puSpa, phala, jaise jisa sthAnameM ucita hoM virecanake liye upayoga kiye bhAvahaiM / . tathA-ajavAyana, asagaMdha, meDhAsiMgI,dUdhalI, nIlanI, bhulahaThI, inake Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a08, (649) chAtha virecanopayogI hotehaiM / pUtIkaraMja, karaMja, masUra, anArakA chilakA, kamIlA, 'viMDaga, indrAyana inake kvAtha virecanoMke yogya hote haiN| pIlU, ciroMjI, kisamisa, 'kaMbhArI, phAlasA, bera, anAra, Amle, haraDa, baheDA, donoM punarnavA, vidArIgaMdhA, inake kaSAya virecanoMke yogya hote haiN| sIdhU, surA, sauvIraka, tuSodaka, maireya, maidaka,madirA,madhu,madhUlaka,dhAnyAmla,pevaMdI vera,choTAverakhajUra,jaMgalIbera,dahI, dadhimaNDa, ghola yaha saba virecanake upayogI hote haiM / gau, bhaiMsa, bakarI aura bheDakA dUdha tathA mUtra virecanopayogI hotA hai| inameMse jisa samaya jo mila sake aura jisamakAra jisa sthAnameM jaise upayoga karanA ucita ho usa prakAra inako bacI banAkara athavA cUrNa yA avaleha, sneha, kvAtha, mAMsarasa, yUSa, tAMbalika, yavAgU, dUdha, nasya, modaka AdimeM tathA anya dravyake upayogase jaise upayoga karanA ucita ho usaprakAra yoga banAkara ucita rItise virecana yogya manuSyako deve| yaha virecanadravyoMke kalpakA saMgraha kathana kiyAgayA aura vistArapUrvaka inakA varNana kalpasthAnameM kareMge // 158 // AsthApanakA varNana / AsthApaneSutubhUyiSThakalpAnisyurdravyANinAmatovistaraNopadizyamAnAnyaparisaMkhyeyAnisyuratibahutvAt / iSTazvAnatisaMkSepavistaropadezastantraiSTazcakevalaMjJAnaMtasmAdrasataevatAnyanuvyAkhyAsyante // 159 // AsthApana dravyoMke aneka nAma hotehaiN|un saMpUrNa dravya nAmako vistArase varNana kareM to vaha bahuta honese asaMkhya hojAtehaiM / aura zAstrameM atyanta vistArase aura atisaMkSepase kathana karanA iSTa nahIM hai kevala una saMpUrNa dravyoMkA jJAna honA iSTa hai| isaliye unake jJAnako rasake anusAra varNana karatahaiM // 159 // rasAnusAra bhAsthApana / rasasaMsargavikalpavistAroASAmaparisaMkhyeyAsamavetAnArasAnAmaMzAMzabalavikalpAtibahutvAttasmAdravyANAJcaikadezamudAharaNAtharaseSvanuvibhajyarasaikaikadezenacanAmalakSaNArthazcaSaDAsthApanaskandhArasato'nuvibhajyavyAkhyAsyante / yattuSaDvidhamAsthApanamAcakSatabhiSajastadurlabhataraMsaMsRSTarasabhUyiSThatvAdrvyANAm / tasmAnmadhurANimadhuraprAyANimadhuraprabhAvANimadhuraprabhAvaprA-.":. Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (660) carakasaMhitA-bhA0 TI0 / yANyApicamadhuraskandhemadhurANyevakRtvopadekSyantetathetarANida- . vyaannypi| rasoMke saMsarga aura vikalpase alaga alaga varNana kareM to rasa asaMkhya homA haiM kyoMki milehue rasoMke aMzAMza vala aura vikalpa bahuta hotehaiN|isliye ekadezI udAharaNake liye saMpUrNa dravyoMko cha: rasoMmeM vibhAgakara rasake eka 2 dezase nAma aura lakSaNoMko varNana karaneke liye rasake chaH AsthApanaskandhoMko vibhAgapU Ika varNana karatehaiM / jo cha: prakArakA AsthApana kathana kiyAhai / vaidyaloga usako yathocita rItipara nahIM jAna sakate kyoMki vahutase dravya aise haiM jinameM kaI eka rasoMkA saMsarga paayaajaataahai| isaliye madhura aura madhuraprAyaH tathA madhuraprabhAva evam madhuraprabhAvaprAyaH dravya madhura mAna karake madhura skaMdha kathana kiyejAta / usI prakAra aura dravyoMko bhI jAnanA // mdhurskndh| tadyathA-jIvakarSabhako jIvantIvIrAtAmalakokAkolIkSIratAko lIsuddhapImASaparNIzAlaparNIpaciparNyasanapamedAmahAmedAka. kaTazRGgazRGgATikAchinnaruhAcchanAticchanAzrAvaNImahAzrAvaNI alambuSAsahadevAvizvadevAzuklAkSIrazuklAvalAtibalAvidArI kSIravidArI kSudrasahAmahAlahARSyagandhAzvagandhApayasyA vRzcIrapunarnavAbRhatIkaNTakArikairaNDamoraTazvadaMSTrAsaha zatAvarIzatapuSpAmadhUkapuSpIyaSTimadhumadhUlikAdvIkAkhajUraparUpa- : jaanur`aar'iilngkaakngkaalngkhiitaakunddshkssaar ryazItapAkyodanapAkItAlakharjUramastakekSvikSuvAlikAdarbhakuzakAzazAligundrotkaTakazaramUlarAjakSavakaryaproktAdvAradA bhAradvAjIvanatrapuSyabhIrupatrIhaMsapadIkAkanAsAkaliMgAkSI : kSIravallIkapotavallIgopavallImadhuvallIsomavallIti / e , SAmevaMvidhAnAmanyeSAJcamadhuravargaparisaMkhyAtAnAmauSadhadravyA*NAMchedyAnikhaNDazazchedayitvAbhedyAnicANuzobhedayitvAprakSAtyapAnIyenaprakSAlitAyAMsthAlyAMsamavApyapayasAaodake, .. Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna a08. (651) nAbhyAsicyasAdhayeddAsatatamupavaTTayantadupayuktabhUyiSThe'mbhasigataraseSvauSadheSu payasicAnupadagdhesthAlImupahRtyapAranu saMpUrtapayaHsukhoSNaMghRtatailavasAmajjAlavaNaphANitopahitaMba. . stivAtavikAriNavidhijJo vidhivaddadyAt / zItantumadhusarpi. yAmupasaMsRjyapittavikAriNe dadyAditimadhuraskandhaH // 160 / / __ ava madhura skandhakA varNana karatehaiM / jaise jIvaka, RSabhaka, jIvantI, zatAvara, . bhUIAmalA, kAkolI, kSIrakAkolI, mASaparNI, mudraparNI,zAliparNI, pRSNaparNI, saNaparNI, medA, mahAmedA; kAkaDAsiMgI, siMghADA,giloya, dhaniyAM, baDIdhaniyAM,. muNDI, mahAmuNDI, sahadevI, vizvedevA, mizrI, kharahaTI, ativalA, vidArIkaMda, vArAhIkaMda,kSudrasahA, mahAsahA vidhAyarA, donoM prakArakI punarnavA, azvagaMdhA, donoM kaTelI, lAla aura sapheda eraMDa, gokharU,vaMdA, zatAvarI,sauMpha,soya,mulahaThI, gehUM, kisamisa, chohArA, phAlasA, kauMcake vIja,kamalagaTTe,kaserU,rAjakaserU,kAlaM kata, kAzmarIphala, zItapAkI, nIle raMgakI kaTasaraiyA, tAlakhajUra, khajUra, Ikha, ikSuvAlikAdarbha, kuzA, kAMsa, zAlicAvala,guMdrapaTera, sarpatA, saramUla, sarasoM gaMge: rana, pAlaka, vanakapAsa khIrA, mahAzatAvarI, haMsapadI, kAkajaMghA,kuliMgA, kSIravi dArI, kapotaballI,sArivA,madhuvallI,somalatA aura bhI anyAnya madhuvargameM kahehue dravyoMko lekara pahile zuddhajalase dho DAle phira TukaDe karake vArIka kUTa dUdha, milAkara kisI pAtrameM DAla agnipara pakAve tathA maMdamaMda AMcase pkaataajaave| jaba dekhe ki auSadhiyoMkA rasa dUdhameM AgayA hai to usa dUdhako utArakara sukhojNa honepara usa dUdhameM ghI,tela,co,majjA,lavaNa,phANita inase sava athavA jo ucita ho vaha milAkara bastikarmako jAnanevAlAvaidya vAta vikAravAle manuSyako vastilarma kare / yadi pittavikAravAlekobastikarma karanA ho to zItala honepara zahada aura ghRta milAkara pastikarma karovastikarmake liye uparokta saMpUrNa dravyoMko ekahI samarSa ekatrita karanekI AvazyakatA nahIM unameMse jisa samaya jisako vaidya jisamakAra upayoga karanA cAhe vaise-ucita rItipara kareM / itimadhuraskandhaH // 160 / / . amlskndh| . AmrAmrAtakalakucakaramardavRkSAmlAmlavetasakuvalabadaradADimamAtuluGgakaNDIrAmalakanandItakalAlatikAzItadantazaTairAvatakakoSAmradhanvanAnAM phalAni patrANicAzmantakacAGke-.. Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 | roNAMcaturvidhAnAMcAmlikAnAMdvayoH kolayordvayozcAmazuSkayo IyozcazuSkAmlikayorgrAmyAraNyayozvAsavadravyANicasurAsauvIratuSodakamaireya medaka madirAmadhuzIdhuzaktidadhidadhimaNDo dazvidvAnyAmlAdInyeSAmevaMvidhAnAJcAnyeSAJcAmlavargaparisaMkhyAtAnAmauSadhadravyANAMcheyAnikhaNDazazchedayitvAbhedyAnicANuzo bhedayitvAdravaiH sthitAnyava sicyasAdhAyitvopasaMskRtyayathAvattailavasAmadhumajjAlavaNaphANitopahitasukhoSNaMvastivAtavikAriNevidhivaddadyAdityamlaskandhaH // 169 // vyava amlaskaMdhakA kathana karate haiM jaise- Ama, AMbADA, vaDahara, karauMdA, amlaveta, amlaveda, donoM prakAra ke bera, anAra, vijaurA, kaNDIra, Amale, nandItaka, imalI, zItaka, jaMbhIrI nIMbU, saMtarA, kozAma, dhanvana inake phala aura patra tathA asamaMtaka, cAMgerI, cAra prakAra ke amalI, do prakArake jAmuna, tathA sUkhI huI amalI evam Amake aura jaMgalake saba Asava dravya, surA, sauvIra, tuSodaka, maireya, medaka, madirA, madhu, sIdhU, suktImadhU, dahI, dahIkA maMDa, dahIkA toDa, kAMjI athavA anya amlavagameM kahehue dravyoMke TukaDekara kUTakara, sAphajala se dho, kisI uAcata patale padArthoMmeM siddha kara chAna leve | phira usameM tela, vasA, zahada, majjA aura phANita milAkara * bAvAle manuSya ke vidhipUrvaka AsthApana vasti kare / iti amlaskandhaH // 169 // lavaNa skandha | saindhavaso varccalakAlaviDapAkyAnUpakUpyabAla kailamUlaka sAmudraromakodbhidauSarapATeyakapAMzajAnItievaMprakArANicAnyAni ' lavaNavargaparisaMkhyAtAni etAniamlopahitAniuSNodakopahitAnivAsnehavantisukhoSNaM bastivAtavikAriNavidhijJovidhivadadyAditilavaNaskandhaH // 162 // ava lavaNaskandhako kahate haiN| jaise - seMdhAnamaka, saMcaranamaka, kAlanamaka, riDanamaka, tathA pAkya, AnUpa, kRpya, bAlaka, elamUlaka, sAmudra, romaka, udbhida, -aura, pATeyaka, pAMsuja yaha saba prakAra ke lavaNa tathA anya lavaNaM vargokta dravya, paMjI athavA garbhajala meM milAkara ghRta, tailAdi cikanAI ke saMyoga se sukhASNa ? Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-ma08. (653) bastikI vidhiko jAnanevAlA vaidya vidhipUrvaka vAtavikArI manuSyako denI caahiye| iti lavaNaskandhaH // 162 / / kttukskndh| pippalIpippalImUlahastipippalAcavyAcatrakazRGgaveramaricAjamodAkaviDaGgakustumburupIlutejovatyelAkuSThabhallAtakAsthihiMgukilimamUlakasarSapa--lazuna-karaazigrukamadhurAzighukakharapuSpAbhUstRNasumakhasurasa-kuTheraka--kANDIrakAlamAlavApAsakSavakaphaNijjakakSAramUtrapittAnAmeSAmevaMvidhAnAcAnyeSAMkaTukavargaparisaMkhyAtAnAmauSadhadravyANAMchedyAnikhaNDazazchedayitvAbhedyAnicANuzobhedayitvAgomUtreNasahasAdhayitvopasaMskRtyayathAvanmadhutalalavaNopahitaMsukhoSNaMbastizleSmavi- . kAriNevidhijJovidhivadadyAt, itikaTukaskandhaH // 163 // aba kaTuskandhako kahate haiM pIpala, pipalAmUla, gajapIpala, cavya, cittA, soMTha, mirca, ajamoda, bAyaviDaMga, naipAlIdhaniyAM, akharoTa, tejavala, ilAyacI, kUTha,. bhelAvekI guThalI, hIMga, devadAra, mUlI, sarasoM, lahasuna, karaMja, sohAMjanA, mINa sohAMjanA, vanatulasI, gandhataNa, sumukhatulasI, surasa, kuTheraka, kANDIra, kAlamA.. laka, parNAsa, kSavaka yaha saba tulasIkI jAtiyeM, aura maruA, kSAra, mUtra, pitta evam anya kaTuvargameM kahe dravya lekara choTe 2 TukaDephara zuddhajalase dho bArIka kara-- leve| phira gomUtrameM pakAkara zuddhavastradvArA chAna leve / mukhoSNa rahanepara madhu,tela: aura lavaNa milAkara kaphavikArI manuSyake AsthApana basti kre| iti kaTu (cara parA) skndhH|| 163 // tiktaskandha / candananaladakRtamAlanaktamAlanimbatumburukuTajaharidrAdAruharidrAmustamUrvAkirAtattiktakakaTurohiNItrAyamANAkaravIrake, vukakaTillakavRSamaNDUkaparNIkakarkoTakavA kukarkazakAkamAcIkAravellaMkAkodumbarIkAsuSavyativiSApaTolakuNakapAThAguDUcIvetrAvatasavikakatabakulasomavalkasaptaparNasumano'rkAvalgujavacAtagarAguruvAlakozIrANAm // eSAmevaMvidhAnAcAnyeSAM levephira gavargame kahe dravya lakAkI jAtithe, aura rika, kANDIra, kA Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - mA0 saM0 viktavargaparisaMkhyAtAnAmauSadhadravyANAM chedyA nikhaNDazazchedayitvAM bhedyAnicANuzobhedayitvAprakSAlyapAnIyenAbhyAsicya sAdhayitvopasaMskRtyayathAvanmadhutaila lavaNopahitaM sukhASNaMbasti zleSmavikAriNevidhijJeovidhivaddadyAt / zItantumadhusarpibhyamupasaMskRtya pittavikAriNedadyAdititiktaskandhaH // 164 // aba tiktaskaMdhako kahatehaiM caMdana, khasa, amalatAsa, karaMjuvA, nIma, nepAlI dhaniyAM, kuDA, haldI, dArUhaldI, nAgaramothe, murvA, cirAyatA, kuTakI, trAyamANa, -kanera, kebuka, karailA, aDUsA, maNDUkaparNI, phakauDA, baiMgana, kamIlA, makauha, choTA karailA, kaDUmara, kAlAjIrAM, atIsa, paTAlapatra, paravala, pADha, giloya, vetakI kopala, vetasa majanU, vikekata, maulasarI, saphedakatthA, satavana, dhatUrA, Aka - bAvacI, vaca, tagara, agara, netravAlA aura khasa tathA tiktavarga meM kahe hue saba dravyoM ko jalase ghokara tathA kUTachAnakara jalameM pakAve / phira chAnakara jaba sukhoSNa rahe to seMdhAnamaka aura zahada milAkara kapharogIko AsthApana vasti karanA cAhiye yadi pittarogIko AsthApanavasti karanA ho to zItala honepara zahada aura vRda malA AsthApanabasti kare || ivitikkaskaMdhaH // 164 // kaSAyaskandha | priyaGgvanantAmrAsthyambaSThakIkaTTuGga lodhra mocarasasamaGgAdhAtakIpuSpapadmApadmakezarajambvAmraplakSavaTakapItanodumbarAzvatthabhachAtakAzmantakAzirISAzaMzapAsomavalkAtindukRpiyAlababara khadirasaptaparNAzvakarNasyandavArjunAsanArimedailavAlukaparipe lavakadambazallakI jiGginIkAzakazerukArAjakazerukAkaTphalavazapadmakAzokazAladhavasarjabhUrjarANapuSpIzamI mAcIkavara katu- dvAjakarNAzvakarNa sphurjakavibhItakakumbhIkapuSkarabIjabisanUgAla - tAlakharjUrataruNInAmeSAmevaMvidhAnAJcAnyeSAM kaSAyavargaparisaMkhyAtAnAmauSadhadravyANAMchedyAnikhaNDazazchedayitvA bhadyA 654) nicANuzobhedayitvAprakSAlyapAnayina sahasAdhayitvApasaMskRtya yathAvanmadhu tailalavaNopahitaM sukhoSNaM vastizleSmavikAriNeda Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarasa, sausama,saphedakasyadana, arjuna, vijayasAra kAyaphala, vAMsa, para . vimAnasthAna-a08. cAditi / zItantumadhusarpiAmupasaMskatyapittavikAraNedaditikaSAyaskandhaH // 165 // bhava kaSAyaskaMdhako kathana karate haiM priyaMgu, zArivA, AmakI guThalI, pATalA, saTamaDaMgA, lodhra, mocarasa, maMjITha, dhAveke phUla, kamalakI kezara, bhAraGgI, jAmuna AmakI chAla, pAkhara, kapItana, gUlara, pIpala,bhelAvekI vRkSakI chAla, azmaMtaka, sirasa, sausama,saphedakatthA,teMdu,cirauMjI aura vera inaHsava vRkSoMkI chAla isIprakAra khadira, savavana, tinasa, spaMdana, arjuna, vijayasAra, arimeda, elavAla, phevaTImothA, kadaMba, zallakI,jIMgana, kAMsa; kaserU, rAjakaserU,kAyaphala, vAMsa, pajhAkha, azoka, zAla, ghAvI, bhojapatra, khApuSpa, jaNDIvRkSa, mAcikA, unnAva, ajakarNa, azvakarNaH sphUrajata, baheDA, kumbhIka,kamalagaTTe, visa (kamalakI jaDa), mRNAla, vAlakhatUra, DikavAra, ina sabako athavA anya kaSAyavargameM kahehue auSadhadravyoMko kUTa chAnakara pAnIse dhokara pAnI meM thoDAsA pakAkara aura vanase chAnakara isameM zahada aura ghRta milA pittaja rogIko AsthApanavasti deve / iti kaSAyaskandhaH // 165 // tatra shlokaaH| ssddvrgaaHprisNkhyaataayetersbhedtH|aasthaapnmbhipretytaanN vidyAtsAyaugikAn // 166 // // sarvatohipraNihitAH sarvarogeSujAnatA / sarvAtrogAnniyacchantibhyaAsthApana hitam // 167 // yahAM para zloka haiM rasa bhedase jo uparokta chaH vargAkA kathana kiyA hai yaha AsthApanabastikarmameM saba prakAra hitakArI hotehaiM / yadi bhAsthApanavastike kramako jAnanevAlA vaidya jinake liye AsthApanavasti hitakArI ho ina sArvayogika dravyo dvArA basvikarma karanese rogiyoM ke sampUrNa rogoMko nAza karadevAhai // 166 // 1674 yessaaNyessaaNprshaantyrthyeyenprikiirtitaaH| . . . . . dravyavargAvikArANAMteSAMteparikopakAH // 16 // parantu yaha dhyAna rakhanA cAhiye ki jo dravya jisa 1 vikArako zAnta nahIM karatA usake dvArA AsthApana karanA vikAroMko' ulaTA kupita karatA hai| jaise cAtapradhAna manuSyako rUkSa padArthoM dvArA svikarma karanA hAnikAraka hotaahai| aura kAradhAna manuSpako rUkSa padAtho dAga basvikarma hitakara hotAhai / / .168 Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 656 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / ityeteSaDAsthApana skandhArasato'nuvibhajyavyAkhyAtAH / tebhyAbhiSagbuddhimAnparisaMkhyAtamapiyaddravyamayaugikaMmanyeta tadpakarSayet / yadyaccAnuktamapiyaugikaMvA manyetataddadyAt / vargamapivargeNaupasaMsRjedekamekenaanekena vAyukti pramANIkRtya / pracaraNamivabhikSukasyabIjamivakarSakasya sUtra buddhimatAmalpamapi analpajJAnAya bhavati // 169 // isa prakAra rasabhedase chaH prakArake AsthApanake skaMdhoM ko kathana kiyA hai / ina Upara kahe hue chaH prakArake skaMdhoMmeM jo dravya kathana kiye bhI hoM parantu AsthApana - yogameM hAnikAraka samajheM unako buddhimAn vaidya nikAlaDAle aura jo kathana nahIM bhI kiye gaye unako yadi ucita samajhe to prayoga kre| buddhipUrvaka vicAra ekavargakeM dravyoMko yadi ucita samajhe to unameM se eka athavA aneka dravya dUsare dravyameM bhI milA sakatA hai / jaise bhikSA mAMganevAleko eka muSTi cAvaloMkI aura vargAcake mAlIko eka bIja bhI usake kAma meM vaDA bhArI lAbhadAyaka hotA hai usI prakAra yukti aura pramANake Azrita buddhimAn vaidyako vaidyakakA eka choTAsA sUtra bhI. De jJAnako karanevAlA hotA hai // 169 // tasmAdbuddhimatAmUhApohavitarkA mandabuddhestuyathoktAnu gamanameva shreyH|| 170 // isaliye buddhimAn vaidyako vicArapUrvaka dravya grahaNa karanA caahiye| aura mUrkha vaidya jitanI bAteM sIkhI huI haiM usake sivAya anya kisI padArthase kucha lAbha nahIM uThA sakatA // 170 // yathoktaMhi mArgamanugacchanbhiSaksaMsAdhayativAkAryyamanatimahattvAdana tihrasvatvAdudAharaNasyeti // 171 // jisa prakAra yahAM para kathana kiyA hai yaha na bahuta vistArase hai aura na adhika saMkSepase kathana kiyA gayA hai| isako udAharaNamAtra jAnakara buddhimAn vaidya kAryakoM siddha karasakatA hai // 171 // anuvAsana dravya | ataH paraMmanuvAsanadravyANianuvyAkhyAsyante / anuvAsanantu : snehaeva / snehastudvividhaH / sthAvarojaGgamAtmakazcatatrasthAva 1 Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a08, (657) : rAtmaka lehAtailamatalaJca / tatratailamevakRtvopadizyatesarvata stailaprAdhAnyAt / jaGgamAtmakastuvasAmajjAsapiriti // 172 // . bhava anuvAsana dravyoMkA varNana karatehaiM / bhanuvAsana beha dravya hI hotaahai| vaha / sneha do prakArakA hai / 1 sthAvara / 2 jaMgama / sthAvara nehoMse tiloMkA tela anya sarasoM Adi sthAvara dravyoM ke tela grahaNa kiye jAne / sampUrNa sthAvara snehoMmeM viloMkA tela pradhAna honese sabako vaila hI kahAjAtAhai / vasA,majjA aura ghRtakoM jaMgamaneha kahatehaiM // 172 // . teSAMtailavasAmajjAsarpiSAMtuyathApUrvazreSTham |vaatshlessmvikaaressuanuvaasniiyessuythottrNpittvikaaressusrvevvaasrvessuyogmaayaantisNskaarvidhivishessaaditi // 173 // vAta aura kaphake vikAroM meM anuvAsana karaneke liye-vaila, vasA, majjA aura vRta ina caturvidha snehoMmeM kramapUrvaka parakI apekSA pUrvavAlA zreSTha mAnA jAtA hai / jaise vAta aura kaphake vikAroMmeM ghRtakI apekSA majjA majjAkI apekSA vasA aura vasAkI apekSA taila zreSTha hotA hai evam picake vikAroMmeM-tailase vasA,vasAse majjA majjAse ghRta anuvAsana karma karanekeliye zreSTha mAnA jAtAhai |athvaa saMskAra vidhi vizeSase saba doSoM ke vikAroM meM savaprakAra sneha hitakAraka hotehaiN| jaise-cAtanAzaka dravyAdvArA siddha kiye vAtavikArameM tathA pittakAraka dravyoMdvArA sida kiye pica vikAroMmeM evam kaphanAzaka dravyoMdvArA siddha kiye kaphIvakArameM saba prakArase hiva kara hote haiM // 173 // zirovirecanadravya / zirovirecanadravyANipunaHapAmArgapippalImaricaviDaGgazigruzirISa-kustumburu-bilvAjAjyajamodAvArtAkIpRthvIkelAhareNuphalAnica / sumukhasurasakuTherakagaNDIrakakAlamAlakaparNAsakSavakaphaNijjakaharidrAzRGgaveramUlakalazunatArIsarSapapatrANica / arkAlarkakuSThanAgadantIvacAbhArgIzvetAjyotiSmatIga: vAkSIgaNDIrAvAkUpuSpIvRzcikAlIvayasthAtiviSAmUlAnica / haridrAzRGgaveramUlakalazunakandAzcalobhamadanasaptaparNanimbArka Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4:658) carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| puSpANicaM / devadArvagurusaralazallakIjiGginyasanahiMguniryAsAzcatejovarAGgudIzobhAJjanabRhatIkaNTakArikAtvAti / zirovirecanaMsaptavidhaMphalapatramUlakandapuSpani-satvagAzrayaH . bhedAt // 174 // aba zirovirecana dravyoMko kathana karate haiM / jaise-apAmArga, pIpala,mirca,vAyaviDaMga, sohAMjanA, sirasa, dhaniyAM, vilvaphala, kAlAjIrA, ajamoda,vaDI keTerIke 'phala, kAzmIrI jIrA, ilAyacI, reNukA vIja aura sumukha, kuTheraka, surasa,gaNDIra, kAlamAlaka, parNAza tathA kSevaka yaha tulasIkI jAtiyeM, maruA, haldI, adarakha, mUlI, lahasuna, arNI, sarasoM inake patra tathA Aka, kUTa, nAgadaMtI, vaca, bhAraMgI, aparAjitA, mAlakAMgunI, indrAyaNa,gaNDIra,avAkpuSpI,vRzcikA, vayasthA,atIsa, ina sabake mUla aura haldI, adarakha, mUlI inake kaMda / lodha, mainaphala, satavana, nIma aura Aka inake phUla evam devadAru, agara, sarala,zallakI,jA~gana pIvamAlA aura hA~ga inakA goMda lenA cAhiye / isa prakAra cavya, dAlacInI, goMdanI,sohAjanA, donoM kaTerI inakI chAla lenA cAhiye / isa prakAra phala, patra, mUla, kaida 'phUla, goMda aura tvacAke bhedase zirovirecana (nasya ) sAta prakAra ke hotehaiN174|| .. lavaNakaTutiktakaSAyANicaindriyopazayAnitathAparANyanuktA nyapidravyANiyathAyogavihitAnizirAovarecanArthamupadizyante iti // 175 // lavaNa,kaTu,tikta tathA kaSAya rasavAle dravya-aura jo indriyoM ko upazaya arthAta hitakAraka hoM una dravyoMke prayogako zirovirecanake artha kathana kiyA hai| 17 // ___ adhyAyakA sNkssiptvrnnn| .. lakSaNAcAryaziSyANAMparIkSAkAraNaJcayat / adhyeyAdhyApanavidhiHsambhASAvidhirevaca ||17||ssbhirmyunaanipnycaashdvaadshaathpdaanic / padAnidazacAnyAnikAraNAdInitattvataH ||177||smprshnshcpriikssaadevkovmnaadissu / bhissgjitiiyerogaannaaNvimaanesmprdaarshtH|| 17 // Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnasthAna-a0.8... (659), ' yahA~para adhyAyake upasaMhArameM zloka haiM guru aura ziSyoM ke lakSaNa,parIkSA,kAraNa, 'paDhane aura par3hAnekI vidhi,saMbhASaNa vidhi, chi AlIsa aura bAraha arthapada, inake sivAya tatvase daza prakArake anya kAraNAdi kathana aura daza prakArake parIkSya viSayoMmeM prazna,vamanAdi viSayameM nau prakArakI parIkSAko rogabhiSagAjitIya adhyA'yameM kathana kiyA gayA hai // 176 // 177 // 178 // bahuvidhamidamuktamarthajAtaMbahuvidhavAkyavicitramarthajAtam / ' vahuvidhazubhazabdasandhiyuktaMbahuvidhavAdaniSUdanapareSAm // 179 // aneka prakArake arthoMkA samUha aura aneka arthoMvAle vicitra vAkya tathA arthajAta, sundara zabda, saMdhiyukta artha, aneka prakArake vAda aura pratipakSIke 'yakSakA khaNDanakA varNana kiyAgayAhai // 179 // imamitibahuvidhahetusaMzrayAMvijajJivAnparamatavAdasUdanIm / nilIyateparavacanAvamardanenazakyataperavacanazcamarditum // 180. // . jo vaidya ina bahu prakArake hetuoMse yukta tathA pratipakSIke mata aura vAdake. -khaNDana karanevAlI isa matiko jAna letA hai / vaha pratipakSIke saMpUrNa vacanoMko. 'mardana karaneko samartha hotAha aura pratipakSIke vacanoMse apane pakSako kabhI khaNDana hone nahIM detA // 180 // dossaadiinaaNtubhaavaanaaNsrvessaamevhetunaa| . .mAnAtsamastamAnAniniruktAnivibhAgazaH // 181 // ityagnivezakate tantrecarakapratisaMskRte vimAnasthAnaM smaatm| isa prakAra isa vimAnasthAna, vAta, pitta kapha Adika doSoMkA aura saMpUrNa AgekA hetu vizeSase tathA parimANa vizeSase vibhAgapUrvaka saMpUrNa mAna (parimA, . kA) kathana kiyAgayAhai // 181 // . iti zrImaharSicarakapraNItAyurvedasaMhitAyAM vimAnasthAne paM0rAmaprasAdavaiyopAdhyAyaviracita- - bhASATIkAyAM rogabhivagvijJAnIyavimAnaM nAmASTamo'dhyAyaH // 8 // saMhita caraka vimAna, jAnahi vidhivata je bhiSak / . . . sadasi pAvahIM mAna, vijaya hohi vaidyanaviSe // __ . iti vimAnasthAnam / . . . . vddetnaa| . . . . ... - - Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaariirsthaanm| prthmo'dhyaayH| athAtaHkatiSApuruSIyavyAkhyAsyAmaitihasmAhabhagavAnAneyaH / aba hama katiSApuruSIya zArIrakI vyAkhyA karate haiM isa prakAra bhagavAn Atre vyajI kathana karane lge| agnivezake puruSaviSayaka prazna / katidhApuruSodhIman dhAtubhedenabhidyate / puruSaHkAraNaMkasmA prbhvHpurusssykH|| 1 // kimajJo'jJaHsanityAkikimAnatyo nidrshitH| prakRtiHkAvikArAkakiliGgaMpuruSasyaca // 2 // agniveza bole ki he dhIman ! dhAtubhedase puruSa kitane prakArake hotehaiM / puruSako kAraNa kisaliye kahAjAtA hai / puruSake kAraNa kauna haiM / puruSa yajJa hai| athavA jJAtA hai / nitya hai athavA anitya hai / prakRti kyA hai / vikAra kyA haiM / puruSake kyA lakSaNa haiM // 1 // 2 // niSkriyazcasvatantraJcavazinasarvagavibhum / vadantyatmAnamA-: tmajJAHkSetrazaMsAkSiNatathA // 3 // niSkriyasyakriyAtasyabhagavan ! vidyatekatham / svatantrazcedaniSTAsukathaMyoniSujAyate // . . // 4 // vazIyadyasukhai kasmAdbhAvairAkamyatevalAt / sarvAHsarva. gatatvAcavedanA nivettisH||5|| ' AtmAke jAnanevAle puruSa AtmAko kriyA rahita, svatantra,vazI, sarvaga,vibhu.. kSetrajJa aura sAkSI kahate haiM so he bhagavan ! kriyA rahita puruSameM kriyA kisaprakAra .. hai| vinA icchAse aniSTa yoniyoMko kisaprakAra dhAraNa karatA hai / vazI puruSa, indriyoMke sukhake vazameM balAtkAra kyoM pha~sajAtA hai| saMrvajJa honese sampUrNa vikAroMko kyoM nahIM jAnasakatA // 3 // 4 // // napazyativibhuHkasmAcchailakuDayatiraskRtam / kSetrajJAkSetrasatha vaarkipuurvmitisNshyH|| 6 // jJeyakSetravinApUrvakSetrajJohinayu: . jyate / kSetratrayadipUrvasyArakSetrajJaHsthAdazAzvataH // 7 // Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a0 1. (661) yadi vaha vibhu hai to parvata aura dIvAra Adi usakI dRSTiko rokakara padArthako kyoM nahIM dekhane dete| yadi vaha kSetrajJa hai to prathama kSetra thA, yA yaha puruSa thaa| kyoMki isa sthAnameM jJeya viSaya kSetra hai / so jJeya kSetra-kSetrajJase pIche utpanna nahIM ho sakatA / yadi kSetra prathama thA to kSetrajJa nitya nahIM ho sakatA // 6 // 7 // saakssibhuutshcksyaaykrtaahynyonvidyte| syaatkthnycaavikaarsyvishessovednaakRtH||8|| jaba anya koI kartA nahIM hai vo yaha sAkSI kisakA hai| aura yAdi nirvikAra hai to isa nirvikAra puruSako aneka prakArako pIDA kaise hotI hai / / 8 // athacArtasyabhagavastisRNAMkAMcikitsati / atItAMvedanAMvadyovartamAnAMbhaviSyatIm // 9 // bhavipyantyAasaMprAni-- ratItAyAanAgamaH / sAmpratikyAapisthAnaMnAstyataiHsaMzayohyataH // 10 // he bhagavan ! vyAdhiyoMke lakSaNa kSaNakSaNameM palaTate rahate haiM aura roga tIna vimAgoMmeM (bhUta, bhaviSya, vartamAna kAlameM) vibhakta haiM / aise sthAnameM rogIkI kisa avasthAkA nizcaya kara cikitsA karanI caahiye| kyoMki bhaviSyat vyAdhi to usa samaya hai hI nahIM aura bhUtavyAdhi vyatIta ho cukI hai vaha phira nahIM sakatI aura jo vartamAna vyAdhi hai vaha kSaNakSaNameM badalatI jAtI hai / isaliye ina tInoM bhakArakI vyAdhiyoM meM kisako sthirakara cikitsA karanI cAhiye / yaha saMzaya utpanna hotA hai // 1 // 10 // . kAraNavedanAnAMkiMkimadhiSThAnamucyate / kkacaitAvedanAH sarvAnivRttiyAntyazeSataH // 11 // he prabho ! vyAdhiyoMkA kAraNa kyA hai / aura adhiSThAna kisako kahate haiN| yaha sampUrNa vyAdhiya kisa sthAnameM kisa prakAra sampUrNarUpase nivRtta hotiihai||11|| srvvitsrvsnnyaasiisrvsNyogniHsRtH| eMkaHprazAntobhUtAtmAkaili rupalabhyate // 12 // sarvajJa, sampUrNabhAvoMse virakta aura sarvasaMyogavajita eka zAntiparAyaNa jI: vAtmA kina lakSaNoMse jAnAjAtA hai // 12 // kcitygniveshsyshrutvaamtimtaaNvrH||.. sarvayathAvatprovAcaprazAntAtmApunarvasuH // 13 // .. Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (662) crksNhitaa-bhaa0ttii0| isaprakAra agnivezake praznoM ko sunakara buddhimAnoM meM zreSTha, prazAntacitta, bhagavAndaH punarvasujI sarvako yathAvidhi varNana karanelage // 13 // . . punarvasujAke puruSaviSayaka uttara / khaadyshcetnaassttaadhaatvHpurussHsmRtH| cetanAdhAturapyekaHsmRtaHpuruSasaMjJakaH // 14 // he agniveza ! yadyapi kevala cetanAdhAturUpahI sarvazAstrasaMmata puruSa hai parantu. cikitsA sAdhanake lie pRthvI, Apa, teja, vAyu, AkAza aura cetanA inake milehue saMbaMdhako puruSa kahatehaiM // 14 // . punazcadhAtubhedenacaturvizatikaH smRtH| manodazendriyANyAHprakRtizcASTadhAtukI // 15 // phira vaha puruSa pAMca jJAnendriya, pAMca karmendriya, pAMcamahAbhUta, prakRti, mahattatva, ahaMkAra, paMcatanmAtrA aura eka mana / inake saMyogase caubIsatatvakA kahA jAtAhai // 15 // manakA vrnnn| lakSaNaMmanasojJAnasyAbhAvobhAvaevavA / satigAtmendriyA rthAnAMsannikarSaNavarttate // 16 // vaidhRtyAnmanasojJAnaMsAnnidhyA. . caccavarttate / aNutvamathacaikatvadvauguNaumanalaHsmRtau // 17 // . jJAna honA aura jJAnakA na honA manakA lakSaNa hai arthAt eka kAlameM eka vastukA jJAna honA aura dUsarekA na honA, yA yoM kahiye ki do jJAnoMkA ekahI kAlameM utpanna na honA manakA lakSaNa hai / AtmA, indriya aura indriyoMkA viSaya inakA saMyoga honepara bhI manake sannikarSake vinA kisI indriyake viSayakA jJAna nahIM hotA, arthAt AtmA, indriya aura indriyArtha rahatehue bhI manake sanika sahI jJAnakI utpatti hotIhai / indriya aura arthake sannikarSa honepara bhI yadi manakA saMyoga ho tava jJAna utpanna hosakatAhai / manake saMyoga na honese jJAna utpanna nahIM ho sakatA / isase yaha siddha huA ki mana indriyoMse bhinna koI alaga vastu ha jisakA indriyoMse saMyoga honepara jJAna utpanna hotaahai| ekatva aura. aNutva manake ye do guNa haiM arthAt mana asaMkliSTa aura sUkSma hai // 16 // 17 // . : 1 atra cetanAzabdena samanaska AtmA gRhyate / khAdigrahaNena candriyANi khaadimyaanyvruddhaani| 1 puruSasaMjJakaH cetanAdhAturUpo'tra kAyacikitsAyAmanabhipretaH / pAtu AdhyAtmikacikitsAyAntuH abhipreta eveti raamprsaadH| Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a0 1. . cintyvicaarymuuhynycdhyeyNsngklpymvc| . - yatkiJcinmanasojJeyaMtatsarvArthasaMjJakam // 18 // . . ... cintA, vicAra, tarka,dhyAna aura saMkalpa tathA jAnaneyogya jo kucha vastu hai saba anakA artha (viSaya) hai // 18 // buddhiko prvRti| indriyAbhigrahaHkarmamanasastvasyanigrahaH / UhavicArazcatataHparaMkhudiHpravartate // 19 // 'jhandriyoMkI gati karAnA aura svayam gamanazIla rahanA athavA indriyoMke vegako rokanA aura apanI aniSTa gatiko rokanA / yaha manake do karma hote haiN| uhA'tarka aura vicAra utpanna hAneke anantara buddhikI pravRtti hotI hai // 19 // indriyennendriyaarthohismnskengRhyte| . kalpyatemanasApyUdaguNatodoSatoyathA // 20 // indriyeM apane arthako manakI sahAyatAse hI grahaNa karatI haiN| aura indriyoM dvArA arthajJAna honeke anantara bhI usake guNa doSako manahI kalpanA krtaahai20|| jAyateviSayetatrayAbuddhinizcayAtmikA / vyavasyatetayAvaktuMka vAbuddhipUrvakam // 21 // phira usa viSayameM jisa prakArako nizcayAtmikA buddhi hotIhai usako usaH nizcayAtmikA buddhidvArA kahaneko athavA buddhipUrvaka karaneko nizcayaM karatAhai213. jJAneMdriya / ekaikaadhikyuktaanikhaadiinaamindriyaannitu| .. paJcakarmAnumeyAniyebhyobuddhiHpravarttate // 22 // . .. zabdaguNavAlA AkAza,zabda aura sparzaguNavAlA vAyu, zabda, sparza aura rUpa guNavAlA agni / zabda, sparza, rUpa aura rasa guNavAlA jala / zabda, sparza, rUpa, rasa, aura gaMdha guNavAlI pRthvI hotI hai / isaprakAra ekaeka mahAbhUta ekaeka guNa citya-katavyAkartavyatayA ycityte| vicAryamupapattyanupapacibhyAM yadibhRzyate UrjA-yatsambhAvanayA jhyte| dhyeyaM-bhAvanAzAMnaviSayam / sa~kalpya-guNavattayA doSavattA vA'vadhAraNaviSayam / 2 nirviklpaalocnjnyaanmuuh|| heyopAdeyatayA vikalpanaM vicaarH| 3 buddhau hi sarvakaraNavyApA: rArpaNaM bhvti| Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1664) carakasaMhitA-bhA0 ttii.| 'pUrvavAle mahAbhUtakA letaajaataahai| yadyapi AkAza,vAyu,ani,jala aura pRthvI inake zabda, sparza, rUpa, rasa bhaura gaMdha yaha kramase ekaekakA ekaeka guNa hai parantu yaha 'ekaeka guNa kramapUrvaka dUsarekA lete jAtehaiM / ina paMcamahAbhUtoMkI bhavaNa, sparzana, darzana, rasana aura vANa ye pAMca iMdriye haiM / sunanA, chUnA, dekhanA, sAdalenA aura muMbanA ye ina pAMcoMke karma haiN| ina pAMca kose hI inakA anumAna kiyAjAtA / ina indriyoM dvArA hI budikI pravRtti hotI hai // 22 // . krmendriy|| hastapAdagudopasthAMjadriyamathApivA / karmendriyANipaJcaivapA- . dogamanakarmaNi // 23 // pAyapasthAvisahastIgrahaNadhAraNe / jihvAvAgindriyavAkcasatyAjyotistamo'nRtA // 24 // hApa, pAMva, budA, gRhya aura jihA ye pAMca karmendriya haiM / pAkA calanA, adAkA malatyAga, mujhakA mUtratyAga, aura hAthoMkA grahaNa karanA karma hai evaM jitAkA uccAraNa karanA kArya hai / vaha uccAraNa karanA do prakArakA hai| 1 satya, 2 asatya / satya jyotiHsvarUpa hai .aura asatya tamaHsvarUpa hai // 23 // 24 // - paJcamahAbhUta / ., mahAbhUtAnikhavAyuranirApaHkSitistathA / zabdaHsparzazvarUpaJcarasogandhazcatadguNAH // 25 // teSAmekoguNaHpUrvoguNavRddhiH prepre| pUrva:pUrvoguNazcaivakramazoguNiSusmRtaH // 26 // AkAza,gAyu, agni, jala aura pRthvI ye pAMca mahAbhUta haiN| zanda, sparza,, sa aura gaMdha ye inake pAMca muNa haiM / inameM pahilemeM, eka dUsaremeM do,tIsaremeM dIna cauthemeM cAra aura pAMcameM pAMca ye guNa haiN| (inako 22 ke zlokakI vyAkhyA likha cuke haiN)|| 26 // 26 // . pRthvI Adike guNa / .. kharadravacaloSNatvaMbhUjalAnilatejasAm / AkAzasyApratISA todRSTaMliMgaMyathAkramam // 27 // lkssnnNsrvmevaittsprshnendriygocrH| sparzanendriyavijJeyAspazAhisaviparyayaH / 1 jyotiSiyotiSammakatRtvena umaraMkaprasAritvAt / - Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . zArIrasthAna-a0 1. (665) * pRthvIkA khara, malakA drava, vAyukA cala aura agnikA uSNa lakSaNa hotA hai| isI prakAra AkAkSa pratighAta lakSaNa hai| yaha sampUrNa lakSaNa sparzanendriyake gocara haiN| sparzanendriyase hI sparza aura sparzAbhAvakA jJAna hotA hai // 27 // 26 // gunnaadivrnnn| guNAHzarIreguNinAMnirdiSTAzcimevaca / arthAzabdAdayojJeyAgocarAviSayAguNAH // 19 // jisameM guNa hote haiM usako guNI kahate haiM zarIrameM guNa jo haiM vaha guNIka cata haiM arthAt lakSaNa haiM / aura zabdAdika indriyoM ke viSaya haiN.||29 // yAyadindriyamAzrityajantorbuddhiH pravartate / yAtisAtenanirdezaMmanasAcamanobhavA // 30 // jisa iMdriyake Azrayase jo jJAna utpanna hotA hai usako usa indriyako budi kahate haiM / jo manase jJAna utpanna hotA hai use manobhavabuddhi athavAmAnasika jJAna kahane // 30 // jJAnoMkI anektaa| bhedaatkaayendriyaanaaNbvyovaibuddhyHsmRtaaH|aatmendriym. __.. no'rthAnAmekaikAsannikarSajA // 31 // aMgulyaMguSTatalajasta. bIvINAnakhodbhavaH / dRSTAHzabdoyadhAvuddhidRSTAsaMyogajA tthaa||32|| kAryabhedase aura indriyoM ke viSayabhedase aneka prakArakI buddhi prApta hotI haiN| AtmA,iMdriya, mana aura arthoM ke saMnikarSase pRthaka ra buddhi utpanna hotIhai / jaiseaMgulI aMgUThA, havelI, taMtrI, vINA nakha inake saMyogase pRthak 2 zanda utpanna hote haiN| usI prakAra jaise jaise arthase saMyoga hotA hai vaise vaise saMyoga bhedasa pRthaka ra buddhi utpanna hotIhai // 31 // 32 // buddhIndriyamano'rthAnAMvidyAdyogadharaMparam / caturvizakaityeSarAziHpuruSasaMjJakaH // 33 // budi, indriyaM, mana aura inake viSayoM ke yogako dhAraNa karanevAlA cauvIsa bAlakI rAzivAlA puruSa kahA jAtAhai / .33 // . rajastamobhyAyuktasyasaMyogo'yamanantavAn / tAbhyAMnirAkRtAbhyAntusatvabuddhayAnivartate // 34 // . Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 666 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / : yaha anantavAn puruSa rajoguNa aura tamoguNake saMyoga se anAdi kAla se baMdhA hai parantu abhyAsa, vairAgya aura jJAna dvArA raja aura tamakA saMyoga nivRtta hojAne para guNakA prakAza hone se zuddha jJAna hokara mokSako prApta hotA hai // 34 // . puruSakI pradhAnatA / atrakarmaphalaJcAtrajJAnaJcAtrapratiSThitam / atramohaH sukhaM duHkhaMjIvitaM maraNasvataH // 35 // isa puruSa karmaphala tathA jJAna yaha donoM pratiSThita haiM / aura moha, sukha, duHkha, jIvana aura maraNa yaha caturviMzati tattvAtmaka puruSake Azrita haiM // 35 // evayovedatattvena savedapralayodayau // 36 // jisa puruSako isa prakAra tattvakA jJAna hai vaha utpatti aura pralayako jAnatA hai / / 36 / / puruSakI kAraNatA / . pAramparyyacikitsAcajJAtavyaMyaccakiJcana // 37 // bhAstamaH satyamanRtaM vedaH karmazubhAzubham / nasyAtkarttAveditAcapuruSo nabhavedyadi // 38 // yadi puruSa jJAtA na hotA to loka paramparA, cikitsA, jAnane yogya viSaya, tama, jyotiH, satya, anRta, veda, karma, zubha, azubha, kartA aura jJAtA, yaha kucha bhI na hote // 37 // 38 // nAzrayona sukhanArttirnagatirnAgatirnavAk / navijJAnaMnazAstrANi naz2anmamaraNaMnaca // 39||nvndhoncmokssH syAtpuruSonabhavedyadi / kAraNaMpuruSastasmAtkAraNajJairudAhRtaH // 40 // evam Azraya, sukha, roga, gati, agati, vANI, vijJAna, zAstra, janma, maraNa, baMdha aura mokSa yaha bhI na hote / isaliye kAraNake jAnanevAle buddhimAnoMne puru: ko kAraNa kahA hai // 39 // 40 // nacetkAraNamAtmAsyAtkhAdayaH syurahetukAH / nacaiSu sambhavejjJAnaMnazvataiH syAtprayojanam // 41 // yAda AtmA kAraNa na ho to AkAza Adi ahetuka ho jAyeMge / AkAzAdikoM meM jaDatva honese jJAna to hotAhI nhiiN| isaliye una jaDoMse caitanyakI utpatti nahIM ho sakatI / athavA yo kahiye ki vaha jaDa honese caitanya puruSako athavA 1 Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasyAna-a.'1. (667) jagatko banA nahIM sakate aura bhoktA na honese unakA koI prayojana bhI nahIM rahasakatA // 41 // puruSakI kAraNatAkA dRSTAnta / mRdaNDacakraizcakRtaMkumbhakArAhateghaTam / kRtaMmRttRNakASTaizcagRhakArAdvinAgRham // 42||yovdetsvdedehNsmbhuuykrnnaiHktm / vinAka ramajJAnAyuktyAgamavahiSkRtaH / kAraNapuruSaHsarvaiH pramANairupalabhyate ||43||yebhyHprmeyNsrveshyaagmeshyHprtii yate // 44 // . jaise maTTI,daMDa, cakra yaha saba upasthita hote hue bhI ghaTa kumhArake vinA utpannaH . nahIM hosakatA / isI prakAra maTTI, patthara, lakaDI Adi saba samAna honepara bhI vinA banAnevAleke ghara svayaM taiyyAra nahIM hosakatA / jo manuSya yaha kahe ki vinA kumhArake ghaTa utpanna hosakatA hai aura vinA vanAnevAleke ghara svayaM bana sakatA hai| vaha ajJAnI manuSya yukti aura zAstrase viruda yaha bhI kaha sakatA hai ki AkAzAdi jaDa padArthoMne hI isa dehako racA hai / jina sarva prakArake zAstrIya pramANoMseH prameyakI upalabdhi hotIhai,una sabase siddha hai ki kAraNa puruSahI hai||42||43||44. ___kartavyapara vicaar| . natetatsadRzAstvanyapArampardhesamutthitAH / saaruupyaayetevetinirdishyntenraannraaH||45||bhaavaastvessaaNsmudyonirshiH sattvasaMjJakaH / karttAbhoktAnasapumAnitikecidvyavasthitAH // ||46||tessaamnyaiH kRtasyAnyebhAvAbhAvairnarAHphalam / bhuJjatesahazAHprAtarAtmAnopadizyate // 47 // koI kahatehaiM ki isakA kartA koI nahIMhai yaha paramparAse aisAhI calAAtAhai. manuSyase manuSya, pazuse pazu sAnurUpa hotA calAAtAhai / yaha Izvarane utpanna nahIM kiyAhai / saMpUrNabhAva pRthvI, AkAza, apa, teja, vAyuke samAnahIH zarIrakI sAhaH zyatAhai / usa Izvarake samAna sRSTi dikhAI nahIM detI / isaliye Izvarane isako nahIM banAyA yaha nirIzvaravAdiyoMkA pakSa haiN| anAtmavAdI kahatehaiM ki puruSa na kartA hai na bhoktA hai, yaha svayaM aisAhI calAAtAhai / unake matameM karanevAlA aura hotAhai,phala aura bhogtaahai|dekhiye khAneke liye dUsarA puruSa banAtA, khAtA dUsarAheM Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 668 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / isaliye na koI karatA hai aura na koI phala bhoga tAhai aura na koI AtmA hai // 45 // 46 // 47 // kAraNAnanyatAdRSTAkarttuH karttAsaevatu / karttAhikaraNeryuktaH kAraNasarvakarmaNAm // 48 // nimeSakAlAdbhAvAnAM kAlaHzItaro'tyaye / bhagnAnAMcapunarbhAvaH kartanAnyamupaiti // 49 // AtmavAdI kahate haiM ki karttAhI karaNoMkI sahAyatAse' karmako karatA hai kyoMki zArIrake kiye hue karmo kA phala kartA arthAt AtmAhI bhogatA hai| dekhane meM bhI AtA hai ki paropakAratAdi jitane kAma kiye jAte haiM sabako AtmAhI bhogatA hai| jisa zarI- jo kArya kiyA jAtA hai vaha zarIra vinAzako prApta hotA tathA hosakatA hai parantu - karanevAlA AtmA vahI rahatA hai / vaha karttAhI apane karaNoMse yuktaduA saMpUrNa kAyako karatA hai / nimiSamAtrameM zarIrAdi saMpUrNa bhAva zIghra naSTa ho jAte haiM aura una naSTahue zarIra Adi bhAvoMkA punarbhAva nahIM hotaa| jo karma kiyA jAtA hai usakA phala dUsarA nahIM bhoga sakatA vaha karttAhI karmoM ke phalako bhoganevAlA hai / kyoMki yadi aisA na ho to jisa zarIrase yajJAdi kiye jAte haiM vaha to isI lokameM naSTa hojA phira usake kiye kamoMko bhoganevAlA kauna mAnAjAyagA / isaliye AtmA- kohI kartA aura karmakA phala bhoganevAlA mAnanA cAhiye // 48 // 49 // matatattvavidAmetadyasmAtkarttAsakAraNam / kriyopabhogebhUtAnAMnityaH puruSasaMjJakaH // 50 // ahaGkAraH phalaMkarmadehAntaragatiH smRtiH / vidyate satibhUtAnAM kAraNadehamantarA // 51 // rAvake jAnanevAle isaprakAra kahate haiM ki jisaliye AtmA karcA hai isIliMba isako kAraNa kahate haiM / vaha kAraNa AtmAhI manuSyoMke kiyehue kamAko bhoganebAlA hai, aura nitya hai tathA usIko puruSa kahatehaiM / ahaMkAra, karmaphala, punarjanma aura smRti tathA anya dharmAdharma yaha saba manuSyoM ke usa kAraNarUpa antarAtmAmeMhI avasthita haiM dehameM nahIM // 50 // 51 // prabhavonahyanAditvAdvidyateparamAtmanaH / puruSorAzisaMjJastumAhecchAdveSa karmajaH // 52 // vaha parama AtmA anAdi hai isaliye usako karanevAlA kAraNa koI nahIM / parantu caubIsa tatvakI rAzibhUta jo puruSa hai vaha moha icchA aura dveSajanita kamase utpanna hotAhe // 52 // Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a0 1. (669) AtmajJaHkaraNaiyoMgAjjJAnaMtasyapravartate / karaNAnAmavaimalyA. dayogAdvAnavarttate // 53 // pazyatA'piyathAdarzasaMkliSTenAstidarzanam / tadvajjalevAkaluSecetasyupahatetathA // 54 // AtmA ajJa nahIM hai arthAt jJAnavAn hai / karaNoMke saMyogase isako jJAna utpanna hotAhai / vaha karaNa, mana, buddhi aura jJAneMdriyoMko kahatehaiM / ina karaNoM ke nirmala na honese tathA inakA ayoga honese jJAna utpanna nahIM hotaa| jaise darpaNameM dhUla jamarihanase pratibiMba dikhAI nahIM detA,kAI Adi jamIrahanesejalameM kucha dikhAI. nahIM detaa| usI prakAra mana Adi karaNoMke malayukta honese jJAna utpanna nahIM hotA // 53 // 54 // karaNAke nAma aura karma / karaNAnimanobuddhirbuddhikaundriyANica / kartuHsayogakarmavedanAbudirevaca // 55 // mana, buddhi aura buddhIndriya tathA karmendriya ina savako karaNa kahatehaiM / kartAke. sAtha karaNakA saMyoga honese karma, duHkha aura jJAna Adi utpanna hote haiM // 15 // . naikaaprvrttekrtubhuutaatmaanaashnutephlm| saMyogAdvacaitesarvata- . mRtenAstiArkacana // 56 // nokovrttebhaavovrttenaapyhetukH| zIghragatvAtsvabhAvAtubhAvonavyativartate // 57 // mAtmA akelAhI kisI karmameM pravRtta nahIM hotA aura na makelA honepara phala bhogatA hai / sabakA saMyoga honesehI saba kucha karatA hai aura karaNAdikokA saMyoga naM hAnese kucha nahIM karatA / isI prakAra paMcabhUtAdibhAva bhI akele kucha nahIM karate. aura na vinA hetu kucha kara sakatehaiM athavA yo kahiye kiAkAzAdibhAva akele honase kucha kara nahIM sakate aura kArya vinA hetuke nahIM hotA / bhAva zIghragAmI svabhAvavAlA honese apane kramakA ulaMghana nahIM kara sakatA // 56 // 57 // .. . anaadiHpurussaanityaaviprtistuhetujH| sadAkAraNavannityaMdRSTaM hetumadanyathA // 58 // tadevabhAvAdagrAhyanityatvAnnakutazcana | bhAvAjjJeyaMtadavyaktamacintyavyaktasanyathA // 59 // 'anAdi puruSa nitya hai / jo kisI hetuse utpanna hotAhai vaha anitya hotA hai / aura kAraNarahita padArtha nitya dekhanemeM AtAhai / hetuoMse utpanna huA anika Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (670) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / - hotA hai / isIliye jisakA kAraNa nahIM usako anitya mAnanA sarvathA bhUla hai / utpanna nahIM hotA / vaha nitya AtmA avyakta anyathA arthAt rAzirUpa puruSa anitya aura nitya padArtha kisI anya padArtha se aura acitya hai / usase agaTa hai // 58 // 59 // AtmAkA varNana | avyaktamAtmAkSetrajJaH zAzvatovibhuravyayaH / tasmAdyadanyattadvayaktaMvakSyatacAparaMdvayam // 60 // vyaktaJcendriyakaJcaiva gRhyate. tadyadindriyeH / ato'nyatpunaravya kaliGgagrAhyama tAndriyam // 61 // AtmA avyakta, kSetrajJa, nitya, vibhu aura avyaya hai / usase viparIta jo hai - vaha vyakta prakaTa kahA jAtA hai | vyakta padArtha indriya dvArA grahaNa kiyA jAtA hai tathA avyakta atIndriya hai arthAt indriyoM dvArA grahaNa nahIM hosakatA / jo padArtha indriyoM dvArA grahaNa na kiyA jAkara kevala lakSaNoM dvArA jAnA jAya usako atIndriya tathA avyakta kahate haiM // 60 // 61 // " prakRtiyoM Ara kSetrajJakA varNana | khAdInibuddhivya tamahaGkArastathASTamaH / bhUtaprakRtiruddiSTAvi'kArAzcaivaSoDaza // 62 // buddhIndriyANipaJcaivapaJcakarmendriyA - Nica / samanaskAzcapaJcArthAvikArAitisaMjJitAH // 63 // itikSetrasamuddiSTaM sarvamavyaktavarjitam / avyaktamasyakSetrasyakSetrajJamRSayoviduH // 64 H - AkAzAdi paMcatanmAtrA ( paramANurUpa mahAbhUta ) mahat tattvaM, buddhi, mUla prakRti aura ahaMkAra yaha ATha bhUta prakRti kahejAtahaiM / mana, pAMca jJAnendriya, pAMca -karmendriya aura pAMcamahAbhUta inako solaha vikAra kahate haiM kyoMki yaha ATha prakRpati kArya haiM unase vikAra bhAvako prApta hokara utpanna hue haiM isaliye unako vikAra kahate haiM / avyaktako chor3akara anya savako kSetra kahate haiM aura RSiloga - avyakta AtmAko isa kSetrako jAnanevAlA ( kSetrajJa ) kahate haiM // 62 // 63 // 64 // puruSakA varNana / . jAyate buddhiravyaktAdbuddhyAmiti manyate / paraMkhAdInyahaMkAra 'upAdatteyathAkramam // 65 // tataHsampUrNa savAMgojAto'bhyudi'taucyate / puruSaH pralaye ceSTaiH punarbhAvairniyujyate // 66 // avya Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna - a0 1. (671) : kAiyaktatAMyAtivyaktAdavyaktatAMpunaH / rajastamobhyAmAviSTa - cakravatparivarttate // 67 // avyakta prakRtite buddhi, buddhise mahaMkAra, ahaMkArase paMca tanmAtrA, aura mana indriyoMkI kramapUrvaka utpatti hotI hai / usake uparAnta saMpUrNa sarvAMga puruSa rAzi utpanna hotI hai / isa caturviMzatitattvoM ke putalese karmAdhIna anAdi kAla se milAhuA caitanya AtmA puruSa kahA jAtA hai / yaha puruSa pralaya samayameM icchita vastuoMse pRthak hojAtA hai phira isI prakAra avyaktase vyaktabhAvako aura vyaktase avyaktatAko punaHpunaH prApta hotA rahatA hai, yaha puruSa rajoguNa aura tamoguNase AveSTita huA cakke samAna ghUmatA rahatA hai // 65 // 66 // 67 // yeSAMdvandveparAsaktirahaGkAraparAzcaya / udayapralayau teSAM teSAM yetvato'nyathA // 68 // * jina manuSyoM kI dvandvameM parama zakti hai arthAt rajoguNa aura tamoguNate Ave - 'STiMta hokara dveSa, kAma, ahaMkAra AdimeM cittavRtti lagI rahatI hai vaha manuSya 5 vAraMvAra janma lete haiM aura marate haiM parantu inase viparIta arthAt satoguNavAle manuyoMko jJAna prApta honese isa janma maraNa ke cakrameM nahIM AnA paDatA // 68 // - jIvanamaraNake lakSaNa | prANApAnaunimeSAdyA jIvanaMmanasogatiH / indriyAntarasaJcArApreraNaMdhAraNaJcayat // 69 // dezAntaragatiHsvapnepaJcatvagrahaNaM tathA / dRSTasya dakSiNenAkSNAsavyenApagamastathA // 70 // icchAdveSaH sukhaM duHkhaM yatnazcetanAdhRtiH / buddhiH smRtirahaGkAro liMgAniparamAtmanaH // 71 // yasmAtsamupalabhyate liMgAnyetAnijIvataH / namRtasyAtmaliMgA nitsmaadaahurmhrssyH||72|| zarIrahigate nAsmiJchUnyAgAramacetanam / paJcabhUtAvazeSatvAtpaJcatvaMgatamucyate // 73 // 4 zvAsa lenA aura choDanA, AMkhakA jhapakanA, jIvana, manakI gati, eka indriyase dUsarI indriya saJcAra karanA indriyoMkA idharaudhara preraNa karanA, dezAMtara AdikameM gamana karanA, svameM aneka prakArakA jJAna honA, paMcabhUtoMke tatvoMko jAnanA dakSiNa ne dekhe hue padArthako vAmanetra se pahicAnalenA, icchA, dveSa, sukha, duHkha H " Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (672) carakasaMhitA-mA0 ttii0|| prayatna, cetanA, dhRti, buddhi,smRti aura ahaMkAra yaha saba lakSaNa jIvita manuSyakeM. haiN| mRta manuSyameM yaha lakSaNa nahIM hote isIliye AtmAke jAnanevAle maharSi ina sabako AtmAke lakSaNa kathana karatehaiM / ina lakSaNoMvAlI AtmAke nikalajAnese zarIra bhayAnaka, cetanArahita,zUnya varake samAna dikhAI dene lagatAhai / mAtmAke nikala jAnepara kevala paMcabhUtamAtrakA putalA paDA rahatA hai| isIliye isako paMcata. (maraNa) ko prApta hogayA aisA kahatehaiM / / 69 // 70 // 71 // 72 // 73 / / AtmAko kartRtva / acetnNkriyaavnycmnshcetyitaaprH| yuktasyamanasAtasyanidizyatevibhoHkriyAH // 74 // cetanAvAnyatazcAtmAtataH kAnirucyate / acetanatvAccamanaHkriyAvadapinocyate // 75 mana acetana hai aura AtmA caitanya hai| vaha AtmAhI manako caitanya karanevAlA hai| AtmAke AzrayahI manakI saMpUrNa kriyAyeM hotI haiN| kyoMki AtmA cetanAvAna hai isaliye manakI kriyAoMkA vahI kartA mAnA jAtAhai / mana acetana honese kriyA karatA huA bhI kartA nahIM kahA jAtA // 74 // 5 // ythaasvenaatmnHsrvmnHsrvaasuyonissu| praannaistntrytepraanniinhynyo'nysytntrkH||76 // jo jisa prakArakA karma karatA hai vaha apanI icchA na honepara bhI apane kiye hue karmake AdhIna hokara savaprakArakI yoniyoM meM prApta hotaahai|mnussy apane karmoMdvArAhI apanI AtmAko aneka prakAraphI yoniyoM meM lejAtAhai isako aura koI kisI yonimeM prApta nahIM karatAM 76 // __AtmAko vshitv| kshiittkurutekrmytkRtvaaphlmshnute| vazIcetaHsamAdhattevazAsanirasyati // 77 // apanI icchAke anusAra pravRtta honevAlA AtmA zubhAzubha karmako karatAheM aura usa karmake karanese zuMbha aura azubha phaloMko bhogatAhai / aura apane AdhInahIM hokara yoga,samAdhi AdimeM pravRtta ho saMpUrNa jAlako choDakara mokSako prApta hojAAI isIlaye usako vazI kahate haiM / 77 // . . . dehiisrvgtohyaatmaasvesvesNsprshnendriye| . . . . . sarvAHsarvAzrayasthAstunAmAtovettivedanAH // 78 / / ... Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna 01. (673) : deheko dhAraNa karanevAlA AtmA sampUrNa zarIrameM gamana karanevAlA honese sparza yukta zarIrakehI sukha duHkhako jAnatA hai / keza, nakha, Adi jo sparzayukta nahIM haiM 'arthAt manuSyake zarIrakI sparzanendriya jisa sthAnameM prApta nahIM haiM usake sukha duHkhako nahIM jAnasakatA // 78 // AtmAko vibhutvaM / vibhutvamataevAsyayasmAtsarvagatomahAnH manasazcasamAdhAnAtpazyatyAtmAtiraskRtam // 79 // nityAnubandhamanasAdehakamAnupAtinA sarvayonigataMvidyAdekayonAvApasthitam // 8 // kyoMki AtmA sarvagata hai aura mahAna hai isaliye isako vibhu kahatehaiM / yaha AtmA yoga, samAdhIka balase dIvAra aura parvatase chipI huI vastuko bhI dekhasakatAhai / karma dehakA anuvartI honese dehAntarameM gamana kara sakatAhai / manake sAtha AtmAkA nitya sambandha honese vaha nAnA yoniyoMmeM gamana karatA huA bhI eka yonimeM rahaneke samAna hI mAnatAhai // 79 // 80 // AtmAkA anaaditv| Adi styAtmanaHkSetrapAramparyyamanAdikam / * atastayoranAditvAtkiMparvamitinocyate // 1 // 'AtmA anAdi hai aura kSetra paramparA bhI anAdi hai / jaba donoM anAdi haiM phira unameM pahile aura pIchekA praznahI nahIM hosakatA // 81 // AtmAkA sarvasAkSitva / jJaHsAkSItyucyatenAjJaHsAkSIhyAtmAhyataHsmRtaH / sarvabhAvAhisarveSAMbhUtAnAmAtmasAkSikAH // 82 // AtmA jJAtA honese sAkSI kahA jAtAhai kyoMki ajJa sAkSI nahIM hosktaa| manuSyake sampUrNa bhAvoMkA sAkSI AtmAhI haiM // 82 // . naikHkdaacidbhuutaatmaalkssnnairuplbhyte|vishesso'luplaaysytsynaiksyvidyte // 83 // saMyogaHpuruSasyeSTovizeSovedanAkRtaH / vednaaytrniytaavishesssttrttkRtH||8|| . puruSa (AtmA) ekahI hai.yaha kisI lakSaNadvArA siddha nahIM hosakatA arthAt puruSa aneka haiM / tAtparya yaha huA ki caitanya AtmI sampUrNa saMsArameM ekahI haiM aisA nahIM, kintu ananta aura aneka AtmA haiN| isIliye dUsare AtmAke sukhaduH Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (674) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| khAdikoMko athavA pIDAko dUsarA AtmA nahIM jAnasakatA / puruSa (AtmA) - kA jisa sthAnataka saMyoga hotA hai vahAMtakakI pIDAko jAna sakatAhai / isaliye zarIrameM honevAlI pIDAko tathA jJAnadvArA jahAMtaka gati hai vahAMtaka jAnasaka hai // 83 // 84 // atItarogakI cikitsaa| cikitsatibhiSaksastrikAlAvedanAiti / yayAyuktyAvadantyekesAyuktirupadhAryatAm // 85 // cikitsaka bhUta,bhaviSya aura vartamAna ina tInoM prakArakI vyAdhiyoMkI cikisA kara sakatA hai| inakI cikitsA karanekI jisa yuktiko AcAryone kathana kiyA hai usako tuma zravaNa kro| 85 // punstcchirsHshuulNjvrHspunraagtH| punaHsakAlobalavAMzcha. disaapunraagtaa|| 86 // ebhiHprpnnrvcnairtiitaagmnNmtm| kAlazcAyamatItAnAmAtInAMpunarAgataH // 87 // tamartikA- . lmuddishylessjNytpryujyte| atItAnAMprazamanaMvedanAnAMtadu. cyate // 88 // zirakI pIDAkA ekavAra zAnta hokara usI prakAra phira pragaTa hojAnA bathA jvara, khAMsI aura vamanakA ekavAra zAnta hokara phira . usI prakAra pragaTa hojAnA / atItAgamana kahAjAtA hai / atIta(bhUtakAlakI) vyAdhiye phira pahilekI samAna Akara upasthita hojAtIhaiM / isa liye unakA daurA honese prathama unake atItakAlake lakSaNoMko vicArakara auSathIkA prayoga karanA atItavyAdhiyoMkI cikitsA kahI jaatiihai|jaise nitya dopaharake samaya kisIke zigmeM pIDA hotIho aura sAyaMkAlameM zAnta hojAya usa zAntAvasthAmeM cikitsA karate samaya jo pIDA vyatIta hocukIhai usakAhI lakSya rakhakara auSadha prayoga kiyAjAtAhai / isImakAra cAturthikajvara AdimeM jAnanA cAhiye isako atItavyAdhiko cikitsA kahatehaiM / / 86 // 87. // 88.. . bhaviSyatgegakI cikitsaa| ApastAHpunarAguryAyAbhiHzasyapurAhatam / tathAprakriyatesetuH pratikarmatathAzrayet // 89 // pUrvarUpaMvikArANAMdRSTrAprAdurbhaviSyatAm / yAkriyAtriyatasAcavedanAMhantyanAgatAm // 90 // . Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-10 1. (675) jisa jalakI bADhane pahile khetIko naSTakara DAlAthA vaha phira Akara khetIko naSTa na karadeve usake bacAvake liye khetakI rakSAkAraka setu Adi vanA rakhanA athavA nadIka vegako dekhakara khetIke naSTatAkA anumAna karake vADhaAnese pAhile -rakSAkA prabaMdha karalenA,jisaprakAra bhaviSyat hAnikI rakSAkA upAya hai usIprakAra. vikAroMke pUrvarUpako dekhakara unake prakaTa honeke pahile kriyA karanA anAgatavyAdhi. arthAt bhaviSyavyAdhiko cikitsA kahIjAtIhai // 89 // 90 // vartamAna vyAdhiko cikitsA / pArampAnuvandhastuduHkhAnAMvinivartate / sukhahetUpacAreNasusaJcApipravartate // 91 ||nlmaayaantivaissmyNvissmaaHsmtaaN naca / hetubhiHsahazAnityaMjAyantedehadhAtavaH // 92 // vartamAna vyAdhiko cikitsA koI AkSepa nahIM hosakatA kyoMki rogakA 'parasparAse joanuvaMdha calAAtAhai arthAta kramapUrvaka kSaNakSaNameM roga jo kaSTa Adi derahAhai vaha cikitsAdvArA nivRtta honese rogIko sukha prApta hotAhai aura sukhake liyehI cikitsAkI pravRtti hai tathA samadhAtuyeM viSamatAko prApta nahIM hotI aura -saMpUrNa dhAtuyeM sama bhI nahIM hotI kyoMkijaise hetuoM kA saMyoga hotAhai vaisI zarIrakI 'dhAtuyeM hotiijaatiihaiN|isliye dhAtuoMkI avasthAkA dhyAna rakhatehue saMpUrNa auSadhI tathA AhArAdikoMkA prayoga vartamAna vyAdhikI cikitsA kahIjAtIhai 91 // 9 // yuktimatAMpuraskRtyatrikAlAMvedanAMbhiSak / hantItyuktvAcikitsAsAnaiSThikIyAvinopadhAm // 93 // vaidya isa yuktikA Azraya lekara tInoMkAlakI vyAdhiyoMko naSTa kara sakatAhai / / isa cikitsAkohI naiSThikI arthAt roganAzanI cikitsA kahatehaiM jo vinA anu:: cita lobhase kIjAtI hai // 93 // updhaahiprohetrduHkhduHkhaashryprdH| tyAgaHsarvopadhAnAJcasa-: . vaiduHkhavyapohakaH // 94 // koSakAroyathAAzUnupAdattevadhapradAna / upaadcetthaarthebhystRssnnaamjnyHsdaaturH||95|| yastvanikalpAnIjhojJAtvAtebhyonivartate / anArambhAdasaMyogAtaMduzkhanopatiSThate // 16 // jisa cikitsAmeM kisIprakArakA lobha, Adika upAdhi na ho vaha cikitsA mukhadAyaka hotIhai / kyoMki upAdhihI dukhakA kAraNa hai . / sabamakArakI upAdhi Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA-mA0 ttii0|| yoMko tyAgadenAhI paramasukhakA avalaMbana hai / jaise koSakAra ( paTTakITa rezamakA kIDA) apane sUtrase baMdhakara ApahI prANoMko tyAgadetIhai vaisehI mUrkha manuSya bhI atilobha Adi upAdhise grasita ho apaneko ApahI naSTakara ddaaltaahai| jo manuSya kAma, lobhAdika viSayoMko agnike samAna samajhakara unase nivRtta rahatehaiM arthAt viSayoMkI upAdhiyoMmeM nahIM phaMsate vaha rAgadveSase kisI kAmameM pravRtta na hokara duHkhake saMyogase bace rahatehaiM / / 94 // 95 // 96 // duHkhake hetu / / dhIdhutismRtivibhraMzaHsammAptiHkAlakarmaNAm / asAtmyArthAgamazcetijJAtavyAduHkhahetavaH // 97 vissmaabhiniveshoyonityaanityehitaahite|jnyeyHsbuddhivibhrNshH samaMbuddhihipazyati // // 98 // viSayapravaNacittaMdhatibhraMzAnazakyate / niyantumahitAdarthAvRtihiniyamAtmikA // 99 // tattvajJAnasmRtiryasyarajomohAvatAtmanaH / bhrazyatesasmRtibhraMzaHsmarttavyaMhismRto sthitam // 10 // buddhi, dhRti aura smRti inakA naSTa honA ayogya kAla aura ayogya karmoMkA saMyoga honA tathA asAtmya padArthoMkA saMyoga honA yaha saba duHkhake hetu haiM / nitya. aura anitya,hita aura Ahita inako ulTI rItise dekhanA arthAt hitako Ahita jAnanA aura ahitako hita jAnanA, nityako anitya, anityako nitya jAnanA ityAdi saba buddhikA vibhraMza kahAjAtAhai / yathocita rItipara jo padArtha jaisA ho usako vaisAhI jAnanA usako sadbuddhi kahate haiM / viSayoMmeM cittako lagAnA apaH 1 dhIvibhraMzam-viSamAbhinivezo'yathAbhUtatvenAdhyavasAnam-nityatve-anityAmati, evaM hites. hitamahite ca hitamiti yA buddhiH sa juddhibhraMzaH, atha kathamayaM buddhivibhraMzazabdenocyata ityAha"samaM buddhirhi pazyati" ucitA zuddhaH samaM yathAbhUtaM yasmAt pazyati, natmAdasamadarzanaM buddhivibhraza ucita evetyarthaH // 6 // dhRtibhraMzam-vipayapravaNaM vipayepu saGgatam, niyantumiti vyAvayituM, dhRtihi niyamAtmaketi,. yasmAt dhRzirakAryaprasaktaM mano nivartayati svarUpeNa, tasmAt manoniyama kattuMmazaktA kRtiH svakarmanaSTA bhavatItyarthaH / / 61 // smRtibhraMzam-tattvajJa:ne smRtiryasya bhrazyate iti yojanA, kartavyaM hi smRtau sthitam iti smatavyena sammatasyArthasya smaraNaM prazastasmRtidharmaH, tatra tattvajJAnasya ziSTAnAM smartavyena tmatavyasya yadasmaraNam, tat smRtyaparAdhAd bhavatItyarthaH / / 62 / / Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a0 1. (687) neko viSayoMse na haTAsakanA dhRtibhraMza kahAjAtAhai / kyoMki dhRtihI mahat arthoMko niyamameM lAnevAlI honese niyamAtmikA kahIjAtIhai / rajoguNase aura mohase AvRta hue manuSyakI smaraNazaktikA naSTa hojAnA smRtibhraMza khaajaataahai| jJAnakA smaraNa rahanAhI smartavya viSaya hai aura usa smarttavya viSayake dhAraNa karanevAlI smRti hotIhai // 97 // 98 // 99 / / 100 // prajJAparAdha / dhIdhRtismRtivibhraSTaHkarmayaskurute'zubham / prjnyaapraadhtvidyaatsvdossprkopnnm||101||udiirnnNgtimtaamudiirnnaanaanycnigrhH / sevanaMsAhasAnAJcanArINAJcAtisevanam // 102 // karmakAlAtipAtazcamithyArambhazcakarmaNAm / vinayAcAralopazcapUjyAnAJcAbhidharSaNam // 103 // jJAtAnAMsvayamarthAnAmahitAnAMniSevaNam / paramaunmAdikAnAJcapratyayAnAMniSevaNam // 104 // akAlAdezasaJcAromaitrIsaMkliSTakabhiH / indriyopakramoktasyasadRttasyacavarjanam // 105 // IrSyAmAnamadakrodhalobhamohamadabhramAH / tjjNvaakrmyklissttNklissttNydehkrmc||106|| yaccAnyadIdRzaMkarmarajomohasamutthitam / prajJAparAdhaMtaziSTAbuvatevyAdhikAraNam // 107 // vuddhayAviSamavijJAnaviSamaJcapravatanam / prajJAparA,jAnIyAnmanasogocarahitat // 108 // . buddhi, dhRti aura smRtike naSTa honese yaha manuSya jina azubha karmoMko karatAhai usako prajJAparAdha arthAt buddhikA doSa kahate haiN| aura vaha buddhikA doSa sava doSoMko kupita karanevAlA hotaahai| jaise-kAma, krodhAdi vegoMko na rokanA aura mala mUtrAdi vegoMko rokalenA ayogya sAhasa karanA, ati strIsaMga karanA, saMpUrNa koMko yathAsamaya na karanA, karmoMkA mithyAraMbha karanA, vinaya aura AcAra tyAgedanA, mAtA pitA gurujana AdikoMkA apamAna karanA, jAnabUjhakara bure kA~kA sevana karanA, parama unmAdakese karmoMkA karanA, besamaya niMdita sthAnameM DolanA, phiranA,khoTe kamoMmeM prema rakhanA,indriyopakrama arthAt indriyopayogI zreSTha AcaraNakA tyAgadenA, ISaH, mAna, mada, krodha, lobha, moha aura bhrama unakA dhAraNa karanA aura inase utpanna honevAle niMdita karmoM kA sevana karanA evam dehajanita aura manake saba khoTe kAkA sevana tathA isI prakArake anya karma jorajo; Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . (678) carakasaMhitA--bhA0 TI0 guNa aura tamoguNase utpanna hote haiM unakA sevana karanA bhadrapuruSa ina saba karmIko prajJAparAdha kahate haiM prajJAparAdhahI vyAdhiyoMke utpanna karanekA hetu hai| yogya viSayako viparIta bhAvasa samajhanA aura ayogyako yogya samajhanA isa prakAra jo buddhikA doSa hai usIko prajJAparAdha kahatehaiM / vaha prajJAparAdha manake AdhIna hai. // // 101 // 102 // 103 // 104 // 105 // 106 // 107 // 108 / / kAlajanita rog| . nirdiSTAkAlasamprAptiAdhInA hetusNgrhe| cayaprakopazamAH pittAdInAMyathApurA // 109 // mithyAtihInaliMgAzcavarSAntA rogahetavaH / jiirnnaktprjiinnaankaalaakaalsthitishcyaa||110|| puurvmdhyaapraahnaashcraavyaayaamaasvyNshcye| yeSukAleSuniyatAyerogAste ca kAlajAH // 111 // anyezuSkodvayamAhItRtayikacaturthako / svesvekAlepravartantekAle hyaSAMvalAgamaH // 112 // etecAnyecayekacitkAlajAvividhAgadAH / anAgate ciki. syAstevalakAlIvijAnatA // 113 // jisaprakAra kAla samprApti tathA vyAdhiyoMke hetu saMgraha (kiyaMtaH zirasAya adhyAya) meM pitta AdikoMkA caya, prakopa aura prazamana pahile kathanakara AyeM haiM tathA zIta Adika varSAparyanta RtuoMkA-mithyAyoga, atiyoga, hInayoga hAnese roga utpanna hotehaiM / bhojanake jIrNa honepara bhojanake samaya, bhojanake pAkakAlameM doSoMkI jisaprakAra sthiti hotIhai, pUrvADa, madhyAhna aura aparAhameM isI. prakAra rAtrike tInoMbhAgoMmeM aura jinakAlegameM jo roga jisaprakAra niyata hai tathA jo jisakAlameM utpanna hotehaiM evam ikatarA, TyAhika, tRtIyaka aura cAturthika jvara jisaprakAra apanerakAlameM Akara sthita hotehaiM ina sabako kAlajanya vyAdhiye kahatehaiM / buddhimAnU vaidya ina vyAdhiyoMke pragaTa honeke kAlase pahilehI cikitsA dvArA bala kAla vicArakara usakA upAya kare 109 // 210 // 11 // 112 // 11 // svAbhAvikarogoMkA varNana / . kaalsyprinnaamenjraamRtyunimittjaaH| rogaa:svaabhaavikaaNdRssttaaHsvbhaavonissprtikriyH|| 114 // kAlake pariNAmase buDhApe aura mRtyuke nimittase.jo roga utpanna hotehaiM.unako svAbhAvikaroga kahatehaiM / svAbhAvikarogoMkI koI cikitsA nahIM hai // 114 // Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (679) zArIrasthAna-a0 1. nirdiSTaMdaivazabdenakarmayatpaurvadehikam / hetustadapikAlenarogANAmupalabhyate // 115 // pUrvajanmake kiyehue karmAko daiva athavA prArabdha kahatehaiM / vaha deva bhI kAla pAkara rogoMkA kAraNa pratIta hotAhai // 115 // karmajarogoMkI zAnti / nhikrmmhtkinycitphlNysynbhujyte| kriyAnAkarmajArogAHprazamaMyAntitarakSayAt // 116 // . aisA koIbhI sUkSmase sUkSma aura mahAnase mahAn karma nahIM hai jisakA phala nA bhoganA paDatA ho / vaha karmase utpanna hue roga kriyA athavA prAyazcitta karane zAnta hojAtehaiM // 116 // avaNendriyakA mithyaayog| atyupazabdazravaNAcchravaNAtsarvazonaca / shbdaanaanycaatihiinaanaaNbhvntishrvnnaajjddaa||117||prussodbhiissnnaashstaapriyvys. nasUcakaiH / zabdaiHzravaNasaMyogomithyAyogaHsaucyate // 11 // * atyanta ugra zabda sunanA aura bahuta kAlaparyanta tIkSNa AvAjakA sunaterahanA zravaNendriyakA atiyoga hai |srvthaa na sunanA athavA atyanta hIna zabdoMkA sunanA yaha zravaNendriyakA ayoga hai / kaThora zabda, niMdita zabda, apriya zabda aura vipattike yAda dilAnevAle zabdoMkA sunanA zravaNendriyakA mithyAyoga hai / ina bInoM yogoMke saMyogase zravaNendriyameM jaDatA utpanna hotI hai // 117 // 1987 tvagindriyakA mithyaayog| asaMspazo'tisaMsparzohInasaMsparzaevaca spRzyAnAMsaMgraheNAtaH sparzanendriyabAdhakaH // 119||yomuutvishvaataanaamkaalenaagtshcyH / snehazItoSNasaMspazaoNmithyAyogaH saucyate // 120 // kisI vastukA bhI sparza na karanA, atyaMta sparza karanA,bahuta hIna sparza karanA bhUtasaMsparza honA, viSasaMsparza, tIkSNavAyukA saMsparza, vesamapake sneha, zIta aura 'uSNakA saMsparza mithyAyoga kahAjAtAhai / sparzanendriyakA mithyAyoga hone sparzazAkta hIna hojAtIhai // 119 // 120 / Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (680) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| darzanendriyakA mithyaayog| rUpANAMbhAsvatAMdRSTivinazyaticadarzanAt ||121||drshnaacaatisuukssmaannaaNsrvshshcaapydrshnaat| dviSTabhairavababhitsadUrAtikki'STadarzanAt / taamsaanaanycruupaannaaNmithyaasNyogucyte||122|| atyanta prakAzavAna vastuoMko dekhanA,atyanta sUkSma padArthoMkA dekhanA,sarvathA kisI vastuko bhI na dekhanA, dveSayukta, bhayAnaka bIbhatsa padArthoMkA dekhanA bahuta durase baDI derataka dekhanA aura jisake dekhanese kaSTa ho usako dekhanA,tathA tAmasarUpoMkA dekhanA yaha saba dRSTikA mithyAyoga kahAjAtAhai // 121 // 122 / / rasanandriyakA mithyAyoga / atyadAnamanAdAnamokaptAtmyAdibhizcayat / rasAnAMviSamAdAnamalpAdAnazcadUSaNam // 123 // rasavizeSoMko atyanta grahaNa karanA, athavA koI rasa bhI bilakula grahaNa na karanA, viparItatAse grahaNa karanA, yA atyantahI hInatAse grahaNa karanA, atyaMta tIkSNarasoMkA grahaNa karanA rasanendriyakA mithyAyoga kahAtAhai / rasanendriyakA mithyAyoga honese jihvAkI zakti hIna hojAtIhai // 123 // ghrANendriyakA mithyAyoga / atimadvatitIkSNAnAMgandhAnAmupasevanam // 124 // asevanaM sarvazazcanANendriyavinAzanam / pUtisUtaviSadviSTAgandhAye cApyanAtavAH // , 125 // tairgandhaiANasaMyogomithyAyogaH / sa ucyate // 126 // __ ati mRdu aura atyanta tIkSNa gaMdhake sUMghanese yA sarvathA kisI gaMdhake na sUMghanese aura durgadha tathA viSadUSita athavA jo burI pratIta ho usa gaMdhake sUMghanese, aura akAlameM pragaTahuI gaMdhake saMghanase ghrANendriyakA mithyAyoga hAnese ghrANazakti hIna hojAtIhai // 124 // 125 // 126 // .. asAtmyake lakSaNa / / itysaatmyaarthsyogstrividhodosskopnH| asAtmyamititadvidyAdyannayAtisahAtmatAm // 127 // ... .isaprakAra indriyoMkA ayoga, atiyoga aura mithyAyoga yaha tIna prakArakA asAtmya saMyoga honese doSa kupita hokara indriyoMko naSTa karadetehaiM / jo padArtha Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a0 1. (681) athavA jo viSaya AtmAMke sAtha na mile arthAt apane svabhAvake anukUla na ho usako asAmya kahate haiM / 127 / / mithyAtahInayogebhyoyovyAdhirupajAyate zabdAdInAMsavijJeyovyAdhiraindriyakobudhaiH // 128 // .. zabdAdika viSayoMkA zravaNAdi indriyoMse mithyAyoga, atiyoga aura hInayoga honese jo vyAdhiyeM utpanna hotIhaiM unako buddhimAn loga aindriyakavyAdhi kahate hai|| 128 // vedanAnAmazAtAnAmityatehetavaHspRtAH / sukhaheturmatastvekaHsamayogaHsudurlabhaH // 129 isaprakAra asAtmya padArthoMkA sevana athavA mithyAyogase sevana vyAdhi utpanna karanekA kAraNa hotA hai / aura vidhivat samAnayogase sevana karanA sukhakA hetu hotA hai parantu sampUrNa padArthoMkA samayogase sevana karanA bhI durlabha hai|| 129 // sukhaduHkhoMke pradhAnahetu / nendriyaannincaivaarthaaHsukhduHkhsyhetvH| hetustusukhaduHkhasya yogodRSTazcaturvidhaH // 130 // santIndriyANisantyAyogona canacAstiruk / nasukhakAraNaM tasmAdyogaevacaturvidhaH // 131 / / sukha aura duHkhake hetu na to sampUrNa indriya hai aura na arthahI(indriyoM ke viSaya) haiN| kintu caturvidha yogakA honAhI sukhaduHkhakA hetu hotaahai|arthaat tIna prakArake asAmya bogoMkA honA duHkhakA kAraNa hotAhai aura kevala samayogakA honAhI sukhakA kAraNa hotaahai|smpuurnn indriya bhI hoM aura indriyoM ke viSaya bhI hoM paraMtu pUrvokta cAraprakArakA yoga na honese na sukha hotAhai aura na byAdhihI hosakatI hai isalie sampUrNa sukhaduHkhoMkA kAraNa yaha caturvidha yogahI hotAhai // 130 // 13 // nAtmendriyamanobuddhigAcaraMkamavAvina sukhaMduHkhaMyathAyaccaboddhavyatattathocyate // 132 // yadyapi sukha aura duHkha AtmA, iMdriya,mana aura buddhika gocara haiM paraMtu karmake saMyoga vinA vaha nahIM hosakate karmahI sukha aura duHkhakA inake sAtha saMyoga karAtAhai jisaprakAra karma mukhaduHkhake saMyogako karAtAhai usakA kathana krtehaiN|132|| . . sparzanendriyasaMsparzaHsparNImAnasaevaca dvividhaHsukhaduHkhAnAM / vedanAnAMpravartakaH // 133 ||icchaadvessaatmikaatRssnnaasukhduHkhaa Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 682 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 1 pravarttate / tRSNAca sukhaduHkhAnAM kAraNaMpunarucyate // 134 // upAdatehisAbhAvAnvedanAzrayasaMjJakAn spRzyatecAnupAdAjonAspRSTovetti vedanAH // 135 // jaise - sparzanendriya saMsparza aura mAnasasaMsparza yaha do prakAra ke saMsparzarUpI jo karma haiM yahI sukhaduHkhake jJAnake pravarttaka haiM / phira sukhaduHkhase icchA dvepamayI tRSNAM utpanna hotI hai / vaha tRSNAhI sukhaduHkhakA kAraNa kahI jAtI hai kyoMki vaha tRSNAMhI vedanAzraya bhAvako grahaNa karatI hai| jisakA grahaNa nahIM kiyA jAtA usakA sparza bhI nahIM hotA kisImakArakA bhI sparza na honese pIDAkI utpatti nahIM hotI // 133 // 134 // 135 // vedanAke sthAna | vedanAnAmadhiSThAnaMmanodehazca sendriyaH / kezalomanakhAgrAnnamaladravaguNairvinA // 136 // mana aura indriyayukta zarIra pIDAkA adhiSThAna hai / sparzaindriyarahita, keza, roma, nakha, mala, mUtra aura zarIrameM honevAle zabda Adika yaha koI bhI vedanA adhiSThAna nahIM haiM // / 136 / / yoga aura mokSa | yoge mokSecasarvAsAMvedanAnAmavarttanam / mokSonivRttirniH zeSAyogomokSapravarttakaH // 137 // Atmendriyamano'rthAnAM sannikarSAtpravarttate / sukhaM duHkhamanArambhAdAtmasthemanAsesthite // // 138 // nivarttatetadubhayaM vazitvaJcApajAyate / sazarIrasyayogajJAstaMyogamRSayoviduH // 139 // yoga aura mokSameM kisa prakAra ke duHkhAdika utpanna nahIM hote| aura mokSameM to. niHzeSarUpase duHkhakI nivRtcihI hotI hai aura yogadvArAhI mokSakI prApti hotI hai / ' AtmA, iMdriya mana aura iMdriyoMke viSaya inakA saMyoga honesehI mukhaduHkhakI pravRttiH hai| yogAvasthA meM mana niSkriya hokara AtmAmeM sthita hojAtA hai| isaliye usa a..sthA meM sukhaduHkha kI nivRtti hojAtI hai aura vazitva utpanna hojAtA hai / saba iMdriyoMkoM tathA manako vaza meM karalenAhI RSiloga yoga kathana karate haiM // 137 // 138 // 1391. Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-10 1. . (683), . aSTavidha yogvl| AvezazcetalojJAnamarthAnAMchandataH kiyaa| ghaSTiHzrotrasmRtiH kAntiriTatazcApyadarzanam // 140 // ityaSTavidhamAkhyAtaM yoginAMvalasaizvaram / zuddhasatvasamAdhAnAttatsarvamupajAyate 14 // sattvaguNake pragaTa honese yogiyoMmeM ATha prakArakA IzvarIyavala AjAtA hai athavA yogake prabhAvase prApta hue aizvaryakRta bala AjAtAhai,jaise-Aveza arthAt parazarIrameM praveza karanA athavA cittako paracittameM praveza karadenA saMpUrNa bhUta bhAva: yatakA jAnalenA, icchAnusAra kriyA karanA, yogadRSTise saMpUrNa padArthoMko dekha. lenA, dUrakI vAtoMko zravaNa karalenA, pUrvajanmake viSayoMko athavA anya sarva bhAvoMko smaraNa karalenA, divya kAntikA honA, prakaTa honA aura antardhAna ho jAnA / yaha IzvarIyavala yogAbhyAsase zuddhasattvaguNake prakaTa hojAne para utpana ho jAte haiM // 140 // 141 // ___ mokSaprAptike upaay| mokSorajastamo'bhAvAilavakarmasaMkSayAt / viyogaHkarmasaMyogairapunarbhAvaucyate // 142 // rajoguNa aura tamoguNakA abhAva honase aura yogadvArA balavAn karmake kSAhonese tathA karmake saMyogoMse viyoga honese jo apunarbhAva hotAhai arthAta phira janma - lenekA abhAva hojAtA hai usako mokSa kahate haiM // 142 // duHkhoMse nivRttike upAya / latAmupAsanaMsamyagasatAparivarjanam / vratacopavAsazcaniyamAzcapRthagvidhAH // 143 // zreSTha puruSoMkA sevana, durjanoMke saMgakA tyAga, brahmacaryapAlana aura upavAsa ina sabako dhAraNa karanA niyama kahAjAtAhai // 143 // dhRtike lakSaNa dhaarnndhrmshaastraannaaNvijnyaanvijnetiH| viSayeSvaratirmokSevyavasAyaHparAdhRtiH // 144 // dharmakA dhAraNa karanA, vijJAna, nirjanasthAnameM rAta ( prIti), viSayoMmeM vairAbhyaH mokSasAdhanameM tatparatA yaha sava dhRtika lakSaNa haiN|| 144 // Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (684) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| smRtike lakSaNa / krmnnaamsmaarNbhHktaanaanycprikssyH| naiSkarvyasanahaMkAraHsaMyogebhayadarzanam // 145 // manovuddhisamAdhAnamarthatattvaparIkSaNam / tattvasmRtarupasthAnAtsarvametatpravartate // 146 // karmakA anAraMbha, kiye hue karmoMkA kSaya, gRhAdikoMkA tyAga, nirahaMkAra,viSacoMmeM bhayadarzana,mana aura buddhikA samAdhAna, arthatattvakI parIkSA yaha sava AtmatasakI utkarSatAse utpanna hotehaiN|arthaat yaha yaugika smRtike lakSaNa haiN145||146 smRtiHstsevnaayaishcdhRtyntairuplbhyte| smRtyAsvabhAvabhAvAnAMsmaranduHkhAtpramucyate // 147 // mahAtmAdikoMke sevana Adi niyamoMse, aura saMpUrNa dhRtike guNoMke utkarSase -smRtikI upalabdhi hotIhai / usI yaugikasmRtidvArA saMpUrNa bhAvoMkA smaraNa honese manuSya duHkhasukhase chUTa mokSakA adhikArI hojAtAhai // 147 // vakSyantekAraNAnyaSTosmRtirupajAyate / nimittarUpagrahaNAtsAdRzyAtsaviparyayAt // 148 // sattvAnubandhAdabhyAsAjjJAnayogAtpunaHzrutAt / dRSTazrutAnubhatAnAMsmaraNAtsmRtirucyate // 149 // jina AThakAraNoMse smRtikI utpatti hotIhai una ATha kAraNoMkA kathana kara* tehaiM / jaise-nimitta,rUpagrahaNa,sAdRzya,viparyaya, sattvAnuvaMdha, abhyAsa,jJAnayoga aura punaHzravaNa karanA yaha smRtike utpanna hone ke kAraNa haiN| dekhehue, sunehue, anubhava kiyehue bhUtoMko smaraNa karanese isako smRti kahatehaiM // 148 // 149 // etattadekamayanamuktairmokSasyadarzitam / tattvasmRtibalayenagatAnapunarAgatAH // 150 // ayanaMpunarAkhyAtametadyogasyayo. gibhiH| saMkhyAtadharmaHsAMkhyaizcamuktaimokSasyacAyanam // 151 // yogIjanoMne yahI mokSasAdhanakA ekamAtra mArga dikhaayaahai|jo mahAtmA tattvasmRtike balase mokSako prApta hue haiM vaha phira kabhI janmako dhAraNa nahIM karate / isIko -yogiyoMne yogakA sthAna kathana kiyA hai aura vikhyAtadharmA sAMkhyavAdiyoMne isIko mokSakA mArga kathana kiyAhai // 150 // 151 // . sarvakAraNavaduHkhamasvaJcAnityamevacAnacAtmAkatakatAddhavatra Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a0 1. (685). cotpadyatasvatA // 152 // yAvannotpadyatesatyAvuddhi tadahaMya. yaa| naitanmamacAvejJAyajJaHsarvamativartate // 153 // yaha jo saMpUrNa bhAvahaiM yaha saba duHkhake kAraNa haiM / apanA kucha nahIM hai yaha saba anitya hai|aatmaa udAsInahai isaliye yaha AtmAkA kiyAhuA nahIM hai|shriiraadikoNmeN mamatA honA vRthAhai ityAdika satyA buddhikI jabataka utpatti nahIM hotI tavataka. ahaMbuddhi Adi naSTa nahIM hote / jaba sAnikI buddhi utpanna hAnese yaha merA nahIM maiM ina sabase alaga hUM ityAdi yathAvat vijJAna prApta hojAtAhai taba yaha AtmA jJAnI honese saMpUrNakA tyAga kara detAhai // 152 // 153 // mokSakA rUpa / tasmaiizcaramasaMnyAsasamUlAHsarvavedanAH / lamajJAjJAnavijJAnA. nivRttiyAntyazeSataH // 154 // ataHparabrahmasUtobhUtAtmAnopalabhyate / niHsRtaHsarvabhAvebhyazcidvaMyasyanavidyate // 155 // gatibrahmavidAMbrahmatazcAkSaramalakSaNam / jJAnabrahmavidAzcAtranAjJastajjJAtumarhati // 156 // jaba AtmAmeM isaprakAra yathAvat jJAna honese saMnyAsa utpanna hojAtA hai taka saMpUrNa kAmAdikavedanA ajJatA, jJAna, vijJAna yaha saba niHzeSatAse nivRtta hojAtehaiM / phira yaha parabrahmabhAvako prApta hokara zarIraAdikoMko prApta nahIM hotA / isaprakAra saMpUrNa bhAvoMse mukta honepara isa puruSakA koI cihna bAkI nahIM rahatA / vaha brahma brahmake jAnanevAlAkI gati hai arthAt brahmake jAnanevAlehI usa avasthAkoM jAna sakatehaiM aura prApta hosakatehaiM / vaha akSara hai aura lakSaNarahita hai| brahmajJAnarahita manuSya usako kisI prakAra bhI nahIM jAna sakate // 154 / / 166 // 156 // 1 caramasannyAsa iti pazcAdbhAvisakalasannyAse, prathamaM hi mokSopayogitvena guruvacanAt kriyAsannyAsaH kRta eva, paraM svAnubhAvaviratana na kRtaH, abhyAsAdudbhatena lAkSAdRSTabhAvasvabhAvena yaH sarvasannyAsaH kriyate, tatra samUlA, sarvavedanA jJAnAdayazca zarIroparamAdevoparamante; samUlA iti sakAraNAH, kAraNaJca buddhayAzyaH, saMjJA AlocanaM nirvikalpakam, jJAnaM savikalpakama; vijJAnaM buddhayavasAya:, kimza, saMjJayA nAmollekhena jJAnam, vijJAna zAstrajJAnam, tattvajJAnamapi hi mokSaM janayitvA nivartata eva kAraNAbhAvAt // sarvavid, ityAdi praznasyottaram-ataH prmityaadi| brahmabhUta hAta prakRtyAdirahitaH 'cihaM yasya na vidyate, ityanena muktAtmanaH prANApAnAdyAtmaliMgAbhAvAdgamakaM cihna nAtyeveti darzayAte / na kSaratyanyathAtvaM na gacchatItyanakSaram, AvidyamAna lakSaNaM yasyetyalakSaNam, etasyaiva mokSasyatarapuruSAzeyatAM darzayati-jJayamityAdi / brahmavidAmevAnA manAsa pratyeti, nAzAnAmahaMkArAdigRhItAnAmityarthaH / saMgraho vyaktaH / Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0 | adhyAyakA saMkSipta varNanaM / praznAH puruSamAzrityantrayoviMzatiruttamAH / katidhApuruSIye'sminnirNItAstattvadarzinA // 157 // -ityagnivezakRtetantre carakapratisaMskRte katidhaH puruSIyaMzArarisamAptam 1 yahAM adhyAyakI pUrttimeM kahate haiM ki isa kavidhApuruSIya adhyAya meM tattvajJAtA maharSi AyajIne puruSakA Azraya lekara teIsaprakAra ke uttama praznoM ke uttararUpa rNayako vidhipUrvaka kathana kiyA hai // 157 // iti zrImahAcara * zA0 sthA0 bhA0 TI0 katidhApuruSIyazArIraM nAma prathamo'dhyAyaH // 1 // ( 686 ) dvitIyo'dhyAyaH / athAto'tulyagotrIyaM zArIra vyAkhyAsyAma iti hasmAha bhagavAnAtreyaH / aba hama atulyagotrIya zArIranAmaka adhyAyakI vyAkhyA karate haiM isa prakAra -agavAna AtreyajI kathana karane lage / garbhake catuSpAda meM prazna / atulyagotrasyarajaHkSayAnterahothiMsRSTaM mithunI kRtasya / kiMsyAcatuSpAtprabhavaJca SaDbhyoyatstrI garbhatvamupaiti puMsaH // 1 // } jaba strI rajodharma se zuddha ho leve arthAt rajodarzanake cAra dina uparAMta apanese anya gotra vAle puruSake saMyogase ekAntasthAna meM rAtri ke samaya garbhAdhAna karanese usa Rtuse zuddhaddhaI khoka garbhAzaya meM jo zArIrika dravya giratA hai tathA catuSpAd aura chaH rasoMse pragaTa honevAlA to jo dravya hai arthAt jo catuSpAd garbha kahA jAtA hai aura garbhatvako prApta hotA hai vaha kyA padArtha hai // 1 // . samprati garbhAdisargamabhidhAtumatulya 1 zarIrasyAdivarga Adhyatmika cikitsAM varNayitvA gotrIyobhidhoyate / 2 raho visRSTamiti vijanevisRSTam / Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 zArIrasthAna - a0 2. uttara / ( 687 ) zukaMtadasyapravadantidhIrAyadvIyate garbhasamudbhavAya / vAyvagnibhUsyabguNapAdavattaMSaDbhyora sebhyaH prabhavazcatasya // 2 // isaprakAra agnivezake praznako sunakara bhagavAn AtreyajI kahate haiM ki, chaH rasoMkA antima pariNAmabhUta jo varyi hai usako buddhimAn zukra kahate haiM / vaha puruSakA zukahI strIkI yonimeM prAptaho zuddha Atavase milakara garbhako pragaTa karatA hai kyoMki chaH rasoMse isakI utpatti hotI hai isaliye isakI cha:rasoMse utpatti mAnate haiM / vaha * vAyu, agni, pRthvI aura jala inake guNoMse yukta hotA hai isaliye isako catuSpAd kahate haiM // 2 // garbhake viSaya meM prazna | sampUrNa dehaH samayesukhaJca garbhaH kathaM kena cajAyatetrI / garbhacirAdvindatisaprajApibhUtvAthavAnazyati kenagarbhaH // 3 // (prazna ) vaha vAyu, agni, pRthvI aura jalase yukta huA garbha kisasamaya saMpUrNa dehako prApta hotA hai ? aura strI kisaprakAra kaise sukhapUrvaka pragaTa karatI hai / aura jo striye vaMdhyA doSayukta nahIM bhI haiM vaha bhI kabhI kabhI bahuta samaya meM arthAt vilambase garbhako kyoM dhAraNa karatI haiM bahutasI striyoM ko garbha hokara phira vaha naSTa kyoM ho jAtA hai // 3 // yathAkrama uttara / " zukrAsRgAtmAzaya kAlaisampadyasyopacArAzcAhitaistathArthaiH / garbhazcakAle casukhI sukhaJcasaJjAyate sampArampUrNadehaH // 4 // (uttara) zuddha zukra aura zuddha rakta, AtmA, jarAyu aura kAla ina sabake uttama honese tathA hitakAraka padArthoM ke sevana se evam hitakAraka bhAvoMke honese apane -samaya para saMpUrNadeha huA vaha sukhI garbha sukhapUrvaka utpanna hotA hai // 4 // * 1 anna vAyvAdipAdavati vaktavye yadguNapadamadhika vihitaM tena prazastaguNavatAmevaM vAyvAdIna vizuddhazukrArambhakatvAmeti darzayati / vAyvAdiSu zukrArambhakeSu "pAdavyapadezena caturdhveva zubhAram -karavaM" vidyate / AkAzantu yadyapi zukraM pAJcabhotike'sti, tathApi na puruSazarIrAnnirgatya garbhAzaya -rAcchIta kintu bhUnacatuSTayameva kriyAvad bhavatei AkAzantu vyApakameva tatrAgatena zukreNa sambaddhaM macAte AkAzasya gamanAbhAvAdidda garbhAzayagamanAbhidhAnaprastAve ' zukragatatvenAnabhidhAnam anyantrApi ca bhUtAnAM gamanamasvAve AkAza manabhidhAnatvAt yathA 'bhUtesturbhiH sahitaH susUkSmaimanojavo dehadureTi dehAditi / 2 'sampat zabdaH zakrAdibhiH pratyekamA sambadhyate / Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (.688) carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| yonipradoSAnmanaso'bhitApAcchukAsRgAhAravihAradoSAt / akAlayogAilasaMkSayAcagabhacirAdvindAtasaprajApi // 5 // yonike doSase aura manake abhitApase zukra aura rajake doSase, ahita AhAra vihArake sevanase,akAlakA yoga honese aura balake kSINa honese ityAdi kAraNoM se jo striye vaMdhyA nahIM bhI haiM vaha bhI garbhako bahuta vilaMbase dhAraNa karatI haiM // 5 // mithyAkalpita garbha / asRnirudaMpavanenanAr2yAMga vyavasyantyabudhAHkadAcit / garbhasyarUpaMhikarotitasyAstadAsRgasrAvivivaImAnam // 6 // tadagnisUryAzramazokarogairuSNAnnapAnairathavApravRttam / dRSTvAsRgekenacagarbhamajJA kecinnarAbhUtahRtaMvadanti // 7 // jaba gulma AdikA yAga honese vAyu strIke rajodharmako rokadetAhai tava bahutase mUrkhaloga yaha samajha letehaiM ki yaha garbha hai aura vaha mAsikaRtuke srAva na honeseM vRddhiko prApta ho garbhakese rUpoMko dhAraNa kara letaahai|jb kabhI acAnaka agni athavA sUryake saMtApase vA kisI zoka yA rogase athavA-garmaannapAnake sevanase strAva hone lagatAhai to usa rudhirako dekhakara aura zarIrameM pahileke samAna garbhakese cihna na pAkara koI 2 kahanelagatIhai ki isa garbhako bhUtoMne naSTa karaDAlA hai // 6 // 7 // ojo'zanAnAMrajanIcarANAmAhArahetArnazarIrabhiSTam / garbhahareyuditenamAturlabdhAvakAzanahareyurojaH // 8 // parantu yaha saba vizvAsa unakA mUrkhatAkA hotA hai kyoMki bhUta, preta kevala oja-- kohI azana karanevAle haiM zarariko vaha nahIM khAte yadi vaha vIke zarIrameM praveza hokara garbhako naSTa karate to mAtAke ojako pIkara usako naSTa kyoM na kara DAlato. isa liye yaha saba unakA vizvAsa mUrkhatAkA jAnanA // 8 // ____eka garbha meM aneka santAna honeke viSayameM prazna / kanyAMsuvAsahitopRthagvAmutomutevAtankyAvahUndA / kasmAtprasUtesucireNagarbhamekobhivRddhiJcayo'bhyupaiti // 9 // (prazna ) garbhase kanyA kisa prakAra utpanna hotI hai| putra kaise hotaahai| do putra yA do kanyA kisa taraha hote haiM / athavA kanyA aura putra milakara do kaise hotehaiN|' ekahI garbhase bahuta putra kaile pragaTa hote haiN| prazUrA hone meM adhika vilaMba kisa prakAra hotAhai aura eka garbhase yadi do bolaka utpanna hoM to unameM eka hRSTapuSTa aura ephake kRza honekA kyA kAraNa hai // 9 // Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . zArIrasthAna-a0 2. (689) ___ uttara / raktenakanyAmadhikenaputraMzukreNatenadvividhIkRtena / . bIjenakanyAJcasutaJcasUteyathAsvabIjAnyatarAdhikena // 10 // * zukrAdhikaMvaidhamupaitibIjaMyasyAsutausAsAhatoprasUte / ... raktAdhikaMvAyadibhedametidvidhAsutesAsahiteprasUte // 11 // (uttara ) garbhAdhAnake samaya strIke raktakI adhikatA honese kanyA utpanna hotA hai,aura puruSake zukrakI adhikatA honese putra utpanna hotA hai|ydi vaha donoM milate samaya garbhAzayakI vAyuse do vibhAgako prApta hojAya to unameM eka bhAgameM raktakI adhikatA ekameM vIryakI adhikatA honese eka kanyA aura eka putra utsama hotAhai / yadi usa samaya zukrakI adhikatA ho phira zukra aura raja milakara do vibhAga hojAya to do putra utpanna hotehaiM / isI prakAra rajakI adhikatA honese do kanyA utpanna hotI haiM // 10 // 11 // .. bhinttiyaavhhudhaaprpnnHshukraacaivNvaayurtiprvRddhH|| :: taavntyptyaaniythaavibhaagNkaatmkaanysvvshaatprsuute||12|| yAda garbhAzayameM atyanta baDhA huA vAyu usa raja vIryake pAMca cAra vibhAga vanA ve to karmAdhIna utane bAlaka garbhase pragaTa hote haiM // 12 // aahaarmaapnotiydaangrbhHshossNsmaapnotiprimRtivaa| .. taMtrIprasUtemucireNagarbhapuSToyadAvarSagaNairapisyAtU // 13 // 'jaba garbhako AhAra nahIM milatA yA garbhavatI strI atyanta hAnikAraka rUkSa. AdipadArthoMkA sevana karatI hai tava garbha sUkhajAtAhai athavA gira bhI jaataahai|ydi vaha garbhasukhajAtAhe to bahuta kAlameM puSTa hotA aura bahuta vilaMbase utpanna hotAhai / kabhI 2 usa garbhake pragaTa honemeM ekavarSasebhI adhika samaya lagajAtAhai // 13 // : krmaatmktvaadvisssaaNshbhedaacchukaastRvRddhimupaitikukssau| / ekodhikonyuuntrodvitiiyevNyo'pybhydhikovishessH|| 14 // karmAdhIna raja auravIryake vaDe choTe do aMza hojAnese vaha donoM bhAga kukSImeM vRddhiko prApta hokara jaba samayapara utpanna hote to unameM eka baDA aura eka choTA hotAhai // // 14 // Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA-bhA0 ttii0| garbhase napuMsakAdi honeke hetu / ksmaadviretaaHpvnendriyovaasNskaarvaahiinrnaarissnnddH| vakrItayAbhiratiHkathaMvAsaJjAyatevAtikapaNDakovA // 15 // (prazna ) dviretA--dviretA kisaprakAra hotA hai / pavanendriya kaise hotAhai / aura saMskAravAhI kisa kAraNase hotAhai / narakhaMNDa kisa kAraNase hotaahai| nArIkhaNTa kisa kAraNase hotAhai / nArIkhaNDa kaise hotAhai / vakrI kaise hotaahai|iirssk kisama kAra hotAhai / vAvikakhaNDa honeke kyA kAraNa haiM // 15 // biijaatsmaaNshaaduptmviijaatstriipuNslinggiibhvtidviretaaH|shukaashyNgrbhgtsphtvaakrotivaayuHpvnendriytvm // 16 // zukrAzayadvAravighaTanenasaMskAravAhaMhikarotivAyumandAlpabIjAvaMbalAvahA~klIbocaheturvikRtidvayasya // 17 // mAturyavA'yapratidhenavakrIsyAdvIjadaurbalyatayApituzca / ISyAbhibhUtAvapi mandaharSAvI-raterevavadantihetum // 18 // vaayvgnidossaavRssgautuysynaashNgtovaatikpnnddkHsH| ityevamaSTauvirutiprakAre raaHkrmaatmkaanaamuplkssnniiyaaH|| 19 // (uttara) garbhAdhAnake samaya raja aura vIrya donoM samAMza arthAt varAvara honese garbha ho jo saMvAna hotI hai usako dviretA napuMsaka kahatehaiM / yaha strI aura puruSakaise lakSaNavAlA hotAhai / jaba vAyu garbhake zukrAzayako naSTa karadetAhai usase jo bAlaka pragaTa hotAhai usako pavaneMdriya (napuMsaka) kahate haiM isako vIrya nahIM hotaa| yadi vAyu garbha meM zukrAzayake dvArako rokadeve to usa garbhase utpannahue santAnako zukravAha kahate haiM / isa puruSake zarIrameM vIyA~za hotehue bhI vIrya nikala nahIM sktaa|maataa pitAke atyanta alpa aura durvala vIrya honese tathA aprasanna hokara bhaithuna karanesejo garbha hotAhai usase yadi puruSakese lakSaNavAlA utpanna ho to naraSaNDa kahate haiM aura . straki lakSaNavAlA ho to nArISaNDa kahate haiM / strI puruSake samAna Upara ho aura puruSastrIke samAna nIce ho usa avasthAmeM garbha rahanase aura puruSakA vIrya kama honese jo saMtAna hotI hai usako vakrI khtehaiN| yadi vaha puruSa ho to strIke lakSaNavAlA hotAhai aura strI ho to puruSake lakSaNavAlI hotIhai / garbhAdhAnake samayameM mAtApitAke IrSAyukta tathA mandaharSa honese jo santAna hotIhai usako IrSaka khtehaiN| bAyu aura agnike doSase jisake donoM phote naSTa hogayehoM usako vAtikapaNDa Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zArIrasthAna - a0 2. '(691) kahate haiM isa prakAra apane karmadoSa se yaha ATha prakArake garbhakI vikRtiyoMse utpanna honevAle napuMsaka kajAte haiM // 16 // 17 // 18 // 19 // garbhasyasadyo'nugatasyakukSautrIpuMnapuMsAmudara sthitAnAm / kiMlakSaNaMkAraNamiSyatekiMsarUpatAyenacayAtyapatyam // 20 // ( * prazna ) tatkAla hue garbhake kyA lakSaNa hote haiM garbhameM kanyA hai athavA puruSa hai yA napuMsaka hai inake pRthaka 2 jAnaneke kyA lakSaNa hote haiM / saba saMtAnoMkA ekasA -svarUpa na honemeM kyA kAraNa hai // 20 // sadyogarbha ke lakSaNa | niSThIvikA gauravamaGgasAdastandrApraharSohRdayavyathAca / tRptizvabIjagrahaNaJcayonyAgarbhasyasadyo'nugatasyaliGgam // 21 // (uttara) sadyogRhItagarbhA ke lakSaNa ye haiM jaise- mukhase thUkakA AnA, zarIra bhArI honA, jAMghoM kA rahasA jAnA, glAni, tandrA, amaharSa, hRdayameM vyathA, vinAhI bhojana tRpti, yonikA phar3akanA yaha saba yonidvArA bIja grahaNa karaneke arthAt tatkAla garbha hone ke lakSaNa haiM // 21 // garbhastha bAlakAdikA paricaya / ? savyAMga ceSTApuruSArthinIstrI strI svapnapAnAzanazIlaceSTA / savyAMgagarbhAnaca vRttagarbhA savyapradugdhAstriyamevasUte // 22 // putrantva-. toliGgaviparyayeNa vyAmizraliGgAprakRtiMtRtIyAm / garbhopapattau tumanaH striyAyaM jantuMtra je tatsadRzaMprasUte // 23 // * " garbhadhAraNa hojAneke anantara jo strI vAma aMga se adhika vartAva kare athavA jisakA vAma aMga bhArI ho jisako puruSasaMgakI icchA ho, nidrA adhika AtIho khAnepIne kI adhika icchA ho, adhika ceSTA karatI ho, jisake vAmabhAgameM garbhake lakSaNa hoM aura garbha lambAsA pratIta hotAho, vAmastanameM prathama dUdhakA saMcAra ho usa strIke garbha se kanyA utpanna hotI hai / isase viparIta arthAt dahinA aMga bhArI ho dAne stana meM dUdhakI pravRtti ho, dAhinI ora garbhasthata pratIta ho ityAdi lakSaNoMse putravAlA garbha jAnanA cAhiye / jisa garbhameM donoM ke lakSaNa varAbara hoM usameM napuMsaka jAnanA cAhiye / garbhAdhAna ke samaya strokA mana jaise puruSameM hotA hai vaisI svarUpavAlI saMtAna utpanna hotI hai // 22 // 23 // Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1692) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| garbhasyacatvAricaturvidhAnibhUtAnimAtApitRsambhavAni / AhArajanyAtmakRtAnicaivasarvasyasarvANibhavantidehe // 24 // teSAMvizeSAdvalavantiyAnibhavantimAtApitRkarmajAni / tAni vyavasyetsahazatvAliGasattvaMyathAnakamapivyavasyet // 25 // . ..AtmA aura ina cAra mahAbhUtoMse garbha pragaTa hotAhai / vAyu, agni, jala aura pRthvI.yaha garbhake cAroM mahAbhUta mAtApitAke cAra mahAbhUtoMsehI utpanna hote haiM phira vaha garbhazarIra mAtAke AhArase puSTa hotAhai / usa garbhazarIrake svarUpa Adi kalpanAmeM usake kiye zubhAzubha karmokohI kAraNa mAnanA caahiye| uparokta cAramahAbhUta saMpUrNa dehadhAriyoMke zarIrameM mAtApitAkI sAdRzyatA Adihone ke kAraNa hote. haiN| una cAra mahAbhUtoMmeM pitAke aMza balavAn honese pitAke samAna,mAtAke aMza balavAna honese mAtAke samAna athavA ina cAroMmeM bhI jo balavAna ho usa guNa: vAlI saMtAna hotIhai // 24 // 25 // kasmAtprajAMstrIvikRtAMprasUtehInAdhikAGgIvikalendriyAJca / dehAtkathaMdehamupaiticAnyamAtmAsadAkairanubadhyateca. // 26 // (prazna ) vikRta saMtAna honemeM kyA kAraNa hai / hInAMga tathA adhikAMga saMtAna kisa kAraNase pragaTa hotIhai, vikalendriya saMtAna kyoM hotIhai / eka dehase dUsarI dehameM AtmA kaise pahuMca sktiihai| aura AtmA kina baMdhanoMse baMdhIhaI dUsare zarIrameM praveza karatI hai / / 26 // garbhako vikRtikA kAraNa / bIjAtmakamAzayakAladoSairmAtustadAhAravihAradoSaiH / kurvantidoSAvividhAnidRSTAHsaMsthAnavaNendriyakRtAni // 27 // varSAsukASThAzmaghanAmbuvegAstaroHsaritsrotasisaMsthitasya / yathaivakuryavikRtitathaivagarbhasyakukSauniyatasyadoSAH // 28 // (uttara) bIjake vikArase athavA apane kiye huye kamAke doSale mAtAke kiye Ahita AhAra vihArake doSase kupitahue vAtAdi doSa garbhake AkAra, varNa, tathA indriyoMko bigADa detehaiM / phira vaha doSa zarIrake aMga aura varNa,tathA indriyoMko nyUna adhika, kurUpa tathA vikala kara detehaiM / jaise-varsAtameM,kASTha, patthara,megha aura jala ikaThe hokara nadIke kinAreke vRkSoMko TeDhe kurUpAdi kara detehaiM usIprakAra doSa kupita hokara kukSImeM sthita ho garbhako vigADa detehaiM // 27 // 28 // Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a0 2. AtmAke dehabhara meM prApta honekA kAraNa / bhUtazcaturbhiHsahitaHsusUkSmemanojavodehamupatidehAt / karmA tmakatvAnnatutasyadRzyaMdivyaMvinAdarzanamastirUpam // 29 // sasarvagaHsarvazarIrabhRJcasavizvakammasicavizvarUpaH / saveta / nAdhAturatIndriyazvasanityayuktAnuzayaHsaeva // 30 // prathama deha tyAga deneke anantara sUkSmarUpase cAroM bhUtoMke sAtha saMyukta huA AtmA apane kiyehue karmoM ke AdhIna hokara manake vegake samAna zIghra garbha meM prApta hojAtAhai / jisa samaya sUkSma azosahita AtmA garbhameM Akara praveza karatAhai usako prANI divyadRSTike vinA nahIM dekha sakatAhai / vaha AtmAhI sarvagAmI,sarvazarIrabhRt, vizvakarmA evaM vizvarUpa hai / pahI AtmA zarIrameM cetanArUpa dhAtu hai,. atIndriya hai, zarIrase nitya saMbaMdha rakhanevAlA hai| (mokSa honepara zarIrase sambandha choDadetAhai ) sukhaduHkhako jAnanevAlA hai|| 29 // 30 // rasAtmalAtApitalamsanAnimatAnividyAdazaSaTcadehe / catvA* ritamAtsAlisaMzritAnasthitastathAlAcacatuteSu // 31 // . rasa, AtmA, mAtApitAse prApta cArabhUta, daza indriya tathA ch| dhAtue~ yaha saba tatva dehameM sthita rahatehaiM |inmeN sUkSma caturbhUta AtmAke Azrita hai aura AtmA una caturbhUtoMke Azrita hai|is prakAra inakA paraspara mokSaparyanta nitya saMbaMdha rahatAhai 31 // sUtAnimAtApitRsatsavAnirajazvazakaJcavadantigarthe |aapyaapyteshuNkrmlcsuutaiystaanibhuutaanirsodbhvaani // 32 // bhUtAnicatvAritukarmajAniyAnyAlalIlAnivizantigarbhas / sahajadharmAhyaparAparANidehAntarANyAtmanithAniyAni // 3 // garbhameM mAtAkAraja aura pivAkA vIrya.jo hai inhI donoMko mAtApitAse utpanna hue caturbhUta kahatehai / yaha sababhUta usa rakta zukrakAhI pAlana karatehaiM / yadyapi yaha cAroM bhUta chaH rasoMse mAtApitAke zarIrameM utpanna hotehaiN| parantu yaha caturbhUta apane 'pUrvajanmake kiye karmake AdhInahI hokara AtmasaMsRta hue garbha meM praveza karate haiM / yaha 1 AkAza vyApaka honese. garbha meM svaya sammilita hotAhe AkAzameM gamanazIlatA na hone aura "cArabhUtoMke samAnaM zukrajanaka na honese tathA. zukrameM cArabhUtaka samAna na jAnese yahAM AkAzako gainA gayA inameM AkAza milane kA krama cauthe adhyAyake pAMcaveM sUtra meM varNana kiyA / .. Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (69) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| AtmAyukta bhUtasamudAya apane kiye karma ke AdhAna bIjasvarUpa hotehue vAramvAra acche aura bure zarIroMko dhAraNa karateha // 32 // 33 // rUpAdvirUpaprabhavaHprasiddhaHkAtmakAnAMmanasomanastaH / bhavantiyetvAkRtibuddhibhedArajastamastatracakarmahetuH // 34 // atIndriyastairatisUkSmarUpairAsmAkadAcinnaviyuktarUpaH / nkrmnnaanaivmnomtiyaaNncaapyhNkaarvikaardossaiH|| 35 // rajastamo yaantumno'nubddhjnyaanvinaattrhisrvdossaaH| gati-. pravRttyostunimittamuktaMmanaHsadoSabalavaccakarma // 36 // jaise bIja apane samAnahI aMkurako utpanna karanevAlA hotaahai| usIprakAra garbhakA . svarUpa bhI usake bIjake samAna hotAhai / pUrvajanmake kiyehue karmake AdhIna manasehI garmakA mana utpanna hotAhai / AkRtikA bheda Ara buddhikI vizeSatA tayA karmAdi: koMkI vizeSatAmeM bhI rajoguNa aura tamoguNa kAraNa hote haiM una atIndriya tathA atyaMta sUkSmabhUta samUhase AtmA kabhI pRthak nahIM hosakatA aura vaha bhUtagaNa karma, mana, buddhi aura mahaMkArase alaga nahIM hosakate / manakA rajoguNa aura tamogu. Nase nityasaMbaMdha hai isIliye jJAnake vinA anya isameM saMpUrNa dopahI dopa hotehaiM / doSayukta mana aura balavAn karma manuSyakI gati aura pravRttike nimitta rogAHkutaHsaMzamanaMkimaSAMharSasyazokasyacakinimittam / zarIra. savaprabhavAvikArAHkathanazAntAHpunarApateyuH // 37 // (prazna) roga kisaprakAra kahAMse utpanna hotehaiM / unakA zAntakartA upAyaH kyA hai Ananda aura zoka honekA kAraNa kyA hai / zArIrika tathA mAnasika saMpUrNa vikAra kaise zAnta hokara phira utpanna nahIM hote // 37 // . . prajJAparAdhoviSamAstadarthA hetustRtiiyHprinnaamkaalH| sarvAM mayAnAMtrividhAcazAntirjJAnArthakAlAHsamayogayuktAH // 38 // dhAHkriyAharSanimittamuktAstato'nyathAzokavaniyanti / shriirsttvprbhvaastudossaastyorvRttyaanbhvntibhuuyH|| 39 // / ruupsysttvsycsnttiyaanoktstdaadinhiso'stikshcit| . ... . tayoravRttiHkriyateparAbhyAdhutismRtibhyAMparayAdhiyAca // 40 // doSayukta mana // 35 // 36 // syazokasyacA Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . ...... ... zArIrasthAna-02. . (95) . (ucara ) roga tIna prakArake kAraNoM se utpanna hotAhai jaise prajJAparAdha aura memA spa indriyAsayoga tathA pariNAma kAla / yaha tIna rogake utpattike kAraNa haiN| isIprakAra saMpUrNa romoMkI zAntike bhI tInahI upAya haiN| jaise jJAna sAtmya, indriyArthasaMyoga, aura kAlakA ucivayoga / dharmake kAma karanA Anandake deta haiN| aura yAvanmAtra pApakarma duHkhake kAraNa haiN| zArIrika aura mAnasika roga rajoguNa aura tamoguNakI nivRtti hojAnepara zarIra aura manakI nivRtti hokara phira utpanna nahIM hote kyoMki zarIra aura manakI jo dhArAvAhI saMtati hai vaha kahAMseM huI mora kava utpanna huI isaprakAra usakA koI bhAdi krama nahIM hai| paraMtu parasaMdhRti bhaura yaugika smRti tathA budikI vimalatA honese una zArIrika aura mAnasika rogoMkI sadAke.. hiye nivRtti . hojAtIhai arthAt mokSa hojAnese vaha phira kabhI du:khamukha nahIM bhogatA // 38 // 39 // 40 // daivakA lakSaNa / satyAzrayevAdvividheyathoktapUrvagabhyaHpratikarma nitvam / . : jitendriynaanuptntirogaasttkaalyuktyaadnaastidevm||41|| devapurAyatkRtamucyatetutatyauruSaMyattvihakamadRSTam / pravRttihetuviSamaHsadRSTonivAttahetustusamaHsaeva // 4 // zarIra aura, mana. yaha do prakArake rogoMke sthAna kathana kiyehaiM / arthAt saMpUrNa roga zarIra aura manake Azraya haiN| yadi manuSya jitendriya aura apaneko vaMzameM rakhavA huA rogoMse prathamahI yalavAna rahe-marthAta ahitakA sevana na kare to prArabdhake AdhIna Avazyaka kAlameM honevAlI vyApike.sivAya aura koI roga utpa nahIM nahIM hosakatA / pUrvajanmake.kiyehue karmako prArabdha kahate haiM / isa janmameM jo puruSArtha kiyAjAtAhai usako karma kahatehaiM / dharmakA sevana karanA rogoMke nivRtta honekA kAraNa hai aura adharmakA sevana rogoMkI pravRttikA kAraNa hai athavA viSama saMyogase rogoMkI pravRtti maura. samasaMyogale ArogyatAkI prApti hotI haiN41542|| RtuoMke rogoMkA zamana / haimntikNdossvyNvNsntprvaahynyaissmikmbhrkaale| .. . dhanAtyaye vArSikamAzusamyakprApnovirAgAnRtujAnnajAtu // 43 // hemantakAlameM saMcivahara doSoMko vasantakArameM zodhana kara denA cAhiyA aura zrImakAlameM saMcitahue doSoMko prAvRTakAla meM tathA varSAkAlake saMcivahue dopoMkoM Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 696) carakasaMhitA-mA0 ttii0| zaradaRtumeM saMzodhana arthAt-vamana,virecana dvArA zuddha kara denA cAhiye / aisA kara jese Rtujanya doSa utpanna nahIM hone / / 43 / / . narohitAhAravihArasevasimIkSyakArIviSayeNvasaktaH / dAtA. .. ___ samaHsatyaparaHkSamAvAnAptopasevIcabhavatyarogaH // 44 ... ... . jo manuSya hita AhAra aura hitavihAroMkA sevana karatAhai tathA saMpUrNa kAryoMkoM vicAra kara karatAhai aura viSayoMmeM Asakta nahIM hotA tathA dAna,samatA,satya aura kSamAparAyaNa hotAhai tathA AptajanoMkA sevana karatAhai vaha sadA rogarahita rahatAhai // 44 // matirvacaHkarmasukhAnubandhisattvaMvidheyaMvizadAcabuddhiH / jJAnaM . tapastatparatAcayogeyasyAstitaMnAnupatantirogAH // 45 // jisa manuSyakI mati, vacana, karma yaha hitakAraka hoM aura mana apane AdhIna ho, buddhi svaccha ho, evam jJAna, tapasyA tathA yogameM citta lagA huA ho aise manuSyoM ke Upara roga AkramaNa nahIM kara sakate // 45 // - ___ adhyAyakA upasaMhAra / / ihaadhiveshsymhaarthyuktNptriNshkNprshngnnmhrssiH| atulyagonebhagavAnyAyanirNItavAjJAnAvivarddhanArtham // 46 // . iti carakasaMhitAyAM zArIrasthAne'tulyagotrIyaMzAriM .. - samAptam // 2 // yahAM adhyAyazI pUrtimeM zloka hai diisa atulyagotrIya zArIrAdhyAyameM agnivezake mahAn arthavAle chabbIsa 36 praznoM kA nirNaya bhagavAn AtreyajIne vaidyoMke jJAnakI vRddhike liye kathana kiyAhai // 46 // iti zrImaharpicaraka zArI0sthA bhASATI anulyagotrIyazArIraM nAma dvitIyo'dhyAyaH // 2 // momop - Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a0.3.... (697) tRtiiyo'dhyaayH| athAtaH khuDDIkAgarbhA'vakrAntiMzArIraM vyAkhyAsyAma iti. hasmAha bhgvaanaatreyH| . . aba hama khuDDIkAgarbhAvakrAnti zArIrakI vyAkhyA karatehaiM isaprakAra bhagavAna mAtreyajI kathata krnelge| garbhakI utpatti . / puruSasyAnupahataretasaHstriyAzcApraduSTayonizoNitagAzayAyA sdaabhvtisNsrgRtukaale| yadAcAnayostathaivayuktayoHsaMsarge tuzukazoNitasaMsargamantargarbhAzayagataMjIvo'vakAsatisattvasa prayogAttadAgo'bhinivartate // 1 // anupahata arthAt puSTa aura zuddhavIryavAle puruSakA Rtuse zuddha huI zuddha yoni,zuddha raja aura doSarahita garbhAzayAlI strIse saMyoga honese puruSakA vIrya aura strIkA raja yaha donoM milakara jaba garbhAzayameM pahuMcatehaiM usIsamaya jIvAtmA bhI manovaigase jhaTa usa zukrazoNitake sAthahI garbhAzayameM praveza karajAtA hai phira vaha garbha kahA nAtAhai // 1 // lasAtmyarasopayogAdarogo'bhisaMbaddhatesamyagupacArezvopavaryamANaH / tataHprAptakAlaHsarvendriyopapanna paripUrNasarvahArIrovalavarNasattvasaMhalanasampadapetaHsukhelajAyatesamudAyAdeSAM mAvAnAm // 2 // . . vaha garbha mAtA sAmyarasake sevana karanese aura uttama hitakara upacArake Aca. raNase vRddhiko prApta hotAjAvAhai / phira isaprakAra saMpUrNa indriyoM se sampanna sA~ga saMpUrNa vala, varNa, aura satvayukta hokara gaThanako prApta huA apane ThIkasamayapara ina . sava bhAvoMke pUrNa honese sukhapUrvaka janma letAhai // 2 // . . garbhoke bhed| . . . : mAtRjazcAyaMgaHpitajazcAtlajazcalAtsyajazcarasajazcAstica. : sttvsNjnymauppaadikaamttihaaNvaacbhgvaanaatreyH||3|| . . . - 1 pUrvAdhyAye zukrazoNite garbhakAraNatvenokta, natu kRtsnaM garbhakAraNamuktam ata.sampUrNagarbhakAra... mAbhidhAnA khaMDDikA gaMbhavikrAMtirucyate khuDkiAMmityalpAm / / Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - (698) carakasaMhivA-mA. TI. isake uparAnta bhagavAn AtreyajI kahanelage ki yaha garbha mAtRja hai aura pitRja hai. tayA bhAtmaja aura sAtmyaja evam rasaja hai aura sattvasaMjJaka mana isa gaThanake. saMbaMdhako utpanna karatAhai // 3 // netibharadvAjaH / kiMkAraNahinamAtAnapitAnAtmAnaMsAtmyaMnapA nAzanabhakSyalehyopayogAgarbhajanayantinacaparalokAdetyagarbhasakhasaMjJakamavakAmati / yadihimAtApitaroga janayetAMbhUyasyazcastriyaHpumAMsazcabhUyAMsaHputrakAmA,tesarveputrajanmAbhisandhAyamaithunadharmamApadyamAnAHputrAnevajanayeyu hitrvaaduhitkaamaaH| nacakAzcistriya kecidvApuruSAnirapatyAH syuHapatyakAmAMzcaparideveran / nacAtmAtmAnaMjanayati / yadihyAtmAtmAnaMjanayejjAtovAjanayedAtmAnamajAtovAjanayati taccaubhayathApyayukam / nahijAtojanayatisattvAnnacaivavAjAtojanayetsattvAttasmAdubhayathApyanupapattistiSThatu / athatAvadetayadiayamAtmAnaMzaktojanayituMsyAnnatuenamiSTAsvevakathaMyoniSujanayeda-: : zinamapratihatagatikAmarUpiNatejobaLajavavarNasattvasaMhanana* samuditamajaramarujamamaramevaMvidhahiAtmAtmAnamicchannitya. tovAbhyaH // 4 // . . . .... bharadvAja kahanelage ki aisA nahIM hotA |grbhke kAraNa mAvA,pitA, AtmA aura sAtmma inameMse koI nahIM tathA na pAna, azana, bhaMza, lehya padArthahI.garbhakoM utpanna kara sktehai.| evam paralokase bhAkara sattvasaMjJaka manaM bhI garbhako. utpanna nahIM kara sakatA / yadi mAtApitAhI garbhako utpanna kara. sakate vo bahuta se savAnakI icchA . vAle strI puruSa putrakI kAmanAse maithunadharmako pravRtta hokara bahutase putra utantra / karalete aura kanyAkI icchAvAle kanyA utpanna karalete / aura jagadameM koI strI aura koI puruSa bhI saMtAnarahita na rahatA saMtAna ke liye unako kisI makArake deva bhAdika manAne athavA vyAkula rahanekI AvazyakatA na paDatI / saMpUrNa jagavahIM. : apanI icchAnusAra saMvAnavAlA hojaataa| AsmA bhI AtmAko utpanna nahIM kara saMkara mAra na svayaM utpanna hotA hai| yadi AtmA * AtmAko utpanna kare to janma kisako huaa| vaha AtmA mAtmAko pragaTa karatA hai jisakA janma hocukA / athavA .. .. . . . . .. . . Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-03. ' (699). jisa AtmAkA janma nahIM huA vaha AtmAko pragaTa krtaahai| yadi kaho ki AtmA svayaM apane Apako pragaTa karatAhai to jo AtmA ekabAra janma leMcukAhai vaha phira kisamakAra apaneko pragaTa:kara sakatAhai arthAt nahIM pragaTa kara sakatA aura ajAta AtmA bhI AtmAko pragaTa nahIM karasakatA kyoMki vaha ajAta hai|mjaat honese vaha apaneko janma dehI nahIM sakatA / yAda usameM svayaM yaha zakti hotI to apanI icchAnusAra zreSTha 2 zarIroMmeM praveza karatA / isaliye donoM prakAra honA ayukta hai. arthAt nahIM hosakatA / yAda aisA hotA to sattAvAn AtmA vazI, apratihatagati, kAmarUpI, tejasampanna aura bala, vega, varNa tathA satva evaM dRDhatAsampanna honese tathA ajara,amara, rogarahita evaM isasebhI adhika ra uttama 2 guNoMkI icchA karatAhuara AtmAko kahIM bahutahI uttama zarIroM meM pragaTa karatA // 4 // garbhakI asaatmynvaa| asAtmyajazcAsaMga yadihisAtmyajaHsyAtahiMsAtmyasevinA. mevaikAntenavyaktaMprajAsyAt / asaatmysevinshcnikhilenaanptyaaHsyustccobhymubhytraivdRshyte||5|| sAtmyase bhI garbhakI utpatti nahIM hotI yadi sAtmya padArthoMke sevanasehI garbha utpanna hotA to jo manuSya sAtmya padArthoMkA sevana karate haiM kevala unhoMke saMtAna huA karatI aura asAtmya, padArthoMke sevana karanevAle saMpUrNa manuSyoMke vaMzahI na calate ati unakI saMtAnahI na huA karatI / paraMtu dekhane meM aisA AtA hai. ki sAtmya padAthoMke sevana karanevAloMmeM bhI saMtAna bahutoMko nahIM hotI aura asAtmya sevana karanevAloMko saMtAna hotI hai / isaliye sAtmyasevanase nabha utpanna hotAhai yaha. kahanA vRthA hai // 5 // .. . . . garbhakA rasase utpanna na honaa| 'arasajazcAyaMga yadihirasajaH syAnnakecitstrIpuruSeSuanapatyAH syunhikaacdstyessaaNyorsaannopyungkte| zreSTharasopayoginAMcedarbhAjAyanteityato'bhipretamityevaM sati, AjArebhramArgamAyUragokSIra-dadhi-ghRta-madhu-taila-saindhavekSurasamudgazAlibhUtAnAmevaekAntanaprajAsyAt / zyAmAkavarakodAlakakauradUSakakandamUlabhakSyAzcanikhilenAnapatyAH syuH taccobhayamubhayovadRzyate // 6 // Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Go) crksNhitaa-bhaa0ttii0| __rasase bhI garbhakI utpatti nahIM hotI hai| yadi rasajagarbha hotA to bhI yAva mAtra prANiyoMmeM koI bhI saMtAnarahita dekhane meM nahIM AtA / kyoMki aisA koI bhI puruSa aura strI nahIM hai jo rasoMkA sevana na karatA ho / yadi kaheM ki uttama rasa -sevanase saMtAna hotI hai to jo manuSya niraMtara vakarAM, meMDhA, mRga aura mora AdikA mAMsarasa khAte haiM tathA gauoMkA dUdha, dahI, ghRta evaM madhu, taila, lavaNa, ikSurasa (khAMDa, misarI), mUMga, cAvala AdikA uttama bhojana karatehaiM aura hRSTa, 'puSTa zarIra haiM unhIMko saMtAna honI cAhiye thI aura jo manuSya zyAmAka, kSudra java, kodo, koDhesaka, kaMda, mUla tathA anya rUkSa bhojana karate haiM vaha sava saMtAnarahita hote / parantu donoM prakAra dekhanemeM nahIM AtA / jo manuSya uttama rasoMkA bhojana karate haiM aura jo rUkSa bhojana karatehaiM ina donoMkAhI saMtAnayukta honA aura ni:saM. sAna honA barAbara dikhAI detA hai| isaliye garbha rasaja hotA hai yaha bhI siddha nahIM hotA / / 6 // . garbhakA sattvaguNI na honaa| nakhaluapiparalokAdetyasattvaMgarbhasavakAmati / baditvenasavakrAmenAsyAkiJcidevapArvadehikasyAdaviditamazrutamaSTaM vA / sacakiJcidapinasmaratitasmAdetalahe amAtRjapraannijnyjaalaalbhaabaalaahlmbaa chil / sattvamIpapAdikamivihovAca saradvAjaH // 7 // . . paralokase Akara sattvasaMjJaka mana bhI garbhake saMbaMdhako utpanna nahIM krtaa| yadi. -vaha paralokase Akara garbha meM milanAtA to usako pahile dehake sampUrNa vyApAra jAne sune aura dekhe yAda rahane cAhiye the / parantu vaha kisIko bhI smaraNa nahIM krtaa| isaliye sattvasaMjJaka mana bhI garbhase sambandha nahIM rkhtaa| isa kAraNasahI hama kahate haiM ki garbha na mAtraja hai, na pitRja hai ne Atmaja hai,na sAtsyaz2a hai,aura na rasaja hai tathA sattva saMjJaka yana bhI usake sambandhakA utpAdaka nahIM hai |jb isaprakAra kumArazirA bharadvAjane kahA / / 7 / / . . . . . . ' : AtreyakA mt| tibhgvaanaatreyH| sarvebhyaebhyo bhaavyaasmuditebhyogbho'bhinivrtte| mAtRjazcAyaMgarmonahi mAturvinAgarbhopapattiH: syAnnacajanmajarAyujAnAm / yAnikhaluasyagaMbhasya mAtRjA Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a03. (701 ) niyAnicAsya. mAtRtaHsambhavataHsambhavantitAni anuvyA-.. khyAsyAmaH / tadyathA-tvakacalohitazcamAMsazcamedazcanAbhizca hRdayaJca kloma ca yakacca plIhA ca bukkau ca bastizca purISAdhAnaJcAmAzayazca pakvAzayazcottaragudaJcAdharagudazcakSudrAntraJca sthUlAntraJca vapA ca vayAvahanazcetimAtRjAni // 8 // - taba bhagavAn AtreyajIne kahA ki aisA nahIM hotA / garbha ina saMpUrNa bhAvAka honese hI pragaTa hotA hai| yaha garbha mAtAse bhI utpanna hotAhai kyoMke mAtAke vinAH garbha utpanna hohI nahIM sakatA aura jitane jarAyuja prANI haiM vaha vinA mAtAke janma lehI nahIM sakate aura isa garbha meM mAtAse jo 2 avayava utpanna hote haiM unako varNana karate haiM / jaise-tvacA, rakta, mAMsa, meda, nAbhi, hRdaya, kloma, plIhA, yakRta,donoM bukka, vastI, AmAzaya, malAzaya, pakvAzaya, uttaraguda, adhaHzuda, kSudraantarDiye, vasA, vasAke vahanasthAna, yaha saba mAtAse utpanna hotehaiM tathA inako mAtRja avayaka kahate haiM / isaliye garbhako mAvaja kahanA cAhiye // 8 // pitAse honevAle avayava / pitRjazcAyaMga nahipitutega tpattiHsyAnnacajanmajarAyujAnAm / yAnikhaluasyagarbhasyapitRjAniyAnicAsyapitataH sambhavataHsambhavantitAnianuvyAkhyAsyAmaH / tadyathA--kezazmazranakhalomadantAsthizirAsnAyudhamanya zukramitipitRjAni 9 // garbha pitRjabhI hai| kyoMki pitAke vinA garbhakI utpattihI nahIM hotii| dinAH pitAke jarAyujoMkA janmahI nahIM hosakatA / ava garbhake jo 2 aMga garbhameM pitAse utpanna hote haiM unakA kathana karate haiM / jaise keza, zmazru, nakha,roma dAMta, asthiyAM, zirA aura snAyu tathA dhamAniyeM evam zukra pitAse utpanna hote haiM / isaliye; garbhako pitRja bhI kahanA cAhiye // 9 // . mAtmAse utpanna hue garbhAvayava / Atmaz2azcAyaMgamoMgaAtmAntarAtmAyastamenaMjIvaityAcakSa- . tezAzvatamarujamajaramamaramakSayamabhecamacchedyAmalAvizvarUpaM vizvakarmANamavyaktamanAdimanidhanamakSaramapi / sagarbhAzaya- . Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6:501) carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| manupavizyazukazoNitAsyAMsaMyogametyagarbhavenajanayatyAtma- ... * nAtmAnamAtmasaMjJAhiga tasyapunarAtmanojanmAdisattvAnno: papadyata tasmAdajAtaevAyaMjAtaMga janayati jAto'pyajAtaJcagarbhajanayati / sacevagarbhakAlAntareNavAlayavasthavirabhAvAnavApnoti // 10 // yaha garbha Atmaja bhI hai kyoMki garbhAtmAhI antarAtmA aura jIvake nAmase uccAraNa kiyA jaataahai|yh antarAtmA nitya, niroga, ajara, amara, akSaya,abheya, acchedya, alehya, vizvarUpa, vizvakarmA, avyakta, anAdi, mRtyurahita akSara kahA jAtAhai / yaha garbhAzayameM anupraveza kara zukrazoNitake sAtha milajAtAhai tavahI garbha utpanna hojAtA hai / AtmAhI mAtmAko utpanna karatAhai / garbhahI. isakI AtmA saMjJA hotI hai / yadi ajAta AtmAhI svayaM apaneko garbhameM pragaTa na karatA to anAdi aura nitya honese isakA janma lenA kisIprakAra siddha nahIM hosktaa| isa liye yaha ajAta hotAhuA bhI jAtagarbhako utpanna karatAhai / aura jAta hokara bhI ajAta rahatA hai| vaha garbha samaya pAkara pragaTa honese vAlpAvasthA yauvanAvasthA aura vRddhAvasthAko prApta hotAhai // 10 // sayasyAMyasyAmavasthAyAM vartate tasyAMtasyAMjAtobhavatiyAtvasyapuraskRtAtasyAMjaniSyamANazcatasmAtsaevajAtazcAjAtazca yugapadbhavatitasmizcaitadubhayaMsambhavatijAtatvaJcaivajaniSyamANatvaJca / sajAtojanyatesacaivAnAgateSvavasthAntareSuajAto janayatyAtmanAtmAnam |stohyvsthaanugmnmaatraamvhijnm cocyatetatratatravayasitasyAMtasyAmavasthAyAm / yathAsatAmeva shukrshonnitjiivaanaaNpraasNyogaadrbhtvNnbhvtitcsNyogaadbhvti| yathAsatastasyaivapuruSasyaprAgapatyAtpitatvaMnabhavatitaccA-ya patyAdbhavati / tathAsatastasyaivagarbhasyatasyAMtasyAmavasthAyAM jAtatvamajAtatvaJcocyate // 11 // vaha garbha jisa2 avasthAmeM jaiserarahatAhai usIusI avasthAmeM jAta maanaajaataahai| jo avasthA isakI AnevAlI hai usa avasthAko jAniSyamANa kahate haiM / isaliye ekakAlameMhI isameM jAta aura ajAta donoM dharma rhtehaiN|atev isameM jAtatva aura Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-103. janiSyamANatva donoMhI haiN| vaha garbhAtmA jAta hokarabhA arthAt garbhAvasthAmeM utpanna hokara bhI garbhako utpanna karatAhai aura vahI apanI AnevAlI avasthAntarako bhI utpanna karatA hai / nitya padArthakA avasthAntarahI janma kahAjAtAhai / vaha jisajisa avasthAmeM pahuMcatAhai vahIM usakA janma hai / jaise-zukra, zoNita aura jIvake pRthakU sahavehue bhI saMyoga hone vinA jIvatva utpanna nahIM hotA / aura jaise putra utpanna honese pahile pitA rahatehue bhI usameM pitRtvadharma nahIM AtA usIprakAra AtmA bhI usaMusa avasthAmeM rahatAhuyA jAtatva aura ajAtatvako prApta nahIM hotaa||1|| natukhalugarbhasyamAturnapitu tmanaHsarvabhAvaSuyatheSTakAritvama sti / tekiJcitsvavazAkurvantikiJcitkarmavazAtvaciccaiSAMkara. NazaktarbhavatikkacinabhavatiAyanasattvAdikaraNasampattatrayathAva- / lmevythessttkaaritvmto'nythaavipryyH| nacakaraNadoSAdakA-- * raNamAtmAgarbhajananesambhavati // 12 // mAtA pitA aura AtmA ina sabameM se koI eka saMpUrNabhAvase garbhako utpanna karanemeM yatheSTakArI nahIM hosakatAarthAt apane AdhIna hokara apane vazase)mAtA yA pitA yA AtmA akelA koI garbhako pragaTa nahIM krsktaa| inameM koI apane vazase garbha meM iSTakArI hotehaiM,koI karmavazase iSTakArI hotehaiN|khiiN inakI karaNazAkta kArya karane meM sAmarthyavAn hotI hai aura kahIM nahIM bhI hotI / isAlaye jisa jagaha sattvAdi karaNazaktikI utkRSTatA hotIhai usajagaha yathAvala yatheSTakAritA hojAtIhai / jisajagaha savAdi karaNazaktikI utkRSTatA nahIM hotI vahAMpara kAryasiddhi nahIM hosakatI / karaNake doSase AtmA garbhotpanna karanemeM kAraNa nahIM hotA, aisA nahIM arthAt AtmA. saMpUrNasaMyoga milanase garbhako utpanna karanemeM kAraNa hotAhai // 12 // dRssttshccessttaayoniraishvrthmokssshcaatmvidbhiraatmaayttm| nAnyaH sukhaduHkhayoH karttAnacAnyatogarbhajAyatejAyamAnonacaaMku. rotpattirabIjAt // 13 // AtmajJAnI mahAtmA ceSTA, yoni, aizvarya aura mokSa inasavako apane AdhIna rakhatehaiM aisA dekhane meM aataahai| AtmAke sivAya sukhaduHkhakA aura koI kartA nahIM hai / AtmAke sivAya aura koI garbhako utpanna nahIM kara sakatA / AtmAsehI garbhakI utpatti hai / kAraNake samAnahI kAryakI utpatti dekhane meM AtIhai / aisA nahIM hotA ki vinA vIjake aMkura paidA ho // 13 // Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - mA0 TI0 / AtmAse hue bhAva | yAnitukhaluasya garbhasyAtmajAniyAnicaasyAtmataH sambhavataH sambhavantitAnianavyAkhyAsyAmaH / tadyathA - tAsutAsuyoniSu utpattirAyurAtmajJAnaMmanaindriyANiprANApAnaupreraNaMdhAra ( 704 ) NamAkRtisvaravarNavizeSAHsukhaduHkheicchA dveSAcetanAdhRtibuddhi-smRtirahaMkAraH yatnazcetyAtmajAni // 14 // garbhameM jo jo bhAva AtmAse utpanna hote haiM unauna AtmajabhAvoM ko varNana kara* te haiN| yaha AtmA jisa jisa samaya jisa jisa yonimeM janma dhAraNa karatA hai usa samaya usI yonimeM isakA janma, Ayu, AtmajJAna, mana, saMpUrNa indriyeM, prANa, apAna, preraNA zakti, dhAraNA, AkRti, svara, varNa, sukha, duHkha, icchA, dveSa, cetanA, dhRti, buddhi, smRti, ahaMkAra, prayatna, yaha saba utpanna hote haiM / yaha sava AtmA kehI lakSaNaha isaliye garbha Atmaja hotA hai // 14 // sAtmyajazcAyaM garbhaH nahia sAtmya sevitvamantareNa strIpuruSayorvandhyatvamastigarbheSuvAaniSTobhAvaH / yAvatkhaluasAtmyasevinAMstrIpuruSANAM trayodoSAH prakupitAH zarIramupasarpantona zukrazoNitagarbhAzayeopaghAtAyopapadyante tAvatsamarthagarbhajananAyabhavanti / sAtmyasevinAM punaHstrIpuruSANAmanupahata zukrazoNitagarbhAzayAnA mRtukAle sannipAtitAnAM jIvasthAna vakramaNAdgarbhAna prAdurbhavanti / nahikevalaMsAtmyajaevAyaMgarbhaH samudAyo'trakAraNamucyate // 15 // 1 yaha garbha sAtmyaja bhI hai|ydi strI puruSa asAtmya padArthoM ko sevana na kareM to unameM vandhyAdoSa tathA garbha meM aniSTabhAva kabhI utpanna na hove| jabataka kasAtmyasecanase doSa kuMpita hokara strIpuruSoM ke zarIra meM upasarpaNa karatehue aura zukazoNitase mila kara garbhAzaya meM upaghAta nahIM karate tabhatika garbhAdhAna hosakatA hai tathA atAramyasevana se doSa kupita hojAnepara garbhAdhAna nahIM hone dete / sAtmyasevana karanevAle. strI puruSoM kA raja aura vIrya zuddha hotA huA RtukAlamai milApadvArA garbhAzayaH praveza karanepara bhI yadi jIvAtmA aNu praveza na kare to garbha nahIM rahatA / kevala Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a0 3. (7053 sAtsyasevanasehI garbha utpanna hotAhai yaha bAta nahIM hai| kiMtu garbhake utpanna karane bAle sampUrNa bhAvoM meM sAtmyasevana bhI eka kAraNa mAnAjAsAhai // 15 // sAtmyase hue garbhake avayava / yaanitukhlvsygrbhsysaatsyjaaniyaanicasysaatmytHlmbhvtHsmbhvntitaanianuvyaakhyaasyaamH| tadyathA-ArogyamanAlasyamalolupatvamindriyaprasAdaHsvaravarNabIjasampatpraharSabhUyastvaJcatisAtsyajAni // 16 // sAtmyasevanase garbhameM jo bhAva paidA hotehaiM unakA varNana krtehaiN|jaise ArogyatA, anAlasya, nirlobhatA, indriyoMkA prasAda, svara, varNa aura vIryakA uttama honA, citta prasanna rahanA yaha saba sAtmyasevanake phala haiM / isaliye garbhakI utpatti, sAtmyako bhI kAraNa mAnAjAtAhai // 16 // garbhakI rasana utpatri / rasajazcAyaMma nahirasAdRtemAtuH prANayAtrApisyAkiMpunarga- .. bhajanma,nacaivAsyasamyagupayujyamAnArasAgarbhamabhinivartayanti nacakevalaMsamyagupayogAdevarasAnAMgarbhAbhinivRcirbhavavisamudAyo'pyatrakAraNamucyate // 17 // yaha garbha rasaja bhI hai| yAda rasoMko sevana na kiyAjAya to mAtAkeM prANa bhI nahIM rahasakate mora garbhake utpanna honeko to kahanAhI kyA hai / rasahI uttamarUpase sevana kiye jAnapara garbhako utpanna karatehaiM yadyapi kevala rasoMkAhI uttamarItise prayoga kiyAnAnA garbhako utpanna nahIM kara sakatA parantu garbhake utpanna karanevAle kAraNoMmeM rasa bhI eka kAraNa hotAhe // 17 // garbhake rasaja avayava / yAnitukhalvasyagarbhasyarasajAniyAnicAsyarasataHsambhavataH sambhavantitAnyanuvyAkhyAsyAmaH / tadyathA-zarIrasyAbhinirvRttirabhivRddhiHprANAnubandhastRptiHpuSTirutsAhazcetirasajAni18 isa garbhake no no bhAva rasase utpanna hote haiM unakA varNana karate haiN| jaise zarIrakA utpanna honA aura baDhanA, prANoMkA anubandha tRptiH aura puSTi tathA utsAha yaha saba rasasehI hote haiN| isaliye garbhake pragaTa honameM rasako bhI kAraNa mAnAjA tAhai // 18 // - - Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (706) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| satvakA utpAdakatva / astikhalvApasattvamaupapAdikaM yajIvasyakazarIreNAbhisamba- " naati-| parisannapagalanapuraskRtezIlamasyavyAvarttatebhaktirvie-. ! saMsthata larvendriyANyupattapyantebalahIyatevyAdhaya aapyaaynte|| yasmAddhInaHprANAJjahAtiyadindriyANAmabhigrAhakaJcamanaitya : bhidhIyatatatrividhamAkhyAyatezuddharAjaraMtAmalaJcaiti // 19 // satva bhI garbhake sambandhako utpanna karanevAlA hotAhai / yahI sUkSmabhAvoMsahita AtmAkA sthUla zarIrake sAtha samvandha karAtAhai / jaba yaha sattva zarIrase alaga honelagatAhai tA isake alaga honese prathamahI zarIrakA svabhAva bhI badalajAtAhai / icchA viparIta hojAtIhai, indriye lezita hojAtI haiM, zarIrameMse vala kSaya hojAtAhai roga baDhane lagatehaiM / jaba yaha sattvasaMjJaka mana zarIrako tyAgatAhai usI samaya prANoMkA parityAga hojAtAhai / yaha sattvahI indriyoMkA abhigrAhaka mana kahAjAtAhai / yaha sattva, raja, aura tamake bhedase tInaprakArakA hotAhai // 19 // yenaasykhluprytobhuuyisstthNtendvitiiyaayaamaajaatausmpryogobhvtiaaydaatutenaivshuddhnsNyujytetdaajaatertikaantaayaashcsmrti| smAtahijJAnamAtmanastasyaivamanaso'nubandhAdanuvartate yasyAnuvRttiMpuraskRtyapuruSojAtirityucyateitisattvamuktam // 20 // manameM satoguNa,rajoguNa,aura tamoguNa ina tInoM guNoMmeMse jo guNa adhika hotA hai usakA dUsare janmataka saMyoga rahatAhai / yadi satoguNake sAtha saMyoga hotAhai to isako pUrvajanmakA bhI smaraNa AtAhai / smArtajJAnayukta manake sAtha jaba AtmAkA saMyoga hotAhai taba AtmAko apane janmAMtarakA bhI smaraNa Ane lagatAhai / usa puruSako jAtismara kahate haiM yaha guNa satoguNa pradhAna manoMke saMyogase hotaahai20|| thAnikhalvasyagarbhasyasattvajAniyAnicaasyasattvataHsambhavataH smbhvtitaanianuvyaakhyaasyaamH| tadyathA-aktiHzIlaMzocaMdveSa:skRtiohastyAgomAtsaryazauryalayaMtrodhastandrAullAhastakSNyaMmArdavaMgAmbhIryyamanavasthitatvamityevamAdayazcAnyate sattvajAvikArAyAnuttarakAlaMsattvabhedamadhikRtyaupadekSyAmaiti sattvajAni / nAnAvidhAnitakhalusatvAnitAnisarvANieka Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (707 zArIrasthAna-a0.3. puruSabhavantinacabhavantiekakAlam, ekantuprAyo'nuvRttyAha / evamalAnAvidhAnAleSAMgarsakarANAMmAvAnAMsamudAyAdAbhinivartategarsaH // 21 // garbhake vIcameM satyase utpanna honevAle jo bhAva hotehaiM unako varNana krtehaiN|bhkti, suzIlatA, zauca, veSa, smRti, moha, tyAga, mAtsarya, zUratA, bhaya, krodha, taMdrA, utsAha, kSINatA, mRdutA, gaMbhIratA, caMcalatA tathA anya bhI. isIprakArake guNa sAttvika, rAjasa aura tAmasa manake bhedase aneka prakArake uttahaM hota. / inasavako Age varNana kreNge| sabase utpanna honevAle aneka prakArake guNa hotehaiN| vaha saba guNa ekahI manuSyameM pAyejAtehaiM parantu ekakAlameM satoguNa tamoguNa aura rajoguNa ekahI puruSameM nahIM hosakate / yadyapi saba manuSyoMmeM prAyaH tInaguNajJA saMyoga hotAhI hai parantu jisameM jisaguNakI adhikatA hotI hai usako usI guNase pradhAna mAnAjAtAhai / (satoguNake kevala prakAza honese rajoguNa aura tamoguNa naSTa hokara mokSa hojAtAhai / ) isaprakAra garbhakartA bhAvoMke samudAyasehI garbhakI utpatti hotIhai // 21 // yathAkUTAgAraMjAnAdravyasamudAyAdyathAvArathonAnArathAGgasamudAyAttasmAdetadavocAmamAtRjazcAyaMgarbha:pitRjazcAtmajazcasAlyajazcarasajazca / astisattvamApapAdikamitihovAcabhagavAnAtreyaH // 22 // jaise-kUyagAra (ghara vizeSa) aneka dravyoMke honese banAyA jAtAhai aura ratha aneka aMgoMke samudAyase banatAhai usIprakAra garbhabhI garbhotpAdaka saMpUrNabhAvoMke saMbaMdhasehI utpanna hotAhai isaliye kahate haiM ki garbha mAtRja, pitRja, Atmaja, sAlsyaja tathA rasaja hotaahai| evam sattvasaMjJaka mana usake saMbaMdhako utpanna karanebAlA hotAhai isaprakAra bhagavAna AtreyajIne kathana kiyAhai // 22 // bharadvAjakA prastAva / bharadvAjauvAca / yadyayameSAMnAnAvidhAnAMgarbhakarANAMbhAMvAnAM samudAyAdasinirvarttategarma kathamayaMsandhIyate / yadicApita ndhIyatekasmAtsamudAyaprabhavaHsangomanuSyavigrahaNajAyatemA nuSyazcamanuSyaprabhavaucyate / tatracediSTametadyasmonmunuSyomA Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0 ! nuSyaprabhavastasmAnmanuSyavigraheNajAyate / yathAgagaprabhavaH yathAcAzvo'zvaprabhavaityevaMyaduktasapresa sudAyAtmakaititadayu - kkaMyadicamanuSyomanuSyaprabhavaH kastA jaDAndha kunja sUkavA mana - minminavyaGgonmatta kuSThakilAsibhyAjAtAH pitRsadRzarUpAnabha: vanti / athAtrApibuddhirevaMsyAtsvenaivAyamAtmAcakSuSArUpANi ( 708 ) cettizrotreNazabdAnprANenagandhAnrasanena rasAnsparzanena sparzAna buddhabA boddhavyamityanena hetunAjaDAdibhyojAtAH pitRsadRzAH bhavanti / atrApipratijJAhAni doSaH syAdevamukkehyAtmAsatsvindriyeSujJaH syAdasatsvajJoyatracaitadubhayaM sambhavatijJatvamajJatvaJca savikAraprakRtikazcAtmanirvikArojJazca / yadicadazanAdabhirAtmAviSayAnvettinirindriyodarzanAdivirahAdajJaH syAdajJatvAJcakAraNamakAraNatvAccAnAtmetivAgvastumAtrametadvacanamanarthakaMsyAditihovAca bharadvAjaH // 23 // yaha sunakara bharadvAja kahane lage ki yadi aneka prakArake garbhakAraka bhAvoMke samu dAyasehI garbhakI utpatti hotI hai to yaha garbha sabase milAhuA kisaprakAra hotA hai - arthAt yaha saba bhAva garbha meM kisaprakAra milajAte haiM / aura milajAnepara bhI inake samudAya se manuSya ke AkArakA kisa prakAra hojAtA hai arthAt vaha garbha manuSyarUpameM kisa prakAra pragaTa hotA hai / aura ina saMpUrNa bhAvoM se utpanna huA garbha manuSyase manuSya huA kaise kahA jAtA hai| yadi Apa aisA mAnate haiM ki manuSyase manuSya pragaTa hotA hai yaha manuSya vigrahase arthAt jaise- gause gau, ghoDese ghoDA, pazu jagatameM utpanna hotA hai / isIprakAra manuSyase manuSyake AkAravAlA garbha hotA hai / to jo pahile AtmAdika samudAyale garbhakI utpatti kaha Aye haiM vaha ayukta hojAyagA aura manuSyase manuSya - manuSya ke AkArahI paidA hotA hai to kyA kAraNa hai ki mAtA pitA usa prakArake na hotehue bhI saMtAna unake AkArakI nahIM hotI / jaise jaDa, adhA, kuvaDA, gUMgA, bavanA, minaminAha, vyaMga, unmatta, kuSThI aura kilAsa Adi rogavAle manuSyoM kI saMtAna apane mAtApitAke samAna aMdhI, kubaDI Adi kyoM nahIM hotI yadi inameM bhI ApakA aisA bhAva ho ki mAtApitAke kisI indriyahIna honese saMtAnake manuSyatvameM pharka nahIM paDatA AtmA apane netradvArA rUpako dekhatA " Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a0 6. (709) hai, kAnase zabda sunatAhai, nAsikAsa gaMdhako sUMghatAhai, jijJAse rasako letAhai, sparzanendriyase sparzakA jJAna pharatAhai, buddhise vodha karatAhai arthAt jAnatAhai isaliye jaDaAdikoMkI saMtAna mAtApitAke samAna jaDasAdi doSoMvAlI nahIM hotI to isa taraha kahanese bhI Apake pakSI hAni hotIhai / aura pratijJAhAnikA doSa aataahai| kyoMki aisA kahanese yaha siddha hojAyagA ki indriyeM honese AtmajJAnI hai tathA kisI indriya naSTa honese AtmA sUrkha hojaaygaa| jisameM jJAna utpanna hAnA aura jJAna naSTa honA yaha do bhAva AjAyeMge to AtmA nirvikAra na kahA jAkara vikAra prakRti athavA prakRtikA vikAra siddha hojAyagA / kyoMki jJAnI AtmAhI nirvikAra hotAhai / yadi aisA kaho ki, darzana Adi indriyoM dvArA AtmA viSayoMko grahaNa karatA hai arthAt unako indriyoMdvArA jAnatAhai to indriyoMke vinA darzanAdi jJAna na honese AtmAko ajJa mAnanA hogA / AtmA ajJa siddha hojAnese kAraNa na mAnA jaaygaa| kAraNa na mAnA jAnese anAtmA siddha hojAyagA / phira ApakA yaha jitanA kathana hai saba vakavAdamAtra aura anarthaka 'siddha hojAyagA / isamakAra kumArazirA bharadvAjane kahA // 23 // . AtreyajIkA uttara / AtreyauvAca / purastAdatatpratijJAtaMsattvaMjIvaspRkzarIreNAmisambanAtIti / yasmAttusamudAyaprabhavaHsanga manuSyavigrahe NajAyatemanuSyazcamanuSyaprasavaityucyatetadvakSyAmaH // 24 // yaha sunakara Atreya bhagavAn kahane lage ki yaha to hama prathama hI kathana kara cuke haiM ki sattvasaMjJaka mana-aneka dravyoMke samUharUpa zarIrase jIvakA saMbaMdha utpanna kara detAhai arthAt sattva-sa bhAvoMko AtmAse milAdetAhai aura jisa prakAra dravyoMka samUhase bane hue garbhakA manuSya dehake sAtha janma letA hai tathA jisaprakAra manuSyase manuSya utpanna hotAhai usakA varNana ava karatehaiM // 24 // staanaaNcturvidhaayonirbhvtijraaybnnddsvedodbhidH| tAsAMkhaH / luctsRnnaampiyoniinaamekaikaayonirprisNkhyeybhedaabhvtibhuutaanaamaakRtivishessaaprisNkhyytvaat|ttrjraayujaanaamnnddjaanaaN prANinAmategarbhakarAbhAvAyAMyAMyonimApadyantetasyAMtasvAMyAno tathAtathArUpAsavanti / tadyathA kanakarajatatAmrapuMsIsAA: sicyamAnAsteSuteSumadhUcchiSTabimveSutayedAmanuSyabimbamApa- . Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (710) carakasahitA-mA0 TI0 dyantetadAmanuSyavigraheNajAyante / tasmAtsamudAyAtmakaHsanyAbhomanuSyavigraheNajAyatemanuSyomanuSyaprabhavaityucyatetayonida. tvAt // 25 // sampUrNa prANImAtrakI jarAyuja, aNDaja, svedaja aura audbhida yaha cAra prakA. rakI yoni hai ina cAra prakArakI yoniyoMke aneka aura asaMkhya bheda hotehaiN|kyoNki prANiyoMke AkAra vizeSabhI asaMkhya hote haiN| una cAroMmeM jarAyuja aura aMDaja prANiyoMke yaha garbhakAraka bhAva jisa jisa yonimeM prApta hotehaiM usIusI yonike anurUpa apane apane gaThanako prApta hotehue unake anusAra banAvaTake hojAtehai / jaise-eka manuSyake anurUpa sAMcameM sonA, cAMdI, tAMbA, rAMgA, sIzA athavA moma galAkara DhAladenese manuSyake AkArako pratimAko prApta hojAtehaiM / usImakAra garbhakAraka saMpUrNa bhAvoMkA samudAya-manuSya AkArake racanevAlI yonimeM paDajAnese manuSyase manuSya utpanna hotAhai kyoMki vaha manuSyayoni honese manuSyahI. hosakatAhai // 26 // yacoktaMyadicamanuSyomanuSyaprabhavaH kasyAnnajaDAdibhyojAtAH pitRsazarUpAbhavantItitatraucyate yasyayasyahiagAvayava. syabIjebIjabhAvaupataptobhavatitasyatasyAjAvayavasyavikRtirupajAyatenaupajAyatecaanutApAttasmAdumayopapattirapiavasa-- vasyacAtmajAniindriyANiteSAMsAvAbhAvaheturdaivaMtasmAnnaikAnta... tojaDAdibhyojAtAHpitRsazarUpAbhavanti // 26 // aura yaha jo Apane kahA hai ki jaba manuSyase manuSya pragaTa hotAhai to z2aDAdikAMkI saMtAna unake samAna jaDa, aMdhI,kubaDI, Adi kyoM nahIM hotI to usakA yaha spaSTa uttara hai ki bIjake saMpUrNa aMgoM meM bIjakI zakti hai usa bIjake jo aMza,. avayava kharAba hojAtehaiM saMtAnake bhI unhIM aMza yA avayavoMmeM vikAra utpanna hojAtehaiM yadi bIjameM kisIprakArakA * koI vikAra nahIM hai to usase utpanna honevAlI saMtAnameM bhI koI vikAra nahIM hote| kyoMki jaDa AdikoMka vIryameM vikAra na honese usa vIryase utpanna honevAlI saMtAnameM bhI koI vikAra utpanna nahIM hote| usa vIryameMhI pramehAdi doSa honese saMtAnakobhI pramehAdi doSa hotehaiM / isase Apake kahehue donoM praznoMkA uttara diyA jaacukaa|sbkii saba iMdriya Atmaja hotIhaiM aura unake sAtha pUrvajanmake karmakA saMbaMdha hotAhai / vaha pUrvajanmaka. . Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a0 3. (711) karmahI indriyoM ke bhAvAbhAvakA kAraNa hai |arthaat kisI pUrvajanmake pApakarmake prabhA base vaisAhI saMyoga milakara indriyoMkA vighAta hotAhai pUrvajanmakRta koI usa prakA. rakA pApakarma na honese indriyoM meM koI vikAra nahIM hosakavA / isIliye jar3Adi. koMse utpanna huI saMtAnake rUpa pitAmAtAka samAna nahIM hote // 26 // ncaalaasssvindriyessuajnyo'stluvaasvtyjnyonaalsvHkdaacidaatmaasNtvvishessaacuplaaytjnyaanvishessti|| 27 // AtmA indriyoM ke honese jJAtA aura indriyoMke na honese ajJAtA nahIM hosakatA kyoMki AtmA manase rahita kabhI nahIM hotaa| isaliye vAhya indriyake naSTa hone para bhI manayukta AtmAko jJAnakI upalabdhI hotI rahatI hai // 27 // bhavaticAtra / nkrturindriyaabhaavaatkaaryjnyaanprvrtte| yaiH kriyAvatateyAtu sAvinAtanavartate // 28 // jAnannapimRdobhAvAtkumbhakRnnapravarttate / zrUyatAzcedamadhyAtmamAtmajJAnavalaMmahat // 29 // yahAM kahA ki indriyoMkA abhAva honese kata kI kAryajJAnameM pravRtti nahIM hotii| kyoMki jo kiyA jisake dvArA hosakatI hai vaha usake vinA ho hI nahIM sakatI jaise kumhAra ghaTake banAnekI kriyAko jAnatA huA bhI maTTIke binA usake banAne ke liye pravRtta nahIM hobA / so tuma isa mahat adhyAtma jJAnake balako avaNa karI / / 28 // 29 // dehandriyANisaMkSipyamanaHsaMgrahmacaJcalam / pravizyAdhyAtmamA- .. tmajJaHsvejJAneparyyavasthitaH // 30 // sarvatra vihitajJAnaHsarvabhAvAnparIkSate / gRhNISvavedamaparaMbharadvAjavinirNayam // 31 // AtmAko jAnanevAlA buddhimAn deha aura indriyoMko vazameM karake manakI caMca latAko rokakara adhyAtma tatvoMmeM praveza karake apane jJAnako arthAt AtmajJAnakoM prApta hojAtAhai / phira vaha sarvajJa savakA pUrNajJAna rakhatehue ahavajJAna dvArA saMpUrNa bhAvoMkI parIkSA karatA hai|he bharadvAja! eka aura vinirNayako zravaNa kro30||31|| nivRttendriyavAkceSTaHsuptaHsvapnagatoyadA / viSayAnmukhaduHkheca vettinaajnyo'pytHsmtH||32|| nAtmAjJAnAhatecaikaMjJAnaMkiJcitpravartate / nokovrttebhaavovttenaapyhetukH||33|| 1 bharadvAjacandaneha nAtreyagururucyate kintu anya eva bharadvAjagotraH kazcit / hai ki indriyokAsaka dvArA hotakA jAnatA huAadhyAna Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 712) carakasaMhitA - mA0 TI0 / jaba manuSyakI indriya tathA vAkceSTA nivRtta hojAtI haiM aura manuSya sojAtA hai usa avasthAmeM bhI sukhaduHkhako grahaNa karatA hai arthAt sojAnepara indriya AdikoMkI ceSTA baMda ho jAtI hai usa samaya bhI yaha sukhaduHkhakA svapnAvasthAmeM anubhava karatA hai isaliye isako ajJa nahIM kahanA cAhiye | AtmajJAnake vinA koI bhI jJAna svataMtra nahIM hai, aura koI bhAva binA kisI hetuke svayaM akelA pravRtta nahIM hotaa| tAtparya yaha huA ki indriya Adi vyApAra aura caMcalatAko vaMzameM karalenese manuSyako sAkSAtkAra jJAnakA prakAza hojAtA hai / aura indriyoMke ruka jAnepara bhI yaha manuSya svapnAvasthAmeM aneka prakArake jJAnakA anubhava karatA rahatA hai / isaliye AtmA kabhI bhI ajJAnI nahIM kahA jAsakatA // 32 // 33 // tasmAjjJaHprakRtizcAtmAdraSTAkAraNamevaca / sarvametadbharadvAja ! nirNItaMjahisaMzayAmIti // 34 // so isaprakAra jJeya, prakRti, AtmA, draSTA aura kAraNa ina sabake samudAyakA * varNana kiyAgayA hai / aba tuma saMzayako tyAgado // 34 // adhyAyakA saMkSiptavarNana | hetugarbhasya nivRtta vRddhaujanmanicaiva yaH / punarvasumatiryAcabharadvAjamatizvayA // 35 // pratijJApratiSedhazvavizadazcAtmanirNayaH / garbhAvakrAntimuddizyakhaDDI kaMsamprakAzitam // 36 // itikhuDDIkAgarbhAvasaMkrAMtiH zArIraH samAptaH // 3 // : yahAM adhyAya kI pUrti meM do zloka haiM ki isa khuDDIkAgarbhAvakrAnti zArIra nAmaka adhyAyameM garbhakI utpatti, kAraNa, vRddhi aura janma, ina sabake hetu, Atreya bhagavAnkA mata aura bharadvAjakA prastAva, pratijJA, pratibaMdha, spaSTa nirNaya, yaha saba vidhivat darzana kiye gaye haiM // 35 // // 26 // iti zrImaharSicaraka zArIrasthAne bhASA * khuDDI kAgarbhAvakrAntizArIraM nAma tRtIyo'dhyAyaH // 3 // Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a04. . (713) cturtho'dhyaayH| athAto sahatIMgavikrAMtizArIraMvyAkhyAsyAsa iti hsmaahbhgvaanaatreyH| yava hama mahattI garbhAvakrAMti zArIrakI vyAkhyA karate haiM isaprakAra bhagavAna Ane kathana krnelge| AtreyajIkI prtijnyaa| yatazcagarbhaHsambhavatiyasmiMzcagarsasaMjJAyadvikArazcagoyathAcAnupUrvyAbhinivartatakukSIyazcAsyavRddhiheturyatazcAsyAvRddhirbhavatiyatazcajAyamAnaHkukSauvinAzaMprApnotiyatazcakAtsnyelAvinazyanvikRtimApadyatetadanuvyAkhyAsyAmaH // 1 // jisase garbha utpanna hotAhai jisaliye usakI garbhasaMjJAhai, jina dravyoMke rUpAntara honeko garbha kahatehaiM, jisa prakAra kukSImeM garbha prApta hotAhai, jo usake baDhaneke hetu haiM jiptaprakAra vaha vRddhiko prApta nahIM hotA, nikAraNoMse garbha utpanna hokara bhI kukSImeM hI naSTa hojAtAhai, jinakAraNoMse sampUrNa naSTa na hokara vikRta hojAtAhai inasavako hama kramapUrvaka varNana karatehaiM // 1 // garbhakI utpattikA kAraNa / mAtatApitataAtmataHlAtsyato rasataHsavataityetebhyobhAvekyAsamuditebhyogarbhaHsambhavati / tasyayaye'vayavAyatoyataH sambhavataHsambhavantitAnvibhajyasAtajAdInavayavAnpRthakapathagurumagre / zukrazoNitajIvasaMyogetukhalukukSigategarbhasaMjJA bhavati // 2 // yaha garbha mAtA, pitA, AtmA, sAtmya aura rasa tathA sattva ina saba bhAvoMsehI utpanna hotAhai / usa garbhake jo 2 avayava jisajisa prakAra jaise 2 utpanna hotehaiM unasabake mAtRja Adi avayavoMko vibhAgapUrvaka alaga alaga prathama kathana karacukehaiM / vIrya aura rajake tathA jIvakA saMyoga hokara kukSImeM prApta honekA nAmahI: garbha hai // 2 // Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1714) . carakasaMhitA-bhA0 ttii0| garbhake vaikArika dravya / . garbhastukhaluantarikSavAvazitoyabhUmivijJArazcetanAdhiSThAna bhUtaevamanauvayucyApaJcamahAbhUtavikAralasudApAsakogIzcatanAdhAvadhiSThAnasUtaHlAlyaSaSThodhAturutaH // 3 // vaha garbha-AkAza, vAyu, Agne,jala, pRthvI aura cetanAkA adhiSThAnabhUta hai|is liye garbha-paJcamahAbhUtoMke vikAroMkA samudAyAtmaka hai aura cetanAdhAtukA adhiThAnabhUta hai / vaha cetanAhI garbhakI chaThI dhAtu mAnIjAtIhai // 3 // garbhakI AnupUrvika utpatti / yathAtvAlupUAbhinivartatekukSautadanuvyAkhyAsyAmaH / gate purANerajalinavecaavasthitapnaHzuddhasnAtAMtriyamavyApacayonizoNitagarbhAzayAmRtumatImAcakSmahetayAtahatathAbhUtayAyadA pumAnavyApanabIjomizrIbhAvaMgacchatitasyahaSoMdIritaHparaHzarIradhAtvAtmAzukrabhUto'GgAdaGgAtsambhavati / sa tathAharSasUtenAtmanodIritazcaadhiSThitacIjadhAtuHpuruSazarIrAdabhiniSpadyoditenahitenapathAgarbhAzayamanupravizyAtavenAbhisaMsargameti / tatra parvacatanAdhAtuHsattvakaraNoguNagrahaNAyapunaHpravartate / sahihetu:kAraNaMnimittasakSarakartAsantAveditAboddhAdraSTAdhAtAbrahmAvizvakarmAvizvarUpaHpuruSaHprabhavo'vyayonityaHguNIgrahaNaMprAdhAnya. mvyktNjiivojnyHprkulshcetnaavaanvibhurbhuutaatmaacendriyaatmaacaantraatmaaceti||4|| jisaprakAra AnupUrvika kramase kukSImeM garbha utpanna hokara pariNata hotAhuA vRddhiko prApta hotAhai aba usakA varNana karatehaiM / jaba strI prAcIna rajake nivRtta hAnese navIna rajodarzana honeke anantara zuddhasnAna karaletIhai aura rajake sApha hojAnase usakI yoni srAvarAhata hokara garbhAzaya zuddha hotAhai / usasamaya vaha strI gama. nIyA arthAt puruSake sahavAsayogya hotIhai / usa strakei sAtha zuddhavIryavAle puruSakA saMyoga hokara zarIrakI sampUrNa dhAtuoMkA sArabhUta vIrya Anandake kAraNa zarIrabhese pracalita hotAhai / vaha vIrya Anandayukta AtmAse udIrita huA jIvadhAtu puruSake zarIrase nikalakara usI rAstese garbhAzayameM praveza ho zuddha Artara: Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a0 4. (715) (mAsika kA zuddharaja) se miljaataahai| vaha cetanAdhAtu sasvasaMjJaka manarUpa kara* Nase yukta hokara guNa grahaNa karane meM prathama pravRtta hotA hai / isIliye yaha kAraNa, nimitta, akSara, kartA, maMtA, veditA, boddhA, draSTA, dhAtA, brahmA, vizvakarmA, vizvarUpa, prabhava, avyaya, nitya,guNI, grahaNakatA. pradhAna, avyakta, jIva, jJAtA, . akula, cetanAvAna, vizu, bhUtAtmA indriyAtmA aura antarAtmA kahAjAtAhai // 4 // saguNopAdAnakAle'ntarikSapUrvataramanyebhyoguNebhyaupAdatteyathA pralayAtvayasisRkSubhUtAnyakSarabhUtaHsattvopAdAnaMpUrvataramAkAze . sRjati / tataHkrameNavyaktataraguNAndhAtUn vAmbAdazcituraH / tathAdehagrahaNe'pipravarttamAnaHpUrvataramAkAzamevopAdattetataHkale. nnvykttrgunnaandhaatuunvaayyaadiiNshcturH| sarvamapitukhalvetadgugopAdAnamaNunAkAlenabhavati // 5 // vaha cetanAdhAtu guNa grahaNa karaneke samaya aura anya guNa grahaNa karanese prathama AkAzako grahaNa karake rahatAhai / jaise-vidhAtA pralayake anantara sRSTi racanA kara.. nekI icchAse sattvotpAdana karanese prathama AkAzako racatAhai phira usa AkAzameM kramapUrvaka vAyu, agni, jala aura pRthvI ina vyaktaguNoMvAlI dhAtuoMko racatAhai / usIprakAra dehako grahaNa karane meM pravRtta honekI icchAvAlA AtmApahile AkAzako grahaNa karatAhai phira kramase vAyu,Adi cAra vyaktadhAtuoMke guNoMko grahaNa krtaahai| yaha saMpUrNahI guNoMkA upAdAna arthAt grahaNa karanA aNukAla dvArA hotAhai // 5 // garbhakI pahilI avasthA / sasargaguNavAngarbhatvamApannaHprathamemAsisaMmUrchitaHsarvadhAtukaluSIkRtaHkheTabhUtobhavatiavyaktavigrahaHsacasadasadbhUtAMgAva yvH||6|| . vaha cetanAdhAtu 'isaprakAra guNoMko grahaNa kara garbhavako prApta hojaataahai| hai| jo janma mahanimeM saMmUcchita huA saMpUrNa dhAnuoMse kaluSita hokara kaphake samAna, hotAhai / isa avasthAmeM isakA zarIra dikhAI nahIM detA / vaha prathama ma mandrayahAni Adi labhUta gADhAsA kleda aMgAvayavakI sUkSma sattAse yukta hotAhai // 6 // " 1 "se anitya hotehaiN| dvitIyemAsighanaHsampadyatepiNDaMpekSyarbudevAtatradhanaH lakSaNa dikhAI dete pezIarbudanapuMsakam // 7 // / hotehaiM // 16 // Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 716 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / dUsare mahIne meM dhana hokara piMDake AkArakA vanajAtA hai / yadi purupakA zarIra honA ho to vaha piMDa gola hojAtA hai / aura strIkA ho to lambI mAMsapezIsI ho jA sIhai / aura napuMsaka honA ho to arbuda (bulabulA ) ke samAna hotA hai // 7 // tRtIye mAsi sarvendriyANi sarvAGgAvayavAzca yaugapadyena abhinirvarttante // 8 // tIsare mahIne meM sampUrNa indriyAM aura sarvAMgAvayava ekakAlameM hI pragaTa jAte haiM // 8 // tatrAsya kecidaGgAvayavA mAtRjAdI navayavAnvibhajyapUrvamukkAyathAvanmahAbhUtavikArapravibhAgena tuidAnImasyatAMzcaiva aGgAvayavAnkAMzcitparyyAyAntareNaparAMzcaanuvyAkhyAsyAmaH // 9 // usava aMgAvayavoM meM jo mAtRja Adika aMgAvayava hote haiM unako to hama kramapUrvaka prathamadI kathana karacukehaiM / ana pAMcamahAbhUtoMke kramase AkAzAdikoMkeM jo dhI aMga utpanna hote haiM tathA anya bhI jo aMga jisaprakAra utpanna hote haiM unakA varNana karate haiM // 9 // garbhakA AkAzAtmaka avayava / mAtRjAdayo'pyasya mahAbhUtavikArAevatatrAsthAkAzAtmakaMzabdaHzrotraMlAghavaM saukSmyaMvivekazca // 10 // mAtRja Adika jitane garbhake aMga hote haiM vaha saba pAMcamahAbhUtoMkehI vikAra haiM una pAMco meM zabda, zrotra, laghutA, sUkSmatA aura vibhAga athavA chidra yaha saba vyAkAzake vikAra hote haiM / arthAt AkAzase utpanna hote haiM // 10 // garbhakA vAyvAtmaka avayava / voyvAtmakaM sparzaH sparzanaJca raukSyaM preraNaMdhAtRvyUhanaMceSTAzcazA: rayiH // 11 // sparza, sparzaneMdriya, rUkSatA, preraNA, dhAtuoMkI racanA aura zarIrakI ceSTA yaha saba vAyuke vikAra haiM // 11 // garbhakA agnyAtmaka avayava / agnyAtmakarUpaM darzanaMprakAzaH paktirauSNyaJca // 12 // rUpa, cakSundri prakAza, jaTharAgni aura garmI yaha saba agnike vikAra haiM // 12 // Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna - a0 4. garbhakA jalAtmaka avayava / avAtmakaMrasorasanaMzaityaMmAdevaH snehaH kledazca // 13 // ( 717 ) rasa, jihvA, zItalatA, mRdutA, cikanAI aura gIlApana yaha saba jalake vikAra hote // 13 // garbhakA pRthivyAtmaka avayava / pathivyAtmakogandhaH ghANaMgauravasthaiyyaM mUrttizca // 14 // gandha, ghrANendriya, bhArIpana, sthiratA aura mUrttatA yaha saba pRthivyAtmaka vikAra haiM // 14 // evamaMya lokasammataHpurupaH / yAvantohi loke bhAvavizeSAHtAvantaH puruSeyAvantaH puruSetAvantolA keitibudhAstvevaM draSTumicchaMti // 15 // isaprakAra yAvanmAtra lokasaMmita puruSa haiM aura jitane bhAva vizeSa jisa jissa prakAra jisa jisa mahAbhUtake pUrva meM hote haiM vaha sava vAhyajagat meM dekhejAteM haiM / jJAni yoMne isa prakAra paMcabhautika vikAroMkA dRzya kathana kiyA hai // 15 // evamasyendriyANiaGgAvayavAzca yaugapadyenAbhinirvarttante anyatra tebhyo bhAvebhyoye'syajAtasyottarakAlaMjAyantetadyathA, dantA. vyaJjanAnivyaktIbhAvaH tathAyuktAni cAparANieSAprakRtivikatiH punarato'nyathA / saMtikhalaasmingarbhenityAbhAvAHsaMticA-nityAH tasyayaevAGgAvayavAH saMtiSThantetaeva strIliGgaM puruSaliGganapuMsakaliGgavAbibhrati // 16 // isaprakAra sampUrNa indriyAM aura aMgAvayava ekahI kAlameM utpanna hojAtehaiM parantu kucha bhAva isaprakAra ke hote haiM jo isake janma leneke anantara hote haiN| una bhAvoMke sivAya aura sampUrNa aMgAvayava kramapUrvaka garbhameMhI paripUrNa hojAte haiM / jo janma lene uparAnta bhAva utpanna hote haiM vaha isaprakAra haiM jaise dAMta, dADhI, mUMcha aadi| inake sivAya anya bhI prAkRtikabhAva utpanna hote haiM / isase viparIta indriyahAni Adi vikRtabhAva utpanna hote haiM / garbhake bahutase bhAva nitya hote haiN| bahutase anitya hote haiN| jisa aMgAvayavoMse strIke lakSaNa puruSake lakSaNa aura napuMsakake lakSaNa dikhAI dete haiM / vaha garbhake bhAva nitya haiM aura dAMta Adi bhAva anitya hote haiM // 16 // Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 718) carakasaMhitA-mA0 ttii0| kanyA AdikA vishessbhaav|| tataHstrIpuruSayopaivaizeSikAmAnAHpradhAnasaMzrayAguNasaMzrayAzcateSAM yatomayastvaMtato'nyataramAvAlyathAlayaMsIrutvamazArakhaMmo. ho'vasthAnasAdhogurutvamasaMhanazaithilyamArdavaMgarbhAzayavIjabhAgastathAyuktAnicAparANinIkarANi / ataviparItAnipuruSakarANiubhayabhAgabhAvAnilapuMhakakarANi / yatyayakAlamevaidriyANisatiSThantetatkAlalevAsyacetalivedanAnibaMdhanAto. ti| tasmAttadAprasutirbhaHspandatedhArthayatecajanmAntarAnubha-. tmihytkinycittdvaihRdyymaacksstevRddhaaH|maatRjnycaasyhdyNsaathRdyaabhilmbddhNrsvaahiniibhiHsNvaahinaamistsmaattyostaabhiktiHsmpdyte / tacaivakAraNamavekSamANAnadvaitadayyaMvimAnitaMgarbhamicchantikatuvimAnehyasyadRzyatevinAzo vikAttirvA // 17 // garbhameM strIpuruSake raja aura vIyAzrita bhAvoMmeM strIke bhAvoMkI adhikatA honese kanyA utpanna hotIhai aura puruSake bhAvoMkI adhikatA honese putra utpanna hotaa| evaM donoMke barAvara honese napuMsaka santAna hotI hai| unameM kanyAke utpanna karanevAle ye bhAva hotehaiM / jaise kAtaratA,bhIrutA, acaturatA, moha, caJcalatA, adhoguru-tA, adRDhatA, zithilatA, mRdutA, aura rajakI AdhikyatA Adika bhAva kanyAke utpanna karanevAle hotehaiM / isase viparIta sava bhAva jaise zauryatA, zukrAdhikyatA, dhairya, dRDhatA Adi putra utpanna karanevAle bhAva hotehaiN| donoMke barAbara honese napuM. *saka santAna hotiihai|jb garbha meM indriya utpanna hojAtI haiM usI samayase cittameM pIDA Adi jAnanekA saMbaMdha utpanna hojAtAhai / jabase isako garbhamaiM pIDA Adi pratIta hone lagatIhai auragarbha phaDakane lagajAtAhai usI samayase yaha janmAMtarameM honevAle sukha duHkhoMkA anubhava karane lagajAtAhai aura jisa2 prakArakI icchA karatAhai vaha icchA mAtAke hRdaya meM pahuMcakara mAtAsehI usI prakArakI icchAko utpanna krtaahai| garbhakA hRdaya mAta ke hRdayake sAtha rasavAhinI nADiyAdvArA saMbaMdha rakhatAhai unhI rasavAhinI nADiyoMke saMyogase garbhake hRdayakI icchA mAtAke hRdayameM pahuMcatIhai / una bhAvoMko dekhakarahI garbhavatI strIko dauhRda (dohRdayoMvAlI) kahAjAtAhai ! jipta prakArakI garbha ke hRdayameM icchA utpanna hotI hai mAtA usI prakArakI icchAko Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna- a0 4. (719) agaTa krtiihai|isliye buddhimAna garbhakI icchAkA vyAghAta kabhI nahIM karate arthAt garbhavatI jisa padArthako cAhatIhai usako vahI detehaiM / dauhidake samaya mAtAke icchita padArtha na milanace garbhameM vikAra utpanna hotaahai|athvaa garbhanAza hojAtAhai // 17 // samAnayogakSemAhilAtAtadAgaseMNakecidaI tsmaapriyhitaasyaaNgrbhinniivishessennoecraantkushlaaH||18|| mAtA aura garbha yaha donoM samAna yogakSema haiM arthAt mAtAkA hita honese garbhakA bhI hita hotA hai aura mAtAkA ahita honese garbha meM bhI vikAra utpanna hojA. tAhai / isaliye buddhimAna manuSya garbhavatI strIke priyakartA padArthose aura hita upa. pArase icchA pUrNa karate rahate haiM // 18 // daudalakSaNa / tasyAhRdayyasyacavijJAnAliGgAnisamAsalaupadekSyAmaH 19 // usa strIke dauhRda jAnane ke liye lakSaNa aura usakI rakSAke liye hitaupA--- yoMkA saMkSepase varNana karatahaiM // 19 // upacArasaMvodhanaMhyasyAjJAnedoSajJAlazcaliGgatastasmAdiSToli. jhopadezastadyathAAvAdarzanamAsyasaMlavaNamanannAmilApazcha- . dirarocako'mlakAmatAcavizeSeNa / zraddhApraNayanaJcoccAvaceSu bhAveSugurugAvatvaMcakSuSogloniHstanayoHstanyamoSThayoHstanasaNDalayozcakASrNyamatyarthazvayathuH pAdayorISallomarAjyugamAyotyAzcATAlatvamitigarbhapAgatarUpANibhavAMta // 20 // kyoMki garbhavatIke lakSaNoMko na jAnanese aura upacArako na jAnanese garbha meM aneka prakArakI vAdhA hosktiihaiN| isaliye lakSaNoMse jJAnakI utpatti ke liye una lakSaNoMkA varNana karatehai arthAt garbhavatI strIke yaha lakSaNa hota / jaise-mAli. kaRtukA na dIkhanA, mukhale pAnIkA giranA, anna acchA na laganA, chardI honA, aruci aura khaTTe padArthoM kI icchA honA, UMca aura nIcabhAvoM meM zraddhA honA aura icchA honA, zarIrakA bhArI honA, netroM meM glAni honA, stanoMmeM dUdhakI pravRtti honA, donoM oSTha aura stanoMke mukha kAle honA, pAvoMpara sUjana honA, yonikA baMda honA, kiMcit romAMca honA yaha saba lakSaNa pUrNagarbhavatIka hotehaiM // 20 // garbhanAzaka bhAva / sA yadyadicchettattadasyadadyAdanyatra garbhopaghAtakara yAbhADe- ' Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 720) carakasaMhitA-bhA0 TI0 zyaH na padhAtakarAstvime bhAvAH tayathAsarvasatigurUSNatIkSNadAruNAzcaceSTAimAMzcAnyAnupadizantivRddhAH / devatArakSo'nucaraparirakSaNArthanaraktAnivAsAlibibhRyAtrasadakarANi cAdyAnnAbhyavaharennayAnamadhirAhennamAMsamaznIyAtsarvendriyapratikalAMzcabhAvAndUrataHparivarjayet // 21 // vaha garbhavatI jinajina padArthoMkI icchA kare usako vahI padArtha dene cAhiye / parantu jo dravya garbhako hAni pahuMcAnevAle hoM vaha nahIM dene cAhiye / garbhako hAnni pahuMcAnavAle yaha bhAva haiM / jaise atyantabhArI, tIkSNa aura dAruNa dravyoMkA sevana aura ulTIpulTI ceSTA karanA / inake sivAya aura bhI bhAvoMko garbhake hAnikAraka kathana kiyAhai / jaise devatA aura rAkSasa tathA unake anucara bhI garbhameM hAni pahuM. cAtehaiM / isaliye vRddhajanoMne kahA hai ki garbhavatI strIko raktavastra dhAraNa nahIM karane cAhiye aura madakAraka dravyoMkA sevana nahIM karanA cAhiye tathA savArI AdimeM caDhanA, ativegase calanA, mAMsa khAnA, evam indriyoM ke pratikUla saMpUrNa bhAvoMko dUrasehI tyAga denA cAhiye // 21 // yaccAnyadapikiJcistriyovidustIbAyAntukhaluprArthanAvAMkAmamahitamapyasyahitenopasahitadadyAtprArthanAvilayanArtham / prA. rthanAsandhAraNAddhivAyuHkupito'ntaHzarIramanucara mAnasyavinAzaMvairUpyaMvAkuryAt // 22 // ... yadi kisI ahitakAraka dravyake Upara strIkI bahuta icchA calatI ho to usako vaha dravya kisI hitakArI dravyake saMyogase jisaprakAra vaha hAni na karasake deM denA caahiye| kyoMki garbhavatI strIkI tIvra icchAko rokanese garbhameM doSa utpanna hotAhai aura vAyu kupita hAkara bigADa detAhai // 22 // cauthe mahInemeM garbhake lakSaNa / caturthemAsisthiratvamApadyategarbhastasmAttadArbhiNIgurugAtratvamadhikamApadyatevizeSeNa // 23 // cauthe mahIne meM vaha garbha dRDha hojAsahai isaliye garbhavatI strIkA vizeSarUpase zarIra bhI bhArI hojAtAhai // 23 // Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a04. (721) pAMcaveM mahInameM garbhakA lakSaNa / paJcamesAligarbhasyamAMsazoNitopacayobhavatiAdhikamanyebhyo mAsebhyastasmAttanAgarbhiNIkAryamApayatevizeSeNa // 24 // pAMcaveM mahIne meM garbhake mAMsa aura raktakI vRddhi anya mahInoM se adhika hotii| isaliye garbhavatI lIkA zarIra vizeSatAse kRza honelagatAhai / / .24 / / chaThe mahIne meM garbhakA lakSaNa / / paSThesAligarbhasyavalavarNopacayobhavatiadhikamanyebhyomAsebhyastasmAttadAgarbhiNIvalavarNahAnimApadyatevizeSeNa // 25 // chaTaveM mahIne meM garbhake bala aura varNakI anya mahInoM se adhika vRddhi hotIhai / isaliye garbhavatI strI vala aura varNakI hAni vizeSarUpase hotIhai // 25 // sAtaveM mahIne meM grbhlkssnn| sptmemaasigrbhHsrvbhaavraapyaayte'syaaH| tasmAttadAgarbhiNIsarvAkAre klAntatamAbhavati // 26 // sAtaveM mahIne meM saMpUrNa bhASoMse garbha puSTa hojAtAhai / isaliye garbhiNI savaprakArase klAnta arthAt vyAkulasI rahatIha / / 26 // AThaveM mahInemeM garbhake lakSaNa / aSTamemAsigarbhazcamAtRtogarbhatazcamAtArasavAhinIbhiHsaMvAhinIbhirmuhurmuhurojaHparasparataAdadAtigarbhasyAsampUrNatvAttasmAttadAgarbhiNImuharmuhuHsudAyuktAbhavatisuhurmuhuzcaglAnAtasmAttadAgarbhasyajansavyApattimadbhavatyojalonavasthitatvAttazcaivamaH bhisamIkSyApTamaMmAsAgarbhaNyamityAcakSatekuzalAH // 27 // AThaveM mahIne meM garbha gAta se aura mAlA garbhase sasa vahana karanevAlI nADiyoM dvArA paraspara olako grahaNa karate / aura garbha saMpUrNa hotAha / isaliye garbhavatI strI vAraMvAra yAnandayukta aura vAraMvAra glAniyuktogI jaatiihai| usasamaya garbha oja.sthirabhAvase nahIM hotA / imI.laye cudimAnoMne aSTaga mahInA bAlakake utpanna hone kA nahIM mAnA hai| kyoMki ATo mahInekA uttanna huA bAla gIta nahIM hai / / 27 // Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 722 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 1 prasavakA samaya / tasminnekadivasAtikrAnte'pinavamamA samupAdAya prasavakAlamityAhurA dazamAnmAsAdetAvAnkAlovaikArikam // 28 // AThaveM mahIneke uparAnta navama mahonekA ekadina vyatIta honepara bhI navAM ahInAhI ginAjAtA hai aura vaha prasavakA samaya mAnAjAtA hai / navameM mAsake prathama dinase lekara dazama mahIne ke aMtataka prasUtakA prAkRta (ThIka) arthAt yogya samaya mAnAjAtAhai / phira dazaveMke uparAnta sava dina vaikArika samaya mAnA jAtA hai // 28 // ataH paraMkukSausthAnaMgarbhasya / evamanayAnupUrvyAbhinirvartate kukSoM // 29 // 'garbhakA nivAsasthAna kukSI hai aura usa kukSImeMhI isa pUrvokta kramase garbha prakaTa hotA // 29 // mAtrAdInAntukhalugarbhakarANAM bhAvAnAMsampadastathAtivRttasya sauSThavAnmAtRtazcaivopasneho pasvedAbhyAM kAlapariNAmAtsvabhAva saMsiddhezca kukSauvRddhiMprApnoti / mAtrAdInAntukhalugarbha karANAM bhAvAnAMvyApattinimittamasyAjanmabhavati // 30 // mAtA Adi garbhakAraka bhAvakA sampanna honese tathA hita AcArAdikoM ke sevanase, upasneha aura upasveda ke yogase, tathA kAla aura svabhAvake prabhAvase garbha kukSI meM vRddhiko prApta hotA hai| aura mAtA Adike bhAvoM kehI saMpanna na honese athavA anAcAra ke honese garbhakA janma nahIM hotA // 30 // yetvasya kukSau vRddhi hetusamAkhyAtAbhAvAsteSAM viparyyayA dudarevinAzamApadyate'thavApyacirajAtaH syAt // 31 // garbhako baDhAnevAle bhAvoM kI prApti na honese garma peTameMhI naSTa ho jAtA hai / yAhU~ naSTa na ho to bahuta vilaMba se utpanna hotA hai // 31 // yatastukAtsnyenAvinazyantrikati mApadyate tadanuvyAkhyAsyAmaH 320 jina kAraNoM se garbha sarvathA naSTa na hokara vikArako prApta hojAtA hai unako kathana karate haiM // 35 // 1 dUSita raktajanya vikRtAvayava / yadA. striyAdoSa prakopanokAnyAsa va mAnA yA doSAH prakupitAHza Page #781 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna - a0 4. ( 723 ) rIramupasarpantaH zoNitagarbhAzaya dUSayantitadAyaM garbhalabhatetrI vadAgarbhasya mAtRjAnAmavayavAnAmanyatamo'vayavovikRtimApadya - te ekothavAnekaH // 33 // java strI doSoMke kupita karanevAle padArthoM ko sevana karatI hai taba usake zarIrameM doSa kupita hokara raktako aura garbhAzayako dUSita kara dete haiN| phira jaba vaha garbhakoM - dhAraNa karatI hai to usa garbhake mAtRja avayava athavA anya avayava eka athavA - aneka avayava vikRta hojAte haiM // 33 // yasyayasyahyavayavasyavIjevIjabhAgevAdopAH prakopamApadyantetaMtamavayavavikRtirAvizati // 34 // garbhake jisa 2 vIjAvayavako doSa dUSita karate haiM vahI 2 vyavayava arthAt vahI2 "hissA vigaDa jAtA hai | // 34 // yadAhyasyAH zoNitagarbhAzayavajibhAgaH pradoSamApadyatetadAvandhyAMjanayati / yadApunarasyAH zoNite garbhAzayavajibhAgAvayavaH pradoSamApadyate tadApUtiprajAMjanayati // 35 // jaba garbha meM doSa vIryake rajabhAga aura garbhAzayakarttA vIjake bhAgako doSa dUSi takara dete haiM to isako bandhyA kanyA utpanna hotI haiN| jaba doSa strIke rajameM garbhAzayake vIjabhAva avayavako dUSita kara detA hai taba usa strIko durgaMdhita saMtAna utpanna hotI hai athavA sar3I galI hotI hai // 35 // : yadAtvasyAH zoNitagarbhAzayavIja bhAgAvayavaH strIkarANAJcazarIravIjabhAgAnAmekadezaHpradoSamApadyate tadAkhyArUtibhUyiSThAmastriyaMvatInAmajanayatitAMstrIvyApadamAcakSate // 36 // jaba usake rajameM garbhAzaya vIjabhAga ko dUSita kara strIke zarIra ke eka deza bhAgako dUSita kara detA to yonirahita strIke AkAravAlI vArtIka nAmakI santAna utpanna hotI hai isaprakAra vIke garbhAzayameM doSa kRpita hokara garbhako hAni pahuMcAte haiM // 36 // 8 dUSita zukrajanya vikRtAvayava / evamevapuruSasyabIjadoSepitRjAvayavavikRtividyAdyadA punarasya vIjebIjabhAgAvayavaH pradoSamApadyate tadApUtiprajAMjanayati // 37 // 1 rAntA itipAThAntaram Page #782 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (724) carakasaMhitA-mA0 ttii0| isIprakAra pitAke bIja doSase pitRja avayavoM meM vikRti hotI hai |jb puruSake vIjameM bIjabhAgake avayava dUSita hojAte haiM taba dugaMdhita, saDIhuI, athavA marIhuI saMtAna utpanna hotIhai // 37 // yadAtvasyabIjebIjabhAgAvayavaHpuruSakarANAJcazarIravIjamAnAnAmekadezaHpradoSamApacatetadApuruSAkAtibhUyiSThamapuruSataNapUlikanAmajanayatitAMpuruSavyApadamAcakSate // 38 // jaba manuSyake bIjameM puruSakAraka zarIrake bIjabhAgake ekadezako doSa dvAreve kara detehaiM taba isa puruSake cihnarahita aura varyirahita puruSake AkAravAlA tRNapU. laka nAmakI saMtAna utpanna hotI hai| isaprakAra puruSake bIjAvayavase garbha meM vikAra. ' honekA kathana kiyAgayA / puruSake vIjakA jo aMza dUSita hotA hai santAnake zarIrameM usI 2 bhAgameM vikRti hojAtI hai // 38 // etenamAtRjAnAMpitRjAnAJcAvayavAnAMvikRtivyAkhyAnenasA. tmyajAnArasajAnAMsattvajAnAcAvayavAnAMvikRtiyAkhyAtA 39 // .. isa kathanase mAtA aura pitAke vIjameM honevAle vikAra AdikoMkA varNana kiyAgayA aura sAtmyana rasaja tathA satkhana vikRtiyoMkA bhI nideza kiyA. gayA // 39 // nirvikAraHparastvAtmAsavabhUtAnAMnirvizeSaHsattvazarIrayostuvizeSAdvizeSopalabdhiH // 40 // paramAtmA nirvikAra hai vaha AtmA sarvabhUtoMmeM samAnabhAvase vartamAna hai / isaliye usameM kisI prakArakI vikRti nahIM hotii| mana aura zarIra sabake eka barAbara nahIM hote isaliye unameM doSAdikoMkI upalabdhi hai // 40 // ttrtrystushaariirdossaavaatpittshlessmaannrteshriirNduussynti||41|| dvaupunaHsattadoSaurajastamazcAtausattvaMdUSayatastAbhyAJcasattvaza rIrAbhyAMduSTAyAMvirutirupajAyatenopajAyatecApraduSTAbhyAm 42 vAta, pitta aura kapha yaha tInoM zArIrika dopahaiM / yaha doSa zArIrika honese zarIrAvayavoMko athavA zarIrako dUSita karate haiM / raja aura tama yaha do manake doSa haiM / yaha donoM manako dUSita karatehaiM / isaprakAra zArIrika aura mAnasika bhedase do prakArake doSa hotehaiN| yaha donoM prakArake doSa duSTa honese zarIra aura manako vikRta krdetehaiN| aura duSTa na hAnese vikRta nahIM karate / tAtparya yaha huA Page #783 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a0 4.. (725). ki AtmA to nirdoSa hai isaliye AtmagameM koI vikRti bhI nahIM hotI / parantu zArIrika aura mAnasika do prakArake doSa hote haiN| so zarIra aura manako dUSita karate haiM yadi unakA koI garbhase sambandha hogAtAhai, to jisaprakAra jisa avayava aura jisa aMzameM unakA duSTa hokara praveza hotAhai usIko vigADa dete haiN|yaad vaha kupita nahIM hote kiMvA duSTa nahIM hote to kisI prakArake upadravako bhI nahIM karate // 41 // 42 // tatrazarIraMyonivizeSAcaturvidhamuktaMmatrividhaMkhalusattvaMzuddhaM rAjasatAmasamiti / ttrshddhmdossmaakhyaatNklyaannaaNshtvaat| rAjasaMsadoSamAkhyAtaMroSAMzatvAt / tathAtAmasamApisadoSamAkhyAtaMmohAMzatvAt // 43 // zarIrakI cAra prakArakI yonikA pahile kathana karacukehaiM / mana tIna prakAra* kA hotAhai / sAttika, rAjasa aura tAmala / inameM sAttvika mana nirdoSa hotaahai| isaliye vaha kalyANayukta khaajaataahai| aura yaha mokSasAdhanAdi kAryako karanevAlA hotAhai rAnasa mana roSakA aMzavAlA honese doSayukta kahAjAtAhai / tAmasa mana -mohakA aMza adhika honese atidoSayukta hotAhai // 43 // . sattvake aneka bheda / tessaanttryaannaampilsvaanaamekaiksybhedaaymprisNkhyeyNtrtmyogaacchriiryonivishessennyshcaanyonyaavidhaantvaacc| shriirmpisttvsnuvidhiiytesttvnycshriirNtsmaatkticiccsttvbhedaalnuksaadRshyaabhinirdeshennidrshlaarthmnuvyaakhyaasyaamH||44|| ina tInoM prakArake manoMmeM ekaekakA bheda bhI asaMkhya hotAhai / kyoMki ekaekakI adhikatA aura nyUnatA Adi bhedase aura zarariyoni vizeSase tathA inake paraspara anusaMdhAna vizeSase asaMkhya hojAtehaiM / zarIra bhI satyakehI anurUpa hotAhai aura sattva zarIrake anurUpa hotAhai / ina donoMka sAzyake anusAra kitane prakArake puruSa vizeSa hotehaiM unake nidarzanake liye varNana karatehaiM // 44 // brAhmakA lakSaNa / tadyathAzaciMlatyAbhilanbaMjitAsAnaMsaMvibhAgijJAnavijJAna1 jarAyuja aNDana udbhija svedaja / Page #784 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (726) crksNhitaa-maalttii| vacanaprativacanazaktisampannaMskRtimantaMkAmakrodhalobhamAnamo-. heAharSopetaMsamaMsarvabhUteSubrAjhavidyAt // 45 // jisa manuSyameM pavitratA,satyatA, jitAtmatA, vicAra, jJAna, vijJAna, vacanazakti.. prativacanazakti, smRti yaha sava sampattiyeM hotIhaiM tathA kAma, krodha, lobha, mAna, moha, rAga, aura deSa yaha nahIM hote aura sampUrNa jIvamAtrameM ekasI dRSTi rakhate haiM unako brAyamanuSya kahatehaiM // 45 // ArSakA lakSaNa / ijyAdhyayanavatahomabrahmacaryamatithitratamupazAntamadamAnarAgadveSamohalobharoSapratibhAvacanavijJAnopadhAraNazaktisampannamAvidyAt // 46 // jo manuSya-yajana, adhyayana, vrata, homa, brahmacarya, atithivratakA pAlana karate haiN| aura mada, mAna, dveSa, rAga, moha, lobha,roSa rahita hoM tathA prativacana, vijJAna, upadhAraNazaktisaMpanna hotehaiM unako ArSa jAnanA // 46 / / aindrakA lakSaNa / aishvryvntmaadeyvaakyNyjvaanshuursojsvinNtejsopetmaaklissttkrmaanndiirghdaarshnNdhmaarthkaamaabhirtsaindrvidyaat||47|| jo manuSya aizvaryayukta hoM, jinakI AjJAko loga mAnatehoM, yajJa Adi karatehoM evam zUra, ojasvI, tejasvI, aninditakarmA, dIrghadazI, dharma artha aura kAmameM pravRtta hoM unako aindra jAnanA // 47 // yAmyake lakSaNa / lekhAsthavRttaMprAptakAriNamasaMhAryamutthAnavantasmRtimantamaizva AlambinaMvyapagatarAgadveSasohaMyAsyavidyAt // 48 // jo manuSya zAstrake mAnanevAle hoM, karttavya, akartavyako vicArakara karanevAle hoM, samayapara cUkanevAle na hoM, jinakA kArya apratihata ho / utthAnavAn hoM,smR. tiyukta hoM, aizvaryAvalambI hoM aura rAga, dveSa tathA mohase rahita hoM unako yAsyazarIra kahatehaiM // 48 // vAruNake. lkssnn| * zUraMdhIraMzucimazucidveSiNayajvAnamammovihAraratimaliSTakarmA gaMsthAnakopaprasAdaMvAruNaMvidyAt // 49 . Page #785 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna - a0 4. ( 727) jo manuSya zUravIra hoM, zuddha hoM, apavitratAse dveSa karanevAle hoM, yajana karanevAle si, momeM vihAra karanevAle hoM, aninditakarmA hoM, ucita samayapara krodha aura prasannatA karanevAle hoM unako vAruNazarIra kahate haiM // 49 // kauberakA lakSaNa | sthAnamAnopabhogaM parivArasampannaMsukhavihAraM dharmArthakAmanityaMzuciMvyaktakopaprasAdakauberaM vidyAt // 50 // jo manuSya yathAsthAnameM mAna, aura bhogako sevana karanevAle hoM parivArayukta hoM, sukhapUrvaka bihAra karanevAle hoM, dharma, artha aura kAmasAdhana meM tatpara hoM, pavitra hoM," jinakA krodha aura prasannatA pragaTa ho unako kauberazarIra jAnanA // 50 // gAMdharvakA lakSaNa | priya nRtyagItavAditrollApakaMzlokAkhyAyiketihAsapurANeSukuzalaMgandhamAlyAnulepanavasana strIvihArakAmanityamana sUyakaMgAndharvavidyAt // 51 // jina manuSyoM ko nAcanA, gAnA, bAjA bajAnA aura stuti karanA yaha sava pyArA lagatA ho, jo zloka, kahAniyAM, itihAsa aura purANameM kuzala hoM, gaMdha, mAlA, anulepana, vastra, strI inameM nitya Asakta rahatehoM, nindArahita hoM unako gAMdharvakAya kahatehaiM // 51 // brAhmakI utkRSTatA / ityevazuddhasya sattvasya saptavidhabhedAMzavidyAtkalyANAMzatvAtsaMyogAtubrAhmamatyantazuddhaM vyavasyet // 52 // isaprakAra satoguNapradhAna manake sAtabhedake aMzavizeSase sAtaprakArake manuSyoMkA varNana kiyA hai / unameM kalyANakA aMza hone se yaha sAtoM sAvika manuSya kahejAte. haiM / satoguNakA adhika saMbaMdha honese brAhRyazarIra sabase uttama hai // 52 // Asurake lakSaNa / zUraMcaNDamasUyakamaizvaryyavantamaudarikarodramananukroza kamAtmapUjakamAsuravidyAt // 53 // zUra, caNDa, sAhasI, niMdaka, aizvaryavAn, peTapAlaka, ugrasvabhAvavAlA, nirdayIM aura apaneko pUjana karane tathA karAnevAlA arthAt AtmazlAghI, Asura manuSya jAnanA // 53 // Page #786 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (728) carakasaMhitA-mA0 ttii0|| rAkSasake lakSaNa / amarSiNamanubandhakopacchindranahAriNadUralAhArAtimAtrarucimAmiSapriyatasaMsvapnAyAlabahulasIpuMrAkSasaMvidyAt // 54 // jo manuSya apane apamAnako na saha sake, jisake zarIrameM bahuta kAlataka krodha anArahe, jo chidra pAkara prahAra karanevAlA ho, kUra svabhAva ho bahuta AhAra karane bAlA ho, mAMsa khAnemeM prema rakhanevAlA ho, adhika sonevAlA ho, adhika parizrama kara sakatA ho aura IrSAyukta ho usako rAkSasakAya jAnanA // 54 // pizAca ke lakSaNa / mahAlasaMstraiNastrIrahaskAmanazuciMzuciSigaMbhIrubhISapitAravikRtivihArAhArazIlapaizAcaMvidyAt // 55 // jo manuSya atyanta AlasIho, striyoM meM baiThA rahatA ho, strI bhogakI icchAbAlA ho, apavitra ho, zuddhatAse dveSa rakhanevAlA ho,DaranevAleko DarAtA ho, vikRta AhAra vihArakA sevana karanevAlA ho, usako paizAcakAya kahate haiM // 65 // sApake lkssnn|| juddhazUraMprakRcchUmIsaMtIkSNanAthAlavahulaMlantrazugocaramAhAravi hAraparaMsApavidyAt // 56 // jo manuSya krodhI, zUra, kaThora, Darapoka, tIkSNasvabhAvavAlA, adhika parizrama karanevAlA,thoDA kaheko samajha jAnevAlA, AhAra aura vihArase yukta ho usako sArpa kAya kahate haiM // 5 // praitake lkssnn| AhArakAmamatiduHkhazIlAcAropacArasayakasavisAginamatilolupamakarmazIlapraitavidyAt // 57 // jo manuSya atyanta bhojanakI icchA rakhatA ho, jisakA svabhAra,AcAra aura upacAra yaha saba hAkhitase hoM evam nindaka vinA vicAre pharanezAlA atilolupa aura akarmoko karanevAlA ho usako metakAya jAnanA // 17 // zAkunake lakSaNa / anuSaktakAlasajastramAhAravihAraparamanasthitamamarSiNamasaJcayaMzAkuMnaMvidhAt // 58 // Page #787 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna - a0 4. (729) jo manuSya nirantara icchAvAlA ho, kAmanAmeM Asakta ho, harasamaya apane khAne kamAnekI cintAmeM lagA rahatAho, anavasthita citta ho, krodhI ho aura saMcaya na karatA ho usako zAkuna arthAt pakSIkAya kahate haiM // 58 // ityevaMkhalarAjalasya sattvasyapaviSabhedAMzaMvidyAdroSAMzatvAt 99 // isaprakAra zeSAMzayukta honese rAjasa manake chaH bheda aMzabhedase jAnane // 59 // pAzavake lakSaNa | nirAkariSNumadhamaveSasa jugupsitAram / AhAravihAra maithunaparaM svapnazIlaMpAzavaMvidhAt // 60 // haraekako tuccha samajhanevAlA, adhamaveSa dhAraNa karanevAlA, nindArahita, AhAra vihAra aura maithunameM Asakta rahanevAlA evam adhika sonevAlA pAzava zarIra jAnanA // 60 // mAtsyake lakSaNa / bhIrumabuSamAhAralugdhamanavasthitamanuSaktakAma krodhaMsaraNazIlatoyakAmamAtsyavidyAt // 61 // Darapoka, mUrkha, AhAralobhI, asAvadhAna, kAmakrodhameM Asakta, idhara udhara phirane ke svabhAvavAlA, jalameM phiranekI icchAvAlA manuSya matsyakAva jAnanA 61vAnaspatyake lakSaNa | alasaMkevalamabhiniviSTamAhAre sarva buddhayaGgahInaM vAnaspatyavi dyAt // 62 // AlasI, kevala bhojana meM hI citta lagAnevAlA, saba makArase buddhihIna manuSya vAnaspatyakAya jAnanA // 62 // " ityevaMkhalutAmatasya tattvasyatrividhaM bhedaaNshvidyaanmaahaaNshtyaat3| isaprakAra tAmasa sukhake vidhibhedase, aura mohAMzayukta hone se tIna prakAra ke vAmasI manuSya hote haiM // 63 // ityaparisaMkhyeya bhedAnAMkhalutrayANAmapi sattvAnAM bhedekadezovyA khyAtaH // 64 // isaprakAra tInoM prakArake savoMke aMza bhedase asaMkhya bheda hojAte haiM / isa - sthAnameM kevala nidarzana mAtra kathana kiyAhai // 64 // Page #788 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0 1 sattvake bhedoMkA saMkSipta varNana | zuddhasya satvasya saptavidhotrahmarSizakravaruNayama kuvera gandharvasatvAnukAreNa / rAjasasyaSavidhodaityarAkSasapizAcasarpapretazakuni - saccAnukAreNa / tAmasasyatrividhaHpazumatsyavanaspatisattvAnukAreNa / kathaJcayathAsattvamupacAraH syAditi / kevalazcAyamudde - zaH yathodezamabhinirdiSTo bhavati / garbhAvakAntisaMprayuktasyArthasyavijJAne sAmarthyagarbhakarANAJca bhAvAnAmanusamAdhirvighAtazca vighAtakarANAM bhAvAnAmiti // 65 // zuddha sattvake- brahma, RSi, indra, varuNa, yama, kuvera aura gaMdharva sandhAnukramase saccake matabheda kathana kiye haiM / rajoguNa pradhAna daitya, rAkSasa, pizAca, sarpa, preta, pakSI yaha chaH prakArake bheda rAjasamanake kathana kiye haiM / tAmasa sattvake anukrama se pazu, matsya, vanaspati yaha tIna bheda kathana kiye haiM / jisa garbhameM jisa sattvake lakSaNa pAye jAya~ usakA usI prakAra pAlana poSaNa Adi upacAra karanA cAhiye / yaha uparokta lakSaNa yadi dauhRdakI samaya garbhavatI khomeM ho to jisa prakAra ke lakSaNa hoM usako usI prakAra kI saMtAna hogI / isa sthAnameM ina tInaprakArake sattvoM kA isI uddezase varNana kiyAgayA hai| isa saMpUrNa vivaraNake jAna lene se kisa samaya garbhameM kisa prakAraka dravyoMkA prayoga karanA aura garbha meM hitakAraka tathA garbhakAraNa dravyoMkA anuyojana evam garbhavighAtaka kAraNoMke pratividhAna meM yogyatA utpanna 'hojAtI hai // 65 // * ( 730 ) adhyAyakA upasaMhAra / tatrazlokAH / nimittamAtmAprakRtirvRddhiH kukSaukrameNaca / vRddhihetuzvagarbhasyapaJcArthAH zubhasaMjJitAH // 66 // yahAM para zloka haiM- ki nimitta, AtmA, prakRti, garmakrama aura garbhakA kukSImeM kramapUrvaka baDhanA, usake baDhane ke hetu, garbha ke utpanna karanevAle pAMca zubha artha, varNa kiyegaye // 66 // yajjanmanicayo heturvinAzevikRtAvapi / imAMstrIna zubhAnbhAvAnA hurgarbhavighAtakAn // 67 // Page #789 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a0.5. . (731) tathA janmake na honemeM evam garbhake nAza hojAnemeM aura vikRta hojAnemeM jo hetu haiM una garbhavinAzaka tIna prakArake azubha hetuoMko varNana kiyAgayA // 67 16 zubhAzubhasasAkhyAtAnaSTaubhAvAnimAnbhaSak / sarvathAvedayaHsarvAnsarAjJaHkartumarhati // 68 // jo vaidya ina zubha aura azubha AThamAvoMko saMpUrNarUpase jAnaletAhai vahI rAjA oMke cikitsA karane yogya uttama vaidya hotAhai // 68 // avApyupAyAngarbhasyasaevaMjJAtumarhati / yecgrbhvighaatoktaabhaavaastaaNshcaapyudaardhiiH||69 // iticarakasaMhitAyAMzArIrasthAnamahatIgarbhAvakrAntiHzArIraMsamAtama yogya vaidyako cAhiye ki garbhaka utpanna karaneke upAya tathA garbhake utpanna karane vAle bhAva evam garbhavighAtaka bhAva ina savako buddhipUrvaka pUrNarUpase jaanleve||19||.. iti zrIcaraka0 A. ve0 saM0 zArIrasthAne bhASATIkAyAM mahIgarbhAvakrAMtiH zArIraM nAma caturthodhyAyaH // 4 // pnycmo'dhyaayH| athAtaHpuruSavicayaMzArIraM vyAkhyAsyAma iti hasmAha bhgvaanaatreyH| aba hama puruSavicaya zArIrakI vyAkhyA karate haiM isaprakAra bhagavAn AtreyanI - kathana krnelge| puruSo'yaMlokasammitaityuvAcabhagavAnpunarvasurAtreyAyAvanto himUrtimantolokabhAvavizeSAstAvantaHpuruSe yAvantaH puruSa, tAvantoloke // 1 // yaha puruSa lokasaMmita arthAt jagatke samAna hai| isaprakAra bhagavAn punarvasu AtreyajI kathana krnelge|yh jivanA mUrtimAn lokameM bhAvAnizeSa hai vaha savapuruSa, hotAhai aura jo puruSoM hai vaha isa mUrtimAn jagatmeM pAyAjAtAhai // 1 // ityevaMvAdinabhagavantamAtreyamagnivezauvAca / naitAvatAvAsyenokaMvAkyArthamanagAhAmahe / bhagavatAbuddhyAbhUyastaramato'nuvyAkhyAyamAnazuzrUSAmahe // 2 // Page #790 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (732) carakasaMhitA-mA0 ttii0| isaprakAra kahatehuye bhagavAn AtreyajIse agniveza vole ki he bhagavan ! itanehIM -kathanase Apake vAkyake arthako nahIM jAnasakare / isaliye Apa kRpAkarake isa viSayakI vistArapUrvaka vyAkhyA kIjiye hamako isake sunanekI icchA hai // 2 // aura jagat tathA puruSakI tulytaa| iti tamuvAcabhagavAnAtreyaH / aparisaMkhyeyAlokAzyavAvizepAHpuruSAvayavAvizeSAapyaparisaMkhyeyAAyathAyathApradhAnaJcatepAyathAsthUlaMbhAvAnsAmAnyamAbhipretyodAhariSyAmaHtAlekamanAnibodhasamyagupavarNyamAnAnaniveza ! patrAtabAlamuditA lokaitizabdalabhante / tadyathA-pRthivyApastejovAyurAkAzaM brahmacAvyaktamityetaevacaSaDdhAtavaHsamuditA puruSaitizabdaM labhante / tasyapuruSasyapRthivImUrtirApaHkladastejo'silantA- .. povAyuHprAgoviyacchidrANibrahmAntarAtmA // 3 // yaha sunakara bhagavAn AtreyajI bole ki jagatke avayavavizeSa aura puruSake avayava vizeSa aparisaMkhyeya haiM arthAt gaNanAmeM nahIM sakatAunameM jo ra jaise 2 pradhAna aura sthUla bhAva haiM unako sAmAnyatAse udAharaNake liye varNana karatehaiM / heagniveza ! una bhaleprakAra varNana kiyehue bhAvoMko ekAgracitta hokara zravaNa kro| cha: dhAtuoMse milAhuA jagat hai aisA sunane AtA hai vaha cha' dhAtue~ isaprakAra haiN| jaise-pRthvI, jala, teja, vAyu, AkAza aura avyaktabrahma inase sammilita mUrtimAna jagata hai isIprakAra puruSa bhI yahI chaH dhAtuoMse sammilita hai / jaisepRthvI, jala, teja, vAyu aura AkAza tathA AtmA yaha donoM dhArA barAbara dekhanameM AtI haiM / jaise mUttimAn jagatmeM yaha mUrtimAna pRthvI dekhane meM AtIhai usIprakAra dUsarIora puruSakA zarIra pRthvI hai / jaise ekaora jagatmeM jalakA pravAha hai vaisehI puruSake zarIrameM kledarUpa jala hai / jaise jagatmeM ekaora agni hai usIprakAra dUsarIaura puruSameM jaTharAmi hai jaise jagatameM ekaora pUrvapazcimakI vAyukA gamana hai vaisahI dUsarI ora puruSake zarIrameM prANa aura apAnavAyulA gamana hotaahai| jaise . bharcimAn jagatmeM ekaora AkAza hai aise hI dUsarIora zarIrameM chidrasamUharUpI AkAza hai / jaise mUrtimAna jagatmeM ekaora jagatkA prakAzaka brahma hai usIprakAra dUsarIora zarIrarUpI jagatko prakAza karanevAlA AlA hai| isamakAra donoMora donoM dhArA dekhane meM barAvara AtI haiM // 3 // Page #791 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a0 5. . (733) / ythaakhlubraahmiivibhuutiloNketthaapurusse'pyaantraasmikiivibhuutibrhmnnovibhuutiloNkeprjaaptirntraatmnovibhuutiHpurussestym| yastvindrolokasapuruSe'haGkAraHAdityAstuAdAnarudrorojaH somaHprasAdovasavaHsukhamAzvinaukAntimaruMdutsAhovizvedevAH sarvendriyANilavendriyArthAzcatamomohojyotijJAnam / yathA lokasyasvargAdistathApuruSasyagarbhAdhAnaMyathAkatayugamevaMbAlya.m / yathAtretAtathAyauvanaM yathAdvAparastathAsthAviya'yathAkalirevamAturthayathAyugAntastathAmaraNamityevamanumAnenAnuktAnAmaMpilokapuruSayoravayavavizeSANAmagniveza ! sAmAnyavidyAtAyA jaise jagatmeM brAhmIvibhUti hai usI prakAra puruSameM bhI AtmikI vibhUti hai|jaise jagatmeM brahmakI vibhUti prajApati hai usI prakAra antarAtmAkI vibhUti sattva hai| jagatmeM jaise indra hai usIprakAra puruSameM ahaMkAra hai jaise jagatmeM sUrya hai vaisehI puruSameM AdAna (grahaNazAkta) hai / jaise jagatmeM rudra hai vaisehI puruSameM krodha hai |jaise jagatmeM candramA hai usIprakAra puruSameM prasannatA hai jaise jagadameM vasu hai usIprakAra puruSameM mukha hai|jaise jagatameM azvinIkumAra haiM vaise dUsarI ora puruSameM kAMti hai| jaise eka ora jagatmeM vAyu devatA hai vaisehI dUsarI ora puruSameM utsAha hai / jaise jagatmeM devatA haiM usIprakAra puruSameM indriyeM aura iMdriyArtha haiM / jaise jagatameM tama hai usI kAra puruSameM moha hai| jaise ekaora jagadameM jyoti hai usIprakAra dUsarIora puruSameM jJAna hai / jaise jagatmeM svargAdi haiM vaisehI puruSameM ratisukha hai / jaise jagatmeM satyayuga hai usIprakAra puruSameM bAlyAvasthA hai / jaise jagatmeM tretAyuga hai vaisehI puruSa yauvanAvasthA hai jaise jagatmeM dvApara hai usIprakAra puruSameM buDhApA hai / jaise jagadameM kaliyuga hai usIprakAra puruSameM rogagrasta avasyA hai / jaise ekaora jagatkI pralaya hotAhai paisehI dUsarIora puruSakA maraNa hotaahai| he agniveza!yaha donoM dhArA puruSa - aura jagadameM varAvara dekhane meM AtI haiM inake sivAya aura bhI sampUrNabhAko isIprakAra jagat aura puruSameM samAna jAnalenA cAhiye // 4 // agnivezakA prazna / ityevNvaadinbhgvntmaatreymgniveshuvaac| evametatsarvamana1 anuksAnAmityanena matisatiH kAmo gandharva ityaadi| devatA haiM usI vAyu devatA lokamAra hai aura jaise jagama kakSa meM kodha hai kI puruSa meM Page #792 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19734) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| pavAdaMyathoktaMsagavatAlokapuruSayoH sAmAnyaMkintuasyasAmAnyopadezasyaprayojanamiti // 5 // isaprakAra kathana karatehue bhagavAn AtreyajIse agniveza kahane lage ki he bhaga. * van ! Apane jisaprakAra jagat aura puruSakI samAnatAko varNana kiyAhai yaha sarvathA yathArtha hai aura nirvivAda hai / parantu ina donoMkI samAnatA varNana karanese -yahAM AyurvedameM kyA prayojana siddha huA so kRpA kara varNana kIjiye // 5 // AtreyajIkA uttara / bhagavAnuvAca / kathamagniveza! sarvalokamAtmanyAtmAnaJcasarvalokesamanupazyatastasyAtmabuddhirutpadyateiti / sarvalokahiAtmanipazyatobhavatiAtmaivasukhaduHkhayoH karttAnAnyaitikarmA smakatvAcca / hetvAdibhirayuktasarvaloko'hamitividitvAjJAnaM pUrvamutthApyate'pavargAyeti // 6 // AtreyajI kahanelage ki he agniveza! jo manuSya sampUrNa jagat ke bhAvoMko apane "zarIrameM dekhatA hai aura apane zarIrake sampUrNabhAvoMko jagatmeM dekhatA hai usa manu * vyako Atmabuddhi utpanna hojAtIhai,sampUrNajagatko AtmAmeM dekhatA huA AtmA : hI sukhaduHkhakA kartA hai aura koI kartA nahIM hai| kyoMki karma AtmAhI karatA hai| sampUrNa hetu AdikoMse AtmA alaga hai kevala karmavaMzase jagat meM milAhuA hai| karmakSaya honese AtmA ina saba bhAvoMse alaga hojAtAhai / isaprakArakA jJAna utpa. na hokara meM ina saMpUrNabhAvoM se alaga hUM yaha jJAna utpanna hojAtAhai aura sAkSAt AtmajJAna prApta hojAnese mokSako prApta hojAtAhai // 6 // tatrasaMyogApekSIlokazabdaHSaDdhAtusamudAyAhiMsAmAnyataHsavalokAtasyaheturutpattivRddhirupaplavoviyogazca / ta-heturutpattikAraNamutpattirjanmavRddhirApyAyanamupaplavo duHkhAgamaH SaDdhAtu 1 sarvalokamAtmani pazyata iti Atmano'bhedena pazyataH Atmazande SaDdhAtusamudAyAtmakaH purupa ihocyate / yatkiJcillokagata sukhaduHkhajanakaM tadapyAtmasvarUramityanene vAhyalokabhUtamapyAtmakRtameva vaiSayikaM nityaduHkhAnuyukaM sukhaM heya, tathA nisargAdvayaM duHkhazca pazyan rAgadvedhInarmukaH san satyajJAnavAn bhavati atha satyajJAnasyAdAvaravargAnuSThAnaprayojanamiti / 2 kamarvazaH san devAdibhiyukto'yamAtmA pravartate, karmAtatvajJAnAt pravRttyurame sati kAragAbhAvAnorAyo / tada tvaMsikakarmakSayA AtyaMtikakarmaphalAmAvarUna mokSA bhavatIti bhAva:1 Page #793 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a0 5. (739) viyogaH / sajIvApagamAsaprANAnirAdhaHsabhaMgaH salokasvabhAvaH // 7 // isa sthAnameM lokazabda saMyogakI apekSA krtaahai|saamaanytaase chaH dhAtuoMkA samudAya saMpUrNa loka hai|is jagaha lokazabdase puruSa aura jagat donoMkA grahaNa hai| usa lokake hetu, utpatti, vRddhi, upaplavaM aura viyoga yaha saba hotehaiM / isajagaha hetuzabda utpattimeM kAraNa jAnanA|janmako utpatti khtehaiN| vRddhizabdase baDhanA aura puSTa honA jaannaa|upplv zabda duHkhakI prAptikA vAcakahai / cha: dhAtuoMkA pRthakara hojAnA viyoga kahAjAtAhai / vaha viyoga nIvApagama, (jIvanatyAga) prANanirodha, aMga, lokasvabhAva, nAmase uccAraNa kiyAjAtAhai // 7 // viyogakA kathana / tsymuulNsrvopplvaanaanycprvRttinivRttiruprmshcprvRttiduHkhNnivRttiHsukhmitiyjjnyaanmutpdytettstym| tasyahetuHsarvaloka sAmAnyajJAnametatprayojanasAmAnyopadezasyeti // 8 // isa viyogakA mUla pravRttihI hai| pravRti hI saMpUrNa duHkhoMkA mUla hai aura nivRtti saMpUrNa sukhoMkA mUla hai| taba yaha siddha huA ki pravRtti duHkha aura nivRtti sukha hai| isaprakArakA jo jJAna utpanna hotAhai vaha satya hai| isa satyajJAnake utpanna honekA kAraNa saMpUNajagat aura puruSakI samAnatAkA jJAna honAhI hai / so samAnatAse jagata aura puruSako tulyatAke varNanakA prayojana kathana kara diyAhai // 8 // agnivezakA prazna / athAgnivezauvAca / kiMmUlA bhagavan / pravRttinivRttIvAupAya iti // 9 // yaha sunakara agniveza kahanelage ki he bhagavan ! pravRttikA kyA kAraNa hai aura nivRttikA kyA upAya hai||| 9 // pravRtti ke mUlakA varNana / bhagavAnuvAca / mohecchAdveSakarmamUlApravRttistajAhyahaGkArasanasandehAbhisaMnuvAzyavapAtavipratyayAvizeSAnupAyAH / taruNamivadrutamativipula zAkhAstaravo'bhibhUyapuruSamavatatyottiSThante yairabhibhUtonasattAmativartate // 10 // Page #794 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (736) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| yaha sunakara bhagavAn AtreyajI kahanelage ki moha,icchA, dveSa aura karmahI prakR0 ttikA mUla arthAta kAraNa haiN| usa pravRttike honese ahaMkAra, saMga,saMdeha,abhisaMplava abhyavapAta, vipratyaya, vizeSa aura anupAya yaha upasthita hojAtehai / jaise-taruNaH vRkSameM zAkhA Adi nikalakara baDI 2 TahanI baDhakara hojAtI hai aura vRkSase sada TahanI vyApta rahatI hai usIprakAra ahaMkArAdi baDhakara puruSase vyApta rahatehai / una ahaMkAra Adikose vyApta huA puruSa AtmajJAnako nahIM jAnasakatA // 10 // ahaMkArakA lkssnn| ttraivjaatiruupvittbdishaalvidyaabhijnvyoviiryprbhaavlmpnno'hmityhngkaarH|| 11 // maiM acchI jAtikA hUM, merA rUpa bahuta uttama hai evam maiM buddhi, zIla, vidyA, kula, yauvana, vIrya aura prabhAvavAlA hUM isa prakAra cittameM ahaMbhAva Aneko ahaM: kAra kahatehaiM // 11 // saMgalakSaNa / yanmanovAkAyakarmalApavAyasasaGgaH // 12 // mana, vANI, deha aura karma inakA isaprakAra upayoga karanA jisameM mokSako. prApta na hosake usako saMga kahatehaiM // 12 // saMdehakA lakSaNa / krmphlmoksspurusspretybhaavaadyHsntivaanetisNshyH|| 13 // karmakA phala aura mokSa tathA AtmA evaM punarjanma hai yA nahIM isaprakAra buddhi honeko saMzaya kahatehaiM // 13 // AbhisaMplavakA lkssnn| . sarvAsvavasthAsvatanyo'hamahaMsraSTAsvabhAvasaMsiddho'hamahaMzarIrendriyabuddhismRtivizeSarAziritigrahaNAsamisaMplavaH // 14 // jo kucha hUM so maiMhI hUM, sava avasthAoM meM ananya hUM arthAt mere samAna phoI nahIM maiM zreSTha hUM merA svabhAva bahuta acchA aura ThIka hai, maiM zarIra, indriya, budhi aura smRti vizeSakA rAzi hUM aisI buddhi honekA nAma saMplava hai / / 14 // - asyavapAtakA lakSaNa / . manamAtRpitu daaraaptyvndhvintygnnognntyvaahaanitysyvpaatH||15|| Page #795 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna a05. (737) - mAtA, pitA, bhAI, strI, saMtAna, baMdhu, mitra, naukara Adi saba mere haiM aura maiM unakA hUM isaprakArakI buddhi honeko abhyavapAta kahatehaiM // 15 // vipratyayakA lakSaNa / kAryAkAyyahitAhitezubhAzubheSaviparItAbhinivezovipratyayaH16 kArya aura akArya,hita aura Ahita zubha aura azubha,ina sabameM viparItabhAvase pravRtta honA / jaise akAryako kArya hitako ahita aura yahitako hita mAnanA Adi isa buddhiko vipratyaya kahatehaiM // 16 // vizeSakA lakSaNa / jJAjJayo prakRtivikArayoHpravRttinivRttyozcAsAmAnyadarzanaMvi. shessH|| 17 yaha ajJa hai,yaha jJAnI hai, yaha prakRti hai yaha vikAra hai,yaha pravRtti hai,yaha nivRtti hai, inasavako asAmAnyadRSTi se dekhanA vizeSa kahAjAtAhai // 17 // : anupAyakA lakSaNa / prokSaNAnazanAgnihotratriSavaNAbhyukSaNavAhanayajanayAjanayAcanasalilahutAzanapravezanAdayaHsamArambhAH procyantehyanupAyAH // 18 // mokSaNa, upavAsa, agnihotra, triSavaNa, abhyukSaNa, AvAhana, yajana, yAjana, yAcana, inakA karanA tathA jala vA animeM praveza Adi yaha mokSalAbhakA anupA ya hai / arthAt mokSakI orase haTakara svargAdikoMkI kAmanAse pravRtta honA manupAya kahAjAtAhai // 18 // evamayamadhIdhRtismRtirahaGkArAbhiniviSTaHsaMsaktaHsasaMzayo'bhisaMplutabuddhirabhyavapatito'nyathAhaSTivizeSagrAhIvimArgagatinivAsavRkSaHsattvazarIradoSamUlAnAMmUlaMsarvaduHkhAnAMbhavati // 19 // yaha puruSa isaprakAra buddhi,dhRti aura smRtise rahita hokara ahaMkArI, Asakta, saMzayI,plutacittavRtti,abhyavapatita,anyathAdRSTi, vizeSagrAhI kumArgagAmI honAtA hai| sattvadoSa arthAt manake doSa aura zarIrake doSase baDhehue duHkharUpI vRkSakA mUla hojAtAhai / isaprakAra ahaMkAra AdikoMse duHkhoMkI utpatti hotIhai // 19 // ityevamahaMkArAdibhidoSAmyamANonAtivartatepravRttiHsA . mUlamaghasya // 20 // . 