Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरकसंहिता
महामुनिना भगवताग्निवेशेन प्रणीता महर्षिचरकेण
दृढ़बलेन च प्रतिसंस्कृता । चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तप्रगीतया आयुन्धददीपिकाख्यटीकया महामहोपाध्याय-श्रीगङ्गाधरकविरत्नकविराजविरचितया जल्प
कल्पतरुसमाख्यया टीकया च समलङ्कता।
कविराज-श्रीनरेन्द्रनाथसेनगुप्तेन कविराज-श्रीबलाइचन्द्रसेनगुप्तेन च
सम्पादिता संशोधिता प्रकाशिता च।
चिकित्सित-कल्प-सिद्धिनामकस्थानत्रयसमन्वितः
तृतीयः खण्डः।
प्रथमं संस्करणम् । सि, के सेन एण्ड कोम्पानी लिः । २९ नं कलुटोला ष्ट्रीट, कलिकाता।
कलिकातानगयों कलुटोलावावस्थितसप्ततिसंख्यकभवनस्थ
धन्वन्तरि-इलेकटिक-मेशिनयन्त्र
श्रीरङ्गालालमित्रेण मुद्रिता। १८५५ तमशकाब्दीयज्येष्ठपौर्णमास्याम् ।
मूल्यमष्टरूप्यकमितम्।
For Private and Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चिकित्सितस्थानस्य सूचीपत्रम् ।
com
..
.
C
प्रथमोऽध्यायः। विषयाः
पृष्ठे पक्ती अभयामलकोयरसायनपादः २२६११ भेषजपर्यायाः
२२६२ भेषजाभेषजयोः प्रकारभेदः । २२६२ रसायनफलम्
२२६४ रसायनप्रयोगस्य द्वैविध्यम् २२६७ कुटोप्रावेशिकविधिः
२२६७ हरीतकीगुणाः
२२७१ हरीतकोसेवनानींणां निद्देशः २२७२ आमलकीगुणाः
२२७२ ब्राह्मपरसायनप्रयोगः ब्राझपरसायनस्य द्वितीयो योगः २२७७ च्यवनप्राशः
२२७९ चतुर्थामलकरसायनम् २२८१ पञ्चमो हरीतकीप्रयोगः २२८२ रसायनगुणाः
२२८४ अध्यायपादोपसंहारः २२८५ प्राणकामीयरसायनपादः रसायनप्रवृत्तिकारणम्
२२८७ आमलकघृतम्
२२८८ आमलकावलेहः
२२९० भामलकचूर्णम्
२२९१ विडङ्गलेहः
२२९२ आमलकावलेहोऽपरः
२२९२ नागबलारसायनम्
२२९३ बलादियोगाः
२२९५ भल्लातकक्षीरम्
२२९६ भल्लातकक्षौगम्
२२९८ भल्लातक्तलम्
२२९९ अध्यायपादोपसंहारः
२३०० करप्रचितीयरसायनपादः
२३०३ भामलकायसं ब्रह्मरसायनम् । २३०३ ३
विषयाः
पृष्ठे पक्की केवलामलकरसायनम् २३०५ लोहादिरसायनम्
२३०७ ऐन्द्ररसायनम्
२३०९ मेधाकररसायनानि
२३१० पिप्पलीरसायनम्
२३११ वर्द्धमानपिप्पलीरसायनम् २३१२ त्रिफलारसायनानि
२३१५ शिलाजतुरसायनम्
२३१६ अध्यायपादोपसंहारः
२३२२ आयुर्वेदसमुत्थानीयरसायनपादः२३२६ आयुर्वेदसमुत्थानविवर गम् २३२३ इन्द्रोक्तं रसामनम्
२३२६ द्रोणीप्रावेशिकरसायनम् २३२७ इन्द्रोक्तं ब्राह्मरसायनम् २३३१ कुटीमावेशिकचातातपिकरसायनागां निरूपणम्
२३३८ रसायनविधि, शाजातव्याधीनां
चिकित्साविधिः २३३८ आचाररसायनम्
२१३९ अश्विपूजने हेतुः
२३४१ भिषजां बजत्वे कारणम् २३४३ १ आतुरंभषजोः कर्त्तव्यता २३४४ वृत्त्यर्थ चिकित्साया निषेधः २३४५ । । अध्यायपादस्थाध्यायस्य च
उपसंहारः २३४६ २
द्वितीयोऽध्यायः। संयोगशरमूलीयवाजीकरगपादः २३४७ २ वाजीकरणस्यावश्कता २३४७४ पुरुषभेदेन वृष्यतमाया लक्षणम् २३५०१ निरपत्यनरस्य निन्दा २३५१ बहुप्रजस्य स्तुतिः
२२८६
م
م
سع
For Private and Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चिकित्सितस्थानस्य सूचीपत्रम् ।
विषयाः
पृष्ठे पडतो अपत्यकरं घृतम्
२३८२ वृष्यगुड़िका
२३८२६ वृष्या लप्सिका
२३८३ अनुक्तवृष्याणां संग्रहः २३८३ शुक्रप्रकाशप्रकार:
२३८४ बालवृद्धयोमैथुने दोषः २३८५ शुक्रक्षयकारणम्
२३८५ मैथुनशत्तयभावे हेतुः १२३८६ शुक्रस्य स्थाननिर्णयः प्रसेकहेतुश्च २३८६ अपत्यजननशुक्रस्य लक्षणम्
२३८७ काजीकरणलक्षणम् २३८८ अध्यायपादस्याध्यायस्यचोप
संहारः २३९०
विषयाः
पृष्ठ पछतौ हणी गुडिका
२३५३ वाजीकरणं घृतम्
२३५५ वाजीकरणपिण्डरसाः २३५६ वृष्यरसाः
२३५७ वृष्यमांसम्
२३५८ वाजोकरणादौ शुद्धेरावश्यकता २३५९ अध्यायपादोपसंहारः २३५९ भासितलीरीयवाजीकरणपादः २३६१ षष्टिकादिगुड़िका
२३६५ वृष्यपूपलिकायोगः
२३६३ अपत्यकरः स्वरसः
२३६३ वृष्यक्षीरम्
२३६४ वृष्यं घृतम्
२३६५ वृष्यदध्यादि
२३६५ वृष्यदुग्धादि
२३६६ नक्राण्डपाकः भनुतवाजीकरणानां संग्रहः । २३६६ अध्यायपादोपसंहारः २३६६ माषपर्णभृतीयवाजीकरणपादः २३६८ वृष्यकेवलक्षीरप्रयोगः २१६८ वृष्यक्षीरप्रयोगः
२३६९ घृष्ययोगाः
२३६९ वाजीकरण वयस्यानामुपयोगिता २३७३ प्रशस्तवाजीकरणानि
२३७४ अध्यायपादोपसंहारः
२३७५ पुमान् जातबलादिकवाजी
करणपादः २३७६ वाजीकरणस्य पूर्वकृत्यम् वृष्या मांसगुड़िका
२३७८ वृष्यमाहिषरसः
२३७९ वृष्यघृततलितमत्स्यमांसी २३७९ गर्भाधानको योगः
२३८० वृष्यौ पूपलिकायोगी २३८० वृष्या माषादिपूपलिकाः
२३८१ वृष्ययोगः
२३८१
तृतीयोऽध्यायः। ज्वरचिकित्सताध्यायः २३९१ . पुनर्वसुसमीपे अग्निवेशस्य
प्रश्नावली २३९१ रोगशब्दस्य पर्यायाः २३९३ ज्वरस्य प्रकृतिः
२३९४ ज्वरशब्दस्य पर्यायाः
२३९. ज्वरस्य प्रवृत्तिः
२३९६ ज्वरस्य प्रभावः
२३९९ तस्य पूर्वरूपम्
२४०० ज्वराधिष्ठानम्
२४०० ज्वरस्य लक्षणम्
२४०१ ज्वरस्य भेदाः
२४.२ शारीरमानसज्वरयोर्लक्षणानि २४०३ सौम्याग्नेययो+रयोर्विवरगम् २४०५ अन्तर्वाह्यवेगज्वरयोलक्षणानि २४०६ प्राकृतवैकृतज्वरविवरणम् २४०७ साध्यज्वरलक्षणम्
२४११ असाध्यज्वरलक्षणम्
२४१४ सन्ततज्वरविवरणम्
२४१७ सततकज्वरविवरणम्
२४२२
For Private and Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
विषयाः
समस
G०.०००
९
ا
م
चिकित्सितस्थानस्य सूचीपत्रम्। पृष्ठे पन्तौ | विषयाः
पृष्ठे पक्की अन्येषष्कावरविवरणम् २४२३१ ज्वरक्षीणस्य मलनिहरणविधिः २४७४ ५ तृतीयकज्वरविवरणम् २४२३ ४ दोषावस्थाभेदेन पुराणज्वरस्य चतुर्थकज्वरविवरणम् २४२४
चिकित्सा
२४७५ तृतीयकचतुर्थकज्वरयोर्भेदाः २४२७ १ अवस्थाभेदेन यवागूनां निद्दशः २४७८ । रसादिधातुगतज्वराणा लक्षणानि २४३५ १ हितकरयूष-शाक-मांसरसानां तेषां साध्यत्वादिः २४३७
प्रयोगः २४८१ १ वातपित्तज्वरलक्षणम् २४३८
वर्जनीयाहाराणां निर्देशः
२४८३ वातश्लेष्मज्वरलक्षणम् २४३८
ज्वरनाशनाः काथा हिमाश्च २४८३ श्लेष्मपित्तज्वरलक्षणम् २४३९ वत्सकादिः काथो हिमश्च २४८७ प्रयोदशविधसन्निपातज्जरस्य
विषमज्वरेषु काथाः
२४८७ लक्षणानि विषमज्वरे हिमः
२४८८ विकृतिविषमसमवायारब्धसन्नि
सन्निपातज्वरे क्वाथाः
२४८८ पातज्वरस्य लक्षणम २४४१
शट्यादिवर्गः
२४८९ सग्निपातज्वरस्यासाध्यलक्षणम् २४४२ ५
वृहत्यादिगणः
२४८९ भागन्तुज्वरभेदाः
२४४३ ३
सर्पिःप्रयोगार्हाणां निर्देशः २४९० भभिचाराभिशापजज्वरयोलभणम् २४४६४
पिप्पल्या घृतम्
२४९३ कामज्वरादीनां लशणानि २४४७ वासाद्य घृतम्
२४९४ ज्वरसम्प्राप्तिः २४४९ बलाद्य घृतम्
२४९५ ज्वरे स्वेदाप्रवर्तने हेतु २४५०
ज्वरहरं वमनम्
२४९६ आमज्वरलक्षणम्
२४५० ज्वरहरविरेचनम्
२४९७ १ निरामज्वरलक्षणम्
२४५२ ज्वरहराणि पयांसि
२४९७ नवज्वरे वर्जनीयाः २४५३ ज्वरस्य शीतोष्णभेदेन ज्वरे लवनविधिः
२४५४
अभ्यङ्गादिविधिः २५०३३ नवज्वरे दोषपाचनानि २४५६ | चन्दनादि तैलादि
२५०३ अवस्थाभेदे जलपानविधिः २४५७
अगुादि तैलादि
२५०८ षडङ्गपानीयम
२४५९ शीतज्वरहरा योगाः
२५११ वमनविधिः
२४६० वातजादिज्वराणां विशेषयवागूदानविधिः २४६१
चिकित्सा २५१३ यवाग्वविषयाणां ज्वरिताना
सन्निपातज्वरान्ते जातस्य कर्णमूल. निर्देशः २४६४
शोथस्य चिकित्सा २५१६ १ तर्पणदानविधिः
२४६५ भूतानुबन्धिनोस्तृतीयकलखनविधिः २४६५
चतुर्थकयोश्चिकित्सा २५१८ ५ ज्वरनः क्रियाक्रमः
२४६६
वात-पित्त कफप्रधानविषमज्वराणां नवज्वरे कषायप्रयोगस्य दोषः २४६९
- चिकित्सासूबम् २५१९ १ दशाहात् प्रायः कर्त्तव्यम् २४७२ विषमज्वरनाशना योगाः २५१९ ७
ه
م
مه
س
م
م
م
م
For Private and Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पत्र
२५४
२५५.
२५५
२५५
चिकित्सितस्थानस्य सूचीपत्रम् । विषयाः
पृष्ठ पत्तौ ।
विषयाः । विषमज्वरस्य देवव्यापाश्रय
रक्तपित्ते यवागूकल्पः २५४३ चिकित्सा २५२३ ५ / तृष्यतो रक्तपित्तिनः पानीयम् २५४ रसादिधातुगतज्वराणां
सङ्क्षपतः क्रिया चिकित्सासूत्रम् २५२४ ७. निदानवज्जनोपदेशः २५४ भभिशापाद्यागन्तुजज्वराणां
संशोधनीयानां निर्देशः प्रतीकारः २५२५
संशोधनविधिश्च २५४ कामशोकभयजज्वराणां चिकित्सा २५२५ ७ संशमनीयानां निर्देशः विमुञ्चतो ज्वरस्य लक्षणम् २५२६ ७
संशोधनविधिश्च २५४. विमुक्तवास्य लक्षणम् २५२८१ रक्तपित्तशमना योगाः सज्वरज्वरमुक्तयोर्वर्जनीयानि २५२८१ वासाधृतम् शान्तस्य ज्वरस्य पुनरावर्त्तने हेतुः २५२९ ३ पलाशादिघृतानि पुनरावृत्तज्वरस्य चिकित्साविधिः २५३० । शतमूलादिघृतम् ज्वरचिकित्सायां प्रयत्रा
नासाप्रवृत्तष्टदोषरक्तस्य वश्यकत्वम् २५३१ ९
चिकित्सा २५५ अध्यायोपसंहारः . २५३२ २ रक्तपित्तनाशनानि चतुर्थोऽध्यायः।
प्रदेहादिद्रव्याणि रक्तपित्तचिकित्सिताध्यायः २५३३ २
रक्तपित्तशमनोपचाराः २५५ रक्तपित्तनिदानम् २५३३ ११ | अध्यायोपसंहारः
२५६ रक्तपित्तस्य निरुक्तिः २५३४
पञ्चमोऽध्यायः। तस्य स्थानम्
२५३५ दोषभेदेन रक्तपित्तस्य लिङ्गानि २५३५ गुल्मचिकित्सिताध्यायः १५६ दोषभेदेन तस्य साध्यासाध्यत्वम् २५३६ गुल्मस्य सम्प्राप्तिपूर्वकं निदानम् २५६ गतिकृतं तस्य साध्यासाध्यत्वम् २५३६ ४ गुल्मस्य स्वरूपम्
२५६ अन्यानि असाध्यलक्षणानि २५३७ ५ गुल्मस्य स्थानानि संख्या च २५६ रक्तपित्तस्य मार्गभेदे हेतुः २५३८ वातजगुल्मस्य निदानम् २५६ मार्गभेदे दोषाणां सम्बन्धः २५३९ तस्य रूपाणि
२५६ भादितः रक्तपित्तस्य स्तम्भने दोषः २५३९ पित्तजगुल्मस्य निदानम्
२५६ रक्तपित्ते लखनविधिः २५४० तस्य रूपाणि
२५६ हीवेरादि पानीयम्
२५४० कफजगुल्मस्य निदानम्
२५६ तर्पणविधिस्तर्पणद्रव्याणि च २५४११ तस्य रूपाणि
२५६ लाजार्थ पेयार्थञ्च शालीनां निर्देशः२५४२ द्वन्द्वजगुल्मानां निदानरूपाणि २५६ सूपयूषार्थ मुद्गादीनां निर्देशः २५४२ ३ विदीषजगुल्मस्य रूपाणि २५६ शाका) पटोलादीनां निर्देशः २५४२ ५ आर्तवगुल्मस्य निदानम् मांसामा गवतादीनां
| तस्य खगाणिं
MOTomorror
.
5
२५६
२५६
For Private and Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चिकित्सितस्थानस्य सूचीपत्रम् ।
२५९७
पयाः पृष्ठे पक्तौ | विषयाः
पृष्ठे पङ्को त्तिकगुल्मस्य चिकित्साक्रमः २५७० १ वासाघृतम्
२५९० ४ कसेवनाहत्तिकगुल्मस्य
त्रायमाणायोगः
२५९० लक्षणम् २५७० पित्तगुल्मे काथः
२५९१४ पक्कगुल्मस्य लक्षणम्
२५७१ दाहशमनोऽभ्यतः
२५९१ च्यमानगुल्मस्य लक्षणम् २५७१ वस्तयः
२५९१ गुल्मस्य लक्षणम्
पथ्यानि
२५९२ तब शस्त्रविधिश्च २५७१ ९
अग्निरक्षणे निदानवजने च न्तर्गतस्य पच्यमानगुल्मस्य
उपदेशः २५९२ लक्षणम् २५७३ कफगुल्मचिकित्सा
२५९२ न्तर्गतस्य पक्वगुल्मस्य लक्षणम् २५७३ ३
दशमूलीघृतम्
२५९३ स्य चिकिनसासूत्रम् २५७३ भल्लातकाद्य घृतम्
२५९४ फगुल्मस्य चिकित्साक्रमः २५७४ ५ क्षीरपट पलकं घृतम् २५९४ १० मनोपगगुल्मिनो लक्षणम् २५७४ ५ मिश्रकस्नेहः
२५९५ . १ वेदोपगगुलमिनो लक्षणम् २५७५ १
विरेचनम्
२५९६ १ रयोग्यकफगुल्मिनां लक्षणानि २५७५
दन्तीहरीतकी
२५९६ फगुल्मेऽरिष्टप्रयोगः २५७६ कफगुल्में निरूहादिः हविधिः २५७६ कफगुल्मे व्यञ्जनानि
२५९८ इन्द्वत्रिदोषजगुल्मानां चिकित्सा २५७७ . पानीयम्
२५९९ उषणाद्य घृतम्
२५७८
आर्त्तवगुल्मस्य चिकित्साविधिः २६०० परं षणाद्य घृतम् २५७८
प्रवर्त्तमाने रुधिरे पथ्यम् २६०२ गुसौवर्चलायौं सर्पिः २५७८ ९ अतिप्रवृत्तरुधिरस्य चिकित्सा २६०२ ३ वुषाद्य घृतम
२५७९ अध्यायोपसंहारः
२६०३ २ प्पल्या घृतम्
२५८० इङ्गादिचूर्ण हिङ्गादिगुड़िका च २५४१
षष्ठोऽध्यायः। ट्यादिपूर्ण शटयादिगुड़िका च २५४२
प्रमेहचिकित्सिताध्यायः २६०५ सुनक्षीरम्
२५८३४ प्रमेहनिदानम्
२६०५६ लपञ्चकम् २५८३ प्रमेहस्य सम्प्राप्ति
२६०६ रोलाजतुप्रयोगः
२५८४
तस्य साध्यासाध्यत्वादिः २६०६ तगुल्मे वस्तिविधिः
२५८४ प्रमेहाणां दोषदृष्यसंग्रहः संख्या च २६०७ सीलिन्याद्य घृतम् २५८६ दश कफप्रमेहाः
२६०७ गतगुल्मे हितकरभोजनम् २५८६ १० षट् पित्तप्रमेहाः
२६०८ रोहिण्याद्य घृतम्
२५८८ चत्वारो वातप्रमेहाः २६०८ पायमाणाध घृतम्
२५८८ एषां यथादोषं वर्णमलकाध घृतम् २५८९
रसादीनामुल्लेखः २६०८ TraHam
our . ! प्रमेहाणां पर्वख्माणि ___ २६०९ १
dw...
१
For Private and Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
।
चिकित्सितस्थानस्य सूचीपत्रम् ।
विषयाः
पृष्ठ पडतो
२६४७
५
ا
२६४८
م
م
س
م
م
س
२६४९ ४ २६४९ २६४९ २६५० २६५१ २६५२ २६५२ २६५४ २६५४ २६५५ २६५६ २६५७ २६५७ .. ४
م
هه
२६५७
विषयाः
पृष्ठे पङ्क्तौ प्रमेहिणो द्वविध्यम २६०९ ५ । पटोलमूलादिचूर्णम् प्रमेहे संशोधनविधिः
मुस्तादिचूर्णम सन्तर्पणविधिश्च २६०९ सुप्तिकुष्ठे त्रिफलादिचूर्णम् प्रमेहिणामपतर्पणे दोषः २६१० नवनीतक-माक्षिकधातुप्रयोगो संशोधनानर्हाणां संशमनविधिः २६१०
पारदप्रयोगः प्रमेहे प्रशस्तमांसमुद्गादीनां
मध्वासवः निर्देशः २६१० कनकविन्दरिष्टं कफप्रमेहे पथ्यानि २६११ कुष्ठिनां पथ्यानि कफप्रमेहे दश कषायाः २६१२ कुष्ठे आलेपनानि पित्तप्रमेहे दश कषायाः २६१३ सिद्धार्थकं स्नानम् कफपित्तमेहहराणि चूर्णानि २६१४ चत्वारो लेपाः अनुबन्धभेदेन चिकित्साविधिः २६१४ अष्टौ कषायाः लोध्रासवः
२६१६ १ कुष्टहरं तैलादि दन्त्यासवो भल्लातकासवश्व २६१६ १० श्वेतकरवीराद्य तैलम् कफपित्तजमेहेऽपतर्पणविधिः २६१८ श्वेतकरवीरपल्लवाद्य तेलम् निदानवजने उपदेशः १२३१९ ३ तितेक्ष्वाकुतैलम् रक्तपित्तप्रमेहयोभदः २६२० कनकक्षीरीतेलम् प्रमेहस्यावस्थान्तरम्
२६२१ सिधमलेपः प्रमेहस्य साध्यासाध्ययाप्यत्वम् २६२२ १ विपादिकाहरघृततैले प्रमेहपिडकाचिकित्सा २६२४ मण्डलकुष्ठे लेपो अभ्यायोपसंहारः
२६२६ २ मण्डले भन्यो लेपः सप्तमोऽध्यायः।
षट लेपाः कुष्ठचिकित्सिताध्यायः २६२७
एडगजादिलेपाः कुष्ठनिदानम्
२६२७ दह्यमानकुष्ठेषु अभ्यङ्गः कुष्ठानां दोषदृष्याः
२६२९ भङ्गक्लेदादिषु चिकित्सा तेषां पूर्वरूपाणि
२६३२ रक्तपित्तोत्तरकुष्ठेषु घृतानि कपालादिसप्तकुष्ठानां लक्षणानि २६३३ फलक्काथ: . एककुष्ठादेयकादशक्षुद्रकुष्टानां
तिक्तषट्पलकं घृतम् लक्षणानि
| महातितकं घृतम् दोषाधिक्यभेदे कुष्ठभेदः २६३८ ४ महाखदिरं घृतम् कुष्ठानां विदोषजत्वम् २६४० १ क्रिमिकुष्ठचिकित्सा कुष्ठेषु वातादिलिङ्गानि २६४१ १ वितचिकित्सा कुष्टानां साध्यत्वादिः २६४१८ विन्ने लेपाः -दोषाधिक्यविभागेन तेषां
श्वित्रस्य त्रैविध्यम् चिकित्साक्रमः २६४२ ३ । दोषभेदेन विवस्स वर्णभेदः
२६५८ २६५९
२६६०
in w am mo
२६६० २६६१ २६६१ २६६१ २६६२ २६६३ २६६३ २६६४ २६६५ २६६५ २६६७ २६६७ २६६९ २६७० २६७, २६७१
१०
१२
For Private and Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चिकित्सितस्थानस्य सूचोपत्रम् ।
विषयाः पृष्ठ पङ्क्तौ विषयाः
पृष्ठ पडतो विवस्यासाध्यलक्षणम् २६७२ ३ सितोपलालेहः
१२६९८ १ किलासस्य निदानम् २६७२ ३ वासावृतम्
२६९८ अध्यायोपसंहारः २६७२ ६ गोक्षुराद्यवृतम्
२६९० जीवन्त्याद्यवृतम्
२६९९ अष्टमोऽध्यायः।
यक्ष्मिणश्छविहॊगदप्रतीकारः २७०१ १ राजयक्ष्मचिकित्सिताध्यायः २६७४ अग्निदीपना योगाः
२७०२ राजयक्ष्मणः प्रागुत्पत्तिकथा २६७४ प्रशस्ताः खड्यूषाः
२७०२ भस्य पर्यायाः
२६७६ सातिसारियमिगो व्यञ्जनराजयक्ष्मसंज्ञाया हेतुः २६७६
भोज्य-पानीयानां निर्देशः २७०३ ५ यक्ष्मणश्चतुर्विधकारणम् २६७६ अरुचिमतो यक्ष्मिगश्चिकित्सा २७०३ ७ साहसिकयक्ष्मणः निदान
यमानीपाडवः
२७०५ सम्प्राप्तिपूर्वक लक्षणम् २६७६ तालीशाद्य चूर्ण गुड़िका च २७०६ ४ वेगसन्धारणज-यक्ष्मणः
शरीरक्षयनाशनानि भेषजानि २७०७ १ निदानलक्षणे २६७७ ९ मांसकरमांसानां निर्देशः २७०९ १ भयहेतुकयक्ष्मणः निदानलक्षणे २६७८ मद्यविशेषप्रयोगस्तत्फलञ्च २७१०१ विषमाशनजयक्ष्मणः निदानलक्षणे २६७९ शोषप्रशमनानि सी षि २७१० यक्ष्मणः पूर्वरूपाणि २६८१ एषां प्रयोगविधिः
२७११ यक्ष्मप्रवर्तनप्रकारः २६८२ उद्वर्त्तनम्
२७११ यक्ष्मिणः पुरीपरक्षायामुपदेशः २६८३ स्नानविधिः
२७१२ स्त्रोतोरोधे रसधातोः कार्यम् २६८४ अन्नार्थ प्रशस्तधान्यानि २७१३ १ यक्ष्मजप्रतिश्यायस्य विवरणम् २६८५ देवव्यपाश्रया चिकित्सा २७१४ राजयक्ष्मणो विशिष्टं लक्षणम् २६८६ अध्यायोपसंहारः
२७१४ स्वरभेदस्य विवरणम् २६८६ रक्तकफछई नविवरणम् २६८७
नवमोऽध्यायः। श्वासारुचिच्छदि विवरणम् २६८० उन्माइचिकित्सिताध्यायः २७१५ २ प्रतिश्यायादीनां षण्णां
उन्मादस्य निदानम्
२७१५ साधारणी क्रिया २६९० तस्य सम्प्राप्तिः
२७१६ तेषामन्नपानीयादिः
२६९१ उन्मादस्य सामान्यलक्षणम् २७१६ ३ स्वेदविधिः
२६९१
| उन्मादसंज्ञाया व्युत्पत्तिः २७१७ ३ शिरस्पार्था सशूलिनामुपनाहाः २६९२ वातजोन्मादस्य सहेतुकलक्षणम् २७१७ ५ तेषां धूमादिः
२६९३ पित्तजोन्मादस्य सहेतुकलनगम् २७१८ ३ तेष रतमोक्षणविधिः २६९३ कफजोन्मादस्य सहेतुकलक्षणम् २७१९१ दोषाधिफ्यभेदेन राजयक्ष्मण
सन्निपातजोन्मादस्य श्चिकित्सा २६९४
सनिदानलक्षणम् २७११ कतिपये सिद्धयोगाः २६९५ ५ आगन्सून्मादस्य हेतुः
२७२०
For Private and Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चिकित्सितस्थानस्य सूचीपत्रम् ।
.
مو
.
سم
م
ه
.
ه
..
م
ه
..
विषयाः पृष्ठे पङ्क्तौ विषयाः
पृष्ठे पकौ मूतोन्मादस्य सामान्यलक्षणम् २७२१ १ . अपस्मारस्य निदानम् २७४६ देवादीनां पुरुषदेहे प्रवेशरीतिः २७२१ ३ तस्य सामान्यलक्षणम्
२७४७ देवोन्मत्तस्य लक्षणम् २७२२ ३ वातिकापस्मारलक्षणम् २७४७ असुरोन्मत्तस्य लक्षणम् २७२३
पैत्तिकापस्मारलक्षणम् २७४८ पितृभिरुन्मत्तस्य लक्षणम् २७२३
श्लैष्मिकापस्मारलक्षणम् २७४८ गन्धोन्मत्तस्य लक्षणम् २७२३ सान्निपातिकापस्मारलक्षणम् २७४८ यक्षोन्मत्तस्य लक्षणम् २७२४
अपस्मारस्यागमकालः २७४९ राक्षसोन्मत्तस्य लक्षणम् २७२४ अपस्मारस्य चिकित्सासूत्रम् २७५० ब्रह्मराक्षसोन्मत्तस्य लक्षणम् २७२४ पञ्चगव्यं घृतम्
२७५० पिशाचोन्मत्तस्य लक्षणम् २७२४ ७२१८ ब्राह्मीवृतम्
२७५१ देवादीनां ग्रहणकालः प्रायपुरुषश्च २७२५ ५ महापञ्चगव्यं घृतम्
२७५१ ग्रहाविष्टानामसाध्यलक्षणानि २७२७ ३ . सिद्धानि घृतानि
२७५२ रत्यर्चनादिकामभूतगृहीतस्य
अभ्यङ्ग-धूप-नावनानि २७५३ चिकित्सा २७२८ प्रशस्तानि अञ्जनानि
२७५६ निजागन्तून्मादस्य सामान्योपक्रमः२७२८ ५ अतत्त्वाभिनिवेशस्य सनिदानहिङ्गाद्य धृतम्
२७३१ | लक्षणम् २७५९ १ कल्याणकं घृतम्
२७३१ तस्य चिकित्सासूत्रम्
२७५९ ११ महाकल्याणकं घृतम्
२७३३ अतत्त्वाभिनिवेशोन्मादापस्मारिणां महापैशाचिकं घृतम् २७३४
सद्यःप्राणहराणि २७६१ १ लसुनाद्य घृतम् २७३५ अध्यायोपसंहारः
२७६१ ४ अपरं लसुनाद्य घृतम् २७३५ पुराणप्रपुराणघृतयोलक्षणम् २७३७
एकादशोऽध्यायः। नस्यमानञ्च
२७३७ क्षतक्षीणचिकित्सिताध्यायः २७६२ २ सिद्धार्थकादिः
२७३८ क्षतक्षीणस्य निदानपूर्वकं प्रसेकादौ धूमपानविधिः २७३९
लक्षणम् २७६२ ६ दोषभेदेन सेकाअनादिः २७३९ १० क्षतस्य क्षीणस्य च विशिष्टदोषभूतजोन्मादस्य चिकित्सा २७४० ४
२७६५ . देवर्षिपितृान्धर्वोन्मत्तस्य
अनयोः साध्यासाध्यलक्षणम् २७६५ ३ चिकित्सा २७४२ ९ अनयोश्चिकित्सा
२७६५ ५ उन्मादानागमे पालनीयविधिः २७४४ ३ एलादिगुड़िका
२७६७ १ उन्मादनिवृत्तिलक्षणम् २७४४ ५ रक्तेऽतिप्रवृत्ते चिकित्साविधिः २७६७ १० अध्यायोपसंहारः
२७४५
अवस्थाभेदेन चिकित्साविशेषः २७६८१ दशमोऽध्यायः।
अमृतप्राशघृतम्
२७७० अपस्मारचिकितसिताध्यायः २७४६ २ । श्वदंष्ट्राय घृतम्
२७७१ अपस्मारस्य निरूक्तिः २७४६ ४ । सक्तुप्रयोगः
२७७२
लक्षणम्
For Private and Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चिकित्सितस्थानस्य सूचीपत्रम् ।
6
0
.
.
.
.50.6 MIN0060
.
२७८३
.
.
विषयाः पृष्ठ पङ्क्तों विषयाः
पृष्ठ पडतो कतिपये सर्पिगुंडाः
२७७२ शोथिनां प्रशस्तायूषशाकरसशालयः२००१ १ सर्पिर्मोदकः
२७७६ शैलेयादितैलप्रदेही २८०१ - ७ स्त्री-क्षीणस्य विशेषचिकित्सा
२७७०
प्रशस्तानि लेपसैचनानि २८०२ १ सैन्धवादि चूर्णम्
२७७९ शालकलक्षणम्
२८०४ सैन्धवादिषाडवः २७८० वितानिकालक्षणम्
२८०४ अपरो योगः
२७८० तालुविद्रधिलक्षणम्
२८०४ अध्यायोपसंहारः
२७८१ उपजिह्वाधोजिटिकयोर्लक्षणम २८०४ उपकुशलक्षणम
२८०४ द्वादशोऽध्यायः।
दन्तविधिलक्षणम् २८०४ श्वयर्थ.चकित्सिताध्यायः
गलगण्ड-गण्डमालयोर्लक्षणम् २८०५ श्वयथोनिदानम्
२७८४ तयोश्चिकित्सा
२८०५ आगन्तुश्व यथोर्निदानम् २७८५ १ | अन्थिलक्षणम्
२८०५ ५ विशिष्टशोथानां सम्प्राप्तिविशेषः २७८५ ६ । ग्रन्थिचिकित्सा
२८०६ श्वयथोः पूर्वलक्षणम् २७८६ ग्रन्थेरसाध्यलक्षणानि २८०६ ९ शोथस्य सिदोषजत्वम् २७८६ अर्बुदचिकित्सा
२८०७ ३ शोथस्य सामान्यलक्षणम् २७८६ अलजीलक्षणम्
२८०७ वातिकशोथस्य लक्षणम् २७८७
क्षतजस्य लक्षणम
२८०७ पित्ताधिकशोथस्य लक्षणम् । २७८७ विदारिकाया लक्षणं चिकित्सा च २८०८ कफाधिकशोथस्य लक्षणम् २७८८ विस्फोटकाक्षयोर्लक्षणम् २८०८ शोथस्यासाध्यलक्षणम् २७८८ पिड़कालक्षणम्
२८०८ तस्य सुखसाध्यलक्षणम् २७८९
रोमान्तिकालक्षणम्
२८०८ तस्य सामान्यतश्चिकित्साविधिः २७८९ मसूरिकालक्षणम्
२८०८ शोथिनां वर्जनीयानि २७९० विस्फोटकादीनां चिकित्सा २८०९ शोयनाशना यागाः
२७९१ अन्तवृद्धिलक्षणम्
२८०९ शाथानामवस्थाभेदेन चिकित्सा २७१२ मूतवृद्धिमेदोवृद्धयोलक्षणम् २८०९ गण्डीरावरिष्टः
२७९३ वृद्धीनां चिकित्सा
२००९ अष्टशतोऽरिष्टः
२७९३ भगन्दरस्य सहेतुकलक्षणम् २०१० पुनर्नवारिष्टः
२७९४ बस्य चिकित्सा
२८१० फललिकाद्यरिष्टः २७९५ श्लीपदलक्षणम्
२८१० क्षारगुडिका २७९५ जालाई भलक्षणम्
२८११ गुड़ाकप्रयोगः
२७९७ स्य चिकित्सा
२८११ शिलाजतुप्रयोगः
२७९७
अनुक्तशोथानां चिकित्साविधिः २८११ ७ कंसहरातकी
२७९८
भिघातज-विषजशोथयोशोथहराणि वृतानि
२७९९
लक्षणं चिकित्सा च २८१२१ चित्रकघृतम्
२८०० अध्यायोपसंहारः
२८१२, ४
..
..
..
60.50.600GMC RS
१०
For Private and Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चिकित्सितस्थानस्य सूचीपत्रम्।
m
-
-
१
स
.
..
त्रयोदशोऽध्यायः।
विषयाः
पृष्ठे पक्ती
कफोदरचिकित्सा २८३२ ३ विषया:
पृष्ठे पक्की
सन्निपातोदर कित्सा २८३२ . उदरचिकित्सिताध्यायः २०१३ २ प्लीहोदरस्य दोषभेदेन लक्षणानि २८३३ उदराणां सम्प्राप्तिः
२८१४
लोहोदरस्य क्रियाक्रमः २८३३ उदररोगाणां निदानम् २८१५ प्लीहोदरशमना योगाः २८३४ तेषां पूर्वलक्षणम्
२८१६ रोहीतकघृतम्
२८३४ सङ्कपतः सम्प्राप्तिः २८१६ ९ यकृदरस्य मिकित्सासूत्रम् २८३५ उदराणां सामान्यलक्षणम् २८१७ बद्रोदरचिकि सा
२०३६ उदररोगस्य सङ्ख्या २८१७ क्षतोदरचिकित्सा
२०३६ वातोदरस्य निदानपूर्विका
उदकोदरचिकित्सा
२८३७ सम्प्राप्तिः २८१७ ५ अनार्थ प्रशस्तशाल्यादीनां निर्देशः २८३७ ९ तस्य रूपाणि २८१८ उदरिणां वयानि
२८३८ ३ पित्तोदरस्य निदानपूर्विका
तक्रपानविधिः
२८३८ ___ सम्प्राप्तिः २८१८
अवस्थाभेदे विशिष्टदुग्धपानविधिः २८३९ ९ तस्य रूपाणि
२८९९ प्रलेपाः
२८३९ ११ कफोदरस्य निदानपूर्विका
सेकपानादौ अष्टविधमूखाणां सम्प्राप्तिः २८१९
निशः २८४० ४ तस्य रूपाण
२८२० पञ्चकोलघृतम्
२८४० सन्निपातोदरस्य सहेतुः सम्प्राप्तिः २८२०
२८४१ तस्य रूपाणि २८२१ चिनकघृतम्
२८४१ प्लीहोदरस्य निदानपूर्विका
पटोला चूर्णम्
२०४२ सम्प्राप्तिः २८२१ नारायण चूर्णम्
२८४३ तस्य रूपाणि २८२२ हवुपाद्य चूर्णम्
२८४४१४ बद्धोदरस्य निदानसहित
नीलिन्याद्यचूर्णम्
२८४५ सम्प्राप्तिः २८२३ सिद्धानि सर्पोषि तस्थ रूपाणि
२८२३ आजक्षारः
२८५० उदराणां साध्यासाध्यविभागः २८२५ उदरे विषशस्त्रकर्म
२८१२ जातोदकस्योदरस्य लक्षणम् २८२६ ६ उदरहरप्रयोगानामनु उदराणामुत्तरोत्तरं कृच्छसाध्यत्व.
दुग्धपानविधिः २८५६ ७ निर्देशः २८२७ अध्यायोपसंहारः
२८५७ तेषामसाध्यलक्षणानि २८२७
चतुर्दशोऽध्यायः। अनुदकोदरस्य लक्षणम्
२८२८ वामोदरचिकित्सा
२८२९ | अश्चिकित्सिताध्यायः २०५८ २ अदरे नित्यविरेचनस्यावश्यकता २८२९ ९ | अर्शसां द्वैविध्यम्
२८५९ पित्तोदरचिकित्सा
२८३१ सहजार्शसा हेतुः
नागरघृतम्
CGG
For Private and Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८६४
चिकित्सितस्थानस्य सूचीपत्रम्। विषयाः पृष्ठे पङ्क्तौ विषयाः
पृष्ठ पडतो अर्शसां स्थानम् २०६० . शार्करारिष्टः
२८९३ सहजासां लिङ्गानि २८६१
कनकारिष्टः
२८९४ १ जातस्योत्तरकालजानामशसां
रक्तस्राविणामर्शसां चिकित्सा २८९६ १ निदानम्
३ २०६३
न तदुष्टरक्तस्यादौ संग्रहणे दोषः २८९७ तेषां स्वरूपम्
रक्तसंग्राहकद्रव्याणां निर्देशः २८९८ वासार्शसा लिङ्गानि
कुटजादिरसक्रिया
२८९९ २८६५ तेषां हेतुः
रक्तशमना योगाः
२९०० २८६६ पित्तार्शसा लिङ्गानि
पिच्छावस्तिः
२९०६ २८६६ तेषां हेतुः
हीवेरादि घृतम्
२९०७ २८६७ कफार्शसां लिङ्गानि
२९०८ सुनिषण्णकचारीघृतम्
२८६७ तेषां हेतुः
२८६८
अर्थोऽतिसारग्रहणीदोषाः द्वन्द्वसन्निपातार्शसां हेतुः २०६८
परस्परहेतवः
२९१०१ अर्शसा पूर्वरूपाणि
अध्यायोपसंहारः
२९११ २ २८६९ अर्शसां त्रिदोषजत्वेऽपि
पञ्चदशोऽध्यायः। उल्वणदोषैरेकदोषजत्वव्यपदेशः २८६९ अर्शसामसाध्यत्वादिलक्षणानि २८७१ ग्रहणीदोषचिकित्सिताध्यायः भर्शसां चिकित्सा
२८७२ देहाग्नेर्गुणाः
२९१३ स्वेदावगाहाभ्यङ्गाः
२८७३ भुक्तानस्य पचनप्रकारः २९१४
२८७५ कफादीनामुत्पत्तिविवरणम् प्रशस्ताः प्रलेपाः
२८७५ पाञ्चभौतिकशारीरगुणानां रक्तमोक्षणविधिः २८७७
पोषणप्रकारः २९१७ दीपनपाचना योगाः
२८७८ किट्टप्रसादभेदेन रसादीनां तक्रारिष्टम् २८७९
पाद्वैविध्यम् २९२० वातश्लेष्मार्शःसु तक्रस्योपयोगिता २८८० रसादीनां क्रमोत्पत्तिविवरणम् २९२० तक्रप्रयोगविधिः
૨૮૮૦ मलानामुत्पत्तिविवरणम् २९२२ प्रशस्तयवागूयूषरसादिः २८८३
प्रसादजधातूनां परिवर्तनकालः २९२३ गाढविटकानामर्शसां भेषजानि २८८४ ক্ষমা
२९२६ चव्याद्यवृतम्
२८८६ जाठराग्नेः पक्तप्रवरत्वम् २९२७ नागरादि घृतम्
२८८६ ग्रहणीदोषजगदानां निदानम् २९२८ ५ पिप्पल्याचघृतम्
२८८६ १५ अजीर्णान्नस्य लक्षणम् २९२९ ५ अनुवासनार्हाणां निद्दशः २८८९ ९ अग्निदोषलक्षणम् प्रशस्तानि अनुवासनानि २८८९ ग्रहणीरोगस्य पूर्वरूपम् २९३२ ३ अभयारिष्टः
२८९१ ग्रहण्याः स्वरूपं प्रकृतं कर्म च २९३२ ५ २८९२ वातजग्रहणीरोगस्य सहेतुक- ...... २८९२ १० ।
लक्षणम् २९३३ ३
धूपनानि
दन्त्यरिष्टः फलारिष्टः
For Private and Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
allo
चिकितसितस्थानस्य सूचीपत्रम् ।
२९४३
ঝি पृष्ठे पक्ती विषयाः
पृष्ठे पडतो पित्तजब्रहणीरोगस्य सनिदान
क्षारघृतम्
२९५५ १२ लक्षणम् २९३५ कतिपये क्षाराः
२९५६ १० कफजग्रहणीरोगस्य निदानपूर्वक
विदोषजग्रहणीरोगस्य चिकित्सा २९६० १४ लक्षणम् २९३५ ५ .
तस्य आवस्थिकी क्रिया २९६१ सिडोषजग्रहणीरोगस्य निदान
मन्दाग्निचिकित्सा
२९६२ लक्षण २९३६ तीक्ष्णाग्निलक्षणम्
२९६६ महणीदोषस्यामः दिलक्षणम् २९३७ १ समविषमाध्यशनलक्षणम् २९६९ दशमूलाय घृतम्
२९३८ प्रातराशाजीर्णऽपि सायमाशस्य पषणाचं घृतम् २९३९
न दृषकत्वम् २९७० पञ्चमूलाय घृतं तैलं चूर्णञ्च
२९४० अध्यायोपसंहारः
२९७१ ८ श्रामपक्कपुरीषयोर्लक्षणम्
२९४१ चितकाया गुडिका २९४१
षोडशोऽध्यायः। भामपाचना योगाः
२९४२
पाण्डुरोगचिकित्सिताध्यायः २९७३ २ पिप्पल्याद्यचूर्णम्
पाण्डुरोगस्य सङ्ख्या मरिचाद्य चूर्णम्
२९४३ सस्य सम्प्राप्तिः
२९७४ भवचारणचूर्णम्
२९४४
पाण्डरोगस्य निदानम् २९७५ पञ्चयवागूविधानम्
२९४५ तस्य पूर्वलक्षणम्
२९७५ यूष-रस-पानीयानां निर्देशः २९४५
पाण्डुरोगस्य सामान्यलक्षणम् २९७६ १ महणीदोषे तस्योपयोगिता
२९४६
पात जपाण्डुरोगस्य निदानलक्षणे २९७६ ९ तकारिष्टम्
२९४६ ७ पित्तजपाण्डुरोगस्य सनिदानपित्तजग्रहणारागस्य
लक्षणम् २९७७ १ चिकित्साविशेषः २९४७ ४ श्लेष्मजपाण्डुरोगस्य निदानपूर्वक चन्दनाद्यचूर्णम् २९४८
. लक्षणम् २९७७ नागराध सूर्णम्
२९४८ १० त्रिदोषजपाण्डुरोगस्य निदानभूनिम्बाद्य चूर्णम् २९४९
णम् २९७८ पचादिचूर्णम्
२९४९ मृजपाण्डुरोगस्य सहेतुलक्षणम् २९७८ किरातार्य चूर्णम्
२९५० पाण्डुरोगाणामसाध्यलक्षणानि २९७९ श्लैष्मिकग्रहणीरोगस्य
कामलाकुम्भकामलयोर्लक्षणानि २९८० चिकित्साविशेषः २९५० कामलाया असाध्यलक्षणम् २९८१ मधुकासवः
२९५१
पाण्डरोगस्य साधारणचिकित्सा २९८१ अन्यो मधूकासकः
२९५२ दाडिमाद्यघृतम्
२९८२ दुरालभासकः २९५३ कटुकाद्य घृतम्
२९८३ मूलासवः .
२९५३ पथ्यावृतम्
२९८३ पिण्डासवः
२९५४ दन्तीघृतम्
२९८३ ११ मध्वरिष्ठः ।
२९५५ द्राक्षाघृतम्
२९८४१
CG.G.MP400.0G
२९७३
For Private and Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चिकित्सितस्थानस्य सूचीपत्रम् ।
4
३०१४
२९८६
A.
3
MU
«
«
«
«
«
6
7
३०२७
विषयाः पृष्ठे पक्तौ विषयाः
पृष्ठे पङ्क्तो हरिद्वादिघृतम
२९८४४ प्रतमक सन्तमकश्वासलक्षणम् ३०१४ पाण्डुकामलानाशना योगाः २९८५ १ क्षद्रश्वासलक्षणम् नवायसं चूर्णम्
श्वासानां साध्यलक्षणानि ३०१५ ५ मण्डूरवटकाः
२९८८ हिक्कावालचिकित्सा योगराजः
२९८९ अस्वेद्यानां निद्दशः ३०१८ शिलाजतुवटकाः
२९९०
आत्ययिके तेषणं स्वेदविधिः ३०१९ १ पुनर्नवामण्डूरम्
२९९१ सबल-दुर्बलादिभेदेन हिक्काश्वासिनां धारधवलेहः २९९२
चिकित्सा ३०२० मण्डावटकाः
२९९२ प्रशस्तयूषयवाग्वादिः ३०२१ गौड़ोऽरष्टः २९९३ कतिपये योगाः
३०२३ वीजकारिष्टः २९९३ शट्यादिचूर्णम्
३०२६ धानपरिष्टः २९९४ मुक्ताद्यचूर्णम्
३०२६ शाखाश्रितकामलायाश्चिकित्सा २९९७ हिक्कानाशना योगाः हलीमकलक्षणम्
२९९८ हिक्कावासनिदानवजने उपदेशः ३०२९ ३ हलीमकचिकित्सा २९९९ दशमूलाद्यघृतम्
३०२९ अध्यायोपसंहारः
२९९९ १० तेजोवत्यादिचूर्णम् मनःशिलादि घृतम्
३०३० सप्तदशोऽध्यायः।
हिक्काश्वासयोश्चिकित्सासूत्रम् ३०३१ १ हिक्कावासचिकित्सिताध्यायः ३००१ २
अध्यायोपसंहारः हिक्काश्वासयोईजयत्वम् ३००२ तयोर्निदानपूर्बकं लक्षणम्
श्रष्टादशोऽध्यायः। हिकानां पूर्वरूपाणि ३००४ कासचिकित्सिताध्यायः ३०३३ श्वासानां पूर्वरूपाणि ३००४ कासानां सङ्ख्या
३०३३ हिक्कायाः सम्प्राप्तिः ३००४ कासानां पूर्वलक्षणम् महाहिकालक्षणम्
३००५ तेषां सम्प्राप्तिपूर्विका निरक्तिः ३०३४ गम्भीराहिकालक्षणम्
वातकासनिदानम्
३०३५ व्यपेताहिकालक्षणम्
पित्तकासनिदानम् ३०३६१ क्षुद्राहिकालक्षणम्
पित्तकासलक्षणम्
३०३६ ३ अनजाहिकालक्षणम् ३००८ कफकासनिदानम्
३०३६ हिक्कानामसाध्यलक्षणानि ३००९ क्षतकासनिदानम्
३०३७ श्वासस्य सम्प्राप्तिः ३०१० क्षयकासनिदानम्
३०३७ महाश्वासलक्षणम्
३०१०
क्षयकासलक्षणम् अश्वासलक्षणम्
३०११ क्षत नक्षयजकास योः साध्यत्वादि ३०३८ ९ छिवश्वासलक्षणम्
३०१४ वातजकासचिकित्सा ३०३९ समकश्वासलक्षणम्
३०१२ कण्टकारीघृतम्
م
م
م
س
م
م
m
م
m
س
m
cc00000
३०३८
- mm
३०४०
For Private and Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
॥
चिकित्सितस्थानस्य सूचीपत्रम् ।
३०४१
विषयाः
पृष्ठ पङ्क्तौ । विषयाः
पृष्ठे पत्तो पिप्पल्या दघृतम्
३०४०
तस्य कृप्छसाध्यलक्षणानि ३०७५ यषणाय घृतम्
३०४१ आगन्त्वतिसारौ
३०७७ गस्नानम्
अतीसारस्य चिकित्सासूत्रम् ३०७९ प्रशस्ता योगाः
३०४२ प्रमथ्यायोगानां निद्दशः ३०८१ नित्रकादिलेहः
३०४३ अतीसारे जलपानविधिः ३०८१ अगस्यहरीनकी ३०४३ १० प्रशस्तयवाग्वादिः
३०८१ धूमयोग्यावस्थोपदर्शनपूर्वक
दीपनग्राही गणः
३०८२ धूमप्रयोगविधिः ३०४५ चाङ्गरीघृतम्
३०८५ प्रशस्तयूपयवाग्वादिः
३०४७
चम्यादिघृतम् पित्तजकासचिकित्सा ३०४८
आमान्वितपित्तातीसारचिकित्सा ३०८६ कासहरा लेहाः
३०४९ पित्तातीसारे षड्योगाः ३०८८ पित्तकासे रस-क्षीर-यूषादिकल्पना ३०५१ अनुवासनविधिः
३०८९ कफजकासचिकित्सा ३०५३
विच्छावस्तिः
३०९० कण्टकारीघृतम्
३०५६ रक्तातीसारस्य निदानलक्षण ३०९१ क्षतजकासचिकित्सा ३०५७ तत्र छागपयसा प्रशस्तता ३०९१ पिप्पल्यादिलेहः
३०५७ रक्तातीसारनाशना योगाः ३०९३ क्षयजकासचिकित्सा ३०६०
गुदपाकप्रतीकारः
३०९४ द्विपञ्चमूल्यादिघृतम् ३०६२
आवस्थिकी क्रिया
३०९५ गुडू च्यादिधृतम्
३०६२
श्लेष्मातीसारचिकित्सा ३०९७ कासमहादिवृतम्
३०६३
श्लेष्मातीसारमा योगाः ३०९८ हरीतकीलेहः
३०६३ ११ अजाज्यादिः
३०९८ प्रशस्ता योगाः
सनिपातातीसारचिकित्सा ३१०१ ३ जीवन्त्यावर्णावलेही ३०६५ १२ अध्यायोपसंहारः
३१०२ पद्मकादिलेहः अध्यायोपसंहारः ३०६८ २
विंशोऽध्यायः।
छद्दिविकित्सिताध्यायः ३१०३ २ एकोनविंशोऽध्यायः।
छीनां पूर्वरूपम्
३१०४ ३ अतीसारस्य प्रागुत्पत्त विवरणम् ३०६१ १० वातजच्छर्दै निदानपूर्विका वातातीसारस्य निदानम् ३०७० ६
सम्प्राप्तिः ३१०५ ७ तस्य रूपाणि
३०७१ तस्या लक्षणम्
३१०५ १ पित्तातीसारस्य निदानम् ३०७२ पित्तजच्छ निदानपूर्विका तस्य रूपाणि ३०७२
सम्प्राप्तिः इलेष्मातीसारस्य निदानम् ३०७२ ९ तस्या लक्षणम्
३१०५ ११ तस्य रूपाणि
३०७३ कफजच्छद्द र्निदानम् ३१०६१ त्रिदोषातीसारस्य निदानलक्षणे ३०७३ ८ तस्या लक्षणम्
GWd
For Private and Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चिकित्सितस्थानस्य सूचीपत्रम् ।
॥
م
س
م
م
३१५०
विषयाः पृष्ठ पङ्क्तौ विषयाः
पृष्ठ पत्तौ सिदोषजच्छद निदानपूर्विका
विसर्पनाशना योगाः ३१३६ १ सम्प्राप्तिः ३१०६ ९ विरेचनविधिः
३१३७ तस्या लक्षणम् ३१०७ रक्तनिहरणविधिः
३१३८ असाध्यलक्षणानि ३१०७ प्रलेपाः
३१३८ द्विष्टार्थसंयोगजच्छ निदानम् । ३१०८ प्रलेपदानविधिः
३१४३ छीनामसाध्यलक्षणानि ३१०८
अन्नपानविधिः
३१४४ छदि चिकित्सा
३१०९ अपथ्यानां निर्देश
३१४५ वातजच्छ ई चिकित्सा
३११० दोषभेदेन चिकित्साविधिः
३१४५ पित्तजच्छईि चिकित्सा
गलगण्डचिकित्सा
३१४९ कफजच्छाई चिकित्सा
विसर्प रक्तमोक्षस्यावश्यकता ३१४९ ९ त्रिदोषजच्छदि चिकित्सा ३११६ अध्यायोपसंहारः आगन्तुच्छ चिकित्सा ३११६ ३ छई पस्थितोपद्वाणां चिकित्सा ३११७ १
द्वाविंशोऽध्यायः। अध्यायोपसंहारः
३११८ १ तृष्णाचिकित्सताध्यायः ३१५१ २
तृष्णानां सनिदानसम्प्राप्तिः ३१५१ ६ एकविंशोऽध्यायः।
तासां पूर्वरूपाणि रूराणि च ३१५२ ५ विसर्पचिकित्सिताध्यायः ३११९ २ प्रबलतृष्णायाः सामान्यलक्षणम् ३१५३ १ विसर्पशब्दस्य निरुक्तिः
वातजतृष्णायाः सनिदानलक्षणम् ३१५३ ५ विसर्गणामुपादानम् ३१२१ ७ पित्तजतृष्णाया लक्षणानि ३१५४ १ विसर्पनिदानम्
३१२२
आमजतृष्णालक्षणम् वाह्यादिभेदेन विसर्पस्य त्रैविध्यम् ३१२३ रसक्षयजतृष्णालक्षणम् विसर्पाणामनुपक्रमलक्षणम् ३१२४ उपसर्गात्मिकायास्तृष्णाया वातविसर्पस्य लक्षणम् ३१२५
लक्षणम् ३१५६ पित्तविसर्पस्य निदानम् ३१२५ मद्यजतृष्णाया निदानलक्षणम् ३१५७ ३ तस्य लक्षणम् ३१२६ तृष्णाचिकित्सा
३१५८ ३ कविसर्पस्य निदानम् ३१२६ प्रशस्तमन्थ-मण्ड-पेयादिः ३१५९ १ तस्य लक्षणम्
३१२७ अवस्थाभेदे शीतोष्णजलदानभग्निविसर्पस्य निदानलक्षणे ३१२८
निषेधविधिः ३१६४ ७ कई मविसर्पस्य निदानलक्षणे ३१२९ अध्यायोपसंहारः
३१६६ प्रन्थिविसर्पस्य निदानलक्षणे ३१३०
त्रयोविंशोऽध्यायः उपद्रवलक्षणम्
३१३१ त्रिदोषविसर्पस्य निदानादि ३१३२
विषचिकित्सिताध्यायः विसर्पाणां साध्यत्वादि ३१३३ विषस्य प्रागुतात्तिविवरणम् ३१६७ ६ विसर्पाणां सङ्क्षिसचिकित्सा ३१३४ विषशब्दस्य निरुक्तिः विसप वमनविधिः ३१३५ | विषस्य द्वविध्यम्
३१६७ १०
..
.
..
.
cmmm
For Private and Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१)
चिकित्सितस्थानस्य सचीपत्रम् ।
विषयाः
३१७२
..
G
.
.
.
S
३५९३
पृष्ठ पङ्क्तौ जङ्गमविपागां योनिः ३१६९ १
चतुविशोऽध्यायः। स्थावरविषाणां निर्देशः ३१७० विषयाः
पृष्ठ पङ्क्तौ चारविषस्य विवरणम् ३१७१ मदात्ययविकिसिनाध्यायः ३२३३ २ जङ्गमस्थावरविषयोः कर्म ३१७१ ३
सुरायाः प्रभावः
રૂર૩૩ तयोर्गतिभेदः
मद्यपानविधिः
३२३५ स्थावरविषवेगानां लक्षणानि ३१७३ यथाऽयथाविधिपोतमद्यस्य फलम् ३२३७ विषगुणानां निर्देशः कर्माणि च ३१७४ मद्यस्य मदजननप्रकारः ३२३७ दूषीविषलक्षणम्
३१७६ मद्यगुणाः
३२३७ विषं यथा मारयति
३१७७ ओजोगुणाः
३२३८ पीतादिषिस्थितिस्थानम ३१७७
ओजसः स्थानम्
३२३८ विषपीड़ित यारिष्टलक्षणम् ३१७७ मदानां त्रैविध्यम्
३२४० चतुर्विशतिरुपक्रमाः ३१८७ तेषां लक्षणानि
३२४० मृतसञ्जीवनोऽगदः
मद्यदोषाः
३२४२ ११ दोषस्थानगतस्य विषस्य प्रतीकारः ३१९४ युक्त्या पीतस्य मयस्य गुणाः ३२४३ ९ गन्धहस्तीनामागदः ३१९६ मद्यपाने युक्तिः
३२४५ ३ महागन्धहस्तोनामागदः ३१९७ सात्त्विकादिपानलक्षणम् ३२४६ ३ विषयोपद्वाणां चिकित्सा ३१९९ १५ वातोल्वणमदात्ययस्य सनिदानभारगुडिकाः ३२००
लक्षणम् ३२५० विषदातुर्लक्षणम्
३२०१ पित्तोल्वणमदात्ययस्य सनिदानसविधानपानानां परीक्षा ३२०३
लक्षणम् ३२५० आमपक्वाशयगतसविषानपानानां
कफोल्णमदात्ययस्य सनिदान__ लक्षणम् ३२०५
लक्षणम् ३२५१ १ जङ्गमविषचिकित्सा ३२०८ मदात्ययस्य त्रिदोषजत्वे हेतुः ३२५१ ७ परमीऽगदः ३२२४ ११ तस्य सामान्यलक्षणम्
३२५२ पञ्चशिरीषोऽगदः
३२२५ ४ मदात्ययस्य सामान्यचिकित्सा ३२५३ ३ नख-दन्तविषचिकित्सा ३२२६४ दोषभे न मद्यप्रयोगविधिः ३२५५ ९ शङ्काविषस्य लक्षण चिकित्सा १ ३२२६६ वातोल्वणदात्यचिकित्सा ३२५६ १ विषार्तानामन्नार्थ शाल्यादीनां
पित्त ल्व गमदात्ययचिकित्सा ३२५७ १३ निर्देशः ३२२७ १. कोल्णमदात्ययचिकित्सा विषार्त विषमुक्तानां वर्जनीयानि ३२२७ ८ / अशङ्गलवणम्
३२६४ दष्टचतुष्पदानां लक्षण
सन्निपातजमदात्ययनिकित्सा ३२६६ । चिकित्सा च ३२२७
मदात्ययनाशना उपायाः ३२६६ अमृतघृतम् ३२३० ध्वंसकविक्षेपकयोर्निदानम्
३२६७ दंशनमात्रे कर्तव्योपदेशः
तयोर्लक्षण चिकित्सा च ६२६८ अध्यायोपसंहारः ३२३२ ५ अध्यायोपसंहारः
३२७० १
३२६२
For Private and Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चिकित्सितस्थानस्य सूचीपत्रम् ।
दा
विषयाः पञ्चविंशोऽध्यायः।
पृष्ठे पङ्क्तौ
आगन्तुजस्य तस्प निदानलक्षणे ३३०६ ४ विषयाः
पृष्ठे पक्ती वातजादिमूत्रकृच्छ्राणां चिकित्सा ३३०७ १ द्विवणीयचिकित्सिताध्यायः ३२७१ २
अश्मरीभेदनपातना योगाः ३३११ १० निजागन्तुभेदेन व्रणस्य द्वैविध्यम् ३२७१ ११ शुक्रविधातजमूत्रकृच्छूचिकित्सा ३३१४ । द्विविधस्य तस्य निदानम् ३२७२ १ रक्तजमूत्रकृच्छ्रचिकित्सा ३३१४ ९ वातजवणस्य लक्षणप्रतीकारी ३२७३
मूत्रकृच्छ्वजनोयानि ३३१५ पित्तजवणस्य लक्षणप्रतीकारौ ३२७३
हृदोगस्य सामान्यलक्षणम् ३३१७ कफजवणस्य लक्षणप्रतीकारौ ३२०३
तस्य विशेषलक्षणम् व्रणानां विंशतिभेदाः ३२७४
वातहृद्रोगचिकित्सा ३३१८ तेषां विविधा परीक्षा ३२७५
पषणादिघृतम्
३३१९ द्वादशदृष्टवणानां निर्देशः ३२७५
पित्तादिजहृद्रोगचिकित्सा ३३१९ वणानामष्टौ स्थानानि ૨૨૬
क्रिमिजहृद्रोगचिकित्सा ३३२२ भष्टौ गन्धाः
प्रतिश्यायनिदानम् ३२७६
३३२३ चतुर्दश स्रावाः
प्रतिश्यायानां लक्षगान ३२७६
३३२३ षोडशोपद्रवाः
३२७६
दुष्टप्रतिश्यायलक्ष गम् ३३२४ ६ चतुर्विंशतिर्दोषाः
३२७६ १० क्षवथलक्षणम्
३३२५ १ व्रणस्य सुखसाध्यत्वादि ३२७७ ९ नासाशोष प्रतीनाह-परिस्वव पूतिनस्यापीनसषत्रिंशदुपक्रमाः
३२७९ . १
नासाशोथ-नासापाक पूयरक्तारुषां अध्यायोपसंहारः ३२९४ ५
लक्षणानि ३३२५ २
शिरोरोगाणां लक्षगानि ३३२७ १ पड्विंशोऽध्यायः। मुखामयानां लक्षणानि ३३२७
अरोचकरोगाणां लक्षगानि ३३३१ १ त्रिमर्मीयचिकित्सिताध्यायः ३२९५ २ | कर्णरोगाणां लक्षगानि ३३३२ त्रिमर्मणां निर्देशः
३२९५ ५ अक्षिरोगागां लक्षणानि भेडाश्च ३३३३ १ उदावतस्य निदानलक्षणे ३२९६ १ खालित्यपालित्ययोः सनिदानउदावर्त्तचिकित्सा ३२९७१
लक्षणम् ३३४१ १ आनाहस्य लक्षणं चिकित्सा च ३३०१ १ नवप्रतिश्यायस्य चिकित्सा ३३४२ मूत्रकृच्छस्य निदानं सङ्ख्या च ३३१ नासारोगप्रतीकारः
३३४३ तस्य सम्प्राप्तिः सामान्यलक्षणञ्च ३३०२ अणुतैलम्
३३४३ वातजादिमूत्रकृच्छ्राणां लक्षणानि ३३०२ शिरोरोगचिकित्सा
३३४७ अश्मरीजन्मप्रकार: ३३०३ मायूरघृतम्
३३४७ ॥ अश्मरीरूपाणि ३३०३ महामायूरघृतम्
३३४१ शर्कराया निदानलक्षणे ३३०४ मुखरोगचिकित्सा
३३५२ शुक्रजमूत्रकृच्छस्प सनिदान
काणकचूर्णम्
३३५३ १३ लक्षणम् ३३०६ १ पीतकं चूर्णम्
३३५४
و
م
س
م .
م
م
م
९
For Private and Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१००
चिकित्सितस्थानस्य सूचीपत्रम् ।
विषयाः पृष्ठ पक्क्तो विषयाः
पृष्ठ पङ्क्ती खदिरादिगुडिका खदिरादितैलञ्च ३३५५ ७ वातव्याधेर्निदानम्
३३८८ अरोचकचिकित्सा
तस्य पूर्वरूपम्
३३८९ स्वरभेद चिकित्सा
३३५८ तस्य रूपाणि
३३८९ कर्णरोगचिकित्सा ३३५१ स्थानभेदेन लमणानि
३३९० भारतैलम्
३३५१ त्वगादिगतकुपितवायोलक्षणानि ३३९० ११ गन्धर्तलम्
३३६० ११ स्नायवादिगतवायोलक्षणानि ३३९१ नेसरोगचिकित्सा ३३६१ अहितलक्षणम्
३३९२ प्रशस्तवर्सिचूर्णाअनानि ३३६३ अन्तरायाम-वहिरायामयोसुखावती वर्तिः
लक्षणम् ३३९३ दृष्टिप्रदा वतिः ३३६५ हनुस्तम्भलक्षगम्
३३९४ खालित्यादिचिकित्सा ३३६६ आक्षेपकलक्षणम्
३३९४ महानीलतैलम्
एकाङ्गसङ्गिरोगयोर्लक्षणम् ३३९५ केशवर्द्धन-रानयोगाः
गृध्रसी-खल्लीलक्षणम् ३३९५ अध्यायोपसंहारः
३३७२ आवृतवायोर्लक्षणम्
३३९६
वातव्याधिचिकित्सा ३३९९ सप्तविंशोऽध्यायः । अहितचिकित्सा
३४०४ पक्षाघातचिकित्सा
३४०४ अरुस्तम्भचिकित्सिताध्यायः
३३७३
गृध्रसी-खल्लीचिकित्सा ३४०४ अरुस्तम्भनिदानम्
३३७४
म्यादितास्यचिकित्सा ३४०४ अरुस्तम्भशब्दस्य निरुक्तिः
३३७५ वातव्यावौ पथ्यानि
३४०५ अरुस्तम्भस्य पूर्वरूपम्
३३७५ महास्नेहः
३४०९ तस्य रूपाणि
३३७६ बलातैलम्
३४१२ ५ असाध्वलक्षणम्
३३७६ अमृतातैलम्
३४१३ १० ऊरुस्तम्भे स्नेहनादेनिषेधः ३३७६
रास्नादि तैलम्
३४१४ उरुस्तम्भस्य तिकित्साक्रमः । ३३७७
मूलकाद्यतेलम्
३४१५ उरुस्तम्भनाशना योगाः ३३७८
३४१६
सकल्कवृषमूलादि तैलम् अपत्यदं तैलम्
३३८१ रास्नातैलम्
३४१६ अष्टकटर तैलम्
३३८१ अरुस्तम्भस्य वाह्यचिकित्सा ३३८१८
वातरोगे तैलस्य प्रशस्तता ३४१७
आवृतवायोश्चिकित्सा अध्यायोपसंहारः
३३८४ २
आमाशयादिगतवातस्य ... अष्टाविंशोऽध्यायः।
प्रतीकारः ३४१९ १ वातव्याधिचिकित्सिताध्यायः ३३८५ २ वायोरन्योऽन्यावरणलक्षणानि ३४२१ ३ वायोः स्तुतिः
३३८५ ४ ।
अन्योऽन्यावृतस्य तस्य तस्य पश्चधा भेदः ३३८६ ।
चिकित्सा ३४२२ १ प्राणादिवायूनां स्थानं कर्म च ३३८६ ३ | अध्यायोपसंहारः
३४२९८
.
.
.
5.GGG
For Private and Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चिकित्सितस्थानस्य सूचीपत्रम्।
१७०
विषयाः
.
س
م
س
م
Gww...
م
م
.३४६८
م
ه
ه
س
م
Lahaniadianvi
उनत्रिंशोऽध्यायः।
पृष्ठे पतौ विषयाः
अचरणातिचरणाप्राक्चरणानां पृष्ठे पङ्क्तौ
लक्षणानि ३४६२१ वातरक्तचिकितसिताध्यायः
उपप्लुतायाः सनिदानलक्षणम् ३४६२ ७ वातरक्तनिदानम्
३४३१
परिप्लुताया निदानलक्षणे ३४६३ १ वातरक्तस्य स्थानम्
उदावर्तिनोकर्णिनीपुत्रनयन्ततस्य पूर्वरूपम्
मुंखीवामिनीनां निदान वातरक्तस्य वैविध्यम्,
लक्षणानि ३४६३ द्विविधस्य तस्य लक्षणञ्च
पण्डीलक्षणम्
३४६५ वातरक्तलक्षणम्
३४३५
महायोनेः सनिदानलक्षणम् ३४६५ वातरक्तस्य साध्यत्वादि ३४३६
आसु दोषसम्बन्धः
३४६६ तस्योपद्रवाः
योनिब्यापञ्चिकित्सा ३४६६ रक्तमोक्षणविधिः
बलातैलम्
३४६७ वातरक्तेऽपथ्यपथ्यानि ३४३९
काश्मर्यादिघृतम् वातरक्तचिकित्सा
३४४० शतावरीघृतम्
३४७० पारूषकं घृतम्
३४४० १३ अपरं शतावरीघृतम्
३४७१ जीवनीयं घृतम्
३४४१ रक्तयोनिचिकित्सा
३४७४ अपराणि घृतानि
३४४२ १० पुष्यानुगं चूर्णम्
३४७५ वातरक्ते वस्तेः प्राशस्त्यम् ३४४५८
पाण्डरप्रदरचिकित्सा ३४७९ मधुपादितैलम्
३४४५
योनिच्यापदपसंहारः ३४८१. ३ सुकुमारकतैलम्
३४४६ ९ शुक्रदुष्टिकारणानि
३४८२ अमृताख्यं तैलम्
३४४७ शुक्रस्याष्टौ दोषाः
३४८३ महापद्मतैलम्
३४४८ तेषु दोषनियमः
३४८३ खुडाकपद्मतैलम्
३४४९
विशुद्धशुक्रस्य लक्षणम् ३४८४ शतपाकमधुपतैिलम् ३४४९
दुष्ठशुक्रस्य चिकित्सा ३४८४ सहस्त्रपाकं शतपाकं बलातैलम् ३४५०
क्लैव्यस्य सामान्यलक्षणम् ३४८६ १ गुडूच्यादीनि तैलानि
३४५०
चतुर्विधक्लैव्यस्य सनिदानपिण्डतलम्
३४५० १२ वातरक्त प्रलेपाः
लक्षणम् ३४८६६ अध्यायोपसंहारः
तस्यासाध्यलक्षणम्
३४९१ १० ३४५७ क्यचिकित्सा
३४९२ त्रिंशोऽध्यायः।
प्रदरनिदानम्
३४९४ ५
प्रदरशब्दस्य निरुक्तिः ३४९५ योनिव्यापचिकित्सिताध्यायः ३४५९ २ प्रदरचिकित्सा
३४९७ वातादिजयोनिव्यापदः पृथग्
स्तन्यदृष्टिनिदानम् ३४९८ निदानलक्षणे ३.६० ४ | वातादिदुष्टस्तन्यलक्षणम् ३४९९ भरजरकालक्षणम्
३४६१ ७ । स्तन्यदृष्टिचिकित्सा ३५०१४
م
१३
ه
م
ه
م
.
३४५३
.
For Private and Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
११०
कल्पस्थानस्य सूचीपत्रम्।
विषयाः
पृष्ठं पड़ती ३५१४ २
पृष्ठे पक्ती विषयाः बालरोगचिकित्सा
३५०६
म्यावधिः अपथ्यानि
३५०७ १ चिकित्सायामुपदेशः अनुकरोगाणां चिकित्सासूत्रम् ३५०८ १ अवेक्षणीयषटकालानां निर्देशः ३५०९ ५ हारः
चिकित्सितस्थानस्य सूचीपत्रं समाप्तम् ।
कल्पस्थानस्य सूचीपत्रम् ।
विषयाः
पृष्ठ पडतो प्रथमोऽध्यायः।
क्षीरादिषु तस्य पञ्च थोगाः ३५३२ विषयाः
पृष्ठे पक्तौ घ्रयादियोगा
३५३३ विशतिलेहयोगाः
३५३४ मदनकल्पाध्यायः
३५१९ २
मोदकोत्कारिकायोगाः ३५३४ वमन-विरेशनलक्षणम् ३५२१
शकुलीपूपयोगाः
३५३५ मदनफलादीनां वामकत्वे निवृतादीनां
३५३६ विरेचकत्वे हेतुः
अपरे चतुई श योगाः
३५२३ १ देशस्य त्रैविध्यम्, विविधस्य
पाड़वादियोगाः
मदनफलस्य पर्यायाः ३५३६ ८ तस्य लक्षण ३५२४
३५३७
अध्यायोपसंहारः औषधग्रहणोचितस्थानस्य : लक्षणम्
३५२६ ग्रहणीयौषधानां लक्षणानि
द्वितीयोऽध्यायः। ३५२६ औषघस्य ग्रहणरीतिः
जीमूतकल्पाध्यायः ३५३८ २ स्थापनविधिश्व ३५२८१ जीमूतकस्य पर्यायाः ३५३८ वमनकरणप्रकारः
३५२८ ११ क्षीरादिषु जीमूतकस्य योगाः ३५३८८ हीनवेगे कर्त्तव्यम् ३५३० ८ मांदरामण्डयोगः
३५३९ वमनयोगे मधुसैन्धवयो
कषायादिष योगाः
३५३९ रुपयोगिता
अष्टौ वर्तियोगाः
३५४० मदनफलस्य कषाययोगाः ३५३१ १ जीवकादिष योगाः
३५४०
م
ه
م
م
و
م
For Private and Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
कल्पस्थानस्य सूचीपत्रम्।
११-०
पृष्ठे पतौ
م
م
م
१०
س
م
م
س
९
م
ه
ه
विषयाः
पृष्ठे पक्तौ | विषयाः घृतयोगः
३५४१ वर्ण पञ्च योगाः अध्यायोपसंहार
सलिले वयो योगाः ३५५४ तृतीयोऽध्यायः।
एकः कृशरयोगः
अध्यायोपसंहारः इक्ष्वाकुकल्पाध्यायः
३५४२ इक्ष्वाकुपर्यायाः ३५४२
षष्ठोऽध्यायः। इक्ष्वाकुप्रयोगाणां निद्दशः ३५४२ कृतवेधनकल्पाध्यायः दुग्धादिष्विक्ष्वाकोरेगाः ३५४२ कृतवेधनस्य पर्यायाः ३५५६ छईने घ्र ययोगः ३५४४ तस्य गुणाः
३५५६ चत्वारो गुड़ादियोगाः ३५४४ श्रीरे चत्वारो योगाः आसवयोगः ३५४५
सुरासवे च एकः अष्टौ वर्तियोगाः
३५४५ क्वाथे नव खयोदश च योगाः ३५५६ लेहयोगाः
दश पिच्छायोगाः
३५५७ मन्थयोगः
षट वर्तिक्रियाः
३५५७ अध्यायोपसंहारः ३५४७ एको घृतयोगः
३५५७
लेहे अष्टौ योगाः चतुथाऽध्यायः।
मांसरसे सप्त योगाः ३५५९ भामार्गवकल्पाध्यायः
३५४८ इक्षरसे एकयोगः धामार्गवस्य पर्यायाः
अध्यायोपसंहारः
३५५९ धामार्गवाहोणां निर्देशः
सप्तमोऽध्यायः। नवपल्लवाश्रिता योगाः चत्वारः क्षीरयोगाः
३५४९१ ३यामात्रिवृत्कल्पाध्यायः ३५६१ सुरायोगः कल्कयोगश्च ३५४९ निवृतायाः पर्यायाः नव कषाययोगाः
३५४९ तस्या गुगाः
३५६१ अन्नयोगः
३५४९ त्रिवृतयोर्भेदः प्रयोगस्थलानि च ३५६२ धेययोगः
तयोः संग्रहणविधिः
३५६२ गवाादशकृद्से द्वादश योगाः ३५५० विरेचन क्रमः
३५६३ दश लेहयोगाः
अम्लादिभिनव योगाः ३५६३ दश घृतयोगाः ३५५१ सैन्धवादिभिादश
३५६३ अध्यायोपसंहारः
३५५१ १० गोमूत्रे अष्टादश यष्टिमधुयोगेन द्वौ
३५६४ पञ्चमोऽध्यायः।
जीवकादिषु चतुर्दश ३५६४ वत्सककल्पाध्यायः
३५५३ क्षीरादौ सप्त
३५६५ वत्सकस्य पर्यायाः
लेहेऽष्टौ
३५६५ नव कषाययोगा: ३५५३ १२ । सितया चत्वारः
३५६६
२
१०
For Private and Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१-०
कल्पस्थानस्य सूचीपत्रम् ।
विषयाः
पृष्ठे पक्ती
पानकादिषु पञ्चयोगाः कल्याणगुड़का चर्णयोगाः सर्वतको योगः तर्पणादिषु वर्णयोगाः घृते क्षीरे मदेव काचिकेच
द्वौ द्वौ योगौ दश षाड़वयोगाः अध्यायोपसंहारः
३५६८ ३५६९ ३५७२ ३५७२ ३५७३
३५७३ ३५७५ ३५७५
दशमोऽध्यायः। विषयाः
पृष्ठे पक्ती सुधाकल्पाध्यायः सुधायागुणाः प्रयोगानहताहते च ३५८५ ४ तस्या भेदः लक्षणञ्च
३५८६ तस्याः पर्यायाः सुधाक्षीरग्रहणविधिः ३५८६ विल्वादिषु सप्त कल्पनाः ३५०६ सप्तलादिषु द्वौ योगी ३५८७ एकः पानककल्पः
३५८७ घे ये त्वेको योगः
३५८८ एको लेहे
३५८८ यूपादिभित्रयः कल्पाः ३५८९१ शुष्कमत्स्यमांसाभ्यां द्वौ योगी ३५८९ २ द्वौ सर्पि-गौ
३५८९ ३ एकः सुराकल्पः अध्यायोपसंहारः
MCww..cmccwwc
अष्टमोऽध्यायः।
३५७७ ३५७७ ३५७७ ३५७७
३५८९
سم
चतुरङ्गुलकल्पाध्यायः चतुरङ्गुलस्य पर्यायाः तस्य गुणाः कर्माणि च चतुरङ्गलग्रहणविधिः द्राक्षायोगः सुरामण्डादिषु पञ्च योगाः कषाये द्वौ लेहे एकः घृते द्वौ अरिष्टे एका विरेचनदाने सङ्केतः अध्यायोपसंहारः
و
२
م
३५७८ ३५७८ ३५७९ ३५७९ ३५७९ ३५८० ३५८०
س
ة
م
१०
تک
एकादशोऽध्यायः। सप्तलाशङ्खनीकल्पाध्यायः ३५९१ सप्तलाशङ्खन्योः पर्यायाः ३५९१ तयोर्गुणकर्मगी
३५९१ तयोर्ग्रहणीयांशयोनिर्देशः ३५९१ दश कषाययोगाः
३५९१ मैरेयादिषु षट कल्पनाः ३५९२ षट् तैलेषु
३५९२ सर्पिष्यष्टौ
३५९३ वयो लेहयोगाः
३५९४ मदेव पञ्चयोगाः
३५९५ अध्यायोपसंहारः
३५९५ द्वादशोऽध्यायः। दन्ती द्रवन्तीकल्पाध्यायः ३५९७
दन्तीद्वन्त्योः पर्यायाः ३५९७ २ । तयोर्ग्रहणशोधनविधिः
c.com...ma
नवमोऽध्यायः।
तिल्वककल्पाध्यायः तिल्चकस्य पर्यायाः तस्य दध्यादिष पञ्च योगाः सुरासौवीरकारिष्टकल्पः कम्पिल्लककल्पः
यो लेहयोगाः चत्वारो घृतकल्पाः अध्यायोपसंहारः
३५८१ ३५८१ ३५८१ ३५८२ ३५८२ ३५८२ ३५८३ ३५८४
२
W०
३५९७
For Private and Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
सिद्धिस्थानस्य सूचोपत्रम्।
wr m
चूर्णकल्पः इक्षुकल्पः
विषयाः पृष्ठ पङ्क्तौ विषयाः
पृष्ठ पङक्त शुद्धयोस्तयोर्गुणाः ३५९८१ मदिरादिकल्पाः
३६०४ दध्यादिभिरष्टौ कलगः ३५९८
अध्यायोपसंहारः गोरसादिभिस्त्रयो योगाः ३५९८ वमन-विरेचनाश्रितानां षटशतस्नेहे तिस्रः कल्पनाः ३५९८
योगानां विवरणम् ३६०६ ५ षट् लेहाः ३५९९ विरुद्धवीर्याणां द्रव्याणामेकत्र
प्रयोगविधिः ३६०७ ३६०१ खरसभावनायाः प्रयोजनम् ३६०८ मुद्गादिरसे लयो योगाः ३६०१ तीक्ष्णादिवमनविरेचनद्रव्यागां यवाग्वादिषु वयः कल्पाः ३६०१
लक्षणम् ३६०९ उत्कारिकायोगः
३६०१ भेषजानां तीक्ष्णादित्वे हेतुः ३६०९ मोदक-मदेव ३६०२ व्याधेस्तोक्ष्णत्वादि
३६१० भक्ष्ययोगः
वमनादिपूपदेशः
३६११ अपरश्चूर्णयोगः ३६०२ मानपरिभाषा
३६१८ अपरो मोदककल्प
स्नेहपाकलक्षगन
३६२३ भरिष्टकल्पाः ३६०३ ११ / संग्रहश्लोको
३६२३ कल्पस्थानस्य सूचीपत्र समाप्तम् ।
ms
३६०२
पृष्ठे पडतो ३६३१ १
सिद्धिस्थानस्य सूचीपत्रम्।
विषयाः प्रथमोऽध्यायः।
सम्यगव मितस्य लक्षणम् विषयाः
पृष्ठे पङ्क्तो असम्यग्वमितातिवमितयोकल्पनासिद्धिनामाध्यायः ३६२५ ३
लक्षणम् स्नेहनकालसीमा ३६२६ ३ सम्यगविरिक्त दुर्विरितातिपञ्चकर्माङ्गस्नेहस्वेदगुणाः ३६२७१
विरिक्तलक्षणम् वमन-विरेचनविधिः ३६२७
वस्तिविधिः विशुद्धस्य पेयादिक्रमः ३६२८
वस्तिगुणाः तस्य पेयादिक्रमसेवने हेतु ३६२९
वातरोगे स्नेहस्य प्रशंसा प्रधानशुद्भवादिलक्षणम् ३६३० १ अनुवासनार्हाणां निर्देशः
३६३२
m
१
m
or
३
३६३२ ३६३३
m
m
Cm00
m
३६३०
For Private and Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
सिद्धिस्थानस्य सचीपत्रम् ।
.
विषयाः पृष्ठे पक्तौ | विषयाः
पृष्ठे पडतो रोगभेदे वस्तेनिषेधः
शिरोविरेचनाहोणां निर्देशः ३६६० : वस्तेः प्रशंसा ३६४० ५ नस्यदानकालः
३६६०८ तस्य प्रशस्ततायां हेतुः
अध्यायोपसंहारः
३६६१ सम्यगसम्यगतिनिरूदानां
तृतीयोऽध्यायः। लक्षणानि ३६४१
वस्तिसत्रीयसिद्धिनाAध्यायः ३६६३ सम्यगसम्यगत्यनुवासितानां
२ लक्षणानि ३६४१
वस्तिदानेऽवेक्षणीयाः उचितस्नेहप्रत्यागमनकालः
वस्तिनिर्माणविधिः ३६४२
वस्तिप्रणिधानविधिः वस्तिसङ्ख्या
३६४२ सम्यगादियुक्तस्य शिरोविरेवनस्य
बलादिवस्तिः वस्तिहानरांतिः
३६६८ लक्षणम् ३६४५ कृतवान्तादेवर्जनीयानि ३६४६
तिर्यमणिधानादिवस्तिशेषाणां
निर्देशः वस्तेः सुखप्रवेशनिर्गम
३६७० १
वस्तिव्ययोगक्रमः व्याघातकारणम् ३६४६
वामपार्श्वशयानस्य वस्तिहाने दत्तमात्रस्य वस्तेरागमने हेत: ३६४७
३६७१ अध्यायोपसंहारः
३६४९
वस्तिदानानन्तरं कर्त्तव्यम् ३६७१ ६ द्वितीयोऽध्यायः।
निरूहकरणे द्रव्यमानम् ३६७३ ५ पञ्चकर्मायसिद्धिनामाध्यायः ३६५०
दत्तवस्तिकस्य शय्याभोज्यानि ३६७६ २
. पञ्चकर्मस्वनुपक्रम्योपक्रम्याणां
उत्तरवस्तयः
३६७६ निशः ३६५०८ अध्यायोपसंहारः
३६८३ भवम्यानां निशः ३६५१
चतुर्थोऽध्यायः। तेषां वमने दोषाः
३६५२
स्नेहव्यापत्सिद्विनामाध्यायः ३६०४ २ वम्यानां निर्देशः
स्नेहवस्तियोगाः अविरेच्यानां निर्देशः
२६८४६ ३६५३ स्नेहवस्तिव्यापदां निर्देशः तेषां विरेचने दोषः
३६८७ ३६५४
तेषां पृथगलक्षणानि विरेच्यानां निद्दशः
३६८८
प्रत्यहानुवासनीयानां निर्देशः । ३६९२ भनास्थाप्यानां निर्देशः
आमस्नेहप्रणयने दोषः तेषामास्थापने दोषः
३६५६
मावावस्तियोग्यानां निर्देशः ३६९४ आस्थाप्यानां निर्देशः ३६५७
मात्रावस्तेर्लक्षणम् अननुवास्यानां निर्देशः
अध्यायोपसंहारः
३६९५ तेषामनुवासने दोषः ३६५७ अनुवास्यानां निर्देशः
पञ्चमोऽध्यायः। ३६५८ शिरोविरेचनानर्हाणां निर्देशः ३६५८ सवस्तिव्यापत्तेषां शिरोविरेचने दोषः
३६५९
सिद्धिनामाध्यायः ३६९६ २
c
م
م
سم س
For Private and Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
सिद्धिस्थानस्य सूचीपत्रम्।
१-०
विषयाः
विषयाः
पृष्ठे पडतो | सप्तमोऽध्यायः। वजनीयनेसाणां लक्षणं दोषश्च ३६९६ ६
पृष्ठे पडतो वर्जनीयवस्तीनां लक्षणं दोषश्व ३६९७ १
वस्तिव्यापसिद्धिनामाध्यायः ३७२२ २ प्रणेतृदोषाः
३६९७ एतद्वयापदां चि कस्सितानि ३६९८ १
अयोगव्यापदो लक्षणंचिकित्सा च ३७२३ १ अध्यायोपसंहारः
भतियोगब्यापदो लक्षणं ३७००६
चिकित्सा च ३७२४
लमव्यापदो लक्षणं चिकित्सा च ३७२४ । षष्ठोऽध्यायः।
माध्मानण्यापत्तलक्षणं वमनविरेचनण्यापसिद्धि
चिकित्सा च ३७२६ १ नामाध्यायः ३७०१ २
हिकाव्यापत्तेर्लक्षणं चिकित्सा च ३७२७ शोधनकालः
३७०१
हृद्घट्टव्यापदो लक्षणं अतिस्निग्धविसर्पादिमतां
चिकित्सा च ३७२७ विरेचननिषधः
३७०३
| कण्टिकाव्यापदो लक्षणं स्निग्धरुक्षविरेचनस्य विषयः ३७०३
चिकित्सा ३७२८ ३ सम्यग्योगकारिका संशोधन
प्रवाहिकाव्यापदो लक्षणं सामग्री ३७०३
चिकित्सा च ३७२९ अजीणे शोधनौषधपाने दोषः ३७०४
शिरोऽतिव्यापदो लक्षणं संशोधनद्रव्यगुणाः
चिकित्सा च ३७०३
३७३० वमनविरेचनौषधपानक्रमः ३७०५
अङ्गार्त्तिव्यापदो लक्षण पेयादिक्रमस्य प्रयोजनम् ३७०६
चिकित्सा च ३७३० तर्पणादिक्रमः
३७०७
परिकर्तिकान्यापदो लक्षण जीणौषधस्य लक्षणम् ३७०७
चिकित्सा च ३७३२ अजीणौषधस्य लक्षणम् ३७०७ ५
परिस्रवव्यापदो लक्षण अकालादिपीतौषधस्य व्यापत्तिः ३७०७ ७
चिकित्सा च ३७३२ ९ दश व्यापदः
३७०८ अध्यायोपसंहारः योगातियोगायोगलक्षणम् ३७०८ ६ वस्तेः प्रभावः विरेचनवमनौषधयोः प्रतिलोम
अष्टमोऽध्यायः। गमने हेतुः ३७०९ । पीतोषधस्याशोधने कर्तव्यम् ३७०९ ८ प्रसृतयोगीयसिद्धिनामाध्यायः ३७३५ २ भस्निग्धादिशरीरे पीतस्यौष
पाञ्चप्रसृतिको वस्तिः ३७३५ घस्य दोषः ३७१० ५ अष्टप्रसूतिको वस्तिः ३७३६ विरेचनातियोगस्य हेतुः ३७११ ९
नवप्रसृतिको वस्तिः
३७३६ तस्य चिकित्सा ३७१२ १ पटप्रसृतिको वस्तिः
३७३६ सरक्तविरेके जीवरक्तपरीक्षा ३७१८ १ | सप्तप्रसूतिको वस्तिः अध्यायोपसंहारः
३७२१ ६ चतुःप्रसूतिको वस्तिः ३७३७
For Private and Personal Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१०
सिद्धिस्थानस्य सूचीपत्रम् ।
विषयाः पृष्ठे पक्तौ । विषयाः
पृष्ठे पडतो अपरो पञ्चप्रमृतिको वस्तिः ३७३७ ५ तेषां चिकितया
३७६. आवस्थिकी क्रिया ३७३८ १ उत्तरवस्तिप्रकारः
३७६१ आमादिषष्णां त्रिंशद भेदाः ३७३९ १ उत्तरवस्तिदानविधिः तेषामुपद्वाः ३७३९ स्त्रीणामुत्तरवस्तिविधिः
३७६३ यथोक्तातीसारेषु चिकित्सा ३७४० उत्तरवस्त्यर्हस्वीरोगाणां निशः ३७६३ संसर्ग चिकित्सा ३७४० पुष्पखप्रमाणम्
३७६४ आमादिमिलितसंसर्गे कार्यम् ३७४१ उत्तरवस्तिदानक्रमः
३७६४ निरामाणां शकृदादीनांप्रतीकारः ३७४२ शङ्खकस्य निदानलक्षणे सर्वातीसारसाधारणभेषजानि ३७४२
चिकित्सा च ३७६४ मवारिष्टाः
अञवभेदकस्य निदानलक्षणे अध्यायोपसंहारः .. ३७४५ २
चिकित्सा च ३७६५
सूर्यावर्तस्य सनिदानलक्षण नवमोऽध्यायः।
चिकित्सा च ३७६६ . तिमोयसिद्धिनामाध्यायः ३७४७ अनन्त वातस्य सनिदानलक्षण त्रिमर्मणां निर्देशः ३७४८
चिकित्सा च ३७६८१ अभिहतहच्छिरोवस्तीनां
शिरःकम्पस्य निदानलक्षणे लक्षणानि ३७५०
चिकित्सा च ३७६८६ तेषां चिकित्सासूत्रम् ३७५० नस्तःकर्मणो भेदाः मर्मणां पालनविधिः ३७५३ ४ रोगभेदे नस्तःकर्मभेदः अपतन्त्रकस्य सनिदानसम्प्राप्ति
नस्त:कर्मविधिः
३७७१ ३ लक्षणम्
नस्यदानानन्तरविधिः ३७७२ अपतानकस्य लक्षणम्
३७५४ प्रध्मापन प्रकार:
३७७२ तयोचिकित्सा
३७५४ अवस्थाभेदेन चिकित्सा ३७७३ ३ तन्द्राया निदानलक्षणे
नावनविधिः
३७७४ तस्याश्चिकित्सा
अध्यायोपसंहारः
३७७५ भूकसादस्य निदानलक्षण चिकित्सा च ३७५७ ९
दशमोऽध्यायः। मूखजठरस्य निदानलक्षण
वस्तिसिद्धिनामाध्यायः ३७७६ चिकित्सा च ३७५७ बालवृद्धयोरास्थापनस्य प्रशस्तता ३७७७ ३ मूखकृच्छस्य निदानलक्षणे ३७५७ ७ येष्वास्थापनः प्रशस्तः ३७७७७ भूतसङ्ग-मूखक्षय-मूत्रातीत
विशोधनीयव्याधिष वस्तिविधिः ३७७८ १ मूताष्ठीला-वातवस्त्युष्णवात
विशोधनीयवस्तेरयोग्यानां निर्देशः ३७७८ ३ बातकुण्डलिका-रक्तप्रन्थि-विड्
कार्यविशेषापेक्षया वस्तीनां विघात-वस्तिकुण्डलानां
संस्कारविशेषः ३७७८ निदान-लक्षणानि ३७५७ ९ । वातपित्तकफरोगिणां त्रिका वस्तयः ३७८०१
cww
३७७०
For Private and Personal Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
सिद्धिस्थानस्य सूचीपत्रम्।
१॥
विषयाः पृष्ठे पडक्तौ | विषयाः
पृष्ठे पक्ती चत्वारा पक्काशयशोधका वस्तयः ३७८१ १ बालवृद्धयोर्निरूहवस्तेरुपयोगिता ३७९२ . शुक्रमांसदा वस्तयः ३७८१ ७ - अध्यायोपसंहारः
३७९३ । परिस्रवदाहपरिकर्त्तनाशना योगाः ३७८२ १ प्रवाहणहिता वस्तयः ३७८२ ८
द्वादशोऽध्यायः। जीवादाने प्रशस्तवस्तिः ३७८३ ११ उत्तरवस्तिासाद्धनामाध्यायः ३७९४ २ रक्तिपत्तप्रमेहनाशनो वस्तिः ३७८४ १ वमनादिशुद्धस्य पालने उपदेशः ३७९४ ४ अध्यायोपसंहारः
३७८४ तत्र पेयादिक्रमः
३७९५
प्रकृतिप्राप्तस्य लक्षणम् ३७९६ एकादशोऽध्यायः।
संशुद्धस्यापथ्यानि
३७९६ तदवर्जने दोषाः
३७९६ फलमातासिद्धिनगमाध्यायः ३७०६ अपथ्यजरोगाणां निई शः ३७९७ आस्थापनार्ह फलादिषु मुनीनां
तेषां चिकित्सा _ वादः ३७८६ ८ कतिपये यापना वस्तयः वस्तिकर्ममु रोगभेदेन फलानां
वृष्यतमस्नेहानुवासनानां निर्देशः ३८०८ ३ निद्द शः ३७८७ ११ वरिषु निषिद्धानि
३८११ पायुदत्तवस्तेः सर्वशरीरदोष.
सिद्रिस्थानपदस्य व्युत्पत्तिः ३८१३ __ नाशरीतिः ३७८८ ७ चरकसंहिताया उपसंहारः ३८१३ गजादीनां वस्तिकमविधिः ३७८९ पत्रिंशत्तन्वयुक्तयः ३८१५ तत्र द्व्याणां निर्देशः ३७९० १ तन्मयुक्तीनां प्रशंसा
३८२३ द्विजादीनां सदातुरत्वे हेतुः ३७९१
सम्यकशास्त्राभ्यासफलम्
३८२३ तेषां चिकित्सा
३७९१ तन्वाध्ययनफलम्
३८२४
३७९८ ३७९९
600 MG3
सिद्धिस्थानस्य सूचीपत्रं समाप्तम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरकसंहिता
चिकित्सितस्थानम ।
प्रथमोऽध्यायः।
अथातोऽभयामलकीयं रसायनपादं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः॥१॥ गङ्गाधरः -अथ सामान्यतश्चिकित्सायां हेतुभूतानि यावन्ति भवन्ति तावन्ति श्लोक निदान-विमान-शारीरेन्द्रियाणां स्थानेषु पञ्चसूपदेशानन्तरमतः प्रतिरोगं हेतुलिङ्गौषधज्ञानार्थ स्वस्थातुरपरायणौषधज्ञानार्थश्च श्लोकस्थाने कृतोद्देशचिकित्सितस्थानमारभमाण आचाय्यस्तत्रोद्दिष्टरसायनादाध्यायान क्रमेण चिकित्सितमुपवर्णयितुं तत्रोद्दिष्टमभयामलकीयादिकरसायनपादानु
चक्रपाणिः --पूर्वस्थानोक्तलक्षणाभावेनावधारितायुष्मद्भावेन चिकित्सा धर्मार्थयशस्करी कर्तव्या इत्यनन्तरं चिकित्साभिधायकं स्थानमुच्यते। रसायनवाजीकरणसाधनमिति यथा चिकित्सोच्यते, तथानन्तरमेव वक्ष्यति ; तखापि ज्वरादिचिकित्सायाः प्राक रसायनवाजीकरणयोर्महाफलत्वेन
२८४
For Private and Personal Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ रसायनपाद
२२६२
चरक-संहिता। चिकित्सितं व्याधिहरं पथ्यं साधनमौषधम् । प्रायश्चित्यं प्रशमनं प्रकृतिस्थापनं हितम् ॥ विद्याद भेषजनामानि भेषजं द्विविधञ्च तत् । स्वस्थस्यौजस्करं + किञ्चित् किञ्चिदार्तस्य रोगनुत् ॥ २॥
क्रमेण वक्तुप्राथमिकखादभयामलकीयरसायनपादमाह-अथेत्यादि। रसायना ख्यस्याध्यायस्य पादं चतुर्थाशं व्याख्यास्याम इत्यादिकं पूर्ववद्याख्येयम् ॥१॥
गङ्गाधरः--तत्र प्रथमतश्चिकित्सां लक्षयति-चिकित्सितमित्यादि। कित निवासे रोगापनयने संशये चेत्यस्य कितधातो रोगापनयनाथै स्वार्थे सनन्तत्वे करणे क्तान्तप्रयोगः। रोगापनयनसाधनमित्यर्थः। रोगनिवृत्ति जनकव्यापारकरणमित्यर्थः। अत एव व्याधिहरं व्याधीन हरति यत् तत् । पथ्यं पथिषु स्रोतःसु हितं। साधनं प्रकरणात् रोगाः साध्यन्ते निवर्तान्तेऽनेनेति साधनग औषधम् ओषधिभिनिष्पन्नं व्याधिहितं, तदुपलक्षणत्वात् सन्च चिकित्सितमौषधं रूढम्। प्रायश्चित्यं दुःखेषु प्रायो योऽग्निरिव तत् प्रायश्चित्यं चित्यो ह्यग्निरुच्यते। प्रशमनं प्रकर्षण शमयति येन तत् । प्रकृतिस्थापन प्रकृतौ लोकानां धातून स्थापयति येन तत्। हितं पोषकत्वात्। भेषजं भिषजां रोगापनयनाथमिदं यत् तत्। भेषजं पायश्चिकित्सितादिभिरेभिः शब्दर्यत
आदावभिधानम्, तयोरपि रसायनमेव वर्षसहस्रायुष्ट्वादिकारणतया महाफलनिति तदभिधीयते, तखापि चाभयामलकीयश्चिकित्सास्थानार्थसूताभिधायकतयाग्रेऽभिधीयते ॥ १॥
चक्रपाणिः--तवादी व्यवहारार्थ स्थानाभिधेयस्य भेषजस्य पर्यायानाह -चिकित्सितमित्यादि। करोति चैवमादौ प्रधानाभिधेयपर्यायाभिधानम्, यथा निदाने हेतुरूपादिपर्यायकथनम् ; एतच्च पर्यायाभिधानं प्राधान्येन चतुष्पादस्यैव भेषजस्य ; यदुक्तम् --"चतुष्पादं पोड़शकलं भेपमिति भिपजो भाषन्ते।” एवमुक्तभेषजागरूपतया तु स्थावरजङ्गमरूपद्रव्यस्य भेषजस्य भेषजत्वमेवावान्तरस्य व्यवहारकृतं ज्ञ यम् ; 'प्रायश्चित्तम्' इति भेपजसंज्ञा प्रायश्चित्तवदर्भपजस्याधर्मकार्यव्याधिहरत्वेन । द्वैविध्यं विवृणोति--स्वस्थस्येन्यादि । किञ्चिदिनि न सर्वम् ; स्वस्थत्वेन व्यवह्रियमाणम्य पसो जरादिम्वाभाविकव्याधिहरत्वेन तथा प्रहर्षव्यवायक्षयित्वानुपचितशक्रत्वाद्य
+ प्रायश्चित्तमिति च पाठो दृश्यते।
ऊर्जस्करम्” इति पाठश्चक्रसम्मतः ।
For Private and Personal Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पम अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
२२६३ अभेषजश्च द्विविधं बाधनं सानुबाधनम् ॥३॥ स्वस्थस्योजस्करं यत् तु तद् वृष्यं तदरसायनम् । प्रायः प्रायेण रोगाणां द्वितीयं प्रशमे मतम् ।
प्रायःशब्दो विशेषार्थो हुरभयं हाभयार्थक्त् ॥ ४ ॥ ५ ॥ अभिधीयते तत्। भेषजलक्षणमुक्त्वा विभजते-भेषजं द्विविधश्च तदिति। किं द्विविमित्यत आह -स्वस्थस्येत्यादि। ओजस्करं प्राधान्यादोज इत्युपलक्षणं, तेन ओजआदिकर पूर्वाध्यायेऽप्युक्तं “किश्चिद् दोपप्रशमनं किश्चिद्धातुप्रदूषणम् । स्वस्थवृत्तौ मतं किश्चित् त्रिविधं द्रव्यमुच्यते” इति। तत्र स्वस्थवृत्ती यदुक्तं तदिदं स्वस्थस्योजस्करमाह, तत्र दोषप्रशमनं यदुक्तं तदवार्तस्य रोगनुत् उच्यते ॥२॥
गङ्गाधरः-तत्र यच्च धातुप्रदूषणमुक्तं तदेवात्र विकृणोति -अभेषजञ्चेत्यादि। अमेषजं धातुप्रदूषणं बाधनं सद्यःप्राणहरतया वाधकारकं यथा वविज्ञातभेषजं विषाग्निवज़शस्त्रादिकम् । सानुबाधनं कालानुबन्धेन बाधकरं दृषीविषादि ॥३॥
गङ्गाधरः-भिन्नाधिकारखात् तन्न विकृत्य स्वाधिकारखात् स्वस्थस्यौजस्कर विणोति स्वस्थेत्यादि। स्वस्थस्यौजस्करमपि द्विविधं वृष्यं रसायनञ्चेति । प्रतिलोमतन्त्रयुक्त्या रसायनस्य वृष्यतो भेदमाह--प्राय इत्यादि। द्वितीयं रसायनं पायो रोगाणां प्रायेण प्रशमे मतम्, प्रथमन्तु न तथा। परन्तु यत् तद्वक्ष्यतेऽत्रैव वानीवेत्यादिना। ननु द्वौ प्रायःशब्दो किमर्थावित्यत आहप्राय इत्यादि । प्रायःशब्दो विशेषार्थ एकः परस्तु बाहुल्याथोपचरित एवेतीत्यूक्तः। तथा च रसायनं प्राचुय्येण रोगाणां विशेषेण प्रशमकं स्वस्थस्यौजस्करञ्च, प्रशस्तशारीरभावहरत्वेन 'ऊर्ज' प्रशस्तं भावमादधातीति स्वस्थस्योजस्करम् ; 'आर्त्तस्य रोगनु' इति विशेषणेन ज्वरादिनार्तस्य ज्वरादिहरम् ; 'रोगनुद्' इति वचनेनैव आर्त्तविशेषगतायां लब्धायां यद् “आर्त्तस्य' इति करोति, तेन सहजजरादिकृतां पीड़ामनुदेजिको परित्यय ज्वरादिना अम्बाभाविकेन रोगेण पीड़ितस्येति दर्शयति ॥ २ ॥
चक्रपाणिः-भेषजप्रसङ्गात् अभेषजद्वैविध्यमाह-अभेषजमित्यादि। बाधनमिह तदात्वमात्रबाधकम्, यथा-स्वल्पमपथ्यम् ; सानुबाधनञ्च दीर्घ कालावस्थायिकुष्ठादिविकारकारि ॥३॥
चक्रपाणिः-द्विविधं भेषजमुक्तं विभजते, - स्वस्थेत्यादि। 'तवृष्यं तदसायनं प्रायः' इति च्छेदः । तवृष्यं प्रायो भवति तथा रसायनं तत् प्रायो भवति ; आर्त्तस्य रोगहरं यद बाहुल्येन, स्वस्थोऽर्जस्करमुच्यते, यत् तु द्वितीयमातरोगहरम्, तत् प्रायेण ज्वरादिशमनं रसायनं वाजीकरणञ्च
For Private and Personal Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Acharya Shri ka
रसायनपाद १
२२६४
चरक-संहिता। दीर्घमायुः स्मृति मेधामारोग्यं तरुणं वयः। प्रभावर्णस्वरौदार्य-देहेन्द्रियबलं परम् ॥ वाकसिद्धिं प्रणति कान्तिं लभते ना रसायनात् ।
लाभोपायो हि शस्तानां रसादीनां रसायनम् ॥ ६ ॥ वृष्यन्तु न प्रायेण रोगाणां विशेषेण प्रशमकं किन्तु प्रशमकमिति रसायन वृष्ययोर्भेदः। तदाह हुभयमित्यादि। उभयं रसायनं वृष्यञ्चेति द्वयमेव यस्मादुभयार्थकृत् रोगहरणस्वस्थौजस्करणार्थकृत्, तस्मात् तयोर्भदार्थ प्रायःशब्दोऽत्र विशेषार्थ इति बोध्यम् ।। ४ । ५॥
गङ्गाधरः-ननु रसायनं किं तत् स्यादित्यत आह- दीर्घमित्यादि। दीर्घमित्यायुरिति योज्यं. लिङ्गविपरिणामात् स्मृत्यादिष्वपि योज्यम्, अन्यथा स्मृतिमेधादिमन्तः सर्ने जन्तवो भवन्ति कश्चास्य गुणप्रकर्ष इति । औदार्य मुदारता महत्त्वमित्यर्थः। दीर्घायुःस्मृत्यादयो व्यस्तसमस्ता रसायनाल्लभ्या न तु समस्ता एव ; तथा च दीर्घायुःस्मृत्यादिकवत्वं रसायनखम् । ननु कुतो दीर्घायुःस्मृत्यादिलाभोऽस्मात् कुतो वा रसायनेतिसंशत्येत आह-लाभेत्यादि। हि यस्मात् । शस्तानां प्रशस्तानां यथायोगं वक्ष्यमाणशताधिकाद्यायुःपर्यन्ततारुण्यावस्थावस्थानानां रसादीनाश्च रसकार्यरसरक्तादीनां धातूनामयनं लाभोपायो रसायनं, तस्माद दीर्घायुःस्मृत्यादिकं रसायनाल्लभते। तन्त्रान्तरे तु “यजराव्याधिविध्वंसि भेषजं तद भवति। यथा-क्षतक्षीणोक्तं सर्पिगुंडादि रसायनं वृष्यञ्च भवति, तथा पाण्डुरोगोक्तो योगराजो रसायनत्वेनोक्तः, तथा कासाधिकारेऽगस्त्यहरीतकी रसायनत्वेनोक्तेत्यायनुसरणीयम् । रसायनोक्तानाञ्च ज्वरादिहरत्वमत सुव्यक्तमेव रसायनग्रन्थेष्वनुब्रुवते ; यव्याधिहरं, तद्रसायनम् ; किन्तु शरीरसंयोगदााद दीर्घायुःकर्तृत्वसाधारणधर्मयोगादुपचरितं व्याधिहराणां रसायनत्वमिहोच्यते इति । ननु यदि स्वस्थोर्जस्करमपि व्याधिहरं व्याधिहरञ्च स्वस्थोर्जस्फरम्, तत् किं 'किञ्चिद्' इति पदेन भेषजकर्मव्यवस्थादर्शकेन क्रियताम् ? ब्रूमः-बाहुल्येन स्वस्थो स्करत्वं व्याधिहरत्वञ्च व्यवस्थाप्यते, न चेह सर्वार्तरोगहरस्य स्वस्थोर्जस्करत्वमिति प्रतिज्ञायते, येन पाठासप्तकादीनामपि रसायनत्वम् ; साधारणशक्तित्वादातरोगहरत्वेन यदुच्यते, तदपि रसायनं वाजीकरणञ्च भवतीति लवमात्रोपदर्शनं क्रियते, तत् स्वस्थार्त्तयोरुभयार्थकर्तृत्वम् ; 'प्रायः'शब्दतात्पर्य विवृणोति-प्राय इत्यादि। विशेषार्थ इति बाहुल्यार्थ इत्यर्थः ॥ ४ ॥५॥
चक्रपाणिः-रसायनकार्यमाह-दीर्घ मित्यादि। प्रभादीनां त्रयाणामौदार्य योजनीयम् ;
For Private and Personal Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१म अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्।
२२६५ अपत्यसन्तानकरं यत् सद्यः सम्प्रहर्षणम् । बाजीवातिबलो येन यात्यप्रतिहतः स्त्रियः॥ भवत्यतिप्रियः स्त्रीणां येन येनोपचीयते । जीर्य्यतोऽप्यनयं शुक्र फलबद येन दृश्यते ॥ प्रभूतशाखः शाखीव येन चैत्यो यथा महान् ।
भवत्यसौ ॐ बहुमतः प्रजानां सुबहुप्रजः॥ रसायनम्” इति। तत् कश्चिद् व्याचष्टे--जराव्याध्योर्विध्वंसीति, तन्न, दीघायुःस्मृत्यादिकररसायनेऽव्याप्तेः। यत् तु जरैव व्याधिर्जराव्याधिस्तस्य विध्वंसीति, तन्न, व्याधिहररसायनेऽव्याप्तः। जराशब्देनात्र दीर्घायुःस्मृत्यादिकमुच्यते चेत तदा पूर्वकल्पः साधुः साधुश्च येनैव जरा विध्वस्यते तेनैवावश्यं दीर्घायुःस्मृत्या दयो जन्यन्ते इति व्याप्तता जराविध्वंसकरत्वेनेवैकान्ततो दीघायुःस्मृयादि करवप्राप्तेरिति। कपालरञ्जनादिकन्तु भेषजं न रसायनं, पलितमात्रं 'हि न जरा, परन्तु बलिपलितादि इति ॥६॥
गङ्गाधरः---रसायनशब्दार्थमुक्त्वा वृष्यार्थमाह -अपत्येत्यादि। अपत्यानां सन्तानं समूहस्तत्करं यत् । यत् सद्यः सम्पहर्षणं सद्यः सम्यक् प्रकर्षण हर्षयति पुनःपुनः कामोद्दीपनेन ग्राम्यधर्मशक्त्या लिङ्गोदगम हर्ष जनयति । येन कृतव्यवायोऽपि पुनः कामोद्दीपनेनाप्रतिहतः पुनाम्यधर्मे जातशक्तिः वाजीवाश्च इवातिबलोऽतिशयकामवेगः स्त्रियो याति नारीगच्छति सुतरामतिरतिशक्त्या स्त्रीणामतिशयेन प्रियो येन भवति । येन च भेषजेन जीर्यतोऽपि जराम् आपद्यमानस्यापि शुक्रं पुनःपुनः कृतव्यवायत्वेऽपि अक्षयं सद् उपचीयते बद्ध ते--- यनस्तु तदुपदेशः कः। न केवलमक्षयं शुक्रमुपचीयते येन च भेषजेन शुक्र फलवत् पुत्राद्यपत्यफलजनक दृश्यते। चैत्यो यथा प्रभूतशाखः शाखी यथा च महान प्रजानां बहुमतः बहुभिः पूजितो भवति, तथासौ पुमान येन भेषजेन वाकसिद्धिः,---यदुच्यते तदवश्यं भवतीत्यर्थः। प्रगतिर्लोकवन्धता। कथमेतद्रसायनेन क्रियते इत्याह--लाभेत्यादि। रसादिग्रहणेन स्मृत्यादयोऽपि गृह्यन्ते ॥ ६॥
चक्रपाणिः-वाजीकरणकार्यमाह-अपत्येत्यादि। अपत्यसन्तानोऽपत्यपरम्परा, तेन पुत्रपौतकरमित्यर्थः, वाजीकरणजनितात् शुक्राजातः पुत्रः पुत्रजननसमर्थी भवतीत्यर्थः। अति
* भवत्यच्चों इति पठ्यते चक्रेण ।
For Private and Personal Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
। रसायनपाद
२२६६
चरक-संहिता। सन्तानमूलं येनेह प्रेत्य चानन्त्यमश्नुते । यशः श्रियं बलं पुष्टिं वाजीकरणमेव तत् ॥७॥ खस्थस्यौजस्करं त्वेतद् द्विविधं प्रोक्तमौषधम्। यद् व्याधिनिर्घातकरं वक्ष्यते तञ्चिकित्सिते ॥ चिकित्सितार्थ एतावान् विकाराणां यदौषधम् । रसायनविधिश्चाग्रे वाजीकरणमेव च ॥८॥ अभेषजमिति ज्ञयं विपरीतं यदौषधात् ।।
तदसेव्यं निषेव्यन्तु प्रवक्ष्यामि यदौषधम् ॥ ६ ॥ सुबहुप्रजो भवन बहुमतो भवति, यच्च सन्तानमूलं समूहापत्यादीनां मूलम् । येन इह लोके प्रेत्य च परं लोकं गवा चानन्त्यमच्युतं यशः श्रियं बलं पुष्टिश्चाश्नुते, तदव वाजीकरणं वृष्यमित्यर्थः। तथा चापत्यसन्तानादिकरत्वं वाजीकरणत्वम्। सुश्रुतेऽप्युक्तम्। “सेवमानो यदौचित्याद वाजीवात्यर्थवेगवान्। नारीस्तर्पयते तेन वाजीकरणमुच्यते।” ननु कुतो वाजीकरणसंज्ञे त्यत आहयेनेत्यादि। अधिकं पुनःपुनर्नारीषु व्रजेत् । व्यज्यते इति पाठे येन नारीषु सामर्थ्य मैथुनशक्तिरधिकं व्यज्यते इत्यर्थः । येनावाजीव नरो वाजीव क्रियतेऽवाजिनं वाजिनमिव करोति यत् तद् वाजीकरणमिति। वाजः शुक्रं तद् अस्यास्तीति वाजी, अवाजिनं वाजिनं करोतीति वाजीकरणमित्यन्ये । स्वस्थेत्यादिना उपसंहारः॥७-९॥ प्रियत्वचेहोपचितशुक्रतया निरन्तरव्यवायकर्तृत्वात् ; यदुक्तम्,-"विरूपमपि योद्धारं भृत्यमिच्छन्ति पार्थिवाः। व्यवायव्यायतं मूर्ख पृष्टं पतिमिव स्त्रियः"। उपचीयत इति पुष्टिं प्राप्नोति ; अक्षयमिवाक्षयम् । फलवदिति गर्भजनकम् । चत्यो देवतायतनम् । अर्थणीयोऽच्चाः। आनन्स्यमिवानन्त्यं दीर्घ सन्तानतामित्यर्थः। चिकित्सित इति ज्वरादिचिकित्सिते। ननु रसायनवाजीकरणे अपि ज्वरादिचिकित्सिते एच, तत् किं विशिष्योच्यते-'वक्ष्यते तच्चिकित्सिते' इत्यादि, सत्यम्, रसायनं वाजीकरणञ्च ज्वरादिव्याधिहरत्वात् 'चिकित्सित' शब्देनोच्यत इति । अथ व्याधिहरत्वाचिकित्सिते वक्तव्यत्वाच्च, रसायनवाजीकरणे व नु वक्तव्ये इत्याहरसायनेत्यादि। विधिविधानं रसायनाभिधानमित्यर्थः। अग्र इत्यनन्तरम्। वाजीकरणञ्चाग्रे. ऽभिधास्यत इति शेषः। अभेषजमपि पूर्वोद्दिष्टं विवृणोति-अभेषजमित्यादि। विपरीतं रोगजननलक्षणार्थकारि ॥७-९॥
For Private and Personal Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम्।
२२६७ रसायनानां द्विविधं प्रयोगमृषषो विदुः। कुटीप्रावेशिकञ्चैव वातातपिकमेव च ॥१०॥ कुटीप्रावेशिकस्यादौ विधिः समुपदेक्ष्यते । नृपवैद्यद्विजातीनां साधूनां पुण्यकर्मणाम् ॥ निवासे निर्भये शस्ते प्राप्योपकरणे पुरे। दिशि पूर्वोत्तरस्याञ्च सुभूमो कारयेत् कुटीम् ॥ गङ्गाधरः-अथ रसायनप्रयोगविधोच्यते-- रसायनानामित्यादि। कुटाप्रावेशिकमिति निर्वातातपगृहं कुटी। कुटीप्रवेशेन नित्तः प्रयोगः कुटी प्रावेशिकस्त, वातातपिकमिति वातातपोपसेवनेनापि निवृत्तः प्रयोगो वातातपिकस्तं विदुरित्यन्वयः। अत्राचार्येणाप्तम्यगुपयोगाभिप्रायेण सर्वेषामधिकार इति कृखा रसायनाधिकारिणो नोक्ताः। सुश्रुतेन सम्यगुपयोगप्रतिषेधाभिप्रायेण अनधिकारिणो रसायनस्योक्ताः। तद् यथा --अथ सप्त पुरुषा रसायनं नोपयुञ्जीरन्। तद यथा। अनात्मवान् अलसो दरिद्रः प्रमादी व्यसनी पापद भेषजापमानी चेति। सप्तभिरेव कारणैन सम्पद्यते। अज्ञानादनारम्भादस्थिरचित्तवाद दारिद्रयादनायत्तखादधदिौषधालाभाच्चेति। एभ्योऽन्येऽधिकारिण इति बोध्यम् ॥१०॥
गङ्गाधरः -ननु कथं कुटीपावेशिकं प्रयुञ्जीतेत्यत आह---कुटीत्यादि। नृपेत्यादि । नृपादीनां निवासे पुरे नगरे । निर्भये सर्पचौरदस्युवादिभयरहिते शस्ते जलाधापन्ने प्राप्योपकरणे यदा यदा यद् यद् उपकरणमावश्यक भवत्युपयोगे तत्तत् तदा तदैव प्राप्यं यत्र तस्मिन् पुरे नपादिवासनगरे हि बणिक प्रभृतिबहुप्रसारिजनसद्भावादित्यर्थः। तथाविधे च नगरे तन्नगरात् पूोंत्तरस्यां पूर्वस्यां वोत्तरस्यां वा दिशि सुभूमौ साधुभूभागयुक्ते देशे कुटी कारयेत्। भूमिप्रविभागः सुश्रुतेनोक्तः। वभ्रशर्कराश्मविषमवल्मीकश्मशानाद्यतनदेवतायतनसिकताभिरनुपहतामनपरामदूरोदकां स्निग्धां प्ररोहवतीं मृद्री स्थिरां समां कृष्णां गौरी लोहितां वा भुमिमोपधार्थ परोक्षेत, तस्यां जातमपि क्रिमिविषशस्त्रातपपवनदहनतोयसम्बाधमार्गरनुपहतमेकरसं पुष्टं
चक्रपाणिः-कुटीप्रवेशेन यत् क्रियते, तत् कुटीप्रावेशिकम् : वातातपसेवयापि यत् क्रियते
For Private and Personal Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२२६८
चरक संहिता ।
विस्तारोत्सेधसम्पन्नां त्रिगर्भा सूक्ष्मलोचनाम् । घनभित्तिभृतसुखां सुस्पष्टां मनसः प्रियाम् ॥ शब्दादीनामशस्तानामगम्यां स्त्रीविवर्जिताम् इष्टोपकरणोपेतां सजवैद्यौषधद्विजाम् ॥ ११ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
रसायनपाद १
पृथ्ववगाढमूलमुदीपाञ्च वचमाददीत । इत्यभूमिपरीक्षा विशेषः सामान्यः । विशेषrea darsaat स्थिरा गुर्बी श्यामा कृष्णा वा स्थलरुक्ष शस्यमाया स्वगुणभूषिष्ठा स्निग्धा शीतलासनोदका विस्तृणकोमलरुक्षनाया शुक्लाम्बुगुणभूयिष्ठा । नानावर्णा लघ्वमवती प्रविरलापाण्डुरुक्षमरोहा अनिगुणभूयिष्ठा । रुक्षा भस्म -रासभ-समवर्णा तनुरुक्ष कोटराल्पर सरुक्षमायाऽनिलगुणभूयिष्ठा । मृद्री समायभवत्यव्यक्तरसजला सर्व्वतोऽसाररुक्षा महापर्व्वतरुक्षमाया श्यामा चाकाशगुणभूयिष्ठेति । एतर् भूमि विभागवचनं सुश्रुतस्य द्रव्यग्रहणार्थमपि गुणज्ञापकं भवति, तेन तत्पुरुषस्योपयुक्त गुणवद्ध मिरनेनोपदेशेन परीक्ष्या भवति ।
ननु कुटीं कीदृशीं कारयेदित्यत आह - विस्तारेत्यादि । कुटीं विस्तारथ तिर्यक् । उत्सेधात् उच्चतः सम्पन्नां सम्यारूपेण गुणवतम् । त्रिगभी वामदक्षिणतः सम्मुखपश्चाद्भागतश्च त्रीणि गर्भकोष्ठानि यस्यास्ताम् । इति चतसृभिर्मित्तिभित्रकोष्ठा भवति । सूक्ष्मलोचनाम् ऊर्द्ध तो भित्त्यां प्रकाशार्थम् अतिक्षुद्रक्षुद्रच्छिद्रवतीं बहुतरवायुप्रवेशानीच्छिद्रवतीम् । घनभित्तिं दृढ़भित्तिम् ऋतुसुखां यदा यो वा ऋतुः स्यात् तदैव सुखमुपलभ्यते यत्र ताम् । सुस्पष्टी बृहतकोष्ठगर्भत्वेन सप्रकाशरूपाम् । अशरतानां शब्दादीनामागम्यामिति कुत्र्या वृहत्त्वगुणेन तत्स्थानगुणेन च बोध्यम् । यत्र कुटीं कुर्यात् तत्र निकटेऽप्रशस्तशब्दादिकारिजन पश्वादिभावा न वर्त्तन्त इति भावः । ययागन्तुकाश्चेदशस्तशब्दादयः स्युस्तदा वृहत्प्रमाणगुणेन कुट्या निवार्या भवन्तीति भावः । सज्जवैद्यादिकां तत्र कुट्यां वैद्योपधद्विजान् सर्व्वदा वासयेत् । पचन्तु तस्य सशोधनादिक्रियार्थ तत्रापत्प्रतीकारार्थ- ततपुरुषोपभोगार्थादिकं यावद् भवति । द्विजश्वाथर्ववेद विन्माङ्गलिकः, वैद्यश्व प्राणाभिसरः स्वगुणसम्पन्नः ॥ ११ ॥
For Private and Personal Use Only
तद् वातातपिकम् । लिगभी प्रथममेकं गृहम् तस्याभ्यन्तरे द्वितीयम्, तस्याभ्यन्तरे तृतीयम्, एवं त्रिगर्भास्त्रयो गर्भा अन्तराणि यस्यां सा । सूक्ष्मलोचनामिति अल्पद्वारजालिकाम् ।
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१म अध्यायः चिकित्सितस्थानम्।
२२६४ अथोदगयने शुक्ले तिथिनक्षत्रपूजिते। मुहूर्त्तकरणोपेत प्रशस्तै कृतवापनः॥ धृतिस्मृतिबलं कृत्वा श्रदधानः समाहितः। विधूय मानसान् दोषान् मैत्री भूतेषु चिन्तयन् ॥ देवताः पूजयित्वाग्रे द्विजातींश्च प्रदक्षिणम् । देवगोब्राह्मणान् कृत्वा ततस्तां प्रविशेत् कुटीम् ॥ १२ ॥ तस्यां संशोधनैः शुद्धः सुखी जातबलः पुनः। रसायनं प्रयुञ्जोत तत् प्रवक्ष्यामि शोधनम् ॥ १३॥ गङ्गाधरः---अथेत्यादि। एवंविधां कुटीं कृत्वाऽथानन्तरं उदगयन उत्तरायणे शुक्ले पक्षे तिथिनक्षत्रपूजिते शुभतिथिशुभनक्षत्राभ्यां पूजिते शुभे मुहूर्तकरणोपेते शुभलग्नकरणयुक्ते प्रशस्ते चन्द्रतारादिशुद्धदिने कृतवापनः कृतक्षौरका धृतिस्मृतिबलं कृत्वा साहसं कृखा श्रद्दधानः श्रद्धान्वितः सन् समाहितः अवधानवान् सन् मानसान् दोषान् रागद्वेषादीन् विध्य त्यक्त्वा भूतेषु सर्वेषु प्राणिषु मत्री मित्रतां चिन्तयन् देवता गणेशादीन् देवानग्रे पूजयित्वा ततो द्विजातींश्च ब्राह्मणादीन् यथार्ह पूजयित्वा देवगोब्राह्मणान् प्रदक्षिणं कृत्वा ततस्तां कुटी प्रविशेत् ॥१२॥
गङ्गाधरः-ननु कुटी प्रविश्य किं कुर्यादित्यत आह-तस्यामित्यादि। संशोधनैर्वक्ष्यमाणैरत्र हरीतक्यादिभिरपरैर्वा तद्विधैरतिदोषसद्भावे तु पञ्चभिश्च कर्मभिः शुद्धः सन् पुनर्जातवलः सन् सुखी यदा भवति तदारसायनं प्रयुञ्जीत, न खजातबलो दुःखी वा। संशोधनशुद्धवचनेन बालवृद्धयो रसायनप्रयोगे प्रतिषेधो बोध्यः, संशोधनस्य बालवृद्ध प्रतिषेधात्। सुश्रुतेऽप्युक्तम्-पूर्वे वयसि मध्ये वा मनुष्यस्य रसायनम् । प्रयुञ्जीत भिषक् पाशः स्निग्धशुद्धतनोः सदा। अविशुद्धशरीरस्य युक्तो रासायनो विधिः। न भाति वाससि म्लिष्टे रङ्गयोग इवार्पितः॥ इति। एवमन्यत्र जरापक्कशरीरस्य व्यर्थमेव रसायनम् इति। तथा च सजा वैद्यादयः स्थिता यस्यां सा तथा। शुक्ल शुक्लपक्षे। नक्षतपूजित इति शुभनक्षतयोगात् पूजिते । कृतवापन इति कृतक्षौरः । मानसान् दोषानिति कामक्रोधादीन् । संशोधनैरिति वमनविरेचना. स्थापनशिरोविरेचनैः। सुखीत्यरोगः । जातबल इति संशोधनायासहतबलतया संसर्जनादिक्रमेण पुनर्जातबलः। यद्यपीह संशोधनैरिति बहुवचनप्रयोगात् सळण्येव संशोधनानि सम्मतानि,
For Private and Personal Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२२७० चरक-सीहता।
रसायनपाद हरीतकीनां चूर्णानि सैन्धवामलकं गुड़म् । वच विडङ्ग रजनी पिप्पली विश्वभेषजम् । पिबेदुष्णाम्बुना जन्तुः स्नेहस्वेदोषणादितः ॥ १४ ॥ तेन शुद्धशरीराय कृतसंसर्जनाय च।। त्रिरात्र यावकं दद्यात् पञ्चाहं वापि सर्पिषा।
सप्ताहं वा पुराणस्य यावच्छुद्धः सुवर्चसः॥ १५ ॥ यौवनारम्भात् प्रभृति षष्टिवर्षवयो यावद्रसायनं प्रयुञ्जीतेति बोध्यम्। ननु वृद्धस्य यदि न रसायनविधिस्तत् कथं भार्गवरसायनादी श्रूयते “लभेत जीर्णोऽपि कुटीप्रवेशात् जराकृति रूपमपास्य सर्वम्, विभर्ति रूपं नवयौवनस्य” इति? उच्यते, चरकाचार्य्यस्याभिप्रायोऽयं न खलुरसायनप्रयोगो व्यथः स्यात् वृद्धानां बालानाश्च संशोधनासहत्वे रसायनप्रयोगासम्यकत्वम् । यस्तु वृद्धो बालो वा नातिबलहीनः संशोधनसहः स स रसायनाधिकारी चेत्यतः पूर्वे वयसीत्यादिनियमो नोक्तः, सुश्रुतादी पुनरेवमेवाभिप्रायः, न तु बालमृद्धौ प्रतिषिद्धौ प्रयोगसम्यक्तानपायाभिप्रायेण पूर्वे वयसीत्यादुाक्तम्, तथा च च्यवनादिदृद्धानां संशोधनसहवाद रसायनेन युवत्वं बभूव का च तत्रानुपपत्तिः । न च तपःप्रभावसहायत औषधस्याशीर्वेद भेषजफलत्वेन वक्तुमुचिता स्यादिति ॥ १३ ॥
गङ्गाधरः-ननु शोधनं किमित्यत आह हरीतकीत्यादि। गुई पुरातनमैक्षवं विङ्गमपि पुरातनं पिप्पलीञ्च पुरातनीम् । यदुक्तम् - द्रव्याण्यभिनवान्येव प्रशस्तानि क्रियाविधौ । ऋते गुड़घृतक्षौद्र-धान्यकृष्णाविडङ्गतः ॥ इति । स्नेहस्वेदोपपादितो जन्तुर्यथादोपवलं हरीतकीचर्णानि सैन्धवादिविश्वभेषजान्तैः अष्टमिः समानि बहुवचनात् । उष्णोदकेन पिवेत् । तेन विरेचनेन शुद्धशरीराय कृतसंसज्जनाय जातायां बुभुक्षायां पीतपेयादिकाय तस्मै पुरुषाय परं त्रिरात्रं पञ्चाहं सप्ताहं वापि सपिपा संस्कृतं पुराणस्य यावकं पुराणयवस्य यवागू तथापीह रसायने विशेषेण योगिकहरीतक्यादिप्रयोग एवोक्तः । अन्ये तु हरीतक्यादिप्रयोगणेंव संशोधनं कर्त्तव्यमित्याहुः। संशोधनैरिति बहुवचनं पुनर्यावच्छट्टैर्हरीतवयादिप्रयोगस्यैव करणं दर्शयति ॥ १०-१३॥
चक्रपाणिः-यावमिति यवान्नम् ; तिरावादिविकल्पवयं हीनमध्योत्तमशुद्धिविषयम् । यद्यपि द्रव्यान्तराणि दशवर्षशतायुष्कर-रसायनाधिकृतानि सन्ति, तथापि हरीतक्यामलकयोरेय रोगहरवा
For Private and Personal Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अध्यायः । चिकित्सितस्थानम् । २२७१
शुद्धकोष्ठन्तु तं ज्ञात्वा रसायनमुपाचरेत् । वयःप्रकृतिसात्म्यज्ञो योगिकं यस्य यद् भवेत् ॥ १६ ॥ हरीतकी पञ्चरसामुष्णामलवणां शिवाम् । दोषानुलोमिनी लध्वीं विद्याद दीपनशचनीम् ॥ आयुष्यां पौष्टिकी धन्यां वयसः स्थापनी पराम् ।
सर्वरोगप्रशमनी बुद्धीन्द्रियबलप्रदाम् ॥ ॐ दद्यात् वर्चसः सुशुद्धेर्यावत् । ततस्तं पुरुषं शुष्ककोष्ठं जातबल सुखिनश्च शाखा स्वस्वप्रकृतिश्च शाला यस्य यद् रसायनं यौगिकं भवेत् तच्च शाखा तदेव रसायनम् उपाचरेत्। इति सर्वरसायनप्रयोगे पूर्वकर्त्तव्यविधिः ॥१४-१६॥
गङ्गाधरः-प्राक् प्रयोगविधिमुपदिश्य प्रयोक्तुं हरीतकीगुणमाह-हरीतकीमित्यादि। तन्त्रान्तरे तु हरस्य भवने जाता हरितेति स्वभावतः। हरते सर्वरोगांश्च तेन नाम्ना हरीतकी ॥ पीयूषं पिबतस्त्रिपिष्टपपतेर्य विन्दवो निगतास्तेभ्योऽभूदभया दिवाकरकरश्रेणीव दोषापहा। कालिन्दीव बलप्रमोदजननी गौरीव शुलिप्रिया वह्न द्योतकरी हुताहुतिरिव क्षीणीव नानारसा॥ जीवन्ती रोहिणी चैव विजया चाभयामृता। पूतना कालिका चेति पथ्या सप्तविधा मता ॥ सुवर्णवर्णा जीवन्ती रोहिणी कपिलद्यु तिः । अलावटन्ता विजया पञ्चांशा चाभया स्मृता। स्थूलमांसामृता ज्ञेया पूतनाऽस्थिमती मना। शा च कालिकेत्येवं सप्तजातिहरीतकी। स्नेहपाकेषु सर्वेषु जीवन्ती च प्रशस्यते। रोहिणी क्षतरोगेषु विजया सर्वकर्मसु । पूतना लेपने ज्ञ या अमृता तु विरेचने। अभया नेत्ररोगेषु गन्धयुक्तौ तु कालिका ॥ इति जातिभेदेन कर्मभेदवचनं प्राचुर्याभिप्रायेण, परन्तु सर्वासामेव सर्वकसकरत्वं लवणवर्जपञ्चरसखादुष्णवीय्येवात् प्रभावाच। तस्मादत्र न जातिविशेपो विवक्षितः उष्णामुष्णवीयां प्रभावात्। अलवणां लवणरसरहितां मधुराम्लकटुतिक्तकपायरसां शिवां मङ्गलकरौं वयसः स्थापनी वयःयुष्करन्वरूपोभयधर्मयोगादध्यायादौ गुणकर्मभ्यामुच्यते ; तत्रापि “यद्यपि आमलकं वयःस्थापनानाम्” इन्युक्तम्, तथापि रोगहरवे हरीतक्येवोत्कर्षवतीति कृत्वा हरीतक्यग्रेऽभिहिता। हरीतक्यादिषु पञ्चरसत्वायत्पादोऽदृष्टवशाद भूतसन्निवेशविशेषप्रभावकृतः ; तेन नालोपपत्तयः क्रमन्ते ।
, बद्रिस्मृतिबलप्रदामिति चक्रष्टतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
रसायनपाद १
२२७२
चरक-संहिता। कुष्ठं गुल्ममुदावत्तं शोषं पाण्डामयं मदम् । अासि ग्रहणीदोषं पुराणं विषमज्वरम् ॥ हृद्रोगं सशिरोरोग़मतीसारमरोचकम् । कासं प्रमेहमानाहं प्लीहानमुदरं नवम् ॥ कफप्रसेकं वैवयं वैवयं कामलां क्रिमीन् । श्वय, तमकं छबि क्लैव्यमङ्गावसादनम् ॥ स्रोतोविबन्धान विविधान् प्रलेपं हृदयोरसोः। स्मृतिबुद्धिप्रमोहश्च जयेच्छीघ्र हरीतकी ॥ १७ ॥ अजीणिनो रुक्षभुजः स्त्रीमद्यविषकर्षिताः। सेवेरन्नाभयामेते क्षुत्तृष्णोष्णार्दिताश्च ये॥१८॥ तान् गुणांस्तानि कर्माणि विद्यादामलकेष्वपि । यान्युक्तानि हरीतक्या वीर्यस्य तु विपर्ययः॥ १६ ॥
शब्देन प्राधान्याद् यौवनमुच्यते। शोषं राजयक्ष्माणम्। नवं कफप्रसेकं नवप्रतिश्यायम् । स्मृतिबुद्धयोः प्रमोहं स्मृतिप्रमोहं बुद्धिप्रमोहश्च ॥१७॥१८॥
गङ्गाधरः-हरीतकीगुणकर्मणी उक्त्वा आमलकीगुणकर्मणी आहतान् गुणानित्यादि । हरीतक्या ये गुणाः पञ्चरसा लघुखादय उक्ता यानि च कर्माणि शिक्खदोषानुलोमित्वदीपनपाचनत्वायुष्यखादीन्युक्तानि तान् गुणान् तानि च काण्यामलकेष्वलवणेषु विद्यात्। वीर्यस्य तु विपर्ययः । हरीतक्या वीर्यमुष्णमामलकस्य तु तद्विपर्ययः शीतं वीर्यमिति ।
शिवामिति कल्याणकारिणी प्रशस्तगुणयुक्तत्वात्। सर्वरोगप्रशमनीमिति संयोगसंस्कारादिना । सर्वरोगहरत्वमभिधायापि कुष्टादिहन्तृत्वाभिधानं विशेषेण कुष्ठादिहन्तृत्वोपदर्शनार्थम् । प्रवर्तकत्वेऽप्यतीसारग्रहणीहरत्वं विरुद्धदोषप्रवर्तकतया ज्ञेयम्, यदुक्तम्-"स्तोकं स्तोकं विबद्धं वा सशुलं योऽतिसार्य्यते । अभयापिप्पलीकल्कैः सुखोष्णैस्तं विरेचयेत्॥” इति । बुद्धिस्मृतिप्रदत्वमभिधायापि
For Private and Personal Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पम अध्यायः
२२७३
चिकित्सितस्थानम्। अतश्चामृतकल्पानि विद्यात् कर्मभिरीदृशैः। हरीतकीनां शस्यानि भिषगामलकानि च ॐ ॥ २०॥
ओषधीनां परा भूमिहिमवान् शैलसत्तमः। तस्मात् फलानि तज्जानि ग्राहयेत् कालजानि तु ॥ आपूर्णरसवीर्याणि काले काले यथाविधि । आदित्यसलिलच्छाया-पवनप्रीणितानि च ॥ यान्यदग्धान्यपूतीनि निर्बणान्यगदानि च।
तेषां प्रयोगं वक्ष्यामि फलानां कर्म चोत्तमम् ॥ २१॥ ततो हेतोश्च हरीतकीनां शस्यानि फलास्थिविवर्जितवल्कलरूपाणि, आमलकानि च आमलकीशस्यानि च अमृतकल्पानि विद्यात ॥१९॥२०॥
गङ्गाधरः-हरीतक्यामलकीफलानि च कीदृशरूपाणि ग्राह्याणि प्रशस्तानि निरुक्तगुणकर्मवन्ति भवन्तीत्यभिप्रायेणाह-ओषधीनामित्यादि। परा सर्वभूमिभ्य उत्कृष्टाभूमिरुत्पत्तिस्थानम्। तस्माद्धिमवतःशैलसत्तमात् तज्जानि हिमवतापतजक्षनानि स्वकालजानि न खकालजानि काले परिणतिकाले आपूर्णरसवीर्याणिसम्यगजातरसवीर्याणि न खकाले आपूर्णरसवीर्याणि न वाप्यजातरससम्पूर्णरसवीर्याणि काले स्वस्वकाले आदित्यसलिलच्छायापवनैः प्रीणितानि च दिवा मूर्यकरैः जुष्टानि वर्षासु दृष्टिजलजुष्टानि रात्रौ चन्द्रकरजुष्टानि तत्पत्रादिच्छायाजुष्टानि च कदाचित् पवनजुष्टानि च प्रायेण यानि प्रीणितानि भवन्ति तानि अदग्धानि बनानादग्धानि न चेद्भवन्ति अपूतीनि जलकर्दमादितो वान्यथा वा क्लिन्नानि भूतानि न चेत्, निव्रणानि पक्ष्यादिभिः क्षतानि न चेत्, अगदानि केनचित् फलव्याधिनानुपतापितानि चेत्, तदा तानि हरीतक्यामलक्योः फलानि यथाविधि शुचिर्भूखा ग्राहयेत् । तेषामित्यादि । तेषां फलानां हरीतक्यामलक्योः फलानां प्रयोगं रसायनप्रयोगं वक्ष्यामि उत्तमश्च कर्म वक्ष्यामि ॥२१॥ स्मृतिबुद्धिप्रमोहहरत्वाभिधानं तत्र विशिष्टशक्त्युपदर्शनार्थम्। वीर्यस्य विपर्ययः इत्यनेनामलकस्य शीतवीर्य्यत्वमुक्तम् । शस्यानीति अस्थिरहितानि फलानि ॥ १४–२०॥
चक्रपाणिः यद्यपि “हिमवानौषधभूभीनाम्" इत्युक्तम्, तथापि रसायने हिमवतः प्रभावेणैवमेव भेषजानि ग्राह्याणीति दर्शयितुम्, 'औषधीनाम्' इत्याद्यभिधानम् ; काले काले इति फलपाककालमित्यर्थः ; यथाविधीति यथा भेषजग्रहणं मङ्गलदेवताच नादिपूर्वकम्, तथावश्यं रसायनं कर्त्तव्यम्। अगदानीत्यनेन पवनदहनाद्यदोषं फलस्य दर्शयति ॥२१॥
* “आमलकस्य च" इति वा पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
रसायनपाद
२२७४
चरक-संहिता। पञ्चानां पञ्चमूलानां भागान् दशपलोन्मितान् । हरीतकीसहस्रञ्च त्रिगुणामलकं नवम् ॥ विदारीगन्धां वृहती पृश्निपणी निदिग्धिकाम् । विद्याद विदारीगन्धादा श्वदंष्ट्रापञ्चमं गणम् ॥ विल्वाग्निमन्थश्योनाकं काश्मय॑मथ पाटलीम् । पुनर्नवां सूपपण्यों बलामेरण्डमेव च ॥ जीवकर्षभको मेदां जीवन्ती सशतावरीम् । शरेक्षुदर्भकाशानां शालीनां मूलमेव च ॥ इत्येषां एञ्चमूलानां पञ्चानामुपकल्पयेत् ।। भागान् यथोक्तान् तत् सव्वं साध्यं दशगुणेऽम्भसि ॥
गङ्गाधरः-प्रयोगमाह-पञ्चानामित्यादि। पञ्चानां पञ्चमूलानामत्रैव वक्ष्यमाणानां मिलितानां पश्चपश्चानां दशपलोन्मितान् भागान् समुदायेन पश्चाशत्पलोन्मितान्, हरीतकीसहस्रम् आकृतिमानेन सहस्रगुडकानि हरीतकीफलानि, त्रिगुणामलकं त्रिगुणं हरीतकीसहस्रात् त्रिगुणमामलकं यत्र तच्च नवं न तु पुराणं, तेनामलकीफलानि सहस्रत्रयगुड़कोन्मितानि इत्युक्तान भागान् पञ्चानां पञ्चमूलानामुपकल्पयेत्। ननु कानि पञ्च पञ्चमूलानीत्यत आह--- विदारीत्यादि। विदारीगन्धा शालपर्णी निदिग्धिका कष्टकारी श्वदंष्ट्रा पञ्चमी यत्र तं गणं विदारिगन्धाद्य कनीयः पञ्चमूलं विदयात्। विल्वेत्यादिपञ्चकं विल्वादिगणं वृहत्पञ्चमूल विद्यात्। पुनर्नवामिति श्वेतपुनर्नवां मूर्पपण्ण्यो मुद्गपर्णीमाषपण्यो बलां वाट्यालकम् एण्डं गन्धर्वहस्तकम् । इत्येतत् पञ्चकं गणं वल्लीपञ्चमूलम्। जीवकेत्यादिकं पञ्चकं गणं कण्टकीपञ्चमूलम्। शरेत्यादिकं पञ्चकं तृणपञ्चमूलम्, अत्र दर्भः कुशः। मूलमेव चेति विदारिगन्धादिभिः सचः योज्यम् । इत्येषां पश्चानां पञ्चमूलानां पञ्चविंशनिद्रव्याणां यथोक्तान भागान् प्रत्येकं पलद्वयोन्मानेन पञ्चकस्य दशपलोन्मितान् भागान मिलिखा पश्चाशत्
चक्रपाणिः-पञ्चानामित्यादौ प्रतिद्रव्यं दशाम्रग्रहणम्, उक्तं हि जतूकणे-“इति पञ्चपञ्चमलानि. तेषां प्रति व्यं दशपलानि” इति । हरीतकीसहस्रमिति हरीतकीफलसहस्रम् ; मूर्पपण्यौं
For Private and Personal Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१म अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
२२७५ दशभागावशेषन्तु पूतं तद् ग्राहयेद् रसम् । हरीतकीश्च ताः सर्वाः सर्वाण्यामलकानि च॥ तानि साण्यनस्थीनि फलान्यापोथ्य कूर्चनः । विनीय तस्मिन् निर्वृहे चूर्णानीमानि दापयेत् ॥ मण्डूकपाः पिप्पल्याः शङ्खपुष्प्याः प्लवस्य च । मुस्तानां सविडङ्गानां चन्दनागुरुणोस्तथा ॥ मधुकस्य हरिद्राया वचायाः कनकस्य च । भागांश्चतुःपलान् कृत्वा सूत्वलायास्त्वचस्तथा ॥ सितोपलासहस्रञ्च चूर्णितं तुलयाधिकम् । तैलस्य द्वादकश्चात्र दद्यात् त्रीणि च सर्पिषः॥ साध्यमौडम्बरे पात्र तत् सर्व मृदुनाग्निना।
ज्ञात्वा लेह्यमदग्धश्च शीतं क्षौद्रण संसृजेत् ॥ पलोन्मितानुपकल्पयेत्। तत् सर्व पञ्चाशत्पलोन्मितपञ्चविंशतिकं द्रव्यं कुट्टयेत्, तत्र तशगणं पञ्चशतपलोन्मितमम्भः पलोल्लेखाद द्विगुणीकृतं दत्त्वा पचेत। हरीतकीसहस्रमेकमामलकीनांत्रीणि सहस्राणि च तुलयिखा यावन्मितानि भवन्ति तदशणगुणं तेषां नवत्वेनाखात द्विगुणीकृतं यावन्मितश्च भवति सर्वमम्भ एकीकृत्य तत्राम्भसि तत् सर्वं कुट्टितपञ्चपञ्चमूलं निक्षिप्य गुड़करूपाणि च हरीतक्यामलकफलानि चतुःसहस्राणि वस्त्रपोट्टलं बद्धा तत्र जले निक्षिप्य साध्यं, मन्दमन्दाग्निना काथार्थ पाक्यं दशभागावशेषन्तु तत् कथितं जलं पूतं वस्त्रेण गालयित्वा रसं काथं ग्राहयेत्। ताश्च स्विन्नाः सवा हरीतकीस्तानि च खिन्नाणि सळण्यामलकानि फलानि सर्व्वाप्यनस्थीनि अस्थिहीनानि कृषा कूर्चनैः आपोथ्य कुट्टयिखा वक्ष्यमाणतिलतैलात् सपिषः किश्चिदष्टाशतपलोन्मिताधिकं सितोपलासहस्र पलानि सितशर्करायाः शतपलाधिकसहस्रपलानि तस्मिन् निर्य्य हे काथे दत्त्वा गोलयिला वस्त्रेण गालयित्वा तस्मिन्नेव ससितोपले काथे प्रक्षिप्य ताम्रपाने साध्यं, तैलस्य तिलतैलस्य बाढ़कं द्रवद्वैगुण्यात् द्वात्रिंशच्छरावं दद्यात्। सर्पिषो गव्यघृतस्य त्रीणि चादकानि द्रवद्वैगुण्यादष्टचत्वारिंशच्छरावाणि मुद्माषपन्यौ। (वीरा जालन्धरं शाकम् ) कूचनं जर्जरीकरणसाधनं शिलापतकमूषलादि।
For Private and Personal Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ रसायनपाद १
२२७६
चरक-संहिता। क्षौद्रप्रमाणं स्नेहाई तत् सव्वं घृतभाजने । तिष्ठेत् संमूर्च्छितं तस्य मात्रां काले प्रयोजयेत् ॥ या नोपरुन्ध्यादाहारमेकं मात्रा जरां प्रति । षष्टिकः पयसा चात्र जीणे भोजनमिष्यते ॥ वैखानसा वालिखिल्यास्तथा चान्ये तपोधनाः। । रसायनमिदं प्राप्य छ बभूवुरमितायुषः॥ मुक्ता जीणं वय + श्चाग्रामवापुस्तरुणं क्यः। वीततन्द्राक्लमश्वासा निरातङ्काः समाहिताः॥
अत्रैव दद्यात्। ततस्तत्सर्वमौडम्बरे ताम्रमये पात्रं मृदुनाग्निना साध्यम् । आसन्नपाके तु तत्र इमानि मण्डूकपर्यादीनां दशानां द्रव्याणां चूर्णानि प्रत्येकं चतुःपलान् भागान् कृखा दापयेत्। अत्र मण्डकपर्णी दन्तिमूलं, कनक हेमचाम्पेयं नागकेशरपुष्पमिति यावत्। ततः पाकवित् तत् सर्च लेह्य लेहाहंमदग्धश्च ज्ञाखावतारयेत् । ततः शीतं यदा भवति तदा स्नेहार्द्धमानेन तैलघृतयोरर्द्धमानेन चत्वारिंशच्छरावमितेन क्षौद्रेण संसृजेत् मेलयेत्। ततस्तत्सर्व सम्मूर्च्छितं दया संघटनेन मिश्रितं कृखा मृभाजने तिष्ठेत स्थापयेत् । एवं प्रस्तुतस्य तस्यौषधस्य मात्रां तां काले उपयोगकाले प्रातःकाले प्रयोजयेत्, कालऽप्यनुक्ते दिवसस्य पूर्व मित्युक्तेः। या मात्रा जरां प्रति जीर्णकालपर्यन्तमेकं प्रथमाहारकाले क्षुधया आहारं नोपरुन्थ्यादाहारोपरोधं न कुर्य्यात्। ततः प्रथमाहारकालोत्तरकालम् अत्रौषधे जीर्णे सति पष्टिक
ओदनः पयसा गोदुग्धेन तेन भोजन मिष्यते, इत्थञ्चैककालमाहारमपराह्न कुय्यादिति भावः। एवं यावत् नैरुज्यबलवर्णादिसम्पत् प्रयोज्यमिति । अस्याशिषमाह-पुराकल्पेन वैखानसा इत्यादि। वैखानसादयो मुनयो रसायनमिदं प्राप्यामितायुयो बभूवुः। जीर्णश्च वयः जीर्णवपुः मुक्तवा त्यत्त्वाग्रंत्र श्रेष्ठं वातातपवर्षादिसहिष्णु तरुणं क्योवपुरवापुः वीतन्द्रादयश्च
* प्राश्येति वा पाठः।
+ वपुरिति क्वचित पठ्यते।
For Private and Personal Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१म अध्यायः ] चिकित्सितस्थानम् ।
२२७७ मेधास्मृतिबलोपेताश्चिररात्र तपोधनाः। ब्राह्मां तो ब्रह्मचर्य चेरुश्चात्यन्तनिष्ठया ॥ रसायनमिदं ब्राह्मामायुष्कामः प्रयोजयेत् । दीर्घमायुर्वयश्चाग्रा कामांश्चेष्टान् समश्नुते ॥ २२॥
___इति ब्राह्मारसायनप्रयोगः।१। यथोक्तगुणानामामलकानां सहस्र पिष्टवा स्वेदनविधिना ® पयस उष्मणा सुखिन्नमनातपशुष्कमनस्थि चूर्णयेत्। तदामलकसहस्रस्वरसारिपीतं, + स्थिरा-पुनर्नवा-जीवन्ती-नागबलाब्रह्मसुवर्चला- मण्डूकपर्णी- -शतावरी-शङ्खपुष्पी-पिप्पली-वचासन्तश्चिररात्रं चिरदिनमत्यन्तनिष्ठया ब्राह्म तपो ब्रह्मवर्यश्च चेरुराचरितवन्त इत्यर्थः। ब्राह्मारसायनं ब्राह्मातपश्चारणहेतुलात् ॥२२॥
गङ्गाधरः-प्रयोगान्तरमाह-यथोक्तेत्यादि। यथोक्तगुणानामिति ब्राह्मरसायनगुणांस्तानि कर्माणीत्यादुप्रक्तानामाकृतिमानेन सहस्र दशशतगुड़कं पिष्टा गोदुग्धं वृहद्भाण्डे दत्वा तद्भाण्डमुग्वे वस्त्र बद्धा तदुपरि तदामलकं दत्वा किंवा वृहद्भाण्डे दुग्धं दत्वा तद्भाण्ड पुरखेप्रचुरच्छिद्रयुक्तं भाण्डमन्यत् निधाय तत्र भाण्डे तदामलकं दत्वा चुल्ल्यां निधायाग्निनाधस्ताज्ज्वाला देया। इत्येवं पयस उष्मणा दुग्धवाष्पेण स्वेदनविधिना सुस्विन्नं तदामलकमनातपशुष्कं छायायां संशोष्य निरस्थि अस्थीनि त्यक्त्वा चूर्णयेत्। तदामलकसहस्रचूर्ण स्वरसपरिपीतं तस्यामलकान्तरसम्भूतस्य स्वरसः परि सर्वतोभावेन भावनाविधिना पीतो येन तत् तथा, अर्थात् आमलकस्य रसेन परिप्लाव्य अनातपे संशोष्य पुनस्तद्रसेन परिप्लाव्यानातपे संशोष्य रसं सप्तधा भावितं तत्, स्थिरादीनां विनीयेति प्रक्षिप्य ; प्लवः कैवर्तमुस्तकम् ; कनकं नागकेशरम् ; स्वक् गुड़त्वक ; औदुम्बर इति ताम्रमये ; स्नेहार्द्धमिति सर्पिस्तैलार्द्धम् । एकमनपराह्निकमाहारम् ॥ २२॥
चक्रपाणिः-पिष्ठस्वेदनविधिनेति यथा पिष्टकं तोयपरिपूरितपातपरिदत्तं तृणादिसंस्थितं स्वेद्यते, तथा तत् स्वेदनीयमित्यथः । स्वरसपरिपीतमिति स्वरसभावितम् । ब्रह्मसुवर्चलाद्यौषधान्यायुर्वेद
। पिष्टम्वेदनविधिनेत्यन्यस पाठः ।
तदामलकसहस्रम् इति बहुषु ग्रन्थेषु पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ रसायनपादः १
२२७८
चरक-संहिता। विङ्ग-स्वयंगुप्ताऽमृता-चन्दनागुरु--मधुक-मधूकपुष्पोत्पल--पद्ममालती-युवती-यूथिकाचूर्णाष्टभागसंयुक्तं, पुनर्नागबलासहस्रपलस्वरसपरिषीतम् अनाताशुष्कं द्विगणसर्पिषा क्षौद्रसर्पिषा वा क्षुद्रगुड़ाकृतिं कृत्वा शुचौ दृढ़ घृतभाविते कुम्भे भस्मराशेरधः स्थापयेत्, अन्तर्भमेः पदं कृतरक्षाविधानमथर्ववेदविदा। पक्षात्यये चोद्धृत्य कनकरजतताम्रप्रबालकालायसचूर्णाष्टमभागसंयुक्तमर्द्धकर्षवृद्धया यथोक्तेन विधिना प्रातःप्रातः प्रयुञ्जानोऽग्निबलमभिसमीक्ष्य, जीणे च षष्टिकं पयसा ससर्पिष्कमुपसेवमानो यथोक्तान् गणान् समश्नुते इति ॥ २३ ॥
द्वाविंशतिद्रव्याणां प्रत्येकं चूर्णस्याष्टभागसंयुक्तं तदामलकचर्णादष्टमांशमितेन स्थिरादीनां प्रत्येकं समचर्णेन संयुक्तं, पुनर्नागबलाया गोरक्षतण्डुलायाः सहस्रपलस्वरसः पूर्वविधिना परिपीतो येन तत्, चूर्णमनातपशुष्कं द्विगुणितसर्पिषा तच्चूर्णाद द्विगुणितेन गोघृतेन द्विगुणेन शोद्रसर्पिषा वा समक्षौद्रेण समस पिषा च मई यिखा क्षुद्रगुड़ाकृति बदरास्थिमानां गुड़िकां कृखा शुचिढ़घृतभाडे निधाय गोमयस्य भस्मराशेरवस्तात् भूमेरन्तः खनयित्वा पक्षं पञ्चदशदिनं स्थापयेत्, अथर्ववेदविदा कृतरक्षाविधानं तद्भाडं पक्षं पञ्चदशदिनं स्थापयेदिति प्रक्रिया। अत्र स्थिरा शालपर्णी, नागवला, गोरक्षत डुला. ब्रह्मसुवर्चला स्वनामख्याता, स्वयंगुप्ता शूकशिम्बी, मधूकमुष्पं गुड़पुष्पस्य पुष्पं, युवती प्रियङ्गुः। अथ पक्षात्यये तदोषधभाण्डमुद्ध त्य कनकादीनां स्वर्णादीनां पञ्चानां शोधितमारितानां चूर्णेन प्रत्येकं समेन तदौषधस्याष्टम भागेकभागेन संयुक्तम् अर्द्धकर्षवृद्धया अग्निवलमभिसमीक्ष्य प्रथमदिनमात्रामवधार्य युक्त्या क्रमेण प्रत्यहमद्ध कर्ष न्यनं वा वर्द्धयित्वा प्रातःप्रातर्यथोक्तेन विधिना कुटी प्रविश्य संशोध्य जातबलः सन् प्रयुञ्जानः तस्मिन भुक्तं चौषधे जीर्णे पष्टिकादिकं सेवेतेत्यर्थः। तेन यथोक्तमिह वक्ष्यन्ते ये गुणास्तान्
समुत्थानीये वक्ष्यमाणानि । युवतिर्नवमालिका । अप्टमो भागोऽष्टभागः।क्षुद्रगुड़ाकृतिमिति फाणिताकृतिम् । अर्द्धकर्षवृद्ध पति अर्द्रकर्षात् प्रभृत्ति वई येत्। यथोक्तविधिनेति कुटीप्रावेशिकन विधिना।
For Private and Personal Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
१ अध्यायः }
www.kobatirth.org
चिकित्सितस्थानम् । भवन्ति चात्र । इदं रसायनं ब्राह्म महर्षिगणसेवितम् । भवत्यरोगो दीर्घायुः प्रयुञ्जानो महाबलः ॥ कान्तप्रजो ना सिद्धार्थचन्द्रादित्यसमद्युतिः । श्रुतं धारयते सत्वमार्षञ्चास्य प्रवर्त्तते ॥ धरणीधर सारश्च वायुना समविक्रमः । स भवत्यविषश्चास्य गात्रे सम्पद्यते विषम् ॥ २४ ॥ ब्राह्मरसायनं द्वितीयो योगः । २ ।
1
许
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
विवाग्निमन्थश्योनाकं काश्मयः पाटलिर्बला । पर्णाश्चतस्रः पिप्पल्यः श्वदंष्ट्रा वृहतीद्वयम् ॥ शृङ्गी तामलकी द्राक्षा जीवन्ती पुष्करागुरु । अभया सामृता ऋद्धिर्जीवकर्षभको शटी ॥ मुस्तं पुनर्नवा सैला मेदे चन्दनमुत्पलम् । विदारी वृषमूलानि काकोली काकनासिका
n
गुणान् समश्नुते । तान् गुणानाह - भवन्तीत्यादि । इदमित्यादिनास्य रसायनस्य गुणाः ।। २३ । २४ ॥
इति द्वितीय ब्राह्मरसायनयोगः । २ ।
गङ्गाधरः-- विल्वाग्निमन्थेत्यादि । अमन्थो गणिकारिका । काश्मय गाम्भारी, पर्ण्यश्चतस्रः शालपर्णी पृश्निपर्णी मुद्रपर्णी माषपर्णी; शृङ्गी कर्कटशृङ्गी, तामलकी भूम्यालकी, मेदे मेदा महामेदा च काकनासिका
२२७६
यथोक्तान् गुणानिति पूर्व्वप्रयोग फलश्रुतिपठितान् । धरणीधरसार इति धरणीधराः पर्व्वताः, तेषां सारो लोहम्, तद्वत्सार इत्यर्थः । अविषमिति अविषमविकारि ॥ २३ ॥ २४ ॥
चक्रपाणिः - पश्चत इति शालपर्णी पृश्निपर्णी मुद्गपर्णी माषपर्णी । तामलकी भूम्यामलको ।
कान्तः प्रजानामिति च पाठो दृश्यते ।
For Private and Personal Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
रसायनपादः १
२२८०
चरक-संहिता। एषां पलोन्मितान् भागान् शतान्यामलकस्य च । पञ्च दद्यात् तदैकध्यं जलद्रोणे विशचयेत् ॥ ज्ञात्वा गतरसान्येतान्यौषधान्यथ तं रसम् । तच्चामलकमुद्धृत्य निष्कुलं तैलसर्पिषोः ॥ पलद्वादशके भृष्ट्रा दत्त्वा चार्द्धतुलां भिषक् । मत्स्यण्डिकायाः पूताया लेहवत् साधु साधयेत् ॥ षट्पलं मधुनश्चात्र सिद्धशीते प्रदापयेत् । चतुःपलं तुगाक्षीर्य्याः पिप्पलीद्विएलं तथा ॥ पलमेकं निदध्याच्च त्वगेलाएत्रकेशगत् । इत्ययं च्यवनप्राशः परमुक्तो रसायनः॥ कासश्वासहरश्चैव विशेषेणोपदिश्यते।
क्षीणक्षतानां वृद्धानां बालानाञ्चाङ्गवर्द्धनः॥ केउयाठों टीति लोके। एषां द्रव्याणां प्रत्येकं पलपरिमिता भागा आमलकस्य गुड़कानां पञ्चशतानि वस्त्र बद्धा जलद्रोणे चतुःपष्टिशरावजले दत्वा सर्वम् ऐकथ्यं विपाचयेत्। एतान्योषधानि गतरसानि पादावशेषे निर्गतरसानि भवन्तीति ज्ञाखा तं रसं तच्च स्विन्नमामलकमुद्ध त्य वस्त्रण संघृष्य निष्कुलं सिरास्थिरहितं कृखा मिलिततैलसर्पिषोद्वादशपले भृष्टा; मत्स्यण्डिकाया विपुलभाजने स्थितगुडस्य मध्ये स्वयं दृढ़ीभूतरूपायाः पूताया अर्द्धतुलां तस्मिन् रसे गोलयित्वा ; वस्त्रपूतं तं रसं कृखा तस्मिन् भृष्टे खामलके दत्त्वा लेहवत् साधु साधयेत् । लेहीभूते तस्मिंस्तुगाक्षीर्याश्चतुःपलं पिप्पल्याश्चर्ण द्विपलं खगेलातेजपत्रनागकेशराणां चतुणां मिलिखा समभागेन पलमेकं प्रत्येक कर्षमानं प्रक्षिपेत् । प्रक्षिप्य सम्यगालोड्यावतारयेत्। इत्येवं सिद्ध शीते मधुनः षट्पलं दत्त्वा सम्यङ मेलयेत् । इत्ययं च्यवनप्राशो नाम परं रसायनम् उक्तम् कासादिपु शस्तश्च। ततः कुटौं प्रविश्य यथोक्तविधिना रसायनस्यास्य
काकनासा वासाफलका, काकतुण्डक इत्यन्ये । गतरसत्वमिह द्रव्याणां चतुर्भागस्थितजले भवति । निष्कुलमिति निरस्थि। तैलसर्पिषोरिति समासनिर्देशाभाभ्यामेव द्वादश पलानि पृथक पृथक ।
For Private and Personal Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
म अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
स्वरक्षयमुरोरोगं हृद्रोगं वातशोणितम् । पिपासां मृत्रशुक्रस्थान् दोषांश्चाप्यपकर्षति ॥ अस्य मात्रां प्रयुञ्जीत योपरुन्ध्यान्न भोजनम् 1 अस्य प्रयोगाच्चावनः सुवृद्धोऽभूत् पुनर्युवा ॥ मेधां स्मृतिं कान्तिमनामयत्वमायुःप्रकर्षं बलमिन्द्रियाणाम् । स्त्रीषु प्रहषं परमग्निवृद्धिं वर्णप्रसाद पवनानुलोम्यम् ॥ रसायनस्यास्य नरः प्रयोगाल्लभेत जीर्णोऽपि कुटीप्रवेशात् । जराकतं रूपमपास्य सव्र्व्वं बिभर्त्ति रूपं नवयौवनस्य ॥ २५ ॥ इति च्यवनप्राशः । थामलकहरीतकीनाम् आमलकविभीतकानाम् ग्रामलकहरीतकीविभीतकानां वा पलाशत्वगवनद्धानां मृदावलिप्तानां कुकूलस्विन्नानामकूलकानां पलसहस्रमुदूखले संपोथ्य दधिघृतमधुपललतैलशर्कर। संप्रयुक्तं भक्षयेदनन्नभुग् यथोक्तेन विधिना ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
२२८१
ܚ
मात्रां प्रयुञ्जीत । या मात्रा अशिता प्रथमभोजनोपरोधं न करोति तां मात्रां प्रयुञ्जीत । शेषं स्पष्टार्थम् ।। २५ ।। इति च्यवनप्राशः ।
1
गङ्गाधरः-- अथामलकहरीतकीनामित्यादि । आमलकहरीतकीनां समानसंख्याफलानाम् । अथवामलक-विभीतकानामथवामलक- हरीतकी-विभीतकानां पलाशवृक्षवल्कलेन बद्धानां मृत्तिकया लिप्तानां कुकूले बहुक्षुद्रच्छिद्रहण्डिकायां वारिपूर्ण हण्डिकोपरिघृतायां स्थापितानामधस्तादग्नि प्रज्वाल्य स्विन्नानां सिरास्थिहीनीकृतानां छायाशुष्काणां पलसहस्रमुखले संकुव्य कृतं चूर्णं तत्समानदधिघृतमधु - तिलतैल-शर्कराभिः संयुक्तं भक्षयेव यथाग्निवलं भक्षयेदनन्नक् मत्स्यण्डिका खण्डसंहतिः । अल पट्पलत्वेन समयोरपि मधुसर्पिषोद्रव्यान्तरयुक्तत्वेन क्षविरुद्धम् ॥ २५ ॥
चक्रपाणिः -- कुकूलकः करीषाग्निः । अकुलकानामिति अनस्थाम् । दध्यादीनामल मानं नोक्तम्, तेन प्रधानस्य चर्णस्य दध्यादिभिर्मिलितैः समानमानत्वम् । पललं तिलचूर्णम्, किंबा प्रत्येकमेव
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ रसायनपादः १
२२८२ चरक-संहिता। तस्यान्ते यवाग्वादिभिः प्रकृत्यवस्थापनम् अभ्यङ्गोत्सादनं सर्पिषा यवचूर्णेश्च । अयञ्च रसायनप्रयोगप्रकर्षो विस्तावदग्निबलमभिसमीक्ष्य प्रतिभोजनं यूषेण पयसा वा षष्टिकः ससर्पिष्कोऽतः परं यथासुखविहारः कामभनः स्यात्। अनेन प्रयोगेण ऋषयः पुनर्यवत्वमवापुर्वभूवुश्चानेकवर्षशतजीविनो निर्विकाराः परमशरीर--बुद्धीन्द्रियबलसमुदिताश्चेरुश्चात्यन्तनिष्ठया तप इति ॥ २६ ॥
इति चतुर्थामालकरसायनम्। हरीतक्यामलकविभीतकपञ्चपञ्चमूलनियुहेण पिप्पलीमधुकमधुककाकोली-क्षीरकाकोल्यात्मगुप्ताजीवकर्षभक-क्षीरशुक्लाकल्कसंप्रयुक्तेन विदारीस्वरसेन क्षीराष्टगुणसंप्रयुक्तेन सर्पिषः कुम्भं यथाविधिना कुटी प्रविश्य यावत् प्रयोगं तावन्नान्न भुञ्जीत बुभुक्षायां फलमूलदुग्धादिकं भुञ्जीत। तस्यान्ते सर्वपरिमिततदौषधभक्षणान्ते। यवाग्वादिभिः मण्डपेयाविलेपीः क्रमेण अशिखा प्रकृतः स्वभावस्यावस्थापन कार्यम् । अभ्यङ्गोत्सादनं यवचर्णः सर्पिषा च कायं नान्यैः। ततस्तु अग्निवलं वीक्ष्य द्विरशनं यूषेण पयसा ससर्पिष्कः षष्टिकः। अतःपरं यथासुखविहारः सन् स्वेच्छया भक्षणं कुर्यादिति। अनेनेत्यादिनास्याशीः॥ इति चतुर्थी रसायनप्रयोग एक एवामलकयोगो न त्रयो योगाः ॥२६॥
गङ्गाधरः-हरीतकीत्यादि। क्षीरशुक्ला क्षीरविदारी, पुराणस्य गव्यसर्पिषः दध्यादीनां चूर्णसमत्वम् । भक्षयेद् इति वचनं लेह्य ऽपि अल्पाभ्यवहरणमातार्थत्वमुपपन्नम् । अनन्नभुगिति सर्वथा आहारान्तराभुक्। तस्यान्त इति एतत्प्रयोगपरित्यागकाले। प्रत्यवस्थापनमिति यवाग्वादिक्रमविशेषणम्, तेन प्रयोगान्ते यदा अभ्यङ्गोत्सादनं कर्त्तव्यम्, तदा यवाग्वादिक्रमेणेत्युक्तस्यार्थस्य प्रत्यवस्थापनं क्रियत इत्यर्थः। यूषण पयसा वेति विकल्पोऽग्निबलापेक्षया ॥२६॥
चक्रपाणिः-अत्र हरीतक्यादौ क्षीरशुक्लाः क्षीरविदारिकाः ; अब हरीतक्यादिक्वाथस्य त्वेकभागः, * प्रत्यवस्थापनमिति चक्रः।
For Private and Personal Use Only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
१म अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
२२८३
साधयित्वा प्रयुञ्जानोऽग्निबलं समवेदय । जीर्णे च नीरसर्पिभ्यां शालिषष्टिकमुष्णोदकानुपानमश्नन् जराव्याधिपाप्माभिचारव्यपगतभयः शरीरबुद्धीन्द्रियबलम तुलमुपलभ्याप्रतिहत सर्व्वारम्भः परमायुराप्नुयादिति ॥ २७ ॥
मैं
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
इति पञ्चमो हरीतकीयोगः । हतक्यामलकविभीतक - हरिद्रा-स्थिरा-वचा-- विङ्गामृतवल्लीविश्वभेषज-मधुकपिप्पलीसोमवल्कसिद्धेन चीरसर्पिषा मधु
J
कुम्भं चतुःषष्टिशरावम् । हरीतकीप्रभृतीनां समानांशानां कल्कं मिलित्वा सर्पिः पादिकं सर्पिर्गर्भे दत्त्वा क्षीरमष्टगुणं दत्त्वा विदारीस्वरसेन सर्पिःसमेन मन्दानलेन पाचयेत् इति । एवं सर्पिः साधयित्वाऽग्निबलं समवेक्ष्य पिवन् तस्मिन जीर्णे क्षीरसर्पिभ्य शालिषष्टिकान्नमुष्णोदकानुपानमश्नन जराव्याधीत्यादुप्रक्ताशिषमाप्नुयात् ॥ २७ ॥
गङ्गाधरः-- हरीतक्यामलकेत्यादि । सोमवल्कः श्वेतखदिरः । हरीतक्यादिसोमवल्कान्तानां क्वाथेन चतुर्गुणेन तेषामेव कल्केन सर्पिषः पादिकेन क्षीरोत्थं सर्पिः प्रस्थमितं पाचयेत् । मानेऽप्यनुक्ते समता विधेया । कल्कक्काथावनिर्देशे गणात् तस्मात् प्रयोजयेत् । इति सुश्रुतवचनं तदेवानुसृत्य कश्चिद् वृद्धवैद्यः पानोवाच । यत्राधिकरणे नोक्तिर्गणे स्यात् स्नेहसंविधौ । तत्रैव कल्कनिग्रहाविष्येते स्नेहवेदिनेति । अस्य चायमर्थः । भेषजानामधिकरणे ग्रन्थे नेत्र गणे साधनद्रव्यसमूहे कल्क नियहयोरुक्तिर्न स्यात् तत्र व गणे कल्क निय्यहावुभौ स्नेहवेदिना वैदेशनेष्येते । इति तुल्यं सुश्रुतोक्तेन । इत्येवमर्थमविद्वान् व्याचष्टे । यत्र स्नेहसंविधौ गणेऽधिकरणेन सप्तम्यन्तेन स्यादतिस्तत्रैव कल्कनिय्यहावभी करणेन यत्रोक्तिस्तत्र कल्कस्य स्नेहेन सह साक्षात् पाकात् प्राधान्यान्निय्यूहरूप्यस्य परम्परया पाकादप्राधान्यात् कल्क rasad न काथो न वोभयमिति । तदसत् अनार्षत्वात् । यच्चान्यो व्याचष्टेअधिकरणेनेत्यधिकारतया गणे यत्रोक्तिरिति यमेव द्रव्यगणमेकस्मिन् योगे क्षीरस्याष्टी भागाः सर्पिप एको भागः । कुम्भो द्रोणद्वयम्, वचनं हि - " द्रोणस्तु द्विगुणः सूर्पो विज्ञेयः कुम्भ एव च ॥ २७ ॥
बलेति वा पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक संहिता ।
२२८४
शर्कराभ्यामपि च संनीय आमलकस्वर सशतपलपीतम् ग्रामलकचूर्णम् अयश्चूर्णचतुर्भागसंप्रयुक्तं पाणितलमात्रं प्रातः प्रातः प्राश्य यथोक्तेन विधिना सायं मुद्रयूषेण पयसा वा ससर्पिष्कं शालिषष्टिकम् अनीयात् । त्रिवर्षप्रयोगादस्य वर्षशतमजरं वयस्तिष्ठति श्रुतमवतिष्ठते सर्व्वामयाः प्रशाम्यन्ति विषमविषं भवति गात्र गात्रमश्मवत् स्थिरीभवत्यधृष्यो भूतानां भवतीति ॥ २८ ॥ भवन्ति चात्र । यथामराणाममृतं यथा भोगवतां सुधा । तथाभवन्महर्षीणां रसायनविधिः पुरा ॥ न जरां न च दौल्यं नातुर्य्यं निधनं न च । जग्मुर्वर्षसहस्राणि रसायनपराः पुरा ॥
रसायनपादः १
विधायापरेऽपि योगास्तेनैव यत्र विहितास्तव कल्कनिग्रहावुभाविष्येते नान्यत्रेति । तदप्यसत् अनार्षत्वात् सुश्रुतविरोधाच्च निय्र्यहाभावे स्वल्पगुणत्वापत्तेश्चेति । काथ्याच्चतुर्गुणं वारि पादस्थं स्याच्चतुर्गुणम् । स्नेहात् स्नेहस क्षीरं कल्कस्तु स्नेहपादिकः । इति । तेन सिद्धेन सर्पिषा मिलिताभ्यां मधुशर्कराम्यां तत् सर्पिःपादिकाभ्याञ्च संनीय मिश्रीकृतेन मारितपुटितलौहचूर्णचतुर्थाशयुक्तमामलकचूर्णमामलकस्वरसेन सप्ताहं भावितं संनीय मिश्रयित्वा पाणितलं कर्षमात्रं यथाविधि कुटीं प्रविश्य प्रातः प्रातः प्राश्य सायं रात्रौ मुद्गयूषेण पयसा वा ससर्पिष्कं शालिषष्टिकान्नमश्नीयात् । अस्य त्रिवर्षप्रयोगादित्यादिनाशीः ॥ २८ ॥ इति पष्ठो रसायनप्रयोगः ।
गङ्गाधरः - रसायनस्य सामान्यतो गुणमाह- भवन्ति चात्रेत्यादि । यथा - मराणामित्यादि । अमराणां यथा अमृतं यथा च नागानां सुधा, तथा महर्षीणां रसायनविधिः पुराऽभवन्न त्वनुषीणाम् । न जरामित्यादि । पुरा
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः - अमृतवल्ली गुड़ची, सोमवल्को विट्खदिरः, क्षीरसर्पिर्मधुशर्कराणामयश्च पूर्णस्य चतुर्थभागः, यत एतदयश्च र्णचतुर्थभागः, अत एवास्मिन् प्रयोगे जतूकर्णेन " अयश्व र्णपादयुक्तम्” इति कृतम् । अमराणाममृतं जरादिहरं नागानाञ्च सुधा जरामरणहरीत्युभयोपादानं दृष्टान्ते,
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । २२८५ न केवलं दीर्घमिहायुरश्नुते रसायनं यो विधिवन्निषेवते। गतिं स देवर्षिनिषेवितांशुभां प्रपद्यते ब्रह्म तथैतिचाक्षरम् ॥२६॥
तत्र श्लोकः। अभयामलकीयेऽस्मिन् पड़ योगाः परिकीर्तिताः। रसायनानां सिद्धानामायुयैरनुवर्तते ॥३०॥ इत्यग्निवेशकूते तन्त्र चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने प्रथमाध्याये अभयामलकीयं नाम रसायनपादः
प्रथमः॥१॥ रसायनपरा' महर्षयः वर्षसहस्राणि जरादिकं न जग्मुः। तर्हि किं रसायनाद दीर्घायुरेव स्यान्नान्यदित्यत उच्यते न केवलमित्यादि। यो विधिवद् रसायनं निषेवते, स केवलं न दीर्घायुरेवेह भूलोकेऽश्नुते, देवर्षिनिषेवितां शुभां गतिश्च प्रपदाते। तथा अक्षरं ब्रह्म चैति निर्वाणमुक्तिं प्रामोति इति ॥२९॥
गङ्गाधरः पादार्थमुपसंहरति-तत्र श्लोक इति। अभयामलकीयेऽस्मिन् रसायनपादे षड् योगा रसायनानां परिकीर्तिताः। यै रसायनयोगैरायुरनुवत्तते। इति ॥३०॥
पादं समापयति-अग्नीत्यादि। बैद्यश्रीगङ्गाधरकविराजकविरत्नविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ चिकित्सित
स्थाने अभयामलकीये रसायनपादः प्रथमः ॥१॥
ब्रह्म मोक्षः, मोक्षसाधनत्वन्चेह रसायनविशुद्धसत्त्वकर्तृतयोच्यते। अभयेत्यादिना सन्देहनिरासार्थमुक्तप्रयोगसंख्यां दर्शयति। एवमन्यत्रापि संख्याप्रणयनमन्ते ज्ञेयम् ॥ २८-३०॥ इति महामहोपाध्याय-चरकचतुरानन श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां .. चरकतात्पर्यटीकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायामभयामलकीयरसायनपाद
व्याख्या नाम प्रथमः पादः ॥१॥
२८७
For Private and Personal Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
२२८६
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक संहिता |
अथातः प्राणकामीयं रसायनपादं व्याख्यास्यामः, इतिह स्माह भगवानात्रेयः ॥ १ ॥
[ रसायनपाद २
प्राणकामाः शुश्रूषध्वमिदमुच्यमानम् अमृतमिवापर मदितिसुत हितकरमचिन्त्याद्भुतप्रभावमायुष्यमारोग्यकरं वयसः स्थापनं निद्रा तन्द्रा-श्रमलमालस्यदौर्बल्या पहर मनिल कफपित्त साम्यकर स्थैर्य्यकर मबद्धमा सहर मन्तर ग्निसन्धुक्षणं प्रभावर्णस्वरोत्तमकरं रसायनविधानम् । अनेन च्यवनादयो महर्षयः पुनः युवत्वमापुः नारीणाञ्च ष्टतमा बभूवूः स्थिरसमसुबिभक्तमांसाः सुसंहत स्थिरशरीराः सुप्रसन्नबलवर्णेन्द्रियाः सर्व्वत्राप्रतिहतपराक्रमाः सर्व्वशसहाश्च ॥ २ ॥
गङ्गाधरः-- अथात इत्यादि । अथाभयामलकीयरसायनपादव्याख्यानन्तरमतोsवधि प्राणकामीयं प्राणकाममधिकृत्य कृतं रसायनपादं व्याख्यास्यामः ॥ १ ॥
गङ्गाधरः-- प्राणकामा इत्यादि । भोः प्राणकामाः ! मयोच्यमानमिदमदितिसुत हितकरमादितेयानां देवानां हितकरममृतमिवापरं रसायन विधानमचिन्त्याद्भूतप्रभावमित्येवमादिरूपं शुश्रूषध्वम् । अनेन च्यवनादयश्च्यवन वश्यमुन्यादयः । इष्टतमा अभिमततमाः । स्थिर समसुविभक्तमांसाः स्थिरमश्लथं समं यत्राङ्गे यदुचितं तत्र तथारूपेण न विषमत्वेन सुष्ठु शोभनतया विभक्तं विभागीभूतं मांसं शरीरेषु येषां ते तथा । सुसंहतस्थिरशरीराः शोभमानं संहतं संघातीभूतं स्थिरं दृढ़ शरीरं येषां ते तथा ।। २॥
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः - पूर्वपादे ह्यामलकरसायनान्युक्तानि, इहाप्यामलकरसायनानि सन्तीति प्राणकामीयमनन्तरमुच्यते । प्राणकामशब्दमधिकृत्य कृतमिति प्राणकामीयम् । निद्राहरत्वं रसायनस्य वैकारिकनिद्राहरत्वेन किंवा देववत् सर्व्वदा प्रबुद्धो निद्वारहितो भवति । तन्द्रालक्षणं तन्त्रान्तरे“इन्द्रियार्थेष्वसंवित्तिगौरवं जृम्भणं क्लमः । निद्रार्त्तस्येव यस्येहा तस्य तन्द्रां विनिद्दिशेत् ॥” इति । अबद्धमांसमनिविड़मांसम् । उत्तमानि प्रभादीनि करोतीति प्रभावर्णस्वरोत्तमकरम् एवंजातीयषश्च पूर्वनिपातानियमो ऽप्रतिबन्धेन चरके अस्ति मयूरव्यंसकादिपाठे द्रष्टव्यः । ' अनेन हि' इत्यादिना
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१म अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम्। २२८७ सर्वे शरीरदोषा भवन्ति ग्राम्याहारादम्ललवणकटुकक्षारशुष्कशाकमाषतिलपललपिष्टान्नभोजिनां विरूदनवशकशमीधान्य-विरुद्धासात्म्यरुक्षाभिष्यन्दिभोजिनां क्लिन्नगुरुपूतिपmषितभोजिनां विषमाशनाध्यशनप्रियाणां दिवास्वप्नस्त्रीमद्यनित्यानां विषमातिमात्रव्यायामसंक्षोभितशरीराणां भयक्रोधलोभमोहशोकायासबहुलानाम् । अतो निमित्ताद्धि शिथिलोभवन्ति मांसानि विमुच्यन्तै सन्धयो विदह्यते रक्तं विष्यन्दते चानल्पं मेदो न सन्धीयतेऽस्थिषु मज्जा शुक्रन प्रवर्त्तते क्षयमुपैत्योजः। एवम्भूतो ग्लायति सीदति निद्रातन्द्रालस्यसमन्वितोऽनारतम् आशु चैव श्वसित्यसमर्थश्चेष्टानां शारीरमानसानां नष्टस्मृतिबुद्धिच्छायो ® न सर्वमायुरवाप्नोति। तस्मात् एतान् दोषानवेक्षमाणः सर्वान् यथोक्ताहितानपास्य आहारविहारान् ___ गङ्गाधरः-पुरावृत्तमुक्त्वा रसायनस्यास्य सेवायां प्रवृत्तिकारणमाहसर्वे इत्यादि। सव्व शरीरदोषा वातपित्तकफाः ग्राम्याहाराद्भवन्ति। ग्राम्याहारान् विकृणोति अग्ललवणेत्यादि । विरूढ़ेत्यादि । विरूढमङ्कुरितं नवं नूतनं शूकधान्यादिकं तत्कृतान्नादिकं तथा विरुद्धं संयोगतः परस्परं विरुद्धं यजःपुरुषीयोक्तम्, असात्म्यं सात्म्यीभूताहारादन्यमाहारं, रुक्षम् अभिष्यन्दिनं स्रोतःक्लेदीकरश्चाहारं भोजिनाम्। तथा क्लिन्नादिभोजिनां तथा विषमाशनम् अकाले वहु चाल्पं वा भुक्तन्तु विषमाशनम्, अध्यशनं पूर्वदिनाहाराजीणे यद्भोजनं तदध्यशनं तयोः प्रियाणाम् । अतोऽललवणादितो निमित्तात् तेषाम् अनल्पमधिकं मेदो विष्यन्दते अस्थिषु मज्जा च न सन्धीयते ओजश्च क्षयमुपैति । एवम्भूतः शिथिलीभूतमांस इत्येवमादिरूपः सन् ग्रामीणो ग्लायतीत्येवमादि। अनारतं सततमाशु श्वसिति शारीरमानसानाश्च इष्टानाम् असमौ भवति। तस्माद् ग्रामवासी एतान् शिथिलीभूतमांसखादीन् सर्वानवेक्षपुरावृत्तिकथनेन रसायनानि वक्ष्यमाणानि प्रवृत्त्यर्थ स्तौति । रसायनप्रयोगे वजनीयं ग्राम्याहारादि
* रोगाणामधिष्ठानभूतः इत्यधिकः पाठः क्वचित् ।
For Private and Personal Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२२८८
चरक संहिता |
[ रसायनपाद २
रसायनानि प्रयोक्तुमर्हति । इत्युक्त्वा भगवान् पुनर्व्वसुरात्रेय उवाच । - आमलकानां सुभूमिजानां कालजानामनुपहत- गन्धवर्णरसानाम् पूर्णरसप्रमाणवीय्र्याणां स्वरसेन पुनर्नवाकल्कपादसंप्रयुक्तेन सर्पिषः साधयेत् आदकम् । अतः परं विदारीस्वरसेन जीवन्ती कल्कसंप्रयुक्तेन । अतः परं चतुर्गुणेन पयसा बलातिबलाकषायेण शतावरीकल्कसंयुक्तेन । अनेन क्रमेणैककं शत
माणः सन्नहितान् यथोक्तमम्ललवणादीनाहारविहारान् सर्व्वानपास्यापक्षिय रसायनानि प्रयोक्तुमर्हतीति । रसायनमाह - आमलकानामित्यादि । सुभूमिजानां हिमवत्पर्व्वतानां वा यथोक्ता ये भूमिविभागास्तत्र या भूमिः साधुस्तत्र जातानाम् अनुपहतगन्धादीनामामलकानां स्वरसेन साध्यसर्पिपश्चतुर्गुणेन चतुःषष्टिशरावोन्मतेन श्वेतपुनर्नवाकल्केन साध्यसर्पिषः पादिकेन चतुःशरावोन्मितेन आर्द्रत्वेऽप्यद्विगुणेन संप्रयुक्तेन सर्पिषः पुराणस्य गव्यस्याढकं द्रवत्वेन द्वैगुण्यात् षोड़शशरावोन्मितं मृदुना अग्निना साधयेत् । द्रवावसाने सति तत्कल्कमपनीय अतः परं विदारीखरसेन तदघृतचतुर्गुणेन जीवन्तीकल्केन तदघृतपादिकेन संप्रयुक्तेन पुनः साधयेत्। पुनस्तद् द्रवक्षये सति तत्कल्कमपनीयातः परं तद्घृताच्चतुगुणेन पयसा गव्यदुग्धेन चतुर्गुणेन बलातिबलयोः पीतश्वेतवाट्यालकयोः कषायेण शतावरीकल्केन तद्घृतपादिकेन सह संप्रयुक्तेन तत्सर्पिष आढकं पुनः साधयेत् । " जलस्नेहौषधानान्तु प्रमाणं यत्र नेरितम् । तत्र स्यादौषधात् स्नेहः स्नेहात् तोयं चतुर्गुणम्" इति वचनेनात्र सर्पिषः सम्पूर्णप्रयोगमानज्ञापनार्थम् आढकमानमुक्तं, तस्य चतुगुणं द्रवं पादिकश्च कल्कः सिध्यति, तेन तृतीयपाके पयसो बलातिबलाकषाययोः प्रत्येकं चतुर्गुणमानं न लभ्यते तद्वचनबाधकेन । “पञ्च प्रभृति यत्र स्युर्द्रवाणि स्नेहसंविधौ । तत्र स्नेहसमान्याहुरव्वक् च स्यात्
दूषणत्वेन निद्दिशन्नाह--सर्व्वं इत्यादि । तिलः सुचूर्णितस्तिलः, पललं तिलचूर्णम् । अतो निमित्तमिति ग्राम्याहारादिकारणकम् । शुक्रं न प्रवर्त्तत इति नोत्पद्यते शुक्रमित्यर्थः ॥ २३ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१म अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्। २२८६ पाकं सहस्रपाकं वा शर्कराक्षौद्रचतुर्भागसंप्रयुक्त सौवणे राजते मार्तिके वा शुचौ दृढ़ घृतभाविते कुम्भे स्थापयेत् । तद् यथोक्तन विधिना यथाग्नि प्रातःप्रातः प्रयोजयेत्। जीणे च क्षोरसर्षिा शालिषष्टिकमश्नीयात् । अस्य ® प्रयोगावर्षशतं वयोऽजरं तिष्ठति श्रुतमवतिष्ठते सर्वामयाः प्रशाम्यन्त्यप्रतिहतगतिश्च स्त्रीष्वपत्यवान् भवति ॥३॥ ४ ॥
चतुर्गणम्” इति वचनेन मिलितयोयोः सर्पिश्चतुर्गुणमानलाभात् । वचनेन ह्यनेन खलु पञ्चप्रभृतिद्रवाणां प्रत्येक स्नेहसमानत्वम् अाक् पञ्चद्रवाचतुर्द्रवं वा त्रिद्रवं वा द्विद्रवं वाप्येकद्रवं वा यदि स्यात् तदा मिलिखा चतुर्गुणं ग्राह्यमिति परिभाषितम्। तथैवोक्तमन्यत्र। “एकेनापि चातुर्गुण्यं द्वाभ्यामपि चातुर्गुण्यं त्रिभिरपि चातुर्गुष्यं चतुर्भिः समम्” इति। प्रत्येकं तेन च फलितं मिलिखा चतुर्गुणमिति न विरोध इति। अत एवान्ये चतुःप्रभृतीति पठन्ति। तस्मादत्र पयसो बलातिबलाकपाययोविशेषोक्तिश्चतुर्गुणेनेति। एतेनानयोमिलिखा चातुर्गुण्यं नाशयम्। एवं त्रिपाकं घृतं शर्करां मधु च मिलिखा घृतपादिकं प्रक्षिप्य तत्र मिश्रीकृतं सौवर्णादिकुम्भे स्थापयेत् । इति त्रिधापाकेनैको योगः। एषु चैककम् एकैकशोऽपि प्रथमपाकविधानेनैव शतपाक, द्वितीयपाकविधिना च शतपार्क, तृतीयपाकविधिना च शतपाकं, शतधा पाको यस्य तत् तथाविधं घृतं शर्कराक्षौद्रयोस्तघृताचतुर्थभागेकभागसंप्रयुक्तं सौवर्णादिकुम्भे घृतभाविते दृढ़े शुचौ स्थापयेत् इति त्रयो योगाः। अथवानेनैव क्रमेण प्रथमपाकविधिना सहस्रपाक द्वितीयपाकविधानेन सहस्रपाकं तृतीयपाकविधानेन वा सहस्रपाकं घृतं शर्कराक्षौद्रचतुर्थभागसंपयुक्तं सौवर्णादिकुम्भे घृतभाविते स्थापयेत् इति त्रयो योगाः। तद् घृतं यथोक्तविधिना कुटीं प्रविष्टः शुद्धतनुर्यथाग्निवलं प्रातःप्रातः प्रयोजयेत् ।
चक्रपाणिः-एकैकशः शतपाकमित्यर्थः । एकैकपाकसाधनं पृथक् कर्त्तव्यम्, तेन विशतधा पाको भवति। अत्र च कल्कोपलेपादिनोपक्षीणमपि यदवशिष्टं भवति, तदेव ग्राह्य वचनबलात् ।
* तिवर्षप्रयोगात् इति चक्रः ।
For Private and Personal Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ रसायनपाद २
२२६० ... चरक-संहिता।
भवति चात्र। . वृहच्छरीरं गिरिसारसारं स्थिरेन्द्रियञ्चातिबलेन्द्रियश्च ।
अदृश्य-8-मन्यैरतिकान्तरूपं प्रशस्तपूजासुखचित्तताभाक्॥
बलं महद वर्णविशुद्धिरना स्वरो घनौघस्तनितानुकारी। ___ भवत्यपत्यं विपुलं स्थिरञ्च समन्नतो योगमिमं नरस्य ॥५॥
इत्यामलकघृतम्। आमलकसहस्र पिप्पलीसहस्रसम्प्रयुक्तं पलाशतरुभस्मनः+ क्षारोदकोत्तरं तिष्ठेत् । तदनुगतनारोदकमनातपशुष्कमनस्थि चूर्णाकृतं चतुर्गुणाभ्यां मधुसर्पिभ्यां संनीय शर्कराचूर्णचतुर्भागसंप्रयुक्तं घृतभाजनस्थं षण्मासान् स्थापयेदन्तर्भूमेः। तस्य अप्रतिहतगतिः स्त्रीष्वित्यन्वयः। गिरिसारसारं लोहवत्त्वगादिसारम्। अन्यैः अदृश्यम् ॥३-५॥ - गङ्गाधरः-प्रयोगान्तरमाह-आमलकेत्यादि। आमलकानां यथोक्तगुणानां मुभूमिजानां गुड़कसहस्र पिप्पलीगुड़कसहस्रण संप्रयुक्तं पलाशतरोः सवल्कलकाष्ठं दग्धा कृतस्य भस्मनः क्षारोदकोत्तरं पड़गुणे वा चतुगणे वा जले तद्भस्म गोलयिखा वस्त्रेणेकविंशतिवारं परिस्राव्य गृहीतमुदकमुत्तरं तदामलकपिप्पलीपरिप्लावनयोग्योन्मितं यत्र तत् तथा, तेन क्षारोदकेनाप्लाव्य तिष्ठेत् स्थापयेत् । अनुगतक्षारोदकं तदामलकसहस्र पिप्पलीसहस्रयुक्तम् अनातपशुष्कं छायायां शुष्कीकृत्य अनस्थि आमलकसहस्रमस्थिहीनं कृता पिप्पलीसहस्रसहितमेव चीकृतं मिलिखा चतुर्गुणाभ्यां मधुसर्पिभ्यां संनीय मिश्रीकृत्य शर्करायाश्चर्णस्यामलकपिप्पलीसहस्रयोश्चर्णस्य चतुर्भागेकभागोन्मानेन संप्रयुक्तं घृतभाजनस्थं कृखा षष्मासान् अन्तभूमेभूमौ गर्त कला सौवर्णादिपात्रेषु यथापूर्व वरगुणत्वम्, अन्यथा समानगुणस्वे सर्वेषां मृत्पात्रस्य सुलभत्वे अतिदुर्लभं सौवर्णपात्रं नोपदिशेदिति । यथोक्तेन विधिनेति कुटीप्रावेशिकेन । गिरिसारो लौहम् ॥ ४५ ॥
चक्रपाणिः-पलाशतरुणस्तरुणपलाशः । अनेन बालवृद्धपलाशवर्जनमुच्यते। दारोदकोत्तरमिति * अदृष्यमिति वा पाठः।
+ पलाशतरुणक्षारोदकोत्तरमिति चक्रष्टतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१ अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
२२६१
उत्तरकालमग्निबलसमां मात्रां खादेत् पौर्वाह्निकः प्रयोगः सात्म्यपथ्यश्चाहारविधिर्नाफ्शह्निकः । अस्य प्रयोगाद् वर्षशतमजरं वयस्तिष्ठति, समं पूर्वेण ॥ ६ ॥
इत्यामलकावलेहः ।
आमलकचूर्णादकमेकविंशतिरात्रमामलकसहस्त्रस्वर सपरिपीतं मधुघृतादकाभ्यां द्वाभ्याम् एकीकृतमष्टभागपिप्पली कं शर्कराचूर्णचतुर्भागसंयुक्तं घृतभाजनस्थं प्रावृषि भस्मराशौ
तद्वर्त्ते स्थापयेत् । उत्तरकालं पण्मासादूर्द्ध मुद्धृत्य अग्निबलसमां यथाशिवलं मात्रां परिकल्प्य पह्निकः प्रयोगोऽस्य भेषजस्य सात्म्यापेक्षश्वाहारविधिः जीर्णे सति माध्याह्निको न खापराह्निकः । समं पूर्वेणेति वर्षशतमजरन्तिष्ठति इत्यादुक्तं सर्व्वं पूर्व्वयोगफलमस्यापि बोध्यमित्यर्थः । क्षारोदकविधिस्तु “पानीयो यस्तु गुल्मादी तं वारानेकविंशतिम् । स्रावयेत् षड्गुणे तोये केचिदाहुश्चतुर्गुणे" इति वचनेन बोध्यः ॥ ६ ॥
इत्यामलकावलेहः चतुर्थयोगः ।
गङ्गाधरः- अपरयोगमाह-आमलकेत्यादि । सुभूमिजानां यथोक्तगुणानामामलकानामनातपशुष्काणां चूर्णस्यादृकं शरावाष्टकमा मलकानां तादृशानां सहस्रस्य गुड़कतया गृहीतस्य स्वरसविधिना स्वरसं विधाय एकविंशतिरात्रमपापं दत्त्वा तत् तावदामलकस्वरसेन भावनयानातपशोषेण शुष्कीकृतमित्यामलकसहस्रस्वरसपरिपीतमित्यस्यार्थः । ततो मधुघृताभ्यां संवत्सरातीताभ्यां द्वाभ्यां मिलितादृकाभ्यां प्रत्येकमेकैकादुकाभ्याम् एकीकृतं तदामलकचर्णाकम् अष्टभागपिप्पलीकं पिप्पलीचर्णस्यैकशरावयुक्तम् । शर्करायास्तदामलकवर्णस्य चतुर्भागेकभागसंयुक्तञ्च कृत्वा घृतभाजने निधाय प्रावृषि आषाढ श्रावणान्यतरमासि भस्मराशौ करीषभस्मराशौ तद्भाजनं
For Private and Personal Use Only
-
यथा क्षारोदकमामलकोपरि भवति, तथा कर्त्तव्यमिति दर्शयति । चतुर्भागः पादः । समानं पूर्वेणेति पूर्व्वयोगफलश्रुत्यैतदपि युक्तमित्यर्थः ॥ ६ ॥
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२२६२
चरक संहिता |
( रसायनपाद २
निदध्यात् तद्वर्षान्ते सात्म्यपथ्याशी प्रयोजयेत् । अस्य प्रयोगाद् वर्षशतमजर मायस्तिष्ठतीति, समानं पूर्वेण ॥ ७ ॥
इति आमलकचूर्णम् । विडङ्गतण्डुलचूर्णानामाढकं पिप्पलीतण्डुलानामध्यर्द्धाढकं सितोपलायाः सर्पिस्तैलमध्वादकः पड़ भिरेकीकृतं घृतभाजनस्थं प्रावृषि भस्मराशाविति सव्र्व्वं समानं पूर्वेण यावदाशीः ॥ ८॥
यथोक्त गुणानामामलकानां सहस्रमार्द्रा पलाशद्रोण्यां सपि - धानायां वाष्पम् अनुद्वमन्त्या मारण्य गोमयाग्निभिरुपस्वेदयेत् ।
स्थापयेत् । तच्चूण वर्षान्ते प्रादृट्कालातीते न तु संवत्सरातीते । सात्म्यपथ्याशी कुटीं प्रविश्य यथाग्निवलं मात्रां प्रयोजयेत् । जीर्ण सात्म्यमाहारम् आहरेत् । आशीः समानं पूर्वेण पूर्व्वयोगेण । इति पञ्चमो योगः ॥ ७ ॥
गङ्गाधरः- योगान्तरमाह - विङ्गेत्यादि । विडङ्गानि उदूखले किञ्चिदाहत्य तण्डुलान कृला चूर्णयेत् तच्चर्णानामाढकं शरावाष्टकम् । पिप्पलीतण्डुलचूर्णस्य चाढकमष्टशरावम् । सितोपलाया अध्यर्द्धाढकं सार्द्धाढकं द्वादशशरावम् । सर्पिषः संवत्सरातीतस्याढ़कद्वयं द्वात्रिंशच्छरावं वत्सरानतीतस्य तिलतैलस्य द्वात्रिंशच्छरावं वत्सरातीतस्य मधुनश्च द्वात्रिंशच्छरावं द्रवत्वेन द्वैगुण्यादिति सर्पिस्तैलमधूनां मिलिला पड़ भिराड़ कैरेकी कृतं विङ्गतण्डुलचूर्णादित्रयं घृतभाजनस्थं कृत्वा प्राकृषि आषाढ श्रावण - श्रावण भाद्रान्यतरै कस्मिन्नृतौ मासद्वयं भस्मराशौ निदध्यात् । प्राष्टड़न्ते सात्म्यपथ्याशी कुटीं प्रविश्य यथाग्निवलं प्रयोजयेत् । इत्यादि पूर्वेण पूर्व्वयोगेण समानं वर्षशतमायुरजरं तिष्ठतीत्यादिकं यावत्फलं तुल्यमिति षष्ठो योगः ॥ ८ ॥
गङ्गाधरः- योगान्तरमाह – यथोक्तगुणानामित्यादि । आमलकानां सहस्र गुड़कसहस्रम् | आईपलाशद्रोण्याम् अशुष्कपलाशवृक्षकाष्ठमय द्रोणीं
चक्रपाणिः - वर्षान्ते वर्षाकालान्ते । यावदाशीरिति आशीः फलश्रुतिः । तेन 'तवर्षाते' इत्यादिग्रन्थयोगविधानं समानं पूर्वेणेति पूर्व्वयोगफलश्रुतिपर्यन्तं पूर्व्वयोगेण समानमित्यर्थः ॥७१८
* आदकम् इत्यधिकः पाठः क्वचित् ।
For Private and Personal Use Only
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१म अध्यायः ]
२२६३
चिकित्सितस्थानम् । तानि सुखिन्नशीतानुद्धृतकुल कान्यापोथ्यादकेन पिप्पलीचूर्णानामाढकेन च विङ्गतण्डुलचूर्णानामध्यद्धेन चाढकेन शर्कराया द्वाभ्यां द्वाभ्यामादुकाभ्यां तैलस्य मधुनः सर्पिषश्च संयोज्य शुचौ दृढ़ घृतभाविते कुम्भे स्थापयेदेकविंशतिरात्रम् । अत ऊर्द्ध प्रयोगः । अस्य प्रयोगाद वर्षशतमजरं वयः तिष्ठति । समं पूर्वेण ॥ ६ ॥
इत्यासलकावलेहोऽपरः ।
धन्वनि कुशास्ती स्त्रिग्धमधुर कृष्णमृत्तिके सुवर्णवर्णमृत्तिके वा व्यपगतविपश्वापदपवनसलिलाग्निदोषे कर्षण
सविधानां मुखाच्छादनसहितां निर्माय यथा वाष्पं नोपप्रसरेत्, तस्यां द्रोण्यां तत् सहस्रमामलकानि निधाय वाष्पं यथा नोपसृजेत् तथा तेन पिधानेन सुखमपिधाय आरण्यकरीषाग्रिना उपस्वेदयेत् स्विन्नानि कारयेत् । ततस्तानि सहस्रमामलकानि सुखिन्नानि भवन्ति स्वाङ्गशीतानि यदा स्युस्तदा उद्धत - कुलकानि निष्कुलानि अस्थिसिरारहितानि कृत्वा आपोथ्य कुट्टयित्वा तावन्ति गृहीला पिप्पलीतण्डुलचूर्णानामाढकमष्टशरावं विङ्गतण्डुलचूर्णानामाढ़ कमष्टशरावं शर्कराया अध्यर्द्वादक द्वादशशरावं तैलस्यानतीतवत्सरस्याढकद्वयं द्वात्रिंशच्छरावम् वत्सरातीतस्य मधुनश्वाढकद्वयं द्वात्रिंशच्च रात्रं सर्पिपश्च वत्सरातीतस्यादकद्वयं द्वात्रिंशच्छरावमिति द्वात्रिंशच्छ रावमिति पभिस्तैलमधुसर्पिषामाद कैः संयोज्य शुचौ घृतभाजने एकविंशतिरात्रं स्थापयेत् । यद्यपि न चोक्त ऋतुविशेषस्तथापि पूर्व्वस्य योगस्यानन्तरत्वोक्त्या प्रावृष्येव एकविंशतिरात्रं न चात्र भस्मराशाविति योज्यम् । कश्चिदृतुविशेषं नाह सर्व्वतविकैकविंशतिरात्रं स्थापयेदिति व्याचष्टे, अत एकविंशतिरात्रादृद्ध' यथानिवतोऽस्य प्रयोगः | सात्म्याशी कुप्रविश्य खादेदित्यर्थः । इति सप्तमो योगः ॥ ९ ॥
For Private and Personal Use Only
-
गङ्गाधरः- योगान्तरमाह धन्वनीत्यादि । धन्वनि देशे जाङ्गले देशे । देशोऽल्पवारिद्र्वनो जाङ्गलः परिकीर्त्तित इति । कीदृशे धन्वनि देशे ? कुशास्तीर्णे कुशैर्व्याप्ते स्निग्धादिमृत्तिकायुक्ते च व्यपगतविषादिदोषे च कर्षणादिवर्जिते च ।
२८८
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(रसायनपाद २
२२६४ चरक-संहिता। वल्मीकश्मशानचैत्योषररसवर्जिते देशे यथर्नुसुखपवनसलिलादित्यसेविते. जातान्यनुपहतान्यनध्यारूढान्यबालान्यजीर्णानि अविगतवीर्याणि शीर्णपुराणपर्णान्यसंजातफलानि ® तपसि तपस्ये वा मासि शुचिः प्रयतः कृतदेवार्चनः स्वस्ति वाचयित्वा द्विजातीन् बले. मुहूर्ते नागबलामूलान्युद्धरेत्। तेषां सुप्रक्षालितानां त्वपिण्डमानमात्रमचमात्रं वा श्लक्ष्णपिष्टम् आलोड्य पयसा प्रातःप्रातः प्रयोजयेच्चूर्णीकृतानि वा पिबेत्
ऊपररसः क्षाररसः। यथत्तुसुरवं शीताद्यतुगुणविपरीतगुणैः पवनादिभिः सेवितं च। जातानि नागवलामूलानि यान्यनुपहतानि कीटादिभिर्न व्यापन्नानि अनध्यारूढानि मूलान्तरं यानि नारूढानि अबालानि नाभिनवानि अजीर्णानि नातिपुरातनानि अविगतवीर्याणि शुष्कखादिदोषेण विगतवीय॑भिन्नानि शीर्णपुराणपर्णानि विगलितपुराणपत्रवृक्षसम्बन्धीनि, एतेन वसन्ते पत्रपतनान्तरकालः ख्यापितः। असंजातफलानि अजातफलतद्वक्षसम्बन्धीनि नागवलामूलानि गोरक्षतण्डुलनामकक्षस्य मूलानि, तपसि माघे मासि तपस्ये फाल्गुने वा मासि सति गलितपर्णत्वे भिषक् शुचिः प्रयतः संयतः सन् कृतगणेशादिदेवाच्चैनः द्विजातीन् ब्राह्मणान् स्वस्ति वाचयित्वा बले बलवति मुहूर्ते उद्धरेत् । तेषां तथाविधानां तथोद्धतानां नागवलामूलानां सुप्रक्षालितानां मध्यस्थकाष्ठं हित्वा खचं गृहीखा तत्त्वचः आम्रमानं पलमात्रं पयसा श्लक्ष्णपिष्टमतिमूक्ष्मचिक्कणरूपेण पिष्टा पिण्डं पिण्डिताकारं गोपयसैवालोड्य प्रत्यहं प्रातःप्रातश्चतुर्दण्डाभ्यन्तरे प्रयोजयेत् निह तदोषं यथोक्तकुटी प्रवेश्य पाययेत् । चर्णीकृतानि वा श्लक्ष्णचर्णानि कृखा वा पलमात्रं चतुर्गुणेन पयसा पिबेत्
' चक्रपाणिः- धन्वनीति जाङ्गलदेशे । कर्षणं हलादिना । अनध्यारूढानीति न महता पार्श्वस्थेन वृक्षेणाक्रान्तानि । तपसि माघे। तपस्य इति फाल्गुने । बले सुमुहूर्त इति ऐन्द्र मुहत्तै । आम्रमात्रमिति पलपरिमाणम् ॥ ९॥१०॥
.: * असञ्जातान्यपर्णानि इति वा पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
१म अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
२२६५
पयसा मधुसर्पिभ्यां संयोज्य भक्षयेत् । जीर्णे च शालिषष्टिकम् अश्नीयात् । संवत्सरप्रयोगादस्य वर्षशतमजरं वयस्तिष्ठति । सर्व्वं समानं पूर्वेण ॥ १० ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
इति नागवलारसायनम् । बलातिबलाचन्दनागुरु-धव तिनिसखदिर- शिंशपासनस्वरसाः पुनर्नवान्ताश्चषधयो दश ये वयःस्थापना व्याख्याताः तेषां + स्वरसा नागबलावत्। स्वरसानामलाभे त्वयं स्वरसविधिश्चूर्णानाम् इति योगान्तरम् । मधुसर्पिभ्वी वत्सरातीताभ्यां संयोज्य गुड़ीकृत्य पलमानेन वा तानि चूर्णीकृतानि भक्षयेत् । इति योगान्तरम् । जीर्णे चोषधे शालिषष्टिकं गोपयसानीयात् । कुटीप्रवेशादिकं पूर्ववत् ॥ ११ ॥
इति नागवला रसायनं योगत्रयम् । गङ्गाधरः - योगान्तरमाह बलातिबलेत्यादि । बला पीतपुष्पवाट्यालकम् । अतिबला श्वेतपुष्पवाट्यालकम् । चन्दनं रक्तचन्दनम् । अगुरु कृष्णागुरु । धवः स्वनामको वृक्षः ओ इति लोके । तिनिसः नेमिः आवलुश् इति लोके । खदिरः श्वेतखदिरः । त्रिंशपा शिशु इति रूपातः । असनः पीतशालः । एषां स्वरसाः । मूलायङ्गानि किञ्चिज्जलं दत्त्वा क्षोदयित्वा वस्त्रेण गालयित्वा ग्राह्याः । स्वरसाभावे विधिर्वक्ष्यते । पुनर्नवान्ता अर्थात् पुनर्नवास्वरसान्ता दश चौषधयः | अमृतेत्यादयो दश वयःस्थापनगणः । नागवलावत् नागबलामूलप्रयोगे ये प्रकारास्ते चात्र जीर्ण शालिषष्टिकाशनः संवत्सर प्रयोगाजर वर्षशतवयः स्थितिरूपा भावा व्याख्यातास्तद्वत् व्याख्याता इत्यर्थः । तेन अमृतादिपुनवान्तानां वयःस्थापनानां दशानां बलायसनान्तानां नवानामित्ये कोनविंशतेः अन्यतमस्वरसं पलमात्रं प्रातः प्रातः प्रयोजयेत् । जीर्णे शालिषष्टिकम श्रीयात् । संवत्सरप्रयोगादस्य वर्षशतमजरं वयस्तिष्ठति । समानं पूर्वेण । गुणान्तरं श्रुतमवतिष्ठते सव्वामयाः प्रशाम्यन्तीत्यादि पूर्वोक्तं बोध्यम् । इत्येते एकोनविंशतियोगाः । स्वरसानामलाभे विधिमाह--स्वरसानामित्यादि । चूर्णानां
चक्रपाणिः - पुनर्नवान्ता दश पड़ विरेचनशताश्रितीये, “अमृताभया घाली मुक्ता श्रेयसी ताऽतिरसा मण्डूकपर्णी स्थिरा पुनर्नवा " इति सर्व्वा वयःस्थापनक्ताः नागबलया व्याख्याता * क्षीरसर्पिर्भनाम् इत्यधिकः पाठो कचिद् दृश्यते ।
+ ये वयःस्थापना व्याख्यातास्तेषां स्वरसा नागबलावत् इत्यत्र नागबलया व्याख्याता इति ग्रन्थान्तरे पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
| रसायनपाद २
२२६६
चरक संहिता | आदकम् आढ़कमुदकस्याहोरात्रं स्थितं मृदितपूतं स्वरसवत् प्रयोज्यम् ॥ ११ ॥
भल्लातकान्यनुयहतान्यनामयान्यापूर्ण-रस-प्रमाण-वीर्य्याणि पक्कजाम्बवप्रकाशानि शुचौ शुक्र वा मासे संगृह्य यवपल्वे मारल्वे वा निधापयेत् । तानि चतुर्मासस्थितानि सहसि सहस्ये वा मासे प्रयोक्तमारभेत शीतस्निग्धमधुरोपस्कृतशरीरः पूर्वं दश भल्लातकानि आयोध्याष्टगुणेनाम्भसा साधु साधयेत् । तेषां रसमष्टभागावशेषं पूतं सत्यस्कं त्ि षोड़शशरावमेकी कृत्याहोरात्रं स्थितं प्रातः पुनर्मृदितं मतिं कृत्वा पूतं वस्त्रेण गालितं यद्भवति तत् स्वरसवत् प्रयोज्यम् | संवत्सरप्रयोगे कर्त्तव्ये षोड़शशरावे पीते पुनरेवंरूपेण स्वरसो विधिवत् संवत्सरं पूर्यते । एवमन्यत्रापि स्वरसाभावे विधिः बोध्यः ॥ ११ ॥ इति दश योगाः ।
श्लक्ष्णकुट्टितानामाढकमष्टशरावमुदकस्याढकं
गङ्गाधरः- योगान्तरमाह - भल्लातकेत्यादि । शुचौ मासे आषाढ़े मासे शुक्रे वा ज्येष्ठे मासे यवपल्वे यवानां राशौ मापपल्वे वा माषाणां राशौ वा निधापयेत् । तानि भल्लातकानि यथोक्तरूपाणि यवपल्वे मापपल्वे वा चतु
स्थितानि ज्येष्ठे स्थापितानि भाद्रान्ते आश्विने आपाढे स्थापितानि कार्त्तिके वा उद्धत्य रक्षेत् । ततः आश्विनोद्धतानि भल्लातकानि सहसि मार्गशीर्ष मास कार्त्तिकोद्धृतानि सहस्ये पौष मासे प्रयोक्तुमारभेत । ननु केन प्रकारेण प्रयोगं कुर्यादित्यत आह- शीतेत्यादि । मार्गशीर्ष पौषयोः कालस्वभावशीतेन तत्कालोचिताचरणीयस्निग्धमधुराहारेण चोपरकृतशरीरः पुमान पूर्व्वं दश भल्लातकगुड़कान आपोथ्य कुट्टयित्वा तत्तुल्या घृतमानेनाष्टगुणजलेन मन्दाग्निना साधयेत । तेषामष्टभागावशेषं रसं प्रतं वस्त्रेण गालितं सपयस्कं समानगोदुग्धेन मिलितं कृत्वा पिपासुर्मखमन्तः सर्पिषाभ्यज्य पिवेत् । इति नागबलात् तेषामपि प्रयोगः । बलादीनां स्वरसेनैव विधानम् । नागबलावद भोजनादिकं ज्ञेयम् । स्वरसालाभेऽनुकल्पमाह – स्वरसानामित्यादि ॥ ११ ॥
चक्रपाणिः - शुचिःज्यैष्ठः, शुक्रस्त्वाषाढ़ः, सहोऽग्रहायणः, सहस्यः पौषः, एतच्च भल्लातकं मासचतुष्टयस्थितं यवपल्वाद उद्धृतमात्रं न प्रयोज्यम्, किन्तु शीतल एव काले शीत
For Private and Personal Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
इम अध्यायः चिकित्सितस्थानम्।
२२६७ सर्पिषान्तर्मुखमभ्यज्य। तान्येकैकभल्लातकोत्कर्षाएकर्षेण दश भल्लातकान्यात्रिंशत् प्रयोज्यानि। नातः परमुत्कर्षः प्रयोगविधानेनासहस्रपरो भल्लातकप्रयोगः। जीणे च सर्पिषा द्वितीयदिने त्वेकादश भल्लातकानि, तृतीयेऽह्नि द्वादश, चतुर्थे त्रयोदश, पञ्चमेऽह्नि चतुर्दश, षष्ठेऽह्नि पञ्चदश, सप्तमेऽह्नि षोड़शाष्टमेऽह्नि सप्तदश, नवमेऽह्नि त्वष्टादश दशमेऽह्नि एकोनविंशतिः, एकादशेऽह्नि विंशतिः, द्वादशेऽह्नि एकविंशतिः, त्रयोदशेऽह्नि द्वाविंशतिः, चतुईशेऽह्नि त्रयोविंशतिः, पञ्चदशेऽह्नि चतुर्विंशतिः, षोडशेऽह्नि पञ्चविंशतिः, सप्तदशेऽह्नि षड् विंशतिः, अष्टादशेऽह्नि सप्तविंशतिः, एकोनविंशेऽह्नि अष्टाविंशतिः, विंशेऽह्नि एकोनत्रिंशत्, एकविंशेऽह्नि त्रिंशत् । इति तानि भल्लातकगुड़कानि एकैकभल्लातकोत्कर्षेण आत्रिंशदभल्लातकानि त्रिंशद्भल्लातकपर्यन्तं प्रयोज्यानि, नातस्त्रिंशतः परमूर्द्ध मुत्को वृद्धिर्वास्ति । ततस्त्वपकर्षेण एकैकभल्लातकापकर्षेण आदश भल्लातकानि प्रयोज्यानि। इति । आशब्दस्योभयत्र योजना। भल्लातकानीत्यस्य पदस्य तानीत्यत्र दशेत्यत्र त्रिंशदित्यत्र च योजना। दशेत्यस्य तानीत्यत्रापकणेत्यत्र च योजना। तथा चापकर्षण द्वाविंशेऽह्नि त्रिंशत्, त्रयोविंशे चतुर्विशे पञ्चविंशे षड्विंशे सप्तविंशे च त्रिंशत्। अष्टाविंशेऽह्नि एकोन त्रिंशद्भल्लातकानि एकोनत्रिशेऽष्टाविंशतिः । त्रिंशेऽति सप्तविंशतिः, एकत्रिंशाहे षड्विंशतिः, द्वारशाहे पञ्चविंशतिः, त्रयस्त्रिंशाहे चतुर्विंशतिः, चतुस्त्रिंशाहे त्रयोविंशतिः, पञ्चत्रिंशाहे द्वाविंशतिः, षट्त्रिंशाहे एकविंशतिः, सप्तत्रिंशाहे विंशतिः, अष्टत्रिशाहे एकोनविंशतिः, एकोनचत्वारिंशाहेऽष्टादश, चत्वारिंशाहे सप्तदश, एक चत्वारिंशाहे पोड़श, द्वाचत्वारिंशाहे पञ्चदश, त्रयश्चत्वारिंशाहे चतुर्दश, चतुश्चत्वारिंशाहे त्रयोदश, पञ्चचत्वारिंशेऽह्नि द्वादश, षट्चत्वारिंशेऽह्नि एकादश, सप्तचत्वारिंशाहे दशैवमष्टचत्वारिंशेऽपि दशेत्युत्कर्षापकर्षाभ्यामेकीकरणे सहस्रभल्लातकानि भवन्ति। जीर्ण भल्लातककाथे एकवारं सर्पिषा गुगयुक्ते शरीरे च। मुखदाहपरिहारार्थ सर्पिपाऽन्तर्मुखमभ्यव्येति । नातः परमिति त्रिंशतः परेण प्रयोगो न भल्लातकस्य । सहस्रपरो भल्लातकप्रयोग इति उपयुक्तभल्लातकसंपूरणं यदा सहस्र पूर्यते तदैवोपरमः कर्त्तव्यः, सहस्रादर्जागपि च प्रयोगपरित्यागः प्रकृत्याद्यपेक्षया भवत्येव सहस्रसंख्यापूरणञ्चेहेकेन वर्द्धनहासक्रमेण भवति, तेन पुनर्वृ त्तया च त्रिंशत्पर्य्यन्तम्, तदा हि भल्लातकप्रयोगेऽभ्यासेन चास्य सहस्रसंख्यापूरणं भवति, अनया रीत्या परित्यागः कर्त्तव्यः । अन्ये त्वत सुश्रुते अर्शश्चिकित्सितोक्तशतपर्यन्तं भल्लातकप्रयोगेण समं विरोधं पश्यन्तः सुश्रुत
For Private and Personal Use Only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२२६८
| रसायनपाद २
चरक संहिता | पयसा शालिषष्टिकाशनमुपचारः, प्रयोगान्ते च द्विस्तावत् पयसेवोपचारः । तत्प्रयोगाद् वर्षशतमजरं वयस्तिष्ठतीति, समानं पूर्वेण ॥ १२ ॥
इति भल्लातकक्षीरम् । भल्लातकानां जर्जरीकृतानां पिष्टस्वेदनं पूरयित्वा भूमावाकण्ठं निखातस्य स्नेहभावगतस्य दृढ़स्योपरि कुम्भस्यारोप्योडुपेनापिधाय कृष्णमृत्तिकावलिप्तं गोमयाग्निभिः सम्यग्रुपस्वेदयेत् । तेषां यः स्वरसः कुम्भं प्रपद्यते, ततोऽष्टभागमधुसंप्रयुक्त द्विगुणघृतमद्यात् । तत्प्रयोगाद् वर्षशतमजरं वयस्तिष्ठति, सर्व्व समानं पूर्वेण ॥ १३ ॥
इति भल्लातकक्षौद्रम् ।
पयसा शालिषष्टिकाशनमिति । सहस्रभल्लातकप्रयोगान्ते पयसैव द्विवरं शालिषष्टिकाशनमित्येतावत् सप्तचत्वारिंशद्दिनानि दशभल्लातकावसानपय्र्यन्तं न त्वन्योपचारस्ततो यथेष्टमुपचारः । इति भल्लातकक्षीरम् । अस्याशिषमाह तत्प्रयोगादित्यादि स्पष्टम् ।। १२ ।।
अपरयोगमाह-भल्लातकानामित्यादि । उक्तरूपाणां भल्लातकानां जर्जरीकृतानां सम्यक्कुट्टितानां पिष्टर वेदनं सच्छिद्रभाण्ड' पिष्टं भल्लातकविद्यते यत्र तत् पिष्टस्वेदनं, स्नेहभावगतस्य घृतादिरनेहेन चिरभावनया स्निग्धत्वम् आपन्नस्य उडुपेन मुखाच्छादन पात्रेण तथा च भूमौ गर्त्तं कृत्वा स्नेहभावित दृढं कुम्भमाकडं तत्र गर्ने निखातीकृत्य तद्भाण्डस्य मुखोपरि भाण्डान्तरं स्थापयित्वा तन्मध्ये तले च्छिद्रं कृत्वा तत्र च्छिन्नकेशगुच्छं मलम्वितं कृत्वा निवेश्य तत्र भाण्डे पूर्वयोगोक्तानुपहतादिगुणयुक्तप्रचुर भल्लातकानि सम्यक कुट्टयित्वा तानि निक्षिप्य पूरयित्वा आरोप्यो पेन तद्भाण्डमुखमपिधाय कृष्णमृत्तिका तक पूर्णभाण्डमवलिप्य गोमयानिभिश्चतुर्दिव उपस्वेदयेत । तेषां भल्लातकानां यः स्वरसस्तेनोपर वेदनेन स्नेहभावितं तलकुम्भं प्रपद्यते, प्रयोगस्याप्यन्यथा व्याख्यानेन त्रिंशत्कमात्रं प्रयोगमिच्छन्ति, तच्च व्याख्यानं नातिसङ्गतम्, किच सहस्रस्य ततोपयोगो विहितः, अब सहस्रपय्र्यन्तः प्रयोगः, तेन व्याधिविषयोऽन्य एव प्रयोगः, अयन्तु रसायनविषयः ॥ १२ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । २२६४ ... भल्लातकतैलपात्र सपयस्क मधुकेन कल्केनानमात्रेण शतपाकं कुर्यात् । समानं पूर्वेण ॥ १४ ॥
इति भल्लातकतैलम् । भल्लातकनीरं भल्लातकक्षौद्र भल्लातकतैलमेवं गुड़भल्लातकं भल्लातकयूषो भल्लातकसर्भिल्लातकपललं भल्लाततः स्वरसादष्टभागेकभागं मधु संवत्सरातीतं तत्स्वरसाद द्विगुणं वत्सरातीतं गोघृतं तत्स्वरसे प्रक्षिप्य मिश्रीकृत्याद्यात्। भल्लातकमानं पूर्वयोगोक्तं दशकमारभ्य प्रत्यहमेकैकोत्कर्षेण त्रिंशद यावदेकैकापकर्पण पुनर्दशकं यावदिति सप्तचवारिंशता दिनैः सहस्रभल्लातकानि भवन्ति। तथा सहस्रभल्लातकस्ने हं क्रमेणोत्कर्षापकर्षाभ्यां विभज्य नावन्ति दिनानि भक्षयेदिति। जीर्ण शालिपष्टिकाशनं सर्पिपा पयसेत्युपचार एकवारं प्रयोगान्ते द्विस्तावत् पयसैवोपचार इति। तत्प्रयोगात् तस्य निरुक्तस्य भल्लातकस्वरसमधघृतसमुदायात्मकस्य कुटी प्रविश्य प्रयोगात्। समानं पूर्वेण प्रथमयोगोक्तफलेन ॥१३॥ भल्लातकक्षौद्रम् ।।
गङ्गाधरः--योगान्तरमाह-भल्लातकतैलपात्रमित्यादि। पूर्वोक्तविधिना भल्लातकानां तैलं निष्पाद्य तस्य पात्रमादक द्रव्यद्वैगुष्यात् षोड़शशरावमितं कटाहे निधाय मन्दाग्निना तापयिखा निष्फेनं कृत्वावतार्य शीतीकृत्य सपयस्कं चतुगुणगव्यदुग्धमिश्रं मधुकेन यष्टिमधुकल्केनाक्षमात्रेण कर्षमात्रेण पचेत क्षीरक्षये तत्कल्कं गालयित्वा वस्त्रेण पुनरेवं पचेत। इत्येवं शतपाकं शतवाराः पाका यस्य तत् तथेति। एवं निष्पन्नस्य भल्लातकतैलपात्रस्य कुटी प्रविश्य यथानिदेहबलं प्रयोगः । जीर्णे सर्पिपा पयसा शालिपष्टिकाशनमेकवारम् इतापचारः। प्रयोगान्ते च पयसव तावद् द्विरशन मितापचारः। इति समानं पूर्वेण तत्प्रयोगाद् वर्षशतमजरं वयस्तिष्ठति श्रुतमवतिष्ठते इत्यादयः सर्वे पूर्वोक्ता अत्र भवन्ति ॥१४॥ भल्लातकतैलम् ॥
चक्रपाणि:-पिष्टस्वेदनं तत्, यत्रस्थं पिष्टकमुपस्वेद्यते, तदुपरि पिधानमात्रम् , तस्य सन्धिलेपो न कार्यः, अन्यथोपरिस्थस्य भल्लातकस्य तापाच्छिद्रात् स्नेहो नाधो याति । भल्लातकतैलमिति अनन्तरोक्तविधानेन गृहीतो भल्लातकस्नेहः ॥ १३ ॥ १४ ॥
चक्रपाणिः-भल्लातकसपिरित्यादयो दश प्रयोगाः, । अब च यथायोग्यतया भल्लातकसर्पिरादीनां संस्कारः संयोगश्च ज्ञेयः। यदुक्तं जतूकर्णे-"भल्लातकसंयुक्तसंस्कृतानि च घृतक्षारक्षौद्रगुडपिष्ट
For Private and Personal Use Only
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ रसायनपाद २
२३०० चरक-संहिता। तकसक्तवो भल्लातकलवणं भल्लातकतर्पणमिति भल्लातकविधानमुक्तम् ॥ १५॥
इति भल्लातकविधिः ।
भवन्ति चात्र। भल्लातकानि तीक्ष्णानि पाकीन्यग्निसमानि च। भवन्त्यमृतकल्पानि प्रयुक्तानि यथाविधि ॥ एते दशविधास्तेषां प्रयोगाः परिकीर्तिताः । रोगप्रकृतिसात्म्यज्ञस्तान् प्रयोगान् प्रकल्पयेत् ॥ कफजो न स रोगोऽस्ति न विबन्धोऽस्ति कश्चन । यं न भल्लातकं हन्याच्छी, मेधाग्निवर्द्धनम् ॥ प्राणकामाः पुरा जीर्णाश्च्यवनाद्या महर्षयः । रसायनैः शिवरेतैर्बभूवुरमितायुषः॥ ज्ञानं तपो ब्रह्मचर्य्यमध्यात्मं ध्यानमेव च।। दीर्घायुषो यथाकामं संभृत्य त्रिदिवं गताः॥ तस्मादायुःप्रकर्षार्थं प्राणकामैः सुखार्थिभिः । रसायनविधिः सेव्यो विधिवत् सुसमाहितैः॥१६॥
गङ्गाधरः-भल्लातकयोगमुपसंहरति-भल्लातकक्षीरमित्यादि स्पष्टम् ॥१५॥
गङ्गाधरः-भल्लातकानां प्रभावमाह-भवन्ति चात्रेत्यादि। एते दशविधा भल्लातकक्षीरमित्यादय उक्ताः। न विवन्धोऽस्तीति मूत्रपुरीषादीनां कश्चन विबन्धो नास्ति। अत्र पुरावृत्तमाह-प्राणकामा इत्यादि। जीर्णा जरायुक्ताः यूपतैलसक्तुलवणतर्पणानि" इति। एवञ्ज सपि क्षीरयूषतैलानां संस्कारो यथान्यायं भल्लातकेन, क्षौद्रपललसक्तुतर्पणनतां भल्लातकेन योगः । गुडलवणयोस्तु संस्कारः संयोगो वा तैले । लबणसंस्कारपक्षे हि लवणसमं भल्लातकमन्तद्ध मदग्धं ग्राह्यम् । अन्ये तु सर्पिरादीनां सर्वेषामेव भल्लातकेन संस्कारं व्याख्यानयन्ति । इह सक्तुप्रयोगो द्रवोत्तरत्वादिविशेषेण कर्मणा भेदनीयः ॥ १५॥
चक्रपाणिः- अग्निसमानीति दाहस्फोटकर्तृतया। संभृत्येति निष्पाद्य । पादानुसंग्रहे सप्तत्रिंशत्
For Private and Personal Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
१म अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् । तत्र श्लोकः ।
रसायनानां संयोगाः सिद्धा भूतहितैषिणा । निर्दिष्टाः प्राकामीये सप्त चैवं दशर्षिणा ॥ १७ ॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने प्रथमाध्याये प्राकामीयर सायनपादो द्वितीयः ॥ २ ॥
*
www.kobatirth.org
.
चवनाववंशजा ये पूर्वपादोक्तरसायनपरायणास्तेभ्योऽन्ये । तस्मान्न पुनरुक्तं दृष्टफलवात् ।। १६ ॥
गङ्गाधरः - पादार्थमुपसंहरति तत्र श्लोक इत्यादि । सप्त च एवं भल्लातकयोगा दश । अथ सुश्रुते मेघायुष्कामीये यथा । मेधायुष्कामः
नवलगुजफलान्यातपपरिशुष्काण्यादाय सूक्ष्मचूर्णानि कृत्वा गुडेन सह समालोड्य स्नेहकुम्भे सप्तरात्रं धान्यराशौ निदध्यात् । सप्तरात्रादुद्धृत्य हृतदोपस्य यथावलं पिण्डं प्रयच्छेदनुदिते सूर्ये उष्णोदकञ्चानुपिवेत् । भल्लातकविधानवच्चागारप्रवेशः, जीर्णो पश्चापराह्न हिमाभिरद्भिः परिषिक्तगात्रः शालीनां पष्टिकानाञ्च पयसा शर्करामधुरेणौदनमश्नीयात् । एवं पण्मासानुपयुज्य fararicar amartaः श्रुतनिगादी स्मृतिमानरोगो वर्षशतायुर्भवति । कुष्ठिनं पाण्डरोगिणमुदरिणं वा कृष्णाया गोमंत्रेणालोड्यार्द्धपलिकं पिण्डं विगतलौहित्ये सवितरि पाययेदपराह्णे चालवणेनामलकयषेण सर्पिष्मन्तमोदनमश्नीयात् । एवं मासमुपयुज्य स्मृतिमानरोगो वर्षशतायुर्भवति । १ । एप एवोपयोगश्चित्रमूलानां रजन्याश्चित्रकले विशेषो द्विपलिकं पिण्डं परं प्रमाणम् शेषं पूर्व्ववत् । २ । हृतदोष एवं प्रतिसंसृष्टभक्तो यथोक्तमागारं प्रविश्य मण्डपर्णीस्वरसमादाय सहस्रसम्पाताभिहतं कृत्वा यथाबलं पयसा आलोड्य पिवेत् पयोsनुपानं वा । तस्यां जीर्णायां यवान्नं पयसोपयुञ्जीत तिलैर्वा सह भक्षयित्वा त्रीन् मासान् पयोऽनुपानम्; जीर्णे पयः सर्पिरोदन इत्याहारः । एवमुपयुञ्जानो ब्रह्मवर्चसः श्रतनिगादी भवति, वर्षशतमायुरवाप्रोति । त्रिरात्रोपोषितश्च त्रिरात्रमेनं भक्षयेत् त्रिरात्रादूर्द्ध पयःसपिरिति चोपयुञ्जीत । विल्वमात्रं पिण्डं वा पयसालोड्य पिवेदेवं दशरात्रमुपयुज्य मेधावी वर्षशतायुः
सप्तत्रिंशन्महर्षिणा इति चक्रः !
२८९
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
२३०१
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३०२
चरक संहिता ।
[ रसायनपाद ३
भवति । ३ । हृतदोष एवागारं प्रविश्य प्रतिसंसृष्टभक्तो ब्राह्मीस्वरसमादाय सहस्रसम्पाताभिहुतं कृत्वा यथाबलमुपयुञ्जीत जीर्णोपधश्चापरा यवागूम् अलवणां पिबेत्,क्षीरसात्म्यो वा पयसा भुञ्जीत । एवं सप्तरात्रमुपयुज्य ब्रह्मवर्चसी मेधावी भवति । द्वितीयं सप्तरात्रमुपयुज्य ग्रन्थमीप्सितमुत्पादयति । नष्टञ्चास्य प्रादुर्भवति । तृतीयं सप्तरात्रमुपयुज्य द्विरुच्चारितं शतमप्यवधारयति । एवमेकविंशतिरात्रमुपयुज्यालक्ष्मीरपक्रामति मूर्त्तिमती चैनं वाग्देव्यनुप्रविशति, सर्व्वाश्चैनं श्रुतय उपतिष्ठन्ति । श्रुतधरः पञ्चवर्षशतायुर्भवति । ४ । ब्राह्मीस्वरसप्रस्थद्वये घृतप्रस्थं विङ्गत डुलानां कुड़वं द्वे द्वे पले वचात्रिवृतयोः द्वादश हरितक्यामलकविभीतकानि श्लक्ष्णपिष्टान्यावाप्यैकथ्यं साधयित्वास्वनुगुप्त' निदध्यात् । ततः पर्व्वविधानेन मात्रां यथाबलमुपयुञ्जीत । जीर्णे पयःसपिरोदन इत्याहारः । एतेनोद्ध मधस्तिर्य्यक क्रिमयो निष्क्रामन्ति, अलक्ष्मीरपक्रामति, पुष्करकर्णः स्थिरवयाः श्रुतिनिगादी त्रिवर्षशतायुर्भवति । एतदेव कुष्ठविषमज्वरापस्मारोन्मादविषभूतग्रहेष्वन्येषु च महाव्याधिषु च संशोधनम् आदिशन्ति । ५ । हृतदोष एवागारं प्रविश्य हैमवत्या बचायाः पिण्डमामलकमात्रमभितं पयसालोड्य पिवेत् जी में पयःसर्पिरोदन इत्याहारः । एवं द्वादशरात्रमुपयुञ्जीत । ततोऽस्य श्रोत्रं वित्रियते द्विरभ्यासतः स्मृतिमान भवति त्रिरभ्यासतः शतमादत्ते चतुर्द्वादशरात्रमुपयुज्य सर्व्वं तरति किल्विषं तार्क्ष्यदर्शनमुत्पद्यते शतायुश्च भवति । ६ । द्वे द्वे पले इतरस्या वचाया निःक्काथ्य पिबेत् पयसा, समानं भोजनं समाः पूर्वेणाशिषश्च । ७ । वचाशतपाकं वा सर्पिर्द्रोणमुपयुज्य पञ्चवर्षशतायुर्भवति, गलगण्डापची श्लीपदस्वरभेदां
पहन्ति इति ।। ८-१७॥ वेदश्रीगङ्गाधरकविराजकविरत्नविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ चिकित्सित स्थाने प्राणकामीयरसायनपादो द्वितीयः ॥ २ ॥
प्रयोगा उक्ताः तत्र वलादिभिरष्टाभिः पुनर्नवान्तैश्च दशभिरष्टादश प्रयोगाः । अपरे त्वामलकघृतादयो व्यक्ता एव ॥ १६ ॥ १७ ॥
इति महामहोपाध्याय चरक चतुरामनश्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकाय चरकतात्पर्यटीकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायां प्राणकामीयरसायनपादव्याख्या ॥ २ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१म अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । २३०३ अथातः करप्रचितीयं रसायनपादं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः॥१॥ करप्रचितानां यथोक्तगुणानामामलकानामुद्धृतास्थ्नां शुष्कचूर्णितानां माघे फाल्गुने वा मासे त्रिसप्तकृत्वःस्वरसपरिपीतानां पुनःशुष्कचूर्णितानामाढकमेकं ग्राहयेत्। अथ जीवनीयानां वृहणीयानां स्तन्यजननानां शुक्रवर्द्धनानां वयःस्थापनानां षविरेचनशताश्रितीयोक्तानाम् औषधगणानां चन्दनागुरुधव-खदिरशिंशशासनसाराणाञ्च अणुशश्छिन्नानां निप्तानाम् अभयाविभीतकपिप्पलीवचाचव्यचित्रकविडङ्गानाश्च समस्तानाम् आइकमेकं दशगुणेन अम्भसा साधयेत् ।
गङ्गाधरः -अथ प्राणकामीयरसायनपादव्याख्यानन्तरमुद्दिष्टं करप्रचितीयम्। करचितानामित्यत्रोक्तकरचितार्थमधिकृत्य कृतं रसायनपादं व्याख्यास्यामः इत्यादि सर्च पूर्ववत् ॥१॥
गङ्गाधरः --करप्रचितानामित्यादि। करेण प्रचितानां यथोक्तगुणानाम् अभयामलकीयोक्तगुणानां त्रिःसप्तकृख इत्येकविंशतिवारान् स्वरसपरिपीतानां यथोक्तगुणानामेवामलकानां स्वरसेन भावितानां यथोक्तगुणानामामलकानां पुनःशुष्कर्णितानामाढ़कमेकमष्टशरावं ग्राहयेत् । अथानन्तरं जीवनीयादीनां पश्चानां दशकानां चन्दनादीनामासनान्तानां षण्णां साराणामणुशः सूक्ष्मसूक्ष्मखण्डशश्छिन्नानां क्षिप्तानां कुट्टितानामभयादीनां विडङ्गान्तानां सप्तानाञ्च समस्तानां मिलित्वादकमष्टशरावं दशगुणेनाम्भसा दशाढ़केन जलेन द्रव्य
चक्रपाणिः--आमलकरसायनत्वसाम्यादनन्तरं करप्रचितीयमुच्यते। 'करप्रचितानाम्' इतिपदं स्वयंपतितग्रहणं निषेधयते । माघे फाल्गुने वेति ग्रहणवचनात् तथैव गृहीतानामित्यधिकार इत्यागमादन्नीयते । स्वरस इहामलकस्यैव भवत्यधिकारात्।शाको वृहत्पवस्तरुः। क्षिप्तानामिति छिन्नानाम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ रसायनपाद ३
२३०४
चरक संहिता | तस्मिन्नादकावशेषे रसे सुपूतै तान्यामलकचूर्णानि दत्त्वा गोमयाग्निभिर्वंशविदलशर तेजनानिभिर्वा साधयेत् । यावत् अपनयासस्य तमनुपदग्धमुपहृत्यायसीषु पात्रीष्यास्तोय्र्य शोषयेत्, सुशुष्कं तत् कृष्णाजिनस्योपरि दृशदि लचणपिष्टमयःस्थाल्यां निधापयेत् सम्यक् । तच्चूर्णमयश्चूर्णष्टभागसंप्रयुक्तं मधुसर्पिभ्र्भ्यामग्निबलमभिसमीक्ष्य प्रयोजयेदिति ॥ २॥
तत्र श्लोकाः । एतद् रसायनं पूर्वं वसिष्ठः कश्यपोऽङ्गिराः । यमदग्निर्भरद्वाजो भृगुरन्ये च तद्विधाः ॥ प्रयुज्य प्रयता मुक्त - श्रमव्याधिजराभयाः । यावदच्छंस्तपस्ते पुस्तत्प्रभावान्महाबलाः ॥
द्वैगुण्यात् पष्टुत्तरशतशरावोदकेन मन्दानौ साधयेत् । तस्मिन्नादृकावशेष षोड़शश वशिष्टे सुप्ते वस्त्रगालिते रसे काथे तानि पूर्वगृहीतानि आमलक स्वरसभावितानि चूर्णितान्यामलकानि दत्त्वा क्षिप्त्वा गोमयाग्निभिव्वन्यकामिभिरथवा वंशविलशराभ्यां तेजनैः प्रज्वालितैरग्निभिः साधयेत् । रसस्य तत्काथस्यापनयात् क्षयाद् यावत् तं चूर्ण पक्कमनुपदग्धं किञ्चिदाईत्वेनावशिष्टमुपहृत्य भवतायिसीषु पात्रीषु आस्ती विस्तीर्य शोषयेत् । ततः सुशुष्कं तं पक्वं चूर्ण कृष्णाजिनस्य कृष्णसारचर्म्मण उपरि दृशदि खल्वशिलायां लक्ष्णपिष्टमयः स्थाल्यां निधापयेत स्थापयेत तच्चर्णमयों लौह कान्तादिसंज्ञ पुटितं मारितं लौहशास्त्रोक्तविधिना मारितश्च स्वर्ण तच्चर्णा - नामष्टभागक भाग पृथक् गृहीत्वा त्र्यं मिश्रीकृत्य मधुसर्पिर्भयां यथाशिवलं यथोक्तं कुटीं प्रविश्य प्रयोजयेत् यावत् तदौषधावसानमिति । जीर्ण शालिषष्टिकाशनमेकवारं सर्पिषा पयसा ॥ २ ॥
गङ्गाधरः - अस्य पुरावृत्तमाह - तत्र श्लोका इत्यादि । एतदित्यादि । वसिष्ठादयो महर्षय एतद्रसायनं प्रयताः सन्तः प्रयुज्य श्रमादितो मुक्ताः सन्तो इह गोमयाग्न्यादापकरणानियमेनैव शत्तयुत्कर्षो भवतीति ऋषिवचनादुन्नीयते, यदुक्तं - " ऋषयस्त्वेव जानन्ति योगसंयोगजं फलम्" इति । एवमन्यवापि इतिकर्त्तव्यतानियमो व्याख्येयः । कृष्णाजिनस्य
For Private and Personal Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अध्यायः]]
चिकित्सितस्थानम् ।
२३०५ तपसा ब्रह्मचर्येण ध्यानेन प्रशमेन च। रसायनविधानेन कालयुक्तिर्न ® चायुषा ॥ स्थिता महर्षयः पूर्वं न हि किश्चिद रसायनम् । ग्राम्याणामन्यकार्याणां सिद्धिश्चाप्रयतात्मनाम् ॥ इदं रसायनं चक्र ब्रह्मा वार्षसहस्त्रिकम् । जराव्याधिप्रशमनं बुद्धीन्द्रियवलप्रदम् ॥३॥
आमलकायसं ब्रह्मरसायनम् । संवत्सरं पयोवृत्तिर्गवां मध्ये वसेत् सदा।
सावित्री मनसा ध्यायन् ब्रह्मचारी जितेन्द्रियः ॥ महावलाश्च सन्तो यावत् तप ऐच्छन् तावत् तपस्तेपुः, तपसा पुनर्ब्रह्मचादिना च रसायनविधानेन चायुषा सह कालयुक्तिन च तेषाम् अपरिमितकालप्रमाणमायुरित्यर्थः । ननु महर्षीणां पूर्व किं न तथाविधमायुरित्यत आह-स्थिता इत्यादि। पूर्व हि महर्षयः स्थिताः रसायनं किञ्चिदवस्थित ग्राम्याणामन्यकार्याणां तपःपरखादिरहितानामप्रयतात्मनां तेषां सिद्धिश्च न स्थिता, तेषान्तु सिद्धार्थ तदिदं रसायनं वर्षसाहस्रिकादिकं ब्रह्मा चक्रे ॥३॥
इत्यामलकायसम् । .. गङ्गाधरः--संवत्सरमित्यादि। पयोत्तिर्गव्यदुग्धमात्राहारः सन् संवत्सरं गवां मध्ये सदा दिवारानं वसेत् । किं कुर्छन् वसेदित्यत आहसावित्रीमित्यादि। सावित्री वेदोक्तां ब्रह्मगायत्री मनसा ध्यायन् जपन् । ब्रह्मचारी व्यवायरहितः जितेन्द्रियः मनःसंकल्परहितः तथा वसन् । इति कृष्णसाराजिनस्य। सम्प्रति रसायनस्य तपोब्रह्मचर्यध्यानादियुक्तस्यैव महाफलत्वं भवतीति दर्शयन्नाह-तपसेत्यादि। कालयुक्तेन चायुषेति अनियतकालयुक्तेन चायुपेत्यर्थः, नियतकालायुषं प्रति तु न रसायनं फलवदित्युक्तमेव । स्थिता इति दीर्घकालजीविनः । विपर्यायेण तपःप्रभृतिविरहे रसायनस्याफलतामाह-न हीत्यादि ॥ १-३॥
चक्रपाणिः-ब्रह्मचारित्वेनेन्द्रियनियमे लब्धेऽपि यतेन्द्रियपदसम्बन्ध इन्द्रियनियमातिशय्योप
* कालयुक्तेन इति पाठान्तरम् ।
+ यतेन्द्रिय इति धक्रः।
For Private and Personal Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२३०६
चरक संहिता |
संवत्सरान्ते पौषों वा माघीं वा फाल्गुनी तिथिम् । त्र्यहोपवासी शुक्लस्य प्रविश्यामलकीवनम् ॥ वृहत्फलाढ्यमारुह्य द्रुमं शाखागतं फलम् । गृहीत्वा पाणिना तिष्ठे जपन् ब्रह्माभृतागमात् ॥ तदा वश्यममृतं वसत्यामलके क्षणम् । शर्करामधुकल्पानि स्नेहवन्ति मृदूनि च ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ रसायनपाद ३
संवत्सरान्ते पौष माघ फाल्गुनीं वा शुक्लपक्षस्य तिथि पौर्णमासीम् । ऋग्रहम् उपवासी भूखा परदिने पौष शुक्लां तिथिं पौणमासीं माघ फाल्गुनी वामलकीवनं प्रविश्य वृहत्फलाढ्य द्रुममामलकीहक्षमारुह्य स्वयं शाखागतं फलं पाणिना गृहीला ब्रह्म प्रणवं कतिधा जपन् तिष्ठेदा अमृतागमात् तत्र फले अमृतागमनपय्र्यन्तं यावदमृतागमनं तत्र फले भवति तावज्जपेत् । नन्वमृतागमनं यदि न स्यादित्यत आह- तदा हीत्यादि । हि यस्मात् । तदा तथाविधपुरुषस्य तत्र प्रणवजपकाले अवश्यं तत्रामलके अमृतं क्षणं कालं वसति न तु तत्र तद्वाभिचारः । ननु तत्रामृतावासः कथं बुध्येतेत्यत आह- शर्करेत्यादि । तान्यामलकफलान्यमृतसंयोगात् कषायाम्लादिरसान् त्यक्त्वा शर्करामधुकल्पानि मधुराणि भवन्ति । ननु तहि किं पुनःपुनस्तत्फलभक्षणेन परीक्षेतामृतवासः ? यत् तु फलं भक्षणेन शर्करामधुकल्पं नास्वायते तत् फलं त्यक्त्वा पुनः पुनर्ब्रह्म जपेदिति । रसतस्तदमृतवास लक्षणमुक्ता प्रत्यक्षलक्षणमाह- स्नेहवन्तीत्यादि । तथा च यावता कालेन तदामलकफलं स्निग्धमपूर्व्वं मृदु च लक्ष्यते तावत् प्रणव जपेत् ततः स्त्रिग्धमृदु च दृष्ट्रा तत् फलं पाणिना प्रचिनुयात् ततोऽपरफले तथा जपेदिति । क्षणकालेन यावन्ति फलानि भवन्ति तावन्ति प्रचिनुयात् क्षणादूर्द्ध ममृतं हि तत्र नावतिष्ठेत् “वसत्यामलके क्षणम्" इत्युक्तेः पूर्व्वमचितफलं यावता स्त्रिग्धत्वं मृदुत्वं न त्यजेत् तावत् कालं यावन्ति फलानि सम्भवन्ति
For Private and Personal Use Only
दर्शनार्थः। पौषादिषु संवत्सरान्तत्वं नियमाद्दिनगणनमारभ्य वर्षपूरणेन ज्ञेयम् । फाल्गुनीमित्यस्यान्ते प्राप्येति शेषः । “न द्र ममारोहेद्" इत्यस्य, इह 'आरुह्य द्र मम्' इति वचनेनापवादः । जपन् ब्रह्म ेति
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मि अध्यायः
म अध्यायः ] चिकित्सितस्थानम् ।
२३०७ भवन्त्यमृतसंयोगात् तानि यावन्ति भक्षयेत् । जीवेद वर्षसहस्राणि तावन्त्यागतयौवनः॥ . सौहित्यमेषां गत्वा तु भवत्यमरसन्निभः। स्वयञ्चास्योपतिष्ठन्तै श्रीवेदा वाक च रूपिणी ॥४॥
इति केवलामलकरसायनम् । त्रिफलाया रसे मूत्रे गवां नारे च लावणे। क्रमेण चेङ्गदीक्षारे किंशुकक्षार एव च ॥ तीक्ष्णायसस्य पत्राणि वहिवर्णानि वापयेत् ।
चतुरङ्ग लदीर्घाणि तिलोत्सेधसमानि च ॥ तावन्ति फलानि प्रचिनुयादिति निष्कर्षः। तस्याशिषमाह - तानीत्यादि। तान्यामलकफलानि यावन्ति यावत्संख्यकानि भक्षयेत् तावन्ति वर्षसहस्राणि आगतयौवनः सन् जीवेत् । एषामुक्तानामामलकफलानां साहित्यं यावत्क्षुधं भुक्त्वा तृप्ति गखा स पुमान् अमरसन्निभो भवति अस्य तदामलकफलसौहित्यं गतस्यास्य श्रीलक्ष्मीः स्वयमुपतिष्ठते वेदाः स्वयमुपतिष्ठन्तेऽधीताभ्यस्तवदुपस्थिता भवन्ति । वाक् सरस्वती रूपिणी मूर्तिमती च देवी स्वयमुपतिष्ठते। इत्यर्थः ॥ ४॥ इति केवलामलकरसायनम् ।।
गङ्गाधर : --योगान्तरमाह-त्रिफलेत्यादि। चतुरङ्गलदीर्घाणि तिलोत्सेध समानि पत्तलीकृतानि तीक्ष्णायसस्य पत्राणि वह्नौ तापयिखाग्निवर्णानि कृखा पूर्व त्रिफलायाः रसे काथे वापयेत् क्षिपेत्। ततः उद्धत्य पुनर्वह्नौ दग्ध्वा वह्निवर्णानि कृखा गोमूत्रे वापयेत् क्षिपेत्। तत उद्धत्य पुनर्वह्नौ दत्त्वा वह्निवर्णानि कृखा क्षारे यवक्षारोदके क्षिपेत् । तत उद्धृत्य पुनस्तानि तीक्ष्णायसपत्राणि वह्नौ दत्त्वा वह्निवर्णानि कृखा लावणे सैन्धवलवणोदके क्षिपेत् । तत उद्धत्य पुनस्तानि वह्नौ दत्त्वा वह्निवर्णानि कृवा इङ्गदीक्षारे जीवपुत्रिककाष्ठक्षारोदके क्षिपेत। तत उद्धृत्य पुनस्तानि वह्नौ दत्त्वा वह्निवर्णानि कृत्वा किंशुकक्षारे पलाशकाष्ठओंकारं जपन् । अमृतागमादिति अमृतागमपर्यन्तम् , सौहित्यमेषामिति करणे षष्ठी । वेदवाक्यरूपिणीति तदधिष्ठात्री देवता ॥४॥
चक्रपाणिः-क्षार इति परिस्राविणि क्षारोदके । क्षारे लावण इति ज्योतिष्मत्याः क्षारे । साधयेत् * वेदवाक्यरुपिणी इति चक्रः।
For Private and Personal Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ रसायनपाद ३
२३०८
चरक-संहिता। ज्ञात्वा तान्यञ्जनाभानि सूक्ष्मचूर्णानि कारयेत् । तानि चूर्णानि मधुना रसेनामलकस्य च ॥ युक्तानि लेहवत् कुम्भे स्थितानि घृतभाविते । संवत्सरं निधेयानि यवपल्वे तदेव च ॥ दद्यादालोड़नं मासे सर्वत्रालोड़यन् बुधः । संवत्सरात्यये तस्य प्रयोगो मधुसर्पिषा ॥ प्रातःप्रातर्बलापेक्षी सात्म्यं जीणे च भोजनम् । एष एव च लोहानां प्रयोगः संप्रकीर्तितः॥ अनेनैव विधानेन हेनश्च रजतस्य च । आयुःप्रकर्षकृत् सिद्धः प्रयोगः सर्वरोगनुत् ॥
भस्मक्षारोदके क्षिपेत्। एवं क्रमेण शोधयेत् । ततस्तानि तीक्ष्णायसपत्राण्यञ्जनाभानि शाखा सूक्ष्मचर्णानि कारयेत्। तान्यायसस्य सूक्ष्मचर्णानि मधना संवत्सरातीतमधुनामलकस्य स्वरसेन च समेन मेलयिखा लेहवत् युक्तानि कृता घृतभावितकुम्भे स्थितानि कृला यवपल्वे यवपल्वराशी संवत्सरं निधेयानि कारयेत् । तच्च लेहवदौषधं बुधो भिषक् मासे मासे सर्वत्रालोड़यन सन्आलोडनं सममधु आमलकरसं दद्यात्। ततः संवत्सरात्यये तस्य सिद्धस्यायसस्य मधसपिषा मात्रया प्रयोगः कुटीप्रविष्टेन संशुद्धदेहेन स्वबलापेक्षिणा प्रातःप्रातः कार्याः। जीणे च सति भुक्ते तल्लोहे सात्म्यं भोजनम्। एष एव लौहानाञ्च सिद्धः प्रयोग आयुःप्रकर्षकृत् सर्वरोगनुत्। अनेन विधानेन हेम्नश्च स्वर्णस्य रजतस्य च रूप्यस्य एप एव सिद्धः प्रयोगः आयुःप्रकर्षकृत् सर्वरोगनुच्च। एतेन स्वर्णस्य रूप्यस्य च चतुरङ्ग लदीर्घाणि तिलोत्सेधसमपत्तलानि पत्राणि त्रिफलारसगोमूत्रादिषु शोधयेत्। ततोऽञ्जनाभानि सूक्ष्मचर्णानि कारयेत् । ततस्तानि मधुनामलकरसेन च समेन युक्तानि कृता घृतभावितकुम्भे संस्थाप्य यवपल्वराशी संवत्सरं निधापयेत् मासे मासे सर्वत्र आलोडयन्नालोडनं सममध्वामलकरसं दद्यात्। वत्सरान्ते तस्य मधुसर्पिषा प्रातःप्रातः पुरुषस्य कुटीप्रविष्टस्य संशुद्धदेहस्य बलापेक्षिमात्राप्रयोगः ।
For Private and Personal Use Only
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(RO
१म अध्यायः चिकित्सितस्थानम्।
२३०६ नाभिघातैर्न चातकैर्जरया न च मृत्युना । स बाध्यः ॐ स्याद् गजप्राणः सदा चातिबलेन्द्रियः॥ धीमान् यशस्वी वाकसिद्धः श्रुतधारी महाबलः ।। भवेत् समां प्रयुञ्जानो नरो लोहरसायनम् ॥ ५॥
इति लोहादिरसायनम् । . ऐन्द्री मत्स्याक्षिको ब्राह्मी वचा ब्रह्मसुवच्चला। पिप्यल्यो लवणं हेम शङ्खपुष्पी विषं घृतम् ॥ एषां त्रियवकान् भागान् हेमसर्पिविषैर्विना।
द्वौ यवो तत्र हेनस्तु तिलं दद्याद् विषस्य च ॥ जीणे च सात्मत्रायुष्यभोजनमिति ख्यापितम्। ननु कियन्ति दिनान्यस्य प्रयोगः कर्त्तव्य इत्यत आह-नाभिघातरित्यादि। इदं लौहरसायनं हेमरसायनं रजतरसायनं वा समां संवत्सरं व्याप्य प्रयुञ्जानो नरो नाभिघातः संप्रहरणवजादिप्रहारने चातक व्याधिभिने च जरया न च मृत्युना मरणेन वाध्यः स्यात् गजवत् प्राणादिश्च स्यादिति। लोहरसायनं हेमरसायनं रजतरसायनश्च ॥५॥
गङ्गाधरः--ऐन्द्रीत्यादि। ऐन्द्री गोरक्षकर्कटी मत्स्याक्षिको त डुलीयमूलं ब्राह्मी शाकविशेषः वचा ब्रह्मसुवर्चला मूर्यभक्ता ; सुश्रुते तल्लक्षणमुत्पत्तिस्थानश्चोक्तं-"कनकाभा जलान्तेषु सर्वतः परिसपेति। सक्षीरा पद्मिनीप्रख्या शे या ब्रह्मसुवर्चला" ॥ इति। पिप्पल्यो मगधोद्भवाः। लवणं सिन्धद्भवम् । हेम सुवण, तस्य च उपयोगार्थ पूर्वोक्त विधानेन चर्ण कर्त्तव्यम् शङ्खपुष्पी चोरपुष्पी विषं मौलविषं वत्सनाभादिकं यौगिकं, न चायौगिक कालकूटादिकम् । (घृतम् )। एषामेकादशानां हेमसर्पिविषैविनाष्टानां द्रव्याणां प्रत्येकं त्रियवकान् यवत्रयमितान् भागान् तत्र हेम्नो द्वौ,यवौ विषस्य च तिलं इति निर्वापयेत् । तदेवेत्यामलकरसम् । लौहानाम् इत्यनेनैव लौहान्तर्निविष्टयोः सुवर्ण रजतयोः ग्राह्ययोर्ग्रहगे सिद्धे पुनस्तयोर्वचनं तयोविशेषेणादरोपदर्शनार्थम् । रसायनप्रभावादेव महाधनत्वमिति ज्ञेयम् ॥५॥
चक्रपाणिः-मत्स्याख्यको मच्छुरिति लोके ख्यातः, अन्ये तु ऐन्द्रीभेदं मत्स्याख्यक* पृष्य इति वा पाठः।
+ महाधनः इति चक्रः।
For Private and Personal Use Only
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ रसायनपाद३
२३१०
चरक-संहिता। सर्पिषश्च पलं दद्यात् तदैकथ्यं प्रयोजयेत् । घृतप्रभूतं सनौद्र जीणे चान्नं प्रशस्यते ॥ जराव्याधिप्रशमनं स्मृतिमेधाकरं परम् । आयुष्यं पौष्टिकं बल्यं स्वरवर्णप्रसादनम् ॥ परमूजस्कर-8-चैतत् सिद्धमैन्द्र रसायनम् ।
नैनं प्रसहते कृत्या नालक्ष्मीन विषं न रुक ॥ श्वित्रं सकुष्ठं जठराणि गुल्माः प्लीहा पुराणो विषमज्वरश्च । मेधास्मृतिज्ञानहराश्च रोगाः शाम्यन्त्यनेनातिबलाश्च वाताः ॥६॥
इत्यैन्द्ररसायनम्। मण्डूकपर्णाः स्वरसः प्रयोज्यः क्षीरेण यष्टीमधुकस्य चूर्णम् । रसो गुड च्यास्तु समूलपुष्प्याः कल्कः प्रयोज्यः खलु शकपुष्पाः॥ तिलपरिमाणं भागं सर्पिषश्च वत्सरातीतस्य पलमष्टतोलकं तोलकप्रमाणन्तु दशरक्तिकमानमाषकाष्टकं तथाविधाष्टतोलकं पलं दद्यात् । सर्वमेतदेकथ्यं मिश्रीकृत्य संशुद्धतनोः कुटी प्रविष्टस्य प्रयोजयेत् । जीर्ण च तस्मिन्नौषधे घृतप्रभूतं घृताढा सक्षौद्रमन्नं शालिपष्टिकान्नं प्रशस्यते। एनमैन्द्ररसायनपरं पुरुष कृत्या न प्रसहते नाक्रमते न चालक्ष्मीनं च विष न च रुक्। अस्यापि संवत्सरप्रयोगो बोध्यः प्रकरणात् ॥६॥ ऐन्द्ररसायनम् ।। ... गङ्गाधरः-योगान्तरमाह-मण्डूकपर्ध्या इत्यादि। मण्डूकपा दन्त्याः स्वरसः प्रयोज्यः। प्रयोगविधिराशिषश्च मण्डकपाः सुश्रुतोक्ताः पूर्व लिखिता मया। यष्टीमधुकस्य चूर्ण क्षीरेण प्रयोज्यं यथोक्तागारप्रवेशादिपूर्वकक्षीरसर्पिरोदनाशनस्येति। एवं गुडूच्याः स्वरसो यथावलं संशुद्धदेहेन कुटी प्रविश्य प्रयोज्यः। जीर्ण सर्पिःक्षीरोदनाशनं विधेयमिति। शङ्खपुष्प्याः समूलपुष्प्याः कल्को यथावलं शुद्धतनुना कुटौं प्रविश्य प्रयोज्यः। जीर्ण माहुः। त्रियवकानिति त्रियवप्रमाणतुल्यान्। घृतप्रभूतमित्यन्नविशेषणम् । कृत्याभिचारः ॥ ६॥ * परमोजस्करन्चैतत् इति च पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१म अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्। २३११ आयुःप्रदान्यामयनाशनानि बलाग्निवर्णस्वरवर्द्धनानि । मेध्यानि चैतानि रसायनानि मेध्या विशेषेण च शङ्खपुष्पी॥७॥
इति मेधाकररसायनानि । पञ्चाष्टौ छ सप्त दश वा पिप्पलीमधुसर्पिषा। रसायनगुणान्वेषी समामेकां प्रयोजयेत् ॥८॥ तिनस्तितस्तु पूर्वाह्न भुक्त्वाग्रे भोजनस्य च। पिप्पल्यः किंशुकक्षार-भाविता घृतभर्जिताः॥ प्रयोज्या मधुसर्विभ्यां रसायनगुणैषिणा।
जेतु कासं चयं श्वासं शोषं हिकां गलामयान् ॥ क्षीरसपिःशालिपष्टिकोदनाशनं विधेयम्। एषां मण्डकमर्णीवद् वा प्रयोगः कार्यः। समानाशिष्ट्वात् दिनमानं मण्डकपर्णीवदिति । मेध्या विशेषेणातिशयेन शङ्खपुष्पी मण्डूकपर्ष्यादिषु मध्ये बोध्या॥७॥ मेधाकररसायनानि ।
गङ्गाधरः-योगान्तरमाह-पञ्चेत्यादि । पञ्च वा पिप्पलीः अष्टौ वा पिप्पलीः सप्त वा पिप्पलीदश वा पिप्पलीश्चर्णीकृताः कल्कीकृता वानुरूपेण मधुसपिपा वत्सरातीतेन देहबलापेक्षया संशुद्धतनुः कुटी प्रविश्य रसायनगुणान्वेपी समामेकामेकवत्सरं व्याप्य प्रयोजयेत् जीर्णे च क्षीरशालिषष्टिकाशनमद्यात् ॥८॥
गङ्गाधरः - कल्पान्तरमाह-तिस्र इत्यादि। रसायनगुणैषिणा पुंसा किंशुकक्षारभाविताः पलाशक्षारोदकेन सप्तधा भाविताः पिप्पल्यो घृतभर्जिता वत्सरातीतघृतेन किश्चिद्भष्टास्तिस्रः कल्कीकृताश्चर्णिता वा मधसर्पिभ्यां वत्सरातीताभ्यां पूर्वाह्न प्रयोज्याः। तथाविधाश्च तिस्रस्तथैव प्रकारेण भोजनस्याग्रे च प्रयोज्याः। पुनस्तथाविधास्तिस्रः पिप्पल्यस्तेनैव प्रकारेण भुक्त्वा भोजनस्यान्ते च प्रयोज्याः। भोजनन्तु क्षीरसर्पिरोदन इति ।
चक्रपाणिः- मण्डूकपर्ध्या इत्यादयश्चत्वारो योगाः ॥७॥
चक्रपाणिः - पञ्चे त्यादौ संण्याव्यतिक्रमणानुक्तसंख्यानामपि पिप्पलीनामुपयोगं सूचयति । यद्यपि “वीण्यपि द्रव्याणि नात्युपयुञ्जीत पिप्पलीक्षारलवणानि" इत्युक्तम्, तथापीह द्रव्यान्तर* अष्टावित्यत्र पट् इति बहुषु ग्रन्थेषु पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
रसायनपाद ३
२३१२ चरक-संहिता।
अशांसि ग्रहणीदोषं पाण्डुतां विषमज्वरम् । वैस्वय्य पीनसं शोर्फ गुल्मं वातबलासकम् ॥६॥
इति पिप्पलीरसायनम् । क्रमवृद्धया दशाहानि दशपैप्पलिकं दिनम् । वर्द्धयेत् पयसा साद्धं तथैवापनयेत् पुनः॥ जीर्णेऽजीणे च भुञ्जीत षष्टिकं क्षीरसर्पिषा। पिप्पलीनां सहस्रस्य प्रयोगोऽयं रसायनः॥
वत्सरं यावत् प्रयोगः शुद्धतनुना कुटीं प्रविश्य विधेयः। शोफं श्वयथुम् ॥९॥
गङ्गाधरः-प्रकारान्तरमाह-क्रमेत्यादि। दश पिप्पल्यो यत्र दिने तद दशपैप्पलिकं दिन,क्रमेण वृद्धया दशपेप्पलिकं दिनं यथा स्यात् तथा पयसा सार्द्ध सह दशाहानि वर्द्धयेत् तथा दशाहानि क्रमापकर्पण पुनरपनयेत् हासयेत् पयसा सार्द्धमेव। जीर्ण चास्मिन्नौपधेऽजीणं वास्मिन्नौपधे क्षीरसर्पिषा पष्टिकमन्नं भुञ्जीत। एवमेकोनविंशतिदिनप्रयोगे एकीकरणे यावद्भवति तदाह-पिप्पलीनामित्यादि। ननु पयोदृद्धिः कियन्मानेन कर्तव्या किं तन्त्रान्तरप्रोक्तमानेन ? तद् यथा! हारीतः-त्रिपञ्चसप्तदश वा प्रकुञ्चपयसा सह । पिबेत् क्रमात् त्रैदोषिकः पित्तवातकफान जयेत् इति। भोजश्च त्रिपञ्चसप्तदश वा पिप्पल्यः पयसा सह। प्रकुञ्चद्धेन पिवेन्नरः प्रोक्तान गदान जयेत् इति। इति चेन्न, तयोहि पञ्चसप्तपिप्पलीप्रयोगदृष्टवाद योगान्तरसात् । परन्तु पिप्पल्यनुरूपेण क्रमद्धपयसा सार्द्ध बोध्यमिति कश्चित्। प्रत्यहं पलमानेन दुग्धवृद्धया पयोबाहुल्ये तथा कार्यमिति व्यवस्था । दशदशटद्धया षट्पपिप्पलीटद्धया वा त्रित्रिपिप्पलीटद्धता वा चरकाचार्य
संयुक्तानां पिप्पलीनामभ्यासे न विरुद्धम्। [किंवा उक्तपिप्पलीरसायनव्यतिरेकेणोत्सर्गापवादन्यायात स निषेधो ज्ञेयः । किंशुकः पलाशः ॥९॥
चक्रपाणिः-पिप्पलीवर्द्धमानमाह-क्रमवृद्धेपत्यादि। दश पिप्पल्यो यत्र वर्द्धन्ते ताद्दनं दशपिप्पलिकम्, तेन प्रत्यहं दश पिप्पल्यो वर्द्धनीया इत्यर्थः, ततश्चोनविंशतिदिनैवृद्धि हान क्रमेण
For Private and Personal Use Only
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१म अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्। २३१३ पिष्टास्ता बलिभिः पेयाः शृता मध्यवर्नरः। चूर्णीकृता ह्रस्वबलोज्या दोषामयान् प्रति ॥.. दशपैप्पलिकः श्रेष्ठो मध्यमः षट्प्रकीर्तितः।
प्रयोगो यस्त्रिपर्यन्तः स कनीयान् स चाबलैः॥ वचनात् । ननु पिप्पल्यः कथंकारं प्रयोक्तव्या इत्यत आह --पिष्टा इत्यादि । बलिभिबैलवद्भिः पुरुषैः पिष्टास्ताः पिप्पल्यः प्रयोज्याः। मध्यवलैः शृताः पोड़शगुणेन जलेन पक्त्वा चतुर्थावशेषमष्टावशिष्टं वा कृता पयसा मिश्रीकृत्य पेयाः। ( इस्ववलैः शीतीकृत्य शीतकपायं कृखा योज्याः ।) ननु दशपिप्पलीः उपयोक्तुमसमर्थाः किं कुर्य्यरित्यत आह-दशेत्यादि। षट् प्रकीर्तिताः पिप्पल्यो यत्र षट्प्रकीर्तितः स मध्यमः प्रयोगः। तथा च प्रथमदिनं दश पिप्पलीः पयसालोड्य पिवेत्, द्वितीयेऽह्नि विंशति, तृतीये त्रिंशतं, चतुर्थे चखारिंशतं, पञ्चमे पञ्चाशतं, पष्ठे पष्टिः, सप्तमे सप्ततिम्, अष्टमे अशीति, नवमे नवति, दशमे शतम् इति वृद्धिस्ततो हासः। एकादशे नवति, द्वादशे अशीति, त्रयोदशे सप्तति, चतुर्दशे पष्टिं, पञ्चदशे पश्चाशतं, पोड़शाहे चखारिंशतं, सप्तदशाहे त्रिशतम्, अष्टादशाहे विंशतिम्, एकोनविंशाहे दश इति दशद्धग्रा प्रयोगः समाप्तः। पपिप्पलीद्धया तु प्रथमाहे पर पिप्पल्यः, द्वितीये द्वादश, तृतीये अष्टादश, चतुर्थ चतुविंशतिः, पञ्चगे त्रिशत्, पष्ठे पनि शत्, सप्तमे द्विचखारिंशत्, अष्टमे अष्टचखारिंशत्, नवमे चतुःपञ्चाशत्. दशमे पष्टिः, एकादशे पट्पष्टिः, द्वादशे द्वासप्ततिः, त्रयोदशे अष्टासप्ततिः इति क्रमात् षट्पपिप्पलीटद्धया समुदायेन पट्चवारिंशदुत्तराणि पञ्चशतानि भवन्ति । ततश्चतुर्दशदिने पपिप्पलीहासेन द्विसप्ततिः, पञ्चदशाहे षट्पष्टिः, षोड़शाहे षष्टिः, सप्तदशाहे चतुःपञ्चाशत्, अष्टादशाहेऽष्टाचवारिंशत्, एकोनविंशाहे द्वाचवारिंशत्, विंशाहे पत्रिंशत्, एकविंशाहे त्रिंशत्, द्वाविंशाहे चतुर्विंशतिः, त्रयोविंशाहे अष्टादश, चतुविशाहे द्वादश, पञ्चविंशाहे षट् इति, एकीभूय चतुर्दशोत्तरं पिप्पलीसहस्र भवति ; न चाधिक्ये प्रयोगहानिः अत एव दशटद्धा पिप्पलीनां सहस्रस्य प्रयोगे यथा तथा षड्वृद्धग्रा चतुर्दशोत्तरपिप्पलीसहस्रप्रयोगोऽयं रसायनः। एवं त्रिद्धाएकेनैव सहस्र पूर्ण भवति । चूर्णीकृता इत्यत्र शीतीकृता वा पाउः । पिप्पलीवर्द्ध मानक्रमयुक्तमुत्कृष्टं दर्शयन्नपरमपि वर्द्ध मानक्रमद्वयं मध्यमत्वावरत्वाभ्यामाह-दशेत्यादि। प्रकीर्तित इति
For Private and Personal Use Only
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
रिसायनपाद३
२३१४
चरक-संहिता। वृहणं स्वयंमायुष्यं प्लीहोदरविनाशनम् । वयसः स्थापनं मेध्यं पिप्पलीनां रसायनम् ॥ १० ॥
इति वर्द्धमानपिप्पलीरसायनम् ।
त्रिनवत्युत्तर पिप्पलीसहस्रप्रयोगोऽयं रसायन इत्युन्नेयम्। एवं त्रित्रिपिप्पली वृद्धया यथा-प्रथमदिने, तिस्रः पिप्पल्यः, द्वितीयाहे पद, तृतीये नव, चतुर्थ द्वादश, पञ्चमे पञ्चदश, षष्ठे अष्टादश, सप्तमेऽहन्येकविंशतिः, अष्टमे चतुर्विंशतिः, नवमे सप्तविंशतिः, दशमे त्रिंशत्, एकादशे त्रयस्त्रिंशत्, द्वादशे पत्रिंशत्, त्रयोदशे एकोनचत्वारिंशत्, चतुर्दशे द्वाचवारिंशत्, पञ्चदशे पञ्चचत्वारिंशत्, पोडशेऽष्टाचत्वारिंशत्, सप्तदशे त्वेकपञ्चाशत्, अष्टादशे चतुःपञ्चाशत् । इति त्रित्रिपिप्पलीवृद्धया त्रयोदशोत्तराणि पश्चशतानि। एकोनविंशाहेऽपि चतुःपञ्चाशत् । ततो विंशाहे हासादेकपश्चाशत्, एकविंशाहे अष्टाचवारिंशत्, द्वाविंशाहे पञ्चचखारिंशत्, त्रयोविंशाहे द्वाचवारिंशत्, चतुर्विंशाहे एकोनचत्वारिंशत्, पञ्चविंशाहे षट्त्रिंशत्, षड्विंशाहे त्रयस्त्रिंशत्, सप्तविंशाहे त्रिंशत्, अष्टाविंशाहे सप्तविंशतिः, एकोनत्रिंशाहे चतुर्विंशतिः, त्रिंशाहे एकविंशतिः, एकत्रिंशाहेऽष्टादश, द्वात्रिंशाहे पञ्चदश, त्रयस्त्रिंशाहे द्वादश, चतुस्त्रिंशाहे नव, पञ्चत्रिंशाहे पद, पत्रिंशाहे तिस्रः। इति एकीभूय षड्विंशत्युत्तरस्य पिप्पलीसहस्रस्य प्रयोगोऽयं कनीयान् स चावलैः प्रयोज्यः। एतेन पिप्पलीबर्द्धमानप्रयोगस्य तुल्याशिप एव, त्रिधाप्रयोगस्त्रिधापुरुषाभिप्रायेण। तत्रापि कल्कशृतचूर्णीकृतत्वेन विधाप्रयोगः प्रवरमध्यबलाबलानामुत्कर्षमध्यमापकर्षभेदेनाचार्येणोक्त इति बोध्यम्। चर्णीकृता इत्यत्र शीतीकृता इत्येव पाठो युक्तः ह्रस्ववलैरुपयुक्तत्वेनोक्तखात्। अन्यथा बलिभिः पिष्टा इत्यनेन चर्णतुल्यत्वलाभेऽबलबलिनोस्तुल्यप्रयोगः स्यादिति चर्णापेक्षया शीतकपायस्याल्पवीर्यखात् मध्यबलस्य पञ्च सप्त वा पिप्पल्यः क्रमद्धनोपयुज्यन्ते। यदुक्तं हारीतभोजाभ्यां तदनेनाप्रतिषिद्धम् ॥ १०॥ इति वर्द्धमानपिप्पलीरसायनम् ।
पवृद्धया पूर्वाचार्यैरुक्तः । विपर्यन्त इत्यस्यान्ते पिप्पलीवयावस्थानात् पिप्पलीविकेणैव वृद्धिर्भवति, ततो दशपिप्पलीके दशैवान्ते भवन्ति ॥ १० ॥
For Private and Personal Use Only
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१म अध्यायः
चाकारता
चिकित्सितस्थानम् ।
२३१५ जरणान्तेऽभयामेकां प्रागभुक्ते द्वे विभीतके। भुक्त्वा तु मधुसाि चत्वार्यामलकानि च ॥ प्रयोजयेत् समामेकां त्रिफलाया रसायनम् । जीवेद वर्षशतं पूर्णमजरोऽव्याधिरेव च ॥ ११ ॥ त्रैफलेनायसी पत्री कल्केनालेपयेन्नवाम् । तमहोरात्रिकं लेपं पिबेत् क्षौद्रोदकाप्लुतम् ॥ प्रभूतस्नेहमशनं जीणे तत्र प्रशस्यते । अजरोऽरुक समाभ्यासाज्जीवेच्चैव समाः शतम् ॥१२॥
गङ्गाधरः-जरणान्ते इत्यादि। रसायनमिच्छुः पुमान् पूर्व शुद्धतनुः सन् यथोक्तमागारं प्रविश्य सर्पिःक्षीरशालिपष्टिकाशनः पूर्व दिनाहारस्य जरणान्ते अर्थात् प्रातःकाले। यावत् पूर्ध्व दिनाहारपाकशङ्का तावन्नाभयां प्रयोजयेदिति ख्यापनाय जरणान्ते इत्युक्तम् । तथा च पूर्व दिनाहारे जीण प्रातःकाले ऊर्द्ध वाभयामेकां गुड़का पिष्ट्वा वा संचयॆ मधुसर्पिभ्यां वत्सरातीताभ्यां लिहेत् । प्राग भुक्त भोजनात् पूर्वकाले तथैव द्वे विभीतके फले मधुसपिभ्यां लिहेत् । ततो भोजनोत्तरमाचम्य चत्वार्यामलकानि फलानि तथैव मधुसर्षिभ्यां लिहेत् । एकां समाम् एकवत्सरं व्याप्य। एवंप्रकारेण प्रयोजयेदिति ॥११॥
गङ्गाधरः-त्रैफलेनेत्यादि। नवामायसी कान्तादिलोहमयीं पत्रौं प्रातःकाले त्र फलेन समभागीकृतत्रिफलाकल्केन आलेपयेत्। तल्लेपनमहोरात्रस्थितं पुनः प्रातःकाले तत्पत्रादुद्धत्य क्षौद्रोदकाप्लुतं मधुमिश्रितजलेनाप्लुतीकृत्य शुद्धतनुः पुमान् कुटीं प्रविश्य यथावलं पिबेत्। तत्रौषधे जीर्णे सति प्रभूतस्नेह स्नेहाट्यमशनमायुष्यक्षीरशाल्याद्यशनं प्रशस्यते। एवं प्रत्यहमुपयोगेन समाभ्यासात् समां संवत्सरं व्याप्याभ्यासादजरोऽरुक सन् समाः शतं वर्षशतं जीवेदिति ॥१२॥
चक्रपाणिः--जरणान्त इत्यादौ मधुसर्पियामिति अभयां विभीतके आमलकानीत्यनेन च
For Private and Personal Use Only
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
रसायनपाद ३
२३१६
चरक-संहिता। मधुकेन तुगाक्षी- पिप्पल्या चौद्रसर्पिषा। त्रिफला सितया चापि युक्ता सिद्धं रसायनम् ॥ १३ ॥ सर्वलोहैः सुवर्णेन वचया मधुसर्पिषा। विङ्गपिप्पलीभ्याञ्च त्रिफला लवणेन च ॥ संवत्सरप्रयोगेण मेधास्मृतिबलप्रदा। भवत्यायुःप्रदा धन्या जरारोगनिवर्हिणी ॥ १४ ॥
इति त्रिफलारसायनानि । अनम्लञ्च कषायञ्च कटु पाके शिलाजतु। नात्युषणशीतं धातुभ्यश्चतुर्यस्तस्य सम्भवः ॥ गङ्गाधरः--मधुकेनेत्यादि । त्रिफला चूर्णीकृता कल्कीकृता वा मधुकेन यष्टी मधुचर्णेन समानाः शुद्धतनोः कुटीप्रविष्टस्पायुष्यक्षीरसपिरोदनाद्याहाराशनस्य संवत्सर युक्त्या यथामिवलं प्रयुक्तं सिद्धं रसायनं भवति। एवं तुगाक्षीय वंशलोचनया सह त्रिफला सिद्धं रसायनं भवति। तथा पिप्पल्या सह त्रिफला युक्त्या प्रयुक्ता सिद्धं रसायनं भवति । एवं क्षौद्रसपिपा वत्सरातीतेन प्रयुज्य तथा सितया वा त्रिफला प्रयुक्ता तथा भवति । इति पञ्च योगाः ॥१३॥
गङ्गाधरः सर्वेत्यादि । संशुद्धतनोः कुटीप्रविष्टस्यायुष्यक्षीरसपिरोदनाद्याहाराशनस्य त्रिफला सर्चलोहैः सह समानांशेन मिलिता मेधादिप्रदादिर्भवति । केवलेन मारितसुवर्णेन सह वा त्रिफला तथाविधा भवति। वचया वा सह त्रिफला तथाविधा स्यात् । मधुसर्पिषा सह वा त्रिफला तथाविधा स्यात् । विड़ङ्गपिप्पलीभ्यां वा त्रिफला तथाविधा स्यात् । लवणेन सैन्धवेन वा सह त्रिफला तथार्थकरी स्यात् इति षड़ योगास्त्रिफलायाः। इत्येवं द्वादश योगास्त्रिफलायाः॥१४॥ त्रिफलारसायनानि ।
गङ्गाधरः-अथ शिलाजतुप्रयोगमाह-अनम्लमित्यादि। अनम्ल मितीपदम्लं न खम्लरसरहितं कषायमित्युक्त्या तल्लाभे अनम्लमिति वचनस्य वैयर्थ्यात् । युज्यते। मधुकेनेत्यादिरेकः प्रयोगः। सर्वलोहैरित्याद्यपरः। 'लौहैः' इत्युक्ते सुवर्णे प्राप्ते 'सुवर्णेन' इतिपदं लौहत्वेनास्य प्रसिद्धस्य ग्रहणनिषेधार्थम् ॥ ११-१४ ॥
चक्रपाणिः-शिलाजतुरसायनं दर्शयितु शिलाजतुनोऽभ्यर्हितस्य गुणानेव तावदाह-अनम्ल
For Private and Personal Use Only
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
*
१म अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
हेम्नः स रजतात् ताम्राद् वरं कृष्णायसादपि । रसायनं तद्विधिभिस्तद् वृष्यं तच्च रोननुत् ॥ वातपित्तकफलस्तु निर्य्य हैस्तत् सुभावितम् । atarai परं याति सबै रेकैकशोऽपि वा ॥ प्रक्षिप्योद्धृतमावानं + पुनस्तत् प्रतिपेद् रसे । को सप्ताहमेतेन विधिना तस्य भावना ॥ पूर्वोक्तेन विधानेन लौहैश्चूर्णीकृतैः सह । तत् पीतं पयसा दद्याद् दीर्घमायुः सुखान्वितम् ॥ पाके विपाके कटु । ननु तर्हि किं वीय्येणेदमुष्णं कटुपाकित्वादिति चेन्न, यच्चोष्णं कटुकं तयोरित्युक्तौ विपाके कटुकत्वेऽपि रसे कटुकत्वाभावात् । ननु किंवीर्यमिदमित्यत आह- नात्युष्णशीतमिति । ननु कुतोऽस्य सम्भव इत्यत आह- धातुभ्य इत्यादि । चतुर्भ्य इति विवृणोति - हेन इत्यादि । स इति शिलाजतुः पु'क्लीवोभयलिङ्गखात् । ननु किं कर्म्म चास्य तदाहरसायनमित्यादि । यद्यपीदं स्वत एव यथाविधिभिः प्रयोगात् रसायनं दृष्य रोगच्च, तथाप्यस्य कर्मोत्कर्षाथि संस्कारमाह-- वातेत्यादि । सर्व्वर्वातपित्तकफन रेकको वा वातपित्तकफन वातपित्तकफरोगहरणार्थं निय्यः काथैः सुभावितं सत् परमुत्कृष्टं वीर्योत्कर्षं कर्म्मकरणात्तयुत्कर्षं याति । न तेनात्युष्णशीतश्रीर्य्यत एथौत्कर्घ्यं याति क्रियते येन या क्रिया तद्वीर्य्यमित्युक्तेः । ननु कथं भावयेदित्यत आह- प्रतिप्येत्यादि । शिलाजतु कोष्णे वातहरादिकाथे प्रक्षिप्य अथैनं रौद्रे गोपयेन पीततत्काथमुद्धृतं पुनरपि तद्रसे तत्कार्थ कोष्णे प्रक्षिपेत् एतेन विधिना सप्ताहं तस्य शिलाजतुनो भावना । एवंभावितस्य शिलाजतुनो योगमाह पूर्वोक्तेनेत्यादि । पूर्वोक्तेन त्रिफलाया रसे मूत्रे इत्यादुक्तेन विधिना वर्णीकृतै लौ हैः सह समानमानतो मिलितं तत् वातादिहरका भावितं शिलाजतु पयसालोड्य शुद्धतनुना कुटीप्रविष्टेन पुसा मित्यादि । वरादिति श्रेष्ठात् । सुश्रुते यद्यपि सपुसोसम्भवं प्रक्षिप्य पड़ विधशिलाजतु सामान्येन रोगे रसायनाधिकारे चोक्तम्, तथापीह रसायनाधिकारे तदधिकृत चतुर्विधमेवोक्तम् । शिलाजतुभावनाविधिमाह – प्रक्षिप्तेत्यादि । प्रक्षिप्तानन्तरमुद्धृतं प्रक्षिप्तोद्धृतम् । लौहैः सहेति + प्रक्षिप्तमप्येनमिति पाठान्तरम् ।
वरादिति चक्रः । २९१
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
-२३१७
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[रसायनपाद३
२३१८. चरक-संहिता। [ रसायनपाद ३
जराव्याधिप्रशमनं देहदाय करं परम् । मेधास्मृतिकरं बल्यं क्षीराशी तत् प्रयोजयेत् ॥ प्रयोगः सप्त सप्ताहास्त्रयश्चैकश्च सप्तकः । निर्दिष्टस्त्रिविधस्तस्य परो मध्योऽवरस्तथा । मात्रा पलन्त्वपलं स्यात् कर्षस्तु कनीयसी ॥१४॥ जातेविशेष सविधि तस्य वक्ष्याम्यतः परम् । हेमाद्याः सूर्यासन्तप्ताः स्रवन्ति गिरिधातवः ॥ जत्वाभं मृदु मृत्स्नाभं यन्मलं तच्छिलाजतु।
मधुरश्च सतिक्तश्च जवापुष्पनिभश्च यः। क्षीरशालिपष्टिकाशनेन यथाग्निवलं पोतं सदस्मै पीतवते सुखान्वितं सुखसंशकं दीर्घमायुर्दद्यात् । अस्य च जराव्याधिप्रशमनादिकरं भवति। ननु कियन्ति दिनानि प्रयोजयेदित्यत आह-प्रयोगः सप्त सप्ताहा इत्यादि। सप्त सप्ताहा एकोनपञ्चाशतं दिनानि व्याप्य प्रयोगः परः श्रेष्ठः। त्रयः सप्ताहाः प्रयोगो मध्यः। एकश्च सप्तकः सप्ताहः प्रयोगोऽवरः कनीयानिति त्रिविधस्तस्य शिलाजतुनः प्रयोगः। सप्ताहा इति द्वितीयार्थे प्रथमा च्छान्दसखात्। मात्रामाह-मात्र त्यादि । परा मात्रापलम् । मध्यमा मात्रातु अर्द्धपलं स्यात् । कनीयसी तु मात्रा कर्ष इति। कनीयसीतिवचनेन ख्यापितं प्रबलमध्यमावरपुरुषान् पति क्रमादिति बोध्यम् ॥ १४ ॥
गङ्गाधर :-अथ तस्य शिलाजतुनो जातिविशेषात् स्वविधिमतः परं वक्ष्यामि। तत्रादावस्योत्पत्तिक्रममाह-हेमाद्या इत्यादि। आदापदन रजतताम्रलौहधातुत्रयं गृह्यते । तस्य चिह्नमाह-जखाभमित्यादि । जवाभं स्पर्शतो जलामं लाक्षाससं न वर्णतः। मृत्स्नाभं मृत्तिकामं मृदु। जातिभेदमाहभागानियमे लौहसमानभागता शिलाजतुनः। प्रयोगः सप्त सप्ताहा इति सप्तसप्ताहव्यापकप्रयोग इत्यर्थः, एवं तयश्चैकश्च सप्तक इत्यपि बोद्धव्यम् ॥ १४ ॥
चक्रपाणिः-सषिधिमिति विधानसहितम् । शिलाजतुविधानञ्च — यथाक्रमं वातपित्ते' इत्यादि प्रन्थन वक्तव्यम् । हेमादिशब्देनेह हेमादिसम्भवस्थानभूतशिलोच्यते, यतः, न साक्षात् सुवर्णादिभ्य
.
* मृङमृत्स्नाच्छम् इति वा पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अध्यायः
म अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । २३१६
कटुर्विपाके शीतश्च स सुवर्णस्य नित्रवः॥ रूप्यस्य कटुकः श्वेतः शीतः स्वादुर्विपच्यते। ताम्रस्य वर्हिकण्ठाभस्तिक्तोष्णः कटु पच्यते ॥ यस्तु गुग्गुलुकाभासस्तिक्तको लवणान्वितः । कटुर्विपाके शीतश्च सर्वश्रेष्ठः स चायसः ॥ गोमूत्रगन्धयः सर्वे सर्वकर्मसु यौगिकाः। रसायनप्रयोगे च पश्चिमस्तु विशिष्यते ॥ यथाक्रमं वातपित्ते श्लेष्मपित्ते कफे त्रिषु ।
विशेषतः प्रशस्यन्तै मला हेमादिधातुजाः॥ मधुर इत्यादि। कटुर्विपाके प्रभावात् शीतश्चान्यथा मधुरत्वेन मधुरपाकः शीतश्च कपायत्वेन कटर्विपाक उष्णश्च स्यात् । रूप्यस्येत्यादि । रूप्यस्य निस्रवः शिलाजतुः कटुको रसे प्रभावात् तु शीतो वीर्य्यतः स्वादुमधुरश्च विपच्यते। ताम्रस्येत्यादि। ताम्रस्य निस्रवः शिलाजतुः तिक्तो रसे वीर्ये तूष्ण इति तिक्तोष्णः कटु च पच्यते। यस्वित्यादि। यस्तु शिलाजतुलवणान्वितस्तिक्तको रसे शीतश्च प्रभावात् स चायसोऽयसो निस्रवः। सर्वश्रेष्ठ इति सौवर्णादिभ्यस्त्रिभ्यः'श्रेष्ठः।
ननु तर्हि किं सौवर्णादयस्त्रयोऽयौगिका इत्यत आह-गोमूत्रेत्यादि। सौवर्णादयः सङ्घ शिलाजतवो गोमूत्रगन्धयः स्युस्ते सर्वेऽपि सर्चकम्सेसु रसायनवाजीकरणरोगहरणेषु यौगिका भवन्ति । तत्र पश्चिमायसस्तु शिलाजतुः सर्वश्रेष्ठखाद रसायनप्रयोगेषु विशिष्यते विशिष्टफलदखात् श्रेष्ठ उच्यते।
नन्यस्त्वायसस्य जातिविशेषवचनप्रयोजनमेतत् सौवर्णादेर्जातिभेदवचन प्रयोजनं किमित्यत आह-यथाक्रममित्यादि। वातपित्ते न वाते वा पित्ते वा सौवर्णः शिलाजतुर्विशिष्यते। श्लेष्मपित्ते न श्लेष्मणि वा पित्ते वापि रौप्यशिलाजतुः। कफे ताम्रः शिलाजतुस्त्रिषु वातपित्तकफेषु आयस इत्यतश्च सर्वश्रेष्ठः। हेमादिधातुजा हेमरजतताम्रलौहजाः।। एव शिलाजतु भवति । मृत्स्नं मसृणम्, अच्छं स्वच्छम्। यस्तु रूप्यभवे कटुरसे विरुद्धः स्वादः पाक उक्तः, स उत्सर्गापवादन्यायेन ज्ञेयः। उष्णस्य ताम्रभवस्य तथा खयाणाञ्च शीतत्वयुक्तानाम् अत्युष्णशीतवीर्य्यताया अवकाशो नास्ति, यतः, सामान्यगुणकथने 'नात्युष्णशीतम्' इति पदेन
For Private and Personal Use Only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[रसावनपाद ३
२३२०
चरक-संहिता। शिलाजतुप्रयोगेषु विदाहीनि गुरूणि छ । वर्जयेत् सर्वकालन्तु कुलत्थान् परिवर्जयेत् ॥ ते ह्यत्यन्तविरुद्धत्वादश्मनो भेदनाः परम् ।
लोकदृष्टास्ततस्तेषां प्रयोगः प्रतिषिध्यते ॥ पयांसि ® शुक्तानि रसाः सयूषास्तोयं समूत्रं विविधाः कषायाः। आलोड़नार्थं गिरिजस्य शस्तास्ते ते प्रयोज्याप्रसमीक्ष्य कार्यम् ॥
न सोऽस्ति रोगो भुवि साध्यरूपः शिलाह्वयं यं न जयेत् प्रसह्य। तत् कालयोगैर्विधिभिः प्रयुक्तं स्वस्थस्य चोर्जा विपुलां ददाति ॥ १५॥
शिलाजतुरसायनम् । । नन्वस्य प्रयोगे कि सेव्यं किमसेव्यमित्यत आह-शिलाजवित्यादि। सर्वकालं यावज्जीवम् अश्मनः प्रस्तरस्य सदृशः प्रस्तरसम्भवश्चायं प्रस्तरमयः प्रस्तरस्वभावस्तस्मादस्य प्रयोगेषु च कुलत्थाः सव्वैकालं वा विवाह्यादीनि प्रयोगानन्तरं यदृच्छया सेव्यानि इति भावः। . नन्वश्मनो भेदनाः कुलत्थाः कथमुपलभ्यन्ते इत्यत आह-लोकदृष्टा इति। लोके प्रत्यक्षमेव दृष्टाः कुलत्था अझ्यभेदनास्तस्मात् तेषां कुलत्थानां प्रयोगः प्रतिषिध्यते शिलाजतुप्रयोगेष्वित्यर्थः ।
नन्वस्य प्रयोगः केन कथं काय्य इत्यत आह—पयांसीत्यादि। गव्यदुग्धादिना शिलाजतुमालोडा पाययेत् इति भावः। तनुशोधनकुटीप्रवेशादिविधिनायं प्रयोगः श्रेष्ठः। अस्याशिषमाह-न सोऽस्तीत्यादि। प्रसह्य ति स्तुतिः।
शिलाजतुरसायनम् । उष्णस्य शीतस्य च वीर्य्यस्य प्रकर्षो निषिध्यते, तेन नात्युषणशीतत्वं विधीयते, ततश्च शिलाजतुनि वीर्य शीतम् उष्ण वाभिहितमपि न बलवद भवतीति कभ्यते ॥ : शिलाजतुप्रयोगेष्विति बहुवचनालोचनाद् भेदेन प्रयोगभेदो बुद्धिस्थीकृत्य ज्ञेयः।
* तक्राणि इति वा पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१म अध्यायः चिकित्सितस्थानम् । २३२१
सुश्रतेऽपरे रसायनयोगाः दृश्यन्ते। तद् यथा। अथायुःकामीयं वक्ष्यामः। मत्रौषधसमायुक्तं संवत्सरफलप्रदम्। विल्वस्य चूर्ण पुष्ये तु हुतं वारान् सहस्रशः॥ श्रीसूक्तन नरः कल्ये ससुवर्ण दिने दिने । सर्पिर्मधयुतं लिह्यादलक्ष्मीनाशनं परम्। खचं विल्वस्य मूलस्य कृषा कार्थ दिने दिने। प्राश्नीयात् पयसा सार्द्ध स्नाला हुला समाहितः। दशसाहस्रमायुष्यं स्मृतं युक्तरथं भवेत्॥ हुखा विशालाकाथन्तु मधुलाजैश्च संयुतम् । अमोघं शतसाहस्रयुक्तं युक्तरथं स्मृतम्॥सुवर्णपद्मवीजानि मध लाजाः प्रियङ्गवः । गव्येन पयसा पीतमलक्ष्मी प्रतिषेधयेत् ॥ नीलोत्पलदलकाथो गव्येन पयसा शृतः । ससुवर्णरितलैः सार्द्धमलक्ष्मीनाशनः स्मृतः॥ गव्यं पयः सुवर्णश्च मधच्छिष्टश्च माक्षिकम् पीतं शतसहस्राभिहुतं युक्तरथं स्मृतम् । वचाघृतसुवर्णश्च विल्वचर्णमिति त्रयम्। मेध्यमायुष्यमारोग्य-पुष्टिसौभाग्यवर्द्धनम् । वासामूलतुलाकाथे तैलमावाप्य साधितम्। हुखा सहसमश्नीयान्मध्यमायुष्यमुच्यते ॥ यावकास्तावकान भक्षेदभिभूय यवांस्तथा। पिप्पलीमधुसंयुक्तान् शिक्षाचरणवद् भवत् । मध्वामलकचर्णानि सुवर्णमिति च त्रयम्। प्राश्यारिष्टगृहीतोऽपि मुच्यते प्राणसंशयात् ॥ शतावरीघृतं सम्यगुपयुक्तं दिने दिने। सक्षौद्रं ससुवर्णश्च नरेन्द्र स्थापयेद् वशे ॥ गोचन्दना मोहनिका मधुकं माक्षिकं मधु। सुवर्णमिति संयोगः पेयः सौभाग्यमिच्छता॥ पद्मनीलोत्पलकाथे यष्टीमधुकसंयुते । सर्पिरासादितं गव्यं ससुवर्ण सदा पिवेत्। पयश्चानुपिबेत् सिद्धं तेषामेव समुद्भवे। अलक्ष्मीन सदायुष्यं राज्याय सुभगाय च॥ यत्र नोदीरितो मन्त्री योगेष्वेतेषु साधने। शब्दिता तत्र सर्वत्र गायत्री त्रिपदा भवेत् ॥ पाप्मानो नाशयन्त्येता ददुपश्चौषधयः श्रियम् ॥ कुर्युवर्णबलश्चापि मनुष्यममरोपमम् ॥ सतताध्ययनं वादः परतन्त्रावलोकनम्। तद्विद्याचार्य्यसेवा च बुद्धिमेधाकरो गणः॥ आयुष्यं भोजनं जीणे वेगानाश्चाविधारणम् । ब्रह्मचय॑महिंसा च साहसानाश्च वजनम् ॥ इति ॥१५॥
शिलाजतुप्रयोगे गुरुनिषेधेऽपि विशेषवचनात् क्षीरादिप्रयोगः। सर्वकालमिति यावदसायनाहिता
For Private and Personal Use Only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ रसायनपाद३
२३२२
चरक-संहिता।
तत्र श्लोकः। करप्रचितिके पादे दश षट् च महर्षिणा। रसायनानां सिद्धानां संयोगाः समुदाहृताः॥१६॥
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने प्रथमाध्याये
करप्रचितीयरसायनपादस्तृतीयः ॥३॥
गङ्गाधरः-पादं समापयति। तत्र श्लोकः-- करेत्यादि ॥१६॥
अग्नीत्यादि। इति वैद्यश्रीगङ्गाधरकविराजकविरत्नविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ चिकित्सित
स्थाने करप्रचितीयरसायनपादस्तृतीयः ॥३॥
गुणाः सन्ति। केचित् तु यावजीवं कुनखस्यैव वर्जनमाहुस्तन्वान्तरोक्तम्-“यावजीवितं कुनखांश्च विवर्जयेत्" इति। शिलाजतुप्रयोग स्तौति- न सोऽस्तीत्यादि ॥ १५ ॥ १६ ॥
.
इति महामहोपाध्यायचरक चतुरानननीमचक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां
चरकतात्पर्यटीकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायां
करप्रचितीयरसायनपादव्याख्या ॥ ३ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्म अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
२३२३ अथात आयुव्वेदसमुत्थानीयं रसायनपादं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः॥१॥ ऋषयः खलु कदाचिच्छालीना यायावराश्च ग्राम्योषध्याहाराः सन्तः साम्पनिका मन्दचेष्टा नातिकल्याश्च प्रायेण बभूवुः । ते सर्वासामितिकर्तव्यतानामसमर्थाः सन्तो ग्राम्यवासकृतं दोषं ७ मत्वा पूर्वनिवासमपगतग्राम्यदोषं मत्वा शिवं पुण्यमुदारं मध्यमगम्यमसुकूतिभिः गङ्गाप्रभवममरगन्धर्वयनकिन्नरानुचरितमनेकरत्ननिचयमचिन्त्याद्भुतप्रभावं ब्रह्मर्षिसिद्धचारणानुचरितं दिव्यतीथौंषधिप्रभवम् अतिशरण्यं हिम
गङ्गाधरः-अथेत्यादि। उद्देशानुक्रमसात् करप्रचितिक रसायनपादव्याख्यानन्तरमायुर्बेदसमुत्थानीयं रसायनस्याध्यायस्य चतुर्थपादं व्याख्यास्यामः । आयुर्वेदसमुत्थानमधिकृत्य कृतम् आयुर्वेदसमुत्थानीयम्॥१॥
गङ्गाधरः-ननु कुतः कथमायुर्वेदस्य समुत्थानमिति तदाह —ऋषय इत्यादि। कदाचिदिति कस्मिन्नपि काले खलु भृगुप्रभृतय ऋषयः शालीनाः कर्मविशेषपरिग्रहात ग्रामीणजनानां सदृशा यायावराः पुनःपुनर्वक्रगमनशीलाश्च ग्राम्योषध्याहारा ग्रामीणजनानां ये तण्डलशाकादिमयाहारास्तानाहारान् कृतवन्तः सन्तः साम्पनिका अर्थादिसम्पत्त्या देहगौरवेणालसाश्च भूखा मन्दचेष्टाश्च सन्ध्यावन्दनादिषु कम्ससु अल्पचेष्टाश्च नातिकल्याश्च प्रायेण बभूवुः । ते पुन षयः सर्वासां तपसे उचितानामितिकर्तव्यतानां क्रियाणां करणेऽसमर्थाः सन्तः ग्राम्यवासकृतं ग्रामवासजनितं निजानां दोषं मखा पूर्व निवासं हिमवन्तं पळतम् अपगतग्राम्यदोषं नानाविधाकुशलाहारविहारादिनानाविधामङ्गलकारणरहितं मखा जग्मुः। अपगतग्राम्यदोषत्वे हेतुमाह-शिवमित्यादि। शिवं शिवकरं शिवकरशिवनामकपरमदेवताध्युषितखात्, ततश्च पुण्यं मेध्यम् असुकृतिभिरधर्मवद्भिरगम्यं गन्तुमशक्यं दिव्यानां तीर्थो षधीनां गङ्गासोमादीनां प्रभवमुत्पत्ति
चक्रपाणिः- आयुर्वेदसमुत्थानीयो नाम रसायनपादः पारिशेष्यादुच्यते । आयुर्वेदसमुग्थानमस्मिन्नस्तीति मत्वर्थ- छ'-प्रत्ययेणायुर्वेदसमुत्थानीयः। शालीनत्वं यायावरत्वञ्च कर्षणकर्मविशेषापरिग्रहात्। सम्पन्नमनु उपयुज्यन्त इति साम्पन्निकाः । नातिकल्या इति नातिनीरोगाः ।
* आत्मदोषं इति वा पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ रसायनपाद
२३२४
चरक-संहिता। वन्तम् अमराधिपतिगुप्तं जग्मुः भृग्वगिरोऽत्रिवशिष्ठकश्यपागस्त्यपुलस्तावामदेवासितगोतमप्रभृतयो महर्षयः ॥ २॥ __तानिन्द्रः सहस्रहगमरवरोऽब्रवीत् स्वागतं ब्रह्मविदां ज्ञानतपोधनानां ब्रह्मर्षीणामस्ति वो छ ग्लानिरप्रभावत्वं वैस्वयं वैवर्ण्यञ्च ग्राम्यवासकृतमसुखमसुखानुबन्धं ग्राम्यो हि वासो मूलमप्रशस्तानां तत् कृतः पुण्यकृद्भिरनुग्रहः प्रजानां स्वशरीरम् अरनिभिः। कालश्चायमायुवेदोपदेशस्य ब्रह्मर्षीणामात्मनः स्थानममराधिपतिगुप्तमिन्द्रेण पालितम् । के त ऋषय इत्यत आह--- भृग्वित्यादि ॥२॥
गङ्गाधरः-तानित्यादि। तान् हिमवन्तं गतवतो भृग्वादीन महर्षीन् । किमब्रवीत् तदाह-स्वागतमित्यादि। स्वागतं सुखेनागतमागमनमभूदिति समागमे प्रथमकुशल जिज्ञासा ततः प्रश्नान्तरमिति साधूनां व्यवहारविधिः । ततः प्रश्नस्तु ब्रह्मविदामित्यादि । वो युष्माकं ब्रह्मविदां ग्लानिरहर्पः अप्रभावत्त्वं प्रभाशालिखहानिरित्यादि सर्चममुखं तथा असुखमनारोग्यम् अनुवन्नाति यत् ; असुखमनारोग्यं ग्राम्यवासकृतमेव । हि यस्मात् । ग्राम्यो वासोऽप्रशस्तानाममङ्गलानां मूलं तत् अप्रशस्तानां मूलेन ग्राम्यवासेन कृतमसुखमसुखानुबन्धश्च यत् कर्मजातं तत् प्रजानां ग्रामवासशीलानाम् अप्रशस्तकारणं ग्रामवासं सततं कुव्वतामनुग्रहः स्वशरीरमरक्षिभिः पुण्यकृद्भिर्भवद्भिः कृतः। इत्युक्त्वा तेषामारोग्योपायमाह-कालश्चेत्यादि । अयं साम्पतिको यः कालः स आयुर्वेदोपदेशस्य कालो भवति यदायुवेदादधिगम्योपधिविशेषसेवनयोग्योऽयं कालो वर्तते। तत्र यदि भवद्भिरपृष्टोऽहं कस्मात् स्वयमायुर्वेदमुपदिशामीत्याशङ्का तदाब्रवीत् ब्रह्मर्षीणामित्यादि। प्रजापतिरश्विभ्यां प्रायच्छदित्यह्य तथा प्रजापतये ब्रह्मा प्रायच्छदिति चोह्यम् । इतिकर्त्तव्यता व्यापारः। इन्द्रपर्यायकथनं स्तुत्यर्थम्, स्तुतिश्चेयमिन्द्रस्यायुर्वेदप्रकाशकत्वात्। असुखानुबन्धमिति रोगरूपम् असुखमनुबनातीत्यमुखानुबन्धम्। मूलमिति कारणम् । कृतः प्रजानुग्रह इति ग्रामे स्थित्वा आयुर्वेदोक्तारोग्यसाधनधादिसाधनप्रकाशनेन प्रजानुग्रहः
* मनोग्लानिरिति चक्रः।
For Private and Personal Use Only
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अध्यायः चिकित्सितस्थानम्। રરૂર प्रजानाञ्चानुग्रहार्थमायुवेदमश्विनौ मह्य प्रायच्छतां, प्रजापतिः अश्विभ्यां,प्रजापतये ब्रह्मा । प्रजानामल्पमायुर्जराव्याधिबहुलम् असुखमसुखानुबन्धम, अल्पत्वादल्पतपोदमनियमदानाध्ययनसञ्चयं मत्वा, पुण्यतममायुःप्रकर्षकरं जराव्याधिप्रशमनमर्जस्करम् अमृतं शिवं शरण्यमुदारं भवन्तो मत्तः श्रोतुमर्हन्तुापधारयितु प्रकाशयितुं प्रजानुग्रहार्थम् । आषं ब्रह्म च + मैत्री कारुण्यम् आत्मनश्चानुत्तमं पुण्यमुदारं, ब्राह्ममनयं कर्मेति। तत् श्रुत्वा विबुधपतिवचनमृषयः सर्व एवामरवरमृग्भिस्तुष्टुवुः प्रहृष्टास्तद्वचनमभिननन्दुश्चेति ॥३॥
ननु कस्माद् ब्रह्मा प्रजापतये प्रायच्छत् प्रजापतिरश्विभ्यामश्विनौ मह्य पायच्छतामिति चेत् तत्राह-ब्रह्मर्षीणामात्मनः प्रजानाञ्च ग्रामवासिनामनुग्रहार्थमायुर्वेदं प्रायच्छताम् । किमर्थ प्रजानामित्यत आह-प्रजाना मित्यादि। प्रजानामल्पमायुस्तच्च जराव्याधिवहुलमसुख दुःखम् असुखानुबन्धं दुःखानुवन्धञ्च तस्य चाल्पखात् अल्पतपोदानादिसञ्चयं मला पायच्छदिति पूर्वणान्वयः। एवं परेण चान्वयः। तथा च प्रजानामल्पमायुरित्यादि मखा पुण्यतममित्यादिकमायुर्वेदं भवन्तो महर्षयो मत्तोऽपि श्रोतुमर्हन्ति योग्या भवन्ति उपधारवितु प्रकाशयितुश्चार्हन्ति। ननु कथं योग्या भवाम इत्यत आह-प्रजानुग्रहार्थमिति। ___ ननु कस्माद् वयं प्रजानुग्रहं विदधाम इत्यत आह-आर्षमित्यादि। आर्षम् ऋषीणां स्वाभाविकधम्मौ ब्रह्म, तच्च ऋषिवधम्मो ब्रह्म हि मैत्री प्रति मित्रतायाः भागे वर्तते। कारुप्यं प्रति आत्मनश्चानुत्तममुदारं पुण्यं प्रति च वर्त्तते । ननु कस्मादित्यत आह ब्राह्म कम्मक्षियमिति । तत् श्रुत्वेत्यादि ॥३॥ कृत एवेत्यर्थः। 'अयम्'शब्द उभाभ्यां काल शब्दाभ्यां योजनीयः। प्रजापतये ब्रह्मति च्छेदः । प्रजानामल्लायुमत्वेति योजना । अल्पत्वादायुष इति शेषः । अल्पस्तपःप्रभृतीनां सञ्चयोऽस्मिन्नायुषि तत् तथा। 'प्रति'शब्दो मैत्यादिभिः प्रत्येकं सम्बध्यते। 'अर्थ'शब्दश्चाधिकारे। तेन मैत्रीकारुण्यमधिकृत्य यं ब्रह्मा प्रजापतयेऽदात्, तमनुश्रीतुमर्हथेति योजना ॥ १-३॥ * अत्र अथ इत्यधिकश्चक्रसम्मतः पाठः। + ब्रह्म घेत्यत्र ब्रह्मचर्य प्रति इति पाठान्तरम् ।
२९२
For Private and Personal Use Only
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२३२६
चरक संहिता ।
[ रसायनपाद ४
अथेन्द्रस्तदायुर्वेदामृतमृषिभ्यः संक्रमय्योवाचैतत् सर्व्वम् अनुष्ठेयम् । अयञ्च शिवः कालो रसायनानां दिव्याश्चौषधयो हिमवतः प्रभावात् प्राप्तवीर्याः ॥ ४ ॥
तद् यथा - ऐन्द्री ब्राह्मी पयस्या क्षीरपुष्पी श्रावणी महाश्रावणी शतावरी विदारी जीवन्ती पुनर्नवा नागबला स्थिरा वचा च्छत्रातिच्छत्रा मेदा महामेदा जीवनीयाश्चान्याः पयसा प्रयुक्ताः । पण्मासात् परममायुर्वयश्च तरुणमनामयत्वं स्वरवर्ण
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
गङ्गाधरः --- अथेन्द्र इत्यादि । संक्रमय्य सम्यकक्रमात् ॥ ४ ॥
गङ्गाधरः - ऐन्द्रीत्यादि । ऐन्द्री गोरक्षकर्कटी । ब्राह्मी शाकविशेषः स्वनामख्याता । पयस्या क्षीरकाकोली । क्षीरपुष्पी स्वनामख्याता । श्रावणी महाश्रावणी अनयोर्लक्षणं सुश्रते "श्रावणी पाण्डुराभासा महाश्रावणिलक्षणा । अनिमात्रक्षपका पलसम्मितैः । पुष्पैर्नीलोत्पलाकारैः फलैचाञ्जनसन्निभैः । श्रावणी महती ज्ञेया कनकाभा पयस्विनी । गोलोमी चाजलोमी च महती श्रावणी तथा । वसन्ते कृष्णसर्पाख्या गोनसी च प्रदृश्यते ॥” इति । शतावरी शतसूली | विदारी क्षीरविदारी । जीवन्ती शाकविशेषः । पुनर्नवा रक्ता श्वेता तु वर्षाभूः । नागबला गोरक्षतण्डुला | स्थिरा शालपर्णी । वचा हैमवती वान्या वा । छत्रा अतिच्छत्रा च सुश्रुतेनोक्ता -- “छत्रातिच्छत्रके विद्याद् रक्षोघ्ने कन्दसम्भवे । जरामृत्युनिवारिण्यौ श्वेतकापोतिसंस्थिते ॥” इति । श्वेतकापोतिसम संस्थानाकृतिमाना। मेदा महामेदा जीवनीयाश्चान्या ओषधय इति जीवकर्षभककाकोलीमुद्गपर्णीमापपर्णीयष्टीमधुकानीति पट् । मेदामहामेदाक्षीरकाकोलीजीवन्तीनां चतसृणामोषधीनां जीवनीयान्तर्गतानामुक्तत्वात् । एता ओषधयः प्रत्येकं सुश्रुतदर्शनात् शुद्धतनुना कुटीप्रविष्टेन क्षीरसपि
चक्रपाणि: - यद्यपि च ऋषिर्भरद्वाजद्वारापि इन्द्रादधिगतायुर्वेदः, तथापि ग्रामवासकृतमनो ग्लान्या न तथा स्फुटार्थो वर्त्तत इति शङ्कया पुनरिन्द्रस्तमुपदिशति । महाश्रावण अलम्बुषा शीतपुष्पा | अतिच्छता मधुरिका ॥ ४ ॥ ५ ॥
* हिमवत् प्रभवाः इति वा पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१म अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। २३२७ सम्पदमुपचयं मेधां स्मृतिमुत्तमबलमिष्टांश्च परान् भावान् आवहन्ति सिद्धाः ॥५॥
इतीन्द्रोक्तं रसायनम् । ब्रह्मसुवर्चला नामोषधिर्या हिरण्यक्षीरा पुष्करसदृशपत्रा। आदित्यपर्णी नामौषधिर्या सूर्यकान्तेति विज्ञायते सुवर्णक्षीरा सूर्य्यमण्डलाकारपुष्पा। नारी नामौषधिरश्वबलेति विज्ञायते या पुनरजसदृशपत्रा +। काष्ठगोधा नामौषधिः गोधाकारा । सर्या नामौषधिः सकारा। सोमो नामौषधिराजः रोदनाशनेन प्रातयथावलं कल्किताश्चर्णिता वा पयसा गव्यदुग्धेन प्रयुक्ताः पण्मासात् इत्यादिकान अपरान् भावानावहन्ति । सिद्धाः सिद्धफलखात् ॥५॥
गङ्गाधरः-अपराणां महौषधीनां महाफलानां योगान् आह-ब्रह्मेत्यादि । हिरण्यक्षीरा सुवर्णवर्णक्षीरा, पुष्करसदृशपत्रा पद्मपत्रसदृशपत्रा। सुश्रुतेऽप्युक्तं"कनकाभा जलान्तेषु सर्वतः परिसर्पति । सक्षीरा पद्मिनीपख्या देवी ब्रह्मसुवर्चला। देवसुन्दे ह्रदवरे तथा सिन्धौ महानदे। दृश्यते च जलान्तेषु मध्ये ब्रह्मसुवर्चला।” इति। मूर्यकान्ता नाम लोके । सुश्रुतेऽप्युक्तं-"मूलिनी पञ्चभिः पत्रैः सुरक्तांशुककोमलैः । आदित्यपर्णिनी शे या सदादित्यानुवत्तिनी। आदित्यपर्णिनी शे या तत्रैव हि हिमक्षये ॥” इति । तत्रैवेति देवसुन्दे हदवरे तथा सिन्धौ महानदे। हिमक्षये वसन्तादौ। नारीत्यादि। अश्वबलेति नाम लोके अजसदृशपत्रा यावद्भिः पत्रैर्भवति । तदुक्तं सुश्रुते च-“कान्तैदशभिः पत्रमयराङ्गरुहोपमैः । कन्दजा काञ्चनक्षीरा कन्या नाम महौषधिः। काश्मीरे तु सरो दिव्यं नाना क्षुद्रकमानसम्। करेणुस्तत्र कन्या च च्छत्रातिच्छत्रके तथा।” काष्ठेत्यादि । गोधाकारा। गोधा जन्तुविशेषः । सर्पा नामौषधिः सर्पाकारा। सुश्रुते तु अजगरीत्युक्ता । तद् यथा-"मण्डलैः कपिलैश्चित्रैः सर्पाभा पञ्चपर्णिनी । पञ्चारनि
चक्रपाणिः-ब्रह्मसुवर्चलाप्रभृतयोऽस्रोक्तलक्षणा दिव्योषधयो नातिप्रसिद्धाः। आदित्यपर्ण सू-वर्तमेव देशविशेषजातं केचिद् वयन्ति,। अश्वबलेति ज्ञायत इति ऋषिभिरेवानेन नाम्ना
___ * स्वरवर्णसम्पदाम् इति वा पाठः।
+ वल्वजसदृश पवा इति वा पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ रसायनपाद ४
२३२८
चरक-संहिता। पञ्चदशपर्णः सोम इव हीयते च वर्द्धते च। पद्मा नामौषधिः
प्रमाणा वा विशे याजगरी बुधैः। दृश्यतेऽजगरी नित्यं गोनसी चाम्बुदागमे ॥” इति । सोमेत्यादि । सुश्रुतेऽपुक्तः । “ब्रह्मादयोऽसजन पूर्चममृतं सोमसंज्ञितम् । जरामृत्युविनाशाय विधानं तस्य वक्ष्यते। एक एव खलु भगवान सोमः स्थाननगमाकृतिवीर्यविशेषश्चतुर्विंशतिधा भिद्यते। तद् यथा-"अंशुमान मुञ्जवांइचैव चन्द्रमा राजतप्रभः। दृळसोमः कनीयांश्च श्वेताक्षः कनकप्रभः । प्रतानवांस्तालवृन्तः करवीरोऽशुमानपि। स्वयंप्रभो महासोमो यश्चापि गरुडाहतः। गायत्रास्त्रैष्टुभः पातो जागतः शाङ्करस्तथा। अग्निष्टोमो रवतश्च यथोक्त इति संज्ञितः। गायत्रास्त्रिपदा युक्तो यश्चोड़पतिरुच्यते। एते सोमाः समाख्याता वेदोक्तैर्नामभिः शुभैः। सर्वेषामेव चैतेषागेको विधिरुपासने। सङ्घ तुल्यगुणाश्चैव विधानं तेषु वक्ष्यते” । इति । पञ्चदशपर्ण इति । ननु पञ्चदशपत्रवान् सन् किं सर्वदैव वत्तते न वेत्यत आह-सोम इत्यादि। सोम इव चन्द्र इव कृष्णपक्षे प्रतिपदादिषु एकैकतिथिषु उत्तरोत्तरमेकैककलया यथा चन्द्रो हीयते तथा पञ्चदशपर्णः सोमोनामौषधिराजः कृष्णपक्षे प्रतिपदादितिथिष्वेकैकपत्रेणोत्तरोत्तरं हीयते। तथा शुक्लपक्षे वर्तते चन्द्र इवेति बोध्यम् । सुश्रुते चोक्तं-“सर्वेषामेव सोमानां पत्राणि दश पञ्च च। तानि शुक्ले च कृष्णे च जायन्ते निपतन्ति च। एकैकं जायते पत्रं सोमस्याहरहस्तदा । शुक्लस्य पौर्णमास्यान्तु भवेत् पञ्चदशच्छदः। शीर्यते पत्रमेकैकं दिवसे दिवसे पुनः। कृष्णपक्षक्षये चापि लता भवति केवला। अंशुमानाज्यगन्धस्तु कन्दवान् राजतप्रभः। कदल्याकारकन्दस्तु मुञ्जवानसमच्छदः। चन्द्रमाः कनकाभासो जले चरति सर्वदा। गरुडाहतनामा च श्वेताक्षश्चापि पाण्डुरौ । सार्पनिौकसदृशौ तौ वृक्षाग्रावलम्बिनौ । तथान्यैर्मण्डलैश्वित्रैश्चित्रिता इव भान्ति ते। सर्च एव तु विशे याः सोमाः पञ्चदशच्छदाः। क्षीरकन्दलतावन्तः पत्रैर्नानाविधैः स्मृताः। हिमवत्यर्बुदे सह्य माहेन्द्र मलये तथा। श्रीपते देवगिरौ गिरौ देवसहे तथा। पारिपात्रे च विन्ध्ये च देवसुन्दै इदे तथा। उत्तरेण वितस्तायाः
ज्ञायते न लौकिकैलॊकाप्रसिद्धत्वात्। सोम इव वर्द्धते हीयत इति यथा सोमवृद्धिक्षयौ तथ
For Private and Personal Use Only
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१म अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
२३२६
ज्ञायते ।
पद्माकारा पद्मरक्ता पद्मगन्धा च । अजा नामौषधिरजशृङ्गीति नीला नामौषधिर्नील क्षीरपुष्पा लताप्रतानबहुला । इत्यासामष्टानामोषधीनां यां यामेवौषधिञ्च लभते तस्यास्तस्याः स्वरसस्य सौहित्यं गत्वा स्नेहभावितायाम् आई पलाशद्रोण्यां सविधानायां दिग्वासाः शयीत ।
तत्र
1
1
प्रवृद्धा ये महोधराः । पश्च तेषामत्रो मध्ये सिन्धुनामा महानदः । हठवल्लक्ष्यते तत्र चन्द्रमाः सोमसत्तमः । तस्योद्देशेषु वाप्यस्ति मुञ्जवानंशुमानपि । काश्मीरेषु सरो दिव्यं नाम्ना क्षुद्रकमानसम् । गायत्रास्त्रैष्टुभः पाङ्क्तो जागतः शाङ्करस्तथा । तत्र सन्त्यपरे चापि सोमाः सोमसमप्रभाः । न तान् पश्यन्त्यधर्मिष्ठाः कृतघ्नाश्चापि मानवाः । भेषजद्वेषिणश्चापि ब्राह्मणद्वेषिणस्तथा ।।" इति । एषां प्रयोगश्च वक्ष्यते । पद्मत्यादि पद्माकारा पद्मवद्रक्तवर्णा पद्मगन्धा च । अजेत्यादि । अशृङ्गीति नाम लोकेऽसा च नीला नीलवर्णा इत्यादि । सुश्रुतेऽप्युक्ता “अजास्तनाभकन्दा तु सक्षीरा क्षुपरूपिणी । अजा महौषधिया शङ्खकुन्देन्दुपाण्डुरा ॥” इति चाजानाम्नी जातिभेदा श्वेतपीतवलावत् । नीला जतूकर्णतन्त्रे लिखिता सुश्रुते तु श्वेता जातितो न विरोधः । सर्व्वास्ता एव चौषध्यः सोमे चैवादे गिरा । सशृङ्गेवचरितैरम्बुदानीकभेदिभिः । व्याप्तस्तीर्थैश्व विख्यातः सिद्धर्षिसुरसेवितैः । गुहाभिर्भीमरूपाभिः सिंहोन्नादितकुक्षिभिः । गजालोड़िततोयाभिरापगाभिः समन्ततः । विविधैर्धातुभिश्वित्रैः सव्र्वत्रैवोपशोभितः । नदीषु शैलेषु सरःसु चापि पुण्येषु वान्येषु तथाश्रमेषु सर्व्वत्र सर्व्वाः परिमार्गितव्याः सर्व्वत्र भूमिहि वसूनि धत्ते ॥” इति । इत्यासामष्टानाम् इत्यादि । ब्रह्मसुवर्चलादित्यपर्णिनीनारी काष्ठगोधिका सर्पासोमपद्माज(नामष्टानामोषधीनां मध्ये यां यामेव लभते तस्यास्तस्याः स्वरसस्य सौहित्यम् आ तृप्तितो यावन्मानं भवति तावन्मानं स्वरसं पीला पूर्व्वं स्नेहस्ते लादिभिर्भावितायां भावनया स्निग्धीकृतायां पलाशद्रोण्यां पलाशकाष्ठमय्यां पुरुषप्रमाणायां द्रोण्यां सपिधानायां तदुपर्य्याच्छादनपटले स्नेहभावितपलाशकाष्ठमये न वाताद्यप्रवेशो यथा भवति तथाच्छादयेत् दिग्वासा नग्नीभूय शयीत । तेन
For Private and Personal Use Only
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ रसायनपाद ४
२३३०
चरक-संहिता। प्रलीयते षण्मासेन पुनः सम्भवति तस्याजं पयः प्रत्यवस्थापनम्। षण्मासेन देवतानुकारी भवति वयोवर्णस्वराकृतिबलप्रभाभिः। खयश्चास्य सर्ववाचोगतानि प्रादुर्भवन्ति दिव्यश्चास्य चक्षुः श्रोत्रं भवति योजनसहस्रगतिः दशवर्षसहस्राणि चायुरनुपद्रवञ्चेति ॥६॥
इति द्रोणीप्रावेशिकरसायनम् ।
भवन्ति चात्र । दिव्यानामोषधीनां यः प्रभावः स भवद्विधः। शक्यः सो दुमशक्यस्तु स्यात् सोढुमकूतात्मभिः ॥ ओषधीनां प्रभावेण तिष्ठतां स्वे च कर्मणि छ । भवतां निखिलं श्रेयः सर्वमेवोपपत्स्यते ॥
तत्र द्रोण्यां प्रलीयते षण्मासेन पुनः सम्भवति सर्लागावयवशाली भवति तदा तस्य प्रत्यवस्थानार्थमाज पयश्छागं दुग्धं दातुमुपाच्छादनपटल पूर्वकृतं शयानस्य मुखनुसृत्य च्छिद्रं यत् तेन च्छिद्रेण मुखे किञ्चित् किश्चिच्छागदुग्धं शनैःशनैर्दद्यात् सर्वांगावसेचनश्चाजेनैव पयसा स्तोकं स्तोकं कुर्यादित्येवं करणे सति स पुरुषः प्रत्यवतिष्ठते। ततः पष्मासेन पुनः क्रमेण वयोवर्णादिभिः देवतानुकारी भवति। अस्य च स्वयमेव सर्ववाचोगतानि सा वाचो गतानि अतीतानि वक्तुं प्रादुर्भवन्ति चक्षुश्च देवानामिव दिव्यं दर्शनं श्रोत्रश्च दिव्यं देवानामिव योजनसहस्रगतिश्च भवति ॥६॥ . गङ्गाधरः-अत्राहाधिकार्थ--भवन्तीत्यादि। दिव्यानां ब्रह्मसुवर्चलादीनां यः प्रभावः स भवद्विधैः सुकृतात्मभिः सोदु शक्यः। अकृतात्मभिः असु
तत्कालमेव तस्य वृद्धिक्षयौ भवतः, प्रलीयत इति ह तो भवति, अन्ये तु मूर्च्छतीति वर्ण यन्ति । प्रत्यवस्थापनमिति आहारसेवायां योऽयमित्यर्थः । सर्ववाचोगतानि सर्ववाक्यविशेषाः ॥६॥
चक्रपाणिः-एतद् दिव्यं रसायनमृषिभिस्तद्विधैर्वा सेव्यमिति दर्शयन्नाह-दिव्यानामित्यादि ।
* वर्मनि इति वा पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
१म अध्यायः ]
www.kobatirth.org
चिकित्सितस्थानम् ।
वानप्रस्थैगृहस्थैश्च प्रयतैर्नियतात्मभिः
I
शक्या प्रोषधयो होताः सेवितु' विषयाभिजाः ॥ तास्तु क्षेत्रगुणैस्तेषां मध्यमेन निकर्म्मणा । मृदुवीर्य्यतस्तासां विधिज्ञेयः स एव तु ॥ ७ ॥ पय्येष्टु ं ताः प्रयोक्तुं वा ये समर्थाः सुखार्थिनः । रसायनविधिस्तेषामयमन्यः प्रशस्यते ॥ बल्यानां जीवनीयानां वृहणीयाश्च या दश । वयसः स्थापनानाञ्च खदिरस्यासनस्य च ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
*
कृतात्मभिस्तु स सोढुमशक्यः । ननु अस्माभिरेव सोहु शक्यइचेत् तदान्येषां किं विधानमित्यत आह- वानप्रस्थैरित्यादि । विषयाभिजाः दृश्यप्रचरदेशे जाताः ता एतास्तु सुवर्चलादय ओषधयस्तेषां दृश्यलोकमचरदेशानां क्षेत्रगुणैर्मध्यमेन निकर्म्मणा निकृष्टकर्म्मणा मृदुवीर्यतरा वानप्रस्थैगृहस्थैश्च सेवितुं शक्या भवन्ति । ननु तासां सेवनविधिः कीदृगित्यत आह- तासामित्यादि । एव -yor एव विधिर्न यो विधिः ॥ ७ ॥
गङ्गाधरः- नन्वेवमस्तु ताश्चेदन्वेषणां कर्त्तुं ये त्वसमर्थाः स्युः प्रयोक्त वा ये चासमर्थाः स्युस्तेषां किं रसायनं कार्यमित्यत आह- पय्यैष्टुमित्यादि । पर्थ्योष्टुमन्वेषणां कत्तुम् । तान् रसायनविधीनाह - बल्यानामित्यादि । षड़विरेचनशताश्रितीयोक्तानां बल्यानां दशानामोषधीनां जीवनीयानाञ्च दशानां याच तत्रोक्ता दश वृहणीया ओषधयः तत्रोक्तानाश्च वयःस्थापनानां दशानां
२३३१
विषयाभिजा इति स्वोचितपुष्यदेशे जाता इत्यर्थः, अपुष्ये तु देशे दिव्यौषधिजन्मैव न भवति, भवन्त्योऽपि निर्या भवन्तीति भावः ॥ ७ ॥
चक्रपाणिः - सम्प्रति ब्रह्मसुवर्चलादीनां यथा मृदुवीय्र्यत्वं भवति, तदाह- तास्त्वित्यादि । क्षेत्रगुणैरिति हिमालयादिप्रशस्तदेशव्यतिरिक्तक्षेतधम्मैः । तेषामिति ऋषिव्यतिरिक्तानां वानप्रस्थादीनाम् । मध्यमेन च कर्म्मणेति असम्यक्प्रयोगेण, किंवा अनतिमहादृष्टेन ॥ ७ ॥
मध्यमेन कर्मणा इति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
रसायनपाद४
२३३२
चरक-संहिता। खजूराणां मधूकानां मुस्तानामुत्पलस्य च । मृद्वीकानां विडङ्गानां वचायाश्चित्रकस्य च ॥ शतावाः पयस्यायाः पिप्पल्या जोङ्गकस्य च । ऋद्धया नागबलायाश्च हरिद्राया ® धवस्य च ॥ त्रिफलाकण्टकार्योश्च विदार्याश्चन्दनस्य च। इथूणां शरमूलानां श्रीपास्तिनिशस्य च ॥ रसाः पृथक् पृथग् ग्राह्याः पलाशनार एव च। एषां पलोन्मितान् भागान् पयो गव्यं चतुर्गुणम् ॥
द्वे पात्रे तिलतैलस्य द्वे च गव्यस्य सर्पिषः। . तत् साध्यं सर्वमेकत्र सुसिद्धं स्नेहमुद्धरेत् ॥ खदिरस्य सोमवल्कस्य असनस्य पीतशालस्य । खजूराणां पिण्डखज्जरफलानां मधुकानां पुष्पाणां मुस्तानां भद्रमुस्तककन्दानाम् उत्पलस्य पुष्पस्य मृद्वीकानां द्राक्षाणां विमानां विडङ्गतण्डुलानां चित्रकस्य मूलस्य पयस्यायाःक्षीरकाकोल्याः जोङ्गकस्य काकनासिकाया विदार्या क्षीरविदारिकन्दस्य ( शतमूलीनां शतमूलस्य मूलानाम् )। एषां रसाः काथाः पृथक पृथक् चतुगणजले संसाध्य प्रत्येक स्नेहसमाना ग्राह्याः । तद् यथा। बल्यादीनां द्रव्याणां प्रत्येकं द्वात्रिंशच्छरावानष्टगुणे जले पक्ता चतुर्थाशशेषश्चतुःपष्टिशरावा ग्राह्या इति। पलाशक्षारश्चैव षडू गुणजलेनकविंशतिवारान् परिस्राव्य ग्राह्यः। एपां क्षारान्तानाम् एकोनसप्तते व्याणां प्रत्येकेन पलोन्मितान् कल्कान् गव्यं पयश्चतुर्गणं तैलधृतयोर्मानात् तच्च द्रव्यद्वैगुण्यात् षट्पञ्चाशदुत्तरं शरावशतद्वयं तिलतैलस्य द्वे पात्रे द्रव्यद्वैगुण्यात् द्वात्रिंशच्छरावं गव्यस्य सपिषः संवत्सरातीतस्य द्वे च पात्र द्रव्यद्वैगुण्यात् द्वात्रिंशच्छरावमिति तैलघृतयोखिलितयोश्चतुःषष्टिशरावं स्नेहमानं साध्यं मन्दमन्दाग्निना पाच्यं सुसिद्धं शब्दोपरमे फेनोपरमे च गन्धवर्ण
चक्रपाणिः-बल्यानामित्यादौ जोङ्गकमगुरु । द्वारदा शाकतरुः कपिकच्छुर्वा । श्रीपर्णा गाम्भारी। * हरिद्राया इत्यत द्वारदाया इति क्वचित् पठ्यते ।
For Private and Personal Use Only
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१म अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम्। तत्रामलकचूर्णानामादकं शतभावितम् । स्वरसेनैव दातव्यं क्षौद्रस्याभिनवस्य च ॥ शर्कराचूर्णपात्रञ्च प्रस्थमेकं प्रदापयेत् । तुगाक्षी-ः सपिप्पल्याः स्थाप्यं संमूर्च्छितश्च तत् ॥ सुचौक्षे मार्तिके कुम्भे मासाद्धं घृतभावित। मात्रामग्निसमां तस्य तत ऊर्द्ध प्रयोजयेत् ॥ हेमताम्रप्रबालानामयसः स्फटिकस्य च। मुक्तावैदूर्यशङ्खानां चूर्णानां रजतस्य च ॥ प्रक्षिप्य षोडशी मात्रां विहायायासमैथुनम् ।
जीर्णेऽजोणे च भुञ्जीत षष्टिकं क्षीरसर्पिषा ॥ रसादीनां सम्पत्तौ सत्यां बोध्यम् । तत्र मुसिद्धे तैलघृतयमके आमलक्याः स्वरसेनैव शतवारान् भावितमामलकचर्णानामाढकमष्टशरावं दातव्यम्। अभिनवस्य क्षौद्रस्य चाढ़कं षोड़शशरावं शर्कराचूणपात्रं चूर्णीभूतशर्करायाः पात्रम् अष्टशरावम्। तुगाक्षीऱ्या वंशलोचनायाः सपिप्पल्याः 'एक प्रस्थं शरावद्वयं पिप्पल्याश्च चूर्णिताया एकशरावं वंशलोचनाया एकशरावमिति यावत् तत्रैव तैलघृतयमके प्रदापयेत्। ततः सम्मूर्च्छितश्च दा सम्यगालोड्य मिश्रितं तत् तैलघृतयमकं सुचौक्षे दृढ़निर्मलशुचौ घृतभाविते स्निग्धे मार्तिके मृन्मयकुम्भे मासार्द्ध पञ्चदशदिनं व्याप्य स्थाप्यम् । तत ऊर्द्ध पक्षादूद्ध मग्निसमामग्निबलापेक्षया मात्रां तस्यौषधस्य प्रयोजयेत् । ___ ननु केन प्रकारेण प्रयोजयेदित्यत आह-विहाय इत्यादि। विहायायासमैथुनं पुमान् समर्थादिवक्ष्यमाणरूपश्चेत् तदा · कुटी प्रविश्य शुद्धतनुः सन् तस्मादेव तैलाघृतात्मकादौषधात् स्वाग्निबलानुरूपेण औषधमात्रां गृहीखा तत्र हेमादीनां नवानां शुद्धपुटितमारितानां चूर्णानां प्रत्येक तदोषधात् षोडशी षोड़शभागैकभागमात्रां तत्रौषधे प्रक्षिप्य प्रयोजयेदिति भावः । तस्मिन्नौषधे जीर्णे वाप्यजीर्णे वा षष्टिकमन्न क्षीरसर्पिषा भुञ्जीत, आयासमैथुने..