17 Page #796 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 738) carakasaMhitA - mA0 TI0 / isaprakAra ahaMkAra Adi doSoMse bhramavAlA huA manuSya nivRtta nahIM hosakatA aura pravRttimeM Akara sthita hojAtA hai / yaha pravRcihI sampUrNa du:khoMkA mUla hai // 20 // mokSasAdhanakA krama / nivRttirapavargastatparaMprazAntaMtadakSaraMtadbrahmasamokSaH / tatramumukSU - NAmudayanAnivyAkhyAsyAmaH / tatralokadoSadArzino mumukSorAditaevAcAryyAbhigamanaM tasyopadezAnuSThAnam // 21 // nivRttihI mokSa hai, nivRttihI apavarga aura zAnti hai, aura akSara hai, nivRttihI brahma hai / mokSake icchAvAloMke upayogI viSayakA varNana karate haiM / jagatu doSadRSTi se dekhanevAlA mumukSu arthAt mokSakI icchA karatAhuA guruke pAsa - jAya aura usake upadezako zravaNa karake tadanusAra vartAva kare // 21 // agnerevopacaryyAdharmazAstrAnugamanaMtadarthAvadyeodhastenAvaSTambhaHta trythoktaaHkriyaaHst|mupaasnmstaaN parivarjanaMnasaGgatidurjanenasatyaM sarvabhUtahitamaparuSamana tikAleparIkSyavacanaM sarvaprANiSu AtmanIvAvekSAsarvAsAmasmaraNamasaMkalpanamaprArthanAanabhibhASaNaJcastrINAMsarvaparigrahatyAgaH kaupInaM pracchAdanArthadhAturAganivasanakanthAsIvanahetoHsUcIpippala kaMzaucAdhAna hetoH jalakuNDakAdaNDadhAraNaM bhaikSyacaryyArthapAtraMprANadhAraNArthamekakAla mayAmyoyathopapannaevAvyavahAraH / zramApanayanAthaizIrNazuSkaparNataNAstaraNopadhAnaM dhyAna hetoH kAyanibandhanaM vaneSuaniketavAsastandrAnidrAlasyAdikarma varjanamindriyArtheSu anurAgopatApani - grahaH suptasthitagataprekSitAhAravihArapratyaGgaceSTAdikeSuArambheSusmRtipUrvikA pravRttiH satkArastutigavamAnakSamatvaMkSutpipAsAyAsazramazItoSNavAtavarSA sukhaduHkhasaMsparza sahatvaM zokadainyadveSamadamAnalobharAgerSyAbhayakrodhAdibhirasaJcalana mahaGkArAdiSUpasargasaMjJA lokapuruSayoHsargAdisAmAnyAvekSaNakAryakAlAtyayabhrayaMyogArambhesatatamanirvedaH satvotsAhApavargAya dhIdhRAta / Page #797 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zArIrasthAna-ma05. (79) smRtivalAdhAnaniyamanamindriyANAMcetasicetasaAtmanyAtmanazcadhAtubhedenazarIrAvayavasaMkhyAnAmabhIkSNaMsarvakAraNavaduHkha-: masvamanityamityabhyupagamaH / sarvapravRttiSuduHkhasaMjJAsarvasaMnyAsesukhamityabhiAnavezaeSamArgo'pavargAyaato'nyathAbadhyateityudayanAnivyAkhyAtAni // 22 // aura agnisevana dharmazAstrakA paDhanA aura usake arthako jAnanA tathA dharmazAstrakA Azraya lenA aura jo 2 usameM kriyA kathana kI hoM unako karanA / zreSTha puruSoMkI sevA karanA / khoTe puruSoMko tyAga denA, durjanoMse saMgati na karanA, satya bolanA, saMpUrNa jIvoMkA hita cAhanA,vinAsamaya vinAvicAre tathA kaThora vAkyoMko nabolanA, saba prANiyoMko apanI AtmAke samAna jAnanA, viSayoMkA smaraNa na karanA, viSayoMkA saMkalpa tathA icchA na karanA, striyoMse bhASaNa aura prema na karanA tathA striyoMse saba prakArake saMbaMdhoMko tyAgadenA / guhyasthAna Dhakaneke liye kaupIna, gerue kapaDe, gudaDI, sUI sIne ke liye tuMbA (jalapAtra) zauca ke liye,daNDadhAraNa, dAMtana, bhikSA mAMganekA pAtra, prANadhAraNake liye ekasamaya vanake kaMda mUlAdika sevana, yathAprApti bhojana, thakAvaTa dUra karaneko Uparase sUkhakara girehue patroMka Azraya tathA ghAsakA AsanAdhyAna lagAne ke liye yogapaTTa,vanavRkSoMkenAMce nivAsa taMdrA, nidrA aura AlasyAdi karmoMkA varjana, indriyoMke viSayoMse upatApa rakhanA tathA iMdriyoMko vazameM rakhanA,nidrA,sthiti, gati, haSTi, AhAra, vihAra tathA aMgA. dikoMkI ceSTAmeM vicArapUrvaka pravRtta honA / tathA satkAra, stuti, nindA aura apamAna AdikoMmeM prasanna tathA raMja na honaa| zrama, sardI, garmI, pavana, vRSTi, mukha aura duHkhako sahana karanA / zoka, dInatA, dveSa, mada, mAna, lobha, rAga, irSA, bhaya, aura krodha AdikoMse calAyamAna na honA / ahaMkArAdikAko upa. drava samajhakara tyAga denA / AtmAmeM aura lokapuruSameM tulya dRSTise dekhanA, apane yogAdika yA samAdhi Adika kisI kAlako bigaDane nahIM denaa| yogake ArambhameM sadaiva prema lagAye rahe / apane manako sadaiva sAttvika banAtA rahe / mokSake liye buddhi, dhRti, smRti inake balako grahaNa kare / indriyoMkA niyamana kare arthAta jIte / athavA indriyoMko cittameM aura cittako AtmAmeM sthApana kre| zarIrAvayavoMko dhAtu bhedase jAne / yaha zarIra dhAtubhedase banAyA hai aura niratara saMpUrNa kArya, kAraNa isIse hotehaiM / yaha saMyogahI : duHkhakA kAraNa hai / yaha zarIra manitya hai / saba prakArakI pravRtti duHkhako denevAlI hai aura saMpUrNa sukhoMkA Page #798 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (70) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| abhiniveSa tyAgameM hai / isaprakArakA nizcaya kare / yahI makSikA sIdhA mArga hai| isase viparIta pravRttimArga hai| usase manuSya duHkhase baMdhajAtA hai mokSakA sukha prApta karaneke liye ina nivRtti mArgoMkA kathana kiyA hai // 22 // bhavanticAtra / etairavimalasattvazuddhayupAyairvizudhyati / mRjymaanivaadrshstailcailkcaadibhiH||23|| grahAmbudarajodhUmanIhArairasamAvRtam / yathArkamaNDalaMbhAtibhAtisattvaMtathAmalam ||24||jvltyaatmnisNruddhNttsttvNsNvRtaayne / zuddhaHsthiraHprasannAcirdIpodIpAzayeyathA // 25 // ina saba zuddha upAyoMdvArA mana nirmala hojAtAhai / jaise-taila, vastra aura vAla AdikoMse sApha kiyAjAnepara zIzA nirmala hojAtAhai tathA ghara, vAdala, dhUla, dhUma, nihAra inase DhakA huA sUryamaNDala pratIta nahIM hotA usIprakAra ahaMkArAdikoMse vyApta huA mana honepara jJAnakA prakAza nahIM hotaa|aur una vAdalAdikoMke uDajAnese sUryakA svaccha prakAza dikhAI dene lagatAhai usIprakAra ahaMkAra Adikoke cale jAnese mana svaccha hojAtAhai / jisa prakAra sthira aura prasanna dIpakkI jyoti zuddha rItise TikAI jAnepara nirmala TikA huA prakAza karatIhai usIprakAra zuddhasatva AtmAmeM jJAnakA prakAza karatA hai // 23 // 24 // 25 // zuddhasatvabuddhikA kathana / shuddhsttvsyyaashuddhaastyaabuddhiHprvrtte| yayAbhinatyatibalaMmahAmohamayaMtamaH // 26 // zuddha sattvase zuddha satya jo buddhi utpanna hotIhai / jisa buddhise mahAmoharUpI atibalavAn aMdhakAra dUra hojAtAhai // 26 // srvbhaavsvbhaavjnyoyyaabhvtinispRhH| yogeyayAsAdhayatesAMkhyaHsampadyateyayA // 27 // yayA nopaityahakAraMnopAstakAraNaM, yayA / yayAnAlambatakiJcitsarvasaMnyasyateyayA // 28 // . yAtibrahmayayAnityamajaraHzAntamakSaram / vidyAsiddhirmatimeM:: : dhAprajJAjJAnazcasAmatA // 29 // . . jisa buddhike dvArA manuSya saMpUrNa bhAvoMke svabhAvoMko jAnatAhumA niSkrika Page #799 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (741) zArIrasthAna-a05. hojAtAha / jisa buddhike dvArA yoga sAdhana kiyAjAtA hai tathA sAMkhyake jAnanevAle sAMkhyake jJAtA hotehaiM / jisase ahaMkAra utpanna nahIM hotA aura duHkhasukhake kAraNa Akara prApta nahIM hote / jisa buddhike honese anya kisI viSayakI icchA nahIM rahatI hai jisa buddhise manuSya saMpUrNa tyAga karatAhai aura nitya, ajara, zAnta, akSara brahmako prApta hojAtA hai| vaha buddhihI vidyA, siddhi, mati, medhA, prajJA, jJAna, svarUpa kahI jAtI hai / / 27 // 28 // 29 // lokevittmaatmaanNlokshcaatmnipshytH| parAvarahazaHzAntirjJAnamUlAnanazyati // 30 // jo manuSya saMpUrNa jagatmeM apane Apako dekhatA hai aura apanemeM saMpUrNa jagatko dekhatAhai usa manuSyakI parAvaradRSTi aura jJAnamUlA zAnti kabhI naSTa nahIM hotI hai / / 30 // pazyataHsarvabhUtAnisarvAvasthAsusarvadA / brahmabhUtasyasaMyogonazuddhasyopapadyate // 31 // saMpUrNa mANiyoM meM brahmamayI dRSTisa dekhatAhuA aura saMpUrNa avasthA tathA saMpUrNa kAloMmeM usa brahmabhUta jJAnIko punarjanmake kAraNa upasthita nahIM hotehaiM // 31 // muktakA lkssnn| nAtmanaHkAraNAbhAvAllimapyupalabhyate / sasarvakAraNaTAgAnmuktaityabhidhIyate // 32 // vipApavirajaHzAntaMparamakSaramavyayam / amRtaMbrahmanivANaMpAyaiHzAntirucyate // 33 // jaba AtmAke kAraNa bhAvase aura koI cihna pratIta nahIM hotA to vaha sampUrNa kAraNoMke tyAgase mukta hai aisA kahAjAtAhai / vipAka, viraja, zAnta, para, akSara, avyaya, amRta, brahma aura nirvANa yaha saba zAnti arthAt mokSake paryAyavAcaka zabda haiM // 32 // 33 // ettttsaumyvijnyaanyjjnyaatvaamuktsNshyaaH| munayaHprazamaMjagmuvItamoharajaHspRhAH // 34 // he saumya ! isa vijJAnake jAnanese hI munIzvara saMzayarahita aura moha rAga tathA spRhArahita hue haiN| aura mokSako prApta hue haiM // 34 // ____ adhyAyakA upsNhaar| saprayojanamuddiSTalokasyapuruSasya ca / sAmAnyamalamutpattauni Page #800 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (742) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| vRttaumArgaevaca // 35 // zuddhasattvasamAdhAnaM satyAbuddhizcaneSThikI / vicayepuruSasyoktAniSThAcaparamarSiNA // 36 // iti carakasaMhitAyAM zArIrasthAne puruSavicayaM zArIraM samAptam // 5 // yahAM adhyAyake upasaMhArameM zloka haiM-isa puruSavicayazArIranAmaka adhyAya, jagat aura puruSakI sAmAnyatAkA vicAra tathA usakA prayojana, duHkhoMkI utpa, ttikA mUla aura nivRtti mArga, zuddha sattvakA samAdhAna, mokSa prApta karanevAlI satyabuddhi tathA mokSa ina sabakA maharSi AtreyaMjIne varNana kiyA hai // 35 // 36 // iti zrImaharSicaraka zArIrasthAne bhASA kAyAM puruSavicayazArIraMnAma paMcamo'dhyAyaH // 5 // ssssttho'dhyaayH| athAtaH zarIravicayazArIraMvyAkhyAsyAma iti hasmAha bhgvaanaatreyH| aba hama zarIravicaya nAmaka zArIrakI vyAkhyA karate haiM isaprakAra bhagavAna AtreyajI kahane lge| zarIravicayakA pryojn| zarIravicayaHzarIropakArAmiSyatabhiSagvidyAyAm / jJAtvA hizarIratatvaMzarIropakArakareSubhAveSajJAnamutpadyatetasmAccharIravicayaMprazaMsantikuzalAH // 1 // he agniveza ! vaidyaka zAstrameM zarIrake upakArake liye zarIra vicaya jAnanA cAhiye zarIratattvako jAnanesehI zarIrake upakAraka bhAvoMmeM jJAna utpanna ho sakatA. hai| isaliye zarIravicayake jAnanekI vidvAnloga prazaMsA karate haiM // 1 // zarIrakA vrnnn| ttrshriirNnaamcetnaadhisstthaanbhtpnycbhuutvikaarsmudaayaatmkm|| zarIraM cetanAke AdhiSThAnabhUta pAMca mahAbhUtoMke vikAroMkA samudAya hai // 2 // samayogavAhinoyadAhyasmiJccharIredhAtavovaiSamyamApadyantetaH / dAyaMklezaMvinAzavAprApnotivaiSamyagamanavApunardhAtUnAMvRddhihAsaMgamanamakAtsnye na // 3 // . . . . . . . . ... Page #801 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a. 6.. (743) / zarIrakI sampUrNa dhAtue~ samayogavAhI haiN|jb yaha dhAtue~ zarIrameM viSamatAkoM prApta hojAtI haiN| taba yaha manuSya kaSTako pAtAhai athavA vinAzako prApta hojAtAhai dhAtuoMkA apane parimANase baDhajAnA yA kama hojAnAhI viSamatAko prApta honA / kahA jAtAhai // 3 // prakRtyAcayogapadyanatuvirodhinAMdhAtUnAMvRdihAsaubhavataH // 4 // prAyaH yaha svabhAvasehI dhAtuoMkA guNa hai ki jaba eka dhAtu vRddhiko prApta hotI hai to usase viparati dUsarI dhAtu hInatAko prApta hojAtIhai // 4 // yadiyasyadhAtovRddhikaraMtattatoviparItaguNasyadhAtoHpratyavAyakarantusampadyate / tadevatasmAdbheSajasamyagavadhAryamANaMyugapanyUnAtiriktAnAMdhAtUnAMsAmyakarabhavatiadhikamapakarSatinyUnamApyAyayatiAetAvadevahibhaiSajyaprayogaphalamiSTaMsvasthavRttA nuSThAnaJcayAvaddhAtUnAMsAmyasyAt // 5 // jo dravya eka dhAtuko vaDhAnevAlA hotAhai vaha usase viparIta guNavAlI dUsarI / dhAtuko hIna karanevAlA hotAhai / isaliye vaha ekahI auSadhI vidhivat sevana kI. huI nyUna aura adhikahuI dhAtuoMko sAmyAvasthAmeM karadetI hai kyoMki jo dhAtu vahIM huI hotI hai usako apakarSaNa karake ghaTA detI hai aura ghaTIhuIko baDhA detIhai / isaprakAra auSadhIkA prayoga karanekA zreSTha phala hai| aura manuSyako svasthavRttakA anuSThAna karanA cAhiye jisase sampUrNa dhAtuoMkI sAmyatA banIrahe // 5 // dhAtusAmyakI vidhi / svasthasyApisamadhAtUnAMsAmyAnugrahArthamevakuzalArasaguNAnAhA,. ravikArAMzcaparyAyeNecchantiupayoktum / sAtmyasamAkhyAtAnekaprakArabhUyiSThAMzcopayuJjAnAstadviparItakaraNalakSaNasamAkhyAtaceSTayAsamamicchantikartum // 6 // svastha manuSyoM kI bhI samadhAtuoMkI sAmyatA rakhaneke liye rasa, guNa Adi AhArake vikAroMko unake paryAyakramase nizcaya kara denA ucita smjhtehaiN| kyoMki eka prakArakA rasa sAtmya honepara bhI bahuta .khAyAjAya to. usase jo dhAtuoMmeM viSamatA honevAlI ho usake viparIta kArya karanevAle dravyake upayogase dhAtuoM meM samatA rahatI hai aura sAtmpatAmeM koI vighna upasthita nahIM hotA / isaliye aneka prakAraka rasoMkA bhojana karatehue unake guNAdikoMse unako dhAtusAmya banA,sevana .. Page #802 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 744) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| karanA athavA jiMsaprakAra sevana karanese dhAtueM sAmya raheM usaprakAra sAdhana karanA ucita hai / tathA jisake sevanase jo dhAtu adhika honevAlI ho usase viparIta vyakA sevana karanA aura ceSTA karanA dhAtuoMko sAtmya rakhatAhai // 6 // svasthake dhAtusAmya rakhanekA upadeza / dezakAlAtmaguNaviparatiAnAMhikarmaNAmAhAravikArANAJcakramaNopayogaHsamyak / sarvAbhiyogonudIrNAnAMsandhAraNamasandhAraNamudIrNAnAJcagatimatAMsAhasAnAJcavarjanam / svasthavRttametAvaddhAtUnAMsAmyAnugrahArthamupadizyate // 7 // deza, kAla aura AtmaguNase viparItakarmIkA tathA AhArasamUhoMkA kramapUrvaka upayoga karanA arthAt zItadezameM garma vastuoMkA upayoga aura uSNadezameM zIta vastuoMkA upayoga karanA / isIprakAra zItakAlameM uSNapadArthoMkA sevana aura uSNakAlameM zItapadArthoMkA sevana evam rUkSa prakRtiko snigdha dravyoMkA sevana karanA aura snigdhako rUkSakA sevana karanA ityAdi karma tathA jo vega Ayehue haiM unako dhAraNa na karanA aura nahIM Ayehue vegoMko dhAraNa karanA,sAhasIkoko choDadenA yaha saba svastha manuSyoMkI dhAtuoMko sAtmya rakhane ke liye kathana kiyagayehaiM // 7 // ___ dhAtuoMkI vRddhi aura hrAsakA kAraNa / . dhAtavaHpunaHzArIrAHsamAnaguNaiHsamAnaguNabhUyiSThaivApiAhAravihArairatyasyamA vRddhi prApnuvantihrAsantuviparItaguNairviparItaguNabhUyiSThepyiAhAraizyasyamAnaiH // 8 // zarIrakI dhAtue~ apane samAna guNAle tathA samAnaguNavizeSavAle AhAravi. hAroMke sevanase vRddhiko prApta hotI haiM / aura viparItaguNavAle tathA viparItaprabhAvavAle AhAra, vihArase dhAtue~ hrAsako prApta hotI haiM // 8 // dhAtuoMke guNa / tomezarIradhAtuguNAHsaMkhyAsAmarthyarUpakarAstadyathAgurulaghuzItoSNasnigdharUkSamandatIkSNasthirasaramRdukaThinavizadapicchilazlakSNakharasUkSmasthUlasAndradravAH // 9 // una zArIrika dhAtuoMke guNa isaprakAra haiM aura vaha saMkhyA, sAmarthya aura rUpake vibhAgase jAnane cAhiyojaise guru,laghu,zIta,uSNa,snigdha,rUkSa,maMda, tIkSNa, sthira,sara,mRdu, kaThina, vizada,picchila,zlakSNa,khara,sUkSma,sAndra sthUla aura drv||9|| Page #803 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a0. 6. . (745). guru aura laghudhAtuoMkA vrnnn| . teSayeguravodhAtavogurubhirAhAravikAraguNairabhyasyamAnarApyA: yyantelaghavazcahnasanti / laghavastulaghubhirevApyAyyanteguravazcahnasantyevamevasarvadhAtuguNAMnAMsAmAnyayogAvRddhiviparyayAdrAsaH // 10 // unameM jo guru dhAtu haiM vaha gurugugavAle AhArake sevanase baDhatehaiM aura laghudhAtueM bhAsa hotI haiM / isaprakAra laghuguNavAle dravyoMke sevana karanese laghudhAtue~ puSTa hotIhaiM / aura gurudhAtue~ hAsa hotI haiM / isaprakAra sampUrNa dhAtuoMkI samAnaguNavAle dravyase vRddhi aura viparIta guNavAle dravyoMse hAsa hotAhai / / 10 / / pratidhAtuoMkI vRddhikA hetu / tsmaanmaaNsmaapyaayytemaaNsensuuyonyeshyHshriirdhaatubhyH| tathA lohitaMlohitenamedomedasAvalAvasayAasthitarugAsthanAma jAsajjayAzukraMzukreNagarbhasvAmagarbheNa // 11 // isaliye aura dhAtuoMkI apekSA mAMsake khAnele mAMsa / rudhirase rudhir| cause caDhe / komala asthiyoMse asthiya / majjAse majjA / vAryasaM vIrya bddhtaahai| isI prakAra garbha-Amagarbhake sevanase paDhatAhai // 11 // samAnakI aprAptimeM upAya / yanataevaMlakSaNenasAmAnyenalAmAnyavatAmAhAravikArANAmasAnnidhyasyAt / sannihitAnAMvApiayuktatvAnopayogoghRNitvAdanyasmAdvAkAraNAtsavadhAturabhivayitavyAsyAt |tsy yesamAnaguNAHsyuH AhAravikArA. asevyAzcatatrasamAnagaNamUyiSThAnAmanyaMprakRtInAmapiAhAravikArANAmupayogaHsyAt isa sthAnameM isa sAmAnya nirdezase saMpUrNa AhAra AdikoMkA. bhAva jAnanA / zarIrake dhAtuoMke samAnaguNavAle mAMsaAdi AhArase mAMsa AdikoMkAhI Ava. zyaka kathana nahIM hai kintu mAMsa AdiAhAra baDhAnevAle jo AhAravizeSa haiM unakA prayojana hai / jinako mAMsa AdikoMse ghRNA hai athavA na milanese vA anya kisI kAraNase vaha asevanIya hai unako mAMsa Adike baDhAnevAle anya dUdha, dAla bhAdi padArtha sevana karane cAhiye // 12 // / Page #804 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (746). carakasaMhitA-mA0 ttii0| tadyathA--zukrakSayekSIrasarpiSorupayogomadhurasnigdhasamAkhyAtA nAzcApareSAmevadravyANAm mUtrakSayepunarikSurasavAruNImaNDadra vamadhurAmlalavaNopavedinAm / purISakSayekulmASamASakaSmA . NDAjamadhyayavazAkadhAnyAmlAnAm / vAtakSayakaTutiktakaSAyarUkSalaghuzItAnAzca / pittakSayemlalavaNakaTukakSAroSNatIkSNAnAm |shlessmkssysnigdhgurumdhursaandraapicchilaanaaNdrvyaa.nnaaNkaapicydydysydhaatovRddhikrNtttdnusevym // 13 // vaha isaprakAra jAnanA / jaise zukrake kSINa honepara dUdha, ghRtakA upayoga karanA, madhura tathA cikane evam anya vIryavarddhaka padArthoM kA sevana karanA ucita hai|muutrkssy honepara IkhakA rasa, vAruNI, maNDa tathA patale aura madhura,amla,lavaNa,evam mUtrake lAnevAle anya padArtha sevana karane cAhiye / malake kSaya honepara kulmASa (maTara) uDada, kUSmANDa,baDI semaphalI, yava, zAka, dhAnyAmla sevana karanA caahiye|vaatke kSINa honepara kaDuve, carapare, kasaile, rUkSa, halake tathA zItala dravya sevana karanA cAhiye / pittake kSaya honepara khaTTe, namakIna, carapare, kSAra, uSNa tathA tIkSNa dravyoMkA sevana karanA cAhiye / kapha ke kSINa honepara nigdha, bhArI, madhura, sAndra picchila dravyoMkA sevana karanA cAhiye / isI prakAra jo karma bhI jisa 2 dhAtuko vaDhAnevAlA ho usakA sevana karanA cAhiye // 13 // evamanyeSAmapizarIradhAtUnAMsAmAnyaviparyayAzyAMvRddhihAsau yathAkAlaMkAviti / sarvadhAtUnAmekaikazo'tidezatazcavRddhihAsakarANivyAkhyAtAnibhavanti // 14 // evam anya bhI jo zarIrakI dhAtue~ haiM unake samAna aura viparyaya karanevAle dravyoMse dhAtuoMkA vRddhi aura hAsa hotaahai| unasabakA dhAtuoMko sAmya rakhaneke liye yathAsamaya sevana karanA cAhiye / isaprakAra saMkSepase saMpUrNa dhAtuoMke vRddhi aura hAsa karanevAle bhAvoMkA ekaeka karake varNana kiyAgayAhai // 14 // kuttazarIrapuSTikarAstvimebhAvAHkAlayogaHsvabhAvasiddhirAhAra- . sauSThavamavighAtazcotabalavRddhikarAstvimebhAvAbhavanti / tayathA- . balavatpuruSedezejanmabalavatpuruSecakAle .. / sukhazcakAlayogo ... Page #805 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (580). zArIrasthAna - a0 6. bIjakSetra guNasampaJccAhAra saMpaJcazarIrasaMmpaJcasAtmya saMpaJcasaH svasaMpaccasvabhAvasaMsiddhizcayauvanaJcakarmacasaMharSazceti // 15 // saMpUrNa manuSyoMke saba dhAtuoM ko puSTa karanevAle yaha bhAva hote haiN| jaise- samayakA uttamayoga svabhAvasiddhi, AhArakI uttamatA, kisIprakArakA vighAta na pahuMcanA yaha manuSyoM ke balake baDhAnevAle bhAva hote haiN| jaise - valavAn puruSase balavAn strImeM aura balavAn dezameM, tathA balavAn samayameM janma honA / sukhakAraka kAlakA yoga, vIja aura kSetrakI uttamatA, sattvakI uttamatA, vyAyAma Adi balakAraka karma, yauvanAva sthA, apanA kiyA karma aura prasannatA yaha saba manuSyoM ke zarIrako puSTa tathA balaaura dhAtuoMkI vRddhi karanevAle bhAva haiM // 15 // AhArapariNAmakarAstuimebhAvAbhavanti / tadyathA - uSmA, vAyuH, kledaH, snehaH, kAlaH, saMyogazceti // 16 // tatratukhatveSAmumAdInAmAhArapariNAmakarANAM bhAvAnAmime karmavizeSAbhava -- ntitadyathA / uSmApacativAyurapakarSatikledaH zaithilyamApAdayatisnehomArdavaMjanayatikAlaH paryyAtimabhinirvarttayati saMyogastueSAM pariNAmadhAtusAmyakaraH sampadyate // 17 // AhArako pAcana karanevAle yaha bhAva hote haiM / jaise- garmI, vAyu, kleda, sneha, kAla, aura saMyoga ina garmI Adi AhArake pAcana karanevAle bhAvoMke AhArake pAcana karanemeM pRthaka 2 karma haiN| jaise- garmI pacAnevAlI hai| vAyu AkarSaNa karatI hai / kleda * AhArako zithila karatA hai / kheha mRdu arthAt AhArako narama banAtA hai / kAla paryApta karatA hai arthAt ThIka samayapara ucita 2 kAryoM ko karatAhai / samayapara bhojana na hone se paripAkama bhI vighna hotA hai / saMyoga ina sabake pariNAmase dhAtuoMko sAmya karatA hai // 16 // 17 // pariNAmatastvAhArasyaguNAH zarIraguNabhAvamApadyanteyathAsvamaviruddhAviruddhAzca vihanyurvihatAzvavirodhibhiHzarIram // 18 // jaba AhAra pAcana hojAtA hai to usake guNa zarIrake guNa bhAvoM meM prApta ho jAte haiM yadi AhAra aviruddha guNavAlA ho to zarIrako puSTa karatA hai aura virodhI guNavAlA. hAnese zarIrako naSTa karadetA hai // 18 // zarIradhAtuke bheda | zarIradhAtavastvavaMdvividhAH saMgraheNamalabhUtAH prasAdabhUtAzca / 1 Page #806 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 748) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| . tatramalabhUtAstezarIrasyayebAdhakarAHsyustadyathAzarIracchidreSuu. padehAHpRthagjanmAnobahirmukhAHparipakvAzcadhAtavaH / prakupitAzcavAtapittaleSmANoyecAnye'pikaciccharIretiSThantibhAvAH shriirsyopghaataayoppdyntesrvaaNstaanmlaansNprckssmhe.| itarAMstuprasAdegurdAdIMzcadravyAntAnguNabhedenarasAdIMzcazukrAntAndra. vyabhedena // 19 // zArIrika dhAtueM sAmAnyatAse do prakArako hotI haiN| 1 malabhUta 2 prasAdabhUta unameM jo zarIrako vAdhA karanevAlI haiM unako malabhUta dhAtu kahatehaiM / vaha isa prakAra haiM / jaise-zarIrachidroM meM bharA huA kleda aura jo zarIrase pRthak utpanna honevAle ho arthAt zarIrameM na milakara phokaTa rUpase alaga nikala jAnevAlI hoM aura pari. pAkako prApta ho apane chidrodvArA vAhara nikala jAnevAlI hoM viSThAAdi) inako mala kahate haiM tathA kupita hue vAta, pita, kapha aura inake sivAya bhI jo zarIrako bigADanevAle bhAva hai una sabako malabhUta dhAtu kahate haiM / inake sivAya guru Adi guNase lekara drava paryanta guNa bhedase, aura rasase lekara zukraparyanta dravabhedase saba dhAtuyeM prasAdasaMjJaka hotI haiM // 19 // teSAMsarveSAmevavAtapittazleSmANoduSTAdUSayitArobhavaMtidoSatvAdvAtAdInAMpunardhAtvantarekAlAntarepraduSTAnAMvividhAzitapItIye'dhyAyevijJAnAnyuktAnietAvatyevaduSTadoSagativisaMsparzanA. * ccharIradhAtUnAm / prakRtibhUtAnAntukhaluvAtAdInAMphalamAro gyaMtasmAdeSAMpratibhAveprayatitavyaMbuddhimAdbhaH // 20 // una saba dhAtuoMkohI duSTa hue vAta, pitta, kapha dUSita karanevAle hotehaiM / doSa honese vAtAdikoMdvArA jo saMpUrNa dhAtu dUSita hokara jina 2 lakSaNoM ko dhAraNa karatI haiM vaha saba vividhAzitapatiIyAdhyAyameM vizeSarUpase kathana kara cukehaiN|doss duSTa hokara zarIrakI dhAtuoMko saMsparza karatehI dUSita karadetehaiM / jaba yaha vAtAdi doSa apanI prakRtimeM sthira raheM to inakA phala ArogyatA hotAhai / isaliye buddhimAna, doSoMko prakRtistha rakhanemeM yalavAn rahate haiM // 20 // pUrNavaidyake lakSaNa / 1 sarvadAsarvathAsarvazarIraMvedayobhiSak / 1. AyurvedasakAtsnye navedalokamukhapradam // 21 // .. ; Page #807 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a06. (749) yahAMpara zloka haiM / jo vaidya savamakArase sabakAlameM saMpUrNa zarIrake saMpUrNabhAvoMkoM yathAvat jAnatAhai vaha lokako sukha denevAle Ayurvedako saMpUrNarUpase jaantaahai||21|| tamevamuktavantaMbhagavantamAtreyamagnivezauvAca / shrutmetdydukNbhgvtaashriiraadhikaarevcH| kinnakhalugarbhasyAGgaMpUrvamabhinivartatekukSaukutomukhakathaMvAcAntargatastiSThati / kimAhArazcavatayatikathaMbhUtazcaniSkAmatikaizvAyamAhAropacArairjAtastvavyAdhirabhivarddhatesohanyatekaiHkathaJcAsyadevAdiprakopanimittAvikArAupalabhyanteAhosvinnakizcAsyakAlAkAlamRtyorbhAvAbhAvayorbhagavAnadhyavasyati / kiJcAsyaparamAyuHkAnicAsyaparamAyuSenimittAnIti // 22 // isaprakAra kahatehue bhagavAn AtreyajIse agnivezakahanelage ki hebhagavan ! zarIrasaMbaMdhI jo viSaya Apane kathana kiyAhai vaha hamane zravaNa kiyA / aba kRpA kara yaha kathana kIjiye ki garbhakA prathama kaunasA aMga utpanna hotAhai aura garbhameM bAlaka phisaora mukhakarake kisa prakAra garbhAzayake bhItara rahatAhai / aura kyA AhArakara jItAhai,kisaprakAra nikalatAhai,kaise AhAra aura upacArake honese Arogya rahakara vRddhiko prApta hotAhai / kina kAraNoMsa zIghra naSTa hojAtAhai / deva AdikoMke kopase utpanna hue vikAra kaise jAne jAtehaiM / he bhagavan ! Apa isake kAla aura akAlamRtyuke bhAva aura abhAvakA kyA nizcaya karataho arthAt bhAvAbhAvameM kaunasI akAlamRtyu aura kaunasI kAlamRtyu hotI hai tathA unake kAraNa kyA hai / isakI paramaAyu kitanI hai aura usaka nimitta kyA haiM // 22 // tmevmuktvntmgniveshNbhgvaanpunrvsuraatreyuvaac| pUrvamuktametadgarbhAvakrAntIyathAyamAbhinivartatekukSIyaJcAsyayadAsantiSThate'GajAtam / vipratipattivAdAstvatrabahuvidhAHsUtrakAriNAmRSINAMsantisarveSAMtAnapinibodhaucyamAnAn / ziraHpUrvamabhinirvatatekukSAvitikumArazirAbharadvAjaH pazyatisandriyANAMtadAdhiSThAnamitihRdayamitikAGkAyanobAhIkabhiSakcetanAdhiSThAnatvAt / nAbhiAratibhadrakApyaAhArAgamatirutvA pakkagudamitibhadrazaunakomArutAdhiSThAnatvAt / hastapAdamitibaDi- : Page #808 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (720) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| zastatkaraNatvAtpuruSasya indriyANAMtijanakovaidehastAnyasyabudayadhiSThAnAnItikRtvA / parokSatvAdacintyamitimArIciH kazyapaH sarvAGganivRttiyugapaditidhanvaMtariH / tadupapannaMsa. vaGgiAnAMtulyakAlAbhinivRttatvAddhRdayaprabhRtInAMsavAGgAnAMhyasyahRdayaMmalamAdhiSThAnazcakaSAzcidbhAvAnAMnacatasmAtpAbhinivRttireSAntasmAddhRdayapUrvANAMsavAGgAnAMtulyakAlAbhinivRttiH sarvabhAvAhyanyonyapratibadAstasmAdyathAbhUtaMdarzanam // 23 // isaprakAra agnivezake kathanako sunakara bhagavAn AtreyajI kahanelage ki he agnibeza ! jisaprakAra kukSImeM garbha utpanna hotA hai. usakA varNana to hama garbhAvakrAMti adhyAyameM karahI cukehaiM aura garbhakA jo aMga jisasamaya utpanna hotAhai yaha bhI usIsthAnameM kahacukehaiM parantu jisaprakAra vahutase sUtrakAra RSiyoMkA isa viSayameM pRthaka 2 mata hai usako zravaNa kro| kumArazirA bharadvAja kahate haiM ki pahile garbhameM mastaka utpanna hotAhai / kyoMki mastaka saMpUrNa indriyoM kA nivAsasthAna hai|kaaNkaaynbaaliik vaidyakA mata hai ki prathama hRdaya utpanna hotAhai / kyoMki cetanAzaktikA sthAna hRdayahI hai bhadrakApya kahatehaiM ki pahile nAbhi utpanna hotiihai| kyoMka garbhako pAlanakaraneke liye AhAra nAbhidvArAhI pahuMcatAhai / bhadrazaunaka kahanelage ki pahile pakvAzaya utpanna huA kyoMki zArIrika vAyukA pradhAna sthAna pakkA. zayahI hai|bddish RSikA mata hai ki pAhile hAthapaira utpanna hotehaiM kyoMki hAyaparahI manuSyake karaNa arthAt kArya karanevAle haiM / videha dezake pati janakakA mata hai ki pahile iMdriye utpanna hotIhaiM kyoMki indriyahI buddhike adhiSThAna haiN| mArIca kazyapa kahate haiM ki yaha saba aparokSa hai isake viSayameM yaha jAnA nahIM jAtA ki kauna pahile tathA kauna pIche utpanna hotehaiN|aur dhanvatarIjI kahate haiM ki saMpUrNa aMga ekahI samayameM utpanna hotehaiM so-hamAre matama bhI hRdaya prabhRti saMpUrNa aMga ekahIsAtha utpanna hotehaiM / saMpUrNa aMgoMkA mUla adhiSThAna hRdaya hai / kisI bhAvakI bhI hRdayase prathama utpatti nahIM hotii|sNpuurnnbhaavhii ApasameM paraspara utpattike viSayameM apekSA rakhatehaiM / isaliye he agniveza!saba aMgoMkA ekahI kAlameM utpanna honA yuktisiddha . gabhastukhalumAtuHpRSThAbhimukhaUrddhazirAH saMkucyAGgAnyAstejarA: yuvRtaHkukSau / vyapragatapipAsAbubhukSustukhalugarbhaHparatantravRtti- :: Page #809 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' zArIrasthAna-a06. (751) tiramAzrityavarttayatiupasnehopasvedAbhyAmAgarbhastusadasadbhUtAMgAvayavastadantaraMhyasyalomakUpAyanarupasnehaHkazcinnAbhinADyayanaiHnAbhyAMhyasyanADIprasaktAsAnAbhyAJcAmarAcAsyamAtuH prskaahRdyemaatRhRdyNhysytaammraamaabhisNplvteshiraabhi:syndmaanaabhiH|| 24 // garbha mAtAke pIThakI ora mukhakarake Uparako sira kiyehue saba aMgoMko saMkoca karake jarAyuse lipaTAhuA kukSImeM rahatAhai / aura yaha bhUkha pyAsase rahita rhtaahai| yaha garbha parataMtravRtti hai|maataake kiyehue AhArake upasveda aura upasnehase pltaahai| tathA isakA jIvana mAtAke AhArake Azraya hai / garbhake aMgAvayava jabataka nahIM hote tabataka mAtAke garbhAzayake sUkSma rUpase upasnehako prApta hotA rahatA hai| phira romamArgadvArA garbhakA upasneha hotAhai / garbhakI nAbhipte eka nADI lagI huI hai jisako nAlavA kahate haiN| yahI nADI mAtAkI nADiyoMse milI huI hai| yaha garbhakI nAbhikI nAla mAtAke hRdaya aura garbhake hRdayase milIhuI hai| isa nADAko amarA kahate haiN| rasake spaMdana karanevAlI nADiyoMse yaha nAbhikI nADI rasa lekara garbhako puSTa karatI rahatI hai // 24 // stsyrsaasrvblvrnnkrHsmpdytec| sacasarvarasavAnAhAraH ' striyAhyApannagarbhAyAstridhArasaHpratipadyate svazarIrapuSTayestanyAyagarbhavRddhayecasatenAhAreNopastabdhovarttayatiantargataH // 25 // dahI rasa garbhako saba prakAra bala aura varNa utpanna karatAhai / garbhavatI strI saba prakAraka rasa jo AhAra karatIhai usakA tIna prakArakA rasa hotAhai / unameMse eka rasase garbhavatIke zarIrakI puSTi hotIhai dUsare prakArake rasa stanoMmeM dUdha prakaTa karate haiN| tIsare prakArakA rasa aMtargata ho garbhako pAlana karatA hai // 25 // garbhake bAhara AnekA vRttAMta / sacopasthitakAlejanmaniprasUtimArutayogAtparivRttyA'vAk-. zirAniSkrAmatyapatyapathena / eSAprakatirvitiraMto'nyathAparanvataevasvatantravRttirbhavati // 26 // phira vaha garbha pUrNa ho sarvAMgasampanna hokara janmake.samaya prasUta vAyuke vegase pariva ho nAceko sira kiMpe satAnamArga dvArA bAhara girajAtAhai / yaha garbhakI Page #810 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (752) carakasaMhitA-mA0 ttii0| prakRti (svAbhAvika dharma ) hai / isase anyathA vikRti (vaikArika dharma ) hotI haiM / garbhAzayase bAhara hokara arthAt janmaleneke 'anantara isa vAlakakI vRtti svataMtra hojAtIhai // 26 // __ bAlakake AhAra va upcaar| tsyaahaaropcaaraujaatisuutriiyopdissttauavikaarkrocaabhivRddhi karAbhavataH / tAbhyAmevacasevitAbhyAMviSamAbhyAMjAtasaya apahanyate tarivAciravyaparopitovAtAtapAbhyAmapratiSThita-- mUlaH // 27 // gabhakA jisaprakAra AhAra aura upacAra karanA cAhiye usako Age jAtisU. trIya nAmaka AThaveM adhyAyameM kathana kareMge / phisaprakArakA AhAra aura prAcAra karanese AhAra aura upacAra nirvikAra hote hue garbhako baDhAnevAle hotehaiM / unhIM AhAra aura upacAroMke viSama honese garbha athavA janmahuA vAlaka isaprakAra naSTa hojAtAhai jaise-nayA lagAyA huA choTAsA vRkSa jisakI jaDoMko pRthvIne pakaDA na ho vaha adhika vAyuke laganese aura teja dhUpake paDanese jaDase naSTa hojAtAhai // 27 // AptopadezAdadbhutarUpadarzanAtsamutthAnaliGgacikitsitavize. SAccadoSaprakopAnurUpAzcadevAdiprakopanimittAzcavikArAH samupalabhyante // 28 // AptapuruSoM ke race hue vAlataMtroMke upadezase aura adbhutarUpoMke dekhanese vicitra rUpake arthAt daivI kAraNa aura lakSaNoMke dekhanase,yathocita rItipara nidAna,lakSaNa aura cikitsAkA jJAna honese,doSoMke kopase aura devAdikoMke kopase utpanna hue. vikAra jAnejAsakatehaiM // 28 // . kAlAkAla mRtyuvarNana / kaalaakaalmRtyostukhlubhaavaabhaavyoridmdhyvsitNnH| yaHkA zcimriyatesarvaHkAlaevasamriyatenahikAlacchidramastItyeke bhASante / tacca samyakUnahacchidratAsacchidratAvAkAlasyopapa: dyate kAlasyalakSaNabhAvAt // 29 // * kAlamRtyu aura akAlamRtyuke hone na hone meM hamArA maMtavya suno koI kahatA hai ki jaba manuSya mAratA hai vaha kisI prakArase bhI kabhI mare parantu usakA vahI.. Page #811 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna - aM0.6 (753 ) " kAla hai | koI kahatA hai ki kAla chidra prApta honese ghAta pAkara AkramaNa karatA hai arthAt mRtyuke liye manuSyameM jaba jo avakAza hotA hai vahI usakA mRtyukAla hai / parantu yaha kathana satya nahIM kyoMki kAlake liye koI chidratA aura acchidratA nahIM hai / kAla to svayaM svalakSaNa siddha hai / usameM koI chidratA aura aMcchidratA nahIM ho sakatI // 29 // / tathAhurapareyoyadAmriyate sa tasya niyatAmRtyukAlaH sasarvabhUtAnAM satyaH samakriyatvAditi / tadapicAnyathArthagrahaNaMnahikazcina mriyateitisamakriyaH kAlaH punarAyuSaH pramANamadhikatyocyane // 30 // anya isaprakAra kahate haiM ki jo jaba maratA hai usakA vahI mRtyukAla hai| kyoMki kAla satya hai aura rAgadveSa rahita hai| sabake liye ekasI kriyA karanevAlA hai| paraMtu yaha bhI ThIka nahIM dekhane meM AtA hai ki bahutase marajAte haiM aura bahutase nahIM marate. isaliye kAla samakriya arthAt ekasI kriyA karanevAlA nahIM hai| yadi sabake liye ekakAla ekasAhI hoya to usa kAlameM yA to savakI mRtyuhI hojAtI athavA koI bhI na maratA / yadi Ayuke pramANase kAla mAnAjAya to sauvarSa se pahila kisI ko manAhI nahIM cAhiye isaliye kAlako Ayuke pramANase bhI samakriya nahIMkahA jAsakatA // 30 // yasyaceSTayoyadAmriyatetasya saniyata mRtyukAlaititasya sarve bhAvAyathAsvaniyatakAlAbhaviSyanti / taJcanopapadyate pratyakSaMhyakAlAhAravacanakarmaNAM phalamaniSTaviparyyayeceSTam / pratyakSatazcopalabhyatekhalukAlAkAlayuktistAsutAsuavasthAsutaM tamartha - mabhisamIkSya / tadyathAkAlo'yamasya tuvyAdherAhArasyoSadhasya pratikarmaNovisargasya cAkAlovetiloke'pyetadbhavati / kAle. devovarSatyakAle devovarSatikA lezI tamakAle zItakAleta pratyakAletapatikAlepuSpaphalamakA lepusspphlmiti| tasmAdubhayamasti kAlamRtyurakAle canaikAntikamatra / yadihAMkAle mRtyurnasyAnni-: yatakAlapramANamAyuH sarvasyAt // 31 // 1 yAda kaho ki jo jisasamaya mare usakA vahI mRtyukAla nizcita hai| to usake jitane bhAva haiM vaha sabahI mRtyuMke sambandha meM nizcita kAla mAnane paDeMge to aisA bhI. 48 Page #812 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 754) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / nahIM hosakatA / kyoMki pratyakSa dekhane meM AtA hai ki kAla aura akAlakI vyava sthAmeM jisa 2 samaya jaise 2 bhale yA bure AhAravihArAdi kiye jAte haiM unakA vaisAhI baisA phala hotA hai / jaise isa vyAdhImeM AhAre athavA auSadhakA yaha kAla hai, cikitsAkA yaha samaya hai, vyAdhIkA yaha samaya haiM athavA asamaya hai / isIprakAra loka meM bhI dekhA jAtA hai ki apane ThIka samayapara RtukAlameM varSA honA aura akAlameM varSA honA, zItakAlameM zItapaDanA aura akAlameM zIta paDanA, uSNakAlameM uSNatA honI tathA akAlameM uSNatA honI / samayapara phUlaphala AnA aura besamaya phUlaphala AnA / isa prakAra kAla aura akAla yuktisiddha hai| isaliye donoM ho sakate haiM / kAlameM bhI mRtyu hotI hai aura akAla mRtyu bhI hosakayaha donoM eka nahIM mAnI jAsakatI / yadi akAlamRtyu na hotI to sabahI anuSya Ayuke pramANase nizcita samayapara marAkarate // 31 // evaM gate hitAhitajJAnamakAraNaM syAtpratyakSAnumAnopadezAzcApramANasyuHyepramANabhUtAH sarvatantreSuyairAyuSyANyanAyuSyANicopalabhyantevAgvastumetadvAdamRSayo mnyntenaakaalmRtyurstiiti32|| yadi akAlamRtyu na hotI to hitAhita jAnane kI koI AvazyakatA na rahatI aura pratyakSa tathA anumAna evam Aptopadeza ina tInoM pramANoMkI bhI pramANatA nahIM rahegI / tathA RSiyoMke zAstroM meM jo AyuSya aura anAyuSyakarttA prayoga Adi kathana kiye gaye haiM vaha saba bakavAdamAtra hojAyage / isaliya kAlamRtyu aura akAla mRtyu donoM hotI haiM aisA nizcaya hai // 32 // AyukA pramANa / | varSazataMkhaluAyuSaH pramANamasmin kAletasyAnimittaMprakRtigu'NAtmasampatsAtmyopasevanaJceti // 33 // vaha kAlamRtyu Ara akAlamRtyu isaprakAra hai ki isasamaya AyukA pramANa 100 varSakA hai usa sauvarSakI Ayu hone kA kAraNa mAtApitAke raja vIryakI uttamatA, prakRtike guNa aura AtmakRta karmoMkA uttama honA, sAtmyakA sevana hai arthAt ina sabake uttama honese Ayu sauvarSakI hotI hai / usa sauvarSakI Ayuko bhogakara maraneko kAlamRtyu kahate haiN| isase viparIta akAlamRtyu hotI hai // 33 // adhyAyakA upasaMhAra | zarIraMyadyathA taccavartate kliSTamAmayaiH / ythaakleshvinaashshnycyaatiyecaaspdhaatvH|| 34 // vRddhihAsotathAcaiSAMkSINAnAmauSadha Page #813 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : - zArIrasthAna - a0 7. (-7558); Jcayat / dehavRddhikarAbhAvAcalavRddhikarAzcaye // 35 // pariNAmakarAbhAvAyAcateSAM pRthakriyA / malAkhyAH samprasAdAkhyAM dhAtavaH prazna evaca // 36 // navakonirNayazcAsyavidhivatsamprakAzitaH / tathAzarIravicayezArIreparamarSiNA // 37 // iticarakasaMhitAyAMzArIrasthAne zarIra vicayaH zArIraH samAptaH // 6 // yahAMpara zloka haiM ki isa zarIravicayazArIra adhyAya meM zarIrakA rUpa tathA jo - garbha jisaprakAra jItA hai jisaprakAra rogoMse kezita hotA hai, jisaprakAra kleza tathA vinAzako prApta hotA hai aura isake sampUrNadhAtuoMkI vRddhi aura hAsa, kSINa dhAtu-. oka baDhAnekI auSadhI, deha vRddhi karanevAle bhAva tathA balavRddhi karanevAle bhAva, - bhojana ke pariNAma karanevAle bhAva aura unakI bhinna 2 kriyA mala saMjJaka dhAtuyeM tathA prasAda saMjJaka dhAtuyeM, nau prazna, una praznoMkA nirNaya yaha saba maharSi AtreyajIne varNana kiyA hai || 34 // 35 // 36 // 37 // * iti zrImaharSi carakapraNItAyurvedasaMhitAyAM zArIrasthAne paM0 rAmaprasAdavaidyopAdhyAya viracitaprasAdanyAkhyabhASATIkAyAmapasmAranidAnaM nAmaSaSTho'dhyAyaH // 6 // saptamo'dhyAyaH / athAtaH zArIrasaMkhyAnAma zArIrAdhyAyaM vyAkhyAsyAma iti hasmAha bhagavAnAtreyaH / aba hama zarIrasaMkhyA nAmaka zArIrAdhyAyakI vyAkhyA karate haiM. isaprakAra bhagacAn AtreyajI kathana karane laga / zarIrasaMkhyAmavayavazaH kRtstraMzarIraMpravibhajya sarvazarIrasaMkhyAnapramANajJAnahetorbhagavantamAtreyamagnivezaH papraccha // 1 // saMpUrNa zarIra ke avayavoMke vibhAgase saMpUrNa zarIrake avayavoMkI saMkhyAko niveza AtreyajIse pUchane lage // 1 // tamuvAca bhagavAnAtreyaH / zRNumatto'gniveza ! sarvazarIramabhicakSANAdyathApraznamekamanAH // 2 // bhagavAna AtreyajI kathana karanelage ki he agniveza ! saMpUrNa zarIra ke avayavoM kI vyAkhyA ekAgracita hokara mujhase yayA prazna zravaNa karo // 2 // tea * * Page #814 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (.766) carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| . .. tvacAke bheda / yathAvaccharIreSaTtvacastadyathA-udakadharAtvagvAhyAdvitIyAsvagasRgdharAtRtIyAsidhmakilAsasambhavAdhiSThAnAcaturthIkuSThasambhavAdhiSThAnApaJcamIalajIvadradhIsambhavAdhiSThAnASaSThItuyasyAM chinnAyAMtAmyatyandhaivacatamaHpravizatiyAMcApyAdhiSThAyArUSi .. jAyanteparvasandhiSukRSNaraktAnisthUlamUlAniduzcikitsyatamAnItiSaTtvacaetAHSaDaGgazarIramavatatyatiSThanti // 3 // yathAvat zarIrameM chAtvacA hotI haiN| vaha isaprakAra haiN| jaise-pahilI udakadharA tvacA arthAt UparavAlI bAharI tvacA,dUsarI asRgdharA, tIsarI tvacA sidhma(chIma) yaha philAsa rogake utpanna honekA sthAna hai, cauthI tvacAmeM kuSTha Adi roga utpanna hotehaiM, pAMcavI tvacAmeM alajI, vidradhI Adi roga utpanna hotehaiM,chaThI tvacA vaha hai jisake phaTajAnese manuSyako mUrchA utpanna hojAtIhai, netroMmeM aMdhakAra AjA: tAhai / isIke Azrayase joDoMkI saMdhiyoMmeM kAlA, tathA lAlavarNake atyaMta duzciH kitsya vraNa pragaTa hotehai / yaha tvacA SaDaMga zarIrako lapeTakara rahatIhai // 3 // zArIrake aMgavibhAga / tatrAyaMzarIrasyAGgavibhAgAtadyathA--dvaubAhadvasasthinazirovimantarAdhiritiSaDaGgamaGgam // 4 // yaha zarIra.cha. aMgoMmeM vibhakta hai / jaise-do bAheM aura do UrU ( TAMgeM) tapaH eka gardanasahita zira evam chaThA madhyabhAga // 4 // zarIrakI haDDiyoMkI sNkhyaa| trINiSaSTayadhikAnizatAnyasthanAMsahadantolUkhalalakhaistadyathA-- dvAtriMzaddantolUkhalAnidvAtriMzadantAviMzatirnakhAviMzatiH pANipAdazalAMkAzcatvAryAdhiSThAnAnyAsAMcatvAripANipAdapRSThAniSaSTiraMgulyasthInivapASNyoDhekUrcAdhazcatvAraHpANyomaNikAzcatvAraHpAdayorgulphAHcatvAryyaratnyorasthInicatvArijaMghayobaijAnunordvakaparayoUvAbAhvoHsAMsayoHdvAvakSakaudvetAlUniTe zroNiphalakeekaMbhagAsthipuMsamidrAsthiekatrikasaMzritamekaMguH / Page #815 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zArIrasthAna - a0 7. (757) dAMsthipRSThagatAni paJcatriMzatpaJcadazAsthInigrIvAyAM dvejatrupyekaM hanvasthidvehanumUlabandhanedvelalATedve akSNodvegaNDayornAsikAyAM trINighoNAkhyAnidvayoH pAzrzvayozcaturviMzatizcaturviMzatiH paJjarAsthInicapArzvakAni / tAvanticaiSAM sthAlikAnyarbudAkArANi tAnidvisaptati zaMkha kau catvAriziraH kapAlAnivakSasisaptad| zetitrINiSaSTyadhikAnizatAnyasthanAmiti // 5 // f ; dAMtoM aura ulUkhaloM (jisameM dAMta jaDe rahate haiM ) sahita saMpUrNa zarIra meM tIna sau sATha 360 haDDiyeM haiM / jaise battIsa 32dAMta 32 barcAsa ulUkhala | 20 bIsa nakha 20 bIsa hAthapAvoMkI zalAkA / 4 cAra una zalAkAoMke adhiSThAna | 4 cAra hAtha pAvake pRSThasthAna | 60 sATha aMguliyoMkI haDDiyeM / 2 pArzvaNI / 2do kUrcake agho bhAga / donoM hAthoMkI 4 cAra mAnikA / donoM pairoMke 4 cAra gulpha / 4 cAra - aralI | cAra jaMghAkI haDDiyeM / 2 do jAnuko haDDiyeM / 2 do kohanI kI haDDiyeM | do 2 UrUkI haDDiyeM / 2 do bAhukI haDDiyeM / do 2 kaMdhekI haDDiyeM / do 2 donoM jatrusaMdhiyoM meM akSaka (kIlaka ) / do 2 tAlukI haDDiyeM / do 2 zroNI phalaka (donoM cUtaDoM ke UparakI haDDI ) | 1eka bhagakI haDDI | 1 puruSake liMgakI haDDI / eka 1 trikasthAnakI haDDI / 1 eka gudAkI haDDI / 35 paiMtIsa pIThakI haDDiyeM / 15 paMdraha -gardana kI haDDiyeM / 2 do janukI haDiyeM / 1 eka ThoDIkI haDDI / 2 do ThoDIke mUlabaMdhakI / do 2 lalATakI haDDiyeM / do 2 netroMkI haDDiyeM / do gaNDasthalakI iDiyeM / 3 tIna nAsikAkI haDDiye / 24 caubIsa donoM pArzvabhAgakI haDDiyeM / 24 cauvIsa donoM tarapha paMjarakI haDDiye / 24 caubIsa hI inake arbudAkAra sthAlika / 2 donoM saMkhoMkI haDDiyAM / 4 cAra kapAlakI haDDiyAM / 17 satraha vakSasthalakI iDDiyAM isaprakAra saba milakara saMpUrNa zarIrakI haDDiyeM 360 hotI haiM // 5 // iMdriyeM aura iMdriyoMke adhiSThAna Adi / 'paJceMdriyAdhiSThAnAni tadyathA - tvagjihvAnAsikAkSiNIkaNaca // 6 // pAMca iMdriyoMke adhiSThAna haiM jaise- tvacA, jihA, nAsikA, A~kha, kAna // 6 // paJcabuddhIndriyANitadyathA--sparzanaMrasanaMprANaMdarzanaMzrotramiti // 7 // pAMca buddhi indriyeM arthAt jJAna indriya hotI haiM / jaise- sparzana, rasana, prANa, darzana aura zrotra indriyaH // 7 // paJcakarmendriyANitadyathAhastau pAdau pAyurupasthojihvAceti // 8 Page #816 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (.758.) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / pAMca karma. iMdriya haiM jaise hAtha, pAMva, pAyu (gudA), upastha (bhaga yA liMga ) aura jihvA // 8 // hRdayaM cetanAdhiSThAnamekam // 9 // cetanAkA adhiSThAna hRdaya hai // 9 // I 10 prANAyatana aura marma / dazaprANAyatanAnitayathAmUrddhA kaNThohRdayaMnAbhigudabastirojaH zukrazoNitaM mAMsamiti / teSuSaTpUrvANimarma saMkhyAtAni // 10 // daza prANAyatana haiM / jaise mastaka, kaNTha, hRdaya, nAbhi, gudA, vastI, oja, zukra, rudhira aura mAMsa / ina daza sthAnoM meM prANa rahanese inako prANAyatana arthAta prANoM ke rahane ke sthAna kahate haiM / inameM kaNTha, mastaka, hRdaya, nAbhi, gudA, vasti ina arat marmasthAna bhI kahate haiM // 10 // 15 koSTha | paJcadazakoSThAMgAnitadyathAnAbhizca hRdayaJcaklomacaya kRJcapuIhAca vRkkau cavastizcapurISAdhAnaJcAmAzayazcetipakvAzayazcottara gudaJcAdharagudaJcakSudrAntraJcasthUlAntraJcava pAvahanaJceti // 11 // koSThAMga ( koThe ) paMdraha haiN| jaise - nAbhi, hRdaya, kloma, yakRta, plIhA, vRka, vastI, malAzaya, AmAzaya pakvAzaya, uttaraguda, adhoguda, kSudrAMtra, sthUlAMca, vapAvahana // 11 // pratyaGgoM ke nAma | SaTpaJcAzatpratyaGgAniSaTsuaMgeSu upanibaddhAniyAnyaparisaMkhyAtAni pUrva maMgeSuparisaMkhyAyamAneSutAnyanyaiH paryyAyauriha prakAzya vyAkhyAtAnibhavanti / tadyathA- dvejaMghApiNDikedveUrupiNDike dvausphacau dvauvRSaNaue kaMzephaH deukhedvau vaMkSaNaudro kukundarau ekaMbastizIrSameka mudaraMdvau stnau| bhujau dve bAhupiNDikecibukamekaMdvAvoSThau sakkaNyau dvau dantaveSTako ekatAlue kAgalazuNDikAdveupajihnikeekA gojihvikAddaugaNDaudve karNazaSkulikeddau karNapatrako akSikUTecatvAriakSivatmanidveakSi kanInikedvebhruvau ekamavaTucatvAripANipAdahRdayAnina vamahAnti chidrANisaptArI sa devAdhaH // 12 // " Page #817 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a07. (79) . chappana 56 pratyaMga ( upAMga ) haiM / vaha pUrva kahehue cha. aMgoMmeM baMdhe haiM jinakA pahile cha: aMgoMkA kathana karate samaya kathana nahIM kiyaagyaathaa| aba una chappana aMgoMkA kathana karate haiM / jaise-2 jaMghAoMkI piNddliye| 2 UrusthalakI piMDaliye 2 sphikAra vRSaNa / 1 liMga / 1 AmAzaya / 1 grahaNI / 2 vNkssnn| 2 kukundara / 1 bastizarSi / 1 udara / 2 stana / 2 bhujA / 2 kuhuniyaaN| 1 ThoDI / 2 hoTha / 2 sukkaNI / 2 daMtaveSTaH / 1 tAlu / 1 galazuNDika / 2 upajihva / 1 gojidvikA / 2 gaNDasthala / 2 karNazaSkulikA / 2 karNapaMtra / 2 akSikUTa / 4 akssii| 2 akSIkanInikA / 2 bhauheM / 1 grdn| 2 hathelI / 2 talave / 9 mhaachi| una navoMmeM sAta chidra gardanase Upara aura do nAceke bhAgameM // 12 // adRzya aMgoMke nAma / etAvadRzyazakyamapinirdeSTumanirdezyamataHparaMtakyamevatadyathA navanAyuzatAnisaptazirAzatAnidvedhamanIzatepaJcapezIzatAni saptottaraMmarmazataMdvepunaHsandhizate // 13 // yaha saba aMga dRzya arthAt dekhane meM AtehaiM aura bahutaMse aise aMga bhI haiM jo adRzya haiM vaha kevala tarkadArAhI jAne jAsakatahaiM / jaise-nausau 900 snAyu / sAta sau 700 zirA dosau 200 dhamaniyAM pAMcasau 500 peshiyaaN| ekasau sAtA 107 marma dosau 200 saMdhiyAM hotIhaiM / 13 / / triMzacchatasahasrANinavacazatAniSaTpaJcAzatsahasrANizirAdhamanInAmaNuzaHpravibhajyamAnAnAMmukhAgraparimANam / tAvanti caivakezazmazrulomAnItyetadyathAvadyasaMkhyAtaMtvakprabhRtidRzyamataHparaMtaLam // 14 // ina zirA aura dhamaniyoMke sUkSma vibhAga karanese inake mukhAgrabhAgakA parimANa arthAt saMkhyA 30 tIsa lAkha 56 chappana hajAra 9 nauso hotIhai / utanehI keza, zmazru aura roma hote haiM / isaprakAra inakI yathAvat saMkhyAkA varNana kiyA gyaahai| tvacA prabhRti jo dIkhane meM AtehaiM unako dRzya kahatehaiM tathA anyako takyA kahate haiM // 14 // eketadubhayamapinavikalpayanteprakRtibhAvAccharIrasyayattvaJjAla saMkhyeyaMtadupadezyAma itparaMpramANamabhijJeyaMtaccavRddhihAsayogi: .. - taLamevatadyathAdazodakasyAJjalayaHzarIresvenAJjalipramANeya .. Page #818 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.76.). crksNhitaa-bhaa0ttii0| , tupracyavamAnapurISamanubadhnAtiatiyogena / tathAsUtrarudhira manyAMzcazarIradhAtUna yttusrvshriircrNbaahytvgbibhrtiyttutvgntretrnngtlsiikaashbdlbhteynycossmnnaanubddhNlomkuupebhyonisspttsvedshbdmvaapnotitdudkNdshaanyjliprmaannm||15|| navAjalaya-pUrvasyAhArapariNAmadhAtoryadrasamityAcakSate / aSTau zoNitasyasatapurISasyaSaTzleSmaNaHpaJcapittasyacatvAromUtrasya trayovasAyAdvaumedasaHekomajjJaH / mAstaSkasyaaJjiliH zukrasyatAvadevapramANaMtAvadevazleSmaNazcojasaityetaccharIratatvamuktam // 16 // koI kahatehaiM ki aMgoMkA vibhAga pratyakSa Ara anumAnadvArA donoM prakAra nahIM hosakatA / vaha zarIreka svabhAvasehI hai / zarIrake dhAtuoMkA ajalI dvArA parimANa kathana karatehaiM / vaha parimANa pratyeka manuSyakI apanI aMjalIpara nirbhara hai| atyaMta tIkSNa virecana denesa jo jala virecana dvArA purISase milakara nikala jAtAhai vaha daza aMjalI pramANa hotAhai / tathA jo jala mUtra dvArA, rudhira dvArA nikalatAhai evam saMpUrNa zarIrameM vicaraNa karanevAlA tvacAko pAlana karanegalA, jo tvacAmeM vraNa hojAnese lasIkA kahAjAtAhai, jo garmI ke Anese gemakUpoM dvArA nikalatAhai / yaha saba daza aMjalI pramANa jala hotAhai |jo AhAra kiyA jAtAhai usakA parimANa 'dhAtu, rasa nau aMjalI hotAhai / rakta ATha aMjalI hotAhai / purISa sAta aMjalI hotAhai ! kapha cha: aMjalI hotAhai / pitta pAMca aMjalI hotAhai / mUtra cAraaMjalI hotaahai| vasA tIna aMjalI hotAhai / doaMjalI meda / eka aMjalI mnjaa| AdhI' aMjalI mastiSka / AdhI aMjalI zukra / AdhI aMjalI zleSmakA ojAisaprakAra zarIrameM aMjaliyoMkA pramANa jAnanA // 15 // 16 // __pArthiva dravyoMkA varNana / tatrayAvizeSataHsthalaMsthiramUrtimagurukharakAThanamanakhAsthida- . ntamAMsacarmavarca kezazmazrunakhalomakaNDarAditatpArthivaMgandho prANazca // 17 // una saba aMgoMmeM jo vizeSakarake sthUla, sthira, mUrtimAna, bhArI, khara, kaThora, aga hotA hai tathA dAMta, nakha, haDDI, mAMsa, carma, mala, keza, zmaznu,roma.aura kaNDaya Page #819 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a0 7. (761)" Adi pArthivaaMga hotehaiM tathA gaMdha aura ghrANendriya bhI pArthiva arthAt pRthvIke aMga haiN|| 17 // . AppadravyoMke nAma / yadravasaramandasnigdhamRdupicchilarasarudhiravasAkaphApattamatrasvedAditadApyarasorasanazca // 18 // jo vizeSarUpase drava, sara,maMda, snigdha, mRdu, picchila, avayava haiM tathA rasa, rudhira, vasA, kapha, pitta, mUtra sveda mAdaka jalake aMga haiM |evm rasa aura rasanA bhI jalake aMga haiM // 18 // AgneyadravyoMke naam| ytpittmussmaacyoyaacbhaaHshriirettsrvmaagneyNruupNdrshnshc||19|| zarIrameM pitta, uSNatA, prakAza, pAcanazakti, rUpa aura darzanendriya yaha sava Agneya arthAt agnika aMga haiM // 19 // vAyavIya dravyoMka nAma / yaducchAsaprazvAsonmeSanimeSAkuzcanaprasAraNagamanapreraNadhAraNAditadvAyavIyaMsparzaHsparzanazca // 20 // ucchvAsa,niHzvAsa,prANa,apAna, unmeSa, nimeSa,Akuzcana,prasAraNa,gamana,preraNa, pAraNa aura sparza tathA sparzanondriya yaha saba vAyavIya arthAt pavanake aMga haiN20|| AntarikSadravyoM ke nAma / -- yadviviktamucyatemahAnticANUnicasrotAMsitadAntarikSaMzabdaH ' zrotrazca // 21 // zarIrake baDe choTe saba chidra, srota, zabda aura zrotraindriya yaha saba AkAzaMke aMga haiM // 21 // yatprayAktatattatpradhAnaMbuddhimanazcetizarIrAvayavasaMkhyAyathAsthalabhedenAvayavAnAMnirdiSTA // 22 // jo prayoga karanevAlA hai usako prayoktA kahatehaiM / mana aura buddhi prayoktA haiM isAlaye pradhAna haiM / isaprakAra zarIrake avayavoMkI saMkhyAkA bheda, avayavoMkA sthUla bheda varNana kiyA gayAhai / / 22 // zarIrAvayavAstuparamANubhedenAparisaMkhyeyAbhavantyatibahutvAda Page #820 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (762) carakasaMhitA-mA0 TI0i tisaukSmyAdatIndriyatvAcca / teSAMsaMyogavibhAgavAyuHparamANUnAMkAraNakarmasvabhAvazcatadetaccharIrasaMkhyAtamanekAvayavaMdRSTamekatvenasaGgaHsaMkhyAtam / pRthaktvenApavarga:tatrapradhAnamazaktaM sarvasattvAtivRttaunivarttate iti // 23 // paramANu bhedase zarIrake avayava asaMkhya hotehaiM kyoMki vaha bheda atyanta adhika atyanta sUkSma aura atIndriya hote haiN| una paramANuoMke saMyoga vibhAgameM vAyu.. karma aura svabhAvahI kAraNa hotaahai| isaprakAra zarIrako saMkhyAkA varNana kiyaagyaa| una aneka avayavoMse banAhuA yaha zarIra eka dikhAI detAhai aura yaha karmAdhIna mohavaza ekatvake saMgako prApta huvA hai / ina saba bhAvoMke pRthak 2 vicA' ranese aura asaMgase mokSa prApta hotaahai|smpuurnn avayavoMmeM yathocita dRSTi denese jJAna utpanna hokara sampUrNa bhAvoMkI nivRtti hojAtI hai // 23 // adhyAyakA upasaMhAra / / zarIrasaMkhyAMyovedasAvayavazAbhiSak / tadajJAnanimittenasamohenanayujyate // 24 // amuuddhomohmlaishcndossairbhibhuuyte| nidoSoniHspRhaHzAntaHprazAmyatyapunarbhavaH // 25 // iti carakasaM0 zArIra0 zarIrasaMkhyaH zArIraH samAptaH // 7 // yahAMpara adhyAyake upasaMhArameM zloka haiM / jo vaidya sampUrNa avayavoMse zarIrakI saMkhyAko jAna letAhai vaha ajJAnanimittaka mohase yukta nahIM hotA / vaha buddhimAna mUDhatArahita mohamUlaka doSAse dUSita nahIM hosakatA tathA nirdoSa ni:spRha aura zAntiko prApta hokara mokSako prApta hota hai // 24 // 25 // / iti zrImaharSicaraka0 zArIrasthAne bhASATIkAyAMzarIrasaMkhyAzArIraM naamsptmo'dhyaayH||7|| ___ assttmo'dhyaayH| athaatojaatisuutriiyNshaariirNvyaakhyaasyaamitihsmaahbhgvaanaatreyH| aba hama jAtisUtrIya zatirakI vyAkhyA karate haiM isaprakAra bhagavAn AtreyajI kathana karane lge| uttama saMtAna honekA upAya / . strIpuruSayoravyApanazukrazoNitayonigarbhAzayayoHzreyasIprajAmicchatostannivRttikaraMkamopadekSyAmaH // 1 // Page #821 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a08 stroM aura puruSakA raja, vIrya, yoni aura garbhAzaya nidoSa honepara uttama saMtAna utpanna karanekI icchAvAle strI puruSoM ko jo karma karanA cAhiye usakA varNana karate haiM // 1 // athApyetostrIpuruSosnehasvedAbhyAmupapAyavamanavirecanAbhyAMsaM-- zodhyakramApratimApAdayetsaMzuddhaucAsthApanAnuvAsanAbhyAmupAcaredupAcareJcamadhurauSadhasaMskRtAbhyAMghRtakSIrAjyAMpuruSastriya- . ntutailamAMsAbhyAm // 2 // prathama strI aura puruSa snehana svedanase zarIrako narama banAkara kramapUrvaka vamana, virecana dvArA saMzodhanakara zarIrako uttama banAve aura doSAdikoMse zuddha zarIra honepara madhura dravyoMse aura ghRta dUdhase puruSako AsthApana aura anuvAsana kre| strIko tela aura mAMsarasase anuvAsana kare // 2 // strIpuruSakA kartavya krm| tataHpuSpAtprabhRtitrirAtramAlIbrahmacAriNyadhaHzAyinIpANi. bhyAmannamajarjarapAtrebhuJjAnAnacakAcidevamRjAmApayeta // 3 // inake anantara java strI RtumatI ho to jisa samayase rajodarzana ho usI samayase tIna rAtritaka brahmacaryameM sthita rahe aura pRthvImeM zayana kare,purAne vartana athavA maTTIke pAtra meM yA hAthoMpara lekara bhojana kiyA kare kisIse sparza na kare aura kisI prakArakA bhI ahita kArya na kare // 3 // tatazcaturthe'hanyenAmutsAdyasaziraskaMstApayitvAzuklAnivAsAMsyAcchAdayetpuruSazca // 4 // isake anantara cauthe dina zarIrameM tailakI mAlizakara ubaTana lagA zirasahita snAna kare / svaccha sundara vastra tathA phUlamAlA Adi dhAraNa kare / aura puruSakobhI snAna karA gaMdhAdi lepana karA, zveta svaccha vakhoMko dhAraNa karAve // 4 // tataHzukavAsasaucastragviNausumanasAvanyonyamabhikAmAsaMvasetAmitibrUyAt // 5 // 'phira vaidya ina donoM zuddha pavitra vastra dhAraNa kiyehue, phUlamAlAse vibhUSita zuddhamanavAle, paraspara saMhavAsakI icchAvAle strI puruSoMse kahe ki tuma donoM saMvAnakI kAmanAse jAkara sahavAsa karo // 5 // . .. .. .. .... Page #822 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhivA-bhA0 ttii0| strIsahavAsa karaneke din.| snaanaatprbhRtiyugmessvhHsusNvsetaaNputrkaamotocaayugmessuduhi-| tRkAmau // 6 // ' snAnake dinase arthAt cauthedinake uparAnta yugma (6,8,12, 14) rAtrinyoMmeM putrakI kAmanAse sahavAsa kare / arthAda ina rAtriyoMmeM gamana karanese putra utpanna hotAhai / aura ayugma arthAt (5, 7, 9, 11, 13, 15,) ina rAtriyoMmeM gamana karanese kanyA utpanna hotIhai // 6 // sahavAsakI vidhi / " ncnyubjaapaarshvgtaaNvaasNsevet| nyunjAyAvAtobalavAnsayo nipiiddyti| pArzvagatAyAdakSiNepArzvezleSmAsaMcyuto'pidadhA'tigarbhAzayam / vAmepArzvepittadasyAMpIDitavidahatiraktazukraMtasmAduttAnAsatI jNgRhnniiyaat| tasyAhiyathAsthAnamavati. dhantedoSApa-tecainAMzItodakenapariSizcet // 7 // strI auMdhI leTakara athavA vAme dahine karavaTa lekara sahavAsa na kare / kyoMki auMdhI honese balavAn vAyu yoniko pIDita karatAhai / dahine paMsavADe karavaTa lekara sahavAsa karanese kapha Tapakakara garbhAzayako AcchAdana kara detAhai / aura vAyIM karavaTa lekara sahavAsa karanese pIDitahuA pitta raja aura zukrako dUpita kara detAhai isaliye sIdhI uttAna leTakara puruSake vIrya ko grahaNa kre| aisA honese saMpUrNa doSa apanerasthAnoM meM sthita rhtehaiN|grbh grahaNa karaneke eka prahara vAda zItalajalase apane netroM, mukha tathA yoniko dhove // 7 // garbhadhAraNa ke ayogya strii| tatrAtyazitAkSudhitApipAsitAbhItAvimanAHzokA kruddhA cAnyaJcapumAMsamicchantAmathanecAtikAmAvAnArIgarbhanadhatte viguNAMvAprajAMjanayati // 8 // garbhAdhAnameM isaprakArakI strI niSida hotI hai|jisne adhika bhojana kiyA ho athavA bhUkhI, tRSAtura, bhayabhIta, jisakA citta maithunameM na ho yA anyaprakArase ana vigaDA ho, zoka.athavA krodhavAlI,dUsare puruSakI icchA rakhanevAlI evam jo maithunase tRptahI na hotIho / aisI khiyeM garbhako dhAraNa nahIM karatIM / arthAt inakoM garbha nahIM rahatA yadi rahe bhI to kurUpa; aura viguMNa saMtAna utpanna hotIhai // 8 // Page #823 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-108 (765) ativAlAmativRddhAMdarghirogiNImanyenavAvikAreNopasRSTAMvarjayet // 9 // atyanta choTI avasthAkI, atyanta vRddhA, jisake zarIra aura yonipara atyanta bAla hoM athavA aura kisI vikArase yukta ho aisI strI maithunameM tyAjya hai|| 9 // purusse'pyetevdossaaH|atHsrvdossvrjitaustriipurussaasNsRjyeyaa. tAm // 10 // puruSameM bhI yadi isIprakAra koI doSa ho to usako bhI maithunameM tyAjya jAnanA isaliye saMpUrNa doSoMse rahita strI puruSoMko saMtAnakI kAmanAse maithuna karanA cAhiye // 10 // striigmnvidhi| sAtaharSomaithunecAnukUlAviSTagandhaMsAstIrNaMsukhaMzayanamupakalpyamanojJahitamazanamazitvAdakSiNapAdenapumAnvAmapAdenantrI cArohettatramaMtraprayuJjIta (ahirasiAyurasisarvataH pratiSThAsidhAtAtvAdadhAtuvidhAtAtvAdadhAtubrahmavarcasAbhavediti ||trjhaabRhsptirvissnnuHsomHsuurystthaashvinau / bhago'thamizavaru gauputravIraMdadhAtume) ityuktvAsaMvasatAm // 11 // 12 // 13 // 'strI aura puruSa harSasahita maithunAbhilASI prItipUrvaka donoM sundara susajita aisa' yyApara jisameM takiyA, svaccha caddara, tathA gaddA vichA ho manako pyArI lagane. vAlI ho aisI zayyApara puruSa dahine pAMvase aura strI pahile vAmapAvase Arohita hove (ina strI puruSoMke usadina hita bhojana karanA cAhiye / phira usa zayyApara kAnoM vaiThakara isa mantrako paDhe"ahirAsa AyurAse sarvataH prASTiAsa" Adi"pura cAra dadhAtu bhe"prynt| Uparake mUlameM likhehue maMtrako paDhakara zayana kre11..13|| uttama putra utpanna karanekI vidhi / sAcedevamAsItavahantamavadAtaMharyakSamojasvinaMzaciMsattvasampannaputrAmaccheyamiti / zuddhasnAnAt prabhRtyasyemanthamavadAtaM yavAnAMmadhusIpabhyAsaMsRjyazvetAyAgoHsarUpavatsAyAHpayasAloDyarAjatakAMsyavApAnekAlekAlesaptAhaMsatataMprayacchetpAnA Page #824 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - mA0 TI0 | yaprAtazcazAliyavAnnavikArAndadhimadhusarpirbhiH payobhirvAsaMsR 766) jyabhuJjIta // 14 // 1. yadi usa strIko gauravarNa, siMha ke samAna parAkramI, tejasvI, pavitra, satvasaMpanna "putra utpanna karanekI icchA ho to RtusnAna se zuddha hokara yavake sattuoMkA maMtha banA, "madhu ghRtayuktakara, saphedaraMga ke bachaDevAlI sapheda gauke dUdhake sAtha cAMdI yA kAMseke pAtrameM gholakara nityamprati prAtaHkAla sAtarojataka pIyA kare aura bhojana bhI zAlicAvala, yavake maidase banAhuA padArtha, dahI, madhu, ghRta, dUdha ina sabako milAkara khAyA kare // 14 // : ! tathAsAyamavadAtazaraNazayanAsanayAnavasana bhUSaNaveSAcasyAt 15 phira sAyaMkAlameM sundara susajjita ghara meM uttama zayyA, Asana Adipara ArAma kare evam uttama vastra, bhUSaNa aura veSako dhAraNa kare // 15 // sAyaMprAtazvazazvat zvetaMmahAntaM RSabhamAjAneyaharicandanAGkitaM pazyat / saumyAbhizcainAM kathAbhirmano'nukUlAbhirupAsIta / saumyAkRtivacanopacAraceSTAMzcastrIpuruSAnitarAnapicendriyArthAnavadAtAn pazyet / sahacaryyazcainAMpriyahitAbhyAM satatamupacareyuH tathAbhatInaca mizrIbhAvamApadyeyAtAm // 16 // tathA sAyaMkAla aura prAtaHkAla nitya saphedavarNake vaDabhArI bailako aura pIle candanase carcita hue uttama sapheda ghoDeko dekhA kare / aura usa strIke cittako sundara manohara, pavitra vacana, upacAra, ceSTA Adise prasanna rakkhe tathA puruSakA bhI aisAhI AcaraNa rahanA cAhiye / evaM ina donoMko sundara daivI vastuoMkA darzana karAnA caahiye| isa strIke samIpa rahanevAlI uttama sahacAriNI striyeM usako hita aura priya AcaraNa se sevA karatI rheN| aura ina sAtadinoMmeM usa strIkA pati bhI uttama AcAroMkA sevana kare parantu yaha donoM ApasameM sahavAsa na kareM // 16 // ityanena vidhinAsaptarAtraMsthitvASTame'hanyAplutyAdbhiH saziraskaM sahabhatra cAhatAnivastrANiAcchAdayedavadAtAniavadAtAzca khajobhUSaNAnivibhRyAt // 17 // isa vidhIse sAta rAtri vyatIta hone ke anantara AThaveM dina prAtaHkAla zirasahiva snAnakara yaha donoM strI puruSa pavitra sundara navIna vastroMko dhAraNa kara uttama bhUSaNa aura sundara phUloMkI mAlAoMko dhAraNa kareM // 17 // Page #825 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . zArIrasthAna-a08. . (767). * uttama putrake liye havana vidhi| ... ... . tataRtvikprAguttarasyAdiziagArasyaprAkpravaNamudakpravaNaMvA pradezamabhisamIkSyagomayodakAbhyAMsthaNDilamupasaMlipyaprokSya 'codakenavodimAsminsthApayet / tApazcimenAnAhatavastrasaJcaye zvetArSabhavApyajinaupavizedAhmaNaprayuktorAjanyaprayuktastuvaiyAdhecarmaNyAnaDuhevAvaizyaprayuktasturauravevAstevA / tatropaviSTaH . pAlAzIbhiraigudIbhiraudumbarIbhirmAdhUkIbhirvA samidbhiragnimupasamAdhAyakuzaiHparistIryyaparidhibhizcapAradhAyalAjaiHzuklAbhizcagandhavatIbhiH sumnobhiruupkiret| tatrapraNItodapAtraMpavitrapUtapupasaMskRtyasarpirAjyArthayathoktavarNAnAjAneyAdInsamantataH sthApayet // 18 // phira Rtvija(yajJakarAnevAlA purohita )pUrvakI dizAmeM athavA uttarakI dizAma yA gharase jipta ora jala pUrva yA uttarako DhalatAho usa sthAnameM govarasa lIpakara vedIko vanAve / usa vedIko jalase chiDakAra grahAdikoMko yathAsthAna sthApita kare / phira usa strIko vedIse pazcimakI ora zuddha bichehue vastrake Upara yA sapheda vRSabhake ajinake Upara athavA mRgachAlApara biThAve / brAhmaNa ho to isa vidhise viThAve, kSatrI hoto vyAghrake carmapara,vaizya hoya to ruru mRgake carmapara athavA bakarake carmapara viThAve / phira palAza, iMgudI, audumbara mahuA AdikI samidhoMse agniko sthApana kare aura kuzakaNDI karma vidhisa kuzAko vistIrNa kare / phira vedIkI paridhi sthApana honeke anantara sapheda dhAnako khIla, sapheda sugaMdhita phUloMse svastivAcanapUrvaka vedIko suzobhita kare evam praNItA pAtra, udakapAtra, pavitrA, pavitra ghRtapAtra, tathA puSTI yajJavidhise varaNa Adi saMpUrNa sAmagrIko vidhivat sthApana kare // 18 // tataHputrakAmApazcimato'niMdakSiNatobrAhmaNamupavezyaanvAlabhetasahabhAyatheSTaMputramAzAsAnA / tataH tasyAAzAsAnAyA RtvikprajApatimabhinirdizyayonautasyAHkAmaparipUraNArthako myAmiASTanipedviSNuyonikalpayasvityanvayAcatitazcaivAjye Page #826 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (68) crksNhitaa-bhaa0ttii0| .: nsthaaliipaakmbhisNsaa-trirjuhuyaat| yathAmnAyaJcopamantri tamudakapAtratasyaidadyAt sarvodakArthAnkuruSveti // 19 // . isake anantara isa putrakI kAmanAvAlI strIko agnise pazcimakI ora aura brahmAko agnise dakSiNa ora sthApana kare / aura usa strIke bharcAko yatheSTa putrake utpanna honekI icchAse isake pAsa baitthaave| phira AcArya prajApatike uddezase athavA "prajApati"Adi maMtrakA nirdezakara usa strIke patikA hAtha strIkI yonise sparza karAkara "viSNuyoni kalpayatu" isako paDhatehue puDheSTI yajJa karAve aura ghRtakeM sAtha caruM milAkara sthAlIpAka banAkara tInavAra havana karAve / phira vedokta maMtroMse upamaMtrita kiyA huA jalapUrNa kalaza usa strIko deve / aura yaha kahe ki, saMpUrNa. jalake kArya isa jalase karanA // 19 // yajJake aMtameM karma / tataHsamAtekarmaNipUrvaMdAkSiNapAdamabhiharantIpradakSiNamagnimanuparikAmettatobrAhmaNAnsvastivAcayitvAsahabhA''jyazeSaprAzrIyAta / parvapamAnpazcAstrInacaucchiSTamavazeSayettatastIsahasaMvasetAmaSTarAtratathAvidhaparicchadAvevacasyAtAMtatheSTaputraMja- .. nayetAm // 20 // phira isa karmakai samApta honake anantara pahile dakSiNa pAvoMko Age rakhatIhuI agnikI kramapUrvaka pradakSiNA kre|phir brAhmaNoMse svastivAcana karAkara yajJase vace. hue ghRtako aura sthAlIpAka caruko patisahita strI bhakSaNa kare arthAt pahile. usako pati bhakSaNa kare phira strI bhakSaNa kare parantu usameMse vAkI jUThA na choDe. phira vaha isa AMThavIM rAtrimeM pUrvokta uttama zayyApara pUvAkta vidhise sahavAsa karAne i.saprakAra karanese icchAnurUpa putra utpanna hotAhai // 20 // yAtustrIzyAmalohitAkSaMvyUDhoraskamahAbAhuputramAzAsIta yAvAkRSNaMkaSNamRdudIrghakezaMzuklAkSazukladantaMtejasvinamAtma. ... vantam eSaevAnayorapihomavidhiHkintuparibarhavarNavajyasyAt putravarNAnurUpastuyathAzIrevatayoHpariboM'nyaHkArya syaat||21|| jisa strIko lAlanetra, zyAmavarNa, bar3erakaMdhe, vizAla chAtI aura mahAvAhu putrake utpanna karanekI icchA ho athavA kRSNavarNa namra,dIrgha kAlekezoMvAle zveta netroMvAle, zveta daMta paMktIvAle,tejasvI,jJAnasaMpanna putra utpanna karanekI icchA ho to ina dona Page #827 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a08. (769) sI puruSoMko uparokta vidhise yajJa karanA cAhiye / parantu kSetrapatra aura vadharma AdikoMko tyAgakara jaisA putra utpanna karanA ho usIke anurUpa bhojana,parivardhana, homa Adi karanA cAhiye / / 21 // dvijebhyHshuudraatunmskaarmevkuyodevgurutpkhisiddhebhyshc||22|| zUdrakI khIko vedokta maMtroMse yajJa karanekA niSedha hai isaliye vaha devatA guru tapasvI sida aura brAhmaNoMko namaskArapUrvaka putreSTiko kare // 22 // yAyAcayathAvidhaMputramAzAsItatasyAstasyAstAMtAputrAziSama nunizamyatAMstAJjanapadAnAMmanuSyANAmanurUpaputramAzAsIta sAteSAMteSAMjanapadAnAmAhAravihAropacArapAracchadAnanuvidhI yakhetivAcyAsyAt / ityetatsarvaputrAziSAMsamRddhikaraMkarmavyA- . khyAtaMbhavati // 23 // jo jo strI puruSa jaisejaise putroMko utpanna karanekI icchA karatehoM usI usI prakAra brAhmaNoMke AzIrvAdoMko zravaNa kareM tathA tadanurUpa manase smaraNa kareM aura jisara dezaka manuSyoM ke jaise parAkramI putroMko utpanna karanA cAhe vaise 2 deza, AhAra, vihAra upacaryA vastra zayyA AdikoMkA sevana kare / aisA karanese unakI icchAnusAra saMtAna utpanna hotIhai isaprakAra icchAnurUpa putrake utpanna karanekI zikSA aura sama: dikA karanevAlA karma kathana kiyAjAtAhai / / 23 // . natukhalukevalametadevakarmavarNAnAMvazeSyakaramapitutejodhAturapyudakAntarikSadhAtuprAyo'vadAtavarNakarobhavati / pRthivIvAyu-:: dhaatupraayHkRssnnvrnnkrHsmsrvdhaatupraayHshyaamvrnnkrH||24|| strIkI icchAnurUpa putrakA varNa rUpa honemeM kevala itanAhI nahIM kintu aura bhI aise bhAva hotehaiM jo putrake zyAma gaura Adi varNako utpanna karate haiM jaise-tejadhAtu. aura udakadhAtu tathA aMtarikSadhAtu adhika honese gauravarNa hotAhai / pRthvI aura vAyu dhAtu adhika honese kRSNavarNa hotAhai / sava dhAtue~ samAna honese zyAmavarNa hotAhai // 24 // sattvabhedakA kaarnn| sattvavaizeSyakarANipanasteSAMteSAMprANinAMmAtApitRsattvAnthantavanyAHzrutayazcAbhIkSNasvocitaJcakarmasattvavizeSAbhyAsazceti // 25 // Page #828 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mng: - carakasaMhitA - mA0TI0 / 'ava garbhake manake viSayameM zravaNa karo jaise mAtA aura pitAkA garbhAdhAnake samaya jaisA mana hotA hai vaisAhI saMtAnakA bhI mana hotA hai / tathA garbhavatI strI jisaprakAra ke nityamprati kathA Adi zravaNa kiyA kare aura jisaprakArake kamoMmeM citta lagAya rakkhe prAyaH garbhakA mana usIprakArakA hotA hai // 25 // yathoktena vidhinopasaMskRtazarIrayoH strIpuruSayostu mizrIbhAva - * mApannayoH zukraM zoNitena sahasaMyoge sametyA vyApannamavyApannenaM yonAvanupahatAyAmapraduSTe garbhAzaye garbhamabhinirvatrttayati ekAntenaM / yathAnirmale vAsasI suparikalpateraJjanaM samuditaguNamupanipAtA devarAgamabhinirvarttayatitadvat / yathAvAkSIraM dadhnAbhiyutamabhiSavaNAdvihAyasvabhAvamApadyate dadhibhAvaMzukaM tadvat // 26 // pUrvokta vidhi saMskAra kiye hue zarIroMvAle khopuruSoMkA jaba vidhivat ApasameM saMyoga hotA hai taba doSarahita puruSake vIrya aura strIke rajakA saMyoga hokara garbha utpanna hojAtA hai| yadi yonimeM kisI prakArakA vikAra na ho aura garbhAzaya zuddha ho yam rajavIrya bhI nirdoSa hoM to avazyahI strI garbhako dhAraNa kara letI hai / jaise nirmala vastu meM jisa prakArakA raMga caDhAnA cAhate ho usIprakArakA raMga vastuko raMgameM DAla hI caDhajAtA hai / usIprakAra zuddha zukra aura rajake saMyogase garbhAzaya jhaTa garbhakoM dhAraNa kara letA hai / jaise dUdha dahIke sAtha milajAnese apane svabhAvako choDa dahI ke manurUpa hojAtA hai usI prakAra vIrya bhI zuddha rajake saMyogase garbhAzaya meM prApta ho garbhako pragaTa kara detA hai // 26 // , evamabhinirvarttamAnasyagarbhasyatustrIpuruSatvehetuH > puurvmuktH||27|| isaprakAra garbhake utpanna karanemeM jisaprakAra ke strIpuruSa hone cAhiye so pahile kathana kara cukehaiM // 27 // yathAhibIjamanupatapta musaMsvAMsvAM prakRtimanuvidhIya kSetrIhirvAtrI : hitvaMya vovAyavatvaM tathAstrIpuruSAvapiyathoktaM hetuvibhAgamanuvidhIyate // 28 // jaise jora bIja boyA jAya vaha apanI apanI prakRtikai anurUpa utpanna hotA hai / jaise dhAnakA bIja dhAnako utpanna karatA hai | yavase yava utpanna hotA hai aura vaha bhI bIja, pRthvI tathA samaya ke anurUpa hotA hai usIprakAra strIpuruSoM ke bIjake anurUpa saMtAna hotI ha // 28 // Page #829 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna -ma0 8. (771) tayoH karmaNA vedoktena vivartanamupadizyateprAgvyaktI bhAvAt // 29 // - una strIpuruSako garbhake pragaTa hone se pahile jisaprakArakA vartAva karanA cAhiye unako vedoktarItiseM varNana karate haiM // 29 // prayuktenasamyakkarmaNAMhidezakAlasampadupetAnAM niyatamiSTaphala- ": tvaM tathetareSAmitaratvam / tasmAdApannagabhastriyamabhisamIkSya prAgvyaktIbhAvAdgarbhasyapuMsavanamasyaidadyAt // 30 // jo karma jaise deza, jaise samayameM jaisI sAmagrI se vidhivat kiyA jAtA hai usakA vaisA phala hotA hai isaliye jo karma uttama rIkSise uttama sAmagrIdvArA uttama samaya para kiyA jAtA hai usakA uttama phala prApta hotA hai tathA isake viparIta karanese usakA aniSTa phala prApta hotA hai / ataeva garbhavatI strIko dUsare mahIne meM puMsavana karma karanA cAhiye // 30 // puMsavanAvadhi / 'goSThe jAtasyanyagrodhasya prAguttarAbhyAM zAkhAbhyAMzuGge'nupahate AdAya dvAbhyAMdhAmyamASAbhyAM sampadupetAbhyAM gaurasarSapAbhyAM vAsaha daniprakSipyapuSyeRkSepibet // 31 // o gauoM ke vizrAma karane kI jagahake vaTa vRkSoMkA jo TahanA pUrva aura uttarakI ora ho usameM nirdoSa uttama do zuMga (aMkura yA kalI ) toDalAve aura do svaccha moTe cAvala tathA do uDada una donoM aMkuroMmeM milAkara athavA do sapheda sarasoMke dAne milAkara dahImeM milAkara vaha garbhavatI strI puSyanakSatrameM pIve // 31 // tathaivaaparAJjIvakarSabhakApAmArgasahacarakalkAMzcayugapadekaika zoyatheSTaM vApyupasaMskRtyapayasA // 32 // kuDayakITakaMmatsyakaJcodakAJjalaprakSipya puSyeNApibet // 33 // athavA jIvaka, RSabhaka, sapheda apAmArga, sapheda sahacara, ina sabakA kalka canA athavA inameMse kisI ekakA kalka vanAkara gauke dUdhake saMga puSyanakSatrarme pAna kare athavA kuDya kITa ( dIvAra meM honevAlA dhanvI kITa vizeSa ) usako athavA choTIsI machalIko puSyanakSatra meM eka aMjalI jalake sAtha pIve // 32 // 33 // tathA kanakamayAtrAjavAnAyasAMzcapuruSakAnagnivarNAnanupramANAndanipayAsiudakAJjalAvAprakSipyAvidanavazeSataH puSyeNa // 34 // + Page #830 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (772) carakasaMhitA-mA0 ttii0| athavA suvarNa, cAMdI yA loheko uttama bhasma lekara apane ani varNake samAna sUkSma mAtrAse dahI athavA dUdha yA eka aMjalI jalake sAtha puSyanakSetra meM pIve / ( vAgbhaTane likhA hai ki sone cAMdI athavA lohekA eka choTAsA puruSa banA usako animeM vapA eka aMjalI jalameM athavA dUdha yA dahImeM bujhAkara usa jala yA dUdha dahIko pIve) // 34 // puSyoddhRtalakSmaNAmUlasyapayasAputrakAmo'syadakSiNanAsApuTe kanyAkAmasya vAmanAsApuTasiMcet / evaM zvetakaMTakAryArasa- siNcnenputraavaatiH| puSyaNavacapiSTasyapacyamAnasyoSmANamu- . panAyatasyaivacapiSTasyodakasaMsRSTasyarasaMdehalImupanidhAyadakSiNenAsApuTesvayamAsiJcatpicunA // 35 // iti savanAni yccaanydpibraahmnnaabyuraaptaavaapuNsvnmissttNtccaanussttheym||36|| athavA puNyanakSatrameM ukhADIhuI lakSmaNAkI jaDako dUdhameM ghoTakara putrakI icchAvAlI strI nAkake dahinenathane aura kanyAkI kAmanAvAlI vAyeM nathane dvArA paave| yA nasyake prakArase TapakAve / isIprakAra ravivAra puSpameM ukhADIhuI sapheda kaTelokA rasa bhI putrako denevAlA hotAhai / lakSmaNAkI puSya nakSatrameM ukhADI huI jaDako dUdhameM pIsakara usake rasako vA dUdhameM pakAkara usakI bhAMphako sUrya ke sAmane prAtaHkAla khaDe ho nAsikAdvArA sUMghe athavA kevala lakSmaNAko pIsaM usakA rasa nikAla pUrvako mukha kara apane dakSiNa nathanemeM gharakI dehalIpara khaDe hokara apane hAthasehI TapakAve / yaha sava karma athavA anya puMsavana karma brAhmaNoMke aura Apna puruSoM ke AjJAnusAra anuSThAna karane cAhiye // 35 // 36 // . garbhasthApana auSadha / ataU garbhasthApanAnivyAkhyAsyAmaH // 37 // aba garbhake sthApana karanekI vidhiko kathana karate haiM // 37 // aindrIbrAhmIzatavAr2yAsahasravI-amoghAavyathAzighAvalA ariSTAvATyapuSpIviSvaksenAkAntAcaAsAmoSadhInAMziralA dakSiNanepANinAdhAraNamatAbhizcaivasiddhasthapayasAlarpiSovApAnamatAbhizcaivapuSyepuNyasnAnaMsadAcaitAbhiH samAlabheta // 38 // Page #831 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a08 (77) tathAsarvAsAMjIvanIyoktAnAmoSadhInAMsadopayogastaistairupayogavidhibhiritiga sthApanAnivyAkhyAtAnibhavanti // 39 // indrAyaNa, brAjhI, sapheda dUba, kAlI dUba, amoghA, avyathA (geMdA), haraDa, balA, nIma, kuTakI, gaMgareNa, priyaMgu, zatAvara ina auSadhoM se kisI eka auSadhAko puSyanakSatra meM ukhADakara usake svarasako dakSiNa hAthase dahinI nAsAmeM TapakAve aura zirake dahinI aura dAhane hAthase dhAraNakara rakkhe tathA inhIM sava auSadhiyoMke sAtha siddha kiye hue dUdha aura ghRtako pAna kre| evam inhIMse auTAye jalase haraeka puSya nakSatra meM snAna kiyA kare inake upayogase garbhasthApana hotAhai / athavA jIvanIyagaNakI saMpUrNa auSoMke upayogase siddha kiye dUdha, dhRta Adika aura pUrvokta vidhAnase puSpanakSatrameM saba upayoga karanese garbhasthApana hotAhai // 38 // 39 // garbhanAzaka bhaav| garbhApaghAtakarAstvimebhAvAbhavantitadyathAutkaTukaviSamasthAnaM kaThinAsanasavinyAvAtamUtrapurISavegAnuparundhatyAdAruNAnucitavyAyAmasevinyAstIkSNoSNAtimAtrasevinyA pramitAzanasevinyAgabhomriyate'ntaHkukSerakAlevAkhrasaMtezoSIvAbhavati // 40 // garbhake upaghAta karanevAle yaha bhAva haiN| jaise garbhavatI strIkA utkaTa rItise baiThanA athavA UMcenIce tathA viSamasthAnameM phiranA, kaThina Asana Adise baiThanA, bAta, mUtra aura purISake vegako rokanA, dAruNa aura anucita parizrama Adi karanA, tIkSNa tathA uSNa dravyoMkA adhika sevana karanA, bahuta bhUkhe rahanA ityAdi kArajose garbha kukSImeMhI marajAtAhai athavA srAva hojAtAhai yA sUkhajAtA hai // 40 // tathAbhighAtaprapIDanaiHzvabhrakUpaprapAtadezAvalokanairvAbhIkSNaMmAtuHprapatatyakAle / tathAtimAtrasaMkSobhibhiryAnairapriyAtimAtrazravaNairvA / pratatottAnazAyinyAHpunargarbhasyanAjhyAzrayAnADI kaNThamanuveSTayati // 41 // isaprakAra coTa Adi laganese,kisImakArase garbhake davajAnese tathA atyaMta bhayaMkara, gaDhe, kUpa, pahADake vikaTa girehue kinAroMkA dekhanA Adi bhayakAraka sthAnoMko dekhanese bhI garbhapAta hojAtAhai / athavA garbhavatIke zarIrameM kisIprakAra 'atyanta halacala hojAnese vA kisI vikaTa savArIpara caDhanese evaM aMtyanta bhayaMkara Page #832 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (.774) carakasaMhitA-bhA0 TI0 aura bahuta UMcA zabda sunanese bhayaMkara apriya zabdake sunanese bhI astAlameM garbhaata hojAtAhaiM / aura sadaiva sIMdhI udyAna paDI rahanese garbhakI nAbhise Amita nauDI garbhake kaNThameM lipaTa jAtIhai / isaliye garbhakA upaghAta hotAhai // 11 // vivRtazAyinInatazcAriNIconmattaMjanayatyapasmAriNaMpunaHkaliMkalaMhAcArazIlA / vyavAhIlAturvapuSamahIkalaNaMbAso :. kanityAbhItamapacitamalpAyuSaMvA / abhidhyaatriiproptaapinmiiyunennvaatenaatyaayaalbhulmtidrohinnmkrmshiilNkaa|a-. * marSiNIcaNDamopAdhikanasUyakaMvA svapnanityAtandrAlasabudha. . mlpaanivaa| madyanityApipAsAlumanavasthitacittaMvA / godhA . maaNspriyaashrinnmshmaarinnshnhinNvaa| varAhamAMsapriyArakAkSaMkathanamanatiparuSaromANaMvA / matsyamAMsanityAciranimiSaM stabdhAkSavA / madhuranityApramahiNamUkamagnisthUlavA / * amlanityAraktapittinatvagakSirogiNaMvA / lavaNanityAzIghra.: valIpalitakhAlityarogiNaMvA kaTukanityAdurbalamalpazukramana'patyaMvA / tiktanityAzoSiNamavalamapacitaMvA / kaSAyanityA zyAvamAnAhilamudAvartinaMvA // 42 // yadi garbhavatI strI nagna hokara soyA kare athavA idhara udhara adhika phire to usake. garbhase unmatta ( pagalI ) saMtAna hotI hai / garbhavatI strI yadi adhika kalaha aura upadrava karanevAlI ho to mRgIrogavAlI saMtAna hotI hai| yadi garbhavatI strI adhika maithuna kare to vikala aura nirlajja athavA straiNa (triyoMkese kRtyavAlI ) saMtAna utpanna hotI hai |ydi garbhavatI nirantara zokase vyAkula rahA kare to usakI saMtAna bhayAtura, kSINa aura alpAyu hotI hai| yadi garbhake samaya strI paradhanake lenekI icchA rakhatI ho to usakI santAna parAyI sampattiko dekhakara jalanevAlI aura IyAyukta kyA straiNa santAna hotIhai / athavA cora, AlasI, atidrohI, kukarma karanevAlI santAna hotI hai / garbhavatI strI, atyanta krodha kiyA kare to usakI santAna atyanta krodhI, chalI aura cugalakhora utpanna hotI hai| atyanta sonevAlI garbhavatI strIko santAna nidrAlu,AlasI, mUrkha mandAgnivAlI utpanna hotI hai| yadi : garbhavatI strI madya pIye to tRSArta aura vikalacitta saMtAna hotI hai| jo strI gokA. Page #833 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : zArIrasthAna-a mAMsa. khAya usake garbhase zarkarA, patharI aura zanairmahavAlI santAna utpanna hotiihai|' parAhakA mAMsa khAnevAlI garbhavatIke garbhase lAlanetroMvAlA aura hatyArA tathA kaThora romovAlA putra utpanna hotA hai| machalI khAnevAlI garbhavatIkI saMtAna bahuta derameM palaka jhapakanevAlI tathA TeDhe netroMvAlI hotI hai / garbhavatIke atyanta mIThA khAnese pramehI, gUMgI aura adhika sthUla santAna utpanna hotIhai / garbhavatIke adhika khaTTA . khAnese raktapitta romavAlI, tvacAke roga tathA netragavAlI santAna hotI hai|grbhvtiike atyanta lavaNarasa sevanase akAlameM sapheda bAla hojAnevAlI,salavaTavAlI tathA gaMjI santAna utpanna hotI hai|grbhvtiike carapare rasake atyanta sevanase durbala alpazukra tathA anapatya santAna utpanna hotI hai / garbhavatI atyanta kaDuA rasa sevanase sUkhehue zarIravAlI athavA zotharogI, nibala aura kRza santAna utpanna hotI hai / garbhavatIke atyanta kaSAyarasa sevanase. kAle varNakI aphArA rogabAlI aura udAvarca rogavAlI santAna utpanna hotI hai // 4 // yadyaccayasyayasyavyAdhernidAnamutattadAseMvamAnAntarvalItaddhikArabahulamapatyaMjanayati // 43 // garbhavatI strI jI 2.dravya jina 2 rogoM ke utpanna karane ke kAraNa kahe gaye haiM unake Adhika sevanase una 2 rogoMse grasita saMtAna utpanna karatI hai // 43 // * * pitRjAstuzukradoSAsAtajairapacAraivyAkhyAtAitigopaghAta..' kraabhaavaavyaakhyaataaH|| 14 // pitAke jo zukra doSa haiM mAtAke apacAroMse unakA bhI nirdeza jAna lenaa|is prakAra garbha upaghAtakAraka bhAvoMkA varNana kiyAgayA // 44 // garbhiNIko upacAravidhi / tasmAdahitAnAhAravihArAnprajAsampadamicchantIstrIvizeSeNa . varjayetsAdhyAcArAcAtmAnamupacaroddhatApayAmAhAravihArA bhyAm // 45 // isa liye saMcAnaka hitakI icchA karatI huI garbhavatI strI ahita AhAra vihAra roko tyAga devai tathA zreSTaM AcAra aura hita AhAra vihArase zarIrako rakSA karatI rahe // 45 // vyAdhIMzcAsyAmRdumadhurazizirasukhasukumAraprAyairauSadhAhAropa. cArairupacaret / nacAsyAvamanavirecanazirovirecanAniprayoja-: Page #834 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Fast) gharakasahina-mA. ttii.| yennarakamavasecayet |srvkaalnycnaasthaapnmnuvaasnvaaku dinyatrAtyayikAdacAH / aSTamamAsamupAdAyavamanAdi- . : sAdhyeSupunarvikoraSuAtyayikeSumRdubhirvamanAdibhirvopacAraH syAt // 46 // yadi garbhavatI strIko kisIprakArakA roga utpanna honAyavo vaidhako cAhiye ki narama, madhura, zIvala, sukhadAyaka aura sukumAra auSaSiyoMse vidhivat cikitsA kare aura garbhavatIko vamana,virecana,zirovirecana tathA raktamAkSaNa kabhI na kraave| aura garbhakI saba avasthAmeM AsthApana basti tathA anuvAsana basti bhI.na karAve -yadi koI zIghra pANanAzaka vyAdhi upasthita na ho jaba garbhake AThaveM mahInemeM prApta honepara yAda koI aisA vikAra ho ki jisameM bamanAdikoMke vinA prANahI na baca sakatehoM to yuktipUrvaka bahuta namra aura hitakArI auSadhiyoM dvArA narama -vamanAdi upacAra kareM // 46 // . garbhiNIke upacArameM mukhya karma / pUrNamivatailapAtramasaMkSobhyA'ntarvalIbhavatyucapA // 47 // jisapakAra sailase mukhaparyanta pUrNa bharAhuyA pAtra idhara udhara uThAne dharanemeM 'usake miranakA bhaya rahatAhai usIprakAra thoDI bhI asAvadhAnI aura Ahata upa-cAra honese garbhake giranekA bhaya rahatAhai // 17 // . sAcedapacArAdvayostriSumAseSupuSpaMpazyennAsyAgarbhaHsthAsyatI tividyAt / ajaatsaaraahitsminkaalebhvntigrbhaaH||18|| yadi kisI kupathyake karanese garbhavatIko dUsare yA tIsare mahInemeM mAsikaRtuke -samAna raktastrAva hone lage to usako vaha garbha nahIM rahasakatA kyoMki isakAlataMka garbha sArarahita hotAhai / isa liye kupathya Adise zIghra srAva hojAta hai // 48 // sAcecatuSprabhRtiSumAseSukrodhazokAsUyebhiyatrAsavyavAyavyAyAmasaMkSobhasandhAraNaviSamAzanazayanasthAnakSutpipAsAdyatiyogAtkadAhArAdvApuSpaMpazyettasyAgarbhasthApanavidhimupade- . ' kssyaamH||49|| yadi garbhapatIkhI cauthe Adi mahInoM meM krodha, zoka athavA asUyA,IrSA,bhaya, trAsa, maithuna, parizrama, saMkSAbha, vegAvarodha, viSamAzana aura viSamarItise zayana tathA viSamabhAvase viSama sthAnoM meM rahe evaM Adhika bhUkha pyAsake samaya adhika Page #835 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAsarasthAna-08 (777) bhojana kare athavA bhUkhI rahe yA duSTa AhAra vyavahAra kare to inase usake garbha patana honekA bhaya hai| isaliye garmavatI strIko hita AhAra aura hita AcAra evaM zuddha prasanna mana rahanA cAhiye / yAda aise kAryoMse garbhakA pAta yA nAva honelage to usameM jo upAya karane cAhiye unakA varNana karate haiM // 49 // garbhakI rakSAvadhi / puSpadarzanAdevanAMbyAcchayanaMtAvanmRdusakhazizirAstaraNasaM. stIrNamISadavanataziraskapratipadyasvati / tatoyaSTimadhukasarpi- . bhyAparamaziziravAriNisaMsthitAnyAMpicumAplAvyopasthasamIpe sthApayet / tasyAH tathAzatadhautasahasradhautAtyAMsarpiAma.. dhonAbhaHsarvataHpradihyAt / gavyenacainAMpayasAsuzItenamadhukA. madhunAvAnyagrodhAdikaSAyeNavApariSecayedadhonAbheH / udakaMvA suzItamavagAhayetkSIriNAMkaSAyagumANAJcasvarasaparipItAni celAnigrAhayet / nyagrodhAdisiddhayorvAkSIrasarpiSoM picuMgrAhayedatazcaivAkSamAprAzayetprAzayedvAkevalaJcakSIrasArpiH // 50 // jisasamaya garbhavatIkI yonise rajasrAva hone lage usako usIsamaya kahe ki tUM narama sukhakArI zItala vichIhaI zayyApara mastakako kucha nIcAkara leTajA / isake anantara mulahaThI aura ghRtako milAkara zItala pAnIke saMyonase zItalakara eka *ruIkA phohA banA kisI naramavastrase bhigokara aura lapeTakara usa phoheko strIkI yonimeM rakhade / tathA ekasau vAra yA hajAravAra dhoyehue makkhanako nAbhise nIce zatila 2 lepa kara deve / aura zItala gaukA dUdha, athavA mulahaThIkA kvAtha yA nyagrodhAdigaNakA kvAtha zItalakarake usase maMdamaMda taraDe nAbhike nIce deve| athavA zItala jalakIhI dhArA DAle / athavA vaDa Adi kSArI vRkSoMke kaSAya aura kasaile rasavAle vRkSoMke svarasameM choTAsA namravastrakA TukaDA bhigo yonimeM rakkhe athavA vaDa Adike kAthase siddhakiye dUdha yA ghRtameM bhigoyA huA phohA yonimeM -rakkhe aura isa vRta aura dUdhameMse do tolA pIneko bhI de deve / athavA ina auSa dhiyoMse siddha kiye ghRta aura dUdha pilAve // 50 // padmotpalakumudakiJjalkAMzcAsyasamadhuzarkarA~llehAthadadyAt / zR. kATakapuSkarabIjakazerukAnbhakSaNArtham / gandhapriyaMgvasito. Page #836 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (778) carakasaMhitA-mA0 ttii0|| .... tpalazAlukodumbarazalATunyagrodhazuGgAlivApAyayedenAmAjena . . payasA // 51 // kamala aura kamodanIko kezara athavA phUlahI zahada aura misarIke sAtha pIsa: kara caTAve / aura siMghADe, kamalagaTTe, tathA kaserUye khAne ke liye deve athavA gaI. priyaMgu, nIlophara, kamalakI jaDa, gullaDaka kacce-phala, vaDake aMkura inako bakarIle dUdhameM ghoTakara pilAve // 51 // payasAcainAMcalAtivalAzAliyASTikakSamUlakAkolIzRtenasamadhuzarkararaktazAlInAmodanamahusurAbhizItaMsojayet / lAvakapiJjalakuraGgazambarazazahariGgaNakAlapucchakaralenavAghRtasali lasiddenasukhaziziropavAtadezasthAMbhojayet // 52 // athavA valA, atibalA, zAlIvAla, sAThIke cAvala, IkhakI jaDa, kAkolI inasabase siddhakiye dUdha misarI milA sevana kraave| tathA zAlicAvaloMko narmase pakAkara zItala honepara unameM zahada,misarI aura dUdha milA bhojana karaneko dene / athavA lavA, kapila, kuraMga, sAMbhara, zazA, hariNa, kAlapucchaka inake mAMsara' sako ghRta aura jalase siddha kara suzItala havAke sthAnama usa rasake saMga bhAtakA bhojana karAve // 12 // tathAkoSazokAyAsavyavAyavyAyAmatazcAbhirakSetsaumyAbhizcainAMkathAbhirmano'nukalAbhirupAsItatathAsyAgarbhastiSThati // 53 // aura aisI avasthAmeM usa garbhavatI strIko krodha, zoka, parizrama, maithuna, dehakA 'hilAnA madi karma nahIM karanA cAhiye / tathA sundara pavitra manake haranevAlI bAtoMse usa garbhavatI strIke cittako prasanna rakhanA cAhiye / ina upAyoMke karanase. garbha apane sthAnameM TikA rahatAhai // 53 / / AmagarbhameM puSpadarzana / yasyAHpunarAmAnvayAtpuSyadarzanasyAtprAyastasyAstadarbhavAdhakaMbha-' vativiruddhopakramatvAttayoH // 54 jisa garbhavatIke AmadoSase raja dikhAIdene lagajAyaM usasamaya usakI ciki sAmeM virodhI auSadhiyoMkA upayoga honese prAyaH garbhako hAni hotI hai| parantu vidhivat samayAnukUla usasamaya bhI upacAra karanA cAhiye // 54 / / Page #837 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , zArIrasthAna-a0 8. (779) yasyAHpunaruSNatIkSNopayogAragarbhiNyAmahatisaMjAtasAregarbhapuM- .. jyadarzanasyAdanyovAyoniprastAvaH / tasyAga vRddhinaprApnoti / niHsRtatvAtsakAlAntaramavatiSThate'timAtraMtamupaviSTakamityA cakSatakecit // 55 // . java garbhavatI strIke uSNa takSiNa padArthoMke sevanaseM bhAtikatu athavA anya prakArase yonisrAva hojAya to usake honese jAtasAra garbha bhI 'arthAt cauthe mahI. nekA garbha bhI baDhanese baMda hojAtAhai aura apUrNa rahatAhai isaliye vaha bahutakAla peTamahI rahatAhai yadi yaha bahuta rojataka peTameMhI rahe to isa garbhako koI AcArya. upaviSTaka kahatehaiM // 55 // .. nAgodaragarbhake lakSaNa / "upavAsavatakarmaparAyAHpunaHkadAhArAyAHslehadvaSiNyAvAtaprako * panoktAnyAsevamAnAyAgarmonavRddhiprApnotiparizuSkatvAt / saMcApikAlAntaramavatiSThate'timAtraMspandanaJcabhavati / tantu nAgodaramityAcakSate // 56 / / - upavAsa, vrata, karmaparAyaNaM strI jaba rUkSa Adi AhArako karatIhai aura cikanAI nahIM khAtI aura vAyuke kupita karanevAle rUkSa padArthoMko sevana karatI hai to kupitahuA vAyu garbhako vaMDhane nahIM detA tathA sukhA detaahai|vh sUkhAhuA garbha bhI bahutakAlataka peTameM sthira rahatAhai aura adhika phaDakatAhai / isa garbhako nAgodara kahatehaiM // 16 // naayostyorubhyorpicikitsitvishessmupdekssyaamH // 17 // ava nAgodara aura upaviSTaka garbhavAlI striyoMkI cikitsAko kathana karate: uktagarbhameM cikitsA / bhautikajIvanIyavRhaNIyamadhuravAtaharasiddhAnAMsArSiSAmupayogaH / nAgodaretuyonivyApannirdiSTaMpayasAmAmagarbhANAzcagarbhavRddhikarANAJcasambhojanametairevasiddhaizcaghRtAdibhiHsububhukSAyA* mabhIkSNayAnavAhanApamArjanAvajRmbhaNairupapAdanamiti // 58 // upaviSTaka garbha honepara bhautika arthAt garbha meM pArthiva Adi guNa baDhAnevAle dravya athavA bhUtahara lAkSAdi dravya aura jIvanIyagaNa tathA bRMhaNIyagaNa, madhuragaNa Page #838 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (780) carakasaMhitA-mA0 tt| aura vAtaharagoMse siddhakiyA ghRta pilAnA cAhiye / nAgodara hojAnepara yonivyApada cikitsAmeM kahe phalaghRtAdi tathA jina dravyoMse snigdha hokara vaha pragaTa honAya arthAt usa bAlakakA janma hojAya vaisI kriyA karanI cAhiye / aura garbhake baDhAnevAle dravyoMse sida kiyedue dUdha tathA ghRta hamezA bhUkhake samaya dene cAhiye / tathA isa nAgodara garbhavAlI strIko sadaiva pAlakI Adi savArImeM baiThAnA, "snAna karAnA, ucama vAtoMkA sunAnA hitakara hotaahai| jo garbha vAtakAraka kAra'NAse rUkSa hokara bahuta kAlataka arthAt gyArahaveM yA bArahaveM mahInetaka pragaTa na ho usako nAgodara kahatehaiM ) // 28 // prasuptagarbha meM cikitsA / yasyAHpunargarbhaprasuptonaspandatetAMzyenamatsyagavayAtattiratAmracUDazikhinAmanyatamasyasarpiSmatArasenamASayUSaNavAprabhUtasarpiSAmUlakayUSeNavAraktazAlInAmodanaMmRdumadhurazItabhojayet / tailAyaMgenAsyAzcAbhIkSNamudaravaMkSaNorukaTipArzvapRSThapradezAnISaduSNenopAcaret // 59 // jisa strIkA garbha sAyAhuAsA sthira rahe aura phaDake nahIM usa strIko sikasa, * machalI, rojha,tItara,murgA aura morake mAMsarasako ghRtayukta kara pilAve athavA uDa. dake yUSako ghRtayukta karake yA salajamakA yUSa Adhika ghIke saMyogase pilAne athavA lAla zAlivAvaloMko misarIke sAtha vA anya madhura zItala dravyoMke sAtha bhojanake liye devai / tathA kisI uttama uSNa teladvArA peTa, vaMkSaNa, pasalI aura "pIThako sadaiva naramahAthase mAliza karAyA kare // 59 // udAvartaruddhagarbhavatIkI cikitsaa| yasyAHpunarudAvartavibandha syAdaSTamemAsenacAnuvAsanasAdhyamanyatetatastasyAstadvikAraprazamanamupakalpayennirUhamudAvatoMdyupekSitaH sagarbhasagabhaugarbhiNIvAnipAtayet // 6 // yadi AThaveM mahInemeM strIko udAvatarogase baMdha paDajAya aura vaha anuvAsanavasti dvArA zAnti hotA na dikhAI de to nirUhaNa basti dvArA vidhivat cikitsAkarma kare kyoMki usasamaya udAvartakI cikitsA na karanese vaha udAvarcaroga garbhako athavA garbhasAhita garbhavatI strIko bhI naSTa kara DAlatAhai // 6 // tatravIraNazAliSaSTikakuzakAzekSubAlikAvetasaparivyAdhamUlA Page #839 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna- ma0...... (761) nAMbhUtaukAnantAkAzmaryAparUSakamadhukamRddhIkAnAJcapayasAjhe'dakenomayyarasaMpriyAlavibhItakamajjAtilakalkasamprayuktamI pallavaNamanasyuSNanirUhaMdadyAt // 61 // .. aise samayameM vIraNatRNa, zAla, aura SaSTika cAvala, kuzA, kAMsa,ikSubAlikA,, vevasa,byUsa ina sabakI jaDa lekara athavA ajavAyana,sArivA, kumhAra vRkSa,phAlasA mulahaThI,munakkA ina savako barAvarake jalayukta dUdhameM pakAve phira usa dUdhameM cirauMjI, baheDekI majA, tiloMkA karaka aura bahuta thoDA seMdhAnamaka milA isase nirUhaNaH basti deve // 61 // vyapagatavibandhAzcainAMsukhasAlilapAraSiktAMgIsthairyakaramavidAhinamAhAraMbhuktavatIMsAyamadhurakasiddhenatailenAnuvAsayennyubjAnvenAmAsthApanAnuvAsanAbhyAmupacaret // 12 // jaba vivadha khulajAya to usa garbhavatI strIko sukhoSNa garma jalase parisecana kara zAntidAyaka tathA avidAhI AhArako deve / aura sAyaMkAlake samaya madhuragaNase siddha kiyehue tailadvArA anuvAsana karma kare / lathA usa garbhavatIko jaba anuvAsana aura AsthApana kare to auMdhe (mUdhe) leTAkara kre| kyoMki anya puruSoM ke samAna sIdhI leTAkara AsthApanakarma karanese garbha hilajAtAhai // 62 // - mRtagarbhakA lakSaNa / yasyAHpunaratimAtradoSopacayAdvAtIkSNoSNAtimAtrasevanAdvAtamUtrapurISavegadhAraNairvAviSamAzanazayanasthAnasaMpIDanaiAkrodhazokeAsUyAbhayatrAsAdibhirvAparaiH karmabhirantaHkukSauga niyate / tasyA:stimitastabdhamudaramAtataMtimazmAntargatamivabhavatyaspandanogarbhaH zUlamadhikamupajAyatenacAvyaHprAdurbhava. ntiyoninaprasravatyakSiNIcAsyA:sastebhavataH tAsyativyathate bhramatezvasityaratibahulAcabhavatinavAsyAvegaprAdurbhAvAvAyathAvadupalAyateityevaMlakSaNAMstriyamRtagarbheyamitividyAt // 63 // . garbhavatIke zarIrameM do kA atyanta saJcaya hAnese athavA atyanta tIkSNa aura garama vyoMke sevanase tathA adhovAta aura malamUtrake Aye vegoMko rokanese evam viSama sItapara bhojana, zayana aura uThane baiMThame Adise UMce nIce pAMva rakhanese yA Page #840 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (783) carakasaMhitA-bhATI kisI prakAra garbhake saMpIDana honese athavA atyanta krodha, zoka, bhaya, harSA, asUyA aura trAsa Adise yA anya kisI duSTa karmake yogase garbha kukSImahI mrjaataahai| usake ye lakSaNa hai / peTa-stimita. 'stabdha aura vistRtasA hojAya aura zItala par3ajAya tathA aisA pratIta ho ki peTameM pattharasA rakkhA hai, garbha phaDake nahIM atyaMta darda ho, pIDA atyanta ho para prasUtakAlasI na ho, yonise pAnIkA srAva ho, donoM netra zithila hojAya,garbhavatI strI prastasI hojAya, zarIrameM atyanta vyathA ho, bhrAMti ho, zvAsa adhika calanelage, vyAkulatA atyanta baDhajAya, malamUtra Adi vegake upasthita honepara bhI yathAvat na aaskai| ina lakSaNoMse garbhavatIke garbhameM . . bAlakrakI mRtyu ho gaI hai aisA jAnanA // 63 // sRtagarbhameM upAya / / tasyagarbhazalyasyajarAyuprapAtanekarmasaMzamanamityAhureke / ma...ntrAdikamatharvavedavihitAmityeke / paridRSTakarmaNAzalyahA ... haraNamityeke // 14 // aise samaya kisIra AcAryakA mata hai ki auSadhoM dvArA vA anya prakAra jarAyuko nikAladenAhI uttama upAya hai kyoMki narAyuke sAthahI marAhuA garbhabhI bAhara aajaataahai| koI AcArya kahate haiM ki atharvavedake mantroMdvArA mArjana karanese marAhuA garbha nikala jAtA hai koI AcArya kahate haiM ki jo vaidya zastrakarmameM dRSTakarmA ( tajurvekAra ) ho usase zastradvArA jisamakAra nikala sake mRtagarbhako zIghra nikAla denA cAhiye // 64 // vyapagatagarbhazalyAntustriyamAmagAMsurAzIdhvariSTamadhumadirAsavAnAmanyatamamagresAmarthyataHpAyayet garbhakoSThavizuddhayarthamArtavismaraNArthapraharSaNArthaJca // 65 // jaba usa strIkA marAhuA garbha nikalanAya to usako usI samaya surA, sIdhu, ariSTa, madhunAmaka madya, madirA aura Asava sAmarthyAnusAra pilA deve / usasamaya nazevAlI mayake pilAdenese usake garbha koSThakI zuddhi hotI hai aura strI duHkhako bhUlajAtI hai aura usako Ananda utpanna hojAtAhai // 65 // ataHparaMvRhaNailAnurakSiAbhiHsnehasamprayuktairyavAgvAdibhirvilepyAdibhirvAtatkAlayogibhirAhArairupAcareddoSadhAtukledavizoSaNamAtratatkAlam // 66 // Page #841 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a0 8.. (783) " isake uparAnta usa strIko vRhaNa valakI rakSA karanevAlI snehayukta yavAgU pilAnAH caahiye| phira yathAkrama vilepI athavA : usa samaya, jo ucita ho usa rasa yA, AhArakA sevana karAnA cAhiye / jabataka usa strIke zarIrameM doSa aura dhAtuoMke: kleda utpanna na hAjAMya tabataka snigdha halake aura valakAraka AhAroMse usakI rakSA karanI cAhiye // 66 // ataHparaMsnehapAnarvastiAbharAhAravidhibhizcadIpanIyajIvanIyabR- . haNIyamaMdhuravAtaharasamAkhyAtairupacArairupAcaret // 67 // isake uparAnta snehapAna dvArA evaM snehanavastidvArA tathA dIpanIya, jIvanIya, bRMhaNIya aura madhura tathA vAtanAzaka AhAra dvArA upacAra karanA cAhiye / / 67 // paripakvagarbhazalyAyAHpunarvimuktagarbhazalyAyAstadaharevasnehopacAraHsyAt // 68 // yadi garbha pUre dinoMkA pUrNAga hokara mare to usa garbhake nikAlaneke anantara usI dina snehadravyoMse upacAra karanA cAhiya // 68 // paramatonirvikAramApyAyamAnasyagarbhasyamAsemAlekopade. kSyAmaH // 69 // aba isake uparAnta jisamakAra garbha nirvikAra hokara vRddhiko prApta ho usa prakAra prathama mahIne se lekara mahIne 2 jo karma karanA cAhiye unakA upadeza garbhakI mAsaparatvarakSaNavidhi / / prathamemAsezaGkitAcedarbhamApannAkSIramanupaskRtamAtrAvacchotaM kAlepivetsAtmyazcabhojanaMsAyaMprAtazvabhuJjIta // 70 // prathama mahInemeM jaba strIko yaha pratIta hojAya ki garbha rahagayA to vinA auSadhIse kevala dUdha mAtra, zItala ucita mAtrAse pIyAkare / aura prAtaH tathA sAyaMkAla donoM samaya sAmya bhojanako kiyAkare // 70 // dvitIyemAlekSIramevacamadhurauSadhasiddham / tRtIyemAsekSIraMmadhu sarpiAmupasaMsRjyA cturthemaasetukssiirnvniitmkssmaatrmshnii| yAt / pnycmemaasekssiirsrpiH| SaSThemAlekSIrasarpirmadhuroSadhasi. ...tadevasaptamemAle // 71 // Page #842 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (785) carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| dUsare mahIne meM madhuragamako auSadhiyoMse siddha kiyAhuA dUdha pInA caahiye| sIsare mahInemeM zahada aura ghRtayukta dUdha pInA cAhiye / cauthe mahIne meM tAje dUdhameM ekatolA tAnA maksana milA pInA cAhiye / pAMcave mahInemeM gho aura dUdha milA pInA cAhiye / chaThaveM mahanimeM madhura Adi gaNase sidakiye dUdha ghI milA pInA cAhiye / aura sAtaveM mahIne meM bhI yahI karanA cAhiye / 71 // saptamamAsameM anya upacAra / / tatragarbhasyakezAjAyamAnAmAturvidAhaMjanayantItistriyobhASante tannatibhagavAnAtreyaH / kintugautpIDanAdvAtapittazleSmANa uraHprApyavidahantitataHkaNDUrupajAyatekaNDUmUlAcakikkAzAvAtirbhavatitatrakolodakenanavanItasyamadhurauSadhasiddhasyapANitalamAtrakAle'syaidadyAt / candanamRNAlakalkaizcAsyAHstanodaraMvimRdnIyAtAzirISadhAtakIsarSapamadhukacUrNaiHkuTajArjakavIjamustaharidrAkalkairvAnimbakolasurasamaJjiSThAkalkairvA / pRSariNazazarudhirayutayAtriphalayAvAkaravIrakapatrasiddhenavAtailenAbhyaGgaH / pariSeka punarmAlatImadhukasi nAmbhasAjAtakaNDUyAcakaNDUyanaMvarjayettvagbhedanavairUpyaparihArArthamazakyAyAntu kaNDAmunmardanoddharSaNAbhyAMparihAra syAt / madhuramAhArajAtaM vAtaharamalpamalpasnehalavaNamalpodakAnupAnaJcabhuJjIta // 72 / / striyeM kahA karatIhaiM ki sAtaveM mahInemeM garbha meM bAlakako keza utpanna ho jAte haiM usake kAraNa mAtAke kukSimeM dAha utpanna huA karatI hai| parantu bhagavAn AtreyajI kahatehaiM ki aisA nahIM hotA / usasamaya garbhake utpIDana honese vAta, pitta, kapha vakSasthalameM prApta ho dAhako utpanna karatehaiM / isIliye usasamaya khAjasI bhI pratIta hotIhai / aura usa khAjake hotehI pemke tvacAko phADadenevAlI kikasa khAjakI adhikatAse tvacAkA phaTanA utpanna hotIhai / usasamaya isa strIko berake kvAthameM madhuragaNakI auSadhiyoMko siddhakara una auSadhiyoMse siddha kiyAhuA makkhana do tolA mAtra samayasamayapara khilAyA kre| caMdana aura kamalake kalkako usa strIke stanoM tathA peTapara mAliza karanA cAhiye athavA sirasakA chilakA, dhAveke 'phUla, sarasoM aura mulahaThIka cUrNase siddha kiyA vaila yA kuMDA, vanaMtulasIke bIja, nAgara Page #843 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a08. (786) mothA aura halke kalkase siddha kiyA huA taila athavA nIma, bera, tulasI aura maMjIThake kalkase siddha kiyA taila athavA pRSatahariNaM yAM kharagozake rudhiyukta triphaleke kalkase yA kanerake pattoMse siddha kiyehue telakI stanoM aura peTapara mAliza karAveM yadi stanoM meM khujalI hoya to unako khujalAnA nahIM caahiye| mAlatIke phUla aura mulahaThIke kvAthase stanoMko dho DAlanA cAhiye / usa samaya khujalAnese peTakI camaDI phaTa jAtI hai tathA tvacA bigaDa jAtI hai| yadi usa samaya khujalIko sahana sake to mardana aura tvacAko hAthase ghise| parantu nAkhUnoMse khAja na kare usa samaya madhura tathA vAtanAzaka AhArako thoDI cikanAI milA.khAyA kare aura namaka bahuta thoDA khAve / tathA jala bhI thoDA 2 pIyA kare // 72 // AThaveM mAsameM grbhrkssnnvidhi| aSTametumAsekSIrayavANUsarpiSmatIkAlekAlepibet / tannatibhadrakApyA,paiGgalyAvAdhohasyAgarbhamAgacchediti / astvatrapeGgalyAvAdhaityAhabhagavAnpunarvasurAtreyonahyetadakAryamevaMkurvatI hyArogyabalavarNasvarasaMhananasampadupetaMjJAtInAmapizreSThamapatya janayati // 73 // AThaveM mahInemeM dUdhameM siddha kI huI yavAgUko ghRtayukta kara samaya samayapara pIyA kare / isa viSayameM bhadrakApya RSi kahanelage yadi garbhavatI strI isa prakAra pathya sevana karane lagegI to usakI saMtAna paMgulA hogI / yaha sunakara bhagavAn punarvasa AtreyanI kahanelage ki aisA nahIM hotA balki isaprakAra pathya sevana karanese saMtAna Arogya, balavarNayukta, svarayukta, dRDha aMgoMvAlI tathA apane anya bhAiyoMmeM bhI. . zreSTha saMtAna utpanna hotI hai // 73 // . navamamAsake garbhakI rakSaNavidhi / navametukhalaenAMsAsamadhurauSadhasiddhenatelenAnuvAsayet / atazcAsyAstailaMpicamidhayonaupraNayagarbhasthAnamArgasnehanArtham // 74 navama mahInemeM madhura dravyoMse siddhakiye taila dvArA isa strIko anuvAsana karanA cAhiye aura garbhamArgako cikanA karane ke liye isa tailakA phohA yonimeM rakhanA cAhiye // 4 // yadidaMkarmaprathamamAsamupAdAyopadiSTamAnavamAnmAsAt / tena / gabhiNyAgarbhasamayegarbhadhAraNekukSikaTipArzvapRSThaMmRdubhavativAta. Page #844 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhita-bhA0 ttii0| zcAnulomaHsampadyatemUtrapurISecaprakRtibhUtesukhenamArgamanupadye. . tacamanakhAnicamArdavamupayAntibalaMvargaucopacIyeteputraMceSTasa mpadupetaMsukhinaMsukhenaiSAkAlenaprajAyataiti // 75 // .. isaprakAra prathama mahAnase lekara navama mahIne paryanta jo isa kriyAkA varNana kiyA hai isake karanese garbhavatI strIke kUkha, kamara, pasalI aura pITha yaha narama rahatI haiN| tathA dhAraNa kiyA garbha sukhapUrvaka puSTa hotA hai|evN vAyukA anuloma hotA hai|ml mUtra kA tyAga ThIka samayapara ucita gItase hojAtAhai nakha aura tvacA narama rahatI haiN| bala varNakI vRddhi hotI hai / aura uttama sundara zarIravAle, balayukta putrako mukhapUrvaka ThIkasamayapara prasava karatI hai // 75 // sUtikAgArakI vidhi / praakcaivaasyaanvmaanmaasaatsuutikaagaarNkaaryedphRtaasthishrkraakpaalNdeshNprshstruuprsgndhaayaaNbhuumaupraardvaarmudgdvaarNvaa||7|| garbhako navama mahInA praveza honese prathamahI sUtikAgAra (prasUtisthAna ) banAnA - cAhiye / vaha aisI uttama bhUmimeM ho jisameM haDDI, kaMkaDa,Thikare Adi na hoM tathA ... rUpa,rasa,gandhayukta pavitra bhUmi ho usa bhUmimeM pUrva yA uttarako dvAra rakhakara prasa. ke liye ghara banavAve // 76 // tatrabailvAnAMkASThAnAMtindugudAnAMbhallAtakAnAMvAruNAnAMkhadirANAMvA yAnicAnyAnyapibrAhmaNAH zaMsayuratharvavedavidastadUsanAlepanAcchAdanApidhAnasampadupetavAstuvidyAt / hRdayayogenAgnisalilolUkhalavarcaHsthAnasnAnabhUmimahAnasamRtumukhaJca77 usa sthAnameM bilva, teMdu, goMdanI, bhilAvA,varNavRkSa aura khairakI lakaTiyeM tathA anya sarva prakArakI lakar3iyoMko ma~gAve / phira atharvavedako jAnanevAlA brAhmaNa joM 2.vastuyeM batAve una sabako saMcaya kare aura vastra, Alepana tathA bichAneke kapaDe .aura oTaneke kapaDe Adi vastuoMko usa gharameM sthApana kare aura jina 2 padA- ' kI garbhavatI icchA kare athavA usake liye ucita hoM unaunako samayake anuH 'sAra jisa RtumeM jaise dravyoMkI AvazyakatA ho vaise 2 dravya, agni,jala,mokhalI mala mUtrake tyAganekA sthAna,snAna karanekA sthAna,bhojana banAnakA sthAna ina saba ko jisa RtumeM jisaprakAra ucita ho banAve // 77 // Page #845 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (87) 'zArIrasthAna-ma08. . .. - pratikAMgrahakA sAmAna / .... tatrapistailamadhusaindhavasauvarcalakAlalavaNaviDaGgaguDakuSThaki- . limanAgarapippalImUlahastipippalImaNDUkapaNyelAlAGgalIvAcavyacitrakacirabilvahiMgusarSapalazunakaNakANakAnIpAtasIbalvajabhUrjAHkulasthamaireyasurAsavAHsannihitAH syuH // 78 // usa gharameM ghI, tela, zahada, seMdhAnamaka, saMcaranamaka, kAlAnamaka, vAyaviDaMga, guDa,kuDA, devadAra, moTha,pipalAmUla, gajapIpala, maNDUkaparNI, ilAyacI,lAMgulIkaMda, baca, cItA, cavya, latAkaraja, hIMga,saraso,lahasuna,kanakavRkSa, gehUM,kadamba,alasI, peThA, bhojapatra, kulathI, maireya, surA aura Asava ina savako saMgrahakarake yathAsthAna rakkhe // 78 // tathAzmAnaudvaudvecaNDamusaledveulUkhalekharovRSabhazcadvaucatIkSNau sUcIpippalakausauvarNarAjataudezastrANicatIkSNAyasAnidvaucavilvamayopayyakautendubaigudAnicakASThAniagnisandhukSaNAnistriyazcavahvayobahuzaHprajAtAHsauhArdayuktAHsatatamanuraktA:pradAkSaNAcArAHpratipattikuzalAHprakRtivatsalAstyaktaviSAdAklezasahiSNavo'bhimatAbrAhmaNAzcAtharvavedavidoyaccAnyadapitatrasamartha manyetayaccabrAhmaNAyuHstriyazcavRddhAstatkAya'm // 79 // tathA do patthara,do mUsala,do ukhala,eka gadhA,eka baila,do tIkSNa sUiyeM,suvarNa, cAMdIkI, dhAgekI golI,loheke tIkSNa zastra,sonA,cAMdI,bilvakI lakaDIkI banI cArapAI, teMdu aura iMgudIkI lakaDiye AgajalAne ke liyaM / jina striyoMneanekavAra prasava karAyAho aisI hitake rakhanevAlI jo garbhavatIse atyanta prema rakhatIhoM aisI striye rakhanI cAhiye parantu vaha striye baccA paidA karAnemeM atyanta catura, cittakI bAtako samajhanevAlI, viSAdarahita aura svabhAvase hI dayAlu kaSTake sahana karanevAlI honI caahiye| tathA atharvavedake jAnanevAle brAhmaNa tathA anya bhI jauM 2 vastuyeM Avazyaka pratIta hoM aura jina vastuoMko vaha brAhmaNa kahe sabako upasthita karanA cAhiye / jisa 2 vAtako vRddhavirya aura vaha atharvavedI brAhmaNa kaheM so usa sthAna rakhanA cAhiye tathA usIprakAra karanA cAhiye // 79 // . tataHpravRttenavamemAlipuNye'haniprazastanakSatrayogamupagatebhagavatizazinikalyANekaraNemaitremuhUrtezAntidutvAgobrAhmaNamAgni-... Page #846 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (788) carakasaMhitA-bhA0 tto| mudakazcAdaupravezyagobhyastRNodakaMmadhulAjAMzcapradAyabrAhmaNebhyo'kSatAnsumanasonAndImukhAnicaphalAnISTAnidattvAudakpUrvamAsanastheyo'bhivAdyapunarAcamyasvastivAcayettataHpuNyAhazabdenagobrAhmaNamanvAvarttamAnApravizetsUtikAgAram / tatrasthAcaprasavakAlaMpratIkSeta // 8 // phira navama mahInA praveza hotehI uttama dina,nakSatra candramA aura zubha karaNa tathA maitra muhUrtameM zAntikarma kara,gau, brAhmaNa,agni aura jalake bharehue kalazako pahile praveza kara gauoMko ghAsa jala aura zahada tathA dhAnakI khIla de / phira brAhmaNoMko cAvala aura phUla dekara nAndImukhake yogya uttama phaloMko dekara uttara yA pUrvameM mAsanoMpara biThAkara praNAma kre|aur unake caraNAdi prakSAlanakara phira Acamana kare tadanantara svastivAcana aura puNyAhavAcanapUrvaka gau brAhmaNoMko Age kara sUtikA sthAnameM praveza kare / phira usI sthAnameM rahatIhuI prasavakAlakI pratIkSA kare // 8 // prasavakAlake cihn| tasyAstukhaluimAniliGgAniprajananakAlamabhitobhavantitadya__.. thAklamogAtrANAMglAnirAnanasyaakSaNoHzaithilyavimuktabaMdhana__tvamivavakSasaHkukSeravalaMsanamadhogurutvavaMkSaNavastikaTipArzva pRSThanistodoyoneHprasravaNamanannAbhilASazcati / tato'nantara. mAvInAMprAdurbhAvaHprasekazcagoMdakasya // 1 // prasavakAlake samaya strIke ye lakSaNa hote haiM / jaise klama, aMgoMmeM glAni, mukha aura netroM kI zithilatA,vakSasthalake bandhana khulagayese pratIta honA,kukSikA nIcekI ora jAnA, nIcekA bhAga bhArI pratIta honA, vasti, vaMkSaNa, kamara, pasavADe aura pIThameM camakake sAtha pIDA honA,yonikA strAva honA,annameM ruci na honA, usakeM . anantara jisa jhillI meM garbha hotAhai usa thelIkA dikhAI denA usase garbhakA jala nikalane laganA // 81 // ___. . prasavavedanAmeM kartavyakarma / AvIprAdurbhAvetubhUmauzayanaMvidadhyAnmRdvAstaraNopapannaMtadhyA" sInAMtAMtataH samantataHpAravAya'yathoktaguNAHstriyaH Page #847 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a08. (789) sIranAzvAsayantyovAbhigrAhiNIbhirupadiSTavadAbhidhAyinIbhiH // 8 // prasavakI pIDA utpanna hokara jaba AvIse garbhakA jala strAva hone lage to usa strIkoM pRthvIpara narama vichIhuI zayyApara leTanAnA cAhiye aura yogya guNoMvAlI jinakA pAhile varNana kiyA jA cukAhai una saba striyoMko usake cAroMora baiThakara mIThe 2 vAkyoMse dhaiya detehue usake cittako zAnta karate rahanA cAhiye / / 82 // . sAcedAvIbhiHsaMklizyamAnAnaprajAyetAthainAMbUyAduttiSThamusalamanyataraJcagRhNISvAnanaitadulUkhalaMdhAnyapUrNamuhamuharadhijahimuhuna muhuravajRmbhasvacaMkramasvacAntarAntarAityevamupadizantyake // 3 // . koI kahate haiM ki yAda vaha garbhavatI prasavavedanAse pIDita hotehue bhI prasava na kare to usako kahanA cAhiye ki tUM uThakara baiThajA aura do mUsala yA eka mUsala lekara ukhalImeM bharehue dhAnoMko kUTa aura vAravAra hAthapAvoMko hilA vAravAra jaMbhAI le idharaudhara phira / / 83 // AtreyajIkA mata / tannetyAhabhagavAnAneyaH / dAruNavyAyAmavarjanahigarbhiNyAH / satatamupadizyate / vizeSatazcaprajananakAlepracalitasarvadhAtudoSAyAHsukumAr2yAMnA-musalavyAyAmasamIritovAyurantara labdhvAprANAnAhisyAduSpratIkAratamAhitasminkAlavizeSeNabhavatigarbhiNI / tastAnmusalagrahaNaMparihAryamRSayomanyante jambhaNaJcaMkramaNaJcapunaranuSTheyAmiti // 84 // isapara bhagavAn AtreyajI kahanelage ki aisA kabhI nahIM karanA cAhiyogarbhavatI strIko dAruNa parizrama karanA kisIkAlameM bhI ucita nahIM hai aura vizeSakara prasabakAlameM to sava dhAtu aura vAtAdi doSa zIghrahI pracalita hojAtehaiM / yadi suku. .mAra strI UkhalameM dhAna kUTane lagegI to isa parizramase kupitahuA vAyu chidrako prApta ho prANoMko naSTakara detAhai aura vaha samaya bhI aisA hotAhai ki cikitsA 'karanemeM vaDIbhArI kaThinAI pddtiihai| usasamaya kisIprakArakA upadrava hojAnese usakI zAnti nahIM hotii|isliye RSiloga mUsala lekara dhAna kUTanA ucita nahIM samajhata kintu jaMbhAIlenA aura idhara udhara TahalanA yaha krama acchA pratIta hotAhai // 8 // Page #848 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (790) carakasaMhitA-mA dii| * prasavakAlameM aussdh| . athAsyadadyAtkuSThThalAlAGgalikIvacAcitrakAcaravilvacUrNamupadhAtuMsAtanmuhurmuhurupAjapret / tathAbhUrjapatradhUmaziMzapAsAradhUmaM tasyAzcAntarAntarA / kaTipArzvapRSThasakthidezAdISaduSNenatele- .. nAbhyajyAnusukhamavamRgIyAdityanenatukarmaNAgarbho'vAkpratipAdyate / sayadAjAnIyAdvimucyahRdayamudaramasyAstvAvizatibastiziro'vagRhNAtitvarayAntaenAmAvyaHparivartateasyAavAggarbhaityasyAmavasthAyAMparyakamenAmAropyapravAhitamupakrameta karNecAsyAmantramimamanukUlAstrIjapet // 85 // aise samaya garbhavatI strIko kUTa,ilAyacI,lAgulIkaMda, vaca,citraka aura kaMjekA cUrNa kara vAraMvAra saMghAnA cAhiye |tthaa bhojapatrakI aura zIzamakI goMdakI dhUnI thoDe thoDe derake bAda yonimeM denI cAhiyotathA kamara, donoM pasavADe, pITha aura. nitamba Adi sthAnoMko mukhoSNa taila lagAkara dhIre 2 mAliza karanA caahiye| aisA karanese garbhakI nIcekI ora pravRtti hojAtIhai / jaba aisA pratIta ho ki garbha hRdayakI orase peTameM Aya gayAhai aura yonidvArameM pahuMcanAhI cAhatAhai