२९३
For Private and Personal Use Only
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२१३४
चरक संहिता ।
सर्व्वरोगप्रशमनं वृष्यमायुष्यमुत्तमम् । सवस्मृतिशरीराग्नि-बुद्धीन्द्रियबलप्रदम् ॥ परमूर्जस्करञ्चैव वर्णस्वर करं तथा । विषालक्ष्मीप्रशमनं सर्व्ववाचोगतप्रदम् ॥ सिद्धार्थताञ्चाभिनवं वयश्च प्रजाप्रियत्वञ्च यशश्च लोके । प्रयोज्यमिञ्छद्भिरिदं यथावद् रसायनं ब्राह्ममुदारवीर्यम् ॥ ८ ॥ इतीन्द्रोक्त रसायनम् ।
वर्जयेत्। भेषजजीर्ण भोजने च नियमोऽस्ति । सत्त्वादीनां बुद्धीन्द्रियाणां बलस्य च प्रदमित्यर्थः । सर्व्ववाचोगतस्थातीतस्य वचनशक्तिप्रदम् ईदृशं ब्राह्ममिदं रसायनं सिद्धार्थतादिकमिच्छद्भिः पुरुषैर्यथावत् यथाविधि प्रयोज्यम् । इति इन्द्रोक्तं ब्राह्मरसायनम् ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
[ रसायनपाद ४
सुश्रुते तु सोमादीनामन्यासाञ्च महौषधीनां प्रयोगोऽन्यथा प्रोक्तस्तद् यथा - " चतुविंशतिधा सोमा व्याख्याता ये पुरा मया । अतोऽन्यतमं सोममुपयुयुक्षुः सर्वोपकरणपरिचारकोपेतः प्रशरतदेशे त्रिवृत्तम् आगारं कारयिता हृतदोषः प्रतिसंसृष्टभक्तः प्रशस्तेषु तिथिकरणनक्षत्रमुहुत्तेषु अंशुमन्तमादायाध्वरकल्पेनाहुतमभिष्टुतमभिहुतञ्चान्तरागारे कृतमङ्गलः सोमकन्दं सुवर्णमुच्या विदार्य्यं पयो गृह्णीयात् सौवर्ण पात्रेऽञ्जलिमात्रं ततः सकृदेवोपयुञ्जीत नास्वादयन् । तत उपस्पृश्य शेषम स्ववसाद्य यमनियमाभ्याम् आत्मानं संयोज्य वाग्यतोऽभ्यन्तरतः सुहृद्भिरुपास्यमानो विहरेत् । रसायनं पीतवांस्तु निवाते तन्मनाः शुचिः । आसीत तिष्ठेत् क्रामेच्च न कथञ्चन संविशेत् । सायं वा भुक्तवान् श्रुतशान्तिः कुशशय्यायां कृष्णाजिनोत्तरायां सुहृद्भिरुपास्यमानः शयीत । तृषितो वाशीतोदकमात्रां पिबेत् । ततः प्रातः उत्थायोपश्रुतशान्तिः कृतमङ्गलो गां स्पृष्टा तथैवासीत । तस्य जीर्णे सोमे च्छर्दिरुत्पद्यते ततः शोणिताक्तं क्रिमिव्यामिश्रं छर्दितवतः सायं मृतशीतं क्षीरं वितरेत । ततस्तृतीयेऽह्नि क्रिमिव्यामिश्रमतिसार्यते । स तेनानिष्टप्रतिग्रहभुक्तप्रभृतिभिर्विशेषमुक्तः शुद्धतनुर्भवति । ततः सायं स्त्रातस्य पूर्व्ववदेव क्षीरं वितरेत् । क्षौमवस्त्रास्तृतायाञ्चैनं शय्यायां शाययेत् । ततश्चतुर्थेऽहनि तस्य पलाशक्षारः पलाशक्षारोदकम् । सुचौक्ष इति सुविशुद्ध | अग्निसमामिति अग्न्यनुरूपाम् । षोड़शी मात्रामिति आमलकादि चूर्ण युक्तमृतापेक्षया षोड़श भागो हेमादिचूर्णाद ग्राह्यः ॥ ८ ॥
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम्। २३३५ श्वयथुरुत्पद्यते। ततः सङ्गेिभ्यः क्रिमयो निष्क्रामन्ति। तदहश्च शय्यायां पांशुभिरवकीयमाणः शयीत। ततः सायं पूर्वदेव क्षीरं वितरेत् । एवं पञ्चमषष्ठयोदिवसयोर्वत्तेत। केवल मुभयकालमस्तै क्षीरं वितरेत् । ततः सप्तमेऽहनि निमांसखगस्थिभूतः केवलं सोमपरिग्रहादेवोच्छ सिति। तदहश्च क्षीरेण सुखोष्णेन परिपिच्य तिलमधकचन्दनानुलिप्तदेहं पयः पाययेत् । ततोऽष्टमेऽहनि प्रातरेव क्षीरपरिषिक्तं चन्दनपदिग्धगात्रं पयः पाययिखा पांशुशय्यां समुत्सृज्य क्षौमास्तृतायां शय्यायां शाययेत्। ततो मांसमाप्याय्यते वक् चावदलति । दन्तनख लोमानि चास्य पतन्ति । तस्य नवमदिनात् प्रभृत्यनुतैलाभ्यङ्गः सोमवल्ककषायपरिषेकः। ततो दशमेऽहन्येतदेव वितरेत्। ततोऽस्य खक स्थिरतामुपैति। एवमेकादशद्वादशयोर्वतेत। तत्र त्रयोदशात् प्रभृति सोमवल्ककपायपरिषेकः। एवमा षोड़शाद वर्तेत। ततः सप्तदशाष्टादशयोर्दिवसयोर्दशना जायन्ते शिखरिणः स्निग्धवजवैदूर्यस्फटिकनिकाशाः समाः स्थिराः सहिष्णवः। तदाप्रभृति चानवैः शालितण्डुलैः क्षीरयवागूमुपसेवेत यावत् पश्चविंशतिरिति। ततोऽस्मै दद्याच्छाल्योदनं मृदूभयकालं पयसा। ततोऽस्य नरखा जायन्ते विट्टमेन्द्रगोपकतरुणादित्यप्रकाशाः स्थिराः स्निग्धा लक्षणसम्पन्नाः, केशाश्च जायन्ते खक् च नीलोत्पलातसीपुष्पवैदूर्यप्रकाशाः । ऊर्द्धश्च मासात् केशान् वापयेत्। वापयित्वा चोशीरचन्दनकृष्णतिलकल्कैः शिरः प्रदिह्यात् पयसा वा स्नापयेत्। ततोऽस्थानन्तरं सप्तरात्रात् केशा जायन्ते भ्रमराञ्जननिभाः कुश्चिताः स्निग्धाः। ततस्त्रिरात्रात् प्रथमपरिसरात् निष्क्रम्य मुहूर्त स्थिला पुनरेवान्तः प्रविशेत्। ततोऽस्य बलातैलमभ्यगार्थेऽवचाय्यम् । यवपिष्टमुद्वर्त्तनार्थे। सुखोष्णश्च पयः परिषेकार्थे। अजकर्णकषायमुत्सादनार्थे। सोशीर कूपोदकं स्नानाथें। चन्दनमनुलेपनार्थे। आमलकरसविमिश्राश्चास्य यषसूपविकल्पाः। क्षीरमधुकसिद्धश्च कृष्णतिलमवचारणार्थे। एवं दशरात्रं, ततोऽन्यद दशरात्रं द्वितीये परिसरे वर्तत। ततस्तृतीये परिसरे स्थिरीकुर्वन्नात्मानम् अन्यदशरात्रं वर्तेत। किञ्चिदातपपवनान् वा सेवेत पुनश्चान्तः प्रविशेत् । न चात्मानमादशेषु वा निरीक्षेत रूपशालिखात्। ततोऽन्यददशरात्रं क्रोधादीन् परिहरेत् । एवं सन्चैषामुपयोगः। विशेषतस्तु वल्लीपतानापादयः सोमा भक्षयितव्याः। तेषान्तु प्रमाणमर्द्धचतुर्मष्टयः । अंशुमन्तं सौवर्णे पात्रेऽभिषुणुयात् । चन्द्रमसं राजते चोपयुज्याष्टगुणमैश्वर्यमवाप्येशानं देवमनुप्रविशति । शेषांस्तु ताम्रमये मृन्मये वा रोहिते वा चर्मणि वितते शुद्रवज्ज त्रिभिर्वर्णैः सोमा
For Private and Personal Use Only
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३३६ चरक-संहिता।
{ रसायनपाद ४ उपयोक्तव्याः। ततश्चतुर्थे मासे पौर्णमास्यां शुचौ देशे ब्राह्मणानर्चयित्वा कृतमङ्गलो निष्क्रम्य यथोक्तं व्रजेदिति। ओपधीनां पतिं सोममुपयुज्य विचक्षणः। दशवर्षसहस्राणि नवां धारयते तनुम् । नाग्निर्न तोयं न विषं न शस्त्रं नास्त्रमेव च। तस्यालमायुःक्षपणे समर्थाश्च भवन्ति हि। भद्राणां षष्टिवर्षाणां प्रस् तानामनेकधा। कुञ्जराणां सहस्रस्य बलं समधिगच्छति । क्षीरोदं शक्रसदनमुत्तरांश्च कुरूनपि । यत्रेच्छति स गन्तुवा तत्राप्रतिहता गतिः । कन्दर्प इव रूपेण कान्त्या चन्द्र इवापरः। प्रह्लादयति भूतानां मनांसि स महादुप्रतिः। साङ्गोपाङ्गांश्च निखिलान् वेदान् विन्दन्ति तत्त्वतः। चरत्यमोघसंकल्पो देववच्चाखिलं जगत् ॥” __ सर्वेषामेव सोमानामेकविध एवैष प्रयोग विधिः मुश्रुतेनोक्तो शेयस्तथाअन्यासामष्टादशानामोषधीनामपि प्रयोग एवम् उक्तस्तद, यथा। अजगरी श्वेतकापोती कृष्णकापोती गोनसी वाराही कन्या च्छत्राऽतिच्छत्रा करेणुरजा चक्रका आदित्यपर्णिनी ब्रह्मसुवर्चला श्रावणी महाश्रावणी गोलोमी चाजलोमी महावेगवती चेत्यष्टादश सोमसमवीर्या महौषधयो व्याख्याताः। तासां सोमवत् क्रियाशीस्तुतयः शास्त्रेऽभिहिताः । तासामागारेऽभिहुतानां याः क्षीरवत्यस्तासां क्षीरकुड़वं सकृदेवोपयुञ्जीत । यास्त्वक्षीरा मूलवत्यस्तासां प्रदेशेनीप्रमाणानि त्रीणि काण्डानि प्रमाणम् उपयोगे। श्वेतकापोती समूलपत्रा भक्षयितव्या। गोनस्य जगरीकृष्णकापोतीनां सनखमुष्टिं खण्डशः कल्पयिखा क्षीरेण विपाच्य परिस्रावितमभिहुतश्च सकृदेवोपयुञ्जीत। चक्रकायाः पयः सकृदेव, ब्रह्मसुवर्चलायाः सप्तरात्रम् उपयोक्तव्यम्। भक्ष्यकल्पेन शेषाणां पञ्च पलानि क्षीरादककथितानि प्रस्थेऽवशिष्टेऽवतार्य्य परिस्राव्य सकृदेवोपयुञ्जीत। सोमवदाहारविहारौ व्याख्यातो केवलन्तु नवनीतमभ्यगाथै, शेषं सोमवदा निर्गमादिति। भवन्ति चात्र। युवानं सिंहविक्रान्तं कान्तं श्रुतनिगादिनम् । कुर्युरेताः क्रमेण व द्विसहस्रायुषं नरम् । अङ्गदी कुण्डली मौली दिव्यस्रक्चन्दनाम्बरः। चरत्यमोघसंकल्पो नभ'स्यम्बुददुर्गमे। व्रजन्ति पक्षिणो येन जललम्बाश्च तोयदाः। गतिः सौषधिसिद्धस्य सोमसिद्धगतिः परा। अथ वक्ष्यामि विज्ञानमोषधीना पृथक पृथक् । मण्डलैः कपिलैश्चित्रैः सर्पाभा पञ्चपणिनी। पञ्चारनिप्रमाणा वा विशे याजगरी बुधैः। निष्पत्रा कनकाभासा मूले प्रङ्गलसम्मिता। सर्पाकारा लोहितान्ता 'श्वेतकापोतिरुच्यते॥ द्विपर्णिनीं मूलभवामरुणां कृष्णमण्डलाम् । अरनिमात्रां
For Private and Personal Use Only
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१म अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
२३३७ जानीयाद गोनसीं गोनसाकृतिम् ॥ सक्षीरां रोमशां मृद्व रसनेक्षरसोपमाम् । एवंरूपरसाञ्चापि कृष्णकापोतिमादिशेत् ॥ कृष्णसर्पस्वरूपेण वाराहीकन्दसम्भवा । एकपत्रा महावीर्या भिन्नाञ्जनसमप्रभा ॥ छत्रातिच्छत्रे पूर्व व्याख्याते । कन्या च नारीणामौषधिसंज्ञायां व्याख्याता । करेणुः सुबहु - क्षीरा कन्देन गजरूपिणी । हस्तिकर्णपलाशस्य तुल्यपर्णा द्विपणि नी ॥ अजा व्याख्याता ॥ श्वेतां विचित्रकुसुमां काकादन्याः समक्षपाम् । चक्रकामोषधीं विद्याज्जरामृत्युविनाशिनीम् ॥ मूलिनी पञ्चभिः पत्रैः सुरक्तांशुककोमलैः । आदित्यपर्णिनी शे या सदादित्यानुवर्त्तिनीति पूर्व्वमुक्ता ॥ ब्रह्म सुवर्चला च व्याख्याता ॥ पुष्पैर्नीलोत्पलाकारैः फलैचाञ्जनसन्निभैः । श्रावणी महती या कनकाभा पयखिनी । श्रावणी पाण्डुराभासा महाश्रावणिलक्षणा । गोलोमी चाजलोमी च रोमशैः कन्दसम्भवैः । हंसपादीव विच्छिन्नैः पत्रैर्मलसमुद्भवैः । अथवा शङ्खपुष्प्या च समाना सर्व्वरूपतः । वेगेन महताविष्टा सर्प निम्मकसन्निभा । एषा वेगवती नाम जायते ह्यम्बुदक्षयें || सप्तादौ सर्परूपिण्यो या घोषध्यः प्रकीर्त्तिताः । तासामुद्धरणं कार्य्यं मन्त्रेणानेन सर्व्वदा । महेन्द्ररामकृष्णानां ब्राह्मणानां गवामपि । तपसा तेजसा वापि प्रशाम्यध्वं शिवाय वै । मन्त्रेणानेन मतिमान् सर्व्वानप्यभिमन्त्रयेत् ॥ अश्रदधानैरलमैः कृतघ्नैः पापकर्म्मभिः । नैवासादयितु शक्याः सोमाः सोमसमास्तथा । पीतावशेषममृतं देवैर्ब्रह्मपुरोगमैः । निहितं सोमवीर्य्यासु सोमे चाप्योषधीपतौ ॥ एषां प्रायेण प्राप्तिस्थानं पूर्व्वमूक्तम् । गोलोमी चाजलोमी च महती श्रावणी तथा । वसन्ते कृष्णसर्पाभा गोलोमी च प्रदृश्यते ।। कौशिकीं सरितं तीर्त्वाञ्जयन्त्यास्तु पूर्व्वतः । क्षितिप्रदेशो वल्मीकैराचितो योजनत्रयम् ॥ विशेया तत्र कापोती श्वेता बल्मीकमूर्द्ध सु । मलये नलसेतौ च वेगवत्योपधि वा । कार्त्तिक्यां पौर्णमास्याश्च भक्षयेत् तामुपोषितः । सोमवच्चात्र वर्त्तेत फलं तावन्च कीर्त्तितम् ॥ रसा- धनाधिकारस्तु न सप्तानां पुंसाम् तदुक्तं सुश्रुतेन - अथ सप्त पुरुषा रसायनं नोपयुञ्जीरन् । तद् यथा - अनात्मवानलसो दरिद्रः प्रमादा व्यसनी पापकृ भेषजापमानी चेति । सप्तभिरेव कारणर्न सम्पद्यते । अशानादनारम्भादस्थिरचित्तवाद दारिद्रादनायत्तत्वादधर्म्मादौषधालाभाच्चेति ॥ ८ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
रिसायनपाद
२३३८
चरक-संहिता। रसायनपान । समर्थानामरोगाणां धीमतां नियतात्मनाम्। कुटीप्रवेशः क्षमिणां ® परिच्छदवतां हितः॥ अतोऽन्यथा तु ये तेषां सौर्यमारुतिको विधिः । ताभ्यां श्रेष्ठतरः पूवों विधिः स तु सुदुष्करः॥६॥ रसायनविधिभ्रंशाजयेरन् व्याधयो यदि। यथास्वमौषधं तेषां कायं मुक्त्वा रसायनम् ॥ १०॥ गङ्गाधरः-ननु चतुष्पादेषूक्तानां रसायनानां द्विविधः प्रयोगो भवता व्याख्यातः कुटीमावेशिको वातातपिकश्च ; सर्वे तु पुरुषाः किं द्विविधमेव प्रयोमं कुय्युरथान्यथेत्यत आह–समर्थानामित्यादि। समर्थानां शक्तिमतां नियतात्मनां कामक्रोधादिविरहेण निश्चित्य यमशीलतया स्थिरमनसां क्षमिणां क्षमाशीलानां परिच्छदवतां धनजनादिभिः सम्पन्नानां कुटीप्रवेशो हितः। अतोऽन्यथा तु सामर्थ्यरहितानां रोगिणामबुद्धिमतां कामादिभिरस्थिरचित्तानाम् अक्षमिणां धनजनादिसम्पदहितानाञ्च सौर्यमारुतिको वातातपिको विधिर्हितः। नन्वेवं चेत् कस्मात् कुटीप्रवेशः कार्यः समर्थादिभिरपि सौर्यमारुतिको विधिः क्रियतेत्यत आह- ताभ्यामित्यादि। श्रेष्ठतर इति सम्यक्फलनिष्पादकखात् पूर्वः कुटीप्रवेशो वै श्रेष्ठतरः । असम्यक्फलनिष्पादकलात् तु परो वातातपिको विधिः श्रेष्ठो रोगहरभेषजेभ्यः। नन्वेवं चेत् समर्थासमर्थाः सर्वं कुटीप्रवेशं कस्मान कुय्यु रित्यत आह–स तु सुदुप्कर इति । स तु कुटीप्रवेशो विधिः सुदुष्करः । बहुक्लेशजनको यस्मात् तस्मात् समर्थादीनां हितो नासमर्थादीनामिति बोध्यम् ॥९॥
गङ्गाधरः-ननु कुटीप्रवेशे कृते यदि दैवाद विधितो भ्रश्यते रोगाश्च तेन यदि भवन्ति तदा किं कार्यमित्यत आह-रसायनविधिभ्रशादित्यादि। व्याधय इति ये व्याधयो भवन्ति तेषां व्याधीनामौषधं कार्यमित्यर्थः ॥१०॥
चक्रपाणिः-कुटीमावेशिकरसायनविषयान् वातातपिकरसायनविषयांश्च पुरुषानाह-समर्थानामित्यादि। क्षणिनामिति व्यापारकरणं प्रति स्वतन्त्राणाम् । सूर्यमारुतसेवयापि क्रियत इति
• भणिनाम् इति चक्रः।
For Private and Personal Use Only
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्। २३३४ सत्यवादिनमक्रोधं निवृत्तं मद्यमैथुनात् । अहिंसकमनायासं प्रशान्तं प्रियवादिनम् ॥ जपशौचपरं धीरं दाननित्यं तपखिनम् । देवगोब्राह्मणाचार्य-गुरुवृद्धार्चने रतम् ॥ आनृशंस्यपरं नित्यं नित्यं कारुण्यवेदिनम् । समजागरणस्वप्न-नित्यं क्षीरघृताशिनम् ॥ देशकालप्रमाणज्ञ युक्तिज्ञमनहङ्क तम् । शस्ताचारमसङ्कीर्णमध्यात्मप्रबलेन्द्रियम् ॥ उपासितारं वृद्धानामास्तिकानां जितात्मनाम् । धर्मशास्त्रपरं विद्यान्नरं नित्यरसायनम् ॥ गुणैरेतैः समुदितैः प्रयुक्त यो रसायनम् । रसायनगुणान् सर्वान् यथोक्तान् स समश्नुते ॥ ११ ॥
इत्याचाररसायनम्। ननु कस्य पुना रसायनमेकान्तेन सिध्यतीत्यत आह-सत्यवादिनमित्यादि। मद्यमैथुनानिवृत्तं नित्यम् आनृशंस्यपरम् अखलत्वे तत्परं नृशंसा तु खलता। नित्यं कारुण्यवेदिनं दयावेत्तारम् । नातिजागरणनातिस्वमौ नित्यौ यस्य तं समजागरणस्वमनित्यम् । असङ्कीर्ण नानाधर्ममेलकेन सङ्कीर्णभावरहितम् । अध्यात्मे प्रबलानीन्द्रियाणि यस्य तम् अध्यात्मप्रबलेन्द्रियम्। वृद्धादीनामुपासितारम् । नित्यरसायनमिति सव्वेदाचरितरसायनमित्यथः । रसायनाधिकारिणमाह-एतैः समुदितैः गुणैयौं रसायनं प्रयुक्ते स सान रसायनगुणान् यथोक्तान् समश्नुते॥११॥
इत्याचाररसायनम् । सौर्यमारुतिकः। सामान्येनरसायनविषयपुरुषगुणान् उक्तवा विशेषेण गुणानाह-सत्यवादिनमित्यादि । करुणया सवानि पश्यतीति करुणवेदी। असङ्कीर्णः कुलजः। नित्ययोगेन रसायनप्रयोगो यस्य स नित्यरसायनः ॥९-११॥
करुणवेदिनम् इति चक्रः ।
For Private and Personal Use Only
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक-संहिता।
[ रसायनपाद ४ यथास्थूलमनिर्वाह्य दोषान् शारीरमानसान् ।... रसायनगुणैर्जन्तुयुज्यते न कदाचन ॥ १२॥ . योगा ह्यायुःप्रकर्षार्था जरारोगनिवर्हणाः । मनःशरीरशुद्धानां सिध्यन्ति प्रयतात्मनाम् ॥ १३ ॥. तदेतन्न भवेद वाच्यं सर्वमेव हतात्मसु । अरुजेभ्योऽद्विजातिभ्यः शुश्रूषा येषु नास्ति च ॥१४॥ ये रसायनसंयोगा वृष्ययोगाश्च ये मताः।
यच्चौषधं विकाराणां सब्वं तद वैद्यसंश्रयम् ॥ गङ्गाधरः-ननु के रसायनगुणान् सर्वानाप्नुवन्तीत्यत आह-यथेत्यादि। शारीरमानसान दोषान अनिर्वाह्य शारीरमानसदोषनिहिं न कृता. जन्तुः यथास्थूलं स्थूलान् गुणानतिक्रम्य सूक्ष्म रसायनगुणैर्न कदाचन युज्यते स्थूलगुणांस्तु लभते। स्थूलगुणास्तु असम्यगरूपेणायुर्हितखानल्पजीवितारोग्यादयः ॥१२॥ ..
गङ्गाधरः-ननु तर्हि केषां रसायनादीनि सिध्यन्तीत्यत आह-योगा इत्यादि। मनःशरीराभ्यां दोषतः शुद्धानाम् ॥१३॥ 'गङ्गाधरः-अथ रसायनयोगानां गुह्यखमाह-तदेतदित्यादि। तदेतत् सर्वमेव रसायनं हतात्मसु साङ्गवेदवचनेष्वनिष्ठादिभिर्हतमनोबुद्धिस्वभावेषु न वाच्यं भवेत्। रसायनफलनिष्ठाभावात् अरुजेभ्योऽद्विजातिभ्यः शूद्रेभ्यश्च न वाच्यं भवेत् । येषु रसायनगुणशुश्रुषा श्रवणेच्छा नास्ति तेषु च वाच्यं न भवेत् । तेषां हि मायो न सत्यतया रसायनादिचमत्कारवत्त्वेषु प्रत्ययोऽस्ति स्वयं विज्ञाभिमानिखात् ॥ १४॥ .
गङ्गाधरः-ननु के पुनरेतत् सव्वौ षधविदः स्युरित्यत आह-ये इत्यादि। वैद्यसंश्रयमिति वैद्या हि धर्मार्थकामाभिलाषिण औषधगुणेषु सत्यतया प्रत्ययवन्तस्तत्फलन हि स्वगुणविख्यातियशोऽर्थलाभादयः। यदि सर्च रसायन
चक्रपाणि:-शुद्धैयव प्रयतात्मतायां लब्ध्रायां पुनस्तदभिधानमितरमानसगुणेषु प्रयतात्मताया अभ्यहि ततोपदर्शनार्थम्। अरजोभ्योऽद्विजातिभ्यः शुश्रुषा येषु पुरुषेषु नास्ति, तेषु चौतम वाच्यमिति योजना ॥ १२-१४॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति रसायनादिसिद्धिर्धेद्याधीना, तेन वैद्यस्तुतिमारभते- य इत्यादि।
For Private and Personal Use Only
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । २३४१ प्राणाचार्य बुधस्तस्माद् धीमन्तं वेदपारगम्। अश्विनाविव देवेन्द्रः पूजयेदतिशक्तितः ॥ १५ ॥ अश्विनौ देवभिषजौ यज्ञवाहाविति स्मृतौ। यज्ञस्य , हि शिरश्छिन्नं पुनस्ताभ्यां समाहितम् ॥ प्रशीर्णा दशनाः पूष्णो नेत्रे नष्टे भगस्य च । वज्रिणश्च भुजस्तम्भस्ताभ्यामेव चिकित्सितः॥ चिकित्सितस्तु शीतांशु हीतो राजयक्ष्मणा । सोमान्निपतितश्चन्द्रः कृतस्ताभ्यां पुनः सुखी ॥ भार्गवश्च्यवनः कामी वृद्धः सन् विकुतिं गतः। वीतवर्णस्वरोपेतः कृतस्ताभ्यां पुनयुवा ॥ एतैश्वान्यैश्च बहुभिः कर्मभिभिषगुत्तमौ । बभूवतुर्भृशं पूज्याविन्द्रादीनां महात्मनाम् ॥ ग्रहाः स्तोत्राणि मन्त्राणि तथा नाना हवींषि च।
धूमाश्च पशवस्ताभ्यां प्रकल्प्यन्ते द्विजातिभिः ॥ संयोगवृष्ययोगरोगनौषधं वैद्यसंश्रयं न खन्यत्र वाच्यं, तदा तस्मादेव सुतरां बुधः पण्डितो धीमन्तं वेदपारगमायुर्वेदपारगं प्राणाचार्य वैद शक्तितः पूजयेत् । अश्विनाविव देवेन्द्रः। देवेन्द्रो यथाश्विनौ स्वइँदो पूजितवान् तथेत्यर्थः । इति ॥१५॥ - गङ्गाधरः-ननु कथं कस्माच्च देवेन्द्रेणाश्विनी पूजितावित्यत आहअश्विनावित्यादि। यज्ञावाहाविति वितृणोति-यशस्य हीत्यादि। यशस्य दक्षप्रजापतेः क्रतोः। सोमात् सौम्यभावात् । ग्रहा ग्रहणार्थ विधयः । ताभ्याम् प्राणाचार्यमित्यत्र प्राणिव-मिति वा पाठः, तत्र प्राणिनां वर्यः श्रेष्ठः प्राणिवर्य्यः । यज्ञं वहत इति यंववाहौ, तयज्ञवाहत्वमेव दर्शयति-दक्षस्य हीत्यादि। पूष्णः सूर्य्यस्य । भगोऽपि सूर्यभेदः । सोमाभिपतित इति सोमाभिपातनरोगेण पीड़ित इत्यर्थः, अतिपचित इति वा पाठः, तवाप्यतिपचनेन सोमपानातियोगं दर्शयति । ग्रहाः सोमपानपाखाणि । स्तोत्राणि स्तवाः स्तावकवाचः । शमाणीति कृत्वा केचित्, शस्यतेऽनेनेति सामगव्यतिरिक्त स्तोत्रमाहुः, शस्त्राणि अस्त्राण्येव, वयुक्तानि, ...* यज्ञस्य इत्यत्र दक्षस्य तथा सोमान्निपतित इत्यत सोमाभिपतितः इति चक्रसम्मतः पाठः ।,
२९४
For Private and Personal Use Only
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ रसायनपाद
२३४२
चरक-संहिता। प्रातश्च सवने सोमं शक्रोऽश्विभ्यां सहाश्नुते। सौत्रामण्याञ्च भगवानश्विभ्यां सह मोदते ॥ इन्द्राग्नी चाश्विनौ चैव स्तूयन्ते प्रायशो द्विजैः । स्तूयन्ते वेदवाक्येषु न तथान्या हि देवताः॥ अमरैरजरैस्तावद्विबुधैः साधिपै, वैः। पूज्यते प्रयतैरेवमश्विनौ भिषजाविति ॥ १६ ॥ मृत्युव्याधिजरावश्यैर्दुःखप्रायैः सुखार्थिभिः। किं पुनर्भिषजो मत्तौः पूज्याः स्युर्नातिशक्तितः ॥१७॥ शीलवान् मतिमान् युक्तस्त्रिजातिः शास्त्रपारगः।
प्राणिभिरुवत् पूज्यः प्राणाचार्यः स हि स्मृतः ॥ १८ ॥ अश्विनीकुमारद्वयाय द्विजातिभिः ग्रहादयः कल्प्यन्ते। स च शक्रः प्रातःकाले सवने अश्विभ्यां सह सोममश्रुते। सौत्रामण्याश्च यज्ञ भगवान् जिष्णुरश्विभ्यां सह मोदते। द्विजैः प्रायशो वेदवाक्येषु इन्द्रानी च अश्विनो चैते एव यथा स्तूयन्ते तथा नान्या हि देवताः स्तूयन्ते। अमरादिभिः एवं पूज्यते एवाश्विनौ देवभिषजौ ॥१६॥
गङ्गाधरः-मानां वैद्यपूजनमाह-मृत्युव्याधीत्यादि। अमरैरजरैर्यवं वैद्यः पूज्यते, तत्र मत्त्यैमरणशीलैः मृत्युव्याधिजराभिर्वश्यैः दुःखप्रायैः सुप्तरां मुखाथिभिर्नातिशक्तित: न शक्तिमतिक्रम्य यथाशक्तितः भिषजो पुनः किं न पूज्याः स्युस्तत्र किं ब्रम इति भावः ॥१७॥
गङ्गाधरः-ननु कस्माद वैदाः पूज्य उच्यते, इत्यत आह-शीलवानित्यादि। युक्तः युक्तिमान् त्रिजातिः ब्राह्मणमूर्धाभिषिक्ताम्बष्ठान्यतमो ब्राह्मणः क्षत्रियमाहिष्यान्यतरः क्षत्रियो वैश्यो वेति षण्णामन्यतमः संस्कारात द्विजन्मवान । स पुनः शास्त्रपारगः वेदवेदाङ्गपारं गतः त्रिजातिर्वक्ष्यते। एवम्भतो वैदयो यः स हि प्राणार्थं प्राणवद्भिः गुरुवत् आचार्यवत् पूज्यस्तस्मात् प्राणाचार्य इति स्मृतः॥१८॥ शस्त्राणि च यज्ञे कल्प्यन्त एव । धूम्राश्च पशव इति धूमवर्णपशवः, एवंवर्णाश्च पशवः श्रेष्ठा भवन्ति । सवन इति यज्ञस्थाने । सौलामणी यज्ञविशेषः । अतिशक्तित इति निजशक्तेरप्यतिरेकेण ॥१५-१८॥
For Private and Personal Use Only
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१म अध्यायः चिकित्सितस्थानम्।
२३४३ विद्यासमाप्तौ भिषजस्तृतीया जातिरुच्यते। अश्रुते वैद्यशब्दो न, न वैद्यः पूर्वजन्मतः॥ विद्यासमाप्तो ब्राह्मा वा सत्त्वमार्ण्यमथापि वा। ध्रुवमाविशति ज्ञानात् तस्माद् वैद्यस्त्रिजः स्मृतः॥१६॥ नाभिध्यायेन्न चाक्रोशेदहितं न समाचरेत् । प्राणाचाय्य बुधः कश्चिदिच्छन्नायुरनित्वरम् ७ ॥ २०॥ गङ्गाधरः-ननु तर्हि कथं द्विजातित्वं न कथ त्रिजातित्वं किं तावदिति आह-विदेवत्यादि। साङ्गानां वेदानामध्ययनेन यज्ज्ञानं सा विदया। सा च द्विधा परा चापरा च। उक्तं हि मण्डुकोपनिषदि "द्वे विदा वेदितव्ये परा चापरा च। तत्रापराऋगवेदः सामवेदो यजुर्वेदोऽथर्ववेदः शिक्षा कल्पोव्याकरणं निरुक्तं छन्दो ज्योतिषम् इति । अथ परा यया तदक्षरमधिगम्यते यत्तददृश्यमगोत्रमवर्ण्यमित्यादि। तद्विविधाविदवाया अध्ययनेन समाप्तौ सत्यां भिषजस्तृतीया जातिः वेदप्रत्वे, न पुनर्जन्मत उच्यते। तेन अश्रुतेऽनधीतसावेद ब्राह्मणादौ द्विजातिषटके, उपनयनेनैव द्विजातिवमात्रे न तु वैदापर्यायभिषक्प्राणाचार्यादिशब्दो वैदाशब्दो वर्तते न वा सावित्रयां पूर्वजन्मतो वैदाः स्यात्। अत एव ब्राह्मणानां षडू विधानामुपनयनसंस्कारवेदारम्भ इव वैदप्रत्वे तेषां वेदाध्ययनसमाप्तिश्चेत् तदा तेषां ब्राह्मणवादिवद्वेदात्वं भवतीति त्रिजन्मत्वम् ।
ननु कस्माद विदग्रासमाप्तौ तृतीया जातिः स्यादित्यत आह-विदयासमाप्तावित्यादि। ब्राह्मा सत्त्वं मनः अथवार्ष सत्त्वं मनः शानात् तत्त्वज्ञानात् समाप्तविदा पुरुषं ध्रुवं निश्चितमाविशति यस्मात्, तस्माद द्विजो ब्राह्मणादिदाखरूपेण जन्मान्तरात् वैदास्त्रिजो द्विजेषु श्रेष्ठः स्मृतः॥१९॥
गङ्गाधरः-अत एव बधः कश्चिदनिखरम अगवरमायुरिच्छन् प्राणाचार्य चक्रपाणिः- वैद्यशब्दद्विजशब्दयोः प्रवृत्तिनिमित्तमाह-विदेवत्यादि। तेन विद्यायोगाद् वैद्यत्वं तथा विद्यासमाप्तिलक्षणजन्मना विजत्वं भवतीत्युक्तं भवति। ब्राह्म वा आर्ष वा इति विकल्पो वैद्यविशेषाभिप्रायाद भवति, तोर्यो नैष्टिकचिकित्सार्थः, तस्य ब्राह्मम्, इतरस्य तु लोकानुग्राहिण आर्षमिति व्यवस्था ॥ १९॥२०॥
* इतःपरं चिकित्सितशरीरं यो न निष्क्रीणाति दुर्मतिः। स यत् करोति सुकृतं तत् फलं भिषगश्नुते ॥ इत्यधिकः पाठः क्वचिद दृश्यते।
For Private and Personal Use Only
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
रिसायनपाद ४
चरक-संहिता। चिकित्सितस्तु संश्रुत्य यो वासंश्रुत्य मानवः । नोपाकरोति वैद्याय नास्ति तस्येह निष्कृतिः॥ भिषगप्यातुरान् सर्वान् स्वसुतानिव यत्नवान् ।
आबाधेभ्यो हि संरक्षेदिच्छन्नायु--रनुत्तमम् ॥२१॥ धर्मार्थञ्चार्थकामार्थमायुव्वेदो महर्षिभिः । प्रकाशितो धर्मपरैरिच्छद्भिः स्थानमक्षयम् ॥ नार्थार्थ नापि कामार्थमथ भूतदयां प्रति ।
वर्तते यश्चिकित्सायां स सर्वमतिवर्त्तते ॥ २२ ॥ वैद नाभिध्यायेत् तद्धनादिविषयस्पृहां न कुर्य्यात्, न चाक्रोशेत्, नाप्यहितं समाचरेत् ॥२०॥ - गङ्गाधरः-वैदानां पूज्यवमुक्ता येन चिकित्सितो यो भवति तस्य तं पैदा मति यथा कर्त्तव्यं तदाह-चिकित्सित इत्यादि। यो मानवो येन वैदेवन विचित्सितस्तस्योपकारविषयं संश्रुत्यासंश्रुत्य वा वैदवाय नोपाकरोति उपकारं न करोति इह जगति उभयस्मिन् लोके तस्य निष्कृति रित। चिकित्सितपुरुषस्य वैदा प्रत्याचरणमुक्त्वा वैदास्याप्यातुरं प्रत्याचारमाह-भिषगपि इत्यादि । अपिशन्दोऽत्र पूर्वश्लोकार्थप्रतिरूपे। चिकित्सितः पुमान् यथा वैदवाय उपाकुर्थात् तथा भिषगपि यत्नवान् सन् उत्तममायुः स्वस्येच्छन् सर्वानासुरान् बाबाधेभ्यो व्याधिपीडाभ्यः स्वसुतानिव संरक्षेत् ॥२१॥ . गङ्गाधरः-आयुर्वेदप्रकाशफलमाह-धाथमित्यादि। धर्मार्थ धर्मनिमित्तमर्थकामार्थश्च अर्थार्थ कामार्थश्च अक्षयं स्थानं ब्रह्मलोकमिच्छद्भिर्धर्मपरैम हर्षिभिरायुर्वेदः प्रकाशितः, न महर्षिभिरर्थार्थ नापि कामार्थमायुवेदः प्रकाशितः किन्तु धर्माथमर्थकामार्थं च प्रकाशितः । ननु कथं धर्मः स्यादित्यत आहाथेत्यादि। चिकित्सायां यो भूतदयां प्रति वर्तते भूतेषु दयां कृतार्थकामो हिला चिकित्साकरणे यत् फलं वर्तते स धर्मरूपः सर्वं फलमतिवर्चते अतिक्रामति ॥ २२॥
चक्रपाणिः-संश्रुत्येति प्रतिज्ञाय ॥ २॥२२॥ . * धर्ममिति पाठान्तरम्।
For Private and Personal Use Only
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम् ।
२३४५ कुर्वते ये तु वृत्तार्थं चिकित्सापण्यविक्रयम्। ते हित्वा काञ्चनं राशिं पांशुराशिमुपासते ॥ २३ ॥ . दारुणैः कृष्यमाणानां गदवैवस्वतक्षयम् । छित्त्वा वैवस्वतान् पाशान् जीवितश्च प्रयच्छति ॥ धम्मार्थदाता सशस्तस्य नेहोपलभ्यते। न हि जीवितदानाद्धि दानमन्यद् विशिष्यते ॥ परो भूतदया धर्म इति मत्वा चिकित्सया। वर्त्तते यः स सिद्धार्थः सुखमत्यन्तमश्नुते ॥ २४ ॥
गङ्गाधरः-धर्माथ चिकित्साफलमुक्त्वा वृत्त्यर्थं चिकित्साफलमाहकुते इत्यादि। वृत्त्यर्थं धनार्थम् । चिकित्सायाः पण्येन इयन्मितं धनं मां त्वं दास्यसि इत्युक्तोऽथाहं तद दास्यामीति प्रतिश्रुत्य पणं कारयिला ये विक्रयं कुव्वेते ते काञ्चनं राशिं स्वर्णस्य राशिं त्यक्त्वा पांशुराशिम् उपासत भजन्ते यथा तथा सर्वातिवर्तिधर्म विहायाथ लभन्ते इति भावः ॥२३॥
गङ्गाधरः ननु भूतेषु दयया चिकित्सायां कथं सर्वातिवर्ती धर्मों वर्त्तते इत्यत आह--दारुणैरित्यादि। दारुणैर्गदैः वैवस्वतक्षयं यमराजभवनं कृष्यमाणानां प्राणिनां छित्त्वा ववस्वतान् पाशान् यमपाशं मोचयिखा जीवितं भिषक् धर्मार्थ प्राणिभ्यः प्रयच्छति यस्मात् तस्मात् तस्य चिकित्सकस्य सदृशोधार्थदाता इह त्रिलोक्यां नोपलभ्यते। ननु कस्मादित्यत आह-न हीत्यादि। हि यस्मात् । जीवितदानादन्यद दानं न हि विशिष्यते। भूतेषु दयया चिकित्सायाः फलान्तरमाह-पर इत्यादि। भूतदया भूतेषु दया पर उत्कृष्टो धर्म इति मला यश्चिकित्सया वर्त्तते स सिद्धार्थः सन्नत्यन्त मुखं ब्रह्म निर्वाणमश्नुते अन्तातिक्रान्तं सुखन्तु आनन्दमयस्य भवतीति ॥२४॥
चक्रपाणिः-चिकित्सैव पण्यं विक्रेतव्यमिति चिकित्सापण्यम् ; ते हित्वेत्यादौ धर्मार्थ क्रियमाणचिकित्सा महाफलत्वेन काञ्चनराशितुल्या, इतरा त्वसारकल्पा पांशुराशितुल्या ॥ २३ ॥
चक्रपाणिः-वैवस्वतक्षयमिति यमगृहम् ॥ २४ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[रसायनपाद४
२३४६
चरक-संहिता।
तत्र श्लोको। आयुर्वेदसमुत्थानं दिव्यौषधिविधिः शुभः । अमृताल्पान्तरगुणं सिद्धं रत्नरसायनम् ॥ सिद्धेभ्यो ब्रह्मचारिभ्यो यदुवाचामरेश्वरः।
आयुर्वेदसमुत्थाने तत् सबै सम्प्रकाशितम् ॥ २५ ॥ इति चिकित्सितस्थाने प्रथमाध्याये आयुर्वेदसमुत्थानीय
रसायनपादश्चतुर्थः। इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने
रसायनो नाम प्रथमोऽध्यायः॥१॥ गङ्गाधरः-पादार्थमुपसंहरति-तत्र श्लोकावित्यादि। अमृताल्पान्तरगुणं अमृतात् किश्चिद्धीनगुणम् ॥२५॥
गङ्गाधरः-पादं समापयतीतीत्यादि। अध्यायं समापयति अग्नीत्यादि। इति वद्यश्रीगङ्गाधरकविराजकविरत्नविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ चिकित्सित
स्थाने आयुवेदसमुत्थानीयरसायनपादश्चतुर्थः ।
समाप्तश्च प्रथमोऽध्यायः॥१॥
चक्रपाणिः-संग्रहे रत्नरसायनमिति हेमादिरत्नसंयुक्तं रसायनम् ; आयुर्वेदसमुत्थानं प्रकाशिततया; दिव्यौषधिविध्यादि यवाच ब्रह्मचारिभ्योऽमरेश्वरः तत् प्रकाशितमिति योजना ॥ २५ ॥ ... इति महामहोपाध्यायचरकचतुराननश्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां
चरकतारपर्य्यटीकायामायुर्वेदसमुस्थानीयरसायनपाद
श्चतुर्थः। समाप्तश्चायं प्रथमाध्यायः ।।
For Private and Personal Use Only
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
द्वितीयोऽध्यायः ।
अथातः संयोगशरमूलीयं वाजीकरणपादं व्याख्यास्यामः, इतिह स्माह भगवानात्रेयः ॥ १ ॥ वाजीकरणमन्विच्छेत् पुरुषो नित्यमात्मवान् । तदायत्तौ हि धर्मार्थी प्रीतिश्च यश एव च ॥ पुत्रस्यायतनं ह्य तद् गुणाश्चैते सुताश्रयाः । वाजोकररामप्राञ्च क्षेत्रं स्त्री या प्रहर्षिणी ॥ २ ॥
गङ्गाधरः- अथ रसायनाध्यायानन्तरमतः स्वस्थ विध्यधिकारादुद्देशानुक्रमात् वाजीकरणमाह- अथात इत्यादि । संयोगशरमूलीयमिति स्त्रीसौभाग्यस्य आदो वाजीकरणत्वं वक्ष्यते तत सुभगस्त्रीसंयोगं योगादौ । शरमूलेक्षुमूलानीत्यादिवक्ष्यमाणवाक्यैकदेशं शरमूलञ्चाधिकृत्य कृतो वाजीकरणपादस्तं तथा ॥ १ ॥
गङ्गाधर : - वाजीकरणमित्यादि । आत्मवान् पुरुषो नित्यं वाजीकरणद्रव्यमन्विच्छेत् वाजीकरणद्रव्यान्वेषणां कुर्य्यात् । कस्मादित्यत आह —तदायत्तावित्यादि । हि यस्मात् । धर्म्मार्थो हो तदाय तौ वाजीकरणद्रव्याधीनौ । प्रीतिश्च यशश्चैव द्वे तदायत्ते । हि यस्माच्च एतद्वाजीकरणद्रव्यं पुत्रस्यापत्यस्यायतनम् । ननु वाजीकरणसेवनेन को धर्मः कथं वा स्यादर्थश्च कथं स्यादेवं प्रीत्यादयश्च कथं स्युरित्यत आह-गुणाश्चेत्यादि । एते च गुणा धर्मार्थमीतियशांसि
चक्रपाणिः - स्वस्थौजस्कर सामान्यात् रसायनमनु वाजीकरणं वाच्यम्, तत्रापि वाजीकरणे प्रवृत्तुपपदर्शकप्रकरणयुक्तत्वादादौ संयोगशरमूलीय उच्यते । संयोगः शरमूलानामस्मिन्नस्तीति संयोगशरमूलीयः ॥ १ ॥
चक्रपाणिः - अवाजी वाजीवात्यर्थं मैथुने शक्तः क्रियते येन तद् वाजीकरणम् । उक्त हि"वाजीवातिबलो येन यात्यप्रतिहतः स्त्रियम्" इत्यादि; अन्विच्छेदिति रसायनात् महाफलात् तदपेक्षयाल्पफलं वाजीकरणं पश्चादिच्छेत् । “पुरुषः" इति पदेन तरुणपुरुषग्राहिणा बालवृद्धौ निषिद्धव्यवायौ निराकरोति ; उक्तं हि - " अतिबालोऽह्यसम्पूर्ण- सर्व्वधातुः स्त्रियो व्रजन्। उपतप्येत सहसा तड़ागमिव काजलम् ॥ शुष्कं रुक्षं यथा काष्ट जन्तुदग्धं विजर्जरम् । स्पृष्टमाशु विजीर्खेत तथा वृद्धः स्त्रियो व्रजन् । ॥” इति । 'नित्यम्' इत्यनेन न रसायनवत् सकृत्प्रयोगो वृष्यस्य, किन्त्वाहारवत् सर्व्वदा सर्वोऽपि प्रयोग इति दर्शयति । आत्मवानित्यनेन दुरात्मनो वृष्यकरणं निषेधति; स हि वृष्ययोगादुपचितधातुः सन्नगम्यागमनमपि कुर्य्यात् । धर्मादयो वृष्यायत्ता एव
For Private and Personal Use Only
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
चरक संहिता |
00
२३४८
[ वाजीकरणपाद १
इष्टा कैकशोऽप्यर्थाः परं प्रीतिकराः स्मृताः । किं पुनः स्त्रीशरीरे ये संघातेन व्यवस्थिताः ॥ संघातो हीन्द्रियार्थानां स्त्रीषु नान्यत्र विद्य 1 स्त्रयो हीन्द्रियाथों यः स प्रीतिजननोऽधिकः ॥ ३ ॥ सुताश्रयाः । वाजीकरणसेवनेन पुत्रे जाते सुपुत्रत्वादितः पितृलोकादिहितकर्मसम्भवात् धर्मार्थमीतियशसामवश्यम्भावित्वमिति भावः । तस्मादात्मवान् पुरुषो वाजीकरणमन्विछेत् । वाजीकरणस्य लक्षणं फलञ्च रसायनाध्याये विस्तरेण पूर्व्वमुक्तं सुश्रुतेनाप्युक्तम् । “कल्यस्योदग्रवयसो वाजीकरणसेविनः । सर्व्वष्टतुष्वहरहव्यवायो न निवारितः । स्थविराणां रिरंसूनां स्त्रीणां वाल्लभ्यमिच्छताम् । योषित्प्रसङ्गात् क्षीणानां क्लीवानामल्परेतसाम् । विलासिना Hari रूपयौवनशालिनाम् । नणाञ्च बहुभार्याणां योगा वाजीकरा हिताः । सेवमानो यदौचित्याद् वाजीवात्यथ वेगवान् । नारीस्तर्पयते तेन वाजीकरणमुच्यते।।" इति । तत्रादौ श्रेष्ठं वाजीकरणमाह - वाजीकरणमित्यादि । अत्र श्रेष्ठं वाजीकरणं क्षेत्रम् | क्षेत्रमाह - स्त्रीत्यादि । प्रहर्षिणी या स्त्री तत् क्षेत्रं तच्च श्रेष्ठं वाजीकरणम् ॥ २ ॥
;
तत्र
गङ्गाधरः- ननु केवलं खोमात्रं प्रहर्षकरमुतान्यदित्यतः कुतश्व स्त्री प्रहर्षकरीत्यतश्च आह- इष्टा हीत्यादि । हि यस्मात् । इष्टा अभिमता अर्थाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धा एकैकशोsपि परं प्रीतिकराः सव्र्वचैव वस्तुषु स्मृताः । स्त्रीशरीरे संघातेन अनेकशो व्यवस्थिता ये इष्टा अर्थास्तेषु पुनः प्रीतिकरत्वे किं वचः । ननुं कथं स्त्रीमात्रमयं वाजीकरणमन्येष्वपि वस्तुषु इष्टार्था वर्त्तन्त इत्यत आह-संघात इत्यादि । हि यस्मात् । इष्टानामिन्द्रियार्थानां शब्दादीनां संघातः समुदायः स्त्रीष्वेव विद्यते नान्यत्र अर्थानामिष्टानां संघातो - वर्त्तते । यदि चान्यत्रार्थानां संघातो वर्त्तते न तर्हि इष्टानामर्थानां संघातः, यदि चेा अर्था वर्त्तन्त े न च तर्हि इष्टानामर्थानां संघातस्त्वन्यत्र वर्त्तते तस्मात् यथा भवन्ति, तदाह – पुलस्येत्यादि । आयतनं कारणम् ; एते गुणा इति धर्म्मादयः । वृष्यप्रयोगजनितः पुत्रो पितुः धर्म्मादीन् सप्पादयतीत्यर्थः । वाजीकरणं यच्चेहोक्तम्, तदृतुकाले यथाविधि - कृतमैथुनप्राधान्येनाभिप्रेतम् तेन विस्रषणीये " लय उपस्तम्भाः" इत्यादिग्रन्थेन ब्रह्मचय्यै यदुक्तम्, तद् ऋतुकाले यथाविधिकृत मैथुनाप्रतिषेधकमिति न विरोधः । सर्व्ववाजीकरणेभ्यः प्रधानरूपं वाजीकरणमाह-वाजीत्यादि । क्षेत्रमिव क्षेत्रम्, तत्र शुक्ररूपवीजप्ररोहणात् । अर्था
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२वं अध्यायः }
चिकित्सितस्थानम् ।
૨૪૯
स्त्रीषु प्रीतिर्विशेषेण स्त्रीष्वपत्यं प्रतिष्ठितम् । धर्मार्थी स्त्रीषु लक्ष्मीश्च स्त्रीषु लोकाः प्रतिष्ठिताः ॥ ४ ॥ सुरूपा यौवनस्था या लचणैर्या विभूषिता ।
●
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
या वश्या शिक्षिता या च सा स्त्री वृष्यतमा स्मृता ॥ ५ ॥ नानाभुक्त्या तु लोकस्य दैवयोगाच्च योषिताम् । तं तं प्राप्य निवर्त्तन्ते नरं रूपादयो गुणाः ॥ ६ ॥
या स्त्री प्रहर्षिणी तत् क्षेत्रं श्रेष्ठं वाजीकरणमिति । ननु सर्व्वासु स्त्रीषु ष्टार्थानां संघातो वर्त्तते इत्यत आह- स्वाश्रय इत्यादि । हि यस्मात् । त्राश्रयः स्त्री आश्रयो यस्य स स्वाश्रयः । स्त्रीशरीरे यः शब्दस्पर्शादिरर्थो वर्त्तते स प्रीतिजननोऽधिको भवेत् क्षेत्रखात् कामाधिकरणत्वात् ॥ ३ ॥
गङ्गाधरः - ननु कथमधिकप्रीतिकरः स्त्राश्रयोऽर्थः स्यादित्यत आहस्त्रीष्वित्यादि । विशेषेण वस्त्वन्तरापेक्षयाधिक्येन । ननु कथं विशेषेणेत्यत आह- स्त्रीष्वपत्यमित्यादि । अपत्यन्तु परम माष्पदं पितृलोकादिहितत्वेन धर्मार्थमतिष्ठानं तदाकरत्वात स्त्रीष्वपि धर्म्मार्थी प्रतिष्ठितौ । यतो धम्मयों स्त्रीषु प्रतिष्ठितौ ततो लक्ष्मीश्व स्त्रीषु प्रतिष्ठिता यतो लक्ष्मीस्ततच धर्म्मायौ सुतरां स्त्रीषु लोका अपि प्रतिष्ठिता भवन्ति ॥ ४ ॥
गङ्गाधरः - एवञ्च स्त्रीमात्रं क्षेत्रं श्रेष्ठं वाजीकरणं, तासु मध्ये विशेषमाहसुरूपेत्यादि । या च स्त्री सुरूपा तत्र या च यौवनस्था तत्र च या लक्षण शोभनचिक्ता तत्रापि या विभूषिता नानालङ्कारभूषिता तत्रापि विशेषरूपेण भूषिता तत्रापि या वश्या तत्रापि या शिक्षिता रतिशास्त्रविधिषु शिक्षावती, सादृष्यतमा वृषाय हिततमा स्मृता ॥ ५ ॥
गङ्गाधरः - नानेत्यादि । लोकस्य नानाभुक्त्या बहूपभोगेन दैवयोगाव योषितां रूपादयः सूरूपमृत्यदयो गुणाः तं तं तादृशं तादृणं स्वगुणसहस रूपादिगुणवन्तं नरं पुरुषं प्राप्य निवर्त्तन्ते । अन्यथा तु न निवर्त्तन्ते ॥ ६ ॥ इषि शब्दादयः, ते च स्त्रीगताधररसकलविङ्करुतरूपादयः प्रसिद्धा एव; धर्मार्थी विशि सहैव पत्न्या धर्मश्व इत्यादयपदेशाद धर्म्मः, तथानुरक्ता स्त्री गृहिणी अर्थरक्षणादि करोतीत्यर्थ; स्त्रिया लक्ष्म्याः संयोगे धनसम्पद भवतीति स्त्रीषु लक्ष्मीः प्रतिष्टिता इत्यर्थः वश्या आयत्ता; शिक्षितेति कामशास्त्रोक्तगीतवादिखलास्यादिश्चतुःषष्टिकलाशिक्षिता ॥ २-५॥
चक्रपाणिः- रूपादिव्यतिरेकेणापि कर्मक्शाद वृष्या स्त्री भवतीति दर्शयन् आह - नानेत्यादि ।
नानाभया इति पाठान्तरम् ।
२९५
For Private and Personal Use Only
ذ
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(वाजीकरणपाद
२३५०
चरक-संहिता। वयोरूपवचो-®-हावैर्या यस्य परमङ्गाना। प्रविशत्याशु हृदयं दैवाद वा कर्मणोऽपि वा ॥ . हृदयोत्सवरूपा या या समानमनःश्रया +। समानसत्वा या वश्या या यस्य प्रीयते प्रियः॥ या पाशभूता सर्वेषामिन्द्रियाणां परैर्गणैः । यया वियुक्तो निस्त्रीकमरतिर्मन्यते जगत् ॥ यस्या ऋते शरीरं ना धत्ते शून्यमिवेन्द्रियैः। शोकोद्व गारतिभयैर्या दृष्टा नाभिभूयते ॥ याति यां प्राप्य विस्त्रम्भं दृष्ट्रा हृष्यत्यतीव याम् ।
अपूर्वमिव यां याति नित्यहर्षातिवेगतः॥ - गङ्गाधरः-ननु सा स्त्री किं सर्वस्य पुसो तृष्पतमेत्यत आह-वय इत्यादि। याङ्गना स्त्री वयोरूपादिभिर्यस्य पुसो हृदयं मन आशु परमुत्कृष्टं प्रविशति, दैवाद् भाग्याद वाशु परं हृदयं यस्य प्रविशति, कम्मणोऽपि वा शरीरवाकचेष्टातोऽपि वा यस्य हृदयम् आशु परं प्रविशति, या स्त्री यस्य हृदयोत्सकरूपा, या समानमनःश्रया या स्त्री यस्य पुसो मनसः समानमनस आश्रया, या स्त्री यस्य पुसः सत्त्वस्य समानसत्त्वा, या स्त्री यस्य पुसो वश्या, या स्त्री यस्य पुसः प्रियैर्भावैः प्रीयते, या स्त्री परैरुत्कृष्टगुणैः स्वस्या रूपलावण्यादिभिः यस्य पुंसः सर्वेषामिन्द्रियाणां पाशभूता बन्धनार्थरज्जुरूपा, यया स्त्रिया वियुक्तो वियोगयुक्तः पुनयः पुमान् अरती रती रमणं तद्रहितः सन् जगत् निस्त्रीकं स्त्रीरहितं मन्यते, यस्या ऋते इन्द्रियैः शून्यमिव, यस्यां स्त्रियां सर्वेन्द्रियाणि समर्प्य सर्बेन्द्रियशून्यवत् शरीरं यः पुमान् धत्ते, यां स्त्रियं दृष्ट्वा माप्तः शोकोद्वेगारतिभयैर्नाभिभूयते यः पुमान्, यः पुमान् यां स्त्रियं प्राप्य विसम्भं विश्वासं याति, यां स्त्रियं दृष्ट्वा यः पुमान् अतीव हृष्यति, नित्यहर्ष. वेगतोऽविश्रान्तकामवेगात् यः पुमान् अपूर्वमिव पूर्व यथा न यातस्तथा यां देवयोगादिति प्राक्तनकर्मवशात् ; निवर्तन्त इति निष्पन्नाः सम्पद्यन्ते ; हावो नरं प्रति स्त्रीणां भृङ्गारचेष्टाविशेषः; उत्तञ्च भरतेन-"प्रकाशरूपकं सत्त्वं सत्त्वोत्प्लवाः समुद्गताः। तेभ्यो हावादिनिष्पत्तिरित्याहुः परमर्षयः ॥” इति । देवादिति प्राक्तनकर्मणः । कर्मण इति ऐहिकात्
- वयोरूपमृजाहावैरिति वा पाठः। समानमनःशया इति वा पठ्य ते क्वचित् ।
For Private and Personal Use Only
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२य अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
गत्वा गत्वापि बहुशो यां तृप्तिं नैव गच्छति । सा स्त्री वृष्यतमा तस्य नानाभावा हि मानवाः ॥ ७ ॥ अतुल्यगोत्रां वृष्याञ्च प्रहृष्टां निरुपद्रवाम् । शुद्धस्नातां व्रजेन्नारीमपत्यार्थी निरामयः ॥ ८ ॥ अच्छा यश्चैकशाखश्च निष्फलश्च यथा द्रुमः । अनिष्टगन्धश्चैकश्च निरपत्यस्तथा नरः ॥ चित्रदीपः सरः शुष्कमधातुर्धातुसन्निभः । निष्प्रजस्तृणपूलीति ज्ञातव्यः पुरुषाकृतिः ॥
For Private and Personal Use Only
२३५१
स्त्रियं याति गच्छति, यां स्त्रियं बहुशोऽपि गत्वा गत्वा यः पुमान् तृप्तिं नैव गच्छति सा सा स्त्री तस्य तस्य पुंसो दृष्यतमा ध्रुवाय हिततमा । वृषस्तु खलु शुक्रधातुः । कस्मात् तस्य तस्य सा सा वृष्यतमेत्यत आह- नानेत्यादि । मानवाः पुमांसो हि यस्मान्नानाभावा न तु तुल्यभावाः । यो यावद्भावः पुमान् तस्य तावद्भावा स्त्री वृष्यतमेति भावः ॥ ७ ॥
गङ्गाधरः - नन्वेवं चेत् तुल्यभावा या या स्त्री भवति सैव गम्या किं स्यात्, स्याच्चेत तदा तदायत्तौ हि धर्मार्थावित्यादिकं न स्यात्, परदारसगोत्रादीनां स्त्रीणां गमने धर्मादिविरोधादित्यत आह-अतुल्येत्यादि । अतुल्यगोत्रां यथाविधि खोढाम् । निरुपद्रवामिति अरोगाम् । शुद्धस्नातामित्यनेन रजस्वलां त्रिरात्रात् ऊर्द्ध यदा शुद्धस्नाता भवति तदा यावदृतुसद्भावस्तावद् गम्यैव, न तु तदूर्द्ध न वा तदानीम् गम्या रागात् तु गम्या ॥ ८ ॥
गङ्गाधरः- ननु पुमान् यदानपत्यः स्यात् तदा किं स्यादित्यत आहअच्छाय इत्यादि । एकशाखस्तु द्रुमः अच्छायो निष्फलश्च यथा भवति, तथा एको नरः स्त्रियं विना अनिष्टगन्धोऽग्राह्यो निरपत्यश्च । अनपत्यस्य पुसो निन्दात्वं दर्शयति-चित्रदीप इत्यादि । निष्प्रजो निरपत्यः प्रीतिकरणादिकर्म्मणः ; मनःशयः कामः पाशभूतेति मनइन्द्रियबन्धहेतुत्वात् ; नानाभावा हि मानवाः इत्यनेन रूपादिगुणयोगेन न सर्व्वपुरुषान् प्रति स्त्रीणां प्रियत्वमिति दर्शयति ॥ ६-८ ॥
;
'चक्रपाणिः -- सम्प्रति वृष्यप्रयोगसाध्य पुत्रस्योपादेयतां दर्शयन् आह - अच्छाय इत्यादि । एकशाख इत्येकस्वरूप इत्यर्थः। चित्रलिखितदीपश्चिलदीपः । अधातुर्धातुसनिभ इति सुवर्णादिवदाभासते
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
वाजीकरणपाद १
२३५२ चरक-संहिता।
अप्रतिष्ठश्च नग्नश्च शून्यश्चैकेन्द्रियश्च ना। मन्सव्यो निष्क्रियश्चैव यस्यापत्यं न विद्यते ॥६॥ बहुमूर्तिर्बहुमुखो बहुव्यूहो बहुक्रियः। बहुचक्षुर्बहुज्ञानो बह्वात्मा च बहुप्रजः॥ मङ्गल्योऽयं प्रशस्तोऽयं धन्योऽयं वीर्यवानयम् । बहुशाखोऽयमिति च स्तूयते ना बहुप्रजः॥ प्रीतिर्बलं सुखं वृत्तिर्विस्तारो विभवः ॐ कुलम् । यशो लोकाः सुखोदास्तुष्टिश्चापत्यसंश्रिताः ॥
पुमान् चित्रदीपश्चित्रीकृतदीपरूपो नालोककरः, शुष्कं सर इव लोकानाम् अप्तिकरः, अयातुः कनकादिधातुभिन्नः सन् धातुसन्निभोऽकनकादिधातुवत् अपुरुष एव पुरुषाकृतिः तृणपूलीति तृणगुच्छकृतमूत्तिवज्ज्ञातव्यः। अप्रतिष्ठश्चेस्मादि। प्रतिष्ठारहितः पुमान् निष्क्रियः। क्रियाहीनः नमः दिगम्बरः पुमान् निष्क्रियः। शून्यः स्त्रीरहितः पुमान् निष्क्रियः। एकेन्द्रियः प्राधान्यादेकचा पुमान् निष्क्रियः। यस्य पुसोऽपत्यं न विदाते सोऽपि निष्क्रियो मन्तव्यः॥९॥
गङ्गाधरः-बहुपत्यपुरुषं स्तौति—बहुमूर्तिरित्यादि। बहुमजः पुरुषः बहुमूर्तिरित्यादिरूपो भवति। नन तेन किमित्यत आह–मङ्गल्योऽयमित्यादि । बहुप्रजो बहपत्यो ना पुरूषो मङ्गल्योऽयमित्यादिरूपेण लोके स्तूयते। अपत्यप्रशंसामाह-प्रीतिरित्यादि। लोका इन्द्रलोकब्रह्मलोकादिखाकाः परत्र, इह च काश्यादिलोकाः, राजधान्यादिलोकाश्च ये सुखोदाः सुखमुत्तरफलं यत्र ते उत्तरकाले सुखफलकाः लोका इत्यर्थः। एते सर्वे प्रीत्यादयोऽपत्यसंश्रिताः।
या जातुषकङ्गणादिः ; पूलि नपुंसकधर्मित्वात् ; तृणपुरुषाकृतिरिति परिभाषया पुरुषार्थक्रियाविरहित्वं दर्शयति ॥९॥
* विपुलं कुलम् इति च पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८ अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
२३५३ तस्मादपत्यमन्विच्छन् गुणांश्चापत्यसंश्रितान् । वाजीकरणनित्यः स्यादिच्छन् कामसुखानि च ॥१०॥ उपभोगसुखान् सिद्धान् वीर्यापत्यविवर्द्धनान् । वाजीकरणसंयोगान् प्रवक्ष्याम्यत उत्तरम् ॥११॥ शरभूले तुमूलानि काण्डे सेक्षुबालिकम् । शतावरी पयस्याञ्च विदारी कण्टकारिकाम् ॥ जीवन्ती जीवकं मेदां वीराश्चर्षभकं बलाम् । ऋद्धि गोक्षुरकं रानामात्मगुप्तां पुनर्नवाम् ॥ पृथक् त्रिपलिकान् कृत्वा माषाणामादकं नवम्। . विपाययेज्जलद्रोणे चतुर्भागश्च शेषयेत् ॥ तत्र पेष्याणि मधुकं द्राक्षा फल्गनि पिप्पली। आत्मगुप्ता मधूकानि खजूराणि शतावरी ॥
तस्मात् पुमान् अपत्यमन्विछन्नपत्यसंश्रितान् गुणांश्वान्विच्छन् काममुखानि चान्विच्छन् वाजीकरणनित्यः स्यात् ॥१०॥
गङ्गाधरः - ननु किं स्त्रीमात्रमेव वाजीकरणमुतान्यदस्तीत्यत आह-उपभोगेत्यादि। सिद्धान् सिद्धफलान् ॥११॥
गङ्गाधरः-तान् कानित्यत आह-शरमूलेत्यादि। शरमूलमू, इक्षुमूलं, काण्डेक्षुर्लटा इति लोके तस्य मूलम्, इक्षुबालिका कसाड़ इति लोके तस्य मूलं, पयस्या क्षीरकाकोली, वीरा शालपर्णी। एषामेकोनविंशतेद्रव्याणां प्रत्येक त्रिपलिकान् भागान् कृखा माषाणामादकमष्टशरावं, नवं नतनं, मानस्य नवला. सम्भवेऽपि माषाणां नवखमिति शेयम्। सविशेषणे हि विधिनिषेधौ विशेषणमुप. संक्रामतः सति विशेष्ये बाधे; यथा शिखी विनष्टः पुरुषो न नष्ट इति । सर्व जलद्रोणे जलस्य चतुःषष्टिशरावे ऐकथ्यं विपाचयेत् चतुर्भागं क्तुर्थभाग पोड़ शशरावं शेषयेत्। तच्च सर्व वस्त्रेण परिस्राव्य तत्र काणे मधुकादीनि
चक्रपाणिः- कामसुखानि चेत्यनेन पलोत्पादातिरिक्तं नातिश्लाघ्यं फलं दर्शयति ; कामुलानि
For Private and Personal Use Only
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
वाजीकरणपाद
२३५४
चरक-संहिता। . विदार्यामलकेतृणां रसस्य च पृथक पृथक् ।
सर्पिषश्चादकं दद्यात् क्षीरद्रोणञ्च तद् भिषक् ॥ साधयेद् घृतशेषश्च सुपूतं योजयेत् पुनः। शर्करायास्तुगाक्षीर्याश्चूणैः प्रस्थोन्मितैभिषक ॥ पलैश्चतुर्भिर्मागध्याः पलेन मरिचस्य च । त्वगेलाकेशराणाञ्च चूणैरर्द्धपलोन्मितः॥ मधुनः कुड़वाभ्याञ्च द्वाभ्यां तत् कारयेद् भिषक् । ... पलिका गुड़िकाः कृत्वा ® ता यथाग्नि प्रयोजयेत्॥ एष वृष्यः परो योगो वृहणो बलवर्द्धनः। अनेनाश्व इवोदीर्णो लिङ्गमर्पयते स्त्रियाम् ॥ १२॥
इतिहणी गुड़िका। शतावय्यन्तानि अष्टौ पेष्याणि कल्कान्। विदाय्या रसस्याढ़कं षोड़शशरावम्, आमलकस्य च रसस्याढकं षोड़शशरावम्, इक्षणाश्च रसस्यादकं षोड़शशरावं, सर्पिषः संवत्सरातीतस्य गव्यघृतस्यादकं षोड़शशरावं, निष्फेनीकृतं क्षीरद्रोणं गव्यदुग्धस्य चतुःषष्टिशरावश्च दत्त्वा । भिषक तत् मन्दमन्दाग्निना घृतशेष साधयेत्, पक्त्वा घृतमात्रमवशेषयेत् । सुपूतं वस्त्रेण परिस्र तं तद् घृतं पुनः शर्करायाः प्रस्थोन्मितैः शरावद्वयोन्मितैः चर्णस्तुगाक्षी- वंशलोचनायाश्च प्रस्थोन्मितैः चूर्णर्मागध्याः पिप्पल्याश्चतुर्भिः पलैश्चर्णेमरिचस्य चर्णस्य पलेन खचो गुड़सचश्चर्णेर पलोन्मितः एलायाश्चरर्द्धपलोन्मितः केशराणां नागकेशरपुष्पाणां चूर्णरर्द्धपलोन्मितः सह योजयेत् मेलयेत् । शीते वत्सरातीतस्य मधुनो द्वाभ्यां कुड़वाभ्याश्च एकशरावेण योजयेत् । युक्तं तत् सर्वं भिषक पलिका अष्टतोलकमिता गुड़िकाः कारयेत्, कृखा च ता गुड़िका यथामि प्रयोजयेत् । अनेन भेषजेनाश्व इव उदीर्णः सन् स्त्रियां लिङ्गमर्पयते॥१२॥
इति टहणी गुड़िका व्याख्याता। हि ऐहिकान्येव परं न पुतवदुभयलोकोपकारकाणि । उपभोगेन मैथुनेन सुखं कुर्वन्तीत्युपभोगसुखा। किंवा उपभोक्तु सुखाः उपभोगसुखाः ; वीर्य शुक्रम् ॥ १०॥ ११ ॥
चक्रपाणिः-काण्डेक्षुर्वृहदीक्षुरः ; तुगाक्षीरी वंशलोचना, अन्ये वंशरोचनानुकारिपार्थिव* स्त्याना इति वा पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्य अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम्।
२३५५ माषाणामात्मगुप्ताया वीजानामाढकं नवम् । जीवकर्षभको मेदां वीरामृद्धिं शतावरीम् ॥ मधूकञ्चाश्वगन्धाश्च साधयेत् कुड़वोन्मिताम् । रसे तस्मिन् घृतप्रस्थं प्रस्थमित्रसस्य च ॥ विदारोणां रसप्रस्थं गव्यं दशगुणं पयः। दत्त्वा मृद्वग्निना साध्यं सिद्धं सपिर्निधापयेत् ॥ शर्करायास्तुगाक्षीUः क्षौद्रस्य च पृथक पृथक् । भागांश्चतुष्पलांस्तत्र पिप्पल्याश्चावपेत् पलम् ॥ पलं पूर्वमतो लीढ़ा ततोऽनमुपयोजयेत् । य इच्छेदक्षयं शुक्र शेफसश्चोत्तम बलम् ॥ १३॥
इति वाजीकरणं घृतम् । गङ्गाधरः-वृष्ययोगान्तरमाह-माषाणामित्यादि । मावाणां नूतनानामादकमष्टशरावं, नूतनस्य चात्मगुप्तायाः फलस्याढ़कमष्टशरावम् । वीरा शालपर्णी । मंधूकं मधूकपुष्पं फलं वा। एषां जीवकादीनामश्वगन्धान्तानामष्टानां प्रत्येक कुड़वं मिलितं चतुःशरावम्। सर्वमेकीकृत्य यावन्मितं भवति ततोऽष्टगुणे जले साधयेत्। तथा च माषादीनां दशानां द्रव्याणां शरावं विंशतिर्भवति तत्सर्वमैकध्यं षष्टुपत्तरशतशरावे जले मन्दमन्दाग्निना पक्त्वा चत्वारिंशच्छरावं काथमवशेषयेत्। तस्मिंश्चखारिंशच्छरावमिते रसे काथे वत्सरातीतं घृतप्रस्थं गव्यघृतस्य चतुःशरावम्, इक्षरसस्य च प्रस्थं द्वैगुण्याच्चतुःशरावम्, विदारीणां भूमिकुष्माण्डानां रसप्रस्थं स्वरसस्य चतुःशरावम्, गव्यं पयश्च घृतादशगुणं चखारिंशच्छरावं दत्त्वा मृद्वमिना साध्यं पाच्यम्। शब्द वापरमे फेनस्योपरमे गन्धवर्णरसादीनां सम्पत्तो च तत् सर्पिः सिद्धं भवति, तदानीमवतार्य श्लक्ष्णवस्त्रेण गालयिता निधापयेत् पात्रे स्थापयेत् । अकल्कमिदं घृतम्। तत्र सिद्धे घृते सितायाः शर्करायाश्चतुःपलान् भागान्, तुगाक्षी- वंशलोचनायाश्चतुःपलान् भागान्, पिप्पल्याश्च पलमेकं चर्णमावपेत् । सर्वमालोड्य मिश्रीकृत्य सुशीते नवस्य क्षौद्रस्य चतुःपलान् भागान् तत्रावपेत्। ततो मिश्रीभूतमेतदौषधं मुनिगुप्त
For Private and Personal Use Only
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३५६
चरक-संहिता। [ वाजीकरणपाद. शर्करा माषविदलास्तुगाक्षीरी पयो घृतम् । गोधूमचूर्णषष्ठानि सर्पिषत्कारिकां पचेत् ॥ तां नातिपक्कां मृदितां कौक्कुटे मधुरे रसे। सुगन्धे प्रक्षिपेदुषणे यथा सान्द्रीभवेद् रसः ॥ एष पिण्डरसो वृष्यः पौष्टिको बलवर्द्धनः। अनेनाश्व इवोदीर्ण-बलो लिङ्गं समर्पयेत् । शिखितित्तिरिहंसानामेवं पिण्डरसो मतः॥ १४ ॥
इति वाजीकरणपिण्डरसाः।
रक्षेत्। अत औषधात् पलमष्टतोलकं पूवे न प्रातःकाले किन्तु भोजनकाले पूर्वमेतदौषधपलं लीद्वा ततोऽनन्तरमन्नमुपयोजयेत् ॥१३॥
इति वाजीकरणं घृतम् । गङ्गाधरः-शकरेत्यादि। शर्करा च माषविदलाश्च तुगाक्षीरी च गव्यं पयश्च गव्यघृतञ्चैतानि गोधूमचर्णषष्ठानि यथायोग्यानि मानतो नीता तेषु मध्ये सर्पिषि प्रथमं गोधूमचूणमाषविदलौ 'किञ्चिद् भृष्टा ततोऽनन्तरं शर्करादीनि त्रीणि दत्त्वा उत्कारिकां पचेत् यथा नातिद्रवा भवेत् । तां नातिद्रवां पका करेण मृदितां कौक्कुटे कुक्कुटमांसस्य रसे शर्करादियोमेन मधुरे एलादिवर्णयोगेन सुगन्धे च उष्णे च प्रक्षिपेत् यथा स रसः सान्द्रीभवेत् । एष पिण्डरसः पिण्डीभूतो रसः।। शिखीत्यादि। एवं शर्करादीनां पप्णां पूर्वयोगोक्तानां पञ्च द्रव्याणि पूर्ववद घृतेषत्कारिकां नातिद्रवां पक्त्वा विमुद्य पूर्ववत् मधुरे सुगन्धे चोष्णे च शिखिमांसरसे वा तित्तिरिमांसरसे वा समांसरसे वा यथा रसः सान्द्रीभवेत् तथा प्रक्षिपेत् । इत्येवं पिण्डरसो मतः॥१४॥
इति वाजीकरणपिण्डरसाः।
द्रव्यलालधीति बदन्ति । स्थानम इति घनाः । द्वितीयप्रयोगे रस इति क्वाथे। उत्कारिका मूषिकोकास। शिखितित्तिरिहंसानां व्यस्तसमस्ताश्चत्वारः पिण्डरसाः॥१२-१४॥
For Private and Personal Use Only
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्य अध्यायः ]
२३५७
चिकित्सितस्थानम् । घृतं माषान् सवस्ताण्डान साधयेन्माहिषे रसे। भजयेत् तं रसं प्रतं फलाम्लं नवसर्पिषि ॥ ईषत् सलवणं युक्तं धान्यजीरकनागरैः। एष वृष्यश्च बल्यश्च वृहणश्च रसोत्तमः ॥१५॥
चटकांस्तित्तिरिरसे तित्तिरीन् कौक्कुटे रसे। कुक्कुटान् वर्हिणरसे हांसे वहिणमेव च ॥ नवसर्पिषि सन्तप्तान् फलाम्लान् कारयेद् रसान् । मधुरान् वा यथासात्म्यं गन्धाढ्यान् बलवर्द्धनान् ॥ १६ ॥
इति वृष्यरसाः।
गङ्गाधरः-घृतमित्यादि। माहिषमांसरसं कृखा तत्र रसे घृतं माषान् वस्ताण्डेश्छागानामण्डकोषफलैः सह साधयेत् पचेत् । ततस्तं रसं पूतं वस्त्रेण गालितं नूतनघृते भज्जयेत् सन्तलयेत् । ततस्तत्र दाडिमाम्रफलामलकादीनां फलरसं दत्त्वा तं रसमम्लं कृत्वा ईपत् सैन्धवं दत्त्वा धन्याकजीरकनागराणां चूर्णरीषदयुक्तं कुर्यादित्येष रसोत्तमो वृष्यादिर्भवति ॥१५॥ ___ गङ्गाधरः-चटकानित्यादि । तित्तिरिमांसं जले पक्त्वाच्छमच्छतरं वा रसं कृखा वस्त्रेण गालयिखा तत्र रसे चटकानां मांसं साधयेत् । ततो वस्त्रपूतं तं रसं नवसर्पिषि सन्तप्त संभृष्टं कुर्यात् । ततः फलाम्लं दाडिमादिस्वरसेनाम्लं यथासात्म्यं शर्करादियोगेन मधुरं वा कृखा एलादिचूर्णयोगेन गन्धाढ्यं कुर्यात्। एवं तित्तिरीन् तित्तिरिमांसानि कौक्कुटे रसे। कुक्क टान् कुक्क टमांसानि वहिणरसे मयूरमांसरसे। चर्हिणं मयूरमांसं हांसे हंसमांसरसे साधयिखा पूखा तं रसं नवसपिषि संभृष्टं फलाम्लं यथासात्म्यं मधुरं वा कृखा गन्धाब्यश्च कृता योजयेदित्यर्थः ॥१६॥ इति वृष्यरसाः ।
२९६
For Private and Personal Use Only
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३५८
चरक-संहिता। (वाजीकरणपाद : तृप्तिं चटकमांसानां गवा योऽनुपिबेत् पयः। न तस्य लिङ्गशैथिल्यं स्यान्न शकलयो निशि ॥ १७॥
इति वृष्यमांसम् ।
माषयूषेण यो भुक्ता घृताढ्य षष्टिकौदनम् । पयः पिबति रात्रिं स कृत्स्ना जागर्ति वेगवान् ॥१८॥
न ना स्वपिति रात्रीषु निस्तब्धेन च शेफसा। तृप्तः कुक्कुटमांसानां भृष्टानां नक्ररेतसि ॥ १६ ॥
गङ्गाधरः-तृप्तिमित्यादि। चटकमांसानां न तु तेषां रसस्य । केवलं चटकमांसं पक्वान्न न भुक्त्वा तन्मांसमात्रमेव आतृप्तितो भुक्त्वा तदनु गव्यं पयो यो नरः पिबेत् तस्य निशि लिङ्गशैथिल्यं न स्यात् तावद्रात्रि व्याप्य लिङ्गमुद्गम्य वर्तते शुक्रक्षयश्च न स्यात् इत्यर्थः ॥ १७ ॥
, गङ्गाधरः-माषेष्यादि। यः पुमान् घृताढ्य पष्टिकोदनं माषयूषण भुक्त्वा तदनु पयः पिबति स कृत्स्नां रात्रि वेगवान् कामवेगवान सन् जागर्ति ॥१८॥
गङ्गाधरः-न नेत्यादि। नक्ररेतसि कुम्भीरशुक्रे भृष्टानां कुक्कुटमांसानां तृप्तो ना पुरुषः निस्तब्धेन शेफसा रात्रीषु न स्वपिति ॥१९॥
नित्यं स्तब्धेन इति वा पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्य अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्।
२३५६ निस्राव्य मत्स्याण्डरसं भृष्टं सर्पिषि भक्षयेत्। हांसवाहिणदाक्षाणि ® चैवमण्डानि भक्षयेत् ॥ २०॥
इति वृष्यरसः।
भवतश्चात्र। स्रोतःसु शुद्धेष्वमले शरीरे वृष्यं यदाय हि तदत्ति काले । वृषायते तेन परं मनुष्यस्तद् वृहणञ्चैव बलप्रदन्तु॥ तस्मात् पुरा शोधनमेव कायं बलानुरूपं न हि सिद्धियोगाः । सिध्यन्ति देहे मलिने प्रयुक्ता म्लिष्टे यथावाससि रागयोगाः॥२१॥
तत्र श्लोको। वाजीकरणसामर्थ्य क्षेत्र स्त्री चैव यस्य या।
ये दोषा निरपत्यानां गुणाः पुत्रवताश्च ये॥ गङ्गाधरः--निःस्राव्येत्यादि। मत्स्याण्डरसं मत्स्यडिम्ब जल पक्त्वा रसं कृखा वस्त्रेण निस्राव्य सर्पिषि नूतने भृष्ट संभृष्ट सहान्नेन भक्षयेत् । एवं हंसानामण्डानि जले पक्त्वा रसं कृला वस्त्रेण निःस्राव्यान्नेन सह भक्षयेत् । तथा बहिणामण्डानि साधयिखा तथा दक्षाणां कुक्कुटानामण्डानि साधयिखा रस परिखान्यान्नेन सह भक्षयेत् । हंसस्येदं हांसं वहिण इदं वाहिणं दक्षस्येदं दाक्षं तानि च अण्डानि इत्यन्वयः॥२०॥
इति वृष्यरसः। गङ्गाधरः-श्लोकद्वयं संग्राहकम् । वाजीकरणयोगानां सिद्धार्थ प्रयोगविधिमाह-भवतश्चेत्यादि । स्रोतःस्वित्यादि। स्रोतःसु रसादिवहेषु शुद्धेषु सत्सु शरीरे चामले संशोधनेन निर्ह तमले सति शुद्धे यद् वृष्यमौषधं यस्य हितमयं खाद्य भवति स तदौषधं कालेऽत्ति। स च मनुष्यस्तेनौषधेन परमुत्कृष्ट
चक्रपाणिः-निशीत्यनेन सकलनिशां मैथुनेऽपीति दर्शयति। हंसेति हंसवहिवभाणामण्डादिप्रयोगाः यद्यपि भिन्नाः, तथापि प्रयोगापेक्षया एक एवायं प्रयोगः, एवं संग्रहोक्ताः हंसवर्हि दक्षाणामेकप्रयोगेण पञ्चदश प्रयोगाः पूर्य्यन्ते । संग्रहे अस्स चैव येति यस या वृष्येत्यर्थः ।
• हंसर्हिणवृक्षाणामिति चक्रतः पाठः। + वृष्ययोगाः इति पठन्ति केचित् ।
For Private and Personal Use Only
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३६०
चरक-संहिता। { वाजीकरणपाद दश पञ्च च संयोगाः वीर्यापत्यविवर्द्धनाः। दृष्टास्ते शरमूलीये पादे पुष्टिबलप्रदाः॥ २२ ॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने
द्वितीयाध्याये संयोगशरमूलीयो नाम
वाजीकरणादः प्रथमः ॥१॥ वृषायते वृष इवाचरति। तस्माद्धेतो/नीकरणमुपयुयुक्षुणा पुसा वलानुरूपं शोधन वमनं विरेचनश्च पुरा कार्यम। कस्मादित्यत आह-न हीत्यादि। हि यस्मात् सिद्धयोगा देहे मलिने सति प्रयुक्ता न सिध्यन्ति, यथा वाससि वस्त्रे म्लिष्टे रङ्गयोगो न दीप्ता सिध्यति ॥२१२२ ॥
गङ्गाधरः-पादं समापयति-अग्नीत्यादि। इति वद्यश्रीगङ्गाधरकविराजकविरत्नविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ चिकित्सित
स्थाने संयोगशरमूलीयवाजीकरणपादः प्रथमः॥१॥
वृष्ययोगाश्च शुद्धदेहेरेव कर्तव्या इति दर्शयन्नाह–स्रोतःस्वित्यादि। नामितमिति मितिमिति यावत् ; मिलष्ट इति म्लाने ॥ १७-२२॥ इति महामहोपाध्यायचरकचतुराननश्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां चरकलात्पर्य्यटीकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायां वाजीकरणाध्याय
व्याख्यायां संयोगशरमूलीयपादव्याख्या।
For Private and Personal Use Only
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्य अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
२३६१ अथात आसिक्तवीरीयं वाजीकरणपादं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः॥१॥ आसिक्तक्षीरमापूर्णमशुष्कं शुद्धषष्टिकम् । उलूखले समापोथ्य पीड़येत् क्षीरमोदितम् ॥ क्षण्णं विमृदितं क्षीरे पीड़येत् सुसमाहितः। गृहीत्वा तं रसं पूत गव्येन पयसा सह ॥ वोजानामात्मगुप्ताया धान्यमाषरसेन च। बलायाः सूप्यपोश्च जीवन्त्या जीवकस्य च॥
अथ संयोगशरमूलीयवाजीकरणपादव्याख्यानन्तरमतो वाजीकरणप्रकरणाद्धेतोरासिक्तक्षीरीयं वाजीकरणपादमाह । पादादौ आसिक्तक्षीरमिति पदायेंमधिकृत्य कृतं वाजीकरणपादं व्याख्यास्यामः॥१॥
गङ्गाधरः-आसिक्तेत्यादि। आसिक्तक्षीरमिति - क्षेत्रेऽच्छिन्न पष्टिकं पष्टिकधान्यमापूर्णमीपत् पूर्णक्षीराभशस्यमशुष्कमाद्रमेव क्षेत्रात् छित्त्वानीय शुद्धं धूलिरहितं गव्यक्षीरे आसिक्तं गोदुग्धे क्षिप्तं यदा क्षीरमोदितं तत्क्षीरेण खिन्नवत् पुष्ट भवति तदा उदूखले समापोथ्य कुट्टयित्वा पीड़येत्। पीडयिखा रसं गृहीला ततः परं पुनः क्षण्णं तत् षष्टिकं क्षीरे गोक्षीरे विमृदितं मयिखा सुसमाहितः पुनः पीड़येत् वत्रेण रसं गालयेत् । पूतं तं रसं गृहीखा तद्रसे तुल्येन गव्येन पयसा सह मात्रया तद्रसतुल्येन आत्मगुप्ताया वीजानां रसेन काथेन सह, धान्यस्य धान्यकस्य रसेन तद्रसतुल्येन सह, माषस्य च काथेन तद्रसतुल्येन, बलायाश्च काथेन तद्रसतुल्येन, सूप्यपण्यों मुदगमाषपण्यों रसेन तद्रसतुल्येन, जीवन्तया रसेन तद्रसतुल्येन, जीवकस्य रसेन तद्रसतुल्येन,
चक्रपाणिः-आसिक्तक्षीरवृश्याभिधानप्रसङ्गात् पादायस्य विशिष्टसम्बन्धावयवतयोच्यते भासिक्तभोरी, तत स्वार्थिकः 'क'प्रत्ययः ; किंवा, ढक्प्रत्ययेन “वैशेषिक" शब्दवत् आसिक्तक्षोरिक इति साधनीयम्। आसितक्षीरमिति भीरमकवृद्धम् । यदुक्तं जतूकणे-'ओरसेकवृद्धषष्टिकं पकम्'
For Private and Personal Use Only
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
वाजीकरणपाद २
२३६२
चरक-संहिता। काषभककाकोली-श्वदंष्ट्रामधुकस्य च । शताव- विदार्याश्च द्राक्षाख रयोरपि ॥ संयुक्तं मात्रया वैद्यः साधयेत् तत्र चावपेत् । तुगाचीाः समानानां शालीनां षष्टिकस्य च ॥ गोधूमानाञ्च चूर्णानि यः स सान्द्रीभवेद रसः। सान्द्रीभूतश्च तं कुर्यात् प्रभूतमधुशर्करम् ७ ॥ गुड़िका बदरैस्तुल्यास्ताश्च सर्पिषि भर्जयेत् । ता यथाग्नि प्रयुञ्जानः क्षीरमांसरसाशनः ।
पश्यत्यपत्यं विपुलं वृद्धोऽप्यात्मजमक्षयम् ॥२॥ ऋद्धेश्च रसेन तद्रसतुल्येन, ऋषभकस्य रसेन तद्रसतुल्येन, काकोल्याश्च रसेन तद्रसतुल्येन, श्वदंष्टायाश्च रसेन तद्रसतुल्येन, मधुकस्य यष्टीमधुकस्य काथेन तद्रसतुल्येन, शतावर्याश्च रसेन तद्रससमेन, विदार्याः भूमिकुष्माण्डस्य रसेन तद्रससमेन, द्राक्षायाः काथेन तद्रसतुल्येन, खज्जूरस्य च काथेन तद्रसतुल्येन सह संयुक्तं कृखा वैद्यः साधयेत् मृद्वग्निना पचेत् । पादशेषे तत्र तुगाक्षी- वंशलोचनायाः समानानां .शालीनां चर्णानि तुगाक्षी- समानस्य षष्टिकस्य च तण्डुलस्य चूर्णानि तुगाक्षीाः समानानां गोधूमानाञ्च चूर्णानि आवपेत् प्रक्षिपेत्। यैर्यावन्मितैस्तुगाक्षीर्यादीनां चणैः स रसः सान्द्रीभवेत् तावन्मानेन तुगाक्षीर्यादिचूर्णानि समानमानोन्मितानि तत्र रसे प्रक्षिपेदिति भावः। ततः सान्द्रीभूतं तं रसं प्रभूतमधुशर्करें भूरिमधुना तुल्येन शर्करया मधुरं कुर्यात् । ततो बदरैस्तुल्या गुड़िकाः कुर्यात् । ततस्ताश्च गुड़िका नवे सर्पिषि भर्जयेत्। ता गुडिकास्तिस्रो वा चतस्रः पश्चादिका वा यथाग्नि प्रयुञ्जानः क्षीरमांसरसाभ्याम् अशनशीलः स्यात् नान्यः। दृद्धोऽपिएतत् प्रयुञ्जानः क्षीरमांसरसाशनःसन् आत्मजमपत्यमक्षयं इत्यादि। शुद्धषष्टिकमिति गौरषष्टिकम् । मात्रा बलादिरसानां तुल्यमानता ; किंवा 'माता'शब्दल अल्पवचनत्वाद् बलादिरसमल्पमात्रम्। प्रक्षेपचूर्णप्रमाणमाह-यैः स सान्द्रीभवेद् रस इति । यावता तेन चूर्णेन रसस्य सान्द्रता भवति, तावन्मानं चूर्ण ग्राह्यम् ; प्रततत्वं मधुशर्करयोर्यावतात्यर्थमधुरत्वं स्यात् तावजज्ञ यम् । अत च प्रयोगमहिम्नैव मधुयुक्तस्यापि प्रयोगस्य भर्जनक्रियायामग्नि
• प्रमूतेत्या प्रततेति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्य अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
२३६३ चटकानां सहसानां दक्षाणां शिखिनां तथा। शिशुमारस्य नक्रस्य भिषक् शुक्राणि संहरेत् ॥ गव्य सर्पिराहस्य कुलिङ्गस्य वसामपि । षष्टिकानाञ्च चूर्णानि चूर्णं गोधूमिकं तथा ॥ एभ्यः पूपलिकाः कार्याः शष्कुल्यो वर्तिकास्तथा। पूपा धानाश्च विविधा भक्ष्याश्चान्ये पृथग्विधाः॥ एषां प्रयोगाद भक्ष्याणां स्तब्धेनापूर्णरेतसा। शेफसा वाजिवद् याति यावदिच्छस्त्रियो नरः॥३॥
इति वृष्यपूपलिकयोगः । आत्मगुप्ताफलं माषान् खघुराणि शतावरीम् । शृङ्गाटकानि मृद्वीकां साधयेत् प्रस्थसम्मितम् ॥
दीर्घजीविन विपुलं बहुसङ्घ पश्यति । एतेन वृद्धस्य तादृशपुत्रजननशक्तिवत् दीर्घायुष्ट ख्यापितम्। अन्यथा कथं जनयेदिति नोक्त्वा पश्यतीत्युक्तम् ॥२॥
इत्येकयोगोऽपत्यकरः षष्टिकादिगुड़िका।। - गङ्गाधरः-चटकानामित्यादि। चटकह सकुक्कुटमयूरशिशुमारकुम्भीराणां शुप्राणि रेतांसि गव्यं नवं सर्पिष्यत्वात् । वराहकुलिङ्गयोर्वसा स्नेहविशेषः । षष्टिकतण्डुलचूर्णगोधूमचर्णानि युक्त्या नीखा उत्कारिका पत्त्वा पूपलिकाः शष्कुल्यो वा वर्तिकाः वटका वा पूपा वा धाना वा अन्ये वा विविधा भक्ष्याः कार्याः। एषां भक्ष्याणां प्रयोगात् आपूर्णरेतसा स्तब्धेन दृढ़ाशिथिलेन शेफसा ॥३॥
इति वृष्यपूपलिकयोगः।। ____ गङ्गाधरः-आत्मगुप्ते त्यादि। प्रस्थसम्मितमिति आत्मगुप्ताफलादीनां
संयोगो न विरोधमावहति ; तथा हि सुश्रुतेऽपि त्रिफलायस्कृतौ मधुनोऽग्निसम्बन्धो भवत्येव ; आत्मजमिति हर्षभूतात्मजं शुक्रमिति यावत् ॥ १।२॥
चक्रपाणिः-दक्षः कुक्कटः । शुक्राणीसि यद्यप्युक्तम् , तथापि चटकादिशुक्रस्य ग्रहणस्याशक्यत्वात्
For Private and Personal Use Only
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२३६४
चरक संहिता । चोरप्रस्थं जलप्रस्थमेतत् प्रस्थावशेषितम् ।
शुद्धेन वाससा पूतं योजयेत् प्रसृतैस्त्रिभिः ॥ शर्करा यास्तुगातीर्य्याः सर्पिषोऽभिनवस्य च । तत् पाययेत सचैौद्र षष्टिकान्नञ्च भोजयेत् ॥ जरापरीतोऽप्यबलो योगेनानेन बिन्दति । नरोऽपत्यं सुविपुलं युवेव च स हृष्यति ॥ ४ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
[ वाजीकरणपाद २
अपत्यकरः स्वरसः ।
1
खर्जूरीमस्तकं माषान् पयस्यां सशतावरीम् । खराणि मधूकानि मृद्वीकामजड़ाफलम् ॥ पलोन्मितानि मतिमान् साधयेत् सलिलाढके तेन पादावशेषेण नीरप्रस्थं विपाचयेत् ॥ नीरशेषेण तेनाद्याद् घृताढ्यं षष्टिकौदनम् । सशर्करेण संयोग एष वृष्यः परं स्मृतः ॥ ५ ॥ इति वृष्यक्षीरम् । मृीकान्तानां षण्णां प्रस्थो मिलित्वा द्विशरावं, क्षीरप्रस्थ' गोदुग्धस्य चतुःशरावं, जलप्रस्थं जलस्य चतुःशरावं, सर्व्वमैकध्यं साधयेत् मृद्वग्निना पचेत् । प्रस्थावशेषं चतुःशरावशेषे सति अवतारयेत् । ततः शुद्धेन वाससा वस्त्रेण पूतं तं कार्यं शर्करायाः त्रिभिः प्रसृतैः षडुभिः पलैस्तुगाक्षीर्याः षडूभिः पलैरभिनवस्य वृष्यतरत्वात् नूतनस्य सर्पिषः षभिः पलैर्योजयेत् मेलयेत् । अनुरूपेण मधुना नवेन सह युक्तं कृत्वा यथाग्निबलं मंशुद्धतनुं भिषक् पाययेत । अथ षष्टिकान वृष्यावचारणया भोजयेत् ॥ ४॥
अपत्यकरस्वरसः ।
गङ्गाधरः - खर्जूरीत्यादि । खर्जरीमस्तकं खर्जरवृक्षस्य मस्तकं पयस्यां क्षीरकाकोली खज्जराणि खर्जूरफलानि मधुकानि मधूकफलानि वृष्यत्वात् अजड़ाफलं आत्मगुप्ताफलम् । एषां प्रत्येकं पलोन्मितानि सलिलाढ़ के षोड़श - शरावजले मृद्वग्निना साधयेत् । पादावशेषेण चतुःशरावावशेषेण तेन काथेन समान गुणानि तदण्डान्यपीह गृह्यन्ते । वर्त्तिका वत्तकारा भक्ष्याः; अयं तुल्यद्रव्यतया विविधreviseds एव यीगः । अजड़ा शूकशिम्बी ॥ ३५ ॥
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्य अध्यायः ] चिकित्सितस्थानम् ।
२३६५ जोवकर्षभको मेदां जीवन्तीं श्रावणीद्वयम् । खर्जरं मधुकं द्राक्षां पिप्पली विश्वभेषजम् ॥ शृङ्गाटकों विदारीच नवं सर्पिः पयो जलम् । सिद्धं घृतावशेष तच्छर्कराक्षौद्रपादिकम् ॥ षष्टिकान्नेन संयुक्तमुपयोज्यं यथाबलम् । वृष्यं बल्यञ्च वय॑श्च कण्ठा वृहणमुत्तमम् ॥ ६ ॥
इति वृष्यं घृतम् । दध्नः सरं शरच्चन्द्र-सन्निभं दोषवर्जितम् । शर्कराक्षौद्रमरिचैस्तुगाक्षी- च बुद्धिमान् ॥ युक्त्या युक्तं ससूक्ष्मैलं नवे कुम्भे शुचौ पटे। मार्जितं प्रक्षिपेच्छीते घृताय षष्टिकोदने ।
क्षीरप्रस्थ चतुःशरावं विपाचयेत् । क्षीरशेषेण तेन तत्पक्वेन तेन शिष्टक्षीरेण सशर्करेण घृताब्य पष्टिकोदनमद्यात् ॥५॥
गङ्गाधरः-जीवकेत्यादि। जीवकादीनां विदार्यान्तानां त्रयोदशानां मिलित्वा घृतात् पादिकं कल्कम् । नवं सर्पिरनुक्तत्वात् प्रस्थम् । पयो गव्यदुग्धं प्रस्थम्। जलं प्रस्थत्रयमित्येतत् सर्वमैकध्यं पचेत् । घृतावशेषं तद् यदा भवति तदा सिद्धं भवति, तदावताये वस्त्रेण गालयित्वा तदा शर्करां घृतादष्टमांशां प्रक्षिपेत् शीते च मधु चाष्टमांशं प्रक्षिपेत्. खजेन मेलयित्वा तद, घृतं यथावलं मात्रां नीत्वा षष्टिकान्नेन संयुक्तं भोजनकाले शुद्धतनुना पुंसोपयोज्यम् ॥६॥
इति वृष्यं घृतम् । गङ्गाधरः-दनः सरमित्यादि। शरच्चन्द्रसन्निभं मलिनखरहितं दोषवज्जितं गन्धरसादिभिरहयखदोषरहितं दधिसरं युक्ता यथा नातिमधुरं नातिकटुकश्च भवति तथानुरूपैः शर्करादिभियुक्तं कृत्वा यथा सुगन्धि भवेत् तथा मूक्ष्मैलाचर्णयुक्तश्च कृखा नवे नूतने शुचौ कुम्भे शुचौ च पटे मार्जितं
चक्रपाणिः-जीवकेत्यादौ विदार्य्यन्तैः कल्कैः क्षीरजलाभ्यां घृतं साधनीयम् । युक्तेवति यथा
२९७
For Private and Personal Use Only
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
२३६६
www.kobatirth.org
चरक संहिता |
-
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पिवेन्मात्रां रसालायास्तं भुक्का षष्टिकौदनम् । वर्णस्वरबलोपेतः पुमांस्तेन वृषायते ॥ ७ ॥
इति वृष्यदध्यादि ।
इति नृप्यदुग्धादि ।
चन्द्रांशुकल्पं पयसा घृताढ्य षष्टिकौदनम् । शर्करामधुसंयुक्तं प्रयुआनो वृषायते ॥ ८ ॥ तप्तं सर्पिषिनकाण्डं ताम्रचूडाण्डमिश्रितम् । युक्तं षष्टिकचूर्णेन सर्पिषाभिनवेन च ॥ पक्त्वा पूपलिकाः खादेद् वारुणीमण्डपो नरः । य इच्छेश्ववद् गन्तु प्रसेक्तुं गजवच्च यः ॥ ६ ॥ इति नकाण्डपाकवृष्ययोगः ।
भवतश्चात्र ।
I
सिक्क्षीरिके पादे योगा ये परिकीर्त्तिताः अष्टावपत्यकामैस्ते प्रयोज्याः पौरषार्थिभिः ॥
[ वाजीकरणपाद २
For Private and Personal Use Only
कृत्वा छानयिला नवकुम्भे प्रक्षिपेत् । नवकुम्भमुखे शुचिपटं विस्तीर्य तद् दधिसरं छानयेत् । ततो वस्त्ररन्ध्रेण कुम्भे पततीति भावः । ततो नवकुम्भात् तं यथाबलं पानाहं तस्मान्मात्रया नीला शीते घृताक्ते षष्टिकौदने प्रक्षिपेत् । तं पठघृष्टशर्करादियुक्तं दधिसरपष्टिकोदनं भुक्त्वा उपरिष्टात् रसालाया मात्रां पिबेत् । रसाला तु -- “सचतुर्जातकाजाजि सगुड़ाई कनागरम् । रसाला स्याच्छिखरिणी सुघृष्टं ससरं दधि ॥” इति ॥ ७ ॥ इति वृष्यदध्यादि । गङ्गाधरः चन्द्रांश्वत्यादि । चन्द्रांशुकल्पं निर्मलम् । शेषं स्पष्टम् ॥ ८ ॥ T गङ्गाधरः- तप्तेत्यादि । सर्पिषि तप्ते नक्राण्डं कुम्भीराण्डं ताम्राण्ड - मिश्रितं क्षिप्त्वा तप्त' कृत्खा तन्मध्यस्थ' यत् तं षष्टिकतण्डुलचर्णेन तप्तोदकमृदितैनानृत्य पूपलिकाः पूपाख्यपिष्टकं नाम लोके तदाकृतीः कृत्वाभिनवेन सर्पिषा पक्त्वा भृष्टाः खादेत् । तदनु वारुणीमण्ड नरः पिवेदित्यभिप्रायेण वारुणीमण्डपः खादेदित्युक्तम् ॥ ९ ॥
गङ्गाधरः- एतत्पादोक्ताष्टयोगानां विषयमाह - भवतश्चेत्यादि । अत्र पाढ़े कटुत्वाद्यधिकं न भवति तथा मरिवादियोगः कर्त्तव्यः । मार्जितमिति सुष्पृष्टम् । रसालालक्षणम्,""सचातुर्जातकाजाजि सगुड़ाई कनागरम् । रसाला स्याच्छिखरिणी सुघृष्ठ ससरं दधि ॥” इति ॥६॥७
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्य अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम्। २३६७ एतैः प्रयोगैर्विविधैर्वपुष्मान् स्नेहोपपन्नो बलवर्णयुक्तः।। हर्षान्वितो वाजवदष्टवषं भवेत् समर्थश्च वराङ्गनासु ॥१०॥
यद् यच्च किञ्चिन्मनसः प्रियं स्याद रम्या वनान्ताः पुलिनानि शैलाः । इष्टाः स्त्रियो भूषणगन्धमाल्यं
प्रिया वयस्याश्च तदत्र योग्यम् ॥ ११ ॥ इत्यग्निवेशकूते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने द्वितीयाध्याय आसिक्तक्षीरीयो नाम वाजीकरण
पादो द्वितीयः ॥ २॥ येऽष्टौ योगा उक्ताः तेष्टौ योगा अपत्यकामैः प्रयोज्याः। फलान्तरमाह-एतैरित्यादि । अष्टवर्षम् इत्यष्टवत्सरं व्याप्यास्यौषधस्य वीर्यसद्भावाद वराङ्गनासु समर्थों भवेदित्यर्थः ॥१०॥ .. गङ्गाधरः-अनुक्तवाजीकरणमुपसंहरति —यद यच्चेत्यादि। वनान्ता रम्या लिङ्गविपरिणामात् पुलिनानि रम्याणि शैलाश्च रम्याः। इष्टा मनोऽभीष्टाः त्रियो भूषणगन्धमाल्यञ्चेष्टमिति लिङ्गविपरिणामेन योज्यं, वयस्याः सखायश्च मिया एव, नव प्रिया अत्र योग्यमित्यनेन स्वातन्त्र्येणेषां वाजीकरण किन्तु वृषाय हितबमात्रमिति ख्यापितम्। सुश्रुतेऽप्युक्तम्-भोजनानि विचित्राणि पानानि विविधानि च। वाचः श्रोत्रानुगामिन्यर त्वचः स्पर्शसुखास्तथा। यामिनी सेन्दुतिलका कामिनी नवयौवना। गीतं श्रोत्रमनोहारि ताम्बलं मदिराः सजः। मनसश्चाप्रतीघातो वाजीकुर्वन्ति मानवम् ॥” इति ॥११॥ - गङ्गाधरः-पादं समापयति-इतीत्यादि। इति वैद्यश्रीगङ्गाधरकविराजकविरत्नविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ चिकित्सित
स्थाने आसिक्तक्षीरीयवाजीकरणपादो
द्वितीयः ॥२॥ चक्रपाणिः-चन्द्रांशुकल्पमिति अत्यर्थशुक्लम् । पौरुषार्थिभिरिति शुक्रार्थिभिः। अत योग्यमिति वृष्यप्रयोगसमर्शम् ॥ ८-११॥ इति महामहोपाध्यायचरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां बरकतात्पर्यटीकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायां वाजीकरणाध्यायव्याख्यायाम्
आसिक्तक्षीरीकवाजीकरणपादव्याख्या ॥२॥
For Private and Personal Use Only
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३६८
चरक-संहिता। [ वाजीकरणपाद अथातो माषपर्णभृतीयं वाजीकरणपादं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः॥१॥ माषपर्णभृतां धेनु गृष्टिं पुष्टां चतुःस्तनीम् । समानवर्णवत्साश्च जीववत्साञ्च बुद्धिमान् ॥ रोहिणीमथवा कृष्णामूर्द्धशृङ्गीमदारुणाम् । इक्ष्वादामर्जुनादां वा सान्द्रक्षीरश्च धारयेत् ॥ केवलन्तु पयस्तस्याः शृतं वाशृतमेव वा। शर्करामधुसपिभिर्युक्तं तद् वृष्यमुत्तमम् ॥२॥
इति वृष्यकेवलक्षीरपयोगः । गङ्गाधरः-अथासिक्तक्षीरिकवाजीकरणपादव्याख्यानानन्तरमतो वाजीकरणाधिकारात् हेतोर्माषपर्णभृतीयं वाजीकरणपादमाह-अथात इत्यादि। माषपर्णभृतीयमिति माषपर्णभृतामिति पदं पादादौ प्रयुक्तं तदधिकृत्य कृतं वाजीकरणपादं व्याख्यास्यामः। शेषं पूर्ववत् ॥१॥ . गङ्गाधरः-माषपर्णभृतामित्यादि। माषपर्णभृतां धेनुमिति माषाणां पर्णः पत्रता माषपर्णाहारेण पालितां धेनुपुष्टां न तु कृशां, गृष्टिमेकवारप्रसूता प्रथमप्रसूतामित्यथः। चतुःस्तनौं न तु न्यनातिरिक्तस्तनीम्, समानवर्णवत्सां रोहिणी लोहितवर्णामथवा कृष्णवर्णामदारुणां दुर्दान्तवरहितां नातिस्वल्पनातिहच्छरीराञ्च, ऊर्द्धशृङ्गी न खितरथाशृङ्गीम्, इक्ष्वादाम् इक्षुदण्डभक्षाम् अज्जुनादामर्जुनाख्यवृक्षपर्णादिभक्षाश्च, सान्द्रक्षीरं घनदुग्धं धारयेत् दुह्यात् । गृष्टयादिलक्षणा धेनुर्माषपर्णाहारेण इक्षुदण्डाहारेण वा अर्जुनपर्णाद्याहारेणापि वा घनदुग्धधारण करोति। तस्या माषपणाहारेण इक्षुदण्डाहारण वा अर्जुनपत्राद्याहारेण वा धृतघनदुग्धाया घनं पयः केवलं द्रव्यान्तरयोगं विना शृतमभवशिष्टपकमशृतं धारोष्णमपक्कं वानुरूपतया शर्करानूतनमधुसपिभिः युक्तं पाययेत् शुद्धतनुमुत्तमं वृष्यम् ॥२॥ इति वृष्यकेवलक्षीरप्रयोगः।
पक्रपाणिः-माषपर्णभृतीयसन्बम्धोऽपि पूर्ववत्। गृष्टिमकवारप्रमृताम् ; चतुःस्तनीमित्यनेन सम्पूर्णचतुःस्तनीं दर्शयति । रोहिणीमिति लोहितवर्णाम् । ऊर्द्ध शृङ्गत्वं विशुद्धबहुक्षीराया एव भवतीति बचनाजज्ञेयम् । इक्ष्वादेति इक्षुदण्डभक्षा । अर्जुनादा अर्जुनवृक्षपसमक्षा । इक्ष्वादा का अर्जनादा
For Private and Personal Use Only
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्य ध्यायः]
चिा
चिकित्सितस्थानम् ।
२३६६ शुक्रलैर्जीवनीयैश्च वृहणैर्बलवर्द्धनैः। क्षीरसंजननैश्चापि पयः सिद्धं पृथक् पृथक् ॥ युक्तं गोधूमचूर्णेन सघृतक्षौद्रशर्करम् । पर्यायेण प्रयोक्तव्यमिच्छता शुक्रमक्षयम् ॥३॥
इति वृष्यक्षीरप्रयोगः। मेदां पयस्यां जीवन्ती विदारी कण्टकारिकाम् । माषान् श्वदंष्ट्रां क्षीरिकां गोधूमान् शालिषष्टिकान् ।। पयस्योदके पक्त्वा कार्षिकानादकोन्मिते। विवर्जयेत् पयः शेषं तत् पूतं क्षौद्रसर्पिषा ॥ गङ्गाधरः--शुक्रलैरित्यादि। शुक्रलैः शुक्रजननैदेशभिर्जीवकषभककाकोली क्षीरकाकोलीमुद्गमाषपर्णीमेदाक्षरुहाजटिलाकुलिङ्गा इत्येतैः; जीवनीयैः दशभिः जीवकर्षभको मेदा महामेदा काकोली क्षीरकाकोली मुद्गमाषपण्यौ जीवन्ती मधुकमित्येतेः ; राहणे हणीयैर्दभिः क्षीरिणीराजक्षवकबलाकाकोली क्षीरकाकोलीवाट्यायनीभद्रौदनीभारद्वाजीपयस्यर्ण्यगन्धा इत्यतैः; बलवर्द्धनैरिति वल्यैर्दशभिः ऐन्द्यपभ्यतिरसष्येप्रोक्तापयस्याश्वगन्धास्थिरारोहिणीबलातिक्लेत्येतैः ; क्षीरसंजननः स्तन्यजननैर्दशभिः वीरणशालिषष्टिकेक्षबालिकादर्भकुशकाशगुन्द्रेत्कटकत्तुणमूलमित्येतैश्च । पृथक् पृथक् दशभिर्दशभिः सिद्धं दुग्धादष्टमांशश्चतु जलेन गृष्ट्यादुधक्तलक्षणाया धेन्वा माषपर्णभृताया इक्ष्वादाया 'अज्जनादाया वा क्षीरं पक्त्वा जलक्षयेऽवशिष्टं' पयो युक्त्या गोधमचर्णन घृतक्षौद्रशर्कराभिश्च युक्तं पर्यायेण क्रमेण प्रयोक्तव्यं शुद्धतनुना॥३॥ गङ्गाधरः-मेदामित्यादि। क्षीरिकां राजादनम् एतान प्रत्येकं कार्षिकान्
वा माषपर्णभृता वेति विकल्पवयम्। पयः शृतमशृतं वेति द्वौ योगौ। शर्कराक्षौद्रसपिभियुक्त तदिति तृतीयः । एतत्प्रयोगोऽपि जतूकणे-"तस्याः क्षीरं शर्कराक्षौद्रयुक्तं वा केवलं शृतमशृतं वा" इति । पर्यायेणेति पृथक् पृथक प्रयोक्तव्यम्, तेन “पञ्च येऽमी गणैः” इत्यादिप्रन्योक्तयोगाः॥१-३॥
For Private and Personal Use Only
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
चरक संहिता ।
-
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३७०
युक्तं सशर्करं पीत्वा वृद्धः साप्ततिकोऽपि वा । विपुलं लभतेऽपत्यं युवेव च स हृष्यति ॥ ४ ॥ मण्डलैर्जातरूपस्य तस्या एव पयः श्रुतम् । अपत्यजननं सिद्धं सघृत नौद्रशर्करम् ॥ ५ ॥ त्रिंशत् सुपिष्टाः पिप्पल्यः प्रकुञ्चे तैलसर्पिषोः भृष्टाः सशर्करaौद्राः नीरधारावदोहिताः ॥ पीत्वा यथाबलञ्चोद्ध पष्टिकं चीरसर्पिषा । भुक्त्वा न रात्रिमस्तब्धं लिङ्गं पश्यति नाचरत् ॥ ६॥
[ वाजीकरणपाद ३
I
आढकोन्मतेोदके पयसि गृष्ट्यादुप्रक्तलक्षणाया धेन्वा माषपणभृताया इक्ष्वादाया अज्जुनादाया वा द्विभागदुग्धम् एकभागं जलं मिलिखा पोड़शशरावन्मते पवा अवशिष्टं यदा पयो भवति तदा तान मेदादीनां किट्टान् विवर्जयेत् वस्त्रेण गालयित्वा तान् त्यजेत् । शेषं पयो मधुसर्पिः शर्कराभिर्युक्तं पीला शुद्धतनुः पुमान् । साप्ततिकोऽपि वृद्धः अपिशब्दादन्योऽपि पुमान् ॥ ४ ॥ गङ्गाधरः - मण्डलैरित्यादि । तस्या गृष्ट्यादिलक्षणाया धेन्वा माषपर्णभृताया इक्ष्वादाया अर्जुनादाया वा एव न त्वन्यस्याः पयो दुग्धं जातरूपस्य सुवर्णस्य मण्डलैर्मण्डलाकारैश्चक्रिकारूपैस्तदुग्धाभ्यन्तरे निक्षिप्तैः शृतं पक्कमर्द्धावर्त्तितम् अनुरूपेण घृतक्षौद्रशर्करायुक्तं पीतं सिद्धं वाजीकरणमिदमपत्यजननम् इति ॥५॥
गङ्गाधरः- त्रिंशदित्यादि । त्रिंशत् गुड़िकाः पिप्पल्यः सुपिष्टास्तैलस्य सर्पिषश्च प्रकुञ्चे मिलित्वा तैलसर्पिषोः पलमाने भ्रष्टा तत्रानुरूपेण शर्करामधुनी दत्वा दोहनपात्रे क्षिप्ताः गृष्टिसंशकादिलक्षणाया धेन्वा माषपर्णभृताया इक्ष्वादाया अर्जुनादाया वा क्षीरधारयाऽवदोहितं यासु ताः क्षीरधारावदोहितास्तैलसर्पिः प्रकुञ्चे भृष्टाः सक्षौद्रशर्कराः सुपिष्टाः त्रिंशद्गुड़िकाः पिप्पल्यः यथावलं तत्समुदायात्मकमौषधं शुद्धतनुः ना पुमान् पीला
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः - विवर्जयेति मेदादिकल्कं वर्जयेत् । वृद्धः सप्ततेरर्व्वागिति ज्ञेयम्; साप्ततिकस्य तु यद्यपि शुक्रनिवृत्तिरुक्ता, तथापि वृष्यप्रभावाद् भवतीति विज्ञेयम् । जातरूपस्येति मुवर्णस्य । मण्डलरूपाकृतिरिह सुवर्णस्य प्रभावाद् वृष्यप्रयोगोपकारिणी भवतीति वचनाज्ज्ञ यम् । तस्या एवेति माषपर्णभृतधेन्वाः । प्रकुञ्चः पलम् । क्षीरधारावदोहिता इति पिप्पली कल्कादुपरिक्षीरधारावादीहः कर्त्तव्यः; क्षीरचं तावद दोह्यम्, यावता पानयोग्याः पिप्पल्यः भवन्ति ॥ ४ ॥६॥
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्य अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । २३७१ श्वदंष्ट्राया विदार्याश्च रसे क्षीरचतुर्गणे । घृताढ्यः साधितो वृष्यो माषषष्टिकपायसः॥७॥ फलानां जीवनीयानां स्निग्धानां रुचिकारिणाम् । कुड़वश्चूर्णितानां स्यात् स्वयंगुप्ताफलस्य च ॥ कुड़वश्चैव माषाणां द्वौ द्वौ च तिलमुद्गयोः । गोधूमशालिचूर्णानां कुड़वः कुड़वो भवेत् ॥
तदर्द्ध क्षीरसर्पिषा पष्टिकमन्नं भुक्त्वा रात्रि व्याप्य क्षरत् शुक्रक्षरत् अस्तब्धश्च लिङ्गं न पश्यति। एवंप्रयोगात् काले नरो रात्रि व्याप्य अक्षरच्छुक्र स्तब्धञ्च लिङ्गं पश्यतीति भावः ॥६॥ ___ गङ्गाधरः-श्वदंष्ट्रत्यादि। माषाणां तुषरहिता विदलाः षष्टिकतण्डुलाश्च दयोर्यावन्मानं तस्य समे श्वदंष्ट्राया रसे तत्समे च विदार्याः स्वरसे गृष्ट्यादिलक्षणाया माषपर्णभृताया इक्ष्वादाया अज्जुनादाया वा धेन्वाः क्षीरचतुगुणे साधितः पायसः पुन तान्यः सपिबहुलप्रक्षेपेणाढ्यो दृष्यः। शीते तु तत्र पायसे केचिन्मधुशकरे अनुरूपे ददति ॥७॥ ___ गङ्गाधरः-फलानामित्यादि। जीवनीयानां जीवकर्षभकमेदामहामेदाकाकोलीक्षीरकाकोलीमुद्गपर्णीमाषपर्णीजीवन्तीमधुकानां दशानां फलानाम् । स्निग्धानां स्नेहोपगानां मृद्रीकामधुकमधुपर्णीमेदाविदारीकाकोलीक्षीरकाकोली. जीवकजीवन्तीशालपर्णीनां दशानां फलानाम्। रुचिकारिणां हृद्यानामाम्राम्रातकनिचुलकरमईकक्षालालवेतसकुवलबदरदाडिममातुलुङ्गानां दशानां फलानाम्। चर्णितानां दशशो भिलिखा कुड़वः। स्वयंगुप्ताफलस्य खगादिरहितस्य चर्णकुड़वः । माषाणां तुषरहितानां विदलानां चर्णस्य कुड़व एक
चक्रपाणिः-फलानामित्यादि। फलानामिति जीवनीयानामित्यादीनां बयाणां प्रत्येकमभिसम्बध्यते । जीवनीयानामिति पटककषायवर्गोक्तानां जीवकर्षभादोनां दशानाम् । स्निग्धानामिति स्नेहोपगानां मृद्वीकादीनां दशानां सप्तककषायवर्गोक्तानाम् । तथा रुचिकारिणामिति चतुष्ककषायवर्गोक्तानामाम्रादीनां हृद्यानां दशानामिति । एषां जीवनीयप्रभृतीनां फलानां चूर्णि तानां मिलित्वा कुड़वो ग्राह्यः । (अन्यदतिरोहितार्थम्), तथा ह्ययं प्रयोगो जतूकणे च पठ्यते- "द्राक्षाखजूरमाषाजड़ा
For Private and Personal Use Only
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३७२
चरक-संहिता। [वाजीकरणपाद सर्पिषः कुड़वश्चैकस्तत्सर्व क्षीरसंयुतम् । पक्त्वा पूपलिकाः खादेद बहाः स्युर्यस्य योषितः॥८॥ घृतं शतावरीगभं क्षीरे दशगुणे पचेत् । शर्करापिप्पलीक्षौद्र-युक्तं तद् वृष्यमुत्तमम् ॥ ६ ॥ कर्ष मधुकचूर्णस्य घृतक्षौद्रसमांशिकम् । प्रयुक्त यः पयश्चानु नित्यवेगः स ना भवेत् ॥ १०॥
एव। तुपरहितयोः कृष्णतिलसुवर्णमुद्गयोः प्रत्येकं चूर्णितयोः द्वौ द्वौ कुड़वो प्रत्येकमेकैकशरावम्। गोधूमशालितण्डुलानां चणितानां प्रत्येक कुड़वः । सर्पिय इति नवस्य गोघतस्य कुड़व एकः। तत् सर्चमेकत्र मर्दयिखा पूपलिकाः निर्माय गृष्ट्यादिलक्षणाया माषपर्णभृताद्यन्यतमाया धेन्वाः क्षीरे पक्त्वा खादेत् यथाग्निबलं शुद्धतनुरिति ॥८॥
गङ्गाधरः-घृतमित्यादि। घृतं नव्यं गव्यघृतमनुक्तमानात् प्रस्थोन्मितं शतावरीकल्कगर्भ ततो घृतात् पादिकं शतमूलीकल्कं गर्भे तस्य घृतस्याभ्यन्तरे दत्त्वा तस्माच्च घृतात् दशगुणे गृष्ट्यादिलक्षणाया माषपर्णभृताद्यन्यतमाया धेन्वाः क्षीरे पचेत् । क्षीरक्षये शब्दव्युपरमे सति अवतार्य वस्त्रेण पूला सुशीते तत्र घृते प्रक्षिप्तैः शर्करापिप्पलीक्षौद्रयुक्तं तद घृतमुत्तमं दृष्यमिति। अत्र शकरादीनां प्रक्षेपः समानमानेन लभ्योऽपि घृतात् पादिको मिलिला देयः । पुनयुक्त्या पिप्पलीचूर्णप्रक्षेपो बोध्यो यथा नातिव्यक्तकटुकत्वं भवति, तेन पलमेकं पिप्पलीचर्णस्य सार्द्धत्रिपलं शर्करायाः सार्द्धत्रिपलश्च क्षौद्रस्येति मिलिखाष्टपलं घृतात् पादिकं भवतीति ॥९॥ .
गङ्गाधरः-कर्षमित्यादि। घृतस्य च कर्षः क्षौद्रस्य च कर्षस्ताभ्यां मधुकर्णस्य कर्ष लेहविधानेन यः शुद्धतनुः प्रयुङ्क्ते तदनु पयश्च गृष्ट्यादिलक्षणाया माषपर्णभृताधन्यतमाया धेन्वा दुग्धं प्रयुक्ते स ना पुमान् नित्यवेगः अक्षयकामवेगः स्यात् ॥१०॥
गोधूमशालिघृतानां कुड़वः, तिलमुद्गौ द्विकौडविको चूर्णयित्वा" इत्यादि। घृतं शतावरीत्यादौ शर्करादीनां प्रक्षेपणम्, अन्यतो दृष्टयायात् घृतस्य प्रास्थिकत्वम् ॥ ७–९॥
For Private and Personal Use Only
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३७३
श्य अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
घृतक्षीराशनो निर्भीनिर्व्याधिनित्यगो युवा। संकल्पप्रवणो नित्यं नरः स्त्रीषु वृषायते ॥ ११ ॥ कृतैककृत्याः सिद्धार्था ये चान्योन्यानुवर्तिनः। कलाः सुवाह्या ये तुल्याः सत्त्वेन वयसा च ये॥ कुलमाहात्म्यदाक्षिण्य-शीलशौचसमन्विताः। ये कामनित्या ये हृष्टा ये विशोका गतव्यथाः॥ ये तुल्यशीला ये भक्ता ये प्रिया ये प्रियंवदाः। तैर्नरः सह विस्तब्धः सुवयस्यैर्वृषायते ॥ १२॥
की
.
गङ्गाधरः-घृतेत्यादि। घृतक्षीराभ्यां केवलाभ्यामशनशीलो यो युवा निभनिन्याधिश्व सङ्कल्पप्रवणः सततं मनसा रमणं संकल्पते यत् तद्रतिसंकल्पनं संकल्पोऽत्र प्रकरणात् स प्रवणो यस्य स संकल्पप्रवणः। स नरो नित्यं स्त्रीषु वृषायते वृष इव ताभिमैथुनमाचरति ॥११॥ ___ गङ्गाधरः-कृतकेत्यादि । तैः सुवयस्यैः सह विस्रब्धः सम्यग विश्वासालापामोदयुक्तो नरो वृषायते। ये सुवयस्याः कृतैककृत्याः कृतमेकम् एकविधं कृत्यं कम्म यैस्ते। ये च वयस्याः सिद्धार्थाः सिद्धाः सर्वेऽर्थाः प्रयोजनानि येषां ते। ये च वयस्या अन्योन्यानुवर्तिनः स्वयं तेष्वनुवर्ती स्वस्मिंश्च तेऽनुवर्त्तिन इति परस्परानुवर्तिनः, अनुवर्तित्वं तदभिमताचरणशीलखम् । कलाः सुवाह्याः, कामानां नानाविधकौतु कादिनानाकला यैर्वयस्यः सुवाह्याः सुवहनीयाः। ये च वयस्याः सत्त्वेन मनसा वयसा च तुल्याः। ये च वयस्याः तेषां स्वस्वकुलमाहात्म्यं दाक्षिण्यं दक्षिणाचारः कुशलाचरणस्वभावः, शीलं मुस्वभावः, शौचं शुचित्वं, तैः समन्विताः। ये च वयस्याः कामनित्याः कामुकाः। ये च हृष्टाः नित्यं हर्षयुक्ताः। ये च विशोका वयस्याः। ये च वयस्या गतव्यथा रोगादिदुःखरहिताः। ये च वयस्यास्तुल्यशीलाः स्वतुल्याचार
चक्रपाणिः–कर्षमित्यादिकान्तपञ्चदशप्रयोगाः। 'घृतक्षीराशनः' इत्यादिना तु वृष्यस्वार्चिताहाराचाराभिधानम् । नित्यमित्यनेन ब्यावायनित्यतया शुक्रमार्गानवरोधेन व्यवायशक्ति दर्शयति । कृतमेकं कृत्यं यैस्ते तथा, एतच्च अन्योऽन्यार्थरागकारणम्। सिद्धार्था इति
२९८
For Private and Personal Use Only
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२३७४
चरक संहिता |
अभ्यङ्गोत्सादनस्नान-गन्धमाल्यविभूषणैः । गृहशय्यासनसुखैर्वासोभिरहतैः प्रियैः ॥ विहङ्गानां रुतैरिष्टः स्त्रीणाञ्चाभरणस्वनैः । संवाहनैर्वर स्त्रीणामिष्टानाञ्च वृषायते ॥ १३ ॥ मत्तद्विरेफाचरिताः सपद्माः सलिलाशयाः । जात्युत्पलसुगन्धीनि शीतगर्भगृहाणि च ॥ नद्यः फेनोत्तरीयाश्च गिरयो नीलसानवः । उन्नतिनीलमेघानां रम्यचन्द्रोदया निशाः ॥ वायवः सुखसंस्पर्शाः कुमुदाकर गन्धिनः । रतिभोगक्षमा रात्राः सङ्कोचागुरुवल्लभाः ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ वाजीकरणपाद ३
स्वभावाः । ये च वयस्या भक्ताः स्वभक्तिमन्तः । ये प्रियाः प्रियंवदाश्च ये वयस्यास्ते ते सर्व्वे सुवयस्यास्तैः सह विस्रब्धो नरो वृषायते ॥ १२ ॥
For Private and Personal Use Only
गङ्गाधरः – वयस्यदृष्यमुक्त्वा परानाह - अभ्यङ्गेत्यादि । इष्टैरिति पदम् अभ्यङ्गादिषु सर्व्वत्र योज्यम् । संवाहनैरिति स्त्रीजनकत्तु कः पाणिस्पर्शसुखजनक कैर्वा पादाङ्गाभिद्दनैर्नरो वृषायते ॥ १३ ॥
गङ्गाधरः - मत्तेत्यादि । नराणामिहैतत् सर्व्वमात्मजस्य कन्दर्पस्यायुधमस्त्रम् । ननु किं सर्व्वं कन्दर्पस्यायुधमित्यत आह-मत्तेत्यादि । मत्तैर्द्विरेफैराचरितं यत्र ते, सपद्माश्च सलिलाशयाः कन्दर्पस्यायुधम् । जात्युत्पलैः सुगन्धीनि चन्दनोशीरादिसिक्त जलजलधारादिभिः । शीतानि च गर्भेऽभ्यन्तर देशे यानि गृहाणि । फेनोत्तरीयाश्च नद्यः । नीलसानवो गिरयः नीलवर्णशोभितसमदेशाः पर्व्वताः । रम्यचन्द्रोदयाश्च निशाः । सुखसंस्पर्शाः कुमुदाकर गन्धिनश्च वायवः । राज्यः पुना रतिभोगक्षमा मन्दमन्दपतज्जलधरजलबिन्दु - चारुशब्दादिना रतेर्भोगाय क्षमा योग्या राज्यः । सङ्कोचाः प्रविरलाः अगुरुवल्लभा गुरवो मातापित्रादयो वल्लभा भत्त कर्त्रादयश्च तद्रहिताः । कृतार्था व्याकुलमनसः कानक्षमाः । वृषायत इत्युपचितप्रवृत्युन्मुखशुक्री
सिद्धसाध्याः । भवति ॥। १० - १३ ॥
चक्रपाणिः - 'मत्तद्विरेफाचरिताः' इत्यादि 'गृहाणि च' इत्यन्तं योग्यतया ऋतुविभागेनानुक्तमपि ग्रीष्म एव ज्ञेयम् । तथा मेघानामित्यन्तं प्रावृषि, तथा 'गन्धिनः' इत्यन्तं शरदि ।
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्व अध्याय ? चिकत्सितस्थानम्। २३७५ सुखाः सहायाः परपुष्टघष्टाः फुल्ला वनान्ता विशदानपानाः । गान्धर्वशब्दाश्च सुगन्धमाल्याः सत्त्वं विशालं निरुपद्रवञ्च ॥ सिद्धार्थता चाभिनवश्च कामः स्त्री चायुधं समिहात्मजस्य । वयो नवं जातमदश्च कालो हर्षस्य योनिः परमा नराणाम् ॥१४॥
भवति चात्र। प्रहर्षयोनयो योगा व्याख्याता दश पञ्च च। माषपर्णभृतीयेऽस्मिन् पादे शुक्रबलप्रदाः ॥१५॥ इति चिकित्सितस्थाने द्वितीयाध्याये माषपर्णभृतीय
__ वाजीकरणपादस्तृतीयः॥३॥ प्रविरलभावो गुरुवल्लभराहित्यश्च। सुखाः सुखदाश्च सहायाः। परपुष्टानां कोकिलानां घुष्टं । यत्र तेऽथवा परपुष्टः घुष्टा नादिताः फुल्ला नानाविधपुष्पलतापतानैः प्रफुल्लाश्च विशदानपानं यत्र तथाविधाश्च गन्धवंशब्दाश्च सुगन्धमाल्याश्च वनान्ताः। विशालं विपुलसत्त्वगुणं निरुपद्रवञ्च सत्त्वं मनः । सिद्धार्थता सम्पादितस्वप्रयोजनसमूहता। अभिनवश्च कामः नवोऽभिलाषः कन्दपो वा। स्त्री च निरुक्ता। एतत् सर्व नराणामात्मजस्य कन्दर्पस्यायुधम् इत्यर्थः। तत्र हर्षकारणमाह-वयो नवमित्यादि। नवं वयो जातमदः कालो वसन्तादिः नराणां हर्षस्य लिङ्गोद्गमस्य परमा योनिः ॥१४॥ - गङ्गाधरः-पादार्थमुपसंहरति-भवति चात्र इत्यादि। प्रहर्षयोनय इति । दश पञ्च चेति पञ्चदश योगाः॥१५॥ .. गङ्गाधरः--पादं समापयति इतीत्यादि। .
इति वैद्यश्रीगङ्गाधरकविराजक विरत्नविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ चिकित्सितर ....... स्थाने माषपर्णभृतीयवाजीकरणपादस्तृतीयः ॥३॥ 'वल्लभाः' इत्यन्तञ्च विधानं हेसन्तशिज्ञिरयोज्ञेयम् । सङ्गोचं कुङ्कु मम्, सङ्कोचागुरुणोः समालभनाथै वल्लभा यासु निशासु तास्तथा। सुखा इत्यादि ग्रन्थविधानं वसन्ताभिप्रायाभिधानमन्यसाप्यविरुद्धार्थे। आत्मजस्येति मन्मथस्य। जातमदः कालो वसत्तादिः ॥ १४ ॥ १५ ॥
___ इति महामहोपाध्यायचरकचतुराननश्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां......... ! घरकतात्पर्यटीकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायां वाजी msगाण
व्याख्यायां माषपर्णभृतीयपादव्याख्या ॥
For Private and Personal Use Only
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३७६
चरक-संहिता। [ वाजीकरणपाद अथातः पुमान्जातबलादिकं वाजीकरणपादं ब्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः ॥१॥ पुमान् यथा जातबलो यावदिच्छन् स्त्रियो व्रजेत् । यथा चापत्यवान् सद्यो भवेत् तदुपदेक्ष्यते ॥ २॥ न हि जातबलाः सर्वे नराश्चापत्यभागिनः । वृहच्छरीरा बलिनः सन्ति नारीषु दुर्बलाः॥ सन्ति चाल्पायुषः स्त्रीषु बलवन्तो बहुप्रजाः। प्रकृत्या चाबलाः सन्ति सन्ति चामयदुर्बलाः ॥ गङ्गाधरः-अथ माषपर्णभृतीयवाजीकरणपादव्याख्यानानन्तरमतो वाजीकरणाधिकाराद्धेतोः पुमान्जातबलादिकं वाजीकरणपादमाह-अथात इत्यादि। पुमान्जातबल इत्यादि अधिकृत्य कृतं वाजीकरणपादं व्याख्यास्यामः। शेषं पूर्ववत् ॥१॥ 'गाधरः-पुमानित्यादि। यथा येन प्रकारेण जातबलः जातं बलं मैथुनसामर्थ्य यस्य स जातबलः सन् स्त्रीणां यावद् गन्तुमिच्छन् भवति तावतीः स्त्रियो व्रजेत्, यथा यस्मिन् प्रकारे च सद्योऽपत्यवान् अमोघवीय्येवान् मैथुनमात्रेण गर्भाधानकृद् भवेत् तदुभयं वाजीकरणमुपदेक्ष्यते ॥२॥
गङ्गाधरः-ननु कथं देहबलकरं नोपदेक्ष्यते मैथुनबलकरं सद्योऽपत्यकरच वा पृथङ नोपदेक्ष्यते इत्यत आह-न हीत्यादि। हि यस्मात् । सव्वं नरा न जातबला न स्त्रीणां यावदिच्छन्तो मैथुनसमर्थाः, सवै जातबलादयोऽपि नापत्यभागिनः। नन्वेवं कुत्र तदाह-हदित्यादि। वृहच्छरीराः बलिनश्च देहवलवन्तश्च सन्ति पुरुषाः परन्तु नारीषु मैथुने दुर्बलाः। सन्ति च केचित् पुरुषा नारीषु बलवन्तो बहुप्रजाश्च किन्तु अल्पायुषः। केचित् पुरुषा नारीषु
चक्रपाणिः-पारिशेष्यात् पुमान्जातबलादिकमुच्यते, पुमान् जातबलादयः शब्दा भस्मिन् विद्यन्ते इति पुमान्जातवलादिकः, आसिक्तक्षोरिकवच्छब्दसिद्धिः। जातबलत्वे सस्पपि नावश्यमतिभोगित्वं भवतीति कृत्वा 'यथा जातबलः' इत्युक्तेऽपि 'यथा चापत्यवान् भवति' इत्युक्तम् । तदेव शुक्रबलं स्फोटयति-न होत्यादि। 'न हि जातबलाः सः' इत्येकः पक्षः, तथा 'नापत्यभागिनः सर्वे' इति द्वितीयः पक्षो ज्ञेयः। एतच्छुकवलप्रसङ्गादपरानपि शुक्रबलविशेषानाह-वृहच्छरीरा इत्यादि। अल्पबला अल्पशरीरा एते च शुक्रसारस्वेन • पाल्पबलाः इति पाठश्च रक्ष्यते ॥
For Private and Personal Use Only
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्य भध्यायः
चिकित्सितस्थानम्। नराश्चटकवत् केचिद व्रजन्ति बहुशः स्त्रियम् । गजवच्च प्रसिञ्चन्ति केचिन्न बहुगामिनः॥ कामयोगबलाः केचित् केचिदभ्यसनध्रुवाः । केचित् प्रयत्नैर्वाह्यन्तै वृषाः केचित् स्वभावतः॥ तस्मात् प्रयोगान् वक्ष्यामो दुर्बलानां बलप्रदान् । सुखोपभोगान् बलिनां भूयश्च बलवर्द्धनान् ॥ ३॥ पूर्व शुद्धशरीराणां निरूहान् सानुवासनान् ।
बलावेक्षी प्रयुञ्जीत शुक्रापत्यादिवर्द्धनान् ॥ ४॥ प्रकृत्या स्वभावेन दुर्बलाः सन्ति, सन्ति चापरे पुरुषा नारीषु आमयदुर्बलाः व्याधितो मैथुने दुब्बेलाः। केचिच्च पुरुषाश्चटकवत् अचिराचलच्छका बहुशः पुनःपुनः स्त्रियं व्रनन्ति न चिरं स्तब्धशुक्रा न वा बहुशुक्रसेकिनः। अन्ये केचित्ररा गजवद् दृहमैथुना बहुशुक्राणि प्रसिञ्चन्ति न बहुगामिनो बहीः स्त्रियो गन्तुं न शीलवन्तो न वा पुनःपुनः स्त्रीगमनशीलवन्तः। केचित्रराः कामयोगवलाः यदा नानाप्रकारोद्दीपनहेभिः कन्दर्पयोगो भवति तदा तेन बलवन्तः स्युः। केचित्ररा अभ्यसनध्र वाः अभ्यासेन मैथुनसमर्थाः। अभ्यशनेति पाठे सम्यगाहारादिना बलपुष्टितो मथुनसमर्थाः भवन्ति । अव्यसनेति पाठे शोकादिव्यसनाभावे सति मैथुनसमर्थाः । केचिनराः प्रयत्न स्त्रीमुखचुम्बनालिङ्गनकुचमहेनशेफःसंस्पर्शनसंयोजनादिभिः प्रयत्नाद्यन्ते स्त्रीष कामोद्रेकतो मैथुनसामर्थ्य मिति शेषः। केचित् स्वभावतो वृषाः मैथुनसमर्थाः। न च कश्चिज्जातबलो यावदिच्छन् स्त्रियो व्रजेत् नापि चापत्यवान् स्यात्। तस्मात् स्त्रीषु मैथुने दुर्बलानां बलप्रदान सुखोपभोगान् स्त्रीषु मैथुने बलिनां भूयोबलवर्द्धनान् वाजीकरणयोगानुपदेक्ष्यामः इति ॥३॥
गङ्गाधरः-तत्रादौ कर्त्तव्यमाह-पूर्वमित्यादि। पूर्व वमनविरेचनाभ्यां शुद्धशरीराणां नराणां बलाक्षी भिषक् शुक्रापत्यविवर्द्धनान् शुक्रवर्द्धनद्रव्यनिम्मितान् अपत्यकरद्रव्यनिर्मितांश्च सानुवासनान निरूहान प्रयुञ्जीत ॥४॥ नारीषु बलवन्तो बहुप्रजा भवन्ति। गजवञ्च प्रसिञ्चन्तीति शुक्रं बहु विसृजन्ति। कालयोगेन हेमन्तादिकालसम्बन्धेन व्यवाये बलवन्तो भवन्तीति कालयोगबलाः। अभ्यसनध्र वा इति
*कालयोगबलाः इति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३७८
चरक-संहिता। ( वाजीकरणपाद ४ घृततैलरसक्षीर-शर्करामधुसंयुताः। वस्तयः संविधातव्याः क्षीरमांसरसाशिनाम् ॥ ५॥ . पिष्ट्रा वराहमांसानि दत्ता मरिचसैन्धवे । कोलवद गुड़िकाः कृत्वा तप्ते सर्पिषि भजयेत् ॥ भजनस्तम्भितास्ताश्च छ प्रक्षेप्याः कौक्कुटे रसे। घृताढ्य गन्धपिशुने दधिदाडिमसाधिते ॥ यथा न भिन्द्याद गुड़िकास्तथा तं साधयेद् रसम् । तं पिबन् भक्षयंस्ताश्च लभते शुक्रमक्षयम् ॥ ६ ॥
दृष्या मांसगुड़िकाः।
गङ्गाधरः-निरूहांचाह-घृतेत्यादि। सिद्धिषु यावन्तो वस्तयो निरूहवस्तयोऽनुवासनवस्तयश्च वक्ष्यन्ते, ते सर्वे वस्तयो घृतादिसंयुक्ताः क्षीरमांसरसेन विधातव्यास्तेन शुक्रापत्यविवर्द्धना भवन्तीति भावः। एवंसंस्कृतशरीराणां वक्ष्यमाणयोगान्यतमं यथाहयोगं प्रयुञ्जीत ततः सिध्यति ॥५॥
गङ्गाधरः-तं तं वाजीकरणयोगमाह-पिष्टे त्यादि। वराहमांसानि निरस्थीनि पिष्टा तत्रानुरूपे मरिचसैन्धवे चणिते दत्त्वा कोलवत् वृहद्धदरवद् गुड़िकाः कृता नवे तप्ते गोः सर्पिषि भर्जयेत्। भर्जनस्तम्भिताः सर्पिषि भजनेन वटकवदृढ़रूपेण स्तम्भिताश्च ता मांसगुड़िकाः स्युः। पूर्वन्तु कुक्कुटमांसं दना म्रक्षयिता घृते सन्तलनं कूला यावता जलेन स्वच्छरसो भवति तावता जलेन पक्त्वा पुनधिदाडिमरसौ दत्त्वा तं रसं साधयेत् तथा, यथा बहुघृते रसे तरिमन प्रक्षिप्तारता मांसगुड़िका न भिन्द्यात् तथा कृते कौक्कुटे रसे ता मांसगुड़िकाः प्रक्षिपेत् । तं रसं पिबन् ताश्च मांसगुड़ि का भक्षयनक्षयं शुक्रं लभते। प्रयोगकालोऽत्र फलोदयं यावत् ॥६॥
इति वृष्यमांसगुड़िकाः। व्यवायाभ्यासेन व्यवायसमर्था, भवन्ति। एवं प्रयत्न र्भवन्तीति। निरूहानुवासनाभिधाना बस्तयः ॥ १-५॥ . चक्रपाणि:-वर्तनस्तम्मिता इति वर्त्तनेन कटिनीकृताः। दधिदाडिमसाराभ्यां संस्कृतं * वर्सनस्तम्भितास्ताश्व इति वा पाटः। + दधिदाहिमसारिक इति काचित्कः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२य अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
मांसानामेवमन्येषां मेध्यानां कारयेद् भिषक् । गुडिकाः सरसास्तासां प्रयोगः शुक्रवर्द्धनः ॥ ७ ॥ माषान रितान् शुद्धान् निस्तुषान् सजङ्गाफलान् । घृताढ्य माहिषरसे दधिदाडिमसाधिते ॥ प्रक्षिपेन्मात्रया युक्तो धान्यजीर कनागरैः । पीतो भुक्तश्च स रसः कुरुते शुक्रवर्द्धनम् ॥ ८ ॥ वृष्यमाहिषरसः । आर्द्राणि मत्स्यमांसानि भृष्टाश्च शफरीश्च वा । तप्ते सर्पिषि यः खादेत् स गच्छेत् स्त्रीषु न क्षयम् ॥ ६ ॥ वृष्या घृततलितमत्स्याः ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३७६
गङ्गाधरः-- मांसानामित्यादि । मेध्यानां मेधाहितानां हंसादीनाम् । एवमुक्तप्रकारेण सरसा गुड़िकाः कारयेत् ॥ ७ ॥
1
गङ्गाधरः - माषानित्यादि । जले पूर्व्वनिर्व्वापितान् सम्यगार्द्रान् माषान् पुनरतज्जलादुत्थापितान् ततोऽङ्करितान् पुनर्जलेन धौतीकरणात् शुद्धान् तुषरहितान् माषान् सजड़ाफलान् आत्मगुप्ताफलानि तथा निस्तुषाणि शुद्धानि समानमानेन नीत्वा तत्र मिश्रीकृतान् दधिदाड़िमसाधिते माहिषरसे घृताढ्ये प्रक्षिपेत् । ततोऽनुरूपेण धान्यजीरकनागरचूर्णैः सह युक्तः स रसो मात्रया यथाबलं पीतः । भुक्तश्च स सजड़ा फलमाषः शुक्रवर्द्धनं कुरुते ॥ ८ ॥
वृष्यमाहिषरसः ।
गङ्गाधरः - आर्द्राणीत्यादि । मत्स्या रोहितादयः । मांसानि वराहमहिषादीनाम् । आर्द्राणि सद्यस्कानि । शफरी चार्द्रा । एषामन्यतममेकं यथेष्टं तप्ते सर्पिषि भृष्ट्रा यः खादेदित्यर्थः ॥ ९ ॥
For Private and Personal Use Only
वृष्यघृतत लितमत्समां से
दधिदाड़िमसारिकम् । दाड़िमसारश्च दाड़िमरसः । मांसानामित्यादि । अतिदेशयोगो द्वितीय. मेध्यानामिति मेदुराणाम् । अजड़ा शूकशिम्बी । भुक्तः पीतश्चेति पूर्वयोगवत् । धनभागस्य
* दधिदाड़िमसारिके इति पाठान्तरम् ।
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३८०
चरक-संहिता। [ वाजीकरणपाद ४ घृतभृष्टान् रसे छागे रोहितान् फलसाधिते । अनुपीतरसान् सिद्धान् अपत्यार्थी प्रयोजयेत् ॥ १०॥
। गभाधानकरो योगः। कुट्टकं मत्स्यमांसानां हिङ्गसैन्धवधान्यकैः । युक्तं गोधूमचूर्णेन घृते पूपलिकाः पचेत् ॥ माहिषे च रसे मत्स्यान् स्निग्धाम्ललवणान् पचेत् । रसे चानुगते मत्यान् पोथयेत् तत्र चावपेत् ॥ मरिचं जीरकं धान्यमल्पं हिड नवं घृतम् । माषपूपलिकानां तद् गर्भार्थमुपकल्पयेत् ॥ एतौ पूपलिकायोगौ वृहणी बलवर्द्धनौ। हर्षसौभाग्यदौ पुत्री परं शुक्राभिवर्द्धनौ ॥ ११॥
वृष्यो पूपलिकायोगौ। गङ्गाधरः-घृतेत्यादि। रोहितान रोहितमत्स्यस्य बहून् खण्डान् सद्यस्कान् घृते भृष्टान् फलसाधिते दाड़ि मफलदधिसाधिते छागे रसे प्रक्षिप्य पूर्व तान् खादिवाऽनुरसं पिबेदित्येवं प्रयोजयदिति भावः ॥१०॥ गर्भाधानकरो योगः।
गङ्गाधरः-कुट्टकमित्यादि। मत्स्यानां मांसानां वा कुट्टकं खण्डखण्डीकृतं हिङ्गादियुक्तं मर्दितं गोधूमचर्णावेष्टितं कृता तसे घृते पूपलिकाः पचेत् । माहिषे च मांसरसे स्निग्धाम्ललवणान् घृतदाडिमसैन्धवयोगेन मत्स्यान् स्निग्धाम्ललवणीकृत्य,पचेत् । स च माहिषमांसरसः पाकात् तन्मत्स्ये शुष्कीभूतोऽनुगतो यदा स्यात् तदा तान् मत्स्यान् पोथयेत् कुट्टयेत् । कण्टकादिरहितेषु तत्र मत्स्येषु मरिचादिचूर्णानि नवञ्च घृतम् आवपेत् दत्त्वा मिश्रीकृत्य माषपिष्टरचिते पूपलिकार्थ वेष्टनगर्भे दत्त्वा पूपलिका घृते पचेत् । इत्येवं माषपूपलिकानां गर्भार्थ तत् उपकल्पयेदित्यर्थः। तद्गर्भ कृखा माषपूपलिकाः कारयेदिति भावः । एतौ कुट्टकमित्यादिना पचेदित्यन्त एकः, माहिषे च रसे मत्सयानित्यादिना त्वमर इत्येतौ पुत्रौ पुत्राय हितौ ॥ ११॥ वृष्यौ पूपलिकायोगौ। भोजनं द्रवस्य पानं झंयम्। 'मत्स्य'शब्देन प्रधानकल्पनया रोहितं वदन्ति। फलसारिक इति दाडिमामलकादिफलसारसंस्कृतम् । कुट्टकमिति कुट्टनेनाणुशः कृतम् ॥ ६ - ११॥
* फलसारिके इति वा पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
श्य अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
माषात्मगुप्ता गोधूम - शालिषष्टिकयष्टिकम् | शर्कराया विदार्य्याश्च चूर्णानि चुरकस्य च ॥ संयोज्य मसृणे क्षीरे घृते पूपलिकाः पचेत् । पयोऽनुपानास्ताः शीघ्रं कुर्व्वन्ति वृषतां परम् ॥ १२ ॥
वृष्या माषादिपूपलिकाः ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
इक्षुरकस्येति चक्रः ।
२९९
शर्करायास्तुलेका स्यादेका गव्यस्य सर्पिषः । प्रस्थो विदारीचूर्णानां पिप्पल्याः प्रस्थ एव च ॥ अर्द्धादिकं तुगाचीः चौद्रस्याभिनवस्य च । तत् सव्र्व्वं मूर्च्छितं तिष्ठेन्मार्त्तिके घृतभाजने ॥ मात्राग्निसमां तस्य प्रातः प्रातः प्रयोजयेत् । एष वृष्यः परं योगः कण्ठ्यो वृहण एव च ॥
१३ ॥
वृष्ययोनः ।
२३८१
गङ्गाधरः -- माषेत्यादि । यष्टिकमिति मधुयष्टिकम् | क्षुरकस्य कोकिलाक्षस्य । मापादीनां षष्टिकान्तानां पञ्चानां निस्तुषाणां चूर्णानि । पष्टिकादीनां चर्णानि मसृणे निर्मले क्षीरे संयोज्य मर्द्दितानि कृत्वा निर्गर्भाः पूपलिका घृते पचेत् । ता भक्षयित्वा पयोऽनुपिवेत् ॥ १२ ॥ वृष्या मापादिपूपलिकाः । गङ्गाधरः– शर्कराया इत्यादि । शर्कराया एका तुला सार्द्धद्वादशशरावं, गव्यस्य सर्पिपश्चैका तुला सार्द्धद्वादशशरावं, नात्र द्वैगुण्यं “ न द्वैगुण्यं तुलामाने पलोल्लुखागते तथा" इति वचनात् । विदारीचूर्णानां प्रस्थः शरावद्वयं पिप्पल्याश्चर्णितायाः प्रस्थ एव च शवारद्वयमिता एव, तुगाक्षी अर्द्धादकं चतुःशरावं, क्षौद्रस्याभिनवस्य चार्द्धाढकं द्रवद्वैगुण्यादष्टशरावम्, तत् सर्व्वं सम्यगालोड़नेन मिश्रीकृतं घृतभाविते मार्त्तिके भाजने तिष्ठेत् स्थापयेत् | अग्निसमां यथानिबलं मात्रां तस्य प्रयोजयेत् ।। १३ ।।
हृष्ययोगः ।
For Private and Personal Use Only
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२३८२
चरक संहिता | शतावर्या विदार्य्याश्च तथा माषात्मगुप्तयोः । श्वदंष्ट्रायाश्च निक्काथ लल्वणेषु पृथक् पृथक् ॥ साधयित्वा घृतप्रस्थं पयस्यष्टगुणे पुनः । शर्करामधुसंयुक्तमपत्यार्थी प्रयोजयेत् ॥ १४ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
28
घृतपात्रं शतगुणे विदारीवर से पचेत् । सिद्धं पुनः शतगुणे गव्ये पयसि साधयेत् ॥ शर्करायास्तुगाचीर्याः चौद्रस्ये चुरसस्य च । पिप्पल्याः सजड़ायाश्च भागैः पादांशिकैर्युतम् ॥
| वाजीकरणपाद ४
अपत्यकरं घृतम् ।
गङ्गाधरः - शतावर्या इत्यादि । पृथक् पृथक् वचनात् प्रत्येकं शतावर्यादीनां लवणं' मिलिला बहुलवणेषु अर्थात् पञ्चसु द्रोणेषु । अत्रः द्रवद्वैगुण्यात् शतावर्याः स्वरसोऽपि चतुःषष्टिशरावोन्मितः । विदार्य्याश्च स्वरसः चतुःषष्टिशरावोन्मितः । आर्द्रायाः शतावर्या नित्यप्रयोगेण न द्वैगुण्यम्, तस्याः स्वरसस्तु द्रवत्वेन द्विगुण इष्टः । माषात्मगुप्तयोः पृथक् काथद्वयं प्रत्येकं द्रोणमानं श्वदंष्ट्रायाश्च निक्काथो लल्वणमितः । एषु पञ्चसु द्रवेषु पञ्चद्रोणेषु घृतप्रस्थमेकं साधयित्वा पुनरष्टगुणे चतुःषष्टिशरावे गव्यदुग्धे साधयित्वा द्रक्षये सति अवताय्य शीते शर्कराया अर्द्धशरावं मधुन अर्द्धशरावं मिलित्वा धृतपादिक प्रक्षिप्याविलापेक्षया अपत्यार्थी प्रयोजयेत् ॥ १४ ॥ अपत्यकरं घृतम् ।
गङ्गाधरः - घृतपात्रमित्यादि । शतगुणे चतुःशतपात्रे शरावषोड़शशतमिते अकल्कं साधयित्वा पुनः शतगुणे पोड़शशतशरावमिते गव्ये पयसि अकल्क साधयेत्। ततो द्रवक्षये अवतार्य शर्करायाः तृगाक्षीर्याः तथेक्षरसस्यच च
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः - इक्षुरकः कोकिलाक्षः । शर्करामधुसंयुक्तमित्यत प्रक्षेपन्यायात् पादिकत्वं शर्करामधुनोः ॥ १२ - १४ ॥
निष्काथं जलेषु च इति क्वचित् पठ्यते ।
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्य अध्यायः
श्य अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। २३५३
गुड़िकाः कारयेद् वैद्यो यथास्थूलमुडम्बरम् । तासां प्रयोगात् पुरुषः कुलिङ्ग इव हृष्यति ॥ १५ ॥
वृष्यगुड़िका। सितोपलापलशतं तदद्धं नवसर्पिषः।। क्षौद्रपादेन संयुक्तं साधयेजलपादिकम् ॥ सान्द्र गोधूमचूर्णानां पादं स्तीर्णे शिलातले। शुचौ श्लक्षणे समुत्कीर्य्य मर्दनेनोपपादयेत् ॥ शुद्धा उत्कारिकाः कार्याश्चन्द्रमण्डलसन्निभाः। तासां प्रयोगाद् गजवन्नारीः सन्तर्पयेन्नरः॥ १६॥
वृष्या लप्सिकाः। यत्किश्चिन्मधुरं स्निग्धं जीवनं वृहणं गुरु।
हर्षणं मनसश्चैव सव्वं तद् वृष्यमुच्यते ॥ १७ ॥ पिप्पल्याच जड़ाया आत्मगुप्ताया निस्तुषफलचूर्णस्य मिलिखा चतुःशरावैर्युतं तद घृतं गुड़िकाः कारयेत् ॥१५॥
वृष्यगुड़िका। गङ्गाधरः-सितोपलेत्यादि। नवसपिषो नूतनस्य गव्यघृतस्य तदर्द्ध पश्चाशत्पलम् । क्षौद्रपादन क्षौद्रस्य सितोपलायाः पादेन पञ्चविंशतिपलेन संयुक्तम् । जलं पादिकं यत्र तत्। सर्व पलशतमित्यस्य विशेषणम्। सान्द्रं यथा स्यात् तथा सितोपलायाः पलशतमुक्तमानघृतादियुक्तं साधयेत्। स्तीर्णे विस्तृते गोधूमचूर्णानां पादः सितोपलापलशतात् पादो भागस्तत् सर्व लक्षणे स्तीणे शिलातले खल्वगहरे शुचौ समुत्कीर्य सम्यगुत्कारिकारूपेण मद्देनेन उपपादयेत्। ताः शुद्धा उत्कारिकाः कार्याः ॥१६॥ वृष्या प्सिकाः।
गङ्गाधरः-अनुक्तान् वृष्यानुपसंहरति-यत्किश्चिदित्यादि। यतो मधुरादिकं यत्किश्चिद् द्रव्यं तत् सव्वं वृष्यम् ।। १७॥
चक्रपाणिः-पादांशिकैरिति घृतापेक्षया पादप्रमाणैः। समुत्कीर्येति विस्तीर्य, उत्कारिकाः कार्या इत्यत्र पुनःपाकेनैवोत्कारिकाकरणम् ॥ १५ ॥ १६ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
वाज
२३८४
चरक-संहिता। [वाजीकरणपाद ४ द्रव्यैरेवंविधैस्तस्माद भावितः प्रमदां व्रजेत् । आत्मवेगेन चोदीर्णः स्त्रीगुणैश्च प्रहर्षितः॥ गत्वा स्नात्वा पयः पीत्वा रसं वानु शयीत च। तथास्याप्यायते भूयः शुक्रञ्च बलमेव च ॥१८॥ यथा मुकुलपुष्पस्य सुगन्धो नोपलभ्यते। लभ्यते तद्विकाशात् तु तथा शुक्र हि देहिनाम् ॥
गङ्गाधरः-तस्माद्धेतोरेवंविधैरुक्तमधुरादिभिव्यर्भावितः संस्कृतदेहः पुमान् प्रमदां व्रजेत्। कथंप्रकारेण व्रजेदित्यतआह-आत्मेत्यादि। आत्मवेगेन खतो जातकामवेगेन उदीर्णः उदगतलिङ्गः, पुनः स्त्रीगुणेश्व मधुरालापहावभावादिभिः प्रहर्षितो जातहर्षः सन् स्त्रियं गत्वा मैथुनं कृखा अनन्तरं स्नाखा पयः पीत्वा रसं मांसरसं वा पीखानु पश्चात् शयीत । तथा तस्मिन् प्रकारेऽस्य कृतसुरतस्य पुसो भूयः पुनरपि भूयिष्ठं शुक्रश्च बलम्चैवाप्यायते वद्धते इति ॥१८॥
गङ्गाधरः-अथ शुक्रप्रकाशप्रकारमाह-यथेत्यादि। मुकुलपुष्यस्य कलिकारूपपुष्पस्य सुगन्धो यथा नोपलभ्यते विकाशात् तु पुष्पकलिकाप्रस्फुटखात् तु पुष्परूपत्वे सुगन्धो लभ्यते उपलभ्यते-प्रादयो हि द्योतकाः, धातुवाच्यमेवार्थ द्योतयन्ति, तस्माच्च विनाप्युपसर्गम् उपसर्गद्योत्य स्वार्थ धातवोऽभिदधतीति- तथा देहिनां शुक्रं मुकुलपुष्पस्य सुगन्ध इव । देहिनां दृद्धानां वालानाञ्च शुक्रं नोपलभ्यते उपलभ्यते च यूनां मध्यमानाच देहिनाम्।
ननु वृद्धानां बालांनाश्च तर्हि किं शुक्रं न वर्त्तते पुष्पमुकुलेषु च सुगन्धश्च किं न वर्तते इति चेन्न। उक्तं हि सुश्रुते। यथा हि पुष्पमुकुलस्थो गन्धो न शक्यमिहास्तीति वक्तुं नैव नास्तीत्यथवास्ति सतां भावानाम् अनभिव्यक्तिरिति कृता केवलं सौक्षम्यान्नाभिव्यज्यते। स एव गन्धो विकृत
चक्रपाणिः-अनुक्तवाजीकरणं संगृह्णन् आह-यत्किञ्चिदित्यादि। भावित इति वचनात्, प्रयोगेण शरीरभावनायां सत्या स्त्रीसेवा सम्भवतीति दर्शयति । आत्म.वेगेनेति सङ्कल्पजातनाम वेगेन ।
For Private and Personal Use Only
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्य अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
२३८५ नतें वै षोड़शाद वर्षात् सप्तत्याः परतो न च। । आयुष्कामो नरः स्त्रीभिः संयोग कर्तुमर्हति ॥ अतिबालो ह्यसम्पूर्ण-सर्वधातुः स्त्रियो ब्रजन् । उपतप्येत सहसा तडागमिव काजलम् ॥ १६॥ शुष्कं रुक्षं यथा काष्ठं जन्तुजग्धं विजर्जरम् । स्पृष्टमाशु विशीय्यत तथा वृद्धः स्त्रियो व्रजन् ॥ २०॥ जरया चिन्तया शुक्रव्याधिभिः कर्मकर्षणात्।
क्षयं गच्छत्यनशनात् स्त्रीणाश्चातिनिषेवणात् ॥ २१॥ पत्रकेशरैः कालान्तरेणाभिव्यक्तिं गच्छति, एवं बालानामपि वयःपरिणामात् शुक्रप्रादुर्भावो भवति । रोमराज्यादयोऽथार्त्तवादयश्च विशेषान्नारीणां रजसि चोपचीयमाने शनैः शनैः स्तनगर्भाशययोन्यभिद्धिर्भवति। स एवानरसो वृद्धानां जरापरिपक्कशरीरखान्न प्रीणनो भवति यस्माच्च खल्वाहारपरिणामजात् रसाद रक्तं ततो मासं मांसान्मेदः प्रजायते। मेदसोऽस्थि ततो मज्जा मन: शुक्रस्य सम्भवः॥ तत्र रस गतौ धातुः, अहरहर्गच्छतीति रसः, स खलु त्रीणि त्रीणि कलासहस्राणि पश्चदश वा कला एकैकस्मिन् धाताववतिष्ठते। एवं मासेन रसः शुक्रो भवति स्त्रीणाश्चातवमिति । रसादेव स्त्रिया रक्तं रजःसश प्रवत्तते। तद् वर्षाद द्वादशाद द्धिं याति पञ्चाशतः क्षयमिति। अत एवाहनर्ते इत्यादि। आयुष्काम इति अवाक् षोडशवर्षादपि बालो नामिव्यक्तशुक्रत्वेन मैथुनसमर्थोऽपि न स्त्रीसंयोगं कुर्य्यादायुरहितवात्। एक्मतीतसप्ततिकोऽपि। अतिबालातिटद्धयोमै थुने दोषमाह-अतिबाल इत्यादि । उपतप्येतेति रसादिमज्जान्तधातुशोषात् तन्मये च देठे पुमानुपतप्यतेति भावः । काजलमिति दृष्टान्त ईपत्सर्चधातुखख्यापकासम्पूर्णसर्चधातुरित्यर्थः ॥१९॥
गङ्गाधरः-शुष्कमित्यादिना वृद्धस्य स्त्रीसंयोगे दोषमाह । स्पष्टार्थः श्लोकोऽयम् ॥२०॥ __गङ्गाधरः-ननु वृद्धस्य सर्वसम्पूर्णशतोः कस्मादेव विशीर्णता स्यादित्यत आह-जरयेत्यादि । शुक्र ह्य तैर्जरादिभिहेतुभिः क्षयं गच्छतीत्यतो वृद्धश्चिन्तात्तों बालस्य तड़ागदृष्टान्तेन शुक्रं शुष्यति न पुनरपि शुक्रसद्भावं कफप्राधान्यञ्च दर्शयति ।
For Private and Personal Use Only
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
वाजीकरणपाद४
२३८६
चरक-संहिता। वाजीकरणपाद ४ क्षयाःभयादवित्रभ्भाच्छोकात् स्त्रीदोषदर्शनात् । नारीणामस्सज्ञत्वादभिचाराद ® असेवनात् ॥ तृप्तस्यापि स्त्रियो गन्तं न शक्तिरुपजायते। देहसत्त्वबलापेक्षी हर्षः शक्तिश्च हर्षजा॥ २२ ॥ रस इनौ यथा दनि सर्पिस्तैलं तिले यथा।
सर्वत्रानुगतं देहे शुक्र संस्पर्शने तथा ॥ २३ ॥ व्याधियुतो भारवहनादिकर्माकृर्षितोऽनशनक्षीणः स्त्रीष्वतिप्रसक्त्या क्षीणशुक्रश्च स्त्रियो जन् शुषकादिकाष्ठवदाशु विशीय्यतेति बोध्यम् ॥२१॥
गङ्गाधरः-ननु विशीर्णाभावात् तु जरातुरादयः परं मैथुनशक्ता भवन्ति 'किं न वेत्यत आह–क्षयादित्यादि । धातूनां विशेषतः शुक्रस्य च क्षयात् नरस्य स्त्रियो गन्तुन शक्तिरुपजायते। जरादिरहितस्य यनश्च भयादपि स्त्रियो गन्तु शक्तिन जायते। न वा अविश्रम्भात् लज्जया। नापि शोकात् । न च स्त्रीदोषदर्शनात् । न वा नारीणामरसशखात् । नाप्यभिचारात् । न चापि चिरं स्त्रीणामसेवनात् । न वा तृप्तस्य मैथुनेन तृप्तस्य च स्त्रियो गन्तुं शक्तिमवति । नन्वेभ्यः कारणेभ्यः कथं स्त्रियो गन्तुं शक्तिर्नरस्य न जायते इत्यत आहदेहसत्त्वेत्यादि । हर्षी लिङ्गोदगमहेतुस्तु देहवलसत्त्ववलोभयापेक्षी, न हि केवलदेहबलाद् भवति न वा केवलमनोबलाद्भवति । शक्तिश्च मैथुनशक्तिलिङ्गोदगमाक्रमांदिरूपा हर्षजा, स च हो न धातूनां शुक्रस्य वा क्षयाद्भवति सति च मनोबले देहबलाभावात् । भयाचाविश्रम्भादिभ्यश्च हो न भवति सत्यपि देहबले मनोबलाभावात् ॥२२॥
गङ्गाधरः-ननु तर्हि किं शुक्रं शरीरे मनसि च वर्त्तते इत्यत आह-रस इक्षावित्यादि । ननु तर्हि किं इक्ष्वादिषु सर्वदेहेषु रसादिवत् सर्वदेहेषु शुक्र वृद्धस्य तु जन्तुजग्धत्वादिदृष्टान्तेन न विनष्टस्य पुनर्भाव शुक्रस्य तथाऽभूयिष्टतां दर्शयति । ननु तृप्तस्य शरीरबलं भवत्येव, तत् किं तृप्तस्य स्त्रियो गन्तुमसामर्थ्यमित्याह- देहेत्यादि। एतेन सत्यपि तृप्तिजनितबले क्षयादिना देहमनसोरुपहतत्वाद् हर्षो न भवति, हर्षाभावाद् व्यवाय'शक्तिर्न मवतीत्युक्तं भवति ॥ १७-२२॥
पाणि:-सम्प्रति, सम्भवति शुक्रं यथा देहे, स्थितं यथा च प्रवर्तते, तदाह-रस * अविचारात इति पाठश्च दृश्यते ।
For Private and Personal Use Only
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
श्यं अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
तत् स्त्रीपुरुषसंयोगे चेष्टासंकल्पपीड़नात् । शुक्र प्रच्यवते स्थानाज्जलमार्द्रात् पटादिव ॥ २४ ॥ हर्षात् सरत्वात् सौक्ष्म्याच्च पच्छिल्या गौरादपि ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
२३८
अनुप्रवनभावाच्च द्रुतत्वान्मारुतस्य च ॥ वर्त्तते इत्यत आह-संस्पर्शने । देहे संस्पर्शनं त्वक् विशेषत उपस्थं तत्र सर्व्वत्र शुक्रमनुगतं मनश्च त्वक्समवायिव्यापकञ्च भवतीति ॥ २३ ॥
गङ्गाधरः- ननु त्वग्गतं शुक्रं कथं प्रच्यवते मैथुनान्न चान्यत इत्यत आहतदित्यादि । तत् त्वग्गतं शुक्रं स्त्रीपुरुषसंयोगे सति तयोर्द्वयोश्चेष्टया शरीरदोलायितत्वादिव्यापारेण सङ्कल्पेन मनसोऽप्यत्युत्साहमणवासनादिकर्मण: पीड़नात शुक्राधिष्ठानस्पर्शनात् देहस्थत्व विशेषतोऽयुपस्थं योनिशेफसी तेषां पीड़नात् निपीड़नात् स्थानात् स्वस्थानात् शुक्रं प्रच्यवते । आर्द्रात पटाज्जलमिव । यथार्द्रवस्त्रस्थं जलं पीड़ककरादिव्यापारेण वस्त्रस्य पीड़नात् तद्वत्राज्जलं प्रच्यवते तथेत्यर्थः । सुश्रुतेऽप्युक्तम् । " तत्र स्त्रीपुंसयोः संयोगे तेजः शरीराद् वायुरुदीरयति । ततः तदुदीर्णं तेजोऽनिलसन्निपाताच्छुक्रं च्युतं योनिमभिप्रपद्यते " इति ॥ २४ ॥
गाधरः- ननु शरीरचेष्टामनः सङ्कल्पाभ्यां पीड़नात् धावन्तरं न कथं प्रच्यवते इत्यत आह- हर्षादित्यादि । हर्षादिति मनसो रत्युद्दीपननिमित्तमोदात् अनुलवनं प्रचलनम्, तदनुलवनभावाच्चेति हर्षस्य मनः स्थितखात् सरलादयो द्रुतवान्ताः षड्धर्माः शुक्रस्य नैसर्गिकाः । मारुतस्य च द्रतत्वादित्यन्वयाः स्त्रीपुरुवसंयोगे शरीरचेष्टामनः संकल्पपाभ्यां मारुतस्य द्रुतत्वात् द्रुतगमनशीलत्वात्: संस्पर्शन योनि लिङ्गसंघर्षणकुचोपमर्द्दनचुम्बनादितः संहर्षात् सरत्वादिपड़ गुणः इत्यादि । इक्ष्वादिदृष्टान्तत्रयेण अनतिप्रयत्नाल्पप्रयत्न महाप्रयत्नप्र वाह्यशुक्रान् पुरुषान् यथाक्रमं दर्श यति । संस्पर्शन इति संस्पर्शनवति, तेन केशादौ संस्पर्शनाव्याप्तेः शुक्रमपि नास्तीतिः दर्शयति । स्त्रीपुरुषसंयोगो मिश्रीभावः । चेष्टा व्यवायचेष्टा, सङ्कल्पो योषिदनुरागः । पीड़नं नारीपुरुषयोः परस्परसंमूर्च्छनम् । अत्र च नारीपुरुषसंयोगः प्रधानं कारणम् । तत्संहकारीणि चेष्टादीनि । आर्द्र पटदृष्टान्तेनाश्रयानुपघातेन शुक्रस्रवणं दर्शयति ॥ २३ ॥ २४ ॥
चक्रपाणि:- अपरमपि शुक्रप्रवृत्तिहेतुमाह- हर्षादित्यादि । हर्षः सङ्कल्पपूर्वक शुक्रोद्रो जोच्छ्रायादिकारीच्छा, तर्षो वनिताभिलाषः । सरत्वमस्थैर्य्यम् । अणुप्रवणभावो ऽणुत्वे सति वहि
हर्षात् तर्षात् सरत्वात् इति कुतश्चित् पठ्यते ।
+ अणुप्रवणभावाच्च ेति वा पाठः ।
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३८८
चरक संहिता। [वाजीकरणपाद ४ अष्टभ्य एभ्यो हेतुभ्यः शुक्र देहात् प्रसिच्यते। चरतो विश्वरूपस्य रूपं द्रव्यं छ यदुच्यते ॥ २५ ॥ बहलं मधुरं स्निग्धमवित्र गुरु पिच्छिलम् ।
शुक्लच बहु यच्छुक्र फलवत् तदसंशयम् ॥ २६ ॥ । येन नारीषु सामर्थ्य वाजिवलभते नरः।
व्रजेच्चाभ्यधिकं येन वाजीकरणमेव तत् ॥ २७॥
शुक्रं तद्यायामजदूतवायुना द्रवीभूतं कृखा वधः प्रतिक्षेपात् सरखादिगुणः समुदितेभ्य एभ्यो हेतुभ्यो देहात् शुक्रं प्रसिच्यते इति भावः। अपत्यजनकत्वे शुक्रस्य स्वरूपलिङ्गमाह-चरत इत्यादि। शरीरे चरतस्तु विश्वरूपस्य पञ्चभूतोपाधिप्रत्यगात्मन एव यद रूपं या मूत्तिः यद द्रव्यं तद्रव्यमयं शक्रम् । प्रजा हि विश्वमुच्यते चेतनखात् सर्ववेदाधिकरणखात् कर्मपुरुपखात्, घटादिकन्तु न विश्वमचेतनत्वाद वेदानधिकरणत्वादकर्मकत्वाच ॥२५॥
गङ्गाधरः-ननु कुतस्तद् विश्वरूपं प्रजाहेतुत्वात् न हि सर्वे शुक्रं प्रजनयतीत्यत आह-बहलमित्यादि। वहलं सान्द्रम् अविस्रमनामगन्धि शुक्ल श्वेतवर्ण बहु नाल्पं तत् शुक्रमसंशयं फलवदपत्यकरमित्यर्थः ॥२६॥ .. गङ्गाधरः-ननु वाजीकरणं नाम किमर्थमित्यत आह-येनेत्यादि । सामर्थ्य व्यवायार्थम् । अधिकमिति कालतो वारतो नारीतश्च वेगवलतश्चाधिकम्
निर्गमनस्वभावम्। द्र तत्वान्मारुतस्य चेति शुक्रप्रेरकस्य वायोरभिगवणशीलत्वादित्यर्थः । एते च यद्यपि हेतवस्तथापि प्राधान्यात् प्रथमप्रतिपादितस्त्रीपुरुषसंयोगादिरूपहेतूनां समष्टौ नैवामी गणिताः। घरत इति नानामानुषपश्वादिजातिषु भ्रमतः। विश्वरूपस्येत्यात्मनः। तथा ह्यात्मपर्यायेषूक्तम्, –“स विश्वकर्मा स च विश्वरूपः” इति। रूपद्रव्यमिति प्राक्तनकारणम् । एतेन अव्यक्तस्यात्मनो व्यक्तशरीरनिवृत्तौ शुक्रं हेतुरित्युक्तं भवति। शुक्रञ्चे ह प्रकरणागतत्वेन उक्तम् । तेन आर्त्तवमप्यात्मनो रूपद्रव्यं ज्ञ यम् ॥ २५ ॥
चक्रपाणिः-प्रशस्तशुक्रगुणानाह - बहलमित्यादि । वाजीकरण'शब्दनिरुक्तिमाह-येनेत्यादि । वजेचाभ्यधिकमिति पुनःपुनः गच्छेत् । व्यज्यत इति वा पाठः। ततापि भूयोगमनेन नारीषु पुंस्त्वेन व्यज्यते। व्यज्यादिति पाठेऽपि स एवार्थो विद्वद्भिः सुचिन्तनीयः। अनेन
• रूपद्रव्यम् इति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्य अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। २३८६ मिति यद्यपि पूनमुक्तं वाजीवातिबलो येनेत्यादिना तेनात्र न पौनरुक्त्यम् । अत्र वाजीकरणपदस्य निरुक्त्यभिप्रायेणेदं हि वचनमिति। सुश्रते च वाजीकरण योगा अपरे यथा-तिलमाषविदारीणां शालीनां चूर्णमेव च । पौण्डकेक्षुरसेना मर्दितं सैन्धवान्वितम् । वराहमेदसा युक्तं घृतेनोत्कारिकां पचेत् । तां भक्षयित्वा पुरुषो गच्छेत् तु प्रमदाः शतम् । १। वस्ताण्डसिद्धे पयसि भावयेदसकृत् तिलान् । शिशुमाररसैः पकाः शष्कुलीस्तैस्तिलैः कृताः। यः खादेत् स पुमान् गच्छेत् स्त्रीणां शतमपूर्ववत् । २। पिप्पलीलवणोपेतं वस्ताण्डं क्षीरसपिषा। साधितं भक्षयेद यस्तु स गच्छेत् प्रमदाः शतम् । ३। पिप्पलीमाषशालीनां यवगोधूमयोस्तथा। चर्णभागैः समस्तैस्तु घृते पूपलिकां पचेत् । तां भक्षयित्वा पीसा तु शर्करामधुरं पयः। नरश्चटकवद् गच्छेद दश वारान् निरन्तरम् । ४ । चणं विदााः सुकृतं स्वरसेनैव भावितम् । सर्पिमेधुयुतं लीदा दश स्त्रीरधिगच्छति । ५। एवमामलकं चूर्ण स्वरसेनैव भावितम् । शर्करामधुसर्पिर्भियुतं लीदा पयः पिबेत् । एतेनाशीतिवर्षोऽपि युवेव परिहष्यति ।। पिप्पलीलवणोपेते वस्ताण्डे घृतसाधिते। शिशुमारस्य वा खादेत् ते तु वाजीकरे भृशम् । ७। कुलीरनक्रकूर्माणामण्डान्येवन्तु भक्षयेत् । ८। महिषर्षभवस्तानां पिबेच्छक्राणि वा नरः।९। अश्वत्थफलमूलखक-शुङ्गासिद्धं पयो नरः। पीला सशर्कराक्षौद्रं कुलिङ्ग इव हृष्यति । १०। विदारीमूलकल्कन्तु घृतेन पयसा नरः। उडुम्बरसमं पीखा वृद्धोऽपि तरुणायते । ११ । माषाणां फलमेवन्तु संयुक्तं क्षौद्रसर्पिषा। अवलिह्य पयः पीला तेन वाजीभवेन्नरः । १२ । क्षीरपक्कांस्तु गोधूमानात्मगुप्ताफलैः सह । शीतान् घृतयुतान् खादेत् ततः पश्चात् पयः पिबेत् । १३। नक्रमूषिकमण्डक-चटकाण्डकृतं घृतम्। पादाभ्यङ्गेन कुरुते बलं भूमिन्तु न स्पृशेत् । यावत् स्पृशति नो भूमिं तावद् गच्छेन्निरन्तरम्।१४। स्वयंगुप्ताक्षुरकयोः फलचर्ण सशर्करम्। धारोण्णेन नरः पीखा पयसा न क्षयं व्रजेत् । १५ । उच्चटाचर्णमप्येवं क्षीरेणोत्तममिष्यते । १६ । शतावय्यच्चटामूलं पेयमेवं बलाथिना। स्वयंगुप्ताफलयुक्त माषमपं पिबेन्नरः।१७। गुप्ताफलं गोक्षरकाच्च वीजं तथोच्चटांगोपयसा विपाच्य। खजाहतं शर्करया च युक्तं पीला नरो हृष्यति सवरात्रम् । १८ । माषान् विदारीमपि सोचटाश्च क्षीरे गवां क्षौद्रघृतोपपन्नाम् । पीला नरः शर्करया सुयुक्तां कुलिङ्गवद् हृष्यति सर्व्वरात्रम् । १९ । गृष्टीनां वृद्धवत्सानां माषपणभृतां गवाम् । यत् क्षीरं तत् प्रशंसन्ति बलकामेषु जन्तुषु । क्षीरमांसगणः सर्वः काकोल्यादिश्च पूजितः। वाजीकरणहेतोर्हि तस्मात् तन्तु प्रयोजयेत्। एते
३००
For Private and Personal Use Only
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[वाजीकरणपाद
२३६०
चरक-संहिता।
-तत्र श्लोको। हेतुर्योगोपदेशस्य योगा द्वादश चोत्तमाः । __यत् पूव्वं मैथुनात् सेव्यं सेव्यं यन्मैथुनादनु ॥ . यथा हि सेव्याः ॐ प्रमदाः कृत्स्नः शुक्रविनिश्चयः ।
निरुक्तञ्चेह निर्दिष्टं पुमान्जातबलादिके ॥२८॥ इति चिकित्सितस्थाने द्वितीयाध्याये पुमान्जातबलादिक
वाजीकरणपादश्चतुर्थः । . इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने . वाजीकरणं नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥ २॥ वाजीकरा योगाः प्रीत्यपत्यबलप्रदाः। योज्या विशुद्धोपचित-देहः कालाय. पेक्षया। इति ॥२७॥ - गङ्गाधरः-पादार्थमुपसंहरति-तत्र श्लोकावित्यादि। पुमान् यथा जातबल इत्यादिना हेतुर्योगोपदेशस्य । पिष्टत्यादिना सन्तपंयेन्नर इत्यन्तेन द्वादश योगाः। यत्किञ्चिदित्यादि प्रहर्षित इत्यन्तेन मैथुनात् पूर्व यत् सेव्यम् । गवा स्नात्वेत्यादिना एकश्लोकेन मैथुनादनु यत् सेव्यम् । यथेत्यादिना हर्षजा इत्यन्तेन प्रमदा यथा सेव्याः। रस इत्यादिनाऽसंशयमित्यन्तेन कृतनः शुक्रविनिश्चयः। येन नारीष्वित्यनेन वाजीकरणशब्दस्य निरुक्तम् ॥२८॥ - गङ्गाधरः--पादं समापयति-इतीत्यादि। अध्यायं समापयति-अनीत्यादि। इति वैद्यश्रीगङ्गाधरकविराजकविरत्नविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ चिकित्सित.. स्थाने पुमान्जातबलादिकवाजीकरणपादश्चतुर्थः।।
समाप्तश्च द्वितीयोऽध्यायः॥२॥ निरुक्तेन विविधमपि वृष्यमवरुध्यते, यथा-शुक्रवृद्धिकरं माषादि, तथा व तिकरं सङ्कल्पादि, तथा शुक्र तिवृद्धिकरं क्षीरादि । यदुक्तमन्यत्र-"शुक्रस्र तिकरं किञ्चित् किञ्चिच्छुक्रविवर्द्धनम् । स्व तिवृद्धिकरं किञ्चित् त्रिविधं वृण्यमुच्यते ॥" विविधमपि हीदं व्यावाये बलवत्त्वं पुनःपुनर्व्यवायशक्तिञ्च करोति ॥ २६॥२७॥ चक्रपाणिः-हेतुरित्यादि। संग्रहो व्यक्तः ॥ २८ ॥
इति महामहोपाध्याय चरक चतुराननश्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेदीपिकायां ..चरकतात्पर्यटीकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायां पुमान्जातवालादिक
वाजीकरणपादश्चतुर्थः ॥ समाप्तश्व द्वितीयोऽध्यायः ॥२॥ * यथा न सेव्याः इति चक्रवृतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
तृतीयोऽध्यायः ।
अथातो ज्वरचिकित्सितं व्याख्यास्यामः, इतिह स्माह भगवानात्रेयः ॥ १ ॥
विज्वरं ज्वरसन्देहं पर्य्यपृच्छत् पुनर्व्वसुम् । विवि शान्तमासीनमग्निवेशः कृताञ्जलिः ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
स्वस्थचिकित्सितव्याख्यानन्तरमतः स्वस्थस्यौजस्करं
गङ्गाधरः- अथ किञ्चित् किञ्चिदात्तस्य रोगनुत् । द्विविधं भेषजं प्रोक्तम् ; तत्र स्वस्थस्यौजस्करं द्विविधं रसायनं वाजीकरणञ्च तदनेनाध्यायद्वयेनोक्त्वा व्याधितस्य व्याधिहरं भेषजस्य शेषत्वाद्धेतोः प्रथमं ज्वरचिकित्सितं व्याख्यायते - अथात इत्यादि । सर्व्वं पूर्व्ववत् व्याख्येयम् ॥ १ ॥
गङ्गाधर' - आत्रेयस्य ज्वरचिकित्सिते त्विह प्रवचने संगतिं प्रश्नमाहविज्वरमित्यादि । निदानस्थाने ज्वरशब्दस्य व्याधिसामान्यपर्य्यायत्वेनोक्तत्वादत्र विज्वरं शारीरमानसव्याधिभ्यो निम्क्तं पुनर्व्वसु शान्तं सर्व्वतोनिवृत्तं जीवन्मुक्तमित्यर्थः, विविक्त निर्ज्जने आसीनं गुरु कृताञ्जलिः अग्निवेशः शिष्योत्तमो ज्वरसन्देहं ज्वरनाम्नो व्याधिविशेषस्य सन्देहं पर्य्यपृच्छत् । कं
1
ज्वर
पाणिः - स्वस्थोर्ज स्करमभिधाय व्याधिनि धतिकर चिकित्सितवक्तव्यत्वेन सर्व्वरोग प्रधानत्वेन - ज्वरस्यैवादौ चिकित्सितमुच्यते ज्वरस्य च यथा प्राधान्यम्, तथाऽत्रैव वक्ष्यति । चिकित्सिताभिधायकाध्यायो ज्वरचिकित्सितमुच्यते, अभिधानाभिधेययोरभेदोपचारात् एत्रमुत्तराध्यायेष्वपि व्याख्येयम् ॥ १ ॥
;
चक्रपाणिः - विज्वरमिति । 'विज्वर' शब्दो नीरोगोपदर्शकः, यतो 'ज्वरशब्देन चाल गदसामान्ये रोगोऽभिमतः ; नीरोगत्वेनेह रोगप्रशमनपृच्छां श्रुत्वा यतो गुरुर्ब्रवीति – “ज्वरो विकारो रोगश्च” इत्यादि । ज्वरसन्देहमिति ज्वरनिदानोक्तातिरिक्तज्वरधर्म्मविषयं सन्देहम् । विविक्त इत्यादिना एवं गुरवः प्रष्टव्या इति दर्शयति ।
For Private and Personal Use Only
"
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२३६२
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक संहिता |
देहेन्द्रियमनस्तापी सर्व्वरोगाग्रजो बली । ज्वरः प्रधानो रोगाणामुक्तो भगवता पुरा ॥ तस्य प्राणिसपत्नस्य ध्रुवस्य प्रलयोदये । प्रकृतिञ्च प्रवृत्तिञ्च प्रभावं कारणानि च ॥ पूर्व्वरूपमधिष्ठानं बलकालात्मलक्षणम् । व्यासतो विधिभेदञ्च पृथग् भिन्नस्य चाक्रुतिम् ॥ लिङ्गमामस्य जीर्णस्य चौषधं सक्रियाक्रमम् ।
विमुञ्चतः प्रशान्तस्य चिह्न यच्च पृथक् पृथक् ॥
[ ज्वरचिकित्सितम्
ज्वरसन्देहं पय्यपृच्छत् तमाह – देहेन्द्रियत्यादि । ननु भगवता लया पुरा निदानस्थाने ज्वरस्तु खलु महेश्वरकोपप्रभव इत्यादिना प्राणानादत्ते इत्यन्तेन समासतो रोगाणां प्रधानतया देहेन्द्रियमनस्तापितया सर्व्वरोगाग्रजतया बलितया च ज्वरो नाम व्याधिविशेष उक्तः । तस्येत्यादि । तस्य प्रोक्तलक्षणस्य ज्वरस्य प्राणिसपत्नस्य प्राणिशत्रोः प्राणिनां प्रलयोदये मरणे च जन्मनि च ध्रुवस्य निश्चितस्य प्रकृतिं समवायिकारणम्, प्रवृत्तिं प्रथमतः प्रकाशविस्तारम्, प्रभावम् अचिन्त्य क्रियां, कारणानि अभिव्यक्तिहेतून, अधिष्ठानमाश्रयमधिकरणमिति यावत्, बलस्य कालञ्चात्मलक्षणं स्वरूपलक्षणम्, व्यासतो विस्तरतो विधिभेदं प्रकारभेद, पृथक भिन्नस्य विस्तारतः प्रकारैर्भिन्नस्य तस्य ज्वरस्य पृथक प्रकारभेदेन आकृतिं लक्षणम्, आमसत्र तसा लिङ्गं जीर्णसत्र च तसा लिङ्गम्, आमस्य तस्योषधं जीणस्य च तस्याषधम् अत्र जीर्णवचनेन विषमाणाञ्च संग्रहः, क्रियाक्रमं ययानुपूर्व्या येन क्रमेण या क्रिया तं ततः क्रियाक्रमं विमुञ्चतः।
;
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः - देहेन्द्रियमनस्तापीत्यादि हेतुगर्म ज्वरप्रधानत्वे विशेषणम् केचिद् देहमातापिमोjag दादयः केचिन्मनस्तापिन एवास्मित्वाभिनिवेशादयः केचिदिन्द्रियतापिन एव तिमिरादयः, अन्तु विततापी, वक्ष्यति हि - " ज्वरेणाविशता भूतं न हि किञ्चिन्न तप्यते" तल शरीरतापित्वं सन्तापादिना, मनइन्द्रियतापित्वच्च 'वैश्वित्यम्' इत्यादिना वक्ष्यति सर्व्वरोगाग्रज इति शारीरसर्वरोगाग्रजः; मानसास्तु रोगा ज्वरादेः प्रागवस्थिता एव सत्ययुगादावपि । बलित्वचास्य भूरिविकारकत्वात् । प्रधानत्व देहमनस्तापित्वादिधर्म्मयोगात् । प्राणिसपत्त्रस्येति मारकत्वेन ● विधिभेदाच्च इति पाठान्तरम् ।
;
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
य अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
२३६३ ज्वरावस्सृष्टो रक्ष्यश्च यावत्कालं यतो यतः। प्रशान्तः कारणयैश्च पुनरावर्त्तते ज्वरः ॥ याश्चापि पुनरावृत्तं क्रियाः प्रशमयन्ति तम् । जगद्धितार्थं तत् सर्व भगवन् वक्तुमर्हसि ॥२॥ तदग्निवेशस्य वचो निशम्य गुरुरब्रवीत् । ज्वराधिकारे यद वाच्यं तत् सौम्य निखिलं शृणु ॥३॥ ज्वरो विकारो रोगश्च व्याधिरातङ्क एव च । एकार्थनामपर्यायविविध भिधीयते ॥४॥
त्याग कुवतः। तस्य चिह्न प्रशान्तस्य च तस्य चिह्नम्। ज्वरावसृष्टो ज्वरान्मुक्तः पुरुषो यतो यतो भावात् यावत्कालं रक्ष्यः पालयितव्यः। प्रशान्तश्च ज्वरो यैः कारणैः पुनरावर्त्तते। प्रशान्तं पुनरावृत्तं तं ज्वरं याश्च क्रियाः प्रशमयन्ति। गुरुः पुनर्वसुः। सौम्य हे सोमाहे ॥२॥३॥
गङ्गाधरः-ज्वर इत्यादि। सामान्यरोगपर्यायः। तस्य निखिलस्य
प्राणिशतोः । ध्रुवस्येत्यवश्यम्भाविनः। प्रलयोदये मरणे जन्मनि। अत्र च तमोरूपो ज्वरो ज्ञयः । वक्ष्यति हि "ज्वरप्रभावो जन्मादौ निधने च महत्तमः" इति। प्रकृत्यादयः समस्ताध्याय. व्याकरणीया यथावसरं व्याख्येयाः। बलञ्च कालश्चात्मलक्षणन्चेति बलकालात्मलक्षणम् इति द्वन्द्वः। व्यासतो विधिभेदाच्चेति प्रपन्चेन विधितेदात्। यत इति येभ्यो व्यवायादिभ्यो रक्ष्या, द्वितीयो 'यतः'शब्दो येन हेतुना रक्षणीय इत्यर्थः। 'जगद्भितार्थम्' इत्यनेन, यच्च श्रुत्वा जगद्वितं चिकित्साप्रवर्त्तनं करिष्यामीत्यग्निवेशः कारुणिकतां शिष्यगुणेषूपादेयामात्मनो दर्शयति ॥ २॥३॥
चक्रपाणिः-ज्वरो विकार इत्यादिनि शग्रन्थः । ज्वरो विकार इत्यादिप्रश्नग्रन्थसूचितस्यापि पर्यायकथनं वृत्तमेव, तथापि पुनः प्रकरणवशादभिधानमिति न पुनरुक्तिदोष इति ब्रु वते, किंवा ज्वरस्यैवाधिकृतस्यैतत् पर्यायकथनम्। विकारादयश्च यद्यपि सामान्येन रोगाभिधायिनः तथापि प्रकरणाज्ज्वर एव विशिष्टे व्याधौ ते। तस्मिंश्च व्याख्याने ज्वरादिपर्यायाभिधेयरूपा विकृतिः ज्वरो विकारः इत्यादिना उच्यते इति नापि पुनरुक्ति.शङ्का । 'नाम'शब्दः प्रकाशने, तेन एकोऽर्थो नाम ज्वरलक्षणो रोगलक्षणो वा पर्यायैरुच्यत इत्यर्थः। पर्याया एकार्थाभिधायिनो भिन्नजातीयाः शब्दाः, किंवा नामपर्यायैरिति नामरूपैः पर्यायैर्व्यवहियमाणैः पर्यायरित्यर्थः ; यतः प-यो
For Private and Personal Use Only
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३६४
चरक-संहिता। [ ज्वरचिकित्सितम् तस्य प्रकृतिरुदिष्टा दोषाः शारीरमानसाः। ..
देहिनं न हि निर्दोषं ज्वरः समुपसेवते ॥५॥ व्याधेज्वरादेः प्रकृतिरुद्दिष्टा श्लोकस्थाने महारोगाध्याये-द्विविधा पुनः प्रकृतिरेषामागन्तुनिजविभागादिति। तत्र संक्षेपेणोक्ताः पुनः शारीरदोषा मानसदोषाइचेति विस्तरेण प्रकारान्तरेण चेति। अतस्तेनैव ज्वरस्य रोगविशेषस्यापि प्रकृतिरुक्ता या विक्रियमाणा यद् रूपान्तरमापद्यते तस्य सा प्रकृतिरित्यर्थः । ज्वराज्यस्य व्याधिविशेषस्य शारीरदोषा मानसदोषाः प्रकृतिरुद्दिष्टा। द्विविधा पुनः प्रकृतिरेषा।।
ननु आगन्तुनिजविभागादिति यदुक्तं तदनेन विरुध्यते इति चेन, तत्र शारीरव्याध्यभिप्रायेणागन्तुनिजविभागात् इत्युक्त खात् ।
ननु ज्वरस्याप्यागन्तुजलमस्ति तस्य प्रकृतिस्त्वनेन लभ्यते इति चेन्नात्र शारीरपदेन शारीरागन्त्वाद्यभिघातजादेर्मानसपदेन मानसाग़न्तोः कामशोकजादेः संग्रहात् । आगन्तुर्हि व्यथापूचोमो ज्वरो भवति स किञ्चित् कालमागन्तुः केवलो भूला पश्चानिजैदोषैरनुबध्यते, तस्मात् तत् किश्चित्कालमागन्तुजानां कैवल्यं भेदमकिश्चित्करं मला शारीरव स्वीकृतम् । न च यः किञ्चित्कालमागन्तुः केवलो वर्त्तते तत्काले क्रियाकरणे न सम्पदाते चेत् तथापि तदुत्तरकालं दोषसम्बन्धोऽपि न दोषोचिता तत्र क्रिया कार्या स्यात्। परन्तु भूताभिचारादुरचिता क्रिया कार्या तत् कथमकिश्चित्करं तत् कैवल्यं भवतीति वाच्यं, सति ह्य वं भूताभिचारादानुगतलक्षणत्वेऽपि शारीरमानसदोषाणामागन्तौ तत्तदागन्तुजनकादृष्टविशेषेण फलोन्मुखेनागन्तुव्याध्युत्पत्तेः पूर्वमेव प्रकोपितत्व मन्तव्यम्। ननु कस्मात् तन्मन्तव्यमित्यत आह-देहिनं न हीत्यादि। हि यस्मात् निर्दोषं देहिनं ज्वरो व्याधिः कोऽपि न समुपसेवते, तस्मादागन्तोरप्युत्पत्तेः पूर्वमागन्तुहेलदृष्टविशेषण शारीरमानसदोषदुष्टिः अवश्यमन्तव्या भवति। व्यवह्रियमाणोऽपि भवति, यथा आयुषि नित्यगानुबन्ध शब्दरूपौ पर्यायावुक्तौ। 'प्रकृति'शब्देनेह स्वभावः। तथा यत्कारणमयं कायं भवति, तदुच्यते । तत्र प्रत्यासन्नकारणरूपां प्रकृतिमाह-तस्येत्यादि । उद्दिष्टेति संक्षेपाभिहिता। दोषाणां ज्वरप्रकृतित्वे हेतुमाह-देहिनमित्यादि। सर्व्वदोषाव्यभिचारात् ज्वरस्य दोषप्रकृतित्वं सिद्धमिति भावः । 'देहि शब्देन शरीरवान् पुरुषोऽभिनेतः, न केवलम् आत्मा, तस्य निर्विकारत्वात् ; 'समुपसेवते' इति भाषया मूतविशेषरूपस्य
For Private and Personal Use Only
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
२३६५
क्षयस्तमो ज्वरः पाप्मा मृत्युश्वोक्तोऽयमात्मजः । कम्मभिः क्लिश्यमानानां पञ्चत्वप्रत्ययान्नृणाम् ॥ ६॥
3
नन्वेवमस्तु महारोगाध्यायेऽपि रोगप्रकृतिर्मानसदोषो नोक्तस्ततोऽपि विरुध्यते इति : चेन्न तत्र हि निजशब्देन सत्वशरीरदोषसंग्रहोऽभिप्रेतः । ननु तर्हि त्रिपणीये कथं त्रयो रोगा इति निजागन्तुमानसा इत्युक्तमिति चेन्न, तत्र तथैवोक्त्वा पुनर्विवृतं स्वयमेव तंत्र निजः शरीरदोषसमुत्थ इत्यादिना । तस्यायमभिप्रायः निजपदैन मानसरोगलाभाशङ्कया पुनरुक्तिप्रसङ्गाशङ्कानिरास इति आचार्याणां हीयं रीतिः शिष्याणां विविधविशिष्टज्ञानार्थं विविधवर्त्मना प्रयोगं दर्शयतीति ॥ ४ ॥ ५ ॥
5
गङ्गाधरः- ननु आगन्तुरोगात्पत्तेः पूर्व्वकाले तदागन्तुरोगानुबन्धकदोषकोपका दृष्टपरिणामः कुतो लभ्यते इत्यतो अवरपर्य्यायमाह-क्षय इत्यादि । यदापि ज्वरस्य पर्याया न पृष्टास्तथापि निदानस्थाने तत्र व्याधिरामय इत्यादिपर्यायैर्यावान् व्याधिरुक्तस्तावद्याधिव्यवच्छेदार्थं व्याधिविशेषस्य ज्वरेतिनाम्नः पर्याय उच्यते । कचित् सामान्यवाचिशब्दो विशेषेऽपि वर्त्तते, यथा तृणशब्दस्तुणजातौ तृणविशेषे कत्तु च वर्त्तते । न तु निखिलव्याधेरेव क प्रकृतिखख्यापनार्थ पुनरयं व्याधिपर्याय उक्तः । वेदविद्भिः ज्वरोऽयं व्याधिः क्षयः क्षयकर उक्तः तमोऽयुक्तः पाप्मा चोक्तः मृत्युमृत्युहेतुरुक्तः आत्मजः स्वयंकृतदुष्कम्मे जनिताधर्म्मजला दुक्तः सुतरां पाप्पा पापसम्भवादिति कस्मादुक्त इत्यत आह- कर्म्मभिरित्यादि । नृणां कम्मभिः स्वकृताधरेव क्लिश्यमानानां नानाविधदुःखलक्षणव्याधिभिरेव क्लेशम् ज्वरस्यावेशं दर्शयति । विग्रहश्व ज्वरस्य स्वतन्त्रे वक्तव्य एव, 'ज्वरस्त्रिपादस्त्रिशिराः " इत्यादिनोक्तः ॥ ४ ॥ ५ ॥
चक्रपाणिः - स्वभावरूपां ज्वरप्रकृतिमाह-क्षय इत्यादि । देहक्षयहेतुत्वात् क्षयः, मोह'कत्वात् तमः पापनिर्व्वर्त्तयत्वात् पाप्मा, मृत्युकारणत्वात् मृत्युर्ज्वर एवोच्यते । अल व 'उक्ताः' इति, तथा 'यमात्मकाः' इति बहुवचनमेकस्मिन्नर्थे उबरे क्षयकर्तृत्वादिधर्मभेदविवक्षया ज्ञेयम् । इति यमस्वरूपाः, यमो हि यथा मारकः, तथामी मारका इत्यतो यमात्मका इत्यर्थः ; किंवा यमात्मजा इति पाठः; अत्रापि यमपुसत्वेन पितृसमान क्रियाकर्त्तृत्वमुच्यते । किञ्च क्षयादयः स्वनामप्रसिद्धा यमस्वरूपा भिन्ना एव ज्वरात् इह ज्वरस्य तु यमात्मकत्वाभिधान प्रसङ्गात् तेऽप्युच्यन्ते । अस्मिन् व्याख्याने 'मृत्यु' शब्देन मृत्युसूचकं रिष्टमुच्यते; यतः, मृत्युरेव न मृत्युक्ता यमात्मकाः इति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३६६
चरक संहिता |
।
इत्यस्य प्रकृतिः प्रोक्ता प्रवृत्तिस्तु परिग्रहः निदाने पूर्व्वमुद्दिष्टा रुद्रकोपात् सुदारुणात् ॥ ७ ॥ द्वितीये हि युगे सर्व्वमक्रोधव्रतमास्थितम् । दिव्यं सहस्र वर्षाणामसुरा अभिदुद्रुवुः ॥ तपोविन शमीकन्तु + तपोविघ्न' महात्मनाम् । पश्यन् समर्थश्चोपेक्षां चक्र रुद्रः प्रजापतिः ॥
[ ज्वरचिकित्सितम
आपदामानानामेव पञ्चत्वप्रत्ययात् मृत्युदर्शनात् । स्वकम्मकृताधर्म्यं विना न क्लेशः, क्लेशं विना च न मृत्युरिति तत्त्वं ख्यापितमिति ॥ ६ ॥
गङ्गाधरः - इत्यस्येति ज्वराख्यस्य व्याधेः । प्रवृत्तिस्तस्य ज्वराख्यव्याधेः परिग्रहः आदाप्रकाशः । सा निदाने ज्वरस्तु खलु महेश्वरकोपप्रभव इत्यनेन सुदारुणात् रुद्रकोपाद् पूर्व्वमुद्दिष्टा संक्षेपेणोक्ता ॥ ७ ॥
गङ्गाधरः -- ननु विस्तरेण कथमित्यत आह- द्वितीये हीत्यादि । हि यस्मात् । द्वितीये युगे त्रेतायां सर्व्वं महेश्वरमक्रोधं व्रतं शान्तिनियमव्रतम् । असुरास्तदा तपोवन' यथा स्यात् तथाभिदुद्रुवुरभिद्रवं चक्रुः । रुद्रः प्रजापतिः महात्मनां देवदेवर्षिब्रह्मर्षिसिद्धादीनां तैरसुरैः क्रियमाणं तपोविघ्न पश्यन् शमीकत्तु समर्थश्च समर्थोऽप्युपेक्षां चक्रे तपोविघ्नं न शमीचकार, अक्रोधव्रतास्थित
*
मृत्युकरो भवति । यमात्मकत्वे हेतुमाह - 'पञ्चत्वप्रत्ययान्नृणां क्लिश्यतां स्वेन कर्म्मणा' इति । एतेन यथा यमः स्वकर्म्मक्लिश्यमानानां प्राणिनां पञ्चत्वे हेतुर्भवति, तथा क्षयादयोऽपि प्राक्तनकर्मणा क्लिश्यमानान् मारयन्तीत्यर्थः । पञ्चत्वप्रत्यया इति वा पाठः, तत्रापि स एवार्थो ज्ञेयः ॥ ६ ॥
चक्रपाणिः - क्रमागतां प्रवृत्तिमाह - प्रवृत्तिस्त्वित्यादि । प्रवृत्तिः प्रथमाविर्भावः । परिग्रहादिति जनपदोद्द्वंसनीये “भ्रश्यति तु कृतयुगे ” इत्यादिना परिग्रहात् ज्वरादिप्रवृत्तिमुक्तां स्मारयति । अथा रुद्रकोपात् सुदारुणाद् या प्रवृत्तिर्वरस्य सा निदाने पूर्ध्वमुद्दिष्टा, – “स्वरस्तु खलु महेश्वरकोपप्रभवः" इति ग्रन्थेन निदाने सङ्घ पेणोक्तेत्यर्थः । 'पूर्ध्वम्' इतिपदेन, रुद्रकोपप्रभवा प्रथमा, . परिग्रहप्रभवा तु द्वितीया प्रवृत्तिरिति दर्शयति ॥ ७ ॥
अतः
चक्रपाणिः - यतश्च परिग्रहभवत्वं विस्तरोक्तम् रुद्रकोपभवत्वञ्च सङ्घपोक्तम् ; रुद्रकोपोद्भवत्वमेव विवृणोति - द्वितीय इत्यादि । विना क्रोधं चय्र्यते यत्, 1
तदक्रोधम् ।
परिग्रहात् इति पाठान्तरम् ।
+ तपोविनाशनान् कर्त्तुं इति चक्रसम्मतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३६७
३य अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । पुनर्माहेश्वरं भागं ध्र वंदनः प्रजापतिः। प्रायो न कल्पयामास प्रोच्यमानः सुररपि ॥ पाशुपत्य ऋचो याश्च शैब्यश्चाहुतयश्च याः। यज्ञसिद्धिकुत--स्ताभि_नञ्चैव स इष्टवान् ॥ अथोत्तीर्णव्रतो देवो बुद्धा दक्षव्यतिक्रमम् । रुद्रो रौद्र पुरस्कृत्य भावमात्मविदात्मनः॥ स्पृष्ट्रा ललाटे नयनं दग्या तानसुरान् प्रभुः। बालं क्रोधाग्निसन्दीप्तमसृजत् शत्रुनाशनम् +॥ ततो यज्ञः स विश्वस्तो व्यथिताश्च दिवौकसः । दाहव्यथापरीताश्च भ्रान्ता भूतगणा दिशः॥
त्वात् तपोविघ्नशमीकरणे क्रोधसम्भवेन व्रतभङ्गः स्यात् । ततः परं पुनर्दक्षः प्रजापतियश ध्र वं वेदैः कृतनिश्चितं माहेश्वरं शिवस्य भागंप्रायो न कल्पयामास । पाशुपतीभि भिस्ताः शैवीराहुतीर्न महेश्वराय ददौ।
ननु तदथ देवाः किं किमपि नोचुरित्यत आह-प्रोच्यमान इत्यादि। नन कथं यशसिद्धिः कृता इत्यत आह–पाशुपत्य इत्यादि। यक्षसिद्धिकृतो यशसिद्धिकारिण्य ऋचस्ताभिः शैवीभि गभिराहुतिभिश्च हीनमेव यथा स्यात् तथा। स दक्षः प्रजापतिरिष्टवान् यज्ञ कारितवान् । अथेत्यादि। अथानन्तरं देवो रुद्रो महेश्वरः। आत्मवित् प्रभुः उत्तीर्णव्रतः अक्रोधव्रतादुत्तीर्णः सन् दक्षव्यतिक्रमं पाशुपतीभिऋ ग्भिः शैवाहुतिदानाकरणं बुद्धात्मनः स्वस्य रौद्रमुग्रं भावं पुरस्कृत्य ललाटे नयनं स्पृष्टा तांस्तपोविघ्नकरान् अभिद्रवकारकानसुरांस्तल्ललाटनयनाग्निना दग्ध्वा क्रोधाग्निसन्दीप्तं बालमसृजद वीरभद्रम् । ततस्तस्मादेव देवदेवरुद्रात् क्रोधाग्निसन्दीप्तात्
तपोविनाशनास्तपोविनोपजीविनः, ध्र वमित्यवश्यदेयम्। सवनाशनमिति यज्ञनाशनम् । शैव
+ सतनाशनम् इति च पाठः।
• यज्ञसिद्धिप्रदाः इति वा पाठः ।
३०१
For Private and Personal Use Only
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३९८
चरक-संहिता। (ज्वरचिकित्सितम् अथेश्वरं देवगणः सह सप्तर्षिभिर्विभुम्।। वाभिः स्तुवन् स्थितो यावच्छेवे भावे शिवः स्थितः ॥८॥ शिवं शिवाय भूतानां स्थितं ज्ञात्वा कृताञ्जलिः। क्रोधाग्निरुक्तवान् देवमहं किं करवाणि ते ॥६॥ तमुवाचेश्वरः क्रोधं ज्वरो लोके भविष्यसि ।
जन्मादौ निधने च त्वमपि चावान्तरेषु च ७ ॥ बालात् स दक्षस्य पाशुपतीभिक गभिः शैवीभिराहुतिभिश्च हीनतया क्रियमाणो यशो विध्वस्तो विनष्टः । दिवौकसश्च सव्वें देवा व्यथिताः। भूतगणाः प्राणिनः दाहव्यथापरीता दिशो भ्रान्ता दिगभ्रान्ताश्च बभूवुः । अथेत्यादि। अथानन्तरं सप्तर्षिभिः सह देवगणस्तमीश्वरं विभु रुद्रम् ऋगभिः पाशुपतीभिस्तावत् स्तुवन् सन् स्थितो यावत् शिवः शैवे भावे शान्तभावे अक्रोधभावे स्थितो बभूव ॥८॥
गङ्गाधरः-शिवमित्यादि। ततो भूतानां शिवाय शैवे भावे स्थितं शिवं शाखा कृताञ्जलिः सन् क्रोधाग्निर्बालो वीरभद्रो देवं शिवमुक्तवानहं ते तव किं करवाणि ॥९॥
गङ्गाधरः-तमित्यादि। तं क्रोधं क्रोधाग्निरूपं बालमीश्वरः शिव उवाच । त्वं लोके ज्वरो भविष्यसि । ननु कस्यामवस्थायां ज्वरोऽहं भवितास्मीत्यत आह-जन्मादावित्यादि। निधने च मरणकालेऽपि अवान्तरेषु च जीवत्कालेऽपि । इति ज्वरस्य प्रवृत्तिरुक्ता। अथ प्रश्नानुक्रमिकबादस्य ज्वरस्य प्रभावम्
इति कल्याणकरे। अपचारान्तरेष्विति ज्वरनिदानसेवासु। अव च सत्ययुगेऽपि जन्ममरणयोः मोहरूपज्वरस्य विद्यमानत्वात् द्वितीययुगेऽपि जन्ममरणयोर्भवनमपि न ज्वरस्यानुपपन्नम्। तेन अव जन्मादौ निधने च व्यवस्थितः ; स इदानीमपचारान्तरेषु भविष्यसीति योजनीयम् । किंवा सत्ययुगे च जन्ममरणयोर्मोहरूपज्वरो निष्कल्मषाणां पुरुषाणां नासीदेवेति मन्तव्यम् । कल्याणकरस्वरूपस्यापि शिवस्य प्राणिपीड़ाकरज्वरविसर्गः प्राणिनामेवाधर्मप्रभावादवश्यमुपभोग्यां
* त्वमपचारान्तरेषु च इति पाठान्तरम्। इतः परमयमधिकः श्लोकः क्वचित्,-"भिया भस्माहरणस्त्रिशिरा नवलोचनः । ज्वालामालाकुलो रौद्रो ह्रस्वजङ्घोदरः क्रमात् ॥” इति ।
For Private and Personal Use Only
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
सन्तापः सारुचिस्तृष्णा साङ्गमर्दों हृदि व्यथा । Farप्रभाव जन्मादौ निधने च महत् तमः ॥ १० ॥ प्रकृतिश्च प्रवृत्तिश्च प्रभावश्च प्रदर्शितः ।
निदाने करणान्यष्टौ पूर्वोक्तानि विभागशः ॥ ११ ॥
२३६६
आह - सन्ताप इत्यादि । जातस्य जीवितकाले सन्तापादिपञ्चको ज्वरप्रभावः स्वाभाविकाः ज्वरस्य कर्माणि सन्तापादयो भवन्ति । जन्मादौ जन्ममात्रं बालस्य निधने मरणकाले च महत् तमो महामोहः स्यात् । निदानेऽप्युक्तं सर्व्वे प्राणभृतश्च सज्वरा एव जायन्ते सज्वरा एव म्रियन्ते स महामोहः तेनाभिभूताः प्राग्दैहिकं देहिनः कथञ्चित् किञ्चिदपि न स्मरन्ति सर्व्वप्राणिनां ज्वर एवान्ते प्राणानादत्ते इति महत् तमो देहान्तरप्राप्तिं विना तद्देहे पुनर्भवे पूर्व्वार्थविस्मरणम् अवान्तरकालेषु च ज्वरप्रभाववातिकादिभेदेन यानि यानि लिङ्गानि वाच्यानि तानि तान्येवेत्यतो नात्रोपदिष्टानि ॥ १० ॥
गङ्गाधरः - उपसंहरति - प्रकृतिरित्यादि । अथ ज्वरस्य कारणं वक्तुमहसीति प्रश्नोत्तरमाह - निदाने इत्यादि । निदानस्थाने अथ खल्वष्टभ्यः कारणेभ्यो ज्वरः संजायते नृणां तद् यथा वातात् पित्तात् कफाद् वातपित्ताभ्यां वातकफाभ्यां पित्तश्लेष्मभ्यां वातपित्तश्लेष्मभ्य आगन्तोरष्टमात् कारणादिति
For Private and Personal Use Only
पीड़ां सृजतीति मन्तव्यम् । सन्ताप इत्यादिना प्रभावमाह । प्रभावश्चानोपाधिका शक्तिरुच्यते । सन्तापादीनां प्रभावव्यपदेशः ; यतश्चायं रोगप्रभावः, ततः, वातश्लेष्मकृतेऽपि ज्वरेऽनुष्णरूपस्तापो भवति, तथा जन्मादौ निधने च महत्तमोरूपत्वं ज्वरप्रभाव इत्यर्थः । प्रकृतिश्चेत्यादिना प्रकरणसंग्रहं करोति । ' इत्यस्य प्रकृतिः प्रोक्ता' इत्यनेन प्रस्तावसंग्रहः कृतः । अध्यायान्ते त्वध्यायार्थसंग्रहं करिष्यति । एतच्च पुनःपुनः संग्रहकरणं तन्वधर्म्मत्वात् प्रशिष्यबुद्धिसमाधानार्थं कृतं ज्ञेयम् । निदान इत्यादिना कारणमाह-अष्टौ कारणानीति रुक्षादयस्त्रयो ज्वरारम्भकवातादिकत्त्वेनोक्ताः तथा 'यथोक्तानां हेतूनां मिश्रीभावात्' इत्यादिना तु द्वन्द्वानां सन्निपातस्य 'च कारणमुक्तम्, तथा आगन्तूनां कारणं तस कष्ठर वेणैवोक्तम् । अन्ये तु वातादीनेव ज्वरारम्भसम्प्राप्तिप्राप्तान् " इह खल्वाष्ठाभ्यः कारणेभ्यो ज्वरः सञ्जातः" इत्यादिग्रन्थेन निदानोक्तानि 'कारणानि ' इतिपदेन ग्राहयन्ति, 'प्रकृति' शब्देन तु वीजभूता अव्यवहितसम्बद्धा दोषा गृह्यन्ते । रुक्षादयस्तु दोषप्रकोपकारणभूता न ज्वरकारणानीति वदन्ति तस्मिन् पक्षे रुक्षादीनां ज्वरे हेतुभूतानामिहाग्रहणं स्यात्, रुक्षादीनान्तु ज्वरे हेतुत्वं दोषप्रकोपावान्तरख्यापारत्वेन भवत्येद, यथा - योगस्य स्वर्ग कर्त्तृत्वोक्तम् । द्विविधञ्च कारणं रोगाणाम्- व्यवहितं रुक्षादि, प्रत्यासन
.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४००
चरक-संहिता। (ज्वरचिकित्सितम् आलस्यं नयने सास्त्र जम्भणं गौरवं क्लमः। ज्वलनातपवायवम्बु भक्तिद्वषावनिश्चितौ ॥ अविपाकास्यवैरस्यं हानिश्च बलवर्णयोः। शीलवैवृतमल्पञ्च ज्वरलक्षणमग्रजम् ॥ १२ ॥
केवलं समनस्कञ्च ज्वराधिष्ठानमुच्यते। . शरीरं बलकालस्तु निदाने सम्प्रदर्शितः॥ १३॥
विभागशोऽष्टौ ज्वरस्य कारणानि अव्यवहितपूर्ववर्तीनि यानि पूर्वोक्तानि तान्यत्रापि ज्वरस्य कारणानि नान्यानि सन्ति ॥११॥ ' गङ्गाधरः-अथ पूर्वरूपं ज्वरस्य वक्तुमर्ह सीति प्रश्नोत्तरमाह-आलस्यमित्यादि। यदापि निदानस्थाने मुखवैरस्यमित्यादीनि पूर्वरूपाण्युक्तानि तथाप्यत्र शिष्यव्यवसायार्थ पद्येन पुनः पूर्वरूपाण्युक्तानीति न पुनरुक्तदोषः। उक्तं हि निदाने "पूर्वोक्तो यः पुनः श्लोकैरथः समुपगीयते। ताक्तिव्यवसायाथ द्विरुक्तं तन्न गहनते ॥” इति ॥ १२॥ - गङ्गाधरः-अथ ज्वरस्याधिष्ठानं वक्तुमर्हसीति प्रश्नोत्तरमाह-केवलमित्यादि। केवलं कृत्स्नं समनस्कञ्च शरीरं ज्वराधिष्ठानम् । वातादिदोषजदण्डादाभिघातादिनज्वराणामधिष्ठानं केवलं शरीरम्, कामशोकभयादिजज्वराणामधिष्ठानं समनस्कं शरीरमुच्यते। अन्यबलकाललक्षणं वक्तुमहसीति प्रश्नोत्तरमाह-बलकालश्चेत्यादि। निदानस्थाने बलकालविशेषः पुनर्व्याधीनामृखहोरात्राहारकालविधिविनियतो भवतीत्यनेन संमदर्शितः॥१३॥
दोषा इति शास्त्रसिद्धान्त एव ; 'निदाने' इति पदेनैव पूर्खत्वे लब्धे 'पूर्वोक्तानि' इति पदमिह वक्तव्यज्वरनिदानव्युदासार्थम् ॥ ८-११॥
चक्रपाणिः-यद्यपि निदानेऽपि पूर्वरूपाण्युक्तानि, तथापीह प्रकरणवशाद यानि प्रायः प्रादुर्भवन्नि तानि पश्यन्ते । आलस्यमित्यादि । केवलमिति कृत्स्नम्, तेन वाह्य न्द्रियाणामप्यवरोधः ; भनेन देहमनसी अप्यवश्यं ज्वरेण ताप्येते इत्युक्तम् । बलस्याभिवृद्धिलक्षणस्य ज्वराभ्यागमनलक्षणस्य वा कालो बलकालः, स च निदाने “दिवसान्ते घान्ते जरणान्ते वा ज्वरागमनमभिवृद्धिा" इत्येवम्प्रकारग्रन्थेनोक्तः ।। १२ । १३ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः
३य अध्यायः ] चिकित्सितस्थानम् ।
२४०१ ज्वरप्रात्यात्मिकं लिङ्ग सन्तापो देहमानसः। ज्वरेणाविशता भूतं न हि किञ्चिन्न तप्यते ॥ १४ ॥
गङ्गाधरः-अथास्य लक्षणं ज्वरस्य वक्तुमईसीति प्रश्नोत्तरमाह-ज्वर इत्यादि। आत्मा आत्मा इति प्रत्यात्म तस्येदं प्रात्यात्मिकम्। प्रतिज्वरं यल्लिङ्गं सर्वत्र देहमानसः सन्तापः ज्वरस्यात्मलक्षणमित्यर्थः। ननु देहमानसः सन्तापो व्यभिचरतीत्यत आह-ज्वरेणेत्यादि। भूतं प्राणिनमाविशता ज्वरेण हि यस्मात् प्राणिनः किं मनःप्रभृतिकं किञ्चिन्न तप्यते तन्न अपि तु सर्वमेव शरीरं मनश्च तप्यत इति। तस्माद् देहमानसः सन्तापः सचत्रेव बोध्यः। विस्तरेण निदानस्थाने ज्वरस्त्वेक एव सन्तापलक्षण इत्यत्र व्याख्यातम् ॥१४॥
चक्रपाणिः-ज्वरप्रत्यात्मिकं लिङ्गमित्यादिना आत्मलक्षणमाह। आत्मलिङ्गम् इत्यव्यभिचारिलक्षणम् । इह 'सन्ताप' शब्देन, सामान्येन पीड़ा वक्तव्या, सा च देहविशेषणाभिधानात् तापलक्षणैव भवति, मनसि तु तथा चेन्द्रियेषु देहगुणहीनेषु वैचित्त्यादिरूपा “वैचित्त्यम्" इत्यादिग्रन्थवक्तव्या ज्ञेया। ज्वरप्रभावे सन्तापोऽचिन्त्यकार्यातयोक्तः। इह तु ज्वराव्यभिचारित्वेनेति विशेषः। अन्ये तु, अरुच्यादियुक्तः सन्तापः प्रभावो भवति, अरुच्यादिरहितः स्वात्मलक्षणं भवतीति वर्णयन्ति। सन्तापस्य प्रत्यात्मलक्षणत्वे हेतुमाह-ज्वरेणेत्यादि । 'भूत' शब्देन सर्वप्राणिन उच्यन्ते ; ततश्च ज्वरेण भूतमाविशता न किञ्चिन्मनुष्यादि न तप्यते किन्तु तप्यत एव । ततो ज्वराव्यभिचारितया ज्वरलक्षणमेव तदुपपन्नमिति भावः। अव पक्ष गजादिष्वपि 'कूटपाकलादिशब्दाभिधेयेषु ज्वरेष्वन्तहरूपा वेदना भवतीति ज्ञेयम्। किंवा अत्र देहसन्तापमनःसन्तापौ मिलितौ वा पर्यायेण वा ज्वरात्मलिङ्ग भवेताम्। न तावत् पर्यायेण, तथा हि सति क्वचिज्ज्वरे देहसन्नापः कचिज्ज्वरे मनःसन्ताप एव भवतीति वाच्यम्, ततश्चानयोयभिचारान्नाव्यभिचारिलिङ्गत्वम्। तस्मान्मिलितावेव देहमनःसन्तापावात्मलक्षणं ज्वरस्येति वाच्यम्। एवं व्यवस्थिते कस्मात् सर्वज्वरेषु देहमनस्तापौ भवत इत्याहज्वरेणेत्यादि। ज्वरेण भूतमाविशता न हि किञ्चिच्छरीरं मनो वा न तप्यते, किन्तु तप्यत एव, अतो देहमनस्तापः सर्वज्वरेषूपपन्न इत्यर्थः। अस्मिंश्च पक्षे शारीरमानसज्वरभेदोपदर्शने "शारीरो जायते पूर्वं देहे" इत्यादिना शारीरस्य यद देहमाताश्रयत्वं मानसस्य यन्मनोमाताश्रयत्वं वक्तव्यं तत् सूक्ष्मकालाभिप्रायेण, तस्मिंश्च सूक्ष्मकाले ज्वर उभयतापकोऽप्यनन्तरोत्पद्यमानोभयतापित्वधर्मापेक्षया भवत्येव देहमनस्तापी, यथा प्रथमक्षणोत्पन्न द्रव्यं निर्गुणम्, भनन्तरोत्पद्यमानं सगुणं द्रव्यमुक्तं द्रव्यलक्षणे ॥ १४ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[उवर्राकित्सितम्
२४०२
चरक-संहिता। द्विविधो विधिभेदेन ज्वरः शारीरमानसः। पुनश्च द्विविधो दृष्टः सौम्यश्चाग्नेय एव च ॥ अन्तब्वेंगो वहिब्वेंगो द्विविधः पुनरुच्यते। प्राकृतो वकृतश्चैव साध्यश्चासाध्य एव च ॥ पुनः पञ्चविधो दृष्टो दोषकालबलाबलात् । सन्ततः सततोऽन्या स्तृतीयकचतुर्थको । गङ्गाधरः-अथ ज्वरस्य व्यासतो विधिभेदश्च वक्तुमर्हसीति प्रश्नोत्तरमाहद्विविध इत्यादि। निदानस्थाने ज्वरस्त्वेकविध एवेत्यादिना यो यो विधिभेद उक्तस्ततो विवरणविधिभेदखात् शारीरमानस इत्यादिविधिभेदो न विरुध्यते । अत्र मानसः समनस्कशारीरो न तु मानसदोषमात्रजाः कामक्रोधादयः परन्तु शोकादिज इति। तथा कुत्र च एक एव खलु देहमानसः सन्तापलक्षणो ज्वरः शीताभिप्रायो दाहज्वरः, उष्माभिप्रायः शीतज्वर इति द्विविधो निजश्चागन्तुजश्चेति द्विविधश्च । तत्र पुनर्निजं द्विविधमुवाच तस्येदं विवरणं शारीरं निजं मानसश्च निजमिति द्विविधं, सौम्यमाग्नेयश्च शारीरमिति द्विविधम्, अन्तर्वगो वहिबेंगश्चेति द्विविधञ्च, प्राकृतं शारीरं वैकृतश्च शारीरमिति द्विविधं, साध्यश्च शारीरमसाध्यश्च शारीरमिति द्विविधम् । एवमागन्तुजोऽपि शारीरो दण्डादाभिघातादिजः शोकादिजस्तु मानसशारीरः। कामशोकादिजश्व वातानुबन्धखात् सौम्य आगन्तुजः। क्रोधादिजश्चाग्नेय आगन्तुजः पित्तानुबन्धखात् । तथान्तर्ध्वगो वहिबेंगश्च । तथा प्राकृतो वैकृतश्च । तथा साध्यश्चासाध्यश्चेति। त्रिविधं निजं ज्वरं तत्र विधृतवानहमने एकदोषजद्विदोषजत्रिदोष जभेदात्। चतुर्विधश्च ज्वरं तत्र विकृतवानहं साध्यासाध्यमूदुदारुणभेदात् सुखसाध्यकृच्छसाध्ययाप्यासाध्यप्रत्याख्येयभेदाच्च। पुनदोषबलेन कालबलात् दोषाबलेन कालाबलाच्च भेदात् पञ्चविधो ज्वरो
चक्रपाणिः-द्विविध इत्यादिना विधिभेदमाह। एते च भेदा विवरणे व्यक्ता भवन्ति । सौम्य इति शीतकारणारम्भत्वेन सोमदेवताकः। आग्नेयोऽप्युष्णकारणारम्भत्वेनाग्निदेवताकः । पुनः पञ्चविधो दृष्ट इत्यस ने पञ्चविधेन भेदेन सर्वज्वरय्याप्तिः ; यतः प्रायशः सन्निपातेन दृष्टः पञ्चविधो ज्वर इति च वक्ष्यति । ततश्च केवलवातादिज्वराणां न सन्ततादिभेदेन ग्रहणम्, तथा सन्ततादीनां कालनियमो वक्तव्यः। ततश्च ये कालानियताः ते सन्ततादिभिसा एव। तस्माद
For Private and Personal Use Only
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
२४०३ पुनराश्रयभेदेन धातूनां सप्तधा मतः। भिन्नः कारणभेदेन पुनरष्टविधो ज्वरः॥ १५ ॥ शारीरो जायते पूवं देहे मनसि मानसः॥ वैचित्त्यमरतिमा॑निर्मनसस्तापलक्षणम् ।
इन्द्रियाणाश्च वैकृत्यं देहे सन्तापलक्षणम् ॥ १६ ॥ दृष्टः। किं पञ्चविधं इत्यत आह–सन्तत इत्यादिनामकः। पुनश्चाश्रयभेदैन रसादिसप्तधातुगतत्वेन सप्तविधः। पुनः कारणभेदेन वातपित्तकफ-वातपित्तवातकफ-पित्तकफ-सन्निपातागन्तुभेदात् अष्टविधो ज्वरः। तत्र निजः सप्तविधः आगन्तुज एकविध आगन्तुसामान्यात् ॥१५॥
गङ्गाधरः-ननु देहमानससन्तापलक्षणो ज्वर उक्तस्तस्य शारीरखमानसत्वे को भेद इत्याकाङ्क्षायां कृतस्य पृथग भिन्नस्य चाकृतिं वक्तुमर्हसीत्यस्य प्रश्नस्य उत्तरं वक्तु शारीरमानसज्वरलक्षणमाह-शारीर इत्यादि। ज्वरो देहदोषकालबलाबलाद ये ज्वरा भवन्ति, ते पञ्चविधा एवेति वाक्यार्थः। दोषकालबलाबलादिति दोषकृतात् कालबलाबलात्। कालबलाबले ज्वरकालप्रकर्षाप्रकर्षों । तत्र सन्तते ज्वरे बलवता दोषेण सप्ताहादिप्रकृष्टत्वाद् बलवान् कालो नियम्यते, सततके तु सन्ततकालापेक्षया हीनबलेन दोषण अबलो ज्वरकालः ; स ह्यहोरात द्विकालेनाव व्यापको भवति । तथा अयमेव सततज्वरकालो हीनबलकालान्येयष्कापेक्षया बलवान् भवति । एवमन्येयष्कादिज्वरकालोऽपि व्याख्येयः। किंवा, दोषकालो दुष्टिकालः ज्वरकाल इत्यर्थः, अस्य बलाबलात् प्रकर्षाप्रकादित्यर्थः। कालप्रकर्षाप्रकर्षनियमाश्च व्याख्याता एव । अन्ये तु दोषश्च कालश्च दोषकालौ, तयोर्बलाबलादिति वदन्ति । तत्र दोषबलात् कालबलाच्च सन्ततो भवति, यदुक्तम् – “कालदृष्यप्रकृतिभिर्दोषस्तुल्यो हि सन्ततम्" इत्यादिना दोषकालबलञ्च विवरणग्रन्थेनोक्तम्, तथा दोषस्याबलत्वञ्च सप्रत्यनीकतया सततकादिषु भवति, तथा ज्वरवेगविगमे च सततकादौ कालस्याबलत्वं भवति । अत्र पक्षे दोषकालबलाबलाभ्यां सर्वज्वरा व्याप्यन्ते। ततश्च सन्ततादिपञ्चज्वरनियमो दुर्घटः स्यात् । अन्ये तु व्युत्क्रमाभिधानेन 'दोषबलाबलकालात्' इति कृत्वा व्याख्यानयन्ति ; एतच्चाशब्दं व्याख्यानम् । तृतीयकचतुर्थकाविति समासनिर्दे शेन तृतीयकचतुर्थकयोरागन्त्वनुबन्धत्वादिसाधारणधर्मयोगितां दर्शयति ॥ १५ ___ चक्रपाणिः- "पृथभिन्नस्य चाकृतिम्” इति प्रश्नस्य क्रमागतमुत्तरं शारीर इत्यादि। पूर्वमितिवचनादुत्तरकालं शारीरो ज्वरो मनस्यपि भवति, एवं मनस्युत्पादानन्तरं देहेऽपि
For Private and Personal Use Only
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४०४
चरक-संहिता। (ज्वरचिकित्सितम् मानससन्तापलक्षणः सन्नपि यः पूर्वं देहे जायते स शारीरः, यस्तु प्रर्व मनसि जायते स मानस इति भेदः। तथा च शोकादिजो ज्वरः पूर्व मनसि भूला पश्चानिजैर्दोषैरनुबन्धो हि शारीरो भवति। वातादिजो दण्डाद्यभिघातादिजश्च पूर्व दहे भूला पश्चान्मानसदोषैरनुबन्धो मानसं सन्तापं जनयतीति समनस्कं कृतन शरीरं ज्वरस्याधिष्ठानमुक्तं न तु प्रत्येकमिति। ननु किं किं मनसः सन्तापक्षाने लक्षणमित्यत आह-वैचित्त्यमित्यादि। बैचित्त्यमन्यविषयचिन्ताकुलत्वं मनसः, अरतिमेनसोऽनवस्थितत्वम्, ग्लानिरहर्षः, तैरनुमीयते मनःसन्तापः। इति त्रयं मनःसन्तापस्य लक्षणमनुमानकरणमित्यर्थः । ननु चेन्द्रियदेहसन्तापलक्षणं किमित्यत आह–इन्द्रियाणाञ्च इत्यादि। इन्द्रियाणां वैकृत्यं विकृतखमिन्द्रियसन्तापलक्षणं श्रवणदर्शनस्पर्शनस्वादना घ्राणगमनादानमेहनोत्सगेवाचां शङ्खादिवानाध्यानाश्रवणादि पीतशुक्लादिदर्शनादर्शनादि स्पशेसुरवेन सुखं स्पर्शासुखेनासुखमित्यादि स्वाद्वास्वादुतादि शुभाशुभगन्धान्यथाखादि इत्येवमादिभिर्वकृतैरनुमीयते श्रोत्रादीन्द्रियाणां सन्तापः, एवं देहे वैकृतत्वं कुशवस्तम्भवोष्णवशीतखादिकं देहे सन्तापलक्षणम् । तहानुमीयते देहे सन्ताप इति देहेन्द्रियसन्तापः शारीरो ज्वरः। पूर्व देहे देहेन्द्रियेषु जायते देहेन्द्रियाणां समुदायो हि देह उच्यते। ननु तहि कथमिन्द्रियाणां देहस्य च पृथक् सन्तापलक्षणमुच्यते निदानस्थाने देहेन्द्रियमनरतापकरः इत्युक्तं, प्रश्नश्च देहेन्द्रियमनस्तापीति, तथा ज्वरस्य चात्मलक्षणं वक्तुमहसीतिप्रश्नोत्तरे तु सन्तापो देहमानस इत्युक्तमतो विरोधाशङ्का सम्भवति तन्निरासार्थमिन्द्रियाणां सन्तापलक्षणमाह-इन्द्रियाणाञ्चेत्यादि। इन्द्रियाणां वैकृत्यमिन्द्रिये दहे च वैकृत्यं देहे च सन्तापलक्षणं देहसन्तापेन्द्रियसन्तापो मनःसन्तापलक्षणचोपदर्शितमेतन्त्रिक एकः शारीरो ज्वरः ख्यापित इति भावः ॥१६॥
भवतीति ज्ञेयम् । एवञ्च यद्यपि सर्वज्वराणां देहमनोऽधिष्ठानत्वम्, तथापि यो देहाश्रयी प्रथम शरीरदोषेण बलवता प्रारब्धः स्यात्, स तद्दोषचिकित्सयैव चिकित्स्यः, एवं मानसोऽपि मानस दोषचिकित्सयैव चिकित्स्य इति दर्शयितु शारीरमानसभेदोपदर्शनं साधु। ननु शारीरस्य ज्वरस्य सन्तापलक्षणं व्यक्तम् , मानसस्य तु ज्वरस्य कथं सन्तापः यत् तस्य लक्षणं भवतीत्याह-वैचित्यम् इत्यादि। वैचित्त्यादयो ‘मानससन्ताप'शब्देनीच्यन्ते, 'ताप'शब्दस्य 'पीड़ा'वचनत्वादित्यर्थः । मनस्तापप्रस्तावेन, 'देहिन्द्रियमनस्तापी' इत्यत्र य इन्द्रियतापो ज्वरस्योक्तः, स च व्याचक्ष्यतेइन्द्रियाणाम्चेत्यादि । वैकृत्यमिति स्वभावान्यथात्वम्, तच्चार्थाग्रहणाद्यनुमेयम् ॥ १६ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । २४०५ वातपित्तात्मकः शीतमुष्णं वातकफात्मकः । इच्छत्युभयमेतत् तु ज्वरो व्यामिश्रलक्षणः ॥ १७॥
गङ्गाधरः-सौम्याग्नेयखभेदेन द्विधा तु ज्वरस्य यदुक्तं तयोराग्नेयः शीतेच्छया सौम्य उष्णेच्छया ज्ञेयः किं शीतभवः सौम्य उष्णभव आग्नेय इत्युभयथापि यदीष्टः स्यात् तदा वातात्मकः शीतभव उष्णमिच्छत्याग्नेयश्च पित्तात्मक उष्णभव शीतमिच्छतीति सौम्यश्च कफात्मकः शीतभवत्वेन उष्णमिच्छतीति भवतु वातपित्ताद्यात्मकास्तु के इत्यतः सौम्याग्नेयज्वरं भाष्येण लक्षणेन च विवरीतुमाह-वातपित्तेत्यादि। वातात्मकादीनामुक्तरूपेण सुगमत्वात् सौम्याग्नेयत्वं नोपदी वातपित्तात्मकादः सौम्यत्वं किम् औषण्यत्वमिति सन्देहः स्यात् तत्राह-वातपित्तात्मकः ज्वर उष्णभवत्वेन शीतमिच्छतीति न सौम्यः, कारणत आग्नेयः। एवं वातकफात्मकस्तु ज्वरः शीतभवत्वेन सौम्य उष्णमिच्छतीति नाग्नेयः, कारणतः सौम्य इति। व्यामिश्रलक्षणः पित्तकफात्मकः सन्निपातात्मकश्च एतदुभयं शीतोष्णं द्वयमेवेच्छतीति सौम्याग्नेय उच्यते न त्वधिकः प्रत्येकतो हि भेदो न समुदायस्थ, यथा नपुसकस्य द्विरेतस्त्वं न तु शुक्रशोणिताभ्यामधिकमस्य किश्चिद रेतोऽस्तीति ॥१७॥
चक्रपाणिः-सौम्याग्नेयभेदयोः प्रतिलोमव्याख्याक्रमेण विवरणम्-वातपित्तात्मक इत्यादि। वातपित्तात्मक इति वातपित्तकारणकः। अनच केवलवातारब्धः, तथा केवलकफारधश्च शीतस्वभावकारणतया सौम्येनोष्णमिच्छति, तथा वातकफात्मकोऽप्युपलभ्यते। तथा केवलपित्तात्मकोऽपि आग्नेयत्वादनुष्णाभिप्राय इति वक्तव्यम् । तेन इदानीं वातपित्तात्मकः शीतेन वातेन पित्तेन चोष्णेन कृतः, तस्य दुरुपपन्नायामाग्नेयतायां ब्रुवते- वातपित्तात्मक इति। एवंव्यवस्थितवातपित्तज्वरे चेद् वायुः संयोगमहिम्ना विपरीतानुकारी दृष्टः, तत् फफसंयुक्तोऽपि वायुः किं विपरीतमर्थं करोतीत्याशङ्कयाह-उष्णं वातकफात्मक इति। वातकफात्मको विशेषेणोष्णमिच्छतीत्यर्थः। व्यामिश्रलक्षण इति उक्तव्यामिश्रदोषलक्षणज्वरव्यतिरिक्तः कफपैत्तिकः सान्निपातिकश्च, स चोष्णशीताभिप्रायतया सौम्याग्नेयज्वरद्वयातिरिक्त एव ज्वरः, यथा-अङ्ग लीद्वयव्यतिरिक्त न्यङ्ग लम् ; एवं शारीरमानसमिश्रीभावेऽपि चिन्तनीयम्। ज्वर इच्छतीति वचनं ज्वरयुक्तपुरुषेच्छया ज्वरे उपचाराज ज्ञेयम् ॥ १७ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४०६
चरक-संहिता। (ज्वरचिकित्सितम् योगवाहः परं वायुः संयोगादुभयार्थकृत् । दाहकृत् तेजसा युक्तः शीतकुत् सोमसंश्रयात् ॥ १८॥ अन्तर्दाहोऽधिकस्तृष्णा प्रलापः श्वसनं भ्रमः। सन्ध्यस्थिशूलमस्वेदो दोषव)विनिग्रहः ॥ अन्तवेंगस्य लिङ्गानि ज्वरस्यैतानि लक्षयेत् ।। सन्तापोऽभ्यधिको वाह्यस्तृष्णादीनाञ्च माईवम् । बहिब्वेंगस्य लिङ्गानि सुखसाध्यत्वमेव च ॥ १६ ॥ गङ्गाधरः-ननु रुक्षः शीत इत्यादिना वायुः शीत उक्तस्तत् कथं वातपित्तात्मकः शीतमिच्छेद वातकफात्मकस्तूष्णमिच्छेदित्यत आह-- योगवाह इत्यादि। योगं येन सह वायोः संयोगस्तस्य गुणानुरूपेण गुणं वहतीति योगवाहस्तस्मात् संयोगात् उभयार्थकृत् दाहशीतोभयकत् सम्भवति। तद् भाष्येण विवृणोति–दाहकृदित्यादि। वहिश्वरोऽपि वायुरनुभूयते तेजसा यदा युक्तो वाति तदा उष्णकृत् सोमसंश्रयात् जलादिसोम्यभावेन यदा युक्तो वाति तदा शीतकृदिति। तथान्तश्चरोऽपीति भावः। एषां लक्षणानि अष्टविधत्वविवरणेन वाच्यानीत्यतोऽत्र नोक्तानि ॥१८॥
गङ्गाधरः-अथान्तर्वहिबॅगयोर्लक्षणान्याह--अन्तर्दाह इत्यादि। अधि. कोन्तः शरीराम्यन्तरे दाहः। दोषाणां पित्तादीनां वर्चसश्च। तेषां विनिग्रहोऽप्रवृत्तिः। मूत्रस्य तु प्रवृत्तिन प्रतिपिद्धा। अत ऊर्द्ध वहिवेंगस्य सुखसाध्यत्ववचनादस्य कष्टसाध्यत्वं ख्यापितम्। सन्ताप इत्यादिना वहिबेंगस्य लक्षणम्। वाह्यः सन्ताप उत्तापोऽत्यधिकस्तृष्णादीनाम्
चक्रपाणिः-वातपित्तज्वरे शीताभिप्रायतामुपपादयितुं वायोर्योगवाहितामाह-योगवाह इत्यादि। योगा योगिनो गुणं वहतीति योगवाहः। परमत्यर्थम् । संयोगादिति उष्णेन शीतेन च संयोगात्। उभयार्थकृदिति यथासंख्यमिह उष्णशीतार्थकारी। एतदेव विभजते-दाहकृत्इत्यादि। पित्तेन' इति वक्तव्ये यत् 'तेजसा' इति करोति, तेन वाह्य नाप्यातपादिना युक्तो वायुर्दाहं करोतीति लोकप्रसिद्धमर्थ दृष्टान्तार्थ मूचयति । शीतकारित्वन्तु वायोः शीतत्वेनैव यत् सिद्धं, तत् सोमरूपकफपानीयादियोगाद विशेषेण भवतीति ज्ञेयम् । अन्तर्वाह इत्यादिना अन्तर्खेगवहिबेंगविवरणम् ॥ १८ ॥ १९॥
For Private and Personal Use Only
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३य अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
प्राकृतः सुखसाध्यस्तु वसन्तशरदुद्भवः । कालप्रकृतिमुद्दिश्य प्रोच्यते प्राकृतो ज्वरः ॥ २० ॥ उष्णमुष्णेन संवृद्धं पित्तं शरदि कुप्यति । चितः शीते कफश्चैवं वसन्ते समुदीर्य्यते ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४०७
अन्तगोक्तानां
तृष्णाप्रलापश्वसनभ्रमसन्ध्यस्थिशूलास्वेददोषवञ्चविनि
ग्रहाणां मार्दवमल्पत्वम् । सुखसाध्यत्वमेव चेत्यनेनान्तव्वेंगस्य दुःखसाध्यखमिति ख्यापितम् ।। १९ ।
गङ्गाधरः- क्रमिकखात् प्राकृतो वैकृतश्चैवेति यो द्विविधज्वर उक्तस्तव द्वयं भाष्येण विवृणोति - प्राकृत इत्यादि । सुखसाध्यस्तु प्राकृतो वसन्तशरदुद्भवो निखिलो व्याधिः । ननु तत्र कथं वसन्तशरदुद्भवो ज्वरः स्यादित्यत आहकालप्रकृतिमुद्दिश्य प्राकृतो ज्वरोऽत्र प्रोच्यते ॥ २० ॥
गङ्गाधरः - ननु कथं ज्वरो निर्देष्टव्यो भवतीत्यत आह- उष्णमित्यादि । पित्तमुष्णं पूर्व्वं वर्षासु संवृद्धं सञ्चितमुष्णेनोष्णेनाहारेण च संवृद्धं शरदि प्रकुप्यति । कफश्च शीतः शीते तु काले कालस्य शीतस्वभावेन शीताहारेण च चितः सञ्चितः सन् वसन्ते सूर्यसन्तापेन विलयनात् समुदीर्यते प्रकुप्यति ।
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः - प्राकृत इत्यादिना प्रकरणेन प्राकृतवैकृतविवरणम् । तत्रह कालस्वभावप्रकुपित्तदोषः प्रकृतिरुच्यते, तज्जातीयाच्च दोषादुद्भूतो ज्वरः प्राकृत उच्यते । यद् वक्ष्यति - "कालप्रकृतिमुद्दिश्य निद्दिष्टः प्राकृतो ज्वरः" इति । एवमपि वर्षाकालप्रकृतिभूतेन कृतो ज्वरः प्राकृतः स्यादिति । तनिषेधायाह – “मुखसाध्यस्तु वसन्तशरदुद्भवः” इति । तु-शब्दो अवधारणे । तेन य एव सुखसाध्यः वसन्तशरदुद्भवः प्राकृतः, स एवेह 'प्राकृत' शब्देनोच्यत इत्यर्थः । वर्षांकालभववातिस्तु न सुखसाध्य इति, तेन नासौ प्राकृत उच्यते । प्राकृतवैकृतसंज्ञाव्यवहारो हि यथाक्रमं सुखसाध्यासाध्यबोधप्रयोजनकः । तद् यदि कृच्छ्रेऽपि वातजे प्राकृतत्वं स्यात्, तदा किं प्राकृतव्यवहारेण ? यतश्च वसन्तशरकुञ्जवावेव प्राकृतौ, तेन तयोरेव 'उष्णम्' इत्यादिना ग्रन्थेन विवरणं प्रपवन करिष्यति न वातिकस्येति । अतार्थे जतूकर्णे- "सौम्याग्नेयौ उष्णशीतकामी, जीर्णस्त्रयोदशे दिवसे, वसन्तशरदोः प्राकृतोऽन्यख वैकृतः” इति । यद्यपि वसन्तजः पूर्व्वमुक्तः, तथापि प्रतिलोमव्याख्यया 'उष्णम्' इत्यादिना शरदुद्भवं निर्दिशति । उष्णं पित्तं चितं वर्षासु शरदुदीर्णेनातपेन कुप्यतीति विज्ञेयम् । शीत इति हेमन्ते । उष्णमित्यादिना निर्दिष्टस्य । वर्षास्वित्यादि भाष्यम् ।
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ज्विरचिकित्सितम्
२४०८
चरक-संहिता। वर्षास्वम्लविपाकाभिरद्भिरोषधिभिस्तथा। सञ्चितं पित्तमुद्रिक्त शरद्यादित्यतेजसा । ज्वरं संजनयत्याशु तस्य चानुबलः कफः । प्रकृत्यैव विसर्गाच्च + तत्र नानशनाद भयम् ॥ अद्भिरोषधिभिश्चैव मधुराभिश्चितः कफः। हेमन्ते सूर्यासन्तप्तः स वसन्ते प्रकुप्यति ॥ ननु कथं पूर्व संवृद्धं पित्तं ज्वरयतीत्यत आह-वर्षास्वित्यादि । वर्षासु भूवाष्पादिना कालस्वभावेन अम्लविपाकाभिरद्भिः तथाम्लविपाकाभिरोषधिभिराहारद्रव्यजातिभिः उष्णादुष्णं पित्तं सञ्चितं भवत् शरदि आदित्यतेजसा उष्णेन सामान्यादुद्रिक्तं कुपितं सत् आशु ज्वरं संजनयति, तस्य चानुवलोऽनुबन्धरूपो भवति कफः। कालस्वभावात् वायोः प्रशान्तखात् कफस्य च चयारम्भात् कफ एवानुबध्यते न तु वायुरित्यर्थः । नन्वित्थं शरदुद्भवः प्राकृतः पैत्तिको ज्वरः कथं सुखसाध्य इत्यत आहपकृत्यैवेत्यादि। तत्र शरदि प्राकृत ज्वरे प्रकृत्या ज्वरारम्भकयोः पित्तकफयोः द्रवस्वभावेन शरद ऋतोविसर्गाच्च सोमस्याव्याहतबलेन प्राणिनामुपचितबलतयाप्याय्यमानखाच्च। अनशनाल्लङ्घनान भयं कफपित्तहरणौषधेषु श्रेष्ठतमखाल्लङ्घनस्य यथेष्टविधेयत्वेन सुखेनैव शरदुद्भवः प्राकृतज्वरः साध्यते इति भावः।
ननु वसन्तोद्भवः कफज्वरश्च कथं सुखसाध्यः स्यादित्यत आह-अद्भिरित्यादि। हेमन्ते शीते मधुराभिर्मधुरपाकाभिर्मधुररसाभिश्चाद्भिस्तथा रसे पाके
ननु यदि वर्षास्वम्लविपाकित्वं सर्वासामोषधीनाम्, तदा प्रतिद्रव्याभिहितविपाकस्याव्यवस्था स्यात् तस्य कालवशेनाम्लत्वदर्शनात् ; मैवम् , यथानिष्ठापाकेन यन्मधुरं द्रव्यं तद् यथा आवस्थिकेन पाकेनाम्ल भवति, यदुक्तं “परन्तु पच्यमानस्य विदग्धस्याम्लभावता" इत्यादिना, तथेहापि कालमहिनाम्लविपाकित्वमपि भविष्यति । एवं हेमन्ते यन्मधरपाकित्वमोषधीनाम्, तत्रापि व्याख्येयम् । अन्ये तु वर्षासु वह्निमान्द्याद् विदाहनिमित्तमोषधीनामम्लविपाकित्वमिति ब्रु वते ; यदुक्तं "वर्षासु विदहत्यन्न तथा सर्वमेवाम्लं प्रायो यस्य विदह्यते” इति ; एवमपि तैहेमन्तेन मधुरपाकित्वमुक्तमेव । तस्मात् कालमहिम्नैव पाकान्तरमोषधीनां साधु । आश्विति । पित्तस्याशुकारित्वाच्छीघ्र जनयति। अनुबल इति अनुबन्धनरूपः कफो भवति। एवं ज्वरस्य लङ्घमीयतामाहप्रकृत्यैवेत्यादि । विसर्गस्य प्रकृत्येति विसर्गरूपकालजया प्रकृत्या सौम्यादिरूपयानशनाद * उक्लिष्टमिति वा पाठः।
+ विसर्गस्य इति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः
२४०६
चिकित्सितस्थानम्। तस्माद् वसन्ते कफजो ज्वरः समुपजायते। आदानमध्ये तस्यापि वातपित्तं भवेदनु॥ आदावन्ते च मध्ये च ज्ञात्वा दोषबलाबलम् । शरद्वसन्तयोविद्वान् ज्वरस्य प्रतिकारयेत् ॥ २१॥
च मधुराभिरोषधिभिः नवान्नादिभिश्चितः सञ्चितः कफः स वसन्ते सूय्यसन्तप्तः सूर्यतापेन घृतवत् विलायितः सन् प्रकुप्यति। ततः प्रसरणात् तस्य तद्रपेण वसन्ते कफकोपादादानमध्ये वसन्ते कफजो ज्वरः समुपजायते। वसन्तो ह्यादानमध्यम ऋतुः सूय्येकरसहस्रण प्राणिनां स्नेहादानतो मध्यमत्वेन मध्यबलखात् रौक्ष्योष्णप्राभ्यां तस्यापि ज्वरस्यानु अनुबन्धरूपं वातपित्तं भवेत्। तत्र प्राणिनां मध्यमबलत्वेन वातपित्तानुबन्धत्वेन लङ्घनसाध्यकफस्य प्रतिकारार्थ लङ्घनं बलाविरोधेन विधातु नातिभयमित्यतः कफजप्राकृतो ज्वरः सुखसाध्यः।
नन्वेतयोः प्रतिकारं कथं कुर्य्यादित्यत आह-आदावित्यादि। विद्वान् वैद्योऽस्य प्राकृतस्य ज्वरस्य शरद्वसन्तयोरादौ वाप्यन्ते वा मध्ये वा जातस्य आरम्भकदोषबलाबलं ज्ञाखा प्रतिकारयेत्। शरद्वसन्तयोराद्यन्तमध्यजातत्वेन ज्ञानाद्धि पुरुषस्य दोषस्य च बलाबलज्ञानं भवति। यथा शरदः प्रथमभागे प्राणिनां बलं तथा वसन्तान्तभागे, यथा शरदोऽन्तभागे तथा वसन्तादिभागे, मध्ये द्वयोस्तुल्यं तयोट द्धिहासाभ्यां बलस्यारम्भात् ॥२१॥
भयं न भवति ; विसर्गो हि सौम्यः स्निग्धः, तत्र बलवन्तः पुरुषाश्च ; तेन तलोत्पन्नो ज्वर आमाशयसमुत्पन्नत्वेन लङ्घनार्हो लङ्घनीय एव। किंवा प्रकृत्यैव विसर्गाच्चेति पाठः । तदा प्रकृत्येति ज्वरकारणेन कफपित्तरूपेण लङ्घनहेतुना, तथा विसर्गाच्च कालात् । लङ्घने भयं नास्ति, उक्तं हि-'कफपित्ते द्रवे धातू सहेते लङ्घनं महत्" इति। हेमन्ते चितः कफो वसन्ते कुप्यतीति युक्तमेव, यतः दोषचयादिक्रमः शिशिरे नास्त्येव ; आदानमध्ये तस्यापि वातपित्तं भवेदनु इति तस्यापि वसन्ते कफचरस्य वातपित्तमनु अनुबन्धरूपं भवेत्, तदा वसन्तादौ दुब्बलं वातपित्तम्, मध्ये तु मध्यम्, अन्ते तु प्रबलं भवति। एवं शरद्यपि कफो भवति। तदैतान् विशेषान् बुद्धा चिकित्सा कर्त्तव्येति दर्शयन्नाह- आदावित्यादि। शरवसन्तयोरादौ मध्ये चान्ते च ज्वरस्य दोपबलाबलं बुद्धति योजना ॥ २१॥
For Private and Personal Use Only
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४१०
चरक-संहिता। (ज्वरचिकित्सितम् कालप्रकृतिमुद्दिश्य निर्दिष्टः प्राकृतो ज्वरः। प्रायेणानिलजो दुःखः कालेष्वन्येषु वैकृतः। हेतवो विविधास्तस्य निदाने संप्रदर्शिताः ॥ २२ ॥ गङ्गाधरः-ननु प्राकृतसंज्ञेयं किं प्राणिनां प्रकृतिभूतदोषजत्वेनाथवा वातादीनां प्रकृत्यवस्था प्रकृतिस्तज्ज्वरः प्राकृतः किं वान्यथेति चेत् तत्राहकालप्रकृतिमित्यादि। कालस्यत्तरूपस्य प्रकृति स्वभावमुद्दिश्य प्राकृतो ज्वरो निर्दिष्टः न तु पुरुषाणां दोषप्रकृतिमुद्दिश्य न वा सुखसाध्यपरत्वेन । ननु प्राकृतत्वं ज्वरस्य कालप्रकृत्या कुपितदोषजत्वं तत् किं कालप्रकृतितः कुषितदोषः प्रकृतिस्तज्जातत्वं प्राकृतत्वं तच्चेदिष्टं तदा कालान्तरस्यापि प्रकृत्या दोषः कुप्यति तदोषजोऽपि प्राकृतो न किं भवतीत्यत आद–प्रायेणेत्यादि । अनिलजः प्राकृतो निखिलो व्याधिः प्रायेण दुःखः कष्टसाध्यः। प्रायशब्देनानिलजः प्राकृतो ज्वरः सुखः। कालेष्वन्येषु हिमादिषु शरद्वसन्तप्राट्सु च निदानोक्तकारणकुपितदोषजो व्याधिकृतः सोऽपि दुःखः।।
ननु कियन्तःशिरसीयेऽप्युक्तम् । “चयप्रकोपप्रशमाः पित्तादीनां यथाक्रमम् । भवन्तरकैकशः पटसु कालेष्वभ्रागमादिषु। गतिः काल कृता चैपा चयाद्या पुनरुच्यते” इति, तेन यथा पित्तस्य वर्षासु चयः शरदि प्रकोपः शीते प्रशमस्तथा कफस्य शीते चयो वसन्ते प्रकोपो ग्रीष्मे प्रशमस्तथा वायोग्रीष्मे चयः प्राषि प्रकोपो वर्षासु प्रशमः इति यत्, पित्तस्य वसन्ते चयो ग्रीष्मे प्रकोपः प्राषि प्रशमस्तथा कफस्य प्राषि चयो वर्षासु प्रकोपः शरदि प्रशमः तथा वायोः शरदि चयः शीते प्रकोपो वसन्ते प्रशम इत्यपि कालप्रकृति श्यते, ततः किं ग्रीष्मवर्षाशीतभवाः पित्तकफवातजाः प्राकृता न भवन्तीति चेत्, न ; चयप्रकोप
चक्रपाणिः-कालप्रकृतिमुद्दिश्य निर्दिष्टः प्राकृतो ज्वर इति प्राकृतज्वराधिकारपरिभाषा । कालप्रकृतिमिति कालस्वभावसम्बन्धं दोषम् ; उद्दिश्येति कारणत्वेन लक्ष्यीकृत्य। नन्वेवमपि वर्षाकालप्रकृतिना वातेन कृतो ज्वरः प्राकृतः स्यादित्याह-प्रायेणानिलजो दुःख इति, अनिलजो ज्वरो वातप्रकृतिसमानोऽपि दुःखो भवति विरुद्धोपक्रमत्वात् । यतः ज्वरस्यामाशयोत्थत्वेन लङ्घनादि पथ्यम्, तच्च वायोरपथ्यमिति विरुद्धोपक्रमत्वाद् दुःखत्वेन न प्राकृतत्वं वातिकस्य । यतः प्राकृतत्वेऽपि यः सुखसाध्यः, स एव प्राकृत उच्यत इति भावः। एवं तावत् सो वातजो वैकृतः, तथा वसन्तशरव्यतिरिक्तकालभवः कफजस्तथा पैत्तिकोऽपि वैकृत एवेति दर्शयमाह - कालेष्वन्येषु वैकृत इति। कफजः पित्तज इति शेषः ।
For Private and Personal Use Only
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५ अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्। २४११ बलवत्स्वल्पदोषेषु ज्वरः साध्योऽनुपद्रवः॥ २३॥ प्रशमा इत्यादिवचनस्य एकैकश इत्यनेन पुनरावृत्त्या चयप्रकोपप्रशमानिरासात् । “प्राटशरद्वसन्तेषु वातपित्तकफैः क्रमात् । प्राकृतः सुखसाध्यस्तु वसन्तशरदुद्भवः” इति। प्रायेणानिलजो दुःखः कालेष्वन्येषु वैकृत इति ख्यापितः । सुश्रुतेऽप्युक्तम्--"इह तु वर्षाशरद्धेमन्तवसन्तग्रीष्मप्रावृषः पड़ ऋतवो भवन्ति दोषोपचयप्रकोपोपशमनिमित्तम्, ते तु भाद्रपदादेन द्विमासिकेन व्याख्याताः ; तद् यथा-भाद्रपदाश्वयुजौ वर्षाः कार्त्तिकमागशीषों शरदित्यादिना द्वाभ्यां द्वाभ्यां मासाभ्यां षड्तूनुक्त्वा वर्षाशरमन्तेषु क्रमात् पित्तस्य चयप्रकोपप्रशमाः कफस्य तु हेमन्तवसन्तग्रीष्मेषु वायोस्तु ग्रीष्मप्राड्वासु यथा भवन्ति तत् कारणोपदेशेन व्याख्यातम् । प्रकोपणव्याख्याने तु–“स शीताभ्रप्रवातेषु घन्तेि च विशेषतः। प्रत्यपस्यपराहे च जीर्णऽन्ने च प्रकुप्यति ॥ तदुष्णरुष्णकाले च मेघान्ते च विशेषतः। मध्याह्न चार्द्धरात्रे च जीर्यत्यन्ने च कुप्यति ॥ स शीतैः शीतकाले च वसन्ते च विशेषतः। पूर्वाह्न च प्रदोषे च भुक्तमात्रे प्रकुप्यतीति पुनर्यदुक्तं तत् कालप्रकृत्या चयं विना प्रकोपाभिप्रायेण, अत्र तु कालप्रकृत्या चयपूर्वका दोषप्रकोपजाता रोगाः प्राकृता न तु दोषकोपाजाता इति। तेह्यन्येषु शरवसन्तप्राइभिन्नेषु पञ्चस्तृतुषु हेमन्तवसन्तग्रीष्मपाड़ वर्षासु स्वकारणकुपितात् पित्ताजाताः, ग्रीष्मप्राड़ वर्षाशरद्धेमन्तेषु तु स्वहेतुकोपात् कफाजाताः, वर्षाशरद्धेमन्तवसन्तग्रीष्मेषु स्वनिदानकुपिताद वाताजाताच रोगा वैकृताः ते च दुःखाः प्रायेण भवन्ति । हेतव इत्यादि ॥२२ ।।
गङ्गाधरः-तत्र सुखसाध्यलक्षणमाह-बलवत्खित्यादि। अल्पदोषेषु बलवतसु जनेषु धरः सुखसाध्यः, एवंभूताश्च सवें प्रायेण सुखसाध्या भवन्ति। इति सर्वपा रोगाणां स्वस्वाधिकारे प्रायशब्दार्थ सुखसाध्यलक्षणेन विवरीष्यते स्वयमेव। ननु शरदि बहुकारणकुपितात् पित्तात्, वसन्ते च बहु. कारणकुपितात् कफात्, प्रापि च बहुनिदानकुपिताद् वाताद यदि रोगा
अथ वैकृतस्य ज्वरस्य को हेतुरित्याह-हेतव इत्यादि। अन्ये तु ब्रुवते-वर्षाकाले वातजोऽपि प्राकृतः, किन्त्वयं कृच्छ्रः, वसन्तशरद्धवस्तु प्राकृतः सुखसाध्यो भवतीति विशेषः । तथाच वाग्भटेन, “प्राकृतश्चानिलोद्भवः" इति कृतमिति ॥ २२ ॥
चक्रपाणिः-बलवस्वित्यादिना साध्यज्वरविवरणम् ; ज्वरोपद्रवा यद्यपि साक्षान्न पठिताः, तथापि सामान्योपद्रव उक्तलक्षणयुक्ता रोगाः ; इह यदुक्तम् 'उपद्रवस्तु खलु रोगो रोगान्तर
For Private and Personal Use Only
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४१२
चरक-संहिता। ज्वरचिकित्सितम् जायन्ते, तहि तेऽपि किं वसन्तशरदुद्भवाः सुखसाध्याः वातजाः कुच्छसाध्याः स्युरिति चेन्न, यतः “उष्णमुष्णेन संवृद्धं पित्तं शरदि कुप्यति” इत्युक्त्वा स्वकारणकदम्लोप्णादिभिः संवृद्धपित्तप्रकोपाशङ्कानिकारार्थं तद्भाष्येण व्याख्यातं वर्षास्खम्लविपाकाभिरित्यादिना ; एवं चितः शीते कफश्चैवेत्यादुत्वा स्निग्धमधुरादिस्वकारणकुपितकफनिरासार्थ तद्भाष्येण व्याख्यातमद्भिश्चैव इत्यादिना। तस्मात् कालप्रकृतिजात् वर्षास्वम्ल विपाकिजलादितः सञ्चितपित्तस्य शरद्यादित्यतेजसाभिव्यक्तितो जाता रोगाः सुखसाध्याः न तु स्वकारणकुपितात् पित्तात्। एवं कफस्यापि व्याख्येयम्। ननु प्राषि वायोरप्येवं चयपूर्वकव्याधिजनकखात् कथं तज्जा दुःखाः --- उक्तं हि सुश्रते-“ता एवोषधयो निदाघे निःसारा रुक्षा अतिमात्रं लव्यो भवन्त्यापश्च । ता उपयुज्यमानाः सूर्यप्रतापोपशोषितदेहानां देहिनां रोक्ष्याल्लघुखादवेशद्याच्च वायोः सञ्चयमापादयन्ति । स सञ्चयः प्रापि चात्यर्थ जलोपक्लिन्नायां भूमौ क्लिन्नदेहानां प्राणिनां शीतवातवर्षरितो वातिकान् व्याधीन जनयति" इति नाशङ्काम्। तथा सञ्चयपूव्वेकत्वेऽपि वायुप्रकोपस्य कारणानि हि भूमेलक्लिन्नता देहस्य ततः क्लिन्नता शीतवातवर्षाणि च तथा स्वयमुक्तं तस्याशितीये-"आदानदुर्बले देहे पक्ता भवति दुर्बलः। स वर्षास्वनिलादीनां दूषणैर्बाध्यते पुनः। भूवाष्पान्मेघनिष्यन्दात् पाकादम्लाजलस्य च । वर्षास्थग्निवले क्षीणे कुप्यन्ति पवनादयः ॥ इति । तेन पित्तकफयोः शरदि वसन्ते च मूर्यासन्तापमात्रस्य प्रेरकखमिव पादृषि वायोः प्रेरका बहवः तथा पित्तकफयोश्च कुपितयोः संसर्ग इति प्राकृषि वातप्राकृता दुःखाः । शरदि पित्तस्यानुबल एकः कफः, तस्यापि प्रेरकः सूर्यासन्तापो नाधिकस्तथा वसन्तेऽपि वातपित्तयोयोः संसर्गेऽपि प्रेरक एक एव सूर्यसन्तापः इति । वसन्तशरदुद्भवाः प्राकृताः ऐकान्त्येन सुखसाध्याः, अनिलजास्तु प्रायेण दुःखाः । प्रायपदेन भूमेलपक्लिनलशीतवातवर्षादीनां प्रेरकाणामल्पत्वे तु ज्वरः सुखसाध्य इति ख्यापितम्। विशिष्टव्याधिषु ज्वरस्य प्राधान्याज्ज्वरमधिकृत्य प्राकृतवैकृतवचनं सर्च सर्वेष्वेव रोगेधूपलक्षणीयमिति । जतूकर्णस्तु। “भवेद वसन्तशरदोः प्राकृतोऽन्यत्र वैकृतः” इति यदुवाच तन्न, प्राकृषि वातप्राकृतखसामान्याभावाभिप्रायेण परन्तु उक्तरूपेण प्रेरकबाहुल्यादनुबन्धबाहुल्याच दुःखसाध्यवात् वातस्येव पित्तकफयोश्च प्राधान्येन प्रकोपात् तद्भवत्वेन कालजो रोगाश्रयो रोग एव स्थूलोऽणुर्वा रोगात् पश्चाजायत इत्युपद्रवसंज्ञः' इति । तन्तान्तरे--
For Private and Personal Use Only
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः
THHTHHAL
चिकित्सितस्थानम्।
२४१३ वैकृतत्वमङ्गीकृत्य। तन्त्रेऽस्मिन् सुश्रुते च यत् प्राकृतत्ववचनं तद् ग्रीष्मे वातस्य चयपूर्वकत्वेन प्रापि प्रकोपेण व्याधिहेतुखात् पित्तकफयोस्तदानीमेव विना चयं प्रकोपेण व्याधिहेतुखाद्वैकृतत्वं नाङ्गीकृत्य प्राकृतवाङ्गीकारादिति न विरोधः। यच्चास्मिंस्तन्त्रे प्रादृषि वातजस्य प्राकृतलवचनं नास्ति जतूकणेश्व प्राकृतत्वं न मन्यते इति व्याख्यातं तत् प्रमादेन भ्रमेण वा। प्रायेणानिलजो दुःख इत्यस्य वैकृत इत्यनेन योजनाकरणाबोध्यम् । एवं प्रादृषि प्राकृतानाम् अन्यरोगाणां दुःसाध्यत्वं ज्वरस्य तु सुखसाध्यत्वं प्रभावात्। तन्त्रान्तरे हि "ज्वरे तुल्यत्तुदोपत्वं प्रमेहे तुल्यदृष्यता। रक्तगुल्मे पुराणत्वं सुखसाध्यस्य लक्षणम्” इति यद् व्याख्यातं तदपि प्रमादादेव। ज्वरे हि तुल्यत्तदोषत्वेऽपि वसन्त शरदुद्भवयोरेवैकान्त्येन सुखसाध्यत्वं सम्पद्यते। शीतोष्णवाभ्यां साधारणत्वेन शरदस्तत्र च दोषौ पित्तमुष्णं शीतः कफ इति तुल्यता। वसन्ते च शीतोष्णसाधारणे प्रधानकफः शीतोऽनुबन्धश्च वायुः शीतः पित्तमुष्णमिति साधारणत्वेन तुल्यखमृतुदोषयोः प्रापि च शीतोष्णसाधारणत्वेन वातपित्तकफानाञ्च शीतोष्णवाभ्यां तुल्यत्वेऽपि प्रेरकहेतुबाहुल्याबाहुल्याभ्यां दुःखसुखसाध्यत्वे सम्पदाते। अतस्तुल्यत्तदोषत्वन्तु तुल्यो ऋतुश्च स्वल्पहेतुकुपितो दोषश्च यत्र स तुल्यत्तदोष इत्यभिप्रेत्य उक्तमिति बोध्यम्। कचिदुक्तं “वर्षाशरद्वसन्तेषु वातादयः प्राकृतः क्रमात् । वैकृतोऽन्यः स दुःसाध्यः प्राकृतश्चानिलोद्भवः । वर्षासु मारुतो दुष्टः पित्तश्लेष्मान्वितो ज्वरम्। कुय्यात् पित्तश्च शरदि तस्य चानुबलः कफः। तत्प्रकृत्या विसगांच तत्र नानशनाद भयम्। कफो वसन्ते तमपि वातपित्तं भवेदनु॥” इति यत् तत्रापि वैकृतोऽन्यः स दुःसाध्यः प्राकृतश्चानिलोदभवः प्रायेणेति व्याख्येयम् । वर्षास्थिति प्रादृषि पर्यायवात् न तु श्रावणभाद्ररूपे वर्षतौ । चयप्रकोपप्रशमानान्तु वर्षाशरद्धपन्तवसन्तग्रीष्मप्राड़ित्येवं रूपेष्टतुष सुश्रुतेन स्फुटमुक्तत्वात् ; तस्याशितीये यदुत्तरदक्षिणायनयोः शिशिरवसन्तग्रीष्मामकवर्षाशरद्धेमन्तात्मकयोः प्रत्येकमृत्युचर्या प्रोक्ता, तत्र प्राविधिवर्षाविधिभेदो नास्ति, तयोर्दक्षिणायनावधिमासद्वयात्मकत्वेन पुनरेकत्तखात् । हेमन्तशिशिरयोश्च भेदैन किञ्चिविशेषणमुक्तं दक्षिणायनस्य शेषमासद्वयात्मको हि हेमन्त उत्तरायणस्य प्रथमासद्वयात्मकश्च शिशिर इति, न च तत्र चयादिप्रतिषेधरूपेण चर्या प्रोक्ता। परन्तु वातप्राबल्यप्रतीकारविधिरूपेण प्रायस्तुल्यविधिरुक्तः; "हिक्काश्वासकासतृष्णाच्छई पतीसारमूर्छाङ्गभेदारोचककृच्छविटकता वेति दशोपद्रवा ज्वरमुपद्रवन्ति" इत्युक्ताः ॥२३॥
३०३
For Private and Personal Use Only
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ज्वरचिकित्सितम्
२४१४
चरक-संहिता। हेतुभिर्बहुभिर्जातो बलिभिर्बहुलक्षणः ।
ज्वरः प्राणान्तकृद् यश्च शीघ्रमिन्द्रियनाशनः ॥ २४ ॥ तस्मात् ज्येष्ठापाढरूपे ग्रीष्मे यो विधिरुक्तः स्वादृशीतद्रवस्निग्धादिदेहबलस्निग्धवादिकरो वातपित्तहरश्व सोऽपि न ग्रीष्पशेपमासे प्राटप्रथममासरूपे वायुचयकाले विरुध्यते। तथा प्रादृटशेषमासे श्रावणेऽपि वायुचयकाले यः श्रावणभाद्ररूपवर्षाविधिः साधारणतु विधिरुक्तः सोऽपि न विरुध्यते त्रिदोषहरखात्। इति विस्तरेण तत्र व्याख्यातम् ।
ननु कालेधन्येषु वैकृत इति यदुक्तं तत्र किं कालप्रकृतिने कारणं, कारणं चेत् तर्हि प्राकृत एव भवति कुतो वैकृत उच्यते इत्याशङ्कायां पूर्वमुक्तं हेतव इत्यादि। तस्य वैकृतस्य ज्वरस्य विविधा हेतवो निदाने निदानस्थाने दशिताः। एवमन्यरोगाणां स्वस्वाधिकारे दर्शिता दर्शयितव्याश्च बोध्याः। अथ साध्यश्चासाध्य एव चेति यद द्वैविध्यमुक्तं तद् भाष्येण विवृणोति-बलवस्वित्यादि। अल्पदोषेषु दोषाश्चयतो वांशतो वाप्यल्पा यत्र तेषु पुरुषेषु बलवत्सु अनुपद्रवो यो ज्वरः स साध्यः। ज्वरस्य तूपद्रवास्तत्रान्तरे प्रोक्ताः-"श्वासो मूरुिचिच्छदि तृष्णातीसारविडग्रहाः। हिक्काकासाङ्गभेदाश्च ज्वरस्योपद्रवा दश” ॥ इति ॥२३॥
गङ्गाधरः-साध्यज्वरमुक्त्वाथासाध्यज्वरमाह-हेतुभिरित्यादि। वलिभिबहुभिहेतुभिः ज्वरकर वैर्जातो ज्वरो बहुलक्षणश्चेत् तदा उत्पन्नमात्रं चिकित्स्यमानोऽपि बहुलिङ्गो न तूपेक्षया बहुलिङ्गस्तु प्राणान्तकृत् भवति। ननु बलिभिबहुभिर्हेतुभिर्जातो व्याधिबहुलक्षण एव भवति तत् कथं पुनबहुलक्षण इत्युक्तमिति ? अत्र कश्चिद् भापते-स्वस्वकारणेभ्यः कुपिता दोषाः सर्वेषामेव व्याधीनां जनका भवितुमर्हन्ति, न च तत्रारित प्रतिनियामकः कश्चिदन्तरेण यथा प्राक्तनकर्मणरतस्माद् यदा स्वहेतुकुपितो दोषः प्राक्तनकर्मविशेषचोदितः सन् विशिष्टां दुष्टिमासाद्य यद् व्याधिजनकस्थानसंश्रयदृष्यसंयोगादिकां विशिष्ट सामग्रीमासादयति तदा तद् व्याधिविशेषमभिनिबत्तयति। इत्यतो बलवद्वहुहेतुजोऽप्यदृष्टविशेषादल्पलक्षणो बहुलक्षणोऽपि
चक्रपाणिः-बलिभिर्बहुभिश्च हेतुभिर्जातो बहुलक्षण एवं भविष्यति, तत् किं 'बहुलक्षणः' इतिपदेन ? उच्यते, पुरुषस्याग्निबलादिविशेषेण दोषहेतवो यथोक्तदोषगुणा वापि न बहुलक्षणं रोगं कुर्वन्ति, तथा सम्प्राप्तिविशेषाभावाच न बहुलक्षणत्वं भवति, यदुक्तम् “एकं द्वौ लीन्
For Private and Personal Use Only
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम्। २४१५ भवतीति। परे तु “एक द्वौ त्रीन् बहून् वापि देहे धावादियोगतः। दर्शयन्ति विकारांस्तु कुपिताः पवनादयः” इति तन्त्रान्तरवचनमुपन्यस्य दृष्यादिसहकारिकारणाधिक्ययोगायोगाभ्यां बहुलक्षणं स्वल्पलक्षणञ्च कुर्वन्ति दोषाः, न तु स्वमानाधिक्यादिति। अन्ये तु विकृतिविषमसमवायादल्पहेतुकश्च बहुलक्षणो भवति बहुहेतुकचाल्पलक्षणो भवतीत्याहुरतन्मतत्रयं न मनोरममेव । यत्र हि बहुकारणोपपत्तित जहासम्भवरतत्रादृष्टविषमसमवायादयः कल्प्यन्ते, नवज्वरादौ च रसधाखतिरिक्तधातुद्वयादिसान्निध्यश्च न वत्तेते, तेन किं धातुगतज्वरं विना बहुलक्षणो न स्यात् ? न चास्ति नियमः, नवज्वरादिष्वपि बहुलक्षणादिदर्शनात्। तस्माद ब्रमः। ज्वरस्य निमित्तार्थकारिण्या प्राक्तनकम्मजातया विकृत्या विज्ञ यमरिष्टलक्षणं पूव्वरूपीयेन्द्रिये व्याख्यातम् । “प्रेतैः सह पिबेन्मद्य स्वप्ने यः कृष्यते शुना। स घोरं ज्वरमासाद्य न जीवेन च मृज्यते।” इति । अत्र तु पुनरिदमरिष्टलक्षणन्तु लक्ष्यनिमित्तया विकृत्या विज्ञ यम्, उक्तं हि वर्णवरीयेन्द्रिये-- लक्ष्यनिमित्ता तु सा यस्या उपलभ्यते निमित्तं यथोक्तनिदानेषु इति । निदानव्याख्याने लक्षणस्यास्य प्रदर्शनात्, इन्द्रियस्थाने च प्रदर्शनात् । अस्यास्तु बहुलक्षणवरूपाया विकृतेनिमित्तन्विदमुलभ्यते। निदानस्थाने अरनिदानानि यानि प्रोक्तानि तेर्बहुभिर्वलिभिहतुविशेषैगुणरसवीर्यविपाकप्रभावविशेषेण दूषणविशेषकासश्वासादितत्तग्राधिसम्प्राप्तिजनकं तत्तद्वयाधिनियतस्थानसंश्रयणमापन्नो दोष एकैकप्रविभागेण कृत्वा तत्तग्राधिरूपाणि लक्षणानि जनयति । व्याख्यातच स्वयमेवेत्थं शोषनिदाने, तथा सति बहुभिबेलिभिहंतुभिरल्पलक्षणजनकदोषदुष्टिविशेषकरैर्जातो रोगोऽल्पलक्षणो भवति इति। तनिरासाथ बहुलक्षण इत्युक्तम् । अल्पैश्च हेतुभिर्बहुलक्षणजनकदोषदुष्टिविशेषकरैर्जातोऽपि रोगो बहुलक्षणो भवति स च न प्राणान्तकृद भवतीति ख्यापनार्थ बहुभिरित्युक्तम् । अबलिभिश्च बहुभिर्हेतुभिरल्पैर्वा हेतुभिर्बहुलक्षणजनकदोषदुष्टिकरैर्जातोऽपि बहुलक्षणो भवति। तत्र बहुभिरवलिभिहेतुभिर्जातो बहुलक्षणो ज्वरो न प्राणान्तकृद भवतीत्युक्तं वलिभिरिति तत्त्वम्। एवं यस्तु शीघ्रम् इन्द्रियनाशनो ज्वरः शीघ्रमुत्पन्नमात्रं चिकित्स्यमानोऽपि दशानां श्रोत्रादीनां बुद्धिकर्मेन्द्रियाणां स्वस्वक्रियाश्रवणादिशक्तिं शीघ्र नाशयति, न तूपेक्षया कालान्तरेण वा ; स प्राणान्तकृत् । उपेक्ष्यमाणारखन्ये रोगा इन्द्रियनाशकाः बहून् वापि देहे धात्वादियोगतः। दर्शयन्ति विकारांस्तु कुपिताः पवनादयः” इति। शीघ्र मित्युत्पन्नमात्र एव ॥ २४॥
For Private and Personal Use Only
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४१६
ज्वरचिकित्सितम्
चरक-संहिता। सप्ताहाद वा दशाहाद वा द्वादशाहात् तथैव च। सप्रलापभ्रमश्वासस्तीक्ष्णो हन्याज्ज्वरो नरम् ॥ २५ ॥ ज्वरः क्षीणस्य शनस्य गम्भीरो दैर्घरात्रिकः । असाध्यो बलवान् यश्च केशसीमन्तकृज्ज्वरः ॥ २६ ॥
प्राणान्तकृतश्च, ज्वरस्वशीघ्रमिन्द्रियनाशनो न प्राणान्तकृदिति भावः । शीघ्रञ्चेन्द्रियनाशेऽपि निदानोक्तहेत विशेषाणां गुणरसवीव्यविपाकप्रभावविशेघेण शीघ्र न्द्रियनाशकदोषदुष्टिविशेषकरेण दूषितदोषो हेतुरुन्नेयः । एवं परत्रापि सव्वत्र रोगाधिकारेऽरिष्टलक्षणवैचित्रोत्पादनिमित्तमुन्नेयम् । यस्चत्र इन्द्रियशब्देन मनोऽपि व्याचष्टे सुश्रुतदर्शनात् तन्न, यतोऽस्मिंस्तन्त्रे स्वमते मनस इन्द्रियाणां चेष्टाप्रत्ययभूतखादिवचनरिन्द्रियतः पृथगुपदेशदर्शनात् ॥२४॥
गङ्गाधरः ---सप्ताहाद वेत्यादि। तीक्ष्णोऽत्युग्रवेगो ज्वरो यदि प्रलापभ्रमश्वासस्त्रिभिमिलितैयुक्तस्तदा वातिकः सप्ताहात् पैत्तिको दशाहात् श्लैष्मिको द्वादशाहान्नरं हन्यात् । वा-शब्द एवमेवं दोषभेदमर्यादाज्ञापनार्थम् । त्रिषु दोषेषु वायोः शीघ्रकारितात् सप्ताह नियमस्ततोऽल्पशीघ्रखात् पित्तस्य दशाहनियमः श्लेष्मणश्विरकारिवात् द्वादशाहनियम इति बोध्यम् ।। २५॥
गङ्गाधरः-ज्वरः क्षीणस्येत्यादि। क्षीणस्य क्षीणमांसबलस्य शूनस्य ज्वरोऽसाध्यः। गम्भीरोऽन्तबैगो ज्वरोऽसाध्यः। गम्भीरस्तु ज्वरो ज्ञे यो ह्यन्तर्दाहेन तृष्णया। आनद्धत्वेन चात्यर्थ श्वासकासोद्गमेन च ॥ इति सुश्रुतवचनेन सह अन्तर्दाहोऽधिकस्तृष्णा प्रलापः श्वसनं भ्रमः। सन्ध्यस्थिशूलमस्वेदो दोपवचौविनिग्रहः। अन्तर्वैगस्य लिङ्गानि ज्वरस्यैतानि लक्षयेत् इतिस्ववचनस्य तुल्यार्थखात्। कश्चिदन्तर्धातुस्थो ज्वरो गम्भीर इत्याह ।
चक्रपाणिः-सप्ताहाद्वेत्यादि। सप्ताहाद वातोत्तरः सप्रलापभ्रमश्वासस्तीक्ष्णो हन्ति। एवंगुण एव पैत्तिको दशाहात्, तथैवंगुण एव कफजो द्वादशाहादन्ति शीघ्रतमशीघ्रतरशीघ्रविकारकारित्वाद वातपित्तकफानामिति वर्णयन्ति। 'वा'शब्दो विकल्पार्थः, तेन सप्ताहादिष्वपि अर्जागपि ज्वरेण त्वहननं लक्ष्यते। अन्ये तु सप्ताहात् समलाएः, दशाहात् सभ्रमः, द्वादशाहात् सश्वासो हन्तीति व्याख्यानयन्ति ॥ २५॥
चक्रपाणिः-गम्भीरोऽन्तर्वेगः, किंवा गम्भीरधातुस्थः। दैर्धरात्रिको दीर्घकालानुबन्धी किंवा दीर्धी रात्रि मरणरूपां करोतीति दैर्घरातिकः ॥ २६ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
दय अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । स्रोतोभिर्विसृता दोषा गुरखो रसवाहिभिः । सर्वदेहानुगाः स्तब्धाः कुर्वते सन्ततज्वरम् ॥ दशाहं द्वादशाहं वा सप्ताह वा सुदुःसहः ।
स शीघ्र' शीघ्रकारित्वात् प्रशमं याति हन्ति वा॥ परे तु गम्भीर इव यत्र वातादीनां निश्चयो न कर्तुं शक्यते इत्याहुः। तद् द्वयं न साधु। दैघेरात्रिको ज्वरोऽसाध्यः। दीर्घरात्रानुबन्धी ज्वरो दैघेरात्रिक इत्येके, दीपों मरणरूपां रात्रिमनुवर्त्तते इति दैर्धरात्रिको मृत्युकृदित्यर्थः । तेन क्षीणस्य शुनस्य ज्वरो दैर्घरात्रिको मृत्युकृत् ; 'गम्भीरो ज्वरो दैर्घरात्रिको मृत्युकृदित्यर्थः। यश्च बलवान् केशसीमन्तकृत् स ज्वरोऽसाध्य इत्यन्क्यः इत्यपर आह। केशसीमन्तकृदिति। अनिमित्तं केशेषु यस्य सीमन्तो भवति स ज्वरी म्रियते इत्यर्थः। सुश्रुतेऽप्यसाध्यज्वरलक्षणमुक्तं-“हतप्रभेन्द्रियं क्षामं दुरात्मानमुपद्रुतम् । गम्भीरतीक्ष्णवेगात्तुं ज्वरितं परिवर्जयेत् ॥” तथा । "केशाः सीमन्तिनो यस्य संक्षिप्ते विनते भ्र वौ। लुनन्ति चाक्षिपक्ष्माणि सोऽचिराद याति मृत्यवे ॥” इति ॥२६॥
गङ्गाधरः-अथ पुनः पञ्चविधो दृष्ट इत्यादिना सन्ततादिभेदेन ये पञ्च भेदा उक्तास्तान् दर्शयति-स्रोतोभिरित्यादि। गुरवो दोषा एकैकोल्वणास्त्रयो दोषा रसवाहिभिः स्रोतोभिः विमृताः कृतप्रसरणाः सन्तः सर्वदेहानुगाः सर्वदेह सुतरामनुगता भूखा स्तब्धा दुष्टिस्वभावाद दशाहादिनिश्चलाश्च भूखा सन्ततज्वरं कुव्वेते। इति सन्ततज्वरस्य सम्प्राप्तिमुक्त्वा लिङ्गमाह-दशाहमित्यादि। स कालदूष्यप्रकृतितुल्यदोषजः सन्ततो ज्वरः दोषदृष्याणां निःशेषेण संशोधनाभावात् संशोधनाच्च दशाह, सर्वशः संशोधनात् तथा संशोधनाभावाद् द्वादशाह, सर्वशः संशोधनात् संशोधनाभावाच्च सप्ताहं व्याप्य सुदुःसहः शीघ्रकारिखात्
चक्रपाणिः-स्रोतोभिरित्यादिना सन्ततादिभेदमाह। गुरव इति वृद्धाः। दशाहमित्यादि । दशाहादीन् वाप्य सुःसहो भवतीति शेषः। शीघ्रमिति दशाहादय एव प्रमूततरकालान्तरापेक्षया 'शीघ्र' शब्दवाच्याः। दशाहादिविकल्पश्च यथाक्रमं पित्तकफानिलोत्तरसन्निपातारब्धत्वात् सन्ततः ज्वरस्य ज्ञेयः। यदुक्तमन्यत्रापि-"पित्तकफानिलवृद्धया दशदिवसद्वादशाहसप्ताहात्। हन्ति विमुञ्चति वाशु ज्वरोष्मा धातुमलपाकात् ॥” तथा “दशद्वादशसप्ताहैः पित्तश्लेष्मानिला. धिकः। दग्धोष्मणा धातुमलान् हन्ति मुञ्चति वा ज्वरः ॥” इति ; हननमोचनविकल्पस्ट
For Private and Personal Use Only
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४१८
चरक-संहिता। [ज्वरचिकित्सितम् कालदृष्यप्रकृतिभिर्दोषस्तुल्यो हि सन्ततम् ।
निष्प्रत्यनीकं कुरुते तस्माज्ज्ञ यः सुदुःसहः ॥ शोघ्र प्रशमं याति हन्ति वा। वाद्वयव्यवस्थया पित्ताधिको यो भवति स दशाहं व्याप्य श्लेष्माधिको यो भवति स द्वादशाहं व्याप्य वाताधिको यो भवति स सप्ताहं व्याप्य सुदुःसहः शीघ्रकारिखात् शीघ्र प्रशमं याति शीघ्र हन्ति वेति । यदा तु नातिशुध्यन्तीति वक्ष्यमाणवचनात्। अतिदुःखेन सोलु शक्यः सुदुःसहः शीघ्रकारिखात् तीक्ष्णत्वेन शीघ्रफलजनकखात् शीघ्र प्रशमं मलपाकात् प्रशान्तिं याति शीघ्र वा धातुपाकाद्धन्तीति हन्तृखमस्य प्रागुक्तं सप्ताहाद वेत्यादिना । सुश्रुतेनापि गम्भीरतीक्ष्णवेगात मिति तीक्ष्णवेगशब्देनास्य मारकखमुक्तम् । एतेन दशाहं वा द्वादशाह वा सप्ताह वा व्याप्य सन्ततं योऽविसर्गी स सन्ततज्वरः। सुश्रुतेनाप्युक्तं सप्ताहं वा दशाहं वा द्वादशाहमथापि वा। सन्तत्या योऽविसर्गी स्यात् सन्ततः स निगद्यते इति। प्रशमं याति हन्ति वेत्यत्र मलधातुपाको हेतुर्योध्यः। उक्तं हि "पित्तकफानिलवृद्धया दशदिवसद्वादशाहसप्ताहात्। हन्ति विमुञ्चति वाशु त्रिदोषजो धातुमलपाकात् ॥” इति। सुतरां प्रलापभ्रमश्वासैः सन्ततज्वरे धातुपाको ज्ञ योऽन्यथा तु मलपाक इति । कश्चिद व्याचष्टे, उत्तरोत्तरव्याधिपरिद्धिबलहासाभ्यां शुक्रादिधातुसहितमूत्रखादिना धातुपाको शेयोऽन्यथा तु मलपाक इति, तन्न, तथात्वे जीवनदर्शनात् ।
नन्वेष कथं सुदुःसह इत्यत आह-कालेत्यादि। कालो वसन्तादिदष्यश्च रसधातुः प्रकृतिः पुरुषस्य वातलखादिः। कालदृष्यप्रकृतिभिः व्यस्ताभिः समस्ताभिर्वा तुल्यो दोषः प्राधान्येन कुपितः सन् निष्पत्यनीकं प्रत्यनीकभेषज
रसादीनामप्यशुद्धया शुद्ध्या च वक्तव्यः। कस्मादेवमयं दुःसहः शीघ्रकारी सन्ततो भवतीत्याहकाल इत्यादि। कालो वर्षादिः, दूष्यो रसादिः, प्रकृतिर्दहप्रकृतिः श्लेष्मप्रकृत्यादिका।
ननु कालादितुल्यता दोषस्य कदाचिदेव सम्भवति, यथा-वसन्ते श्लेष्मप्रकृतौ मेदसि दूष्ये कफो दोषः, एवं शरदि पित्तमपि ज्ञेयम्, इतरेपान्तु लिदोषादीनां कालादितुल्यत्वं दुष्प्राप्यम् । अतस्तत्कृतसन्ततः कथं भवतु, सन्ततश्च द्वादशाश्रयत्वेन त्रिदोषज एव वक्तव्यः ; उच्यते-'तुल्यः' इत्यभिधायापि यत् 'निष्प्रत्यनीकः' इति करोति, तेन कालाद्यनुगुणत्वमेव कालादितुल्यतां स्फोरयति। कालादीनाञ्चासमानानामपि बलवता दोषेण परिगृहीतानां प्रतीपार्थकरणासामर्थ्येनानुगुणतैव भवति ; यथा-बलवतो राज्ञो हृदयेन प्रतिकूला अपि विपक्षा राजानोऽनुगुणा एव भवन्ति । किञ्च, विदोषारब्ध एवास्मन्मते सन्ततः, तस्य चान्यतरं दोषं प्रति प्रतिकूलकालादीनां
For Private and Personal Use Only
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३य अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
यथा धातूंस्तथा मूत्रं पुरीषञ्चानिलादयः । युगपच्चानुपद्यन्ते नियमात् सन्ततै ज्वरे + ॥ स शुद्धा वाप्यशुद्धा वा रसादीनामशेषतः । सप्ताहादिषु कालेषु प्रशमं याति हन्ति वा ॥
*
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
हीनं सन्ततं ज्वरं कुर्य्यात् तस्मात् सुदुःसहो शेयः । न केवलमेतेन सुदुःसहः परन्तु हेलन्तरमप्यस्तीत्यतः सुदुःसहत्वे हेत्वन्तरमाह-यथेत्यादि । कालादिभिस्तुल्यदोषजस्य निष्प्रत्यनीकत्वं सुदुःसहत्वञ्च तथा सन्ततज्वरेऽनिलादयो दोषाः कारणवैचित्रयात् विचित्रदुष्टा नियमात् यथा धातून रसादीन अनुपद्यन्ते अनुगच्छन्ति तथा तेनैव प्रकारेण मूत्रं तथा पुरीषञ्च युगपदेकदेवानुपद्यन्ते तस्माच्च सुदुःसहो ज्ञेयः । अत्र यदि धातून रसादीन् दोषाः पचन्ति तदा हन्ति यदि मूत्रपुरीषे पचन्ति तदा प्रशाम्यति इति भावः । ननु कालदृष्टप्रकृतिभिस्तुल्यदोषजत्वेन निष्प्रत्यनीकत्वात् प्रशमं याति एकान्ततस्तु हन्ति इत्यत आह-स शुद्धेत्यादि । रसादीनां संशोधनभेषजैः शुद्धया वाप्यशुद्धया वा स सन्ततो ज्वरः सप्ताहादिषु कालेषु पुरुषस्य दैववशात् स्वभावादेव मलपाकात् प्रशमं याति दुर्दैववशात् स्वभावादेव धातुपाकात् इन्ति वेति निष्प्रत्यतीकत्वं भेषजप्रतिकाय्र्यत्वाभावात् ।
यथा धातु " इति पाठान्तरं ।
+ अनुबध्नाति युगपदवश्यं सन्तते ज्वरे इति पाठान्तरम् ।
२४१६
तुल्यत्वं सम्भवत्येव ; 'तस्माज्ज्ञेयः सुदुःसहः' इति । अतोऽनन्तरं 'यथा धातुम्" इत्यादि पठन्ति इतश्च, 'प्रायः प्रागपतर्पणैः' इत्यन्तं परित्वा 'रक्ताश्रयः' इत्यादिना सततकादिलक्षणं पठन्ति । अन्ये तु - " सुदुःसहः" इति पठित्वा सततान्येाष्कलक्षणे पठन्ति तदनु "यथा धातुम्" इत्यादिग्रन्थम्, ततः पुनराचार्य्यान्तरमतेन अन्येनष्कादिज्वरवयलक्षणं पठन्ति तत्र प्रथमपाठक्रमे 'यथा धातुम्' इत्यादिना 'सन्ततः स्यात्' इत्यादिक्रमं ब्रुवते । धातुमिति रसादिधातुसप्तकम् । रसदुष्ट्यभिधानेन विशेषेण रसदृष्टिज्ञेया । यथेति येन प्रकारेण । युगपदित्यादि । युगपदित्येककालम् । अनुपद्यन्त इति सर्व्वानेव धात्वादीन् सर्व्व एव दोषाश्चानुपद्यन्ते । स शुद्धया वेत्यादि । सन्ततः, यदा सर्व्वे रसादयः सर्व्वथा विशुद्धा भवन्ति, तदा प्रशाम्यति सप्ताहादिषु यदा रसादयः
I
For Private and Personal Use Only
ڈ
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४२०
चरक-संहिता। ज्वरचिकित्सितम यदा तु नातिशुध्यन्ति न वा शुध्यन्ति सर्वशः। द्वादशैते समुदिष्टाः सन्ततस्याश्रयास्तदा ॥ विसर्ग द्वादशे कृत्वा दिवसेऽव्यक्तलक्षणः ।
दुर्लभोपशमः कालं दीर्घमप्यनुवर्तते ॥ ननु दशाहादिविकल्पेन कथमस्य विसर्गमारणविकल्पः स्यादित्यत्त आह-यदा वित्यादि। यदा सन्ततस्य ज्वरस्य दोपदृष्या नातिशुध्यन्ति अर्थात् किञ्चित् शुध्यन्ति अथवा सर्वशो न शुध्यन्ति तदा एते द्वादशादिदिवसा आश्रयाः समुद्दिष्टाः। ननु सन्ततस्य ज्वरस्य यदा दोषदृष्या नातिशुध्यन्ति निःशेषेण न शुध्यन्ति तदा श्लेष्माधिकस्य द्वादशदिनव्यापित्वं किं न स्यात् इति ? किञ्चिच्छुद्धग्रा निःशेषतः शुद्धता वा स-शो वाप्यशुद्धया पित्तोल्वणस्य दशाहव्यापित्वं वातोल्वणस्य सप्ताहव्यापित्वं वा किं न स्यादिति च नेष्यते तहिं संशुद्धया वाप्यशुद्धया वेति पूर्ववचनं विरुध्यत इत्यत आह–विसर्गमित्यादि। द्वादशानां पूरण इति द्वादशः। मर्यादाया न शेपत्वेन द्वादशदिवसमर्यादामाश्रित्य प्रोक्तं, श्लैष्मिकस्य सन्ततज्वरस्य दोपदृष्या यदा न निःशेषेण संशोध्य किश्चिच्च शुद्धा भवन्ति अथवा सर्वशो न शुद्धा भवन्ति न च धातुपाकान्मारयन्ति तदा श्लैष्मिको मलपाकात् द्वादशे दिवसे विसर्ग त्यागं कृत्वा अव्यक्तलक्षणो भूत्वा दुर्लभोपशमः सन् दीधमपि कालं द्वादशादृर्द्ध मनुवर्तते । एवं पैत्तिकस्य सन्ततस्य दोषदृष्या यदा निःशेषतो न संशोध्य किश्चिच्छुद्धा भवन्ति अथवा सर्वतोऽशुद्धा भवन्ति न च दैवाद् धातुपाकान्मारयन्ति तदा स पत्तिकः सन्ततो मलपाकात् दशाहे विसर्ग कृत्वाऽव्यक्तलक्षणः सन् दुर्लभोपशमश्च सन ऊर्द्ध दशाहाद् दीर्घमपि कालमनुवर्तते। एवं वातोल्वणस्य सन्ततो यदि दोषदृष्या निःशेषेण न संशोध्य किञ्चिच्छद्धा भवन्ति सर्वशो वाप्यशुद्धा भवन्ति सर्वे सर्वथा वा अविशुद्धा भवन्ति, तदा जन्तीत्यर्थः । अथ यदा स्तोका शुद्धिस्तदा का विधेत्याहयदा वित्यादि । नातिशुध्यन्तीति सर्व एव नातिशुद्धा भवन्ति सावशेषदोषा भवन्तीत्यर्थः। न वा शुध्यन्ति सर्वश इति रसादिषु मध्ये कतिचित् शुध्यन्ति, कतिचिच्चाविशुद्धा निवर्तन्त इत्यथः । द्वादशेति सप्त धातवः वयो दोषा मूत्र पुरीपञ्च। दोषाणाञ्च ह शुद्धिः प्रकृतिगमनेन म्या। द्वादशाश्रयत्वन सन्ततस्यकदोषारब्धत्वं यदुच्यते, तन्निरस्तमेव ज्ञेयम् । विसर्गमिति परित्यागम् । विसर्गस्वरूपमाह-अव्यक्तलक्षणमिति, अव्यक्तं लक्षणं यस्य, तमव्यक्तलक्षणं विसर्गम् ; एतेन, तदापि ज्वरे लीनस्यैव परं लक्षणानि यस्य व्यक्तानि न भवन्तीति दर्शयन्ति । तदनु त्रयोदशदिनादारभ्य
For Private and Personal Use Only
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्। इति बुद्धा ज्वरं वैद्यः सन्ततं समुपाचरेत् ।
क्रियाक्रमविधौ युक्तः प्रायः प्रागपतर्पणः ॥ २७ ॥ न च दैवविशेषाद धातुपाकाभावेन मारयन्ति तहि स वातोल्वणः सन्ततो मलपाकात् सप्तमदिवसे विसर्ग कृत्वा अव्यक्तलक्षणः सन् दुर्लभोपशमश्च सन् सप्ताहे त्यागं कृत्वा सप्ताहादूर्द्ध दीघमपि कालमनुवत्तते। एतेनदं ज्ञापितम् । यदि दोषदृष्या निःशेषेण शुद्धा भवन्ति न च दैवाद धातुपाकमापद्यन्ते तदा मलपाकाद् वातोल्वणः सप्ताहे पित्तोल्वणो दशाहे कफोल्वणो द्वादशाहे विसर्ग कृत्वा प्रशमं याति न चोद्ध किमपि कालमनुवत्तेत । दैववशाद यदि धातुपाकमापद्यन्ते तदा वातोलणः सप्ताहे पित्तोल्वणो दशाहे कफोल्वणो द्वादशाहे हन्ति, इति निःशेषतः शुद्धग्रा वाप्यशुद्धा वा नियमतो हि विसर्गत्वं मारकत्वं व्याख्यातम् । ख्यापित श्चानेन मुक्तानुबन्धित्वेनास्य विषमज्वरखमिति । उक्तश्च सुश्रुते--"प्रसक्तश्चाभिघातोत्थश्चेतनाप्रभवस्तु यः। रात्राहोः षटसु कालेषु कीर्तितेषु यथा पुरा। प्रसह्य विषमोऽभ्येति मानवं बहुधा ज्वरः। स चापि विपभो देहं न कदाचिदविमुञ्चति। ग्लानिगौरवकार्यभ्यः स यस्मान्न प्रमुच्यते। वेगे तु समतिक्रान्ते गतोऽयमिति लक्ष्यते। धावन्तरस्थो लीनखात् सौक्षम्यान्नैवोपलभ्यते । अल्पदोषेन्धनः क्षीणः क्षोणेन्धन इवानलः। दोषोऽल्पोऽहितसम्भूतो ज्वरोत्सृष्टस्य वा पुनः। धातुमन्यतमं प्राप्य करोति विषमज्वरम्। सन्ततं रसरक्तस्थः सोऽन्यदुनः पिशिताश्रितः। भेदोगतस्तृतीयेऽह्नि खस्थिमज्जगतः पुनः। कुऱ्यांचातुर्थकं घोरमन्तकं रोगसङ्करम् । केचिद् भूताभिषङ्गोत्थं ब्रवते विषमज्वरम् । सप्ताहं वा दशाहं वा द्वादशाहमथापि वा। सन्तत्या योऽविसर्गी स्यात् सन्ततः स निगद्यते। अहोरात्रे सततको द्वौ कालावनुवर्तते। अन्येदुरष्कस्वहोरात्रमेककालं प्रवत्तेते। तृतीयकस्तृतीयेऽह्नि चतुर्थऽह्नि चतुर्थकः। वातेनोद्धयमानस्तु यथा पूर्येत सागरः । वातेनोदीरितास्तद्वद् दोषाः कुर्वन्ति वै ज्वरान् । यथा वेगागमे वेलां छादयिखा महोदधेः। वेगहानौ तदेवाभ्भस्तत्रैवान्तर्णिधीयते। दोषवेगोदये तद्वदुदीर्येत ज्वरोऽस्य वा। वेगहानौ प्रशाम्येत यथाम्भः सागरे तथा ॥” इति। दीर्घकालमनुवर्तते ; ततो दुर्लभोपशमो भवतीति युक्त इत्युक्तम् । एभिर्धात्वादिद्वादशायित्वदशाहादिव्यापकत्वादिभिर्धम्मैः सन्ततो भिन्न एव वातादिज्वरेभ्यः कालानियमेन द्वित्रिदिनेषु व्यवच्छेदेनानुषक्तेभ्यः। यस्तु तन्त्रान्तरे "तथा सन्तत एवान्यः स्वल्पदुबलकारणः। एकदोषो
३०४
For Private and Personal Use Only
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४२२
चरक-संहिता। [ज्वरचिकित्सितम् रक्तधात्वाश्रयः प्रायो दोषः सततकं ज्वरम् । सप्रत्यनीकं कुरुते कालवृद्धिदयात्मकः ॥ अहोरात्रे सततको द्वौ कालावनुवर्तते। कालप्रकृतिदृष्याणां प्राप्यैवान्यतमाद बलम् ॥ २८ ॥
अथास्य प्रयोजनमाह-इति बुद्धत्यादि। प्रागपतर्पणैः पूर्व लङ्घनैः प्रायः क्रियाक्रमविधौ वक्ष्यमाणे कर्तव्ये सन्ततं समुपाचरेत् ॥२७॥
गङ्गाधरः-सन्ततमुक्त्वा सततमाह-रक्तत्यादि। प्राय इत्यनेन सम्माप्तिविशेषेणान्येदुरष्कमपि सततं ज्वरं कुरुते रक्ताश्रयो दोष इति ख्यापितम् । तदन्येदुरष्कलक्षणे वाच्यमत्रैव । सप्रत्यनीकं प्रत्यनीकभेषजवन्तम् । कालवृद्धिक्षयात्मक इति दोपविशेषणम्। रक्ताश्रयो वातोल्वणो वा पित्तोल्वणो वा कफोल्वणो वा दोषः स्वस्वकाले वृद्धिः परकाले क्षय इत्येतौ आत्मानौ स्वभावौ यस्य स तथा, स्वकाले ज्वरं वर्द्धयति परकाले क्षाययति। ननु सततोऽयं कथं प्रवत्तेते इत्यत आह- अहोरात्रे इत्यादि। ननु कथमहोरात्रे द्वौ कालावित्यत आह-कालेत्यादि। यस्मात काल ऋतुषदकान्यतमः, प्रकृतिः पुरुषस्य वातादिदोषानुशयिता, दृष्यश्चात्र रक्तं, तेषामन्यतमात् बलं प्राप्यैव द्वौ कालौ अहन्येक कालं रात्रावकं कालमनुवर्तते वेगं कुरुते। कश्चित् “अहनि द्वौ कालो रात्री च द्वौकालाविति” व्याचष्टे, तन्न ; सततान्येदुरष्कतृतीयकचतुर्थकानामुत्तरोत्तरमेकैककालापोहेन वेगदर्शनेनानुभवाभावात्। अन्यदुष्क ज्वरमपि शोणितं संश्रित्य दोषो ज्वरं सततं कुर्यात् स चाहोरात्रं द्वौ कालावनुवत्तेते ॥२८॥
द्विदोषो वा स्वल्पोपद्वलक्षणः। अतुल्यदृष्यप्रकृतिः” इत्यादिना ग्रन्थेनोच्यते, स तस्मादन्य एवेति। तन्वान्तरेऽपि 'अन्य'शब्दप्रयोगात् प्रतिपादितमिति न विरोधः ॥ २७ ॥
चक्रपाणिः-सततकं विवृणोति-रक्तधात्वाश्रय इत्यादि। 'प्रायः'ग्रहणात् सततको रक्तव्यतिरिक्तमांसं मांसादिधातुमपि आश्रयत इति दर्शयति । सप्रत्यनीक इति कालादिषु मध्ये अन्यतमः प्रत्यनीकः। कालवृद्धिक्षयात्मकमिति स्वोचिते काले वृद्धिक्षयोचितकाले वृद्धिः क्षयश्च यस्य स कालवृद्धिक्षयात्मा। तेन दोषानुगुणे काले ज्वरो भवति, दोषानुगुणकालव्यतिरिक्त च काले क्षयो भवति । ज्वरस्य कालप्रकृतिदूष्याणां मध्ये अन्यतमा बलप्राप्तौ सत्यामपि दोषसम्प्राप्तिमहिना हि कालः प्रधान इति नियमो ज्ञेयः ॥ २८ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम् । २४२३ अन्येदुरष्क ज्वरं कुर्य्यादपि संश्रित्य शोणितम् । अन्येदुरष्क ज्वरं दोषो रुद्धा मेदोवहाः सिराः ॥ सप्रत्यनोकं जनयत्येककालमहर्निशम् । अन्येदुरष्कः प्रतिदिनं दिनं क्षिप्त्वा तृतीयकः ॥ २६ ॥ नातिप्रकुपितो दोष एककालमहर्निशम् । मांसस्रोतस्यनुगतो जनयेत् तु तृतीयकम् ॥३०॥
गङ्गाधरः-ननु कस्मात् कालाद्यन्यतमाद् बलं प्राप्यैव द्वौ कालानुवर्तते, कालादितो बलहीनत्वे किं न तथेत्यत आह-अन्येदुरष्कमित्यादि। शोणितं संश्रित्य दोषो बलहान्या अन्येदुरष्कमपि ज्वरं कुर्यात्। एतेन कालप्रकृतिदृष्याणामन्यतमात् असामान्यात् बलहानौ मेदोवहाः सिरा रुद्धा दोषोऽन्येदुरष्कं ज्वरं कुर्यादिति भावः । ननु तहि किमल्पबलो दोष एवान्येदुरष्कं कुर्यानान्यो दोष इत्यत आह–अन्येदुरष्कमित्यादि। रक्ताश्रयो दोषोऽल्पबलः सन् मांसमपि गला मेदोवहाः सिरा रुट्टा अन्येदुष्क ज्वरं सप्रत्यनीकं भेषजसाध्यम् अहर्निशम् अहोरात्रम् एककालं दिवा वा रात्रौ वा एकवारं जनयति। मेदोवह सिरारोधो हि मांसगमनं विना न सम्भवति, मांसानन्तर्यान्मेदस इति। नन्वहर्निशमेककालं तृतीयकादिज्वरोऽपि स्यादित्यत आह–अन्येदुरष्क इत्यादि। अन्येदुरको ज्वरः प्रतिदिनमह निशमेककालं प्रवर्तते। तृतीयकस्तु दिनमेकं क्षिप्खा न भूला अनन्तरदिनमह निशमेककालं प्रवर्तते इति भेदः॥२९॥
गङ्गाधरः- ननु तर्हि किं रक्ताश्रयो दोष एवाल्पवलः सन् मेदोवहाः सिरा रुद्धा प्रतिदिनमन्येदुरष्कं दिनं क्षिप्तानन्तरदिने तृतीयकमपि करोतीत्याकाङ्क्षायामाह-नातीत्यादि। अनेदुरष्कारम्भको दोषोऽनतिप्रकुपितोऽहर्निशम् एककालं ज्वरं जनयति। स एव चेत् मांसस्रोतस्यनुगतो नातिप्रकुपितो दोषस्तदा तृतीयकं दिनमेकं क्षिप्ता तृतीयदिने ज्वरं जनयेदिति, अन्येदुप्रष्कन्तु नातिप्रकुपितो दोषः प्रतिदिनमेककालमहनिशं जनयेदिति भेदः। ननु सुश्रुते
चक्रपाणिः-मेदोवहा इत्यत मेदोवहनाड़ीरोधादेव मेदोदृष्टिज्ञेया ; उक्तं हि-"तेषां स्रोतसां + “दोषो मेदोवहा रुद्धा नाड़ीरण्येदुधकं ज्वरम्" इत्वेवं चक्रेण पठ्यते ।
For Private and Personal Use Only
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४२४
चरक-संहिता। (ज्वरचिकित्सितम् संश्रितो मेदसो मार्ग दोषश्चापि चतुर्थकम् छ । दिनद्वयं यो विश्राम्य प्रत्येति स चतुर्थकः ॥३१॥ अधिशेते यथा भूमि वीजं कालेऽवरोहति।
अधिशेते तथा धातून् दोषः कालेऽवकुप्यति ॥ मेदोगतस्तृतीयेऽह्नि इत्युक्तमत्र तु मांसस्रोतस्यनुगत इत्युक्त्या विरुध्यते इति चेन्न। मांसस्रोतोऽनुगतेन दोषेणानन्तरमेदोवह सिरारोधस्तु तसिरापय्येन्तगतिं विना कर्तुं न शक्यते इति मेदोधातुप्राप्ताभिप्रायेण मेदोगतस्तृतीयेऽहीति सुश्रुतवचनात् ॥३०॥ . गङ्गाधरः-क्रमिकखाचतुर्थकज्वरमाह- संश्रित इत्यादि। मेदसो मार्ग स्रोतः संश्रितो दोषश्चतुथकं ज्वरं जनयेत् । चकारात् अस्थिमज्जगतोऽपि दोषश्चतुर्थकं जनयेत्। स चतुर्यको बहूपद्रवकरः स्यात् । उक्तं हि मुश्रुतेन"अस्थिमज्जगतः पुनः। कुय्योच्चातुर्थकं घोरमन्तकं रोगसङ्करम्” इति। मेदःस्रोतोगतस्तु न चान्तकं रोगसङ्करं चतुर्थकं जनयेदित्यतो मेदोगतो नातिप्रकुपितदोषस्तु यं चतुर्थकं जनयति स नातिकष्ट इति बोध्यम् । ननु चतुर्थकः कीदृशः स्यादित्यत आह-दिनद्वयमित्यादि। यो ज्वरो दिनद्वयं विश्रम्य न भूखा प्रत्येति पुनरागच्छति स चतुर्थकः ॥३१॥ । गङ्गाधरः-ननु कथं शरीरे सर्वदा अवस्थितत्वेऽपि दोषाणां द्विकालादिप्रवर्तकत्वं स्थादित्यत आह-अधिशेते इत्यादि। वीजं यथा भूमिमधिशेते न च तदैव सर्वदैव वावरोहति परन्तु काले कालपरिणामेऽवरोहति तथा दोषोऽपि विचित्रतन्निदानकुपितो धातून रक्तादीन् अधिशेते न च तदा सर्वदा वा कुप्यति परन्तु काले स्वस्वकालपरिणामेऽवकुप्यति प्रतिकुप्यति । रोधात् स्थानस्थाश्चैव मार्गगाश्च दोषाः प्रकोपमापद्यन्ते” इति। 'मांसस्रोतांस्यनुगतः' इत्यादि तृतीयचतुर्थकलक्षणं केचित् पठन्ति ; अवापि स्रोतोदृष्टया धातुदृष्टिरवगन्तव्या। ये तु तृतीयकचतुर्थकयोर्दू ग्यप्रतिपादक ग्रन्थं न पठन्ति, तेषां तन्वान्तरप्रत्ययाद् दृष्यावरोधः ; तृतीयकचतुर्थकसंज्ञयैव तृतीयदिनचतुर्थदिनभावित्वं ज्ञेयम् ॥ २८-३१ ॥
चक्रपाणिः-ज्वराणां विच्छेदाभ्यासे दृष्टान्तमाह-अधिशेत इत्यादि। अधिशेत इत्यधिष्ठाय तिष्ठति । धातुमिति सततकादिदूष्यत्वेन परितं रक्तादिधातुम् । काल इति स्वकाले। यदि स्वकाले
* इतःपरम्-अस्थिमजोभयगतो जनयेत् तु सुदारुणम् इत्यधिकः पाठः क्वचिद् द्दश्यते ।
For Private and Personal Use Only
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः |
चिकित्सितस्थानम् ।
स वृद्धिं बलकालञ्च प्राप्य दोषस्तृतीयकम् । चतुर्थकञ्च कुरुते प्रत्यनीकं बलक्षयात् ॥ कृत्वा वेगं गतबलाः श्लेष्मस्थाने & व्यवस्थिताः । पुनर्विवृद्धाः वे काले ज्वरयन्ति नरं मलाः ॥ ३२ ॥
For Private and Personal Use Only
२४२५
स्वस्व
तृतीयक चतुथकयोरसाध्यत्वमाह स वृद्धिमित्यादि । स तृतीयकारम्भको दोषः स्वस्य बलकालं प्राप्य वृद्धिश्च प्राप्य तदा आतुरस्य बलक्षयात् प्रत्यनीकं नाशकं तृतीयकं कुरुते । एवं चतुर्थकारम्भकश्च दोषः स्वबलकालं प्राप्य वृद्धिञ्च प्राप्य तदा आतुरस्य बलक्षये सति चतुर्थकं प्रत्यनीकं तदातुरस्य मारकं कुरुते इत्यर्थः । द्विकालादिनियमेन ज्यरवेगकरणे उपपत्त्यन्तरमाह - कृत्वेत्यादि । निदानविशेषर्जनितकोपविशेषेण जातस्वभावविशेषा मला दोषाः श्लेष्मस्थाने आमासये हृदये कण्ठे शिरसि च व्यवस्थिताः सन्तो यथाक्रमं द्विकालमेककालं दिनैकं क्षिप्त्वा एककालं, दिनद्वयं क्षिप्त्वा एककालं वेगं कृत्वा क्रमेणामाशयं प्राप्य ज्वरं कृत्वा कृतवेगवात् तद्दिनमेव पुनः स्वस्थानं गत्वा च गतबला हीनबलाः सन्तो वै तत्र वर्त्तन्ते, पुनश्च स्वभावात् विवृद्धाः सन्तः स्वे काले प्रतिदिनज्वरं करोति दोषः, तदा तृतीयकचतुर्थकयोः किमिति विश्रामदिनेऽपि दोषानुगुणे पूर्वाह्नादिकाले न करोतीत्याह स वृद्धिञ्चत्यादि । न केवलं कालमातमपेक्षते, किन्तु वृद्धिमप्यपेक्षते तृतीयकादिकरणे दोषः । सा च वृद्धिस्तृतीयके तपण, चतुर्थके चतुरहेणैव भवतीति भावः । प्रत्यनी - कस्य कलाकृत्यादेर्दोपविरुद्धस्य बलक्षयः, तेन दोषवृद्धया यदा प्रत्यनीकस्य क्षयो भवति, तदा ज्वरयतीत्यर्थः ।
1
अथ सततकादी यथा वृद्धो दोषो ज्वरवेगं जनयति, तस्य यथोपशमो भवति, तदाहकृत्वत्यादि । ततादौ दोषा वेगं कृत्वा गतबला भवन्ति, गतबलाश्च पुनः स्वे स्वे रक्तादौ स्थाने स्थिता भवन्ति, पुनस्त एव वृद्धाः स्वे काले ज्वरयन्ति । अत्र च ऋत्वादिहेत्वन्तरे रक्तादिधातूनामुत्तरोत्तरं गत्वा दोषो यदा सूक्ष्मस्त्रोतांसि याति तदा तदाश्रयिज्वरो ज्वरपरावृत्तिश्व भवति । ऋतुबलाद् यथा - वातोत्तरसततको वर्षाकालज: प्रत्यनीकां शरदं प्राप्यान्येनष्कादिरूपो भवति । अहोरातबलाबलात् कालविशेषप्राप्तिर्यथा - वसन्तस्य मध्येषु अहोरात्रेषु वातिकश्चातुर्थको जातो यः, स वसन्तस्य पश्चिमान्यहोरात्राणि प्राप्य बलवान् तृतीयकादिरूपो भवति, तथोक्तदिनेष्वेव लैष्मिकः सततको जातः शेषदिनेषु श्लेष्मप्रत्यनीकेषु अन्येष्कादिरूपो जायते । दोषबलाद्दुरहेतुसेवाभूतात् ज्वरपरावृत्तिश्च व्यक्तैव । मनोबलात् सततज्वरो मनोनिवृत्त्यादिना
स्वे स्वे स्थाने इति पाठान्तरम् ।
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२४२६
चरक संहिता ।
[ ज्वरचिकित्सितम्
ज्वरयन्ति ।
द्विकालकालदिनेकक्षिप्तककालदिनद्वयक्षिप्तै ककाले नरं एवमेव सुश्रुतेनाप्युक्तं - "क्षामाणां ज्वरमुक्तानां मिथ्याहारविहारिणाम् । दोपः स्वल्पोऽपि संवृद्धो देहिनामनिलेरितः । सततान्येाकाख्य-चातुर्थान् समलेपकान् । कफस्थानविभागेन यथासङ्घा करोति हि । अहोरात्रादहोरात्रात् स्थानात् स्थानं प्रपद्यते । ततश्चामाशयं प्राप्य घोरं कुर्य्याज्ज्वरं नृणाम् । तथा प्रलेपको ज्ञ ेयः शोषिणां प्राणनाशनः । दुश्चिकित्स्यतमो मन्दः सुकष्टो धातुशोषकृत् ।" इति । तथा चामाशयस्थो दोषो यदा स्त्रकाले कालस्वभावात् वृद्धिमेति तदा ज्रयति दिने कालमेकं ततः पुनर्गतबलः परकाले वर्त्तते, पुनः स्वकाले वृद्धिं गतः पुनर्नशायामेकं कालं ज्वरयतीति द्विकालमेव न तु सर्व्वदा आमाशयसंयोगे सत्यपि । एवं मांसाश्रितो दोषो मेदोवहाः सिरा रुद्धा हृदयस्थः एव वर्त्तते, स च हृदयादामाशयं यदा गच्छति तत्रावान्तरमेकं स्वकालम् आमाशयस्थानसंश्रयकरणात् प्रागतीतो भवति, ततः परदिने स्वकाले त्वामाशयं प्राप्य ज्वरयतीति प्रतिदिनमेककालं ज्वरोऽयमन्यदुष्काख्यः स्यात् । दोषाणां हि दिने कः प्रकोपकालो रात्रौ चैक इति । एवं मांसगतो दोषो मेदोवहाः सिरा रुद्धा मेदः संश्रित्य कण्ठेऽवतिष्ठते । स कण्ठस्थो दोषोऽहोरात्रमेकं कण्ठात् आगत्य हृदयं तिष्ठति तद्दिने ज्वरं न करोति । ततः परदिने त्वामाशयमागत्य ज्वरयतीति दिनमेकं मध्ये क्षिप्वा तृतीयदिने ज्वरयतीति स ज्वरस्तृतीयकः । एवं मेदोमार्गसंश्रितो वास्थिमज्जगतो दोषो मूर्द्धि तिष्ठति । स च मूर्द्धस्थ दोष एकमहोरात्रं शिरसः कण्ठमागच्छति तद्दिनं न ज्वरयति, ततः परचाहोरात्रं कण्ठादागत्य हृदयमधितिष्ठति, तद्दिनञ्च ज्वरयति, ततश्चतुर्थे - see हृदयादागत्यामाशयं प्राप्य स्वकाले ज्वरयती । चतुथ दिने भवत्वात्
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अन्येनष्कादिज्वरवान् भवति ; मनोदौल्याद् भयादिना चतुर्थकादिज्वरी तृतीयकादिज्रवान् भवति । कर्म्मवशात् ज्वरपरावृत्तौ - शुभकर्म्मणा दुःसहो यो ज्वरः परावृत्त्या सुखः स भवति ; पापकर्मणा सुखो यः स दुःसहदुःखकरज्वरो भवतीति ज्ञेयम् । एते पञ्चापि ज्वराः केषाञ्चिद विषमज्वरत्वेन सम्मताः । तथाहि - विषमत्वं विषमकालत्वेन भवति । यदुक्तमन्यक्ष- "विषमो विषमारम्भः क्रियाकालोऽनुषङ्गवान्" इति । सन्तते तु इादशाहविसर्गेण त्रयोदशाहे पुनरनुबन्धात् कालवैषम्यमस्ति तेन सोऽपि विषम इति । अन्ये तु सन्ततं परित्यज्य सततकादींश्चतुरो विषमज्वरान् इच्छन्ति यतः, सन्तते कालवैषम्यं तादृशं नास्ति उक्तञ्च खरनादेन - " ज्वराः पञ्च मयोक्ता ये पूर्व सन्ततकादयः । चत्वारः सन्ततं हित्वा ज्ञेयास्ते विषमा ज्वराः ॥” इति । अन्ये तु तृतीयक चतुर्थकावेव विषमौ विषमाणां चिरेण चारपादात् । यदाह दारवाह:- "मृद्दम मुक्ष्म
For Private and Personal Use Only
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्। २४२७ कफपित्तात् त्रिकग्राही पृष्ठाद वातकफात्मकः । वातपित्ताच्छिरोग्राही त्रिविधः स्यात् तृतीयकः ॥ ३३ ॥
चातुथक इत्युच्यते। प्रलेपकश्च सर्वसन्धिरूपकफस्थानगतेन दोषेण जन्यते। सर्वदैव सन्धिश्चामाशयेऽपि वत्तेते ततो न कश्चिदपि कालं विरमति॥३२॥
गङ्गाधरः-ननु कथमेवं तावदहोरात्रमविच्छेदेन ज्वरयति दिवसेऽपि त्रिदोषकालास्त्रयो दिनभागा रात्रावपि त्रयो भागा इति तस्मादाह-कफपित्तात् इत्यादि। तृतीयको ज्वरस्त्रिदोषजोऽपि त्रिविधः स्वभावात् विधाप्रभावत्वात् । एकः कफपित्तात् कफपित्तोल्वणत्रिदोषात् रक्ताश्रयो जायते। स च तृतीयको ज्वरः कुतोऽनुमीयते इत्यत आह–त्रिकग्राहीति। स त्रिकत्राही त्रिकं वेदनया पूर्व गृहीला सर्वशरीरं व्यामोतीति वातस्थानत्रिकगतं कफपित्तं परस्थानगतत्वेनानतिप्रकुपितं तेन दिनं क्षिप्त्वाहर्निशमेककालं ज्वरयति। एवं पृष्ठाद वातकफात्मकः वातकफोल्वणत्रिदोषजो द्वितीयस्तृतीयकः। स कुतोऽनुमीयते इत्यत आह-पृष्ठादिति। अत्र ल्यवलोपे पञ्चमी। पृष्ठात् पृष्ठं पित्तस्थानं तद्गतत्वेन वातकफयो तिप्रकुपितवात् तज्ज्वरः पूर्व तत् पृष्ठं वेदनया गृहीला सव्वं शरीरं व्यामोति । एवं वातपित्तात् वातपित्तोल्वणत्रिदोषजस्तृतीयस्तृतीयकः । स च कुतोऽनुमीयते इत्यत आह-शिरोग्राहीति। शिरोग्राही शिरस्तु कफस्थ नं तत्स्थानगतत्वेन वातपित्तयोातिप्रकुपितखात् तज्जो ज्वरः पूर्व शिरो वेदनया गृहीला सर्वशरीरं व्यामोतीति तृतीयको ज्वरः स्वभावात् त्रिविधो न खधिकः। स्वस्थानस्थहेतुदोषाणामनन्तकारिखा दिकं स्यादिति कश्चित् । ननु कृखा वेगं गतबलाः श्लेष्मस्थान व्यवस्थिता इत्यादिना वचनन सव्वस्यव तृतीयकस्य प्रभवदोषः श्लेष्मस्थानगत उक्तः। कथमत्र वचने कफपित्तादीनां त्रिकादिकमन्यस्थानमुक्तं विरोधश्च भूयानुपलभ्यते इति चेन, तृतीयकारम्भकस्तु कफपित्तोल्वणादित्रिदोषः श्लेष्मस्थान काठे एवावतिष्ठमान एकदिनं कण्ठात आगत्य हृदये तिष्ठति। परदिन खामाशयं प्राप्य यदा ज्वरयति तदा सर्वशरीर
तरास्येषु दूरदूरतरेषु च। दोषो रक्तादिमार्गेषु शनैरल्पं चिरेण यत्। याति देहं न वा शेष भूयिष्ठ प्रतिपद्यते। क्रमाद् यत् तेन विच्छिन्न-सन्तापो लक्ष्यते ज्वरे ॥” इत्याहुः ॥ ३२ ॥
चक्रपाणिः-दोषो कविशेषेण तृतीयकप्रभावमाह-कफपित्तादित्यादि। पृष्ठमभीति पृष्ठात्
For Private and Personal Use Only
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४२८
चरक-संहिता। { ज्वरचिकित्सितम् चतुर्थको दर्शयति प्रभावं द्विविधं ज्वरः।
जकाभ्यां श्लैष्मिकः पूर्व शिरस्तोऽनिलसम्भवः ॥३४॥ व्यापनकाले खनतिप्रकुपितवस्वभावाच्च पूर्व परस्थान त्रिके एव स्वभावं दर्शयति, ततः सर्वाङ्ग एव सव्वत्र बोध्यम् ॥३३॥
गङ्गाधरः-तृतीयकस्य विधामुक्त्वा चातुर्थकस्य विधामाह-चतुर्थक इत्यादि। द्विविधमिति तृतीयकस्य स्वभावात् त्रैविध्यमिव चतुर्थकस्य द्वैविध्यं बोध्यम् । जङ्घाभ्यामिति इलैष्मिकः श्लेष्मोल्वणत्रिदोषजः एकश्चतुर्थकः। स श्लैष्मिकः कुतोऽनुमीयते इत्यत आह-जवाभ्यामिति । पूर्व जवाभ्यां ट्रे जङ्घ पूर्व वेदनया गृहीखा पश्चात् सर्लाङ्ग व्यामोति। जङ्घा च वातस्थानम् । एवं शिरस्तोऽनिलसम्भव इति वातोल्वत्रिदोषजश्चतुर्थकः। नन्वयं कुतोऽनुमीयते इत्यत आह-शिरस्त इति । अत्रापि ल्यक्लोपे पश्चमी। तेन शिरः कफस्थानं पूर्व वेदनया गृहीखा सङ्गि व्यामोताति द्विविधं व्याधिस्वभावात् प्रभावं खकर्म दर्शयति। न खन्यथा रूपमधिकविति। अत्रापि पूर्ववत् सव्वं कफस्थाने व्यवस्थितत्वेन जङ्घादिगतबादिकं व्याख्यातव्यम्। ननु पैत्तिकश्चतुर्थकः किं न स्यात् ? न स्यादतो नोक्तः । नागभर्तृतन्त्रे तु “जट्ट कायन्तु यः पूर्व गृह्णाति सोऽनिलात्मकः । मध्यकायन्नु गृह्णाति पूर्व यस्तु स पित्तजः। पूर्व गृह्णात्यधःकायं श्लेष्मदृद्धश्चतुर्थकः ॥” इति। अत्र कश्चिद्वप्राचष्टे कफवातोवणाभ्यां चतुर्थकद्वैविध्यं भवति, पित्तोल्वणस्तु कचिद्भवति न त्वेकान्तत इति प्रायशोऽसम्भवात् पैत्तिको नोक्तश्वरकहारीतभेलः। हारीतस्तु "चतुर्थको नाम गदो दारुणो विषमज्वरः। शोषणः सर्वधातूनां बलवर्णाग्निनाशनः । त्रिदोषजो विकारः स्यादस्थिमज्जगतोऽनिलः। कुपितं पित्तमेवन्तु कफश्चैवं वकालतः। शीतदाहकरस्तीव्रत्रिकालश्चानुवर्तते। सन्निपातात् तु सम्भूतो विषमो विषमज्वरः। ऊद्ध कायन्तु गृह्णाति यः पूर्वं सोऽनिलात्मकः । पूर्व गृह्णात्यधःकायं श्लेष्मद्धश्चतुर्थकः ॥” इति ऊ कायादिवत् पित्तजस्य स्थानानुक्तखात् पित्तानुबन्धत्वेन दाहकरखमित्यन्ये व्याचक्षते। तच्च न साध्विति कश्चिदुल्वणपित्तलिङ्गदर्शनात् मध्यकायञ्च पित्तस्थानम् भेलदर्शनाच्च । भेले हि "आमाशयस्थः पवनो ह्यस्थिमज्जगतोऽपि वा। कुपितः पृष्ठग्राहीत्यर्थः, किंवा पृष्टादिति ल्यबलोपे पञ्चमी, तेन पृष्ठमधिष्ठायेत्यर्थः। जङ्घाभ्यां पूर्वमिति जङ्घयोः प्रथमं पीड़ां करोति । अव च न पित्तप्रधानः पैत्तिकश्चतुर्थकः पित्तगृध्रसीवद् भवत्येव
For Private and Personal Use Only
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । २४२६ विषमज्वर एवान्यश्चातुर्थकविपर्ययः । त्रिविधो धातुरेकैको द्विधातुस्थः करोति यम् ॥३५॥ प्रायशः सन्निपातेन दृष्टः पञ्चविधो ज्वरः। सन्निपाते तु यो भूयान् स दोषः परिकीर्तितः॥३६॥
कोपयत्याशु श्लेष्माणं पित्तमेव च” इति सम्प्राप्तिनं तु विधावचनं दृश्यते । इति सन्ततादिषु पञ्चसु ज्वरेषु मध्ये तृतीयकचातुर्थकयोः प्रभावविधाप्रदर्शनेन सन्ततसततान्येदुरष्काणां त्रयाणां प्रभावविधा नास्ति स्वस्वस्वभावादिति शापितम् ॥३४॥
गङ्गाधरः-ननु सन्ततादिपञ्चविधज्वरादप्यतिरिक्तज्वरो विपर्यायचातुर्थको दृश्यते तत् कथं पञ्चविधो दृष्ट इत्युक्तमित्यत आहविषमज्वर एवान्य इत्यादि। अन्यश्चातुर्थकविपय्येयो ज्वरः पञ्चविधात् ज्वरादन्योऽपि विषमज्वर एव विषमवसामान्याद् विषमाख्य एव, न तु क्रमेण रसादिपञ्चधातुगतत्रिदोषजवसामान्यात्। ननु तहि चातुर्थकविपय्ययं किंधातुस्थो दोषः करोतीत्यत आह-त्रिविध इत्यादि। यं ज्वरं द्विधातुस्थोऽस्थिमज्जोभयातुस्थ एकैको वातः पित्तं कफश्चेति प्रत्येक धातुर्न तु मिलितः सन् करोति। यस्मादस्थिमज्जगताद वातादेकोऽस्थिमज्जगतात् पित्तात् द्वितीयः अस्थिमज्जगतात् कफात् तृतीयो विपर्ययचातुर्थको भवति, तस्माद विषम एव वैषम्यसामान्यात् पश्चभ्योऽन्य एव च ॥३५॥
गङ्गाधरः-ननु कुतोऽन्यस्तेभ्यः पञ्चभ्यस्तेऽपि हि पञ्च च ज्वराद्य कैकदोषजा विषमाश्चेत्यत आह–प्रायश इत्यादि। पञ्चविधः सन्ततादिज्वरः 'भिधानात् इति मन्तव्यम् । हारीते तु पित्तजन्यत्वं यदुक्तं तदनुबन्धरूपपित्तजन्यत्वं प्रभावाकर्तृत्वान्न हि चतुर्थकप्रभावाभ्युपगमविरोधि ॥ ३३ ॥ ३४ ॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति मध्ये अहनी ज्वरयत्यादावम्ते च यो मुञ्चति, स चातुर्थकविपर्ययत्वेन चातुर्थकग्रहणगृहीत एवेति दर्शयन्नाह-विषम इत्यादि। विविधो धातुरिति वातादिः । द्विधातुस्थ इति अस्थिमजगतः। अयञ्च विषमज्वर एवेति सामान्येनोक्तम्, तथापि चातुर्थकस्य प्रकाररूपविषमज्वर एवेति मन्तव्यम् । अव तन्वान्तरम् - "अस्थिमजगतश्चान्यश्चातुर्थकविपर्ययः। यहाद् द्वयह ज्वरयति आदावन्ते च मुञ्चति ॥” इति ॥ ३५॥ चक्रपाणिः-चतुर्थकविपर्ययेण संयुक्तपञ्चविधज्वराणां समानं धर्ममाह-प्रायश इत्यादि ।
३०५
For Private and Personal Use Only
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक-संहिता। (ज्वरचिकित्सितम् प्रायशः सन्निपातेन एकैकरसादिधातुस्थेन त्रिदोषेण दृष्टः । चातुर्थकविपर्ययस्तु अस्थिमज्जोभयस्थेन एकैकवातादिदोषेण दृष्ट इति पञ्चभ्योऽन्यः, परन्तु विषम एव वैषम्यसामान्यादिति भावः। ननु कफपित्तात् त्रिकग्राहीत्यादिद्विदोषादिना खयोक्तः कथं सन्निपातन दृष्ट इत्यत आह–सनिपाते वित्यादि। सन्निपाते रोगे यो दोषो भूयान् उल्वणः स एव दोपः कीर्तितः । तेन कफपित्तात् इत्यादौ कफपित्तोल्वणादित्येवमादिकाभिप्रायेण दोषः प्रकीर्तित इति बोध्यम् । यदि कदाचिदेकादिदोषाज्जायन्ते सन्ततादयस्तेन न हानिः। प्रायशः सन्निपाते दृष्टः पञ्चविधो ज्वर इति वचनात् न त्वेकान्ततः सानिपातिकत्वेन । चातुर्थकविपय्ययस्तु एकान्तत एवास्थिमज्जोभयधातुस्थैकैकदोषेण जन्यते इति तेभ्योऽन्य एव। एतेन सन्ततादिपञ्चविधखोपदेशेन प्रलेपकवात बलासकशीतादिदाहादिरात्रिज्वरादयो ज्वरान प्रतिषिध्यन्ते न चोपदिश्यन्ते तन्त्रबाहुल्यभयात् । परन्तु अनयैव दिशा महाबुद्धिभिः अनुसत्तेच्या अल्पबुद्धिभिस्तु प्रायेणानन व्यवसेया इति।
सुश्रुते तु अन्येदुरष्कतृतीयकचातुर्थकानां विपर्ययाख्याश्च त्रयो विषमज्वरा उक्ताः। तद यथा “कफस्थानेषु वा तिष्ठन् दोषो द्वित्रिचतुषु वा। विपय्य याख्यान् कुरुते विपमान कृच्छसाधनान् ॥” इति । व्याख्यायते चैतद्वचनम्। आमाशयहृदयकण्ठशिरांसीति चखारि स्थानानि कफस्य । तथा हि यो दोषो निदानविशेषप्रभावात् कुपितोऽन्यदुष्कविषय्येयं कुरुते स तत्तन्निदानविशेषप्रभावनितद्विधाभूतखकफद्विस्थानस्थितखस्वभावः दिने चैकस्मिन् विपरित्यागिसाहोरात्रव्यापित्वस्वभावश्चानोति। तेन च कफस्थानानां तेषा चतुणां मध्ये द्वयोरामाशयहदययोस्तिष्ठन् दोप एकस्मिन्नेव दिने पूर्व यो दोषभागः स ज्वरयितुं खवलानुत्कदिशक्तः कमपि कालमेकं ज्वरयन् निवृत्तवेगो वर्तते, ततश्च यदा हृदयस्थो दोपभागः आमाशयमागच्छति तदा लब्धबलो ज्वरयति। स्वबलानुरूपं दीर्घ कालं व्याप्येति द्विकालं दैर्येण व्यापीत्यल्पकालत्यागी ज्वरः स्यात् । अन्येदुरष्कस्तु अहोरात्रमेकवारं कालमल्पं व्याप्य ज्वरयति सवाहोरात्रपरित्यागीति विपर्ययः परस्परमनयोः। अल्पकालं ज्वरयन् दीर्घ कालमेकवारं परित्यागीत्यन्येदुरष्कविपर्ययाद्भिन्न एव। एवं यश्च तृतीयकप्रायशोग्रहणात् सततकादीनां द्वन्द्वादिजन्मत्वमपि सूचयति । ननु यदि सन्निपातारब्धत्वमेषां तर्हि यदृच्यते चातुर्थके इलैष्मिकत्वादि, तत् कथमिवेत्याह- सन्निपाते तु यो भूयानित्यादि।
For Private and Personal Use Only
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४३१
३य अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । विपर्ययज्वरं करोति सोऽपि दोषो निदानविशेषप्रभावात् त्रिधाभूतखकफत्रिस्थान-स्थायित्वैक-दिनोत्तरैकदिन-दीर्घकाल-व्यापि-ज्वरकरखादिखभावानामोति। तेन ह्य के दिनं विहायैकस्मिन् परदिने दीर्घकालं व्याप्य ज्वरयति। आमाशयहृदयकण्ठेषु त्रिषु स्थानेषु विधाभूय तिष्ठंस्तृतीयकविपरपयकरो दोषस्ततीयकविपय्येयं करोति। आमाशयस्थदोषभागः खबलात्यनुत्कर्षात् ज्वरयितुमशक्तो वर्त्तते, यदा हृदयस्थदोषभागो हृदयात् आमाशयमेति तद्दिने किश्चिदलमादत्ते न च ज्वरयितुं प्रभवति, तदिने तृतीयो हि कण्ठस्थदोषभागः कण्ठादागत्य हृदये तिष्ठति। ततः परदिने स तुतीयदोषभागो हृदयादामाशयमेत्यापरभागद्वयेन मिश्रीभूय पूर्णबलो ज्वरयतीत्येवं सबैमहोरात्रं दीर्घकालं व्याप्य वत्तेते, तृतीयकस्तु अल्पकालं व्याप्येति परस्परं भेदस्तृतीयकतद्विपर्यययोः। तदिने एव कृतवेगवात् स्वस्वस्थानं गवा निवृत्तवेगो वत्तेते, वत्तते चामाशयस्थो दोषभागोऽपि निवृत्तवेग एव। परदिनन्तु तथैव हृदयस्थदोपभागो हृदयादामाशयमेति, कण्ठस्थश्च कण्ठाच हृदयमेति, न च तदिने ज्वरयितु प्रभवतीति । पुनः परदिनं तृतीयभामः आमाशयमेत्य भागद्वयेन मिश्रीभूय पूर्णबलो ज्वरयतीत्येकदिनं न भूखा परदिनं दीर्घकालव्यापी ज्वरो भवतीति भावः।
एवं यश्च दोषश्चातुथकं कुरुते सोऽपि निदानविशेषप्रभावात् कुपितश्चतुर्दा भूखामाशयहृदयकष्ठशिरःसु चतुर्ष कफस्थानेषु तिष्ठन् आमाशयस्थदोपभागोऽत्यनुत्कर्षात् स्वबलस्य ज्वरयितुमशक्तो वत्तते। हृदयस्थो दोषभागस्त्वपरदिन हृदयादामाशयमेति, तदिने किञ्चिद्धलमादत्ते न च ज्वरयितु प्रभवति, तद्दिने च कण्ठस्थो दोपभागः कण्ठाच्च हृदयमेति शिरःस्थश्च काठमेति, ततः परदिने कण्ठस्थो हृदयं हृदयस्थो दोषभाग आमाशयं गवा त्रिपादबलमाददानो न ज्वरयति । ततः परदिने तच्चतुर्थदोषभागो हृदयादामाशयमेत्य पूर्णबलः सन् ज्वरयति, तदिन एव कृतवेगखात् स्वस्वस्थानं गवा निवृत्तवेगो वर्तते। वर्तते चामाशयस्थोऽपि निवृत्तवेग एव। इति दिनद्वयं न भूखा परदिने भवति । तद्विपर्ययस्तु दिनद्वयं निरन्तरं भूला परदिनं न भवतीति चतुर्थकतद्विपर्याययोरस्ति भेद इति व्याचक्ष्महे। नितरां चरकाचाय्यश्चातुर्थकविपर्ययमेवोक्तवान् जतूकर्णेऽपि तृतीयकचातुर्थकविपर्ययावुत्त्वाभिहितम्–“विषमज्वरास्त्रिदोषजत्वेऽप्यधिकदोषलब्धाख्याः" इति ॥३६॥
For Private and Personal Use Only
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४३२
चरक-संहिता। [ ज्वरचिकित्सितम् ऋत्वहोरात्रदोषाणां मनसश्च बलाबलात् ।
कालमर्थवशाच्चैव ज्वरस्तं तं प्रपद्यते ॥ ३७॥ न चान्येदुरष्क-तृतीयकविपय्ययौ। स्वल्पदीघकालव्यापकतन्तु निदान विशेषेण बलस्य न्यनाधिक्याद् भवतीति भावः। कश्चिच्च सौश्रुतं व्याचष्टे,आमाशयहृदयस्थो दोषभागोऽन्येदुरष्कविपर्ययम्, आमाशयहृदयकण्ठस्थः तृतीयकविपर्ययम्, आमाशयहृदयकण्ठशिरःस्थश्चतुर्थकविपय्येयं कुरुते । तत्रामाशयस्थो भागोऽनुत्कर्षबलान ज्वरयति । हृदयस्थो दोषभाग आमाशयमागत्य ज्वरयति। एक दिनं न भूखा परदिने भवतीति अन्येदुरष्कविपर्ययः । एवम् आमाशयहृदयकण्ठस्थानां दोषभागाणामामाशयस्थो भागस्तथैव न ज्वरयति। हृदयस्थभागस्तु एकदिनमामाशयमेत्य ज्वरयति, कण्ठस्थश्च हृदयमेति परदिने च स भागो हृदयादामाशयमेत्य ज्वरयतीति दिनद्वयं भूखा एकदिनं न भवति । एवम् आमाशयहृदयकण्ठशिरःस्थानां दोषभागाणामामाशयस्थो भागस्तथैव न ज्वरयति। हृदयस्थश्वामाशयमेत्य ज्वरयति कण्ठस्थश्च हृदयमेति शिरःस्थः कण्ठमेति, ततः परदिने हृदयादामाशयमेत्य कण्ठस्थभागो ज्वरयति, कण्ठस्थश्च हृदयमेति । ततः परदिने स भागो हृदयादेत्यामाशयं ज्वरयतीति दिनत्रयंभूत्वैकदिनं न भवतीति चातर्थकविपर्ययश्चरकोक्तचातुर्थकविपय्येयानैक्यवाक्यः। तृतीयकविपर्ययश्च चरकोक्तचातुर्थकविपय्येयकवाक्यः स्यात् । आमाशयस्थदोषभागेण च ज्वरोत्पत्तिश्च द्वितीयादिभागैरिवेति। तत्रान्तरे त "अस्थिमज्जोभयगते चातुर्थकविपर्ययः। मध्ये अहनी ज्वरयत्यादावन्ते च मुञ्चति ॥ तथा पराशरोऽपि “अस्थिमज्जोभयगते चातुर्थक विपर्ययः। ऋग्रहाद् द्वग्रहं ज्वरयति आदावन्ते च मुञ्चति ॥” इति तव्याख्या न साध्वी ॥३६॥
गङ्गाधरः-एषाश्च ज्वराणां हेवन्तरतो लब्धबलत्वे पूर्वपूर्वबलवज्ज्वरत्वं सम्पद्यते, तदाह---ऋत्वहोरात्रेत्यादि । सन्ततादिज्वरपञ्चकान्यतमस्तु ज्वरः अर्थवशात् तस्य पुरुषस्य प्राक्तनकर्मवशात् ऋत्वहोरात्रदोषमनसां बलाबलात् तं तं बलवदबलवज्ज्वरस्य कालं सप्ताहाद्यादिरूपं चतुर्थाहादिकञ्च प्रपद्यते। तथा हि सन्ततादयः पञ्च उत्तरोत्तरं दुर्चलाः, तत्र दुर्बलो यो ज्वरः स ऋत्वहोरात्र
चक्रपाणिः-सम्प्रति सन्ततज्वर एव यथा सततकादिरूपो भवति, तथा सततकादयः सन्ततादिरूपा भवन्ति, तदाह - ऋत्वहोरात्रेत्यादि। बलाबलादिति मनोऽन्तेन सम्बध्यते, बलञ्चाबला बलाबलम् ; ऋत्वादीनां बलात् तथा ऋत्वाद्यबलाज्ज्वरस्तं तं सततादिज्वरोक्तं कालं प्रतिपद्यते,
For Private and Personal Use Only
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
२४३३
दोषमनसां बलात् प्रबलः सन् पूव्वपूव्वप्रबलज्वरकालं प्राप्नोति, तेन च स एव ज्वर उच्यते तथाकालत्वात् । ऋत्वादीनामबलात् तु क्रमेण ह्रासमानोति उत्तरोत्तरदुब्बैलज्वरकालं प्रपद्यते, तदा च स एव ज्वर उच्यते तथाकालत्वात् । एवं सन्ततः प्रबलः स पुनरतिबलः स्याद्यत्वादिबलात् सर्व्व पूर्व्वखात् । चतुर्थ कस्तु दुब्बलो ज्वरः सर्व्वान्त्यत्वाद्यत्वाद्यबलादतिदुब्बलो वा नष्टो वा स्यात् । एवं सति वातप्रधानो यचातुर्थको वा तृतीयको वाप्यन्येदुष्को वा सततो वा स प्रावृट्कालं प्राप्य लब्धबलः पूव्वपूर्व्वज्वरत्वमापद्यते, पित्तप्रधानस्तु शरत्कालं प्राप्य लब्धबलस्तथा स्यात्, कफप्रधानस्तु वसन्तं प्राप्य लब्धबलस्तथा स्यात्, सततस्त्वतिबलः स्यात् । तथान्यत्तषु च दोषमनुसृत्य बोध्यम् । एवं यदि वातप्रधानः सन्ततो वा सततो वान्ये ष्कस्त्तुतीयकश्च वत्तते, तदा स स शरदं वा वसन्तं वा प्राप्याल्पबलः सन् सततादीनां कालमापद्यते, पित्तप्रधानस्तु वसन्तं वा हेमन्तादिकं वा प्राप्याल्पबलः संस्तथा स्यात्, कफप्रधानस्तु ग्रीष्मं वा शरदं वा प्राप्याल्पवलस्तथा स्यात् । चतुर्थकश्चेदवम् अतिक्षीणो वा नष्टो वा स्यादिति । अथाहोरात्रवलात् चतुर्थकादिस्तृतीयकादिभावमापद्यते । अहोरात्रस्यावलात् सन्ततादिः सततादिभावमेति । तद् यथा रुक्षोष्णगुणे कुपितवातप्रधानो यदि चातुर्थकादिः वर्त्तते तदा स स ग्रीष्मस्यर्त्तारो वालधवलस्तृतीयकादिभावमापद्यते । शीतगुणे कुपितवातजस्तु बलहीनः स्यात् पित्तप्रधानस्तु शरहत्वहोरात्रबलाल्लब्धबलस्तथा स्यात्, कफप्रधानस्तु हेमन्तवसन्तवहोरात्र व लाल्लब्धबलस्तथा स्यात्, सन्ततश्चातिवलः स्यात् । तथा सन्ततादिर्वातप्रधानस्तु शरवसन्ताहोरात्रस्य अवलाद्धीनवलः सततादिभावमापद्यते । पित्तप्रधानस्तु शीतत्त्वहोरात्रा
बलाद्धीनवलस्तथा स्यात् । कफप्रधानश्च ग्रीष्मेऽहोरात्राबलाद्धीनवलस्तथा स्यात् । अहोरात्रस्तु कतिपय एव गृह्यते न ह्य कैकस्याहोरात्रस्य बलाबलाभ्यां बलाबले स स भवति, भवति च यत्किश्चित् ततो नान्यत्वमापद्यते तत्तद्बलावले
च भवतः ।
अथ वातप्रधानो यदि चातुथकादिवत्तते तहि व्यायामापतपणरुक्षलध्वादिनिदानानि सेवमानस्य वातबलाल्लब्धवलस्त्ततीयकादिभावमापद्यते । पित्तप्रधानश्च कटुम्लादिसेवमानस्य पित्तवलाल्लब्धबलस्तथा स्यात् । कफतत्र ऋतुबला यो वर्षाभूतश्चतुर्थकः, स शरदं प्राप्य बलवान् तृतीयकादिर्भवति ; अर्थवशादिति कम्मवशात् यथोक्तदिने च ज्वरयतीति ब्रुवते ॥ ३७ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४३४
चरक-संहिता। [ज्वरचिकित्सितम् प्रधानश्च गुरुमधुरादिसेवमानस्य कफबलाल्लब्धबलस्तथा स्यात्। तथा वातप्रधानः सन्ततादिर्यदि मधुराम्लगुळदिसेवमानस्य वायोर्दबलाद्धीनबलः सततादिः स्यात्। पित्तप्रधानस्तु तिक्तमधुरकषायादिसेवमानस्य पित्ताल्पबलाद्धीनबलस्तथा स्यात् एवं कफप्रधानश्च कटतिक्तकषायादिसेवमानस्य कफाल्पबलाद्धीनबलस्तथा स्यात्। मनसश्चेति पृथकपदकरणात् मनसो बलायाधेरबलत्वं मनसस्त्वबलात् व्याधेबलवत्त्वं हि विषादो रोगवर्द्धनानाम् इत्युक्तेः। न तु ऋखादर्बलाप्राधिवलम् अवलाद्वबाधेरवलमिव मनसो बलाबाधिवलमबलानाधेरवलमिति ख्यापितम्। तथाच सन्ततादिज्वरी यदि धनबन्धुपुत्रपौत्रादिनानाहकरभावेणातिप्रमोदितचित्तः स्यात् तदा मनसः प्रबलखात् सततादिज्वरी स्यात् यदि धनवान्धवपुत्रपौत्रादिविनाशादिविविधदुःखकरभावेण विषण्णचित्तः स्यात् तदा चातुर्थकादिज्वरी तृतीयकादिज्वरी स्यान्मनसो दुर्बलखात्। एतेन बुद्धेवलादपि सन्ततादिः सततादिभावम् आपद्यते। बुद्धेबले हि जाते प्रापराधो न स्यात्, तदा बलिमङ्गलदानस्वस्त्ययनपूजोपहारदेवगुरुद्ध सिद्धर्षीणां भेषजानाञ्चोपसेवा भवति। बुद्धेरबलात् तु तद्विपरीतसेवनं भवति तेन चातुर्थकादिस्तृतीयकादिभावमापद्यते इति लभ्यते । मनःस्था हि बद्धिविद्याविद्यात्मिका।
अथवशात् पूच्चकृतकम्पपरिणामादपि सन्ततादिः सततादिभावमापद्यत चातुर्थकादिस्तृतीयकादिभावमापद्यते। तद् यथा सन्ततादिज्वरिणो यदि सततादिज्वरकरकर्मपरिणामः स्यात् तदा सन्ततादिज्वरी सततादिज्वरी स्यात् । यदि च चातुर्थकादिज्वरी तृतीयकादिज्वरकरकर्मपरिणाममापद्यते तदा तृतीयकखादिमापद्यते इति। यद्यपि सर्वत्रैव कर्मपरिणामो हेतृस्तथापि यत्र कारणान्तराभावे सति कार्य भवति तत्रैव कर्मत्वं निर्दिश्यते न तु सर्वत्रेति। अथैपां सन्ततादीनां दोषाक्तदेहेऽपि तत्कालनियमे हेतव उत्पत्तौ च दोषा उक्ताः सुश्रुतेन यथा। “परो हेतुः स्वभावो वा विषमे कैश्चिदीरितः। आगन्तुश्चानुवन्धो हि प्रायशो विषमज्वरे॥" इति । “वाताधिकत्वात् प्रवदन्ति तज्ज्ञास्तृतीयकश्चापि चतुर्थकञ्च। औपत्यके मद्यसमुद्भवे च हेतु ज्वरे पित्तकृतं वदन्ति। प्रलेपकं वातबलासकञ्च कफाधिकत्वेन वदन्ति तज्ज्ञाः। मूर्छानुवन्धा विषमज्वरा ये प्रायेण ते द्वन्द्वसमुत्थितास्तु ।” इति। एवमन्येऽपि विषमज्वरा उक्ताः। “वस्थौ श्लेष्मानिलौ शीतमादौ जनयतो ज्वरे। तयोः प्रशान्तयोः पित्तमन्ते दाह
For Private and Personal Use Only
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः ] चिकित्सितस्थानम् ।
२४३५ गुरुत्वं शीतमुद्वगः सदनं छरोचको।
रसस्थिते वहिस्तापः साङ्गमर्दो विजृम्भणम् ॥ ३८॥ करोति च। करोत्यादौ तथा पित्तं वकस्थं दाहमतीव च। तस्मिन् प्रशान्ते खितरौ कुरुतः शीतमन्ततः। द्वावेतो दाहशीतादी ज्वरो संसगजौ स्मृतौ । दाहपूर्वस्तयोः कष्टः कृच्छ साध्यतमश्च सः। प्रलिम्पन्निव गात्राणि घर्मेण गौरवेण वा। मन्दज्वरविलेपी च सशीतः स्यात् प्रलेपकः। नित्यं मन्दज्वरो रुक्षः शनकस्तेन सीदति। स्तब्धाङ्गः श्लेष्मभूयिष्ठो नरो वातबलासकी। समौ वातकफो यस्य हीनपित्तस्य देहिनः । प्रायो रात्री ज्वरस्तस्य दिवा हीनकफस्य च। विदग्धेऽन्नरसे देह श्लेष्मपित्ते व्यवस्थिते। तेनाद्ध शीतलं देहे चाद्धश्चोष्णं प्रजायते। काये दुष्टं यदा पिस्तं श्लेष्मा चान्ते व्यवस्थितः। उष्णत्वं तेन गात्रस्य शीतत्वं हस्तपादयोः। काये श्लेष्मा यदा दुष्टः पित्तमन्ते व्यवस्थितम् । शीतत्वं तेन गात्राणामुष्णत्वं हस्तपादयोः।” इति। “वातेनोद्धयमानस्तु यथा पूर्येत सागरः। वातेनोदीरितास्तद्वद दोषाः कुव्वन्ति वै ज्वरान् । यथा वेगागमे वेलां छादायत्वा महोदधेः। वेगहानो तदेवाम्भस्तत्रैवान्तर्णिधीयते। दोपवेगोदये तद्वदुदोर्यंत ज्वरस्य वा। वगहाना प्रशाम्येत यथाम्भः सागरे तथा।” इति ॥ ३७॥
गङ्गाधरः--अथोद्दिष्टपञ्चविधज्वरानुक्त्वा पुनराश्रयभेदन धातूनां सप्तधा मत इति यदाद्दिष्टं तज्ज्वरस्य धात्वाश्रयभेदन सप्तविधत्वं दर्शयति-गुरुत्वमित्यादि। एतानि तु दोषाणां रसादिधात्वाश्रितत्वे भवन्ति न च वातादिलिङ्गानि परिभूय भवन्ति, तेन वातादिजानां ज्वराणां यानि यानि लक्षणानि उक्तानि तानि चैतानि च दोषाणां यथावलं भवन्ति । उक्तं ह्यन्यत्र “वातपित्तकफोत्थानां ज्वराणां लक्षणं यथा। तथा तेषां भियग व याद रसादिष्वपि बुद्धिमान् ॥” इति । अस्थायं भावः-वातादिदोपः कुपितः सन् रक्तादिदपणमन्तरेण न ज्वरमुत्पादयति तत्र रसादिदूष्यभवाणीमानि वातादिदोषभवाणि निदानस्थान प्रोक्तानि वक्ष्यमाणानि चात्रापि वोध्यानि । ननु “संसृष्टाः सन्निपतिताः पृथग वा कुपिता मलाः। रसाख्यं धातुमन्वेत्य पक्तिं स्थानानिरस्य च।" इत्यादिना ज्वरस्य सम्प्राप्तिक्ष्यते, तत्र रसधात्वन्वयमन्तरेण ज्वरोत्पत्तितॊक्ता कथं रक्ताद्याश्रितत्वं वातादीनां सम्भवतीति चेन्न। पूर्व वातादयः पृथग द्वन्द्वाः सन्निपतिता वा रसधातुमन्वेत्यैव ज्वरमुत्पादयन्ति तदामरसमम्बन्धात् ।
For Private and Personal Use Only
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४३६
चरक-संहिता। [ज्वरचिकित्सितम् रक्तोत्था पिड़का तृष्णा सरक्तं ष्ठीवनं मुहुः। दाहरागभ्रममदाः प्रलापो रक्तसंस्थिते ॥ ३६॥ अन्तर्दाहोऽधिकस्तृष्णा सग्लानिः ॐ सृष्टविटकता। दौर्गन्ध्यं गात्रविक्षेपो ज्वरे मांसस्थिते भवेत् ॥ ४०॥ स्वेदस्तीत्रः पिपासा च प्रलापारत्यभीक्षणशः +। सगन्धास्यासहत्वञ्च मेदःस्थे ग्लान्यरोचकौ ॥ ४१ ॥
अरुचिश्चाविपाकश्चेत्यादीन्यधिकानि लक्षणानि तथा गुरुत्वादीनीमानि रसस्थदोषज्वरलक्षणानि तथा वातादिदोषलक्षणानि भवन्ति यथावलं रसदोषामरसानाम् । निरामत्वे तु रसस्य दुष्टस्यमानि गुरुखादीनि वातादिदोषलक्षणानि च भवन्ति। तत्र यदि रसमुत्क्रस्य दोषा रक्तं दृषयन्ति तदा रक्तोत्था पिड़केत्यादीनि लक्षणानि दोपलक्षणानि च भवन्ति, यदि वा मांसादिकं दूषयन्ति तदान्तर्हाहादीनि दोपलक्षणानि च भवन्तीति निष्कर्षः। गुरुत्वं गात्रस्य शीतच। उद्वेगश्छद्दे व गस्तेन च मनस उद्वेगश्च दैन्यमिति यावत् । रसस्य हृदयस्थत्वेन हृदयोत्क्लेशस्यान्यत्र तन्त्रे दर्शनात् । रसस्थिते इति ज्वरे इत्युक्ते सर्वत्र रसालाभात् तद्वग्रावर्तनाय कश्चित् तु सर्वत्रैव ज्वरे रसदृषणे सत्यप्येतद्वचनं विशेषतो रसदुष्टिख्यापनार्थमित्याह। विज़म्भणमिति विशिष्टज़म्भा, न तु वातमात्रजवेगवती जम्मा ॥३८॥
गङ्गाधरः-रक्तोत्थेत्यादि। रक्तोत्था न तु पित्तादुत्था ॥३९॥
गङ्गाधरः-अन्तर्दाह इत्यादि पिण्डिकोद्वेष्टनञ्च बोध्यं तन्त्रान्तरदर्शनात् । तन्त्रान्तरे च वहिरुष्णा व्याख्यायते तन्न मांसस्याभ्यन्तरखात् तद्गतदोषस्य अन्तरेव दाहकरत्वानुभवात् ॥ ४०॥
गङ्गाधरः-स्वेद इत्यादि मेदःस्थस्य। तीवः स्वेदो भृशस्वेदः। प्रलापश्च अरतिश्च तत् समाहारखादेकवचनम्। सगन्धास्यश्चासहत्वञ्च तत्, असहत्वम् असहिष्णुता ॥४१॥
* अन्तर्दाहः सतृण्मोहैरिति पाठान्तरम् । + प्रलापो वम्यभीक्ष्मशः इति वा पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । २४३७
विरेकवमने चोभे सास्थिभेदं सकूजनम्। विक्षेपणञ्च गात्राणां श्वासश्चास्थिगते ज्वरे ॥४२॥ हिक्का श्वासस्तथा कासस्तमसश्चापि दर्शनम् । मर्मच्छेदो वहिः शैत्यं दाहोऽन्तश्चैव मज्जगे ॥४३॥ शुक्रस्थानगते शुक्र-मोक्षं कृत्वा विनाश्य च । प्राणं वायुग्मिसोमैस्तु स च गच्छत्यसौ विभुः ॥ ४४ ॥ रसरक्ताश्रितः साध्यो मांसमेदोगतश्च यः। अस्थिमज्जगतः कृच्छः शुक्रस्थः सिद्धाते न हि ॥ ४५ ॥
गङ्गाधरः-विरेकेत्यादि अस्थिगतस्य। विरेकश्च वमनञ्चेति द्वे युगपद् भवतः॥४२॥
गङ्गाधरः-हिक्केत्यादि मजगतस्य। तमसो दर्शनभन्धकारप्रविष्टस्येवामंवित् । मर्माच्छेदो वक्षसश्छेदवत् पीड़ा। वहिः शैत्यमन्तर्दाहश्च ॥४३॥
गङ्गाधरः-शुक्रस्थानगते इत्यादि। शुक्रस्थानगते शुक्रमेव स्थानं न तु शुक्रस्य स्थानं शुक्रगतखार्थालाभात् शुक्रस्य स्थाननियमाभावाच। उक्तं हि मुश्रुते–“यथा पयसि सपिस्तु गुड़श्चक्षुरसे यथा। तथा सशरीरेषु शुक्र पुंसाश्च वर्त्तते ॥” तत्र गते दोषे यो ज्वरस्तत्र उघरेऽसौ विभुरात्मा शुक्रमोक्षं विशेषेण कृतान्यानपि धातून मोचयिता प्राणं विनाश्य च वाय्वग्निसोमैः पञ्चभिभूतैः सह देहाद गच्छति म्रियते इत्यथः। वाय्वग्निसोमैरित्यनेन कैवल्यं न गच्छतीति ख्यापितमपि गङ्गाकाश्यादिषु मरणात् कैवल्यं न प्रतिषिध्यते । शुक्रस्थानगते हि ज्वरे मरणमेव, न तु कैवल्यमिति भावः ॥४४॥
गङ्गाधरः-एषां सप्तानां साध्यासाध्यभावमाह-रसरक्तेत्यादि। रसादिमेदोगतान्ताश्चवारः साध्याः। अस्थिमज्जगतौ द्वौ कृच्छसाध्यौ। शुक्रस्थस्तु न सिध्यते। पुनरेतद्वचनं साध्यासाध्यप्रकरणानुरोधेन बोध्यम् ॥४५॥
३०६
For Private and Personal Use Only
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४३८
चरक-संहिता। [ज्वरचिकित्सितम् हेतुभिर्लक्षणश्चोक्तः पूर्वमष्टविधो ज्वरः। समासेनोपदिष्टस्य व्यासतः शृणु लक्षणम् ॥ ४६॥ लोमहर्षश्च दाहश्च पर्वभेदः शिरोरुजा। कण्ठास्यशोषो वमथुस्तुणा मूर्छा भ्रमोऽरतिः। खप्ननाशोऽतिवाक् जृम्भा वातपित्तज्वराकृतिः॥४७॥ शीतको गौरवं तन्द्रा स्तमित्यं पर्वणाञ्च रुक्। शिरोग्रहः प्रतिश्यायः कासः स्वेदाप्रवर्तनम् । सन्तापो मध्यवेगश्च वातश्लेष्मज्वराकृतिः॥४८॥
गङ्गाधरः-अथोद्दिष्टं भिन्नः कारणभेदेन पुनरष्टविधो ज्वर इति तदुदाहरति-हेतुभिरित्यादि। पूर्व निदानस्थान। वातपित्तकफानां विस्तरेण 'ज्वरकरहेतूनुक्त्वा लिङ्गान्युक्त्वा द्वान्द्विकसन्निपातानां लिङ्गानि यथोक्तानां वातजादिज्वरीलङ्गानां मिश्रीभावविशेषदर्शनात् द्वन्द्विकमन्यतम ज्वरं सानिपातिकं वा विद्यादित्यादि सङ्ग पेण प्रोक्तं समासनोपदिष्टस्य द्वन्द्वसान्निपातिकस्य ज्वरचतुष्टयस्य व्यासतो लक्षणं शृण। आगन्तोश्च संक्षपणोपदिष्टस्य च लक्षणं शृणु। पृथगजानां लक्षणानि तु न वक्ष्याम इति भावः ॥४६॥
गङ्गाधरः-लोमहर्ष इत्यादि। वातपित्तयोविकृतिविषमसंयोगाल्लोमहर्षादीनि लिङ्गानि भवन्ति न खन्यस्मिन् वातपित्तजव्याधो॥४७॥ . गङ्गाधरः-शीतक इत्यादि। शीतकः शीतम्। स्वेदाप्रवत्तेनं स्वेदस्य आ समन्तात्कारेण प्रवर्तनमतिस्वंद इत्यर्थः । विकृतिविषमसमवायेन वातकफयोः संयोगात् स्वस्खलक्षणादधिकलिङ्गानि हि भवन्ति। हारीतऽपि “शिरोग्रहः स्वेदभवश्च कासः” इति दृश्यते । मध्यवेगो नातितीक्ष्णो नातिमृदुः॥४८॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति अष्टविधज्वराकृतो वक्तव्यमाह-हेतुभिरित्यादि। हेतवोऽपि ज्वरविशेषगमकत्वेनाकृतिरूपा भवन्त्येवेति कृत्वा हेतुकथनमपि यत् कृतं तदप्युचितम्। पूर्वमिति निदाने, “समासेनोपदिष्टस्य” इत्यादिना ये निदाने द्वान्द्विकसान्निपातिकागन्तवः समासेनोक्ताः, तेषामिह विस्तरेण लक्षणं शृष्विति । ये पुनरेकदोषजन्या वातज्वरादयः, ते तत्रैव प्रपञ्चेनोक्ता इति नेह पुनर्वक्तव्याः। भ्रमो येन चक्रस्थितमिवात्मानं मन्यते ; किंवा भ्रमो भ्रान्तिः। शीतक:
For Private and Personal Use Only
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्। २४३६ मुहुर्दाहो मुहुः शीतं स्वेदः स्तम्भो ® मुहुर्मुहुः । मोहः कासोऽरुचिस्तृष्णा श्लेष्मपित्तप्रवर्त्तनम् ॥ लिप्ततिक्तास्यता तन्द्रा श्लेष्मपित्तज्वराकृतिः। इत्येते द्वन्द्वजाः प्रोक्ताः सन्निपातज उच्यते ॥ ४६॥ सन्निपातज्वरस्योर्द्ध त्रयोदशविधस्य च। प्राकसूत्रितस्य वक्ष्यामि लक्षणं वै पृथक् पृथक् ॥ ५० ॥ भ्रमः पिपासा दाहश्च गौरवं शिरसोऽतिरुक। वातपित्तोल्वणे विद्याल्लिङ्ग मन्दकफे ज्वरे ॥५१॥ शैत्यं कासोऽरुचिस्तन्द्रा पिपासादाहरुग व्यथाः। वातश्लेष्मोल्वणे व्याधौ लिङ्ग पित्तावरे विदुः ॥ ५२ ॥
गङ्गाधरः--मुहुर्दाह इत्यादि। पित्ताद दाहः कफात् शीतमिति, सुतरां मुहुर्दाहो मुहुः शीतं भवति । स्वेदो धर्मः । स्तम्भः स्वेदस्य न प्रवृत्तिः । पित्तात् धर्मप्रत्तिः कफात् घर्मस्य स्तम्भः, सुतरां मुहुम्महुर्घौ मुहुम्मुहुर्घमावरोधः। अन्यत्रापि “तथा स्तम्भश्च संस्वेदः कफपित्तप्रवर्तनम्” इति। मोह इन्द्रियमोहः । श्लेष्मपित्तप्रवर्तनमिति कफपित्तवमनमित्यर्थः। लिप्ततिक्तास्यता कफेन लिप्तं पित्तेन तिक्तमास्यं यस्य तस्य भावस्तथा ॥४९॥
गङ्गाधरः-अत अर्द्ध काश्मीराः पठन्ति। सन्निपातज्वरस्योद्ध त्रयोदशविधस्य हि इत्यादिना त्रयोदशविधस्य सन्निपातज्वरस्य लक्षणानि काश्मीरा यत् पठन्ति, तन्न युक्तिसिद्धप। प्रकृतिसमसमवायेन दोषजानां व्याधीनां प्रत्येकशो हि पाठो नाचार्याणां रीतिर्ग्रन्थगौरवात्, दोषभेदविकल्पेन तेषां सर्वेष्वेव व्याधिपु भिषगभिरुन्नेयखात्। विकृतिविषमसमवायेन तु शीतपित्तम्। स्तमित्यमितिआईवस्त्रावगुण्ठितत्वमिव। सन्तापो मध्यवेग इति नातितीव्रः सन्तापः। स्वेदस्तम्भ इति स्वेदाप्रवर्त्तनम् ॥ ४६-४९ ॥
चक्रपाणिः -- सन्निपातज्वरस्योद्ध 'मित्यत्र 'ऊद्ध'शब्देनाधिकवाचिना प्रकृतिसमसमवायारब्धसन्निपातज्वराद यानि विकृतिविषमसमवायारब्धज्वरस्य लक्षणानि, तानि वक्ष्यामीत्यर्थः। केचिद • स्वेदस्तम्भ इति पाठान्तरम् ।
+ हृदव्यथाः इति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४४०
चरक-संहिता। ज्वरचिकित्सितम् छर्दिः शैत्यं मुहुर्दाहस्तृष्णा मोहोऽस्थिवेदना। मन्दवाते व्यवस्यन्ति लिङ्ग पित्तकफोल्वणे ॥ ५३॥ सन्ध्यस्थिशिरसः शूलं प्रलापो गौरवं भ्रमः। वातोल्वणे स्याद् द्वानुगे तृष्णा कण्ठास्यशुष्कता ॥ ५४॥ रक्तविणमूत्रता दाहः स्वेदस्तुड़ बलसंक्षयः। मूर्छा चेति त्रिदोषे स्याल्लिङ्ग पित्ते गरीयसि ॥ ५५ ॥ आलस्यारुचिहृल्लास-वमिदाहतृषाभ्रमैः । कफोल्वणं सन्निपातं तन्द्रा कासेन चादिशेत् ॥ ५६ ॥ प्रतिश्या च्छदिरालस्यं तन्द्रारुच्यग्निमाईवम् । हीनवाते पित्तमध्ये लिङ्गं श्लेष्माधिके मतम् ॥ ५७॥ हारिद्रमूत्रनेत्रत्वं दाहस्तृष्णा भ्रमोऽरुचिः। हीनवाते मध्यकफे लिङ्ग पित्ताधिके मतम् ॥ ५८॥ शिरोरुग् वेपथुः श्वासः प्रलापच्छदारोचकाः। हीनपित्ते मध्यकफे लिङ्ग वाताधिक मतम् ॥ ५६ ॥ शीतको गौरवं तन्द्रा प्रलापोऽस्थिशिरोऽतिरुक् । हीनपित्ते वातमध्ये लिङ्गं श्लेष्माधिके मतम् ॥ ६०॥ पभेदोऽग्निदौर्बल्यं तृष्णा दाहोऽरुचिमः। कफहीने मध्यवाते लिङ्ग पित्ताधिके मतम् ॥ ६१ ॥ श्वासः कासः प्रतिश्यायो मुखशोषोऽतिपार्श्वरुक्। कफहीने पित्तमध्ये लिङ्ग वाताधिक मतम् ॥ ६२॥
* दाहवम्यरतिभ्रमैरिति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः
२४४१
चिकित्सितस्थानम् । क्षणे दाहः क्षणे शीतमस्थिसन्धिशिरोरुजा। सास्रावे कलुषे रक्ते निर्भुगणे चापि दर्शने ॥ सस्वनौ सरुजौ कौँ कण्ठः शूकैरिवावृतः। तन्द्रा मोहः प्रलापश्च कासः श्वासोऽरुचिर्भमः॥ परिदग्धा खरस्पर्शा जिह्वा स्वस्ताङ्गता परम् । ष्ठीवनं रक्तपित्तस्य कफेनोन्मिश्रितस्य च ॥ शिरसो लोठनं तृष्णा निद्रानाशो हृदि व्यथा। स्वेदमूत्रपुरीषाणां चिराद दर्शनमल्पशः ॥
यद् यल्लक्षणं भवति तदेवाचार्याः प्रायेण पठन्ति ; तस्मादत ऊद्ध विकृतिविषमसमवायारब्धसन्निपातज्वरस्य लक्षणमाह-क्षणे दाह इत्यादि। अस्थ्यादीनां रुजा शूलम्। दर्शने नेत्रे द्वे सास्रावे अश्रुपूर्णे, कलुषे आविले विवणे वा, रक्ते रक्तवणे, निभग्णे भुग्नखान्निर्गते विस्फारिते इत्यर्थः, अन्तःप्रविष्टे इत्यन्ये, कोटराक्षे वा अतिकुटिले इति कश्चित् । कणौ च सस्वनादी। शूकैः शुकवद्भिर्धान्यशूकशिम्बादिभिरात इव कण्ठः। जिह्वा च परिदग्धा दग्धवत् कृष्णवर्णा, खरस्पर्शा गोजिह्वावदममृणस्पर्शा च। स्रस्ताङ्गता निःसहायाङ्गावयवता। कफेनोन्मिश्रितस्य रक्तपित्तस्य रागतो रक्तवर्णखापन्नस्य पित्तस्य ष्ठीवनं मुखेन स्वल्पोदगिरणम् । शिरसो लोठनम् इतस्ततः शिरसश्चालनम्। हृदि व्यथा वक्षःशूलम्। स्वेदादीनामल्पदशनमल्पपत्तिश्चिरात् दोषाणां
व्याख्यानयन्ति ; यत्-सास्रावकलुषनिर्भुग्णेलोचनत्वादीह वक्तव्यम्, न तत् पृथग्वातादिज्वरलक्षणमेलके भवति, किन्तु विकृतिविषमसमवायारव्धज्वरसंयोगमहिना भवतीति ; वयन्तु धूमः-यदि 'अर्द्ध 'शज्देन विकृतिविषमसमवायारब्धज्वरलक्षणाभिधानमिह प्रतिज्ञायते, तदा यत् प्रत्येकदोषलक्षणमेलकेनोपपन्न लक्षणम् -- "क्षणे दाहः क्षणे शीतम्" इत्यादि, तदिहानभिहितं स्यात्, सामान्येन यान्यन प्रायः प्रादुर्भवन्ति, तानि विकृतिविषमसमवायारब्धानि तथा प्रकृतिसमसमवायारब्धानि च लक्षणान्युच्यन्ते। अत ऊर्द्ध मिति पदस्य चातः परेणेत्यर्थः ॥ ५०-६२॥
चक्रपाणिः-निर्भुग्णे इति अतिकुटिले। परिदग्धा दग्धवत् कृष्णावर्णा ; खरस्पर्श गोजिह्वावत् । स्वस्ताङ्गता निःसहायावयवता; ठीवनं रक्तस्य पित्तस्य वा मुखेन
For Private and Personal Use Only
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४४२
चरक-संहिता। [ज्वरचिकित्सितम् कृशत्वं नातिगात्राणां प्रततं कण्ठकूजनम् । कोठानां श्यावरक्तानां मण्डलानाञ्च दर्शनम् ॥ मूकत्वं स्रोतसां पाको गुरुत्वमुदरस्य च । चिरात् पाकश्च दोषाणां सन्निपातज्वराकृतिः ॥ ६३ ॥ दोषे विवद्धे नष्टेऽग्नौ सर्वसम्पूर्णलक्षणः। सन्निपातज्वरोऽसाध्यः कृच्छसाध्यस्ततोऽन्यथा ॥ ६४ ॥
चिरेण पाकात्। अत एव दोषपूर्णवात् गात्राणां नातिकृशतम्। प्रततं निरन्तरं कण्ठकूजनम् । श्यावरक्तानां धूम्ररक्तवर्णानां कोठानां दर्शनं प्रवृत्तिः । श्यावरक्तानां मण्डलानाञ्च दर्शनम्। कोठस्तु-भालुकिना पठितः–“वरटीदष्टनीकाशः कण्डमान् लोहितोऽस्रकफपित्तात्। क्षणिकोत्पादविनाशः कोठ इति निगद्यते तज्ज्ञः” इति। मण्डलो मण्डलाकारः शोफविशेषः। मूकलम् अवचनं स्वल्पवचनत्वं वा। स्रोतसां मुखनासिकादिमहारन्ध्राणां पाकः पचनम्। उदरस्य गुरुत्वम् । दोपाणाञ्च चिरात् पाकस्त्रयाणां दोषाणां विषम समवायारम्भातिसामवाभ्यां भवति। एतानि चिह्नानि प्रायोभावित्वेनोक्तानि तेन चकारेणान्यान्यपि बोध्यानि ॥५०-६३॥
गङ्गाधरः-ननु कथं चरकाचार्यस्तानि लक्षणानि नापाठीदित्यतस्तस्य सन्निपातजज्वरस्यासाध्यवादिलक्षणमाह-दोषे इत्यादि। पित्तादिदोपाप्रवृत्तौ सत्यां सति चाग्नौ जाठरे नष्टे यदि क्षणेदाहादि-चिरदोषपाकान्तलक्षणः सर्वैः सम्पूर्णलक्षणो भवति तदा उक्त एष सन्निपातज्वरोऽसाध्यो भवति, एतदधिकलक्षणस्तु न तथा स्यादेव। ततोऽन्यथा क्षणेदाहादिचिरदोषपाकान्तेभ्यो
स्वल्पोदिरणम् ; शिरसो लोठनमिति इतस्ततो नयनम् ; कृशत्वं नातिगाताणां दोषपूर्णत्वेन ; प्रततं निरन्तरम् । कोठो भाल्लुकीये-'वरटीदसष्टङ्काशः कण्डूमान् लोहितोऽस्रकफपित्तात् । क्षणिकोत्पादविनाशः कोठ इति निगद्यते तजज्ञः ।" इति ; मूकत्वं मन्दवचनत्वम्, अवचनता वा ॥३॥
चक्रपातिः-सन्निपातस्याचसाध्यताकृच्छसाध्यतालक्षणमाह-दोष इत्यादि। अत्र ‘दोष'शब्दो घिबद्धोपपदात् मले वर्त्तते ; आहारापाकान्नष्टेऽग्नावित्यर्थः; सर्वाणि च सम्पूर्णानि बलीयांसि लक्षणानि यस्य स सर्वसम्पूर्णलक्षणः ; असाध्यकृच्छ्रसाध्याभिधानेन सुखसाध्यो न भवतीति
For Private and Personal Use Only
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः !
चिकित्सितस्थानम् ।
निदाने त्रिविधा प्रोक्ता या पृथग्ज - ज्वराकृतिः । संसर्गसन्निपातानां तया चोक्तं स्वलक्षणम् ॥ ६५ ॥ गन्तुष्टो यस्तु स निर्दिष्टश्चतुर्व्विधः । अभिघाताभिषङ्गाभ्यामभिचाराभिशापतः ॥ ६६ ॥
२४४३
लक्षणेभ्यः चेदन्यथा अल्पलक्षणः सव्वसम्पूर्णलक्षणः सन् वा न दोषा विबद्धान वा नष्टोऽग्निस्तदा कृच्छ्रसाध्य इति ख्यापनार्थमधिकानि लक्षणानि नापाठीत् ॥ ६४ ॥
गङ्गाधरः– नन्वेवं चेत् सन्निपातज्वरस्तर्हि किं प्रकृतिसमसमवायारब्धोऽयं किंतु विकृतिविषमसमवायारब्ध इत्याशङ्का विकृतिविषमसमवायारन्धतज्ञापनायाह - निदाने इत्यादि । निदानस्थाने पृथग्जानां वातजपित्तकफजानां ज्वराणां या आकृतिरुक्ता तयैवाकृत्या संसर्गाणां नवानां त्रयोदशानां सन्निपातानाञ्च प्रकृतिसमसमवेतानां स्वलक्षणमुक्तम् । यस्य दोषस्य न्यनाधिकमध्यखानि तदोपलक्षणानां न्यनाधिकमध्यत्वैरभिव्यक्तिस्तथाविधलक्षणानां दर्शनेन च तथा संसर्गान् सन्निपातश्च ज्वरान् भिषणादिशेत् चिकित्सेच्च | वातादीनां हि प्रकृतीनां समसमवायेनाधिकलक्षणासम्भवः । विकृतिविषमसमवायेन तु भवत्यधिकलिङ्गानि च न चास्ति नियमस्तस्मात् इन्दुजा - स्त्रयः सन्निपातश्चैको विकृतिविषमारब्धाश्वत्वारः साक्षात् पठिताः इति भावः ।। ६५ ।।
गङ्गाधरः - अष्टानां सप्त ज्वरा उक्ताः, पारिशेष्यादष्टममागन्तुज्वरमाहआगन्तुरित्यादि । निदाने यस्त्वष्टम आगन्तुज्वर उक्तः स चतुर्व्विधश्च निर्दिष्टः अभिघाताभिषङ्गाभ्यां द्वौ अभिचाराभिशापतश्च द्वौ इति चतुर्व्विधः ॥ ६६ ॥
दर्शितम्, यदुक्तम् - " सन्निपातो दुश्चिकित्स्यानाम्” इति, तथा च भाल्लुकिना - "मृत्युना सह योव्यं सन्निपातं चिकित्सता" इति ॥ ६४ ॥
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः - निदान इत्यादि । ज्वरनिदाने प्रोक्ता - “तत्र यथोक्तानां लिङ्गानाम्" इत्यादिना ग्रन्थेन प्रागुक्तेत्यर्थः पुनः प्रकरणागतत्वादुच्यन्त इति पुनः पौनरुक्तयम्; तया चोक्तं खलक्षणमिति तथा द्वन्द्वरूपया द्वन्द्वलक्षणं तथा सन्निपातरूपया सन्निपातलक्षणमित्यर्थः ॥ ६५ ॥
चक्रपाणिः - आगन्तु चतुर्व्विधं विभजन्नाह - आगन्तुरित्यादि ॥ ६६ ॥
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४४४
चरक-संहिता। ज्वरचिकित्सितम् शस्त्रलोष्ट्रकशाकाष्ठ-मुष्ट्यरनितलद्विजैः। तद्विधैश्च हते गात्र ज्वरः स्यादभिघातजः॥ तत्राभिघातजो वायुः प्रायो रक्तं प्रदूषयन् । सव्यथाशोफवैवण्यं सरुजं कुरुते ज्वरम् ॥ ६७ ॥ कामशोकभयक्रोधेर भिषक्तस्य यो ज्वरः। सोऽभिषगज्वरो ज्ञ यो यश्च भूताभिषगजः॥ गङ्गाधरः-तत्राभिघातज्ज्वरमाह-शस्त्रेत्यादि। शस्त्रादिभिरभिहते गात्रे सति अभिघातजज्वरः स्यात् । शस्त्रं शक्तिशूलादि । कशा अश्वताड़नरज्जुवत् । अरनिहस्तस्तस्य तलं करतलम् । द्विजा दन्ताः। तद्विधः वान्यैरभिहननयोग्यदण्डादिभिः। नन्वभिहते त्वेभिर्गात्रे कथमुत्पद्यते ज्वर इत्यत आह-तत्राभिघातज इत्यादि। सुश्रुतेऽपि "श्रमक्षयाभिधातेभ्यो देहिनां कुपितोऽनिलः । पूरयिखाखिलं देहं ज्वरमापादयेद भृशम्” । इति ॥ ६७॥
गङ्गाधरः-अभिषङ्गजज्वरमाह-कामेत्यादि। अभिपङ्गज्वरस्तु स यः कामाभिषक्तस्य यश्च शोकाभिषक्तस्य यश्च भयाभिषक्तस्य यश्च क्रोधाभिषक्तस्य यश्च भूताभिषक्तस्य शारीरदोषसञ्चयादिनिमित्तमन्तरेण कामादिकारणाभिपङ्गमात्राद् भवति, न तु पूर्व कामाद्यभिषक्तस्य । पश्चादपचारमासेवमानस्य कालान्तरेण यो ज्वरः स्यात् स च शारीर एवोच्यते । यदि कामादिरपि तत्र हेतुः स्यात् तदा तल्लक्षणमपि स्यात्, तदा दोषागन्तुज उच्यते। नन्वभिघाताद वायुः कुपित एव ज्वरं कुरुते कथमागन्तुज्वरः उच्यते, भवति हि वातजखाच्छारीर इति चेन्न, आगन्तुहि व्यथापूच्चों जायते पश्चान्निदोषैरनुवध्यते इत्युक्तो पूर्वमेवाभिघातादस्फुट एव ज्वरो भवति पश्चाद्वायुः प्रकोपमापन्नो रक्तं प्रदृषयन् सव्यथादिलक्षणज्वरं कुरुतेऽभिव्यञ्जयति। एवं कामादिजेषु व्याख्येयम् ।
चक्रपाणिः--कशा सार इति ख्याता ; अल मुष्टिः ‘कील' इति ख्यातः ; हते अभिहते ; प्रायो रक्तमिति अत्यर्थं रक्त दूषयन् मांसादि चाल्पं दूषयतीत्यर्थः । यद्यपि निदानेऽपि "तत्राभिधातजेन घायुना दुष्ठशोणिताधिष्टानेन" इत्युक्तम्, तथापीह रक्तस्य साक्षाद् दुष्टिः, यथा मांसादीनां मनागष्टिरुच्यत इति विशेषः ॥ ६७ ॥
चक्रपाणिः--अभिषङ्गज्वरेषु दोषविशेषमाह-कामेत्यादि। ननु निदाने-"अभिषङ्गजः पुनर्वातपित्ताभ्यामनुबध्यते" इत्युक्तम्, तत् किमिह मूताभिषङ्गजस्य विदोषानुबन्धः ? उच्यते,
For Private and Personal Use Only
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्।
२४४५ कामशोकभयाटु वायुः क्रोधात् पित्तं त्रयो मलाः। भूताभिषङ्गात् कुप्यन्ति भूतसामान्यलक्षणाः। भूताधिकारे व्याख्यातं तदष्टविधलक्षणम् ॥ ६८॥
ननु कामादितस्तु को दोष इत्यत आह-कामशोकभयाद्वायुः इत्यादि। मुश्रुते तु “कामजे चित्तविभ्रशस्तन्द्रालस्यमभक्तरुक् । हृदये वेदना चाशु गात्रश्च परिशुष्यति। भयात् प्रलापः शोकाच भवेत् कोपाच्च वेपथुः । भूताभिपङ्गादुद्वेगो हास्यरोदनकम्पनम् ।” इति, कथं क्रोधजे पित्तकोपाद वेपथुः स्यात् न हि कम्पो वायुना विना स्यादिति चेन्न। कामशोकभयाद वायुरेव क्रोधात् पित्तं वायुश्वानुवर्तते एव पश्चानिर्देशात् । विदेहेन ह्युक्तं “क्रोधशोको स्मृतौ वातरक्तपित्तप्रकोपणौ।” इति । अस्तु शोकादपि पित्तम् । न हि समासनिविष्टकाम भयपदं हिला शोकपदान्वयः सम्भवति । पित्तेन सहेति चेन, कामादिभिर्वायुः प्राधान्येन कुप्यति, क्रोधात् पित्तं प्राधान्येन कुप्यति, तत्राप्राधान्येन शोकात् पित्तरक्तकोपः क्रोधाद्वायुकोप इत्यभिप्रायेणात्राचार्यः क्रोधाद्वायोः शोकात् पित्तरक्तयोः कोपं नोक्तवान् न चैतावता प्रतिषेधति । भूताभिषङ्गात् त्रयो मलाः कुप्यन्ति। ननु तर्हि किं भूताभिषङ्गजस्त्रिदोषजलक्षण इत्याशङ्कयाह-भूत'सामान्यलक्षणा इति । येन भूतेनाभिषक्तस्य ज्वरोभवति तस्य यल्लक्षणं तल्लक्षणसामान्येन समानतया लक्षणं येषां ते तथा, न तु स्वस्खलक्षणवन्त इत्यर्थः ।
ननु भूतानां मध्ये कस्य भूतस्य किं लक्षणमित्यत आह---भूताधिकारे इत्यादि। भूताधिकारे भूतोन्मादमधिकृत्य तदष्टविधं भूतानामष्टानाम् अष्टविधलक्षणं व्याख्यातं देवोन्मत्तं गुरुवृद्धाधु न्मत्तं पितृग्रहोन्मत्तं गन्धवोन्मत्तं यक्षोन्मत्तं राक्षसोन्मत्तं ब्रह्मराक्षसोन्मत्तं पिशाचोन्मत्तमिति। उरगोन्मत्तमस्मिंस्तन्त्र तु नोक्तवान् सुश्रुते तु तमुक्तवान् न ब्रह्मराक्षसोन्मत्तमिति विरोधस्तदधिकारे परिहार्यः ॥ ६८॥
ने तस कामायभिषङ्गजे यः प्रायो भवति, तदभिप्रायेणोक्तं “वातपित्ताभ्यामनुबध्यते” इति, कामादिकेषु हि क्वचिद् वातः, क्वचित् पित्तमिति वातपित्तानुबन्धो ज्ञेयः । भूतसामान्यलक्षणा इति डेवस्वरूपादयोऽष्टौ उन्मादे अष्टौ भूता उक्ताः। तेषां मध्ये आवेशकर्तु भूतस्य यल्लक्षणं, तेन समान्यत
३०७
For Private and Personal Use Only
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४४६
चरक-संहिता। ज्वरचिकित्सितम् विषवृक्षानिलस्पर्शात् तथान्यविषसम्भवैः। अभिषक्तस्य चाप्याहु रमेकेऽभिषङ्गाजम् । चिकित्सया विषघ्न्यैव स शमं लभते ज्वरः ® ॥६६॥ अभिचाराभिशापाभ्यां सिद्धानां यः प्रवर्तते । सन्निपातज्वरो घोरः स विज्ञ यः सुदुःसहः॥ सन्निपातज्वरस्योक्तं लिङ्गं यत् तस्य तत् स्मृतम् । चित्तेन्द्रियशरीराणामारीयोऽन्याश्च नैकशः॥७॥ गङ्गाधरः--नन्वेतावन्मात्रं कामशोकभयक्रोधभूतैरभिषक्तस्य ज्वरमेवाभि. षङ्गज्वरमिच्छन्ति किंवान्यमित्यत आह–विषेत्यादि। विषक्षानिलस्पर्शाद यो ज्वरस्तथान्यैश्चम्पकाद्योषधिगन्धाद्य स्तथा विषसम्भवैवस्तुभिरभिषक्तस्य यो ज्वरस्तमपि ज्वरमभिषङ्गजमेके भिषजः आहुः । अयश्चाप्रतिषिद्धवादनुमत एव। मुश्रुते युक्तं “श्यावास्यता विषकृते दाहातीसारहृद्ग्रहाः। अभक्तरुक् पिपासा च तोदो मूर्छा बलक्षयः । ओषधीगन्धजे मूर्छा शिरोरुगवमथुस्तथा।” इति मतमेतत् स्वीकृत्यैवाह-चिकित्सयेत्यादि। अत्रायं भावः-तत्तद्विधज्वरचिकित्सया नरस्य स तत्तद्विषादिज्वरः शमं लभते यद्यवं तदा तत्तद्विषादिलिङ्गमेव तत्तज्ज्वरो न तु पृथक् ज्वररोग उच्यते इति चेत् तन्न, मूर्छामोहमदग्लानि-भूयिष्ठं विषसम्भवे इति वक्ष्यमाणलक्षणस्यासङ्गतेः ॥ ६९ ॥ : गङ्गाधरः-अभिचाराभिशापजौ ज्वरावाह-अभिचारेत्यादि। सिद्धानां गुरुवृद्धसिद्धर्षीणामभिचारादभिशापाद्वा यो ज्वरः प्रवर्तते स सनिपातः त्रिदोषजो घोरो ज्वरः सुदुःसहो वियः। नन्वेतयोः किं लक्षणमित्यत आह-सन्निपातज्वरस्येति। ननु तहिं सन्निपातज्वरादनयोः को भेद इत्यत आह-चित्तेत्यादि । चित्तेन्द्रियशरीराणामन्याश्चातयोऽनेकशो भवन्ति ॥७०॥ दोषलक्षणानि भूतज्वरे भवन्ति । अत्र काश्मीराः विषवृक्षानिलस्पर्शादित्यादिग्रन्थं विषज्वराभिधायकं पठन्ति । तेन विषजोऽप्यभिषङ्गज एव प्रविशति ; ये तु न पठन्ति, तन्मतेऽप्यभिषङ्गज एव विषौषधिगन्धजस्याप्यवरोधः ; अन्ये तु विषजं विषजनितपित्तकृतत्वेन दोषज एव क्षिपन्ति ॥६८६९॥
चक्रपाणि:-अभिचारो हिंसार्थाथर्वमन्वहोमादिः। अभिशापो अभिशपनमेव । सिद्धा * प्रशमं लभते नरः इति चक्रकृतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य मण्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
२०४७ प्रयोगन्त्वभिचारस्य दृष्टा शापस्य चैव हि । स्वयं श्रुत्वानुमानेन लक्ष्यते प्रशमेन च ॥ वैविध्यादभिचारस्य शापस्य च तदात्मके। यथाकर्मप्रयोगेण लक्षणं स्यात् पृथगविधम् ॥ ७१ ॥ ध्यानं निश्वासबहुलं लिङ्ग कामज्वरे स्मृतम् । शोकजे वाष्पबहुलं त्रासप्रायं भयज्वरे ॥ क्रोधजे बहुसंरम्भं भूतावेशे त्वमानुषम् । मूर्छामोहमदग्लानि-भूयिष्ठं विषसम्भवे ॥७२॥ केषाञ्चिदेषां लिङ्गानां सन्तापो जायते पुरः।
पश्चात् तुल्यन्तु केषाञ्चिदेषु कामज्वरादिषु ॥७३ ॥ , ग्रङ्गाधरः-ननु कथमाभिचारिकमाभिशापिकं वा लक्षयेदित्यत आहप्रयोगमित्यादि। अभिचारस्य प्रयोगं दृष्ट्वा अभिशापप्य च तथात्वं श्रुखा स्वयं वानुमानेन वा प्रशमने च लक्ष्यते । तर्हि किं तुल्यलक्षणमनयोः स्यादित्यत आह-वैविध्यादित्यादि। अभिचारस्य वैविध्यात् विविधखात् अभिशापस्य च वैविध्यात तदात्मके अभिचारात्मके ज्वरेऽभिशापात्मके च ज्वरे यथाकर्मप्रयोमेण यथाभिचारकर्मप्रयोगः क्रियते यथाचाभिशापप्रयोगः क्रियते, तथैव लक्षणं स्यादिति पृथग्विधं लक्षणं स्यात् । तस्माल्लक्षणमनुगम्योपदेष्टुं न शक्यते ॥७॥
गङ्गाधरः-ननु कामादिजेषु ज्वरेषु किं किं लक्षणं भवतीत्यत आह-ध्यानमित्यादि । ध्यानं चिन्ता निश्वासबाहुल्यश्च स्यात् । शोकजे तु वाष्पबहुलं लक्षणं स्यात्, वाष्पः शोकजास्रपातः। भयज्वरे त्रासबहुलं भयबहुलम् । क्रांधजे ज्वरे बहुसंरम्भं लक्षणं, संरम्भस्वारभटी। भूतावेशज्वरे तु अमानुषं मनुष्यचेष्टाकृतिविपरीतं तत्तद्भ तलक्षणं भवति। विषवृक्षानिलस्पर्शादिसम्भवे ज्वरे तु मूर्छादिभूयिष्ठं लक्षणं भवति। मूर्छा इन्द्रियमोहः। मोहो हीन्द्रियमनोमोहस्तेन व्यस्तत एते द्वे लक्षणे भवतो न तु युगपदिति ॥७२॥ . .
गङ्गाधरः-एषां लिङ्गानां प्रापश्चाद्भाविखनियममाह-केषाश्चिदित्यादि। मन्तोषचतपःशमादिसिदाः। 'समिपातज्वरस्योक्तम्' इत्यादिग्रन्थमत्र काश्मीराः पठन्ति, सब नातिप्रसिदः ॥ ७०-७३ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४४८
चरक-संहिता। [ज्वरचिकिस्सितम् कामादिजानामुदिष्टं ज्वराणां यद विशेषणम् । कामादिजानां रोगाणामन्येषामपि तत् स्मृतम् ॥७४॥ मनस्यभिद्रुते पूर्व कामादर्न तथा बलम् । ज्वरः प्राप्नोति कामाद्यमनो ® यावन्न दुष्यति ॥ ७५ ॥ ते पूर्व केवलाः पश्चानिजैयामिश्रलक्षणाः। हेत्वौषधविशिष्टाश्च भवन्त्यागन्तवो ज्वराः ॥७६ ॥
एषु कामादिज्वरषु एषां लिङ्गानां ध्यानादीनां पुरोऽग्रे सन्तापो जायते। पश्चादिति। केषाश्चित् पुंसां ध्यानादेः पश्चात् सन्तापो जायते। केषाश्चित् पुंसां तुल्यं युगपदेव ध्यानादिः सन्तापश्च जायते ॥७३॥
गङ्गाधरः-प्रसङ्गात् कामादिजानामन्येषां रोगाणामपि विशेषमाहकामादिजानामित्यादि। कामादिज्वराणां ध्याननिश्वासबहुलादि यद् यद् विशेषणम् उद्दिष्ट विशेष उक्तः, कामादिजानामन्येषामपि रोगाणां तदेव ध्यानादिविशेषणं विशेषः स्मृतम् ॥७४॥
गङ्गाधरः-ननु कामादयश्च पुंसां प्रायो दृश्यन्ते न कथं ज्वरः स्यादिति चेन, सम्पाप्तिं विना ज्वरानुत्पत्तः। ननु तर्हि किं कामादिषु जातेषु कस्मात् सम्माप्तिने भवतीत्यत आह--मनस्यभीत्यादि। पूर्व कामादाः अभिद्रुते चश्चलीकृते मनसि नरस्य ज्वरो न जायते, स खलु तथा न तावत् बलं मामोति, यावत् कामादामनो न दुष्यति। यावच्च कामादामनो न दुष्यति तावच्च ज्वर सम्माप्तिकारणञ्च कामादिभ्यो न जायते, यदा मनो दुष्यति तदा कामादिजा आगन्तवो ज्वराः स्युः॥७५॥
गङ्गाधरः-ननु यदा मनो दुष्यति तदा किं नागन्तुजा इत्यत आह-ते पूर्वमित्यादि। ते ज्वरा मनोदूषणात् पूर्व केवलाः शुद्धकामादिमा आगन्तवो ज्वराः, पश्चात् मनोदूषणानन्तरं ते आगन्तवो ज्वराः, निजैः कामाद वायुः शोकाद् वायुः भयाद् वायुः क्रोधात् पित्तं प्रकोपमापद्यते, तत्र तत्र
.. चक्रपाणिः-अ तोर्निजाद भेदकं धर्ममाह-ते पूर्वमित्यादि। केवला इति निजदोष
- मनःस्थाने देह इति क्वचित् पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४४४
३थ अध्यायः ] चिकित्सितस्थानम् ।
संस्कृष्टाः सन्निपतिताः पृथग् वा कुपिता मलाः । रसाख्यं धातुमन्वेत्य पक्तिं स्थानान्निरस्य च ॥ स्वेन तेनोष्मणा चैव कृत्वा देहोष्मणो बलम् । स्रोतांसि रुद्धा संयाताः केवलं देहमुल्वणाः॥
वद्वावादीनां लिङ्गाननिश्वासबहुलादिभिः कामादिजैश्च लिङ्गैर्व्यामिश्रलक्षणाः सन्तो हेलौषधविशिष्टाः कामादिहेतूनां शारीरहेतुवातादीनां प्रत्यनीकरोषधंविशिष्टाश्च भवन्ति ॥७६॥
गङ्गाधरः-ननु वातादिजानां यानि यानि लक्षणान्युक्तानि तेषां किञ्चिल्लक्षणं सन्तापरूपं केवलान्वयि सर्वेषु ज्वरेष्वन्वयात् । कानिचिल्लक्षणानि निद्रानाशादीनि अन्वयव्यतिरेकीणि वातादिज्वरे ह्यन्वयीनि कफादिज्वरे व्यतिरेकीणि। तश्चानुमीयतां ज्वरः। यानि च व्याध्यन्तरे चान्वयीनि सन्ति कथम् अनुमीयते ज्वरः ऐकान्तिकखाभावादिति चेत् तत्र सम्माप्तिमाह-संसृष्टा इत्यादि। मला वातपित्तकफाः शरीरमलिनीकरणात् ते पृथगज्वरनिदानस्थानोक्तस्वस्खनिदानत एकशः कुपिता वा तनिदानद्वयतः संसृष्टाः द्विशो वा कुपितास्तनिदानत्रयतः सन्निपतितास्त्रय एव वा कुपिता रसायं धातु रसनामानमाद्य धातुमाहारपरिणामजमाद्य धातुमन्वेत्यानुगम्य पक्तिमुष्माणं जाठराग्नि स्थानान्निरस्य कोष्ठाभ्यन्तरात् शरीरे वाह्यत उत्क्षिप्य तेनोष्मणा सह देहोष्माणं मिश्रीकृत्य देहोष्मणो बलं कुला स्रोतांसि
रहिताः। निजैरिति निजदोषलक्षणैः। हेत्वौषधविशिष्टाश्चेति निनाज ज्वराद् विशिष्टहेतवी विशिष्टौषधाश्च भवन्ति । तत्र विशिष्टो हेतुरभिघातादिः। भेषजञ्च परिषेकमन्तादि ॥ ७४-७६ ॥
चक्रपाणिः-संसृष्टा इत्यादिना सर्वज्वरसाधारणसम्प्राप्तिं ब्रूते। सम्प्राप्तिरपि हि सर्वज्वराणामाकृतिरेव, तेन नोत्सूखमस्याभिधानम्। किंवा क्रमप्राप्ते सामज्वरलक्षणे वक्तव्येपुरुच्यादीनां सामज्वरलक्षणानामुत्पादे उपपत्तिं दर्शयितु सम्प्राप्तिरुच्यते। संसृष्टा इति युग्मभूताः । सनिपतिता इति खयो मिलिताः । पक्तिमिति पक्तिहेतुतया जाठराग्निं ब्रूते। स्थानादिति ग्रहण्याः, ग्रहणी जाठराग्निस्थानम्। स्वेनेति दोषोष्मणा, तेनेति जाठराग्न्युष्मणा। देहोष्मण इति सकलदेहचारिणः प्राकृतोष्मणः। वातश्लेष्मणोस्तु यद्यपि पित्तवष्मा नास्ति, तथापि तयोर्भूतत्वे उष्मा योऽस्ति, स इह ग्राह्यः । वक्तव्यं हि ग्रहण्यध्याये-"भौमाप्याग्नेयवायव्याः पोष्माणः सनाभसाः" इति । किंवा तेनेति शिव्यरूपज्वराधिष्ठानप्रभावकृतं दोषाणामुष्माणं
For Private and Personal Use Only
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४५०
चरक संहिता। (ज्वरचिकित्सितम् : सन्तापमधिकं देहे जनयन्ति नरस्तदा।। भवत्यत्युष्णसर्वाङ्गो चरितस्तेन चोच्यते॥ स्रोतसां संविबद्धत्वात् स्वेदं ना नाधिगच्छति। खस्थानात् प्रच्युते चाग्नौ प्रायशस्तरूणे ज्वरे ॥७७॥ अरुचिश्चाविपाकश्च गुरुत्वमुदरस्य च। हृदयस्याविशुद्धिश्च तन्द्रा चालस्यमेव च ॥
पुरीषमूत्रस्वेदादिवहानि वानि रुद्धा उल्वणाः स्वमानतोऽधिकमानास्त दोषाः केवलं कृत्स्न देहं संयाताः सङ्गताः सन्तः देहेऽधिकं सन्तापं जनयन्ति, नरस्तु खलु तदात्युष्णसङ्गिो भवति ; तेन हेतुना ज्वरित एव स नर उच्यते। इति व्याधीनां नियतस्वस्वलक्षणेनानुमानं स्यात्। अधिकदोषेण ह्यनुमानश्च भवत्येव । यद्धि लक्षणं व्याध्यन्तरे चानुगतं तेन प्रतिनियतसन्तापनिद्रानाशादिलक्षणसहचरितेन ज्वरानुमानाव्याघातात्। यदा हि तन्मात्रमेव लिङ्गं भवति न च यावद्विशिष्टं चिह्नमुत्पद्यते न तावद्विशिष्टव्याधित्वेनानुमानमुपपद्यते, इति तदुपदेशश्च दोषबलाबलावधारणार्थ कृत्स्नाकृत्स्नलक्षणशानार्थञ्च चिह्न कााकातयाद्धि साध्यासाध्यभावज्ञानं भवति । अत एवोक्तं “लिङ्गञ्चैकमनेकस्य तथैकस्यैकमुच्यते। बहून्येकस्य च व्याधेर्बहूनां स्युर्बहूनि च ॥” इति निदानस्थाने। स च ना ज्वरितो नरः स्रोतसां संविबद्धवात् तरुणे ज्वरे प्रायशो न स्वेदं घर्ममधिगच्छति । प्रायश इत्यनेन पित्तादिज्वरे स्वेदाधिगमन भवतीति ख्याप्यते॥७७॥ ___ गङ्गाधरः-इति। पृथग भिन्नस्य चाकृतिमिति प्रश्नोत्तरमुक्त्वा लिङ्गमामस्य भगवन् वक्तुमर्हसीति प्रश्नोत्तरमाह। तत्र ज्वरस्य सम्पाप्तिमन्तरेण आमताशानं न सम्पद्यत इत्यतः पूर्व ज्वरसम्प्राप्तिमुक्त्वा तरुणज्वरलक्षणमाह-अरुचिः इत्यादि। अग्नौ तज्जाठरामौ स्वस्थानात् पक्तिस्थानात् प्रच्युते सति दुब्बल अरुचिस्त्वस्य भवति । वहिप्रबलत्वे हि प्राणिभ्य आहारो रोचते एवं विपच्यते च
प्राहयति। किंवा ज्वरसामान्यसम्प्राप्तिप्राप्तपित्तोष्माणं निर्देशयति। सर्चत हि ज्वरे पित्तमवश्यं भवति, यहुक्तम्- "उष्मा पित्तादृते नास्ति ज्वरो नास्युष्मणा विना" इति। केवलमिति समस्तम्। स्वेदं ना नाधिगच्छतीत्यक्ष प्राय इति योज्यं, कचिज ज्वरे स्वेदस्याप्यभिहितत्वात् ।
For Private and Personal Use Only
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
इय अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। २४५१ ज्वरोऽविसर्गी बलवान् दोषाणामप्रवर्त्तनम् । लालाप्रसेको हृल्लासः क्षुन्नाशोऽविशदं मुखम् ॥ स्तब्धसुप्तगुरुत्वञ्च गात्राणां बहुमूत्रता। नविड जीर्णा न च ग्लानिर्ध्वरस्यामस्य लक्षणम् ® ॥७॥
लघुवश्च भवत्युदरस्य विशुध्यति च हृदयं न च भवन्ति तन्द्रालस्यादीनि। तस्माजाठराग्नौ स्थानात् प्रच्युतेऽरुच्यादीन्येतानि भवन्ति । हृदयस्याविशुद्धत्वं हृदयजाड्यम् । तन्द्रा निद्रावत् क्लान्तिः। आलस्यं कम्मस्वनुत्साहः । ज्वरश्चाविसर्गी अपरित्यागी बलवांश्च । दोषाणां हृदयादितः श्लेष्मपित्तादीनां मलानामप्रवत्तेनमनिगमः वह्निना दुर्बलेन स्तम्भभङ्गाभावात् । लालाप्रसको हृदयस्थस्य रसस्य लालारूपेण प्रवृत्तः। हल्लासश्चामरसान्वितस्य हृययस्थदोषस्योपस्थितवमनमिव प्रवृत्तिः। क्षुनाशश्चाग्निदुर्बलखात्। मुखश्चाविशदं सपिच्छिलम् अविशुद्धमित्यर्थः। गात्राणां स्तब्धसुप्तगुरुवश्च मात्रस्तम्भो गात्राणामस्पन्दप्रायः, गात्रसुप्तिः स्पर्शाभिज्ञानाभावः। बहुमूत्रता च रसाधिक्यात् । न च जीर्णा पक्का विड़ भवति न च ग्लानिर्भवति। इदं सव्वमामस्य तरुणस्य ज्वरस्य लक्षणम् । सुश्रुतेऽपि । “दोषाः प्रकुपिताः स्वेषु कालेषु स्वैः प्रकोपणैः। व्याप्य देहमशेषेण ज्वरमापादयन्ति हि। दुष्टाः स्वहेतुभिदोषाः पाप्यामाशयमुष्मणा। सहिता रसमागत्य रसस्वेदप्रवाहिणाम् । स्रोतसां मागेमावृत्य मन्दीकृत्य हुताशनम् । निरस्य वहिरुष्माणं पक्तिस्थानाच्च केवलम् । शरीरं समभिव्याप्य स्वकालेषु ज्वरागमम् । जनयन्त्यथ वृद्धिश्च स्ववणेश्च लगादिषु ।” इत्यारभ्य हेतुमुक्त्वा "तैवेगवद्भिबहुधा समुद्घान्तबिमार्गगैः। विक्षिप्यमाणोऽन्तरग्निभेवत्याशु वहिश्चरः । रुणद्धि चाप्यपां धातु यस्मात् तस्माज्ज्रातुरः। भवत्यत्युष्णगात्रश्च न च विद्यति सर्वशः॥” इति ॥ ७८॥
'ना' इति पुरुषः। भविसर्गीति नित्यानुषक्तः। दोषाणामिति मलसम्बन्धानां दोषाणाम् । अप्रवर्सनमविसर्गः। भुनाश इति बुभुक्षाभावः। न विड जीर्णेति न पुरीषं पक्वम्। न ग्लानिरिति न क्षीणमांसता ॥ ७७१७८ ॥
* इतःपरं ज्वरवेगोऽधिकस्तृष्णा प्रलापः श्वसनं श्रमः । मलप्रवृत्तिरुत्क्लेशः पच्यमानस्य लक्षणम् ॥ इति श्लोकोऽधिकः क्वचित् पठितः ।
For Private and Personal Use Only
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२४५२
चरक संहिता |
क्षुत् क्षामता लघुत्वञ्च गात्राणां ज्वरमार्दवम् । दोषप्रवृत्तिरष्टाहो निरामज्वरलक्षणम् ॥ ७६ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ज्वरचिकित्सितम्
गङ्गाधरः- आमज्वरस्य लिङ्गमुक्त्वा जीर्णस्य ज्वरस्य लिङ्गं वक्तुमईसीति प्रश्नोत्तरमाह- क्षुत् क्षामतेत्यादि । श्रुत्वा । क्षामता क्षीणत्वं गात्राणाम् लघुत्वम्। ज्वरमाद्दवं ज्वरस्याल्पता । दोषमवृत्तिरिति वह्निप्रबलतायां सत्यां दोषविबन्धच्छेदात् श्लेष्मपितादीनां मलानामूर्द्धाधः प्रवर्त्तनम् । अष्टाहोऽपि लिङ्गमेकं क्षधाद्यनुत्पत्तावप्यष्टाहो निरामत्वं ज्ञापयति क्षुधादुत्पत्तौ पुनरष्टाहं विनापि निरामयमिति ज्ञापनार्थं क्षुधादिलिङ्गानि चाष्टाहकालञ्च लिङ्गत्वेनोपदिदेशेति । एतेनाष्टाहकालस्य निरामलिङ्गवचनेन सप्तरात्रं तरुणं ज्वरमाहुर्मनीषिण इति चानुमतम् । अर्व्वागपि सप्ताहादृर्द्ध' ञ्च तरुणं यावत् क्षुत्क्षामतादि न स्यादिति चक्षूत्क्षामतादिवचनेन ख्यापयता दूषितञ्च उक्तञ्चान्यत्र । “सप्ताहेनैव पच्यन्ते सप्तधातुगता मलाः । निरामश्चाप्यतः मोक्तो ज्वरः प्रायोऽष्टमेऽहनि " इति प्राय ॥ इत्यनेन रसाधिक्ये ततः परतोऽपि सामता वर्त्तते इत्युक्तम् । कश्चित्तु दोषामताष्टाहकालमाप्तप्रापैति रसामता तु ततोऽपूद्ध मनुवर्त्तते इति शापनार्थमष्टाह इति लिङ्गमेकं क्षत्क्षामतादीनि च लक्षणानि दर्शयामासेत्याह । तत्र ब्रमः किं तावदोषस्य सामत्वं किश्च रसस्येति “उष्मणोऽल्पबलत्वेन धातुमाद्यमपाचितम् । दुष्टमामाशयगतं रसमामं प्रचक्षते । आमेन तेन संयुक्ता दोषा दूष्याश्च दूषिताः । सामा इत्युपदिश्यन्ते ये च रोगास्तदुद्भवाः” इति चेत् तर्हि रसामतापायमन्तरेण कथं दोषस्य निरामत्वं सम्पद्यते दोषामता ह्यामरसान्वयात्
For Private and Personal Use Only
•
चक्रपाणिः - क्षुत्क्षामतेत्यादिना निरामज्वरलक्षणमाह । अव च क्षुदादयो दोषपाकाद भवन्तो विनाप्याहं निरामदोषारब्धज्वरलक्षणं भवति । अष्टाहस्तु क्षुदादीन् विना दोषापाके सत्यपि भेषजदानयोग्यां ज्वरस्य व्याधेर्निरामतां ब्रूते, अत एव पाचनं शमनीयं वा कपायं पाययेत् तु नम्" इति विकल्पद्वयेन । यदाष्टाहक्षुधादिदोषपाकलक्षणानुदयः, तदा दोषपाकार्थ पाचनीयं देयम्, अथ क्षुधादिसमुदयोऽपि जातः, तदा शमनीयं देयम् सर्व्वथा निरामस्य ज्वरस्य एतामेव सर्वथानिरामतामुपदिशति । खरनादेनोक्तम्- यत्-- " न च निःसप्ततैवैका निरामज्वरलक्षणम् । चिरादपि हि परयन्ते सन्निपातज्वरे मलाः । सप्तरात्बातिवृद्धिञ्च द्यामतादिस्वलक्षणम् । तस्मादेतद्द्द्वयं दृष्ट्वा निराम ज्वरमादिशेत् ॥” इति । अष्टाहादव्यांग दोषपाकजनितक्षुदादिदशनान्निग़मता सुश्रुतेनाष्टा हा अर्धा भेषजदानं दर्शयता प्रतिपादिता; यदुक्तम् - "अर्वागपि च देयं स्यात् भेषजं दोष
पाकतः” इति तस्मात् क्षुदादयोऽष्ठाहश्च लक्षणं यथोक्तन्यायाज् ज्ञयम् ॥ ७९ ॥
;
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
इय अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्। २४५३ नववरे दिवास्वप्न-स्नानाभ्यङ्गानमैथुनम् ।
क्रोधप्रवातव्यायाम-कषायांश्च विवर्जयेत् ॥८॥ उक्ता तस्माद रसामतापायेनैव दोषामतापाय इत्यनुभवात् युगपदेव रसदोषयोः सामता निरामता च तुल्यकारणरिति ।
ननु ज्वरवेगोऽधिकस्तृष्णा प्रलापः श्वसनं भ्रमः। मलप्रवृत्तिरुत्क्लेशः पच्यमानस्य लक्षणम् इति तन्त्रान्तरे खामनिरामव्यतिरिक्ता पच्यमानावस्था प्रोक्ता, सा तु कथं नोक्ता ? उच्यते, आमनिरामयोरन्तरालावस्था व पच्यमानावस्था निरामवस्य पागवस्थैव, यथा तण्डलं पचतीति तण्डुलपाकारम्भे तण्डलस्त्वाम एव मध्यावस्थायां पच्यमानावस्था प्रतिनियतक्रियाभावा चात्र नोक्ता। सुश्रुतेऽपि “मृदौ ज्वरे लघौ देहे प्रचलेषु मलेषु च। पर्कदोषं विजानीयाज ज्वरे देयं तदौषधम्। दोषप्रकृतिवैकृत्यादकेषां पक्कलक्षणम् । हृदयोद्वेष्टनं तन्द्रा लालास्र तिररोचकः। दोषाप्रवृत्तिरालस्यं विबन्धो बहुमूत्रता। गुरूदरखमस्वेदो न पक्तिः शकृतोऽरतिः। खापः . स्तम्भो गुरुखञ्च गात्राणां वह्निमाईवम् । मुखस्याशुद्धता ग्लानिः प्रसङ्गी बलवान् ज्वरः। लिङ्गैरेभिविजानीयाज्ज्वरमामं विचक्षणः ॥” इति ॥ ७९ ॥ .. ___ गङ्गाधरः-लिङ्गमामस्य जीर्णस्येत्यस्य प्रश्नस्योत्तरमुक्त्वा औषधं सक्रियाक्रमं वक्तमहंसीति प्रश्नोत्तरमाह। तत्रादौ “सङ्क्ष पतः क्रियायोगो निदानपरिवज्जनम्” इति ज्ञापनाय ज्वरनिदानवजनरूपमौषधमाह-नवज्वरे इत्यादि। नवज्वरे निरामलक्षणानुदये ज्वरे दिवास्वमञ्च स्नानञ्चाभ्यङ्गश्चान्नश्च मैथुनश्च क्रोधश्च प्रख्यातं प्रसिद्धं वातश्च न तु कृत्रिमवातञ्च व्यायामश्च कषायश्च रसमेव वर्जयेत्, न तु स्वरसादिपश्चकषायं वर्जयेत् । वक्ष्यते ह्यत्रैव “स्तभ्यन्ते न विपच्यन्ते कुर्वन्ति विषमज्वरम्। दोषा बद्धाः कषायेण स्तम्भिखात् तरुणे ज्वरे। न तु कल्पनमुद्दिश्य कषायः प्रतिषिध्यते। यः कषायः कषायः स्यात्
चक्रपाणिः--'सौपधञ्च क्रियाक्रमम्” इत्यनेन यद्यप्यौषधमादावुक्तं, तथापि तस्य क्रियाक्रमविशेषणतया औषधमतिक्रम्य 'नवज्वरे' इत्यादिना क्रियाक्रमं ब्रूते। तत्राप्यहितस्यैव प्रथम निषेधः ; अन्नशब्देन गुर्वन्नमभिधत्ते। हारीतेन हि-"नवज्वरे व्यायामादि प्रत्येक दोषकोपणम्। गुर्वन्नभोजनञ्चापि विष्टम्भि दोषकोपणम्" इत्युक्तम् । कषायांश्चेति जाती बहुवचनम् ; तेन कषायं वर्जयेदित्यर्थः ; उक्तं ह्यत्र जतूकणन,-"कषायरसगुरूष्णस्निग्धान्नस्नानाभ्यङ्गान् नवज्वरे वर्जयेत्” इति ॥ ८ ॥
३०८
For Private and Personal Use Only
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
:२४५४ . चरक-संहिता। [ ज्वरचिकित्सितम्
ज्वरे लइनमेवादावुपदिष्टमृते ज्वरात् ।
क्षयानिलभयक्रोध-कामशोकश्रमोद्भवात् ॥ स वज्यस्तरुणे ज्वरे” इति। तेन कषायकपायवर्जनेन कषायरसस्यापि वजनमुक्तं भवति ।। ८०॥ : गङ्गाधरः-ननु तर्हि - किं मधुरकषायाम्लकषायक्टकषायतिक्तकषायाणां न प्रतिषेधो नवज्वरे स्यादिति चेत् ? उच्यते-ज्वरे लङ्घनमित्यादि। ज्वरे इति सप्तमी विषये, विषयश्चात्र साध्याख्यश्वोद्देश्याख्यश्च, तेन ज्वरे जाते सत्यादौ प्रथमतः लङ्घनमेवोपदिष्टं ब्रह्मादिभिः वैदैाने बन्यद भेषजं स्वरसकषायादिकं विहितम् । लङ्घनमत्र दशविधेषु लङ्घनेषु मध्ये वमनादीनां चतुणों संशोधनानां पाचनानाञ्च कालविशेषे विधानस्य वक्ष्यमाणवात् । मारुतव्यायामयोवेज्जनात् · पिपासायां जलविधानाचातपस्य पित्तविरुद्धखाच्च पारिशेष्यादनशनमेव - बोध्यम् । ननु किं सन्वेष्वेव ज्वरेषु लङ्घनमेवोपदिष्टमित्यत आह-ऋते ज्वरादित्यादि। क्षयाद्धातुक्षयात् कुपित एवानिलः क्षयानिलस्तस्मादुद्भ ताज्जराहते एवं भयादुरद्भ ताच, न तु क्षयोद्भ तादनिलोद्भ तादित्यादिज्वरादृते । जीर्णज्वरे पुनः सामे सामे वातेऽपि लङ्घनमिति तन्त्रान्तरवचनेन वातजतरुण.ज्वरेऽपि लङ्घनविधानादिति कश्चित्। सुश्रुते तु-"न लङ्घयेन्मारुतजे क्षयजे .मानसे तथा” इति वचनात् क्षयोद्भवादनिलोद्भवादित्यादिज्वरादृते इत्येवार्थः ।
अत्रेदश्च वक्तव्यं “तत् तु मारुतक्षुत्तृष्णामुख-शोषभ्रमान्विते । कार्य न पाले वृद्ध वा न गर्भिण्यां न दुब्बेले” इति कश्चित् । एषु हि लङ्घनं दोषषलापेक्षया सम्यगलङ्घनलक्षणोदयाभावेन लङ्घनं विहितमित्यभिप्रायेणाचाय्यो न मुक्तकण्ठेन तद्वचनमवोचत्। लङ्घन हणीयाध्याये च “एत एव यथोद्दिष्टा येषामल्पबला .... चक्रपाणिः-ज्वर इत्यादौ 'लङ्घन'शब्देनेहानशनं विवक्षतिम्। "चतुष्प्रकारा संशुद्धिः" इत्यादिना लङ्घनवृहणीये दशविधमेव लङ्घनमुक्तम्, तथाप तेषामिहावस्थाविशेषेण विनियोगात लङ्घनमेवेति नियमोऽपवादविषयं त्यक्त्वा समुद्रीयमानावधारणे ज्ञेयः ; यथा-"नरश्च नारायणमेव योभौ सुतौ तौ जनयाम्बभूव" इत्यत ; तेन अवस्थायां वमनमपि भवति वक्ष्यमाणम् । यत तु लखनवृहणीये कफपित्तज्वरच्छईवादषु मध्ये ज्वरं पटित्वा उक्तम्-“पाचनस्तान् भिषक् प्राज्ञः प्रायेणादावुपाचरेत्" इति, तल भेषजप्रयोगस्यादौ पाचनं कर्त्तव्यमिति ब्रूते न उवरादौ, तेन इहादौ लद्धनाभिधानं न विरुध्यते। हारीते तु “पित्तश्लेष्मविशुद्धयर्थ कुर्याद वमनमादितः" इति यदुक्तम्, तत् “कफप्रधानान्" इत्यादिवक्ष्यमाणावस्थायां ज्ञेयम् ; 'क्षय'शब्देन धातुक्षयकृतं अबरं, किंवा राजयक्ष्मज्वरं गृह्णाति । 'अनिल'शब्देन निरामानिलग्रहणम्, किंवा 'क्षयानिल'
For Private and Personal Use Only
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम्।
२४५५ लधनेन क्षयं नाते दोषे सन्धुतितेऽनले ।
विज्वरत्वं लघुत्वश्च क्षुच्चैवास्योपजायते ॥ गदाः। पिपासानिग्रहस्तेषामुपवासैश्च तान् जयत्" इत्युक्तम्। सुश्रुते चोत्तरतन्त्रे ज्वरचिकित्सिते “आनद्धस्तिमितैर्दोषैर्यावन्तं कालमातुरः। कुर्यादनशनं तावत् ततः संसंगेमाचरेत् । न लवयेन्मारुतजे क्षयजे मानसे तथा। अलवयाथापि ये पूर्व द्विवणीये प्रकीर्तिताः॥” इति; द्विवणीये तु “दोषोच्छयोपशान्त्यर्थ दोषानद्धस्य देहिनः। अवेक्ष्य दोषं प्राणश्च कार्य स्यादपतपेणम् । ऊद्ध मारुततृष्णाक्षुन्मुखशोषभ्रमान्विते। न कार्य गर्भिणीद्ध-बालदुर्बलभीरुभिरिति । ननु सुश्रुते “ज्वरस्य पूवरूपेषु वत्तेमानेषु बुद्धिमान् । पाययेत घृतं स्वच्छं ततः स लभते सुखम्। विधिर्मारुतजे त्वेष पैत्तिकेषु विरेचनम्। मृदुःप्रच्छईनं तद्वत् कफजेषु विधीयते। सवं द्विदोषपूक्तं यथादोषं विकल्पयेत्। अस्नेहनीयोऽशोध्यश्च संयोज्यो लङ्घनादिना। रूपमान पयोविद्यात् नानावं वद्धिमवद” इति । दृश्यते वातजे स्वच्छघृतपानं पैत्तिके विरेचनं कफजे मृदुः वमनं तत्तंदयोग्येषु लङ्घनादिकं द्वन्द्वसन्निपातजेषु स्वच्छपानादिकं दोषानुरूपं मिलितं कर्त्तव्यम् । कथमत्र लङ्घनमेवेति सम्पद्यते इति चेत् ? सत्यम् । अत्र न ह्ये वशब्द उत्पन्नज्वराभिप्रायेणावधारणार्थः प्राग्र पिज्वराभिप्राये तु समुच्चयार्थः ततः सामार्थः तन प्राय पे स्वच्छस्नेहादिकं लङ्घनमिव वर्तमानज्वरे तु आदौ लखनमिव स्वेदादिकमित्यर्थः। . .. .
.. - नन्वनेन · लङ्घनेन कथं नवज्वरो निवर्तते इत्यत आह-लङ्घनेनेत्यादि। नवज्वरोत्पादकः सामो दोषो जाठराग्निश्च मन्दः। लङ्घनेन तु . तस्मिन् दोषे क्षयं नीतेऽनले च सन्धुक्षिते प्रदीपिते सति विज्वरखादयः स्युलेनं ह्यनवस्थितदोषाग्नेः पुरुषस्य दोषपाचनं वह्निदीपनञ्च तस्माच्च ज्वरहरं पानाहाराकाङ्क्षाकरं शरीरलाघवकरञ्चेति । सुश्रुतेऽप्युक्तम्-"अनवस्थितदोषाग्नेलेखनं दोषपाचनम् । ज्वरघ्नं दीपनं कासारुचिलाघवकारकम्”। इति, तेन चकाराद् रुचिश्वास्योपजायते इति वाच्यम्। . शब्देन धातुक्षयकुपितानिलग्रहणम ; यदुक्तम्-'वायोर्धातुक्षयात् कोपो मार्गस्यावरणेन च" इति। यस्तु मार्गावरणेन वायुः कुप्यति, स आवरकधर्मितया प्रायेण सामो भवति, तत्र च लङ्घनं मात्रया कर्तव्यमेव ; यदुक्तम्- “सामे वातेऽपि लङ्घनं कुर्य्यादेव मलपत्त्यर्थं युक्त्या, तत् तु यथा कफे" इति। . अनिलज्वरमुक्त्वापि कामादिज्वराभिधानम्, कालान्तरेण वातसम्बन्धो भवति ; तेन, प्रथममपि वातासम्बन्धे कामादिज्वराणामलङ्घनीयत्वोपदर्शनार्थर । लङ्कनफलमाह- लङ्घनेनेत्यादि ।
For Private and Personal Use Only
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४५६
चरक-संहिता। ( ज्वरचिकित्सितम् प्राणाविरोधिना चैनं लङ्घनेनोपपादयेत् । बलाधिष्ठानमारोग्यं यदर्थोऽयं क्रियाक्रमः॥८१॥
लकनं स्वेदनं कालो यवाग्वस्तिक्तको रसः। - पाचनान्यविपक्वानां दोषाणां तरुणे ज्वरे ॥२॥ - ननु कियन्तं कालं ज्वरे लङ्घनं कत्तव्यमित्यत आह-प्राणाविरोधिनेत्यादि। अत्र प्राणो बलम् । तस्याविरोधिना लङ्घनेन एनं प्रान पिवर्तमानान्यतरज्वरिणमुपपादयेदुपाचरेत्। कुत इत्यत आह-बलाधिष्ठानमित्यादि। बलमधितिष्ठत्यस्मादिति बलाधिष्ठानमारोग्यं न तु बलस्याधिष्ठानमात्रमारोग्यं सुखसंक्षकं ह्यारोग्यमुक्तं धातुसाम्यश्च न च तद्यं बलाधिष्ठितिरपि तु ते बलाधिष्ठानेनानुमीयेते सुरवं धातुसाम्येञ्चेति। बलक्षये च लङ्घनेन कथमारोग्यं स्यात् । न चास्वारोग्यमिति न प्रयोजनम् अस्य लङ्घनादिचिकित्साक्रियाक्रमश्च। तदाह-यदर्थ इति। अयं तावल्लङ्घनादिः क्रियाक्रमः यदर्थः यदारोग्यमोऽस्य स आरोग्यार्थ एवायं लङ्घनादिः क्रियाक्रमस्तस्मात् प्राणाविरोधिना लङ्घनेन चकारात् वक्ष्यमाणेन वमनादिना च प्राणाविरोधिनैनमुपपादयेदित्यर्थः। सुश्रुतेऽपि “आनद्वस्तिमितैर्दोषैर्यावन्तं कालमातुरः। कुर्य्यादनशनं तावत् ततः संसर्गमाचरेत्” इति, संसर्ग पेयादिकसेवनमिति। लङ्घनस्य सम्यककृताकृतातिकृतलक्षणानि लङ्घन हणीयाध्याये वातमूत्रपुरीषाणां विसर्ग इत्यादिना प्रोक्तेन जानीयात् । सुश्रुते च “सृष्टमारुतविण्मूत्रं क्षुत्पिपासासहोदयम्। प्रसन्नात्मेन्द्रियं क्षामं नरं विद्यात् मुलवितम्। बलक्षयस्तृषाशोषस्तन्द्रानिद्राभ्रमलमाः। उपद्रवाश्च श्वासाद्याः सम्भवन्त्यतिलङ्घनात्” इति ॥ ८१॥
गङ्गाधरः-ननु ज्वरे तूत्पन्ने लङ्घनमिव तावद्दोषपाचनमन्यत् किमित्यत आह-लङ्घनमित्यादि । स्वेदनं स्वेदः। कालोऽष्टाहरूपः । यवाग्वः पेयामण्डविलपी चेति त्रिधाभिप्रायेण बहुवचनम्, ताश्चौषधसिद्धा एव न तु निरौषधाः। तिक्तको प्राणाविरोधिनेति बलाविरोधिना, विरोधश्च अतिक्षयकरत्वेनेहोच्यते। भारोग्यं बलवत एव भवतीति बलाधिष्टानमारोग्यमुक्तम् । 'यत्' इत्यारोग्यं प्रत्यवमृशति ॥ ८॥
चक्रपाणि:-प्रकृतस्य लङ्घनस्य पाचनतां दर्शयन्नअपराध्यपि स्वेदादीनि पाचनान्याहलङ्घनमित्यादि। काल इत्यष्टाहः। तिक्तको रसोऽत्र यवागूपानीयादिसंस्कारकत्वेन ज्ञेयः । स्वतन्त्रभेषजप्रयोगस्तरुणे निषिद्ध एव। उक्तञ्च-भेषजं ह्यामदोषस्य भूयो ज्वलयति ज्वरम्"
For Private and Personal Use Only
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम्।
२४५७ तृष्यते सलिलञ्चोष्णं दद्याद वातकफज्वरे।
मद्योत्थे पैत्तिके चाथ शीतलं तिक्तकः शृतम् ॥ रस इति स्वरसादिकषायाणां संशमनानां नवज्वरे प्रतिषेधात् तोयपेयादिसाधने शुण्ठ्यादीनां कदादिरसानामपि प्रयोगाच्च तातिरिक्तव्यञ्जनादिरूपेण प्रयोगे तिक्तको रसो दोषपाचन इत्यर्थः। सम्यग्लविते बालवृद्धादिषु च नवज्वरे व्यञ्जनोपयोगसम्भवात् । दोषाणामविपकानामिति दोषाणाम् अविपकत्वं सामरससम्बन्धवत्वम्। तस्य पाचनानि आमरसपाकेन दोषपाककराणि। तरुणे ज्वरे इति दोषाणामपक्कखानपायेऽपि सन्निपातन्वरे,तथान्यत्र ज्वरे, चास्तब्धे सामे सप्ताहं यावत्तरुणखम्। अष्टाहावधि मध्यखादि । तत्र दोषपाचनानि न केवलं लङ्घनादीनि स्वरसकल्कादीन्यपि भवन्तीति तरुणे ज्वरे लङ्घनादीन्येव पाचनानि नान्यानीति अवधारणार्थमविपकानां दोषाणामित्युक्त्वापि पुनस्तरुणे ज्वरे इत्युक्तम् । तेनेदं ज्ञापितं “सप्ताहात् परतोऽस्तब्धे सामे स्यात् पाचनं हितम् । निरामे शमनं स्तब्धे सामे नौषधमाचरेत्” इति। अत्र पाचनं यथोक्तं पाचनरूपं स्वरसशृतादिकं न तु लङ्घनादिकमिति, शमनं स्वरसभृतादिकमिति ॥ ८२॥
गङ्गाधरः-ननु नवज्वरे यदि तृष्णा स्यात् तदा किं लङ्घनविशेषं पिपासानिग्रहं कुर्यादित्यत आह-तृष्यते इति। उष्णमिति काथ्यमानन्तु यत् तोयं निष्फेनं निम्मेलीकृतम्। भवत्य वशेषन्तु तदुष्णोदकमुच्यते इत्यग्निवेशवचनाद वशिष्टं अहिमं स्पर्शतो यजलं वत्तेते, तज्जलं वातकफाभ्यां व्यस्तसमस्ताभ्यां जाते ज्वरे दद्यात्। मद्योत्थे ज्वरे पैत्तिके च ज्वरे तिक्तकैस्तिक्त रसद्रव्यैः शृतमविशिष्ट पक सलिलं तृष्यते दद्यात् पातुमिति शेषः। अत्र सलिलमिति वचनेन तोयसंस्कारे द्रव्यजलयोर्मानं वृद्धवैद्या वदन्ति। “यदप्सु शृतशीतासु षडङ्गादि प्रयुज्यते। कर्षमात्रं ततो द्रव्यं साधयेत् प्रास्थिकेऽम्भसि" इति। अत्र मद्योत्थे ज्वरे मद्यकृतपित्तजखात् पत्तिकेऽन्तर्भावेऽपि पृथगुक्त्या इति । 'अविपक्कानां दोषाणाम्' इति कृत्वापि 'तरुणे ज्वरे' इति यत् करोति, तेन अष्टाहादूद्धम् अवरुणे ज्वरे अपक्केषु दोषेषुप्राधान्येन कपायपानं पाचनमधिकृतम्, न लङ्घनादय इति दर्शयति ॥४२॥ . चक्रपाणिः-लङ्घनादिकाले एव अवस्थाविशेषे देयं जलमाह-तृष्यत इत्यादि। वातकफज्वर इति वातज्वरे कफज्वरे वातकफज्वरे च। मद्योत्थे कफादिज्वरेऽपि शीतलं जलं देयम् । तिक्तकैः शृतमिति वक्ष्यमाणमुस्तादिभिः शृतम्। उभयमित्युष्णं तथा तिक्तकश्तशीतञ्च ।
For Private and Personal Use Only
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४५८
चरक-संहिता। ज्वरचिकित्सितम् दोपनं पाचनञ्चैव ज्वरनमुभयश्च तत् ।
स्रोतसां शोधनं बल्यं रुचिस्वेदकरं परम् ॥८३॥ मद्यस्य तीक्ष्णस्य विपरीतस्तिक्तको रसः, पित्तस्यापीति शापितम् । तेन सव्वत्रेव मद्योत्थव्याधिषु तिक्तको रसो. विहित इति गम्यते । दीपनं वह्निदीपनं पाचनमामदोषपाचनञ्चव तदुभयम् उष्णजलं तिक्तकैः शृतशीतजलञ्चेत्युभयं जलम् । यत् तु दीपनं तदेव पाचनं भवतीति-नाशयम्। घृता हि दीपनमपि नामदोषपाचनम्। अस्तु च यत् तु पाचनं तदेव दीपनमिति सत्यं संशमनः शृतादिकषायस्तु दीपनोऽपि न पाचनः सामे तदुपयोगनिषेधादगम्यते। ननु वातपित्तजे पित्तकफजे सन्निपातज च किं जलं देयमिति ? उच्यते।. वायोयोगवाहखात् पित्तसंयोगेन दाहकत्त खवचनात् पित्तवावस्था, वातपित्तजे पित्तकफजे तु तिक्तकरसस्य पित्तकफयोविपय्ययात् तिक्तकभृतशीतमेव व्यवस्थीयते। तत्र पित्ताधिक्यञ्चेच्छीतमेव, कफाधिक्ये तु तिक्तकैः शृतमुष्णमेवेति व्यवस्था। अथवा विमानस्थाने प्रोक्तम्-किं नु खलु ज्वरितेभ्यः पानीयमुष्णं प्रयच्छति इत्यादिना साधारण्येन ज्वरहिततया यदुक्तमुण्णं जलं तदेव पैत्तिकज्वरमद्योत्थज्वरव्यतिरिक्तज्वरेषु व्यवस्थेयमिति । ननु कषायांश्च विवज्ज येदित्युक्तं कथमत्र तिक्तकैः शृतं जलं विधीयते ?. उच्यते। कषायरसस्य तरुणज्वरे वजनात अविरुद्धखात् तिक्तकशृतशीतलसलिलविधिरतेन तिक्तकः शृतवचनेन ज्ञापितम् । कषायरसयोनिव्यतिरिक्तस्वरसकल्कचर्णावलेहगुड़िकाशीतफाण्ट-काथकषायादिरूपः कषायो न नवज्वरे वज्यं इति औषधसाधितसलिलसाध्यखात् पेयादीनामपि । अत एव वृद्धाः सलिल विधानमूचुर्यदप्सु शृतशीतास्वित्यादुाक्त्वा तथाहुश्च । “मुख्यभेषजसम्बन्धो निषिद्धस्तरुणे ज्वरे। तोयपेयादिसंस्कारे निर्दोषं तेन भेषजम्” इति.। तेन।तोयपेयादिसंस्कारार्थ प्रयुज्यमानं द्रव्यं गौणभेषजं शोधनशमनार्थन्तु प्रयुज्यमानं द्रव्यं मुख्यभेषजमिति। सुश्रुतेऽप्युक्त “सप्तरात्रात् परं केचित् मन्यन्ते देयमौषधम्। दशरात्रात् परं केचिद दातव्यमिति निश्चिताः। पत्तिके वा ज्वरे देयमल्पकालसमुत्थिते। अचिरज्वरितस्यापि त्रिदोषकफपित्तज्वरयोस्तु यद्यपीह पानीयं नोक्तं, तथापि सामान्येन विमानस्थाने 'यदुक्तम्"किं नु खलु ज्वरितेभ्यः पानीयमुष्णं प्रयच्छन्ति” इत्यादिना तत्प्रामान्यादृष्णमेव जलं देयम् । वातपैत्तिके तु ज्वरे अत्यर्थदाहादिकारके शीतलमेव देयमित्यपि विमान एव "अत्यर्थोल्सन्नपित्त" इत्यादिना ग्रन्थे मूरितम् ॥ ८३ ॥. ...
For Private and Personal Use Only
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४५६
३य अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। मुस्तपर्पटकोशीर-चन्दनोदीच्यनागरैः। तशीतं जलं दद्यात् पिपासावरशान्तये ॥४॥
देयं स्याद दोषपाकतः। भेषजं ह्यामदोषस्य भूयो ज्वलयति ज्वरम । शोधनं शमनीयन्तु करोति विषमज्वरम्” इति। तेन शोधनसंशमनमौषधं मुख्यभेषजं तरुणवरे निषिद्धमिति ॥८३॥
गङ्गाधरः-ननु कैस्तिक्तकरित्यत आह–मुस्तेत्यादि। चन्दनति रक्तचन्दनकाप्ठं । आहुश्च वृद्धाः। उक्त चन्दनशब्दे तु गृह्यते रक्तचन्दनम् । लवणे सैन्धवं विद्यात् मूत्रे गोमूत्रमिष्यते। पयःसर्पिःप्रयोगे च गव्यमेव विधीयते। शकद्रसे गोमयरसः सिद्धार्थ श्वेतसर्षपः” । इति। तथा सारः स्यात् खदिरादीनां निम्बादीनां खचस्तथा । फलन्तु दाडिमादीनां पटोलादेश्छदस्तथा। फलप्रधानक्षाणां फलं सव्वेत्र गृह्यते। पुष्पप्रधाने पुष्पं स्यादुत्पले नीलमुत्पलम् । अङ्गेऽप्यनुक्ते घिहितन्तु मलं कालेऽप्यनुक्ते दिवसस्य पूर्वम् । द्रवेऽप्यनुक्ते जलमेव देयं भागेऽप्यनुक्ते समता विधेया।” इति। उदीच्यं वालकम् । नागरं शुण्ठी। तत् तु तिक्तकं यद्यपि न भवति तथाप्यत्रामाशयदुष्टिकफवह्निमान्यज्वराणां हितवाद विहितम् । तीशटाचाय्यस्तु शुण्ठीमपठन् पद्मकाष्ठं पठति। एतानि द्रव्याणि नूतनानि गृह्णीयादुक्तं हि “द्रव्याण्यभिनवान्याहुः प्रशस्तानि क्रियाविधौ। ऋते गुडघृतक्षौद्रधान्यकृष्णाविडङ्गतः” इति। शृतशीतमिति अद्धावशिष्ट पकमत्र शृतमुच्यते जलमित्युक्त्या जलसंज्ञखात्। शीतमिति पूर्व पक्वं परं तु वाताहतं कालेन शीतीभूतमिति शृतशीतम् । तदपि दिवाभृतं दिवैव दयं रात्रिभृतं तद्रात्रावेव देयम्, नान्यत्र गुरुखात्। तदुक्तं "दिवाशृतन्तु यत्तोयं रात्रौ तद्गुरुतां व्रजेत् । रात्री शृतं दिवा चापि गुरुत्वमधिगच्छति” इति। पिपासावरयोः शान्तये इत्यर्थः ॥ ८४॥
चक्रपाणिः-मुस्तेत्यादिः पानीयसाधकः षड़ङ्गप्रयोगः। अत्र शुण्ठी अतिक्ता च आमाशयदुष्टिकारकज्वरहितत्वाद् विहिता। अत्र 'शृतशीतं जलं दद्यात्' इति जलसंस्कारते क्वाथपरिभाषया न क्वाथकरणम् , किन्तु संस्कारकपरिभाषया। परिभाषा च स्वतन्त्रानुक्तापि वृद्धव्यवहारसिद्धा प्रमाणीभूतैव। सा च “यदप्सु शृतशीतासु पड़ङ्गादि प्रयुज्यते। कर्षमानं ततो दत्त्वा साधयेत् प्रास्यिकेऽम्भसि । अर्द्धशृतं प्रयोक्तव्यं पाने पेयादिसंविधौ” इति, परिभाषाश्च व्यक्त एव ॥८४॥
For Private and Personal Use Only
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४६०
चरक-संहिता। (ज्वरचिकित्सितम् कफप्रधानानुक्लिष्टान् दोषानामाशयस्थितान् । बुद्धवा ज्वरकरान् काले वम्यानां वमनहरेत् ॥ अनुपस्थितदोषाणां वमनं तरुणे ज्वरे। हृद्रोगं श्वासमानाहं मोहश्च कुरुते भृशम् ॥ सर्वदेहानुगाः सामा धातुस्था दुर्बिनिहराः छ ।
दोषाः फलेभ्य आमेभ्यः स्वरसा इव सात्ययाः ॥८५ ॥ गङ्गाधरः--लङ्घनविधौ संशोधनमपि लङ्घनविशेष इत्यतो ज्वरे वमनविधिमाह-कफप्रधानान् इत्यादि। कफः प्रधानो येषु दोषेषु तान्। उक्लिष्टान् हृदयामाशयाभ्यामूर्द्ध गच्छन्तः क्लिश्यन्ति उपतिष्ठन्ति हल्लासवेगेन ये ते तान्, वहिर्गमनोन्मुखान्। आमाशयस्थितान् न तु कण्ठमात्रस्थितान् ज्वरकरान् दोषानेवं बुद्धातम्यानां वमनार्हाणां न तु चिकित्साप्राभृतीयोक्तवमनप्रतिषिद्धानां गर्भिण्यादीनाम्। काले वलादिसद्भावादुत् क्लेशकाले, न तु दौर्बल्यादौ। वमनैर्वमनयोगः कल्पस्थानोक्त रहरैहरेदवामयेत् भिषगिति शेपः। __उक्तावस्थां विना बमने व्यापत्तिमाह-अनुपस्थितदोषाणामिति । अनुपस्थिता अनुक्लिष्टा दोषा येषां पुंसां तेषाम् । एतेनाकफप्रधाना काला वम्यानां वमनप्रतिषेधोऽपि व्याख्यातो भवति। ननु कस्मादनुपस्थितदोषाणां ज्वरे बमनं न विहितमित्यत आह हृद्रोगमित्यादि। ननु कस्मादनुपस्थितदोषाणां वमनानवज्वरे हृद्रोगादयः स्युरित्यत आहसर्चदेहानुगा इत्यादि। प्रकरणान्नवज्वरे दोषाः क्रुद्धा यस्मात् सर्वदेहानुगा
चक्रपाणिः--अविशेषण तरुणातरुणज्वरेऽवस्थाविधेयं वमनमाह-कफप्रधानानित्यादि। फफः प्रधानो येषां ते कफप्रधानाः। उतूक्लिष्टानिति हृलासादिना वहिर्गमनोन्मुखान् । आमाशयस्थितानित्यनेन सर्वशरीरं परित्यज्यामाशयगमनं दर्शयति । ज्वरकरानित्यनेन ज्वरकरान् हि दोषानेवंविधानेव नवज्वरे तु बमनहरेत्. नान्यथेति दर्शयति । काल इति यथोक्तायामवस्थायाम् । वमनैरिति बहुवचनैः प्रकृत्याद्यपेक्षया बहूनां वमनप्रयोगाणां प्रयोगं दर्शयति । वम्यानामित्यनेन अवम्यगर्भिण्यादिषु वमनं: निषेधयति । अत्र च वमने स्वयमेवोक्लिष्टत्वाद् दोषस्य दोषोत्क्लेशप्रयोजनको स्नेहस्वेदी न क्रियेते अल्पो वा क्रियेते। उक्तावस्थाव्यतिरेकेण वमने दोषमाहअनुपस्थितेत्यादि। सर्चदेहानुगा इति सूक्ष्मशिरात्बगाद्यनुगताः। सामा इति सामत्वेन * असुनिहरा इति वा पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४६१
३ये अध्यायः चिकित्सितस्थानम्।
वमितं लछितं काले यवागूभिरुपाचरेत् । यथास्वौषधसिद्धाभिर्मण्डपूर्वाभिरादितः॥
धातुस्था रसधातुस्थाश्च तस्माद् देहाद दुःख निर्हरणाः सात्यया द्रोगादिव्यापदरूपात्ययान्विताः। आमेभ्योऽपकेभ्यः फलेभ्यः स्वरसा इव दुःखनिहरणाः सात्ययाश्च ॥ ८५॥
गङ्गाधरः-लङ्घनवमनानन्तरं किं कर्त्तव्यमित्यत आह-वमितमित्यादि। उक्तावस्थायां वमितं लवितमित्युभयम् । वमनावस्थाभावे क्षयानिलादिज्वरितखाभावे च लवितं वा सम्यग्वमनलङ्घने कृतवन्तं ज्वरितं कालेऽन्नदानयोग्यकाले आदितः प्रथमतः क्रियान्तरमकृखा यथाखौषधसिद्धाभिः–यस्य यस्य ज्वरस्य यदयदौषधं वाच्यं यस्य ज्वरस्य च यद् यद् भेषजं कषायादिविधौ वाच्यं तत्र तत्र ज्वरे तैस्तैरौषधैरर्द्धभृतेन तोयेन सिद्धाभिः कृताभिने खौषधं विना केवलतण्डुलकृताभिर्मण्डपूर्वाभिर्मण्डपेयाविलेपीतिक्रमयुक्ताभिर्यवाभिः दोषाल्पत्वेन द्वित्रिदिनलडनेन सम्यगलचितः स्यात् तदा मण्डादिक्रमेण उपाचरेत् । यद् यत् स्वमिति वीप्सायां खमनतिक्रम्येति अनतिक्रमे वाव्ययीभावे यथास्वमिति। कश्चित् तु मण्डः पूव्वः प्रधानोऽच्छतया यासां ताभिर्यवाभिरिति व्याख्याय बहुद्रवत्वेन मण्डप्राधान्याद् यवागूशब्देन पेयामाह ; परे तु मण्डः पूर्वः प्रथममादौ पेयो यासां ताभिर्यवाभिरिति व्याख्याय अभ्यवहारकाले पूर्व स्वच्छभागं पीला पश्चाद घनभागं खाददिति स्स्वायाः प्रबलाच। धातुस्था इति धातुषु अत्यन्तानुप्रवेशव्यवस्थिताः। न सुखन निर्दियन्ते इति असुनिहराः ; किंवा असून प्राणान् निर्हरन्तीति असुनिहराः। अवार्थे फलानामित्यादिना दृष्टान्तमाह-आमानां फलानां यथा स्वरसा निर्हरणे सात्यया भवन्ति, तथा यथोक्ता अपि दोषा इत्यर्थः, सात्यया इति अत्ययदाः ॥ ८५॥ ___ चक्रपाणिः--वमनलङ्घनयोरनन्तरं यद् विधेयं तदाह-वमितमित्यादि। वमितं लहित. मिति अवस्थावशात् कदाचिद वमितं पदाचित् लङ्कितं कदाचिच्च वमितलचितम् ; वमनानन्तरं हि यदा सम्यगविशुद्धिर्न भूता, तदा तदहर्लङ्घनमपि क्रियते। काल इत्यन्नदानयोग्ये काले। यथास्वौषधसिद्धाभिरिति यथास्वौषधं यस्यां यवाग्वां यद्भेषजं पिप्पलीनागरादि वक्तव्यम् तत्सिद्धाभिः ; किंवा यस्मिंश्च ज्वरे यद् भेषजं पाचनञ्च वक्तव्यं तत्सिद्धाभिः। उक्तं हि सुश्रते"भन्मकाले हिता पेया यथास्वं पाचनैः कृता" इति। यद् यत् स्वं यथास्वमिति वीप्सायामव्ययीभावः ।
३०९
For Private and Personal Use Only
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४६२ चरक-संहिता। [ ज्वरचिकित्सितम्
यावज्ज्वरमृदभावात् षड्हं वा विचक्षणः। तस्याग्निर्दीप्यते ताभिः समिभिरिव पाक्कः ॥ .. ताश्च भेषजसंयोगाल्लघुत्वाच्चाग्निदीपिकाः।
वातमूत्रपुरीषाणां विवन्धस्यानुलोमिकाः॥ .. .. .. स्वेदनाय द्रवोष्णत्वाद् द्रवत्वात् तृट्शमाय च।
आहारभावात् प्राणाय सरत्वाल्लाघवाय च ॥ वदन्ति। तदुभयमेवायुक्तं यावज्ज्वरमृदुभावादिति हात्तरवचनं न संगच्छते। कियन्तं कालं ताभिर्यवागूभिरुपाचरेदित्याकाङ्क्षायां हुक्तं यावज्ज्वरमृदूभावादित्यादि। ज्वरस्य यावत् कालं मृदुस्वं न भवति तावन्तं कालं प्रथम मन्दानौ मण्डस्ततः किश्चिदग्निबले वृद्ध पेया ततोऽग्निवले वृद्धे विलेपीति । यदि षष्ठाहे ज्वरस्य मृदुत्वं स्यात् तदा षड़ह वा यावत् विचक्षणो वैद्यस्ताभिः यवागूभिरुपाचरेत् । किमेवं करणे प्रयोजनमित्यत आह–तस्याग्निरित्यादि। तस्य सम्यगवमितस्य लजितस्य वा ज्वरितस्याग्निर्जाठराग्निस्ताभिर्मण्डपूर्वाभिः यथास्त्रौषधसिद्धाभियवागूभिः समिद्भिः पावको लौकिकाग्निरिव दीप्यते इत्यर्थः । यवागूभिरिति बहुवचनप्रयोगोऽपि संगच्छते, पूर्वव्याख्याने खनर्थः स्यादिति “सिक्थकै रहितो मण्डः पेया सिक्थसमन्विता। विलेपी बहुसिक्था स्याद् यवागूविरलद्रवा ॥” इति त्रिधा यवागूः। ननु कस्मात् ता जाठराग्निः दीपिका भवन्तीत्यत आह-ताश्चेत्यादि। भेषजसंयोगाद्धि यवागूनां लघुत्वं तेनाग्निदीपकत्वं वातादिविबन्धानुलोमखन्तु भेषजसंयोगादेव न तु लघुवात् । लघुलाचाग्निदीपनेनामिना वातादिविबन्धध्वंसेऽपि लघुगुणेनानुलोमीकरणायोगात् । यद्यपि मण्डो वातानुलोमन इत्युक्तं तत् पेयाद्यपेक्षया विशेषेण वातानुलोमनो मण्ड इत्यभिप्रायेण, न तु पेयादीनां वातानुलोमवप्रतिषेधाभिप्रायेण। - नन्वेवमन्यदप्यस्ति यत् तत् कथं नोपाचरेदित्यत आह-स्वेदनायेत्यादि । मण्डपूर्वाभिरिति मण्डप्रधानाभिः। तत्र प्रथमं मण्डं पीत्वा तदनु धनभागो योज्यः । यावज्वरमृदूभावादिति यावज्ज्वरस्य दोषपाकात् तीक्ष्णता निवर्तते। अतिज्वरे मृदूभावेऽपि षड़ह थावत् । अयञ्च षड़हः किं पेयादिनात् प्रभृति भवतु, आहोस्वित् ज्वरोत्पाददिनादिति पक्षद्वयमुत्तरत्र “ज्वरितं षड़हेऽतीते" इत्यस निर्लोचयिष्यामः। स्वेदनायेत्यादौ भवन्तीति शेषः । ज्वरसात्म्यत्वमभिधाय
For Private and Personal Use Only
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्। २४६३ ज्वरनो ज्वरसात्म्यत्वात् तस्मात् पूर्व समाचरेत् । यवागूभिवरान् विद्वानृते मद्यसमुत्थितात् ॥८६॥
द्रवोष्णवात् स्वेदनाय यवाग्यो भवन्ति, यद् यद् द्रव्यं द्रवमुष्णञ्च तत्तत् सर्च द्रवोष्णनाभ्यां स्रोतोऽनुपविश्य तद्गतदोषं विच्छेद्य उष्णत्वेन स्वेदं प्रवर्तयतीति शापितम्। द्रवखाच्च तृटशमाय यवाखो भवन्ति। यद् यद् द्रव्यं द्रवं तत् सर्वमाप्यखात् तैजसी तृष्णां शमयति इति शापितम्। आहारभावादिति । यो यो वैध आहाररूपः स प्राणकर इति शापितम्। प्राणे बलं प्राणानां सत्ता च । सरखादिति । यद् यद् द्रव्यं सरं तत्तच्छरीरस्य लाघवकरमिति। ज्वरना इति ज्वरव्याधिहारिका ज्वरसात्म्यखात् ज्वरे सति ज्वरितस्यात्मना सहात्मीभावात् ज्वरसात्म्यत्वञ्च यवागूनां प्रभावात् । तस्मादिति । ज्वरे जाते जाठराग्निमन्दस्तत्र दीपनमौषधं विहितम्। वातमूत्रपुरीषाणाश्च विबन्धः स्यात् तत्र तेषामानुलोमिकमौषधं हितम्। तथा प्रायेण स्रोतोरोधाद घाप्रवृत्तिस्तत्र स्वेदकरमौषधं युज्यते। पायो ज्वरे जाते तृष्णा भवति तत्र तृष्णाहरमौषधं युक्तम् । प्रथमतो रससत्त्वेन क्षुद्रोधाभावाल्लङ्घनेन क्षुधायां जातायाम् आहारं विनापाणक्षयादाहारोऽपि युज्यते । शुद्धोधनेऽपि ज्वरसत्त्वाद्देहस्य गौरवं वर्त्तते तत्र सरद्रव्यं हितं भवति। ज्वरस्य च प्रशमनं प्रयोजनं तन्नाशार्थ जरनश्च भेषजं विधीयते। एतत्सव्वरूपाश्च यवाग्वः स्युस्तस्मादग्निदीपकादिभावाज्ज्वरे वमितं लवितं पुमांसं पूर्व विद्वान् भिषक् यवागूभिः समाचरेचिकित्सेदित्यर्थः । ननु किं सर्वान् नवज्वरान यवाग्वोघ्नन्ति ? समाचरेच्च किं यवागूभिः सर्वेष्वेव ज्वरेषु ? इत्यत आह-ज्वरान् मद्यसमुत्थिताहतें इति । बहुवचनेन निर्देशाद्धि यवाग्वास्वैविध्यं ज्ञापितम् । तद् यथा-द्रवसिक्थसमन्विता यवागूः, सा सिक्थकहीनो मण्डः, सिक्थकयुक्ता पेया, बहुसिक्थकविरलद्रवा विलेपीति त्रिधा, न चातिरिक्तास्ताभ्यो यवाग्वः । सुश्रुतेऽपि “यवागूमुचिताद्भक्ताच्चतुर्भागकृतां वदेत् ॥” इति। अत्र भक्तोचिततण्डुलापेक्षया चतुथभागकभागरूपक्षद्रीकृततण्डुलकृतामित्यर्थः। एतत्तिविधयवागूविधानार्थं क्षुद्र
यवागूनाम् अविषयं ज्वरितमाह-ऋत इति। ऋते मद्यसमुत्थितादिति मद्यकारणे ज्वरे निषेधः ।
* पेयामेवादितः इति पाठो दृश्यते क्वचित् ।
For Private and Personal Use Only
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४६४
चरक-संहिता। [ज्वरचिकित्सितम् मदात्यये मद्यनित्ये ग्रीष्मे पित्तकफाधिके।
ऊर्द्धगे रक्तपित्ते च यवागून हिता ज्वरे ॥८७॥ तण्डुलजलयोनिमप्युक्तमन्यत्र। “अन्न पञ्चगुणे साध्यं विलेपी च चतुर्गुणे। मण्डश्चतुर्दशगुणे यवागूः षड्गुणेऽम्भसि॥” इति । अत्र यवागूः पेया पेयासाधनजलमानानुक्तेमंण्डविलेपीपेयातिरिक्तयवाग्वा अभावाच्च ॥८६॥ । गङ्गाधरः-ननु मद्यकृतादन्यस्मिन् सर्वस्मिन्नेव ज्वरे तर्हि किं यवाहिता इत्यत आह–मदात्यये इत्यादि। मदात्यये व्याधौ सति यदि ज्वरः स्यात् तहि तत्र ज्वरे यवागूने हिता उष्णवात्। एवं मद्यनित्ये सततमद्यपानशीले पुसि यो ज्वरस्तत्र ज्वरे च न हिता उष्णवात् । एवं ग्रीष्मे काले यो ज्वरः स्यात् तत्र ज्वरे च। तथा पित्तकफाधिके पित्ताधिके ज्वरे च न हितोष्णखात् । एतेन क्रोधजज्वरेऽपि पित्तान्वयान यवाहिता भवति । कफाधिके च ज्वरे न हिता द्रवत्वात् । तदुभयाधिके च ज्वरे यवागूने हिता द्रवोष्णखात्। उक्तश्चान्यत्र “पांशुधाने यथा दृष्टिः क्लेदयत्यतिकईमम् । तथा श्लेष्मणि संवृद्धे यवागूः श्लेष्मवर्द्धनी॥” इति । एवमूर्द्धगे रक्तपित्ते च यो ज्वरो भवति तस्मिंश्च ज्वरे यवागूने हितेति। कफानुगत्वेनोद्ध गस्य रक्तपित्तस्य यवागूरुष्णद्रवखाद्विरुध्यते इत्यर्थः। एभ्योऽन्येषु क्षयानिलभयकामशोकश्रमजज्वरेषु प्रथमत एव विनापि वमनलङ्घने समाचरणं ख्याप्यते। क्षयजादिभ्योऽन्यत्र तु वमिते लविते सति यवागविधीयते ॥८७॥ तथा मदात्ययेऽपि व्याधौ, तथा मद्यनित्ये मद्यपे अन्यहेतुजोऽपि यो ज्वरः, तथा प्रीष्मे, तथा पित्त. कफाधिके यो ज्वरः, तथोर्द्ध रक्तपित्तिनो यो ज्वरः, तेषु सर्वेषु पेया न देया। इह मदात्ययादीनां पेयाहेषु जातोऽपि ज्वरः पेयानहः। 'पित्तकफाधिके' इत्यनेन पित्तकफयोरतिमालोद्गमे सति पेयाया अदानं बोधयति । तेन कफजे ज्वरे पित्तजे ज्वरेऽनुभूतदोषे पेया दातव्या। तथा हि तन्त्रान्तरे"कफजेऽपि यदा क्षीणो लड्चनादिक्रमात् कफः। शस्ता एव यवाग्वस्तु तत्र पित्तेऽप्ययं क्रमः॥" इति । तथात्रैव-"पैत्तिके वाथ शीतां मधुयुतां पिबेद यवागूम्" इत्यनेन पित्तेऽपि यवागू वक्ष्यति ; यदुक्तम्-“पांशुधाने यथा वृष्टिः क्लेदयत्यतिकईमम् । तथा श्लेष्मगि संवृद्ध यवागू श्लेष्मवर्द्धनी" इति हारीतेनोक्तम्, तदतिवृद्धकफविषयं ज्ञेयम्। अन्ये तु मिलितपित्तकफाधिक पुरुषे यथागूप्रतिषेधमिच्छन्ति। यदि तु 'ऊर्द्धगे कफपित्ते च' इति पाठस्तदा वातज्वरिणोऽपि जागं कफपित्तं वमनेन नायाति स्वयम्, तदापि पेया न देयेत्यर्थः । सुश्रुते तु "कफपित्तपरीतस्य जर्दाऽसृपित्तिनस्तथा। मद्यनित्यस्य न हिता यवागूः" इत्युक्तम् । तेन 'ऊर्चगे रक्तपित्ते' इति पाठो युक्तः ॥ ८६ । ८७ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२ अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्।
२४६५ तत्र तर्पणमेवामे प्रदेयं लाजशक्तुभिः । ज्वरापहः फलरसैर्युक्तं समधुशर्करम् ॥ द्राक्षादाडिमखजूर-पियालैः सपरूषकः । तर्पणाहेषु कर्त्तव्यं तर्पणं ज्वरशान्तये ॥८॥ ततः साम्यबलावेक्षी भोजयेज्जीर्णतर्पणम् । तनुना मुद्सूपेन ® जाङ्गलानां रसेन वा ॥८६॥ गङ्गाधरः-ननु मद्योत्थादिषूक्तेष अग्रे तर्हि किं विधीयते इत्यत आहतत्रेत्यादि। तपणं द्रवेणालोड़िताः शक्तवः। ननु कस्य शक्तः केन च द्रवेण तपेणं विधेयमित्यत आह-लाजशक्तुभिरिति । एवकारेण भोजनार्थमन्नादिन्यवच्छेदः। अग्रे इति लङ्घनवमनाहेषु लङ्घनवमनानन्तरमनकाले तदनहेषु तु प्रथमत एवं यावज्ज्वरमभावात् षड़दं वेति। समधुशकरमिति स्वादनुरूपेण मधुशकरे देये। ननु ज्वरापहानि कानि फलानीत्यत आह-द्राक्षेत्यादि । दाडिममिति मधुरं यत् तदेव त्रिदोषहरखात्। परूषकं परसफलेति लोके । सर्पणादेषु इति ऊद्ध गरक्तपित्ते कफान्वयादादौ लङ्घनं कर्त्तव्यं न च तस्य प्रथमतस्तपणाईत्वं, क्षयानिलजादयश्चेत् मदात्ययादिमतां भवन्ति तदानमेव तपेणाईखात् तर्पणं कर्तव्यमिति शापनार्थ पुनस्तर्पणाहेष्विति पदम् ॥ ८८॥
गङ्गाधरः-ननु कियन्तं कालमेवं तर्पणेन चाचरितव्यमित्यत आहतत इत्यादि। ततस्तर्पणेन समाचरणानन्तरम् । जीणं तर्पणं यस्य तं जीणेतर्पणं मद्योत्थादिज्वरिणं सात्म्यबलावेक्षी मद्योत्थादिज्वरवतः सात्म्य तज्ज्वरस्योपशयं बलश्चावेक्षमाणो भिषक् ज्वरमृदूभावे सति तनुना स्वच्छेन अघनेन मुद्गसूपेन यूषेण वा वक्ष्यमाणजाङ्गलमांसरसेन वानकालेषु भोजयेद वक्ष्यमाणतण्डुलानमिति शेषः॥८९॥
चक्रपाणिः-"अखेंगे तर्पणं पूर्वम्” इति वचसा यवागू बाधित्वा उर्द्धगे रक्तपित्ते तर्पणं क्यपि विहितमेव, तथापि ऊर्द्धगरक्तपित्तिनो यो ज्वरस्तत्रापि तर्पणादिक्रमविधानम् । एतत् तर्पणं तोयपरिप्लुताः शकवः ; ज्वरापहानि फलानि द्राक्षादाडिमादीनि ; वचनं हि-"द्राक्षादादिमखजूर-पियालेः सपरूषकः। तर्पणाहेषु कर्त्तव्यं तर्पणं ज्वरनाशनम् ॥” इति ॥८८ ॥
चक्रपाणिः-जीर्ण तर्पणं यस्य तं जीर्णतर्पणम् । मुद्यूषस्य जाङ्गलरसस्य विकल्पः सात्म्बवलापेक्षश्च शेयः । दुर्बलो हि दुर्बलाग्निः प्रायो भवति, तस्य मुद्यूषो लघुत्वेन देयः, इतरस्य तु जाङ्गलो रसः ॥ ८९॥
• "मुद्यूषेण" इति चक्ररतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४६६
चरक-संहिता। [ ज्वरचिकित्सितम्अन्नकालेषु चाप्यस्मै विधेयं दन्तधावनम्। योऽस्य वक्तरसस्तस्माद विपरीतं प्रियञ्च यत् ॥ . तदस्य मुखवशय प्रकाडनाश्चान्नपानयोः। .. धत्ते रसविशेषाणामभिज्ञत्वं करोति यत् ॥ विशोध्य द्रुमशाखामेरास्यं प्रक्षाल्य चासकृत् । मरित्वक्षुरसमद्याद्यर्यथाहारमवाप्नुयात् ॥१०॥ पाचनं शमनीयं वा कषायं पाययेद भिषक् ।
ज्वरितं षड़हेऽतीते लघ्वन्नप्रतिभोजितम् ॥ गङ्गाधरः-भोजनकाले रोचनार्थ दन्तधावनमाह-अन्नकालेष्वित्यादि। चशब्दस्तुकाराथै, अपिशब्दः समुच्चये। तेन प्रातःकालेऽपि दन्तधावनं विधेयं न तु प्रतिषिध्यते। ननु किंरसद्रव्येण दन्तधावनं कस्माद्वा हेतोविधेयमित्यत आह-योऽस्येत्यादि। अस्य ज्वरितस्य ज्वरे जाते तदा यो वक्तरसः तस्माद्रसाद्विपरीतरसं यद द्रव्यं तस्य ज्वरितस्य मुखप्रियञ्च यद् द्रव्यं भवति तद् द्रव्यमस्य ज्वरितस्य मुखवैशद्य मुखप्रसादमन्नपानयोश्च प्रकासां धत्ते। रसविशेषाणामभिशखञ्च तत् यत् यस्माद्धेतोः करोति। ननु किमीशद्रव्येण काष्ठादिना वा दन्तधावनं विधेयं तदनन्तरञ्च किं कृखा भोजयेदित्यत आह-विशोध्येत्यादि। द्रमशाखागः ज्वेरितस्य मुखरसविपरीतरसवद्भिः प्रियैश्च वृक्षशाखार्दन्तधावनेनास्यं विशोध्य मुखदन्तमलानपहत्यासकृद्वार वारं जलेनोष्णेन प्रक्षाल्य कवलीकृत्य धौतीकृत्य मस्तुना वा इक्षुरसेन वा मद्य न वा आद्यशब्देन मुद्गसूपजाङ्गलमांसरसशाकव्यञ्जनैश्च यथाहारं यस्य य आहारः स तमाहारमवाप्नुयात् ॥९०॥
गङ्गाधरः-नन्वेवमस्वाहारविधियवागूतपणानन्तरं ज्वरलघूभावे किमन्यद भेषजं विधेयं न वा अनेनैवाहारविधिना किं ज्वरः शाम्यतीत्यत आहपाचनमित्यादि। भिषक् ज्वरितं क्षयानिलादिजज्वरव्यतिरिक्तं सम्यग्: चक्रपाणिः-सम्प्रति कषायपानविषयमाह-पाचनमित्यादि। पाचनमित्यामदोषपाचनम्। शमनीयमिति पक्कदोषोपशमनम्। एतच्च विकल्पद्वयं योग्यतया यथाक्रममामदोषविषयं तथा पक्कदोषविषयं ज्ञेयम। षड़हेऽतीत इति ज्वराहादारभ्य षड़हेऽतिक्रान्ते। अतः सप्तमेऽहनि लध्वन्न
For Private and Personal Use Only
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । २४६७ लखितं वमनाहत्वे च वामितं ततो मण्डादिक्रमेणोपचरितं क्षयानिलजादिज्वरितश्च मण्डादुरपचरितं, मयोत्थज्वरितादिन्तु तपणेनोपचरितं, तरुणज्वरित पाचनं कषायं पाययेत्। वस्तिदिनपरिहारवज्ज्वरारम्भदिनं त्यक्त्वा षड़हं यावज्ज्वरमृदूभावात् एवंरूपेण षड़हेऽतीतेऽर्थात् सप्तमेऽहन्यतीते सति अष्टमेऽहनि यदि निरामश्चेत् तदा लध्वनप्रतिभोजितं ज्वरहितवक्ष्यमाणतण्डुलानां लघ्वन्न मुद्गसूपजाङ्गलमांसरसादिना तत्तज ज्वरे प्रतिदोषविपरीतरूपेण भोजितमिति प्रतिभोजितं भिषजा भुञ्जानं प्रयोजितं निरामज्वरितं शमनीयं तत्तज्ज्वरदोषाणां शमनस्येदमिति शमनीयं काथादिकषायं पाययेत्। यदि सप्ताह यावदुक्तरूपेण लखनादिक्रमेग पाचनकवायेग नवज्वरस्य नैराम्यं न भवति तदा यावज्ज्वरमृदुभावात् सप्ताहात् परतोऽपि तथैवानिवलमपेक्ष्य यथास्यौषधसिद्धयवाग्वादीन् पाययेत् । पाचनमामदोषपाचकं काथादिकषायञ्च व पाययेत्, मालया स्वरूपेण च यत्, तत्प्रतिभोजितं ज्वरितमष्टमेऽहनि कषायं पाययेत् इति वाक्याथः । एवञ्च पूर्वोक्ताष्टाहकृतनिरामताव्यवस्थया पाचनस्य शमनोयस्य वा उपयोग उपपन्नो भवति । ननु पेयाप्रयोगे “यावजज्वरमृदूभावात् षड़हे वा विचक्षणः" इत्युक्तम्, ततश्च पेययैव तावत् षड़हो व्याप्यते, पूर्वञ्च ज्वरादौ लङ्घनमुक्तम्, तच्चानिर्दिष्टकालमपि 'लङ्घनेन क्षयं नीते' इत्यादि. ग्रन्थोक्तलचितफलं यावता कालेन भवति, तावत्कालं कर्त्तव्यम् । हारीतेन तु कालोऽपि दर्शितः, यथा--"लङ्घनं लङ्घनीयानां कुर्याद दोषानुरूपतः। विरानमेकरात वा षड्रातमथवा ज्वरे ॥” इति । तेन ज्वरलङ्घनदिने तथा षड़हेनैव समं ज्वराहादारभ्याष्टाहातिक्रमोऽपि भवति, ततश्च ज्वराहादारभ्याष्टाहे पाचनशमनीयकषायो भवतु। तस्मात् पेयाप्रयोगषड़हेऽतीते "पाचनं शमनीयं वा कषायं पाययेत्” इत्यभिप्रायः। तथा “ज्वरे पेयां कषायांश्च सर्पिः क्षीरं विरेचनम्। षड़हे षड़हे देयं वीक्ष्य दोषबलाबले" इत्यनेन ग्रन्थेनापि पेयाप्रयोगपड़हादूद्धं कषायषड़ह उक्तः। न तु स्वरोत्पादादिषड़हादुद्धम् ; अव ब्रम:-"यावज्ज्वरमृदूभावात् षड़ह वा विचक्षणः” इत्यनेनापि ज्वरोत्पाददिनादारभ्य षड़हपर्यन्तं पेयाप्रयोग उच्यते, पेया ज्वरे प्राधान्येन दोषपाचनार्थ प्रयुज्यते। यदुक्तम् ,-"लङ्घनं स्वेदनं कालो यवाग्वस्तिक्तको रसः। पाचनान्यविपक्कानां दोषाणां तरुगे ज्वरे ॥” इति। लङ्घनादिपाचनीयत्वं दोषाणामष्ठाहादागेव, अष्टाहादूर्धन्तु कषायेणैव पाचनमुक्तम् । तत लवनीये वातज्वर आदिदिनप्रभृति पेया षड़हमपि प्राप्नोति, एकद्विविदिनलद्धिते ज्वरे पेया पञ्चचतुस्त्रिदिनप्रयोगेण ज्वरदिनादारभ्य षड़हपर्यन्तं कर्तव्या। यत्र तु दोषाणामपि सामतया तरुणवातज्वरे लङ्घनमेव पड़ातादिक्रमेण वा क्रियते, तत्र प्रादेशिके विधौ नायं पेयाषावनियम औत्सर्गिकः प्रवर्त्तते। किञ्चातिमात्रलङ्घनप्रयोगे पेया न दोषपाचनार्थ क्रियते, मूरिलङ्घनक्षपिताग्नेः सन्धुक्षणार्थम् , तव अग्निसन्धुक्षणे जाते पुनरौषधपानमेव भवति। "ज्वरे पेया कषायाश्च" इत्यादौ पेया समानकार्याणां लङ्घनादीनामप
For Private and Personal Use Only
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४६८
चरक संहिता |
[ ज्वरचिकित्सितम्
न तु शमनीयं वा संशोधनीयं वा दशाहं यावत् आज्वरमृदूभावात् । ततो दशाहातीते नराम्ये सति शमनीयं संशोधनीयं वा कषायं पाययेदित्यथेः । सुश्रुतेऽपि एतदभिप्रायेणोक्तं “सप्तरात्रात् परं केचिन्मन्यन्ते देयमौषधम् । दशरात्रात् परं केचिद्दातव्यमिति निश्चिताः । पैत्तिके वा ज्वरे देयमल्पकालसमुत्थिते । अरिज्वरितस्यापि देयं स्याद् दोषपाकतः ॥” इति । यत्र तु " ह्यामदोषस्य भिषग यो जयति ज्वरम् । शोधनं शमनीयन्तु करोति विषमज्वरम् ॥” इति । यत् तु भिषेक ज्वरितमिति सर्व्वमेव पड़ऽतीते सति अर्थात् सप्तमेऽहनि गतेऽष्टाहे सामेऽस्तब्धे दोघे पाचनं निरामे शमनीयं कषायं स्वरसकल्कमृतशीतफाण्टान्यतमं पाययेदिति वाशब्दात् स्तब्धे सामे दोषे सति न पाचन न वा शमनीयं पाययेत् यथोक्तार्थेषु यवागूभिः तर्पणैश्चोपाचरेत् यावज्ज्वरमृदूभावादित्युक्तेः तदभिप्रायेणैव कश्चिदभियुक्त आह स्म “ सप्ताहात् परतोऽस्तब्धे सामे स्यात् पाचनं हितम् । निरामे शमनं स्तब्धे सामे नौषधमाचरेत् ॥” इति ।
;
1
लक्षणभूता यतश्च पेया यव प्रतिषिद्धा मयोत्थज्वरादौ तत्र तर्पणादिक्रमेणापि षड़हो ग्राह्यः । तेन प्रथम हे उत्सर्गतो लङ्घनादि पाचनं कर्त्तव्यमिति पेया षड़हे देयेति वचनमुच्यते । तथा हि सुश्रुते – “लङ्घनाम्बुयवागूभिर्यदा दोषो न पच्यते । तदा तं मुखवैरस्य तृष्णारोचकनाशनैः । कषायः पाञ्चनैर्हद्य वरघ्नः समुपाचरेत्" इत्युक्त्वा कषायपानकालनियमे प्रोक्तम्- 'सप्तरावात् परं केचित् मन्यन्ते देयमौषधम्" इत्यादि; ततश्च लङ्घनादिषडृहे ऽतिक्रान्ते सप्तराबाद भेषजदानं सुश्रुतेनास्थाप्याप्रतिषेधादनुमतमेव । तथा चरके "लङ्घनं स्वेदनम्" इत्यादिना तरुणज्वरे लङ्घनादि विहितम् । तरुणता ज्वरस्य सप्ताहमात्रं भवति यदुक्तं पुष्कलावते - “आसप्तरात्रं तरुणं ज्वरमाहुर्मनीषिणः । मध्यं द्वादशराखन्तु पुराणमत उत्तरम् ॥” इति ; सप्ताहादूर मसरु जबरे उत्सर्गतस्तावत् लङ्घनपेयादि न विहितमेव । श्वरकेणापि तथा हारीतेनापि लङ्घनाच्छोदकमुस्ता दिजलपानपेयाभिधानानन्तरमुक्तम् “एतां क्रियां प्रयुञ्जीत षड्रालात् सप्तमेऽहनि । पिबेत् कषायसंयोगान् ज्वरन्नान् सिद्धसाधितान् ॥” इति । तथा खरनादेनापि - "लङ्घितालसिं तस्माद् वामितम् वा ज्वरार्द्दितम् । तत्सात्मत्वादतस्तस्मिन्नादौ ज्वरमुपाचरेत् । यवागूभिर्यथादोषम्" इत्यादि । जतूकर्णेनापि यवाग्वादिक्रमञ्चाभिधायोक्तम् - " इति पाड़ालिकः प्रोको नवज्वरहरो विधिः । ततः परं पाचनीयं शमनं वा ज्वरे हितम् ॥” इति । तन्त्रान्तरे च यदेतत् सप्तमेऽहनि कषायपानविधानम्, तत् पड़हे विहितकषायपानेन समं ज्वरदिनारब्धत्वान्न विरोध इति मन्तव्यमिति, तस्माज्ज्वराहादारभ्य षड़हेऽतीते लध्वन्नप्रतिभोजिते कषायपानं तथा पढ़Sain यवागूपचार इति ज्वरे पेया कषायांश्चेत्यादय उत्सर्गविधयः, तेनैषां विद्याधनमपि भवतीति युक्तमेव ।
i
For Private and Personal Use Only
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य भध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
२४६६ स्तभ्यन्ते न विपच्यन्ते कुर्वन्ति विषमज्वरम् । दोषा बद्धाः कषायेण स्तम्भित्वात् तरुणे ज्वरे ॥ न तु कल्पनमुद्दिश्य कषायः प्रतिषिध्यते। यः कषायकषायः स्यात् स वज्यस्तरुणवरे ॥ १ ॥ अथ नवज्वरे कषायरसप्रयोगे दोषमाह-स्तभ्यन्ते इत्यादि। कषायांश्च विवज्जयेदिति वचनेन यत् कषायप्रतिषेधेऽप्युक्ते ह्ये तद्वचनं तनापज्ज्ञापनार्थम् । तरुणे ज्वरे सप्ताहं यावज्ज्वरे दोषाणां सामत्वेन स्रोतोविबन्धकत्वं सर्चदेहानुमत्वं धातुस्थलञ्चेति, तादृशदोषाः कषायरसस्य स्तम्भिवात् तेन कषायेण तरुणे ज्वरे उपयुक्तेन बद्धाः सन्तः स्तभ्यन्ते स्तब्धा अनिर्गमशीलाः क्रियन्ते न च ते दोषाः पच्यन्ते विषमज्वरश्च कुर्वन्तीति व्यापदः। ननु किं मधुरादिरसयोनिकानां सर्वेषां स्वरसादीनां कषायाणां स्तम्भित्वं, न च तदुपपद्यते तेषां सरस्ववचनश्चात्रेयभद्रकाप्यीये दृश्यते इत्यत आहन खित्यादि। कल्पनमुद्दिश्य पञ्चविधाः कषायकल्पना इति यत् कल्पन तदुद्दिश्य नायं कषायः प्रतिषिध्यते, कषायो रस एव प्रतिषिध्यते। ननु तहि पञ्च कषाययोनयो मधुराम्लकटुतिक्तकषाया इति यदुक्तं तत्र च कषायरसयोनिश्च कल्कादिकषायोऽस्ति स च किं न प्रतिषिध्यते इत्यत आह—यः कषायकषाय इति। कषायरसयोनिर्यः कल्कः भृतो वा स्वरसो वा शीतो वा फाण्टो वा कषायः स कषायः कषायस्तरुणज्वरे स्तम्भिवादुक्तदोषस्तम्भादिव्यापत्
चक्रपाणिः-सम्प्रति 'कषाय'शब्दसामान्येन नवज्वरनिषिद्धकषायस्य महात्ययकारकस्य नवज्वरे प्रयोगे दोषमाह-स्तभ्यन्त इत्यादि। स्तभ्यन्त इति अविचलितधर्माणो भवन्ति। न विपच्यन्त इति चिरेणापि न सुखं पच्यन्ते। स्तम्भित्वादिति स्तम्भनस्वभावत्वात् ; उक्तं हि-"कषायः स्तम्भनः शीतः” इति । अयमों हारीतेऽप्युक्तः-"न कषायं प्रशंसन्ति नराणां तरुणे ज्वरे। कपायेणाकुलीभूता दोषा जेतु सुदुस्तराः ॥” इति। पूर्वं षड़ विरेचनशताश्रितीये पञ्चरसकृतेष्वपि स्वरसादिषु 'कषाय'शब्द उक्तः। तदिह यदि 'कषाय'शब्देन सामान्येन मधुरादिकृतानां स्वरसादीनां प्रतिषेधः स्यात् , तदा षडङ्गपानीयस्य पञ्चविधकल्पनायामवरोधनिवेशनीयस्य तथा यवागूसाधनार्थस्य च पाठेन तत्तह व्यस्य निषेधः स्यात्। येन षडङ्गस्य थवागूसाधनद्रव्यस्य च प्रयोगोऽत पञ्चविधकल्पनायामन्तर्भावनीयः। भेषजप्रयोगस्य पञ्चविधकल्पनार्थस्यान्तर्भावात् अतः सर्वकल्पनाकषायप्रतिषेधो मा स्यादित्याह-न स्वित्यादि। न तु कल्पनमुद्दिश्येति स्वरसकल्कशृतशीतफाण्टरूपकल्पनं लक्षीकृत्य। 'यः कषायः कषायः' इति
३१०
For Private and Personal Use Only
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४७०
चरक-संहिता। [ ज्वरचिकित्सितम् करवात् निषिद्ध एवोक्तवचनेन न तु कल्पनान्तर्गतत्वेन विहित इत्यर्थः। तत्र यद्यपि मधुराम्लकटुतिक्तानां न स्तम्भित्वं तथापि मधुरस्य वातपित्ताविरोधिस्वेन पत्तिकवातिकज्वरयोरेव युक्तस्तदयोनिः कषायः। अम्लयोनिस्तथा कटुकयोनिश्च कषायो यपि सर्वत्र ज्वरे पित्तसम्बन्धेन पित्तविरोधवज्ज नं विधेयमित्यतो न युज्यते । उक्तं हि "उष्मा पित्तादृते नास्ति ज्वरो नास्त्युष्मणा विना। तस्मात् पित्तविरुद्धानि त्यत पित्ताधिकेऽधिकम् ॥” इति । तथापि भूयसा तिक्तकेन द्रव्यान्तरेण योगे पिप्पल्यन्यादिकटकानामपि दाडिमामलकादम्लानामपि पित्तकफाविरोधित्वं सम्पद्यते तिक्तादिबहुभिवहशक्षयश्च कटुम्लाल्पद्रव्येणाल्पांशद्धौ चाधिकांशहास एघ निव्वेत्तते आमक्षयश्च कटुम्लौष्ण्येन भवति । तिक्तयोनिस्तु पित्ते कफे च युक्तो वाते तु सामे रससम्बन्धेन पित्तानुबन्धाच वायोयोगवाहिलात् युक्त एव भवति इत्यव्यभिचारण सर्वथा सर्वज्वरे दोषामतापाचनत्वेन तिक्तको रस इत्युक्तम्। ननु पाचनं तोयपेयादि पाययेत् षड़ह यावज्ज्वरमृदूभावाद्वा षड़हऽतीते शमनीयं कषायं पाययेदित्यथे इति चेन्न ; न तु कालं समुद्दिइयेत्यादि वचनासंगतः । ननु सुश्रुते “भेषजं ह्यामदोषस्य भूयो ज्वलयति ज्वरम् । शोधनं शमनीयन्तु करोति विषमज्वरम्” इति यदुक्तम्-तेन भेषजमात्रस्य तरुणे ज्वरे प्रतिषेधः ज्वरस्य भूयोज्वलनात्, तत्रापि संशोधनशमनयोस्तु विषमज्वरकरखात्मकच्यापत्त्या च प्रतिषेधः ख्याप्यते। तहि कथं तरुणे ज्वरे मण्डादिवत् पाचनकषायो युज्यते कथं यथास्वौषधैः सिद्धा यवाग्यो वा षडङ्गपानीयादिकानि च युज्यन्ते इति ? तत्राहु द्धाः “मुख्यभेषजसम्बन्धो निषिद्धस्तरुणे ज्वरे। तोयपेयादिसंस्कारे निदोषं तेन भेषजम् ॥” इति। ननु वृद्धा यदेवं वदन्ति तत्र का युक्तिः कस्माद वा मुख्यभेषजमामदोषस्य भूयो ज्वलयति कस्मादवा तोयपेयादिसंस्कारभेषजं न ज्वलयतीति ? तत्रोच्यते। शोधनन्तु भेषजं सामस्य सचदेहगधातुस्थदोषस्य आकर्षणे सम्यङ् न प्रभवति तस्मादामदोषस्य ज्वरं भूयो ज्वलयति, शमनीयन्तु भेषजमामदोषस्यातिबलवत्तया शमयितु न शक्नोति परन्तु शमनाय चेष्टते यैः कषायैरामलकादिभिः स्वरसादिरूपः कषायः स निषिध्यत इत्यर्थः। न चानेन कपाथरसकृतस्वरसादिनिषेधेन मधुरादिकृतस्वरसादीनां तरुणज्वरे प्रयोगो भवति। स्वरसादिभेषजस्य अतिगुरोस्तरुणज्वरेऽविधानात् । तेन कषायकषायप्रतिषेधेन तिक्तद्रव्यकृतषडङ्गादिकल्पनाकषायस्य विहितस्याविरोधः साध्यते, न तु अविहितस्वरसादिविधानं क्रियते। स्वरसादिगुरुभेषजस्य तहणज्वरे निषेधवचनम्,-"भेषजं ह्यामदोषस्य भूयो ज्वलयति ज्वरम्।" अन्ये तु ब्रुवते
For Private and Personal Use Only
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
२४७१
तस्मात् काले शान्तौ च ज्वरस्य शेषत्वाद्विषमत्वं यातीति । नन्वेवं युक्तिवन चास्ति तोयपेयादिसंस्कारभेषजस्यामदोषज्वरभू योज्वलनकरत्वयोरभावे युक्तिविशेष इति चेन्न । अस्ति चात्र युक्तिः, तोयपेयादिसंस्कारद्रव्याणाम् आमदोषपाककरत्वान्न भूयो दोषामतामज्वालकत्वं न वा ज्वरवैषम्यकरत्वं स्वल्पमानत्वात् सम्भवतीति, तस्माद् वृद्धवचनमप्येवं व्याख्येयं - मुख्यभेषजस्य संशोधनस्य शमनीयस्य च सम्बन्धो निषिद्धस्तरुणे ज्वरे तस्मात् तोयपेयादिसस्कारे यद् भेषजं प्रयुज्यते तदामदोषपाचकत्वात् शोधनसंशमनकरत्वाभावात् निर्दोषमिति । ततस्तु स्वरसभूत कल्कादिकः पाचनकषायो न प्रतिषिद्धो भवतीति । एवं सुश्रुतवचनमपि "शोधनं भेषजमामदोषस्य ज्वरं भूयो ज्वलयति, शमनीयन्तु भेषजं विषमज्वरं करोति" इति व्याख्येयम् । एवं हारीतेन पेयादिकमुक्त्वा "एतां क्रियां प्रयुञ्जीत पड़रात्रं सप्तमेऽहनि । पिवेत् कषायसंयोगान् ज्वरघ्नान् साधुसाधितान” इति यदुक्तं तदपि ज्वरारम्भदिनं त्यक्त्वा षड्रात्रं यावत् लङ्घनमण्डादिकं पाचनकषायञ्च प्रयुञ्जीत, सप्तनेऽह्नि ज्वरघ्नान् कषायसंयोगान् शमनीयकषायान् पिवेदिति व्याख्येयम् । तथा । " इति षाड्रात्रिकः प्रोक्तो नवज्वरहितो विधिः । ततः परं पाचनीयं शमनं वा ज्वरे हितम्” इति खरनादवचनेऽपि ततः परं पाचनीयमिति सप्ताहात् परतोऽपि सामे पाचनीयं निरामे शमनं हितमेतेनार्व्वा षड्रात्रात् पाचनं हितमिति चोक्तं भवति । ननु पीताम्बुलेङ्गितः क्षीणोऽजीर्णी भुक्तः पिपासितः । न पिबेदौषधं जन्तुः संशोधनमतरदिति वचनात् कथं लङ्घनकाले पाचनकषायो युज्यते १ उच्यते, प्रथमं लङ्घनमारभ्य प्राक् सम्यगलङ्घनलक्षणोदयात् पुरुषो न लङ्घितो भवति न च तदा पाचनकषायो विहितः सम्यग्लङ्घन लक्षणोदये तु लङ्घितः क्षीणः स्यात् तदा मण्डादिकञ्च पिबति ततः परं पाचनकपायञ्च पिबतीति न काप्यनुपपत्तिः । ननु तरुणज्वरे वमनमुक्तं मुश्रते तु शोधनं प्रतिषिद्धमिति विरोध इति चेन्न तरुणज्वरे कफप्रधानोतक्लिष्टदोपस्य वमनं विधेयं तदितरस्य प्रति षिद्धं, विरेचनञ्च सव्र्व्वस्यैव प्रतिषिद्धमिति बोध्यमिति ॥ ९१ ॥
;
यत् — षड्ानात् परतः सप्तमे दिवसे कषायदानं विहितम्, – “पाचनं शमनीयच" इत्यादिना स्वतन्त्रेण तव सप्तमे दिवसे तरुण एव ज्वरो भवति, तरुणे च ज्वरे कषायपानं निषिद्धमिति विरोधं पश्यन् मधुरादिद्रव्यकृतकषायस्य सप्तमेऽहनि अप्रतिषेधः, कषायकषायस्य तु सप्तमेऽडि प्रतिषेध इत्युपदर्शनार्थं 'न तु कल्पनम्' इत्यादि कृतम् ततश्च ज्वराविषदहे सर्व्वकषायप्रतिषेध एव, सप्तमदिवसप्राप्त तु तरुणे कषायद्रव्यमातप्रतिषेध इति वाक्यार्थो भवति ॥ ९१ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
:२४७२
चरक-संहिता। [ ज्वरचिकित्सितम् यूरैरम्लैरनम्नैर्वा जाङ्गलैर्वा रसहितः। दशाहं यावदनीयाल्लघ्वन्नं ज्वरशान्तये ॥१२॥ अत ऊर्द्ध कफे मन्दे वातपित्तोत्तरे ज्वरे। परिपक्वेषु दोषेषु सर्पिःपानं यथामृतम् ॥ ३ ॥ गङ्गाधर-ननु प्रतिभोजितं कः कियन्तं दिवसमित्यत आह-यरित्यादि । दाडिमामलकादिभिः ज्वरहितरम्लेरम्लीकृतैयङ्गरम्लकामम् अनम्लकामन्वनम्लयूंहितमद्गमसूरचणककुलत्थमुकुष्टकबिदलकृतैः शम्बरैणलावादिमांससम्भवे. थानम्लः रसैलेवन संवत्सरातीतशालिषष्टिकान्न ज्वरशान्तये दशाहं यावत् सप्ताहे नैराम्ये सत्यश्नीयात् नराम्ये तु यदिनं नैराम्यं भवति ततः परदिनमश्नीयादिति व्याख्येयं यावज्ज्वरमृदूभावादित्युक्तेः॥९२॥
गङ्गाधरः-अत ऊ नैराम्ये सति तदुत्तरमष्टमाहादि त्रिदिनं यषादिभिः लघ्वन प्रतिभोजितं शमनीयकषायपानादनन्तरमेकादशाहादितः। कफे मन्देऽल्पलमापन्ने परिपक्वेषु सर्वतोभावेन पकषु दोषेषु सपिः संस्कृतं वक्ष्यमाणं यजज्वरहितं घृतं तत् पानम् । ज्वराः कषायैर्वमनैः लङ्घनैले घुभोजनः। रुक्षस्य ये न शाम्यन्ति सर्पिस्तेषां भिषगजितमिति तन्त्रान्तरेऽप्पुक्तम् ॥९३॥
चक्रपाणिः-यवागूत्तरकालं भाजनसाधनमाह-यूषैरित्यादि। यदि कफप्रबलता बलवदग्निश्च, तदा यूपः, वातप्राबल्ये तु दुर्बलत्वे च रसैरिति व्यवस्था.। अम्लविकल्पोऽपि साल्यापेक्षया च ज्ञेयः। वक्ष्यति हि-"मन्दाग्नयेऽम्लसात्मपाय तत् स्तोकमपि कल्पयेत्" इति। अम्लचाल ज्वरन्नदाडिमाद्यश्च कार्यम्। लघिति मातालघु प्रकृतिलघु च रक्तशाल्यादिकम् ॥ ९२॥
चक्रपाणिः-दशाहात् परतः प्रायः कत्तव्यमाह-अत इत्यादि। कफे मन्दे ज्वर इति मन्दकफे। यदि तु कफो नास्त्येव दोषरूपः, तदा सर्पिष्पाणं कर्त्तव्यमित्यर्थः। परिपक्क विति सर्वथा पक्केषु। सपिरिति वक्तव्ये सर्पिष्पाणग्रहणेनानुवासनाभ्यङ्गादिना सर्पिष उपयोगमस्मिन् काले निषेधयति । अनुवासनाभ्यङ्गौ हि पश्चात्कालवक्तव्यौ। इयञ्च मन्दकफवातपित्तोत्तरस्वरूपावस्था प्रायेण दशाहादूद्ध कालमहिम्नैव सर्वज्वरे व्यक्ता भवति, यथा-वृद्ध पुरुषे प्रबलवातत्वम्, तरुणज्वरे सामदोषता, तथामाशयसमुत्थे कफप्रबलत्वं भवति, तथैव दशाहादुत्तरं लङ्घनादिना कफः क्षीणो भवति, ज्वरसन्तापेन च रुक्षेण धातुशोषणाच्च वातपित्त वर्दै ते। यत् तु पेयाकषायसर्पिःक्षीरविरेचनानां षड़हे देयत्वम्, तत् प्रायिकम्। तेन दशाहादूई द्वितीयषड़ह एवावस्थाविशेषप्राप्ती सर्पिर्दानं न विरोधि ॥ ९३ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः]
२४७३
चिकित्सितस्थानम्। निर्दशाहमपि ज्ञात्वा कफोत्तरमलजितम् । न सर्पिः पाययेत् प्राज्ञः कषायै-छ-स्तमुपाचरेत् ॥ यावल्लघुत्वादशनं दद्यान्मांसरसेन च। भवत्यलं निग्रहाय दोषाणां बलकृच्च तत् ॥ ६४ ॥
गङ्गाधरः-ननु कफश्चेन्न दशमाहात् परं मन्दः स्यात् तदा किं कर्तव्यमित्यत आह-निर्देशाहमित्यादि। दशाहान्निर्गतमपि ज्वरितं कफोत्तरमलवितं शाखा तं न सर्पिः पाययेत् कषायैः पाचनशमनीयस्तमुपाचरेत्। ननु कियन्तं दिवसं कषायं दद्यात् किश्चास्मा अशनं दद्यादित्यत आह-यावल्लघुखादित्यादि। कफस्य यावल्लघुत्वं स्यात् तावत् कफोत्तरमलवितं ज्वरितं निर्देशाहमपि कषायैः शमनीयः शोधनीयैर्वा उपाचरेत्। मांसरसेन चास्मा अशनं लघ्वनभोजनं दद्यात्। ननु कस्मान्मांसरसेनाशनं दद्यादित्यत आह-भवत्यलमित्यादि। तन्मांसरसेनाशनं दोषाणां निग्रहायालं समर्थं भवति ज्वरितस्य बलकृच्च भवति। बलं हलमिति पाठे तन्मांसरसेनाशनश्च ज्वरितस्य वलकृत् बलं हि दोषाणां निग्रहायालं समर्थमित्यर्थः ॥ ९४॥
चक्रपाणिः-उक्तसर्पिष्पाणापवादविषयमाह-निशाहमित्यादि । निर्गतो दशाहो निई शाहः । अलवित्तमिति असञ्जातलचित्तलक्षणम् , इयञ्चावस्था प्रबलसामदोषारब्धत्वाज्ज्वरस्य तथाऽसम्यक उपचाराच भवतीति ज्ञेयम्। शमनैस्तु कफोत्तरमलचित्तञ्चोपाचरेत् । यावल्लघुत्वादिति च्छेदः । लघुत्वे तु जाते यावत् कफोत्तरताऽलचिता च नापयाति, न तदा सर्पिष्पाणमेवानुवृत्त कर्तव्यम् इत्यर्थः। यावदिति यावल्लघुत्वात् लघुत्वपर्यन्तं शमनैरुपाचरेत्, लघुत्वे सति सर्पिषः पानम् । अथवा यावत् तावत् नित्ययोगित्वात् लघुत्वात् यावल्लघुत्वपर्यन्तं शमनैरुपाचरेत् , तावन्मांसरसेनाशनं निई शाहज्वरे कफोत्तरेऽप्यलचितेऽपि देयमित्याहुः-अशनं दद्यान्मांसरसेनेति। ननु कफोत्तरेऽलवितेऽपि निई शाहज्वरे मांसरसेन किमर्थमेवाशनं कफविरुद्ध देयमित्याह-बलं होत्यादि। बलकृच्च तदिति मांसरसेनाशनं बलकारकमित्यर्थः ॥ ९४ ॥
• शमनैरिति चक्रवृतः पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
२४७४
www.kobatirth.org
चरक संहिता |
-
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ज्वरचिकित्सितम्
दाहतृष्णा परोतस्य वातपित्तोत्तरं ज्वरम् । बद्धप्रच्युतदोषं वा निरामं पयसा जयेत् ॥ ६५ ॥ क्रियाभिराभिः प्रशमं न प्रयाति यदा ज्वरः । अक्षीणबलमांसस्य शमयेत् तं विरेचनैः ॥ ६६ ॥ ज्वरक्षीणस्य न हितं वमनं न विरेचनम् । कामन्तु पयसा तस्य निरूहैर्वा हरेन्मलान् ॥ ६७ ॥
गङ्गाधरः - सर्पिः पानानन्तरं दाहादिषु सर्पिरजेयेषु किं कार्य्यमित्यत आह- दाहतृष्णेत्यादि । वातपित्तोत्तरं न तु कफप्रधानं बद्धप्रच्युतदोषं शरीरे बद्धा न वहिर्निर्गताः किन्तु प्रच्युताः स्वस्थानतो हि क्षरिता दोषाः पित्तादयो यत्र ज्वरे तं ज्वरं निरामं न तु सामं पयसा यथास्वौषधसिद्धेन ॥ ९५ ॥
गङ्गाधरः - एतेनापि ज्वरस्याप्रशान्तौ किं कार्य्यमित्यत आह- क्रियाभिरित्यादि । आभिः प्रथमतो लङ्घनं ततो वमनाहस्य वमनं ततो यथास्वौषधसिद्धमण्डपेयाविलेप्यस्तथा पाचनकषायश्च । ततो निरामे मुद्रादियुषजाङ्गलमांसरसेन लघ्वन्न शमनीयकषायाश्च ततो मन्दकफे सर्पिषः पानम् । तत्र दाहतृष्णावति दुग्धं विधाय यस्य ज्वरो न शाम्यति स यद्यक्षीणबलमांसः स्यात् तदा तस्य विरेचनैरूर्द्धाधःशोधनैस्तं ज्वरं शमयेत् ॥ ९६ ॥
गङ्गाधरः- ननु ज्वरक्षीणस्य केन शमयेदित्यत आह-ज्वरक्षीणस्येत्यादि । पयसा किञ्चिद्विरेचनद्रव्यसाधितेनोष्णेन वा निरूहेर्विरेचनवस्तिभिवा ॥९७॥
चक्रपाणिः - दाहे यादिना क्षीरावस्थामाह । बद्धप्रच्युतदोषं वेत्यल बद्धदोषत्वमप्रवर्त्त मानदोषत्वम्, प्रच्युतदोषत्वन्तु स्तोकेन प्रवर्त्तमानदोषत्वम्, तत्र क्षीरं तावत् बद्धप्रवर्त्तकं भवति, तथा प्रच्युतेऽपि विविधदोषप्रवत्त' कतयोपकारकं भवति, अत एव क्षीरगुणेषु - " पुरीषे प्रथिते पथ्यमतीसारे तथा स्मृतम्" इत्युक्तम् । किंवा बद्धदोषे गव्यं क्षीरं सरत्वाद देयम्, प्रच्युते तु
For Private and Personal Use Only
संग्राहित्वा च्छागं देयम् ॥ ९५ ॥
चक्रपाणिः - 'आभिः क्रियाभिर्यदा न प्रशमं याति ज्वरस्तदा विरेचनैः शमयेत्' इति भाषमा विरेचनबहुव्यापत्तिकतया इतरकर्म्मासिद्वावेव कर्त्तव्यतां दर्शयति । विरेचनैरिति बहुवचनम्
विरेचनप्रयोगविवरणे वमनविरेचनयोगांश्चाभिधास्यतीति ॥ ९६ ॥
चक्रपाणिः - ज्वरेणाक्षीणस्य शोधनमुक्त्वा ज्वरक्षीणस्य शोधनमाह – ज्वरक्षीणस्येत्यादि । पयसा वेति पयःपानेन । पयस्त्वनुलोमकतया दोषहरं भवति, अनुलोमकत्व विरेचनत्वेन न
1
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
यमभ्यायः
चिकित्सितस्थानम्।
२४७५ निरूहो बलमग्निश्च विवरस्वं मुदं रुचिम्। परिपक्वेषु दोषेषु प्रयुक्तः शीघ्रमावहेत् ॥ पित्तं वा कफपित्तं वा पित्ताशयगतं हरेत्। । . संसनस्त्रोन् मलान् वस्तिहरेत् पक्काशयस्थितान् ॥ ८॥ गङ्गाधरः-निरूहकाण्याह-निरूह इत्यादि। मुदं हर्षम् । कस्मादेवं स्यादित्यत आह-पित्तं वेत्यादि। पित्ताशयगतं पित्तं वा कफपित्तं वा हरेत् । संस. वस्तिः पकाशयस्थितान् त्रीन् मलान् वातपित्तकफान् हरेत् । ननु "ज्वरे पेश कषायाश्च सपिः क्षीरं विरेचनम् । षड़हे षड़हे देयं कालं वीश्यामयस्य च” इति तन्त्रान्तरे यदुक्तं तत् कथमुपपद्यते ? यदि ज्वरे लङ्घनमेवादौ ततो याबज्ज्वरमृदूभावात् षहं वा यवागूपाचनकषायाश्च ततो दशाहं यावल्लध्वनयषमांसरसाशनं शमनीयकषायश्च ततो दशाहादूद्ध सपिस्तत्र दाहतृष्णावति क्षीरमिति विधीयते। आभिः क्रियाभिरप्रशान्ते ज्वरे अक्षीणबलमांसस्य विरेचनमिति च विधीयते इति चेन्न तन्त्रान्तरवचने हि षड़हे षड़हे इति यदुक्तं तद्दिनसीमाख्याप नार्थ सामान्यवचनम्, तेन पेयानियमात् परं कषायास्त्रयोदशदिनात् पर सपिस्ततो दुग्धमेकोनविंशतिदिनं यावत्, ततो विंशतिदिनावधि विरेचनमित्याह सामान्यतोऽथ विशेषार्थमुक्तं कालं वीक्ष्यामयस्य चेति, तेन सप्ताहात परं दशाहं यावत् संशमनकषायेण यस्य कफक्षयो भवति तस्य दशाहादूद्ध सपिः, यस्य कफोत्तरत्वं तस्य निर्दशाहत्वेऽपि न सपिरिति त्रयोदशादूर्द्ध खरनादेन सपिः व्यवस्थापितं सामान्यतः एवं सति न विरोध इति ; जीर्णज्वरे कफे क्षीणे क्षीरं स्यादमृतोपममिति यदुक्तम्, तेनापि समं न दाहतृष्णेति वचनं घिरुध्यते। अत्र हि निरामपदं दशाहं यावत् शमनीयकषायविधानादूद्ध सपिविधानमुक्त्वा तत्रापि. कफोत्तरत्वे मांसरसाशनशमनकषायव्यवस्था यावल्लघुलादुत्त्या व्यवस्थाकरणात् चतुर्दशदिनावधिकालं ज्ञापयति, न तु सप्ताहादुद्ध कालमिति ॥९८॥
नवहियत इति विरेचनादेयत्वे क्षीरं युक्तम्। अत क्षीरस्य पूर्वोक्तविषयेणैव गुणानां लब्धत्वात् भवशिष्ट निरूहगुणमाह-निरूह इत्यादि ॥ ९७ ॥ - चक्रपाणिः-विरेचनास्थापनयोर्दोषभेदेन च विषयमाह-पित्तमित्यादि। वमनस्य तु दोषभेदेन स्थानेन च विषयः “कफप्रधानान्" इत्यादिनैवोक्त इति नेह पुनरुच्यते, परं पूर्वमवस्था
For Private and Personal Use Only
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४७६
चरक संहिता। [ ज्वरचिकित्सितम ज्वरे पुराणे संक्षीणे कफपित्ते दृढ़ाग्नये। रुक्षबद्धपुरीषाय प्रदद्यादनुवासनम् ॥६६॥ गौरखे शिरसः शूले विबद्धेष्विन्द्रियेषु च। जीर्णज्वरे रुचिकरं दद्याच्छीर्षविरेचनम् ॥ १० ॥ अभ्यङ्गांश्च प्रदेहांश्च सस्नेहान् सावगाहनान् । विभज्य शीतोष्णकृतान् ® दद्याज्जीर्णज्वरे भिषक् ॥
गङ्गाधरः-नन्वेवं विरेचनेनाक्षीणबलमांसस्य ज्वरक्षीणस्य तु पयसा निरूहेण वा यदि मलनिःसरणं सम्यङ् न स्यात् तथा मलपित्तकफक्षयेऽपि यदि ज्वरो न शाम्येत्, तस्य किं काय्यमित्यत आह-ज्वरे पुराणे इत्यादि । कफपित्ते संक्षीणे सति प्रबलवायौ च सति दृढ़ाग्नये ज्वरिताय रुक्षाय तथा बद्धं पुरीषं यस्य तस्मै चानुवासनं ज्वरहरं दद्यात् ॥ ९९ ॥
गङ्गाधरः-एवं कृते यदि शिरसो गौरवं शुलञ्च वर्तते, वर्तन्ते च विबद्धानोन्द्रियाणि, तदा यत् कार्य तदाह-गौरव इत्यादि। जीर्णज्वरे त्रयोदशदिनात् परं शीर्ष विरेचनं दद्यान्नतु पूर्वमिति ॥ १० ॥
.. गङ्गाधरः-एवं कृते अभ्यन्तरदोषक्षये वहिर्मार्गखगादिगतदोषे वर्तमाने ज्वरो यदि न शाम्यति, तदा यत् कायं तदाह-अभ्यङ्गांश्चेत्यादि। अभ्यजान् स्नानकाले स्नेहाभ्यङ्गं विना कालान्तरे ज्वरहरतैलाभ्यङ्गान् सस्नेहान् सावगाहनान् प्रदेहांश्च ज्वरहरतैलादिस्नेह मिश्रितान् प्रदेहान् प्रदिह्य ततोऽवगाहान् काथादीन् काथादिष्वथवा रसादिष्वगाह्य प्रदेहान् शीतोष्णकृतान् विभज्य शीतज्वरे जीर्णे उष्णैरगुळदिभिद्रव्यैः कृतान्, उष्णे दाहाबले जीर्णज्वरे विहितं वमनं स्वयमुक्लिष्टदोषे ज्ञेयम्, एतच्च जीर्णज्वरविहितं वमनं स्नेहस्वेदाभ्यां दोषमुत्क्लेश्य कर्तव्यमिति विशेषः। पित्ताशय आमाशयाधोभाग एव । स्रसनमिति च्छेदः ॥ ९ ॥
चक्रपाणिः-अनुवासनविषयमाह-ज्वर इत्यादि। प्रकरणागतायामपि पुराणतायां 'पुराणे इति पदमत्यर्थपुराणतामाह। गौरव इत्यादिना शिरोविरेचनविषयमाह। शिरस इति पूर्वेणोत्तरेण च योज्यम् । इन्द्रियाणां विबद्धत्वं स्वविषयप्रवृत्तिरहितत्वम् ॥ ९९ । १००॥ .
चक्रपाणिः-अन्तःपरिमार्जनमभिधाय वहिःपरिमार्जनमाह-अभ्यङ्गाश्चेत्यादि। प्रदेहः सामान्येन बहलोऽबहलश्च गृह्यते। ये तु सुश्रुतमतेन बहलं विशोषिणं प्रदेहं ग्राहयन्ति, तन्मतेन
• शीतोष्णतया कुर्य्यादिति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। २४७७
तैराशु प्रशमं याति वहिर्गिगतो ज्वरः। लभन्ते सुखमङ्गानि बलं वर्णश्च वर्द्धते ॥ १०१॥ धूपनाञ्जनयोगैश्च यान्ति जीर्णज्वराः शमम् । त्वङ्मात्रशेषो येषाश्च भवत्यागन्तुरन्वयः ॥ १०२ ॥ इति क्रियाक्रमः सिद्धो ज्वरघ्नः संप्रकाशितः। तेषान्त्वेष क्रमस्तानि द्रव्याण्यूद्धमतः शृणु ॥ १०३ ॥ रक्तशाल्यादयः शस्ताः पुराणाः षष्टिकैः सह ।
यवाग्वोदनलाजार्थे ज्वरितानां ज्वरापहाः ॥ १०४॥ शीतैश्चन्दनादिभिः द्रव्यः कृतान् दद्यात् । तश्चाभ्यङ्गादिभिः वहिगिगतो ज्वरः आशु प्रशमं याति ॥१०॥
गङ्गाधरः-एवमेव सम्यगाचरिता अपि ज्वरा यदि न शाम्यन्ति, तदा किं कायं तदाह-धूपनेत्यादि। ननु धृपनाञ्जनयोगैः किं सर्च एव दोषजा जीर्णज्वराः शाम्यन्तीत्यत आह-खङमात्रेत्यादि। केवले चर्मणि शेषो ज्वरशेषो वत्तत इति खङ्मात्रशेषः। येषां जीर्णज्वराणां खङ्मात्रे शेषो वर्त्तते, येषाश्च जीर्णज्वराणामागन्तुभूताचावेशोऽन्वयो योगस्ते च जीर्णज्वराः शमं यान्ति ॥१०२॥
गङ्गाधरः-अथोपसंहरति—इतीत्यादि। ननूक्तानां यवाग्वादीनां कानि द्रव्याणीत्यत आह-तेषामित्यादि। तेषां यवाग्वादिक्रियाकमाणां तानि द्रव्याणि अत ऊद्ध क्रमात् शृणु ॥१०३॥
गङ्गाधरः-रक्तशाल्यादय इत्यादि। समातीतं गुणोत्तरमिति वचनात् वाहप्रशमने न लेपोऽपि बहलः कर्त्तव्यः स्यात्, स च तनुरेव कर्त्तव्यः। उक्तं हि-"श्लक्ष्णपिष्टधनो लेपश्चन्दनस्यापि दाहकृत्" इत्यादि। विभज्येति शीतोष्णकृतमिति उष्णाभिप्राय शीताभिप्रायञ्च विभज्य यथासंख्यं शीतकृतं तथोष्णकृतम्, वक्ष्यति हि-अभ्यङ्गाश्च प्रदेहांश्च परिषेकांश्च कारयेत्। यथाभिलाषं शीतोष्णं विभज्य द्विविधं ज्वरम् ॥” इति। शीतोष्णता च द्रव्यमहिम्ना संस्कारेण च ज्ञेया ॥ १०१॥
चक्रपाणिः-त्वङ्मातशेषा इति धात्वन्तरत्यागेन त्वङ्मालावस्थितदोषजन्याः। येषां • वा आगन्तुर्भूतरूपोऽन्वयः कारणं भवति ज्वराणाम् , ते धूपादिना शमं यान्ति ॥ १०२॥
चक्रपाणिः-क्रमप्राप्तौषधप्रश्नस्योत्तरमाह-येषामित्यादि। "रक्तशाल्यादय शस्ताः शालयः
For Private and Personal Use Only
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४७८
चरक-संहिता। [ज्वरचिकित्सितम् लाजपेयां सुखजरां पिप्पलीनागरैः शृताम् । पिबेज्ज्वरी ज्वरहरां क्षुद्वानल्याग्निरादितः ॥ १०५॥ अम्लाभिलाषी तामेव दाडिमाम्लां सनागराम् । सृष्टविट पैत्तिको वाथ शीतां मधुयुतां पिबेत् ॥ १०६ ॥ पेयां वा रक्तशालीनां पार्श्ववस्तिशिरोरुजि । श्वदंष्ट्राकण्टकारीभ्यां सिद्धां ज्वरहरां पिबेत् ॥ १०७॥
वत्सरातीतरक्तशालिषष्टिकादयः अन्नपानादिकोक्ताः। यवाग्वो मण्डपेयाविलेप्यः, ओदनोऽनम् ॥ १०४ ॥
गड्डायरः-ननु यथास्खौषधसिद्धा यवावस्तु विहितास्ताः किं रक्तशाल्यादिकृततण्डुलः कर्त्तव्या उतान्यरित्यत आह-लाजेत्यादि । ज्वरितः प्रथमतो लङ्घन सम्यगाचय्ये यदा क्षद्वान् भवति, तदाल्पानियस्मात्, तस्मादादितः सुखजरां ज्वरहराश्च पिप्पलीनागरः कल्करूपैः काथ्यरूपैर्वा कृतकाथैः शृतां पका लाजपेयां लाजकृतां यवाग् मण्डरूपां पिबेत्, अग्निबलापेक्षया पेयां वा विलेपी वा॥१०५॥
गङ्गाधरः-अम्लेत्यादि। यदा तु स ज्वरितोऽम्लाभिलाषी स्यात् तदा तामेव लाजपेयां सनागरां शुष्ठीमात्रकाथकल्कान्यतरपक्कां दाडिमरसेनाम्लीकृतां पिबेत्। तत्र यदि स ज्वरितः सृष्टविट् भवति पैत्तिको वा भवति शीतां लाजपेयां नागरभृतां मधुयुतां पिबेत् । तत्र पाश्ववस्तिशिरोरुजि श्वदंष्टाकण्टकारीभ्यां काथकल्कान्यतररूपाभ्यां सिद्धां पका रक्तशाल्यादीनां पुराणानां पेयां वा ज्वरहरां पिबेत् ॥१०६ । १०७॥
पष्टिकैः सह" इति केचित् पठन्ति, पुनरुक्त 'शालयः' इति पदेन यवकादीनां निरासः क्रियते । यद्यपि “शूकधान्यं शमीधान्यं समातीतं प्रशस्यते” इत्युक्तमेव, तथापि प्रमादादपुराणग्रहणनिषेधार्थ 'पुराणाः' इति पदम् ॥ १०३-१०४ ॥
चक्रपाणिः-लाजपेयामित्यादिका दश यवाग्वः, तत्र प्रथमा श्लेष्मणीति हरिश्चन्द्रः । किंवा लाजपेयां सुखजराम् इत्येका, तथा पिप्पलीनागरैः शृतामिति द्वितीया, एवं शेषाभिः सहकादश पेयाः। सनागरां सृथविट् पिबेदिति योजना, सनागरामेव शीतां मधुयुतां पिबेत्, पैत्तिक इत्यपरा। शुण्ठ्यास्तु मधुरपाकित्वेन पाचनत्वेन च पित्ते प्रयोगः। इह
For Private and Personal Use Only
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्।
२४७६ ज्वरातिसारी पेयां वा पिबेत् साम्लां शृतां नरः। शालपर्णी-8-बलाविल्व-नागरोत्पलधान्यकैः ॥ १०८॥ शृतां विदारीगन्धायर्दीपनी स्वेदनीं नरः। कासी श्वासी च हिकी च यवागू ज्वरितः पिबेत् ॥ १० ॥ विबद्धवर्चाः सयवां पिप्पल्यामलकः शृताम् । सर्पिष्मतीं पिबेत् पेयां ज्वरी दोषानुलोमनीम् ॥ ११०॥ कोष्ठे विबद्धे सेरुजि पिबेत् पेयां शृतां ज्वरी। मृद्वीकापिप्पलीमूल-चव्यामलकनागरैः ॥ १११॥ पिबेत् सविल्वां पेयां वा ज्वरे सपरिकत्तिके।
बलावृक्षाम्लकोलाम्ल-कलशीधावनीशृताम् ॥ ११२ ॥ गङ्गाधरः-ज्वरातिसारीत्यादि। यदि चात्र स ज्वरितो नरो ज्वरातिसारी भवति, तर्हि शालपर्णीबलाविल्वशलादुनागरनीलोत्पलधन्याकैः कल्कैः काथरूपैः वा शृतां रक्तशालीनां पुराणानां पेयां साम्लां दाडिमेनाम्लीकृतां पिबेत् ॥१०८॥
गङ्गाधरः-भृतामित्यादि। तत्र ज्वरितः कासी वा श्वासी वा हिक्की वा चेद्भवति, तदा विदारिगन्धादा शालपादेशः “विदारीगन्धां वृहतीं पृश्निपर्णी निदिग्धिकाम् । विद्याविदारीगन्धाद्य श्वदंष्ट्रापञ्चमं गणम् ॥” इति । तैः कल्कैः काथरूपैर्वा भृतां यवागू दीपनी स्वेदनौं यस्मात् तस्मात् पिबेत् ॥१०९॥
गङ्गाधरः-विबद्धत्यादि। यो ज्वरी विबद्धवर्चाः स सयवां रक्तशालीनां पुराणानां यवागू यवसमानरक्तशालीतण्डुलानामेकीकृत्य पिप्पल्यामलकैः काथरूपैः कल्करूपैर्वा शृतां पेयां सर्पिष्मती सर्पिषि गव्ये सन्तलितामनुलोमनी यस्मात् तस्मात् पिबेत् ॥ ११०॥
गङ्गाधरः-कोष्ठ इत्यादि। ज्वरी कोष्ठे पक्कामान्याद्याशये विबद्ध सरुजि च। मृदीका द्राक्षा। द्राक्षापिप्पलीमूलचव्यामलकशुण्ठीभिः पञ्चभिः काथरूपैः कल्करूपैर्वा भृतां रक्तशालीनां पुराणानां पेयां पिबेत् ॥११॥
गङ्गाधरः-पिवेदित्यादि। सपरिकर्तिके गुदै कर्त्तनवत् पीडायुक्ते ज्वरे विदारीगन्धाद्य पञ्चमूलम् । सयवामितिपदेन षष्टितण्डुलका- पिबेदिति। सविल्वाम्
* शालपर्णीस्थाने पृश्निपणीति केचित् पठन्ति ।
For Private and Personal Use Only
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४८०
चरक-संहिता। [ ज्वरचिकित्सितम् अस्वेदनिद्रस्तृष्णातः पिबेत् पेयां सशर्कराम् ।
नागरामलकैः सिद्धां घृतभृष्टां ज्वरापहाम् ॥ ११३ ॥ ज्वरितः पुमान् बला वृक्षाम्लं तिन्तिडीकं कोलं शुष्कटहद्धदरफलं तदेवाम्लं कलशी शालपर्णी धावनी पृश्निपर्णी एताभिः पञ्चभिः कल्ककाथान्यतररूपाभिः भृतां पुराणरक्तशालीनां पेयां सविल्वां विल्वशलादुचर्णयुक्तां वा पिबेत् ॥११२॥
गङ्गाधरः-अस्वेदेत्यादि। यस्तु ज्वरी अस्वेदनिद्रः घम्मनिद्राभ्यां रहितः तृष्णार्तश्च भवति, तदा नागरामलकैः कल्ककाथकतररूपः सिद्धां पका रक्तशालीनां पुराणानां पेयां गव्यघृते भृष्टां सन्तलितां ततः सशर्करामनुरूपेण शर्करां प्रक्षिप्य ज्वरहरां पिबेत्। पेयासाधनार्थ द्रव्यमानमाहु द्धाः। "कर्षाद्धं वा कणाशुण्ठयोः कल्कद्रव्यस्य वा पलम् । विनीय पाचयेद् युक्त्या वारिप्रस्थेन चापराम्॥” इति । अत्र कणाशुण्ठ्योरिति तीक्ष्णद्रव्योपलक्षणं कल्कद्रव्यस्य वा पलमिति मृदुद्रव्यपरम्, तेन मिश्रितमध्यमवीर्ययोरुभयभागिलाद अपलं त्रिकर्ष वा गृहीखा कुट्टयिखा कटे पोट्टले बद्धा, तण्डुलञ्च मण्डादिषु कर्तव्येषु वारिप्रस्थो यथा चतुर्दशषट्चतुगुणो भवति तावन्मानं बद्धा क्षिप्ता इत्यादिना धावनीशृतामित्यन्तेनैका यवागूः। परिकर्णिका परिकर्तिकाकारा वेदना। कलशी सिंहपुच्छम् । धावनी कण्टकारी। अत्र च यवागूनां साधनद्रव्यजलतण्डुलपरिमाणे वृद्धवैद्यव्यवहाराः पूजिताः प्रमाणीकर्तव्याः। अताग्निवेशसंहितायामधीयते "काथ्यद्रव्याञ्जलिं क्षुषणं अपयित्वा जलाढके। पादशेषेण तेनास्य यवागूरुपकल्पयेत्। कर्षा वा कणाशुष्ठ्योः कल्कद्रव्यस्य वा पलम् । विनीय पाचयेद् युक्त्या वारिप्रस्थ न चापराम् ॥” इति। अपरामिति क्वाथसाध्ययवाग्वा उक्तया भिन्नां कल्कसाध्यामित्यर्थः । एवञ्च कल्कपदेन या तत यवागूसाधनपरिभाषा, सा इहापि द्रव्यपलकल्केन यवागूसाधनमुपदिशतानुमतैव, तथापि जीवन्त्यादियवाग्वामष्टाभिद्रं व्यैः पलप्रमाणैः साधनमुक्तम् । यत् तु तत्र वृक्षाम्लयुक्तत्याङ्यक्तम्, तदम्लतामातार्थं वृक्षाम्लदानम्, न सदष्टमाषकप्रम्गणम्, किंवा तदस्याष्टमाषकमानप्रमाणमस्तु, तथाप्यदूरार्थम् इतरार्थतया कल्कपलसाधनोपदेशिका परिभाषानुमतैव भवत्यष्टमाषकाधिकपलफल्कसाधनोपदेशेन, उक्तं हि-"जीवन्त्यजाजीपुष्कराह्नः सकारवीदीप्यकविल्वमध्यैः। सयावशूकैर्बदरप्रमाणैर्वृक्षाम्लयुक्ता घृततैलभृष्टा। अर्शोऽतिसारानिलगुल्मशोफ-हृद्रोगमन्दाग्निहिता यवागूः। या कल्कसाध्या विधिनैव तेन सिद्धा भवेत् सापि हितार्थिना च" इति ; तस्मादेतयवागूमानलिङ्गदर्शनात् कल्कपलसाध्ययवाग्वभिधायिका परिभाषाऽनुमतैव, तदन्या अतत्सहचरिता कषाकणाशुष्ठीमानदर्शिकाऽनुमतैव । काथसाध्ययवाग्वादिद्रव्यमाने तु वृद्धव्यवहारपूजितेयं परिभाषा-"यदप्सु शृतशीतासु
For Private and Personal Use Only
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम्।
२४८१ मुद्दान् मसूरांश्चणकान् कुलस्थान् समुकुष्टकान् । यूषार्थे यूषसात्म्याय ज्वरिताय प्रदापयेत् ॥ ११४ ॥ पटोलपत्रं सफलं कूलकं ® पापचेलिमम् ।। कर्कोटकं कठिल्लञ्च विद्याच्छाकं ज्वरे हितम् ॥ ११५ ॥ लावान् कपिञ्जलानेणांश्चकोरानुपचक्रकान् ।
कुरङ्गान् कालपुच्छांश्च हरिणान् पृषतः शशान् ॥ पचेत् । इति कल्कसाध्या यवागूः। काथश्च वारिप्रस्थे तत्तन्मानं कणादिकं कुट्टयिला पत्त्वाद्धशेष परिस्रावित चतुर्दशादिगुणे तत्र काथे क्षुद्रतण्डुलं दत्त्वा मण्डादियवागूः पाक्या इति काथसाध्या यवागूः ॥११३॥
गङ्गाधरः-ननु सूपयूषार्थ किं किं शमीधान्यं ज्वरे हितमित्यत आहमुद्गानित्यादि। मुकुष्टको वनमुद्गः। यषसात्म्याय न खयूषसात्म्याय न वा सूपरूपेण दद्यात् ॥ ११४॥
गङ्गाधरः-ननु शाकसात्म्याय कस्कः शाको ज्वरे हित इत्यत आह–पटोलपत्रमित्यादि। पापचेलिम कारकेन्वकम् ॥११५॥
गङ्गाधरः-ननु जाङ्गलैवा रसरिति यदुक्तं तज्जाङ्गलाः के इत्यत आहलावान् इत्यादि । लाअभेटा इति लोके ख्यातः पक्षिविशेषः । कपिञ्जलान् वाइ इति लोके चटकवत् पीतवर्णमस्तकः पक्षिविशेषः। एणान् कृष्णसारादीन् हरिणान्। चकोरान् प्रसिद्धांश्चकोरपक्षिणः। उपचक्रकान् कयेर इति लोके पक्षिविशेषान् । कुरङ्गान् स्वल्पहरिणान् । कालपुच्छान् कृष्णपुच्छहरिणविशेषान् । हरिणान् प्रसिद्धान्। पृषतो वाताट हरिणान्। शशान् शशक इति लोके । षडङ्गादि प्रयुज्यते। कर्षमानं ततो दत्त्वा साधयेत् प्रास्थिकेऽम्भसि। अर्द्धशृतं प्रयोक्त पाने पेयादिसंविधौ ॥” इति । 'आदि'शब्देनात यूषरसादिग्रहणम् ; "काथ्यद्व्याञ्जलिं क्षुण्णम्" इत्यादिपरिभाषायास्तथानुक्तपरिभाषायाश्च कर्त्तव्यव्यवस्था तथा सकलयवागूसाधनतण्डुलजलादिमानव्यवस्थाव्यभिचारश्चापामार्गतण्डुलीय एव निर्लोचितोऽनुसरणीयः ॥ १०५-११३॥
चक्रपाणिः-मुद्गानित्यादि ज्वरहितयूषद्रव्यसंग्रहः । यूषकरणमिति यवागूसाधनवत् । मुद्रः स्वनामप्रसिद्धः ; कुलकं कारवेल्लकम् ; पापचेलिका पाठाशाकम् ; कठिल्लक रक्तपुनर्नवा। कपिजलो गौरतित्तिरिः, एणः कृष्णसारः, उपचक्रकश्वकोरः ; कालपुच्छो हरिणविशेषः ; हरिणस्ताम्रवर्णः ; * वार्ताकुमिति वा पाठः ।
+ पापचेलिकामिति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४८२
चरक-संहिता। [ ज्वरचिकित्सितम् प्रदद्यान्मांससात्म्याय ज्वरिताय ज्वरापहान् । इषदम्लाननम्लान् वा रसान् काले विचक्षणः॥ कुक्कुटांश्च मयूरांश्च तित्तिरिक्रौञ्चवर्तकान् । गुरूष्णात्वान्न शंसन्ति ज्वरे केचिचिकित्सकाः ॥११६ ॥ लङ्घनेनानिलबलं ज्वरे यद्यधिकं भवेत्।। भिषङ् मात्राधिकल्पज्ञो दद्यात् तानपि कालवित् ॥ ११७॥ घाम्बु चानुपानार्थं तृषिताय प्रदापयेत् ।
मद्य वा मद्यसात्म्याय यथादोषं यथाबलम् ॥ ११८॥ अत्र रोचकार्थमेषां मांसस्य रसान् दाहिमाम्लेनाल्पाम्लीकृतान् अनम्लान् अम्लहीनान वा विचक्षणो दद्यात् । कुक टानित्यादि। क्रौञ्चा वकाः । वर्तकाः वटेर इति लोके ॥११६॥
गङ्गाधरः-अथ यद्यपि मांसरसस्य कालोऽग्रे तर्पणानन्तरं सप्ताहानन्तरं दशाहं यावत् दशाहानन्तरमपि कफोत्तरालवितेऽपि चोक्तस्तथाप्यत्र विषयान्तरमाह-लङ्घनेनेत्यादि । तान् लावादीन् मांसरसान् तस्मै लङ्घनेन बलवदनिलाय ज्वरितायापि कालवित् मात्राविकल्पको तदनिलबलापेक्षया मात्रया दद्यात् । पूर्वोक्तरूपाय च दद्यादिति अपिशब्देन शाप्यते ॥११७॥
गङ्गाधरः-ननु यवाग्वादिसमुपाचरतेऽनुपानाथ किं देयमित्यत आहघम्माम्बु इत्यादि। अद्धशिष्टमुष्णाम्ब तृषितायानुपानाथं प्रदापयेत् । मद्यसात्म्याय तु यथादोषं मद्य वा यथावलं परिमितं यवागू पिबते तृषिताय लध्वन्न भुञ्जानाय वा तृषितायानुपानार्थ प्रदापयेत् ॥ ११८॥
पृषतो बिन्दुचितितो हरिणः। रसकरणस्य शास्त्रम्-“पलानि द्वादश प्रस्थे घनेऽथ तनुके तु षट्। मांसस्य वटकं कुर्यात् पलमच्छतरे रसे ॥” इति। यस तु मांसस्य द्रव्यान्तरेण साधनम्, तत यवागूवत् साधनं व्याख्येयम् । “माताविकल्पज्ञः” इत्यनेन तावत्या मालया तेन च संस्कृतेन विकल्पेनानुष्णलघुलावादयो देयाः, येन गौरवादग्निवधमुष्णत्वाद् वा ज्वरावृत्तिं न जनयन्तीति दर्शयति ॥ ११४-११७॥
चक्रपाणिः-घाम्बु उष्णाम्बु । धाम्ब्वादिश्लोकं शोधनार्थं वदन्ति, अनुपानव्यवस्थायाम् उष्णपानीयमययोरहितत्वं पूर्वमुक्तमेवेति तपादानम्, तथाच तन्तान्तरे-“ज्वरे पिबेदनुष्णाम्बु
For Private and Personal Use Only
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। २४८३ गुरूष्णस्निग्धमधुरान् कषायांश्च नवज्वरे।। आहारान् दोषपत्यथ प्रायशः परिवजयेत् ॥ ११ ॥ अन्नपानक्रमः सिद्धो ज्वरनः संप्रकाशितः। अत ऊद्ध प्रवक्ष्यन्ते कषाया ज्वरनाशनाः ॥ १२०॥ पाक्यं शीतकषायं वा मुस्तपर्पटकं पिबेत् । सनागरं पर्पटकं पिबेद वा सदुरालभम् ॥
गङ्गाधरः-अथानुक्ताहारमुपसंहर्तुमाह-गुरूष्णेत्यादि। नवज्वरे गुरुन् आहारान् उष्णवीर्यान् आहारान् स्निग्धानाहारान् मधुरान् आहारान् कषायांश्चआहारान् दोषपत्त्यर्थं प्रायशः परिवर्जयेत् । प्रायश इत्यनेन क्षयानिलजादिषु ज्वरेषु गुरूष्णस्निग्धमधुरानप्याहारान् दापयेत् कपायांस्त्वाहारान् सव्वेत्रैव वज्जयेदिति ज्ञापनार्थ पृथक पदं कषायांश्चति ॥ ११९ ॥
गङ्गाधरः-उपसंहरति-अन्नपानेत्यादि। सिद्धो देशकालमात्रा बैलदोषाग्निबलानुरूपेण प्रयोजितोऽप्रतिहतवीर्येण ज्वरनत्वेन सिद्धफलः । अथ लङ्घनानन्तरं यथा यवाग्वादयः प्रयोक्तव्यास्तथा पाचनकषायादयश्च प्रयोक्तव्यास्त के इत्यत आह-अत ऊद्ध मित्यादि। ज्वरनाशना ज्वराणां दोषपाचनशमनाभ्यां नाशकाः॥१२०॥
गङ्गाधरः-के ते कषाया इत्यत आह-पाक्यमित्यादि। मुस्तञ्च पर्पटकश्च पाक्यं पाकेन निष्पाद्यकाथरूपमित्यर्थः। शीतकषायं वेति पाक्यं
मद्यसात्म्यस्तु यो भवेत्। तस्मै दोषबलं दृष्ट्वा युक्त्या मद्य विधीयते ॥” इति। गुरूष्णेत्यादिना गुरूष्णाद्यनिषेधः, पूर्वन्तु कषायनिषेधो यद्यपि सामान्येन कृतः, तथापीहान्नप्रतिषेधप्रस्तावादभ्यः हितप्रतिषेधश्च पुनः क्रियते ॥ ११८-१२०॥
चक्रपाणिः-पाक्यमिति पूतम् ; शीतकषायस्तु द्रव्यं संक्षुण्णमुष्णोदके प्रक्षिप्य निशास्थितम् । अव शीतकषायपरिभाषा--"द्रव्यादापोथितात् तोये प्रतते निशि संस्थितात्। कषायो योऽभिनिाति स शीतः समुदाहृतः॥” इति । अवापि यद्यपि द्रव्यस्य पानीयस्य च मानं नोक्तम्, तथापि काथद्रव्यसमं द्रव्यं ग्राह्यम्, पानीयन्तु यावन्मानः पेयः काथो भवति, तावन्मानं ग्राह्यम्, न ह्यत पानीयं काथद्ववद ग्राह्य बाहुल्यतः पानाशक्यत्वात् ; किंवा परिभाषयैव जलं देयम् ;-"षडभिः पलैश्चतुर्भिर्वा सलिलात् शीतफाण्टयोः। आप्लुतं भेषजपलं रसाख्यया पलद्वयम् ॥” शीत
For Private and Personal Use Only
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक-संहिता।
२४८४
[ ज्वरचिकित्सितम् किराततिक्तकं मुस्तं गुडूची विश्वभेषजम् । पाठामुशीरं सोदीच्यं पिबेद वा ज्वरशान्तये ॥ ज्वरना दीपनाश्चैते कषाया दोषपाचनाः। तृष्णाऽरुचिप्रशमना मुखवरस्यनाशनाः ।। १२१ ॥
काथा हिमाश्च। शीतकषायं वेत्यधिकारः कफवातानुबन्धे पित्ताधिकेऽयं योगः। सनागर मित्यादिनापरो योगः सन्चेष्वेव ज्वरेषु पाक्यं शीतकषायं वा। किरातेत्यादिना तृतीयो योगः श्लोकेनैकेन सर्वेष्वेव ज्वरेषु पाक्यं शीतकषायं वा। एषामाशिष्टमाह-ज्वरना इत्यादि । ज्वरना इति ज्वरसंशमनाः। दोषपाचना इति कषायः स्वल्पवीर्य्यतया शत्यगुणयोगाचाल्पदोषे दाहाभिमूते च देयः। पर्पटकं सदुरालभ वेति तृतीयो योगो मन्दाग्निपित्तकफे। किराततिक्तादिश्चुतर्थो वातकफे। पाठादिश्च पित्ते । किराततिक्तादिनैव मेलके सति पाठासप्तकं जतूकर्णप्रत्ययात् कफपित्ते तदिति ; उक्त हि तस-भूनिम्बधनगूडूचीशुण्ठ्यु दीच्योशीराह्वयपाठाः" इति। अव काथकरणे द्रव्यादिमानस्यानुक्तत्वात् न्यायतो मानव्यवस्था, तत्रेह यद्यपि क्वाथसंविधानं विशेषेण नोक्तम्, तथापि रोगभिषगजितीये क्वाथकरणसंविधानमुक्तम्, “छेद्यानि खण्डशश्छेदयित्वा भेद्यानि चाणुशो भेदयित्वा प्रक्षाल्य पानीयेनाभ्यासिन्न्चेत्" इत्यादिना “गतरसेष्वौषधेषु स्थालीमवतार्य परिपूतं कषायम्" इत्यन्तेन, तदेव सर्वकषायकरणसंविधानं ज्ञेयम् । अत्र हि यद्यपि काथ्यद्व्यमानं तथा द्रवमानं स्थाप्यकषायमानं नोक्तम्, तथापि यावता जलेन पक्व सत् गतरसं भवति, तावति जले तावद्रव्यं देयमिति लभ्यते, तथा यावता काथशेषेण गतरसान्यौषधानि भवन्ति, तावान् काथः स्थाप्यत इति च लभ्यते, एतच्चौषधानां गतरसत्वं द्रवभागलयक्षयादेव भवतीति दृश्यते, तेन चतुर्भागावशिष्टता सर्वक्वाथे विशेषवचनं विना कर्त्तच्या ; काथार्थजलदानन्स्तु द्रब्यापेक्षया भवति ; अख मृदुनि द्रव्ये चतुर्गुणेन जलेन, कठिनेऽष्टगुणेन, कठिनतरे षोड़शगुणेन पाके सति चतुर्भागावशेषे गतरसत्वं भवति, तथा मृडन्यल्पे द्रव्ये मूरि जलं दीयते, स्तोकेन जलेन काथ्यद्रव्यस्य गतरसत्वाभावात्। तेन कर्षादारभ्य पलपर्य्यन्तक्वाथेय मृदुन्यपि षोडशगुणं जलं दीयते, पलादूर्धन्तु कुड़वपर्यन्तमष्टगुणं दीयते। तदेवमनिर्दिष्टद्रव्यजलशेषमानेनाप्याचार्येण गतरसत्वादिकाभिधानात् सर्वकषायद्रव्यादिपरिमाणमुक्त स्यात्, यदि हि द्रव्यादीनां नियतं प्रमाणं ब्रूयात् तदा द्रव्यापेक्षया तथा स्नेहसाधनापेक्षया च यभिन्न परिमाणं तद् गृहीतं स्यात् ; यदर्थाभिधायिका स्वतन्वान्तरे परिभाषा लिख्यते पातव्यकषाये कृष्णावेयेण-"क्वाथ्यग्रव्यपले कुर्यात् प्रस्थाई पादशेषितम्" इति ; अन्यताप्युक्तम्-"क्काथ्यद्रव्यपले वारि द्विरष्टगुणमिण्यते” इति, तथा "कर्षादौ तु पलं यावर् दद्यात् षोडशिकं जलम्। ततस्तु कुड़वं यावत् तोयमष्टगुणं भवेत् ॥" इति। सुश्रुते च स्नेहादिक्वाथपरिभाषा-"चतुर्गुणेनाष्टगुणेन षोड़शगुणेनाम्भसा अभ्यासिष्य
For Private and Personal Use Only
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्।
२४८५ आमदोषाणां पाचनास्तेन तरुणे ज्वरे निरामे च प्रयोक्तव्या इति। काथा हिमाश्च ॥१२१॥ चतुर्भागावशिष्टं काथयित्वावतारयेत्" इत्यादिपाठभेदाच्चतुर्गुणाष्टगुणषोदशगुणजलदायिकाः भूयन्ते, ताः कठिनादिद्रव्यभेदाद बोद्धव्याः ; यदुक्तम्- "मृदौ चतुर्गुणं दयं कठिनेऽष्टगुणं तथा। कठिनात् कठिनतरे देयं पोशिकं जलम् ॥” एवं तन्त्रान्तरपरिभाषायाञ्च व्यवस्था कर्त्तव्या; अग्निवेशे हि श्रूयते-"द्रव्यमापोथितं काथ्यं दत्त्वा षोडशिकं जलम्। पादशेषञ्च कर्त्तव्यमेष कायविधिः स्मृतः। चतुर्गुणेनाम्भसा वा द्वितीयः समुदाहृतः" इति, मध्यविधयाष्टगुणत्वम् भपि पानीयस्य लभ्यते, तेनाप्युक्तम् -- "द्रव्याणां मध्यपाकार्थ यत माता न दर्शिता। पादांशात् भौषधात् तत्र जलं दद्याच्चतुर्गुणम् । चतुर्भागावशिष्टच कषायं कारयेद भिषक्" इति ; एवमन्या अपि तन्सान्तरपरिभाषाऽविरोधता ज्ञेया ; अवैव यदेतद् रोगभिषजितीये कषायकरणमुद्दिष्टम्, तनिरूदाधिकारे तद्विशिष्टार्थविषयमेव ; तथाविधकषायकरणं नान्यत, यथा बलातैले–“बलाशतं गुडूच्याश्च पादं रास्नाष्टभागिकम् । जलाढकशते पक्त्वा" इत्यायक्तं मानं न काथान्तरे याति, किन्तु तवैव नियतम् ; मैवम्, विषयविशेषविहितोऽपि विधिविषयान्तरेऽपि वृद्धवैद्यव्यवहारानुमत्या तथा तन्वान्तरपरिभाषासंवादेन च विषयतन्त्र दृष्ट्वा समानत्वेनैव व्यवस्थाप्यते, यथा इक्ष्वाकुकल्ये उक्तम्-“यावत् स्यात् तन्तुमत तोये पतितन्तु न शीर्यते” इत्यादि स्नेहपाफलक्षणं विषयविशेषोक्तं विषयान्तरेऽपि साधारणं भवति ; अब पेयक्वाथमाखापि तु तया नोक्ता, तस्याः पुरुषाद्यपेक्षया नानात्वात्, सामान्येन च यदुक्त-"दोषप्रमाणानुरूपो हि भैषज्यप्रमाणविकल्पे बलप्रमाणविशेषापेक्षो भवति" इति । एतेन यावन्मातमौधधं बलाग्न्याद्यपेक्षयोपपद्यते यस्य पुरुषस्य, किं न भवति तावन्मात्रमौषधं तस्य देयमित्युक्तं स्यात् ; उक्तञ्चान्यत "मात्रायाः नास्यवस्थानं दोषमग्निं बलं वयः। व्याधि द्रव्यञ्च कोष्ठञ्च वीक्ष्य मात्रां प्रयोजयेत् ॥” इति ; तसाह-यावती मध्यपुरुषाभिप्रायेण मावा भवति, सा स्वतन्त्रे पूर्व सूचितैव ;-“पलं कसेरुबीजस्य श्रपयित्वा रसं पिबेत्" इत्यादिना, तथा पटोलादेवऽपि “पलमेषां सह चूर्णितानां कल्केन तहोषहरं पिबेत्" इत्यादिना ; सुश्रुतेऽप्युक्तम्-"च्याध्यादिषु तु साध्येषु क्वाथस्याञ्जलिरिष्यते" इति रसे का षोड़शपलस्य पादशेषितायाञ्च चतुःपलरूपोऽअलिरेव भवति ; दारुकोऽप्याह"जघन्या द्विपला प्रोक्ता माता मध्या चतुःपला। उत्तमा षट्पला प्रोक्ता क्वाथस्नेहौषधेषु च ॥" इति । ननु अन्यत्रोक्तम्-“उत्तमस्य पलं माता विभिश्चा:श्च मध्यमा। जघन्यस्य पलार्द्धन स्नेहक्काथोषधेषु च" इति । एताश्च दूरान्तरार्था बलाग्न्यादिमाने व्यवहियमाणैव परिभाषा। अन्यचिन्त्यते-यदेतचतुर्गुणत्वादिना जलमुक्तम्, तत् किं कृतद्वैगुण्यं सर्वत्र प्रहीतव्यम्, उक्तं हि-"शुष्कद्रव्येष्विदं मानं द्विगुणन्तु द्रवायोः" इति ? मैवम्, सुनिषण्णकादेतद्रव्यस्य द्वात्रिंशपलपरिमाणे द्रवप्रस्थे सिळेऽपि यदयम् -"त्रिंशत् पलानि तु प्रस्थो विज्ञेयो द्विपलाधिक" इति जतूकणे ; तेन तन्त्रान्तरे परिभाषानुमतं कुड़वादावेव माने द्वैगुण्यं भवति ; कृते च पूर्वमाने तु द्रवार्द्राणां द्वैगुण्यं नास्तीति दर्शयति ; येन, पूर्वपरिभाषयैव द्वैगुण्ये लब्धे यत् पुनः
३१२
For Private and Personal Use Only
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४८६
. चरक-संहिता। [ ज्वरचिकित्सितम् द्वात्रिंशत्पलप्रस्थकीर्तनम्, तत् पूर्वपरिभाषाऽव्यभिचारे सति क्वचिद् द्वैगुण्यं वा व्यर्थम् ; तेन रक्तिकादी तत्परिभाषार्थव्यभिचारस्तन्वान्तरप्रमाणादुन्नीयते; तथाचाले यः-"द्विगुणं कुड़वादौ न शुष्के मानं द्रवस्य तु । आद्रस्य चाल्पवीर्य्यत्वाज्ञयमन्यत तत् समम्' इति ; तथा जतूकर्णेऽप्युक्तम्-"आर्द्राणाञ्च द्रवाणाञ्च द्विगुणाः कुड़वादयः” इति, अन्यताप्युक्तम्- “रक्तिकादिषु मामेषु यावन कुड़वो भवेत्। शुष्के वायोश्चैव तुल्यं मानं प्रकीर्तितम् ॥” इति । एवञ्च कुडवादिमानयोग्यस्यापि यत्र द्रव्यस्य पलोल्लेखमानं गृह्यते, तत्रापि न द्वैगुण्यम् । तेन "रास्नासहस्रमियूं हे तैलद्रोणं विपाधयेत्" इत्यादिषु पलोल्ले खेन जलं गृह्यमाणं न द्विगुणं भवति ; कचित् पलोल्लेखमानविधानेऽपि तन्त्रात्तरदर्शनात् कुड़वादिविवक्षां कृत्वा पलोल्लेखागतेऽपि द्वैगुण्यं भवति ; यथा क्षतक्षीणचिकित्सिते "मधुकाष्टपलं द्राक्षाप्रस्थक्वाथः" इत्यादिना यः प्रयोग उक्तः, स जतूकणे "द्राक्षाया मधुकस्याईप्रस्थक्वाथः” इत्यादिना ग्रन्थेन पठितः ; तेन जतूकर्णे मधुकस्याईप्रस्थोल्लेखपाठात् कृतद्विगुणमेव जलं देयम् ; अन्ये तु, 'कुड़वादाविति अतद्न णसं विज्ञानबहुव्रीहिणा कुड़वे न द्वैगुण्यमस्ति' इति अवते ; ततश्च सुश्रुते, “स्नेहकुड़वे साध्ये भेषजपलकल्कमिष्टम्" इत्युक्तम् , तत् कुड़वे स्नेहचतुःपले भेषजपलं भवतीति कृत्वा स्नेहप्रस्थेऽष्टपलकल्कदामव्यवहार उपपन्नः ; यदि तु कुड़वेनाष्टौ पलानि स्नेहस्य गृह्यन्ते, तदा प्रस्थे चतुःपलकल्कदानच व्यवहारसिद्ध स्यात्, एतन्नातिसाधीयः ; यतस्तत्रैव स्नेहकुड़वे साध्ये काथ्यद्रव्यप्रस्थो विधेय इत्युक्तम् , तत्र यदि कुड़वेन स्नेहपलचतुष्टयं गृह्यते, तदा चतुःपले स्नेहे षोडशपलकाथ्यग्रहणं स्यात्, न च तथा व्यवहरति, क्वाथ्यषोड़शपलं हि अष्टपले स्नेह एव गृह्यते ; तस्मात् असाधकमेतत् कुड़वाद्वैगुण्यस्येति द्वैगुण्यं कुड़वे युक्तम् ; यथागस्त्यहरीतक्यां मधुनः कुड़वं यत् इहोक्तम्, तत् तन्त्रान्तरे “मधुनश्च पलाष्टकम्” इति पक्ष्यते ; तथा तन्त्रान्तरे-“खायमाणा चतुःपलं दशकेऽम्भसि शोषिते। कुड़वे कुड़वान् सर्पिक्षीरधातीरसान् पचेत्" इति श्रूयते ; तस यदि चतुःपलः कुड़वः स्यात् , तदा चरकोक्तवायमाणाघृतेन सह विरोधः स्यात्, उक्तं हि--"जले दशगुणे साध्यं लायमाणाचतुःपलम्' इत्यादि, यावत् “रसस्यामलकानाञ्च क्षीरस्य च घृतस्य च। फ्लानि पृथगौ च दत्वा सम्यगविपाचयेत्' इति ; अन्यताप्युक्तम्- "आद्रव्यद्रवद्रव्यपलैरष्टाभिरेव च। शुष्कद्रव्यचतुष्केण कुड़वः समुदाहृतः ॥” इति ; तस्मात् कुड़वद्वैगुण्यं साधु ; आद्वैगुण्ये नु, येषां द्रव्याणां शुकाणामुपयोग उक्तः, तेषामा प्रयोगे द्वैगुण्यं भवति ; ये तु नित्यमार्दा एवोपयुज्यन्ते, न तेषां द्वैगुण्यम्, यदुक्तम्-'वासाकुटजकुष्माण्ड-शतपुली सहामृता। प्रसारण्यश्वगन्धा च शतपुष्पा सहाचरा। नित्यमा प्रयोक्तव्या न तेषां द्विगुणं भवेत् ॥” इति ; एतत् सर्व पेयक्वाथप्रसङ्ग नोक्तं स्नेहपाकेऽपि चिन्तनीयम् । स्नेहपाके तु स्नेहात् पादैकः कल्को देयः ; तथाहि वक्ष्यति, तन्त्रान्तरे च “जलस्नेहौषधानान्तु प्रमाणं यत नेरितम्। तख स्यादौषधात् स्रहः स्नेहात् तोयं चतुर्गुणम् ॥” इति ; चतुर्गुण एव स्नेहो द्रवत्वेऽपि न द्वैगुण्यात् कल्कात् अष्टगुणो भवति ; अन्यत्राप्युक्तम्-"क्वाथ्याच्चतुर्गुणं वारि पादस्थं स्याच्चतुर्गुणम् । स्नेहात् स्नेहसमं क्षीरं कल्कस्तु स्नेहपादिकः ॥” इति ; यत् तु अष्टपल एव स्नेहे कल्कस्य पलमानत्वम्, तदागमसिद्धमपि न व्यवह्रियते, उक्तं हि कृष्णावेये--"स्नेहस्य कुड़वं तस पचेत् कल्कपलेन
For Private and Personal Use Only
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
रय अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। २४८७
वत्सकारग्वधौ पाठां षड़ ग्रन्थां कटरोहिणीम्। मूळमतिविषां निम्बं पटोलं धन्वयासकम् ॥ वचामुस्तमुशीराणि मधुकं त्रिफलां बलाम् । पाक्यं शीतकषायं वा पिबेज्ज्वरहरं नरः॥ १२२ ॥
- वत्सकादिः काथो हिमश्च । कलिगकाः पटोलस्य पत्रं कटुकरोहिणी। पटोलं शारिवा मुस्तं पाठा कटुकरोहिणी॥ निम्बः पटोलं त्रिफला मृद्वीका मुस्तवत्सको। किराततिक्तममृता चन्दनं विश्वभेषजम् ॥ गङ्गाधरः-वत्सकेत्यादिभ्यां द्वाभ्यामेको योगः पाक्यरूपेण शीतकषायेण वा। अत्र पडू ग्रन्थां श्वेतवां वचां पीतवचां मधुकं यष्टीमधु । एष काथो हिमश्च प्रकरणात् सर्वज्वरसंशमनः ॥ १२२ ॥
गङ्गाधरः-सर्वज्वराणां काथान् हिमांश्च कषायानामानां निरामाणाञ्चोक्त्वा विषमाणां ज्वराणां कपायानाह-कलिङ्गका इत्यादि। अर्द्धश्लोकेनकैककाथकषायः सततादिज्वरेषु क्रमेण देयः। कलिङ्गकादिभिस्त्रिभिद्रव्यः कृतः काथः सन्ततज्वरं शमयति पटोलादिभिः पञ्चभिव्यैः सततज्वरम्, निम्बादिभिरष्टभिद्रव्यैरन्येदुरष्कज्वरम्, किराततिक्तादिभिश्चतुर्भिद्रव्यस्तृतीयकज्वरम्,।
तु" इति ; तथा सुश्रुतेऽपि स्नेहकुड़वे कल्कपलमुक्तम् ; तदेतदल्पकल्कसाध्यत्वं स्नेहस्य स्वरसेनाष्टगुणसाध्ये स्नेहे व्यवस्थापनीयम् ; द्रव्यस्य हि ससारत्वनिःसारत्वाभ्यां फरकस्य अल्पत्वभूयस्त्वे दृष्टे ; यदुक्तं शौनकवचनमनुवदता वाग्भटेन-"स्नेहे सिध्यति शुद्धाम्बुनिकाथस्वरसैः क्रमात् । कल्कस्य योजयेदंशं चतुर्थ षष्टमष्टमम्" इति (तथा “शणस्य कोविदारस्य कर्बुदारस्य शाल्मले। कल्काढ्यत्वात् पुष्पकल्क प्रशंसन्ति चतुःपलम्" इति ; भन स्नेहप्रस्थापेक्षया चतुःपलं कल्कं स्नेहादष्टमभाग एव भवतीत्यादि विशेषवचनेन “कल्लाश्च स्नेहपादिकः" इति सामान्यवचनस्य बाधा क्वचिद्विषयविशेषे भवतीह न विरोधमावहतीति ;) भवतु, अलमतिप्रपन्चेन, सर्वथा व्यवहारानुगतमेव सर्व प्रमाणीकर्त्तव्यम् ॥ १२१ ॥
चक्रपाणिः-वत्सकारग्वधमित्यादि बलामित्यन्तेन केचिद् योगलयं केचिदेकमेव योगं वदन्ति ॥ १२२॥
For Private and Personal Use Only
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४८८
चरक-संहिता। [ ज्वरचिकित्सितम् गुड़ च्यामलकं मुस्तम:श्लोकसमापनाः। कषायाः शमयन्त्याशु पञ्च पञ्चविधान् ज्वरान् । सन्ततसततान्येदुरस्तृतीयकचतुर्थकान् ॥ १२३ ॥
विषमज्वरेषु काथाः। मधूकमुस्तमृद्वीका-काश्मर्याणि परूषकम् । त्रायमाणामुषीराणि त्रिफलां कटुरोहिणीम् । पीत्वा निशि स्थितं जन्तुरीराच्छीघ्र विमुच्यते ॥ १२४ ॥
विषमज्वरे हिमः। वृहत्यौ वत्सकं मुस्तं देवदारु महौषधम् । कोलवल्ली च योगोऽयं सन्निपातज्वरापहः ॥ १२५ ॥
सन्निपातज्वरे काथः। जात्यामलकमुस्तानि तद्वद् धन्वयवासकम् ।
विबद्धदोषो ज्वरितः कषायं सगुड़ पिबेत् ॥ १२६ ॥ गुड़च्यामलमुस्तैश्चतुर्थकज्वरम्। एष योगो यद्यप्यर्द्धश्लोकेन नोक्तस्तथापि पूर्वेषां चतुर्णां योगानामद्धेश्लोकसमापनत्वेन झापनार्थमर्द्धश्लोकसमापना इत्युक्तम् । कषाया इति काथरूपाः । अन्ये काथा हिमाश्चेत्याहुस्तन्नानन्तरं हि पाक्यं शीतकषायं वेत्युक्तेः॥१२३॥
गङ्गाधरः-मधकेत्यादि। मकं गुड़पुष्पस्य वृक्षस्य सारम् । मृद्वीका द्राक्षा काश्मयं गम्भारीफलं परूषकं परूषफलं त्रिफलां पथ्याक्षधात्रा इति त्रयीम्। निशि स्थितमिति शीतकषायं ज्वरादिति प्रकरणात् सर्वमाद्विषमज्वरात् मुच्यते इत्यनेन शमनसमस्योक्तं भवति ॥१२४॥
गङ्गाधरः-वृहत्यावित्यादि। वे वृहत्यौ वृहतीकण्टकाय्यौ वत्सकं कुटजवीजम् । कोलवल्ली गजपिप्पली। एष योगः काथरूपः सन्निपातज्वरसंशमनः॥१२५॥
गङ्गाधरः-जात्येत्यादि। जाती वृहदामलकम्, आमलकं क्षुद्रामलकम्,
चक्रपाणिः-पञ्च पञ्चविधं ज्वरमिति यथासंख्यं सन्ततादिषु कलिङ्गादयो ज्ञेयाः ; अन्ये तु पञ्चसु पन्चैव यौगिकानाहुः । निशिस्थितमिति शीतकपारम् । जातीत्यादौ जाती जाहिपल्लवः । सगुई
For Private and Personal Use Only
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः !
चिकित्सितस्थानम् ।
त्रिफलां त्रायमाणाञ्च मृद्रीकां कटुरोहिणीम् । पित्तश्लेष्महरस्त्वेष कषायोऽत्यानुलोमिकः । त्रिवृताशर्करायुक्तः पित्तश्लेष्मज्वरापहः ॥ १२७ ॥ शटी पुष्करमूलञ्च व्याघ्री शृङ्गी दुरालभा । गुडूची नागरं पाठा किरातं कटुरोहिणी ॥ एष शटादिको वर्गः सन्निपातज्वरापहः । कासहृदग्रहपार्श्वार्त्ति श्वासतन्द्रासु शस्यते ॥ १२८ ॥ सन्निपातज्वरे काथः ।
२४८
वृहत्यो पौष्करं भार्गी शटी शृङ्गी दुरालभा । वत्सकस्य च वीजानि पटोल कटुरोहिणी ॥ वृहत्यादिर्गणः प्रोक्तः सन्निपातज्वरापहः । कासादिषु च सर्वेषु दद्यात् सोपद्रवेषु च ॥ १२६ ॥
सन्निपातज्वरे क्वाथः ।
अथवा जाती जातीफलम्, मुस्तञ्च धन्वयवासकं दुरालभा; एषां कषायं कार्थं सगुड़े प्रक्षेपविधिना पुराणगुड़युक्त तद्वत् सन्निपातज्वरापदं विवद्धदोषो ज्वरितः पिबेत् । दोषत्र सनशमन एष योगः ।। १२६ ॥
For Private and Personal Use Only
गङ्गाधरः - त्रिफलामित्यादि । त्रिफलादीनां षण्णां द्रव्याणां काथः पित्तश्लेष्महरः प्रकरणात् पित्तश्लेष्मज्वरसंशमनः । तु पुनरेष कषायः काथत्रिवृताशर्करायुक्तः त्रिवृताशर्करे यद्यत्र प्रक्षिपेत् तदात्यानुलोमिकः पित्तश्लेष्मज्वरहरश्चेत्यर्थः । एवं सति एतद् योगद्वयम् ॥ १२७ ॥
I
गङ्गाधरः – शटीत्यादि । वर्ग इत्यनेन यथालाभमेव काथादिरूप एव प्रकरणात् ।। १२८ ।। सन्निपातज्वरे काथः । गङ्गाधरः - छहत्यावित्यादि बृहतीद्वयम्, पौष्करं पुष्करमूलं तदभावे कुष्ठम् । गण इत्यनेन यथालाभमेषां काथः संशमनः ।। १२९ ।।
सन्निपातज्वरे काथः ।
पिबेदेत्यस गुड़स्य प्रपत्वेन काथ्यद्रव्यापेक्षया पादिकत्वम् । एवमन्यखापि प्रक्षेपे बोद्धव्यम् । अस
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२४६०
चरक संहिता |
कषायाश्च यवाग्वश्च पिपासाज्वरनाशनाः । निर्दिष्टा भेषजाध्याये भिषक् तानपि योजयेत् ॥ १३० ॥ ज्वराः कषायैर्वमनैर्लङ्घनैर्लघुभोजनैः ।
रुक्षस्य ये न शाम्यन्ति सर्पिस्तेषां भिषग्जितम् ॥ १३१ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
{ ज्वरचिकित्सितम्
गङ्गाधरः - अतिदिशति - कषाया इत्यादि । भेषजाध्याये भेषजचतुष्के षड्विरेचनशताश्रितीये पञ्चाशन्महाकषायेषु ये दश दशावयवाः पिपासानाशनाः तृष्णा निग्रहणा नागरधन्वयवासक मुस्तपपेंटकचन्दन किराततिक्तकगुड़ चीह्रीवेरधान्यकपटोलानीति दशेमानि तृष्णानिग्रहाणीति व्याख्याताः । ज्वरनाशनाश्च ये दशावयवाः सारिवाशकरापाठामञ्जिष्ठाद्राक्षापीलुपरूषका भयामलकविभीतकानीति दशेमानि ज्वरहराणीति व्याख्यातास्ते कषायाः । तथापामार्गतण्डलीयेऽध्याये - मृद्रीकाशारिबालाज-पिप्पलीमधुनागरः । पिपासानी विषघ्नी च यवागूरूपसाधिता । इति या चोक्ता ; या च गव्यमांसरसः साम्ला विषमज्वरनाशिनीत्यनेन यवागूरुक्ता ता अपि भिषग् योजयेदित्यर्थः ॥ १३० ॥
गङ्गाधरः - एवं चिकित्सया ज्वरस्यानिवृत्तौ दशाहानन्तरं मन्दकफे सर्पिःपानं यदुक्तं तदाह – ज्वरा इत्यादि । उक्तैलेङ्घनैर्वमनैः सामे निरामे च कषायेर्लघुभोजनैः रुक्षस्य ये ज्वरा न शाम्यन्ति तेषां ज्वराणां सपिवेक्ष्यमाणं ज्वरहरमन्यच्च सर्पिर्भिषग्जितं भेषजं न त्वरुक्षस्य । एतैर्न यावद्रौक्ष्यं स्यात् तावत् कषायोपयोगः काय्यः, रुक्षे सर्पिःप्रयोग इति ज्ञापितम् ॥ १३१ ॥
For Private and Personal Use Only
-
कषायप्रकरणागतत्वात् सन्निपातचिकित्सावसरमप्युल्लङ्घय सन्निपातहरौ शट्यादिकवृहत्यादिकप्रयोगौ पठन्ति ॥ १२३ - १२९॥
चक्रपाणिः - भेषजाध्याय इति भेषजचतुष्केऽपि हि अधीयन्तेऽस्मिन्नर्था इति कृत्वा 'अध्याय'शब्दो वर्त्तत एव योगमात्रेण, तल षड् विरेचनशताश्रितीये ज्वरघ्नतृष्णाघ्नौ महाकषायावुक्तौ तयोश्च प्रत्येकद्रव्यकृताः कषाया बहवो भवन्तीति कषाया इति बहुवचनं साधु । यवाग्वश्चापामार्गतण्डुलीये प्रोक्ताः ॥ १३० ॥
चक्रपाणिः - सर्पिः प्रयोगानभिधातुं सर्पिषो विषयमाह - ज्वरा इत्यादि । मनैरित्यनेनेह अवस्थाविधेयवमनप्रयोगान् सर्पिः षड़हपूर्व्वभाविनो दर्शयति । 'लङ्घनैः' इति वचनेनैव लङ्घनसमानफलाः स्वेदादयो गृह्यन्ते । रुक्षस्येतिवचनेन कषायादिप्रयोगे सत्यपि सामतानुबन्धात् कफोत्तरतया वा यत्र रुक्षत्वं न भवति तत्र सर्पिर्न दातव्यमिति दर्शयति । अव कषायैरिति असमास निर्देशेन व्यस्तैः समस्तैरपि कषायादिप्रयोगः रुक्षस्य सर्पिःपानं कर्त्तव्यमिति दर्शयति ॥ १३१
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
२४६१ रुक्षं तेजो ज्वरकर तेजसा रुक्षितस्य च ।
यः स्यादनुबलो धातुः स्नेहसाध्यः स चानिलः ॥१३२॥ गङ्गाधरः-ननु रस्तु खलु रुद्रकोपाग्निसम्भूतखात् तेजसः स्नेहश्च तेजोवर्द्धकः कथं ज्वरं शमयेदित्यत आह-रुक्षमित्यादि। तेजो रुक्षं, तच्चेत् ज्वरकरं, तर्हि तेन तेजसा रुक्षेण रुक्षितस्य च पुंसो यस्तत्तेजोधातुर्यस्यानिलस्यानुबलोऽनुबन्धः स चानिलो रुक्षः स्नेहसाध्यः स्यादतस्तेषां सपिभिषगजितमित्यथः ॥१३२॥
चक्रपाणिः-ननु अविशेषेण सर्वज्वरेषु कषायानन्तरं सर्पिरुच्यते, तत् कथमुपपन्न भवतु इत्याह--रुक्षं तेज इत्यादि। तल तेजःशब्दो यद्यपि पित्तानलस्नेहशक्तिद्यु तिधामग्रीष्मेषु भवति, तथापीह तेजःशब्देनोण्माभिधीयते, तेन रुक्षस्वरूप उष्मा सर्चत ज्वरकर इत्युक्तं भवति, स चोष्मा आमाशयविक्षिप्तस्याग्नेस्तथा देहभवः, तथा ज्वरप्रभावकृतश्च ज्वररूपो ज्ञेयः ; यदुक्तम् –“स्वेन तेनोष्मणा चैव कृत्वा देहोष्मणो बलम् । स्रोतांसि रुद्धा सम्प्राप्ताः केवलं देहमुल्वणाः। सन्तापमधिकं देहे जनयन्ति” इत्यादि। अयञ्च उष्मा सूक्ष्मविचारेण यद्यपि पित्तस्य भवति, यदुक्तम् - "उष्मा पित्ताइते नास्ति ज्वरो नास्न्युष्मणा विना", पित्तञ्च–“सस्नेहमुष्णं तीक्ष्णम्" इत्यादिना ग्रन्थेन स्निग्धमुक्तम्, तथाप्यवस्थावशात् पित्तं निरामं सत् निःस्नेहं भवति, स्नेहश्च पित्तगुणे द्रवयोगनिमित्तकः, न सांसिद्धिकः । तेन स्नेहागमः पित्तस्य वाह्यत एवावस्थायामेव। निःस्नेहस्य पित्तस्योष्मा रुक्ष एव भवति। इयञ्च व्याध्यवस्था व्याधिप्रभावादेवाजीर्णावस्थायां भवति, यथा मदात्ययेऽपि वातपित्तम् । यदुक्तम् - "पित्तमारुतपर्यन्तः प्रायेण हि मदात्ययः” इति । क्षारपाणिनाप्युक्तम्-"ज्वरोष्मणा रुक्षितेषु धातुषु बलवान् मारुतो ज्वरानुबन्धं विषमज्वराणां योऽन्यतमं कुर्य्यात्" इत्यादि। तत्र रुक्षेण ज्वरेण तेजसा ज्वरकालसम्बन्धाद् रुक्षितस्य ज्वरिणो योऽनुबलो धातुरनिलः स्यात्, स च स्नेहबध्य इति सपिस्थितस्नेहगुणवध्य इत्यर्थः। 'च'कारात्, रुक्षं तेजो यत् ज्वरकरम्, तदपि सर्पिःस्थितस्नेहवध्यमिति समुच्चिनोति । 'धातुः' इति विशेषणेन वायोर्धारणात्मकतोच्यते, ततश्च धारणात्मकस्य वायोः प्रकोपो महात्यय इति सूचयति । अनु पश्चाद् बलं भवति यस्य सोऽनुबलः। एतेन सर्वज्वरेषु कषायादिना द्वादशाहेन च कालेनामकफांशपरिक्षये सति ज्वरोष्मा वृद्धो भवति, तद्विरुक्षणाच्च वायुरपि वृद्धो भवति, अब ज्वरोष्मणि पित्तधर्मे सर्पिस्तावत् शैत्यादृविहितं भवतीति प्रसिद्धत्वानोक्तम् । स्नेहांशेनेव तु सर्पिर्यथा पित्तोष्माणं ज्वरकरं रुक्षस्वरूपं तथानिलञ्च स्नेहात् शमयति, तत् "रुक्षं तेजः" इत्यादिना श्लोकेनोक्तं भवति। अन्ये तु 'तेजः'शब्देनेह पित्तमेव ग्राहयन्ति। पित्तं हि द्विविधम्सद्रवं निवञ्च ; यत् सद्रवम् , तत् सस्नेहञ्च तु लङ्घनादिना क्षपितमधोभागेन निर्हरद रुक्षं भवति। यदि "रुक्षं तेजः” इत्यनेन पित्तमुच्यते, तदा “य स्यादनुबलो धातुः" इत्यनेनानुबन्धरूपकर्फ ग्राहयन्ति, ततोऽनुबन्धः कफः, रुक्षं पित्तम् , वातश्च स्नेहसाध्यो भवतीत्यथः
* स्नेहबध्यः इति वा पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४६२
चरक-संहिता। ज्वरचिकित्सितम् कषायाः सर्व एवैते सर्पिषा सह योजिताः । प्रयोज्या ज्वरशान्त्यर्थमग्निसन्धुक्षणाः शिवाः ॥ १३३ ॥ गङ्गाधरः-ननु के के स्नेहा इत्यत आह-कषाया इत्यादि। पाक्यं शीतकषायं वेत्यादिभिये व्याख्याताः कवायाः कषायद्रव्याणि, ते सर्व एव यथैकंकयोगं काथं सर्पिषा पुराणसपिषा सह योजिताः कल्कीकृत्य सर्पिश्चतुर्गुणं दत्त्वा पक्त्वा प्रयोक्तव्याः। “यत्राधिकरणेनोक्तिगणे स्यात् स्नेहसंविधौ। तत्रैव कल्कनिय्यूहाविष्येते स्नेहवेदिना” इति परिभाषया गणाधिकाराभावात् कल्कः एवैषां सपिःसाधने हि सपिषा सहषां कल्कीभूतत्वेन प्रक्षेपे साक्षात् सम्बन्धेन मुख्यता। कषायरूपतया तु स्वरूपतोऽप्रक्षेपेण न मुख्यता, मुख्ये हि काय्यसम्प्रत्यय इति न कषाय एषाम् । एवं पिप्पल्याद्य घृतमपि व्याख्येयम्, तथान्यच्च यदयदेवं भवतीति कश्चिदाह, तन सम्यगनाखात् । सुश्रुते हि "कल्ककाथावनिर्देशे गणात् तस्मात् प्रयोजयेत्” इत्युक्तं तवचनेन योऽर्थः सम्पद्यते तथैव यत्राधिकरणेनोक्तिरिति वचनव्याख्यानं कर्त्तव्यम् । तद् यथा । यत्राधिकरणे यद्योगनिर्देशाधिकरणे वचने स्नेहसंविधौ द्रव्याणां गणे कल्कक्काथयोः नोक्तिनै निर्देशस्तत्रैव कल्कनिय्यही स्नेहवेदिनेष्येते। इति व्याख्यानं सुश्रुतवचनार्थेन तुल्यं भवति। अधिकारितयेति व्याख्याने विरोधः स्यादतो न तग्राख्यानं साधु। तस्मात् त्रिप्रभृतिद्रव्येण योगे तेषामेव द्रव्याणां कल्ककायौ प्रयोजयेदिति एवं पिप्पल्यायघृतादौ कल्ककाथौ बोध्यौ । इति ॥१३३ ॥ 'स्नेह'शब्देन च प्रकरणात् सर्पिरुच्यते। सर्पिषः फफहरश्च संस्कारञ्च भवति । यदुक्तम्"धृतं तुल्यगुण दोषं संस्काराच्च जयेत् कफम्" इति । किञ्च, "अत जबै कफे मन्दे" इत्यादिना विष्वपि दोषेषु सर्पिःप्रयोगोऽनुमतः ; तदिहापि सय एव दोषा यथोक्तव्यस्थया सर्पिविषयाः प्रतिपादिता भवन्तीति। अस्माकन्तु पूर्व एव व्याख्याने स्वरसः ; अन्ये तु-रुक्षे तेजो ज्वरकरम्' इति पठन्ति, रुक्ष इति कषायादिभिः रुक्षीकृतशरीर इति ज्ञेयम्, शेषं पूर्ववत्। अयञ्च पाठः पूर्वटीकाकृनिर्भीमदत्त-स्वामिदास-औषाढ़ेब्रज्ञ(धर्म)प्रभृतिभिरपि व्याखातत्यान्न प्रतिक्षेपणीयः । खरनादेनापि समानोऽयं पाठः, उक्तं हि तन-"कषायपानाद् वमनाल्लङ्घनाल्लघुभोजनात् । रुक्षितानां ज्वरत्यागे सर्पिःपानमुदीक्षते। रुक्षे तेजोऽधिके देहे" इत्यादिना ॥ १३२॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति सी षि प्राह-कषाया इत्यादि। य एते ज्वरना उक्ताः, ते सर्पिषा सह योजिता इति सर्पिःसाधनत्वेन प्रयुक्ताः प्रयोज्याः यथोक्तकषायद्रव्यैः, स्वविषय एव सी षि साधयित्वा प्रयोज्यानीति वाक्यार्थः ; अन्ये तु, कषायाणां सर्पिषा मिश्रीकृतानामनेन वचसा प्रयोगमिच्छन्ति ॥ १३३ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्याया
चिकित्सितस्थानम् ।
२४६३ पिप्पल्यश्चन्दनं मुस्तमुशीरं कटुरोहिणो। . कलिङ्गकास्तामलकी शारिवातिविषा स्थिरा॥ द्राक्षामलकविल्वानि त्रायमाणा निदिग्धिका । सिद्धमेतघृतं सद्यो जीर्णज्वरमपोहति ॥ गङ्गाधरः-पिप्पल्य इत्यादि। कलिङ्गका इन्द्रयवाः। तामलकी भूम्यामलकी। स्थिरा शालपर्णी। विल्वमिति विल्वमूलखक। त्रायमाणा जलवहला। एतैः कल्कीभूतैः कथितैश्च । तत्र काथो जलेन काय्यः । द्रवकार्येऽप्यनुक्ते तु सव्वत्र सलिलं मतमिति वक्ष्यमाणवचनात् । जलस्नेहोषधानान्तु प्रमाणं यत्र नेरितम् । तत्र स्यादौषधात् स्नेहः स्नेहात् तोयं चतुगुणमिति वक्ष्यमाणवचनाच्च । स्नेहचतुगुणः काथः स्नेहपादः कल्कः । तथा। अनिद्दिष्टप्रमाणानां स्नेहानां प्रस्थ इष्यते इति वचनाच्च। पयःसर्पिःप्रयोगे तु गव्यमेव विधीयते इति वचनाच्च पुराणं
चक्रपाणिः-पिप्पल्यादौ घृते पिप्पल्यादीनां विशेषानुक्तेः कषायत्वं कलकत्वञ्चै के ब्रुवन्ति । अन्ये तु कल्कत्वमेवेच्छन्ति । द्रवकार्य्यन्तु द्रवस्यानुक्तत्वात् तोयनैव कर्त्तव्यम् , “द्रवकार्ये त्वनुक्ते तु सर्वत सलिलं स्मृतम्" इति वचनात् । ननु यत्र कल्कत्वेन द्रव्यश्रुति वञ्च न श्रुतम्, तल जलं कर्त्तव्यम् , यथा-"पषणत्रिफलाकल्के विल्वमात्र गुड़ात् पले। सर्पिषोऽष्टपलं पक्त्वा मातां मन्दानले पिबेत् ॥” इति । यत्र तु कषायरवं कल्क वं वा नोक्तम्, तत्र क्वाथकल्कावेव कर्त्तव्यौ, यदुक्तं सुश्रुते-“कल्ककाथावनिर्देशे गणात् तस्मात् समाहरेत्" इति। मैवम्, सुश्रुतोक्तपरिभाषा हीयं गणविषयैव, “गणात् तस्मात् समाहरेत्" इति वचनात्, न च पिप्पल्यादयोऽमी गणत्वेनोक्ताः। गणेऽपि यताधिक रणेन श्रुतिः तत्रैव काथकल्ककरणम्। यदुक्तमन्यत- “यत्राधिकरणेनोतिर्गणे स्थात् स्नेहसंविधौ। तत्रैव कल्कनिय्यूहाविध्येते स्नेहवेदिना ॥” इति । किञ्च सामान्येन द्रव्यस्य स्नेहसाधनाभिधाने यदि कल्ककषायौ स्याताम्, तदा बलातैलादौ “बलाकषायकल्काभ्यां तैलं क्षीरसमं पचेत्" इति न कुर्यात्, कल्ककषाययोरुपादानसामान्यसाधनवचनेनैव लब्धत्वात् । तस्मात् कल्कमात्रेणैव पिप्पल्यादिद्रव्यं जलं चतुर्गुणं देयम्, एवमन्यतापि बोद्धव्यम्। अव च पक्तव्यघृतस्य प्रमाणानिर्देशादव्यवस्थितमानमेव सपिरिच्छातः पक्तव्यम् । यत्र तु प्रस्थादिमाननिर्देशं फरोति, तत्र तावन्माणैव स्नेहेन प्रायो रोगोपशमो भवतीति ज्ञेयम् । तथा हि वातव्याध्यादौ भूयःस्नेहसाध्ये भूयसीमेव स्नेहमावां वक्ष्यति, तथा प्रपौण्डरीकाधनस्ययोगितया कुड़वमानं स्नेहं वक्ष्यति। कुष्ठे तिक्तषट्पलादौ तु अत्यल्पघृतपाकसंविधानेन तथैव पकस्य घृतस्य कार्यकर्तृत्वं भवतीति भेषजप्रभावदर्शी महर्षिर्बोधयति। तत्र यदि कुष्ठस्य दीर्घरोगतया भूयसा षटपलेन प्रयोजनम्, तदा पुनःपुनः षट्पलमानं पक्तव्यं घृतम्, “यथा कुर्वन्ति, स उपायः" इति वचनात। एवं पानीयकल्याणागस्त्यहरीतक्यादावपि प्रतिनियतमानकथनप्रयोजनं वाच्यम् ।
३१३
For Private and Personal Use Only
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
चरक संहिता |
-
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४६४
aj ari शिरःशूलं पार्श्वशूलं हलीमकम् । साभितापमग्निञ्च विषमं सन्नियच्छति ॥ १३४ ॥ जीर्णज्वरे पिप्पल्याद्यं घृतम् ।
वासां गुडूचीं त्रिफलां त्रायमाणां यवासकम् । पक्त्वा तेन कषायेण पयसा द्विगुणेन च ॥
[ ज्वरचिकित्सितम्
गव्यं घृतं चतुःशरावः काथः षोड़शशरावः पिप्पल्यादिकं सव्व प्रत्येकसमं मिलिला स्नेहपादिकं शरावमितमित्यर्थः || १३४|| जीर्णज्वरं पिप्पल्याद्यं घृतम् ।
गङ्गाधरः- वासां गुड़ चीमित्यादि । तेन कषायेणेत्येकवचननिर्देशखाद वासादीनां मिलितानामेकः काथः । स्नेहात् तोयं चतुर्गुणमिति वचनात् तथा पञ्च प्रभृति यत्र स्वाणि स्नेहसंविधौ । तत्र स्नेहसमान्याहुरव्वक् च स्याच्चतुगुणमिति वचनाच्च वासादिकपाय दुग्धाभ्यां मिलिताभ्यां स्नेहच तुगुणो द्रवो व्यवतिष्ठते । तत्र दुग्धस्य द्वेगु यवचनात् वासादिकाथोऽपि द्विगुण इति चतुर्गुणो द्रवः । अत्र क्षीरस्य वीर्य्याधानार्थं केचित् " क्षीरमस्त्वारनालानां पाको नास्ति विनाम्भसा । सम्यग् वीर्य्यं न मुञ्चन्ति जलं तस्माच्चतुगु णम्” इत्याहुः । तत्रान्ये वदन्ति - क्षीरमस्त्वारनालानां नायं पाकः, परन्तु स्नेहस्य क्षीरादेः पाक इति । तत्र चापरे भाषन्ते - " स्वरसक्षीरमस्त्वाद्यः पाको यत्रेरितः क्वचित् । जलं चतुर्गुणं तत्र वीर्य्याधनार्थमावपेत् ॥” इति । तत्राप्याह कश्चित् - यत्र द्रवान्तरं नास्ति तत्र क्षीरं चतुर्गुणम् । द्रवान्तरप्रयोगे तु क्षीरं स्नेहसमं मतम् इति वचनात् द्रवान्तरायोगेन क्षीरस्य पाके सम्यग् वीर्य्यं भवत्येवेति द्रवान्तराभावे चतुगुणक्षीरे जलमपि स्नेहाच्चतुर्गुणं न तु क्षीरादिति तामलकी भूम्या -
तस्माद् यादृच्छिकमाचाय्र्यस्य क्वचिन्मानाभिधानमनभिधानञ्च क्वचिदिति । मलकीति ख्याता । हलीमकः कामलाभेदः । सन्नियच्छतीति समं करोति ॥ १३४ ॥
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः- वासाद्य घृते क्वाथस्य परिमाणं यद्यप्यनुक्तम्, तथापि द्विगुण एव क्वाथो प्रायः, यतः स्नेहपाके चतुर्गुणमेव द्रवम् "स्नेहात् तोयं चतुर्गुणम्” इति वचनेन 'तोय' शब्दश्व वोपलक्षणतयोक्तः । अब “द्वाभ्यामपि चातुर्गुण्यम्” इति परिभाषया यद्यपि क्षीरं कषायश्च द्विगुणमेव लभ्यते, तथापि विविधशिष्यबुद्धिहिततया स्पष्टार्थं क्षीरद्वैगुण्याभिधानमिति ब्रुवते । तत्र क्षीरस्य हि मानानुक्तौ "काथ्याच्चतुर्गुणं वारि पादस्थं स्याच्चतुर्गुणम् । स्नेहात् स्नेहसमं क्षीरं कल्कश्च स्नेहपादिकः" इति वचनात् क्षीरस्य द्रवान्तरसान्निध्ये सति स्नेहसमत्वमेव स्यात्, ततश्च कषायभागत्रयं क्षीरस्यैकभाग इति कृत्वा द्वाभ्यामपि चातुगु ष्यमिति परिभाषा सूचिता
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । २४६५ पिप्पलीमुस्तमृद्वीका-चन्दनोत्पलनागरैः। कल्कीभूतैश्च विपचेद घृतं जीर्णज्वरापहम् ॥ १३५ ॥
वासाद्य घृतम् । बलां श्वदंष्ट्रां वृहती कलसी धावनी स्थिराम् । निम्बञ्च पर्पटं मुस्तं त्रायमाणां दुरालभाम् ॥ कृत्वा कषायं पेष्यार्थे दद्यात् तामलकी शटीम् । द्राक्षां पुष्करमूलञ्च मेदामामलकानि च ॥ घृतं पयश्च तत् सिद्धं सर्पि+रहरं परम्। तृष्णाकासशिरःशूल-पावशूलांसतापनुत् ॥ १३६ ॥
बलाद्य घृतम् । यत् तन्न। पिप्पलीत्यादिभिः षड़ाभिः कल्कीभूतैः स्नेहपादिक घृतं वासादीनां काथैबिगुणैः पयसा च द्विगुणन पचेत् ॥१३५॥
गङ्गाधरः-बलामित्यादि। कलसी शालपणी, धावनी पृश्निपर्णी, स्थिरामपि शालपर्णीविशेषं शालपर्ध्या भागद्वयं वा । बलादीनि एकादश द्रव्याणि अष्टगुणे जले पक्त्वा पादावशिष्टं कषायं घृतात् त्रिगुणं कृखा दद्यात् पयश्च घृतसमं दद्यात् । पेष्यार्थे कल्कार्थे तामलक्यादीनि घृतपादिकानि दद्यात् । तत्र घृते सव्वमिदं दत्त्वा पचेत् । कर्षादौ तु पलं यावद् दद्यात् षोड़शिकं जलम् । ततस्तु कुड़वं यावत् तोयमष्टगुणं. भवेत् । चतुर्गणमतचोद्ध प्रस्थादिश्रुतिमानतः। चतुर्गणन्वष्टगुणं द्रवद्वैगुण्यतो भवेदिति वचनात् ॥१३६॥ स्यात्, तस्मात् कर्त्तव्यं क्षीरद्वैगुण्यवचनम्। अन्ये तु-द्वाभ्यामपि चातुर्गुण्यम्' इति परिभाषया प्रत्येकमेव द्रवेण चातुर्गुण्यमिच्छन्ति। ततश्चेह कषायस्य चातुर्गुण्यम्, क्षीरस्य तु द्वैगुण्यं भवति । तन्न, एकेनापि चातुर्गुष्य द्वाभ्यामपि चातुर्गुण्य त्रिभिरपि चातुर्गुष्य चतुर्भिः सममिति वचनेन चतुर्भिः स्नेहसमताभिधानेन स्नेहाच्चातुर्गुण्यमेव द्रवस्योक्तम् । अतो द्वाभ्यां त्रिभिरपि तथा चातुर्गुण्यं कर्त्तव्यम् यथा स्नेहाचतुर्गुणं स्यात्, तथाच मिलित्वैव चातुर्गुण्यं भवति, न प्रत्येकम् । चतुर्गुणद्वपरिभाषा तु पञ्चप्रभृतिद्रवसान्निध्ये विशेषवचनाद बाध्यते । वचनं हि-“पञ्चप्रभृति यत्र स्युः द्रवाणि स्नेहसंविधौ। तत्र स्नेहसमान्याहुरोक् च स्यात् चतुगुणम् ॥” इति। बलायेऽपि घृते क्वाथपयसोः पूर्योक्तक्वाथक्षीरसाहचर्य्यात् प्रत्येकं द्विगुणत्वं ज्ञयम् ॥ १३५। १३६॥
For Private and Personal Use Only
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४६६
चरक संहिता ।
[ ज्वरचिकित्सितम्
ज्वरिभ्यो बहुदोषेभ्य ऊर्द्ध श्चाधश्च बुद्धिमान् । दद्यात् संशोधनं काले कल्पे यदुपदेच्यते ॥ १३७॥ मदनं पिप्पलीभिर्वा कलिङ्गैर्मधुकेन वा । युक्तमुष्णाम्बुना पेयं वमनं ज्वरशान्तये ॥ चौद्राम्बुणा रसेनेोरथवा लवणाम्बुना । ज्वरे प्रच्छर्द्दनं शस्तं मद्य व तर्पणेन वा ॥ १३८ ॥ मृद्वीकामलकानां वा रसं प्रच्छर्दनं पिबेत् । रसमामलकानां वा घृतभृष्टं ज्वरापहम् ॥ १३६ ॥ ज्वरहरं वमनम् ।
गङ्गाधरः- ननु क्रियाभिराभिः प्रशमं न प्रयाति यदा ज्वरः । अक्षीणबलमांसस्य शमयेत् तं विरेचनैः” इति यदुक्तं तद्विरेचनं कैर्योगः कार्य्यमित्यत आह - ज्वरिभ्य इत्यादि । बहुदोषेभ्यो न खल्पदोषेभ्यः । अल्पदोषेभ्यस्तु मृदुसंशोधनं दद्यात् । कल्पे कल्पस्थाने ।। १३७ ।।
गङ्गाधरः - अत्रापि संशोधनार्थं ज्वरहितान् वमनविरेचनास्थापनादीन् योगानाह - मदनमित्यादि । मदनं मदनफलं पिप्पलीभिः सह कल्कीकृत्य उष्णाम्बुना मात्रया पेयम् । अथवा कलिङ्गैरिन्द्रयवैः सह मदनफलं कल्कीकृत्य मात्रयोष्णाम्बुना पेयम् । अथवा मधुकेन यष्टिमधुना सह मदनफलं कल्कीकृत्य मात्र योष्णाम्बुना पेयमिति त्रयो वमनयोगाः । क्षौद्रेत्यादि । क्षौद्रमिश्रेणोष्णाम्बुना, मदनमिति सव्वत्राधिकारः । अथवा इक्षोः रसेन मदनमिति द्वितीयो योगः । अथवा लवणाम्बुना सैन्धवलवणमिश्रेणाम्बुना मदनमिति तृतीयः । मदैर्वा मदनमिति चतुर्थः । तर्पणेन वा तद्दोषहरद्रव्यकाथेनालोडितलाजसक्तुना मदनं मच्छर्द्दनं ज्वरे शस्तमिति सर्व्वत्रान्वेतव्यमिति पञ्चमो योगः ॥ १३८ ॥
गङ्गाधरः - मृद्वीकामलकानां रसं काथं मदनयुक्तं ज्वरापदं मच्छद्दनं पिबेत् । चक्रपाणिः - सम्प्रति क्रमसूचितवमनविरेचनयोगानाह - ज्वरिभ्य इत्यादिना । बहुदोषेभ्यः' इत्यनेन अल्पदोषेषु संशोधनं निषिद्धमिति स्फारयति । काल इति यथोक्तवमनविरेचनयोग्यज्वरावस्थायाम् । कल्प इति कल्पस्थाने । मदनं पिप्पलीयुक्तं कफे, कलिङ्गयुक्तं पित्तश्ले ष्मणि, * प्रस्कन्दनमिति वा पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
२४६७ लिह्याद वा वृतं चूर्ण संयुक्तं चौद्रसर्पिषा। पिबेद वा क्षौद्रमावाप्य सघृतं त्रिफलारसम् ॥
आरग्वधं वा पयसा मृद्वीकानां रसेन वा। त्रिफलां त्रायमाणां वा पयसा ज्वरितः पिबेत् ॥ ज्वराद विमुच्यते पीत्वा मृद्वीकाभिः सहाभयाम् । पयोऽनुपानमुष्णं वा पीत्वा द्राक्षारसं नरः॥ १४० ॥ कासाच्छासाच्छिरःशूलात् पार्श्वशूलाच्चिरज्वरात् ।
मुच्यते ज्वरितः पीत्वा पञ्चमूलीशृतं पयः ॥ १४१ ॥ आमलकानां रसं वा मदनफलकल्कयुक्तं धृतभृष्ट ज्वरापहं प्रच्छईनं पिबेत् । योगद्वयमिति ॥१३९॥
गङ्गाधरः-ऊद्धतः शोधनयोगानुक्त्वाधः शोधनानाह-लिह्याद वेत्यादि। क्षौद्रसपियों त्रिवृताचणेलेह एकयोगः। त्रिफलारसं सघृतं क्षौद्रमावाप्य प्रक्षिप्य पिबेदेति द्वितीयः। आरग्वधं सम्पाकस्य फलमध्यनिर्यासं पयसा उष्णेन पिबेदित्येकः। मृद्वीकानां रसेन काथेनारग्वधफलमध्यं वा पिवेदिति द्वितीयः। त्रिफलां चर्णीकृतां पयसा पिबेत्। त्रिवृतामिति पाठे त्रिवृतां चर्णीकृतां कल्कीकृतां पयसा पिबेदिति तृतीयः। त्रायमाणां वा चूर्णीकृतां पयसा पिबेदिति चतुर्थः। ज्वरित इति सर्वत्रान्वेतव्यम्। ज्वरक्षीणस्य कामन्तु पयसा तु मलान् हरेदिति यदुक्तं तत् पयोविरेचनमाह--ज्वरादित्यादि। मृद्वीकाभिः सहाभयां निकाथ्य पयोऽनुपानं पीसा ज्वरी ज्वरात् मुच्यते। द्राक्षारसं द्राक्षाकाथमुष्णं पयोऽनुपानम् उष्णगव्यदुग्धानुपानं पीता नरो ज्वरान्मुच्यते। उष्णं द्राक्षाकाथं पीला गव्यदुग्धमप्युष्णमेवानुपिबेदिति भावः ॥१४०॥ - गङ्गाधरः-कासादित्यादि । पञ्चमूलीकृतं विल्वादिपञ्चानां मूलानां कल्केन मधुकयुक्तं दाहप्राये। क्षौद्रयोगान्मधुरीकृतमम्बु क्षौद्राम्बु। लवणयोगालवणीकृतमम्बु लवणाम्बु । प्रस्कन्दनं विरेचनम् । आस्वाद्य त्युपयोज्य । किंवा आसाद्य ति पाठः ॥ १३७-१४०॥
चक्रपाणिः-क्रमागतक्षीरप्रयोगानाह-कासादित्यादि। अत्र पञ्चमूल्यादिद्रव्यस्य तथा क्षीरस्य पानीयस्य च मानानुक्तौ वृद्धव्यवहारसिद्धया परिभाषया मानकल्पनम् । पडतम्-“द्रव्यादष्टगुणं
For Private and Personal Use Only
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४४८
चरक-संहिता। [ ज्वरचिकित्सितम् एरण्डमूलोत्कथितं ज्वरात् सपरिकर्तिकात् । पयो विमुच्यते पीत्वा तद्वद् विवशलाटुभिः ॥ १४२॥ त्रिकण्टकबलाव्याघ्री-गुड़नागरसाधितम् । वर्धोमूत्रविबन्धन शोफज्वरहरं पयः॥ १४३॥ सनागरं समृद्वीकं सघृतक्षौद्रशर्करम् ।
शृतं पयः सखजूरं पिपासाज्वरनाशनम् ॥ १४४ ॥ पादिकेन चतुर्गणजलेन पक गव्यं पयः पीला ज्वरितः कासादित्यादितो मुच्यते ॥१४१॥ __ गङ्गाधरः-एरण्डेत्यादि। एरण्डमूलोत्कथितं पयः पीला सपरिकर्त्तिकात् गुदे कर्त्तनवत्पीडायुक्तात् ज्वराद विमुच्यते । विल्वशलाटुभिः आमविल्वानाच शुष्काणां कल्कैरुत्कथितं पयस्तद्वत् पीला सपरिकर्तिकात् ज्वरादविमुच्यते ॥१४॥ - गङ्गाधरः–त्रिकण्टकेत्यादि । त्रिकण्टकं गोक्षुरं बला पीतपुष्पा बला व्याघ्री कण्टकारीमूलं नागरं शुण्ठी एभिः कल्कैरष्टमांशैः जले चतुर्गुणे साधितं पयः पुराणगुई प्रक्षिप्य पीतं वच्चौमूत्रविबन्धन शोथज्वरहरं भवति ॥१४३॥ - गङ्गाधरः-सनागरमित्यादि। नागरमृद्वीकाखज्जू रः कल्कीकृतः शृतं चतुर्गुणे तोये पक्क' पयः शीतीभूतं घृतक्षौद्रशकरायुक्तं पिपासावरनाशनम् ॥१४४॥ क्षीरं क्षीरात् तोयं चतुर्गुणम् । क्षीरावशेषः कर्त्तव्यः क्षीरपाके त्वयं विधिः ॥” इति। एतच्च द्रव्यापले क्षीरपलचतुष्टयं पानीयपलानि षोड़श दत्त्वा क्षीरावशेषः पाकः कर्त्तव्यः। एवम्प्रकारा मानव्यवस्था। ननु यन्त्र माषपर्णभृतीये-“मेदां पयस्यां जोवन्ती विदारी कण्टकारिकाम्। माषान् श्वद्रष्टां क्षीरिकां गोधूमान् शालिषष्टिकान्। पयस्योदके पक्त्वा कार्षिकानाकोन्मिते। विवर्जयेत् पयःशेषम्" इत्यादिना क्षीरव्यादिमानमुक्तम्, तत् तवैव विषये ज्ञेयम्, तन्मान्तरपरिभाषागृहीतत्वादस्य मानस्य। प्रदेशान्तरयोगोक्तं हि मानं तदेव प्रदेशान्तरेऽपि मानलिङ्ग भवति, यत् परिभाषानुगतं भवति, यत् तु परिभाषाबाधितम्, तत् स्वविषये एवावतिष्ठते। यथा “शुद्धशुष्करसोनस्य चतुःपलं क्षीरोदकेऽष्टगुणे पचेत् क्षीरशेषञ्च पाययेत्' इति, एवमन्यदपि तन्तान्तरपरिभाषाविरुद्धमानकथनं तवैव प्रयोगे व्यवस्थितं ज्ञेयम्। परिकर्तिका कर्सनाकारा गुदादिवेदना। सनागरमित्यादौ क्षीरक्षौद्रस्य पाकानईत्वेनोत्तरकालं द्रष्यान्तरतुल्यमानस्मैव
For Private and Personal Use Only
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्य अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
चतुर्गुणेनाम्भसा वा शृतं ज्वरहरं पयः । धारोष्णं वा पयः सद्यो वातपित्तज्वरं जयेत् ॥ १४५ ॥ जीर्णज्वराणां सव्र्व्वेषां पयः प्रशमनं परम् । पेयं तदुष्णं शीतं वा यथास्वैरौषधैः श्रुतम् ॥ १४६ ॥ प्रयोजयेज्ज्वरहरान् निरूहान् सानुवासनान् । पक्वाशयगते दोषे सिद्धौ यानुपदेक्ष्यते ॥ १४७ ॥ पटोलारिष्टपत्राणि सोशीरं चतुरङ्गलम् । ह्रीवेरं रोहिणी तिक्ता श्रदंष्ट्रामदनानि च ॥
For Private and Personal Use Only
२४६६
गङ्गाधरः – चतुर्गुणेनेति । केवलेन जलेन कल्कं विनापि तं पयो ज्वरहर - मिति । चतुर्गुणेनेत्यनेन सर्व्वत्र पयःपाके चतुर्गुणं जलं ज्ञापितम् । तदुक्तमन्यत्र । " द्रव्यादष्टगुणं क्षीरं क्षीरात् तोयं चतुर्गुणम् । क्षीरावशेषः कर्त्तव्यः क्षीरपाके स्वयं विधिः ॥” इति । धारोष्णं वेति । गोदोहनमात्रं यत् स्वभावत उष्णं दुग्धं तद् वातपित्तज्वरं सद्यो जयेत्, न तु कफपित्तजं कफवातजं वा । दाहतृष्णापरीतस्येत्यादिना यत् पयोविधानमुक्तं, तत्र सनागरमित्यादियोगेन तृष्णावतो दुग्धम् | कासादित्यादिना निरामज्वराणां धारोष्णं वेत्यादिना वातपित्तज्वरस्य, तः सद्धप्रच्युतदोषे शृतं पयो विहितम् ।। १४५ ॥
गङ्गाधरः - जीर्णज्वराणामित्यादि । सर्व्वेषामिति वातादिजानां सर्व्वेषामेव जीर्णज्वराणां क्षीणकफानां यथास्त्रैः स्वीयैः स्वीयैरौषधैः शृतं पक पयः परं प्रशमनम् । तच्च दुग्धमुष्णं वा शीतं वा पेयं वातकफेऽत्युष्णं वातपित्ते शीतम्, सव्वेंत्र सर्व्वं वा यथास्वोषध सिद्धत्वान्न विरुध्यते ॥ १४६ ॥
गङ्गाधरः - निरूहैर्वा मलान् हरेदिति यदुक्तं तन्निरूह योगानाह - प्रयोजये. दित्यादि । सिद्धौ सिद्धिस्थाने । तथात ऊर्द्धश्च यान् ज्वरहरान् सानुवासनान् निरूहानुपदेक्ष्यते तान् ज्वरितस्य क्षीणस्य पकाशयगते दोषे प्रयोजयेत् ।। १४७
गङ्गाधरः - के योगा अत्रोपदेक्ष्यन्ते इत्याह-- पटोलेत्यादि । पटोलारिष्टयोः प्रक्षेपो ज्ञेयः । उष्णं शीतं वेति विकल्प इच्छाविशेषकृतः । किंवा प्रबलवाते उष्णम्, पित्तेऽतिबले शीतम् ॥ १४१ – १४७ ॥
चक्रपाणिः - निरूहविधौ ज्वरहरानिति वचनेन ज्वरहरैद्र' व्यैर्निरूहानुवासनकल्पनां दर्शयति ।
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५००
चरक-संहिता। ज्वरचिकित्सितम् स्थिरा बला च तत् सव्वं पयस्यर्बोदके शृतम्। क्षोरावशेषं निर्म्यहं संयुक्तं चौद्रसर्पिषा ॥ कल्कैमदनमुस्तानां पिप्पल्या मधुकस्य च। . वत्सकस्य च संयुक्तं वस्तिं दद्याज्ज्वरापहम् ॥ शुद्ध मार्गे हृते दोषे विप्रसन्नेषु धातुषु। गताङ्गशूलो लघ्वङ्गः सद्यो भवति विज्वरः॥ १४८॥
वस्तिः । आरवधमुशीराणि मदनस्य फलानि च। पर्यश्चतस्रो मधुकं निर्य्यहमुपकल्पयेत् ॥ प्रियङ्गर्मदनं मुस्तं शताह्वा मधुयष्टिका । कल्कः सर्पिगडः क्षौद्र ज्वरघ्नो वस्तिरुत्तमः ॥ १४६ ॥
वस्तिः । पत्राणि । रोहिणी तिक्तेति कटुरोहिणी। स्थिरा शालपर्णी। अोदके अर्द्धसुदकं यत्र तस्मिन्नोदके पयसि गोक्षीरे द्विभागे भागेकं जलं दत्त्वा तयो योरष्टमांश पटोलादीनां कल्कं दत्त्वा पक्त्वा क्षीरावशेषं तं निय्यूहं क्षौद्रसर्पिषानुरूपेण संयुक्तं कृखा तथा मदनफलमुस्तकपिप्पलीयष्टीमधुकवत्सकवीजानां कल्केयुक्तं कृता वस्तिं निरूहवस्तिं ज्वरापहं दद्यात् । अनेन शुद्ध मार्गे स्रोतसि इत्यादौ सति सद्यो विज्वरो भवति। एकोऽयं निरूहवस्तिः ॥१४८॥
गङ्गाधरः-आरग्वधमित्यादि। आरग्वधस्य फलमध्यं, पर्ण्यश्चतस्त्र इति शालपर्णी पृश्निपर्णी माषपर्णी मुद्गपर्णीति चतस्रः पर्ण्यः। आरग्वधादीनि द्रव्याण्यष्टौ काथविधिना निय्यूह काथमुपकल्पयेत् साधयेत्। तत्र काथे पूते प्रियङ्गमदनफलमुस्तकशताहायष्टीमधुकानां पश्चानां कल्कं गव्यं सर्पिः पुराणगुई पुराणमधु च दत्त्वा आलोड्य वस्तिविधेयः। इति द्वितीयो निरूहवस्तिः॥१४९॥ पटोलाय निरूहे 'पयस्योदके शृतम्' इत्यनेन क्षीरतुल्यस्य जलस्य ग्रहणम्, 'अर्द्ध'शब्दस्य समप्रविभागवचनत्वाज्ज्ञ यम् । अत्र च क्वाथकल्कस्नेहादिमानव्यवस्थितिः सिद्रिस्थाने वक्तव्यैव बोदव्या ॥ १४८॥ १४९॥
For Private and Personal Use Only
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३य अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
गुड़ चीं त्रायमाणाञ्च चन्दनं मधुकं वृषम् । स्थिरां बलां पृश्निपर्णी मदनञ्चेति साधयेत् ॥ रसं जाङ्गलमांसस्य रसेन सहितं भिषक् । पिप्पलीफलमुस्तानां कल्केन मधुकस्य च ॥ ईषत्सलवणं युक्तं निरूहं चौद्रसर्पिषा । ज्वरप्रशमनं दद्याबलस्वेदरुचिप्रदम् ॥ १५० ॥ वस्तिः । जीवन्तीं मधुकं मेदां पिप्पलीं मदनं वचाम् । ऋद्धिं रास्नां बलां विल्वं शतपुष्पां शतावरीम् ॥ पिष्ट्रा चोरं जलं सर्पिस्तैलञ्च विपचेद् भिषक् । अनुवासनिकं स्नेहमेतद् दद्याज्ज्वरापहम् ॥ १५१ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५०१
अनुवासनम् ।
गङ्गाधरः - गुडचीमित्यादि । वृषं बासकमूलम् । मदनं मदनफलम् । इति गुडूच्यादि - मदनान्तानि नव द्रव्याणि काथविधिना रसं कार्यं साधयेत् भिषक् । रसं तं कार्यं, जाङ्गलानां हरिणादीनां मांसस्य रसं साधयित्वा तेन मांसरसेन सहितं, पिप्पलीमदनफलमुस्तकयष्टिमधुकानां कल्केन च युक्तम्, ईपत्सलवणं सैन्धवलवणेन सहितमीपल्लवणरसं क्षौद्रसर्पिपा युक्तं कृत्वा निर्मथ्य निरूह दद्यात् । एवं तृतीयवस्तिः ।। १५० ।।
गङ्गाधरः- अथ रुक्षबद्धपुरीषाय प्रदद्यादनुवासनमिति यदुक्तं तदनुवासनमाह - जीवन्तीमित्यादि । जीवन्तीं शाकविशेपम् । मेदां खनामख्यातां तदभावेऽश्वगन्धाम् । मदनमपि सव्र्व्वत्र फलमेव ग्राह्यम् । ऋद्धिं स्वनामख्यातां तदभावे बलां दद्यात् । विल्वं विल्वमूलखक् । एतानि जीवन्त्यादीनि शतावर्य्यन्तानि द्वादश द्रव्याणि स्नेहपादिकमानेन पिष्ट्रा कल्कीकृत्य पुराणं सर्पिस्तैलञ्च नवं तिलप्रभवं मिलिला प्रस्थं मन्दाग्निना पक्त्वा मुच्छेविला तत्र शीतीभूते पूर्वोक्तं कल्कं दत्त्वा क्षीरश्च तत्स्नेहसमं जलं तत्स्नेहात् त्रिगुणं दत्त्वा ऐकध्यं विपचेत् भिषक् । एतदानुवासनिकं ज्वरहरं स्नेहं दद्यात् ।। १५१ ।। अनुवासनम् ।
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः - गुरु च्यादौ साधयेद् रसमिति क्वाथं कुर्य्यात् । ईषत्सलवणमिति ईषत्क्षौद्रसर्पिषा युक्तमिति योज्यम् । जीवन्त्याद्ये अनुवासनयमके क्षीरं स्नेहसमम्, जलन्तु त्रिगुणमिति ३१४
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
२५०२
www.kobatirth.org
चरक संहिता |
-
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पटोलपिचुमर्दाभ्यां गुड़ च्या मधुकेन च । मदनैश्व श्रुतः स्नेहो ज्वरन्नमनुवासनम् ॥ १५२ ॥
चन्दनागुरुकाश्मर्थ्य - पटोलमधुकोत्पलैः । सिद्धः स्नेहो ज्वरहरः स्नेहवस्तिः प्रशस्यते ॥
[ ज्वरचिकित्सितम्
यदुक्तं भेषजाध्याये विमाने रोगभेषजे । शिरोविरेचनं कुर्य्याद युक्तिज्ञस्तज्ज्वरापहम् ॥
अनुवासनम् ॥
For Private and Personal Use Only
१५३ ॥
स्नेहवस्तिः ।
( नस्यम् । )
गङ्गाधरः - पटोलेत्यादि । पटोलपत्रनिम्बपत्र गुडूचीयष्टिमधुमदनफलानि इति पञ्च कल्कीकृत्य चतुर्गुणजले शृतः पकः स्नेहः श्रेष्ठखात् घृतमधिकारात् सर्पिस्तैलञ्चेति वा चतुः स्नेहानामन्यतमो वा ॥ १५२ ॥ द्वितीयोऽनुवासनयोगः । गङ्गाधरः- चन्दनेत्यादि । चन्दनादीनि षट् द्रव्याणि कल्कीकृत्य चतुर्गुणे जले सिद्धः स्नेहः पूर्व्ववदेकः सर्पिरादिः पकः ज्वरहरः स्नेहवस्तिः अनुवासनवस्तिः ॥ १५३ ॥
गङ्गाधरः- अनुवासनमुक्त्वा गौरवे शिरसः शूले इत्यादिना यच्छीर्षविरेचनविधानमुक्तं तस्य योगानाह - यदुक्तमित्यादि । भेषजाध्याये भेषजचतुष्कान्तर्गतेऽपामार्ग तण्डुलीयेऽध्यायेऽपामागस्य वीजानीत्यारभ्य ज्योतिष्मती नागरचेत्यन्तेन यच्छिरोविरेचनमुक्तं, विमाने रोगभेषजे इति विमानस्थाने रोगभिषग जितीयेऽध्याये सर्व्वशेषे शिरोविरेचनद्रव्याणि पुनरपामार्गेपिप्पलीमरिचेत्यारभ्य शिरोविरेचनार्थमुपदिशन्तीत्यन्तेन यच्च शिरोविरेचनमुक्तं, युक्तियो भिषक् तेषु मध्ये यज्ज्नरापदं शिरोविरेचनं तद् बुद्धया युक्त्या ज्वरे कुर्य्यात् ।
स्नेहाच्चातुगुष्यं द्रवस्य कार्य्यम् । 'मदनश्च शृतः स्नेहः' इत्यनन्तरोक्तसपिस्तैलरूप एव यमक स्नेहो बोद्धव्यः । एवं 'सिद्धः स्नेहः' इत्यत्रापि ज्ञेयम् ॥ १५० - १५३ ॥
चक्रपाणिः -- यदुक्तमित्यादिना शिरोविरेचनद्रव्यमाह । भेषजाध्याय इत्यपामार्गतण्डुलीये ।
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम् । २५०३. यञ्च नावनिक तैलं धूमवर्तिश्च या पुरा। मात्राशितीये निर्दिष्टा प्रयोजना सा ज्वरेष्वपि ॥ १५४ ॥ अभ्यगांश्च प्रदेहांश्च परिषेकांश्च कारयेत् । यथाभिलाषं शीतोष्णं विभजा द्विविधं ज्वरम् ॥ १५५ ॥ सहस्रधौतं सर्पिर्वा तैलं वा चन्दनादिकम् । दाहज्वरप्रशमनं दद्यादभ्यञ्जनं भिषक् ॥ १५६ ॥
अथ चन्दनादितैलमुपदेष्यामः।तद् यथा-चन्दन-शैलेयभद्रश्रिय- कालानुसार्य-भण्डी-कालीय-पद्मापद्मकोशीर-शारिवा___ यच्चेत्यादि। सूत्रस्थाने स्वस्थचतुष्के मात्राशितीयेऽध्याये यच्च नावनं. नावनीयमणुतैलं नाम चन्दनागुरुणी इत्यादिना यथोक्तान अश्नुते गुणानित्यन्तेन पदोन पुरा निद्दिष्ट तत् तैलं, तथा तत्रैवाध्याये या च धमवत्तिः शिरोविरेचनार्था निर्दिष्टा, सा च ज्वरेष्वपि प्रयोज्या॥१५४॥ __ गङ्गाधरः-अथाभ्यङ्गांश्च प्रदेहांश्चेत्यादिना यदभ्यङ्गादिविधानमुक्तं तेषां योगानाह-अभ्यङ्गांश्चेत्यादि। यथाभिलाषं शीतज्वरे उष्णमभिलपति उष्णदाहज्वरे शीतमभिलपतीत्यभिलाषमनतिक्रम्य शीतोष्णं द्विविधं ज्वरं विभज्य शीते ज्वरे उष्णान् अभ्यङ्गादीन् उष्णज्वरे शीतान् अभ्यङ्गादीन् कारयेत् ॥१५५
गङ्गाधरः-ननु कै व्यरित्यत आह-सहस्रधौतमित्यादि। सहस्रधोतं सर्पिश्चन्दनादिकं तैलञ्च दाहज्वरप्रशमनम् अभ्यञ्जनं दद्यात् ॥१५६॥ . - गङ्गाधरः-ननु किम्भूतं चन्दनादिकं तैलमित्यत आह–अथेत्यादि। चन्दनेत्यादि। पित्तप्रशमनखादत्रं चन्दनं रक्तम् । शालेयं मिषिजः। भद्रश्रियं श्रीखण्डचन्दनं श्वेतचन्दनमित्यथः। कालानुसायं शैलजम् । भण्डी भाण्डीति यच्च नावनिक तैलमित्यणुतैलम् । अभ्यङ्गांश्चेत्यादिना क्रमागत वहिःपरिनार्जनमाह। यथाभिलापमिति यथेच्छम् । शीतोष्णं विभज्येति शीतसमुत्थमुष्णसमुत्थञ्च ज्वरं विभज्य, तत्र शीत. समुत्थे उष्णाभ्यङ्गादयः उष्णे शीताः कर्तव्याः। अत्र च प्रतिलोमव्याख्यया शीताभिप्रायिणेऽभ्यङ्गादीनाह-सहस्रधौतमित्यादि। 'सहस्र'शब्दो विपुलार्थः। तेन अनेकधा धोतं सपिरित्यर्थः ॥ १५४-१५६ ॥
चक्रपाणिः-सूचितं चन्दनाय तैलंबते-अथेत्यादि । 'अथ'शब्दोऽधिकारे। चन्दनाय न द्रव्येण संस्कृतं तैलमपि चन्दनायमुच्यते । चन्दनं रक्तचन्दनम् । भद्रश्रियं श्वेतचन्दनम् । कालानुसायं
For Private and Personal Use Only
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५०४
चरक-संहिता। [ ज्वरचिकित्सितम् मधुकप्रपौण्डरीकनागपुष्पोदीच्य-वल्य-8-पद्मोत्पलनलिन-कुमुदसौगन्धिक-पुण्डरीक-शतपत्र-विसमृणालशालूकशवाल-कशेरुकानन्ता-कुशकाशेचुदर्भशरनलशालिमूल - जम्बू-केत्र-वेतस-वानीरगुन्द्रा-ककुभासनाश्वकर्ण-स्यन्दन--वातपोथ- -शाल-ताल--धवतिनिश--खदिर--कदर--कदम्ब--काश्म>--फल--सर्ज-प्रक्षकपीतनोडुम्बराश्वत्थ-न्यग्रोध-लोध्र-धातकी-दृवेत्कट-शृङ्गाटकमञ्जिष्ठा-ज्योतिष्मती पुष्करवीज-क्रौञ्चादन-बदरी-कोविदारकलोके। कालीयं कालीयकाष्ठम् । पद्मा भार्गी। पद्मकं पनकाष्ठम् । उशीर वीरणमूलम् । शारिवा अनन्तमूलम् । मधुकं यष्टीमधु । प्रपौण्डरीकं पुण्डरीयकाष्ठम् । नागपुष्पं नागकेशरपुष्पम् । उदीच्यं बालकम् । बल्यानि बलहितानि दश ऐन्द्यषभ्यतिरसष्यप्रोक्तापयस्याश्वगन्धास्थिरारोहिणीबलातिबला इति पश्चाशन्महाकषायोक्तानि । पद्मप्रसिद्धम् । उत्पलं नीलोत्पलम् । नलिनं सहस्रपत्रं पद्मम् । कुमुदं श्वेतजलजपुष्पमात्रम्। सौगन्धिकं कहारपुष्पं सुधीति लोके। पुण्डरीकं श्वेतपद्मम् । शतपत्रं पद्मम्। विसं मृणालम् । मृणालं पद्मादीनां कन्दप्रभवं क्षुद्रमृणालम् । शालकं पद्मादीनां कन्दः। शैवालः शैवलः। कशेरुः केशर इति लोके। अनन्ता अनन्तमूलम् । कुशकाशयोमू लम्। इक्षुः प्रसिद्धस्तस्य मूलम् । दर्भ उलुस्तस्य मूलम् । शालिमन्तिकधान्यं तस्य मूलम् । जम्बूः प्रसिद्धा। वेत्रश्च प्रसिद्धम् । वेतसः पानीयामलकम् । वानीरं तस्य प्रभेदः। गुन्द्रा गुड़ची गुड़ारोचनी वा । ककुभोज्जनः। असनः पीतशालः । अश्वकणः क्षुद्रशालः । स्यन्दनो नेमिक्षः। वातपोथः किंशुकः। शालः प्रसिद्धः। एवं तालधवश्च । तिनिशः स्यन्दनभेदः। खदिरो वावरीति प्रसिद्धः । कदरः श्वेतखदिरः खयेर इतिमसिद्धः। कदम्बः प्रसिद्धः। काश्मयं गम्भारीफलम्। फलं मदनफलम्। सज्जो वृहद्वक्षः शालः। प्लक्षो जटी नाकइड इति लोके । कपीतनम् आम्रावकः। इकटेति एकड़ इति लोके। भृङ्गाटकं पानीयफलम् । ज्योतिष्मती लतापुटकी। पुष्करवीज पनवीजम् । शीतला। नलिनं पद्मभेदः । मृणालम् सुगन्धि मूलम्। वेतसः। अश्वकर्णः शालभेदः । (प्ररोहो वटः।) स्यन्दनो' नेमीवृक्षः। वातपोय पलाशः। तिनिशो वक्षुलः । कदरः खदिरः । कषीत्तनो गन्धमुड़ इति ख्यातः। वटोऽप्ररोहो वटः न्यग्रोधस्तु प्ररोहवान् वटः । ज्योतिष्मती
* चव्य इति वा पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
२५०५
--
कदली- संवर्त्तकारिष्टक- शतपर्व्वा शीतकुम्भिका - शतावरी श्रीपर्णीरोहिणी -- श्रावणी - महाश्रावणी शीतपाक्योदनपाकी - काला-बलापयस्या- विदारी - जीवकर्षभक-- क्षत्रसहा - मेदा - महामेदा- मधुरसप्रोक्ता - तृणशून्य-- मोचरसाटरूषक-- वकुल- कुटज - पटोलनिम्ब - शाल्मली - नारिकेल - खर्जूर- मृडीका - पियाल- प्रियङ्गु- धन्वनात्मगुप्ता-मधूकानामन्येषाञ्च शीतवीर्याणां यथालाभमौषधानां कषायं कारयेत् । तेन कषायेण द्विगुणितपयसा तैषामेव कल्केन कषायार्द्धमात्र मृद्वग्निना साधयेत् तैलम् । तत् तैलमभ्यङ्गादेव
क्राश्चादनो घोञ्चुलुकः । बदरी त्रिधा । कोविदारः काञ्चनपुष्षम् । कदली सुप्रसिद्धा । संवत्तको मुस्तकस् । अरिष्टकं निम्बः । शतपर्व्वा दुर्व्वाभेदः । शीतकुम्भिका कुम्भाड़लता । श्रीपर्णी गाम्भारी । रोहिणी कटुरोहिणी । श्रावणी रक्तमुण्डेरी । महाश्रावणी श्वेतमुण्डेरी । शीतपाकी शीतला । ओदनपाकी नीलझिण्टी | काला नीलीति लोके । बला पीतबला । पयस्या क्षीरकाकोली क्षीरविदारी वा । विदारी भूमिकुष्माण्डः । जीवकः ऋषभकः खनामप्रसिद्धः । क्षुद्रसहा मुद्रपर्णी । मेदा महामेदा च प्रसिद्धा । मधुरसा मूर्व्वा । ऋष्यमोक्ता पीतबला शुकशिम्बा वा । तृणशून्यं मल्लिका । मोचरसं शाल्मलीवेष्टकम् अटरूषकं वासकः । वकुलादयः स्पष्टाः । धन्वनं धन्वननामा वृक्षः । आत्मगुप्ता शुकशिम्बा | मधुको मधुद्रुमः । अन्येषाश्च शीतवीर्य्याणाम् आमलकादीनां यथालाभ कषायं कथविधिना कार्थं कारयेत् । तेन कषायेण तैलाद् द्विगुणेन पयसा च गव्येन द्विगुणेन सुतरां कषायार्द्धमानं तैलं तिलमभवं स्नेवं तेषामेव चन्दनादीनां यथालाभकल्केन तैलात् पादिकेन साधयेत् । तत् तळं घृतवत्
काङ्क्षिनिका । संवर्त्तको विभीतकः । अरिष्टः पर्व्वतीयनिम्बम् । शतपर्व्वा श्वेतदूव । शीतकुम्भिका काष्ठपाटला । महाश्रावणी अलम्बुषा स्थूलफला । शीतपाकी गन्धदूर्वा । ओदनपाकी नीझिष्टी । काला काकोली । ऋष्यप्रोक्ता वृद्धिः शतावरी वा, पोतबला वा । तृणशून्य' केतकी । यथालाभमित्यनेन दुःखप्राप्यभेषजपरित्यागेनापि चन्दनादिपाकं दर्शयति । द्विगुणं पयोऽस्मिन् काथे, तेन द्विगुणपयसा काथेन । अत्र कल्कमानानिद्दिशेऽपि
For Private and Personal Use Only
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५०६
चरक संहिता ।
[ ज्वरचिकित्सितम्
सद्यो दाहज्वरं प्रशमयति । एतैरेव चौषधैः श्लक्ष्णपिष्टैः शीतैः प्रदेहं कारयेत् । एतैरेव च भृतशीतं सलिलमवगाहपरिषेकार्थं प्रयुञ्जीत ॥ १५७ ॥
इति चन्दनादि तैलादि ।
मद्यारनाल - क्षीर- सौवीर - दधिघृतसलिलसेकावगाहाश्च सद्यो दाहज्वरमपनयन्ति शीतस्पर्शत्वादिति ॥ १५८ ॥
*
तैलपाकोऽपि तैले फेनोऽधिको मत इति लक्षणेन सम्यक् पकमवताय्र्य अभ्यङ्गार्थम् । एतदभ्यङ्गाद्धि सद्यो दाहज्वरं प्रशमयति ।
दाहज्वरेऽभ्यङ्गमुक्त्वा प्रदेहादीनाह-- एतैरेवेत्यादि । एतैरुक्तैश्चन्दनादिभिरौषधे जेलेन श्लक्ष्णपिष्टैः सुशीतेः प्रदेहं कारयेत् दाहज्वरप्रशमन : एष प्रदेहः । परिषेकाद्यर्थ जलमाह - एतैरेवेत्यादि । एतैरुक्तैरेव चन्दनादिभिरौषधैः मृतशीतश्च सलिलमर्द्धमृतं जलमवगाहार्थं परिषेकाथेश्च प्रयुञ्जीत ।। १५७ ॥ इति दाहज्वरे चन्दनादीनि तैलादीनि । गङ्गाधरः- सेकावगाहान्तरमाह - मदेप्रत्यादि । सौवीरं तुषोदकम् ॥ १५८ ॥ स्नेहपादिकत्वं कल्कस्य "कल्कश्च स्नेहपादिकः" इति वचनात् । सध इति शीघ्रम् । अत्र यद्यपि तैलमुष्ण ं घृतञ्च शीतलं, शीतञ्च दाहप्रशमने प्रशस्तम्, तथापि सूक्ष्ममार्गानुसारितया व्यवायितया च तथा स्पर्ननेनाधिकवातहरतया तैलमेवाभ्यङ्गऽधिकृतम्, न घृतम् । अन्ये तु घृतादपि तैलं संस्कारवाहितरमिति कृत्वा तैलमिहोक्तमिति ब्रुवते । ननु 'चन्दनायम्' इति संज्ञाकरणे किं प्रयोजनम् ? प्रदेशान्तरे व्यवहारार्थमिति चेत्, न, विनापि संज्ञाकरणात् प्रदेशान्तरे यौगिकसंज्ञाव्यवहारो दृष्टः, यथा - " षट्पलं वा पिबेत् सर्पिः” तथा “वासाघृतं दाधिकं
पिबेत्” इति 'श्रूषणाद्यम्' इत्यादौ तथाकृतायामपि संज्ञायां व्यवहारो न दृश्यते । यथा व 'एतत् पारुषिकं सर्पिः' इति, तथा षड्भागकषायकादिसंज्ञां कृत्वा न वा ताभिः प्रदेशान्तरे व्यवहारः कृतः । मैवम् । पारुषिकादिसंज्ञाया यद्यपि शास्त्र व्यवहारो नास्ति, तथापि तद्विद्यानां वैद्यानां तया संज्ञया व्यवहारो भविष्यति, एतदर्थ' संज्ञाकरणम् । संज्ञानाञ्च प्रयोगकथनसमये अकारणोपयोगसिद्धाः संज्ञा भवन्त्येव षट्पलादिकाः । तेन प्रदेशान्तरेऽपि यौगिकसंज्ञाव्यवहारो भवति क्वचित् क्वचिच्चान्यधोपादेयतया वैद्यप्रसिद्धया च प्रयोगसमय एव संज्ञा क्रियत इति न क्वचित् क्षतिः । एवमन्यत्रापि संज्ञाकरणे व्याख्येयम् । 'अश्लक्ष्ण पिष्टैः' इति वचनेन लक्ष्णपिष्टपस्य दाहकतां सूचयति । यदुक्तम् - " लक्ष्णपिष्टघनो लेपश्चन्दनस्यापि दाहकृत् । त्वग्गतस्योष्मणो रोधात् शीतकृत् त्वन्यथागुरोः” इति ॥ १५७ ॥ १५८ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
श्य अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
भवन्ति चात्र ।
पौष्करेषु सुशीतेषु पद्मोत्पलदलेषु च । कदलीनाश्च @ पत्रेषु चौमेषु विमलेषु च ॥ चन्दनोदकशीतेषु दाहार्त्तः संविशेत् सुखम् । हिमाम्बुपूर्णे + सदने शीते धारागृहेऽपि वा ॥ १५६ ॥ हेमशङ्खप्रबालानां मणीनां मौक्तिकस्य च ।
चन्दनोदकशीतानां ना संस्पर्शान् रसान् + स्पृशेत् ॥ १६०॥ स्रग्भिर्नीलोत्पलैः पद्मर्व्यजनैर्विविधैरपि । शीतवातकरैर्वीज्यश्चन्दनोदकवर्षिभिः ॥ १६९ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५०७
गङ्गाधरः- अथ दाहज्वरे योगान्तरानाह श्लोकः - पौष्करेष्वित्यादि । पुष्करं वृक्षविशेषस्तस्य दलेषु च पद्मदलेषु च उत्पलदलेषु च कदलीनां पत्रेषु कोमलेषु श्रौमेषु विमलेषु वस्त्रेषु सर्व्वेषु चन्दनोदकशीतेषु श्वेतचन्दनघषेणेन कृतोदकसिक्तेषु संविशेत् शयीत । हिमेत्यादि । हिमाम्बुपूर्णे हिमाम्बुभिः पूर्णः कोष्ठो यस्य सदनस्य तत्र सदनेऽथवा शीते सदनेऽथवा धारागृहे यत्रनालेन जलधारया युक्ते गृहे शयीत ।। १५९ ।।
गङ्गाधरः – हेमेत्यादि । हेम्नः सम्यक्स्पर्शान् वातपित्तोत्तरजीर्णज्वरी पुरुषः स्पृशेत् । अथवा शङ्खस्य संस्पर्शानथवा प्रवालस्य संस्पर्शानथवा मणीनां संस्पर्शानथवा मौक्तिकस्य संस्पर्शानथवा श्वेतचन्दन घर्षणजोदकशीतानां द्रव्याणां सस्पर्शान् रसान् द्रवान् स्पृशेत् ।। १६० ।।
गङ्गाधरः– स्रग्भिरित्यादि । तथा नीलोत्पलैः पद्मर्वा कृताभिः स्रभिः मालाभिः । विविधैस्तालवृन्तमय-कदलीपत्र -माणपत्र - निम्बपत्र - पद्मपत्र- चामरादिभिर्व्यजनैः शीतवातकरैः शीतमेव वातं कर्त्त शीलवद्भिश्वन्दनोदकसिक्तैरेव चन्दनोदकवर्षिभिश्चन्दनोदकघर्षणशीलैः वीज्यः व्यजनीकाय्र्यः स ज्वरो ना स्यात् ।। १६१ ।।
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः - संस्पर्शानुरसान् स्पृशेदिति वचनान्न चिरं धारयेदिति दर्शयति । चिरवारणे कहाराणान्चेति पाठान्तरम् । + सिक्ते इति पाठान्तरम् ।
●
* संस्पर्शानुरसान् पिबेदिति चक्रधृतः पाठः ।
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५०८
चरक-संहिता। ज्वरचिकित्सितम् नयस्तडागाः पद्मिन्यो हृदाश्च विमलोदकाः। अवगाहे हिता दाह-तृष्णाग्लानिज्वरापहाः॥ १६२ ॥ प्रियाः प्रदक्षिणाचाराः प्रमदाश्चन्दनोक्षिताः। शान्तयेऽयुः छ परैः कामैर्मणिमौक्तिकभूषणाः ॥ १६३ ॥ शीतानि चान्नपानानि शीतान्युपवनानि च। वायवश्चन्द्रपादाश्च शीता दाहज्वरापहाः ॥ १६४ ॥ अथोष्णाभिप्रायाणां ज्वरितानाम् अभ्यगादीनुपक्रमाननुव्याख्यास्यामः। अगुरु-कुष्ठ-तगर-नलद-पत्र-शैलेयक-ध्यामक
गङ्गाधरः-नय इत्यादि। तस्य दाहतृष्णावतो वातपित्तोदीर्णज्वरिणोऽवगाहे पभिन्यो नद्यस्तड़ागाच पमिनो हुदाश्च विमलोदका हिता दाहादिहराश्च स्युः॥१६२॥
गङ्गाधरः-प्रिया इत्यादि। तस्यं दाहादीनां शान्तये परैरुत्कृष्टः कामैर्मदनविह्वलचित्तेन लालसाभिः प्रमदाः प्रकृष्टं मदवत्यः स्त्रियो युवतयो याः प्रिया भवन्ति प्रदक्षिणाचाराः प्रकर्षण दाक्षिण्यमानुकूल्यम् आचरितुं शीलवत्यश्च भवन्ति, ताश्चन्दनोक्षिताः प्रक्षितचन्दनाङ्गास्तथा मणिमौक्तिकभूषणाः सत्यस्तं ज्वरिणमयुमैच्छेयुः ॥१३॥
गङ्गाधरः-शीतानीत्यादि । तथास्य ज्वरिणः शीतानि चानानि वार्यभादीनि शीतानि पानानि नारिकेलोदकादीनि शीतानि पुष्पकदल्यादीनां कृत्रिमवनानि च शीताश्च वायवश्चन्द्रपादाश्चन्द्रस्य ज्योत्स्ना शीतवाहज्वरापहाः। इति शीताभिप्रायज्वरितस्याभ्यगादीनि व्याख्यातानि ॥१६४॥ गङ्गाधरः-अथोष्णाभिप्रायज्वरितस्य अभ्यङ्गादयो व्याख्यास्यन्ते-अथेत्यादि। उष्णाभिमायाणां शीतार्तानां ज्वरितानाम् । आदिना प्रदेहावगाहपरिषेकान् । अगुन्नित्यादि। अगुरु कृष्णागुरु । कुष्ठम् । तगरं तगरपादिकम् । नलदम् हि तेषामप्युष्णता स्यात् । वायवश्चन्द्रपादाः शीता इति अत्र चाकृतोष्णस्वदर्शनात् शीता इति विशेषणेन चन्द्रपादानां तेषां सर्वदा शीतत्वम् । किंवा, चन्द्रपादा अपि अत्युष्णकाले रजनीषु अनुष्णा एवोष्णसम्पर्कादृष्णा भवन्ति, तमिरासार्थ शीता इति ॥ १६०-१६५ ॥ • सान्त्वयेयुः इति चक्रादितः पाठः साधीयान् ।
For Private and Personal Use Only
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
豪
" ३य अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
२५०६
|
हरेक स्थायक -क्षेम कैला-- वराङ्गदलपुर- तमालपत्र - भूतीकरौहिष- सरल - शल्लकी - देवदार्व्वग्निमन्थ-विस्वश्योनाककाश्मर्थ्यपाटला - पुनर्नवा - वृहती - कण्टकारिका - वृश्वीर- शालपर्णी-पृश्निपर्णीमाषपर्णी - मुद्रपर्णी- गोक्षुर करण्ड - शोभाञ्जनक- वरुणार्कचिरविल्वतिल्वक -- शटी -- पुष्करमूल- गण्डीरोरुवूक -- पत्तूराक्षीवाश्मान्तक - शिम - मातुलुङ्ग - मूषकपर्णी- -तिलपर्णी-पीलुपर्णी- मेषशृङ्गीहिंसा - दन्तशठ भल्लातकैरावतकास्फोत. कण्डीरात्मगुप्ता काकाण्डे - पीका - करअ - धान्याजमोद - पृथ्वीका - सुमुख- सुरस - कवक - कण्डीरकुठेरक कालमालक- पर्णास तवक- फणिज्भक भूस्तृण- शृङ्गवेरउशीरम् । पत्रं तेजपत्रम् । ध्यामकं कत्तृणम् । हरेणुकं रेणुकमिति लोके । स्थौणेयं ग्रन्थिपर्णम् । क्षेमकं हरिद्रा, चोरकाष्ठ इत्यन्ये । एला स्थलैला । वराङ्गदलं प्रियङ्गुपत्रम् | पुरो गुग्गुलुः । तमालपत्रम् । भूतीकं यमानी । रौहिषं कत्तणभेदः । सरलम् । शल्लकी शिलारसः । देवदारु । अग्निमन्थो गणेरी । श्योनाकदीनि षट् स्पष्टानि । वृवीरः श्वेतपुनर्नवा । शालपर्ण्यादीनि अर्कान्तानि नव स्पष्टानि । चिरविल्वो नक्तमालः नाटा इति लोके । तिल्वकं लोधम् । पुष्करं स्वनामख्यातं तस्य मूलं तदभावे कुष्ठम् । गण्डीरो दूर्वा । उरुवको रक्तैरण्डमूलम् । पत्तरा कम इति लोके । अक्षीषो रञ्जनवृक्षः । अश्मान्तको लौहचर इति लोके शिग्र रक्तशोभाञ्जनम्। मातुलुङ्ग जम्बीरभेदः । मूषकपर्णी दन्ती । तिलपर्णी रक्तचन्दनम् । पीलुपर्णी, मेषशृङ्गी अजास्तनयुगवद युग्मफला । हिंस्रा कालियाकड़ । दन्तशठो जम्बीरः । भल्लातकं प्रसिद्धम् । ऐरावतं हस्तिशुण्डी । आस्फोता आकरमल्ली । काण्डीरः श्वेतदूर्वा । आत्मगुप्ता शुकशिम्बी । ऐषीका शरमूलम् । करञ्जो डहरकरञ्जामूलम् । धान्यकं धनीयकम् । अजमोदं वनयमानी । पृथ्वीका सूक्ष्मैला । सुमुखं पर्णासः । सुरसः पर्णासः । कवकः । कण्डीरः । कुठेरकः श्वेतपर्णासः चक्रपाणिः - अगुवध क्षेमकश्वोरकः । रौहिषो रामकर्पूर इति ख्यातः । शिशुः शोभाखनभेदः । मूलपर्णी गुग्गुलुः । तिलपर्णी तिळोक्ता इति ख्यातः, रक्तचन्दनमित्यन्ये । कान्डीरः कारवेल्ली । मोरटा मूर्खेत्यन्ये शमठभेदः । स हि जलजस्थलजभेदाद् द्विविधः । आत्मजा पुत्रञ्जरा ख्याता । एकैका त्रिवृता । सुमुखादयः पर्णासभेदाः । सहा वृक्षसहाः ।
1
-
I
मूलपर्णी इति पाठान्तरम् ।
३१५
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५१०
चरक संहिता। [ उवरचिकित्सितम् पिप्पली-सर्षपाश्वगन्धा-रास्ना रुहावरोहा बलातिबला वचा गुडूचीशतपुष्पा-शीतवल्ली-नाकुलीछगन्धनाकुली-श्वेता - ज्योतिष्मती चित्रकाध्यण्डाम्लचाङ्गरी-तिल बदर-कुलत्थानाम्, एवंविधानामन्येषाञ्चोष्णवीर्याणां यथालाभमोषधानां कषायं कारयेत् । तेन कषायेण तेषाञ्चैव कल्केन सुरासौवीरतुषोदकमैरेयमेदकदधिमण्डारनालकटरप्रतिविनीतेन तैलपात्रं विपाचयेत्। तेन सुखोष्णेनोष्णाभिप्रायं ज्वरितमभ्यज्यात्, तस्य शीतज्वरः प्रशाम्यति । कालमालकः । पर्णासः कृष्णपर्णासः। क्षवकः हाँचियामूलम्। फणिज्झक आस्फोतभेदः । भूस्तृण उलयामूलम् । शृङ्गवेरादीनि चखारि स्फुटानि। रुहा स्वनामख्यातक्षः। अवरोहा वटावरोहः । बलादीनि त्रीणि स्पष्टानि। गुड़ ची पद्मगुडूची। शीतवल्ली। नाकुली रास्नाभेदः धारुया इति लोके । गन्धनाकुली सुगन्धीति ख्याता । श्वेता श्वेतापराजिता । ज्योतिष्मती घोषकभेदः । चित्रकम्। अध्यण्डा । अम्लचाङ्गेरी आमरुलिः । तिलादीनि त्रीणि स्पष्टानि। एवंविधानामुष्णवीर्याणाम् अन्येषाञ्च द्रव्याणां चव्यमरिचादीनाम्। यथालाभमिति “समस्तं वर्गमद्ध वा यथालाभमथापि वा । गणोक्तानां प्रयुञ्जीत द्रव्याणि मतिमान् भिषक” इति परिभाषा ख्यापिता । कपायं काथविधिनाष्टगुणे जले पक्त्वा काथं कारयेत् । तेन कषायेण तैलसमेन तेषामेवागुर्बादीनां कल्केन च तैलपादिकेन सुरादीनां प्रत्येकमष्टानां तैलसममानेन तैलपात्रं द्वगुण्यात् षोड़शशरावमितं तैलं विपचेत् । सुरा प्रसिद्धा। सौवीरं काञ्जिकभेदः सतुषधान्यकृतमम्लजलम् । तुषोदकं सतुषयवकृतमम्लजलम् । मैरेयकं मदिराप्रभेदः । मेदकञ्च मद्यभेदः । दधिमण्डो दधिमस्तु । आरनालं काञ्जिकम् । कटूरं ससारकतक्रम् । प्रतिविनीतेन प्रत्येक समारोनांवा पितेन। “पञ्च प्रभृति यत्र स्युट्रैवाणि स्नेहसंविधौ। तत्र स्नेहसमान्याहुराक च स्याच्चतुगुणम्” इति परिभाषा बोध्या। तेन पक्कन तैलेनाभ्यङ्गकाले सुखोष्णीकृत्य उष्णाभिप्रायमुष्णाभिलाषं ज्वरितमभ्यज्यात् । रोहाञ्जलिकारिका । शीतपर्णी वृक्षकलम्म्बूका । नाकुली चविका । गन्धनाकुली रास्नाभेदः । अध्यण्डा शुकशिम्बी। अन्येषाचे त्यनेन रोगभिषजितीयोक्तोरणद्रव्याणि ग्राहयन्ति। सौवीरकतुषोदके निवृत्कल्पे वक्ष्यमाणे। मेरेयं सुराकृतसुरा । मेदकोऽजगलः। कटुरं सस्नेहदधिवः । पात्रम्
* शीतपर्णीति वा पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्।
२५११ एतैरेव चौषधैः श्लक्षणपिष्टैः सुखोष्णैः प्रदेहं कारयेत् । एतैरेव शृतं सुखोष्णं सलिलमवगाहार्थं परिषेकार्थञ्च प्रयुञ्जीत । शीतज्वरं प्रशमयति ॥ १६५ ॥
शीतज्वरेऽगुर्खादि तैलादि।
भवन्ति चात्र। त्रयोदशविधः स्वेदः स्वेदाध्याये निदर्शितः। मात्राकालविदा युक्तः स च शीतज्वरापहः ॥ १६६ ॥ सा कुटो तच्च शयनं तच्चावच्छादनं ज्वरम् ।
शोतं प्रशमयन्त्याशु धूपाश्चागुरुजा घनाः ॥ १६७ ॥ उष्णाभिप्रायज्वरितस्याभ्यङ्गमुक्त्वा प्रदेहादीनाह-एतैरेवेत्यादि। एतैरगुव्वादिभिरुक्तः । एतैरेवागुर्वादिभिरुक्तद्रव्यैः शृतं पक्क सलिलं काथं सुखोष्णमीषदुष्णमवगाहाथ परिषेकार्थश्च प्रयुञ्जीत ॥१६५॥
शीतज्वरेऽगुर्वादि तैलादि। गङ्गाधरः-शीतज्वरे योगान्तरमाह-भवन्तीत्यादि । त्रयोदशेत्यादि । मात्राकालविदा प्रयुक्तः स त्रयोदशविधः स्वेदः शीतज्वरापहः ॥१६६॥ - गङ्गाधरः-सा कुटीत्यादि। सा कुटीमावेशिकरसायन विधौ या कुटी पूर्वमुक्ता सैव कुटीति। केचित्। शीतत्तविहिता तस्याशितीयोक्ता या कुटी सा कुटी। तथा तच्च शयनं तत्रैवाध्याये शीतत्तु विहिता या शय्या तच्छयनम्। तच्चावच्छादनं तत्रैवोक्तं शीतचितं तद् यदाच्छादनं आढ़कम्। अत सर्वाच्येव कषायादीनि द्रवद्रव्याणि स्नेहसमानि प्रत्येक कर्तव्यानि । यदुक्तम्-“पञ्च प्रभृति यत्र स्यु वाणि स्नेहसंविधौ। तत्र स्नेहसमान्याहुः" इति ॥ १६५॥ .... चक्रपाणिः-स्वेदाध्याये त्रयोदशविधस्यैवोक्तत्वात् पुनस्त्रयोदशविधवचनं सर्वेषामेव करणार्थम् । किंवा अधिकाग्निस्वेदनिषेधार्थम् । बयोदशविधस्वेदान्तर्गतापि कुटी विशेषण हितत्वात् . पुनरुच्यते। 'तच्च शयनम्' इति कुटीपरिकरतया प्रतिपादितं शयनम् । एवं अवछादनम्
For Private and Personal Use Only
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५१२
फरक-संहिता। [ ज्वरचिकित्सितम् चारूपचितगात्राश्च तरुण्यो यौवनोष्मणा । आश्लेषाच्छमयन्त्याशु प्रमदाः शिशिरं ज्वरम् ॥ १६८॥ स्वेदनान्यन्नपानानि वातश्लेष्महराणि च । शीतज्वरं जयन्त्याशु संसर्गबलयोजनात् ॥ १६६ ॥
प्रावरणादिकम् । तानि सर्वाणि शीतं ज्वरश्चाशु प्रशमयन्ति। धूपाश्च घना बहला अगुरुजा अगुरुकाष्ठमङ्गारे ज्वलति क्षिप्खा कृताः शीतं उवरश्चाशु प्रशमयन्ति ॥१६७॥
गङ्गाधरः-चार्चित्यादि। प्रमदाः काममदप्रकर्षास्तरुण्यो द्वात्रिंशद्वर्षान्तषोडशवर्षाधिकवयस्काः स्त्रियश्चारूपचितगात्राः सुमनोहराकारेण नातिस्थूलतया नातिकृशतया प्रवृद्धदेहा आश्लेषादालिङ्गनाद यौवनोष्मणा शिशिरज्वरं प्रशमयन्त्याशु ॥१६८॥
गङ्गाधरः-स्वेदनानीत्यादि। स्वेदनानि यद्यपि त्रयोदशविधः स्वेद इत्य नेन स्वेद उक्तस्तथापि तदितराननिस्वेदानामातपश्वासरोधादिजानां संग्रहार्थ पुनरत्र स्वेदनानीत्युक्तम् । अन्नपानानि वातश्लेष्महराणि वातहरश्लेष्महरतदुभयहरविल्वादिपञ्चमूलादिकृतानि, संसर्गबलयोजनात् संसर्गबलेन तत्तद्वातश्लेष्महरद्रव्याणां संयोगवलेन योजनात् शीतं ज्वरमाशु जयन्ति ॥१६९ ॥
अपि। एतच्च शयनाच्छादनं पृथगप्मत्र हितमिति पृथक्पाठं दर्शयति । घना इति बहलाः । स्वेदनानि उष्णानि कुक्कुटमदिराकुलत्यादीनि । संसर्गबलयोजनादित्यत्र अन्तरोक्त एवोष्णाभिप्रायः ज्वरकरो वातकफसंसर्गः 'संसर्ग'शब्देन गृह्यते। तेन वातकफसंसर्गे यदि वातो बलवान्, तदा गुरूष्णस्निग्धभूयिष्ठमनुपानम् यदा कफो बलवान्, तदा लघूष्णरुक्षप्रायं विधेयमित्यर्थः। अयज्ञ वातकफजे ज्वरे विशेषेण वायोर्योगवाहितया शीतो भवतीति कृत्वेहोक्तिः । तेन केवलकफजः केवलवातजोऽपि शीताभिप्रायो शेय एव ॥ १६६-१६९ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः चिकित्सितस्थानम्।
२५१३ निरामे वातजे चैव पुराणे क्षयजे ज्वरे।। लधनं न हितं विद्याच्छमनस्तमुपाचरेत् ॥ १७० ॥ ® सामा ये ये च कफजाः कफपित्तज्वराश्च ये।
लङ्घनं लड़नीयोक्तं तेषु कार्य प्रति प्रति ॥ १७१॥ गङ्गाधरः-दाहादि-शीतादिभेदेनोक्तज्वरयोश्चिकित्सामुक्त्वा वातादिभेदन चोक्तानां ज्वराणां चिकित्सामाह-निरामे इत्यादि। पूर्व ज्वराहते क्षयानिलभयेत्यादिना वातजे क्षयजे च ज्वरे सामे यो लङ्गनप्रतिषेधः कृतः। अत्र निरामेऽपि लङ्घनं प्रतिषेधयति। 'निरामे सर्वस्मिन्नेव ज्वरे नैराम्ये मध्यावस्थायां वातजे च सविस्थे एव पुराणे द्वादशदिनादूद्धश्च सर्वस्मिन्न व ज्वरे क्षयजे च ज्वरे सासु सामाद्यवस्थासु लङ्घनं हितं न विद्यात्। अत्र दोषज्वरप्रकरणाद् भयादिजे खागन्तुजे दोषजे सामवातज्वरे च तदेव ज्वरे पूर्व यल्लङ्घनं निषिद्धं तन्नात्रोक्तम् ॥ १७०॥
गङ्गाधरः-ननु तर्हि कस्मिन् ज्वरे लङ्घनं कार्यमित्यत आह-सामा ये
चक्रपाणिः-सम्प्रति वातजादीनां ज्वराणां पूर्वनिषिद्धं लङ्घनमुल्लेख्य विशेषचिकित्सामाहवातज इत्यादि। शमनैरिति कषायसर्पिःपानादिभिः शमनैः ॥ १७॥ । चक्रपाणिः- सम्प्रति वातजादीनामप्यवस्थायां लङ्घनं, तथा कफजादीनामपि स्वरूपेणैव
* इतःपरम् अधिकानि खल्वेतानि पद्यानि कुलचित् दृश्यन्ते। तद् यथाविक्षिप्यामाशयोष्माणं यस्माद् गत्वा रसं नृणाम् । ज्वरं कुर्वन्ति दोषास्तु हीयतेऽग्निबलं ततः॥ यथा प्रज्वलितो वह्निः स्थाल्यामिन्धनवानपि। न पचत्योदनं सम्यगनिलप्रेरितो वहिः॥ पक्तिस्थानात् तदा दोषैरुष्मा क्षिप्तो वहिनृणाम्। न पचत्यभ्यवहृतं कृच्छ्रात् पचति वा लघु ॥ अतोऽग्निबलरक्षार्थ लङ्घनादिक्रमो हितः। सप्ताहेन हि पच्यन्ते सप्तधातुगता मलाः ॥ निरामश्चाप्यतः प्रोक्तो ज्वरः प्रायोऽष्टमेऽहनि। उदीर्णदोस्स्वल्पाग्निरश्नन् गुरु विशेषतः॥ मुच्यते सहसा प्रागैश्चिरं क्लिश्यति वा नरः। एतस्मात् कारणाद् विद्वान् वातिके प्यादितो ज्वरे ॥ नातिगुवति वा स्निग्धं भोजयेत् सहसा नरम् । ज्वरे मारुत जे त्वादावनपेक्ष्यापि हि क्रमम् ॥ कुर्याभिरनुबन्धानामभ्थनादीनुपक्रमान् । पाययित्वा कषायञ्च भोजयेद् रसभोजनम् ॥ जीर्णज्वरहरं कुर्यात् सर्वशश्वाप्युपक्रमम्। श्लेष्मलानामवातानां ज्वरोऽनुष्णे कफाधिकः ॥ परिपाक म सप्ताहे नापि याति मृदूष्मणाम्। तं क्रमेण यथोक्तेन लखनाल्पाशनादिना। आदशाहमुपक्रम्य कषायादेवरुपाचरेत् ॥ इति ।
For Private and Personal Use Only
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५१४ चरक-संहिता।
ज्वरचिकित्सितम् वमनैश्च विरेकैश्च वस्तिभिश्च यथाक्रमम् । ज्वरानुपाचरेद् धीमान् कफपित्तानिलोद्भवान् ॥ १७२॥ संस्कृष्टान् सन्निपतितान् बुद्धा तरतमैः समः। ज्वरान दोषक्रमापेक्षी यथोक्तरौषधैर्जयेत् ॥ वर्द्धनेनैकदोषस्य क्षपणेनोच्छितस्य च। कफस्थानानुपूा वा सन्निपातज्वरं जयेत् ॥ १७३॥
इत्यादि। ये च सामजाः कफजा ज्वराश्चकारात् ये च सामपित्तजाः ये च सामजाश्च कफपित्तज्वरास्तेषु ज्वरेषु प्रति प्रति प्रत्येक प्रत्येकं लङ्घनीयोक्तं लङ्घनीयतया निर्दिष्टस्य पुरुषस्यैवोक्तं लङ्घनं कार्यम् ॥१७१॥
गङ्गाधरः-ततः किं काय्यं तदाह-वमनैश्चेत्यादि। कफोद्भवं ज्वरं वमनः पित्तोद्भवं विरेकैः वातोद्भवं वस्तिभिरिति ज्वरान् बुद्धिमानुपाचरेदिति। संसृष्टान् इत्यादि। संसृष्टान् वातपिसजान वातकफजान् पित्तकफजांश्च तथा सान्निपातिकान ज्वरान् तरतमैः न्यूनमध्याधिकः समैश्च दोषैरारम्भकैवु द्धा दोषक्रमापेक्षी भिषक् तन्नानमध्याधिकसमदोषक्रममपेक्ष्य यथोक्तैवमनादिभिः पूर्वोक्तश्च पाचनैः शमनैश्चौषधैः जयेत् । तत्रैकदोषस्योच्छितस्य क्षपणेन वापरोऽनुच्छितो दोषो यथा न वद्धते तथा कृखा जयेदिति भावः। सन्निपातज्वरस्य प्रकारान्तरेण दोषक्षपणमाह-वर्द्धनेनेत्यादि। कफस्थानानुपूा “संन्निसामान्येन लाघवकरं लखनमाह-सामा इत्यादि। सामा इत्यनेनापि वातिकस्यापि सामास्थलङ्घनीयत्वं न केवलं सामपित्तस्य ब्रूते। उक्तं ह्यन्यत्र-“सामे वातेऽपि लखनम्" इति। कफज तु निरामेऽपि लङ्घनमिति कफजं पृथगुच्यते। "कफपित्तज"शब्देन कफयुक्तपित्तजस्यैव लङ्घनीयत्वम्, न केवलनिरामपित्तजस्य, सामपित्तस्य तु आमक्षयार्थ लङ्घनं शस्यत एव । यदुतम् अन्यत्र-“सामे पित्ते लखनं कुर्य्यादेवामपत्यर्थम्" इति। यदुक्तम्-"कफपिसे द्रवे धातू सहेते लङ्घनं महत्" इति, तदपि सामान्येन सद्रवपित्तापेक्षया, क्षीणद्रवांशे तु पित्त लङ्घनं न कर्त्तव्यमेव लङ्घनीयोक्तवचनेन। लङ्घनवृहणीयोक्तः शविधलङ्घनं अवस्थानिषिद्धवमनादि सर्वथानिषिद्धव्यायामादिसहितं च ग्राह्यम् ॥ १७१ ॥
चक्रपाणिः-पूर्व यद "वमनाद्" इत्युक्तम्, तत् संसृष्टज्वरदोषेषु कफाधिकेषु । सम्प्रति एकैकदोषजे वमनैश्वेत्यादिना वमनादीनि प्राह इति न पौनरुत्तयम् । संसर्गसनिपातचिकित्सासूखमाह-संस्थानित्यादि। तरतमैः समैरिति संसर्गे एकोल्वणोल्वणतरे सन्निपाते च वृद्धस्तर
For Private and Personal Use Only
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३य अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
२५१५
वृद्धतमदोषारब्धे । मध्यो दोषानुसारेणैव ज्ञेयः । तथा हुल्वगतरेऽपि सन्निपाते द्वौ दोषौ तरेणैव ज्ञेयौ । वृद्धवृद्धतरवृद्धतम दोषारब्धे च त्रिदोषे अत्यर्थवृद्धदोषास्तु तमैज्ञेयाः । येन, “त्रिषु तमः" इति यदुक्तम्, तत् विषु मध्ये एकस्य प्रकर्षावधारणे भवति । यदा तु विषु द्वौ प्रकृष्टौ विवक्षितौ तदा एकप्रकृष्टापेक्षया द्वयोस्तरेणेत्यस्यैव विषयः । समैस्तु समदोषान्धः संसर्गः सन्निपातश्च ज्ञेयः । दोषक्रमापेक्षीति अनेक सकलदोषगत वृद्धिवृद्धितरवृद्धितमत्वादिविशेषे चिकित्सितोपयुक्ते अपेक्षणीयत्वमुक्तम् । क्रमापेक्षीत्यनेन च ज्वरितचिकित्सितोक्तलङ्घनादिक्रमोऽपेक्षणीय इति दर्शितम् । यथोक्तैरौषधैरिति लङ्घनादिभिरञ्जनपर्यन्तेः । ननु च विदोषजे ज्वरे चिकित्सा नोपपद्यते, तो न विदोषशमनं प्रायो द्रव्यं भवति । यदि वाते सुपथ्यम् तत् श्लेष्मण्यपथ्यम्, यत् पित्ते पथ्यम् तत् प्रायः श्लेष्मण्यपथ्यम् । यद्वा तिक्तकषायं कफपित्तहरं तद् वातकरम्, यश्च मधुरं वातपित्तहरं तत् कफकरम्, यत् तु त्रिदोषहरमामलकादि तत् स्तोकं प्रतिनियतरोगविषयं बलवर्णरक्षायौगिकम् । सन्निपातश्चायं महात्ययिकः, तत् कथमस्य चिकित्सा कर्त्तव्येत्याह -- वर्द्धनेनेत्यादि । पञ्चविंशतिप्रकारोइस सन्निपात उच्यते "दुल गैकोल्वगैः षट् स्युर्हीनमध्यादिकैश्च पट्" इत्यादिना । तत्र, स्वमान - क्षीणेषु सन्निपातेषु द्वादशसु अवरारम्भकत्वं नास्ति, क्षोणदोषाः स्वलिङ्गहानिमातविकारा नाधिकं ज्वरं क्रतु ं समर्थाः, शेषेषु तु लयोदशसु विदोषहरद्रव्यस्याभावात् अभ्यर्हितदोषापेक्षया द्वयोश्चिकित्सोच्यते गत्यन्तराभावात् । तल, वर्द्धनेनैकदोषस्येत्यनेन एकदोषस्य वर्द्धनेनापीत्यर्थः । 'एक' शब्देन च वृद्धो दोष एवापेक्षितः, न वृद्धतरो नापि वृद्धतमः । तयोर्हि सतोवृ द्वयोर्वर्द्वनेनातिवृद्धया अत्यहितमेव स्मात् । वर्द्धनेनैकदोषस्येति वृद्धतरवृद्धतमदोषक्षयेण एकदोषवर्द्धनेन, यथा वृद्धे कफे वृद्धतरयोश्च वातपित्तयोर्मधुरम्, तद्वि वृद्धतरवातपित्तक्षपकतया कफं क्षीणं वर्द्धयदपि ज्वरं बलवद्दोषहन्तृतया हरति । तथा वृद्धे कफे वृद्धतरे च वाते वृद्धतरे च पित्ते मधुरयोगो ज्ञेयः । एवमुदाहरणान्तराणि ज्ञेयानि । अतस्त्वत वर्द्धनेनैकदोषस्येत्यनेन, इल्वणानां वयाणां तथा हीनमध्याधिकदोषाणां निपातानां चिकित्सोक्ता । क्षपणेनैकदोषस्येत्यनेन च क्षीणद्वयसंवर्द्धकमपि यन्महात्ययवृद्वतरवृद्धतमदोषक्षपकं भवति, तद् भेषजं कर्तव्यम्, वृद्धतमो ह्यतिकृतः सद्यो हन्ति तत्प्रक्रियाया क्षीणयोवृ द्विरत्यल्पायासक्रमेण प्रतिकर्त्तव्येति भावः । अनेनैकोल्वणास्त्रयः सन्निपाताः चिकित्सिताः । अस्मिन्नर्थे तन्त्रान्तरे “न्यूनैकदोषसं वृद्धिरेक वृद्धजयोऽपि वा । सन्निपातेषु कर्त्तव्यः सन्निपातवशेन तु" । परिशिष्टसमसन्निपात चिकित्सामाह- कफस्थानानुपूर्व्या वेति । 'वा' शब्दो व्यवस्थितविकल्पवाची । कफस्थानम् आमाशयोद्ध भाग इत्यर्थः । आनुपूर्व्यनुक्रमः । तेन, कफस्थानातु-पूजयेदिति कफस्थानं प्रथमं जयेत्, स्थानग्रहणेन स्थानिनः कफस्यापि ग्रहणम्, कफजयस्तु साक्षानोक्तः । तत्स्थानस्यैवामाशयस्य ज्वराम्भक दोषेण दृष्टस्य चिकित्सोपदर्शनार्थम् । उक्त हि-ज्वरो ह्यामाशयसमुद्भवः” इत्यादि । एवञ्च समा अपि दोषा ज्ववारम्भका यस्मादामाशयं विशेषेण दूषयत्वा उत्ररं कुर्व्वन्ति, तस्मात् स्थानानुगुणैश्च ज्वरे प्रथमं चिकित्सा कर्त्तव्या । स्थानिदोषापेक्षया हि. स्थानमेव प्रथमं चिकित्स्यम्; यदुक्तम् - "स्थानं जयेद्धि पूर्व्वम्” इति ; स्थानं तस्य कफस्य स्थानम् । तत्र लघ्वन्नपाचनादिक्रिया ज्वरे प्रथमप्रतिपादिता क्रियत एव; एतच्च यद्यपि सर्व्वज्वरस्य साधारणं चिकित्सितम् तथापि सन्निपाते बलवत्तरवाते चिकित्सा पूर्व्वज्वरचिकित्सा
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५१६
चरक-संहिता। [ज्वरचिकित्सितम् सन्निपातजरस्यान्ते कर्णमूले सुदारुणः।
शोथः संजायते तेन कश्चिदेव प्रमुच्यते ॥ पातज्वरे पूर्व कुर्यादामकफापहम् । ततः श्लेष्मणि संक्षीणे शमयेत् पित्तमारुतो" इति ख्यापितम्। पूर्व कर्फ जयेत् ततः पित्तं ततो वातमित्यर्थः ॥१७३॥
गङ्गाधरः-सप्तविधदोषजज्वरस्य चिकित्सामुक्त्वा सन्निपातज्वरोपद्रवमाह-सन्निपातज्वरस्यान्ते इत्यादि। यद्यपि दृश्यते ज्वरस्य सहजो मध्यजश्व कणेमूलशोथस्तथापि तस्य तस्य शोथस्यान्यज्वरोपद्रवलात्
प्रसक्तिनिरासाथ समसन्निपाते प्रोच्यते ; ज्वरादन्यत्र दि सन्निपाते सम एव वातः पूर्ण चिकित्स्यते ; उक्तं हि-“वातस्यानु जयेत् पित्तं पित्तस्यानु जयेत् कफम्" इत्यादि। यस कफस्थानानुपूठा तु चिकित्सिते क्रियमाणे यो दोष उल्वणो भवति, तत्र वर्द्धनेनैकदोषस्य क्षपणेनोच्छितस्य वा इति चिकित्सा कार्या। एतदेव भेलेनोक्तम् ;-"सग्निपातज्वरे पूर्व कुर्य्यादामकफापहम् । पश्चात् श्लेष्मणि संक्षीणे शमयेत् पित्तमारुतौ” इति ; रात्र च पित्तानुपूर्व्या जयेदित्यर्थः । सदर्थानुवादकरच सुश्रुते वचनं पठन्ति,-शमयेत् पित्तमेवादौ ज्वरेषु समवायिषु। दुर्निवारतम तद्धि ज्वरार्तेषु विशेषतः" इति, तत्र एतदभिधानं हि स्पष्टार्थम्, पित्तानुपूव्यव जयेत् ; सुश्रुतवचनं हि जीर्णत्रिदोषज्वर ...ण ज्ञेयम्, एतच्च प्रथमोत्पनसन्निपातज्वरचिकित्सितं कफस्थानानुपूठा ज्ञेयम् । ये तु कफश्च स्थानन्चेति द्वन्द्व कुर्वते, तेषां मतेन कफस्यामाशयस्य च ज्वरस्थानस्य पूर्व जयः कर्त्तव्य इत्यर्थः । स च षष्ठीतत्पुरुषेऽपि स्थानस्यामाशयस्य स्थानिकफापेक्षया क्रियमाण चिकित्सापि लभ्यत एवेति नार्थविरोधः। इयञ्च कदोषवर्द्धनादिरूपा सन्निपातचिकित्सा यद्यपि म विशुद्धा, यदुक्तम् -"प्रयोगः शमयेद व्याधिं यद्यप्यन्यमुदीरयेत् । नासौ विशुद्धः शुद्धस्तु शमयेन प्रकोपयेत्” ; तथापि सन्निपातचिकित्सायां गत्यन्तरासम्भवे सति, अल्पदोषबहुगुणतया क्रियते इति ज्ञेयम् । अन्ये तु, 'वर्द्ध'च्छेदन इत्यस्मात् 'वर्द्धनम्' इति साधयित्वा 'वर्द्धन'शब्देन च मूलच्छेदकारकं संशोधनमुच्यते, 'एक'ग्रहणेन च न युगपद्वातादीनां वम्यादि शोधनं कर्त्तव्यम्, किन्त्वेककेनेति दर्शयति ; क्षपणेनोचि तस्येत्यनेन संशोधनाविषये संशमनम् उच्यते, शेषस्य तु व्याख्या पूर्ववत् । अनेन श्लोकेन त्रयोदशविधसन्निपातारब्धे ज्वरे चिकित्सितम् उक्तं भवति । क्षीणवृद्धदोषविकल्पकृतषड् विधसन्निपातेषु यो ज्वरस्तत्र स्वमानक्षीणस्य तु न ज्वरारम्भकरवमेव, तेन, न केवलं तत्र वृद्धस्य दोषद्वयस्यैकस्य वा वृद्धस्य ज्वरारम्भकस्य चिकित्सा कार्या, किन्तु समानक्षीणवर्द्धनमपि तत्र कर्तव्यं भवतीति स्वमानक्षीणद्वादशसन्निपातस्य ज्वरारम्भकत्वमेव ॥ १७॥१७३ ॥
चक्रपाणिः सन्निपातप्रस्तावात् तज विशोथीयोक्तशोथमनूध चिकित्सामाह-सशिपातेत्यादि । कश्चिदेव प्रमुच्यते इत्यनेन दारुणत्वमस्य दर्शयति । उक्तं हि "सन्ति येवंविधा रोगाः साध्या
For Private and Personal Use Only
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५१७
३य अध्यायः] । चिकित्सितस्थानम् । रक्तावसेचनैः पूर्व सर्पिःपानश्च तं जयेत् । प्रदेहः कफपित्तनै वनः कवडग्रहः ॥ १७४ ॥ शीतोष्णस्निग्धरुक्षाद्यज्वरो यस्य न शाम्यति । शाखानुसारी तस्याशु मुञ्चेद् बाह्रोः क्रमात् सिराम् ॥१७५॥
सन्निपातज्वरस्याप्युपद्रवत्वेऽपि दारुणत्वं प्रायशोऽसाध्यवाभावात्तु नोपदेशः कृतः। सन्निपातज्वरस्यान्ते प्रशमानन्तरं यः कर्णमूले शोथः संजायते स दारुणस्तेन च कश्चिदव प्रमुच्यते मायेण म्रियते न तु प्रायेण मुच्यते कश्चित् म्रियते इति। ननु यः कश्चिन्मुच्यते स किं स्वयमेव मुच्यते किं भेषजेनेत्यत आह-रक्तेत्यादि। पूर्व जातमात्रमग्रे रक्तावसेचनैः जलौकापातनेन शृङ्गालाब्बादिना रक्तमोक्षणैस्तथा सर्पिषां पिप्पल्यादिघृतादीनां ज्वरोक्तानां पानः कफपित्तघ्नः प्रदेहैः कफपित्तघ्नः नावनैः कफपित्तन : कवडग्रहश्च तं शोथं जयेत् ॥१७४॥
गङ्गाधरः-नन्वेवमुपक्रान्ते यस्य ज्वरो न शाम्यति तस्य किं कार्यमित्यत आह-शीतोष्णेत्यादि। यस्य ज्वरः उष्णकृतः शीताभिप्रायो ज्वरो यस्य शीतस्निग्धादिभिः कर्मभिने शाम्यति, शीतकृतश्चोष्णाभिप्रायो ज्वरो यस्य उष्णरुक्षादिभिः कम्मभिर्न शाम्यति तस्य शाखानुसारी रक्तानुसारी स क्षे यः, रक्तस्य अवसेकात् बाह्रोः सिरां क्रमात् विद्धा रक्तस्य मोक्षणं कुर्यात् ; तेनाशु स ज्वरः प्रशाम्यति ॥१७५॥
दारुणसम्मताः। ये हन्युरनुपक्रान्ता मिथ्याचारेण वा पुनः” इति ; किंवासाध्य एवायं रोगो भवति, कश्चित् तु कृच्छ्रसाध्य इति । ननु त्रिशोथीये “ज्वरान्ते दुर्जयोऽन्ताय शोफस्तस्योपजायते" इत्यनेनामुपक्रमणीयत्वमस्योक्तम्, इह तु कश्चिदेव प्रमुच्यते इत्युक्तम्, तत् कथं न विरोधः ? मैवम्, तथाहि तत्रापि दुर्जयो भवति अन्तायैवेत्यर्थोऽतो न विरोधः ॥ १७४॥
चक्रपाणिः-"शाखानुसारी" इत्यत्र यद्यपि “शाखा रक्तादयो धातवः” इत्युक्तम्, तथापीह रक्तदूषको विशेषेण ज्वरो ज्ञेयः। रक्ताश्रय एव दोषे रक्तमोक्षस्य विशेषेण समर्थत्वात् रक्तमोक्षस्य स्थानं बाहुमध्यञ्च ज्ञेयम् , यदुक्तमन्यत "शीतोष्णस्निग्धरुक्षाद्य ज्वरो यस्य न शाम्यति । शाखानुसारी तस्याशु विध्येद् बाह्वोः क्रमाच्छिराः" इति ; शीतोष्णसेवादिवचनात्, सकलदोपानुरूपचिकित्सादिक्रमे सति रक्तदुष्टयव प्रायो ज्वरानुबन्धो भवतीति दर्शयति ॥ १७५ ॥
३१६
For Private and Personal Use Only
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५१८
चरक-संहिता। (ज्वरचिकित्सितम विसर्पणाभिघातेन यश्च विस्फोटकैर्ध्वरः। तत्रादौ सर्पिषः पानं कफपित्तोत्तरो न चेत् ॥ १७६ ॥ दौर्बल्याद देहधातूनां ज्वरो जीर्णोऽनुवत्तते। बल्यैः संवृहणस्तस्मादाहारैस्तमुपाचरेत् ॥ १७७॥ कर्म साधारणं जह्यात् तृतीयकचतुर्थको।
आगन्तुरनुबन्धो हि प्रायशो विषमज्वरे ॥ १७८ ॥ • गङ्गाधरः-सपिपानसाध्यवसाधादाह-विसणेत्यादि। विसौं रोगविशेषो वक्ष्यते तेन रोगेण यो ज्वरो भवति, अभिघातेन च यो ज्वरो भवति, विस्फोटकंश्च वक्ष्यमाण रोगविशेषैयो ज्वरो भवति, तत्र तेषु विसाभि घातविस्फोटजेषु ज्वरेषु आदौ पूर्व जातमात्रं सर्पिषः स्वच्छस्य पानम् । इदं वातोत्तरत्वे ज्ञापयति-कफपित्तोत्तरो न चेदिति ॥१७६॥
गङ्गाधरः-दोषजज्वराणां मध्यस्थावस्थाचिकित्सामुक्त्वा जीर्णावस्थाचिकित्सामाह-दौर्बल्यादित्यादि। एवमुपक्रान्तेऽपि यदि जीर्णज्वरो देहधातूनां रक्तादीनां दौर्बल्यादनुवत्तेते न शाम्यति, तदा बल्यैबेलकरैराहारैः संघहणैः सम्यगधातुद्धिकरैश्चाहारैस्तं ज्वरमुपाचरेत् । तेन शाम्यति स ज्वरः ॥१७७॥
गङ्गाधरः-अथ वैषम्यावस्थाचिकित्सामाह-कम्म साधारणमित्यादि। साधारणं कम्मे शारीरखात् दैवयुक्तिव्यपाश्रयम् न तु ज्ञानविज्ञानधैर्यस्मृतिसमाधयश्च दैवयुक्तिव्यपाश्रयञ्चेत्युभयम्। जह्यादिति हापयेदित्योऽन्तर्भत णिजन्तप्रयोगात्। साधारणं कम्मे दैवयुक्तिव्यपाश्रयक्रिया तृतीयकचतुथको हापयेत् ज्वरितमिति शेषः। ननु निजज्वरयोस्तृतीयकचतुर्थकयोः कथं देवव्यपाश्रयक्रिया युज्यते इत्यत आह-आगन्तुरित्यादि। आगन्तुरत्र भूताभि
चक्रपाणि:-विकारान्तरानुबन्धज्वरचिकित्सामाह-विसर्पणेत्यादि। फोत्तरञ्च पित्तोत्तरञ्चति कृत्वैकशेषात् कफपित्तोत्तरत्वं ज्ञेयम् ; किंवा कफपित्तयोः प्रत्येकमिति तयोरुत्तरत्वं ज्ञेयम्, तेनानुत्तरे कफे पित्ते च देयमेव सर्पिः ॥ १७६ ॥
चक्रपाणिः-दौर्बल्यादित्यादौ 'देह ग्रहणेनात्मादीन् व्यावृत्य रसादिषु 'धातु'शब्दं प्रवर्त्तयति । रसादय एव हि विशेषेण देहधारकाः । वृहणं पुष्टिजननम् ॥ १७७ ॥
चक्रपाणिः-मूतानुबन्धिनोस्तृतीयकचतुर्थकयोश्चिकित्सामाह-कर्मेत्यादि। साधारणमिति भूतानुबन्धे दोषे साधारणी चिकित्सा दैवव्यापाश्रया बलिमङ्गलादिरूपा, युक्तिव्यपाश्रया तु दोषानु.