aura prasa. vakI vedanA atyaMta zIghra zIghra hone lagatI hai tava jAnanA ki isakA garbha adhomukha hokara, bAhara AnAhI cAhatA hai to isako zayyApara biThAkara kahe ki tU ava bhIta. rase garbhako bAhara DhakelanekA yala kara aura idhara udharase mAlizapUrvaka narama hAthase usa garbhake bAhara nikAlanekA yatna karAnA caahiye|jb dekhe ki ava bAlaka pragaTa honehIvAlA hai to yogya strI usake kAnameM yaha maMtra paDhe // 85 // prasavakAlakA mNtr| (kSitirjalaMviyattejovAyurviSNuHprajApatiH / sagarbhAtvAMsadA paantuvaishlynycdishntute||86|| prasuvatvamavikliSTamavikliSTA- .. zubhAnane ! / kArtikeyayutiputrakArtikeyAbhirakSitamiti // 8 // 86 aura 87 kA zloka maMtra hai| isa maMtrakA yaha artha hai / he garbhavatI strI ! pRthvI, jala, AkAza,teja,vAyu, viSNu,aura prajApati yaha tumhArI sadA rakSA kreN| aura tumhAre garbha meM kisI prakArakA upadrava na hone deveM / he zubhAnane !tU klezarahita putrako utpanna kara tathA svAmI kArtikake samAna kAntivAlA aura svAmIkAtti: kase abhirakSita putrako pragaTa kara // 86 // 87 // Page #849 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna - a0.8. tArzvanAMyathoktaguNAH striyo'nuziSyuranAgatAvIrmApravAhiSThAH yAhmanAgatAvIH pravAhayate vyarthamevAsyAstatkarma bhavati / prajA cAsyA vikRtimApannAca zvAsakAsazoSaSThIhaprasaktAvAbhavatiya . (791) yAhikSavathUgAravAtamUtrapurISavegAnprayatamAno'pyaprAptakAlAnaM labhate kRcchreNavyApyavApnotitathAnAgatakAlaMgarbhamapipravAhamA - NAyathAcaiSAmevakSavazvAdInAM sandhAraNamupaghAtAyopapadyate tathA prAptakAlasya garbhasyApravahaNamiti / sAyathAnirdezaM kuruSvetiva ktavyAsyAt / tathAcakurvatIzanaiH zanaiH pUrvapravAheta tato'nantaraM balavattarAmatitasyAJcapravAhamANAyAMstriyaH zabdaM kuryuH prajAtAprajAtAdhanyadhanyaMputrAmatitathAsyA harSeNApyAyanteprANAH // 88 // yadi usasamaya bAlaka pragaTa na ho to yathokta guNasaMpanna khiye isa garbhavatI strIko kaheM ki yadi isasamaya tumhAre prasavakI pIDA na hotI ho to adhika jora lagAkara Dhakelane meM yatna mata kr| kyoMki prasava vedanAke vinAhI jo strI garbhako Dhakelaneke liye yatna karatI hai to vaha isakA yatna vyarthahI jAtAhai / aura isakI saMtAna bhI vikRtiko prApta hojAtI hai / athavA usa strIko vikRti hokara zvAsa, khAMsI, rAjayakSmA aura plIhA roga utpanna hojAtA hai / jaise-chIMka, DakAra, kAta, mUtra, purISa inakA vega yatna karanepara bhI vinA samaya nahIM hosakatA arthAta vinA samaya peTako kitanAhI dabA diyA jAye parantu kabhI mala, mUtra nahIM AtA usIprakAra vinA prasava ke samaya upasthita honeke kitanehI jorase prasava honekA yatna kiyA jAya parantu vaha apane samayake binA pragaTa nahIM hotaa| vaisehI Ayehue chauMka Adi vegoMko rokane se jisa prakAra rogAdi utpanna hote haiM usI prakAra prasavakAla prApta honepara usako nikAlanekA yatna na karanese bhayaMkara pariNAma hotA hai / samIpavAlI striyoMko garbhavatIse kahanA cAhiye ki jisataraha hama kaheM usIprakAra tuma karanA / aura usa garbhavatIko bhI unakI AjJAnusAra karanA caahiye| phira prasava vedanA upasthita hone para usako dhIre 2 bAlaka bAharako DhakelanA caahiye| jaba bAlaka prakaTa: hote hue usake zarIra meM vAlakake pragaTa hone kI yonimeM pIDA honese vyAkulatA utpanna honelage to usasamaya usakI samIpavAlI saba khiye kaheM ki dhanya hai dhanya lar3akA paidA huA hai| laDakA paidA huA hai| aisA kahanese usa strIke zarIrameM harSa utpanna kara prANa praphullita hojAte haiM // 88 // Page #850 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (712) . carakasaMhitA-bhA0 ttii0| .. prasavake uparAMta krm| . yadAcaprajAtAsyAttadainAmavekSetakAcidasyAamarAprapannAvApra. pannAneti / tasyAzcedamarAnaprapannAsyAdathainAmanyatamAtrIdakSiNenapANinAnAbherupariSTAilavantripaDiyasavyenapANinApRSThataupasaMgRhyasunighUtaMnidhUMnuyAt / athAsyAHpAdapAyAzroNImAkoTayedasyAHsphicAvupasaMgRhyasupIDitaMpaDiyet / athAsyA bAlavaNyAkaNThatAlUparimRzet // 89 // bAlakakA janma honeke anantara dekhe ki amarA arthAt jera nikala gaI hai ki nh| yadi amarA na nikalI ho to eka strI prasUtAkI nAbhike Upara dahinA hAtha rakhakara usase nAbhiko davAve aura vAyeM hAtha se pIThako balapUrvaka davAve aura hilAve phira pAMvakI eDiyoMko nAmike samIpa lejAkara usake donoM nitamboMko acchI tarahase pIDana kare / phira usa veNIko (gUyako ) mukhameM pravezakarake kaMTha aura tAlu para phere // 89 // bhUrjapatrakAcamaNisarpanimokaizcAsyAyonidhUpayet / kuSThatAlIsakalkaMbalvajayUSemereyasurAmaNDevAkaulatthevAmaNDUkaparNipippalIkAthevAsaplAvyapAyayedenAm // 90 // phira bhojapatra, kAMca, maNi aura sAMpake kAMculIkI isakI yonimeM dhUnI deve tathA valvaja vUTIke jaDakA kAtha, bhaireya madya, surAmaNDa, kulthIkA yUSa athavA 'pIpalake kAthake sAtha kuSTha aura tAlIzapatrake kalkako milAkara pIneke liye deva // 90 // amarA nikAlanekI vidhi / tathAsUkSmailAMkilimakuSThanAgaraviDaGgakAlaviDacavyapippalIci. trakopakuJcikAkalkaMkharavRSabhasyajaratovAdakSiNakarNamutkRtyadRpadijarjarIkatyabalvajayUSAdInAmanyatamamasminprakSipyamuhUrta... sthitamuddhRtyatAplAvanaMpAyayedenAm // 91 // . * tathA choTI ilAyacI, devadAru, kUTa, soMTha, vAyaviMDaga, viDanamaka, cavya, pIpala, citrakaM aura kAlAjIrA inake kalkakA vilvajatRNaka kvAtha AdimeM milAkara pilAve / aura vRddha khara tathA vRSabhake dakSiNa-karNako jarAsA kATakara pattharake Page #851 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a08.. (753) Upara jarajarI vanA valvaja Adi kvAthameM do ghaDI bhigo rakkhe phira vaha kvAtha chAnakara isa pramUtAstrIko pilAnA cAhiye // 91 // zatapuSpAkuSThamadanahiMgusiddhasyacainAMtailasyapicuMgrAhayedatazcaivAnuvAsayedeterevacAplAvanaiHphalajImUtakekSvAkudhAmArgavakuTajakatavedhanahastiparyupahitarAsthApayet // 92 // phira sauMpha, kUTa, mainaphala, hIMga inase siddhakiyA tiloMke tailakA phohA pramUtAkI yonimeM rakkhe / isake uparAMta bhainaphala, nAgaramothA, kaDuvI tuMbI, kuDA, kaDavI torI aura hastipaNI ina sabake kalkako uparokta valvaja Adike kvAthameM milA AsthApana vasti kare // 92 // tadAsthApanamasyAhisahavAtamUtrapurIniharatyamarAmAsaktAMcAyoranulomagamanAt / amarAMhivAtamUtrabhapurISANyanyAnicAntabahirmukhAnisRjanti // 93 // usa AsthApana vastike karaneme vAyu anuloma hokara vAta, mUtra aura mala sApha nikalatehaiM aura sAthahI amarA bhI nikala jAtI hai| kyoMki vAta, mUtra, purISa tathA anya bhI saba amarAke sAthahI khiMcahue honese antarmukha aura bahirmukha hotehaiM / AsthApana dvArA purISa AdikoMke gahamukha honese amarA (AMvala ) bhI bAhara nikala AtIhai // 93 // . kumArake karma / tasyAntukhalvamarAyAHprapatanArthekhalvevamevakamaNikriyamANe jAtamAtre'syaivakumArasyakAANyetAnikarmANibhavantitadyathA-azmanoHsaMghanakarNayormUlazItodakenoSNodakenavAsukhapariSekaH / tathAsaMklezavihatAnprANAnpunarlabhetakRSNakapAlikAzUrpaNacainamabhiniSpuSNIyAdyacceSTasyAdyAvatprANAnAMpratyAgamanAttattatsarva mevakuyyuH // 94 // yaha saba karma to amarA (AMvala) girAne ke liye kiye jAtehaiM / ava vAlakake saMbaMdhameM jo karma karane cAhiye unako varNana karatehaiM / jaise-jaba vAlaka utpanna. ho to usa bAlakake kAnake samIpa do pattharoMko bajAnA aura zItala athavA garama jalase dhIredhIre mukhako dhonA aura mukhapara chIMTe denA jisase prasavasamayake kaSTase Page #852 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (94) crkshivaa-bhaanttii| utpanna huI mUcho dUra hokara bAlakake prANa praphullita hoM arthAt zarIrameM phira bhAjAMya. phira eka kAle baDe zarAvase athavA chAjase isa bAlakako dhIre 2 havA kare tathA bAlakakI mUrchA dUra karane ke liye aura unake zarIrameM prANoMkA Agamana honeke liye jo 2 upAya ucita hoM karane cAhiye // 94 // tataHpratyAgataprANapratibhUtamabhisamAkSyasnAnodakagrahaNAbhyA muppaadyet|athaasytaalvosstthknntthjihvaaNprmaarjnmaarbhetaNgu, lyAmuparilikhitanakhayAsuprakSAlitopadhAnakArpAsapicumatyA prathamaMpramAjitasyAsyacazirastAlakAsipicunAsnehagarbhaNapra. ticchAdayet / tato'syAnantaraMkAyaMsaindhavopahitenasarpiSA pracchardanam // 95 // jaba vAlaka hozameM Akara ronelage aura svasthavRtti hojAya phira usako snAna karAve tathA hAtha Adise svaccha kre| usake uparAnta koI strI hAthakI aMgulIko sAphakarake usa aMgulIkA nakha uttamatAseM kaTAhonA cAhiye phira usa aMgulIpara uttama sApha dhunIhuI ruIke phoheko lapeTa usa bAlakake tAlU, hoMTha aura kaNThako. sApha kare / phira ruIke phoheko tailameM bhigokara bAlakake tAluvepara rkkhe| phira isake uparAnta seMdhAnamaka aura ghIse bAlakako vamana karAve // 95 // ___ nAluvAchedana vidhi| nADyAstasyA:kalpanavidhimupadekSyAmaH / nAbhivandhanAtprabhRtihitvASTAMgulamabhijJAnaMkRtvAchedanAvakAzasyadvayorantarayoH zanairgRhItvAtIkSNenarokmarAjatAyasAnAMchedanAnAmanyatamenorddhadhAraNachedayettAmasUtreNopanibadhyakaNThecAsyazithilamavasRjet // 96 // aba bAlakakI nAla kATanekI vidhi kathana karatehaiM / nAbhise ATha aMgula lambI choDakara jisa sthAnaparase kATanI ho usake donoM ora Upara aura nIcese dhAgeke. sAtha bAMdhadenA cAhiye / phira una donoM baMdhanoMke vIcameMse sonA,cAMdI athavA lohekI tIkSNa (painI) dhAravAlI churIse nAlako kATadenA caahiye| phira z2o. nAla nAbhise ATha aMgula lagIhuI hai usako sUtake Dorese bAMdhakara vAlakake galemeM isaprakAra DhIlI bAMdhadenI cAhiye jisase vaha khiMce nahIM aura DorA bhI aisI yuktise isake uparAntA ke kAkoDeko lapeTA kaTAhonA cAka Page #853 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a08. (795) aura narama bAMdhanA cAhiye ki jisase usa bAlakake narama zarIrameM kahIM apanA asara na dikhAve // 96 // nAbhipAkakA yl| tasyacennAbhiHpacyettAlodhramadhukapriyaMgudAruharidrAkalkasiddena tailenAbhyajyAdeSAmevatailauSadhAnAMcUrNenAvacUrNayedeSanADauMkalpanavidhiruktaHsamyak // 97 // yadi bAlakakI nAbhi pakajAya to paThAnI lodha, mulahaThI, priyaMgu, haldI aura dAruhaldI inake kalka dvArA siddha kiyAhuA taila usa nAbhipara lagAnA cAhiye athavA ina uparokta auSadhiyoMke bArIka cUrNako tailameM milAkara nAbhipara lagAdenA cAhiye isaprakAra nAlavAkalpanavidhi kathana kI gaI hai // 97 // / asamyakalpenahinADayAAyAmavyAyAmottuNDitapiNDAlikAvi naamikaavijRmbhikaabaadhebhyobhym||98||ttraavidaahibhirvaat. pittaprazamanairabhyaGgotsAdanapariSakaiH sapirbhizcopakrametagurulAghavamabhisamIkSyakumArasya // 99 // yAda nAlavekA uttamaprakArase chedana na kiyAjAyagA to usa bAlakako AyA, maka, vyAyAma uttuNDikA,piNDAlikA,vimAnikA aura vijRmbhikA nAmaka vyA dhiyoMke usa nAbhImeM utpanna honekA bhaya hai // 98 // inake utpanna honepara ina vyAdhiyoMkI laghutA, gurutA Adi dekhakara avidAhI vAtapicanAzaka, utsAdana aura pariSekoM dvArA tathA siddha ghRta dvArA cikitsA karanA caahiye|(iskii vizeSa cikitsA cikitsAsthAna 12 veM adhyAyameM dekhanA // 99 // jaatkrmvidhi| . . prAgatojAtakarmakAryatatomadhusarpiSImantropamantriteyathAnyAyaM prAzitumasmaidadyAt / stanamataUrddhamanenaivavidhinAdakSiNaMpAtupuM. rastAtprayacchet / athAtaHzIrSataHsthApayedudakumbhaMmantropamantritam // 10 // prathama bAlakakA jAtakarma karanA cAhiye / vedokta mantroMdvArA maMtrita kiyAhuA ghRta aura madhu viSamabhAga milAkara bAlakaMko caTAnAcAhiyoisake uparAnta isI vidhise pahile dAhinA stana panike liye denA cAhiye / phira usake sirake samIpa maMtroMse mantrita kiyA jalakA kalaza rakhanA cAhiye // 100 // Page #854 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (796) carakasaMhitA-mA0 ttii0| rkssaavidhi| ' athaasyrkssaaNviddhyaadaadaaniikhdirkrkndhuupiilupruusskshaakhaabhrsyaagRhbhissklmnttHprivaaryet|srvtshcsuutikaagaarsysrsspaatsaatnnddulknnikaaHprkiret|tthaatnnddulvlimngglhaamHsttmubhykaalNkriytepraangnaamkrmnnorcmuslmnutirshciinNnystNkuryaat |vcaakussttkssomkhiNgusrsspaatsiilshunknnknnikaanaaN rakSonasamAkhyAtAnAJcaauSadhInAMpohalikAMbaddhAsUtikAgArasyo 'ttaradehalyAmAsajetAtathAsUtikAyA kaNThesaputrAyAHsthAlyudakakumbhaparyaGkeSvapitathaivacadvayorapakSayoHsakaNakumbhakendhanAgnistindukakASThendhanazcAgniHsUtikAgArasyAbhyantaratonityasyAt / striyazcainAMyathoktagaNAHsuhRdazcAnujAgayardazAhadvAdazAhavAnuparatapradAnamaGgalAzIHstutigItavAditramannapAnavizadamanuraktaprahRSTajana smpuurnntdveshmkaarym| brAhmaNazcAtharvavedavitsatatamubhayakAlezA"ntijahuyAtsvastyayanArthasukumArasyatathAsUtikAyAityetadrakSAvi dhAnamuktam // 101 // isake uparAnta isa bAlakakI rakSA kre|us rakSAvidhikA varNana karate haiN|jaiseaadaanii (ghoSaka) khaira, vera pIlU,phAlasA ina saba vRkSoMkI zAkhAoMko gharake cAroM ora laTakA deve|aur usa prasUta gharameM sapheda sarasoM,alasI aura cAvaloMke dAne bakheradeve / prAtaHkAla aura sAyaMkAla donoM samaya cAvaloMkA balidAna aura maMgalakarma, havana, Adi nityamprati karanA caahiye| tathA nAmakaraNa saMskAra honese prathama dvArameM eka lohekA mUsala TeDhAkara rakhadenA caahiye| aura vaca, kUTa, ajavAyana, hIMga, sapheda sarasoM, alasI, lahasuna,cAvala inasavakI poTalI vAMdhakara tathA bhUtAdinAzakaauSadhiyoMkI poTalI bAMdhakara prasUtagharake uttarake dvArakI dehalIpara rakha denA caahiye| yA caukaTameM bAMdhakara laTakA denA caahiye|isiiprkaar ina bhUtanAzaka vyAkI choTIpoTalI banA prasUtA strI aura vAlakake galese vAMdhadenA cAhiyAevaM prasUtAke bhojanakaraneke pAtra meM aura jala pani ghaTameM tathA cArapAImeM aura donoM orake kivAMDoMmeM bhI bAMdhanA cAhiye / isa prasUtAke gharameM sarasoM Adike kaNake, cAvala, jalakA ghaDA, lakaDiyeM, agni, teMdukI lakaDIse prajvalita huI agni sadeva Page #855 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-10 8. (797) rakhanI cAhiye / aura yathoktaguNasaMpanna tathA isase sneha rakhanevAlI striyeM aura suhadgaNa isakI savaprakArase sevAmeM sAvadhAnAMseM lage raheM / isa prakAra daza vAraha dina vyatIta karanA cAhiye / isake anantara bhI dAna denA, maMgalakarma, AzIrvAda lenA, vedadhvani,gIta aura vAje Adi zubhakarmIko karatarehanA cAhiye / atharvavedake jAnanevAle brAhmaNa donoM samaya isa bAlakakI rakSAke liye aura prasUtAkI rakSAke liye donoM samaya kalyANakArI zAntipATha aura ho mAdika kiyA kreN|is prakAra rakSA. vidhikA kathana kiyAgayA // 101 // prasUtikAkA AhAravihAra varNana / sUtikAntukhalabubhukSitAMviditvAsnehapAyayetprathamaparamayAzacyA sarpistailaMvasAMmajjAnavAsAtmdIbhAvamabhisamIkSyabhiSakApippalIpippalImUlacavyacitrakazRGgaveracUrNasahitasnehapItavatyAzcata. pistailAbhyAmabhyajyaveSTayedudaraMmahatAvAsasAtathAtasyAnavAyurudavikRtimutpAdayatyanavakAzatvAt / jiinnetustrhpipplyaadibhirevaasddhaaNyvaaguususnigdhaaNdrvaaNmaatrshHpaayyetobhykaalcossnnodknprissecyetpraaknehyvaaguupaanaabhyaamaaevNpnycraatrNsptraatrnycaanupaalyttHkrmennaapyyetsvsthvRttmttsuutikaayaaH|| 102. // prasUtA strIko jisasamaya kSudhA lage to usako usakI sAmarthyAnusAra uttama mAtrAse snehapAna kraave|aur usakA sAtmya vicAra karake jisa dezamaiM usake liye jo hitakArI ho so ghRta tela athavA vasA yA majjA pAna karAve / tathA pIpalAmUla, cavya citraka aura soMTha inakA cUrNa milAkara snehapAna karAnA cAhiye |aur usa strIke peTapara ghRta aura laila donoM milAkara copaDa deve / isake uparAnta peTapara koI lambA kapaDA lapeTa deve| aisA karanese usake peTameM vAyu praveza hokara avakAza na milanese vikAra nahIM krsktaa| jaba snehapAna kiyAhuA jIrNa hojAya phira pIpala, pipalAmUla, cavya, citraka aura soMTha yaha milAkara siddha kIhuI cikanI yavAgU. patalIsI banAkara mAtrAnusAra donoM samaya pIneko deve / sneha aura yavAgU pAna karaneke pahilehI prasUtA strIko garmajalase pariSeka karAdenA cAhiye / phira pAMca yA sAta rAtriparyanta isI niyamako pAlana kare aura phira kramase isako puSTa karatAjAya / yaha prasUtAke svAsthya arthAt tandurusta avasthAke kramamA varNana kiyA hai|| 102 // Page #856 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - mA0 TI0 / prasUtAkA rogAvasthAmeM upAya / - tasyAstukhaluyovyAdhirutpadyate sakRcchrasAdhyo bhavatyasAdhyovA / garbhavRddhikSayitazithila sarvazarIradhAtutvAtpravAhaNa vedanA kledana raktaM-" niHsRtivizeSazUnyazarIratvAccatasmAttAMyathoktenavidhinopacaredrotikajIvanIya bRMhaNIyamadhuravAta hara siddhairabhyaGgotsAdana pariSekAvagAhanAnnapAnavidhibhirvizeSatazcopacaredvizeSato hizUnyazarIrAH khiyaH prajAtAbhavanti // 103 // yadi prasUtA strIko kisImakArakI vyAdhi utpanna hojAya to vaha vyAdhi kaSTasAdhya athavA asAdhya hojAtI hai / kyoMki usasamaya garbhake vaDhane ke kAraNa strIkA zarIra aura saMpUrNa dhAtue~ kSINa aura zithila hotI haiM aura prasava ke samaya prasUtakI pIDA aura zarIra se kleda aura rakta ke nikalajAnese zarIra aura bhI vizeSarUpa se zUnya ho jAtA hai / isaliye sAvadhAna hokara prabhUtake samaya pUrvokta vidhikA pAlana kare / aura vizeSakara bhUtanAzakagaNa, jIvanIyagaNa, bRMhaNIyagaNa aura vAtanAzaka dravyoMse siddha kiye tailakI mAliza, utsAdana, pariSecana avagAhana aura annapAnoMkA upayoga kre| kyoMki prasava hone se striyoMkA zarIra vizeSarUpase zUnya (khAlI) hotA hai // 103 // bAlaka honepara dazamAdenakI vidhi | - dazamyAMnizyatItAyAM saputrAstrIsarvagandhauSadhaigaura sarSapalotraizcasnAtAladhvahatavastraM paridhAyapavitreSTa laghuvicitrabhUSaNavatIsaMspRzyamaGgalAnyucitAmarcayitvAcadevatAMzikhinaHzuklavAsasovyaGgAzvabrAhma (798) NAnsvastivAcayitvAkumAramaha tenazucivAsasAcchAdayet / prAk zirasamudazirasaMvAsaMvezyadevatApUrvaMdvijAtibhyaH praNamatItyuktvA kumArasya pitAdve nAmanI kArayetnAkSatrikaMnAmAbhiprAyikaJca / tatrAbhiprAyikaMnAmaghoSavadAdyantasthAntamUSmAntaJcavRddhaMtripuruSAntaramanavapratiSThitam / nAkSatrikantunakSatra devatAsaMyuktaM kRtaM dvayakSaraMcaturakSaraMvA // 104 // dazarAtri vyatIta honeke anantara gyArahaveM dina prasUtA strI aura usa bAlakakA Page #857 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zArIrasthAna-a08. '(799) -sauMSadhI tathA sarvagaMdha, sapheda sarasoM aura paThAnI lodha inasabakA kalka zarIrameM lagA phira uSNajalase snAna karAve / tadanaMtara svaccha,halke aura naye vastroMko dhAraNa karakai maMgaladravyoMkA sparza karAve / aura iSTadevatAoMkA pUjana karAve / phira zikhAsutra dhAraNakiye zveta vastroMvAle sarvAMgasaMpanna yogya brAhmaNoMse svastivAcana karAve tathA usa bAlakako nirmala komala navIna sapheda vastra dhAraNa kraave| phira usa bAlakako pUrva athavA uttarakI ora mukha kara leTAdeve / phira usa bAlakakA pitA prathama devatA aura brAhmaNoMko praNAma karake usa laDakeke nakSatrasaMbaMdhI aura apanA icchita do nAma rakkhe / unameM bolanekA arthAt apanI icchAnusAra jo nAma rakkhA jAya usa nAmake Adi aura anvameM kramase ghoSavAn aura antastha akSara hone caahiye| athavA antameM USmA akSara honA cAhiye / putrakA nAma rakhate samaya apane pitA pitAmaha Adi tIna pIDhIke nAma bacAkara aura apane guru AdikA nAma bacA aura koI nAma rakhanA cAhiye / vaha nAma bhI vartamAna samanyakA kalpanA kiyA na honA cAhiye kintu purAne samayake devatA yA RSiyoMkAsA nAma honA cAhiye / tathA nAkSatrika arthAta janma nakSatrake caraNagata akSarase jo nAma rakkhAjAya vaha do akSaroMvAlA athavA cAra akSaroMvAlA honA cAhiye // 104 // kRtecnaamkrmnnikumaarNpriikssitumupkaamedaayussHprmaannjnyaanhto|| ttremaaniaayussmtaakumaaraannaaNlkssnnaanibhvnti| tadyathA-ekaikajAmRdavo'lpA:snigdhAHsubaddhamUlA chaSNA kezA prazasyate sthirA bahalAtvakpratyAkRtisusampannamISatpramANAtiriktamanurUpamAtapatropamaMziraHprazasyate / vyUDhadRDhasamasuzliSTazaMkhasandhyarddhavyaJjanamupacitaMvalinamardacandrAkRtilalATaMbahalauvipulasamapIThausamaunI-- cauvRddhaupRSThato'vanatausuzliSTakarNapuTakaumahAcchidraukoISatprala- : mbinyAvasaGgatesamesaMhatemahatyAdhruvau / samesamAhitadarzanevya- . ktbhaagvibhaageblvtitejsoppnnesvaanggopaanggckssussii| RjvImahocchAsAvaMzasampannaSadavatatAmAnAsikAmahajusuniviSTadantamAsyamAyAmavistaropapannAzlakSNAtanvI pratiyuktApATalavarNAji hvA / zlakSNaMyuktopacayamUSmopapannaMraktatAlumahAnadInaHsnigdho' Page #858 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0 / nunAdIgambhIrasamutthodhIraH svrH| nAtisthUlAnA tikRzauvistAro - papannAvAsyapracchAdanauraktA voSThA / mahatyauhanUvRttaunA / tamahatIgrI: vAvyUDhamupacitapurodRDhaM jatrupRSThavaMzazca / vikRSTAntarau stanAaMsapAtinasthirepAzcaivRttaparipUrNAAyataubAhu sakthinI aMgulayazca mahadupacitaMpANipAdam / sthirAvRttAH snigdhAstAmrAstuGgAH kUrmAkArAH karajAH / pradakSiNAvarttAsotsaGgAcanAbhiH / nAbhyurAstre bhAgahInA samAsamupacitamAM sAkaTavittausthiropacitamAMsaunAtyunnataunAtyavanatausphicAvanupUrvavRttau upcyyuktaavuuruu| nAtyupacitanAtyapacierNApadepragUDhazirAsthisandhIja e | nAtyupacitaunAtyapacitaugulphau pUrvopadiSTaguNau pAdau kUrmAkArau / prakRtiyuktAnivAtamUtrapurISaguhyAnitathAsvapnajAgaraNAyAsasmitaruditastanagrahaNAni yaccakiJcidanyadapi anuktamastitadApi sarvaprakRtisampannamiSTaMviparItaMpunaraniSTamitidIrghAyurlakSaNAni // 105 // nAmakaraNa karaneke anantara usa vAlakakI AyukA pramANa jAnane ke liye usakI parIkSA kre| unameM dIrghajIvI arthAt dIrghAyu honevAle vAlakoM ke yaha lakSaNa hote haiM / jaise sirake vAla alaga 2 narama, cikane, thoDe, kAle aura dRDha, baddhamUla, acche hote haiM vA sthira aura puSTa uttama hotI hai / zira svabhAvasehI sundara AkArakA pramANase kiMcit baDA, sundara, lakSaNoMvAlA, anurUpa, tathA chatrake samAna uttama hotA hai / lalATa vizAla, dRDha, suDaula, sundara, uttama kanapaTiyoMkI saMdhiyukta, kucha U~cA aura kucha DhalA huAsA uttama AkAravAlA upacita, valiyukta aura ardhacandra ke samAna AkAravAlA honA zreSTha hotA hai| donoM kAna puSTa, kAnoMke pIchekA bhAga vipula aura suDaula tathA donoM kAna UMce nIce samAna aura pIcheko navehuese donoM karNapuSTi tathA kAnoM ke chiMdra arthAta kokarU baDe honA zreSTha mAne jAte haiN| bhauheM laMbI paraspara milIhuI ekasI ghanakI aura baDIra honA uttama hotA hai| dona netra ekase dekhane vAle suDaula, alaga 2 sIdhe, tejayukta, palaka Adi sundara upAMgayukta uttama hote haiM / nAka, suDaula, lambI zvAsayukta, lambe bAMsavAla, kucha kucha Ageko jhukI huI uttama hotI hai / mukha baDA suDaula, sundara jisake donoM ora sundaratAyukta ho tathA daitapaMkti sundaratAyukta ho vaha mukha uttama hotA hai / jihvA ( 800 ) Page #859 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-ya0.8. (801) lambI, cikanI, patalI, suDaula, gulAbI raMgakI aura apane guNoMse saMpanna uttamA, hotIhai / tAlu masUNa, puSTa, UMcA, tathA, lAlavarNakA uttama hotAhai / svara baDA, dInatA rahita, cikanA, pratidhvaniyukta, gaMbhIra tathA dhIra uttama hotA hai / hoTha na bahuta moThe na adhika patale, vistArayukta, mukhako Dhakehue aura lAlavarNake uttama hote haiM / ThoDI gola adhika lambI na honA uttama hotA hai| gardana dRDha aura thoDI lambI uttama hotI hai|donoN kaMdhe, vyUDha aura dRDha tathA UMce uttama hote haiM / iMsulI dRDha aura chAtI meM milI huI uttama hotA hai| pIThakA bAMsa mAMsameM chipAhuA uttama hotA hai / stanoMke vIcakA bhAga phailAhuA cauDA acchA hotA hai |donoN pArtha donoM kaMdhoMkI aura Dhalehue aura dRDha uttama hote haiM / donoM bAhu, nitamba aura aMguliye lambI, gola, paripUrNa aura dRDha honA uttama hai| hAtha aura pari-puSTa, dRDha, aura lambe uttama hote haiN| nakha cikane, tAmravarNa, UMce kalaekI pIThake samAna, suDaula uttama hote haiN| nAbhi-dakSiNAvarta aura vIcameMse garI kinArase UMcI uttama hotI hai|naabhi aura urasthalake bIca meM cauthA bhAga pramANase suDaula aura puSTa kamara uttama hotI hai|donoN nitamba gola,dRDha mAMsase puSTa na bhati UMce aura na adhika nAMce uttama hote haiM, donoM urusthala gola, puSTa aura moTe uttama hote haiN| donoM jAnu gola aura puSTa uttama hotI haiM donoM jAMgha-hiraNIke pairake samAna aura puSTa chipIhuI haDDiyoMvAlI jinameM koI nADI dikhAI na detAho aura unakI saMdhirya: bhI chipAhoM aisI uttama hotI haiN|donoN gulpha na bahu puSTa aura na adhika kRza uttama hote haiN| donoM pAMva pUrvokta lakSaNavAle kachuekI pIThaka samAna suDaula uttama hotehai inake sivAya vAyu, mUtra, mala, guhyAvayava, nidrA, jAgaraNa Adi anya vyavahAra / tathA hAsya aura rodana tathA stanoMkA pInA svAbhAvika ThIka hone uttama hote hai / yaha lakSaNa dIrghAyu kumArake hote haiM isase viparIta lakSaNa alpAyu bAlakoMke hote haiN| isaprakAra dIrghajIvI vAlakoMke lakSaNa kathana kiyegaye // 105 // dhaatriipriikssaa| - atodhAtrIparIkSAmupadekSyAmaH // 106 // ava dhAtrikI parIkSAkA varNana karate haiM // 106 // . athavyAdAtrImAnayotisamAnavaNAyauvanasthAMnibhRtAmanAturAmavyaGgAmavyasanAmavirUpAmajugupsitAMdezajAtIyAmakSudrAmakSudraka miNIkulejAtAMvatsalAmarogajIvadvattApUvatsAMdogdhImapramattAmazAyinImanuccArazAyinImanaMntAvazAyinIkuzalopaMcArAMzucimazucidveSistinyasampadupetAmiti // 107 // . Page #860 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (802) carakasaMhitA-mA0 ttii0| isake anantara eka manuSyako kahe ki dhAtrI(dhAya)ko lAvo / vaha dhAtrI aparne samAna varNakI ho,yuvA ho, ayogya na ho, rogarahita ho, sarvAMgasaMpanna ho, kurUpa aura kucaritra na ho,niMdanIya na ho, apane dezakI ho, nIca na ho, uttama svabhAva va karmavAlI ho,acche kulakI ho,vAlakako pyAra karanevAlI ho,jisako apane bacce jIte hoM arthAta mRtavatsA na ho aura laDakevAlI ho, jisake stanoM meM bahutasA dUdha ho, asAvadhAna na ho, bahuta sonevAlI na ho tathA vinA kahe kahIM ekAntameM sonevAlI na ho, jAtise patita na ho, catura upacAra karanevAlI ho, pavitra ho,apa; vitratAse dveSa rakhatIho, jisakA dUdha uttama ho aise guNoMvAlI dhAtrI uttama ho. bIhe. // 107. // uttama stanake lakSaNa / natreyaMstanasampannAtyUchaunAtilambauanatikazauanatipInIyuktapippalakosukhaprapAnaucetistanalampat // 108 // stanoM? yaha lakSaNa uttama hotehaiN| arthAt dhAyake stana aise hone cAhiye / madhika U~ce, adhika lambe, adhika kRza aura adhika moTe na hoM / anurUpa lakSaNavAle khUbasUrata pIpala ke patte ke samAna pIchese cauDe aura Agese noMkIle jinameMse bAlaka sUkhapUrvaka dUdha pI sake aise uttama hotehaiM // 108 // uttamadUdhake lakSaNa / / stanyasampattuprakRtivarNagandharasasparzasudapAnecaduhyamAnaMdugdhamudakaM vetiprakRtibhatatvAttatpuSTikaramArogyakaraJcetistanyasampadato'nyathAvyApannaMjJeyam // 109 // aba dUdhake lakSaNoMkA varNana karatehaiM / stanoMkA dUdha varNa, gaMdha, rasa aura sparzameM svAbhAvika guNoMvAlA honA cAhiye / svAbhAvika guNake ye lakSaNa haiM ki jo dUdha jalake pAtrameM DAlanese jalake sAthahI milajAya vahI dUdha puSTikAraka, Arogya rakha. nevAlA tathA uttama hotAhai / ina lakSaNose viparIta lakSaNAvAlA dUdha dUSita jA. janA // 109 // vAtadUSita dUdha / tasyavizeSAHzyAvAruNavarNakaSAyAnurasaMvizadamanAtalakSyagandhaM rUkSaMdravaMphenilaMlaghuatRtikaraMkarSaNaMvAtavikArANAMkartavAta TakSIramabhijJeyam // 110 // Page #861 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna-a.8 (803) dUSita dUdhake ye lakSaNa haiN| jo dUdha kAle yA lAlavarNakA ho kasaile rasayukta ho rajisameMse kucha 2 gaMdha AtIho, jo atyaMta rUkhA ho, caMcala tathA jhAgayukta ho, jisake pInese tRpti na hotIho,bahuta halkA ho, jisake pAnese bAlaka kRza hojAya tathA vAyuke vikAroMko utpanna karatAho vaha vAtadUSita dUdha jAnanA // 110 // pittadUSita duudh| kRSNanIlapItatAmrAvabhAsaMtiktAmlakaTukAnurasaMkuNaparudhiragaMdhi bhRzoSNaMpittavikArANAMkartapicopasRSTaMkSIramAbhijJeyam // 111 // jo dUdha kRSNa tathA nIlavarNakA athavA pIle yA tAMbeke varNakA ho aura usa dUdhakA kaDDaA, khaTTA, athavA caraparA anurasa ho, murdekIsI gaMdha AtIho,athavA rudhirakIsI gaMdha ho aura atyaMta garama ho evam pittake rogoMko utpanna karanevAlA ho usako pittadUSita jAnanA // 111 // kaphadUSita dUdha / atyarthazuklamatimAdhuryopapannalavaNAnurasaMghRtatelavasAmajjagaMdhi picchilatantumadudakapAtre'vasIdatizleSmAvakArANAMkartRzle'mopasRSTaMkSIralAbhajJeyam // 112 // jo dUdha atyanta zvetavarNa ho, adhika mIThA ho, lavaNa anurasayukta ho,ghRta,taila, basA,majjAkIsI gaMdhavAlA ho,gADhA ho, tArayukta ho,jala meM DAlanese DUba jAlAho evam kapharogoMko utpanna karanevAlA ho usako kaphadUSita jAnanA // 112 // teSAntutrayANAmapikSIradoSANAMprakRtivizeSamAbhisamIkSyayathAsvaM yathAdoSaJcavamanavirecanAsthApanAnuvAsanAnivibhajya kRtAniprazamanAyabhavanti // 113 // una tInoM prakArake dUSiva dUdhoMko zuddha karane ke liye dhAyako vamana, virecana aura AsthApana tathA anuvAsana karma yathAyogya rItipara doSAnusAra vibhAgapUrvaka karanA cAhiye // 13 // dhAtrIke khAnepInekI vidhi / pAnAzanavidhistuduSTakSIrAyAyavagodhUmazAliSaSTikamudgahareNukaku. utthaasuraasauviirktussodksaireymedklshunkrapraayHsyaat||114|| usa dUSita dUdhabAlI dhAyako khAnepIneke liye prAya: yava,gehUM,uttama zAlicA. vala, sAThIcAvala,mUMga, haraNu, kulthI, surA, sAvaura,maireya, tupodaka, medaka, lahasuna aura karaMja Adi dravyoMko denA cAhiye // 114 // Page #862 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (804) carakasaMhitA-bhA0 ttii| kSIradoSavizeSAMzcAvekSyAvazyatattadvidhAnakAyasyAt // 115 // kSIra (dUdha) ke doSoMko vizeSarUpase vicArakara aura unameM vAtAda doSoMkI pRthakU 2 parIkSA kara cikitsA karanI cAhiye // 115 // mugdhazodhaka upAya / pAMThAMmahauSadha-suradAru-mustamUrvAguDUcI--vatsakaphala-kirAtatitakaTurohiNIzArivAkaSAyANAJcapAnaMprazasyate / tathAnyeSAMtiktakaSAyakaTumadhurANAMdrayANAMprayogaH / itikSIrazodhanAnyu. tAnibhavanti / kSIravikAravizeSAnabhisamIkSyamAtrAkAlaJceti kSIravizodhanAni // 116 // dhAtrIke dUdhako zuddha karaneke liye pAThA,soMTha,devadAru,nAgaramothA,mUrvA,giloya, indrayava, cirAyatA, kuTakI aura sArivAkA kAtha banA pilAnA cAhiye / tathA doSoMke anusAra vicArapUrvaka kaDave, kasaile, carapare tathA madhura dravyoMkA prayoga karanA cAhiye / isaprakAra kSIrake zodhane ke upAya khegye| aura kSIrake vikAroMko pRthaka pRthak vicAra kara mAtrA tathA kAlakA dhyAna rakhakara ucita rAtise ucita dravyoMdvArA zodhana karanA cAhiye yaha dUdhazodhanakI vidhi kahIgaI // 116 // dugdhotpAdakavidhi / kSIrajananAnitumAnisIdhuvAnigrAmyAnUpaudakAnicazAkadhAnya. mAMsAnidravamadhurAmlabhUyiSThAzcAhArAHkSIriNyazcauSadhayaH kSIrapAnaJcAnAyAsazcetivAraNaSaSTizAlikekSubAlikAdarbhakuzakAzagundrokaMTamUlakaSAyANAJcapAnamitikSIrajananAnyuktAni // 117 // stanya arthAt stanoM meM dUdha baDhAnevAle yaha dravya haiM / jaise zIdhumadyake sivAya anya saba prakArake madya,grAmya aura anUpa tathA jalameM honevAle zAka dhAnya aura mAMsa, patale padArtha,madhuraaura khaTamIThe dravya,gullaDa Adi kSIrIgaNa,dUdhakA pInA, parizrama na karanA,vIraNatRNa,sAThIcAvala,ikSubAlikA darbha,kuzA,kAza,gundrapaTera aura . utkaTa ina sabakI jaDoMkA kAtha banA misarI milA pInA stanoMmeM dUdhako baDhAtAhai // 117 // . : zuddhadUdhavAlIkA karttavya karma / dhAtrItuyadAsvAdubahulazukhadugdhAsyAttadAnAtAnuliptAzuklavastraMpa.... ricAyendrIMbAhIzatavIyyAMsahasravayyiAmAghAsavyathAMzivAmari Page #863 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna - a0 8 ( 805 ) STAMvAThyapuSpaviSvaksenakAntAmitivibhratyoSadhIH kumAraM prAmukhaMprathamaM dakSiNastanaM pAyayeditidhAtrIkarma // 118 // jaba dekhe ki dhAMyakA dUdha svAdiSTa, bahuta aura zuddha hogayA hai taba isa dhApako nAna karAkara candanAdise. suzobhita karA svaccha nirmale vastra paMhinA indrAyaNa, brAhmI, sapheda aura harI dUba, pADha, haraDa, Amale, nIma, balA, priyaMgu, reDukA, ina saba artist eka dhAge meM mAlAke samAna bAMdha galemeM dhAraNa kare phira pUrvakI ora murakhakara bAlakako pahile dAhinA stana pAna karAve // 118 // kumArAgAravidhi | ato'nantaraM kumArAgAravidhimanuvyAkhyAsyAmaH / vAstuvidyAkuza-laH prazastaramyamatamaskaMnivAtaMpravAtaikadezaM dRDhamapagatazvApadapazudaMSTrimUSika pataMgaM susaMvibhaktasalilolUkhalamUtravarcaH sthAnasnAnabhUmimahAna smRtusukhNythrtushynaastrnnsmpnnkuryyaat| tathAsuvihitarakSAvidhAnabalimaGgalahomaprAyazcittaMzA cavRddhavaidyAnuraktajana sampUrNamiti kumArAgAravidhiH // 119 // " isake uparAnta aba bAlakake rahanekA sthAna banAnekI vidhikA kathana karate haiN| uttama vAstuvidyAko jAnanevAlA catura puruSa uttama idhara udhara phirane yogya aMdhakAra rahita, jisasthAnameM adhika vAyu na AtIho tathA eka ora sundara pavana AtI bhIM ho aisA dRDha arthAt pakkA makAna bnaave| jisa makAnameM kutte kATanevAle pazu, anya dAMtoMvAle jAnavara tathA hiMsaka jIva, macchara, mUSaka, pataMga Adina vyaaskeN| aura usa ghara meM vidhipUrvaka yathAsthAna jala, Ukhala malamUtra tyAganakA sthAna, snAna karanekA sthAna bhojana banAnekA sthAna yathARtu zayana karane aura baiThaneke liye tathA bichAne aura oTane ke liye sukhadAyI vastra evaM isa ghara meM saMpUrNa rakSA ke vidhAna balidAna, maMgala karma, homa aura prAyazcitta kI sAmagrI tathA pavitra, vRddhavaidya aura bAlakase prIti rakhanevAle manuSya rahane caahiye| isa prakAra kumArAgArakI vidhi varNana kIgaI // 119 // zayanAstaraNaprAvara gAni kumArasya mRdu laghu gucisugandhIni syu:svedamalajantumantimUtrapurISopasRSTAnicavaniH // 120 // L * : bAlakake sonekI zayyA aura vichAne ke vastra ora oDhane va ila ke sundara Page #864 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1806) carakasahitA-mA0 ttii0| narama, pavitra aura sugaMdhita hone cAhiye / unameM pasInA, mala, mUtra, jIva, viSThA Adi kisIsamaya bhI na rahanA cAhiye // 120 // asatisambhave'nyeSAMtAnyevacasuprakSAlitopadhAnAnisudhUpitAni. suzuddhazuSkANyupayogaMgaccheyuH // 121 // yadi bArabAra naya aura svaccha vastra prApta na karasakeM to unhIM vastroMko uttama gItase dhokara svaccha kare aura acchItaraha sukhA zuddha sUkhe honepara sugaMdhita dhUpa Adi de unhIMkA vartAva kare / arthAt pahile badala diyA kare aura dUsare dhulehu: oMko upayoga kiyA kare // 121 // vastroMmeM dhUpa denevAlI auSadhI / dhUpanAnipunalisAMzayanAstaraNaprAvaraNAnAJcayavasarSapAtasIhi gu-guggulu-vacAcorakavaya-sthAgolomIjaTilA-palaGkaSAzoka-- rohiNIsapanimoMkANitesapRktAnisyuH // 122 // 'dhUpanadravya arthAt bAlakoMke vastroMko dhunI deneke yaha dravya haiM / jaise yaba, sarasoM, alasI, hIMga, gUgala, vaca, gaThavina, haraDa, bAlachaDa, jaTAmAMsI, lAkha, azoka, kuTakI aura sAMpakI kAMculI inasabake bArIka cUrNako ghRtameM milA vAlakake vastra, zayyA Adi sabako dhunI denIcAhiye // 122 // kumArakI anyarakSA vidhi|| maNayazcadhAraNIyAHkumArasyakhaDgarurugavayavRSabhANAMjavitAmevadaH / kssinnebhyovissaannebhyo'graannigRhiitaannisyuH| mantrAyAzcauSadhayojIvakarSabhakocayAnyapianyAnibrAhmaNAHprazaMsayuH // 123 // . . isa bAlakako maNi dhAraNa karAnA cAhiye / aura gaiMDA, ru, gaja, athavA rojha yA vRSabha ina jItehuoM meM se kisIkA dahinI sIMgakA agrabhAga yA inasabakehI dahinI sIMgakA agrabhAga aura maMtrAdikoMse abhimaMtrita auSadhiye, jIvaka, RSa.. bhaka, anya vaca, sIpa Adi jina dravyoMko brAhmaNa acchA kahatehoM vaha saba isa bAlakako dhAraNa karAnA cAhiye // 123 // bAlakake khilaune| krIDanakrAnikhalvasyatuvicitrANighoSavantyabhirAmANiagurUNyatI. kSNAgrANianAsyapravezIniaprANaharANiavitrAsinAnisyuH 124 // isa bAlakake khelane ke liye citra vicitra zabda karanevAle arthAt bajanevAle Page #865 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrasthAna- a08. (80) sundara khilaune rakhane cAhiye / vaha khilaune halake, jinake hAtha pAvoMpara girajAnese coTa na lage tathA Agese paine na hoM evaM mukhameM na cubhajAMya, aise tIkSNa na hoM jo bAlakake prANoMko leleM yA kaSTa deveM / isaprakArake halake khilaune hone cAhiye 124 nahiasthAvatrAsanaMsAdhutasmAttasminnudatyabhuJjAnevAanyatravidheyatAmagacchatirAkSasapizAcapUtanAdyAnAMnAmAnyAhvayatAkumArasya vitrAsanAthanAmagrahaNaMnakAyasyAt // 121 // vAlakako kamI bhI DarAnA nahIM cAhiye / yadi bAlaka rotA ho aura khAtA na ho vA anya upadrava karatAho taubhA usako bhayabhIta nahIM karanA cAhiye aura usako DarAne ke liye kisI rAkSasa, pizAca, pUtanA AdikA nAmataka nahIM lenA cAhiye / tathA usa vAlakako DarAneke liye vaha dekha ! bhUta AyA ityAdi zabda kabhI bhI nahIM kahanA cAhiye // 125 // kumArake rogoMkA upacAra / yadituAtukiJcitkumAramAgacchettatprakRtinimittapUrvarUpaliGgapazayavizeSaistatvatonabudhyasavIvazeSAnAturauSadhadezakAlAzrayAna.. vekSamANazcikitsitumArabhetaimadhuramRdulaghusurAbhizItasaGkakarma pravartayannavasAtmyAhikumArAbhavantitathAtazamalabhanteacirAya rogetuarogavRttamAtiSThaddezakAlAramaguNaviparyayeNavartamAnaH 126 // yadi bAlaka ko kisIprakArako vyAdhi utpanna hojAya to usa rogakI prakR. , nimitta, pUrvarUpa, rUpa; upazayake bhedase rogake tattvako nizcaya karake phira rogI auSadhI, deza, kAla aura yAzraya inako vizeSarUpase vicArakara madhura, narama, laghu, sugaMdhita,tayA zItala dravyayukta kara vidhipUrvaka cikitsA kare / isaprakArako dhikitsA karanA vAlakoMko sAtmya hotIhai / aura imakArakI cikitsAse bAlakako zIna ArAma hojAtAhai / jaba bAlakako vyAdhi ho to deza, kAla aura zArIrika svabhAva dekhakara unase viparIta guNa karanevAlI jaise zItakAla meM uSNa, uSNameM zIvalakriyA vyAdhiko zIghra nAza karaneke liye yuktipUrvaka karanA cAhiye / / 126 // .. krameNAsAtmyAniparivatyopayuJjAnaHsarvANihitAnijayettathA. , balavarNazarIrAyuSAMsampadamavApnotIti // 127 // . asAtmyadravya tathA ahitakA sabapadArthAkA bAlakase kramapUrvaka tyAga karAdenA cAhiyoaisA karanese bAlakake bala, varNa,zarIra aura AyukI vRddhi hotI hai|| 127 // Page #866 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (808) gharakasaMhitA-mA0 TI0 / evamenakumAramAyovanaprAptadharmArthakuzalAgamanAccAnupAlayediti putrAziSAMsamRddhikaraMkarmavyAkhyAtamAtadAcaranyathoktairvidhimiH pUjAyatheSTalabhate'nasUyakaiti // 128 // jabataka yaha bAlaka yuga na ho jAya tabataka isa vAlakako dharma aura arthakI yogyatA prApta karane ke liye isa vidhise pAlana karanA caahiye|vaalkke hita aura zubhakI icchAke liye tathA samRddhike karanevAle yaha karma kahegayehaiM / jo manuSya nindA dveSa mAdiko tyAgakara isa kathana kIhuI vidhikA pAlana karatehaiM vaha apanI icchAnurUpa pratiSThAko prApta hotehaiM // 128 // adhyAyakA upsNhaar| yutraashissaaNkrmsmRddhikaarkNbttuktmtnmhdrthsNhitm|tdaacrjnyaavidhibhirythaatthNpuujaaNythessttNlbhte'nsuuykH // 121 // zarIra cintyatesarvadevamAnuSasampadAsarvabhAvairyatastasmAcchArIraMsthAnamucyate // 130 // iti zrImaharSicarakapragItAyurvedasaMhitAyAM zArIrasthAnaM smaaptm|| va adhyAyake upasaMhArameM do zloka haiM ki putrake hitake liye aura putrakI samRddhi ke karanevAlA jo yaha mahAn arthakA saMgraha kathana kiyAhai isa vidhiko iMgoM, dveSa tathA nindAgahata jJAnI vaidyake karanese apanI icchAnurUpa pratiSThAko bhAta hotAhai / zarIrako lakSya rakhakara devI aura mAnuSI saMpattikA saMpUrNamAvoMse isa sthAnamahI sabaprakArase cintana kiyAgayAhai isaliye isa sthAnako zArIrasthAna pahaveha // 129 // 130 // iti zrImaharSicarakapraNItAyurvedIyasahitAyAM zArIrasthAne TakasAlanivAsirAmaprasAda.. baMdyopAdhyAyaviracitabhApATIkAyAM jAtisUtrIyazArIraM nAmA'Tamo'dhyAyaH // 8 // zArIrika nirdezasoM, manuja sRSTi vijJAna // saMkhyA nADI marmayuta, yathA zarIra vidhAna // 1 // Atmajagat adhyAtma yaha, dvividha vizva sAmAna // sAdhana mokSa zarIra saba, kathana kiyo bhagavAn // 2 // . .. carakaracita zubhataMtra meM, bhayo caturthasthAna // ... , so prasAdanIyuta kiyo, rAmaprasAda sujAna // 3 // . . // samAptamidaM zArIrasthAnam / / - Page #867 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriysthaanm| prthmo'dhyaayH| athAtovarNasvarIyamidriyaMvyAkhyAsyAma itihsmaahbhgvaanaatreyH| * ava hama varNasvarIya indriyakI vyAkhyA karate haiM isaprakAra bhagavAn AtreyajI kathana krnelge| zArIrasthAnameM cikitsAkA adhikaraNa zArIra kathana kara aba cikitsAsthAnase pahile rogIkI sAdhyAsAdhya avasthAkA varNana karatehaiM / kyoMki asAdhyarAgakI cikitsA karanese yazAdikI hAni hokara kriyA niSphala hotI hai isaliye pahale sAdhyAsAdhya vijJAnake liye indriyasthAnakA varNana krtehaiN| __Ayuke pramANa jAnanekI rIti / ihakhaluvarNazcasvarazcagandhazcarasazcasparzazcacakSuzcotraJcaghANaJcara 1 indriyasthAnapratipAdyaM kRtsnaM viSayamAha iha indriyasthAne, 'khalu' zabdo vAkyAlaMkAre, iha padyapIndriyANyeva viSayavarNAdigrAhakatayA agre vaktuM yujyate, tathApi teSAmatIndriyatvena na tadAzraya raSTAnAM vyaktatvam, tena pravyakAni varNAdInyeveti pratyakariSTAdhikaraNAnyagre'bhidhIyante, varNA'diSvapi ca yathAH vyaktatvam tathA pUrvanipAtaH, meghAdizabdastu yadyapi varNAdapi vyakastathApi zandIvazeSa evaha cAtmAdisamAyaH 'svarazabdAbhiSeyo riSTAdhikaraNatvenAbhimataH, sa..ca varNApekSayA'vyakta eva, ityAdAvasamAsena pratyekamA varNAdInAM riSTAdhikaraNalaM darzayati, samAse hi samudAyasya riSTAdhikaraNakatayA parIkSitavyatvaM zaGketa, varNazabdena ca varNasahacAratAzcakSurlAhyA zaikSAdayopi gRhyante,ataeva varNaprastAva eva vakSyati-yat-'varNagrahaNena glAniharSarokSasnehA vyAkhyAtA' hAta,svarAdigrahaNenaca svarAdyamAvo'pi gRhyate,tena aMguligarvazabdAbhAvagandhAbhAvAdayo riSTAnyavarudhyante, sparzagrahaNena ca sparzopalabhyakAThinyAcabarodhaH, satvaM manaH,sattvavikRterudAharaNam-yathA,"autsukyaM bhajate sattvaM cetobhirAvizatyapi" ityAdi, matiricchA, zolaM sahajavRtam, AMcAra: zAstrazikSAkRto vyavahAraH, bhaktyAdayo yadyapi satvavikAratvena satvagrahaNenaiva lampanne, yaduktam."bhAktaH zIlaM zaucaM dveSaH smRtirmohastyAgo mAtsarya bhayaM krodhastandrotsAhastakSNyaM mArdavaM gAmbhIryamanavAsthitatvAmityevamAdayaH sattvAvakArAH" iti tathApi bhaktyAdInAmapi pRthagari.yAdhikaraNatvena iha pRthakkaraNam,nidrAdaurbalyAcandreti "tandrAzabdena nidrocyate,atra ca riSTamuktam, yathA-"nidrA nityA bhavati na vA iti,Arambha itiAAraSTavyAdhyutpAdArambhaH,yaduktam - "zvayathuryasya ... * kukSistho hastapAdaM tu dhAvati' ityAdi, gaurave riSTaM yathA-"niSThayUtaJca purISaJca retazcAmbhAsa . majAti' ityAdi, lAghave reSTaM-gurUNAmaMgAnAM lAghavaM zeyam, guNAriSTam . yathA-"guNAH . zarIradezAnAM shiitossnnmRdudaarunnaaH| vipAsana lakSyante sthAneSvanyeSu tadvighA iti, AhArAriSTaM yathA-"AhAramupayuJjAno miSanA sUpakAlpitam" ityAdi, AhArapariNAmAriSTaM yathA-"durbako vahu bhauke prAgamu ktvaannmaaturH| alpamUtrapurISazca"iti, upAya upagamanaM vyAdhimelaka ityarthaH- . Page #868 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (810) carakasaMhitA-mA0 ttii0| sanaJcasparzanazcasattvaJcabhaktizcazaucaJcazIlaJcAcArazcasmRtizcAkRtizcabalaJcaglAnizcatandrAcArambhazvagauravaJcalAghavaJcaAhArazca vihArazcAhArapariNAmazcopAyazcApAyazcavyAdhizcavyAdhipUrvarUpaJcavedanAzcopadravAzcachAyAcapraticchAyAcasvapnadarzanaJcadUtAdhikArazcapathicautpAtikazcAturakulabhAvAvasthAntarANicabheSajasaMvRttizcabheSajavikArayuktizcetiparIkSyANipratyakSAnumAnopadezairAyuSaHpramANavizeSaMjijJAsamAnenabhiSajA // 1 // vaidyako rogIke varNa, svara, gaMdha, sparza, netra, kAna, nAsikA,ji ,tvacA,sattva, icchA zauca, zIla, AcAra, smRti, AkRti, vala, glAni, taMdrA, karma,zarIrakI gauravatA aura lAghavatA, AhAra, vihAra, AhArakA pariNAma, rogakI zAntikA upAya, apAya, vyAdhi, vyAdhike pUrvarUpa, vedanA, upadrava,chAyA, praticchAyA,svapna dekhanA, dUtakI yogyatA, rogIko dekhaneke liye jAtehue rAste autpAdika bhAva,. rogIke gharavAloMkI avasthA vizeSa, tathA anya avasthA, auSadhIke guNa vizeSa, auSadhIka doSa, rogameM kisaprakArase kisa auSadhakA prayoga karanA ina sabako -yaduktam-"sahasA jvarasantApastRSNA mUrchA balakSayaH / vizleSaNaM ca sandhInAm" iti, vyAdhyapagamanamapAyaH yaduktam-"yaM naraM sahasA rogo durbala parimuJcati' ityAdi, vyAdhizceti vyAdhireva. riSTaM yathA "vAtASThIlA susaMvRttA dAruNA hadi tiSThati" iti, chAyA bhautikI paJcarUpA, praticchAyA tu dehacchAyAvat netrakumArikApi praticchAyArUpApi gRha tavyA, ayaM ca chAyAdibheda: patrarUpIyendriye darzayitavyaH Aturakuzva bhAvAvasthAriSTaM yathA-"amipUrNAni pAtrANi bhinnAni vizikhAni ca / bhiSaGmumUrSatAM vezma pravizanneva pazyati" ityAdi, bheSajasaMvRtto riSTaM yathA yamudizyAturaM vaidyaH samvartayitumauSadham / yatamAno na zaknoti durlabha tasya jIvitam" bheSajasya vikAraNa samaM yA yuktiH tantra riSTaM yathA-"vijJAtaM bahuzaH siddhaM vidhivccaavcaaritm| na sidhyatyauSadhaM yasya tasya nAsti cikitsitamaH zeSe bahuriSTodAharaNamuktam, iti samAptI,pratyakSapUrvakatvAt sarvapramANAnAmihAdau pratyakSaM kRtam / yadyapi varNAdayaH bhAyulakSaNapratipAditA dIghAyuHpramANajijJAsAyAmeva parIkSyante, tathApIha prakaraNe AyuHpramANA vizeSajJAnArthameva pakSiNIyAH, ata uktam"pramANavizeSa jijJAsamAnena' iti / puruSamanAzrayANi dUtAdyAzrayANi riSTAni / yuktitazcatyanumAnata' ityarthaH, atra yuktarapi riSTatvAvadhAraNe kSamatvAt, pratyakSaM hi dUtAdInAM svarUpamAtraM gRhUNAti, riSTantu dUtAdInAmAgamAdeva jJAyata; puruSAzrayivarNAdigatariSTagrahaNe tu pratyakSamapi tattadariSTavizeSagrahaNe tadvizeSeNa vyApriyata iti matvA tat pratiSiddham, anumAnantu riStvena pratipAditamAnimittatvAditi ghamIvacAre vyApriyate, evaM sarvatra, prakRtizcote vikRtijJA hetutayA prakRtI riSTajJAne vyApriyate, patprakRtirzanAdhIna vikRtijJAnaM bhavati, parIkSA tvatrAdhikRtA prasiddhaH pratyakSAdimireva jnyeyaa| Page #869 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyasthAna - a0 1. (811/ roga jIvana, maraNa tathA Ayu vizeSa ke pramANa jAnane kI icchA karanevAle vaidyakoM yogya hai ki, pratyakSa, anunAna aura Aptopadezake dvArA parIkSA kare // 1 // parIkSyavastuoMke bheda | tatratukhalu eSAMparIkSyANAM kAnicitpuruSamanAzritAni kAnicicapu :ruSasaMzrayANi / tatrayAnipuruSamanAzritAnitAni upadezatoyu kita parIkSeta | puruSasaMzrayANipunaHprakRtitazcavikRtitazca // 2 // ina saba prakAra kI parIkSAoMmeM bahutasI parIkSA to puruSake Azraya hotI haiM aura bahutasI aisI haiM jo puruSAzrita nahIM haiM / unameM jo puruSAzrita nahIM haiM unakI upadeza aura yukti arthAt anumAna aura Aptopadezake dvArA parIkSA karanI cAhiye / evam jo puruSAzrita haiM unakI prakRti aura vikRtidvArA parIkSA karanI cAhiye // 2 // I prakRtivarNana | tatra prakRtijItiprasaktA kulaprasaktAca dezAnupAtinIca kAlAnupAtinIcavayo'nupAtinIcaM pratyAtmaniyatAceti / etAvajjAtikula: : dezakAlavayaH pratyAtmaniyatAhiteSAM teSAM puruSANAMte te bhAvavizeSA bhavanti // 3 // prakRti (svabhAva) kI parIkSA itane prakArakI hotI hai / jaise- jAtigata prakRti, kulagata prakRti, dezake anurUpa prakRti, tathA samayAnurUpa prakRti aura pratipuruSameM usakI Atmaniyata prakRti isaprakAra puruSakI jAti, kula, deza, kAla, avasthA aura zararibhedase prakRti arthAt svabhAva pratyeka puruSakA usake anurUpa hotA hai sauM ina bhedoMse aura puruSa bhedase manuSyoM meM bhAva vizeSa hote haiM / ina saba bhAvakA apane apane ThIka svabhAvameM rahanA prakRti kahAjAtAhai // 3 // vikRtikA varNana / vikRtiH punarlakSaNanimittAcalakSyAnimittAcanimittAnurUpAca / tatralakSaNanimittAnAmasAyasyAH zarIrelakSaNAnyeva hetubhUtAni bhava-nti / lakSaNAnihikAniciccharIropanibaddhAni bhavantiAyAnihita smiMstasmiMstatrAdhiSThAna mAsAdyatAM tAMvikRtimutpAdayanti // 4 // Ara vikRti tIna prakAra kI hotI hai / jaise-lakSaNanimittA vikRti, lakSyani mattA vikRti aura nimittAnurUpA vikRti / zarIrakI ArogyatA ke hetubhUta jo Page #870 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 812) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| lakSaNa hotehaiM unake vikRta hojAnese vaha vikRtike nimitta mAnejAtehaiM unako lakSaNanimittA vikRti kahatehaiM kyoMki koI 2 lakSaNahI isaprakAra zarIrase beghahue haiM samaya samayapara pragaTa hokara jisa 2 samayameM jisa 2 prakArase zarIrameM vaha lakSaNa hotehaiM usa usa prakArakI vikRti (vikAra ) ko utpanna karatehaiM // 4 // lakSyanimittAlulAyasyAupalabhyatenimittaMyathoktaMnidAneSu // 5 // rogakA nidAna kathana karaneke samaya lakSyanimittA vikRtikA kathana karacuke arthAt rogoMke nimittarUpa vAtAdikoMkI vikRtiko lakSyanimittA vikRti kahatehaiM // 5 // nimittAnurUpAke lakSaNa / nimittAnurUpAtunimittArthAnukAriNIyAtAmanimittAMnimittamAyupApramANajJAnasyecchantibhiSajobhUyazcAyuSaHkSayanimittAMpretaliGgAnurUpAyAlAyuSo'ntargatasyajJAnArthamupadizantidhIrAH // 6 // nimittakI arthAnurUpA vikRtiko nimittAnurUpA vikRti kahatehaiM arthAt vinAhI kAraNake svabhAvAdikoMmeM vikRti hojAnA nimittAnurUpA vikRti kahI. jAtIhai / isI vikRtiko vaidyaloga animitta honese AyukI parIkSAkA nimitta mAnate haiM / buddhimAn isI vikRtiko Ayuke kSayakA nimitta aura pretatvakA cihna, mAnatehai / tathA gatAyu manuSyako AyunAzake jJAnake liye isI vikRtiko krathana karatehaiM // 6 // yaamdhikRtypurusssNshryaannimumuursstaaNlkssnnaaniupdekssyaamH| - ityudezaH / tadvistareNAnuvyAkhyAsyAmaH // 7 // isa vikRtike AzrayasehI maranevAle puruSake lakSaNoMkA upadeza kareMge / yaha uddeza hai / puruSake jina lakSaNoMko dekhakara usake maranakA jJAna hosakatA hai unhIM vikRti AdikoMko vizeSarUpase varNana karate haiM // 7 // prakRtivarNa / "- tatrAditaevavarNAdhikArastadyathAkRSNaHkRSNazyAmaHzyAmAvadAtovadAtazcaitiprakRtivarNAHzarIrasyaM // ..., : unameM pahile varNakI prakRti aura vikRtikA varNana karate haiM / jaise-kRSNavarNa,- . kRSNa zyAmavarNa, zyAma gauravarNa aura gauravarNa yaha zarIrake prakRtivarNa arthAt svAbhAvika varNa hotehaiM // 8 // ton" . Page #871 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyasthAna-a0 1. yAMzcAparAnupekSamANovidyAdanUkato'nyathAvApinirdizyamAnAM. stajjJaH // 9 // . inake sivAya aura bhI jo zarIrake varNa (raMga) hotehaiM vaha saba ina Upara kahai. hue. voM kI nyUnAdhikyatAse aura varNavizeSako jAnalenA cAhiye / varNake jAnanevAle buddhimAna isaprakAra upadeza karatehaiM aura yaha zarIrake svAbhAvika varNa haiM // 9 // vaikaarikvrnn| nIlazyAmatAmraharitazuklAzcavarNAHzarIrasyavaikArikAbhavantiA yAMzcAparAnupekSamANovidyAtprAsvikRtAnabhUtvotpannAnitiprakativikRtivarNAbhavantyuktAHzarIrasya // 10 // | nIla, zyAma,tAmra,harita aura sapheda, yaha zarIrake vikRti varNa haiM |inke sivAya aura bhI jaise ki no varNa pahile dekhA na ho athavA pahilese dUsare prakArakA hojAya 'raTarako bhI vikRtavarNa kahatehaiM buddhimAnoMko pahile zarIrako prakRtivarNa aura vikRta varNakI parIkSA karanI cAhiye / isamakAra zarIrake varNakI prakRti aura vikRti varNana kiigiihai| 10 // varNajanyaraSTalakSaNa / tatraprakRtivarNo'rddhazarIrevikRtivarNo'zarIredvAvapivau~mA- . dAvibhaktaudRSTAyadyevaMsavyadakSiNavibhAgenayadyevaMpUrvapazcimavibhAgena yadyattarAdharavibhAgenayantahivibhAgenaAturasyAriparimatividyAt // 11 // yadi prakRtivarNavAle manuSyake zarIrameM vAmabhAga athavA dakSiNa bhAga yA Age pIche donoM ora yA kevala pIche tathA kevala Age yA kisI aMgameM svAbhAvika aura kisI aMgameM vaikArika varNa dikhAI deve to usa rogIko ariSTa lakSaNa jAnanA // 11 // evamevavarNabhedomukhe'pyanyatovartamAnomaraNAyabhavati // 12 // yadi rogIke mukhakA varNa pAhilese bilakula badalajAya athavA aura prakAra svAra bhAvika varNa ekadama palaTajAya to yaha mRtyukA cihna jAnanA // 12 // . varNabhedenaglAniharSarokSyasnehAvyAkhyAtAH // 13 // varNabhedase. glAna, harSa, rUkSatA aura sneha inasabakA nirdeza kiyaagyaahai||13|| Page #872 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 814) . carakasaMhitA-bhA0 TI0 / tathApiplavavyaMgatilakAlakapiDakAnAsanyatasyAnanejanmA'turasyaivamevaaprazastavidyAt // 14 // * tathA plava ( lahasana ) vyaMga, tila, kAlaka, piDakA inakA besamaya ekAeka -rogIke mukhapara pragaTa hojAnA rogIke liye azubha kahAjAtAhai // 14 // nakhanayanavadanamatrapurISahastapAdauSThAdiSvapicakArikoktAnAM varNAnAmanyatamasyaprAdurbhAvohInabalavaNendriyeSulakSaNamAyuSaH kSayasyabhavati / yaccAnyadapikiJcidvarNavaikatamabhUtapUrvasahasotpadyetAnimittamevahIyamAnasyAturasyatacAriSTamitivarNAdhikAraH // 15 // rAgAMke nakha, netra,sukha,mUtra,mala aura hAtha pairoMke varNa ekAeka vikRta hojAye' tathA svAbhAvika naSTa hokara aura prakArake vaikArika varNa utpanna hojAya athavA tala. varNa aura indriyoMmeM ekAeka hInatA utpanna hojAya to yaha rogI AyunAzaka cihna jAnane cAhiye inake sivAya bhI aura jo kabhI pAhile na dekho usa prakArake varNavikArakA ekAeka utpanna hojAnA bhI rogIkI mRtyukA ciA hotA hai|isprkaar ariSTakAraka varNAdhikArakA varNana kiyAgayA // 15 // svraadhikaarH| svraadhikaarstuhNskraunycnemidundubhiklviNkkaakknotjhrjhraanukraaHprkRtisvraaH| yAMzcAparAnupekSamANo'pividyAdanakatonyathAvApinirdizyamAnAMstajjJaiH // 16 // aba svarAdhikAra varNana karatehaiM / haMsa,bagulA, cakavA, nagArA, ciDA, kauA, kabUtara aura jhIMgura inake samAna svara honese prakRtisvara arthAt svAbhAvika svara hai inake sivAya jinakA kathana yahAMpara nahIM kiyAH gayAhai unako bhI jisamakAra svarake jAnanevAloMne kathana kiyAho usa prakArase jAnalanA cAhiye / yaha svAbhAvika svara varNana kiyAgayA // 16 // vaikRtikasvarakA lkssnn| / eddkystaavyktgdgdkssaamdiinaanukiirnnaastuaaturaannaaNsvraavaikaarikaaH| yAMzcAparAnupekSamANo'pividyAtmAgvikatAnasUtvotpannAnaitiprakativikRtisvarAvyAkhyAtAH // 17 // Page #873 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyasthAna-a0 1. (816. yadi rogiyoMkA svara meDheke samAna athavA jo samajhA na jAya isaprakArakA yA gadgada svara athavA zAnta aura hInazabda yA phaTAhuA ho to caikArikasvara jaannaa| isake sivAya jo pahile zravaNa na kiyAho isaprakArakA abhUtapUrva svara bhI baikA. Ireka hotaahai| yaha svaroMkI prakRti aura vikRtikA varNana kiyAgayA // 17 // __ AsannamRtyurogIkA lakSaNa / tatraprativaikArikANAMsvarANAmAzvabhinirvRttiHsvarAnekatvamekasyacAnekatvamaprazastamitisvarAdhikAraH / itivarNasvarAdhikArI yathAvaduktaumumUrSatAMjJAnArthamiti // 18 // rogiyoMke svarakA ekAekI vadalajAnA aura aneka prakArakA svara honA tathA aneka prakArase phaTAhuAsA hojAnA yaha rogiyoMke ariSTakA cihna hai| isa prakAra aranavAle rogiyoMke svara aura varNakA unake mRtyujJAnake liye varNana kiyA gayA // 18 // ttrshlokaaH| yasyavaikArikovarNaHzarIraupajAyate / arddhavAyadivAkatle'nimittanacanAstisaH // 19 // yahAMpara zloka haiM-jisa manuSyake zarIrameM Adhe saMpUrNameM vA ekAekI vaicArika varNa pragaTa hojAya vaha manuSya avazya mRtyuko prApta hotAhai // 19 // niilNbaaydivaashyaavNtaanvaaydivaarunnm| . mukhArddhamanyathAvarNomukhAIriSTamucyate // 20 // . 