For Private and Personal Use Only
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः चिकित्सितस्थानम्।
२५१४ वातप्रधान सपिभिर्वस्तिभिः सानुवासनैः। स्निग्धोष्णैरन्नपानैश्च ® शमयेद् विषमज्वरम् ॥ १७६ ॥ विरेचनेन पयसा सर्पिषा संस्कृतेन च। विषमं तिक्तशीतैश्च ज्वरं पित्तोत्तरं जयेत् ॥ १८०॥ वमनं पाचनं रुक्षमन्नपानं विलकनम् । कषायोषणश्च विषमे ज्वर शस्तं कफोत्तरे ॥ १८१॥ योगाः पराः प्रवक्ष्यन्ते विषमज्वरनाशनाः + ।
प्रयोक्तव्या मतिमता दोषादीन् प्रविभज्य ते ॥ १८२ ॥ षङ्गः प्रायशो विषमज्वरेऽनुबन्धोऽनुगतो भवति। तस्माद् दवव्यपाश्रयेण कर्मणा विहितेन स प्रशाम्यति दोषश्च युक्तिव्यपाश्रयेणेति बोध्यम् ॥१७८॥ __ गङ्गाधरः ननु किं तत्र युक्तिव्यपाश्रयं कर्मत्यत आह-वातेत्यादि । वातप्रधानं विषम ज्वरं सपिभिविषमज्वरहरैः घृतैः पान विधिना युक्तैः शमयेत् । सानुवासनः वस्तिभिः स्नेहवस्ति-विरेचनवस्तिभिश्च शमयेत्। स्निग्धोष्णैरन्नैः पानः पानीयैश्च शमयेत् ॥१७९॥ - गङ्गाधरः-विरेचनेनेत्यादि। पित्तोत्तरं विषम ज्वरन्तु विरेचनेन पयसा पित्तहरद्रव्यशृतेन दुग्धेन संस्कृतेन पित्तहरद्रव्यैः पक्कन सपिषा पित्तहरद्रव्यैः पकदुग्धसमुत्थेन च सर्पिषा तिक्तशीतैश्चान्नपानश्च जयेत् ॥१८०॥ - गङ्गाधरः-वमनमित्यादि। कफोत्तरे विषमज्वरे तु वमनं शस्तं पाचनं दोषपाचनं रुक्षश्चान्न पानञ्च रुक्षम् । विलङ्घनमिति बुभुक्षाया अल्पत्वेऽल्पलङ्घनम् असद्भावे सम्यग्लङ्घनमिति पाचनेऽन्तर्भूतत्वेऽप्यस्य पुनर्वचनं न केवलं रुक्षमनपानं परन्तु कषायोष्णश्च पानञ्च तथा रुक्षञ्चोक्तं शस्तमिति ॥१८१ ॥
गङ्गाधरः-क्रियाक्रममुक्त्वा विषमज्वराणां शमनीयान् योगान् प्रतिजानीतेयोगाः परा इत्यादि। ननु यदि सामान्यतो वक्ष्यन्ते कथं वातादिषु प्रयोक्तव्या रूपकषायपानादिरूपा। 'विषमज्वर'शब्देनेह-तृतीयकचतुर्थकावेवाभिमतौ, न चतुर्थकविपर्ययो। तिक्तशीतैरनुपानभैषज्यैश्चेति विज्ञेयम् । कषायोष्णमिति उष्णकषायः। दोषादीनिति-दोषकालदेशप्रकृत्यादीनि, दोषाद्यपेक्षया यद यत्र यौगिकम्, तत् तत कार्यमित्यर्थः ॥ १७४–१८२॥
अनुपानश्च इति पाठान्तरम् । बक्ष्यामि विविधान् योगान् विषमज्वरनाशवान् इति कचित् पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५२०
चरक-संहिता। [ज्वरचिकित्सितम् सुरा समण्डा पानार्थे भक्ष्यार्थे चरणायुधाः। तित्तिरिश्च मयूराश्च प्रयोज्या विषमज्वरे ॥ १८३ ॥ पिबेद वा षट्पलं सपिरभयां वा प्रयोजयेत् । त्रिफलायाः कषायं वा गुडच्या रसमेव वा ॥ १८४॥ नीलिनीमजगन्धाश्च त्रिवृतां कटुरोहिणीम् । पिबेज्ज्वरस्यागमने स्नेहस्वेदोपपादितः ॥ १८५ ॥ सर्पिषो महती मात्रां पीत्वा वा च्छईयेत् पुनः। उपयुज्यानपानं वा प्रभूतं पुनरुल्लिखेत् ॥ १८६ ॥
इत्यत आह-प्रयोक्तव्या इत्यादि। मतिमता भिषजा दोषादीन् तस्य पुरुषस्य तस्य ज्वरस्यारम्भकदोषान् अनुबन्ध्यानुबन्धरूपान् रक्तादिकांच धातून प्रविभज्य तदनुरूपेण वितक्यं ते वक्ष्यमाणा विविधा विषमज्वरनाशनाः योगाः प्रयोक्तव्याः, न तु सा योगाः सर्वेषां पुसां सर्वविषमज्वरे प्रयोक्तव्याः ॥१८२॥
गङ्गाधरः-सुरेत्यादि। पानार्थे समण्डा सुरा प्रयोज्या। भक्ष्याथै भोजनव्यञ्जनाथ रसाथ च चरणायुधाः कुक्क टास्तितिरिश्च मयराश्चैते पक्षिणः प्रयोक्तव्याः ॥१८३॥
गङ्गाधरः-पिबेदित्यादि। षट्पलं सपिवक्ष्यमाणम् । अभयां वा केवलाम् । त्रिफलाकषाय वा पथ्याक्षधात्र्यस्त्रिफलाः तस्याः कषायं काथम्। गुड़च्या रसमिति काथं स्वरसं वा ॥१८४॥
गङ्गाधरः-नीलिनीमित्यादि। नीलिनौं वननीलस्य मूलम्। अजगन्धों यमानीम्। चखारि द्रव्याणि काथयिखा पूर्व स्नेहस्वेदाभ्यासुपपादितः ज्वरस्य आगमनदिने पिबेत् ॥१८५॥
गङ्गाधरः-सर्पिष इत्यादि। अथवा स्वच्छस्य सर्पिषो विलायितस्य
चक्रपाणिः-षट्पलमिति गुल्मै वक्ष्यमाणम्। नीलिनी नीलिका, नीलबुला वा; नीलिन्यादिश्च विरेचनयोगो ज्वरागमनदिने विरेकात् कार्यकरो भवति, प्रभावात्। महती माता अहोरातपरिणामिनी या, अन्यत्र तु षट्पली महती मात्रोक्ता । अन्यत्र च 'अन्येयष्को यह.
For Private and Personal Use Only
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्।
२५२१ सान्न मद्यप्रभूतं वा पोत्वा वा तदहः खपेत् । आस्थापनं यापनं वा कारयेद् विषमज्वरे ॥ १८७॥ पयसा वृषदंशस्य शकृद् वेगागमे छ पिबेत् । वृषस्य दधिमण्डेन सुरया वा ससैन्धवम् ॥ १८८॥ पिप्पल्यास्त्रिफलायाश्च दध्नस्तक्रस्य सर्पिषः। पञ्चगव्यस्य पयसः प्रयोगो विषमज्वरे ॥ १८६ ॥
महती मात्रां पीखा पाययिखा च्छद्दयेत्। अथवा प्रभूतमन्नपानमुपयुज्य पुनरुल्ले खयेत् छद्दयेत् ॥ १८६॥
गङ्गाधरः–सान मद्यमित्यादि । अथवा सानमन्त्रसहितं मद्य प्रभूतं बहुलं पीला तदहः ज्वरस्यागमनदिने स्वपेत् सुप्यात् । आर्षमिदं पदमुत्सर्गस्य शपो लुगकरणात् सिद्धम्। अथवा सिद्धिस्थाने वक्ष्यमाणं यापनसंशकमास्थापन निरूह विषमज्वरे कारयेत् ॥ १८७॥ __ गङ्गाधरः–पयसेत्यादि। वृषदंशस्य विड़ालस्य शकृत् पुरीषं शुष्क चर्णीकृतं दोषानुरूपं कर्षादिमानं पयसा गव्येन उष्णदुग्धेन वेगागमे दिने पिबत्। अथवा वृषस्य पुगवस्य शकृत् ससैन्धवं दधिमण्डेन मस्तुना सुरया वा ज्वरवेगागमदिने पिबेत् ॥१८८॥
गङ्गाधरः-पिप्पल्या इत्यादि। विषमे ज्वरे पिप्पल्याः प्रयोगो रसायनोक्तवद्धमानक्रमेण कर्त्तव्यः। त्रिफलायाश्च प्रयोगो मानम् उत्तरोत्तरं वर्द्धयिता कर्तव्यः। तथा दन्नश्च प्रयोगस्तथा तक्रस्य प्रयोगः। पञ्चगव्यस्य सर्पिषो वक्ष्यमाणस्य प्रयोगः। तथा पयसो गव्यदुग्धस्य प्रयोगः कर्तव्यः॥१८९॥
माही तृतीयकचतुर्थको इत्यारभ्य यावद् "अनागते चिकित्सान्तु बलकालौ विजानता" इत्यन्तेन वेगदिनात् प्राग् या चिकित्सोक्ता, सा हि एतादतरोक्ता वमनादिव्यतिरिक्ता ज्ञेया। वमनादयस्विह प्रकोपदिने क्रियमाणाः प्रकुपितस्य दोषस्य कोष्ठमागतस्य सम्यकसिद्धा भवन्तीति कृत्वा ज्ञयाः। साझ प्रभूतं मद्य वा पुनरुल्लिखेदिति योजना, तथा पीतमाखमद्यस्तदहः स्वपेदिति योजना। यापना मुस्तादिका वस्तयो वक्ष्यमाणाः ॥ १८४-१८७ ॥
• वा तदहः इति कचित् पठ्यते ।
For Private and Personal Use Only
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२५२२
चरक संहिता ।
लसुनस्य सतैलस्य प्राग्भक्तमुपसेवनम् । मेध्यानामुष्णवीर्याणामामिषाणाञ्च भक्षणम् ॥ १६० ॥ व्याघ्री वसा हिङ्गसमा नस्तः काय्यं ससैन्धवा | पुराणसर्पिः सिंहस्य वसा तद्वत् ससैन्धवा ॥ १६९ ॥ सैन्धवं पिप्पलीनाञ्च तण्डुलं समनःशिलम् । नेत्राञ्जनं तैलपिष्टं शस्यते विषमज्वरे ॥ १६२ ॥ पलङ्कषा निम्बपत्रं वचा कुष्ठं हरीतकी । सर्वपाः सयवाः सर्पिर्धूपनं ज्वरनाशनम् ॥ १६३ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ज्वरचिकित्सितम्
गङ्गाधरः - लसुनस्येत्यादि । खङमध्यरहितस्य लसुनस्य तिलतैलमिश्रितस्य दृशदि पिष्टस्य कर्षस्योपसेवनं प्राग्भक्तं भोजनात् पूर्वं विषमज्वरे कार्य्यम् । मेध्यानां वाराहादीनामुष्णमेध्यमांसानां तथा मत्स्यानाञ्च मेध्यानामुष्णवीर्याणां भक्षणं विषमज्वरे कार्य्यम् । आमिषशब्दो मांस मत्स्यपरः सर्व्वत्र ।। १९० ॥
गङ्गाधरः -- व्याघ्रीत्यादि । वैयाघ्री वसा । कचिन्न वृद्धिराद्यस्य णिति तद्धिते च्छान्दसत्वात् । व्याघ्रस्य शरीरस्नेहः समहिङ्गः समसैन्धव एकीकृत्य नस्तः नस्यं कार्य्यम् । तथा पुराणसर्पिः सिंहस्य वसा देहस्नेहः ससैन्धवा समभागेन त्रीणि मेलयित्वा तद्वत् नस्तः कार्यमधिकारात् विषमज्वरे ॥। १९१ ॥
गङ्गाधरः - सैन्धवमित्यादि । सैन्धवं पिप्पलीताडुलं मनःशिला चेति त्रयं तैलपिष्टं तिलतैलेन पिष्टं नेत्राञ्जनं विषमज्वरे शस्यते ।। १९२ ।।
गङ्गाधरः – पालङ्कषेत्यादि । सर्षपाः श्वेतसर्षपाः । समभागेन पलङ्कषादीन्यष्टौ द्रव्याणि कुट्टयित्वा ज्वलदङ्गारोपरि किञ्चित् किञ्चित दत्त्वा वस्त्रातं ज्वरितं धूपयेदिति । धूपनमधिकारात् विषमज्वरनाशनं सर्व्वज्वरनाशनं वा ।। १९३ ॥
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः - वृषदंशो विडालः ; वृषस्येत्यत्रापि शकृदिति सम्बन्धः । मेध्यानामिति मेदुराणाम्, किंवा पविसाणाम् । व्याघ्रीत्यव लिङ्गमेव प्रयोजकं वचनादुन्नीयते, सिंहो व्याघ्र एवेति वदन्ति । 'भन्जु व्यक्तिम्रक्षणगतिषु' इति पाठात् म्रक्षणमात्रेऽप्यञ्जनं स्यादित्यत आह- नेताञ्जनम्
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। २५२३
ये धूमा धूपनं यच्च नावनञ्चाञ्जनञ्च यत् । मनोविकारे निर्दिष्टं कायं तद् विषमज्वरे ॥ १६४॥ मणोनामोषधीनाञ्च मङ्गल्यानां विषस्य च। धारणादगदानाञ्च सेवनान्न भवेज्ज्वरः ॥ १६५ ॥ सोमं सानुचरं देवं समातृगणमीश्वरम् । पूजयन् प्रयतः शीघ्र मुच्यते विषमज्वरात् ॥ १६६ ॥ विष्णं सहस्रमूर्धानं चराचरपतिं विभुम् । स्तुवन् नामसहस्रण ज्वरान् सर्वान् व्यपोहति ॥ १९७॥ गङ्गाधरः-ये धूमा इत्यादि। मनोविकारे उन्मादापस्मारयोरधिकारे ये धूमाः पानार्था धूपनञ्च यत् नावनं नस्यञ्च यत् तथाञ्जनञ्च यत् निर्दिष्टम् इत्यनेन यत्र यत्र तन्त्र ब्रह्मादिभिः पुरा निगदितं तत् सर्वं विषमज्वरे कार्यम् ॥ १९४॥
गङ्गाधरः-मणीनामित्यादि। मङ्गल्यानां पद्मरागादीनां मणीनां धारणात् तथा मङ्गल्यानामोषधीनामपामार्गादीनां धारणात् तथा विषस्य मौलविषस्य यौगिकस्य न तु हालाहलादेः धारणात् तथा अगदानामगदसंशकयोगानां धारणात् ज्वरो न भवेदित्यनुत्पन्नज्वरस्य पुंसो ज्वरो न भवेत् उत्पन्नज्वरस्य पुसो ज्वरो विनश्येदित्यर्थः ॥ १९५॥
गङ्गाधरः-सोममित्यादि। ईश्वरं देवं शिवं सोमम् उमया सहितं सानुचरं नन्द्यादिभिरनुचरैः सहितं समातृगणं मातृकाभिर्ब्राह्मीमाहेश्वर्यादिभिः अष्टभिः सहितं प्रयतः प्रकृष्टयत्याचारः सन् पूजयन् विषमज्वरात् शीघ्र मुच्यते। विष्णुमित्यादि। सहस्रमूर्द्धानं सहस्रशीर्ष पुरुषं विष्ण परमात्मानं चराचरपतिं विभु सर्वगतं तस्मात् तं नामसहस्रण महाभारतान्तर्गतशान्तिपर्वणि यद् विष्णोर्नामसहस्र स्तोत्रं तेन स्तुवन् सर्वान् ज्वरान् व्यपोहति ॥१९६।१९७॥ इति। मनोविकार इति उन्मादेऽपेमारे च। धारणादिति च्छेदः । अगदानाञ्च सेवनादिति योजना ॥ १८८-१९५॥ - चक्रपाणि:-दैवव्यपाश्रयचिकित्सामाह-सोममित्यादि। सोममिति उमया सह सोमम् । सानुचरमिति नन्दादिगणयुक्तम् । समातृगणमिति समातृसमूहम् । प्रयतः पवित्रः। “सहस्र
For Private and Personal Use Only
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२५२४
चरक संहिता |
ब्रह्माणमश्विनाविन्द्र' हुतभक्षं हिमाचलम् । गङ्गां मरुद्गणांश्चेष्टान् पूजयन् जयति ज्वरान् ॥ १६८ ॥ भक्त्या मातुः पितुश्चैव गुरूणां पूजनेन च । ब्रह्मचर्येण तपसा सत्येन नियमेन च ॥ १६६ ॥ जपहोमप्रदानेन वेदानां श्रवणेन च ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
{ ज्वरचिकित्सितम्
ज्वराद विमुच्यते शीघ्र साधूनां दर्शनेन च ॥ २०० ॥ ज्वरे रसस्थे वमनमुपवासञ्च कारयेत् । सेकप्रदेह रक्तस्थे तथा संशमनानि च ॥ २०९ ॥ विरेचनं सोपवासं मांसमेदः स्थिते हितम् । अस्थिमज्जगते देया निरूहाः सानुवासनाः ॥ २०२ ॥
गङ्गाधरः- ब्रह्माणमित्यादि । ब्रह्माणं हिरण्यगर्भं नारायणं हुतभक्षं हुताशनं हिमाचलं हिमगिरिम् इष्टांश्च देवान् पूजयन् ज्वरान् जयति । भक्तप्रत्यादि । सत्येन वाक्येन नियमेन आहारविहारयोः नियमेन साधनां भगवद्भक्तानां तत्त्वविदाम् ।। १९८ - २०० ।
गङ्गाधरः - विषमज्वरहरयोगानुक्त्वा सप्तधातुगतज्वरचिकित्सामाह-ज्वरे इत्यादि । रसस्थे इति रसधातुगते दोषे यो ज्वर उक्तस्तत्र, न तु प्रथमतो रसाश्रयदोषेण जाते ज्वरेऽयमधिकारस्तत्र हि विधानमुक्तम्; इह रसस्थे बमनोपवासौ यथा रक्तस्थे सेकप्रदेहौ यथा तथा रसस्थे संशमनानि यानि निरामज्वरे प्रोक्तानि संशमनानि तानि तथा रक्तस्थे च संशमनानि इति व्याख्येयम् । विरेचनमित्यादि । मांसमेदः स्थिते ज्वरे सोपवासं विरेचनं हितं न तु मांसस्थे विरेचनं मेदःस्थे तूपवास इति यथाक्रमम् । अस्थिमज्जगते ज्वरे सानुवासना निरूहाः बहुवचनान्न त्वेकवारनिरूहप्रयोगेण ज्वरशान्तिः स्यादिति शापितम् । शुक्रस्थे ज्वरे मरणमिति तपजोपदेशोऽनर्थक इति तन्नोक्तम् ।। २०१ । २०२ ।।
For Private and Personal Use Only
मूर्द्धा" इत्यादि वेदप्रतिपादितम् नामसहस्र णेति महाभारतोकन नामसहस्रेण । इति
यज्ञम ॥ १९६ - २०२ ॥
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । २५:२५
शापाभिचाराद भूतानामभिषणाच्च यो ज्वरः। दैवव्यपाश्रयं तत्र सर्वमौषधमिष्यते ॥ २०३॥ अभिघातज्वरो नश्येत् ® पानाभ्यङ्गन सर्पिषः । रक्तावसेकमेध्यैश्च सात्म्यैमासरसौदनैः ॥ २०४ ॥ पानाद वा + मद्यसात्म्यानां मदिरारसभोजनैः। क्षतानां व्रणितानाञ्च क्षतत्रणचिकित्सया ॥ २०५ ॥
आश्वासेनेष्टलाभेन वायोः प्रशमनेन च। - हर्षणश्च शमं यान्ति कामशोकभयज्वराः ॥ २०६॥ . गङ्गाधरः-दोषज्वराणां चिकित्सामुक्त्वागन्तुचिकित्सामाह-शापेत्यादि । अभिशापाद् वा अभिचाराद् वा भूताभिषङ्गाद् वा यो ज्वरो जायते, तत्र दैवव्यपाश्रयं बलिमङ्गलादिकं कर्म सर्वम् औषधमिष्यते ॥२०३॥ . गङ्गाधरः-अभिघातेत्यादि। सर्पिषः स्वच्छस्य पकस्य च पानाभ्यङ्गेन नश्येत् नाशं गच्छेत्। तथा रक्तावसेचनरभिहतप्रदेशात् रक्तमोक्षणजेलौकादिभिर्यथायोग्यं मेध्यमेधाहितैः शविन्यादिभिः मांसरसौदनैश्च नश्येत् नाशं गच्छेत् । पानाद वेत्यादि । मद्यपानाद यो ज्वरः स मद्यसात्म्यानां मदिरारसभोजननश्येदिति पूर्वणान्वयः । क्षतानां यो ज्वरो भवति स क्षतचिकित्सया नश्येत् । व्रणितानाश्च यो ज्वरो भवति स व्रणचिकित्सया नश्येत् । क्षत उरःक्षतः। व्रणः शरीरवहिःक्षतम् ॥२०४ । २०५॥
गङ्गाधरः-आश्वासेनेत्यादि। कामशोकभयज्वरा वातजा मानसा अत एवाश्वासेन तथेष्टलाभेन हर्षणैश्च भावैर्मनःप्रसादः स्यात् वायोः प्रशमनेन
चक्रपाणिः- शापेत्यादिना आगन्तुज्वरचिकित्सामाह। न स्यादिति प्रशाम्यतीत्यर्थः। सानाह इति अभिधातज्वर एव सानाहः । क्षतानामित्युरःक्षतानाम् । क्षतचिकित्सया व्रणचिकित्सया च व्रणिनां ज्वरोऽपैतीत्यर्थः । अयं हुपद्रवरूपो ज्वरः। उपद्रवः स मूलव्याधिचिकित्सयैव शाम्यतौति भावः ॥२०२-२०५॥
चक्रपाणिः-वायोः प्रशमनेनेति कामाविल्वरे वातानुबन्धाइपपन्नम्। सवाक्यैरिति शोभनैः
+ सासह इति चक्रः।
• न स्यादिति वा पाठः।
. ३१७
For Private and Personal Use Only
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५२६
चरक-संहिता। [ज्वरचिकित्सितम् काम्यैरथैमनोज्ञश्च पित्तनैश्चाप्युपक्रमैः। सद्वाक्यैश्च शमं याति ज्वरः क्रोधसमुद्भवः ॥ २०७॥ कामात् क्रोधज्वरो नाशं क्रोधात् कामसमुद्भवः । याति ताभ्यामुभाभ्याञ्च भयशोकसमुद्भवः ॥ २०८॥ ज्वरस्य वेगं कालञ्च चिन्तयन् ज्वर्य्यते तु यः। तस्येष्टश्च विचित्रैश्च विषयैर्नाशयेत् स्मृतिम् ॥ २०६ ॥ ज्वरप्रमोक्षे पुरुषः कूजन् वमन् विचेष्टते।।
श्वसन् विवर्णः खिन्नाङ्गो वेपते शीयते ® मुहुः ॥ २१०॥ स्नेहादिना वायोः शान्तिः स्यादिति त्रयाणामेवैका क्रिया। काम्यरित्यादि। क्रोधसमुद्भवो ज्वरो मानसः पित्तानुबन्धस्तस्मात् काम्यमनोस चार्थवस्तुभिः सद्वाक्यैश्च क्रोधोपशमात् पित्तघ्नश्च शीतमधुरादिभिरुपक्रमैः पित्तप्रशमात शमं याति ॥२०६।२०७॥
गङ्गाधरः-कामादीनामपि परस्परोपघातिखात् परस्परभेषजखमाह-कामादित्यादि । ताभ्यां कामक्रोधाभ्यामुभाभ्यां भयशोकसमुद्भवो ज्वरोनाशं याति । कामाद् भयज्वरः क्रोधाच्छोकज्वर इति क्रमेणान्वयवारणाय उभाभ्यामिति ॥२०८॥
गङ्गाधरः-अथ सर्वज्वरसाधारणे क्रियाविशेषमाह-ज्वरस्येत्यादि। चिन्तयन् स्मरन् । तस्य पुंसो ज्वरवेगविस्मरणहेतुभिः ज्वरागमनकालविस्मरणहेतुभिश्च विचित्ररिष्ट विषयैः ज्वरवेगस्य स्मृति ज्वरागमनकालस्य स्मृतिश्च नाशयेत् ॥२०९॥
गङ्गाधरः-इति ज्वरस्य सक्रियाक्रमम् औषधं यत् पृष्टं तदुत्तरमुक्त्वा विमुञ्चतः प्रशान्तस्य चिह्न यञ्च पृथक् पृथगिति यत् पृष्टं तत् तत्र विमुञ्चतो ज्वरस्य यनिह पृष्टं तदुत्तरमाह-ज्वरप्रमोक्षे इत्यादि। ज्वरस्य प्रमोक्षे मोक्षारम्भे । कूजन् वमन् सन् विचेष्टते निश्चेष्टो भवति, ततः श्वसन् सन् विवर्णी वाक्यैः। कामादीनां प्रतिद्वन्द्वेन चिकित्सामाह- कामादित्यादि। ज्वरकालचिन्ताजोऽपि ज्वरः कामादिमानसापचाराद् भवतीति तचिकित्सामाह-ज्वरस्येत्यादि ॥ २०६-२०९॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति औषधमभिधाय 'विमुञ्चतः' इति प्रश्नस्योत्तरमाह-ज्वरेत्यादि । * लीयते इति चक्रः।
For Private and Personal Use Only
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३य अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् । प्रलपत्युष्णसर्व्वाङ्गः शीताङ्गश्च भवत्यपि । विसंज्ञो ज्वरवेगार्त्तः सक्रोध इव वीक्षते ॥ २१९ ॥ सदोषशब्दञ्च शकुद द्रवं सृजति वेगवत् । लिङ्गान्येतानि जानीयाज्ज्वरमोचे विचक्षणः ॥ २१२ ॥ बहुदोषस्य बलवान् प्रायेणाभिनवो ज्वरः । स क्रियादोषपत्त्या चेद् विमुञ्चति सुदारुणम् ॥ २१३॥ कृत्वा दोषवशाद वेगं क्रमादुपरमन्ति ये । तेषामदारुणो मोक्षो ज्वराणां चिरकारिणाम् ॥ २१४ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५२७
भूखा स्विन्नाङ्गोऽखिलाने स्वेदप्रवाहो भूत्वा मुहुवपते मुहुः शीयते स्वयमेव तदुद्वेगात् शयनमाश्रयते न तु स्वाभिप्रायेण शेते च, मुहुम्मडुः प्रलपति मुहुरुष्णसर्व्वाङ्गः मुहुः स्वेदार्द्रखात् शीताङ्गश्च भवति । ज्वरवेगातः सन् विसंज्ञः संज्ञाहीनश्च भवति । यदा वीक्षते तर्हि सक्रोध इव पश्यतीति लक्ष्यते । तथा शकृत् पुरीषं सदोषशब्द सदोषं पित्तकफयुक्तं सशब्दश्च द्रवश्च वेगवच्च सृजति त्यजति । ज्वरमोक्षे ज्वरेण मोक्षे ज्वरितशरीरत्यागे क्रियमाणे एतानि लिङ्गानि जानीयात् ।। २१०-२१२ ॥
गङ्गाधरः-- नन्वेवंलक्षणानि न सर्व्वस्य, दृश्यन्ते इत्यत आह - बहुदोषस्येत्यादि । बहुदोषस्य पुंसोऽभि वो ज्वरः प्रायेण बलवान् भवति । स ज्वरो बहुदोषजत्वेन बलवत्वात् क्रियादोषपत्त्या क्रियया निरुक्तया लङ्घनादिना दोषाणां पत्त्या पाकेन चेद्यदि विमुञ्चति तदैवमुक्तरूपं दारुणं विमुञ्चति । ये च ज्वराः क्रमात् कालेन दोषपाकवशात् वेगं कृत्वा क्रमादुपरमन्ति नाशं यान्ति तेषां चिरकारिणां ज्वराणां मोक्षोऽदारुण एवंरूपेण न दारुण इत्यर्थः ॥ २१३ | २१४ ||
For Private and Personal Use Only
लीयत इति मुह्यति ; उष्णसर्व्वाङ्गः शीताङ्गश्च भवत्यपीति णसर्व्वाङ्गो वा शीतसर्वाङ्गो वा भवति इत्यर्थः । सदोषशब्दमिति सदोषं सशब्द ति । एतानि लक्षणानि सन्निपातज्वर एव भवन्तीति ज्ञयम् नान्यत, अदर्शनादेव अत एव “बहुदोषस्य बलिनः" इत्यादिमन्थं केोचत् पठन्त्येवास ।
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५२८
चरक-संहिता। [वरचिकित्सितम् विगतक्लमसन्तापमव्यथं विमलेन्द्रियम्। युक्तं प्रकृतिसत्त्वेन विद्यात् पुरुषमज्वरम् ॥ २१५ ॥ सज्वरो ज्वरमुक्तश्च विदाहीनि गुरूणि च। असात्म्यान्यन्नपानानि विरुद्धानि च वर्जयेत् ॥ २१६ ॥ व्यवायमतिचेष्टाश्च स्नानमत्यशनानि च। तथा ज्वरः शमं याति प्रशान्तो जायते न च ॥ २१७॥
गङ्गाधरः-विमुञ्चतो ज्वरस्य चिह्नप्रश्नोत्तरमुक्त्वा प्रशान्तस्य ज्वरस्य यचिह्न पृष्टं तदुत्तरमाह-विगतेत्यादि। क्लमः क्लान्तिः मनःशरीरयोग्लोनिः इत्यर्थस्तयोचिंगमः। अव्यथं शारीरमानसव्यथयोस्तज्ज्वरजयोः नास्तित्वं, विमलमिन्द्रियं ज्ञानेन्द्रियं यस्य तं, प्रकृतिसत्त्वेन तस्य पुरुषस्य स्वाभाविकं यादृशं मनस्तेन मनसा युक्तं तं पुरुषम् अज्वरं ज्वरमुक्तं विद्यात् ॥२१५॥ .
गङ्गाधरः-अथ पृष्टं ज्वरावसृष्टो रक्ष्यश्च यावत् कालं यतो यत इति यत् तदुत्तरमाह-सज्वर इत्यादि। सज्वर इति अपृष्टोऽपि दिवास्वमादिवद विदाह्यादीन्यपि नवज्वर्यादिभिर्वानि न चोक्तानीत्यतः समानवचनतो लाघवेनवोच्यन्ते। सज्वरः पुरुषो विदाह्यादीनि वर्जयेत्। उक्तश्चान्यत्र "गुब्बंभिष्यन्द्यकाले च ज्वरी नाद्यात् कथश्चन। न हि तस्याहितं भुक्तमायुषे वा सुखाय वा” इति। ननु ज्वरितोऽहितमश्नीयाद् यद्यप्यस्यारुचिर्भवेत् । अन्नकाले ह्यभुञ्जानः क्षीयते म्रियतेऽपि वा” इति वचनादहितमप्यशनं विहितं कथं विदाह्यादीनां वजनमुपदिश्यते इति चेन्न, तद्वचने हि हितमेवाश्नीयादेव इत्यों युक्तः, अन्यथा “सातत्यात् स्वाद्वभावाद वा पथ्यं द्वष्यसमागतम् । कल्पनाविधिभिस्तैस्तैः प्रियत्वं गमयेत् पुनः” इति वचनमनथेकं स्यादिति।
एतानि लक्षणानि ज्वरमोक्षकाले क्षीणेनापि दोषेण क्रियन्ते, यथा निर्वास्यता दीपेन आलोको महान् क्रियते ॥ २१०-२१५॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति प्रशान्तज्वरलक्षण'-प्रश्नोस्योत्तरम्-विगतेत्यादि। प्रकृतिसत्वेनेति सहज. सत्त्वेन। ज्वरावसृष्टो रक्ष्यश्च यावत् कालं यतो यत इति प्रश्नस्योत्तरं सज्वर इत्यादि। 'तथा ज्वर शमं याति प्रशान्तो न च जायते' इत्यनेन, 'यतः' इति प्रश्नस्य ज्वरमुक्तसेव्यहेतुप्रश्नरूपस्योत्तरं ज्ञेयम्।
For Private and Personal Use Only
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२ अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । २५२६ व्यायामश्च व्यवायञ्च स्नानं चंक्रमणानि च। ज्वरमुक्तो न सेवेत यावन्न बलवान् भवेत् ॥ २१८ ॥ असंजातबलो यस्तु ज्वरमुक्तो निषेवते। वयमेतन्नवस्तस्य पुनरावर्त्तते ज्वरः ॥ २१६ ॥ दुहृतेषु च दोषेषु यस्य वा विनिवर्त्तते। . स्वल्पेनाप्यपचारेण तस्य व्यावर्त्तते पुनः ॥ २२० ॥ चिरकालपरिक्लिष्टं दुर्बलं दीनचेतसम् ।
अचिरेणैव कालेन संहन्ति पुनरागतः ॥ २२१॥ ज्वरमुक्तश्च तानि वर्जयेत्। तथा तेन प्रकारेण ज्वरः प्रशाम्यति तेन च प्रकारेण प्रशान्तश्च पुनर्न जायते ॥ २१६ । २१७॥
गङ्गाधरः-ननु कियन्तं कालमेव ज्वरमुक्तो रक्ष्य इत्यत आह-व्यायामश्च इत्यादि। चकारैर्विदाहीनि गुरूणि च विरुद्धानि चासात्म्यानि चानपानान्यपि ज्वरमुक्तो न सेवेत यावन्न बलवान् भवेदित्यर्थः । प्रशान्तः कारणेयश्च पुनरावर्तते ज्वर इति प्रश्नोत्तरमाह-असजातबल इत्यादि। वयमेतदिति विदाहीनीत्यादिनात्यशनानि चेत्यन्तेन यावद्वजनीयमुक्तं तदेतद् यद्यसंजातबलो यो स्वरमुक्तो निषेवते तस्य ज्वरः पुनर्भवतीत्यर्थः॥२१८ । २१९॥
गङ्गाधरः-शान्तस्य पुनरावत्तने हेवन्तरमाह-दुहे तेषु इत्यादि। यस्य पुंसो ज्वरारम्भकेषु दोषेषु दुह तेष्वसम्यनिह तेषु ज्वरो विनिवर्तते शाम्यति तस्य पुंसोऽल्पेनाप्यपचारेण ज्वरः पुनावत्तते ॥२२०॥ ___ गङ्गाधरः-पुनरावत्तेज्वरस्य मारकखमाह-चिरेत्यादि । यो ज्वरितः पुमान् चिरकालं पूर्व परिक्लिष्टः दुर्बलश्च तथा दीनचेताः तं ज्वरितं मुक्त्वा ज्वरः पुनरागतश्चेत् तदा अचिरेण कालेन संहन्ति ॥ २२१॥. . व्यवायमतिचेष्टाश्चत्यत्र व्यवायं कृत्वापि पुनः व्यायामश्चेत्यादी 'व्यवाय'पाठेन व्यवायस्यात्यर्थनिषिद्धतोच्यते। भन्ये तु प्रमादपाठ एवायमित्याहुः। स्नानमूज्जस्करमपि प्रभावात् ज्वरं प्रत्यानयति, यदुक्तमन्यस-"स्नानमाशु ज्वरं कुर्यात् ज्वरमुक्तस्य देहिनः। तस्मान्मुक्तज्वरः स्नानं विषवत् परिवर्जयेत्" इति। अनन्तरम् “असातबलो यस्तु" इत्यादिग्रन्थं काश्मीराः पठन्ति, तेन प्रकृत्यादिसूत्रेऽप्यस्यानुगुणं प्रश्नप्रन्यं पठन्ति ॥ २१६-२२१॥ ..
For Private and Personal Use Only
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(ज्वरचिकित्सितम्
२५३०
चरक-संहिता। अथवा विपरीपाकं धातुष्वेव क्रमान्मलाः। यान्ति ज्वरमकुर्वन्तस्ते तथाप्यपकुर्वते ॥ २२२॥ दीनतां श्वय, ग्लानिं पाण्डुतां नान्नकामताम् । कण्डूरुत्कोठपिड़काः कुर्वन्त्यग्निश्च ते मृदुम् ॥ २२३ ॥ एवमन्येऽपि च गदा व्यावर्त्तन्ते पुनर्गताः। अनिर्घातेन दोषाणामल्यैरप्यहितैर्नृणाम् ॥ २२४ ॥ निवृत्तेऽपि ज्वरे तस्माद् यथावस्थं यथाबलम् । यथाप्राणं हरेद् दोषं प्रयोगैर्वा शमं नयेत् ॥ २२५ ॥ मृदुभिः शोधनैः शुद्धिर्यापना वस्तयो हिताः। हिताश्च लघवो यूषा जाङ्गलामिषजा रसाः ॥ २२६ ॥
गङ्गाधरः-यदि चायुषः शेषवान संहन्ति अथः तर्हि धातुष्वेव रक्तादिषु क्रमान्मला विपरीपाकं विपाकं यान्ति ज्वरमकुर्वन्तस्तेऽपि मलास्तथाप्यपकुते। किं किमपकुर्वते तदाह-दीनतामित्यादि। नान्नकामतामनन्नकामताम् अग्निञ्च मृदुः मन्दाग्नि ते ज्वरमकुव॑न्तोऽपि धातुषु विपरिपाकं गता मला अपकुन्वन्ति ॥ २२२ । २२३॥
गङ्गाधरः-प्रसङ्गात् सव्वव्याधीनामपि पुनरावर्तनमाह-एवमित्यादि । एवं ज्वर इवान्येऽपि गदा अतिसाररक्तपित्तादयः सर्वे रोगा दोषाणामनिर्घातेन निःशेषेण हरणाभावेन गताश्चाल्पैरप्यहितैर्नृणां पुनर्व्यावर्सन्ते चकाराग्निदानसेवनैश्चेत्यर्थः ॥ २२४ ॥
गङ्गाधरः-ननु तर्हि किं कर्त्तव्यं तदाह-निवृत्तेऽपि इत्यादि। यदि पूर्व दुह तं दोषं मन्येत अथवा सञ्चितमहतश्च मन्येत, तदा तस्मात् पुनरावर्तनभयात् निवृत्तेऽपि ज्वरे यथावस्थं यथाबलं यथाप्राणं पुसो दोषं हरेत् प्रयोगः संशमनर्वा शमं नयेदिति ॥२२५॥ । गङ्गाधरः-अथ याश्चापि पुनरावृत्तं क्रियाः प्रशमयन्ति तमिति प्रश्नोत्तरमाह-मृदुभिरित्यादि। यापना वस्तयो वक्ष्यन्ते सिद्धिस्थाने ।
For Private and Personal Use Only
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्य भध्यायः ] चिकित्सितस्थानम् ।
२५३१ अभ्यशोद्वर्त्तनस्नान-धूपनान्यञ्जनानि च । हितानि पुनरावृत्ते ज्वरे तिक्तघृतानि च ॥ २२७॥ गुलभिष्यन्यसात्म्यानां भोजनात् पुनरागते। लानोष्णोपचारादि-क्रमः कार्यश्च पूर्ववत् ॥ २२८॥ किराततिक्तकं तिक्ता-मुस्तपर्पटकामृताः। घ्नन्ति पीतानि चाभ्यासात् पुनरावर्तकं ज्वरम् ॥ २२६ ॥ तस्यां तस्यामवस्थायां ज्वरितानां विचक्षणः । ज्वरक्रियाक्रमापेक्षी कुर्य्यात् तत्तचिकित्सितम् ॥ २३० ॥ रोगराट् सर्वभूतानामन्तकृद दारुणो ज्वरः । तस्माद् विशेषतस्तस्य यतेत प्रशमे भिषक् ॥ २३१ ॥
लघवो यषा मुद्रादीनां जाङ्गलामिषाणां मृगपक्षिणां मांसरसा। अभ्यङ्गादीनि उक्तानि तिक्तघृतानि पञ्चतिक्तघृतादीनि ॥ २२६ । २२७॥
गङ्गाधरः-तत्र विशेषमाह-गुभिष्यन्दीत्यादि। पूर्ववत् नवज्वरादिषु यथा यथा कत्तव्यस्तथा तथा लड्डनादिक्रमः कार्यः॥२२८॥
गङ्गाधरः-सर्वज्वरस्य पुनरावृत्तौ योगानाह–किरातेत्यादि। घन्तीति बहुवचनात् समस्तव्यस्तानीमानि चखारि पीतानि इति काथविधिना निष्पादितानि। अभ्यासात् सततोपयोगात् ॥ २२९ ॥
गङ्गाधरः-नन्वेवमेव पुनराहत्ते ज्वरे किमावस्थिकः क्रियाविशेषोऽस्ति वा न वेत्यत आह-तस्यां तस्यामित्यादि। ज्वरितानां पुनरागृत्तिज्वरवतां तस्यां तस्याम् आमपच्यमानपक्कादो अवस्थायां उक्तरूपेण ज्वरस्य यः क्रियाक्रमः तमपेक्षी तत्तदवस्थामपेक्ष्य तत्तचिकित्सितं कुर्य्यात् न तु सदैव पुराणरूपतां मखा चिकित्सितं कुर्यात् ॥ २३०॥
गङ्गाधरः-अथ ज्वरमतिक्रियायां प्रयत्नावश्यकत्वं वैद्यस्याह-रोगराहित्यादि । तस्य ज्वरस्य प्रशमे विशेषतो यतेत न खवहेलया चिकित्सेत् ॥२३॥
चक्रपाणिः-उक्तानुक्कचिकित्सापरिग्रहणार्थमाह-तस्यामित्यादि। ज्वरचिकित्सायां यत्म
For Private and Personal Use Only
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५३२
चरक-संहिता। {ज्वरचिकित्सितम्
... तत्र श्लोक। यथाक्रमं यथाप्रश्नमुक्तं ज्वरचिकित्सितम्।
आत्रेयेणाग्निवेशाय भूतानां हितमिच्छता ॥ २३२॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिोकत्सितस्थाने ....ज्वरचिकित्सितं नाम तृतीयोऽध्यायः ॥३॥
गङ्गाधरः-ज्वरे सर्वप्रश्नोत्तरमुक्त्वा अध्यायाथमुपसंहरति-तत्र श्लोक इति । यथाक्रममित्यादि स्पष्टम् ॥ २३२॥ गङ्गाधरः-अध्यायं समापयति अग्नीत्यादि। सर्च पूर्ववत् । इति वैद्यश्रीगङ्गाधरकविराजकविरत्नविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ - षष्ठस्कन्धे चिकित्सितस्थानजल्पे ज्वरचिकित्सित.
जल्पाख्या तृतीया शाखा ॥३॥
कारयितुमाह-रोगराडित्यादि। यथाक्रममित्यध्यायार्थसंग्रहश्लोकः। भूतानां हितकाम्ययेत्यनेन सर्वभूतहितेयं चिकित्सेति दर्शयति ॥ २२२-२३२ ॥
इति महामहोपाध्याय-चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां चरकतात्पर्यटीकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायां ज्वरचिकित्सितं
नाम तृतीयोऽध्यायः ॥३॥
For Private and Personal Use Only
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चतुर्थोऽध्यायः। अथातो रक्तपित्तचिकित्सितं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः॥१॥ विहरन्तं यतात्मानं पञ्चगङ्गे पुनर्वसुम् । प्रणम्योवाच निर्मोहमग्निवेशोऽग्निवर्चसम् ॥ भगवन् रक्तपित्तस्य हेतुरुक्तः सलक्षणः। वक्तव्यं यत् परं तस्य वक्तुमर्हसि तद् गुरो ॥२॥
__ गुरुरुवाच। महागदं महावेगमग्निवच्छीघ्रकारि च। हेतुलक्षणविच्छीघ्र रक्तपित्तमुपाचरेत् ॥ ३ ॥ तस्योष्णं तीक्ष्णमम्लञ्च कटूनि लवणानि च। घर्मश्चान्नविदाहश्च हेतुः पूर्वञ्च दर्शितः॥४॥ गङ्गाधरः-अथात इत्यादि। पूर्ववत् सव्वम् ॥१॥
गङ्गाधरः-विहरन्तमित्यादि। पञ्चगङ्गे विहरन्तं यतात्मानं निम्मोहमग्निवर्चसं पुनर्वसुं गुरुं प्रणम्याग्निवेश उवाच। भगवन्नित्यादि। उक्त इति निदानस्थाने रक्तपित्तनिदाने उक्तः। तदधिकं यद् रक्तपित्तस्य वक्तव्यं तद् वक्तुमर्हसीति ॥२॥ __गङ्गाधरः-गुरुरुवाचेनि । पृष्टो गुरुरुवाच । महागदमित्यादि । महावेगखाद् अग्नेरिव शीघ्रकारिखान्महागदं रक्तपित्तं हेतुलक्षणवित् शीघ्रमुपाचरेत् । तस्य रक्तपित्तस्य हेतुरुष्णं, तीक्ष्णमम्लं, कटु लवणानि च द्रव्याणि, घम ___ चक्रपाणिः-व्याध्युत्पत्तौ ज्वरसन्तापाद् रक्तपित्तोत्पत्तेवरचिकित्सितमनु रक्तपित्तचिकित्सितम् अभिधीयते। पञ्चगङ्गो देशविशेषः। वक्तव्यं यत् परमिति उक्तरक्तपित्तहेतुलक्षणातिरिक्त चिकित्सितमित्यर्थः ॥ १ ॥२॥
चक्रपाणिः-निदाने यद्यपि रक्तपित्तस्य हेतुलक्षणानि प्रतिपादितान्येव, तथापीह चिकित्सापरिवारतया प्रकरणवशाद हेतवः, सङ्घ पेण लक्षणानि च प्रायःप्रादुर्भवाणि पुनः कध्यन्ते । धर्म आतपः। अन्नविदाहश्च स्वरूपविदाहिवेणुजादिभक्षणाद् भवति, तथा पित्तेनानवहस्रोतसो
३१८
For Private and Personal Use Only
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५३४
चरक-संहिता। रक्तपित्तचिकित्सितम् तैहेतुभिः समुक्लिष्टं पित्तं रक्तं प्रपद्यते। तद्योनित्वात् प्रपन्नञ्च वर्द्धते तत् प्रदूषयत् ॥ तस्योष्मणा द्रवो धातुर्धातोर्धातोः प्रसिच्यते। विद्यतस्तेन संवृद्धिं भूयस्तदधिगच्छति॥ संयोगाद् दृषणात् तत्र सामान्याद् गन्धवर्णयोः।
रक्तस्य पित्तमाख्यातं रक्तपित्तं मनीषिभिः॥५॥ आतपः, अन्नविदाहोऽपरिपाकः अद्धपाको वा। तथा पूर्वश्च निदानस्थाने हेतुर्दर्शितः॥४॥
गङ्गाधरः-हेतुमुक्त्वा सम्प्राप्तिं निरुक्तिश्चाह-तैरित्यादि। तैरिहोक्तः पूर्व रक्तपित्तनिदाने चोक्तहेतुभिः समुक्लिष्टम् उपस्थितवेगं पित्तं रक्तं द्वितीयं धातु प्रपद्यते, रक्तप्रपन्नश्च पित्तं तदयोनिखात् तस्य रक्तस्य योनियोनियस्य तत्त्वात् रक्तसमयोनिकवसामान्यात् तद्रक्तं प्रदूषयत् सत् वद्धते, तस्य वृद्धस्य सरक्तपित्तस्योष्मणा स्विद्यतः स्विन्नीभवतो धातोर्धातोर्यो द्रवो धातुः द्रवोऽशः स तस्मात् तस्माद धातोर्धातोः प्रसिच्यते तेन खोष्मणा स्विद्यतः सर्वधातुतः सिक्तेन द्रवेणांशेन मिलिखा भूयोऽधिकं संवृद्धिमधिगच्छति । तत्र पित्ते, रक्तस्य संयोगात् पित्तेन दूषणाच्च पित्तेन सह गन्धवर्णयोश्च रक्तस्य सामान्यात् मनीषिभिः पित्तमेव, रक्तपित्तमाख्यातम् ॥५॥ इष्टत्वाद् विदाहो हितभोजनेनापि भवति ; यदुक्तन्यत्र-'स्रोतस्यन्नवहे पित्तं पक्ती वा यदि तिष्ठति । विदाहिभुक्तमन्यद् वा तस्याप्यन्नं विदह्यते ॥” इति ॥ ३ ॥ ४ ॥ - चक्रपाणिः-तैहे तुभिरित्यादिना सम्प्राप्तिमाह। रक्तं प्रपद्यते गच्छतीत्यर्थः । यद्यपि पित्तञ्च, "स्वेदो रक्त लसीका अन्तराधिरामाशयश्च पित्तस्य स्थानम्" इति वचनेन स्वभावादेव रक्तं याति, तथापि रक्तपित्तसम्प्राप्तौ प्रधानस्थानादामाशयरूपाद रक्तगमनं पित्तस्येह ज्ञेयम् । रक्तगमनञ्च पित्तस्य सम्प्राप्तिमहिन्ना भवति। तद्योनित्वादिति-तयोनित्वं हेतू रक्तप्रपनस्य पित्तस्य व ने ज्ञेयं ; तेन यत्माद रक्तयोनि पित्तम्, तस्माद रक्तं प्राप्य वर्द्धत इत्यर्थः । उक्तं हि "असृजः पित्तं कफम्" इति । तदिति रक्तं प्रदूषयत् । द्रवधातुरिति द्रवरूपोऽशः। धातोर्धातोरिति रसादेः। प्रसिच्यते इति क्षरति । स्विद्यतस्तेनेति पित्तोष्मणा स्विधमानधातुभ्यः च्युतेन द्रवरूपेण धातुना युक्तं सत् पित्तं भूयोऽतितरां वृद्धि गच्छतीति योजना। रक्तपित्त-संज्ञानिमित्तमाह-संयोगादित्यादि। रक्तस्य संयोगात् — तथा रक्तस्य दूषणात् तथा रक्तस्य गन्धवर्णयोः पित्ते सामान्यात् पित्तं रक्तपित्तमुच्यत इति वाक्यार्थः ॥ ५॥
For Private and Personal Use Only
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४थ अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
२५३५ प्लीहानश्च यकृच्चापि तदधिष्ठाय वर्तते। ...... स्रोतांसि रक्तवाहीनि तन्मूलानि हि देहिनाम् ॥ ६॥ सान्द्रं सपाण्डु सस्नेहं पिच्छिलञ्च कफान्वितम्। श्यावारुणं सफेनञ्च तनु रुक्षञ्च वातिकम् ॥ रक्तपित्तं कषायाभं कृष्णं गोमूत्रसन्निभम् । मेचकागारधूमाभमञ्जनाभञ्च पैत्तिकम् ।
संस्कृष्टलिङ्ग संसर्गात् त्रिलिङ्गं सान्निपातिकम् ॥७॥ गङ्गाधरः-ननु कुत एव वर्तते इत्यत आह-प्लीहानमित्यादि। तत् पित्तं प्लीहानं यकृच्च रक्तस्थानद्वयं नाडीद्वयमधिष्ठाय देहिनां स्रोतांसि रक्तवाहीनि तन्मूलानि प्लीहयकृन्मूलानि रक्तवाहीनि स्रोतांसि चाधिष्ठाय वत्तेते प्रवत्तेते, हि यस्मात् ॥६॥
गङ्गाधरः-अथ दोषभेदेन चिह्नमाह-सान्द्रमित्यादि। अश्लिोकेन कफान्वितम्। पुनरद्धे श्लोकेन वातान्वितम् । पुनरेकश्लोकेन पित्तप्रधानम् । मेचकं महनाञ्जनपिण्डवत् कृष्णम् । द्वित्रिदोषजान्याह--संसृष्टत्यादि ॥७॥
चकपाणिः-रक्तपित्तस्य स्थानमाह-प्लीहानमित्यादि। वर्तते इति तयोर्मध्ये चयति । वते इति वा पाठः। कस्माद् यकृत्प्लीहोरेव तद् वर्द्धत इत्याह-स्रोतांसीत्यादि । यसाद रक्तस्यापि यकृत्प्लीहानावेव स्थान प्रधानम्, तेन, संयोगादिनिष्पन्नस्य रक्तपित्तस्यापि तदेव स्थानमिति भावः ॥६॥
चक्रपाणिः-तस्य दोषसम्बन्धविशेषेण लिङ्गमाह-सान्द्रमित्यादि। कषायवत् आमा यस्य तत् कषायाभं पाटलमित्यर्थः। कृष्णवस्त्रादेः सतालगन्धकादिभिः मसृणीकृतस्य यो वर्णः स मेचकः । ननु पित्तमेव रक्तपित्तमित्युक्तम्, तत् कथं श्लैष्मिकं भवतु ? उच्यते, सामान्यसम्प्राप्ती पित्तमेव रक्तपित्तनिवर्त्तकम्, यथा सर्वगुल्मेषु वायुः, यथा सर्वज्वरेषु पित्तमारम्भकम्, तदेव तु यदा उल्वणेन कफेन स्वलक्षणकारिणा युक्तं रक्तपित्तकरं भवति, तदा सामान्यसंप्राप्तिप्राप्तपित्तमुत्सृज्य श्लेष्मणैव सम्बन्धात् स्वलक्षणकारिणा व्यपदिश्यते 'श्लैष्मिकरक्तपित्तम्' इति । यथा श्लैष्मिके गुल्मे सामान्यसम्प्राप्यन्तर्गतवातं परित्यज्य श्लेष्मणैव व्यपदेशो भवति, यथा वा कफज्वरे सर्वज्वरारम्भककारणमनादृत्य विशेषलक्षणकारिणा श्लेष्मणैव व्यपदेशो भवति, एवं वातिके रक्तपित्ते व्याख्येयम्। यत् तु कफवातविरहितेन केवलेनैव पित्तेन बलवता जनितं रक्तपित्तं पैत्तिकरक्तपित्तलक्षणयुक्तं भवति, तत् पैत्तिकमुच्यते। लक्षणेन हि दोषग्यपदेशो भवति । तेन, यहोषजनितलक्षणयुक्तं रक्तपित्तं भवति, तत् तजनितमिति म्यपदिश्यते, श्लैष्मिकादिरक्त
For Private and Personal Use Only
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५३६
चरक-संहिता। रक्तपित्तचिकित्सितम् एकदोषानुगं साध्यं द्विदोषं याप्यमुच्यते। यत् त्रिदोषमसाध्यं तन्मन्दाग्नेरतिवेगवत् । व्याधिभिः क्षीणदेहस्य वृद्धस्यानश्नतश्च यत् ॥८॥ गतिरूद्ध मधश्चैव रक्तपित्तस्य दर्शिता । ऊर्धा सप्तविधद्वारा द्विद्वारा त्वधरा गतिः॥
गङ्गाधरः-अस्य साध्यासाध्यत्वे आह-एकदोषत्यादि। मन्दाग्नेर्जनस्य अतिशयवेगवत् सर्वं रक्तपित्तम् असाध्यं स्यात् । यच्च रक्तपित्तं व्याधिभिः अन्यः क्षीणदेहस्य वृद्धस्य वा अनश्नतश्च वा, तत् समसाध्यं स्यात् ॥८॥
गङ्गाधरः-गतिरिति निदानस्थाने रक्तपित्तनिदाने दर्शिता। तत्र दर्शिता तूर्द्ध गरक्तपित्तस्य गतिः सप्तविधद्वारा भवति अधरा तु गतिद्विद्वारा ।
पित्तापेक्षया पैत्तिके रक्तपित्ते उल्वणं पित्तं भवति, यतस्तत्रैव पित्तं स्वलक्षणानि करोति, नान्यत्र । एवं व्यवस्थिते यदुच्यते केवलपैत्तिकस्य रक्तपित्तस्य मार्गो नास्ति, यतो वातारब्धमधो याति, कफारब्धमूर्द्ध मिति प्रतिपादितम् ; तदपि न । यतः पैत्तिकस्यापि ऊर्द्धगमनमधोगमनं वा भवत्येव । परं पैत्तिकं यदूर्द्ध" याति, तन्मार्गमहिन्ना कफसंयुक्तं भवति, यच्चाधो याति, तद् वातस्थानसम्बन्धाद् वातानुगतं भवति । मार्गसम्बन्धानुगतश्च दोषः स्वलक्षणकारकत्वान्नानुबन्धः । तेनासौ पैत्तिके रक्तपित्तेऽपि “एकदोषानुगं साध्यम्" इत्यादिवचनेषु न गृह्यते, यतः स्वतन्त्रो व्यक्तलिङ्गश्च दोषोऽनुबन्ध्यः, तद्विपरीतस्त्वनुबन्धः । तेन, यथोक्तलक्षणकारिणा दोषणानुबन्ध्येन वातिकादि व्यपदेशो रक्तपित्तेषु, न मार्गसम्बन्धानुगतेन च लक्षणकारिणानुबन्धरूपेणेति। अन्ये तु, प्रदेशान्तरचितेन पित्तेन यदोत्तरकालं रक्तपित्तमम्बन्धो भवति, तदा पैत्तिकं रक्तपित्तं भवतीति ब्रुवते ॥ ७ ॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति साध्यासाध्यविभागमाह-एकेत्यादि। एकदोषानुगमिति उक्तैकदोपलक्षणयुक्तम् ; एवं द्विदोषमपि दोषद्वयलक्षणयुक्तम् । एवं त्रिदोषमपि ज्ञेयम् । ननु मार्गसम्बन्धानुगतमपि दोषं प्रक्षिप्य द्विदोषत्वं विदोषत्वं वा गणनीयम्, तथाहि केवलं रक्तपित्तं याप्यं स्यादेवेति। तथा सम्प्राप्तिप्राप्तं दोषं गृहीत्वा मार्गसम्बन्धानुगतेन वायुना कफेन वा योगाद द्विदोषजत्वमेव सर्वदा स्यात्, तथा 'एकदोषानुगं साध्यम्' इति यदुक्तं तन्न स्यात्। तस्माद यथोक्तमेव साधु। मन्दाग्नेरतिवेगवदिति पृथगेवासाध्यलक्षणम् । व्याधिभिः क्षीणदेहस्येत्यादि च पृथगेव ॥ ८॥
चक्रपाणिः-गतिकृतं साध्यादिभेदं दर्शयितु गतिभेदमेवाह-- गतिर्द्ध मित्यादि। गति
For Private and Personal Use Only
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४थ अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्। २५३७ सप्त च्छिद्राणि शिरसि द्वे चाधः साध्यमूर्द्धगम् । याप्यन्वधोगं मागौं तु द्वावसाध्यं प्रवर्त्तते ॥६॥ छिद्रे भ्य एभ्यः सर्वेभ्यो लोमकूपेभ्य एव च। वर्त्तते तामसंख्येयां गतिं तस्याहुरान्तिकीम् ॥१०॥ यच्चोभयाभ्यां मार्गाभ्यामतिमात्र प्रवर्तते। तुल्यं कुएपगन्धेन रक्तं कृष्णमतीव च ॥ संयुक्तं कफवाताभ्यां कण्ठे सज्जति चापि यत् । यच्चाप्युपद्रवैः सव्वैर्यथोक्तः समभिद्रुतम् ॥ हारिद्रनीलहरित-ताम्रर्वणरुपद्रुतम् ।
क्षीणस्य कासमानस्य यद्वा तच्च न सिध्यति ॥ ११ ॥ तत्र सप्त द्वाराण्याह-सप्तेत्यादि। शिरसि मुखच्छिद्रमेकं, नासिकाच्छिद्रे द्वे, द्वे च्छिद्रे चक्षुषोः, द्वे च्छिद्रे कर्णयोरिति सप्त च्छिद्राणि ऊ या गतेद्वाराणि । अधोगतेस्तु द्वेच्छिद्रे गुदोपस्थयोट्टै द्वारे। यद्यपि स्त्रीणामेकम् अधिकं योनिद्वारं तच्च चकारेण संगृहीतम्। तत्र साध्यमूर्द्धगं याप्यन्त्वधोगम्, तत्र कारणमुक्तं निदानस्थाने। मागौ तु द्वौ यत् प्रवर्तते तदसाध्यम् ॥९॥
गङ्गाधरः-छिद्रेभ्य इत्यादि। एभ्यः सर्वेभ्यो मुखनासानेत्रकणेगुदोपस्थानां छिद्रेभ्यस्तथा लोमकूपेभ्यश्च यद् रक्तपित्तं, वर्त्तते प्रवर्त्तते तस्य रक्तपित्तस्य तां गतिमसख्येयामाहुः । आन्तिकीमन्तकरीम् ॥१०॥
गङ्गाधरः असाध्यलक्षणान्तरमाह-यच्चेत्यादि। यच्च रक्तपित्तमुभाभ्यां मार्गाभ्यामतिमात्र प्रवर्तते, यच्च रक्तं कुणपगन्धेन शवगन्धेन तुल्यम्, अतीव च कृष्णश्च, कफवाताभ्यां संयुक्तञ्च, यद रक्त कण्ठे सज्जति लगति न प्रायेण निःसरति, यच्च रक्तपित्तं यथोक्तः सङ्घरुपद्रवने तु न्यनाधिकः समभिद्रुतम्, हारिद्रादिवर्णयदुपद्रुतं रक्तं न तु शरीरम्, यद् वा क्षीणस्य कासमानस्य रक्तपित्तम्, तच्च सर्व रक्तपित्तं न सिध्यति ॥११॥ प्रकारान्तरमप्यसाध्यमाह-सप्त च्छिद्रेत्यादि । यच्चोभयाभ्यामित्यादिना कृष्णमतीव चेत्यन्तेनासाध्यतालक्षणमाह । अत्र मार्गाभ्यामित्यनेन यौगपद्य न मार्गप्रवृत्तिर्व्यवस्थिता। किन्तु प्रत्येकं मागद्वयप्रवृत्तस्य साध्यत्वं पूर्वमेवोक्तत्वात् । कुणपगन्धेनेति शवगन्धेन। कप्ठे सजतीति कण्ठाद वहिन याति । यथोक्तैरिति निदानोक्तैः । तदाह । उपद्रवाः खलु दौर्बल्यारोचकादयः स्वरभेदान्तोक्ताः ।
For Private and Personal Use Only
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५३८
चरक-संहिता। रक्तपित्तचिकित्सितम् यद् द्विदोषानुगं यद् वा शान्तं भूयः प्रवर्तते। मार्गान्मार्ग चरेद् यद् वा याप्यं पित्तभसृक् च तत् ॥ १२॥ एकमार्ग बलवतो नातिवेगं नवोत्थितम्। रक्तपित्तं सुखे काले साध्यं स्यान्निरुपद्रवम् ॥ १३॥ स्निग्धोष्णमुष्णरुनश्च रक्तपित्तस्य कारणम् । अधोगस्योत्तरं प्रायः पूर्व स्यादृर्द्ध गस्य तु ॥ १४ ॥
गङ्गाधरः अन्यथा तु सिध्यतीति किं न वेत्यत आह-यद् रक्तपित्तं द्विदोषानुगं तच्च रक्तपित्तं, यच्च शान्तं भूखा भूयोऽपि प्रवत्तते तत्, यद वा रक्तपित्तं मार्गात् एकस्मात् छिद्रात् प्रवर्तते कालान्तरेण तन्मार्ग हिखान्यं माग चरेत्, तत्तत् सर्व पित्तमसक रक्तपित्तं याप्यम् ॥१२॥
गङ्गाधरः-तहि किमतोऽन्यत् साध्यमित्यत आह–एकमागमित्यादि। याप्यन्वधोगपित्युक्त्या ऊर्द्ध मार्गमेव । सुरवे काले प्राकृतकाले न तु वैकृते ॥१३॥
गङ्गाधरः-सम्पति संग्रहेण कारणमाह-स्निग्धोष्णमित्यादि। पदभेदोगतिभेदेन कारणवख्यापनार्थ, तद् दशयति-अधोगस्यत्यादि। अधोगस्य रक्तपित्तस्य कारणं । प्रायस्तयोः पूर्व स्निग्धोष्णमूद्ध गस्याधोगस्य तूत्तरम् उष्णरुक्षम्॥१४॥ हारिद्रवर्णादिभियुक्त क्षीणस्य कासिनी न सिध्यतीति सिद्धम् । यद् द्विदोषानुगमित्यनेनानुबन्धरूपदोषद्वययोगाद् याप्यत्वमुध्यते। यत् पूर्वं द्विदोष याप्यमित्युक्तं तदनुबन्धिदोषद्वयजन्याभिप्रायेगति न पौनरुक्त्यम्। मार्गान्मार्ग घरेदिति उर्द्धगं मुखं परित्यज्य नासां यातीत्यादिरूपं ज्ञेयम् । उर्द्धगस्य स्वधोगमनेऽधोगत्वाद् याप्यत्वं भवति । अधोगं मार्गान्तरमगच्छदपि स्वत एव याप्यम् । तस्मादूधिोमार्गपरिवर्तोऽत्र विवक्षितः ॥९-१२।
चक्रपाणिः-एकमार्गमित्यादिना साध्यलक्षणम्। एकमार्गमिति सामान्यवचनेऽप्यूद्धमार्ग एव पूर्व लभ्यते। अधोगस्यैकमागगस्यापि याप्यत्वान ग्रहणम् । सुखे काले इति हेमन्ते शिशिरे च। अल मार्गेण तथा दोषेण तथा लक्षणेन साध्यासाध्ययाप्यभेदाः पृथगुक्ताः। अन च साध्यलक्षणयाप्यलक्षणमेलके याप्यत्वमेव। याप्यासाध्यमेलकेऽसाध्यत्वमेव। यथा एकदोषं यदधोगतं तदेकदोषत्वात् साध्यम्, किन्त्वधोगतत्वाद् याप्यम् । यत् त्रिदोषमधोगतत्वेन याप्यं किन्तु विदोषत्वात् असाध्यमेवेति ज्ञेयम् । यदुक्तं-"नासाध्यः साध्यतां याति साध्यो याति स्वसाध्यताम्' इति । 'साध्या याप्यत्वमायान्ति याप्याश्वासाध्यतां तथा' इति च ॥ १३॥
चक्रपाणि:-स्निग्धोष्णमित्यादि। निदानोक्तमपि प्रायिकत्वाद् विशेषोपदर्शनार्थं पुनरिहोच्यते। प्रायःशब्देन कदाचिद् सक्षोष्णमपि उत्तरमूर्द्धगस्य हेतुर्भवति ; तथा स्निग्धोष्णमपि अधोगस्येति दर्शयति। एवज्ञ निदानमार्गानियमे सति मागौं दोषानुषन्धत्वं निदानं प्रसमीक्ष्य च इस्यस
For Private and Personal Use Only
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४र्थ अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
ऊर्द्ध गं कफसंसृष्टमधोगं मारुतानुगम् । द्विमागं कफवाताभ्यामुभाभ्यामनुवर्त्तते ॥ १५ ॥ अक्षीणबलमांसस्य रक्तपित्तं यदश्नतः । तदोषदुष्टमुत्क्लिष्टं नादौ स्तम्भनमर्हति ॥ गलग्रहं पूतिनस्यं मूर्च्छायमरुचिं ज्वरम् । गुल्मं प्लीहानमानाहं किलासं मूत्रकृच्छ्रताम् ॥ कुष्ठान्यशांसि वीसर्प वर्णनाशं भगन्दरम् ॥ बुद्धीन्द्रियोपरोधञ्च कुर्य्यात् स्तम्भितमादितः ॥ तस्मादुपेक्ष्यं बलिनां बलदोषौ प्रपश्यता । रक्तपित्तं प्रथमतः प्रारब्धं सिद्धिमिच्छता ॥ १६ ॥
For Private and Personal Use Only
२५३६
-
गङ्गाधरः – अत एवाह – ऊर्द्धगमित्यादि । स्निग्धोष्णकारणखादृद्ध गं रक्तपित्तं कफसंसृष्टं स्निग्धेन कफवृद्धया उष्णेन पित्तवृद्धत्वात् । अधोगं मारुतानुगम् उष्णरुक्षत्वकारणस्य उष्णगुणेन पित्तवृद्धेः रुक्षगुणेन वायुवृद्धेरिति । द्विमागमिति उभाभ्यां कारणाभ्यां स्निग्धोष्ण-रुक्षोष्णाभ्यां कफ वातयोः पित्तस्य च कोपात् कफवाताभ्यां संसृष्टं द्विमार्ग रक्तपित्तं भवति ।। १५ ।। इति रक्तपित्तनिदानम् । गङ्गाधरः - अथास्य चिकित्सितमाह - अक्षीणेत्यादि । अक्षीणबलमांसस्य पुसो यह रक्तपित्तं प्रवर्त्तते यच्च रक्तपित्तम् अश्नतो भुक्तवतः तत्क्षणं प्रवर्त्तते, तद् रक्तपित्तं दोषदुष्टं कफादिदोषेण दुष्टं न त्वेकस्मात् प्रवृतं रक्तं यत उक्लिष्ट सवेगमेव तदापि वर्त्तते तस्मादादौ तद्रक्तपित्तं स्तम्भनं नार्हति । कस्मात ? गलग्रहादुपद्रवकरत्वात् । तानाह - गलग्रहमित्यादिद्वाभ्याम् । आदितः स्तम्भितं रक्तपित्तं गलग्रहमित्यादिकान् कुर्य्यात् बुद्धेरिन्द्रियाणाञ्च दशानामुपरोधमप्रसादम् । यस्मादेतान् कुर्य्यात् तस्मात् बलदोषौ प्रपश्यता मार्गादिपञ्च पठितु यदि अधोगे इह रुक्षोष्णमेत्र परं हेतुः स्यात् तस्मादधोगेऽपि स्निग्धोष्णं कदाचित् कारणं भवति । स्निग्धकृतश्च कफोऽपि अधोगे भवति । एवमूर्द्धगेऽपि चिन्तनीयम् । ऊर्द्ध'गं कफसंसृष्टमित्यादावपि प्रायः शब्दसम्बन्धाद् व्यभिचारो ज्ञेयः । अनतइत्यनेन संतर्पणोत्थितं दर्शयति । उत्क्लिष्टमिति प्रवृत्त्युन्मुखं दोषरूपमलाश्रितम् । बलदोषविचारिणेति - यदैव बलहासं
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५४०
चरक संहिता। [रक्तपित्तचिकित्सितम प्रायेण तु समुक्लिष्टमामदोषाच्छरीरिणाम् । वृद्धिं प्रयाति पित्तामुक तस्मात् तल्लङ्घयमादितः ॥ मागों दोषानुबन्धश्च निदानं प्रसमीक्ष्य च। लकनं रक्तपित्तादौ तर्पणं वा प्रयोजयेत् ॥ १७ ॥ हीवेरचन्दनोशीर-मुस्तपर्पटकैः शृतम्। केवलं तशीतं वा दद्यात् तोयं पिपासवे ॥१८॥
सो बलाधिक्यं दोषस्य च रोगादिकं पश्यता भिपजा बलिनां पुसां प्रथमतः प्रारब्धं प्रवृत्तं रक्तपित्तमुपेक्ष्यम्। प्रथमतो न स्तम्भनीयं, केन भिषजा ? येन सिद्धिमिच्छता ॥१६॥
गङ्गाधरः-ननपेक्ष्य किं कर्त्तव्यमित्यत आह–प्रायेणेत्यादि। समुत् क्लिष्टं पित्तांसक प्रायेणामदोषाद वृद्धिं प्रयाति यस्मात् तस्मादादितो लङ्घय लङ्घनेन आचर्यम् । ननु तर्हि किं सर्वष्वेव रक्तपित्तेषु प्रथमतो लवनमेवोपमुपदिश्यते इत्यत आह—मार्गावित्यादि। मार्गाविति द्विवचनं व्यस्तसमस्तार्थम् । लङ्घनवृहणीये हि ये येन लङ्घनीया उक्तास्तत्रोक्तरूपेण वमनविरेचनोपवासात्मकं लङ्घनं रक्तपित्ते आदौ प्रयोजयेत् अपतर्पणादारधोगे च तर्पणं वा प्रयोजयेत् ॥१७॥
गङ्गाधरः-तत्र पिपासायां जलार्थमाह-हीवेरेत्यादि। षडङ्गपरिभाषया हीवेरादिभिः शृतं तोयमथवा केवलं तोयं धृतशीतं पिपासवे रक्तपित्तिने दद्यात् ॥१८॥
संपश्यति हीनदोषत्वं वा तदैव स्तम्भनं कार्यम् । संप्रति कृत्नं लङ्घनहेतुमाह-मार्गावित्यादि । तत्रोद्धमार्गः, सामं पित्तं, कफश्च दोषः, स्निग्धोष्णं निदानं, लङ्घनं प्रयोजनम्। तव्यतिरिक्तन्त मार्गादि, भोजनं तर्पणं वा प्रयोजयेदिति। तर्पयतीति तर्पणमशनम्। यवागृतर्पणं वा ग्राह्यम्। ये तु सक्तुतर्पणं प्राहयन्ति तेषां यवागूदानपक्षो न संगृहीतः स्यात् ॥ १४-१७ ॥
चक्रपाणिः- केवलमिति हीवेरादिरहितम्। जलमेवकं केवलमौषधद्वेषिणे पुरुषाय देयम्।
For Private and Personal Use Only
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४२ अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
ऊगे तर्पणं पूर्वं पेयां पूर्व मधोगमे । काल सात्म्यानुबन्धज्ञो दद्यात् प्रकृतिकल्पवित् ॥ १६ ॥ जलं खर्जूर मृद्वीका - मधुकैः सपरूषकैः । श्रुतशीतं प्रयोक्तव्यं तर्पणार्थं सशर्करम् ॥ तर्पणं सघृतचौद्र लाजचूर्णैः प्रदापयेत् । ऊ गं रक्तपित्तं तत् पीतं काले व्यपोहति ॥ मन्दाग्नयेऽम्लसात्म्याय तत् साम्लमपि कल्पयेत् । दाडिमामलकैर्विद्वानम्लार्थञ्चानुदापयेत् ॥ २० ॥
For Private and Personal Use Only
२५४१
गङ्गाधरः- ननु लङ्घनोत्तरं किं कर्त्तव्यमित्यत आह-जगे इत्यादि । सम्यग्लङ्घितस्य ऊर्द्ध गे रक्तपित्ते पूर्वं तर्पणं दद्यात्। अधोगमेऽपि सन्तर्पणोत्थ रक्तपित्ते सम्यग्लङ्घिताय पु' से पूर्व्वं पेयां दद्यात् । तथा यदि लङ्घनार्हो न भवति अपतर्पणोत्थञ्च रक्तपित्तञ्चोद्ध गं भवति, तदा तू गेऽपि पूर्वं तर्पणं 'दद्यात् । एवं यद्यपतर्पणोत्थमधोगं रक्तपित्तं भवति न च पुमान् लङ्घनार्हो भवति, तदा त्वभोगरक्तपित्ते पूर्व्वं पेयां दद्यादित्यभिप्रायेण न विशेषेणोक्तम् ऊर्द्ध गे इत्यादि ।। १९ ।।
गङ्गाधरः- अथ तर्पणार्थं जलमाह । एवमूर्द्ध में तर्पणमधोगे पेया, विरेचनमूद्धेगे वमनमधोगे कार्य्यं तदुत्तरकालं तर्पणपेययोर्विधानं वक्ष्यते । तर्पण - मित्यादि । लाजचणैः खज्जूरादिभृतशीतं सशर्करं जलं सघृतक्षौद्रमेकीकृत्य यथानुरूपं गोलयित्वा यद्रयं द्रवं भवति तत् तर्पयतीति तर्पणं प्रदापयेत् । द्रवेणालोड़िताः सक्तवस्तर्पणमिति लक्षणं ज्ञापितम् । तत् पीतं काल एव रक्तपित्तमूर्द्ध गं व्यपोहति न तु तत्क्षणमिति भावः ।
मन्दान इत्यादि । तत्र यद्यम्लसात्म्यः पुमान् भवति, मन्दाग्निर्वा पूर्वमिति पदेन पश्चाद्बलहासकारकं निवेधयति । कालो हेमन्तादिः । अनुबन्धो दोषानुबन्धः । प्रकृतिः स्वाभाविकी द्रव्याणां गुरुलाघवादिकल्पना । कल्पनं संस्कार इत्यर्थः । एतेन कालं दोषानुबन्धञ्च ज्ञात्वा यस्य यत्स्वभावं द्रव्यं युक्त भवति तेन तर्पणं tara कायेत्यर्थः । खर्जूरादिना जलं घड़ङ्ग विधानेनैव कर्त्तव्यम् । एतच्च जलमल मधुरमपि संसृष्टेऽपि रक्तपित्ते यौगिकं भवति रक्तपित्तव्याधिप्रत्यनीकत्वात् ॥ १८-२० ॥
३१९
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५४२
चरक-संहिता। रक्तपित्तचिकित्सितम् शालिषष्टिकनीवार-कोरदूषप्रसातिकाः। श्यामाकाश्च प्रियङ्गश्व भोजनं रक्तपित्तिनाम् ॥ मुद्गा मसूराश्चणकाः समुकुष्टाढ़कीफलाः। प्रशस्ताः सूपयूषार्थे कल्पिता रक्तपित्तिनाम् ॥ पटोलनिम्बवेवाग्र-प्लक्षवेतसपल्लवाः । किराततिक्तकं शाकं गण्डीरं सकठिल्लकम् ॥ कोविदारस्य पुष्पाणि काश्मर्याश्चाथ शाल्मले।
अन्नपानविधौ शाकं यच्चान्यद् रक्तपित्तनुत् ॥ भवति, तदा तस्मै पुसे तत् तर्पणं साम्लमपि कल्पयेत् । ननु केनाम्लेन तत् साम्लं कल्प्यमित्यत आह-दाडिमेत्यादि । अनुरूपेण दापयेत् ॥२०॥ ... गङ्गाधरः-ननु लाजार्थं पेयार्थश्च के के शालय इष्यन्तेऽस्मिन् रोगे इत्यत आह-शालीत्यादि। शालयो हैमन्तिकधान्यानि शूकसंशानि। षष्टिकं प्रैष्मिकं धान्यं शूकाख्यमेव । नीवार इति उडिधान्यम् । कोरदूषः कोद्रवः । प्रसातिका कङ्कः । द्वे चैव ते धान्ये कुधान्याख्ये भवतः। तथा इयामाकोऽपि तृणधान्यं श्यामाघास इति लोके, तस्य वीजम् । प्रियश्च कुधान्यं स्वनामाख्यम् । भोजनमित्यनेन तर्पणपेयादिरूपेण ज्ञापितम्। तत्र सूपयषार्थमाह-मुद्गा इत्यादि। मुद्गः स्वर्णमुद्गः। मुकुष्टको वनमुद्गः। आढ़कीफला इत्यारहर इति लोके । सूपार्थे यषार्थ चेति सूपयूषार्थे । सूपो घनद्रवरूपः, योऽष्टादशगुण चतुर्वेशगुणे वा तोये पादावशिष्टः स्वच्छरूपः।
शाकार्थमाह-पटोलेत्यादि। पटोलनिम्बयोः फलं पत्रश्च वेत्राग्रं प्लक्षस्य पत्रं वेतसस्य पानीयामलकस्य पल्लवाः किराततिक्तस्य शाकं पत्रं गण्डीरं दूर्वा कठिल्लकं सुनिषप्णकं कोविदारस्य काञ्चनस्य पुष्पाणि काश्माश्च पुष्पाणि अथ शाल्मलेश्च पुष्पाणि। यच्चान्यदिति। रक्तनुत्
चक्रपाणिः-शालीत्यादिनानमाह । नीवाराः प्रशातिका जलमध्ये प्रायो भवन्ति। प्रियङ्ग : कङ्गः। कोरदूषस्य रक्तपित्तहेतुत्वं निष्पावमाषसूपादियुक्तस्यैव महिना निदाने प्रोक्तम् । अयन्तु कषायमधुरलघुत्दात् कोरदृषो रक्तपित्तहर एव इतीह पठ्यते । एवं गण्डीरोऽपि निदाने स्वरसादियुक्त एव हेतुत्वेनोक्तः । स तु केवलो हित एव । किंवा गण्डीरो द्विविधः, तख हरितादिपठितो यः स
For Private and Personal Use Only
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४थ अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्।
२५४३ शाकार्थ शाकसात्म्यानां तच्छस्तं रक्तपित्तिनाम् । स्विन्नं वा सर्पिषा भृष्टं यूषवद् वा विपाचितम् ॥ पारावतान् कपोतांश्च लावान् रक्ताख्यवर्तकान् । शशान् कपिञ्जलानेणान् हरिणान् कालपुच्छकान् । रक्तपित्ते हितान् विद्याद रसांस्तेषां प्रयोजयेत् । ईषदम्लाननम्लांश्च घृतभृष्टान् सशर्करान् । कफानुगे यूषशाकं दद्याद वातानुगे रसम् ॥ २१ ॥
पित्तनुच्च यत् पर्पटकगुड़चीपत्रकारवेल्लादिकम्। शाकसात्म्यानां न तु शाकासात्म्यानां देयम्। ननु केन प्रकारेण तत् शाकमुपकल्प्यमित्यत आह-स्निनमित्यादि। तत्तत् शाकं खिन्न किञ्चिज्जलं दत्त्वा उत्स्वेध पश्चात् सपिषा भृष्ट शस्तम्। अथवा खिन्न तनिष्पीड्य किश्चिद् यषवत् जलं दत्त्वा पकम् । मांसाशिनो मांसान्याह-पारावतानित्यादि। कपोता घुघु इति लोके। लावा इति सात्भायेरा इति लोके। रक्ताख्यवत्तकान् रक्तवटेर इति लोके। एवमेव सर्वेऽन्नपानादिकेऽध्याये नामतः प्रोक्तास्तत्र द्रष्टव्याः। नन्वेषां मांसमेव पक्त्वा भक्षणार्थ देयं न वेत्यत आह-रसां. स्तेषामिति। न तु मांसानि। तत्राम्लसात्म्यासात्म्यानां रोचनायेंमाह-ईषदित्यादि। दाडिमामलकाम्लेन तेषां पारावतादीनां मांसरसानीषदम्लीभूतान् अनम्लान् केवलान् वा किन्तु द्विविधानेव घृतभृष्टान् गव्ये घृते सन्तल्य शर्करां प्रक्षिप्य प्रयोजयेत्। ननु किं सर्वस्मिन्नेव रक्त पित्ते प्रयोजयेदित्यत आह–कफानुगे इत्यादि। कफानुगे रक्तपित्ते यषशाकं न तु मांसरसं प्रयोजयेत्। वातानुगे रक्तपित्ते तु मांसरसं दद्यान्न तु यूषशाकम् ॥२१॥
निदानं भवति, इतरस्तु जलज एव शाकवर्ग पठितो यः स इह कफाधिके रक्तपित्ते ज्ञेयः। यूषवद् का विपाचितमिति यूषो दाडिमाघम्लद्रव्ययुक्तो विपाच्यते तथायमपीत्यर्थः। किंवा यूपयुक्तं यद् भवति तथा विपाचितमित्यर्थः । रक्ताक्षश्चोरकः । यूषश्च शाकञ्च इति यूषशाकम् ॥२१॥
For Private and Personal Use Only
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya St
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
1 रक्तपित्तचिकित्सितम्
२५४४
चरक-संहिता। रक्तपित्तचिकित्सितम् रक्तपित्ते यवागूनामतः कल्पः प्रचक्ष्यते। पद्मोत्पलानां किञ्जल्कः पृश्निपर्णी प्रियङ्गका। जले साध्या रसे तस्मिन् पेया स्याद् रक्तपित्तिनाम् ॥ चन्दनोशीरलोधाणां रसे तद्वत् सनागरे। किराततिक्तकोशीर-मुस्तानां तद्वदेव च ॥ . धातकीधन्वयासाम्बु-विल्वानां वा रसे शृताः। मसूरपृश्निपण्योर्वा स्थिरा मुद्गरसेऽथवा ॥ रसे हरेणुकानां वा सघृते सबलारसे। सिद्धाः पारावतादीनां रसे वा स्युः पृथक् पृथक् ॥ इत्युक्ता रक्तपित्तनाः शीताः समधुशर्कराः । यवाग्वः कल्पना चैषां कार्य्या मांसरसेष्वपि ॥ २२ ॥
गङ्गाधरः-अत ऊर्द्ध रक्तपित्ते यवागूनां कल्पः प्रचक्ष्यते। पद्मत्यादि। पड़ावदेतानि चवारि जले संसाध्या शिष्टे तस्मिन् रसे काथे पेया साध्या स्यात् । अपरामाह- चन्दनेत्यादि। तद्वच्चन्दनादीनि चखारि काथयित्वा तस्मिन् रसे काथे पेया साध्या स्याद्रक्तपित्तिनामित्यर्थः। अपरामाहकिरातेत्यादि । अपरामाह-धातकीत्यादि। विल्वं विल्वशलादः तन्मूलखगवा। अपरामाह - मसूरेत्यादि। मसूरपृश्निपण्योः काथे एका पेया। 'स्थिरा शालपर्णी तस्या मुद्गस्य च काथं कृखा परेका पेया। अपरामाह-रसे इत्यादि। हरेणुकान् काथयिखा बलाश्च काथयिखा द्वौ काथौ पुनरेकीकृत्य घृतमनुरूपं तत्र प्रक्षिप्य पेया साध्या स्यात् । अपरामाह-सिद्धा इत्यादि। पारावतादीनामुक्तानां पारावतादीनां कालपुच्छान्तानां नवानां पृथक् पृथक् प्रत्येकमांसस्य रसे सिद्धाः पेयाः स्युः। वाशब्दः पूर्वयोगापेक्षया। उपसंहरति इत्युक्ताइत्यादि। इति रक्तपित्तन्यो यवाग्ख उक्तास्ताः सव्वों एव शीताः शीतीकृत्य समधुशर्कराः प्रयोक्तव्याः। न केवलमेवं कल्पा यषादिषु क्षे याः। एषां पद्मोत्पलकिञ्जल्कादीनां काथरूपेण कल्पना च मांसरसेष्वपि उक्तानां पारावतादीनां मांसरसेषु कर्त्तव्येषु च कार्य्या, न केवलमांसं पक्त्वा रसः काय्यः ॥२२॥
For Private and Personal Use Only
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अर्थ अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्।
२५४५ शशः सवास्तुकः शस्तो विबन्धे रक्तपित्तिनाम्। वातोल्वणे तित्तिरिः स्यादूडम्बररसे शृतः॥ मयूरः प्लक्षनिर्य्यहे न्यग्रोधस्य च कुक्कुटः। रसे विसोत्पलादीनां ® वर्त्तकक्रकरौ हितौ ॥ २३॥ तृष्यते तिक्तकैः सार्द्ध तृष्णाघ्नं वा फलोदकम् । सिद्धं विदारिगन्धाद्यः शृतशीतमथापि वा ॥ २४ ॥ गङ्गाधरः-अधिका च कल्पना काचिदुच्यते-शश इत्यादि। वास्तुकशाकं शशमांसञ्चैकत्र पक्त्वा कृतो रसः विबन्धे मलविबन्धे. शस्तः । उडू म्बरफलरसे शृतः पक्कस्तित्ति रिमांसरसः वातोल्वणे हितः। मयर इत्यादि। प्लक्षस्य पट्याः काथे मयरमांसं पक्त्वा कृतो रसो वातोल्वणे, न्यग्रोधस्य च काथे पक्त्वा कुक्कुटमांसकृतो रसो वातोल्वणे, मृणालोत्पलादीनां काथे वर्तकमांसं करमांसं वा पक्त्वा कृतो:रसो वातोल्वणे हितः ॥२३॥
गङ्गाधरः-अथ जलमाह--तृष्यत इत्यादि। तृष्यते रक्तपित्तिने तिक्तकैस्तिक्तरसद्रव्यैः सार्द्ध तृष्णाघ्नं तृष्णानिग्रहणदशकं जलेन साधयित्वा दद्यात् । अथवा फलोदकं फलं वटोडम्बरकाश्मय्यद्राक्षाखज्जूरादीनां फलं तिक्तकद्रव्यञ्चैकत्र षडङ्गवत् काथयिखा यज्जलं भवति तत् तृष्यते दद्यात्। अथवा विदारीगन्धादरः शालपण्यादिभिः पञ्चभिरपि सार्द्ध फलोदकं सिद्धं कृतं तृष्णाघ्नं तृष्णायां तृष्यते दद्यात् ॥२४॥
चक्रपाणिः-रक्तपित्ते यवागूनामित्यादि । आवस्थिकं भोजनमाह-शश इत्यादि। अब शशः कषायत्वाद्रक्तपित्तहरो भवत्येव । विबन्धहरेण वास्तुकेन संस्कारत्वाद विबन्धहरो भवति । एवं तित्तिरिमयूरादयो ययप्युप्णत्वेन वातहरास्तथापि रक्तपित्ते न हिता उष्णत्वेन ; ततश्च तेषां स्वरसादयो रक्तपित्तहराः साधने नियुज्यन्ते। तथा सति वातं रक्तपित्तञ्च नन्ति । प्रतिनियतसाधकद्रव्योपन्यासात् संयोगमहिम्नैव कार्यकरो भवतीति ज्ञायते। न शशः कषायोऽपि विबन्धं करोति। वास्तुकस्तु संस्कारत्वात् रक्तपित्तं कोपयेदित्यादि विपरीतफलसंभवो नास्ति संयोगशक्तरचिन्त्यत्वात्। वास्तुकरसे एव शशस्य साधनप्रयोग इसरसाहचर्य्यात् । उक्तं हि 'विपचेत् तु वास्तुकरसे शशं विबन्धे पुरीषस्य' इति । इदानीं विदारिगन्धादैयः शृतमुदकमिति आदिशब्देन शालिपादिपञ्चमूलशृतम् ॥ २२-२४॥
* विल्वोत्पलादीनामिति केचित् पठन्ति ।
For Private and Personal Use Only
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५४६
चरक-संहिता। रक्तपित्तचिकित्सितम ज्ञात्वा दोषावनुबलौ बलमाहारमेव च। जलं पिपासवे दद्याद बहुशो वाल्पशोऽपि वा ® ॥ २५ ॥ निदानं रक्तपित्तस्य यत्किञ्चित् संप्रकाशितम्। जीवितारोग्यकामैस्तदसेव्यं रक्तपित्तिभिः। इत्यन्नपानमाख्यातं क्रमशो रक्तपित्तनुत् ॥ २६ ॥ वक्ष्यते बहुदोषाणां कार्य बलवताञ्च यत् ।
अक्षीणबलमांसस्य यस्य सन्तर्पणोत्थतम् ॥ - बहुदोषं बलवतो रक्तपित्तं शरीरिणः ।
काले संशोधनाहस्य तद्धरेन्निरुपद्रवम् । विरेचनेनोर्द्धभागमधोगं वमनेन तु॥२७॥ गङ्गाधर-भनु सव्वमाहारं जलश्च किं सर्वस्मै दद्यादित्यत आहशात्वेत्यादि । रक्तपित्ते अनुबलौ अनुबन्धौ दोषौ वातकफो शाखा पुसो बलश्च शाखाहारमेव जलश्च पिपासवे तस्मै बहुशो वा अल्पशो वा दद्यात् ॥२५॥
गङ्गाधरः-अथास्य संक्षेपतः क्रियार्थ निदानवज्जेनमाह-निदानमित्यादि। निदानस्थाने रक्तपित्तनिदानेऽस्मिंश्वाध्याये यत्किञ्चित् रक्तपित्तस्य रोगस्य निदानं संप्रकाशितं, जीवितारोग्यकामैः रक्तपित्तिभिस्तत् सर्चमसेव्यम् । अन्नपाने उपसंहरति-इत्यने त्यादि ॥२६॥
गङ्गाधरः-वक्ष्यते इत्यादि। बहुदोषाणां न बल्पदोषाणां बलवताञ्च न तु दुर्बलानाम्। यत्तद्वक्ष्यतेऽत ऊद्ध मित्यर्थः। अक्षीणेत्यादि। अक्षीणबलादेः शरीरिणो यस्य पुसो बहुदोष सन्तर्पणोत्थितं रक्तपित्तं निरुपद्रवं यद्
चक्रपाणिः - संप्रति पानीयदानविषयप्रकारमाह-ज्ञात्वेत्यादि। दोषाविति वातकफौ । पित्तन्तु नायकमेव नानुबलम् । विसर्गादिति विरतेर्यावदिच्छमित्यर्थः। पक्षान्तरमाह-अल्पशो वा स्तोकं स्तोकमित्यर्थः। अत्र यदि बलवानग्निः शरीरञ्च महत् तदा विसर्गपर्य्यन्तं जलं देयं, विपर्यये तु पानीयं नातिपथ्यं तेनाल्पशो देयम् ॥ २५॥ - चक्रपाणिः-रक्तपित्तनिदानवजनार्थमाह-निदानमित्यादि। वक्ष्यते इत्यादिना संशोधनानि प्रधानभेषजत्वादुच्यन्ते। अक्षीणबलमांसस्य इत्यनेन सहजा बलहानिरुच्यते। बलवत इत्यनेन
. विसर्गादल्पशोऽपि वा इति चक्रष्टतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ध्र्थ अध्यायः ] चिकित्सितस्थानम् ।
२५४७ त्रिवृतामभयां प्राज्ञः फलान्यारग्वधस्य च। त्रायमाणां गवाक्ष्या वा मूलमामलकानि वा ॥ विरेचनं प्रयुञ्जीत प्रभूतमधशर्करम् । रसः प्रशस्यते तेषां रक्तपित्त विशेषतः ॥ २८॥ वमनं मदनोन्मिभं मन्थः सक्षौद्रशर्करः। सशर्करं वा सलिलमिखूणां रस एव वा ॥ वत्सकस्य फलं मुस्तं मदनं मधुकं मधु।
अधोगे रक्तपित्ते तु वमनं परमुच्यते ॥ २६ ॥ भवति, संशोधनार्हस्य विरेचनानह -वमनानर्ह भिन्नस्य ऊर्द्ध भागं तद्रक्तपित्तं विरेचनेन हरेत् अधोगन्तु तद्रक्तपित्तं वमनेन हरेत् ॥२७॥ . गङ्गाधरः-तत्र विरेचनयोगानाह--त्रितामित्यादि। त्रितादीनामेकशः प्रभूतमधुशर्करं चर्णादिरूपं विरेचनं यथायोगं मात्रां बुद्धा प्रयुञ्जीत । विशेषतो रक्तपित्ते पारावतादीनां मांसान्येषां त्रितादीनामर्द्धशृते काथे पक्त्वा रसः प्रशस्यते ॥२८॥
गङ्गाधरः-अधोगे वमनमाह-वमनमित्यादि। मन्थो द्रवेणालोड़ितः सक्तुः। द्राक्षादीनामद्धभृतकाथेन लाजादिसक्तन् आलोड्य क्षौद्रशर्करामदनफलकल्कान् यथार्ह मिश्रयिखा यद्रूपं तद्वमनमधोगरक्तपित्तशान्तिकरं भवति । अथवा सशकरं जलमुष्णमेव मदनकल्कमिश्रं वमनम्। अथवा मदनोन्मिश्र इक्षणां रसो वमनः। योगान्तरमाह-वत्सकस्येत्यादि। इन्द्रयवमुस्तकयष्टिः मधूनि त्रीणि काथयिता उप्ण एव तत्र मदनफलकल्कं मधु च प्रक्षिप्य वमनार्थ पातु दद्यात्। परमुत्कृष्टं वमनमिदमुच्यते ॥२९॥ कालकृतं बलमुच्यते। काले संशोधनयोग्येऽनत्युण्णशीतकाले । निरुपद्रवमिति क्रियाविशेषणम् किंवा रक्तपित्तविशेषणम् । विरेचनेनोद्धमागमित्यादिना अनुलोमहरणं रक्तपित्ते निषेधयति । उक्तञ्च प्रतिमार्गहरणं रक्तपित्ते विधीयते इति। रक्तपित्ते विशेषत इत्यनेन रक्तपित्तादन्यत्र कल्कादयोऽपि एषां भवन्ति ॥२६-२८॥
चक्रपाणिः- वमनकारको योगो वमनमुच्यते। मदनस्य दोषाद्यपेक्षया कर्षादिका माना कल्पे वक्ष्यमाणा ज्ञेया। सशर्करे सलिले तथेचरसे मदनयोगादेव वमनकर्तत्वं ज्ञेयम् । अधोगे
For Private and Personal Use Only
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५५४८
चरक-संहिता। [रक्तपित्तचिकित्सितम् ऊर्द्धगे शुद्धकोष्ठस्य तर्पणादिक्रमो हितः। अधोगमे यवाग्वादिर्न चेत् स्यान्मारुतो बली ॥३०॥ बलमांसपरिक्षीणं शोकभारामकर्षितम्। । ज्वलनादित्यसंतप्तमन्यैर्वा क्षीणमामयैः ॥ गर्भिणी स्थविरं बालं रुताल्पप्रमिताशिनम् । अवम्यमविरेच्यं वा यं पश्येद रक्तपित्तिनम् ॥ शोषेण सानुबन्ध वा तस्य संशमनो क्रिया। शस्यते रक्तपित्तस्य परश्चातः प्रवक्ष्यते ॥३१॥
गङ्गाधरः-विरेचनानन्तरमूर्द्धगे किं कर्त्तव्यं तदाह-ऊर्द्धगे इत्यादि। विरेचनेन शुद्धकोष्ठस्य तर्पणादिक्रमो यः पूर्वमत्रवोक्तः स तदा हितः कार्य इति भावः। वमनानन्तरमधोगे कि कार्यमित्यत आह-अधोगमे इत्यादि। यवाग्वादिर्यस्तत्रैव पूर्वमुक्तः पेयादिक्रमः स खधोगमे वमनशुद्धकोष्ठस्य हितः काय्ये इति भावः। तत्र चेद् यदि मारुतो बली न स्यात् । वातोल्वण तु तित्तिरिः स्यादित्यादुाक्तमांसरसो हित इति भावः ॥३०॥ - गङ्गाधरः- बहुदोषवलवतामक्षीणबलमांसानां विधानमुक्त्वा क्षीणबलादयत् कार्य तदाह-बलेत्यादि। बलमांसपरिक्षीणं वा शोककर्षितं वा भारकर्षितं वा अध्यकर्षितं वा ज्वलनोऽग्निरादित्य आतपस्तयोरेकतरेण कर्षितं वा समस्तैः कर्षितं वा अन्यैर्वामयैरादिभिः क्षीणं पुरुषं गर्भिण्यादिकं वा अवम्य वमनायोग्यतया प्रतिषेध्यं वा अविरेच्यं विरेचनानईतया प्रतिषेध्यं वा यं रक्तपित्तिनं भिषक् पश्येत्, शोषेण यक्ष्मणा सानुबन्धं वा यं पश्येत्, तस्य रक्तपित्तिनः रक्तपित्तस्य संशमनी क्रिया शस्यते । सा चातः परं प्रवक्ष्यते ॥३॥
इत्यत्रापि शुद्धकोष्ठस्यापि योज्यम् । न चेत् स्यान्मारुतो बलीत्यनेन यदि मारुतो बली स्यात् तदा मांसोदनमेव देयम् । इति ज्वरोक्तं विधिं सूचयति ॥ २९ ॥३०॥
चक्रपाणिः-संशमनविषयमाह-बलमांसेत्यादि। शोषणति राजयक्ष्मणा ॥३॥
For Private and Personal Use Only
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४थ अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । २५४९ अटरूषकमृद्वीका-पथ्याकाथः सशर्करः । मधुमिश्रः श्वासकास-रक्तपित्तनिवर्हणः ॥ ३२॥ अटरूषकनि!हे प्रियङ्गु मृत्तिकाञ्जने। विनीय लोध्र सबौद्र रक्तपित्तहरं पिबेत् ॥३३॥ पद्मकं पद्मकिञ्जल्कं वां वास्तुकमुत्पलम् । नागपुष्पञ्च लोधश्च तेनैव विधिना पिबेत् ॥ ३४ ।। प्रपौण्डरीकं मधुकं मधु चाश्वशकूद्रसे। यवासभृङ्गरजसोर्मूलं वा गोशकुद्रसे ॥
गङ्गाधरः-अटरूषकेत्यादि । अटरूषकं वासकमूलखा । त्रयाणां काथे शीते शकरामधुनी प्रक्षिपेत् ॥३२॥
गङ्गाधरः-अटरूषकेत्यादि। अटरूषकमूलकाथे प्रियङ्गसौराष्ट्रमृत्तिकारसाञ्जनलोध्राणि चखारि कल्कीकृत्य मधु च पञ्च काथ्यपादांशं प्रक्षिप्य पिबत् ॥३३॥
गङ्गाधरः-पद्मकमित्यादि। उत्पलं नीलोत्पलम् पद्मकाष्ठादिलोध्रान्तं सप्तद्रव्यं कल्कीकृत्याटरूषकमूलखक्काथे प्रक्षिप्य मधु च प्रक्षिप्य पिबेदित्यर्थः । तेनैव विधिना पिबेदित्युक्तः ॥३४॥
गङ्गाधरः-प्रपौण्डरीकमित्यादि। पुण्डरीयकाष्ठं यष्टीमधु च कल्कीकृत्याश्वशकद्रसे पलमितं प्रक्षिप्य मधु च प्रक्षिप्य पिबेत् । अथवा यवासभृङ्गरजसोर्दरालभाभृङ्गराजयोमलं कषमानं कल्कीकृत्य गोशकृद्रसे पलमिते
चक्रपाणिः--आटरूपकमृीकेत्यादि कामलाहरं केचिदाहुः । आटरूपकनिय्यूह इत्यादि प्रियङ्गा दीनां मिलितानां कल्केन कर्षः, क्षौद्रस्य च कर्षों ग्राह्यः परिभाषाबलात् । उक्तञ्चाग्निवेशेन–कर्ष चूर्णस्य कल्कस्य गुडिकानाञ्च सर्वशः। द्रवशुक्त्या स लेढव्यः पातव्यश्च चतुद्र वः । मात्रा क्षौद्रघृता. दोनां क्वाथस्नेहेषु चूर्णवदिति। अन्ये तु ब्रुवते चूर्णादीनां कर्षमानत्वं स्वतः प्रयोगे भवति । अव चाटरूषक्वाथः क्वाथपरिभाषया कार्य्यः कल्कश्च कल्कपरिभाषपा कार्यः। एवं कृते भेषजमूयस्त्वं भवति।
३२०
For Private and Personal Use Only
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५५०.
चरक-संहिता। रक्तपित्तचिकित्सितम् विनीय रक्तपित्तघ्नं पेयं स्यात् तण्डुलाम्बुना। युक्तं वा मधुसर्षिभ्यां लिह्याद् गोऽश्वशकूद्रसम् ॥ ३५ ॥ खदिरस्य प्रियङ्गणां कोविदारस्य शाल्मलेः । पुष्पचूर्णानि मधुना लिह्याद वा रक्तपित्तनुत् ॥ शृङ्गाटकानां लाजानां मुस्तखज्ररयोरपि । लिह्याच्चूर्णानि मधुना एझानां केशरस्य च ॥ ३६ ॥ रक्तं लिह्याद् धन्वजानां मधुना मृगपक्षिणाम् ।
सक्षौद्र ग्रथिते रक्त लिह्यात् पारावतं शकृत् ॥ ३७॥ उशोरकालीयकलोध्रपद्मक-प्रियङ्गुकाकटफलशङ्खगैरिकाः। पृथक् पृथक् चन्दनतुल्यभागिकाः सशकरास्तण्डुलधावनप्लुताः॥ तण्डुलाम्बुना वा पलमितेन पेयम्। युक्तं वेत्यादि। गोऽश्वयोः प्रत्येकं द्वयोर्वा शकूद्रसं मधुसर्षिभ्यां युक्तं लिह्यात् ॥ ३५॥
गङ्गाधरः-ख दिरस्येत्यादि। कोविदारो रक्तकाञ्चनम्। खदिरादीनां प्रत्येकं पुष्पचूर्णानि कर्षमानानि मधुना लिह्यात्। पद्मानां केशरस्य च चर्णानि मधुना लिह्यात्। केचित् तु पद्मानां पुष्पचर्णानि केशरस्य नागकेशरस्य च पुष्पचर्णानि मधुना लिह्यादित्याहुः ॥३६॥
गङ्गाधरः-रक्तमित्यादि। धन्वजानां जाङ्गलदेशजानां मृगपक्षिणां मृगाणां पक्षिणां वा रक्तं मधुना लिह्यात्। यद्यपि रक्तं रक्तं वद्धेयते तथापि विपर्यस्तार्थकारिखात् रक्तपित्तं शमयेत् प्रभावात् । ग्रथिते रक्ते रक्तपित्ते पारावतशकृद् सक्षौद्रं पिबेत् ॥३७॥
गङ्गाधरः-उशीरेत्यादि। उशीरादयः गरिकान्ताः अष्टौ प्रत्येकं रक्तचन्दनतुल्यभागेन चर्णीकृत्य समशकरया मिश्रीकृत्य तण्डुलोदकप्लुतीकृत्य तेनाल्पमानस्य कर्षस्य कर्तव्यता। तेनैव विधिनेति आटरूपकनिय्यू' हयुतम् । खदिरस्येत्यादौ बहुवचनान्तत्वाद रक्तपित्तनुदिति विशेषणं पुरुषस्य ज्ञेयम् । धन्वजानामिति जाङ्गलानाम् ॥३२-३७॥
चक्रपाणिः-- उशीरादौ पृथक् पृथगिति वीप्सायां प्रत्येक मुशीराणां चन्दनसमानां प्रयोगं दर्शयति । तथाचाष्टौ प्रयोगा भवन्ति । सशकरा इति वचनेनात शर्करा समभागा एव देया। उक्तं ह्यग्निवेशे-माषिकं हिङ्ग सिन्धूत्थं लवणाद्यास्तु शाणिकाः। सितोपलागुड़क्षाराः सामान्यैषां
For Private and Personal Use Only
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४ अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
२५५१
रक्तं सपित्तं तमकं पिपासां दाहञ्च पीताः शमयन्ति सद्यः । किराततिक्तं क्रमुकं समस्तं प्रपौण्डरीकं कमलोत्पले च ॥ हीवेरमूलानि पटोलपत्र दुरालभा पर्यटकं मृणालम् । धनञ्जयोडुम्बरवत्सकत्वङ् - न्यग्रोधशालेययवासकत्वक् ॥ तुगालता केशरतण्डुलीयं ससारिवा मोचरसः समङ्गा । पृथक् पृथक् चन्दनयोजितानि तैनैव कल्पेन हितानि तत्र ॥ निशि स्थिता वा स्वरसीकृता वा कल्कीकुता वा मृदिताः श्रुता वा । एतै समस्ता गरणशः पृथग् वा रक्तं सपित्तं शमयन्त्युदीर्णम् ॥३८॥
पाताः अष्टौ योगा इमे सो रक्तपित्तादिकान् शमयन्ति । किराततिक्तमित्यादि । क्रमुकं गुवाकं, प्रपौण्डरीकं पुण्डरीकका कमलं पद्मम्, उत्पलं नीलोत्पलं, हीवेरं बालकं तस्य मूलानि, मृणालं पद्मानां ह्रस्वमृणालं न तूशीरं तस्योक्तत्वात्, धनञ्जयोऽज्जनः, शालेयं जम्बूः, यवासकस्य दुरालभायास्वक्, तुगा वंशलोचना, लता श्यामलता, केशरं नागकेशर, सारिवा अनन्तमूलं, समङ्गा वराहक्रान्ता मञ्जिष्ठा वा । एतानि पृथक पृथक् चन्दनयोजितानि रक्तचन्दनयुक्त सशर्करं तण्डुलधावनतोयेन पीतं तत्र रक्तपित्ते हितमित्यर्थः । एषां कल्पनान्तराण्याह - निशीत्यादि । एते उशीरादयः समस्ताः समङ्गान्ता एकीभूताः, गणशो वा उशीरादिचन्दनान्त एको गणः, किराततिक्तादिचन्दनान्तस्तु अपरो गणः, इति द्वौ गणौ पृथक पृथक् । अथवा उशीरादयः समस्ताः पृथक पृथक् एकैकं द्रव्यं वा निशि स्थिताः शीतकषायीकृताः, किंवा स्वरसीकृता
प्रकल्पना । यस शर्करायाः प्रक्षेयत्वं प्रक्षेपन्यायेनैव शर्करा देया । किरातादयोऽपि पृथक् पृथक् । क्रमुकं पट्टिकालोधन् । धनञ्जयोऽर्जुनः । समङ्गा वराहक्रान्ता लज्जालुरिति । चन्दन - योजितानीत्यनेन समचन्दनत्वं प्रत्येकं द्रव्यप्रयोगाणाम् । तेनैव कल्पेनेत्यनेन सशर्करत्वं तथ्डुलधावनाप्लुतत्वञ्चोच्यते । निशि स्थिता इत्यनेन किराततिक्तादीनां कल्पनामाह । निशि स्थिता वेत्यनेन शीतकषाय उच्यते । चूर्णग्रहणेन फाण्टग्रहणं क्रियते । यतः सुश्रुते पाठभेदाच्च पयते । क्षीरं रसः कल्कमथो कषायः श्रुतश्च शीतञ्च तथैव चूर्णम् । कल्पाः षड़ेते खलु भेषजानां यथोत्तरं ते लघवः प्रदिष्टा इति । एवं चूर्णमेव फाण्टस्थाने ब्रुवते । तल तल फाण्टग्रहणादेव स पाठः सु प्रमाणं तदा चूर्णशब्देन च कल्पान्तरमेवोच्यते । इह तु फाष्टस्य श्रुतत्वात् कृष्णात्रेयादिति पठित एव फाण्टो ग्राह्यः । यदुक्तं 'क्षुण्णस्य सलिलात् तप्तात् मृदितादुद्धृतस्य च । यो रसानां द्रवस्तज्ज्ञैः सफाण्टः संप्रकीर्तितः । तेनेह द्रवः कल्क एव स चूर्णशब्देनोच्यते फाष्टम् । सम्प्रति व्यस्तसमस्त
For Private and Personal Use Only
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५५१
चरक-संहिता। (रक्तपित्तचिकिस्सितम् मुद्गाः सलाजाः सयवाः सकृष्णाः सोशीरमुस्ताः सह चन्दनेन । बलाजले पर्युषिताः कषायाः स रक्तपित्तं शमयत्युदीर्णम् ॥३६॥ वदूर्यमुक्तामणिगैरिकाणां मृच्छवहेमामलकोदकानाम् । मधूदकस्येचुरसस्य चैव पानाच्छमं गच्छति रक्तपित्तम् ॥ ४०॥ उशीरपद्मोत्पलचन्दनानां पक्वस्य लोष्टस्य च यः प्रसादः। सशर्करः क्षौद्युतः सुशीतो रक्तातियोगप्रशमाय पेयः॥४१॥ प्रियङ्गकाचन्दनलोध्रशारिवा-मधूकमुस्ताभयधातकीजलम् । समृत्प्रसादं सह षष्टिकाम्बुना सशर्करं रक्तनिवर्हणं परम् ॥४२॥ अथवा कल्कोकता अथवा मृदिताः फाण्टीकृताः, अथवा भृताः कथिताः, सव्वेव उदीर्ण रक्तपित्तं शमयन्ति ॥३८॥
गङ्गाधरः-मुझा इत्यादि। वलाजले वाट्यालकमूलकाथे मुदगादीनि सप्त द्रव्याणि शीतकषायविधानेन पय्यषितानि कारयेत् । तस्मात् निःसृतो यः कषायः स उदीर्ण रक्तपित्तं शमयति ॥३९॥
गङ्गाधरः-वैयेत्यादि। वैदूर्यमुक्तादीन्यामलकोदकान्तानि, प्रत्येकशः चर्णीकृत्य जलेन पान त् । उदकमत्र बालकम् । तथा मधदकस्य मधुमिश्रितमलस्य पानात् । तथा इक्षुरसस्य पानात् इत्यन्वयः ॥ ४०॥
गङ्गाधरः-उशीरेत्यादि। उशीरादीनां चतुणां कुट्टितानां जले स्थितानां यः प्रसादः स्वच्छकाथः स शकरामधुयुक्तः पेयः। पकस्य अग्नो क्षिप्लानिवर्णीभूतस्य लोष्टस्य जले निर्वापणीकृतस्य यस्तस्य प्रसादः स्वच्छभागः स सुशीतीकृत्य शर्करामधुयुक्तः पेयः ॥४१॥ ___ गङ्गाधरः-प्रियङ्गकादीनां धातक्यन्तानां कुट्टितानां जले स्थितानां निःसृतनिर्वासानां जलम्। मृत सौराष्टमृत्। जले प्रक्षेपेण यः प्रसादः स्वच्छरूपः स्यात् तेन सह। षष्टिकतण्डुलोदकशोराभ्यां युक्तं कृता पिवेत् ॥ ४२ ॥ प्रयोगमेपामाह। गणश इति तुगादि इति उशीरादिगणश इति च। अब च प्रत्येकायोगे समचन्दनत्वं श्रुतम्। तत्र पदान्तः प्रयोगो भवति । तथापि चन्दनस्य भागो देय इति व्याख्यानयन्ति वृदाः। बलाजल इति बलासाधितशीतजले। पर्युषिताः कषाया इति शीतकषायाः॥३८॥३९॥
चक्रपाणि:-वैदू-दिसहस्थितं जलं वैदूर्य्यादिजलं ज्ञेयम्। उशीरादीनां शीतकपाय इल्याविना । प्रसाद इति प्रसन्न जलं प्राहम् । प्रियङ्गादावभयमुशीरम् । मृत्प्रसादमित्यस मासादोऽपि
For Private and Personal Use Only
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
४ अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
३५५३
कषाययोगैर्विविधैर्यथोक्तैर्दीप्ते ऽनले श्लेष्मणि निर्ज्जिते च । यद् रक्तपित्तं प्रशमं न याति तत्रानिलः स्यादनु तत्र कार्य्यम् ॥ छागं पयः स्यात् परमं प्रयोगे गव्यं श्रुतं पञ्चगुणे जले वा । सशर्करं माक्षिकसंप्रयुक्तं विदारिगन्धादिगणैः शृतं वा ॥ द्राक्षाभृतं नागरकैः शृतं वा बलाश्रुतं गोक्षुरकैः श्रुतञ्च । सजीवकं सर्वभकं ससर्पिः पयः प्रयोज्यं सितया भृतं वा ॥ ४३ ॥ शतावरी गोक्षुरकैः शृतं वा श्रुतं पयो वाप्यथ पर्णिनीभिः । रक्तं निहन्त्याशु विशेषतस्तु यन्मूत्रमार्गात् सरुजं प्रयाति ॥ ४४ ॥ विशेषतो विपथसंप्रवृत्ते पयो हितं मोचरसेन सिद्धम् । वटावरोह शुङ्गकैर्वा हीवेर नीलोत्पलनागरैर्वा ॥ ४५ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
I
गङ्गाधरः – एवं कषाययोगैर्यथोक्तः श्लेष्मणि निज्जेितेऽनले च दीप्ते सति यद् रक्तपित्तं न प्रशमं याति तत्रानिल उल्वणः स्यात्, तत्र वातोल्वणे सति अनु पश्चात् काय्यं यत् तदाह - छागमित्यादि । छागं पयः केवलं शृतं परमं स्यात् । शकरामधुयुक्तं सर्व्वत्र बोध्यम् । प्रयोगे पञ्चगुणे जले मृतं क्षीरावशेषेण पक गव्यश्च पयः शीतीभूतं शर्करायुक्तं परमं स्यात् । अथवा विदारिगन्धादिगणैः शालपर्ण्यादिभिः पञ्चभिश्चतुगणजले मृतं गव्यं पयः छागं वा शर्करामाक्षिकयुक्तं परमं स्यात् । द्राक्षेत्यादि । द्राक्षादिना प्रत्येकेन शृतं गव्यं पयः । तथा जीवकर्षभकर्णसर्पिः सिताभियुक्तं गव्यं पयः प्रयोज्यम् । केवलं शृतमावर्त्तितं दुग्धं जीवकादिभिश्चतुर्भियुक्तं प्रयोज्यम् ॥ ४३ ॥
गङ्गाधरः - शतावरीत्यादि । शतावरीगोक्षुराभ्यां शृतं गव्यं पयः पणिनीभिश्चतसृभिः शृतं पयो वा रक्तं रक्तपित्तम् ऊर्द्ध गमधोगश्चाशु निहन्ति, तंत्र विशेषतो मूत्रमार्गप्रवृत्तं सरुजं रक्तमाशु निहन्ति ॥ ४४ ॥
गङ्गाधरः - विशेषत इत्यादि । विपथप्रवृत्ते गुदतः प्रवृत्ते रक्ते मोचरससिद्धमेकं वटावरोहसिद्धं द्वितीयं वटशुङ्गसिद्धं तृतीयं ह्रीवेरादिसिद्धं चतुर्थं पयः ॥ ४५ ॥
प्रायश आन्तरं न तु प्रक्षेप्यः । एवं यष्टिकाप्रयोगोऽपि । तलानिलः स्यादिति तल बढ़वान् वातः स्वात् । प्रयोग इति अभ्यासे । सजीवकमित्यादौ सजीवकं सर्वभकं शृतं यत् सर्पिः प्रयोज्यं तथा
For Private and Personal Use Only
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५५४
चरक-संहिता। (रक्तपित्तचिकित्सितम् कषाययोगान् पयसा पुरा वा पीत्वा तु चाद्यात् पयसैव शालीन् । कषाययोगैरथवा विपक्कमेतैः पिबेत् सपिरतिस्रवे च ॥ ४६॥ वासां सशाखां सफलां समूलां कृत्वा कषायं कुसुमानि चास्याः। प्रदाय कल्कं विपचेद् घृतं तत् सनौद्रमाश्वेव निहन्ति रक्तम्॥४७
वासाघृतम्।
.. गङ्गाधरः-कषायेत्यादि। कषाययोगान् अटरूषकमृद्रीकेत्यादाक्तान पयसा साधितान् पुरा वा पीला तेनैव पयसा शालीनद्यात् । पूर्वापेक्षया वाशब्दः। एतैरेवाटरूषकमृद्रीकेत्यादिभिरुक्तः कषाययोगैः काथकल्करूपैः विपक सर्पिरतिरक्तस्रवे पिबेत् ॥ ४६॥
गङ्गाधरः-घृतान्तरमाह-वासामित्यादि। शाखाफलमूलसहितां वासां काथयिखा चतुगुणं काथं दत्त्वा वासायाः कुसुमानि कल्कं प्रदाय घृतं विपचेत् । पूला शीते पादिकं मधु प्रक्षिप्य मेलयित्वा पिबेत् । अत्र पुष्पकल्कं न पादिकं दद्यादाढ्यखात्। तदुक्तं हि "शणस्य कोविदारस्य वृषस्य ककुभस्य च। कल्काव्यखात् पुष्पकल्क प्रस्थे पलचतुष्टयम्” इति । कश्चिदत्र मूलकठिनाकठिनद्रव्यसंघातेऽष्टगुणं जलं दत्त्वाष्टमांशशेषं काथं चतुगुणं दत्त्वा। इति वासाघृतं नामेदम् ॥४७॥
सितया च युक्तया पेयमिति ज्ञेयम्। पर्णिन्यः पर्णिनीचतुष्टयम्। वटशुगोऽविकसितनववटपल्लवान् । कषाययोगानिति अटरूषकादीन् कल्कीकृतान् पयसा पीत्वेत्यर्थः। एतैरिति वक्ष्यमाणैः किंवा एतैरेव कषाययोगैर्यथायोग्यतया सर्पिः साधनीयम् । अति स्रव इत्यतिमात्ररक्तपित्तस्नु तौ॥ ४० - ४६॥ - चक्रपाणिः- आर्द्राया एव वासाया विधानानुकथनाद् द्वैगुण्यम्। वासाकुसुमकल्के च केचित् पुष्पकल्कस्यातीवालाभो भवतीति कृत्वा प्रस्थे वृत्ते चतुष्पलं पुष्पकल्कं वदन्ति । सक्षौद्रमिति वचनेन वृत्तात् पादिकत्वं तन्त्रातरप्रत्ययाजज्ञेयम्, उक्तं हि-"स्नेहपादः स्मृतः कल्कः कल्कवन्मधुशर्करा" इति। अग्निवेशेऽप्युक्तम् -'मात्रा क्षौद्रघृतानाञ्च स्नेहक्वाथेषु पूधवत्" इति पादिकम् ॥४७॥
For Private and Personal Use Only
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
थं अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
२५५५ पलाशवृन्तस्वरसेन सिद्धं तस्यैव कल्केन मधूद्र मेण छ। लिह्याद् घृतं वत्सककल्कसिद्धं तद्वत् समङ्गोत्पललोध्रसिद्धम् ॥४८॥ स्यात् त्रायमाणाविधिरेष एव सोदुम्बरे चैव पटोलपत्रे। सीषि पित्तज्वरनाशनानि सर्वाणि शस्तानि च रक्तपित्ते ॥४६॥ अभ्यङ्गयोगाः परिषेचनानि सेकावगाहाः शयनानि वेश्म । शीतो विधिर्वस्तिविधानमग्रा पित्तज्वरे यत् प्रशमाय दृष्टम् ॥ तद् रक्तपित्ते निखिलेन कार्य कालञ्च मात्राञ्च पुरा समीक्ष्य। सर्पिगड़ा ये च हिताः क्षतानां ते रक्तपित्तं शमयन्ति सद्यः॥५०
गङ्गाधरः-पलाशेत्यादि। पलाशपत्रन्तं प्रसवबन्धनं तस्य स्वरसेन .. चतुर्गणेन तस्यैव पलाशपत्रन्तस्य कल्केन पादिकेन सिद्धं घृतं लिह्यात् । मधूमेण मधूकपत्रन्तस्वरसेन चतुर्गुणेन तस्य कल्केन वत्सककल्केन पादिकेन सिद्धश्च घृतं लिह्यात् । तद्वत् समङ्गादिभिस्त्रिभिः कल्कीभूतैस्तेषां चतुगु णकाथेन सिद्धं घृतं लिह्यादित्यन्वयः ॥४८॥
गङ्गाधरः-स्यादित्यादि। एप एव त्रायमाणाविधिः काथकल्काभ्यां वायमाणायाः सिद्ध घृतम् । तथोड़म्बरे चैष एव विधिः कोठोड़म्बरकाथकल्काभ्यां सिद्ध घृतम्। तथा पटोलपत्रे चैष एव विधिः पटोलपत्रकाथकल्काभ्यां सिद्धं घृतम् । एतानि त्रीणि सी षि तथा पित्तज्वरोक्तानि सर्वाणि ॥४९॥
गङ्गाधरः-अथाभ्यङ्गादयः शीतविधिवस्त्यन्ताः पित्तज्वरे प्रदर्शितास्तत् सवं रक्तपित्ते प्रशमाय दृष्टं निखिलेन कारन्येन कार्य पुरा मात्राश्च कालश्च
चक्रपाणिः-मधुद्रवेणेति पादिकेन मधुना द्रवीकृतम्। वायमाणायाः एवं सर्पिः पूर्ववदिति । उदुम्बरपटोलपताभ्याञ्चापरम् । पित्तज्वरनाशनानीत्यनेन सकलचिकित्सितवाक्यानि ज्वरहराणि ज्ञेयानि। घृतानि पित्तज्वरहन्तृतयेहोक्तानि, न जीर्णज्वरहन्तृतया। अन्ये तु यान्येव जीर्णज्वरहराणि घृतानि तान्येव पित्तज्वरहराणि भवन्ति। तेषान्तु रुक्षं तेज इति ज्वरविषमतया समानत्वेन निर्दिष्टपित्तविषयत्वम् । प्रदेशान्तरेऽपि जले दशगुणे साध्यं वायमाणाचतुःपलमित्यादि यावत् पित्तगुल्मं विसी श्च पैत्तिकज्वरमिति । तथा वायन्तिकामित्यादि यावद् वातरक्त क्षतक्षीणे विसप पैत्तिके ज्वरे इत्यादीनि सकलचिकित्सिते पित्तज्वरघृतानि कर्त्तव्यानि । अभ्यङ्गयोगादयः सर्वे ये दाहज्वरहरा उक्ताः पित्तज्वरप्रशमकत्वेन तानादिशन्ति ॥ ४८-५०॥
• मधूद मेणेत्यत्र मधुद्रवेण इति चक्रसम्मतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ रक्तपित्तचिकित्सितम्
२५५६ चरक संहिता | कफानुबन्धे रुधिरे सपित्ते कण्ठागमे स्याद् ग्रथितै प्रयोगः । युक्तस्य युक्त्या मधुसर्पिषोश्च चारस्य चैवोत्पलनालजस्य ॥ मृणालपद्मोत्पलकेशराणां तथा पलाशस्य तथा प्रियङ्गोः । तथा मधूकस्य तथा शरणस्य नाराः प्रयोज्या विधिनैव तेन ॥ ५१ ॥ शतावरीदाड़िमतिन्तिड़ीकं काकोलिमेदे मधुकं विदारीम पिष्टा च मूलं फलपूरकस्य घृतं पचेत् क्षीरचतुर्गुणेन ॥ कासज्वर रानाहविवन्धशूलं तद् रक्तपित्तञ्च घृतं निहन्यात् । यत् पञ्चमूलैरथ पञ्चभिर्वा सिद्धं घृतं तच्च तदर्थकारि ॥ ५२ ॥ इति शतमूलादि घृतम् । समीक्ष्य कार्यम् । ये च सर्पिर्गुड़ाः क्षतानां हिता उरःक्षताधिकारे वक्ष्यन्ते, ते च रक्तपित्तं सद्यः शमयन्ति ॥ ५० ॥
गङ्गाधरः- कफानुबन्धे इत्यादि । कण्ठागमे कण्ठदेशे ग्रथितरूपेण सरक्तपित्ते कफयुक्ते स्थिते सति युक्तस्य उत्पलनालजस्य क्षारस्य मधुमर्पिषोः युक्त्या युक्तः प्रयोगः कार्य्यः । पद्मादीनां नालं दग्ध्वा क्षारं कृत्वा तत्क्षारस्य प्रयोगः । तथा मृणालपद्मनीलोत्पलनागकेशराणि दग्ध्वा क्षारं कृत्वा तस्य प्रयोगः । तथा पलाशपुष्पस्य क्षारप्रयोगः । तथा प्रियङ्गाः पुष्पक्षारस्य प्रयोगः । तथा मधूकस्य पुष्पक्षारप्रयोगः । तथा शणस्य पुष्पक्षारप्रयोगः । एते च क्षारास्तेनैव विधिना मधुसर्पिषोयुक्त्या अतुल्याभ्यां मधुसर्पिर्भ्यां युक्ताः प्रयोज्याः ॥ ५१ ॥
गङ्गाधरः- शतावरीत्यादि । शतावर्थ्यादीनि फलपूरकस्य मातुलुङ्गस्य मूलञ्च पिष्ट्वा कल्कीकृत्य । यदित्यादि । पञ्चमूलैः पञ्चभिः स्वल्पवृहत्तणकण्टकिल्लीपञ्चमूलैः कल्कीभूतैर्जले च काथयित्वा तस्मिंश्चतुर्गुणे । वाशब्दः पूर्व्वघृतापेक्षया ॥ ५२ ॥
चक्रपाणि: - रुधिरे सपित्ते इति रक्तपित्ते । मधुसर्पिषोयुं तस्येति मात्रया युक्तस्य क्षारस्य प्रयोगः, युक्तिशब्दो मातावचने कल्कार्थप्रतिपादकः । यद्यपि क्षारस्तीक्ष्ण उक्तस्तथापि कण्ठस्थकफविलयार्थम् उत्पलनालादिकृतगुणानुविधानात् क्षारो दीयत एव । एवं रक्तपित्तहरस्य प्रभावादुत्पलनालादिक्षारो भवत्येव, येन तीक्ष्णानि द्रव्याणि परित्यज्योत्पलनालान्येव क्षारार्थमाह । उक्तञ्च वार्तिके क्षीरस्वामिदर्शन- 'शीतं जहति भूयिष्ठं दग्धं सपदि सोमता' मिति चेद् दृष्टो हि भस्मन्यपि गुणोदय इति ॥ ५१ ॥ चक्रपाणि: - फलपूरको बीजपूरकः । पञ्च पञ्चमूलानि रसायनोक्तानि । तदर्थकारीत्यनेनानन्तरोक्तशतावर्य्यादिघृतानुकारि ॥ ५२ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४ अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
२५५७
कषाययोगा ग्रोपदिष्टास्त्रे चात्रत्रोड़े भिषजा प्रयोज्याः । प्राणात् प्रवृतं रुधिरं सपित्तं यदा भवेन्निःसृतदुष्टदोषम् ॥ रक्त प्रदुष्टह्य पीड़बन्धे दुष्टप्रतिश्याय शिरोविकाराः । रक्तं सपूयं कुणपैः सगन्धं स्याद् प्राणनाशः क्रिमयश्च दुष्टाः ॥५३॥ नीलोत्पलं गैरिकशङ्खयुक्तं सचन्दनं स्यात् तु सिताजलेन I नस्यं तथाघ्रास्थिरसः समङ्गा सधातकी मोचरसः सलोधः ॥ द्राक्षारसस्ये चुरसस्य नस्यं क्षीरस्य दुव्र्वास्वरसस्य चैव । यवासमूलानि पलागडुमूलं नस्यं तथा दाड़िमपुष्पतोयम् ॥
गङ्गाधरः-- कषायेत्यादि । घ्राणात् प्रवृत्तं सपित्तं रुधिरं यदा निःसृतदुष्टदोषं निःशेषेण वहिःसृता दुष्टदोषाः पित्तकफवाता यस्य तद्रूपं स्यात् तदा य इह रक्तपित्ते अटरूकमुद्रीकेत्यादिना प्रोक्ताः कषायास्ते चायपीड़े नस्यविधया भिषजा प्रयोज्याः । ननु कथं यदा भवेन्निःसृतदुष्टदोषं तदा प्रयोज्या इत आह-रक्त इत्यादि । हि यस्मात् । प्रदुष्टे रक्ते सति अवपीड़बन्धे कृते दुष्टप्रतिश्यायादयः स्युस्तस्मात् निःसृतदुष्टदोषं यदा तदा ते प्रयोज्या इति भावः ।। ५३ ।।
गङ्गाधरः- अपरान् योगानाह - नीलोत्पलमित्यादि । नीलोत्पलादिकं कल्कीकृत्य सितामिश्रितजलेन नस्यम् । स्वरसेन नस्यम् । तथा सवात की समङ्गानस्यम् । तथा सलोधो तथा द्राक्षारसनस्यम् । तथा इक्षुरसस्य नस्यम् । तथा क्षीरस्य नस्यम् । तथा दुर्व्वास्सस्य च नस्यम् । तथा यवासेत्यादि दुरालभामूलानि, पलाण्डोच मूलं नस्यम् । तथा दाड़िमपुष्पं काथयित्वा तत्काथजलं नस्यम् ।
For Private and Personal Use Only
चन्दनान्तं सर्वं
तथाम्रा स्थिमज्जमोचरसो नस्यम् ।
चक्रपाणिः प्राणप्रवृत्तरक्तपित्तचिकित्सितमाह - कषाययोगा इत्यादि । उशीरकालीयकेत्यादिना ये कषाययोगा उक्तास्ते घ्राणप्रवृत्ते रक्तपित्ते न देयाः । अवपोडश्च द्रव्यमापोथितं कृत्वा पीडयित्वा रसो दीयते यः स उच्यते । अयञ्च निःसृते रक्तदोषे सति देयः । विपर्यये दोषमाह
३२१
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५५८
चरक-संहिता। रक्तपित्तचिकित्सितम् पियालतैलं मधुकं पयश्च सिद्धं घृतं माहिषमाजकञ्च । आम्रास्थिपूवैः पयसा च नस्यं ससारिवैः स्यात् कमलोत्पलैश्च ॥५४ भद्रश्रियं लोहितचन्दनश्च प्रपौण्डरीकं कमलोत्पले च। उशीरवानीरजलं मृणालं सहस्रवी- मधुकं पयस्या॥ शालीचमूलानि यवासगुन्द्रा मूलं नलानां कुशकाशयोश्च । कुचन्दनं शैवलमप्यनन्ता कालानुसाऱ्या तृणमूलमृद्धिः ॥ मूलानि पुष्पाणि च वारिजानां प्रलेपनं पुष्करिणीमृदश्च । उडुम्बराश्वत्थमधूकलोध्राः कषायवृक्षाः शिशिराश्च सर्वे ॥ प्रदेहकल्पे परिषेचने च तथावगाहे घृततैलसिद्धौ । रक्तस्य पित्तस्य च शान्तिमिच्छन् भद्रश्रियादीनि भिषकप्रदद्यात्॥५५
पियालेत्यादि । पियालफलास्थि पीड़यिखा तलं यत् तस्य नस्यम्, मधुकश्च जले पक्त्वा तत्काथजलं नस्यम्, पयो गव्यं माहिषमाजकञ्च घृतञ्च, आम्रास्थिपूर्चराम्रास्थ्यादिभिर्मधुकान्तद्रव्यैः कल्कैः पयसा च चतुगणेन सिद्धं पक नस्यम् । तथा कमलोत्पलैः ससारिवः कल्कैः पयसा सिद्धं माहिषमाजकञ्च घृतं नस्यं स्यात् ॥ ५४॥
गङ्गाधरः-भद्रश्रियमित्यादि। भद्रश्रियं श्वेतचन्दनम् । वानीरं वेतसम् । सहस्रवीर्या दूर्वाभेदः । पयस्या क्षीरकाकोली । गुन्द्रा गुन्द्रारोचनी, कम्पिल्लकमित्यर्थः। नलकुशकाशानां मूलम् । कुचन्दनं वकम इति लोके। शैवलं शैवालम् । कालानुसारी श्यामलता। तृणमूलं गन्धतृणमूलम्। ऋद्धिः स्वनामख्याता। वारिजानां पद्मादीनां मूलानि पुष्पाणि च पुष्करिणीमृदश्च प्रलेपनम् । प्राधान्येनोडुम्बरादय उक्ता अपरे च कषायक्षा वटादयः शिशिराः शीतवीर्याः शीतस्पर्शाः सव्र्वे प्रदेहादिषु कल्पेषु भद्र श्रियादीनि प्रदद्यात्। तत्र घृततलसिद्धी काथकल्कतया प्रदद्यात्, अवगाहे परिषके च काथतया, प्रदेहे कल्कतया ॥५५॥ रक्त इत्यादि । सिताजलेनेति शर्कराजलेन नीलोत्पलादीनि अवपीड़ितः स्यात् । पियालतैलमित्यादौ पियालतैलं मधुककल्केन पयसा द्वेण साध्यम्। धृतं माहिषमित्यादावाम्रास्थिपू_राम्रास्थिरसः । स मार्गत्यादियोगोक्तः शारिवाकमलोत्पलानि च कल्कः पयो द्रवः ज्ञेयम् । भद्रश्रियादीनि
For Private and Personal Use Only
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ध्र्थ अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । २५५६ धारागृहं भूमिगृहं सुशीतं वनश्च रम्यं जलवातशीतम्। वैदूर्यमुक्तामणिभाजनानां स्पर्शाश्च दाहे शिशिराम्बुशीताः॥ पत्राणि पुष्पाणि च वारिजानां क्षौमञ्च शीतं कदलीदलञ्च । आच्छादनार्थं शयनासनानां पद्मोत्पलानाञ्च दलाः प्रशस्ताः॥ प्रियङ्ग काचन्दनरूषितानां स्पर्शाः प्रियाणाञ्च वराङ्गनानाम् । दाहे प्रशस्ताः सजलाः सुशीताः पद्मोत्पलानाञ्च कलापवाताः॥ सरिदहदानां हिमवदरीणां चन्द्रोदयानां कमलाकराणाम् । मनोऽनुकूलाः शिशिराश्च सर्वाःकथाः सरक्तं शमयन्ति पित्तम्॥५६
गङ्गाधरः-धारागृहमित्यादि। धारागृहं जलोद्वमनयन्त्रेण जलधारापातो यस्मिन् गृहे तत्। भूमिगृहं मृदगृहं, वनश्च जलवाताभ्यां शीतं रम्यश्च । वैदूर्य्यादीनां शिशिरवस्तू नां शीतीकृतभाजनस्पर्शा इति भावः। वारिजानां पद्मादीनां पत्राणि पुष्पाणि च क्षोमवस्त्रश्च शीतं शय्यासनाच्छादनार्थ प्रशस्तं, तथा पद्मोत्पलानां दलाश्च शय्याद्याच्छादनार्थ प्रशस्ताः।। - प्रियङ्गुकेत्यादि। प्रियङ्गश्वेतचन्दनघर्षणपङ्कलिप्ताङ्गीनां प्रियाणां न खप्रियाणां वराङ्गनानां घनवत्तलस्थूलस्तनीमृदुमसणशीतस्निग्धनातिकृशनातिस्थलाङ्गीनां नवयौवनेन गर्वितमदनोन्मत्तानां स्त्रीणां स्पर्शा दाहे प्रशस्ताः । तथा पद्मोत्पलानां सजलाः सुशीताश्च स्पर्शाः प्रशस्ताः । कलापवाताः मयरपिच्छव्यजनकृतवाताश्च दाहे प्रशस्तास्तथा सरितां नदीनां हूदानां हिमवदरीणां महानदीनां चन्द्रोदयानां ज्योत्स्नासम्बन्धिनां कमलाकराणां सरसाश्च वाताः दाहे प्रशस्ताः। सर्बो मनोऽनुकूलाः शिशिराश्च कथाः सरक्तं पित्तं शमयन्ति ॥५६॥
प्रलेपार्थमाह। अमृणालमुशीरभेद एव सुगन्धिः कन्दलः कालानुसारि शीतलम्। पद्मोत्पलानाञ्च कलापवाता इति पद्मोत्पलसमूहजलकृतवाता इत्यर्थः। शिशिराश्व सव्वा इत्यनेन लेपविधानम् ॥ ५३-५६ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
रक्तपित्तचिकित्सितम
२५६०
चरक-संहिता।
तत्र श्लोका। हेतुं वृद्धिं संख्यास्थाने लिङ्ग पृथक् प्रदुष्टस्य । मागौं साध्यमसाध्यं याप्यं कार्य क्रमञ्चैव ॥ पानान्नमिष्टमेव च वज्यं संशोधनञ्च शमनश्च । गुरुरुक्तवान् यथावचिकित्सितं रक्तपित्तस्य ॥ ५७॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने रक्तपित्तचिकित्सितं नाम चतुर्थोऽध्यायः॥ ४ ॥
गङ्गाधरः-अध्यायाथमुपसंहरति-तत्र श्लोकावित्यादि। प्रदुष्टस्य रक्तपित्तस्येत्यन्वयः। गुरुरात्रेयो भगवान् पुनव्वसुः। यथावद यथायोग्यमित्यर्थः॥ ५७॥
गङ्गाधरः-अध्यायं समापयति-अग्निवेशेत्यादि। इति वद्यश्रीगङ्गाधरकविरत्नकविराजविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ चिकित्सितस्थाने षष्ठस्कन्धे रक्तपित्तचिकित्सितजल्पाख्या
चतुर्थी शाखा ॥४॥
चक्रपाणि:-हेतुमित्यादिनाध्यायार्थसंग्रहः। एतच्चाध्यायोक्तं व्यक्तमेव ॥ ५७ ॥
इति चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेद-दीपिकायां घरकतात्पर्य
टीकायां रक्तपित्तचिकित्सितं नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४॥
For Private and Personal Use Only
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
पञ्चमोऽध्यायः ।
अथातो गुल्मचिकित्सितं व्याख्यास्यामः, इतिह स्माह भगवानात्रेयः ॥ १ ॥ सप्रजानां पितृवच्छरण्यः पुनर्व्वसुर्भूतभविष्यदीशः । चिकित्सितं गुल्म निवर्हणार्थं प्रोवाच सिद्धं वदतां वरिष्ठः ॥ २ ॥ विट्श्लेष्मपित्तातिपरिस्रवाद वा तैरेव वृद्धेरपि पीड़नाद वा । वेरुदीर्णे विहतैरधो वा वाह्याभिघातैरतिपीड़नाद वा ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
गङ्गाधरः- उद्देशानुक्रमात् रक्तपित्तचिकित्सितानन्तरं गुल्मचिकित्सितमाह - अथात इत्यादि । सव्वं पूर्व्ववद् व्याख्येयम् ॥ १ ॥
।
गङ्गाधरः - सव्वत्यादि । भूतभविष्यदीश इति भूतभविष्यज्ज्ञातुमीशः । बदतामाप्तानां वरिष्ठः ॥ २ ॥ गङ्गाधरः - विड़ित्यादि । विट्श्लेष्म पित्तानामतिशयेन परिस्रवात् वमनविरेचनाभ्यामतिनिर्हरणात् । तैविट्श्लेष्मपित्तवृद्धैरेवातिपीडनात् कोष्ठे वायोर्यथावचलनरोधात् । वाशब्देरेकशः कारणत्वं शापितम् । वेगेरुदीर्णरुपस्थितैः पुरीषादीनां वेगैरधोविहतैरवः प्रवर्त्तने निरोधितैर्वा हेतुभिः । वासाभिघातैः दण्डाद्यभिहननैरतिपीड़नाद्वा न खतिपीड़नाजनकैर्दण्डाद्यभिघातः ।
·
चक्रपाणिः - निदानोक्तक्रमानुरोधाद्रक्तपित्तमनु गुल्मचिकित्सितं ते । सर्व्वप्रजानमित्याहिया गुरोः स्तुतिः । धजनकतया तथोत्तरप्रन्यादेयतथा भूत्ते भविष्ये चान्याहवशानतया प्रभुरेव भवतीति भूतभविष्यदीश इति सिद्धम् । साध्याव्यभिचारि सर्व्वमेव चिकित्सितं यद्यपि सिद्धमेव ree तथाप्यत्र प्रकरणे स्तुत्यर्थ सिद्धपदं शेयम् ॥ १॥२॥
चक्रपाणिः - अस यद्यपि निदाने एव गुल्मस्य हेतुलक्षणान्युक्तानि तथापि प्रकरणवशात् पुतताम्यभिधीयन्ते । निदानोक्ताद विशेषश्च कश्विदुच्यते । निदाने वायोरेव कोपेन वृद्धे हतुभिरा करपा
For Private and Personal Use Only
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५६२
चरक-संहिता। (गुल्मचिकिस्सितम रुखानपानरतिसेवितैर्वा शोकेन मिथ्याप्रतिकर्मणा वा। विचेष्टितैर्वा विषमातिमात्रः कोष्ठे प्रकोपं समुपैति वायुः ॥३॥ कफञ्च पित्तश्च स दुष्टवायुरुद्भूय मार्गान् विनिबध्य ताभ्याम् । हृन्नाभिपाश्ोदरवस्तिशूलं करोत्यधो याति न बद्धमार्गः॥४॥ पक्वाशये पित्तकफाशये वा स्थितः स्वतन्त्रः परसंश्रयो वा। स्पर्शोपलम्यः परिपीड़नत्वादु गुल्मो यथादोषमुपैति नाम ॥५॥ अतिसेवितः रुक्षान्नपानन खल्पसेवितः । शोकेन वातिशयेन न वल्पेन । मिथ्याप्रतिकर्मणा यस्य व्याधेर्यत् प्रतिकम्म तस्यायथावत्करणेन। विषमातिमात्रेविचेष्टितर्वा कदाचिन्न्यनं कदाचिदधिकं यद्विचेष्टितं तद् विषमं विचेष्टितम्। यच्च सव्वंदैवातिशयेन चेष्टते तदतिमात्रं चेष्टितम् । अन्यथा विषमत्वेनैवातिमात्रस्य लाभः स्यात् कुतः पुनरतिमात्रपदम् । कोष्ट इत्यामाशयादौ। एभिहेतुभिः स दुष्टवायुः कफश्च पित्तश्च उद्धय स्वस्थानादूद्ध नीखा ताभ्यामुद्धताभ्यां कफपित्ताभ्यां मार्गान् स्वस्य स्वभावतो गतेः पथो विनिबध्य बद्धान् कृता हृन्नाभ्यादिषु शूलं करोति बद्धमार्गखान्न चाधो याति ॥३॥४॥
गङ्गाधरः-नन्वेवं चेत् तदा वातज एव गुल्म एक एव भवति, च पित्तादिजः स्यादित्यत आह-पकाशये इत्यादि। स्थितः स्वतन्त्र इति यस्तथाविधः सन स्वतन्त्रः परानधीनः संस्तिष्ठति स वातगुल्म इति कथ्यते। यः परसंश्रयः पित्तसंश्रयः संस्तथाविधो वायुतिष्ठति पित्ताशये स पित्तगुल्मः। यः कफसंश्रयः संस्तथाविधो वायुः कफाशये तिष्ठति स कफगुल्मः। पित्तकफोभयसंश्रयो वा यस्तथाविधो वायुः सर्वाशये तिष्ठति स सनिपातगुल्म इत्यतो द्वन्द्वजगुल्मानामसम्भवः इति भावः । उक्तम् । अतिपीडनत्यनेन तदेवोच्यते। तैरेवेतीह इलेष्मपित्तैः । मिथ्याप्रतिकर्म मिथ्याकृतं वमनादिकं पञ्चकर्म॥३॥
चक्रपाणिः-कफञ्च पित्तञ्चेत्यादिना संप्राप्तिमाह-इयञ्च शोणितजगुल्मव्यतिरिक्तानां चतुणीं संप्राप्तिः। तत कफञ्च पित्तन्न्चेति कदाचित् पित्तं कदाचित् कर्फ कदाचिद्रक्तमपि। तख कफजे स्वतन्त्रो वृद्धः कफः। पित्तजे स्वहेतुवृद्धं स्वतन्त्रं पित्तम् । सन्निपाते च यथोक्तगुणौ पित्तकफा. बुद्धय गुल्मं बायुः करोति। वातगुल्मे स्वतन्तः प्रकुपितो वायुः प्रकृतिस्थौ पित्तकफावुद्भूय गुरुमं करोतीति ज्ञेयम्। मार्गानित्यधिस्तिर्यङमार्गान् । अधो न यातीत्यस कारणं लुप्त
For Private and Personal Use Only
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५ अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
२५६३
वस्तौ च नाभ्यां हृदि पार्श्वयोर्वा स्थानानि गुल्मस्य भवन्ति पञ्च । पञ्चात्मकस्य प्रभवन्तु तस्य वक्ष्यामि लिङ्गानि चिकित्सितञ्च ॥६॥ रुक्षान्नपानं विषमातिमात्रं विचेष्टनं वेगविनिग्रहश्च । शोकोऽभिघातोऽतिमलचयश्च निरन्नता चानिलगुल्महेतुः ॥७॥
पित्तसंश्रये कफानुबन्धे वाते कफसंश्रये पित्तानुबन्धे वा वातेऽनुबन्धरूपेण वा पित्तकफौ समावप्रधानतया संश्रितौ । त्रयो द्वन्द्वजातवन्तोऽपि न गण्यन्तेऽनुबन्धेन गणनं ह्याचाय्येन क्रियते, भेषजार्थन्तु तानपि प्रतिसन्दध्यादिति । नन्वस्य गुल्मस्य किमसाधारणस्वरूपचिह्नमित्यत आहपत्यादि । स्पशन गुड़ीवत् गुड़काकार उपलभ्यते इति गुल्मो नाम यथादोषमुक्तरूपेण वातजादिनाम उपैति ॥ ५ ॥
गङ्गाधरः -- ननु कुत्र कुत्र स्थाने गुल्मो भवतीत्यत आह- वस्तावित्यादि । पाश्वयोरिति द्विवचनात् पार्श्वद्वयं स्थानद्वयं वोध्यम् । पञ्चति नियमार्थं न त्वधिकम् । नन्वेवञ्चेत् गुल्मः किंलिङ्ग इत्यत आह- पञ्चात्मकस्येत्यादि । पञ्चात्मकस्य वातपित्तकफसन्निपातार्त्तवात्मकस्य ॥ ६ ॥
गङ्गाधरः- वातजादेः प्रत्येकं निदानमाह रुक्षान्नेत्यादि । रुक्षान्नादयो हेतवः सामान्येन विश्लेष्मपित्तातिपरिस्रवैरित्यादिभिर्ये उक्तास्त एवात्र वातगुल्महेतुत्वेन पुनरुच्यन्ते, नान्ये विशिष्टाः केचित् सन्ति ॥ ७ ॥
निद्दिष्टं तेनो न याति तिर्य्यङ् न यातीति ज्ञेयम् । किंवा वायोः कोष्ठस्याधोगमनमेव प्रायो भवति तेन तन्निषेधः साक्षादुक्तः । इतर मार्गगमननिषेधस्तु समानन्यायतया लभ्यते । आश इति पक्काशये । पित्ताशयामाशययोर्भागे एव स्वतन्त्रः । I स्वतन्त्र इति वातगुल्मे, परसंश्रय इति पक्वाशये । पित्ताशयकफाशययोः कफजे पैत्तिके निचयगुल्मे च परसंश्रयो भवतीति ज्ञेयम् । परिपीडितत्वाद गुल्मइत्यनेन यथाज्ञा अपि लतासमूहादौ संघातेन गुल्म इति व्यपदिशन्ति, तथेहापि सङ्घातेनावस्थानाद् गुल्मविधानं व्यपदिशेयुः । यथादोषमिति ययोल्वणं दोषम् । नामेति च संज्ञा वातजोऽयं पित्तजोऽयमित्यादिका ॥ ४ ॥ ५ ॥
चक्रपाणिः -- गुल्गस्थानमाह--- वस्तावित्यादि । वस्त्यादिषु पञ्च स्थानान्येकरूपाणि भवन्ति । वस्त्यादीनीति पञ्चच, तथापि पञ्चग्रहणमधिकस्थान निषेधार्थम् । रौधिरस्यापि गुल्मस्य गर्भाशयस्य अपि पावस्थितत्वेन पार्श्वे एवाशये भवति । अन्ये च रौधिरव्यतिरिक्तानामेतत्पञ्चस्थानत्वं रौधिरस्य
For Private and Personal Use Only
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५६४
चरक संहिता । गुल्मचिकित्सिकम् यः स्थानसंस्थानरुजाविकल्पं विड़ वातसङ्गं मल्लवसमगोषम् । श्याकारुणात्वं शिशिरज्वरश्च हत्कुक्षिपाश्चीसशिरोरुनश्च ।। करोति जीणेऽभ्यधिकं प्रकोपं भुक्ते मृदुत्वं समुपैति यश्च । कातात् स गुल्मो न च तत्र रुवं कषायतित कटु चोपोते॥॥ कटम्लतीक्ष्णोष्णविदाहिरुक्ष-क्रोधातिमद्यार्कहुताशसेवा । प्रामाभिघातो रुधिरश्च दुष्टं पैत्तस्य गुल्मस्य निमित्तमुक्तम् ॥६॥ ज्वरः पिपासा बदनाङ्गरागः शलं महजीयंति भोजने च। स्वेदो विदाहो व्रणवच्च गुल्मः स्पर्शासहः पैत्तिकगुल्मरूपम् ॥१०॥
गङ्गाधरः-वातजस्य गुल्मस्य रूपाण्याह-य इत्यादि। स्थानविकल्पः-- क्स्त्यादिपञ्चम स्थानेषु कदाचित् कुत्रचित् क्त्तते न नियमत एकस्मिन् स्थाने । संस्थान विकल्पः-गुड़िकाकारस्य स्वरूपस्य कदाचित् हस्थत्वं कदाचित् दीर्घत्वं कदाचित् वत्तुलत्वं कदाचित् पृथुखमेवमादिरूपः। रुजाविकल्पः-कदाचिद. वेदनायाः स्वल्पत्वं कदाचिन्महत्वं कदाचित् तीव्रत्वं कदाचिदनुपलभ्यमानबम् एवमादिः। स्थावारुणत्वं शरीरस्य । शिशिरज्ज्रं शीतज्वरम् । जीर्णे भुक्तान्ने जीण सति । भुक्त भुक्तमात्रे । अनोपशयानुपशयावाह-न चेत्यादि। रुक्षादिविपरोतानि चोपशेरते इत्यर्थी लभ्यते ॥८॥
मङ्गाधरः-कटुम्लेत्यादि। आमाभिघात आमगर्भपातः। रुधिरं द्वितीय धातुने खार्तवम् ॥९॥ ___गङ्गाधरः-पित्तजचिह्नमाह-ज्वरः पिपासेत्यादि। महच्छलं स्यात् । भोजने च जीय॑ति शूलं भवति । व्रणवत् व्रणशोथक्त् स्पर्शासहः ॥१०॥
गर्भाशय एव विशिष्टं स्थानं भवति। संप्रनि पृथवस्टेन हेतुलिङ्गचिकित्साविधानं प्रतीयते । पञ्चात्मकस्येत्यादि पञ्चरवरूपस्य कारणानि पञ्च वातपित्तकफसन्निपातरौधिररूपाणि । प्रभवत्यस्मादिति प्रभवः कारणम् । तिष्ठत्यस्मिन्निति स्थानमाकृतिः । रुजा पीड़ा। एषां विकल्पः क्षणेऽन्यथा त्वम् । शिशिरज्वरः शीतज्वरः । करोतीति पूर्वेण संबध्यते। जीर्णेऽभ्यधिक प्रकोपं समु । यश्च न चोपशेते इति न सुखं जनयति ॥ ६-८॥
चक्रपाणि:- कसम्लेत्यादिना पित्तगुल्ममाह। आमाभिघातशब्देनामाभिधातः पित्तजनको ज्ञेयः ।
For Private and Personal Use Only
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५म अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
२५६५ शीतं गुरु स्निग्धमचेष्टनश्च संपूरणं अस्वपनं दिवा च। गुल्मस्य हेतुः कफसम्भवस्य सर्वस्तु दुष्टो निचयात्मकस्य ॥११॥ स्तैमित्यशीतज्वरगात्रसाद-हृल्लासकासारुचिगौरवाणि। .
शैत्यं रुगल्पा कठिनोन्नतत्वं गुल्मस्य रूपाणि कफात्मकस्य ॥१२॥ निमित्तलिङ्गान्युपलभ्य गुल्मे द्विदोषजे दोषबलाबलश्च। . व्यामिश्रलिङ्गानपरांस्तु गुल्मांस्त्रीनादिशेदोषधकल्पनार्थम् ॥१३॥ - गङ्गाधरः-कफजहेतुमाह-शीतमित्यादि। शीतं वीर्यतः। अचेष्टनं सव्वदावस्थानम्। सम्पूरणं दध्यादिद्रवम्। सव्वस्तु वातपित्तकफानां गुल्मानां य इमे हेतव उक्ताः सर्च एव तेषां व्यस्तः समस्तो वा निचयात्मकस्य सन्निपातात्मकस्य हेतुरित्यर्थः ॥११॥
गङ्गाधरः-कफजलिङ्गमाह-स्तैमित्येत्यादि । शीतज्वरेतिवचनेन शीते लाभे अत्यमिति देहस्य शीतताख्यापनार्थम् । कठिनोन्नतत्वं गुल्माकारस्य ॥१२॥ ___ गङ्गाधरः-अथानुबन्धतो द्वन्द्वलाङ्गीकारात् चिकित्साविशेषार्थमाहनिमित्तेत्यादि। द्वयोर्दोषयोतिपित्तयोर्वा वातकफयोर्वा पित्तकफयोर्वा उक्तनिमित्ताधिक्याल्पखाभ्यामुक्तलिङ्गाधिक्याल्पवाभ्यां दोषयोद्वयोबलाबलमुपलभ्य व्यामिश्रलिङ्गान् विदोषीलङ्गान् अपरानुद्देशाधिकान् त्रीन् वातपित्तज. रुधिरश्च दृष्टमित्यनेन दृष्टाद रुधिरान्मलमूतस्य पित्तस्य जन्म दर्शयति । शीतमित्यादि कफगुल्म. हेतुलक्षणकथनम्। अवा-तरे हेतुखयकथनावसाने दोषत्रयमेलकस्य कार्यमाह - सर्वस्तु दृष्टो निचयात्मकस्येति। निचयात्मकः सानिपातिकः। सान्निपातिकश्च निचयरूपगुल्मजन्यतया व्यपदेशेन विकृतिविषमसमवायात् संयोगमहिम्ना च दर्शयति ॥९-११॥
चक्रपाणिः-औत्पातिक निचयगुल्ममभिधाय प्रकृतश्लेष्मगुल्मलक्षणमाह-स्तैमिस्यमित्यादि। द्विदोषजगुल्महेतुलिङ्गातिदेशार्थमाह निमित्तत्यादिना। दोषबलाबलचे त्यनेनैको. स्वणं द्वन्द्वं प्राहयति। सीनिति च वातपित्तपित्तकफवातश्लेज्मजान । औषधकल्पनार्यमित्यनेन विकृतिविषमसमवायत्वात् स्वविलक्षणकार्यकर्तृतया प्रत्येकदोषे गुल्मा अभिनिविष्टा एव प्रत्येकोक्तचिकित्सामेलकेन चिकित्स्या इत्येतन्मातोपदर्शनार्थम् । एतेनाष्टौदर्योक्तपञ्चसंख्याविरोधोऽपि न भवति। द्वान्द्विकगुल्मभेदस्याप्रयोजनस्वात् सन्निपातगुल्मे तु प्रत्येकदोषजलक्षणादतिरिक्तानि लक्षणानि तत्प्रभावश्वासाध्यत्वादिर्वक्तव्य एवेति युक्तं तस्य भेदेनोपादानम्। ज्वरे भपि द्वन्द्वज्वराणां पृथक् लक्षणयोगेन द्वान्छिकत्वं युक्तमिति ज्ञेयम् ॥ १२ ॥ १३ ॥
३२२
For Private and Personal Use Only
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५६६
चरक-संहिता। [गुल्मचिकित्सितम् महारुजं दाहपरीतमश्मवद्-घनोन्नतं शीघ्रविदाहदारणम् । मनःशरीराग्निबलापहारिणं त्रिदोषजं गुल्ममसाध्यमादिशेत् ॥१४॥
तावनाहारतया भयेन विरुक्षणैवेगविनिग्रहैश्च ।। संस्तम्भनोल्लेखनयोनिदोषैर्गुल्मः स्त्रिया रक्तभवोऽभ्युपैति ॥१५॥ यः स्पन्दते पिण्डित एव नाङ्गैश्चिरात् सशूलः समगर्भलिङ्गः । स रौधिरः स्त्रीभव एव गुल्मोमासे व्यतीते दशमे चिकित्स्यः॥१६ वातकफपित्तकफजान गुल्मानादिशेत् । कथमित्यत आह-औषधकल्पनार्थमिति। दोषानुबन्ध्यवानुबन्धखापेक्षो हि भेषजकल्पनाविधिरिति ॥१३॥
गङ्गाधरः-सन्निपातगुल्मलिङ्गमाह-महारुजमित्यादि। अश्मवत् प्रस्तरखण्डवत् घनश्चोन्नतश्च तम्। शीघ्रविदाहदारणमिति शीघ्र पच्यते शीघ्रश्च विदीय्यते। विदाहो विशेषेण क्रियाविधौ व्याख्यास्यते। असाध्यसकारणं निदाने व्याख्यातम् ॥१४॥
गङ्गाधरः-रक्तगुल्महेतुमाह--ऋतावित्यादि। ऋताविति स्त्रीणां रजसि मासान्ते प्रवर्त्तमानेऽनाहारेण भयेन च विरुक्षणैराहारविहारैः संस्तम्भनैश्चाहारविहारैरुल्लेखनैश्च वमनकरैश्च योनिदोषैर्वक्ष्यमाणैरेभिहेतु भिर्निदानस्थाने गुल्मनिदाने चोक्तैहेतु भिश्च स्त्रिया रक्तभवो गुल्मः आर्त्तवजो गुल्मोऽभ्युपैति । न तु द्वितीयधातुयो रक्तनामा तद्भवो गुल्मो भवति ॥१५॥
गङ्गाधरः- अस्य चिह्नमाह-यः स्पन्दत इत्यादि। यो गुल्मः पिण्डितः पिण्डाकार एव स्पन्दते न चाङ्गः करचरणादिभिः। चिराच यः सशूलः स्पन्दते न तु हठात् वा निःशुलो वा। गर्भस्तु चरणकराद्यङ्गैरचिरात् निःशूल: स्पन्दते इति भेदै सति समगर्भलिङ्गो निदाने व्याख्यातः। स रोधिरो गुल्मः ... चक्रपाणिः-महारुजमित्यादिना सन्निपातजलक्षणान्याह- केचिदेतलक्षणव्यतिरिक्तलक्षणस्तु यः प्रत्येकदोषजोक्तसंसर्गमावलक्षणः प्रकृतिसमसमवायसन्निपातजन्यः स साध्य एव गुल्मो वदन्ति । ऋतावित्यादिना शोणितगुल्ममाह-ऋताविति पुष्पदर्शनकाले। स्त्रियमित्यनेन कुमारीमतिवृद्धाञ्च निषेधयति । पिण्डित एवेति गर्भरत्वङ्ग स्पन्दते। समगर्भलिङ्गः स्तनपीनत्वादिसमानं गर्भलिङ्ग भवति। स्त्रीभव एवेति पुरुषस्य गुल्मोत्पत्तिं निषेधयति । मासे व्यतीते दशमे चिकित्स्य इति प्रभावाद्दशमासातिक्रम एवास्य सुखा चिकित्सा भवति । अकि चिकित्सायान्तु शोणितातिनु तिगर्भाशयोपघातादि स्याद्। यदुच्यते गर्भसमानलिङ्गत्वेनास्य दशममासादूई रुधिरगुल्मावधारणं भवति तेनार्वाचिकित्सास नोक्ता। अत्र दशमासातिक्रमेणापि गर्भावस्थानदर्शनात् । उक्त
For Private and Personal Use Only
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पम अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । २५६७ क्रियाक्रममतः सिद्धं गुल्मिनां गुल्मनाशनम् । प्रवक्ष्याम्यत ऊर्द्धश्च योगान् गुल्मनिवर्हणान् ॥ १७॥ रुक्षव्यायामजं गुल्म वाति तीव्रवेदनम् । बद्धविण्मारुतं स्नेहैरादितः समुपाचरेत् ॥ भोजनाभ्यञ्जनैः पाननिरूहैः सानुवासनैः।
स्निग्धस्य भिषजा स्वेदः कर्त्तव्यो गुल्मशान्तये ॥ स्त्रीभव एव स्त्रीरक्तभव एव । रौधिरो न खन्यरक्तभवो रौधिरः। स्त्रिया रक्तभवो ऽभ्युपैतीत्युक्तेः स्त्रीशब्देन रक्तस्य रजःसंज्ञकत्वं ख्यापितं द्वितीयधातुरक्तस्य व्यावत्तिश्च कृता। यस्तु स्त्रीशब्देनातिद्धबालानां व्यावृत्तिं व्याख्यातवान् तन्न युक्तं तयोरात्तेवासम्भवात्। एवं भेदेऽपि गर्भावगुल्मयोदेशमे मासे व्यतीतेऽयमात्र्तवगुल्मश्चिकित्स्यः सुखसाध्यखात् । अाग दशममासादसुखसाध्यवाच । उक्तं हि रक्तगुल्मे पुराणत्वं सुखसाध्यखलक्षणमिति न तु गर्भाशङ्कया, दशममासादूद्ध मपि प्रसवकालवचनात्। नवमदशमैकादशद्वादशमासेषु प्रसूयतेऽत ऊद्ध वैकारिक इति सुश्रुतवचनाच । सर्वमन्यत् साधासाध्यादिकं निदानस्थाने प्रोक्तम् ॥१६॥ __गङ्गाधरः-इति गुल्मनिदानमुक्त्वा चिकित्सितमाह-क्रियाक्रममित्यादि। अत ऊद्ध गुल्मिनां गुल्मनाशनं क्रियाक्रमं प्रवक्ष्यामि। अतः क्रियाक्रमादूर्द्ध योगान् प्रवक्ष्यामि। गुल्मनाशनमित्युक्तेऽपि पुनगुल्मिनामिति वचनं रोगान्तरोपद्रवरूपस्य च गुल्मस्य नायं क्रियाक्रमस्तस्य च तत्तत्प्रधानरोगीयः क्रियाक्रमो गुल्माविरोधेन काय्ये इति ख्यापनार्थम्। योगाश्च सव्वत्रैव गुल्मे यथादोषमुक्ता इति ख्यापनार्थ पुनगल्मनिवहणानित्युक्तम् ॥१७॥
गङ्गाधरः-रुक्षेत्यादि। रुक्षनं व्यायामजं वा वातिकं स्नेह यथायोग्यं घृतादिभिः स्नेहकर्मभिः भोजनादारादितः प्रथमतः समुपाचरेत्। स्नेहक्रियानन्तरं यत् कर्तव्यं तदाह-स्निग्धस्येत्यादि। सम्यस्निग्धस्य
हि-पुष्टो यदा वर्षगणैरपि स्यात् तया संपिण्डितस्य गर्भलक्षणाविरुद्धलक्षणयुक्तम् । तेन दशममासादोगपि शोणितगुल्मावधारणं भवत्येव। तस्मात् पूर्वोक्तमेव साधु ॥ १४-१६॥
चक्रपाणिः-अत ऊर्द्ध मिति क्रियाक्रमाभिधानानुत्तरम् । स्नेहै रिति चतुर्भिरपि स्नेहः।
For Private and Personal Use Only
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५६८
चरक-संहिता। [गुल्मचिकित्सितम् स्रोतसां माईवं कृत्वा जित्वा मारुतमुल्वणम् । भित्वा विबन्धं स्निग्धस्य स्वेदो गुल्ममपोहति ॥ १८ ॥ स्नेहपानं हितं गुल्मे विशेषेणोईनाभिजे। पक्काशयगते वस्तिरुभयं जठराश्रये ॥ १६ ॥ दीप्तेऽग्नौ वातिके गुल्मे विबन्धेऽनिलवर्चसोः। वृहणान्यन्नानानि स्निग्धोष्णानि प्रयोजयेत् ॥ पुनःपुनः स्नेहपानं निरूहाः सानुवासनाः। प्रयोज्या वातगुल्मेषु कफपित्तानुरक्षिणा ॥ २० ॥ कफवाते जितप्राये पित्तं शोणितमेव च।
यदि कुप्यति वा तस्य क्रियमाणे चिकित्सिते॥ गुल्मिनः स्वेदो भिवना गुल्म शान्तये कर्तव्यः। कथं स्वेदः शक्नोति तदाहस्रोतसामित्यादि। विबन्धं पित्तकफाभ्यां यो विवन्धस्तम् ॥१८॥
गङ्गाधरः-ननु भोजनादिरूपैः स्नेहः सनिव वातजान् गुल्मानुपाचरेत् किं न वेत्यत आह-स्नेहपानमित्यादि। ऊद्ध नाभिजे नाभेरूद्ध हृदि वा पाश्वयोवो जाते वातगुल्मे विशेषण स्नहपानं हितम् । पकाशयगते नाभेरधोजाते वस्ताविति यावत् वातगुल्मे वस्तिः सानुवासनो निरूहः। उभयं जठराश्रये नाभिजे चामाशयगते च भवति नाभिजः, तत्र स्नेहपानं वस्तिश्चेत्युभयं हितम् । ततो दीप्तऽग्नौ सति मूत्रवच्चेसोविबन्धे च सति वातिके हणान्नादीनि योजयेत्। न केवलं हणान्नादीनि योजयेत्, उक्तरूपेण पुनः स्नेहपानसानुवासननिरूहादयो योज्याः। तहि कफपित्तानुबन्धे तयोरविरोधेन निरनुबन्धे कफपित्ते अनुरक्षणं क शीलेन भिषजा न तु तयोः क्षयेण। यदा कफवातौ जितमायो प्रायेण जितौ भवतस्तदा पित्तं शोणितञ्चैवं यदि कुप्यति स्नेहोपयोगानाह-भोजनेत्यादि। विशेषेणेति वचनेन न सर्वं सर्वत। विशेषतस्तु स्नेहपानं नाभेरूद्ध जाते गुल्मे। पक्वाशयगत इति पक्वाशयसन्धिपार्श्वगते । बस्तिरिति निरूहीऽनुवासनञ्च । जठराश्रय इति नाभिगते नाभिपार्श्वगतेऽपि। चोभयमपि स्नेहवस्ती । वातगुल्मेति वचनादवातप्रधानेषु गुल्मेष्वपि यथोक्तं कर्त्तव्यं दर्शयति। उक्तं हि गुल्मिनामनिलशान्तिरुपायरित्यादि। कफपित्तानुरक्षिणेति तथा स्नेहः कर्तव्यो यथा कफपित्ते न वदेते। वातचिकित्सया वृद्धकफपित्तरक्तचिकित्सामाह-कफवातेत्यादि। जितप्राय इति वचनात् +पादितौ
For Private and Personal Use Only
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५म अध्यायः ]
२५६६
चिकित्सितस्थानम् । यथोल्पणश्च दोषस्य तत्र कार्य भिषगजितम् । आदावन्ते च मध्ये च मारुतं परिरक्षता॥ २१ ॥ वातगुल्मे कफो वृद्धो हत्वाग्निमरुचिं यदि। हृल्लासं गौरवं तन्द्रां जनयेदुल्लिखेत् तु तम् ॥ २२ ॥ शूलानाहविबन्धेषु गुल्मे वातकफोल्वणे। वत्तिं चूर्णानि गुड़िकाः कफवातहरा हिताः ॥ २३॥ पित्तं वा यदि संवृद्धं सत्तारं वातगुल्मिनः । कुर्य्याद विरेच्यः स भवेत् सस्नेहैरानुलोमिकैः ॥ २४ ॥
गुल्मो यद्यनिलादीनां कृते सम्यभिषजिते। -- न प्रशाम्यति रक्तरय सोऽवसेकात् प्रशाम्यति ॥ २५ ॥
अथवा तस्य पित्तस्य शोणितम्य वा चिकित्सिते क्रियमाणे यदि पित्तकफौ कुप्यतस्तदा यथोल्वणस्य दोषस्य उल्वणं दोषमनतिक्रम्य तत्र वातगुल्मे भिषगजितं चिकित्सितं काय्र्यम्, किंवादौ च मध्ये चान्ते च सर्व्वदैव मारुतं रक्षता भिषजा न तु कदाचिदपि मारुतं क्षपयता। अथ यदि वातगुल्मे कफो वृद्धो भूखाग्निं हवा अरुचिहल्लासादीन् जनयेत् तदा तं गुल्मिनमुल्लिखेत वमनन कर्फ निहरेत् । वर्ति फलवत्तिं, चर्णगुड़िकाश्च वक्ष्यन्ते । अथ यदि वातगुल्मे पित्तं संवृद्धं भूखा सन्तापं ज्वरदाहादिकं कुर्यात् तदा सस्नेहैरानुलोमिकै रेचनिकेविरेच्यः स्यात् । एवं सम्यक कृतेऽनिलादीनां 'भषगजिते यो गुल्मो न प्रशाम्यति स वातगुल्मो रक्तस्यावसेकात् सिराव्यधेन रक्तमोक्षात् प्रशाम्यति ॥१९–२५॥
वातो जितप्रायो न भवति तथा वातचिकित्सा कार्या। यथोल्वणस्येति वातचिकित्सयोल्वणी दोषो भवति कफादिः तस्य चिकित्सा कर्तव्या। तस्यामपि चिकित्सायां वातवृद्धिर्यथा न भवति तथा कर्तव्यमिति दर्शयन्नाह-आदावित्यादि ॥ १७-२१॥
चक्रपाणिः-गुल्मे यद्यपि वमनं निषिद्धं तथाप्यवस्थायां वमनं तदपवादरूपं दर्शयन्नाहवातगुल्म इत्यादि । वर्त्तय इति फलवर्तयः। आनुलोमिकैरितिवचनेन तीव्रविरेचनं वातकोपनं निषेधयति। रक्तस्रावणे गुल्मप्रदेशे एव शृङ्गादिना रक्तग्रहणं यकृत्साधारणत्वाद् गुल्मस्य
For Private and Personal Use Only
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२५७०
चरक संहिता |
[ गुल्म चिकित्सितम्
स्निग्धोष्णेनोदिते गुल्मे पैत्तिके स्रंसनं हितम् । रुचोष्णेन तु सम्भूते सर्पिः प्रशमनं परम् ॥ २६ ॥ पित्तं वा पित्तगुल्मं वा ज्ञात्वा पक्वाशयस्थितम् । कालविन्निर्हरेत् सद्यः सतितः क्षीरवस्तिभिः ॥ पयसा वा सुखोष्णेन सतिक्तेन विरेचयेत् । भिषगग्निबलापेक्षी सर्पिषा तैल्वकेन वा ॥ २७ ॥ तृष्णाज्वर परीदाह - शूल स्वेदाग्निमार्दवे । गुल्मिनामरुचौ वापि रक्तमेवावसेचयेत् ॥ छिन्नमूला विदह्यन्ते न गुल्मा यान्ति च क्षयम् । रक्तं हि व्यग्लतां याति तच्च नास्ति न चास्ति रुक् ॥ २८ ॥ गङ्गाधरः - पित्तगुल्मक्रियाक्रममाह - स्निग्धोष्णेनेत्यादि । स्निग्धोष्णेन कारणेन उदिते जाते पैत्तिके गुल्मे स्रंस विरेचनं हितम् । रुक्षोण्णेन तु कारमेन सम्भूते पैत्तिके गुल्मे सपिः परं प्रशमनम् । यदि पित्तं किंवा पित्तगुल्मः पकाशये तिष्ठति तदा कालवित् विरेचनाहविस्थादिकाले सतिक्तः क्षीरवस्तिभिः तिक्तरसद्रव्य-क्षीराभ्यां विरेचनवस्तिं विधाय दत्त्वा सद्यस्तत्क्षणं पित्त निर्हरेत् । अथवा सतिक्तेन सुखोष्णेन पयसा विरेचयेत् । अग्निबलश्च अपेक्ष्य सर्पिषा तैल्वकेन वा तिल्वकघृतेन विरेचयेत् । पैत्तिकगुल्मिनां तृष्णादिषु रक्तमेवावसेचयेत् । छिन्नमूलाः स्थितिप्रदेशे संलग्ना गुल्माः शारीरीष्म रक्तसम्वन्धेन व्रणशोथवत् विपच्यन्ते, यद्येवंविरेचनक्षीरवस्त्यादिभिः पित्तादिनिर्हरणे कृते सिराव्यधनेन रक्तमोक्षे कृते स्थितिप्रदेशे संलग्नतारूपं मूलं छिन्न येषां गुल्मानां भवति ते गुल्माः न विदह्यन्ते न पच्यन्ते क्षयं यान्ति । कस्मात् ? हि यस्मात् रक्तं व्यम्लतां पाकं याति तच्च ॥ 'सिरावेधेन मोक्षणान्नास्ति तदा रुक् च पाकादिकं नास्ति ।। २६ - २८ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
बाहुशिराज्यवो न कर्तव्यः । रक्ताश्रयत्वादेव गुल्मस्येतर चिकित्साप्रशमो ज्ञेयः । रक्ताधिष्ठानस्वच गुल्मपाकप्रस्तावदर्शनार्थम् । रुक्षोष्णेन तु संभूते पैत्तिके इति योग्यम्; रक्षोष्णतयैव पितं भवति । तैल्वकं सर्पिरुदरे वक्तव्यम् । तृष्णाऽवरेत्यादिना गुल्मविदाहोपक्तमे रक्तावसेचनं कृतं चेत् छिन्नमूला विदह्यन्ते इति च्छिन्नशोणिता इत्यर्थः । छिन्नमूलत्वमेव स्फुरयति-रक्तं हीत्यादि । तच नास्तीति शोणितमवसेकात् नास्तीत्यर्थः । तस्य रक्तस्याभावाद् रुगपि नास्ति ।
For Private and Personal Use Only
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
4म अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
२५७१ हृतदोषं परिम्लानं जाङ्गलैस्तर्पितं रसैः। समाश्वस्तं सशेषार्ति सर्पिरभ्यासयेत् पुनः ॥ २६ ॥ रक्तपित्तातिवृद्धत्वात् क्रियामनुपलभ्य च। यदि गुल्मो विदहोत शस्त्रं तत्र भिषगजितम् ॥३०॥ गुरुः कठिनसंस्थानो गूढमांसोत्तराश्रयः छ । अविवर्णः स्थिरः स्निग्धो ह्यपक्को गुल्म उच्यते ॥३१॥ दाहशूलार्तिसंक्षोभ-स्वप्ननाशारुचिज्वरैः। विदह्यमानं जानीयाद् गुल्मं तमुपनाहयेत् ॥ ३२॥ विदाहलक्षणे गुल्मे + वहिस्त्वङ्ग समुन्नते।
श्यावे सरक्तपर्यन्तै संस्पर्शे वस्तिसन्निभे॥ गङ्गाधरः-ततः किं कार्यमित्यत आह-हृतदोषमित्यादि। दोषनिहरणेन परिम्लानं क्षीणकान्त्यादिकं पित्तगुल्मिनं जाङ्गलैर्मा सरसस्तर्पितं तृप्तीकृतं सशेषार्त्ति समाश्वस्तं सम्यगाश्वासेनाश्वस्तीकृतं पुनः सपिरभ्यासयेत् ॥२९ ।। - गङ्गाधरः-यदि चैवं क्रियां वैद्यो नोपलभते तदा रक्तपित्तयोरतिद्धसाच्च गुल्मः पित्तगुल्मो यदि विदह्य त पच्येत तत्र पके पित्तगुल्मे शस्त्र तस्य शस्त्रेण दारणं भिषगजितम् ॥३०॥ 'गङ्गाधरः-ननु को गुल्मः पकः को न पक इति कथं विज्ञायते इत्यत आमपकलक्षणमाह-गुरुरित्यादि। गुल्मस्याकारः कठिनः गूढमांसमुत्तरं प्रधानमाश्रयो यस्य स तथा। अविवों वहिःप्रदेशे गात्रसवर्णः । स्निग्धश्चिकणः॥३॥
गङ्गाधरः-दाहेत्यादिना पच्यमानलक्षणम्। अस्यामवस्थायां पाकार्थ पाचकद्रव्येस्तं गुल्ममुपनाहयेत् । संक्षोभेति गुल्मप्रदेशस्य निम्नभावेन विस्तारता ॥३२॥
गङ्गाधरः-विदाहेत्यादिना पक्कलक्षणम्। विदाहलक्षणे दाहशुलादिमति गुल्मे वहिर्वाह्यतस्त्वङ्गे समुन्नते संस्पर्शे कृते वस्तिर्जलपूर्णदृतिस्तत्तुल्ये। हृतदोषमिति। शोणितावसेकेन हृतदोषम् । परिम्लानमिति क्षीणक्रियम् । क्रियामिति शोणितात. सेक्ररूपां क्रियाम् । विदह्यत पच्येत। गुरुः कठिनेत्यादिना अपक्कपच्यमानपक्कगुल्मलक्षणमाह। गूदमांसश्चासौ आन्तराश्रयश्चेति गूढमांसांतराश्रय इति। स्थिर इति उन्नतः ॥ २२-३१ ॥
चक्रपाणिः-तमुपनाहयेदिति उष्णद्व्यव्यक्तेन लेपं पाचनार्थं दद्यादित्यर्थः। विदाहलक्षण ... गूढमांसान्तराश्रयः इति पाठान्तरम् । + त्वन्ये इति वा पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२५७२
चरक संहिता |
[ गुल्म चिकित्सितम्
1
निपीड़ितोन्नतै स्तब्धे सुप्ते तत्पार्श्वपीडनात् । तत्रैव पिण्डिते शूले सम्पक्वं गुल्ममादिशेत् ॥ तत्र धान्वन्तरीयाणामधिकारः क्रियाविधौ । वैद्यानां कृतयोग्यानां व्यधशोधन रोपणे ॥ ३३ ॥ निपीड़ितः समुन्नतो भवति स्तब्धच । सुप्ते सति यत्पार्श्वन शेते तत्पाश्वपीड़नात् तत्रैव पार्श्वे पिण्डितो भवति शूलच यदि भवति, तथाविधे गुल्मे सति तं गुल्मं सम्पकमादिशेत् । ननु सुश्रुते गुल्मो न पच्यते विद्रधिस्तु पच्यते इति दृश्यते तद् यथा निदानस्थाने विद्रधिनिदाने । - “विशेषमथ वक्ष्यामि स्पष्टं विद्रधिगुल्मयोः । तुल्यदोषसमुत्थानाद विद्रवेगल्मकस्य च । कस्मान्न पच्यते गुल्मो विद्रधिः पाकमेति च । गुल्माकाराः स्वयं दोपा विद्रधिर्मासशोणिते । विवरानुगतो ग्रन्थिरप्सु बुदको यथा । एवंप्रकारो गुल्मस्तु तस्मात् पार्क न गच्छति । मांसशोणितबाहुल्यात् पाकं गच्छति विद्रधिः । मांसशोणितहीनत्वाद् गुल्मः पार्क न गच्छति । गुल्मस्तिष्ठति दोषे स्वे विद्रधिमोंसशोणिते । विद्रधिः पच्यते तस्माद् गुल्मश्वापि न पच्यते ।” इति । तथा गुल्म चिकित्सितेऽपि गुल्मवत्त्वाद् विशालवाद् गम इत्यभिधीयते । स यस्मादात्मनि चयं गच्छत्यान्सव बुद्वदः । अन्तः सरति यस्माच्च न पाकमुपयात्यतः । इति कस्मादत्र गुल्मपाकवचनं न विरुध्यते इति चेत् न, यो हि गुल्मो गूढ़मांसोत्तराश्रयो न चान्तः स्रोतोविवरेअनुसरति निश्चल एवं वर्त्तते स यदि विरेचनादिक्रियया नोपक्रम्यते तदा रक्तपित्तयोरतिवृद्धत्वात् पाकमेति । य पुननं गूढ़मांसोत्तराश्रयो भवति स्वे दोषे तिष्ठति सरति चान्तः स्रोतोविवरेऽप्स्विव बुद्बुदवत् देहसंलग्नत्वाभावेन नायं पाकमेति, इत्यभिप्रायेणाचाय्यद्वयवचनमविरुद्धं बोध्यम् । ननु सुश्रुतस्य शल्याङ्गन्यनतापत्तिगु दृमांसोत्तराश्रयो हि नोक्त इति चोभयोस्तुल्यदोषसमुत्थानादन्तविधिरेव सोऽभिधीयते गुल्मवच्चिकित्सा च तुल्या नातो वस्तुतो हानिरिति । अथ पक गुल्मे क्रियाविधो येषां भिषजामधिकारः श्रेष्ठः त्वन्ये इति दाहादिष्वन्येष्वित्यर्थः । वह्निस्तुङ्ग इति वाह्यत उन्नते । समुन्नते इति समत्वेनोन न निम्नोच्चविभागेन । निपीड़ितानन्तरमुन्नते निपीड़ितोन्नते । पीडनात् स्तब्धे इति वर्तुले । सुप्ते इति मन्दवेदने इत्यर्थः । धान्वन्तरीयाणामिति धन्वन्तरितन्त्राध्यायिनां शल्यविदामित्यर्थः। कृताः शस्त्रकर्म्मणि योगा यैस्ते कृतयोगाः । गुल्मस्य च पाकः सुश्रुते निषिद्धः "स यस्मात्
5
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
थम अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
अन्तर्भागस्य चाप्येतत् पच्यमानस्य लक्षणम् । हृत्कोड़शूनतान्तःस्थे वहिःस्थे पार्श्वनिर्गतिः ॥ ३४ ॥ पक्कः स्रोतांसि संक्लिय वहत्यूर्द्ध मधोऽपि च । स्वयंप्रवृत्तं तं दोषमुपेक्षेत हिताशनैः ॥ दशाहं द्वादशाहं वा रक्षन् भिषगुपद्रवान् । तत ऊर्द्ध्वं हितं पानं सर्पिषः सविशोधनम् ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५७३
तानाह - तत्रेत्यादि । धान्वन्तरीयाणां धन्वन्तरिवंश्यानां वैद्यानां कृतयोग्यानाम् अभ्यासेन शस्त्रकर्मादिषु कृता योग्यता समर्थता यैस्तेषां यथा अधिकारः न तथा भारद्वाजीयानां मुनीनामकृतयोग्यानां भिषजामधिकारः ॥ ३३ ॥
गङ्गाधरः --- लक्षणान्तरमध्याह - पच्यमानस्यास्य अन्तर्भागस्य अन्तगतस्य पच्यमानस्य गुल्मस्य एतदपि लक्षणम् । तद् यथा --- अन्तःस्थे गुल्मे पच्यमाने हृत्क्रोशुनता हृदयोदरस्फीतता, वहिःस्थे तु गुल्मे पार्श्वनिर्गतिः पार्श्वतो निर्गमः स्फीतरूपेण निर्गच्छति ॥ ३४ ॥
गङ्गाधरः – पक्कः सन् गुल्मः स्रोतांसि संक्लिय ऊद्ध मधोऽपि वहति पूयमिति शेषः । यदि पक गुल्मे दोषः पूयरूपः स्वयं प्रवर्त्तते, तदा स्वयंप्रवृत्तं तं दोषं हिताशनं दशाहं द्वादशाहं वा पूयस्रावावसानप्रायं यावत् अन्यान् उपद्रवान रक्षन् यथान्ये तूपद्रवा न भवन्ति तथा सन् उपेक्षेत न रोपणार्थं भेषजं दद्यात् । ततो निःशेषपूयस्त्रावायं दृष्ट्वा ऊर्द्ध सर्पिःपानं पूयशोधनञ्च भेषजं हितम् ।
For Private and Personal Use Only
आत्मनि चयं गच्छत्यस्विव बुद्बुदः । अन्तः सरति यस्माच्च न पाकमुपयात्यतः” इति । तथापीह कृतवास्तुपरिग्रहस्य गुल्मस्य पाक उच्यते । यस्तु अकृतवास्तुपरिग्रहः स न पच्यत इति इहापि यस्वकृतवास्तुपरिग्रहतया पच्यत इति उच्यते विद्रधित्वेन पाको जायत अनुगतम् । इति संज्ञामात्रेण विसंवादः | अन्तर्भागस्येति कोष्ठमध्यस्थितस्य । यद्यपि सर्व एव गुल्मः कोष्ठस्थस्तथापीह वहिरुन्नतश्चितो न भवति । स इह तत्स्थोऽभिप्र ेतः । हृत्को शूनतान्तःस्थ अन्तःस्थपाके हृत्को स्य शूनता भवति । वहिःस्थे पाश्र्वनिर्गतिरिति पाइर्वनिर्गतिर्गुल्म एव दृश्यते । केचित् तु श्लोकमेनं न पठन्ति । व्रजत्यूद्ध मिति सशब्देनान्तःस्थेनाभिप्रतः । उपेक्षेत हिताशनैरिति हिताशनस्तिष्ठेत् न किञ्चित् भेषजं कुर्य्यात् । रक्षन् उपद्रवान् इत्युपद्रवेभ्यो
३२३
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५७४
चरक-संहिता। (गुल्मचिकित्सितम शुद्धस्य तिक्तं सक्षौद्र प्रयोगे सपिरिष्यते। अन्तर्विद्रधिवच्चात्र कार्ये शोधनरोपणे ॥ ३५ ॥ शोतलैर्गुरुभिः स्निग्धैर्गुल्मे जाते कफात्मके। अवम्यस्याल्पकायाग्नेः कुर्य्याल्लानमादितः ॥ ३६॥ मन्दोऽग्निवेदना मन्दा गुरुस्तिमितकोष्ठता। सोक्लेशा चारुचिर्यस्य स गुल्मी वमनोपगः ॥ ३७॥ उष्णैरेवोपचर्यश्च कृते वमनलकने। योज्यश्चाहारसंसों भेषजैः कटुतिक्तकैः ॥३८॥
शुद्धस्येत्यादि। निःशेषण पूयनिःसरणात् शुद्धस्य तस्य भेषजप्रयोगे कत्तध्ये तिक्तं सर्पिः पञ्चतिक्तादिघृतं मधुना देयमिष्यते। इत्येवं शोधनं रोपणं विद्रधिवत् । इति पित्तगुल्मचिकित्सा ॥३५॥
गङ्गाधरः-अथ कफगुल्मस्य क्रियाक्रमः-शीतलैरित्यादि। शीतगुरुस्निग्धैः कारणैर्जाते कफात्मके गुल्मे अवम्यस्याल्पकायाग्नेः गुल्मिनो लङ्घनम्
आदितः भिषगुपदिष्टं कुर्यात् ॥३६॥ __गङ्गाधरः-मन्दोऽग्निरित्यादि। वेदना यातना मन्दाल्पा। तद् गुरु च स्तिमितमामिव च कोष्ठं यस्य तस्य भावः। स वमनोपगः वमनमुपगन्तु शीलवान्, तं वामयेदिति भावः। इति तु न वामयेत् तेमिरिकम् न गुल्मिनमिति सामान्यतो वमनप्रतिषेधापवादः। वमनश्चास्य मृदु कार्यम् ॥३७॥ __ गङ्गाधरः-उष्णैरेवोपचय्यश्च स शीतगुरुस्निग्धकफगुल्मी । शीतादिविपरीत ह्योष्ण्यम्। कुटुतिक्तकैरिति तिक्तो रसो यद्यपि शीतवीय्येवान शीतविपरीतः तथापि गुरुस्निग्धविपरीतत्वेन भूयसा लघुरुक्षत्वेन शीतवीर्यका-वजयात
ज्वरादिभ्यो रक्षन्नित्यर्थः। सविशोधनमिति विशेषेण सर्पिःपानम्। तितकमिति । दिन्यसाधितम् ॥ ३३-३५॥
For Private and Personal Use Only
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पा अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्।
२५७५ सानाहं सविबन्धञ्च गुल्मं कठिनमुन्नतम् । दृष्ट्रादौ स्वेदयेद् युक्त्या खिन्नश्च विलयेद् भिषक् ॥३६॥ लकनोल्लेखने स्वेदे कृतेऽग्नौ संप्रधुक्षिते। घृतं सक्षारकटुकं पातव्यं कफगुल्मिना ॥४०॥ स्थानादपसृतं ज्ञात्वा कफगुल्मं विरेचनैः। सस्नेहस्तिभिर्वापि शोधयेद दाशमूलिकः ॥ ४१॥ वृद्धेऽग्नावनिलेऽमूढ़े ज्ञात्वा सस्नेहमाशयम् । गुड़िकाचूर्णनियंहाः प्रयोज्याः कफगुल्मिनाम् ॥ ४२ ॥ कृतमूलं महावास्तं कठिन स्तिमितं गुरुम् ।
जयेत् कफकृतं गुल्मं क्षारारिष्टाग्निकर्मभिः ॥ ४३ ॥ उपयुज्यते। स्वेदयेदिति कषु कादिना गुल्मप्रदेशे सङ्गेि च स्वेदः काय्यः। खिन्नं सम्यकस्निग्धञ्च तं सानाहादिकं कफगुल्मं विलयेत् ॥३८॥३९॥ - गङ्गाधरः-विलयनञ्च यथा कार्य तदाह-लङ्घनेत्यादि। एवमुक्तरूपेण लखनादौ कृतेऽनौ सन्धुक्षिते सति। सक्षारकटुकं षड़षणयवक्षारसिद्ध घृतं पश्चकोलयवक्षारसिद्ध वा घृतं पातव्यम्। तत् स्थानात् नियतसंलग्नावस्थानप्रदेशात् अपसृतं चलितं ज्ञाला विरेचनः सस्नेहेर्दाशमूलिकः दशमूलकायतैलाभ्यां मिश्रिताभ्यां कृतैर्वस्तिभिर्वा शोधयेत् ॥४०॥४१॥ ___ गङ्गाधरः-एवमुपाचरेण वृद्धेनौ सति वाते चामुढेऽधोगे आशयं बस्नेहं शाखा गुड़िकादयः प्रयोज्याः। तत्र कृतमूलादिलक्षणं कफगुल्म -झारादिभिजेयेत् ॥४२॥४३॥
पाणिः-शीतलैरित्यादिना कफगुल्ममनुसृत्य चिकित्साक्रममाह-सक्षारक्टुकमिति । अपस्तमिति चलितम्। दाशमूलकैरिति दशमूलकृतवस्तयो वस्तिसूतीये वक्तव्याः। मूढ़े इति संमूर्छिसे आवृते इति यावत्। गुडिकादय इति वक्तव्या गुड़िकाः। क्षारारिष्टाग्निकर्मभिरित्यत मालास शस्ततया शल्यतन्त्र एव तावदभिधानमवापि च अहण्यध्याये क्षारा वक्तव्याः ।
मानकम्मातापि गुल्मस्थाने वक्तव्यम्। पराधिकारे विस्तरानभिधानात् ॥ ३६-४६॥ -- • मन्देऽग्नावनिले मूढे इति चक्रातः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५७६ चरक-संहिता।
गुल्मचिकित्सितम् दोषप्रकृतिगुल्मन्तु ® योगं बद्धा कफोल्वणे । बलदोषप्रमाणज्ञः क्षारं गुल्मे प्रयोजयेत् ॥ एकान्तरं द्वान्तरं वा त्राहं विश्राम्य वा पुनः । शरीरबलदोषाणां वृद्धिक्षपणकोविदः॥ . श्लेष्माणं मधुरं स्निग्धं मांसक्षीरघृताशिनः। छित्त्वा च्छित्त्वाशयात् क्षारः क्षारत्वात् क्षारयत्यधः॥४४॥ मन्देऽग्नावरुचौ सात्म्ये मदो सस्नेहमश्नताम् । प्रयोज्याश्चामशुद्धार्थमरिष्टाः कफगुल्मिनाम् ॥ ४५ ॥ लकनोल्लेखनस्वेदैः सर्पिःपानविरेचनैः ।
वस्तिभिर्गुडिकाचूर्ण-क्षारारिष्टगणैरपि ॥ - गङ्गाधरम्-दोषत्यादि। बलदोषप्रमाणशो भिषक बलप्रमाणं दोषपरिमाणश्च जानन् भिषक दोषं प्रकृति गुल्मञ्च योगश्च बुद्धा दोषबलं प्रकृति गुल्मबलं, योगस्य क्षारयोगो यो योज्यस्तस्य वीर्य बुद्धा गुल्मे उक्तरूपे क्षारं प्रयोजयेत् । केन प्रकारेण क्षारं योजयेदित्यत आह-एकान्तरमित्यादि । शरीरादीनां. वृद्धः क्षपणस्य हासस्य च कोविदः विद्वान् क्षारं सेवमानस्य 'मांसक्षीरघृताशिनो हि कफगुल्मे मधुरं स्निग्धं हि श्लेष्माणं क्षारत्वात् क्षार
आशयात् तत्कफस्थानात् विच्छेदिखात् क्षारयेत् । क्षारो हि रुक्षोष्णः स्निग्धमधुरविपीतः॥४४॥ ... गङ्गाधरः-मन्देऽनावित्यादि। तत्र यदि मन्दाग्निररुचिश्व वत्तते, मयश्च सात्म्यं तस्य वत्तेते, तदा सस्नेहं सघृतादिस्नेहमश्नतां घृतादिस्नेहसहितानाशनस्यारिष्टाश्च शुद्धार्थ प्रयोज्याः॥४५॥ गङ्गाधरः-लङ्घनेत्यादि। एवमुपक्रान्ते लङ्घनादिभिररिष्टगणान्तर्यस्य
चक्रपाणिः-क्षारस्य महात्ययत्वन दोषादिज्ञानपूर्विकामन्तरान्तरप्रवृत्तिमाह-दोषत्यादि । तत्र क्षारानुगुणे दोषः कफः, प्रकृतिः श्लैष्मिकी, गुल्मश्च स्थिरः, ऋतुर्हमन्तः शिशिरो वा। एकान्तरमित्यादि। दोषादिषु क्षारानुगुणेष्वेकान्तरं विश्राम्य स्नेहादिगुणेषु वन्तरं विश्राम्य गुणेषु ब्राहं विश्राम्य । 'शरीरबलदोषाणां वृद्धिक्षपणकोविदः' इति शरीरस्य बलस्य दोषस्य च क्षयवृदरोः -- पण्डितः। मांसक्षीरघृताशिन इत्यनेन मांसादिभोजनेन क्षारयोगे शरीरबलरक्षा
* "गुल्मर्त्त" इति चक्रः।
For Private and Personal Use Only
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५म अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
श्लैष्मिकः कृतमूलत्वाद गुल्मो यस्य न शाम्यति । तस्य दाहो हृते रक्त शर लोहादिभिर्हितः ॥ ४६ ॥ तैक्ष्ण्यादौष्ण्याच्च शमयेदग्निर्गुल्मे कफानिलौ । तयोः शमाच्च संघातो गुल्मस्य विनिवर्त्तते ॥ ४७ ॥ दा धान्वन्तरीयाणामत्रापि भिषजां बलम् । चारप्रयोगे भिषजां चारतन्त्रविदां बलम् ॥ ४८ ॥ व्यामिश्रदोषे व्यामिश्र एष एव क्रियाक्रमः । सन्निपातोद्भवे गुल्मे त्रिदोषघ्नो विधिर्मतः । सिद्धानतः प्रवक्ष्यामि योगान् गुल्मनिवर्हणान् ॥ ४६ ॥
For Private and Personal Use Only
२५७७
गुल्मो न शाम्यति तस्य रक्ते हृते सति शरलोहादिभिः लोहशलाकादिभि दाहो हितः ॥ ४६ ॥
गङ्गाधरः- कस्माद् दाहः कफगुल्मं शमयतीत्यत आह-तक्ष्ण्यादित्यादि । तयोरिति कफानिलयोः ॥ ४७ ॥
गङ्गाधरः– दाह इत्यादि । अग्निना दाहे धान्वन्तरीयाणां भिषजां बलम् । क्षारप्रयोगे क्षारतन्त्रं ये विदन्ति तेषामेव बलं सामर्थ्य कम्मकरण । इति कफगुल्मक्रियाक्रमः ।। ४८ ॥
गङ्गाधरः - व्यामिश्रदोषे इत्यादि । यद्दोषोऽनुबन्धानुबन्ध्याभ्यां व्यामिश्र लक्षणो द्विदोषत्रिदोषलक्षणो गुल्मस्तदोषहरतया यः क्रियाक्रमस्तत्र द्वयोः त्रयाणाञ्च मिश्रीभावात् क्रियाक्रमो हितः । द्वन्द्वसनिपातगुल्मोक्तदोषद्वयदोषत्रयक्रिया मेलयित्वा तत्क्रमेण काय्यैत्यथेः । तेन “सन्निपातोद्भवे गुल्मे त्रिदोषघ्नो शरलोहादिभिरित्यनेन रुक्षदाहं दर्शयति । दाहश्च गुल्मदेशे एव
'कर्त्तव्येति दर्शयति ।
कर्त्तव्यः ॥ ४४ - ४६ ॥
चक्रपाणिः - दाहक्षारयोः पराधिकारत्वेन परबलस्याभिप्र यत्वम् तेन तत्परेणैव दाहक्षारयोगमाह - दाह हत्यादि । क्षारतम्यस्याष्टाङ्गवेदपृथगभिधानाच्छल्यतन्त्रमेवानु शस्त्रक्षारविधायकं क्षारतन्त्रमुच्यते । व्यामिश्र दोष इति वातपित्ताद्यनुबन्धजो व्यामिश्रः । सम्प्रति सिद्धान् योगानाहसिद्धानिति । वक्ष्यमाणयोगस्तुतिः शिष्यप्रवर्त्तिका ॥ ४७ - ४९ ॥
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
चरक संहिता |
O
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५७८
I
ari त्रिफला धान्यं विडङ्गं चव्यचित्रकौ । एषां कल्के घृतं सिद्धं सतीरं वातगुल्मनुत् ॥ ५० ॥
इति त्रषणाद्यं घृतम् ।
{गुल्मचिकित्सितम्
एत एव च कल्काः स्युः कषायः पाञ्चमूलिकः । द्विपञ्चमूलिको वापि तद् घृतं गुल्मनुत् परम् ॥ ५१ ॥
इति ऋपणाद्यमपरं घृतम् ।
प्रसन्नया वा चीरोत्थं सुरया दाड़िमेन वा ।
दध्नः सरेण वा काय्य घृतं मारुतगुल्मनुत् ॥ ५२ ॥ हिङ्गसौवर्चलव्योष - गुड़दाड़िम दीप्यकैः ।
पुष्कराजाजिधन्याक - वेतसचार चित्रकैः ॥
विधिमतः” इत्युक्तम् । इति गुल्मानां क्रियाक्रम उक्त एतस्मादूर्द्ध सिद्धान् गुल्मनिवर्हणान् योगान् प्रवक्ष्यामि ।। ४९ ।।
गङ्गाधरः - प्रषणमित्यादि । क्षीरं चतुर्गुणम् । इति त्रषणाद्य ं घृतम् ॥५०॥ ॥ गङ्गाधरः- एत एवेत्यादि । एते षणादयो दश कल्काः पाश्चमूलिको बृहत्पञ्चमूलकृतः कषायश्चतुर्गुणः । इत्येकं घृतम् । कषायश्चतुर्गुणस्त्रापणादयो दश च कल्का इत्यपरं घृतम् ।
द्विपञ्चमूलिको वा घृतद्वयम् ॥ ५१ ॥
गङ्गाधरः - प्रसन्नयेत्यादि । समानया प्रसन्नया सह क्षीरं मथिता उत्थापितं घृतं काय्र्यम् । अथवा सुरया सहावर्त्तितं क्षीरं मथिखोत्थापितं घृतं कार्य्यम् । अथवा दाड़िमफलस्वरसेन क्षीरं मथित्वोत्थापितं घृतं काय्र्यम् । अथवा दक्षः सरेण सह क्षीरं मथित्वा घृतं काय्र्यम् ॥ ५२ ॥
चक्रपाणिः- षणाद्य द्रवान्तरानभिधानात् श्रीरमेव चतुर्गुणं भवति ॥ ५० ॥
चक्रपाणिः - एते एवेति श्रूषणादय इत्युक्ताः ॥ ५१ ॥
चक्रपाणि:
:- प्रसन्ना मद्यविशेषः ।
For Private and Personal Use Only
क्षीरोत्थम् इति क्षीरस्थाने प्रसन्ना देया । एवं
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
पम अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
शटोवचाजगन्धैला - सुरसैश्च विपाचितम् । शूलानाहहरं सर्पिर्दध्ना चानिलगुल्मिनाम् ॥ ५३ ॥
हिङ्ग सोवच्चेला
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
हवुषाव्योषवृश्चीर - चव्यचित्रक सैन्धवैः । साजाजोपिप्पलीमूल-दोप्यकैर्विपचेद् घृतम् ॥ मातुलुङ्गदधिचीर- कोलमूलकदाड़िमैः । रसैश्च वातगुल्मघ्नं शूलानाहविमोक्षणम् ॥ योन्यशग्रहणीदोष - कासश्वासारुचिज्वरान् । वस्तिहृत् पाश्वशूलञ्च घृतमेतद् व्यपोहति ॥ ५४ ॥
हषाद्यं घृतम् ।
२५७६
सर्पिः ।
गङ्गाधरः - हिङ्गित्यादि । वेतसमम्लवेतसम् | अजगन्धा यमानी । सुरसः sdayर्णासः । एते कल्काः दना चतुर्गुणेन सर्पिः विपाचितम् । हिङ्गसौवच्चालाद्यं घृतम् ॥ ५३ ॥
गङ्गाधरः- हवुषेत्यादि । हनुषा स्वनामख्याता । वृश्वीरं श्वेतपुननवा । अजाजी जीरकम् । दीप्यकं यमानी । दीप्यकान्तैः कल्कैः मातुलुङ्गरसafi क्षीर- शुष्कवदरकाथ - शुष्कमूलक- काथ- दाड़िमफलरसैः प्रत्येकं घृतसमैघृतं पिवेत् । हवपाद्यं घृतम् ॥ ५४ ॥
For Private and Personal Use Only
स्वरसादिभिरपि क्षीरार्थो व्याख्येयः । हिङ्गाद्यैरिति हिङ्गादीनां कल्कः, दधि चतुर्गुणं 1
द्रवम् ॥ ५२/५३ ॥
चक्रपाणिः - हवषादिकल्कः मातुलुङ्गादीनि पञ्च द्रवाणि स्नेहसमानि । "पञ्चप्रभृति यत्र 'वाणि स्नेहसंविधौ । तत्र स्नेहसमानि" इति वचनात् दाडिमस्यापि रसान्तरसान्निध्याद् द्रव एव ग्राह्यः । उक्तं हि विश्वामित्रे—' पृथ्वी काजीरक व्योष - हपुषाजाजिसैन्धवैः । सचन्यपिप्पलीमूलैर्वह्निदीप्यकसंयुतैः । मूलदाडिमकीलानां रसे दक्षि पयस्यपि । सिद्धं घृतं जयेद गुल्मं सन्दीपनं परम् ॥” इति ॥ ५४ ॥
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५८०
चरक-संहिता। गुल्मचिकित्सितम् पिप्पल्याः पिचुरध्यो दाडिमाद् द्विपलं पलम् । धान्यात् प्रस्थं घृताच्छुण्ठाः कषः क्षीरं चतुगुणम् ॥ सिद्धमेतैघृतं सद्यो वातगुल्म चिकित्सति। योनिशूलं शिरःशूलमशीसि विषमज्वरम् ॥ ५५ ॥
पिप्पल्याद्य घृतम् । घृतानामौषधगणा य एते परिकीर्तिताः । ते चूर्णयोगा वय॑स्ताः कषायास्ते च गुल्मिनाम् ॥ ५६ ॥ कोलदाडिमघाम्बु-सुरामण्डाम्लकाञ्जिकः। शृलानाहनुदः पेया वीजपररसेन च ॥ ५७ ॥
गङ्गाधरः-पिप्पल्या इत्यादि। पिप्पल्या अध्यौर्धाधिकः पिचुः कषः सार्द्धकर्ष इत्यथः । दाडिमात् फलखचो द्विपलम्। धान्यकात् पलम् । घृतात् प्रस्थम् । शुण्ठ्याः कषेः। क्षीरं घृताचतुगणम् । पिप्पलीदाडिमधन्याकशुण्ठ्यः कल्काः । पिप्पल्याद्यघृतम् ॥ ५५॥ ___ गङ्गाधरः-घृतानामित्यादि। ऋषणादयो ये ये घृतानामौषधगणा एकैकयोगतया उक्तास्ते त एव एकैकयोगतया चर्णीकृत्य योगा वीकृत्य च योगाः काथकषायविधिनापि योगा बोध्याः॥५६॥
गङ्गाधरः–कोलेत्यादि। शुष्कबदरस्य काथेन कल्केन पेया, दाडिम रसेन द्वितीया पेया, घाम्बुना ग्रेष्मिकाम्बुणा वा पेया। पेया तूष्णैव पातव्या इत्यर्थः । सुरामण्डसिद्धा वा पेया, अम्लकाञ्जिकसिद्धा वा पेया। इत्येताः पेयाः शूलानाहनुदः। वीजपूरकस्य मातुलुङ्गस्य रसेन वा सिद्धा पेया तथा । षट् पेयाः॥५७॥
चक्रपाणि:-पिचुः कर्षः। तेनाध्यपिचुरिति सार्द्धः। अत्र च घृते कल्कमयस्त्वं भवपि कल्पनीयम् वचनादेव। उक्तं हि न्यायविधिः-"निर्देशः श्रूयते तव द्रव्याणां यत्र यादृशः। तस्मिन् स संविधातव्यः शब्दाभावे प्रसिद्रितः॥" अन पुनघृतं सिद्धमिति । पिप्पल्यादीनां लेहरवेन प्रयोगनिरासार्थम् । घृतसाधनार्थमुक्तम् ॥ ५५/५६ ॥
पक्रपाणिः-भेषजानां चूर्णादिष्वपि प्रयोगमाह-घृतानामित्यादि। वर्तिरिति फलवत्तिः ।
For Private and Personal Use Only
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अध्यायः चिकित्सितस्थानम्।
चूर्णानि मातुलुङ्गस्य भावितानि रसेन वा। कुर्याद वर्तीः सगुड़िका गुल्मानाहार्त्तिशान्तये ॥ १८ ॥ हिङ्गु त्रिकटुकं पाठां हवुषामभयां शटीम् । अजमोदाजगन्धे च तिन्तिडीकाम्लवेतसौ॥ .. दाडिमं पुष्करं धान्यमजाजी चित्रकं वचाम् । द्वौ क्षारौ लवणे द्वे च चव्यञ्चैकत्र चूर्णयेत् ॥ चूर्णमेतत् प्रयोक्तव्यमनुपानेष्वनत्ययम् । प्रागभक्तमथवा पेयं मदोनोष्णोदकेन वा । पार्श्वहृद्वस्तिशूलेषु गुल्मे वातकफात्मके। भानाहे मूत्रकृच्छ्रे च गुदयोनिरुजासु च ॥ ग्रहण्यशोविकारेषु प्लीह्रि पाण्डामयेऽरुचौ। उरोविबन्धे हिकायां कासे श्वासे गलग्रहे ॥ भावितं मातुलुङ्गस्य चूर्णमेतद रसेन च। बहुशो गुड़िकाः कार्याः कार्मुकाः स्युस्ततोऽधिकम् ॥५६॥
हिङ्गादि चर्ण गुड़िका च। गङ्गाधरः-ननु वताः कथं कार्या इत्यत आह-चूर्णानीत्यादि। उक्तानां ऋषणादीनां योगानां चर्णानि मातुलुङ्गरसेन भावितानि वर्तीः कुर्यात् । सा गुड़िका गुल्मादिशान्तये स्यात् ॥ ५८॥
गङ्गाधरः-हिङ्गित्यादि। हनुषा स्वनामख्याता। अजमोदा यमानी। अजगन्धा वनयमानी। तिन्तिडीफलं पकम् । दाडिमं फलखक । वे लवणे सौवच्चलसैन्धवे। चणेप्रयोगमिमं मातुलुङ्गस्य रसेन भावितं कुखा बहुशोगुड़िकाश्च कार्यास्ततश्वर्णरूपप्रयोगादधिककाम्मुकाः कर्मकाय्यः स्युः। हिङ्गादिचर्णगुड़िके ॥ ५९॥ उक्तद्रव्याणां चूर्णत्वे कृतेऽनुपानार्थ चूर्णद्रन्यमाह-चूर्णमित्यादि। कषायकरणपक्षे विशेषविधानानुक्के: सामान्यविधिनैव कषायकरणं ज्ञेयम् ॥ ५॥५८ ॥
चक्रपाणिः-हिङ्गादौ अजम्मेदादीनि ख्यातानि। द्वौ भारी सर्जिकायावकी। प्राग्भक्तमिति भोजनस्य प्राक् । वयःपरिमाणेन वा न वा भोजनात् प्रत्यासन भवति । बहुश इति सप्ताहं भावनायां, सप्ताहं भावनेति वचनात् । कार्मुका इति कर्मणि समर्थाः ॥ ५९॥ .
३२४
For Private and Personal Use Only
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
- २५८२
चरक-संहिता। [दुस्मचिकित्सितम मातुलुङ्गरसो हिङ्गा दाडिमं विड़सैन्धवम् । सुरामण्डेन पातव्यं वातगुल्मरुजापहम् ॥ ६॥ शटीपुष्करहिङ्गम्ल-वेतसक्षारचित्रकम् । धान्यकञ्च यमानीश्च विडङ्ग सैन्धवं वचाम् ॥ सचव्यपिप्पलीमूलमजगन्धां सदाडिमाम्। अजाजीञ्चाजमोदाश्च चूर्ण कृत्वा प्रयोजयेत् ॥ रसेन मातुलुङ्गस्य मधुशुक्तेन वा पुनः । भावितं गुड़िकां कृत्वा सुपिष्टां कोलसम्मिताम् ॥ गुल्मं प्लीहानमानाहं श्वासं कासमरोचकम् । हिका हृद्रोगमशीसि विविधां शिरसो रुजाम् ॥ पाण्डामयं कफोत्क्लेशं सर्वजाञ्च प्रवाहिकाम् । पार्श्वहृद्वस्तिशूलञ्च गुडिकषा व्यपोहति ॥ ६१ ॥ नागरार्द्धपलं पिष्टा व पले लुञ्चितस्य च । तिलस्यैकं गुड़पलं क्षीरेणोष्णेन ना पिबेत् ।
वातगुल्ममुदावत्तं योनिशूलञ्च नाशयेत् ॥ ६२ ॥ - गङ्गाधरः-मातुलुङ्गेत्यादि। हिङ्ग दाडिमलकचूर्ण। हिङ्गादीनां समभागचूर्ण मातुलुङ्गरसेन भावयित्वा गुड़िकाः कृखा सुरामण्डेन पातव्यम् ॥ ६॥
गङ्गाधरः-शटीत्यादि । क्षारम् यवक्षारम् । यमानी क्षुद्रयमानीम् । अजगन्धां वनयमानीम्। अजमोदां क्षेत्रयमानीम् । एतदपि चर्ण प्रयोजयेत् । मातुलुङ्गरसेन मधुशुक्तेन मधुकृतचुक्रसन्धानेन वा तत् चर्ण भावयित्रा गुड़िकां कृखापि प्रयोजयेत् ॥ ६१॥
गङ्गाधरः-नागरेत्यादि। शुष्ट्या अर्द्धपलम् । लुश्चितस्य घर्षणेन तुषरहितस्य तिलस्य द्वे पले। एक गुड़स्य पलम् । पिष्ट्वा उष्णेन गव्येन क्षीरेण समु. दिताच्चतुर्गुणेन ना पुमान् पिबेत्। वातगुल्मादीन् नाशयेत् ॥६२॥
चक्रपाणिः-लुञ्चितस्नेति निस्तुषीकृतस्य । अत्र चौषधयोगो न्याधिहरमहिम्नैव भवतीति
For Private and Personal Use Only
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
पिबेदेरण्डतैलं वा वारुणीमण्ड मिश्रितम् । तदेव तैलं पयसा वातगुल्मी पिवेन्नरः । श्लेष्मण्यनुबले पूर्व्वं हितं पित्तानुगे परम् ॥ ६३ ॥ साधयेच्छुद्धशुष्कस्य लसुनस्य चतुःपलम् । चीरोदकेऽष्टगुणिते चीरशेषञ्च ना पिबेत् ॥ वातगुल्ममुदावत्तं गृध्रसीं विषमं ज्वरम् ।
हृद्रोगं विद्रधिं शोथं साधयत्याशु तत् पयः ॥ ६४ ॥
तैलं प्रसन्ना गोमूत्रमारनालं यवाग्रजम् । गुल्मं जठर मानाहं पीतमेकत्र साधयेत् ॥ ६५ ॥
२५८३
लसुनक्षीरम् ।
तैलपञ्चकम् ।
गङ्गाधरः - पिवेदित्यादि । तदेव तैलमेरण्डतैलम् । अस्य योगद्वयस्य दोषभेदे व्यवस्थामाह - श्लेष्मणीत्यादि । अनुबलेऽनुबन्धे श्लेष्मणि वातगुल्मे पूर्व्व वारुणीमण्डमिश्रितमेरण्डतैलं हितम् । पित्तानुगे वातगुल्मे परं पयसा सरण्डतैलं हितमित्यर्थः ।। ६३ ।
For Private and Personal Use Only
गङ्गाधरः- साधयेदित्यादि । शुद्धशुष्कस्य वङ्मध्यगाङ्क ररहितस्य ततः पिष्ट्वा आतपे शुष्कस्य लसुनस्य चतुःपलमस्माच्चतुःपलादष्टगुणिते क्षीरोदके दुग्धस्य षोड़शपलं जलस्य चेति क्षीरोदके क्षिप्त्वा साधयेत् पचेत् । क्षीरशेषं ना पुमान् पिबेत् । क्षीरं षोड़शपलं जलञ्च षोड़शपलम् । इति लसुनक्षीरम् ॥ ६४॥
गङ्गाधरः – तैलमित्यादि । तैलं तिलतैलम् । प्रसन्ना मद्यभेदः । यवाग्रजं ज्ञेयम् । पूर्व्वमिति पूर्व्वयोगोक्तमे रण्डतैलम् । परमित्युत्तरयोगोतमेरण्डतैलं साधयेदित्यर्थः ॥ ६०-- ६३॥
पयोयुक्तं
चक्रपाणिः - साधयेदित्यादौ निस्तुषीकृतस्य शुद्धशुष्कस्य । उदकाष्टगुणिते क्षीरे इत्यस भागेऽनुके समानविधानमिति वचनात् क्षीरं चतुर्गुणं षोड़श पलानि जलञ्च तथा । क्षीरावशिष्टम् । गुल्मस्य बहुभेषजसाध्यतया षोड़शपलक्षीरमानं भवति । क्षीररसोनयोश्च यद्यपि सहोपयोगो विरुद्धस्तथापि व्याधिनाशमहिना महर्षिवचनादविवादः ॥ ६४ ॥
चक्रपाणिः - तैलं प्रसन्नेत्यादौ यौगिकत्वात् जतूकर्ण संवादादे रण्डतैलं ज्ञेयम् । उक्त हि-आरनालमूतक्षारैः संयोज्य तैलमैरण्डमित्यादि ॥ ६५ ॥
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
५५८४
चरक संहिता |
पञ्चमूलीकषायेण सक्षीरेण शिलाजतु । पिबेत् तस्य प्रयोगेण वातगुल्माद् विमुच्यते ॥ ६६ ॥
शिलाजतुप्रयोगः ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ गुल्मचिकित्सितम्
वाढ्य यूषेण पिप्पल्या मूलकानां रसेन वा । भुक्त्वा स्निग्धमुदावर्त्ताद् वात गुल्माच्च मुच्यते ॥ ६७ ॥ शूलानाहविबन्धात्तं स्वेदयेद् वात गुल्मिनम् । स्वेदः स्वेद विधावुक्तर्नाडीप्रस्तर सङ्करैः ॥ ६८ ॥ वस्तिकर्म्म परं विद्याद गुल्मघ्नं तद्धि मारुतम् । स्वस्थाने प्रथमं जित्वा सद्यो गुल्ममपोहति ॥
यवक्षारमनुरूपम्, न तु तैलाद्यन्यतमसमम् । पञ्चकमिदमेकत्र कृतं पीतं गुल्मादिकं साधयेत् । तैलपञ्चकम् ॥ ६५ ॥
गङ्गाधरः - पञ्चमूलीत्यादि । विल्वादिपञ्चमूलीकाथेन सक्षीरेण समक्षीरेण चतुर्गुणेन शिलाजतु शोधितशिलाजतु पिबेत् । तस्य शिलाजतुनः प्रयोगेण । शिलाजतुप्रयोगः ॥ ६६ ॥
गङ्गाधरः - वाव्यमित्यादि । वाट्यो यवमण्डः । मुद्गादिविदलकृतेन यषेण पिप्पल्या रसेन मूलकानां रसेन वा स्त्रिग्धं सघृतं भुक्त्वा पुमान् उदावर्त्तादितो मुच्यते ॥ ६७ ॥
गङ्गाधरः-शूलानाहेत्यादि । स्वेदविधौ स्वेदाध्याये । वस्तिकर्मेत्यादि । परम्रुत्कृष्टं गुल्मघ्न वस्तिक विद्यात् । हि यस्मात् तदवस्तिकम् प्रथमं दत्तमात्रं
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः - पञ्चमूलीत्यत्र प्रथमकल्पनया शालपर्ण्यादिपञ्चमूलीग्रहणं वाच्यम् ॥ ६६ ॥ चक्रपाणिः - पिप्पलीप्रधानो यूषः पिप्पलीयूषः । नाडीप्रस्तरसङ्करैरित्यनेन गुल्मे स्वेदान्तरस्य चायोगिकत्वं सूचयति ॥ ६७ ॥ ६८ ॥
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पानवाया
चिकित्सितस्थानम्।
२५८५ तस्मादभीक्षणशो गुल्मा निरूहैः सानुवासनः। प्रयुज्यमानैः शाम्यन्ति वातपित्तकफात्मकाः ॥६६॥ गुल्मघ्ना विविधा दृष्टाः सिद्धाः सिद्धिषु वस्तयः। गुल्मन्नानि च तैलानि वक्ष्यन्तै वातरोगिके॥ तानि मारुतजे गुल्मे पानाभ्यङ्गानुवासनैः। प्रयुक्तान्याशु सिध्यन्ति तैलं ह्यनिलजित् परम् ॥७॥ नीलिनीचूर्णसंयुक्तं पूर्वोक्तं घृतमेव च। समलाय प्रदातव्यं शोधनं वातगल्मिने ॥ नीलिनीत्रिवृतादन्ती-पथ्याकम्पिल्लकैः सह ।
शोधनार्थं घृतं देयं सविक्षारनागरम् ॥ ७१॥ स्वस्थाने वातस्थाने पक्काशये मारुतं जिला सद्यो गुल्ममपोह ति, तस्मात् सानुवासननिरूहः अभुक्तवते निरूहं दत्त्वा भुक्तवतेऽनुवासनं दद्यादित्येवम् अभीक्ष्णशः प्रत्यहं प्रयुज्यमानैर्वाताद्यात्मका गुल्माः प्रशाम्यन्ति ॥ ६८ । ६९ ॥
गङ्गाधरः-ननु के च ते वस्तय इत्यत आह-गुल्मन्ना इत्यादि। सिद्धिस्थानेषु वक्ष्यमाणाः सिद्धा गुल्मन्ना वस्तयो दृष्टाः। वातरोगिके वातव्याधिचिकित्सितेऽध्याये गुल्मघ्नानि तैलानि वक्ष्यन्ते, तानि तैलानि सिध्यन्ति वातगुल्मं नाशयिता कृतकृत्यानि भवन्ति ॥७॥
गङ्गाधरः-नीलिनीत्यादि। पूवोक्तं घृतं ऋषणायघृतादिकं समलाय पुरीपादिमलयुक्ताय वातगुल्मिने शोधनं विरेचनम्।
नीलिनीत्रितेत्यादि। घृतं पूर्वोक्तं ऋषणाद्यादिकं नीलिन्यादिचूर्णैः सह विडयवक्षारशुण्ठीचूर्णेश्च सह मिश्रयिखा शोधनार्थ देयम् । नीलिनीत्यादिना शोधनार्थ घृतम् ॥१॥
चक्रपाणि:-आशु सिध्यन्तीति शीघ्र गुल्मं जयन्ति । तस हेतुमाह-तैलं घनिलजित् परम् । पमात् तैलं वातजित् तस्माद् वातगुल्मं वातविकारं शीघ्रं जयति । भन्ये तु तैलन्स्वनिलजित्वरं मीसिनीपूर्ण संयुक्त समलाय दातव्यम्, तथा पूर्वोक्तञ्च त्रूषणाय नीलिनीचूर्णसंयुक्तं दातव्यमिति योजयन्ति। प्रथमध्याख्याने तु घृतमेवेतिशब्दो वक्ष्यमाणनीलिनीलिवृतेस्यायलद्रव्ये सिं
For Private and Personal Use Only
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५८६
चरक संहिता |
नीलिनीं त्रिफलां रास्त्रां बलां कटुकरोहिणीम् ।
पचेद् विड़ङ्गं व्याघ्रीञ्च पलिकानि जलाढ़के ॥ तेन पादावशेषेण घृतप्रस्थं विपाचयेत् । दध्नः प्रस्थेन संयोज्य सुधातीरपलेन च ॥ ततो घृतपलं दद्याद् यवागूमण्डमिश्रितम् । जीर्णे सम्यग्विरिक्तञ्च भोजयेद् रसभोजनम् ॥ गुल्मकुष्ठोदर व्यङ्ग- शोथपाण्ड्रामयज्वरान् । श्वित्रं प्रीहानमुन्मादं घृतमेतद् व्यपोहति ॥ ७२ ॥ इति नीलिन्याद्य ं घृतम् | कुक्कुटाश्च मयूराश्च तित्तिरिक्रौञ्चवर्त्तकाः । शालयो मदिरा सर्पिर्वात गुल्मचिकित्सितम् ॥
[ गुल्मचिकित्सितम
गङ्गाधरः — नीलिनीमित्यादिकं पचेत् । कियन्मानमेषां कियन्मात्रे जले पचेदित्यत आह-पलिकानीति । नीलिन्यादीनां नवानां प्रत्येकमेकैकपलम् इति नव पलिकानि जलाढ़ के षोड़शशराजले पचेत् । तेन काथेन पादावशेषेण चतुः शरावशिष्टेन दनः प्रस्थेन चतुःशरावेण सुधाक्षीरपलेन स्नुहीक्षीरस्य पलेन घृतप्रस्थमकल्कं पचेत् । पकस्य चास्य घृतस्य पलं यवाग्वा वा मण्डेन वा मिश्रितं जीर्णे पूर्व्वाहारस्य जीर्णतायां सत्यामर्थात् प्रातःकाले दद्यात् । रसभोजनं वक्ष्यमाणवातगुल्महितमांसरसेन भोजनमन्नं भोजयेत् ।
नीलिन्याद्य ं घृतम् ॥ ७२ ॥
गङ्गाधरः - वातगुल्म हितभोजनमाह- कुक्कुटा इत्यादि । वर्त्तकान्ता जन्तवो
For Private and Personal Use Only
घृतं देयम् । नीलिनीमित्यादौ कल्को न श्रूयते । कल्काभावेन च पाकज्ञानं नास्ति । पाकस्य हि मृदादिना त्रैविध्यमुक्तम् । तदपि कल्कानभिधानेऽपि पाकज्ञानार्थमपि कल्को देयः । स च क्वाथद्रव्यैरेव योग्यतया सान्निध्याच्च देयमिति वदन्ति । मैवं विचितत्वाद् घृतादिसाधनशक्तेः । यथोक्त यथोक्तमेव परं ज्ञेयम्, न स्वनुक्तं कल्पनीयम् । कल्पनायाञ्च युक्तिर्नास्त्येव । भतो विनापि कल्कदानं काथादिद्रवेण स्नेहपाको भवत्येव । न च कल्कमात्रेण स्नेहपाकज्ञानस्योक्तत्वात् । तस्मादाचाय्र्येण यथोक्तं तथैव कार्य्यम् । अत विरिक्तस्य पेयादिक्रम मौत्सर्गिकं बाधयित्वा रसभोजनं प्रयोगसामान्यात् उच्यते । यथोदावर्त्तिनो घृतविश्तिस्य काशिकाकोद्रवान्नभोजनम् ॥ ६९- ७२ ॥
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
म अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् |
हितमुष्णं द्रवं स्निग्धं भोजनं वातगुल्मिनाम् । समण्डवारुणीपानं पक्वं वा धान्यकैर्जलम् ॥ ७३॥ मन्दे वर्द्धते गुल्मो दीप्ते चाग्नी प्रशाम्यति । तस्मान्ना नातिसौहित्यं कुर्य्यान्नातिविलङ्घनम् ॥ ७४ ॥ सर्व्वत्र गुल्मे प्रथमं स्नेहस्वेदोपपादिते । या क्रिया क्रियते सिद्धिं सा याति न विरुचिते ॥ ७५ ॥ भिषगात्यकिं बुद्धा पित्तगुल्ममुपाचरेत् । वैरेचनिकसिद्धेन सर्पिषा पयसापि वा ॥ ७६ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५८७
मांसार्थाः । शालयो हमन्तिकधान्यानि । द्रवमित्यनतिसान्द्रम् । समण्डेत्यादि । वारुणी मण्डसहितैव वारुणी पानम्, न तु मण्डहीना वारुणीति । धान्यकैः पक्कं जलं वा पानम् । पीयते यत् तत् पानम् । दीपनार्थमिति शेषः ॥ ७३ ॥
गङ्गाधरः- कस्मात् तच्च भुञ्जीत पिबेच्चेत्यत आह - मन्देनावित्यादि । मान्मन्दं गुल्म वर्द्धते दीप्ते चानौ प्रशाम्यति, तस्मान्ना गुल्मी पुमान् अतिसौहित्यं न कुर्य्यादतिशयेनोदरं पूरयित्वा न भुञ्जीत अतिलङ्घनं च न कुर्य्यात् ॥ ७४ ॥
2
गङ्गाधरः- सर्व्वत्रेत्यादि । सव्वस्मिन् गुल्मे या क्रिया सिद्धिं याति, गुल्मप्रशपायामोघा भवति सा न विरुक्षिते स्नेहस्वेदाभ्यामनुपपादिते तु न सिद्धिं याति । पित्तरक्तगुल्मयोस्तु स्वेदो नो युक्त इत्यत उक्तं न विरुक्षिते इति । पित्तरक्ताभ्यामन्यत्रादौ स्नेहः स्वेदश्च कार्य्यस्ततः परं क्रियान्तरम् ।। ७५ ।।
For Private and Personal Use Only
गङ्गाधरः- पित्ते तु गुल्मे पूर्व्वं स्नेहः कार्य्यस्तत्र यदि गुल्ममात्ययिकमापातत एवात्ययं कुर्य्यात् स्नेह क्रियाकालो न अतिसहते, तदा किं काय्यमित्यत आह- भिषगित्यादि । पित्तगुल्ममात्ययिकं बुद्धा स्नेहनार्थं विरेचनार्थश्च वैरेचनिक सिद्धेन भेषजचतुष्कोक्तवैरेचनीयद्रव्यः कल्ककार्थैः सिद्धेन पक्वेन सर्पिषा कल्करूपैस्तैः सिद्धेन पयसा वा भिषगुपाचरेत् ॥ ७६ ॥
चक्रपाणि: - कुक्कुटा इत्यादिना गुल्मिनेऽन्नपानं विधीयते । अतिसौहित्यमतिलङ्घनञ्चोभयोः
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
-२५८८
वरक-संहिता ।
रोहिणीकटुकानिम्ब - मधुकत्रिफलात्वचः । कषशास्त्रायमाणा च पटोलत्रिवृतो: पले ॥
पले च मसूराणां साध्यमष्टगुणेऽम्भसि । श्रुताच्छेषं घृतसमं सर्पिषश्च चतुष्पलम् ॥ पिबेत् संमूच्छिंतं तेन गुल्मः शाम्यति पैत्तिकः । ज्वरस्तृष्णा च शूलञ्च भ्रमो मूर्च्छारुचिस्तथा ॥ ७७ ॥ इति रोहिण्याद्य ं घृतम् ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ गुल्मचिकित्सितम्
जले दशगुणे साध्यं त्रायमाणाचतुःपलम् । पञ्चभागं स्थितं पूतं कल्कैः संयोज्य कार्षिकैः ॥
गङ्गाधरः- सूत्रमुक्त्वा स्नेह वैरेचनिक घृतान्याह - रोहिणीत्यादि । रोहिणी कटुका कटुरोहिणी । निम्बमधुके । त्रिफलात्वचः निरस्थित्रिफलाफलानि । षण्णां प्रत्येकं कर्षाशः, त्रायमाणा च कर्षासा, पटोलत्रितोः प्रत्येकं पले हे, मसुराणाञ्च द्वे पले, इत्येककपणाष्टपलं द्रव्यं कल्कीकृत्याष्टगुणे द्वापष्टिपल मितेऽम्भसि पचेत् । न चात्र जलस्य द्रवत्वाद् द्वैगुण्यम् । न द्वैगुण्यं तुलामाने पलोलेखागते तथेति वचनात् । मृतात् पक्कात् कायात् तु शेषं घृतसमं चतुष्पलं शेष्टव्यं तच्च च ुष्पलकार्थं पुरातनं सर्पिश्च चतुष्पलमित्यष्टौ पलानि । दण्टेन मथित्वा सम्यगेकीभूतं कृत्वा पिवेत् बलाविलापेक्षया । रोहिप्याद्यं मूष्टितं घृतम् ॥ ७७ ॥
गङ्गाधरः- जले दशगुणे इत्यादि । त्रायमाणायाश्चतुष्पलं दशगुणे जले चलारिंशत्पलजले साध्यं पाच्यम् । पश्चभागस्थितमष्टपलावशेषं तं काथं पूतं
For Private and Personal Use Only
अग्निब्धहेतुतया वज्र्ज्जनम् । यदुक्तं नाभोजनेन कायाग्निर्दीप्यते नातिभोजनात् इत्यादि। रोहिणी कटुरोहिणी । कर्षशा इति कर्षप्रमाणाः । पटोलविवृतो: पले इति वचनात् प्रत्येकं पलम् । अष्टगुण इति घृतादष्टगुणे । घृतं चतुःपलमेवोक्तम् । तेन क्वाथघृताभ्यामष्टगुणं पेयम्, अष्टपली च मात्रा मात् एव भवति । यदुक्तं- 'गुल्मिनः सर्पदष्टाश्च विसर्पोपहताश्च ये । तेषां मात्रा विनिर्दिष्टा terract विशेषतः' इति ॥ ७३–७७ ॥
1
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पम अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्। २५६१ रोहिणीकटुका मुस्ता त्रायमाणा दुरालभा। कल्कैस्तामलकीवीरा-जीवन्तीचन्दनोत्पलैः॥ रसस्यामलकानाञ्च क्षीरस्य च घृतस्य च। पलानि पृथगष्टाष्टौ दत्त्वा सम्यग् विपाचयेत् ॥ पित्तरक्तभवं गुल्म वीसपं पैत्तिकं ज्वरम् । हृद्रोगं कामलां कुष्ठं हन्यादेतद् घृतोत्तमम् ॥७८ ॥
इति त्रायमाणाद्य घृतम्। रसेनामलकेनूणां घृतप्रस्थं छ विपाचयेत् । पथ्यापादं पिबेत् सर्पिस्तत् सिद्धं पित्तगुल्मनुत् ॥ ७९ ॥
इति आमलकाद्य घृतम् । द्राक्षां मधूकं खजरी विदारी सशतावरीम् । परूषकाणि त्रिफलां साधयेत् पलसम्मिताम् ॥ जलाढके पादशेष रसमामलकस्य च।
घृतमिथुरसं क्षीरमभयाकल्कपादिकम् ॥ रोहिण्यादिकल्कैः प्रत्येकं कार्षिकैः सह संयोज्य आमलकरसं गव्यक्षीरं प्रत्येक मष्टपलं दत्त्वाष्टपलं घृतं सम्यग् विषाचयेत् । अत्र रोहिणीकटुका कटुरोहिणी। तामलकी भूम्यामलकी। वीरा शालपर्णी ॥ ७८॥ त्रायमाणाद्य घृतम् ।
गङ्गाधरः-रसेनेत्यादि। घृतप्रस्थमामलकस्य द्विपस्थरसेन इक्षोश्च द्विपस्थरसेन पथ्याया हरीतक्याः कल्कं शरावमितं दत्त्वा विपाचयेत् ॥७९॥
आमलकाद्य घृतम्। गङ्गाधरः-द्राक्षामित्यादि । द्राक्षा, मधूकं मधूकपुष्पम् । द्राक्षादीनां नवानां प्रत्येकं पलं मिलिखा नव पलानि जलाढके पोडशशरावजले साधयेत् । पादशेष चतुःशरावावशेष रसं काथम् आमलकस्य च रसं चतुःशरावम्, इक्षुरसञ्च
चक्रपाणिः-चतुःपलायां वायमाणायां दशगुणं जलं चत्वारिंशत्पलानि। कल्कैरिति तामलकादिभिः। कटरोहिण्यादयश्व कल्का इति योजनीयम् ॥ ७८ ॥
चक्रपाणिः-घृतपादमिति समुदितामलकेक्षुरसापेक्षया घृतस्य पादिकत्वम्। पथ्यापादम् इत्यत्र हरीतक्या गुरुत्वेन घृतापेक्षया पादत्वेनाष्टमो भागो भवतीति। एके तु “यस्माच पाद
* घृतपादमिति पाठान्तरम् ।
३२५
For Private and Personal Use Only
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२५६०
चरक संहिता ।
[ गुल्म चिकित्सितम्
साधयेत् तद् घृतं सिद्धं शर्कराक्षौद्रपादिकम् । प्रयोगात् पित्तगुल्यघ्नं सर्व्वपित्तविकारनुत् ॥ ८० ॥ इति द्राक्षाद्य ं घृतम् ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
वृषं समूलमापोथ्य पचेदष्टगुणेऽम्भसि । शेषेऽष्टभागे तस्यैव पुष्पकल्कं प्रदापयेत् ॥ तैन सिद्धं घृतं शीतं सौद्र पित्तगुल्मनुत् । रक्तपित्तज्वरश्वास कासहृद्रोगनाशनम् ॥ ८१ ॥
द्विपलं त्रायमाणाया जलद्विप्रस्थसाधितम् । अष्टभागस्थितं पूतं कोष्णं चीरसमं पिबेत् ॥
इति वासाघृतम् ।
चतुःशरावं, क्षीरञ्च चतुःशरावमिति चतुर्गुणद्रवं घृतं चतुःशरावमभयाकल्कपादिकं शरावमितमभयाकल्कं दत्त्वा साधयेत् । सिद्धं पक्क' तद् घृतं शर्कराक्षौद्रपादिकं सुशीते शर्करायाः कुड़वं मधुनच कुड़वं प्रक्षिप्य मथिला मेलयेत् ॥ ८० ॥ द्राक्षाद्यं घृतम् ।
गङ्गाधरः- वृषमित्यादि । समूलं वासक कुट्टयित्वाष्टगुणे जले पचेत् अष्टभागेकभागे शेषे घृतात् चतुगुणे तस्यैव वासकस्य पुष्पकल्कं घृतात् पादार्द्ध प्रदापयेत् कल्काढ्यत्वात् । तथा च समूलवासकं पोड़शशरावं जलमष्टाविंशत्युत्तरशतशरावं पक्त्वा षोड़शशरावमितं शेष्टव्यं । तेन षोड़शशरावकाथेन चतुःपलवासक पुष्पकल्केन च सिद्धं चतुःशरावं घृतं शीतं शीतीकृतं सक्षौद्रं मधुनः एकशरावं प्रक्षिप्य मेलयेत् । इति वासाद्य घृतम् ॥ ८१ ॥
गङ्गाधरः- द्विपलमित्यादि । त्रायमाणाया द्विपलं जलस्य द्विमस्थेऽष्टशरावमितजले पचेत् । साधितं पक तमष्टभागस्थितमेकशरावावशेषं पूतं वस्त्रे
For Private and Personal Use Only
निर्देशश्चतुर्भागस्ततस्तु सः" इति वचनाच्चतुर्थमेव भागं प्रस्थे घृतेऽष्टपलरूपं भवतीति वदन्ति । द्राक्षांमधूकमित्यादौ क्वाथ्यशेषस्य प्रस्थस्य साहचर्य्याद् घृतादीनामपि प्रस्थमानत्वम् ॥ ७९ ॥ ८० ॥ चक्रपाणिः - वृषं समूलमित्यादौ कायस्याष्टगुणजलदानेऽष्टभागशेषत्वमिति । रक्तपित्ते वासाताद विशेषः । तत्र हि सामान्य परिभाषया वृषाच्चतुर्गुर्ण जलं चतुर्भागावशिष्टञ्च गृह्यते । तेन
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५म अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । २५६१
पिबेदुपरि तस्योष्णं क्षीरमेव यथावलम्। तेन निह तदोषस्य गुल्मः शाम्यति पैत्तिकः॥२॥
इति त्रायमाणायोगः। द्राक्षाभयारसं गुल्मे पैत्तिके सगुड़ पिबेत् । लिह्यात् कम्पिल्लकं वापि विरेकार्थं मधुद्रवम् ॥३॥ दाहप्रशमनोऽभ्यङ्गः सर्पिषा पित्तगुल्मिनाम् । चन्दनादन तैलेन तैलेन मधुकस्य वा ॥४॥ ये च पित्तज्वरार्तानां ® सतिताः क्षीरवस्तयः ।
हितास्ते पित्तगुल्मिभ्यो वक्ष्यन्ते ये च सिद्धिषु ॥८५ ॥ गालितं क्षीरसमम् एकशरावदुग्धमिश्रितं कोष्णमेव पिबेत्। तदुपरि च यथाबलमुष्णमेव क्षीरं पिबेत्। तेन योगेन विरेचनानिहतदोषस्य पुंसः पैत्तिकगुल्मः शाम्यति ॥८२॥
त्रायमाणायोगः। गङ्गाधरः-द्राक्षेत्यादि । द्राक्षाभययोः काथः । गुड़ः प्रक्षेप्यः। लिह्यादिति मधु द्रवं यत्र तत् कम्पिल्लनं लिह्यात् मधुना कम्पिल्लकचूर्ण कोष्ठानुरूपं लिह्यात् ॥ ८३॥ . गङ्गाधरः-दाहेत्यादि। सर्पिषा अभ्यङ्गः, चन्दनाय न ज्वरोक्तंन तैलेन, मधुकस्य यष्टीमधुनः काथकल्काभ्यां सिद्धेन तैलेन वाभ्यङ्गः दाहप्रशमनः ॥४॥
गङ्गाधरः-ये चेत्यादि। पित्तज्वरा नामुक्ता ये सतिक्ताः क्षीरवस्तयस्ते पित्तगुल्मिभ्यो हिताः, ये च सतिक्ताः क्षीरवस्तयोऽत ऊर्द्ध सिद्धिस्थाने वक्ष्यन्ते तेऽपि पित्तगुल्मिभ्यो हिताः॥८५॥ प्रयोगान्तरत्वाद् रक्तपित्तोक्तवासाघृतातिदेशो न कृतः । क्षौद्रसंयुक्तमित्यनेन प्रक्षेपन्यायात् पादिकरवं मधुनः। यथावलमिति यथा विरेचनातियोगो न भवति ॥ ०१ । ८२ ॥
चक्रपाणिः--कम्पिल्लकं गुण्डारोचनिकाम्। तैलेन मधुकसाधितेन । पित्तज्वरहरा इत्यादौ यद्यपि पित्तज्वरहरत्वेन साक्षाद वस्तयो नोक्तास्तथापि पटोलादय एव वस्तय उपयुक्तास्ता एव पित्तज्वरहरा भवन्तीति कृत्वेहोक्तं पित्तज्वरहरा इति। किंवा पित्तहरा ये तन्त्र सिद्धौ च वक्तव्यास्ते ज्वरहराः पटोलादयो ज्ञेयाः॥८३-८५॥
* पित्तज्वरहराः इति चक्रसम्मतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५९२ - चरक-संहिता। | गुल्मचिकित्सितम्
शालयो जाङ्गलं मांसं गव्याज्ये पयसी घृतम् । खजरामलकं द्राक्षां दाडिमं सपरूषकम् ॥ आहारार्थ प्रयोक्तव्यं पानाथं सलिलं शृतम्। बलाविदारिगन्धादयः पित्तगुल्मं चिकित्सितम्॥ आमान्वये पित्तगुल्मे सामे वा कफवातिके। यवागूभिः खडैषैः संधुक्ष्योऽग्निलिखिते ॥८६॥ शमप्रकोपौ दोषाणां सर्वेषामग्निसंश्रितो। तस्मादग्निं सदा रक्षेन्निदानानि च वर्जयेत् ॥ ८७॥ वमनं वमनायि प्रदद्यात् कफगुल्मिने। स्निग्धखिन्नशरीराय गुल्मे शैथिलामागते॥
- गङ्गाधरः-शालय इत्यादि। गव्याज्ये पयसी गव्यं पय आज्यमाजश्च पयः। घृतन्तु गव्यमेवानुक्तखात् । सलिलं शृतमित्यद्धशिष्ट बलाविदारीगन्धादिभिः षभिः पक्कमित्यथः । अत्रामावस्थायां यत् कार्यमादौ तदाह--आमान्वये इत्यादि। आमान्वये सामे पित्तगुल्मे सति । कफवातिके गुल्मे विलविते । पूर्व लङ्घनमाचरेत्। सम्यक् लडितलक्षणोदये सति गुल्महरद्रव्यसिद्धाभिः यवागूभिः खडैश्च यषः अग्निगुल्मिनां जाठरोऽग्निः सन्धुक्ष्यः उद्दीपनीयः काय्यः॥८६॥ - गङ्गाधरः-ननु कस्मादित्यत आह-शमप्रकोपावित्यादि। यस्माद् दोषाणां शमप्रकोपौ अग्निसंश्रितो जाठराग्नेवलाधिक्ये सति सर्चदोषाणां शमः स्याद् बलाल्पत्वे तु प्रकोपः स्यादिति, तस्माद्धेतोः सदाग्नि जाठराग्निं रक्षेत् निदानानि च सदा वज्जयेत्। इति पित्तगुल्मप्रतिक्रिया ॥८७॥
गङ्गाधरः-अथ कफगुल्मे वमनमित्यादि। वमनार्हाय दौर्बल्यादिरहिताय मन्दोऽग्निवदना मन्दैत्यादिलक्षणान्विताय कफगुल्मिने स्निग्धस्विनशरीराय वमनं प्रदद्यात् । वमनेन तथा पुनः स्नेहस्वेदाभ्याञ्च शैथिल्यमागते प्राप्ते कफ
चक्रपाणिः-शैथिल्यमागत इति शिथिल्दोषतया शस्त्रनिर्यिदोषभूते। घटमुखे न्यसेत् ।
For Private and Personal Use Only
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
परिवेश्य प्रदीप्तांस्तु वल्वजानथवा कुशान् । भिषक् कुम्भे समावाप्य गुल्मं घटमुखे न्यसेत् ॥ स गृहीतो यदा गुल्मस्तदा घटमथोद्धरेत् । वस्त्रान्तरं ततः कृत्वा छिन्याद गुल्मं प्रमाणवित् ॥ विमार्गजं यदा पश्येद् यथालाभं प्रपीडयेत् । मृद्गीयाद गुल्ममेवैकं न त्वत्र हृदयं स्पृशेत् ॥ ८८ ॥ तिलैरण्डात सीवीज - सर्षपैः परिलिप्य च । श्लेष्म गुल्ममयः पात्रः सुखोष्णैः स्वेदयेद् भिषक् ॥ ८६ ॥ सव्योषचारलवणं दशमूलीभृतं घृतम् ।
1
कफगुल्मं जयत्याशु सहिङ्गविड़दाड़िमम् ॥ ६० ॥
For Private and Personal Use Only
२५६१
इति दशमूली घृतम् । गुल्म सति परिवेश्य गुल्मिनं पुमांसमुपविष्टं कृत्वा कुम्भे घटमध्ये प्रदीप्तान् वल्वजान् उल्वाकतृणानि अथवा कुशान् वह्निना ज्वालयित्वा समावाप्य क्षिप्वा तटमुरखे गुल्मं न्यस्येत्, तद्वेगेन गुल्मो घटेनाकृष्य गृहीतो यदा भवति तदा घटमुद्धरेत् । ततोऽनन्तरं तमुत्थापितं गुल्मं वस्त्रान्तरं वस्त्रेण वद्धाभ्यन्तरे गतं कृत्वा प्रमाणविद् भव शस्त्रेण छिन्द्यात् । यदा विमार्गजं पश्येत् तदा तं छिन्न यथालाभं यावन्मात्रं गुल्मं हस्तेन लभते तावन्मात्रं गुल्मं प्रपीडयेत् प्रपीड़नलब्धञ्चैकमेव गुल्मं मृद्गीयात् । अत्र महनकाले तु न हृदयं स्पृशेत् प्राणायतनत्वात् ॥ ८८ ॥
गङ्गाधरः - स्वेदार्थं योगमाह - तिलेत्यादि । तिलादीनां त्रयाणां वीजानि सर्षपाणि च पेषयित्वा गुल्मोपरि परिलिप्य सुखोष्णैरयः पात्रैलौ हमयपिण्डादिभिः श्लेष्मगुल्मं स्वेदयेत् ॥ ८९ ॥
गङ्गाधरः- कफगुल्मिनः स्नेहनार्थं स्नेहमाह - सव्योषेत्यादि । दशमूलीमृतमिति दशमूलैः कल्कीभूतघृतात् पादिकञ्चतुर्गुणे च दशमूलकाथे घटमन्थनयन्त्रेण सम्यग्गृहीत्वा प्रपीडयेद् भिन्द्यादिति योजना | अल हृदयस्य त्यागः स्फुटनादिभयात् ॥ ८६–८९॥
चक्रपाणिः सव्योषेत्यादि । दशमूलस्य क्वाथ व्योषादीनां शेषाणां कल्कैः साधितं ● छिन्यात् इत्यव भिन्द्यात् इति चक्रः ।
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
२५६४
www.kobatirth.org
चरक संहिता |
[ गुल्मचिकित्सितम्
भल्लातकानां द्विपलं पञ्चमूलं पलोन्मितम् । साध्यं विदारिगन्धाद्यमापोथ्य सलिलादके ॥ पादशेषे रसे तस्मिन् पिप्पलीं नागरं वचाम् । विड़ङ्ग सैन्धवं हिङ्ग यावशूकं विडं शटीम ॥ चित्रकं मधुकं रास्त्रां पिष्ट्रा कर्षसमं भिषक् । प्रस्थञ्च पयसो दत्त्वा घृतप्रस्थं विपाचयेत् ॥ एतत् भल्लातकघृतं कफगुल्महरं परम् । प्लीहपाण्डू। मय श्वास- ग्रहणी रोगकासनुत् ॥ ६१ ॥ भल्लातकाद्यं घृतम् ।
पिप्पल्या
देयम् ॥ ९०-९२ ॥
-
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पिप्पलीपिप्पलीमूल-चव्यचित्रकनागरैः । पलिकैः सयवक्षारैघृतप्रस्थं विपाचयेत् ॥ चीरप्रस्थेन तत् सर्पिर्हन्ति गुल्मं कफात्मकम् । ग्रहणी पाण्डुरोगघ्नं प्रीहकासज्वरापहम् ॥ ६२ ॥
क्षीरषट्पलकं घृतम् । घृतमस्थं पचदित्यर्थः । पक्त्वा तत्र घृते व्योषक्षारलवणघृतभृष्टहिविः लवणदाड़िमफलत्वकचूर्णानि घृतात् पादिकानि प्रक्षिप्य मेलयेदिति बोध्यम् ॥ ९० ॥ दशमूलीघृतम् । गङ्गाधरः- भल्लातकानामित्यादि । सुपक्कभल्लातकफलानां द्विपलं विदारिगन्धाद्यं पञ्चमूलं प्रत्येकं पलोन्मितं मिलिला सप्तपलमापोथ्य सलिलाढके षोड़शशराजले साध्यम् । पादशेषे चतुःशरावमितेऽवशिष्टे तस्मिन् रसे काथे 'सतिपिप्पल्यादीनि रास्नान्तानि द्वादश द्रव्याणि प्रत्येकं कर्षसम्मितानि पिट्ा कल्कीकृत्य पयसः प्रस्थं चतुःशरावञ्च दत्त्वा घृतप्रस्थं चतुःशरावं घृतं `'विपाचयेत् ॥ ९१ ॥ भल्लातकाद्यं घृतम् । गङ्गाधरः - पिप्पलीत्यादि । पिप्पल्यादीनि पञ्च यवक्षारञ्चेति षट् द्रव्याणि पलिकैः प्रत्येकमेषां पलं तेन चैतानि षट् मिलित्वा षट्पलिकानि पट्पलघृत समेनैव श्रवणीयम् । तथैववचनादव त्रिगुणं जलं
For Private and Personal Use Only
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५म अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम्।
२५६५ त्रिवृतां त्रिफलां दन्ती दशमूलं पलोन्मितम् । जले चतुर्गुणे पक्त्वा चतुर्भागस्थितं रसम् ॥ सर्पिरेरण्डतैलञ्च क्षीरञ्चैकत्र साधयेत् । स सिद्धो मिश्रकस्नेहः सक्षौद्रः कफगुल्मनुत् ॥ कफवातविबन्धेषु कुष्ठप्नीहोदरेषु च। प्रयोज्यो मिश्रकस्नेहो योनिशलेषु चाधिकम् ॥ ३॥
इति मिश्रकस्नेहः।
कल्कीभूतानि दत्त्वा गव्यक्षीरश्च प्रस्थं चतुःशरावं दत्त्वा जलं द्वादशशरावं दत्त्वा घृतपस्थं विपाचयेत्। तत् पक्कं सर्पिः कफात्मकगुल्मादिक हन्ति ॥९२॥
क्षीरषट्पलकं घृतं, पञ्चकोलघृतमित्यन्ये । __ गङ्गाधरः-त्रिवृतामित्यादि। पलोन्मितमिति क्लीवनिर्दिष्टं प्रयोगेन्त्यगतलिङ्गसङ्केत्र प्रयुञ्जीतेति दशमूललिङ्गं प्रयुक्तं, परन्तु त्रिवृतादिषु सर्वत्रैव लिङ्गविपरिणामेनान्वेतव्यं ; तेन त्रितादीनां पञ्चदशानां द्रव्याणां प्रत्येक पलमानं चतुगणे जले पष्टिपलजले पक्त्वा चतुर्भागकभागसंस्थितं पञ्चदशपल. शिष्टं स्थितं रसं काथं सर्पिश्च पञ्चदशपलम् एरण्डतैलश्च पञ्चदशपलं क्षीरश्च पञ्चदशपलम् । भागे ह्यनुक्ते समभागविधानात् । चखायंकल्कान्येकत्र पचेत् । स्नेहावशेषः सिद्धो मिश्रकस्नेहः । सपिरेरण्डतैलयोमेलनान्मिश्रकस्नेहः । शीतीकृतः सत्रौद्रः शीतेऽस्मिन् त्रिंशत्पले मिश्रकस्नेहे मधु पादिकं सार्द्धसप्तपलं प्रक्षिप्य मेलयेदित्यर्थः ॥९३॥
मिश्रकस्नेहः।
___ चक्रपाणिः-निवृतामित्यादौ पञ्चदश पलानि क्वाथ्यानि, तत्र चतुर्गुणं जलं देयं, पलोल्लेखविहितत्वात् पष्टिपलानि भवन्ति । क्षीरमपि साहचर्य्यात् पञ्चदशपलम् । एतदुभयद्वपादस्नेहोऽव वक्तव्यः। किंवा स्नेहसमक्षीरमिति वचनात् स्नेहसमेन क्षीरेण क्वाथेन च पञ्चदशपलेन द्रवेण पञ्चपलः स्नेहः द्रवपादिकः कर्त्तव्यः। जतूकर्णाभिप्रायात् तु उत्क्वाथ्य विवृतादिपञ्चपलात् प्रस्थ. मानोल्लेखने प्रस्थचतुष्टयं जलस्य देयम्। यतस्तेन सामान्येनैवोक्तं तिवृता-दन्ती-त्रिफला-दशमूल. समेनोरुवक तैलम्। सर्पिश्च शृतं पयसा सममुदावर्तशूलादौ ॥ ९३ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५६६
चरक-संहिता। [गुल्मचिकित्सितम् यदुक्तं वातगुल्मघ्नं स्रसनं नीलिनीघृतम् । द्विगुणं तद् विरेकार्थं प्रयोज्यं कफगुल्मिनाम् ॥ ६४ ॥ सुधाक्षीरद्रवे चूर्ण त्रिवृतायाः सुभावितम्।। कार्षिकं मधुसर्पिा सुखं लीढ़ विरेचयेत् ॥६५॥
विरेचनम्। जलद्रोणे विपक्तव्या विंशतिः पञ्च चाभयाः। दन्त्याः पलानि तावन्ति चित्रकस्य तथैव च ॥ अष्टभागावशेषन्तु रसं पूतमपि क्षिपेत् । दन्तीसमं गुड़पूतं दद्यात् तत्राभयाश्च ताः॥ तैलार्द्धकुड़वञ्चैव त्रिवृतायाश्चतुःपलम् ।
चूर्णितञ्चार्द्धपलिकं पिप्पलीविश्वभेषजम् ॥ गङ्गाधरः-यदुक्तमित्यादि। द्विगुणमिति मात्रया द्विगुण प्रयोज्यम् । द्विगुणं द्रव्यं वा तत्साधने प्रयोज्यम् ॥९४ ॥
गङ्गाधरः-सुधेत्यादि। सुधा स्नुही, तस्याः क्षीरस्य पिच्छिलभागं त्यक्त्वा यद द्रवं भवति तद्रपे द्रवे त्रितायाश्चर्ण कार्पिकं भावितं शुष्कं कार्षिकमिति पूञ्चयुगपुरुषाभिप्रायेण तेन यथावलकोष्ठं माषकद्वयादिकं मधुसर्पिा लीढं सुरवं विरेचयेत् ॥९५॥
विरेचनयोगः। - गङ्गाधरः-जलद्रोणे इत्यादि। अभया आकृतिमानात् पञ्चविंशतिः वस्त्रे पोटलीकृताः, दन्त्या दन्तीमूलस्य तावन्ति पञ्चविंशतिः पलानि, चित्रकस्य मूलानि च तथैव पञ्चविंशतिः पलानि, इत्येतत्रयं जलद्रोणे चतुःषष्टिशरावजले पचेत्। अष्टभागावशेषन्तु अष्टशरावकाथावशेषन्तु पूतं तत्र पूत रसे पूतं गुई पुराणं दन्तीसमं पञ्चविंशतिपलं क्षिपेत्, तेन काथेन गोलयिता पूतं कुर्यात् । ततः परं ताश्च पोटलीबद्ध खिन्नाः पञ्चविंशतिरभयाश्च तैलार्द्धकुड़वञ्चेति रक्तिकादिषु मानेषु यावन कुड़वो भवेत्। आद्रव्ये द्रवद्रव्ये न द्वैगुण्यं तथेष्यते। कुड़वेऽपि कचिद् द्वित्वं यथा दन्तीघृतादिषु इति वचनादत्राद्वगुण्यात् तिलतैलस्य चतुःष्पलं कटाहे दद्यात् भृष्ट्वा तत्र तत्काथं गुड़ मिश्रं तत्र दत्त्वा पचेत् लेहवत्पाके चक्रपाणिः-बिगुणमिति द्विपलप्रमाणं तत्र द्विपलं पेयमुक्तम्। तैलार्द्धकुढ़वमिति तैलं
For Private and Personal Use Only
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५म अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । २५६७
तत् साध्यं लेहवत् शोते तस्मिंस्तैलसमं मधु । दद्याच्चूर्णपलञ्चैकं त्वगेलापत्रकेशरात् ॥ ततो लेहपलं लीढ़ा जग्धा चैकां हरीतकीम् । सुखं विरेच्यते स्निग्धो दोषप्रस्थमनामयम् ॥ गुल्मं श्वयथुमशांसि पाण्डुरोगमरोचकम् । हृद्रोगं ग्रहणीदोषं कामलां विषमज्वरम् ॥ कुष्ठं प्लीहानमानाहमेषा हन्त्युपयोजिता । निरत्ययः क्रमश्चास्या द्रवो मांसरसौदनः ॥६६॥
दन्तीहरीतकी। सिद्धाः सिद्धिषु वक्ष्यन्ते निरूहाः कफगुल्मिनाम् ।
अरिष्टयोगाः सिद्धाश्च ग्रहण्यशश्चिकित्सिते ॥ सति तत्र त्रितायाश्चणं चतुष्पलं पिप्पलीचर्गमर्द्धपलिकं विश्वभेषजचण् श्वार्द्धपलिकं प्रक्षिप्यावतारयेत्। ततः शीते मधुनश्चतुष्पलं खगेलापत्रके शरात् प्रत्येकं कर्षमानं मिलिखा पलं दद्यात्। ततो लेहपलं खादेत्। हरीतकीञ्चैको खादेव । स्निग्धः विनश्च गुल्मी तेन सुखं दोषप्रस्थं पुरीषं विहाय पित्तकफयोर?त्रयोदशपलं मुखं विरेच्यतेऽनामयमक्लेशं यथा स्यात् तथा। अस्निग्धखिन्नश्चेत् खादेत्, तहिं न तथा सुखं दोषप्रस्थं विरेच्यते। अस्या दन्तीहरीतक्या निरत्ययः आहारस्य क्रमः। द्रवो मांसरसौदनः मांसरसेन पकश्च द्रवीभूत ओदन इत्यर्थः। दन्तीहरीतकी ॥ ९६॥ ।
गङ्गाधरः-सिद्धा इत्यादि। सिद्धिषु सिद्धिस्थाने कफगुल्मिनां सिद्धाः सिद्धफला निरूहा वक्ष्यन्ते। कफगुल्मिनां सिद्धाश्चारिष्टयोगा ग्रहण्यशेश्चिकित्
चतुःपलम् । लेहवदिति लेहपाकलक्षणेन पक्तव्यमित्यर्थः । इह चतुर्जातकान्मिलितात् पलम् । दोषप्रस्थमिति सार्द्धत्रयोदशपलम् । उक्त हि भोजेन-'वमने च विरेके च तथा शोणितमोक्षणे। सार्द्धत्रयोदशपलं प्रस्थमाहुर्मनीषिणः" इति। ग्रहण्याश्चिकित्सिते निर्दिष्टमित्यर्थः ॥ ९४-९६ ॥
३२६
For Private and Personal Use Only
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५६८
चरक-संहिता। [गुल्मचिकिस्मितम् यच्चूर्ण गुड़िका याश्च विहिता वातगुल्मिनाम् । द्विगुणक्षारहिङ्गाम्ल-वेतसास्ताः कफे हिताः॥ य एव ग्रहणीदोषे क्षारास्ते कफगुल्मिनाम् । सिद्धा निरत्ययाः शस्ताः दाहस्त्वन्ते प्रशस्यते॥१७॥ प्रपुराणानि धान्यानि जाङ्गला मृगपक्षिणः । कौलत्थो मुद्यूषश्च पिप्पल्या नागरस्य च ॥ शुष्कमूलकयूषश्च विल्वस्य तरुणस्य च । चिरविल्याङ्कराणाञ्च यमान्याश्चित्रकस्य च ॥ वीजपूरकहिङ्गम्ल-वेतसक्षारदाडिमः। तक्रण तैलसर्पिा व्यञ्जनान्युपकल्पयेत् ॥ ८॥
सिते वक्ष्यन्ते। अत्रैवाध्याये वातगुल्मिनां यच्चर्ण याश्च गुड़िका विहितास्तत्र तत्र चूर्ण गुड़िकायाश्च यावन्मानं यवक्षारं हिङ्गु चाम्लतसञ्चोक्तं तावन्मानाद द्विगुणं दत्त्वा यदि त तवणं सा सा गुड़िका वा क्रियते तदा कफगुल्मिनां कफे हिता भवन्ति । य एव ग्रहणीदोषे ग्रहणीरोगाध्याये ये ये क्षारा वक्ष्यन्ते, ते क्षारयोगाः कफगुल्मिनां निरत्ययाः सिद्धाः शस्ताः। कफगुल्मिनां गुल्मप्रदेशस्यान्ते उपरिदेशे दाहः लोहनिम्मितदाडं दग्ध्वाग्निवर्ण कृखा तद्देशे दाहकरणं प्रशस्यते ॥९७॥ - गङ्गाधरः-अथ पथ्यद्रव्याण्याह-प्रपुराणानीत्यादि। द्विवत्सरातीतानि धान्यानि शालिसंज्ञानि। जाङ्गला न तु ग्राम्याश्छागपारावतादयः। कोलथो यूषो मुद्गयूपश्च । चतुद्दे शगुणे तोयेऽष्टादशगुणितेऽथवा। पक्त्वा पादावशेषन्तु यषमाहुमेनाषिण इति। पिप्पल्या नागरस्य च यषः पिप्पलीकाथकल्कान्यतरेण यूषयोनिविदलं पक्त्वा यूपः काय्यः। एवं शुष्कमूलकेन तरुणविल्वेन चिरविल्वस्य नक्तमालस्याङ्कु रपत्रेण यमान्या च चित्रकरय मूलेन च यथायोग्य यपः कार्यः । अथ व्यञ्जनाथे पाह-वीजेत्यादि । वीजपूरकं मातुलुङ्गफलं तस्य द्रवेण हिङनाम्लवेतसेन क्षारं यवक्षारेण दाडिमफलद्रवेण च तक्रण च तैलेन " चक्रपाणिः --दाहस्स्वन्ते इति दाहरूपत्वात क्रियान्तरासिद्धावन्ते एव कर्त्तव्यतामाह ॥ ९७ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५म अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्।
२५६६ पञ्चमलीशृतं तोयं पुराणं वारुणीरसम् । कफगुल्मी पिबेत् काले जीणं माध्वीकमेव च ॥ ६ ॥ यमानीचूर्णितं तक विडेनालवणी कूतम् । पिबेत् सन्दीपनं वात-मूत्रवर्धोऽनुलोमनम् ॥ १० ॥ सञ्चितः क्रमशो गुल्मो महावास्तुपरिग्रहः । कूतमलः सिरानद्धो यदा कूर्म इवोन्नतः॥ दौर्बल्यारुचिहृल्लास-कासवम्यरतिज्वरैः। तृष्णातन्द्रातिश्यायैर्यज्यते न स सिध्यति ॥ १०१ ॥ गृहीत्वा सज्वरश्वासं छातीसारपीड़ितम्।
हृन्नाभिहस्तपादेषु शोथः कर्षति गुल्मिनम् ॥ १०२ ॥ सर्पिपा वा संस्करणेन द्रव्येणेतावन्मात्रेण व्यञ्जनद्रव्याणि जाङ्गलमृगपक्षिपटोलवार्ताकप्रभृतीनि पक्त्या संस्कार्य व्यञ्जनानि कल्पयेत् यथा गुल्मिने रोचन्ते ।। ९८॥
गङ्गाधरः-पानीयमाह - पञ्चमूलीत्यादि। पुराणं वारुणीरसं पुरातनवारुणीसंशमद्यद्रवं, काले पिपासाकाले न खकाले, जीर्ण पुरातनं माध्वीकं मधुकृतं मद्यम् ॥ ९९ ॥
गङ्गाधरः-अथानुलोमिकयोगमाह-यमानीत्यादि । आलवणीकृतं विड़लवणयोगेनेपल्लवणीकृतम् ॥१०॥
गङ्गाधरः-कफगुल्मान्तगल्मचिकित्सितमुक्त्वा एषामसाध्यवावस्थामाहसञ्चित इत्यादि । क्रमशः सञ्चितः सन् गुल्मो यदा महावास्तु स्वनिवासस्थानं महत् विपुलं परिगृह्णाति कृतमूलश्च भवति न चलति, सिराभिः सूक्ष्मान्त्रादिभिनंद्ध आकृतः सन् बद्धो भवति, यदा वा स्वावस्थितिस्थाने कूर्मा इव उन्नतो भवति, दौर्बल्यादिभिश्च युज्यते यो गुल्मः स न सिध्यति ॥११॥
गङ्गाधरः-अपरासाध्यलक्षणमाह-गृहीत्वेत्यादि। ज्वरश्वासच्छतीसारयुक्तं गुल्मिनं हन्नाभिहस्तपादेषु शोथो गृहीला कर्षति मारयति ॥ १०२॥
चक्रपाणिः-प्रपुराणागी क्रमादसाध्यताप्राप्तं गुल्ममाह सञ्चित इत्यादिना। महावास्तुपरिग्रह इति भूरिदेशव्यापकः ॥९८-१०२ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६००
चरक-संहिता। गुल्मचिकित्सितम् रौधिरस्य तु गुल्मस्य गर्भकालव्यतिक्रमे। स्निग्धखिन्नशरीरायै दद्यात् स्निग्धविरेचनम् ॥ १०३ ॥ पलाशक्षारपात्रे द्वे द्वे पात्रे छ तैलसर्पिषोः । गुल्मशैथिल्यजननी पक्त्वा मात्रां प्रदापयेत् ॥ १०४॥
गङ्गाधरः-एतल्लक्षणद्वयं वातपित्तकफसन्निपातगुल्मानामसाध्यत्वपरं न तु रौधिरगुल्मस्येति ज्ञापनाय अत ऊ रोधिरगुल्मचिकित्सितमाहगर्भकालव्यतिक्रमे इति। ननु गर्भावस्थानकालस्तु द्वादशमासः, परन्तु वैकारिकगर्भस्य न कालनियमः। मुश्रुतेऽप्युक्तं-"नवमदशमैकादशद्वादशमासेषु प्रसूयतेऽतः परन्तु वैकारिक विद्यात् ।” अरिमंश्चाध्याये स्वयमुक्तं "मासे व्यतीते दशमे चिकित्स्यः” इति कुतो ज्ञातव्यो गर्भकालव्यतिक्रमः ? उच्यते, गर्भलक्षणव्यतिक्रमे निश्चितीकृतस्य रोधिरस्य गुल्मस्य गर्भाशङ्का यदि स्यात् तदा तदाशङ्कायां गर्भप्रसवकालात्ययापेक्षा कर्त्तव्या, नास्ति हि गर्भलक्षणाशङ्का स्तनमण्डलौष्ठपुटकृष्णखस्तन्यादीनां सामान्येऽपि करचरणादिभिरडैनिःशूलं स्पन्दनात् व्यतिक्रमेऽङ्गावयवकरचरणादिभिविना पिण्डाकारेण सशूलस्पन्दने सति गर्भाशङ्का नास्ति, तस्माद् गर्भाशङ्कानिरासार्थ नैतद वचनम्। परन्तु गर्भप्रसवकालस्तु प्रायेण दशमो मासस्तत्कालस्य व्यतिक्रमे व्यतीते सति सुख साध्यत्वं रक्तगुल्मस्य भवति । तदा स्निग्धखिन्नशरीरायै स्त्रियै स्निग्धविरेचनमेरण्डतैलपयोघृतादिमिश्रं विरेचनमौषधं दद्यात् ॥१०३।। __ गङ्गाधरः-पलाशक्षारेत्यादि । स्निग्धविरेचनानन्तरम्। पलाशतरूं दग्ध्वा भस्मीकृत्य क्षारं षड़गु तोये चतुगणे वा एकविंशतिवारान् परिस्राव्य तस्य क्षारोदकस्य द्वे पाद्वात्रिंशच्छरावमानं वैगण्यात तेलसपिषोश्च मिलिखा द्वे पात्रे आढ़ कद्वयं गुप्याद द्वात्रिंशच्छरावं पक्त्वा स्नेहे शिष्टेऽवतायं तस्य मात्रां दोषाग्निव्याधिवलापेक्षिणीं दद्यात् गुल्मशथिल्यजननार्थम् ॥१०४॥
चक्रपाणिः-गर्भकालव्यतिक्रमे इति दशममासरूपस्य गर्भकालस्य व्यतिक्रमे ॥१०३॥ चक्रपाणिः-क्षारपादे इति क्षारोदकपादद्वयम्। मातामिति योग्यप्रमाणमुक्तम् ॥ १०४ ॥
* क्षारपादे द्वे द्वे पादे इति चक्रतः पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५म अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
प्रभिद्यते न यदेवं दद्याद् योनिविशोधनम् । चारेण युक्तं पललं सुधाचीरेण वा पुनः ॥ ताभ्यां वा भावितान् दद्याद् योनौ कटुकमत्स्यकान् । वराहमत्स्यपित्ताभ्यां लक्तकान् वा सुभावितान् ॥ अधोहरैश्चोद्ध हरैर्भावितान् वा समाक्षिकैः । किरावं वा सगुड़चारं दद्याद योनिविशोधनम् ॥ १०५ ॥ रक्तपित्तहरं चारं लेहयेन्मधुसर्पिषा ।
२६०१
लसुनं मदिरां तीक्ष्णां मत्स्यांश्चास्यै प्रदापयेत् ॥ १०६ ॥ वस्तिं सक्षीरगोत्रं सचारं दाशमूलिकम् । दृश्यमाने रुधिरे दद्याद गुल्मप्रभेदनम् ॥ १०७ ॥
गङ्गाधरः - प्रभिद्यत इत्यादि । यद्येवं स्नेहक्षारयोगेण रौधिरो गुल्मो न प्रभिद्यते तदा योनिविशोधनं दद्यात् । ननु योनिविशोधनं किं भवतीत्याहक्षारेणेत्यादि । क्षारेण पलाशादिभस्मपड़ गुणचतुगणान्यतरोदकं वस्त्रे स्थापनेन अधः पतितेन लवणवद्द्द्रव्येण पललं मांसस्य दीघाकारं खण्डं युक्तं कृत्वा तत्क्षारेण प्रक्षितं योनिद्वारेण प्रवेशयेत् । अथवा सुधायाः स्नुह्याः क्षीरेण म्रक्षितं तथाविधमांसखण्डं योनिद्वारेण प्रवेशयेत् । अथवा क्षारस्नुही क्षीराभ्यां भावितान् कटुकमत्स्यकान् तिक्तपोष्ठीप्रभृतीन् मत्स्यान्न योनौ दद्यात् । अथवा वराहमत्स्ययोः पित्ताभ्यां सुभावितान् लक्तकान् अलक्तकान् योनौ दद्यात् । अथवा अधोहरवरेचनिकद्रव्य काथैः समाक्षिकैस्तथोद्ध हरैर्वमनद्रव्यकाथैः समाक्षिकः सुभावितान् लक्तकान् योनौ दद्यात् । अथवा किण्वं तिलकल्कं सगुड़क्षारं पुराणगुड़ यवक्षारमिश्रां वर्त्तिं कृला योनिविशोधनं दद्यात् । अथवा रक्तपित्तहरं क्षारं मधुसर्पिर्ध्या लेहयेत् । तथास्यै लमुनं भक्षणार्थं तीक्ष्णां
For Private and Personal Use Only
-
चक्रपाणिः -- पललं तिलपिष्टम् । क्षारश्चात पलाशक्षार एव प्रकृतत्वात् । ताभ्यामिति क्षारसुधाक्षीराभ्याम् । कटुकमत्स्यः शफरीशुष्कमत्स्यः । लक्तकान् वस्त्रावयवान् । किण्वं सुरावीजम् । रक्तपित्तहरं क्षारमिति नीलोत्पलक्षारम् ॥ १०५-१०७ ॥
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
| गुल्मचिकित्सितम्
२६०२
चरक-संहिता। प्रवर्त्तमाने रुधिरे दद्यान्मांसरसौदनम् । घृततैलेन साभ्यङ्ग पानार्थे तरुणां सुगम् ॥ १०८ । रुधिरेऽतिप्रवृत्ते तु रक्तपित्तहरी क्रियाम् । कुर्याद वातरुगा याः सर्वा वातहरीः पुनः॥ घृततैलावसेकांश्च तित्तिरीश्चरणायुधान् । सुरां समण्डां पूर्वञ्च पानमम्लस्य सर्पिषः॥ प्रयोजयेदुत्तरं वा जीवनीयेन सर्पिषा। अतिप्रवृत्ते रुधिरे सतिक्तनानुवासनम् ॥ १०६ ॥
मदिराश्च पातु मत्स्यांश्च व्यञ्जनाय दद्यात्। अथवा दाशमूलिकं दशमूलकाथं गोदुग्धगोमूत्रयवक्षारयुक्तं कृखा मथिवा योनौ वस्तिं दद्यात्। एवं कृतेऽप्यदृश्यमानं चेत् रुधिरं तदा गुल्मप्रभेदनं यद्यद भेषजठुक्तं तत्तद दद्यात् ॥ १०५-१०७॥
गङ्गाधरः-प्रवत्तेमान इत्यादि। एवं हि प्रवर्त्तमाने रुधिरे मांसरसौदनं पथ्यं दद्यात्। घृततैलेन चाभ्यङ्गमभ्यङ्गञ्च दद्यात्। पानार्थ तरुणां नवां सुरां दद्यात् ।। १०८॥
गङ्गाधरः-रुधिरेऽतीत्यादि। एवं कृते यद्यतिप्रवत्तते रुधिरं तदा रक्तपित्तहरी क्रियां कुर्यात् । वातरोगश्चेद् भवति तदा वातहरीः सर्वाः क्रियाः कुर्यात् । घृतेत्यादि । अतिप्रत्ते रुधिरे। घृततैलाबसेकांश्च वातहरान् उक्तान् कुर्यात् । मांसार्थ तित्तिरीन चरणायुधान् कुक्कुटान् समण्डां सुरां प्रयोजयेत् । अम्लस्य सर्पिषश्च पानं पूर्व प्रयोजयेत्। तत उत्तरं जीवनीयेन जीवनीयदशककाथकल्काभ्यां सिद्धेन सापेषानुवासनं प्रयोजयेत्। एवं सतिक्तेन तिक्तकघृतेनानुवासनं प्रयोजयेदिति ॥ १०९ ॥
चक्रपाणिः-अम्लस्य सर्पिषः भोजनोत्तरकालपानम्। किंवोत्तरवस्तिः। जोवनी सर्वाितरक्ते वक्तव्यम्। सतिक्तेन तिक्तकघृतेनानुवासनमिति ॥ १०८-१०९ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम्।
२६०३
तत्र श्लोकाः। स्नेहः स्वेदः सपिस्तिश्चर्णानि वृहणं गुड़िकाः। वमनविरेको मोनः चतजस्य च वातगुल्मवताम् ॥ सर्पिः सतिक्तसिद्धं क्षीरं प्रस्रसनं निरूहाश्च । रक्तस्य चावसेचनमाश्वासनसंशमनयोगाः॥ उपनाहनं सशस्त्रं पक्कस्याभ्यान्तरप्रभिन्नस्य। संशोधनसंशमने पित्तप्रभवस्य गुल्मस्य ॥ स्नेहः स्वेदो भेदो लङ्घनमुल्लेखनं विरेकश्च । सर्पिर्वस्तिर्गुड़िका चूर्णमरिष्टाश्च सक्षाराः॥ गुल्मस्यान्ते दाहः कफजस्याग्रेऽपनीतरक्तस्य । गुल्मस्य रोधिरस्य क्रियाक्रमः स्त्रीभवस्योक्तः ॥ यथानपानसेवा हेतूनां वर्जनं यथाखञ्च छ । नित्यञ्चाग्निसमाधिः स्निग्धस्य च सर्वकर्माणि ॥
गङ्गाधरः-अध्यायार्थमुपसंहरति-तत्र श्लोका इति । स्नेहः स्वेद इत्यादि। क्षतजन्यशोणितस्य मोक्षः । प्रस्रसनं विरेचनम् । आश्वासनं समाश्वस्तं सपातिमित्यादिना आश्वासवचनम् । उपनाहनं प्रलेपनम् । स्नेह इत्यादि। उल्लेखनं वमनं कफनस्पति छेदः। अग्रे पूर्वमपनीतरक्तस्य विरिक्तीकृतरक्तस्य रोधिरस्य गुल्मस्य स्त्रीभवस्य क्रियाक्रमः उक्तः। अथ वातादिगुल्मेषु यथास्वं पथ्यानपानसेवा, यथास्वं हेतूनाश्च वर्जनम्। नित्यश्चाग्निसमाधिरित्येतत् आमान्वये पित्तगुल्मे इत्यादिना प्रोक्तम् । स्निग्धस्य भिषजा तु स्वेद इत्यादिना
* "पथ्यान" इति पाठः साधीयान् ।
For Private and Personal Use Only
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६०४
चरक-संहिता। [ गुल्मचिकित्सितम् हेतुर्लिङ्ग सिद्धिः क्रियाक्रमः साध्यता न च योगाश्च छ । गुल्मचिकित्सितसंग्रह एतावान् व्याहृतोऽग्निवेशस्य ॥ ११०॥ इत्यग्निवेशकुतै तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने
गुल्मचिकित्सितं नाम पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥
स्निग्धस्य च सर्व्वकर्माण्युक्तानि। पूर्व गुल्माना हेतुर्लिङ्गं प्रोक्तं ततः सक्रियाक्रममतः सिद्धमित्यादिना सिद्धः क्रियाक्रमः। सञ्चितः क्रमश इत्यादिना न साध्यता उक्ताः । योगाश्च उक्ताः ॥११० ॥
गङ्गाधरः-अध्यायं समापयति-अग्निवेशेत्यादि। इति वैद्यश्रीगङ्गाधरकविरत्नकविराजविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ पष्ठस्कन्धे चिकित्सितस्थानजल्पे गुल्मचिकित्सितजल्पाख्या
पञ्चमी शाखा॥५॥
चक्रपाणिः-स्नेह इत्यादिना पुनः संक्षेपेण संग्रह करोति। साध्यतानुयोगाश्च एतेन प्रत्येक वातादिगुल्मचिकित्सिते संगृहीतेऽपि पुनः संक्षेपसंग्रहाभिधानेन संगृहीता ॥ ११० ॥ इति महामहोपाध्याय-चरकचतुरानन-श्रीमञ्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुव्वददीपिकायां चरफतात्पर्यटीकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायां गुल्मचिकित्सितं
नाम पञ्चमोऽध्यायः ॥५॥
* साध्यतानुयोगाश्च इत्यन्यत्र पठ्यते।
For Private and Personal Use Only
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
षष्ठोऽध्यायः ।
अथातः प्रमेहचिकित्सितं व्याख्यास्यामः, इतिह स्माह भगवानात्रेयः ॥ १ ॥
निम्महमानानुशयो निराशः पुनर्व्वसुर्ज्ञानतपोविशालः । कालेऽग्निवेशाय सहेतुलिङ्गानुवाच मेहान् शमनञ्च तेषाम् ॥ २ ॥ श्रस्यासुखं खमसुखं दधीनि ग्राम्यौदकानूपरसाः पयांसि । नवान्नपानं गुड़ वैकृतञ्च प्रमेहहेतुः कफकुच्च सर्व्वम् ॥ ३ ॥
गङ्गाधरः - अथोद्देशानुक्रमेण गुल्मचिकित्सितानन्तरं प्रमेहचिकित्सितमाह - अथात इत्यादि । सर्व्वं पूर्व्ववद् व्याख्येयम् ॥ १ ॥
।
गङ्गाधरः - निम्महेत्यादि । अनुशयोऽनुवृत्तिः । मोहमानानुशयाभ्यां निर्गतः । निराशः आशातो निर्गतः आशाशून्य इत्यर्थः । ज्ञानतपसी विशाले यस्य । काले प्रश्नकाले ॥ २ ॥
गङ्गाधरः -- तत्र हेतुमाह - आस्येत्यादि । आस्या आस्यते उपविश्यते इत्यास्या, तत्र सुखं सुखेनास्या इत्यर्थः । स्वप्नमुखं सुखेन निद्रा । ग्राम्यश्च औदकञ्चानुपञ्च तानि मांसानि तेषां रसाः । पयसीति गव्यमाहिषादिदुग्धानि । नवानामन्नं भोजनं पानञ्चाथवा नवे चान्नपाने । गुड़वैकृतं गुड़कृतविकारः । सर्व्वं कफकुच्च द्रव्यम् । प्रमेहहेतुः कफममेह हेतुरित्यर्थः । केचित् तु एतेन सर्व्वप्रमेहेषु कफानुबन्धः ख्यापितः, सामान्येनेदं हुतं पूर्व्वं प्रमेहाणां निदानं त्रिदोषकोपकत्वात् तन्न निदानस्थाने हि त्रिदोषप्रकोपजाः सर्व्वे प्रमेहा उक्ताः पुनः श्लेष्माद्याधिक्येन श्लैष्पिकादिप्रमेहाणां प्रत्येकं निदानमुक्तम् ॥ ३ ॥
5
चक्रपाणिः - निदानोक्तसम्बन्धक्रमादेव गुल्मचिकित्सितादनु मेहचिकित्सितं समुच्यते । निर्गता मोहादयो यस्य स तथा, अनुशयः कोपः, निर्गता आशा यस्य स निराशः नीरागः । निदानोक्तमपि हेतुलिङ्गादि पुनः प्रकरणवशात् सकलमुच्यते । आस्थासुखमिति सुखजनिकास्या न दुःखजनिका । एवं स्वप्नसुखञ्च ज्ञेयम् । शय्यादिदोषेण दुःखस्वप्नं दुःखास्या च न प्रमेहहेतुः । गुडवैकृतच इत्यादिना कफजादिमेहहेतुः । कफजा एव मेहाः मेहत्वेनादावच्यन्ते ॥ १-३ ॥
३२७
For Private and Personal Use Only
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६०६
चरक-संहिता। [ प्रमेहचिकित्सितम् मेदश्च मांसञ्च शरीरजश्च क्लेदं कफो वस्तिगतं प्रदूष्य । करोति मेहान् समुदीर्णमुष्णैस्तानेव पित्तं परिदृष्य चापि ॥ क्षीणेषु दोषेष्ववकूष्य वस्तौ धातून् प्रमेहान् कुरुतेऽनिलश्च । दोषो हि वस्तिं समुपेत्य मूत्रं संदृष्य मेहान् कुरुते यथास्वम् ॥४॥ साध्याः कफोत्था दश पित्तजाः षट् याप्या असाध्यः पवनाच्चतुष्कः। समक्रियत्वाद विषमक्रियत्वान्महात्ययत्वाच्च यथाक्रमं ते॥५॥
गङ्गाधरः-तत्र हायनकयवकेत्यादिना कफप्रमेह निदानं यदुक्तं तथा दोषः श्लेष्मा दूष्याश्च बहुबद्धमेदःप्रभृतय इति तदनुसृत्य सम्पाप्तिमाह-मेदश्चेत्यादि। एभिरास्यासुखादिभिः प्रकुपितः कफो दोषो मेदो मांसं शरीरज क्लेदं चकारानिदानस्थाने व्याख्यातं शुक्रं शोणितं वसां मज्जानं लसीकां रसञ्चौज इति सर्व दृष्यं वस्तिगतं बहुबद्धं प्रदूष्य यथास्वं दशोदकमेहादीन् मेहान् करोति। पित्तश्चोष्णैर्निदानस्थाने व्याख्यातैरुष्णाम्ललवणेत्यादिभिः समुदीर्ण सत् तानेव मेदश्च मांसश्च शरीरजश्च क्लेदं शुक्रञ्च शोणितञ्च बसाञ्च सज्जानश्च लसीकाश्च रसञ्चौजश्चेति सर्वान् परिदृष्य षट् प्रमेहान् यथास्वं क्षारमेहादीन् पट् करोति । क्षीणेष्वित्यादि। वातोऽपि निदानस्थाने व्याख्याते तिप्रमेह निदानः कपायकटुतिक्तरुक्षलघुशोतेत्यादिभिः कुपितः सन् तानेव बहुमलिनमेदोमांसशरीरजक्लेदशुक्रशोणितवसामज्जलसीकोजोरसान् बद्धदृष्यान् अवकृष्य प्रमेहान् कुरुते। यतो दोषो वस्तिमुपेतान् दृष्यान संदृष्य यथास्वं मेहानुदकमेहादीन् दश षट् चतुरो मेहान् कुरुते ॥४॥
गङ्गाधरः-तत्र साध्यासाध्यत्वादीनाह-साध्या इत्यादि। कफोत्था दश प्रमेहाः साध्याः, प्रकृतिविकृतिभूतवात् समक्रियखाच । दोषो हि श्लेष्मा उष्णरुक्षादिसाध्यो, दूष्याश्च मेदोमांसादयो धातवोऽप्युष्णरुक्षादिसाध्या इति सपक्रियत्वम्। यद्यपि शोणितमपि दृष्यं नोष्णरुक्षादिसाध्यं तथापि विरुद्धगुणसमवाये भूयसाल्पमवजीयते इति मेदोमांसादिभूयःसहचरितत्वेन भवत्येव . चक्रपाणिः-मेदश्च मांसच्चेत्य नेन कफजादिमेहसम्प्राप्तिमाह। क्षीणेष्विति दोषेषु कफ.पित्तेषु, द्वयोश्च बहुवचनं व्यक्त्यपेक्षया इयम्। क्षीणेष्विति वृद्धवातापेक्षया क्षीणेषु, तेन वृद्धकफपित्ते यो वायुः लङ्घनादिना क्रमेण वृद्धो भवति स नेहासाध्यमेहचतुष्टयकरणे विवक्षित इति दर्शयति । अत्र चिकित्साविधानात् साध्यत्वमस्ति, यदुक्तं- 'या वातमेहान् प्रति पूर्वमुक्ता वातील्वणानां विहिता क्रिया सा। वायुर्हि मेहेज्वतिकर्षितानां कुप्यत्यसाध्यान् प्रति नास्ति चिन्ता' इति। धातूनिति वसामजोजोलसीकाख्यान्। सर्वत संशमनं
For Private and Personal Use Only
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६ष्ट अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्।
२६०७ कफः सपित्तः पवनश्च दोषा मेदोऽस्त्रशुक्राम्बुवसालसीकाः। मज्जा रसौजः पिशितञ्च दृष्याः प्रमेहिणां विंशतिरेव मेहाः ॥ ६॥ जलोपमञ्चक्षुरसोपमं वा घनं घनश्चोपरिविप्रसन्नम्। शुक्ल सशुक्रशिशिरं शनैर्वा लालेव वा बालुकया युतं वा॥ उष्णादिसाध्यमिति । पित्तजाः षट् याप्याः संसृष्टदोषमेदःस्थानखात् । पित्तदोषे स्निग्धशीतादिक्रिया मेदोमांसशरीरजक्लेदशुक्रशोणितवसामज्जलसीकोजोरसानां दृष्याणां क्रियया रुक्षोष्णादिरूपया विषमक्रियखात्। पवनाचतुष्कः प्रमेहोऽसाध्यस्तथैव विरुद्धोपक्रमखात् महात्ययखाच्च। महात्ययखन्तु मेदःप्रभृतिधातुदुष्ट्यां सत्यां वसामजलसीकोजसां गम्भीरधातूनामत्यपकर्षकवात. जनितत्वेनाशुघातिखमिति यथाक्रमम् अन्वयः ॥५॥
गङ्गाधरः-एषु सर्वेषु प्रमेहेषु दोषदृष्याणां संग्रह सङ्ख्यासंग्रहश्च दर्शयतिकफ इत्यादि। सपित्त इत्यनेन पृथक् पृथक् प्रमेहकरखमेषां निरस्तम्। सर्वत्रव मेहेष्वेते त्रयो दोषा मेद प्रभृतयः पिशितान्ता दशैव दूष्याः। अत्राम्बु शरीरजः क्लेदः। विंशतिरेव न खधिका मेहा भवन्ति ॥६॥
गङ्गाधरः-कफजान दश प्रमेहान् नामतो लक्षणाथमाह-जलोपममित्यादि ।
दोषाणामुच्यत इत्याह-दोषो हीत्यादि। समक्रियत्वादिति कफस्य दोषस्य दृष्यस्य मैदाप्रभृतेः समानत्वात् कटुतिक्तादिक्रियायाः, विषमक्रियत्वादिति पित्तस्य संशमनादिचिकित्सायाः कटादिरूपाया विषमत्वात्, महात्ययत्वादिति मजादिगम्भीरधात्वपकर्षकत्वेन महाव्यापत्तिकर्तृत्वादाशुकारित्वाच्च। चकारान्निदानोक्तविषमक्रियत्वञ्च वातात्मकानां समुच्चिनोति । यथाक्रममिति यथासंख्यम् ॥१५॥
चक्रपाणि:-कफ इत्यादिना सर्वमेहाणां दोषदूष्यसंग्रहमाह । रसश्च ओजश्चेति रसौजा ओजसोऽपि मधुमेहे दूष्यत्वात्। यद्यपि मेदःप्रभृतयो दूष्या इह उच्यन्ते, तथापि पूर्वे मेदोमांसशरीरजक्लेदानामवश्यम्भावितया परिग्रहः, मजादयश्च सर्वमेहे पुनरवश्यं दृश्यन्ते स्तोकं वा दृष्टा भवन्ति । किंवा सर्वमेहाणामेव त्रिदोषजत्वं तथा सकलदूष्यत्वञ्च कफः सपित्त इत्यादिना ग्रन्थनोच्यते। मेदोमांसादीन्यत्यर्थदूष्योपदर्शनार्थ पृथगुक्तानि। यतः कियन्त:शिरसीये सकलमेहवाचकं मधुमेहं कथयता दोषत्रयप्रकोपोऽप्युक्तः। तथाहि -'समारुतस्य पित्तस्य कफस्य च मुहुर्मुहुः। दर्शयत्याकृतिं गत्वा क्षयमाप्यारयते पुनः।' इत्युक्तम्, तथा सुश्रुतोऽप्याह-'वातपित्तमेदोभिरन्वितः श्लेष्मा मेहान् जनयति ।' कफजादीनां झुल्बणादिसंसर्गस्थानन्त्येन प्रमेहसंख्याप्रसक्तिनिरासार्थमाह-विंशतिरेव मेहा इति ॥ ६ ॥
चक्रपाणिः-जलोपममित्यादिना दशभिः श्लेष्मगुणैः कृतान् दश प्रमेहानाह । एतच्च निदाने
For Private and Personal Use Only
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ प्रमेहचिकित्सितम्
२६०८
चरक संहिता । विद्यात् प्रमेहान् कफजान् दशतान् चारोपमं कालमथापि रक्तम् हारिद्रमाञ्जिष्ठमथापि नीलमेतान् प्रमेहान् षड़ शन्ति पैत्तान् ॥ मज्जौजसा वा वसयान्वितं वा लसीकया वा सततं विबद्धम् । चतुर्व्विधं मूत्रयतेऽनिलेन शेषेषु धातुष्वव कर्षितेषु ॥ ७ ॥ वर्णं रसं स्पर्शमथापि गन्धं यथास्वदोषं भजते प्रमेहः । श्यावारुणो वातकृतः सशूलो मज्जादिसाद्गुण्यमुपैत्यसाध्यः ॥८॥
"
जलोपममुदकमेहम्, इक्षरसोपममिक्षमेहं, घनं सान्द्रमेयं, घनञ्चोपरिविप्रसन्नं सान्द्रप्रसादमेह, शुक्लं शुक्रमेह, सशुक्रं शुक्रमेह, शिशिरं शीतमेहं शनैरिति शनैमेह, लालेवेति लालामेह, बालुकया युतमिति सिकता मेहं; दशैतान कफजान् प्रमेहान विद्यात् । लक्षणान्येषां निदाने प्रोक्तानि । अथ पित्तजान् षड़ाह - क्षारोपमित्यादि । क्षारोपमं क्षारमेह, कालं कालमे रक्तं लोहितमेह, हारिद्रमेह, माञ्जिष्ठमेहश्च, नीलं नीलमेहम्; इत्येतान् षट् पैत्तान् प्रमेहानुशन्ति । अथ वातजान चतुरः प्रमेहानाह - मज्जेत्यादि । मज्जमेहम्, ओजसा मधुमेहं वसयान्वितं वसामेह, लसीकया युतं हस्तिमे; चतुर्व्विधमनिलेन शेषेषु मज्जादिधातुष्ववकर्षितेषु मूत्रयते ॥७॥
गङ्गाधरः- वर्णमित्यादि । एषु सर्व्वेषु प्रमेहेषु यथादोषं वणरसस्पर्शगन्धा भवन्ति । कस्य दोषस्य वर्णो न मज्जमेहेषु दृश्यते इत्यत आह- श्यावारुण इत्यादि । वातकृतश्च वर्णः श्यावारुणः सशूलः, मज्जादीनां मज्जवसालसीकौजसां सद्गुण्यं समरूपतां यस्मादुपैति तस्मादसाध्यो भवति । न तु कफस्य वर्णों न वा पित्तस्य वणः मेदः प्रभृतिदूष्यसाद्गुण्यमेति तस्मान्नासाध्यः ॥ ८ ॥
स्फुटमनुसर्त्तव्यम् । घनञ्चोपरि विप्रसन्नमित्यनेन सान्द्रप्रसादमे हमाह । वातिको मज्जमेहः । ( ओजसा मधुमेहः ) । वसया वसामेहः । लसीकया इस्तिमेह इति ज्ञेयाः । शेषेष्विति जादिषु रसादियुक्तधातुव्यतिरिक्तेषु, अवकर्षितेषु इति क्षीणेषु । क्षयस्तेषां प्रहारम्भकेण वातेनैव उपोषणादिषु कर्षणाद्वा क्रियते ॥ ७ ॥
1
चक्रपाणि: - संक्षेपेण कफजादिप्रमेहलक्षणमाह - वर्णमित्यादि । तत्र कफजे श्वेतो वर्णो मधुरो रसः शीतस्पर्शः, आमश्च गन्धो भवति । एवं पित्तमेहेऽपि ज्ञेयाः । वायोस्त्वतिनिर्व्वर्णत्वेन प्राभाविकं कायवर्णनमाह - श्यावारुण इत्यादि । मज्जादिसाद्गुण्यं मज्ज
For Private and Personal Use Only
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६ष्ट अध्यायः ]
२६०६
चिकित्सितस्थानम् । स्वेदोऽङ्गन्धः शिथिलाङ्गता च शय्यासनस्वप्नसुखे रतिश्च । हृन्नेत्रजिह्वाश्रवणोपदेहो घनाङ्गता केशनखाभिवृद्धिः ॥ शीतप्रियत्वं गलतालुशोषो माधुर्य्यमास्ये करपाददाहः । भविष्यतो मेहगदस्य रूपं मूत्रेऽभिधावन्ति पिपीलिकाश्च ॥ ६ ॥ स्थूलः प्रमेही बलवानिकः कुशस्तथैकः परिदुब्र्बलश्च । संवृणं तत्र कृशस्य काय्यं संशोधनं दोषबलाधिकस्य ॥ १० ॥ स्निग्धस्य योगा विविधाः प्रयोज्याः कल्पोपदिष्टा मलशोधनाय । ऊर्द्ध तथाधश्च मलेऽपनीते मेहेषु सन्तर्पणमेव कार्य्यम् ॥ ११ ॥
गङ्गाधरः - अस्य पूव्वरूपमाह - स्वेदोऽङ्गगन्ध इत्यादि । शिथिलाङ्गता अङ्गशैथिल्यम् । शय्यादिषु सुखे रतिः सेवा । हृदादीनामुपदेह उपलेपः । घनाङ्गता स्थूलाङ्गता । केशनखानामभिवृद्धिः स्वभावतो दृद्धे रतिवृद्धिः ॥ ९ ॥
गङ्गाधरः- संक्षेपतो मेहस्य निदानदोषदृष्योपदेशपूर्वकं संप्राप्तिसंख्यानामतोऽनुरूपलिङ्गानि पूर्वरूपाण्युक्तत्वानन्तरमुपशयं वक्तुं चिकित्सितमाह - स्थूल इत्यादि । इह खलु प्रमेही पुरुषो द्विविधो भवति । तत्रैकः प्रमेही स्थूलो बलवान, तथैकोsपरः कृशः परिदुर्बलश्च भवति । तत्र कृशस्य दुब्बलस्य प्रमेहिणः संगृहणं सम्यक् पुष्टिकरं भेषजं कार्यम् । दोषबलाधिकस्य स्थूलस्य बलवतः प्रमेहिणः संशोधनं विरेचनादिकं कार्य्यम् ॥ १० ॥
गङ्गाधरः - ननु योगः कथं संशोधयेदित्यत आह- स्निग्धस्येत्यादि । स्निग्धस्येति न स्निग्धखिन्नस्य, मधुमेहिनां स्थूलानां पित्तमेहिनाञ्च स्वेदप्रतिषेधात् । स्निग्धस्यैव कल्पोपदिष्टाः कल्पस्थाने वक्ष्यमाणा वमन विरे
तथा
कादिसमानगुणतां याति । यद्यपि वातिको मेहोऽसाध्य एवोक्तस्तथापि पुनरिहासाध्यवचनेन य एव उत्पत्तितः प्रभूताकृतिः स एव श्यावारुणत्वादि सकलं लक्षणं बिभर्त्ति । यस्तूत्तरकालं चानुबद्धः स साध्यो भवति । तल मज्जादिसाद्गुण्यं नावश्यं भवतीति दर्शयति । किंवोत्तरकालमेव ये वातानुबन्धाः श्यावारुणवर्णादय उक्ता भवन्ति तेऽप्यसाध्या भवन्तीति । कफपित्तजा अपि मज्जादियोगादसाज्या एव उक्तम्- 'सर्व एव प्रमेहास्तु कालेनाप्रतिकारिणः । मधुमेहत्वमायान्ति तदासाध्या भवन्ति हि ॥ स्वेदोऽङ्गगन्ध इत्यादिना पूर्व्वरूपमाह ॥ ८१९ ॥ चक्रपाणिः - परिदुर्बलो हीनबलः । कृशस्य इति मांसकृशस्य, दोषबलाधिकय दोषेग बलेनाधिकस्य ॥ १० ॥
For Private and Personal Use Only
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६१०
चरक-संहिता। [प्रमेहचिकित्सितम् गुल्मः क्षयो मेहनवस्तिशूलं मूत्रग्रहश्चाप्यपतर्पणेन। प्रमेहिणः स्युः परिवृहणानि कार्याणि तस्य प्रसमीक्ष्य वह्रिम् ॥१२ संशोधनं नाहति यः प्रमेही तस्य क्रिया संशमनी प्रयोज्या। मन्थाः कषाया यवचूर्णलेहाः प्रमेहशान्त्यै लघवश्च भक्ष्याः ॥१३॥ ये विष्किरा ये प्रतुदा विहङ्गास्तेषां रसैर्जाङ्गलजैमनोज्ञः। यवौदनं रुक्षमथापि वाट्य मद्यान् सशक्तूनपि वाप्यपूपान् ॥ मुद्दादियूषैरपि तिक्तशाकैः पुराणशाल्योदनमाददीत। दन्तोगन्दोतैलयुतं प्रमेही तथातसीसर्षपतैलयुक्तम् ॥ चनयोर्ये योगास्ते मलशोधनाय उद्धृतोऽधस्ताच्च कफपित्तपुरीषशोधनाय प्रयोज्याः। तैयोगैः ऊर्द्ध वमनेन कफादौ मलेऽपनीते तथाधश्च विरेचनेन पित्तादावपनीतें निर्ह ते सति सन्तर्पणं सन्तर्पणीयोक्तं तृप्तिकरं कर्म कार्यम् ॥११॥
गङ्गाधरः-कस्मात् संशुद्धमलस्य प्रमेहिणः सन्तर्पणं कार्य न खपतर्पण मित्यत आह-गुल्म इत्यादि। प्रमेहिणः वान्तस्य विरिक्तस्य खल्वपतपणेन गुल्मादय एते स्युस्तस्माचापहृतमलस्य प्रमेहिणो वह्नि असमीक्ष्य परिहणानि च कार्याणि ॥१२॥
गङ्गाधरः-संशोधनमित्यादि। यस्तु खलु प्रमेही कृशदुबलादिः संशोधनं नाईति तस्य संशमनी क्रिया प्रयोज्या। अथ संशमनानि प्रमेहिणामाह-मन्था इत्यादि। मन्था द्रवेणालोड़िताः सक्तवः। कपायाः पञ्च कषायरूपाः । यवश्व चूर्णश्च लेहश्च लघवश्व पुराणपष्टिकादिकृता विकारा भक्ष्याः प्रमेहशान्त्यै प्रयोज्याः ॥१३॥
गङ्गाधरः-तत्रादौ मांसाथमाह-ये विष्किरा इत्यादि। अन्नपानादिके. ऽध्याये ये विष्किरसंशाः पक्षिणः प्रतुदसंज्ञाः पक्षिणश्चोक्तारतेषां मांसरसः मनोज्ञ र्जाङ्गलमांसजैश्च रसैः रुक्षं यवौदनं यवतण्डुलौदनमथवा वाट्य यवमण्डमू आददीत। सशक्तन् यवशक्तनप्यपूपानपि आददीत। मुद्दादिलघुविदलयः तिक्तशाकैः पटोलपत्रादिभिः पत्रपुष्पफलकाण्डशाकः पुराणशाल्योदनं वा आददीत। दन्तीत्यादि। दन्तीफलस्नेहेन इङ्दी पुत्रञ्जीवफलं तस्य स्नेहेन
चक्रपाणिः-अयो धातुक्षयः। क्षुषणशुष्कयवाणां मण्डरहितो यवौदनः, स एव मण्डो वास्यः निस्तुषोष्णदलितानां यवानां भवति । अतसी ख्याता। ये तिलातसीति पठन्ति तेषां मनसि
For Private and Personal Use Only
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६ष्ठ भन्याया] चिकित्सितस्थानम्। २६६१ सषष्टिकं स्यात् तृणधान्यमन्न यवप्रधानन्तु भजेत् प्रमेही। यवस्य भक्ष्यान् विविधांस्तथाद्यात् कफप्रमेही मधुसंप्रयुक्तान् ॥१४ निशि स्थितानां त्रिफलाकषाये स्युस्तपणाः क्षौद्रयुता यवानाम् । तान् सीधयुक्तान् प्रपिबेत् प्रमेहो प्रायोगिकान् मेहवधार्थमेव ॥१५ ये श्लेष्ममेहे विहिताः कषायास्तै वितानाञ्च पृथग यवानाम् । शक्तूनपूपान् सगुड़ान् सधानान् भक्ष्यांस्तथान्यान् विविधांश्च खादेत॥ खराश्वगोहंसकसंभृतानां * तथा यवानां विविधाश्च भक्ष्याः। देयास्तथा वेणुयवा यवानां कल्पेन गोधूममयाश्च भक्ष्याः ॥१६॥ युतं पुराणशाल्योदनमाददीत। तथा अतसी मसिना इति लोके, सर्षपश्च तयोस्तैलयुतं सपष्टिकं पष्टिकधान्ययुक्तं तृणधान्यं कङ्गु कोद्रवादिकमन्नं भजेत् । किन्तु प्रमेही भक्षणविधौ यवप्रधानं भजेत् यवविकारबहुलाहारी स्यात् । इति सामान्यतः प्रमेहिणां संशमनायाहारार्थद्रव्याणुक्त्वा कफप्रमेहादिभेदैनाहयवस्येत्यादि। यवस्य भक्ष्यान् घृतपूरादीन् मधुसंमिश्रान् कफप्रमेही अयात् ॥१४॥ ___ गङ्गाधरः-निशीत्यादि। त्रिफलाकवाये त्रिफलाकाथे निशि स्थितानां यवानां सक्तरूपाणां परदिने तेन त्रिफलाकषायेणालोडितानां क्षौद्रयुताः तपगाः स्युः। तान् तर्पणान् सीधुयुतान् पायौगिकान् सतताभ्यस्तान् प्रपिबेत् मेहवधार्थ प्रकरणात् कफमेहनाशार्थम् ॥१५॥ · गङ्गाधरः-ये श्लेष्ममेहे इत्यादि। ये श्लेष्ममेहेऽत्रैव विहिता अर्थात् वक्ष्यमाणाः श्लेष्ममेहकाथा वा ये तैः काथै वितानां यवानां सक्तूनपूपान् सगुडान गुड़ेन मिश्रान् सधानान् धानानामकान् तथान्यांश्च भक्ष्यांस्तयवकृतान् विविधान् खादेत्। खराश्वेत्यादि। खराश्वादीनां मांसस्य तथा यवानां पूपादयो भक्ष्या विविधा देयास्तथा यवानां कल्पेन त्रिफलाकषाये निशि स्थितानां श्लेष्मप्रेहकषायभावितानां वेणुयवानां विविधा भक्ष्यास्तथा यवानां कल्पेन गोधूमानां विविधा भक्ष्या देया इत्यर्थः ॥१६॥ फलरूपातसी विवक्षिता। तृणधान्यादीनि श्यामाकादीनि। अपूपान यवपिष्टकृतान् । धानान् भृष्टयवान् । किंवा शक्रहुतानां यवानां, वेणुयवा यवानां वंशफलानामित्यर्थः ॥११-१६॥ * हंसपृषभृतानां तथा धेनुकसंभृतानामिति पाठद्वयं दृश्यते ।
For Private and Personal Use Only
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२६१२
चरक संहिता ।
[ प्रमेहचिकित्सितभू
संशोधनोल्लेखनलङ्घनानि कालप्रयुक्तानि कफप्रमेहान् । जयन्ति पित्तप्रभवान् विरेकः सन्तर्पणः संशमनो विधिश्च ॥ १७ ॥ दासुराह्वात्रिफलाः समस्ताः कषायमुत्काथ्य पिबेत् प्रमेही । चौद्रेण युक्तामथवा हरिद्रां पिवेदु रसेनामलकीफलानाम् ॥ १८ ॥ हरीतकीकट्फलमुस्तलोध' पाठाविङ्गार्जुनधन्वनाश्च । उभे हरिद्र तगरं विड़ङ्ग कदम्ब शालार्जुनदीप्यकाश्च ॥ Goa विड़ङ्गं खदिरोधवश्च सुराह्वकुण्ठागुरुचन्दनानि । दाग्निमन्थी त्रिफला सपाठा पाठा च मूर्व्वा च तथा श्वदंष्ट्रा ॥ यमान्यशीराण्यभया गुडूची चव्याभयाचित्रक सप्तपर्णाः 1 पादैः कषायाः कफमेहिनां ते दशोपदिष्टा मधुसंप्रयुक्ताः ॥१६॥
गङ्गाधरः- संशोधनं विरेचनम् । उल्लेखनं वमनम् । लङ्घनञ्चैतानि बलवतां स्थूलानां कालप्रयुक्तानि विरेचना दियोग्यकाले प्रयुक्तानि कफप्रमेहान् जयन्ति इत्यन्वयः । तथा पित्तप्रभवान् प्रमेहान् विरेकः सन्तर्पणः संशमनो विधिश्चैते जयन्तीत्यन्वयः ॥ १७ ॥
गङ्गाधरः- अथ सामान्यतः सर्व्वमेहे कषायावाह - दावित्यादि । दाव दारुहरिद्रा, सुराहा देवदारु, त्रिफला मुस्तञ्चेत्येतेषां कषाय एकः । क्षौद्रेण युक्ताम् आमलकीफलानां रसेन हरिद्रां कल्कीकृत्य पिवेत् ॥ १८ ॥
गङ्गाधरः- हरीतकीत्यादिभिः पादैर्दशभिः दश कषाया मधुसंप्रयुक्ताः कफमेहिनाम्पदिष्टाः । लोभ्रान्तैश्चतुभिर्द्रव्यैरेकः कषायः । पाठादिधन्वनान्तैद्वितीयः । धन्वनो धान इति लोके । उभे हरिद्रे इत्यादिविङ्गान्तैश्चतुर्भिस्तृतीयः । कदम्बादिदीप्यकान्तश्चतुभिश्चतुर्थः । दार्व्वीत्यादिधवान्तैश्चतुर्भिः पञ्चमः । सुराहादिचन्दनान्तैश्चतुभिः षष्ठः । दावत्यादिपाठान्तैः षड़भिः सप्तमः । पाठादिभिस्त्रिभिरष्टमः । यमानीत्यादि । यमान्यादिगुडू च्यन्तैश्चतुर्भिर्नवमः । चव्यादिसप्तपर्णान्तैश्चतुर्भिः दशमः । कषाया इति कफमेह कषायाधिकारः ।।१९।।
चक्रपाणिः - संशोधनग्रहणेणैवोल्लेखे प्राप्त पुनर्वमनस्य कफजयप्रधानत्वख्यापनार्थमुल्लेखनपदेन वाच्यम् । अन्ये तूल्लेखं कफमेहेषु निक्षेपणमात्रम् । पित्तमेहानां याप्यत्वाज्जयन्तीतिपदेन पित्तमेवं प्रतिपादनमेवोच्यते किंवात्यन्तदुष्टे मेदसि पित्तानामपि असाध्यत्वम् । साध्यास्तु मेदो यदि न प्रदष्टमित्यनेन वक्तव्यास्तान् प्रति जयन्तीति साधु । दावीं सुराह्वे त्यातं योगद्वयं
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६ष्ठ अध्यायः चिकित्सितस्थानम्।
२६१३ उशीरलोधाजनचन्दनानामुशीरमुस्तामलकाभयानाम् । पटोलनिम्बामलकामृतानां मुस्ताभयापद्मकवृक्षकाणाम् ॥ लोधाम्बुकालीयकधातकीनां निम्बा नाम्रातनिशोत्पलानाम् । शिरीषसर्जार्जुनकेशराणां प्रियङ्गुपद्मोत्पल किंशुकानाम् ।। अश्वत्थयासासनच्वेतसानां कटकटेर्युत्पलमुस्तकानाम् । पत्तेषु मेहेषु दश प्रदिष्टाः पादैः कषाया मधुसंप्रयुक्ताः ॥ २०॥ सर्वेषु मेहेषु हितौ तु पूवों कषाययोगी विहितास्तु सर्वे । मन्थस्य पाने यवभावनानां स्यु जने पानविधौ पृथक् च ॥२१॥ सिद्धानि तैलानि घृतानि चैव योज्यानि मेहेष्वनिलात्मकेषु । मेदः कफश्चैव कषाययोगैः स्नेहैश्च वायुः शममेति तेषाम् ॥२२॥
गङ्गाधरः-अथ पित्तमेहकमायानाह-उशीरेत्यादि । षष्ठीबहुवचनान्तपादैरेकैकयोगः। दश योगाः। कषायाः कषायविधिना मधुयुक्ताः पित्तमेहेषु प्रयोज्याः। पद्मकं पद्मकाष्ठं, वृक्षकः कुटजसक, अम्बु बालकं, कालीयकं कालीयकाष्ठम्, आम्रातमाम्रातकं, सज्जो धूनकः, केशरं नागकेशरं, पद्म पअकिञ्जल्कम्, उत्पलं नीलोत्पलम्, यासो दुरालभा, असनः पीतशालः, वेतसो नाम पानीयामलकम्, कटङ्कटेरी दारुहरिद्रा ॥२०॥ . गङ्गाधरः-सर्चेष्वित्यादि । पूव्वों दार्वीसुरातात्रिफलाः समुस्ता इत्येकः, क्षौद्रेण युक्तामित्यादिना द्वितीयः, इति द्वौ कपाययोगौ सर्वेषु कफपित्तवातकृतेषु प्रमेहेषु हितो। सर्वे तु दार्चीत्यादिना द्वौ, कफमेहे दश, पित्तमेहे दश, कषाया इत्येते द्वाविंशतिः कषायाः। पृथक् यथादोषं मन्थस्य पाने पानीयार्थ गोधमानाञ्च यवभावनानां पानीयार्थ भोजने पानीयार्थ पानविधौ पानीयार्थश्च विहिताः ॥२१॥
गाधरः--सिद्धानीत्यादि। उक्तैः सर्वैः कपाययोगः काथकल्फरूपैः सिद्धानि पक्कानि तैलानि घृतानि चानिलात्मकेषु वातानुबन्धेषु न तु वातजेषु च सर्वमेहेषु। सुराह्वा देवदारु। हरीतक्यादयो दश यथासंख्यं कफमेहेषु। किंवा सबै सर्वकफमेहेषु । उशीराद्य ताश्च पित्तमेहेषु सम्वषु ज्ञेयाः । कटंकटेरी दारुहरिद्रा ॥ १७-२०॥
चक्रपाणि:-मन्थस्य पान इति मन्थपानार्थ, भोजन इति भोज्यसंस्कारे, एवं पान"अश्वत्थपाठासन" इति चक्रतः पाठः ।
३२८
For Private and Personal Use Only
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६१४
चरक-संहिता। [प्रमेहचिकिसितम कम्पिल्लसप्तच्छदशालजानि वैभीतरौहीतककौटजानि । कपित्थपुष्पाणि च चूर्णितानि क्षौद्रेण लिह्यात् कफपित्तमेही ॥ पिबेद रसेनामलकस्य चापि कल्कीकृतान्यक्षसमानि काले। जीणे च भुञ्जीत पुराणमन्नं मेही रसैबङ्गलमनोज्ञ ॥२३॥ दृष्टानुबन्धं पवनात् कफस्य पित्तस्य वा स्नेहविधिर्विकल्प्यः। तैलं कफे स्यात् स्वकषायसिद्धं पित्ते घृतं पित्तहरः कषायैः ॥२४॥
याप्यार्थ मेहेषु योज्यानि। तस्य फलमाह ---मेद इत्यादि। तैः कपाययोगः काथकल्करूपैः सिद्धेः स्नेहस्तेषां मेहिनां मेदः शममेति कफश्च शममेति स्नेहैस्तैले तैर्वा वायुः शगमेतीति मेदःकफवातास्तैः पक्वैस्तैलै तेर्वा इम यान्तीत्यर्थः ॥२२॥
गङ्गाधरः-ननु पित्तानुबन्धादौ किं काय्यमित्यत आह-कम्पिल्लेत्यादि। कम्पिल्लं कमलागुड़ीति लोके तस्य, तथा सप्तच्छदशालयोस्तथा विभीतकादीनां चूर्णानि कपित्थपुष्पर्णानि च कफपित्तमेही लिह्यात् । पृथक्पदानि योगत्रय ख्यापनार्थम्। शालान्त एकः, कोटजान्तो द्वितीयः, तृतीयः कपित्थपुष्पाणि । त्रीनेतान् योगान् कल्कीकृतान् अक्षमात्रान् आमलकस्य रसेनापि पिबेत् । तदोषधे जीणे पुराणशालियवाद्यन्न मनोज्ञ : जाङ्गलहरिणशशकादिमांस रसमेही सर्वप्रमेही न तु कफपित्तमेही तदनुत्तौ पुनरुक्तखात् भुञ्जीत ॥२३॥
गङ्गाधरः-दृष्ट्वेत्यादि। कफस्य पित्तस्य वा पवनात् पवने नानुबन्धं दृष्ट्वा स्नेहविधिरतैलघृतविधिविकल्प्यः विभज्य कल्पयेत्। तद्विभागमाह-तैलमित्यादि । पवनानुवन्धे कफे स्वकषायसिद्धं कफमेहहरयोगोक्तद्रव्याणां कषायेण चतुगुणेन पादेन कल्केन सिद्धं तैलं योज्यं, पित्ते पवनानुबन्धे पित्तप्रमेहे पित्तहरैः पित्तप्रमेहहरैः कषायैश्चतुर्गणकाथैः पादिकैः कल्कैश्च सिद्धं घृतं योज्यम् । कषायशब्देनात्र हि कफादिमेहोक्तकषाययोगा ये य उक्तास्ते ते त्वेकैकयोगा
संस्कारेऽपि । सिद्धानि तैलानीति ---एतैरेव कपायैः सिद्धानि । अनिलात्मकेविति कफपित्तमेहेष्वेव क्रमादपि नानुवन्धेषु उत्पत्तिविशिष्टानिलजानामसाध्यत्वेनाचिकित्स्यत्वात् । कफमेही पित्तमेही च। कल्कीकृतानीति कम्पिल्लकादीनि कल्कीकृतानि च ॥ २१-२३ ॥
चक्रपाणि:-अनुबन्धमिति पश्चादनुगतं, विकल्प्यः । कफे स्यादिति कफ वातानुबन्धे स्यादेवं
For Private and Personal Use Only
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६ष्ट अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
२६१५ त्रिकण्टकाश्मान्तकसोमवल्कैर्भल्लातकः सातिविषैः सलोधे। पाठापटोलार्जुननिम्वमुस्तैर्हरिद्रया पद्मकदीप्यकैश्च ॥ मञ्जिष्ठया चागुरुचन्दनैश्च सबैः समुस्तैः कफवातजेषु। मेहेषु तैलं विषचेद घृतन्तु पैत्तेषु मिश्रं त्रिषु लक्षणेषु * ॥ २५॥ उच्यन्ते, तेपामेकैकयोगानां द्रव्यगणस्य तैलधृते कफपित्तयोः साध्ये इत्यर्थः । काथकल्काभ्यां 'यत्राधिकरणेनोक्तिर्गणे स्यात् स्नेहसंविधौ। तत्रैव कल्कनि!हाविष्येते स्नेहवेदिना' इति वचनादत्राधिकरणे गणे तैलघृतसाधनोक्तः॥२४॥
गङ्गाधरः-त्रिकण्टकेत्यादिभिः श्लोकपादैरुक्तरेकैकयोगैः सर्वैः समुस्तैः मुस्तकसहिताण सर्वान् योगान् कृखा तदेककयोगद्रव्यगणस्य काथकल्काभ्यां सिद्धं तैलं कके वाते च मेहे विपचेत्। पैत्तेषु मेहेषु घृतं विपचेत्। त्रिषु लक्षणेषु वातपित्तकफानामनुबन्धानुबन्ध्यानां लक्षणवत्सु मेहेषु मिश्रं तैलं घृतञ्च मिश्रयिखा विपचेत् । अश्मान्तकं स्वनामख्यातक्षविशेषः। सोमवल्क श्वेतख दिरं, सोमवल्कान्त एकयोगः। लोध्रान्तो द्वितीयः। समुस्तः काय्यः । मुस्तान्तो योगस्तृतीयो नायं पुनः समुस्तः कार्यः समुस्तखात्। हरिद्रासहितदीप्यकान्तश्चतुर्थो योगः, सोऽपि समुस्तः कार्याः। चन्दनान्तः पञ्चमः, सोऽपि समुरतः कार्य्यः। एतैः कल्कैश्चतुगणैः काथैश्च तैलं तिलप्रभवस्नेहं कफवातेषु केवलकफेषु केवलवातेषु च विपयेत् । पैत्तेषु मेहेषु ते कल्कैश्चतुगणकाथैश्च गव्यं घृतं विपचेत। त्रिषु लक्षणेषु सान्निपातिकलक्षणेषु मिश्रं तैलं घृतश्च मिश्रयिखा तैः कल्कैश्चतुगुणकाथैश्च विपचेत् । ननु त्रिलक्षणः प्रमेहो नोक्तस्तत् कथं तच्चिकित्सा हि विहितेति चेत् उच्यते। त्रिषु लक्षणेषु इति वचनेन अनुवन्धानुबन्ध्यरूपाणां त्रयाणां दोषाणां पित्तेऽप्युक्तम्। सर्वरित्युक्तेऽपि सवै: स्नेहसाधनं स्यादत आह-समुस्तैरिति । मिश्रमिति तैलघृतयमकम् । त्रिषु लक्षणेष्विति विदोषलक्षणे मेलके सति त्रिदोषत्वम् । अनुबन्ध्यानुबन्धकृतं कफपित्तमेहेष्वेव ज्ञेयम्। किंवा सर्वेषामेव मेहानां त्रिदोषजत्वात् त्रिदोषत्वाविर्भावः कदाचिढ़ भवतीति ज्ञेयम् ॥ २४ ॥ २५॥ * इतः परम् ‘‘फलतिकं दारु निशा विशाला मुस्ता च निःक्वाथ्य निशा सकल्का। पिबेत् यं मधुसम्प्रयुक्तं सर्वप्रमेहेषु समुदतेषु ॥” इत्यधिकः श्लोकः चक्रदत्ततादशै दृश्यते।
For Private and Personal Use Only
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६१६
चरक संहिता। प्रमेहचिकित्सितम् लोध्र शटी पुष्करमूलमेला मूवी विडङ्ग त्रिफलां यमानीम् । चव्यं प्रियङ्ग क्रमुकं विशालां किशततिक्तं कटुरोहिणीश्च ।। भार्गी नतं चित्रकपिप्पलीनां मूलं सकुष्ठातिविषं सगठम् । कलिङ्गाकान् केशरमिन्द्रसाद्वान् नखं सपत्रं मरिचं प्लवञ्च ॥ द्रोणेऽम्भसः कर्षसमानि पक्त्वा पूते चतुर्भागजलावशेषे। रसेऽर्द्धभागं मधुनः प्रदाय पक्षं निधेयो घृतभाजनस्थः ॥ लोधासवोऽयं कफपित्तमेहान् विप्र निहन्याद द्विपलप्रयोगात्। पाण्डामयाशास्यरुचिं ग्रहण्या दोषं किलासं विविधञ्च कुष्ठम् ॥२६
इति लोध्रासवः। क्वाथः स एवाष्टपले च दन्त्या भल्लातकानाञ्च चतुष्पलं स्यात् । सितोपला त्वष्टपला विशेषः क्षौद्रश्च तावत् पृथगासवौ तौ ॥२७॥ लक्षणेषु उल्वणकफाद्यन्यतमेष्वित्यर्थः। अत एवोक्तं दृष्टानुबन्धं पवनात् कफस्य पित्तस्य वेति । एतत् तु विधिना द्वानुबन्धैकदोषजानाञ्च बोध्यम् ॥२५॥ __गङ्गाधरः-लोभ्रमित्यादिना लोध्रासवः। तत्र क्रमुको गुवाकः, कलिङ्गका निन्द्रसाहानिति भागद्वयमिन्द्रयवस्येत्यथः। केशरं नागपुष्पस्य केशरं, नवं व्याघ्रनवं, प्लवः कैवर्तमुस्तकम्। एषामेकोन त्रिंशतो द्रव्याणां प्रत्येक कर्षमानमम्भसो द्रोणे पक्त्वा चतुर्भागेकभागेऽवशिष्टे वस्त्रेण पूते तस्मिन काथे रसे षोडशशरावमिते तदर्द्धमष्टशरावमितं मधु प्रदाय घृतभाजन एष मधुमिश्रितः काथरसः पक्षं पञ्चदशदिनं निधेयो घृतभाजने निधाय स्थापयितव्य इति पक्षाज्जातरसः स लोध्रासवः। अयं द्विपलप्रयोगादित्युत्सर्गात् पुरुषव्याध्याद्यपेक्षया मात्राप्रयोगात् कफपित्तमेहान् निहन्ति । लोध्रासवः ॥२६॥
गङ्गाधरः-अपरावासवावाह-काथः स एवाष्टेत्यादि। स एव पूव्वोक्तानां लोध्रादीनामेकोन त्रिंशतो द्रव्याणां कर्षमानानां प्रत्येकं जलद्रोणे पक्त्वा षोड़शशरावावशेषो वस्त्रेण पूत एव गृहीतोऽत्र काथे दन्त्याश्चूर्णस्याष्टपळे अष्टपला सिता मधु च तावत् अष्टशरावमितं दत्त्वा पक्षं घृतभाजने स्थाप्यः । चक्रपाणिः-लोध्रमित्यादौ क्रमुकः पट्टिकालोध्र पूगं वा, इन्द्रसाहा वीजपुरका ॥२६॥ चक्रपाणिः-काथः स एवेति तावन्मानजलेनैव दन्त्यष्टपलं मलातकचतुःपलं लोध्रादीनि
For Private and Personal Use Only
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६ष्ठ अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । २६१७ सारोदकं वाथ कुशोदकं वा मधूदकं वा त्रिफलारसं वा। सीधं पिबेद वा निगदं प्रमेही माध्वीकमग्रा चिरसंस्थितं वा ॥ मांसानि शल्यानि मृगद्विजानां खादेद यवानां विविधांश्च भक्ष्यान्। संशोधनारिष्टकषायलेहैः सन्तर्पणोत्थान् शमयेत् प्रमेहान् ॥२८॥ भृष्टान् यवान् भक्षयतःप्रयोगान् शुष्कांश्च सक्तून् न भवन्ति मेहाः। श्वित्रश्च कृच्छ कफजञ्च कुष्ठं तथैव मुद्दामलकप्रयोगान् ॥२६॥ इति दन्त्यासवः। एवं तस्मिन् काथे भल्लातकानां पकानां जले क्षिप्तानां मग्नानामिष्टकाचूर्णेन घर्षितानां संसिद्धानामस्थि चतुष्पलं पेपयिखा दत्त्वा सिता वष्टपला क्षौद्रश्च तावदित्यष्टशरावमितं दत्त्वा पक्वं घृतभाजने स्थाप्यः । इति भल्लातकासवः। इति दन्तीसिताभ्यां लोध्रासवादस्य भेदो भल्लातकासवाचास्य भेदो भल्लातकाभावात् । भल्लातकासवस्य च दन्त्यासवाद्विशेषो दन्त्यभावात् इति। तौ द्वौ पृथगासवौ वा पूर्ववद्गुणो बोध्यौ। दन्त्यासवो भल्लातकासावश्च ॥२७॥
गङ्गाधरः-सारेत्यादि। सारस्य सर्वपक्षाणां सारस्य प्रमेहहितखात् श्वेतखदिराणां सारस्येति केचित्, उदकं तत्सारस्य काथं कुशोदकं कुशमूलस्य काथं मधदकं पुरातनमबर्द्ध जलं त्रिफलारसं पथ्यामलकविभीतकानां फलकाथं वा सीधु वा चिरस्थितं पुराणं पुराणं माध्वीकं वा निगदमगदसंज्ञ भेषजं वा प्रमेही पिधे । मांसानीत्यादि। मृगाणां हरिणादीनां द्विजानां पक्षिणां मांसानि रसादिविधया तत्कृतशृल्यानि च शूलपक्कानि तेषां मांसानि प्रमेही खादेत्। यवानां भक्ष्यान् विविधान् खादत्। संशोधनेत्यादि। कल्पस्थानोक्तवमनविरेचनयोगः संसाध्य अरिष्टं ग्रहण्यादुक्तं कषाया उक्ता लेहाश्च तैर्भेषजद्रव्यैः कार्या एतैः सन्तर्पणोत्थांस्तान् प्रमेहान् स्वस्वाधिकारोक्तस्तैः शमयेत् ॥२८॥
गङ्गाधरः--भृष्टानित्यादि। भृष्टान् यवान् भक्षयतो नरस्य मेहा न भवन्ति । प्रयोगान् यवप्रयोगान् भक्षयतश्च न मेहा भवन्ति । शुष्कांश्च सक्तून् भक्षतोऽपि कर्षमाणानि दत्त्वा कर्त्तव्य इत्यर्थः । क्षौद्रञ्च तावादति क्वाथापेक्षयाष्टभागमित्यर्थः। सारोदकमिति सारः प्रधानः खदिरादिसारे पड़ङ्गविधिना कृतमुदकं सारोदकं ज्ञेयम्, एवं कुशोदकं ज्ञेयम् । मधुना मधुरीकृतमुदकं मध्दकम्। शूल्यानीति शूलभृतानीत्यर्थः। मृगद्विजानामित्यव
For Private and Personal Use Only
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६१८
(प्रमेहचिकित्सित
चरक संहिता | सन्तर्पणोत्थेषु गदेष योगा मेदखिनां ये च मयोपदिष्टाः । विरुक्षणार्थं कफपित्तजेषु सिद्धाः प्रमेहेष्वपि ते प्रयोज्याः ॥३०॥ व्यायामयोगैर्विविधैः प्रगाढ़ रुद्रर्त्तनैः स्नानजलावसेकैः । सेव्यत्व गेलागुरुचन्दनादाविलेपनैश्वाशु न सन्ति मेहाः ॥ ३१ ॥ क्लेदश्च मेदश्च कफश्च वृद्धः प्रमेहहेतुः प्रसमीच्य तस्मात् । वैद्येन पूत्रं कफपित्तजेषु मेहेषु कार्य्याण्यपतर्पणानि ॥ ३२ ॥
न मेहा भवन्ति । न केवलं मेहा न भवन्ति तांस्तांश्च भक्षयतः पुरुषस्य श्वित्रादिकानि च न भवन्ति । तथा मुद्रामलकयोर्मिश्रितयक्ष्यविधया प्रयोगान् भक्षयतश्च पुरुषस्प मेहाः श्वित्रादीनि च न भवन्ति ॥ २९ ॥
गङ्गाधरः सन्तर्पणेत्यादि । ये योगाः सन्तर्पणोत्थेषु गदेष सूत्रस्थाने सन्तर्पणीयेऽध्याये शस्तमुल्लेखनं तत्रेत्यादिना पूच्चमुक्ताः तथा मेदखिनां ये योगाः सूत्रस्थानेऽनिन्दितीयेऽध्याये गुडूचीभद्रमुस्तानां प्रयोग इत्यादिना पूर्व्वमुक्ताः विरुक्षणार्थं मया ते योगा अपि कफपित्तजेषु प्रमेहेष सिद्धाः सिद्धफला अत एव प्रयोज्या इतिं; न तु वातप्रमेहेषु रुक्षणाथत्वात् ॥ ३० ॥
गङ्गाधरः- व्यायामयोगे रित्यादि । विविधैरध्वगमनमलकीड़ादिभिर्नानाविधैर्व्यायामैयुक्त्या युक्तः । प्रगादिष्टः सेव्यादिद्रव्येण कृतैरुद्वर्त्तनैस्तथा सेव्यादिभिः काथभूतैः स्नानेन तत्काथजलाभिषेकेण च तथा सेव्यादिभिः विलेपनैः प्रमेहा आशु न सन्ति न वर्त्तन्ते विनश्यन्तीति भावः । तत्र सेन्यादिद्रव्यमाह - सेव्येत्यादि । सेव्यमुशीरम्, एला स्थूलैला, अगुरु कृष्णागुरु, चन्दनं श्वेतचन्दनम्, आद्यपदेन हरिद्रापत्रग्रन्थिपर्णादिकं बोध्यम् ॥ ३१ ॥
गङ्गाधरः - अथ सन्तर्पणोत्थगदेषु प्रमेहः सन्तर्पणीयेऽध्याये पठितः, तेन प्रमेहे किं पूर्वमपतर्पणं विधेयं किं न वेत्यत आह-क्लेदश्चेत्यादि । यस्मात् क्लेदो वसालसीकादिर्घातुर्मदश्च कफश्च वृद्धः प्रमेहहेतुर्भवति, तस्मात् वैद्येन तान वृद्धान् क्लेद मेदःकफान् प्रसमीक्ष्य कफपित्तजेषु मेहेषु पूर्व्वम् अपतर्पणानि यौगिकत्वात् जाङ्गलमृगद्विजानामिति ज्ञेयम् । प्रयोगानित्यभ्यासात् । सन्तर्पणोत्थेषु गदेष्वित्यत्र सन्तर्पणीयाध्याये त्रिफलारग्वधपाठा इत्युक्ताः ॥ २१–३० ॥
चक्रपाणि: - सेव्यमुशीरं, चन्दनायैरित्यत चन्दनादिग्रहणे हि सेव्यादीनाञ्च ग्रहणं स्यात् । सम्प्रति उत्सर्गतः कफपित्त मेहाणामपतर्पणमाह । यद्यपि अपतर्पणेन गुल्मादिदोषो भवति, तथापि
For Private and Personal Use Only
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६ष्ट अध्यायः चिकित्सितस्थानम्। २६१६ या वातमेहान् प्रति पूर्वमुक्ता बातोल्वणानां विहिता क्रिया सा। वायुर्हि मेहेष्वतिकर्षितानां कुप्यत्यसाध्यान्प्रति नास्ति चिन्ता ॥३३ यहेतुभिर्ये प्रभवन्ति मेहास्तेषु प्रमेहेषु न ते निषेव्याः । हेतोरसेवा विहिता यथैव जातस्य रोगस्य भवेचिकित्सा ॥ ३४॥ कार्याणि। यादृशी क्लेदमेदःकफद्धिस्तदनुरूपेण पूर्वमपतर्पण कार्यमित्यथः॥३२॥ - गङ्गाधरः-ननु वातमेहस्त्वसाध्यः पूवमुक्तस्तत्र किमर्थ चिकित्सा विहितेत्यत आह-या वातमेहानित्यादि। वातमेहान् प्रति वातप्रमेहाणां चिकित्साक्रियासिद्धानि तैलानि इत्यादिना या पूर्व मत्रैवोक्ता, सा वातोल्वणानां कफमेह पित्तमेहानां विहिता। कस्मात ते वातोल्वणाः स्थुरित्यत आह-वायुहीत्यादि। मेहारम्भकं पूर्व कर्फ पित्तं वा तत्प्रमेहकर्षितानां येषां पुरुषाणां वायुः प्रद्धः सन् अनारम्भकोऽपि यदानुबन्धी. करोति तदा वायोः प्रधान्यात् तेषां कफजानां पित्तजानां वातोल्वणत्वे सा क्रिया विहिता, न तु वातप्रमेहाणां चतुणां क्रिया विहिता इति कफपित्तवातनानां विंशतः प्रमेहाणां वचनं न व्याहन्यते । तेषामेव चिकित्साविशेषार्थ परस्परानुवन्धः कल्पनीय इति ज्ञापनार्थ “दृष्ट्वानुवन्धं पवनात् कफस्य पित्तस्य वा स्नेह विधिविकल्प्यः" इति वचनश्चोक्त मिति। असाध्यान रोगान् प्रति विकित्सि क्रियाविधेश्चिन्ता नास्ति तस्मात् तदसाध्यानां सा चिकित्सा नोक्तेत्यर्थः ॥ ३३॥ __गङ्गाधरः --अथास्य निदानपरिवर्जनमाह - यह तुभिरित्यादि। यह तुभिः आस्यासुरलं स्वमसुख मित्यादिभिर्ह तुभिः निदानस्थाने प्रमेहनिदाने हायनकपचीनकादिभिश्च कफमेहाः प्रभवन्ति, तेषु मेहेषु ते खल्वास्यासुखादयो हेतवो न सेव्यास्तथा पित्तप्रमेहा उष्णाम्ललवणक्षारेत्यादिभिनिदानस्थाने प्रमेहनिदानोतुभिः प्रभवन्ति, तेषु मेहेषु ते हेनवो न सेव्याः, एवं कषाय गुल्मादिप्रादुर्भावो यथा न भवेत् तथापतर्पणं कर्त्तव्यमिति वलेदश्च मेदश्चेत्यादिना दर्शयति । पूर्वचिकित्सितमे प्रयुकानि देयानि मेहेष्वनिलात्मकेवित्यादिनोक्तानि, तानि वातानुबद्धमेहविष. याणीति दर्शयन्नाह --या वातेत्यादि। वातोल्वणत्वमेव कुतः क जेषु पित्तजेषु च भवतीत्याहवायुरित्यादि। असाध्यानिति उत्पत्तितः। यह तुभिरित्यादिश्लोकार्द्धपरिभाषा सर्वरोगेण्वेवानुमता, इह प्रमेहस्य चिरकालानुबन्धितया हेतुसेवानिरासार्थमुच्यते ॥ ३१-३४ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६२०
चरक-संहिता। [प्रमेहचिकित्सितम हारिद्रवर्ण रुधिरश्च मूत्रं विना प्रमेहस्य हि पूर्वरूपः। यो मूत्रयेत् तं न वदेत् प्रमेहं रक्तस्य पित्तस्य हि स प्रकोपः॥३५॥ कट कतिक्तरुक्षेत्यादिभिहेतुभिर्वातप्रमेहाः प्रभवन्ति, ते हेतवस्तेषु प्रहेषु वातोल्वणेषु च न सेव्या इति। नन्वेवं निदानासेवनं कथं विधीयते निदानं ह्यदुष्टदोषाणां दुष्टिकरं न दुष्टदोषाणामित्याशङ्कायामाह-हेतोरित्यादि । शरीरस्वास्थ्यरक्षार्थ रोगाणां हेतोः असेवा यथा विहितैव तथा तत्तद्धेतोर्जातस्य रोगस्य चिकित्सा तत्तद्धेतोरसेवैव भवेत् । यो ह्यद्धं वर्द्धयति सामान्यात् स दृद्धमपि वर्द्धयति सामान्यात् । प्रकृत्यनुगुणैः केचिद्धेतको दोषं वर्द्धयन्ति तद्गुणसामान्यात् प्रकृत्यननुगुणैश्च केचिद् वद्धयन्ति तद्गुणसामान्यप्रभावाभ्याम् इति प्रकृतिसमसमवाये विकृतिविषमसमवायेऽपि निदानवजनमुपयुक्तं भवति ॥ ३४॥
गङ्गाधरः-ननु रक्तप्रमेहमाञ्जिष्ठप्रमेहयोरयं सन्देहः, किमयं मूत्रमागपत्त रक्तमयोगं रक्तपित्तं नाम रोगः किमयं रक्तप्रमेहो माञ्जिष्ठप्रमेहो वेति तबाह सन्देहो न कर्त्तव्यः कुत इति तद् दर्शयति-हारिद्रवर्णमित्यादि । प्रोहस्य पूर्वरूपैः स्वेदोऽङ्गगन्ध इत्यादिभिरत्रोक्तः निदानस्थाने प्रमेहनिदानाध्यायोक्तश्च जटिलीभावं केशेष्वित्यादिभिविना हारिद्रवर्ण रुधिरश्च मूत्रं यो मूत्रयेत् तं रोग प्रमेहं न वदेत्, स हि रक्तस्य पित्तस्य प्रकोप इति वदेत् । यदि हि प्रमेहोऽभविष्यत्, कथं प्रमेहपूर्वरूपं नाभविष्यत् ? पूर्वरूपं विना हि दोषजो व्याधिन भवति । तहि कथं रक्तपित्तस्य पूर्वरूपं विना सम्भव इति चेन्न, प्रमेहस्य हि पूर्वरूपैविनेति वचनेनैव ज्ञापितं रक्तपित्तपूर्वरूपपूर्वकं चेद्धारिद्रवर्ण रुधिरं वा यो विना प्रमेहपृर्वरूपैमूत्रयेत् तदा रक्तपित्तस्य प्रकोप इति वदेदिति । ननु पूर्वरूपन्तु नदानी न बत्तते कथं तज्ज्ञानं स्यादिति चेदुच्यते। हारिद्रवर्णरुधिरमूत्रणात् पूर्व किं प्रमेहपूव्वरूपं किं रक्तपित्तपूर्वरूपं तस्याभूदिति प्रति स.न्धाय यत्पूव्वरूपमभूत् तं व्याधि वददिति। ननु तहि किं पूव्वरूपस्मरणं रक्तपित्तपित्तप्रमेह विज्ञाने कारणम् ? यदि चेष्टं स्यात् तहि निदानस्थाने प्रोक्तं तस्योपलब्धिनिदानपूर्वरूपलिङ्गोपशयसम्पाप्तितश्चेति कथं व्याप्यते। पूर्व रूपस्मरणश्चाधिकमुपलब्धिकारणं वाच्यं स्यादिति चेत् न, रूपावस्थायां हि
चक्रपाणिः ---सम्प्रति प्रमेहलक्षणस्य रक्तपित्तलक्षगसाम्ये रक्तपित्ते प्रमेहचिकित्सा मा मूदिति कृत्वा प्रमेहरक्तपित्तभेदकं लक्षणमाह-हारिगति ॥ ३५ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६ष्ठ अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
२६२१ दृष्टा प्रमेहं मधुरं सपिच्छं मधूपमं स्याद् द्विविधो विचारः। क्षोणेषु दोषेष्वनिलात्मकाः स्युः सन्तर्पणा वा कफसम्भवाः स्युः॥ स्मय्यमाणं पूर्वरूपं वर्तमानं व्याधि ज्ञापयति न तु भाविनम्, भाविन एव हि व्याधेवोधकं लिङ्गं पूर्व रूपं प्रोक्तमन्यथा भाविवर्तमानयोरुभयोर्वोधकं स्यादिति स्मृतं केवलं पूर्वरुपं न बोधयति व्याधिम्। पूवरूपस्मरणसहकृतं रूपन्तु बोधयति तदानीं हि पूर्वरूपासद्भावात् । वत्तैमानं हि वस्तु वर्त्तमानस्य हि बोधकं भवति, न खवर्तमानं वर्तमानस्येति विस्तरेण निदानस्थाने व्याख्यातम् ॥३५॥
गङ्गाधरः-अथ प्रमेहस्यावस्थान्तरमाह- दृष्टे त्यादि। प्रमेहं मधुरं सपिच्छं मधुपमञ्च दृष्ट्वा वर्तमानस्य भिषजोऽस्मिन् प्रमेहे द्विधा विचार: स्यात् । ननु कस्को विचार इत्यत आह-क्षीणेष्वित्यादि। कषायवमनविरेचनाधतियोगात् पित्तकफमेदोमांसेषु धातुषु क्षीणेषु सत्सु मधुरस्वभावमोजस्तत् रौक्ष्याद वायुना कषायत्वेनाभिसंसृज्य मूत्राशयेऽभिवहता कृता अनिलात्मकाः स्युरथ वा सन्तपणात कफसम्भवाः स्युरिति द्विविधं मधमेह विचारं कुय्योत। सन्तर्पणात् गुरुस्निग्धाम्लादीनां कियन्तःशिरसीये व्याख्यातानां सेवनादतिवृद्धस्तैः कफाधिक्यात सम्भवन्ति, तत् कफातगतिना वायुना खल्बोज आदाय वस्तिं गवा कृताश्चेत तर्हि अनिलात्मकाः स्युः सपिच्छा मधुपमा मधुराः प्रमेहाः कफसम्भवाः । इक्षबालिकारसमेहाः शीतमेहाश्चेति द्विविधा इत्यपरं मधुमेह विचारं कुर्यात्। कश्चित् तु कफोद्भवौ द्वाविक्षबालिकारसमेहशीतमेही मधुररसत्वेन तद्विचारं न लिखिखा “मधुमेहे मधुसमं जायते स किल द्विधा। क्रुद्ध धातुक्षयाद वायौ दोषातपथेऽथवा” इति, तत्र स्वनिदानः क्रद्ध क्षौद्रमेहो योऽसाध्य उक्तः स एको मधुमेहः। धातुक्षयात् सन्तर्पणैः वृद्धपित्तादिदोषातपथे वायौ तेन वायुना गृहीला ओजो वस्तिं गखा यो मधुमेहः क्रियते तल्लक्षणश्च पठितवान् । “आटतो दोषलिङ्गानि सोऽनिमित्तं
चक्रराणिः- दृष्टोत्यादि। क्षीणेषु दोपेष्वतिक्षीणेषु कफमेदःप्रभृतिषु। क्षीणत्वञ्चेह दृष्ये विवक्षितेऽपि मेदआदौ तथापि दोषसम्बन्धात् दोषशब्दोऽत्र ज्ञेयः। किंवा कफदोषापेक्षया बहुवचनत्वम्। यदि हि वातिकः स्यात् तदा हेत्वभावात् कफोऽनुवृद्धा स्पादित्यः। सन्तर्पणात् तु यदि ज्ञातं तपणजनितकफवृद्धत्वं तदा वातनिदानाभावाचायं वातजः किन्तु कफज इत्यवधार्यत इति भावः ॥ ३५ ॥३६॥
३२९
For Private and Personal Use Only
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२६२२
चरक संहिता |
(प्रमेह चिकित्सितम्
सपूर्व्वरूपाः कफपित्तमेहाः क्रमेण ये वातकुताश्च मेहाः । साध्या न ते पित्तकृतास्तु याप्याः साध्यास्तु मेदो यदि न प्रदुष्टम् ॥ प्रदर्शयन् । क्षणात् क्षीणः क्षणात् पूर्णो भजते कुच्छ साध्यताम् " इति । एतमेव मधुमेह कियन्तः शिरसीये पठित्वा तेषाम् “उपेक्षयास्य जायन्ते पिडकाः सप्त दारुणाः" इति वचनेनासाध्यत्वप्रतिषेधः ख्यापितः, यदि हुपेक्षा नास्य क्रियते पिकाश्च न जायन्ते इत्यर्थात् कृच्छ्रसाध्यत्वं दर्शितम् । तथा आचार्यश्चतुषु वातमेहेष्वपरमधुमेहमसाध्यं पठितवान् इत्यतोऽत्र मधुमेहस्य साध्यत्वमात्रेणोक्तम् || ३६॥
गङ्गाधरः- कफपित्तमेहानामसाध्यतामाह - सपूर्व्वरूपाः इत्यादि । सपूर्व्वरूपाः सव्वपूर्वरूपानुवृत्तिमन्तः किञ्चित् पृथ्वरूपानुवृत्तिमन्तो वा कफमेहाः पित्तमेहाथ व्याधिस्वभावादन्येषां हि सव्र्वपूर्व्वरूपानुवृत्तितोऽसाध्यत्वमुक्तमस्य तु पूर्व्वरूपानुवृत्तिमात्रेण वातकृतास्तु क्रमेण निदानस्थानोक्तानुपूर्व्या वातेन कृता ये मेहास्ते च सपूव्र्व्वरूपाः पूर्व्वरूपरहिता वाप्यसाध्या एव चत्वारो हि वातकृता न साध्या भवन्ति विरुद्धोपक्रमत्वान्महात्ययत्वाच्च इति प्रागभिहितम् । लङ्घनादिक्रमेण ये कफारब्धाः पित्तारख्धाश्च वातोल्वणास्ते पूर्व्वरूपरहिताः याप्याः संसृष्टदोपमेदःस्थानवाद विरुद्धोपक्रमलाच्च इति प्रागभिहितम् । सपूरूपास्तु न साध्याः । ते पित्तकृतास्तु साध्या अपि स्युः यदि मेदो न तत्र मेहेषु पित्तेन दुष्ट स्यादिति । कफोत्थाश्च दश साध्या एवेति प्रागभिहितम् । तत्र
चक्रपाणिः संप्रत्युक्तानुकप्रमेहाणां साध्यासाध्ययाप्योपदर्शनार्थमाह-- सपूर्व्वरूपा इति । सह पूर्वरूपेण स्वेदाङ्गगन्धेत्यादिना वर्त्तन्त इति सपूर्वरूपाः, तत्र कप मेहाः साध्या उत्तास्ते न पूर्वरूपेण साध्या भवन्ति । पित्तमेहा याप्या उक्तास्ते प्रत्याख्येया भवन्ति, साध्यावस्थायामपि पुर्व्वरूपयोगेण यद्यपि सर्व्वरोगाणामसाध्यत्वमुक्तम् । उक्तञ्च यथा - " अन्यस्यापि च रोगस्य पूर्वरूपाणि यं नरम् । विशन्त्यनेन कल्पेन तस्यापि मरणं ध्रुवम्" इति । तथापि सर्व्वपूर्व्वरूपानुबन्धे यद्यपि सर्व्वरोगाणामसाध्यत्वमुक्तमिह तु असमस्तपूर्व रूपानुबन्धेऽप्यसाध्यत्वं भवतीति विशेषवचनालभ्यते, तथा क्रमेण च ये वातकृतास्ते पूर्वरूपरहिता अप्यसाध्याः । क्रमेणेति यथोक्तनिदानक्रमेण एतेन य एव निदानोत्त हेत्वादियोगेन वातजाश्चत्वारो जायन्ते ते मेहा असाध्याः, ये तु कफजाः पित्तजा वा वातानुबन्धत्वेन वातजारते साध्या याप्याश्च । अत एव तान् प्रति विहितानि सिद्धानि तैलघृतानि विहितानि । चिकित्सोक्त पूर्व्वं रूपराहित्येन पित्तकृते प्रमेहे कदाचित् साध्यत्वमपि भवतीत्यपवादविधिं दर्शयितुमुत्सर्गप्राप्तां पौत्तकयाप्यतामनुवदति- पित्तकृतास्तु tra | अवस्थासाध्यान् पैत्तिकानाह - साध्यास्त्वित्यादि । न प्रदुष्टमिति न प्रकर्षेण दृष्टम् ।
For Private and Personal Use Only
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
"
つ
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६ष्ठ अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । २६२३ जातप्रमेही छ मधुमेहिनो वा न साध्य उक्तः स हि वीजदोषात् । ये चापि केचित् कुलजा विकारा भवन्ति तांश्च प्रवदन्त्यसाध्यान्॥ य इक्षुबालिकारसमेह उक्तस्तत्र खलु कफस्य शीतपिच्छिलसान्द्रमधुरगुणैर्योगात् जातखादत्यर्थमधुरं शीतमीपपिच्छिलमाविलं काण्डेक्षरससङ्काशं मूत्रं भवति । यश्च शीतमेह उक्तस्तत्रापि कफस्य माधुर्यशैत्यगुणाभ्यां योगेनात्यर्थमधुरं शीतं मूत्रं भवति। तयोरिक्षबालिकारसमेहशीतमेहयोः कफ क्षीणे सति वातास्मकत्वेऽपि साध्यत्वं तदा बोध्यम्, यदि तत्रेक्षबालिकारसमेहे शीतमेहे वा कफेन मेदो न प्रदुष्टं पूर्व न वत्तते। यदि पूर्व कफेन मेदो दुष्टं वर्त्तते तदा तो चेक्षुबालिकारसमेहशीतमेहौ तत्कफमेदःसंसृष्टवात् न साध्यौ भवतः, कष्टसाध्यौ याप्यो वा हि वातेन संसृष्टत्वेन विरुद्वोपक्रमलाद् भवत इति तात्पर्य्यार्थः । कियन्तःशिरसीये -गुरुस्निग्धाललवणेत्यादिना खलूक्तं, गुरुस्निग्धादिभिः तेहेतुभिः श्लेष्मा पित्तश्च मेदश्च मांसश्च क्षीणमतिवर्द्धते। तै खराहतगतिः वायुमधुरस्वभावमोज आदाय वस्तिं गला मधुमेहं करोत्येव, स हि वायोर्वा पित्तस्य कफस्य वा चिह्नमनिमित्तं मुहुम्महुदैर्शयति मुहम्महुः क्षयं गलाप्याय्यते। तस्य मधुमेहस्योपेक्षया पिड़कानामत्र चिकित्साविधानात् धातुक्षये स्निग्धादि. वृद्धदोषातवायुजो मधुमेहः कृछसाध्य एव कफसम्भवास्तु साध्या एव मेदोदुष्टिं विनेति। द्विविधो मधुमेहो वातज एकः श्लेष्मजः त्वपरस्तत्र वातजो द्विविधः क्रमेण ओजोधालपकर्षणेन जात एकः क्षीणदोषेण गुरुस्निग्धादिवृद्धेनादृतगतिवातकृतेनौजोधावपकर्षणेनापर इति। तत्र पूर्वोऽसाध्यः शेषः कुछ साध्य उक्तः क्षीणबलमांसस्यासाध्यश्च स्यात् । तदुक्तमन्यत्र “गुल्मी च मधुमेहीच गजयक्ष्मी च यो नरः। अचिकित्स्या भवन्त्येते बलमांसपरिक्षयात्” इति, न ह्यत्र मधुमेहशब्दो मेहमात्रवचनो नापि मधुमेहमात्रपरो निदानोक्तक्रमण वातकृतमधुमेहश्च सव्वेमेहाणामप्रतिकारे कालेन जायते। श्लेष्मजोऽपि द्विविध इक्षबालिकारसमेहः शीतमेहश्चेति द्वौ मेदोदुष्टिं विना साध्यौ। मेदोदुष्टौ कष्टसाध्यौ याप्यो वा। इत्थश्च तत्र विशेषमाह -जातप्रमेहीत्यादि। जन्ममात्र यः अदृष्टमंदसः पैत्तिकाः साध्या भवन्तीत्यर्थः। किंवा प्रदुष्टाः कफपित्तमेहास्तावदसाध्याः। तथा कफपित्तमेहा ये धात्वपकर्षणाद् वातकृता भवन्ति तेऽपि सपूर्वरूपाः सन्तः साध्या भवन्ति, ये तु पूर्बरूपत्वेन कियन्तःशिरसीयोक्तं प्रमेहं विंशतिप्रमेहातिरिक्तं वर्णयन्ति, ते विंशतिरेव मेहा इति संख्याप्रतिनियमेनैव प्रयुक्ताः । मेहसाध्यताप्रकारत्वमाह-जात इत्यादि । प्रमेही यः प्रमेहिणो जातः सोऽप्यसाध्यो भवति अवापि हेतुमाह-स हि वीजदोषादिति । प्रमेहारम्भकदोषदुष्टवीजजातप्रमेहि
* जातः प्रमेही इति वा पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[प्रमेहचिकित्सितम्
२६२४
चरक-संहिता। प्रमेहिणां याः पिड़का मयोक्ता रोगाधिकारे पृथगेव सप्त। ताः शल्यहद्भिः कुशलैश्चिकित्स्याः शस्त्रेण संशोधनरोपणैश्च ॥३६
प्रमेही सहजप्रमेहवान् सोऽसाध्य उक्तः, कस्मात् ? वीजदोषात् ; गर्भारम्भकशुक्रशोणितरसानां मेहकरद्रव्यप्रभवखात्। मधुमेहिनो वा जातो यो नर उत्तरकालं मेही स्यात सोऽपि न साध्य उक्तः वीजदोषात् मधुमेहदुष्टशुक्रारब्धशरीरखात्। कैश्चिद् वाशब्दं पूर्ववचनापेक्षयेति मखा सहजमेही चात्र न व्याख्यायते। अत्र मधुमेहशब्द ओजोऽपकर्षकवातजद्विविधमधुमेहवाचकः अप्रतिकृत्याकाले मधुरखापन्नसबमेहवचनश्च, न तु कफजद्विविधमेहवाचकः तत्र शुक्रदुष्म्यभावात्। ननु तहि किमन्ये रोगा वीजदोषात् साध्याः स्युरित्यत आह-ये चापि केचिदिति। कुलजा इति कुलशब्दन मातापित्रोः शोणितशुक्रमुच्यते, दृश्यते हि ये रोगाः पितुर्मातुर्वा ते रोगा नापत्यस्येति । ये च पितुर्मातुश्च वा तेऽपत्यानाश्च दृश्यन्ते साध्यन्ते चेति ॥३७॥ ३८॥ - गङ्गाधरः--प्रमेहचिकित्सामुक्त्वा तपिड़काचिकित्सामाह-प्रमेहिणाम् इत्यादि। पदार्थाख्यतन्त्रयुक्त्यात्र प्रमेहशब्देन मधुमेह उक्तो बोध्यः, मयोक्ता इति वचनेन कियन्तःशिरसीयमाधुमेहिकपिड़का उपस्थाप्यन्ते। ननु पिड़का माधुमेहिकीत्यत्र मधुमेहशब्दो मेहमात्रवचनो वाच्यः। सुश्रुते हि “सर्वेषु
त्वात् । मधुमेहशब्देनात मेहमात्रमुच्यते । यदि तु वातिक एव मधुमेह उच्यते तदेतरप्रमेहयुक्तमाता. पितृजनितप्रमेहिणो नासाध्यत्वं स्यात्। मधुमेहिनो जनितस्य मधुमेहित्वमेव कारणानुरूपतया युक्तम् । ततश्च मधुमेहिनो वा जातो न साध्य इति वक्तमुचितम् । तस्मादपत्ये सामान्येन प्रमेहवचनेनापि तत्करणे पितरि कार्यानुरूपः प्रमेहो मधुमेहशब्दवाच्यो ज्ञेयः । मेहशब्दोऽयं सामान्येन सर्वमेहेषु वर्तत एव, यतः कियन्तःशिरसीये येषां पिड़का मधुमेहसम्बन्धित्वेन उक्तास्ता इह प्रमेहिणां माः पिड़झा इत्यनेन सामान्यप्रमेहसम्बन्धितयाऽनुदितास्तस्मान्मधुमेहशब्दः सर्वप्रमेहे मधुमेहविशेषे च वर्तते, यथा तृणशब्दः सर्वतृणे तृणविशेपे च वर्तते। प्रपञ्चितश्चायमर्थः कियन्तःशिरसीये इति नेह प्रतन्यते। कुलजप्रमेहासाध्यताप्रसङ्गेनापरेषामकुलजानामसाध्यतामाहये चापीत्यादि। कुलजा इति पितृपितामहादिकारणोदमूता अनेनैव सामास्येन वचनेन प्रमेहस्यापि कुलजस्थासाध्यतायां सिद्धायां पुनस्तद्वचनं सन्तानानुबन्धित्वोपदर्शनार्थम् । उक्त हिप्रमेहोऽनुसङ्गिनामिति ॥ ३७ ॥३८॥
चक्रपाणिः-प्रमेहपिड़काचिकित्सासूत्रमाह-प्रमेहिणामित्यादि। रोगाधिकारे इति रोग चतुष्के। अत्र शल्याधिकारवान्याधिकारेषु न विस्तरोक्तिरिति वचनान्न विस्तरः कृतः॥३९॥
For Private and Personal Use Only
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६ष्ट अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। २६२५ मेहेषु पिड़का भवन्ति” इति दृश्यते। तत्र वसामेदोभ्यामभिपन्नशरीरस्य त्रिभिदोषैश्चानुगतधातोः प्रमेहिणो दश पिड़का जायन्ते, अपरश्च मधुमेहिनो जातः कारणानुरूपतया मधुमेह्य व भवति तेन मधुप्रमेही मधुमेहिनो वा न साध्य उक्त इति कत्तमुचितं स्यादितिचेन्न ; सुश्रुते हि वसामेदोभ्यामभिपन्नेत्यादिना प्रायेण मधुमेहिनो वसामेदोभ्यामभिपन्नशरीरत्वं त्रिदोषानुगतधातुखश्च मला यदि कदाचिदन्यमेहिनामपि वसामेदोऽभिपन्नदहखादिकं 'स्यात् तदा तेषामपि स्युरित्यभिप्रायेण तल्लिखिखा पुनः “पिड़कापीड़ितं गाढ़मुपसृष्टमुपद्रः । मधुमेहिनमाचष्टे स चासाध्यः प्रकीर्तितः” इति लिखितम् । अत एवोक्तं विना प्रमेहमप्येता जायन्ते दुष्टमेदस इति। न तु सर्वेषां मेहिनां पिड़का भवन्ति। नन्वेवमस्तु सुश्रते “सर्व एव प्रमेहास्तु कालेनाप्रतिकारिणः । मधुमेहखमायान्ति तदासाध्या भवन्ति हि” इत्युक्तं तेन सर्वमेहाणां मधुमेहावस्थायां पिड़का भवन्तीति मखा सर्वमेहवचन एवात्र प्रमेहिणामिति प्रमेहशब्दः कियन्तःशिरसीये पिड़का माधुमेहिकीति मधुमेहशब्दः प्रयुक्त इति चेत् सत्यं कियन्तःशिरसीये हि क्षीणैः पित्तादिभिगुरुस्निग्धादिसन्तर्पणे.नातिटबैरातगतिना वायुना मधुमेहमुपदश्यं तदुपेक्षया सप्त पिड़का
उक्तास्ताभिस्तु खलु दोषातगतिवायुजमधुमेहो पेक्षया यदा वसामेदोभ्यामभिपनदेहत्वं त्रिभिदोषैरनुगतशतुत्वं पुरुषस्य भवति तदा तस्योत्पन्नाभिः पिड़काभिर्गाढ़पीड़ितस्योपद्रवयुक्तस्य तदाटतगतिवातजमधुमेहस्य असाध्यत्वं पिड़ कापीड़ितं गाढ़ मित्यनेन सुश्रुतेनोक्तं सर्वमेहाणाश्चाप्रतिक्रियया वातेन खल्वोजोऽपकर्षणेन मधुरत्वं प्रापितानामसाध्यत्वं सर्च एव प्रमेहास्विति वचनेनोक्तं, न चैतावता सर्वप्रमेहिणां मधुरखापनत्वे पिड़ का भवन्त्येवेत्युक्तं भवतीति। तासां पिड़कानां प्रतिक्रियामाह-ताः शल्यविद्भिरित्यादि। ननु पिड़कापीडितस्य मधुमेहस्यासाध्यवमुक्तं तस्य चिकित्सोपदेशो हथेति चेन्न; यावद्धि मधुमेहो नोपद्रवैयुज्यते पिड़काभिश्च गाढू न पीड्यते बलमांसे च न क्षीयेते तावत् कृच्छण मधुमेहोऽयं दोपातवायुजः सिध्यतीत्यभिप्रायेण चिकित्सोक्ता। पिड़कानां मधुमेहस्य दृश्यते। सुश्रुतेऽपि पिड़कापीड़ितमित्यनेनावृतगतिवायुजस्य तथैवाप्रतिकारेण कालान्तरे मधुमेहखापन्नानाच असाध्यवमुक्त्वापि चिकित्सितस्थाने अथातो मधुमेहचिकित्सितं व्याख्यास्यामः, मधुमेहलमापन्नं भिषगभिः परिवर्जितम्। योगेनानेन मतिमान् प्रमेहिणमुपाचरेदित्यादिना चिकित्सितमुक्तमिति ॥३९॥
For Private and Personal Use Only
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६२६
चरक-संहिता। [प्रमेहचिकित्सितम्
तत्र श्लोकाः। हेतुदोषो दृष्यं मेहानां साध्यतानुरूपश्च । मेहो द्विविधो द्विविधं भिषगजितं तल्लक्षणं दोषः॥ आद्या यवान्नविकृतिर्मन्था मेहापहाः कषायाश्च । तैलघृतलेहयोगा भक्ष्याः प्रवरासवाः सिद्धाः॥ व्यायामविधिविविधः स्नानान्युद्वर्त्तनानि गन्धाश्च । मेहानां प्रशमार्थं चिकित्सिते दृष्टमेतावत् ॥ ४०॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने
प्रमेहचिकित्सितं नाम षष्ठोऽध्यायः॥६॥ गङ्गाधरः-अथाध्यायार्थ संगृह्णाति श्लोकः तत्र श्लोका इति । साध्यतानुरूपश्च मेहो द्विविध इति स्थूलः प्रमेही बलवानिहकः कृशस्तथैकः परिदुर्बलस्विति द्विविधम् । द्विविधं भिषगजितमिति कृशस्य संदृहणं दोषबलाधिकस्य संशोधनमिति, संशोधनान्ते सन्तर्पणं तस्याकरणे दोषश्च गुल्म इत्यादिना। आयेत्यादिना या चकारात् या वातमेहान् प्रतीत्यादिकं यावदुक्तं तत् सर्व संगृहीतम् ॥३९॥ इति वैद्यश्रीगङ्गाधरकविराजकविरत्नविरचिते चरकजकल्पतरौ षष्ठस्कन्धे चिकित्सितस्थानजल्पे प्रमेह चिकित्सित
जल्पाख्या षष्ठी शाखा ॥६॥ चक्रपाणिः-हेतुरित्यादि संग्रहः। भिषगजितमिति संशोधनं संशमनं, निदानवर्जनश्च । आद्या इति भक्षणीयाः। शेषं सुगमम् ॥ ३९ ॥ इति महामहोपाध्याय-चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां घरकतात्पर्य्यटीकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायां प्रमेहचिकित्सितं
नाम षष्ठोऽध्यायः ॥ ६॥
* हेतुर्दोषो दूष्यं मेहानां साध्यतानुरूपञ्च । मेही द्विविधस्त्रिविधं भिषगजितं तल्लक्षणम् । इति पाठान्तरं वचित्।
For Private and Personal Use Only
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
सप्तमोऽध्यायः।
अथातः कुष्ठचिकित्सितं व्याख्यास्यामः, इतिह
स्माह भगवानात्रेयः ॥१॥ हेतुं द्रव्यं लिङ्गं कुष्ठानामाश्रयं प्रशमनश्च ।
शृण्वग्निवेश सम्यग विशेषतः स्पर्शनघ्नानाम् ॥ २ ॥ विरोधीन्यन्नपानानि द्रवस्निग्धगुरूणि च।
भजतामागतां छदि वेगांश्चान्यान् प्रतिघ्नताम् ॥ गङ्गाधरः-अथोद्देशानुक्रमात् प्रमेहचिकित्सितानन्तरं कुष्ठचिकित्सित. माह-अथात इत्यादि। कुष्ठस्य चिकित्सितं कुष्ठचिकित्सितम् । शेष पूव्वेवत् ॥१॥
गङ्गाधरः-हेतु मत्यादि। हेतुं रुग्दोषोभयकारणम् । द्रव्यं गुणकम्माश्रितसम्यायिकारणं घटादेमृत्तिकादिवत्, प्रकृतिभूतकारणमिति यावत् । स्पर्शननानामिति स्पर्शनेन्द्रियनाशनानां कुष्ठानाम् ॥२॥
गङ्गाधरः- तत्रादौ रुगदोषोभयहेतुमाह-विरोधीन्यन्नेत्यादि। विरोधीनि तु न मत्स्यान् पयसा सहाभ्यवहरेदित्यादिनोक्तानि, भजतामित्यन्वयः। आगतामुपस्थितवेगां छबि प्रतिघ्नतां प्रतिघातं कुर्चतामन्यांश्च वेगान् मूत्रपुरीषादीनां नवेगान्धारणीयोक्तानां वेगान् प्रतिघ्नताम् ।
चक्रपाणिः-स्नेहविप्रणाशान्मेहकुष्टयोर्जन्म उक्तम्, तेन मेहमनु कुष्ठचिकित्सितमुच्यते । निदाने हेत्वादय उक्ता अपि चिकित्सोपकरणतया किञ्चिद्विशेषप्रतिपादनार्थं पुनरुच्यते। आश्रयमिति कोष्ठाधारम् । प्रशमनञ्चेति चकारात् पूर्वरूपसंप्राप्त्योर्वक्ष्यमाणयोर्ग्रहणम् । किंवा लिङ्गेन हेतुना च सम्प्राप्तिर्बोदव्या। अन्याभ्यपि पिप्लुव्यङ्गादीनि स्पर्शनघ्नानि सन्ति, तेन विशेषतो यानि कुष्ठानि तेषां हेत्वादीनि शृण किंवा कुष्टानामानन्त्याद्यानि विशेषतः स्पर्शनधान्यष्टादश तेषां हेत्वादि शृष्विति योजना। उक्तं हि कुष्ठानि सप्तविधान्यष्टादशान्यपरिसंख्येय. विधानि चेति ॥१२॥
चक्रपाणिः-विरोधीन्यात्रेयभद्रकाप्यीये-न मत्स्यान् पयसाभ्यवहरेदित्यादिनोक्तानि ।
For Private and Personal Use Only
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२६२८
चरक संहिता |
।
व्यायाममति सन्तापमति भुक्त्वा निषेविणाम् । शीतलङ्घनाहारान् क्रमं मुक्त्वा निषेविणाम् || धर्मश्रमभयार्त्तानां द्र्तं शीताम्बुसेविनाम् ।
अजीर्णाध्यशिनाञ्चैव
पञ्चकर्मापचारिणाम् ॥
नवान्नदधिमत्स्याति-लवणाम्लनिषेविणाम् ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
[ कुष्ठचिकित्सितम्
मामूलक पिष्टान्न - तिलतीर गुड़ाशिनाम् ॥ व्यवायञ्चाप्यजीर्णेऽन्ने निद्राञ्च भजतां दिवा । विप्रान् गुरून् धर्षयतां पाएं कर्म्म च कुर्व्वताम् ॥ व्यायाममतीति । भुक्त्वा व्यायाममतिशयेन भुक्त्वा सन्तापमतिशयेन निषेविणाम् । व्यायाममति सन्तापमतीत्यतिशब्दयोगे द्वितीया, तेन निषेविणामित्येतयोव्यायाम सन्तापयोरतिनिषेविणां निषेवणशीलानामिति । कुद्योगे षण्डी न प्राप्तेति कश्चित् तन्न कारकविभक्तेर्बलवत्त्वादतिशब्दयोगे द्वितीया बाध्या हि स्यात् कारकविभक्त्या षष्ठ्या । वस्तुतो निषेविणामिति शीलार्थे णिनिस्तयोगे षष्ठी aayaादविधिसिद्धात्रोत्सर्गेण विधिना सिद्धया द्वितीयया वाधिता । एवं परत्रापि बोध्यम् । शीतोष्णादीन क्रमं त्यक्त्वा निषेविणां यदा येन प्रकारेण शीतादीनां सेवनमुक्तं तत्क्रमविपर्ययेण शीतादीन सेवनशीलानामित्यर्थः । धर्मेत्यादि । धर्म्मश्रमभयैरार्त्ताः सन्तो य द्रुतं शीताम्बु सेवन्ते तेषामित्यर्थः । अत्र आप after | अजीर्णाध्यशिनामिति । अजीर्ण भुक्तमपकमन्नम्, अजीर्ण नशा जीर्णे तनिशायाम जीर्णे दिवा पुनर्भोजनशीलानामधि च पूर्व दिनाहाराजीर्णे अशिनामशनशीलानाम् । पञ्चकर्मापचारिणामिति । क्रियमाणेषु पञ्चसु । साप स्नेहस्वेदसहितेष वमनविरेचननिरूहानुषासन शिरोविरेचनेषु यदुपचारोभिहितस्तदुपचारं विहायापचारं कत्तु शीलानाम् । नवान्नदधीत्यादि । अत्रातिशब्दः सव्वैः संवध्यते । मसूरादिनिषेविणां तथा अजीर्णे विदग्धामविष्टब्धान्यतरेऽन्ने सति व्यवायं मैथुनं भजतां, दिवा च भुक्तवतां निद्रां भजताम्, धर्षयतां शीतोष्णेत्यादि । शीताष्णादीनां यथाक्रमेण सेव्यत्वमुक्तम् तद्विपरीतेन सेविनाम्, एवं लङ्घनाहारयोरपि ज्ञेयम् । धर्मादिभिरार्त्तत्वे द्रुतमविश्रम्य शीताम्बुसेविनामिति योज्यम् । अजीर्णाशनमित्याममन्न तदभुञ्जानानाम् अध्यशिनमित्याहारेऽपरिणते भुञ्जानानाम् । पञ्चकर्मापचारिणामिति पञ्चकर्मणि क्रियमाणेऽपचारः पञ्चकम्मपिचारः । व्यवायञ्चाप्यजीर्णे इति विदग्धादिरूपेऽन्नेऽजीर्णे । पापं कर्म च कुर्वतामिति पापकम्मैणैव विप्रादिधर्षणे लब्धे पुनस्तद्वचनं विशेष हेतुत्वोपदर्शनार्थम् ।
I
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७म अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
२६२६ वातादयस्त्रयो दुष्टास्त्वगरक्तमांसमम्बु च
दूषयन्ति स कुष्ठानां सप्तको द्रव्यसंग्रहः ३॥ दर्पादिवागभिरन्यैश्च कर्मभिरभिभवताम् । पापं कम्मे च कुर्वतामिति - विभादिधर्षणे न पापकर्माकरणे लब्धे पुनर्विमानित्यादिवचनेन विवादिधर्षणस्य कुष्ठहेतुत्वं तद्यतिरिक्तपापविशेषस्य च न तु पापसाधारणस्य कुष्ठहेतुखमिति शापितम्। तदुक्तमन्यत्र कुष्ठप्रतिपातकीति। शीलार्थकृत्प्रत्ययैरेषां प्रायेण सातत्यनिषेवणं कुष्ठहेतुने कचित् किश्चिन्निषेव्यमाणं कुष्ठहेतुर्भवतीति शापितम्। हेतुमुक्ता द्रव्यमाह-वातादय इत्यादि। एभिनिषेवितेभ्यस्तेभ्यो विरोध्यन्नपानादिभ्यः कारणेभ्यो व्यस्तसमस्तेभ्यो हेतुभ्यो दुष्टास्त्रयो वातादयः त्वगरक्तमांसमम्बु च स्वेदवसालसीकादिकं दृषयन्ति। इति स वै सप्तको वातादिदोषखगादिदूष्यः सप्तभिर्निष्पादितो गणः कुष्ठानां द्रव्यसंग्रहः । कर्मगुणाश्रयसमवायिकारणानां संग्रहः संक्षेप इत्यर्थः । अत्र वातादय इत्युक्त्या त्रयाणां वातपित्तश्लेष्मणां लाभेऽपि त्रय इति पुनर्वचनं सर्वेषु कुष्ठेषु मिलितास्त्रयो वातपित्तकफा उक्तैहेतुभिर्दुष्टा भवन्तीति ज्ञापनार्थम् । तर्हि किं खग्रक्तमांसमम्बु चेति चखारो धातवश्चवार इति पदाभावात् पृथक् पृथक् दुष्टं भवन्ति ? उच्यते, तैहेतुभिर्मिलितास्त्रयो दोषा दुष्टाः सन्तः पृथक् पृथगेव खगादीन् दूषयन्ति न तु युगपञ्चरो दूषयन्ति। निर्देशादेव सप्तक इति लाभे सप्तक इति पदं सर्वत्र कुष्ठे सप्तानामेयां धातूनां नियमतो द्रव्यखख्यापनार्थ पुनरुक्तम्। ननु द्रव्यं कर्मगुणाश्रयसमवायिकारणं चेत् कथं वातादीनां त्रयाणां दोषाणामत्र कुष्ठे द्रव्यत्वं संगच्छते ? न हि व्याधिषु समवायिकारणानि दोषा भवन्ति दोषनिहरणादिभिर्हि व्याधिप्रतिक्रिया शास्त्रे दृश्यते, प्रत्यक्षश्च कथं समवायिकारणनाशात कायनाशः स्यात् किं कपालमालानाशात् घटनाशः स्यात् तस्माद दोषा आधारभूतनिमित्तकारणानि तन्नाशाद्धि कार्यनाशो दृश्यते यथा वत्तितैलविनाशाद दीपनाश इति प्रयुक्तञ्चाचायेणाधारभूतनिमित्तकारणे द्रव्यपदम्, रसनाथों रसस्तस्य द्रव्यमापः क्षितिस्तथेति । नैवं वत्तितैलमल्लिकादयः किं दीपारम्भकास्तद्वदेव किं सप्तैते धातवः कुष्ठे द्रव्यमाह वातादय इत्यादिना । वातादीनां खित्वे सिद्धेऽपि सय इति . वचनं सकुष्ठेषु बयाणामपि दृष्टिदर्शनार्थम्। द्रव्यसंग्रह इति कारणं संग्रहगव्याधारमारम्भक कारणमुच्यते, सप्तकं सर्वत्र सप्तकनियमार्थमुक्तमपि पुनरुच्यते। यद्यपि विसर्पाणामुत्पादे
३३०
For Private and Personal Use Only
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६३०
चरक-संहिता। कुष्ठचिकित्सितम् सर्व एव दोषदृष्याः ? अस्त्वेवं दीपकलिका विवह्निस्तद्वत् कोऽपरो व्याधिरूपः स्याच्छारीरो भाव इति। तत्र चेदुच्यते-दोषदुष्टधातुभ्यो विशिष्टापररूपो यः स एव व्याधिदोषास्तु तैलवर्त्तिवदिति । तत् कथं सप्तको द्रव्यसंग्रहः संगच्छते ? चतुष्क एव द्रव्यसंग्रहः स्यात्। यदि छत्रिणो गच्छन्ति माषराशिरिति स्यात् तर्हि सप्तको हेतुसंग्रह इत्युच्यताम् । किञ्च यदि वातादयो न द्रव्यभूतकारणानि भवन्ति कथं तर्हि पकव्रणशोथात् कफायनेकं पूयं निःसृतं पश्यामः न हि तत्र शारीरो लसीकादिक्लेदो भवति पूयः, उक्तं हि नर्तेऽनिलाद्रुङ न विना च पित्तं पाकः कफश्चापि विना न पूय इति। तथा सश्लेष्मा पवनः शुद्धः कसनात् कास उच्यते। तथा स्वधातुवैषम्यनिमित्तजा ये विकारसङ्घा बहवः शरीरे। न ते पृथक पित्तकफानिलेभ्य आगन्तवस्ते तु ततो विशिष्टा इति। आगन्तुः तदात्वे तु व्यथापूर्वः केक्लो भूखा पश्चानिजैदोषैरनुबध्यते, कश्च स यः पूर्व केवलो भवत्यागन्तुरिति चेदुच्यते, तद् दुःखमेव पूर्व शारीरं वा मानसं वाभिघाताभिचारादिना पूर्व शरीरे पश्चान्मनसि जायते तच्चाधिभौतिकं, यदुक्तं सुश्रुते प्रागभिहितं तददुःखसंयोगा व्याधय इति। तच्च दुःखं त्रिविधम् आध्यात्मिकमाधिभौतिकमाधिदैविकमिति। तत् तु सप्तविधे व्याधावुपनिपततीत्यादुक्त्वा संघातप्रवृत्ता य आगन्तवो दुर्बलस्य बलवद्विग्रहास्तेऽपि द्विविधाः शस्त्रकृता व्यालकृताश्च। त एवाधिभौतिका इत्युक्तम्। तत्र निपतितं दुःखमाधिभौतिकमिति । अत एवोक्तं स्वयं विकारो दुःखमेव खिति । तदुत्तरकाल निजैर्दोषैरनुबध्यते न वाताद्यात्मकमित्यभिप्रायेणोक्तमागन्तवरते तु ततो विशिष्टा इति। अत्र दुःखवच्छारीरेऽपि यत् दुःखमाध्यात्मिकमुपनिपतति, तदेव व्याधिस्तदाधारभूतकारणं दोषादिकमिति चेत् सत्यं, सर्वेषां प्राणिनामात्मा हृदि निहितः स एव पुरुष एतत्स्थलपुरुषरूपेण जायते तत्र शुक्रशोणितरसाः किमाधारभूता हेतव उत समवायिहेतवः ? आत्मा ह्यविशेषः मनःशरीरसंयोगात् तु विशिष्टत्वेनोपलभ्यते । यतस्तु पञ्चमहाभूतशरीरिसमवायः पुरुषस्तद्वत् सव्र्वत्राशारीरव्याधेदोषदृष्यदुःखसमुदायात्मकखात् दोषा दृष्याश्च गुणकश्रियाः समवायिहेतव इष्यन्ते, ते हि विकृतिमापन्नाः स्थानविशेषसंश्रया दृष्यविशेष प्राप्य संयोगविशेषं तेन गखा दुःखविशेषमुपनिपातयन्तः एतान्येव सप्त कारणानि, यदुक्त.... रक्तं लसीका त्वङ मांसं दूप्यं दोयास्त्रयो मलाः। विसर्पाणां समुत्पत्तौ विज्ञ याः सप्त धातवः' इति, तथापि कुष्ठं चिरक्रियैः स्थिरैर्दोषैर्जन्यते। विसर्पस्तु विसरणशील इति विशेषः। अन्ये तु विसर्पा वातादिभिरेकैकशोऽपि भवन्तीत्याहुः ।
For Private and Personal Use Only
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७म अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्। .
२६३१
तद्विशिष्टापरापूव्वैस्वरूपा ज्वरातिसारादिरूपेण परिणम्यन्ते, यथा मृज्जलबालुकादयो घटादिरूपेण। तेषां निहरणादिनाल्पीभावेऽल्पाकृतिबलो व्याधिः स्यात् ततोऽपि संशमनादिना प्रकोपशमनस्वस्थानगमनात् निश्चेष्टसमवायिकारणगुणविशेषसंयोगरूपसम्पाप्तिनाशाद बिनाशः। यथात्मशरीरसं योगेन जातस्य पुंसः समवायिकारणानामात्मशरीराणां संयोगभङ्गादतिमृत्युमुक्तिः उच्यते सूक्ष्मशरीरिशुक्रशोणिताहाररससंयोगात् स्थूलः पुमान् जायते तच्छक्रशोणितरसजस्य स्थूलशरीरस्य लङ्घनरोगशोकादिवमनविरेचनादिभिः समवायिकारणशारीरभावाणामल्पलात् कृशत्वं सूक्ष्मशरीरिस्थूलशरीरसंयोगस्य निश्चेष्टसमवायिकारणस्य गुणविशेषस्य नाशादस्य स्थलपुरुषम्य मृत्युरिति । देवनरतिय्यंगयोनिपशुपक्षिमेकादिपुरुषवद्विशिष्टो व्याधिः ज्वरातिसारशोथादिकः आत्मवत् सर्वत्र दुःखमुपनिपतति। अत एवाह ततः कुष्ठानि जायन्ते इत्यादि। तत इति जनिकत्तः प्रकृतौ खल्वपादाने पञ्चमी न तु निमित्ते। ननु विसष्वप्येष सप्तको द्रव्यसंग्रहो दृश्यते यद वक्ष्यते रक्तं लसीका खङ मासं दृष्यं दोषास्त्रयो मलाः। विसर्पाणां समुत्पत्ती विज्ञ याः सप्त धातव इति, तत्र लसीका चोदकधातुरुच्यते तत् कुतोऽनयोः कुष्ठविसर्पयोः भेदः स्यात् इति ? उच्यते, कुष्ठं किञ्चिद्विकाशिगुणैश्विरकारिस्थिरगुणबहुलैः विरोध्यन्नपानादिभिनिष वितैः दुष्टा दोषाश्चिरकर्मस्वभावाः स्थिरत्वगुणमापन्ना दृष्यान् दूषयिता अप्रबलरक्तपित्ततया जनयन्ति। विसपन्तु लवणाम्लकटष्णदध्यालराग-पाड़वशुक्तसुरासौवीरादिभिः विकाशिगुणैरस्थिरगुणबहुलैनिषेवितैदुष्टा दोषा आशुप्रसारस्वभावा अस्थिरत्वगुणमापन्ना दूष्यान् दूषयित्वा प्रबलरक्तपित्तात्मकतया जनयन्ति, विप्रगुरुधर्षणमपि कर्मणाश्च कुष्ठेहेतुत्वं सत्रैवास्ति विसर्प तु तन्न प्रतिनियतं दृश्यते इति भेदः। केचित् तु पृथक्त्रयस्त्रिभिश्चैको विसर्पा द्वन्द्वजास्त्रय इति वक्ष्यमाणवचनमुपन्यस्य एकादिदोषजो विसर्पः कुष्ठं सव्वं त्रिदोषजमेवेति भेदमाहुस्तन्न तद्वचनार्धात् पूर्वम्-स च सप्तविधो दोषैविज्ञ यः सप्तधातुक इत्यर्द्धवचनेन सर्वेषां विसर्पाणां सप्तधातुकखवचनादुल्वणदोषेण तु कुष्ठवत् वातिकादिव्यपदेशात ॥३॥
यदुक्तं-'पृथक् वयः विभिश्चैको विसर्पा द्वन्द्वजास्त्रयः' इति वचनावर्णयन्ति। सिदोषत्वेऽपि विसर्पणान्नैकदोषजकुष्ठवत्। एकदोषतादिव्यपदेशस्तवोच्यते ॥३॥
For Private and Personal Use Only
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
कुष्ठचिकिष्मितम
२६३२
चरक-संहिता। ततः कुष्ठानि जायन्ते सप्त चैकादशैव च। न चैकदोषजं किञ्चित् कुष्ठं समुपलभ्यते ॥ ४॥ स्पर्शाज्ञत्वमतिस्वेदो न वा वैवर्ण्यमुन्नतिः। कोठानां लोमहर्षश्च कण्डूस्तोदः श्रमः क्लमः ॥ व्रणानामधिकं शूलं शीघ्रोत्पत्तिश्चिरस्थितिः। सुप्तत्वमङ्गदाहश्च कुष्ठलक्षणमग्रजम् ॥ ५ ॥
अत ऊर्द्ध मष्टादशानां कुष्ठानां कपालोडुम्बरमण्डलयजिह्व-पुण्डरोक-सिध्मकाकणेककुष्ठचौख्यकिटिमविपादिका
गङ्गाधरः-द्रव्यमुक्त्वा लिङ्गमाह-सप्त चैकादशैव चेति । अष्टादशैव विति न कृला पदभेदादिदं शापितं महाकुष्ठानिसप्तैव क्षुद्रकुष्ठान्येकादशैवेति । एषामुल्वणदोषभेदेन च सङ्ख्या निदानस्थाने पूर्वमुक्ता तेन नात्रोक्ता। सम्प्राप्तिहि संख्या विधा च सम्माप्तिश्च विशनलिङ्गं भवतीति संख्यापि लिङ्गमत्र बोध्यम् । सर्वेषां त्रिदोषजत्वं दर्शयति-न चैकदोषजमित्यादि। सुश्रुत हि सर्वाणि कुष्ठानि सवातानि सपित्तानि सश्लेष्माणि सक्रिमीणि च भवन्त्युत्सन्नतस्तु दोषग्रहणमभिभवादिति ॥४॥
गङ्गाधरः-पूर्वरूपमाह-स्पर्शाज्ञखमित्यादि। स्पर्शाशत्वं खचि वापः स्पर्शज्ञानरहितसमित्यर्थः। अतिस्वेदो न वा स्वेद इति विकल्पेनातिस्वेदः। वैवयं शरीरस्य। कोठानामुन्नतिः। एवमवस्थापन्नशरीरस्य गात्रे यदि कश्चिद व्रणः स्यात् तदा व्रणानां यद्रपसम्भव एवं तच्छलानां तद्र पशूलादधिकं शूलं स्यात् । एवं तत्र गात्रे व्रणानां शीघ्रोत्पत्तिः स्याद् रोहणञ्च चिरेणैव स्याद रक्तपित्तातिदुष्टदेहलादिति चिरस्थितिर्भवति। सुप्तलमले अङ्गप्रदेशानामक्रियत्वं दाहश्चेति। कुष्ठस्याग्रजलक्षणं पूर्वरूपम् ॥५॥
चक्रपाणिः-सप्त चेति विशेषविच्छेदपाठेन सप्तानां कुष्टानां महाकुष्ठत्वम् एकादशानाञ्च क्षुद्रकुष्ठत्वं बोधयति । निदाने न विहितानामपि क्षुद्रकुष्टानामिह चिकित्साथै विधानम् ॥ ४॥
चक्रपाणिः-स्पर्शेत्यादि पूर्वरूपं, न वा स्वेद इति सम्बन्धः, अतिस्वेदास्वेदौ तु स्वेदवहस्रोतोऽवरोधानवरोधकृतौ ज्ञेयौ। शीघ्रोत्पत्तिश्विरस्थितिश्च व्रणानामेव ॥५॥
For Private and Personal Use Only
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७म अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
२६३३
लसकद, चर्म्मदलयामाविस्फोटश तारु विचर्चिकानां लक्षणा
न्युपदेच्यामः ॥ ६ ॥
कृष्णारुणकपालाभं यद् रुक्षं परुषं तनु । कपालं तोदबहुलं तत् कुष्ठं विषमं स्मृतम् ॥ ७ ॥ रुग्दाहरागकण्डूभिः परीतं लोमपिञ्जरम् ।
उडुम्बरफलाभासं कुठमोडुम्बरं वदेत् ॥ ८ ॥ श्वेतं रक्तं स्थिरं स्त्यानं स्निग्धमुत्सन्नमण्डलम् । कृच्छ्रमन्योन्यसंसक्तं कुष्ठं मण्डलमुच्यते ॥ ६ ॥ गङ्गाधरः - अत ऊद्ध मित्यादि - अष्टादशानां क्रमेण नामानि कपालेत्यादीनि ॥ ६ ॥
कृष्ण
गङ्गाधरः- तत्रादौ सप्तमहाकुष्ठलक्षणान्याह - कृष्णारुणेत्यादि । कपालवर्णमरुणकपालवर्ण वा कपालं भग्नखपैरखण्डं, रुक्षं निस्नेह, परुष खरस्पर्श, तनु अघनं, तोदबहुलं, कपालं नाम महाकुण्डम् । तत् विषमम् असमरूपं स्मृतम् । कुष्ठमिदं द्विविधं - वाताधिकतरं पित्ताधिकतरञ्च । तत्र वाताधिकतरमरुणाधिकस्वल्पकृष्णवर्ण कपालवणं, पित्ताधिकतरं स्वल्पारुणकृष्णवर्णकपालवर्णमित्युभयमेव कृष्णारुणकपालाभमित्यनेन अधिकतरवाताद् भवति तन्निदानस्थाने प्रोक्तम् । सुश्रुते च वातेनारुणाभानि तनूनि विसर्पणि तोदभेदस्वापयुक्तान्यरुणानि इत्यरुणं नाम पठित्वा पित्तेन कृष्णकपालवर्ण कपालं नाम पठितं यथा कृष्णकपालप्रकाशानि कपालकुष्ठानीति ॥ ७ ॥
गङ्गाधरः- रुग्दाहेत्यादि । लोमपिञ्जरं लोमभिः पिञ्जरं कपिलमभिरित्यर्थः । उदुम्बरफलाभासं स्पष्टम् । कुष्ठमिदमौडम्बरं नाम निदानस्थाने पित्तेऽधिकतरे भवतीति प्रोक्तम् । सुश्रुते च पित्तेन पकोडुम्बरफला कृतिवर्णान्यौडम्बराणीति ॥ ८ ॥
गङ्गाधरः- श्वेतं रक्तमित्यादि । श्वेतं रक्तं पुण्डरीकपुष्पपत्रवत् श्वेतं रक्तं स्थिरमच कठिनं स्त्यानं घनम् उत्सन्नमण्डलमुच्च मण्डलाकारं कृच्छ्र कृच्छ्रसाध्यम् अन्योन्यसंसक्तमेकमपरेण सम्मिलितमिति कुष्ठं मण्डलमुच्यते, निदान
चक्रपाणिः- कपालः खर्परशकलः । विषमं दुश्चिकित्स्यम् । लोमपिअरमिति कपिलम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
कुष्ठचिकित्सितम्
२६३४
चरक-संहिता। कर्कशं रक्तपर्यन्तमन्तःश्यावं सवेदनम् । यदृष्यजिह्वासंस्थानमृष्यजिह्व तदुच्यते ॥ १० ॥ सश्वेतं रक्तपर्यन्तं पुण्डरीकदलोपमम् । सोत्सेधञ्च सरागञ्च पुण्डरीकं तदुच्यते ॥ ११ ॥
स्थाने श्लेष्मण्यधिकतरे प्रोक्तम् । सुश्रुते त्वेतत् कुष्ठं पौण्डरीकं नाम पठितं यथा श्लेष्मणा पुण्डरीकपत्रप्रकाशानि पौण्डरीकारण तेषामुत्सन्नता परिमण्डलता कण्डूचिरोत्थानवञ्चेति लिङ्गानीति ॥९॥ - गङ्गाधरः-कर्कशमित्यादि। गोजिह्वावत् खरस्पर्श रक्तपर्यन्तमन्ते रक्तवर्णमन्तःश्यावं मध्यभागे श्याववर्ण सवेदनम् ऋष्यजिह्वासंस्थानम् ऋष्यो नीलाण्डो हरिणस्तस्य जिह्वाकारं कुष्ठमृष्यजिह्वम् इदञ्च द्विविधं वातपित्तोत्तरं पित्तोत्तरश्च। तत्र वातपित्ताधिकतरमिदं निदानस्थाने व्याख्यातम् अस्मिंस्तन्त्रे। सुश्रुते तु-पित्तेन ऋष्यजिह्वाप्रकारखरखानि ऋष्यजिहान्योषचोपपरिदाहधूमायनानि क्षिप्रोत्थानप्रपाकमेदिखानि क्रिमिजन्म चेति लिङ्गा: नीति पठितम् ॥१०॥
गङ्गाधरः--सश्वेतमित्यादि। सश्वेतं रक्तपर्यन्तमन्ते श्वेतरक्तवर्ण मध्ये सरागञ्चेति ईषत् लोहितमिति। पुण्डरीकदलोपमं पद्मपुष्पदलाकारं सोत्सेधमुन्नतं सरागञ्चेति व्याख्यातम्। सदाहञ्चेति पाठान्तरे ईषदाह पित्तकफोत्थखात्। इदश्च पुण्डरीकं द्विविधं पित्तकफाधिकतरं कफाधिकतरञ्च तयोराद्यमस्मिंस्तन्त्रे निदानस्थाने चात्र च लिखितं, कफोत्तरन्तु सुश्रुते श्लेष्मणा पुण्डरीकपत्रप्रकाशानि पौण्डरीकाणि तेषामुत्सन्नता परिमण्डलता कण्डचिरोत्थानत्वञ्चेति । एतैर्लक्षणैस्तुल्यत्वान्मण्डलस्यैव नाम पौण्डरीकम् । अस्य तु पुण्डरीकस्य बहुबहलरक्तपूयलसीकादिलक्षणे दादस्य नाम न पोण्डरीकं सुश्रुते॥११॥
उत्सनमण्डलमित्युद्गतमण्डलम्। ऋप्यो नीलाण्डो हरिणः, ऋष्यजिह्वासंस्थानमिति तजिह्वाकारम् । प्रायश्वोरसीत्युरसि बाहुल्येन भवति श्लेष्मप्रधानत्वात्, कदाचिदन्यत्रापि
For Private and Personal Use Only
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
छम अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
२६३५ श्वेतं ताम्र तनु च यद् रजो घृष्टं विमुञ्चति । अलाबूपुष्पवर्णश्च तत् सिध्मं भूयसोरसि ॥ १२ ॥ यत् काकणन्तिकावर्णमपाकं तीनवेदनम् । त्रिदोषलिङ्ग तत् कुष्ठं काकणं नैव सिध्यति ॥ १३ ॥
इति सप्त महाकुष्ठानि। गङ्गाधरः-श्वेतं ताम्रमित्यादि। तनु चाघनं घृष्टं रजोरूपं चम्म मुञ्चति । कचिदलाबूपुष्पवत् श्वेतवर्णश्च भूयसा प्रायेणोरसि ऊर्द्ध देहे च भवति, तत् सिध्मं नाम महाकुष्ठम्। भूयसाग्रहणे कचिदधोदेहेऽपि भवति। ननु सुश्रुतेक्षद्रकुष्ठेषु सिध्म पठितं “काडन्वितं श्वेतमपाकि सिध्म विद्यात् तनु प्रायश ऊर्द्ध देहे” इति, कथमत्र महाकुष्ठेष्विति चेत् सत्यम् । निदानस्थानेऽधिकतरयोः श्लेप्ममारुतयोः सिध्मेत्युक्तं तत्र कफमारुताधिकतरं ताम्रवणवत् किञ्चिच्छत. मिश्रितताम्रवर्ण बहुतरं स्थाने स्थाने भवति, अल्पपूयादिमच्च तनु च घृष्टं रजो मुश्चत्येतदेकविधं, तत्र कफाधिक्ये अपरञ्चालाबपुष्पवत् श्वेतमपाकि कण्डयुतमदाहं तनु च रजो घृष्टं मुञ्चति तत् प्रायेण वक्षसि वोद्ध देहे वा भवति । द्विविधमेतत् त्वग्रक्तादिगतमवगाद महाकुष्ठमस्मिंस्तन्त्रे पठितं तत् कफोत्तरमिति मत्वा सुश्र ते क्षुद्रकुष्ठे पठितं त्वङ्मात्राश्रितत्वेनानवगाढत्वादिति ॥१२॥
गङ्गाधरः-यत् काकेत्यादि। काकणन्तिका गुजाफलं तद्वर्ण मध्येऽतीवकृष्णमन्ते चातीवरक्तं मध्ये रक्त मन्ते कृष्णं वा त्रिदोषलिङ्गमिति । सर्वकुष्ठानां त्रिदोषजत्वेऽप्येकद्वाल्वणव्यवच्छेदार्थ त्रिदोषलिङ्गमित्युक्तम्। इदश्च द्विविध त्रिदोषोल्वणमेकं यदिदं निदानस्थाने पठितं काकणस्तिकारणान्यादौ पश्चात् सव्वेकुष्ठसमन्वितानि पापीयसां सबकुष्ठलिङ्गसम्भवेनानेकवर्णानि काकणकानीति विद्यादित्युक्तम्। सुश्रुते तु पित्तेन काकणन्तिकाफलसदृशान्यतीवरक्तकृष्णानि काकणकानि, तेषामप्योषचोषपरिदाहधूमायनानि तिमोत्थानपाकभेदित्वानि क्रिमिजन्म चेति लिङ्गानि। तत्रादिबलप्रवृत्तं पौण्डरीकं काकणकश्चासाध्यमित्युक्तम् । तत्रादिबलप्रवृत्ता ये शुक्रशोणितदोषान्वयाः कुष्ठाशेः
भवतीति भावः। फाकणन्तिका गुना। कुष्टत्वेनैव त्रिदोषलिङ्गत्वे सिद्धे पुनस्तद्वचनं प्रबलत्रिदोषलिङ्गत्वोपदर्शनार्थम् ॥६-१३॥
For Private and Personal Use Only
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६३६
चरक-संहिता। (कुष्ठचिकित्सितम् अस्वेदनं महावास्तु यन्मत्स्यशकलोपमम् । तदेककुष्ठ चौख्यं बहुलं हस्तिचर्मवत् ॥ श्यावं किए खरस्पर्श परुषं किटिमं स्मृतम् ।
वैपादिकं पाणिपाद-स्फुटनं तीनवेदनम् ॥ प्रभृतयस्तेऽपि द्विधा, मातृजाः पितृजाश्चेति । इति सप्त महाकुष्ठानि । महत्त्वञ्चैषां क्षिप्रमुत्तरोत्तरधात्ववगाहनबहुबहुलदोषजत्वक्रियाभूयस्त्वयोगित्वमिति ॥ १३ ॥
गङ्गाधरः-अत ऊर्द्ध क्षुद्रकुष्ठानि वक्ष्यन्ते-अस्वेदनमित्यादि। महावास्तु महास्थानं, मत्स्यशकलोपमं मत्स्यखण्ड सदृशं तदेककुष्ठं नाम क्षद्रकुष्ठम् । वातकफाधिकमेतत् । सुश्रुते च कृष्णारुणं येन भवेच्छरीरं तदेककुष्ठं प्रवदन्त्यसाध्यम् इति। तथा अरुः ससिध्मं रकसा महच्च यच्चैककुष्ठं कफजान्यमूनीति, पुनःकफजत्वमुक्तमेककुष्ठस्य ; तदत्र वक्ष्यमाणे चख्यिमेककुष्ठश्च किटिमं सविपादिकम् । कुष्ठश्चालसकं ज्ञेयं प्रायो वातकफाधिकमित्यत्र प्रायोग्रहणात् केवलकृष्णारुणशरीरत्वे कफाधिकखमरवेदमहावास्वादिलक्षणे वातकफाधिकख. मि त नाचाय्येयोविरोधः। चाख्पन्न बहुलं हस्ति चम्मैव दिति हस्तिचर्मवदहलं धनं तस्माच तथा यत् तच्चख्यिं कुष्ठं क्षुद्रमेव। इदश्च पायो वातकफाधिकमुक्तं तद्वक्ष्यमाणम् । श्यावमित्यादि। किणखरस्पर्श किणो रूहव्रणस्थानवत् परुष रुक्षम् । किटिममिदं वातकफाधिकं वक्ष्यते । सुश्र ते तु यत् स्रावि वृत्तं घनमुग्रकण्ड सस्निग्धकृष्णं किटिमं वदन्तीति, शेषाणि पित्तप्रभवाणि विद्यादित्युक्तेरस्य पित्ताधिकत्वं न विरुध्यते वक्ष्यमाणे प्रायोग्रहणात् । यत् किटिममेवंसावस्निग्धकृष्णादिलक्षणं स्यात् तत् पित्तोल्वणमेव स्यात् ; पाको हि न पित्तं विना स्यादिति । वैपादिकमिति विपादिका स्वार्थिकरवण। पाणिपादस्फूटनम् पाणी पादे च विदारिणं तीव्रवेदनश्च। इदं प्रायो वातकफाधिक वक्ष्यते। सुश्रुते तु पादगता विचच्चिका विपादिका नाम पठिता विचच्चिकाभेद एव न चयं विपादिका पठिता। कुष्ठानामपरिसङ्घ प्रयविधवादपराणि च
चक्रपाणिः--महावास्त्विति महास्थानं, मत्स्यशकलोपममिति मत्स्यत्वकसदृशं, किणवत् खरस्पर्शी यस्य तत् किगखरस्पर्शम् । किणो व्रणस्थानम् ॥ १४ ॥ . * “मत्स्यखण्डसहशम्" इति लिपिप्रमादः, मत्स्यशल्कसदृशमिति पठनीयम् । शकलशब्दस्य खण्डं शल्कन्चेति द्विविधोऽर्थो दृश्यते ।
For Private and Personal Use Only
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
उम अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
कण्डूमद्भिः सरागैश्च गण्डैरलसकं विदुः । सकण्डुरागपिड़कं दद्रु र्मण्डलमुद्गतम् ॥ रक्तं सशूलं कण्डूमत् सस्फोटं यद् दत्यपि । तच्चर्म्मदलमाख्यातं संस्पर्शासहमुच्यते ॥ पामा श्वेता श्यावाः कण्डूराः पिड़का भृशम् । स्फोटाः श्यावारुणाभासा विस्फोटाः स्युस्तनुत्वचः ॥
For Private and Personal Use Only
२६३७
च पठितानि यान्यत्र नोक्तानि परिसप - विसर्प - वकसेति । कण्डूमद्भिरित्यादि । गण्डै शोथवदल्पाल्पव्रणशोथैरलसकं नाम क्षुद्रकुण्डम् । इदञ्च प्रायो वातकफाधिकं वक्ष्यते । सुश्रुते तु स्थूलारुष्कं नाम पठितं तुल्यलक्षणखात् । तद यथा । स्थूलानि सन्धिष्वतिदारुणानि स्थूलारुपि स्युः कठिनान्यरुपीति । तत्रैतत् कफजमुक्तम् । तत्रायमभिसन्धिः । यत् कण्डूमत् सरागस्वल्पगण्डरूपं तदलसं वातकफाधिकं, यत् तु सन्धिस्थाने दारुणस्थूल गण्डरूपं तत् कफाधिकं स्थूलारुकं नाम सुश्रुतेनोक्तमिति न विरोधः । सकण्डूरागेत्यादि दद्रलक्षणम् । ननु सुश्र ते महाकुष्ठं दद्रकुष्ठमुक्तपत्र तु क्षुद्रकुण्ठेषु पाठः कथं संगच्छते ? उच्यते, मुश्रुते श्लेष्मणा अतसीपुष्पवर्णानि ताम्राणि वा विसपणि पिड़कावन्ति च दद्रुकुष्ठानि तेषाम् उत्सन्नता परिमण्डलना कण्डूचिरोत्थानञ्चेति लिङ्गानीत्येवं यवदद्वकुष्ठमुक्तं तदेव महाकष्टदत्वान्महाकुष्ठमुक्तम् । अत्रोक्तन्तु नातिकष्टत्वात् क्षूद्रकुष्ठमुक्तमिति न विरोधः कुष्ठानामपरिसङ्घा यविधत्वात् । रक्तमित्यादि । दलति विदीर्य्यते । चदलमिदं कुष्ठं पित्तश्लेष्माधिकम् । सुश्रुते शेषाणि पित्तप्रभवाणीत्युक्तेः पित्तजमुक्तं “स्युयेन कण्डूव्यथनौपचोपास्तलेषु तच्चदलं वदन्ति” इति । करतले कण्डादिमद् यच्चम्मविदारणं तत् पित्ताधिकं यत् तु संस्पर्शासह शूलस स्फोटकण्डूमच्चर्म्मविदलनं तत् पित्तश्लेष्माधिकमिति न विरोधः । पामेत्यादि । श्वेतारुणश्याववर्णा पिड़का कण्डूरा भृशमत्यर्थं सापामा । एतच्च कुष्टं पित्तश्लेष्माधिकं वक्ष्यते । सुश्रुते शेषाणि पित्तप्रभवाणीतुक्तया । सास्रावकण्डूप रिदाहवद्भिः पामाणुकाभिः पिडकाभिरुक्ता इति । अस्या एवावस्थान्तरं कच्छर्नामोक्ता । स्फोटः सदाहरति सैव कच्छ ः स्फिक्पाणिपादप्रभवैर्निरूप्येति । तत्र बहुखावा पामा पित्ताधिका, अल्पस्रावा
३३१
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६३८
चरक संहिता |
[ कुष्ठचिकित्सितम्
रक्तं श्यावं सदाहार्त्ति शतारुः स्याद बहुत्रणम् । सकराडू पिकाश्यावा बहुखावा विचर्चिका ॥ १४ ॥ इत्येकादश क्षुद्रकुष्ठानि । वातेऽधिकतरे कुष्ठं कापालं मण्डलं कफे । पित्ते त्वौडुम्बरं विद्यात् काकरणन्तु त्रिदोषजम् ॥ १५ ॥ वातपित्ते श्लेष्मपित्ते वातश्लेप्मणि चाधिके ।
ऋष्यजिह्न' पुण्डरीकं सिध्मकुष्ठञ्च जायते ॥ १६ ॥ पित्तकफाधिकेति न विरोधः । स्फोटा इत्यादि । तनुखश्यावारुणस्फोटो विस्फोटः । कुष्ठमिदमपि पित्तश्लेष्माधिकम् । सुश्रुते नायमुक्त एषोऽपि पित्तकफाधिक्ये वक्ष्यते । रक्तं श्यावमित्यादि । सदाहात्ति रक्तश्याववर्ण बहुवर्ण शतारुः, कुष्ठमिदञ्च पित्तकफाधिकं वक्ष्यते । सुश्रुते नेत्रं पठितम् । महाकुष्ठविसर्प परिसर्पवसेति चत्वारि चान्यानि पठित्वैकादश क्षुद्रकुष्ठानि व्याख्यातानि । तद् यथा । त्वकोच भेदस्वपनाङ्गसादाः कुष्ठे महत्पूर्व्वयुते भवन्ति । विसवत् सर्पति सर्व्वतो यस्त्वग्रक्तमांसान्यभिभूय शीघ्रम् । मूर्च्छाबिदाहारतितोदपाकान् कृत्वा विसर्पः स भवेद् विकारः । शनैः शरीरे पिड़काः स्रवन्त्यः सर्पन्ति यास्तं परिसर्पमाहुः । कण्डून्विता या पिड़का शरीरे संस्रावहीना चकसोच्यते सेति । तान्यनुक्तान्यपि न विरुध्यन्ते । निदानस्थाने हुक्तं सप्तविधमष्टादशविधमपरिसङ्घा यविधञ्चेति । सकण्डित्यादि । विचचिचका कफमाया । विचर्चिकेति वक्ष्यते । सुश्रुते शेषाणि पित्तम वाणीत्युक्तया पित्तजा विचर्चिका शेया । राज्योऽतिकण्टुर्त्तिरुजः सुरुक्षा भवन्ति गात्रेषु विचर्चिकायाम् । कण्डूमती दाहरुजोपपन्ना विपादिका पादगतेयमेवेति । अल्पस्वावातिका दुर्त्तिरुजान्वितराजिमती विचर्चिका पित्तेन सस्रावा सक या पिकारूपा तु विचर्चिका श्लेष्मप्रायेति न विरोधः ॥ १४ ॥
1
?
I
गङ्गाधरः- अष्टादश कुष्ठलक्षणान्युक्त्वा आश्रयदोषमाह - वातेऽधिकतरे इत्यादि । स्पष्टार्थम् ॥ १५ ॥
गङ्गाधरः - वातपित्ते इत्यादि । यथाक्रमं बातपित्तेऽधिकतरे ऋष्यजिह्वम्, इदमपित्तं पुण्डरीकम्, वातश्लेष्मणि सिध्मकुष्ठम् ॥ १६ ॥
चक्रपाणिः - चिकित्सार्थं वाताद्याधिक्यं कुष्ठष्वाह वात इत्यादि । ऋष्यजिह्वादिषु वातपित्ताधिक्यादि यथासंख्यं ज्ञेयम् ॥ १५ ॥ १६ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७म अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्। २६३६ चख्यिमेककुष्ठश्च किटिम सविपादिकम् । कुष्ठश्चालसकं ज्ञयं प्रायो वातकफाधिकम् ॥ १७ ॥ पामा शतारुर्विस्फोटं दद्रुश्चर्मदलं तथा। पित्तश्लेष्माधिकं प्रायः कफप्राया विचर्चिका ॥१८॥ गङ्गाधरः-चौख्यादिकानि पञ्च वातकफाधिकानि ॥१७॥
गङ्गाधरः-पामादीनि पश्च पिसकफाधिकानि। विचर्चिका कफाधिका। प्रायोग्रहणादन्यथापि सर्वाणि भवन्तीति। ननु सुश्रुते धातुगतदोपजकुष्ठानि पठ्यन्ते, तानि कथमत्र न दृश्यन्ते । तद यथा। भवन्ति चात्र। यथा वनस्पतिर्जातः प्राप्य कालप्रकर्षणम्। अन्तभूमि विगाहेत मूलै ष्टिविवर्द्धितैः। एवं कुष्ठं समुत्पन्नं खचि कालप्रकषतः। क्रमेण धातून व्यामोति नरस्याप्रतिकारिणः। स्पर्शहानिः स्वेदनखमीपत्कण्डूश्च जायते। वैवयं रुक्षभावश्च कुष्ठे खचि समाश्रिते। खकस्वापो रोमहर्षश्च स्वेदस्यातिप्रवर्तनम्। कण्डू. विपूयकश्चैव कुष्ठे शोणितसंश्रिते। बाहुल्यं वक्तशोषश्च कार्कश्य पिड़कोद्गमः । तोदः स्फोटः स्थिरतश्च कुष्ठे मांससमाश्रिते। दौगन्ध्यमुपदेहश्च पूयोऽथ क्रिमयस्तथा । गात्राणां भेदनश्चापि कुष्ठे मेदःसमाश्रिते। नासाभङ्गोऽक्षिरागश्च क्षते च क्रिमिसम्भवः। भवेत् स्वरोपघातश्च अस्थिमज्जसमाश्रिते। कोण्यं गतिक्षयोऽङ्गानां सम्भेदः क्षतसर्पणम्। शुक्रस्थानगते लिङ्गं प्रागुक्तानि तथैव च। स्त्रीपुसयोः कुष्ठदोषाद दुष्टशोणितशुक्रयोः। यदपत्यं तयोजातं में यं तदपि कुष्ठितम्। कुष्ठमात्मवतः साध्यं खग्रक्तपिशिताश्रितम् । मेदोंगतं भवेद याप्यमसाध्यमत उत्तरमिति ? उच्यते, निदानस्थाने साध्यानामपि उपेक्ष्यमाणानामित्यादि साधारण्येन प्रोक्तं तत् तु सर्व मित्थं व्याख्येयमिति । ब्रह्मस्त्रीसज्जनवध-परस्वहरणादिभिः। कर्मभिः पापरोगस्य प्राहुः कुष्ठस्य सम्भवम् । म्रियते यदि कुष्ठेन पुनर्जातोऽपि गच्छति। नातः कष्टतरो रोगो यथा कुष्ठं प्रकीर्तितम् । आहाराचारयोः प्रोक्तामास्थाय महतीं क्रियाम् । ओषधीनां विशिष्टानां तपसश्च निषेवणात्। यस्तेन मुच्यते जन्तुः स पुण्यां गतिमाप्नुयात् । प्रसङ्गाद गात्रसंस्पर्शान्निश्वासात् सहभोजनात्। सहशय्यासनाचापि यसमाल्यानुलेपनात्। कुष्ठं ज्वरश्च शोषश्च नेत्राभिष्यन्द एव च। औषसर्गिकरोगाश्च संक्रामन्ति नरानरमिति। एतत् सर्व वाच्यम्। इति ॥१८॥
For Private and Personal Use Only
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६४०
चरक संहिता ।
सव्वं त्रिदोषजं कुष्ठं दोषाणाञ्च बलाबलम् । यथास्वलक्षणैर्वद्धा कुष्ठानां क्रियते क्रिया ॥ दोषस्य यस्य पश्येत् कुष्ठेषु विशेष लिङ्गमुद्रिक्तम् । तस्यैव शमं कुर्य्यात् ततः परञ्चानुबन्ध्यस्य ॥ १६ ॥ कुछ विशेषैर्दोषा दोषविशेषैः पुनः कुष्ठानि ।
ज्ञायन्ते ते हेतुं # हेतुस्तांश्च प्रकाशयति ॥ २० ॥
{ कुष्टचिकित्सितम्
गङ्गाधरः- निदानं लिङ्गमाश्रयञ्च कुष्ठानामुक्त्वा प्रशमनं विवक्षादौ परीक्ष्यमाह - सर्व्वं त्रिदोषजमित्यादि । सर्व्वं कुष्ठं त्रिदोषजम् । तत्र दोषाणां बलाबलं यथास्वैः स्वमनतिक्रम्यार्थात् स्वैः स्वैर्लक्षणैः बुद्धा कुष्ठानां क्रिया चिकित्सा क्रियते । ननु दोषाणां बलावलं बुद्धा कीदृशी क्रिया काय्र्येत्यत आह - दोषस्येत्यादि । कुष्ठेषु यस्य दोषस्य उद्रिक्तं प्रबलं यलिङ्गविशेषं पश्येत्, तस्यैव दोषस्य बलवत्त्वादादौ शमं कुर्य्यात् ततः परमनुबन्ध्यस्याप्रधानस्य दोषस्य शमं कुर्य्यादिति ॥ १९ ॥
गङ्गाधरः- ननु कैः के शातव्या इत्यत आह-कुष्ठेत्यादि । कुष्ठविशेषः अत्रैवोपदिष्टवतेन कापालमित्यादिदोषविशेषोपदेशपूर्वक कापालादिभिर्दोषा वातादयो ज्ञायन्ते । पुनर्दोषविशेषेण वातादिना कृष्णारुणादिकर्म्मकृता कुष्ठानि ज्ञायन्ते । ते दोषविशेषा हेतु प्रकाशयन्ति यादृशरुक्षशीतादिहेतु सेवनेदुष्टा हि दोषविशेषा भवन्ति तादृशरुक्षादिलिङ्गानि कुव्र्व्वन्तीति । एवं हेतु रुक्षादिधर्मा कट्टादिस्तान दोषविशेषान् प्रकाशयति । यो हि
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः - उक्तैकदोषजत्वादिना कुष्ठेष्वविरोधं दर्शयन्नाह - सव्र्व्वमित्यादि । त्रिदोषजत्वं सर्व्वकुष्ठेषु व्यवस्थितमेव । दोषबलाबलविवक्षया चिकित्साथै वा एकदोषजत्वादिव्यपदेश इति भावः । अनुबन्ध्यस्येति अप्रधानस्य ॥ १७-१९॥
चक्रपाणिः- सम्प्रति दुर्जातस्य कुष्टविशेषस्य तथा कुष्ठजनकस्य च हेतोः परस्परविरोधकत्वमाह- कुष्टविशेषैरित्यादि । कुष्ठविशेषैः कुष्ठं ज्ञात्वा, कुष्ठानि ज्ञायन्ते यैर्विशेषस्ते कुष्ठविशेषार है: वाताधिकोऽयं पैत्तिकोऽयमिति कुष्ठदोषे प्रतिज्ञाते दोषविशेषज्ञानात् विशिष्टानि कुष्ठानि ज्ञायन्ते, यथा इदं वातोत्तरं कुष्ठं तस्मात् कापालमिदम्, पित्ताधिकत्वान्मण्डलमिदमित्यादि । तथा यः कुष्ठेष्वपरिज्ञातो हेतुः स दोषैर्ज्ञायते । यथा कुष्ठं वातोत्तरं दृष्ट्वा वातोत्तरकुष्ठजनकानि विरुद्धाशनादीनि कारणानि ज्ञायन्ते हेतुभिश्च दोषविशेषकुष्ठानि ज्ञायन्ते । यस्मादनेन
* तैर्हेतुरिति चक्रष्टतः पाठः ।
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७म अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । रौक्ष्यं शोषस्तोदः शूलं सङ्कोचनं तथायासः । पारुण्यं खरभावो हर्षः श्यावारुणत्वञ्च ॥ कुष्ठेषु वातलिङ्गं -----
---------दाहो रागः परिस्रवः पाकः । विस्रो गन्धः क्लेदस्तथागपतनश्च पित्तकृतम् ॥ श्वैत्यं शैत्यं कण्डूः स्थैर्य सोत्सेधगौरवस्नेहाः । कुष्ठेषु तु कफलिङ्गं जन्तुभिरभिभक्षणं क्लेदः ॥२१॥ सबै लिङ्गैर्युक्तं मतिमान् विवजयेदबलम् ।
तृष्णादाहपरीतं शान्ताग्निं जन्नुभिर्जग्धम् ॥ २२ ॥ दोषविशेषो गूढलिङ्गखान्न विशेषेण ज्ञातुं शक्यते, स खलु रुक्षकुपितश्चेद् रुक्षेण सेवितेन प्रकाशितः स्यादन्यैर्वान्यैव्यक्तं स्यादिति ॥२०॥
गङ्गाधरः-तस्मात् कुष्ठसाधरणे वातादिलिङ्गान्याह-रोक्ष्यमित्यादि। शोषः शरीरस्य मुखस्य च । तोदः सूचीवद्वेदना। शुलं वेदनामात्रम् । सङ्कोचनमङ्गल्यादीनाम्। पारुष्यं काठिन्यम् । खरभावः कार्कश्यम् । हर्षों गात्राणां लोन्नाश्च । इति कुष्ठेषु वातलिङ्गम्। दाह इत्यादिकं कुष्ठे पित्तकृतं लिङ्गम्। रागो रक्तामता। परिस्रवः परिस्रावः। पाक इति पचनम्, तेन क्लेदत्र तिः। विस्रो गन्ध आमगन्धः। क्लेदश्च पित्तकाय्यः। श्वैत्यमित्यादि कफलिङ्गम्। कुष्ठेषु सोत्सेध उच्चतम् । क्लेदान्तं कफलिङ्गवचनम् । एतेषां वातादीनामेभिरधिकतमै लिङ्गैर्बलं विद्यादल्पतमलिङ्रबलं दोष विद्यात ॥२१॥
गङ्गाधरः-तेषाश्च बलाबलाभ्यां कुष्ठस्य गुणमाह-सबै रित्यादि। त्रिदोषलिङ्गमबलं कुष्ठिनं मतिमान् विवज्जयेत्। बलवन्तन्तु प्रत्याख्याय प्रतिकुर्यादिति भाष्यम्। तथा तृषादियुक्तं शान्ताग्निं कुण्ठे पतितक्रिमि वातोत्तरकुष्ठजनकं सेवितं तस्मादस्य वातोत्तरं झापालं कुण्ठं भविष्यतीति किंवा कुष्ठदोषयोः अन्योन्यगमकत्वं तत्कार्यकारणतया परस्परगमकत्वादुपपन्नमिति दर्शयन्नाह-तैरिति । तैः कुष्ठ: कार्यरूपैहेतुर्नामदोषः अनुमीयते, हेतुश्च दोषरूपस्थानकार्य्यरूपकुष्ठविशेषानवगमयतीत्यर्थः ॥ २०॥
चक्रपाणिः-कुष्ठगतदोषज्ञानार्थ वातादिलिङ्गान्याह-रौक्ष्यमित्यादि । दाहादयः पित्तलिङ्गानि । चिकित्सानिवृक्तयर्थ साध्यासाध्यकुष्ठान्याह-सचरित्यादि ॥ २१ ॥ २२॥ ..
For Private and Personal Use Only
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ कुष्ठचिकित्सितम
२६४२
चरक-संहिता। वातकफप्रबलं यद् यदेकदोषोल्वणं न तत् कृच्छम् । कफपित्तवातपित्तप्रबलानि तु कृच्छकुष्ठानि ॥ २३ ॥ वातोत्तरेषु सर्पिर्वमनं श्लेष्मोत्तरेषु कुष्ठेषु। पित्तोत्तरेषु मोक्षो रक्तस्य विरेचनश्चाग्रे॥ वमनविरेचनयोगाः कल्पोक्ताः कुष्ठिनां प्रयोक्तव्याः। प्रच्छनमल्पे कुष्ठे महति च शस्तं सिराव्यधनम् ॥ बहुदोषः संशोध्यः कुष्ठी बहुशोऽनुरक्षता प्राणान् । दोषे ह्यतिमात्रहृते वायुहन्यादबलमाशु ॥ २४ ॥
कुष्ठिनं परिवज्जयेन् । यद् यत् कुष्ठं वातकफप्रबलमेकदोषोल्वणञ्च तत् कुष्ठं न कृच्छ, कफपित्तवातपित्तपबलानि यानि कुष्ठानि तानि साणि कृच्छाणि ।। २२॥२३॥
गङ्गाधरः-साध्यासाध्यवमुक्त्वा क्रमेण क्रियाक्रममाह-वातोत्तरेष्वित्यादि। सपिवेक्ष्यमाणं साधितं घृतम्। श्लेष्मोत्तरेषु कुष्ठेषु वमनम्, पित्तोत्तरेषु रक्तस्य मोक्षो विरेचनश्च। अग्रे इति सर्वत्र योज्यम् । वमनविरेचनयोगानाहयमनेत्यादि। कल्पस्थाने उक्ता अर्थादवक्ष्यन्ते ये योगाः कुष्ठहरत्वेन, ते कुष्टिना प्रयोक्तव्या। अल्पेऽनवगाढकुष्ठे प्रच्छनं पाचा इति लोके । महति अगाढ़े सिराव्यधम् । बहुदोषः कुष्ठी संशोध्यः। तस्य प्राणान् बलादीन बहुशोऽनुरक्षता भिषजा बहुशः स्तोकस्तोकनिहरणेन न त्वेकदा बहुदोषनिहरणम पञ्चभिः कर्मभिः संशोधनीयः। कुतोऽस्य प्राणादीन् रक्षतेत्यत आह-दोषे हीत्यादि। हि यस्मात् । दोषेऽतिमात्रहते वायुः प्रबलो भवति पुरुषश्वाबलः
पाणिः यथाक्रमं चिकित्सामाह-वातोत्तरेष्विति। अग्रे इति सर्पिरादिषु योज्यम् । तेम कातोत्तरादिषु सर्पिः प्रथमं कर्त्तव्यम् । तदनु वक्ष्यमाणा चिकित्सा कार्या इति। बहुशः इसि बबरक्षार्थ स्तोकस्तोक दोषनिर्हरणेन पुनःपुनः शोध्यः। एकदा हि भूरिदोषहरणे बलायो महात्ययः स्यात्। अत एवाह-दोषे त्वतिमावहृते इत्यादि। दोषे इति जातौ एकक्वनम् । तेन कफपित्तयोरपि ग्रहणम् । किंवा दोष इति एकवचनेनैव एकदोषस्थाप्यतिमात्रहरण वायुः
For Private and Personal Use Only
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७ म अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
स्नेहस्य पानमिष्ट ं शुद्धे कोष्ठे प्रवाहिते रते । वायुर्हि शुद्धकोष्ठं कुष्ठिनमबलं विशति शीघ्रम् ॥ २५ ॥ दोषोष्ट हृदये वाम्यः कुष्ठेषु चोद्धु भागेषु । कुटजफलमधुकमदनैः सपटोलैर्निम्बर सयुक्तः ॥ शीतरसः पक्करसो मधूनि च मधुकञ्च वमनानि । कुष्ठे त्रिवृता दन्ती त्रिफला च विरेचने शस्ताः ॥ सौवीरतुषोदकमालोड़नमासवांञ्च सीधूनि । शंसन्त्यधोहराणां यथाविरेकं क्रमश्चेष्टः ॥ २६ ॥
२६४३
स्यात्, अबलञ्च पुरुषं स खलु वायुर्हन्यादाशु । तस्मात् प्राणान् बहुशो रक्षता भिषा बहुदोषः कुण्डी संशोध्यः ॥ २४ ॥
गङ्गाधरः- शुद्धे कोष्ठे सति किं विधेयमित्यत आह-स्नेहस्येत्यादि । शुद्धे कोष्ठे सति स्क्ते प्रवाहिते स्नेहस्य पानमिष्टम् । कस्मादित्यत आहवायुत्यादि । हि यस्मात् शुद्धकोष्ठं कुष्ठिनमवलं वायुः शीघ्र विशति । तस्माद्वातशमनार्थं शुद्धानन्तरं स्नेहपानमिष्टम् ।। २५ ।।
गङ्गाधरः -- तत्रादौ वमनमाह-दोपोलिष्ट इत्यादि । हृदये सति ऊर्द्धभागेषु कुष्ठेषु वाम्योऽन्यथा न वामनीयः । आह- कुटजेत्यादि । कुटजफलादीन पटोलान्तान् कल्कीकृत्य शीतरस: atantra area at पकरसः काथकषायः कार्यः । तत्र निम्बं न कल्कीकुर्य्यात् किन्तु स्वरसं कुखा तत्र दातव्यम् । मधूनि क्षौद्राणि च तत्र दातव्यानि । मधुकं यष्टीमधु । विरेचनयोगनाह– कुछ इत्यादि । विरेचनभेषजस्य आलोड़नद्रवमाह - सौवीरेत्यादि । यथाविरेकमिति सम्यग्योगायोगाद्यनुरूपः क्रमश्वाभीष्टः । सम्यग्योगादौ पेयालङ्घनादिय यो विधिरुक्तः स स विधिः क्रमः काय्ये इत्यर्थः ॥ २६ ॥
For Private and Personal Use Only
दोषो क्लिष्टे कैर्वाभ्य इत्यत
उक्तं हि शेषदोषे
हन्यादिति । स्नेहस्य पानं ज्ञेयम् । अशुद्धकोष्टस्य व्याधिवर्द्धनं भवति । । व्याधिरतिवर्द्धते इति । शोधनेन तु निःशेषे दोषे कृते सशेषदोषता नास्ति ॥ २३–२५ ॥ चक्रपाणिः- कुटजेत्यादिना वमनद्रव्यान्याह । शीतरसः शीतकषायः । यथाविरेकं क्रमश्चेष्ट
1
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६४४ · चरक-संहिता। [ कुष्ठचिकित्सितम् दाऊवृहतीसेव्यैः पटोलपिचुमर्दमदनकृतमालः । सस्नेहैरास्थाप्यः कुष्ठी सकलिङ्गफलमुस्तैः॥ वातोल्वणं विरिक्तं निरूढमनुवासनार्हमालक्ष्य । फलमधुकनिम्बकुटजैः सपटोलैः साधयेत् स्नेहम् ॥ २७॥ सैन्धवदन्तीमधुकं फणिज्झकं सपिप्पलीकरअफलम् । नस्यं स्यात् सविड़ग क्रिमिकुष्ठकफप्रदोषन्नम् ॥ २८॥ वैरेचनिकैर्धमः श्लोकस्थानेरितैः प्रशाम्यन्ति।। क्रिमयः कुष्ठकिलासाः प्रयोजितरुत्तमाङ्गस्थाः ॥ २६ ॥
गङ्गाधरः-कुष्ठिनामास्थापनमाह-दार्वीत्यादि। दार्ची दारुहरिद्रा, सेव्यमुशीरं, पटोलपत्रं, पिचुमद्दौ निम्बखक, मदनस्य फलं, कृतमालं शम्पाकफलमज्जा। एषां काथैः सस्नेहस्तैलादिमिश्रितैः कलिङ्गफलमुस्तककल्कमिश्रेश्च कुष्ठी नर आस्थाप्यः। पूर्व विरिक्तं वातोल्वणं कुष्ठिनमेतेन सिद्धिस्थानोक्तनिरूहेण वा निरूढं पुरुषमनुवासनाईमालक्ष्य। फलमधु. केत्यादिभिः कल्कैश्चतुर्गुणेन जलेन स्नेहं तैलादिकं साधयेत् । तेनानुवासयेदिति भाष्यम्, तदाह - वातेत्यादि । व्याख्यात एष श्लोकः पूर्वम् ॥२७॥
गङ्गाधरः-एवं चतुष्कानन्तरं पञ्चमं नस्यमाह-सैन्धवेत्यादि । फणिज्झकं मदयन्तीमूलम् । विहङ्गान्त एष नस्ययोगः क्रिम्यादिनः। वैरेचनिक धूमैः श्लोकस्थानोक्तैः क्रिमयः प्रशाम्यन्ति। उत्तमानस्थाः क्रिमयः कुष्ठकिलासाश्चेत्यन्वयः ॥२८ ॥ २९॥
इति प्रधानमध्यावरशुद्धापेक्षया पेयादिक्रमः द्विश एकशो वा कार्यः, उक्तं हि-पेयां विलेपीमकृतं कृतञ्च यूपं रसं त्रीनुभयं तथैकम् । क्रमेण सेवेत नरोऽन्नकालान् प्रधानमध्यावरशुद्धिशुद्धः' इति। आस्थापनानुवासने यद्यपि नास्थाप्या कुष्टिन इत्यादिना कुष्ठे निषिद्ध, तथापि अस्थापनानुवासनैकसाध्यायामवस्थायां कर्तव्ये एव। यदुक्तं- 'प्रवृत्तिनिवृत्तिलक्षणसंयोगे गुरु लाघवं सम्प्रधार्य सम्यगधिगच्छेत्' इति । तेनाह वातोल्वणमित्यादि। आस्थापनानु. वासनविधानं सेव्यम् ॥ २६–२८॥
चक्रपाणिः-सूत्रस्याने यद्यपि एक एव वैरेचनिको धूम उक्तस्तथापि तत्रोक्तद्रव्यैर्व्यस्तसमस्तैर्बहवो धूमा भवन्तीति बहुवचनमिह कृतम् ॥ २९ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
में अध्याय:
चिकित्सितस्थानम् ।
२६४५ स्थिरकठिनमण्डलानां स्विन्नानां प्रस्तरप्रणाडोभिः। कूच्चे विघट्टितानां रक्तोत्वलेशोऽपनेतव्यः॥
आनूपवारिजानां मांसानां पोट्टलः सुखोष्णैश्च । .. खिन्नोत्स्विन्नं विलिखत् कुष्ठं तीक्ष्णेन शस्त्रेण ॥ रुधिरागमार्थमथवा शृङ्गालाबूभिराहरेद् रुधिरम् । प्रच्छितमल्पं कुष्ठं विरेचयेद् वा जलौकोभिः ॥३०॥ ये लेपाः कुष्ठानां युज्यन्तै निह तात्रदोषाणाम्। संशोधिताशयानां सद्यः सिद्धिर्मवेत् तेषाम् ॥३१॥ येषु न शस्त्रं क्रमते स्पर्शेन्द्रियनाशनानि यानि स्युः। तेष निपात्यः क्षारो रक्तं दोषश्च विस्राव्य ॥ ३२॥ गङ्गाधरः-स्थिरकठिनमण्डलानामित्यादि। स्थिरकठिनमण्डलाकारान् स्वेदयिखा प्रस्तरेण वा प्रणाड्या वा कुच्चैर्वा विघट्टयेत्। तेनोक्लिष्टं रक्तमपनेतव्यम् । केनापनेतव्यमिति तदाह-आनूपेत्यादि। आनूपचारिज मांसं स्विन्नं कृता सुखोष्णः पोट्टलीकृतैः खिन्न मुस्विन्नं मण्डलाकारं कुष्ठं तीक्ष्णेन शस्त्रेण विलिवेत् किञ्चित् किश्चित् छिन्नं छिन्नं कुर्यात् रुधिरागमर्थम् । अथवा शृङ्गरलाव भिर्वा आहरेद रक्तम् । अल्पं कुष्ठं प्रच्छितं कृता जलोकोभिर्विरेचयेद वा॥३०॥
गङ्गाधरः-अथ लेपमाह-ये लेपा इत्यादि। निह तास्रदोषाणां निह ता अस्रश्च दोषाश्च येषां तेषां ये लेपाः युज्यन्ते, तेषां लेपानां सिद्धिस्तद्गुणकर्मकरणे फलोदये। तेषां संशोधिताशयानाम् । आशयशोधनात् सद्यः सिद्धिर्भवेत् न बनिह तास्रदोषाणाम् । मलिनीभूताशयत्वेन तदौषधवी-धानं स्यात यथा म्लिष्टे वाससि न रङ्गयोगः सम्यक स्यात् ॥३१॥
गङ्गाधरः-येष्वित्यादि। येषु कुष्ठेषु शस्त्रं न क्रमते शस्त्रचारणं न कत्तु शक्यते। कुष्ठानि चान्यानि स्पशेनेन्द्रियनाशनानि स्युः। तेषु कुष्ठेषु क्षारो निपात्यः, रक्तं शृङ्गालाबभिर्जलोकोभिर्वा विसाव्य वमनादिभिदोष विस्राव्य च
चक्रपाणिः-नाड्य व नाडी पुष्करनाड़ी स्वेदाध्याये उक्ता। कूर्च शस्त्रविशेषमाह-रक्तोत्क्लेश उक्लिष्टं रक्त, स्विन्नत्वेनोस्विन्नम् स्विन्नोत्स्विन्नम्। रुधिरागमार्थमुलिखेदिति सम्बन्धः । निहतोऽस्रदोषो येषां ते निह तात्रदोषाः ॥ ३० ॥३१॥
चक्रपाणिः-न शस्त्रं क्रमत इति सिरादिसङ्कटत्वान्न शस्त्रं योग्यं भवति । स्पर्शेन्द्रिय
३३२
For Private and Personal Use Only
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६४६
चरक-संहिता। [कुष्ठचिकित्सितम् पाषाणकठिनपरुषे सुप्ते कुष्ठे स्थिरे पुराणे च । पीतागदस्य कार्यो विषैः प्रदेहोऽगदैश्चानु ॥ ३३॥ स्तब्धानि सुप्त सुप्तान्यस्वेदनकण्डुलानि कुष्ठानि। कूच्चैर्दन्तीत्रिवृताकरवीरकरञ्जकुटजानाम् ॥ जात्यर्कनिम्बजैर्वा पत्रः शस्त्रैः समुद्रफेनेन । घृष्टानि गोमयैर्वा ततः प्रदेहैः प्रदेह्यानि ॥ ३४॥ मारुतकफकुष्ठघ्नं कम्मोक्तं कुष्ठिनां कार्यम् । कफपित्तरक्तहरणं तिक्तकषायैः प्रशमनञ्च ॥ ३५ ॥ सी षि तिक्तकानि च यच्चोक्तं रक्तपित्तनुत् कर्म।
वाह्याभ्यन्तरमा तत् कायं पित्तकुष्ठेषु ॥३६॥ अशीरोगोक्तविधिना साधितः क्षारो निपात्यः। पाषाणकठिनादौ कुष्ठे पीतागदस्य अगदं पाययिता अनु.पश्चात् तैरगदैविषैः कुष्ठहरैः सर्वरोगहरैः वा पदेहः कार्यः। यानि कुष्ठानि स्तब्धादीनि कूच्चैदन्त्यादीनां पत्रैः (जात्यादीनां) शस्त्रैः समुद्रफेनेन वा घृष्टानि गोमयेन वा शुष्केण घृष्टानि प्रदेहः प्रदेशानि कुर्यात् ॥३२-३४॥ - गङ्गाधरः-अथ सर्वकुष्ठिनां वातकफकुष्ठघ्नमौषधमतिदिशति मारुतेत्यादि। सव्वषां कुष्ठिनां मारुतकफकुष्ठध्नं यत् कम्म पूर्वमुक्तं तत् कार्यम् । एवं सर्व कुष्ठिनां कफपित्तरक्तहरणं कफादीनां त्रयाणां वमनविरेचनसिरावैधादिभिर्निर्हरणं, तिक्तकषायस्तिक्तरसयोनिकषायस्तेषां प्रशमनश्च काय्र्यम् ॥३५॥
गङ्गाधरः-कफपित्तरक्तानामेव प्रशमन एकस्तिक्तको रसः कथं वातं प्रशमयेदित्यत आह-सीपीति। तिक्तकानि वक्ष्यमाणानि पञ्चतिक्तादीनि सपी षि सव्वषां दोषाणां रक्तस्य च प्रशमनखात् कार्याणि। तथा रक्तपित्तनुत् कर्म यदुक्तं रक्तपित्तचिकित्सिते वाह्य वहिः परिमार्जनश्चाना तत् पित्तकुष्ठेषु काय्र्यम् ॥३६॥ नाशनानीति त्वगिन्द्रियहराणि। सुप्तसुप्तानीति सुप्तवत् सुप्तानि अचेतनानि, सर्वथा स्पर्शाज्ञानीत्यर्थः । सीपि तिक्तकानि। पित्तकुष्ठिनां रक्तपित्तहरादीनि कार्याणि इति योज्यम् ॥ ३२-३६ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७म अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । २६४७ दोषाधिक्यविभागादित्येतत् कर्म कुष्ठनुत् प्रोक्तम् । वक्ष्यामि कुष्ठशमनं प्रायस्त्वग्दोषसामान्यात् ॥ ३७॥ दा/रसाञ्जनं वा गोमूत्रेण प्रबाधते कुष्ठम् ।
अभया प्रयोजिता वा मासं सव्योषगुड़तला ॥ ३८॥ मूलं पटोलस्य तथा गवाक्ष्याः पृथक पलांशं त्रिफला त्रिवृच्च । स्यात् त्रायमाणा कटुरोहिणी च भागार्द्धिका नागरपादयुक्ता॥ पलं तथैषां सहचूर्णितानां जले चैते दोषहरं पिबेन्ना। जीर्णे रसे धन्वमृगद्विजानां पुराणशाल्योदनमाददीत ॥
- गङ्गाधरः-उपसंहरति-दोषेत्यादि । इत्येतत् कर्म दोषाधिक्यविभागात कुष्ठनुत् प्रोक्तम्। खग्दोषसामान्यादिति। सर्वेषु कुष्ठेषु लगदोषोऽस्तीति सामान्यादेकयैव क्रियया सर्वाणि कुष्ठानि शाम्यन्ति इति भावः। दावी दारुहरिद्रा, तत्काथो घनीभूतो रसाञ्जनं वा गोमूत्रेण पानादिति शेषः। मासमिति उभययोगेनान्वितम्। अभयादिः द्वितीययोगः। प्रयोजिता पानेनेति शेषः ॥ ३७॥ ३८॥ । गङ्गाधरः-मूलमित्यादि। पटोलस्य मूलं, गवाक्ष्याः गोरक्षकर्कट्या मूलं प्रत्येकं पलांशं, त्रिफला च प्रत्येकं पलांशा, त्रिच्च पलांशा, त्रायमाणा भागाद्धिका अर्द्धपला, कटुरोहिणी चापला, नागरस्य पादांशयुक्ता कर्षमित्यर्थः। सहचणितानामेषां पटोलमूलादीनां
चकपाणिः-दा:रसाञ्जनं दाक्विाथकृतं रसाञ्जनम्। अभयाप्रयोगो गुडतैलयोः कुष्ठनिदानत्वेनोक्तयोरपि संयोगमहिम्ना हरीतक्या समं प्रयोगः कुष्ठनो भवति ॥ ३७ ॥३८॥ - चक्रपाणिः- मूलं पटोलस्येति। पटोलमूलम् तथा गवाक्ष्या अपि मूलं, पलांशः पलपरिमाणः। त्रिफला विवृच प्रत्येकं पलांशा। यद्यपि च महातिक्तोक्तद्वितीयपृथकशब्देन त्रिफलायाः प्रत्येक भागः सर्वत्र व्यवस्थापितः, तथापि तस्यैवार्थस्य द्योतनार्थ पुनः पृथक्त्वं ग्राहयति। किंवा त्रायमाणायाः कटुरोहिण्याः पृथक भागाकत्वं दर्शयति। विफलायास्तु प्रसङ्गत एव पृथग्भागग्रहणं सिद्धम्। त्रायमाणाकटुरोहिग्योः प्रत्येकं षट्शाणमानं नागरस्य चोभयोरर्द्धभागपूरकत्वेनाईपलापेक्षया चतुर्थपादद्वयेन चतुष्टयं भवति। एवं वायमाणाकटुरोहिणीनागरैः लमेकं, पटोलमूलादिभिः पञ्च पलानीति मिलित्वा षट पलानि,तथा सत्येषां पटोलादीनाम् । चूर्णी
For Private and Personal Use Only
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६४८
चरक-संहिता। कुष्ठचिकित्सितम कुष्ठानि शोथं ग्रहणीप्रदोषमर्शासि कृच्छाणि हलीमकञ्च । योगः प्रयोगेण निहन्ति चैषां हृद्वस्तिशूलं विषमज्वरञ्च ॥ ३९ ॥
इति पटोलमूलादिपूर्णम् । मुस्तं व्योषं त्रिफला मञ्जिष्ठा दारु पञ्चमूल्यौ द्वे । सप्तच्छदनिम्बत्वक सविशाला चित्रको मूर्खा ॥ चूर्णन्तु पलभागैर्नवभिः ® संयोजितं समध्धाज्यम् ।
सिद्धं कुष्ठनिवर्हणमेतत् प्रायोगिकं भक्ष्यम् ॥ जले भृते जले पक्वे दोपहरं पलमितं पिवेदिति। अस्मिनौषधे जीणे विरेकानन्तरं भेषजजीर्णलक्षणोदये सति पुराणशाल्योदनं धन्वमृगपक्षिणां मांस. रसैराददीतार्थात् भुञ्जीत । पटोलमूलादिचूर्णम् ॥३९॥
गङ्गाधरः-मुस्तमित्यादि। पञ्चमूल्यौ द्वे दशमूली। सप्तच्छदनिम्बयोस्त्वक् । विशाला गोरक्षकर्कटी। एषां नवभिः पलभागैश्चर्ण कोष्ठाद्यपेक्षया
कृतानामिति जर्जरीकृतानाम् । षट्पलानां पलमाकृष्य जले शृतं पिबेदेवं षड्दिनं प्रयोज्यम् । षड्दिनप्रयोगेणैवास्य प्रायः कुष्ठहरत्वमुन्नीयते। एतद्वयाख्यानसङ्गतिप्रदतन्त्रान्तराणीह लिख्यन्ते। तथाह्यग्निवेशः "पटोलमूलं त्रिफला विशाला च पलोन्मिता। पलाई लायमाणा च तथा कटुकरोहिणी। कर्षा नागरं दत्त्वा षट् पलान्यवचूर्ण,येत्। जले शृतं पिबेत् कोष्णं चूर्ण स्यात्र पलं पलम्" इत्यादि। तथा चक्षुष्येणाप्याह- “पटोलमूलं त्रिफला विशाला च पलांशिका। कटुका त्रायमाणा च पलार्दा पादनागरा। तस्मात् षड्भागमुत्क्वाथ्य जले दोषहरं पिबेद" इति । अन्ये तु व्याख्यानयन्ति यत् पलांशशब्देन कर्ष उच्यते। तेन पटोलमूलस्य पृथक कर्षः तथा गवाक्षीमूलस्य कर्षः त्रिफलायाः कर्षः। ब्रायमाणा व नागरपादयुक्ता सती भागार्द्ध का कर्षप्रमाणा भवति। एवं कटुरोहिणी च नागरपादयुक्ता सती कर्षा भवति । एवं मिलित्वा पलं चूर्णीकृतं जले शृतं पिबेदिति । एतच्च तन्वान्तरविरोधात्। तथा त्रिफलासमुदायभागस्य चान्यायसिद्धत्वान्नाति मधु ।' जतूकर्णे-"पटोलमूलतिफला-गवाक्षीतिवृतापलैः। सायन्ती कटुका द्वाभ्यां कृत्वा नागरपादिकम्। चूर्ण पलं पिबेत् तस्माच्छृतम्" इत्यादिवचनविरोधात् । जीर्णे रसे इत्यादि। विरेकेऽत रसभोजनं प्रयोगत्वात् धन्वमृगद्विजानां रसे शाल्योदनमाददीतेति ॥३९॥
* चूर्ण तर्पणभागैर्नवभिः इति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
७म अध्यायः }
चिकित्सितस्थानम् ।
श्वयथुं सपाण्डुरोगं श्वित्रं ग्रहणीप्रदोषमशसि । ब्रध्नभगन्दरपिकाकण्डूकोठांश्च विनिहन्ति ॥ ४० ॥
मुस्तादिचर्णम् ।
।
*
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६४६
त्रिफलातिविषाकटुकानिम्बकलिङ्गकवचापटोलानाम् मागधिकारजनीद्वयपद्मकपूर्व्याविशालानाम् ॥ भूनिम्बपलाशानां दद्याद् द्विपलं ततस्त्रिवृद्ध द्विगुणा तस्याश्च पुनर्ब्राह्मी तच्चूर्ण सुतिनुत् परमम् ॥ ४१ ॥
सुप्तिकुष्ठेः।
नवनीतकप्रयोगो रसेन जात्याः समाक्षिकः परमः । सप्तदशकुष्ठघाती माक्षिकधातुश्च मूत्रेण ॥ गन्धकयोगात् अथवा सुवर्णमाक्षिकयोगादेव । सर्व्वव्याधिविनाशनमद्यात् कुष्ठी रसञ्च निगृहीतम् ॥
मात्रया समध्याज्यं संयोजितं सिद्धमेतत् कुष्ठनिवर्हणं प्रायोगिकम् अभ्यास्यं भक्ष्यम् । मुस्तादिचूर्णम् ।। ४० ॥
गङ्गाधरः- त्रिफलेत्यादि । त्रिफलादीनां सप्तदशानां प्रत्येकं द्विपलं सर्व्वचूर्णात् द्विगुणात्रित् चर्णीकृता । तस्यास्त्रिकृताया द्विगुणा ब्राह्मी ब्राह्मोशाकचणम् । एतच्चूर्ण सुप्तिनुत् स्पर्शानभित्वनुत् । सुप्तिकुष्ठे त्रिफलादि चर्णम् ॥ ४१ ॥
गङ्गाधरः - नवनीतक इत्यादि । नवनीतकेति नवनीताख्यगन्धकस्य प्रयोगः । जात्या धात्रा रसेन माक्षिकेण सह गन्धकं शोधितं यथाग्निबलं कर्षमर्द्धकर्षं मद्देयित्वा भक्षणविधया प्रयोगः परमः सप्तदशकुष्ठघाती, काकणकमसाध्यं न तस्य क्रिया विधीयते । एवं गोमूत्रेण माक्षिकधातोश्च प्रयोगः सप्तदशकुष्ठघाती । गन्धक योगस्वर्णमाक्षिक योगौ । गन्धकेत्यादि । गन्धक योगात् सुवर्णमाक्षिकयोगाच्च निगृहीतं मारितं रसं पारदं कुष्ठी अद्यात् । चक्रपाणिः - तर्पणभागैरिति सक्तभागैः संयोजितमिति सततोपयोज्यम् ॥ ४० ॥
1
चक्रपाणिः - त्रिफलेत्यादि योगन पठन्ति ॥ ४१ ॥
गन्धक योगसुवर्णमाक्षिक योगलिलीहक योगाच्च इति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ कुष्ठचिकित्सितम्
२६५०
चरक-संहिता। वजशिलाजतुसहितं सहितं वा योगराजेन । सर्वव्याधिहरणार्थमद्यात् कुष्ठी निगृह्य नित्यश्च ॥४२॥ खदिरसुरदारूसारं श्रपयित्वा तद्रसेन तोयार्थम् । क्षौद्रप्रस्थे कायं काय्ये ते वाष्टपलिके च ॥ तत्रायश्चूर्णानामष्टपलं प्रक्षिपेत् तथामूनि। त्रिफलैले त्वङ्मरिचं पत्रं कनकश्च कर्षा शम् ॥ मत्स्यण्डिका मधुसमा तन्मासं जातमायसे भाण्डे । मध्वासवमाचरतः कुष्ठकिलासे शमं यातः ॥ ४३ ॥
मध्वासवः।
वजशिलाजतुसहितं मारितहीरक-शोधितशिलाजतुभ्यां समभागाभ्यां सहितमद्यात् कुष्ठी। अथवा योगराजेन योगराजो नाम योगविशेषस्तेन सह मारितं पारदमद्यात् । पारदप्रयोगः ॥ ४२ ॥
गङ्गाधरः-खदिरेत्यादि। खदिरदेवदारुणोः सारं प्रत्येकमष्टपलिक जलाढके श्रपयिखा पादशेषेण तद्रसेन चतुःशरावेण सह क्षौद्रप्रस्थे तोयार्थ कार्यम् एतदासवसाधने द्रवकर्म कर्त्तव्यमित्यर्थः । काथार्थ खदिरदारुणोनिमाह-भागानुक्तौ समे अष्टपलिके खदिरदारुणी कार्ये इति। तथाच खदिरसारमष्टपलं देवदारुसारमष्टपलं षोडशशरावके जले पक्त्वा चतुःशरावे शेषे गालयित्वा शीतीकृत्य मधु चतुःशरावं मिश्रयित्वा तत्रायश्चर्ण लौहचर्णमष्टपलं त्रिफला-एलाखमरिचपत्रकेशराणां प्रत्येकं कषांशं मत्स्यष्डिका मधुसमा चतुःशरावमात्रा तत्र क्षिप्ता आयसे लौहमये भाण्डे मासात्मकं स्थापितं ततो जातरसं मध्वासवं विदुः। मध्वासवः॥४३॥ - चक्रपाणिः-जात्या इति आमलक्याः। लिलीहकः पाषाणभेदः औत्तरापथिक उच्यत इति निघण्टौ। 'आसीद दैत्यो महाबाहुर्लिलिहानो महासुरः। योजनानां त्रयस्त्रिंशत् कायेनाच्छाद्य तिष्ठति । विष्णुचक्रेण संछिन्नो पपात धरणीतले। वसा तस्य समाख्याता लिलीहक इति क्षिती' ॥ इत्यादि ॥४२॥
चक्रपाणिः-काय ते चाष्टपालिके इति खदिरसुरदारुसारोक्तमाने मधुशर्कर इहापि ज्ञेयम् ॥ ४३ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
कम अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
खदिरकषायद्रोणं कुम्भे घृतभावित समावाप्य । द्रव्याणि चूर्णितानि च षट्पलिकान्यत्र # देयानि ॥ त्रिफलाव्योषविडङ्गरजनीमुस्ताटरूषकेन्द्रयवाः । सौवर्णी च तथा त्वक् छिन्नरुहा चेति तन्मासम् ॥ निदधीत धान्यमध्ये प्रातः प्रातः पिबेत् ततो युक्त्या । मासेन महाकुष्ठं हन्त्येवाल्यन्तु पक्षेण ॥ अर्शःश्वासभगन्दरकास किलासप्रमेहशोषांश्च । ना भवति कनकवर्णः पीत्वारिष्टं कनकबिन्दुम् ॥ ४४ ॥ कनकबिन्द्वरिष्टम् ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
कुष्ठेष्वनिलकफकूतेष्वेवं पेयस्तथापि पित्तेषु । कृतमालकाथश्चाप्येष विशेषात् कफकुतेषु ॥ ४५ ॥ त्रिफलासवश्च गौडः सचित्रकः कुष्ठरोगविनिहन्ता ।
For Private and Personal Use Only
२६५१
क्रमुकदशमूलदन्तीवराङ्गमधुयोगसंयुक्तः ॥ ४६ ॥
गङ्गाधरः - खदिरकषाय इत्यादि । खदिरकषायद्रोणं खदिरसारं द्वात्रिंशच्छरावं, जलमष्टद्रोणं शेषं द्रोणं चतुःषष्टिशरावं, घृतभाविते कुम्भे कलसे प्रक्षिप्य त्रिफलादीनि मिलित्वा चणितानि षट्पलिकानि दत्त्वा मुखं रुढा धान्यराशौ मासं स्थापयेत् । मासादूर्द्ध जातरसं तदरिष्टं यथाकोष्ठाग्निवलं प्रातः प्रातः पिबेत् । अत्राटरूपकं वासकस्य मूलत्वक् । सौवर्णीत्वक् शम्पाकष्टक्षस्य त्व । कनकबिन्द्वरिष्टम् ॥ ४४ ॥
गङ्गाधरः- त्वग्दोषसामान्याच्छमनमौषधमुक्त्वा दोषविशेषत औषधमाहकुष्ठेष्वित्यादि । कृतमालकाथ इति शम्पाकक्काथः । त्रिफलासवश्च गौड़ो गुड़कृत स्त्रिफलासवः । कीदृशः ? सचित्रक इत्यादि । तेन त्रिफलाकाथः पादावचक्रपाणिः - सौवर्णीत्वग् दारुहरिद्रा ॥ ४४ ॥
1
चक्रपाणि: - त्रिफलासवश्च गौड इत्यादौ गौड़ इति शर्करास्थाने गुडेन कृतः गौड़ः । अल क्रमुकं पूगफलं, वराङ्ग गुग्गुलुः । अत्र त्रिफलादीनां मानेऽनुक्तेऽपि आसवान्सेकद्रव्यमानविभागेन मानं ग्राह्यम् ॥ ४५ ॥ ४६ ॥
* अष्टपलिकानीति पाठान्तरम् ।
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६५२ चरक-संहिता।
कुष्टचिकित्सितम लघूनि चान्नानि हितानि विद्यात् कुष्ठेषुशाकानि च तिक्तकानि । भल्लातकैः सत्रिफलैः सनिम्बैयक्तानि चान्नानि घृतानि चैव ॥ पुराणधान्यान्यथ जाङ्गलानि मांसानि मुद्गाश्च पटोलयुक्ताः। शस्ता न गुठवन्नपयोदधीनि नानूपमत्स्या न गुड़ास्तिलानि ॥४७॥
एला कुष्ठं दाझै शतपुष्पा चित्रको विडङ्गश्च । कुष्ठालेपनमिष्टं रसाञ्जनश्चाभया चैव ॥४८॥ चित्रकमेलां विम्बी वृषकं त्रिवृदर्कनागरकम् । चूर्णीकृतमष्टाहं भावयितव्यं पलाशस्य ॥ क्षारेण गवां मूत्रनु तेनास्य मण्डलान्याशु । भियन्ते विलयन्ति च लितान्यकाभितप्तानि ॥ ४६॥
शिष्टः, तत्र गुड़श्चित्रकत्वक्चर्णश्चाई, क्रमुकादीनां चूर्ण मधु च अनुरूपं मिश्रयित्वा मासं स्थाप्यः। क्रमुकं गुवाकं, वराङ्ग गुड़त्वक् ॥ ४५ ॥ ४६॥ - गङ्गाधरः-कुष्ठानां पथ्यमाह-लघनीत्यादि । शस्ता इत्यन्तो विच्छेदः । अपथ्यमाह-न गुन्नेत्यादि तिलान्तम् ॥४७॥ : गङ्गाधरः-कुष्ठे आलेपनमाह-एलेत्यादि। एलाद्यभयान्तं जलेन पिष्टा लेपः॥४८॥ ___ गङ्गाधरः-चित्रकमित्यादि। चित्रकादिकं सप्तद्रव्यं चर्णीकृत्य गोमूत्रस्र तेन पलाशक्षारेणार्थात् पलाशक्षारं गोमूत्रे गोलयित्वा क्षारपरिभाषया एकविंशतिवारान् परिस्राव्य तहवेण सप्ताहं भावयितव्यं, तेन लिप्तानि मण्डलानि रौद्रेण पुरुषं स्थापयित्वार्कतप्तानि कारितानि आशु भिद्यन्ते विलयन्ति च। लपः॥४९॥
चक्रपाणिः-लघूनीत्यादिनाहारमाह ॥ ४७ ॥ चक्रपाणिः-एलेत्यादिना लेपानाह ॥ ८॥ चक्रपाणिः-विम्बी औष्टोपमफला, क्षारेणेति विलयन्तीत्यपयान्ति ॥ ४९ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७म अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । २६५३ मांसी मरिचं लवणं रजनी तगरं सुधा गृहाद धूमः । मूत्रं गोः पित्तश्च क्षार: पालाशः कुष्ठहा लेपः॥५०॥ त्रपु सीसमयश्चर्ण मण्डलनुत् फलगुचित्रको वृहती। गोधारसः सलवणो दारु च मूत्रञ्च मण्डलनुत् ।। ५१॥ कदलीपलाशपाटलिनिचुलक्षाराम्भसा प्रसन्नेन । मांसेषु तोयकायं कायं पिष्टे च क्लिन्ने च ॥ तैर्मोदकः सुजात: किण्वैर्जनितः प्रलेपनं श्रेष्ठम् । मण्डलकुष्ठविनाशनमातसंस्थं क्रिमिन्नश्च ॥५२॥
गङ्गाधरः-मांसीत्यादि। सुधा स्नुही, गृहाद धूमो ग्राह्य इति शेषः। मृत्रं गोः, पित्तश्च गोरेव । पालाशः क्षारः। एतैजेलपिष्टः दशभिलेपः । मांस्यादिलेपः॥५०॥ - गङ्गाधरः- पु वर्क, फल्गुः काष्ठोडुम्बरः । त्रप्वादीन् तृहत्यन्तान् चूर्णितान् एकीकृत्य पाययेन्। गोधारस इत्यादि। गोधामांसरसेन गोमूत्रेण च मिलितेन सैन्धवलवणं देवदारुचणं समभागेन मिश्रितं पानविधिना पाययेत् ॥५१॥
गङ्गाधरः-कदलीत्यादि। कदलीवृक्षवल्कलादीनां क्षारजलेन प्रसन्नेन खच्छरूपेण न त्वाविलरूपेण यथादोपहरं मांसं पक्तुं तोयकार्य कार्य्यमर्थात् तेन मांसं पक्तव्यं न तु तोयेन। पिष्टं तण्डुलपिष्टं क्लिन्नं सुराक्लिन तयोश्च तेनैव क्षारजलेन तोयकायं कार्यमर्थात् तेन क्षारजलेन पिष्टं क्लिन्नश्च द्रवीकाय्र्यम् । तैमांसपिष्टक्लिन्नैः कियद्भिदिनः पय्युषितीभूतः सुजातो मोदकाकारः सन् किण्वः कठिनो जनितः श्रेष्ठं लेपनं स्यात्। किंकर्मकरमित्यत आहमण्डलेत्यादि। तेन प्रलेपेन प्रलिप्यातपसंस्थस्य मण्डलकुष्ठविनाशनं क्रिमिन्नश्च स्यात् । क्षारमोदकप्रलेपनम् ॥५२॥
चक्रपाणिः-मांसेषु तोयकार्यमिति मांसप्रक्षालनात् पिष्टे व तोयकार्य्य तथा किन्वे व तोयकार्य क्षाराम्भसा कार्यमिति योज्यम् । अव मांसपिष्टाभ्यां किग्वं कार्यम् । किग्वैश्व मोदक साधनीय । मोदको जगलः मुजातः सञ्जनितः प्रलेपनमिति योज्यम् ॥ ५०-५२ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६५४
चरक-संहिता। कुष्ठचिकित्सितम् मुस्तं त्रिफला मदनं करा आरग्वधं कलिङ्गन्यवाः । दाऊ ससप्तपर्णा स्नानं सिद्धार्थकं नाम ॥ एष कषायो वमनं विरेचनं वर्णकस्तथोघर्षः। त्वग्दोषशोथकुष्ठप्रबाधनः पाण्डुरोगनः॥ ५३॥ कुष्ठं करञ्जवीजान्येड़गजः कुष्ठसूदनो लेपः । प्रपुन्नाड़वीजसैन्धवरसाञ्जनकपित्थलोधाश्च ॥ करवीरमूलवल्कः कुटजकरञ्जात् फलं त्वचो दााः । सुमनःप्रबालयुक्तो लेपः कुष्ठापहः सिद्धः ॥५४॥ लोध्रस्य धातकीनां वत्सकवीजस्य नक्तमालस्य ।
कल्कश्च मालतीनां कुष्ठेषद्वर्तनालेपो॥ ५५ ॥ गङ्गाधरः-मुस्तमित्यादि। कलिङ्गयव इन्द्रयवः। दार्वी दारुहरिद्रा । एषां कषायः कार्यः। स एप कषायः स्नान, येन स्नाति तत् स्नानं सिद्धार्थकं नाम। येन च वमतीति स कषायो वमनं, स कषायो विरेचनश्च येन विरिच्यते। एष कषायो वर्णकरश्च तथोदधर्षः तेन चीकृतेन मुस्तादिना दशकेन खलदघर्षणं काय॑म् योग्यखान्न तु कपायः काय्यः उद्घर्षणायोग्यखात् । खगदोषेत्यादिषु प्रबाधनयोग्यखादेष कषायः इत्येव । पाण्डुरोगघ्न इत्यपि एष कषाय इत्यन्वितम् ॥ ५३॥
गङ्गाधरः-कुष्ठमित्यादि। त्रीणि कुष्ठादीनि जलेन पिष्ट्वा कुष्ठे लेपः । प्रपुन्नाड़वीजेत्यादि। कुटजात् फलमिन्द्रयवः । करञ्जात् फलम् । दारित्वक् । सुमनःप्रबालेति मालतीकलिका। प्रपुन्नाड़वीजादीनि दश जलेन पिष्ट्वा लेपः॥५४॥
गङ्गाधरः-लोध्रस्येत्यादि। लोध्रादीनां पकानां प्रत्येक कल्कः। स च कुष्ठेषद्वत्तनं लेपश्च कार्य्यः॥५५॥
चक्रपाणिः-मुस्तमित्यादौ वर्णकमित्यालेपन, स्वग्दोषशब्देन गोषलीवई न्यायेन किलासव्यङ्गादीनां ग्रहणम् ॥ ५३ ॥ --चक्रपाणिः- कुष्ठमित्यादिको योगो जलपिष्टको ज्ञेयः। तेनारग्वधीयोक्त-"करञ्जवीजैड़गजः सकुष्ठो गोमूतपिष्ठश्च परः प्रदेहः' इत्यत्र गोमूतपिष्टत्वं विशेषः, तेन न पौनरुत्यम्। उद्वर्त्तनालेपो इत्यादौ उन्मई नमुद्वर्त्तनं ज्ञेयम् ॥ ५४ ॥ ५५ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७म अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
२६५५ शैरीषी त्वक् पुष्पं कार्पास्या राजवृक्षपत्राणि पिष्ट्रा च काकमाची चतुर्विधः कुष्ठनुल्लेपः॥ ५६ ।।
चखारो लेपाः। दाा रसाञ्जनस्य च निम्बपटोलस्य खदिरसारस्य । आरग्वधवृक्षकयोस्त्रिफलायाः सप्तपर्णस्य ॥ इति षट् कषाययोगाः कुष्ठनाः सप्तमश्च तिनिशस्य । स्नाने पाने च हितास्तथाष्टमश्चाश्वमारस्य ॥ आलेपनं प्रघर्षणमवचूर्णनमेत एव च कषायाः। तैलघृतपाकयोगे चेष्यन्तै कुष्ठशान्त्यर्थम् ॥ ५७॥
अष्टौ कषायाः। गङ्गाधरः-गैरीषीत्यादि। शिरीषस्य लक, कार्पास्या वनकार्पास्याः पुष्पं, राजवृक्षस्य पत्राणि, काकमाची चेति चखारि प्रत्येकं जलेन पिष्ट्वा लेपः। इति चखारो योगाः॥५६॥
गङ्गाधरः-दाा इत्यादि। दाव्या दारुह रिद्राया रसाञ्जनस्य घनीभूतकाथस्य शोषाद रसाञ्जनसंशस्य कषाययोग एकः। निम्बपटोलस्य निम्बवल्कलपटोलपत्रयोः कपाययोगो द्वितीयः। खदिरसारस्य कषाययोगस्तृतीयः। आरग्वधक्षकयोः राजवृक्षकुटजवल्कलयोः कषाययोगश्चतुर्थः । त्रिफलायाः पश्चमः। षष्ठः सप्तपर्णस्य । सप्तमस्तिनिशक्षस्येति । तथाष्टमोऽश्वमारस्य करवीरमूलखचः। कषाययोगाः इमे स्नाने पाने च हिताः कुष्ठना एव काथरूपेण । एत एवाष्टौ कषायाः कल्करूपेणालेपनं प्रघर्षणमवचूर्णनश्च कर्त्तव्याः। तैलघृतपाकयोगे चैत एवाष्टौ कषाया इष्यन्ते कल्ककाथाभ्यामिति ॥ ५७॥
अष्टौ कषायाः। चक्रपाणिः-शैरीषीत्यगादौ प्रत्येकद्रग्यकृतत्वेन चतुर्भिः प्रलेपो शेयः। अन्ये तु चतुर्भिरपि मिलितैरवचूर्णनोद्वर्तनजलपिष्टलेपनरसक्रियालेपनभेदेनेह चतुर्विधलेपं वदन्ति। एतच विधानचतुष्टयमन्यप्रयोगेष्वपि दृश्यते। तथाप्यालेपनसिद्धत्वान्नातिरमणीयम् ॥५६॥
चक्रपाणिः-दाया इत्यादौ दाझैसम्बन्धिनो रसाञ्जनस्यैको योगः। शेषास्तु षट्। सप्तकस्तिनिशस्याष्टमोऽश्वमारस्य। अश्वमारस्तु यद्यपि मूलत्वेनोक्तस्तथापि कुष्ठेषु विषमयोगस्यापि विहितस्वात् साधुः ॥५॥
For Private and Personal Use Only
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२६५६
चरक संहिता |
[कुष्ठचिकित्सितम्
त्रिफलानिम्बपटोलं मञ्जिष्ठा रोहिणी वचा रजनी । एष कषायोऽभ्यस्तो निहन्ति कफपित्तजं कुष्ठम् ॥ एतैरेव च सर्पिः सिद्धं वातोल्वणं जयति कुष्ठम् । एष च कल्पो दृष्टः खदिरसुरदारुनिम्बानाम् ॥ ५८ ॥ कुष्ठार्कतुत्थकट्फलमूलकवीजानि रोहिणी कटुका । कुटजफलोत्पलमुस्तं वृहतीकरवीर काशीशम् ॥ एगज निम्बपाठा दुरालभा चित्रको विङ्गश्च । तिक्तेक्ष्वाकुवीजं कम्पिल्लकसर्षपं वचा दावीं ॥ एतैस्तैलं सिद्धं कुष्ठघ्नं योग एष चालेपः । उद्वर्त्तनं प्रघर्षणमवचूर्णनमेष एव चेष्टः ॥ ५६ ॥
1
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पत्रम् |
एतैरेव
गङ्गाधरः- त्रिफलेत्यादि । निम्बस्य मूलत्वक् पटोलस्य त्रिफलादिनवद्रव्यकषायः । इत्येको योगः । एतैरित्यादि । नवभिः कल्ककाथरूपैः सिद्धं पक सर्पिधृतम् । इति द्वितीयो योगः । एष चेत्यादि । खदिरादीनां त्रयाणामेष चेत्युक्तत्रिफलादिर्यः कल्पः कषायरूप एकः, काथकल्काभ्यां पकघृतरूपो द्वितीयः ॥ ५८ ॥
गङ्गाधरः- कुष्ठेत्यादि । कुष्ठादीनि पञ्च । रोहिणी कटुका कटुरोहिणी । चित्रको रोचनेति केचित् । कुष्ठादिभिस्त्रयोविंशत्या कल्ककाथाभ्यां सिद्धं पक तैलं कुष्ठघ्नं भवति । एष च त्रयोविंशतिद्रव्यकृत आलेपो योगः कुष्ठघ्नः । एष त्रयोविंशतिक इष्टो भवत्युद्वत्तेनं प्रघषेणमवचूर्णनमपीष्टः ।। ५९ ।।
तैलादि ।
चक्रपाणिः -- कुष्ठार्केत्यादि । एतैरतैलं सिद्धमित्यत्र तिलतैलं ज्ञेयम् । यत्र तु विशेषस्तत्र सार्षपं वा, अन्ये तु कुष्ठ वाले सार्षपं ग्राहयन्ति । पाने तु विशेषानुक्ते तिलतैलमेव भवति ॥ ५८/५९ ॥
* खदिरा सनदारुनिम्बानामिति क्वचित् पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७म अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम्।
२६५७ श्वेतकरवीरकरसो गोमूत्रं चित्रको विङ्गश्च । कुष्ठेषु तैलयोगः सिद्धोऽयं सम्मतो भिषजाम् ॥ ६॥
श्वेतकरवीराद्य तैलम्। श्वेतकरवीरपल्लवमलत्वग वत्सको विडङ्गश्च । कुष्ठार्कमूलसर्षपशिग्रुत्वग् रोहिणी कटुका ॥ एतैस्तैलं सिद्धं कल्कैः पादांशिकैर्गवां मूत्रम् । दत्त्वा तैलचतुर्गुणमभ्यङ्गात् कुष्ठकण्डूत्रम् ॥ ६१॥
- श्वेतकरवीरपल्लवाद्य तेलम् । तिक्तत्वाका वीजं द्वे तुत्थे रोचना हरिद्र द्वे।। वृहतीफलमेरण्डः सविशालचित्रको मूर्खा ॥ कासीसहिङ्गशिग्रुाषणसुरदारुतुम्बुरुविडङ्गम्। लागलकं कुटजत्वक् कटुकाख्यरोहिणी चैव ॥
गङ्गाधरः-श्वेतकरवीरेत्यादि। चित्रको विङ्गश्चेति द्वयं समभागेन पादिकं यौगिकलात्, कटुतैलात् कल्कीकृत्य श्वेतकरवीररसो द्विगुणो गोमूत्रं द्विगुणमिति चतुर्गुणद्रवं कटुतैलं पचेत् ॥ ६०॥ श्वेतकरवीरकतैलम् ।
गङ्गाधरः-श्वेतकरवीरपल्लवेत्यादि। श्वेतकरवीरस्य पल्लवश्च मूलखक च। अर्कमूलम् । शिग्रुखक । कटुकारोहिणी। एतैर्नवभिः कल्कै मिलितैः कटुतैलात् पादिकैः। गवां मूत्रं तैलाच्चतुगुणं दत्त्वा सिद्धं पक तैलमभ्यशात् कुष्ठकण्डूनमिति ॥ १॥
श्वेतकरवीरपल्लवादितलम् । गङ्गाधरः-तिक्तत्यादि। तिक्तेक्ष्वाकुस्तिक्तालाबूस्तस्या वीजम्। द्वे तुत्थे तुत्थकरसाञ्जने। रोचना गोरोचना। वे हरिद्रे। कासीसं धातुकासीसम् ।
चक्रपाणि:- श्वेतकरवीरेत्यादौ करवीररसगोमूत्रयोवस्वम् ॥ ६० ॥
For Private and Personal Use Only
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६५८
चरक संहिता | सर्पपतैलं कल्कैरेतैर्मूत्रे चतुर्गुणे साध्यम् कण्डूकुष्ठविनाशनमभ्यगाद् वातकफहन्तृ ॥ ६२ ॥ तिक्तेक्ष्वाकुलम् |
कनकक्षीरी शैला भार्गी दन्त्याः फलानि मूलञ्च । जातीप्रवालसर्पपलसुन विडङ्ग कर अत्वक् ॥ सप्तच्छदार्कपल्लव मूलत्वक चित्रकास्फोताः । गुञ्जरण्डं वृहती मूलकसुरसा कफलानि ॥ कुष्ठं पाठा मुस्तं तुम्बुरुमूर्थ्यावचाः सपग्रन्थाः । एड़गजकुटजशिय त्रूषण भल्लातकक्षवकाः ॥ हरितालमवाक्पुष्पी तुत्थं कम्पिल्लकोऽमृतासंज्ञः * । सौराष्ट्र कासीसं दात्वक सर्जिकालवणम् ॥ शिग्रु शिग्रुत्वक् । लाङ्गलकमीपलाङ्गलिका | कटुकाख्यरोहिणी कटुरोहिणी । एभित्रयोविंशत्या कल्कंगसूत्रे चतुर्गुणे सार्पपतैलं साध्यम् ।। ६२ ।।
तिक्तेक्ष्वाकुतैलम् ।
गङ्गाधरः - कनकक्षीरीत्यादि । कनकक्षीरी स्वर्णक्षीरी । शैला मनःशिला । भार्गी । दन्त्याः फलानि मूलञ्च । जातीप्रबालः जात्या नवपत्रम् । सर्षपं श्वेतम् ! करञ्जत्वक् नाटाकरञ्जत्खक् । सप्तच्छदस्य पल्लवं मूलत्वक् च । तथार्कस्य पल्लवं मूलं त्वक् च । चित्रकस्य आस्फोतायाः श्वेतापराजितायाश्च मूलम् । गुञ्जाफलमेरण्डफलञ्च । बृहतीफलम् । मूलकस्य वीजम् । सुरसाया वीजम् । अज्जेकस्य च वीजम् । सुरसाको पर्णासभेदौ श्वेत कृष्णतुलस्यौ । वचा श्वेतवचा । षड्ग्रन्था वचा । एगजफलम् । कुटजशिग्रोस्तक् । भल्लातकफलम् | क्षवकः हाँचीया नाम । हरिताल वंशपत्राकारम् । अवाक्पुष्पी शताह्वा । तुत्थं । कम्पिल्लकं कमलागुड़ीतिलोके । अमृतासंशः खर्परः । सौराष्ट्री फटिकारी । कासीसं कसीश इति लोके । दार्जीवक दारुहरिद्राया वल्कलम् । सर्जिकालवणं सर्जिकाक्षारम् । षट्
For Private and Personal Use Only
[ कुष्ठचिकित्सितम्
चक्रपाणिः -- तुत्थे इति कारिका तुत्थम् । श्वेतकरवीरेत्यादौ कल्कमानमस्य च तैलमानमपि समानम् ॥ ६१ ॥ ६२ ॥
* अमृतासङ्गमिति वा पाठः ।
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७म अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम्।
२६५६ कल्कैरेतैस्तैलं करवीरकमूलपल्लवकषाये। सार्षपमथवा तैलं गोमूत्रचतुर्गणं साध्यम् ॥ कटुकालाब्वां स्थाप्यं तत् सिद्धं तेन मण्डलान्याशु । भिन्याद् भिषगभ्यगात् क्रिमीश्च कण्डूश्च विनिहन्यात् ॥६३
कनकक्षीरीतेलम्। कुष्ठं तमालपत्रं मरिचं समनःशिलं सकाशीसम् । तैलेन युक्तमुषितं सप्ताहं भाजने ताम्र ॥ तेनालिप्तं सिध्म सप्ताहाद घर्मसविनो व्येति । मासान्नवं किलासं स्नानं मुक्त्वा विशुद्धतनोः॥ ६४॥
सिध्मलेपः। चलारिंशता द्रव्यैरेतः कल्कैः सार्षपतैलस्य पादिकैः करवीरस्य मूलं पल्लवश्च समभागेन गृहीलाष्टगुण जले कायिला चतुर्थभागशिष्टे कषाये तेलाचतुगुणे सापपतलं साध्यम् । इत्येकं तेलम्। अथवा तैः षट्चवारिंशता द्रव्यैः कल्कः पादिकैः गोमूत्रचतुगुणं साषेपतैलं साध्यमित्यपरं तैलम्। एवं तैलद्वयं साधयिखा कटुकालाबां तिक्तालाबूपात्रे स्थापयेत्। तेन तैलेनाभ्यङ्गादाशु मण्डलानि कुष्ठानि भिषा भिन्द्यात्। इति कल्कतैलं द्विविधम् ॥ ६३॥
कनकक्षीरीतैलम् । - गङ्गाधरः-कुष्ठमित्यादि। कुष्ठादि पञ्चद्रव्यं पेषयिता सार्षपेण तैलेन युक्तं ताम्रपात्रे सप्ताह स्थापयेत्। सप्ताहानन्तरं तेन तैलेन लिप्तं सिध्मस्थानं रोद्रे समासीत। एवं सप्ताहात् सिध्मं व्येति। मासान्नवं किलासं व्येति । तावत्कालं स्नानं त्यजेत् । पूर्वश्च वमनादिना शरीरं संशोधयेत् । तत्र तल्लेपः सिध्यति ॥६४॥
सिध्मलेपः।
चक्रपाणिः-कनकभीरी स्वर्णक्षीरी । अवाकषुष्यपामार्गः ॥ ६३ ॥
चक्रपाणिः-व्येति ब्यपयाति । धर्मे इत्यातपे, स्नानं मुक्तवेति स्नानं वर्जयित्वा अर्थ प्रयोगः॥३॥
For Private and Personal Use Only
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[कुष्ठचिकित्सितम्
२६६० .. चरक-संहिता।
सर्षपकरञ्जकोषातकीनां तैलान्यथेङ्गदीनाञ्च । कुष्ठेषु हितान्याहुस्तैलं यच्चापि खदिरस्य ॥ ६५ ॥ जीवन्ती मञ्जिष्ठा दार्वी कम्पिल्लकं पयस्तुल्यम् । एष घृततैलपाकः सिद्धः सिद्धे च सर्जरसो देयः॥ समधूच्छिष्टो विपादिका तेन च शाम्यतीत्युक्तम् । चम्मैककुष्ठकिटिमं कुष्ठं शाम्यत्यलसकञ्च ॥ ६६ ॥
विपादिकाहरघृततैले। क्लिन्नं वराहरुधिरं पृथ्वीका सैन्धवञ्च लेपः स्यात् । लेपो योज्यः कुस्तुम्बुरूणि कुष्ठञ्च मण्डलनुत् ॥ ६७॥
__मण्डलकुष्ठ लेपौ। गङ्गाधरः-सर्षपेत्यादि। केवलमपक्वं सार्षपं तैलं तथा गोकरञ्जवीजभवं तैलं तथा कोषातकीफलभवं तैलं तथेगुदीनां जीवपुत्रिकाणां वीजभव तैलं तथा खदिरवीजभवञ्च तैलम्। इति पञ्च तैलानि प्रत्येकं सर्वेषु कुष्ठेषु हितान्याहुमहर्षयः ॥६५॥ इति तैलानि पञ्च । - गङ्गाधरः-जीवन्तीत्यादि। जीवन्त्यादीनि चवारि द्रव्याणि पादिकानि कल्कीकृत्य तुल्यं पयो दत्त्वा पचेत् । सार्षपतैलमथवा गव्यं घृत घृततैलोभयं वा मिलितं पचेत्। पाकः सिद्धो यथाविधि। पाके सिद्धे सति वस्त्रपूतं कृत्वोष्णे सति तत्र घृते तैले च मधूच्छिष्टसज्जेरसौ मिलिखा पादांशी दत्त्वा स्थापयेत् । तेनाभ्यङ्गाद् विपादिकादि कुष्ठं शाम्यतीत्युक्तम्। विपादिकादिषु तैलघृते॥६६॥
- गङ्गाधरः-क्लिन्नमित्यादि। पृथ्वीको सैन्धवञ्च वराहरुधिरे क्षिप्त्वा स्थापयेत् आ क्लेदीभावात् । क्लिन्ने सति तेन लेपः स्यान्मण्डलनुत् । अपरो लेपः कुस्तुम्बुरुकुष्ठाभ्यां योज्यः मण्डलनुत् ॥ ६७ ॥ मण्डलकुष्ठे लेपो। ..चक्रपाणिः-सर्षपकरजेत्यादिना कुष्ठेष्वनुपानसाधने सार्षपतैलादीनि देयानि इति दर्शयति । अन्ये तु कुष्ठेषु सामान्येन तैलायुक्तौ सार्पपादीन्येव देयानि न तिलतैलमित्यनेन दर्शितम् इति वर्णयन्ति ॥ ६५॥
चक्रपाणिः-घृततैलपाक इति यमकपाकः । अत्र च सिद्धे स्नेहे क्षेप्ययोः सर्जरसमधूच्छिष्टयोरपि कल्कार्थ दत्तजीवन्तीमञ्जिष्ठादिद्रव्याणां समानमानत्वं साहचर्याजज्ञेयम् । किंवा स्नेहादष्टमो भागः सर्जरसमधूच्छिष्टयोरन्यत्र दृष्टत्वात्। तथाहि समूलाग्रेरण्डेत्यादौ द्विपस्थस्नेहपरिमाणे मधूच्छिष्टपलान्यष्टावुक्तानि ॥६६।६७ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७ अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
२६६१ पूतीकदारुजटिलाः पक्कसुरा क्षौद्रमुद्गपण्यों च। लेपः सकाकनासो मण्डलकुष्ठापहः सिद्धः ॥ ६८॥
मण्डले लेपः। चित्रकशोभाञ्जनको गुड़ च्यपामार्गदेवदारूणि। खदिरो धवश्च लेपः श्यामा दन्ती द्रवन्ती च ॥ लादारसाजनैलापुनर्नवाश्चेति कुष्ठिनां लेपाः। दधिमण्डयुताः सर्वे देयाः षट् मारुतकफनाः ॥ ६६ ॥
पट लेपाः। एडगजकुष्ठसैन्धवसोवोरकसर्षपैः क्रिमिघ्नश्च ।। क्रिमिकुष्ठमण्डलाख्यं दद्रुकुष्ठश्च नाशयति ॥ ७० ॥
लेपः। . गङ्गाधरः -पूतीकेत्यादि। पूतीकं नाटाकरञ्जमूलं देवदारु जटामांसी पकसुरा वकयन्त्रे पक्त्वा या पैष्टी सुरा भवति, क्षौद्रं मुगपर्णी चेति द्वौ, काकनासिका च । एतैः सप्तभिलेपः मण्डलाख्यकुष्ठापहः । मण्डले लेपः॥६८॥
गङ्गाधरः-चित्रकेत्यादि । चित्रकमूलं शोभाञ्जनवा इति द्वाभ्यां दधिमस्तुपिष्टाभ्यामेको लेपः। गुडूच्यपामार्गदेवदारुभिदेधिमस्तुपिष्टैद्वितीयो लेपः। दधिमस्तुपिष्टः खदिरैस्तृतीयो लेपः। दधिमस्तुपिष्टः धवैश्चतुर्थों लेपः । श्याममूलत्रिटन्नागदन्तीहस्खमूलदन्तीभिश्च दधिमस्तुपिष्टैः पञ्चमो लेपः। लाक्षा रसो रसाञ्जनमेला च पुनर्नवा चेति पश्चभिर्दधिमस्तुपिष्टः षष्ठो लेपः। एते पड़ लेपा मारुतकफजकुष्उघ्नाः। षड़ लेपाः॥ ६९॥
गङ्गाधरः-एड़गजेत्यादि। एड़गजो दद्रुघ्नः कुष्ठं सैन्धवं सर्षपा विडङ्गाः एतः पञ्चभिः सौवीरपिष्टैलेपः क्रिम्यादीन् नाशयति। लेपः॥७०॥
चक्रपाणिः-पूतीत्यादी पक्कसुरा गोरक्षकर्कटी ॥ ६ ॥
चक्रपाणिः-पष्मारुतकफकुष्ठवा इति । क्लिन्नौं वराहरुधिरमित्याश्यक्ताः षड्भवन्ति। अन्ये चित्रकादीनेव लोकपादोक्तान् पड़ वर्णयन्ति ॥ ६९ । ७० ।।
३३४
For Private and Personal Use Only
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६६२
चरक संहिता। [कुष्ठचिकित्सितम् एडगजः सञ्जरसो मूलकवीजञ्च सिध्मकुष्ठानाम् । काधिकयुक्तन्तु पृथङ् मतमिदमुद्वर्त्तनं क्रमशः॥७१॥
लेपाः। वासा त्रिफला पाने स्नाने चोन्मदने प्रदेहे च । वृहतो सेव्यपटोली ससारिखा रोहिणा चव ॥ खदिरामयघातककुभरोहीतकलोध्रकुटजधवनिम्बाः। सप्तच्छदकरवीराः शस्यन्तै स्नानपानेषु ॥७२॥ जलवायलोहकेशरपत्रप्नवचण्डामृणालानि । भागोत्तराणि सिद्धं प्रलेपनं पित्तकफकुष्ठे ॥७३॥ यष्टाह्वलोध्रपद्मकपटोलपिचुमर्द चन्दनरसाश्च । स्नाने पाने च हिताः सुशीतलाः पित्तकुष्ठिभ्यः ॥ ७४॥ गङ्गाधरः-वासेत्यादि। वासा च त्रिफला चेति चखारि द्रव्याणि निःकाथ्य पाने स्नाने च कुष्ठिनां हितानि स्युः। पिष्ट्वा चोन्मईने प्रदेहे च हितानि स्युः। वृहतीत्यादि । एवं कुष्ठिनां स्नानपानेषु गृहत्यादयः शस्यन्ते। पटोली तिक्तपटोलम्। आमयघातो व्याधिघातः। रोहीतकः प्लीहशत्रः, रहना इति लोके। धवः स्वनामख्यातः ॥७१ । ७२ ॥ - गङ्गाधरः-जलवाप्येत्यादि। जलं बालकं, वाप्यं कुष्ठं, लोहमगुरु, नागकेशरं, तेजपत्रं, प्लवः कैवर्त्तमुस्तकं, चण्डा चोरपुष्पी, मृणालम् उशीरम् । एतान्युत्तरोत्तरभागद्धानि नीखा . पिष्ट्वा पित्तकफकुष्ठे प्रलेपनम् ॥७३॥
गङ्गाधरः-यष्ट्याह्न त्यादि। यष्ट्याहादि चन्दनान्तानां रसाः काथाः सुशीताः पित्तकुष्ठिभ्यः स्नाने पाने च हिताः ॥ ७४॥
चक्रपाणि:--अवघातः कर्णिकाकारः, रोहीतको रोहिड इति ख्यातः ॥ ७२ ॥ चक्रपाणिः-वाप्यं कुष्ठं लोहमगुरु प्लवं कैवर्तमुस्तकं भागोत्तराणि यथोत्तरमेश. 11वृद्धानि ॥७३॥
चक्रपाणिः-रसा इति क्वाथाः ॥ ७४ ॥ * खदिरावघातककुभा इति चक्रभृतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
आलेपनं प्रियगरेका वत्सकस्य च फलानि । सातिविषा च ससेव्या सचन्दना रोहिणी कटुका ॥ ७५ ॥ तिक्तघृतैौ तद्वृतैरभ्यङ्गो दह्यमानकुष्ठेषु । तैलैश्चन्दनमधुकप्रपौण्डरोकोत्पलयुतैश्च ॥ ७६ ॥
२६६३
अभ्यङ्गः ।
क्लेदे प्रपतति चाहे दाहे विस्फोटके सम्र्म्मदले | शीताः प्रदेहसेका व्यधो विरेको घृतं तिक्तम् ॥ खदिरघृतं निम्बघृतं दात्रघृतमुत्तमं पटोलघृतम् । कुष्ठेषु रक्तपित्तप्रबलेषु भिषग्जितं सिद्धम् ॥ ७७ ॥
गङ्गाधरः- आलेपनमित्यादि । प्रियङ्गः । हरेणुका रेणुकः । वत्सकस्य फलानीन्द्रयवाः । ससेव्या सोशीरा । रोहिणी कटुका कटुरोहिणी । एतानि पिष्ट्वा पित्तकुष्ठिनामालेपनं हितम् ॥ ७५ ॥
गङ्गाधरः - तिक्तघृतैरित्यादि । दह्यमानकुष्ठेषु तिक्तघृतैः पञ्चतिक्तघृतविक्तषट पुलघृत- महातिक्तघृत- तन्त्रान्तरोक्तपञ्चतिक्तघृतैः अभ्यङ्गो हितः । तथा शतधौत सहस्रधौतादिघृतैरभ्यङ्गः । चन्दनमधुकप्रपौण्डरीकोत्पलैः करकैः सिद्धैश्व तैश्वाभ्यङ्गो हितो दह्यमान कुष्ठेषु । अभ्यङ्गः ॥ ७६ ॥
गङ्गाधरः- क्लेदे इत्यादि । कुण्डिनाम क्लेदे जाते प्रपतिते च गलिते च दाहे विस्फोटयुते चर्म्मविदलने च शीताः प्रदेहाः शीताः सेकाव हिताः । सिराव्यधो विरेकश्च हितः । तिक्तं घृतं वक्ष्यमाणश्च हितमिति । खदिरघृतमित्यादि । रक्तपित्तमवलेषु कुष्ठेषु वश्ववाणं महास्वदिरघृतं निम्बघृतं वक्ष्यमाणं तिक्तपट्पलघृतं दावघृतं दात्रकाथकल्काभ्यां सिद्धं पटोलघृतं पटोलपत्रकाथकल्काभ्यां सिद्धमुत्तमं सिद्धं भिषग्जितं भवति ॥ ७७ ॥
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः - तैलैरिति चन्दनादिभिः ॥ ७५ ॥ ७६ ॥
चक्रपाणिः - खदिरघृतमित्यादौ खदिरादिभिघृतानि । तव च खदिरस्य सारः, निम्बस्य त्वक पटोलस्य च पत्रं ग्राह्य वृद्धव्यवहारात् । उक्तञ्च 'सारः स्यात् खदिरादीनां निम्बादीनां स्वच तथा । फलन्तु दाड़िमादीनां पटोलादेर्दलं तथा ॥ ७७ ॥
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६६४
चरक-संहिता। [कुष्टचिकित्सितम् त्रिफलात्वचोऽर्द्धपलिकाः पटोलपत्रश्च कार्षिकाः शेषाः। कटुरोहिणी सनिम्बा यष्टाह्वा त्रायमाणा च ॥ . एष कषायः साध्यो दत्त्वा द्विपलं मसूरविदलानाम् । सलिलाढकेऽष्टभागे शेषे पूतो रसो ग्राह्यः ॥ तत्र कषायेऽष्टपले ® चतुःपलं सर्पिषश्च पक्तव्यम् । यावत् स्यादष्टपलं शेषं पेयं ततः कोष्णम् ॥ तद् वातपित्तकुष्ठं वीसप वातशोणितं प्रबलम्।.. ज्वरदाहगुल्मविद्रधिविभ्रमविस्फोटकं हन्यात् ॥ ७८॥
त्रैफलकाथः। गङ्गाधरः-त्रिफलेत्यादि। त्रिफलाया अस्थीनि त्यक्त्वा खचोर्द्धपलिकाः प्रत्येकम् । पटोलपत्रश्चाद्धपलिकम्। शेषाः कटुरोहिण्यादयश्चवारः कार्षिकाः प्रत्येकम् । तत्र मसूरविदलानां द्विपलं दत्त्वा कषायः। एष सलिलाढकेऽष्टशरावे द्वैगुण्याभावविवक्षातः साध्यः। अष्टभागशेषेऽष्टपले शेषे पूतो वस्त्रपूतं कृखा रसो ग्राह्यः। तत्र शरावमिते कषाये घृतस्य चतुष्पलं पक्तव्यम्, शेषन्तु अष्टपलं कार्यम् । तदष्टपलं कोष्णं पेयं कुष्ठिभिः प्रतिदिनम् एवं कला कृला पेयं बलदेहाग्निबलमवेक्ष्य न्यूनाधिक्यं मात्रायाः कार्यमिति युक्तिः । तदित्यादिराशीः। त्रैफलकाथः ॥७८॥
चक्रपाणिः-विफलेति। निस्तुषमसूराणां विदाल न तु मसूरविदला अख श्यामा। उक्तं हि जतूकर्णे-लिङ्गेन * * मसूरविदलात् पलमिति। अष्टभागे इति षोडशपले । अत एवान्ते कषायाष्ट ले इति प्रथमाद्विवचनान्तं षोड़शपलमाह। अत्र घाटवंशत्युत्तरपलशतमानस्याष्टभागशेष षोड़श पलानि भवन्ति। तच्च वषोड़शपलमष्टपलशब्देनाकृतद्वैगुण्यमेवोच्यते, यदि पलोपरि द्रवद्वैगुण्यं स्यात् तदा षोड़शपलेन द्वात्रिंशत्पलानि स्युः। न चेह भागशेष द्वात्रिंशत्पलत्वं किन्तु षोडशपलत्वमेव, तेनैतत्स्थादष्टपलशब्देनाकृतद्वैगुण्याद् द्रवषोड़शपलग्रहणन्तु नोनीयते। यत्पलोल्ले खनाद द्वैगुण्यं नास्ति किन्तु कुड़वादावेव द्रवद्वैगुण्यमिहानुमतम्, तन्त्रान्तरेऽपि सम्मतमिति । यावत् स्यादष्टपलमिःयनेन कषायचतुःपलेन सम्मूतस्याष्टपलं स्थाप्यं दर्शयति । यैषा च माता कुष्टिनां भूरिमालद्रव्यसाध्यत्वेनोत्तमा ज्ञेया ॥ ७८ ॥
* कषायाष्टपले इति चक्रः ।
For Private and Personal Use Only
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७म अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । २६६५
निम्बपटोल दा/ दुरालभां तिक्तरोहिणी त्रिफलाम् । कुर्यादर्द्धालांशां पर्पटकं त्रायमाणाञ्च ॥ सलिलाढकसिद्धानां रसेऽष्टभागे स्थिते क्षिपेत् पूते। चन्दनकिराततिक्तकमागधिकात्रायमाणाश्च ॥ मुस्तं वत्सकवी कल्कीकुत्यार्द्धकार्षिकान् भागान् । नवसर्पिषश्च षट्पलमेतत् तिक्तकं घृतं पेयम् ॥ कुष्ठज्वरगुल्मार्थोग्रहणीपाण्डामयश्वयथुहारि । पामाविसर्पपिड़काकण्डूमदगण्डनुत् सिद्धम् ॥७६ ॥
तिक्तषट्पलकं घृतम्। सप्तच्छदं प्रतिविषां शम्माकं तिक्तरोहिणी पाठाम्। मुस्तमुशोरं त्रिफलां पटोलपिचुमर्दपर्पटकम् ॥ धन्वयवासं चन्दनमुपकुल्यां पद्मकं हरिद्र दे। षड्ग्रन्थां सविशालां शतावरी शारिवे चोभे॥ गङ्गाधरः-निम्बपटोलमित्यादि। निम्बस्य वल्कलं पटोलस्य पत्रं, तिक्तकरोहिणी कटुकरोहिणी। पर्पटकं त्रायमाणा चेति। सर्वेषामेवाईपलांशं कुर्यात्। सलिलाढके कृतद्वैगुण्यात् षोड़शशरावे सिद्धानामेषां निम्बादीनां रसेऽष्टभागस्थिते शरावद्वयस्थिते पूते वस्त्रपूतं कृत्वा तत्र काथे चन्दनादिवत्सकवीजान्तान् षट् प्रत्येकं कार्षिकान भागान कल्कीकृत्य क्षिपेत् । नवसर्पिषश्च षटपलं तत्रैव क्षिपेत्। पक्त्वा घृतावशेषमवतायें पूखा मात्रया एतत् तिक्तकं षट्पलकं घृतं पेयम् । अस्याशीः कुष्ठज्वरेत्यादिः। तिक्तषट्पलकं घृतम् ॥७९॥ __गङ्गाधरः-सप्तच्छदमित्यादि । उपकुल्यां कृष्णजीरकम् । शारिवे चोभे इति
चक्रपाणिः-निम्बपटोलमि-यादिना तिक्तपट्पलकमाह। सर्पिश्चाप्यनवं हितमिति वचनस्य बाधकमिह योगमहिम्ना सर्पिषो नवत्वं ज्ञेयम्। प्रथमं सर्पिष इति पदं मानार्थं द्वितीयन्तु घृतमिति पदं पेयत्वोपदर्शनार्थम् ॥ ७९ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६६६
चरक-संहिता। । कुष्ठचिकित्सितम् वत्सकवीजं वासां मूर्खाममृतां किराततिक्तश्च । कल्कान् कुर्य्यान्मतिमान् यष्टा त्रायमाणाञ्च ॥ कल्कश्चतुर्थभागो जलमष्टगुणं रसोऽमृतफलानाम् । द्विगुणो घृतात् प्रदेयस्तत् सिद्धं पाययेत् सर्पिः॥ कुष्ठानि रक्तपित्तप्रबलान्यांसि रक्तवाहीनि । वीरिक्तपित्तं वातादृपाण्डुरोगश्च ॥ विस्फोटकान् सपामानुन्मादं कामलां ज्वरं कण्डूम् । हृद्रोगगुल्मपिड़का अमृगदरं गण्डमालाश्च ॥ हन्यादेतत् सर्पिः पीतं काले यथावलं सद्यः। योगशतैरप्यजितान् महाविकारान् महातिक्तम् ॥ दोषे हृतेऽपनीते रक्त वाह्यान्तरे कृते वमने। स्नेहे काले युक्त न कुष्ठतिवर्त्तते साध्यम् ॥ ८०॥
महातिक्तकं घृतम् । श्यामलतानन्तमूले द्वे। सप्तच्छदादीन् त्रायमाणान्तानेकत्रिंशतं कल्कान् कुर्यात् । समुदितकल्कस्तु घृताच्चतुर्थो भागः। जलश्चाष्टगुणं घृतादेव । तथा अस्तफलानामालकफलानां रसो घृताद द्विगुणः प्रदेयः। तत् पक्त्वा सिद्धं पूतं सर्पिः पाययेदिति। कुष्ठानीत्यादिरस्याशीः। अस्यैकान्ततः सिद्धि प्रकारमाह-दोषे हृते इत्यादि। वमनादिना दोषे हृते। रक्तेऽपनीते सिराव्यधनेनाभ्यन्तरे रक्ते जलौकादिभिर्वाह्य रक्तऽपनीते वमने कृते काले युक्त यथाकाले स्नेहे प्रयुक्ते साध्यं कुष्ठं नातिवर्त्तते निवर्तत एवेति । महातिक्तकं घृतम् ॥ ८॥
चक्रपाणिः–सप्तच्छदमित्यादि। महातिक्तघृतमाह। शम्पाक आरग्वधः । कल्कस्य चतुर्भाग इति घृताचतुर्थो भागः। एतच्च सामान्यपरिभाषासिद्धमिति स्पष्टार्थमुच्यते। अमृतफलानामिति गुरु चीफलानाम् । अत्रापि त्रिसर्विचनमेकं कल्कादिभागार्थ द्वितीयं पेयत्वोपदर्शनार्थ, तृतीय महाविककसंज्ञादर्शनार्थम् । न कुष्ठमनुवर्तत इति साध्य एवेत्यर्थः ॥ ८० ॥
For Private and Personal Use Only
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चिाक
म अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम् । खदिरस्य तुलाः पञ्च शिंशपासनयोस्तुले। तुला ः सर्व एवैते करारिष्टवेतसाः ॥ पर्पटः कुटजश्चैव वृषः क्रिमिहरस्तथा। हरिद्र कृतमालश्च गुडूची त्रिफला त्रिवृत् ॥ सप्तपर्णश्च संक्षुण्णा दशद्रोणेषु वारिणः । अष्टभागावशिष्टन्तु कषायमवतारयेत् ॥ धात्रीरसञ्च तुल्यांशं सर्पिषश्चादकं पचेत् । महातिक्तककल्कैस्तु यथोक्तः पलसम्मितैः * ॥ निहन्ति सवकुष्ठानि पानाभ्यङ्गनिषेवणात् । महाखदिरमित्येतत् परं कुष्ठविकारनुत् ॥८१॥
महाख दिरं घृतम् । प्रपतत्सु लसीकाप्रस्नु तेषु गात्रेषु जन्तुजग्धेषु। मूत्रं निम्बविडङ्ग स्नानं पानं प्रदेहश्च ॥ २ ॥ गङ्गाधरः-खदिरस्येत्यादि। खदिरस्य सारस्य पश्च तुलाः, शिंशपाया. स्तुलाऽसनस्य च तुलेति द्वयो तुले। एते वक्ष्यमाणाः करादयः सर्चे प्रत्येकं तुला ः। एते मिलिताः सर्वे वारिणो दशद्रोणे पक्त्वाष्टभागावशिष्टं कषायमवतारयेत्। तत्र करञ्जो गोकरञ्जः। अरिष्टं निम्बम् । वेतसोऽशोका। द्वे हरिद्रे। कृतमालो नाटाकरञ्जः। त्रिफलायाः प्रत्येकमद्धतुला। एकोनविंशतिः काथ्याः। धात्रीरसश्च सर्पिषस्तुल्यांशं, सपिषश्चादकं पचेत् । महातिक्तकघृतस्य ये कल्का उक्ताः सप्तच्छदादित्रायमाणान्ता एकत्रिंशत्, तैः प्रत्येकं पलोन्मितः कल्कैः पक्त्वा पाकसिद्धाववतारयेत्। अस्याशीनिहन्ति इत्यादिः। इति महाख दिरघृतम् ।। ८१॥
गङ्गावरः-प्रपतत्स्वित्यादि। कुष्ठिनां गात्रेषु जन्तुजग्धषु क्रिमिभक्षितषु प्रपत्सु गलन्मांसेषु लसीकासु स तासु मूत्रं गोमूत्रं निम्बपत्रं विङ्गश्च काथयिखा . चक्रपाणिः--खदिरस्य तुला इत्यादिकं केचिदनाएं वदन्ति । साधयेदित्यत सपिरिति शेषः । तत्र तु पृतमानानुक्तौ काथशेषस्याठकाधिकद्रोणस्य नियतत्वात् तत्काथचतुर्थभागप्रस्थाधिकामासघृतं साध्यम् ॥ ८१॥ * यथोक्तैस्तैस्तु साधयेदिति चक्रः ।
For Private and Personal Use Only
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Acharya Shri Ka
२६६८
चरक-संहिता। कुष्टचिकित्सितम् वृषकुटजसप्तपर्णाः करवीरकरञ्जनिम्बखदिराश्च । स्नाने पाने लेपे क्रिमिकुष्ठनुदः सगोभूत्राः॥८३॥ पानाहारविधाने प्रसेचने धूपने प्रदेहे च। क्रिमिनाशनं विडङ्ग विशिष्यते कुष्ठहा खदिरः॥८४॥ एड़गजः सविडङ्गो मूलान्यारवधस्य कुष्ठानाम्। उद्दालनं श्वदन्ता गोऽश्ववराहोष्ट्रदन्ताश्च ॥८५ ॥ एडगजः सविडङ्गो द्वे च निशे राजवृक्षमूलञ्च । कुष्ठोदालनमग्रा सपिप्पलीपाकलं योज्यम् ॥८६॥
तेन काथेन स्नानं, तथा पानीयकाथविधिना काथयिला तत्काथस्य पानं, पिष्ट्वा च प्रदेहश्च कर्त्तव्यः। क्रिमिकुष्ठे ॥ ८२॥
गङ्गाधरः-वृषेत्यादि। कुटजस्य फलम्। वृषादयः सप्त मिलिता जलेन कथिताः सगोमूत्राः स्नाने पाने, पिष्टाः सगोमूत्रा लेपे, क्रिमिकुष्ठनुदः । वृषादिः॥८३॥
गङ्गाधरः-पानाहारेत्यादि । पानविधाने आहार विधाने च। क्रिमिनाशनं विनङ्ग, कुष्ठहा खदिरश्च । क्रिमिकुष्ठिनां विशिष्यते द्वयं मिलितमिति ॥ ८४॥
गङ्गाधरः-एड़गज इत्यादि। आरग्वधस्य मूलान्येतत्त्रयं कुष्ठानामुदालनं विनाशनं, तथा प्रत्येकं श्वदन्ताः कुक्कुरदन्ताः गोऽश्ववराहोष्टदन्ताश्च प्रलेपेन कुष्ठानामुद्दालनाः॥८५॥
गङ्गाधरः-एड़गज इत्यादि। एड़गजविडङ्गहरिद्रादारुहरिद्राशम्पाकमूलानि पञ्चकमिदं सपिप्पलीपाकले पिप्पलीकुष्ठसहितमा कुष्ठोद्दालनं प्रलेपे.. योज्यमिति ॥८६॥
चक्रणणिः-कुष्ठहृत् खदिर इति कुष्ठहन्तृत्वेन खदिरश्च द्रवान्तरेषु विशिष्यते प्रकर्षवान् भवतीत्यर्थः॥८२-८४॥
चक्रपाणिः-श्वदन्ता इति कुक्कुरदन्ताः ॥ ८५ ॥ चक्रपाणिः-उद्दालनमिति प्रशमनम् । पाकलं कुष्ठम् ॥ ८६ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अध्यायः चिकित्सितस्थानम् । २६६४ श्वित्राणां प्रशमार्थ प्रयोक्तव्यं सर्वतो विशुद्धानाम् । श्वित्र स्रसनमग्रा मलपूरस इष्यते सगुड़ः॥ तं पीत्वा सुस्निग्धो यथावलं सूर्य्यपादसन्तापम् । संसेवेत विरिक्तस्त्राहं पिपासुः पिबेत् पेयाम् ॥८७॥ श्वित्रेऽङ्ग ये स्फोटा जायन्तै कण्टकेन तान् भिन्द्यात् । स्फोटेषु निःस्र तेषु प्रातःप्रातः पिबेत् पक्षम् ॥ मलपूमसनं प्रियङ्ग शतपुष्पाञ्चाम्भसा समुत्क्वाथ्य । पालाशं वा क्षारं यथावलं फाणितोपेतम् ॥
गङ्गाधरः कुष्ठचिकित्सितमिदमुक्त्वा कुष्ठकसम्भवलादत्रैवाधिकारे चित्रचिकित्सितमाह-वित्राणामित्यादि। श्वित्राणां प्रशमार्थ वक्ष्यमाणविधानम् । सर्वतो. विशुद्धानामूर्द्धाधःप्रभृतितः शुद्धानाम् । अन्यथा प्रयोगो हि न सम्यक सिध्यति। तत्रादित एवं कुय्यात् । तद यथा। चित्रे स्रसनं श्रेष्ठ, सगुड़ो मलपूरसः काष्ठोटुम्बररस इष्यते। तमित्यादि। पूर्व मुस्निग्धः श्वित्री तं सगुडं मलपूरसं पीला मूर्यपादसन्तापं रौद्रं संसेवेत। तेन विरिक्तः सन् पिपासुस्त्रयहं पेयां पिबेत् ॥ ८७ ॥ ___ गाधरः-श्वित्रेऽङ्गे इत्यादि। मलपूरसपानादिना श्वित्रेऽङ्गे श्वित्रस्थाने ये स्फोटा जायन्ते तान् कण्टकेन भिन्यात् । स्फोटेषु निःस्र तेषु निःशेषेण स्र तेषु मलपू कोटोडुम्बरमसनं पीतशालं प्रियङ्ग शतपुष्पाञ्च समुत्काथ्याम्भसा तं कार्य प्रातःप्रातः पिवेत् । अथवा पलाशक्षारं फाणितोपेतमा
चक्रपाणिः--त्वग्दोषाधिकारानुपङ्गात् त्वग्दोषविशेषस्य श्वितस्य चिकित्सामाह--विखाणामित्यादि। नन्वपररोगाणां निदानमभिधाय चिकित्सोच्यते श्वित्रस्य तु प्रथमं चिकित्सा, अत कोऽभिप्रायः? उच्यते, येयं कुष्ठचिकित्सोक्ता सा त्वग्दोषाणामपि हन्त्रीति श्वित्रस्योच्यते तेन सा चिकित्सा श्वितागां सविशेष प्रयोक्तव्या। यदेतत् कुष्ठोद्दालनमुक्तं कुष्ठनाशने, तत् विताणां सविशेषगाढ़तरं कर्तव्यमित्यर्थः। सर्वतो विशुद्धानामिति वमनादिभिः शुद्धानाम्। मलपूर काकोडम्बरिका ॥ ८ ॥
३३५
For Private and Personal Use Only
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६७०
चरक-संहिता । कुष्ठचिकिसितम् यच्चान्यत् कुष्ठघ्नं श्वित्राणां सर्वमेतत् पथ्यम् । खदिरोदकसंयुक्तं खदिरोदकपानमग्रा वा ॥८॥ समनःशिलाविडङ्ग काशीसं रोचनां कनकपुष्पीम् । श्वित्राणां प्रशमाथं ससैन्धवं लेपनं दद्यात् ॥ कदलीक्षारयुतं वा खरास्थि दग्धं गवां रुधिरयुक्तम् । हस्तिमदाध्युषितं वा मालत्याः क्षारकं क्षारम् ॥ नोलोत्पलं सकुष्ठं ससैन्धवं हस्तिमूत्रपिष्टं वा। मूलकवीजावल्गुजालेपः पिष्टो भवेद् गवां मूत्रे ॥ काकोडुम्बरिकावासावल्गुजचित्रका गवां मूत्रे । पिष्टा मनःशिला वा संयुक्ता वहिपित्तेन ॥ ८ ॥
श्वित्रे लेपाः। वर्तितेक्षरसोपेतं यथावलं प्रातःप्रातः पिवेत्। कुष्ठनश्च यदन्यदुक्तं तदेतत् सव्वं श्वित्राणां पथ्यमिति। चित्रे पानीयन्तु खदिरोदकसंयुक्तं जलमथवा खदिरोदकपानमग्राम् ॥ ८८॥ , गङ्गाधरः-अथ श्वित्रे लेपमाह-समनःशिलेत्यादि। मनःशिलाविडङ्गकाशीसगोरोचनापीतयथीपुष्पपत्राणि सैन्धवञ्च पिष्ट्वा चित्राणां प्रशमार्थ लेपनं दद्यात् । तथा कदलीक्षारसंयुक्तं खरास्थि दग्धं भस्म गवां रुधिरयुक्तं लेपनं दद्यात् । अथवा मालत्याः क्षारक क्षारनिःस्त्र तं जातं सारभागरूपं क्षारं हस्तिमदाध्युषितं हस्तिमूत्रे प्रक्षिप्य पय्युषितं लेपनं दद्यात्। अथवा नीलोत्पलं कुष्ठं.. सैन्धवश्च हस्तिमूत्रण पिष्ट लेपनं दद्यात् ।। अथवा मूलकवीजावल्गुजवीजानामालपो गवां मूत्र पिष्टो भवेत् श्वित्राणां प्रशमाथेम् । काकोडम्बरिका कोठोडम्बरः वासाऽवलगुजः चित्रकश्च गवां मूत्र पिष्ट 'आलेपो भवेत् । अथवा वहि पित्तेन पिष्टा मनःशिला श्वित्राणां प्रशमार्थमालेपो भवेत् ॥ ८९ ॥ .. चक्रपाणिः-श्वित्रेऽङ्ग इति श्वितयुक्तेऽङ्ग ॥ ८८ ।।
चक्रपाणिः-कनकपुष्पी सुवर्णक्षीरी। मालयाः क्षारकक्षारमिति मालतीमुकुलक्षारं, क्षारको मुकुल उच्यते ॥ ८९॥
* मालत्याः क्षारकक्षारमिति चक्रः ।
For Private and Personal Use Only
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७म अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्। २६७१ लेपः किलासहन्ता वीजान्यवल्गुजानि लाक्षा च। गोपित्तमञ्जने द्वे पिप्पल्यः कृष्णलोहरजः॥१०॥ शुद्धया शोणितमोविरुक्षणभक्षणैश्च सक्तूनाम् । श्वित्रं कस्यचिदेव प्रशाम्यति क्षीणपापस्य ॥ ११ ॥ दारणं चारणं श्वित्रं किलासं नामभिस्त्रिभिः । यदुच्यते तत् त्रिविधं त्रिदोषं प्रायशस्तु तत् ॥ दोषे रक्ताश्रिते रक्तं तानं मांससमाश्रिते। श्वेतं मेदःश्रिते श्वित्रं गुरुता चोत्तरोत्तरम् ॥ १२॥ . गङ्गावरः-अथ श्वित्रवत् किलासस्य चिकित्सितमाह-लेप इत्यादि । अवल्गुजवीजानि लाक्षा च गोपित्तं द्वे अञ्जने रसाञ्जनतुत्थके पिप्पली कृष्णलौहस्य रजः। एतानि पिष्टानि किलासहन्ता लेपः स्यात् ॥९०॥ .....
गङ्गाधरः-शुद्धेप्रत्यादि। क्षीणपापस्य कस्यचिज्जनस्य श्वित्रं वमनादिशुद्धग्रा शोणितमोक्ष विरुक्षणैः सक्तनां भक्षणैः प्रशाम्यति। इति किलासचिकित्सितमुक्तं भवति ॥९१॥ ____ गङ्गाधरः-अथ किलासमभेदानाह-दारणमित्यादि। किलासं त्रिभिः दारणचारणश्विवैरिति त्रिभिर्नामभियेदुच्यते तत् त्रिविधमेव किलासम्। दारणचारणश्चित्रं प्रायशस्त्रिदोषं भवति। . प्रायशोवचनेन कचिदन्यथापि स्यात्। तत्प्रभेद लक्ष गान्याह-दोषे इत्यादि। किलासारम्भके दोषे रक्ताश्रिते रक्तं यत् किलासं तद् दारणं नाम । मांससमाश्रिते दोषे यत् किलासं तत् ताम्रवर्ण चारणं नाम स्यात्। मेदःश्रिते दोषे किलासं श्वेतं भवति तत् श्वित्रं नाम। तेषामुत्तरोत्तरं गुरु कष्टाधिकम् ।। ९२॥
चक्रपाणिः-अञ्जने द्वे सौवीरं रसाअनकञ्च ।। ९० ॥ चक्रपाणिः कस्यचिदेव प्रशाम्यति इत्यनेन विवाणां:दुरुपगमतामाह ॥ ९१ ॥
चक्रपाणिः नामभिरित्युक्तदारुणादिभिरेव । प्रायःशब्देनकदोष द्विदोषञ्च भवति । दोष इत्यादिनोक्तं त्रैविध्यं विभजति। सुश्रुते तु त्वगगतमेव किलासमपरिस्रावि च इत्युक्त, म धनकुष्ठवद्रक्तादिकुष्ठलभणकारकं श्वित्रमित्यभिप्रायेणोक्तम् । इह तु यद्गताद्याश्रयित्वं वितलोच्यते
For Private and Personal Use Only
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६७२ चरक-संहिता। [ कुष्ठचिकित्सितम्
यत् परस्परतोऽभिन्नं बहु यद रक्तलोमवत् ।
यच वर्षगणोत्पन्नं तत् श्वित्रं नैव सिध्यति ॥ ६ ॥ वचास्यतथ्यानि कृतघ्नभावो निन्दा गुरूणां गुरुधर्षणश्च । पापक्रिया पूर्वकृतश्च कर्म हेतुः किलासस्य विरोधि चान्नम् ॥४॥
तत्र श्लोकाः। हेतुव्यं लिङ्ग विविधं ये येषु चाधिका दोषाः। कुष्ठेषु दोषलिङ्ग समासतो दोषनिर्देशः॥ साध्यमसाध्यं कृच्छ्कु ष्ठं कुष्ठापहाश्च ये योगाः। सिद्धाः किलासहेतुर्लिङ्ग गुरु लाघवं तथा शान्तिः ॥ गङ्गाधरः-तत्र श्वित्रस्यासाध्यतामाह--यत् परस्परत्व इत्यादि। यत् श्वित्र परस्परतो भवत्यभिन्नमेकीभूतं मेलनेन तच्छित्रं न सिध्यति। यच्च श्वित्रं बहु रक्तलोमयुक्तं तन्न सिध्यति । यच्च श्वित्रं वर्षगणोत्पन्न बहुवर्षजातं सच नैव सिध्यति ॥९३॥ __ गङ्गाधरः-किलासस्य निदानमाह-वांसीत्यादि। अतथ्यानि असत्यानि वचांसि। कृतघ्नभावः। गुरूणां निन्दा, गुरूणां धर्षणश्च। पापक्रिया। पूर्वकृतश्च पापं कर्म। बिरोधि चान्नञ्च किलासस्य हेतुः ॥ ९४॥ ..
गङ्गाधरः-अध्यायार्थमाह-तत्र श्लोका इत्यादि। कुष्ठेषु हेतुर्निदान, लिङ्गं विविधम् । येषु कुष्ठेषु ये दोषा अधिकारतेषां दोषाणां लिङ्गं दोषलिङ्ग, समासतो दोषनिर्देशः येषु कुष्ठेषु ये दोषारतेषां निर्देशः। यत् कुष्ठं साध्यं तस्य लक्षणं, यदसाध्यं तस्य च लक्षणं, यत् कृच्छ कष्टसाध्यं तस्य च लिङ्गम्। ततोऽनन्तरं ये कुष्ठापहाः सिद्धयोगाः। किलासस्य हेतुलिङ्गं
तद्रक्तादिदोषमात्राभिप्रायेण, रक्तगतदोपं कुष्टलक्षणकारितया, तेनातापि त्वङ मात्रविकृतिकारकत्वं श्वितस्य सम्मतमेवेति न विशेषः। रक्तमित्यादिना साध्यकिलासलक्षणमाह ॥ ९२ ॥ ९३ ॥
चक्रपाणिः-वचांसीत्यादिना। वाङ मानसं पापं कर्मोक्तम् । पापक्रियेत्यनेन जन्मान्तरकृतमधर्म ग्राहयति ॥ ९४ ॥
पक्रपाणिः-हेतुप्यमिति संग्रहश्लोकः। रेषु येषु पालादिषु ये ये वा अधिकार
For Private and Personal Use Only
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७म अध्यायः
७म अध्यायः ] चिकित्सितस्थानम् । २६७३
इति संग्रहः प्रणोतो महर्षिणा कुष्ठनाशनेऽध्याये। स्मृतिबुद्धिवर्द्धनाथ शिष्याय हुताशवेशाय ॥६५॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने
कुष्ठचिकित्सितं नाम सप्तमोऽध्यायः ॥७॥ गुरु लाघवं दारणादिभेदानां तथा शान्तिश्चिकित्सा। इत्येष संग्रहः कुष्ठ. नाशनाध्याये महर्षिणा पुनर्वसुना प्रणीतः शिष्यायाग्निवेशाय। स्मृतिबुद्धिवर्द्धनाथ प्रणीत इति ॥ ९५॥ इति वैद्यश्रीगङ्गाधरकविरत्नकविराजविरचिते चरफजल्पकल्पतरौ षष्ठस्कन्धे चिकित्सितस्थानजल्पे कुष्ठचिकित्सितजल्पाख्या
सप्तमी शाखा ॥७॥
दोषास्तेषां निर्देशः दोषनिर्देशः। रौक्ष्यतोद इत्युक्त दोषलिङ्गम्। गुरु लाघव मति विनम् । गुरु तञ्चोत्तरोत्तरमित्यनेनोक्तम् ॥ ९५ ॥ इति महामहोपाध्याय-चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां चरफतात्पय्यटीकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायां कुष्ठचिकित्सितं
नाम सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अष्टमोऽध्यायः। अथातो राजयक्ष्मचिकित्सितं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः ॥ १॥ दिवौकसां कथयतामृषिभिर्वै श्रुता कथा। कामव्यसनसंयुक्ता पौराणी शशिनं प्रति ॥ रोहिण्यामतिसक्तस्य शरीरं नानुरक्षतः । आजगामाल्पतामिन्दोदेहः स्नेहपरिक्षयात् ॥ दुहितणामसम्भोगाच्छेषाणाञ्च प्रजापतेः।
क्रोधो निश्वासरूपेण मूर्त्तिमान् निःस्मृतो मुखात्॥ __ गङ्गाधरः--अथोद्देशकमात् कुष्ठानन्तरं राजयक्ष्मचिकित्सितमाह-अथात इत्यादि। राजयक्ष्मेति शोषरोगस्य। शेषं पूर्ववद व्याख्येयम् ॥१॥
गङ्गाधरः-निदानस्थाने शोषनिदाने यदुक्तं शोषस्य नाम राजयक्ष्मा । तद् यथा। तं सर्वरोगाणां कष्टतमवाद राजयक्ष्माणमाचक्षते भिषजः। यस्माद् वा पूर्वमासीद भगवतः सोमस्योड़ राजस्य तस्माद राजयक्ष्मेति। तत् सोमस्य यथायं शोषो नाम यक्ष्मा जातस्तत्पुरात्तमाह-दिवौकसामित्यादि । कामव्यसनसंयुक्ता शशिनं प्रति पौराणी कथा दिवौकसां कथयतां देवानां सकाशात् ऋषिभिः श्रुता। कीदृशी कथा श्रुता तदाह-रोहिण्यामित्यादि। अश्विन्यादिष्वष्टाविंशतौ दक्षसुतासु खल्विन्दोः सोमस्य रोहिण्यां रोहिणीनामिकायां भाव्यामतिसक्तस्य शरीरं नानुरक्षतो देहः स्नेहपरिक्षयात् अतिमैथुनेन स्नेहस्य शारीरस्य परिक्षयादल्पतामाजगाम । यदाल्पप्रभो देहोऽभूत् तदा तेनैव केवलेन नायं शोषो नाम रोगोऽभूत् कारणानन्तरश्चास्ति, तदाह-दुहितृणामित्यादि। प्रजापतेदक्षस्य रोहिण्याः
चक्रपाणिः-खिदोषत्वसामान्यात् कुष्ठमनु राजयक्ष्मचिकित्सितमुच्यते। उन्मादापस्मारौ दक्षाध्वरध्वंसोत्पन्नावपि आगन्तुत्वात् पश्चादुक्तौ। दिवौकसामित्यादिना प्रागुत्पत्त्यादिलक्षणं दर्शयति । प्रागुत्पत्त्या धातु क्षयो राजयक्ष्मणः प्रधानं कारणं, तथा भार्यास्वसमवर्तितस्य
For Private and Personal Use Only
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
रम अध्यायः
४म अध्यायः ] : चिकित्सितस्थानम् ।
प्रजापतेहि दुहितरष्टाविंशतिमंशुमान् । भार्यार्थ प्रतिजग्राह न च सर्वास्ववर्त्तत ॥ गुरुणा तमवध्यातं भाऱ्यावसमर्त्तिनम् । रजःपरीतमबलं यक्ष्मा शशिनमाविशत् ॥ . सोऽभिभूतोऽतिबलिना गुरुक्रोधेन निष्प्रभः । देवदेवर्षिसहितो जगाम शरणं गुरुम् ॥ अथ चन्द्रमसः शुद्धां मतिं बुद्धा प्रजापतिः । प्रसादं कुतवान् सोमे ततोऽश्विभ्यां चिकित्सितः॥ स विमुक्तग्रहश्चन्द्रो विरराज विशेषतः।
ओजसा वर्द्धितोऽश्विभ्यां सत्त्वं शुद्धमवाप च ॥२॥ शवाणामश्विन्यादीनां दुहितृणां सोमेनासम्भोगात् ताभिः पितुः सन्निधौ गवा श्रावितात् तासां पितुः प्रजापतेः क्रोधः श्वासरूपेण मूर्तिमान् सन् मुखानिःसृतः। किमर्थमेवं क्रोधोऽभूदित्यत आह-प्रजापतेहीत्यादि। हि यस्मात् । प्रजापतेः दक्षस्याष्टाविंशतिं दुहितरंशुमांश्चन्द्रमा भार्यार्थ प्रतिजग्राह, न च सव्वासु भार्या 'सममवर्तत, रोहिण्यामेवावर्तत। गुरुणा दक्षेण श्वशुरेण सासु भार्यास्व समवर्तिनं तं शशिनमवध्यातं शप्तं “शोषोऽस्य भवतु” इत्येवं शंष्तं रज. परीतमवलं शशिनं यक्ष्मा रोग आविशत्। अथ यक्ष्मणाविष्टः स शशी अतिबलिना गुरुक्रोधेनाभिभूतः सन् तेन च रोगेण निष्पभः सन् देवदेवर्षिसहितो गुरु श्वशुरं दक्ष प्रजापतिं शरणं रक्षितारं जगाम। शरणापन्ने शशिनि प्रजापतिर्यत् कृतवांस्तदाह -अथ चन्द्रमस इत्यादि। अथ शरणगतानन्तरं प्रजापतिदक्षश्चन्द्रमसः शुद्धां मति अश्विन्यादिषु सासु समवर्तिनी बुद्धिं बुद्धा प्रसादं कृतवान् सोमे। ततोऽश्विभ्यां चन्द्रमाः चिकित्सितः । अधर्मश्च कारणं भवतीति दृश्यते। कामव्यसनसंयुक्ता स्त्रीपुससङ्गसम्बन्धा। देहे स्नेहपरिक्षयात् इति देहसारक्षयात्, स्नेहशब्देन हि सारवाचिना शुक्रौजसी ग्राह्य । अवध्यातमिति क्रोधेन चिन्तितम् । गुरुक्रोधेनेति यक्ष्मरूपेण । शुभां मतिं बुढ़े ति स्वापराधजनितमात्मनः श्रयं बुद्धा। चन्द्रमसः स्वभावदोषपरिहारार्थ शुद्धां बुद्धिं ज्ञात्वा। विमुक्तग्रह इति ग्रहेण यक्ष्माख्येन विमुक्तः । सत्त्वं मनः । शुद्धमिति निर्दोषम् ॥ १॥२॥
For Private and Personal Use Only
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक-संहिता। राजयक्ष्मचिकित्सितम क्रोधो यक्ष्मा ज्वरो रोग एकार्थो दुःखसंज्ञकः । यस्मात् स राज्ञः प्रागासीद राजयक्ष्मा ततो मतः॥३॥ स यक्ष्मा हूकतोऽश्विभ्यां मानुषं लोकमागतः । लब्ध्वा चतुर्विधं हेतुं समाविशति मानवम् ॥ अयथाबलमारम्भो वेगसन्धारणं क्षयम्। यक्ष्मणः कारणं विद्याच्चतुर्थं विषमाशनम् ॥ ४॥ युद्धाध्ययनभाराव लड़नप्लवनादिभिः । पतनैरभिघातैर्वा साहसैर्वा तथापरैः॥ अयथाबलमारम्भैर्जन्तोरुरसि विक्षते।
वायुः प्रकुपितो दोषावुदीर्योभौ विधावति ॥ विमुक्ताहो यक्ष्मग्रहो विमुक्तो येन स विमुक्तग्रहः सन् विशेषतो विरराज । अधिभ्यामोजसा वद्धितः शुद्धं सत्त्वं सात्त्विकं मनोऽवाप च ॥ २॥ . गजाधरः-नन्वत्र यक्ष्मशब्दः किमेतद्रोगविशेषाभिधायीत्यत आह-क्रोध इत्यादि। क्रोशे यक्ष्मा ज्वरो रोग इत्येकपर्यायः, स खलु दुःखसंशकः । स रोगो यस्माद्धेतो राश उड़ राजस्य प्रागासीत्, तस्माद राजयक्ष्मा राजरोग इति मतः ।। ३॥
गङ्गाधरः-ननु स्वलॊके चन्द्रस्यायं रोगोऽभूदिह कथं भवतीत्यत आह-स यक्ष्मेत्यादि। स राशश्चन्द्रस्य यक्ष्मा रोगश्चिकित्साकालेऽश्विभ्यां हूकतः सन् ततो निःससो मानुषं लोकमागतः। चतुर्विधं हेतु लब्ध्वा मानवं समाविशति। चतुषिधं हेतुमाह-अयथेत्यादि। अयथाबलं बलातिक्रमण आरम्भः शरीरप्रवृत्तिः, वेगसन्धारणमधाय्ये वेगधारणम्, क्षयं धातूनां रक्तादीनाम्, चतुर्थ विषमाशनं यक्ष्मणः कारणं विद्यात् ॥४॥
गङ्गाधरः-अयथाबलं विष्ठन् यथा ततो राजयक्ष्मा भवति तदाहयुद्धत्यादि। अध्ययनं सामाध्ययनम् अत्युच्चैर्भवति। प्लवनं नदीवेगाभिमुखसन्तरणम् । आदिना निदानस्थाने उक्तानि सर्वाणि। पननैर्वात्युच्चतः । शिलाकाष्ठादिनाभिघातैस्तथा चापरैः साहस रित्येभिरयथावलमारम्भर्जन्तोः
चक्रपाणिः-- अयथाबलमारम्भादियक्ष्म हेतुत्रये विहाररूपतया भिन्नजातीयत्वाद् विषमाशनं चतुर्थ पृथक पठितम् । निर्देशादेव चतुष्के लब्धे चतुर्थमिति पदं साहसादीनां प्रधानानां बहरटे पि
For Private and Personal Use Only
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
८म अध्यायः ।
चिकित्सितस्थानम् ।
स शिरःस्थः शिरःशूलं करोति गलमाश्रितः । कण्ठोद्ध सञ्च कासञ्च स्वरभेदमरोचकम् ॥ पार्श्वशूलञ्च पार्श्वस्थ बचभेदं गुदे स्थितः । जृम्भां ज्वरश्च सन्धिस्थ उरःस्थश्चोरसोरुजम् ॥ क्षणनादुरसः कासात् कफं ष्ठीवेत् सशोणितम् । जर्जरेणोरसा कृच्छ्रमुरः शूलातिपीड़ितः ॥ इति साहसिको यक्ष्मा रूपरेतैः प्रपद्यते । एकादशभिरात्मज्ञः सेवेतातो न साहसम् ॥ ५ ॥ हीमचा वा घृणित्वाद वा भयाद् वा वेगमागतम् । वातमूत्रपुरीषाणां निगृह्णाति यदा नरः ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
२६७७
उरसि वक्षसि क्षते सति स्वप्रकोपणः प्रकुपितो वायुरुभौ शेषौ पित्तकफौ दोषigator विधावति । स पित्तश्लेग्नसहितो वायुः शिरःस्थः शिरःशूलं करोति । गलमाश्रितः कण्ठोद्धसं मुहुः कण्ठमुद्ध सतं कासवत् । एवं कासञ्च करोति, स्वरभेदञ्च करोति, अरोचकञ्च करोतीति गलस्थवायुः । पार्श्वस्थ सपित्तकफो वायुः पार्श्वशूलं करोति । गुदे स्थितो वायुर्वच्चभेद करोति । सन्धिस्थो वायुः सपित्तकफो: जृम्भां ज्वरश्च करोति । उरःस्थो वायुरुरसो रुजं करोति । कासात् पुनः क्षतस्य उरसः क्षणनात् ततो जर्जरेणोरसा उरःशूलमपीड़ितः सन् कृच्छ यथा स्यात् तथा सशोणितं कफं ष्ठीवेत् । इत्येवं साहसिको यक्ष्मा रोग एतैरेकादशभी रूपैलिङ्गः प्रपद्यते । अतो हेतोरात्मशः पुरुषो न साहसं सेवेत ॥ ५ ॥
गङ्गाधरः-- वेगसन्धारणहेनुकमाह - हीमत्त्वादित्यादि । व्याख्यातं निदानस्थाने सन्धारणं शोषस्यायतनमित्यादिना । राजादिसमीपेषु नरः पुरुषो ह्रीमत्त्वात् लज्जया घृणित्वाद् घृणया भयात् भयप्रसक्तेर्वा आगतं वातमूत्रचतुर्व्विधानतिक्रमो दर्शनार्थम् । निदानोक्तमपि राजयक्ष्म हेत्वादि पुनः प्रकरणवशात् किञ्चिनिदानोक्तविशेषविधित्सयोच्यते । उक्तं कारणचतुष्कं प्रपञ्चयति - युद्धेत्यादि । सहसा शक्तिमनालोच्य धानि क्रियन्ते तानि साहसानि । कफपित्तक्षणनादिव्याधिना रक्तकफनिष्ठीवनमेकमेव लक्षणमुरःशूलातिपीड़ित इत्यनेनोच्यते । शूलोरोस्करक्तनिष्ठीवनविशेषणेनैव एकादशरूपत्वं पूर्यते ॥३५॥
३३६
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
N
२६७८
चरक-संहिता। राजयक्ष्मचिकित्सितम् तदा वेगप्रतीघातात् कफपित्ते समीरयन्। ऊर्द्ध तिर्यगधश्चैव विकारान् कुरुतेऽनिलः । प्रतिश्यायञ्च कासश्च स्वरभेदमरोचकम् । पार्श्वशूलं शिरःशूलं ज्वरमंसावमर्दनम् ॥ अङ्गमर्दो मुहश्चदि बच्चोभेदं विलक्षणम् । रूपाण्येकादशैतानि यक्ष्मा यैरुच्यते महान् ॥ ६॥७॥ ईोत्कण्ठाभयत्रास-शोकक्रोधातिकर्षणात् ।
अतिव्यवायानशनाच्छुक्रमोजश्च हीयते ॥ पुरीषादीनामधार्य वेगं यदा निगृह्णाति तदा तद्वेगप्रतीघातात् कुपितोऽनिल: कफपित्ते समीरयन् सन् ऊर्द्ध तिय्यगधश्च विकारान् कुरुते। यान् विकारान् कुरुते तानाह-प्रतिश्यायञ्चेत्यादि। बच्चोंभेदमतिसारम्। त्रिलक्षणमितिप्रतिश्यायादिकमेकादशं त्रिदोषलक्षणं त्रिदोषजखात् । यैर्लिङ्गमहान् यक्ष्मोच्यते तान्येतान्येकादश रूपाणि भवन्ति ॥६॥७॥
गङ्गाधरः-अथ क्षयहेतुकमाह-ईष्योत्कण्ठेत्यादि। व्याख्यातच निदान स्थाने क्षयः शोषस्यायतनमित्यादिना। ईर्ष्यादिभिरतिकर्षणात्। अतिव्यवायानशनादिति यथायोग्यं शुक्रोजसोः क्षयहेतुखाद यथाक्रमाद वा। अतिव्यवायात् शुक्रं धीयते, अनशनादोजः क्षीयते, तादिभिरतिकर्षणादप्योजः क्षीयते। ओज इह हृदयस्थायी रस इति प्रोक्तं निदानस्थाने। तद्रसजसाद द्रवसाच्च रस इत्युक्तमोज एव रसो हृदयस्थायी न खाहारजरसः स हि सर्च शरीरे सप्तभिर्नाडीशतैरुह्यते । ओजस्वर्द्धाञ्जलिपरिमितं यत् तत् खलु रसजबाद रसो हृदयस्थायी तत् क्षोयते न वष्टबिन्दुमात्रं तस्य श्रये मरणादिति कस्यचिद् व्याख्यानमयुक्तम् । ओजस्वर्द्धाञ्जलिमानमेवैकविधं न खधिकम् । अष्टबिन्दुमानमेवार्द्धाञ्जलिः कर्षमानं बिन्दुस्तत्पर्यायशब्दात्। तन्त्रान्तरविरोधश्च । तथा हि। कफप्रधानैदोषैस्तु रुद्धेषु रसवमसु । अतिव्यवायिनो वापि क्षीणे
चक्रपाणिः-हीमत्त्वादित्यादिना वेगसंधारणजमाह । वर्चीभेदं विलक्षणमिति त्रिदोषलिङ्गमित्यर्थः पृथग्वातादिजनितम् ॥ ६ ॥ ७॥ .... चक्रपाणिः-ईषपत्यादिना धातुक्षयजमाह । ओज इति रसः। रसेऽप्योजःशब्दो वर्तते, यदुक्त-मलीभवति तत् प्रायः कल्पते किन्निदोजसे इति । किंवा ओजो देहस्य सारम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८म अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
२६७६ ततः स्नेहक्षयाद वायुर्वृद्धो दोषावुदीरयन् । प्रतिश्यायं ज्वरं कासमङ्गमई शिरोरुजम् ॥ श्वासं विड्भेदमरुचिं पार्श्वशूलं खरक्षयम्। करोति चांससन्तापमेकादशमहाग्रहः॥ रूपाण्यावेदयन्त्येतान्येकादश महागदम् । संप्राप्तं राजयक्ष्माणं क्षयात् प्राण दयावहम् ॥८॥ विविधान्यन्नशनानि वैषम्येण समश्नताम् । जनयन्त्यामयान् घोरान् विषमान् मारुतादयः॥
रेतस्यनन्तराः। क्षीयन्ते धातवः सव्वें ततः शुष्यति मानवः इति। विषमाशनने रसस्य रुधिरभावापनत्वे वर्मरोधात्। सामान्योक्तस्य विशेषव्याख्या बोध्या। इत्येवमोजक्षये शुक्रक्षये च यद्भवति तदाह-ततः स्नेहेत्यादि। ईष्पधितिकर्षणानशनाभ्यां हृदयस्थरसक्षपादतिव्यवायाच्छुक्रक्षयाच शरीरस्नेहक्षयः स्यात् तत्स्नेहक्षयाद वायु द्धो भवति ; दृद्धश्च शेषौ दोषौ पित्तकफौ चोदोरयन् सन् प्रतिश्यायादि लिङ्गं करोति। एकादशमहाग्रह इति वायुविशेषणम् । गृहातीति ग्रहः। एकादश प्रतिश्यायादयो महान्तो ग्रहा यस्मात् स एकादशमहाग्रहहेतुर्वायुः। एतानि प्रतिश्यायादीन्येकादश रूपाणि महागदं राजयक्ष्माणं सम्पाप्तं जातमावेदयन्ति। शुक्रोजसोः क्षयात् प्राणक्षयावहश्च राजयक्ष्माणमावेदयन्तीति ॥ ८॥
गङ्गाधरः -विषमाशनहेतुकमाह-विविधानीत्यादि। विषमाशनं शोषस्य आयतनमित्यादिना निदानस्थाने व्याख्यातम्। विविधान्यनपानानीति पानाशनभक्ष्यलेह्योपयोगान् वैषम्येण समश्नताम। प्रकृतिकरणसंयोगराशिदेशकालोपयोगसंस्थोपशयतो विषमानासेवमानानाम् । विषमा मारुतादयः । तेभ्यो विषमपानादिभ्यो वातपित्तश्लेष्माणो वैषम्यमापना :द्धा घोरान् आमयान्
स्नेहमयादिति देहसारशुक्रौजाक्षयात् । क्षयात् प्राणक्षयप्रदमित्यस क्षयहेतुत्वात् क्षयात् । प्राण
क्षयावहमिति वा पाठः ॥ ८॥ . चक्रपाणिः-विविधानीत्यादिना विषमाशनजमाह। वैषम्येणेति प्रकृतिकरणाद्यष्ट
For Private and Personal Use Only
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६८०
चरक-संहिता। [राजयक्ष्मचिकित्सितम् स्रोतांसि रुधिरादीनां वैषम्याद् विषमं गताः। रुद्धा रोगाय कल्पन्ते पुष्यन्ति च न धातवः ॥ ६ ॥ प्रतिश्यायं प्रसेकञ्च कासं छर्दिमरोचकम् । ज्वरमंसाभितापञ्च छर्दनं रुधिरस्य च ॥ पार्श्वशूलं शिरःशूलं स्वरभेदमथापि च । कफपित्तानिलकृतं लिङ्गं विद्याद् यथाक्रमम् ॥ १०॥ इति व्याधिसमूहस्य रोगराजस्य हेतुजम् ।
रूपमेकादशविधं हेतुश्चोक्तश्चतुर्विधः ॥ ११ ॥ जनयन्ति। यथा जनयन्ति तदाह-स्रोतांसीत्यादि। विविशन्नपानानां वैषम्याद् विषमं गता मारुतादयः रुधिरादीनां स्त्रोतांसि सप्तशतनाडीभिः सर्व देहं गतस्याहारजरसस्य रुधिरभावप्राप्तौ यानि स्रोतांसि रसस्य गमनस्य पन्थानस्तानि एवं रक्तादीनां परपरधातुत्वप्राप्तौ ये गतिपथास्तानि स्रोतांसि रुद्धा वक्ष्यमाणप्रतिश्यायादयो रोगाय कल्पन्ते क्लुप्ता भवन्ति। ततश्च रुधिरादयो धातवो न पुष्यन्ति ॥९॥ ___ गङ्गाधरः-तत्र यो दोषो यं यं रोगं जनयति तदाह-प्रतिश्यायमित्यादि । कफो दोषः प्रतिश्यायप्रसेककासच्छरोचकान् करोति । पित्तन्तु ज्वरांसाभि तापरुधिरच्छद्दनानि त्रीणि करोति। वायुः पाश्वशूलशिरःशूलस्वरभेदान् करोतीत्येवं प्रतिश्यायादिकं साश्लोकोक्तं लिङ्गं यथाक्रम कफपित्तानिलकृतं विद्यादिति ॥१०॥
गङ्गाधरः-उपसंहरति—इतीत्यादि। इत्येतदेकादशविधं रूपं व्याधिसमूहस्य प्रतिश्यायादिव्याधिसमूहलक्षणस्य रोगरानस्य राजयक्ष्मणो हेतुजं विधाहा वैषम्यात्। अतिप्रवृद्धा वातादयो बैषस्येणोन्मागण गताः रुधिरादीनां स्त्रोतांसि रुद्धा यक्ष्मरूपाय कल्पन्ते इति योजना। यथाक्रममिति प्रथमश्लोकार्द्ध विहितं कफकृतं, द्वितीयश्लोकाः विहितं पित्तकुतं, शेषन्तु वातकृतम् ॥ ९ । १० ॥
चक्रपाणिः-अत प्रत्येक एकादशलक्षणपाठेन एकादशलक्षणयोगेनैव राजयक्ष्मणः सम्पूर्णत्वं प्रायो भवतीति दर्शयति। यत् तु षडलक्षणत्वं विलक्षणत्वं वा यक्ष्मणो वक्ष्यति, तत् सम्पूर्णलक्षणस्यैव शेयम् ; न तु शेषाणाम्। अथ अयथाबलमारम्भादिभेदेन चातुर्विध्यबनेन तान्येव लक्षणानि सार्दन भवति। तथाच सवपि त्रिदोषजास्तेनैक
For Private and Personal Use Only
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८म अध्यायः
२६८१
चिकित्सितस्थानम् । पूर्वरूपं प्रतिश्यायो दौर्बल्यं दोषदर्शनम् । अदोषेष्वपि भावेषु काये बीभत्सदर्शनम् ॥ घृणित्वमश्नतश्चापि बलमांसपरिक्षयः।। स्त्रीमद्यमांसप्रियता प्रियता चावगुण्ठने ॥
साहसादिप्रत्येकहेतुजमुक्तं चतुर्विधो हेतुश्चोक्त इति। ये तु व्याचक्षते-हेतु. चतुष्टयान्मिलितादेव साहसादिचतुष्टयात् एष राजयक्ष्मा जायते न त्वेककस्मात् साहसादित इति, तदयुक्तं, यत इह निदानस्थाने च प्रत्येकहेतोस्त्रिदोषकोप एकादशरूपाणि सम्प्राप्तिश्चोक्ता इति ॥११॥
गङ्गाधरः-पूज्वरूपाण्याह-पूर्वरूपमित्यादि । प्रतिश्यायादि-पततां यच्च दशनमित्यन्तं पूर्वरूपं व्याधिसमूहस्य रोगराजस्य भवति। तच्च बहुरूपस्य राजयक्ष्मणः प्राग्रपं शेयम्। तत्र दोषदर्शनमदोषेष्वपि भावेषु । यत द्रव्यादिकमदुष्टं तद् दुष्टवद् दृश्यते। काये स्वशरीरे बीभत्सदर्शनं निन्दितरूपदर्शनम्। घृणिसमश्नतश्चापि, यदनाति तच्च घृणयाऽश्नाति । स्त्रीमद्यमांसप्रियता, स्त्रीषु मदाषु मांसेषु भोगार्थ प्रियता भवति। अवगुण्ठने
रूपत्वाभिधानं युक्तम् । उक्तञ्च शल्ये --'एकप्रदेशानामेकन सान्निध्यात् तत्र क्रियायाचाविभागेन प्राण' इत्यायनेन च। 'एक एव मतः शोषः सन्निपातात्मको गदः' इतीहापि चोक्तम् । सर्वस्त्रिदोषजो यक्ष्मा इत्याद्य वं हेतुना लक्षणेन चतुर्णामपि भेदात् भिन्न एव इति युक्तम् । अब हेतवोऽयथाबलमारम्भादयः उक्ता एव, लिङ्गञ्च भिन्नं साहसजं, कण्डोद्ध्वंस उरोरुक् जृम्भा च। वेगसन्धारणजे च अङ्गमर्दो मुहुश्छस्तिथा वर्चीभेदस्त्रिलक्षणः। अन्यत्र हि व भेदस्त्रिलक्षणो न भवति। क्षयजे श्वासशूलसन्तापाः। विषमाशने छईनं रुधिरस्य, साहसजे प्रतिश्यायाभावः। शोषे तु प्रतिश्याय इत्यादिलक्षणभेदः। चिकित्सितभेदस्तु असाधारणलक्षणे कृत एव तस्माद् भेदो यक्ष्मणामेव तन्त्रान्तरे स्थूलदृष्ट्या भेद उक्तः सूक्ष्मचिन्तायान्तु अयमेव भेदो युक्त्या ज्ञेयः। पुनश्च "इत्यादिना" दोषलक्षणानि वक्ष्यति तत् सामान्येन यक्ष्मणः प्रायोभाविलक्षणं चतुर्वपि समुच्छिद्योक्तमिति ज्ञेयम ; तेन न पुनरुक्तम् ॥ ११॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति चतुर्णामपि साधारणं पूर्वरूपमाह - पूर्वरूपमित्यादि। प्रतिश्यायश्च रूपे पठितः। तेन प्रतिश्यायः पूर्वरूपं पूर्वरूपान्तरसहितं रूपमिति विशेषः। न चैक एवं प्रतिश्यायः पूर्वरूपार्योऽपि व्याध्यवस्थायां वर्तमानत्वाद रिष्टं भवति पूर्वरूपाणि सर्वाणि इत्यादिना सर्वपूर्वरूपाणां रूपानुवर्त्तनाद् व्याधौ रिष्टं युक्तम् । काये बीभत्सदर्शनमिति
For Private and Personal Use Only
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६८२
चरक-संहिता। (राजयक्ष्मचिकिसितम मक्षिकाघुणकेशानां तृणानां पतनानि च। प्रायोऽन्नपाने केशानां नखानाञ्चाभिवर्द्धनम् ॥ पतत्तिभिः पतङ्गेश्च श्वापदश्चाभिधर्षणम् । स्वप्ने केशास्थिराशीनां भस्मनश्चाधिरोहणम् ॥ जलाशयानां शैलानां वनानां ज्योतिषामपि । शुष्यतां क्षीयमाणानां पततां यच्च दर्शनम् ॥ प्रागरूपं बहुरूपस्य तज्ज्ञेयं राजयक्ष्मणः । रूपन्त्वस्य यथोद शं परं शृण सभेषजम् ॥ १२ ॥ यथास्वेनोष्मणा पाकं शारीरा यान्ति धातवः।
स्रोतसा च यथास्वेन धातुः पुष्यति धातुतः * ॥ सुवस्त्रादिपरिच्छदै प्रियता च। प्रायोऽनपानेऽन्ने पाने मक्षिकादीनां पतनानि, केशानां नखानाच छिन्नानामतिवर्द्धनम्। स्वप्ने पतग्रादिभिरभिधर्षणं दृश्यते। तथा केशराशीनामस्थिराशीनां भस्मनश्च राशीनां स्वप्नेऽधिरोहणम् आरोहणं दृश्यते। एवं स्वप्ने शुष्यतां क्षीयमाणानां जलाशयादीनां यच्च दर्शनं तत् पूर्वरूपमिति। रूपन्तस्येति। यथोद्देशं साहसक्षयवेगसन्धारणविषमाशनेभ्यो य उद्देशः संक्षेपोक्तिः कृतः तमनतिक्रम्यातः परं सभेषजं शृणु ॥१२॥
गङ्गाधरः-तत्र राजयक्ष्मण आहारपाको यथा भवति तदाह-यथास्वेन. त्यादि । सर्वेषां स्वस्थानामाहारात् जठराग्निना पकाज्जातरसादयः सबै शारीरा धातवो यथास्वेन स्वस्खस्थितेनोष्मणा पाकं यान्ति । यथा चतुर्विध आहारो जाठरेण अमिना पाकं याति, प्रसादभागेन रसश्च जायते, विठून मलमूत्रं, विकृतिदर्शनम् । मक्षिकादीनां पतनानि अरूपाने च योज्यम्। पतन्त्रवादिभिरभिधर्षणं स्वप्ने ज्ञेयम्। पतत्तिणः पक्षिणः, श्वापदा व्याघ्रादयः, केशास्थिराशीनामित्यादौ यच्च दर्शनमित्यन्तेन स्वप्ने इत्यनुवर्तते। सम्प्रति यक्ष्मरूपाणि प्रपन्चेन व्याख्यातुमाह-रूपं तस्येत्यादि । प्रपन्चेन कथयिष्यामि ॥ १२॥
चक्रपाणिः-रूपव्याकरणे कर्तव्ये यक्ष्मणः शरीरधातुपोषणविरोधकस्य धातुपोषणविरोधोपदर्शनार्थमाह-यथास्वेनेत्यादि। यथास्वेनोष्मणा त्रयोदशविधेन। धातुः पुष्यति धातुनेति-रसेन
* धातुना इति वा पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
२६८३ स्रोतसां सन्निरोधाच रक्तादीनाञ्च संक्षयात् । धातूष्मणाश्चापचयाद राजयक्ष्मा प्रवर्त्तते ॥१३॥ तस्मिन् काले पचत्यग्निर्यदन्नं कोष्ठसंश्रितम् । मलीभवति तत् प्रायः कल्पते किञ्चिदोजसे ॥ तस्मात् पुरीषं संरक्ष्यं विशेषाद राजयक्ष्मिणः।
सर्वधातुक्षयातस्य बलं तस्य हि विड़ बलम् ॥ १४ ॥ तथा स रसः स्वस्मिन् स्थितेनोष्मणा क्रमात् पञ्चभिर्दिनः पाकं याति, रक्तश्च प्रसादांशेन भवति, रक्तश्च स्वस्योष्मणा पाकं याति प्रसादांशेन मांसश्च पश्चाहेन जायते, इत्येवं रसादयो धातवः स्वेन स्वेनोष्मणा पाकं यान्ति यथास्वेन च स्रोतसा गच्छतः पूर्वपूर्वधातुतः परपरो धातुः पुष्यति। नैवं राजयक्ष्मिणः ; कस्मात् ? स्रोतसामित्यादि। आहारजा रसाः सप्तसु स्रोतःशतेषु गच्छन्तो येषु स्रोतःसु गवा रक्तानि भवन्ति तेषां स्रोतसां सन्निरोधान्न च रसो रक्तं जायते, ततो रक्तं न पुष्यति क्षयञ्च गच्छति, तस्य च मांसभावगतिपथरोधात् तत्क्षयान्मांसादीनाञ्च पोषणाभावात् क्षयो भवति। इत्येवं रक्तादीनां परपरधातुखप्राप्तौ स्रोतसां रोधात् संक्षयात् धातूष्मणाश्चापचयो भवति, क्षीणे ह्याधारे भवत्याधेयोऽपि क्षीणः। ततो राजयक्ष्मा प्रवत्तेते जायते ॥१३॥
गङ्गाधरः--तस्मिन्नित्यादि। तस्मिन् राजयक्ष्मजन्मनः काले जाठरो. निः कोष्ठसंश्रितमभ्यवहतमन्नं यत् पचति तत् प्रायो मलीभवति मूत्र पुरीषं भवति, प्रसादांशस्तु किश्चित् ओजसे कल्पते। अल्परसो भूखान्यत् किश्चित् स्रोतःपथेन गखा परपरधातुरल्पशो भूखा तेषां सारभागाय स खखोजसे क्लुप्तो भवति। तस्मात् इत्येवं यक्ष्मिणः पुरीपबहुलतयाहारपाकाद विशेषात् पुरीषं भिषजा संरक्ष्यं यथा मलातिप्रत्तिन स्यात् तथा क्रियेत । धातू रक्तादिरूपः किंवा क्रमपरिणामपक्षे रसेन रक्तं रक्तन मांसं पुष्यतीति ज्ञयम् । एवं धातुपोषणक्रमं दर्शयित्वा यक्ष्मणि तद्विरोधमाह-स्रोतसामित्यादि। सन्निरोधादिति पक्ष्मकारकदोषेण निरुद्धत्वाद् रक्तादिसंक्षयोऽपि स्रोतोरोधात् तथा पोषकरसाप्राबल्याच ज्ञेयः। धातूष्मापचयोऽपि धातुक्षयाद् दोषप्रभावाच्च ज्ञेयः, यदा धातोः पोषकरसहानिर्भवति तदा ॥ १३ ॥
चक्रपाणिः-तस्मिन्नित्यादि । ओजसे इति सारभागाय रसायेति यावत् । विशेषाद राजयक्ष्मिण इति वचनेन अन्येषामपि दुर्बलानां पुरीषं रक्ष्यमिति सूचयति । विड्बलमिति विडाधारम् ॥ १४ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६८४
चरक संहिता |
1
रसः स्रोतःसु रुद्धेषु स्वस्थानस्थो विवर्द्धते स ऊर्द्ध कासवेगेन बहुरूपः प्रवर्त्तते ॥ जायन्ते व्याधयश्चातः षड़ेकादश वा पुनः । येषां संघातयोगेन राजयक्ष्मेति कल्प्यते ॥ १५ ॥ कासोऽसतापो वैस्वयं ज्वरः पार्श्वशिरोरुजा । छर्दनं रक्तकफयोः श्वासो वच्चगदोऽरुचिः ॥ रूपा येकादशैतानि यचिमणः षड़िमानि तु । कासो ज्वरः पार्श्वशूलं स्वरवच्चगदोऽरुचिः ॥ १६ ॥
[ राजयक्ष्मचिकित्सितम्
किमर्थं पुरीषं संरक्ष्यमित्यत आह- सव्वधाखित्यादि । सर्व्वधातुक्षयो हि यक्ष्मिणस्तस्य सव्र्व्वधातुक्षयार्त्तस्य विड़ बलमेव बलमिति ॥ १४ ॥
गङ्गाधरः - ननु रसः सप्तसु स्रोतः शतेषु चरति येन स्रोतसा गच्छन् रक्तं भवति तत् स्त्रोतोरोधेन स्वस्रोतसां किं स्फीतता भवतीत्यत आह - रसः स्रोतः स्वित्यादि । रक्तभावगतौ स्रोतःसु रुद्धेषु रस आहारजः स्वस्थानस्थ एव विवर्द्धते, न च रक्तपथेन गच्छति । स वृद्धो रसः बहुरूपः सन् कासवेगेन ऊर्द्ध प्रवर्त्तते । एवं जायमाने राजयक्ष्मणि पुनरतः कारणात् षट् रूपाणि जायन्ते दोषस्य मध्यमवलेन कोपात् । अथवा सम्पूर्ण बलेन कोपात् एकादश रूपाणि जायन्ते । यान्युक्तानि प्रागेकैककारणात् साहसादितः । येषाञ्च षण्णां वाप्येकादशानां संघातयोगाद् राजयक्ष्मेति कथ्यते, न त्वेषद्वियोगात् ।। १५ ।।
गङ्गाधरः -- ननु कानि तानि षट रूपाणि चैकादश चेत्यत आहकास इत्यादि । पाश्वरुजा शिरोरुजा चेति द्वे रूपे । रक्तच्छद्दनं कफच्छर्द्दनञ्च । इत्येतान्येकादश रूपाणि यक्ष्मिणो भवन्ति । पड़ेवेमानि । कासः ज्वरः पार्श्वशूलं स्वरगदः स्वरभङ्गः वच्चगदोऽतिसारः अरुचिश्चेति षट् रूपाणि । यानि त्वेकादश रूपाणि दोषभेदेनोक्तानि तेषु मध्ये यस्य दोषस्य यत् कार्य्यं तदिह चैकादशानां षण्णाञ्च तत् काय्र्यत्वं बोध्यम् ॥ १६ ॥
For Private and Personal Use Only
चक्रणिः यच्चापि रसबलमुपपद्यते तच्च धातून् न पुष्णाति किन्तु स्वस्थाने विवर्द्धते । खस्थानस्थ इति हृदयस्थः ॥ १५॥१६ ॥
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
इममध्यायः । चिकित्सितस्थानम्।
२६८५ सव्वैर? स्त्रिभिर्वापि लिङ्गमांसबलक्षये। युक्तो वय॑श्चिकित्स्यस्तु सर्वरूपोऽप्यतोऽन्यथा ॥ १७ ॥ प्राणमूले स्थितः श्लेष्मा रुधिरं पित्तमेव वा। मारुतध्मातशिरसो मारुतः श्यायते प्रति ॥
गङ्गाधरः-नन्वेवमेवं द्विविधसंघातयोगादेव किं राजयक्ष्मा भवत्यन्यथा वेत्यत आह-सबै रित्यादि। प्रतिकारणं यान्येकादश रूपाणि प्रोक्तानि तान्यव प्रतिसंस्कृत्येह चैकादशानि पुनः पठितानि। तः सव्वैरेकादशभिः संघातयोगेन दोषाणां पूर्णबलेन, मध्यमबलेन च तेषां मध्ये यानि कानि च षट् रूपाणि तैः पड्भिः संघातयोगेन मध्यमबलात्, तेषामेकादशानां मध्ये यानि कानि च त्रीणि रूपाणि भवन्ति तैत्रिभिर्वा लिङ्गैः संघातयोगेनाधमबलाद यो यक्ष्मा प्रवर्तते तैलिङ्गयुक्तो यक्ष्मा पुरुषस्य मांसबलयोः क्षये सति वज्यों वज्जनीयः स्यात् । अतो मांसबलक्षयादन्यथा मांसबलक्षयाभावे सति सचे. रूपोऽपि एकादशरूपोऽपि षड्पो वा त्रिरूपो वा यक्ष्मा चिकित्स्यः स्यात् । एतेन... षण्णां रूपाणां त्रयाणाञ्चानिर्देशः ख्यापितस्तेन सुश्रुतोक्तानि "भक्तद्वेषो ज्वरः श्वासः कासः शोणितदर्शनम्। स्वरभेदश्च जायन्ते षड्पे राजयक्ष्मणि।” इति षड्पाणि ; तथा “त्रिभिर्वा पीड़ितं लिङ्गः श्वासकासासगामयैः” इति त्रिरूपाणि न विरुध्यन्ते। इति रूपाणि यक्ष्मणः साध्यस्य चासाध्यस्य चोक्तानि ॥१७॥
गङ्गाधरः-तत्रकादशानां प्रतिश्यायादीनां प्रत्येकं लक्षणान्याह प्रसङ्गात् प्रतिश्यायादिरोगोपदेशं चिकीर्ष राचाय्य:-घ्राणमूल इत्यादि। घ्राणमूले नासिकामूले स्थितः श्लेष्मा तथा पित्तं वा रुधिरं वा मारुतो वा मारुत. मातशिरसो वायुना मातं शब्दितं शिरो यस्य तस्य प्रति श्यायते।
चक्रपाणिः-सर्वैरित्येकादशभिः, अद्वैरिति षडमिरेकादशस्य ज्येष्ठभागपरिग्रहात् षडेषामद भवति । दृष्टा चैषा विधा, यथा-त्रिंशन्मता स्नेहा निरूहान्तरिताश्वं षट् स्युरित्यनेनोक्तः । त्रिभिरिस्यादि। त्रीणि यक्ष्मणो रूपाणि ज्ञेयानि शृङ्गमाहिकया निर्देशात् । अन्ये तु बसपार्थाभितापश्चेत्यादि वक्ष्यमाणं लक्षणत्रयं वर्षयन्ति । केचित् तु असपा भितापश्चेत्यादिकं यक्ष्मसम्बन्ध क्षयलक्षणं वदन्ति । अन्यथेति बलमांसयोगे सति ॥ १७ ॥
चक्रपाणिः-प्रतिश्यायं विवृणोति । घ्राणविप्लवो गन्धाघ्राणादिरूपः। यक्ष्मा चाता
For Private and Personal Use Only
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Ach
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक-संहिता। (राजयक्ष्मचिकित्सितम प्रतिश्यायस्ततो घोरो जायते देहकर्षणः । तस्य रूपं शिरःशूलं गौरवं प्राणविप्लवः॥ ज्वरः कासः कफोत्क्लेशः स्वरभेदोऽरुचिः क्लमः। इन्द्रियाणामसामथ्यं यक्ष्मा वातः प्रजायते ॥१८॥ पिच्छिलं बहुलं वित्र हरितं श्वेतपीतकम् । व्यापन्नं ष्ठीवति रसं कासन् यक्ष्मी कफानुगम् ॥ १६ ॥ अंसपार्थाभितापश्च सन्तापः करपादयोः । ज्वरः सर्वाङ्गगश्चेति लक्षणं राजयक्ष्मणः ॥२०॥ वातात् पित्तात् कफाद रक्तात् कासवेगात् सपीनसात् ।
स्वरभेदो भवेद वाताद रुक्षः क्षामश्चलः स्वरः॥ ततो घोरो देहकर्षणः प्रतिश्यायो जायते। इति श्लैष्मिको रौधिरः पंत्तिको वातिकश्चेति चतुर्विधः प्रतिश्यायः। तस्य रूपं शिरःशुलादिकमेकादशविघम् । ध्राणविप्लवः क्लेदेन नासापुटपूर्णता । यक्ष्मा राजयक्ष्मा । इत्येवं प्रतिश्यायान यक्ष्मा जायते ॥१८॥ - गङ्गाधरः-कथं कासो जायते तदाह–पिच्छिलमित्यादि। साहसायन्यतमकारणदुष्टात्रयो दोषा यस्य त्वेवं प्रतिश्यायं कुर्वन्ति स यक्ष्मी व्यापन्नं रक्तभावगतिपथरुद्धं रसं पिच्छिलादिरूपं कफानुगं कासन् सन् ष्ठीवतीत्येवं यक्ष्मिणः कासो भवति ॥१९॥
गङ्गाधरः-ज्वरस्तु यथा भवति तदाह-अंसेत्यादि। अंसो भुजस्य उपरिभागः। तस्य सन्तापः शूलम् । एवं पार्श्वसन्तापः पार्श्वभूलम् । करपादयोः सन्तापो ज्वाला, विशेषेण सर्वाङ्गगश्च सन्ताप इति यस्य स राजयक्ष्मणो लक्षणं ज्वरः॥२०॥ - गङ्गाधरः-तस्य लक्षणं स्वरभेद उक्तस्तमाह-वातादित्यादि। कासादिषटकारणात् स्वरभेदो राजयक्ष्मणो लक्षणं भवेत्, तत्र वातात् खरभेद प्रजायत इत्यनेनोक्तलक्षणप्रतिश्यायस्यैव पूर्वरूपता सूचयति। स ऊर्द्ध कासवेगेन बहुरूपः प्रवर्तते यदुक्तं यक्ष्मरूपं तद्विवृणोति, पिच्छिलमित्यादि। राजयक्ष्मण क्षयस्य विशिष्टं लक्षणमाह । असेत्यादिलक्षणं राजयक्ष्मण इति ॥ १८-२०॥
For Private and Personal Use Only
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८म अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् |
तालुकण्ठ परिप्लोषः पित्ताद वक्तुमसूयते । कफाद भेदो विबन्धश्च स्वरः खुनखुनायते ॥ सयोरकविबन्धत्वात् स्वरः कृच्छ्रात् प्रवर्त्तते । कासातिवेगात् करुणः पीनसात् कफवातिकः ॥ २१ ॥ पार्श्वशूलन्त्वनियतं सङ्कोचायामलक्षणम् । शिरःशूलं ससन्तापं यक्ष्मिणः स्यात् सगौरवम् ॥ २२ ॥ अतिखिन्न + शरीरे तु यक्ष्मिणो विषमाशनात् । कण्ठात् प्रवर्त्तते रक्तं श्लेष्मा चोरिनष्टसञ्चितः ॥
२६८७
sar क्षामश्च स्वरो भवति । पित्तात् स्वरभेदे तालुकण्ठपरिप्लोषः । परिशेषो दाहः । वक्तुमसूयते वाक्यवचनेऽसूया भवति । कफात् स्वरस्म भेदो विबन्धश्व, स्वरः खनखनायते च । रक्तात् खरभेदे रक्तनिष्ठीवनं न भूला यदा बन्धः स्वात् तदा स्वरः कृच्छत् प्रवत्तते । कासातिवेगात् खरभङ्गे करुणः स्वरः कातरः स्वरः । पीनसात् स्वरभेदे कफवातिकः स्वरः ॥ २१ ॥ ..
गङ्गाधरः - एवंराजयक्ष्मणि पार्श्वशुलमाह - पार्श्वशुलमित्यादि । पाठशूलं पावयोः सोच आयामो देध्यं लक्षणं यस्य तत् कदाचित् पार्श्वयोः सङ्कोचः कदाचिदायाम इत्यनियतम् । यक्ष्मणि शिरःशूलं शिरसः सन्तापसहितं गौरवमुच्यते ।। २२॥
For Private and Personal Use Only
गङ्गाधरः छर्दनं रक्तकफयोरिति यदुक्तं तदाह- अतिखिन्न इत्यादि । यक्ष्मिणः शरीरेऽतिखिन्ने सति विषमाशनात् रक्तं कण्ठात् प्रवर्त्तते । इति रक्तच्छर्धनम् । तथा उत्क्लिष्टः सञ्चितः श्लेष्मा च कण्ठात् प्रवर्त्तते । इति
चक्रपाणिः - स्वरभेदं विभजते । वक्तुमसूयत इति वक्तु नेच्छति । खुरखुरायते इति खुरखुरशब्दं करोति । सन्नोऽवसन्नः । कषण इति कण्ठं कर्षति हिनस्तीति यावत् ॥ २१ ॥ चक्रपाणिः --- पार्श्वशूलन्त्वनियतमिति न सकोवरूपेग नियतम्। कदाचिदायामरूपं कदाचित् रूपं न सर्व्वा । भाविशिरःशूल वेन वायुम्, ससन्तापत्वेन पित्तम्, सगौरवत्वेन श्लेष्माणम् एवं त्रिदोषजन्यत्वं ज्ञेयम् ॥ २२ ॥
चक्रपाणिः - सरक्तं कफमस्यतीति यदुक्तं तलक्षणं विवृणोति - अभिसन्न इति । अभितः सोऽभिः । अभिष्यन्द इति पाठपक्षेऽभिष्यन्दगृहीत इत्यर्थः । किन्त्वभिपूर्व स्यन्दतेः + अभिसन्न इति चक्रः ।
* कषण इति चक्रष्टतः पाट
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६८८
चरक संहिता ।
रक्तं विबद्धमार्गत्वान्मांसादीन् नानुपद्यते । आमाशयस्थमुत्क्लिष्टं बहुत्वात् कण्ठमेति वा ॥ २३ ॥ वातश्लेष्मविबन्धत्वादुरसः श्वासमृच्छति ॥ २४ ॥ दोषैरुपहते चाग्नौ सपिच्छमतिसार्यते ॥ २५ ॥ पृथगदोषः समस्तैश्च जिह्वाहृदयसंस्थितैः । जायतेऽरुचिराहारै द्विष्टरर्थेश्च मानसः ॥
[ राजयक्ष्म चिकित्सितम्
कफच्छर्दनम् । अथवान्यथा रक्तच्छर्द्दनं भवति तदाह - रक्तमित्यादि । रक्तं मांसादिभावप्राप्तौ विवद्धमार्ग तस्मान्मांसादीन् नानुपद्यते यच्च किञ्चित् जायते तदामाशये तिष्ठति । आमाशये स्थितं यदा बहु भवति तदोत्क्लिष्टं सत् कण्ठमेतीति वा रक्तच्छद्दनं भवति ॥ २३ ॥
गङ्गाधरः- श्वासस्तु यक्ष्मिणो यथा स्यात् तदाह - वातश्लेष्मेत्यादि । वातश्लेष्मणोः मिलितयोरुरसि विबद्धत्वादुच्छासपथरोधादुरसो वक्षसः श्वासमृच्छति यक्ष्मी ॥ २४ ॥
गङ्गाधरः- वदश्चैवं भवति - अग्नौ वातादिभिर्दोषैरुपहते सति सपिच्छं पिच्छासहितमतिसार्य्यते द्रवपुरीषमिति वच्चगदो भवति ।। २५ ।।
गङ्गाधरः- अरुचिस्तु यक्ष्मिणस्त्वेवं भवति - पृथगदोषैरित्यादि । जिहा हृदयसंस्थितैर्वातपित्तकफैर्दोषैः पृथक् समस्तैश्च यक्ष्मिण आहारेऽरुचिर्जायते ।
For Private and Personal Use Only
कथं रूपसिद्धिर्भवतीति चिन्तनीया । सञ्चितोत् क्लिष्टमिति वक्तव्ये पूर्वनिपातनियमादुत्कृिष्टसचित इति कृतम् । केवलरुधिरच्छर्द्दनेन युक्तं विवृणोति - रक्तमित्यादि । विबद्धमार्गत्वादिति रक्तस्य मांसाद्यभिगमे यो मार्गः वन्निरोधात् मांसादीननभिगच्छद् रक्तमामाशये एव कृताधिष्ठानं प्रस्रवणजलमित्र विबद्धमार्गत्वाद् बहु भवति । बहुत्वेनोस्कुिष्टं द्वारान्तरागमनात् कण्ठमेति । एवं रक्तस्य पोषकर सेनासम्बन्धात् क्षीयमाणस्यामाशये एव बहुत्वं ज्ञेयम् । तेन रक्तादीनाञ्च संक्षयादित्यनेन रक्तक्षयो य उक्तः स उपपन्न एव ॥ २३ ॥
1
चक्रपाणिः - रोगाधिकारे पञ्च भक्तस्यानशनस्थानानीति वातपित्तकफद्वषायासा इत्यनेन यद्यपि विदोषजारुचिर्नोक्ता, तथापि चिकित्सार्थं द्वन्द्वजगुल्मवत् विदोषजारुचिरुच्यते । वक्ष्यति - 'चतुरोऽरोचकान् हन्युः वातादेवकजसर्व्वजानिति । इयञ्च विदोषजारुचिः प्रकृतिसमसमवायाख्या, तेन रोगाधिकारे प्रत्येकदोषजारुचिगृहीतैव । प्रकृतिसमसमवायारन्धरथेनैव त्रिदोषजारुचेः
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८म अध्यायः
२६८६
चिकित्सितस्थानम्। कषायतिक्तमधुरैविद्यान्मुखरसैः क्रमात् । वातायररुचिं जातां मानसों दोषदर्शनात् ॥ २६ ॥ अरोचकात् कासवेगाद दोषोत्न शाद भयादपि । छबिर्या सा विकाराणामन्येषामप्युपद्रवः ॥ २७ ॥ सर्वस्त्रिदोषजो यक्ष्मा दोषाणान्तु बलाबलम् ।
परीक्ष्यावस्थिकं वैद्यः शोषिणं समुपाचरेत् ॥ २८ ॥ मानसैदिष्टैरर्थमनोनवस्तुभिश्वारुचिरागन्तुजो जायते। तत्र मुखस्य कषायरसेन वातजारुचिं विद्यात् । तिक्तरसेन पित्तजारुचिं, मधुररसेन कफजारुचिं, समस्तश्च वाताद्य र्जातामरुचिं समस्त मुख रसैः कषायतिक्तमधुरैविद्यात् । मानसीं मनोनजामरुचिं दोषदर्शनाद विद्यात्। स्वाभाविकच मुखं तत्र वर्त्तते न च रुचिराहारे स्यादिति। इत्येवं प्रतिश्यायजकासादीन्येकादश रूपाणि यक्ष्मिणो भवन्ति ॥२६॥
गङ्गाधरः-तत्रोपद्रवश्छभिवति तद् यथा स्यात् तदाह-अरोचकात् इत्यादि। यक्ष्मिणोऽरोचकादितो या छर्भिवति सा तूपद्रवः। एवमन्येषां विकाराणां या छर्दिररोचकादितो जायते सापि तस्य तस्य रोगस्योपद्रव इति ॥२७॥ . गङ्गाधरः-इति राजयक्ष्मणो रूपाणां लक्षणान्युक्त्वा चिकित्साक्रममाहसर्वत्रिदोषज इति। सबों यक्ष्मा त्रिदोषजस्तत्रापि दोषाणां बलाबलं पुस आवस्थिकं बलाबलश्च परीक्ष्य वद्यः शोषिणं यक्ष्मिणं समुपाचरेत् ॥२८॥
पृथक् लक्षणं नोक्तम् । अतो वातादिलक्षणमेलक एव तस्याः लक्षणम् । कषायमुखरसता वातजायां, तिक्तमुखरसता पैत्तिकायां, मधुरमुखरसता कफजायाम् । त्रिदोषजायान्तु विदोषमुखरसतोन्नेया। दोषदर्शनादिति द्विष्टदर्शनात् ॥ २४-२६॥
चक्रपाणिः-छईि विभजतेऽरोचकादित्यादि। विकाराणामन्येषामपि उपद्रव इति-एवम्भूता छदिन यक्ष्ममावनियता किन्त्वन्येषामपि विकाराणामेवंभूता छर्भिवति। किंवा एवम्भूता या छहि सा भवति । तथारोचकादिभ्य उत्थिता छईि रन्येषामपि हिकाराजयक्ष्मादीनामुपद्रवो भवतीत्यर्थः ॥२७॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति सर्वेषां यक्ष्मणां सामान्यरूपं त्रिदोषजत्वं प्रतिपाद्य दोषबलाबलभेदेन
For Private and Personal Use Only
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Acharya Shi
२६६०
चरक-संहिता। राजयक्ष्मचिकित्सितम प्रतिश्याये शिरःशूले कासे श्वासे खरक्षये। पार्श्वशूले च विविधाः क्रियाः साधारणीः शृण ॥ २६ ॥ पोनसे स्वेदमभ्यङ्गं धूममालेपनानि च। परिषेकावगाहांश्च पानकं वाध्यमेव च ॥ लवणाम्लकटूष्णांश्च रसान् स्नेहोपवृहितान् । लावतित्तिरिदक्षाणां वर्तकानाञ्च कल्पयेत् ॥ ३०॥ सपिप्पलीकं सयवं सकुलत्थं सनागरम् । दाडिमामलकोपेतं स्निग्धमाजं रसं पिबेत् । तेन षड़ वै निवत्तन्ते विकाराः पीनसादयः ॥ ३१ ॥ गङ्गाधरः-तत्र क्रिया आह–प्रतिश्याय इत्यादि। प्रतिश्यायादिषु षटम साधारणीः क्रियाः शृणु ॥२९॥
गङ्गाधरः-तद् यथा-पीनसे इत्यादि। प्रतिश्यायमन्तरेण नैते शिरःशूलादयः पञ्च जायन्ते। तस्मादादौ पीनसे प्रतिश्याये जाते स्वेदादिकं फल्पयेत्। पानकं पानीयद्रव्यं, वाट्यो यवमण्डः। लावतित्तिरिदक्षाणां वर्तकानाञ्च मांसस्य लवणाम्लकटूष्णांश्च रसान् स्नेहोपट हितान् वैद्यः कल्पयेत् ॥३०॥
गङ्गाधरः--इति सूत्रमुक्त्वा तदुदाहरणमाह-सपिप्पलीकमित्यादि। पिप्पलीयवकुलत्थनागरदाडिमफलामलकफलानि षडङ्गपरिभाषया अर्दशृतं काथं कृखा तत्र सुखिन्नयोग्ये काथेऽजमांसस्य रसे घने ततुकेऽच्छतरे च कत्तेव्ये क्रमेण द्वादशपलषट पलपलमात्रं नीखा पचेत् यावत् रसो घनादिरूपो भवेत्। ततः स्नहेन संस्कृतं सम्भृत्य कुर्यात् । तसं पिबेत् । तेन पीनसादयः प्रतिश्यायशिरःशूलकासश्वासस्वरक्षयपार्श्वशूलानि निवर्तन्ते । इत्येको योगः ॥३१॥ च भेदं सूचयित्वा सामान्याञ्च विशेषाञ्च चिकित्सा सूचयनाह-सर्व इत्यादि। विविधा इति भित्राः । साधारणीरित्यनेनाभिन्नाश्च शृध्विति योज्यम् । तत्र विविधाः प्रत्येकं पीनसादिविहिता ज्ञेयाः। साधारणीस्तु षडङ्गरसादिरूपाः साधारणविहिता ज्ञेयाः ॥ २८-३०॥
चक्रपाणिः-सपिप्पलीकमित्यादिके रसे यवागूसाधनवदद्रव्यादिमानं ज्ञेयम् । मांसमानन्तु
For Private and Personal Use Only
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
दम अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम्। २६६१ मूलकानां कुलस्थानां यूपैर्वा सूपसंस्कृतैः । यवगोधूमशाल्यन्नैर्यथासात्म्यमुपाचरेत् ॥ ३२ ॥ पिबेत् प्रसादं वारुण्या जलं वा पाश्चमूलिकम् । पर्णिनीभिश्चतसृभिर्धान्यनागरकेण वा। तामलक्याथ वा सिद्धं तेन चान्नानि कल्पयेत् ॥ ३३ ॥ कृशरोल्कारिकामाष-कुलत्थयवपायसः। सङ्करस्वेदविधिना कण्ठं पाश्वोरसी शिरः॥ स्वेदयेत् पत्रभङ्गण शिरश्च परिषेचयेत् । बलागुडूचीमधुक-शृतैर्वा वारिभिः सुखैः ॥ गङ्गाधरः-मांसरसमुक्त्वा यषानाह-मूलकानामित्यादि। मूलकानां शुष्काणां कुलत्थानाच सूपसंस्कृतैर्मरिचादिना सुष्ठपसंस्कृतैः यूरैः सूपैर्वा यवगोधूमशालीनां यथासात्म्यमन्नरुपाचरेत् ॥ ३२ ॥ ___ गङ्गाधरः-प्रतिश्यायादिषु षट सु पानार्थमाह-पिवेदित्यादि। तेषु षट्स वारुण्याः प्रसादमुपरितनस्वच्छांशं पिबेत्, अथवा पाश्चमूलिक विल्वादिपञ्चमूलस्य जलं पड़परिभाषयार्द्धशृतं काथं पिवेत्, अथवा चतसृभिः पर्णिनीभिः शालपर्णीपृश्निपर्णीमुद्गपर्णीमाषपर्णीभिः शृतं जलम्, अथवा धान्यनागरकेण शृतं पिबेत, अथवा तामलक्या भूम्यामलक्या सिद्ध जलं पिबेत्। एवं तेन पञ्चमूल्यादिजलेन चान्नानि कल्पयेत् षड़ापरिभाषयादेशृतेन ॥३३॥ ___ माधरः-स्वेदानाह-कृशरेत्यादि। कृशरं तिलकल्कः उत्कारिका " मापकलायकुलत्थयवपायसैः सङ्करस्वेदविधानेन काठं पाश्चेमुरः शिरश्च स्वेदयेत् । पत्रभङ्गेण पेषणघर्षणादिना कृतो द्रवः, इह तु शिरोरोगोलकुष्ठादिद्रव्यं द्रवीकृत्य तंद्रेवैः शिरश्च परिषेचयेत्। बलादिशृतैर्वारिभिर्वा सुखः पलानि द्वादश । सूपसंस्कृतैरिति सुष्ठूपसंस्कृतैः । तेनेति पञ्चमूल्यादिसंस्कृतजलेन । तिलतण्डुलमात्रैस्तु कृशरा ज्ञेया। पतभङ्गकाथेन पत्रभङ्गाश्च वातहरपल्लवाः। सवातिकैरिति तन्मान्तरे तु वातिकान्युत्तरवातिकानि च गुणेन पठितानि। यथा-विल्वाग्निमन्थकाश्मयं श्रेयसी पाटला घला। शालपर्णी पृभिपर्णी वृहती कण्टकारिका। वर्द्धमानं मूलकञ्च वातिकान्थवतारयेत् । कारमईबदरं विल्वं कुलत्थान् शुष्कमूलकान् । श्वदंष्टा वेणुपर्णी च साश्वगन्धा * * ।
For Private and Personal Use Only
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६६२
चरक संहिता। राजयक्ष्मचिकित्सितम् वस्तमत्स्यशिरोभिर्वा नाडीस्बेदं प्रयोजयेत्। कण्ठे शिरसि पावें च पयोभिर्वा सवातिकः ॥ औदकानूपमांसानि सलिलं पाश्चमौलिकम् । सस्नेहमारनालं वा नाडीस्वेदं प्रयोजयेत् ॥ ३४॥ जीवन्ताः शतपुष्पाया बलाया मधुकस्य च । वचाया वेशवारस्य विदार्या मूलकस्य च ॥
औदकानूपमांसानामुपनाहाश्च संस्कृताः। शस्यन्ते च चतुःस्नेहाः शिरगावीसशूलिनाम् ॥ ३५ ॥ शतपुष्पा समधुकं कुठं तगरचन्दने।
आलेपनं स्यात् सघृतं शिरःपावीसशूलनुत् ॥ ३६॥ मुखोष्णैः शिरः परिषेचयेत्। एवं वस्तमत्स्ययोः शिरोभिरुतकथितैर्नाडी. स्वेदं प्रयोजयेत् । कण्ठे शिरसि पार्श्वे च प्रयोजयेदिति योजना। एवं सवातिकैर्वातघ्नभद्रदाादिभिः कल्कश्चतुगुणजलेन शृतैः पयोभिर्नाडीस्वेदं प्रयोजयेत् । अथवा औदकमांसम् आनूपमांसश्च एकत्रोत्काथ्य नाड़ीस्वेदं प्रयोजयेत् । अथवा पाश्चमूलिकसलिलं नाड़ीस्वेदं प्रयोजयेत् । अथवा सस्नेहमारनालं नाड़ीस्वेदं प्रयोजयेत् ॥ ३४॥
गङ्गाधरः-अथालेपनमाह-जीवन्स्था इत्यादि। जीवन्त्यादीनां प्रत्येकम् उपनाहाश्चतुःस्नेहयुक्ताः संस्कृता उष्णीकृताः शिरःपाश्वासशूलिनां शस्यन्ते । अथवा शतपुष्पामधुककुष्ठतगररक्तचन्दनैः सघृतमालेपनं शिरःपाश्चासेषु। दत्तं शिरःपाश्चों सशुलनुत् स्यात् ।। ३५ ॥ ३६॥
ऋष्यप्रोक्ता गुडूची च मधुकं शिग्रुरेव च। यवाग्वश्च * यच्चान्यत् किञ्चिदौषधम् । सर्वमेतद विजानीयाद भिषगुत्तरवातिकमिति । नाड़ीस्वेदं प्रयोजयेदिति नाड़ीत्वेदं यथायोग्यतया प्रयोजयेत् ॥३१-३४॥
चक्रपाणि:- जीवन्त्यादीनां प्रत्येकमुपनाहा ज्ञयाः। वेसवारो यथा-'अनस्थिपिशितं पिष्टं स्विन्नं गुड़घृतान्वितम् । कृष्णामरीचसंयुक्तं वेसवार इति स्मृतः' इति ॥ ३५ ॥३६॥
For Private and Personal Use Only
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४म भध्यायः ।... चिकित्सितस्थानम् ।
२६६३ बलारानातिलाः सर्पिर्मधुकं नीलमुत्पलम् । पलङ्कषा देवदारु चन्दनं केशरं घृतम् ॥ . वीरा बला विदारी च कृष्णगन्धा पुनर्नवा । शतावरी पयस्या च कत्तृणं मधुकं घृतम् ॥ चत्वार एते श्लोकाद्धैः प्रदेहाः परिकीर्तिताः। शस्ताः संस्कृष्टदोषाणां शिरःपावीसशूलिनाम् ॥ ३७॥ नावनं धूमपानानि स्नेहाश्चौत्तरभक्तिकाः। तैलान्यभ्यङ्गयोगश्च वस्तिकर्म तथापरम् ॥ शृङ्गालाबूजलोकाभिः प्रदुष्टं व्यधनेन च। .. शिरम्पावीसशूलेषु रुधिरं तस्य निर्हरेत् ॥ ३८॥ .