'yadi rogIke AdhemukhakA varNa nIlA,zyAma,tAmravarNa yA lAlavarNa hojAya aura AdhA anya varNakA ho to yaha ariSTakAraka lakSaNa hotehaiM // 20 // snehomukhAsuivyakoraukSyamarddhamukhaMbhRzam / glAniraHtathAhayoMmukhAbeMpretalakSaNam // 21 // AdhA mukha cikanA ho arthAt telase bhigAhuAsA pratIta hotAho tathA AdhA mukha vilakula rUkSa ho tathA Adhe ceharemeM glAni aura AdhemeM harSa pratIta hotA ho vo * yaha rogIkI mRtyu hone ke lakSaNa haiM // 21 // tilkaapiplvovynggaaraajyshcpRthgvidhaaH| AturasyAzujAyantemukheprANAnmumukSataH // 22 // jisa rogIke mukhapara ekAekI tila piplava (lahasuna), vyaMga, (jhAI.)tathA Page #874 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 816) . carakasaMhitA-mA0 ttii0| aneka prakArakI rekhA Adi vicitrarUpase pragaTa hojAya~ to usake * maraNakhyApaka lakSaNa jAnanA // 22 // pusspaanninkhdntessupngkovaadntsNsthitH| carNakovApidanteSulakSaNaMmaraNasyatat // 23 // jisa rogIke nakha aura dAMtoMpara raMgaviraMge phUlase paDajAya athavA dAMtopara bahutagADhI maila jamajAya evaM dAMtoMmeM cUrNasA lagA huA pratIta ho to usa rogIke mara Nake lakSaNa jAnanA // 23 // oSThayoH pAdayoH paannyorkssnnormuutrpuriissyoH| nakheSvapicavaivarNyametatkSINavale'ntakRt // 24 // jisa rogIke donoM, hoTha donoM pA , hAtha, netra, mUtra, purISa aura nakha ina , sabameM ekAekI vivarNatA utpanna hojAya aura vaha rogI kSINavala ho to usakI'; mRtyuke lakSaNa jAnanA // 24 // ysyniilaavubhaavosstthaupkjaambvsaannibho|| mumadhurititaMvidyAnnarodhIrogatAyuSam // 25 // jisa rogIke donoM hoTha nIle yA pakIhuI jAmunake samAna hojAya~ to usa rogIko buddhimAna manuSya gatAyu jAne // 25 // ekovaaydivaanekoysyvaikaarikHsvrH| sahasotpadyatejantohIyamAnasyanAstisaH // 26 // jisa rogIkA ekAekI svara badala jAya athavA aneka prakArakA vaikArika hojAya usa naSTa Ayu rogIko nahIM hai aisA jAnanA // 26 // yaccAnyadapikiJcitsyAdvairutasvaravarNayoH / balamAMsavihInasyatatsarvamaraNodayam // 27 // bala aura mAMsahIna rogIke svara aura varNameM anya kisIprakArakI vikRti honA bhI usake maraNakA citra jAnanA // 27 // itivarNasvarAvuktaulakSaNAthamumUrSatAm / yastusamyagvijAnAtinAyunesamuhyati // 28 // iti carakasaMhitAyAmindriyasthAne varNasvarIyamiMdriyam // 1 // Page #875 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyasthAna - a0 2. ( 817 ) isaprakAra maraNAbhimukha manuSyoMke lakSaNoMko jAnaneke liye varNa aura svarakA 'kathana kiyAhai / jo vaidya inake jJAna kobhalemakAra jAnatA hai vaha Ayuke jAnanemeM mohako prApta nahIM hotA // 28 // iti zrImaharSi carakapraNItAnurvedasaMhitAyAmindriyasthAne TakasALanivAsipaM0 rAmaprasAdavedyo - pANyAyaviracitaprasAdanyAkhyabhASATIkAyAM varNasvarIyamindriyaM nAma prathamo'dhyAyaH // 1 // dvitIyo'dhyAyaH / athAto puSpitamindriyaM vyAkhyAsyAma iti ismAha bhagavA nAtreyaH // aba hama puSpita indriyakI vyAkhyA karatehaiM isaprakAra bhagavAn yAtreyajI kathana karanelage // puSpaMyathA pUrvarUpaM phalasyehabhaviSyataH / tathAliGga mAriSTAkhyaMpUrvarUpamariSyataH // 1 // jaise - jagat meM honevAle phalakA pUrvarUpa phUla dekhA jAtA hai vaisehI maranehAre manuvyakA pUrvarUpa ariSTanAmaka lakSaNa bhI hai // 1 // apyevantu bhavetpuSpaM phalenAnanubandhiyat / phalaJcApibhavetkiJciya 1 nanu puSpaphalavyabhicAramapi ziSyo gRhaNIyAditi tannirAsArthamAda - phaLenAnanubandhIti, gayA vetasapuSpam, yasya puSpaM na pUrvvajamapi zAkhAdeva phalam ; jAtasyota sampUrNasyaH kiJciduditeriTesampUrNe nAvazyaM mRtyuH, anye tu jAtasya niyatasyeti varNayanti / dvividhaM hi riSTaM niyataJcAniyataM ca; tatra niyatam, "mRtameva tamAtreyo vyAcakSeca punarvasuH" ityAdi / aniyataM yathA - "saMzaya prAptaM mAtreyo manyate tasya jIvitam / arogaH saMzayaM matvA kazcideva pramucyate" iti / tathA niyatAriSTAbhiprAyeNaiva suzrutepyuktam- "dhruvaM tvariSThe maraNaM brAhmaNaistat kilAmalaiH / rasAyanatapojapyatatparairvA nivAryyate" edaccAnyena manyante, bhAcAyryeNa riSTamaraNayoravyAbhicArasya mahatA prayatnena darzitatvAt / "saMzayaprAptam" iti cacanaM maraNapratipAdakamevAcAryeNa saMgyantareNoktam yathA''cAyryasyAriSTArthastathA taddmanya eva vyAkhyAsyAmaH / yattu rasAyanAdisAdhyatvaM riSTasya tadanumatameva rasAyanamadezvaraprasAdAdayo hi sarvalokamadAmapi hantuM kSamAH / tena tadvyabhicAramapekSya granthaH kriyte| mahezvaro hi bhasmIbhUtaM kAmaM punarjIvayati sma, tapasA ca rAmeNa mUtrapi vizvaputraH punarjIvita ityAdyanukaraNIyam / anye tu kAlamRdayAveva riSTapUrvakaM maraNaM bhavati iti varNayanti vadanti ca ' yadyakAlamRtyo riSTaM bhavati, tadA varNAdye mRtyu Page #876 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 818 ) carakasaMhitA - mA0 TI0 / syapuSpana pUrvajam // 2 // natvAriSTasyajAtasyanAzo'stimaraNAdRte / maraNaJcApitannAstiyannAriSTapuraHsaram // 3 // yadyapi isaprakArake bhI bahutase phUla hote haiM jinase phalakI utpatti nahIM hotI aura aise phala bhI bahuta se haiM jinake phUla nahIM hote parantu aisA koI ariSTa nahIM hotA jo mRtyuko utpanna na karatAho aura aisA mRtyu bhI nahIM hotA jisase pahile ariSTa na hotAho // 2 // // 3 // mithyAdRSTamariSTAbhamanariSTamajAnatA / ariSTaJcApyasambuddhametatprajJAparAdhajam // 4 // prAyaH bahuta sthAnoM meM ariSTake na jAnanevAle manuSya vinAhI ariSTake lakSaNoMse ariSTa mAnalete haiN| aura bahutasI jagaha ariSTake lakSaNa hotehue bhI apanI buddhike doSase ariSTako nahIM samajhate // 4 // jJAnasambodhanArthantuliGgairmaraNapUrvakaiH / puSpitAnupadekSyA mona rAnbahuvidhAJchRNu // 5 // aise buddhihIna vaidyoMkI buddhiko caitanya karaneke liye mRtyuse prathama honevAle araNarUpApaka puSpitanAmaka cihnoMko kathana karatehaiM una aneka prakArake lakSaNoMko zravaNa karo / ( nizcaya niyata maraNake batalAnevAle lakSaNako ariSTaM kahate haiM ) // 5 // puSpitake lakSaNa | nAnApuSpopamo gandhoyasyavAtidivAnizam / puSpitasyavanasyeva nAnAdrumalatAyataH // 6 // tamAhuH puSpitaMdhIrAnaraMmaraNalakSaNeH / .: savaisaMvatsarA dehaM jahAtItivinizcayaH // 7 // jisa zarIrameM aneka prakAra ke puSpita banake samAna aneka vRkSa, latAke phUloMke samAna sugaMdha dinarAta varAbara Anelage usa manuSyako buddhimAn manuSya maraNake lakSaNoMse puSpita samajhe aura vaha manuSya ekavarSa ke andara nizcayahI dehako tyAga kara detA hai // 6 // 7 // -padaM riSTam tat vikala syAt yena kAlamRtyu cijJAcaraNerei paraM mRtyurbhavati, tatra riThe jAte yadyucitA kiyA kriyate tadA mRtyubhavitumahati tena kAlagatameva riSTam" iti tacca na, avizeSeNa kAlA kAlamaraNeriSTapadbhAvaniyamAt akAlamUtra ca kAla nRtyau ca yadeva kriyA thamatikAnto'pracArajanito vyAdhirbhavati, tadaMtra raM riSTaM bhavati, ataravotan "kSagenaiva riSTAH prAdurbhavantidati yanaM na strIkaroti, tasya nivAcArajanyAvetA kadApi na syAt yena yathApacArajA doSA atizamapramAdAdasAdhyadhyAvijanakA bhavanti tathA maraNapUrinanakA api bhavanti / 1 maraNakhyApaka cihna | Page #877 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyasthAna - a0.2... evmekaikshHpusspairysygndhHsmobhvet| iSTairvAyadivAniSThaiHsaca puSpitaucyate // 8 // samAsenAzubhAngandhAnekatvenAthavA pumAn / Ajighedyasya gAtreSutaMvidyAtpuSpitabhiSak // 9 // AplutAnAplutekAyeyasyagandhAH zubhAzubhAH / vyatyAsenAnimittAH syuHsa capuSpitaucyate // 10 // jisa manuSya ke zarIrameM kisI ekaeka phUlakI gaMdha AtIho vaha gaMdha sugaMdhiva athavA durgaMdhita ho parantu usako puSpita kahate haiM / athavA jisa manuSyakeM zarIra meM eka athavA aneka prakArakI azubha gaMdha AtIho usako bhI - vadya puSpita jAne | athavA jisa manuSyake snAna na karanepara athavA snAna karane para bhI binAhI kAraNa vyazubhagaMdha AtIho usako bhI puSpita kahate haiM // 8 // 9 // 10 // tadyathA candanaMkuSThaMtagarAguruNImadhu / mAlyaMmUtrapurISevAmRtAni kuNapAnivA // 11 // yecAnyevividhAtmAno gandhAvividhayonayaH / te'pyanenAnumAnenavijJeyAvikRtiM gatAH // 12 // idaJcIpyatidezArthaMlakSaNa gandhasaMzrayam / vakSyAmoyadabhijJAyabhiSaD- ' maraNamAdizet // 13 // (ees) jisake zarIra meM caMdana, kUTa, tagara, agara, zahada, mAlA, mUtra, mala aura murdekIsI - tathA aneka prakArako aneka kAraNoMvAlI gaMdhe AtIhoM vaha manuSya bhI vikRtiko prAptahuA jAnalenA cAhiye / isaprakAra anumAna dvArA gaMdhajJAnase maraNake lakSaNa jAnane ke liye yaha nirdeza kiyA gayA hai aura bhI gaMdhAzrita lakSaNoMko kathana karate haiM jinako jAnakara vaidya manuSya ke mRtyukA kathana kara sakatAhai // 11 // 12 // 13 // gaMdhakA jJAna / 1 viyonirviduroyasyagandhA gAtreSudRzyate / iSTovAyadivAniSTonasa jIvatitAMsamAm // 14 // jisa manuSyakI dehameM vinAhI kAraNa pazu pakSiyoMkItI sugaMdhi athavA durgaMdhi Anelage vaha manuSya usIvarSa meM mRtyuko prApta hojAtA hai // 14 // etAvadgandhavijJAnaM rasajJAnamataH param / AturANAM zarIreSu vakSyAmo vidhipUrvakam // 15 // Page #878 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (820) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| isaprakAra gaMdhake vijJAnako varNana karacuke ava isase Age rasake jJAnakoM kathana karate haiM, jisamakAra rogiyoMke zarIrameM vidhipUrvaka rasa jAnanA cAhiye // 15 // - rasajJAna / yorasa prkRtisthaanaaNnraannaaNdehsNmbhvH| . saeSAMcaramekAlavikArAnbhajatedvayam // 16 // jo rasa prakRtistha manuSyoMkI dehameM utpanna hotAhe vaha maraneke samaya do prakArakI vikRtiko dhAraNa karatA hai // 16 // kazcidevAsyavairasyamatyarthamupapadyate / svAdutvamaparazcApivipulaMbhajaterasaH // 17 // koI rasa to atyantahI virasatAko prApta hojAtAhai aura koI atyanta bhArI svAdutAko prApta hojAtAhai / yadi maraNake samaya rasake do bheda hote haiM // 17 // vamanenAnumAnena vidyAdrikRtimAgatam / manuSyohimanuSyasyakathaMrasamavApnuyAt // 18 // manuSya manuSya ke zarIrake rasako kisaprakAra jAna sakatAhai so kahate haiM ki zarIrake vikRtahue rasako isaprakAra anumAnase jAne ki manuSyake maraNAsanna honese jaba zarIrakA rasa vikRta hojAtAhai arthAt bahuta badajAyakA hojAtAhai // 18 // virasatAkA jJAna / makSikAzcaivayUkAzcadaMzAzcamazaka saha / virasAdapasarpantijantoHkAyAnmumUrSataH // 19 // to usake zarIrapara makkhI, jUoN, daMza, macchara Adi koI bhI sparza nahIM karate arthAt alaga hojAtehaiM // 19 // madhuratAkA jJAna / atyrthrsikNkaayNkaalpkksymkssikaaH| aapisnaataanuliptsybhRshmaayaantisrvshH|| 20 // tathA jisake zarIrameM kAlake paripAkase arthAt maraNAsanna samayameM rasa atyanta susvAdu hojAtAhai to vaha manuSya yAda snAna Adi kara aura caMdanakA lepana karanese zuddha bhI ho to bhI usake zarIrapara cAroM orase bahutahI makkhiye, macchara, yA . Akara paDate haiM // 20 // Page #879 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyasthAna-aM03. ttrshlokH| yAnyetAnimayoktAniliGgAnirasagandhayoH / puSpitasyanarasyaitaiHphalaMmaraNamAdizet // 21 // iti carakasaM0indri-puSpitamiMdriyaM samAptam // 2 // : yahAMpara zloka hai-ki jo vaidya ina hamAre kahehue rasa aura gandhake lakSaNosa puSpita ( maraNAsanna ) manuSyake lakSaNoMko jAnaletA hai vaha mRtyuke lakSaNoMko kathana kara sakatA hai // 21 // ivi zrImaharSicaraka0 iMdriyasthAne bhASATIkAyAM puSpitAmindriyanAma dvitiiyo'yaayH|| 2 tRtiiyo'dhyaayH| , athaatHprimrssnniiymindriyNvyaakhyaasyaamitihsmaahbhgvaanaatreyH| . aba hama parimarSaNIya indriyAdhyAyakI vyAkhyA karate haiM isaprakAra bhagavAna AtreyajI kathana krnelge| varNesvarecagandhecarasecoktaMpRthakpRthak / liGgasamarSatAMsamyakspazeSvapinibodhata // 1 // he agniveza varNa, svara aura gaMdha tathA rasavijJAnase maraNAsanna manuSyoM ke lakSaNa kathana kiye gyehaiN| aba sparzase bhI maranevAle manuSyoM ke lakSaNoMko zravaNa kro||1|| sparzaprAdhAnyenaAturasyAyuSaHpramANAvazeSAMjajJAsuHprakRtisthe.. napANinAkevalamasyazarIraMspRzet / parimarSayedvAnyena // 2 // .. rogIkoHsparzadvArA usakI AyukA vizeSarUpase pramANa jAnA jAsakatAhai isaliye rogIkI Ayu jAnanekI icchAvAlA rogarahita manuSpake hAthase kevala isake zarIrakA sparza karAve athavA svayaM kare // 2 // . sparzaka lkssnn.| primRsstaatukhluaaturshriirmimebhaavaasttraavboddhvyaaH| tadyathA satataspandanAnAMzarIroddezAnAMstambhaH nityomaNAM. shiitiibhaavH| mRdUnAMdAruNatvam / zlakSNAnAMkharatvam / satA. . Page #880 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA bhA0TI0 / masadbhAvaHsandhInAMstraMsabhraMzacyavanAni / mAMsazoNitayAvatIbhAvaH / dAruNatvaMsvedAnubandhaH stambhovAyaccAnyadapikIcazavikRtamanimittaMsyAditilakSaNaMspRzyAnAM bhAvAnAm // 3 // ( 822 ) sparza karanevAle manuSyako sparzadvArA rogIke yaha bhAva jAnane cAhiye / jaise- jA zarIra ke aMga niraMtara phaDakanevAle hoM unakA sthira hokara staMbha hojAnA / jo aMga nitya garama rahane vAle haiM unakA zIta hojaanaa| jo narama hoM unakA kaThina hojAnA / jo cikane hoM unakA kharadare hojAnA / jinakA jisa sthAnameM honA ucita ho unakA usasthAnameM na rahanA / saMdhiyoMkA DhIlA paDajAnA yA vigaDajAnA tathA naSTa ho - jaanaa| mAMsa aura raktakA dehase hIna hojAnA / zarIrakA kaThina hojAnA / pasInA adhika AnA athavA bilkula na AnA / zarIrakA staMbha hojAnA / inake sivAya vinAhI kAraNa ekAekI spRzya bhAvoMke jo lakSaNa utpanna hoM unakI bhI jAnalenA cAhiye / ina sparzajanita lakSaNoMse rogIko kAlagrasta jAnanA cAhiye. // 3 // vistArapUrvaka sparzakA lakSaNa / tadvayAsato'nuvyAkhyAsyAmaH tasya cetparidRzyamAnaM pRthaktvena pAdajaMghorusphiMguMdarapArzvayaSTeSikApANigrIvAtAtvoSThalalATaM khinnaMzatiprastabdhaM dAruNaM vItamAMsazoNitavAsyAtparAsurayaM puruSonacirAtkAlaMkariSyatItividyAt // 4 // unhIM spRzyabhAvako vistArapUrvaka varNana karate haiN| yadi usa rogIke saMpUrNa dRzyamAna aMgoMko eka eka kara dekhAjAya pAMva, jaMghA, ghuTanA, pArzvabhAga, kule, gudA, udara, pIThakA bAMsa, hAtha, gardana, tAlu, hoTha aura lalATa yaha zItala, pasIneyukta, stabdha, kaThora, mAMsa aura raktarahita hojAya~ to isa gatAyu manuSyako tatkAla marajAnevAlA jAnanA cAhiye // 4 // tasyacetparimRzyamAnAnipRthaktvenagulphajAnuvaMkSaNagudavRSaNamedUnAbhyaMsastanamaNika hanusparzakAnAsikA karNAkSizaMkhAdInisrastAnivyastAnicyutAnisthAnebhyaH syuH parAsurayaM puruSona cirAtkAlaMkariSyatItividyAt yadi rogI ke yaha aMga pRthaka 2 dekhe jAya~ jaise gulpha, ghuTane, vaMkSaNa, gudA, aNDakoSa, liMga, nAmi, kaMdhe, stana, donoM hAthoMke pahu~ce, ThoDhI, pasalI, nAka, kAna, netra, bhauMha Page #881 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyasthAna - 0 3. ( 823 -1 aura kanapaTI Adi aMga alaga 2 apane sthAnase chUTajAya~ aura haTajAyaM to usa manuSyako gatAyu arthAt zIghra maranevAlA jAnanA cAhiye // 5 // 1 tathAsyocchAsamanyAdantapakSmacakSuH kezalomodarana khAMgulIrAlakSayet / tasya ceducchrAso'tidIrghaH atihrasvovAsyAtparAsuritividyAt / tasyacenmanye paridRzyamAnenaspandeyAtAM parAsuriti vidyAt / tasyaceddantAHpratikIrNAH zvetajAtazarkarAH syuH parAsuritividyAt / tasyacetpakSmANijaTAvadvAnisyuH parAsuritividyAt / tasyaceccakSuSI prakRtihIne vikRtiyukta avyutpiNDiteatipraviSTeatijihmeativiSameatiprasruteativimuktavandhane satatonmeSitasatatanimeSitenimeSonmaSAtipravRttavibhrAntahaSTiketiparItadRSTi kehIna dRSTikevya stadRSTi kena kulAndhekapotAndhe alAtavarNekRSNanIlapItazyAvatAgraharitaddAridrazakkavaikArikANAMvarNAnAmanyatamenAbhitaM kRtavAsyAtAMparA suritividyAt 6 // tathA rogIke ucchrAsa, ThoDI, dAMta, palakeM, netra, keza, loma, udara, nakha aura aMgulI inakI bhI parIkSA karanI cAhiye / yadi rogIkA ucchrAsa atyaMta laMbA yA bahutahI hrasva calane lage to rogIko prANarahita honevAlA jAnanA cAhiye / jisa rogIkI donoM taraphase ThoDhIkI nADe phaDakanelageM aura ThoDI hilanelage usa rogIko bhI gatAyu jAnanA cAhiye jisa rogIke dAMta adhika maile vikharehue aura sapheda zarkarAyukta hoM usako bhI zIghra mRtyugrasta honevAlA jAnanA caahiye| jisa rogIkIpalakeM jaTAke samAna vadhajAya~ vaha bhI gatAyu hotA hai / jisa rogIke netra apane svabhAvase hIna hokara vikRta hojAya~ atyaMta bAhara nikala AyeM athavA adhika bhItarakoM baDhajAya~ yA TeDhe hojAya~ yA eka vaDA eka choTA hojAya athavA eka baMda hojAya eka khulA rahe evam atyaMta pAnI bahanA, bahuta hI zithila hojAnA bilakula baMda hojAnA yA khulehI rahanA yA thoDI 2 derameM khulanA yA baMda hoveM athavA phaTese hojAya~ yA bhayAnaka zatise dekhe yA dRSTihIna hojAya~ yA apUrvadRSTi hojAya~, dinameM sava vastueM sAdhAraNa dekhanA athavA sava vastuyeM kAlI dekhanA aMgArake samAna kAle, nIle, pIle, zyAma, tAmravarNa, hare, haldI ke raMgake yA sapheda ina saba vaNaoNrmeMse atyanta vikRta hokara kisI varNakA honA yaha saba lakSaNa gatAyu manuSyake haiM / / 6 / / : Page #882 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakarAma khIMcane se za aura romAMkAsAtaviyAta 1821). crksNhitaa-maa0ttii0| kezavarIkSA / athAsyakezalomAnyAyacchetatasyacetkezalomAnyAyamyamAnAnipralucyeranacedvedayetparAsuritividyAt // 7 // rogI manuSyake keza aura romoMkI bhI parIkSA karanI cAhiye |nis rogIke keza yA roma khIMcanese ukhaDajAyaM aura usa rogIko kivit pIDA bhI pravIta na hoM usako gatAyu jAnanA // 7 // udrpriikssaa| tasyacedudarezirAH pradRzyerana, zyAvatAmranIlahAridrazuklA vAsyuHparAsuritividyAt // 8 // jisa rogIke peTapara kAlI, lAla, pIta aura zveta naseM dIkhanelageM usako bhI gataprANa jAnanA cAhiye // 8 // nkhpriikssaa| tasyacennakhAvItamAMsazoNitAHpakajAmbavavarNAHsyuHparAsuritividyAt // 9 // jisa rogI nakha mAMsarahita tathA rudhirarahita honAya aura pakehuye jAmunake samAna kAle varNake hojAyeM usako bhI gataprANa jAnanA cAhiye // 9 // aNguliipriikssaa| athAsyAMgulIrAyacchettasyacedaMgulayaAyamyamAnAnacetsphuTeyuH parAsuritividyAt // 10 // isake uparAMta isakI aguliyoMkI bhI parIkSA karanI cAhiye / yadi rogIko aMgArlaya khacinese zabda nahIM kareM to usa rogIko bhI maraNAsanna jAnanA cAhiye10 bhavaticAtra / etaanspRshyaanbhuunbhaavaanyHspRshnnaavbudhyte| AturenasasammohamAyuAnasthagacchati // 11 // iti carakasaMhitAyAmindriyasthAna parimarSaNIyAmiMdriyaM samAptam // 3 // yahAMpara adhyAyake upasaMhArameM zlokahai jo vaidya ina aneka prakArake spRzyabhAvIko sparzadvArA jAnaletAhai vaha rAgIke bhAyujJAnameM mohako prApta nahIM hotA // 11 // iti zrImahApacarapha indriyasthAne bhASAqiAyAMparimarSaNIyamindriyanAma tRtIyo'dhyAyaH // 3 // Page #883 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyasthAna - a0 4. caturthodhyAyaH / -20 (825 ) athAta indriyAnIkamidriyaMvyAkhyAsyAma itihasmAha bhaga - vAnAtreyaH / vyava hama iMdriyAnIka iMdriyako vyAkhyA karate haiM isaprakAra bhagavAn yAtreyajI kathana karane lage / indriyANiyathAjantoH parIkSetavizeSavit / jJAtumicchanbhipaGmAnamAyuSastannibodhame // 1 // he veza ! buddhimAn vaidyako AyukA pramANa jAnane kI icchAse jisaprakAra - anuSya ke iMdriyoMkI parIkSA karanA cAhiye so tuma zravaNa karo // 1 // anumAnAtparIkSeta darzanAdInitattvataH / addhAhividitaMjJAnamindriyANAmatIndriyam // 2 // athavAvikRtaMyasyajJAnAmindriyasambhavam / AlakSyetAnimittenalakSaNaMmaraNasyatat // 3 // manuSyakI darzanAdika saMpUrNa iMdriyoMke tatvako anumAna dvArA parIkSA karanI cAhiye jisako akasmAt atIndriya jJAna indriyoMdvArA sAkSAt honelage / athavA jisa manuSyake iMdriyAMkA jJAna vinAkAraNahI sahasrA vikRta hojAya to yaha lakSaNa - mRtyukA pUrvarUpa hai // 2 // 3 // ityuktaM lakSaNaMsarvamindriyeSvazubhodayam / tadevatupunarbhUyovistareNanibodhata // 4 // isaprakAra saMkSepate saba indriveMbhi honevAle azubha lakSaNa kathana kiye gaye haiM / aba unako hI vistAra se varNana karatehai // 4 // netraindriyadvArA parIkSA / ghanIbhUtamivAkAzamAkAzamiva medinIm / vigItaMdyubhayaM hyetatpazyanmaraNamRcchati // 5 // jisa manuSyako AkAza pRthvI ke samAna ghanIbhUta ( kaThora ) dikhAI deve aura pRthvI AkAzake samAna khAlI dikhAI dene lage isaprakAra viparItabhAva donoMmeM pratIta ho to vaha manuSya mRtyuko prApta hotAhai // 5 // . Page #884 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (626) carakasaMhitA-mA0 ttii0| yasyadarzanamAyAtimAruto'mbaragocaraH / Agni yAtivAdIptastasyAyuHkSayamAdizet // 6 // jisa rogoko AkAzameM vicaranevAlI vAyu mUrtimAna dikhAI denelage athavA prajvalita Ana dikhAI na deve usakI zIva mRtyu hojAtIhai // 6 // jalesuvimalejAlamajAlAvatatetathA / sthitegacchativAdRSTvAjIvitAtparimucyate // 7 // . jisa rAgIko nirmala jalameM jisameM jAla na paDAho usameM jAla pratIta ho aura jo sthirajalako caMcala samajhe vaha manuSya mRtyuko prApta hotAhai // 7 // jAgatpazyatiyaHpretAtrakSAMsivividhAnica / anydvaapydbhutNkiNccinnsjiivitumrhti||8|| jisa rogIko jAgrat avasthAmehI aneka prakArake preta aura rAkSasa dikhAI deneathavA anya isIprakAra adbhuta sAmAna pratIta honelage vaha jItA nahIM rahasakatA arthAt mRtyuko prApta hotAhai // 8 // yo'gniprativarNasrthanIlaMpazyatiniSprabham / kRSNaMvAyadivAzuklanizAMvasatisaptamIm // 9 // jo rogI apane ThIka svabhAva aura varNameM sthita agniko nIle raMga aura kAMtirahita athavA kRSNa yA zveta dekhe vaha AThadinake bIcameM mRtyuko prApta hotaahai||9|| mriiciinstomeghaanmeghaanvaapysto'mbre| vidyutovAvinAmadhaiH pazyanmaraNamRcchati // 10 // jipsa rogIko vinA prakAzake AkAzameM prakAza pratIta hotAho athavA vinAhI bAdaloMke AkAza meghAcchanna pratIta hotAho athavA vinAhI meghoMke bijalI camakabI dikhAI detIho vaha avazya mRtyuko prApta hotAhai // 10 // mRNmayImivayaHpAtrIkRSNAmbarasamAvRtAm / AdityamIkSatazuddhacandravAlasajIvati // 11 // jisa rogIko svaccha sUrya athavA candramA kAle kapaDese lipaTAhubhA yA maTTIke. pAtrake samAna dikhAI deve vaha mRtyuko prApta hotAhai // 11 // . aparvaNiyadApazyetsUryAcandramasoryaham / .., avyAdhitovyAdhitovAtadantatasyajIvanam // 12... Page #885 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyasthAna-904." (837) - jisa manuSyako parvake vinAhI sUrya aura candramAkA grahaNa dikhAI detAho vaha rogI ho athavA nirogI ho avazya mRtyuko prApta hotAhai // 12 // nasUya'mahazcandramanagnaudhamamutthitam / agnivAniSprabhaMrAtraudRSTvAmaraNamRcchati // 13 // jisa manuSyako rAtriko sUrya aura dinameM caMdramAkA prakAza dikhAI detAho aura agnike vinA hI dhuoM uThatA dikhAI detAho athavA rAtrike samaya prakAzamAna . mAna bhI prabhArahita dikhAI detAho vaha mRtyuko prApta hotAhai // 13 // prbhaavtHprbhaahiinaannissprbhaavaanprbhaavtH| narAviliGgAnpazyantibhAvAnprANAjhihAsavaH // 14 // jisa manuSyako prakAzamAna vastuyeM nisteja pratIta hotIhoM aura prakAza rahita prakAzamAna dikhAI detI hoN| isI prakAra anya dravyoM meM bhI viparIta lakSaNoMko dekhe usa manuSyakI avazya mRtyu hotI hai // 14 // vyAkatAnivivarNAnivisaMkhyopagatInica / vinimittAnipazyantirUpANyAyukSiyanarAH // 15 // jisa rogAMkI Ayu naSTa hogayIho vaha saMpUrNa vastuoMko vikRtirUpase vikRta. varNavAlI aura viparIta saMkhyAvAlI tathA kAraNase viparIta hI dekhanAhai // 15 // * yazcapazyatyadRzyAnvaidRzyAnyazcanapazyati / tAvubhaupazyataH kSiprayamakSayamasaMzayam // 16 // jo manuSya adRzya vastuoMko dekhe aura jo dRzyoMko bhI na dekhe yaha donoM nizcaya mRtyuko prApta hotehaiM // 16 // karNendriyadvArA parIkSA / azabdasyacaya:zrotAzabdAnyazcanabudhyate / dvAvapyatauyathApretItathAjJeyauvijAnatA // 17 // nava rogI zabdoMko zravaNa na kare aura jo vinA hI zabda honeke zabdoMko sune yaha donoM mRtyuke mukhameM par3e jAnanA cAhiye / / 17 // sNvRttyaanggulibhiHkrnniijvaalaashbdyaaturH| nazRNotigatAsuMtabudimAnparivarjayet // 18 // jo rogI apane donoM kAnoMko aMguliyoMse davAkara banda kara lenepara saoNya sArya Page #886 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 828 ) varakasaMhitA - mA0 TI0 / * sunAI paDanevAlA anAhata zabda jo hotA hai usako na sunasake usakI vyavazya mRtyu hotI hai | buddhimAn vaidya aise rogiyoMko mRtaprAya samajhakara tyAga deve // 18 // nAsikAdvArA parIkSA / viparyayeNayovidyAddhAnAM sAdhvasAdhutAm / navAtAnsarvazeovidyAttavidyAdvigatAyuSam // 19 // jo rogI uttama sugaMdhiko durgaMdha aura durgaMdhako uttama sugaMdha pratIta kare athavA "bilkula gaMdhajJAnarahita hojAya usako gatAyu jAnanA cAhiye // 19 // tvacAdvArA parIkSA | yorasAnnAvijAnAtinavAjAnAtitattvataH / mukhapAkAdRte pakkaMtamAhuH kuzalAnaram // 20 // jisa rogIko vinA kisI mukhake vikArake kisI prakAra ke bhI mIThe he rasakA jJAna ho athavA rasake tattvako na jAnasake usa manuSyako maraNAsanna jAnanA -cAhiye // 20 // uSNAJchItAnkharAjchuNAnmRdUnapicadAruNAn / sparzAnspRSTvA tato'nyatvaMmumUrSusteSumanyate // 21 // jo manuSya uSNa dravyoMko zItala, kharadare dravyoMko cikane, narama dravyoMko kaThora inake sivAya anya bhI spRzya vastuoMko sparza kara viparIta pratIta kare usako bhI maranevAlA jAnanA cAhiye // 21 // antareNatapastItryogaMvAvidhipUrvakam / indriyairadhikaM pazyanpaJcatvamadhigacchati // 22 // jo manuSya tIvra tapasyA ke vinA athavA vidhivat yogasAdhana vinA atIndriya viSayoMko jAnane lagajAya athavA indriyoMse dekhane lagajAya vaha mRtyuko prApta hotAhai // 22 // * indriyANAmRte dRSTerindriyArthAnna pazyati / viparyyayeNayovidyAttavidyAdvigatAyuSam // 23 // jo manuSya dRSTike vinA anya iMdriyaki zabdAdi jJAnako na jAnasake parantu : dRSTidvArA anya indriyoM ke viSayoMko bhI jAnane lagajAya athavA saMpUrNa indri yoka jJAnako viparIta bhAvase jAne vaha mRtyuko prApta hotAhai // 23 // 1 Page #887 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyasthAna-a0 5. (829) svasthA:prajJAviparyAsarindriyArtheSuvaikRtam / / pazyantiye'sabahuzastaSAMmaraNamAdizet // 24 // yadi svastha manuSya bhI buddhike viparIta bhAvase saMpUrNa indriyoMke viSayoMko viparIva dekha evama accheko burA aura bureko acchA pratIta kare vaha bhI maraNAsanna jAnanA cAhiye // 24 // ttrshlok| etdindriyvijnyaanyHpshytiythaatthaa| maraNaMjIvitaMcaitatsabhiSajJAtumarhati // 25 // iti carakasaMhitAyAmindri0 iMdriyAnIkamiMdriyaM samAptam // 4 // yahAM adhyAyake upasaMhArameM eka zloka hai-ki jo vaidya isa indriyavijJAnako yathocita rItipara ThIka parIkSA karanA jAnatA hai vahI vaidya manuSyake jIvana aura maraNako jAna sakatA hai // 25 // iti zrImahArSicaraka0 indriyasthAne bhASATIkAyAmindriyAnakimindriyanAma caturyodhyAyaH // 4 // pnycmo'dhyaayH| - - athAtaH pUrvarUpIyamidriyaM vyAkhyAsyAma iti hasmAha bhaga. vaanaatreyH| aba hama pUrvarUpIya indriyakI vyAkhyA karatahaiM isaprakAra bhagavAn AtreyajI kathana krnelge| parvarUpANyasAdhyAnAMvikArANAMpRthakpRthak / bhinnAbhinnAnivakSyAmobhiSajAMjJAnavRddhaye // 1 // vadyajanoMke jJAnavRddhike liye pRthak 2 rogoMke asAdhya pUrvarUpoMko alaga 2 karake varNana karatehaiM // 1 // puurvruupaannisrvaannijvroktaanytimaatryaa| yavizantivizatyenaMmRtyuvarapuraHlaraH // 2 // yAdi jvarake saMpUNa pUrvarUpa balavAn hokara adhikattAse jisa rogIkA Azraya lekheM to usa rogIke zarIrameM jvarako Agekara mRtyu praveza karatIhai // 2 // Page #888 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (830) crksNhitaa-maattii| anyasyApicarogasyapUrvarUpANiyaM naram ! . . . vizantyetenakalpenatasyApimaraNaMdhruvam // 3 // . anya rogoMmeM bhI yadi kisI rogake saMpUrNa pUrvarUpa balavAna hokara adhikarUpase jisa manuSyake zarIrameM praveza karatehai to usakI avazya mRtyu hojAtIhai // 3 // pUrvarUpaikadezAMstuvakSyAmo'nyAna sudAruNAn / . serogAnanubadhnAntimRtyuryairanubadhyate // 4 // aba anya rogoMmeM bhI jo dAruNa pUrvarUpa honese roga manuSyakI mRtyu kara dete. una pUrvarUpoMkA varNana karate haiM // 4 // bhinna 2 mRtyukAraka rog|| blnychiiyteysyprtishyaayshcviite| tasyanArIprasaktasyazoSontAyopajAyate // 5 // jisa manuSyakA bala kSINa hogayAho aura pratizyAya bahuta jorase baDhAhuA ho -vaha manuSya yadi strIsaMgameM Asakta rahe to usa manuSyako zoSaroga avazya naSTa karadetAhai // 5 // zvabhiruSTraHkharaipiyAtiyodakSiNAMdizam / svapneyakSmANamAsAdyajIvitaMsavimuJcati // 6 // jo manuSya svapnameM kucA, uMTa vA gadheke Upara caDhakara dakSiNakI ora gamana kare usa manuSyako rAjayakSmA roga praveza kara usake jIvanako naSTa karadetAhai // 6 // pretaiHsahapibenmadyasvapnayaHkRSyatezunA / saghoraMjvaramAsAdyanajAvenacasRjyate // 7 // jo manuSya svapnameM pretoM (marehue) ke sAtha milakara pradyako pItAhai athavA jisako svapnameM kuce ghasITate haiM usa manuSyako ghora jvara utpanna hokara naSTa karadetAhai // 7 // lAkSAraktAmbarAbhaM yaHpazyatyambaramantikAt / saraktapittamAsAdyatenaivAntAyanIyate // 8 // jisa manuSyako apane samIpakA AkAza lAkhake raMgase raMgAhumAsA pratIta hora usa manuSyako.raktapitta roga hokara zIghra yamalokako lejAnAhai // 8 // sa Page #889 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indripasthAna a06. rktsrgrktsNvaagorktvaasaamuhuiisn| yaHsvapnehiyatanA-sarataMtrApyasIdati // 9 // jisa manuSyako svapnameM lAla pakha, lAlaphUloMkI mAlA pahinehue sampUrNa lAla aMgoMvAlI strI vAraMvAra haMsatIhuI Akara haraNa karatI hai,usako raktapitta roga hokara mRtyuko prApta karadetAhai // 9 // shuulaattopaantrkuujaashcdaurblyNcaatimaatryaa| nakhAdiSucavaivaNyaMgulmenAntakarograhaH // 10 // jisa manuSyako atyanta zUla, aphArA, AMtoMkA kUjana, durbalatA yaha adhika hojAyaM aura nakhAdikoMmeM vivarNatA hojAya usa manuSya kI gulamaroga dvArA mRtyu hojAtI hai // 10 // latAkaNTakinIyasyadAruNAhRdijAyate / svapnegulmastamantAyakrUrovizatimAnavam // 11 // jisa manuSyako svapnameM atyanta kAMToMse yukta bela apane galemeM paDhIhuI chAtI'para laTakatI dikhAI de usakI gulmarAgasa mRtyu hojAtIhai // 11 // kAye'lpamapisaMspRSTaMsubhRzaMyasyadIryate / kSatAnicanarohantikuSThairmRtyahinastitam // 12 // jisa manuSya ke zarIrameM thoDAsAsparza karanese bhI zarIra phaTajAya aura jo zarI__ rameM ghAva utpanna hoM vaha haTe nahIM to usa manuSyakI kuSTharogase mRtyu hojAtI hai 12 / / namasyAjyAvasiktasyajuhato'gnimarciSam / padmAnyurasijAyantesvapnakuSThamariSyataH // 13 // jo manuSya svapnameM nagna hokara sampUrNa dehameM ghI lagA jvAlArahita animeM havana kare athavA apane chAtImeM kamala utpanna huA dekhe to usa manuSyakI kuSTarogase mRtyu hotI hai // 13 // snAtAnulitagAtre'piyasmingRbhantimakSikAH / / .. laprameheNasaMsparzaprApyatenaivahanyate // 14 // jisa manuSyake zarIrapara mAnakara candana Adi lagA lenepara bhI bahutasI makkhi Akara baiThe usa manuSyakI prameha rogase mRtyu hotI hai // 14 // Page #890 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (832) carakasaMhitA-mA0 ttii0| snehaMbahuvidhasvabhecaNDAla sahayaHpibet / budhyatesapramehaNaspRzyate'ntAyamAnavaH // 15 // jo manuSya svapnameM cANDAloMke sAtha milakara aneka prakArake ghRta, telabhAdikoMkA pAna karatAhai usakI prameha rogase mRtyu hotI hai // 15 // dhyAnAyAsautathodvegomohazcAsthAnasambhavaH / aratirbalahAnizcamRtyurunmAdapUrvakaH // 16 // jisa manuSyako dhyAna, thakAvaTa, ghabarAhaTa, bhrama, udvega aura moha tathA vittakAH na laganA yaha saba ekahI kAlameM utpanna hojAya usakI unmAda rogase mRtyu hotI AhAradvaSiNapazyalluMtacittamudArditam / vidyAddhAromumaghutamunmAdenAtipAtinA // 17 // jisa manuSyako bhojanake saba padArtha bure pratIta hotehoM aura jJAna jAtArahe,udarda roga ho usa manuSyako buddhimAna unmAda rogase mRtyu honevAlA jAne // 17 // krodhanatrAsabahulaMsakatprahasitAnanam / macchApipAsAbahalaMhantyunmAdaHzarIriNam // 18 // jisa manuSyako atyanta krodha,trAsa,aura hAsya ye ekakAlameM hI pragaTa hojAya tathA vAravAra mUrchA Ara pyAsakI adhika. usakI unmAda rogase mRtyu hotIhai // 18 // nRtyantrakSogaNeHsAIyaHsvapne'mbhAsisIdati / saprApyabhRzamunmAdayAtilokamataHparam // 19 // jo manuSya svapnameM rAkSasoM ke sAtha nAca karatA huA jalameM DUvajAya vaha unmAda rogase grasita hokara paralokako prApta hotAhai // 19 // . asattamaH pazyatiyaHzRNotyapyasataHvarAn / bahUnbahuvidhAjApratso'pasmAraNabadhyate // 20 // jisa manuSyako vinA aMdhakArake aMdhakAra pratIta hotAho aura binA hI kisIprakArako AvAjase aneka prakArake gAyanake svaroMko zravaNa kare vaha manuSyaH mugI rogase mRtyuko prApta hotAhai // 20 // Page #891 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyasthAna-ma05. macaMnRtyantamAvidhyapretohatiyanaram / svapneharAtatamRtyurapasmArapuraHsaraH // 21 // jo manuSya svanameM apaneko unmaca hokara nAcatAhuA dekhe aura usa nAcavIMhuI avasthAmeM usako preta uThAkara lejAve / aisA svapna AnevAle manuSyako apa: smAra (mRgI) rogako Agekara mRtyu praveza karatAhai // 21 // stubhyeveprtibuddhsyhnumnyetthaakssinnii|. . yasyataMbahirAyAmogRhItvAhantyasaMzayam // 22 // jisa manuSyake ThoDI,gardana aura donoM netra akaDanAya usako bahirAyAma nAmaka vAtavyAdhi prApta hokara naSTa karadetIhai // 22 // __ zaSkulIrapyapUpAnvaisvapnaikhAdatiyonaraH / sacettAhakUchardayatiprativuddhonajIvati // 23 // jo mamuSya svapna meM pUDiye aura: pUvoMko khAtAhai aura jAgakara unhIMke samAna bamana kara detAhai vaha mRtyuko prApta hotAhai // 23 // etaaniprvruupaanniyHsmygvbuddhyte| saeSAmanubandhazcaphalaJcajJAtumarhati // 24 // ina saba prakArake pUrvarUpoMko jo vaidya bhaleprakAra jAnatAhai vaha hI isa anubaMdhaka phalako jAnatAhai / arthAt manuSyakI rogoM dvArA mRtyuko kahasakatAhai // 24 // yaimAMzcAparAnsvapnAndAruNAnupalakSayet / vyAdhitAnAMvinAzAyaklezAyamahate'pivA // 25 // jo manuSya ina Age kahe dAruNa svapnoMko dekhatAhai vaha yadi rugNAvasthAmeM dekheM to avazya mRtyu hAtahi aura yAda svasthAvasthAmeM dekhe to mahAn kaSTa upasthita hotAhai // 25 // yasyottamAJjAyantevaMzagulmalatAdayaH / vayAMsicavilIyante svapne mauDhayasiyAccayaH // 26 // gRgholUkazvakAkAyaiHsvapneyaHpariH vAryate / rakSApretAMpazAcastrIcaNDAladravitAndhakaiH // 27 // vaMzavetralatApa zatRNakaNTakasaMkaTe / pramuhyatihiyaHsvapnelaga--tiprapatatyapi / 28 // Page #892 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 834 ) carakasaMhitA - mA0 TI0 ! jisa manuSya ke svapna meM zirapara bAMsa, gulma, beleM Adi prakaTa hojAya~ aura kauA yadi pakSI mukha Adi kisI aMgameM chipajAveM athavA svapnameM jisakA zira muNDana ThyAnAve athavA gIdha, ullU, kutte, kAga, rAkSasa, preta, pizAca, striyeM, cANDAla aura daitya Adi cAroM taraphase ghere hue hoM athavA vAMsa, veta, latA, phAMsI, tRNa, kAMTe Adi saMkaTameM phasajAya aura unhImeM phaMsakara behoza ho girajAya to yadi yaha svapna rogIko Ave to usakI mRtyu hoya aura svastha avasthAmeM Ave to vaha mahAna saMkaTa meM paDe // 26 // 27 // 28 // pApadhAnAyAM valmIkevAthabhasmani / zmazAnAyatanezvasvapleyaH prapatatyapi // 29 // kaluSe'mbhasipaMkeca kRpevAtamasAvRte / svapremajjatizIghreNasrotasAhiyate cayaH // 30 // snehapAnaMtathAbhyaGgaHsvapnebamdhaMparAjayau / hiraNyalAbhaH kalahaH pracchadanavirecane // 31 // upAnadyuganAzazcaprapAtaH pAMzucarmaNoH / harSaH svaprakupi - taiH pitRbhizcApibhartsanam // 32 // dantacandrArka nakSatra devatAdIpacakSuSAm | patanaMvAvinAzovAsvapne bhedonagasyavA // 33 // jo manuSya svamameM dhUliyukta pRthvImeM athavA sAMpakI bA~bomeM yA bhasmameM yA zmazAna meM yA gaDhe meM girajAya athavA malina jalameM, kaciDameM, kuemeM, yA andhakAraM DUba jAtA hai yA nadI pravAhameM vahajAtA hai athavA snehapAna yA apane zarIrapara taila mardana karatA hai yA bandhanameM pha~sajAya athavA zatruoMse hArajAya yA jisako sva suvarNa mile yA kalaha ho vamana athavA virecana ho athavA donoM jUte naSTa hokara zarIrapara bAlU aura camaDekI svapnameM vRSTi ho svamameM ha~sanA aura kupita hue pitaroMse khADita honA yA svapna meM dAMta, candramA, sUrya, nakSatra, devatA, dIpaka aura netroMkA girajAnA dekhe yA naSTa hote dekhe evaM parvatakA phaTanA dekhe to vaha yadi rogI ho to mRtyuko prApta hotA hai aura Arogya ho to saMkaTameM paDatA hai 29 // 30 // 31 // 32 // 33 // raktapuSpavanaM bhUmipApakarmAlayaMcitAm / guhAndhakArasambAdhaMsvapne yaH pravizatyapi // 34 // rktmaaliihsnnuccairdigvaasaadkssinnaaNdishm| dAruNAmaTavIMsvapne kapiyuktaH prayAtivA // 35 // kaSAyiNAmasaumyAnAM nagnAnAMdaNDadhAriNAm (kRSNAnAMrakanetrANAM svapne necchntidrshnm||36||kRssnnaapaapaaniraacaaraa dIrghakezanakhastanI / virAga - * Page #893 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + guphAmeM pravezA bandarake Upara nagna hAthoMmeM DaNDAlavarNakI pApAlA vastroMvAlA indriyasthAna-a06. (836) mAlyavasanAsvapnekAlanizAmatA // 37||itynyedaarunnaaHsvpnaa rogIyairyAtipaJcatAm / arogHsNshyNgtvaakshcidevvimucyte||38|| jo manuSya svapnameM lAla phUloMke vanameM tathA pApakarma hotehue sthAnameM, aMdhakAra yukta guphAmeM praveza karatA hai athavA lAla phUloMkA hAra dhAraNa kiye hue haMsatA 2 -dAkSaNa dizAmeM yA bandarake Upara caDhakara ghore jaMgalameM praveza karatAhai athavA bhagaeM vastra pahine vikarAla rUpavAle nagna,hAthoMmeM DaNDe liyehue kRSNavarNa aura lAla netroMvAle dUtoMko svamameM dekhakara DaratA hai athavA kAlevarNakI pApAcAriNI lambe vAloMvAlI tathA laMbe nakha aura stanAMvAlI malina bhAlA aura malina vaskhovAlI kAlI nizAcarIko dekhatAhai athavA anya isIprakArake dAruNa svapnoMko dekhatA hai to vaha yadi rogI ho to mRtyuko prApta hotAhai aura nirogI manuSyabhI aise sva: noMko dekha mahAn kaSTako prApta hotAhai / / 34 // 35 // 36 // 37 // 38 // manovahAnAMpUrNatvAdoSaratibalaitribhiH / srotasAMdAruNAnsvapnAnkAlepazyatidAruNe // 39 // nAtiprasuptaHpuruSaHsaphalAnaphalAnapi / indriyezenamanasAsvapnAnpazyatyanekadhA / / 40 // java vAtAdi tInoM doSaM balavAna hokara manakI vahana karanevAlI nADiyoMmeM prApta hojAte haiM taba usa samayameM vaha manuSya zubha aura azubha svapnoMko dekhatAhai / jisa -samaya manuSya Adhika nidrAmeM nahIM hotA usa samaya indriyoMke pati manake dvArAaneka prakArake svapnoMko dekhatA hai vaha svapna koI saphala hotehaiM koI niSphala hotehaiN39||40 svapnake bheda / dRssttNshrutaanubhuutshcpraarthitNklpitNtthaa| bhAvikaMdoSajaJcaivasvataMsaptavidhaviduH // 11 // sunehue,dekhehue,anubhava kiyehue,icchA kiyahue,kalpanA kiye hue,bhAvI phalaka karanevAle aura tInoM doSoMse honevAle ina bhedoMse svapna sAta prakArake hotehaiN||41|| tatrapaJcavidhapUrvamaphalaMbhiSagAdizet / divAsvapnamatihasvamItadIrghaJcabuddhimAn // 42 // inameM pahile pAMca prakArake svapnoMko vaidya niSphala kathana kre|athvaa jo svapna dinameM dekhA gayA yA bahuta choTAsA ho yA bahuta lambA ho usako bhI buddhimAna niSphala jAne // 42 // Page #894 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA-mA0 ttii0| dRSTaHprathamarAtreyaHsvapnaHso'lpaphalobhavet / nsvNpedyHpundRssttaassdyHsyaanmhaaphlH||43|| jo svapna rAtrike prathama praharameM dikhAI detAhai vaha alpa phalako karanevAlA hotAhai jisa svapnako dekhakara manuSyako phira nidrA na Ave vaha svapna mahAphalako denevAlA hotAhai // 43 // aklyaannmpisvpndRssttaattraivyHpunH| pazyetsaumyaMzubhAkAraMtasyavidyAcchubhaMphalam // 44 // yadi prathama azubha svapnako dekhakara phira usI samaya zubha svapna ko dekhe to usakA zubhahI phala hotAhai // 44 // ttrshlokH| pUrvarUpANyathasvapnAnyaimAnvettidAruNAn / nasamohAdasAdhyeSukarmANyArabhatebhiSak // 45 // iti carakasaMhitAyAmindriyasthAne puurvruupiiymiNdriyNsmaaptm||5|| jo vaidya ina saMpUrNa pUrvarUpoMko tathA ina dAruNa svamIko bhaleprakAra jAnatAhai vaha asAdhyarogoMmeM mohake vaza cikitsA karaneke liye nahIM phaMsatA // 45 // iti zrImaharSacara0 indriyasthAne bhASA kAyAM pUrvarUpAyaryAmIdrayaM nAma pnycmo'dhyaayH||5|| sssstto'dhyaayH| athAtaH katamAnizarIrIyAmandriyaMvyAkhyAsyAma itihasmAha bhgvaanaatreyH| aba hama katamAnizarIrIya indriyAdhyAyakI vyAkhyA karatehaiM isaprakAra bhagavAda AtreyajI kathana krnelge| ktmaanishriiraannivyaadhimntimhaamune|| yAnivaidyaHparihareyeSukarmanasidhyati // 1 // agniveza kahanelage ki he mahAmune !.kitane prakArako vyAdhiyoMvAle rogiyoMke zarIra aisa hote haiM jinako vaidya tyAga deve aura jinameM cikitsA kIDaI saphala nahIM hotI // 1 // Page #895 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyasthAna-a06. (837) ityAtreyo'gnivezenapraznapRSTaHsudurvacam / .. AcacakSeyathAtasmaibhagavaMstannibodhame // 2 // isaprakAra yaha gahana viSaya agnivezake pUchanepara bhagavAn AtreyanIne jisaprakAra agnivezake prati varNana kiyA usako zravaNa karo // 2 // tyAjyarogoMka lakSaNa / yasthavaibhASamANasyarujatyUrdhvamurobhRzam / annazcacyavatemuktaMsthita zcApinajIti // 3 // balaJcahIyateyasyatRSNAcAbhipravarddhate / jAyatehRdizUlaJcataMbhiSakparivarjayet // 4 // jisa rogIke bolate samaya chAtIke Uparake bhAgameM atyaMta pIDA ho aura bhojana kiyAhuA usI samaya nikalajAyA kare arthAt udarameM Thahara nahIM sake yadi Thahare bhI to pace nahIM aura jisakA pratidina bala kSINa hotA jAya tathA pyAsa baDhatI calIjAya hRdayameM zUla ho usako vaidya tyAga deve // 3 // 4 // hivaagmbhiirjaaysyshonnitshcaatisaaryte| natasmaibheSajaMdadyAtsmarannAtreyazAsanam // 5 // nisa rogIko gaMbhIranAmaka hicakI Anelage aura atyaMta rudhira nikalatAhA usako AtreyanIkI AjJAkA smaraNa karatAhuA koI auSadha na deve // 5 // ... AnAhazcAtisArazcayametaudurbalaMnaram / vyAdhitaMvizatorogaudurlabhaMtasyajIvitam // 6 // jo rogI atyaMta durvala hojAya aura usa kSINa avasthAmeM aphArA aura AtiH sAra bhI Akara praveza hojAyaM to usa rogIke jIvanako durlabha jAnanA caahiye| arthAt usakI avazya mRtyu hojAyagI // 6 // AnAhazcaivatRSNAcayametaudurbalaMnaram / vizatovijahatyenaMprANAnAticirAnnaram // 7 // jisa rogIko aphArA aura tRSNA yaha donoM atyaMta baDhajAya aura vaha rogI adhika dinoMse bImAra honeke kAraNa atyaMta durbala ho to yaha roga usa manuSyake ANoMko thoDe hI samayameM naSTa kara DAlatehaiM // 7 // jvara paurvAhikoyasyazuSkaH kAsazcadAruNaH / jvarAyasthAparAhetu shlessmkaasshcdaarunnH| balamAMsavihInasyayathApretastathaivasaH // 8 // Page #896 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (838) carakasaMhitA-mA0 ttii.| / jisa manuSyako prAtaHkAlameM jvara caDhajAyAkareM aura sAtha hI sAtha dAruNa sUkhI khAMsI bhI hojAya aura isa jvara tathA khAMsIse bala aura mAMta kSINa hojAya toM usa manuSyakI mRtyu honevAlI hai aisA jAnanA athavA aparAhameM nitya jvara utpanna hotAho aura kaphakI khAMsI atyaMta dAruNa ho tathA isI jvara, khAMsIse bala auramAMsa kSINa hojAya~ to vaha rogI bhI avazya mRtyuko prApta hotAhai // 8 // ysymuutrpuriissnycgrthitNsmprvrtte| niruSmiNojaThariNaHzvasanonasajIvati // 9 // jisa rogIkA mala aura mUtra gAMThadAra nikale aura zarIrameM garmI bilkula na rahe tathA udararoga ho aura zvAsakA roga ho vaha rogI avazya mRtyuko prApta hotaahai|9| zvayathuyasyakukSisthohastapAdaMvisarpati / / jJAtisaMghasasaMklizyatenarogeNahanyate // 10 // jisa rogIke kukSi (kokha ) se Arambha hokara saMpUrNa hAthapAvApara sUjana pahu~ca jAya vaha sUjana usake jAtisamUhako kaSTa devA rogIko naSTa karaDAlatAhai // 10 // shvythurysypaadsthstthaasrstecpinnddike| sIdatazcApyubhejaMghetaMbhiSakaparivarjayet // 11 // jisa rogIke pairoMmeM sUjana utpanna ho jAya aura donoM piNDaliye zithila paDa-. jAya~ tathA donoM jaMghA hila na sakeM usa rogAko vaidya tyAga deve // 11 // zUnahastaMzUnapAdazUnaguhyodaraMnaram / hiinvrnnblaahaarmaussdhainnoppaadyet // 12 // * jisa rogIke hAthapAMva sUkha jAya tathA guhyasthAna aura udarapara sUjana hojAya,. varNa aura bala tathA AhAra hIna hojAya usa rogIkI auSadhoM dvArA cikitsA nahIM karanI cAhiye kyoMki vaha avazya marajAnevAlA hai // 12 // uroyuktobhushlessmaaniilHpiitHslohitH| satataMcyavateyasyadUrAtparivarjayet // 13 // " jisa purAne rogIkI chAtI se nIlavarNa aura pIlA tathA lAlIyukta bahutasA balagama AtAho to usa rogIko dUrasehI tyAga deve // 13 // . hRssttromaasaandrmuutrHshuunHkaasjvraaditH| kSINamAMsoMnarodUrAdvajyoMvaiyenajAnatA // 14 // Page #897 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyasthAna - vya0.6. ( 839 ) jisa rogI ke roma khaDe hoM, mUtra AMtrasahita AtAho, zarIrapara sUjana ho tathA khAMsI aura jvarase pIDita ho, mAMsa kSINa hogayAho usakA jJAnI vaidya dUrase hIM tyAga deve // 14 // trayaH prakupitAyasya doSAH koSThe 'bhilakSitAH / kaMzasya balahInasyanAstitasyacikitsitam // 15 // jisa balahIna durbala rogIke koSThameM vAtAdi tInoM doSa kupita hokara prApta.. hojAyeM usa rogI kI koI cikitsA nahIM hai arthAt vaha avazya maregA // 15 // jvarAtisArauzophAntezvayathurvAtayoH kSaye / durbalasyavizeSeNanarasyAntAyajAyate // 16 // jisa manuSyako jvara aura vyatisAra ke antameM sUjana utpanna honA athava sUjana ke antameM jvara aura atisAra utpanna hojAya~ aura vaha manuSya vizeSarUpasebalahIna ho to usakI avazya mRtyu hotI hai // 16 // pANDUdaraH kRzo'tyarthaM tRSNayAbhiSariplutaH / DambarI kupitAMcchrAsaH pratyAkhyeyovijAnatA // 17 // jo rogI pAMDuroga sahita udara rogase pIDita ho aura atyanta kRza tathA tRSAse vyAkula ho, donoM netra jisake baiThajAveM aura begase zvAsa calanelage to usa rogIko pratyAkhyeya jAnanA arthAt yaha nahIM bacegA isaprakAra kahadene yogya jAnanA // 17 // hanumanyAgrahastRNAbalahAso'timAtrayA / prANAzcorasivarttanteyasyataMparivarjayet // 18 // . jisa roga kI ThoDI aura manyA yaha donoM akaDa gaI hoM pyAsakI adhikatA ho, vala atyanta kSINa hogayAho aura prANa kevala chAtI meM Agaye hoM usa rogIko tyAgedenA cAhiye // 18 // tAmyatyAyacchatezarma na kiJcidapivindati / kSINamAMsabalAhAromumUrSuracirAnnaraH // 19 // jo rogI atyanta vyAkula hogayAho aura usako kisabhikArabhI zAnti prApta na hotI ho, jJAna ekadama naSTa hogayAho evaM mAMsa bala aura AhAra kSINa hoga: hoM usako thor3e hI samaya meM maranevAlA jAnanA cAhiye // 19 // Page #898 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA - bhA0 TI0 / viruddhayonayoya sthavirupakramAbhRzam / varddhantedAruNA rogAH zIghraMzIghraM sahanyate // 20 // saba roga paraspara virodhI kAraNoMke utpanna honese tathA birodhI cikitsaha honese zIghra 2 vRddhiko prApta hokara manuSyako mAraDAlate haiM // 20 // balavijJAnamArogyaM grahaNImAMsazoNitam / ( 840 ) etAniyasyakSIyantekSiprakSipraM hanyate // 21 // jisa manuSyakA bala, jJAna, Arogya, grahaNI, mAMsa aura rakta vaha kSINa hogaye hoM vaha rogI zIghra mRtyuko prApta hotA hai // 21 // vikArAyasyavarddhanteprakRtiH pArihIyate / sahasAsaha sAtasya mRtyurharatijIvinam // 22 // jisa rogI ke zarIra meM vikAra baDhate calejAya~ aura svAbhAvika prakRti naSTa hotI calIjAya usa rogakei jIvitako mRtyu zIghra haraletI hai // 22 // tatrazlokaH / ityetAnizarIrANivyAdhimantivivarjayet / nahyeSudhIrAH pazyantisiddhiMkAJcidupakramAt // 23 // iti carakasaMhitAyAmiMdra0katamAnizarIrIyamiMdriyaM samAptam // 6 // aba adhyAyake upasaMhArameM eka zloka hai isaprakAra Upara kahe lakSaNoMvAleM rogiyoMko tyAgadenA cAhiye kyoMki isaprakAra ke rogiyoMkI kisImakAra cikitsA karanemeM buddhimAn siddhiko nahIM dekhate // 23 // iti zrImahArSa caraka 0 indriyasthAne bhASA * katamAnizararIiyamindriyaM nAma SaSTho'dhyAyaH // 6 // saptamo'dhyAyaH / 7 i athAtaH pannarUpIyamiMdriyaMvyAkhyAsyAma itihasmAhabhagavAnAtreyaH / aba hama pannarUpIya indriyanAmaka adhyAyakI vyAkhyA karate haiM isaprakAra bhagavA AyajI kathana karanelage / dRSTayAMyasyavijAnIyAtpannarUpAMkumArikAm / praticchAyAmayImakSNornainamiccheccikitsitum // 1 // Page #899 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyasthAna - a0 7. ( 841 ) jisa rogIkI chAyA vikRtirUpaM dikhAI deM athavA dikhAI na deve yA usa rogIko vyapanI chAyA na dikhAI detI ho yA vaha kisIkI chAyA na dekhasakatA ho to vaidya usakI cikitsA karane meM yatnavAn na hove // 1 // jyotsnAyAmAta pedIpe salilAdarzayorapi / aGgeSuvikatAyasyachAyApretastathaivasaH // 2 // jisako caMdramAkI cAMdanI, dhUpa, dIpaka inake Age khaDe honese apanI chAyA vikRtAMga dikhAI detIho athavA jala yA zIzemeM apane pratibimbako vikRtAMga dekhe to vaha manuSya avazya mRtyuko prApta hotA hai || 2 || chinnAbhinnAkulAchAyAhInAvApyadhikApivA / naSTAtanvIdvidhAchAyAvizirAAvistRtAcayA // 3 // etAzcAnyAzcayAH kAzcitpraticchAyAvigarhitAH / sarvAmumUrSatAMjJeyAna cellakSyanimittajAH // 4 // jisa manuSyakI chAyA chinna, bhinna, vyAkula, hani, adhika, naSTa, vArIka, do bhAgoM meM kaTI huI, mastakarahita aura baDe vistAra pUrvaka dikhAI detIho inake sivAya anya niMdita prakArako yA chidrayukta dikhAI detIho vaha chAyA bhI yadi kisI pavana Adi nimittase yA UMce nIce sthAna Adi kisI kAraNase vikRta nahIM hai to avazya mRtyu honevAle manuSyakI jAnanI // 3 // 4 // 9 saMsthAnenapramANena varNena prabhayAtathA / chAyAvivarttateyasya svapne'pipretavasaH // 5 // jisa manuSyakI AkRti, varNa, pramANa, kAMti vyAdise chAyA vikRta huI svapnameM bhI dikhAI de vaha avazya mRtyuko prApta hotA hai // 5 // chAyAke bheda / saMsthAnamAkRtijJeyA sussmaavissmaacyaa| madhyamalpaMmahacoktaMpramAtrividhaMnRNAm // 6 // pratipramANasaMsthAnAjalAdarzAtapAdiSu / chAyAyAsApraticchAyAyAcavarNaprabhAzrayA // 7 // sthAna AkRtiko kahate haiM vaha AkRti suSamA (sundaratA ) aura viSamA ina do bhedoMse do prakArakI hotI hai aura manuSyoM kA pramANa alpa, madhya aura bRhatke tIna prakArakA hotA hai // 6 // pratyeka manuSyake apane pramANa aura AkRtike anusAra jala darpaNa aura dhUpa AdimeM jo chAyA paDatI hai usIko chAyA kahate haiM / chAyA meM varNa aura prabhA rahanese usako praticchAyAM tathA kAMti kahate haiM // 7 // Page #900 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (842 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / - paMcabhUtAtmaka chAyAkA lakSaNa / khAdInAM paJcapaJcAnAMchAyAvividhalakSaNAH / nAbhasInirmalAnIlAsasnehAsaprabhevaca // 8 // AkAzAdi pAMca mahAbhUtoMkI aneka prakArake lakSaNoMvAlI chAyA hotI hai unameM nIlavaNakI aura nirmala tathA cikanI aura kAMtiyukta chAyA AkAzIya hotI hai 8 // rUkSAzyAvAruNAyAtuvAyavIsAhataprabhA / vizuddha raktAtvAzevIdInAbhAdarzanapriyA // 9 // rUkSa, kAlI, lAla, prabhArahita chAyA vAyavIya hotI hai / vizuddha, lAlavarNakI, kAMtiyukta, dekhane meM miya ina lakSaNoMvAlI aneyI chAyA hotI hai // 9 // zuddhavaidUryyavimalAsusnigdhAcAbhbhasImatA sthirAsnigdhAghanAzlakSNAzyAmA zvetAca pArthivI // 10 // / svaccha; vaidUryamaNike samAna nirmala aura cikanI jalakI chAyA hotI hai / sthira, cikanI, ghanI, zlakSNa, zyAma aura zveta pArthivI chAyA hotI hai // 10 // vAyavIgarhitAtvAsAMcatasraH syuH zubhodayAH / vAyavItu vinAzAya kezAya mahate'pivA // 11 // ina saba chAyAoM meM vAyavIya chAyA nindanIya hotI hai / aura cAra prakArakI chAyA sukhadAyaka hotI haiM / vAyavIya chAyA to mRtyuko karanevAlI athavA mahAkaSTa denevAlI hotI hai // 11 // taijasI prabhAkA varNana | syAttaijasIprabhAsarvAsAtusaptavidhAsmRtA / raktApItAsitAzyAvAhAritA pANDurA'sitA // 12 // saba prakArakI prabhA taijasI hotI hai aura usa prabhAke sAta bheda haiM / jaise lAla pIlI, sapheda, zyAma, harita, pANDura aura kAlI // 12 // tAsAMyAH syurvikAsinyaH snigdhAzcavipulAzcayAH / tAH zubhArUkSamalinAH saMkSiptAzcAzubhodayAH // 13 // unameM jo prabhA vikAzavAlI, cikanI aura vipula hotI hai vaha tIna prakArakI prabhA zubha hotI hai / aura rUkSa, mArlena, saMkSipta yaha tIna prakArakI azubha hotI hai // 13 // . Page #901 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyasthAna-a07. (843) vrnnmaakraamticchaayaabhaastuvrnnprkaashinii| AsannAlakSyatechAyAbhAHprakRSTAprakAzate // 14 // chAyA varNako chipA letIhai athavA yoM kahiye ki varNarahita pratibimbakA chApA kahatehaiM |aur varNa prakAzayukta prativimbako prabhA khtehaiN|chaayaa samIpake manuSyakI dikhAI detIhai aura prabhA dUrake manuSyakI bhI dikhAI detIhai // 14 // nAcchAyonAprabhaHkazcidvizeSAJcihnayAntatu / nRNAMzubhAzubhotpattikAlechAyAHprabhAzritAH // 15 // kisI manuSyakI bhI prabhA aura chAyA vizeSarUpase vikRta nahIM hotI na kabhI kisI manuSyako chAyAmeM kisI prakArakI vizeSatA dekhane meM AtIhai parantu jaba kisI prakArakA zubha athavA azubha honevAlA hotAhai taba hI chAyA aura prabhAmeM kisImakArake vizeSa lakSaNa dikhAI par3atehaiM // 15 // kAmalAkSNormukhapUrNagaNDayoyuktamAMsatA / santrAsazcoSNagAtraJcayasyataMparivarjayet // 16 // jisa rogIke donoM netra kAmalArogase pIle paDagayehoM, mukha bahuta bhArI hogayAho aura donoM kapola mAMsase phule huese hogaye hoM, aMgoMmeM trAsa tathA uSNatA adhika ho usa rogIko tyAga denA cAhiye // 16 // utthaapymaanHshynaatprmohNyaatiyonrH| muhrmuhurnsptaahNsjiivtiviktthnH|| 17 // jo manuSya zayyAse uThAyA huA jhaTa behoza hojAya aura vArambAra isIprakAra ho tathA pralApa arthAt aMTasaMTa vakatA ho vaha manuSya sAta dinakI AyuvAlA hotAhai arthAt sAtarojameM marajAtAhai // 17 // saMsRSTAvyAdhayoyasyapratilomAnulomagAH / vyApannAgrahaNIprAyaHso'rddhamAsaMnajIvati // 18 // jisake zarIrameM pratilomagAmI arthAt ulTI calanevAlI aura anulomagAmI arthAt sIdhI calanevAlI donoM prakArakI vyAdhayeM ApasameM milajAveM aura jisakI grahaNI doSoMse yukta ho vaha manuSya prAyaH paMdraha dinameM marajAtAhai // 18 // updrutsyrogennkrssitsyaalpmshntH| bahumUtrapurISaMsthAdyasyataMparivarjayet // 19 // Page #902 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1844) carakasaMhitA-bhA0 ttii0| jo roga rogoMse asAhuA ho,jisakA zarIra kRza hogayA ho tathA bhojana bahuta hI thoDA karatA ho aura mala mUtra bahuta adhika AtAho usa rogIko tyAgedanA cAhiye // 19 // durbalobahubhukteyaHprAgbhuktAdannamAturaH / / alpamUtrapurISazcayathApretastathaivasaH // 20 // jo rogI durbala ho aura usa rogagrasta durvala avasthAmeM yadi rogI pahilese bhI arthAt apanI svastha avasthAse bhI bahuta adhika khAnelage aura malamUtra bhI bahuta kama tyAga kare to usako preta ( marehue ) ke samAna jAnanA cAhiye // 20 // varddhiSNuguNasampannasannamanAtiyonaraH / .. zazvaJcabalavarNAbhyAMhIyatenasajIvati // 21 // no manuSya puSTikAraka padArthoMko bhojana karatAhuA bhI pratidina bala, varNate hIna hotA calAjAya vaha mRtyuko prApta hotAhai // 21 // prkuujtiprshvsitishithilnycaatisaaryte| . balahInaHpipAsAcaHzuSkAsyAnalajIvati // 22 // jisa rogIkA kaNTha gUje aura zvAsa adhika Are,zarIra zithila hojAya tathA atisAra ho, balahIna ho, pyAsa adhika lage, mukha sUkhajAya vaha manuSya avazya mRtyuko prApta hotAhai // 22 // hrasvaJcayaHprazvasitivyAviddhaMspandatecayaH / mRtamevatamAtreyovyAcacakSepunarvasuH // 23 // jisakA zvAsa atyaMta hIna hojAya aura biMdhe huekI samAna khaDakane lage bhaga. * yAna punarvasujI kahatehaiM ki, usa manuSyako marAhuAhI samajhanA cAhiye // 23 // Urddhazcaya-prazvasitizleSmaNAcAbhibhUyate / hInavarNabalAhAroyonaronasajIvati // 24 // jisa manuSyakA arddhazvAsa jaldI jaldI cale aura kapha adhika bolnelge| - bala, varNa aura AhAra hIna hogayehoM vaha manuSya mRtyuko prApta hotA hai // 24 // u nyneysymnyecaantkmpne| . balahInaHpipAsaciHzuSkAsyonasajIvati // 25 // jisa rogIke netroM ke agrabhAga Uparako hogaye hoM aura ThoDIkI donoM saMghiya Page #903 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyasthAna - a0 7. ( 845 ) naciko hokara kAMpane laga valase hIna ho, pyAsase vyAkula ho aura mukha sukhajAya vo vaha mRtyuko prApta hotAhai // 25 // yasyagaNDAvupacitaujvarakAsaucadAruNau / zUlIpradveSTicApyannatasminkarmanAsayati // 26 // jisa rogI ke donoM gaNDasthala (gaDavAle) phUlajAya~, jvara aura khAMsI atyaMta dAruNa ho, chAtI meM jhUla tathA annase dveSa ho to usa roga kI cikitsA karanA vRthA hai 26 // vyAvRttamarddhani hvAkSobhruvauyasyacavicyute / kaNTakaizcAcitAjihvAyathA pretastathaivasaH // 27 // jisa rogI ke mastaka, jIbha aura donoM bhauMheM TeDhI athavA Uparako ulTIsI hogaI hoM tathA bhike Upara bahuta kAMTese hogayehoM usako marehue ke samAna jAnanA // 27 // zephazcAtyarthamutsiktaM nisRtauvRSaNA bhRzam / atazcaivaviparyAsAvikRtyA pretalakSaNam // 28 // jisa manuSyakA liMga pIcheko iTagayA ho aura donoM phote laTaka Aye hoM athavA isase viparIta hogaye hoM yA svabhAvase viparIta hogaye hoM yaha maranevAle manu suke lakSaNa jAnanA // 28 // nicitaMyasyamAMsasyAttvagasthicaivadRzyate / kSINasyAnaznatastasyamA samAyuH paraMbhavet // 29 // jisa manuSya ke zarIra meM mAMsa bilakula kSINa hogayAho, kevala tvacA aura asthi mAtra dikhAI dete hoM tathA vaha AhAra na karatAho isaprakAra ke kSINa manuSyakI eka mahIne kI paramaAyu samajhanA cAhiye // 29 // tatra zlokaH / idaMliMgamariSTAkhyamanekamabhijajJivAn / AyurvedavidityAkhyAMlabhate kuzalonaraH // 30 // iti carakasaMhitAyAmindri0 pUrvarUpIyamidriyaM samAptam // 7 // ava adhyAyake upasaMhArameM eka zloka hai ki, jo vaidya ina ariSTanAmaka anekaprakArake lakSaNoMko bhaleprakAra jAnatA hai usI kuzala puruSako AyurvedakA jAnanevAlA kahanA cAhiye // 30 // iti zrImaharSicaraka0 indriyasthAne bhASATIkAyAM pUrvarUpIyamindriyaM nAma saptamo'dhyAyaH // 7 // Page #904 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 846) carakasaMhitA-mA0 ttii0|| assttmo'dhyaayH| athAto'vAzirasAyamindriyaM vyAkhyAsyAma iti hasmAha bhgvaanaatreyH| aba hama avAzirasIya nAmaka iMdriyAdhyAyakI vyAkhyA karatehaiM isaprakAra -bhagavAn AtreyajI kathana karanelage / avAzirAvAjimAvAyasyavAvizirAbhavet / jantorUpapraticchAyAnanamicchecikitsitum // 1 // jo manuSya apanI chAyAkA nIceko zira dekhe athavA TeDhA dekhe yA vinA zirake -dekhe usa manuSyako cikitsA nahIM karanI cAhiye // 1 // jaTIbhUtAnipakSamANidRSTizcApinigRhyate / yasyajantonataMdhIrobheSajenopapAdayet // 2 // jisa manuSyakI palakeM jaTAoMke samAna baMdhanAyeM aura dRSTi jAtI rahe usa manu'khyakI buddhimAn vaidya cikitsA na kare // 2 // yasyazUnAnivatmAninasamAyAntazuSyataH / ckssssiicopdhyeteythaapretstthaivsH||3|| jisa rogIkI donoM palakeM sUja jAveM aura donoM palakeM ApasameM na milasake netroMmeM atyaMta dAha hotAho aura vaha palakeM sUkhane meM na AveM vaha rogI bhI mRtyuke vaza jAnanA // 3 // bhruvoyidivAmUrdhnisImantAvamakAnbahUn |apuurvaankRtaanvyktaandRssvaamrnnmaadishet ||4||vyhmetenjiivntilkssnnenaaturaa narAH / arogANAMpunastvetatSaDAnaMparamucyate // 5 // jisa rogIkI donoM bhauMhe yA mastakameM apUrva jaTAsI hojAya~ to ina apUrvA' kisIkI banAI pragaTa bhaMvariyoMko dekhakara rogIko mRtyu jAnalenA cAhiye yadi yaha lakSaNa rogI manuSyake hoM to vaha tIna dinameM marajAtAhai aura rogarahitake hojAya~ to vaha chaH dinameM marajAtAhai // 4 // 5 // aaymyotpaattitvaankeshaanyonronaavbudhyte| anAturovArogIvASaDrA-nAtivarttate // 6 // Page #905 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyasthAna - a0 8. ( 847 ) jisa manuSyake bAloM ko khIMcakara ukhADa diyAjAya aura vaha usake kisI prakArake duHkhako pratIta na karasake to yadi vaha rogI ho to tIna dinameM aura rogarahita ho to chaH dinameM mRtyuke vaza hojAtA hai // 6 // yasyakezanirabhyaGgAdRzyantebhyaktasannibhAH / uparuddhAyuSaMjJAtvA taMdhIraH parivarjayet // 7 // jisa manuSya ke keza binAhI telake lagAye telase bhigehue se pratIta hoM to usa rogIko gatAyu samajhakara dhIra vaidya tyAga deve // 7 // glAya to nAsikAvaMzaH pRthutvaMyasyagacchati / azUnaHzUnasaGkAzaH pratyAkhyeyaH sajAnatA // 8 // jisa rogI manuSyake nAkakA vAMsa moTA hojAya aura sUjanake vinAhI sujA AsA dikhAI de aura vaha purAnA rogI tathA kRza zarIra ho to usako maranevAlA jAnanA cAhiye // 8 // atyarthaMvivRtAyasyayasyacAtyarthasaMvRtA / jihvAvAparizuSkAvAnAsikAna sajIvati // 9 // jisa rogI kI jIbha adhika bAhara nikala vyAve athavA adhika bhItara calI jAya tathA nAkA sUkhajAya usa rogIkI avazya mRtyu hotI hai // 9 // mukhaMzabdastravAvoSThauzukuzyAvAtilohitau / vikRtauyasyavAnI launa sarogAdvimucyate // 10 // jisa manuSya ke mukha se avadhya zabda nikaleM athavA mukha, kAna, donoM hoTha yaha kAle yA atyaMta lAla, nIle evaM vikRta hojAya~ vaha rogI mRtyuko prApta hotA hai // 10 // asthizvetAdvijAyasya puSpitAH paGkasaMvRtAH / vikRtyAnasarogataMvihAyArogyamanute // 11 // jisa rogI ke dAMta vikRta hojAya~ aura zveta tathA phulaDIyukta, haDDiyoMke burAdeMyukta evaM kIcaDayukta ho jAya~ vaha manuSya kabhI rogoM se mukta nahIM hotA arthAt mas jAtA hai // 11 // stabdhAnizcetanA gurvI kaNTakopacitAbhRzam / zyAvAzuSkAthavAzanApretajihvAvisarpiNI // 12 // Page #906 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (848) carakasaMhitA-mA0 TI0 / . jisa rogIkI nIma TeDhI, bAharako nikalIhuI, caitanyatA rahita,bhArI, kA~Teyukta, kAlI, sUkhI yA sUjIhuI ho vaha avazya mRtyuko prApta hogAhai // 12 // dIrghamucchasyayohasvaMnaronizvasyatAmyati / upruddhaayussNjnyaatvaatNdhaarHprivrjyet||13|| jisa manuSyakA zvAsa lambA lambA AtAhuA kramase dhIredhIre atyaMta hIna hojAya aura vaha manuSya behoza hojAya usako gatAyu jAnakara tyAgadenA cAhiye // 13 // hastaupAdocamanyecatAlucaivAtizItalam / bhavatyAyuHkSayekrUramathavApibhavenmRdu // 14 // jisa rogIke hAtha pAMva, manyA aura tAlu yaha saba atyaMta zItala athavA kUla yA bahuta narama paDajAya usa rogIkA Ayu kSINa huA jAnanA // 14 // ghaTTayaJjAnunAjAnupAdAvudyamyapAtayan / yo'pyaasytimuhrvkrmaaturonsjviti||15|| jo rogI apanI donoM jaMghAoMko kaTakaTa bajAve aura pAMvako uThA 2 jamIna: para pheMke aura apane mukhako bArabAra phirAve vaha rogI avazya mRtyuko prApta hotAhai // 15 // dntaicchindnnkhaayaanninkhaishchindshiroruhaan| kASTenabhUmivilikhannarogAtparimucyate // 16 // jo rogI dAMtoMse apane nakhoMko kATe aura nakhoMse apane zirake vAloM ko ukhADe evaM lakaDIseM jamInako khurede vaha rogI avazya mRtyuko prApta. hotAhai // 16 // dantAnkhAdatiyojAgradasAmnAvirudanhasan / vijAnAtinaceduHkhaMnasarogAdvimucyate // 17 // jo rogI apanI jAgrat avasthAmeM dAMtoMko pIse aura UMce svarase roveM tathA ha~se aura apane zarIrake kisIprakArake duHkhoMkA hoza na ho vaha rogI rogase nahIM bacapsakatA arthAt mRtyuko prApta hotAhai // 17 // muhurhasanmuhuHkSveDazayyAMpAdenahantiyaH / uccaizchidrANivimRzannAturonasajIvati // 18 // jo rogI bArabAra haMse aura carikha mAre,pairoMse apanI zayyAko kharAva kareM tathA Page #907 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyasthAna-a08. 