गङ्गाधरः-बलेत्यादि। शिरःपाचांसलिनां संसृष्टदोषाणां शस्ता बलादिभिः श्लोकारते चखारः प्रदेहाः परिकीर्तिताः। बलादिनीलोत्पलान्तैरेका प्रदेहः, उष्णबहल उपलेपः। पलक्षादिघृतान्तः द्वितीयः। वीरादिपुनर्नवान्तैस्तृतीयः। शतावादिघृतान्तश्चतुर्थ इति ॥३७॥ ___गङ्गाधरः-प्रदेहानुक्त्वा धृमादीनाह-नावनमित्यादि। नावनं नस्य विशेषः। धूमपानानि स्नेहाश्चैते सर्वे औत्तरभक्तिका योज्याः। तैलानि वातकफहारिद्रव्यसिद्धानि । अभ्यङ्गयोगः। वस्तिकम्मे च सिद्धिस्थानोक्तं योज्यं तथाऽपरं योज्यम्। तद्यथाह शृशालाबजलोकाभिक्त्यिादि। शिरःपाश्वांसशृलेषु तस्व यक्ष्मिणः प्रदुष्टं चेद रक्तं वर्त्तते, तदा शृङ्गादिभिः सिराव्यधनेन च तत् प्रदुष्टं रुधिरं निहरेत् ।। ३८ ॥
चक्रराणिः-पलषा गुग्गुलः। पयस्या भीरकाकोली। शिरःपाश्चीसलिमा शस्ता इति बोज्यम् ॥ ३७॥ चक्रपाणिः-शृङ्गालाबुजलोकोभिरित्यन पित्तदृष्टे जलौका, कफद्दष्टे रक्तेऽलावुः, वातप्टे. तु
ज्ञेयम् । यदुक्तं-'पित्ताचितं जलोकोभिरलाब्वा तु कफान्वितम्। शोणितं वातदुष्टन्तु विषाणेनाशु निर्हरेत्" इति। व्यधनन्तु सिराव्यधरूपम् ॥ ३८ ॥
३३८
For Private and Personal Use Only
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६६४
चरक-संहिता। [राजयक्ष्मचिकित्सितम् प्रदेहः सधृतश्चेष्टः पद्मकोशीरचन्दनः।। दुर्वामधुकमञ्जिष्ठा-केशरैर्वा घृतप्लुतैः॥ प्रपौण्डरीकं पद्मस्य केशरं नीलमुत्पलम् । ॐ कशेरुकाः पयस्या च ससर्पिष्कं प्रलेपनम् ॥ ३६॥ चन्दनाय न तैलेन शतधौतेन सर्पिषा। अभ्यङ्गः पयसा सेकः शस्तश्च मधुकाम्बुना ॥ माहेन्द्रण सुशीतेन चन्दनादिश्रुतेन वा । परिषेकः प्रयोक्तव्य इति संशमनी क्रिया ॥४०॥ दोषाधिकानां वमनं शस्यते सविरेचनम् । स्नेहस्वेदोपपन्नानां सस्नेहं यन्न कर्षणम् ॥
गङ्गाधरः-तदधिरनिहरणानन्तरं प्रदेहश्च देय इति तदाहप्रदेह इत्यादि। पद्मकोशीरचन्दनः सघृतः प्रदेहश्चेष्टः। अथवा घृतप्लुतैः दुर्चादिभिः प्रदेह इष्टः। एवं प्रपौण्डरीकादि सपिरन्तं द्रव्यं प्रलेपनमिष्टम् । पुण्डरोयकाष्ठ-पद्मकिञ्जल्क-नीलोत्पल-कशेरुकाः पयस्या क्षीरकाकोली घृतश्च इत्येतेलेपनं शोणितनिहरणानन्तरमिष्टम् ॥ ३९ ॥
गङ्गाधरः---अथ संशमनक्रियामूत्राण्याह-चन्दनादेप्रनेत्यादि। ज्वराधि. कारेऽभिहितेन चन्दनाय न तैलेनाभ्यङ्गः। शतधौतेन सर्पिषा वाभ्यङ्गः शस्तः। पयसा सेकः शस्तः । मधु काम्बुना सेकश्च शस्तः। सुशीतेन माहेन्द्रेण जलेन सेकश्च शस्तः । चन्दनादिश्तेन वा घराधिकारोक्तचन्दनादिद्रव्यशृतेन जलेन वा परिषेकः प्रयोक्तव्यः। इति राजयक्ष्मणः प्रतिश्यायादीनां संशमनी क्रिया॥४०॥ .. गङ्गाधरः-अथ राजयक्ष्मणः पुनरतिशयदोषे चिकित्सितमाह-दोषाधिकानामित्यादि। दोषाधिकानां यक्ष्मिणां स्नेहस्वेदोपपन्नानां सविरेचनं वमनं शस्यते । आदौ स्नेहकम्मस्वेदकर्मभ्यामुपपाद्य सस्नेहं वमनं कारयेत्, ततः पर सस्नेहश्च विरेचनं कारयेत् । यद वमनं विरेचनश्च न शरीरस्य कर्षणं ___ * प्रपौण्डरीकनिर्गुण्डी-पद्मकेशरमुत्पलम् । इति चक्रस्तः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
टम अध्यायः चिकित्सितस्थानम्।
२६६५ शोषी मुञ्चति गात्राणि पुरीषत्रसनादपि। अवलापेक्षिणों मात्रां किं पुनर्यो विरिच्यते ॥४१॥ योगात् संशुद्धकोष्ठानां कासे श्वासे स्वरक्षये। शिरपासशूलेषु सिद्धानेतान् प्रयोजयेत् ॥ ४२ ॥ बलाविदारिंगन्धाभ्यां पिप्पल्या मधुकेन च । सिद्धं सलवणं सपिनस्यं स्वय॑मनुत्तमम् ॥ प्रपौण्डरीकं मधुकं पिप्पली वृहती बला। साधितं क्षीरसर्पिश्च तत् स्वय्यं नावनं घृतम् ॥ ४३ ॥ शिरःपावीसशूलघ्नं कासश्वासनिवर्हणम् । प्रयुज्यमानं बहुशो घृतमौत्तरभक्तिकम् ॥ दशमूलेन पयसा सिद्धं मांसरसेन च।
बलागर्भ घृतं सद्यो रोगानेतान् प्रबाधते॥ भवति। कस्मात् ? तत्राह-शोषीत्यादि। शोषी राजयक्ष्मी पुरीषस्रसनात् अपि गात्राणि मुश्चति म्रियते। तत्राबलापेक्षिणी मात्रां यो यक्ष्मी विरिच्यत तस्य पुनः किं ? –स तु गात्राणि झटित्येव मुञ्चति । तस्माद बलापेक्षिणी मात्रां यक्ष्मी विरिच्येत ॥४१॥
गङ्गाधरः-योगादित्यादि। योगात् सम्यग्योगात् दोषाधिकानां यक्ष्मिणां स्नेहस्वेदोपपन्नानां वमनविरेचनाभ्यां संशुद्धकोष्ठानां कासादिषु पञ्चसु एतान् सिद्धान् वक्ष्यमाणान योगान् प्रयोजयेत् ॥४२॥
गङ्गाधरः-तान् सिद्धान् योगानाह-बलाविदारीत्यादि। बलाविदारिगन्धाशालपर्णीपिप्पलीयष्टीमधुकं सैन्धवञ्चेत्येतैः सिद्धं सर्पिर्नस्यं कृतं स्वयं भवति । प्रपौण्डरीकमित्यादि । क्षीरसपिः क्षीरोत्थनवनीतजातसपिः॥४३॥ __ गङ्गाधरः-शिरःपा सेत्यादि। दशमूलेन कल्केन पयसा घृतसमानेन
चक्रपाणिः-यनकर्षणमित्यनेन मृदुवमनविरेचन यन्न कर्षणाय इति दर्शयति। प्रपौण्डरीकम् इत्यादि क्षीरं द्रवम् । ये तु क्षीरसपिरित्येकपदेन पठन्ति ते क्षीरोत्थं सर्जिलेनव पाचयन्ति । घृतञ्चौत्तरभक्तिकमित्युक्तमेव घृतं भक्तोत्तरं शिरःशूलहरं भवति। दशमूलेनेरयत्रावान्तरसाहचर्य्याद्
For Private and Personal Use Only
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
www.kobatirth.org
२६६६
चरक-संहिता। राजयक्ष्मचिकित्सितम् भक्तस्योपरि मध्ये वा यथानाभ्यवचारितम् । रानाघृतं वा सक्षीरं सक्षीरं वा बलाघृतम् ॥ ४४ ॥ लेहान् कासापहान् स्वर्यान् श्वासहिकानिवर्हणान्। शिरःपावीसशूलनान् स्नेहांश्चातः परं शृणु ॥ ४५ ॥ घृतं खजरमृद्वीका-मधुकैः सपरूषकैः।। सपिप्पलीकैवैखर्य-कासश्वासनिवर्हणम् ॥ ४६॥ दशमूलभृतात् चीरात् सपियंदुदियानवम् । सपिप्पलीकक्षौद्रं तत् परं स्वरविबोधनम्। शिरपावीसशूलघ्नं कासश्वासज्वरापहम् ॥४७॥
त्रिगुणेन मांसरसेन सिद्धं घृतं बहुशः पुनःपुनः औत्तरभक्तिकं भोजनादुत्तरं प्रयुज्यमानं शिरःपाश्चांसशूलघ्नं कासश्वासनिवईणमिति। घृतान्तरमाहबलागर्भमित्यादि। बलागर्भ बलाकल्लं घृतं चतुर्गुणजलसिद्धं भक्तस्योपरि मध्ये वा यथामि भक्षितमेतान् शिरपाश्वांसशुलकासश्वासान् रोगान् सद्यो वै प्रबाधते। एवं रास्नाघृतं सक्षीरं रास्नाकल्कः क्षीरं चतुर्गुणं भक्तान्तमध्येऽभ्यवहृतमेतान् रोगान् प्रबाधते। एवं बलाघृतं सक्षीरं बलाकल्कः क्षी चतुगुणं सिद्धं यथान्यभ्यवहतमेतान् रोगान् प्रबाधते ॥४४॥ . गङ्गाधरः-अतः परं लेहानाह-लेहानित्यादि। कासादिनान् लेहान् स्नेहांश्चातः परं शृण॥४५॥
गङ्गाधरः-घृतमित्यादि। खज्जूरादिपिप्पल्यन्तैः कल्कैश्चतुगु णजले शृतकाथे चतुणे सिद्धं घृतं वैस्वादिनिवहणम् ॥४६॥
गङ्गाधरः- दशमूलेत्यादि। दशमूलं कल्कीकृत्य दुग्धं पक्तव्यं, पकात्
यथा बलाया एवं करके दशमूलस्य क्वाथो ज्ञेयः। किंवा दशमूलेन पयसेति पाठः। तेन दशमूलमिटेन श्रीरेणेत्यर्थः। रास्नाघृतं वा रास्नाक्षीरं रोगानेतान् प्रवाधत इति योजना। तथा सलापता बलाक्षीरच प्रवाधते इति योजना। रास्नाघृतं कासे वक्ष्यमाणं बलाघृत वातरके वक्ष्यमाणं तत् श्रीरेण महोत्पलमेतान् रोगान् प्रबाधत इत्याचार्यो वक्ष्यति ॥ ३९-४६ ॥
पणापाणिः-सपिप्पलीकं सौमित्यत्र पिप्पलीमौद्रयोः प्रक्षेप्यावं शेयम् ॥ ७ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८म अध्यायः |
चिकित्सितस्थानम् ।
पञ्चभिः पञ्चभिर्मूलेः शृताद् यदुदियाद् घृतम् । पञ्चानां पञ्चमूलानां रसे नीरचतुर्गुणे । सिद्धं सर्पिर्जयत्येतद् यक्ष्मणः सप्तकं बलम् ॥ ४८ ॥ खर्जूरं पिप्पलो द्राना पथ्या शृङ्गी दुरालभा । त्रिफला पिप्पली मुस्तं शृङ्गाटगुड़शर्कराः ॥ वीराराटी पुष्कराख्यं सुरसः शर्करा गुड़ः । नागरं चित्रको लाजाः पिप्पल्या मलकं गुड़ः ॥ श्लोकान् विहितानेतान् लिहेन्ना चौद्रसर्पिषा । कासश्वासापहान् स्वर्य्यान् पार्श्वशूलापहांस्तथा ॥ ४६ ॥
२६६७
तत्क्षीरान्मथितात् यनवनीतं नवमुदियादुत्तिष्ठेत् तन्नवं सर्पिः पिप्पलीचणेमधुयुक्तं स्वरविबोधनं परमुत्कृष्टं शिरःशूलादिघ्नं कासाद्यपहरमिति ॥ ४७ ॥
गङ्गाधरः - पञ्चभिरित्यादि । पञ्चभिः पञ्चमूलैः कल्कीकृतः शृतात् क्षीराद यघृतमुदियात्, तद् घृतं पुनः पञ्चपञ्चमूलकाये साहचर्याच्च गुणेोरचणे सिद्धमेतत् सप्तकं यक्ष्मणो बलं स्वरभङ्गशिरःशूलपार्श्वशूलांसशुल कासश्वासज्वरं जयतीति ॥ ४८ ॥
गङ्गाधरः - खज्जरमित्यादि । खज्जरादिदुरालभान्त एको लेहः । त्रिफलादिशकेरान्तो द्वितीयः । वीरादिगुहान्तस्तृतीयः । नागरादिगुड़ान्तचतुथः । शृङ्गाटश्च गुड़श्च शकंरा चेति । शकरा गुड़ इति पृथक् पदम् ।। ४९ ।।
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः - पञ्चभिः पञ्चमूलैर्वा यद् धृतमुदियात् तत् सपिप्पलीकं सक्षौद्र' स्वरबोधनमित्यादि • योजना । पञ्चानामित्यादिना योगान्तरमाह । क्षीरचतुगुण इति क्षीरेण समं घृतम्, पञ्चानां पञ्चमूलीनां रसचतुर्गुणेन, पञ्चमूलक्वाथस्त्रिगुणः घृतसमञ्च क्षीरं ज्ञेयम् । उक्तं हि जतूकर्णे - दशमूलश्टतक्षीराज्जातं सर्पिर्नवञ्च पिप्पलीमधुयुक्तं यत् पञ्चपञ्चमूलक्कथितादुत्थितञ्च यत् कथिततुल्यपयस्के पक्वमिति सप्तकं स्वरबोधनमित्यादि । फलश्रुतौ यक्ष्मणः सप्तकं बलम् इत्यनेन ये सप्त गदाः पठितास्ते ज्ञेयास्तेषु च हिक्का पठिता सा च राजयक्ष्मलक्षणेषु यद्यपि न पठिता तथाप्युपद्रवरूपा ज्ञेया । पुष्कराख्यं पुष्करमूलम् ॥ ४८ ॥ ४९ ॥
1
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६४८
चरक-संहिता। राजयक्ष्मचिकित्सित न सितोपलातुगाक्षीरी-पिप्पलीबहुलात्वचः। अन्त्यादूद्धं द्विगुणितं लेहयेत् क्षौद्रसर्पिषा ॥ चूर्णितं प्राशयेद् वैतच्छासकासवगपहम् । सुतजिह्वारोचकिनमल्याग्निं पार्श्वशूलिनम् ॥५०॥ हस्तपादाङ्गदाहेषु ज्वरे रक्त तथोड़गे। वासाघृतं शताव- सिद्धं वा परमं हितम् ॥५१॥ श्वदंष्ट्रां सदुरालभां चतस्रः पर्णिनोर्बलाम् । भागान् पलोन्मितान् कृत्वा पलं पर्पटकस्य च ॥ पचेद दशगुणे तोये दशभागावशेषिते। रसे सुपूते द्रव्याणामेषां कल्कान् समावपेत् ॥ गङ्गाधरः-सितोपलत्यादि। षोडशभागा सितोपला शर्करा, अष्टांशा तुगालोरो वंशलोचना, चतुर्भागं पिप्पलीचूर्ण, द्विभागा बहुला एला, एकभागा खक, इत्यन्त्यादूद्ध द्विगुणितम् । क्षौद्रसर्पिषा लेहयेदथवा चूर्णं सुप्तजिहादिरोगिणं प्राशयेदिति। सितोपलालेहः॥५०॥
गङ्गाधरः-वासाघृतमित्यादि। वासकं कल्कीकृत्य शतावरीरसेन चतुगुणेन सिद्धं घृतं यक्ष्मिणः परमं हितम् ॥५१॥
गङ्गाधरः-श्वदंष्ट्रामित्यादिना गोक्षुराध घृतम् । श्वदंष्ट्रादीनां बलान्तानां सप्तानां प्रत्येकं पलोन्मितान् भागान् पपेटकस्य पलं कुला दशगुणे तोये इति दशगुणवचनात् द्रव्याणां पलोल्लेखादद्वैगुण्ये पचेत् । दशभागेकभागशेषे अष्टपले
चक्रपाणि:-सितोपलादावन्त्यादूई द्विगुणितमित्यन्त्यायास्त्वच एको भागः, बहुलाया भागद्वयं, पिप्पल्या भागचतुष्टयं, तुगाक्षीरं वंशलोचनानुकारि पार्थिवं द्रव्यम्, तस्याष्ट भागाः, सितोपलायास्तु षोड़श। अर्द्ध शब्देन चेहातीततोच्यते विवक्ष्यमाणा । ऊ धोभागस्य स्थानात् तेन कचित् ऊर्द्धमित्यादावपगतोऽपि ऊर्द्धशब्दश्चरति ॥ ५० ॥ - चक्रपाणिः-हस्तेत्यादिके वक्ष्यमाणवासाघृतं रक्तपित्तोक्तञ्च योनिच्यापश्चिकित्सितवक्ष्यमाणञ्च॥५॥
चक्रपाणिः- श्वदंष्टाद्य पचेद दशगुणे तोये इत्यनेन घृताद दशगुणतोयेनेति ज्ञेयम् ; द्रव्याद
For Private and Personal Use Only
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
टम अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
२६६४ शटीपुष्करमूलानां पिप्पलीत्रायमाणयोः। तामलक्याः किरातानां तिक्तस्य कुटजस्य च ॥ फलानां शारिवायाश्च सुपिष्टान् कर्षसम्मितान् । साधयेत् तु घृतप्रस्थं क्षीरद्विगुणितं भिषक् ॥ ज्वरं दाहं भ्रम कासमंसपार्श्वशिरोरुजम् । तृष्णाच्छदिमतीसारमेतत् सर्पियंपोहति ॥ ५२ ॥
गोक्षुराद्यघृतम् ॥ जीवन्ती मधुकं द्रानां फलानि कुटजस्य च । शटी पुष्करमूलञ्च व्याघ्रों गोक्षुरकं बलाम् ॥ नीलोत्पलं तामलकों त्रायमाणां दुरालभाम् । पिप्पलोश्च समं पिष्टा घृतं वैद्यो विपाचयेत् ॥ एतद् व्याधिसमूहस्य रोगेशस्य समुत्थितम् । रूपमेकादविधं सर्पिरमा व्यपोहति ॥ ५३ ॥
जीवन्त्यायघृतम्। रसे पूत क्षीरद्विगुणितं घृतप्रस्थञ्चेति सपादद्विगुणद्रवं वक्ष्यमाणानामेषां शव्यादोनां द्रव्यागां कल्कान् समावपेत् । किरातानां तिक्तस्य किराततिक्तस्य, कुटनस्य च फलानां कुटजफलानामिति। शव्यादीनां शारिवान्तानामष्टानां कर्षसम्मितान् सुपिष्टान् कल्कान् समावपेत्। इत्येवं घृतप्रस्थं साधयेत् । ज्वरमित्यादिनाशीः । गोक्षुराध घृतम् ॥ ५२ ॥
गङ्गाधरः--जीवन्तीमित्यादि। जीवन्त्यादिपिप्पल्यन्तं चतुद्देशद्रव्यं समानभागेन पिष्ट्वा कल्कीकृत्य चतुगुणे जले घृतमनुक्तखात् प्रस्थं वैद्यो विपाचयेत् । व्याधिसमूहस्य रोगराजस्य समुत्थितमेकादशविधमेतत् सर्पिव्यपोहति। कुटजस्य फलानि। जीवन्त्याद्य घृतम् ॥ ५३॥ दशगुणतोयेन वाथस्याल्पत्वं स्यात् । प्रस्थवृतात् तु दशगुणतोये दशभागावशिष्टे प्रस्थमानत्वं कषायस्य भवति, तञ्च जतूकर्णानुमतम् ॥ ५२॥
चक्रपाणि:--जीवन्त्यादि पूर्वयोगोक्तं क्षीरयुक्तमेव दवमिच्छन्ति। टीकाकृतास्तु बहवो
For Private and Personal Use Only
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७००
चरक-संहिता। राजयक्ष्मचिकित्सितम् बलां स्थिरां पृश्निपर्णी वृहती सनिदिग्धिकाम्। साधयित्वा रसे तस्मिन् पयो गव्यं सनागरम् ॥ द्राक्षाखजरसपिभिः पिप्पल्या च शृतं सह । सनौद्र ज्वरकासघ्नं स्वयंञ्चैतत् प्रयोजयेत् ॥ ५४॥ आजस्य पयसश्चैवं प्रयोगो जाङ्गला रसाः। यूषार्थं चणका मुद्दा मुकुष्टाश्चोपकल्पिताः ॥ ५५ ॥ ज्वराणां शमनीयो यः पूर्वमुक्तः क्रियाविधिः । यक्ष्मिणां ज्वरदाहेषु ससर्पिष्कः प्रशस्यते ॥ ५६ ॥ कफप्रसेके बलवान् श्लैष्मिकश्छईयेन्नरः। पयसा फलयुक्तेन मधुकेन छ रसेन वा ॥ गङ्गाधरः-बलामित्यादि। वलादीनि पश्च द्रव्याणि प्रत्येकं समभागेन गृहीखाऽष्टगुणे जले पक्त्वा चतुर्थभागशेषे तस्मिन् रसे काथे चतुर्गुणे गव्यं पयोऽष्टभागैकमार्ग मिलितनागरद्राक्षाखज्जरगव्यधृतपिप्पलीनां दत्त्वा सहैकथ्यं शृतं क्षीरावशेषं पक्वं पूतं शीते मधु पयसः पादिकं दत्त्वा मिश्रयेदिति । तत् पयः प्रयोजयेत् ज्वरकासन्न स्वय्येञ्चेति। एवमाजस्य पयसश्च प्रयोगः कल्पितः स्यात्, तथा जाङ्गलमांसरसाः कल्पिताः स्युः, तथा यूषार्थ चणका मुदगा मुकुष्टकाश्च कल्पिताः स्युः॥५४॥ ५५॥
गङ्गाधरः-ज्वराणामित्यादि। ज्वरचिकित्सिते सर्वेषां स्वराणां यो यः शमनीयः क्रियाविधिः पूर्वमुक्तः, स शमनीयो विधिः ससर्पिष्कः सर्पिस्तत्र प्रक्षिप्य संयोज्य यक्ष्मिणां ज्वरदाहेषु प्रशस्यते॥५६॥
गङ्गाधरः-कफमसेक इत्यादि। यदि कफ आरयेनाधिकं प्रसिच्यते नरश्च यक्ष्मिपुरुषो बलवान् वर्तते, तदा स फलयुक्तेन मदनफलकल्कयुक्तेन पयसा कर्फ छईयेत् । अथवा मधुकेन रसेन यष्टीमधुकाथेन मदनफलकल्कयुक्तेन जलमेव द्रवं पठन्ति। अत्र क्षीरे क्वाथकल्कसाध्ये चतुर्गुणक्षीरात् क्वाथ्यादिद्वन्यञ्चाष्टभागेन झयम्। मधुकं प्रक्षेपार्थे योज्यम् ॥ ५३-५५ ॥
चक्रपाणिः-ज्वराणामित्याद्यावस्थिकं विधिमाह ॥ ५६ ॥
* मधुरणेति चक्रः।
For Private and Personal Use Only
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८म भध्यायः ] चिकित्सितस्थानम् । २७०१
सर्पिष्मत्या यवाग्वा वा वामनीयोपसिद्धया। वान्तोऽन्नकाले लघ्वन्नमाददीत सदीपनम् ॥ यवगोधूममाध्वीक-सिध्मारिष्टसुरासवान् । जाङ्गलानि च शूल्यानि सेवमानः कर्फ जयेत् ॥ ५७॥ श्लेष्मणोऽतिप्रसेकेन वायुः श्लेष्माणमस्यति । कफप्रसेकं तं विद्वान् स्निग्धोष्णेनैव निर्जयेत् ॥ ३८॥ क्रिया कफप्रसेके या वम्यां सैव प्रशस्यते। हृद्यानि चानपानानि वातघ्नान्यगुरूणि च ॥ ५६ ॥
छईयेत्। अथवा सर्पिष्पत्या वामनीयद्रव्यसिद्धया यवाग्वा पेयामण्डविलेपीनामन्यतमया छईयेत्। सम्यग्वान्तौ यदाचरितव्यं तदाह-वान्तं इत्यादि। 'उक्तविधिना सम्यग्वान्तो यक्ष्मी अनकाले बुभुक्षायां जातायां सदीपन दीपनद्रव्यसाधितं लघ्वनमाददीत। तथा यवगोधूमविकारं माध्वी मधुकृतमद्य सिध्म सिध्मलसंज्ञ सन्धान विशेषं तथा चारिष्टसंशसन्धान. विशेष सुराश्चासवञ्च जाङ्गलमांसानां शूल्यानि शूलपकानि सेवमानः प्रसिच्यमानं कर्फ जयेत् ॥ ५७॥ - गङ्गाधरः-कफासेकस्यावस्थाविशेषप्रतिकारमाह- श्लेष्मण : इत्यादि । इलेष्मणोऽतिप्रसेकेन वायुर्यदि श्लेष्माणमस्यति क्षिपति तदा तं श्लेष्मपसेकं विद्वान् जानन् वैद्यः स्निग्धोष्णेन द्रव्येण निज्जयेत् ॥ ५८॥
गङ्गाधरः-यक्ष्मिणश्छदियेदि वर्त्तते तदा तचिकित्सामाह-क्रियेत्यादि। कफप्रसेके येयं क्रियोक्ता सैव क्रिया यक्ष्मिणो वम्यां प्रशस्यते। एवं यानि वातघ्नानि अगुरूणि चानपानानि वम्यां प्रशस्यन्ते ॥ ५९॥ । चक्रपाणिाः-वामनीयानि मदनफलादीनि । सदीपनम् इति दीपनशुण्ठ्यादिसाधितम् ॥५७१५८॥
चक्रपाणि:-वम्यां सैव प्रशस्यत इत्यत्र फासेको द्विविधः-स्वतन्त्रः कफकृतः तथा पातपराधीन उक्तः। एवं छहिमपि द्विधा विभज्य कफप्रसेकक्रियानुसारेण श्लेष्मप्रधानायां वमनादि, वातपधानायां स्निग्धसेवानुरूपा सा क्रिया शस्यत इति योज्यम् ॥ ५९॥
For Private and Personal Use Only
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७०२ चरक-संहिता। राजयक्ष्मचिकित्सितम्
प्रायेणोपहताग्नित्वात् सपिच्छतिसार्य्यते। प्राप्नोति चास्यवरस्यं न चान्नमभिनन्दति ॥ तस्याग्निदीपनान् योगानतीसारनिवर्हणान्। वक्तशुद्धिकरान कुर्य्यादरुचिप्रतिबाधनान् ॥ ६० ॥ सनागराश्चन्द्रयवाः पातव्यास्तण्डुलाम्बुना। सिद्धां यवागू जीर्णान्ते चाङ्गेरीतकदाडिमः ॥ ६१ ॥ पाठां विल्वं यमानीश्च पातव्यं तक्रसंयुतम् । दुरालभां शृङ्गबरं पाठाञ्च सुरया सह ॥ ६२ ॥ जम्बानमध्यं विल्वश्च सकपित्थं सनागरम् । सुरामण्डेन पातव्यमतीसारनिवृत्तये ॥ ६३ ॥ एतानेव च योगांस्त्रीन् पाठादीन् कारयेत् खड़ान् । सचुक्रधान्यान् सस्नेहान् साम्लान् सांग्राहिकान् परान् ॥६४॥ गङ्गाधरः-यक्ष्मिणो वच्चोगदप्रतिकारमाह-प्रायेणेत्यादि। यक्ष्मी प्रायेण उपहसानिलाद सपिच्छं पिच्छासहितमतिसादयेते, आस्यवरस्यश्च प्राप्नोति। ततोन्नं न चाभिनन्दति द्वेष्टि। तस्य यक्ष्मिणः खल्वग्निदीपनादीन् योगान् कुर्यात् ॥६॥
गाधरः-अमिदीपनादीन् योगानाह-सनागरा इत्यादि। नागरचणसहिता इन्द्रयवचूर्णास्तण्डुलजलेन पातव्यास्तज्जीर्णान्ते चारीतकदाडिमफलः सिद्धां यवागू मण्डपेयाविलेपीनामन्यतमां यथाग्निवलं पिबेत् ॥ ६१॥ ... गाधरः-पाठामित्यादि। पाठां यमानी विल्वशलाटश्च वर्णीकृत्य तक्रसंयुतं पातव्यम्। दुरालभां शृङ्गचेरं शुण्ठी पाठाञ्चेति त्रयं चीकृतं मुरया सह पातव्यम्। जम्ब्बाम्रयोरस्थ्नां मज्जानं विल्वशलाटु कपित्थं नागरश्च चूर्णीकृतमेकीकृत्य सुरामण्डेन पातव्यम् ॥ ६२ । ६३ ॥
गङ्गाधरः-एतानवेत्यादि। एतान् पाठादीन योगांस्वीन खड़ान् कारयेत् । तदयथा- सचुक्रधान्यानित्यादि। चुक्रमम्लवेतसं लोटकम् अम्लधान्यकचूर्ण
चक्रपाणिः-खड़ो व्याकृतः । अन्येऽपि वदन्ति–'पिशितेन रसस्तव यूपो धान्यैः खलः फलैः । मूलेश्च तिलककाम्ल-प्रायः काम्बलिकः स्मृतः' इति ॥ ६०-६४ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
८म अध्यायः !
चिकित्सितस्थानम् ।
वेतसार्ज्जुनजम्बूनां मृणालीकृष्णगन्धयोः । श्रीपर्णीमदयन्त्योश्च यूथिकायाश्च पल्लवान् ॥ मातुलुङ्गस्य धातक्या दाड़िमस्य च कारयेत् । स्नेहाम्ललवणोपेतान् खड़ान् सांग्राहिकान् परान् ॥ ६५ ॥ चार्य्याश्चुक्रिकायाश्च दुग्धिकायाश्च कारयेत् ।
खड़ान् दधिसरोपेतान् ससर्पिष्कान् सदाड़िमान् ॥ ६६॥ मांसानां लघुपाकानां रसाः संग्राहकैर्युताः । व्यञ्जनार्थं प्रशस्यन्ते भोज्यार्थ रक्तशालयः ॥ ६७ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७०३
घृतादिस्नेह कपित्थाद्यम्लश्च यथायोग्यं पाठादित्रिकान्यतमकाथे मुद्गादिविदलानि पक्वा तत्र दत्त्वा खड़ान यूषान् परान सांग्राहिकान अतिसारस्तम्भकान कारयेत् । इति त्रयः खड़ाः ॥ ६४ ॥
गङ्गाधरः - वेतसेत्यादि । वेतस इत्यम्लवेतसः । वेतसादीनां त्रयाणां पल्लवान काथयिता, मृणाली वीरणं कृष्णगन्धा शिग्रुस्तयोः पल्लवान कार्यायला, श्रीपर्णीमदयन्त्योश्च पल्लवान् काथयित्वा यथिकायाश्च पल्लवान् कार्ययिता, मातुलुङ्गस्य पल्लवान् काथयित्वा धातक्याः पल्लवान् काथयित्वा दाड़िमस्य च पल्लवान् काथयित्वा, अर्द्धमृतेन तेन तेनैकैकेन काथेन मुद्रादिविदलानि पक्वा स्नेहाम्ललवणोपेतान् यषान् खड़ान् कारयेत् । व्यक्ताम्लस्पष्ट लवणा यूषाः स्वड़ाः । तान् परान् सांग्राहिकान् प्रकरणाद यक्ष्मिणो वच्चगदे । एते सप्त खड़ाः ॥ ६५ ॥
For Private and Personal Use Only
गङ्गाधरः- अपरान् खड़ानाह-चार्य्या इत्यादि । चुक्रिकाम्लवेतसः ( लोटकः) । दुग्धिका । आसां प्रत्येकं पत्रेण दधिसरोपेतान् सर्पिर्युक्तान् दाहिमाम्लसहितांस्त्रीन् खड़ान् यूषान् कारयेत् ॥ ६६ ॥
:
गङ्गाधरः- मांसानामित्यादि । लघुपाकानां शशकादीनां मांसस्य रसाः साहित्यशला बालकादिभियंता अतिसारयुक्तयक्ष्मिणः व्यञ्जनार्थं प्रशस्यन्ते । भोज्यार्थम् अन्नयवाग्वर्थं रक्तशालयः प्रशस्यन्ते ॥ ६७ ॥
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७०४
चरक-संहिता। राजयक्ष्मचिकित्सितम् स्थिरादिपञ्चमूलेन पाने शस्तं शृतं जलम् । तक सुरा सचुक्रीका दाडिमस्याथवा रसः ॥ ६८॥ इत्युक्तं भिन्नशकृतां दीपनं पाहि भेषजम् । वक्ष्याम्यूई रुचिकरं मुखवैरस्यनाशनम् ॥ ६६ ॥ ® द्वौ कालो दन्तपवनं + भक्षयेन्मुखधावनम् । तद्वत् प्रक्षालयेदास्यं धारयेत् कवलग्रहान् ॥ पिबेद धूमं ततो मृष्टमद्याद दीपनपाचनम् । भेषजं पानमन्नञ्च हितमिष्टोपकल्पितम् ॥ ७० ॥ त्वङमुस्तमेला धान्यानि मुस्तमामलकं त्वचम् । दार्वी त्वचो यमानी च तेजोहा पिप्पली तथा ॥ गङ्गाधरः-पानीयमाह-स्थिरादिपञ्चमूलेनेत्यादि । शालपण्यादिपञ्चमूलेन अद्धेशृतं. जलं पानेऽतिसारयुक्तयक्ष्मिणः शस्तम्। अथवा तक्रं पाने शस्तम् । अथवा स चुक्रीका चुक्रिकासन्धानयुक्ता सुरा पाने शस्तम्। अथवा दाडिमस्य रसः पाने शस्त इति ॥ ६८॥ . गङ्गाधरः-उपसंहरति-इत्युक्तमित्यादि। भिन्नशकृतां वच्चौगदियक्ष्मिणाम् । वक्ष्याम्यत ऊर्द्ध यक्ष्मिणोऽरुचिमतो रुचिकरं सुखवरस्यनाशनमिति ॥ ६९ ॥
गङ्गाधरः-द्वौ कालावित्यादि। दन्तपवनं दन्तकाष्ठं मुखधावनं भक्षयेत् चव्वेयेत् । तद्वदास्यं प्रक्षालयेत् । कवड़ग्रहान् धारयेत् । धूमं पिबेत् । ततो दीपनपाचनं द्रव्यं मृष्टं परिमृष्याछात्। एवं हितञ्च स्वाभीष्टश्चोपकल्पितं भेषजं पानमनश्च रुचिकरं स्यात् ॥ ७॥
गङ्गाधरः-तत्र भेषजमाह-खङमुस्तेत्यादि। बङमुस्तकैलाधान्यैः कथितैः मुखधावन एकः । मुस्तामलकवभिः कथिताभिद्वितीयो मुखधावनः। दार्ची च बचश्च यमानी चेति त्रयाणां काथैस्तृतीयो मुखधावनः। तेजोहा चवी चक्रपाणिः-सचुक्रिकेति चुक्रयुक्तसुरेत्यर्थः ॥ ६५-६८ ।
चक्रपाणि:-द्वौ कालाविति सायं प्रातः। अथवा पवनैरिति करक्षककरवीराादभिस्तिकअटुकैः । तद्वदिति तिक्तकटुकृतैर्जलैः ॥ ६९ ॥ ७० ॥
* दीपनं प्राहि निर्दिष्टं भेषजं भिन्नवर्चसे। परं मुखस्य वैरस्य-नाशनं रोचनं शृणु" ॥ इति पाठान्तरम्। + दन्तपवनैरिति चक्रः।
For Private and Personal Use Only
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८म अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
यमानी तिन्तिड़ीकञ्च पञ्चैते मुखधावनाः । श्लोकपादेष्वभिहिता रोचना मुखशोधनाः ॥ गुड़िकां धारयेदास्ये चुर्वा शोधयेन्मुखम् । एषामालोड़ितानाञ्च धारयेत् कवड्रग्रहान् ॥ ७१ ॥ सुरामाध्वीकसीधूनि तैलस्य मधुसर्पिषोः कवलान् धारयेदिष्टान् चीरस्येत्तुरसस्य च ॥ ७२ ॥ यमानीं तिन्तिड़ोकञ्च नागरं साम्लवेतसम् । दाडिमं बदरञ्चाम्लं कार्षिकञ्चोपकल्पयेत् ॥ . धान्यसौवर्चलाजाजी - वराङ्गञ्चार्द्ध कार्षिकम् । पिप्पलीनां शतैकञ्च द्वे शते मरिचस्य च ॥ शर्करायाश्च चत्वारि पलान्येकत्र चूर्णयेत् । जिह्वाविशोधनं हृद्यं तच्चूर्णं भक्तरोचनम् ॥
पिप्पली चैतयोः काथो मुखवावनश्वतुथः । यमानीतिन्तिड़ीकयोः काथः पञ्चमो मुख पावनः । इत्येते पञ्च मुखधावनाः श्लोकपादेषु पञ्चस्वभिहिता रोचना मुखशोधनाथ एषां पञ्चानां योगानां गुड़िकामास्ये धारयेत् । एषां पञ्चानां योगानाञ्च वगैर्वा मुखं घृष्ट्वा शोधयेत् । एषां पिष्टानामालोड़ितानां कवग्रहानास्ये धारयेत् ।। ७१ ।।
|
गङ्गाधरः - अन्यान् कवड़ग्रहानाह--सुरामित्यादि । सुरादीनां चतुर्णामेकस्य मिलितयोमधुसर्पिषोः कवड़ानिष्टान् धारयेत् । क्षीरस्य कवड़ान् इक्षुरसस्य च कवड़ान् धारयेत् ॥ ७२ ॥
गङ्गाधरः - अथारोचकहारिभक्ष्ययोगमाह - यमानीमित्यादि । बदरञ्चाम्ल शुष्कम् । एषां षण्णां कार्षिकाणि, धान्यादीनां चतुर्णामर्द्धकार्षिकं वराङ्गं खक, पिप्पलीनामेकं शतं गुड़कानामाकृतिमानात् । मरिचस्य गुड़कस्य
चक्रपाणिः - तेजवती चविका । मुखशोधना इति मुखगतदोषशोधना इति ॥ ७१ ॥
1
For Private and Personal Use Only
२७०५
,
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२७०६
चरक संहिता |
हृत्प्रीहपार्श्वशूलघ्नं विबन्धानाहनाशनम् । कासश्वासहरं प्राहि प्रहण्यर्शोविकारनुत् ॥ ७३ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ राजयक्ष्मचिकित्सितम्
arcourseः ।
तालीशपत्रं मरिचं नागरं पिप्पली शुभा । यथोत्तरं भागवृद्धया स्वगेले चार्द्धभागिके ॥ पिप्पल्यष्टगुणा चात्र प्रदेया सितशर्करा । कासश्वासारुचिहरं तच्चूर्ण दीपनं परम् ॥ हृत्पाण्डुग्रहणीदोष - शोपप्लीहज्वरापहम् । वम्यतीसार शूलघ्नं मूढ़वातानुलोमनम् ॥ कल्पयेद् गुडिकाञ्चैतच्चूर्ण पत्तवा सितोपलाम् । गुड़िका हामिसंयोगाच्चूर्णाल्लघुतरा स्मृता ॥ ७४ ॥ तालीशा चूर्ण गुड़िका च । आकृतिमानात् द्वे शते । शकरायाश्चत्वारि पलानि । एकत्र चूर्णयेत् । तच्चूर्णम् । जिह्वाविशोधनमित्याद्याशीः । यमानीपाड़वः ॥ ७३ ॥
गङ्गाधरः - तालीशपत्रमित्यादि । पिप्पली, शुभेति पिप्पलीविशेषेणमाहु
For Private and Personal Use Only
तम । शुभा वंशलोचना । तथाच । तालीशपत्रस्यैकभागों मरिचस्य at भागt aratस्य त्रयः पिप्पल्याश्वत्वारः शुभायाः पञ्च । वचोऽर्द्धभाग एलाया चार्द्धमागः । पिप्पल्या अष्टगुणा द्वात्रिंशद्भागाः शर्कराया इत्येतत् सर्व मेलयिला चूर्ण स्थापयेत् ॥ ० ॥ अथवा एतच्च चूर्ण सितोपला जलेन गोलयित्वा पूला पक्त्वा तत्र तन्तुलीभूते प्रक्षिप्यालोड्य मुड़िai कल्पयेत् । तत्र विशेषमाह - गुड़िका होत्यादि । अग्निसंयोगाद् गुड़िका चूर्णलघुतरा
चक्रपाणिः - यवानीखाढवे वराङ्गकं त्वक्, पिप्पलीनां शतमिति ॥ ७२ ॥ ७३ ॥
चक्रपाणिः - तालीसाचे शुभा इति विशेषणं पिप्पल्याः । उक्तं हि हारीते- 'तालीशमरिचं goat fredsansaafrat शुभाः । त्वगेलार्डीशिके दद्यात् शर्कराष्ट्रपलं भवेत् इत्यादि । तथा अनुकणी: 'तालीसमरिचनागरकृष्णाः कर्षस्त्वगेले दीशे द्विकुडवसितं गुटिका विध्यता” इति । स्वगेतयोर भागत्वम् । गुड़ियाप समजसेन गुडिकाः कुर्वन्ति वृद्धाः ॥ ७४ ॥
* उद वातानुलोमन इति वक्रसम्मतः पाठ
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
२७०७ शुष्यतां क्षीणामांसानां कल्पितानि विधानवित् । दद्यान्मांसादमांसानि वृहणानि विशेषतः॥ शोषिणे वर्हिणं दद्याद वर्हिशब्देन वा परान् । गृध्रान् नकुलान् भासांश्च * विधिवत् सूपकल्पितान् ॥ काकांस्तित्तिरिशब्देन वर्मिशब्देन चोरगान् । संभृष्टान् मत्स्यशब्देन दद्याद् गण्डूपदानपि । लोपाकान् स्थूलनकुलान् विडालांश्चोपकल्पितान् । शृगालशावांश्च भिषक् शशशब्देन दापयेत् ।। सिंहानृतांस्तरखंश्च व्याघ्रानेवंविधांस्तथा।
मांसादान् मृगशब्देन दद्यान्मांसाभिवृद्धये ॥ भवेद् यस्मात् तस्मादल्पानिजने गुड़िको कल्पयेदिति। तालीशाय चणं गुड़िका च ॥७४॥
गङ्गाधरः--अथ शरीरक्षयनिवृत्तिभेषजमाह-शुष्यतामित्यादि । भुष्यता क्षीणमांसानां यक्ष्मिणां विधानविद् वैद्यो मांसादमांसानि व्याघादीनां मांसा. दानां मांसानि रसादिरूपेण कल्पितानि हणानि दद्यात्। तत्रापि विशेषतः शोषिणे वर्हिणां मांसानि दद्यात्। अलाभे वहिणस्तु सूपकल्पितानपरान् गृध्रनलभासांश्चापरान् मांसादानभक्ष्यतया भोक्तमशक्यत्वेन चर्दिशन्देन वधिमांसच्छलेन दद्यात्। तित्तिरिमांसशब्देन काकान् दद्यात्। वर्मि'मत्स्यशब्देन उरगान् दद्यात्। गण्डूपदानपि संभृष्टान् मत्स्यशब्देन दद्यात् । लोपाकान् क्षुद्रशृगालान् देशभेदे भामाख्यान् स्थूलनकुलान् देशभेदे नंउल इंति ख्यातान् एवं विडालान् उद्धगालशावांश्च शशमांसशब्देन दापयेत्। तथा सिंहादोन् मृगमांसशब्देन दापयेत्। तत्र तरक्षः चक्रपाणिः-सूपकल्पितानिति सम्यक् संस्कारेण कृतान् । बर्मिशब्देन छो? मत्स्य* गोधान् नकुलांश्चाषांश्च इति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७०८
चरक संहिता। [राजयक्ष्मचिकित्सितम् गजखड़ गितुरगाणां वेशवारीकृतं भिषक् । . दद्यान्महिषशब्देन मांसं मांसाभिवृद्धये ॥ ७॥ मांसेनोपचिताङ्गानां मांसं मांसकरं परम् । तीक्ष्णोषणलाघवाच्छस्तं विशेषान्मृगपक्षिणाम् ॥ मांसानि यान्यनिन्यानि सुस्वादूनि प्रयोजयेत् । तेषूपधा सुखं भोक्तं तथा शक्यानि तानि हि॥ जानन् जुगुप्सां नैवाद्याजग्धं वा पुनरुल्लिखेत् ।
तस्मात् सद्योऽपसिद्धानि मांसान्येतानि दापयेत् ॥ ७६ ॥ क्षुद्रव्याघ्रः। गजखड़गितुरङ्गाणां मांसं वेशवारं कृता महिषमांसशब्दन मांसाभिट्टद्धये दद्यात् ॥ ७५॥ .,
गङ्गाधरः-कस्मादेषां मांसं विशेषतो मांसाभिटद्धये दद्यादित्यत आहमांसेनेत्यादि। मांसेनोपचिताङ्गानां मृगपक्ष्यादीनां प्राणिनां मांसं परं मांसकरम्। सर्च हि मांसं मांसं व?यनि सामान्यादित्यभिप्रायेण । मांसादमांसमप्युपयोगार्थमाह- तीक्ष्णोष्णेत्यादि। मृगाणां सर्वेषां पक्षिणाश्च मांसादानां मांस तीक्ष्णोष्णलाघवाद विशेषाच्छस्तम्। एवं यान्यनिन्द्यानि स्वादुनि मांसानि तानि प्रयोजयेत्। तेष्वनिन्धषु मांसेपधा सुखं नामतः सुखं नाश्रद्धाजनककुत्सितनाम तस्माद्भोक्तु शक्यानि तानि मांसानि भवन्ति । ननु किमर्थं गोधादिमांसं वर्हि मांसादिनाना दद्यादित्यत आह-जानन्नित्यादि। उपधंया नाना जुगुप्सां जानन् नैवाद्यात् । यदि वाद्यात् तदा जग्धं तन्मांसं घृणयोल्लिखेत् वमेत् । . तस्मादेतानि गृध्रादीनां मांसानि भोक्तमशक्यानि सद्योऽपसिद्धानि तत्परिवर्तनशब्देन वहिप्रभृतिशब्देन दापयेद् यथोपधासुखेन भोक्तुं तानि शक्यन्ते न चोल्लिखेत् ।। ७६ ॥ विशेषो प्रायः सर्पाकारः। गण्डूपदो भूमिलता। लोपाकः. अल्पगालो लाङ्गलप्रधानः ॥ ७५॥ . चक्रपाणिः-- सम्प्रत्यस्यान्यमांसप्रयोजनमाह-मांसानीत्यादि। अनभ्यासादिस्यभक्ष्यस्दैन । उपधेति चान्यशब्देन दानमिति यावत् । तथेति संज्ञोपादाने सुखं यथा भवति तथा भोक्त शक्यते । अभक्ष्यत्वे तु ज्ञाते दोषमाह-जाननित्यादि ॥ ७६ ॥
* मांसानि यान्यनभ्यासादनिष्टानि प्रयोजयेत्। इति वा पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
टम अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् । शिखितित्तिरिदक्षाणां हंसानां शूकरोष्ट्रयोः । खरगोमहिषाणाञ्च मांसं मांसकरं परम् ॥ योनिरष्टविधा प्रोक्ता मांसानामन्नपानिके । तां परीक्ष्य भिषग् विद्वान् दद्यान्मांसानि शोषिणे ॥ ७७ ॥ प्रसहा भूशयानूप- वारिजा वारिचारिणः । आहारार्थं प्रयोक्तव्या मात्रया वातशोषिणे । प्रतुदा विष्किराश्चैव धन्वजाश्च मृगद्विजाः । कफपित्तपरीतानां प्रयोज्याः शोषरोगिणाम् ॥ विधिवत् सूप सिद्धानि मनोज्ञानि मृदूनि च । रसवन्ति सुगन्धीनि मांसान्येतानि दापयेत् ॥ ७८॥ मांसमेवाश्नतः शोषो माध्वीकं पिबतोऽपि वा । नियतस्याल्पचित्तस्य चिरं काये न तिष्ठति ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चक्रपाणिः - योनिरष्टविधेति प्रसहेत्यादिना ॥ ७७ ॥ ७८ ॥
३४०
गङ्गाधरः -- तत्र श्रेष्ठं मांसकर मांसवाह - शिखीत्यादि । दक्षेति कुक्कुटः । योनिरष्टविधा मांसानामन्नपानादिकेऽध्याये या प्रोक्ता तां योनिं परीक्ष्य विद्वान् भिषक शोषिणे मांसानि दद्यात् ॥ ७७ ॥
गङ्गाधरः- तत्र विशेषमाह प्रसहा इत्यादि । अन्नपानादिके संज्ञा कृता येषां प्रसादिस्ते वातशोषिणे मात्रयाहारार्थं प्रयोक्तव्याः । प्रतुदा इत्यादि । येषां प्रतुदादिसंज्ञाः कृतास्ते मृगद्विजा मृगाः पक्षिणश्वाहारार्थं मात्रया कफपित्तपरीतानां शोषरोगिणां प्रयोज्याः । विधिवदित्यादि । एतानि यथाविहितानि मांसानि यथा मनोज्ञानि मृदूनि रसवन्ति स्वादुमन्ति सुगन्धीनि च भवन्ति तथैवोप सिद्धानि शोषरोगिणे दापयेत् ॥ ७८ ॥
गङ्गाधरः- न केवलमेषां मांसं मांसवर्द्धनं शोषरोगघ्नञ्च भवति तदाहमांसमित्यादि । मांसमश्नतः शोषरोगिणो माध्वीकं पिवतो वा नियतस्य अल्पचित्तस्य शोषो राजयक्ष्मा कार्य चिरं न तिष्ठति अचिरादपति । मद्यविशेष
For Private and Personal Use Only
२७०६
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७१०
चरक-संहिता। राजयक्ष्मचिकिरिसाम् वारुणीमण्डनित्यस्य वहिर्मार्जनसेविनः। अविधारितवेगस्थ यक्ष्मा न लभते बलम् ॥ ७९ ॥ प्रसन्नां वारुणों सीधुमरिष्टानासवान् मधु । यथामनुपानार्थं पिबेन्मांसानि भक्षयेत् ॥ मद्य तेक्ष्ण्योष्ण्यवेशद्य-सूक्ष्मत्वात् स्रोतसां मुखम् । प्रमथ्य विवृणोत्याशु तन्मोक्षात् सप्त धातवः । पुष्यन्ति धातुपोषाच्च शीघ्र शोषः प्रशाम्यति ॥८०॥ मांसादमांसस्वरसे सिद्धं सर्पिः प्रयोजयेत् । सक्षौद्र पयसा सिद्धं सर्पिदशगुणेन वा ॥ सिद्धं मधुरकैदव्यैर्दशमूलकषायकः। क्षीरमांसरसोपेतैघृतं शोषहरं परम् ॥ ......... पिप्पलीपिप्पलीमूल-चव्यचित्रकनागरैः। सयावशूकैः सक्षीरैः स्रोतसां शोधनं घृतम् ।
रानाबलागोक्षुरक स्थिरावर्षाभूसाधितम् ॥ ८१॥ प्रयोगानाह-वारुणीत्यादि। वारुणीमण्डो नित्यं यस्य तस्य वहिर्जिनसेविनोऽविधारितवेगस्य यक्ष्मिणो यक्ष्मा बलं न लभते ॥ ७९ ॥ ___ गङ्गाधरः-प्रसन्नामित्यादि। यथार्ह मांसानि भक्षयेत् तदनुपानार्थ प्रसन्नादीनि च पिबेत् प्रकरणाद् यक्ष्मीति । मद्यमित्यादि । प्रसन्नादि यथोक्तमद्य पीतं सत् तैक्ष्ण्योष्ण्यवैशद्यसूक्ष्मवाद यक्ष्मिणो दोषैवेद्धं स्रोतसां मुरवं प्रमथ्य प्रविलोड्याशु विकृणोति विकृतं करोति, तन्मोक्षात् स्रोतसां मुखरोधमोक्षादाहारेण सप्त धातवः पुष्यन्ति धातुपोषाच्च शीघ्र शोषः प्रशाम्यतीति ॥८०
गङ्गाधरः-अथ प्रशमनयोगानाह-मांसादेत्यादि । मांसादमृगपक्षिणो मांस काथे चतुगुणे सिद्धं सपिः प्रयोजयेत् । अथवा दशगुणेन पयंसा सिद्धं सपिः शीते मधु पादिकं दत्त्वालोड्य प्रयोजयेत्। अथवा मधुरकैर्जीवनीय कल्कैदेशमूलस्य कषायकै तात् सार्द्धगुणः समक्षीरोपेतः सार्द्धगुणमांसरसोषेतैश्च सिद्धं घृतं परं शोषहरं प्रयोजयेत्। पिप्पलीत्यादि। पञ्चकोलयवक्षारीः
चक्रपाणिः-सक्षौमिति छेदः । पयसेत्यादि द्वितीयं धृतम्। मधुरकाणि यानि तानि चेह
For Private and Personal Use Only
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८म अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम् ।
२७११ जीवन्तीपिप्पलीगभं सक्षीरं शोषनुद् घृतम् । यवाग्वा वा पिबेन्मात्रां लिह्याद्वा मधुना सह ॥ सिद्धानां सर्पिषामेषामयादन्नेन वा सह। शष्यतामेष निर्दिष्टो विधिराभ्यवहारिकः॥२॥ वहिःस्पर्शनमाश्रित्य प्रवक्ष्यामि परं विधिम् । क्षीरस्नेहाम्बुकोष्ठे तं स्वभ्यक्तमवगाहयेत् ॥ स्रोतोविबन्धमोक्षाथ बलपुष्टार्थमेव च। उत्तीर्ण मिश्रकैः स्नेहैः पुनराक्तैः * सुखैः करैः ।
मृद्गीयात् सुखमासोनं सुखश्चोत्सादयेन्नरम् ॥३॥ कल्कश्चतुगु णक्षीरः शृतं घृतं स्रोतसां शोधन प्रयोजयेत्। तथा रास्नादि साध्यं घृतं प्रयोजयेत् ॥ ८१॥
गङ्गाधरः-जीवन्तीत्यादि। जीवन्तीपिप्पलीगर्भमिति वचनाद् जीवन्ती पिप्पलीति द्वयं पादिकं चतुगुणं क्षीरं साधितं घृतं शोषनुत् । एषां प्रयोगमाहयवाग्वेत्यादि। सिद्धानामेषां मांसादमांसस्वरससिद्धादीनां सर्पिषां मात्र यवाग्वा सह पिबेत्, अथवा मधुना लिह्यात्, अथवान्नेन सहायादिति त्रिविधः प्रयोगः। एष शुष्यतामाभ्यवहारिका पानाहारादिको विधिनिर्दिष्टः॥ ८२॥ ___गङ्गाधरः-अथ वहिर्मा नसेविन इति यदुक्तं तवहिर्माज्जैनयोगमाह-वहिःस्पर्शनमित्यादि। वहिःस्पशनं वहिर्माज्जैनमाश्रित्य परं विधि प्रवक्ष्यामि। तद यथा-क्षीरस्नेहाम्बुकोष्ठे तैलाभ्यक्तं तं यक्ष्मिणमवगाहयेत् । क्षीरं घृतादिस्नेहो जलश्च समभागेन अथवा यथायोग्यं मेलयिखा कोष्ठे स्थापयेत्, तत्रावगाहयेत् स्रोतोविबन्धमोक्षार्थं बलपुष्टयथेमेव च। एवमवगाह्य तत उत्तीर्ण तं सुखमासीनं मिश्रकैः स्नेहधूततैलादिभिर्मिश्रितैः आक्तः सुरवैः सुखस्पर्शः करैः पाणितलैः मृद्गीयात् । एवमेव गात्रमईनानन्तरं तं नरमुत्सादयेदिति ॥ ८३॥ बल्कार्थम् । पिप्पलीत्यादिना नियतमानं घृतं चतुगुणेन क्षीरेण साध्यते षट्पलोक्तद्रव्यघृतमानवत् ॥ ७९-८२॥
* पुनरुक्तैरिति चक्रतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७१२
चरक-साहता। (राजयक्ष्मचिकित्सितम् जीवन्तीं शतवीर्याञ्च विकशां सपुनर्नवाम् । अश्वगन्धामपामार्ग तर्कारी मधुकं बलाम् ॥ विदारी सर्षपं कुष्ठं तण्डुलानतसीफलम्। । माषांस्तिलांश्च विल्वञ्च सर्वमेकत्र चूर्णयेत् ॥ यवचूर्ण द्विगुणितं दध्ना युक्तं समाक्षिकम् । एतदुत्सादनं काय वर्णपुष्टिबलप्रदम् ॥८४॥
उद्वत्तनम्। गौरसर्षपकल्केन गन्धैश्चापि सुगन्धिभिः । स्नायाहतुसुखैस्तोयैर्जीवनीयोषधैः शृतः॥ गन्धैः समाल्यै सोभिभूषणैश्च विभूषितः । स्पृश्यान् संस्पृश्य संपूज्य देवताः सभिषगद्विजाः॥ .. इष्टवर्णरसस्पश-गन्धवत् पानभोजनम् । इष्टमिष्टरुपहृतं हितमद्यात् सुखप्रदम् ॥ गङ्गाधरः-तदुत्सादनयोगमाह--जीवन्तीमित्यादि । शतवीर्या श्वेता । विकशा मञ्जिष्ठा। विल्वं विल्वसूलम्। सर्वमिदं समभागेनैकत्र चणयेन् । सर्वचूर्णाद द्विगुणितं यवचूर्ण मधुदधिभ्यां द्रवीकृत्य गात्रे प्रक्षयेत् । एतद यक्ष्मिणो बलपुष्टिवर्णपदमुत्सादनम्। जीवन्त्यादुरद्वर्तनम् ॥ ८४॥ __ गङ्गाधरः-अपरञ्च वहिर्मार्जनमाह-गौरेत्यादि । गौरसर्षपकल्केन भृतैः शीतकाले। सुगन्धिभिः गन्धैर्द्रव्यैः शृतैः उष्णकाले । जीवनीयौषधैः भृतैः तोयैः वर्षाकाले स्नायादिति। अथवा सः शृतैस्तोयैः ऋतुसुरवैः सुखोष्णशीतलादिरूपैः स्नायादिति । इत्थं स्नाला सुगन्धिद्रव्यद्रवेणानुलिप्तगात्रः सन् माल्यैवस्वैः भूषणैश्च विभूषितः सन् स्पृश्यान् गोहिरण्यादिकान् संस्पृश्य देवता भिषजो द्विजांश्च सम्पूज्य इष्टवर्णरसस्पर्शगन्धयुक्तं पानभोजनं पानं पातव्यद्रव्यं भोजनं
चक्रपाणिः-उत्तीर्णमित्यादि-पुनरुक्कैरिति पुनःपुनः मईयेत्। पुनराक्तमिति पाछे छ पुनर्मिश्रकैः सुखकरैराक्तमित्यर्थः। उत्सादयेदित्युवर्तयेत् ॥ ८३ ॥
चक्रपाणिः-विकशा मञ्जिष्ठा, तर्कारी विजया, समाक्षिकमितीचन्माक्षिकम् ॥ ८ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
..
.
.
८म अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
२७१३ समातीतानि धान्यानि कल्पनीयानि शुष्यताम् । लघून्यहीनवीर्याणि तानि पथ्यतमानि च ॥ यच्चोपदेच्यते किञ्चित् क्षतक्षीणचिकित्सिते। यचिमणस्सत् प्रयोक्तव्यं बलमांसाभिवृद्धये ॥ ८॥ अभ्यङ्गोत्सादनैः स्नानैरवगाहैर्विमार्जनः। वस्तिभिः क्षारसपिभिः ® मांसमांसरसौदनैः॥ इष्टमद्यमनोज्ञानां गन्धानामुपसेवनैः। यथर्तुविहितः स्नानैर्वासोभिरहतैः प्रियः॥ सुहृदां रमणीयानां प्रमदानाञ्च दर्शनैः। गीतवादित्रशब्दैश्च प्रियश्रुतिभिरेव च ॥ हर्षणाश्वासनैनित्यं गुरूणामुपसेवनैः।
ब्रह्मचर्येण दानेन तपसा देवतार्चनैः॥ भोज्यमन्नम् इष्टयञ्जनादिभिरुपहितमिष्टश्च हितश्च सुखपदमद्यात्। अन्नाथ धान्यान्याह-समातीतानीत्यादि। संवत्सरातीतानि लघुनि चाहीनवीयर्याणि च धान्यानि शुष्यतां कल्पनीयानि यतस्तनि पथ्यतमानि भवन्तीति । अथान्यत् अतिदेशेन यक्ष्मिण औषधमाह-यच्चेत्यादि। बलमांसाभिवृद्धये यक्ष्मरोगनिवृत्तिसहितबलमांसद्धये ॥ ८५॥ - गङ्गाधरः-अथ क्रियाकल्पमाह-अभ्यङ्गोत्सादनैरित्यादि। वस्तिभिः इत्यस्य विशेषणं क्षारसपिभिः, यवक्षारमिश्रितसपिभिः वस्तिभिः। मांसयथोक्तांसरसौदनैश्च । मनोज्ञानां गन्धानामुपसेवनैश्च । यथत्तु विहितः स्नानः। अहतैः प्रियैर्वस्त्र परिहितैः। सुहृदादीनां दर्शनैः। प्रियश्रुतिभिर्गीतवादित्रशब्दः । हर्षणाश्वासनवचोभिः। नित्यं गुरूणामुपसेवनैः। ब्रह्मचययण वाङ्मन शरीरैः
चक्रपाणिः-दैवम्पपाश्रयचिकित्सा कर्तव्या इत्यत आह-गन्धैरियादि ॥८५ ॥ * क्षीरसपिभिरिति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२७१४
चरक संहिता |
I
सत्येनाचारयोगेण मङ्गलरप्यहिंसया । वद्य विप्रार्चनाच्चैव रोगराजो निवर्त्तते ॥ ८६ ॥ यया प्रयुक्तया चेष्टा राजयक्ष्मालुरो निरुक् । तां वेदविहितामिष्टिमारोग्यार्थं प्रयोजयेत् ॥ ८७ ॥ तत्र श्लोकौ प्रागुत्पत्तिर्निदानानि प्रागुरूपं रूपसंग्रहः । समासाद व्यासतश्चोक्तं भेषजं राजयक्ष्मणः ॥ नामहेतुरसाध्यत्वं साध्यत्वं कुच्छ्रसाध्यता । इत्युक्तः संग्रहः कृत्स्नो राजयक्ष्मचिकित्सिते ॥ ८८ ॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने राजयक्ष्मचिकित्सितं नाम अष्टमोऽध्यायः ॥ ८॥ मैथुनवज्र्ज्जनेन । सत्येनाचारयोगेण मिथ्याचारवज्र्ज्जनेन । मङ्गलैः कर्म्मभिः । वैद्यानां विप्राणाञ्चाच्चनाच्च रोगराजो राजयक्ष्मा निवर्त्तते ॥ ८६ ॥
गङ्गाधरः- युक्तिव्यपाश्रयमुक्त्वा देवव्यपाश्रयमाह – ययेत्यादि । राजयक्ष्मातुरो यया इष्ट्या यशेन प्रयुक्तया निरुक् निवृत्तरोगो भवेत् वेद यस्या इष्टे राजयक्ष्मनाशाशीः श्रयेत वेदविहितां तामिष्टिं राजयक्ष्मण आरोग्यार्थं प्रयोजयेदिति ।। ८७ ।।
गङ्गाधरः - राजयक्ष्माधिकारोक्ताध्यायार्थमाह- तत्र श्लोकाविति । श्लोकौ तु प्रागुत्पत्तिरित्यादि ॥ ८८ ॥
इति वैद्यश्रीगङ्गाधरकविरत्नकविराजविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ षष्ठस्कन्धे चिकित्सितस्थान जल्पे राजयक्ष्मचिकित्सितजल्पाख्या अष्टमी शाखा ॥ ८ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
[ राजयक्ष्मचिकित्सितम्
चक्रपाणिः - अतः परं मनस आनुकूल्यं यक्ष्मारम्भकदोषं हन्तीत्यतो यया च युक्तया चेष्ट्यादौ सदैव मनोऽनुकूलं स्यात् तथैव वर्त्तनीयञ्च ॥ ८६ ॥ ८७ ॥
चक्रपाणिः - प्रागुत्पत्तिरित्यादि संग्रहः । नामहेतुरिति स राज्ञः पूर्व्वमासीदुद्वै राजयक्ष्मा तनो मतः । इति संग्रहः ॥ ८८ ॥
इति महामहोपाध्यायचरकचतुराननश्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुग्वदीपिकायां चरकतात्पर्यटीकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायां राजयक्ष्मचिकित्सितं नाम अष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
नवमोऽध्यायः। अथात उन्मादचिकित्सितं व्याख्यास्यामः, इतिह .
___ स्माह भगवानात्रेयः॥१॥ बुद्धिस्मृतिज्ञानतपोनिवासः पुनर्वसुः प्राणभृता शरण्यः। उन्मादहेत्वाकृतिभेषजानि कालेऽग्निवेशाय शशंस पृष्टः॥२॥ विरुद्धदुष्टाशुचिभोजनानि प्रधर्षणं देवगुरुद्विजानाम् ।
उन्मादहेतुर्भयहर्षपूवों मनोविघातो छ विषमाश्च चेष्टा॥ गङ्गाधरः-अथोद्देशक्रमेण यक्ष्मचिकित्सितानन्तरमुन्मादचिकित्सितमाहअथात इत्यादि। पूर्ववद व्याख्येयम् ॥१॥ ....... ......
गङ्गाधरः-उन्मादचिकित्सिते वक्तव्ये निदानस्थाने व्याख्यातस्योन्माद: निदानस्य व्यवसायार्थ श्लोकेन पुनरिह तदुन्मादनिदानमाह-बुद्धिस्मृती.
लदि। बुद्धयादीनां त्रयाणां निवासः सव्वे एव प्राणी ततः का प्रशंसा पुनर्वसोरेतद्वचनेन ? उत्कृष्टबुद्धग्रादय इह बुद्धग्रादिशब्देन तत्प्रशंसावचनार्थ विवक्षिताः। बुद्धिव्यवसायात्यिका ज्ञानं तत्त्वज्ञानम् । उन्मादस्य यानि हेखाकृतिभेषजानि शशंस ॥२॥
गङ्गाधरः-तत्रादौ हेतुमाह-विरुद्धदुष्टेत्यादि। विरुद्धानां संयोगतो द्रव्याणां भोजनं दुष्टानां गरादिभिद्रव्याणां भोजनम् अशुचीनां द्रव्याणाश्च भोजनम् । देवादीनां प्रधषणमभिभक्वाक्योक्तिः। भयश्च हषेश्च भवतः उन्मादादव्यवहितपूर्वकाले भवतीति भयहर्षपूर्वः। मनोविधातः कामक्रोध
चक्रपाणिः-इदानीमुपोद्घातितं राजयक्ष्मचिकित्सितमभिधाय क्रमप्राप्तोन्मादचिकित्सितंबते । अयं क्रमः चरकसंस्कृतां पञ्चाध्यायीमर्शोऽतीसारवीसपमदात्ययद्विवणीयरूपां परित्यज्य शेयः । बुद्धिरूहापोहवती, स्मृतिः स्मरणं ज्ञानमौपदेशिकम् अतीतार्थविषयज्ञानं वा, तपश्चान्द्रायणादि तेसं निवास आश्रय इत्यर्थः । उन्मादहेत्वादौ हेतुग्रहणे नात्र वक्तव्याः संप्राप्तिस्थितिरूपकालाः उन्मादगम्यहेतुविषयतया गृह्यन्ते। आकृतिग्रहणेनाभिधेयस्योन्मादस्वरूपस्य ग्रहणं ज्ञेयम् ॥१॥
चक्रपाणिः-सम्प्रत्युन्मादहेतुमाह-विरद्धेत्यादि। विरुद्ध संयुक्तमत्स्यादि, दुष्टं. गरादि भत्यर्थदोषजनकच। अशुच्यपवित्रम्। भयहर्षपू: मनोऽभिधात इत्यत्र पूर्वशब्दः कारणपाचित्वेन भयहर्षकारणकेन मनोऽभिधात इत्यर्थः। एतद विरुद्धाहारादि यथासम्भवं वा कारणं
मनोऽभिघातः इति बहुषु ग्रन्थेषु पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७१६
चरक-संहिता। उन्मादचिकित्सितम् तैरल्पसत्त्वस्य मलाः प्रदुष्टा बुद्धनिवासं हृदयं प्रदृष्य । स्रोतारयधिष्ठाय मनोवहानि प्रमोहयन्त्याशु नरस्य चेतः॥३ धीविभ्रमः सत्वपरिमवश्च पर्य्याकुला दृष्टिरधीरता च।
अबद्धवाकत्वं हृदयञ्च शून्यं सामान्यमुन्मादगदरय लिङ्गम्॥४ रागलोभभयहर्षशोकचिन्तोद्वेगादिभिर्विहन्यते मन इति कामादिमनोविघातः । विषमाश्च चेष्टा इति विषमाङ्गन्यासो विषमश्च तन्त्रप्रयोगः। इत्येष उन्मादहेतुः। सम्माप्तिमाह-तैरल्पसत्त्वस्येत्यादि। तः कामादिभिहेतुभिररूपं सत्त्वमुपहतं मनो यस्य तस्य प्रचलितायां बुद्धौ तैविरुद्धदुष्टाशुचिभोजनादिभिः प्रदुष्टा मला वातादय बुद्धेनिवासं हृदयमुपसृत्य प्रदूष्य मनोवहानि स्रोतांसि स्रोतोविमानोक्तानि अधिष्ठाय आवृत्य नरस्य चेतः आशु प्रमोहयन्तीत्युन्माद जनयन्ति। उन्मादं पुनर्मनोबुद्धिसंशास्मृतिभक्तिशीलचेष्टाचारविभ्रशं विद्यात् इत्युक्तं निदानस्थाने ॥३॥
गङ्गाधरः-उन्मादस्य सामान्यलक्षणमाह-धीविभ्रम इत्यादि। धीविभ्रम इतस्ततो बुद्धश्चालनम् । सत्त्वपरिप्लवो मनसोऽतिचाञ्चल्यम्। दृष्टेनेत्रयोरितस्ततो व्याकुलतया प्रेरणम्। अधीरता धैर्याभावः। अबद्धवाक्वमविरतं सम्बन्धासम्बन्धवाक्यवचनम् । हृदयञ्च शुन्यं हृदयस्थाने शून्यमिव मन्यते । इति सवोन्मादगदस्य लिङ्गमेतैलेक्षणैरनुमीयतेऽस्योन्मादरोगो जात इति। नैतैः पातिको वा पैत्तिको वा उन्माद इत्येवमादिरुन्मादोऽनुमीयते । नेदं सामान्य पूर्वरूपम्, निदानस्थानोक्तसामान्यपूर्वरूपानक्यात्, स मूढचेता इत्यादिरूपाणाम् अनन्तरोक्तानामपि सामान्यलिङ्गखाच्च ॥४॥
ज्ञयम् । भयहर्षावुपरक्षणौ। तेन क्रोधादयोऽपि मनोऽभिघातका असईयाः। क्रोधन प्रत्याहते मनसि भयहर्षपूर्वक एषोन्मादो भवति । तैरित्यादिना सम्प्राप्तिमाह-अल्पसरवस्याहषसत्वगुणस्य हृदयं यद्यपि धुद्रिनिवासत्वं न अर्थदशमहामूलीयादौ प्रतिपादितमेव, तथापि बुद्धिनिवासस्वोपदर्शनमिह कृतं, हृदयोपघाताद बुद्धअपघातो वक्ष्यमाणो युक्त एव ; आश्रयोपघातेनाहित. स्योपघातः सिद्ध एव। स्रोतांसि मनोवहानीत्यनेन हृदयदेशसम्बन्धिधमन्यो विशेषेण महोवहा दर्शयति । किंवा केवलमेव शरीरं मनोऽभ्यनुभूतं जग्राह। उक्तं हि केवलमेवास्य मनसः शरीरमधिष्ठानभूतम् । चेत इति मनः ॥३॥
चक्रपाणिः-धीविभ्रम इत्यादिना सामान्यमुन्मादपूर्वरूपमाह ॥ ४ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९म अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् |
२७१७
समूढचेता न सुखं न दुःखं नाचारधम्मं कुत एव शान्तिम् । बिन्दत्यपास्तस्मृतिबुद्धिसंज्ञो भ्रमत्ययं चेत इतस्ततश्च ॥ ५ ॥ समुद्भ्रमं बुद्धिमनःस्मृतीनामुन्माद मागन्तु निजोत्थमाहुः । तस्योद्भवं पञ्चविधं पृथक् तु वक्ष्यामि लिङ्गानि चिकित्सितञ्च ॥ ६ रुक्षाल्पशीतान्न विरेकधातु-क्षयोपवासैर निलोऽतिवृद्धः । चिन्तादिजुष्टं हृदयं प्रदूष्य बुद्धिं स्मृतिञ्चाप्युपहन्ति शीघ्रम् ॥
गङ्गाधरः- तानि चाह - स मूढचेता इत्यादि । स धीविभ्रमादिमान् पुरुषो मूढचेताः सन् सुखं दुःखञ्च आचारं धर्म्मश्च न बिन्दति, कुत एव शान्तिं बिन्दति । शान्तिमलभमानः पुनरपास्तस्मृतिबुद्धिमंशः सन्नयमितस्तत चेतो भ्रमति भ्रामयति, इति णिजर्थोऽन्तर्भूतः । इत्येवं बुद्धिमनःस्मृतीनां समुद्रभ्रममागन्तु निजोत्थमुन्मादमाहुरिति । निदानस्थाने पूव्वमुक्तमुन्मादं पुनमेनोबुद्धयादिविभ्रंशं विद्यादिति । तस्मात् निजागन्तून्मादस्य सामान्यलिङ्ग, यः पूर्वरूपमिदं धीविभ्रमादिकं व्याचष्टे तत् कथमुपपद्यते ? पञ्चोन्मादा भवन्तीति निदानस्थाने प्रोक्तं, तदेव संग्रहेणाह - तस्योद्भवमित्यादि । तस्योन्मादस्य पञ्चविषमुद्भवं निदानस्थानेऽभिहितं वातपित्तकफ सन्निपातागन्तुनिमित्तं तत्र दोषनिमित्तं चतुर्व्विधमागन्तुजमेकविधं, पृथक् पृथक् वक्ष्यामि पृथक् लिङ्गानि पृथक् चिकित्सितञ्च वक्ष्यामि ॥ ५ । ६ ।।
गङ्गाधरः- तद्यथा- रुक्षाल्पशीतान्नेत्यादि । रुक्षान्नमल्पान्नं शीतान्नम् । विरेको विरिच्यते दोषः शरीरान्निःसार्यते येन स विरेको वमन विरेचनश्च । धातुक्षयो रसादीनां ह्रासः । उपवासोऽनशनम् । एतैरतिवृद्धोऽनिलः चिन्तादिः जुष्टं चिन्ताकामक्रोधशोकलोभभयहर्षादिभिः सेवितं हृदयं मनः प्रदूष्य बुद्धिं
चक्रपाणिः कुत एव शान्तिमिति कुतोऽपि शान्तिं निव्वृतिं न बिन्दति । संज्ञानामोल्लेखन ज्ञापनम् । अयं चेत इति ॥ ५ ॥
चक्राणिः – उन्मादसंज्ञाव्युत्पत्तिमाह--समुद्भ्रममित्यादि । तत्र भ्रम उन्माद इत्येोऽर्थः मनोविश्रमः चिन्तनादिना चिन्तानिदानोक्तसंज्ञादिविभ्रमोद्वाप मनोविभ्रम एवान्तर्भावनीयः संज्ञादिविभ्रमस्यापि तज्जन्यत्वात् । तस्योद्भवमित्यादौ यद्यपि पञ्चानां मध्येऽसाध्यस्य सान्नि पातिकस्य चिकित्सितं न वक्तव्यम्, तथापि छत्रिणो गच्छन्तीति न्यायेन बाहुल्यमाश्रित्य
३४१
For Private and Personal Use Only
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७१८
चरक-संहिता। [ उन्मादचिकित्सितम अस्थानहास्यस्मितनृत्यगीत-वागङ्गविक्षेपणरोदनानि । पारुष्यकाारुणवर्णताश्च जोणे बलश्चानिजलस्य रूपम् ॥ ७॥ अजीर्णकटुम्लविदाह्यशीतै ज्यश्चितं पित्तमुदीर्णवेगम् । उम्मादयत्युगमनात्मकरय हृदि स्थितं पूर्ववदाशु कुर्यात्॥ अमर्षसंरम्भविनग्नभावाः सन्त नाभिद्रवणोण्यरोषाः। प्रच्छायशीतान्नजलाभिलासाः पीताचभाः पित्तकृतस्य लिङ्गम् ॥८
स्मृतिश्चापि शीघ्रमुपहन्ति। तस्योपहतबुद्धिस्मृतिमतोऽस्थानहास्यादीनि भवन्ति । पारुष्यं कार्यमरुणवणता चैताश्च भवन्ति । जीर्ण चाहारे बलमुन्मत्तता खधिका स्यादिति। एभिर्लिङ्ग(विभ्रमादिमानुन्मादो वातिक इत्यनुमीयत इति ॥७॥
गङ्गाधरः-पित्तजोन्मादस्य सलिङ्गं हेतुमाह-अजीर्णेत्यादि। अजीर्ण पित्तप्रकोपहेतुः, तेनाजीर्णजनकै ज्यः कटम्लविदाहिभिभोज्यरशीतैरुष्णस्पर्शः भोज्यश्च चितं सश्चितं पित्तमुदीर्णवेगं सदनात्मकस्य दुष्टमनस्कस्य हदि स्थितं भवत् पूर्ववत् चिन्तादिजुष्टं हृदयं प्रदूष्य बुद्धि स्मृतिश्चाप्युपहत्याशु अत्युग्रम् उन्मादं रोगं कुर्यात्। इति पैत्तिकोन्मादस्य निदानपूचकसम्माप्तिः। तस्य रूपमाह-अमत्यादि। तस्योन्मत्तस्यामर्षादिभावाः, सन्तजनादयः, प्रच्छायाघभिलाषाः पीता च भाः पित्तकृतस्योन्मादस्य लिङ्गम् । अमोऽक्षमा। संरम्भ आरभटी । सन्तजनं परेषां त्रासजननम् । अभिद्रवणं पलायनम् । रोषः क्रोधः। प्रच्छायश्च शीतान्नजले च तेषामभिलाषाः। पीता शरीरस्य भा इति ॥८॥
चिकित्सितं वक्ष्यामीयुक्तम् । चिन्त्यादिः येषां ते कामक्रोधादयो गृह्यन्ते। आदिशब्द जक्तप्रकारवाची । अस्थाने विषये हासादोन्यस्थानहासस्मितादीनि ॥ ६ ॥७॥
चक्रपाणिः-अजीर्णेत्यादिना पित्तोन्मादमाह । चितमित्यनेन चयपूर्वकं चयात् पूर्वकालदेन पिक्षस्य महान्तं कोपं दर्शयति । चयपूर्वकोऽतिदोषकोपमूलत्वान्महान् भवति । अन्ये तु चितशब्देन प्रकोपमिच्छन्ति। अत्युमिति तीववेगम् । पूर्ववदित्यनेन वातोन्मादवत् । अमर्षः अक्षान्तिः । संरम्भ आरभटी। विनग्नभावो विवस्त्रत्वम् । अतिद्रवणं त्वरितगमनम् । प्रच्छायः प्रवृद्धछायो देशः॥८॥
For Private and Personal Use Only
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९म अध्यायः !
चिकित्सितस्थानम् ।
२७१६
सम्पूरण मन्दविचेष्टितस्य सोष्मा कफो मर्म्मणि संप्रवृद्धः । बुद्धिं स्मृतिञ्चाप्युपहत्य चित्तं प्रमोहयन् सन् जनयेद् विकारम् ॥ वाकचेष्टितं मन्दमरोचकश्च नारीविविक्तप्रियता च निद्रा । छर्दिश्च लाला च बलञ्च भुक्ते नखादिशौक्ल्यञ्च कफात्मकस्य ॥६ यः सन्निपातप्रभवो हि घोरः सर्वैः समस्तैः स तु हेतुभिः स्यात् । सर्व्वाणि रूपाणि विभर्त्ति तादृग्विरुद्ध भैषज्य विधिर्विवज्र्ज्यः ॥१०
गङ्गाधरः- कफजोन्मादस्य सहेतुलिङ्गमाह – सम्पूरणैरित्यादि । सम्पूरणद्रव्याणि दविदुग्धादीनि । दधिदुग्धादिभिर्भु मन्द विचेष्टितस्याल्पचेष्टावतः सोमा सपित्तः कफः प्रवृद्ध इत्याहुरेके, सपित्तेन कफेनोन्मादस्तु यो जन्यते स हि कफोन्माद उच्यते । अन्ये तु शक्तिरुष्मा उत्कृष्टशक्तिः कफ इत्याहुः । द्वयमध्ये साधु पृथगदोषभवाभावप्रसङ्गात् । सर्व्वे हि पाञ्चभौतिकस्तेन श्लेष्मा गुरुशीतमृदु स्निग्धमधुर स्थिरपिच्छिलगुणोऽपि स्वारम्भकतेजस उद्रेकेण शीतविपय्येयेण खलक्ष्मणा सहितः प्रवृद्धो भवति न तून्मादरोगे शीतगुणेन प्रवद्धते कफः । शीतगुणानव्यतिरेकेण प्रवृद्धः श्लेष्मा सोमा भवति, तदारम्भकतेजस उद्रेकात् । इति सोष्मा कफः प्रवृद्धः सन् मर्म्मणि प्राधान्यात् तु हृदये स्थिता मनो दूषयित्वा बुद्धिं स्मृतिश्चाप्युपहत्य प्रमोहयन् सन् विकारमुन्मादं जनयेत् । तत उन्मत्तस्य मन्दमल्पं वाक्चेष्टितं नारीषु विविक्ते विरले स्थितौ मियता मुक्ते बलमुन्मसताधिक्यं नखनयनमूत्रपुरीषशरीरस्य शुक्ला भासश्च कफात्मकस्योन्मादस्य लिङ्गमित्यनुवृत्तेः ॥ ९ ॥
गङ्गाधरः -- सन्निपातजस्य सहेतु लिङ्गमाह-- यः सन्निपातेत्यादि । य उन्मादः सन्निपातप्रभव उक्तः स तु वातादिप्रत्येकदोषाणां समस्तैस्त्रिदोष - हेतुभिः स्यात् । स हि घोरो भयानकः । सर्व्वाणि त्रयाणां वातादिजानां यानि रूपाणि तानि सर्व्वाणि रूपाणि बिभर्त्ति } तादृक् समस्त सर्व्वहेतुजः
चक्रपाणिः - सम्पूरणैरित्यादिना कफोन्मादमाह । सोष्मा कफ इति सह उष्मणा कफ जम्मादं करोसि न केवल इति । उन्मादकरणे कफस्य ऊष्मसहितत्वरूपं स्वभावं दर्शयति । किंवा उष्मशब्देन वीर्य्यं शक्तिरूपमुच्यते, तेन सोष्मा कफ इति उत्कृष्टशक्तिकः कफ इत्यर्थः । मर्म्मणीति हृदये । नारीविविक्तयोः प्रियता नारीविविक्तप्रियता, विविक्तं विजनम् ॥ ९ ॥
चक्रपाणिः - य इत्यादिना सान्निपातिकमाह । सर्वैरित्युक्तोऽपि प्रत्येकं सर्व्वहेतूनां जनवर
For Private and Personal Use Only
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२७२०
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक संहिता | देवर्षिगन्धर्व्वपिशाचयन - रक्षःपितणामभिधषणानि । आगन्तुहेतुर्नियमत्रतादि मिथ्याकृतं कर्म च पूर्वदेहे ॥ ११ ॥
उन्मादचिकित्सितम्
For Private and Personal Use Only
सर्वोन्मादरूपभृत् स उन्मादः विरुद्धमपज्य विधिर्यो भषज्यविधिर्वातिकोन्मादे स पैत्तिकोन्मादे विरुध्यते श्लैष्मिकोन्मादे च उष्णस्निग्धगुणभेषजं वातहरं न. पित्ते युज्यते, गुरुपिच्छिलस्निग्धादिगुणं न कफे, ततो विरुद्धभैषज्यविधित्वाद् विवस्त्याज्यो न चिकित्स्य इति । यत्र सन्निपातजः कश्चित् साध्य उक्तः, स नैवं सः समस्तैर्हेतुभिर्जातः सर्व्वलक्षणः साध्यत्वेनोक्तः । भैषज्यविधिः यत्र त्रिदोषजे विरुद्धो न भवति स एव साध्यत्वेनोक्तः । रुक्षशीताद्यल्पांशे कुपितत्रिदोषजे विरुद्ध भषज्यविधिर्न भवति । इति निजाश्चत्वार उन्मादाः सहेतु लिङ्गैरुपदिष्टाः । यस्तु सुश्रुतेन मानसदुःखजः पञ्चम उक्तः, स च वातादिजेषु त्रिवन्तर्भवति सर्व्वेषु हि कामरागक्रोधलोभहर्ष भयशोक चिन्तादिभिर्मनोऽभिघात उक्तस्तत्र वातकोपनैर्जाते तून्माद मानस दुःखजो वातजेऽन्तर्भवति, पित्तकोपनर्जाते पैत्तिके, श्लेष्मकोपने जाते इलैष्मिके, तस्मान्नातिरिक्तो मानसदुःखजः । सुश्रुतेन हेतुभेदज्ञानार्थं पृथगुक्त इत्यतो न विरोधः । विषजश्च विषरोग एवान्तर्भूतः । नातोऽतिरिक्तस्तत्तद्विषचिकित्सया तत्प्रतिकारवचनात् । कोद्रवधुस्तूरादिभिरुन्मादवन्मनस उन्मत्ततासामान्यात् सुश्रुतेनोक्तो न पुनः उन्मादरोगाभिप्रायेणेति ॥ १० ॥
गङ्गाधरः - अथागन्तु जोन्मादमाह - देवर्षीत्यादि । देवादीनामभिघर्षणं वाचाभिभवकरणम् । रक्षोऽत्र द्विविधं राक्षसब्रह्मराक्षसभेदात् । मिथ्याकृतं अयथाविधिना कृतं नियमत्रता' द । तथा पूर्व्वदेहे मिथ्याकृतं कर्म च उन्मादजन्मन्यागन्तुर्नामहेतुः । एते हेतवः प्रागेवोन्मदयन्ति पश्चादोषा अनुबध्नन्ति न तु प्रागेव दोषान् कोपयन्ति तत उन्मादयन्तीति दोषजादः । एभ्यो देवादिभ्यः स्यादत आह समस्तैरिति । विरुद्ध भैषज्यमिति विरुद्धत्वाद विवज्ज्येः । केचिदख तादृकशब्देन य एव समस्तहेतुजः सव्र्वलक्षणश्च स एव वज्ज्येभेषजस्य हेतुलक्षण इति वदन्ति ॥ १० ॥ : चक्रपाणिः -- देवर्षीत्यादिना आगन्तून्मादमाह । ये चासंख्येया ग्रहगणाः सुश्रुतोक्तास्ते इह आविष्कृता विज्ञेयाः । वक्ष्यति च इत्यपरिसंख्येयानां ग्रहाणामाविष्कृततया ह्यष्टावेते व्याख्याता इति । अत्र च रक्षःशब्देन राक्षसब्रह्मरक्षसोर्ग्रहणम्, ब्रह्मराक्षसे समस्ता एवोक्ताः । अभिघर्षणमावेशः । नियमेत्यादिना ऐहिकं कर्म देवाद्यवेशकारणम् । मिथ्याकृतं कर्म चेत्यनेन पूर्वजन्मकृतं कर्म आह ॥ ११ ॥
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९म अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । २७२१ अमर्त्यवाग्विक्रमवीर्यचेष्टो ज्ञानादिविज्ञानबलादिभिर्यः। उन्मादकालोऽनियतश्च यस्य भूतोत्थमुन्मादमुदाहरेत् तम् ॥१२॥ अदूषयन्त पुरुषस्य देहं देवादयः स्वैस्तु गुणप्रभावः। विशन्त्यदृश्यास्तरसा यथैव छायातपो दर्पणसूर्यकान्तौ ॥१३॥ आगन्तुभ्यो हेतुभ्यो जायते य उन्मादः स खलु दोषजेभ्यो निदानपूच्चरूपरूपवेदनोपशयविशेषान्वित आगन्तुज उच्यते॥११॥ - गङ्गाधर --तद्विशेषानाह–अमत्येत्यादि। अमर्त्या देवादयस्तेषां वाचोऽनुकारेण वाचं यो वक्ति विक्रमानुकारेण विक्रामति वीर्यानुक्रमेण वीय्यप्रकाश करोति चेष्टानुरूपेण चेष्टते च, य एवम्भूतो शानादिभिरपि देवादीनाममानां विशिष्टः। इत्येके व्याचक्षते। शानं तस्मिंस्तदिति लोके तत्त्वतो ज्ञानं स्थाणौ स्थाणरिति, आदिना पारमार्थिकतत्त्वतो शान, विज्ञानं शिल्पविषयशास्त्रविषयशानपिति। अथवा ज्ञानं बुद्धिस्तर्कवितर्कविचारादितो निश्चयात्मिका यया व्यवस्यति कत्तुं वत्त वा । आदिना धृतिस्मृत्यहङ्काराः। विज्ञानं प्रज्ञा पारमाथिकतत्त्वज्ञानमात्मादिचतुविंशतितत्त्वतन्मयस्थावरजङ्गममिदं सर्व मिथ्याभूतं लोके सत्यमिति । बलं सामर्शम् । आदिना पौरुषग्रहणधारणादि । एभिरेवामर्त्यवाग्विक्रमवीर्य चेष्टावान् यः पुरुषः खलु शानतोऽमर्त्यवद्वक्ति स्मृतितो धैर्यतश्चाहङ्कारतश्चामर्त्यवद्वक्ति तथा विज्ञानतश्चामर्त्यवद्वक्ति बलतश्चामर्त्यः वद्विक्रामति वीर्यश्च शक्तिं दर्शयति तथा चामर्त्यवद्धलतश्चेष्टते । तथोन्मादकालो यस्य तस्यैव पुरुषस्यानियतस्तं भूतोत्थमुपादमुदाहरेत् इति सामान्यं भूतोन्मादलक्षणम् । भूतानि देवादयो ग्रहाः। उक्तश्च सुश्रुते । “गुह्यानागतविज्ञानमनवस्था सहिष्णुता। क्रिया वाऽमानुपी यस्मिन स ग्रहः परिकीर्त्यते॥" इति ॥१२॥ .. गङ्गाधरः-ननु देवादयः कथं गृह्णन्ति न च दृश्यन्त इत्यत आह–अदूषयन्त इत्यादि। देवादयो ग्रहाः पुरुषस्य देहमदृषयन्त एव स्वैगुणप्रभावैरदृश्या एव - चक्रपाणिः- अमर्त्यत्यादिनागन्तूनां सामान्यलिङ्गान्याह। भमत्त्यैरमनुष्यैर्वागादिभिर्लक्षित भृतोत्थमुदाहरेत् । अनियत इति वातिकादिवत् आहारजीर्णादिकालवन कालनिश्चयः। ये तु नियत इति पठन्ति, तेषां वक्ष्यमाणनियततिथ्यादीनां ग्रहणमभिप्रेतम् ॥ १२॥ .. .. .
चक्रपाणि:-अदूषयन्त ईषद दूषयन्तः । गुणप्रभावैरिति अनियमादिगुणप्रभाव।। वरस्म
For Private and Personal Use Only
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
चरक संहिता ।
२७२२
[ उन्मादचिकित्सितम्
आघातकालास्तु सपूर्व्वरूपाः प्रोक्ता निदानेऽथ सुरासुरैश्च । उन्मादरूपाणि पृथनिबोध कालञ्च गम्यान् पुरुषांश्च तेषाम् ॥१४
-
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
तद् यथा -- सौम्यदृष्टिं गम्भीरमधृष्यमकोपनमखप्नम् अभोजनाभिलासिनमल्पस्वेद मूत्रपुरीषवातं शुभगन्धं फुल्लपद्मसन्तस्तरसा वेगेन विशन्ति । यथा स्वगुणप्रभावैश्छाया दपणं विशति, आतपः सूर्यकान्तं विशति न च दृश्यते तद्वदिति ॥ १३ ॥
गङ्गाधरः- यदा देवादय एवमाघ्नन्ति तदाह-- आघातकालास्त्वित्यादि निदाने पूर्व्वमाघातकालाः सपूर्व्वरूपाः प्रोक्ताः । निदानस्थाने” हुन्मदयिष्यता इत्यादिना अभिघातकाला व्याख्याता भवन्तीत्यन्तेन प्रोक्ताः । पूर्वरूपाणि च देवगोब्राह्मणतपस्विनां हिंसारुचित्वमित्यादिना पूर्वरूपाणि भवन्तीत्यन्तेन प्रोक्तानि । अथ सुरासुराद्य श्रोन्मादरूपाणि पृथक् प्रत्येकं निबोध । तेषां ग्रहणकालं गम्यां पुरुषान् निबोध । इति । अत्र सुरक्षासुराश्चेति । सुरो देव: असुरा देवभिन्नाः ऋषिगन्धर्व्वादयः सप्त । पुरुषनिर्देशदर्शनात् न खसुरा देवशत्रवः । सुश्रुते तु देवशत्रुग्रहणलक्षणमुक्तं न च ब्रह्मराक्षसग्रहणमुक्तमिह तु तदुक्तं न च देवशत्रुग्रहणम् उक्तमिति विरोधो न ज्ञ ेयः । न हि सर्व्वः सर्व्वं वक्ति, आप्तवचनादुभयमेव तथ्यमिति । यस्तु ब्रह्मराक्षस एव देवशत्रुरित्याह तन, सुश्रुतोक्ततल्लक्षणेन अत्रोक्तलक्षणभेदात् ॥ १४ ॥
वक्ष्यमाणलक्षणकालगम्य
गङ्गाधरः- अथैतदनुक्रमेण देवादिग्रहणलक्षणं पृथगाह -तः यथेत्यादि । सौम्यदृष्टिमित्यादिना देवग्रहोन्मादलक्षणम् । सौम्यरूपेण प्रसन्नभावेन दृष्टिर्यस्य तम् । गम्भीरं बुद्धप्रादिगाम्भीर्य्यापन्नम् । अभोजनाभिलासिन
1
अतिवेगेन । वृता वेगेन । दृष्टान्तद्वयमाह-- छायेत्यादि । छाया यथा दर्पणम् आतपः सूरयंकान्तम् अदूषयित्वैव अदृश्यमानप्रभावावेशौ च भवतः, तथा देवादयोऽपि देहं विशन्तीत्यर्थः ॥ १३ ॥
चक्रपाणिः - आघातकाल इत्यावेशावकाशः | इत्यादिनोक्ताः । कालस्तिथिरूपः ॥ १४ ॥
तेन निदाने तद् यथा पापकर्म्मणः समारम्भे
चक्रपाणि: - भोजनाभिलाषी न भवत्यभोजनाभिलाषी । देवादिशन्देनेह सुश्रुतमतात् देवाचनुकारिणस्तदनुचरा ज्ञेयाः । उक्तं हि सुश्रुतेन न ते मनुष्यैः सह संविशन्ति न वा मनुष्यान् कचिदाविशन्ति । ये त्वाविशन्तीति वदन्ति मोहात् ते भूतविद्याविषयादपोह्याः । तेषां
सुरादिभिश्व इति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । वदनमिति देवोन्मत्तं विद्यात् ॥ ॥ गुरुवृद्धसिद्धर्षीणामभिशापाभिचाराभिध्यानानुरूप-चेष्टाहारव्याहारं तैरुन्मत्तं विद्यात् ॥ ॥ अप्रसन्नदृष्टिमपश्यन्तं निद्रालुमप्रतिहतवचनमनन्नाभिलासिनमरोचकाविपाकपरीतश्च पितृभिरुन्मत्वं विद्यात् ॥ ० ॥ चण्डं साहसिकं तीक्ष्णं गम्भोरमधृष्यं मुखवाद्यनृत्यगीतानपानस्नानमाल्यधूपगन्धरतिं रक्तवस्त्रबलिकर्मभोजनाभिलासशुन्यमित्येवम्भूतं देवोन्मत्तं विद्यादिति। सुश्रुते चान्यथा पठितम्–“सन्तुष्टः शुचिरतिदिव्यमाल्यगन्धो । निस्तन्द्रीरवितथसंस्कृतप्रभाषी। तेजस्वी स्थिरनयनो वरप्रदाता ब्रह्मण्यो भवति च यः स देवजुष्टः॥" इति । तदप्यक्तिथमार्षखाबहुविधखाच्च ग्रहलक्षणानां, कश्चित् किञ्चिदाह न सर्वमिति ॥०॥ असुरोन्मादलक्षगमाह-गुरुद्धत्यादि । गुरवश्व वृद्धाश्च सिद्धार्थ ते ऋषयश्चेति । गुदियस्त्रयो विशेषणशब्दा ऋषिशब्दस्य यथायोग्यं, तेन कश्चिद् गुरुऋषिः कश्चिद वृद्धऋषिः कश्चित् सिद्धऋषिः। तेषां गुर्वाधषीणां यथाभिशापादयः कार्यास्तथा चेष्टाहारव्याहारा यस्य तं तैषिभिरुन्मत्तं विद्यात् । सुश्रतेन नैष उन्माद उक्तः, उक्तश्चोरगाहोन्मादः। “भूमौ यः पसरति सर्पवत् कदाचित् मृकण्यौ विलिहति जिह्वया तथैव । निद्रालगंडमधुदुग्धपायसेप्मुर्विशे यो भवति भुजङ्गमेन जुष्टः॥” इति। एतदपि न प्रत्या ख्यातव्यम् असङ्खधयानां ग्रहाणामाविष्कृततमा ह्यष्टावेवेह व्याख्याता इति ॥०॥ अप्रसन्नदृष्टिमित्यादि। अप्रसन्नदृष्टिं प्रसादरहितदर्शनम् । .. अपश्यन्तं प्रायेण लोकं प्रति दृष्टिं न करोति। अप्रतिहतवचनं न दृढ़वचनम् । सुश्रुते चान्यथा पठितः। "प्रेतेभ्यो विसृजति संस्तरेषु पिण्डान् शान्तात्मा जलमपि चापसव्यवस्त्रः। मांसेप्सुस्तिलगुड़पायसाभिकामस्तद्भक्तो भवति पितृग्रहाभिभूतः॥” इति। नैतद वितथमनेकविधत्वात् ।।०॥ चण्डमित्यादि । चण्डमुग्रम् । अधृष्यं कस्यचिदपि धर्षणवचनं न सहते। मुखवाद्यादिषु रतिर्यस्य तस्। प्रहाणां परिचारका ये कोटीसहस्त्रायुतपद्मसंख्याः। असृग्वसामांसभुजः सुभीमा निशाविहाराच तमाविशन्ति ॥ ऋषिसधर्मतया गुर्वादीनामसूनितानामप्युदाहरणम् । गुर्वाभिशापादयो यादृशेनाभिप्रायेण भवन्ति ताहक स्वरूपचेष्टादयोऽपि तैरुन्मत्तस्य भवन्तीति गुर्वादिग्रन्थाः । भनमामिलाषो नानप्रार्थना, अरोचकस्तु प्रार्थनादप्युपयोगसमये नाभिलाषः। चण्डमिति मारणा
For Private and Personal Use Only
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२७२४
| उन्मादचिकित्सितम्
चरक संहिता । हासकथानुयोगप्रियं शुभगन्धञ्च गन्धव्र्वोन्मत्तं विद्यात् ॥०॥ असकृत्स्वप्नरोदन हासिनं नृत्यगीतपाठकथान्नपान स्नानमा ल्यधूपगन्धरतिं रक्तविप्लुतानं द्विजातिवैद्यपरिवादिनं रहस्यभाषणं यक्षोन्मत्तं विद्यात् ॥०॥ नष्टनिद्रमन्न द्वेषिणमनाहारम् अप्रतिबलं शस्त्रशोणितमांसर क्तमाल्याभिलासिनं सन्तर्ज्जकं राक्षसोमत्तं विद्यात् ॥०॥ प्रहासानृतवादिनं । देवविप्रवेद्यद्रषावज्ञाभिः स्तुतिमन्त्रशास्त्रोदाहरणैः काष्ठादिभिरात्मपीड़नेन ब्रह्मराक्षसो - न्मत्तं विद्यात् ॥ ० ॥ अस्वस्थचित्तस्थानमनभिमानं + नृत्यगीतरक्तवस्त्रादिषु प्रियम् । शुभगन्धो गात्रे यस्य तम् । सुश्रुते चान्यथा पठितम् । “हृष्टात्मा पुलिनवनान्तरोपसेवी स्वाचारः प्रियपरिगतिगन्धमाल्यः । नृत्यन् वै प्रहसति चारु चाल्पशब्द गन्धर्व्वग्रहपरिपीड़ितो मनुष्यः " |||| असकृदित्यादि । असकृत् पुनः पुनर्निद्रारोदनहासा विद्यन्तेऽस्य तम् । नृत्यमातादिषु रतिर्यस्य तम् । रक्तश्च विप्लुतञ्चाश्रुपूर्णमक्षि यस्य तम् । द्विजातीन वैद्यांश्व परिवदितुं शीलमस्य तम् । रहस्यं गोपनीयं भाषितु ं शीलमस्य तम् । इति यक्षोन्मादः । सुश्रुतेऽन्यथा पठितः । " ताम्राक्षः प्रियतनुरक्तवस्त्रधारी गम्भीरो व्रतगतिरल्पवाक् सहिष्णुः । तेजस्वी वदति च किं ददामि कस्मं यो यक्षग्रहपरिपीड़ितो मनुष्यः ॥” इति || || नष्टनिद्रमित्यादि । अप्रतिबलं लोके मनुष्यः कोऽपि यस्य बलप्रतिबलो नास्ति तम् | शस्त्राद्यभिलासिनम् । सन्तर्ज्जकं सम्यक् तर्ज्जनकारकम् । एतद्राक्षसोंन्मादः सुश्रतेऽन्यथा पठितः । “मांसासृग्विविधसुराविकारलिप्सुर्निर्लज्जो भृशमतिनिष्ठुरोऽतिशूरः । क्रोधालुर्विपुलबलो निशाविहारी शौचद्विड् भवति च रक्षसा गृहोतः" || || महासेत्यादि । प्रहासवादिनमनृतवादिनञ्च पुरुषं देवादीनां पाभरेवं स्तुत्यादुदाहरणरेषां काष्ठलगुडादिभिरात्मनि पीड़नेन ब्रह्मराक्षसोन्मत्तं विद्यात् । सुश्रुतेन नॅप पठितः पठितश्चासुरोन्मादः " संवेदी द्विजगुरुदेवदोषवक्ता जिह्माक्षो विगतभयो विमार्गदृष्टिः । सन्तृष्टो न भवति त्मक, स्तुतिः स्तावको ग्रन्थः । उदाहरणमिति पठनं स्तुत्यादीनामेव । स्थानमलभमानमिति + प्रहासनृत्यप्रधानमिति पाठान्तरम् ।
• अन्नपान द्वेषिणमिति चक्रः ।
* अस्वस्थचित्तं स्यानमलभमानम् इति चक्रः ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९म अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । २७२५ हासिनं बद्धाबद्धप्रलापिनं साक्षिकूटमलिनं ® सलिलरथ्याचेलतृणाश्मकाष्ठाधिरोहणरतिं भिन्नरुक्षवर्णखरं नग्नं विधावन्तं नैकत्र तिष्ठमानं दुःखान्यावेदयन्तं नष्टस्मृतिञ्च पिशाचोन्मत्तं विद्यात् ॥ १५॥
तत्र शौचाचारतपःस्वाध्यायकोविदं नरं प्रायः शुलपतिपदि त्रयोदश्याश्च देवा धर्षयन्ति ॥०॥ नानशुचिविविक्तसेविनं धर्मशास्त्रश्रुतिकाव्यकुशलञ्च प्रायः षष्ठीनवम्योषयः॥०॥ देवचानपानजातर्दुष्टात्मा भवति च देवशत्रुजुष्टः” इति ॥ ॥ अस्वस्थचित्तेत्यादि । न स्वस्थं चित्तस्थानं हृदयं यस्य तम्। नृत्यगीतहासाः सन्त्यस्य तम्। बद्धाबद्धं सम्बन्धासम्बन्धं प्रलपितु शीलमस्य तम्। साक्षिकूटमलिनम् अक्षिकूटेन नेत्रगोलकसहितमलिनदेहं , सलिलादिषु आरोहणे रतिर्यस्य तम् । रथ्या प्रतोलिर्विशिस्वेत्यनारन्तरम्। भिन्नञ्च रुक्षश्च वर्णः स्वरश्च यस्य तम् भिन्नरुक्षवर्णस्वरम् । नग्नं परिधानवस्त्रं जहद्वर्त्तते । विधावन्तं द्रुतं गच्छन्तम् । एकत्र स्थाने तु न तिष्ठमानम् । स्वगतदुःखान्यावेदयन्तम् । नष्टस्मृतिम् । इति पिशाचोन्मादः। मुश्रुतेऽन्यथा पठितः। “उद्धस्तः कृशपरुषश्विरमलापी दुर्गन्धो भृशमशुचिस्तथातिलोलः। बह्वाशी विजनवनान्तरोपसेवी व्याचेष्टन् भ्रमति रुदन पिशाचजुष्टः” इति ॥१५॥ . गङ्गाधरः-अथैषां ग्रहणकालं ग्राह्यपुरुषांश्चाह-तत्रेत्यादि। शौचादिकोविदं नरं गम्यं प्रायः शुक्लप्रतिपदि त्रयोदश्याश्च शुक्लायां देवा धर्षयन्तीति वक्ष्यते। सुश्रुते “देवग्रहाः पौर्णमास्यामसुराः सन्ध्ययोरपि” इत्युक्तमिति । प्रायशब्देन पौर्णमास्यामपि बोध्यम् ॥०॥ स्नानेत्यादि । स्नानसेविनं शुचिवस्तुसेविनं विविक्तस्थानसेविनं धर्मशास्त्रश्रुतिशास्त्रकाव्यशास्त्रकुशलं नरं प्रायः षष्ठीनवम्योः धर्षयन्ति ऋषय इति। कचिदन्यस्यामपि स्थानमेव . नास्तीति. भाषमाणम्। बदाबद्धत्वं सम्बन्धासम्बन्धसङ्करः। तृणावमेध्यमित्यर्थः ॥ १५॥
चक्रपाणिः-तत्र शौचाचारमित्यादिनाभिगमनीयपुरुषान् कालच पृथगाह । शौच आचारो यस्थ स शौचाचारः। शौचाचारादिशुभकर्मयुक्तरचं यद्यप्युन्मादिनस्तथापि शुभकर्मतया * संकूटकूटमलिनमिति चक्रवतः पाठः ।
३४२
For Private and Personal Use Only
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७२६
चरक-संहिता। उन्मादचिकित्सितम् मातृपितृगुरुवृद्धाचार्योपसेविनं प्रायो दशम्याममावस्यायाञ्च पितरः॥०॥गन्धर्वाः स्तुतिगीतवादिवरतिं परदारगन्धमाल्यप्रियं चौक्षाचारं प्रायो द्वादश्यां चतुर्दश्याश्च ॥०॥ सत्त्ववर्णरूपगर्वशौर्ययुक्तं माल्यानुलेपनहास्यप्रियमतिवाकप्रबलं ® प्रायः शुक्ल कादश्यां सप्तम्याश्च यक्षाः ॥०॥ स्वाध्यायतपोब्रह्मचर्य्यदेवयतिगुरुपूजनारतिं नष्टशौचं ब्राह्मणवादिनं शूरमानिनं देवागारसलिलक्रीड़नरतिश्च प्रायः शक्लपञ्चम्यां पूर्णचन्द्रदर्शने च ब्रह्मराक्षसाः ॥०॥ रक्षःपिशाचास्तु हीनसत्त्वपिशुनान् स्त्रणलुब्धान् प्रायो द्वितीयातृतीयाष्टमीषु पुरुषान् छिद्रमवेक्ष्याभितिथौ प्रायपदेन बोध्यम् ॥ ॥ देवेत्यादि । देवादापसेविनं नरं पायो दशम्यां कृष्णायाम् अमावास्यायाश्च पितरो धर्षयन्ति। प्रायशब्दनान्यस्यामपि तिथौ। कृष्णपक्षे च पितर इति सुश्रुतोक्तः ॥ ॥ गन्धर्वा इत्यादि। स्तुत्यादिषु रतिर्यस्य तम् । परदाराभिगमनादिप्रियम् । चौक्षाचारश्च नरं गन्धर्वाः प्रायो द्वादश्यां चतुर्दश्याश्च धर्षयन्ति। प्रायशब्देन चान्यत्र तिथौ। तदुक्तं सुश्रुते। गन्धर्चाः प्रायशोऽष्टम्यामिति ॥ ॥ सत्त्ववर्णेत्यादि। सत्त्वं शरीरं, वर्णः शरीरस्य, रूपमाकृतिस्तैर्गर्वयुक्त शौर्ययुक्तम् । माल्यादिप्रियम्। अतिशयवाचा प्रबलश्च नरं यक्षाः प्रायः शुक्लायामेकादश्यां सप्तम्याञ्च धर्षयन्ति । प्रायशब्देन प्रतिपदि च। मुश्रुतेनोक्तं "यक्षाश्च प्रतिपद्यथ” इति ।।। स्वाध्यायेत्यादि । स्वाध्यायादिषु देवादिपूजासु चारतियस्य तम् । नष्टशौचम् । ब्राह्मणात्मकवेदवादिनम्। शूरमानिनम् । देवागारे सलिले च क्रीड़ने रतिर्यस्य तं, नरं ब्रह्मराक्षसाः प्रायः शुक्लपञ्चम्यां पूर्णचन्द्रदर्शने चानुमतौ राकायाश्च धर्षयन्ति। प्रायःपदैन अन्यत्रापि तिथौ ॥०॥ रक्षःपिशाचारिखत्यादि। ब्रह्मराक्षसादन्यानि रक्षांसि पिशाचाश्च पुनौनसत्त्वान् हीनमनोबलान् पिशुनान् स्त्रणलुब्धान् नरान् प्रायो द्वितीयातृतीयास्वष्टमीषु छिद्रं निर्जनादिस्थानस्थमवेक्ष्याभिधर्षयन्ति । प्रायः प्राक्तनकर्मवशाद् देवादिभिरुन्माद्यन्त इति ज्ञेयम । अतिवाक्करणमित्यतिभाषमाणम् । छिद्गमिति
• अतिवाकरणमिति चक्रः ।
For Private and Personal Use Only
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९म अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
૭૨૭ धर्षयन्ति ॥०॥ इत्यपरिसङ्कायानां ग्रहाणामाविष्कृततमा ह्यष्टावेव व्याख्याताः ॥ १६॥ - सर्वेष्वपि तु खल्वेतेषु यो हस्तावुद्यम्य रोषसंरम्भात् निःशङ्कमन्येष्वात्मनि वा निपातयेत् स ह्यसाध्यो विज्ञ यः। तथा यः साश्रुनेत्रो मेदप्रवृत्तरक्तः क्षतजिह्वः प्रस्नु तनासः छिद्यमानमा प्रतिहन्यमानवाणिः * सततं कूजन् दुवश्यः तृष्णातः पूतिगन्धश्च हिंसाढू स उन्मत्तो ज्ञयस्तं परिवजयेत् ॥ १७॥ पदेन रक्षांसि निशि पैशाचाश्चतुर्दश्यां विशन्ति चेति सुश्रुतेनोक्तं बोध्यमिति ॥०॥ अनुक्तग्रहानुमत्यर्थमाह-इत्यपरिसङ्घप्रयानां ग्रहाणामाविष्कृततमा ह्यष्टावेव ग्रहा व्याख्याताः। एतेनान्यत्रोक्तानामुरगग्रहादीनामप्यनुमतिः कृता । उरगग्रहलक्षणं प्राक् सुश्रुतोक्तं दर्शितम्। ग्रहणकालश्चायमुक्तः सुश्रुतेन “पञ्चम्यामपि चोरगाः” इति ॥१६॥ __ गङ्गाधरः-अथैषामसाध्यलक्षणान्याह-सर्वेष्वपीत्यादि। एतेषु सर्वेषु भूतोन्मादेषु य उन्मादी हस्तौ द्वावुद्यम्य रोषसंरम्भात् क्रोधेनारभटौं मुखादिवैकृती कृखा निःशङ्क शङ्कारहितं यथा स्यात् तथान्येषु जनेषु वात्मनि वा हन्तुं निपातयेत् स भूतोन्मादी असाध्यो विज्ञ यः। तथा यो भूतोन्मादी. साश्रुनेत्रः शिश्नात् प्रवृत्तरक्तः स्वदन्तः क्षतजिह्वः प्रस्र तनासः नासिकाभ्यां सावः स्रवेद यस्य छिद्यमानमम्मा स्वहृदयं छिद्यत इव मन्वानं प्रतिहन्यमानवाणिः परवचनं वचन हन्यते अनिष्टकर्मसु प्रवृत्तिप्रतिषेधवचनं नाङ्गीकृत्य तत् कर्म करोति, सततं कूजति, दुर्चश्यस्तृष्णातः पूतिगन्धश्चेति, स तेन ग्रहेण हिंसार्थ गृहीत इति हिंसार्थी उन्मत्तो श यस्तं परिवज्जयेन चिकित्सेत् । उन्मादकराणां भूतानां उच्छिष्टावस्थानादिरूपमवचारम् । संप्रति भूतविद्याधिकारत्वात् भौतिकोन्मादलेखस्य कथनमपीहाशून्यतार्थ दर्शयन्नाह-अपरिसंख्येयानामिति ॥ १६॥.. .... चक्रपाणि:-असाध्यभूतजोन्मादमाह-सर्वेष्वित्यादि। हिंसार्थी मारात्मकः। अप्रतिहन्यमानपाणिरिति नित्यं पाणौ हिंसार्थिनोद्यते ॥ १७ ॥ * अप्रतिहन्यमानपाणिरिसि चक्रसम्मतः पाठः ।
"पणापता
.
..
.
.......
For Private and Personal Use Only
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७२८
चरक-संहिता। उन्मादचिकित्सितम् . रत्वनकामोन्मादिनौ तुः भिषगभिचाराभिशाप्मभ्यां बुद्धा तदङ्गोपहारबलिमिश्रण मन्त्रभैषज्यविधिनोपाचरेत् । तत्र द्वयोनिजागन्तुनिमित्तयोः उन्मादयोः समासव्यासाभ्यां भेषजविधिमनुव्याख्यास्यामः ॥ १८॥
उन्मादे वातजे पूर्व स्नेहपानं विशेषवित् । . कुर्य्यादावृतमार्गे तु सस्नेहं मृदु शोधनम् ॥
त्रिविधं प्रयोजनमुक्तं निदाने हिंसाथ पूजार्थ रत्यर्थश्च। तद्विज्ञानं तत्रवाभिहितम् तत्र हिंसार्थमित्यादिना ॥१७॥ - गङ्गाधरः-शेषद्विधाग्रहे साध्यखादाह-रत्यर्चनेत्यादि। रतिकामेन गृहीत उन्मादी अर्चनाकामेन भूतेन गृहीत उन्मादी च यस्तौ द्वौ किमभिशापेनोन्मत्तौ किमभिचारणोन्मत्तो तद् बुद्धा तदङ्गानामभिचाराङ्गाणामुपहासदीनां विधिनोपाचरेत् साध्यखात्। तत्र ग्रहणप्रकारो निदानस्थाने प्रोक्तः। “आलोकयन्तो देवा जनयन्त्युन्मादं गुरुवृद्धसिद्धर्षयोऽभिशपन्तः पितरस्तु धर्षयन्तः स्पृशन्तो गन्धर्वाः समाविशन्तो यक्षा राक्षसास्वात्मगन्धमाघ्रापयन्तः पिशाचाः पुनरारुह्य वाहयन्तः” इति। अथानयोनिजागन्तुकयोचिकित्सोपदेशाय प्रतिजानीते--तत्र द्वयोरपीत्यादि। निजस्य चतुर्विधस्यागन्तुत्वेनेकविधस्य कारणस्य सेविनां समासव्यासाभ्यां भेषजविधिमनुव्याख्यास्यामः। इति प्रतिशा ॥१८॥
गङ्गाधरः-तद्यथा-उन्मादे इत्यादि। बातज उन्मादै विशेषविद् वद्यः पूर्व स्नेहपानमिह वक्ष्यमाणस्य सिद्धस्य स्नेहस्य पानं कुर्यात् कारयेत् ।
चक्रपाणिः-रत्यर्चनादिभूतगृहीतचिकित्सामाह-रतिरर्चनं तत्कामो रत्यर्चनकामः, ताभ्यामुन्मादिनौ रत्वाचनकामोन्मादिनौ । अभिचाराभिशापाभ्यां बुद्धा इत्यभिप्रायेण यः काम्यमर्थमिच्छति स रतिकामा, यस्तु पूजामिच्छति स अर्चनाकामः एवमाचारेण यः काम्यार्थप्रापयर्थं चेष्टते स रतिकामः, योऽर्चनादिकं पुष्पधूपादिकं संगृह्णाति स अर्चनाकामः । इति बुद्धा तदङ्गस्य ततेर नस्य च यदङ्गसाधनं तत्तवर्तनेन तत्सदङ्गोपहाररूपबलिना भैषज्यमन्तविधिना चोपचारः कर्तव्य इति वाक्यार्थः । तत्रत्यादिना भेषजविधानमाह ॥ १८ ॥
चक्रपाणिः-विशेषविदिति वातस्य निवारणरूपं विशेष जानन्। स्नेहपानं वातजे
-
For Private and Personal Use Only
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९म अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
२७२४ कफपित्तोद्भवेऽप्यादौ वमनं सविरेचनम् । स्निग्धविन्नस्य कर्तव्यः शुद्ध संसजनक्रमः॥ निरूहान् स्नेहवस्तिञ्च शिरसश्च विरेचनम् । ततः कुर्याद् यथादोषं तेषां भूयस्त्वमाचरेत् । हृदिन्द्रियशिरकोष्ठे संशुद्ध वमनादिभिः । मनःप्रसादमानोति स्मृति संज्ञाश्च विन्दतिः ॥ १६ ॥ शुद्धस्याचारविनशे तीक्ष्णं नावनमञ्जनम् ।
ताड़नश्च मनोबुद्धि-देहसंवेजनं हितम् ॥ न चोन्मादी विशेषविद्भवति। आत्तमार्गे तु पित्तकफाभ्यां वाते सस्नेह मृदुः शोधनं वमनविरेचनाभ्यां कुर्यात् कारयेदेव। कफपित्तोकेप्यादौ कमाजिक क्म स्निग्धखिन्नस्य कर्त्तव्यं पित्तोद्भवे च विरेचनं तस्यैव कर्तव्यम्। संसर्जनक्रमः, मण्डपेयाविलेपीक्रमेण संसर्जनं पथ्याहारं कुर्यात् । ततो वमनविरेचनाभ्यां शुद्धस्य संसजनक्रमेण जातबलस्य निरूहान् स्नेहकारिता श्वानुवासनं शिरसश्च विरेचनं तेषां भूयस्त्वं यथादोषमाचरेत्। कातिके स्नेहवस्तिभूयस्वमाचरेत् । कफे वमनभूयस्त्वं, पित्ते विरेचनभूयस्वमाचरेत् । तेषामियमाशीः। हृच्चेन्द्रियाणि च शिरश्च कोष्ठश्च इत्येतस्मिन् वमनादिमिर संशुद्धे सति स उन्मादी मनःप्रसादमामोति स्मृतिं संज्ञाश्च बिन्दतिः॥१९॥
गङ्गाधरः-यदावंशुद्धस्य चोन्मादस्तिष्ठति तत्राह-शुद्धस्येत्यादि । उक्तरूपेण शुद्धस्योन्मादिनः स्मृतिसंज्ञानामलामे खल्वाचारविभ्रंशे तीक्ष्णं नावनं नस्यमञ्जनञ्च तीक्ष्णं ताड़नश्च मनोबुद्धिदेहानां संवैजनमुद्वेगजननं दद्यादिति दर्शयति। सारेण तु तन्निषिद्धमेव, यदुक्तं-मेदाकफाभ्यामनिलो निरुदः शृशानुमचः पृथक् करोति। स्नेहं विमुश्चमबुधस्तु तस्मै संवर्डयत्येवः हि तान् विकासन् ॥ इहावृतमार्गे कुादित्यादिना विशेषमाह। सस्नेहमिसोपस्नेहा । कफपितो इति बमोमवे पित्तोजये। तत्र ककोभवे वमनम् , पित्तोभयो विवाद तेषामियादिना कल्बादीनां भूयस्त्वम्। पुनपुनः प्रयोगमाचरेत् यथादोमित्यनेन वोलभूयाय सति पुन:पुनः संयोगं कुर्यात् । शोधनकफमाह-हदित्यादि । हृदयाविशुश्या मनप्रसाकोलमिर भवत्येव ॥ १९॥
For Private and Personal Use Only
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
चरक संहिता |
-
[ उन्मादचिकित्सितम्
२७३०
यः शक्तो विनये : संयम्य सुदृढ़ : सुखैः । अपेतकाष्ठ लोहाद्य संरोध्यश्च तमोगृहे ॥ तर्ज्जनं त्रासनं दानं हर्षणं सान्त्वनं भयम् । विस्मयो विस्मृतेर्हेतोर्नयति प्रकृतिं मनः ॥ प्रदेहोत्सादनाभ्यङ्ग - धूपाः पानञ्च सर्पिषः । प्रयोक्तव्यं मनोबुद्धि-स्मृतिसंज्ञाप्रबोधनम् ॥ २० ॥ सर्पिःपानादिरागन्तोर्मन्त्रादिश्चेष्यते विधिः I अतः सिद्धतमान् योगान् शृणन्मादनिवर्हणान् ॥ २१ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
हितं भवति । तथा मनोबुद्धिदेहसंवेजनाथ तमोगृहे स उन्मादी संरोध्यव भवति । तहि किं सर्व्व एवोन्मादीत्यत आह-यः शक्तो विनये । यो विनयं कत्तुं समर्थः स उन्मादी तमोगृहे संरोध्यः । कथमित्यत आह- सुदृढ़ः सुखैः अदुःखदैः पट्ट: पाट कोष्ठेति लोके ख्यातः संयम्य बद्धा अपेतकाष्ठलोहादिप्राणहरद्रव्ये तमोगृहे रोद्धव्य इति । विनये यस्त्वशक्तस्तस्य मनोबुद्धिस्मृतिसंवेजनार्थमाह- तनमित्यादि । तर्ज्जनं वाभिस्त्रासजननं, त्रासनं राजपुरुषद्वारा भयप्रदर्शनं भयं सर्पव्याघ्रादिभिर्भयजननं, विस्मय आश्चर्यप्रदर्शनादिः । विस्मृतोर्विकारमापन्नं मनो विस्मरति तस्माद्धेतोर्मनः प्रकृतिं नयति । अपरश्चाह - प्रदेहेत्यादि । प्रदेहादिकं मनोबुद्धिरमृतिप्रबोधनं प्रयोक्तव्यम् ॥ २० ॥
गङ्गाधरः- निजोन्माद - भैषज्य विधिमुक्त्वा आगन्तुनिमित्तोन्माद - भैषज्यविधिमाह - सर्पिरित्यादि । आगन्तोरागन्तुजस्योन्मादस्य सपिःपानादिर्विधिः उक्तस्नेहपान -- मृदुशोधन -वमन विरेचन - निरूहानुवासन- शिरोविरेचन विधिः
चक्रपाणिः :- संवेजनमित्युद्वेजनम् । विनयेत् पट्टरित्यनेन पट्टबन्धनं न व्रणकारी भवतीति दर्शयति । संयम्येति यथा निःसन्तु न शक्नोति तथा स्थापनीयः । काष्टाद्यपनयनं तमोगृहे आत्मवधनिषेधार्थम् । तमोगृहञ्च शून्यगृह, तम उन्मादनिदानोतमपि रोगमहिनावस्थायां हितं भवति । सर्जनं वाचा । वासनं व्यासादिभिः । विस्मृतेर्हेतोरित्युन्माद हेतुर्भयहर्षादिः विसारकतया प्रभावान्मनः प्रकृष्टं स्वभावं नयन्ति । यथा विषमे ज्वरे ज्वरकालास्मरणं स्वरहरणम् ॥ २०-२२ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
“म अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्। २७३१ हिङ्गसौवर्चलव्योपैपिलांशै तादकम् । चतुर्गुणे गवां मूत्रे सिद्धमुन्मादनाशनम् ॥ २२॥ विशाला त्रिफला कौन्तो देवदाइँलवालुकम् । स्थिरा नतं हरिद्र द्व शारिवे द्वे प्रियङ्गुका ॥ नीलोत्पलैला मञ्जिष्ठा दन्ती दाडिमकेशरम् । तालीशपत्रं वृहती मालत्याः कुसुमं नवम् ॥ विडङ्ग पृश्निपर्णी च कुष्ठं चन्दनपद्मको ।
अष्टाविंशतिरित्यतैः कल्कैः कर्षसमन्वितैः॥ मन्त्रादिश्च विधिरिष्यते। अतो हेतोः सिद्धतमान् योगान् उन्मादनिवर्हणान शृणु ॥ २१॥
गङ्गाधरः-तत्रादौ स्नेहयोगानाह-हिङ्गित्यादि। हिनादिभिः पञ्चभिः प्रत्येकं द्विपलांशिकैर्दशपलकल्कैश्चतुगुणे गवां मूत्रे घृताढकं सिद्धमुन्मादनाशनं निजागन्तूभूयोन्मादनाशनम्। हिमाद्य घृतम् ॥ २२ ॥ ..गङ्गाधरः-विशालेत्यादि। मालत्या नवं कुसुमं मुकुलमशुष्कपुष्पं वा।
चक्रपाणिः-विशालेत्यादावष्टाविंशतिकरवं कल्कानां पाठादेव सिद्धम्, तत् किमच्यतेऽष्टाविंशतिरित्येतेः कल्कैरिति । अब यद्यपि विफलायाः प्रत्येकमेको भागो गृह्यते उत्सर्गतस्तथापि त्रिफलायाः प्रत्येकभागग्रहणदाार्थमष्टाविंशतिरित्युक्तम् । तथाहि सुश्रुते-हरीतक्यामलकविभीतकानि विफलेति परिभाषया हरीतक्यादय उच्यन्ते तथा तत्रापि जरणान्तेऽभयामेको प्रागभुक्त द्वे विभीतके। भुक्त्वा च मधुसर्पियो चत्वार्यामलकानि च। प्रयोजयेत् समामेकां त्रिफलायो रसायनम् ॥ इति वचनात् हरीतक्यादिषु त्रिफलासंज्ञा दर्शिता, तेन विफलाशब्देश द्रव्यसयमुच्यते ; तथा दशमूलशब्देन दश भेषजानि, पञ्चमूलशब्देन पञ्च। यथा यो नीलोत्पलैला मञ्जिष्टा दन्ती दाडिमकेशरमिति पदेन षड़, द्रव्याण्युच्यन्ते। मानञ्चोपदिश्यमानं प्रत्येकद्रव्यापेक्षयेह भवति। यथा गुल्मचिकित्सिते-मीलिनी त्रिफलामित्यादि यावत् च्यानो पलिकानि जलाढके ; तथागस्त्यहरीतक्यां दशमूल्यादीनां द्विपलं प्रत्येकमेव भवति। यत उपदिश्यमानं भागमानं भागप्रयोगेषु प्रतिद्रव्येष्वेव भवति न समुदाये, तथा समुक्तिस्यैव दव्यस्य मानग्रहणं, यथा-लशुनस्याविनष्टस्य तुलाई निस्तुषीकृतम्। तदर्ट दशमूलस्य पाढ़के पाचयेदपामित्यक्ष षष्ठ्यन्तत्वाद् दशमूलस्याप्राधान्यम् ; यथा राज्ञः पुरुष इत्यताप्राधान्य तेनेह विशेषतया प्रधान माम तद्विशेषणमूतञ्च देशमुलमप्रधानम्, भप्रधानरवाच म प्रत्येक
For Private and Personal Use Only
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२७३२
चरक-संहिता ।
चतुर्गुणं जलं दला घृतं प्रस्थं विपाययेत् । अपस्मारे ज्वरे काले शोषे मन्दानले नये ॥ वातरक्ते प्रतिश्याये तृतीयकचतुर्थके ।
मूत्रकृच्छ्रेषु विसर्पोपहतेषु च ॥ कण्डूपामाविषोन्मादे विषमेहंगदेषु च । भूतोपहतचिचानां गद्दानामचेतसाम् ॥ शस्तं स्त्रीणाञ्च बन्ध्यानां धन्यमायुर्बलप्रदम् । अलक्ष्मीपापरक्षोघ्नं सर्व्वग्रहविनाशनम् । कल्याणकमिदं सर्पिः श्रेष्ठं पुंसवनेषु च ॥ २३ ॥
कल्याणकं घृतम् । विशालादिभिरष्टाविंशत्या कर्षसम्मितः कल्कैश्चतुर्गुणं जलं दत्त्वा पुरावनं गव्यघृतप्रस्थं विपाचयेत् । विषोन्मादे विषे चोन्मादे च न तु विषजोन्मादे स्वतन्त्रे विषोम्मादानुक्तः । कल्याणकं घृतम् ॥ २३ ॥
नियमभागास्तेन श्रुतलशुनार्द्धमानत्वमेव दशमूलस्य भवति । यथा वा द्विपमूलतुलाई - रसेनेत्यखापि द्विपञ्चमूलस्य समुदितस्यैव तुलार्द्धविशेषणीभूतस्य काथार्थं तुलाई भागो गृह्यते । एवं सिफलाथाकायो भामास्त्रयस्त्रिकटुकस्य चेत्यत्रापि समुदिता एव तयो भागा न तु प्रत्येकं, तथाहि भागाः स्युः । तथा श्रूषणसिफलाकल्कवित्वमात्रमित्यत्र तु कल्कविशेषणीभूतत्वेन पणश्रीफळे अचानक कस्यच विल्बमानत्वम् न प्रत्येकं शुच्यादीनां हरीतक्यादीनां कल्कीकृतानां विमानत्वम् । एवमन्यचापि समुदायभागप्रमाणे आचार्याभिप्रायविशेष उन्नेयः, निद्रशे तु प्रत्येकद्रव्याणि वा पठ्यन्तां तथा प्रत्येकमेव भागो भवति अवयवप्रधानत्वापि शस्य । यदा समुदायप्रधाननिर्देशो विशेषालिख्यते तदा प्रत्येकनिद्दिष्टलिङ्गानाऋपि समुदायस्य भागो भवति । पलमेकं विदध्याच्च स्वगेलापत्र केशरादित्यत्र चतुर्थोऽप्येकमेव पलं गृहासे, न प्रत्येक्रम् । यथा तैलसर्पिषोः पलद्वादशके भृत्यस तैलसर्पिषोर्मिलितयोरेव झापलं, प्रत्येकं यथा चाल न प्रत्येकं द्रव्यप्रमाणानि तथा मानपूर्वनिर्देशं व्युत्पादयता संक्षेपेण दशितमेव । एवं व्यवस्थितेऽपि महानीलोक्त पृथक्शब्देन सिद्धस्यापि त्रिफलापूर्णमभागं दर्शयति । यथा पिप्पली नागरं पाठा पृथक् पृथक् भागान् सिपलिकानित्यस पृथक मिलि पलं करोति । तथा परिभाषासिद्धस्यापि स्नेहपूर्ण कहकभागस्याभिधानं इस तल करोति । त्रिफलाशब्देन यद्यपि द्राक्षाकाश्मीर्य्यपरूषका उच्यन्ते, यदुक्तमन्यत्र'प्रश्यामलकधाभिखिफला महती स्मृता । चक्षष्या सर्व्वदोषनी त्रसमी बृंहणी च सा
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
[ उन्मादचिकित्सितम्
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् |
एभ्य एव स्थिरादीनि जले पवैकविंशतिम् । रसे तस्मिन् पचेत् सर्पिष्टिक्षीरं चतुर्गुणम् ॥ वीराद्विमाषकाकोली- स्वयं गुप्तर्षभर्द्धिभिः । मेदया च समः कल्कैस्तत् स्यात् कल्याणकं महत् । वृहणीयं विशेषेण सन्निपातहरं परम् ॥ २४ ॥ महाकल्याणकं घृतम् ।
२७३३
गङ्गाधरः – एभ्य एवेत्यादि । एभ्यो विशालादिभ्योऽष्टाविंशतितः स्थिरादीन्येकविंशतिं द्रव्याणि प्रत्येकं समभागेन नीत्वा मिलित्वाष्टशरावं गृहीला अष्टगुणे जले पक्त्वा चतुर्थभागावशिष्टे तस्मिन् रसे काथे चतुर्गुणे गृष्टिक्षीरं चतुर्गुणं प्रस्थोन्मितं पुरातनं गव्यं सर्पिवरादिभिरष्टाभिः कल्कैः पचेत् । पक्वं तत्सर्पिर्महत् कल्याणकं नाम स्यात् । कल्याणकसंज्ञया तदुक्ताशिष इह ख्यापिता, विशेषेण वृहणीयं परं सन्निपातहरञ्चेति । वीरा पृश्निपर्णी । द्विमाषाविह सजातीयखान्मापपर्णी मुद्रपर्णी चेति । स्वयं गुप्तात्मगुप्तायाः वीजं छहणीयत्वात् । तत्रान्ये व्याचक्षते गृष्टिक्षीरचतुर्गुणवचनेनोत्सर्गसिद्धचतुर्गुणद्रवे स्नेहसाधने सिद्धे स्थिरादिकाथो भागानुक्तौ सर्पिःसम इति पञ्चगुणद्रवेऽत्र सर्पिःपाक इति । तन्न यौक्तिकमुपलभामहे । भागानुक्तौ समत्वं हि सजातीयानां कल्केषु यानि तानि समानि कल्कतया ग्राह्याणि न काथ्यसमतया । काथ्यानि काथसमतया ग्राह्याणि न कल्कसमतया न वा साध्यसमतया । तस्मादिह स्थिरादीनां रसः क्वाथः साध्यसर्पिः समतया न ग्राह्यः स्यात् । न च चतुःप्रभृति द्रवद्रव्याणीह सन्ति, चतुःप्रभृतिषु हि स्नेहसमं द्रवमुक्तं तस्मात् हस्वा काश्मर्थ्यमृद्वीका परूपक फलैर्भवेदिति तथापीह सूरषणं त्रिफला पाठा इति कृतं हरीतक्यादितिफलाया एव प्रधानतयोत्सर्गतो ग्रहणं भवति । अन्ये तु तालीशपत्रमित्यस तालीशच पतन्चेति द्रव्यद्वयग्रहणशङ्का स्यात् तेनाष्टाविंशतिपदेन स न भवत्येतदर्थमष्टाविंशतिरिति कृतम् । त्रिफलायाः प्रत्येकं ग्रहणं न्यायसिद्धमेव इति वदन्ति । अन्ये त्वष्टाविंशत्यौषधमानमिष्यत इत्यादावष्टाविंशत्यौषधसंज्ञया व्यवहारोऽस्य भवतीत्येतदर्थमष्टाविंशतिरिति कृतम् ।
For Private and Personal Use Only
गुणवचनमिह परिभाषया शुद्धजलाच्चतुर्गुणदानार्थम् ॥ २३ ॥
चक्रपाणिः - एवं स्थिरादीनीत्युक्तेर्विदारीगन्धादेः पञ्चमूलस्यापि ग्रहणं स्यादत आह-एक. विंशतिरिति । तेन कल्याणोक्तान्येवैकविंशतिर्गृह्यते । गृष्टिरेकवारप्रसूता गौः । अत क्षीरेणैव चानुर्गुण्ये प्राप्तेऽयं कषायः एकेनापि चातुर्गुव्यमित्यादिपरिभाषाया अविषयः । तेन चातुर्गुव्यपरिभाषया क्षीर
1
३४३
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७३४
चरक-संहिता ।
[ उन्मादचिकित्सितम्
जटिला पूतना केशी चारटी मर्कटी वचा । त्रायमाणा जया वीरा चोरकः कटुरोहिणी ॥ कायस्था शूकरी छत्रा सातिच्छत्रा पलङ्कषा । महापुरुषदन्ता च वयःस्था नाकुलीद्वयम् ॥ कटम्भरा वृश्चिकाली-स्थिरा अपि च घृतम् । सिद्धं चातुर्थकोन्माद - ग्रहापस्मारनाशनम् । महापैशाचिकं नाम घृतमेतद् यथामृतम् । बुद्धिस्मृतिकरञ्चैव बालानाञ्चाङ्गवर्द्धनम् ॥ २५ ॥ महापैशाचिकं घृतम् ।
साधनस्य गृष्टिक्षीरस्य सर्पिषश्च गुणवचनात् साधनसम एव साधनभूतः स्थिरादीनां रसो युक्त्या सिद्धः परिभाषया चेति । महाकल्याणक घृतम् ।। २४ ॥
गङ्गाधरः-- जटिलामित्यादि । जटिला जटामांसी । पूतना हरीतकी । केशी केशिनी शङ्खपुष्पीति लोके । चारटी कुम्भाडुलता पद्मचारिणीतिपर्य्याया ब्रह्मयष्टीत्यन्ये । मर्कटी शूकशिम्बा वीरा पृश्निपर्णी । चोरकः स्थलजचोरपुष्पी | कायस्थामलकी । शुकरी वाराही । छत्रा मधुरिका । अतिच्छत्रा शतपुष्पा । पलङ्कषा गोक्षुरकः । महापुरुषदन्ता शतमूली । वयःस्था हरीतकीभेदः । नाकुलीद्वयं, रास्नाद्वयं रास्ता सुगन्धरास्ता च । कटम्भरा कटभी शिरीषभेदः । वृश्चिकाला वृश्चिकपत्री विच्छतीति लोके । स्थिरा शालपर्णी । तैः कल्कैघृतात् पादिकैरेषाञ्च चतुगुणकाथे सिद्धं घृतं चातुर्थकादिनाशनादि भवति । महापशाचिक घृतम् ॥ २५ ॥
मानसाहचर्य्याद्वा चतुर्गुणो ज्ञेयः । केचित् त्वेकविंशतिद्रव्यवत्सर्पिस्तथैव विधिना पक्तव्यमित्य : । तत्र यतो जतूकर्णे उत्सर्गत एवास्य पाक उक्तः । द्विमाष इति माषराजमाषयोर्ग्रहणम् ॥ २४ ॥ चक्रपाणिः - जटिलेत्यादि । जटिला मांसी, पूतना हरीतकी, केशी भूतकेशी, चारटी कुम्भारुः ब्रह्मयष्टिकेयन्ये, मर्कटी शूकशिम्बी, जया जयन्ती, बीरा क्षीरकाकोली शालपर्णीत्यपरे, चोरकश्चण्डालकः, ब्राह्मी गुडूची वा, शूकरी वाराहीकन्दः, छत्रा मधुरिका, अतिच्छत्रा किंवा छत्रातिच्छत्रे द्रोणपुष्पीद्वयम्, पलङ्कषा गुग्गुलुः, शतपुष्पा, अन्ये तु विक्रान्तमुदन्ती जटिलां शतावरीमाहुः, वयःस्था सूक्ष्मैला, नाकुलीद्वयं रास्नाद्वयं,
महापुरुषदन्ता शतावरी,
For Private and Personal Use Only
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९ अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
२७३५ लसुनानां शतं त्रिंशदभयात् त्रूषणात् पलम् । गवां चर्ममसीप्रस्थमादकं क्षीरमूत्रयोः॥ पुराणसर्पिषः प्रस्थमेभिः सिद्धं प्रयोजयेत् । हिङ्गचूर्णपलं शीते दत्त्वा च मधुमाणिकाम् ॥ तदोषागन्तुसम्भूतानुन्मादान् विषमज्वरान् । अपस्मारञ्च हन्त्याशु पानाभ्यञ्जननावनैः ॥ २६ ॥
लसुनाद्य घृतम् । लसुनस्याविनष्टस्य तुलाई निस्तुषीकृतम् । तदई दशमूल्यास्तु द्वबाढ़केऽपां विपाचयेत् ॥
गङ्गाधरः-लसुनानामित्यादि। लसुनानां गुड़कशतं न तु गुड़कान्तर्गतवोजशतम् । अभयास्वस्थिहीनास्त्रिंशद गुड़काः। अपणान्मिलितात् पलं गवां चर्माणि दग्ध्वा भस्पीकृत्य मसीप्रस्थं षोड़शपलानि क्षीरमूत्रयोर्गवां क्षीरस्य चादकं षोड़शशरावं गवां मूत्रस्य चादकं षोड़शशरावम्। एभिलेसुनादिभिः सिद्धं गवां पुराणसर्पिषः प्रस्थं पक्त्वा वस्त्रेण पूतं कृखा तत्र घृतभृष्टहिङ्ग चर्णस्य पलं दत्त्वा स्थापयेत् । अथ शीते जाते तत्र घृते मधुमाणिकां कृतद्विगुणां द्वात्रिंशत् पलानि दत्त्वा मात्रया प्रयोजयेत् । तद् घृतं दोषागन्तुसम्भूतोन्मादादीनाशु हन्ति। लसुनायघृतम् ॥२६॥
गङ्गाधरः-अपरश्चाह-लसुनस्येत्यादि। लसुनस्याविनष्टस्य जलादिभिः अध्यापनगुणवीर्यस्य खगादीनां तुलार्द्ध गृहीखा दशमूल्या मिलितायास्तदर्द्ध पञ्चविंशतिपलञ्च कुट्टयिखा अपां बाढ़के द्वात्रिंशच्छरावे एकत्र विपाचयेत् ।
कटम्भरा कटभी, वृश्चिकाली उत्तोली वृश्चिकापत्री ख्याता। अल्पपैशाचिकस्याभावान्महापैशाचिकमित्यत्र महच्छब्दः पूजावचनः ॥ २५॥
चक्रपाणिः-लशुनानां शतमित्यत्र लशुनवीजानां शतं मानेन । बेषणात् पलमित्यत समुदितात् पलम् । मधुमाणिका द्रवत्वाद् द्वैगुण्येन माणिकायाः द्विकुडवरूपायाः षोड़शपलद्वयं भवति ॥ २६॥
For Private and Personal Use Only
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७३६
चरक-संहिता। [ उन्मादचिकित्सितम् पादशेषे घृतप्रस्थं लसुनस्य रसं तथा। कोलमूलकवृनाम्ल-मातुलुङ्गाकै रसः ॥ दाडिमाम्लसुरामस्तु-काञ्जिकाम्लैस्तदर्द्धकः । साधयेत् त्रिफलादारु-लवणव्योषदीप्यकैः ॥ यमानोचव्यहिङ्गम्ल-वेतसैश्च पलार्धिकः । सिद्धमेतत् पिबेच्छूल-गुल्माशेजठगपहम् ॥ बनपाण्डामयप्लीह-योनिदोषक्रिमिज्वरान् । वातश्लेष्मामयान् सर्वानुन्मादांश्चापकर्षति ॥ २७॥
लसुनाद्य घृतम्। हिङ्गाना हिङ्गपा च सकायस्थावयःस्थया। सिद्ध सपिहितं वा स्याद् वयःस्थाहिङ्गचोरकैः ॥ केवलं सिद्धमेभिर्वा पुराणं पाययेद घृतम् ।
पाययित्वोत्तमा मात्रां श्वने रुन्ध्याद गृहेऽपि वा ॥२८॥ पादशेषेऽष्टशरावकाथेऽवशिष्टे काथं वस्त्रपूतं कृला तेन काथेन पुराणं गव्यघृतप्रस्थ लसुनस्य रसश्च तथा प्रस्थं तदद्धकः प्रत्येकमद्धप्रस्थैः कृतद्वैगुण्यैः कोलादीनां रसैर्दाडिमाद्यम्लेश्चाद्ध प्ररथैः शरावद्वयमितैः पलाद्धिकैस्तु त्रिफलादिभिः कल्कः साध्येत् । दीप्यकं क्षेत्रयमानी। यमानी तु वनयमानी। सिद्धमेतद् घृतं पिबेत् । शूलेत्याद्याशीः। इति लसुनाद्य घृतम् ॥२७॥
गङ्गाधरः-हिडनेत्यादि। “हिपर्णी वेणुपत्री नाड़ी हिङ्गुशिर टिका।" इति पर्यायाः। वेणुपातीक्षे। देशभेदे वांशपातीति । हिङ्गपा कायस्थावयःस्थाभ्यां सहितया हिङ्गुना च सिद्धं घृतमुन्पादिने हितमथवा वयःस्थाहिङ्ग,चोरकैः सिद्धं घृतमुन्मादिने हितमिति । कायस्था सूक्ष्मैला। वयःस्था विभौतकी। चोरकः पृक्का लता पिडङ्ग इति लोके। अथवा केवलं पुराणं गव्यं घृतम्
चक्रपाणिः-तदई दशमूलस्येति पञ्चविंशतिपलानि । लशुनरसादीनां प्रत्येक प्रस्थमानत्वं ज्ञेयम् ॥ २७ ॥
चक्रराणिः-हिङ्गुना हिङ्गुपयेत्येकं घृतम्। सकायस्थावयःस्थयेति द्वितीयम्, वयःस्थेयादिना तृतीयम् । हिडपर्णी वंशपत्रिका। वयःस्था ब्रह्मी, कायस्था सूक्ष्मैला ॥ २८ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९२ अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्। २७३७ उग्रगन्धं पुगणं स्याद् दशवर्षस्थितं घृतम्। । लाचारसनिभं शीतं प्रपुराणमतः परम् ॥ २६ ॥ एतानौषधयोगान् वा विधेयत्वमगच्छति। अञ्जनोत्सादनालेप-नावनादिषु योजयेत् ॥ ३०॥ शिरीषं मधुकं हिङ्ग लसुनं तगरं वचाम् । कुष्ठश्च वस्तमूत्रेण पिष्टं स्यानावनाञ्जनम् ॥ तद्वद व्योषं हरिद्रे द्वे मञ्जिष्ठाहिङ्गसौंपाः। शिरीषवीजञ्चोन्माद-ग्रहापस्मारनाशनम् ॥ ३१ ॥
नस्यमञ्जनश्च।
उन्मादिनं पाययेदथवैभिरुक्तः सिद्धं कल्याणकादिकं पाययेत्। पाययिता उत्तमा मात्रामहोरात्रेण जीयेति यावन्मात्रं घृतं तावन्मात्रामुत्तमा मात्र पाययिता वभ्र गत्तेऽथवा गृहे तमुन्मादिनं रुन्ध्यात्। ततो मनोबुद्धिस्मृति सम्भवः स्यात् ॥२८॥
गङ्गाधरः-पुराणघृतविज्ञानमाह-उग्रगन्धमित्यादि। अतः परं दशवर्षातीत प्रपुराणं स्मृतम् । तन्त्रान्तरे वर्षातीतच घृतं पुराणमुक्तम् । तद्यथा-वल्पाभिष्यन्दि मधुरं बल्यं संवत्सरोषितम् । अल्पोत्क्लेशश्च दोषाणां पुराणं तत् प्रकीर्ति तम् । इत्येतल्लक्षणं पुराणमुन्मादादन्यत्र युक्तं, दशवर्षादिस्थं पुराणन्तुन्मादादौ सर्वत्र यौगिकमित्यभिप्रायेणेह लक्षणमुक्तम् ॥२९॥ ___ गङ्गाधरः-तानित्यादि। एतान् कल्याणकादिस्नेहयोगान् पानतो यदि विधेयर कर्तव्यतामगच्छति यदि पानादितया प्रयोगं कत्तुं न शक्नोति, व्याधिताधीनं हि पानं, यदुान्मादी न पिबेत् तदा खल्वेतानेव कल्याणघृतादीन् औषधयोगान् अञ्जनादिषु योजयेत् ॥३०॥
गङ्गाधरः-अपरोषधयोगानाह-शिरीषमित्यादि। शिरीषस्य वीजम् नावनं नस्यमञ्जनश्च देयम् । तद्वदित्यादि। सर्षपः श्वेतः। व्योषादि
चक्रपाणिः-उप्रगन्धमित्यादिकं घृतं केचिदनार्ष वदन्ति । तवृतमसाधित्तम् । एतरित्यनेन घृतसाधनद्रव्यैः। नावनञ्चाअनन्चेति नावनाञ्जनम् ॥ २९-३१॥
For Private and Personal Use Only
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७३८
चरक-संहिता। [उन्मादचिकित्सितम् पिष्टा तुल्यमपामार्ग-हिङ्गनी ® हिङ्गपत्रिकाम् । वर्तिः स्यान्मरिचाद्धांशा पित्ताभ्यां गोशृगालयोः॥ तयाअयेदपस्मार-भूतोन्मादवसर्दितान् । भूतार्तानमरातींश्च नरांश्चैव हगामये ॥ ३२ ॥ मरिचञ्चातपे मासं सपित्तं स्थितमञ्जनम् । वैकृतं पश्यतः कार्य दोषभूतहतस्मृतेः॥ ३३ ॥ सिद्धार्थको वचा हिङ्ग करञ्जो देवदारु च। मञ्जिष्ठा त्रिफला श्वेता कटभीत्वक कटुत्रिकम् ॥ समांशानि प्रियङ्गुश्च शिरीषो रजनीद्वयम् ।
वस्तमूत्रेण पिष्टोऽयमगदः पानमञ्जनम् ॥ शिरीषान्तं तद्वद् वस्तसूत्रेण पिष्टं नावनाञ्जनं स्यात्। योगट्टयाशीः-उन्मादग्रहापस्मारनाशनमिति ॥ ३१॥ ___ गङ्गाधरः-पिष्ष्ट्वेत्यादि। हिङ्गपत्रिकामूलम् । अपामार्गादीनां त्रयाणामेकैकभागो मरिचस्यार्द्ध भागः। इदं चतुष्कं गोपित्तशृगालपित्ताभ्यां पिष्टवा वतिः स्यात्, तया वा अञ्जयेत् । भूतार्तान् विषमज्वरादिषु भूतानुबाधेन आन्।ि अमरातन देवग्रहनवग्रहस्कन्दादिग्रहान्।ि दृगामये नेत्ररोगे चाञ्जयेत् ॥३२॥
गङ्गाधरः-मरिचमित्यादि। दोषभूताभ्यां हतस्मृतेजनस्य वैकृतं कुटिलादिभावेन पश्यतोऽञ्जनं मासं व्याप्य गोशृगालयोः पित्तसहितं मरिचमातपे स्थितं सिद्धं तदञ्जनं कार्यम् ॥३३॥
गङ्गाधरः-सिद्धार्थक इत्यादि। सिद्धाथः श्वेतसषपः। करञ्जः गोकरञ्जफलम् । श्वेता श्वेतापराजिता। कटभीलक क्षक्षशिरीषभेदस्य लक् । शिरीषो वृहवृक्षशिरीषलक । सर्वाणि समांशानि वस्तमूत्रेण पिष्टः सन्नगदो
चक्रपाणिः-हिङ्गालमित्यतालं हरितालम् । अमरात्तींश्चेत्यत्र देवगृहीतम्। दोषेण भूतेन वा हता स्मृतिर्यस्य स दोषभूतहतस्मृतिः ॥ ३२॥३३॥ * हिङ्गालमिति चक्रतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९म अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्। २७३४ नस्यमालेपनञ्चैव स्नानमुद्वर्त्तनं तथा । अपस्मारविषोन्माद-कृत्यालक्ष्मीज्वरापहम् ॥ भूतेभ्यश्च भयं नास्ति राजद्वारे च शस्यते। सर्पिरतेन सिद्धं वा सगोमूत्रं तदर्थकृत् ॥ ३४॥
सिद्धार्थादिः। प्रसेके पोनसे गन्धैधूमवतिं कृतां पिबेत् । वरेचनिकधूमोक्तैः श्वेताद्यैर्वा सहिङ्गुभिः ॥ ३५ ॥ शल्लकोलूकमार्जार-जम्बूकवृकवस्तजैः । मूत्रपित्तशकुल्लोम-नखैश्चर्मभिरेव च ॥ सेकाञ्जनं प्रधमनं नस्यं धूमञ्च कारयेत् ।
वातश्लेष्मात्मके प्रायः पैत्तिके तु प्रशस्यते ॥ नाम भवति । तस्य पानादिकमपस्माराद्यपहम् । पानादितो भूतेभ्यो भयं नास्ति राजद्वारे च प्रियो भवन् शस्यते। एतेन सिद्धार्थकादिना कल्केन गोमूत्र. चतुगुणं सिद्धं सपिर्वा तदर्थकृत् अपस्मारादिरोगापहं भूतेभ्यो भयं नास्ति राजद्वारे च शस्यत इति सिद्धार्थकादिरगदो घृतश्च ॥३४॥ .. ___ गङ्गाधरः-प्रसेक इत्यादि । दोषभूतोपहतचेतसां मुखप्रसेके पीनसे च जाते वैरेवनिकधूमविधौ सूत्रस्थाने उक्तैर्गन्धैः द्रव्य॑धूमवर्ति कला पिबेत् पाययेत् । अथवा सिद्वार्थादिगणे श्वेताद्यः श्वेता कटभीखक कटुत्रिकं प्रियङ्ग शिरीषो रजनीद्वयैः सह हिङ्गभिः पिष्ट्वा धूमवर्ति कृला पिबेत् ॥ ३५॥
गङ्गाधरः--शल्लकेत्यादि। शल्लका शेजाड़ । उलकः पेचकः। टकः क्षुद्र व्याघ्रः। वस्तश्छागः । एषां मूत्रादिभिर्यथायोग्यं सेकादिकं वातश्लेष्मात्मके
. चक्रपाणिः-अगद इति विप इव । कृत्याभिचारः । राजद्वारे शस्यत इति वशीकरणत्वात् ॥३५ . चक्रपाणिः-गन्धैरित्यगुर्वाद्यः सागरवर्जितः। उक्तं हि सूत्रस्थाने धूमविधौ गन्धाश्चागुरुपताभ्यामिति । श्वेताद्यै रिति श्वेता ज्योतिष्मती चैव हरितालं मनःशिला इति सूत्रोक्तः ॥३५॥
For Private and Personal Use Only
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक-संहिता। उन्मादचिकि सतम् तिक्तकं जीवनीयश्च सर्पिः स्नेहश्च मिश्रकः । शीतानि चानपानानि मधुराणि मृदूनि च ॥ ३६ । ३७॥ शङ्खकेशान्तसन्धौ वा मोक्षयेजज्ञो भिषक् सिराम् ॥ ३८ ॥ उन्मादे विषमे चैव ज्वरेऽस्मार एव च। घृतमांसवितृप्तं वा निवाते स्थापयेत् सुखम् ।
त्यक्ता स्मृतिमतिभ्रशं संज्ञां लब्ध्वा प्रमुच्यते ॥ ३६॥ वातात्मके श्लेष्मात्मके प्रायः कारयेत् । पैत्तिके तु प्रशस्यते किमिति तदा - तिक्तकं नाम सर्पिर्जीवनीयं नाम सर्पिमिश्रकः स्नेहो नाम च शीताः मधुराणि मृदूनि चानपानानि शस्यन्ते ॥ ३६॥ ३७॥
गङ्गाधरः-शङ्खत्यादि। तथा पैत्तिकेऽस्मिन् उन्माद शो भिषक् शङ्खकेशान्तयोः सन्धौ या सिरा तां वा मोक्षयेत् ।। ३८॥
गङ्गाधरः-उन्माद इत्यादि। उन्माद दोषभूतजे विषमे ज्वरे चापस्मारे च घृतमांसाशनेन वितृप्तं जनं निवाते गृहे सुखं स्थापयेत् । तेन हुन्मादी विषमज्वरौ चापस्मरी च स्मृतिमतिभ्रशं त्यक्त्वा संज्ञां लब्ध्वा तेभ्यो रोगेभ्यः प्रमुच्यते ॥ ३९॥
चक्राणिः-शल्लकादीनां यथासम्भवं मूत्रादीनि ग्राह्याणि। तितकं महातितकं षट्पल रूपं, जीवनीथं सर्वाितरक्ते वक्ष्यते ॥३६॥३७॥
चक्रपाणिः - शङ्ख केशान्ते च सन्धिः शङ्खकेशान्तसन्धिः। तल च प्रत्यासन्नमर्मपरित्यागेन मुश्रुतोक्तं सिराविभागमवलोक्य सिराव्यधः कर्त्तव्यः ॥ ३८ ॥ - चक्रपाणिः-मांसच यद्यपि निवृत्तामिपमद्यो य इत्यादिनोन्मादे निषिद्धं तथाप्येवं विधेन प्रयोगेण मांसयोगमाह, यथा भयहर्षयोरुन्मादकारणत्वेऽपि तौ पुनरुन्मादे विधेयत्वेनोच्येनेसान्त्वनं हर्षणं भयम् इत्यादिना। अन्ये तु निवृत्तमांसत्वमागन्तून्मादप्रशमनमिति ब्याख्याभयन्ति । सेनेह निजे मांसविधानेऽनवरोध इति व्याख्यानयन्ति। अन्ये तु मांससेवथोन्मादो भवतीति निवृत्तामिषमयो य इत्यनेनोच्यते । सोपदेशन्तु मांसमुन्मादप्रशमनमिति भिन्नविषयतया म विरोध इति वर्णयन्ति । किन्तु निदानोक्तस्यापि मांसस्य स्क्जन्यच्याधिप्रशमकर सविरोधमेव, तेन पूर्वमेव समाधानमख समीचीनमिति पश्यामः ॥३९॥
For Private and Personal Use Only
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९म अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्।
आश्वासयेत् सुहृद वा तं वाक्यैर्धर्मार्थसंहितैः। ब्रूयादिष्टं विनाशं वा दर्शयेदभूतानि च ॥ ४०॥ बद्धं सार्षपतैलाक्तमुत्तानश्चातपे न्यसेत् । .. कपिकच्छाथवा तप्तैोहतैलजलैः स्पृशेत् ॥ कशाभिस्तायित्वा वा बद्धन्तु विजने गृहे। रुन्ध्याच्चेतो हि विभ्रान्तं तथा व्रजति तच्छमम् ॥ सर्पणोद्धृतदंष्ट्रण दान्तैः सिंहगंजैश्च तम् । त्रासयेच्छस्त्रहस्तैर्वा तस्करैः शत्रुभिस्तथा ॥ अथवा राजपुरुषा वहिर्नीत्वा तु संयतम् । त्रासयेयुर्वधेनैनं तर्जयन्तो नृपाज्ञया ॥ गङ्गाधरः-आश्वासयेदित्यादि। सुहृज्जनो वा तमुन्मादरोगिणं धर्मार्थ. संहिताक्यरावासयेत्, इष्टमभीष्टं वाक्यं वा ब्रूयात् । तथा यद्विनाशे मनोऽभिघातादुन्मादो भवनि तद्विनाशद्रव्यं प्रतिरूपं दर्शयेद अदभुतानि च दशेयेत् ॥४०॥
गङ्गाधरः- बद्धमित्यादि। उन्मादिनं सापपतलेनाभ्यक्तं कृत्वा वस्त्रादिना हस्तपादं बद्धा - त्तानं कृत्वा रौद्रे न्यसेत् शाययेत् । अथवा कपिकच्छा वानरीवीजेन सशूकेन तमुन्मादिनं स्पृशेदथवा यथा न दह्यते तथा तप्तेलौहतैलजलैः स्पृशेत् । अथवा कशाभिरश्वताइनरज्जुरूपांभिस्ताइयित्वा हस्त. पादे बद्धमुन्मादिनं विजने गृहे रुन्ध्यात्। आश्वासयेदित्यादीनामाशीरियम्भ्रान्तं हि चेतो मनस्तच्छमं व्रजति । अपरश्चाह-उद्धता दंष्ट्रा वृहद्दीर्घाकारा दन्ता यस्य, याभिदंशति सर्पस्तदन्तानुद्धत्य तेन सर्पण त्रासयेदथवा. दान्तः पोषितैर्वशीभूतः सिंहः गजैर्वा त्रासयेदथवा शस्त्रहस्तः पुरुषैर्वधायोद्यतरूपैस्वासयेदथवा तस्करः किंवा शत्रुभिस्त्रासयेत् । अथवेत्यादि। अथवा राजपुरुषाः पदातिका एनमुन्मादिनं बहिर्नीत्वा सुसंयतं बद्धं कृत्वा तजयन्तः, आशा
चक्रपाणिः-रूपादिषु विनाशमित्यादिनोद्धान्तचित्तस्य पुनश्चित्तस्थिरकरणैः स्वदेशा. नयनमेव । दृश्यते च घट्टनचलितस्य पुनर्घटनेनैव सम्यक्स्थानं, तद्वदिहापि ज्ञेयम् ॥ ४०॥
३४४
For Private and Personal Use Only
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७४२ . चरक-संहिता। [उन्मादचिकित्सितम्
देहदुःखभयाभ्यां हि परं प्राणभयं स्मृतम् । तेन तस्य शमं याति सर्वतो विस्मृतं मनः ॥४१॥ इष्टद्रव्यविनाशात् तु मनो यस्योपहन्यते । तस्य तत्सदृशप्राप्त्या सान्त्वाश्वासैः शमं नयेत् ॥ ४२ ॥ कामशोकभयक्रोध-हर्षालोभसम्भवान् । परस्परप्रतिद्वन्द्व रेभिरेव शमं नयेत् ॥ ४३ ॥ बुद्धा देशं वयः सात्म्यं दोष कालं बलाबले । चिकित्सितमिदं कुर्य्यादुन्मादे दोषभूतजे ॥ ४४ ॥ देवर्षिपितृगन्धव्वैरुन्मत्तस्य च बुद्धिमान्। ...
वर्जयेदञ्जनादोनि तीक्ष्णानि क्रूरकर्म च ॥ नृपेण कृता तव वधार्थमित्यवं भीषयन्तस्त्रासयेयुः । एषामाशिषमाह-दहेत्यादि। देहभयात् दुःखभयाच हि यस्मात् प्राणभयं परं श्रेष्ठं स्मृतम्, तेन प्राणभयेन विस्मृतं मनः सर्वतः शमं याति ॥४१॥ ..गङ्गाधरः-इष्टेत्यादि। यस्य खल्विष्टद्रव्यविनाशात् मन उपहन्यते, तस्य तत्सदृशद्रव्यप्राप्ता सान्त्ववचनर्मधुरवचनैराश्वासवचनैश्च शमं नयेत् ॥ ४२ ॥ . . गङ्गाधरः-कामशोकेत्यादि। कामादिजानुन्मादान् परस्परप्रतिद्वन्द्वरेभिः कामादिभिरेव शमं नयेत्। कामजं शोकक्रोधभयेाभिः शमं नयेत् । शोकादिजान् कामहर्ष लोभैः शमं नयेत् । - इत्येवं यथायोग्यं विद्यात् ॥ ४३॥
गङ्गाधरः-बुद्धत्यादि । देशादिकं बुद्धा दोषभूतज उन्माद इदं चिकित्सितं कुय्यात् ॥४४॥ . .
गङ्गाधरः-अत्रापवादमाह-देवर्षिपितृगन्धव्वैरित्यादि। देवादिभिरुन्मत्तस्य
चक्रपाणिः-सिंह रिति व्याघ्रः दान्तैः।. वहिरिति ग्रामवहिः। देहःखभयेभ्य इति देहदुःखकारणेभ्यः॥४१॥ .
चक्रपाणिः-इष्टद्रव्येत्यादिना पूर्दमसूसिनोऽपि अयमुन्मादः प्रकरणाचिकित्स्यते। यथा तृष्णाध्याये पञ्च तृष्णाः प्रतिपाद्य गुनजायाऽप्यधिकायाश्चिकित्सोच्यत इत्याहुः। किन्तु चिन्तादिष्टहृदय इत्यादिनोक्तोन्मादेन गृहीत एवायमर्थोऽत्र चिकित्सित इति पश्यामः । पोन्मादव्यवस्थायामस्य वातिके एवावरोध उचितः, इन्द्रब्यदिनाशस्य वातप्रकोपकारिस्वात् । एवं कामादिभवेष्वपि वाच्यम् ॥ ४२–४४ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९म अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्।
२७४३ सर्पिःपानादि तस्येह मृदु भेषजमाचरेत् । पूजां बल्युपहारांश्च मन्त्राञ्जनविधींस्तथा ॥ शान्तिकम्भेष्टिहोमांश्च जपवस्त्ययनानि च वेदोक्तान् नियमांश्चापि प्रायश्चित्तानि वाचरेत् ॥ भूतानामधिपं देवमीश्वरं जगतः प्रभुम् ।। पूजयन् प्रायशो नित्यं जयत्युन्मादजं भयम् ॥ रुद्रस्य प्रमथा नाम गणा लोके चरन्ति ये। तेषां पूजाश्च कुर्वाण उन्मादेभ्यः प्रमुच्यते ॥ बलिभिर्मङ्गलैहोमरौषध्यगदधारणैः । सत्याचारतपोज्ञान-प्रदाननियमवतः ॥
देवगुह्यकविप्राणां गुरूणां पूजनेन च । ___ आगन्तुः प्रशमं याति सिद्वैमन्त्रौषधैस्तथा ॥ ४५ ॥ तीक्ष्णान्यञ्जनादीनि क्रूरकर्मा च बुद्धिमान वर्जयेत्। सुश्रुतेऽप्युक्तम्। “न चायुक्तं प्रयुञ्जीत प्रयोगं देवताग्रहे । ऋते पिशाचादन्येषु प्रतिकूलं न चाचरेत् । वैद्यातुरौ निहन्युस्ते ध्रुवं क्रुद्धा महौजसः॥” इति। सर्पिष्पाणादि . तस्य देवषिपितृगन्धर्बादुरन्मत्तस्य मृदु भेषजञ्चेहाचरेत् । युक्तिव्यपाश्रयमुक्त्वा दवन्यपाश्रयमाह-पूजामित्यादि। पूजां देवादीनामधिदेवानां पूजामाचरेत् । तदुक्तं विशेषेण सुश्रुते तन्त्रान्तरे च, तं कारयेत् । ननु कस्य पूजादिकमाचरेदित्यत आह-भूतानामित्यादि । भूतानां देवादीनामधिपं जगतः प्रभुमीश्वरं शिवं देवं प्रायशो नित्वं पूजयन् दोषागन्तुजोन्मादजं भयं जयति। एवं रुद्रस्य प्रमथा नाम गणा ये लोके चरन्ति तेषां पूजाश्च कुणि उन्मादेभ्यो भूतजेभ्यः प्रमुच्यते। बलिभिरित्यादि। ये देवादयो गृह्णन्ति तेषां बलिभिरुपहारैः ओषधि प्रशस्तां धारयेत् । अगदश्च भूतोचितं धारयेत् । चक्रपाणि:-क्रूरमिति ताड़नादिकम् । कम्र्मेत्यादिना देवघ्यपानयचिकित्सामाह ॥ ४५ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[उन्मादचिकित्सितम
२७४४
चरक-संहिता। यच्चोपदेक्ष्यते किञ्चिदपस्मारचिकित्सिते। उन्मादे तच्च कर्त्तव्यं सामान्याद्धेतुदृष्ययोः॥ ४६ ॥ निवृत्तामिषमयो यो हिताशी प्रयतः शुचिः। निजागन्तुभिरुन्मादैः सत्त्ववान् न स युज्यते ॥ ४७॥ प्रसादश्चेन्द्रियार्थानां बुद्धयात्ममनसां तथा। धातूनां प्रकृतिस्थत्वं विगतोन्मादलक्षणम् ॥ ४८ ॥
इत्यवं बल्यादिभिर्देवादिपूजनान्तरागन्तुरुन्मादः प्रशमं याति । सिद्धमन्त्ररोष,श्व तथागन्तुरुन्मादः प्रशमं याति ॥४५॥
गङ्गाधरः-अपरश्चाह-यच्चत्यादि। सामान्याद्धेतदृष्ययोरिति वचनेनानुक्तोऽप्युन्मादहेतुरपस्मारहेतुर्य उक्तः सोऽप्युन्मादहेतुरिति ख्यापितम् ॥४६॥
गङ्गाधरः-यस्योन्मादो न भवति तदाह-निवृत्तेत्यादि। यो मत्स्यमांसभक्षणमद्यपानाभ्यां निवृत्तः शुचिश्च हिताशी च प्रयतः संयतश्च स निजागन्तुभि रुन्मादैन युज्यते॥४७॥
गङ्गाधरः-उन्मादनिवृत्तिलक्षणमाह-प्रसादश्चेत्यादि । इन्द्रियाणां प्रसादस्तथा बुद्धयात्ममनसाश्च प्रसादः। धातूनां रसरक्तादीनां प्रकृतिस्थत्वं स्वस्खमाने स्थितिः, सर्वमिदं विगतोन्मादस्य लक्षणमिति ॥४८॥
चक्रपाणिः-सामान्याद्धेतुदूष्ययोरित्युन्मादेनापस्मारेण च समहेतुमनोऽभिघातादिदृष्यच हृदयं समानमित्यर्थः ॥ ४६॥
चक्रपाणिः - निवृत्तामिष इत्यादिः व्याख्यात एवं पूर्वम् ॥ ४७ ॥
चक्रपाणिः-क्रियमाणोन्माद-चिकित्सायाः स्फोटनार्थ विगतोन्माद-लक्षणमाह-प्रसाद इत्या ॥१८॥
For Private and Personal Use Only
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९ म अध्यायः
२७४५
चिकित्सितस्थानम् ।
तत्र श्लोकः। उन्मादानां समुत्थानं लक्षणं सचिकित्सितम् । निजागन्तुनिमित्तानामुक्तवान् भिषगुत्तमः ॥ ४६॥ इत्यग्निवेशकूते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने
उन्मादचिकित्सितं नाम नवमोऽध्यायः॥६॥ गङ्गाधरः-अध्यायार्थमाह-तत्र श्लोक इति। उन्मादानामिति दोष भूतोन्मादानाम्। समुत्थानं निदानम् । भिषगुत्तमः पुनर्वसुरात्रेय इति ॥४९॥ इति वद्यश्रीगङ्गाधरकविराजकविरत्नविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ पष्ठस्कन्धे चिकित्सितस्थानजल्पे उन्मादचिकित्सित.
जल्पाख्या नवमी शाखा ॥९॥
चक्रपाणिः-- उन्मादानामिति संग्रहः ॥ ४९ ॥ इति महामहोपाध्यायचरकचतुराननश्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां रकतात्पर्य्यटीकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायाम् उन्मादचिकित्सितं
नाम नवमोऽध्यायः ॥ ९॥
For Private and Personal Use Only
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८
दशमोऽध्यायः। अथातोऽपस्मारचिकित्सितं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः ॥ १॥ स्मृतेरपगतं प्राहुरपस्मारं भिषविदः। तमःप्रवेशं बीभत्स-चेष्टं धोसत्त्वसंप्लवात् ॥ २ ॥ विभ्रान्तबहुदोषाणामहिताशुचिभोजिनाम् । रजस्तमोभ्यां विहते सत्त्वे दोषावृते हृदि ॥ चिन्ताकामभयक्रोध-शोकोद्व गादिभिस्तथा।
मनस्यभिहते नणामपस्मारः प्रवर्त्तते ॥३॥ गङ्गाधरः-उद्देशानुक्रमेण उन्मादानन्तरमपस्मारचिकित्सितमाह-अथात इत्यादि। पूववयाख्येयम् ॥ १॥
गङ्गाधरः-स्मृतरित्यादि। स्मृतेः स्मृतितोऽपैति अपस्मारः। निरादयो गताद्यर्थे पञ्चम्येति तत्पुरुषः । अपशब्दाथ इह गत इति । स्मृतितोऽपगमने प्रतिनियतं यद् भवति तदाह-तमःप्रवेशम् अन्धकारे प्रवेशो यत्र स्मृत्यपगमे सत्त्वसंप्लवान्मनसः सम्यकप्लवनाद बीभत्सा चेष्टा यत्र तमपस्मारमाहुः भिषग्विदः॥२॥
गङ्गाधरः--तस्य निदानमाह-विभ्रान्तबहुदोषाणां मानतो बहवो दोषा येषां विभ्रान्ता अस्थिरास्तेषाम्, अहितान्यशुचीनि भोक्तुं शीलमेषां तेषां, रजस्तमोभ्यां कुपिताभ्यां विहते सत्त्वे मनसि हृदि च दोषाढते शारीरदोषैः
चक्रपाणिः-व्याध्युत्पत्ताबुन्मादेन सहोत्पन्नत्वादुन्मादमनु अपस्मारचिकित्सितमुच्यते ॥१॥
चक्रपाणिः-स्मृतेरपगम इत्यादिनापस्मारसंज्ञां व्युत्पादयन् अपस्मारस्वरूपमाह। स्मृतेरपगम एव विशिनष्टि-तमःप्रवेश इति । बीभत्सचेष्ठमिति तमःप्रवेशेन ज्ञानाभावत्वाद बीभत्सविचेष्टनवत् वदनाङ्गविक्षेपणादिकादनुमितं बीभत्सचेटम् । स्मृत्यपगमादौ च हेतुमाह-धीसत्त्वविप्लवः, विप्लव: स्वरूपान्यथात्वम् ॥२॥
चक्रपाणिः-यादृशानामपस्मारो भवति तानाह-विभ्रान्तेत्यादि। विभ्रान्ता उन्मार्गगामिनो बहवश्व दोषा येषां तेषां विभ्रान्तबहुदोषाणाम् । विहते सत्व इति सच्चाख्यगुणे विहते, न तु सत्त्वशब्देन मन उच्यते। तस्य मनस्यभिहते इति ग्रहणन सिद्धिः ॥३॥
For Private and Personal Use Only
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०म अध्यायः ] चिकित्सितस्थानम् । २७४७
धमनीभिः श्रिता दोषा हृदयं पीड़यन्ति हि। संपीड्यमानो व्यथते मृढ़ो भ्रान्तेन चेतसा ॥ पश्यत्यसन्ति रूपाणि पतति प्रस्फुरत्यति । जिह्माक्षिभूः स्त्रवल्लालो हस्तौ पादौ च विक्षिपन् । दोषवेगे च विगते सुप्तवत् प्रतिबुध्यते ॥ ४ ॥ पृथग्दोषैः समस्तैश्च वक्ष्यते स चतुर्विधः । कम्पते प्रदशेद दन्तान् फेनोद्वामी श्वसित्यपि । परुषारुणकूष्णानि पश्येद् रूपाणि चानिलात् ॥
आटते, तथा नृणां चिन्तादिभिर्मनसि अभिहते, अपस्मारः प्रवत्तते। इति निदानपूर्वकसम्माप्तिः ॥३॥
गङ्गाधरः-सामान्यलक्षणमाह--धमनीभिरित्यादि । हृदयमूलाभिर्धमनीभिः श्रिता दोषा वातपित्तकफा हृदयं पीड़यन्ति, हृदये दोषैः सम्पीडयमानो मानवो भ्रान्तेन चेतसा मूढः प्रमोहं गतः सन् व्यथते । यदा मूढो भवति तदा खल्वसन्ति रूपाणि मिथ्याभूतानि रूपाणि पश्यति पतति चातिस्फुरति च। जिह्माक्षिभ्रः कुटिलाक्षः कुटिलभ्रश्च तदा भवति । स्रवल्लालश्च सन् हस्तो पादौ च विक्षिपन् वत्तेते। दोषवेगे च विगते सुप्तवत् प्रतिबुध्यते सुप्तोत्थित इव भवति ॥४॥ .
गङ्गाधरः-सङ्ख्या चोक्ता निदाने चखारोऽपस्मारा इह च स चतुविध इति तच्च पृथगदोरित्यादिना प्रोक्तम्। तत्र वातिकादिक्रमेण लक्षणमाह-कम्पत इत्यादि। यदा मूढः सन् पतति अतिस्फरति तदा कम्पते, दन्तान् प्रदशेत्, फेनोद्वामी सन् श्वसिति च, परुपाणि चारुणवणानि च रूपाणि अनिलात्
चक्रपाणिः-धमनीभिरिति यद्यपि सामान्येनोक्तं तथापि हृदयपीडायोग्यतया हृदयाश्रिता एव धमन्यो विशेषेण गृह्यन्ते। अत्र च वातादीनां प्रकोपे पृथक्पृथक् हेतु!क्तः। तस्य सन्मादसाधारणत्वेनोक्तत्वात् । उक्त हि-यच्चोपदेक्ष्यते किञ्चित् अपस्मारचिकित्सिते। उन्मादे सच कर्त्तव्यं सामान्यावतुदूष्ययोरिति। यस्त्वपस्मारस्य विशिष्टो हेतुरुन्मादात् समुदितात् सक्त, एव.॥ ४॥
For Private and Personal Use Only
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२७४६
चरक संहिता |
पीतफेनाङ्गवाक्षः पीतासृग्र पदर्शनः । सतृष्णोष्मानलव्याप्त - लोकदर्शी च पैत्तिकः ॥ शुक्लफेनाङ्गवाक्षः शीतो हृष्टाङ्गजो गुरुः । पश्यन् शुक्लानि रूपाणि श्लैष्मिको मुच्यते चिरात् ॥ सव्वैरेतैः समस्तैश्च लिङ्गेन यस्त्रिदोषजः ।
परमारः स चासाध्यो यः क्षीणस्यानवश्च यः ॥ ५ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ अपस्मारचिकित्सितम्
:
अपस्मारी पश्येत् ॥ ० ॥ पीतेत्यादि । पैसिकोऽपस्मारी पीतफेनाङ्गवदनः । यदा भ्रान्तेन चेतसा मूढः सन् पतति जिल्ह्माक्षिभ्रूः स्रवल्लालः पादौ हस्तौ च विक्षिपन्नतिस्फुरति तदा पीतफेनोद्वामी भवति । पीतासृङ्क्षक्षितभीमरुधिरवर्णरूपं मोहकाले पश्येत् । दोषवेगे विगते सुप्तोत्थित इव भवन पीताङ्गवक्तो भवति । तृष्णोष्मा तृष्णोष्मभ्यां विशिष्ट अनलव्याप्तलोकदर्शी च वर्त्तते ॥॥ शुक्लेत्यादि । श्लैष्मिकोऽपस्मारी यदा भ्रान्तेन चेतसा मूढ़ो भवति, तदा शुक्लानि कानिचिदसद्रपाणि पश्येत् । पश्यंश्च पतति जिह्माक्षिभ्र स्रवल्लालो हस्तौ पादौ च विक्षिपन्न तिस्फुरति । दोपवेगे विगते शुक्लाङ्गवक्ताक्षः शीतो हृष्टलोमा गुरुगात्रो वर्त्तते । चिरान्मुच्यते चिरकालेन प्रतिबुध्यते इति । विस्तरेण निदानस्थाने व्याख्यातः ॥ ० ॥ सान्निपातिकमपस्मारमाहसबैरित्यादि । एतैः सर्वः सर्वेषां त्रयाणां दोषाणां समस्तैर्लिङ खिदोषजोsपस्मारो शेयो न तु त्रयाणां दोषाणाम् एकदेशलक्षण; तस्मात् स चापस्मारोऽसाध्यः, ऐकदेशिक त्रिदोषलिङ्गः सान्निपातिकरोगस्तु साध्यः स्यात् । यश्चापस्मार एकैकदोषजोऽपि क्षीणजनस्य भवति, स चासाध्यः । यश्वानवः पुराणः स चासाध्यः इति । सुश्रते चोक्तम् । तद्यथा “स्मृतिर्भतार्थविज्ञानमपस्तत्परिवज्र्ज्जने । अपस्मार इति प्रोक्तस्ततोऽयं व्याधिरन्तकृत् । मिथ्यादियोगेन्द्रियार्थ- कर्म्मणामभिसेवनात् । विरुद्धमलिनाहार-विहारकुपितैर्मलैः । वेगनिग्रहशीलानामहिताशुचिभोजिनाम् । रजस्तमोऽभिभूतानां गच्छताश्च रजस्वलाम् । तथा कामभयोग-क्रोधशोकादिभिर्भृशम् । चेतस्य भिहते
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः - पृथगित्यादिना चतुर्व्विधापस्मारलक्षणमाह । पीतासृग्रूपदर्शन इति पीतलोहितरूपदर्शी । तृष्णेति तृष्णोष्मा चासो अनरुम्याप्तलोकदर्शी चेति समासः । शुक्लेति इलैष्मिक
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१०म अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
२७४६ पक्षाद वा द्वादशाहाद वा मासाद् वा कुपिता मलाः। अपस्माराय कुर्वन्ति वेगं किञ्चिदथान्तरम् ॥ ६॥
भृशम्। चेतस्यभिहते पुंसामपस्मारोऽभिजायते। संज्ञावहेषु स्रोतःसु दोष. व्याप्तेषु मानवः। रजस्तमःपरीतेषु मूढो भ्रान्तेन चेतसा। विक्षिपन् हस्तपादो च विजिह्मम्र विलोचनः। दन्तान् खादन् वमन् फेनं विताक्षः पतेत् क्षिती। अल्पकालान्तरश्चापि पुनः संशां लभेत सः। सोऽपस्मार इति प्रोक्तः स च दृष्टश्चतुर्विधः । वातपित्तकफैनणां चतुर्थः सान्निपातिकः । हृत्कम्पः शून्यता स्वेदो ध्यानं मूर्छा प्रमूढ़ता। निद्रानाशश्च तस्मिंस्तु भविष्यति भवत्यथ। वेपमानो दशेद दन्तान् श्वसन् फेनं वमन्नपि। यो ब्रूयाद् विकृतं सत्त्वं कृष्णं मामनुधावति । ततो मे चित्तनाशः स्यात् सोऽपस्मारोऽनिलात्मकः॥ तृढ़तापस्वेदमूतिौ धुन्वन्नानि विह्वलः। यो ब्र याद् विकृतं सत्त्वं पीतं मामनुधावति। ततो मे चित्तनाशः स्यात् स पित्तभव उच्यते ॥ शीतहल्लासनिद्रात्तैः पतन् भूमौ वमन् कफम्। यो ब्र याद विकृतं सत्त्वं शुक्लं मामनु धावति। ततो मे चित्तनाशः स्यात् सोऽपस्मारः कफात्मकः॥ हृदि तोद रखडतक्लेशस्त्रिष्वप्येतेषु सङ्ख्यया। प्रलापः कूजनं क्लेशः प्रत्येकञ्च भवेदिह । सव्व लिङ्गसमावायः सर्वदोषप्रकोपजे। अनिमित्तागमाद् व्याधे मनादकृते. ऽपि च। आगमाचाप्यपस्मारं वदन्त्यन्ये न दोषजम् । क्रमोपयोगाद दोषाणां क्षणिकलात् तथैव च। आगमाद वैश्वरूपाच्च स तु निवण्यते बुधैः। वर्षत्यपि यथा देवे भूमो वीजानि कानिचित् । शरदि प्रतिरोहन्ति तथा व्याधिसमुच्छयः। स्थायिनः केचिदल्पेन कालेनाभिप्रवर्द्धिताः। दर्शयन्ति विकारांस्तु विश्वरूपान् निसर्गतः। अपस्मारो महाव्याधिस्तस्माद्दोषज एव तु ॥” इति ॥५॥
गङ्गाधरः-अथास्यागमकालानाह-पक्षाद वेत्यादि । पक्षादिकालविकल्पो दोषाणां हेतुविशेषेण बलप्रकर्षापकर्षादितः स्वभावाच ॥६॥
उच्यते। चिरादिति वचनेन वातपित्तयोः अचिरेण मोक्षं सूचयति। क्षीणस्थानवश्व यः इति क्षीणस्य एकदोषजोऽप्यसाध्य इति भावः ॥५॥
चक्रपाणिः-पक्षाद्वेत्यादी ब्युत्क्रम्य कालनिर्देशेन उक्तकालादूई माक् चापस्मारवेगो भवतीति सूचयति । किश्चिदथान्तरमिति किञ्चित्कालं वेगं कुर्वन्ति स्तोककालमिति यावत् ॥ ६॥
३४५
For Private and Personal Use Only
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७५० चरक-संहिता। [ अपस्मारचिकिस्सितम्
तैरावृतानां हृत्स्रोतो-मनसां संप्रबोधनम् । तीक्ष्णरादो भिषक कुर्यात् कर्मभिर्वमनादिभिः॥ वातिकं वस्तिभूयिष्ठैः पैत्तं प्रायोविरेचनैः । कफजं वमनप्रायैरपस्मारमुपाचरेत् ॥७॥ सर्वतः सुविशुद्धस्य सम्यगाश्वासितस्य च । अपस्मारविमोनार्थ योगान संशमनान् शृणु ॥८॥ गोशकूद्रसदध्यम्ल-क्षीरमूत्रः समेघृतम् । सिद्धं पिबेदपस्मार-कामलाज्वरनाशनम् ॥६॥
पञ्चगव्यं घृतम्।
गङ्गाधरः-निदानमुक्तवा चिकित्सितमाह-तैरित्यादि। तैरपस्मारहेतुकुपितंर्दोषैराटतानां हृदयमनोवहस्रोतोमनसां सम्प्रबोधनमादौ भिषक तीक्ष्णः वमनादिभिः कम्मे भिः कुर्यात् । तदयथा। वस्तिभूयिष्ठैमनादिभिः पञ्चभिः कर्मभिः वातिकमपस्मारमुपाचरेत् । प्रायोविरेचनैः विरेचन भूयिष्ठः वमनादिभिः पैत्तमपस्मारमुपाचरेत् । वमनमार वैमनभूयिष्ठर्वमनादिभिः कफजमपस्मारमुपाचरेत् ॥७॥
गङ्गाधरः-सब्बत इत्यादि। इत्येवं सर्चत ऊधिस्तिय॑शिरोविरेचनः सुविशुद्धस्यापस्मारिणः सम्यगाश्वासितस्यापस्मारविमोक्षार्थ संशमनान् योगान् शृण ॥८॥
गङ्गाधरः-संशमनयोगानाह-गोशकदित्यादि। पुराणं घृतं समैयुत समैोशकृद्रसैर्गव्यैर्दध्यम्लगव्यक्षीरगंजमूत्रैः सिद्धमकल्कं पक्वं पिबेत् ॥ ९॥
पञ्चगव्यघृतम्।
चक्रपाणिः-तरित्यादिना चिकित्सामाह। प्रबोधनमिति दोषविरहितत्वेन सम्यक स्वव्यापारत्वम् । प्राय इत्यादौ प्रायःशब्दो विशेषार्थः । तेनान्या क्रियापि सूचिता भवति ॥७॥.
चक्रपाणिः- आश्वासितस्येति आप्यायितस्य ॥ ॥
चक्रपाणिः-गोशकृदित्यनेन दध्यादिभिरिति गोशब्दो योज्यः। तेन पञ्चगव्यमिदमल्पं भवति । साम्यञ्चात्र गोशकृद्रसादीति परिभाषासिद्धमपि स्पष्टार्थमुच्यते ॥ ९ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१०म अध्यायः
१०म अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
२७५१ ब्रह्मोरसे वचाकुष्ठ-शङ्खपुष्पीभिरेव च। पुराणमाज्यमुन्मादयमापस्मारपापनुत् ॥ १०॥ द्वे पञ्चमूल्यौ त्रिफला रजन्यौ कुटजत्वचम् । सप्तपर्णमपामार्ग नीलिनी कटुरोहिणीम् ॥ शम्पाकं फल्गुमूलञ्च पौष्करं सदुरालभम् । द्विपलानि जलद्रोणे पक्त्वा पादावशेषिते ॥ भार्गी पाठा त्रिकटुकं त्रिवृता निचुलानि च । श्रेयसीमाढकों मूवी दन्ती भूनिम्बचित्रको ॥ व शारिवे रोहिषश्च भूतीकं मदयन्तिकाम् । क्षिपेत् पिष्टाक्षमात्राणि तैः प्रस्थं सर्पिषः पचेत् ॥ गोशकुद्रसदध्यम्ल-क्षीरमूत्रैश्च तत्समः। पञ्चगव्यमिति ख्यातं महत् तदभृतोपमम् ॥ अपस्मारे ज्वरे कासे श्वयथावुदरेषु च । गुल्मार्श पाण्डुरोगेषु कामलायां हलीमके॥ शस्यते घृतमेतत् तु प्रयोक्तव्यं दिने दिने। अलक्ष्मीग्रहरक्षोघ्नं चातुर्थकविनाशनम् ॥ ११ ॥
महापञ्चगव्यं घृतम् । गङ्गाधरः-ब्रह्मीरस इत्यादि। ब्रह्मीरसे घृताच्चतुर्गुणे वचादिभिः कल्क घृतात् पादिकैः पुराणं गव्यमाज्यं सिद्धमुन्मादादिनुत् पिबेत् ॥१०॥ ब्रह्मोघृतम् ॥
गङ्गाधरः-द्वे पश्चमूल्पावित्यादि। द्वे पञ्चमूल्यौ प्राधान्याद वृहत्पञ्चमूलीस्वल्पपञ्चमूल्यौ। त्रिफला पथ्याक्षधात्रयः। रजन्यो द्वे । शम्पाकस्य फलमध्यम् । फल्गुमूलं कोठोडम्बरमूलम् । एतानि चविंशतिं द्रव्याणि प्रत्येक द्विपलानि जलद्रोणे पक्त्वा पादावशेषिते षोड़शशरावावशेषे भार्यादीन्येकोनविंशतिं
चक्रपाणिः-ब्राह्मीत्यादौ पुराणमिति घृतं विशेषेण तथा साध्यमिति विशेषः। तेन पुराणं घृतमिति साध्यं भवति ॥ १०॥ ... चक्रपाणिः-द्वे पञ्चमूले इत्यादि निर्दिष्टं पञ्चमूलद्वयं दशमूलाख्यं ग्राह्यम् । नीलिनी
For Private and Personal Use Only
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७५२
चरक-संहिता। [ अपस्मारचिकित्सितम् वचाशम्पाककैटर्य-वयःस्थाहिङ्गचोरकैः। सिद्धं पलङ्कषायुक्तं वातश्लेष्मामयापहम् ॥ १२ ॥ घृतं सैन्धवहिङ्गभ्यां वार्षे वास्ते चतुर्गुणे। मूत्र सिद्धमपस्मार-हृदग्रहायासनाशनम् ॥ १३ ॥ तैलप्रस्थं घृतप्रस्थं जीवनो : पलोन्मितः।
क्षीरद्रोणे पचेत् सिद्धमपस्मारविनाशनम् ॥ १४ ॥ द्रव्याणि कषमात्राणि पिष्ट्वा पुराणगन्धसर्पिषः प्रस्थे क्षिपेत्, तैः तं सपिषः प्रस्थं पचेत् । तत्सर्पिः समैर्गोशकृद्रसोदध्यम्लैर्गोक्षीरंगोमूत्रैश्च पचेत् ॥१॥
महापञ्चगव्यघृतम् ॥ गङ्गाधरः--वचेत्यादि। कैटय्य कट्फलं, वयःरथा विभीतकी, चोरकः स्थलजचोरपुष्पी, पलकृषा गोक्षुरा। एभिः कल्कैः सिद्धं पुराणं गव्यं घृतमित्यनुवर्तते ॥१२॥ ___ गङ्गाधरः-घृतमित्यादि। सैन्धवहिङ्गभ्यां पादिकाभ्यां - कल्काभ्यां चतुर्गुणे वार्षे वृषस्य मूत्रे वास्ते च छागस्य मूत्रे मिलिते चतुगुणे सिद्ध पक्वं घृतमिति ॥१३॥
गङ्गाधरः-अथ यमकस्नेहमाह-तैलप्रस्थमित्यादि। तिलतैलस्य प्रस्थं पुराणगव्यघृतस्य च प्रस्थं मिश्रीकृत्य यमकं जीवनीयैदशभिः प्रत्येकं पलोन्मितः क्षीरद्रोणे पचेत् ॥१४॥ नोलिका, शम्पाक आरग्वधः। द्विपलं प्रत्येकं दशमूलादीनां, तत् प्रतिपादितमेवोन्मादे। निचुलो हिजलः, श्रेयसी हस्तिपिप्पली। द्व शारिवे इति श्यामालतानन्तमूला ॥ ११॥ __चक्रपाणः- कैटयं पार्वतो निम्बः। वयःस्था गुडूची। वातश्लेष्मात्मक इति द्वन्द्वापस्मारा निर्देशाच्च वातात्मके श्लेष्मात्मके च ज्ञेयम् । अन्ये तु. गुल्मवदनुक्तमपि प्रकृतिसमसमवायारब्धद्वन्द्वजवातश्लेष्मात्मकम् अपस्मारं वदन्ति ॥ १२ ॥
चक्रपाणिः-वाचे वास्ते इति वृषे छागे मूत्रे पचेत्। अत्र च ययपि "स्त्रीणां तीक्ष्णं गुरु मूत्रं न तु पुसां तथाविधम्। पित्तांशिकाः स्त्रियो यस्मात् सौम्यास्तु पुरुषाः स्मृताः' इत्यनेन स्त्रियो मूत्रं प्रशस्तमुक्तम् । तथापीहाविशेषपरिग्रहात् पुलिङ्गयोरेव मूत्रं यौगिकमिति ॥ १३ ॥
चक्रपाणिः-तैलप्रस्थमित्यादौ पलोन्मितैः कल्कैरिति । द्रवस्थाने क्षीरस्व विद्यमानत्वात् ॥१४
For Private and Personal Use Only
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१०म अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
२७५३ कंशे तोरेचरसयोः काश्मय्येऽष्टगुणे रसे। कार्षिकैर्जीवनीयैश्च सर्पिःप्रस्थं विपाचयेत् ॥ , .. वातपित्तोद्भवं क्षिप्रमपस्मारं नियच्छति । तद्वत् काशविदारीनु-कुशक्काथशृतं घृतम् ॥ १५ ॥ मधूकद्विपले कल्के द्रोणे चामलकारसात् । तद्वत् सिद्धं घृतप्रस्थं पित्तापस्मारभेषजम् ॥ १६॥ अभ्यङ्गः सार्षपं तलं वस्तमूत्रे चतुर्गुणे। सिद्धं स्याद गोशकुन्मूत्र : स्नानोत्सादनमेव च ॥ १७॥
गङ्गाधरः-कश इत्यादि। गव्यक्षीरस्य कंशे इक्षुरसस्य च कंशे काश्मय्ये काश्मरीमूलकाथेऽष्टगुणे जीवनीयदेशभिः प्रत्येकं कार्षिकैः कल्कः पुराणगव्यसपिःप्रस्थं विपचेन्। तद्वदित्यादि। काशादीनां चतुर्णां मूलकायें चतुगुणे शृतं पक्कमकल्लं घृतं तद्वत् वातपित्तोद्भवम् अपस्मारं क्षिप्रं नियच्छति। वातोद्भवं पित्तोद्भवञ्चापस्मारम् ॥१५॥
गङ्गाधरः-मधूकेत्यादि। मधूकसारस्य द्विपले कल्के आमलकीरसाद द्रोणे सिद्धं घृतप्रस्थं तद्वत् वातपित्तोद्भवमपस्मारं क्षिप्रं नियच्छति, विशेषात् पित्तापस्मारभेषजं भवति ॥१६॥
गङ्गाधरः-अभ्यङ्ग इत्यादि। वस्तमूत्रे छागमूत्रे चतुगुणे कल्कं विना साषपं तैलं सिद्धं प्रकरणादपस्मारिणोऽभ्यङ्गः स्यादवं गोशकद्भिरुत्सादनं गोमूत्रैः स्नानमपस्मारिण इति ॥१७॥
चक्रपाणिः-कंस इत्याढ़के। काश्मयं इति गम्भारीभवे रसे । रसे इति क्वाथे। तद्वदित्यनेन पूर्वयोगफलश्रुतिं दर्शयति ॥ १५ ॥
चक्रपाणिः-तद्वत्सिद्धो घृतप्रस्थः इत्यनेन पूर्वयोगोक्त क्षिामित्याकर्षति, तेन क्षिप्र पित्तापस्मार इति फलति ॥ १६॥
चक्रपाणि:-अभ्यङ्ग इत्यादिना अकल्कमेव तैलं पक्तव्यम् । गोशकदित्यादी गोशकृतोत्सादनं गोमूत्रेण च योग्यतया स्नानम् ॥ १७ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
रिचिकित्सितम्
स
२७५४ चरक-संहिता।
चिकित्सितम् कटभीनिम्बकटुङ्ग-मधुशिय़ त्वचां रसे। सिद्धं मूत्रसमं तैलमभ्यङ्गार्थे प्रशस्यते ।। १८ ॥ पलङ्कषावचापथ्या-वृश्चीकाल्यर्कसर्षपः। जटिलापूतनाकेशी-लाङ्गलीहिङ्गचोरकैः॥ लसुनातिरसाचित्रा-कुष्ठेविड भिश्च पक्षिणाम् । मांसाशिनां यथालाभं वस्तमूत्र चतुर्गणे ॥ सिद्धमभ्यञ्जनं तैलमपरमारविनाशनम् । एतैश्चैवौषधैः कायं धूपनं सप्रलेपनम् ॥ १६ ॥ पिप्पली लवणं हिङ्ग शिग्रु हिङ्गशिराटिकाम् । काकोली सर्षपान् काक-नासां कटर्यचन्दने ॥ गङ्गाधरः-कटभीत्यादि। एवं कटभ्यादीनां चतुणों बचां रसे त्रिगुणे केचिदाहुश्चतुर्गुणे मूत्रसमं तैलं सिद्धमपस्मारिणोऽभ्यङ्गार्थे प्रशस्यते। कटभी क्षुद्रशिरीषः । कटुङ्गः श्योनाकः । मधुशियः रक्तशोमाञ्जनः । एषां प्रत्येक खचा रसस्तैलसम इति ॥१८॥
गङ्गाधरः-पलङ्कषेत्यादि। पलकषा गोक्षुरा। वृश्चिकाली वृश्चिकपत्री। जटिला जटामांसी। पूतना हरीतकी। केशी केशिनी शङ्खिनीपुष्पम् । चोरकः पिडा इति लोके। अतिरसा जलयष्टीमधु। चित्रा द्रवन्ती। मांसाशिनां पक्षिणां यथालाभं विभिः पुरीषैः । एभिस्तैलपादिकैः कल्कैवस्तमूत्रे छागमूत्रे चतुर्मुणे सिद्धं सार्षपं तैलमभ्यञ्जनमपस्मारनाशनमिति। एतैरित्यादि। एश्च पलङ्कषादिभिरौषधेरपस्मारिणो धूपनं प्रलेपनश्च कार्यम् ॥१९॥ ___ गङ्गाधरः-पिप्पलीमित्यादि । हिङ्ग, हिङ्गनिर्यासः। हिङ्गशिराटिका हिडपत्री, न तु हिङ्गनो भागद्वयम् । काकनासिकां काउया ठीति लोके। केटयं - चक्रपाणिः-कटभीत्यादौ कटभ्यादीनां चतुर्णामपि त्वचं गृहीत्वा क्वाथस्तेन विगुणः कर्तव्यः । चतुर्थस्तु दवभागेणैव स्नेहसममेव पूर्यते ॥ १८॥
चक्रपाणिः-पलङ्कषेत्यादौ पूतनायाः पूतना पूर्वायाः केशी पूतनाकेशी गोलोमीत्यर्थः । तथा यस जतूकणे पूतमाकेशी गोलोमीत्युच्यते। उक्तं हि "वृत्रिकालीपथ्यागोलोमीनाकुली. गुगगुलुकुष्ठैः सर्षपजटिलाहिड्वचामधुकचिसादिमांसादपुरीषैर्दस्तमूत्रेऽभ्यङ्गः। अतिरसा जलयष्टी. मधु। चिता दन्ती ॥ १९॥
For Private and Personal Use Only
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१७ अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
२७५५ शुनः स्कन्धास्थिनखरान् पाशुकांश्चेति पेषयेत् । वस्तमूत्रण पुष्यर्ने प्रदेहः स्यात् सधूपनः ॥ २० ॥ अपेतराक्षसीकुष्ठ-पूतनाकेशिचोरकः। उत्सादनं मूत्रपिष्टमूत्ररेवावसेचनम् ॥ २१ ॥ जलौकाशकृता तद्वत् दग्धैर्वा वस्तलोमभिः। . खरास्थिभिर्हस्तिनखैस्तथा गोपुच्छलोमभिः ॥ २२॥ कपिलानां गवां मूत्रं नावनं परमं हितम् ।
सशृगालविडालानां सिंहादीनाञ्च शस्यते ॥ २३ ॥ कट फलम् । शुनः कुक्कुरस्य स्कन्धश्चास्थि च नखराश्च । पशुकां पार्वास्थि। सर्वमिदं पुष्यानक्षत्रे वस्तमूत्रेण पेषयेत् । तेनापस्मारिणः सधपनः सर्लाङ्गे प्रदेहः। प्रलेपनाद्धापस्मारविनाशनं स्यात् ।। २० ॥ ___ गङ्गाधर-अपेतराक्षसीत्यादि। अपेतराक्षसी कृष्णतुलसी। पूतना हरीतकी। केशी केशिनी, योरकः शङ्खपुष्पी। पृक्का लता पिडङ्ग । गोमूत्रपिष्टः प्रलेपः। केव गोमूत्रैश्च सेचनम् ॥२१॥ . गङ्गाधरः-जलौकत्यादि। जतुकेति पाठे चर्मचटकपुरीषेण तद्वत् मलेपः। वस्तलोमभिर्दग्धैः पिष्टैस्तद्वत् प्रलेपः। खरास्थिभिर्दग्धैः पिष्टः प्रलेपः। हस्तिनरवैस्तथा दग्धैः पिष्टः प्रलेपस्तथा गोपुच्छलोमभिः दग्धैः पिष्टः प्रलेपः ॥२२॥
गङ्गाधरः --कपिलानामित्यादि। कपिलानां पिङ्गलगवीनां मूत्रं शृगालस्य विडालस्य च सिंहादीनां सिंहव्याघ्रतरक्षुप्रभृतीनाश्च मूत्रं नावनं नस्यम् अपस्मारिणे परमं हितमिति ॥२३॥
चक्रपाणिः--हिङ्गुशिवाटका वंशपत्रकमिति ख्याता। स्कन्धस्यास्यि पुष्यअनपेषण् न नक्षतयोगकृतसंस्कारमुपदिशति ॥ २० ॥
चक्रपाणिः-अपेतराक्षसीस्वरसः ॥२१॥ चक्रपाणिः-जलौकेत्यादौ तद्वदित्युत्सादनम् ॥ २२ ॥
चक्रपाणिः--कपिलानां गवां मूले विशेषकरं भवतीति आप्तवचनादुनीयते। सिंहादीनाच शस्यत इत्यादौ मूत्रमिति योज्यम् ॥ २३ ॥ * अभृगालविड़ालानामिति वा पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७५६
चरक-संहिता। (अपस्मारचिकित्सितम् भार्गी वचा नागदन्ती श्वेता शतविषाणिका छ । ज्योतिष्मती नागदन्ती पादोक्ता मूत्रपेषिताः। योगास्त्रयोऽतः षड़ बिन्दून् पञ्च वा नावद्भिषक् ॥२४॥ त्रिफलाव्योषपीतद्रु-यवक्षारफणिज्झकैः । श्यामापामार्गकरजैः फलमूत्रे च वस्तजे। साधितं नावनं तैलमपस्माविनाशनम् ॥ २५ ॥ पिप्पली वृश्चिकाली च कुष्ठश्च लवणानि च। भार्गी च चूर्णितं नस्तः कायं प्रधमनं परम् ॥ २६ ॥ कयस्थां शारदान् मुद्गान् मुस्तोशोरयवांस्तथा। सव्योषान् वस्तमूत्रेण पिष्टा वर्तीः प्रकल्पयेत् ॥ गङ्गाधरः--भार्गीत्यादि । भार्गी वचा नागदन्तीत्येकं नस्यम् । श्वेता शतविषाणका चेत्येकं नस्य, श्वेतापराजिता वृहदजशृङ्गीति द्वयं द्वितीयं, ज्योतिष्मतो नागदन्ती चेत्येकं तृतीयं नस्यम् । इति त्रयो योगा गोमूत्रपेषिताः । अतः षड़ बिन्दून् पञ्च विन्दुन वापस्मारिणं नावयेत् नारनं कारयेत् ॥ २४॥
गाधरः-त्रिकलेत्यादि। त्रिफलादीनां कल्कैः पादिकवस्तजे. मूत्रे चतुगुणे साधितं तिलतैलं सार्षपतैलं वा नावनमपस्मारविनाशनम्। तत्र पीतद्रर्दारहरिद्रा। फणिज्झको जम्बीरो मातुलुङ्गप्रभेदः। श्यामा त्रित् । एषां फलैः ॥२५॥
गङ्गाधरः-पिप्पलीत्यादि। वृश्चिकाली विच्छाटीति लोके। लवणानि पश्च। एतेषां चणं नस्तः काव्यमपस्मारविनाशनं परम्। प्रधमनं नस्यप्रभेदः ॥२६॥
गङ्गाधरः कयस्थामित्यादि। कयस्थादीनि समांशेन नीखा वस्तमूत्रेण पिष्ट्वा वर्तीः प्रकल्पयेत् । तया वत्या वस्तमूत्रेणेव घृष्टयाञ्जनं नत्रे दद्यात् ।
चक्रपाणिः--भार्गीत्यादौ नागदन्ती काष्ठपाटला, श्वेता श्वेतापराजिता, श्वेता विषाणिका शतावरी ॥ २४ ॥
चक्रपाणिः-त्रिफलेत्यादौ पतिद् देवदारु। लवणानि सैन्धवादि पञ्च किंवा लवणवर्गोक्तानि अथालाभं ग्राह्याणि ॥ २५ ॥ २६॥
चक्रपाणिः-कायस्थानित्यादौ शारदान् मुनानिति हारीतमुद्गाः ; ते हि प्रायः शरदि * श्वेता विपाणिका इति चक्रसम्मतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१०म अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
अपस्मारे तथोन्मादे सर्पदष्टे गरादितै । 1. विषपीते जलमृते चैताः स्युरमृतोपमाः ॥ २७ ॥ मुस्तं वयःस्थां त्रिफलां कयस्थां हिङ्ग शाद्वलाम् । व्योषं माषान् यवान् मूत्रवस्तमेषार्षभैस्त्रिभिः ॥ पिष्ट्रा कृत्वा च तां वर्त्तिमपस्मारे प्रयोजयेत् । किलासेषु तथोन्मादे ज्वरेषु विषमेषु च ॥ २८ ॥ पुष्योद्धृतं शुनः पित्तमपस्मारघ्नमञ्जनम् । तदेव सर्पिषा युक्तं धूपनं परमं मतम् ॥ २६ ॥ नकुलोलूकमार्जार-गृधकोटाहिकाकजैः । ऊणैः पक्षः पुरीषैश्च धूपनं कारयेद् भिषक् ॥ ३० ॥
२७५७
कस्था सूक्ष्मला । शारदान् मुद्गान् कृष्णमुद्गान् । जलमृते जले मग्नो मृतवद यो भवति । तल्लक्षणञ्चेदम् । विष्टब्धपायुमूर्द्धाक्षिमाध्मातोदरमेहनम् । विद्यात् जलमृतं जन्तु शीतपादकराननमिति । सव्वथा मरणे भेषजाभावात् ॥ २७ ॥
गङ्गाधरः- मुस्तमित्यादि । वयःस्थां हरीतकीं, कयस्थामामलकी, त्रिफलासंज्ञया तयोर्लाभे पुनरुक्त्या भागद्वयम् । शाद्वलं नवतृणम् । वास्तमेषार्षभैत्रिभिः मूत्रः पिवा वर्त्ति कृत्वा तामपस्मारेऽञ्जनतया प्रयोजयेत् । एवं किलासादिषु च ॥ २८ ॥
गङ्गाधरः - पुण्योद्धृतमित्यादि । यदृच्छया मृतस्य शुनः पित्तं पुष्यानक्षत्रे उद्धतमपस्मारत्रमञ्जनं भिषक् प्रयोजयेत् । तदेव पुष्योद्धृतं शुनः पित्तं पुराणसर्पिषा युक्तं धूपनं परममपस्मारघ्नं मतमिति ॥ २९ ॥
गङ्गाधरः -- नकुलेत्यादि । कीटः पाश्चात्त्यवृश्चिकः । नकुलादीनां यथासम्भवमूणैः पक्षः पुरीषैश्च धूपनमपस्मारघ्नं भिषक् कारयेत् ॥ ३० ॥
For Private and Personal Use Only
भवन्ति । वर्त्तिर्ने श्राञ्जनवर्त्तिः । विषपीत इति पीतविषे । जलपानेन मृत इति जलमृत्तः, तस्य लक्षणम् - विष्टब्धपायुरुद्ध निमाध्मातोदर मेहनम् । विद्याज्जलमृतं जन्तु शीतपादकराननम् । इति ॥ २७ ॥
चक्रपाणिः - वास्तमेषर्षभैरिति छागमेष वृषभसम्भवैः ॥ २८ ॥
चक्रपाणिः - पुष्योद्धृतमिति पुष्यनक्षत्र गृहीतं, कीटो वृश्चिकः ॥ २९ ॥ ३७ ॥
३४६
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७५८
चरक संहिता |
[ अपस्मारचिकित्सितम्
श्रभिः क्रियाभिः सिद्धाभिहृदयं संप्रबुध्यते स्रोतांसि चास्य शुध्यन्ति स्मृतिं संज्ञाञ्च बिन्दति ॥ ३१ ॥ यस्यानुबन्धरत्वागन्तुर्दोषलिङ्गाधिकाकृतिः ।
दृश्येत तस्य कार्यं स्यादागन्तून्मादभेषजम् ॥ ३२ ॥ अनन्तरमुवाचेदमग्निवेशः कृताञ्जलिः । भगवन् पूर्व्वमुद्दिष्टः सूत्रस्थाने महागदः ॥ तत्त्वाभिनिवेशयस्तद्धेत्वाकृतिभेषजम् ।
तत्र नोक्तं ततः श्रोतुमिच्छामि तदिहोच्यताम् ॥ ३३ ॥ तैरावृतानामित्यादिभि
गङ्गाधर - - अथोपसंहरति - आभिरित्यादि । रेतदन्तेर्वचनरुक्ताभिः क्रियाभिः सिद्धाभिरप्रतिहताभिरपस्मारिणो मनः सम्प्रबुध्यते । स्रोतांसि च मनोवहानि शुध्यन्ति । स्मृतिं संज्ञाञ्चायं बिन्दति ॥ ३१ ॥
गङ्गाधरः- यस्यापस्मारिणोऽनुबन्ध आगन्तुदेवादिग्रहो वत्तते, तस्य दोषलिङ्गादुक्तवातादिलिङ्गादधिकाकृतिः दृश्येत तदा तस्यागन्तून्मादस्य देवादिग्रह जोन्मादस्य भेषजं कार्य्यमिति । अपस्मारचिकित्सितं समाप्तमिति ॥ ३२ ॥
गङ्गाधरः–अथ मानसगदप्रसङ्गादत्राग्निवेशः पप्रच्छ । तद्यथा । अनन्तरमित्यादि । अपस्मारस्य सहेतुभेषजोपदेशानन्तरमनिवेशः कृताञ्जलिः सन्निदं गुरुमुवाच । भगवन् गुरो: पूर्व्वं सूत्रस्थानेऽतत्त्वाभिनिवेशो नाम यो महागद चक्रपाणिः - सम्प्रत्यपस्मारे सूत्रेणानुबन्धलिङ्गचिकित्सामाह--यस्येत्यादि । दोषलिङ्गाधिकाकृतिरिति अपस्मारोक्तदोषलिङ्गेभ्यो ऽधिक्रागन्तून्मादसदृशी आकृतिर्यस्य स तथा । नागन्तु - लिङ्गं दोषेषु भवति, न च लिङ्गं विना आगन्तुलिङ्गता सम्भवति ; ततश्चागन्त्यपस्मारः पृथड न भवति, किन्तु दोषजस्थानुबन्धरूपः । पश्चात्कालीनः स आगन्तुः । तेन चत्वार एवापस्मारा भवन्तीति यदुक्तं तस्यागन्तुरनुबन्धो भवत्येव कदाचिदिति । अनेनानुबन्धरूपतैव भूतापस्मारे दर्शिता, न तून्मादवत् स्वातन्त्रेण कर्त्तव्यं भूतानाम् । अन्यत्राप्युक्तम् - अपस्मारो महाव्याधिः तस्माद दोषत एव तु । अन्ये तु भीमदन्तादयः स्वतन्वाङ्गत्वमपस्मारलक्षणं चिकित्सा निदेशा मन्तग्रन्थं वर्णयन्ति च । न संख्यानियमश्च दोषजापस्माराणामेवं भवति ॥ ३१ ॥ ३२ ॥ चक्रपाणिः - ( अस्मिन् प्रदेशे सैन्धवाः काश्मीराः) । भगवन्नित्यनेन तत्त्वाभिनिवेशस्य लक्ष्णचिकित्साग्रन्थं पठन्ति । तच्चानार्षमिति वृद्धाः ॥ ३३ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१०म अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। २७५४
शुश्रूषवे वचः श्रुत्वा शिष्यायाह पुनव्वसुः। महागदं सौम्य शृणु सहेत्वाकूतिभेषजम् ॥ ३४॥ मलिनाहारशीलस्य वेगान् प्राप्तान् निगृह्णतः। शीतोष्णस्निग्धरुताद्यहेतुभिश्चातिसेवितैः॥ हृदयं समुपास्मृत्य मनोबुद्धेमहाशिराः। दोषाः संदूष्य तिष्ठन्ति रजोमोहावृतात्मनः॥ रजस्तमोभ्यां वृद्धाभ्यां सत्त्वे मनसि संवृते। हृदये व्याकुले दोषैरथ मूढाल्पचेतसः॥ विषमां कुर्वते बुद्धिं नित्यानित्ये हिताहिते। अतत्त्वाभिनिवेशं तमाहुराप्ता महागदम् ॥ ३५ ॥ स्नेहस्वेदोपपन्नं तं संशोध्य वमनादिभिः ।
कृतसंसर्जन मेध्यरन्नपानरुपाचरेत् ॥ ३६॥ उद्दिष्टः, तस्यातत्त्वाभिनिवेशस्य हेलाकृतिभेषजं तत्र नोक्तम्, अतस्तदिहाध्याये तूच्यताम् ॥३३॥
गङ्गाधरः-तत्रोत्तरमाह-शुश्रुषव इत्यादि। तद्वचः श्रखा पुनर्चसुरात्रेयः शुश्रूषवे शिष्यायाग्निवेशायाह । तद्यथा। महागदमित्यादि। हे सौम्य ! सहेलाकृतिभेषजं महागदमतत्त्वाभिनिवेशं शृणु ॥३४॥ - गङ्गाधरः-मलिनाहारेत्यादि । मलिनं मलकारिणमाहारं सेवितु शीलमस्य तस्य अविधार्यान् मूत्रपुरीषादिवेगान् निगृह्णतः शीतोष्णस्निग्धरुक्षादातुभिवातिसेवितैः कुपिता दोषा हृदयं समुपामृत्य मनोबुद्धेमहासिरा हृदयमूला दश संदृष्य तिष्ठन्ति। वृद्धाम्यां रजस्तमोभ्यां सत्त्वे मनसि संदृते रजोमोहावृतात्मनो रजस्तमआतमनसः पुंसो हृदये तस्मिन् दोषैाकुले मूढाल्पचेतसस्तस्य हृदयं सन्दूष्य तिष्ठन्तो दोषा नित्यानित्ये हिताहिते विषये विषमां बुद्धिं कुते। हितश्चाहितं बुध्यतेऽहितश्च हितं बुध्यते, नित्यमनित्यमनित्यं नित्यमित्येवं विषमबुद्धिस्तत्त्वाभिनिवेशप्रतिबन्धिनी बुद्धिर्भवति। तमतत्त्वाभिनिवेशं महागदमाप्ता आहुरिति ॥३५॥
गङ्गाधरः-अस्य चिकित्सामाह-स्नेहस्वेदेत्यादि।स्नेह क्रियास्वेद क्रियाभ्या.
For Private and Personal Use Only
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पारचिकित्सितम्
२७६० - चरक-संहिता।
ब्रह्मीखरसयुक्तं यत् पञ्चगव्यमुदाहृतम् । तत् सेव्यं शङ्खपुष्पी वा यच्च मेध्यं रसायनम् ॥ ३७॥ हृदयरयानुकूलाश्च कथाः सिद्धार्थवादिनः । संयोजयेयुर्विज्ञानं धैर्यस्मृतिशमादिभिः ॥ ३८॥ प्रयोज्यं तेललशुनं पयसा वा शतावरी । ब्रह्मीरसः कुष्ठरसो वचा वा मधुसंयुता ॥ ३६ ॥ दुश्चिकित्स्यो ह्यपस्मारश्चिरकारी महागदः।
तस्माद रसायनरेनं प्रायशः समुपाचरेत् ॥ ४०॥ मुपपन्नं तमत्त्वाभिनिवेशिनं वमनादिभिः संशोध्य कृतसंसर्जनं मण्डादिक्रमेण कृताहारसंसर्जनं मेध्यमेधाहितैरन्नपानः पथ्यैरुपाचरद वैद्यः। ततो ब्रह्मीस्वरसयुक्तं यद् घृतमुदाहृतमिहाध्याये प्राक् ब्रह्मीरसे वचाकुष्ठशङ्खपुष्पीभिरेव च। पुराणमाज्यमन्माद-यक्ष्मापस्मारपापनुदिति ; तथा पञ्चगव्यं स्वल्पपश्चगव्यं महापञ्चगव्यञ्च यद् घृतमुदाहृतं तत् सेव्यमतत्त्वाभिनिवेशिना, शङ्खपुष्पी वा शङ्खपुष्पी स्वरसादिकल्पेन सेव्या। एवं यच्च मेध्यं मेधाकामीयं रसायनं तच्च सेव्यमिति ॥३६॥ ३७॥
गङ्गाधरः-हृदयस्येत्यादि। सिद्धाथवादिनः पण्डितजनस्य मनोऽनुकूलाः कथाः प्रबन्धकल्पनास्ताः संयोजयेयुः। एवं धैर्यादिभिर्विज्ञानं संयोजयेयुरिति ।।३८॥
गङ्गाधरः-प्रयोज्यमित्यादि। तिलतैलमिश्रितं लसुनकल्कमस्य भक्षयितुं प्रयोज्यम् । पयसा शतावरी वा प्रयोज्या। कल्क विधानेन ब्रह्मीस्वरसो वा प्रयोज्यः कुष्ठस्वरसो वा। तथा मधुसंयुता वचा वा प्रयोज्या ॥३९॥
गङ्गाधरः-दुश्चिकित्स्य इत्यादि। अपस्मारो व्याधिदुश्चिकित्स्यः । महागदोऽतत्त्वाभिनिवेशश्चिरकारी चिरानुबन्धी, तस्माद्रसायनर्मेधाकामीयादिभिरेनमतत्त्वाभिनिवेशिनमपस्मारिणञ्च समुपाचरेत् ॥४०॥
चक्रपाणिः-तेललशुनादयः पञ्च योगाः। (पिबन् ) चिरकारी चिरानुबन्धी। चिकित्सा दर्शयति ॥३८-४०॥
For Private and Personal Use Only
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१०म अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
२७६१ जलाग्निद्रु मशैलेभ्यो विषमेभ्यश्च तौ सदा। रक्षेदुन्मादिनञ्चव सद्यः प्राणहरा हि ते ।। ४१॥
तत्र श्लोको। हतुः कुर्वन्त्यपस्मारं दोषाः प्रकुपिता यथा। सामान्यतः पृथक्त्वाच्च लिङ्ग तेषाश्च भेषजम् ॥ अतत्त्वाभिनिवेशस्य प्रोवाच वदतां वरः । प्रजाहितार्थ भगवानपस्मारचिकित्सिते ॥४२॥ . इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने
अपस्मारचिकित्सितं नाम दशमोऽध्यायः ॥ १०॥ गाधरः-उन्मादादिषु सद्यःमाणहरणान्याह-जलानीत्यादि। तापित्यपस्मारिणमतत्त्वाभिनिवेशिनश्च । सद्यःमाणहरा हि ते जलान्यादय इति ॥४१॥
गङ्गाधरः-अध्यायार्थमाह-तत्र श्लोकाविति । हेतुरित्यादि। अस्मिन्नप. स्मारचिकित्सितेऽध्याये हेतुरपस्मारस्य तथापस्मार दोषा यथा कुर्वन्ति तत् पोवाच। तथा महागदस्य ॥४२॥
गङ्गाधरः-अग्नीत्यादिनाध्यायसमाप्तिवाक्यम् ॥ इति वैद्यश्रीगङ्गाधरकविरत्नकविराजविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ षष्ठस्कन्धे चिकित्सितस्थानजल्पेऽपस्मारचिकित्सिजल्पाख्या
दशमी शाखा ॥ १०॥ चक्रपाणिः-जलाग्नीत्यनेन जलादिसान्निध्ये यदि वेगो भवत्यपस्मारस्य तदा मरगमे । भवतीति दर्शयति ॥४१॥ चक्रपाणिः-संग्रहे कुर्वन्नीत्यादिना संप्राप्तिं गृह्णाति ॥ ४२ ॥ इति महामहोपाध्याय-चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां चरकतात्पथ्येटीकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायाम् अपस्मारचिकित्सितं
नाम दशमोऽध्यायः ॥ १०॥
-
• महागदसमुत्थानं लिङ्गचोवाच सौषधम् । इति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
एकादशोऽध्यायः। अथातः क्षतक्षीणचिकित्सितं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः॥१॥ उदारकीर्तिब्रह्मर्षिरात्रेयः परमार्थवित् । क्षतक्षीणचिकित्सार्थमिदमाह चिकित्सितम् ॥२॥ धनुषायस्यतोऽत्यर्थं भारमुबहतो गुरुम् । पततो विषमोच्चेभ्यो बलिभिः सह युध्यतः॥ वृषं हयं वा धावन्तं दम्यं वान्यं निगृह्णतः। शिलाकाष्ठाश्मनिर्घातान् क्षिपतो निघ्नतः परान् ॥ गङ्गाधरः-अथोद्देशानुक्रमादपस्मारानन्तरं क्षतक्षीणचिकित्सितमाहअथात इत्यादि। पूर्ववत् सव्वं व्याख्येयमिति ॥१॥
गङ्गाधरः-उदारकोर्तिरित्यादि। इदं वक्ष्यमाणं सनिदानं चिकित्सिम् आह स्म ॥२॥
गङ्गाधरः-धनुषत्यादि। आयस्यत आयास कुव्वतः। विषमादुच्चस्थानात् । युध्यत इति छान्दसत्वात् परस्मैपदम्। दम्यं वान्यं महिषादिकम्।
चक्रपाणि:-अपस्माररोगेण विषमदोषादिभ्य उरम्मतोऽपि भवति, ततः क्षतक्षीणो भवति, तत्सम्बन्धादपस्मारमनु क्षतक्षीणचिकित्सितमुच्यते। तत्र क्षतक्षीणरूपान् वक्ष्यमाणस्त्रीसेवनादिकरणशुक्रौजाक्षयाच जातो व्याधिः प्रधानमुरो विरुज्यते इत्यादिना वक्ष्यमाणलक्षणकः कारणे कार्योपचारादरःक्षत इत्युच्यते। यदा क्षतक्षीण इति पाठस्तदापि क्षीणशब्देन शुक्रौजःक्षययुक्तः पुरुष उच्यते। तथा क्षीणे च पुरुषे क्षतं भवतीति हेतोः क्षतक्षीण इत्युच्यते। अन्ये तु क्षतश्च क्षयश्च इति क्षतक्षयमित्याहुस्तेन रोगद्वयमेतत्। तथोरोरुकशोणित रित्यादिना क्षतस्य च क्षीणस्य च लक्षणं करिष्यति, तस्मिन् पक्षेऽव्यक्त लक्षणं तस्येति तथा साध्यो बलवतो नव इत्यादौ एकवचननिर्देशोऽनुपपन्नस्तेनैकस्यैव क्षतक्षीणस्य हेतुकृतं लक्षणद्वैविध्यम्, किंवा क्षतक्षयकारणयोः क्षतधातुक्षीणयोस्तद्विधलक्षणकारणाभिधानं पूर्वरूपावस्थायां व्याधिप्रतिक्रियार्थ ज्ञेयम् । ब्रह्मर्षिरित्यनेन देवर्षित्वं राजर्षित्वमात्रेयस्य निषेधति। चिकित्सार्थमिति प्रतिक्रियार्थम् । चिकित्सितमिति चिकित्साभिधायकग्रन्थम् ॥ २ ॥
चक्रपाणिः-चिकित्सा च निदानादिना ज्ञातस्यैव व्याधर्भवति ; तेन क्षीणनिदानमेव तावदाह-धनुषत्यादि। आयस्यत इति शरीरमायस्थतः । बलिभिरिति स्वापेक्षया बलाधिकैः ।
For Private and Personal Use Only
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्। २७६३ अधीयानस्य वात्युच्चैदरं वा व्रजतो द्रुतम् । महानदीर्वा तरतो हयैर्वा सह धावतः॥ सहसोत्पततोऽत्यर्थं तूर्णञ्चापि प्रनृत्यतः। तथान्यैः कर्मभिः क्रूरै शमभ्याहतस्य वा ॥ विक्षते वक्षसि व्याधिर्बलवान् समुदीर्यते। स्त्रीषु चाति प्रसक्तस्य रुक्षाल्पमिताशिनः ॥३॥ उरो विरुज्यतेऽत्यर्थं भिद्यतेऽथ विभज्यते।
प्रपीड्य ते ततः पार्वे शुष्यत्यङ्ग प्रवेपते ॥ शिला मल्लशिला, अश्मा तदन्यशिला। काष्ठं मल्लादिषु काष्ठमुद्गरादि गुरुतरम् । निर्घातो गुरु प्रहरणं गदादिः। तान् क्षिपतस्तैश्च परान् निघ्नतः। अत्युच्चैः अधीयानस्य सामवेदगानादिकं कुर्चतः। द्रुतं दूरं व्रजतः। महानदीर्बाहुभ्यां सन्तरतः। सहसा उत्पततो लम्फं कुर्चतः । तूर्णमाशु हठात् प्रनृत्यतः । तथान्यमल्लयुद्धादौ करैः कर्मभिर्ध शमभ्याहतस्य सर्चत आहतस्य वक्षसि विक्षते विशेषेण क्षते सति बलवान् व्याधिः समुदीय्यते। स्त्रीष्वतिप्रसक्तस्य रुक्षाल्पमिताशिनश्च बलवान् व्याधिः समुदीर्यते। इति द्विधा क्षतक्षीणम् ॥३॥
गङ्गाधरः-कीदृशो व्याधिरित्यत आह-उरो विरुज्यते। क्षते धनुषायस्यत इत्यादिभिर्हेतुभिरुरसि क्षते तथा स्त्रीपतिप्रसक्तस्य रुक्षाल्पाद्याशिनश्च क्षीणत्वे उरो वक्षो विरुज्यते भगवद्वेदना वक्षसि भवति । भिद्यते विदीयंत इव । मिगृह्णत इति वारयतः, निर्घातोऽस्त्रविशेषः किंगा निर्वातः शिलादीनां प्रेरणविशेषोऽति. बलसम्पादितः। अभ्याहतस्य परैरभिहतस्य। व्याधिरिति वक्ष्यमाणलक्षणः क्षतक्षयाख्यो व्याधिः। अन्ये तु व्याधिशब्देन वातमेवाहुः, दोषा अपि व्याधिशब्दं लभन्ते इति वचनात् । न चास्मिन् राजयक्ष्मरूपता शङ्कनीया, यतः उरःक्षतस्त्रिदोषजन्य एव भिन्नसंप्राप्तिश्च अयथाबलमारम्भैजन्तोहरसि विक्षते वायुः प्रकुपितो दोषावुदीर्योभौ विधावतीत्यादिनोक्ता, लक्षणानि भिन्नान्येव उरो विरुज्यते इत्यादिना वक्ष्यमाणलक्षणेभ्य उक्तानि । अत एवेहानयोर्भेदान् वक्ष्यति उपेक्षिते भवेदस्मिन् सम्बन्धो राजयक्ष्मण इति । स्त्रीषु चातिप्रसक्तस्य रुक्षाल्पप्रमिताशिनः बलवान् व्याधिः समुदीर्यत इति सम्बन्धः। प्रमिताशनमेकरसाभ्यासः किंवातीतकालभोजनम् ॥३॥
For Private and Personal Use Only
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
. चरक-संहिता। [क्षतक्षीणचिकित्सितम् क्रमाद वोय्य बलं वर्णो रुचिरग्निश्च हीयते। ज्वरो व्यथा मनोदैन्यं विड़ भेदोऽग्निवधस्तथा * ॥ दुष्टः श्यावः सुदुर्गन्धिः पीतो विग्रथितो बहुः । कासमानस्य चाभीक्ष्णं कफः सास्त्रः प्रवर्त्तते ॥ स क्षतः क्षीयतेऽत्यर्थं तथा शुक्रोजसोः क्षयात् ।
अव्यक्तं लक्षणं तस्य पूर्वरूपमिति स्मृतम् ॥ ४॥ विभज्यते द्विधा जायत इव । ततः पार्श्वे प्रपीड्यते। अङ्गं शुष्यति प्रवेपते च । क्रमाद्वीयं शक्ति_यते। बलं सामर्थ्यम् । एवम्भूतस्य कासमानस्य चाभीक्ष्णं दुष्ट इत्येवमादिः सास्त्रः कफः प्रवर्तते। ईदृशः सन् स क्षतः पुरुषोऽत्यर्थ क्षीयते । तथा स्त्रीष्वतिप्रसक्तो रुक्षाल्पप्रमिताशी चेदृशः स शुक्रोजसोः क्षयादत्यर्थ क्षीयत इति । उरःक्षते प्रमिताशनात् क्षीणस्य स्त्रीष्वतिप्रसङ्ग्रेन शुक्रक्षयक्षीणस्थ सामान्य लक्षणमिदम्। ' - अनयोः पूर्वरूपमाह-अव्यक्तमित्यादि। उरो विरुज्यत इत्यादुक्तं यल्लक्षणं तद यदा तस्याव्यक्तमीपद्रपं भवति तदव्यक्तमुरोविरुजनादिकं पूर्वरूपमिति स्मृतमिति। एतेन सर्वेषामेव व्याधीनामव्यक्तलक्षणमपि पूर्वरूपमुच्यते। तत् तु दोषविशेषकृतखात् केचिदाहुविशिष्टपूर्वरूपं व्याधेरिति, तच्च न, प्रागुत्पत्तिलक्षणमेवेति न पृथग लक्षणमुक्तम्, जाधमाने व्याधौ भवतीति कथं पूर्वरूपं स्यादिति तज्जायमानव्याधे रूपमेव म पूज्वरूपं भविष्यव्याधिबोधकखाभावात्। तस्मादत्रायमथः-उर-क्षतक्षीणयोः पूच्चरूपं नास्त्यतिरिक्तं रूपात्। यदेव हि उरो विरुज्यत इत्यादिकं लक्षणं जायमानस्य जातस्य च तत्तदेव लक्षणं प्रागुत्पत्तेरव्यक्तं यजायते तत्मागुत्पत्तिलक्षणं तस्य पूर्वरूपं न खपरं पूच्चे लक्षणमस्ति, व्याधे। स्वभावादिति ॥४॥ . चक्रपाणिः–क्षतक्षयलक्षणमाह उर इत्यादिना। भिद्यत इति विदीर्यते। अग्निवधादित्यताग्निवधं विना व्याधिमहिना विड्भेदो भवतीति दर्शयति । अन्ये तु विडमेदोइग्निवधस्तथेति पठन्ति। दुष्टो व्यापन्नः । क्षीषत इति धातुक्षयवान् भवति, न केवलं क्षतादेव भीयते किन्तु अतिस्त्रीसेवादिना कृताच्छुक्रोजःक्षयादपि क्षीयते इतरधातुक्षयवान् भवति । पूर्वरूपमाह-अव्यक्तमित्यल्पत्वेन, यथोक्तलक्षणतया सम्पूर्णम् ॥ ४ ॥
* विडभेदोऽग्निवधादपि इति चक्रेण पठ्यते ।
For Private and Personal Use Only
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । उरोरुक शोणितच्छर्दिः कासो वैशेषिकः क्षते। क्षोणे सरक्तमूत्रत्वं पार्श्वपृष्ठकटीग्रहः ॥ ५ ॥ अल्पलिङ्गस्य दीप्ताग्नेः साध्यो बलवतो नवः । परिसंवत्सरो याप्यः सर्वलिङ्ग विवर्जयेत् ॥६॥ उरो मत्वा क्षतं लाक्षां पयसा मधुसंयुताम् । सद्य एव पिबेज्जीणे पयसाद्यात् सशर्करम् ॥ गङ्गाधरः-क्षतस्य क्षीणस्य च विशेषलक्षणमाह--उरोरुगित्यादि। क्षते धनुषायस्यत इत्यादिभिरुरसि क्षते उरोरुक च शोणितच्छद्दिश्च स्यात् । शुक्रोजसोः क्षयात क्षोणे कासमानस्य यथा कासशब्दः स्यात ततः शब्दाद विशिष्टशब्दवान् कासस्तत्रोरक्षते भवति, तथा तस्य क्षीणस्य यथोरो विरुज्यते ततो वैशेषिकी उरोरुक क्षते, तथा क्षीणस्य कासमानस्य यथा सास्त्रः कफः प्रवर्तते ततो वैशेषिकी शोणितच्छर्दिः क्षते भवतीति भेदः । इत्युरक्षितस्य विशेषलक्षणम् । अथ क्षीणस्य लक्षणमाह-क्षीणे इत्यादि। स्त्रीष्वतिप्रसक्तस्य रुक्षाल्पप्रमिताशिनो जनस्य शुक्रौजसोः क्षयात् क्षीणे सति सरक्तसूत्रत्वं पार्थादिग्रहश्चेत्यधिकं भवतीति ॥५॥
गङ्गाधरः-अनयोः साध्यासाध्यलक्षणमाह-अल्पेत्यादि। अल्पलिङ्गस्य क्षतस्य क्षीणस्य च दीप्ताग्नेबलवतो जनस्य नवो नूतनो य उरक्षतरोगा क्षीणरोगश्च स साध्यः। परिसंवत्सरः परिगतसंवत्सरः। सर्वलिङ्ग विवज्जयेदिति । इत्युरक्षितक्षीणरोगनिदानम् ॥६॥
गाधरः-अनयोश्चिकित्सितमाह-उरो मत्वेत्यादि। यदा उरसः क्षतं भवतीति विज्ञायते, तदा लाक्षां चर्गीकृत्य मधुसंयुतां पयसा पिवेत् ।
चक्रपाणिः-उरोरुगित्यादिग्रन्थस्तु प्रायेण विकृतिः। कासो वशेषिक इति विशिष्टः, सच विशेषो दुष्टः श्याव इत्यादिना प्रोक्तो ज्ञेयः। किंवा वैशेषिकोऽधिको ज्ञयः । क्षीण इति शुक्रौलसी भोणे। अन्ये तु उरोरुगित्यादिनावस्थाद्वयं तस्य लक्षणद्वयमेतद्वर्णयन्ति। चिकित्साप्रवृत्त्यर्थ साध्यादिविभागमाह-अल्पेति। परिसंवत्सरो वर्षातीतः ॥५॥६॥ चक्रपाणिः-ज्ञातरोगविशेषेण कर्त्तव्यां चिकित्सामाह-उरो मत्वेत्यादि। उरसः सथः
३४७
For Private and Personal Use Only
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२७६६
चरक संहिता ।
पार्श्ववस्तिरुजा चाल्य- पित्ताग्निस्तां सुरायुताम् । भिन्नविकः समुस्ताति - विषां पाठां सवत्सकाम् ॥ लाक्षां सर्पिर्मधूच्छिष्टं जीवनीयगणं सिताम् । स्वक्चीरों समितां क्षीरे पक्त्वा दीप्तानलः पिबेत् ॥ ७ ॥ इवालिकाविसग्रन्थि - पद्मकेशरचन्दनैः ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
[क्षतक्षीणचिकित्सितम्
भृतं पयो मधुयुतं सन्धानार्थं पिबेत् क्षती ॥ ८ ॥ यवानां चूर्णमादाय नीरसिद्ध घृतप्लुतम् । ज्वरे दाहे सिताचौद्र - सक्तन् वा पयसा पिबेत् ॥ ६॥ कासी पस्थिशूली च लिह्यात् सघृतमाक्षिकाः । मधूकमधुकद्राचा त्वक्क्षीरीपिप्पलीवलाः ॥ १० ॥ सदोष जीर्णे सति पयसा सशर्करमन्नमद्यात् । यदि तत्र पार्श्व रुग् भवेदल्पपित्तामिव चेत्, तदा तां लाक्षां सुरायुतां पिवेत् । यदि स भिन्नविट्कः स्यात् तदा समुस्तातिविषां सवत्सकवीजां पाठां काथयित्वा पिबेत् । यदि क्षतोराः पुरुषो दीप्तानलो भवति, तदा लाक्षादिकानि सर्व्वाणि समांशानि क्षीरे यथायोग्ये चतु पक्त्वा पिवेत् ॥ ७ ॥
गङ्गाधरः - इक्ष्वालिकेत्यादि । इक्ष्वालिका इक्षुवालिका, विसं मृणालं, ग्रन्थिः पिप्पलीमूलं, पद्मकेशर, रक्तचन्दनं, पयसोऽष्टभागक भागं सर्व्वं पिष्ट्वा चतुर्गुणजलं दत्त्वा पक्त्वा पूतं कृखा शीते मधु दत्त्वा क्षती क्षतवक्षःसन्धानार्थं पिबेत् ॥ ८ ॥
गङ्गाधरः– यवानामित्यादि । यवानां चूर्णं चतुर्गुणक्षीरे सिद्धं घृतं यथायोग्यं दत्त्वा आप्लुत्य पिवेत्, ज्वरे दाहे च । अथवा सिताक्षौद्रयुक्तान् व्यवसक्तन् पयसा पिबेत् ॥ ९ ॥
गङ्गाधरः - कासीत्यादि । उरःक्षती कासी पर्व्वास्थिशली चेत्, तदा मधूकसारादिकं चूर्णीकृत्य घृतमधुभ्यां लिह्यात् ।। १० ।
"क्षतं मत्वा लाक्षां पिबेदिति योजना । सशर्करमिति शर्करासहितमन्नम् । भिन्नविकः समुस्तासि विषां पाठां द्विवत्सकाम् इति ये पठन्ति ते वत्सकभागद्वयं ग्राहयन्ति । किंवा वत्सकद्वयमेव वत्सक शब्देन गृह्यते ; तथाहि बृहत्फलः श्वेतपुष्पः स्निग्धपसः पुमान् भवेत् । श्यामा चारुणपुष्पी स्त्री फलवृन्तस्तथाणुभिरिति कल्पे कुटजस्त्रीपुरुषविभाग उक्तः । सन्धानार्थमिति क्षतोर:सन्धानार्थम् | मधूकशब्देनेह मधूकपुष्पं ग्राह्यम् ॥ ७ --१० ॥
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
११श अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम्। २७६७ एलापत्रत्वचोऽर्दानाः पिप्पल्यईपलं तथा। सितामधुकखर्जर-मृद्वीकाश्च पलोन्मिताः॥ संचूर्य मधुना युक्त्या गुड़िकाः संप्रकल्पयेत्। -- अक्षमात्रां ततश्चैकां भक्षयेन्ना दिने दिने॥ कासं श्वासं ज्वरं हिक्कां छबि मूच्छी मदं भ्रमम् । रक्तनिष्ठीवनं तृष्णां पार्श्वशूलमरोचकम् ॥ शोषप्लीहाट्यवातांश्च स्वरभेदं क्षतक्षयम्। गुड़िका तर्पणी वृष्या रक्तपित्तश्च नाशयेत् ॥ ११ ॥
___ एलादिगुड़िका। रक्तेऽतिवृत्ते दक्षाण्डं यूऑस्तोयेन वा पिबेत् । चटकाण्डरसं वापि रक्तं वा छागजाङ्गलम् ॥ १२ ॥ चूर्ण पौनर्नवं रक्त-शालितण्डुलशर्करम् । रक्तष्ठीवी पिबेत् सिद्धं द्राक्षारसपयोघृतम् ॥ १३॥ ... गङ्गाधरः-एलेत्यादि। प्रत्येकमेलादयस्त्रयो क्षाः, सितादीनां प्रत्येक पलं, सञ्चयॆ मधुना गुड़िकाकरणाहेण गुड़िकां कृता कर्षमात्रामेकैका भक्षयेत् । ना नरः। क्षतक्षयं क्षतञ्च शुक्रोजसोः क्षयश्च । एलादिगुड़िका ॥११॥ ... गङ्गाधरः-रक्ते इत्यादि। क्षतस्य क्षीणस्य वा रक्तेऽतिप्रत्ते मुद्गादियषैः तोयेन वा दक्षाडं कुक्कुटाडं पिबेत् । एवं यस्तोयैश्चटकाण्डरसं वा पिबेत् । अथवा छागं रक्तं जोङ्गलं हरिणादीनां रक्तं यस्तोयवो पिबेत् ॥ १२॥
गङ्गाधरः-चूर्णमित्यादि। पौनर्नवं एणं रक्तशालितण्डुलचर्ण शर्कराश्च समांशं नीला द्राक्षारसपयोघृतैर्यथार्ह सिद्धं पेयाई पक्वं पिबेत् ॥ १३॥
चक्रपाणिः-एलापतत्वच इति। गुड़िका युक्त्येति यावता मधुना गुटिका भवान्त तावन्मानं मधु ज्ञेयम् ॥ ११॥ चक्रपाणिः-दक्षो गोष्ठकुक्कुटः । छागजाङ्गलमिति छागभवं वा जाङ्गलहरिणादिभवं वा ॥१२॥
चक्रपाणिः-चूर्ण पौनर्नवमित्यादौ सिद्धमिति साधितम्। चूर्णसाधनं द्राक्षारसादिद्रवेण अग्निसंयोगात् चूर्ण वृहणमालकं कर्त्तव्यम् । उक्तं हि जतूकणे-पुनर्नवारक्तशालीद्राक्षासिताचूर्ण पयोघृतं सिद्धमिति ॥ १३ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक-संहिता। [क्षतक्षीणचिकित्सितम् मधूकमधुकक्षीर-सिद्ध वा तण्डुलीयकम् । मूढ़वातरत्वजामेदः सुराभृष्टं ससैन्धवम् ॥ १४॥ क्षामः क्षीणः क्षतोरस्कस्त्वनिद्रस्त्वबलेऽनिले छ । शृतक्षीररसेनाद्यात् सघृतक्षौद्रशर्करम् ॥ १५ ॥ शर्करा यवगोधूमौ जोवकर्षभको मधु। शृतदीरानुपानं वा लिह्यात् क्षीणः क्षती कृशः॥ १६ । क्रव्यादमांसनिर्यहं घृतभृष्टं पिबेच्च सः। पिप्पलीक्षौद्रसंयुक्तं मांसशोणितवर्द्धनम् ॥ १७॥
गङ्गाधरः-मधूकेत्यादि। मधूकपुष्पं याटमधुकं काथयिता तत्काथसम क्षीरमेकीकृत्य तत्र तण्डुलीयकं पक्त्वा पिबेत्। मूढवातः अनिःसारिवायुः क्षतः क्षीणश्च अजाया मेदः ससैन्धवं सुरायां भृष्टं तप्तसुरायां प्रक्षिप्य पक्त्वा पिबेत् ॥१४॥
गङ्गाधरः-क्षाम इत्यादि। क्षीणः शुक्रोजसोः क्षययुक्तः क्षतोरस्कश्च यदि क्षामः क्षीणोऽनिद्रश्च स्यादनिले खबले सति शृतेन क्षीरेण मांसरसेन सघृतक्षौद्रशर्करमन्नमद्यात् ॥१५॥
गङ्गाधरः-शर्करेत्यादि। यवगोधूमौ जीवकर्षभको चूर्णीकृत्य शर्कराश्च समांशं नीला मधुना लिहेत् । ततोऽनु पक्वं दुग्धं पिबेत् ॥१६॥
गङ्गाधरः-क्रव्यादत्यादि। क्रव्यादानां मांसादानां मृगपक्षिणां मांस. निय्यूह मांसकाथं घृते भृष्टं शीतीकृत्य तत्र पिप्पलीचर्ण मधु च प्रक्षिप्य स क्षतः क्षीणश्च कृशः पुरुषो मांसशोणितवर्द्धनं पिबेत् ॥१७॥
चक्रपाणिः-मधूकेत्यादौ मधूकमधुकल्केन क्षीरेण समं साधितं तण्डलीयकशाकम् ॥ १४ ॥ चक्रपाणिः-सबल इत्यादौ बलवत्यनले ॥ १५॥ १६ ॥ चक्रपाणि:-क्रव्यादाः मांसभुजो मृगपक्षिणः ॥ १७ ॥
• अबलेऽनिले इत्यत्र सबलेऽनले इति चक्रः।
For Private and Personal Use Only
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
११श अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम्।
२७६६ न्यग्रोधोडुम्बराश्वत्थ-ननशालप्रियङ्गुभिः । तालमस्तकजम्बूत्वक्-पियालैश्च सपद्मकैः ॥ साश्वकर्णैः शृतात् क्षीरादद्याजातेन सर्पिषा। " शाल्योदनं क्षतोरस्कः क्षीणशुक्रश्च मानवः ॥ १८॥ यष्ट्याह्वनागबलयोः क्वाथे क्षीरसमं घृतम् । पयस्यापिप्पलीवांशी-कल्कसिद्धं क्षते हितम् ।। १६ ॥ कोललाक्षारसे तद्वत् क्षीराष्टगुणसाधितम् । कल्कः कटुङ्गदा/त्वग्-वत्सकत्वक्फलैधुतम् ॥ २०॥
गङ्गाधरः-न्यग्रोधेत्यादि। अश्वकर्णोऽपि शालभेदः पीतशालः असन इति लोके। न्यग्रोधादीनां समांशानां कल्कः क्षीरादष्टमांशश्चतुर्गुणजले शृतान्मथिताज्जातेन उत्थितेन सर्पिषा शाल्योदनमद्यात्। क्षतोरस्कः क्षीणशुक्रश्च मानव इति ॥१८॥
गङ्गाधरः-यष्ट्याहत्यादि। यष्ट्या नागबला गोरक्षतण्डुला तयोः काथे त्रिगुणे क्षीरसमं पुराणं घृतम् । पयस्या क्षीरकाकोली, वांशी वंशलोचना। पयस्या-पिप्पली-वंशलोचना-कल्कैः पादिकैः सिद्धं घृतं क्षते हितं प्रकरणात् श्रीणे च ॥१९॥
गङ्गाधरः-कोलेत्यादि। कोलं शुष्कबदरफलं लाक्षा च, तयोः रसे काथे क्षीरसमं घृतं पयस्यादिकल्कसिद्धं तद्वत् क्षते हितम् । क्षीराष्टगुणसाधितं कटङ्गादिभिः कल्कैः पादिकैः शृतं घृतं तद्वत् क्षते हितमिति । कटङ्गः श्योनाकः। दार्जीवक् च वत्सकलक् च वत्सकफलञ्चेति चतुर्भिः कल्कैरिति ॥२०॥
पकपाणि:-क्षीराजातेनेति क्षीरावस्थायामेव गृहीतेन ॥ १८॥ चक्रपाणिः-यष्ठ्याहृत्यादौ काथक्षीराभ्यां घृतात् चातुर्गुण्यम्। वांशी वंशलोचना ॥१९॥ चक्रपाणिः-कोलेत्यादौ तद्वदिति क्षते हितम् । अत्र कोलरसस्य लाक्षारसस्य च
चातुर्गुग्यम् क्षीरश्चाष्टगुणं ददति। किंवा कोललाभारसयोः समत्वमेव क्षीरेण । अवन न्यायोऽपरमाराध्याये निर्दिष्टः ॥२०॥
For Private and Personal Use Only
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
२७७०
५
www.kobatirth.org
चरक संहिता |
-
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ क्षतक्षीणचिकि सितम्
जीवकर्षभकौ वीरां जीवन्तीं नागरं शटोम् । चतस्रः पर्णिनीभेदे काकोल्यौ द्वे निदिग्धिके ॥ पुनर्नवे मधुकमात्मगुप्तां शतावरीम् । ऋद्धिं परूषकं भार्गी मृद्वीकां वृहतों तथा ॥ शृङ्गाटकं तामलकीं पयस्यां पिप्पलों बलाम् । बदराचोड़खर्जूर- वातामाभिषुकाण्यपि ॥ फलानि चैवमादीनि कल्कान् कुर्वीत कार्षिकान् । धात्री र सविदारी- च्छागमांसरसं पयः ॥ दत्त्वा प्रस्थोन्मितान् भागान् घृतप्रस्थं विपाचयेत् । प्रस्थाद्ध मधुनः शीते शर्करार्द्ध तुलां तथा ॥ पलार्द्धकञ्च मरिच त्वगेलापत्र केशरात् । विनीय चूर्णितं तस्माल्लिह्यान्मात्रां सदा नरः ॥
गङ्गाधरः - जीवकेत्यादि । वीरां पृश्निपर्णी, चतस्रः पर्णिनोरित्यत्रापि पर्णी तेन भागद्वयमिति । द्वे मेढे, द्वे काकोल्यो, द्वे निदिग्धिके वृहती'कण्टका", द्वे पुनर्नवे श्वेतरक्ते, तामलकीमिति भूम्यामलकीं, पयस्यामिह क्षीरविदारों, आक्षोड़ इति आखरोट इति लोके । वाताम इति लोके 'वादाम इति ख्यातः । अभिषुकं फलविशेषः प्रसिद्धः । एवमादीनि वातपित्तहराणि फलानि यथालाभं कार्षिकान् कल्कान् कुर्य्यात् । धात्रीरसविदारी रसेक्षुरसच्छागमांसरसान् पयो गव्यं प्रत्येकं प्रस्थोन्मितान् भागान् दत्त्वा घृतप्रस्थं विपाचयेत्। वस्त्रपूतं कृखा तत्र घृते शर्कराया अर्द्धतुलां, मरिचादीनां पञ्चानां प्रत्येकं पलार्द्धकञ्च चूर्णितं विनीय प्रक्षिप्य मथिला स्थापयेत् ; शीते भूते मधुनः प्रस्थार्द्ध द्वैगुण्यात् शरावद्वयं दत्त्वा मिश्रयित्वा
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः- निदिग्धिके इति वचनेन वृहतीलता वृहतिका ग्राह्या । पयस्या विदारिगन्धा । अक्षोवातामाभिषुकाणि तु औत्तराधिकानि फलानि । एवमादीनि इति एवम्प्रकाराण्यन्यानि वातपित्तहराणि । धानीरसानाञ्च यद्यपि "पञ्चप्रभृति यत्र स्युर्द्रवाणि स्नेहसंविधौ । त स्नेहसमान्याहुः" इति वचनेन प्रस्थमानत्वं सिद्धम्, तथापि एतत्परिभाषार्थदार्यार्थमेवैर मानकथनं
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
२७७१ अमृतप्राशमित्येतन्नराणाममृतं घृतम् । सुधामृतरसप्रख्यं क्षीरमांसरसाशिनः॥ नष्टशुक्रवतक्षीण-दुर्बलव्याधिपीड़ितान् । स्त्रीप्रसक्तांस्तथावर्ण-स्वरहोनांश्च वृहयेत् ॥ कासहिक्काचरश्वास-दाहतृष्णास्रपित्तनुत् ।। पुत्रदं छर्दिमूर्छाहृद-योनिमूत्रामयापहम् ॥ २१ ॥
___अमृतप्राशं घृतम् । श्वदंष्ट्रोशीरमञ्जिष्ठा-बलाकाश्मर्यकत्तृणम् । दर्भमूलं पृथकपर्णी पलाशर्षभको स्थिरा ॥ पलिकान् साधयेत् तेषां रसे क्षीरचतुर्गणे। कल्कः स्वगुप्ताजीवन्ती-मेदर्षभकजीवकैः ॥ शतवीर्याद्विमृद्वीका-शर्कराश्रावणीविसः। प्रस्थः सिद्धो घृताद वात-पित्तहृद्भवशूलनुत् ॥ मूत्रकृच्छ्रप्रमेहार्शः-कासशोषक्षयापहः । धनुःस्त्रोमद्यभाराव-खिन्नानां बलमांसदः ॥ २२॥
श्वदंष्ट्राद्य घृतम्। स्मादौषधान्मात्रामन्याद्यपेक्षया नरः सदा लिह्यात्। क्षीरमांसरसाभ्या. मेवान्नमश्नीयादिति। शेषं सर्वमाशीः। अमृतमाशघृतम् ॥२१॥
गङ्गाधरः-श्वदंष्ट्रत्यादि। कामयं गाम्भारीफलं दर्भस्य उल्लाकस्य मूलम् । श्वदंष्ट्रादीनां स्थिरात्तानामेकादशानां प्रत्येकं पलिकान् एकादश द्रव्याण्यष्टगुणे जले साधयेत् तेषां चतुर्भागावशेषे रसे पादोनशरावत्रये चतुगु णे क्षीरे स्वगुप्तादिविसान्तैरेकादशभिः कल्कैघृतात् पादिकं तपस्थः सिद्धः पकः । श्वदंष्ट्रादिघृतम् ।। २२ ॥ ज्ञेयम् । पलार्द्धकत्वमिह मरिचादीनां मिलितानां समाहारप्रधानत्वान्निर्देशस्य । वृद्धाबलधतीन्यायात् तु प्रत्येकमेव पलार्द्धकत्वं भवति । सुधा भोगिभोज्या। अमृतन्तु देवभोज्यम् ॥ २१॥ .. - चक्रपाणिः -- श्वदंष्ट्र स्यादौ क्वाथ्यद्व्यपरिमाणानुसारेण पादोनप्रस्थत्रयं जलं दत्त्वा चतुर्भागावशेषेण द्वाविंशकाथपलानि भवन्ति । क्षीरश्चात्र चतुर्गुणं शृतात किंधा काथचतुर्गुणं क्षोरम् ॥२२॥ .
For Private and Personal Use Only
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
છાછર
चरक-संहिता। क्षतक्षीणनितिरिकतई मधूकाष्टपलं द्राक्षा-प्रस्थक्वाथे पचेद घृतम् । पिप्पल्यष्टपले कल्के प्रस्थं सिद्ध च शीतले ॥ पृथगष्टपलं क्षौद्र-शर्कराभ्यां विमिश्रयेत् । समसक्तु क्षतक्षीण-रक्तगुल्मे च तद्धितम् ॥ २३ ॥
सक्तुप्रयोगः। धात्रीफलविदारीक्षु-जीवनीयरसैघृतम्। अजागोपयसोश्चैव सप्त प्रस्थान् पच्द भिषक् ॥ सिद्धशीते सिताक्षौद्र द्विप्रस्थं विनयेच्च तत् । यक्ष्मापस्मारपित्तास्मृक्-कासमेहक्षयापहम् ॥ वयःस्थापनमायुष्यं मांसशुक्रबलप्रदम् ।
घृतन्तु पित्तेऽभ्यधिके लिह्याद वातेऽधिक पिबेत् ॥ गङ्गाधरः-मधूकेत्यादि। मधूकपुष्पस्याष्टपलं द्राक्षायाः प्रस्थः षोडशपलं जलेऽष्टगुणे चतुर्विशतिशरावे पक्त्वा चतुर्थभागे षट्शरावेऽवशिष्ट काथे घृतं प्रस्थं पिप्पल्यष्टपले कल्के पचेत्। सिद्धे वस्त्रपूते शीते भूते क्षौद्रमष्टपलं शर्करायाथाष्टपलं तत्र प्रक्षिप्य समश्च घृतस्य तुल्यं चतुःशरावं यवसक्तुं मिश्रयेत् । सक्तुप्रयोगः ॥२३॥ . गङ्गाधरः-धात्रीफलेत्यादि। धात्रीफलरस एकप्रस्थः विदारीरस एकमस्थः इक्षुरस एकप्रस्थः जीवनीयदशकस्य काथ एकप्रस्थः घृतमेकं प्रस्थम् भजापय एकमस्थं गोपय एक प्रस्थम् । इति सप्त प्रस्थान पचेत अकल्कमिदं घृतं पक सिद्धं शीतं यदा भवति तदा सिताया एकं प्रस्थं षोड़शपलं क्षौद्रमेकमस्थं चतुःशरावं तत्र प्रक्षिप्य विनयेत् । धात्रीघृतम्। दोषभेदे प्रोक्तघृतप्रयोगं निय. मयति-घृतन्वित्यादि । उरःक्षते क्षीणे चाभ्यधिके पित्ते निरुक्तं घृतन्तु लिह्यात् ।
चक्रपाणिः-मधूके यादावपि क्वाथ्यमानानुसारेण क्वाथस्य सार्द्धप्रस्थो भवति । समशक्तु इति समशक्तु घृतम् ॥ २३ ॥
चक्रपाणिः-घृतन्त्वित्यादिनेह योग्यानि पामानि शर्करादियोगाद् घृताधु तानि, तानि पित्ते लेह्यतया कर्तव्यानि। यानि सु शर्करादिरहितत्वेन पानयोग्यानि तानि वाते कर्तव्यानीति एर्शयति। किंवा स्त्यानावस्थायोगीनि उपयोगाल्लेद्यतया पित्ते प्रयोक्तम्यामि तान्येव ।
For Private and Personal Use Only
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
११ अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। २७७३
लीढ़ निर्वापयेत् पित्तमल्यत्वाद्धन्ति नानलम्। . आक्रामत्यनिलं पीतमुष्माणं निरुणद्धि च ॥ क्षामक्षीणकुशाङ्गानामेतान्येव घृतानि तु। त्वपक्षीरीपिप्पलीलाज-चूर्णैः स्त्यानानि योजयेत् ॥ २४ ॥ सर्पिगुडान् समध्वंशान् जग्ध्वा चानु पयः पिबेत् । रेतो वीयं बलं पुष्टिं तैराशुतरमाप्नुयात् ॥ २५ ॥
(१) सर्पिगुड़ः बला विदारी ह्रस्वा च पञ्चमूली पुनर्नवा।
पञ्चानां क्षीरिवृक्षाणां शुङ्गा मुष्टाशिका अपि ॥ वातऽधिके पिवेत्। कस्मात् ? लीढं घृतमल्पखात् पित्तं निपियेदनलश्च न हन्ति। पीतं पुनरनिलमाक्रामति उष्माणश्च निरुणद्धि। तस्मात् पित्तेऽधिके लिह्याद्वातेऽधिके पिबेत्। कथ द्रवं घृतं लिहेदित्यत आह–क्षामेत्यादि। क्षामादीनां पित्ते घृतान्येतानि लेहार्थ बक्षीरीपिप्पलीचूर्णलाजचणैर्यथाई स्त्यानानि कृत्वा योजयेत् ॥२४॥ - गङ्गाधरः-अथ वक्ष्यमाणसर्पिगु कानां भक्षणविधिमाह । समध्वंशान् यत्र सर्पिणु हे मधु नोक्तं तत्र चतुर्थांशं मधु दत्त्वा सपिगुडकान् जग्ध्वा पयोऽनुपिबेत् । तथाभक्षणे रेतोवीर्याद्याशीः। उक्तसक्तप्रयोगमनेन प्रकारेण योजयेद् भक्ष्यखात् ॥२५॥ __गङ्गाधरः-सर्पिगंडानाह–बलेत्यादि। ह्रस्वा पञ्चमूली शालपादिपञ्चमूली, क्षीरिणो वृक्षाः पञ्च वटोडुम्बराश्वत्थप्लक्षकपीतनास्तेषामग्रे स्थिताः शुङ्गाः विलीनावस्थामापनानि तानि वायोः कर्त्तव्यानि। घृतलेहस्य घृतपानस्य च पृथक् फलमाहनिळपयेदित्यादि। अल्पत्वादिति लेहत्वेनैवालगत्वात्, लेहस्य कर्षमानत्वेनोक्तत्वात् । आक्रामतीति जयति। निरुणीति न प्रतिहन्ति । न रुणद्धीति केचित् पठन्ति। क्षामत्यादौ क्षामः क्लान्तदेहः, क्षीणो दुर्बलः, कृशो हीनमांसः। तक्षीर्यादीनां तावन्मानं ज्ञेयं यावता घृतस्य स्त्यानत्वम् ॥ २४ ॥
चक्रपाणिः-समध्वंशानित्यनेन मधुनः त्वक्षी-दिसमानतामाह ॥ २५॥
चक्रपाणि:-बलामित्यादि । क्षीरिवृक्षा वटोदुम्बराश्वत्थप्लक्षकपीतनाः । उक्तं शालाक्ये "उदुम्बरो वटोऽश्वत्थो मधुका पक्ष एव च। पञ्चैते क्षीरिणो वृक्षा अस्मिन् तन्त्रे प्रकीर्तिताः" इत्युक्तम्।
३४८
For Private and Personal Use Only
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७७४
चरक संहिता |
एषां कषाये द्विक्षीरे विदार्य्याजर सांशिके । जोवनोयैः पचेत् कल्कैरक्षमात्रैघृतादकम् । सितोपलानि पूते तु शीते द्वात्रिंशदावपेत् ॥ गोधूम पिप्पलीवांशी-चूर्णं शृङ्गाटकस्य च । समाक्षिकं कोड़विक तत् सव्र्व्वं खजमूर्च्छितम् । स्त्यानं सर्पिर्गुड़ान् कृत्वा भूर्जपत्रेण वेष्टयेत् ॥ तान् जग्ध्वा पलिकान् क्षीरं मद्यञ्चानुपिबेत् कफे | शोषे कासे ते क्षीणे श्रमस्त्री भारकर्षितै ॥ रक्तनिष्ठीवने तापे पोनसे चोरसि स्थि | शस्ताः पार्श्वशिरःशूले भेदे च स्वरवर्णयोः ॥ २६ ॥ (२) सर्पिगुडः ।
[क्षतक्षीणचिकित्सितम्
एषां त्रयोदशानां प्रत्येकं मुष्टा शिकाः पलाशिकाः । एषामष्टगुणे त्रयोदशशरावे जले पक्त्वा पादशेषे सपादशरावत्रये कषाये द्विगुणक्षीरे विदारीरसे घृतसमे तथा आजमांसरसे घृतसमांशे अक्षमात्रः प्रत्येक जीवनीयः कल्कघृताढ़कं षोड़शशरावं पचेत् । पक्वे पूते तत्र घृते शीते च सितोपलानि द्वात्रिंशत् पलान्यावपेत् । तथा गोधूमचूर्ण पिप्पलीचूर्ण वंशलोचनाचर्णं शृङ्गाटकस्य चणं प्रत्येकं कौड़विकं मधु च कोड़विक दत्त्वा खजेन ददण्डेन मृच्छयेदालोक्य मिश्रयेत् । ततः स्त्यानं सपिगुंड़कान कृत्वा भूज्जे पत्रेण वेष्टयेत् । तान् गुड़कान् यथाबलं जग्ध्वा क्षीरमनुपिवेत् । कफे मद्यमनुपिवेत् । शोष इत्याद्याशीः ॥ २६ ॥ सर्पिर्गुडः (२)
For Private and Personal Use Only
मुष्ट शिका इति पलमानाः । अव च बलादीनां त्रयोदशपलेषु वाथ इति षड् विंशतिः काथपलानि । एतत्कषायाद द्विगुणं क्षीरम् । विदारीरसछागमांसरसश्च कषायसमः । एवं त्रिंशत्पलाधिकं द्रवपलशतमिह घृतादके पक्तव्ये भवति । अन्ये तु क्वाथ्यात् षोड़शगुणजलदानपरिभाषया साधिते क्वाथे द्विपञ्चाशत् क्वाथपलान्याहुः । एतदनुसारेण क्षीरादिदानमप्यधिकं भवतीत्याहुः । किन्तु काथ्यतयोदशपलेऽल पानीयं तथा पत्तव्यं यथा घृतसमः क्वाथो भवति । काथो ह्यत्र चतुद्र'वसाध्ये घृतसम एव भवति । एतत्क्वाथः द्विगुणं क्षीरं समश्च विदारीरसः छागमांसरसश्च देयः । किंवा विदार्थ्याजमांसयोर्मिलित्वा ह्यादुकांशमयो देयः ।
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
११श अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
त्वक्क्षीरीश्रावणीद्राचा-मूर्षभकजीवकैः । वीरर्द्धिक्षीरकाकोली- वृहतीकपिकच्छुभिः ॥ खर्ज र फलमेदाभिः चीरपिष्टैः पलोन्मितः । धात्रीविदारीचुरस - प्रस्थैः प्रस्थं घृतात् पचेत् ॥ शर्करार्द्धतुलां शीतै चौद्रार्द्धप्रस्थमेव च । दवा सर्पिर्गुड़ान् कृत्वा कास हिक्काज्वरापहान् ॥ यमाणं तमकश्वासं रक्तपित्तं हलीमकम् । शुक्रनिद्राक्षयं कार्यं हन्युस्तृष्णां सकामलाम् ॥ २७ ॥
( ३ ) सर्पिर्गुड़ः ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
नवमामलकं द्राचा--मात्मगुप्तां शतावरीम् । पुनर्नवां विदारीञ्च समांशां पिप्पलीमपि ॥
२७७५
गङ्गाधरः- वक्क्षीरीत्यादि । खकक्षीरी वंशलोचना, श्रावणी मुण्डेरी, मूर्व्वामूलं वीरा पृश्निपर्णी, कपिकच्छुर्वानरीवीजम्, खज्जरफलं, मेदा महामेदा च । बहुवचनं मानतो बहुत्वात् । एतैत्रयोदशभिः प्रत्येकं पलोन्मितैस्त्रयोदशपलेंः क्षीरेण श्लक्ष्णपिष्टः कल्कैर्धात्रीरसमस्थेन विदारीरसमस्थेन इक्षुरसप्रस्थेन घृतात् प्रस्थं पचेत् यथा निःशेषद्रवं न स्यात्, सद्रवे लेहवद्भावे शकरातुलार्द्ध दत्त्वावतारयेत् । शीते क्षौद्रार्द्धप्रस्थं पोड़शपलं दत्त्वालोड्य मिश्रयित्वा गुड़काः काः । भक्षितास्ते यक्ष्मादिकं हन्युः ॥ २७ ॥ अपरसपिगुडः (२)
गङ्गाधरः -- नवमित्यादि । नवमशुष्क मामलकफलम् आत्मगुप्तायाः फलम् ।
For Private and Personal Use Only
उक्तं हि जतूकर्णे - वृश्वीरं पञ्चमूलं बलां विदारीं वटादिशुङ्गांश्च । निष्काथ्य द्विक्षीरे छागविदावीरसे च समे । जीवन: पक्त्वा घृतादकमित्यादि । अव हि वाथ्यद्रव्यमानम् अनियतमिति विशेषः । काथस्तु स्नेहसम एव । खजो मन्थानदण्डः पञ्चाङ्गुलो वा दृष्टः । भूर्जपतवेष्टनञ्च शक्तयुत्कर्षणार्थम् ॥ २६ ॥
चक्रपाणिः - त्वक्क्षीरीत्यादौ श्रावणी तुण्डिकेरी च विदारीकन्दः ॥ २७ ॥
● नवमामलकं द्राक्षाम् इत्यत्र द्राक्षां नवामामलकीम् इति चक्रसम्मतः पाठः ।
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७७६
चरक-संहिता। क्षितक्षीणचिकित्सितम पृथग् दशपलान् भागान् पलान्यष्टौ च नागरात्। यष्टाहसौवर्चलयोपिलं मरिचस्य च ॥ क्षीरतैलघृतानाच आढ़के शर्कराशते। कथिते तानि चूर्णानि दत्त्वा विल्वसमान् गुड़ान् ॥ कुर्यात् तान् भक्षयेत् क्षीणः क्षतशुष्कश्च मानवः । तेन सद्यो रसादीनां वृद्धया पुष्टिं स बिन्दति ॥२८॥ गोक्षीराद् द्ववादकं सर्पिः-प्रस्थमिक्षुरसादकम् । विदारीखरसात् प्रस्थं रसात् प्रस्थञ्च तत्तिरात् ॥ दद्यात् सिध्यति तस्मिंश्च पिष्टानिक्षुरसरिमान् ।
मधूकपुष्पकुड़वं पियालकुड़वं तथा ॥ नवामलकादानां सप्तानां प्रत्येकं चण समांशं मिलिखा दशपलं नागरचर्णादष्टपलं यष्टीमधुचणस्य द्विपलं सौवर्चललवणस्य च द्विपलं मरिचचणस्य च द्विपलम्। एतानि चर्णानि कृखा स्थापयेत् । गव्यक्षीरस्यादकं षोड़शशरावं तिलतैलस्य षोडशशरावं गव्यपुराणघृतस्य षोड़शशरावं शर्करापलशतञ्चैकत्र पचेत् । तस्मिन् क्षीरक्षये तन्तुलीभूते कथिते निष्पन्नपाके सति तानि नवामलकादिचर्णानि दत्त्वालोड्यावतारयेत् । शीते मधु च तेलघृतयोः पादिकमष्टशरावं दत्त्वा विल्बमात्रान् पलिकान् गुड़कान् कुर्यात् । सर्पिगुडान् समध्वंशान् जग्ध्वा चानु पयः पिबेदित्युक्तेः। तांश्च भक्षयेदनु च पयः पिबेत् ॥ २८॥ अपरसपिगुड़: (३)
गङ्गाधरः-गोक्षीरादित्यादि। गोक्षीरात् दाढकं द्वात्रिंशच्छरावम् । इक्षुरसादाढकं षोड़शशरावम् । विदारीस्वरसात् प्रस्थं चतुःशरावम् । तत्तिरमांसरसात् प्ररथं चतुःशरावम् । पुराणगव्यसपिः प्रस्थमेकत्र पचेत् । सिध्यति पाकेन क्षीरादिद्रवक्षये वक्ष्यमाणचर्ण मिश्राई किञ्चिद्वसहितघृतावशेषे तस्मिन्
चक्रपाणिः-द्राक्षामित्यादौ यष्ट्याहसौवर्चलयोमिलित्वा द्विपलम्। मरिचस्य पलमिति शेषः। उक्तं हि जतूकर्णे-घृततैलपयस्त्रयाढके सितातुलाञ्च प्रपच्य द्राक्षाविदारीवृश्वीरशतावरीकृष्णाशुण्ठीबलाधालीश्च दशपलिकाः प्रपचेत् । यष्ट्याहारुचकञ्च पलिकमित्यादि। कथित इति भाषया क्षीणे एव क्षीरे चूर्णप्रक्षेपं दर्शयति ॥२०॥
For Private and Personal Use Only
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
११श अध्यायः ! चिकित्सितस्थानम् ।
२७७७ कुड़वाद्धं तुगानी•ः खजराणाञ्च विंशतिम्।. पृथग विभीतकानाञ्च पिप्पल्याश्च चतुर्थिकाम् ॥ त्रिंशत्पलानि खण्डाच्च मधुकात् कर्षमेव च। । तथा पलिकान्यत्र जीवनीयानि दापयेत् ॥ सिद्धेऽस्मिन् कुड़वं क्षौद्राच्छीते दत्त्वा च मोदकान् । कारयेन्मरिचाजाजी -पलचूर्णावचूर्णितान् ॥ वातासृपित्तरोगेषु क्षतकासे क्षयेषु च। शुष्यतां क्षीणशुक्राणां रक्त चोरसि संस्थिते ॥ कृशदुर्बलवृद्धानां पुष्टिवर्णबलार्थिनाम् । योनिदोषकृतस्राव-हतानाश्चापि योषिताम् ॥ ... गर्भार्थिनीनां गर्भश्च स्रवेद यासां म्रियेत वा। धन्या बल्या हितास्तासां शुक्रशोणितवर्द्धनाः ॥ २६ ॥
सर्पिोदकः ॥
इकुरसेन पिष्ट्वा पुनरिमान् मधूकपुष्पादीन् दद्यात्। तथा जीवनीयानि दश प्रत्येकम् अद्धपलिकानि चर्णयिखा दापयेत् । सिद्ध पाकेऽवतार्य शीते सति क्षौद्रात् कुड़वं दत्त्वा मोदकान् अक्षमितान् कारयेत्। कृला तान् मोदकान् मरिचचूर्णजीरकचूर्णयोः पलेनावचूर्णितान् वहिम्र क्षितान् कारयेदिति। तेषामेकैकं जग्ध्वा पयोऽनुपिवेत् । मधूकपुष्पचूर्ण कुड़वं चतुःपलम्। तथा पियालफलचण कुड़वं चतुःपलम् । तुगाक्षी- द्वे पले । खजूराणां गुहकान् विंशतिम्। विभीतकानां गुड़कांश्च विंशतिम्। पिप्पलीचूर्णस्य चतुर्थिकां पलमेकम् । खण्डात् त्रिंशत्पलानि। यष्टीमधुकचर्णात् कर्षमेकं दद्यादिति पूर्वेणान्वयः। वातासृगित्याद्याशीः ॥२९॥ सर्पिमोदकः।।
चक्रपाणिः-गोक्षीरादित्यादौ गोक्षीरमानं कारणतयोच्यते न घृतपाकः । तथाहि सति प्रक्ष्येप्यचूर्णेम मोदका न भवेयुः। चतुर्थिका पलम् ॥ २१ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७७८
चरक-संहिता। तक्षीणचिकित्सितम्, वस्तिदेशे विकुळणे स्त्रीप्रसक्तस्य मारुते। वातघ्नान् वृहणान् वृष्यान् योगांस्तस्य प्रयोजयेत् ॥३०॥ शर्करापिप्पलीचूणः सर्पिषा मादिवेण च। संयुक्त वा शृतं क्षीरं पिबेत् कासज्वरापहम् ॥३१॥ फलाम्लं सर्पिषा भृष्टं विदारीक्षुरसे शृतम् । स्त्रीषु क्षीणः पिबेद यूषं जीवनं वृहणं परम् ॥ ३२॥ सक्तूनां वस्त्रपूतानां मन्थं चौद्रघृतान्वितम् । यावन्न सात्म्यो दीप्ताग्निः चतक्षीणः पिबेन्नरः॥३३॥ जीवनीयोपसिद्धं वा जागलं घृतभर्जितम्। रसं प्रयोजयेत् क्षीणे व्यञ्जनाथं सशर्करम् ॥
गङ्गाधरः-स्त्रीप्रसक्तक्षीणस्य विशेषचिकित्सितमाह-वस्तिदश इत्यादि। स्त्रीप्रसक्तस्य मारुते वस्तिदेशे विकुर्वाणे विकृति प्राप्नुवति तस्य वातघ्नादीन योगान् प्रयोजयेत् ॥३०॥
गङ्गाधरः-तान् योगानाह-शर्करेत्यादि। शृतं केवलं दुग्धमद्धावर्तितं कृता तत्रानुरूपं पिप्पलीचर्ण शर्कराश्च संयोज्य पिबेत्। सर्पिषा संयुक्तं वा तत् क्षीरं, माक्षिकेण संयुक्तं वा पिबेत् ॥ ३१ ॥
गङ्गाधरः-फलाम्लमित्यादि। शुष्कबदरामलकायलफलम्। विदारीरसेक्षुरसयोः समानांशयोः शृतं पक्वं मुद्गादियषं शुष्कबदरादीनां फलाम्लं कृखा तघृते सम्भृष्टं स्त्रीषु क्षीणः पिवेत् ॥ ३२ ॥
गङ्गाधरः-सक्तनामित्यादि। वस्त्रपूतानां यवसक्तूनां जलनालोड़ितो मन्थः, तं क्षौद्रघृतान्वितं यावत् क्षतक्षीणः न सात्म्यः स्यान च दीप्ताग्निः स्यात् तावत् पिवेत्। सात्म्ये दीप्ते चानौ त्यजेत् ॥ ३३॥ ___ गङ्गाधरः-जीवनीयेत्यादि। जीवनीयदशककाथे जाङ्गलमांसं पक्त्वा सिद्धं रसं घृते भर्जितं सम्भृष्टं सशर्करं क्षीणेऽन्वक तान् व्यञ्जनार्थ प्रयोजयेत् ।
चक्रपाणि:-विकुर्वाण इति शूलादिविकारं कु.वाणे। शर्करेत्यादौ प्रक्षेपन्यायेन धीरे
For Private and Personal Use Only
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्। २७७६ गोमहिष्यश्वनागाजैः क्षीरेमींस रसैस्तथा। यथाग्नि भोजयेद् यूषैः फलाम्लघृतसंस्कृतैः ॥ ३४ ॥ दीप्तेऽनौ विधिरेष स्यान्मन्दे दीपनाचनः । यक्ष्मिणां विहितो ग्राहो भिन्ने शकृति चेष्यते ॥ ३५ ॥ पलिकं सैन्धवं शुण्ठो द्वच सौवर्चलात् पले। कुड़वांशानि वृक्षाम्लं दाडिम पत्रमञ्जकात् ॥ एकै मरिचाजाज्यो धान्यकाद् द्वे चतुर्थिके। शर्करायाः पलान्यत्र दश द्वे च प्रदापयेत् ॥ कृत्वा चणं ततो मात्रामन्नपाने प्रयोजयेत् । रोचनं दीपनं बल्यं पाार्तिश्वासकासनुत् ॥ ३६ ॥
सैन्धवादिचूर्णम् । गोमहिष्यश्वेत्यादि। क्षीणे स्त्रीप्रसङ्गात् क्षीणेऽवले गवादीनामन्यतमक्षीर• रन्यतममांसमांसरसा फलाम्लघृतसंस्कृत मुगादियूपैर्वा क्षीणरोगिणं भोजयेत् ॥ ३४॥ ___ गङ्गाधरः- दीप्तेऽनावित्यादि। दीप्तेऽनौ त्वेष जाङ्गलरसादिभिर्भोजनविधिरुक्तः स्यान्मन्देऽनौ तु दीपनपाचनो विधिः। भिन्ने शकृति यो यक्ष्मिणां ग्राही योगो विहितः स एव क्षीणरोगिणो भिन्ने शकृतीष्यते ॥३५॥
गङ्गाधरः-दीपनपाचनयोगानाह-पलिकमित्यादि। सैन्धवं पलिक, शुण्ठी च पलिका, सौवच्चलात् द्वे च पले, वृक्षाम्लं तिन्तिडीकं पक्वं दाडिमखक अज्जकात् तुलस्याः पत्रमित्येतानि प्रत्येकं कुड़वांशानि, मरिचा. जाज्योरेक पलं, धान्यकात् द्वे चतुर्थिके द्वे पले, शकराया द्वादश पलानि पदापयेत् । सर्वमिदं चूर्ण कृताऽनसाधने पाने च ततो मात्रां प्रयोजयेत् ॥३६॥
सन्धवादिचूर्णम् । शर्करादिप्रक्षेपः । वस्त्रपूतानामिति वस्त्रान्तरालपसितानाम् । मन्दे ऽग्नौ यक्ष्मिणां यो (दीपनपाचनः) विहितः, भिन्ने शकृति च यो ग्राही स विधिरिष्यत इति ज्ञेयम् ॥ ३०-३५॥
चक्रपाणिः-पलिकमिति पलमानम् ॥३६॥
For Private and Personal Use Only
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२७६०
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक संहिता |
एका षोड़शका धान्याद द्वे ऽजाज्यजमोदयोः । ताभ्यां दाड़िमवृताम्लं द्विद्वि : सौवर्चलात् पलम् ॥ शुण्ठाः कर्ष दधित्थरय मध्यात् पञ्च प्लानि च । तच्चूर्ण षोड़शपले शर्कराया विमिश्रयेत् ॥ षाड़वोऽयं प्रदेयः स्यादन्नपानेषु पूर्ववत् । मन्दानले शक्रुद्ध दे यदिमणामग्निवर्द्धनः ॥ ३७ ॥
षाड़वः ॥
[क्षतक्षीणचिकित्सितम्
पिवेन्नागबलामूलमर्द्धकर्ष विवर्द्धनम् । पलं क्षीरयुतं मासं नीरवृत्तिरनन्नभुक् ॥ एष प्रयोगः पुष्टप्रायुर्बलारोग्यकरः परः । मडूकपर्या कल्पोऽयं शुण्ठीमधुकयोस्तथा ॥ ३८ ॥
गङ्गाधरः - एकेत्यादि । पोड़शिका पलं धान्यात् । अजाज्यजमोदयोः द्वे द्वे षोड़शके द्वे द्वे पले, दाड़िमवृक्षाम्लं ताभ्यां षोड़शिकाभ्यां द्विद्विरिति दाड़िमत्वकच चतुःपलं, वृक्षाम्लञ्च चतुःपलं, सौवर्चलादेकं पलम्, शुष्ट्या कर्ष, दधित्थस्य मध्यस्थशस्यं पञ्चपलं, शर्करायाः षोड़शपलम् । इत्येतत् सर्व्वं विमिश्रयेत् । अयं षाड़वो नाम क्षीणे भिन्ने शकृति दीपनपाचनोऽन्नपाने पूर्व्ववत् प्रदेयः स्यादिति ॥ ३७ ॥ सैन्धवादिषाड़वः ।
गङ्गाधरः - स्त्रीप्रसङ्गक्षीणस्य योगान्तरमाह - पिबेदित्यादि । नागबला गोरक्षतण्डुला तस्या मूललक चूर्णमद्धे कर्षमारभ्य विवर्द्धनं पलं यावत् । क्षीरयुतं तदालोड़नाहंक्षीरयुतं मासं त्रिंशधिनं पिवेत् । क्षीरवृत्तिरनन्नशुक् स्यात्, अन्नं न भुञ्जीत केवलं क्षीरं पीखा वर्त्तत । प्रथमदिनमेकतोलकम् । द्वितीये द्वितोलकम् । इत्येवं प्रतिदिनमेकैकतोलकं चूर्ण वर्द्धयेद दुग्धञ्च तदालोड़नयोग्यं वर्द्धयेदिति पलं यावत् । ततो नवमादिषु पलमेव । प्रतिदिनम्
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणि: षोडशिका पलं दाडिमवृक्षाम्लम् । द्विर्द्धिरिति पूर्वद्विपलापेक्षया द्विगुणं प्रत्येकं चतुःपलत्वं दर्शयति । पूर्ववदिति पूर्वयोगसमा मानफलतामाह । अल जतूकर्णः - पलिके धान्यकर चके । at arrest | शुष्ट्याश्च कर्षः । कपित्थदाड़िमवृक्षाग्लानां कुड़वमित्यादि ॥ ३७ ॥ चक्रपाणिः - नागबलेत्यादी अर्द्धकप्रभृति अर्द्धकपणेन वर्द्धितं पलं मासमेकं पेयम् ।
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
११श अध्यायः ] . चिकित्सितस्थानम् ।
२७८१ यद्यत् सन्तर्पणं शीतमविदाहि हितं लघु। अन्नपानं निषेव्यं तत् क्षतक्षीणैः सुखार्थिभिः॥ यच्चोक्तं यक्ष्मिणां पथ्यं कासिनां रक्तपित्तिनाम् । तच कुऱ्यांदवेक्ष्याग्निं व्याधि सात्म्यं बलं तथा । उपेक्षिते भवेत् तस्मिन्ननुबन्धो हि यक्ष्मणः । प्रागेवागमनात् तस्य तस्मात् तं त्वरया जयेत् ॥ ३९ ॥
तत्र श्लोको। क्षतक्षयसमुत्थानं सामान्यं पृथगाकृतिम् । असाध्ययाप्यसाध्यत्वं साध्यानां सिद्धिरेव च ॥
इति । ( नागवलाकल्पः । ० ) मण्डकपा इत्यादि। मण्डकपर्णी मञ्जिष्ठा दन्ती वा, तस्या अपि नागवलावत् तोलकमारभ्य प्रतिदिनं तोलकैकद्धया दुग्धेन पिवेदनन्नभुक् क्षीरमात्रवृत्तिरेव स्यात् । तथा शुण्ठीयष्टीमधुकयोः प्रत्येक कल्पो नागबलावत्। पुष्टयायुलारोग्यकरः पर इति ॥३८॥
गङ्गाधरः--यद्यदित्यादि। सन्तर्पणं शीतमविदाहि लघु हितश्च यद यदन्नपान तत् क्षतक्षीणैरुरःक्षतिभिः क्षीणश्च सेव्यमिति। यच्चोक्तमित्यादि स्पष्टम् । उपेक्षित इत्यादि। तस्मिन् क्षते क्षीणे चोपेक्षिते सति हि यस्मात् यक्ष्मणोऽनुबन्धो भवेत् तस्माद् यक्ष्मण आगमनात् पूर्व खरया तं क्षतं क्षीणश्च जयेदिति ॥३०॥
केवलं क्षीरवर्तिनाम् । उक्तं हि जतूकर्ण-नागबला समूलार्द्धकर्षवृद्धा पलमाना मासं पेया क्षीरमात्रवृत्तिरिति ॥ ३८॥
चक्रपाणिः-शोतञ्चापि स्पर्श । “वान्तिकारि" विदाहि भवति तदर्थमविदाहि इत्युक्तम् । क्षतक्षीणस्य त्वरया प्रतिकर्तव्यतामाह-उपेक्षित इत्यादि । तस्येति यक्ष्मणः ॥ ३९ ॥
३४९
For Private and Personal Use Only
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७८२
चरक-संहिता। [क्षतक्षीणचिकित्सितम् उक्तवान् ज्येष्ठशिष्याय क्षतक्षीणचिकित्सिते। तत्त्वार्थविद् वीततमो-रजोमोहः पुनर्वसुः॥४०॥
इत्यग्निवेशकृत तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने क्षतक्षीणचिकित्सितं नामैकादशोऽध्यायः॥ ११ ॥
गङ्गाधरः-अभ्यायाथसंग्रहश्लोकावाह-तत्र श्लोकाविति। क्षतक्षीणचिकित्सितेऽस्मिन्नध्याये, ज्येष्ठशिष्यायामिवेशायेति ॥४॥ इति वैद्यश्रीगङ्गाधरकविराजकविरत्नविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ षष्ठस्कन्धे चिकित्सितस्थानजल्पे क्षतक्षीणचिकित्सितजल्पाख्या
एकादशी शाखा ॥११॥
चक्रपाणि:-संग्रहे सामान्यपृथगिति क्षतोत्थस्य क्षयोत्थस्य च उरो विरुज्यते इत्यादि पृथग. लक्षणं कृतम् ॥ ४०॥
इति महामहोपाध्यायचरकचतुराननश्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां चरफतात्पर्यटीकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायां क्षतक्षीणचिकित्सितं
नामैकादशोऽध्यायः ॥११॥
For Private and Personal Use Only
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
द्वादशोऽध्यायः। अथातः श्वयथुचिकित्सितं व्याख्यास्यामः,
___ इतिह स्माह भगवानात्रेयः ॥ १॥ भिषग्वरिष्ठं सुरसिद्धजुष्टं मुनीन्द्रमत्रात्मजमग्निवेशः। महागदस्य श्वयथोर्यथावत् प्रकोपचिह्नप्रशमानपृच्छत् ॥ २॥ तस्मै जगादागदवेदसिन्धुः प्रवर्तनाद विप्रवरो-8-ऽत्रिजस्तान् । वातादिभेदात् त्रिविधस्य सम्यनिजानिजैकाङ्गजसर्वजस्य ॥३
गङ्गाधरः-चिकित्सितोद्देशानुक्रमात् क्षतक्षीणचिकित्सितादनन्तरं श्वयथुचिकित्सितमाह-अथात इत्यादि। पूर्ववत् सर्च व्याख्येयम् ॥१॥
गङ्गाधरः-पुरावृत्तमाह-भिषगवरिष्ठमित्यादि। सुरसिद्धाभ्यां जुष्टं सेवितम् । अन्यात्मजं कृष्णात्रिपुत्रं पुनर्वसुं गुरु शिष्योऽग्निवेशो महागदस्य श्वयथोः प्रकोपचिह्नप्रशमान यथावत् प्रणामादिपूर्वकमपृच्छत् ॥२॥
गङ्गाधरः-तस्मै इत्यादि। तस्मै शिष्यायाग्निवेशाय। तेन प्रवत्तनात् तान् श्वयथोर्वातादिभेदात् त्रिविधस्य निजानिजैकाङ्गजसङ्गिजस्य सम्यक् प्रकोपणादीन् अगदवेदसिन्धुरायुर्वेदसिन्धुरत्रिजो विप्रवरो जगाद ॥३॥
चक्रपाणिः-श्रतक्षीणे मर्मोपघातो भवति, शोथेऽपि मर्मोपघातः कारणं, तेन समानहेतुतया क्षतक्षयमनु शोथचिकित्सितमुच्यते। जुष्टमिति सेवितम्। प्रकोपयतीति प्रकोपो हेतुरित्यर्थः । किंवा कार्यकारणयोरभेदोपचारात् प्रकोपशब्देन श्वयथकारणमुच्यते। रूपशब्देन रूपपूर्वरूपयोः ग्रहणम्, तेन सर्वत्वगाश्रितत्वेन तच्छमनं चिकित्सोच्यते ॥ १॥२॥
चक्रपाणिः-अगदार्थ आरोग्यार्थो यो वेदोऽगदवेदः, स एव गम्भीरप्रसन्नत्वात् सिन्धुरिष सिन्धुस्तस्य प्रवर्तनेऽद्रिप्रवरो हिमालय इव इत्यर्थः। यथा हिमालयो नङ्गायाः प्रवर्तकस्तथा अतिजोऽपि अग्निवेशप्रवर्तक इत्यर्थः। तानिति प्रकोपादीन्, यान् शिष्यः पृष्टवान् । एकाङ्गजसर्वजस्येत्यत्र सर्वजशब्देन सर्वशरीरस्य ग्रहणं कर्तव्यम्, एकागजशन्देन । सामान्येन शरीराव्यापकस्य ग्रहणम् ; तेन सर्वागावावयवाश्रितत्वं यत् वैविध्यं वक्तव्यं तत्रैकाङ्गजेनार्द्धगाताश्रितावयवादिग्रहणं कर्त्तव्यम् ॥३॥
• प्रवर्तनाद्रिप्रवरः इति चक्रः।
For Private and Personal Use Only
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७८४
चरक-संहिता। {श्वयथुचिकित्सितम् शुद्धयामयाभक्तकुशाबलानां नाराम्लतीक्ष्णोष्णगुरूपसेवा । दध्याममृच्छाकविरोधिदुष्ट-गरोपस्पृष्टान्ननिषेवणश्च ॥ अशांस्यचेष्टा न च देहशुद्धिर्मम्मोपघाता विषमा प्रसूतिः। मिथ्योपचारः प्रतिकर्मणाञ्च निजस्य हेतुः श्वयथोः प्रदिष्टः ॥४
गङ्गाधरः-शुद्धग्रामयेत्यादि। शुद्धिर्वमनादिः, आमयो रोगः, अभक्तमनन्नम् ; तः कृशानामबलानाञ्च क्षारादिसेवा श्वयथोहेतुः। एवं शुद्धग्रामयाभक्तकशाबलानामिव दध्यादिनिपेवणश्च कश्चित्। शुद्धग्रादिकृशाबलानां क्षारादिसेवा श्वयथोहतुः। दध्यादिनिषेवणञ्च तदितरस्य जनस्य श्वयथोहेतुरिति । अन्नस्य दध्यादिप्रत्येकेनोपसृष्टत्वम् । आममृद् अपकमृत् । विरोधिद्रव्यैः क्षीरमत्स्यादिभिरुपसृष्टान्नम्। दुष्टं स्वगुणव्यापन्नं वातातपजलादियोगात्। गरं संयोगविषम्। अन्यरोगैः कृशानामबलानाश्च क्षारादिसेवा श्वयथुहेतुरणांसि तु स्वयमेव श्वयथुहेतुः । अचेष्टा निष्क्रियता, न च देहशुद्धिर्मलसञ्चये सति कर्त्तव्यायां देहशुद्धौ न च देहशुद्धिः क्रियते। मम्मोपघातः सप्तोत्तरमर्म शतस्यान्यतमोपघातो वाह्यहेतुदण्डादिभिरेव, तेन दोषकोपात् श्वयथुर्भवति। त्रिशोथीये सर्वेषां शोथानां दोषत्रयजेषु त्रिष्वेवान्तर्भाववचनात्। तद्यथा-"त्रयः शोथा भवन्ति वातपित्तश्लेष्मनिमित्ताः। ते पुनर्द्विधा निजागन्तुभेदैन” इति। आगन्तुशोथो यद्यपि यथास्वं हेतुजैर्व्यञ्जननिजव्यञ्जनैकदेशविपरीतैरादावुपलभ्यते इत्यत आगन्तुज उच्यते, पश्चादवश्यं यथावदोषैरनुवध्यत एवेति त्रय एव शोथा भवन्ति । तस्मादिह मम्मोपघातो नाभ्यन्तरदोषकृतः। इहापि वातादिभेदात् त्रिविधस्येति वचनात् । दण्डाद्यभिघातस्तु य आगन्तुशोथस्य हेतुः, स वाह्यत्वचो दूषयिता वक्ष्यतेऽत्रैव । ततः शोथस्तत्क्षणमेव जायतेऽयन्तु मम्मौपघातः शोथं न कुर्वन्नादौ दोषं कोपयति ततो दोषः श्वयधुं करोतीति । विषमा प्रसूतिरकाले गर्भप्रसवः ।
चक्रपाणिः-शुद्धिर्वमनादि शोधनम्, आमया ज्वरादयः, अभक्तमभोजनं विगुणञ्च भोजनं विरुद्धं भोजनं तैः कृशानामबलानाञ्च क्षारादिसेवा निजस्य श्वयोर्हेतुरिति योज्यम् । दध्यादि तु स्वतन्त्रमेव हेतुः। आममपक्व, दुष्टं दोषकारकम् । न च देहशुद्धिरिति शोधनाहऽपि दोषे देहाशुद्धिः। मोपघात इह दोषकृत एव ज्ञेयः। वाह्यहेतुजस्तु मम्र्मोपधात आगन्तुहेतुरेव । विषमा प्रसूतिरकालगर्भपतनादिका। प्रतिकर्मणामिति वमनादीनाम । मिथ्योपचार इति असम्यगुपचारः॥४॥.
For Private and Personal Use Only
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
१२श अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
२७८५
वाह्यास्त्वचो दूषयिताभिघातः काष्ठाग्निशल्याश्मविषायसाद्यः ।
आगन्तुहेतुः
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
-त्रिविधो निजश्च सर्व्वार्द्धगात्रावयवातित्वात् ॥ वाह्याः सिराः प्राप्य यदा कफास्टक् - पित्तानि सन्दूषयतीति वायुः । तैर्बद्धमार्गः स तदा विसर्पन्नुत्सेधलिङ्गं श्वयथुं करोति ॥ ५ ॥ ऊर्द्ध स्थितैरुद्ध मधश्च वायोः स्थाने स्थितैर्मध्यगतैश्च मध्ये ।
6
मिथ्योपचारः प्रतिकर्म्मणां वमनादीनामयथावत्प्रयोगान्मिथ्यासंसर्जनाच्च निजस्य श्वयथोर्दोषजस्य श्वयथोर्हेतुः प्रदिष्टः ॥ ४ ॥
गङ्गाधरः - आगन्तुश्वयथुहेतुमाह-वाह्यास्त्वच इत्यादि । काष्ठाग्निशल्याद्य - स्त्रिशोथीयोक्तच्छेदन भेदनादैr वाह्यस्वचो दूषयिता योऽभिघातो नादौ दोषाणां दूषयितास आगन्तुश्वयथुहेतुः । निजश्व त्रिविधो वातपित्तकफाख्यः श्वयथुहेतुः सर्व्वार्द्धगात्रावयवाभिप्रेतत्वाद् वाह्याः सिराः प्राप्य वायुर्यदा कफासृकपित्तानि सन्दूषयतीति तदा स्वपितैः कफाटक पित्तवर्द्धमार्गः सन् सवायुर्विसर्पन् सर्व्वादिगात्रे चरन्नुत्सेधलक्षणं स्फीतलक्षणं श्वयथुं करोति । इति भेदः । स्फीतभावः श्वयथोः सामान्यलक्षणमिति सम्प्राप्तिः ।। ५ ।।
गङ्गाधरः- ऊद्ध स्थितैरित्यादि । दोषैः शोथारम्भकैः शरीरे ऊर्द्धाङ्गस्थितैः ऊर्द्ध श्वयथुः स्यात् स च तदाख्य ऊड श्वयथुर्नाम । वायोः स्थानेऽघोऽङ्ग
चक्रपाणिः - वाह्या इत्यादिनागन्तु शोथहेतुमाह । बाह्या इत्यगम्भीराः । एतेन गम्भीरत्वग्दूषकत्वं शोथस्य न भवति । त्वच इति कर्म्मपदं हलन्तम् । दूषयिता अभिघातविशेषेण काष्टाग्न्यशम्यश्मविषकारणकः । आदिशब्दो हि कारणवाची । तेन काष्टादिकारणमभिधात इत्यर्थः । काष्टादेश्च संक्षेपोक्त्या दन्तादीनामप्युपलक्षणा ज्ञेया । किंवा आदिशब्दः प्रकारवाची, तेन काष्ठादिकृतोऽभिघातः काष्ठादिशब्देनोच्यत इति कृत्वाभिघातेन समं समानाधिकरणं ज्ञेयम् । आगन्तुहेतुरिति छेदः । विविध इति सर्व्वार्द्धगालावयवाश्रितत्वेन निजस्त्रिविधः । चकारात् आगन्तुरपि यथोक्तभेदात् विविध इत्यर्थः । शिरा इत्यादि सम्प्राप्तिकथनम् । वाह्या शिरा इति शिराशब्देन स्रोतसां सामान्येन ग्रहणम् । बद्धमार्ग इत्यावृतमार्गः । उत्सेधेनाव्यभिचारिणा लिङ्गयत इत्युत्सेधलिङ्गः ॥ ५ ॥
चक्रपाणिः - ऊर्द्ध स्थितैरित्यादिना विशिष्टशोधानां सम्प्राप्तिविशेषमाह । मित्र:प्रभृति ऊर्द्ध शरीरे । अध इति पक्वाशयप्रभृति वायोः स्थाने पक्काशये । मध्यगतैः इत्युर:
d
For Private and Personal Use Only
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७८६ चरक-संहिता।
[श्वयथुचिकित्सितम् सर्वाङ्गैः सव्वगतैः क्वचित्स्थै
दोषः क्वचित् स्यात् श्वयथुस्तदाख्यः ॥ ६ उष्मा तथा स्याद् दवथुः सिराणामायाम इत्येव च पूर्वरूपम् । सर्वस्त्रिदोषोऽधिकदोषलिङ्गस्तच्छब्द-8-माप्नोति भिषगजितश्च॥७ सगौरवं स्यादनवस्थितत्वं सोत्सेधमुष्माथ सिरातनुत्वम् । सलोमहर्षाङ्गविवर्णता च सामान्यलिङ्ग श्वयथोः प्रदिष्टम् ॥८॥
स्थितैः दोषैरधःश्वयथर्नाम। मध्यगतैरन्तराधिस्थितः दोषैर्मध्ये श्वयथुः स्यात स च मध्यश्वयथुर्नाम। सर्वगतैः सर्वाङ्गगतैर्दोषैः सर्वाङ्गगः श्वयथुनाम । इत्येवं यत्र कचित्स्थैदोषैः यत्र कचिदने श्वयथुः स्यात् स च श्वयथुस्तदाख्यस्तत्तदङ्गश्वयथुर्नाम स्यादिति ॥६॥
गङ्गाधरः-श्वयथुपूर्वरूपमाह-उष्मा तथेत्यादि। शरीरस्योष्मा भवति, तथा दवथुरुपतापः स्यात्, सिराणामायामो दीर्घाभावः स्यादित्येव च श्वयथोः पूर्वरूपं स्यात्। सः श्वयथुत्रिदोषस्तत्र यः श्वयथुर्यस्य दोषस्याधिकलिङ्गो भवति स तदधिकदोषलिङ्गैस्तच्छब्दं तद्दोषजसंज्ञामानोति। भिषगजितमौषधश्च तदधिकदोपहरणमामोति प्रतिक्रियायामिति ॥७॥
गङ्गाधरः-सगौरवमित्यादि। अनवस्थितत्वं शोथस्य गौरवश्च सोत्सेधश्च उष्मा चाङ्गस्य सिराणां तनुखश्च कृशत्वं लोमहर्षश्चाङ्गविवर्णता च सर्चस्मिन् श्वयथौ भवतीति श्वयथोः सामान्यलिङ्गमिदमिति ॥ ८॥ पक्वाशयमध्यगतैः। क्वचिदिति कण्ठताल्वादिदेशे। तदाख्य इति गलशोथ इति शब्दाख्य इति । किंवा ऊर्द्धशोथाधःशोथ इत्यादिशब्दाख्य इति सर्वत्र योजनीयम् ॥ ६॥
चक्रपाणिः-उष्मेत्यादिना पूर्वरूपमाह। दवथुस्तापः । तथेति चक्षुरादिभ्यः । सिराणामायाम इति सिराप्रसरणम्। सर्वशोथानां त्रिदोषजत्वेऽपि वातजादिव्यपदेशो वातजा चिकित्सा यथा भिन्ना भवतीति निर्देष्टुमाह-सर्व इत्यादि। अधिकानि वाधिकस्य दोषस्य लिङ्गानि इत्यधिकदोषलिङ्गः। तत्संज्ञमिति अधिकदोषसंज्ञं वातजोऽयमित्यादिकं प्राप्नोति, तदा भिषाजितश्चाधिकदोपलिङ्गः प्राप्नोति। अधिकदोषलिङ्गप्रयुक्त चिकित्सितभेदं प्राप्नोति इत्यर्थः ॥७॥
चक्रपाणिः-सगौरवमित्यादिना सामान्यलिङ्गं पठति ॥८॥ * तत्संज्ञमिति चक्रतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७८७
१२ अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्।
चलस्तनुत्वक परुषोऽरुणोऽसितः प्रसुप्ति-छ-हर्षार्तियुतोऽनिमित्ततः। प्रशाम्यति प्रोन्नमति प्रपीड़ितो दिवा बली च श्वयथुः समीरणात् ॥ ६ ॥ मृदुः सगन्धोऽसितपीतरागवान भ्रमज्वरस्वेदतृषामदान्वितः। य उष्यते स्पर्शरुग-+-विरागकृत् स पित्तशोथो भृशदाहपाकवान् ॥ १०॥
गङ्गाधरः-चल इत्यादि। समीरणात् वाताधिकत्रिदोषाज्जातः श्वयथश्चलः स्थानात् स्थानान्तरं चलति। अरुणो वाऽसितो वा। प्रसुप्तिः स्पर्शबोधाभावः। हषः शोथस्थानहर्षः। अतिवेदना। तैयुक्तः स्यात् । अनिमित्ततः प्रशाम्यति। प्रपोड़ितोऽङ्गल्यादिना प्रपीड़ने निम्नः सन्नचिरादुन्नमति । दिवा बली बलवान् भवति रात्रौ प्रशाम्यतीति ॥९॥
गङ्गाधरः-मृदुरित्यादि। यः शोथो मृदुः, शरीरसमगन्धः, असितपीतरागवान, भ्रमाद्यन्वितः, उष्यते उष्णः, स्पर्शे रुग यत्र, अक्षिरागकृत, भृशदाहवान् भृशपाकवान् स पित्तशोथः॥ १०॥
चक्रपाणिः-चल इत्यादिना वालिङ्गमाह । तनुत्वगित्यबहलत्यक्। असित इति कृष्णः। सुषुप्तिः स्पर्शाज्ञानम्। हर्षो रणरणिकेति ख्याता वेदना, किंवा रोमहर्षः । अनिमित्ततः प्रशाम्यतीति वायोश्चलस्वेन कदाचित् निमित्तेन विनापि लीनो भवति। केचित् निमित्तत इति पठन्ति, तेन स्नेहोष्णमर्दनादिना प्रशाम्यति, स च वातिक इति। प्रोममतीति सम्पीड़नानन्तरमेवोन्नति ॥९॥
चक्रपाणिः-मृदुरिस्यादिना पित्तशोथमाह । सुष्यत इति दयते। अस्पर्शसह इति स्पर्शनं ने सहते ॥१०॥
• प्रसुप्ति इत्यत्र सुषुप्ति इति चक्रः । + स्पर्शरुगिन्यत्र अस्पर्शसहः इति चक्रसम्मतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२७८८
चरक संहिता |
गुरुः स्थिरः पाण्डुररोचकान्वितः प्रसेक निद्रावमिव हिमान्यकृत् । सकृच्छ्रजन्मप्रशमो निपीड़ितो न चोन्नमेद रात्रिवली कफात्मकः ॥ ११ ॥
कृशस्य रोगैरबलस्य यो भवे
दुपद्रवमपूर्वकर्युतः । सहन्ति मम्र्मानुगतोऽथ राजिमान् परिस्रवेद्धीनवलस्य सर्व्वगः ॥ १२ ॥
गङ्गाधरः-- गुरुरित्यादि । यः शोथो गुरुः स्थिरो न चलति, प्रसेको मुख स्रावः, कृच्छ्रजन्मा चिरेण जायते, यः शोथोऽङ्गल्यादिभिर्निपीड़ितो निम्न एव संचिरकालं वर्त्तते न चोन्नमेत्, रात्रिवली रात्रौ वर्द्धते स शोथः कफात्मकः ॥ ११ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ श्वयथुचिकित्सितम्
गङ्गाधरः- कृशेत्यादि । कृशस्य जनस्य रोगरबलस्य च जनस्य यः शोथो वमिपूर्वक म्यादिभिरुपद्रवैयुक्तो मम्मनुगतश्च स हन्ति शोथिनम् । अथ हीनबलस्य राजिमान् यः शोथः सर्व्वाङ्गगः परिस्रवेत् स तं शोथिनं हन्ति ॥ १२ ॥
For Private and Personal Use Only
1
चक्रपाणिः- गुरुरित्यादिना कफशोथमाह । अरोचकान्वित इति अरोचकव्याधिसहचारी | कृच्छ्रजन्मप्रशम इति चिरोत्पत्तिविनाशः । राबिली कफात्मक इति रावौ स्त्रोतोरोधजेन देहक्लेदेनाचेष्टया च कफस्य वृद्धत्वात् तज्जनितशोथो बलवान् भवति । दिवा न भवति, fear तु स्फुटस्रोतसि शरीरे चेष्टायुक्ते न कफो बली भवति । दिवा च कफशोथस्तु हीयते ॥ ११ ॥
चक्रपाणिः - संप्रत्यसाध्यसाध्यभागमाह- कृशस्येत्यादि । पूर्वरिति विशोथीये "छद्दिः श्वासोऽरुचिस्तृष्णा ज्वरातीसार एव च । सुप्तिः शोषः सदौर्बल्यः शोथोपद्रव संग्रहः ॥" इत्यनेनोक्तः । मर्मानुगतो राजिमानिति च पृथक् लक्षणम् । परिस्रवन्नित्यादि च पृथक्
पृथगसाध्य लक्षणम् ॥ १२ ॥
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् । २७८६ अहीनमांसस्य य एकदेशजो नवो बलस्थस्य सुखः स साधने । निदानदोषतविपर्ययक्रमरुपाचरेत् तं बलदोषकालवित् ॥१३॥
अथामजं लड़नपाचनक्रमविशोधनसल्वणदोषमाश्रितम् । शिरोगतं शीर्षविरेचनैरधो-विरेचनैर्द्ध मधस्तथोद्धगम् ॥ उपाचरेत् स्नेहभवं विरुनणैः प्रकल्पयेत् स्नेहविधिञ्च रुक्षजे। विबद्धविट्केऽनिलजे निरूहणं घृतन्तु पित्तानिलजे सतितकम् ॥
गङ्गाधरः-अहीनेत्यादि। अहीनमांसस्याकृशस्य य एकदेशजः शोधः । या नवो नूतनः स्वल्पकालजातः बलस्थस्य जनस्य भवति स शोथः साधने सुखः । तं यथा साधयेत् तदाह-निदानविपर्ययदोषविपर्ययविपर्ययः क्रमैस्तं साधने मुखं शोथं बलदोषकालविद् वद्य उपाचरेत् ॥१३॥
गङ्गाधरः-अथामजमित्यादि। निदानविपर्यक्रम एषः। आमजम् अपाकजातं शोथं लमनपाचनक्रमरुपाचरेत्। उल्वणदोषमाश्रितं शोथं विशोधनैर्वमनविरेचनादिभिरुपाचरेत् । शिरोगतं शोथं शिरोविरेचनैरुपाचरेत् । ऊद्ध गं शोथमधोविरेचनरुपाचरेत्। तथाऽधःशोथमूर्द्ध विरेचनरुपाचरेत् । स्नेहभवं शोथं विरुक्षणरुपाचरेत्। रुक्षजे शोथे स्नेहविधि प्रकल्पयेत्। एवमनिलजे शोथे विबद्धविट्के निरूहणं प्रकल्पयेत् । पित्तानिलजे शोथे
चक्रपाणि:--अहीनेत्यादिना सुखसाध्यलक्षणमुच्यते। कृच्छ्रसाध्यलक्षणच सुखसाध्य. लक्षणासम्पूर्ण तायां ज्ञेयम्। श्वयथोश्च हेतुलक्षणानि विशोथीयोक्तान्यपि प्रकरणात् संक्षेपेण इहापि कथितानि। सामान्येन चिकित्सासूत्रमाह-निदानेत्यादि। निदानादिविपरीतक्रमैः लखनादिभिरुपाचरेदित्यर्थः। बलदोषकालविदित्यनेन निदानादेविपरीता क्रिया युक्ता । बलं विरामादिभेदभिन्नं तथा दोपं तथा कालञ्च व्याध्यवस्थारूपं विदित्वा या युज्यते सा कर्तव्येति दर्शयति । निदानेत्यादौ दोषशब्देन वातादयो गृह्यन्ते। ऋतुशब्देन च नित्यगः कालः, तनैव तद्विशिष्टवाचकतया बलदोषकालविदिति वचनं न पुनरुक्तम्। अन्ये तु प्रथमेन दोषशब्देन दूप्यधातुग्रहणम् । कृतेन प्रथमव्याख्यानेन दोषशब्देनैव दूष्यस्यापि दोषाधारस्य ग्रहणं ज्ञेयम् ॥ १३ ॥
चक्रपाणिः-आमजमिति एकदोषजनितम्। अपक्वता च प्रायो दोषाणां प्रथमदृष्टौ भवति । नमैरित्युपक्रमैः । अधोविरेचनरुपाचरेत् उई जमित्युक्तम् । उद्धहरैरिति वमनैः । सतितकं घृतमिति
३५०
For Private and Personal Use Only
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७६०
चरक-संहिता। [ श्वयथुचिकित्सितम् पयश्च मूर्छारतिदाहर्षिते विशोधनीये तु समूत्रमिष्यते । कफात्थितं क्षारकटूष्णसंयुतः समूत्रतक्रासक्युक्तिभिर्जयेत् ॥१४॥
ग्राम्याब्जानूपं छ पिशितलवणं शुष्कशाक नवान्नं गौड़ पिष्टान्न दधि सकुशरं विज्जलं मद्यमम्लम् । धाना वल्लूरं समशनमथो गुवसात्म्यं विदाहि
खप्नञ्चारात्रौ श्वयथगदवान् वज्जयेन्मथुनञ्च ॥ १५ ॥ सतिक्तकं घृतं प्रकल्पयेत् । तत्र पित्तानिलजे शोथे मूर्छारतिदाहतर्षिते पयश्च प्रकल्पयेत्। मूर्छारतिदाहतर्षिते शोधनीये शोथिनि समूत्रं पय इष्यते । कफोत्थितं शोथं क्षारकटूष्णसंयुतैः कफहरैः द्रव्यजेयेत् । समूत्रैस्तक्रयोगः समूत्ररासवयोगैश्च जयेत्। युक्तियोगः ॥ १४ ॥
गङ्गाधरः-शोफस्य निदानवजनमाह-ग्राम्येत्यादि। ग्राम्याब्जानूपं पिशितं छागमेषमांसं ग्राम्यं मत्स्यकूर्मादिमांसमाज महिषवराहादि मांसमानूपम्। लवणश्च क्षारमृदं पक्त्वा यल्लवणं साध्यते तदग्राम्यं लवणम्, पांशुसामुद्रसैन्धवादिलवणमाब्जं शाम्भरीप्रभृति लवणमानूपम्। नवान्नं नूतनधान्यान्नं गौड़ गुड़विकृतं शर्करादिद्रव्यं कृशरा तिलपिष्टं विज्जलं पिच्छिलद्रव्यं कच्चाादिद्रव्यं मद्यस्याम्लत्वेऽपि पृथगभिधानं विशेषेण वजनार्थम् । अम्लं जम्बीरादिकं धाना भृष्टयवः वल्लरं शुष्कमांसं समशनं वक्ष्यते ग्रहणीरोगचिकित्सिते। पथ्यापथ्यमिहैकत्र भुक्तं समशनं मतम् इति । अथो गुरुभोजनमसात्म्यमशनं विदाहि चाशनम्। अरात्रौ दिवास्वप्नं मैथुनञ्च श्वयशुगदवान् वर्जयेत् ॥१५॥ साधितं घृतम् । पित्तानिलज इति वातपित्तजद्वन्द्वे । मूर्छादय इह संजाता यस्य तस्मिन् मूरितिदाहप्तर्षिते । विशोधनीय इति मूर्छायुक्त एव विशोधनीयः। समूतमिति मूलसमभागम् ॥ १४ ॥
चक्रपाणिः--(वात्य दिना निदानदेव प्राप्तनिषेधापि महात्ययावहकत्वादत्यर्थनिषेधोपदर्शनार्थमाह 1) गौमिति गुरूधिकारं तस्य विकारे आधिवयम् । धाना अङ्कुरितभृष्टयवाः । चालू शुष्कमांसम् । समशनं पथ्यापथ्ययोरेकन भोजनम् ॥ १५॥ * ग्राम्यानूपं पिशितलवणं शुषशाकं नवान्नं गौड़ पिष्ट दधि तिलकृतं विजलं मधमलम् ।
धाना वल्लूरमशनमथो गुध्वंसात्म्यं विदाहि स्वप्नं रात्रौ श्वयथगवान् बर्जयेन्मेर नञ्च ॥ इति चक्रसम्मतः पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् । २७६१ व्योषत्रिवृत्तिक्तकरोहिणोश्च सायोरजस्कां त्रिफलारसेन। पोत्वा कफोत्थं शमयेत् तु शोथं गव्येन मूत्रेण हरीतकी च॥१६ हरीतकीनागरदेवदारु सुखाम्बुयुक्तं सपुनर्नवं वा। सर्व पिबेत् त्रिष्वपि मूत्रयुक्त स्नातश्च जीणे पयसान्नमद्यात्॥१७ पुनर्नवानागरमुस्तकल्कान् प्रस्थेन धीरः पयसाक्षमात्रान् । मयूरकं मागधिकां समूलां सनागरं वा प्रपिबेत् सवाते ॥१८॥ दन्तीत्रिवृत्त्राषणचित्रकैर्वा पयः शृतं दोषहरं पिबेन्ना। द्विप्रस्थमात्रन्तु पलार्द्धकैस्तैर वशिष्टं पवने सपित्ते ॥ १६ ॥
गङ्गाधरः-व्योपेत्यादि । व्योष्यादिपञ्चद्रव्यचूणसममेकमयोरजः शोधितमारितपुटिनं लोहचूर्ण त्रिफलारसेन पीला। गव्येन मूत्रेण हरीतकी च चूर्णिता पीता ॥१६॥
गङ्गाधरः-हरीतकीत्यादि। हरीतक्यादित्रयं चूर्णितं सुखाम्बुयुक्तं पीतं हरीतक्यादित्रयं सपुनर्नवं वा चर्णितं पीतं कफोत्थं शोथं शमयेदिति पूर्वेणान्वयः। त्रिष्वपि शोथेषु मूत्रयुक्तं सर्व व्योषादिकं योगचतुष्क पिवेत् । स्नातश्च तदोषधे जीर्णे पयसान्नमद्यात् ॥ १७॥
गाधरः-पुनर्नवेत्यादि। पुनर्नवादित्रयं प्रत्येकमक्षमात्रं कल्कीकृत्य पिष्ट्वा पयसः प्रस्थेनामा॑वशेषपक्वेन दुग्धेन धीरः सवाते शोथे पिबत। अथवा सवाते शोथे मयरकादिचतुष्क कल्करूपमक्षमात्रं पयसः प्रस्थेना वशेष शृतं पयसा पिबेत् ॥१८॥
गङ्गाधरः-दन्तीत्यादि। दन्तीमूलादिषट्कं पयसोऽष्टमांशं जलं चतुर्गुणं चक्रपाणिः-अख कफदोषस्व चिकित्सितत्वे प्रथमं व्योषमित्यादिना कफशोथचिकित्सामाह । सायोरजस्कामिति अनेन मारितमेवान अयोरज इच्छन्ति रसायनेऽपि मृतायोरजस एवं प्रयोगोपदेशात् । अयोरजः न समं तुल्यमानम्, अयो हि दुप्परिणामं तेनायःप्रयोगेऽल्पमेव लोहं मानानुसारेण ज्ञेयम् । हरीतक्यादीनां कल्कः सुखाम्बुना पेयः। सपुनर्नवं वा समिति हरीतक्यादि। विष्वपि वातादिजेषु । स्नातश्चेत्यादिविधिरन्ते उक्तत्वात् उक्तसर्वप्रयोगेषु ज्ञेयः । पुनर्नवेत्यादौ प्रस्थमानं क्षीरमिति बहुत्वात् तदनुभुक पेयम् । मयूरकमित्यादा. वपि पूर्वयोगक्तिं क्षीरं द्रव्यमानञ्च ज्ञेयम् ॥ १६-१८॥
चक्रपाणिः-पलाईकैरिति द्विकर्षमानैः। अव च भेषजापेक्षया बहुत्वात् स्तोकक्षीरदानं केचिदिच्छन्ति, साधनत्वेन कर्त्तव्यमिति यथा कुर्वन्ति स उपाय इति वचनात् ॥ १९॥
For Private and Personal Use Only
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७६२ चरक-संहिता।
[श्वयचिकित्सित सशुण्ठिपोतद्रु रसं प्रयोज्यं श्यामोरुबूकोषणसाधितं वा। त्वगदारुवर्षाभुमहौषधैर्वा गुड़ चिकानागरदन्तिभिर्वा ॥ २० ॥ सप्ताहमौष्ट्रन्त्वथवापि मासं पयः पिबेद भोजनवारिवर्जी। गव्यं समूत्रं महिषीपयो वा क्षीराशनो मृत्रमथो गवां वा ॥२१॥ तक रिबेद् वा गुरुभिन्नवर्चाः सव्योषसौवर्चलमाक्षिकञ्च । गुड़ाभयां वा गुड़नागरं वा सदोषभिन्नामविबद्धवर्चाः ॥ २२ ॥
दत्त्वा शृतं तत् पयः शोथहरं नरः पिबेत् । तैर्दन्त्यादिभिः प्रत्येकं पलार्द्धकः पयो द्विप्रस्थमात्रमष्टशरावं निज्जेलं पक्त्वाविशिष्टं तत् पयः सपित्ते पवने शोथे पिवेना ॥१९॥ ___ गङ्गाधरः-सशुष्ठीत्यादि। शुष्ठीपीत रसं संयोज्य पयः प्रयोज्यम् । पीतारुह रिद्रा। काथविधिना द्वयं निःकाथ्य तद्रसं दुग्धेन समेन संयोज्य पिवेत्। अथवा श्यामादिसाधितं पयः प्रयोज्यम् । श्यामा त्रिवत् । पयसोऽष्टमांशम् । श्यामादित्रयं चतुर्गुणजले पक्त्वा तत् पयः प्रयोज्यं सपित्ते पवने । खगादिभिर्वा साधितं पयोऽथवा चिकादिभित्रिभिः साधितं पयः प्रयोज्यम् ॥२०॥
गङ्गाधरः-सप्ताहमित्यादि । औष्ट्र (मांसम्) अथवा पयः केवलं सप्ताहं मासं वा सपित्ते पवने शोथी भोजनवारिवी पिबेत् । अथवा गव्यं पयो गोमूत्रसहितं भोजनवारिवी सप्ताह मासं वा पिबेत् । अथवा भोजनवारिवी गोमूत्र सहितं महिषीपयः सप्ताहं मासं वा सपित्ते पवने पिबेत् । अथवा गवां मूत्रं गवां क्षीरेणान्नाशनः सप्ताहं मासं वा वारिवी पिबेत् ॥२१॥
गङ्गाधरः-तक्रमित्यादि। गुरुभिन्नवर्चाः शोथी सव्योषचर्णादिकं गव्यदुग्धजाततकं पिबेत् । अथ सदोषभिन्नामविबद्धवाः शोथी गुड़ामयां समगुड़मभयाकल्कं भक्षयेदथवा समगुड़नागरकलं भक्षयेत् ॥ २२ ॥
चक्राणि:-पीतद् देवदारुः। ऊषणं मरिचम् ॥ २० ॥
चक्रपाणिः-भोजनवारिवीति भोजनं वारि च त्यक्तव्यमित्यर्थः । गव्यमित्यादावपि गवां मूत्रमित्यन्तेन सप्ताहं मासमेवेति च तथा भोजनवारिवर्जीति चानुवर्तयति। समूत्रमित्यत्र मूलसमः। क्षीराशन इति संबध्यते ॥२१॥२२॥
For Private and Personal Use Only
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
२७६३ विड़ वातसङ्गे पयता रसैर्वा प्रागुक्तमद्यादुरुबूकतैलम् । स्रोतोविबन्धेऽग्निरुचिप्रणाशे मद्यान्यरिष्टांश्च पिबेत् सुजातान् ॥२३ गण्डीरभल्लातकचित्रकाश्च व्योषं विङ्ग वृहतीद्वयश्च । द्विप्रास्थिकं गोमयपावकेन द्रोणे पचेत् कूर्चिकमस्तुनस्तु ॥ त्रिभागशेषन्तु सुपूतशीतं द्रोणेन तत् प्राकृतमस्तुना च। सितोपलायाश्च शतेन युक्तं लिप्ते घटे चित्रकपिप्पलोभ्याम् ॥ वैहायसे स्थापितमा दशाहात् प्रयोजयंस्तद् विनिहन्ति शोफान्। भगन्दराशःक्रिमिकुठ मेहं वैवर्ण्यकार्यानिलहिकनञ्च ॥ २४ ॥
गण्डीराधरिष्टः। काश्मय॑धात्रीमरिचाभयाक्ष-क्षुद्राफलानाञ्च सपिप्पलोनाम् । शतं शतं चौद्रगुड़ात् पुराणात् तुलान्तु कुम्भे मधुना प्रलिप्ते ॥
गङ्गाधरः--विड्वातेत्यादि। यस्य शोथिनो विड़धोवातश्च न निःसरति स उरुवूकतैलं पयसा ग्राम्याब्जानूपमांसभिन्नमांसरसैर्वा पिवेत् प्रागुक्तश्च गुडाभयं गुड़नागरं वाद्यात्। शोथी मलबहस्रोतोविबन्धेऽनिरुचिप्रणाशे च मद्यानि पिबेत्। सुजातानरिष्टांश्च पिबेत् ॥२३॥ . गङ्गाधरः-मद्यप्रसिद्धम्। अरिष्टं पुनराह-गण्डीरेत्यादि। गण्डीरः समठः। गण्डीरादीनि नव द्रव्याणि मिलिखा द्विमास्थिकं कुट्टयित्वा कूर्चिकमस्तुनो द्रोणे चतुःषष्टि शरावे गोकरीषाग्निना पचेत् । कूर्चिकं द्विविधं तक्रकूर्चिकं दधिकूर्चिकश्च । “तप्ते पयसितक्रस्य प्रक्षेपात् तक्र कूर्चिकम् । दध्नोऽम्लस्य तु प्रक्षेपाज्जायते दधिकूच्चिकम् ।” पाकेन तृतीयांशावशेषे तत् कथितं कच्चिकमस्तु प्राकृतमस्तुना दधिमस्तुना द्रोणमितेन सह सितोपलाशतपलेन च सह युक्तं चित्रकपिप्पलीभ्यां पिष्टाभ्यां लिप्ते घृतभावितघटे निक्षिप्य वैहायसे शुन्यभागे दशाहपर्यन्तं स्थापयेत् ॥२४॥ गण्डीराधरिष्टः ।
गङ्गाधरः-काश्मय्येत्यादि । काश्मयं गम्भारीफलम् । काश्मरीक्षुद्रान्तानां षण्णां फलानां पिप्पल्याश्च प्रत्येकं शतं शतं गुड़क पुराणात् क्षौद्रगुड़ात् तुला
चक्रपाणिः-कुर्चिकमस्तुन इत्यस दना सह पयसि पक्वं यन्मस्तु तत् कुर्चिकमस्तु । केवलस्य दभो यन्मस्तु तत् प्राकृतमस्तु। वैहायसे इत्यन्तरिक्षे ॥ २३ ॥ २४ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७६४
चरक-संहिता। [श्वयथुचिकित्सितम् सप्ताहमुष्णे द्विगुणन्तु शीते स्थितं जलद्रोणयुतं पिबेन्ना। शोथान् विबन्धान् कफवातजांश्च निहन्त्यरिष्टोऽष्टातोऽग्निकुञ्च ॥२५
- अष्टशतोऽरिष्टः। पुनर्नवे द्वे च बले सपाठे वासा गुड़ चो सह चित्रकेण । निदिग्धिका च त्रिपलानि पक्त्वा द्रोणावशेषे सलिले ततस्तु॥ पूत्वा रसं द्वे च गुड़ात् पुराणात् तुले मधुप्रस्थयुतं सुशीतम् । मासं निदध्याद घृतभाजनस्थं पणे यवानां परतश्च मासात् ॥ चूर्णीकृतैर पलांशिकैस्तं हेमत्वगेलामरिचाम्बुपत्रः । गन्धान्वितं क्षौद्रघृतप्रदिग्धं जीणे पिबेद व्याधिबलं समोक्ष्य ॥ हृत्पाण्डुरोगं श्वयथं प्रवृद्धं प्लीहवरारोचकमेहगुल्मान् । भगन्दरं षड् जठराणि कासं श्वासं ग्रहण्यामयकुष्ठकण्डूः॥
सर्व तज्जलद्रोणयुतं गोलयिता मधुना प्रलिप्ते कुम्भे उष्णकाले वंशाखादिषु षट्सु मासेषु सप्ताहं स्थितं शीते कात्तिकादिषु पदसु मासेषु द्विगुणं चतुदशाह स्थितं ना नरः पिबेत् ॥२५॥
काश्माद्यारिष्टः। __ गङ्गाधरः-पुनर्नवे इत्यादि । द्वे पुनर्नवे । वे बले। पुननेवादिनिदिग्धिकान्तानि नव द्रव्याणि प्रत्येकं त्रिपलानि क्षोदयित्वा चतुर्दोणे सलिले पक्त्वा द्रोणावशेषे सलिले तं रसं पूखा तत्र पुराणाद गुड़ाद द्वे तुले मिश्रयिखा तत् सुशीतं यदा स्यात् तदा मधुप्रस्थयुक्तं चतुःशरावमधुयुक्तं घृतभाजनस्थं मासं त्रिंशदिनं यवानां पर्णे पर्णमध्ये तदघृतभाजनमाच्छाद्य निदध्यात्। मासात् परतश्च तं रसं हेमादिकैश्चूर्णीकृतैः प्रत्येकमर्चपलांशयुक्तं गन्धान्वितं पुनश्च क्षौद्रघृतप्रदिग्धं मानानुक्ते पूर्वोक्तमानमत्र मधुनः प्रस्थं तत्साहचर्य्यात् पुगणगव्यघृतस्यापि प्रस्थमेकीकृत्य दालोड्य प्रदिग्धं जोणे पूर्व दिनाहारे प्रातः
चक्रपाणिः-काश्मयंत्यादौ उष्ण इत्युष्मकाले, द्विगुणमिति द्विसप्ताहं शीतकाले स्थाप्यम् । अष्टपात इति संज्ञा काश्मर्यादिसप्तशतं मेलयित्वा कृतत्वाज़ज्ञ या ॥२५॥
चक्रपाणिः-पुनर्नवे द्वे इत्यादौ प्रत्येक द्रव्याणां विपलिकत्वम्। द्रोणावशेषविधानाच चतुर्दोणं जलस्य ज्ञेयम्। तथाहि सति (यदि ) शेषेण द्रोणः काथो भवति। यवानामिति
For Private and Personal Use Only
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५२श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
२७६५ शाखानिलं बद्धपुरोषताञ्च हिकां किलासश्च हलीमकञ्च। क्षिप्रं जयेद् वर्णबलायुरोजस्तेजोऽन्वितो मांसरसान्नभोजी ॥२६॥
पुनर्नवायरिष्टः। फलत्रिकं चित्रकपिप्पली च सदीप्यकं लोहरजो विडङ्गम् । । चूर्णीकृतं कौड़विकं द्विरंशं क्षौद्र पुराणस्य तुलां गुड़स्य । मासं निदध्याद घृतभाजनस्थं यवेषु तानेव निहन्ति रोगान् ॥२७
फलत्रिकाधरिष्टः। ये चार्शसां पाण्डुविकारिणाश्च
प्रोक्ता हिताः शोफिषु तेऽप्यरिष्टाः ॥ २८ ॥ कृष्णा सपाठा गजपिप्पली च निदिग्धिका चित्रकनागरश्च । सपिप्पलीमूलरजन्यजाजी-मुस्तञ्च चूर्ण सुखतोयपीतम् ॥ काले व्याधिवलं समीक्ष्य पिबेत् । हृत्पाण्डुरोगादिकं क्षिप्रं जयेत् । मांसरसानभोजी शोथी वर्णाद्यन्वितो भवतीति शेषः ॥२६॥ पुननेवारिष्टः ।
गङ्गाधरः-फलत्रिकमित्यादि । लौहरजो मारितपुटितं लौहम् । फलत्रिकादीनामष्टानां चण मिलितं कौड़ विकं क्षौद्रं द्विरंशं द्विकुड़वं पुराणस्य संवत्सरातीतस्य गुडत्य तुलामेकीकृत्य घृतभाजनस्थं यवेषु यवराशिमध्ये मासं त्रिंशदिनं निदध्यात्। जातं तदरिष्टं तान् हृत्पाण्डुरोगादीन् रोगान् निहन्ति ॥२७॥
फलत्रिकारिष्टः। गङ्गाधरः-ये चार्शसामित्यादि। ये चारिष्टा अर्शसां पाण्डविकारि. णाश्चारिष्टाः प्रोक्तास्तेऽप्यरिष्टाः शोफिषु हिता भवन्ति ।। २८ ।।
गङ्गाधरः-इत्यरिष्टानुक्त्वा शोफ चर्णमाह-कृष्णत्यादि। कृष्णा पिप्पली, अजाजी जीरकम् । कृष्णादिमुस्तान्तं दशद्रव्यं चूर्ण कृता सुखोष्णतोयेन यवराशो। क्षौद्रघृतप्रदिग्धे कुम्भे कृत्वा मासं स्थाप्यमिति ज्ञेयम् । विंवा क्षौद्रघृतप्रलिप्तसुगन्धे भाजने कृत्वा पचेत् । षड़ जठराणां भेषजासाध्यच्छिद्रोदको वर्जयित्वा ॥२६॥
चक्रपाणिः-फलत्रिकमित्यादौ द्विपस्थे त्रिफलादीनां चतुर्गुणं जलं दत्त्वा पादावशेषः, कषायान्तरोक्तोऽपि आसवान्तरे इष्टत्वात् ३यः। चूर्णीकृतमिति कषायार्थ जर्जरीकृतम् । अन्ये तु चूर्ण एव द्रोणाः परं जलं ददति । किंवा कुड़वमानर चूर्णस्य देयम्, तेन द्विरं सौमिति द्विकुड़वं पोडशपलमिति यावत् ॥ २७ ॥ २० ॥
For Private and Personal Use Only
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७६६
चरक-संहिता। श्वयथुचिकित्सित हन्यात् त्रिदोषं चिरजञ्च शोफ कल्कश्च भूनिम्बमहौषधाभ्याम् । अयोरजस्ाषणयावशूकं चूर्णश्च पीतं त्रिफलारसेन ॥ २६ ॥ क्षारद्वयं स्याल्लवणानि चत्वार्ययोरजो व्योषफलत्रिके च। सपिप्पलीमूलविङ्गसारं मुस्ताजमोदामरदारुविल्वम् ॥ कलिङ्गका चित्रकमूलपाठे यष्टाह्वयं सातिविषं पलांशम् । सहिङ्गकर्षन्तु सुसूक्ष्मचूर ® द्रोणं तथा मूलकशुण्ठकानाम् ॥ स्याद् भरमनस्तत्सलिलेन साध्यमालोड्य यावद्धनमप्रदग्धम् । स्त्यानं ततः कोलसमान्तु मात्रां कृत्वा सुशुष्कां विधिनोपयुञ्जयात् ॥ प्लोहोदरश्वित्रहलीमकार्शः-पाण्डामयारोचकशोषशोफान् । विसूचिकागुल्मगराश्मरीश्च स श्वासकासान् प्रणुदेत् सुकष्टान्॥३०
इति क्षारगुडिका। पीतं त्रिदोष शोफ हन्यात् । भूनिम्बमहौषधाभ्यां कल्कश्च सुखतोयपीतस्त्रिदोष शोफ निहन्यात् । अयोरज इत्यादि । अयोरजो मारितपुटितलौहं पञ्चद्रव्यपूर्ण त्रिफलारसेन पीतं हन्यात् त्रिदोषमित्याद्याशीः॥२९॥
गङ्गाधरः-क्षारद्वयमित्यादि। मूलकशुष्ठकानां शुष्कमूलकानि दग्ध्या तेषां भस्मनो द्रोणं द्वात्रिंशच्छरावमष्टगुणे तोये पक्त्वा चतुर्थांशशेषितं वस्त्रे पुनरेकविंशतिवारं परिस्राव्य तत्सलिलेन क्षारद्वयादीनां प्रत्येकं पलांश मुपेक्ष्मचूर्ण घृतभृष्टहिङ्गचर्णकर्षसहितमालोड्य साध्यं, तावत् पक्तव्यं यावत् घनश्च अपदग्धश्च स्यात् । ततः स्त्यानं घनं तत् कोलसमां मात्रां गुड़ि का कृत्वा सुशुष्का विधिना उपयुञ्जयात् । प्लीहेत्याद्याशीः। यस्तु क्षारोदकं पक्त्वा घनीभूते क्षारद्वयादिकं पक्षिप्य गुड़िकां कृत्वा व्यवहरति, तदसङ्गतम् -तत् सलिलन साध्यमालोज्योति वचनात् । “सौवच्चलं सैन्धवञ्च विड़मोद्भिदमेव च। चतुर्लवणमत्र स्याजलमष्टगुणं मतम् । पानीयो यस्तु'गुल्मादौ तं वारानक
चक्रपाणिः-पिप्पल्याद्य चण-प्रत्येकं मिलितैर्वा । त्रिदोषमिति वातादिभिर्जनितम् इति ज्ञेयम् । न चान त्रिदोषस्यासाध्यत्वं युक्तम् ॥ २९ ॥
चक्रपाणिः-वत्वारि लवगान सामुद्रवर्ज दीर्घजीवितीयोक्तानि। अल शुष्कर्णम् इति सूक्ष्मचूर्ण ग्राह्यम्। अब जलमानमपि चूर्णचतुर्गुणं देयम् । स्त्यानमिति घनम् ॥ ३०॥ • सहिङ्गुकर्ष त्वणुशुष्कचूर्णमिति चक्रानुमतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
.२७६७
१२श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । प्रयोजयेदाई कनागरं वा तुल्यं गुड़ना पलाभिवृद्धया ।। मात्रा परं पञ्च पलानि मासं जीणे पयो यूषरसांश्च भक्तम् ॥ . गुल्मोदरार्शःश्वयथुप्रमेहान् कासप्रतिश्यालसकाविपाकान् । सकामालाशोषमनोविकारान् श्वासं काञ्चैष जयेत् प्रयोगः ॥३१
. गुड़ाकमयोगः। रसस्तथैवाई कनागरस्य पेयोऽथ जीणे पयसान्नमद्यात् । शिलाह्वयञ्च त्रिफलारसेन हन्यात् त्रिदोषं श्वय, प्रसह्य ॥३२॥
शिलाजतुप्रयोगः। विंशतिम्। स्रावयेत् पड्गुणे तोये केचिदाहुश्चतुगु णे”। इति । नायं क्षार पानीयः॥३०॥
क्षारगुड़िका। गङ्गाधरः-प्रयोजयेदित्यादि। आईकनागरम् आईकमशुष्क नागरं शुष्कं शृङ्गवेरमित्येवं नार्थः। किन्तु आर्द्रकनागरमाईकशृङ्गवेरं वर्षातीतगुड़ेन तुल्यं द्वयं प्रथमदिनमर्द्धपलं प्रयोजयेदुत्तरोत्तरदिनेष्वर्द्ध पलाभिटया मात्रा पञ्चपलानि भवति दशमदिने, ततः प्रतिदिनं पञ्चपलमात्रां मासं यावत् प्रयोजयेत् भक्षेत। औषधे जीर्णे सति परं पयो मुगादियपग्राम्याब्जानूपमांसभिन्नमांस. रसान् भक्तश्च प्रयोजयेन्न त्वन्यभक्तम् । शेषाशीः। गुड़ाई कप्रयोगः॥३१ ।।
गङ्गाधरः-रस इत्यादि। आर्द्रनागरस्य शृश्वरस्य रसस्तथाईपलाभि: वृद्धया पञ्च पलानि मात्रा भवतीत्येवं मासं यावत् पेयः। अथास्मिन् जीण पयसानमद्यात् । एष आद्रेकरसपयोगः। शिलाह्वयश्च शिलाजतुसंज्ञद्रव्यं त्रिफलारसेन दोषबलमवेक्ष्य प्रयुक्तं त्रिदोषं श्वयर्थ प्रसह्य निहन्यात्॥३२॥
शिलाजतुप्रयोगः। , चक्रपाणिः-आईकनागरमित्यशुष्कनागरम्। अर्द्धपलाभिवृद्धिश्च इह गुड़नागराभ्यां शेया। अन्यथा केवलाई वृद्धया पञ्चपलमाने गुरुंन समं दशपलतायां भूरिदोषाग्निवधादिदोषकारकं स्यात्। अर्द्धपलादारभ्य प्रतिदिनमईपलवृद्धा दशभिर्दिनैः पञ्चपलं भवति । ततस्तु पञ्चपलस्य यावन्मासमुपयोगः ॥ ३१ ॥
चक्रपाणिः-रसस्त वेत्यादौ पूर्वयोगवत् अर्द्धपलाभिवृद्धिः। गुड्युक्तत्वञ्च इत्यादि सर्च तथैवेति पदेन गृह्यते ॥ ३२ ॥
३५१
For Private and Personal Use Only
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
২৩
चरक-संहिता। (श्वयथुचिकित्सितम् द्विपञ्चमूल्यास्तु पचेत् कषाये कंसेऽभयानाच शतं गुडाच्च । लेहे सुसिद्धेऽथ विनीय चूर्ण व्योषं त्रिसौगन्ध्यमुषास्थिते च ॥ प्रस्थार्द्धमानं मधुनः सुशीते किश्चिच चूर्णादपि यावश्कात् । एकां ततः प्राश्य ततश्च लेहाच्छुक्तिं निहन्ति श्वय, प्रवृद्धम् ॥ श्वासज्वरारोचकमेहगुल्म-प्लोहत्रिदोषोदरपाण्डुरोगान् । काऱ्यांमवातावस्तृगम्लपित्त-वैवर्ण्यमूत्रानिलशुक्रदोषान् ॥ ३३॥
सहरीतकी। गङ्गाधरः-द्विपञ्चमूलीत्यादि। द्विपञ्चमूली प्राधान्यादिह दशमूली। तस्या अष्टशरावं कंस आढके कषाये क्रियमाणेऽभयानां गुड़कशतमेकञ्च पोट्टले बद्धा क्षिप्ला पचेत् चतुर्थांशावशेषे खाड़के कपाये वस्त्रपूते तदभयाशतं छित्त्वा मध्यतोऽस्थीनि आहृत्य प्रक्षिप्य वर्षातीतगुडाच्च शतं पलानि दत्त्वालोड्य पचेत् । लेहे सुसिद्ध व्योषं त्रिसौगन्ध्यचूर्ण मिलिखा प्रस्था मात्र प्रत्येकं दशमाष काधिकपलमानं यावशूकात् किश्चिच्च कर्षमानं विनीयावतारयेत् उपास्थिते च सुशीते मधुनः प्रस्थाद्धमात्रं विनीय तत एकां हरीतकी ततश्च लेहात् शुक्तिमद्धेपलं प्राश्य श्वयथ विनिहन्तीत्याद्याशीः। यस्त्वेनां कंसहरीतकी व्याख्याय प्रतिसंस्कृत्य दशमूलीहरीतकीतिनाम्नोक्ता तत्र प्रमादन व्योषादीनां प्रस्थाद्धे. मात्रमित्यनेन अन्वयं न बद्धा तेषां मानमनुक्तं मत्वा पलादिमानं मानानुत्ते. रुक्तम् । यस्वार्ष दशमूलीहरीतकीवचनं मन्यते स पुनः कंसहरीतक्याः पृथगदशमूलीहरीतकीति अवश्यं ब्रूयात् ॥ ३३॥ सहरीतकी।
चक्रपाणिः-द्विपञ्चेत्यादौ निर्दिष्टत्वात् कंसः क्वाथ्याद भवति तावन्मानं दशमूलं चतुःपष्टिपलं ग्राह्यम्। अन्ये तु द्विपञ्चमूलस्य तुला कषाय इति। अभयानाञ्च शतम् । व्योषविसौगन्ध्ययोः माननिर्देशेन इहैवोक्तचूर्णमानानुसारेण मानं ज्ञेयम्। अगस्त्यहरीतक्यां गुड़तुलायां पिप्पलीचूर्णपल चतुष्टयमित्युक्तम् । तथा च्यवने मत्स्यण्डिकातुलायां पिप्पलीचूर्णपलद्वयमुक्तम् । तदिहापि गुड़शते व्योषस्य कटुव्यस्य पलचतुष्टयं तथा च्यवने चातुर्जातकस्य गन्धार्थस्य पलमुक्तम् । तदनुसारेणेह द्विपलं खिसौगन्ध्यम् । किञ्चिच्छब्दस्य अल्पवचनत्वात् असोक्तनागरादिचूर्णात् अर्द्धमानं ज्ञेयम् । केचित् तु किञ्चिच्छब्दं कर्षपर्याय वदन्ति तन्त्रान्तरप्रत्ययात्। बिसौगन्ध्यस्य प्रत्येक वर्षमानत्वं ज्ञेयम् खूपपण एव । क्षाराणान्तु प्रत्येक पलमुक्तम् । “दशमूलकषायस्य कसे पथ्याशनं गुड़ात्। सुला पचेत् तना दद्याद व्योषक्षारचतुःपलम् । त्रिसुगन्धस्य कषींशं प्रस्थाई मधुनो हिमे' इत्यादि ॥ ३३ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२श अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम् । २७६६ पटोलमूलामरदारुदन्ती-त्रायन्तिपिप्पल्यभयाविशालाः। यष्ट्याह्वयं तिक्तकरोहिणी च सचन्दना स्यान्निचुलानि दार्वी ॥ कर्पोन्मितेस्तैः क्वथितः कषायो घृतेन पेयः कुड़वेन युक्तः। विसर्पदाहज्वरसन्निपात-तृष्णाविषाणि श्वयथुश्च हन्ति ॥ ३४॥ यमानिकाचित्रकधान्यपाठाः * सदीप्यकाषणवेतसाम्लाः। विल्वात् फलं दाडिमयावशके सपिप्पलीमूलमथापि चव्यम्॥ पिष्टाक्षमात्राणि जलाढकेन पत्तवा घृतप्रस्थमथ प्रदद्यात् । अशांसि गुल्मं श्वयथश्च कृच्छ निहन्ति वहिश्च करोति दीप्तम् ॥३५ पिबेद घृतञ्चाष्टगुणाम्बुसिद्धं सचित्रकक्षारमुदारवीर्यम्। कल्याणकं वापि सपञ्चगव्यं तिक्तं महद वाप्यथ तिक्तकं वा ॥३६ __ गङ्गाधरः-पटोलेत्यादि। पटोलमूलादीनि दाय॑न्तानि द्वादश। तैः प्रत्येकं कर्पोन्मितसिंलिखा द्वादशकप॑श्चतुर्विशतिपलजले पक्त्वा चतुर्थांशावशेषः षटपलमितः कथितः कषायः कुड़वेन चतुःपलमितेन घृतेन युक्तः शोथिना पेयो यथानिब लम् । विसर्पत्याद्याशोः ॥ ३४ ॥ - गङ्गाधरः--यमानिकेत्यादि। वेतसाम्लोऽम्लवेतसः। विल्वादामं फलम् । दाडिमस्य फलखा। यमानिकादीनि चव्यान्तानि चतुर्दश कल्कीकृत्य जलादफेन घृतप्रस्थं पक्त्वा प्रदद्यात् । अशांसीत्याद्याशीः॥३५॥ यमानिकादिघृतम् ।
गङ्गाधरः-पिवेदित्यादि । सचित्रकक्षारमिति द्वयं कल्कीकृत्याष्टगुणेऽम्बुनि सिद्धं पकमुदारवीय्य शोथी पिवेत् । (चित्रकघृतम् ) | उन्मादोक्तं कल्याणकं घृतमथवा पश्चगव्यघृतमथवा महातिक्तकघृतमथवा तिक्तकघृतं शोथी पिबेदिति पूर्वणान्याः ॥ ६॥
घकपाणि:- पटोलमूलेत्यादौ क्वाथ्यद्रव्यपलवयम् अष्टगुणजलपरिभाषया क्वथनीयम् । ततश्चतुभांगावशेषेण षट्पलमानः कषायो भवति। उक्तं हि "कर्षादौ तु पलं यावद् दद्यात् षोड़शकं जलम् । ततश्च कुचं यावत् तोयमष्टगुणं भवेत्" इति ॥३४॥
क्रपाणिः-सचिक्षकेत्यादौ विल्वात् पलमिति पठन्ति । सन्मते विस्वं पळमानं शेषन्तु कार्षिकम् ॥३५॥३६॥
* "सचिलका धान्ययवानि पाठाः सदीप्यकत्यषवेतसाम्लाः" इति चक्रः । केचिदिदं चित्रकादि घृतं वदन्ति।
For Private and Personal Use Only
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८००
चरक-संहिता। वयचिकित्सितम् क्षीरं घटे चित्रककल्कलिप्ते दध्यागतं स्वादु विमथ्य तेन । - तज्जं घृतं चित्रकमूलगर्भ तक्रण सिद्धं श्वयथुनमग्राम् ॥ अशांसि सामानिलगुल्ममेहांस्तद्धन्ति दीप्तश्च करोति वहिम्। तक्रण चाद्यात् सघृतेन तेन भोज्यानि सिद्धामथवा यवागूम् ॥३७
चित्रकघृतम्। जीवन्त्यजाजीशटिपोकाहः सकारवीचित्रकविल्वमध्यः । सयावशकैर्बदरप्रमाणैर्वृक्षाम्लयुक्ता घृततलभृष्टा॥ अर्थोऽतिसारानिलगुल्मशोफ हृद्रोगमन्दाग्निहिता यवागूः । या पञ्चमूल-8-विधिनैव तेन सिद्धा भवेत् सा हि समा तयैव॥३८
गङ्गाधरः-क्षीरमित्यादि। चित्रकवचं पिष्ट्वा तेन घटेऽन्तरं लिप्ते क्षीरं दधिवीजं दत्त्वा स्थापयेत् तत् दधिभावमागतं मन्थानदण्डेन विमथ्य तज्जं घृतं चित्रकमूलं कल्कीकृत्य घृतगभ दत्वा तेन तक्रेण उद्धतघृतशेषतक्रेण चतुर्गुणेन सिद्धं पकमग्रं श्वयथुनमिति। अत्र कश्चित् तक्रमाणं नेच्छति यावतो दन उत्थितं यावद घृतं तावद घृतं तावता तक्रेण पादिकचित्रमूलकल्केन पचेदिति चाह। प्रयोगश्चास्यायम् । सघृतेनोत्सिद्धेनोक्तेन घृतेन सहितेन तेन च तक्रण भोज्यानि शोथी अद्यात् । अथवा तेन सिद्धेन घृतेन तेन च तक्रेण सिद्धां यवागू मण्डपेयाविलेपीनामन्यतमामद्यात् ॥३७ ॥
चित्रकघृतम्। गङ्गाधरः-जीवन्तीत्यादि। जीवन्त्यादियावशूकान्रष्टभिर्बदरप्रमाणे कोलप्रमाणेः कल्कैर्वा कषायर्वार्द्धभृतः मण्डपेयाविलेप्यन्यतमा यवागूढे क्षाम्लयुक्ताम्लकरणोपयुक्ततिन्तिडीफलाम्ला घृततेलभृष्टा अशोऽतिसारादिहिता। या यवागूः पञ्चभिः पञ्चमूलैः तेनैव विधिना कल्कैरर्द्धभृतैः कषायैर्वा तेनैव विधिना वृक्षाम्लयुक्ता घृततैलभृष्टा च सा तयैव समा अर्शआदिपूर्वोक्तरोगहिता भवेत् ॥३८॥
सकपाणिः-दध्यागतमिति दधिभावेन परिणतम् । नेनेति यथोक्तदधिमथनजातन तक्रेण ॥ ३७
चक्रपाणि:-जीवन्तीत्यादी बदरप्रमाणैरिति द्विशाणिकः। विधिनैव तेनेत्यत बदरमानत्वं द्रव्याणां ज्ञेयम् ॥३८॥
* या पत्रकोलैरिति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । २८०१ कुलत्थयूषश्च सपिप्पलोको मौद्गस्तु सत्षणयावशकः । रसांस्तथा विष्किरजाङ्गलानां सकूर्मगोधाशिखिशल्लकानाम् ॥ सुवच्चेला ® गृञ्जनकं पटोलं सवायसीमूलकवेत्रनिम्बम् । शाकार्थिनां शामिति प्रशस्तं भोज्य पुराणश्च यवः सशालिः॥३६ आभ्यन्तरं भेषजमुक्तमेतद् वहिर्हितं यच्छृणु तद् यथावत् । स्नेहान् प्रदेहान् परिषेचनानि स्वेदश्च वातप्रबलरय कुर्यात् ॥४०
शैलेयकुष्ठागुरुदारुकौन्ती-त्वपद्मकैलाम्बुपलाशमुस्तैः । प्रियङ्गुथौणेयकहेममांसी-तालोशपत्रप्नवपत्रधान्यैः॥ श्रीवेष्टकध्यामकपिप्पलीभिः पृक्कानश्चैव यथोपलाभम् । वातन्वितेऽभ्यङ्गमुशन्ति तैलं सिद्धं सुपिष्टैरपि च प्रदेहम् ॥४१॥
शैलेयादितैलप्रदेहो। गाधरः-कुलत्थेत्यादि। सपिप्पलीकः पिप्पल्याः कल्केन कषायेण वा सिद्धः कुलत्थयूषः। साषणयावशूको मौद्गो यूषत्रिकटयवक्षाराणां कल्केन कषायेण वा सिद्धः । विष्किरादीनां मांसरसाश्च शोफिनो हिताः । अब्जत्वेऽपि कूर्मास्यापवादोऽयम् । शल्लकः शेजाड़ इति ख्यातः। सुवच्चलेत्यादि । सुवच्चेला सूर्यमुखी, वायसी काकमाची, मूलकं वालमूलं न तु गृहन्मूलम् । शुष्कवृहन्मूलं वा। शाकार्थिनां शोफिनामिदं शाकम् । भोज्ये तु यवश्व पुराणः शालिश्च पुराण इति ॥३९॥
गङ्गाधरः-आभ्यन्तरमित्यादि। शोफिनामाभ्यन्तरं भेषजमुक्तम् अतः परं वहिहितं भेषजं यथावत् तच्च शृण। वातप्रबलस्य शोथस्य स्नेहादीन् कुर्यात् ॥४०
गङ्गाधरः-स्नेहप्रदेहावाह-शैलेयेत्यादि। पद्मकं पद्मकाष्ठं, पलाशः शटी, थोणेयक ग्रन्थिपर्ण, छान्दसखात् सकारलोपः। हेम नागकेशरं, प्लवः कैवत
चक्रपाणिः-सकूमकेत्यादौ फूर्मविधानं मत्स्यमांसनिषेधेऽपि अपवादरूपं ज्ञयम् । शल्लक शलली-( सजार )-संज्ञः। सुवर्चिका सूर्य्यावर्तः। गृजनक रसोनका किंवा गृजन शोभाजनम् । वायसी काकमाची। वहिहि तदिति भेषजम् ॥ ३९ ॥ ४०॥
चक्रपाणिः-शैलेयेत्यादौ पलाशः शटी। तैलं सिद्धम् । सुपिष्टैरिति शैलेयादिभिः सुपिष्टैस्तैलं सिद्धम् उशान्ति, तथा सैरेव सुपिष्टैः प्रदेहं कथयन्ति ॥४१॥ * सुवर्चलेस्यत्र सुवचिकेति चक्रः ।
For Private and Personal Use Only
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८०२
चरक-संहिता। . [श्वयथुचिकित्सितम् जलैस्तथैर ण्डवृषार्कशिघु-काश्मर्यार्जकडेश्च सिद्धः । खिन्नः कवोण रवितप्ततोयैः स्नातश्च गन्धैरनुलेपनीयः ॥ ४२ ॥ सवेतसाः क्षीरवतां द्रमाणां त्वचः समाञ्जिष्ठलतामृणालाः। सचन्दनाः पद्मकबालकौ च पित्ते प्रदेहस्तु सतलपाकः ॥ आक्तस्य तेनाम्बु रविप्रतप्तं सचन्दनं साभयपद्मकञ्च । नाने हितं क्षीरवतां कषायः क्षीरोदकं चन्दनलेपनञ्च ॥ ४३ ॥ मुस्तकं, पत्रं तेजपत्रं, पृका पिङ्ग इति लोके। नखो व्याघ्रनखो हिंसा। एषां यथोपलाभं गृहीला तेलपादिकं कल्कीकृत्य चतुर्गुणजले सिद्धं पक तेलं वातान्विते शोथेऽभ्यङ्गमुशन्ति । पिष्टैरप्येतैर्वातान्विते प्रदेहमुशन्ति । शैलेयादितैलप्रदेहौ ॥४१॥ . गाधरः-जलैरित्यादि । एरण्डादिकाश्मर्यान्तानां पत्राणि, तथाजकस्य पर्णाशस्य मूलादि, तेभ्यो जातैः पक्वैः कवोष्णैर्जले स्विन्नः कोष्ठं पूरयिता तन्मध्येऽवगाहनं कुर्यात् यावत् स्विन्नः स्याद घागमः म्यात् । तत उत्थाय रवितप्ततोयैः स्नातच वातोत्थितशोथी गन्धेरुशीरादिभिरनुलेपनोयः॥ ४२ ।।
गङ्गाधरः-सवेतसा इत्यादि। पैत्ते शोथे क्षीरवतां बटोडम्बराश्वत्थप्लक्ष. कपीतनानां द्रमाणां वचः सर्वतसा वेतसतरुत्वक् माञ्जिष्ठा लता चोशीरश्च रक्तचन्दनं पत्रकाष्ठं बालकं सर्व समभागेन पिष्ट्वा प्रदेहः काय्यः । तथा सर्व कल्कीकृत्य तेषां काथे च चतुगुणे तैलपाकः काय्यः। इति स्नेहप्रदेहो पैत्ते।
परिषेचनमाह-आक्तस्येत्यादि। तेन सवेतसादिपकतेलेनाक्तस्याभ्यक्तस्य पैत्तिकशोफिनः स्नाने घृष्टचन्दनपेषितोशीरपद्मकाष्ठयुक्तमम्बु रविकरतप्तं हितम् । तथा क्षीरवतां द्रमाणां बचां कषायश्च तस्य स्नाने हितः । क्षीरोदकञ्च स्नाने हितम् । स्नातस्य तस्य श्वेतचन्दनघृष्टानुलेपनञ्च हितमिति। स्वेदस्तु पैत्ते नेष्ट इति नोक्तः॥४३॥
चक्रपाणिः-रविणा सूर्येण तसतोयैश्च स्नातः। गन्धेरणु दिभिरालेपनीयः ॥ ४॥ ..' चक्रपाणिः-सवेतसा इत्यादिमा पैत्ते प्रदेहमाह । कीरिद्र मा भश्वथादयः। सैकपाक इति मजिष्ठादिभिरेव काथकरकेन स्नेहः कर्तव्यः। सचन्दममित्यादौ चन्दनोशीरं पार्क शुभमित्यर्थः ॥ ५३॥
For Private and Personal Use Only
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२ अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
२८०३
कफे तु कृष्णा सिकता पुरा एपिण्याकशिप्र त्वगुमा प्रलेपः । कुलत्थशुण्ठोजलमूत्र सेकश्चण्डागुरुभ्यामनुलेपनञ्च ॥ ४४ ॥ विभीतकानां फलमध्यलेपः सव्र्व्वेषु दाहार्त्तिहरः प्रदिष्टः । यष्यामस्तैः सकपित्थपत्रः सचन्दनस्तत्पिड़कासु लेपः ॥४५॥ रात्रावृपार्कत्रिफला विड़ङ्ग शित्वचो मूषकपणिका च । निम्बार्जको व्याघ्रनखः समूर्ध्वा सुवर्चला तिक्तकरोहिणी च ॥ सकाकमाची वृहती सकुष्ठा पुनर्नवा नागरचित्रकौ च । उन्मर्दनं शोफित्रु मूत्रपिष्टं शस्तस्तथा मूलकतोयसेकः ॥ ४६ ॥ शास्तु गात्रावयवाश्रिता ये ते स्थानदृष्या कृतिनामभेदात् । शोथा बहुत्वादतिवृत्तसंख्यास्तेषान्तु कांश्चिद् गदतो निबोध ॥४७
गङ्गाधरः - कफे त्वित्यादि । कफजे शोथे कृष्णा पिप्पली, पुराणपिण्याकः संवत्सरातीत सर्व पखलिः, शिग्र वक्, उमा मसिना, एषां प्रलेपः । कुलत्थ शुण्ड्योजलं गोमूत्रञ्च मिश्रयिला कफशोफिनः सेकोऽत्र स्नानं ततोऽनुलेपनञ्च चण्डागुरुभ्याम् । चण्डः पिङ्ग इति ख्यातः ॥ ४४ ॥
गङ्गाधरः - विभीतकेत्यादि । विभीतकानां फलानां मध्यं मज्जा तदनुलेपस्तु सर्व्वेषु वातजादिषु शोथेषु दाहार्त्तिहरः । यष्ट्प्राह्वादिभिर्लेपः शोथे पिड़कासु प्रदिष्टः ॥ ४५ ॥
गङ्गाधरः- रास्नेत्यादि । मूषिकपर्णिका द्रवन्ती दन्तीभेदः । अज्जकः श्वेततुलसी । व्याघ्रनखो हिंस्रा । सुवच्चला सूर्य्यमणिः। रास्नाद्य कविंशतिद्रव्यं गोमूत्रपिष्टं सव्वँषु शोफेषु उन्मदेनं शस्तं तथा शुष्कमूलकतोयेन सेकः
J
शस्तः ।। ४६ ।।
गङ्गाधरः - इति शोथरोगचिकित्सिते उत्सेधसामान्यादन्येषां शोफ विशेषाणामत्र चिकित्सामाह-शोफास्त्वित्यादि । गात्रावयवा श्रिता ये शोफास्ले चक्रपाणिः - सिकता बालुका | शिप्रोस्त्वक् । अनुलेपनं स्नानानन्तरमनुलेपनम् ॥ ४४ ॥ चक्रपाणिः -- तत्पड़का स्विति दाहादियुक्तपिडिकासु ॥ ४५ ॥
पाणिः -- रास्तेत्यादौ सर्व्वशाथोम्मई नौ सेकौ ते । व्याघ्रनखा नखी। मूषिकपर्णी पत्रेति ख्याता ॥ ४६ ॥
चक्रपाणिः -- शोधास्त्विस्यादौ दृष्यो गलादिः । आकृतिराकाशे दीर्घवर्णादिः । नामभेदस्तु
For Private and Personal Use Only
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
चरक संहिता |
२८०४
[ श्वयथुचिकित्सितम्
दोषास्त्रयः स्वः कुपिता निदानैः कुर्वन्ति शोथं शिरसः सुघोरम् । अन्तर्गले घुर्धर कान्वितञ्च शालूकमुच्छ्रासनिरोधकारि ॥ गलस्य सन्धो चिबुके गले वा सदाहरागः श्वसनोच्छु सोग्रः * । शोथो भृशार्त्तिस्तु वितानिका स्यान्याद् गले के बलयोकुता सा ॥ स्याद विद्रधिमसविदाहरागः पाकान्वितस्तालुनि स त्रिदोषः । जिह्वोपरिष्टादुपजिह्विका स्यात् कफादधस्तादधिजिह्निका च ॥ यो दन्तमांसे स तु रक्तपित्तात् पाको भवेत् सोपकुशः प्रदिष्टः । स्याद दन्तविद्रध्यपि दन्तमांसे शोफः कफाच्छोणितसञ्चयोत्थः ॥
-
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
स्थानभेदाद् दृष्यभेदादाकृतिभेदान्नामभेदाद बहुत्वात् अतिवृत्तसङ्ख्याः सङ्ख्यातिवर्त्तिनः । तेषां कांश्चिद् गदतो मत्तो निबोधाग्निवेश ॥ ४७ ॥
गङ्गाधरः- दोषास्त्रय इत्यादि । त्रयो दोषाः शिरसः सुघोरं शोधं कुर्च्छन्ति । तथा त्रयो दोषा अन्तर्गले घुधु रशब्दकारि उच्छासनिरोधकारि शालकं नाम शोथं कुब्वैन्ति ॥ ० ॥ गलस्य सन्धावित्यादि । गलस्य सन्धौ वा चिबुके वा गले वा यः शोथो दाहरागान्वित उग्रश्वासोच्छ्रासः भृशार्त्तिकारी सा वितानिका नाम स्यात् । सा चेद्र गले वलयीकृता गोलाकारा स्यात् तदा हन्यात् ॥ ० ॥ स्याद् विद्रधिरित्यादि । तालुनि मांसविदाहरागः पाकान्वितो यो विद्रधिः स्यात् स त्रिदोषस्त्रिदोषजातः ॥ ० ॥ जिह्वोपरिष्टाद् यः शोथः स्यात् सा उपजिह्निका नाम स्यात् कफात् । जिह्वाया अधस्ताच्च कफादयः शोफः साधिजिह्निका नाम ॥०॥ यो दन्तेत्यादि । यो दन्तमांसे शोथः स्यात् स तु रक्तपित्ताज्जायते, पाकश्च तस्य भवेत् स उपकुशो
शल्यादिषु विस्तरेणोऽपि कण्ठशालूक इस्यादिना लेशेनाभिहितः । एवं स्थानादिभेदकृतादतिबहुत्वात् बहुसंख्या ज्ञेया इति योज्यम् ॥ ४७ ॥
चक्रणि:- शिरसः सुवोरानित्यत्व लक्षणं विदोषकृतम् । नाम च शिरःशोथे विज्ञेयम् । तन्त्रान्तरे द्वयमप्युपशीर्षकमित्युक्तम् । घुघुरिकान्वितमिति घुघु शकारशब्देन वेदनया वा युक्तम् । गलस्य सन्धाविति गलवदनसन्धा । श्वसनासु इति श्वासवहनाड़ीपु । विडालिकायां दोषाश्रयः कारणत्वेनानुवर्तते । बलयीकृता स्यादिति कृत्स्नगल वेष्टकत्देन बल्याकारः स्यात् । * "श्वसनासु चोग्रः" इति चक्रपाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
२८०५ गलस्य पावें गलगण्ड एकः स्याद गण्डमाला बहुभिस्तु गण्डैः। साध्याः स्मृताः पोनसपार्श्वशूल-कासज्वरच्छर्दियुतास्त्वसाध्याः॥४८ तेषां सिराकायशिरोविरेका धूमः पुराणस्य घृतस्य पानम् । स्याल्लानं वक्तभवेषु चापि प्रघर्षणं स्यात् कवलग्रहश्च ॥ ४६॥ अङ्गकदेशेष्वनिलादिभिः स्यात् स्वरूपधारी स्फुरणं सिराभिः। ग्रन्थिर्महान् मांसभवरत्वनतिमेंदोभवः स्निग्धतमश्चलश्च ॥५०॥ नाम प्रदिष्टः। दन्तमांसे शोणितसञ्चयोत्थः कफाद् यः शोथो भवेत् सा दन्तविद्रधी स्यात् ॥०॥ गलस्येत्यादि। गलस्य पावें यः शोथ एक एव स्यात् स गलगण्डो नाम स्यात् ।। ० ॥ गलस्य पायें बहुभिस्तु गण्डैर्गण्डमाला स्यात् । ता गण्डमालाः साध्याः स्मृताः। पीनसपाश्वशूलकासज्वरच्छर्दियुतास्तु असाध्याः ॥४८॥
गङ्गाधरः-एषां शालकादीनां चिकित्सामाह-तेषामित्यादि। तेषां शालकविद्रध्युपजिह्वाधिजिह्वोपकुशदन्तविद्रधीगलगण्डगण्डमालाख्यानां शोथानां सिराविरेकः सिरावेधेन रक्तमोक्षणं, कायविरेको वमनविरेचन, शिरोविरेको नस्तःकर्मविशेषः। वक्तभवेषु शोथेषु लङ्घनं प्रघर्षणं तत्तदोषहरद्रव्यस्य चर्णेन स्वरसेन तु कवलग्रहः ॥४९॥
गङ्गाधरः-अङ्गैकदेशेष्वित्यादि। अङ्गस्य शरीरस्येकदेशेषु कचित् कचित् स्थानजनलादिभिर्व्यस्तैः समस्तैर्महान् ग्रन्थिः स्यात् ; स्वरूपधारी येन दोषेण स्यात् तत्तदोषस्य स्वस्व लक्षणधारी स्यात् । तत्र वातिकः पैत्तिका श्लष्मिका सान्निपातिकः स्वस्खलक्षणधारी। सिराभिर्जाते ग्रन्थौ स्फुरणं स्यात्, मांसभवस्तु ग्रन्थिमहाननत्तिः स्यात् । मेदोभवो ग्रन्थिः स्निग्धतमश्च चलश्च। इति सप्तविधो ग्रन्थिः ॥५०॥ सुश्रतेऽप्युक्तम् । 'तत् सर्वथैवाप्रतिवार्यवीर्य विवर्जनीयं बलयं वदन्ति'। इयच तिदोषजापि रक्तपित्ताधिका ज्ञेया। उपजिविकेह त्रिशोथीयोक्तापि तखानुक्ता धिजिबिकाप्रसङ्गेनोका। साध्याः स्मृता इत्यादि पीनसादिरहिताः साध्याः। एते च साध्यासाध्यविभागादिभेदाः शिरःशोथादयः सर्व एव ज्ञेयाः। सिरा इति सिराव्यधः। विशेषचिकित्सात्र सुश्रुते प्रतिपत्तन्या ॥४८॥४९॥
चक्रपाणि:-अङ्गैकदेशेष्वित्यादिना ग्रन्थीनाह । स्वरूपधारीति वातेन वातलक्षणधारी, पित्तेन पित्तपक्षणधारी, कफन कफलक्षणधारी। मन्थिसंज्ञया प्रन्थ्याकारत्वं दर्शयति । स्फुरणो वेपमानश्च
३५२
For Private and Personal Use Only
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८०६
चरक-संहिता। (श्वयथुचिकिस्सितम् संशोधिते स्वेदितमश्मकाष्ठैः साङ्गष्ठदण्डैर्विलयेदपक्वम् । विपाव्य चोवृत्य भिषक् सकोषं शस्त्रेण दग्ध्वा व्रणवचिकित्सेत्॥ अदग्ध ईषत्परिशेषितश्च प्रयाति भूयोऽपि शनैर्विवृद्धिम् । तस्मादशेषः कुशलैः समन्ताच्छेद्यो भवेद वीक्ष्य शरीरदेशान्॥ शेषे कृते पाकवशेन शीय्येदतः क्षतोत्थः प्रसरेद विसर्पन् । उपद्रवं तं प्रविचार्य तज्ज्ञस्तैभेषजैः पूर्वतरैर्यथोक्तः ॥ निवारयेदादित एव यत्नाद विधानवित स्वस्वविधि विधाय। ततः क्रमेणास्य यथाविधानं व्रणं व्रज्ञस्त्वरया चिकित्सेत् ॥५१
विवर्जयेत् कुच्युदराश्रितञ्च
तथा गले मर्मणि संश्रितञ्च। गङ्गाधरः तेषां चिकित्सामाह-संशोधिते इत्यादि। ग्रन्थिमपक्वं पुरुषे धमनादिना यथार्ह संशोधिते स्वेदितं कृत्वा अश्मना काष्ठविशेषेण बलयाकारनिर्मलेनाङ्गुष्ठालिपीड़नेन वा दण्डैर्वा विलयेत् विलयं नयेत् । पक्व विपाट्य पाटयित्वा शस्त्रेण सकोपं वास्तुपर्यन्तमुदधृत्य दग्ध्वा व्रणवञ्चिकित्सेत् ॥ ॥ अदग्ध इत्यादि । यद्ययं ग्रन्थिः सकोषश्छिन्नोऽपि न दह्यते तदा भूयोऽपि शनै द्धिं प्रयाति । यदि पुनरीपत्परिशेषितश्छिद्यते दह्यते च तदापि भूयोऽपि विद्धिं प्रयाति। तस्मात् कुशल दैाः शरीरदेशान् मर्मादि. भेदेन वीक्ष्य समन्तादशेषो ग्रन्थिश्छेद्यो भवेत् । शेषे कृते छिन्ने पाकवशेन पाचयित्वा शीरयेत् । अतः क्षतोत्थः पुनर्विसर्पन् सन् प्रसरेत् । तमुपद्रवं शो वैद्यः पूर्वतरैयौ यो रोग उपद्रवः स्यात् तत्तद्रोगे यथोक्तभैषजः प्रविचाय्य तत्तदुपद्रवस्य स्वस्वविधानं विधाय निवारयेत् । तत उपद्रवप्रशमनानन्तरं क्रमेणास्य ग्रन्धिरोगिणो व्रणं व्रणशस्त्वरया चिकित्सेत् ।। ५१ ॥ . गङ्गाधरः-अस्यासाध्यलक्षणमाह-विवज्जयेदित्यादि। कुक्ष्युदराश्रितं इत्यर्थः। मेदोभवे नातिर्भवति। महान् प्रन्थिमांसभवो भवति। शोधित इति कृतशोधने पुरुषे । विलयेदिति विम्लापयेत् । सकोशमिति कोशत्रणम् उद्धत्य ततो दग्ध्वा व्रणवत् चिकित्सेत् । असम्यग्दग्धेऽपरिशोधिते च ग्रन्थौ दोषमाह। अदग्ध इत्यादि। स्वैर्भेषजैरिति विसर्पभेषजैः ॥ ५० ॥५१॥
For Private and Personal Use Only
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
२८०७ स्थूलः खरश्चापि भवेद विवज्यों
यश्चापि बालस्थविराबलानाम् ॥ ५२ ॥ ग्रन्थ्यवदानाञ्च यतोऽविशेषः प्रदेशहेत्वाकृतिदोषदृष्यैः। ततश्चिकित्सेद भिषगर्बुदानि विधानविद ग्रन्थिचिकित्सितेन ॥५३ ताम्रा समूला पिड़का भवेद वा सा चालजी नाम परिख ताया। रोगः चतश्चर्मनखान्तरे स्यान्मांसास्त्रदृषी भृशशीघ्रपाकः ॥
ग्रन्थिं तथा गले मर्माणि च संश्रितं ग्रन्थिं विवर्जयेत्। स्थलः खरश्चापि ग्रन्थिर्विवर्त्यः स्याद, यश्च ग्रन्थिलिस्थविराबलानां भवति सोऽपि विवज्ज्यः स्यात्। इति ग्रन्थेरसाध्यलक्षणं न तु शोथानां ग्रन्थेः प्रकरणात्। कुशस्य रोगैरबलस्य यो भवेदित्यादिना पूर्वमेव शोथस्यासाध्यवसाध्यखलक्षणस्योलखात् ॥५२॥
गङ्गाधरः-अथाब्बुदचिकित्सामतिदेशेनाह-ग्रन्थ्यर्बुदानाञ्च इत्यादि। ग्रन्थीनामधं दानाञ्च यतः प्रदेशादिभिरविशेषस्ततो विधानविद् ग्रन्थिचिकित्सितेनाबं दानि चिकित्सेत् ॥ ५३॥
गङ्गाधरः-अथ पिड़कामाह-ताम्रत्यादि। समूला न या चलति प्रपीड़नेन सा समूला पिड़का। परिस्र तमग्रे यस्या अलजी नाम सा पिड़का। यस्मिन् रोगे चम्म नखान्तरे नखचाभ्यन्तरे क्षतः स्याद् भृशशीघ्रपाकः स्यात्
चक्रपाणिः-विवर्जयेदित्यादिनाऽसाध्यग्रन्थिभेदानाह ॥ ५२ ॥
चक्रपाणिः-अर्बुदचिकित्सातिदेशार्थमाह-ग्रन्थ्यर्बुदानामिति । अविशेष इव अविशेष इह ज्ञेयः। सुश्रुतेऽपि पृथक् ग्रन्थिलक्षणमुक्त्वाऽन्बु दलक्षणमुक्तम्-“गालप्रदेशे क्वचिदेव दोषाः संमूर्छिता मांसमसृक् प्रदूष्य । वृत्तं स्थिरं मन्दरुजं महान्तमनल्पमूलं चिरवृद्धयपाकम् । कुर्वन्ति मांसोच्छ्यमत्यगाधं तदर्बुदं शास्त्रविदो वदन्ति”। तस्मात् स्तोकविशेषे सत्यपि स्त्रावाद्यविशेषात प्रन्थिविशेषचिकित्सैवातिदिश्यतेऽर्बुदे ॥ ५३ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८०८
चरक-संहिता। श्वयथुचिकित्सितम् ज्वरान्विता वङ्क्षणकक्षजाया वतिनिरर्तिः कठिनायता च । विदारिका सा कफमारुताभ्यां तासां यथादोषमुपक्रमः स्यात् । विसावणं पिण्डिकयोपनाहाः पश्वेषु चैव व्रणवचिकित्सा ॥५४॥ विस्फोटकाः सर्वशरीरगास्तु स्फोटाः सदाहा ज्वरतर्षयुक्ताः । यज्ञोपवीतप्रतिमाः प्रभूताः पित्तानिलाभ्यां जनितास्तु कक्षाः ॥ याश्चापराः स्युः पिड़काः प्रकीर्णाः स्थूलाणमध्या अपि पित्तजास्ताः। क्षुद्रप्रमाणाः पिड़काः शरीरे सर्वाङ्गगाः सज्वरदाहतृष्णाः। कण्डूयुताः सारुचिसप्रसेका रोमान्तिकाः पित्तकफात् प्रदिष्टाः॥
याः सर्वगात्रेषु मसूरमात्रा
मसूरिकाः पित्तकफात् प्रदिष्टाः । स रोगो मांसास्त्रदूषी चम्म नाम स्यात् ॥ ॥ ज्वरान्वितेत्यादि । या वत्तिरिव मूर्तिनिरतिरर्तिहीना ज्वरान्विता वङ्गणे कक्षे वा जायते कठिना चायता च सा वर्तिर्विदारिका नाम कफमारुताभ्यां जायते। तासामलजजीमांसास्रदूषिविदारिकाख्यानां शोथानां यथादोषमुपक्रमः स्यात् । तथा विसावणं शोणितस्य यवादीनां पिण्डिकया चोपनाहाः। एवं पक्केषु व्रणवञ्चिकित्सा स्यादिति ॥ ५४॥
गङ्गाधरः-ये स्फोटाः सर्वशरीरगाः सदाहा ज्वरेण तषण युक्तास्ते विस्फोटका नाम ॥०॥ यज्ञोपवीतेति । यथोपवीतिर्धार्यते तथा प्रभूताः पिड़का याः पित्तानिलाभ्यां जायन्ते ताः कक्षा नाम ॥॥ याश्चापराः पिड़काः प्रकीर्णाः शरीरव्याप्ताः स्थूलाणुमध्याः काश्चित् स्थूलाः काश्चिदण्व्यः काश्चिन्मध्यास्ता अपि पित्तजाताः पिड़का नाम ।।०॥ रुद्रप्रमाणाः पिडकाः शरीरे सङ्गिगाः सज्वरदाहतृष्णाः कण्डूयुताः सारुचयः सपसेकाश्च पित्तकफाज्जातास्ता रोमान्तिका नाम प्रदिष्टाः ॥ ० ॥ याः पिडकाः सर्वगात्रेषु मसूरमात्राः
चक्रपाणिः-धर्मनखान्तर इति चर्मनखसन्धौ। विदारिकेह कफवाताभ्यामित्युच्यते। सुश्रुते विदारिका सा सर्वजेति पटिता, सेनेहापि कफवाताधिका हीमपित्ता च विज्ञेया। सेषामित्यनेन विदारिकारोगान् प्रत्यवमृशति। विनावणमिति रक्तविनावणम् । पिण्डिकयेति पिटिकास्वेदेन ॥ ५५ ॥ चक्रपाणिः-स्फोटा इह कुक्ष्योक्तस्फोटाः रिरस्थायिनः। यज्ञोपवीतप्रतिमा इति यज्ञोपयोग
For Private and Personal Use Only
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
स
१२श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
२८०६ वीसर्पशान्तौ विहिता क्रिया या तां तासु कुष्ठे च हितां विदध्यात् ॥ ५५ ॥ वृद्ध-+-ऽनिलाद्यवृषणे स्वलिङ्गरन्त्री निरेति प्रविशेन्मुहुश्च। मूत्रेण पूर्ण मृदु मेदसा चेत्
स्निग्धश्च विद्यात् कठिनञ्च शोफम् ॥ ५६ ॥ विरेचनाभ्यङ्गनिरूहलेपाः पक्वेषु चैव वणवचिकित्सा। स्यान्मूत्रमेदःकफजं विपाव्य विशोध्य सोव्यं व्रणवच पक्वम् ॥ ५७ पित्तकफाजायन्ते ता मसूरिकाः प्रदिष्टाः। आसां विस्फोटकादीनां चिकित्सामाह-विसपत्यादि । या क्रिया विसपशान्तौ विहिता तो क्रियां, कुष्ठे विहिता या क्रिया ताश्च क्रियां, तासु विस्फोटककक्षापिड़कारोमान्तिकामसूरिकासु विदध्यात् ॥५५॥
गङ्गाधरः-वृद्ध इत्यादि। अनिलादाः वृद्धे वृषणे उदरस्थः क्षुद्रोऽन्त्रः अनिलादीनां स्वलिङ्गैर्विशिष्टः सन् वृषणेऽण्डकोषे निरेति मुहुश्च प्रविशेदुदरम् इत्यन्त्रवृद्धिर्नाम ॥०॥ मूत्रेण पूर्ण मृदु च वृषणं फलकोषं मूत्रवृद्धिं नाम शोथं विद्यात् । मेदसा चेत् वृषणं वृद्धं स्यात् तदा तं शोर्फ वृषणं स्निग्धश्च कठिनञ्च विद्यात्। इति षड्विधा वृद्धिर्वातपित्तकफान्त्रमूत्रमेदोजा ॥ ५६॥
गङ्गाधरः-दृद्धीनां चिकित्सामाह-विरेचनेत्यादि । अपके विरेचनाभ्यङ्गनिरूहलेपाः। पक'षु चैव व्रणवचिकित्सा। तत्र विशेषमाह–स्यादित्यादि। व्याप्यस्थानमात्रन्यापकाः। स्फोटा एव कक्षा इति कक्षाशब्दाख्याः । प्रकीर्णा इति बहुविधजातिकाः। विसपत्यादौ तेष्विति स्फोटकक्षामसूराख्येषु विदारिकान्तरोक्तेष्वित्यर्थः ॥ ५५॥
पक्रपाणि:-अध्ने इत्यादौ वृषणे इति जातौ एकवचनं वृषणयोरपि ग्रहणम् । स्वलिङ्गैरिति वातलिङ्गः। एवं पित्तलिङ्गेन पैत्तिकं कफलिङ्गन कफज, बने ज्ञेयमित्यर्थः। अन्त्री निवृतिसह वृषणं प्रविशेदिति अन्सवृद्धिलक्षणम् । मूत्रेण तु यद् व्रनं तत पूर्ण मृदु च भवति। मेदसा तु कृतं स्निग्ध कठिनश्च। एवं षड़ विधं ब्रह्ममुक्तम् । तदिह पित्तजे एवान्तर्भावनीयम् ॥ ५६ ॥
चक्रपाणि:-विरेचनेत्यादिना सामान्यचिकित्सासूसमाह। मूवमेदाकफजानां वैशेषिकी चिकित्सोच्यते । विपाख्य विशोध्य च सीव्येत् । विपक्व अध्नं वणवदपचयर्थ सीव्येदिति भावः ॥१७॥
• तासु इत्यव तेषु इति चक्रेण पठ्यते । + वृद्ध इत्यत अध्ने इति चक्रः।
For Private and Personal Use Only
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८१०
चरक-संहिता। । श्वयथुचिकित्सित क्रिमेस्तृणा-8-दिक्षणनव्यवाय-प्रवाहणात्युत्कटुकाश्वपृष्ठः। गुदस्य पार्वे पिड़का भृशार्तिः पाकप्रभिन्ना तु भगन्दरः स्यात् ॥५८ विरेचनञ्चैषणपाटनश्च विशुद्धमार्गस्य च तैलदाहः । स्यात् क्षारसूत्रेण सुपाचितस्य भिन्नस्य चास्य व्रणवचिकित्सा ॥५६ जवासु पिण्डीषु पदोपरिष्टात् + स्यात् श्लीपदं मांसकफास्त्रदोषात्। सिराकफनश्च विधिः समग्रस्तष्यते सर्षपलेपनश्च ॥ ६०॥ मूत्रमेदःकफजं वृद्धयाख्य शोफ शस्त्रेण विपाट्य विशोध्य सीव्यं सीवनं कार्य, विपक चे व्रणवत् कार्यम् ॥५७॥
गङ्गाधरः-क्रिमरित्यादि। क्रिमिः पिपीलिकादिः कीटस्तस्मादशादिकारणः तृणादिक्षणनं तृणकण्टकादिना हननं प्रवाहणं कुन्थनम् अत्युत्कटकैरश्वपृष्ठः गुदस्य पार्श्वे भृशातिः पिड़का स्यात् सा पाकेन प्रभिन्ना भगन्दरो नाम स्यात् ॥ ५८॥
गङ्गाधरः-अस्य चिकित्सामाह- विरेचन मित्यादि। भगन्दरे सर्वस्मिन् विरेचनं, नाडीभावं गते एषणं शलाकया कृला, पाटनं शस्त्रेण, ततो व्रणशोधनभेषजेन विशुद्धमार्गस्य पाटितभगन्दरव्रणस्य' तप्ततैलेन दाहः। शस्त्रभीरूणामस्य नाडीभावमापन्नस्य क्षारसूत्रेण सुपाटितस्य तथा भिन्नस्य नाड़ीभाव मनापन्नस्य चास्य भगन्दरस्य व्रणव चिकित्सा काय्यो ॥ ५९॥
गङ्गाधरः-श्लीपदमाह-जङ्घास्वित्यादि। जङ्घायाः पश्चाद्भागः पिण्डी। जवादिप्रदेशे मांसकफास्रदोषाद यः शोथस्तत् श्लीपदं नाम स्यात्। तस्य
चक्रपाणिः-क्रिम्यस्थीत्यादिना भगन्दरं पञ्चविधमपि इह संक्षेपात् सामान्येनाह। एषणं शलाकया गत्यवेक्षणं, क्षारसूत्रेण सुपाचितेन छिन्नस्येत्यनेन शल्यतन्त्रोक्तं क्षारसूविधानविधि दर्शयति। प्रपञ्चस्त्विह पराधिकारत्वेन न कृतः। सुपचितेनेति सम्यग्विपाचितक्षारेण ॥ ५ ॥
चक्रपाणिः--पिण्डीति मांसपिण्डी। प्रपदं पादाग्रम् । जङ्घास्विति बहुवचनं व्यक्तयपेक्षया किंवा बहुवचनेन जङ्घादिष्वित्यादि तललोपो ज्ञयः। उक्तं हि-शिश्नोष्टनासास्वपि केचिदाहुरित्यादि। तथाहि पुष्करावतः,-'नीवावलणज्वौष्ट-पादकर्णकराश्रयम् । श्लीपदं मांसदोभ्यां विद्यात्" इति ॥ ५९ । ६०॥
• क्रिमेस्तृणादीत्यत क्रिम्यस्थिसूक्ष्मेति चक्रसम्मतः पाठः । ___ + जङ्घासु पिण्डीषु पदोपरिष्टात् एतत् परिवर्त। जङ्घासु पिण्डीप्रपदोपरिष्टात् इति चक्रेण पठितम्।
For Private and Personal Use Only
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२श अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम् ।
२८११ मन्दास्तु पित्तप्रबलाः प्रदुष्टा दोषाः सुतीनं तनुरक्तपाकम् । कुर्वन्ति शोफ ज्वरतर्षयुक्तं विसर्पिणं जालकगईभाख्यम् ॥६१॥
विलेपनं रक्तविमोक्षणञ्च विरुक्षणं कायविशोधनश्च। धात्रीप्रयोगान् शिशिरप्रदेहान्
कुर्यात् सदा जालकगर्दभस्य ॥ ६२ ॥ एवंविधांश्चाप्यपरान् परोक्ष्य शोथप्रकाराननिलादिलिङ्गः। शान्तिं नयेद् दोषहरैर्यथास्वमालेपनच्छेदनभेददाहैः ॥ ६३ ॥
चिकित्सामाह-सिराकफघ्नश्च विधिः सिरावेधविधिः कफघ्नविधिश्च सपप लेपनश्च तत्रेष्यते ॥ ६॥
गङ्गाधरः-मन्दास्त्वित्यादि। पित्तप्रबला दोषा मन्दा अल्पाः प्रदुष्टाः सुतीव्र शोफ तनू रक्तवर्णपाको यस्य ज्वरतर्ष युक्तं विसपिणं कुर्वन्ति, स जालकगईभाख्यः ॥ ६१ ॥
गङ्गाधरः-तस्य चिकित्सामाह-विलेपनमित्यादि। विलेपनं पित्तप्रधानत्रिदोषहरद्रव्येण। विरुक्षणं विरुक्षण-प्रकरणोक्तद्रव्येण। कायविशोधनं वमनादिना। धात्रीप्रयोगान् आमलकीफलानां स्वरसकल्कादिरूपेणव प्रयोगान् कुर्यात् । शिशिरप्रदेहांश्च कुर्यात् ॥ ६२॥ ___ गङ्गाधरः-अपरिसङ्घप्रयखाच्छोफानामाविष्कृततमान् कतिचिच्छोफानुक्त्वा शेषानुपसंहरति-एवंविधांश्चेत्यादि। एवंविधान् अपरान् शोथमकारान व्याधीन् अनिलादिलिङ्गः परीक्ष्य यथास्वं दोषहरैरालेपनच्छेदनभेददाहैः शान्तिं नयेत् ॥ ६३॥
चक्रपाणिः-मन्दा इत्यादौ मन्दा इत्यल्पवृद्धाः। पित्तं प्रबलं येषां ते पित्तप्रबलाः। मन्दा इत्यत्र बहुवचनं व्यक्तरपेक्षया । तनू रक्तपाको यस्मिन् तत् तनुरक्तपाकम् । सुश्रुते हि अपाकशब्देन ईपरपाक उक्तः । “अपाफः श्वयथुः पित्तात् स ज्ञ यो जालगभः' इति। रक्तपाकयुक्त रक्तपार्क न तु रक्तवर्णमालम् ॥ ६१-६३ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८१२
चरक-संहिता। ( वयचिकित्स्तिम प्रायोऽभिघातादनिलः सरक्तः शोथं सरागं प्रकरोति तत्र । वीसर्पनुन्मारुतरक्तनुच्च कार्य विषघ्न विषजे च कर्म ॥ ६४ ॥
तत्र श्लोकः। त्रिविधस्य दोषभेदात् सर्वा वयवगात्रभेदाच्च । श्वयथोविविधस्य तथा लिङ्गानि चिकित्सितञ्चोक्तम् ॥ ६५ ॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने .
श्वयथुचिकित्सितं नाम द्वादशोऽध्यायः॥ १२॥ गङ्गाधरः-तत्रागन्तुजेऽभिघातजविषजशोथे विशेषमाह-प्राय इत्यादि। प्रायोऽभिघातात् कुपितः सरक्तोऽनिलः सरागान् शोथान् प्रकरोति। तत्राभिघातजशोथे विसपनुत् कर्म मारुतरक्तनुच्च कर्म काय्यम्। विषजे च शोथे तत्तद्विषघ्नं कम्म काय्यमिति ।। ६४ ॥
गङ्गाधरः-अध्यायार्थमुपसंहरति-तत्र श्लोक इति । अग्नीत्यादि ।। ६५ ।। इति वैद्यश्रीगङ्गाधरकविरत्नकविराजविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ षष्ठस्कन्धे चिकित्सितस्थानजल्पे श्वयथुचिकित्सितजल्पाख्या
द्वादशी शाखा ॥ १२ ॥ चक्रपाणि:-अव शोथप्रकारसंग्रहार्थम् आगन्तुशोथचिकित्सामाह-प्राय इत्यादि । विषजे शोथे इति सम्वन्धः ॥ ६४॥
चक्रपाणिः-संग्रहे सर्वार्द्धगावावयवभेदाच विविधस्येति सम्बन्धः। द्विविधस्येति पाठे निजागन्तुभेदेन ॥ ६५ ॥ इति महामहोपाध्याय-चरकचतुरानन-श्रीमचक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां चरकतात्पर्यटोकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायां श्वयथुचिकित्सितं
नाम द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
त्रयोदशोऽध्यायः। अथात उदरचिकित्सितं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः॥१॥ सिद्धविद्याधराकीणे कैलासे नन्दनोपमे। तप्यमानं तपस्तीव साक्षाद्धर्ममिव स्थितम् ॥ भिषग्वेदविदां श्रेष्ठं भिषग्वेदप्रवर्तकम् । पुनर्वसुजितात्मानग्निवेशोऽब्रवीद् वचः॥ भगवन्नुदरैर्दुःखैदृश्यन्ते ह्यदिता नराः। शुष्कवक्ताः कृशानराधमातोदरकुक्षयः॥ प्रनष्टाग्निबलाहाराः सर्वचेष्टाखनीश्वराः । दीनाः प्रतिक्रियाभावाजहतोऽसूननाथवत् ॥ तेषामायतनं संख्यां प्रान पाकृतिभेषजम् । यथावच्छोतुमिच्छामि गुरुणा सम्यगीरितम् ॥२॥
गडाधरः-अथ चिकित्सितोद्देशानुक्रमात् श्वयथोरुत्तरम् उदरचिकित्सितमाह-अथात इत्यादि। पूर्ववत् सव्व व्याख्यातव्यम् ॥१॥
गङ्गाधरः-सिद्धत्यादि। भिषग्वेदविदामायुर्वेदविदां श्रेष्ठं भिषग्वेदमवतकमायुर्वेदस्य प्रकाशनेन प्रवत्तंकारिणम् अग्निवेशो वचोऽब्रवीत्। तदाहभगवनित्यादि । सर्वचेष्टास्वनीश्वरा अक्षमाः। अनाथवदसून जहतो दृश्यन्ते। तेषामुदराणाम् ॥२॥
पाणिः- शोथभेदरवाइदरस्य शोथचिकित्सामन्तरमुदरचिकित्सितमुज्यते। आपुग्दविदामिति भिषग्वेदविदाम्। वैरिति दुःखकारणैः। तेषामिति उदराणाम् । आयतममिति कारण संख्या च। यद्यपि रोगाधिकारेऽष्टाबुदाणीत्यनेनोक्ता तथापि गुल्मकुष्ठयोस्तत्र संख्यादि. आमदर्शनात् पुनः संख्याप्रमः। किंवा प्रकरणागतत्वात् संख्योकापि पुनरुच्यते ॥१॥२॥
३५३
For Private and Personal Use Only
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
Acharya Shrik
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८१४ चरक-संहिता। ( उदरचिकित्सितम
सर्वभूतहितायर्षिः शिष्येणैवं प्रचोदितः। सर्वभूतहितं वाक्यं व्याहर्त्तमुपचक्रमे ॥३॥ अग्निदोषान्मनुष्याणां रोगसङ्काः पृथग्विधाः। मलवृद्धया प्रवर्द्धन्ते विशेषेणोदराणि च ॥ मन्देऽनौ मलिनैर्भक्तरपाकाद् दोषसञ्चयः छ । प्राणाग्न्यपानान् संदृष्य मार्गान् रुडाधरोत्तरान् ॥ त्वङ्मांसान्तरमागत्य कुक्षिमाध्मापयन् भृशम् ।
जनयत्युदरं तस्य हेतु शृणु सलक्षणम् ॥ ४ ॥ गङ्गाधरः--सर्वभूतेत्यादि। एवमनेन प्रकारेण शिष्येणानिधेशेन सर्वभूतहिताय प्रचोदित ऋषिरात्रेयः पुनर्वसुः सर्वभूतहितं वाक्यं व्याहत्तुमुपचक्रमे आरब्धवान् ॥३॥ ...
गङ्गाधरः-अग्निदोषादित्यादि। मनुष्याणामग्निदोषाज्जठरामिदोषतो मल. युद्धग्रा पृथग्विधा रोगसङ्घाः प्रवर्द्धन्ते, विशेषेण पुनरग्निदोषान्मलवृद्धया उदराणि प्रवर्द्धन्ते। विशेषेण यथा तदाह-मन्देऽनावित्यादि । अग्नौ जाठरे वह्नौ मन्देऽल्पे सति मलिनः शाकाचरन्नभुक्तैरपाकात् तेषां मलिनाहाराणामजीर्णबाद दोषसञ्चयः, प्राणमग्निमपानश्च संदूष्याधरोत्तरानधोमार्गादुत्तरमार्गांश्च रुद्धा खडमासान्तरमागत्य कुक्षिं भृशमाध्मापयन्नुदरं रोगं जनयति । तस्योदररोगस्य हेतु लक्षणसहितं शृणु। इयन्तु सम्माप्तिरुक्ता॥४॥
चक्रपाणि:-अग्निदोषोऽसाग्निमान्यमेव विवक्षितं, तस्यैवेहोदरकारणदोषरयात स्वमुत्तम् । अग्निबले हीने कुप्यन्ति पवनादय इति । मला वातादयः पुरीषादयः। दोषकारकाः विरुद्धाहारादयः। मन्दाग्नित्वं मलिनभोजनादिभिः यद्यपि रोगाधिकारेऽष्टावुदराज्युक्तानि तथापि गुल्म. कुष्ठयोः प्रत्येकमपि दोषतयकर्तृकत्वमुक्तम्, तथापीह प्रकर्षो दृश्यते अत एव च प्रकर्षार्थ संपूर्व कृतवान् । प्राणेत्यादौ पुनरग्निदूषणाभिधानेन मन्दस्य वह पुनर्दोषकृतं नितरां मान्य दर्शयति । दोषसञ्चयकृतेन वायुना प्राणापानयोर्दूषणमविरुद्धमेव । यतो वायुनापि वायुष्टिः भवत्येव । त्वङ्मासान्तरमिति त्वङ मांसमध्यम् ॥ ३ ॥ ४ ॥
• "दोषसञ्चयः' इत्यत्र "दोषकारकाः" इति चक्रः ।
For Private and Personal Use Only
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५श अध्यायः
२८१५
चिकित्सितस्थानम्। अत्युष्णलवणचार-विदाह्यम्लगराशनात् ।। मिथ्यासंसर्जनाद रुक्ष-विरुद्धाशुचिभोजनात् ॥ नीहार्मोग्रहणीदोष-कर्षणात् कर्मविभ्रमात् । किष्टानामप्रतीकाराद रौक्ष्याद वेगविधारणात् ॥ स्रोतसां दूषणादामात् संक्षोभादतिपूरणात् । अर्थोबालशकूद्रोधादन्त्रस्फुटनभेदनात् ॥ अतिसञ्चितदोषाणां पापं कर्म च कुर्वताम् । उदराण्युपजायन्ते मन्दाग्नीनां विशेषतः। ५॥
गाधरः-हतुरंतूच्यते--अत्युष्णेत्यादि। गरं संयोगविषम् । अत्युषणादिमरान्तानामशनात्। मिथ्यासंसर्जनादाहारविधिविपर्ययेणाभ्यवहारात्। रुक्षाणां विरुद्धानामशुचीनाञ्च द्रव्याणां भोजनात्। प्लीहादिभिर्व्याधिभिः अतिकर्षणात् प्लीहादीनां चिकित्सितकर्मणां विभ्रमादयथावत्करणात्, क्लिष्टानां तत्प्लीहादिभिः क्लिष्टानां, तत्प्लीहादिप्रतिकाराभावात्, रौक्ष्यात्, मूत्रपुरीषादिवेगधारणात्, स्रोतसां मूत्रपुरीषादिवहानां दूषणात् । आमादपकाहारदोषात्। संक्षोभाच्चित्तस्य, अतिपूरणात् दध्यादिद्रवाति. भक्षणात् अशोरोधाद्विपुलस्थूलमांसाङ्क रेण गुदबन्धान्मलरोधात्, बालानां केशानामाहारसहितभक्षितानां रोधात् मलस्येति अशोबालाभ्यां शकतो रोधात्। बालाश्मकण्टकादिभक्षणेनान्त्रस्य स्फुटनभेदनात्। मन्दानीनां विशेषतः प्रायेण मन्दाग्रीनामुदराण्युपजायन्ते शीघ्र न तथान्येषां जनानामिति ॥५॥
चक्रपाणिः-भन्युष्णेत्यादिना हेतुमाह । कर्मविभ्रमादिति वमनादीनामसम्यककरणात् ।' क्लिष्टानामप्रतिकारादिति कृतया प्रतिक्रियया इत्यर्थः। रौक्ष्यात् उत्पत्तिः, रौक्ष्यस्य प्रतिक्रियाऽभावेनानुवर्तनात्। आमादिति आमानुबन्धात्। पापं कर्म च कुर्वतामित्यनेनास्य महाइःखसपल अषलाधर्मजन्यतामाह । मन्दाग्नीनां विशेषत इति अत्यन्तोपहताग्नीनाम् ॥ ५॥
For Private and Personal Use Only
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८१६
चरक-संहिता। (उदरचिकि सितम क्षनाशः स्वादुता स्निग्ध-गुर्वन्नं पच्यते चिरात् । भुक्तं विदह्यते सर्व जीर्णाजीणं न वेत्ति च ॥ सहते नातिसौहित्यमीषच्छोफश्च पादयोः । शश्वदवलनयेऽल्पेऽपि व्यायामे श्वासमृच्छति ॥ वृद्धिः पुरीषनिचये रुक्षोदावर्तहेतुका। वस्तिसन्धौ रुगाध्मानं वर्द्धते पाट्यतेऽपि च ॥ पातन्यते च जठरं लघ्वल्पै जनैरपि। राजीजन्म बलीनाश इति लिङ्ग भविष्यताम् ॥ ६ ॥ रुद्धा स्वेदाम्बुवाहीनि दोषाः स्रोतांसि सञ्चिताः।। प्राणान्यपानान् संदूष्य जनयन्त्युदरं नृणाम् ॥७॥ गङ्गाधरः-निदानमुक्त्वा पूवरूपमाह-शुन्नाश इत्यादि। स्वादुता सर्चद्रव्याभ्यवहारे स्वादुताबोधः सापेक्षयाधिकः । स्निग्धश्च गुरु चान्नं भुक्तं चिराव पच्यते। सर्वश्च स्निग्धं गुरु वा लघु रुक्ष वा विदह्यते विदग्धाजीर्ण भवति, तच जीर्णमभृत किमजीणमस्ति तन्न वेत्ति च। अतिसोहित्यमतिराप्तितः कृतमाहारं न सहते पादयोश्चेपच्छोफः। बलक्षये सत्यल्पेऽपि व्यायामे शश्वच्छासं मामोति। पुरीपनिचये रुक्षोदावर्तनिमित्ताद द्धिः स्यात् । वस्तिसन्धौ रुक । भोजनेर्लघ्वल्परपि आध्मानं भवति । जठरमुदरं बद्धते पाव्यते आतन्यते च। उदरे राजीनां रेखाणां जन्म बलीनाश्च नाशः स्यात्। इति भविष्यतामुदराणां लिङ्गम् ॥६॥ . गङ्गाधरः-पूर्व मन्देऽनावित्यादिना योदरस्य सम्प्राप्तिरुक्ता तामेव संक्षेपेण पुनराह-रुद्ध त्यादि। सश्चिता दोषाः स्वेदाम्बुवाहीनि स्रोतांसि
पाणिः-भुन्नाश इति पूर्वरूपाभिधानम् । स्वाद्वादीनां यद्यपि कटुकायपेक्षया चिरेणैव पाको भवति, तथापीह चिरादिति पदेनात्यर्थ चिरादित्यभिधीयते। जीर्णाजीर्ण न वेति घेति वातजन्यत्वानेयम्। रुक्षोदावर्तहेतुकेति वा पाठः। वस्तिरित्यत्र वस्तिना समं शरीर• देशसंबन्धः। आतन्यत इति विस्तार्यते । राजी व्यक्ता शिरा ॥६॥
पक्रपाणिः-सत्यादिना चतुर्णा दोषजन्यानामुदराणां सामान्यात् संप्राप्तिमाह । पूर्व या संप्राप्तिरुक्का सा सर्वोदराणामित्येके वदन्ति। रुदत्यादिना पूर्वसंप्राश्वनुक्तस्य स्वेदाग्छ,
For Private and Personal Use Only
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
११श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
२८१७ कुक्षराध्मानमाटोपः शोफः पादकरस्य च । मन्दोऽग्निः श्लक्ष्णगण्डत्वं कार्यञ्चोदरलक्षणम् ॥ ८॥ पृथग्दोषैः समस्तैश्च प्नीहबद्धनतोदकैः । सम्भवन्त्युदराण्यष्टौ तेषां लिङ्ग पृथक् शृणु ॥६॥ रुक्षाल्पभोजनायास-वेगोदावर्चकर्षणैः । वायुः प्रकुपितः कुति-हृद्वस्तिगुदमार्गगः॥ हत्वाग्निं कफमुद्ध्य तेन रुद्धगतिस्ततः ।
आचिनोत्युदरं जन्तोस्त्वङ्मांसान्तरमाश्रितः ॥१०॥ रुद्धा प्राणादीन् सन्दूष्य खङमांसाभ्यन्तरमागत्य कुक्षिमाध्मापयन्तो नृणामुदरं जनयन्ति॥७॥
गङ्गाधरः-उदराणां सामान्यलक्षणमाह-कुलेरित्यादि। आटोपो गुहगुड़ाशब्दः॥८॥ .. गङ्गाधरः-अथोदररोगस्य सङ्ख्यामाह-पृथग्देषैरित्यादि। प्लोहशब्द इह यकृहुपलक्षक इति नाष्टबहानिः। तेषामष्टानामुदाराणाम्। अग्निवेशेति प्रकरणात् ।। ९॥ - गङ्गाधर-रुक्षेत्यादि। पूर्व यत् सामान्यतो निदानमुक्तं तत्र रुक्षाल्प भोजनादिभिहेतुभिर्वायुः प्रकुपितः सन् कुझ्यादिगतो भूखाग्निं हवा कफमुद्धयोर्द्ध नीखा तेनोद्ध गतेन कफेन रुद्धगतिभूखा खङमांसान्तरमाश्रितः सन् उदरं जन्तोराचिनोति। इति वातोदरसम्माप्तिः॥१०॥ ... बाहिस्रोतोदृष्टिरूपस्याभिधानात् अपौनरुत्तयमित्यन्ये। स्वेदवहस्रोतसाच उदकवहस्रोतसाच तालुमूलल्लोमरोमकूपाश्चेत्यनेन भेद उक्तो ज्ञेयः ॥ ७ ॥
पाणि:-उदराणां समानरूपमाह-कुरित्यादि। मन्दोऽग्निर्ययपि कारणं तथाप्यमं मन्दाग्निरिह लक्षणे ज्ञेयः। श्लगण्डत्वमिति मसृगफपोलत्वम् ॥ ८॥
चक्रपाणिः तेषां लिङ्गमित्यत्र लिङ्गशम्देन वक्ष्यमाणहेतुसंप्राप्ती अपि च्याधिगमकतया संगृहीते शेये। इह संप्राप्तिः कारणानि वा वक्तव्यानि विशेषस्यैव, तेन न सर्वसाधारणोतहेतु संप्रारया पुनयतरवम् ॥९॥
क्रपाणिः-कर्षणैरिति कृशस्वकारणत्वात् लानादिभिः। गुदस्य मार्गो गुदमार्गः । कफमुदयेत्या कफस्याप्राधान्यम् । तेन बफेनोदरम्यपदेशोऽत्र प्राचीनो न इति दर्शयति ॥१०॥
For Private and Personal Use Only
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८१८
चरक-संहिता। [उदरचिकित्सितम् तस्य रूपाणि-कुक्षिपादवृषणश्वयथूदरविपाटनम् अनियतौ च वृद्धिहासौ। कुक्षिपार्श्वशूलोदावाङ्गमई पर्वभेदशुष्ककासकार्यदौर्बल्यारोचकाविपाका अधोगुरुत्वं वातवचोमूत्र. सङ्गः । श्यावारुणत्वञ्च नखनयनवदनत्वमूत्रवर्चसामपि चोदरं तन्वसितराजीसिरासन्ततम् आध्माततिशब्दवद् भवति । वायुश्चात्रोद्धमधश्च तिर्यक् च सशूलशब्दश्चरति। इत्येतद् वातोदरमिति विद्यात् ॥ ११ ॥
कटुम्ललवणात्युषण-तोदणाग्न्यातपसेवनैः। विदाह्यजीर्णाध्यशनैश्चाशु पित्तं समाचितम् ॥ प्राप्यानिलको बद्धा मार्गमुन्मार्गमास्थितम् । निहन्त्यामाशये वह्नि जनयत्युदरं ततः ॥ १२॥ गङ्गाधरः-तस्य रूपाणीत्यादि। गद्यम् । कुक्षीत्यादि । कुक्ष्यादिषु वयथु. थोदरस्य विपाटनश्च पाटनवदुदरस्य वृद्धखात्। उदरस्य वृद्धिहासावनियतौ। कुक्षिपार्शयोः शुलमुदावर्त्तश्चाङ्गमईश्च पर्चभेदश्च शुष्ककासश्च दोब्बेल्यचारोचकश्च अविपाकश्चाधोङ्गे गुरुवश्च वातस्य वर्चसो मूत्रस्य च सङ्गश्चाप्रवृत्तिः । नखादीनां श्यावारुणश्च । अपि चोदरन्तु तन्वश्वतराजीभिस्तन्वश्वेतसिराभिश्च सन्ततम् । आध्मातहतिवद वायुना पूर्णचर्मपुटकवस्तिवच्चाध्मातश्चोदरं भवति । वायु. वात्रोदरे सशूलः सन् ऊर्द्ध मधस्तिय्यक च विचरति । इत्येव वातोदरमिति विद्यात् ॥११॥
गङ्गाधरः-कटुम्लेत्यादि। पद्यानि। विदाहि भृष्टतण्डुलादि। अजीर्णे सत्यशनं पूर्वदिनाह.राजीणे चाशनमध्यशनमित्येतैहेतुभिराशु समाचितं पित्तमानलकफो प्राप्योन्मार्गमूर्द्ध पथमाश्रितं, ताभ्यामनिलकफाभ्यां मार्ग
पाणिः-अनियतौ च वृदिहासावुदरस्येति शेषः। असिता राज्यः सिराश्च ताभिः सन्ततं म्याप्तम् । आध्मातेति वातपूर्णचर्मवत् ॥ ११ ॥
पाणिः- कटिस्यादिना पित्तोत्तरमाह। तत्रापि अनिलकफावप्रधानौ, पित्तन्तु प्रभातम् । निहन्यामाशये वहिमित्यनेन स्थानान्तर धात्वग्निवधं कृत्वा ॥ १२॥
For Private and Personal Use Only
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१३श अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
२८१६
तस्य रूपाणि- दाहज्वर तृष्णामूर्च्छातिसारा श्रास्यकटुत्वं पीतत्वं नयनवदनत्वमूत्रवर्च्चसाम्। अपि चोदरं नीलपीतताम्रहारिद्रहरितराजीसिरावनद्धं दह्यते दूयते धूप्यते उष्मायते स्विद्यति कियते मृदुस्पर्श शोघ्रपाकं भवति । इत्येतत् पित्तोदरमिति विद्यात् ॥ १३ ॥
व्यायाम दिवास्वप्न खाद्वतिस्निग्धपिच्छिलः । दधिदुग्धोदकानूप-मांसैश्चाप्यतिसेवितैः ॥ क्रुद्धेन श्लेष्मणा स्रोतः स्वावृतेष्वावृतोऽनिलः । तमेव पीडयन् कुर्य्यादुदरं वहिरन्तरम् ॥ १४ ॥
बद्धामाशये वह्नि निहत्य तत उदरं जनयति । इति पित्तोदरसम्प्राप्तिः सनिदाना ॥ १२ ॥
गङ्गाधरः- तस्य पित्तोदरस्य रूपाणि दाहेत्यादि । दाहश्च ज्वरश्व तृष्णा च मूर्च्छा चातिसारथास्यकटुखञ्च नयनादीनां पीतलञ्चापि चोदरं नीलादिराजिभिरवनद्धं नीलादिसिराभिरवनद्धञ्च । दह्यते चोदरं दूयते चोपतप्यते धूप्यते धूपनवत् सन्तते उष्मायते उष्मेवाचरति स्विद्यति धम्मक्ति भवति लियते स्वयमेव क्लेदान्वितं भवति । मृदुस्पर्श शीघ्रपाकञ्चोदरं भवति । तस्मात् क्लियते । इत्येतत् पित्तोदरमिति विद्यात् ॥ १३ ॥
गङ्गाधरः- अव्यायामेत्यादि । सामान्यनिदानेष्वव्यायामादिभिरतिसेवितैः क्रुद्धेन श्लेष्मणा आहृतेषु स्रोतःसु तत आवृतोऽनिलस्तमेव श्लेष्माणं वहिरन्तरश्च पीड़यन्नुदरं कुर्य्यात् । इति श्लेष्मोदरसम्प्राप्तिनिदानसहिता ॥ १४ ॥
चक्रपाणिः - हारिद्रो हरिद्राभः । दूयत इति व्यथते । धूप्यत इति धूममिव उद्दमति । उष्मायत इति पाइस्थेनैव वह्निना दह्यते । स्विद्यत इति घर्म्माकं भवति । क्षिप्रपाकं भवति इति शीघ्रपाकाजलोदरतां याति ॥ १३ ॥
चक्रपाणिः - अन्यायामेत्यादिना कफोदरमाह । वहिरन्लग इति अम्वाद्वाागः ॥ १४ ॥
"वहिरन्तरम्" इत्यस "वहिरन्तगः" इति चक्रपाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८२०
चरक-संहिता। ( उदरचिकित्सितम् ___तस्य रूपाणि-गौरवारोचकाविपाकाङ्गमर्दाः सुप्तिपाणिपादमुष्कोरशोफोक्लेशनिद्राकासश्वासाः शुक्लत्वञ्च नयननख. वदनत्वङ मूत्रवर्चसाम् अपि चोदरं शुक्लराजीसिरासन्ततं गुरु स्तिमितं स्थिरं कठिनं भवति। इति श्लेष्मोदरमिति विद्यात् ॥ १५॥
दुर्बलाग्नेरपथ्यादि-विरोधिगुरुभोजनात् । स्त्रीदत्तैश्च रजोलोम-विणमूत्रास्थिनखादिभिः॥ विषैश्च मन्दैताद्याः कुपिताः सञ्चयं त्रयः। शनैः कोष्ठे प्रकुर्वन्तो जनयन्त्युदरं नृणाम् ॥ १६ ॥
गङ्गाधर:- तस्य रूपाणीति श्लेष्मोदररूपाणि। यथा-गौरवेत्यादि । गौरवश्व गात्रस्य, अरोचकश्चाविपाकश्चाङ्गमईश्व। सुप्तिश्च स्पर्शानभिनता। पाण्यादिषु शोफश्च । उत्क्लेशश्च हृदयस्थदोषस्य। निद्रा च कासश्च श्वासश्च । नयनादीनां शुक्लखमपि चोदरं शुक्लराजोसन्ततं शुक्लशिरासन्ततश्च गुरु च स्तिमितश्च स्थिरञ्च कठिनश्च भवति । इत्येतत् श्लेष्मोदरीमति विद्यात् ॥१५॥
गङ्गाधरः सन्निपासोदरमाह-दुर्बलाग्नेरित्यादि । दुर्बलोऽमिर्यस्य तस्य। अपथ्यभोजनदुष्टभोजनसंयोगविरोधिद्रव्यभोजनगुरुभोजनात्। स्त्रीभिदुष्ट स्वभावाभिर्वशीकरणाद्यर्थ दत्तभॊज्यादिद्रव्यसहित रजोलोमादिभिः शत्रुभिश्च दत्तर्मन्दमन्दवेगेविहेतुभिः कुपिता वाताधास्त्रयः शनः कोष्ठे सञ्चयं कुर्वन्तो मृणामुदरं जनयन्ति। इति सन्निपातोदरस्य सहेतुः सम्माप्तिः ॥१६॥ . चक्रपाणिः-दुर्बलाग्नेरित्यादिना स्त्रीदत्तैरिति स्त्रीभिः अज्ञानात् सौभाग्याथै रमप्रतिदान प्रायो भवतीति स्त्रीणामभिधानम् उपलक्षणार्थ तेनान्यदत्तानामपि रजःप्रभृतीनां ग्रहणं भवत्येव । विषश्च मन्दैरिति दूषीविषैः। दूषीविषाव्येव हि मन्दानि भवन्ति । सय इति पदेन वातादीना तयाणामपि भस्वातन्त्र्येण ग्रहणं करोति ॥ १५ ॥ १६ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
२८२१ - तस्य रूपाणि-सर्वेषामेव दोषाणां समस्तान्युपलभ्यन्ते लिङ्गानि वर्णाश्च सर्वे नखादिषु। उदरमपि च नानावर्णराजीसिरासन्ततं भवति। इत्येतत् सन्निपातोदरमिति विद्यात् ॥ १७॥
अत्याशितस्य संदोभाद् यानयानातिचेष्टितैः । अतिव्यवायभाराध्व-वमनव्या धिकर्षणैः॥ वामपार्धाश्रितः प्लीहा च्युतः स्थानात् प्रवर्द्धते।
शोणितं वा रसादिभ्यो विवृद्धं तं विवर्द्धयेत् ॥ तस्य प्लीहा कठिनो नीरुजो ® वर्द्धमानः कच्छपसंस्थानः
गङ्गाधरः-तस्य रूपाणीति सन्निपातोदररूपाणि। सव्वषामित्यादि । सर्वेषां वातोदर पित्तोदरश्लेष्मोदराणां समस्तानि मिलितानि लिङ्गान्युपलभ्यन्ते यत्र वर्णाश्च सर्वे नखादिषु उपलभ्यन्ते। अपि चोदरं नानावर्णराजीसन्ततं नानावर्णसिरासन्ततश्च भवति। इत्येतत् सन्निपातोदरमिति विद्यात् ॥१७॥
गङ्गाधरः-प्लीहोदरमाह-अत्याशितस्येत्यादि। अतिभुक्तवान् सन् यदि संक्षोभणं कर्म यानादिभिः शरीरसञ्चालनं कर्म करोति। अतिव्यवायादिनाकर्षणैश्च नृणां वामपार्थाश्रितः प्लीहा नाम नाड़ीविशेषः स्थानाच्च्युतः सन् प्रवद्धते। अथवा रसादिभ्यो मधुरस्निग्धाद्याहारेभ्यो रक्तवर्द्धनेभ्यो विठ्ठद्धं रक्तं तं प्लीहानं विवर्द्धयेत् । तस्य प्लीहा कठिनो भवति, क्रमेण
चक्रपाणिः-वर्णाश्च सर्वेषां दोषाणामिति सम्बन्धः। इह सकललक्षणमेलकाभिधानभव मखादिवर्णश्च। सर्वेश्च नानावण। राज्यश्च यद्यपि गृहीतास्तथापि तद्विधानम् अवश्योत्पाददर्शनार्थम् ॥ १७॥
चक्रपाणिः-लोहवृद्धिद्विधा संक्षोभादिच्युतस्य वा वृद्धिरच्युतस्य वा शोणितवृद्ध्या वृद्धिर्भवति । धामपार्धाश्रित इति प्लीहस्वरूपकथनम्। शोणितं वा रसादिभ्य इत्यवादिशब्दः प्रकारवाची। तेन रसस्य कारणस्य वृद्धया कार्यस्य रक्तस्य वृद्धिस्तथा मांसादिभ्योऽपि रक्तवृदिर्भवति, आहारविहारेभ्यो रक्तवृद्धिका भवति । प्रथमं या च्युतस्य वृद्धिरुता सा वातादिसन्निपातत्वेन चतुर्विधा • "नीरुजः" इत्यत्र “अष्ठीलेवादौ" इति चक्रेण पठ्यते।
३५४
For Private and Personal Use Only
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
चरक संहिता ।
२८२२
[ उदरचिकित्सितं
उपलभ्यते । स चोपेक्षितः क्रमेण कुक्षिं जठरमग्न्यधिष्ठानञ्च परिक्षिपन्नुदर मभिनिर्धत्तेयति ॥ १८ ॥
तस्य रूपाणि- दौर्बल्यारोचकाविपाकवचमूत्रप्रहतम
-
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पिपासाङ्गमर्द्दच्छर्दिमूर्च्छाङ्गसादकासश्वास-मृदुज्वरानाहाग्निनाशकार्यास्य वैरस्यवर्णभेद कोष्ठवातशूलानि । अपि चोदरमरुणवर्णमविवरण वा नीलहारिद्रराजीमदिति । एवमेव यकृदपि दक्षिणपार्श्वस्थं कुर्य्यात् तुल्यहेतुलिङ्गौषधत्वात् । तस्य प्लीहजठर एवावरोधः । इत्येतद् यकृत् प्लीहोदरमिति विद्यात् ॥ १६ ॥
बद्धमानो नीचादो कच्छपसंस्थान इवोपलभ्यते । स चोपेक्षित' क्रमेण कुक्षिं जरधिष्ठानञ्च परिक्षिपन् उदरमभिनिर्व्वर्त्तयति । इति सनिक्षनप्लीहोदरसम्प्राप्तिः ॥ १८ ॥
गङ्गाधरः–तस्य प्लीहोदरस्य रूपाणीति । दौर्बल्येत्यादि । वर्चोमूत्रग्रहतम इत्यतिशयेन वचसूत्रबन्धः । आस्यवैरस्यं, वर्णभेदः, कोष्ठे वातशूलञ्चेति प्लीइशूलम् । अपि चोदरमरुणवर्णमविवर्ण गात्रसवर्णमिति । नीलहारिद्रसजीमदिति । एवमित्यादि । एवमनेन प्रकारेण दक्षिणपार्श्वस्थयकप्रि वृद्धं कुर्य्यात् । ननु तर्हि किं नवोदराणीत्यत आह-तुल्येत्यादि । यत्प्लीहोदर योस्तुल्य हेतु लिङ्गौषधखात् तस्य यकृदुदरस्य प्लीहजठरे प्लीहोदर बावरोध इति यकृत्प्लीहोदरमिति विद्यात् ।। १९ ।
शेया, तेन रजप्लीहवृद्धया समं पञ्च लोहप्रदोषा ये उक्तास्ते सङ्गता भवन्ति । उक्तं हि-पन प्लीह प्रदोषा गुरुमैर्व्याख्याता इति । अष्टीला दीर्घो लोहमयो ग्रन्थिर्लोहकारेषु प्रसिद्धः । कुक्षिः पार्श्वदेशः ॥ १८ ॥
चक्रपाणिः - दक्षिणपाश्र्व स्थमिति यकृजन्म । यक्कृदस्य पृथङ्नाम भाख्याय तज्जमुदरमाहमुल्येत्यादिना ॥ १९ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५ अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
पक्ष बालैः सहान्नेन भुक्तैर्बद्धायने गुदे । उदावर्त्तास्तथार्शोभिरसंमूर्च्छनेन वा ॥ अपनो मार्गसंरोधाद्धत्वाग्निं कुपितोऽनिलः । वर्चः पित्तकफान् रुद्धा जनयत्युदरं ततः ॥ २० ॥ तस्य रूपाणि - तृष्णा दाहज्वर मुखतालुशोषोरुसाद कासश्वासदोल्यारोचकाविपाकवचमूत्रसङ्गाध्मानच्छर्दिक्षवथुशिरोहृन्नाभिगुदशूलानि । अपि चोदरं मृदवातं स्थिरम रुपनीलराजोसिरानद्धमराजिकं वा प्रायो नाभ्युपरि गोपुच्छवदभिनिर्व्वर्त्तयति । इत्येतद् बद्धगुदोदरमिति विद्यात् ॥ २१ ॥ शर्करातृणकाष्ठास्थि - कण्टकैरन्नसंयुतैः ।
भिद्य तान्त्रं यदा भुक्तैर्जम्भयात्यशनेन वा ॥
गङ्गाधर:--- बद्धोदर माह-पक्षेत्यादि । पक्षिणां पक्ष णां केशरन्मेन भुज्यमानेन सह भुक्तेगु दे बद्धायने बद्धपुरीषनिर्गमपथे सति तदा नवेगान्धारणीयोक्तवेगधारणजात उदावतंस्तस्मात्, अथवाशभिरन्त्राणां संमूर्च्छनेन कोपनेन मार्ग संरोधादपानोऽनिलः कुपितः सन्नग्निं हत्वा वच्चः पित्तकफान रुद्धा वहिने निःसार्य तत उदरं जनयति । इति बद्धोदरनिदानसहितसम्प्राप्तिः ॥ २० ॥
गङ्गाधरः - तस्य रूपाणीति बद्धोदरस्य रूपाणि । तृष्णेत्यादि । तृष्णा च दाहश्च ज्वरश्च मुखतालुशोषश्च ऊरुसादश्च वच्चमूत्रयोः सङ्गः शिरोहन्नाभिगुदशूलानि । अपि चोदरं मूढ़वातं वायुनिःसरणरहितं स्थिरं वृद्धिद्रासहीनमचलम् । अरुणनीलराजीसिराभिरवनद्धमराजिकं वा अरुणनीलसिरावनद्धम् । मायो नाभ्युपरि कचिदन्यत्रापि । इत्येतद्वद्धगुदोदरमिति विद्यात् ॥ २१ ॥
।
गङ्गाधरः - अथ क्षतोदरमाह - शर्करेत्यादि । शर्करा क्षुद्रकङ्करः । अन्नयुक्तः शकर करादिभिर्भुक्तर्यदाऽन्त्रं भिद्येत विध्येत अथवाऽत्रं यदा जुम्भया चक्रपाणि:- पक्ष्मबालैरित्यादिना बद्धगुदोदरमाह । बद्धायने इति बद्ध मार्गे, उदावर्सेरित्यादायदि बदायने गुदे इत्यनुवर्त्तनीयम् । अन्तसंमूर्च्छनेनान्तपरिवर्तनेन । पक्ष बालरित्यादिना सुकृतो गुदनिरोधः । तेन गुदनिरोधकत्वरूपे वैकरूपमेव गुदोदरं जनयति । तेन पक्षादिगुदनिरोधहेतुकजन्यत्वात् बद्धगुदोदराणां पञ्चत्वं यथोह्यम् ॥ २० ॥ २१ ॥
1
For Private and Personal Use Only
१८२३
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१८२४
चरक-संहिता। [उदरचिफिसितम् पाकं गच्छेद रसस्तेभ्यश्छिद्रेभ्यः प्रस्रवेद वहिः।। पूरयन् गुदमन्त्रञ्च जनयत्युदरं ततः॥ २२ ॥
तस्य रूपाणि-तदधो नाभेः प्रायो वर्द्धमानमुदकोदरं स्याद् यथावलञ्च दोषाणां रूपाणि दर्शयति। अपि च आतुरः सलोहितनीलपीतपिच्छिलकुणपगन्ध्यामवर्च उपवेशते, * हिकाश्वासकासतृष्णाप्रमेहारोचकाविपाकदौर्बल्यपरीतश्च भवति । इत्येतच्छिद्रोदरमिति विदत् ॥ २३॥ अत्यशनेन वा पाकं गच्छेत्, तदान्त्रस्य तेभ्यश्छिद्रेभ्यस्तदन्त्रस्य रसः क्लदो वहिः स्रवेत्। स स्रवद्रसस्तु गुदमन्त्रञ्च पूरयन् ततः क्षतादुदरं जनयति । इति सहेतुक्षतोदरसम्माप्तिः ॥२२॥ - गङ्गाधरः-जस्य रूपाणीति क्षतोदररूपाणि। तद्यथा-तदधो नाभेः इत्यादि। तत् क्षतोदरं पायो नाभेरधः स्तात्। वर्द्धमानं पुनरुदकोदरं स्यात् । दोषाणां यथायलं रूपाणि दर्शयात। तेनातुरेण सलोहितादिरूपं वर्च उपवेश्यते त्यज्यते, हिक्कादिपरीतश्च भवति । इत्येतत् क्षतज छिद्रोदरमिति विद्यात् ॥२३॥
चक्रपाणिः-शर्करेत्यादिना क्षतीदरमाह-अभ्याहतस्यान्त्रं भिस्वेति योजना। पाकं गच्छेदिति भिन्नमेवान्त्रं पाकं गच्छति । बहिरिति अन्नं गुदञ्च वहिर्मागे पूरयन् पाकं गच्छत्, स एवं रसोऽन्सपाकरूपो व्याधिरूपतया ज्ञेयः ॥ २२ ॥
चक्रपाणि:--तदधो नाभेः प्रायोऽभिनिवर्तमानमिति अर्द्ध निवर्तते। द्रवस्योदरारम्भकस्य भधोगामित्वादकोदरं भवतीति उदरान्तरापेक्षया शीघ्रगतिर्भवतीत्यर्थः । उदकोदरमेवैतत् स्यात् । उदकोदरस्यैवेति वा पाठः। उदकोदरस्य रूपाणि दर्शयति, दोषाणाञ्च यथावलं रूपाणि दर्शयतीति योजना। यथाबलमिति वयोबलवान् दोषो भवति तस्स रूपाणि दर्शयति ॥ २३ ॥
. * इति तदधो नाभ्याः प्रायोऽभिनिवर्तमानमुदकोदरस्य च यथावलञ्च दोषाणां रूपाणि दर्शयत्यपि चातुरः स लोहितनीलपीतपिच्छिल कुणपगन्धामवर्च उपवेशते । इति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१३श अध्यायः].
चिकित्सितस्थानम् । २८२५ स्नेहपीतस्य मन्दाग्नेः क्षीणस्यातिकृशस्य च। अत्यम्बुपानान्नष्टोऽग्नौ मारुतः क्लोम्न्यवस्थितः ॥ स्रोतःसु रुद्धमार्गेषु कफश्चोदकमूर्च्छितः। . वर्द्धयेतां तदेवाम्बु स्वस्थानादुदराय तौ ॥ २४ ॥
तस्य रूपाणि-निरन्नकाङ्क्षा पिपासा गुदनावः शूलः श्वासकासदौर्बल्यानि, अपि चोदरं नानावर्णराजोसिरासन्ततम् उदकपूर्णदृतिसंक्षोभसंस्पर्शम् । इत्येतदकोदरमिति विद्यात् ॥२५ " तत्र चिरोत्पन्नमनुपद्रवमनुदकपूर्ण-छ-मुदरं त्वरमाणश्चिकित्
गङ्गाधरः-अथोदकोदरमाह-स्नेहपीतस्येत्यादि। स्नेहः पीतो येनेति । परनिपातः क्तान्तस्य विशेषणस्यापि क्वचिद् भवतीति शापितमाच्छादनजातिवजजातिवाचिपूर्वकक्तान्तात् स्त्रियां ङीब विधानात् ; यथा शङ्खभिन्नी नारी, इक्षुभक्षिती धेनुरिति । स्नेहपीतस्य संशोधनाङ्गस्नेहक्रियायां पीतस्नेहस्य अत्यम्बुपानात् तथा मन्दारन्यादेश्चात्यम्बुपानादग्नौ नष्टे सति क्लोन्नि पिपासास्थाने कण्ठोरसोः सन्धाववस्थितो मारुतः पीततदत्यम्बुना रुद्धमागेषु स्रोतःस्यवस्थितः कफश्च तदुदकमूच्छितस्तेन पीतेनात्यम्धुना संमिलितीभावेन विकृतिमापनश्चेति। तो मारुतकफौ तदेवाम्बु उदराय स्वस्थानाद बद्धं येताम् । इति सहेतूदकोदरसम्प्राप्तिः ॥२४॥
गङ्गाधरः-तस्य रूपाणीत्युदकोदरस्य रूपाणि । तद्यथा-निरन्नेत्यादि। निरन्न आहाराशक्तिः परन्खाकाङ्क्षाहारार्थम्। उदरमपि च नानावर्णराजीसिरासन्ततश्च उदकपूर्णदृतिर्यथा संस्पृश्यते तथा संस्पर्शम्। इत्येतद् दफोदरमिति विद्यात्। संशायामुदकशब्दस्यादिवर्णलोपः पृषोदरादिखादिति ॥२५॥
गङ्गाधरः-इत्युदरनिदानमुक्त्वा चिकित्सार्थं साध्यासाध्यलक्षणमाह-. तत्रेत्यादि। तत्राष्टसुदररोगेषु मध्ये यदुदरमरिचोत्पन्नादिकं तदेव खरमाणः
चक्रपाणिः- स्नेहेत्यादिना उत्पत्तिविशिष्टं जलोदरमाह । क्लोम हृदयावयवविशेषः । वर्दयेताम् इति यथोक्तौ कफमारुतौ। तयोश्वाम्बुवर्द्धकत्वं पिपासाजननेनाम्बपानादेरिति ज्ञेयम् ॥ २४॥२५॥ * "अनुदकपूर्णम्" इत्यत्र "अनुदकप्राप्तम्" इति चक्रः ।
For Private and Personal Use Only
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८२६
[ उदर चिकिरिलतम
चरक संहिता | सेत् । उपेक्षितानां ह्येषां दोषाः स्वस्थानादपवृत्ता अपरिपाकाद द्रवीभूताः सन्धीन स्रोतांसि चोपक्लेदयन्ति । स्वेदश्च वाह्यषु स्रोतःसु प्रतिहतगतिस्तिर्य्यगत्र तिष्ठमानस्तदेवोदकमाप्याययति । तत्र पिच्छोत्पत्तौ मण्डलमुदरं गुरु स्तिमितमाकोठितमशब्दं मृदुस्पर्शमपरिमतराजीकमाक्रान्तं नाभ्यामेवोपसर्पतीति ॥ २६ ॥
ततोऽनन्तरमुदकप्रादुर्भावः । तस्य रूपाणि – कुत्तेरतिमात्राभिवृद्धिः सिरान्तर्द्धानगमनमुदकपूर्णदृतिसंक्षोभसमस्पर्शच । तदातुरमुपद्रवाः स्पृशन्ति वम्यतीसारतमकतृष्णाश्वासकासहिक्रादौर्बल्यपार्श्वशूलारुचिस्वरभेदमूत्रसङ्गादयः । तथाविधम्
चिकित्स्यं विद्यात् इति ॥ २७ ॥
सन् वद्यचिकित्सेत् । उपेक्षायां दोषमाह--उपेक्षितानामित्यादि । एषां ह्यष्टानामेोदराणामुपेक्षितानां त्वरया चिकित्साया अकरणे दोषा उदरकृतवन्तो वातादयः स्वस्थानादपवृत्ताः स्वस्थानं विहायान्यस्थाने प्रवृत्ता अपरिपाकात् आहारस्य पुनद्रवीभूताः सन्धीन् स्रोतांसि चोपक्लेदयन्ति । स्वेदश्च वाह्यस्रोतःप्रतिहतगतिर्न निर्गच्छन् तिर्यगवतिष्ठमानस्तदेवोदकं वर्द्धयति । तदुदकाध्यायने पिच्छोत्पद्यते पिच्छोत्पत्तौ तूदरं मण्डलरूपं भवति गुरु च स्तिमितञ्च आकोठितम् ईषत्कोटयुक्तम् अशब्दस्पर्श स्पृश्यमानं न शब्दायते, अपगत जिकं राजीदर्शनं न स्यात् । नाभ्यां नाभौ वाक्रान्तं सर्पतीति ॥२६॥
तत्र
गङ्गाधरः- ततः परमुदकमादुर्भावः । तस्य रूपाणि उदकप्रादुर्भाव - लक्षणानि । कुक्षेरित्यादि । कुक्षेरुदरस्योभयभागस्याभिवृद्धिः । सिरान्तर्द्धानगमनं सिरा न दृश्यते । तदा खल्वेवम्भूते सत्युदके जातोदके आतुरमुपद्रवा
चक्रपाणिः - साध्यासाध्यविभागमाह - तत्रेत्यादि । अनुदकप्राप्तमिति अजातोदक रूप दोषावस्थंपरिपाकेणास दोषाणां द्रवत्वं स्वभावादेव ज्ञेयम् । वाह्यषु स्त्रोतःसु प्रतिहतगतिरिति वर्गिन्तुमसमर्थः । भव जलजन्मपूर्वरूपं दिच्छोत्पद्यते, तेन पिच्छोत्पत्तिलक्षणमेव तावदेव । पिच्छासदृशो भागः पिच्छा । अन्ये तु भक्तमण्डपिच्छामाहुः । सर्पतीति चलति ॥ २६ ॥
चक्रपाणिः- उदकपूर्णइतिचत् संक्षोभः मांसस्य पिच्छोदकरूपं प्राप्तस्य । श्वासविशेषः । अचिकित्स्यमिति विषप्रयोगशस्त्रप्रणिधानादिदारुणकर्मव्यतिरिक्त क्रिययाऽचिकित्स्यें विद्यात् ॥ २७ ॥
For Private and Personal Use Only
तमकः
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१३श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। २८२७
भवन्ति चात्र। वातात् पित्तात् कफात् प्नीहः सन्निपातात् तथोदकात् । परं परं कृच्छ्रतममुदरं भिषगादिशेत् ॥ २८॥ पक्षाद बद्धगुदन्तूद्ध सर्व जातोदकं तथा। प्रायो भवत्यभावाय छिद्रान्त्रञ्चोदरं नृणाम् ॥ २६ ॥ शूनाक्षं कुटिलोपस्थमुपक्लिन्नतनुत्वचम्।
बलशोणितमांसाग्नि-परिक्षोणञ्च वर्जयेत् ॥ ३०॥ इम स्पृशन्ति वम्यादयः। तत्रादिपदेन ज्वरादयश्च। तथाविधं जातोदकोदररोगिणमचिकित्स्यं विद्यादिति ॥२७॥
गङ्गाधरः-प्रमाणभूताः श्लोकाश्च भवन्ति चात्र। वातादिल्यादि। वातजादुदरात् कृच्छतमं पित्ताजातमुदरमादिशेत्, पित्ताज्जातोदरात कुच्छतमं कफाज्जातमुदरं, कफजातादुदरात् प्लीहयकृज्जातमुदरं कृच्छतमं, प्लीहयकृज्जातोदरात् कृच्छतमं सनिपाताज्जातमुदरं, सन्निपातोदरात् कृच्छतममुदकोदरमिति ॥२८॥
गङ्गाधरः--तर्हि बद्धगुदोदरं क्षतोदरश्च किं साध्यमित्यत आहपक्षादित्यादि। बद्धगुदोदरं पक्षादूद्ध प्रायोऽभावाय भवति, प्रायःपदात् कचित् सासादिकं जीवयति ततोऽभावाय भवत्येव । इत्येवं जातोदकं सर्वमुदवं पक्षादूद्ध प्रायोऽभावाय भवत्येवं छिद्रान्त्रमुदरश्च पक्षादूर्द्ध मायोऽभावाय भवतीति ॥२९॥
गङ्गाधरः--अजातोदकानां वातादिजानां कृच्छात् कृच्छतमानामप्यसाध्यसमाह-शूनाक्षमित्यादि। शूनं स्फीतमक्षि यस्य तं, कुटिलोपस्थं
चक्रपाणिः-परं परं कृच्छ्रतममिति यथा यथा परत्वनिर्देशो तथा तथा कृच्छ्रसाध्यत्वम् ॥२८॥
चक्रपाणिः-बद्धच्छिद्रदकोदराणां विशेषमाह-पक्षादित्यादि। बद्धगुदमुदरं पक्षार्ड' विनाशाय प्रायो भवति, कदाचित् पक्षादूद्ध मपि अभावाय न भवतीति प्रायःशब्देनाह। जातोदकं छिद्रच प्रायो विनाशाय भवति, कदाचित् विषशस्त्राभिमतचिकित्सया जातोदकं छिद्र बदगुदव सिध्यतीति प्रायःशवेन दर्शयति ॥ २९॥
चक्रपाणिः-शूनाक्षमित्यादिना साध्योक्तानामप्यसाध्यतामाह । कुटिलोपस्थमिति वक्रोपस्थम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८२८
चरक-संहिता। [उदरचिकित्सिनम श्वयथुः सर्वमम्मोत्थः श्वासो हिकारूचिस्तथा। मूर्छा छर्दिरतीसारो निहन्त्युदरिणं नरम् ॥ ३१ ॥ जन्मनैवोदरं सव्वं प्रायः कृच्छ्रतमं मतम् । बलिनस्तदजाताम्बु यत्नसाध्यं नवोत्थितम् ॥ ३२ ॥ अजातशोथमरुणं सशब्दं नातिभारिकम् । सदा गुड़गुड़ावन्तं सिराजालगवाक्षितम् ॥ नाभिं विष्टभ्य वायुस्तु वेगं कृत्वा प्रणश्यति ।
हृन्नाभिवक्षणकटो-गुदप्रत्येकशूलिनः ॥ वक्रशिश्नं नरं वक्रयोनि नारीम्, उपक्लिन्ना क्लिन्नवक्लिन्ना तनुरघना वक् यस्य तं, बलादिपरिक्षीणश्च वातादुरदरिणं वर्जयेत् ॥३०॥ - गङ्गाधरः-अपरञ्चासाध्यलक्षणमाह-श्वयथुरित्यादि। सर्चमम्मोत्थः श्वयथुः श्वासादिश्च वातादुरदरिणं निहन्ति। एकवचनादेकैक एव सर्वमम्मोत्थशोधादिः ॥३१॥ — गङ्गाधरः-वातजादिकमुत्तरोत्तरं कृच्छतमं किं तर्हि कृच्छमित्यत आहजन्मनैवेत्यादि। जन्ममात्रं सर्वमुदरं कृच्छतमं मतं, कथं कृच्छमुदरं स्यात् ? तत्र बलिनो जनस्याजाताम्बु तदुदरं यत्नसाध्यं नवोत्थितञ्च यनसाध्यमिति ॥३२॥
गङ्गाधरः कथमजाताम्बूदरं विशायेतेत्यत आह-अजातशोथमित्यादि। यमुदरिणं न जातशोथं किन्वरुणवर्णश्च सशब्दश्च नातिभारिकं नातिगुरु । सर्वदा उदरमध्ये यस्य गुड़गुड़ाशब्दः स्यात् । उदरोपरि सिराजालं गवाक्षाकारं यस्य स्यात् । यस्य वायु भिं विष्टभ्य वेगं कृता प्रणश्यति न सपक्लिमा तन्वी च स्वग यस्य स तथा। अग्निक्षयश्चोदरे प्रथमत एव यद्यपि भवति तथापि भसाध्यलक्षणेषु विशेषेणाग्निक्षयो लक्षणान्तरमुक्तञ्च भवतीति ज्ञेयम् ॥ ३० ॥३१॥ ...क्रपाणिः-जन्मनैवेत्युत्पत्तिमात्रेण ॥ ३२॥
चक्रपाणि:-अजाताम्बुलक्षणमाह-अजातशोथमिति । मातिभारिकमिति नातिगुरुणा भारेण युतम्। नाभिं विष्टभ्येति नाभिं स्तम्मयित्वा। कृत्वा वेगमिति पुरीषवातवेगं कृत्वा वात.
For Private and Personal Use Only
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१३शभध्याय
१३श अध्यायाः चिकित्सितस्थानम् । २८२६
कर्कशं सृजतो वातं नातिमन्दे च पावके। लालया विरसे चास्ये मूत्रेऽल्पे संहते विषि ॥ अजातोदकमित्येतैयक्तं विज्ञाय लक्षणैः। उपाचरेद भिषग् दोष-बलकालविशेषवित् ॥ ३३ ॥ वातोदरं बलवतः पूर्व स्नेहैरुपाचरेत् । स्निग्धाय स्वेदिताङ्गाय दद्यात् स्नेहविरेचनम् ॥ हृते दोषे परिम्लानं वेष्टयेटु वाससोदरम् । तथास्यानवकाशत्वाद् वायुर्नाध्मापयेत् पुनः॥ दोषातिमात्रोपचयात् स्रोतोमार्गनिरोधनात् ।
सम्भवत्युदरं तस्मानित्यमेव विरेचनम् ॥ ३४ ॥ निःसरति। एवं हृदादिप्रत्येकानशूलवतः कर्कशशब्दमधोवातं मृजतो जनस्य पावकेनातिमन्दे लालया च विरसे चास्ये मूत्रे चाल्पे विषि पुरी संहते संघातरूपे सत्यजातोदकमुदरिणमित्येतेलक्षणयुक्तं विज्ञाय दोषादिविशेषविद् भिषगुपाचरेत्। एतद्भिन्न जातोदकादिकं वर्जयेदिति प्रागुक्तम् ॥३३॥ ___ गङ्गाधरः-अमेण वातोदरादिचिकित्सितमाह-वातोदरमित्यादि। स्नेहविधिना पूर्व बलवतो वातोदरं स्नेहः साधितघृतादिभिरुपाचरेत् । स्निग्धं पुनः स्वेदविधिना स्वेदयिवा स्नेहविरेचनमेरण्डतैलादिना विरेचयेत् । हृते दोषे सति परिम्लानमुदरं वाससा वेष्टयेत् यथा तदुदरं नावकाशयेत् । अनवकाशखाद वायुश्च पुनर्नोदरमाध्मापयेत्। इत्येवं विरेचनं नित्यमेव कारयेत् । कस्मात् ? दोषातिमात्रोपचयात् अतिमात्रदोषसञ्चयात् स्रोतसां मार्ग निरोधनात् उदरं सम्भवति यस्मात् तस्मानित्यं विरेचनं कारयेत् ॥३४॥ पुरीषं विसृज्येति यावत् । प्रणश्यतीति लीनं भवति। कर्कशमिति वेगवन्तम् । सृजत इति वातं सरतः ।। ३३ ॥
चक्रपाणिः-बातोदरमित्यादिना चिकित्सामाह। परिम्लानमिति क्षीणम् । तथेति वस्त्रवेपनेन। उदरे पुनः शोधनोत्पत्तिमाह-दोषेत्यादि। स्रोतोमार्गनिरोधनादिति स्रोतोमुखमिरोधनादित्यर्थः। मार्मशब्दोऽव मुखरूपमार्गवाची ॥ ३४॥
३५५
For Private and Personal Use Only
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobaith org
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Acharya Shri Kalasse
२८३०
चरक-संहिता। उदरनिनिमितम् शुद्धं संसृज्य च क्षीरं बलार्थ पाययेत् तु तम् । प्रागुत्न शान्निवत्यैवं बले लब्धे क्रमात् पयः ॥ ३५ ॥ यूषै रसैर्वा मन्दाम्ल-लवणैरेधितानलम् । सोदावत्तं पुनः स्निग्धं विन्नमास्थापयेन्नरम् ॥ ३६ ।। स्फुरणाक्षेपसन्ध्यस्थि-पार्श्वपृष्ठत्रिकार्तिषु । दीप्ताग्निं बद्धविड़ जातं रुक्षमप्यनुवासयेत् ॥ ३७॥ तीक्ष्णाधोभागयुक्तोऽस्य निरूहो दाशमूलिकः।
वातघ्नाम्लशृतैरण्ड-तिलतैलानुवासनम् ® ॥३८॥ गङ्गाधरः-एवं विरेचनेन वस्त्रावेष्टनेन च क्रमेण सम्यक्छुद्धमुदरिणं संसृज्य मण्डपेयाविलेपीभिः क्रमेण संसर्जनं कृखा बलार्थ तमुदरिणं क्षीरं पाययेत् यावदुत्क्लेशो न स्यात् । बले लब्ध प्रागुत्क्लेशात् हृदयस्थदोषस्योपस्थितवमनभावात् पूर्व क्रमात् पयो निव] यूपैमुद्गादिकृतैमीसरसी मन्दाम्ललवणैर्दाडिमामलकादिभिः सैन्धवादिभिश्वाल्पाम्ललवणेभोजयिका तमुदरिणमेधितानलं प्रद्धाग्निं पुनः सोदावर्त्तमुदावत्तेंदोषश्चेत् तस्य पार्सले तदा पुनः स्निग्धं स्विन्नश्च तमुदरिणं नरमास्थापयेत् निरूहयेत् ॥ ३५ ॥ ३६॥ ___ गङ्गाधरः-स्फुरणेत्यादि। यदि तत्रोदरे स्फुरणाक्षेपौ सन्ध्यादिवसिंच वर्त्तन्ते, तदुदरी नरश्च दीप्ताग्निबद्धविट्समूहो रुक्षश्च भवति, तदा समहुवासयेत् स्नेहवस्तिना समुपपादयेत् ॥ ३७॥
गङ्गाधरः-तनिरूहणमाह-तीक्ष्णेत्यादि। अस्योदरिणो निरूहो दाशमलिकः, स च तीक्ष्णद्रव्याधोभागहरद्रव्ययुक्तः कार्यः। अनुवासचन्तु वातन्नद्रव्याम्लद्रव्यशृतस्यैरण्डतैलतिलतैलस्येति ॥३८॥
चक्रपाणिः- संसृज्येत्यत्र पेयादिक्रमेणोत्पाद्य । प्रागुत्क्लेशादिति उत्क्लेशे दृश्यमाने। कार्य कर्तव्यमित्यनुवर्तनीयम् । उत्सर्गतस्तु बलजनककार्यं कृत्वा पयो निवर्तनीयम् ॥ ३५-३७॥
चक्रपाणिः - वातघ्नादिभिः शृतमैरण्डतैलं वानुवासनं यस्य वस्तेः स तथा ॥ ३८ ॥
* वातनाम्ल.........तलानुवासनः इति चक्रसम्मतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१३ अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
अविरेच्यन्तु यं विद्याद् दुर्बलं स्थविरं शिशुम् । सुकुमारं प्रकृत्याल्प-दोषं वाथोल्वणानिलम् ॥ तं भिषक् शमनैः सर्पिर्यूषमांसरसौदनैः । वस्त्यभ्यङ्गानुवासैश्च क्षीरैश्चोपाचरेद् बुधः ॥ ३६ ॥ पित्तोदरे तु बलिनं पूर्व्वमेव विरेचयेत् । दुर्व्वन्त्वनुवास्यादौ शोधयेत् क्षीरवस्तिना ॥ संजाते बकाया पुनः स्निग्धं विरेचयेत् । पयसा सत्रिवृत् कल्केनोरुवूकटतेन वा ॥ शातला त्रायमाणाभ्यां श्रुतेनारग्बधेन वा । सकफे वा समूत्रेण सवातै तिक्तसर्पिषा ॥
२८३१
गङ्गाधरः- अविरेच्यमित्यादि । यदि स वातोदरी न विरेचनार्हो भवति दुब्वेंलो वा स्थविरो वा शिशुर्वा सुकुमारो वा प्रकृत्याल्पदोषो वा अथवा उल्वणानिलः स्यात् तदा तं सर्पिरादिभिः शमनैः वस्तिनाभ्यङ्गेनानुवासनेन क्षीरपाणेन च बुधो भिषगुपाचरेत् । इति वातोदरचिकित्सितमुक्तम् ॥ ३९ ॥
गङ्गाधरः-- अथ पित्तोदरचिकित्सितमाह - पित्तोदरे खित्यादि । पित्तोदरे बलिनमुदरिणं पूर्वं विरेचयेत् । दुर्बलन्तु पुरुषमादावनुवास्य क्षीरवस्तिना निरुहेण शोधयेत्; बले संजाते संजाते कायानौ पुनः स्निग्धं कृत्वा विरेचयेत् । तद्विरेचनमाद - पयसेत्यादि । पयसा विरेचयेदथवा त्रिवृत्कल्केन विरेचयेत् अथवा उरुवकवीजस्य शृतेन काथेन विरेचयेत् । अथवा शातला त्रायमाणाभ्यां शातला चमकशा त्रायमाणा पाणीयबहला । आरग्वधेन शृतेन कान वा विरेचयेत् । सकफे पित्तोदरे समूत्रेणारग्वधतेन विरेचयेत् । सवाते पित्तोदरे तिक्तसर्पिषा पञ्चतिक्त घृतेन विरेचयेत् । एवं विरेचनानन्तरं
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः- अनुवासैरित्यनुवासनैः ॥ ३९ ॥
चक्रपाणि: - क्षीरवस्तिरिति क्षीरप्रधानो वस्तिः । सातला चर्मरूपा । सकफे इति कफयुके पित्ते । समूत्रेणेत्यस पयसेत्यनुवर्त्तते । सवाते दित्ते तिक्तसर्पिषा विरेचनं विघृतादि
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८३२
चरक-संहिता। ( उदरचिकित्सितम् पुनः क्षीरप्रयोगश्च वस्तिकर्म विरेचनम्। . क्रमेण ध्रुवमातिष्ठन् युक्तः पित्तोदरं जयेत् ॥ ४०॥ स्निग्धस्विन्नविशुद्धञ्च कफोदरिणमातुरम् । संसञ्जयेत् कटुवार-युक्तरन्नैः कफापहः ॥ गोमूत्रारिष्टपानैश्च चूर्णायस्कृतिभिस्तथा। सक्षारैस्तैलपानश्च शमयेत् तु कफोदरम् ॥४१॥ सन्निपातोदरे सर्वा यथोक्ताः कारयेत् क्रियाः।
सोपद्रवन्तु निर्वृत्तं प्रत्याख्येयं विजानता ॥ ४२ ॥ पुनः क्षीरमयोगः केवलगव्यदुग्धपानं जातवले पुनर्वस्तिकर्म द्विविधं ततो विरेचनमित्येवं क्रमेण युक्तो योगप्रयुक्तः समातिष्ठन्नास्थितः सन् ध्रुवं पित्तोदरं जयेत् । पित्तोदरचिकित्सितमित्युक्तम् ॥४०॥
गङ्गाधरः-अथ कफोदरचिकित्सितमाह-स्निग्धेत्यादि। कफहरस्नेहः स्निग्धं ततः स्विन्नं स्नेदाधिकारविधिना ततः शुद्धं वमनविरेचनाभ्यां कफोदरिणमातुरं कफापहः कटुक्षारयुक्तश्चान्नैः संसर्जयेत् संसर्जनं कुर्य्यात् । गोमूत्रारिष्टयोः पानश्चगरौषधैरयस्कृतिभिः लौह क्रियाभिः, सक्षारैः क्षारसिद्धतैलपानश्च कफोदरं शमयेत् । इत्युक्तं कफोदरचिकित्सितम् ॥४१॥ __ गङ्गाधरः-अथ सन्निपातोदरचिकित्सितमाह- सन्निपातेत्यादि। सनिपातोदरे यथोक्तं प्रतिदोषं या या क्रियोक्ता तां तामनतिक्रम्य तास्ता एव सर्वा मिलिताः क्रियाः भिषक् कारयेत् । यदि सन्निपातोदरं सोपद्रवं निर्वृत्तं भवति, तदा विजानता वैद्य न प्रत्याख्येयं त्यक्तव्यमिति ॥४२॥ . द्रव्ययुक्तेन विरेचनं कर्तव्यम्। क्रमेणेति क्षीरप्रयोगादिक्रमेण पित्तोदरं जयेदिति योजना ॥४०॥
चक्रपाणि:-विशुद्धमित्यत्र वमनं विना विशुद्धो ज्ञेयः, वमनस्योदरे निषिद्धयात् । चूर्णयुक्तायस्कृतयः चूर्णायस्कृतयः नवायोरजसो भागं चूर्णन्तु मधुसर्पिषा इत्याद्य क्ताः। किंवा वर्णान्यतैव वक्ष्यमाणानि। अयस्कृतयस्तु रसायनोक्तलोहप्रयोगे ज्ञेयाः ॥४१॥ ....
चक्रपाणि:-सर्चा यथोक्ता इति प्रत्येकं वातोदरादिविहिताः क्रियाः सर्वा एव सन्निपातोदरे कर्तव्याः। सोपद्रवन्तु निवृत्तमिति सोपवतयोत्पन्नम् ॥ ४२ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१३श अध्यायः
३
१३श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। २८३३
उदावर्तरुजानाहर्मोहतुड़ दहनज्वरैः। गौरवारुचिकाठिन्यैरनिलादोन् यथाक्रमम् ॥ लिङ्गः प्लीहाधिका तृष्णा रक्तश्च पित्तलक्षणैः। विद्यात् समस्तैः सबैस्तु सन्निपातं तथा भिषक् ॥ चिकित्सां संप्रयुञ्जीत यथादोषं यथावलम् । स्नेहं स्वेदं विरेकञ्च निरूहमनुवासनम् ॥ समीक्ष्य कारयेद् बाहो वामे वा व्यधयेत् सिराम् । षट्पलं पाययेत् सर्पिः पिप्पलीर्वा प्रयोजयेत् ॥ सगुड़ां वाभयां वापि क्षारारिष्टगणांस्तथा। एष क्रियाक्रमः प्रोक्तो योगान् संशमनान् शृणु ॥४३॥ गङ्गाधरः-सन्निपातोदरचिकित्सितानन्तरं प्लीहयकृदुदरचिकित्सितमाहउदावर्तेत्यादि। प्लीह्नि उदावर्तरुनानाहै लिङ्गरनिलं मोहड़ दहनज्वरी पित्तं गौरवारुचिकाठिन्यैः कर्फ विद्यात्, तथा तैः समस्तः सर्व्वस्तु लिङ्गैः सन्निपात त्रिदोषं प्लीहि भिषग विद्यात् । रक्तश्च प्लीह्नि पित्तस्खलक्षणैर्विद्यात्, तत्र तृष्णा चाधिका। एवं दोषं ज्ञात्वा प्लीनि यथा चिकित्सेत् तदाह-चिकित्सामित्यादि। यथादोषं वातादिदोषहरं यथाबलं स्नेहादिकं समीक्ष्य कारयेत् । रक्ते तु वामे बाहौ सिरां व्यधयेत् । षट्पलकं घृतं वा पाययेदथवा पिप्पलीः प्रयोजयेत्। सगुडामित्यादि। सगुड़ामभयां वा प्रयोजयेदथवा क्षारगणान् प्रयोजयेदरिष्टगणान् वा ॥४३॥
चक्रपाणि:-प्लीहोदरचिकित्सामाह-- उदावर्तेत्यादि। अनिलादीन् यथाक्रममिति उदावतरुजानातिं दाहमोहतृषाज्वरैः पित्तं, शेषैः कर्फ दृष्ट्वा चिकित्सा कुर्चीत। किंतु बाधित रक्तं तल्लक्षण वा चिकित्सां कुर्वीत । तव रक्तस्य लक्षणानि विधिशोणितीयोक्तानि । तन्त्रान्तरे विदाहस्तृष्णा वैरस्यं गावगौरवं मूर्छा इत्यादीनि ज्ञेयानि । प्लीह्नीति प्लीहोदरे। यथादोषम् इति उल्वणदोषप्रशमनीम् । वामे बाहौ सिराव्यधः सामान्योक्तोऽपि सुश्रुतप्रत्ययात् कूपराख्या सिराव्यधो ज्ञेयः। पिप्पलीर्वा प्रयोजयेदिति रसायनोक्तपिप्पलीवर्द्धमानं प्रयोजयेत् । क्षारारिष्टगणानिति ग्रहण्य♚वक्ष्यमाणक्षारारिष्टसमूहान्। इहापि च विडङ्गमित्यादिना क्षारं तथा रोहितकलतेत्यादिनारिष्टच वक्ष्यति ॥ ४३ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८३४
चरक-संहिता। [ उदरचिकित्सितम 'पिप्पली नागरं दन्ती समांशं हिङ्गुनाभयम् छ । विद्धांशयुतं चूर्णमिदमुष्णाम्बुना पिबेत् ॥४४॥ विङ्ग चित्रकं शुण्ठों सघृतं सैन्धवं वचाम् । दग्ध्वा कपाले पयसा गुल्मप्लोहापहं पिबेत् ॥ ४५ ॥ रोहीतकलतानान्तु काण्डकानभयाजले। मूत्रे वा सुनुयात् तच्च सप्तरात्रं स्थितं पिबेत् ॥ कामलागुल्ममेहार्श-नीहसोंदरक्रिमीन् । स हन्याजागलरसैर्जीणे स्याचात्र भोजनम् ॥ ४६॥ रोहीतकत्वचः कृत्वा पलानि पञ्चविंशतिम् । कोलद्विप्रस्थसंयुक्तां कषायमुपकल्पयेत् ॥ गाधरः-इति क्रियासूत्रमुक्त्वा योगानाह–पिप्पलीत्यादि। पिप्पल्यादिपञ्च समांश विड़ लवणमर्द्धभागमित्येतचूर्णम् ॥४४॥
गाधरः-विडङ्गमित्यादि। विहङ्गादीनि पञ्च द्रव्याणि समभागेन नीला कुदृयिवा किश्चिद्घृतं म्रक्षयित्रा हण्डिकाभ्यन्तरेऽन्तर्दूमं दग्ध्वा पयसा पाययेत् ॥४५॥
गाधरः-लोहीतकेत्यादि। लोहीतकः प्लीहशत्रुर्नाम वृक्षस्तस्य लतावत्पशाखानां काण्डांश्छित्त्वा हरीतकीजले काथे सप्तरात्रं स्थितं सुनुयात् । अथवा गोमूत्रे स्थितं सप्तरात्रं सुनुयात्। तच्च सन्धानं पिबेत् । तत्र जीर्णे जाङ्गलमांसरसौजनं यः कुर्यात् स कामलादीन् हन्यात् ॥४६॥
गङ्गाधरः-रोहीतकवच इत्यादि। रोहीतकस्य वचः पलानि पञ्चविंशति कोलस्य शुष्कबदरस्य द्विपस्थसंयुक्तां कृखा मिलितादष्टगुणे जले पत्या - चक्रपाणि:-द्विगुणाभयमिति द्विभागाभयम् ॥ ४४ ॥ ४५ ॥
चक्रपाणिः-रोहितकलता रोहितक इति ख्याता। काण्डका इति स्वल्पप्रमाणाः खण्डाः । आसुनुपादिति द्रवे मग्नाः कृत्वा सन्धानार्थ स्थापयेत् ॥ ४६॥ चक्रपाणिः-रोहितकेत्यादौ सप्तपञ्चाशत्पलकाथ्योऽष्टगुणमुदकं दत्त्वा पादावशेषेण द्विपलोपेत* पिप्पली नागरं दन्ती समांशं द्विगुणाभयम् । इति कचित् पाठः ।
-
पाठः। .
.
....
"
For Private and Personal Use Only
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१३ अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । २९३५
पलिकः पञ्चकोलेस्तु तैः सव्वैश्चापि तुल्यया। रोहीतकत्वचा पिष्टैधुतप्रस्थं विपाचयेत् ॥ प्लीहाभिवृद्धिं शमयत्येतदाशु प्रयोजितम् । तथा गुल्मोदरश्वास-क्रिमिपाण्डुत्वकामलाः॥४७॥
__इति रोहीतकवृतम् । अग्निकर्म च कुर्वीत भिषग् वातकफोल्वणे । पैत्तिके जीवनीयानि सी षि क्षीरवस्तयः॥ रक्तावसेकः संशुद्धिः क्षीरपाणश्च सर्पिषः । यूमीसरसैश्चापि दीपनीयरसान्वितैः॥ लघून्यन्नानि संसृज्य दद्यात् प्नीहोदरे भिषक् ।
यकृति प्लीहवत् सव्वं तुल्यत्वाद भेषजं मतम् ॥४८॥ चतुथभागावशेषे कषायमवतारयेत् इत्येवं कषायमुपकल्पयेत् । पञ्चकोलः प्रत्येकं पलिकस्तैस्तु सर्वैः पञ्चभिस्तुल्यया पश्चपलमितया रोहीतकबत्रा सह पिष्टः कल्कैस्तेन कषायेण च घृतपस्थं विपाचयेत्। कामलान्ताशीः । रोहीतकघृतम् ॥४७॥
गङ्गाधरः-अग्निकर्म चेत्यादि। वातकफोल्वणे प्लीहि भिषगग्निकर्म व स्वैददाहादिकं कुर्वीत। पैत्तिके प्लीह्नि जीवनीयानि दश द्रव्याणि सभा सीपि पित्तहरद्रव्यसिद्धानि जीवनीयान्यतमसिद्धानि वा तथा क्षीरसस्तयः । स्वावसेकः संशुद्धिविरेचनं क्षीरपाणं सर्पिषश्च पानं हितानि भवन्ति । एवं प्लीहोदरे दोपनीयरसरम्लतिक्तकटुकैरन्वितैयमांसरसैश्च लघन्यानि संमृज्य संसृष्टानि कुला दद्यात्। इति प्लीहोदरचिकित्सितेन ग्रहदरचिकित्सितं व्याख्यातं, तयोस्तुल्यनिदानखादिति ॥४८॥ चतुर्दशशरावावधिमानः काथो भवति। सन्वैस्तैश्चापि तुल्ययेति पनाहोलैस्तुल्यया रोहितकरवचा, पञ्चपलानीत्यर्थः। पिष्टरिति पञ्चकौलैः पिष्टैः। तथा विभक्तिविपरिमामाद रोहितकत्वचा पिष्ठयेति ज्ञेयम् ।। ४७ ॥
चक्रपाणिः-भग्निकर्मेति गुल्मवदनाप्यग्निकर्म वदन्ति। वातकफोल्वणे प्लीहोरे पुत्र इयम्। दीपनीयसमायुतैरिति पिप्पल्यादिदीपनीयगणसंस्कृतरित्यर्थः ॥ ४८ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८३६ चरक-संहिता। उदरचिकित्सितम्
स्विन्नाय बद्धोदरिणे मूत्रं तीक्ष्णौषधान्वितम् । सतैललवणं दद्यान्निरूहं सानुवासनम् ॥ परिस्र सीनि चान्नानि तीदाञ्चैव विरेचनम् । उदावर्त्तहरं कर्म कायं वातघ्नमेव च ॥ ४६॥ छिद्रोदरमृतै स्वेदात् श्लेष्मोदरखदाचरेत् । जातं जातं जलं स्राव्यमेवं तद यापयेद् भिषक् ॥५०॥ तृष्णाकासज्वरार्त्तन्तु क्षीणमांसाग्निभोजनम् । वर्जयेच्छासिनं तद्वच्छूलिनं दुर्बलेन्द्रियम् ॥५१॥ गङ्गाधरः--अथ बद्धोदरचिकित्सितमाह-स्विन्नायेत्यादि। बद्धोदरिणं स्वेदयित्वा तीक्ष्णौषधान्वितं स्नुकक्षीरादियुक्तं गोमूत्रं सतललवणान्वितं निरूह दद्यात्, तत आहारान्तेऽनुवासनश्च दद्यादिति सानुवासनं निरूह दद्यात् । परिस्रसीनीत्यादि। परिसर्चतः स्रसीनि विरेचनान्यन्नानि तीक्ष्णश्च विरेचनं दद्यात्। तथा वैद्य नोदावर्तहरं कर्म बद्धोदरे कार्य, वातघ्नमेव च कम्मे काय्यम् । इति बद्धोदरचिकित्सितमुक्तम् ॥४९॥
गङ्गाधर:-अथ क्षतोदरचिकित्सितमाह-छिद्रोदरमित्यादि। क्षतजच्छिद्रान्त्रोदरं स्वेदाइते श्लेष्मोरवदाचरेत् । जातं जातमित्यादि। छिद्रोदरे जातं जातं जलं वैदान स्राव्यम्। एवमेतत्प्रकारेण भिषक छिद्रोदरिणं काल यापयेत् । इति याप्यासाध्यच्छिद्रोदरचिकित्सितं कालयापनार्थमुक्तम् ॥१०॥
गङ्गाधरः-प्रत्याख्येयन्तु गत् तस्य लक्षणमाह-तृष्णेत्यादि। क्षीणमांसं क्षीणाग्निं क्षीणभोजनं तृष्णाद्या छिद्रोदरिणं वज्जयेत् । तद्वत् श्वासिनं शूलिनं दुबलेन्द्रियं छिद्रोदरिणं वर्जयेत् । इति छिद्रोदरचिकित्सितमुक्तम् ॥५१॥
चक्रपाणिः-निरूहस्योत्सर्गत एव सतेललवणत्वे सिद्धे सतैललवणमिति पदं तैललवणयोः अताधिकदानोपदर्शनार्थम् । बद्धच्छिद्रकफोदराणाञ्च यद्यप्यास्थापनं निषिद्धं तथापि तदेक. साध्यायामवस्थायां निरूहानुवासनमिह ज्ञेयम्। परिव सीनीत्यनुलोमनानि ॥ ४९ ॥
चक्रपाणिः-छिद्रान्त्रञ्चोदरं नृणामित्यत्र यद्यप्यसाध्यत्वमुक्तं तथापि तत्र प्रायःशब्दनिवेशात् असाध्यताव्यभिचारोऽपि दर्शितः ; तेनेह तच्चिकित्सोच्यते। उत्तरतापि च पिपीलिकादंशादिना छिद्रोदरस्योच्यते । तथाहि-हन्ति सर्बोदराज्येतत् चूर्णमित्यनेन सर्बोदरचिकित्सा वक्तव्या। अन्ये तु सोदरहन्तृत्वकथनं न पारमार्थिकम् । ऋते स्वेदादित्यनेन स्वेदस्य छिद्रोदरे उदककारकतया निषेधं दर्शयति । तृष्णेत्यादिना प्रत्याख्येयं छिद्रोदरमाह ॥ ५० ॥ ५ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
२८३७ अपां दोषहराण्यादौ प्रदद्यादुदकोदरे। मूत्रयुक्तानि तीक्ष्णानि विविधक्षारवन्ति च ॥ दीपनीयः कफघ्नेश्च तमाहारैरुपाचरेत् । द्रवेभ्यश्चोदकादिभ्यो नियच्छेदनुपूर्वशः ॥ ५२ ॥ सर्वमेवोदरं प्रायो दोषसंघातजं मतम् । तस्माद वातादिशमनी क्रियां सर्वत्र कारयेत् ॥ ५३ ॥ दोषैः कुक्षौ हि संपूर्णे वहिर्मन्दत्वमृच्छति । तस्माद् योज्यानि भोज्यानि * दीपनानि लघूनि च ॥ रक्तशालीन् यवान् मुद्ान् जाङ्गलांश्च मृगद्विजान् । पयोमूत्रासवारिष्टान् मधुसीधूनि चाप्नुयात् ॥ गङ्गाधरः-अथोदकोदरचिकित्सितमाह-अपामित्यादि। उदकोदरे भिषक आदावपां दोपहराणि तीक्ष्णानि द्रव्याणि गोमूत्रयुक्तानि विविधक्षारवन्ति च प्रदद्यात्। कफघ्नैर्दीपनीयश्चाहारैस्तं जलोदरिणमुपाचरेत् । अनुपूर्वशः क्रमेणोदकादिभ्यो द्रवद्रव्येभ्यो नियच्छेत् निवत्तयेदिति ॥५२॥
गङ्गाधरः-सर्वमेवेत्यादि । दोषसंघातजं त्रिदोषजं प्रायः कचिदन्यथापि । तस्माद वातादित्रिदोषशमनी क्रियां सर्वत्रोदरे कारयेत् ॥५३॥
गङ्गाधरः--दोषैरित्यादि। दीपनलधून्यन्नान्याह-रक्तशालीनित्यादि । चक्रपाणिः-अपामित्यादिना उत्पत्तिविशिष्टदकोदरचिकित्सामाह। अपां दोषहराणि इति वदन्ति । उदकादिभ्य इति उदकप्रकारेभ्योऽवान्तरेभ्यः । नियच्छेदिति निवर्तयेत् । अनुपूवंश इति क्रमेण ॥५२॥ ...
चक्रपाणिः-निव-यन्नव सर्वोदरसाधारणी चिकित्सां वक्तमाह-समित्यादिना ॥ ५३ ॥
• तस्माद् योज्यानि भोज्यानि इत्यत्र तस्माद भोज्यानि भोज्यानि इति चक्रसम्मतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८३८
चरक-संहिता। उदरचिकि सितम् यवागूमोदनं वापि यूरैरद्याद रसैरपि । मन्दाम्लस्नेहकटुभिः पञ्चमूलोपसाधितैः ॥ ५४॥
औदकानूपजं मांसं शाकं पिष्टकृतांस्तिलान् । व्यायामाध्वदिवास्वप्न-यानं पानञ्च वर्जयेत् ॥ तथोष्णलवणाम्लानि छ विदाहीनि गुरूणि च। नाद्यादन्नानि जठरी तोयपानश्च वर्जयेत् ॥ ५५ ॥ नातिसान्द्र हितं पाने स्वादु तक्रमपेलवम् । त्रूषणक्षारलवणयुक्तन्तु निचयोदरे॥ वातोदरी पिबेत् तक्र पिप्पलीलवणान्वितम् ।
शर्करामधुकोपेतं स्वादु पित्तोदरी पिबेत् ॥ कृतान्नान्याह--यवागूमित्यादि। रक्तशालीनां तण्डुलान् यवागमग्निबलमवेक्ष्य मण्डपेयाविलेपीनामन्यतमामोदनञ्च मन्दाम्लस्नेहकटुभिः पञ्चमूलकाथोपसाधितैरल्पाम्लकटुद्रव्यसंस्कृतैमुद्यपैरद्यात्, मृगद्विजानां मांसरसः अप्यद्यात्, तथासाधितैरेव न तु केवलय रसैर्वाद्यात् ॥५४॥
गङ्गाधरः-सर्वेषामुदरिणां वान्याह-औदकेत्यादि। औदकं मांसं मत्स्यादि आनूपनं मांसं वराहादि शाकं पत्रशाकं पिष्टकृतांस्तिलान् तिलान् पिष्ट्वा वटकादीन् पानं द्रवद्रव्यपानमिति वय॑मुक्तम्। परश्चाह-तथेत्यादि। उष्णद्रव्यं स्पर्शतः। लवणचाम्लञ्च। पानवर्जनेन तोयपानवज्जेने लब्धे विशेषेण तोयपानञ्च वर्जयेत् ।। ५५॥
गङ्गाधरः-तर्हि किं पातव्यमित्यत आह–नातीत्यादि। सबोंदरिणां पाने नातिसान्द्रं नातिघभमपेलवमविरलं तर्क हितम्। तच्च यत्र यथा हितं तदाह-ऋषणक्षारलवणैर्युक्तन्तु तत् तक्रं निचयोदरे सन्निपातोदरे हितम् । वातोदरी पिप्पलीलवणान्वितं तक्रं पिबेत्। शर्करायष्टिमधुचूर्णोपेतं तर्क
चक्रपाणिः-भोज्यानि अन्नानि, पुनर्भोज्यानीति भोक्तव्यानि । मन्दाम्लेत्यादौ मन्दशब्दोऽल्पवचनः ॥ ५४॥
चक्रपाणिः-यानयानमित्यश्वादिना यानम्। कवोष्णमिति ईषदुष्णम् ॥ ५५ ॥ * तथोष्णलवणाम्लानि इत्यत्र कवोष्ण लघणाम्लानि इति चक्रेण पठ्यते।
For Private and Personal Use Only
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१३श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
२८३६ यमानीसैन्धवाजाजी-व्योषयुक्तं कफोदरी। पिबेन्मधुयुतं तक व्यक्ताम्लं नातिपेलवम् ॥ मधुतैलवचाशुण्ठी-शताबाकुष्ठसैन्धवैः । युक्तं लोहोदरी जातं सव्योषन्तूदकोदरी ॥ बद्धोदरी तु हवुषा-यमान्यजाजिसैन्धवैः । पिबेच्छिद्रोदरी तक्र पिप्पलीक्षौद्रसंयुतम् ॥ गौरवारोचकार्त्तानां समन्दाग्नातिसारिणाम् । तक्रवातकफा नाममृतत्वाय कल्पते ॥ ५६ ॥ शोफानाहार्तितृणमूर्छा-पीड़िते कारभं पयः । शुद्धानां चामदेहानां गव्यं छागं समाहिषम् ॥ ५७॥ देवदारुपलाशार्क-हस्तिपिप्पलिशिग्रु कैः। साश्वगन्धैः सगोमूत्रः प्रदिह्यादुदरं समैः॥ ५८॥
पित्तोदरी पिबेत्। यमानीत्यादि। यमान्यादियुक्तं व्यक्ताम्लं तक्रं नातिपेलवं नातिविरलं मधुयुतं कफोदरी पिबेत्। मधुतैलेत्यादि। प्लीहयकृदुदरी मधुतैलादियुक्तं तत्रं पिबेत्। सव्योषं दुग्धं दधिरूपेण जातं पादजलमुद्धतसारं तक्रमुदकोदरी पिवेत्। बद्धोदरीत्यादि। हवुषादिभिः युक्तं तक्रं बद्धोदरी पिबेत्। पिप्पलीक्षौद्रयुक्तं तकं छिद्रोदरी पिबेत् । गौरवेत्यादि। प्रकरणादुदरिणामित्याहुः अन्ये सर्वस्मिन् व्याधावेव गौरवादिमतां वातकफार्तानां तक्रममृतवाय कल्पते ॥५६॥ __ गङ्गाधरः-शोफेत्यादि। कारभं करिणीनां नव्यानां पयः। एतदुदरिणामेव शोफादिमतां शुद्धानां क्षामदेहानामुदरिणां गव्यं छागं माहिपञ्च पयोऽमृतलाय कल्पते। इति द्रवमात्रवजनेऽपवादवचनं पानविषये ॥५७॥
गङ्गाधरः-देवदार्वित्यादि। देवदारुकाष्ठं पलाशार्क शिग्र णां लक् प्रत्येकं समैर्गोमूत्रपिष्टैरुदरं सर्व प्रदिह्यात् ॥५८॥
चक्रपाणि:-अषेलवमित्यत्र उद्धृतस्नेहम् । स्वाद्विति सद्यो मथितं मधुरं जातम् ॥ ५६-५८ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
२८४०
www.kobatirth.org
चरक संहिता |
वृश्चिकालीं वचां कुष्ठं पञ्चमूलीं पुनर्नवाम् । वर्षाभू नागरं धान्यं जले पक्त्वा च सेचयेत् ॥ पलाशं कत्तणं रास्नां तद्वत् पक्त्वा च सेचयेत् । मूत्रांगयष्टावुदरियां सेके पाने च योजयेत् ॥ ५६ ॥ रुक्षाणां बहुवातानां तथा संशोधनार्थिनाम् । दीपनीयानि + सर्पषि जठरम्नानि वच्यते ॥ ६० ॥ पिप्पलीपिप्पलीमूल-चव्यचित्रकनागरः । सारैरर्द्धपलिकेंद्रिप्रस्थं सर्पिषः पचेत् ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ उदरचिकित्सितम्
गङ्गाधरः- वृवीकालीमित्यादि । वृश्चिकाल्यादीनि द्वादश जल काथविधिना पत्वा उदरं सेचयेत् । पञ्चमूली विल्वादिः । पलाशमित्यादि । कत्तूर्णं गन्धतृणम् । मूत्राणीत्यादि । अष्टौ मूत्राप्युदरिणां सेके पाने च प्रयोजयेत् ॥ ५९ ॥
गङ्गाधरः- रुक्षाणामित्यादि । उदरिणां रुक्षाणामित्यादीनाम् । जठरम्नानि उदरघ्नानि ॥ ६० ॥
गङ्गाधरः - पिप्पलीत्यादि । सर्पिषो द्विप्रस्थमष्टशरावं कृतद्वैगुण्यं पिप्पल्या
*
चक्रपाणिः - उत्क्काध्येति जले पक्तवा । अवसे वयेदित्यस उदरमित्यनुवर्त्तते ॥ ५९ ॥
चक्रपाणिः - स्नेहनीयानीत्यत्र केचिद् दीपनीयानीति पठन्ति ॥ ६० ॥
चक्रपाणिः - पिप्पलीत्यादौ सक्षीरैरर्द्धपलिकै द्विप्रस्थं सर्पिषः पचेदिति पाठे द्विशब्दः प्रस्थेम तथापलिकै रित्यनेन च योग्यः । एतेन पिप्पल्यादीनां द्विरिति द्विगुणाईपलैः षट् पलानि भवन्ति । प्रस्थेन च द्विशब्दयोजनाद घृतप्रस्थद्वयं भवति । काश्मीरे तु पलिकैः पिप्पली क्षारैः द्विप्रस्थं
पतवा च सेचयेदिश्यत पतत्वावसेचयेदिति तथा तद्वत् पत्तत्रेत्यत्र तदुत्काथ्य इति चक्रः । + दीपनीयानीत्यत्र स्नेहनीयानि इति चक्रः ।
For Private and Personal Use Only
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१३श अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
कल्केर्द्वि पञ्चमूल्यास्तु तुलार्द्धखरसेन च । दधिमण्डाढ़ कोपेतं तत् सर्पिर्जठरापहम् । श्वयथुं वातविष्टम्भं गुल्मानशसि नाशयेत् ॥ ६१ ॥ पञ्चकोलघृतम् ।
२८४१
नागरं त्रिफला प्रस्थं घृतं तैलं तथादकम् । मस्तुनः साधयित्वा तु तं पिबेदुदरापहम् । कफमारुतसम्भूतै गुल्मे चैव प्रशस्यते + ॥ ६२ ॥ नागरघृतम् ।
चतुर्गणे जले मूत्रे द्विगुणे चित्रकात् पले । कल्के सिद्धं घृतप्रस्थं सचारं जठरी पिबेत् ॥ ६३ ॥ चित्रकघृतम् ।
दिभिः कल्कः प्रत्येकमर्द्ध पलिकैः षभिः । द्विपञ्चमूल्या दशमूल्यास्तुलाद्धस्वरसेन मिलित्वा दशमूल्यास्तुलार्द्ध काथार्थं जलं द्वात्रिंशच्छरावं शेषमष्टशरावं दधिमण्डस्य मस्तुन आढकं षोड़शशरावमिति त्रिगुणद्रवेण पाकः । पञ्चकोलकघृतम् ॥ ६१ ॥
गङ्गाधरः - नागरमित्यादि । प्रस्थं घृतं तैलञ्च मिलिला चतुःशरावं नागरं त्रिफला च मिलिखाष्ट पलानि प्रत्येकं द्विपलमित्यष्टपलैः कल्कैर्मस्तुन आढ़कं षोड़शशराव मैकध्यं साधयित्वा पश्चात् पिवेत् । नागराद्यं घृतम् ॥ ६२ ॥
गङ्गाधरः- चतुर्गुण इत्यादि । घृतं प्रस्थं चित्रकमूलात् पलं सक्षारमिति यवक्षारस्य च पलं गर्भे दत्त्वा घृताच्चतुर्गुणे जले द्विगुणे गोमूत्रे सिद्धं पक जठरी रुक्षबहुवातादिमान् पिबेत् । चित्रकघृतम् ॥ ६३ ॥
सर्पिषः पचेदित्येव पठ्यते । जतूकर्णोऽप्याह "दशमूलतुलार्द्धरसे सक्षारैः पञ्चकोलकैः सार्द्धम् । घृतार्द्धप्रस्थं दधिमस्तुक्रमुदरनम्” इति ॥ ६१ ॥
चक्रपाणिः- चतुर्गुण इत्यादौ सक्षारमित्यनेन यवक्षारस्यापि चित्रकवत् पलं देयम् । उक्त झन्यल - " अग्निक्षारपलाभ्यां हि मूत्रं चतुर्गुणं घृतप्रस्थम्” इति ॥ ६२ ॥ ६३ ॥
For Private and Personal Use Only
*
इतः परं “पञ्चकोलघृतन्त्वेतत् कृष्णात्रेयेण भाषितम्" इत्यधिकः पाठः क्वचित् । 1 नागराथ घृतमिदमात्रेयेण प्रपूजितम्" इति क्वचिदधिकः पाठः ।
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८४२
चरक-संहिता। [उदरचिकित्सितम् यवकोलकुलत्थानां पञ्चमूलतेन च । सुरासौवीरकाभ्याश्च सिद्धं वाथ पिबेद घृतम् ॥ ४॥ एभिः स्निग्धाय सञ्जाते बले शान्ते च मारुते । शस्ते दोषाशये ® दद्यात् कल्पदृष्टं विरेचनम् ॥६५॥ पटोलमूलं रजनी विङ्ग त्रिफलात्वचम् । कम्पिल्लकं नीलिनी च त्रिवृतञ्चेति चूर्णयेत् ॥ षडाद्यान् कार्षिकानन्त्यांस्त्रींश्च द्वित्रिचतुर्गणान् । कृत्वा चूर्ण ततो मुष्टिं गवां मूत्रेण ना पिबेत् ॥ विरिक्तो मृदु भूञ्जीत भोजनं जाङ्गलै रसैः। मण्डं पेयाश्च पीत्वा च सव्योषं षड़हं पयः॥ गङ्गाधरः-यवकोलेत्यादि। यवादीनां प्रत्येकं पल कल्के वृहत्पश्चमूल. मृतेन कान सुरासौवीरकाभ्याञ्च मिलिखा त्रयाणां घृताच्चतुगु णे सिद्धं घृतं जठरी पिबेत्। यवादिघृतम् ॥ ६४॥
गङ्गाधरः-एमिरित्यादि। रुक्षबहुवातजोदरिणे एभिः पिप्पल्यादिभितः स्निग्धाय बले सञ्जाते मारुते प्रशान्त दोषाशये शस्ते सति कल्पदृष्टं कल्पस्थाने वक्ष्यमाणमुदरहितं विरेचनं दद्यात् ॥६५॥
गङ्गाधरः-इहापि किञ्चिद्विरेचनमाह-पटोलमूलमित्यादि। त्रिफलाया फलबचः। एषां षण्णामाद्यानां कार्षिको भागः प्रत्येकं कम्पिल्लकादीनां त्रयाणां क्रमेण द्वित्रिचतुःकार्षिका भागाः सर्व चर्णीकृत्य मिश्रयिखा मुष्टिं पलिकं चर्णमिति बलवत्पुरुषाभिप्रायेण साम्प्रतिकपुरुष प्रति बलदोषाववेक्ष्य कर्षादिकं गोमूत्रेण पिवेत्। सम्यग्विरिक्तस्तु मण्डं पेयाश्च पीला जाङ्गलैः
चक्रपाणि:-दोषाशय इति दोषः स्नेहेन विमुक्तबन्धनत्वात् त्रस्त इत्यर्थः ॥ ६॥६५॥
चक पाणिः–पटोलेल्यादौ पड़ाद्यान् कार्षिकानित्यनेन त्रिफलायाः त्वचा समं पणां प्रत्येक कार्षिकत्वं, कम्पिल्लकादीनां चूर्णानां यथाक्रमं द्वित्रिचतुर्गुणत्वम्। मुष्टिमिति पलम् । सम्योर्ष षड्हं शृतं पयः पिबेदिति विरेचनदिने मण्डपेयानामन्यतमम् अग्न्यपेक्षया कर्तव्यम्। तत उद्ध • शस्ते दोषाशये इत्यत्र सस्ते दोषाशये इति पाठश्चक्रे ।
For Private and Personal Use Only
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८४३
१३श अध्याथः] चिकित्सितस्थानम् ।
शृतं पिबेत् ततश्चूर्ण पिबेदेवं पुनःपुनः। हन्ति सर्बोदराण्येतच्चूर्ण जातोदकान्यपि ॥ कामलां पाण्डुरोगञ्च श्वयथुश्चापकर्षति। पटोलायमिदं चूर्णमुदरेषु प्रपूजितम् ॥६६॥
पटोलाद्य वर्णम् । गवाक्षी शलिनीदन्तीं तिल्वकस्य त्वचं वचाम् । पिबेद द्राक्षाम्बुगोमूत्र-कोलकर्कन्धुसीधुभिः ॥ ६७ ॥ यमानी हवुषा धान्यं त्रिफला चोपकुञ्चिका । कारवी पिप्पलीमूलमजगन्धा शटी वचा ॥ शताहा चित्रकं व्योषं स्वर्णक्षीरी सचित्रका ।
द्वौ क्षारौ पौष्करं मूलं कुष्ठं लवणपञ्चकम् ॥ मांसरसम दुभोजनं भुञ्जीत, सव्योषं भृतं पयः षड़हं पिबेत् । ततः परं पुनश्चण पिबेत् । एवंप्रकारेण पुनःपुनः पिबेत्। पटोलाद्य चर्णम् ॥६६॥
गङ्गाधरः-गवाक्षीत्यादि। गवाक्षी गोरक्षककटीमूलं शङ्खिनी शङ्खपुष्पी तिल्वकस्य लोध्रस्य वृक्षखक। पश्चद्रव्यं प्रत्येकं समं चीकृत्य द्राक्षाकाथगोमूत्रकोलकाथकर्कन्धूकाथसीधूनामन्यतमेन पिबेत्। कोलं वृहत् बदरं ककेन्धः स्वल्पबदरं शुष्कं ग्राह्यम्। चूर्णम् ॥ ६७॥
गङ्गाधरः-यमानीत्यादि । हवुषं आउच इति ख्यातम् । उपकुञ्चिका सहकृण्णजीरा। कारवी क्षुद्रकृष्णजीरा। अजगन्धा यमानी। स्वर्णक्षीरी पटपर्णी, ब्रह्मीशाकविशेष इति कश्चित् । सचित्रकेति चित्रक एरण्डः। पूर्वमुक्तं चित्रकं वह्निनाम तस्य मूलम् । पुष्करो नाम वृक्षविशेषस्तस्य मूलं तदभावे कुष्ठम् ।
यथोक्तपयोवृत्तिना भवितव्यम् । ततः पुनः सप्तमे पटोलादिचूर्ण पेयम्। ईशं पुनःपुनः कर्तव्यम् ॥ ६६ ॥
चक्रपाणि:-शङ्खिनी श्वेतभल्लातकी, कोलकर्कन्धूनां रसे वा ज्ञेया ॥ ६ ॥ चक्रपाणिः-यवानीत्यादावुपकुञ्चिका कृष्णजीरकाः। कारवी अल्पजीरक, जीरकशब्देन तु
For Private and Personal Use Only
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८४४
चरक-संहिता। [ उदरचिकित्सितम् विडङ्गश्च समांशानि दन्त्या भागत्रयं तथा। त्रिवृदिशाले द्विगुणे शातला स्याञ्चतुर्गणा ॥ एष नारायणो नाम चूर्णो रोगगणापहः । नैनं प्राप्यातिवर्त्तन्ते रोगा विष्णुमिवासुराः॥ तक्रणोदरिभिः पेयो गुल्मिभिर्बदराम्बुणा । आनद्धवाते सुरया वातरोगे प्रसन्नया ।। दधिमण्डेन विट्सङ्गे दाडिमाम्बुभिरशसः। परिकर्ते सवृक्षाम्ल उष्णाम्बुभिरजीर्णके ॥ भगन्दरे पाण्डुरोगे कासे श्वासे गलग्रह। हृद्रोगे ग्रहणीरोगे कुष्ठे मन्देऽनले ज्वरे ॥ दंष्ट्राविषे मूलविषे सगरे कृत्रिमे विषे। यथाहं स्निग्धकोष्ठेन पेयमेतद् विरेचनम् ॥१८॥
नारायणं चूर्णम्। हवुषां काञ्चनक्षीरी त्रिफलां कटुरोहिणीम्। नीलिनीं त्रायमाणाञ्च शातलां त्रिवृतां वचाम् ॥
कुष्ठं पुनर्व्याधिनाम कुष्ठमेव । सैन्धवादीनि पञ्च लवणानि । विडाश्च । इत्येतदेकोन त्रिंशत् द्रव्यं प्रत्येकं समानम्। एकभागापेक्षया त्रिभागं दन्त्या मूलबचः। त्रिच्चर्ण द्विगुणं विशालमूलश्च द्विगुणमेकभागापेक्षया। शातला चम्मकषा, एकभागपेक्षया चतुगुणा। सर्च चीकृत्य मिश्रयिखा स्थापयेत् । नारायणं चर्णम् ॥ ६८॥
गङ्गाधरः- हवुषामित्यादि। हवुषा आउच इति ख्यातम्। काञ्चनक्षीरी
महाजीरकम् । अजमोदा अजगन्धा । दन्त्या भागास्त्रयः गृहीतभागापेक्षया । एवं विवृद्धिशालयोरपि आद्यभागापेक्षया प्रत्येकं द्वैगुण्यम् । नारायणसंज्ञानिमित्तमाह-नैतमित्यादि। एतेन नारायणसर्मित्वात् नारायणसंज्ञेत्युक्तं भवति ॥ ६८ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१३श अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
सैन्धवं काललवणं पिप्पलीञ्चेति चूर्णयेत् । दाड़िम त्रिफलामांस- रसमूत्रसुखोदकैः ॥ पेयोऽयं सर्व्वगुल्मेषु लोहि सव्र्वोदरेषु च । श्वित्रे कुष्ठे सरुजके सवाते विषमाग्निषु ॥ शोथाः पाण्डुरोगेषु कामलायां हलीमके । वातपित्तकफांश्चाशुविरेकात् संप्रसाधयेत् ॥ ६६ ॥
हषा चूर्णम् । नोलिनोच्छल्लकं व्योषं द्वौ चारौ लवणानि च । चित्रकञ्च पिबेच्चूर्ण सर्पिषोदरगुल्मनुत् ॥ ७० ॥ नीलिन्याद्यौं चूर्णम् ।
२८४५
नीरद्रोण सुधाचोर-प्रस्थार्द्ध माहिषं दधि । जातं मथित्वातो मात्रां त्रिवृत्सिद्धात् पिवेद घृतात् ॥ तथा सिद्धं घृतप्रस्थं पयस्यष्टगुणे पिबेत् । स्नुक्क्षीरपलकल्केन त्रिवृताषट्पलेन च ॥
स्वर्णक्षीरी ब्राह्मीति । अत्रापि शातला चम्पेकषा | काललवणं विलवणविशेषः । सर्व्वं समभागेन वर्णयेत् । दाड़िमरसेन मिलितत्रिफलारसेन मांसरसेन गोमूत्रेण सुखोदकेन वा अयं चर्णः पेयः । हनुषा चूर्णम् ॥ ६९ ॥
गङ्गाधरः- नीलिनीच्छकमित्यादि । नीलिन्याछलकं वल्कलम् । लवणानि पञ्च । नीलिन्याय चूर्णम् ॥ ७० ॥
गङ्गाधरः - क्षीरद्रोणमित्यादि । सुधाक्षीरं स्नुहीक्षीरं तस्य प्रस्थार्द्ध शरावद्वयं माहिषं क्षीरद्रोणं जातं दघि मथित्वा समुद्धृतं घृतं पुनस्त्रिता कल्केन पादेन चतुगु णजले सिद्धं पक' स्थाप्यं, तस्माद् घृतान्मात्रां बुद्धा पिवेत् । तथा घृतप्रस्थमष्टगुणे पयसि स्नुकक्षीरपलकल्केन पट्पलत्रिवृताकल्केन पादिकेन सिद्ध
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः - हपुषेत्यादौ काललवणं बिड़लवणमेव, अन्ये तु सौवच्चैलाकारं लवणमाहुः । दाड़िमादिभिरिति शब्दः संबध्यते ॥ ६९ ॥ ७० ॥
चक्रपाणिः - क्षीरद्रोणमित्यादयक्तानि घृतानि तुल्यकर्माणि, तत्र च प्रथमे घृते द्रवानुके जलेनैव
३५७
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________
www.kobatirth.org
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Acharya Shri
२८४६
चरक-संहिता। [उदरचिकित्सितम् दधिमण्डाढ़के सिद्धात् स्नुकतीरपलकल्कितात् । घृतप्रस्थात् पिबेन्मात्रां तद्वजठरशान्तये ॥ एषाश्चानुपिबेदेव पयो वा स्वादु वा रसम् । घृते जीणे विरिक्तश्च कोष्ण नागरकैः शृतम् ॥ पिबेदम्बु ततः पेयां यूषं कौलत्थकं ततः। पिबेद रुक्षस्त्रान्त्वेवं पयोऽन्नं ७ प्रतिभोजितः ॥ पुनःपुनः पिबेत् सर्पिरानुपूर्ध्या तथैव च। घृतान्येतानि सिद्धानि विदध्यात् कुशलो भिषक् ।
गुल्मानां गरदोषाणामुदराणाञ्च शान्तये ॥ ७१ ॥ पिबेत् । दधीत्यादि। घृतप्रस्थं दधिमण्डाढ़के षोड़शशरावे स्नुक्क्षीरपलं कल्कं दत्त्वा तु पचेत् । तस्मात् सिद्धाद घृतान्मात्रां पिबेत्। एषामित्यादि। एषां क्षीरद्रोणमित्यादुरलानां घृतानां पानादनु स्वादु पयो वा पिबेदथवा मांसरसं पिबेत् । घृते पीते जीणे सति विरिक्त उदरी नागरैः शृतं कोष्णमम्बु पिबेत् । ततः परं पेयां कौलत्थक यूपश्च पिबेत् । ततो रुक्ष उदरी एवंप्रकारेण पयोजन प्रतिभोजितः संजातबलस्तथैव पूर्वोक्तयानुपूटा पुनःपुनः सर्पिः पिबेत् । क्षीरद्रोणमित्यादाक्तमेव सपिः। एतानि घृतानि गुल्मादीनां शान्तये विदध्यात् ॥७१॥ पाकः किंवा प्रकृतदधिमथितेन घृतेनैव । तथेत्यादिना षटपलेन चेत्यन्तेन द्वितीयं घृतम् । तथेति पूज्वप्रकारोत्थितं घृतमेव। एवम् उत्तरे घृते ततच्छब्दार्थ वर्णयान्त। पेयादीनां त्रयाणाम् अन्नानुपानत्वं कफपित्ते । किंवा प्रकृत्यग्न्यपेक्षयानुपानभेदः कल्पनीयः। नागरकैः शृतमित्यत्र षडङ्गविधिना जलसाधनम्। द्वितीये दिवसे पेयां, यूषं कौलस्थिकं तत इति तृतीये दिवसे, अक्तं हि प्रथमे नागरयूषं, परेऽहनि पेया, तृतीये कुलत्थौदनमिति । रुक्ष इति पुनःपुनः पिबेदित्यनेन संबध्यते। तेन रुक्षस्य एतत्स्नेहविरेचनं कर्त्तव्यम्। यत् तु स्नेहविरेचनमित्यत्र स्निग्धो नाधिकारीति दर्शयति । इदमेव नागरादिशृतपानीयादिना उपपादितं तथा बलापेक्षया भूयो वा प्रतिभोजित इति अधिकानि वा दिनानि माया भोजितः सन् पुनःपुनः पिबेदिति योज्यम् ॥ ७॥
* पयोऽन्नमित्यत्र पयो धा इति चक्रः ।
For Private and Personal Use Only
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१३श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
२८४७ पोलुल्कोपसिद्धं वा घृतमानाहभेदनम् । गुल्मघ्नं नीलिनीसर्पिः स्नेहं वा मिश्रकं पिबेत्। क्रमान्निह तदोषाणां जाङ्गलप्रतिभोजनम् ॥७२॥ दोषशेषनिवृत्त्यर्थं योगान् वक्ष्याम्यतः परम् । चित्रकामरदारुभ्यां कल्कं क्षीरेण ना पिबेत् ॥७३॥ मांसयुक्तं तथा हस्ति-पिप्पलीविश्वभेषजम् । विडङ्ग चित्रकं दन्ती चव्यं व्योषश्च तैः पयः॥ कल्क कोलसमः पीत्वा प्रवृद्धमुदरं जयेत् । पिबेत् कषायं त्रिफला-दन्तीरोहीतकैः शृतम् ॥ व्योषक्षारयुतं जोणे रसैरद्यात् तु जालैः।। मांसं वा भोजनं योज्यं स्नुकक्षीरघृतसंयुतम् ॥ ७४ ॥ गङ्गाधरः-पीलकल्केत्यादि। उदरिणामानाहभेदनं पीलुकल्कोपसिद्धं वा घृतं पिबेत्। गुल्मघ्नं यन्नीलिनीसर्पिरुक्तं नीलिनी त्रिफलां रास्ना. मित्यादिना, त्रितां त्रिफलां दन्ती मित्यादिना चोक्तं गुल्मघ्नं मिश्रकस्नेह पिबेत् । एवं क्रमान्निर्ह तदोषाणां जाङ्गलरसेन प्रतिभोजनम् ॥७२॥
गङ्गाधरः-दोषशेषेत्यादि। दोषशेषनिवृत्त्यर्थं संशमनान् योगानतः परं वक्ष्यामि। चित्रकेत्यादि। चित्रकमूलखक देवदारु च कल्कीकृत्य पयसा उदरी ना नरः पिबेत् ॥७३॥ · गङ्गाधरः-मांसयुक्तमित्यादि। मांसादीनि प्रत्येकं समानि कोलममाणानि गृहीला पिष्टा कल्कीकृतैस्तैः पयः साधयिखा पिबेत्। तत् पीखा प्ररद्धमुदरं जयेत्। पिवेदित्यादि । त्रिफलादीनां भृतं कषायं व्योषचूर्ण यवक्षारश्च प्रक्षिप्य पिवेत्। जीणे कषाये जाङ्गलमांसरसैरद्यात्। मांसं वेत्यादि। स्नुक्क्षीरघृताभ्यां साधितं मांसं भोजनं योज्यम् ॥ ७४॥
चक्रपाणिः-गुल्मन्नमिति गुल्महरत्वेनोक्तं गुल्माध्याये। मिश्रकस्नेहः गुल्मोक्त एव ॥७२॥
चक्रपाणिः-चित्रकेत्यादौ मांसयुक्तमिति छेदः। तथा हस्तिपित्पल्यादाविति क्षीरेण पिबेदिति संबध्यते। विडङ्गादिभिः क्षीरम् अष्टपलं चतुर्गुणजलेन साधनीयम् । पिबेत् कषायमित्यादौ व्योषक्षारयोः प्रक्षेप्यत्वम् । मांसं वेत्यादौ तु सुधाक्षीरसाधितं धृतं पूर्वोक्तं ज्ञेयम् ॥ ७३ । ७४ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८४८
चरक-संहिता। (उदचिकित्सितम् क्षीरानुपानं गोमूत्रणाभयां वा प्रयोजयेत् । सप्ताहं माहिषं मूत्रं क्षीरश्चानन्नभुक् पिबेत् ॥ मासमोष्ट्र पयश्छागं त्रीन् मासान् व्योषसंयुतम् । हरीतकीसहस्र वा क्षीराशी वा शिलाजतु॥ शिलाजतुविधानेन गुगगुलं वा प्रयोजयेत् । शृङ्गवेरा करसः पाने क्षीरसमो हितः ॥ ७५ ॥ तैलं रसेन तेनव सिद्धं दशगुणेन वा। दन्तीद्रवन्तीफलजं तैलं दृष्योदरे हितम् ॥ शूलानाहविबन्धेषु मस्तुयूषरसादिभिः।
सरलामधुशिग्र णां वीजेभ्यो मूलकस्य च ॥ गङ्गाधरः-क्षीरानुपानमित्यादि । गोमूत्रेणाभयां प्रयोजयेत् क्षीरश्चानु पिबेत् । अथवानन्नभुक् अन्नभोजनं विहाय माहिषं मूत्रं सप्ताहं पिबेत् क्षीरश्च पिबत् माहिषमेव । मांसमित्यादि। औष्ट पयो व्योषसंयुतं मासं पिबेत्,व्योषसंयुतं छागं वा पयस्त्रीन् मासान् पिबेत् । क्षीरानाशी हरीतकीसहस्र वापि प्रयोजयेदेकैको प्रतिदिनं वर्द्धयिता दशहरीतकी यावत् पीखा ततः प्रतिदिन दश दश हरीतकीमैक्षयिता शेषे क्रमेणैकशो हासयिखा भक्षयेदेवं सहस्र यथा स्यात् तथा प्रयोजयेत् । एवं शिलाजतु च प्रयोजयेत् । द्विरक्तिकादिक्रमेण वर्द्धयिखा दशरक्तिकं यावद् वर्द्धयेत्। ततः प्रतिदिनं दशदशरक्तिकं शिलाजतु प्रयोजयेत् । दोषशेष यावनिवर्तयेत् । शिलाजतुविधानेनेत्यादि। शिलाजतुविधानेन गुग्गुलु वा प्रयोजयेत्। क्षीरसम आईकरसः पाने उदरिणे हितः॥ ७५॥
गङ्गाधरः-तैलमित्यादि। तेनैवाईकशृङ्गवेररसेन दशगुणेन सिद्धमकल्लं तलं वा हितम् । दन्तीद्रवन्त्योः फलज तैलं दृष्योदरे शर्कराकण्टककेशलोमादिभिर्भक्तसहितभुक्तर्जाते उदरे हितम् । तत्र शूलादिकं यदि भवति तदा मस्तुयषरसादिभिः सह पानतो हितं भवति । सरलेत्यादि। मधुशिग्र रक्तशोभाञ्जनः। सरलाया वीजेभ्यो रक्तशोभाञ्जनवीजेभ्यो मूलकस्य च
चक्रपाणिः-अननभुगिति गोमूखणत्यादियोगलये योज्यम्। श्रीराशीति क्षीरमनु
For Private and Personal Use Only
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
-
१३श अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम् ।
२८४६ तेलान्यभ्यङ्गपानार्थ शूलनान्यनिलोदरे। स्तैमित्यारुचिहृल्लासे स्वल्पेऽनौ मद्यपाय च ॥ अरिष्टान् दापयेत् क्षारान् कफस्त्यानस्थिरोदरे। श्लेष्मणो विलयार्थन्तु दोषं वीक्ष्य भिषग्वरः॥७६ ॥ पिप्पली तिन्दुकं हिङ्ग नागरं हस्तिपिप्पलीम् । भल्लातकं शिग्रु फलं त्रिफलां कटुरोहिणीम् ॥ देवदारु हरिद्र द्वे सरलातिविष स्थिराम् । कुष्ठं मुस्तं तथा पञ्च लवणानि प्रकल्प्य च ॥ दधिसर्विसामज-तैलयुक्तानि दाहयेत् । अन्नादूर्द्धमतः क्षाराद् विड़ालपदकं पिबेत् ॥ मदिरादधिमण्डोष्ण-जलारिष्टसुरासवैः। हृद्रोगं श्वय, प्लीह-गुल्मार्थोजठराणि च । विसूचिकामुदावत्तं वाताष्ठीलाच नाशयेत् ॥७७॥
वीजेभ्यो यानि तैलानि भवन्ति तानि तैलान्यनिलोदरे शूलनानि अभ्यगाथ पानार्थ दद्यात् । स्तमित्येत्यादि। कफस्त्यानस्थिरोदरे यदि स्तमित्यमरुचिः हल्लासः स्वल्पानिश्च वर्त्तते रोगी च मद्यपश्चद्भवति, तदा तस्मा अरिष्टान् क्षारान् श्लेष्मविलयार्थ दापयेत् ॥ ७६॥
गङ्गाधरः-पिप्पलीमित्यादि। पिप्पल्यादीनि पश्चलवणान्तानि चतुविंशतिं द्रव्याणि कुट्टयिता समभागेन दध्यादिभिः पञ्चभिश्च समांशैर्यथा म्रक्षयिखा हण्डिकाभ्यन्तरे स्थापयिखा मुखं रुद्धा दाहयेत्। अधस्तादमिना दग्ध्वा क्षारं प्रकल्प्यातः क्षारात् विड़ालपदकं कर्षमात्रं क्षारमन्नाद्भोजादूद्ध मदिरादिना गोलयिता पिबेत् । हृद्रोगमित्याद्याशीः॥ क्षारः॥ ७७॥
शिलाजत्वनीयात् । शिलाजतुविधानेन इत्यनन्तरोक्तशिलाजतुविधानमेव क्षीराशीत्यनेनोक्तं गृह्यते न रसायनोकं व्यवहितत्वात्। शृङ्गवेरा कशब्देन शुष्का करसः क्वाथ इत्यर्थः ॥ ७५। ७६ ॥
चक्रपाणिः-विदालपदकः कर्षः ॥ ७७ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८५० चरक-संहिता।
[ उदरचिकित्सितम् क्षारश्चाजकरीषाणां शृतं मूत्रेण साधयेत्। कार्षिकं पिप्पलीमूलं पञ्चैव लवणानि च ॥ पिप्पली चित्रकं शुण्ठी त्रिफलां त्रिवृतां वचाम् । द्वौ क्षारौ शातला दन्तीं स्वर्णक्षीरी विषाणिकाम् ॥ कोलप्रमाणां गुड़िकां पिबेत् सौवीरसंयुताम् । श्वयथावविपाके च प्रवृद्ध च दकोदरे॥७८ ॥ भावितानां गवां मूत्रैः षष्टिकानाञ्च तण्डुलैः। यवागू पयसा सिद्धां प्रकामं भोजयेन्नरम् ॥ पिबेदिक्षुरसञ्चाथ जठराणां निवृत्तये। खखस्थानं व्रजन्त्येवं तथा पित्तकफानिलाः। प्रकोपप्रशमं यान्ति उपक्रान्ता भिषग्वरैः॥७६ ॥
गङ्गाधरः-क्षारञ्चेत्यादि । आजकरीषाणां छागलस्य शुष्कपुरीषगुड़कानां दग्धानां क्षारं मूत्रेण षड़ गुणेन अष्टगुणेन वा पक्वार्द्धशेष भृतं गालयिखा पुनः साधयेत् पचेत् । लेहवद्भावे (अवतारयेत्, तस्य कर्षमन्नादूर्द्ध मदिरादिभिः पिबेत् । कार्षिकमित्यादि।) पिप्पलीमूलादीनां विंशतेद्रव्याणां चूर्ण प्रत्येकं प्रक्षिप्य घनीभूतमवतारयेत् । तस्य क्षारस्य कोलप्रमाणां गुड़िकामेकां सौवीराम्लेन युतां पिबेत्। अत्र क्षारप्राधान्यादान करीषक्षारं सर्चद्रव्यसमं विंशतिकाषिक ग्राह्यमिति। श्वयथावित्याद्याशीः। आजक्षारः॥७८॥
गङ्गाधरः-भावितानामित्यादि। गवां मूत्रैः सप्तधा भावितानां षष्टिकानां धान्यानां तण्डुलैः पयसा सिद्धां यवागू माडं पेयां विलेपी वा जठराणां सर्वेषां निवृत्तये प्रकामं यथाकाक्षं भोजयेन्नरमुदरिणम्। अथानुभोजनात् पश्चात् स इक्षरसश्च पिबेत् । एतस्याशीः स्वस्वेत्यादि, तथा तेन प्रकारेण पयः सिद्धयवागूरूपपायसभोजनेन ॥ ७९ ॥
चक्रपाणिः-क्षारञ्चाजकरीषाणामित्यादौ क्षारान् पड़ द्रवेण एकविंशतिवारसावणेम क्षारद्रवं ग्राह्यम् । यावच्चूर्णसमुदायद्रवत्वेन कृतद्वैगुण्यं सदृष्टगुणं भवति ॥ ७८ ॥ ७९ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१३ग अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्।
२८५१ त्रिवृताशङ्खिनीदन्ती-सुधापूतीकपल्लवैः। शाकं पक्त्वा प्रयुञ्जीत प्रागभक्तं गाढवर्चसि ॥ ततोऽस्मै शिथिलीभूत-बच्चोंदोषाय शास्त्रवित् । दद्यान्मूत्रयुतं क्षीरं दोषशेषहरं परम् ॥२०॥ पार्श्वशूलमूरुस्तम्भं ॐ हृदग्रहञ्चापि मारुतः। जनयेत् तस्य तत् तैलं विल्वक्षारेण पाययेत् ॥८१॥ तथाग्निमन्थश्योनाक-पलाशतिलनालनैः। बलाकदल्यपामार्ग क्षारैः प्रत्येकशः शृतैः॥ तैलं पक्त्वा भिषग् दद्यादुदराणां निवृत्तये । निवर्त्तते चोदरिणां हृदग्रहश्चानिलोद्भवः ॥२॥
गङ्गाधरः-त्रितेत्यादि। त्रितादीनां पल्लवैः शाकं पक्त्वा गावच सि उदरिणि प्रागभक्तं प्रयुञ्जीत । ततस्तेन भुक्तेन शाकेन शिथिलीभूतवर्चीदोषायास्मा उदरिणे जनाय शास्त्रविद् वैद्यो मूत्रयुतं क्षीरं दद्यात्। तत् तु परं दोषशेषहरम् ।। ८०॥
गङ्गाधरः-पाश्वेत्यादि। उदरिणो मारुतो यदि पार्चशूलादिकं जनयेत् तदा तस्य तत् तैलं त्रितादीनां वीजानां तैलं विल्वक्षारेण पाययेत् ॥ ८१॥
गङ्गाधरः-तथेति। अग्निमन्थादीनां नालजैः क्षारैर्बलाक्षारकदली. क्षारापामागेक्षाः प्रत्येकशः शृतैः एकैकं क्षारमष्टगुणे जले पक्त्वा चतुर्थांशशेषैः शृतैस्तैलाच्चतुगुणस्तिलतैलं पक्त्वा भिषगुदराणां निवृत्तये दद्यात् ।। ८२॥
चक्रपाणिः-पार्वेत्यादौ उपस्तम्भमिति उपस्तम्भः उपशब्दः समीपवाची। विल्वक्षारेण इति विल्वफलदाहात् कृतेन क्षारेण सिद्धं तैलं पाययेत् । तथा तिलनालजैः क्षारैः सिद्धं तैलं पाययेदिति सम्बन्धः॥८०-८२ ॥
* अरुस्तम्भमित्यत्र उपस्तम्भमिति चक्रः ।
For Private and Personal Use Only
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८५२
चरक-संहिता। [उदरचिकित्सितम् कफे वातेन पित्तेन ताभ्यां वाप्यावृतेऽनिले । बलिनश्चौषधयुतं तैलमेरण्ड हितम्॥३॥ सुविरक्तो नरो यस्तु पुनराध्मापितो भिषक् । सुस्निग्धेरम्ललवणैर्निरूहस्तमुपाचरेत् ॥८४॥ सोपष्टम्भोऽपि वा वायुराध्मापयति यं नरम् । तीक्ष्णैः सदारगोमूत्रस्तिभिस्तमुपाचरेत् ॥८५ ।' क्रियातिवृत्ते जठरे त्रिदोषे चाप्रशाम्यति।
ज्ञातीन् ससुहृदो दारान् ब्राह्मणान् नृपतीन गुरुन् । गङ्गाधरः-कफ इत्यादि। उदरिणो यदि वातेनाटते कफे पित्तेन वाटते कफे ताभ्यां कफपित्ताभ्यां वाटतेऽनिले सति बलिनो जनस्य तत्तदुदरहरौषधयुतमेरण्डजं तैलं हितं भिषग दद्यात् ॥ ८॥
गङ्गाधरः-सुविरिक्त इत्यादि। इत्येवमुक्तरौपधैः सुविरिक्तोऽपि यस्तु जनः पुनराध्यापितो भवति, तं भिषा सुस्निग्धैरम्ललवणयुक्तैर्निरूहै। रुपाचरेत् ॥ ८४॥
गङ्गाधरः-सोपष्टम्भ इत्यादि। इत्येवमुपष्टम्भयुक्तः क्रियारम्भयुक्तोऽपि वायुर्य मुदरिणं नरमाध्मापयति तमुदरिणं भिषक् सक्षारगोमूत्रस्तीक्ष्णैर्वस्तिभिरुपाचरेत् ॥८५॥
गङ्गाधरः-क्रियातिवृत्त इत्यादि। इत्येवमुक्ताः क्रियाः सा अतिवृत्ते अतिक्रम्य वर्तमाने जठरे त्रिदोषे च पुनरप्रशाम्यति सति भिषक् शाति
चक्रपाणिः-कफ इत्यादौ कफे वातेनावृते कफे पित्तनावृते ताभ्यां कफपित्ताभ्यां वाते आवृते इत्यर्थः। स्वौषमिति आवरकदोपहरमौषधमित्यर्थः ॥ ८३ ॥
चक्रपाणिः-सुविरिक्त इत्यादौ विरिक्तस्य ध्मानं रिष्टमिति ज्ञेयम्। तेनाह निर्जितवाते पुनराधमानं न रिष्टम् अतस्तचिकित्सोपदेशोऽख युज्यते, किंवा रिष्टयुक्तं पुनराधमानम् इत्यादाय इह सोपस्तम्भ इति कृतम् ॥ ८४ ॥
चक्रपाणिः-सोपस्तम्भ इति सावरणः ॥ ४५ ॥ चक्रपाणिः-क्रियातिवृत्त इत्यादिना जातोदकतां दर्शयति । तत हि क्रिया निषिद्धा अजातोदकमित्यादिना । त्रिदोषे चेत्यनेनापि जातोदके सिदोषमिति ज्ञेयम् । अजातोदके त्रिदोषेऽपि क्रिया उक्तैव । एवम्भूतखिदोषस्य तु क्रियातिवृत्तपदेनैव लाभेऽपि विदोषे इति पदं त्रिदोषस्य
For Private and Personal Use Only
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८५३
इश अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्।
अनुज्ञाप्य भिषक् कर्म विदध्यात् संशयं ब्रुवन् । अक्रियायां ध्रुवो मृत्युः क्रियायां संशयो भवेत् ॥ एवमाख्याय तस्येदमनुज्ञातः सुहृद्गणः। पानभोजनसंयुक्तं विषमस्मै प्रयोजयेत् ॥८६॥ यस्मिन् वा कुपितः सो विस्तृजेद्धि फले विषम् । भक्षयेत् तदुदरिणं प्रविचार्य भिषग्वरः॥ तैनास्य दोषसंघातः स्थिरो लोनो विमार्गगः। विषेणाशुप्रमाथित्वादाशु भिन्नः प्रवर्तते ॥
सुहृद्दारापत्यब्राह्मणनृपतिमुरूननुज्ञाप्य संशयं ब्रुवन् कर्म विदध्यात्। कथं संशयं ब्रुवन्ननुशापितः कम्मै विदध्यादित्यत आह–अक्रियायामित्यादि। भो अस्योदरिणो शातिप्रभृतयः! एतस्याहं यथाविधि क्रियां सामकार्ष न च व्याधिनिवृत्तोऽभूदधुना अक्रियायां चिकित्साक्रियाया अकरणेऽस्य उदरिणो ध्र वो मृत्युः स्यात्। या च शेषा क्रियास्य रोगस्यास्ति तस्यां क्रियायामाचर्यमाणायामस्य जीयने संशयो भवेत् । इत्येवं रोगिणो शातिप्रभृतीनाख्याय तैश्चेदनुशायते तदाऽनुज्ञातः सन्निदं वक्ष्यमाणं कर्म तस्य रोगिणः प्रयोजयेत्। किं प्रयोजयेदित्यत आह–पानेत्यादि। अस्मै क्रियातिवृत्तजठरिणे पानभोजनसंयुक्तं सपविष प्रयोजयेत् ॥८६॥
गङ्गाधरः–यस्मिन्नित्यादि। अथवा यस्मिन् कस्मिंश्चित् फले कुपितः सो विषं विसृजेत्, तत् फलमस्मै प्रयोजयेत् । तेन विषप्रयोगेणास्य उदरिणो स्थिरो लीनो विमागे गो दोषसंघात आशुप्रमाथिबाद विषस्य
आतोदकस्याप्यत्र क्रियालघुत्वोपदर्शनार्थ, ज्ञात्यादिसम्मतिग्रहणादिना एष विपर्ययः। अनुज्ञात इति अनुमतः विषादिप्रयोगे। यस्मिन्निति फले विषं विसृजेत् तथाफलं प्रयोजयेदिति संबन्धः । विषञ्चाव दंष्ट्राविषमेव ज्ञेयम्। उक्तं हि-"श्रवरोगे दूष्योदरे बद्धगुदे क्षतान्बजे जलोदरे दंष्ट्राविषस्यैव प्रयोगो वै विशोधने" ॥ ४६॥ चक्रपाणिः-स्थिर इत्यवपलः। लीन इति धात्वन्तरगतः। प्रमाथित्वादिति क्षोभ
३५८
For Private and Personal Use Only
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८५४
चरक-संहिता। [उदरचिकित्सितम् विषेण हृतदोषं तं शीताम्बुपरिषेचितम् । पाययेत भिषग् दुग्धं यवागू वा यथावलम् ॥ त्रिवृन्मण्डूकपर्योश्च शाकं सयववास्तुकम् । भक्षयेत् कालशाकं वा सुरसोदकसाधितम् ॥ निरम्ललवणस्नेहं खिन्नाखिन्नमनन्नभुक् । मासमेकं ततश्चैव तृषितः सुरसं पिबेत् ॥ एवं विनिहते दोषे शाकैर्मासात् परं ततः। दुर्बलाय प्रयुञ्जीत प्राणभृत् कारभं पयः॥८७॥ इदन्तु शल्यहर्तणां कर्म स्याद् दृष्टकर्मणाम् ।
वामं कुचिं मापयित्वा नाभ्यधश्चतुरङ्गलम् ॥ विषेणाशु भिन्नः सन् प्रवर्तते। अथ तमुदरिणं विषेण हृतदोषं शीताम्बुना परिषेचितं भिषग दुग्धं पाययेत। तथा यथाबलं यवागू मण्डपेयाविलेपीनाम् अन्यतमां पाययेत। तत्र शाककामः त्रिवाशाकं मण्डूकपर्ध्या दन्त्याः शाकं यवस्य शाकं वास्तुकशाकं कालशाकं वा सुरसस्य पर्णासस्य काथसाधितं निरम्ललवणस्नेहमम्ललवणतैलघृतादिस्नेहसंस्कारहीनं खिन्नास्विन्नं स्वल्पविन्न सम्यस्विन्नं वाऽनन्नभुक् पञ्चगुणजलसाध्यं तण्डुलकृतमन्नमोदनं न भुक्त्वा यवागूमात्रं भुञ्जानो मासमेकं भक्षयेत्। ततश्चानन्तरं तृषितः स उदरी सुरसं पर्णाशरसं पिबेत् । एवंप्रकारेण शाकैर्मासाद विनिहते तदुदरदोषे ततः परं दुर्बलाय तस्मै प्राणभृत् बलधृक् कारभं पयः हस्तिनीपयः प्रयुञ्जीत। इति दोषशेषचिकित्सितमुक्तम् ॥ ८७॥ __ गङ्गाधरः-अथ शस्त्रचिकित्सितमाह-इदन्वित्यादि। दृष्टकर्मणां शल्यहर्त णां शस्त्रचिकित्सकानामिदन्तु वक्ष्यमाणमुदररोगे कम्मै स्यात् । तद कारित्वात्। कालशाकमप्रसिद्धम्। स्वरसोदकाभ्यां साधितम्। ततश्चैव स्वरसमिति शाकस्वरसम् ॥ ८७॥
चक्रपाणिः-नाभ्यधश्चतुरङ्गुलमिति नाभेरधो यथा भवति तथा वामकुक्षिं मापथित्वा उदर* स्वरसोदकसाधितम् इति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
१३श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
मात्रायुक्तेन शस्त्रेण पाटयेन्मतिमान् भिषक् ।
विपाट्यान्त्रं ततः पश्चाद वीक्ष्य बद्धक्षतान्त्रयोः ॥ सर्पिषाभ्यज्य केशादीनवमृज्य विमोक्षयेत् । मूर्च्छनाद यच्च संमृदमन्त्रं तच्चावमोक्षयेत् ॥ ८८ ॥ छिद्रायन्त्रस्य तु स्थूलदंशयित्वा पिपीलिकैः । बहुशः संगृहीतानि ज्ञात्वा छित्त्वा पिपीलिकाः || प्रतियोगः प्रवेश्यान्त्रं प्रयैः सीव्येद् व्रणं ततः । तथा जातोदकं सर्व्वमुदरं व्यधयेद् भिषक् ॥ वामभागे त्वधो नाभेर्नाड़ीं दत्त्वा च गालयेत् ।
विस्राव्य च विमृद्येवं वेष्टयेद् वाससोदरम् ॥ ८६ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
२८५५
यथा । वामं कुक्षिमुदरं नाभेरधस्ताचतुरङ्गुलं मापयित्वा तन्मात्रायुक्तेन चतुरङ्गुलन शस्त्रेण मतिमान् भिषक पाटयेत् । विपाट्य ततः पश्चादन्त्रं बद्धगुदस्य क्षतान्त्रस्य च वीक्ष्य यत्र केशकण्टकादीनि वर्त्तन्ते, तत्र सर्पिषा अभ्यज्य संस्निह्यामृज्य केशादीन विमोक्षयेत् । यच्चान्त्रं केशादिभिः मृच्छेनादकीभावापादनात् सम्मूढं तदन्त्रमवमोक्षयेद् वहिर्निःसार्य केशादीन् विमोक्षयेत् ॥ ८८ ॥
गङ्गाधरः- छिद्राण्यन्त्रस्येत्यादि । ततः परं तस्यान्त्रस्य तु छिद्राणि बहुशः स्थलः पिपीलिकैर्दशयिखा तैः पिपीलिकैदशनेन संगृहीतान्यन्त्रच्छिद्राणि शाखा ताः पिपीलिकाः शिरोभागादधस्तात् कटीदेशे छित्त्वा प्रतियोगर्यथायोगेनान्त्रं वहिर्निःसारितं तत्प्रतियोगानुरूपयोगः प्रेयैः प्रयाणैरन्तः प्रवेश्य ततश्चतुरङ्गलं तद्वणं प्रेयैः सूच्यः सीव्येत् । इति वद्धगुदच्छिद्रान्त्रयोरुक्तम् ॥ ० ॥ अथ जातोदकस्याह - तथेत्यादि । जातोदकं सर्व्वं वातोदरादिकमुदरं वामभागे नाभेरधस्ताद् भिषक् तथा व्यधयेत् । विडा नाड़ीँ मध्याच्चतुरङ्गलं त्यक्त्वा वामकुक्षौ नाभ्यधस्तात् अर्द्धदलपाटनं कर्त्तव्यम् । पश्चाद् बद्धक्षतोदरयोरन्तरं ater यथोचितक्रियार्थं केशादिमार्जनं कृत्वा संमूदमन्त्र द्राक् मोक्षयेत् ॥ ८८ ॥
चक्रपाणिः - छिद्रान्वस्य तु अन्तं छिद्राणि पिपीलिकैः दंशयित्वा संगृहीतानि यथान्तच्छिद्राणि भवन्ति तथा ज्ञात्वा पिपीलिकाशिरश्छदः कार्य्यः, स्यूतयोरपि बद्धछिद्रान्त्रयोः निःसृतान्सप्रवेशविधिः प्रतियोगेरित्यनेनेोक्तः कर्त्तव्यः । तथेत्यादिना जातोदकविधिमाह । तथा व्यधयेदिति नाभ्यधः
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८५६
चरक-संहिता। [उदरचिकित्सिनम् तथा वस्तिविरेकाद्य म्लीनं सर्वञ्च वेष्टयेत्। निख ते लछितः पेयामस्नेहलवणां पिबेत् ॥ ६॥ अतः परन्तु षण्मासान् क्षीरवृत्तिर्भवेन्नरः। त्रीन् मासान् पयसा पेयां पिबेत् त्रीश्चापि भोजयेत् ॥ सकोरदूषं श्यामाकं पयसालवणं नरः। संवत्सरेणैव जयेत् प्राप्तञ्चैव जलोदरम् ॥६१ ॥ प्रयोगाणाञ्च सर्वेषामनु क्षीरं प्रयोजयेत् ।
दोषानुबन्धरक्षार्थ बलस्थैर्यार्थमेव च ॥ नलं दत्त्वा जलं गालयेत्। विस्राव्य जलं गालयिखा विमृद्य वाससा तदुदरं वेष्टमेत् । एवं यस्योदरिणो वस्तिविरेकादिभिरुदरं म्लानं भवति तत् सर्वचोदरं वाससा वेष्टयेत् ॥ ८९॥
गङ्गाधरम्-तथेत्यादि। सर्वमुदरिणां वस्तिबिरेकाद्यः म्लानमुदरं वाससा वेष्टयेदाध्माननिवृत्त्यर्थम् । एवंप्रकारेण निस्र तजल उदरी जनो लड्डनं कृखा बुभुक्षितो यदा स्यात् तदा स्नेहलवणवर्जितां पेयां पिबेत् ॥ ८९॥
गङ्गाधरः-अतः परं तदुदरी नरः क्षीरत्तिः षण्मासान् व्याप्य भवेत् । तत्र षट्सु मासेषु मध्ये त्रीन् मासान् नरः पयसा पेयां पिबेत्। त्रीश्च मासान् पयसा लवणहीनमन्नं भोजयेत् । षण्मासात् परं यथात्तिः स्यात् तदाह---सकोरदूषेत्यादि। कोरदूषान्नं श्यामाकान्नं वा लवणवज पयसा भोजयेदित्येवं संवत्सरेणव प्राप्तं जलोदरं जयेत् ॥ ९१॥ .
गङ्गाधरः-प्रयोगाणामित्यादि। सर्वेषामुदररोगहरप्रयोगाणामनु गोः क्षीरं प्रयोजयेत् । किमर्थमित्यत आह-दोषत्यादि। शरीरधारणानां वातादीमा दोषाणामनुबन्धरक्षार्थ बलार्थ स्थैर्यार्थञ्चैव। कस्मात् क्षीरमिति ? चतुरङ्गुले इत्यर्थः। अतः परमिति अलवणपेयापानादूद्ध षण्मासान् क्षीरवृत्तिः स्यात्। ततः क्षीरमालवृत्तिषण्मासादूई बीन् मासान् पयसा सह पेयां पाययेत्। ततश्चोर्द्ध त्रीन् मासान श्यामाकं कोरदूषमित्यादिग्रन्थोक्तं धीरेण भोजयेत् । एवं संवत्सरेण इति यदक्कं तत् पूर्यते ॥ ८९-९१॥
For Private and Personal Use Only
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१३श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्।
२८५७ प्रयोगापचिताङ्गानां हितं हादरिणां पयः। सर्वधातुक्षयार्सानां देवानाममृतं यथा ॥२॥
भवतश्चात्र। हेतु प्राय पमष्टानां लिङ्गं व्याससमासतः। उपद्रवान् गरीयस्त्वं साध्यासाध्यत्वमेव च ॥ जाताजाताम्बुलिङ्गानि चिकित्साञ्चोक्तवानृषिः । समासव्यासनिर्देशैरुदराणां चिकित्सिते ॥ ६३ ॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने उदरचिकित्सितं नाम त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥
तत्फलमाह-प्रयोगेत्यादि। विरेचनादिनानाप्रयोगैरपचिताङ्गानां क्षीणाङ्गानां उदरिणां सर्वधातुक्षयार्त्तानां प्रभावात् पयो हितं यथा देवानाममृतं हितमिति ॥९२॥
गङ्गाधरः-अथाभ्यायाथमाह-भवतश्चात्र। हेतुमित्यादि ॥९३॥ इति वैद्यश्रीगङ्गाधरकविराजकविरत्नविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ षष्ठस्कन्धे चिकित्सितस्थानजल्पे उदरचिकित्सितजल्पाख्या
त्रयोदशी शाखा ॥१३॥
चक्रपाणिः-प्रयोगापचिताङ्गानामिति प्रयोगैः क्षीणदेहानाम् ॥ ९२ ॥ चक्रपाणिः-हेतुमित्यादिना संग्रहं ब्रूते। संग्रहार्थश्चाध्यायोक्तोऽनुसरणीयः ॥ ९३ ॥ इति महामहोपाध्याय-चरकचतुरानन-श्रीमञ्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां घरकतात्पर्यटोकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायाम् उदरचिकित्सितं
नाम बयोदशोऽध्यायः ॥ १३॥
For Private and Personal Use Only
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चतुर्दशोऽध्यायः। अथातोऽशंसां चिकित्सितं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रयः ॥ १॥ आसीनं मुनिमव्यग्र कृतजाप्यं कृतक्षणम्। . पृष्टवानशंसां मुक्तिमग्निवेशः पुनर्वसुम् ॥ प्रकोपहेतं स्वस्थानं लिङ्गमञ्च सचिकित्सितम् ।
साध्यासाध्यविशेषांश्च तस्य तान् मुनिरब्रवीत् ॥२॥ गङ्गाधरः- अतः परमनिवेश-कृततन्त्रस्य नाधुना।
चरकप्रतिसंस्कारः प्राप्यते कापि चेष्टया। तस्मात् काश्यां पञ्चनदे वसन् दृढ़बलः कविः । शिवमाराध्य यत्नेन प्रसादं प्राप्य शूलिनः। उद्दिष्टानुक्रमेणेव प्रतिसंस्कृतवान् पुनः।
तमेवाग्निवेशतन्त्रं सिद्धिस्थानान्तमेव च ॥ अथ क्रमोद्दिष्टवात् उदरचिकित्सितादुत्तरमौरोगचिकित्सितमाह-अथात इत्यादि। पूर्ववत् सर्वं व्याख्येयम् ॥१॥
गङ्गाधरः-आसीनमित्यादि। पुनर्वसुमात्रेयं मुनिमव्यग्रं वकृत्यकरण व्यग्रतारहितं कृतजाप्यं जपकरणमन्त्रादिजपं कृतवन्तं कृतक्षणमध्यापनक्षणमवधा-सीनं गुरुमग्निवेशोऽर्शसां मुक्ति मोचनं चिकित्सितं पृष्टवान्। कां मुक्तिं पृष्टवान् इत्यत आह--प्रकोपेत्यादि। अर्शसां प्रकोपहेतु स्वस्थानम्
चक्रपाणिः-उदरार्शसोस्त्रिदोषजत्वसामान्याद् बद्धगुदोदरकारणाच अनन्तरमर्शसां चिकित्सितं ते ॥१॥
चक्रपाणिः-आसीनमित्यादि। कृतक्षणमिति कृतावसरम्। मुक्तिमिति रोगोन्मुक्ति किंवा प्रकोपहेत्वादिं पप्रच्छेति योजना । प्रकोपस्य रोगोत्पादस्य हेतुः। तथाह्यत प्रकोपशब्देन रोगोत्पादं शापयति ; यथा-"पित्तोल्वणानां विज्ञेयः प्रकोपे हेतुरर्शसाम्"। संस्थानमाकारः। संस्थानं यद्यपि लिक एवं प्रविशति तथापीह बहुप्रपञ्चत्वाद् बहूञ्चत्वात् संस्थानं पृथगुक्तम् ॥ २॥
For Private and Personal Use Only
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। २८५८
इह खल्वग्निवेश द्विविधान्यशीस-कानिचित् सहजानि कानिचिजातस्योत्तरकालजानि। तत्र वीजं गुदबलिवीजोपतप्तमायतनमर्शसां सहजानाम् । तत्र द्विविधो वीजोपतप्तौ हेतुर्मातापित्रोरपचारः पूर्वकृतं कर्म तथान्येषामपि सहजातानां विकाराणाम् । तत्र सहजानि सह जातानि शरीरेणाशीसीत्यधिमांसविकाराः॥३ अर्शसामुत्पत्तिस्थानं लिङ्गं चिकित्सितश्च साध्यासाध्यविशेषांश्च पृष्टवान् । मुनिः पुनर्वसुस्तस्यानिवेशस्य सकाशे तान् सर्लान् अब्रवीत् ॥२॥
गङ्गाधरः-तद्यथा। इह खल्वित्यादि। इह मनुष्यलोके खल्वग्निवेश द्विविधान्यशीसि भवन्ति। कानिचित् सहजानि, यदा गर्भे शरीरं जायते तदैव सह शरीरेण जायन्ते। कानिचित् अशांशि जातस्योत्तरकालजानि। तत्र सहजानां हेतुमाह-तत्रेत्यादि। सहजानामर्शसामायतनं कारणं गुदवलिवीजोपतप्तं वीजं गुदवल्यारम्भकार्त्तवभागस्य वीजस्योपतप्तमिति यस्मात् तद्वीजोपतापः स्यात् तदाह-तत्रेत्यादि। गुदवल्यारम्भकात्तेवरूपवीजोपतप्तौ हेतुर्द्विविधो भवति। मातापित्रोरपचार एकः, पूर्वकृतं कर्म चाशुभं द्वितीय इति। सहजार्शःप्रसङ्गादन्येषामपि सहजानां रोगाणां हेतु संगृह्णाति--तथान्येषामपीति। अन्येषामपि सहजानां विकाराणां वीजभागोपतप्तौ द्विविधो हेतुर्मातापित्रोरपचारः पूच्चकृतश्च कर्म अशुभमिति। कस्मात् अशांसि सहजान्युच्यन्ते, मातापित्रोरपचारात् पूर्वकृत. कर्मफलाच कुष्ठादयो दृश्यन्ते, तेऽपि किं सहजा इति संज्ञायन्ते इत्यत आहतत्र सहजानीत्यादि। शरीरेण सह जातानीत्यतः सहजान्यांस्युच्यन्ते ।
चक्रपाणिः-इहेत्यादिना द्विविधान्यशीसि प्रतिपाद्यन्ते। सहजानि हेत्वादिना प्राक् । सत वीजमिति शुक्रशोणितांशः। तच्च गुदबल्यारम्भकेण वीजेनोपतप्तं सत् सहजानां कारणं भवति। गुदबल्यारम्भकेण च दुष्टेन वीजेन शरीरारम्भकस्य वीजस्य अदृष्टस्यासम्बन्धः । ततश्च गुदबलीबीजदोषात् गुदबलीष्वेवार्मोजन्म भवति । शेषावयवारम्भकं धीजम् अदुष्टत्वान्न विकारं जनयति । उक्तञ्च “यस्य यस्याङ्गावयवस्य वीजेन वीजभागः उपतप्तो भवति तस्य तस्य भङ्गावयवस्य विकृतिरुपजायते" इत्यादि। अन्ये तु आहिताग्निपाठात् पूर्वनिपात. नियमेन उपतप्तगुदबलीवीजम् इत्यस्मिन् गुबलीवीजोपतप्तमितिपदं कृतमित्याहुः। अपचार इति अनुचित आहारविहाररूपः शुक्रशोणितभागविशेषत्वदूषकः। पूर्वकृतञ्च कम्मति जायमानस्य सहजस्याशयॊऽभिनिर्धर्तकं जन्मान्तरीयं कर्म। तच्च कर्म दुर्बलं सत् मातापिनपचार
For Private and Personal Use Only
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२८६०
[ अर्शश्चिकित्सितम्
चरक संहिता | सव्र्वेषाञ्चार्शसां क्षेत्रं गुदस्यार्द्धपञ्चाङ्गुलावकाशे त्रिभागान्तरास्तिस्रो गुदबलयः । केचित् तु भूयांसमेव देशमुपदिशन्त्यर्शसामपत्यपथ - शिश्नगलतालु-मुखनासाकर्णाचिवत्र्मानि त्वक् च । तदस्त्यधिमांसदेशतया गुदवलिजानि त्वशींसीति संज्ञा तन्त्रेऽस्मिन् । सर्व्वेषाञ्चार्शसामधिष्ठानं मेदो मांसं त्वक् च ॥४
1
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
एवं शरीरे जायमाने ये रोगा जायन्ते तेऽपि सहजा उच्यन्ते, न तु पित्रोरपचारात् पूव्वैकृतकर्म्म फलाज्जातोत्तरकालजाः सहजा उच्यन्ते । इति । अश अधिमांसविकाराः ॥३॥
गङ्गाधरः - इति सहजार्शसां प्रकोपहेतुमुक्त्वा सर्वषां स्वस्थानमाहसर्व्वेषामित्यादि । सर्वेषां सहजानां जातस्योत्तरकालजानाञ्श्चार्शसां क्षेत्रं स्वस्थानं गुदस्यार्द्धपञ्चाङ्गलावकाशे त्रिभागान्तरास्त्रिभिर्भागः प्रभिन्नास्तिस्रो गुदबलयः । अर्द्धपञ्चाङ्गुलेति अर्द्धाङ्गल्या न्यूनाः पञ्चाङ्गलयः परिमाणमस्येति, अद्धेपञ्चाङ्गलावकाशः सार्द्ध चतुरङ्गलावकाशो गुदं तत्रैवं त्रिधाविभागः । सगुदोष्ठा प्रथमा बलिः सार्द्धाङ्गला, तत्र गुदोष्ठमर्द्धाङ्गलं प्रथमा बलिरेकाडला । द्वितीया सार्द्धाङ्गला, तृतीया चेति सार्द्ध चतुरङ्ग लं गुदम् । तत्र तिस्रो बलयः प्रथमादिक्रमेण शङ्खावर्त्तमाया उपय्यपरिस्थिताः संवरणी विसर्जनी - प्रवाहिणीसंज्ञा इति । क्षेत्रमित्युत्पत्तिस्थानं देश इति । केचित्वित्यादि । केचिदृषयस्तु असां भूयांसमेव देणं क्षेत्रमुपदिशन्ति । वद्यथा - शिश्नेत्यादि । शिश्नं पुंसामपत्यपथो योनिः स्त्रीणामिति । सम्भवात् गलादीनि च स्त्रीपुंसयोरेवेति । तदस्ति । शिश्नादिकं तत् खल्वधियांसदेशोऽस्ति । शिश्नादिषु यद्यदर्शोऽभिधं केचिदाहुस्तदधिमांसमुच्यतेऽस्मिंस्तन्त्रे तु गुदवलिजान्यसीत्येषा संज्ञा
सहितं वीजदोषकं भवतीति ज्ञेयम् । तथेत्यादिना । तत्रेत्यादिना सहजशब्दार्थ अधिमासविकारा इति ॥ ३ ॥
चक्रपाणिः - विभागान्तरा इति अईपञ्चाङ्गुलस्य सार्द्धाङ्गुलरूपतृतीयभागावकाशा गुदबलयः । अयञ्च विभागोऽईपञ्चाङ्गुले गुदे गुदाँष्ठेन गृह्यते इति । केचिदित्यनेन तन्त्रान्तरेऽपत्यपथादिगतानामपि अधिमासानाम् अशांसि इति संज्ञा भव्यते इति सूचयति ।
अधिष्ठानमिति
दूप्यम् ॥ ४ ॥
यथोक्तहेतुद्वयम् अन्यत्रापि सहजे गदेऽतिदिशति व्याकरोति । अर्शः शब्दाभिधेयमाह - अशसीत्यादि
For Private and Personal Use Only
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। २८६१
तत्र सहजान्यशांसि कानिचिदणनि कानिचिन्महान्ति कानिचिदीर्घाणि कानिचिद हवानि कानिचिद् वृत्तानि कानिचिद विषमस्तृतानि कानिचिदन्तःकुटिलानि कानिचिजटिलानि कानिचिदन्तर्मखाणि, तानि यथास्वं दोषानुबन्धवर्णानि ॥५॥ ___ तैरभिभूतो जन्मप्रभृति भवत्यतिकशो विवर्णः क्षामो दीनः प्रचुरविबद्धवातमूत्रपुरीषः शर्कराश्मरीमान् तथानियतविबद्धमुक्तपक्कामशुष्कभिन्नवर्चा अन्तरान्तरा श्वेतपाण्डुरितपोतरक्तारुणद्रवसान्द्रपिच्छिलकुणपगन्धामपुरीषोपवेशी नाभिवस्तिवङ्क्षणोदेशे प्रचुरपरिकर्तिकान्वितः सगुदशूलप्रवाहिकः परिहर्षप्रमेहप्रसक्तविष्टम्भाटोपान्त्रकूजोदावर्त्तहृदिन्द्रियोपलेपः प्रचुरतन्त्रेऽस्मिन् उक्ता। एवं गुदवलिः क्षेत्रं, तत्र मेदो मांसं वक् च सर्वेषामर्शसा. मधिष्ठानं भवतीति स्वस्थानमुक्तमिति ॥४॥
गङ्गाधरः-लिङ्गादौ वक्तव्ये सहनाभेलिङ्गान्याह-तत्रेत्यादि। अनि क्षुद्राणि महान्ति स्थूलानि वृत्तानि वतुलानि। विषमस्तानि विसदृशवक्राणि अन्तःकुटिलानि मध्ये वक्राणि जटिलानि सूक्ष्ममांसप्रतानेर्जटारूपयुक्तानि । यथास्वं दोषानुवन्धवर्णानीति । यद्यपि सर्वाणि त्रिदोषजानि तथाप्युल्वणदोषानुबन्धवर्णानि ॥५॥
गङ्गाधरः-तैरित्यादि। ईदृशैस्तैः सहजैरीभिरभिभूतः पुमान् जन्मावधि अतिकृशो विवर्णश्च भवति । क्षामः क्षीणः । पचरविवद्धवातादिः। शर्करारोगवानश्मरीरोगवांश्च। तथा अनियतं विबद्धं मुक्तं पकमामं शुष्कं भिन्नञ्च वर्ची यस्य सः। एवम्भूतोऽपि अन्तरान्तरा मध्ये मध्ये सश्वेतादि वर्च उपवेशी। नाभ्यादाद्ध देशे प्रचुरपरिकर्त्तिकान्वितः कर्तनवत्प्रचुरपीड़ान्वितः। गुदशूला
चक्रपाणि:-सहजानीत्यादिना संस्थानलिङ्गान्याह। जटिलानीति तृणान्तरितानि । दोषानु. बन्धवर्णानीति दोषानुरूपवर्णानि ॥५॥ चक्रपाणि:-अनियतत्वं विबद्धमुक्तत्वादि विरुद्धधर्माणां ज्ञेयम् । अन्तरान्तरेति कदाधिस्,
३५९
For Private and Personal Use Only
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८६२
चरक संहिता। अशश्चिकित्सितम् विबद्धशुक्ताम्लोद्वारः सुदुर्बलः सुदुर्बलाग्निः क्रोधनः स्वल्पशुको दुःखोपचारशीलः कासश्वासतमकतृष्णाहृल्लासच्छदारोचकाविपाकपोनसतवथुपरीतस्तैमिरिकः शिरःशूली क्षामभिन्नसंसक्तजर्जरखरः कर्णरोगो शूनपाणिपादवदनानिकूटः सज्वरः सागमईः सर्वपास्थिशूली च अन्तरान्तरा पार्श्वकुक्षिवस्तिहृदयपृष्ठत्रिकग्रहोपतप्तः प्रध्यानपरः परमलसश्चात । जन्मप्रभृत्यस्य हि गुदमार्गोपरोधाद् वायुरपानः प्रत्यारोहन् समानोदानप्राणव्यानपित्तश्लेष्मदोषान् प्रकोपयति। एते सर्वे एव कुपिताः पञ्च वायवः पित्तश्लेष्माणौ चार्शसम् अभिद्रवन्तस्तान् विकारान् जनयन्ति। इत्युक्तानि सहजान्यशांसि ॥ ६॥
दिभिः सह वत्तमानः। हृदुपलेप इन्द्रियोपलेपश्च । प्रचुरश्च विबद्धश्च शुक्त इवाम्लचोदारो यस्य सः। दुःखिजनस्येव दुःखोपचारशीलः। कासादिभिः परीतः। तैमिरिको नेत्ररोगविशेषतिमिररोगवान्। क्षामः क्षीणः। क्षामश्च भिन्नश्च संसक्तश्च जज्जरश्च स्वरो यस्य सः। पाणिपादादिषु शूनता शोथः । सर्वाङ्गमईः सव्वपळस्थिशूली च सर्वदेव, अन्तरान्तरा मध्ये मध्ये तु विशेषेण पादिग्रदैरुपतप्तः स्यात्। प्रध्यानपरो निरर्थकचिन्ताशीलः। परमुत्कृष्टोऽलसश्चेति। अस्य जन्मप्रभृति गुदमार्गोपरोधादपानो वायुः प्रत्यारोहन्नूद्ध गच्छन् समानादीन् प्रकोपयति । एते पश्च वायवः पश्चधा पित्तश्लेष्माणौ चेति सर्वत्र कुपिता असं जनमभिद्रवन्त एतानुक्तान् विकारान् जनयन्तीति । इत्युक्तानि लिङ्गतः सहजान्यशसि ॥६॥ न सर्वदा। दुःखोपचारशील इति दुःखोपचारहेतुरित्यर्थः। प्रध्यानं घूर्णनम् । पुनरयं सहजार्शोयुक्त ईदृग्व्याधिपरीतो भवतीत्याह-जन्मेत्यादि। प्रत्यारहन्निति अर्द्ध गच्छन् अनुक्रमेण पञ्चवातप्रकोपो भवति। अत्र सर्वथा वायुर्विगुणो भवति, तेन सर्वत्र वातविकाराः प्रायो भवन्ति। पित्तश्लेष्मप्रकोपाच्च तद्विकारा विभवन्तीति युक्तमेव। अर्शसमिति भर्घायुक्तं पुरुषम् ॥६॥
For Private and Personal Use Only
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१४श अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम्।
२८६३ . अत ऊर्द्ध जातस्योत्तरकालजातानि चाशीसि व्याख्यास्यामः। गुरुशीताभिष्यन्दिविदाहिविरुद्धाजीर्णप्रमिताशनासात्म्यभोजनाद् गव्यमात्स्यकौक्क टवाराहमाहिषाजाविकपिशितभक्षणात् कृशशुष्कपूतिमांसपैष्टिकपरमानक्षीरदधिमण्डकतिलगुड़विकृतिसेवनाच्च माषयूषेक्षुरसपिण्याकपिण्डालुशुष्कशाकशुक्तकिलाटतक्रपिण्डकविसमृणालशालूकक्रौञ्चादनकशेरुकशृङ्गाटकतरूटविरूढ़नक्शूकशमीधान्याममूलकोपयोगात् गुरुफलशाक-रागहरित-करमईकवसाशिरस्पदपर्युषितपूतिशीतान्नसंकीर्णाभ्यवहारात्मन्दकातिक्रान्तमद्यपानाद व्यापन्नगुरुसलिलपानात् अतिस्नेहपानाद असंशोधनाद वस्तिकमविभ्रमादव्यायामाव्यवायात् दिवास्वप्नात् सुखशयनासनस्थानसेवनाच
गङ्गाधरः-अतऊर्द्धमिति । अतःपरं जातस्योत्तरकालजान्यशांसि व्याख्यास्यामः। गुरुशीतेत्यादि। गुर्वादिद्रव्यभोजनात् गव्यमांसादिभक्षणात् कृशशुष्कशरीरस्य जन्तोमांससेवनात् पूतिमांससेवनाच पैष्टिकमद्यादिसेवनाच माषयषादुरपयोगाच ; पिण्याकस्तिलकल्कः, पिण्डालुवत्तलाकार आलः, शुक्तं सन्धान विशेषः, किलाटस्तक्रकूच्चिका, तक्रपिण्डको भक्ष्यविशेषः, विसं वृहन्मृणालं, मृणालं क्षुद्रं, पद्मादीनां कन्दः शालक, क्रौश्चादनो घेञ्चुलुकः, तरुटः चिचुया, विरूढच नवञ्च शूकशमीधान्यम्, आममूलकम्, एषामुपयोगात् ; गुरुफलशाकयोः राग आचार इति लोके, हरितानि शृङ्गवेरधान्यमधुरिकादीनि, करमईः करञ्जः। वसा वपा जन्तूनां मांसार्थ शिरस्पदं, पय्यु. षितश्च पूति च शीतश्चान्नस्य सङ्कीर्णस्य मिलितनानाद्रव्यस्याभ्यवहारात, मन्दकं मन्दजातमतिक्रान्तं कालातिक्रमेण स्वगुणहीनञ्च मद्यम्, व्यापन्नं स्वगुणशीताव्यक्तरसादितो व्यापदयुक्तं स्थानादियोगाद गुरु च सलिलम्, अतिस्नेहपानादवमन विरेचनात्, वस्तिकर्मणो विभ्रमाद् अयथावत
चक्रपाणिः-गुरुशीतेत्यादौ प्रमितमल्पम्, कृशं दुर्बलं, परमान्नं पायस, पिल्याकं तिलकल्कः । किलाटो नष्टक्षीरपिण्डस्तक्रपिण्डस्तु तक्रजो धनभागः। विसं स्थूलं मृणालम्, मृणालं क्षुद्रम्, क्रौञ्चादनं घेन्चुलिक इति ख्यातः। तरूट निष्कारकः। संकीर्णमांसभक्तादि मिश्रप्रकृतिकमन्नं
For Private and Personal Use Only
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२८६४
[ अर्शश्चिकित्सितम्
चरक संहिता | उपहताग्नेर्मलोपचयो भवत्यतिमात्रम् । तथोत्कटकठिनविषमासनसेवनात् उद्भ्रान्तयानोष्ट्रयानात् श्रतिव्यवायाद् वस्तिनेत्रा सम्यक्प्रणिधानाद गुदक्षणनाद अभीक्ष्णं शीताम्बुसंस्पर्शात् चेललोष्णादिसंघर्षणात् प्रततातिनिर्व्याहरणाद वातमूत्रपुरीषवेगोदीरणाद उदीर्णवेगविधारणात् स्त्रीणाञ्चामगर्भन शाद गर्भोत्पीड़ना बहुविषमप्रसूतिभिश्च प्रकुपितो वायुरपानस्थमलमुपचितमधोगमासाद्य गुदबलिष्वाधत्ते, ततस्तु ताखशसि प्रादुर्भवन्ति ॥ ७ ॥
-
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
सर्षपमसूर माषमुद्गमुकुष्टकसंस्थानानि यवकलायपिण्डि - टिस्टिकेर ककेबुक तिन्दुकका कणन्तिका-कर्कन्धूविम्बी कदर करीरोडुम्बर खर्जूर जाम्बव गोस्तनाङ्गुष्ठकशेरुकशृङ्गाटकदच शिखिशुक
-
प्रवर्त्तनात् सुखशयनादिसेवनाच्च, उपहताग्नेर्जनस्य मलोपचयोऽतिमात्रं दोषवृद्धिर्भवति । तथापि उत्कटकठिन विषमासन सेवनात् उद्भ्रान्तयानं दुर्दम्याश्वादियानम्, वस्तिनेत्रस्यासम्यक् प्रणिधानेन गुदक्षणनाद् गुददेशे क्षतभावात्, अभीक्ष्णं शीताम्बुसंस्पर्शनात्, चेलादिना गुदसंघर्षणात्, प्रततमतिनिव्वहणात् कुन्थनात्, अनुपस्थितस्य वातादिवेगस्योदीरणादुपस्थितस्य वेगस्य विधारणात् । इति स्त्रीपुंसयोः साधारणं निदानम् । विशेषस्तु स्त्रीणामामगर्भ शात् गर्भवृद्धया चोत्पीड़नात् । काले बहुविषमप्रसूतिभिश्च प्रकुपितो वायुरपानदेशस्थं मलं दोषमुपचितमधोगमासाद्य गुदवलीष्वाधत्ते, ततस्तद्वाय्वाहितासु तासु गुदवलीषु अशांसि प्रादुर्भवन्ति ॥ ७ ॥
गङ्गाधरः - इति वातादिसर्व्वार्शसां प्रकोपहेतु स्वस्थानश्च सामान्यत उक्त्वा लिङ्गमाह - सर्वपेत्यादि । गुदबलीषु सर्पपादिसंस्थानानि । पिण्डिपिण्डाकारवन्ति । टिण्टिकेरकं मरुजवृक्षविशेषं करीराख्यस्य फलम् । करीरो वंश
For Private and Personal Use Only
संकीर्णम् ।
अतिक्रान्तमद्य व्यापन्नं मद्यम् । अव्यवायातिव्यवायविषमव्यवाया ज्ञेयाः । प्रततातिहणात् दीर्घातिमातप्रवाहणात् ॥ ७ ॥
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१४श भध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् |
२८६५
तुण्ड जिह्वापद्ममुकुलकर्णिकासंस्थानानि सामान्याद् वातपित्तकफप्रबलानि ॥ ८ ॥
तेषामयं विशेषः - शुष्कम्लानकठिनपरुषरुक्ष श्यावानि वाणि तीक्ष्णायानि स्फुटितमुखानि विषमस्सृतानि शूलाचेपभेदस्फुरणचिमिचिम संहर्षपरीतानि स्निग्धोष्णोपशयानि प्रवाहिकाध्माना स्निग्ध- वृषणवस्तिवन ण हृदयहाङ्ग मर्द हृदयद्रवप्रच - लानि तत्र प्रततविबद्धवातमूत्रवच्च स्यूरुक टिपृष्ठ त्रिकपार्श्वकुक्षि- वस्तिशूल शिरोऽभितापक्षवथुद्द्वारप्रतिश्याय कासोदावर्त्तायासशोथशोष- मूर्च्छारोचकमुख वैरस्य ते मिर्य्यकण्डूना साकर्णशूलस्वरोपघातकराणि श्यावारु एपरुषत्वङ्नयननखवदनमूत्रपूरीपस्य वातोल्वणान्यसीति विद्यात् ॥ ६ ॥
करीरस्याग्रम् | अङ्गष्ठाग्रसंस्थानानि । दक्षशिखिनोस्तुण्ड जिहासंस्थानानि । पद्मकुमुदयोः कर्णिकासंस्थानानि । एतदेतत् संस्थानान्यशांसि वातपित्तकफमबलानि । सामान्यात् वातप्रवलानि च पित्तमवलानि च कफमबलानि चासि सपादिसंस्थानानि भवन्ति ॥ ८ ॥
गङ्गाधरः- तेषामित्यादि । तेषां त्रयाणामयं विशेषो वक्ष्यते । शुष्कम्लानेत्यादि । यान्यशांसि शुष्कादीनि तीक्ष्णाग्रादीनि शुचादिपरीतानि स्निग्धोपरायानि प्रवाहिकादिप्रबलानि । तत्रास्त्रिग्धानि रुक्षाणि वृषणवस्तिवङ्गणानि । प्रततं सन्ततं विवद्धानि वातमूत्रवचांसि यतस्तानि । ऊरु - कव्यादिथूलशिरोऽभितापादिना साकणेश उखरोपघातकराणि । श्यावादिवर्णनखादिमतः पुरुषस्य तानि वातोल्वणान्यांसीति विद्यात् ॥ ९ ॥
चक्रपाणिः - टिण्टिकेरं कटीरफलम् । दक्षः कुक्कटः । सामान्यात् वातपित्तकफप्रबलानि, इत्यनेन सव्वैर्दोषैः अर्शसां नानाकृतिं दर्शयति ॥ ८ ॥
:
चक्रपाणिः - लिङ्गादिसामान्ये वातजादीनां किं विशेषनिश्चायकमित्याह -- तेषामयं विशेष इति । अयमिति वक्ष्यमाणलिङ्गहेतुभेदरूपो विशेषो वातजादिव्यवच्छेदक इत्यर्थः । यद्यपि विशेषाभिधाने हेतुरेवाग्रेऽभिधातु युज्यते, तथापि संस्थानरूप लिङ्गाभिधानानुषङ्गात् प्रतिलोमsurenानाद्वा लिङ्गमेवा ऽभिधीयते शुष्कम्लानेत्यादिना ॥ ९ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८६६
चरक-संहिता। [अश्चिकित्सितम्.
भवतश्चात्र। कषायकटुतिक्तानि रुक्षशीतलघूनि च । प्रमिताल्पाशनं तीक्ष्णं मद्यं मैथुनसेवनम् ॥ लङ्घनं देशकालो च शीतौ व्यायामकर्म च । शोको वातातपस्पर्शो हेतुर्वातार्शसां मतः ॥१०॥
मृदुशिथिलसुकुमाराण्यस्पर्शसहानि रक्तपीतनीलकृष्णानि स्वेदोपक्लेदबहुलानि विस्रगन्धानि तनुपीतरक्तस्रावीणि रुधिरवहाणि दाहकण्डशूलनिस्तोदपाकवन्ति शीतोपशयानि संभिन्नपीतहरितवच्चीसि पोतविरगन्धप्रचुरविणमूत्राणि पिपासाज्वरतमकसंमोहभोजनद्वषकराणि पीतनखनयनत्वमूत्रपुरीषस्य पित्तोल्वणान्यांसीति विद्यात् ॥११॥ . गङ्गाधरः-भवतश्चेत्यादि। अस्य वातार्शसो हेतुवचनश्लोको भवतः। कषायेत्यादि । प्रमितादत्यल्पमात्रावदशनादल्पाशनं प्रमिताल्पाशनं, तीक्ष्णमिति मद्यविशेषणम् । देशकालौ शीतौ शीतो देश आनूपः, शीतः कालो हेमन्तादिः । वातातपयोः प्रचण्डवातस्यातपस्योष्णस्य रुक्षत्वेन वातप्रकोपकसमिति वातासां हेतुः ॥१०॥ - गङ्गाधरः-मृदुशिथिलेत्यादि। यान्यशीसि मृदूनि शिथिलानि सुकुमाराणि कोमलानि अस्पर्शसहानि रक्तादीनि स्वेदादिबहुलानि विरगन्धीनि तन्वादिसावीणि तनु अघनं दाहादिमन्ति सम्भिन्नं पीतं हरितं वचर्चा यतस्तानि
चक्रपाणिः-तदनु कषायेत्यादिना हेतु वक्ष्यति। एवं पित्तकफजयोरपि व्यतिक्रमेण हेतुलिङ्गाभिधानं ज्ञेयम् । प्रमिताशनमत्र अत्यल्पाशनम् , अल्पाशनं माताहीनमशनम्। आतपस्पर्शः यद्यप्युष्णस्तथापि रूक्षतया वातजनकः। उक्तं हि आतपः कटुको रुक्ष इत्यादि ॥१०॥
चक्रपाणिः-मृद्वित्यादिना पित्तजं प्राह । शिथिलानि कोमलानि । सुकुमाराणोति अकर्कशानि । तनुपीतरक्तस्रावीणीत्यस रक्तशब्देन लोहितशब्द उच्यते। रुधिरवहाणीति पदेन रक्तस्नु तिरेवोच्यते। प्रथमं विनगन्धीनीति रक्तविशेषणम्। द्वितीयं विनगन्धित्वं विग्मूखविशेषणम्। प्रथमं पीताभिधानं वर्चसः हरितपीतोपदेशार्थम् । द्वितीयन्तु विस्त्रगन्धिना सह पीतवर्णतोपदेशार्थम् । तृतीयन्तु पीतनखेत्यादौ केवलं पीतवर्णतोपदर्शनार्थम् ॥ ११॥ . .
For Private and Personal Use Only
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१४श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्।
२८६७
भवतश्चात्र।
कटुम्लवणोष्णानि व्यायामाग्न्यातपप्रभाः। देशकालावशिशिरौ क्रोधो मद्यमसूयनम् ॥ विदाहि तीक्ष्णमुष्णश्च सर्व पानान्नभेषजम् । पित्तोल्वणानां विज्ञ यः प्रकोपे हेतुरर्शसाम् ॥ १२॥ तत्र यानिप्रमाणवन्त्युपचितानि श्लदणानि स्पर्शसुखानि श्वेतपाण्डुपिच्छिलानि स्तब्धानि गुरूणि स्तिमितानि सुप्तानि स्थिरश्वयथूनि कण्डूबहुलानि बहुप्रततपिञ्जरश्वेतरक्तशुक्लपिच्छास्रावीणि गुरुपिच्छिलश्वेतमूत्रपुरोषाणि रुनोपशयानि प्रवाहिकातिमात्रोत्थानवङ्क्षणानाहवन्ति परिकर्तिकाहृल्लासनिष्ठीवनकासारोचकप्रतिश्यायगौरवच्छर्दिमूत्रकृच्छ्र-शोथशोष - पाण्डुरोग-शीतज्वरा.
पीतं विस्रगन्धं प्रचुरं विष्मूत्रं यतस्तानि पिपासादिकराणि पीतनखादिमतः पुसस्तानि पित्तोल्वणान्यशांसीति विद्यात् ॥११॥ ___ गङ्गाधरः-एषां हेतुवचनश्लोकावत्र भवतः। कदम्लेत्यादि। अग्न्यातपयोः प्रभा। अशिशिरावुष्णो देशकालौ। तीक्ष्णमुष्णश्च पानश्चान्नश्च भेषजश्च । पूर्वमुक्तं यदुष्णं तत् स्पर्शनोष्णमित्यपौनरुक्त्यम्। पित्तोल्वणानां पित्तप्रधानत्रिदोषजानाम् ॥ १२॥
गङ्गाधरः-तत्र यानीत्यादि। प्रमाणवन्ति प्रकृष्टपरिमाणानि । उपचितानि स्थूलानि। स्पर्शसुखानि स्पर्शने सुखशानं यत्र। स्तब्धानि अवलितानि । स्तिमितान्यार्दीभूतानि । सुप्तानि स्पर्शाभिज्ञानहीनानि । स्थिरः श्वयथुमुखादिषु यत्र तानि। बहु च प्रततश्च पिङ्गलादिपिच्छास्रावीणि। गुर्वादिनी मूत्रपुरीष यतस्तानि । रुक्षोष्णोपशयवन्ति । प्रवाहिका कुन्थनपूर्बकवच्चेस्त्यागः, अतिमात्रो. स्थानं पुनःपुनर्वर्चस्त्यागः, वक्षणानाहो वकणबन्धः। परिकत्तिका गुदै कत्र्तनवत्
चक्रपाणिः-कटम्लेत्यादौ प्रथममुष्णपदं उष्णस्पर्शोपदेशार्थ', द्वितीयमुष्णपदं उष्णवीर्योपपर्शनार्थम् । कटम्ललवणक्षार इति वा पाठः ॥ १२ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८६८
चरक-संहिता। अश्चिकित्सितम् श्मरीशर्कराहृदयेन्द्रियोपलेपास्यमाधुर्यप्रमेहकराणि तथा चिरकालानुवन्धोन्यतिमात्रमग्निमार्दवक्तव्यकराण्यामविकारकर-प्रबलानि शुक्लनखनयनवदनत्वमूत्रपुरीषस्य श्लेष्मोल्वणान्यशांसीति विद्यात् ॥ १३॥
." भवन्ति चात्र। मधुर्रास्नग्धशोतानि लवणाम्लगुण च । अव्यायामदिवास्वप्न-शय्यासनसुखे रतिः ।। प्राग्वातसेवा शीतौ च देशकालावचिन्तनम् । श्लैष्मिकाणां समुदिष्टमेतत् कारणमर्शसाम् ॥ १४॥ हेतुलक्षणसंसर्गाद विद्याद द्वन्द्वोल्वणानि च।
सवों हेतुस्त्रिदोषाणां सहजैर्लक्षणः समम् ॥ १५ ॥ पीड़ा। (अलसकोऽजीर्ण जरोगविशेषः) हृदयस्य चेन्द्रियाणाञ्चोपलेपः । चिरकालानुबन्धीनीति दीर्घकालानुशयानीत्यर्थः। आमविकाराणामपकरोगाणां करेषु प्रवलानि। शुक्लनख देः पुरुषस्य तानि इलेष्मोल्वणान्यसीति विद्यात् ॥१३॥ __ गङ्गाधरः-तत्र हेतुवचने श्लोकावेतो भवतः । द्वन्द्वसन्निपातानामेक इति त्रयः श्लोकाः। मधुरेत्यादि। शीतौ देशकालो यो व्याख्यातौ वातोल्वणाना. मिति ॥१४॥ .. गङ्गाधरः-हेतुलक्षणेत्यादि । उक्तानां वातोल्वणादीनां द्वयोद्वैयोतुसंसर्गाद द्वन्द्वोल्वणानि भवन्ति। तेषां द्वयोर्द्वयोर्लक्षणसंसर्गाद द्वन्द्वोल्वणानि चाशांसि विद्यात्। त्रिदोषाणां त्रिदोषोल्वणानामर्शसां सवौ वातोल्वणादीनां प्रयाणां हेतुः। लक्षणन्तु त्रिदोषाणां सहजैः सहजाशोऽभिहितैर्लक्षणैः समं तुल्यमिति ॥१५॥
चक्रपाणिः-तत्र यानि इत्यादिना कफजमाह। प्रमाणवन्तीति महाप्रमाणानि । सुप्तसुप्तानि इत्यत्यर्थ निश्चेतनानि । दीर्घकालानुपशयानीति दीर्घकालानुबन्धीनि । १३ । १४ ॥
चक्रपाणि:--हेतुलक्षणत्यादौ उल्वणपदेन द्वन्द्वजे तृतीयोऽपि दोषः जनकोऽस्त्येव। परं सोल्वणी न भवतीति दर्शयति। सो हेतुरिति यथोक्तसहेतुः, सहजैः लक्षणैः सह सो हेतुस्त्रिदोषाणां भवति। तेन सिदोषे सर्वहेतुत्वात् सहजानि लक्षणानि भवन्तीत्यर्थः ॥ १५॥
For Private and Personal Use Only
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१४श अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम्
विष्टम्भोऽन्नस्य दौर्बल्यं कुक्षेराटोप एव च । कार्श्यमुद्गार बाहुल्यं सक्थिसादोऽल्पविकता ॥ ग्रहणीदोषपाण्डुत्तेराशङ्का चोदरस्य च । पूर्वरूपाणि निर्दिष्टान्यर्शसामभिवृद्धये ॥ १६ ॥ अशसि खलु जायन्ते नासन्निपतितैस्त्रिभिः । दोषैर्दोष विशेषैस्तु विशेषः कल्प्यतेऽर्शसाम् ॥ १७ ॥ पञ्चात्मा मारुतः पित्तं कफो गुदबलित्रयम् । सर्व्व एव प्रकुप्यन्ति गुदजानां समुद्भवे ॥
२८६६
गङ्गाधरः- जातस्योत्तरकालजानां पूर्व्वरूपाण्याह-- विष्टम्भ इत्यादि । आटोपो गुड़गुड़ाशब्दः कुक्षेः । ग्रहणीदोषस्य पाण्डुत्तेरुदरस्य चाशङ्का, न तु ग्रहणीदोषः पाण्डत्तिश्वोदररोगथ । अभिवृद्धये उत्पत्तये ॥ १६ ॥
गङ्गाधरः- नन्वेकैकदोषजानि किं न भवन्तीत्यत आह-असीत्यादि । त्रिभिर्दोषः असन्निपतितः संहतव्यतिरिक्तर्न खल्वसि जायन्ते । तत्र सन्निपतिते दोषे पुनर्दोषविशेषैस्तु उल्वणदोषरर्शसां विशेषः कल्प्यते । इति ।। १७
गङ्गाधरः- ननु गुदवलिदेशे भवन्त्यसि कथमूरूकटिपार्श्वादिशुलशिरोSearपादीनि जायन्त इत्यत आह - पञ्चात्मेत्यादि । पञ्चात्मा मारुतः प्राणापानसमानोदानव्यानाः । पञ्चात्मकं पित्तं पाचको रञ्जकः साधक आलोचको भ्राजकश्चेति पञ्चविधोऽग्निः शरीर एवेति । तदुक्तं सुश्रुते - " न खलु पित्तव्यतिरेकादन्योऽग्निरुपलभ्यते । आग्नेयत्वात् पित्ते दहनपचनादिष्वभिवर्त्तमानेऽग्निवदुपचारः क्रियतेऽन्तरनिरिति । क्षीणे ह्यग्निगुणे तत्समानद्रव्योपयोगादतिवृद्धे शीतक्रियोपयोगात् आगमाच्च पश्यामो न खलु पित्तव्यतिरेकादन्योऽग्निरिति । तचादृष्टहेतुकेन विशेषेण पकामाशयमध्यस्थं पित्तं चतुर्व्विधमन्नपानं पचति
1
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः विष्टम्भोऽप्रचालत्वम्, आटोपो गुड़गुड़ो शब्दः ॥ १६ ॥
चक्रणिः -- अर्शसां त्रिदोषजन्यत्वेऽपि एक दोषजत्वादिव्यपदेशमाह-अशीं सीत्यादि । यद्यपि सन्निपतितैरित्युक्ते त्रयाणां मेलको लभ्यते, तथापि विभिरिति पदं वयाणामप्यस अनुबन्ध्यत्वस्य तथाच हीनपादस्योपदर्शनाथः: । दोषविशेषादिति उल्वणरूपादिविशेषात् । विशेष इति बातजोऽयं इत्यादिको विशेषः ॥ १७ ॥
३६०
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८७०
चरक-संहिता। [अविकित्सितम् तस्मादीसि दुःखानि बहुव्याधिकराणि च।
सर्वदेहोपतापीनि प्रायः कृच्छ्रतमानि च ॥१८॥ विरेचयति च रसदोषमूत्रपुरीषाणि। तत्रस्थमेव चात्मशक्त्या शेषाणां पित्तस्थानानां शरीरस्य चाग्निकर्मणाऽनुग्रहं करोति । तस्मिन् पित्ते पाचकोऽग्निरिति संशा। यत् तु यकृतप्लीह्रोः पित्तं तस्मिन् रञ्जकोऽनिरिति संज्ञा, स रसस्य रागकुदुक्तः। यत् पित्तं हृदयसंस्थितं तस्मिन् साधकोऽग्निरिति संज्ञा, सोऽभिप्रार्थितमनोरथसाधनकदुक्तः। यद् दृष्टयां पित्तं तस्मिन्नालोचकोऽग्निरिति संशा, स रूपग्रहणेऽधिकृतः। यत् तु खचि पित्तं तस्मिन् भ्राजकोऽग्निरिति संज्ञा, सोऽभ्यञ्जनपरिषेकावगाहावलेपनादीनां क्रियाद्रव्याणां पक्ता छायानाश्च प्रकाशकः। भवति चात्र । पित्तं तीक्ष्णं द्रवं पूति नीलं पीतं तथैव च । उष्णं कट सरञ्चैव विदग्धश्चाम्लमुच्यते।” कफश्च पञ्चात्मा क्लेदकश्चावलम्बकश्च बोधकश्च तकश्च श्लेषकश्चेति। तदुक्तं सुश्रुते-“तत्रामाशयः पित्ताशयस्योपरिष्टात् तत्मत्यनीकखादूद्ध गतिखात् तेजसश्चन्द्र इवादित्यस्य स चतुर्विधाहारस्याधार। तत्रौदकैगुणैराहारः प्रक्लिन्नो भिन्नसंघातः सुखजरश्च भवति। माधुर्य्यात् पिच्छिलखाच प्रक्लेदिखात् तथैव च । आमाशये सम्भवति श्लेष्मा मधुरशीतलः। स तत्रस्थ एव स्वशक्त्या शेषाणां श्लेष्मस्थानानां शरीरस्य चोदककर्मणानुग्रहं करोति, तस्मिन् श्लेष्मणि क्लेदक इति संज्ञा। यस्तूर स्थानिकसन्धारणमात्मवीर्येणानरससहितेन हृदयावलम्बनं करोति, तस्मिन्नबलम्बक इति संज्ञा। यस्तु जिह्वामूलकण्ठस्थो जिढे न्द्रियस्य सौम्यसात् सम्यग्रसशाने वर्त्तते, तस्मिन् बोधक इति संज्ञा। यस्तु शिरःस्थः स्नेहसन्तर्पणाधि कृतवादिन्द्रियाणामात्मवीयेणानुग्रहं करोति तरिमंस्तर्पक इति संज्ञा । सन्धिस्थस्तु श्लेष्मा सर्वसन्धिसंश्लेषात् सर्वसन्ध्यनुग्रहं करोति, तस्मिन् श्लेषक इति संज्ञा। भवति चात्र। श्लेष्मा श्वेतो गुरुः स्निग्धः पिच्छिल: शीत एव च । मधुरस्वविदग्धः स्याद विदग्धो लवणः स्मृतः।” इति। गुदलित्रयं तिस्त्र एव गुदवलयः। इत्येते सव्वे एव गुदजानामशंसां समुद्भवे प्रकुप्यन्ति। तस्मात् पश्चात्मवायुपश्चात्मपित्तपश्चात्मकफगुदवलित्रयकोपाज्जातान्यशासि दुःखानि बहुव्याधिकराणि। एवं सर्वदेहधारकस+वातातिप्रकोपात् सम्म देहाना नखनयनवदनादीनामुपतापीनि भवन्तीति ॥१८॥ चक्रपाणिः--पञ्चास्मेति प्राणापानव्यानोदानसमानरूपः ॥ १८ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
१४ अध्यायः !
चिकित्सितस्थानम् ।
हस्ते पादे मुखे नाभ्यां गुदे वृषणयोस्तथा । शोथो हृत्पार्श्वशलञ्च यस्यासाध्योऽर्शसो हि सः ॥ हृत्पार्श्वशूलं सम्मोहरईि रङ्गस्य रुग् ज्वरः । तृष्णा गुदस्य पाकश्च निहन्युर्गदजातुरम् ॥ १६ ॥ सहजानि त्रिदोषाणि यानि चाभ्यन्तरां बलिम् । जायन्तेऽसि संश्रित्य तान्यसाध्यानि निर्दिशेत् ॥ २० ॥ शेषत्वादायुषस्तानि चतुष्पादसमन्विते ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८७१
20
याप्यन्तै दोप्तकायाग्नेः प्रत्याख्येयान्यतोऽन्यथा ॥ २१ ॥ द्वन्द्वजानि द्वितीयायां बलौ यान्याश्रितानि च । कुच्छ्रसाध्यानि तान्याहुः परिसंवत्सराणि च ॥ २२ ॥
For Private and Personal Use Only
गङ्गाधर' - असाध्यलक्षणमाह - हस्ते पादे इत्यादि । यस्य जनस्य हस्तपादादिषु शोथो हत्पार्श्वशुलञ्च सोऽर्शसो जनोऽसाध्यः । हृदित्याद्यपरमसाध्यलक्षणम् । यस्य हृच्छलादीनि सन्ति तं गुदजातुरं तानि निहन्युः । अपरञ्चाहसहजानीत्यादि । अभ्यन्तरां तृतीयां बलिम् ।। १९ । २० ।।
गङ्गाधरः- नन्वेतानि किं प्रत्याख्येयानि याप्यानि वेत्यत आह-शेषत्वात् इत्यादि। आयुषः शेषो यदि वर्त्तते चतुष्पाद्भेषजं च युज्यते पुरुषश्च दीप्तजाठराग्निर्भवति तदाभिहितान्यसाध्यानि याप्यन्ते शेषायुष्कालयापनया वर्त्तन्ते, अतोऽन्यथायुषोऽवशेषाभावात् प्रत्याख्येयानि त्याज्यानि चतुष्पाद्भेषजसमवायेऽपि वैदेरिति ॥ २१ ॥
गङ्गाधरः- कृच्छ्रसाध्यतामाह - द्वन्द्वजानीत्यादि । प्रथमायां बलौ यानि द्वन्द्वजान्यसि तानि कृच्छ्रसाध्यान्याहु र भ्यन्तर वलिजानाम् असाध्यत्वेन उक्तत्वात् । तर्हि द्वितीयायां बलौ जातानि किं साध्यानीत्यत आहद्वितीयायां बलावाश्रितानि यानि खल्वेकदोषजानि तानि कृच्छ्रसाध्यान्याहुः
चक्रपाणि: - हस्ते इत्यादिना असाध्यविभागमाह । अङ्गस्य रुगिति सर्व्वाङ्गरुक ॥ १९ ॥ २० ॥ चक्रपाणिः - शेषत्वादायुष इति आयुषः शेषे इत्यर्थः । समन्वित इति भावे क्तः । तेन चतुः पादसमन्वये सतीत्यर्थः ॥ २१ ॥ २२ ॥
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८७२
चरक-संहिता। [ अर्शश्चिकित्सित वाह्यायान्तु बलौ जातान्येकदोषोल्वणानि च । अांसि सुखसाध्यानि न चिरोत्पतितानि च ॥ २३ ॥ तेषां प्रशमने यत्नमाशु कुर्य्याद विचक्षणः । तान्याशु हि गुदं बद्धा कुर्य्याद बद्धगुदोदरम् ॥ २४ ॥ तत्राहुरेके शस्त्रेण कर्त्तनं हितमर्शसाम् । दाहं क्षारेण चाप्येके दाहमके तथाग्निना ॥ अस्त्वेतद् भूरितन्त्रेण धीमता दृष्टकर्मणा । क्रियते त्रिविधं कर्म भ्रशस्तत्र सुदारुणः॥ पुरत्वोपघातः श्वयथुगु दे वेगविनिग्रहः ।
आध्मानं दारुणं शूलं व्यथा रक्तातिवर्त्तनम् ॥ द्वभुजानां कृच्छववचनात् त्रिदोषजानामसाध्यखवचनाच्च। परिसंवत्सराणि चाशीसि खल्वेकदोषजान्येव वाह्यबलावपि कृच्छसाध्यान्याहुः ॥२२॥ ___ गङ्गाधरः-तर्हि कानि सुखसाध्यानि तान्याह-वाह्यायान्वित्यादि। पारिशेष्यादेतानि सुखसाध्यानि भवन्ति यानि वाह्यायां बलौ मातानि खल चेदेकदोषोल्यणानि भवन्ति, भवन्ति च न चिरोत्पतितानि संवत्सरानतीतानि तदा सुखसाध्यानि। द्वन्द्वजानां परिसंवत्सराणां कृच्छसाध्यववचनात् त्रिदोषाणामसाध्यलवचनाच्च । इत्यौनिदानमुक्तम् ॥२३॥
गङ्गाधरः-अथैषां साध्यानामर्द सां चिकित्सितमाह-तेषामित्यादि । तेषां साध्यानामर्शसां प्रशमने विचक्षण आशु यत्न कुर्यात् । किमर्थमाशु यत्न कुर्य्यादित्यत आह-तान्याशु हीत्यादि। हि यस्मात् तान्यांसि आशु गुदं बद्धा वद्धोदरं कुयुः ॥२४॥ ___ गङ्गाधरः-तत्राहुरित्यादि। तत्रासां प्रशमने एके वद्या अर्शसां कर्त्तनं शस्त्रेण छेदनं हितमाहुः। एके च वैद्याः क्षारेणार्शसां दाहं हितमाहुः। एके च वैद्या अग्निना दाहमर्शसां हितमाहुः। अस्त्वेतत् । दृष्टकर्मणा धीमता वैद्यन भूरितन्त्रेण त्रिविधमिदं शस्त्रेण कर्त्तनं क्षारण दाहोऽग्निना च दाह इति कर्म क्रियते। तत्र त्रिविधे कर्मणि सुदारुणो भ्रंशोऽस्ति। कस्को भ्रंश
चक्रपाणिः-शस्त्रेणत्यादिना चिकित्सामाह । कर्त्तनं छेदनम्। भूरितन्त्राणि अधीतानि येन सः
For Private and Personal Use Only
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१४श अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम् ।
२८७३ पुनर्विरोहो रूढ़ानां क्लदो भ्रशो गुदस्य वा। मरणं वा भवेच्छीघ्र शस्त्रनाराग्निविभ्रमात् ॥ २५ ॥ यत् तु कर्म सुखोपायमल्पभ्रशमदारुणम् । तदर्शसां प्रवक्ष्यामि समूलानां निवृत्तये ॥ २६ ॥ वातश्लेष्मोल्वणान्याहुः शुष्काण्यशांसि तद्विदः। प्रस्रावीणि तथााणि रक्तपित्तोल्वणानि च। ततः शुष्कार्शसां पूर्व प्रवक्ष्यामि चिकित्सितम् ॥ २७ ॥ स्तब्धानि स्वेदयेत् पूर्व शोथशूलान्वितानि च । चित्रकक्षारविल्वानां तैलेनाभ्यज्य स्वेदयेत् ॥ यवमाषकुलत्थानां पुलाकानामयोदृशत्
गोखराश्वशकृत्पिण्डैस्तिलकल्कैस्तुषैस्तथा ॥ इत्यत आह-स्त्वेत्यादि। पुंस्त्वोपघातादयः शस्त्रक्षाराग्निविभ्रमाच्छीघ्र भवेयुः। गुदवेगविनिग्रहः पुरीषवेगो गुदेन यद्भवति तद्विनिग्रहः स्यात् । पुनर्विरोहोऽर्शसां छिन्नानां क्षारदग्धानामग्निदग्धानाश्च पुनरुत्पत्तिः स्यात् । रूढानाञ्च क्लेदो गुदस्य वा भ्रंशः मरणं वा भवेदिति ॥२५॥
गङ्गाधरः-तप्रनपायि किं कम्मेत्यत आह-यत् तु कम्मेत्यादि। अल्पभ्रंशमल्पक्लेशकरं, समूलानां कारणसहितानामर्शसां निवृत्तये॥२६॥
गङ्गाधरः-तद्यथा-वातेत्यादि। यान्यांसि वातश्लेष्मोल्वणानि तानि शुष्काण्यांसि तद्विदो वैद्या आहुः। रक्तपित्तोल्वणानि तु यान्यशासि तानि प्रस्रावीणि तथा णीति चाहुः। तत इत्यादि। ततः पूर्वं शुष्कार्शसां चिकित्सितं प्रवक्ष्यामि ॥२७॥
गङ्गाधरः-तद् यथा-स्तब्धानीत्यादि। शोथशूलान्वितानि अशःस्वेव शोथश्च शुलश्च स्तब्धता च यदि वत्तते तदा चित्रकादितैलेनाभ्यज्य यवमाषभूरिनन्तः । अयं प्रकरणार्थः-शिक्षितेनैव शस्त्रकर्म विधानतः कर्त्तव्यम्। विरोह इति रूदानां रूदवणानाम् ॥ २३-२६॥
चक्रपाणिः-वासश्लेष्मोल्वणानीत्यत्र यद्यपि कफजे नाव उक्तः तथापि, पिच्छारूपानुबन्धः तेन शुष्कार्थीग्रहणम्। शुष्का कारणे मेलकेऽपि भवति ॥ २७ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८७४ चरक-संहिता।
[अश्चिकित्सितम् वचाशताबापिण्डैर्वा सुखोष्णैः स्नेहसंयुतः।। सक्तूनां पिण्डिकाभिर्वा स्निग्धानां तैलसर्पिषा ॥ शुष्कमूलकपिण्डैर्वा पिण्डैर्वा कार्णगन्धिकैः। ... रानापिण्डैः सुखोष्ण; सस्नेहे_बुरैरपि॥ इष्टकस्य खराहायाः शाकैरञ्जनकस्य वा। अभ्यज्य कुष्ठतैलेन स्वेदयेत् पोहलीकृतैः। पत्रोत्त्वाथैः स्वेदयेच्च वृषारण्डविल्वजैः ॥२८॥.. त्रिफलाया मूलकस्य वेणनां वरुणस्य च।.. अग्निमन्थस्य शिव णां पत्राण्यश्मन्तकस्य च ॥ .. जलेनोत्काथ्य शूलात्तं स्वभ्यक्तमवगाहयेत्। ....
कोलोत्क्काथेऽथवा कोणे सौवीरकतुषोदके॥... (कोल )-कुलत्थानां पिण्डैः पुलाकानामजाततण्डुलधान्यानां पिण्डैरयःपिण्डैः शपिण्डः गवाद्यन्यतमशकृत्पिण्डैस्तिलकल्कैस्तथा तुपैर्वचाशताहापिण्डैः स्नेहसंयुते ततैलादियुक्तः सुखोष्णैः स्वेदयेत् । अथवा तैलसर्पिषा स्निग्धानां शक्तूनां यवादिचर्णानां पिण्डिकाभिः अथवा शुष्कमूलकपिण्डैरथवा काणंगन्धिकैः शोभाञ्जनमूलबपिष्टकृतपिण्डैः सुखोष्णः सस्नेहश्च रास्नापिण्डैहविषैः पिण्डै स्वेदयेत्। एवं कुष्ठतैलेनाभ्यज्य इष्टकस्य पोट्टलीकृतैः खराबायाः पारासीययमान्याः पोट्टलीकृतैः स्वेदयेदिति। अपरान् स्वेदानाह–पत्रेत्यादि। वृषाकैरण्डविल्वजैः पत्रोतकाथैः स्वेदयेच्च। अत्रापि चित्रकादितैलाभ्यङ्गानुत्तिः बोध्या ॥२८॥
गङ्गाधरः-स्वेदानुक्त्वावगाहमाह-त्रिफलाया इत्यादि। एवम् अर्शःशुलात सङ्गिं चित्रतैलादिना स्वभ्यक्तं त्रिफलायाः पत्राणि जलेनोत्काथ्याथवा मूलकस्य पत्राण्यथवा वेणूनां वंशानां पत्राण्यथवा वरुणस्य पत्राण्यथवा अग्निमन्यस्य शिग्रूणां वा पत्राणि जलेनोत्काथ्य तेन जलेनावगाहयेत् । अपरान
चक्रपाणिः-चित्रकक्षारविल्वानां तैलेनेति चितकादिसिद्धेन । पुलाकं तुच्छधान्यम् । कार्णगन्धिकैरिति शोभाजनकः। रास्नाऽजमोदाकुष्ठसिद्धतैलेन ॥ २८ ॥ २९॥
For Private and Personal Use Only
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१४शः अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
२८७५ विल्वकाथेऽथवा तक्र दधिमण्डाम्लकालिके। गोमूत्रे वा सुखोष्णे तं स्वभ्यक्तमवगाहयेत् ॥ २६ ॥ कृष्णसर्पवराहोष्ट्र-जतुकावृषदंशजाम् । वसामभ्यञ्जने दद्याद धूपनश्चार्शसां हितम् ॥ नृकेशाः सर्पनिम्मोको वृषदंशस्य चर्म च । अर्कमूलं शमीपत्रमर्शोभ्यो धूपनं हितम् ॥ तुम्बुरूणि विङ्गानि देवदार्वक्षतं घृतम् । वृहती चाश्वगन्धा च पिप्पल्यः सुरसा घृतम् ॥ वराहवृषविट चव धूपनं सक्तवो घृतम् । कुअरस्य पुरीषश्च घृतं स्वजरसो रसः ॥३० ।' हरिद्राचूर्णसंयुक्तं सुधाक्षीरं प्रलेपनम् । गोपित्तपिष्टाः पिप्पल्यः सहरिद्राः प्रलेपनम् ॥
अवगाहानाह–कोलेत्यादि । शुष्कबदरकाथे कोष्णे कोष्णे च सौवीरके तुषोदक वा विल्वकाथे विल्वमूलखरकाथे अथवा तक्र दधिमण्डेऽम्लकाञ्जिके च सुखोष्णे गोमूत्रे वा तं शूलार्त्तमर्शसं स्खभ्यक्तं चित्रतैलादिनाऽवगाहयेत् ॥२९॥
गङ्गाधरः-अथाशेसामभ्यङ्गमाह-कृष्णेत्यादि। जतुका चम्मैचटकः। कृष्णसादीनां वसामर्शसामभ्यञ्जने हितं दद्यात् तथासां हितं धपनश्च दद्यात्। धृपनमाह-नृकेशा इत्यादि। नृकेशादीनि समभागानि कुट्टयिखा अशोभ्यो हितं धूपनम्। अन्यच्च तुम्बुरूणीत्यादि। तुम्बुरूणि धान्यकानि अक्षतं यवतण्डुला अन्यैस्तण्डुल उच्यते। घृतान्तमेकं धूपनं पुनघृतान्तं द्वितीयं धूपनम्। वराहविट् वृषविद् सक्तवो घृतश्च धपनमेकम् । कुञ्जरस्य पुरीषं स्वजरसो धनकः रसः शिलारसः घृतमिश्रं धूपनम् ॥३०॥
गङ्गाधरः-अथ लेपनमाह-हरिद्रेत्यादि। सुधाक्षीरं स्नुहीक्षीरम् । गो.
चक्रपाणि:-जतुका धर्मचटिका, वृषदंशो विड़ालः, अक्षता इति खण्डिता यवाः। घृत. पादान्ताश्चत्यारो धूपाः । सर्जरसाभ्याञ्च पञ्चमो धूपः ॥ ३० ॥
For Private and Personal Use Only
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८७६
चरक-संहिता। [ अशश्चिकित्सितम् शिरीषवीजं कुष्ठश्च पिप्पल्यः सैन्धवं गुड़ः। अर्कतीरं सुधाक्षीरं त्रिफला च प्रलेपनम् ॥ पिप्पल्यश्चित्रकः श्यामा किण्वं मदनतण्डुलाः । प्रलेपः कुक्कुटशकूद-हरिद्रागुड़संयुतः ॥ दन्ती श्यामा-8-मृतासंज्ञः पारावतशकृद् गुड़ः। प्रलेपः स्याद् गजास्थीनि निम्बो भल्लातकानि च ॥ प्रलेपः स्यादलं कोष्णो वासन्तकवसायुतः। शूलश्वयथुहृदयुक्तश्चुलुकीवसया सह ॥ अर्कपत्रं सुधाकाण्डं कटुकालाबुपल्लवाः । करो वस्तमूत्रञ्च लेपनं श्रेष्ठमर्शसाम् ॥ ३१॥ अभ्यङ्गायाः प्रदेहान्ता यत्र ते परिकीर्तिताः । स्तम्भश्वयथुकण्डर्त्ति-नाशनास्तेऽर्शसां हिताः॥
पित्तादिना अपरं प्रलेपनम् । शिरीषेत्यादि । शिरीषवीजादीनि दश समानानि पिष्ट्वा प्रलेपनम् । पिप्पल्य इत्यादि। किण्वं सुराकिण्वम् । श्यामा त्रित् । मदनतण्डुला मदनफलवीजानि। पिप्पल्यायष्टभिः प्रलेपः। दन्तीत्यादि। दन्त्यादिभिः पञ्चभिरेका प्रलेपः। गजास्थिनिम्बभल्लातकवीजैरपरः प्रलेपः । प्रलेप इत्यादि । अलं हरितालम् । वासन्तकवसायुत उष्ट्रवसायुतः कोष्णः प्रलेपः स्यात्। चलकी शिशुमारस्तद्वसया सह अलं हरितालं, कोष्णः प्रलेपः शूल. श्वयथुहृत् स्यात्। अकेपत्रमित्यादि। कटकालाव्वाः पल्लवाः पञ्चभिरके लेपनम् ॥ ३१॥
गङ्गाधरः-अभ्यङ्गाद्या इत्यादि। चित्रलादय एतदन्ता ये योगाः
चक्रपाणिः-किण्वं सुरावीजम् । मदनतण्डुलाः मदनफलशस्यम् । निकुम्भी दन्ती, अमृता गुड़ चो, अलं हरितालं, वासन्तकवसा उष्ट्रवसा, कटुकालाबूस्तिक्तकोऽलाबुः ॥३१॥
दन्तोश्यामामृतासंज्ञः इत्यस निकुम्भी सामृतासंज्ञः इति चक्रसम्मतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Acharya Shrika
wwwww
चिकित्सितस्थानम्। प्रदेहान्तैरुपक्रान्ता गुदजाः प्रस्रवन्ति हि । सञ्चितं दुष्टरुधिरं ततः सम्पद्यते सुखम् ॥ ३२॥ रुतोष्णस्निग्धशीतैर्हि न व्याधिरुपशाम्यति। रक्त दुष्टे भिषक् तस्माद रक्तमेवावसेचयेत् ॥ जलौकाभिस्तथा शस्त्रः सूचीभिर्वा पुनःपुनः। अवर्तमानं रुधिरं रक्तार्शोभ्यः प्रवाहयेत् ॥ ३३॥ गुदश्वयथुशूलात्तं मन्दाग्निं पाययेत् तु तम् । त्र्यूषणं पिप्पलीमूलं पाठां हिङ्गु सचित्रकम् ॥ सौवर्चलं पुष्कराख्यमजाजी विल्वपेषिकाम् । विड़ यमानों हवूषां विडङ्ग सैन्धवं वचाम् ॥ तिन्तिडीकञ्च मण्डेन मदोनोष्णोदकेन वा।
तथाोंग्रहणीदोषाच्छूलानाहात् प्रमुच्यते ॥ ३४ ॥ .. प्रकीर्तितास्तेऽशंसां स्तम्भादिनाशनाः। कथमशेसामिमे हिता इत्यत आहप्रदेहान्तरित्यादि। अभ्यज्य स्वेदादिभिः प्रदेहान्तयोगरुपक्रान्ता गुदजा हि मस्मात् सञ्चितं दुष्टरुधिरं प्रस्रवन्ति, ततः सुखं सम्पद्यते ॥ ३२॥ .. -
माघर:-रुक्षेत्यादि। व्याधौ रक्त दुष्टे सति रुक्षोष्णस्निग्धशीतरौषधे याचिौपसाम्पति, तस्माद् भिषक यस्मिन् व्याधौ दुष्टं रक्तं वर्त्तते तस्मिन् व्याधी रक्तमेवावसेचयेत् । तद् रक्तं केनाक्सेचयेदित्यत आह-जलौकामिः स्वादि। इह रक्तासि जलौकादिभिः पुनःपुना रक्तमवसेचयेत् । सत्र समोभ्योऽवर्समानरुधिरं यस्य न रुधिरं प्रवर्त्तमानं तं रक्ताशेसं जनं प्रवाहव अन्धन कारयेत् ॥३३॥
गापर-ततः किं कुर्यादित्यत आह-गुदैत्यादि। तं भख तरक्तमसिं मुबषयपुशूलाई मन्दानिश्च वक्ष्यमाणमौषधं पाययेत् । यत् पाययेत् तदाहअाणमित्यादि । अषणादीन्यष्टादश द्रव्याणि चूर्णीकृत्य मण्डादिना पायवेदिति पूष्पणाचयः । तथा पीतवान् पुमान् ग्रहणीदोषादितः प्रमुच्यते ॥३४॥ . पकपाणिः-जलौकाभिरित्यादौ अप्रवर्त्तमानं रुधिरं प्रवाहयेदिति योज्यम् ॥ ३३ ॥३३॥ पापानि:-विश्वपेक्षिका विस्वमध्यम् ॥ ३४ ॥
३६१
For Private and Personal Use Only
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८७८.
चरक-संहिता। अश्चिकित्सितम् पाचनं पाययेद् वा तद् यद् वक्ष्याम्यतिसारिणे। सगुड़ामभयां वापि प्राशयेत् पौर्वभक्तिकीम् ॥ पाययेद् वा त्रिवृच्चूर्ण त्रिफलारससंयुतम्। हृते गुदाश्रये दोषे गुदजा यान्ति संक्षयम् ॥ गोमूत्राध्युषितां दद्यात् सगुड़ां वा हरीतकीम् । हरीतकी तक्रयुक्तां त्रिफलां वा प्रयोजयेत् ॥ सनागरं चित्रकं वा सीधुयुक्तं प्रदापयेत्। दापयेच्चव्ययुक्तं वा सीधं साजाजिचित्रकम् ॥ सुरां सपाठां हवूषां दद्यात् सौवर्चलान्विताम् । दधित्थविल्वसंयुक्तं युक्तं वा चव्यचित्रकैः॥ भल्लातकयुतं वापि प्रदद्यात् तक्रतर्पणम् । विल्वनागरयुक्तं वा यमान्या चित्रकेण च ॥
- गङ्गाधरः-पाचनमित्यादि। अथवाऽतिसारिणे यत् पाचनं वक्ष्यामि, तत् पाययेत् । अथवा सगुडामभयां पौर्वभक्तिकी प्राग भोजनात् तं गुदश्वयथुशूलार्त मन्दाग्निं हृतरक्तं रक्तार्शसं प्राशयेत्। त्रिफलारससंयुतं त्रिवृच्चर्ण वा पाययेत् । इति । रक्तावसेचनानन्तरमेभियोगेणु दाश्रये दोषे हृते सति गुदजाः संक्षयं यान्ति । अपरान् योगानाह-गोमूत्रेत्यादि। गोमूत्रे पय्येषितां हरी: तकी सगुड़ां दद्यात् । अथवा तक्रयुक्तां हरीतकी प्रयोजयेत् । तक्रयुक्तां त्रिफलां वा प्रयोजयेत् । अथवा सीधुयुक्तं सनागरं चित्रकं प्रदापयेत् । चव्याजाजीचित्रकचूर्णयुक्तं सीधु दापयेच्च । पाठाहवुषासौवर्चलयुक्तां सुरां वा दद्यात् । दधिस्थविल्वशलाटुचूर्णसंयुक्तं तक्रतपणं तक्रेण आलोड़ितं. सक्तुं प्रदद्यात् । अथवा चयचित्रकचूर्णयुक्तं तक्रतर्पणं प्रदद्यात्। अथवा भल्लातक: चर्णयुतं. तक्रतपणं प्रदद्यात्। एवं विल्वशलाटुचणनागरचूर्णयुक्तं तकतर्पणं प्रदद्यात्। यमान्या सह तक्रतपणं चित्रकेण च सह तकतर्पणं
चक्रपाणिः-गोमूत्राध्युषितामिति रात्रौ गोमूत्रसिद्धाम् । भल्लातकयुतमित्या भल्लातकचूर्णस्य
For Private and Personal Use Only
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। २८७६
चित्रकं हवुषां हि दद्याद् वा तकसंयुतम्।। पञ्चकोलयुतं वापि तक्रमस्म प्रदापयेत् ॥ ३५ ॥ हवुषोत्कुञ्चिकाधान्यमजाजी कारवी शटी। पिप्पली पिप्पलीमूलं चित्रको हस्तिपिप्पली ॥ यमानी चाजमोदा च तच्चूर्ण तक्रसंयुतम् । मन्दाम्लं कटुकं विद्वान् स्थापयेद् घृतभाजने ॥ व्यक्ताम्ह कटुकं जातं तक्रारिष्टं मुखप्रियम् । प्रपिबेन्मात्रया कालेष्वन्नस्य तृषितस्त्रिषु ॥ दीपनं रोचनं बल्यं कफवातानुलोमनम् । गुदश्वयथुकण्डति-नाशनं बलवर्द्धनम् ॥ ३६॥
. तक्रारिष्टम्। . प्रदद्यात्। अथवा तक्रसंयुतं चित्रकहवुषाहिङ्गचूर्ण दद्यात् । अथवा पञ्चकोल. चूर्णयुक्तं तक्रमस्मै अर्शसाय प्रदापयेत् ॥ ३५॥
गङ्गाधरः-तक्रारिष्टमाह। हवूषा स्वनामख्याता, उत्कुञ्चिका स्थूलकृष्णजीरकम्, अजाजी जीरकं, कारवी क्षुद्रकृष्णजीरकम्। हषादीनि द्वादश द्रव्याणि समानानि चूर्णयिखा मिलितं तच्चूर्ण तक्रसंयुतं युक्त्या तक्रात् षोड़शांश मिश्रयिखा मन्दाम्लं तर्क कटकं हवषादियोगाद् घृतभाजने स्थापयेत्, यावता दिनेन जातं व्यक्ताम्लं कटकं स्यात्। तक्रारिष्टं मुखप्रियं भवति । तत् त्रिषु कालेषु पिवेत्। अन्नस्य द्वौ कालौ, यदा तृषितः तत्र चैककाल. मिति। तक्रारिष्टम् ॥३६॥ शक्त्यपेक्षया दशमो भागः। उक्तं हि चूर्णे तर्पणभागैर्नवभिः संयोजनीयम्, अन्ये तु तर्पणभल्लातक. चर्पयोः समानयोः स्तोकस्य द्रव्यस्य प्रयोगमाहुः। तर्पणन्तु इपुषत्यायतम् ॥ ३५ ॥ - चक्रपाणिः-तक्रारिष्टे तु ग्रहणीचिकित्सायां "यमान्यामलकं पथ्या मरिचं त्रिफलांशिकम् । करणानि पलांशानि पञ्च चैकस चूर्णयेत। तक्रकंसासुतं जातं तक्रारिष्टं पिबेन्नरः" । इत्युक्ततक्रानुसारेण इहापि तक्रचूर्णसमानव्यवस्था। हपुषेति चूर्णेन व्यक्ताम्लकटुकं तक भवति । शिषु कालेविति भोजनाथमध्यान्तेषु ॥३६॥
For Private and Personal Use Only
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक-संहिता। [अधिकिसिमलम् त्वचं चित्रकमूलस्य पिष्टा कुम्भं प्रलेपयेत् । तक वा दधि वा तत्र जातमर्शोहरं पिबेत् ॥ ३७॥ वातश्लेष्मार्शसां तकात् परं नास्तीह भेषजम् । तत् प्रयोज्यं यथादोषं सस्नेहं रुतमेव वा॥ सप्ताहं द्वादशाहं वा पदं मासमथापि वा। .. बलकालविशेषज्ञो भिषक् तक्र प्रयोजयेत् ॥३८॥ अत्यर्थमृदुकायाग्नेस्तक्रमेवावचारयेत् । सायं वा लाजसक्तूनां दद्यात् तक्रावलेहिकाम् ॥ जीणे तक्र प्रदद्याद वा तक्रपेयां ससैन्धवाम्।
तक्रानुपानं सस्नेहं तक्रौदनमतः परम् ॥ गङ्गाधरः-तक्रप्रयोगमाह-वचमित्यादि। चित्रमूलस्य लचं इण्डिकाभ्यन्तरे किश्चिद्घनमलेपयोग्यमात्रां पिष्ट्वा अभ्यन्तरे कुम्भं हण्डिकां प्रलेपयेत् । सत्र कुम्भे किश्चिदावर्तितं दुग्धं दधिवीजं दत्त्वा स्थापयेत् । तत्र जालंपि वा पादाम्बुना मथिला कृतं तक्रं वा अशोहरं पिबेत् ॥३७॥ .
गाधरः-तत्र तक्रस्य विशेषमाह-वातश्लेष्मेत्यादि। तत् त] सस्नेहम् अनुतसारमौद्धतसारमिति द्विधा वक्ष्यते रुक्षमुद्धतसारं वा, या दोषं प्रयोज्यं वातपित्तोल्वणे सस्नेहं कफोल्वणे रुक्षम्। किवन्तं दिसतं प्रयोज्यमिति तदाह-सप्ताहमित्यादि। बलकालविशेषं झाला समाहादिकालं तर्क प्रयोजयेत् ॥३८॥
महाधर-तत्र तक्रप्रयोगो यथा कर्त्तव्यस्तदाह-अत्यर्थेत्यादि। अत्या. मृदुः कायामिर्यस्य तस्य तक्रमेव केवलम् अवचारयेन्नानादिकम् । सरस माह्न केवलं तक्रमवचारयेत्, सायं रात्रिपूर्वभागे लाजसक्तून् तक्रणालोड्य लेहवत् कृखा दद्यात्। एवं तर्क पूर्वाह्न मात्रया पिबेत्। तत्तके जीणे ससैन्धवां तक्रसिद्धां पेयां दद्यात्। तक्रपेयानन्तरं पूर्वाह्न त मात्रया
सपाणिः-सस्नेहं तक वातकफे, कके रुक्षम्। पूर्वाह्न तक्रमेव केवलं पेयम् । महरिना अपि तकमेव सेन्यम् । एतत् अत्यर्थमृडकायाग्नेस्तकमेवावकारयेत् इत्यनेनोकरा लिखित प्रवृद्धेऽग्नौ प्रातस्तकमेव पेयम्। सायन्तु लाजसत्तुना पेयम्। सतस्तु क्रमेण्ययौ बद सबसे
For Private and Personal Use Only
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मण्याः ] चिकित्सितस्थानम् ।
२८८१ यूमीसरसर्वापि भोजयेत् तक्रसंयुतैः। यूरै रसेन वाप्यूद्ध तक्रसिद्धेन भोजयेत् ॥ कालक्रमशः सहसा न च तक निवर्तयेत् । तक्रप्रयोगो मासान्तः क्रमेणोपरमो हितः॥ अपकर्षो यथोत्कर्षो न त्वन्नादपकृष्यते। शक्त्यागमनरक्षार्थ दाढार्थमनलस्य च । बलोपचयवर्णार्थमेष निर्दिश्यते क्रमः॥ रुक्षमोद्धृतस्नेहं यतश्चानुद्धृतं घृतम् ।
तक्रदोषाग्निबलवित् त्रिविधं तत् प्रयोजयेत् ॥ पिबेत् । तक्रे जीणे तक्रौदन तक्रपकमोदनं सस्नेहं घृतसहित पक्का दद्यात् । तत् तक्रान्नं भुक्त्वा तक्रमेवानुपिबेन तु जलमिति। एवमोदनभुक् यदा यूषादिकामः स्यात् तदा तं तक्रसंयुतैयु षैर्जीणे तक्रे भोजयेत् तक्रसंयुतैमसरसा ज़ीण तके भोजयेत् । अथवा तक्रसिद्धेयषैस्तक्रसिद्धेन मांसरसेन तत ऊर भोजयेत्। कालक्रमशस्तु भिषक् व्याधिप्रशान्तावपि सहसा तवं न निवर्तयेत्। मासान्तस्तक्रपयोगः, क्रमेण तक्रस्योपरमो हितः। नहि फेन क्रमेण तक्रोपरमः कार्य इत्यत आह-अपकर्ष इत्यादि। यथा प्रभ क्रमेण तक्रं सप्तादिषु वर्द्धयिखा मासान्तं समानं पाययेत् तथा मासान्तेऽपकर्षः क्रमेण कायः न खन्नादपकृष्यते, अन्नभोजने यत् तक्रं तनाफ्कृष्यते। वन प्रयोजनमाह । शक्त्याः सामर्थ्यस्यागमनार्थ शक्त्या रक्षणार्थच अनलस्य दाार्थश्च बलोपचयवर्णार्थश्च एष उक्तरूपः क्रमो निर्दिश्यते। सस्नेहं रुक्षमेव वेति यदुक्तं तदाह । तत्र सस्नेह द्विधा। रुक्षमुद्धतसारमेकम् अौद्ध तस्नेह यतश्च तकाद् घृतमनुद्धृतम् । तत् त्रिविधं तक्रं दोषानिबलवित् प्रयोजयेत् । रुक्षं तक्कं कफोल्वणेऽत्यर्थमन्दानले अद्धौद्धतस्नेहं वातकफोल्वणे किश्चिन्मन्दारले तक्रौदनं तकसंस्कृतयूषादिभोजनानि सायं देयानि ।। प्रातस्तु तकमेव, सप्ताहादितककालो ज्ञेयः । भत जतूकर्णः-प्रातस्तकप्रयोगः क्रमश उत्कर्षापकों जीर्णं च सैन्धवान्विततके णौदनम् वा अतिमल्लल्देशकमेवेति मा मासान्तात् । उत्कर्षापषों तु येन क्रमेण तवं वृद्धं वेष मायक्रमेय तसमते, इति सक्रप्रयोगहासे सति समुदायात हासो न कर्त्तव्यः। बोऽभवास्थापका सोऽन्तिरेण पूरणीय इत्यर्थः। रुक्षमित्यादिनोक्तं त्रिविधं तर्क कफपित्तवातेषु पोषडा
For Private and Personal Use Only
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८८२
चरक-संहिता। [ अर्शश्चिकित्सितम् हतानि न विरोहन्ति तक्रण गुदजानि च। भूमावपि निषिक्तं तद् दहेत तक्र तृणोपलम् । किं पुनर्दीप्तकायाग्नेः शुष्काण्यांसि देहिनः ॥ स्रोतःसु तक्रशुद्धेषु रसः सम्यगुपैति यः। तेन पुष्टिर्बलं वर्णः प्रहर्षश्चोपजायते ॥ वातश्लेष्मविकाराणां शतश्चापि निवर्तते। नास्ति तक्रात् परं किञ्चिदौषधं कफवातजे ॥३६॥ पिप्पली पिप्पलीमूलं चित्रकं हस्तिपिप्पलीम् । शृङ्गवेरमजाजीञ्च कारवीं धान्यतुम्बुरुम् ॥ वित्वं कर्कटकं पाठां पिष्टा पेयां विपाचयेत् ।
फलाम्लां यमकैभृष्टां तां दद्याद गुदजापहाम् ॥ .. अनुशतघृतं वातोल्वणे मन्दानलाभावे प्रयोजयेत्। तक्रपयोगाशिष आहहतानीत्यादि। तक्रेण हतानि गुदजानि न पुनविरोहन्ति। यतः भूमौ निषिक्तमपि तत् तक्रं तृणोपलं तद्भूमिगतं दहेत् । दीप्तकायाग्नेः पुरुषस्य शुष्काण्यांसि यद दहेत्, किं पुनस्तत्र वक्तव्यमिति। तक्रशुद्धषु स्रोतःसु यो रसः आहारजः सम्यगुपैति तेन रसेनास्य धातुना पुष्ट्यादिरुपजायते वातश्लेष्मविकाराणां शतश्चार्शीवद् विनिवर्तयेदिति । इति तक्रमयोगः॥३९॥ ___ गङ्गाधरः-पिप्पलीमित्यादि। शृङ्गवेरं शुण्ठी, अजाजी जीरकं, कारवी क्षुद्रकृष्णजीरकं, विल्वं शलाटु, कर्कटकं कर्कटशृङ्गी। सर्व समभागेन पिष्ट्वा मध्यवादुभयभागित्वेन पलाई नीला पिष्ट्वा प्रस्थोन्मितजले पोट्टली बड़ा प्रक्षिप्य दरदलिततण्डुलं जलात् षष्ठांशं शनकैः पचेत् यवागूयथा स्यात् । अत्राम्लफलं तिन्तिडिकादिकमनुरूपं दद्याद यथाम्ला स्यात् । ततो घृते (मिश्रितघृततले) भर्जयेत् सम्भाररूपेण सन्तलयेत्। एवं सिद्धां पेयां गुदजापहां मन्दतममन्दतरमन्देषु अग्निषु बलेषु च अधममध्यमोत्तमेषु यथासंख्यं ज्ञेयम् । भूमावित्यादि केचित् पठन्ति। शतमिति विंशतिः श्लेष्मविकारा अशीतिर्वातविकारैमिलित्वा विकाराणां शतम् ॥३७-३९॥
For Private and Personal Use Only
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
१४श अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् 1
एतैरेव खड़ान् कुर्य्यादेतश्च विपचेज्जलम् । एतरेव घृतं साध्यमर्शसां विनिवृत्तये ॥ ४० ॥ शटीपलाशसिद्धां वा पिप्पल्या नागरेण वा । दद्याद् यवागू' तक्राम्लां मरिचैरवचूर्णिताम् ॥ ४१ ॥ शुष्कमूलकयूषं वा यूषं कौलत्थमेव वा । दधित्थविल्वयूषं वा सकुलत्थमुकुष्टकम् ॥ ४२ ॥ छागलं वा रसं दद्याद घृतैरेभिर्विमिश्रितम् । लावादीनां फलाम्लं वा सतक ग्राहिभिर्युतम् ॥ ४३ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चक्रपाणि: --- विश्वं बालविल्वं फलैर्दाड़िमादिभिः ॥ ४० ॥ चक्रपाणिः - दधिस्थं कपित्थं प्राहीत्युक्तम् ॥ ४१-४३ ॥
दद्यात् । एतैरेव पिप्पल्यादिभिः फलाम्लान्तैः खड़ान यूषान् कुर्य्यात् । पलार्द्धमेषां जलप्रस्थे पत्त्वार्द्धते तस्मिन् काये मुद्रादिविदलानि कायात् अष्टादशांशमितानि पक्त्वा चतुर्थांशशेषं कुर्य्यात् । एवम् एतः पिप्पल्यादिभिः जलप्रस्थमक्षमात्ररर्द्धशेषं विपचेत् । एवमेतेः पिप्पल्यादिभिः कल्करेषामेव घृतापेक्षया चतुगुणकाथे घृतं साध्यम् । अर्शसां विनिवृत्तये इति खड़ादिषु त्रिष्वेव बोध्यम् ॥ ४० ॥
गङ्गाधरः- शटीत्यादि । शटीपलाशवीजाभ्यां कल्काभ्यां काथरूपाभ्यां वा सिद्धां यवागूं पेयां पिप्पल्या सिद्धां वा नागरेण सिद्धां वा तक्राम्लां मरिचनुरूपेश्वचर्णितामर्शसां विनिवृत्तये दद्यादिति पूर्वेणान्वयः ॥ ४१ ॥
गङ्गाधरः- शुष्केत्यादि । शुष्कमूलकसिद्धं यूपमथवा कौलत्थपूर्ण शुद्धम् । अथवा सकुलत्थमुकुष्टकं दधित्थविल्वसाधितं यूषं दद्यात् । अथवा छागलं मांसरसमेभिः शय्यादिभिर्यवागूयूषसाधनैः साधिते घृतैर्विमिश्रितं दद्यात् । अथवा सलावादीनां मांसरसं फलाम्लं दाडिमामलकाद्यम्लं सतर्क ग्राहिभिर्विव शलाटुपाठादिभिर्युतं दद्यात् ॥ ४२ ॥ ४३ ॥
For Private and Personal Use Only
२८८३
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२८८४
[ अर्शरितम्
चरक संहिता | रक्तशालिर्महाशालिः कलमो लाङ्गलः सितः । शारदः षष्टिकश्चैव स्यादन्नविधिरर्शसाम् । इत्युक्तो भिन्नशतामर्शसानां क्रियाक्रमः ॥ ४४ ॥ येऽत्यर्थं गाढशकुतस्तेषां वक्ष्यामि भेषजम् । सस्नेहः सक्तुभिर्युक्तां प्रसन्नां लवणीकृताम् । दद्यान्मत्स्यण्डिकां पूर्व भक्षयित्वा सनागराम् ॥ ४५ ॥ गुड़ सनागरं पाठां फलाम्लं पाययेच्च तम् । गुड़ घृतं यवचारं युक्तं वापि प्रयोजयेत् ॥ यमानी नागरं पाठां दाडिमस्य रसं गुड़म् । सतकलवणं दद्याद् वातवर्चोऽनुलोमनम् ॥ दुःस्पर्श केन विल्वेन यमान्या नागरेण च । एकैकेनापि संयुक्त पाठा हन्त्यर्शसां रुजम् ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
गङ्गाधर - पेयाद्यर्थं धान्यान्याह - रक्तशालिरित्यादि । अर्शसामनविधिरेभिरिति शेषः । इत्युक्त इति । त्रपणं पिप्पलीमूलमित्यादिभिरेतदन्ते योगः भिन्नशकुतामर्शसानां पुंसां क्रियाक्रम उक्तः ॥ ४४ ॥
मङ्गारः - ये वर्शसा अत्यर्थगादृशकृतस्तेषां भेषजमत ऊर्द्ध वक्ष्यामि । सस्नेह रित्यादि । स्नेहयुक्तयवादिसक्तुभिर्मिश्रितां सैन्धवादिभिर्लवणीकृत मन मदिरामत्यर्थगाढ़ शक्रुद्धोऽर्शसेभ्यः दद्यात् । पूर्वं सनागरां मत्स्य ण्डिक गुरमध्ये स्वयंजातहीभूतां भक्षयित्वा दद्यात् ॥ ४५ ॥
गङ्गाधरः- गुड़ मित्यादि । नागरं पाठां चूर्णीकृत्य गुड़ मिश्रयिला फलेन अम्लीकृत्य जलेन गोलयिता तं गाढ़शकृतमर्शसं पाययेत् । यवक्षारयुक्तं गुड़े घृतं मेलयिता वा प्रयोजयेत् । यमानीमित्यादि । यमान्यादीनि वर्णीकृत्य दाड़िमरसगुड़लवणतक्राणि मिश्रयित्वा तस्मै गाड़शकृतेऽर्शसाय दद्यात् । दुःस्पर्शकेनेत्यादि । दुःस्पर्शको दुरालभा । दुःस्पर्शकादिभिः सर्वैः संयुक्ता पाठा । दुःस्पर्शादिन के केनापि संयुक्ता पाठाऽर्शसां गाढ़शकतां रुजं हन्ति । चक्रपाणिः- रक्तशाल्यादयोऽन्नपाने विहिताः ॥ ४४ ॥ ४५ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अध्याय चिकित्सितस्थानम्।
म प्रागुक्तान् यमके भृष्टान् सक्तुभिश्चापचूर्णितान् । करञ्जपल्लवान् दद्याद वातवर्थोऽनुलोमनान् ।। मदिरां वा सलवणां सीधं सौवीरकं तथा। सगुड़ामभयां वाथ प्राशयेत् पौर्वभक्तिकीम् ॥ ४६ ।। पिप्पलीनागरक्षार-जीरकाजाजिधान्यकैः । फाणितेन च संयोज्य फलाम्लं साधयेद् घृतम् ॥ पिप्पली पिप्पलोमूलं चित्रको हस्तिपिप्पली। शृङ्गवेरयवक्षारौ तैः सिद्धं पाययेट् घृतम् ॥ चव्यकिाकसिद्धं का गुड़नारसमन्वितम् । पिप्पलीमूलसिद्धं का गुड़ वारसमन्वितम् ॥ पिप्पलीपिप्पलोमूलं दधिनागरधान्यकैः ।
सिद्धं सर्पिविधातव्यं वातकचोक्विन्धनुत् ॥ ४७॥ प्रागुक्तानित्यादि। दुःस्पशकादोन सनिककान् वा यमके तैलधृते भृष्टान् वातवर्धोऽनुलोमनान् दद्यात्। करञ्जपल्लवांश्व सक्तुभिरवचूर्णितान् यमके भृशान् दद्यात् । मदिरामित्यादि। सलवणां मदिरामित्येकयोगः। सीधु तथा सलवणं सौवीरश्च तथा सलवणम्। अथवा पौर्व भक्तिकी सगुडामभयां प्राशयेत् ॥४६॥
गङ्गाधर-पिप्पलीत्यादि। जीरकं क्षेत्रजोरमजाजी कृष्णजीरम् । फलाम्लं बदरादिफलम् । कापिता घृताद द्विगुणं फाणितमद्धावतितमिक्षरसं द्विगुणं दत्त्वा। पिप्पल्यादिधान्यान्तैः कल्कैघृतं साधयेत् । फलाम्लघृतम् ।। पिप्पलीत्यादि-शृश्वेश्यवक्षारान्तः कल्कश्चतुर्गुणतोयसिद्धं घृतं पाययेत् । पिपल्याचं घृतम् । ०। चव्येत्यादि। चव्यचित्रककल्कसिद्धं घृतं घृतात् पादिकगुड़यवक्षारसमन्वितं वा पाययेत्। अथवा पिप्पलीमूलकल्क
पाणिः- यमानी नागरमित्यादौ यमान्यादीनि समानि तक्रेण पेयानि। लवणं तावद् धावल्लवणरसता भवति ॥ ४६॥
वक्रमणि-पिपली मरेत्यादौ अपकमेव केचिद्धृतमिच्छन्ति। गुड़क्षारसमन्वितमित्यस ते सिदे गुड़ादीनां प्रक्षेप्यत्वं ज्ञेयम् । पिप्पलीपिप्पलीमूलमित्यादौ दधि द्रषं शेषाणां कलकत्वात् IPor
३६२
For Private and Personal Use Only
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८६६ चरक-संहिता। . अश्विकित्सितम्
चव्यं त्रिकटुकं पाठां क्षारं कुस्तुम्बुरूणि च । यमानीं पिप्पलीमूलमुभे च विसैन्धवे॥ चित्रकं विल्वमभयां पिष्टा सर्पिविपाचयेत्। शकूद्वातानुलोम्याथ जाते दनि चतुर्गुणे॥. प्रवाहिकां गुदभ्रशं मूत्रकृच्छ परिस्रवम् । गुदवंक्षणशूलञ्च घृतमेतद् व्यपोहति ॥४८॥
चव्याधघृतम्। नागरं पिप्पलीमूलं चित्रको हस्तिपिप्पली। श्वदंष्ट्रा पिप्पली धान्यं विल्वं पाठा यमानिका।। चाङ्गरोखरसे सर्पिः कल्करेतैर्विपाचयेत् । चतुर्गुणेन दध्ना च तद् घृतं कफवातनुत् ॥ अशंसि ग्रहणीदोष मूत्रकृच्छ्प्र वाहिकाम् । गुदभ्रशार्त्तिमानाहं घृतमेतद् व्यपोहति ॥ ४६॥
___ . नागरादिघृतम्। पिप्पलीनागरं पाठां श्वदष्ट्राश्च पृथक पृथक् ।
भागांस्त्रिपलिकान् कृत्वा कषायमुपकल्पयेत् ॥ सिद्धं पादिकगुइयवक्षारसमन्वितं घृतं पाययेत्। पिप्पलीत्यादि । अत्र दधि चतुर्गुणं शेषैः कल्कैः॥४७॥ ..
गङ्गाधरः-चव्यमित्यादि। अब दधि चतुगु णम्। जातं सुजातमिति बोध्यम् । चव्याध घृतम् ॥४८॥ .. गङ्गाधरः-नागरमित्यादि। नागरादिभिः कल्कः चतुगुणेन दशा तत्साहचर्याचतुर्गुणे चाङ्गेरीस्वरसे सपिर्विपाचयेत् । नागरादिघृतम् ।। ४९ ॥ ... गङ्गाधरः-पिप्पलीत्यादि। पिप्पल्यादीनि चखारि, एषां पृथक् पृथक
चक्रपाणिः-नागरमित्यादिके घृते घाङ्गेरीस्वरसस्यापि चातुर्गुयेन ; दमा चेति चकाराचातुर्गुण्यम् ॥ ४० ॥४९॥
For Private and Personal Use Only
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१४ी अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। २८८७
गण्डीरं पिप्पलीमूलं व्योषं चव्य सचित्रकम् । पिष्टा कषाये विनयेत् पूते द्विपलिकं पृथक् ॥ पलानि सर्पिषस्तस्मिंश्चत्वारिंशत् प्रयोजयेत् । चाङ्गेरीखरसं तुल्यं सर्पिषो दधि षड़ गुणम् ॥ मृद्वग्निना साधयेत् तत् सिद्धं सर्पिर्निधापयेत् । तदाहारे प्रयोक्तव्यं पाने प्रायोगिके विधौ ॥ ग्रहण्यर्थोविकारघ्नं गुल्महृद्रोगनाशनम् । शोषनीहोदरानाह-मूत्रकृच्छ्रज्वरापहम् ॥ कासहिकारुचिश्वास-सूदनं पार्श्वशूलनुत् । बलपुष्टिकरं वर्ण्यमग्निसन्दीपनं परम् ॥ ५० ॥
पिप्पल्यायघृतम् । सगुड़ां पिप्पलीयुक्तामभयां घृतभर्जिताम् । त्रिवृट्दन्तीयुतां वापि भक्षयेदानुलोमिकीम् ॥ विड वातकफपित्तानामानुलोम्येन निर्मले।
गुदेऽशासि प्रशाम्यन्ति पावकश्चाभिवर्द्धते ॥५१॥ त्रिपलिकान् भागानष्टगुणे जले पक्त्वा पादशेष कषायमुपकल्पयेत् । तस्मिन् कषाये पूते गण्डीरादीनां पृथग द्विपलिकान् भागान् कल्कान् विनयेत् । अत्र सर्पिपश्चवारिंशत् पलानि चाङ्गेरीस्वरसं सर्पिषस्तुल्यं चलारिंशत् पलानि प्रयोजयेत् । दधि च पिः षड़गुणं प्रयोजयेत्। तत् सर्च मृमिना साधयेत् । सिद्धं तत् सर्पिर्निधापयेत् । तत् सर्पिराहारेऽन्नादिषु प्रयोक्तव्यं प्रायोगिक पाने नित्यपानविधौ च प्रयोत्तव्यमिति । शेषमाशीः । घृतम् ॥५०॥
गङ्गाधरः-सगुहामित्यादि। घृतभर्जितामभयां गुपिप्पलीभ्यां युक्त्या युक्तां त्रिन्तीचूर्णयुतां वानुलोमिकी भक्षयेत् । विड़ वातेत्यादि तदाशीः ॥५१॥
पाणिः--पिप्पलोनागरमित्यादौ काथस्यानुक्तमानत्वात् स्नेहसमत्वम् । तेन द्वादशपलेऽपि काभ्यद्रव्ये सिप्रस्थं पानीयं दत्वा चत्वारिंशपलानि स्थाप्यानि । गण्डीरमित्यादिना कल्कः ॥ ५० ॥
For Private and Personal Use Only
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
REC
चरक संहिता |
[ अर्का
वर्हितित्तिरिलावानां रसानम्लान् सुसंस्कृतान् । दक्षाणां वर्त्तकानाञ्च दद्याद् विड़ वातसंग्रहे ॥ ५२ ॥ त्रिवृददन्तीपलाशानां चाङ्गेय्यश्चित्रकस्य च । यमके भर्जितं दद्याच्छाकं दधिसमन्वितम् ॥ उपोदिकां सराडुलीयं वीरो वास्तूकपल्लवान् । सुवर्चलां सलोणीकां यवशाकमवल्गुजम् ॥ अम्लिकां समहापत्रों काकमाचीं रुहां तथा । जोवन्तीश टिशाकश्च शाकं गृञ्जनकस्य च ॥ ददामि सिद्धानि यमकैर्भर्ज्जितानि च । धान्यनागर युक्तानि शाकान्येतानि दापयेत् ॥ ५३ ॥ गोधालावकमार्जार श्वाविदुष्ट्र गवामपि ।
कूर्म्मशल्लक योश्चैत्र साधयेच्छाकवद् रसान् ॥ ५४ ॥
गङ्गाधरः- वर्दीत्यादि । वर्धिप्रभृतीनां मांसरसान् वदरामलकादिभिरम्लेरम्लान् कृत्वा घृतादिना सुसंस्कृतान् विड़ वातसंग्रहे दद्यात् ॥ ५२ ॥ गङ्गाधरः - त्रिदित्यादि । त्रिवृदन्तीपलाशानां शाकं दक्तिमन्वितं यमके घृततैले भर्जितं दद्यात् । एवं चाङ्गेय्र्याः शाकं चित्रकस्य शाकश्च दद्यात् अर्शसाथ । अपराणि शाकान्याह - उपोदिकामित्यादि । उपोदिकादीनां शाकानि प्रत्येकं दधिदाड़िमसिद्धानि धान्यनागर चूर्णयुक्तानि यमके घृतवेले भर्जितानि दापयेत् । महापत्री गृहज्जम्बस्तस्याः पत्रम् ॥ ५३ ॥
गङ्गाधरः - गोधेत्यादि । यथोपदिकादीनां शाकानि साभ्येत् तथा गोधादीनां मांसस्य रसान् साधयेत् । दधिदाड़िमसिद्धान् धान्यवागरचूर्णयुक्तान् यमके भर्ज्जितान् कृत्वा दापयेत् । श्वाविच्छलकी च क्षुद्रहारभेदेन द्विधा शल्लकी ॥ ५४ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चक्रपाणिः - अनुलोमिकानि शाकान्याह - ( चिघुपर्णो नादीपर्णी जालन्धरं । सुवर्चला सूर्य्यार्ता | महापकः इयोनाकः । रोहापत्रमुदमशाकम् । दधिकदि
· संस्कारम् ॥ ५१-५४ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चिकित्सितस्थानम् । रक्तशाल्योदनं दयाद रसैस्तैर्वातशान्तये। ज्ञात्वा वातोत्तरं रुक्ष मन्दाग्निं गुदजातुरम् ॥ ५५ ॥ मदिरां शर्कराजातां सीधुं तक तुषोदकम्। अरिष्टं दधिमण्डं वा शृतं वा शिशिरं जलम् ॥ कण्टकार्या श्रुतं वापि शृतं नागरधान्यकः। अनुपानं भिषग् दद्याद वातवर्धोऽनुलोमनम् ॥ ५६ ॥ उदावतपरीता ये ये चात्यर्थ विरुनिताः। विलोमवाताः शूलास्तेिष्विष्टमनुवासनम् ॥ ५७ ॥ पिप्पली मधुकं बिल्वं शताहां मदनं वचाम् । कुष्ठं शटों पुष्कराख्यं चित्रकं देवदारु च ॥ पिष्ट्रा तैलं विपक्तव्यं द्विगुणक्षीरसंयुतम् ।
प्रशंसां मूढ़वातानां तच्छृष्ठमनुवासनम् ॥ गावर:-रक्तेत्यादि। एवं रसान् साधयिखा त रसै रक्तशाल्योदनम् अर्शसाय वातशान्तये दद्यात्। तदभोजनादनुपानं भिषक गुदातर वांतोत्तर रुक्ष मन्दाग्नि शाखा शर्कराजातमदिरादिकं वातवर्होनुलोमन दद्यात् । शर्कराजातां मदिरा सीधु दधिमण्डं दधिमस्तु । भृतं पर्क शिशिरं शीतीकृतं जलं कण्ट कार्या शृतं वा जलं नागरधान्यकैः शृतं वा जलम् ॥५५॥५६॥
गहापरः-उदावतेत्यादि। येसा उदावर्तपरीता ये चासा विरुक्षिता विलोमवाता अननुलोमवाताः शूलाश्चि तेष्वर्शसेष्वनुवासनमिष्टम् ॥ ५७॥ . गार:-येनानुवासनमिष्टं तदाह–पिप्पलीमित्यादि। पिपत्यादीनि एकादश द्रव्याणि तेलात् पादिकानि पिष्ट्वा कल्कीकृस्य द्विगुणक्षीरसंयुत द्विगुणमलच तैलं विपक्तव्यम्। चतुर्गुणद्रवव्यतिरिक्तस्नेहपाकामावात्
पाणिः-शार्करमिति शर्कराकृतम् अरिष्टं वक्ष्यमाणम् ॥ ५५-५७ ॥
• मदिरां शार्करं जातम् इति चक्रस्वीकृतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६९० चरक-संहिता।
अशाखाकारसतम् गुदनिःसरणं शूलं मूत्रकृच्छं प्रवाहिकाम् । कंटूररुपृष्ठदौर्बल्यमानाहं वक्षणाश्रयम् ॥ पिच्छालावं गुदे शोफ वातवचोविनिग्रहम् । उत्थानं बहुशो यच्च जयेत् तच्चानुवासनात् ॥ ५८ ॥ आनुवासनिकः पिष्टः सुखोष्णः स्नेहसंयुतैः । दाय॑न्तरौषधैदेह्याः स्तब्धाः शूना गुदेरुहाः॥ तैर्दिग्धाः प्रस्त्रवन्त्याशु श्लेष्मपिच्छां सशोणिताम् । कण्डूः स्तम्भः सरुक् शोफः स्तुतानां विनिवर्त्तते ॥ ५६ ॥ निरूह वा प्रयुञ्जीत सक्षीरं दाशमूलिकम् ।
समूत्रस्नेहलवणं कल्कयुक्तं फलादिभिः ॥ ६॥ अन्यत्र वाचनिकात्। उत्थानं प्रवाहिकावेगेण यच्च पुनःपुनर्वाप्रमोचनम्। शेषमाशीः॥५८॥ . गङ्गाधरः-अपरानुवासनमाह-आनुवासनिकरित्यादि। आनुवासनिकैः पिष्टैः स्नेहघृतादिसंयुतैः सुखोप्णरेतैः पूर्वोक्तः पिप्पलीमधुकादिभिः स्नेहयुक्तः मुखोष्णैः (दा दण्डविशेषेण) गुदेरुहा गुदजाः शुनाः स्तब्धाश्च देह्याः प्रलेप्या। तेरोषधैर्दिग्धाः ते गुदेरुहाः सशोणितां श्लेष्मपिच्छामाशु प्रस्रवन्ति। ततः स्र तानामर्शसां कपड़ादि विनिवर्तते ॥ ५९॥
गङ्गाधरः-निरुहं वेत्यादि। दाशमूलिकं काथं युक्त्या सक्षीरं गोमूत्रघृतादिस्नेहसैन्धवयुक्तं मदनफलादिभिः कल्कैयुक्तं वस्त्रपूतं ययाविधि निरुहं वा प्रयुञ्जीत ॥६॥
चक्रपाणिः-पिप्पल्यान तैले केचित् तन्त्रान्तरदर्शनात् तोयमपि चतुर्गुणं वदन्ति । तब तन्वान्तरोक्तयोगान्तरमेव पश्यामः ॥ ५ ॥
चक्रपाणिः-आनुवासनिकैरिति अनुवासनतैलसाधनार्थ युक्तैः पिप्पल्यादिभिः। पड़ विरेचनशताश्रितीयोक्तानुवासनोपदर्शककषायग्रहणप्रतिषेधार्थ दावन्तैरिति विशेषणभूतानि तानि दार्चन्तेनोक्तान्येव गृह्यन्ते ॥ ५९॥
चक्रपाणिः-दाशमूलिकमिति दशमूलकषाययुतम्। फलादिभिरिति मदनफलादिभिर्वथा. स्थापनयौगिकः ॥ ६॥
For Private and Personal Use Only
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ivश अध्यायः) चिकित्सितस्थानम्। २८६१
हरीतकीनां प्रस्थाई प्रस्थमामलकस्य च। स्यात् कपित्थाद् दशपलं पलाद्धेनेन्द्रवारुणी छ । विडङ्ग पिप्पली लोध्र मरिचं सैलबालुकम् । द्विपलांशं जलस्यैतञ्चतुर्दोणे विपाचयेत् ॥ . द्रोणशेषे रसे तस्मिन् पूतै शोते समावपेत् । गुडस्य द्विशतं तिष्ठेत् तत् पक्षं घृतभाजने ॥ पक्षादूद्धं भवेत् पेया ततो मात्रा यथाबलम् ।। अस्याभ्यासादरिष्टस्य गुदजा यान्ति संक्षयम् । ग्रहणोपाण्डुहृद्रोग-प्लीहगुल्मोदरापहः । कुष्ठशोथारुचिहरो बलवर्णाग्निवर्द्धनः॥ सिद्धोऽयमभयारिष्टः कामलाश्वित्रनाशनः । क्रिमिग्रन्थ्यब्बेदव्यङ्ग-राजयक्ष्मज्वरान्तकृत् ॥६१ ॥
अभयारिष्टः। गङ्गाधर:-हरीतकानामित्यादि। अस्थिहीनानां हरीतकीनां प्रस्थाईम् अष्टपलमामलकस्य च प्रस्थं पोड़शपलं कपित्थशस्याद दशपलम्। इन्द्रवारुणी पलान युक्ता। विगादीनां प्रत्येकं द्विपलांशमेतत् सर्वं जलस्य चतुर्दोणे षट्पञ्चाशदुत्तरद्विशतशरावे विपाचये। तस्मिन् रसे द्रोणशेषे चतुःषष्टिः शराबशेषे पूते शीते सति तत्र पुरातनगुडस्य द्विशतं पलं पञ्चविंशतिशरावे विनिक्षिपेत् । तत् सव्वं घृतभाजने पक्ष तिष्ठेद्वद्यः स्थापयेत् । पक्षाद्ध ततो यथाबलं मात्रा पेया भवेत्। अस्यारिष्टस्याभ्यासाद गुदजाः संक्षयं यान्ति। सिद्धोऽयमभयारिष्टो ग्रहण्याद्यापहः कुष्ठादिहरो बलवर्णवद्धनः कामलादिनाशनः क्रिम्याद्यन्तकृत् । अभयारिष्टः ॥ ६१ ।।
पाणिः-हरीतक्यादिना अभयारिष्टादयः पञ्चारिष्टा उच्यन्ते ॥ ६१॥ . * "पलानेन्द्रवारुणी" इत्यत्र "ततोऽर्दा चन्द्रवारुणी" इति चक्रतः पाठः। वागभस्तु "प्रस्थं पात्रा वशपलं कपित्थानो ततोऽतः। विशालाम्-" इत्याह। अयन्तु पाठः
वृन्दसम्मतः।
For Private and Personal Use Only
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२८६२
चरक संहिता |
दन्तीचित्रकमूलानामुभयोः पञ्चमूलयोः । भागान् पलांशानापोथ्य जलद्रोणे विपाचयेत् । त्रिपलं त्रिफलायाश्च दलानां तत्र दापयेत् । रसे चतुर्थशेषे तु पूते शोते समावपेत् ॥ तुलां गुड़स्य तत् तिष्ठेन्मासाद्धं घृतभाजने । तन्मात्रया पिबेन्नित्यमर्शोभ्योऽपि प्रमुच्यते ॥ ग्रहणीपागडुरोगघ्नं वातवर्थोऽनुलोमनम् । दीपनञ्चारुचिघ्नञ्च दन्त्यरिष्टमिमं विदुः ॥ ६२ ॥ दन्त्यरिष्टः ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
हरोतकीफलप्रस्थं प्रस्थमामलकस्य च । विशालाया दधित्थस्य पाठाचित्रकमूलयोः ॥ द्वे द्वे पले समापोथ्य द्विद्रोणे साधयेदपाम् । दादावशेषे पूते च रसे तस्मिन् प्रदापयेत् ॥
[ अर्शविकित्सितम् -
मानधरः- दन्तीस्थादि । दन्तीमूलचित्रक मूलदशमूलानां प्रत्येक पलांशाम् मागानापोध्य कुयिता जलद्रोणे विपाचयेत् । तत्र पाककाले त्रिफलाया प्रत्येक दला. त्रिपल दापयेत्। पाके कृते चतुयांशशेष रसे पूते शीते च पुराणगुहस्य तुलां प्रदापयेत्। घृतभाजने मासार्द्ध पक्ष तत् तिष्ठेद्वैद्यः स्वापयेत् । मात्रया तन्नित्यं पिबेत् । शेषमाशीः । दन्त्यरिष्टः ॥ ६२ ॥
गङ्गाधरः- हरीतकीफलेत्यादि । हरीतकीफलस्यास्थिरहितस्य मस्थम् आमलकस्य फलस्य च प्रस्थं विशालादीनां प्रत्येक द्वे द्वे पले समापोथ्य कुट्टयित्वा जलस्य द्विद्रोणे साधयेत् पादशेषे द्वात्रिंशच्छरावे शेषे पूर्त शोते
फिलाया इति मिलितसिफलस्या एवं पलक्यम्, निर्देशत्व मानप्रधानत्वात् ।
For Private and Personal Use Only
(तर एक का ) ॥ ६२ ॥
चक्रपाणि - हरीतकीत्यादौ फलशब्देन निरस्थिहरीतका ग्राहयति, किन्तु जंतूक
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१४श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
२८६३ गुड़स्यैकां तुलां वैद्यस्तत् स्थाप्यं घृतभाजने। पक्षस्थितं पिबेद पक्वं ग्रहण्यर्थोविकारनुत् ॥ हृत्पाण्डुरोगं प्लीहानं कामलां विषमज्वरम् । वर्धोमूत्रानिलकृतान् विबन्धानग्निमाईवम् ॥ कासं गुल्ममुदावतं फलारिष्टो व्ययोहति । अग्निसन्दीपनो हेष कृष्णात्रयेण भाषितः॥ ६३॥
फलारिष्टः। दुरालभायाः प्रस्थन्तु वासायाचित्रकस्य च। अभयामलकानाञ्च पाठाया नागरस्य च ॥ दन्याश्च द्विपलान् भागान् जलद्रोणे विषाचयेत् । पादावशेषे शीते च पूते तस्मिन् सिताशतम् ॥ दत्त्वा कुम्भे दृढ़े स्थाप्यं मासाद्धं घृतभाविते। प्रलिप्ते पिपलीचव्य-प्रियङ्गुमधुसर्पिता ॥ तस्य मात्रां विवेत् काले शार्करस्य यथाबलम् । अशांसि ग्रहणीदोषमुदावर्त्तमरोचकम् ॥ शकुन्मूत्रानिलोद्गार-विबन्धाननिमार्दवम् । हृद्रोगं पाण्डुरोगञ्च सबमेतेन साधयेत् ॥ ६४ ॥
शार्करारिष्टः।। पुराणगुइस्य तुला वैद्यः प्रदापयेत् । घृतभाजने पक्षं स्थित कालपक्वं पिबेत् । शेषमाशीः। फलारिष्टः॥३॥ ___ गङ्गाधरः-दुरालभेत्यादि। दुरालभावासाचित्रकाणां प्रत्येकं प्रस्थम्, अभयादीनां दन्त्यन्तानां द्विपलान् भागान् नीखा जलद्रोणे विपाचयेत्। पादशेषे शीते वस्त्रंण पूतं च तस्मिन् काथे सिताशतं शर्करापलशतं दत्त्वा घृतभाविते पिप्पल्यादिना लिप्ते दृढ़े कुम्मे मासाद्धं तत् स्थाप्यम्। तस्य भनाईमुच्यते ; तेन हरीतकीप्रस्थार्द्धम् । अयं हि योगो द्विगुणमानेन यथा फलद्विप्रस्था काथो द्विगुणा आमलककपित्थपाटन्द्राः सहचित्रका गुडस्य च शतद्वयम्" तत्र पठितः ॥६३ । ६४॥
३६३
For Private and Personal Use Only
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
२८६४
www.kobatirth.org
•
चरक संहिता |
B
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[
नवस्यामलकस्यैकां कुर्य्याज्जर्जरितां तुलाम् ।
• कुड़वांशाश्च पिप्पल्यो विङ्कं मरिचं तथा ॥ यवासः पिप्पलीमूलं क्रमुकं चव्य चित्रकौ । मञ्जिष्ठा नालुकं लोभ पलिकान्युपकल्पयेत् ॥ कुष्ठं दारुहरिद्रा च सुराह्नः शारिवाद्वयम् । मुस्तमिन्द्राहयञ्चैव कुर्य्यादर्द्धपलोन्मितान् ॥ चत्वारि नागपुष्पस्य पलान्यभिनवस्य च । द्रोणाभ्यामम्भसो द्वाभ्यां साधयित्वावतारयेत् ॥ द्रोणावशेषं पूते च शीते तस्मिन् प्रदापयेत् । मृोकायादकरसं शीतं निर्व्यूह सम्मितम् ॥ शर्करायाश्च भिन्नाया दद्याद् द्विगुणितां तुलाम् । कुसुमस्य रसस्यैकमर्द्धप्रस्थं नवस्य च ॥
अगासीत्यादिनाशी' ।
शार्करस्यारिष्टस्य मात्रां यथावलं काले पिवेत् । शार्करारिष्टः ॥ ६४ ॥
गङ्गाधरः- नवस्येत्यादि । नवस्य परिणतार्द्रस्यामलकस्य तुलामेकां कुयितास्थीनि त्यक्त्वा जर्जरितां कुर्य्यात् । पिप्पल्यः कुड़वांशाः । विहङ्गादीनां लोध्रान्तानां पलिका भागाः । कुष्ठादीनामर्द्ध पलभागाः । अभिनवनागकेशरपुष्पस्य चत्वारि पलानि सब्बैमिदं कुयित्वाम्भसो द्वाभ्यां द्रोणाभ्यां साधयित्वा द्रोणावशेषेऽवतारयेत् । तस्मिन् काथे पूते शीते च मृद्वीकाया झादकस्य षोड़शशरावस्य रर्स कार्थं द्वाभ्यां जलद्रोणाभ्यां मुद्रीकापोशशरावं पक्त्वार्द्धशेषे पूर्ध्वनिय्र्यह सम्मितं द्रोणमितं शीतं प्रदापयेत् । शर्करायाश्च भिन्नायास्तस्मिन् काथे गोलिताया द्विगुणितां तुलां तुलाद्वयं प्रदापयेत् । नवस्य कुसुमरसस्य मधुन एकं प्रस्थम्
चक्रपाणिः - क्रमुकं पूगः पट्टिकालोध वा । सुराह्वा गोरक्षकर्कटिका । अa यद्यपि भामलकादिद्रव्यद्वपादकमानं भवति तत्र व सामान्यपरिभाषयैव द्विद्रोणजलदानम् भ• होणावस्थानञ्च लभ्यते, तथापि स्पष्टार्थ जलक्वाथाभिधानं ज्ञेयम् । मृद्वीकायादकमिति वचन
For Private and Personal Use Only
अर्शचिकित्सितम्
कुड़वांशं विडङ्गानि पिप्पलीमरिचानि च । पाठां मूलञ्च पिप्पल्याः क्रमुकं जन्यचिवको । ·· सुराह्नां शारिवाद्वयम् । इन्द्रा भद्रमुस्तञ्च इति चक्रसम्मतः पाठः ।
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१४श अध्यायः]
१४श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। २८९५
त्वगेलाप्रवपत्राम्धु-सेव्यक्रमुककेशरान् । चूर्णयित्वा च मतिमान् कार्षिकानत्र चावपेत् ॥ तत् सव्वं स्थापयेत् पक्षं सुचौधे घृतभाजने । प्रलिप्ते सर्पिषा किञ्चिच्छर्करागुरुधूपिते ॥ पक्षादूर्द्ध मरिष्टोऽयं कनको नाम विश्रुतः। पेयः स्वादुरसो हृद्यः प्रयोगाद् भक्तरोचनः ।। अशांसि ग्रहणोदोषमानाहमुदरं ज्वरम्। हृत्पाण्डुरोगं श्वय, गुल्मं वचर्चाविनिग्रहम् ॥ कासं श्लेष्मामयांश्चोग्रान् सर्वानेवापकर्षति । बलीपलितखालित्यं दोषजन्तु व्यपोहति ॥ ६५ ॥
__ कनकारिष्टः। पत्रभङ्गोदकैः शौचं कुर्य्यादुष्णेन वाम्भसा।
इति शुष्काशंसां सिद्धमेतदुक्तं चिकित्सितम् ॥ ६६ ॥ अर्द्धमस्थञ्चेति साद्धप्रस्थं षट्शरावं प्रदापयेत्। खगादीनां प्रत्येक कार्षिकांश्चर्णयिखात्र चावपेत् क्षिपेत्। तत्सबमेकीकृत्य सर्पिषा प्रलिप्से · शर्करागुरुभ्यां किश्चिद्ध पिते घृतभाजने सुचौक्षे पक्षं स्थापयेत् । शेषं स्फुटार्थम्। बल्यादिकं दोषजं व्यपोहति, न तु वाद्ध क्यकालजमिति । कनकारिष्टः॥६५॥
गङ्गाधरः-पत्रेत्यादि। शुष्कासो जनः शौचं मलोत्सर्गानन्तरं जलशौचं कर्म पत्रभङ्गोदकैरोन्नद्रव्यकृतद्रवमिश्रितोदकैः कुर्यात् उष्णेनाम्भसा वा कुर्यात् । इत्येतच्छुष्कार्यसां सिद्धं चिकित्सितमुक्तम् ॥६६॥ होणद्वयं जलं दत्त्वा क्वाथसमं दर्शयति । अन्ये तु द्राक्षास्वरसतुल्यद्रवा इति व्याख्यानं कृतवन्तः । उक्तं हि जतूकर्णे-धात्रीतुला कौडविकं पिप्पली मरिचं कृमिनम् अजपुष्पं द्विनिशा सुरदार धनकुष्ठं पलिकम् । पलिकं पाठातिल्वकग्रन्थिकबालुकक्रमुकं विल्वं साग्नीकं पाक्यद्राक्षाद्वयञ्च पृथक पृथक कायौ विमिश्रितौ । द्वौ सितातुले द्वे मधु द्विकुड़वञ्च इत्यादि । अवापि च सामान्यपरिभाषा पकारोक्तमामसमाना एव। भिनाया इति चूर्णीकृताया। कुसुमस्य रसो मधु ॥ ६५। ६६ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८६६
चरक-संहिता। [ अश्चिकित्सितम् चिकित्सितमतः सिद्धं स्त्राविणां संप्रचक्ष्यते। तत्रानुबन्धो द्विविधः श्लेष्मणो मारुतस्य च ॥ ६७॥ विट श्यावं कठिनं रुक्षश्चाधोवायुर्न वर्त्तते । तनु चारुणवर्णश्च फेनिलञ्चास्सैगर्शसाम् ॥ कटारुगुदशलञ्च दौर्बल्यं यदि चाधिकम् । तत्रानुबन्धो वातरय हेतुर्यदि च रुक्षणम् ॥ ६८॥ शिथिलं श्वेतपीतञ्च विट स्निग्धं गुरु शीतलम् । यद्यर्शसां घनश्चास्मृक् तन्तुमत् पाण्डु पिच्छिलम् ॥ गुदं सपिच्छं स्तिमितं गुरु स्निग्धश्च कारणम् । श्लेष्मानुबन्धो विज्ञ यस्तत्र रक्तार्शसां बुधः ॥ ६६ ॥ शीतं निग्धं हितं वाते शीतं रुवं कफानुगे। चिकित्सितमिदं तरमात् संप्रधाऱ्या प्रयोजयेत् ॥ ७० ॥ गङ्गाधरः-चिकित्सितमित्यादि। अतः परं स्राविणां रक्तस्राविणामशसां सिद्धं चिकित्सितं प्रचक्ष्यते। तत्र साविष्वःसु द्विविधोऽनुबन्धः । श्लेष्मणोऽनुबन्धो वातस्यानुबन्धश्च । पित्तस्यारम्भकवादनुबन्ध्यत्वं न खनुबन्धखमिति ॥ ६७॥
गङ्गाधरः–तयोर्लक्षणमाह-विट् श्यावमित्यादि । विहिति विषशब्दः स्त्री. नपुंसकयोः। अर्शसामसम् च तनु च अरुणवर्ण फेनिलञ्च ॥६८॥ ___ गङ्गाधरः-- श्लेष्मानुवन्धलक्षणमा:-शिथिलमित्यादि। शीतलमित्यन्तं विविशेषणम् । पिच्छिलान्तमसाविशेषणम् । सपिच्छादिद्वयं गुदा विशेषणम् ॥ ६९ ॥ __गङ्गाधरः-तत्र चिकित्सासूत्रमाह-शीतमित्यादि। वाते वातानुबन्धे स्राविण्यशसि शीतं स्निग्धश्च वस्तु हितम्। पित्तरक्ताधिक्याच्छीतं वातानुबन्धात् स्निग्धं हितमिति मिलितं शीतस्निग्धं हितं न तु पृथक् । एवं कफानुगे शोतं रुक्षं हितम्। वाते कफे च शीतं विरोध्यपि पित्त
चक्रपाणिः-संप्रति अर्शसा वातानुबन्धं लक्षणच दर्शयित्वा भिन्नां चिकित्सामाह-त्राविणामित्यादि। अत च तन्त्रे पित्तजस्येव रक्तजान्यांसि दृष्टस्रावयुक्तानि ज्ञेयानीति ॥ ६७॥ ..