849) apane hAthoMse nAka kAna AMkha Adi chidroMko mardana kare yA chUtA jAya usako maraNAsanna jAnanA cAhiye // 18 // yvindtipuraabhaavHsmetaiHprmaartim| tairevAramamANasyaglAsnomaraNamAdizet // 19 // jo bhAva rogIko apanI rogAvasthAse pahile uttama pratIta hote hoM, jo 2 vastueM atyanta priya hoM vaha saba jisa rogIko durI aura glAnikAraka pratIta he nelage usakI avazya mRtyu hotI hai // 19 // navibhartizirogrIvAMnapRSThaMbhAramAtmanaH / nahanApiNDamAsyasthamAturasyamumUrSataH // 20 // jisa rogIkI gardana zirake bhArako na saMbhAla sake aura pITha zarIrake bhAraka na saMbhAla sake aura ThoDI mukhake bhArako na sa~bhAlasake vaha rogI azya mRtyuko prApta hotAhai // 20 // shsaajvrsntaapstRssnnaamuucchbilkssyH| vizleSaNaJcasandhInAMmumUrSorupajAyate // 21 // jisa rogIko ekAekI jvara, saMtApa, pyAsa, mUrchA, valakI kSINatA, sAMka- . yoMkA DhIlA ho jAnA yaha sava lakSaNa hojAya usakI mRtyu hotIhai // 21 // ___ gosargevadanAdyasyasvedaHpracyavatebhRzam / lepajvaropataptasyadurlabhaMtasyajIvitam // 22 // jisa pralepaka jvarakhAle rogIke mukhase prAtaHkAla gauoMko choDaneke samaya atyaMta pasInA Tapakane lage aura vaha praleSaka jvarase pIDita ho to usakA jItA rahanoM kaThina hai // 22 // nopaitikaNThamAhArojihvAkaNThamupati ca / AyuSyantaMgatejantorbalaJcaparihIyate // 23 // jisa rogIkI jIbha kaNThameM calIMgaI ho, bala kSINa hogayA ho aura AhAra. . kaNThase nIce na jA sakatAho usa rogIkI Ayuko naSTa jAnanA cAhiye // 23 / / . shirovikssiptekRcchaanmushcyitvaaprpaanniko| . lalATaprastutasvedomumUrSuHilathabandhanaH // 24 // jo rogI baDI kaThinatAse apane donoM hAthoMko zirake Upara rakhakara zirako Page #908 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (850, carakasaMhitA-mA0 ttii0|| baDe kaSTase idhara udhara hilAsake aura usake mastakase atyanta pasInA nikalane lage, zarIrake baMdhana DhIle paDajAyeM to usa rogIko mRtyuvaza jAnanA // 24 // ttrshlokH|| imAniliGgAni nareSubuddhimAnvibhAvayetAvahitomuhurmuhuH / kssnnenbhuutvaahypyaantikaanicinncaaphllinggmihaastikinycnaa||25|| / iti carakasaMhitAyAmindriyasthAne'vAzirasIyamiMdriyaM samAptam // 8 // aba adhyAyake upasaMhArameM eka zloka hai buddhimAn vaidya manuSyoMmeM ina lakSa. goMko dekhakara vAravAra apane anubhavako sAvadhAnIse puSTa karatA jAya syoMki bahutase aisebhI lakSaNa hote haiM jo thoDese kAla rahakara phira naSTa hojAte haiN| aura koI lakSaNa aise hotehaiM jo niSphala nahIM jAte arthAt avazya mRtyukekaranevAle hote haiM isaliye sAvadhAnIse parIkSA karatehue apane anubhavako puSTa kara lenA cAhiye 25 // iti zrImaharpicaraka0 indriyasthAne bhApATIkAyAmavAziramIyamindriyaM naamaassttmo'dhyaayH8|| nvmo'dhyaayH| 07-. athAtoyasyazyAvanimittIyamindriyaMvyAkhyAsyAma iti hasmAha bhagavAnAtreyaH / aba hama yasyazyAvanimittIya indriyAdhyAyakI. vyAkhyA karate haiM isaprakAra bhagavAna AtreyajI va.thana karanelage / yasthazyAvaparidhvasteharitecASidarzane / aapnnovyaadhirntaayjnyeystsyvijaantaa||1|| jisa rogIke donoM netra zyAma, athavA hare aura TeDhe athavA zithila hojAyeM / buddhimAna vedya usakI vyAdhiko usake nAzake liya upasthita jAne // 1 // ... niHsNjnyHprishusskaasyHsNviddhovyaadhibhishcyH| uparuddhAyuSaMjJAtvAtaMdhIraHparivarjayet // 2 // jisa rogIkI saMjJA (hoza ) naSTa hojAya, mukha sUkhajAya aura vyAdhiyoMse bhatyanta saMvida ho usa rogIko gatAyu samajha lenA cAhiye // 2 // buddhimAn vaidya parizuSkAsthA parivarjayet // 2 // vyAdhiyoMse Page #909 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyasthAna - 09. haritAzcazirAyasya lomaka pAzcasaMvRtAH / so'mlAbhilASIpuruSaH pittAnmaraNamaznute // 3 // ( 851 ) jisa rogI kI saba naseM harI ho gaI hoM aura saMpUrNa romamArga baMda hogaye hoM aura khaTAI khAne kI icchA rakhatA ho vaha manuSya pittarogase mRtyuko prApta hotA hai // 3 // zarIrAntAzcazobhantezarIraJcopazuSyati / balaJcahIyateyasyarAjayakSmAhinastitam // 4 // jisa rogI ke zarIrake saba aMga zobhAyukta pratIta hoM aura zarIra sukhA ho tathA usa manuSyakA bala naSTa hogayA ho vaha rAjayakSmAvAlA rogI avazya mRtyuko prApta hotA hai // 4 // aMsAbhitApohikkAcachardanaM zoNitasyaca / AnAhaHpArzvazUlaJcabhavatyantAyazoSiNaH // 5 // jisa zoSarogI ke donoM pArzvabhAgoM meM zUla hotA ho tathA aphArA, hicakI, rudhikI chardi aura kaMdhoM meM pIDA hotI ho vaha avazya mRtyuko prApta hotA hai // 5 // .: vAtavyAdhirapasmArI kuSThIzophatithodarI / gulmIcamadhumehIcarAjayakSmIcayonaraH // 6 // acikitsyAbhavantyetebalamAMsakSayasati / anyeSvapivikAreSu tAnbhiSakparivarjayet // 7 // vAtavyAdhi, apasmAra, kuSTha, sUjana, udara, gulma, madhumeha aura rAjayakSmA ina rogoM se kisI eka rogavAlekA bala aura mAMsa kSINa hojAya~ to vaha cikitsA ke yogya nahIM rhtaa| isIprakAra anya vikAroMmeM bhI vala aura mAMsake kSINa hojAne pa prAyaH roga asAdhya hojAte haiM // 6 // 7 // virecanahRtAnA ho yastRSNAnugatonaraH / viriktaH punarAdhamAMtiyathApretastathaiva saH // 8 // . jisa rogIko virecana honeke anantara aphArA dUra honepara adhika pyAsa lage athavA virecana honeke pIche phira aphArA utpanna hojAya vaha rogI avazya mRtyuko prApta hotAhai // 8 // peyaM pAtu na zaknotikaNThasyacamukhasyaca / urasazcavivaddhatvAponarona sajIvati // 9 // Page #910 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (851) .. carakasaMhitA-bhA0 ttii0| jisa rogIkA kaNTha, mukha aura chAtI yaha bilkula rukajAya~ aura vaha jala, dUdha Adi patale padArthoko bhI na pIsakeM usakI avazya mRtyu hotIhai // 9 // svrsydurbliibhaavhaaninycvlvrnnyoH| rogavRddhimayuktyAcadRSTvAsaraNamAdizet // 10 // jisa rogIkA svara hIna hojAya, bala aura varNa naSTa hojAya aura rogakI vRddhi hotIcalIjAya usako vinAhI kisI parIkSAke maranevAlA jAnanA cAhiye // 10 // - arddhazvAsaMgatoSmANazUlopahatavaMkSaNam / zarmacAnadhigacchantaMbuddhimAnparivarjayet // 11 // jisa rogIke UrddhazvAsa calanelage zarIra zItala paDajAya,donoM vakSaNoMmeM atyaMta zUla honelage aura kisIprakAra bhI zAntiko prApta na ho aise rogIko buddhimAna, tyAga deve // 11 // apasvarabhASamANaMprAptamaraNamAtmanaH / zrotAraJcApyazabdasya dUrataHparivarjayet // 12 // . jo rogI aneka prakArake vinAhue zabdoMko sune aura apane mukhase Apa hI apanI mRtyuko hatasvarase honevAlI kathana karatAho usa rogIko tyAga denA caahiye||12|| . yaMnaraMsahasArogodurvalaMparimuJcati / saMzayaprAptamAtreyojIvitaMtasya mnyte||13||athcejjnyaatystsyyaacernprnnipaattH| rasenAyAH ditibyAnnAsmaidadyAdvizodhanam // 14 // mAsenacennadRzyetavizeSa stasyazobhanaH / rasaizvAnyairbahuvidhairdurlabhaMtasyajIvitam // 15 // ' jisa atyaMta durbala rogIko jhaTa ekasAtha roga choDakara alaga hojAya usakA jIvana saMzayayukta hI jAnanA cAhiye yadi aise samaya rogIke gharavAle vaidyase adhika prArthanA kareM ki, isakI cikitsA kIjiye to unako kahe ki isako mAMsarasa yA vidhivat banAyAhuA yavoMkA rasa pIneko do paraMtu aise manuSyako vizodhana nahIM denA caahiye| yadi usa rogIko aneka prakArake rasa AdikoMke sevanase eka mahIne bhI kucha phAyadA pratIta na ho to usakA jIvana durlabha samajhakara tyAga devaM // 13 // 14 // 15 // niSThayUtaJcapurISaJcaretazcAmbhasimajati / yasyatasyAyuSaHprAdhamantamAhurmanISiNaH // 16 // ! . Page #911 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyasthAna-a09. (853) * jisa rogIkA thUka, purISa aura vIrya jalameM DUvajAya buddhimAn usa rogIkA aMta mAyAhuA kathana karatehaiM // 16 // niSThayUteyasyadRzyantevarNAbahuvidhAH pRthak / taccasIdatyapaHprApyanasajIvitumarhati // 17 // jisa rogIkA thUka alaga 2 aneka varNIvAlA dikhAI de aura jalameM DAlanese DUbajAya vaha rogI avazya mRtyuko prApta hotA hai // 17 // pittmussmaanugNysyshNkhopraapyvimuuchti|| sarogaHzaMkhakonAmnAtrirAtrAddhAntijIvitam // 18 // jisake pitta USmAko lekara donoM kanapaTiyoMmeM prApta hokara vimUcchita hojAya usako zaMkhake roga kahatehaiM / (isa roga kanapaTiye atyaMta caTakatI haiM aura unameM atyaMta dAruNa zUla utpanna hojAtAhai ) isase rogI tIna dinameM marajAtAhai // 18 // saphenaMrudhiraMyasyamuhurAsyAtpramucyate / . zUlaizcatuyatekukSiHpratyAkhyeyaHsatAdRzaH // 19 // * jisa rogIke mukhase jhAga milAhuA rakta vAravAra gire aura usa rogIkI kukhameM atyaMta zUla hotA ho usa rogIko marajAnevAlA jAnanA cAhiye // 19 // balamAMsakSayastIborogavRddhirarocakaH / yasthAturasyalakSyantetrInahAnnasajIvati // 20 // jisa rogIkA bala aura mAMsa kSINa hogayA ho aura roga sahasA baDhakara tIvra hojAya tathA aruci ho vaha rogI tIna dinameM marajAtAhai // 20 // ttrshloko| vijJAnAnimanuSyANAMmaraNepratyupasthite / bhavantyetAnisampazyedanyAnyevaMvidhAnica // 21 // tAnisaNilakSyantenatusarvANi mAnavam / vizantivinaziSyantaMtasmAdbodhyAnisarvazaH // 22 // iti carakasaMhitAyAmindriyasthAne ysyshyaavmidriyNsmaaptm||9|| yahAM adhyAyake upasaMhArameM do zloka haiM jaba manuSyoMkA maraNasamaya AjAtA hai usa samaya aise2 lakSaNa utpanna hote haiM tathA isI prakArake aura bhI lakSaNa utpanna hotehaiM so vaidyako cAhiye kiM ina maraNakhyApakasaba prakArake lakSaNoMko vijJAnapU. Page #912 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 1854.) gharakasaMhitA-mA0 ttii| rvaka sAvadhAnIse dekhA kareM / saba lakSaNa eka hI manuSyoM nahIM hosakateM isAle aneka maraNAsanna manuSyoMmeM saba prakArake lakSaNoMko sAvadhAnIse dekhanA cA . hiye // 21 // 22 // iti zrImaharSicaraka0 indri0 sthA0 bhASATI0 yasyazyAvanimittIyaM nAma navamo'dhyAyaH // 9 // dshmo'dhyaayH| athAtaH sadyomaraNIyamindriyaMvyAkhyAsyAma itihasmAhabhaga : vaanaatreyH| 'aba hama sadyomaraNIya indriyAdhyAyakI vyAkhyA karate haiM isaprakAra bhagavAna AtreyajI kathana krnelge| sadyastitikSataHprANAnulakSaNAnipRthakpRthak / agniveza ! pravakSyAmisaMspRSToyairnajIvati // 1 // he agniveza! jina lakSaNoMke sparzamAtrase hI manuSyakI zIghra mRtyu hojAtIhai una prANoMke naSTa karanevAle lakSaNoMko hama alaga 2 varNana karatehaiM // 1 // vAtASThIlAH susaMvRttAstiSThantidAruNAhRdi / tRSNayAbhiparItasyasadyomuSNAtijIvitam // 2 // ..jisa manuSyake zarIrameM vAtASThIlA roga baDhakara. hRdayameM dAruNabhAvase sthita hojAya tathA usako adhika pyAsa laganelage to vaha rogI zIghra marajAtAhai // 2 // piNDikezithilIkatyajihmIkatyacanAsikAm / vAyuHzarIrevicaransadyomuSNAtijIvitam // 3 // . jisa rogIke zarIrameM vAyu donoM piNDaliyoMko zithila karake nAkako TeMDA banAdeve tathA zarIrameM vicaraNa karanelagajAya vaha rogI zIghra mRtyuko prApta hotA; dhruviiysycyutesthaanaadntrdaahshcdaarunnH| tasyahikAkarorogassayomuSNAtijIvitam // 4 // __ . jisa rogIkI donoM bhauheM apane sthAnase haTajAMya zarIrameM atyaMta dAruNa anta hi ho aura hicakI madhika Anelage vaha rogI zIghra marajAtAhaiM // 4 // . pA Page #913 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (865) indriyasthAna-10 10. kSINazoNatamAMsasyavAyurUrddhagatizcaran / . ubhemanthesameyasyasadyomuSNAtijIvitam // 5 // jisa rogIke rakta aura mAMsa kSINa hogaye hoM tathA vAyu Urdhvagatise calanelageM aura donoM manyA (ThoDIkI donoM orakI nADiye ) akaDajAya vaha manuSya zIghra mRtyuko prApta hotAhai // 5 // antrenngudNgcchnnaabhishcshsaanilH| kazasyavaMkSaNaugRhNansadyomuSNAtijIvitam // 6 // yadi kSINa rogIke zarIrameM vAyu gudAse nAbhimeM hotIhuI donoM vakSoM ko grahaNa kare arthAt gudAmese vAyu uThakara nAbhimeM praveza karatIhuI donoM vakSaNoM (vakkhI) hai| dAruNa pIDAko utpanna kare to vaha manuSya zIghraM marajAtAhai // 6 // vitatyapa kaayaannigRhtviorshvmaarutH| stimitasyAyatAkSasyasayomuSNAti jIvitam // 7 // jisa rogIke donoM pAMsuoMkA agrabhAga vAyuse phailajAya tathA usakI chAtIko vAyu rukakara atyanta pIDA utpanna kare usa paDiAse rogIkA saMpUrNa zarIra gIlA hojAya aura AMkheM vaDI 2 khulajAya~ to usa rogIkA zIghra maraNa hotAhai // 7 // hRdynycgudshcobhegRhiitvaamaarutoblii| durbalasyavizeSeNasayomuSNAtijIvitam // 8 // yadi durbala rogIke hRdayako aura gudAko rokakara balavAn vAyu atyaMta pIDA utpanna kare to vaha rogI zIghra apane jIvanako tyAgadevAhai // 8 // vNkssnnaacgudshcobhegRhiitvaamaarutoblii| .. zvAsaMsaJjanayaJjantoHsayAmuSNAtijIvitam // 9 // yAda balavAn vAyuM donoM vaMkSaNa aura uttaraguda tayA adhogudako rokakara unameM atyaMta paMDiA karatAhuMA zvAsako utpannakara deve to rogIke prANoMko zIghra naSTakara detAhai // 9 // nAbhivastiziromUtraM puriissnycaapimaarutH| vibadhyajanayaJchralaMsadyomuSNAtijIvitam // 10 // yadi balavAn vAyu manuSyake nAbhi, basti, zira, mUtra aura purISako rokakara dAruNa zUlako utpanna karadeve to manuSyakA jIvana zIghra naSTa hojAtAhai // 10 // Page #914 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carakasaMhitA-mA0 ttii0| bhidyetavaMkSaNIyasyavAtazUlai smnttH| sinnNpuriissNtRssnnaacsdyHpraannaanyjhaatisH||11|| jisa gela ke donoM vaMkSaNoM jAMghoMkI sandhiyoM meM vAyuke zUloMse sarvataH atya. nta bheda kATanekIsI pIDA) hotIho tathA sAthahI dastoMkA laganA aura dAruNa pyAsa bhI ho vaha manuSya zIghra apane jIvanako tyAga detAhai // 11 // AplutamAratenehazarIrayasyakevalam / bhinna puraSitRSNAcasadyojahyAtsTajIvitam // 12 // jisa manuSyakA zarIra phevala vAyuke vegasehI pasInese bhIga jAya aura sAthameM dastoMkA vega tathA pyAsa bhI ho vaha zIghra apane jIvanako tyAga detAhai // 12 // shriirNshophitNysyvaatshophendehilH| bhinnaMpurISatRSNAcasadyojahyAsajIvitam // 13 // " jisa manuSyakA zarIra vAyukI sUjanase sUjAhuA ho aura usako dasta tathA dhyAsakI bhI adhikatA hojAya to vaha manuSya zIghra hI mRtyuko prApta hotaahai||15 " aamaashysmutthaanaaysysyaatprikrtikaa| tRSNAgudagrahazcograHsadyojahyAtsajIvitam // 14 // . jisa manuSyake AmAzayameM mAMsa kATanekI sI pIDA ho aura adhika pyAsa khathA gudAmeM ugra pIDA bhI sAthameM pragaTa hojAya vaha manuSya zIghra hI mrjaataahai||14|| pakvAzayamadhiSThAyahatvAsaMjJAzcamArutaH / * kaNTheghurgharakaMkatvAsadyoharatijIvitam // 15 // jisa manuSyake pakkAzayameM valavAn vAyu praviSTa hokara saMjJAko naSTa kara detAhai arthAt behoza karadetAhai aura kaNThameM ghuraghura zabda karane lagatAhai vaha manuSya zIghra mRtyuko prApta hotAhai // 15 // dantAHkardamacAbhAmukhaMcUrNakasAnnibham / . . . ziprAyantecagAtrANiliGgaMsadyomariSyataH // 16 // jisa rogIke dAMtoMpara kIcaDasA lagA ho aura sapheda cUnAsA burakA pratIta hotA ho tathA mukha bhI cUne ke samAnasapheta hogayA ho tathA saba aMga pasInese yukta . hoM aura zithila hojAya use zIghra maranevAlA jAnanA // 16 // Page #915 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyasthAna-a0 11. (857) tRssnnaashvaasshirorogmohrdoblykuujnaiH| spRSTaHprANAmahAtyAzuzakadbhedenacAturaH // 17 // yAda durbala rogIko pyAsa, zvAsa, ziroroga, moha, kSaNitA, kaNThakA kUjana eka sAtha hojAya~ tathA dasta laganelage vaha rogI zIghra apane prANoMko tyAga detAhai // 17 // tatrazlokaH / etaanikhlulinggaaniyHsmygvbudhyte| sajIvitazcamayAnAMmaraNazcAvabudhyate // 18 // iti carakasaMhitAyAmindriya0 sadyomaraNIyamiMdriyaM samAptam // 10 // ' yahAM adhyAyake upasaMhArameM eka zloka hai / jo vaidya ina saMpUrNa lakSaNoMko bhale prakAra jAnatAhai vaha manuSyoMke jIvana aura maraNako bhI acchItaraha jAnaletAhai 18 iti zrImahApaMcaraka0 iMdriyasthAne bhAlTI0 sadyomaraNIyamindriyaM nAma dazamo'dhyAyaH // 10 // ekaadsho'dhyaayH| athAto'NujyotIyamindriya vyAkhyAsyAma iti hasmAha bhaga vaanaatreyH| : aba hama aNujyotIya indriyanAmaka adhyAyakI vyAkhyA karatehaiM isamakAra maMgavAn AtreyajI khnelge| aNujyotiranekAgroduzchAyodurmanAHsadA / ratinalabhateyAtiparalokaMsamAntare // 1 // .. " jisa manuSyakI jyoti (kAnti)kSINa hojAya, cittameM aneka prakArake saMkalpa vikalpa utpanna hoM, zarIrakI chAyA hIna lakSAvAlA hojAya, mana khinnasA rahe, kisI samaya kisI vastumeM bhI prIti na ho vaha manuSya eka varSa ke bhItara paralokakI yAtrA karatAhai // 1 // baliMbalibhujoyasyapraNItanopabhuJjate / lokaantrgtHpinnddNbhungktesNvtsrennsH||2|| Page #916 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (58) carakasaMhikA-bhA0 TI0 - jisa manuSya ke hAthakI dI huI bali kAga, kutte Ada na khAtehoM vaha manuSya eka ___ varSake bhItarahI paralokameM prApta ho pretatvake piMDako grahaNa karatAhai // 2 // saptarSINAMsamIpasthAMyonapazyatyarundhatIm / saMvatsarAntejantuHsasampazyatimahattamaH // 3 // jo manuSya sAmane Aye hue saptaRSiyoM ( tulAlagnameM udaya honevAle sAtatAroM) ko aura aruMdhatIko nahIM dekhasakatA vaha manuSya eka varSake bhItarahI yamalokakA darzana karatAhai // 3 // vikRtyAvinimittayaHzobhAmupacayaMdhanam / prApnotyatovAvibhraMzasamAntanasajIvati // 4 // __ jisa manuSyake zobhA, svabhAva, puSTi, dhana, vinA hI kAraNase ekAeka apane svabhAvako choDakara badalajAya~ arthAt vikRta hojAya vaha manuSya eka varSake bhItara mRtyuko prApta hojAtAhai // 4 // bhAktaHzIlasmRtistyAgobuddhirbalamahetukam / . SaDetAninivartanteSaddhiAsamariSyataH // 5 // jisa manuSyake bhakti, zIla ( svabhAva ), smRti, tyAga, buddhi aura bala yaha vinAhI kAraNase badala jAya usa manuSyakI cha: mahIneke bhItara mRtyu hotIhai // 5 // dhamanInAmapUrvANAMjAlamatyarthazobhanam / lalATedRzyateyasyaSaNmAsAnnasajIvati // 6 // ' jisa manuSyake lalATapara apUrva aura sundara nasoMkA jAla dikhAI dene lagatA hai vaha manuSya chaH mahIne meM mRtyuko prApta hotAhai // 6 // lekhAbhizcandravakrAbhirlalATamupacIyate / yasyatasyAyuSaH SaDbhirmAsairantasamAdizet // 7 // - jisa nuSyaka mastaka meM candramAke samAna eka UMcI rekhAsI uTha khahI ho vaha manuSya chaH mahIne meM marajAtAhai // 7 // .. . ... zarIrakampaHsaMmohogatirvacanamevaca / : . . . mattasyaivopalakSyanteyasyamAsaMnajIvati // 8 // jisa manuSyakA zarIra kAMpane lagajAya aura behozI utpanna hojAya tathA calane aura bolanekI gati.vigaDajAya vaha manuSya eka mahIne meM mRtyuko prApta hotAhai ICH Page #917 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indravasthAna - a0 11. retomUtrapurISANiyasyamajjanticAmbhasi / samAsAtsvajanadveSTAmRtyuvAriNimajjati // 9 // jisa manuSyakA vIrya, mUtra aura mala jala meM DUbajAtA hai aura apane mitroM ko bhI dveSabhAvase dekhane lagatA hai vaha manuSya eka mahIne meM mRtyuko prApta hojAtA hai // 9 // hastapAdamukhaJco bhauvizeSAdyasyazuSyataH / zUyetevAvinA dehAtsacamAsaMnajIvati // 10 // jisa manuSyake hAtha, pAMva, mukha, yaha vizeSakara sukhajAya~ athavA inameM sUjana utpanna hojAya parantu vaha sUjana aura dehameM na ho vaha manuSya eka mahIne meM mRtyukoM prApta hojAtA hai // 10 // lalATe mUrdhnibastauvAnIlAyasya prakAzate / rAjIvAlendukuTilAnasajIvitumarhati // 11 // (ers) jisa manuSyake lalATa aura mUrdhA (zira) tathA vasti meM bAlacaMdramAke samAna nIle raMga kI aura TeDhI rekhA utpanna hojAya vaha manuSya avazya mRtyuko prApta. // 11 // pravAlaguTikAbhAsAyasyagAtramasUrikAH / utpAdyAzuvinazyantinacirAtsavinazyati // 12 // jisa manuSya ke zarIra meM mUMge ke varNavAlI gola masUrikA ( zItala, ) bahutasI, nikala AyeM aura vaha jaldI sUkheM nahIM to vaha rogI avazya mRtyuko prApta hotA hai // 12 // grIvAvamadabalavAjihvAzvayathurevaca / braghnAsyagalapAkazcayasyapakkaMtamAdizet // 13 // . jisa manuSyakI gardanameM atyaMta pIDA hotI ho tathA jIbha sUjajAya, baceM nikala AveM galA pakajAya vaha manuSya avazyahI zarIra ke aMtako prApta hotA hai // 13 // saMbhramo'tipralApo'tibhedo'sthanAmatidAruNaH / kAlapAzaparItasyatrayametatpravartate // 14 // : jo rogI kAlarUpI TanA yaha tInoMhI ati < se baMdhajAtA hai usako bhrama, pralApa, aura haDDiyoM kA , ruNarUpase pragaTa hojAte haiM // 14 // Page #918 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 (860 ) carakasaMhitA - bhA0 TI0 / pramuAlluzcayetkezAnparAngRhNAtyatIvaca / naraH svasthavadAhAramabalaH kAlacoditaH // 15 // 1 jo manuSya behozIko prApta hokara apane kezoMko TavADatA hai tathA anya manu'yoMse lipaTa jAtA hai evaM rugNAvasthA meM bhI rogarahita manuSyoMke samAna bahuta bhojana karatA hai vaha kSINa manuSya avazya mRtyuko prApta hotA hai // 15 // samIpecakSuSoH kRtvA mRgayetAMgulIyakam / smayate'picakAlAndhaU-rddhAkSo'nimiSekSaNaH // 16 // zayanAsanAdaGgAtkASThAtkuDyAdathApivA / asanmRgayate kiJcitsamAnkAlacoditaH // 17 // jo rogI vyapane hAthoMkI aMguliyoMko netroMke samIpa lejAkara unako vAravAra dekhe aura vismitake samAna Uparako netra karake kisI vicitra avasthAko dekhe * tathA palaka na jhapake athavA apanI zayyAmeM vA aMgoMmeM athavA kisI kASTha yA dIvAra AdimeM jaise kisI khodhI huI vastuko DhUMDhA karate haiM isa taraha vAravAra TaToleM aura behoza hojAya vaha manuSya kAlakA prerA huA jAnanA cAhiye // 16 // 17 // AhAsya hasanomuhyanpraleDhi dazanacchadau / zItapAdakarocchrAsoyonaronasajIvati // 18 // jo rogI vinA hI kAraNa haMse, binA hI kisI kAraNake behoza hojAya tathA apane dAMtoMko aura hoThoMko jIbha se cATe, jisake hAtha aura pAMva ThaNDe hoM tathA jo darghi zvAsa letA ho vaha manuSya avazya mRtyuko prApta hotA hai // 18 // AhvAyantaMsamIpasthaMsvajanaMjanamevavA / mahAmohAvRtamanAH pazyannapinapazyati // 19 // jo rogI apane samIpa baiThehue bAMdhavoM ko bhI amuka kahAM haiM amuka kahA~ hai isa 'akAra bulAve aura manake mahAmohAvRta honeke kAraNa dekhatA huA bhI na dekhe athavA apane pAsa baiThe hue bAMdhavoM ko bhI na dekhakara mehAmohase vyAkula ho aura vAraMvAra . gora as avazya mRtyuko prApta hotA hai // 19 // ayogamatiyogaMvA zarIrematimAnbhiSak / P khAdInAM yugapaddaSTA bheSajaMnAvacArayet // 20 // jisa rogI ke zarIra meM pAMcabhautika padArthoMko hIna dekhe athavA atyaMta vaDhe dekhe usakI cikitsA na kare // 20 // Page #919 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyasthAna-a0 11. atipravRddhyArogANAMmanasazcabalakSayAt / / vAlamutsRjatikSipraMzarIrIdehasaMjJakam // 21 // rogoMke atyaMta baDhakara balavAna honese, mana aura balake kSINa ho jAnese jIva deharUpI gharako choDakara zIghra bAhara hojAtAhai // 21 // varNasvarAvagnibalaMvAgindriyamanobalam / hIyate'sukSayenidrAnityAbhavativAnavA // 22 // java manuSyake varNa, svara, ani, bala, vANI,indriya aura mana inakA bala kSINaH hojAtAhai taba vaha manuSya yA to adhika sotA hI rahatAhai athavA jAgatAhI rahavA hai taba isa manuSyake prANa zIghra naSTa hojAte haiM // 22 // bhissgbhessjpaanaanngurumitrdvissshcye| vazagA:sarvaevaiteboddhavyAHsamarcinaH // 23 // jo manuSya-vaidya, mauSadhi, anna, pAna, mAtA, pitA Adi gurujana,aura mitra AdikoMse dveSa karane lagate haiM kAlavaza hue isa prakArake manuSya eka varSake bhItara mRtyuko prApta hojAte haiM // 23 // etessurogHkrmtebhessjNprtihnyte|| naiSAmannAnibhuJjItanacodakamapispRzet // 24 // isa prakAra asAdhya rogiyoMko auSadha nahIM denA cAhiye aura na inake ana aura jalakA sparza karanA cAhiye // 24 // paadaaHsmetaashctvaarHsmpnnaaHsaadhkaigunnH| vyarthAgatAyuSodravyAdvinAnAstiguNodayaH // 25 // yadi ekatrita auSadha, vaidya, paricAraka, rogI yaha saba cikitsAke cAroM pAda sAdhakaguNoMse sampanna bhI ho to bhI Ayurahita manuSyakI cikitsA karanA vRthA hai| jaise-auSadhake binA guNa nahIM raha sakatA usI prakAra Ayuke vinA cikitsA bhI niSphala hai // 25 // priikssymaayubhissjaaniirujsyaatursyc| ,, AyurvedaphalaMkRtsnamAyuhyanuvartate // 26 // vaidyako cAhiye ki rogI tathA nIroga manuSyake AyukI parIkSA karake hameM cikitsA kre| kyoMki sampUrNa AyurvedakA phala Ayu hI hai / vaha Ayu dehake Page #920 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1869) crksNhitaa-bhaattii| adhIna hai isaliye rogIkA deha tathA AyukI parIkSA kara cikitsA pravRtta honA cAhiye // 26 // ttrshlokH| kriyaapthmtikaantaa:kevlNdehmaaplutaaH| cihrakurvatiyaghoSAstadariSTaMnirucyate // 27 // iti carakasaMhitAyAmindriyasthAne'NujyotIyAmaMdriyaM smaaptm||11|| yake upasaMhArameM zloka hai-ka vAtAdi doSa kriyAmArgase atikrAnta hoM atha da cikitsA DA. siddha honevAle na rahakara kevala zarIrameM prApta hAkaraM jina lakSaNoMko karate haiM unako ariSTa kahate haiM / arthAt avazya mRtyu karanevAle lakSa 'goMko AriSTa kahate haiM // 27 // iti zrImaharSicaraka0 indriyasthAne bhA0 TI0 appujyotIyamindriyaM naamaikaadsho'dhyaayH||11|| dvaadsho'dhyaayH| -CETRGINathAto gomayacUrNIyamindriyaM vyAkhyAsyAmaH iti hasmAha bhgvaanaatreyH| ___ aba hama gomayacUrNIya nAmaka indriyAdhyAyakI vyAkhyA karate haiM isaprakAra bhagabAna AtreyajI kathana karane lge| yasyagomayacUNAbhaMcUrNamUrddhanijAyate / sasneheMbhrazyatecaivamAsAntaMtasyajIvitam // 1 // jisa rogAMke mastakameM gobarake cUrNake samAna (cUrNasA) utpanna hojAya tathA baha cUrNa cikanAI yukta hokara jhaDe to usa rogIkA jIvana eka mahIneke bhItara naSTa hojAtAhai // 1 // ...; nirgharSannivayaHpAdocyutAMsaHparidhAvati / . viktyaansloke'smishcirNvsaatmaanvH||2|| jiMsa rogIko apane donoM pAMva ApasameM ghisatehuese bhAgate pratIta hote hoM aura donoM kandhe yA chAtIke aMza DhIle paDakara girehuese pratIta hoM vaha manuSya isa vikRtise manuSyalokameM adhika nahIM raha sakatA // 2 // Page #921 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyasthAna-a0 12.. (863) yasyasnAtAnuliptasyapUrvazuSyatyurobhRzam / .. ArTeSusarvagAtreSuso'rddhamAsanajIvati // 3 // jisa manuSpake snAna karanepara athavA candanAdi lepana karanepara sampUrNa aMga gole rahate hue bhI chAtI jhaTapaTa sUkhajAya vaha manuSya pandraha dinake bhItarameM mRtyuko prApta hotA hai // 3 // yamuddizyAturavaidyaHsaMvartayitumauSadham / ytmaanonshknotidurlbhNtsyjiivitm||4|| jisa rogIko yogya vaidyoMse aneka prakAra cikitsA karAI jAnepara bhI auSa piyeM apanA kucha guma na karasakeM usa manuSyakA jIvana durlabha hI jAnanA caahiye4|| vijJAtaMbahuzAsiddhavidhivaccAvacAritam / nasidhyatyauSadhaMyasyanAstitasyacikitsitam // 5 // jina auSadhiyoMkA aneka rogiyoMpara aneka prakArase anubhava karacuke haiM aura baha tatkAla phala dikhAnevAlI hoM una auSadhiyoMse yogya vaidya vidhipUrvaka aneka prakArase jisakI cikitsA kare unase bhI usako kizcita lAbha na pahuMce to usa rogIkI cikitsAhI nahIM hai // 5 // aahaarmupyunyjaanobhissjaasuupklpitm| . yaHphalaMtasyanApnotidurlabhaMtasyajIvitam // 6 // jisa rogIko vaidyakazAstrake anusAra vidhivat pathya AhAra diyA jAve aura usa pathyakA kucha bhI phala na hokara viparIta guNa utpanna hove usa rogIkA jIvana durlabha . jAnanA cAhiye // 6 // duutpriikssaa| dUtAdhikArevalyAmolakSaNAnimumUrSatAm / / yAnidRSTrAbhiSakprAjJaHpratyAkhyeyAdasaMzayam // 7 // . . ava dUtaparIkSA varNana karate haiN| isa dUtAdhikArameM maranevAle, rogiyoMke lakSaNoMko dUtako dekhanesehI jAnakara rogIko pratyAkhyeya (cikitsA na karaneyogya) kaha sakatAhai // 7 // muktakeze'thavAnagnerudatyaprayate'thavA / ... bhiSagabhyAgataMdRSTvAdUtamaraNamAdizet // 8 // .. Page #922 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (864) carakasaMhitA-0 ttii0| yadi dUta zirake bAloMko choDAye hue, naMgazira, athavA naMgA hAthase apane mukhapara pavana karatA huA, apavitra avasthAmeM vaidyako bulAne Ave to usako dekhakara rogI marajAvegA aisA samajha leve // 8 // sutebhiSajiye dUtAzchindatyapicabhindati / AgacchantibhiSakteSAMnabharimanuvrajet // 9 // yadi vaidyaM so rahA ho, athavA kucha kATa rahA ho yA kucha chedana kara rahA ho usa samaya jo dUta vaidyako bulAne Ave to usake mAlikakI cikitsA karane nahIM jAnA cAhiye / / 9 // juhvtygniNtthaapinnddpitRbhyonirvptypi| vaidyadUtAyaAyAntitenantiprajighAMsavaH // 10 // . jaba vaidya agnimeM havana kararahAho athavA pitaroMke arpaNa zrAddha kararahAho toM aise samaya yadi rogIkA dUta bulAne Ave to jAnalenA cAhiye ki yaha dUta - rogIke prANoMkA nAzaka hai // 10 // . kathayatyaprazastAniAcintayatyathavApunaH / vaiyedUtAmanuSyANAmAgacchantimumUrSatAm // 11 // yAda vaidya kisI prakArakI azubha vAteM kararahA ho athavA kisI prakArakI vitAmeM magna ho to usa samaya jo kisI rogIkA dUta Ave to vaha dUta rogIke, mRtyukA pUrvarUpa jAnanA // 11 // mRtadagdhavinaSTAnibhajativyAharatyapi / aprazastAnicAnyAnivaidyadUtAmumUrSatAm // 12 // jaba vaidya kisI marI athavA jalI yA naSTa huI vastuke viSayameM zocatA hoM athavA usI viSayameM kucha kArya karatA ho yA anya kisI niMdita karmakI bAtacIta kararahA ho usa samaya rogIkA dUta vaidyako bulAne Ave to vaha rogIke mRtyukA kAraNa hotAhai // 12 // kkiArasAmAnyaguNedezakAle'thavAbhiSak / / " dUtamabhyAgataMdRSTAnAturaMtamupAcaret // 13 // * athavA rogake samAna guNavAle deza, kAlameM arthAt jisa prakRtikA rogI hA~ .. usa rogako vaDhAnevAlAhI deza aura kAla ho to aise samayameM yadi rogIkA dUta Page #923 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyasthAna - a0 12. ( 866 ) vaidyaka bulAne Ave to vaidyako usa samaya usakI cikitsA karaneke liye nahIM jAnA cAhiye // 13 // dIna bhItadrutatrastAMmalinA masatI striyam / trInvyAkRtAMzcapaNDAMzcadUtAnvidyAnmumUrSatAm // 14 // yadi vaidyako bulAne rajasvalA athavA vyabhicAriNI, mAlana, dIna, bhayabhIta strI athavA tIna triyeM milakara yA jaldI 2 bhAgIhuI striyeM bulAne AyeM athavA bulAneke liye tIna dUta ikaTThe hojAyaM, yA vikRta aMgavAlA dRta ho athavA napuMsaka dUta bulAne Ave to vaise dUtoMko dekhakara rogI kI mRtyu jAnanA cAhiye // 14 // aGgavyasaninaMdUtaliGginaMvyAdhitaMtathA / saMprekSya cograkarmANanavaidyo gantumarhati // 15 // yadi vaidyako bulAne ke liye aMgahIna athavA koI sanyAsa AdikA cihna vArakiye yA rogI athavA kisI bikaTa karmako karanevAlA rogIkA dUta Ave to aise dUtako dekhakara vaidyako cikitsA karaneke liye jAnA ucita nahIM // 15 // AturArthamanuprAptaMkharoSTramathavAhanam / dUtaMdRSTAbhiSagvidyAdAturasyaparAbhavam // 16 // yadi dUta vaidyako bulAne ke liye gadhA, uMTa Adi niMdita savAriyoM para caDhakara Ave to aise dUtako dekhakara vaidya rogIke maraNako jAna leve // 16 // palAlabuSamAMsAsthikezalomanakhadvijAn / mArjanIM musalaMzUrpasupAnadbhagnavicyute // 17 // tRNakASThatuSAGgAraM spRzantoloSTabhasmaca / tatpUrvadarzane dUtAvyAharanti mumUrSatAm // 18 // jaba rogakA dUsa vaidyako bulAne Ave aura vaha AtehI pahile parAlI, tuSa, mAMsa, haDDI, keza, loma, nakha, dAMta, jhADa, mUsala, sUpa ( chAja ), jUtA athavA jUtekA TUTA huA camaDA, ghAsa, lakaDI, kisI prakArake annakA chilakA yA aMgAra, miTTIkA Dalo athavA pattharakA sparza kare yA inake Upara hAtha rakkhe to aise dUtakoM dekhatehI rogakA maraNa jAna lenA cAhiye // 17 // 18 // yasmiMzcadUte bruvativAkyaM mAturasaMzrayam / pazyennimittamazubhaMtaJcanAnuvrajedbhiSak // 19 // 55 Page #924 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (866) . carakasaMhitA-bhA0 ttii0|| yAda vaidya dUtase rogaki saMbandhameM bAtacIta karatehue azubha zakunoMko dekhe to usa dUtake sAthameM nahIM jAnA cAhiye // 19 // : ythaavysninNpretNpretaalngkaarmevvaa|bhinnNdgdhvinssttNvaatdvaadiini . vacAMsivA // 20 // rasovAkaTukastIbogandhovAkauNapomahAn / spovAvipulaHkrUroyadvAnyadazubhaMbhavet // 21 ||ttpuurvmbhito pAzyavAkyakAlethavA punaH / dUtAnAMvyAhRtaMzrutvAdhIromaraNamA- : dizet // 22 // jaba dUta vaidyake pAsa bulAneke liye Ave aura vaidyase rogIke saMbaMdhameM kucha vAtaH / cIta karanA cAhe to usI samaya vaidyake samIpa bAta karanese prathamahI kisI vyasana athavA pretakI bAta calapaDa athavA kaTehue,jale hue yA kisI naSTa hueMke viSayakI bAta calapaDe / athavA kaDue aura tatirasa tathA murdaikI durgaMdha yA kisI duSTa aura jara vastukA sparza hojAya yA anya kisI prakArakA azubha ho athavA koI sarpa bicchU bhAdi krUra jAnavara dikhAI de jAye to yaha azubha zakuna dUtakai Anake samaya yA dUtase bAta cIta karanese prathama athavA dUtase bolate samaya vA dUtaLI vAta sunaneka anantara ho jAya to buddhimAn rogIke saraNako kathana kare arthAt aisI. avasthAmeM rogIko maranevAlA jAnakara dUtake sAtha na jAve // 20 // 21 // 22 // itidUtAdhikAro'yamukta kRtlomumUrSatAm / pathyAturakulAnAJcavakSyAmyotpAtika pulaH // 23 // . isa prakAra maranevAle rogiyoM ke viSayameM sampUrNarUpase dUtAdhikAra varNana karadiyA gayA hai|ab maranevAle rogIko dekhaneke liye jAtehue mArgameM honevAle tathA rogIke gharameM honevAle azubha utpAtoMkA varNana karatehaiM / / 23 // . . azubhazakuna / avkssutmthotkrussttskhlnptnNtthaa| aakroshHsNprhaarovaaprtissedhovigrhnnm||24|| vastroSNISottarAsaGgachanopAnAgAzrayam / vyasanadarzanaJcApimRtavyasaninaMtathA // 25 // . ' jaba vaidya rogIko dekhane ke liye cale to rAstameM sAmanese chIMka honA athavA / azubha kilakArIkA sunanA yA pAMvakA skhalana honA athavA Thokara khAkara gira Page #925 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyasthAna- ma0 12. (867) jAnA yA ciMghADa vA gAlIkA sunanA yA coTa laganA yA calate hue koI roke . athavA Agese koI tADanA kare yA koI manuSya Agese kapaMDA, pagaDI, caddara, chatarI, jUtA, Adi mRtzayyAkA sAmAna liye mile athavA inameMse kisI eka vastuko bhI lekara mile yA rAstemeM kisI prakArake vyasanakA darzana ho athavA kisI marehue manuSyakA rodana Adi sunAI paDe yA lAza dikhAI deve to rogIko dekhaneke liye nahIM jAnA cAhiye // 24 // 25 // caityadhvajapatAkAlAMcUrNAnAMpatanAnica / hatAniSTapravAdAzcadarzanaM bhsmpaaNsubhiH|| 26 // pthcchedoviddaalenshunaasnnvaapunH| . mRgdvijaanaaNkuraannaaNgirodiikssaaNnishNprti|| 27||shynaasnyaanaanaasuttaanaanaaNprdrshnm / ityetAnyaprazastAnitarvANyAhurmanISiNaH // 28 // athavA vauddhoMkA mandira yA devasthAna,devavRkSa yA dhvajApatAkA vA cUnA rAstameM girAhuA ho yA giratAhuA dikhAIde kisIkI mAranekI athavA anya prakArakI aniSTa AvAja sunAIde vA rAstemeM rAkha yA dhUla uDatI ho yA billI, kuttA athavA sAMpa vaidyake Age rAstA kATakara nikalajAve yA mRga athavA pakSiyoMkA sUryake sanmukha dUra zabda karanA athavA zayyA, Asana, yAna rAstemeM ulaTe paDe dekhanA ityAdi saba prakArake azubhauMko buddhimAn vaidya rogIko dekhaneke liye jAte samaya azubha zakuna kahatehaiM // 26 // 27 // 28 // etaanipthivaicnpshytaatrvmni| . zRNvatAcanagantavyatadAgAravipazcitA // 29 // vaidya mAgemeM isa prakArake azubha zakunoMko dekhakara athavA azubha zabdoMko -sunakara rogIke gharako na jAve // 29 // ityautpAtikamAkhyAtaMpathivaidyavigArhatam / imAmApicabudhyetagRhAvasthAMmumUrSatAm // 30 // isaprakAra rogIko dekhane jAtehue mArgameM honevAle azubha utpAtoMkA varNana kara diyAgayA hai / aba rogIke ghara pahuMcanepara jo maranevAleke utpAta hotehaiM unako bhI bhavaNa karo // 30 // Page #926 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (868) carakasaMhitA-mA0 ttii0|| pravezepUrNakumbhAgnimRddIjaphalasarpiSAm / vRSabrAhmaNaratnAnAMdeva tAnAMvinitim // 31 // agnipUrNAnipAtrANibhinnAnivizikhA nica / bhiSaGmumUrSatAMvezmapravizannevapazyati // 32 // jaba vaidha rogIke gharameM praveza kareM usa samaya rogIke gharase jalakA bharA kalaza Agne, mRttikA, phala, bIja, ghRta, baila, brAhmaNa, rasna aura devatA Adiko bAhara nikalate dekha tathA usake gharake pAtroMko agnise bharehue, phUTehue, vinA galeke dekheM to samajhe ki isa rogIkA maraNa honevAlA hai // 31 // 32 // chinnabhinnavidagdhAnibhamAnimuditAnica / / dubalAnicalevantemumUrSAvaizmikAjanAH // 33 // athavA rogIke gharake manuSya-chinna, bhinna ( phUTe TUTe ), jalehue; phaTehue,malina aura durbala vastra Adi azubha dravyoMko dhAraNa kiye baiThe hoM evaM azubha zabdoMkA karate hoM to rogIkA mRtyu samIpa jAnanA // 33 // shynvsnyaanNgmnNbhojnrutm| zrUyate'maGgalaMyasyanAstitasyacikitsitam // 34 // : jisa rogIko zayyA bichAte samaya, vastra pahinAte samaya athavA vaiThate, uThate, calate, phirate, bhojanapharate samaya ronekI athavA azubha AvAja AtI ho usa rogIkI koI cikitsA nahIM hai // 34 // zayanaMvasanayAnamanyadvApiparicchadam / pretvdysykurvntisuhRdHpretevsH||35|| jisa rogIke suhRdgaNa sonA,baiThanA,uThanA,vastra pahinAnA,vA anya saba karma mare hueke samAna karate hoM usako marAhi jAnanA cAhiye / / 35 // anNvyaapdyte'tyrthjyotishcaivopshaasyti| nivAtesendhanayasyatasyanAsticikitsitam // 36 // nisa rogIke liye pathya Adi banAte hue kisI na kisI prakArakA azubha upaH drava hojAya jisase pathya bananemeM koI vighna hojAya tathA vinAhI pavanakelage lakI. Adi rahate hue bhI agni bujhajAya athavA tela battI rahatehue bhI binAhI kAraNa: dIpaka bujhajAya usa rogIkI cikitsA nahIM hai arthAt vaha marajAnevAlA hai // 36 Page #927 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyasthAna-a0.12. (869) aatursygRheysybhidyntevaaptntivaa| atimAtramamatrANidurlabhatasyajIvitam // 37 // jaba vaidya rogIke gharameM pahuMce taba yadi kisI bartana AdikA phUTanA athavA maTTI, patthara barasanA Adi atyaMta amaMgala utpAta hoM to usa rogIkA vacanA durlabha jAne // 37 // bhvticaatr| yahAdazabhiradhyAyaiAsataHparikIrtitam / mumUrSatAMmanuSyANAMlakSaNaMjIvitAntakRt / / 38 // tatsamAsenavakSyAmipAyAntaramAzritam / paryAyavacanaMhyarthavijJAnAyopapadyate // 39 // aMba yahAM kahatehaiM ki, maraNAsanna manuSyoM ke jIvanakA aMta karanevAle jo lakSaNa ina bAraha adhyAyoMmeM vistArapUrvaka kathana karacukehaiM unako sthAnakI samAptimeM paryAya bhedase saMkSepa rUpameM varNana krthaiN| kyoMki paryAyadvArA dUsarIvAra kahAjAnese paDhane bAloMko arthavijJAnakA sahaja upAya hojAtA hai // 38 // 39 // . ityrthpunreveyNvivkssaanovidhiiyte| 'tasminnevAdhikaraNeyatpUrvamabhidarzitam // 40 // . jisa viSayako hama pahilehI isa indriyasthAnameM varNana karacuke haiM usI viSayakoM phira varNana karatahaiM // 40 // vstaaNcrmekaaleshriiressushriirinnaam| atyugrANAMvinAzAyadehebhyaH pravivasatAm // 41 // iSTAMstitikSatAMprANAnkAntavAsaMjihAla, ' tAm / tantrayantreSubhinnaSutamo'ntyapravivikSatAm // 42 // vinAzAyeharUpANiyAnyavasthAntarANica / bhavantitAnivakSyAmiyathodezayathAgamam // 43 // zarIrameM rahate hue zarIriyoMke antakAlake samaya zarIrake naSTa karaneke liye jo atyaMta ugra vikRtiyAM utpanna hotI haiM aura deharUpI yaMtrameM chinnabhinnatA utpanna hokara prANoMko tyAganevAle aura zarIrarUpI gharako choDakara prasthAna karanevAle,apane priya zarIrako choDa denevAle, kAlake mukhameM paDanevAle, prANoMko tyAganevAle,mANi. yoMke zarIrameM vA indriyoMmeM athavA anya zarIra saMbaMdhI taMtroM meM zarIrake vinAzake Page #928 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (870) 'carakasaMhitA-bhA0 TI0 liye jo rUpAMtara utpanna hote haiM una sabako zAstrAnusAra yathA uddeza varNana karate. haiM // 41 // 42 // 43 // prANA:samupatayyantevijJAnamuparudhyato vamantivalamaGgAniceSTA vyuprmnticH||44||indriyaannivinshyntikhiliibhuutevcetnaa / otsukyaM bhajatesattvaMcetobhIrAvizatyapi ||45||smRtistyjti messaachiishriyaucaapsrptH| upaplavantepApmAnaojastejazcanazyati // 46 // jaise-prANoMko upatApa ho, jJAna naSTa ho jAya, aMga valahIna hojAya~, saMpUrNa . ceSTA jAtIrahe, indriye naSTa hojAya, caitanyatA jAtI rahe, mana vyAkula hojAya,citta' bhayAtura hojAya, smRti jAtI he tathA medhA, kAMti, lajjA yaha saba naSTa hojAyeM: . upadravarUpI pApoMkA praveza ho, aja aura teja sava naSTa hojAyeM yaha sava yamaloka. jAnevAle manuSyoMke lakSaNa hote haiM // 44 // 45 // 16 // shiilNvyaavrtte'tyrthbhtti.shvprisrpte| vikriynteprticchaayaashchaayaashcvirutiNgtaaH||47||shukrprcyvtesthaanaadunmaargbhjte'nilH| kSayaMmAMsAnigacchantigacchatyasRgupakSayam // 48 // U maannHprlyNyaantivishlessNyaantisndhyH|gndhaavikRttaaNyaanti bhedvrnnsvrautthaa||49||vrsyNmjtekaayHkaayshchidrvishudhyti dhUmalanAyatemaniMdAruNAkhyazcacarNakaH // 5 // .. -- svabhAva atyaMta bigaDajAya,bhakti jAtIrahe,chAyA aura praticchAyAmeM vikAgyukta lakSaNa honelage. athavA sthAnase vIrya giratAho vAyu apane sthAnoMko choDa ulaTa 'mAgA~se gamana karane lagajAya, mAMsa kSINa hojAya,rakta naSTa hojAya, zarIkI garamI, zAnta hojAya, saMpUrNa saMdhiye DhIlI paDajAya~,gaMdhameM vikRti hojAya, varNa aura svara bigaDajAya, zarIra virasa hojAya, saMpUrNa zarIrameM chidroMkI utpatti hojAya athavA / zarIrake chidra sukhajAya~, mastakase dhuAMsA nikale aura mastakapara gobarake cUrNake samAna dAruNa cUrNasA utpanna hojAya yaha saba zarIra tyAga karanevAle rogiyoMke. lakSaNa hai // 47 // 48 // 49 // 50 // . sttspndnaadeshaaHshriirye'bhilkssitaaH| testambhAnugatAHsarvena . clntikthnycn||51||gunnaaHshriirdeshaanaaNshiitossnnmRdudaarunnaa Page #929 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 (871) * indriyasthAna - a0-12. viparyyAsena varttantesthAneSvanyeSutadvidhAH // 52 // nakheSujAyate pusspNpngkodntessujaayte| jaTAH pakSmasujAyantesImantAzcApimUrddhani // 53 // bheSajAnina saMvRttiMprApnuvantitathArucim / yAnicApyupapadyante teSAMvIryyaM na sidhyati // 54 // nAnAprakRtayaH krUrAvikArAvividhauSadhAH // 55 // zarIra ke kaI bhAgoM meM phaDakana utpanna hojAya athavA zarIrake kaI sthAna soyeMdue se sunna rahajAya~, hRdayakI gati athavA dhamanIkI gati baMda hojAya, yA deha saba aMgoMkA staMbha hokara hilane calanese baMda ho jAya~, zarIrake saba aMgoM kI zItalata garamI, naramAI, kaThorapana yaha saba viparItaM bhAvako prApta hoja. ya~, apane 2 sthAnoM guNoMko choDa deveM / dUsare aMgoMmeM anya prakArake guNa utpanna hojAyeM, nakhapara phula - DiyeMsI paDajAyeM, dAMtoM para kIcasA jamajAya; palakoM kI jaTeMsI baMdhajAya~, zira kezoM meM apUrva bhaurisI paDajAya~ jina auSadhiyoMko lene jAya vaha na mileM athavA apanA guNa na kareM yA unake anurUpa kriyA na hosake tathA jo auSadhiyoMke dvArA rA sAdhya na hoM aise aneka prakArake upadrava hojAya~ / athavA jinameM aneka prakArakI alabhya auSadhiyoMkI AvazyakatA paDe isa prakAra ke bhayaMkara aura virodhI vikAra utpanna hojAya~ to aise lakSaNavAle rogI prAyaH avazyahI kAlake mukhameM paDanevAleM hote haiM // 51 // 52 // 53 // 54 // 65 // kSipraMsamabhivarttante pratihatyabalaujasI zabdaH sparzorasorUpaM gandhazreSTAvicintitam // 56 // utpadyante'zubhAnyevapratikarmapravRttiSu / dRzyantedAruNAH svapnA daurAtmyamupajAyate : // 57 // preSyAH pratIpatAM yAntipretAkRtirudIryyate / prakRtirhIya te'tyarthaM vikRtizcAbhivarddhate // 58 // rogI ke zabda, sparza, rasa, rUpa, gaMdha, aura ceSTA tathA apakarma yaha saba apanI 2 zIghra gatise pravRtta hojAya~ jisase rogIkA vala aura moja naSTa hojAya / cikitsA karane ke liye pravRtta honeke samaya aneka prakArake azubha upadrava utpanna hojAya~ tathA khoTe dAruNa svapna dikhAI denelgeN| aura rogI sabase vinAhI kAraNa dveSa karane lage aur preSya (naukara cAkara) saba pratikUla hojAyeM, rogaki saba lakSaNa marezu ekai samAna hojAya~, zarIra ke saba svabhAva bigaDajAya~, vaikArika svabhAva utpanna ho jAya~ / yaha saba mRtyuke grAsa honevAle rogiyoMke lakSaNa hote haiM // 56 // 57 // 58 // Page #930 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. (6872) carakasaMhitA-mA0 ttii0| kRtsnamautpAtikaMghoramariSTamapalakSyate / .. ityetAnimanuSyANAMbhavantivinaziSyatAm // 59 // tathA saMpUrNa lakSaNa ghora utpAtakese hone laga jAya~ / yaha saMpUrNa lakSaNa vinA. zako prApta honevAle manuSya ke hotehaiM // 59 // lakSaNAniyathoddezayAnyuktAniyathAgamam / maraNAyeharUpANipazyatApibhiSAgvidA // 60 // apRSTenanavaktavyamaraNapratyupasthitam / pRSTenApinavaktavyaMtatrayApaghAtakam // 61 // AturasyabhaveduHkhasathavAnyasthakasyacit / adhruvaMmaraNaMyasyanainamicchecikitsitum / yasyapazyedvinAzAyaliGgAnikuzalobhiSak // 62 // yaha sampUrNalakSaNa zAstrAnukUla aura apane uddezya ke anusAra kathana karadiyegale hai / ina maraNakhyApaka rUpoMko dekhatehue bhI vinA pUche vaidyako kisIke pAsa nahIM kahanA cAhiye / aura pUchanepara bhI yaha avazya marajAyagA isa prakAra nahIM kahanA cAhiye aura khAsakara jisa jagaha rogI aura rogIke gharavAle hoM. usa sthAnameM to kahanAhI nahIM cAhiye kyoMki aisA khoTA zabda kahanese rogIko atyanta duHkha hotAhai aura usake gharavAloM meM bhI vyAkulatA utpanna hojAtI hai| java vaidya kisIko maraneke lakSaNoMvAlA dekhe to kahe ki isa samaya hama isakI cikitsA nahIM karasakate parantu yaha kabhI na kahe ki yaha marajAyagA kyoMki yadi daivayogase vaha vacajAya to vaidyako baDImArI hAni pahuMcatI hai isaliye kuzalavaidya apane mukhase rogIke pAsa ya rogiyoM saMbandhiyoMke pAsa usake maraNakI bAta na kahe // 60 // 61 // 62 // ___ sAdhyarogIke lkssnn| linggebhyomrnnaakhybhyovipriitaanipshytaa| liGgAnyArogyamAganturvaktavyaMbhiSajAdhruvam // 63 // dUtairautpAtikaiIvaiHpathyAturaku. lAzrayaH / AturAcArazIleSTadravyasampattilakSaNaiH // 64 // . jisa rogIke koI lakSaNa uparokta lakSaNoM meMse na hoM arthAt Upara kahue saba azubha lakSaNoMse viparIta zubha lakSaNa dikhAI dete hoM tathA anya kisI prakArake ::utsAta na hote hoM evaM dUtasambandhI vA mArgasambandhI, kulasambandhI, pathyasambandhI kisI prakArake azubha lakSaNa na hoM tathA rogIke AcAra, svabhAva, indriyAdi draSTaH jya viSaya aura zArIrika sampatti ina sabake zubha lakSaNa hoM to vaha rogI avazya nArAga hojAtAhai aisA vaidyako kahanA cAhiye // 63 // 64 // Page #931 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyasthAna-a0 120 (873) svaacaarhRssttmvyyshsyNshuklvaassm|amunnddmjdNduutNjaativeshkriyaasmm // 65 // anuSTrakharayAnasthamasandhyAsvagraheSuca / adAruNeSunakSatreSvanugreSudhruveSuca // 66 // vinAcaturthInavamIMvinAriktAzcaturdazImAmadhyAhnaJcArddharAtraJcabhUkamparAhudarzanam // 67 // yadi dUta zuddha AcAravAlA,prasanna, sarvAMgasampanna, yazasvI, zveta vastroMko dhAra'Nakiye, na zira muMDA aura na jaToMvAlA, apanI jAtike anukUla veSa aura kriyAvAlA ho tathA gadhe,U~Ta Adi savAriyoM para na caDhA ho,saMdhyAke samaya athavA krUrasamayameM na AyA ho, khoTe nakSatrameM, ugranakSatroMmeM dhruvasaMjJaka nakSatroMmeM (jyeSThA, mUla, Adi ugranakSatra evaM uttarAbhAdrapada, uttarASADhA Adi nakSatroMke udayameM) na AyA ho tathA caturthI navamI, caturdazI ina riktA tithiyoMmeM madhyAnake samaya athavA AdhIrAtrimeM jaba bhUkampa horahA ho usa sayaya tathA grahaNakAlameM na AyA ho to vaha dUta zubha jAnanA // 65 // 66 // 6 // binAdezamazastaJcazastotpAtikalakSaNam / . . dUtaMprazastamavyagranirdizedAgataMbhiSak // 6 // * tathA vesamaya, ninditasthAnameM aura nindita vastuoMko binAchae, utpAtakeM lakSaNoMke vinA zubha samayameM zubhadezameM zuddha cittavAlA dUta yadi vaidyako bulAne Ave to uttama jAnanA cAhiye // 68 // / dadhyakSatadvijAtInAMvRSabhANAMnRpasyaca / ratnAnAMpUrNakumbhAnAMsi . tasyaturagasyaca // 69 // suradhvajapatAkAnAMphalAnAMyAcakasyaca / knyaanaaNvrddhmaanaanaaNbddhsyaikpshostthaa|| 70 // pRthivyAuchutAyAzcavahaHprajvalitasyaca / modakAnAMsumanasAMzuklAnAMcandanasthaca ||7||mnojnysyaanpaansypuurnnsyshkttsyc / nRbhidhenvAH savatsAyAvaDavAyA:striyAstathA // 72 // rAgArka gharako jAtesamaya vaidyako dahI, akSata, brAhmaNa, bala, rAjA, ratna jala: . are ghaTa, sapheda ghoDA, Age mile athavA indradhanuSa, dhvajA, patAkA, hala,yAcaka, baDhanevAlI kanyA, baMdhAhuA pazu, khudIhuI bhUmi,prajvalita ami, modaka, saphedaphUla, * sapheda caMdana, manojJa annapAna aura manuSyoMse bharAhuA zakaTa (chakaDA ) bachaDe; Page #932 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (874) carakasaMhitA-mA0 TI0 / vAlI gauoMko Age kiye manuSya,baccevAlI ghoDI,laDakeko godameM liye strI ina sabakA Age milanA rogIkI mArogyatAke liye zubha hotaahai69||70||71|72|3. jIvaJjIvakasiddhArthasArasapriyavAdinAm / haMsAnAMzatapatrANAMcA.. SANAMzikhinAMtathA // 73 // matsyAjadvijazaMkhAnAMpriyaGgUnAMghatasyaca / rociSkAdarzasiddhAnAMrocanAyAzcadarzanam // 74 // tathA javintaziAka, jIvaka, sapheda sarasoM athavA sArasa pakSI, cakora,cAtaka, haMsa, zatapatra (khuTakabaDahiyA) pakSI,yA gulAvake phUla athavA zatapatrI (kamala); '. nIlakaNTha, mora,machalI,bakarI, zvetavastroMko dhAraNakiye brAhmaNa,zaMkha, priyaMgu, ghRta, namaka, darpaNa, siddha, gorocana inakA darzana honA rogIko Arogya karanevAlA zubhaH lakSaNa jAnanA / / 73 // 74 / / gndhHsurbhivrnnshcsushukkomdhurorsH| mRgapakSimanuSyANAMprazastAzvagiraHzubhAH // 75 // chatradhvajapatAkAnAmutkSepaNamabhiplatiH / / bherImRdaGgazaMkhAnAMzabdAHpuNyAhanisvanAH // 76 // vedAdhyayanazabdAzcasukhovAyu prdaakssnnH| pathivezmapravezetuvidyAdArogyalakSaNam // 77 // sugaMdhita padArtha, sundara varNavAle zveta padArtha, mIThe rasa, mRga, pakSI aura manuH pyoMkI zubhavANI, chatra, dhvajA aura patAkAkA Uparako uThAnA, bherI aura mRdaMga AdikA zabda, zaMkhadhvani, puNyAhavAcana AdikA madhurasvara, vedAdhyayanakA zabda, sundara sukhadAyI dahinI orakA pavana yaha saba zakuna vaidyako rogIke gharako jAve: hue yA rogIke gharameM praveza karate hue honA rogIkI ArogyatAkA lakSaNa jAnanA cAhiye // 75 // 76 // 77 // mngglaacaarsmpnnHsaaturovaishmikojnH| zraddadhAno'nukUlazcaprabhU tadravyasaMgrahaH // 78 // dhanaizvaryyasukhAvAptiriSTalAbhaHsukhenaca / dravyANAMtatrayogyAnAMyojanAsiAdirevaca // 79 // rogIke gharameM saMpUrNa manuSya maMgalAcArase saMpanna hoM aura saba zraddhAvAna hoM aura anukUla hoM tathA cikitsAke upayogI saba dravya vidhivat saMgraha kiye hoM. Page #933 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . indriyasthAna-a0 12. (875), aura rogI bhI zubhaguNasaMpanna ho evaM dhana, aizvarya, mukha inase saMpanna ho aura jisa vastukI usa jagaha icchA kI jAya vaha sukhapUrvaka jhaTa prApta hosakatI ho aise sthAnameM vaidya yogya auSadhiyoMke dvArA cikitsA kare to zIghra siddhiko prApta hotA hai // 78 // 79 // gRhaprAsAdazailAnAMnAgAnAMvRSabhasyaca / hayAnAMpuruSANAJcasvapne samadhirohaNam // 80 // somArkAgnidvijAtInAMgavAnRNAMyazasvinAm / arNavAnAMprataraNavaddhiHsambAdhaniHsRtiH // 81 // ' . . jo rogI svamameM ghara, mahala, parvata,hAthI, baila, athavA ghoDeke Upara caDhe tathA . caMdramA, sUrya, agni, brAhmaNa aura gauko dekhe evaM yazasvI puruSoM se milApa kare, samudrako tairakara pAra ho kisI baDe bhArI saMkaTameMse chUTe to avazya ArogyatAko prApta hotAhai // 80 // 81 // svapnedevaiHsapitRbhiHprasannaizcAbhibhASaNam / darzanaMzuklavastrANAMidasyavimalasyaca // 82 // mAMsamatsyaviSAmadhyacchatrAdarzapAragrahaH / svapnesumanasAzcaivazuklAnAdarzanaMzubham // 83 // evaM svamameM devatA aura pitaragaNoM ko prasanna dekhanA aura prasannatApUrvaka bhASaNa sunanA, sapheda vastroMkA dekhanA, nirmala tAlAvakA dekhanA, mAMsa, machalI, viSa aura apavitra vastuoMko, tathA chatrI aura darpaNako grahaNa karanA, sapheda phUloko dekhanA yaha svama rogIke liye zubhakAraka hotehaiM / / 82 // 83 // azvagorathayAnazcayAnaMpUrvottareNaca / rodanapatitotthAnadviSatAJcAvamardanam // 84 // - isI prakAra ghoDA, gau, aura rathameM caDhanA tathA unapara caDhakara pUrva yA uttarako dizAmeM jAnA, ronA aura zatruko jItanA yaha saba svana zubhakAraka hotehaiM / / 84 // rogmuktlkssnn| sattvalakSaNasaMyogAbhaktivaidyadvijAtiSu / / sAdhyatvanacanivedastadArogyasyalakSaNam // 85 // Page #934 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (76) carakasaMhitA-mA0 ttii0| . aba roga muktake lakSaNoMko kahate haiM / mana prasanna honA, zarIrameM caitanyatA : pratIta honA; vaidya aura brAhmaNoMmeM bhakti honA, rogameM sAdhyatA utpanna hokara zarIrameM kisI prakArakI pIDA yA glAni na honA yaha ArogyatAke lakSaNa haiM / arthAta jaba manuSya rogase chUTakara Arogya hojAtAhai taba usake yaha lakSaNa hotehaiM // 8 // - ArogyAilamAyuzcasukhaJcalabhatemahat / iSTAMzcApyaparAnbhAvAnpuruSaHzubhalakSaNaH // 86 // Arogya honese manuSya vala Ayu tathA mahAn sukhake lAbhako prApta hotAhai / tathA anya bhI uttama 2 bhAvoMko vaha zubhalakSaNa puruSa prApta hotAhai // 86 // . ttrshlokH| uktaMgomayacIyemaraNArogyalakSaNam / datasvapnAturotpAtayuktisiddhivyapAzrayam // 87 // yahAM adhyAyake upasaMhArameM eka zloka hai ki, isa gomayacUrNIya nAmaka adhyAyameM rogIke maraneke aura ArogyatAke lakSaNoMkA kathana kiyAgayAhai tathA dUta aura svapna aura utpAta tathA vaidyakI siddhike Azrita lakSaNoMkSA katha kiyAgayAhai / / 87 // __bhavaticAna / itiidmuktNprkRtNythaatthaatdnvvekssysttmissgvidaa| tathAhiliddhiJcayazazcazAzvataMsasiddhakarmAlabhatedhanAnica // 8 // iti carakasaMhitAyAmindriyasthAnaM samAptam // yahAM yaha zloka hai ki,isa indriyasthAnameM jo saMpUrNa tattva jisaprakAra manuSyakI prakRti aura vikRtika viSayameM varNana kiyAgayohai / vaidyalogoMko yaha saba jisa 2 prakAra varNana kiyAgayA hai usako jAnakara ina saMpUrNa lakSaNoMko dekhanA cAhiye / isa prakAra karanese vaidyako siddhi aura svaccha yaza tathA dhanakI prApti hotI hai aura vaha siddhakarmA hojAtAha // 88 // iti zrImaharSicarakapraNItAyurvedasaMhitAyAmindriyamthAne TakasAlanivAsipaM0rAmaprasAdavaidyo. pAdhyAyaviracitaprasAdanyAkhyabhASATIkAyAM gomayacUrNIyamindriya nAma . dvAdazo'dhyAyaH // 12 // Page #935 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyasthAna 5. (877) dohaa| manujanake jIvana maraNa, viSayaka pUraNa jJAna // jAnAcAhaiM bhiSak jo, paDhaleM indriya sthAna // 1 // dvAdaza adhyAyana viSe, RSijana vAkya vicAra / / so prasAdanIyuta bhayo, tilakita bhaleprakAra // 2 // vaidyajananako cAhiye, rAkheM nita nija dhyAna // RSipraNIta isa taMtrameM, pUraNa paMcamasthAna // 3 // // itIndriyasthAnaM paJcamam // Page #936 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaahiraat| krayya pustakeM-(vaidyaka-granthAH ) / nAma. .... 'kI. ru. bhA. aSTAGgahRdaya-(vAgbhaTa) mUla moTA akSara vAgbhaTa viracita '.... 5-0 aSTAGgahRdaya-(vAgbhaTa) vAgbhaTaviracita tathA paM0 ravidattakRta bhASATIkAsahita aura paM0 jvAlAprasAdajI mizra sNshodhit| .... 10-0 amRtasAgara-hindIbhASAmeM-vinA guru choTe nagaroMmeM davAkhAnA kara: sakte haiM / isameM sarva rogoMkA varNana aura yala likhegaye haiM gleja kAgaja .... .... .... .... ... 3-8 , tathA rapha kAgaja 3-0 arkaprakAza-( rAvaNakRta) bhASATIkAsameta / isameM nAnAprakArake , yantroMse auSadhiyoMkA arka khIMcanA aura guNavarNana bhalIprakAra kiyAgayAhai. gleja kAgaja ... ... .... 1-8 tathA rapha kAgaja .... .... ..... .... 1-4 anupAnadarpaNa-bhASATIkAsameta / isameM rasa-dhAtu banAnekI kiyA / aura anupAna denA tathA rogoM para auSadhoM meM kyA 2 anupAna denA / yaha saba varNita haiM. .... .... 1-0 anubhUtayogAvalI-cikitsAgrantha / isameM anubhava kIhuI hareka rogakI uttama utama auSadhiyAM varNita haiM .... 0-12 ajIrNatimirabhAskara-bhASAmeM-kyAkhUva rAmaprasAda kRta ajIrNamaJjarI-bhASATIkAsahita / isameM kina 2 cIjoMkA ajIrNa kina 2 cIjoMke sevanase dUra hotAhai ityAdi viSaya bhalIprakAra likhe haiM ... .... .......... -4 AyurvedasuSeNasahitA-bhASATIkAsahita / isameM sAmAnya auSadhIvarga, * dhAnyavarga, payavarga ityAdikoMkA guNa-doSa vaNita hai. aayurvedcintaamnni-bhaassaattiikaashit| paM0 baladevaprasAda mizra saMgRhIta 2-8 .... Page #937 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAhirAta | nAma. 6060 : ilAjulaguvA - nUtana mathurAkA chapA hai auSadhIkriyA - marAThI bhASATIkAsameta / "AryabhiSakUpustakAvalI" meMse yaha svatantra nikAlA gayA hai | marAThI bhASA jAnanevAloM ko paramopayogI hai. aMjananidAna - bhASATIkAsameta / isameM sugamatA se rogakA nidAna .... 0800 likhA hai, 6330 6000 6000 www. .... .... kalpapaJcakaprayoga- bhASATIkAsameta / isa granthameM copacInIkalpa rudravantIkalpa, rAgadamanIyakalpa, zivaliGgIkalpa, tathA palAzakalpA 0.00 tmaka bhI haiM, -karikalpalatA-chandobaddha - hindI bhASAmeM / kezavasiMhajI taallukedAra racita / isameM - hAthiyoM ke zubhAzubhalakSaNa va unake roganAzArtha aneka auSadhividhAna citroMsameta varNita haiM kAmakutUhala- bhASA TIkAsameta / isameM zarIrakI kSINatAdimeM apUrva 2007 .... davAiyoMkA saMgraha hai. -kAmaratna - yogezvara nityanAthapraNIta aura vidyAvAridhi paM0 jvAlAprasAdajI mizrakRta bhASAkAsameta / isa granthameM kAmazAstrAdi viSaya aura rogoMkI auSadhi tathA vAjIkaraNa auSadhI anubhUta haiM aura vazIkaraNAdi prayogabhI haiM -kAlajJAna-bhASATIkAsameta isa granthakA sampUrNa abhyAsa karanese bhUTha, bhaviSya, varttamAnakA jJAna hotA hai ... 10.0 - kyAkhUvaDibiyA - ( jarrAhIyoga) caube kyAkhUbajIkI hamezA pAsa rakhane yogya hai dekhanese mAlUma hosakegA, kumAratantra - rAvaNakRta mUla tathA bhASATIkAsameta / isameM bAlakoM kI davAiyoMkA apUrva varNana hai. kUTamudgara - saTIka saMskRta. kUTamudgara - bhASATIkAsameta. guNoMkI piTArI - kAzInivAsI svAmI paramAnandane bar3e parizramase hindIbhASA meM banAI hai / isameM aneka prakArakI dhAtuoMke phUMkane va sevana karane va sindUrAdike banAne tathA sAbuna, pArA, gandhaka aura siMgarapha vagairaha ke vartanoMke banAneke paramopayogI nAnAprakA rake tarIke bhI likhegaye haiM D .... .... .... 0000 .... 9000 kI. ru. A. .... .... aroo .... .... 6694 banAI huI www .... 0000 " 0-4 0-10 0 - 3 1-12 0-6 2-4 0-4 0-8 0-8 0-3 0-3 * 1-0 Page #938 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAhirAta | nAma. gaurIkAMcAlikAtantra - bhASATIkAsameta / isameM tantra, mantra aura davAiyoMkA saMgraha paramopayogI likhA gayA hai. cakSurakSaka- isameM netra saMbaMdhI davAiyoM kA khajAnA hai. caryAcandrodaya - bhASA TIkAsameta / isameM - vyaMjana banAne kI kriyA 6606 6880 likhI hai. .... 2000 .... 2009 cakradatta - bhASATIkA sahita / isameM aura cikitsAoMke alAvAM taila sAdhanAdi prakAra bahuta acchA likhA hai carakasaMhitA - TakasAla nivAsI vaidyapaJcAnana paM0 rAmaprasAda vaidyopAdhyAyakRta prasAdanI bhASATIkAsahita / carakake AThoMsthAna ekase eka apUrva honepara bhI " cikitsAsthAna" to advitIya hai / usameM nIroga manuSya ke liye ve sahajaprayoga likhe haiM ki, vaha kabhI bImArahI na ho aura rogI cikitsA karanepara tatkAla nIroga ho / vaidyamAtrako yaha grantha avazya saMgraha karanA cAhiye pahalese avakI bAra bahuta baDA hai jisa kI sundara sunaharI do jilda ba~dhI haiM 20-0 cikitsAMjana - bhASATIkAsameta / isameM jvara, khAMsI, kuSTha, bhagaMdarAdi kaThina rogoMkI bahuta uttama cikitsA varNita hai cikitsAdhAtusAra-hindIbhASA meM dhAtU phU~kanake uttamottama prayoga 0-12 .... 6430 9000 9339 likhe haiM jarrAhamikAza - cAroMbhAga / jarrAhIke upakArArtha jarrAhIsambandhI saMskRta, urdU tathA DAkTarI Adi aneka granthoMke AdhArase .... 1419 9300 .... .... .... 1000 vibhUSita jvara timiranAzaka - bhASATIkA - sarvaprakArake davAiyoM kA saMgraha hai. DAkTarIcikitsAsAra - bhASAmeM saMkSipta DAkTarI nighaNTa. DAkTarI cikitsArNava- baDA - hindIbhASA meM - pratyeka rogoMkA DAkTarI matase aura sAtha 2 dezI vaidyake matase nAma, lakSaNa, roganidAna aura upAya Adi likhe gaye haiM / sArAMza DAkTarI sIkhane ke liye yaha pustaka paramopayogI hai ... 600. 0.00 0.00 kI. ru. A. moo? 0-6 0-1 // 2-8 400 0-6 3-6 1-0 0-10 2-0 pustakeM milanekA ThikAnAkhemarAja zrIkRSNadAsa, 'zrIveMkaTezvara" sTIm presa - baMbaI. Page #939 -------------------------------------------------------------------------- _