चक्रपाणिः-विट श्यावमिति निर्देशात् विशब्दो नपुंसकलिङ्गोऽप्यस्तीत्युचीयते ॥ ६८-७०॥
For Private and Personal Use Only
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५श अध्यायः चिकित्सितस्थानम्। २८६७
पित्तश्लेष्माधिक मत्वा शोधनेनोपपादयेत् । स्रवणश्चाप्युपेक्षेत लङ्घनैर्वा समाचरेत् ॥ ७१ ॥ प्रवृत्तमादावोभ्यो यो निगृह्णात्यबुद्धिमान् । शोणितं दोषमलिनं तद् रोगान् जनयेद् बहून् । रक्तपित्तं ज्वरं तृष्णामग्निसादमरोचकम् । कामलां श्वय, शूलं गुदवङ्क्षणसंश्रयम् ॥ कण्डाकोठपिड़काः कुष्ठं पाण्डाह्वयं गदम् । वातमूत्रपुरीषाणां विबन्धं शिरसो रुजम् ॥ स्तैमित्यं गुरुगात्रत्वं तथान्यान् रक्तजान् गदान् ।
तस्मात् खते दुष्टरक्त रक्तसंग्रहणं हितम् ॥ ७२ ॥ रक्ताधिक्यात् तद्धितवादविरोधि। तस्मात् तद्धितखादिदं चिकित्सितं सम्प्र. धार्य प्रयोजयेत् ॥ ७० ॥ __ गङ्गाधरः-पित्तश्लेष्मेत्यादि । अर्शः पित्तश्लेष्माधिकं मला शोधनेन वमनविरेचनेनोपपादयेत् । स्रवणं वा रक्तस्य उपेक्षेत न संगृह्णीयात् । लङ्घनैर्वा यथार्ह समाचरेत् ॥ ७१॥ _गङ्गाधरः-आदौ रक्तस्य संग्रहे दोपमाह-प्रत्तमित्यादि । अर्शीभ्यः प्रवृत्तं दोषमलिनं शोणितं यस्त्वबुद्धिमान् वैद्य आदौ निगृह्णाति, तनिगृहीतं दोषमलिनं शोणितं बहून् रोगान् जनये ; तस्मात् स्रवणमुपेक्षेत। यान् रोगान् जनयेत् तानाह-रक्तपित्तमित्यादि। गुदवङ्क्षणसंश्रयं शूलं गुदे वङ्क्षणे च शूलम् । अरुणः। पाड़ायं गदं पाएर रोगम् । तथ.न्यान् रक्तजान् गदान् रक्तपदोषोक्तान्। तस्मादादो स्रवद्रक्त निग्रहे रक्तपित्तादिरोगजननादादो रक्तस्रवणोपेक्षया दुष्टरक्ते स्र ते सति रक्तसंग्रहणं हितम् ॥ ७२ ॥ चक्रपाणिः-मलिनमित्यत्यर्थदृष्टम् ॥ ७१।७२ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८१८
चरक संहिता। [अशचिकित्सितम हेतुलक्षणकालज्ञो बलशोणितकालवित् । कालं तावदुपेनेत यावन्नात्ययमाप्नुयात् ॥७३॥ अग्निसन्दीपनार्थश्च रक्तसंग्रहणाय च । दोषाणां पाचनार्थश्च परं तिक्तरुपाचरेत् ॥ ७४ ॥ यत् तु प्रक्षीणदोषस्य रक्तं वातोल्वणस्य च। वर्त्तते स्नेहसाध्यं तत् पानाभ्यङ्गानुवासनैः॥ ७५ ॥ यत् तु पित्तोल्वणं रक्तं घमकाले प्रवर्तते। स्तम्भनीयं तदेकान्तान्न चेद वातकफानुगम् ॥ ७६ ॥
गङ्गाधरः—यदि दुष्टरक्तस्रवणमुपेक्षेत ततश्च स ते दुष्टरक्त कस्य संग्रहणं कुर्यादित्यत आह-हेखित्यादि। यो वैद्यो हेखादिशः बलादिवित् स तावत्कालं रक्तमुपेक्षेत यावत्कालं रक्तस्रवेण पुमानत्ययं नाप्नुयात् । निःशेषेण दुष्टरक्तस्रवणे यद्यत्ययः स्यात् तदा मागत्ययाद रक्तसंग्रहण हितमिति ॥७३॥ ___ गङ्गाधरः-स्र ते दुष्टे रक्ते प्रागत्ययात् केन रक्तं संगृहोयादित्यत आहअग्रीत्यादि। स तदुष्टरक्तशेषरक्तसंग्रहणार्थ परमुत्कृष्टं यथा स्यात् तथा तिक्तैर्द्रव्यैरुपाचरेत् ॥ ७४॥
गङ्गाधरः-तत्र विशेषमाह-यत्त्वित्यादि। प्रक्षीणदोषस्य वातोल्वणस्य च यत् तु रक्तं प्रवर्त्तते, तद्रक्तं स्नेहसाध्यं स्नेहस्य पानाभ्यङ्गानुवासनः कर्मभिः साध्यम् ॥ ७५॥
गङ्गाधरः-यत् तु इत्यादि। यत् तु पित्तोल्वणमर्शसो रक्तं धर्मकाले ग्रोष्मकाले प्रवर्त्तते, तच्चेद् वातकफानुगं न स्यात् तदा खल्वेकान्तात् तद्रक्त स्तम्भनीयमत्ययभयात् ॥ ७६॥
चक्रपाणिः-हेत्वादिविशेषणेन स्रावस्योपेक्षा कार्येति सूचयति ॥ ७३ । ७४ ॥
चक्रपाणिः-वर्त्तते इति प्रवर्तते चेत् बातेऽनुबले स्नेहनं कफेऽनुबले तु उपेक्षणं वा लनादि कार्यमिति वा भावः ॥ ७५। ७६॥
For Private and Personal Use Only
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१४वा अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
रहहं
कुटजत्वनिर्यूहः सनागरः स्निग्धो रक्तसंग्रहणः । त्वग् दाड़िमस्य तद्वत् सनागरश्चन्दनरसश्च ॥ चन्दनकिराततिक्तधन्वयवासाः सनागराः क्वथिताः । रक्तार्शसां प्रशमना दाव्र्वत्वगुशीर निम्बाश्च ॥ सातिविषा कुटजत्वक्फलञ्च रसाअनं मधुयुतानि । रक्तापहानि दद्यात् पिपासवे तण्डुलजलेन ॥ ७७ ॥ कुटजत्वचो विपाचयं पलशतमात्र महेन्द्रसलिलेन । यावत् स्यादर्द्धरसं तद् द्रव्यं पूतो रसस्ततो ग्राह्यः ॥ मोचरसः ससमङ्गः फलिनी च पलांशिकैस्त्रिभिस्तैश्च । वत्सकवीजं तुल्यं चूर्णीकृतमत्र दातव्यम्
गङ्गाधरः - केन स्तम्भनीयमित्यत आह - कुटजत्वगित्यादि । सनागर' स्निग्धो नागरचूर्णप्रक्षेपयुक्तः कुटजत्वङ निर्यूहः स्निग्धः रक्तसंग्रहणः । पित्तं सस्नेहं तदुल्बणवाद् रक्तश्च स्निग्धं तत् संग्रहणः कुटजखनिय्यू हो रौक्ष्यात् । दाड़िमस्य त्वक्कुतो नियूंहो नागरचणंयुक्तस्तद्वत् रक्तसंग्रहणः । चन्दनरस सनागरस्तद्वत्। चन्दनं रक्तचन्दनम् । चन्दनेत्यादि । चन्दनादयअत्वारः कथिताः । दानवगुशीर निम्त्रास्त्रयः कथिताः । सातिविषेत्यादि । अतिविषादिरसाञ्जनान्तानि चूर्णीकृत्य मधुयुतानि रक्तापहानि लेहविधया दद्यात् । पिपासवे तु तण्डुलजलेन मधुयुक्तान्येव दद्यात् ॥ ७७ ॥
गङ्गाधरः- कुटजेत्यादि । कुटजस्य वचः पलशतमाईमशुष्कं महेन्द्रसलिलेन द्रोणमितेन विपाच्यं तद् द्रव्यं यावदर्द्धरसमद्रोणावशिष्टं स्यात् । ततः पूतोऽर्द्ध द्रोणरसो ग्राह्यः । अत्राद्रोणे कुटजल से मोचरसादिभिस्त्रिभि प्रत्येकं पलांशिकैश्चूर्णितैस्तुल्यं त्रिपलपरिमितं चूर्णीकृतं वत्सकवीजं दातव्यम् ।
चक्रपाणिः - सनागरः ईषन्नागरः । स्निग्धस्य रक्तस्य संग्रहणः । तद्वदिति पूर्वयोगफल विधिञ्च दर्शयति ॥ ७७ ॥
अष्टभागावशे
चक्रपाणिः – कुटजत्वगित्यादौ पलशतं तुलाः जलद्रोणेन साध्यम् । कषायो ग्राह्यः । तन्त्रान्तरेऽप्युक्तम्- द्रोणेऽम्भसः पलशतं कुटजत्वचो ऽष्टमागमिति । मेघसलिल म्
For Private and Personal Use Only
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६००
चरक-संहिता। ( সহাঁখ্রিক্ষিকের पूतोत्कथितः सान्द्रः सरसो द/प्रलेपनो ग्राह्यः । मात्राकालोपहिता रसक्रियैषा जयल स्टकलावम् ॥ छगलीच्यसा युक्ता पेया मण्डेन वा यथाग्निबलम् । जीणौषधश्च शालीन् पयसा छागेन भुञ्जीत ॥ रक्ताशांस्यतिसारं रक्त सास्टग्जो निहन्त्याशु । बलवच्च रक्तपित्तं रसक्रियैषा जयत्युभयभागम् ॥७॥
कुटजादिरसक्रिया। नोलोत्पलं समङ्गा मोचरसश्चन्दनं तिला लोध्रम् । पीत्वा छगलीपयसा भोज्यं पयसैव शाल्यन्नम् ॥ छगलीपयः प्रयुक्तं निहन्ति रक्तं सवास्तुकरसञ्च। धन्वविहङ्गमृगाणां रसो निरम्लः कदम्लो वा ॥
तत् पुनः पूतोत्कथितः पकः सान्द्रः सरसः कुटजकाथो दर्वीप्रलेपनो घट्टनदण्डप्रलेपयोग्यो ग्राह्यः अवतार्यः। मात्राकालोपहिता खल्वेषा रस. क्रियाऽमुकलावं जयति। मात्रा चात्र यथाग्निबलं छगलीपयसा मण्डेन वा पेया। जीणौषधश्चायमर्शसः छागेन पयसा शालीनोदनान् भुञ्जीत। शेषमाशीः। कुटजादिरसक्रिया॥७८॥ ___ गङ्गाधरः-नीलोत्पलमित्यादि । समङ्गा मञ्जिष्ठा । नीलोत्पलादिलोधान्तं पिष्टा छगलीपयसा पीखा शाल्यन्नं छगलीपयसैव भोज्यम्। छगलीत्यादि। मयुक्तं सवास्तुकरसञ्च छगलीपयो निहन्ति रक्तमित्याशीः। धन्वदेशजानां विहङ्गानां मृगाणाञ्च रसोऽनम्लो दाडिमादिभिः कदम्ल ईषदम्लो वा निहन्ति
आन्तरिक्षं जलम् । दा/प्रलेपो ग्राह्य इति यस्यामवस्थायां दा/प्रलेपो भवति तस्लामव. तारणीयः। उभयभागरक्तपित्तस्यासाध्यत्वादुभयभागशब्देन केवलो गन्धेष्यते। तापि भधोगस्य याप्यत्वात् तत् प्रतियापनमेवेह निहन्यादिति पदेनोच्यते ॥ ७८
चक्रपाणिः--कदम्ला ईषदम्लः ॥ ७९ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१४श अध्यायः चिकित्सितस्थानम्। २६०१
पाठां वत्सकवीज रसाञ्जनं नागरं यमान्यश्च। विल्वमिति चासैश्चूर्णितानि पेयानि सशूलेषु । दार्वी किराततिक्तं मुस्तं दुःस्पर्शकश्च रुधिरघ्नम् ॥ ७ ॥ रक्तेऽतिवर्तमाने शुले च घृतं विधातव्यम् । कुटजफलकल्कैः ॐ केशरनीलोत्पललोध्रधातकीकल्कैः। सिद्धं घृतं विधेयं शूले रक्तार्शसां भिषजा ॥ सर्पिः सदाडिमरसं सयावशूकं शृतं जयत्याशु । रक्त सशूलमथवा निदिग्धिकादुग्धिकासिद्धम् ॥८॥ लाजापेया पीता चुक्रीकाकेशरोहालैः सिद्धा। . हन्यश्वस्तस्रावं तथा बलापृश्निपीभ्याम् ॥ ... होवेरविल्वनागरनिय्यू हसाधितां सनवनीताम् ।
वृनाम्लदाडिमाम्लामम्लीकाम्लां सकोलाम्लाम् ॥ रक्तमित्याशीः। पाठामित्यादि। पाठादीनि षट् विल्वान्तानि चूर्णितानि सशुलषु साविष्वर्शसैलेन पेयानि। दार्चीत्यादि। दाादिचतुष्क चूणितं रुधिरघ्नं पेयम्। अतिवर्तमाने रक्त शूले चैभितं विधातव्यम् । अथवा वक्ष्यमाणं घृतं विधातव्यम् ॥ ७९ ॥
गङ्गाधरः-कुटजेत्यादि। कुटजफलादिभिः षड्भिः कल्कैः (कुटजफलकल्करेकम्, द्वितीयं केशरादिभिः कल्करिति कचित् पाठः ) चतुगु णे जले सिद्धं घृतं रक्तासां शृले भिषजा विधेयम्। सर्पिरित्यादि। सदाडिमरसं दाडिमफलखककाथचतुर्गुणं सयावशूक पादिकयवक्षारकल्क शृतं सर्पिराशु सशुलं रक्तमर्शसां जयति ॥८॥
गङ्गाधरः-लाजेत्यादि। चुक्रीकादिभिरर्द्धभृततोये सिद्धा लाजानां पेया पीता असतावमाशु हन्ति । तथा बलापृश्निपर्णीभ्यां सिद्धा लाजा पेया पीताऽत्रस्रावमाशु हन्ति । हीवेरेत्यादि। हीवेरादीनां त्रयाणां निय्य हे शालितण्डुलान् चक्रपाणिः-कृठजफलवरकशब्देन च त्वगुच्यते। सदाडिमरसमित्यत्र सिद्धं सर्पिः ॥ ८ ॥ • फुटजफलकल्कः इत्यस कुटजफलदल्क... करुकः इति चक्रेण पठ्यते ।
३६४
For Private and Personal Use Only
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक-संहिता। [अर्शश्चिकित्सितम् गृञ्जनकसुरासिद्धां दद्याद यमकेन भर्जितां पेयाम् । रक्तातिसारशूलप्रवाहिकाशोफनिग्रहणीम् ॥१॥ काश्मर्यामलकानां सकर्बुदारफलाम्लानाम् । गृञ्जनकशाल्मलीनां दुग्धिकानां चुक्रिकाणाश्च ॥ न्यग्रोधशुङ्गाकानां खड़ांस्तथा कोविदारपुष्पाणाम् । दध्नः सरेण सिद्धान् दद्याद रक्त प्रवृत्तेऽति ॥२॥ सिद्धं पलागडुशाकं तकणोपोदिकां सबदराम्लाम् । रुधिरन तो प्रदद्यान्मसूरयूषञ्च तक्राम्लम् ॥ पयसा शृतेन यूषैः सतीनमुद्गाढकीमसूराणाम् । भोजनमद्यादम्लैः शालिश्यामाककोद्रवजम् ॥
पक्त्वा सनबनीता पेयां साधितां वृक्षाम्लदाडिमाभ्यामम्लामथ्वाम्लीकाम्लाम् अथवा सकोलाम्लां रक्तातिसारादिनिग्रहणी दद्यात् । अथवा गृञ्जनकसुराभ्यां सिंद्धा प्रेयां यमकेन भजितां दद्यात् ॥ ८१॥
माधरः-काश्मयेत्यादि । काश्मय्यं गम्भारीफलम्। आमलकीफलम् । कार्बुदारो रक्तकाञ्चनपुष्पम् । फलाम्लं तिन्तिडिकादि। ताभ्यां सहितानां कौम्म-मलकानां खड़ो मुद्गादियषः एकः। गृञ्जनकशाम्ललीवेष्टकानां सादिषो द्वितीयः खड़ः । दुग्धिकानां खड़ो मुद्दादियूषस्तृतीयः । चुक्रिकाणां सुद्धादियूपश्चतुर्थः खः । न्यग्रोधशुङ्गकानां मुद्गादियूषः पञ्चमः खड़ः । कोविकारस्य रक्तकाञ्चनस्य कल्कैदैनः सरेण युक्तो मुद्दादियषः षष्ठः खड़ा। इत्येतान सिद्धान् खडानतिमत्तेऽशोभ्यो रक्ते दद्यात् ॥ ८२॥
गङ्गाधर-सिद्धमित्यादि। पलाण्डुशाकं तक्रेण सिद्धम्। सबदराम्लामुमोदिकाम्। तक्राम्लं मसूरयूषश्चार्शसां रुधिरस्र तो प्रदद्यात् । पयसेत्यादि। अर्जुश्रुतेन पयसा भोजनमन्नं शालिश्यामाककोद्रवजमद्यात्। सतीनादीनां
पक्रपाणि:-गृञ्जनकेत्यादिना योगान्तरम् । गृञ्जनकः पलाण्डुभेदः ॥ ८ ॥ चक्रपाणिः-कच दारः काञ्चनभेदः ॥ ८२ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१४श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्। २६०३ शशहरिणलावमांसः कपिञ्जलैणेयकैः सुसिद्धेश्च। भोजनमद्यान्मधुरैरम्लैरीषत् समरिचैर्वा ॥ दक्षशिखितित्तिरिरसैदिककुदनोपाकजैश्च मधुराम्लैः। अद्याद रसैरतिवहेष्वर्शःखनिलोल्वणशरीरः॥ रसखड़शाकयवागूसंयुक्तः केवलोऽथवा जयति। रक्तमतिवर्तमानं वातञ्च पलाण्डुरुपयुक्तः॥ छागान्तगधि तरुणं सरुधिरमुपसाधितं बहुपलाण्डु । व्यत्यासान्मधुराम्लं विटशोणितसंक्षये देयम् ॥८३ ॥ नवनीततिलाभ्यासात् केशरनवनीतशर्कराभ्यासात् । दधिसरमथिताभ्यासाद गुदजाः शाम्यन्ति रक्तवहाः ॥८४
राषैश्च तदन्नमद्यात् । शशेत्यादि। सुसिद्धैः शशादिमांसः कपिञ्जलमांसः ऐणेयमांसैश्च शाल्यादिजः भोजनमद्यात्। समरिचैरीषदम्लैः मधुरवा शाल्यादिजं भोजनमद्यात्। दक्षेत्यादि। दक्षः कुक्कटः। द्विककुद उष्टः। नोपाकः क्षुद्रशृगालः। दक्षादीनां मांसरसर्दाडिमादिपधुराम्लैः शाल्या दिजं भोजनमनिलोल्वणशरीरोऽर्शसोऽतिवहेषु अतिरक्तस्राविष्वःसु अद्यात् । रसखड़ेत्यादि। पलाण्डुर्नाम कन्दविशेषः। शशादिमांसरसकाश्मर्यादि. खड़पलाण्डुशाकादिशाकलाजपेयादियवागूसंयुक्तः केवलो वाप्युपयुक्तोऽझेभ्योऽतिवर्तमानं रक्तं वातञ्च जयति । छागान्तगधीत्यादि। छागस्यान्तराधि शिरःपादचतुष्कं विना मध्यदेहमानं सरुधिरं तच्छागस्य रुधिरसहित तरुणं बहवः पलाण्डवो यत्र तत् उपसाधितं पक्वं विट्शोणितसंक्षये मधुराम्लं व्यत्यासाद देयम् विसंक्षये विव्यत्यासं मधुरं कृखा देयं, शोणितसंक्षये शोणितवर्द्धनमम्लं कृत्वा देयमिति ।। ८३॥
गङ्गाधरः-नवनीतेत्यादि। त्रयो योगाः। केशरं पद्मकेशरं नागकेशरं वा। मथितं निर्जलं तक्रम् ॥ ८४॥
चक्रपाणि:-भोजनमित्यादि भोजनमद्यात् इति योज्यम् । द्विककुद उष्ट्रः। अन्तराधि शरीरमध्यं तच्च तरुणच्छागस्यैवाद्यात्। मधुराम्लं प्रथम मधुरं ततः किमिदम् ॥ ८३ ॥ ८४ ॥ .
For Private and Personal Use Only
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६०४
चरक-संहिता। अश्चिकित्सितम् नवनीतघृतं मांसं छागञ्च सषष्टिकः शालिः। तरुणश्च सुरामण्डस्तरुणी च सुरा निहन्त्यत्रम् ॥८५॥ प्रायेण वातबहुलान्यांसि भवन्त्यतिनुते रक्ते। दृष्टेऽपि हि कफपित्ते तस्मादनिलोऽधिको ज्ञेयः॥ दृष्टा तु रक्तपित्तं प्रबलं कफवातरूपमल्पश्च । शीता क्रिया प्रयोज्या यथेरिता वक्ष्यते यान्या॥८६॥ मधुकं सपञ्चवल्कं बदरीत्वगुडुम्बरधवपटोलम् । परिषेचने प्रयोज्यं वृषककुभयवासनिम्बाश्च ॥ ८७॥
गङ्गाधरः-नवनीतेत्यादि। नवनीतजं घृतम् । छागं मांसं षष्टिकधान्यं शालिधान्यञ्च। तरुणः सुरामण्डः। तरुणी सुरा च । प्रत्येकमस्रमीनिःसृतं निहन्ति ॥ ८५॥
गङ्गाधरः-प्रायेणेत्यादि। अशांस्यतिस्र ते रक्ते प्रायेण वातबहुलानि भवन्ति। तत्र कफपित्तेऽपि दृष्ट सति तस्मादतिस्र तरक्तेऽसि वातो. ऽधिको शेयः। दृष्ट त्यादि। अमेसि रक्तपित्तन्तु प्रबलं दृष्टा कफवातलिङ्गमल्पञ्च दृष्टा यथेरिता शीतक्रिया प्रयोज्या, या चान्या शीतक्रिया वक्ष्यते सापि प्रयोज्या ॥८६॥ __गङ्गाधरः-शीतक्रियाश्चाह-मधुकमित्यादि। पञ्चवल्कलं वटाश्वत्थप्लक्षकपीतन शिरीप वल्कलम्, उदुम्बरधवयोश्च खक, पटोलस्य पत्रम्। एतत्सर्च काथविधिना प्रबलरक्तपित्तेऽसि परिषेचने प्रयोज्यम् । वृषपत्रादयश्च काथविधिना परिषेचने प्रयोज्याः॥८७ ॥
चक्रपाणिः-दधिसरस्य मथितम् ॥ ८४ ॥
क्रपाणि:-नवनीत सद्यस्कशृतं नवशृतम् । अन्ये तु नवनीतं घृतं छागं वदन्ति । यथा आवी रक्तस्तम्भनामिका प्रोक्ता सा ॥ ८५ । ८६ ॥
चक्रपाणिः-यवासो दुरालभा ॥ ८७ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१४श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
२६०५ रक्त ऽतिवर्तमाने क्लेदे दाहे च सम्यगवगाहाः। मधुकामृणालचन्दनपद्मककुशकाशमूलनिक्काथाः॥ इक्षुरसमधुकवेतसनि!हे शीतले पयसि वातम् । अवगाहयेत् प्रदिग्धं पूर्व तैलेन शिशिरेण ॥८८॥ दत्वा घृतं सशर्करमुपस्थदेशे त्रिकदेशे च । शिशिरजलस्पर्शसुखधारा संस्तम्भनी योज्या॥ कदलीदलैरभिनवैः पुष्करपत्रश्च शीतजलसिक्तैः। प्रच्छादनं मुहुर्महुरिष्टं पद्मोत्पलदलैश्च ॥ दूर्वाघृतं प्रदेहं शतधौतं सहस्रधौतसर्पिः। व्यजनपवनः सुशीतो रक्तालावं जयत्याशु ॥ ८ ॥
गङ्गाधरः-रक्तऽतीत्यादि। प्रबलरक्तपित्तेऽशसि रक्ततिवर्तमाने क्लद दाहे च मधुकादीनां निकाथा व्यस्तसमस्तानां काथाः सम्यगवगाहाः प्रयोज्या बहुवचनात् । अमृणालमुशीरं, पद्मकं पद्मकाष्ठम् । इक्षुरसेत्यादि। इक्षुरसश्च मधुकवेतसनिय्यहाश्च मिलिते तक्रशीतले पयसि जले वा अतिवत्तमानरक्ते तमर्शसं पूर्व शिशिरेण शीतद्रव्यसाधितेन तैलेन प्रदिग्धमवगाहयेत् ॥ ८८॥ __ गङ्गाधरः-दत्त्वेत्यादि। उपस्थसमीपे सशर्करं घृतं दत्त्वा त्रिकदशे च सशर्करं घृतं दत्त्वा शिशिरजलस्य स्पर्शसुखस्य नातिशीतस्य धारा तदर्शोऽतिप्रवृत्तरक्तस्य संस्तम्भनी योज्या। कदलीत्यादि। अभिनवैः कोमलैः कदली. दलैः शीतजलासक्तैस्तथा पुष्करस्य पद्मस्य पत्रैः शीतजलसिक्तैः पद्मोत्पलदलैश्च श्वेतपद्मकुमुददलैश्च शीतजलसिक्तैमहुम्मु हुः प्रच्छादनमिष्टं दाहादिषु । दूर्वाधृतमित्यादि। दृस्विरसकल्कसिद्धं घृतं शतधौतं सपिः सहस्रधौतश्च सर्पिः प्रदेहं प्रदिह्यतेऽनेन। सुशीतलो व्यजनस्य तालव्यजनादिपवनः रक्तार्शसां रक्तास्रावमाशु जयति ॥ ८९॥
चक्रपाणि-शिशिरेण तैलेनेति शीतलद्रव्यसाधितेन तैलेन ॥ ८८ ॥ चक्रपाणि:-शिशिरेत्यादि । शिशिरजला च सुस्वस्पर्शात्, तेन तीवशीतत्वं निवारयति ॥८९॥ .
For Private and Personal Use Only
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६०३ . चरक-संहिता। [अश्चिकित्सितम्
समामधुकाभ्यां तिलमधुकाभ्यां रसाञ्जनघृताभ्याम् । सर्जरसघृताभ्यां निम्बघृताभ्यां मधघृताभ्याञ्च॥ दार्चीत्वसर्पिभ्यों सचन्दनाभ्यामथोत्पलघृताभ्याम् । दाहे क्लेदे च गुदभ्रंशे गुदजाः प्रतिसारणीयाः स्युः॥१०॥ आभिः क्रियाभिरथवा शीताभिर्यस्य न तिष्ठति रक्तम् । तं काले स्निग्धोष्णमांसरसैस्तर्णयेन्मतिमान् ॥११॥ अवपीडकसपिभिः कोणततैलिकैस्तथाभ्यङ्गः । क्षीरघृततैलसेकैः कोष्णैः समुपाचरेच्चाशु ॥ २॥ कोष्णेन वातप्रबले घृतमण्डनानुवासयेच्छीघ्रम्।। पिच्छावस्तिं दद्यात् काले तस्याथवा सिद्धम् ॥ ६ ॥ यवासकुशकाशानां मूलं पुष्पश्च शाल्मलम् । न्यग्रोधोडुम्बराश्वत्थ-शुङ्गाश्च द्विपलोन्मिताः ।। गङ्गाधरः-समङ्गत्यादि । समङ्गा मञ्जिष्ठा । सचन्दनाभ्यामिति सव्वत्राष्टसु योगेषु योज्यम् । द्वाभ्यां द्वाभ्यां सचन्दनाभ्यां त्रिभित्रिभिः अष्ट योगा। दाहे क्लेदे गुदभ्रंशे गुदजाः प्रतिसारणीया म्रक्षितव्याः इति ॥९०॥ ___ गङ्गाधरः-आभिरित्यादि। आभिः पूर्वोक्ताभिः क्रियाभिः शीताभिः यस्य न तिष्ठत्यर्शसो रक्तं तस्याथवा भोजनस्य काले स्निग्धोष्णः कुक्कुटादिमांसरसैर्मतिमान् भिषक् तर्पयेत् ॥ ९१॥
गङ्गाधरः-अवपीड़केत्यादि। अवपीड़कद्रव्यैः वटादिवल्कलेः काथकल्कः पकसर्पिरिभ्यङ्गः कोष्णैः घृततैलिक अभ्यङ्गः क्षीरघृततेलैः कोष्णः सेकैः आशु रक्तानिवृत्तौ समुपाचरेत् ॥ ९२॥
गङ्गाधर--कोष्णेनेत्यादि। वातप्रवलेऽतिरक्तप्रवृत्तौ घृतमण्डेन शीघ्रमर्शसमनुवासयेत् । अथवा तस्य यथाकाले सिद्धं पिच्छावस्तिं दद्यात् ॥१३॥
गङ्गाधरः-पिच्छावस्तियोगमाह- यवासेत्यादि। शाल्मलं शाल्मल्याः चक्रपाणिः-अधुना अशक्यरक्तस्त्रुतौ क्षीणधातुतर्पणार्थ वृहणमाह-आभिरित्यादि । तमिति स्रवद्रकं पुरुषम् । अवपीडकसर्पिः भोजनस्योद पीयते किंवा मूरिमात्रं सपिरवपीड़कमुच्यते ॥९०-९३ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१४ अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
२६०७ द्विप्रस्थं सलिलस्यैतत् क्षीरप्रस्थं विपाचयेत् । क्षीरशेषं कषायन्तु ततः कल्कैर्विमिश्रयेत् ॥ कल्काः शाल्मलिनि-साः समझा चन्दनोत्पलम् । वत्सकस्य च वीजानि प्रियङ्गुः पद्मकेशरम् ॥ पिच्छावस्तिरयं सिद्धः सक्षौद्रघृतशर्करः। प्रवाहिकागुदभ्रंश-रक्तस्त्राववरापहः ॥१४॥
पिच्छावस्तिः। प्रपौण्डरीक मधुकं पेष्यान् वस्तौ यथेरितान् । पिष्टानुवासनं स्नेहं क्षीरद्विगुणितं पचेत् ॥ १५ ॥ होवेरमुत्पलं लोध्र समङ्गाचव्यचन्दनम् । पाठा सातिविषा वित्वं धातकी देवदारु च ॥ दार्चीत्वक नागरं मांसो मुस्तं क्षारो यवाग्रजः।
चित्रकश्चेति पेष्याणि चाङ्गेरीस्वरसे घृतम् ॥ मूलं पुष्पञ्च, न्यग्रोधादीनां शुङ्गाः। यवासादीनां शुङ्गान्तानां प्रत्येक द्विपलं कुट्टयिखा सलिलस्य द्विपस्थमष्टशरावं क्षीरस्य प्रस्थं चतुःशरावं विपाचयेत् । ततः क्षीरशेपं कषायं पूला वक्ष्यमाणैः कल्कैः विमिश्रयेत् । कल्कास्तु शाल्मलीनिर्यासा मोचरसा इत्यादीनां क्षीरपादिकाः कल्कास्तत्र क्षौद्रघृतशर्कराश्च मिश्रयिता नातिसान्द्रो नातितनुः कार्योऽयं पिच्छावस्तिः सिद्धः प्रवाहिकाद्यपहः। पिच्छावस्तिः ।। ९४॥
गङ्गाधरः-अनुवासनं स्नेहश्चाह-प्रपोण्डरीकमित्यादि। वस्तौ यथेरितान् पेष्यान्। इह पिच्छावस्तौ शाल्मलीनिऱ्यांसादीन् कल्कान् पिष्ट्वा क्षीरद्विगुणितं द्विगुणनलं स्नेहमुत्तमखाद रक्तहितखाच घृतमनुवासनं वातपयले रक्तार्शसि पचेत् । एषोऽपि स्नेहपिच्छावस्तिः॥९५॥
गङ्गाधरः-हीवेरमित्यादि। क्षार इत्यस्य विशेषणं यवाग्रजः। चित्रचक्रपाणिः-पिच्छावस्तिमाह-यवासेत्यादि। यबासो दुरालभा। अत्र च कल्कादिमानं वस्तिकत्
विज्ञयम्॥ ९४ ॥ १५॥
For Private and Personal Use Only
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६०८
चरक संहिता |
I
ऐकध्यं साधयेत् सर्व्वं तत् सर्पिः परमौषधम् अर्शोऽतिसार ग्रहणी-पाण्डुरोगे ज्वरेऽरुचौ ॥ मूत्रकृच्छ्रे गुदभ्रंशे वस्त्याध्माने प्रवाह । पिच्छाखावेऽर्शसां शूले योज्यमेतत् त्रिदोषनुत् ॥ ६६॥ वाकपुष्पी बला दार्वी पृश्निपर्णी त्रिकण्टकः । म्यग्रोधोडुम्बराश्वत्थ- शुङ्गाश्च द्विपलोन्मिताः ॥ कषाय एषां पेव्यास्तु जीवन्ती कटुरोहिणी । पिप्पली पिप्पलीमूलं मरिचं देवदारु च ॥ कलिङ्गाः शाल्मलं पुष्पं वीरा चन्दनमञ्जनम् । कट्फलं चित्रको मुस्तं प्रियङ्गतिविषे स्थिरा ॥ पद्मोत्पलानां किञ्जल्कः समङ्गा सनिदिग्धिका । विल्वं मोचरसः पाठा भागाः कर्षसमाः पृथक् ॥ चतुःप्रस्थभृतप्रस्थं कषायमवतारयेत् ।
[ अशश्चिकित्सितम्
त्रिंशत् पलानि तु प्रस्थो विज्ञ यो द्विपलाधिकः ॥ कान्ताः सप्तदश कल्काः पादिकाः । चतुर्गुणे चाङ्गेरीस्वर से तत् सर्व्वम् ऐकध्यं घृतं साधयेत् । ह्रीवेरादिघृतम् ॥ ९६ ॥
गङ्गाधरः - अवाक्पुष्पीत्यादि । अवाक्पुष्पी महुरीति लोके । न्यग्रोधाatri शुताः । अष्टौ प्रत्येकं 'पलोन्मिताः, एषां कषाय एव यथा काय्यैः तदिहैव वक्ष्यते चतुःप्रस्थमृतमस्थं कषायमवतारयेदिति । चतुःप्रस्थे षोड़शशरावे जले अवाक्पुष्प्यादीनां षोड़शपलभृतप्रस्थं चतुःशरावमितः कषाय एव काय्र्यः । पेध्यास्तु जीवन्त्यादयः पाठान्ताः प्रत्येकं कर्षमिताः । वीरा चक्रपाणिः -- यवाग्रजः क्षारो यवक्षारः । चाङ्गेरीस्वरसोऽल चतुर्गुणो ग्राह्यः द्रवान्तरासान्निध्यात् ॥ ९६ ॥
1
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः -- भवाक्पुष्पी अधःपुष्पी । अत्र काथ्यद्रव्यं षोड्शपलम् । यद्यपि अखोत्सर्गतः चतुःप्रस्थं जलमेव ज्ञेयम्, तथा शेष चतुर्भागः प्रस्थ एष भवति, तथापि चतुर्गुणजलदानस्य चतुर्थभागशेषतया स्थाध्यकषायस्य च उत्सर्गविधौ परिभाषासूचनार्थम् इदं वरकवचनम् -
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्।
२६08 सुनिषण्णकचाङ्गेयोः प्रस्थौ द्वौ स्वरसस्य च। सव्वै रेतैर्यथोदिष्टतप्रस्थं विपाचयेत् ॥ एतदर्शस्यतीसारे त्रिदोषे रुधिरनु तौ। प्रवाहणे गुदभ्रंशे पिच्छासु विविधासु च ॥ उत्थाने चातिबहुशः शोफशूले गुदाश्रये। मृत्रग्रहे मूढ़वाते मन्देऽग्नावरुचावपि ॥ प्रयोज्यं विधिवत् सर्पिर्बलवर्णाग्निवर्द्धनम् । विविधेष्वन्नपानेषु केवलं वा निरत्ययम् ॥ ७॥
सुनिषण्णकचाङ्गेरीघृतम् ।
भवन्ति चात्र। व्यत्यासो * मधुराम्लानां शीतोष्णानाञ्च योजितः।
नित्यमग्निबलापेक्षी जयरर्श कृतान् गदान् ॥ क्षीरकाकोली। स्थिरा शालपर्णी। समङ्गा मञ्जिष्ठा वराहक्रान्ता वा । सुनिषष्णकचाङ्गेयोः प्रत्येकं स्वरसस्य द्वौ प्रस्थौ, तेन पञ्चगुणद्रव्ये घृतपाकोऽयम् । उत्थाने चासिबहुश इति स्तोकं स्तोकं पुरीपं सृष्ट्वा बहुश उत्थाने। सुनिपण्वकचाङ्गेरीघृतम् ॥९७॥
गङ्गाधरः-अत्र प्रतिसंस्कृते प्रमाणमाह। भवन्ति चात्रेत्यादि। व्यत्यास इत्यादि। मधुरनिदानजेसि व्यत्यासो मधुरविपर्ययः। अम्लनिदानजे
तथा विंशत्पलानि तु प्रस्थो विडेयो द्विपलाधिक इत्यपि वचनं परिभाषासिद्धार्थाभिधायक विज्ञेयम् । अत एव दृढबलसंस्कारेऽपि दवद्वैगुण्याभिधानम् । विंशत्पलविशेषणतया द्विपलाधिकानीति निर्देशे प्राप्ते प्रस्थाविशेषणतया पुलिङ्ग कवचननिद्दशो ज्ञेयः ॥ ९७ ॥
चक्रपाणिः-व्यस्यासात् परस्परपरिवर्तनेन मधुराम्लयीः शीतोष्णयोश्च योजना। अशःसु
* व्यत्यासात् इति चक्रः।
For Private and Personal Use Only
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६१० चरक-संहिता।
अशश्चिकित्सितम त्रयो विकाराः प्रायेण ये परस्परहेतवः। अशांसि चातिसारश्च ग्रहणीदोष एव च ॥ एषामग्निबले हीने वृद्धिवृद्धे परिक्षयः। तस्मादग्निबलं रक्ष्यमेषु त्रिषु विशेषतः ॥१८॥ भृष्टैः शाकैर्यवागूभिर्मासरसैः शुभैः। दुग्धतक्रप्रयोगैश्च विविधर्मुदजान् जयेत् ॥ यद् वायोरानुलोम्याय यदग्निबलवृद्धये। अन्नपानौषधद्रव्यं तत् सेव्यं नित्यमर्शसः॥ यदतो विपरीतं स्यान्निदाने यच्च दर्शितम् । गुदजाभिपरीतेन तत् सेव्यं न कदाचन ॥ ६ ॥
असि व्यत्यासोऽम्लविपर्ययः। शीतनिदानजे शीतव्यत्यास उष्णो योजितः । उष्णनिदानजे व्यत्यास उष्णविपर्ययः। अग्निवलापेक्षी नित्यं योजितः। अशःकृतान् गदान् जयति। त्रयो विकारा इत्यादि। अर्शोऽतिसारग्रहणीदोषा इति त्रयो विकाराः प्रायेण परस्परहेतवः। अग्निबले हीने ह्येषां वृद्धिरग्निवले दृद्धे त्वेषां परिक्षयः स्याद यस्मात् तस्मादेषु त्रिषु विशेषतोऽग्निबलं रक्ष्यमिति ॥९८॥ __ गङ्गाधरः-तत्रार्थोऽधिकारादाह-भृष्टरित्यादि। स्विन्नपीडितरसबहुस्नेहे भृष्टैः शार्केरिति । यद्वायोरित्यादि। यदन्नपानौषधद्रव्यं वायोरानुलोम्याथ यच्चाग्निवलद्धये तत्सर्वमर्शसैनित्यं सेव्यमिति। यदत इत्यादि ।
अग्निरक्षामभिधातुम् । अन्यत्रापि यस अग्निरक्षा विशेषण कर्त्तव्या तामाह-वय इत्यादि। वृद्ध परिक्षयः अग्निबले वृद्धे विनाशः। विपु विशेषतः इत्यनेन अवाप्यग्निरक्षणं कार्यमिति दर्शयति ॥ ९८॥
चक्रपाणिः- यद वायोरित्यादिना पूक्तिचिकित्सां सारोद्धारेणाह ॥९९ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१४श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
२६११
संग्रह श्लोकाः। अर्शसां द्विविधं जन्म पृथगायतनानि च।... स्थानसंस्थानलिङ्गानि साध्यासाध्यत्वनिश्चयः॥ अभ्यङ्गाः स्वेदनं धूमाः सावगाहाः प्रलेपनम् । शोणितस्यावसेकश्च योगा दीपनपाचनाः॥ पानान्नविधिरग्राश्च वातवर्धोऽनुलोमनः। योगाः संशमनीयाश्च सीषि विविधानि च ॥ वस्तयस्तक्रयोगाश्च वरारिष्टाः सशर्कराः।। शुष्कार्शसां प्रशमनाः स्राविणां लक्षणानि च ॥ द्विविधं सानुबन्धानां ताभ्याञ्चष्टं यदौषधम् । रक्तसंग्रहणाः क्वाथाः पेष्याश्च विविधात्मकाः॥ स्नेहाहारविधिश्चाग्रो योगाश्च प्रतिसारणाः। प्रक्षालनावगाहाश्च प्रदेहाः सेचनानि च ॥
अतो वायोरानुलोम्यादग्निबलवर्द्धकाच्च विपरीतं, वायोः प्रातिलोम्याथमग्निबलहासकरञ्च यत्, यच्च निदानेऽनपानादिकं दर्शितं तत्सर्वं गुदनाभिपरीतेन जनेन कदाचन न सेव्यमिति ॥ ९९॥
चक्रपाणिः-मर्शसां द्विविधमित्यादि अध्यायार्थसंग्रहः। अरिष्टग्रहणेनैव शार्करस्यापि
For Private and Personal Use Only
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६१२
चरक-संहिता। [अर्शश्चिकित्सितम् अतिवृत्तस्य रक्तस्य विधातव्यं यदौषधम् ।
तत् सर्वमिह निर्दिष्टं गुदजानां चिकित्सितम् ॥१०॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढ़बलप्रतिसंस्कृते
चिकित्सितस्थानेऽश्चिकित्सितं नाम
चतुर्दशोऽध्यायः ॥१४॥
गङ्गाधरः-अत्राध्यायाथसंग्रहश्लोकाः-अर्शसामित्यादि ॥१०॥ गङ्गाधरः-अध्यायं समापयति-अग्नीत्यादि।
इति वद्यश्रीगङ्गाधरकविराजकविरत्नविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ षष्ठस्कन्धे चिकित्सितस्थानजल्पेशश्चिकित्सितजल्पाख्या
चतुद्देशी शाखा ॥१४॥
ग्रहणे प्राप्ते शार्करस्य पृथगभिधानं गुड़प्रकृष्टेभ्यो भेदेन व्यवहारार्थ, तथानुपानाभिधानार्थ पृथक कृतम् ॥ १०॥
इति महामहोपाध्याय-चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां चरकतात्पर्यटीकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायाम् अश्चिकित्सितं
नाम चतुर्दशोऽध्यायः ॥ १४ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पञ्चदशोऽध्यायः। अथातो ग्रहणोदोषचिकित्सितं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः॥१॥ आयुवर्णो बलं स्वास्थ्यमुत्साहोपचयो प्रभा। ओजस्तेजोऽग्नयः प्राणाश्चोक्ता देहाग्निहेतुकाः॥२॥ शान्तेऽग्नौ म्रियते युक्त चिरं जीवत्यनामयः ।
रोगी स्याद् विकृते मूलमग्निस्तस्मान्निरुच्यते ॥३॥ गङ्गाधरः-अथोद्दिष्टानुक्रमादर्शोऽनन्तरं ग्रहणीदोषचिकित्सितमाह-अथात इत्यादि। पूर्ववद व्याख्येयम् ॥१॥ __ गङ्गाधरः-आयुरित्यादि। आयुरादय एकादश देहानिहेतुकाः। देहाग्निर्जाठराग्निर्हेतुयेषां ते। अनय इति धावग्नयः॥२॥
गङ्गाधरः-कुत एवं तत्राह-शान्ते इत्यादि। अग्नौ दहाग्नौ शान्ते नष्टे पुरुषो म्रियते। युक्ते समरूपे स्थिते अनामयः सन् पुमांश्चिरं जीवति,
चक्रपाणिः-अर्शःका त्वाद् ग्रहणीदोपस्य अर्शश्चिकित्सितमनु ग्रहणोचिकित्सितं ब्रूते। ग्रहणीम् आश्रितो दोषो ग्रहणीदोषः। एवञ्चाश्रयाश्रयिणोरभेदग्रहणाद ग्रहण्याश्रितोऽग्निदोषोऽपि गृह्यते। तत्र ग्रहणीदोषनिर्दिष्टाग्निदोपे वक्तव्ये प्रकृतिज्ञानान्तरत्वाद् विकृतिज्ञानस्य प्रथम तावदविकृतस्याग्ने रूपमाह-आयुरित्यादि। आयुश्चेतनानुवृत्तिः, वर्णो गौरादिः, बलं शक्तिः व्यायामशक्तिश्च । स्वास्थ्यशब्देनैव वर्णादिग्रहणं यद्यपि लभ्यते तथापि “स्यस्थस्यौजस्कर यत् तु तद रसायनमुच्यते" तेन वर्णादीनामविकारत्वम् अवश्यं सुस्थे भवतीति वर्णादीनां पृथगुपादानं कृतम्। उत्साहो दुष्करेष्वपि कार्येषु अध्यवसायः। उपचयो देहपुष्टिः। ओजो हृदयस्थं सर्वधातुसाररूपम्। तेजो देहोष्मा शुक्रवा। यदुक्तं शालाक्ये "दृष्टिस्तेजोमयी प्रोक्ता शुक्र तेजश्व केवलम् । तस्माद् दृष्टिबलापेक्षी तेजोवृद्धि समाचरेत्" इति। अग्नय इति भूताग्नयः पञ्च, धात्वग्नयः सप्त इति द्वादशाग्नयः। प्राणा इति प्राणापानोपलक्षिताः पश्चापि वायवः। किंवा प्राणाः इति शब्देन नित्यं बहुवचनान्तेनोच्यते यथाप्सर शब्देन एकापि विद्याधरी कीर्तवते। देहाग्निहेतुका इति देहपोषकप्रधानजाठराग्निकारकाः। शान्ते इत्युत्सन्ने। युक्ते इति समे। विकृत इति मन्दे विषमे तीक्ष्णे वा। मूलमग्निः तस्मादिति
For Private and Personal Use Only
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६१४
चरक-संहिता। [ग्रहणीदोषचिकित्सितम् यदन्नं देहधात्वोजो-बलवर्णादिपोषकम् । तत्राग्निहेतुराहारान्न ह्यपक्काद रसादयः॥४॥ अन्नमादानका तु प्राणः कोष्ठं प्रकर्षति। तहवैर्भिन्नसंघातं स्नेहेन मृदुतां गतम् ॥
विकृते तु देहाग्नौ विषमे तीक्ष्णे मन्दे च रोगी स्यात् तस्मादग्निमूलमायुरादीनां कारणं निरुच्यते ॥३॥
गङ्गाधरः--यदन्नमित्यादि। यदन्नमभ्यवहृतं दहधाखादिपोषकं तदनपाके हेतुर्जाठराग्निः। कस्मात् ? आहारात् पक्काद् रसादयो जायन्ते न ह्यपकात् आहाराद् रसादयो धातवः स्युरिति ॥४॥
गङ्गाधरः-कथमभ्यवहतश्चान्नमग्निना पच्यत इत्यत आह–अनमित्यादि। प्राणो नाम हृदयस्थः शारीरो वायुरादानका पानाहारादिकमादत्ते। स तु अभ्यवह्रियमाणमन्नं कोष्ठमुदरं प्रकर्षति । द्विकर्मकः कृषिः, प्र आरम्भ। अभ्यवहियमाणमन्नं कोष्ठं कट मारभ्यमाणमपानोऽधस्तादपकर्षति। तेन द्वितीयारण्यकोक्तं न विरुध्यते। तत्र हुक्तम् । तदपानेनाजिघृक्षत तदा यत् । स एषोऽन्नस्य ग्रहो यद् वायुरन्नायुर्वा एष यद् वायुरिति। तत् काले भुक्तं कोष्ठगतमन्नं द्रवः क्लेदकश्लेष्मद्रवैर्भिन्नसंघातं द्रवीभूतं स्नेहेन तत् तस्मात् प्राशस्त्यात् अन्वयव्यतिरेकविधानात् आयुर्वर्णादीनाम् अग्निर्मूलं प्रधानं कारणमित्यर्थः । निरुच्यते इति निश्चयेनोच्यते ॥ १-३॥
चक्रपाणिः-सामान्यकारणमुक्त्वा अग्नेः साक्षात्कार्यकारणत्वं व्युत्पादयन्नाह-यदन्नमित्यादि। वाह्या अपि गैरिकादयो धातुशब्देनोच्यन्ते इति तद्वयवच्छेदार्थ धातोर्देहविशेषणम् । अथ अहोरात्रजन्येषु देहधात्वादिषु कथमग्नेः कारणत्वमित्याह-आहारादिति । एतेनाहारमप्यपेक्ष्यैव रसादीन् जनयति । आदिग्रहणेन रक्तादीनि संगृह्यन्ते ॥ ४ ॥
चक्रपाणिः-संप्रति संप्राप्तस्यान्नस्य अग्निना यथा पाको भवति यथा च पच्यमानम् अन्नं देहधात्वादिना रूपतामापद्यते तदाह- अन्नमित्यादि। मुखप्रवेशादन्नस्य व्याहार इहोच्यते । भादानम् आहारप्रणयनं कर्म यस्य स था। करतीति नयति । द्रवैरिति पानीयादिभिः । भिन्न
For Private and Personal Use Only
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
२६१५ समानेनावधूतोऽग्निरुदीर्यः पवनेन तु । काले भुक्तं समं सम्यक् पचत्यायुर्विवृद्धये ॥५॥ एवं रसमलायान्नमाशयस्थमधास्थितः। पचत्यग्निर्यथा स्थाल्यामोदनायाम्बुतण्डुलम् ॥ ६ ॥ अन्नस्य भुक्तमात्रस्य षड्सस्य प्रपाकतः ।
मधुराख्यात् + कफो भावात् फेनभाव उदीर्यते ॥ क्लेदकश्लेष्मस्नेहांशेन मृदुतां गतं समानेन पवनेन नाभेवोमपाश्वस्थो जाठरोऽग्निः समीपस्थेनावधूतोऽवकम्पितः सन्नुदीर्णो भूखा समं सम्यक पचत्यायुर्विद्धये न तु विषमं पचति ॥५॥
गङ्गाधरः-पाकप्रकारमाह-एवमित्यादि। एवमनेन प्रकारेणामाशयस्थमन्नं तदधःस्थितो जाठरोऽग्निर्यथा स्थाल्यामम्बुतण्डुलमधःस्थितोऽग्निरोदनाय पचति तथा रसमलाय पचति ॥६॥
गङ्गाधरः-कथं रसाय मलाय वा पचतीत्यत आह-अन्नस्येत्यादि। षड़सस्यान्नस्य भुक्तमात्रस्य प्रपाकतः पाकारम्भात् मधुराख्यात् भावात् सङ्घातमित्यवयवशैथिल्यमापन्नम् । काले इति बुभुक्षाकाले । भुक्तं सममिति माताप्रकृत्यादिसमम् । समानेनावधूत इति अग्निपार्वस्थितेन समानेन संधुक्षितः। अयञ्च समानप्रकृतित्वात् वाह्यो वायुरिव अग्नेः संधुक्षणो भवति न वैषम्यकरः, विकृतस्तु वैषम्यं करोति । तेन वातेन विषमोऽग्निः भवतीति च उपपन्न भवति। एते च द्रवादयः पाचकस्याग्नेः सहाया भवन्ति इत्यनेन ग्रन्थेनोच्यते। आहारपरिणामकरा इमे भावा भवन्ति। तद् यथा-उष्मा वायुः क्लेदः स्नेहः कालः समयोगश्चेति। उदर्यः पाचक इत्यर्थः। पवनोद्वह इत्यग्निविशेषणं केचित् पठन्ति। सम्यगिति भुक्तविशेषणं केचित् पठन्ति, तदा सम्यगित्यनेन मातासाम्यमुच्यते। सम्यग्ग्रहणेन तु प्रकृत्यादिसम्पदुच्यते। आयुर्विवृद्धये इति शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसंयोगानुवर्तमाना रसादयः। तादर्थ्य चतुर्थी ॥ ५॥
चक्रपाणिः-आशयस्थमित्यामाशयस्थम्। अधः स्थित इत्यनेन अग्नेरूद्ध ज्वलनस्वभावतया अर्द्ध स्थानपाके सामर्थ्य सूचयति। अवार्थ यथेत्यादिना दृष्टान्तमाह। एवं स्थूलपाक्रम विधाय अवान्तरमनुपाकक्रममाह-अन्नस्येत्यादि। भुक्तमावस्य भुक्तानन्तरमेव । षड्रसस्येति प्राशस्त्यत्वेनाभिधानं किंवा पड़रसस्यापि प्रथमं मधुरता निरुक्ता भवतीति दर्शयति । प्रपाकत इति प्रथमपाकतः। प्रशब्दो रसादिकर्मणि । मधुरश्वासौ भाद्यश्चेति मधुराद्यः । किंवा मधुरात् प्राक कफोभावः इति पाठः। फेनभूत इति फेनसदृशो धन इत्यर्थः। • उदयः पवनोद्वहः इति चक्रसम्मतः पाठः ।
+ गधुराद्यात् इति चक।
For Private and Personal Use Only
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६१६
चरक-संहिता। [ग्रहणीदोषचिकित्सितम् परन्तु पच्यमानस्य विदग्धस्याम्लभावतः। आशयाचावमानस्य पित्तमच्छमुदीर्यते ॥ पक्काशयन्तु प्राप्तस्य शोष्यमाणस्य वह्रिना।
परिपिण्डितपक्वस्य वायुः स्यात् कटुभावतः ॥७॥ यः फेनभाव उदीर्यते स कफो नाम मलः। परं तदुत्तरकालं पच्यमानस्य तस्य षड़सस्यानस्य विदग्धस्यार्द्ध परिपकस्याम्लभावो भवति । आशयादामशयात् च्यवमानस्य तस्याम्लीभूतस्यान्नस्य यत् स्वच्छं निर्मलरूपमुदीय्यते तत् पित्तं नाम मलम्। पकाशयं प्राप्तस्य वह्निना शोष्यमाणस्य परिपिण्डितपकस्य तस्य पड़ सस्यानस्य कटुभावो भवति तस्मात् कटुभावाद वायुर्नाम मलः स्यात् ॥७॥ आद्यमधरपाकानन्तरं विदग्धस्येति पक्कापक्कस्य । अम्लभावतः इति जाताम्लस्वरूपतः । आशयादामाशयात् च्यवमानस्य अधोभागं वायुना नीयमानस्य, अनेन च पित्तस्थानसम्बन्ध विदग्धाहारस्य दर्शयति। अच्छमित्यवनम् । उदीर्यते इति पित्तमुदीर्यते। अम्लञ्च पित्तम् अम्लभावादाहारस्य उत्पद्यत इति युक्तमेव । पक्वाशयन्तु प्राप्तस्येति च मलरूपतया पक्काशयं गतस्य, शोष्यमाणस्य च वह्निनेति यद्यपि ऊर्द्ध दाहक्षमो वह्निः, तथाप्यधागतस्यापि वह्निना शोष्यमाणत्वं पक्वाशयगतस्याप्युपपन्नम्। यतश्चाधोगमने सम्यक् वहिव्यापारो नास्ति अतः पच्यमानस्येति पदं परित्यज्य शाष्यमाणस्येति कृतम्। परिपिण्डितपक्कस्येति परिपिण्डितं. रूपतया मलरूपतया पक्वस्य । वायुः स्यात् कटुभावत इति परिपिण्डितावस्थोद्भूतकटता वायोरुत्पद्यते । एवमीदृशः षड़ रसाहारस्यावस्थापाको भवति । उक्तं मधुरादीनां कफादिकत्वम् । कटुतिक्तकषायाणां विपाकः प्रायशः कटुः इत्यादिना च यः पाक उच्यते, सोऽवस्थापाकेन च बाधितत्वात्। मैवं, न ह्यवस्थापाकः स्वभावं बाधते, किन्त्ववस्थायां स्वकार्य करोति। तेन रसादयोऽपि स्वकार्य कुर्वन्ति। अवस्थापाकोऽपि स्वयं कार्य करोति। यथा मधुरतिक्तादिपरसेऽन्ने उपयुक्त मधुरोऽपि स्वकार्य करोति, तिक्तादयः स्वकार्य कुर्चन्ति, अयन्तु विशेषः यदावस्थापाकस्य मधुरादयः इलेग्मजनका रसा अन्नगुणा भवन्ति, तदा श्लेष्माणं जनयन्ति। यदा तु अवस्थापाकः विपरीतकटुकादिपरिगृहीतो भवति, तदा स्तोकमात्रं कर्फ जनयति । एवं पित्तजनक अवस्थापाकेऽपि वाच्यम् । त्रिधा विपाकस्तु रसमलविवेकसमकाले एवावस्थापाकैः समं भवति। कालोऽपि अवस्थापाककार्य्यदोषानुगुणतया अवस्थापाकाहितदोषाणां वर्द्धनं क्षपणच करोतीति तस्याभिधानं शास्त्र प्रयोजनवदेव। यद्यपि वा सर्वमन्नम् अवस्थायां विदह्यते तथापि तेऽत्यर्थ विदाहित्वात् विदाहिन इत्युच्यन्ते विशेषविदाहकत्वात् । न्ये त्वाहुः न पड़.रसादपि अनुसामान्येनावस्थापाके कफायत्पत्तिः, किन्तु पड़ रसादनात्
For Private and Personal Use Only
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५ अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। २६१७
अन्नमिष्टं अपकृत-9-मिष्टैर्गन्धादिभिः पृथक् ।
देहे प्रीणाति गन्धादीन् प्राणादीनिन्द्रियाणि च ॥८॥ गङ्गाधरः-एवंप्रकारेण मलाय पाके जायमाने पाश्चभौतिकशारीरगुणानां यथा पुष्टयो भवन्ति तदाह–अन्नमित्यादि । इष्टैर्गन्धादिभिः गुणयुक्तमन्नमिष्टमुपकृतं भक्तं देहे पृथक् गन्धादीन् प्रीणयति, प्राणादीन् प्राणापानादीन् इन्द्रियाणि चक्षुरादीनि पृथक् प्रीणयतीति ॥८॥ प्रथमे पाके मधुरोऽयमनुपगतो रसः स कर्फ जनयति तथा द्वितीये अम्लरसः पित्तदोषं विदाहावस्थायाम्, उदभूतादम्लरसात् पित्तमुत्पद्यते । एवं वायुरपि आहारकटुतावस्थायां भवतीति। अन्ये त्याहुः यत् नान्नस्याग्निसंयोगात् मधुराद्यावस्थिकं भवति किन्तु कफादिस्थानेषु मनुष्याणां स्वभावादेव मधुरादयो रसास्तिष्ठन्ति । उक्तं हि तन्खान्तरे-मधुरो हृदयादूद्ध, रसः कोल्ड व्यवस्थितः। ततः संवर्द्रते श्लेष्मा शरीरबलवर्द्धनः। नाभीहृदयमध्ये च रसस्त्वम्लो व्यवस्थितः । खभावेन मनुष्याणां ततः पित्तं प्रवत्तते। अधो नाभ्यास्तु नन्वेकः कटुकोऽवस्थितो रसः । प्रायः श्रेष्ठतमस्तक्ष प्राणिनां वर्द्धतेऽनिलः। तस्माद् विपाकस्त्रिविधो रसानां नाल संशयः। इति । इह तु सखेत्यादिग्रन्थार्थालोचनया यथार्थ एव ग्रन्थार्थो न्याय्यः। तन्त्रान्तरे तु श्लेष्मपित्तगतमधुराम्लरसौ वर्णयन्ति, ते च कफाधिगता रसाः अस्माकमपि पाकसहकारितया अनुसता एव । यत् तु श्लेष्मजनकांशस्यैवावस्थापाके इलेष्मकर्तृत्वमित्युक्तं तदनुमतमेव । एवं श्लेष्मजनकोशः आहारगतो यः स स्थानमहिन्ना तदाहारस्य मधुरतामापद्य श्लेष्माणं जनयतीति विशेषेण अमः। यत् तु अनेनावस्थापाकेन कफपित्तयोः ईरणमात्रं करोति न तु वृद्धिम्, वृद्धिः कफस्यानु. पाके भवतीति वदन्ति, तदुपपत्तिशून्य भाति, किन्तु अवस्थापाकाच्च कफपित्तवृद्धि तथा रसरक्तपाकाच मलरूपतया उत्पादयति इति युक्तं पश्यामः ॥७॥
चक्रपाणिः-कान्तरेणापि अन्नस्य पाक: संपद्यते तमाह-अन्नमिति। अन्नम् इष्टम् उपहितमिति, हिशब्दोऽवधारणे, इष्टशब्देनेह प्रियं हितञ्चोच्यते न प्रियमासम्, अहितस्य प्रिय. मातस्य न देहव्यवस्थितिः गन्धादितर्पकत्वं भवति । उपहितमित्युपयुक्तम् । इन्टैरिति प्रियहितः गन्धरसरूपस्पर्शशब्दैः। अव यद्यपि हितत्वमेव गन्धादीनाम् आहारगतानां देहगतगन्धादि. पोषणे प्रधान तथापि प्रियत्वमपि आहारगतगन्धादीनां तदात्वोपकारकतया प्रहीतु प्रियस्वहित. स्वयोः द्वयोरपि उपादानं कर्तव्यम्। देहे प्रीणाति गन्धादीनिति देहश्रितान् गन्धादीन पोषयेत् इति। तथा घ्राणादीनि च घ्राणरूपरसस्पर्शनश्रोताणि इष्टैर्गन्धादिभिः प्रीणाति तर्पयति पोषयतीति यावत् । इन्द्रियाण्यपि हि पाञ्चभौतिकान्यसदर्शने तानि च प्रतिक्षणं भीयमाणानि ॥ ८॥
* अनमिष्ट हुपहितम् इति चक्रसग्मतः पाठः । + घ्राणादीनीन्द्रियाणि च इति पतः पाठः।
३६६
For Private and Personal Use Only
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२६१८
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक संहिता |
भौमाप्याग्नेयवायव्याः पञ्चोष्माणः सनाभसाः । पञ्चाहारगुणान् खान् खान् पार्थिवादीन् पचन्ति हि ॥ यथास्वैरेव पुष्यन्ते देहे द्रव्यगुणाः पृथक् । पार्थिवाः पार्थिवानेव शेषाः शेषांश्च कृत्स्नशः ॥ ६॥
[ ग्रहणीदोष चिकित्सितम्
5
गङ्गाधरः -- अस्तु, भुक्तान्नं कथं गन्धेन देहे गन्धं प्रीणाति रसेन र रूपेण रूपं स्पर्शन स्पर्श शब्देन शब्द गुरुत्वेन गुरुत्वमित्येवमादि कथं वा प्राणादीनिन्द्रियाणि च प्रीणाति न ह्यस्त्यन्नस्य प्राणा इन्द्रियञ्चेत्यत आहभौमेत्यादि । भूवहुलपाञ्चभौतिकेऽन्ने भौम उष्मा, अब्बहुलपाञ्चभौतिकेऽन्ने आप्य उष्मा, तेजोबहुलपाञ्चभोतिकेऽन्ने आग्नेय उष्मा, वायुबहुलपाञ्चभौतिकेऽन्ने वायव्य उष्मा, नभोबहुलपाञ्चभौतिकेऽन्ने नाभस उष्मेति पञ्चमाणः पार्थिवादीन् स्वान स्वान् पञ्चाहारगुणान् गन्धादीन् पृथिव्यादिपञ्चानां गुणान् हि यस्मात् पचन्ति तस्माद् यथास्वैरेव स्वेन स्वेन गुणेन देहे द्रव्यगुणाः पृथक् पुष्यन्ते । केन के गुणाः इत्यत आह- पार्थिवा इत्यादि । पार्थिवा आहारगुणाः गुरुखरकठिनमन्दस्थिरविशदसान्द्रस्थूलगन्धा देहे पार्थिवगुणान् गुरुखरादीन पोषयन्ति । गुरुत्वं गुरुत्वं देहस्य पुष्णाति, खरत्वं खरत्वं काठिन्यं काठिन्यं मान्य मान्द्य स्थैर्य स्थैर्य वैशद्य aar सान्द्रत्वं सान्द्रत्वं स्थौल्यं स्थौल्यं गन्धो गन्धमिति । एवं शेषा आप्यादयोऽन्नगुणा देहे आप्यादिगुणान् पोषयन्ति कृत्स्नश इति । तथाऽन्ने
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः - भौतिक वह्निव्यापारमाह-भौमेत्यादि । भौमादयः पञ्चोष्माणः पार्थिवादिद्रव्यव्यवस्थिताः जाठराग्निसन्धुक्षितबलाः अन्तरीयं द्रव्यं पञ्चन्तः स्वान् स्वान् पार्थिवादीन् पूर्व पार्थिवगन्धत्वादिविलक्षणान् गुणान् निर्व्वर्णयन्ति । एतदेवाशितलीढपीतखादितं जन्तोर्हितम् अन्तरग्निसन्धुक्षितबलेन यथास्वेनोष्मणा सम्यग्विपच्यमानमिति । यद्यपि च भूताग्निना पार्थिवादिद्रव्यं पच्यते तथापि पार्थिवादिद्रव्याणां पाकेनैतदेव जननं यद्विशिष्टगुणयुक्तत्वं तेन पाकेन जन्यमानेऽपि द्रव्ये गुणा एव जन्यन्ते इत्यभिप्रायेण पार्थिवादीनाहारगुणान् जनयन्ति । अनेन गुणजननमेवाग्निनोच्यते न द्रव्यजननं, किंवा आहाराश्च गुणाश्चेति विग्रहादाहारशब्देन महाराधिकाररूपं द्रव्यमपि गृह्यते, पार्थिवादोनोति पार्थिवाप्यतैजसवायवीयनाभसानि । अस जाठराग्निः सव्वमेवाहाररसमलविपाकान् पचति । भौतिकास्त्वग्नयः स्वान् स्वन् गुणान् जनयन्ति ।
1
* ययास्वं स्वच पुष्णन्त्याहारद्रव्यगुणाः पृथक । इति चक्रः ।
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्।
२६१६ खल्वाप्ये द्रवस्निग्धशीतमन्दसरसान्द्रमृदुपिच्छिलरसगुणा देहे तानेवाप्यान् गुणान् पोषयन्ति। आग्नेये खन्नेऽप्याने या गुणा उष्णतीक्ष्णसूक्ष्मलघुरुक्षविशदरूपगुणा देहे तानेवाग्नेयगुणान् पोषयन्ति। वायव्येऽन्ने वायव्यगुणा लघुशीतरुक्षखरविशदसूक्ष्मस्पर्शगुणा दहे तानेव गुणान् पोषयन्ति। नाभसे चान्ने नाभसा मृदुलघुसूक्ष्मश्लक्ष्णशब्दगुणा दहे तानेव गुणान् पोषयन्तीति कृत्स्नश इति पदेनोक्तम्। अन्नं हि पार्थिवमशितं त्रिधा विधीयत पाकात्। तत्र स्थूलतरो धातुः पुरीषं भवति, मध्यमो मांसमणुतमो मन इति । आप्यमन्नं पीतं त्रिधा भवति पाकात्। तत्रापां यः स्थूलतरो धातुस्तन्मूत्रं भवति, यो मध्यमस्तद् रक्तं, योऽणुतमः स प्राण इति । तैजसमन्नमशितं त्रेधा विधीयते। तत्र तेजसो यः स्थलतरो धातुस्तदस्थि भवति, यो मध्यमः स मज्जा, योऽणुतमः सा वागिति। अन्नमयं सौम्यमनः, आपोमयः प्राणस्तेजोमयी वागिति। तत्र मनः एतत्स्थूलशरीरारम्भे गर्भाशयगतं शुक्रात्तवमनुप्रविश्य सूक्ष्मशरीरात्मा पूर्व स्वस्थितानि पञ्च महाभूतानि विकुर्वन् पञ्च भूतानि यथा सृजति तैश्च दशेन्द्रियाणि सृजति, तथा सत्त्वादींश्च श्रीन गुणान् विकुर्वन् सत्त्वादीन सृजति। तान् गुणान् सूक्ष्मशरीरस्थं त्रिगुणात्मकं मनः प्रविश्यास्मिन् स्थूलशरीरे स्थलं मनो भवति, तदव मनो भौमाहारद्रव्यस्थसत्त्वादिगुणाः स्थूलरूपाः पकाः पोषयन्तीति न मनो भौतिकम्। मनश्चात्मजादिषु शारीरे स्वयमुक्तम् । तथा पूर्वमुक्तं विविधाशितपीतीये। "पुष्यन्ति वाहाररसाद रसरुधिरमांसमेदोऽस्थिमज्जशुक्रोजांसि पञ्चेन्द्रियद्रव्याणि धातुप्रसादसंज्ञकानि” इति। तेन प्रसादांशादिन्द्रियाणि पुष्यन्ति। इति ॥९॥
उक्तब जाठरेणाग्निना पूर्व कृते संघातभेदे पश्चादपूताग्नयः पञ्च स्वं स्वं द्रव्यं पचन्ति । अयञ्च भूताग्निव्यापारो धातुष्वप्यस्ति । तेन धातुष्वपि पञ्च मूतानि सन्ति। तत्रापि धारवग्निव्यापारो भूताग्निच्यापारश्च जाठराग्निक्रमेणैवोक्तो: ज्ञेयः। अग्निपक्कानाहारगुणानाह-यथास्वमिति। यथास्वं यदयस्यात्मीयम्। सजातीया द्रव्यगुणा द्रव्यगुणान् पुष्णन्ति । तेन द्रव्याणि पार्थिवादिद्रव्यरूपाणि देहधातुदोषमलाख्यानि पुष्णन्ति, गुणास्तु पाकस्थितगन्धस्नेहोष्ण्यगौरवादयः देहगन्धस्नेहोष्ण्यगौरवादीनि पुष्णन्ति । यथास्वमित्यादिशब्दार्थ स्फोरयति-पार्थिवा आहारद्रव्यगुणाः देहगतान् पार्थिवानेव द्रव्यगुणान् पुष्णन्ति। आहारद्रव्यगुणा इत्यत्र द्रव्यगत. गुणा एव उच्यन्ते। द्रव्यपोषणन्तु गुणपोषणेन लभ्यते गुणपोषणं द्रव्यपोषणमन्तरा कत्त. मशक्यत्वात् ॥९॥
For Private and Personal Use Only
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Acharya Shri Kailassagar
२९२०
चरक-संहिता। (ग्रहणीदोषचिकित्सितम् सप्तभिर्देहधातारो धातवो द्विविधं पुनः। यथाखमग्निभिः पाकं यान्ति किट्टप्रसादतः ॥ १०॥ रसाद रक्तं ततो मांसं मांसान्मेदस्ततोऽस्थि च ।
अस्थ्नो मज्जा ततः शुक्र शुक्राटु गर्भः प्रसादजः॥११॥ - गङ्गाधरः-अनेन प्रकारेणाभ्यवहृतादनात् पकात् भौमादयो गुणा देहे भौमादिगुणपोषका भवन्तु, देहस्तु कुतः पुष्यतीत्यत आह–सप्तभिरित्यादि। देहधातारो देहधारका रसादयो धातवो यथास्वं स्वैः स्वैः सप्तभिरग्निभिः किटप्रसादतो द्विविधपाकं यान्ति ॥१०॥ . गङ्गाधरः-तत्र प्रसादपाकमाह-रसादित्यादि। आहाराज्जाठराग्निना पक्कात् प्रसादांशभूतो यो धातुर्जायते स खाद्यो रसनामा धातुस्तस्माद् रसात् स्वगताग्निना पकात् प्रसादांशभूतं रक्तं जायते, ततो रक्तात् स्वगताग्निना पकात् प्रसादांशभूतं मांसं जायते, मांसात् स्वगताग्निना पकात् प्रसादांशभूतं मेदो जायते, ततो मेदसः स्वगताग्निना पकात् प्रसादांशभूतमस्थि जायते, अस्थोऽपि स्वगताग्निना पकात् प्रसादांशभूतो मज्जा जायते, ततो मज्ज्ञः स्वगतामिना पकात् मसादांशभूतं शुक्रं जायते, शुक्रमपि स्वगतामिना पर
पक्रपाणिः-भूताग्निब्यापारं दर्शयित्वा धात्वग्निव्यापारं दर्शयनाह-सप्तमिरित्यादि । देहधातार इति विशेषेण देहधारकाः। द्विविधमिति द्विप्रकारं पाक, तदेव प्रकारद्वयमाह। विटप्रसादवदिति किट्टप्रसादरूप इत्यर्थः। शुक्रस्य तु किट्टवान् पाको न भवति, तथापि बाहुना किट्टवत्त्वात् द्विविधमिति निर्देशश्छत्तिणो गच्छन्तीति न्यायाजज्ञेयः । पुनरिति जाठराग्निपाकानन्तरं पाकजन्यानाम् रसादीनाम् उत्पादः ॥ १०॥
चक्रपाणिः-क्रमेणाह-रसादित्यादि। रसानक्तं प्रसादनं, ततो रक्तान्मांसं प्रसादनं, मांसान्मेदः प्रसादनमित्यादि, यावच्छकात्। प्रसादशब्देन रसादिभ्यः प्रसादांशजन्या रक्कदियः किटांशजन्यास्तु वक्ष्यमाणाः कफादय इति। शुक्रात् तु निर्मलतया प्रसादज एवं गौं भवति न तु मला जन्यते। केचित् तु शुक्रमलतया श्मश्रूणि वदन्ति, तन्न, तन्त्रेऽनभिधानात् । यदि शुक्रमलः इमभूणि तदा स्त्रीणामपि शुक्रतया ३मश्रूणि स्युः। रक्तादयो हि गर्भप्रभृत्येव पोष्यन्ते। तत च सिधा तूत्पादं वर्णयन्ति। यद्रसः स्वाग्निपच्यमानः रक्ततां याति रक्तं मांसतामित्याह-रसादिति । पूर्वपूर्वधातुपरिणामात् उत्तरोत्तरधातूत्पादः। यथा क्षीराद दधि भवति दक्षो नवनीतं नवनीताद धृतं घृतात् घृतमण्डः इत्येकः पक्षः। किंवा
* किहप्रसादवत् इति चकिः।
For Private and Personal Use Only
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
www.kobatirth.org
१५श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
२६२१ रसात् स्तन्यं स्त्रिया रक्तमस्सृजः कण्डराः सिराः।
मांसाद वसा त्वचः षट् च मेदसः स्नायुसम्भवः ॥ १२॥ यत् प्रसादांशभूतं दहे वत्तते तदेवाधिष्ठितदिष्टं वीजरूपम्। स्त्रिया संसर्गे च्युतात् तस्माच्छुक्राद गर्भः स्यादिति प्रसादज उच्यते ॥११॥
गङ्गाधरः--एवं पुरुषवत स्त्रिया अपि चाहाराद रसादयः सप्त धातवः स्युः। तत्र विशेषमाह-रसात् स्तन्यं स्त्रिया रक्तमिति। स्त्रिया गर्भिण्या आहारजो रसस्त्रिधा भिद्यते, तस्यैकांशेन गर्भिण्याः गर्भपुष्टिरपरांशेन स्तन्यं प्रसादजं जायते । तत्-तृतीयांशो रक्तं द्वितीयधातुर्भवतीति पूर्वमुक्तं ; या खगर्भा तस्याश्च रसाद रक्तमिति। तदेव क्रमेण मांसादयो भूला शुक्रभावं गतं तच्छकं स्वगतामिना पकं प्रायेण भवत्यातवं रक्तं, स्वल्पन्तु शुक्र वत्तते। इत्येवमार्त्तवरक्ते मासेन जाते पूर्वमासजातमार्त्तवं प्रवर्तते वहिस्तदा स्त्रियमृतुमतीमाहुरिति स्त्रिया विशेषः। पुंसः शुक्रात् पुत्रदुहित्रोः सिरास्नायवस्थिधमन्यः रस एव रक्तं प्रथमं प्लावयति तत्र च रक्तस्थानसम्बन्धात् रक्तसादृश्यमनुभवति रक्तान रक्तसमानेनांशेन पोषयति। ततो मांसमाप्लाव्य मांसपोषणं करोति, मांससादृश्यमनुवदति । एवम् उत्तरोत्तरधातून् रस एवाप्लावयति वर्द्धयति च। यथा केदारनिषिक्तं कुल्याजलं प्रत्यासाकेदारं सर्पयित्वा क्रमेण केदारिकेतराणि पयसा प्लावयति, किंवा आहाररसः उत्पश्चः अभिन्नैरेव मार्गः रसरुधिरादीनि समानेनांशेन तर्पयति। तत्र च यः प्रत्यासनो धातुः तं शीघ्र पुष्णाति। यस्तु विरुद्धो धातुः तस्य भिन्नमार्गतया चिरेण पोषणं भवति । क्षिप्रचिरादिभेदेन शीघ्रचिरेण च गमनं भवति तद्वदिति ; क्षीरदधिन्यायात् केदारकुल्यान्यायात् खलेकपोतन्यायात् त्रेधा धातुपोषणक्रमः। तदेह शब्दार्थपालोचनया केदारकुल्यान्यायः क्षीरदधिन्यायो वा सङ्गतः। खलेकपोतन्यायस्तु दुर्घटः। रसादुक्तं प्रसादजमित्यर्थे उत्पादन
शकम् । प्रपञ्चितन्चैतत् विविधाशितपोतीये तवैषोऽनुसरणीयः प्रपञ्चः। ननु विविधाशितपीतीये आहाररसाद रसादिपुष्टिरुक्ता पोष्यत्वादाहाररसात् रुधिरपोषको रसो भिन्न इत्यनेन तव रसद्वयं स्वीकृतम। इह तु एकरक्तपोषको रस इति कथं न विरोधः ? मैवं, तत्रापि आहाररसशब्देन आहारजः प्रसादोऽभिधीयते, स च रसग्रहणेन गृहीत एव। यतो द्विविधो रसः स्थायी पोषकश्चेति, तेन तत्र धातुरसपोषकरसांशयोः भेदविवक्षया भेद उक्तः । इह स्थायी पोषकरससारस्यैकतया निर्दिष्टयोः स्थायिरसपोषकरसभावयोः स्थानाग्निभावाद्यभावात् एकत्वम् एवं कृत्वा सप्तधातुकं शरीरमुच्यते। एतदपि विविधाशितपीतीये प्रपञ्चितम् ॥ ११ ॥
चक्रपाणिः-धातूनां पोषणमभिधाय उपधातुपोषणमाह-रसात् स्तन्यमित्यादि। रसात् स्तन्य प्रसादजं, ततस्तन्याद् रक्तं स्त्रीणाञ्चार्तवमिति। असृजः कण्डरादिस्थूलस्नायवः मेदसस्त्र सूक्ष्मस्नायुपोषणम् मेदसः स्नायुसम्भव इत्यनेन वक्तव्यम्। इह हि कण्डराशब्देन स्थूल
For Private and Personal Use Only
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६२२
चरक-संहिता। (ग्रहणीदोषचिकित्सितम् किट्टमन्नस्य विणमूत्रं रसस्य तु कफोऽसृजः। पित्तं मांसस्य खमला मलः स्वेदस्तु मेदसः॥ स्यात् कि केशलोमास्थ्नो मज्ज्ञः स्नेहोऽक्षिविट् त्वचाम्।
प्रसादकिटौ धातूनां पाकादेवाविगर्हतः॥ उक्तास्तस्मादसृजः स्त्रीपुसयोरेव द्वितीयादधातुतो, रक्ताद् यथा मांसं तथा प्रसादजाः कण्डराः सिराश्च । मांसाद्वसा षट् खचश्च । यथा मांसान्मेदः प्रसादजं तथा मांसात् प्रसादजा वसा षट् खचश्च सप्त चैके। मेदसश्च यथा प्रसादजमस्थि तथा स्नायुसम्भवः प्रसादज इति । अस्थ्यादीनां प्रसादजमन्यन्नास्ति ॥१२॥
गङ्गाधरः-किट्टमित्यादि। अन्नस्य भुक्तस्य पकस्य किट्ट विण्मूत्रं, भोमानस्य भूमेः किट्ट विद्, आप्यान्नस्यापां किट्ट मूत्रं, सन्निस्य प्रसादजो रस उक्तः। रसस्य तु पकस्य किट कफः, प्रसादजन्तु रक्तमुक्तमपां मध्यमांशभूतम् । सूक्ष्मांशः पाणः। असृजः पकस्य किटं पित्तं, प्रसादजं मांसम्। पाश्चभौतिकानस्य भूममध्यमांशरूपं सूक्ष्मांशपुष्टं मनः। मांसस्य पकस्य कि खमला इति यावन्ति शरीरे श्रोत्रादीनां छिद्राणि तावतां छिद्राणां मलाः। मेदसस्तु मलः स्वेदः। तेजसः पकस्य स्थलांशस्य अस्थः पकस्य किट केशलोम, प्रसादजो मज्जा तेजसो मध्यमांशभूतः सूक्ष्मांशभूता वाक् । मशः किट्ट स्नेहः शरीरगतः। खचां पकानां किमक्षिविद। इत्येवं धातूनां प्रसाद किटौ भुक्तानात् स्नायु सूच्यते, सुश्रुते तु स्थूलशिरा धात्वन्तरापोपणात् शरीरपोषका अपि उपधातुशब्देनोच्यन्ते । रसादयस्तु शरीरधारकतया धात्वन्तरपोषकतया च धातुशब्देनोच्यन्ते। उक्तञ्च भोजे–'शिरास्नायुरजःसप्तत्वचो गतिविवर्जिताः। धातुभ्यश्वोपजायन्ते तस्मात् त उपधातवः' इति । अवापीह धातुभ्यश्चोपजायन्ते इत्यनेन जायन्त एव परं न जनयन्ति इत्युक्तम् । शुक्रन्तु ओजोजनकत्वात् । ओजस्तु उपधातुषु पठितं तस्य सप्तधातुरूपतया सप्तधात्वन्तरगतत्वादेव । अत एव तस्याग्निरपि पृथङनोक्तः ॥ १२॥
चक्रपाणिः-प्रसादभागोत्पादमभिधाय मलभागोत्पादमाह-किट्टमित्यादि। रसस्य कफ इति रसे पच्यमाने कि कफो भवति प्रसादश्च रक्तम् । एवं रक्तादिष्वपि ज्ञेयम् । मांसस्य च खला इति कर्णाक्षिनासास्यजननमलाः । मलः स्वेदस्तु मेदसः इति स्वेदो यद्यपि उदकविशेष एव उक्तस्तथापि तस्य मेदोमलत्वेनैवोत्पत्तिः, किंवा उदकादपि स्वेदो भवति, मेदोमलतया च भवति । यथा कफोऽवस्थापाकात् रसमलतया च भवति । अस्थिमलो नखोऽपि सुश्रुतप्रामाण्याइन्नेयः । तसाह-नखलोम चेत्यनेन अस्थिमलत्वं नखस्योक्तम् । उक्तञ्च विविधाशितपीतीये केशश्मश्रुलोमनखादयः पुष्यन्ति किन्तु शारीरेऽस्थिगणनायां विंशतिखा इत्यनेन अस्थिगणना प्रोक्का। तेन
For Private and Personal Use Only
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
२६२३ परस्परोपसंस्तम्भाद् धत्तो देहे परस्परम् । वृष्यादीनां प्रभावस्तु पुष्णाति बलमाशु हि ॥ षड्भिः केचिदहोरात्ररिच्छन्ति परिवर्तनम् ।
सन्तत्या भोज्यधातूनां परिवृत्तिस्तु चक्रवत् ॥ १३ ॥ एवाविगर्हतः पाकादेव भवतः। तौ प्रसादकिटौ धातू यतः परस्परोपसंस्तम्भात् दहे परस्परं धत्त इति। एषां प्रसादजधातूनां परिवर्तनकालमाह-वृष्यादीनामित्यादि। वृष्यद्रव्याणामौजस्यद्रव्यादीनाञ्च प्रभावस्वचिन्त्यक्रियाशक्तिराशु बलमोजः शुक्रं पुष्णाति विरेचनद्रव्यवत् । यथा विरेचनद्रव्यमाशु पुरीषपित्तकफादीन् विरेचयति, तथा वृष्यादिद्रव्यमाशु रसो भूखा क्रमेण रक्ता; दीनि भूखा शुक्रं विरेचयति । केचित् तु वृष्यावृष्यसर्चद्रव्याणां भुक्तानां पाकात् षभिः षभिरहोरात्रैः पञ्च पञ्च दिनानि क्रमेण पच्यमानात् रसादेः षष्ठे षष्ठ दिने परिवर्तनमिच्छन्ति ; तेन मासेन शुक्रातवं स्यात् । कथं परिवत्तनाजीवति ? सन्तत्येत्यादि। सन्तत्या भोज्यानां धातूनाश्च सन्तत्या चक्रवद् रसादीनां परिवृत्तिनं तु पूर्व पूर्वधातूनां परपरधातुरूपेण परिवत्तेने पूर्वपूर्वधातुक्षयान्मरणं स्यात् । भोज्यानां सातत्यात् यथा रसस्य रक्तरूपेण परिवत्तनं तथा भुक्तमन्नं पक रसं पोषयति। इत्येवं परपररूपेण परिवर्त्तने पूर्च: पूचधातुपुष्टिभवति ॥१३॥ क्रमेण प्रसादकिटौ भवत इत्यर्थः। संप्रति रक्तेन रसस्य पोषणं न क्रियते तथा मांसेनापि रक्तस्य इत्यादि परस्परं धातूनाम् उत्पादकत्वमाह-परस्परेत्यादि। धातुस्नेहपरम्परा परस्परोपस्तम्मति अन्योन्यमुपस्नेहेन संस्तम्भाच सन्तर्पितेति यावत्। वृष्यादिद्रष्याणां धातुपरम्पराक्रमेण शुक्रजननादिकार्य निषेधयन्नाह-वृष्यादीनामित्यादि। वृष्यादीनां क्षीरादिद्व्याणां प्रभावो बलं शीघ्र पुष्णाति । ततस्ते क्षीरादयः प्रभाधवर्द्धितबलाः शीघ्रमेवाग्नकार्य शुक्रजननादि कुर्वन्ति यथोक्तधातुक्रमेणेत्यर्थः। किंवा वृष्यादीनां प्रभावाच्छक्रायत्पत्तिः शीघ्र भवति। कियता कालेन धातुपरिवृत्तिर्भवति इत्याह-षड् भिरहोरात्रैः रसस्य शुक्ररूपतया परिवर्तनं भवतीति केचिदिच्छन्ति । तस्रोत्पन्नो रसः रक्तमैकेनाहोरात्रेणेति, एवं रसोत्पत्तिदिनं परित्यज्य षड़हेन शुक्रता भवति। यदा तु रसोत्पत्तिदिनमपि प्रक्षिप्यते तदा षड् भिर्दिनैरतिक्रान्तैः सप्तमे शुक्र. भावतया परिवर्तनं भवतीति ज्ञेयम् । उक्तं हि पराशरे-आहारोपभोगदिनात् श्वः रसत्वं तृतीयेऽति रक्तत्वं चतुर्थेऽह्नि मांसता मेदस्वं पञ्चमे षष्ठे स्वस्थित्वं सप्तमे मजता अष्टमे शुक्रता नियमेन भवात , किञ्च रसधातोः शुक्रधातुरूपतया परिणमनं यत् तदपि षष्ठदिनं निवत्यैवेति । सुश्रते-स खल्वाप्यो रसः एकैकस्मिन् धातौ वीणि वीणि कलासहस्राण्यवतिष्ठते पञ्चदश च
For Private and Personal Use Only
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२१२४
चरक-संहिता। [ग्रहणीदोचिकित्सितम् ® इत्युक्तवन्तमाचार्य शिष्यस्त्विदमचोदयत्। रसाद रक्तं प्रविशतः कथं देहेऽभिजायते ॥ रसस्य च न रागोऽस्ति स कथं याति रक्तताम् । द्रवाद रक्तात् स्थिरं मांसं कथं तज्जायते नृणाम् ॥ द्रवधातोः स्थिरान्मांसान्मेदसः सम्भवः कथम् । श्लक्षणाभ्यां मांसमेदोभ्यां खरत्वं कथमस्थिषु ॥ खरेष्वस्थिषु मज्जा च केन स्निग्धो मृदुस्तथा। मजज्ञस्तु परिणामेन यदि शुक्र प्रवर्तते ॥ गङ्गाधरः-कथमेवं स्यात् तत्र चाह-अत्र केचित् पठन्ति ; इत्युक्तवन्तः माचार्यमित्यादि प्रश्नोत्तरे। आयुर्वर्णो बलमित्यादातदन्तमुक्तवन्तमाचार्य. मात्रयं शिष्योऽग्निवेश इदमचोदयत् । किमित्यत आह-रसादित्यादि। देहे रक्तं प्रविशतो रसाद् रक्तं कथमभिजायते ; यतो रसस्य न रागोऽस्ति, स रसः कथ रक्ततां यातीत्येकः प्रश्नः। रसजाद रक्ताद द्रवात् स्थिरं तन्मांसं कथं नृणां जायत इति द्वितीयः। रसाज्जाताद् रक्ताज्जातान्मांसात् स्थिरात् कथं द्रवस्य मेदसः सम्भवः। श्लक्ष्णाम्भां मांसदोभ्यां जातेष्वस्थिषु कथं खरत्वं जायते। अस्थिषु च खरेषु केन प्रकारेण स्निग्धो मृदुश्च मज्जा जला एवं मासेन रसः शुक्रीभवतीति ज्ञेयम्। एतत्पक्षद्वयमपि केचिदित्यादिना दर्शयति । खमतमाह-सन्तत्येत्यादि। भोज्ये उपयुक्ते सति धातूनां रसादीनां चक्रवत्परिवृत्तिर्भवति । अविश्रान्ता समुत्पत्तिर्धातूनां भवति । तत दृष्टान्तेन तु परिवृत्तिकालानियमं दशयति । यथा चक्रं पानीयोद्धरणार्थं नियुक्तः वाह्यमानं बाहुबलप्रकर्षात् कदाचिदाश्वेव परिवर्त्तते कदाचित् वाह, बलाप्रकर्षात् धिरेण एवं धातवोऽपि अग्न्यादिसौष्ठवात् शीघ्रमेव परिवर्तन्ते अग्न्यादिवैगुण्ये चिरेण वर्तन्ते इति । एवं सुश्रुतेनापि “स शब्दाच्चि जलसन्तानवत् अणुना विशेषेणानुधावत्येव शरीरं केवलम् ।" इति । अत्र कृष्णात्येण रसपरिणामोऽपि अग्न्यादिभेदेन प्रकृष्टाप्रकृष्टकालज उक्त एव । सहि जलसन्तानदृष्टान्तेन चिरेण मासपर्यन्तेन शुक्रतोत्पत्तिः रसस्योक्ता। शब्दसन्तानदृष्टान्तेन
नातिशीघ्र नातिचिराच्च शुक्रोत्पत्तिरुक्ता। अचि सन्तानदृष्टान्तेन तु चातिशीघ्र चातिचिराच! कोत्पत्तिर्भवति। तथान्यतापि उक्त केचिदाहुरहोरात्रात् षड् राबादपरे परे। मासेन याति सुक्रत्वमन्नं पाकक्रमादिति । तदेतत् सकलं चक्रदृष्टान्तेन गृहीतं ज्ञेयम् ॥ १३॥
त्यक्तवन्तमित्यादि-स्थलान्निम्नमिवोदकम्" इत्यन्तसाईवयोदशश्लोकानां चक्रपाणिकता रीका मृगितापि न मिलिता। अतः पाठोऽयं चक्रपाणिसम्मतो न वेति चिन्तनीयम्।
For Private and Personal Use Only
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५श अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् |
सर्वदेहगतं शुक्र प्रवदन्ति मनीषिणः । तथास्थिमध्यमज्ज्ञश्च शुक्र भवति देहिनाम् । छिद्रं न दृश्यतेऽस्थनाञ्च तन्निःसरति वा कथम् ॥ १४ ॥
एवमुक्तस्तु शिष्येण गुरुः प्राहेदमुत्तरम् । तेजो रसानां सव्वेषां मनुजानां यदुच्यते । पित्तोष्मणः स रागेण रसो रक्तत्वमृच्छति ॥ वाध्वम्बुतेजसा रक्तमुष्मणा चाभिसंयुतम् । स्थिरतां प्राप्य मांसं स्यात् खोष्म या पकमेव तत् ॥ स्वतेजोऽम् जुगुणस्निग्धोद्रिक्तं मेदोऽभिजायते । पृथिव्यग्न्यनिलादीनां सङ्घातः स्वोष्मणा कृतः ॥ खरत्वं प्रकरोत्यस्य जायतेऽस्थि ततो नृहाम् । करोति तत्र शौषिर्य्यमस्थनां मध्ये समीरणः ॥
For Private and Personal Use Only
२६२५
जायते । मज्ज्ञः परिणामेन शुक्रं जायत । इति यदि, तदा मनीषिणः सर्व्वे शुक्र सर्व्वदेहगतं यत् प्रवदन्ति तथा तत्रास्थिमध्ये मज्जा मज्ज्ञस्तु शुक्रं भवति । अस्थनाञ्च छिद्रं न दृश्यते कथं तदस्थिमध्यगतमज्जजातं शुक्रमस्थनामच्छिद्राणां वहिः सर्व्वदेहे निःसरति ॥ १४ ॥
गङ्गाधरः -- इत्येतैः प्रश्नैः शिष्येणोक्तो गुरुरिदमुत्तरं प्राह - तेजो रसाना - मित्यादि । सर्वेषां मनुजानां रसानामाहारजधातूनां पाञ्चभौतिकानां यत् तेज उच्यते, तेन तेजसा रागेण स रसः पित्तोष्मणः पाकात् रक्तत्वमुपगच्छति । इति प्रथमप्रश्नोत्तरम् | 0 | तच्च रक्तं वाय्वम्बुतेजसा चोष्मणा चाभिसंयुतं स्थिरतां प्राप्य मांसं स्यात् । इति द्वितीयस्य | 0 | तच्च मांसं स्वोष्मणा पक स्वतेजोऽम्बुगुणस्निग्धोद्रिक्तं मेदोऽभिजायते । इति तृतीयस्य । ० । अस्य मेदसः पृथिव्यादीनां सङ्घातः स्वोष्मणा कृतः स्वोष्पणा पाकात् खरत्वं प्रकरोति, ततो नृणां कठिनमस्थि जायते । इति चतुथस्य |०| तत्र स्वोष्पणा पच्यमानेऽस्थिन
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६२६
चरक-संहिता। [ग्रहणीदोषचिकित्सितम् मेदसास्थीनि पूर्य्यन्ते स्नेहो मज्जा ततः स्मृतः। तस्मान्मजज्ञस्तु यः स्नेहः शुक्र संजायते ततः॥ वारवाकाशादिभिर्भावः शोषियं जायतेऽस्थिषु । तेन स्रवति तच्छुक नवात् कुम्भादिवोदकम् ॥ स्रोतोभिः स्यन्दते देहात् समेतं शुक्रवाहिभिः। हर्षेणोदीरितं वेगात् सङ्कल्पाच्च मनोभवात् ॥ . विलीनं घृतवद् व्यायामोष्मणा स्थानविच्युतम् । वस्तो सम्भृत्य निर्याति स्थलान्निम्नमिवोदकम् ॥ १५ ॥ व्यानेन रसधातुर्हि विक्षेपोचितकर्मणा।
युगपत् सर्वतोऽजस्र देहे विक्षिप्यते सदा॥ समीरणोऽस्थ्नां मध्ये शोषियं करोति। इति पञ्चमस्य । । मेदसेत्यादि । तदस्थिस्नेहेन मेदसा तानीस्थीनि पूयन्ते तेनास्थिमध्ये स्नेहो मज्जा भवति, तस्मादस्थिमध्यस्थान्मजनस्तु पकात् स्वोष्मणा यः स्नेहस्ततः स्नेहात् सोमगुणात्मकं शुक्रं संजायते। मशि पच्यमाने ततो जायमाने शुक्र वाय्वाकाशादिभिर्भावरस्थिषु सावयवेषु सूक्ष्मशोषियं यज्जायते, तेन शोषियेणास्थिमध्यस्थमज्जपाकाजातं तत् शुक्रं स्रवति, नूतनात् कुम्भाद यथोदकं स्रवति। इति षष्ठस्य। स्रोतोभिरित्यादि। शुक्रवाहिभिः स्रोतोमिस्तच शुक्रं देहात् स्यन्दते । कामिनीसन्दर्शनस्पर्शनादिना हर्षेणोदीरितं वेगात् सङ्कल्पान्मानसक्रियातः मनोभवात् कन्दविर्भावाच्च देहात् समेतं. समागतं मैथुनादिव्यायामजेनोष्मणा घृतवद् विलीनं द्रवीभूतं स्थानाद्विच्युतं सत् वस्तौ सम्भृत्य वहि निर्याति यथोदकमुच्चस्थलान्निम्न स्थलं निर्यातीति । देहानिःसरणं प्रसङ्गादुक्तमिति ॥१५॥
गङ्गाधरः-इति प्रश्नोत्तरानन्तरं यथा स्वास्थ्यं वर्त्तते तदाह-व्यानेनेत्यादि। हि यस्मात् विक्षेपोचितकम्मेणा व्यानेन वायुनाजस्र देहे सदा सर्वतः पूर्वदक्षिणपश्चिमोत्तरो धो युगपद् रसधातुर्विक्षिप्यते, तस्साच्चक्रवत् - चक्रपाणिः-अथ कोऽन्नरसं रक्तादिधातुपोषकं प्रेरयति येन तत्र तत्र रसः सर्पतीत्याहग्यानेनेत्यादि । रसरूपो धातुः किंवा रसतीति रसो द्रवधातुरुच्यते। तेन रुधिरादीनामपि
For Private and Personal Use Only
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५ अध्यायः ] चिकित्सितस्थानम् । २६२७
क्षिप्यमाणः खवैगुण्याद रसः सजति यत्र सः। तस्मिन् विकारान् कुरुते विवर्षमिव तोयदः ७ ॥ दोषाणामपि चैवं स्यात् तत्र देशे प्रकोपणम्। । इति भौतिकधात्वन्न-पक्तणां कर्म भाषितम् ॥ १६ ॥ अन्नस्य पक्ता सर्वेषां पक्तणामधिपो मतः।
तन्मूलास्ते हि तवृद्धि-क्षयवृद्धि क्षयात्मकाः॥ परिटत्तिः स्वास्थ्यश्चानुवर्तते। क्षिप्यमाण इत्यादि। एवं व्यानेन क्षिप्यमाणो रसः खवैगुष्पाद रसवहस्रोतोवैगुण्यात् यत्र सज्जति लग्नो भवति न चलति, तस्मिन् स रसो विकारान् कुरुते, खवैगुण्यात् तोयदो यथा विवर्ष कुरुते। एवं दोषाणामपि यत्र सज्जनं तत्रैव देशे प्रकोपः स्यादिति। उपसंहरतिइतीत्यादि। इत्येतद् भोतिकानां धातूनामन्नानाञ्च पक्तारो येऽनयस्तेषां कम्म भाषितमिति ॥१६॥
गङ्गाधरः-अन्नस्येत्यादि। तत्र सर्वेषां पक्तणामधिपोऽन्नस्य पक्ता जाठराग्रिमेतः। कस्मादधिप इत्यत आह-तन्मूला इत्यादि। हि यस्मात ते धावनयस्तदन्नपक्तवह्निमूलाः, यस्माच तदन्नपक्तर्जाठराग्ने या धावनीनां
द्रवाणां ग्रहणं भवति। विक्षेपोचितं प्राकृतं कर्म यस्य स विक्षपीचितकर्मा, तेन व्यानेन । युगपदित्येककालम् । सर्वतः इति सर्वस्मिन् देशे। विक्षिप्यते नीयते । अजस्रमिति अविश्रान्तम् । सदेति सर्वकालम्। नन्वेवं सर्वत्र रसविक्षेपे कथमेकदेशेन रसो विकाराश्रयो दृश्यते इत्याहक्षिप्यमाण इत्यादि। खवैगुण्यादिति स्रोतोवैगुण्यात् । सजतीति तिष्ठति । विकारं कुरुत इति रसाश्रयी विकारं कुरुते, रसोऽपि विकारकरणे आश्रयतया व्याप्रियते तेनेह तस्य कर्तुत्वं युक्तम् । खे वर्षमिव तोयद इति यथा चण्डेन वायुना नीयमानो मेघो यत्र सक्तो भवति तत्रैव वर्ष करोति तथा रसोऽपीत्यर्थः। यथा रसः एकदेशे विकारं करोति एवं दोषा अपि एकदेशविकारं कुर्वन्ति इत्याह। सुश्रुतेऽप्याह-"कुपितानां हि दोषाणां शरीरे परिधावताम् । यत सङ्गः खवैगुण्याद व्याधिस्तखोपजायते"। उक्तमग्नीनां कर्म उपसंहरति-इति भौतिकेत्यादि । भौतिकाः पञ्च धास्वग्नयः सप्त अन्नपक्तकः ॥ १४-१६॥
चक्रपाणिः-अन्नपक्तमूलत्वे हेतुगर्भविशेषणमाह-तवृद्धीत्यादि। तस्य जाठराग्नेः वृद्धया वृद्धद्यात्मक क्षयेण च क्षयात्मकः, तस्मादन्वयव्यतिरेकार्थविधायित्वात् तन्मूलाद् इत्यर्थः। यतश्च .. * ख वर्षमिव तोयदः इति तथा स्यादेकदेशप्रकोपणम् इति चक्रतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६२८
चरक-संहिता। ग्रहगीदोषचिकित्सितम् तस्मात् तं विधिवद्युक्तरन्नपानेन्धनहितः। पालयेत् प्रयतस्तस्य स्थितौ ह्यायुर्बलस्थितिः ॥ १७॥ यो हि भुङक्ते विधिं त्यक्त्वा ग्रहणोदोषजान् गदान् । स लोल्याल्लभते शीघ्र वक्ष्यन्तेऽतः परन्तु ये ॥१७॥ अभोजनादजीर्णाति-भोजनाद् विषमाशनात् । असात्म्यगुरुशीताति-रुक्षसंदुष्टभोजनात् ॥
वृद्धिः क्षयेग क्षय इति, तस्मात् तमन्नपक्तारं हितविधिवद्युक्तैरनपानेन्धनः प्रयतः सन् पालयेत्। करमात् पालयेत् ? हि यस्मात् तस्यानपक्तः स्थितो आयुबेलयोः स्थितिः ।। १७॥
गङ्गाधरः-कस्मात् तस्थितावायुर्बलस्थितिरित्यत आह-यो हीत्यादि । हि यस्मात् यो विधिं त्यक्त्वा लोल्याल्लोभात् भुङ्क्ते स ग्रहपीदोषजान् गदान शीघ्र लभते । के गदाः ? अतः परं ये गदा वक्ष्यन्ते । इति ।। १८॥
गङ्गाधरः-तेषां ग्रहणीदोषजानां गदानां कारणमविधिभोजनान्याह
भयमन्तरग्निर्मूलं सर्वत्र तस्मात् तं पालयेदिति योज्यम् । विधिवद्युक्तरित्यत्र आहारविधियोगात् उपयुतः। आयुर्बलस्थितिरित्यत्र अन्नपाचकाग्निस्थितौ आयुर्बलादीनां स्थितिलक्षणीया ॥ १७ ॥
चक्रपाणिः-विपर्यये दोषमाह-यो होत्यादि। ग्रहणीदोषजा एतेन रक्ष्यम णलक्षणाः स्वत्वारो ग्रहणीविकारा विशेषेण ग्रहणीदोषशब्दवाच्या गृह्यन्ते। तथाग्निमान्याजीर्णादयश्च प्रहग्याश्रिता रोगा गृह्यन्ते। अग्निमान्द्याजीर्णादयस्तु यद्यपि ग्रहण्याश्रितस्वे ग्रहणीरोगा एवं तथापीह ग्रहणीरूपनाडीव्यापारवैपरीत्येन ये जायन्ते त एव मुख्यग्रहणीशब्दवाच्याश्चत्वारो रोगाः । यतोऽवस्तु पवमामं वा इत्यादिना ग्रहणीगदसामान्यविशिष्टलक्षणविशिष्टमेव ग्रहणीगढं ग्रहणीप्राकृतव्यापारोपमर्दैन जायमानं वक्ष्यति। वक्ष्यति च ग्रहण्या दुष्टमदृष्टञ्च रूपम् "भगक्क भारयस्यन्नं पक्व सृजति पार्श्वतः”। “सा दृष्टा बहुशो भुक्तमाममेव विमुञ्चति"। न चेयं पक्काचविमोक्षलक्षणा दृष्टिः। अग्निदोषे आमाद्यजीर्ण शब्दे वा अनेन विशेषाभिधेयग्रहणी. शब्दत्वं प्रहग्याश्रितदोषजन्यग्रहणीगदत्वमेवेहोच्यते। अग्निदोषाणां न विशेषाद् ग्रहणीगदत्वम् भतिसारे यद्यपि अपक्वान्नमुञ्चनमस्ति, तथापि तस्य भिन्नसंप्राप्तिकत्वात् तथा चिकित्साभेदात् पाहणीदोषान्यत्वमुक्तम् ॥ १८॥
चक्रपाणि:-एवं व्यवस्थिते सामान्येन ग्रहणीदोषजविकाराणां हेत्वादीन्याह-अभोजनाव
For Private and Personal Use Only
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
२१२६ विरेकवमनस्नेह-विभ्रमाद व्याधिकर्षणात्। देशकालतवैषम्याद वेगानाञ्च विधारणात् ॥ दुष्यत्यग्निः स दुष्टोऽन्नं न तत् पचति लघ्वपि । अपच्यमानं शुक्तत्वं यात्यन्नं विषताश्च तत् ॥ १६ ॥ तस्य लिङ्गमजीर्णस्य विष्टम्भः सदनं तथा। शिरोरुक् चैव मूर्छा च भ्रमः पृष्ठकटीग्रहः ॥ जम्भागमईस्तृष्णा च ज्वरलर्दिःप्रवाहणम् । अरोचकाविनाको च घोरमन्नं विषञ्च तत् ॥ पित्तेन सह संमृष्टं दाहतृष्णामुखामयान् । जनयत्यम्लपित्तश्च पित्तजांश्चापरान् गदान् ॥
अभोजनादित्यादि । अभोजनादिकमविधिभोजनं विरेकादिकश्चाग्निदुष्टिकारणं, विरेकादिविभ्रमोऽसम्यगयोगः। एभ्यो हेतुभ्योऽग्निदुष्यति, दुष्टः सोऽग्निस्तदन्नं लघ्वपि भुक्तं न पचति मन्दवात् । अपच्यमानं तदन्नं शुक्तखमम्लत्वं याति विषताश्च तद याति ॥१९॥
गाधरः-तस्याजीर्णस्यानस्य लिङ्गमाह-तस्येत्यादि । विष्टम्भ आध्मानं तथा सदनादिकश्च। इत्येवमजीर्ण तद्घोरं भयानकमन्न विषमिव मारकलाद विषश्ोच्यते। पित्तनेत्यादि । तदन्नविषं पित्तेन संसृष्टं दाहतृष्णादि, पित्तज. मुखामयान् जनयति अम्लपित्तश्च। पित्तनांश्वापरानोषचोषादीन जनयति । तत्राम्लपित्तलक्षणमुक्तं तन्त्रान्तरे। तद्यथा। "अविपाकक्लमोत्क्लेशइत्यादि। देशवैषम्यं देशव्यापत्। सा च जनपदोद्ध्वंसनीये प्रोक्ता। कालशब्देन च संवत्सरात्मककाल उच्यते। ऋतुशब्देन तु शिशिरादिऋतुः । कालवैषम्येण सर्वेषां वैषम्यं, सर्व एव ऋतवः पठ्यन्ते, ऋतुवैषम्येण द्व एक एव रिति विशेषः। शुक्तत्वमिति (आमताम्) अम्लत्वम् । विषतामिति विषरूपताम् । विषं यथा बहुविकारकारि भवति तथा तदरूपताम्, अनेन सर्व एवाजीर्णभेदा अवरुद्धा ज्ञया ये तन्त्रान्तरे "आमं विदग्धं विष्टब्धं कफपित्तानिलैः क्रमात् । अजीर्ण केचिदिच्छन्ति चतुर्थ रसशेषतः" ॥१९॥
चक्रपाणिः-तस्येति सामान्याजोर्णस्य । लक्षणं विष्टम्भ इत्यादि। विष्टम्भोऽप्रचलनरूपतया भवस्थानम् । घोरम् अन्नविषञ्च तत् पित्तेन संसृज्यमानम् इत्यादिना पित्तदृष्टस्याजीर्णस्य
For Private and Personal Use Only
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६३०
चरक-संहिता। प्रहणीदोषचिकित्सितम् यमपीनसमेहादोन् कफजान् कफसङ्गतम् । करोति वातसंसृष्टं वातजांश्चापरान् गदान् ॥ मूत्ररोगांश्च मूत्रस्थं कुतिरोगान् शकूद्गतम् । रसादिभिश्च संसृष्टं कुर्य्याद् रोगान् रसादिजान् ॥ २०॥
तिक्ताम्लोद्गारगौरवैः। हत्कण्ठदाहारुचिभिरम्लपित्तं वदेद भिषक् ॥ विरुद्धदुष्टाम्लविदाहिपित्त-प्रकोपिपानानभुजो विदग्धम् । पित्तं स्वहेतूपचितं पुरा यत् तदम्लपित्तं प्रवदन्ति सन्तः॥ तृड्दाहमूभ्रिममोहकारि प्रयात्यधो वा विविधप्रकारम् । हल्लासकोठानलसादहषे-स्वेदाङ्गपीतखकरं कदाचित् ॥ वान्तं हरित्पीतकनीलकृष्णमारक्तरक्ताभमतीव चाम्लम्। मांसोदकामन्वतिपिच्छिलाच्छं श्लेष्मानुयातं विविधं रसेन ॥ भुक्ते विदग्धेऽप्यथवाऽविदग्धे करोति तिक्ताम्लवमि कदाचित् । उद्गारमेवंविधमेव कण्ठ-हृत्कुक्षिदाहं शिरसो रुजश्च ॥ करचरणदाहमोष्ण्यं महतीमरुचिं ज्वरश्च कफपित्तम्। जनयति कण्डूमण्डलपिड़काशतनिचितगात्ररोगचयम् ॥ सानिलं सानिलकर्फ सकर्फ तच्च लक्षयेत् । दोष लिङ्गेन मतिमान् भिषङमोहकरं हि तत् ॥ कम्पप्रलापमूर्छाचिमिचिमिगात्रावसादशूलानि। तमसो दर्शनविभ्रमविमोहहर्षाः स्युरनिलयुते ॥ कफनिष्ठीवनगौरवजड़तारुचिशीतसादवमिलेपाः। दहनबलसादकण्डू निद्रा चिह्न कफानुगते॥ उभयमिदमेव चिह्न मारुतकफसम्भवे भवत्यम्ले। 'विज्ञाय च भिषगेवं क्रिययारभेत यथादोषम् ॥ रोगोऽयमम्लपित्ताख्यो यत्नात् संसाध्यते नवः। चिरोत्थितो भवेद् याप्यः कृच्छसाध्यः स कस्यचित्।” इति । यक्ष्मेत्यादि। कफसङ्गतं तदन्नविषमजीणं यक्ष्मादीन् कफजान् गदान् जनयति। वातसंसृष्टं तदन्नविषं वातजांश्चापरान् गदान् करोति। मूत्रेत्यादि। मूत्रस्थं तदन्नविषं मूत्ररोगान् करोति । शकुनगतमन्नविषं कुक्षिरोगान् करोति। रसादिभिर्धातुभिः संसृष्टमन्नविषं रसादिजान् रोगान करोति ॥२०॥
लक्षणमाह। एतच्च पित्तादिसंसर्गकृतं लक्षणम्। अजीर्णस्य कोष्टमाखगतत्वेन यक्ष्मादिविकारकरणे सामोपलब्धेः अम्लपित्तम्चेति अम्लगुणोद्रिक्तं पित्तम्। अस्य तन्वान्तरे लक्षणमुक्तम् "अविपाकक्लमोस्क्लेद-तिक्ताम्लोद्गारगौरवैः। हत्कण्ठदाहारुचिभिश्चाम्लपित्तं विनिर्दिशेत् ।" इति । यक्ष्मणस्त्रिदोषजत्वेऽपि स्रोतोऽवरोधे कफव्यापारप्राधान्यात् इह कफजत्वमुक्तम् । किट्टधातुयोगेन
For Private and Personal Use Only
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५श अध्यायः] - चिकित्सितस्थानम् ।
२६३१ विषमो धातुवषम्यं करोति विषमं पचन् । तीक्ष्णो मन्देन्धनो धातून् विशोषयति पावकः ॥ युक्तं भुक्तवतो युक्तो धातुसाम्यं समं पचन् । दुबलो विदहत्यन्नं तद् यात्यूर्द्ध मधोऽपि वा। अधरतु पक्कमामं वा प्रवृत्तं ग्रहणीगदः। उच्यते सर्वमेवान्नं प्रायो ह्यस्य विदह्यते॥ अतिसृस्टं विवद्धं वा द्रवं तदुपवेश्यते। तृष्णारोचकवरस्य-प्रसेकतमकान्वितः॥ गङ्गाधरः--अन्नविषमेवं विधरोगकृत् कथं स्यादित्यत आह-विषम इत्यादि। विषमः पावको जाठराग्निभुक्तमन्तं विषमं पचन् धातुवैषम्यं वातादिवैषम्यं करोति। तीक्ष्णो जाठरः पावको मन्देन्धनोऽल्पाहारात्मककाष्ठः संस्तदाहारमिन्धनं दग्ध्वा रसादीन् धातून विशोषयति। युक्तः समः पावको युक्तं मात्रावदाहारं भुक्तवतो जनस्य तदाहारं समं पचन् धातुसाम्यं करोति। दुर्बलो मन्दः पावकः स्वल्पमप्पन्नं भुक्तवतो विदहति विगतपाकं करोति । तद्विदग्धमन्नमूद्ध याति वमिना, अधोऽपि वा गुदेन याति । तत्राधस्तु यद् याति पकवाप्यामं वा स ग्रहणीगद उच्यते। अस्य ग्रहणीगदवतो जनस्य सर्वमेव लघु वा गुरु वा स्निग्धं वा रुक्षं वान्नं यस्मात् प्रायो विदह्यते। तस्य लक्षगमाह-अतीत्यादि। तद्विदग्धमन्नमतिसृष्टं द्रवं रसशेषान्नस्य गदानाह-मूखरोगानित्यादि। रसादिजानित्यव ये रसादिजा अरुच्यादय उक्तास्ते भवन्तीति इयम् ॥ २० ।।।
चक्रपाणिः-अजीर्णलक्षणमभिधाय अग्निदोषलक्षणमाह-विषम इत्यादि। तीक्ष्णाग्नि कार्यमाह-तीक्ष्ण इत्यादि। अब मन्देन्धन इत्यनेन तीक्ष्णोऽपि यदि शुचीन्धनो भवति तदा धातुपोषणं भवतीति दर्शयति। अग्निप्रसङ्गात् समाग्नेः कार्यमाह-युक्तमित्यादि। युक्त इति समः। युक्तमन्न पचन् धार साम्यं करोति इत्यर्थः। समशब्देन समानो वायुः अग्निसहायो गृह्यते। किंवा युक्तवायुतया धातुसाम्यं करोति, युक्तशब्देन च कफपित्तसाम्यम् अग्नौ गृह्यते। यतः समः समरिति वचनेन समाग्नित्वमुक्तम् । मन्दाग्निव्यापारमाह-दुर्बल इत्यादि। युक्तविकारेषु प्रधानत्वेन अध्यायप्रकृतं प्रहणीदोषविकारं निारयन्नाह-अधस्त्वित्यादि। पक्कमाम वेति वाशब्दः समुच्चये। तेन किञ्चिरपक्व किञ्चिदपकम् । कुतः पक्कापक्क स्रवतीत्याह-सर्वम्
For Private and Personal Use Only
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२६३२
चरक संहिता ।
| ग्रहणीदोष चिकित्सितम्
शूनपादकरः सास्थि पर्व्वरुक छईनं ज्वरः । सास्थि-पर्व्वरुक् लोहानुगन्धि- तिक्ताम्ल उद्गारश्चास्य जायते ॥ २१ ॥ पूर्व्वरूपन्तु तस्येदं तृष्णालस्यं बलचयः । विदाहोऽन्नस्य पाकश्च चिरात् कायस्य गौरवम् ॥ २२ ॥ अनाधिष्ठानमन्नस्य ग्रहणाद ग्रहणी मता । नाभेरुपर्य्यग्निबलेनोपष्टब्धोपवृहिता ॥
पक्वं धारयत्यन्नं एवं सृजति पार्श्वतः । दुर्बलाग्निबलाद टुष्टा त्वाममेव विमुञ्चति ॥ २३ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
विबद्धं वा द्रवमुपवेश्यते वच्चस्त्यज्यते गुदैन । स च तृष्णाद्यन्वितः शुनपादकरः पादकने शोफान्वितः सास्थिपर्व्वरुगादियुक्तश्च भवति । अस्य ग्रहणी - गदिनो लोहानुगन्धितिक्ताम्लो रक्तगन्धानुगततिक्ताम्ल उद्गारश्च जायते । इति ग्रहणीगदस्य सामान्यलक्षणम् ॥ २१ ॥
I
गङ्गाधरः -- अस्य पूर्वरूपनाह - पूर्वरूपन्वित्यादि । अन्नस्य भुक्तस्य प्रायो विदाहः अद्धपरिपाकः कदाचित् चिराच्च पाकः ॥ २२ ॥
गङ्गाधरः- ननु का पुनः ग्रहणीत्युच्यते इत्यत आह- अग्न्यधीत्यादि । अग्नेर्जाठराग्नेयदधिष्ठानं सा खल्वन्नस्य भुज्यमानस्य ग्रहणाद् ग्रहणी नाम नाड़ी मता । क च सा वर्त्तते इत्यत आह-नाभेरुपरि वर्त्तते, तदधस्ताज्जाठरोऽग्निवंत्तते । तस्याग्नेर्बलेनोपटब्धा चोपट हिता च । यथामिबलं तथा सोपभ्यते तथैव ह्यते । अग्नेरल्पवले स्वल्पाकारा भवत्यतिबले विपुला भवतीति । तस्याः कार्य्यमाह - अपकमित्यादि । भुक्तमपकमन्नं सा ग्रहणी एवान्नं प्रायो ह्यस्य विदह्यते इति पक्कापक भवति । अतिसृष्टमिति विमुक्तम् । तम एव
तमकः ॥ २१ ॥
चक्रपाणिः -पूर्वरूपे विदाहोऽन्नस्येति विशिष्टो दाहो विदाहः ॥ २२ ॥
चक्रपाणिः -- सम्प्रति ग्रहणीदोषस्य सुखप्रतिपत्त्यर्थं ग्रहण्याः स्वरूपं प्रकृतञ्च कर्म आह । अग्न्यधिष्ठानम् अग्नेराश्रय इत्यथः । ग्रहणीसं ज्ञानिमित्तमाह-अन्नस्येत्यादि । ग्रहणादिति धारणात् नाभेरुपदकस्य धारणादित्यर्थः । किंवा नाभेरुपरि अग्नेरूर्द्धज्वलनेन उपस्तम्भिता उपवॄहिता सती अपक्कम् अन्न ं धारयति पक्कञ्च पाश्र्वतः सृजति इति वामपार्श्वतः सृजति । यतः ग्रहणी दौ वामपार्श्वाश्रयौ तेन वामे च पार्श्वे पक्क ं सृजतीत्युक्तम् । उपस्तम्भिता इति अग्निना
For Private and Personal Use Only
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्।
२६३३ वातात् पित्तात् कहाच स्यात् तद्रोगस्त्रिभ्य एव च छ । हेतुं लिङ्ग चिकित्साश्च शृणु तस्य पृथक् पृथक् ॥ २४ ॥ कषायकटुतिक्ताति-रुक्षशीताल्पभोजनैः। प्रमितानशनात्यध्व-वेगनिग्रहमैथुनैः॥ मारुतः कुपितो वहि संछाद्य कुरुते गदान् ।
तस्यान्नं पच्यते दुःखं शुक्तपाकं खराङ्गता ॥ धारयति पकश्चान्नं विण्मूत्ररूपं पार्श्वतः सृजति। दुर्बलाग्ने लाद दुष्टा तु ग्रहणी आममेवान्नं विमुञ्चति ॥२३॥
गङ्गाधरः-तस्या रोगः कारणतो भिद्यते : वातादित्यादि। तस्या ग्रहण्या रोगस्तद्रोगो वातात् कुपितात् स्यात् पित्तात् स्यात् कफात् स्यात् त्रिभ्य एव च वातपित्तकफेभ्यो मिलितेभ्य एव च स्यादिति चतुबिधो ग्रहणीरोगस्तस्य पृथक पृथक हेतु लिङ्गं चिकित्साश्च शृणु ॥२४॥
गङ्गाधरः-तत्र वातं कोपयिता ग्रहणीरोगं यद् यत् कारणं करोति तदाह-कषायेत्यादि। अत्र केचित् पठन्ति-कटुतिक्तकषायाति-रुक्षसन्दुष्टभोजनैरिति पाठम् । संयोगविरुद्धभोजनं संदुष्टभोजनम् । शीतादिभोजनरिति पाठे आदिना मूक्ष्मलध्वादिग्रहणम् ; अस्मिन् पाठे प्रमितानशनेति पाठः, प्रमितमल्पाशनम् । इहाल्पभोजनैरिति पाठे प्रमृतानशनेति पाठः । प्रमृतमतीतकालभोजनमनशनं लङ्घनम्। एभिर्मारुतः तथा कुप्यति यथा वह्नि संछाद्य ग्रहणीगदान् कुरुते नान्यान् , इत्युभयहेतव एवैते न तु वातकोपस्यव हेतवः । एवं सर्वत्र निदानोपदेशे बोध्यम्। अस्य लिङ्गान्याह-तस्यान्नमित्यादि । पित्तव्यापारकरणेन अनुकूलिता, उपवृहितेति अग्निना वृहणव्यापारकरणेन सशक्तीकृता किंवा उपस्तम्भत्वेन उपवृहिता भव पक्षे उपस्तम्भसाधारण्यं ग्रहण्या आह । ग्रहण्याः प्राकृतं कर्म भभिधाय वैकृतं कर्म आह-दुर्बलेत्यादि। दुर्बलाग्निश्च अबलाश्चेति किंवा दुर्बलम् अग्निबलं यस्याः सा दुर्बलाग्निबला। इष्टादिति दोषदुष्टात् । आमं विमुञ्चतीति अपक्कमेवान विमुञ्चति । पूर्वरूपे पक्वमाम वा विमुञ्चतीत्यनेम विदग्धरूपमाममेवोक्तम् । इह स्वामं नियमेन विमुश्चति इति न विरोधः ॥ २३ ॥
चक्रपाणि:-वातपित्तकफसन्निपातजान् ग्रहणीभेदानाह-वातादित्यादि। सर्वादिति सनिपातात् ॥२४॥
• वातात् पित्तात् कफात् सर्वाद ग्रहणीदोष उच्यते ।
For Private and Personal Use Only
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२६३४
चरक संहिता |
[ ग्रहणीदोषचिकित्सितम्
कण्ठास्यशोषः क्षुत् तृष्णा तिमिरं कर्णयोः स्वनः । पार्श्वोरुवङ चणग्रीवा-रुगभीक्ष्णं विसूचिका ॥ हृत्पीड़ा कार्यदौर्बल्यं वरस्यं परिकर्त्तिका । शृद्धिः सर्व्वरसानाञ्च मनसः सदनं तथा ॥ जीर्णे जीर्य्यति चाध्मानं भुक्ते स्वास्थ्यमुपैति च । स वातगुल्म हृद्रोग- लीहाशङ्की च मानवः ॥ चिराद् दुःखं द्रवं शुष्कं तन्वामं शब्दफेनवत् । पुनः पुनः सृजेद् वचः श्वासकासार्दितोऽनिलात् ॥ २५ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
शुक्तपाकमम्लपाक मन्दाग्निजनितान्भविदाहात् । खराङ्गता वातगुणरौक्ष्यत्त्वम्गतस्नेहशोषात् कर्कशाङ्गत्वं, कण्ठास्यद्रवशोषात् कण्ठास्यशोपश्च क्लोम्नः शोषात् तृष्णा क्षुधा, रौक्ष्यलाघवाभ्यां तिमिरं नेत्ररोग विशेषस्तेनाल्पा दृष्टिः । पार्श्वदिषु रुक पीड़ा अभीक्ष्णं भवति । विसूचिका सूचीभिरिव गात्रवेदना सहितामान्नस्योद्धधिः प्रवृत्तिः परिकत्तिका गुददेशे कर्त्तनवत् पीड़ा। सर्व्वरसानामाहारे गृद्धिलभः राजसवातेन मनोराज्याधिकभावात् । मनसः सदनं ग्लानिः व्याधियातनया । भुक्तेऽन्ने जीर्णे च जीर्य्यति चाध्मानं भुक्ते भुक्तमात्रे स्वास्थ्यमुपैति । स वातग्रहणीरोगवान वातगुल्माद्याशङ्की वातगुल्माकारवदुदरे लक्ष्यते न च वातगुल्मः, वातहृद्रोगवद हृदये पीड़ा लक्ष्यते न तु वातहृद्रोगः, वातप्लीहव वामकुक्षौ लक्ष्यते न तु वातप्लीहेति । स च मानवो द्रवं वच्चः कचिच्छुष्कं वर्चः कचित् तनु स्वल्पं वचः कचिदाममपक्वं वर्चः शब्दफेनवदधोवातकृतशब्दसहितं फेनवच्च पुनःपुनः सृजेत् मुञ्चेत् । एवं श्वासकासाभ्यामद्दितः स्यादनिलाद् ग्रहणीरोगे ।। २५ ।।
,
चक्रपाणि: - शुक्तमिवान्नस्य पाकः शुक्तपाकः । गृन्द्रिः सर्व्वरसानामिति सप्तम्यर्थे षष्ठी । जीण जीर्य्यति अन्न इति शेषः । गुल्मादिशङ्कित्वं गुल्मादिसदृशपीडायुक्तत्देन भवति ॥ २५ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५श अध्यायःj
२६३५
चिकित्सितस्थानम् । कटुजीर्णविदाह्यम्ल-क्षारायः पित्तमुल्वणम् । आप्नावयद्धन्त्यनलं जलं तप्तमिवानलम् ॥ सोऽजीणं नीलपीताभं पीताभः सायंते द्रवम् । पूत्यम्लोदारहृत्कण्ठ-दाहारुचितृर्दितः ॥ २६ ॥ गुवतिस्निग्धशीतादि-भोजनादतिभोजनात् । भुक्तमात्रस्य च स्वप्नाद्धन्त्यग्निं कुपितः कफः ॥ तस्यान्नं पच्यते दुःखं हल्लासच्छईयरोचकाः। आस्योपदेहमाधुर्य-कासष्ठीवनपीनसाः॥
गङ्गाधरः-पित्तग्रहणीरोगहेतूनाह-कदजीर्णत्यादि। विदाहि अर्द्धपरि. पाकि भृष्टतण्डुलादि। क्षारो भस्म परिस्र तजलकृतः सतिक्तलवणरसो यवक्षारादिः। आदिना लवणतीक्ष्णादि। एभिरुल्वणं पित्तं तथा भवति यथा ग्रहणीगदानेव कुरुते नान्यानिति उभयहेतवः कटादयः। तथोल्वणं पित्तं द्रवांशेन जाठरमनलमाप्लावयद्धन्ति न चौष्ण्यादग्निं वद्धयति औल्वण्यात् । यथा तप्तजलं वाह्यमनलं द्रवेणाप्लावयद्धन्ति न खौष्ण्याद वर्द्धयति । तस्य लिङ्गान्याहस इत्यादि। स पित्तहतानलः पुरुषः पीताभः पित्तेन भूला नीलपीताभमजीर्ण द्रवं पुरीषं सार्यते। पूत्यम्लोद्गारादिभिरदि तश्च भवति। इति पित्त ग्रहणीरोगलिङ्गम् ॥२६॥ __ गङ्गाधरः-अथ कफग्रहणीरोगहेतूनाह-गुतीत्यादि। आदिना मधुरद्रवपिच्छिलादीनां ग्रहणम् । भुक्तमात्रस्य जनस्य कफद्धौ पुनर्दिवास्वमात् स्निग्धात् ग्रहणीरोगारम्भको यथा स्यात् तथा कुपितः कफोऽग्निं हन्ति । उक्तं प्राक-रात्री जागरणं रुक्षं स्निग्धं प्रस्वपनं दिवा। अरुक्षमनभिष्यन्दि बासीनप्रचलायितमिति। अभुक्तवतस्तु नाग्निं हन्ति दिवास्वमः। न चेह रात्रिस्वमो विवक्षितः। तस्य भुक्तमात्रदिवास्वमकुपितकफहताग्नेः पुसो दुःखं यथा स्यात् तथा अन्नं भुक्तं पच्यते। हल्लासादयश्च स्युः।
चक्रपाणिः—पैत्तिके पित्तेनाग्निहननं क्रियते इति दर्शयन्नाह। उष्णस्यापि हि द्रवतया अग्निनिर्वापणे दृष्टान्तमाह-जलं तप्तमित्यादि ॥२६॥
For Private and Personal Use Only
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६३६
चरक-संहिता। ग्रहणीदोषचिकित्सितम् हृदयं मन्यते स्त्यानमुदरं स्तिमितं गुरु। दुष्टो मधुर उद्गारः सदनं स्त्रीष्वहर्षणम् ॥ भिन्नामश्लेष्मभूयिष्ठ-गुरुवर्च प्रवर्तनम् । अकृशस्यापि दौर्बल्यमालस्यञ्च कफात्मके ॥ २७॥ यश्चाग्निः पूर्वमुदिष्टो रोगानीके चतुर्विधः । तश्चापि ग्रहणीदोषं समवज प्रचक्षते ॥२८॥ पृथगवातादिनिर्दिष्ट-हेतुलिङ्गसमागमे।
त्रिदोषं निर्दिशेदेवमतो वक्ष्यामि भेषजम् ॥ २६ ॥ आस्यस्योपदेहमाधुय्य भवतः। स च हृदयं स्त्यानं सान्द्रमिव मन्यते। स्तिमितं निश्चल विवद्धं गुरु च उदरं मन्यते। दुष्टो विकृत एव मधुर उगारः । भिन्नञ्च आमञ्च श्लेष्मभूयिष्ठश्च गुरु च वर्चस्तस्य प्रवर्तनम् । अकृशस्यापि देहपुष्टस्य दौर्बल्यमालस्यञ्च। कफात्मके ग्रहणीगदे भवति। इति कफजग्रहणीगदलक्षणम् ॥ २७॥ - गङ्गाधरः-तहि किमेतावानेव ग्रहणीगद उतान्योऽपि अस्तीत्यत आहयश्चेत्यादि। विमानस्थाने रोगानीकेऽध्याये पूर्व यश्चतुर्विधो जाठरोऽग्निः उद्दिष्टस्तत्र समानिवज त्रिविधं तं विषमतीक्ष्णमन्दाग्निं ग्रहणीदोषमृषयः प्रचक्षते ॥२८॥
गङ्गाधरः-त्रिभ्य एव चेति यदुक्तं तत् त्रिदोषजग्रहणीरोगहेतुलिङ्गान्याहपृथगित्यादि। वातादिग्रहणीगदे निर्दिष्टानां कषायकतिक्तत्यादि-वातग्रहणीगदहेतु- कटुजीणेत्यादिपित्तग्रहणीगदहेतु - गुर्चतिस्निग्धेत्यादिकफग्रहणीगदहेतूनां समागमे मेलने त्रिदोषं ग्रहणीगदहेतुं निदिशेत्। तथा तस्यान्नं पच्यते दुःखमित्यादि-वातग्रहणीगदलिङ्ग-सोऽजीर्णमित्यादिपित्तचक्रपाणिः-गुद्धित्यादिना कफजग्रहणीमाह । दौर्बल्यं बलहानिः ॥२७॥
चक्रपाणिः-यश्चाग्निरित्यादिश्लोकं केचित् वैशेषिकग्रहणीदोषव्यतिरिक्तदोषत्रयजग्रहणीरोगान्तनिवेशनप्रसङ्गत इति दर्शयति इति कृत्वा अनार्ष वदन्ति, किन्तु तचापीति पदेनाग्निमान्यादीनां प्राकृतानां सामान्याद ग्रहणीदोषाबाधे सति न किञ्चिद्विरोधं पश्यामः। सामान्यप्रहणीदोषेऽपि अग्निमान्यादय उक्ता इति दर्शितमेव। समवर्जमिति समप्रकृतिपुरुषाग्निबर्जम् ॥२८॥ २९॥
For Private and Personal Use Only
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५ अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
ग्रहणीमाश्रितं दोषं विदग्धाहारमूर्च्छितम् । सविष्टम्भप्रसेकार्त्ति विदाहारुचिगौरवैः ॥ आमलिङ्गान्वितं ज्ञात्वा सुखोष्णनाम्बुनोद्धरेत् । फलानां वा कषायेण पिप्पलोसर्षपैस्तथा ॥ लीनं पकाशयस्थं वाप्यामं खाव्यं सदोपनैः । शरीरानुगते सामे रसे लङ्घनपाचनम् ॥ विशुद्धामाशयायास्मै पञ्चकोलादिभिः शृतम् । दद्यात् पेयादि लध्वन्नं पुनर्योगांश्च दीपनान् ॥ ३० ॥ ज्ञात्वा तु परिपक्कामं मारुतग्रहणीगदम् । दीपनीयतं सर्पिः पाययेताल्पशो भिषक् ॥
२६३७
ग्रहणोगर्दा लिङ्ग-तस्यान्नमित्यादिकफग्रहणोगद लिङ्गानां समागमे त्रिदोषं ग्रहणीगदलिङ्गं निर्दिशेत् । अतः परं भेषजं वक्ष्यामि ॥ २९ ॥
गङ्गाधरः- तत्रादौ ग्रहणीदोषस्य आमतादिलक्षणमाह – ग्रहणीमित्यादि । ग्रहणीमाश्रितं दोषं मन्दाग्निना विदग्धाहारमूर्च्छितं विष्टम्भादिभिरामलिङ्गावितं ज्ञाला सुखोष्णेणाम्बुना उद्धरेत् वामयेत् । तथा पिप्पलीसर्षपकल्कसहितेन मदनस्य फलानां वीजकषायेण वा उद्धरेत् वामयेत् । पकाशयस्थं iti वाप्यामं विष्टम्भादिभिर्शाला सदीपनः पञ्चकोलादिभिः सह विरेचनेन स्त्राव्यम् | शरीरानुगते सामे रसे लङ्घनं पाचनश्च काय्यम् । विशुद्धामाशयाय वमनेन आमाशयशुद्धाय अस्मै पुंसे पञ्चकोलादिभिर्दीपनैः शृतं पेयादि लध्वन्नं दद्यात् । पुनर्दीपनयोगांश्च दद्यात् ॥ ३० ॥
गङ्गाधरः - ज्ञात्वेत्यादि । परिपक्कामं ज्ञात्वा मारुतग्रहणीगदं जनं दीपनीय
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः - ग्रहणीमाश्रितमित्यादौ दोषमति सासान्यवचनात् वातादीनां त्रयाणामपि ग्रहणम् । आमस्यापकस्य लिङ्गरन्वितमिति आमलिङ्गान्वितम् । फलानामिति मदनफलानाम् । लीनमित्यनुत्क्लिष्टम् । पक्वाशयस्थमिति अधोगतत्वेन पक्वाशयसमीपगतम् । स्त्राव्यमिति विरेचनीयम् । सदीपनैरिति दीपनद्रव्यसंयुक्तैर्विरे वनप्रयोगः । शरीरानुगते इति शरीरव्यापके । सामे रसे इति अपक्वे रसे । आमश्वाखापकरूप एव इष्टः, आहाररसस्य रससम्बन्धेन शरीरव्यापकत्वात् । लङ्घनमनशनम् । पाचनं यवाग्वादि । विशुद्धामाशयाय इत्यत्र विशुद्धिर्हि विरेचनलङ्घनैर्यथायोग्यतया ज्ञेया ॥ ३० ॥
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६३८
चरक-संहिता। [ग्रहणीदोषचिकित्सितम् किञ्चित्सन्धुक्षिते चाग्नौ सक्तविणमूत्रमारुतम् । द्वाहं त्राहं वा संस्निह्य खिन्नाभ्यक्तं निरूहयेत् ॥ तत एरण्डतैलेन सर्पिषा तैल्वकेन वा। सक्षारेणानिले शान्ते स्रस्तदोषं विरेचयेत् ॥ शुद्धं रुक्षाशयं ज्ञात्वा सर्वशश्चानुवासयेत् । दीपनीयाम्लवातघ्न-सिद्धतैलेन मात्रया निरूढश्च विरिक्तञ्च सम्यक् चाप्यनुवासितम् । लध्वन्नं प्रतिसंभुक्तं सर्पिरभ्यासयेत् पुनः ॥ ३१ द्विपञ्चमूल्यौ सरलं देवदारु सनागरम् । पिप्पली पिप्पलीमूलं चित्रकं हस्तिपिप्पलीम् ॥ शणवीजं यवान् कोलान् कुलत्थान सुषवीस्तथा ।
पाचयेदारनालेन दध्ना सौवीरकेण वा ॥ पिप्पल्यादिदशकयुतं सर्पिरल्पशः पाययेत । ततः किश्चित्सन्धुक्षित दीप्तेऽनौ सक्तविड़ादिकं तं नरं द्वग्रहं हं वा संस्निह्य ततः स्वेदयिखा तैलादिस्नेहाभ्यक्तं निरूहयेत्। ततो निरूहानन्तरं शान्तेऽनिले सस्तदोष स्थानाच्च्युतदोषं तं नरम् एरण्डतैलेन सक्षारेण तैल्बकेन सर्पिषा वा विरेचयेत् । एवंशुद्धं तं नरं रुक्षाशयं ज्ञाखा सर्वशश्चानुवासयेत् इति। यदि सर्वशो रुक्षाशयता न स्यात् तदा नानुवासयेत्। येनानुवासयेत् तदाह-दीपनीयेत्यादि। दीपनीयदशकं पिप्पल्यादिकम् अम्लं तिन्तिडीकादि वातघ्न वृहत्पञ्चमूल्यादिकं, तः कल्कैः सिद्धतेलेन मात्रयानुवासयेदिति। एवं निरूढश्च विरिक्तश्च सम्यगनुवासितञ्च ग्रहणीदोषान्वितं नरं लघ्वन्नं प्रतिभोजित पुनः सर्षिरभ्यासयेत् ॥३१॥
गङ्गाधरः-तत् सर्पिराह-द्विपञ्चेत्यादि। द्वे पञ्चमूल्यौ दशमूली। सुषवी कृष्णजीरकम् । दशमूल्यादीनि द्वाविंशतिं प्रत्येकं समांशेन मिलिखा
चक्रपाणिः-दीपनीययुतमिति पड्विरेचनशताश्रितीयोक्तदीपनीयग्रहणम्। स्नेहेनाभ्यक्तमिति स्नेहाभ्यक्तम् । स्रस्तदोषमिति निरूहेण स्रस्तदोषम् ॥३१॥
चक्रपाणिः-वे पञ्चमूले इत्यादौ सुरभिस्वरसः जलस्थानीये आरनालादिक्वाथ्यञ्च मिलित्वा • सुरभीस्तथा इति चक्रष्टतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५ अध्यायः]]
१५श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्।
२६३६ चतुर्भागावशेषेण पचेत् तेन घृताढ़कम् । खजिंकायावशूकाख्यो क्षारौ दत्त्वा तु युक्तितः ॥ सैन्धवोदभिदसामुद्र-विड़ानां रोमकस्य च । ससौवर्चलपाक्यानां भागान् द्विपलिकान् पृथक् ॥ विनीय चूर्णितस्तिस्मात् पाययेत् प्रस्मृतं बुधः। करोत्यग्निबलं वर्ण वातघ्नं भक्तपाचनम् ॥ ३२॥
___ दशमूलाय घृतम्। वाषणत्रिफलाकल्के विल्वमात्रे गुड़ात् पले। सर्पिषोऽष्टपलं पत्तवा मात्रां मन्दानलः पिबेत् ॥३३॥
ऋषणाद्य घृतम्। द्वात्रिंशच्छरावमितानि। आरनालेन चतुर्दोणेन दना वा चतुर्दोणन सौवीरकेण वा चतुद्रोणेन पाचयेत्। चतुर्भागावशेषेण चतुःषष्टिशरावेण तेन काथेन घृतादकं षोड़शशरावं पचेत्। पक्चे पूते तत्र स्वर्जिकाक्षारयवक्षागै युक्तितो द्विपलात् किञ्चिन्नानौ सैन्धवादीनां पृथक् द्विपलिकान् भागान् चर्णितान् विनीय कल्कीकृत्य दत्त्वा पचेत्। पाक्यं लवणं पांशुज लवणम् । तस्मात् पकात् घृतात् प्रसृतं पलद्वयं बुधः पाययेदिति । बुध इत्युक्त्या यथाबलं पाययेदिति ख्यापितम् । शेषमाशीः। दशमूलाद्य घृतम् ॥३२॥
गङ्गाधरः-त्रापणेत्यादि। त्रिकटुत्रिफलयोमिलिखा विल्वमात्रे पलमात्र कल्के गुडाच्च पले कल्के घृतस्य अष्टपलं द्वात्रिंशत्पलजले पक्त्वा मात्रां मन्दानलः पिबेत् । ऋषणाद्य घृतम् ॥ ३३॥ द्रोणं मानं ग्राह्यम् । क्षारौ दत्त्वा च युक्तित इति अनेन क्षारयोरनल्पमानत्वमुच्यते, किन्तु प्रक्षेप्यान्यतमलवणमानेन पृथक् क्षारौ देयौ। युक्तित इत्यनेन योग्ये काले क्षारयोगमाह । स च योग्यकालः घृतावतारणकाल एव। यदाह जतूकर्णः। दशमूलं पञ्चकोलं कुलत्थं सुरभि थवम् । शणवीजञ्च कोलञ्च साधयेत् कालिकेन तु। दना सौवीरकेणैव तेन पक्वे घृताढ़के । द्वौ क्षारौ सप्तलवणं दापयेत् द्विपलान्वितम्। औदिदमुत्कार उत्कारिकालवणम्। रोमकं रुमाभवं, पाक्यं पाकजम् ॥३२॥
चक्रपाणिः-अष्टपले घृते विल्वमात इति पलमाने कल्के। अष्टपलमानमेवान सर्पिः पक्तव्यम् महर्षिवचनेन फलदायित्वात् ॥ ३३ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६४०
चरक-संहिता। ग्रहणीदोषचिकित्सितम् पञ्चमूलाभयाजाजी-पिप्पलीमूलसैन्धवैः । विडङ्गाषणशटी-रास्नादारद्वय तम् ॥ शुक्तेन मातुलुङ्गस्य स्वरसेना कस्य च। शुष्कमूलककोलाम्बु चुक्रिका दाडिमस्य च ॥ तक्रमस्तुसुरामण्ड-सोवीरकतुषोदकः। कालिकेन च तत् पक्कमग्निदीप्तिकरं परम् ॥ शूलगुल्मोदरश्वास-कासानिलकफापहम् । सवीजपूरकरसं सिद्धं वा पाययेद घृतम् ॥ तैलमभ्यञ्जनार्थश्च सिद्धमेतः प्रदापयेत् । एतेषामौषधानां वा पिबेच्चूर्ण सुखाम्बुना ।। वातश्लेष्मावृते सामे कफे वा वायुनोद्धते। दद्याच्चूर्ण पाचनार्थमग्निसन्दीपनं परम् ॥ ३४ ॥
पञ्चमूलाद्य घृतं तैलं चूर्णश्च । गङ्गाधरः-पञ्चमूलेत्यादि। वृहत्पञ्चमूलादिक्षारद्वयान्तः कल्कै तात् पादिघृतसमानेन शुक्तेन मातुलुङ्गस्वरसेन आद्रकस्य च स्वरसेन। शुष्कमूलकादीनां मिलितानां काथेन घृतसमेन। तत्र अम्बु बालकम् । चुक्रिका चाङ्गेरी दाडिमलक्। तक्रेण च घृतसमेन मस्तुना सुरामण्डेन सौवीरकेण धान्याम्लन तुषोदकेन सतुषयवकृतेन काञ्जिकेन घृतसमेन तद घृतं पक्कमग्निदीप्तिकरमित्याद्याशीः। (पञ्चमूलादिघृतम् । ) सवीजपूरकरसं घृताच्चतुर्गुणेन मातुलुङ्गरसेन सह तैः कल्कैः तैश्च द्रवैः सिद्धं घृतं वा पाययेत् । पूर्वोक्ताशी। पञ्चमूलादिभिरुक्तरेतेः सिद्धं तैलमभ्यञ्जनार्थ प्रदापयेत्। इति। वीजपूरकखरसे च तः कल्कैस्तै वैश्च सिद्धञ्च तैलं शेयं तदनन्तरमेतैरित्युक्तखात् । (पञ्चस्वरसे मूलादितैलं वीजपूरकतलञ्च ।) एतेषामित्यादि। पञ्चमूलादीनां
चक्रपाणिः-पञ्चमूलाध शुक्तादितयोदशदवाणां प्रत्येक स्नेहसमत्वम् । सवीजपूरकरस. मित्यत्रापि पञ्चमूल्यादीनि कलकत्वेनेच्छन्ति। किंवा पूर्वमेव घृतं वीजपूररससंयुक्त पेयमित्यर्थः । सेलमित्यादौ एतैः पञ्चमूल्यादिभिः सिद्धं तलं तथा एतेषामेव कल्कोक्तानां पञ्चमूल्यादीनां
For Private and Personal Use Only
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्।
२६४१ मजत्यामा गुरुत्वाद विट् पक्का तूत्नवते जले। विनातिद्रवसंघात-शैत्यश्लेष्मप्रदूषणात् ॥ परीक्ष्यैवं पुरा सामं निरामश्चामदोषिणम् । विधिनोपाचरेत् सम्यक् पाचनेनेतरेण वा ॥ ३५ ॥ चित्रकं पिप्पलीमूलं द्वौ क्षारौ लवणानि च ।
व्योषं हिजमोदाञ्च चव्यञ्चैकत्र चूर्णयेत् ॥ क्षारद्वयान्तानां चूर्ण मुखाम्बुना पिवेद योग्यखान्न तु शुक्तादीनामिहानुत्तिरेतेषामिति पदेन चर्णखासम्भवात् । पञ्चमूलाध घृतं तैलं चूर्णश्च ॥३४॥
गङ्गाधरः-विदग्धाहारमूर्छितत्वेन ग्रहण्याश्रितदोषस्य विष्टम्भादिना लिङ्गेन आमलिङ्गमुक्तम् । सम्पति ग्रहणीदोषिणो विडामखलक्षणमाह-मज्जतीत्यादि। ग्रहणीदोषवतामामा विट् गुरुखाजले क्षिप्ता मज्जति। पका तु विद् अतिद्रवादिभिविना जले उत्प्लवते। अतिद्रवसंघातगैत्यश्लेष्मप्रदूषणात् पकापि जले मज्जति। पुरा त्वेवं सामं निरामश्च परीक्ष्य तत्रामदोषिणं विधिनामपाकविधिना सम्यक्पाचनेन औषधेन उपाचरेत्। निरामश्च पुनः इतरेण संशमनेनोपाचरेत् ॥३५॥
गङ्गाधरः-तत्र पाचनयोगमाह-चित्रकमित्यादि। चित्रकमूलादिचव्यान्तं चूर्ण बातश्लेष्मावृते ग्रहणीगदे तथा सामे ग्रहणीगदे केचित् सामे पुरीष इति वदन्ति । भामञ्च अनेकविधमाह । यहच्यते- 'आममन्नरसं केचित् केचित् तु मलसञ्चयम् । प्रथमं दोषदृष्टिञ्च केचिदामं प्रचक्षते'। भोजोऽप्याह-'आमाशयस्थः कायाग्नेदौर्बल्यादविपाचितः। आध भाहारधातुर्यः स आम इति संज्ञितः।' भद्रसेनोऽप्याह-एवमामाशयेऽप्यन्नं बहु सम्यक न जीयंति। चीयमानं तदेवान्न कालेनामत्वमाप्नुयात्' इत्यादि। तदिहापि तवचनप्रामाण्याद व्यवस्था कर्तव्या ॥३४॥
चक्रपाणिः-सामभिरामग्रहणीगदज्ञानार्थ सामनिरामविलक्षणमाह-मजतोत्यादि । आमात् गुरुत्वादिति आमाहितगुरुत्वात् । पक्क ति आमनिरामयोः द्वयोरपि आमपक्कलक्षणयोः अपवादमाहविनातिद्ववेत्यादि। अतिद्वत्वात् आमापि प्लवते। अतिसंहतत्वात् पक्कापि मजति। शैत्यश्लेष्मप्रदूषणात् पक्वापि निमजति। ननु सविष्टम्भप्रसेकार्तीत्यत्र सामस्य लक्षणमुक्तम्, किमनेन सामतालक्षणेन पुनरुक्तेन ? उच्यते, वातकफाधिकारात् तदुक्तं इदञ्च विज्ञानार्थमुक्तम् इति विशेषः। परीक्ष्येत्यादौ निरामं वा सदोपिणमिति। आमदोषशब्देन ग्रहणीदोषो नान्यत्र अभिप्रेतः ॥३५॥ चक्रपाणिा-चित्रकमित्यादी लवणानि चेत्यस कपिजलाधिकरणन्यायेम लवणक्षयमिच्छन्ति
३६९
For Private and Personal Use Only
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६४२
चरक-संहिता। ग्रहणीदोषचिकित्सितम गुड़िका मातुलुङ्गस्य दाडिमस्य रसेन वा। कृता विपाचयत्यामं दीपयत्याशु चानलम् ॥३६ ॥
चित्रकाद्या गुड़िका। नागरातिविषामुस्त-क्काथः स्यादामपाचनः। मुस्तान्तकल्कः पथ्या वा नागरञ्चोष्णवारिणा ॥ देवदारुवचामुस्ता-नागरातिविषाभयाः। वारुण्यामासुतास्तोये कोष्णे वालवणाः पिबेत् ॥ बर्चस्यामे सशूले च पिबेद वा दाडिमाम्बुना। विड़ेन लवणं पिष्टं विल्वं चित्रकनागरम् ॥ सामे वा सकफे वाते कोष्ठशूलकर पिबेत् । कलिङ्गहिङ्गतिविषा-वचासौवर्चलाभयाः॥
प्रत्येक समम् एकत्र चूर्णयेत् । तचूर्ण मातुलुङ्गस्य रसेनाम्लदाडिमस्य रसेन वा मई यिखा गुड़िका कृता भक्षितामं पाचयतीति । चित्रकाद्या गुड़िका ॥३६॥
गङ्गाधरः-नागरेत्यादि। नागरादित्रयस्य काथ एकयोगः। मुस्तान्तानां तेषां नागरादीनां त्रयाणां कल्को द्वितीयः। पथ्या चूर्णितेवोष्णवारिणा पीता आमपाचनीति तृतीयः। नागरञ्च चूर्णितमुष्णवारिणा पीतमामपाचनमिति चतुर्थः । देवदार्विति । देवदादियोऽभयान्ता वारुण्यां संस्थिताः कालेनासुताः जातसन्धानाः पिवेदामपाचनीः। कोष्णे तोये वा आसुता जातसन्धानाः अलवणा ईषत्सैन्धवयुक्ताः पिबेत् । वर्चसीत्यादि। आमे सशूले च वचसि दाडिमवककाथेन ताः अभयान्ताः चूर्णिताः पिबेत् । विड़ेनेत्यादि । विल्वमाम चित्रकमूलं नागरञ्च त्रयं पिष्टं विड़ेन लवणेन लवणं कृता सामे सकफेवा वाते कोष्ठे शूलकरे पिवेत्। कलिङ्गमिन्द्रयवः । कलिङ्गाद्यभयान्तान् चर्णि तान्
किन्तु अनियते स न्यायो भवति इह तु पञ्चलवणानां प्राधान्येन दीर्घ जीवितीये निर्दिष्टत्वात् पञ्चलवणस्यैव स्वशत्योरपादनस्वात् पन्चैव लवणानि ग्राह्याणि ॥३६॥
चक्रपाणिः-मुस्तान्तकलक इति उक्तनागरादिकल्क इत्यर्थः। चूर्णानि कृत्वा पिप्पली.
For Private and Personal Use Only
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५श अध्यायः ! चिकित्सितस्थानम् ।
२६४३ छोग्रन्थिलेषु पेयमुष्णेन वारिणा। पथ्यासौवर्चलाजाजी-चूर्ण मरिचसंयुतम् ॥ पिप्पलीमूलमभयां वचा कटुकरोहिणीम् । पाठां वत्सकवीजानि चित्रकं विश्वभेषजम् ॥ पिबेनिःक्वाथ्य चूर्णानि कृत्वा चोष्णेन वारिणा। पित्तश्लेष्माभिभूतायां ग्रहण्यां शूलनुद्धितम् ॥ सामे सातिविषं व्योषं लवणक्षारहिङ्गमत् । निःक्वाथ्य पाययेच्चूर्ण कृत्वा वा कोष्णवारिणा ॥ ३७॥ पिप्पली नागरं पाठां शारिवां वृहतीद्वयम् । चित्रकं कौटजं वीजं लवणान्यथ पञ्च च ॥ तच्चूर्ण सयवक्षारं दध्युष्णाम्बुसुरादिभिः। पिबेदग्निविवृद्धार्थ कोष्ठवातापहं नरः॥ ३८॥
पिप्पल्या चणम्। मरिचौकुञ्चिकाम्बष्ठा-वृक्षाम्लकुड़वान् पृथक् ।
दशाम्लवेतसपलानीमांश्वापि पलांशिकान् ॥ कला उष्णेन वारिणा पिबेत् छयादिषु पथ्यादिमरिचान्तं चूर्णमुष्णेन वारिणा पिबेत्। पिप्पलीमूलमित्यादि। पिप्पलीमूलादि-विश्वभेषजान्तं निकाथ्य पिबेत् अथवा चूर्ण कृखा उष्णवारिणा पिबेदिति । इति पिप्पल्यादि. दशकम् । ग्रहण्यां नाड्यां पित्तश्लेष्माभिभूतायां शूलनुत् शूलप्रशमनं हितम् इति। साम इत्यादि। सामे पित्तश्लेष्मदोषे अतिविषासहितं व्योषं निकाथ्य लवणक्षारहिङ्युक्तं पिबेदथवा चूर्ण कला कोष्णवारिणा पिबेत् ॥३७॥
गङ्गाधरः-पिप्पलीमित्यादि। पिप्पल्यादीनि यवक्षारान्तानि चर्ण कला दध्याद्यन्यतमेन नरः पिबेत् । पिप्पल्याद्य चूर्णम् ॥३८॥ ... गङ्गाधरः-मरिचेत्यादि। औकुञ्चिका कृष्णजीरकः । मरिचादीनां प्रत्येक मूलाचे वमादीनि पिवेदित्यनुवर्तते । सामे दोषे सति पिप्पलीमूलादिषु अतिविषादि प्रक्षिप्य पूर्ण कत्तव्यमित्यर्थः । सुरादिभिरित्यव सुराशब्देन काञ्जिकसौवीरादिग्रहणम् ॥ ३७॥३८॥ :
For Private and Personal Use Only
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ग्रहणीदोषचिकित्सितम
२६४४
चरक-संहिता। सौवर्चलं विड़ पाक्यं यवक्षारं ससन्धवम् । शटीपुष्करमूलानि हिङ्ग हिड्नुशिराटिका ॥ तत्सर्वमेकतः सूक्ष्मं चूर्णं कृत्वा प्रयोजयेत् । हितं वाताभिभूतायां ग्रहण्यामरुचौ तथा ॥ ३९ ॥
मरिचाय चूर्णम्। चतुर्णा प्रस्थमम्लानां त्र्यूषणस्य पलत्रयम् । लवणानाञ्च चत्वारि शर्करायाः पलाष्टकम् ॥ तच्चूर्ण शाकसूपान्न-रागादिष्ववचारयेत् । कासाजीर्णारूचिश्वास-हृत्पाण्डामयशूलनुत् ॥ १०॥
कुड़वमम्लवेतसपलानि दश। इमान् वक्ष्यमाणान् सौवर्चलादीन अपि पलांशिकान् नीखा तत्सर्वमेकतः सूक्ष्मचूर्ण कृषा प्रयोजयेत् दध्यादिभिः। वाताभिभूतायां ग्रहण्यां हितं तथाऽरुचौ च। अत्र पाक्यं पांशुजलवणम् । हिडशिराटिका हिडपत्री । हिङ्गपत्री वेणपत्री नाड़ी हिङ्गुशिराटिकेति पय्योयाः। लोके वेणुपातनामवनजविशेषः । मरिचाद्य चूर्णम् ॥३९॥
गङ्गाधरः-चतुर्णामित्यादि। चतुर्णामम्लानामम्लवेतसवृक्षाम्लकोलदाड़िमानां प्रस्थं प्रत्येकन्तु कुड़वमानं स्वरसम् अषणस्य । प्रत्येकं पलं मिलितस्य पलत्रयम् । लवणानाञ्च चतुर्णा सैन्धवसौवर्चलविड़ोभिदानां प्रत्येकमेकपलं मिलिला चखारि पलानि । शर्करायाः पलाष्टकमिति । तत्सर्वमेकीकृत्य संशोष्य चर्ण कला शाकादिष्ववचारयेत् । इत्यवचारणचूर्णम् ॥ ४०॥
चक्रपाणि:-चतुर्णा प्रस्थमम्लानामित्यत चतुरम्लं वृक्षाम्लाम्लवेतसदाडिमबदररूपमाहुः। अन्ये तु चव्यत्वगित्यादिप्रयोगवक्ष्यमाणकपित्थचुक्रिकावृक्षाम्लदाडिमानां गणमाहुः। सन्तान्तरे तु "वृक्षाम्लं मातुलुङ्गाम्लं बदरश्चाम्लवेतसम्। चतुरम्लमिदं प्रोक्तं पञ्चाम्लन्तु सदाडिमम्" इत्युक्तम्। खूपपणाच पलतयमिति मिलितात् पललयम्। रागः कपित्यादिद्व्यकृतो ग्यअनविशेषः ॥ ३९॥ ४०॥
For Private and Personal Use Only
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६४५
१५श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
चव्यत्वपिप्पलीमूल-धातकीव्योषचित्रकान् । कपित्थाम्बष्ठकोहस्ति-पिप्पलीविल्वशाल्मलम् ॥ शिलोद्भदं तथाजाजी पिष्टा बदरसम्मिताम् । घृतेन भर्जितां दध्ना यवागू साधयेद भिषक् ॥ रसैः कपित्थचुक्रोका-वृक्षाम्लेर्दाडिमस्य च । सर्वातिसारग्रहणी-रोगार्शनीहनाशिनीम् ॥ ४१ ॥ पञ्चकोलकयूषश्च मूलकानाञ्च सोषणः।। स्निग्धो दाडिमतकाम्लो जाङ्गलः संस्कृतो रसः॥ क्रव्यादस्य रसः शस्तो भोजनार्थे सदीपनः । तक्रारनालं पानाथं मयं वारिष्टमेव वा ॥४२॥
- गङ्गाधरः-चव्येत्यादि। अम्बष्ठकी पाठा। विल्वशलादः। शाल्मलं शाल्मलीवेष्टम्। शिलोदभेदं शालिञ्चः। सामोषधि बदरसम्मिता कोलपरिमाणां पिष्ट्वा कल्कं दत्त्वा क्षुद्रतण्डलान् यवागूममिबलापेक्षया मण्डपेयाविलप्यन्यतमां चतुदशगुणपड़ गुणचतुगु णदधना पक्त्वा घृते भर्जितां साधयेत् । एवं कपित्थरसेन चुक्रीकारसेन च वृक्षाम्लरसेन च दाडिमाम्लरसेन च तथैव यवागू साधयेदिति पञ्चयवागृविधानम् । यवागूः ॥४१॥ - गङ्गाधरः-पञ्चकोलकेत्यादि। पञ्चकोलस्य कल्कसाध्यो वा काथसाध्यो वा मुगादियषः सोषणः समरिचः। मूलकानां शुष्काणां काथकल्कान्यतरेण साधितः सोषणश्च मुद्गादीनां यूषः। जाङ्गलो रसः हरिणादिमांसरसः दाडिमरसतक्राभ्यां कृताम्लो घृतेन स्निग्धो मरिचलवणादिना संस्कृतः। एवं क्रव्यादमांसस्य रसः मरिचादिवह्निदीपनद्रव्यसाधितो ग्रहणीदोषवतां भोजनार्थे उक्तयवागूभोजनार्थे शस्तो भवति। पानार्थे तक्रमारनालं मधमरिष्टं वा शस्तमिति ॥४२॥ ... चक्रपाणिः-चव्येत्यादौ शाल्मलं शाल्मलीवेष्टकम् । शिलोभवं शैलजम्। चुक्रिका चाङ्गेरी ॥४॥
चक्रपाणिः-सोपण इति समरिचः ॥४२॥
For Private and Personal Use Only
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६४६
चरक-संहिता। [ग्रहणीदोषञ्चिकित्सितम् ग्रहणीदोषिणां तक दीपनं ग्राहि लाघवात् । पथ्यं मधुरपाकित्वान्न च पित्तप्रकोपणम् ॥ कषायोषणविकाशित्वाद रौक्ष्याचापि कफे हितम् । वाते स्वाद्वम्लसान्द्रत्वात् सद्यस्कमविदाहि तत्॥ तस्मात् तक्रप्रयोगा ये जठराणां तथार्शसाम् । विहिता ग्रहणीदोषे सर्वशस्तान् प्रयोजयेत् ॥ ४३ ॥ यमान्यामलकं पथ्या मरिचं त्रिपलांशिकम् । लवणानि पलांशानि पञ्च चैकत्र चूर्णयेत् ॥
गङ्गाधरः-तत्र तक्रस्य विशेषमाह-ग्रहणीत्यादि। लाघवात् तक्रं ग्राहि । ग्रहणीदोषिणां वह्निदीपनं मधुरपाकिलात् पथ्यम् । न च पित्तप्रकोपणम् । तर्हि किं कफवर्द्धनं मधुरपाकिलादित्यत आह-कषायेत्यादि। कषायादिगुणाः कफगुणविरोधिनः, तस्मात् तक्रं कफे हितं प्राग विकारात्। विकाशी त्रिकशत्येव सन्धिबन्धं विमोक्षयन्निति। विपाके मधुररसेन पित्तं शमयति । तदि चाम्लत्वेन प्रथमं किं पित्तप्रकोपणं तकं कषायखाद वातप्रकोपणमित्यत आह-वात इत्यादि । स्वाद्वम्लसान्द्रखात् वाते हितम् । तदम्लमपि सद्यस्कं न विदाहि भवति तेन न पित्तप्रकोपि। विरुद्धगुणसमवाये भूयसाऽल्पमवजीयते। तेन रक्षकषायौ वातवर्द्धनौ स्वाद्वम्लसान्द्रा गुणा भूयांसोऽवजयन्ति न वातं वर्द्धयति कषायरौक्ष्यम् । कषायोष्णविकाशिरौक्ष्यगुणैरवजिताः स्वाद्वम्लसान्द्रा न कर्फ वर्द्धयन्ति, अम्लोष्णविकाशिगुणाः कषायस्वादुसान्द्रगुणैर्मधुरपाकेण चावजिताः पित्तं न वर्द्धयन्ति। प्रागुक्तं-रसं विपाकस्तौ वीर्य प्रभावस्तान्यपोहति। इति। तस्मात् जठराणामुदराणां तथाऽर्शसां ये तक्रमयोगा विहितास्तांस्तक्रप्रयोगान ग्रहणीदोषे सर्वशः प्रयोजयेत् इह चाह ॥४३॥
गङ्गाधरः-यमानीत्यादि। यमान्यादिकं प्रत्येकं त्रिपलांशिकम्। पञ्च
चक्रपाणिः-महणीत्यादिना तक्रगुणविधारणं मधुरपाकित्वात् न च पित्तप्रकोपणम्। अम्लत्वात पित्तप्रकोपणे प्राप्ते मधुरपाकितया पित्तं न प्रकोपयति । सद्यस्कम् अविदाहीति सयो मथितमेव तक पच्यमानावस्थायां न विदाहकृद भवति। किञ्चित्कालस्थितन्तु विदाहि भवत्येव ॥ १३॥
For Private and Personal Use Only
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पश अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
२१४७ तक्रकंसासुतं जातं तक्रारिष्टं पिबेन्नरः। दीपनं शोफगुल्मार्श-क्रिमिमेहोदरापहम् ॥४४॥
तक्रारिष्टम्। स्वस्थानगतमुक्लिष्टमग्निनिर्वापकं भिषक् । पित्तं ज्ञात्वा विरेकेण निहरेद् वमनेन वा ॥ अविदाहिभिान्नैश्च लघुभिस्तिक्तसंयुतैः। जागलानां रस्र्यधर्मदादीनां खडैरपि ॥ दाडिमाम्लैः ससर्पिष्कर्दीपनग्राहिसंयुतैः। तस्याग्निं दीपयेच्चणः सपिभिश्चापि तिक्तकैः ॥ ४५ ॥
लवणानि पलांशानि प्रत्येकं सर्चमेकत्र चूर्णयेत्। तचूर्ण तक्रकसे षोडशशरावे प्रक्षिप्य स्थापयेत्, तत् तक्रकंसासुतं तक्रारिष्टं भवति–तत् दीपनादिगुणं नरो ग्रहणीदोषी पिबेत् । अत्र स्थापनकालानुक्तौ कालमानमाह" -स्निग्धे भाजनके भिषग विनिहितं त्रीन् वासरान् स्थापयेत्। ग्रीष्मे तोयधरात्यये च चतुरो वर्षासु पुष्पागमे। षट् शीतेऽष्टदिनान्यतः परमिदं जातं प्रयोज्यं बुधैः” इति। तक्रारिष्टम् ॥४४॥ ___ गङ्गाधरः-पित्तग्रहणीरोगचिकित्साविशेषमाह-स्वस्थानेत्यादि। स्वस्थानस्थं द्रवं ग्रहणीरोगकरं पित्तमग्निनिर्वापकं शाखा भिषक विरेचनेन निर्हरेत् । उक्लिष्टं शाला वमनेन निर्हरेत्। निह त्य चाहारार्थ यद देयं तदाह-अविदाही. स्यादि। अविदाहिभिलघुभिरन्नस्तिक्तसंयुतैः तिक्तद्रव्यकृतव्यञ्जनः जागलानां मांसरसैः मुद्रादीनां यषैः खडैरनम्लैर्दाडिमरसेनाम्लैमुद्रादीनां यूषैः ससर्पिष्कः सर्पिषि संभृष्टः प्रक्षिप्तसर्पिष्कर्दीपनग्राहिभिर्मरिचजीरकादियुक्तैराहारस्तस्य विरिक्तस्य वमितस्य चाग्निं दीपयेत् । एवं चूणैः तिक्तकैः सर्पिर्भिश्च तस्याग्नि दीपयेत् ॥४५॥
चक्रपाणिः-यमानीत्पादौ कंस इति आढकं, जातमिति अम्लरसतया जातम् ॥४४॥
चक्रपाणिः-वमनेन वेत्युर्द्ध गपित्तापेक्षया ज्ञेयम्। सपिर्भिश्चापि तिक्तकैरित्यत्र ब्याख्यार्थ बहुल वचनं किंवा कुष्टोक्तं तिक्तघृतद्वयम् अन्यच्च तिक्तसाधितं घृतमिति बहुवचनं साधु ॥ ४५ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ग्रहणीदोषचिकित्सितम
२६४८
चरक-संहिता। [ग्रहणीदोषचिकित्सितम् चन्दनं पद्मकोशीरं पाठां मूळ कुटन्नटम् । षड्यन्याशारिवास्फोता-सप्तपर्णाटरूषकान् ॥ . पटोलोडुम्बराश्वत्थ-वटप्लक्षकपीतनान् । कटुकारोहिणीमुस्तं निम्बञ्च द्विपलांशिकम् ॥ द्रोणेऽपां साधयेत् पाद-शेष प्रस्थं घृतात् पचेत् । किराततिक्तेन्द्रयव-वीरामागधिकोत्पलैः॥ कल्कैरक्षसमैः पेयं तत् पित्तग्रहणीगदे। तिक्तकं यद् घृतञ्चोक्तं कौष्ठिके तच्च दापयेत् ॥ ४६॥
चन्दनाद्य घृतम् । नागरातिविषामुस्तं धातकी सरसाञ्जनम् । वत्सकत्वक् फलं वित्वं पाठां तिक्तकरोहिणीम् ॥ पिबेत् समांशं तच्चूणं सक्षौद्र तण्डुलाम्बुना। पैत्तिके ग्रहणीदोषे रक्तं यच्चोपवेश्यते ॥ अशीस्यथ गुदे शूलं जयेच्चैव प्रवाहिकाम् । नागरायमिदं चूर्ण कृष्णात्रयेण पूजितम्॥४७॥
नागरायचर्णम् । .. . गङ्गाधरः-तत्रादौ तिक्तकसपिराह-चन्दनमित्यादि। चन्दनादिकं प्रत्येक द्विपलांशिकम् अपां द्रोणे पक्त्वा साधयेत् पादशेषम् । तेन घृतात् प्रस्थं किराततिक्तादिभिरक्षसमैः कल्कः पचेत् । तत् पक्वं घृतं पित्तग्रहणीगदे पेयम् । एवं कोष्ठिके कुष्ठचिकित्सिते यत् तिक्तकं पञ्चतिक्तघृतादिकमुक्तं तश्च पित्तग्रहणीगदे दापयेत् । चन्दनाद्य घृतम् ॥४६॥
गङ्गाधरः-चूर्णमाह-नागरेत्यादि। नागरादिकं प्रत्येकं समांशं चूर्ण मिश्रयित्वा तण्डुलाम्बुमधुभ्यां गोलयित्वा पिवेत्। नागरायचूर्णम् ॥४७॥
चक्रपाणिः-कुटनटं कैवर्तमुस्तकम्, पख् ग्रन्था यचा, आरफोता अस्फुरमल्लिका, कपीतनो गई भाण्ड इति ख्यातः ॥ ४६
चक्रपाणिः-नागराध सक्षौद्रमिति मधुप्रक्षेपयुक्तम् । तण्डुलाग्घुनैति तण्डुलधावनाग्बुना
For Private and Personal Use Only
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५शं अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्। २६४ भूनिम्बकटकाव्योष-मुस्तकेन्द्रयवान् समान् । द्वी चित्रकाद् वत्सकत्वग-भागान् षोड़श चूर्णयेत् ॥ गुड़शीताम्बुना पीतं ग्रहण दोषगुल्मनुत् । कामलावरपाण्डुत्व-मेहारुच्यतिसारनुत् ॥४८॥
न भूनिम्बाय चूर्णम् । वचामतिविषां पाठां सप्तपर्ण रसाञ्जनम् । श्योनाकोदीच्यकटङ्ग-वत्सकत्वगदुरालभाः॥ दार्बोपर्पटकं पाठां यमानीं मधुशिग्रु कम् । पटोलपत्रं सिद्धार्थान् यूथिकां जातिपल्लवान् ॥ जम्बाम्रविल्वमध्यानि निम्बशाकफलानि च।। तद्रोगशममन्विच्छन् भूनिम्बाद्यन योजयेत् ॥ ४६॥
गङ्गाधरः-भूनिम्बेत्यादि। भूनिम्बादीन् समानांशान् चित्रकाद् द्वौ भागावेकद्रव्यापेक्षया वत्सकस्य कुटजस्य खचः षोड़श भागानेकभागापेक्षया चूर्णयेत् । गुड़शीताम्बुना पीतं तच्चूगं ग्रहण्यादिनुत् । भूनिम्बाद्य चर्णम् ॥४८॥
गङ्गाधरः-वचामित्यादि। श्योनाकस्य कटुङ्गशब्देन पुनरुक्तवाद भागद्वयम्, जम्ब्वाम्रविल्वानां मध्यानि शस्यानि न तु वीजानि, निम्बस्य शाकं पत्रं फलानि च। भूनिम्बायन यथोक्तमानेन वचादीनीमानि प्रथमभागसमानि प्रत्येकं योजयेत् तद्भनिम्बादिचूर्णवचनोक्तरोगशममन्विच्छन् ग्रहणीदोषवान् नर इति ॥४९॥ भन्ये तु तण्डलाद द्विगुणमम्बु तण्डुलेन समं चिरस्थितं तत् तरडुलाम्बु वदन्ति। कृष्णाश्रयेण पूजितत्वोपदर्शितम् अस्य सिद्धयोगत्वं दृश्यते । कृष्णात्रेयः पुनर्वसुरमिन्नाविति बोध्यम् ॥ ४७ ॥
चक्रपाणिः-मूनिम्बाय गुड्युतं शीताम्बु। गुड़श्चात माधुर्यापत्तिमातो ज्ञेयः ॥४८॥
चक्रपाणिः-वचामित्यादौ श्योनाककटङ्गशब्दाभ्यां द्वावपि श्योनाको गृह्यते। तदः रोगशममन्विच्छमिति भूनिम्बाधक्तग्रहणीदोषादिरोगशान्ति कासन्, भूनिम्बाथ नेति मूनिम्बाइयक्तदव्यगणेन यथोक्तमानेन योजयेत् वचादीनि। अपरे तु भूनिम्बाचे नेति वचनेन भूनिम्बायतगुड़शीताम्बुपेयतामतिदिशतीति वदन्ति ॥ ४९ ॥
३७०
For Private and Personal Use Only
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक संहिताः। प्रहणीदोषचिकित्सितम् किराततिक्तं षड़ ग्रन्था त्रायमाणा कटुत्रिकम् । चन्दनं पद्मकोशीरं दात्विक् कटुरोहिणी॥ कुटजत्वक्फलं मुस्तं यमानी देवदारु च । पटोलनिम्बपला-सौराष्ट्रतिविषात्वचः॥ मधुशियोश्च वीजानि मूळ पर्पटकं तथा । तच्चूर्ण मधुना लेह्य पेयं मदोर्जलेन वा ॥ हृत्पाण्डुग्रहणीरोग-गुल्मशूलारुचिज्वरान् । कामलां पाण्डुरोगञ्च मुखरोगश्च नाशयेत् ॥ ५० ॥
किराताद्य चणेम। ग्रहण्यां श्लेष्मदुष्टायां वमितस्य यथाविधि । कटम्ललवणक्षारैस्तिक्तैश्चाग्निं विवर्द्धयेत् ॥ पलाशं चित्रकं चव्यं मातुलुङ्ग हरीतकी। पिप्पली पिप्पलीमूलं पाठाधान्यकनागरम् ॥ कार्षिकाण्युदकप्रस्थे पक्तवा पादावशेषिते । पानार्थ तत् प्रयुञ्जीत यवागू तश्च साधयेत् ॥ ५१॥ गाधरम्-किराततिक्तमित्यादि । दाया॑स्वक् दा/लक कुटजस्य वक च. फलश्च पटोलनिम्बयोः पत्रं सौराष्ट्री मृत् फटीकारी। लक गुड़सक मधुशियो रक्तशोभाञ्जनस्य वीजानि। किराततिक्तादीनि समानि चूर्णयिखा तचूर्ण मधुना लेह्य मद्य जलेन वा पेयम् । हृदित्याद्याशीः। किराताध चूर्णम् ॥५०॥ . गाधरः-पित्तग्रहणीरोगचिकित्सितमुक्त्वा श्लैष्मिकचिकित्सितमाहग्रहण्यामित्यादि। यथाविधि वमितस्य श्लैष्मिकग्रहणीदोषवतो जनस्य कदादिरसद्रव्यरग्निं विवर्द्धयेत् । अग्निविवर्द्धनयोगमाह-पलाशमित्यादि। अत्र पलाशं शटीमूलं मातुलुङ्गस्य फलमध्यस्थकेशरम् । एषां मिलितानां
For Private and Personal Use Only
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५श अध्यायः
२६५१
चिकित्सितस्थानम् । शुष्कमूल कयूषेण कौलत्थेनाथवा पुनः । कटम्लक्षारपटुना लघून्यन्नानि भोजयेत् ॥ अम्लञ्चानुपिबेत् तक्र तक्रारिष्टमथापि वा। मदिरां मध्वरिष्टं वा निगद सीधुमेव वा ॥ ५२ ॥ द्रोणं मधूकपुष्पाणां विडङ्गश्च ततोऽर्द्धतः। चित्रकस्य ततोऽर्द्धश्च तथा भल्लातकाढ़कम् ॥
काषिकाणि उदकप्रस्थे पक्त्वा पादशेषं पानार्थ तत् प्रयुञ्जीत। तचोदकर्मण्डपेयाविलेपीनामन्यतमां यवागू साधयेत् ॥५१॥
गङ्गाधरः-एवं मण्डादिक्रमेण लबाहारेणाग्निद्धौ भोजनार्थमाहशुष्कत्यादि। कटुम्लक्षारपटुना मरिचादिभिः कटुना कपित्यादिनाम्लेन यवक्षारादिना क्षारेण सैन्धवादिभिः पटुना लवणेन शुष्कमूलकस्य काथकल्कयो रन्यतरेण सिद्धेन मुद्गादियूषेण केवलेन कौलत्थेन यूपेण वा कटादिना लघूनि रक्तशाल्यादीनामन्नानि भोजयेत् पीतमण्डादिना विद्धाग्नि श्लेष्मग्रहणीरोगिणमिति। तदनभोजनानन्तरमम्लं तर्क तक्रारिष्टं वा मदिरां वा मध्वरिष्टं वा निगदसंज्ञवा सीधुं वो पिबेन तु जलं पिबेत् । तक्रमम्लं प्रसिद्ध तक्रारिष्टमुक्तं मदिग च प्रसिद्धा ॥५२॥ . गङ्गाधरः-तद्विशेषानासवानाह-द्रोणमित्यादि। मधुकपुष्पाणामार्द्राणां द्रोणं चतुःषष्टिशरावं शुष्काणां द्वात्रिंशच्छरावं ततोऽर्द्धतः षोड़शशरावं विहॉ शुष्कलादाऱ्याणां नवखादयौगिकखात्। उक्तं हि-"द्रव्याण्यभिनवान्येव प्रशस्तानि क्रियाविधौ । ऋते गुड़घृतक्षौद्र-धान्यकृष्णाविडङ्गतः।” इति। चित्रकस्य आर्द्रस्य ततोऽर्द्धतोऽष्टशरावं शुष्कस्याद्रस्य तु षोड़शशरावमेव । उक्तं हि"शुष्कद्रव्येष्बिदं मानं द्विगुणं तद्वाद्र्योः” इति। शुष्कस्य तु चित्रकस्य अष्टशरावमेव ततोऽद्धतो भवति। तथा भल्लातकफलस्यादकमष्टशरावं
चक्रपाणिः-ग्रहण्यामित्यादि। स तु पानार्थ कदम्लक्षारपटुनेति कदादियोगात् (संस्कृतं शुष्कमूलकयूषं कौलत्थयूषं वा उपयुञ्जीत न तु जलं, तेनैव यूषेण लघून्यन्नानि भुञ्जीत ।) कफग्रहण्यां सद्यस्कमेव यद्यपि कषायत्वात् तक्रमुचितम्, तथापि अग्निदीपनतया अम्लमेव तकं अम्लञ्च अनुपिबेदित्यनेनैवोकम् । निगदं सीधुमिति निर्दोषं सीधुम् ॥ ५०–५२ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२६५२
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक संहिता |
मञ्जिष्ठात्रिपलञ्चैवं त्रिद्रोणेऽपां विपाचयेत् । द्रोणशेषञ्च तच्छीतं मध्वार्द्धादकसंयुतम् ॥ एलामृणालागुरुभिश्चन्दनेन च रुषिते । कुम्भे मासस्थितं जातमासवं तं प्रयोजयेत् ॥ ग्रहणीं दीपयत्येष वृंहणोऽनिलरोगजित् । शोथ कुष्ठकिलासानां प्रमेहाणाञ्च नाशनः ॥ ५३ ॥
[ ग्रहणी दोष चिकित्सितम्
मधूकासवः ।
मधूकपुष्पस्वरसं भृतमर्द्धक्षयीकृतम् । क्षौद्रपादयुतं शीतं पूर्व्ववत् सन्निधापयेत् ॥ तं पिबन् ग्रहणीदोषान् जयेत् सर्व्वान् हिताशनः । तद्वद् द्राचेच काश्मर्थ्य - स्वर सानासुतान् पिबेत् ॥ ५४ ॥
आसवाः ।
For Private and Personal Use Only
मञ्जिष्ठायास्त्रिपलच एवं सर्व्वमपां त्रिद्रोणे द्विनवत्युत्तरशतशरावे पाचयेत् । द्रोणशेषं चतुःषष्टिशरावावशिष्टं तत् कथितं शीतं कृत्वा मधुनोऽर्द्धाढकमष्टशरावं तत्र दत्त्वा एलादिकल्केन घृतकुम्भोदरे रूषिते प्रलिप्ते मासं स्थापयेत् । मासस्थितं जातं भवति तमासरं तदन्नभोजनादनु पान प्रयोजयेत् । स च मधूकासवो ग्रहणीमित्याद्याशीः ॥ ५३ ॥
गङ्गाधरः-- अपरमासवमाह - मधुकेत्यादि । आर्द्र मधूकपुष्पं कुहयिता स्वरसः कार्य्यस्तं स्वरसं भृतं पक्कमर्द्धक्षयीकृतं शीतं यदा तदा तत्पक्कस्वरसस्य चतुर्थी मधु दत्त्वा पूर्ववत् एलादिकल्क रूपिते घृतकुम्भे मासं निधापयेत् । तं लघ्वनभोजनादनु पिबन ग्रहणीदोषान् सर्व्वान् जयेत् । अपरश्चासवमाह - तद्वदित्यादि । द्राक्षादीनां प्रत्येकं स्वरसान् तद्वदासुतान् पिबेत् । द्राक्षास्वरसं शृतमक्षयीकृतं शीतीकृतं तत्पादांशमधुयुतम् एलादिकल्कलिप्ते घृतकुम्भे मासं स्थापयेत् । ( द्राक्षासवः ) । एवमिक्षुस्वरसम् अर्द्धशृतं शीतं
चक्रपाणिः - अर्द्धक्षयीकृतमिति पाकादर्द्धावशिष्टं कृतं पूर्व्ववत् सन्निधापयेदिति एलादिलिप्ते कुम्भे संस्थापयेत् । तद्वदिति एलादिलिप्रवृहत्कुम्भस्थान् ॥ ५३ ॥ ५४ ॥
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
१५श अध्यायः ।
चिकित्सितस्थानम् ।
दुरालभाया द्विप्रस्थं प्रस्थमामलकस्य च । मुष्टी चित्रकदन्त्योद्वे प्रप्रञ्चाभयाशतम् ॥ चतुर्द्रोणेऽम्भसः पक्त्वा शीतं द्रोणावशेषितम् । सगुद्विशतं पूतं मधुनः कुड़वायुतम् ॥ तद्वत् प्रियङ्गोः पिप्पल्या विङ्गानाञ्च चूर्णितैः । कुड़वैघृतकुम्भस्थं पचादूर्द्ध पिवेन्नरः ॥ ग्रहणी पाण्डुरोगार्शः- कुष्ठवीसर्पमेहनुत् ॥ स्वरवर्णकरश्चैव रक्तपित्तकफापहः ॥ ५५ ॥ द्विपञ्चमूल्य रजनी - वीरर्षभकजीवकान् ।
पृथक पञ्चपलान् भागांश्चतुर्द्रोणेऽम्भसः पचेत् ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६५३
पादांशमधुयुतम् एलादिकल्कलिप्तघृतकुम्भे मासं स्थापयेत् । (इक्ष्वासवः) । एवं काश्मय्यस्य गाम्भारीफलस्य स्वरसं पक्कमर्द्धक्षयीकृतं शीतीकृतं पादांशमधुयुतम् एलादिकरूषिते घृतकुम्भे मासं स्थापयेत् । ( काश्मर्थ्यासवः) । द्राक्षाकामर्थ्ययोः स्वरसाभावे शुष्कद्राक्षां शुष्कगम्भारीफलं काथविधिनाष्टगुणे जले पक्त्वा चतुर्थभागावशेषितः स्वरसो ग्राह्यन्तं पूतं पुनरर्द्धक्षयीकृतं पक शीतं पादांशमधुयुतमेलादिकल्करूपिते घृतकुम्भे मासं स्थापयेत् । जातं तमासवं लध्वन्नभोजनादनु पिबेत् । इत्यासवाः पञ्च ॥ ५४ ॥
For Private and Personal Use Only
गङ्गाधरः– अपरञ्चासवमाह - दुरालभाया इत्यादि । दुरालभायाः प्रस्थद्वयमामलकस्य प्रस्थं चित्रकमूलस्य मुष्टिः पलं दन्तीमूलस्य मुष्टिः पलमिति द्वे मुष्टी चित्रकदन्त्योः । प्रत्ययं परिपूर्ण वीर्य भयाशतं शतगुड़कं न तु शतमुष्टिं पानीयत्वादासवस्य । तत् सव्र्व्वमम्भचतुर्द्रोणे पक्त्वा द्रोणावशेषितं पूला शीतं कृत्वा गुड़द्विशतपलसहितं कुड़वमितमधुयुतं प्रियङ्गप्रभृतीनां प्रत्येकं चर्णितः कुवमितैः सहितं तद्वत् पूर्ववदलादिकल्क लिप्तघृतकुम्भस्थं पक्षं जातं भवति न तु मासम् । पक्षादूर्द्ध नरो लध्वन्नभोजनादनु पिबेत् । दुरालभासवः ।। ५५ ॥ गङ्गाधरः– द्विपञ्चेत्यादि ।
द्वे पञ्चमूल्यौ दशमूली । वीरा शालपर्णी ।
चक्रपाणिः - चित्रकदन्त्योर्मुष्टी द्वे इति मिलित्वा द्विपलम् ॥ ५५ ॥
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मलासवः।
२६५४
चरक-संहिता। प्रहणीदोषचिकित्सितम् द्रोणशेषे रसे पूते गुड़स्य द्विशतं भिषक् ।
चूर्णितान् कुड़वाळांशान् दद्याचात्र समाक्षिकान् ॥ प्रियङ्गमुस्तमञ्जिष्ठा-विडङ्गमधुकप्लवान् । लोध्र सावरकञ्चैव मासाद्धं तं पिबेत् ततः॥ एष मूलासवः सिद्धो दीपनो रक्तपित्तनुत् । आनाहकफहृद्रोग-पाण्डुरोगागन्सादनुत् ॥ ५६ ॥ प्रास्थिकी पिप्पलों पिष्टा गुड़ मध्यविभीतकात् । उदकप्रस्थसंयुक्तं यवपल्ले निधापयेत् ॥ तस्मात् पलं सुजातात् तु सलिलाञ्जलिसंयुतम् । पिबेत् पिण्डासवो ह्यष रोगानीकविनाशनः ॥ वस्थोऽप्येनं पिबेन्मासं नरः सिद्धरसायनम् ।। इछस्तेषामनुत्पत्तिं रोगाणां ये प्रकीर्तिताः ॥ ५७॥ ..
पिण्डासवः। .. ऋषभ इषह इति ख्यातः। जीवको जियाला इति लोके। एषां प्रत्येकं पञ्चपलान् भागान् अम्भसश्चतुर्दोणे पचेत् द्रोणेऽवशेषे रसे पूते पुराणगुडस्य द्विशतपलं दत्त्वा गोलयिता पूला प्रियङ्कादीनां चर्णान् प्रत्येकं कुड़वाद्धांशान् द्विपलमितान् समाक्षिकान् द्विपलमाक्षिकञ्च दद्यात्। सावरकं लोधं पट्टिकालोध्र श्वेतवल्कलम्। पूर्ववदेलादिकल्कलिप्ते घृतकुम्भे मासं स्थापयेत् । मासादुद्ध लघ्वन्नभोजनादनु तं पिबेत्। शेषमाशिषः। मूलासवः॥५६॥
गङ्गाधरः-प्रास्थिकीमित्यादि। पिप्पलीप्रस्थं शरावद्वयं पिष्टा मध्याकृतिविभीतकाद गुई गुड़कं प्रास्थिकमपिष्ट्वा गुड़कवचनाद्। द्वयमेतदुदकमस्थसंयुतं (मध्याकृतिविभीतकात् प्रस्थं गुडं गुड़स्य प्रास्थिकमपि त्रयमेतदुदकास्थसंयुतं) यवपल्ले सतणयवराशौ निधापयेत्। मासस्थितात् सुजातात् तस्मात् पिण्डासवात् पलं सलिलाञ्जलिसंयुतं पिबेत् । एष पिण्डासवो रोगानीकविनाशन इत्यादि। पिण्डासवः ।। ५७॥
चक्रपाणिः-प्रास्थिकीमित्यादौ पिप्पलीगुडविभीतकमजा प्रत्येक प्रस्थः ॥ ५६ ॥ ५७ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६५५
१५ अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
नवे पिप्पलिमध्वाक्ते कलसे गुरुधूपिते। मध्वादकं जलसमं चूर्णानीमानि दापयेत् ॥ कुड़वाई विड़ङ्गानां पिप्पल्याः कुड़वं तथा। चातुर्थिकांशां त्वक्क्षीरी केशरं मरिचानि च ॥ त्वगेलापत्रकशटी-क्रमुकातिविषाघनम्। हरेवेलुकतेजोबा-पिप्पलीमूलचित्रकान् ॥ कार्षिकांस्तं स्थितं मासमत ऊर्द्ध प्रयोजयेत् । मन्दं सन्दीपयत्यग्निं करोति विषम समम् ॥ हृत्पाण्डुग्रहणीरोग-कुष्टार्शःश्वयथुज्वरान् । वातश्लेष्मामयांश्चान्यान् मध्वरिष्टो व्यपोहति ॥ ८ ॥
मध्वरिष्टः। समूलां पिप्पली क्षारौ द्वौ पञ्च लवणानि च। मातुलुङ्गाभयारास्ना-शठीमरिचनागरम् ॥
गङ्गाधरः-मदिराविशेषानासवानुक्त्वा मध्वरिष्टमाह-नव इत्यादि। पिप्पलीकल्कमधुभ्यामभ्यक्ते नवे मृन्मये कलसेऽगुरुधूपिते मधुन आदकं षोड़शशरावं जलसमं षोडशशरावजलमेकीकृत्य तत्रेमानि चूर्णानि दापयेत् । विझानां चूर्णितानां कुड़वार्द्ध पलद्वयम्। पिप्पल्याश्चूणितायाः कुड़वं चतुःपलम् । बक्षीरी वंशलोचनां चतुर्थिकांशां पलांशाम् । केशरादीनां कार्षिकान् । तत्र दत्त्वा मासं स्थापयेत् । मासाद्ध प्रयोजयेत् । लघ्वनभोजनादनु पाययेत् । अत्र क्रमुको गुवाकः। एलुकम् एलवालुकम् । तेजोबा चवी। विषममग्नि समं करोति। मध्वारिष्टः ॥५८॥ 'गङ्गाधरः-अनुपानमुक्त्वा स्वतः प्रयोगानाह-समूलामित्यादि.। पिप्पली चक्रपाणिः- मघ इत्यादौ त्वगेलादीनां कार्पिकत्वम् ॥ ५८ ॥ . चक्रपाणिः-समूलां पिप्पलोमिति पिप्पली पिप्पलीमूलम् ॥ ५५ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६५६
ग्रहणीदोषचिकित्सितम्
चरक-संहिता। कृत्वा समांशं तञ्च णं पिबेत् प्रातः सुखाम्बुना। कफजे ग्रहणीदोषे बलवर्णाग्निवर्द्धनम् ॥ ५६ ॥ एतैरेवौषधैः सिद्धं सर्पिः पेयं समारुते।। गोल्मिकोक्तं षट्पलकं भल्लातकघृतञ्च यत् ॥ ६०॥ विड़ कालोत्थलवणं ® स्वर्जिकायावशूकजम् । निदिग्धिकां सप्तलाञ्च चित्रकञ्चेति दाहयेत् ॥ सप्तकृत्वः तस्याथ क्षारस्यादिकेन तु। आढ़कं सर्पिषः पक्त्वा पिबदग्निविवर्द्धनम् ॥ ६१ ॥
क्षारघृतम्। समूलां पिप्पलों पाठां चव्येन्द्रयवनागरम् । चित्रकातिविषे हिङ्ग श्वदंष्ट्रां कटुरोहिणीम् ॥ वचाश्च कार्षिकान् पञ्च-लवणानां पलानि च।
घृततैले द्विकुड़वे द्व प्रस्थे दध्न एव च ॥ पिप्पलीमूलञ्च मातुलुङ्गमिह चूर्णखान्मूलम्। समांशं सर्च तच्चर्ण कुता मुखाम्बुना प्रातः पिवेत् । कफज इत्याद्याशीः । पिप्पल्यायचूर्णम् ॥ ५९॥ ... गङ्गाधरः-एतैरित्यादि। एतः पिप्पलीपिप्पलीमूलादिभिरोषधैः कल्कैः कार्यश्च सिद्धं सर्पिः समारुते कफजे ग्रहणीगदै प्रातः पिबत् । गुल्मचिकित्सितोक्तं षट्पलकं घृतं भल्लातघृतञ्च यदुक्त तच्च समारुते कफजे पिबेत् ॥ ६॥ - गदाधरः-विड़ मित्यादि। विडं विटलवणं कालोत्थलवणं काललवणं समलां चर्मकषाम् । एतानि समांशानि निदिग्धिकादीनि त्रीणि दाहयेत् । भस्मीकृत्य विड़ादिप्रत्येकसमानि प्रत्येकं भस्म नीखा षड्गुणे तोये सप्तकृतः परिस्रावयेत् । स तस्य तस्य क्षारोदकस्यादिकेनाष्टशरावेण सपिष आढ़कं षोडशशरावं पत्त्वाऽग्निविवर्द्धनं पिबेत् । क्षारघृतम् ॥ ६१ ॥
गङ्गाधरः-समूलामित्यादि। पिप्पली पिप्पलामूलञ्च वचान्तान्येतानि चक्रपाणिः-भल्लातकघृतञ्च गुल्मोक्तमिति ज्ञेयम् ॥६० ॥ चक्रपाणिः-विडं काचोषलवणमिति विडलवणं काचलवणम् उपलवणं क्षारलवणन्चेति ॥६॥ • विडंकाचोषलवामति पठति चक्रो वागभटश्च ।
-
For Private and Personal Use Only
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५श अध्यायः
...२६५७
चिकित्सितस्थानम्। चूर्णीकृतानि निःक्वाथ्य शनरन्तर्गते रसे छ। अन्तर्दूमं ततो दग्ध्वा चूर्ण कृत्वा घृताप्लुतम् ॥ खादेत् पाणितलं तस्मिन् जीणे स्यान्मधुराशनः। वातश्लेष्मामयान् सर्वान् हन्याद विषगरांश्च सः॥ ६२ ॥ भल्लातकं त्रिकटुकं त्रिफलां लवणत्रयम् । अन्तर्द्धमं द्विपलिकं गोपुरीषाग्निना दहेत् ॥ स क्षारः सर्पिषा पोतो भोज्ये वाप्यवचारितः । हृत्पागडुग्रहणीरोग-गुल्मोदावर्तशूलनुत् ॥ ६३ ॥ दुरालभाकरी च सप्तपणं सवत्सकम् ।
षड्ग्रन्थां मदनं मूवीं पाठामारग्वधं तथा ॥ कार्षिकाणि पश्चानां लवणानां प्रत्येकं पलं मिलितानां पञ्च पलानि। घृतं तलञ्च कुड़वं कुड़वमिति द्विकुड़वे घृततैले। दध्न एव च द्वे प्रस्थे अष्टशरावम् । बचान्तानि चीकृत्य तत्र दधिन घृततैलयुते निकाय निष्पाच्य रसे शुष्केऽन्तर्गते सति। ततो हण्डिकायां प्रक्षिप्य हण्डिकामुखं शरावेण रुद्धा धृमनिर्गमनं यथा न स्यात् तथा दग्ध्वा ततस्तचूर्ण घृताप्लुतं कृता पाणितलं कर्ष खादेत् । तस्मिनौषधे जीणे मधुरद्रव्याशनः स्यात् । वातेत्यायाशीः। क्षारः॥१२॥ ___ गङ्गाधरः-भल्लातकमित्यादि। लवणत्रयं सौवर्चलं सैन्धवं विड़ञ्चेति । भल्लातकादिकं द्विपलिकं प्रत्येकं नोखा गोपुरीषामिनान्त मं दहेत् । स क्षारः सर्पिषा पीतः भोज्ये व्यञ्जनादौ वाप्यवचारितो हृद्रोगादिनुत् स्यात् । क्षारः॥६३॥
गङ्गाधरः-दुरालभेत्यादि। करञ्जो गोकरञ्जः। वत्सकं कुटजखक । दुरालभादोन्यारग्वधान्तान्येतानि समांशानि चूर्णानि कुला सर्वाणि पुनः
चक्रपाणि:-खण्डीकृतानीति खण्ड खण्डं कृतानि। अनुपीतरसे इति निपीते रसे। पाणितलमिति कर्षः। मधुराशनत्वमिह क्षारप्रयोगयौगिकत्वाज ज्ञेयम् ॥ ६२ । ६३ ॥
• खण्डीकृतानि निःक्वाथ्य अनुपीतरसे शनैः इति चक्रवृत्तः पाठः ।
३७१
For Private and Personal Use Only
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२६५८
[ ग्रहणीदोषचिकित्सितम
गोमूत्रेण समांशानि कृत्वा चूर्णानि दाहयेत् । दग्ध्वा च तं पिबेत् चारं ग्रहण्यां बलवर्द्धनम् ॥ ६४॥ भूनिम्बं रोहिणीं तिक्तां पटोल निम्बपर्पटम् । दहेन्माहिषमूत्रेण चार एषोऽग्निवर्द्धनः ॥ ६५ ॥
क्षारः ।
चरक संहिता ॥
-
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
हरिद्रा कुष्ठं चित्रकं कटुरोहिणीम् । मुस्तञ्च छागमृत्रेण दहेत् चारोऽग्निवर्द्धनः ॥ ६६ ॥
क्षाराः ।
चतुःपलं सुधाकाण्डात् त्रिपलं लवणत्रयात् । वार्त्ता कीकुवञ्चाष्टौ द्वे चित्रकात् एले ॥
गोमूत्रेण समांशानि कृत्वा दाहयेत् । ग्रहण्यामिति । क्षारः ॥ ६४ ॥
गङ्गाधरः- भूनिम्बमित्यादि । तिक्तां रोहिणीं कटरोहिणीम् । प्रत्येकं समांगं चर्णयित्वा सव्वं माहिषमूत्रेण समानं दहेत् । एष क्षारोऽग्निवर्द्धनः । क्षारः ।। ६५ ।।
दग्ध्वा च तं क्षारं बलवर्द्धनं पिबेत्
गङ्गाधरः- द्वे इत्यादि । हरिद्राद्वयादिमुस्तान्तं प्रत्येकं समं चूर्णयित्वा सबै छागेन मूत्रेण समानं दहेदिति पूर्वेणान्वयः । क्षाराः ॥ ६६ ॥
गङ्गाधरः- चतुःपलमित्यादि । सुधा स्नुही तस्याः काण्डात् शुष्काच्चूर्णीकृतात् चतुःपलं लवणत्रयात् प्रत्येकमेकैकपलमिति त्रिपलं वार्त्ताकीकुड़वं शुष्कवात्ता चूर्ण कुड़वम् । अकच्चिणितादष्टौ पलानि चित्रकाच्च हे पले ।
चक्रपाणिः - गोमूत्रेण समांशानीति गोमूत्रेण मिलितं चूर्णं तुल्यम् । अस्य च पानं पूर्वक्षारवत् सर्पिषा ज्ञेयम् ॥ ६४ ॥
चक्रपाणिः - माहिपमू लेणेत्यादिनापि चूर्ण समत्वं माहिषमूलस्य पूर्व्वप्रयोगदृष्टत्वात् ॥ ६५-६६ ॥ चक्रपाणिः - चतुःपलमित्यादौ चतुःपलं सुधाकाण्डात् । त्रिफलालवणानि चेति ि
For Private and Personal Use Only
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५ अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
दग्धानि वार्त्तारसे गुड़िका भोजनोत्तराः । भुक्तं भक्तं पचत्याश कासश्वासार्शसां हिताः ॥ विसूचिकाप्रतिश्याय हृद्रोगघ्न्यश्च ता मताः । इत्येषा चारगुड़िका कृष्णात्रेये कीर्त्तिता ॥ ६७ ॥ क्षारगुड़िका |
वत्सकातिविषे पाठा दुःस्पर्शो हिङ्ग चित्रकम् । चूर्णीकृत्य पलाशानां क्षारे मूत्रश्टतै पचेत् ॥ श्रयसे भाजने सान्द्रं तस्मात् कोलं सुखाम्बुना । मद्य व ग्रहणीदोषे शोफार्शः पाण्डुमान् पिबेत् ॥ ६८ ॥
क्षारः ।
त्रिफलां कटभों चव्यं विल्वमध्यमयोरजः । रोहिणीं कटुकां मुस्तं कुष्ठं पाठाञ्च हिङ्गु च ॥
२६५६
एतानि चूर्णानि दग्धानि वार्त्ताकुरसे गुड़िकाः कृता भोजनोत्तरकालमुपयोजनीयाः । भुक्तं भक्तमित्याद्याशीः । क्षारगुड़िका ॥ ६७ ॥
गङ्गाधरः - वत्स केत्यादि । वत्सकादीनां समांशानि चूर्णीकृत्य पलाशानां क्षारे गोमूत्रैः पढ़ गुणैः शृतेऽद्वैशिष्टे सप्तधा परिस्र ते तच्चर्णमायसे भाजने पचेत् सान्द्रं यथा भवति । सान्द्रीभूतात् तस्मादोषधात कोलं प्रमाणं सुखाम्बुना ग्रहणीदोषे पिबेत् । तस्मिन् रोगे शोफादिमानपि पिबेत् । क्षारः ॥ ६८ ॥
गङ्गाधरः- त्रिफलामित्यादि । कट्भों क्षुद्रट्टक्षशिरीषः । freeमध्यं विल्वफलशस्यम् । अयोरजो मारितजारितलौह चूर्णम् । रोहिणीं कटुकां कटुत्रिफलालवणर्मिलित्वा चतुःपलं वदन्ति । दग्धानि वार्ताकुरसे इति क्षारभूतानि, गुटिका:
कर्त्तव्याः ॥ ६७ ॥ ६८ ॥
For Private and Personal Use Only
* इत्येषा क्षारगुड़िका कृष्णात्रेयेण कीर्त्ति इति पाठस्तु न चक्रसम्मतः न वा
बागभटसम्मतः ।
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२६६०
चरक संहिता ।
मधुकं मुष्ककयव चारौ त्रिकटुकं वचाम् । वि पिप्पलीमूलं खर्जिका निम्बचित्रको || मूर्व्वाजमोदेन्द्रयव-गुड़ चीदेवदारु च । कार्षिकं लवणानाञ्च पञ्चानां पलिकान् पृथक ॥ भागान् दनि त्रिकुड़वे घृततैलेन मूर्च्छितम् । अन्तर्द्धमं शनैर्दग्ध्वा तस्मात् पाणितलं पिबेत् ॥ सर्पिषा कफवातार्शो- ग्रहणी पाण्डुरोगवान् । प्रीहमत्रग्रहश्वास- हिक्का का सक्रिमिज्वरान् ॥ शोषातिसारश्वयथु - प्रमेहान् हृदयहांस्तथा । हन्यात् सर्व्वविषाणाञ्च नारोऽयं शमनो वरः ॥ जीर्णे सर्वा मधुरैरनीयात् पयसा सह । एष चारो महावीर्यः कृष्ण त्रयेण भाषितः ॥ ६६ ॥
ू
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
( ग्रहणीदोष चिकित्सितम्
त्रिदोषे विधिवद वैद्यः पञ्च कर्माणि कारयेत् । घृतचारासवारिष्टान् दद्याच्चाग्निविवर्द्धनान् ॥
For Private and Personal Use Only
क्षारः ।
रोहिणीम् । मुष्ककं घण्टापाटला कृष्णपुष्पा तस्य क्षारो यवक्षारश्व । त्रिफलादीनां कार्षिकं पञ्चानां लवणानां पृथक् पलिकान् भागान् सर्व्वं चूर्णीकृत्य त्रिकुड़वे सार्द्धशरावे दध्नि घृततलेन मूर्च्छितमेकीकृतं हण्डिका निक्षिप्य मुखं रुद्धाऽन्तर्द्धमं दग्ध्वा तं क्षारं पाणितलं कर्षमाणं सर्पिषा चतुगुणेन आलोड्य पिवेत् । तस्मिन् पीतौषधे जीर्णे सति मधुरं रसैर्वाश्रीयादथवा पयसा सहानीयात् । कफवाताशेः प्रभृतिमान् । अयं क्षारो हि प्लीहादिकं हन्यात् सधैविषाणाञ्च वरः शमनः । क्षारः ॥ ६९ ॥
गङ्गाधरः - अथ त्रिदोषजग्रहणी रोगचिकित्सितमाह - त्रिदोष इत्यादि ।
चक्रपाणिः - विफलामित्यादौ घृततैलेनेत्यस दधिसाहचर्य्यात् घृततैलस्यापि मिलितस्य कुवलयम् ॥ ६९ ॥
चक्रपाणिः - विदोषे पद्मकमणि शिरोविरेचनमित्यत्र देयमेव व्यत्यासात् तां समस्ताम्बेति
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५श अध्यायः ] चिकित्सितस्थानम्। २६६१
क्रिया या चानिलादीनां निर्दिष्टा ग्रहणी प्रति। व्यत्यासात् तां समस्तां वा कुर्य्याद रोगविशेषवित् ॥ ७० ॥ स्नेहनं स्वेदनं शुद्धिं लङ्घनं दीपनञ्च यत् । चूर्णानि मधुरक्षार-मवरिष्टसुरासवाः॥ तक्रप्रयोगा विविधा दीपनानाश्च सर्पिषाम् । ग्रहणीदोषिभिः सेव्याः क्रियाञ्चावस्थिकों शृणु ॥७१ ॥ ष्ठोवनं श्लैष्मिके रुक्षं दोपनं तिक्तसंयुतम् ।
सकृद् रुदं सकृत् स्निग्धं कृशे बहुकफे हितम् ॥७२॥ त्रिदोषे ग्रहणीरोगे वैद्यो विधिवत् पञ्च कर्माणि कारयेत् । वमनविरेचनाङ्गलात् स्नेहस्वेदौ च कृत्वेति विधिवद वचनेनाभिधानात्। तथा संशुद्धाय घृतादीन् अग्निविवर्द्धनान् दद्यात्। या च क्रिया अनिलादीनां प्रत्येकग्रहणी प्रति इह निर्दिष्टा रोगविशेषविद् वैद्यस्ता समस्तां वातजपित्तजकफजग्रहणीरोगक्रियां वा व्यत्यासात् कुर्यात्। या क्रिया यस्य दोषस्य व्यात्यासरूपा विपर्ययरूपा तां बुद्धा कुर्यात् ॥ ७० ॥
गङ्गाधरः-स्नेहनमित्यादि। यत् द्रव्यं स्नेहनादिकं यानि चूर्णानि चोक्तानि मधुरादयश्च विविधास्तक्रप्रयोगाश्च दीपनानाश्च सर्पिषां ये विविधाः प्रयोगाः ते सर्वे त्रिदोषजग्रहणीदोषिभिः सेव्याः। तेषां त्रिदोषग्रहणीदोषिणामावस्थिकी क्रियां शृण। यात ऊद्ध वक्ष्यते ॥१॥
गङ्गाधरः-ष्ठीवन मित्यादि। इलैष्मिके श्लेष्माधिकत्रिदोषजे तिक्तसंयुतं रुक्षं दीपनश्च यद् द्रव्यं तस्य काथेन कवलं हितम् । ष्ठीवनं कर्म मुम्वेन श्लेष्मणः स्वल्पं स्वल्पमुद्गिरणं हितम् । कृशे बहुकफे सकदेकवारं रुक्ष सकृदेकवारश्च स्निग्धं कम्मे हितम् ॥७२॥ उक्तवातादिक्रियाव्यत्यासात्। एकैकदोष क्रियापरिवर्तने सर्वा तां कुर्यात् किंवा मिलितः कुर्यात्, मेलनश्च वातादिद्रव्यमेलनादेव भवति ॥ ७० ॥
चक्रपाणिः-स्नेहनमित्यादिना ग्रहणीदोषभेषजसङ्कलनमाह । क्रियाञ्चावस्थिकीमिति ग्रहणीदोष एव अवस्थाविशेषे कत्तेव्याः क्रियाः शृण ॥१॥
चक्रपाणः-सकृत रुभै सकृत् स्निग्धं कृश इति रुक्षमेव क्रियते तदा कृशस्य बलहानिः
For Private and Personal Use Only
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६६२
चरक संहिता। (ग्रहणोदोषचिकित्सितम् परीक्ष्यामं शरीरस्य दीपनं स्नेहसंयुतम् । दीपनं बहुपित्तस्य तिक्तं मधुरसंयुतम् ॥७३॥ बहुवातस्य तु स्नेह-लवणाम्लयुतं हितम् । सन्धुक्षति यथा वहिरेषां विधिदिन्धनैः ॥ ७४॥ स्नेहमेव परं विद्याद दुर्बलानां प्रदीपनम् । नालं स्नेहसमिद्धस्य शमायान्नं सुगुकेपि ।। ७५ ॥ मन्दाग्निरविपक्वन्तु पुरीषं योऽतिसार्यते। दीपनीयोषधैर्युक्तां घृतमात्रां पिबेत् तु सः॥ गङ्गाधरः-परीक्ष्येत्यादि। शरीरस्याम ग्रहणीदोषं परीक्ष्य स्नेहसंयुतं दीपनं दीपनीयदशकं हितम्। बहुपित्तस्यामदोषिणो दीपनं तिक्तञ्च मधुरसंयुतश्च हितम्। बहुवातस्य तु ग्रहणीदोषिण आमदोषे स्नेहलवणाम्ल. युतं दीपनं हितम् । एतैः किं स्यादित्यत आह-सन्धुक्षतीत्यादि। या विधिवदिन्धनवैह्निः सन्धुक्षति तथैषामेभिर्वह्निः सन्धुक्षति ॥७४॥ ___ गङ्गाधरः-तत्राग्निदीपने प्रवरमाह-स्नेहमेवेत्यादि। दुर्बलानां त्रिदोषग्रहणीदोषिणां परं श्रेष्ठं वक्षिपदीपनं स्नेहमेव विद्यात् । कस्मात् १ नाल. मित्यादि। स्नेहसपिद्धस्य जाठराग्नेः शमाय शान्तये सुगुर्वपि अन्नं नालं न समर्थ भवति ॥७५॥
गङ्गाधरः-इति दोषजचतुर्विधग्रहणीरोगचिकित्सितमुक्त्या यश्चाग्निः पूर्वमुद्दिष्ट इति समाग्निवज त्रिधाग्निरपि ग्रहणीरोग उक्तः तत्र मन्दाग्निक्रिया माह-मन्दाग्निरित्यादि। त्रिधाग्निश्च ग्रहणीरोगी। तत्र मन्दाग्निरपि स्यात् ; अथ स्निग्धमेव क्रियते तदा बहुकफे कफवृद्धिः स्यात् ; तेनोभयापेक्ष या अन्तरा रुक्षम् अन्तरा व स्निग्धं कर्त्तव्यमित्यर्थः ॥ ७२ । ७३ ॥
चक्रपाणिः-स्नेहलवणाम्लयुतमिति दीपनमित्यर्थः। सन्धुक्षतीति विधिवदिन्धनैरिति यथा. विधानदीपितमित्यर्थः ॥ ७४॥
चक्रपाणिः-उक्तानुक्तस्नेहफलमवधारयन्नाह- स्नेहमेवेत्यादि। परमिति श्रष्ठं, स्नेह एव दोपनं श्रेष्ठं, तत्र हेसुमाह नालमित्यादिना। नालं न समर्थम् । स्नेहसमिद्धस्येति स्नेहदीप्तस्य। स्नेहशब्देनास सामान्यवाचिना सर्पिरेवोच्यते सर्पिप एवाताधिकारात् ॥ ७५ ॥
चक्रपाणि:-मन्दाग्निरित्यादौ अविपक्रमिति पुरीपविशेषण । तेनाविपक्वशब्दग्रहणात्
For Private and Personal Use Only
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५श अध्यायः
३५श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
२६६३ तया समानः पवनः प्रसन्नो मार्गमाश्रितः । अग्नेः समोपचारित्वादाशु प्रकुरुते बलम् ॥ काठिन्याद् यः पुरोषन्तु कृच्छान्मुञ्चति मानवः । स घृतं लवणैर्युक्तं नरोऽन्नावग्रहं पिबेत् ॥ रौक्ष्यान्मन्दे पिबेत् सपिस्तैलं वा दीपनैर्यतम् । अतिस्नेहात् तु मन्देऽग्नौ चूर्णारिष्टासवा हिताः॥ भिन्ने गुदोपलेपात् तु मले तैलसुरासवाः। उदावर्तात् तु मन्देऽग्नौ निरूहाः स्नेहवस्तयः॥ . दोषवृद्धया च मन्देऽग्नौ शुद्धो दोषविधिं चरेत् ।
व्याधियुक्तस्य मन्दे तु सपिरेवाग्निदीपनैः॥ योऽविपक्वं पुरीषमतिसाय्यते स तु दीपनीयर्दशकयुक्तां घृतमात्रां पिबेत् । ततो यत स्यात् तदाह-तयेत्यादि। तया दीपनीयोषधयुक्तया घृतमात्रया पीतया यः समानः पवनो वह्निसमीपस्थः सन्धुक्षणः स प्रसन्नः सन् मार्ग स्वमाश्रितः सनग्नेः समीपचारिखादाशु बलमन्नेः प्रकुरुते। अपकपुरीपातिसरणप्रतीकारमुक्त्वा कठिनपुरीषमुश्चतो मन्दाग्न्याद्यग्रहणीरोगिणश्चिकित्सितमाह-काठिन्यादित्यादि। यस्त्रिदोपजग्रहणीरोगवान् मानवः पुरीषं काठि न्यात् कुच्छात् मुञ्चति स नरो लवणयुक्तमन्नावग्रह मन्नग्रहणेन ग्रहीखा घृतं पिबत् । रोक्ष्यादित्यादि। मन्दाग्निग्रहणीरोगी मन्देऽनौ रुक्षतो रुक्षगुर्बादिजाते दीपनदेशभियुतं सिद्धं सर्पिस्तलं वा पिबेत् । अतिस्नेहा तु जाते मन्देऽग्नौ चूर्णारिष्टासवास्तस्य हिताः। भिन्ने पुरीषे गुदोपलेपात् तु गुदस्रावे तलसुरासवा अवलेहा हिताः। उदावर्तात् तु जाते मन्देऽनौ निरूढ़ा आस्थापनवस्तयः स्नेहवस्तयश्चानुवासनवस्तयो हिताः। दोषद्धया कफद्धया सामस्य ग्रहणं न भवति। अपक्वपुरीपं प्रति स्नेहप्रयोगो विरुद्ध एव किञ्च दीपनीयौषधसंस्कारात् स्नेहस्य संस्कारगुणाभिधानात् अपक्कपुरीषं प्रति हितत्वं भवति, स्नेहांशस्तु वातप्रगुणता. करणस्वेन सहायतया उपादीयते। अत एवोक्तं तया समान इति । प्रसन्न इति दृष्टिरहितः । मार्गमास्थित इति स्वाभाविकमार्गमापन्नः। समीपचारित्वादिति प्रसन्नत्वादिगुणयोगे सति । अनावग्रहमिति अचमध्यप्रयुक्त इत्यर्थः। अतिस्नेहान्मन्देऽग्नौ सति चूर्णारिष्टादीनि योज्यानि । भिन्ने इति विशिष्टगु दोपलेपात् अग्नौ मन्दे तैलसुरालवा देया इति वाक्यार्थः। दोषविधि
For Private and Personal Use Only
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२१६४
चरक-संहिता। ग्रहणीदोषचिकित्सितम् उपवासाच्च मन्देऽग्नौ यवागूभिः पिबेद घृतम् । अन्नावपीड़िते चालं दीपनं वृहणञ्च तत् ॥ ७६ ॥ दीर्घकालप्रसङ्गात् तु कामक्षीण-®-कृशान् नरान् । प्रसहानां रसः साम्लोजयेत् पिशिताशिनम् ॥ लघुतीक्ष्णोष्णशोधित्वाद् दीपयन्साशु तेऽनलम् । मांसोपचितमांसत्वात् तथाशुतरवृहणाः ॥ ७७॥ नाभोजनेन कायाग्निर्दीप्यते नातिभोजनात् ।
यथा निरिन्धनो वहिरल्पो वातीन्धनावृतः॥ जाते मन्देऽनौ शुद्धो वमनविरेचनाभ्यां दोषहरविधि चरेत्। व्याधियुक्तस्य ग्रहणोरोगातिसारज्वरादिरक्तव्याधियुक्तस्य ग्रहणीरोगिणो मन्देऽनौ अग्निदीपनैः सिद्धमेव सर्पिश्चरेत् । उपवासाच्च जाते मन्देऽनौ यवागूभिमेण्डादिभिघृतं पिबेत् । कस्मात् ? अनावपीड़िते सति तद घृतं दीपनं हणञ्चालश्च समर्थ स्यात् ॥७६॥
गङ्गाधरः-दीर्घकालं रोगप्रसङ्गात् कामक्षीणकृशान् यथेष्ट क्षीणान् कृशान् नरान् मन्दामीन् पिशिताशिनां प्रसहानां मांसस्य साम्ल रसैभोजयेत् । कस्मात् ? ते प्रसहा लघुखादिखादाशु अनलं दीपयन्ति मांसोपचितमांस. खादाशुतरं हणाश्च तथा भवन्ति ॥ ७७॥
गङ्गाधरः--ननु मन्देऽनौ लवनमेव युज्यते कथमेवमाहारो विधीयते इत्यत घरेदिति अग्निमान्धकारकदोषौषधविधिं चरेत् । अन्नावपीड़ितं यथा भवति तथा यवाग्वादिभिः धृतं पिबेत् । अनावपीड़ितञ्च मध्यभोजनावपीडं घृतं भवति ॥ ७६ ॥ . चक्रपाणि:-दीर्घकालेत्यादौ क्षामो व्यवसायशून्यः। क्षीणो दुर्बलः । कृशो होनमांसः। प्रसहानां मांससिद्धत्वे पिशिता-(मांसा)-शनामिति विशेषणं तेन तृणादप्रसहानां गवादीनां निषेधः । मनु प्रसहाः गुरूष्णस्निग्धमधुरा इत्युक्तम्, इह तु लघुतीक्ष्णोष्णेत्यादिना कथं लाघवम् ? उच्यते, प्रसहालां मध्ये लघवस्तेषां रसेनात भोजयेत्। तीक्ष्णेत्यादिना प्रसहगुणाभिधानम् । अन्ये तु इतरापेक्षया ये प्रर. हा लघवस्तेषामिह लघुशब्देनोपादानम्। तथान्ये अम्लादियोगात् संस्कारेण इह लाघवं साधयन्ति, एतेन राजयक्ष्मचिकित्सितेऽपि प्रसहगुणाः तीक्ष्णोष्णलघुशुचित्वादयः गुणाः उक्ताः ते न्याय्या एव ॥ ७७ ॥
चक्रपाणि:-नाभोजनेनेत्यादिना सम्यक्प्रयोगस्याग्निजनकतामाह। अभोजनमल्पभोजनम् । . . कामक्षीणे त्यस क्षामक्षीणेति चक्रपाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
1५श अध्यायः)
चिकित्सितस्थानम् । २६६५ स्नेहान्नपानविविधैश्चूर्णारिष्टसुरासवैः । सम्यक्प्रयुक्तभिषजा बलमग्नः प्रवर्द्धते ॥ . यथा हि सारदाग्निः स्थिरः सन्तिष्ठते चिरम् । स्नेहाशनादिभिस्तद्वदन्तर्वह्निर्भवेत् स्थिरः ॥ ७ ॥ हितं जीणे मितश्चाश्नश्चिरमारोग्यमश्नुते । अवैषम्येण धातूनामग्निवृद्धौ यतेत ना ॥ समैर्दोषः समो मध्ये देहस्योष्माग्निसंस्थितः। पचत्यन्नं तदारोग्य-पुष्ट्यायुबलवद्धनम् ॥
आह-नाभोजनेनेत्यादि। अभोजनेन कायाग्निर्न दीप्यते न चातिभोजना. दीप्यते। यथा निरिन्धनोऽल्पो वह्निर्न दीप्यतेऽतीन्धनातो वा न दीप्यते, तद्वद अभोजनातिभोजनान्न दीप्यते। तस्मात् । स्नेहानपानैरित्यादि । स्नेहानपानर्मिषजा सम्यक् प्रयुक्तर्विविधः स्नेहानपानः दीपनीयोषधसिद्धस्तथा चूर्णारिष्टमुरासवर्मन्दाग्नेरग्नेबलं प्रवर्द्धते। यथा सारदार्चनिः सारभूतकाष्ठानिः स्थिरः संश्चिरं सन्तिष्ठते तद्वदन्तवैहिर्जाठराग्निः स्नहासवादिभिरुक्तः स्नेहान्नादिभिर्विवृद्धः स्थिरोऽचलो भवेन्न तु इवः स्यादिति ॥७८॥
गङ्गाधर-तहि च हितं किं वृद्धा निरश्नीयादित्यत आह-हितमित्यादि। ना पुमान् पूर्वाशने जीणे हितं मितश्चान्नमश्नन् संश्चिरमारोग्यमश्नुते तस्माद धातूनामवषम्येण विषममान्द्यतीक्ष्णखाभावेनानिटद्धौ यतेत । किमर्थमवैषम्येणेत्यत आह-समरित्यादि। देहस्य मध्येऽग्निसंस्थित उष्मा समेर्वातपित्तकर्दोषः
भल्यो वा अतीन्धनावृतो वा न दीप्यते इति योजना। सारदाग्निः सारदारुणि स्थितोऽग्निः सारदाग्निः । स्नेहवदन्नं स्नेहान्नम् ॥ ७० ॥
चक्रपाणिः-मितमिति मात्रावश्यं, यद्यपि हितमिताशिनोऽपि कालविपर्ययादिना रोगा भवन्त्येव, तथापि हितमिताशिनाम् आहारजरोगोत्पत्तिन भवतीति दर्शयति। चिरमारोग्यमश्रुते इति आहारजरोगं न प्राप्नोतीति भावः । अवैषम्येण धातूनाम् इति धातुसाम्येन क्रियमाणायाम् भग्निवृद्धौ यतेत। एतेन दोषवैपम्येण पित्तोद्रेकरूपेण या अग्निवृद्धिरत्यग्निरूपा तां निषेधयति । समैरित्यादिनाग्निभेदान् समाग्निपरिपालनार्थमाह। मध्य इति समीपे अग्निसंस्थित इति
३७२
For Private and Personal Use Only
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Acharya Shri Kallassagar
२६६६ चरक-संहिता। ग्रहणीदोपचिकित्सितम् दोर्मन्दोऽतिवृद्धा वा विषमो जनयेद् गदान् । पाच्यं ® मन्दस्य तत्रोक्तमतिवृद्धस्य वक्ष्यते ॥ ७९ ॥ नरे क्षीणकफे पित्तं कुपितं मारुतानुगम् । सोष्मकं पावकस्थाने बलमग्नः प्रयच्छति ॥ तदा लब्धबलो देहे विरुक्षे सानिलोऽनलः । अभिभूय पचत्यन्नं तैदण्यादाशु मुहुर्मुहुः ॥ पत्त्वान्नं स ततो धातून् शोणितादीन् पचत्यपि । ततो दौर्बल्यमातङ्क मृत्युञ्चोपनयेन्नरम् ॥ भुक्तेऽन्ने लभते शान्तिं जीर्णमात्रे प्रताम्यति । तृट्श्वासमोहमूर्छाद्या व्याधयोऽयग्निसम्भवाः ॥८०॥
समः सन्नन्नं पुष्ट्यायुर्बलवर्द्धनं यथा स्यात् पचति। दोषैरित्यादि। विषमः वृद्धकफवृद्धपित्तदृद्धवातदोषैर्मन्दोऽतिद्धस्तीक्ष्णोऽग्निविषमोऽग्निर्वा गदान जनयेत, कफजान् मन्दोऽग्निः पित्तजान गदानतिद्धोऽग्निर्जनयेत् वातजान् विषमोऽग्निः। तत्र मन्दस्याग्नेः पाच्यं विवर्त्तजनकक्रियाजातं प्रोक्तम् । अतिवृद्धस्य पाच्यं वक्ष्यते। भावे ण्यत् ॥७९॥ - गङ्गाधरः-नरे इत्यादि। क्षीणकफे नरे मारुतानुगं पित्तं कुपितं सोष्मकमुष्मणा सह वर्तमानं सत् पावकस्थाने नाभ्यूद्ध देशेऽग्नेर्बलं प्रयच्छति । तदा विरुक्षे देहे लब्धबलः सानिलोऽनलस्तक्ष्ण्यादन्नमभिभूय मुहम्मुहुराभु पति। स तीक्ष्णाग्निस्ततोऽभ्यवहतमन्नं पत्त्या शोणितादीन् धातूनपि पचति। ततो धातुपाकाद् दौर्बल्यं रोगश्च पित्तजं मृत्युश्च नरं नयेत् । सत्रान्ने पक्व पुनर्मु हुम्मु हुबुभुक्षायामन्ने पुनभुक्तेऽन्ने शान्तिं लभते जीर्णमात्रे भुक्तेऽन्ने प्रताम्यति । तुड़ादयश्च व्याधयस्तदत्यग्निसम्भवाः स्युरिति ॥८॥ उमरूपो जाठराग्निः। दोपैरिति सामान्योक्तऽपि योग्यतया कफपित्तवातैर्यथाक्रममेव मन्दतीक्षणविषमत्वानि ज्ञेयानि । वाच्यमिति प्रतिक्रियावचनीयं चिकित्सितमिति यावत् ॥ ७९ ॥
चक्रपाणिः-पित्तं पावकस्थाने कुपितमिति सम्बन्धः, तच्च पित्तं मारुतानुगतत्वात्
* पाध्यमित्यत्र वाच्यमांत चक्रतः पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५श अध्याया] चिकित्सितस्थानम् ।
२६६७ तमत्यग्निं गुरुस्निग्ध-शीतर्मधुरविजलः।
अन्नपाननयेच्छान्तिं दीप्तमग्निमिवाम्बुभिः॥ मुहर्महुरजीणेऽपि भोज्यान्यस्योपहारयेत्। . निरिन्धनोऽन्तरं लब्ध्वा यथैनं न विपादयेत् ॥ ८ ॥ कृशरां पायसं स्निग्धं पैष्टिकं गुड़वैकृतम् । अद्यात् तथौदकानूप-पिशितानि घृतानि च ॥ मत्स्यान् विशेषतः श्लक्षणान् स्थिरतोयचरानपि।
आविकञ्च घृतं मांसमद्यादत्यग्निराबलम् ॥ यवागू समधूच्छिष्टां घृतं वा क्षुधितः पिबेत्। गोधूमचूर्णमन्थं वा व्यधयित्वा सिरां पिबेत् ॥ पयो वा शर्करां सर्पिर्जीवनीयौषधैः शृतम् ।
फलानि तैलयोनीनां मृत्कुञ्चाश्च सशर्कराः ॥ .. गङ्गाधरः-तदत्यग्निचिकित्सितमाह-तमित्यादि। तमत्यग्निं गुरुखादिगुणैरन्नपानैः शान्तिं नयेत् यथाम्बुभिर्दीप्तमग्निं शान्तिं नयति। विज्जलं पिच्छिलम्। गुर्वाद्यन्नपाने खल्वजीर्णेऽपि मुहम्म हुरस्यात्यग्नेः पुंसो भोज्यानि गुर्बादीनि मुहुमुहुरुपहारयेत्। कस्मात् ? निरिन्धनोऽस्यात्यग्निरन्तरमवकाशं लब्ध्वा यथा नैनं पुरुषं विपादयेन्न मारयेत् ॥८१॥
गङ्गाधरः-यानि भोज्यान्युपहारयेत् तान्याह-कृशरामित्यादि। कृशरां तिलशष्कुलीम्। विशेषतस्तु स्थिरतोयचरान् सरोवापीपुष्करिण्यादितोयचरान् श्लक्ष्णान् कोमलान् मत्स्यानद्यात्। आवलं यावदत्यग्निपुरुषस्य बलं स्यात् तावदेतान् स पुमानद्यात्। यवागूमित्यादि। समधूच्छिष्टां यवागू क्षुधितः पिबेत्। घृतं वा स्यच्छं पिवेत्। सिरां पञ्चसिराणामन्यतमां व्यवयित्रात्यनिगोधूमचूर्णमन्थं वा गोधूमचूर्ण द्रवेणालोड्य पिवेत्। पयो वा पिबेत् शर्करां वा पिवेत्। जीवनीयदशकौषधैः शृतं घृतं वात्यग्निर्जनः पिबेत् । भत्यग्निकरं भवति एवं धर्मभेदात विरुद्ध कार्यकरं ज्ञेयम्। पित्तोष्मरूपस्यापि वह्ने प्रादेशिकपित्तोष्मणो हानिजनकत्वं जन्यजनकयोर्भेदत्वात् उपपन्नमेव ज्ञेयम् ॥ ८० । ८१॥ . .
चक्रपाणि:-स्थिरतोयचरानित्यनेन स्थिरतोयचारिणां निष्क्रियतया गौरवातिशयं दर्शयति ।
For Private and Personal Use Only
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(ग्रहणीदोषचिकित्सितम
२६६८
चरक-संहिता। (ग्रहणीदोषचिकित्सितम् माईवं जनयन्त्यग्नेः स्निग्धमांसरसास्तथा। पिबेच्छीताम्बुना सर्पिमधूच्छिष्टेन संयुतम् ॥ गोधूमचूर्ण पयसा सर्पिष्कं पिबेन्नरः। आनूपरससिद्धान् वा त्रीन् स्नेहांस्तैलवजितान् ॥ पयसा समितां वापि घनां त्रिस्नेहसंयुताम्। नारीस्तन्येन संयुक्तां पिबेदौडुम्बरी त्वचम् । ताभ्यां वा पायसं सिद्धं पिबेदनिशान्तये ॥२॥ श्यामा त्रिवृद्विपक्व वा पयो दद्याद् विरेचनम् । असकृत् पित्तहरणं पायसं प्रतिभोजनम् । भिषक् प्राज्ञः प्रसमीक्ष्य तस्मै दद्याद विधानवित् ॥ ८३ ॥
तलयोनीनां फलानि तिलवातामादीनि सशर्कराः ससिता मृत्कुश्चा मृतखण्डा आश्वत्यग्नेर्माईवं जनयन्ति, तथा स्निग्धमांसरसाश्च माईवमग्नेः जनयन्ति । पिबदित्यादि । द्रवीकृतेन मच्छिष्टेन संयुक्तं सर्पिः शीतेनाम्बुना पिबेत् । मोधमचर्ण पयसालोड्य ससर्पिष्कमत्यग्निर्नरः पिबेत् । आनूपेत्यादि । आनूपमांसरसेन चतुर्गुणेन सिद्धारतैलवजितांस्त्रीन स्नेहान् घृतवसामनः पिबेत् । केचित् प्रत्येकमाहुः। पयसा समितां गोधूमचर्ण त्रिस्नेहसंयुतां घृतवसामन्जसंयुतां घनामद्रवीभूतां पिबेत्। नारीत्यादि। ओडुम्बरौं बचं नारीस्तन्येन पिष्ट्वा पिबेदघनामेव। ताभ्यामित्यादि। ताभ्यां नारीस्तन्यौडम्बरलगभ्यां किञ्चित् तण्डुलं पायप्तं सिद्धमित्यग्निशाम्तये पिबेत् ॥ ८२॥ __गङ्गाधरः-श्यामेत्यादि। श्यामात्रिद्विपक्क पयो वा विरेचनं दद्यात् । पित्तहरणं पायसं तद्विरेचने प्रतिभोजनमसकृत् दद्यात् ॥८३॥
उष्णोदकमृदिता मृत्पिण्डा मृत्कुञा उच्यन्ते। उत्कारिकेत्यन्ये। घनां त्रिस्नेहसंयुतामित्यात घनशब्देन त्वगुच्यते ॥ ८२॥
चक्रपाणिः-पायसेन प्रतिभोजनं यस्मिन् पित्तहरणे तत् पायसप्रतिभोजनम् ॥ ३ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
.५श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
२६६६ यत् किञ्चिद् गुरु मेध्यं यत् श्लेष्मलञ्चापि भोजनम् । सव्वं तदयग्निहितं भुक्त्वा च वपनं दिवा ॥ मध्यान्यन्नानि योऽत्यनावप्रतान्तः ® समश्नुते । न तन्निमित्तं व्यसनं लभते पुष्टिमेव च ॥४॥ कफे वृद्धे जिते पित्त-मारुते चानलः समः। समधातोः पचत्यन्नं पुष्टायुर्बलवृद्धये ॥५॥
भवन्ति चात्र। पथ्यापथ्यमिहैकत्र भुक्तं समशनं मतम् । विषमं बहु चाल्पं वाप्यप्राप्तातीतकालयो॥ पूर्वानशेषे च पुनर्भक्तमध्यशनं मतम् ।
त्रीण्यप्येतानि मृत्यं वा घोरान् व्याधीन् सृजन्ति वा ॥८६ गङ्गाधरः-यदित्यादि। मेध्यं मेधाहितं पवित्र न खमेध्यम्। मेध्यानीत्यादि। योऽमतान्तोऽग्लानः पुमानत्यनो मेध्यान्यनानि समश्न ते स तनिमित्तमत्यग्निनिमित्तकं व्यसनं न लभते पुष्टिञ्चैव लभते ॥४॥
गङ्गाधरः--कथं तदाह-कफ इत्यादि। उत्तमध्याहारैरत्यग्निजनस्य कफे द्धे सति पित्तमारुते तु जितेऽनलः समः सन् समधातोस्तस्य पुष्ट्यायुर्बलवृद्धयेअन्नं पचति । इति ॥८५॥
गङ्गाधरः-अत्र श्लोका भवन्ति-भवन्तीत्यादि । पथ्यापथ्यमित्यादि। इह भोजनविषये यत् पथ्यं यच्चापथ्यं तदेकत्र यदभुक्तं भवति तत् समशनं बुधर्मतम्। बहु चाल्पं वा अप्राप्ताहारकाले वा अतीताहारकाले वा यद भुक्तं पथ्यं वापथ्यं वा पृथक्त्वेन तद्विषममशनं मतम् । पूर्वान्नशेषे पूर्वदिनाहारस्य पाकावशेषे सति
चक्रपाणिः-मेद्यमिति मेदुरम्, मेदोजनकं वा। अप्रशान्त इति आबुभुक्षितः। व्यसनं मरणमित्यर्थः। पुष्टिमेव लभते इति योज्यम् ॥ ८४ । ८५॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति प्रागुक्तसमशनादिलक्षणमाह-पथ्यापथ्येत्यादि। पथ्यापथ्यं किञ्चित् एकत्र मिलितं, यथा रक्तशाल्यन्नं यवान्नं मिलितम् । बहुभुक्तम् अल्पभुक्तं वा तथाऽप्राप्त कालमतीतकालञ्च भुक्तं विषममुच्यते। पूर्वान्नेत्यादिना भुक्तं दिवा भुक्तस्य पुनरूप. योगोऽध्यशनम् ॥ ८६॥
* अप्रशान्त इति चक्रपाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६७०
चरक-संहिता। ग्रहणीदोषचिकित्सितम् प्रातराशे त्वजीणेऽपि सायमाशो न दुष्यति । दिवा प्रबोध्यतेऽण हृदयं पुण्डरीकवत् ॥ तस्मिन् विबुद्धे स्रोतांसि स्फुटत्वं यान्ति सर्वशः। व्यायामाच्च विचाराच्च छ विक्षिप्तत्वाच्च चेतसः।। न क्लेदमुपगच्छन्ति + दिवा तेनास्य धातवः। अक्लिन्नेष्वन्नमासिक्तमत्यन्तेषु न दुष्यति ॥ अविदग्धेष्विव पयःस्वन्यत् संमिश्रितं पयः ।
नैव दुष्यति तेनैव समं सम्पद्यते यथा ॥ ८७॥ यद् भुक्त तदध्यशनं मतमिति। त्रीण्यप्येतान्यशनानि मृत्यु सृजन्ति घोरान् व्याधीन् वा सृजन्तीति ॥८६॥
गङ्गाधरः-तहि सद्योऽजीणे भुञ्जीत वा न वेत्यत आह-प्रातरित्यादि। प्रातराशे पूर्वाह्न कृतभोजने खजीणे सत्यपि सायमाशो रात्रौ द्वितीयभोजनं न दुष्यति। कस्मात् ? दिवा हि हृदयं पुण्डरीकवदर्केण प्रबोध्यते विकचं क्रियते। तस्मिन् हृदये विबुद्धे प्रस्फुटिते सति स्रोतांसि सच्चोण्यन्नवहादीनि सवेशः स्फुटितत्वं यान्ति। एवंनुरुषस्य दिवा व्यायामाच्च विचाराच्च विचरणं गमनागमनं चेतसो विक्षिप्तलाच चित्तस्य विविधविषयेषु भ्रामणात् अस्य दिवा दिने तेन पूर्वाह्नाहाराजीणे निशाभोजनेन धातवो रसरक्तादयो न क्लेदमुपयान्ति। तर्हि दैनाजीणे भोजने सर्व स्मिन्नेव कस्मान्न दोषः स्यादित्यत आह–अक्लिन्नेष्वित्यादि। पूर्वाह्नभोजनाजीणे रसादिषु धातुष्वत्यन्ताक्लिन्नेषु आसिक्तं भुक्तमन्नं न दुष्यति। यथा पयःस्व विदग्धेषु स्वल्पोष्णानम्लेषु अन्यत् पयो मिश्रितं न दुष्यति ॥८७॥ - चक्रपाणिः-प्रातराश इत्यादि प्रातर्भोजनमित्यर्थः ! कस्मात् तत् न दुष्यतीत्याहदिवेत्यादि। स्फुटत्वमिति स्रोतसां वहनेन रसव्याप्तिर्भवति, ततश्च नक्ते इदं स्रोतांसि याति । तथा व्यायामादिभिश्च शोष्यमाणा न उत्क्लेदमुपयान्ति धातवः। व्यायामो गमनादिः, विहारोऽनक्षेपणादिचेष्टा । स्रोतउत्क्लेवे किं भवतीत्याह---अन्निधित्यादि। आसिक्तमिति प्रक्षिप्तम् । अविदग्धेत्यादिना दृष्टान्तमाह ॥ ८७ ॥ * विहाराच्च इति चक्रः।। ___+ उत्क्लेदमुपगच्छन्ति इति चक्रपाठः । भविदग्भ इव क्षीरे भीरमन्यद विमिश्रितम् इति चक्रेण पठ्यते। ..... ..
For Private and Personal Use Only
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१५श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
२९७१ रात्रौ तु हृदये म्लाने संवृतेष्वयनेषु च। परिक्ल दं यान्ति कोष्ठे संवृते देहधातवः॥ क्लिन्नेष्वन्यदपक्वेषु तेष्वासिक्तं प्रदुष्यति। विदग्धेषु पयःवन्यत् पयस्तप्तैष्विवार्पितम् ॥ ... नैशेष्वाहारजातेषु नाविपक्केषु बुद्धिमान् । तस्मादन्यत् समश्नीयात् पालयिष्यन् बलायुषी ॥८८॥
संग्रहश्लोकाः। अन्तरग्निगुणा देहं यथा सन्धारयेच्च सः। यथान्नं पच्यते यञ्च यथाहारः करोत्यपि ॥ येऽग्नयो यांश्च पुष्यन्ति यावन्तो ये पचन्ति यान्। रसादीनां क्रमोत्पत्तिर्मलानां तेभ्य एव च ॥ वृष्याणामाशुकृ तु तुकालोद्भवक्रमः। रोगैकदेशकृद्धतुरान्तराग्निर्यथाधिकः ॥ प्रदुष्यति यथा दुष्टो यान् रोगान् जनयत्यपि। ग्रहणी या समासाच्च ग्रहणादोषलक्षणम् ॥ गङ्गाधरः-रात्रावजीर्ण तु दिन भोजनं यथा स्यात् तदाह-रात्रावित्यादि। रात्रो तु मूर्यसम्पर्काभावात् पुण्डरीकवत् हृदये म्लाने मुद्रिते सत्ययनेषु रसादिवहस्रोतःसु संटतेषु कोष्ठे च संदृते देहधातवः परिक्ले दं सर्वथा क्लिन्नभावं यान्ति। क्लिन्नेषु तेषु रसादिधातुषु खल्वन्नेष्वपक्केषु च सत्स्वन्यदन्नमासिक्तं प्रदुष्यति। यथा विदग्धेष्वम्लीभूतषु तप्तेषु पयःस्वन्यत् पयोऽपितं प्रदुष्यति। ततो यत् कार्य तदाह--नैशेष्वित्यादि। तस्माद् बुद्धिमान् नशेष्वाहारजातेषु अविपक्क षु बलायुषी पालयिष्यन्नन्यदन्नं न समश्नीयादिति ॥ ८८॥
चक्रपाणिः--म्लान इति सङ्कचिते। अपक्वेष्वित्यन्येषु । उपसंहरति नैशेष्वित्यादिना। न समश्नीयादिति योजना ॥ ८८ ॥ चक्रपाणिः-अन्तरग्निरित्यादिना अध्यायसंग्रहः। येऽग्नय इति यथास्वं स्वान् इत्याइयक्तं
For Private and Personal Use Only
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२९७२
चरक-संहिता। [ग्रहणीदोषचिकित्सितम् पूर्वरूपं पृथक् चापि व्यञ्जनं सचिकित्सितम् । चतुर्विधस्य निर्दिष्टा तथैवावस्थिकी क्रिया॥ जायते च यथात्यग्निर्यच्च तस्य चिकित्सितम्।
तदुक्तवानशेषेण ग्रहणीदोषिके मुनिः ॥८६॥ इत्यग्निवेशकृत तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्त दृढ़बलप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने ग्रहणीदोर्षाचकित्सितं नाम
पञ्चदशोऽध्यायः ॥ १५ ॥ गङ्गाधरः-अस्याध्यायस्यार्थसंग्रहार्थमाह-संग्रहश्लोकाः। अन्तरनिरित्यादि। मुनिरायपुनर्वसुः ॥८९॥ अग्निवेशकृते तात्रे चरकप्रतिसंस्कृते। अप्राप्ते तु दृढ़वलप्रतिसंस्कृत एव च । चिकित्सितस्थान एव ग्रहणीदोषिके पुनः। ग्रयणीदोपिकचिकित्सितं
पञ्चदशोऽध्यायः। इति वद्यश्रोगङ्गाधरकविराजकविरत्नविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ षष्ठस्कन्धे चिकित्सितस्थानजल्पे ग्रहणीदोषचिकित्सितजल्पाख्या
पञ्चदशी शाखा ॥१५॥ संगृह्णाति । यानिति सप्तभिर्देहधातार इत्याद्वक्तसंग्रहः। आशुकारिकत्वेन हेतुना आशुकृद्धेतुः। शेष व्यतम् ॥ ८९॥ इति महामहोपाध्याय-चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां चरकतात्पर्यटोकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायां ग्रहणीदोषचिकित्सितं
नाम पञ्चदशोऽध्यायः ॥ १५॥
For Private and Personal Use Only
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
षोडशोऽध्यायः। अथातः पाण्डुरोगचिकित्सितं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः ॥१॥ पाण्डुरोगाः स्मृताः पञ्च वातपित्तकफैस्त्रयः। चतुर्थः सन्निपातेन पञ्चमो भक्षणान्मृदः॥२॥
गङ्गाधरः-उद्दिष्टक्रमाद् ग्रहणीरोगचिकित्सानन्तरं पाण्डुरोगचिकित्सितमाह-अथात इत्यादि। सर्च पूर्ववद व्याख्येयम् ॥१॥
गङ्गाधरः-पाण्डुरोगा इत्यादि। पञ्चमो मृदो भक्षणादिति। स्वकारणकुपितवातादिभिरेवान्यरोगा आरभ्यन्ते न च तत्कारणभेदाद्भिद्यन्ते, तथा भक्षितकषायादिमृत्तिकया कुपिता वातादयोऽन्यरोगानिव पाण्डुरोगश्च आरभन्ते। किमर्थ मृद्भक्षणकारणाद्भिद्यते इति चेन्न, कषायादिमृद्भक्षणकुपिता वातादयः पाण्डुरोगमेवारभन्ते, नान्यरोगमारभन्ते, इत्यतो मृद्भक्षणतो भिद्यते, चिकित्साविशेषार्थ वातादिहरमात्रचिकित्सया प्रशमाभावात् यथा च मृद भक्षिता वातादीनां कोपं जनयति, तथा पाण्डुरोगश्च जनयतीत्युभयहेतु दिति अतश्च मृत्तिकाजत्वेन भिद्यत इति । यत् पुनः शोफकारणं मृदुक्ता तत् तु कषायोपरमधुरमृद्भिन्ना मृत्। तया कुपितवातादयः शोफमिधान्यरोगश्च जनयन्ति, कारणान्तरकुपिता इव, तस्मान मृत्तिकाजत्वेन शोफो भिद्यते ॥२॥
. चक्रपाणिः-ग्रहणोदोषचिकित्सिते तीक्ष्णाग्निना पित्तजननात् ग्रहणीचिकित्सितानन्तरं पित्तप्रधानपान्डुरोगचिकित्सितमुच्यते। पाण्डुना वक्ष्यमाणेभ्यः हरितालवणेभ्यः प्रधानेन वणन चिकित्सितो रोगः पाण्डुरोगः। सुश्रुते उक्त-सर्वेषु चैतेषु च पाण्डुभावो यतोऽधिकोऽतः खलु पाण्डुरोगः इति । कामलाहलीमकादिचिकित्सा च पाण्डुरोगभेदत्वादेव इहैव वक्तव्या। किंवा पाण्डुरोगादीनां चिकित्सितं पाण्डुरोगचिकित्सितमिति परिग्रहात कामलाचिकित्सितमिति प्रतिज्ञातम्। सिताथीये यद्यपि पाण्डुरोगः पञ्चसंख्याक उक्तस्तथापीह पुनस्तदनुवादेन सुश्रुत्लोक्तचतुःसंख्यात्वं निषेधयति । उक्तं हि सुश्रुते-पाण्डामयोऽष्टार्द्धविधः प्रदिष्टः पृथकसमस्तैर्युगपच दोषैरिति । वृधामणजः पृथगेवोच्यते ॥१२॥
३७३
For Private and Personal Use Only
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६७४
चरक-संहिता। पाण्डुरोगचिकित्सितम् दोषाः पित्तप्रधानाश्च यस्य कुप्यन्ति धातुषु। शैथिल्यं तस्य धातूनां गौरवञ्चोपजायते ॥ ततो वर्णबलस्नेहा ये चान्येऽप्योजसो गुणाः। वजन्ति क्षयमत्यर्थं दोषदृष्यप्रदूषणात् ॥ सोऽल्परक्तोऽल्पमेदस्को निःसारः शिथिलेन्द्रियः । वैवण्यं भजते तस्य हेतु शृणु सलक्षणम् ॥३॥ गङ्गाधरः-सम्माप्तिमाह-दोषा इत्यादि। पित्तप्रधाना इत्यनेन वातादिपृथगजेषु पाण्डुरोगेषु सर्वेषु पित्तमारम्भकमुक्तं, तर्हि द्विदोषा एव किं सर्वे भवन्तीत्यत उक्तं दोषा इति बहुवचनान्तम् । सर्वत्र पित्तं प्रधानं सदपि योज्यो दोषः प्रधानतयारम्भकस्तेन दोषेण पृथगदोषजो व्यपदिश्यते न तु अपधानदोषेण। न हि सति पित्तप्राधान्ये द्वावितरौ दोषावारम्भको भवतः । तथाविधकोपनकारणाभावादितिवद् द्वन्द्वजः पाण्डुरोगोऽस्ति, सति पित्तप्राधान्ये तदितरयोः प्राधान्येन प्रकोपे तज्जपाण्डुरोगस्य सन्निपातजखव्यपदेशात्। न हि समत्रिदोषजत्वेन पाण्डरोगसम्भवोऽस्ति, येन सन्निपातान्तरं व्यपदिश्य द्विदोषजो व्यपदेश्यः स्यात्। पित्तप्रधाना इत्युक्तमा सन्निपातेऽपि पित्तप्राधान्यवचनादिति। ये चान्येऽप्योजसो गुणा माधुर्यलाजगन्धादयः । यस्यवमोजःक्षयः स्यात् सोऽल्परक्तादिः सन् वैवयं भजते, तद वंवयं पाण्डुवर्णाव्यभिचारात् पाण्डुरोगमाहुस्तस्य सलक्षणं हेतु शृणु ॥३॥
चक्रपाणिः-दोषा इत्यादिना संप्राप्तिमाह। पित्तं प्रधानं ययोस्ते पित्तप्रधानाः, बहुवचन व्यक्तिबहुत्वापेक्षया न तु पारमार्थिकम् । गौरवं पाण्डुरोगिणो निःसारधातुत्वादिति ब्रुवते । भोजसी गुणा इति ओजसो ये दश गुणाः क्षीरसमाना उक्तास्ते ज्ञेयाः। ओजसः क्षपणे नैव स्नेहक्षये लब्धे पुनः स्नेहक्षयाभिधानं विशेषक्षयाभिधानार्थम्। दोपैदूप्याणां प्रकृष्टाद् दूषणादिति दोष. बूष्यप्रदूषणात् । निःसारः अष्टौ सारा इत्यादिना प्रोक्तसारविरहितः । शिथिलेन्द्रियः दुर्बलेन्द्रियः। स इति पुमान् । रक्तपित्तयोरेकयोनित्वात् अपिच पित्तरक्तयोरिह रक्तवृद्धिर्भाव्या तथापि इह रक्तक्षयो रक्तपोषकरसस्य पित्तेन क्षपणात् रक्तपोषकसारभागानुत्पादाच्च । यद्यपि पित्तं तेजोरूप-तया वर्णकरमिहोच्यते, यदुक्तं-तेजोधातुवर्ण कर इति, तथापि विकृतत्वात् पित्तमिह विकृतवर्णकृदेव
भवति ॥३॥
For Private and Personal Use Only
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१६श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्। २६७५ क्षाराम्ललवणात्युष्ण-विरुद्धाहारसेवनात्। निष्पावमाषपिण्याक-तिलतैलनिषेवणात् ॥ विदग्धेऽन्ने दिवास्वप्नाद व्यायामान्मैथुनात् तथा।' प्रतिकर्मर्त्तवैषम्याद वेगानाञ्च विधारणात् ॥ कामचिन्ताभयक्रोध-शोकोपहतचेतसः। समुदाणं यथा पित्तं हृदये समवस्थितम् ॥ वायुना बलिना क्षिप्तं सम्प्राप्य धमनीर्दश । प्रपन्नं केवलं देहं त्वङ्मांसान्तरसंस्थितम् ॥ प्रदृष्य कफवातास्मृक्-त्वङ्मांसानि करोति तत् । पाण्डुहारिद्रहरितान् वर्णाश्च विविधांस्त्वचि॥ . स पाण्डुरोग इत्युक्तस्तस्य लिङ्ग भविष्यतः। ... हृदयस्पन्दनं रौक्ष्यं स्वेदाभावः श्रमस्तथा ॥४॥ गङ्गाधर:-क्षारेत्यादि। निष्पावः शिम्बिः, पिण्याकस्तिलकल्कः । विदग्धेऽपक भुक्तेऽन्ने दिवास्वप्नात्, प्रतिकर्मवैषम्यादपररोगप्रतिकाराय. कम्मैणामसम्यगयोगात्, ऋतुवैषम्याच्च। एभिहेतुभिर्यथा पित्तं समुदीर्ण हृदये समवस्थितं तथा तैरेव क्षारादिभिः कुपितेन बलिना वायुना क्षिप्तं तत् पित्तं दश हृदयमूला धमनीः सम्प्राप्य केवलं कृत्स्नं देहं प्रपन्नं सत् बङ्: मांसयोरन्तरे संस्थितं कफवातामुकखङ्मांसानि सन्दृष्य बचि पाण्डादीन् विविधान् वर्णान् तत् पित्तं करोति, स पाण्डप्राधान्यात् पाण्डुरोग इत्युक्तः। भविष्यतस्तस्य लिङ्ग हृदयेत्यादि॥४॥
चक्रपाणि:-क्षारेत्यादिना समानं हेतुमाह-व्यायाममैथुने विदग्धेऽन्ने रोगहेतुनी । प्रतिकर्मणाम् ऋतूनान वैषम्यम्। धमनीर्दश इति हृदयानितदशधमनीः। केवलमिति कृत्स्नम् । प्रदूष्य कफवातासृगित्यादिपाठे वायोः पित्तेन दूषणम्। यदा तु कफपित्तामृगिति पाठः बदा पित्तेन हृदयस्थेन स्थानान्तरस्थस्य पित्तस्य दृष्टिज्ञेया। समुदीर्णमित्यादिना एवेयं संप्रातिः पूर्वोकसामान्यसंप्राप्तेरेव प्रपञ्चः। तस्येत्यादिना पूर्वरूपमाह। स्वेदाबाध इति केचित् पठन्ति ॥४॥
For Private and Personal Use Only
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२९७६
चरक-संहिता। ग्दुरोगचिकित्सितम् सम्भूतेऽस्मिन् भवेत् सर्वः कर्णक्ष्वेडी हतानलः। . दुर्बलः सदनोऽन्नविट् श्रमभ्रमनिपीडितः ॥ गात्रशूलज्वरश्वास-गौरवारुचिमान् नरः। मृदितैरिव गात्रैश्च पीड़ितोन्मथितैरिव ॥ शूनानिकूटो हरितःशीर्णरोमा हतप्रभः। . कोपनः शिशिरद्वेषी निद्रालुः ष्ठीवनोऽल्पवाक् ॥ पिण्डिकोद्वष्टकटूगरु-पादरुक्सदनानि च। स्युरध्वारोहणायासैविशेषस्तस्य वक्ष्यते॥५॥ आहारैरुपवासैश्च वातलैः कुपितोऽनिलः। जनयेत् कृच्छ्रपाण्डुत्वं सरुवारुणभासताम् ॥ अङ्गम ज्वरं तोदं कम्पं पार्श्वशिरोरुजम् । ..
वर्चःशोषास्यवैरस्यं शोथानाहबलक्षयान् ॥ ६ ॥ ... गङ्गाधरः-तस्य सामान्यलिङ्गम् सम्भूत इत्यादि । अस्मिन् पाण्डुरोगे सम्भूते जाते सर्वो वातादिपाण्डुरोगी कर्णवेडी कणरोगविशेषवान् । गात्रै मृदितैरिव विशिष्टः पीडितैरुन्मथितैरिव च गात्रैर्विशिष्टः । पिण्डिका जाम्वधोमांसपिण्डं तस्योदवेष्टनं दण्डादिनेव ताड़नं कठ्यादिषु रुक सदनानि च अध्यारोहणायासैः स्युः । इति पाण्डुरोगसामान्यलक्षणम्, विशेषतो वातजादिलक्षणं वक्ष्यते ॥५॥ ... गङ्गाधरः-आहारैरित्यादि। वातले रुक्षादिभिराहारैः। कृच्छपाण्डुत्वं सरुक्षारुणभासतामङ्गमर्दादींश्च जनयेत् ॥६॥
चक्रपाणिः-सम्भूतेऽस्मिन् इति उत्पन्ने पाण्डुरोगे कर्णक्ष्वेड़ इत्यादि सामान्य लक्षणम् । कर्णक्ष्वेड़ी कर्णनादवान्। अन्नविड़ित्यादिना अनाग्रह उच्यते। अरुचिमान् इत्यमेन प्रार्थितान. भक्षणासामर्थ्यमुच्यते। शिशिरद्वेषी इति शीतद्वेषी। शिशिरद्वेषिता च पित्तरोगेऽप्यस्मिन् रोगमहिना भवति। पिण्डिकोवेष्टनं पिण्डिकापीड़ा। आरोहणेनायासाच्चेति । विशेषश्चास्य व्रक्ष्यते इति पाण्डुरोगस्य वातजत्वादिविशेषतो हेतुलिङ्गविशेषो वक्ष्यते इत्यर्थः ॥५॥ ..... चक्रपाणिः-आहारैरित्यादिना वातजस्य हेतुलक्षणे अप्याह । सामान्यलक्षणानि सर्वत्र भवन्ति विशेषलक्षणानि विशेषलक्षणाय ॥६॥
For Private and Personal Use Only
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१६श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । २९७७ पित्तलस्याचितं पित्तं यथोक्तः स्वः प्रकोपणैः । दूषयित्वा तु रक्तादीन् पाण्डुरोगाय कल्पते ॥ स पीतो हरिताभो वा ज्वरदाहसमन्वितः। छर्दिमूर्छापिपासातः ॐ पीतमूत्रशकुन्नरः॥ स्वेदनः शीतकामश्च न चान्नमभिनन्दति। कटुकास्यो न चास्योष्णमुपशेतेऽम्लमेव च ॥ उद्गारोऽम्लो विदाहश्च विदग्धान्नस्य जायते। दौर्बल्यं भिन्नवर्चस्त्वं दौर्गन्ध्यं तम एव च ॥७॥ विवृद्धः श्लेष्मलैः + श्लेष्मा पाण्डुरोगं स पूर्ववत् । करोति गौरवं तन्द्रां छथि श्वेतावभासताम् ॥ प्रसेकं लोमहर्षश्च सादं मूच्छी भ्रमं क्लमम् । श्वासं कासं तथालस्यमरुचिं वाक्खरग्रहम् ॥ मूत्रानिवर्चसां शौक्ला कटुरुक्षाम्लकामताम् । श्वयथं लवणास्यत्वमिति पाण्डामयः कफात् ॥८॥ गङ्गाधरः-सहेतुपित्तपाण्डुरोगलक्षणमाह-पित्तलस्येत्यादि। पित्तलस्य पित्तप्रधानस्य स्वैः पित्तस्य यथोक्तैः कटम्लोष्णादिभिः प्रकोपणैराचि पित्तं रक्तादीन् दूषयिता पाण्डुरोगाय कल्पते । नरः स पीतादिर्भवति । विदग्धानस्योद्वारोऽम्लो विदाहश्च जायते। इति पित्तपाण्डुरोगस्य हेतुलक्षणमुक्तम् ॥ ७॥ .. गङ्गाधरः-अथ कफपाण्डुरोगस्य हेतुपूर्वकलक्षणमाह-विटद्ध इत्यादि। श्लेष्मलेगु रुमधुरादिभिः श्लेष्मकोपनै विवृद्धः श्लेष्मा स पूव्ववत् रक्तादीन
चक्रपाणिः-पित्तलस्येत्यादिना पत्तिकमाह। सर्वोऽपि पाण्डुरोगः पित्तजः तथाप्ययं विशेषण दोषान्तरासंपृक्तत्वात् प्रबलपित्तजन्यत्वात् पैत्तिक इत्युच्यते, यथा पत्तिकं रक्तपित्तम् । अत एवात्र पित्तातिप्रबलतोपदर्शनार्थ पित्तलस्येत्येनेन पित्तप्रकोपिकारणान्यक्तानि यथोक्तः इति । रक्तादीन् रक्तप्रकारान् तेन रसरक्तादीनामपि ग्रहणम् । तृष्णामूछापिपासात इत्यत तृष्णानिमित्ता मूर्छा तृष्णामूछा तेन पिपासया न पोनरुत्यम्। अन्ये तु तृष्णामिह क्षुभामाहुः। केचित् तृष्णामूछोपरीतस्येति पठन्ति ॥७॥ ..... चक्रपाणिः-विवृद्धैरित्यादिमा कफजामाह। पूर्व दिति रक्तादीन् संदूष्य ॥ ८॥ ......
* तृष्णामूर्छापिपासात इति चक्रः। विवृद्धैः श्लेष्मलैः इति चक्रसम्मतः पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६७८
चरक-संहिता। पाण्डुरोगचिकित्सितम् सर्वान्नसेविनः सर्व-दोषा दुष्टास्त्रिदोषजम् । त्रिदोषलिङ्गं कुर्वन्ति पाण्डुरोगं सुदुःसहम् ॥६॥ मृत्तिकादनशीलस्य कुप्यत्यन्यतमो मलः । कषाया मारुतं पित्तमूषरा मधुरा कफम् ॥ कोपयेन्मृटु रसादींश्च रौक्ष्याद भुक्तञ्च रुक्षयेत् ।
पूरयत्यविपक्क व स्रोतांसि निरुणापि ॥ दूषयिखा पाण्डुरोगं करोति। गौरवादिकञ्च करोति। वाकवरग्रहं वागाई खरग्रहश्च । इतिलक्षणः पाण्डामयः कफाजायते ॥८॥
गङ्गाधरः-सन्निपात-पाण्डुरोगस्य हेतुलक्षणमाह-सन्नेित्यादि । सर्वाबानि वातपाण्डुरोग-पित्तपाण्डुरोग-कफपाण्डुरोगोक्तानि कषायादिकदादि. मधुरादीनि सेवितु शीलमस्य तस्य, सर्व्वदोषा वातपित्तकफाः पित्तप्रधाना दुष्टाः सन्तस्त्रिदोषलिङ्ग मुदुःसहं त्रिदोषज पाण्डुरोगं कुर्वन्ति ॥९॥
गङ्गाधरः-शेषं मृत्तिकाजपाण्डुरोगस्य हेतुलक्षणमाह-मृत्तिकेत्यादि । मृत्तिकादमशीलस्य मृत्तिकाविशेषभक्षणस्वभावस्य पुंसस्त्रयाणां मलानां वातपित्तकफानामन्यतमो वातादाकैकमलः कुप्यति। तत्र मृत्तिकाविशेषमाह येन यो मलः कुप्यति-कषायेत्यादि। कषाया मृत् मारुतं कोपयेत्। उपरा मृत् क्षारमृद भक्षिता पित्तं कोपयेत् । मधुरा मृद् भक्षिता कर्फ कोपयेत् । रसादींश्च सा सा मृत् कोपयेत् । सा च सा च मृत् रौक्ष्याद भुक्तवतो भुक्तमन्नश्च रुक्षयेत् । तर्हि किं मृत्तिकाजः पाण्डुरोग एककदोषाद् भवति तेन च दोषाः पित्तप्रधानाश्चेति वचनं न सङ्गच्छते इति ? नैवं, कषायादाकैका मदेव स्वपमा. चात् पित्तप्रधानांस्त्रीन् दोषान् कोपयति, तत्र कषाया वातप्रबलपित्तप्रधानत्रिदोषं कोपयेत्। ऊपरा पित्तप्रधान, मधुरा पित्तप्रधानकफमवलत्रिदोषं कोपयेत् । न तु कषायोपरमधुरा त्रिधा मन्मिलिता भक्षिता त्रीन् दोषान्
पक्रपाणिः-सर्वान्नेत्यादिना सान्निपातिकं व्याकरोति। विदोषलिङ्गमिसि प्रत्येकदोषलिङ्गसमुदाययुक्तम् ॥९॥
चक्रपाणिः- मृत्तिकेत्यादिमा मृभक्षणजमाह । अत्र च दोषसम्बन्धे सत्यपि मृदेव व्यपदेशिका न दोषाः। तस्या एव चिकित्साभेद-लिङ्गभेदकर्तृत्वात् । कषाया मारतमित्वादिया दोऽपि
For Private and Personal Use Only
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१६श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। २९७६
इन्द्रियाणां बलं हत्वा तेजो वाय्यौं जसी तथा। पाण्डुरोगं करोत्याशु बलवर्णाग्निनाशनम् ॥
शूनाक्षिकूटगण्डभ्रः शूनपन्नाभिमेहनः । क्रिमिकोष्ठोऽतिसाव्येत मलं सासक कफान्वितम् ॥ १०॥ पाण्डुरोगश्चिरोत्पन्नः खरीभूतो न सिध्यति'।
कालप्रकर्षाच्छ्नो ना यो वा पीतानि पश्यति ॥ कोपयेत् इति। सा सा च मृद्भक्षिता वातादीन कोपयेत् रसादीन् भुक्तञ्च रुक्षयेत् स्वयश्चाविपक व स्रोतांसि पूरयति निरुणद्धि च। इन्द्रियाणां बलं हवा तथा तेजो वीय्यौ जसी च हवा बलवर्णाग्निनाशनं पाण्डुरोगमाशु करोतीति। मृदः कत्त खवचनान तु कषायादिमृदा कुपितो वातायन्यतमः पाण्डुरोगं करोति। आगन्तुर्हि पूर्व जायते पश्चाद्दोषरनुबध्यते। तस्मात् कषायाद्यन्यतमया मृदोक्तरूपेण जनितं पाण्डुरोगमुत्तरकालं तत्तन्मदा कुपितो वातादिरनुबध्नातीति दोषजाद भेदः। यथा हि निरुक्तकारणात् कुपितो वातादिः पाण्डुरोगं करोति न तथा मृत्कुपितः। मृदेव वातादीन् कोपयिखा पाण्डुरोगं करोति, ततस्तत् पित्तवातादिरनुबध्नातीति। शूनाक्षीत्यादि। यस्य भक्षिता मृत् पाण्डुरोगं करोति स शूनाक्षिकूटादिः। शूने स्फीते अक्षिकूटे चक्षुगौलके गण्डे कपोले भ्रवौ च शूनौ शोफो यस्य सः। शूनानि पन्नाभिमेहनानि यस्य सः पदादयः पृथक्छब्दाः सन्ति। क्रिमिकोष्ठः सन्नसक्सहितं कफान्वितं मल मतिसार्येत । इति मृत्तिकाभक्षणजपाण्डुरोगलक्षणम् ॥१०॥
गङ्गाधरः-सर्वेषामसाध्यलक्षणमाह-पाण्डुरोग इत्यादि। चिरोत्पन्नो यदि खरीभवति रोक्ष्यात् कर्कशभावं गच्छति, तदा सर्च एव पाण्डुरोगो न सिध्यति। यो वा ना पुमान् कालप्रकर्षादधिककालखात् शूनः शोफवान् सन् सर्वाणि दृश्यानि पीतानि पश्यति, तस्य पाण्डुरोगो न सिध्यति ।
वातादिगतलिङ्गं दर्शयति । ऊपरेति सक्षारानुरसा। रसादींश्च भुक्तञ्च विस्क्ष्य इति योज्यम् । भविपक्वैवेति स्वरूपावस्थितैव केवलं स्रोतांसि पूरयति रुणद्धि च। स्रोतोविरोधेन रसादोमा म सम्यगबलं भवति तेन च बलवर्णाग्निनाशन इत्यनेन बलहानि दर्शयति ॥ १० ॥
For Private and Personal Use Only
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६८०
चरक-संहिता। पाण्डुरोगचिकित्सितम् बद्धाल्पविट् सहरितं सकर्फ योऽतिसार्य्यते। दीनः श्वेतातिदिग्धाङ्गश्चर्दिमूर्छातृडन्वितः ॥ स नारत्वस्मृक्क्षयाद् यश्च पाण्डुः श्वेतत्वमाप्नुयात् । इति पञ्चविधस्योक्तं पाण्डुरोगस्य लक्षणम् ॥ ११ ॥ पाण्डुरोगी तु योऽत्यर्थं पित्तलानि निषेवते। तस्य पित्तममृङमांस दग्ध्वा रोगाय कल्पते ॥ हारिद्रनेत्रः सुभृशं हारिद्रत्वनखाननः । रक्तपीतशकृन्मूत्रो भेकवर्णो हतेन्द्रियः॥ दाहाविपाकदौर्बल्य-सदनारुचिकर्षितः ।
कामला बहुपित्तैषा कोष्ठशाखाश्रया मता ॥ बाल्पेत्यादि। यः सहरितं पालाशवर्णयुक्तं सकर्फ बद्धमथ चाल्पं विट आसार्यते, दीनो दन्यापन्नः श्वेतवर्णनातिदिग्धाङ्गो भवति तृडाधर्दितश्च भवा त, स पाण्डुरोगी नास्ति म्रियते। यश्च पाण्डुरसृक्षयात् श्वेतवमाप्नुयात् तत्पाण्डुरोगी नास्ति । इति पञ्चविधस्य पाण्डुरोगस्य लक्षणमुक्तं भवति ॥११॥
गङ्गाधरः-पाण्डुरोगस्यावस्थान्तरे संज्ञान्तरमाह-पाण्डुरोगीत्यादि। यः पाण्डुरोगी पित्तलानि द्रव्याण्यत्यर्थं निषेवते, तस्य पुनर्टद्धं पित्तममृङमांसं दग्ध्वा कामलाख्यरोगाय कल्पते । निदानार्थकरोऽयं पाण्डुरोगोभवति । तस्य लक्षणं हारिद्रेत्यादि। सुभृशमतिशयेन हारिद्रनेत्रः। भेकवर्णों वार्षिकमेकवणवद्धारिद्रवर्णः, हतेन्द्रिय इन्द्रियशक्तिरहितः। एषा कामला बहुपित्ता कोष्ठशाखाश्रया कोष्ठमामाशयादि, शाखा रक्तादयो धातवस्तदुभयाश्रया .... चक्रपाणिः-पाण्डुरोग इत्यादिना असाध्यलक्षणमाह। खरीभूत इति अत्यर्थरुक्षः। कालेल्यादिमा अपरमसाध्यलक्षणम्। श्वेतानुदिग्धाङ्ग इति श्वेतवर्णलिप्ताङ्ग इत्यर्थः ॥ ११ ॥
चक्रपाणिः-पाण्डुरोगी यादिना कामलामाह। पाण्डुरोगीति वचनात् पाण्डुरोगस्यैव हेतुविशेषेण कामलादिरूपावस्था उत्पद्यते। अत एव च हारीतेऽपि कामलादीनामपि पाण्डरोगत्वमेधोक्तम् । पचनं हि-"वातेन पित्तन कफेन चैव त्रिदोषमृद्भक्षणसंभवन्ति। द्वे कामले चंच हलीमकश्च इत्यष्टधैव .... पाण्डुरोगः।" अन्या तु सुश्रुतोक्ता कामला भिन्ना भवति "यो झामयान्ते सहसाम्लमन्नमयादपथ्यान्यपि तस्य पित्तम् । करोति पाण्डु वदनं विशेषात्
For Private and Personal Use Only
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
:१६श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । २६८१ कालान्तरात् खरीभूता कृच्छा स्यात् कुम्भकामला। कृष्णमूत्रशकुन्नेत्रो भृशं शूनश्च मानवः॥ सरक्ताक्षिमुखच्छईि-विणमूत्रो यश्च ताम्यति । दाहारुचितड़ानाह-तन्द्रामोहसमन्वितः॥ नष्टाग्निसंज्ञः क्षिप्रं हि कामलावान् विपद्यते ॥१२॥ साध्यानामितरेषाञ्च प्रवक्ष्यामि चिकित्सितम्। तत्र पाण्डामयी स्निग्ध-तोक्षणार्धानुलोमिकैः। :
शोध्यः स्यान्मृदुभिस्तिक्तः कामलावान् विरेचनैः॥ मता। तस्याः कोष्ठाश्रयत्वे कुम्भकामलासंज्ञा, तस्याः कृच्छसाध्यतामाह-कालान्तरादित्यादि। कालाधिक्ये कोष्ठाश्रया कुम्भकामला यदि खरीभवति तदा कृच्छा स्यात् । सर्वकामलानामसाध्यतामाह-कृष्णेत्यादि। अक्ष्णोमुखस्य छद्देश्च विण्मूत्रयोश्च सरक्तत्वं यस्य सः। ईदृशः कामलावान् विपद्यते म्रियते। इति पाण्डुरोगनिदानम् ॥१२॥
गङ्गाधरः-अतः परमाह-साध्यानामित्यादि। उक्तासाध्यलक्षणपाण्डुकामलारोगादितरेषां कृच्छाणां पाण्डुरोगाणां साध्यानाञ्च चिकित्सितं प्रवक्ष्यामि। चिकित्सामाह - तत्रेत्यादि। तत्र साध्यपाण्डामयी स्निग्धतीक्ष्णैर्दानुलोमिकैः वमनविरेचनैः शोध्यः स्यात् । कामलावांस्तु मृदुभिः पूर्वरितौ तन्द्रिबलक्षयौ च।" इत्यादिना पृथक् कामलाहेतुरुक्तः । वागभटेऽपि “भवेत् पित्तोल्वणस्यासौ पाण्डुरोगाहतेऽपि च"। इह तु पाण्डुरोगेऽपि भवेत् पाण्दुरोगाद्विनापि भवेत् । पथा प्रमेहाश्रिताः पिदकाः प्रमेहेषु भवन्ति विना प्रमेहमपि भवन्ति, तथा पाण्डुरोगिणोऽपि उक्ता कामला पृथमपि भवति । कोष्ठशाखाश्रया बहुपित्तात् पाण्डुरोगपूर्विका भवति। या तु केवलं शाखाश्रया ला अल्पपित्ता च वक्तव्या सा स्वतन्त्रापि भवतीति केचित् । अत एव तस्मा रुक्षशीतस्यादिना पृथगेव हेतु लिङ्गच अध्यायशेषे वक्ष्यति । बहुपित्तेत्यनेन केवलं शाखाश्रयाया अल्पपित्तत्वं सूचयति । अम्लकटुतीक्ष्णोपयोग शाखाश्रयिपित्तस्य बलेन कोष्ठानयमार्य वक्ष्यति । खरीमूतेति कठोरतामुपगता। कुम्भकामला अवस्थाभेदेन कोष्ठगकामलायाः संज्ञा। कुम्भः कोठः तदाश्रया कामला कुम्भकामला। अस्याञ्च शोथोपलक्षणं भवति। उक्तं हि सुश्रुते-भेदस्त तस्माः खलु कुम्भमाहुः स्रोतोमहांश्चापि स पर्वभेदः ॥ १२ ॥
चक्रपाणिः-तनेत्यादिना चिकित्सामाह। ऊर्वानुलोमिकैरिति अईहरानुलोमनवमनविरेचनयोरपि ग्रहणं युक्तम् । यतः पाण्डुरोगेऽपि “कफपाण्डौ तु गोमूख-विभयुक्तां हरीतकीम्"
३७४
For Private and Personal Use Only
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२९८२
चरक-संहिता। पाण्डुरोगचिकित्सितम् ताभ्यां संशुद्धकोष्ठाभ्यां पथ्यान्यन्नानि दापयेत् । शालीन् सयवगोधूमान् पुराणान् यूषसंहितान् ॥ मुद्गादकीमसूरागर्जाङ्गलैश्च रसहितैः। यथादोषं विशिष्टश्च तयोभैषज्यमाचरेत् ॥ कल्याणकं पञ्चगव्यं महातिक्तमथापि वा। स्नेहनाथं घृतं दद्यात् कामलापाण्डुरोगिणे ॥१३॥ दाडिमात् कुड़वं धान्यात् कुड़वाई पलं पलम् । चित्रकाच्छृङ्गवेराच्च पिप्पल्यष्टमिका तथा ॥ तः कल्कैविंशतिपलं घृतस्य लिलाढ़के। सिद्धं हृत्पाण्डुगुल्माशः-प्लीहवातकफार्त्तिनुत् ॥ दोपनं श्वासकासन्नं मूढ़वाते च शस्यते। दुःखप्रसविनीनाञ्च बन्ध्यानाञ्चैव गर्भदम् ॥ १४॥
दाडिमाद्यघृतम्। . तिक्तैर्विरेचनः शोध्यः स्यात्। ताभ्यां पाण्डामयि-कामलावद्भयां संशुद्धकोष्ठाभ्यां पथ्यान्यन्नानि दापयेत् । मुगाढकीममुराद्यः कृतयषसंहितान् पुराणान् सयवगोधूमान् शालीन् दापयेत् । जाङ्गलैश्च हितैमांसरसः शालीन दापयेत् । तथा यथादोषं विशिष्टश्चासाधारणं भैषज्यं तयोः पाण्डामयि. कापलावतोराचरेत् । कामलापाण्डुरोगिणे स्नेहनाथम् उन्मादोक्तं कल्याणकं घृतं कुष्ठोक्तं पञ्चगव्यमथवा महातिक्तं घृतं दद्यादिति । इति चिकित्सासूत्राणि ॥१३
गङ्गाधरः-दाडिमादित्यादि। दाडिमफलखचः कुड़वं चतुष्पलं, धान्यात कुड़वाद्ध पलद्वयं, चित्रकात् पलं, पलं शृङ्गवेराच्च, पिप्पल्यष्टमिका कर्षमानम्। ते कल्क तस्य विंशतिपलं सलिलाढके पचेत् । अत्र केचित् पठन्ति तत्रिंशतपलं कल्कैरिति कल्कवाहुल्यानुभवात् दाडिमादिघृतम् ॥१४॥ इत्यादिना विरेचनं वक्ष्यति । ताभ्यामिति पाण्डुरोगकामलाभ्याम्। ताभ्यां संशुद्धकोष्ठाय इति पाठपक्ष साभ्यामिति वमनविरेचनाभ्याम्। विशिष्टभैषज्यमिहैव कामलायां पाण्डुरोगे च वक्ष्यमाणं ज्ञेयम् ॥१३॥
चक्रपाणिः-दाडिमेत्यादौ अष्टमिका द्विकर्षमुक्ता; । उक्तं हि 'द्वे सुवर्णे पलाई स्यात् शुक्ति रष्टमिकापि च' इति ॥१४॥
For Private and Personal Use Only
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१६श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । २६८३ कटुका रोहिणी मुस्तं हरिद्र वत्सकात् फलम् । पटोलं चन्दनं मूर्खा त्रायमाणां दुरालभाम् ॥ सपिप्पली पर्पटकं भूनिम्बं देवदारु च। पिष्ट्राक्षमात्रैस्तैः सर्पिः-प्रस्थं क्षीराढ़के पचेत् ॥ रक्तपित्तं ज्वरं दाहं श्वय, सभगन्दरम्। अर्थास्यस्मृग्दरञ्चैव हन्याद् विस्फोटकांस्तथा ॥ १५ ॥
कटुकायघृतम् । पथ्याशतरसे पथ्या-वृन्ताईशतकल्कवान् । प्रस्थः सिद्धो घृतात् पेयः स पाण्डामयगुल्मनुत् ॥ १६ ॥
पथ्याघृतम् । दन्त्याः शतपलरसे पिष्टैर्दन्तीशलाटुभिः। तद्वत् प्रस्थो घृतात् सिद्धः प्लीहपाण्डतिशोफजित् ॥ १७ ॥
दन्तीघृतम्। गङ्गाधरः-कटुकामित्यादि। कटुका रोहिणी कटुरोहिणीम् । एतरक्षमात्रः कल्कः क्षीराढ़के षोड़शशरावे दुग्धे घृतप्रस्थं विपाचयेत्। इति कटुकाय घृतम् ॥१५॥
गङ्गाधरः-पथ्येत्यादि। पथ्यायाः शतपलस्य रसेऽपां द्रोणे पक्त्वावशषे षोड़शशरावे पथ्यान्ताद्धशतकल्कवान् पथ्याया वृन्तानामद्धेशतं पश्चाशत्पथ्यानां हन्तानि कल्कीकृत्य घृतात् प्रस्थः सिद्धः पेयः। पथ्याघृतम् ॥१६॥
गङ्गाधरः-दन्त्या इत्यादि। दन्त्याः शतपलस्य मूलस्यापां द्रोणे पकस्य पादावशेषे षोड़शशरावे रसे दन्तीशलाटुभिर्दन्त्या आमफलैः पिष्टः पादिक कल्कै तात् प्रस्थः सिद्धस्तद्वत् पेयः प्लीहादिजित्। दन्तीघृतम् ॥१७॥ · चक्रपाणिः-पथ्याशतरसेन क्वाथः कर्तव्यः। अत्र च तथा काथार्थ जलं देयं यथा चतुर्भागावशिष्टं सत् घृतचतुर्गुणं भवति, अत एव द्रोणमानं जलं देयम्। पथ्यावृन्ताईशतं हरोतकोफलबन्धनार्द्धशनम्। अन्ये तु पथ्याचूणं हरीतकीफलस्यैव चूर्ण तत् अस्थिशून्यमित्याहुः॥१५॥१६॥
चक्रपाणिः-दन्त्या इत्यादौ दन्त्याः क्वाथः घृताचतुर्गुणं स्थाप्यः । तन्त्रान्तरदर्शनात् प्रस्थमान एवान काथो भवति। उक्तं ह्यन्यन निकुम्भकुड़वक्वाथ-प्रस्थ तत्कल्कसंयुतम्। सर्पिप्रस्थं पचेत लोह कामलापाण्डुरोगनुत्" ॥ १७ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२९८४ . चरक-संहिता। (पाण्डुरोगचिकित्सितम
पुराणसर्पिषः प्रस्थो द्राक्षार्द्धप्रस्थसाधितः । कामलागुल्मपाण्डर्ति-ज्वरमेहोदरापहः ॥१८॥
द्राक्षाघृतम् । हरिद्रात्रिफलानिम्ब-बलामधुकसाधितम्। .. सक्षीरं माहिषं सर्पिः कामलाहरमुत्तमम् ॥ १६ ॥
हरिद्रादिघृतम् । गोमूत्रद्विगुणे दा:-कल्काक्षद्वयसंयुतः। दायाः पञ्चपलक्काथे कल्के कालीयकेऽपरः॥ माहिषाज्यस्य तु प्रस्थः पूर्वः पूर्वे परे परः। स्नेहैरेतैरुपक्रम्य स्निग्धं मत्वा विरेचयेत् ॥
गाधरः-पुराणेत्यादि । इह पुराणपदोपादानं सर्वत्र पुराणघृतग्रहण. अपनार्थम् । द्राक्षाया अर्द्धप्रस्थः शरावमानं कल्कः द्रवार्थ मिहानुत्त्रया जलं चतुर्गुणम्। द्राक्षाघृतम् ॥१८॥ ' गङ्गाधरः-हरिद्रेत्यादि। हरिद्रादिः कल्कः पादिकः, पुराणं माहिषं सर्पिः प्रस्थं, क्षीरं चतुर्गुणम्। हरिद्रादिघृतम् ॥१९॥ . गङ्गाधरः-गोमूत्रेत्यादि। गोमूत्रे द्विगुणे दार्तीकल्कस्याक्षद्वयेन कर्ष. दयेन संयुतो माहिषाज्यस्य प्रस्थः सिद्ध एष पूर्वः पूर्वे पाण्डुरोगे। दायाः पञ्चपलस्य चखारिंशत्पलजले पकस्य पादशेषे दशपलकाथे कालीयककल्केऽक्षदयमिते माहिषाज्यस्य तु प्रस्थोऽपरो योग एष परः परे कामलारोगे। (दार्जीघृत-कालीयकघृते।) एतैर्घ तैयत् कुर्यात् तदाह-स्नेह रित्यादि। पाण्डा. मयी स्निग्धतीक्ष्णैः शोध्या, कामलावान् मृदुतिक्तैर्विरेच्यः, इति यदुक्तं, तद्विरेचने कर्तव्ये एतैः स्नहैरुपक्रम्यारभ्य स्निग्धं पाण्डुकामलिनं मला विरेचयेत् ।
चक्रपाणिः-पुराणेत्यादौ जलमनुकद्रवाद् भवति । द्राक्षाप्रस्थाईन्तु कल्कः ॥ १८॥ . .. .क्रयाणिः-हरिदत्यादौ द्रवान्तराभावात् क्षीरमेव चतुर्गुणम् ॥ १९॥ . . ....।
चक्रपाणिः-दााः करकाक्षद्वयसाधितो माहिषात सर्पिषः प्रस्थ इति योज्यम् ।.. बायोः पापकाये इत्यत्रापि पूर्ववृतानुसारात् पकपल दाहाथोऽपि पृताद् द्विगुण एक म्या।
For Private and Personal Use Only
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१६श अध्यायः] .. चिकित्सितस्थानम् ।
२६८ पयसा मूत्रयुक्तत बहुशः केवलेन वा। दन्तीफलरसे कोष्णे काश्मञ्जिलिना शृतम् ॥ द्राक्षाञ्जलिं मृदित्वा वा दद्यात् पाण्डामयापहम् । द्विशर्करं त्रिवृच्चूर्ण पलाई पैत्तिकः पिबेत् ॥ २० ॥ कफपाण्डुस्तु गोमूत्र-युक्तां क्लिन्नां हरीतकीम् । आरग्वधरसेनेनोविदार्यामलकस्य च ॥ . सवाषणं विल्वपत्रं पिबेद वा कामलापहम् । ...
दन्ता पलकल्कं वा द्विगुड़ शोतवारिणा ॥ २१ ॥ येन विरेचयेत् तदाह-पयसा मूत्रयुक्तेन केवलेन वा बहुशः पयसा विरेचयेत्। अपरञ्चाह-दन्तीत्यादि। दन्तीफलानां वीजानां रसेऽष्टगुणजले पक्त्वा पादशेषे काथे कोष्णे काश्मर्याञ्जलिना गाम्भारीपकफलपलचतुष्टयेन सह द्राक्षाञ्जलिं द्राक्षापलचतुष्टयं शृतं चतुर्थभागशेष दद्यात् मृदिखा वा दद्यादिति। कोष्णे दन्तीफलकाथे काश्मर्याञ्जलिसहितद्राक्षाञ्जलिं मृदिखा यथायोग्यं देहबलापेक्षया दद्यात्। (विरेचनमिदम् ।) द्विशर्करमित्यादि। द्विगुणशर्करं त्रिचूर्ण पलार्द्ध देहाग्निबलापेक्षया पंत्तिका पाण्डुरोगी पिबेत् ॥२०॥ १. गङ्गाधरः-कफपाण्डुस्तु गोमूत्रे हरीतकी स्थापितां क्लिन्नां गोमूत्रयुक्तां पिवेत्। आरग्वधेत्यादि। आरग्वधस्य फलमध्यस्थसवेष्टकवीजरसेन हिना हरीतकी पिबेदथवेक्षो रसेन क्लिन्नामथवा विदार्या रसेन क्लिन्नामथकामलकीरसेन क्लिनां हरीतकी पिबेत्। सवाषणं विल्वपत्रकलं कोष्ठाद्यपेक्षया कामलापहं पिबेत् । दन्त्यद्धैत्यादि। दन्तीमूलस्याईपलकल्कं द्विगुणगुरुं शीतवारिणा कोष्ठाद्यपेक्षया पिबेत् ।।२१ ॥ कालीयककल्कोऽपि पूर्ववत् अक्षद्वयमानमेव। पूर्वः पूर्व इति पूर्वे पाण्डुरोगे गोमूतसिदो घृतप्रस्थः परे तु कामलाख्ये परो दाळ युक्तो देय इति शेषः। काश्मरी गाम्भारीफलम् । ऋतमिति फाण्टकषायविधिना प्रक्षिप्तम्। द्राक्षाञ्जलिं मृदित्वा इत्यनेन स्फुटमेव फाण्टकषायं रायति । द्विशर्करमित्यादौ वियच्चूर्ण पलाई द्विशकरयुक्तं सत् पलद्वयमानं भवति ॥२०॥
चक्रपाणि:-गोमूत्रक्लिनयुक्तामिति गोमूत्रेण क्लिनां कल्कीकृतां तथा गोमूत्रेण युक्तामालोहिता पवत्। अन्ये तु आरग्वधरसेन हरीतकों पिबेत् इति योजयन्ति। इक्ष्वादिरसेन सत्रि
For Private and Personal Use Only
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६८६
चरक-संहिता। (पाण्डुरोगचिकित्सितम् पिबेद् वा कामलावान् ना त्रिवृतां त्रिफलारसः । विशालात्रिफलामुस्त-कुष्ठदारुकलिङ्गकान् ॥ कर्पोन्मितानतिविषां कर्षा ञ्च प्रदापयेत् । कर्षों मधुरसाया द्वौ सर्वमेतत् सुखाम्बुना ॥ मृदितं तं रसं पूतं पोत्वा लिह्याच माक्षिकम् । कासं श्वासं ज्वरं दाहं पाण्डुरोगमरोचकम् । गुल्मानाहामवातांश्च रक्तपित्तश्च नाशयेत् ॥ २२ ॥ त्रिफलाया गुडूच्या वा दाा निम्बस्य वा रसः। प्रातःप्रातमधुयुतः शीलितः कामलापहः ॥ क्षोरं मूत्रं पिबेत् पदं गव्यं माहिषमेव वा। पाण्डुर्गोमूत्रयुक्तं वा सप्ताहं त्रिफलारसम् ॥ तरुजान ज्वलितान् मूत्रे निर्वाप्यामृद्य चाङ्क रान् । मातुलुङ्गस्य तत् पूतं पाण्डुशोथहरं पिबेत् ॥ २३ ॥ गङ्गाधरः-कामलावान् ना त्रिफलारसैविकृतां वा पिबेत् । विशालेत्यादि। विशालामूलादीन् प्रत्येकं कर्पोन्मितान् कां मतिविषां मधुरसाया मूव्वोया द्वौ कौ समेतत् कुट्टयिखा षड़गुणेन मुखाम्बुना मृदितं पूतं तं रसं फाण्टाख्यं कोष्ठाद्यपेक्षया पीला माक्षिकं लियात्। आमवातं तन्त्रान्तरे द्रष्टव्यम् ॥२२॥ । गङ्गाधरः-त्रिफलाया इत्यादि। त्रिफलाया मिलितायाः। एकयोगः। शेषास्त्रयो योगाः। क्षीरमित्यादि। गव्यं क्षीरं मूत्रं माहिषमेव वा क्षीरं मूत्रं पाण्डुनरः पक्षं पिबेत् । गोमूत्रयुक्तं त्रिफलारसं वा पाण्डुर्नरः सप्ताह पिबेत्। तरुजानित्यादि। मातुलुङ्गस्य तरुजान् अङ्क रान् दहने ज्वलितान् मूत्रे निर्वाप्य आमृय च तत् पूतं पाण्डुशोथहरं पिबेत् ॥२३॥
पिवेदिति योजयन्ति। आरम्वधं सत्रिकटुकं रसेनेक्षोः विदा- आमलकस्य रसेन पिदिति भपरोऽर्थः। विशालेल्यादौ फाण्टकषायवद् द्रध्यात् पलमानात् चतुःपलं द्रवं वदन्ति वृद्धाः ॥२१-२३॥
For Private and Personal Use Only
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१६श अध्यायः चिकित्सितस्थानम्।
२९८७ स्वर्णक्षीरी त्रिवृच्छामा भद्रदारु सनागरम् । गोमूत्राञ्जलिना कल्कं मूत्रे वा कथितं पिबेत् । दीरमेभिः शृतं वापि पिबेद दोषानुलोमनम् ॥ २४ ॥ हरीतकी मूत्रयुतां प्रयोगेणाथ वा पिबेत् । जीणे क्षीरेण भुञ्जीत मधुरेण रसेन वा॥ सप्तरात्रं गवां मूत्रे भावितं वाप्ययोरजः। पाण्डुरोगप्रशान्त्यर्थं पयसा पाययेद् भिषक् ॥ २५ ॥ वाषणत्रिफलामुस्त-विडङ्गचित्रकाः समाः। नवायोरजसो भागास्तच्चूर्ण मधुसर्पिषा। भक्षयेत् पाण्डुहृद्रोग-कुष्ठाश कामलापहम् ॥ २६ ॥
नवायसं चणम्। गङ्गाधरः-स्वर्णक्षीरीत्यादि। स्वर्णक्षीरी स्वर्णवणनिर्यासवृक्षविशेषः । श्यामा श्याममूला त्रिवत् । भद्रदारु देवदारु। एषां कल्कं गोमूत्राञ्जलिना चतुःपलन पिबेत् । मूत्रेऽष्टगुणे कथितं वा स्वर्णक्षीर्यादिकं पिबेत् । एभिः स्वर्णक्षीर्यादिभिः शृतं वा क्षीरं दोषानुलोमनं पिबेत् ॥२४॥
गङ्गाधरः-हरीतकीमित्यादि। हरीतकी मूत्रयुतां प्रयोगेण वा पिबेत् । जीर्णे तन्मूत्रयुक्तहरीतकीपयोगे क्षीरेण भुञ्जीताथवा मधुरेण मांसरसेन भुञ्जीत। सप्तेत्यादि। गवां मूत्रे सप्तरात्रं भावितमयसो जारितमारितं रजः पयसा मात्रया पाययेत् ॥२५॥
गङ्गाधरः-अषणेत्यादि । ऋषणादयो नव समाः। मारितस्यायसो रजसो नव भागा एकीकृतं तचूर्ण मधुसर्पिषा भक्षयेत् । नवायसचूर्णम् ॥ २६ ॥
चक्रपाणिः-नवायोरजसो भाग इति एकभागापेक्षया नवगुणत्वमयोरजसः, तेन त्रूपणा. दीनां मिलितानां चूर्णन सममयोरजः ॥ २४–२६ ॥
. इतः परं केचित् "नवायसमिदं चूर्ण कृष्णात्रेयेण भाषितम् श्लोकाईमिदमधिकं पठन्ति ।
For Private and Personal Use Only
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२१८
चरक-संहिता। पाण्डुरोगचिकित्सितम् त्रिफलां त्रूषणं मूस्तं विडङ्ग चव्यचित्रको। दार्ची त्वङ् माक्षिको धातुम्रन्थिको देवदारु च ॥ एषां द्विपलिकान् भागांश्चूणं कुर्यात् पृथक् पृथक् मण्डूरं द्विगुणं चूर्णाच्छुद्धमञ्जनसन्निभम् । गोमूत्रेऽष्टगुणे पक्त्वा तच्चूर्ण प्रक्षिपेत् पुनः। उडुम्बरसमान् कुर्यात् वटकांस्तान यथाग्निना ॥ उपयुञ्जीत तक्रण जीणे सात्म्यञ्च भोजनम् । मण्डूरवटका ह्य ते प्राणदाः पाण्डुरोगिणाम् ॥ कुष्ठान्यजरकं शोथमूरुस्तम्भं कफामयान् । अशंसि कामलां मेहं नोहानं शमयन्ति च ॥ २७ ॥
मण्डूरवटकाः । गङ्गाधरः-त्रिफलामित्यादि। माक्षिको धातुः स्वर्णमाक्षिकं किञ्चित्सम्धवयुक्तं जम्बीररसेन पेषयिखा लोहकटोरिकायां कुखाग्निना पचेत् । शुष्कं नीलपीतादिनानावर्ण प्रज्वलितं यावद् भवेत् तावत् पक्त्वा रक्तामं यदा स्यात् तदावहृत्य चूर्णयिखा ग्राह्यम् । मण्डूरं गोमूत्रेऽनौ दग्ध्वा दग्ध्वा निप्यि संशोष्य चूर्णीकृत्याञ्जनसन्निभं कजलाभ ग्राह्यम्, तन्मण्डूरं सर्चचूर्णाद द्विगुणं चर्णसहितमण्डूरादष्टगुणे गोमूत्रे मण्डूरचूर्ण पक्त्वा किश्चिद द्रवे सति त्रिफलादि तचूर्ण प्रक्षिपेत् । सर्वमेकीभूतम् उडुम्बरसमान् कोलममान् वठकाम् कुर्यात् । तान् यथामिबलं तक्रेण गोलयिखोपयुञ्जीत। जीणे तस्मिन् उपयुक्त औषधे सात्म्यञ्च भोजनं तऋण उपयुञ्जीत। मण्डूरवटकः ॥२७॥ चक्रपाणिः-मण्डूरं पुराणं लोहकिट्टम् ॥ २७ ॥
• इतः परमित्यधिकः पाठः क्वचिद् दृश्यते। स यथा"ताप्यानिजतुरूप्यायो-मलाः पञ्चपलाः पृथक् । चित्रकतिफलाव्योष-विडङ्गः पालिकैः सह ॥
शर्कराष्टपलोन्मिश्राश्चूर्णिता मधुनाप्लुताः। अभ्यस्यास्त्वक्षमासा हि जीर्णे नियमिताशिना । . कुसस्थकामाच्यादि-कपोतपरिहारिणा ॥"
For Private and Personal Use Only
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१३ मण्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
२६ गुड़नागरमण्डूर-तिनिशान् मानतः समान् । पिप्पली द्विगुणां दद्याद गुड़िकां पाण्डुरोगिणे ॥ २८॥ त्रिफलायास्त्रयो भागास्त्रयस्त्रिकटुकस्य च । भागश्चित्रकमूलस्य विङ्गानां तथैव च ॥ पञ्चाश्मजतुनो भागास्तथा रूप्यमलस्य च। माक्षिकस्य च शुद्धस्य लौहस्य रजसस्तथा ॥ अष्टौ भागाः सितायाश्च तत् सव्व सूक्ष्मचूर्णितम् । माक्षिकेणाप्लुतं स्थाप्यमायसे भाजने शुभे॥ उडुम्बरसमां मात्रां ततः खादेद् यथाग्नि ना। दिने दिने प्रयोगेण जीणे भोज्यं यथेप्सितम् ॥ वजयित्वा कुलत्थांश्च काकमाची कपोतकान् । योगराज इति ख्यातो योगोऽयममृतोपमः॥ रसायनमिदं श्रेष्ठं सर्वरोगहरं शिवम् । पाण्डुरोगं विषं कासं यक्ष्माणं विषमज्वरम् ॥
गङ्गाधरः-गुड़ेत्यादि। गुड़ादीन् चतुरः समभागान् पिप्पली सव्वेषां द्विगुणां, गुड़िकां कृता पाण्डुरोगिणे दद्यात् ।। २८॥
गङ्गाधरः-त्रिफलाया इत्यादि। त्रिफलायाः प्रत्येकमेकभाग इति मिलि. सायास्त्रयो भागाः, एवं त्रिकटकस्य च मिलितस्य त्रयो भागाः। एवमेको भागश्चित्रकस्य । विहानामेको भागः। अश्मजतुनः शिलाजतुनः पञ्च भागाः। रूप्यमलस्य वह्नौ ध्मातस्य रूप्यस्य यन्मलं नियति तस्य पञ्च भागाः। शुद्धस्य धातुमाक्षिकस्य पञ्च भागाः। लौहस्य मारितपुटितस्य पञ्च भागाः। सिताया अष्टौ भागाः। सर्व तत् सूक्ष्मचूर्ण कृता माक्षिकेण मधुना गोलयिता शुभ
पक्रपाणिः-त्रिफलाया इत्यादौ रूपयमलं रूप्यस्य यत् कि भवति तजज्ञेयम् । माक्षिकस्येति माक्षिकधातोः। अश्मजस्वादीनां चतुर्णा पञ्च भागाः प्रत्येकम् । किंवा पञ्चाश्मजतुनो भागाः
For Private and Personal Use Only
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६६०
चरक-संहिता। पाण्डुरोगाचकित्सितम् कुष्ठान्यजरक मेहं श्वासं हिकामरोचकम् । विशेषाद्धन्त्यपस्मारं कामलां गुदजानि च ॥ २६ ॥
योगराजः। कौटजत्रिफलानिम्ब-पटोलघननागरः। भावितानि दशाहानि रसै ित्रिगुणानि च ॥ शिलाजतुपलान्यष्टौ तावती सितशर्करा। त्वकक्षीरीपिप्पलीधात्री-कटुकाख्याः पलोन्मिताः॥ निदिग्ध्याः फलमूलाभ्यां पलं युक्त्या त्रिगन्धकम् । मधुत्रिपलसंयुक्तं कुर्य्यादक्षसमान् गुड़ान् ॥
डिमाम्बुपयापक्षि-रसतोयसुरासवान् । तान् भवयित्वानुपिबेनिरन्नोऽभुक्त एव वा ॥ पाण्डुकुष्ठज्वरप्लीह-तमकार्थीभगन्दरान् ।
पूतिहृच्छकमूत्राग्नि-दोषशोथगरोदरान् ॥ आयसे भाजने स्थाप्यं, तप्त उडुम्बरसमां मात्रां यथाग्नि ना खादत् । योगराजः ॥२९॥
गङ्गाधरः-कोटजेत्यादि । कौटजं फलम् । कोटजादीनां काथैदशाहान्यथवा विंशतिदिनान्यथवा त्रिंशदिनानि भावितानि, शिलाजतुनः पलान्यष्टौ, सितशर्करा तावती अष्टौ पलानि, खकक्षीरीप्रभृतीनां प्रत्येकं पलं, कटका रोहिणी, निदिग्ध्याः कण्टकार्योः फलं मूलश्च पलम् । त्रिसुगन्धकं युक्त्या प्रत्येकं कर्षमानं, मधुनः पलत्रयम्, एतत् सर्वमेकीकृत्याक्षसमान् गुडान् पञ्च रूप्यमलस्य चेति पाठे रूप्यमलस्येति शिलाजतुविशेषणं, तेन रूप्यमलरूपं यदुक्तं शिलाजतु राजतं कटुकं श्वेतमित्यादि तदिह गृह्यते ॥ २८ ॥ २९ ॥
चक्रपाणिः-भावितानीति द्विगुणत्रिगुणदशाहानि भावितानि। रसैरिति कुटजादिकाथैः । कौटजं कुटजफलम् । अव भावना शिलाजतूक्तेनैव विधिना कर्तव्या। काथ्यकाथमाने च तन्त्रान्तरे "तुल्यं गिरिजेन जले चतुर्गुणे भावनौषधं काथ्यम् । ततः काथे पादांशे पूतोष्णे प्रक्षिपेद गिरिजं। तत्समरसतां यातं संशुष्कं प्रक्षिपेत् रसे भूयः" इति। एवञ्च अन्यत्रापि भावनाविधौ काध्यक्वाथमानौ ज्ञेयौ। फलमूलाभ्यां पलमिति मिलित्वा पलम् । युत्तया
For Private and Personal Use Only
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१६श अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम्। २६६१ कासास्सृग्दरपित्तामुक-छोषगुल्मज्वरामयान् । ते च सर्वत्रणान् हन्युः सर्वरोगहराः शिवाः ॥३०॥
। शिलाजतुवटकाः। पुनर्नवात्रियोष-विडङ्ग दारु चित्रकम् । कुष्ठं हरिद्र त्रिफला दन्ती चव्यं कलिङ्गकाः ॥ कटुका पिप्पलीमूलं मुस्तञ्चेति पलोन्मितम् । मण्डूरं द्विगुणं चूर्णाद गोमूत्रे द्वादके पचेत् ॥ कोलवद् गुड़िकाः कृत्वा तक्रणालोड्य ना पिबत् । ताः पाण्डुरोगं प्लीहानमशांसि विषमज्वरम् ॥ श्वय, ग्रहणीदोषं हन्युः कुष्ठं क्रिमोंस्तथा। आत्रेयेण पुनर्नवा-मण्डूरं कीर्त्तितं परम् ॥३१॥
पुनर्नवामण्डूरम् । दार्चीत्वत्रिफलाव्योष-विड़गमयसो रजः। मधुसपिर्यंतं लिह्यात् कामलापाण्डुरोगवान् ॥ तुल्या अयोरजःपथ्या-हरिद्राः क्षौद्रसर्पिषा।
चूर्णिताः कामली लिह्याद गुड़नौद्रेण वाभयाम् ॥ कुर्यात् । निरन्नो भुक्तवान् वा तान् भक्षयिखा दाडिमादीननुपिबेत् । शिलाजतुवटकाः॥३०॥ __ गङ्गाधरः-पुनर्नवेत्यादि। पुनर्नवादीनां चूर्ण पलं, सब्वचूर्णाद द्विगुणं मण्डूरं, बाढ़के द्वात्रिंशच्छरावे गोमूत्रे पचेत्। कोलवद्गुड़िका कला तक्रणालोड्य पिबेत् । पुनर्नवामण्डूरम् ॥३१॥
गङ्गाधरः–दार्चीत्यादि। दार्जीलगादीनां सप्तानां सममयोरजः सर्च मेकीकृत्य स्थापयेत् । ततो मात्रां यथाग्नि मधुसर्पियों मई यिना लिह्यात्। तुल्या इत्यादि। मारितपुटितायोरजः पथ्या हरिद्रा चेति विगन्धकमिति यावालिगन्धेन साधुगन्धो भवति तावन्मातं विगन्धं ज्ञेयम्। सिगन्धन पसत्वगेलोच्यते। "विगन्धन्तु समाख्यातं त्वगेलापत्रकैः समैः। तदेव तु समाख्यातं चातुर्जातं सकेसरम्" इति। पूत्यादिभिर्दोषसम्बन्धः प्रत्येकं सम्बध्यते ॥३०॥३१॥
For Private and Personal Use Only
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६६२
चरक-संहिता। पाण्डुरोगचिकित्सितम त्रिफला द्वे हरिद्र च कटुरोहिण्ययोरजः।
चूर्णितं मधुसर्पिा लेहयेत् कामलापहम् ॥ ३२॥ द्विपलांशां तुगाक्षीरी नागरं मधुयष्टिकाम् । प्रास्थिकीं पिप्पली द्राक्षां शर्करा तुलां तथा ॥ धात्रीफलरसद्रोणे चूर्णितं लेहवत् पचेत् । शीतान्मधुप्रस्थयुतात् लिह्यात् पाणितलं ततः ।। हलीमकं पाण्डुरोगं कामलाञ्चैव नाशयेत् ।
आत्रेयकीर्त्तितरत्वेष धात्रीलेहः परः स्मृतः॥३३॥धात्रावलेहः । * ाषणं त्रिफलां चव्यं चित्रकं देवदारु च। विड़गान्यथ मुस्तञ्च वत्सकञ्चेति चूर्णयेत् ॥ मण्डूरतुल्यं चूर्णन्तु गोमूत्रेऽष्टगुणे पचेत् ।
शनैः सिद्धास्तथा शीताः कार्याः कर्षसमा गुड़ाः॥ तिस्रश्चूर्णिताः सौद्रसर्पिषा कामली लिह्यादथवा अभयां चूर्णितां गुड़ौद्रेण लिह्यात् । त्रिफलेत्यादि। स्पष्टार्थम् ॥ ३२॥ ____ गङ्गाधरः-द्विपलांशामित्यादि-तुगाक्षोरी द्विपलांशा, नागरादिचतुष्टयं प्रत्येक मास्थिकं, शर्कराद्धतुला, धात्रीफलरसस्य द्रोणश्चतुःषष्टिः शरावाः। सर्वमेतदेकत्र लेहवत् पचेत् । अवतार्य शीते मधुनः प्रस्थं दद्यात् । मधुप्रस्थश्वतुःशरावः। धात्रावलेहः ॥३३॥ - गङ्गाधरः-अषणमित्यादि। वत्सकमिन्द्रयवः, एतदन्तं सर्व समांशं
चक्रपाणिः-द्विपलांशामित्यादौ द्राक्षा प्रास्थिकी। धात्रीफलरसो धात्रीस्वरसः ॥ ३२ ॥ ३३॥]
चक्रपाणिः-बेषणादीनामष्टाविंशतिपलानि, मण्डरञ्च द्विगुणम् समुदितं चूर्णं चतुरधिकाशीतिपलमानं भवति । पृथगिति पाठात् मण्डूरं चूर्णमेव (गोमूत्रञ्च मिलितचूर्णापेक्षयाष्टगुणम् ।) • वयषणं त्रिफला मुस्तं विड़झं चयचित्रको। दात्विङ्माक्षिको धातुम्रन्थिकं देवदारु च ॥ एषां द्विपलिकान् भागांश्चूर्ण कृत्वा पृथक पृथक् । मण्डूरं द्विगुणं चूर्णाच्छुद्धमञ्जनसन्निभम् ॥ मूत्रे चाष्टगुणे पत्तवा तस्मिंस्तु प्रक्षिपेत्ततः। उडु म्बरसमान् कुर्य्याद् वटकांस्तान् यथावलम् ॥ उपयुञ्जीत तक्रेण सात्म्यं जीण च भोजनम् । मण्डूरवटका हेरते प्राणदाः पाण्डुरोगिणाम् । कुशल्पजरकं शोथमूरुस्तम्भं कफामयान्। अर्शीसि कामलां मेहान् प्लीहाणं शमन्तिश्च ॥ इति चक्रसम्मतः पाठः।
मन्डूरयटका।
For Private and Personal Use Only
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६६श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
२६६३ यथाग्नि भक्षणीयास्ते लोहपाण्डामयापहाः। ग्रहण्यर्छानुदश्चव तक्रवाव्याशिनः स्मृताः ॥ ३४ ॥
मण्डूरवटकाः। द्राक्षाहरिद्रामञ्जिष्ठा-बलामूलान्ययोरजः।। लोध्रश्चैतेषु गौड़ः स्यादरिष्टः पाण्डुरोगिणाम् ॥ ३५॥
__ गौड़ोरिष्टः। वीजकात् ॐ षोड़शपलं त्रिफलायाश्च विंशतिः । द्राक्षायाः पञ्च लाक्षायाः सप्त द्रोणे जलस्य तत् ॥ साध्यं पादावशेषे च पूतशीते प्रदापयेत् ।। शर्करायास्तुलां प्रस्थं क्षौद्रं दद्याच्च कार्षिकम् ॥ व्योषव्याघ्रनखोशीरं क्रमुकं सैलबालुकम् ।
माधूकं कुष्ठमित्येतच्चूर्णितं घृतभाजने ॥ चर्णयेत्। सर्चतुल्यं मण्डूरं, गोमूत्रे सर्वतोऽष्टगुणे पचेत् । मण्डूरादष्टगुणे पचेदिति कश्चित् । मण्डूरवटकाः॥३४॥
गङ्गाधरः-द्राक्षेत्यादि। द्राक्षादीनां षण्णां युक्त्या प्रत्येकं समभागः, सवं पादिकं, गुड़श्चतुर्गुणः, सव्वं चतुर्गुणजले गोलयिखा घृतभाजने स्थाप्यं,, सप्ताहादिकाले जात एष गौड़ोरिष्टः स्यात् । गौड़ोऽरिष्टः॥३५॥
गङ्गाधरः-वीजकादित्यादि। वीनकं काञ्जिकाधःस्थक्लिन्न, त्रिफलाया विंशतिः पलानि, द्राक्षायाः पञ्च पलानि, लाक्षायाः सप्त पलानि, तत् सर्वं जलस्य द्रोणे साध्यं, पादावशेषे पूते शीते च शर्करायास्तुलां प्रदापयेत्, क्षौद्रं प्रस्थं दद्यात् । व्योषादीनां कार्षिकं प्रत्येकं चूर्ण दद्याच्च। तत् सर्च पृथङ्मूलं पक्तव्यम् । तस्मिन् सिध्यति बेषणादीनां तच्च 0 प्रक्षेप्यम् । शुद्धमिति पदेन मन्दूरस्य धमापनगोमूत्रनिर्वापणादिना शुद्धिर्दशयति। केचित् तु गोमूतमष्टगुणं प्रत्यासनमण्डूरादेव वदन्ति । अयमेव च पक्षः प्रतिभाति ॥ ३४ ॥३५॥
चक्रपाणिः-वीजकात् षोड़शपलमित्यत केचित् द्विजीरकपलान्यष्टाविति वदन्ति ; तथापि * वीजकादिरयन जीरकादिति परित्वा केरित इमं जीरकारिटमाहुः ।
For Private and Personal Use Only
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६६४
चरक-संहिता। पाण्डुरोगचिकित्सितम् यवेषु दशरात्रस्थं प्रोष्मे द्विः शिशिरे स्थितम् । पिबेत् तद् ग्रहणीपाण्डु-रोगार्शःशोथगुल्मनुत् ॥ मूत्रकृच्छाश्मरीमेह-कामलासन्निपातनुत् । वीजकारिष्ट एवैष आत्रयेण प्रकीर्तितः ॥ ३६॥
वीजकारिष्टः। धात्रीफलसहस्र द्वे पीड़यित्वा रसं भिषक् । चौद्राष्टभागं पिप्पल्याश्चूर्णार्द्धकुड़वायुतम् ॥ शर्कराईतुलोन्मिभं पक्षं स्निग्धघटे स्थितम् । प्रपिबेन्मात्रया प्रातर्जीणे हितमिताशनः॥ कामलापाण्डुहृद्रोग-वातास्मृग्विषमज्वरान् । कासहिकारुचिश्वासानेषोऽरिष्टः प्रणाशयेत् ॥ ३७॥
धावरिष्ठः। स्थिरादिभिः शृतं तोयं पानाहारे प्रशस्यते।
पाण्डूनां कामलार्तानां मृद्वीकामलकाद् रसः ॥३८॥ घृतभाजने कृता यवेषु यवराशिमध्ये ग्रीष्मे दशरात्रं स्थापयेत् शिशिरे द्विर्दशरात्रं विंशतिरात्रं स्थापयेत् । इह ग्रीष्मशिशिरयोयोः निर्देशात् वैशाखादयः षण्मासा ग्रीष्माः, शेषाः शिशिराः। वीजकारिष्टः ॥३६॥
गङ्गाधरः-धात्रीत्यादि। धात्रीफलानां गुड़कानां द्वे सहस्र कुट्टयिखा पीडयिता यावान् रसो लभ्यते तस्य रसस्याष्टमो भागः क्षौद्रस्य, पिप्पलीचूर्णमर्द्धकुड़वं द्विपलम्, शर्कराया अर्द्धतुलां दत्त्वा सर्वमेकीकृत्य स्निग्धे घटे पक्षं स्थितं जातमरिष्टं मात्रया प्रातः प्रपिबेदिति। पीते तस्मिन्नरिष्टे जीणे सति हितमिताशनः स्यात् । धारिष्टः ॥३७॥ । : गङ्गाधरः-स्थिरादिभिरित्यादि। स्थिरादिः शालपादिपञ्चमूलं तत्स एवार्थः। वीजकोऽसनः। व्याघ्रनखो नखीभेद एव। द्विः शिशिर इति विंशतिराखस्थितम् ॥ ३६॥
चक्रपाणिः-धात्रीत्यादौ धात्रीफलसहनद्वयस्य स्वरस एव ग्राह्यः ॥ ३७ ।। चक्रपाणिः कामलार्तानां मृद्धीकाम.लकीरसा पानाहारे प्रशस्यते इत्यर्थः ॥३८॥
For Private and Personal Use Only
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१६श अध्याय चिकित्सितस्थानम्।
२६६५ पाण्डुरोगप्रशान्त्यर्थमिदमुक्तं चिकित्सितम्। विकल्प्यमेतद् भिषजा पृथग् दोषबलं प्रति ॥ स्नेहप्रायं पवनजे तिक्तशीतन्तु पैत्तिके। श्लैष्मिके कटुरुक्षोष्णं मिश्रं स्यात् सान्निपातिके॥ निष्पातयेच्छरोरात् तु मृत्तिकां भक्षितां भिषक् । युक्तिज्ञः शोधनस्तीक्ष्णैः प्रसमीक्ष्य बलाबलम् । शुद्धकायस्य सी षि बलाधानानि योजयेत् ॥ ३६॥ व्योषं विल्वं हरिद्र द्वे त्रिफला व पुनर्नवे। मुस्तान्ययोरजः पाठा विडङ्ग देवदारु च ॥ वृश्चिकाली च भार्गी च सक्षारैस्तैः समैघृतम्। साधयित्वा पिबेद युक्त्या नरो मृदोषपीडितः।
तद्वत् केशरयष्ट्याह्व-पिप्पलीक्षारशाद्वलैः ॥ ४०॥ पक्वं तोयं पाण्डुरोगिणां प्रशस्यते। कामलार्तानान्तु मृद्वीकामलकाट रसः शृतः काथः पानाहारे प्रशस्यते ॥३८॥
गङ्गाधरः-पाण्डुरोगेत्यादि । इदं चिकित्सितं पाण्डुरोगप्रशान्त्यर्थं सामान्यत उक्तं, पृथगदोषबलं प्रति एषु मध्ये भिषजा बुद्धया विकल्प्यं विशेषेण कल्पनीयं भवति। कथं विकल्प्यं तदाह-स्नेहप्रायमित्यादि । प्रायशब्देन सर्वत्र उन्नेयं प्रायिकत्वम् । तिक्तशीतप्राय पैत्तिके । कटुरुक्षोष्णमायं श्लैष्मिके । दोषजपाण्ड कामलाचिकित्सितम् उक्त्वा मृत्तिकाजपाण्डरोगचिकित्सितमाह-निष्पातयेत इत्यादि। भिषक् मृत्तिकाभक्षणजे पाण्डुरोगे भक्षितामपकां मृत्तिकामुदरस्था युक्तिशोबुद्धया बलाबलं प्रसमीक्ष्य तीक्ष्णैः शोधनैः शरीरानिष्पातयेत् निःसारयेत् । शुद्धकायस्य तस्य बलाधानानि वल्यदशकसिद्धानि सीपि योजयेत् ॥३९॥
गङ्गाधरः-बलाधानानि च सीषि कियन्त्याह-व्योषमित्यादि। व्योषादिभिः सखारैः प्रत्येकं समंधुतात् पादिकैः कल्कैश्चतुर्गुणजले साधयिता मृदोषपीड़ितो नरो युक्त्या पिवेत् । तद्वदित्यादि। केशरादिभिः कल्कैः
चक्रपाणि:--विकल्प्यमित्यनेन विकल्पविधिमाह। निष्पातयेदित्यादिना मृजपाण्डुरोगचिकित्सामाह । शाद्वलं दूर्वा ॥ ३९ ॥ ४०॥
For Private and Personal Use Only
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६६६
चरक-संहिता। पाण्डुरोगचिकित्सितम् मृदुभक्षणादातुरस्य लोल्यादविनिवर्तिनः। द्वेषार्थे भावितां कामं दद्यात् तदोषनाशनैः॥ विगलातिविषया निम्बपत्रेण पाठया। वार्ताकः कटुरोहिण्या कौट मूवयापि वा ॥ यथादोषं प्रकुर्वीत भेषजं पाण्डुरोगिणाम् । क्रियाविशेष एषोऽस्य मतो हेतुविशेषतः ॥४१॥ तिलपिष्टनिभं यस्तु कामलावान् सृजेन्मलम् । श्लेष्मणा रुद्धमार्ग तं कफपित्तहरैर्जयेत् ॥ ४२ ॥
साधयिखा घृतं तद्वत पिबेत्। शाद्वलः सादहरिते देशे वत्तेते, तेन यत्र भूमा सादाख्यं नवतृणं जातं वत्तेते तत्वणस्थानमृत्तिका शादल इह ग्राह्यः॥४०॥
गङ्गाधरः-मृदित्यादि। यो मुद्भक्षणजपाण्डुरोगी लोल्याल्लोभात् मृद्भक्षणान विनिवर्तते, तस्यानिवतिनो मृद्भक्षणे द्वेषार्थ मुद्दोषनाशनर्विकादिभिनिम्बपत्रण पाठया वात्तोकः कटुरोहिण्या कोटजेरिन्द्रयवैमू व्या वा कथितया भावितां तां मृत्तिकां कामं यथाकामं खादितु दद्यात्। एवं यथादोषं कषायादिमृद्भक्षणन कुपितवातादिदोषहरं भेषजं मृद्भक्षणजपाण्डुरोगिणां कुर्वीत। हेतुविशेषतः क्रियाविशेषोऽस्य मृद्भक्षणजपाण्डुरोगस्य मतः॥४१॥
गङ्गाधरः-कामलाविशेषचिकित्सितमाह-तिलेत्यादि। यस्तु कामलावान् तिलपिष्टनिभं मलं पुरीषं सृजेत्, तं श्लेष्मणा रुद्धमार्ग कफपित्तहरदेव्यः जयेत् ॥४२॥
चक्रपाणिः-मृदभक्षणादविनिवर्तिनः सक्तस्येत्यर्थः। भावितामिति तहोषनाशनः दर: संकताम् । मूया पिबेदित्यन्तो ग्रन्थः पूर्वेण सम्बध्यते। पाण्डुरोगोक्तं दोषविशेषचिकित्सितं मृजेऽप्यतिदिशति-यथादोषमित्यादि। एष इति मृजे पाण्डुरोगे प्रोक्तः ॥४१॥
चक्रपाणिः-तिलपिष्टनिमित्यादिना शाखाश्रयकामलाचिकित्सितं लक्षणपूर्वकमाह । इलेष्मणा रुद्धमार्गमिति कोष्ठस्थेन श्लेष्मणा शाखाअयि पित्तं कामलाजनकं रुद्धमार्ग कोष्ठगमनार्थ निषिद्धमार्गमिति यावत् ॥ ४२ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
Acharya Shri ka
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
www.kobatirth.org
श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्।
२९४७ रुक्षशीतगुरुस्वादु-व्यायामैवेगनिग्रहः । कफसंमूर्च्छितो वायुः स्थानात् पित्तं क्षिपेद् बलो॥ हारिद्रनेत्रमूत्रत्वक श्वेतवर्चास्तदा नरः। भवेत् साटोपविष्टम्भो गुरुणा हृदयेन च॥ दौर्बल्याल्पाग्निपार्धाति-हिकाकासारुचिच्चरैः। क्रमेणाल्पेन सज्येत पित्ते शाखासमाश्रिते ॥ ४३ ॥ वहितित्तिरिदक्षाणां रुक्षाम्लकटुकै रसैः। शुष्कमूलककौलत्थैर्यषश्चान्नानि भोजयेत् ॥ मातुलुङ्गरसं नौद्र-पिप्पलीमरिचान्वितम् । सनागरं पिबेत् पित्तं तथास्यति स्वमाशयम् ॥ ४४ ॥
गङ्गाधरः-कोष्ठाश्रयकामलाचिकित्सामुक्त्वा कामलायाः शाखाश्रयायाः सलिङ्गचिकित्सामाह-रुक्षेत्यादि। कामलायां रुक्षादिसेवनेन वायुः कफसंमूर्छितः सन् बली स्थानात् पित्तं क्षिपेत्। तेन शाखारक्तादिधातु. समाश्रिते पित्ते कामली नरो हारिद्रनेत्रादिर्भवेत्, तदा श्वेतवर्चाः साटोपविष्टम्भश्च सन् गुरुणा हृदयेन दोब्बल्यादिभिश्च क्रमेणाल्पेन सज्येत सक्तो भवति । इति शाखाश्रयकामलालिङ्गम् ॥४३॥
गङ्गाधरः-तदवस्थान्वितं तं कामलिनं वादीनां मांसानां रुक्षादिभी रसैः शुष्कमूलकादिभियुषैश्चान्नानि भोजयेत्। क्षौद्रत्रिकटुचूर्णसहितं मातुलुङ्गरसं पिबेत् । तथा तेन प्रकारेणान्नभोजनेन मातुलुङ्गरसपानेन चास्य कामलिनः स्थानात् क्षिप्तं रक्तादिशाखागतं पित्तं स्वमाशयमेति याति ॥४४॥
चक्रपाणिः-एतदेव रुक्षेत्यादिना विस्तरेणाह। श्वेतवर्चा इति कोष्ठस्य पित्तस्य मलरक्षकस्य बहिनिर्गमात् घृढेन श्लेप्मणा श्वेतवर्चा भवति। क्रमेणाल्पेनेति ज्वरान्तैरनुषज्यते। पिते शाखाश्रित इति सम्बन्धः ॥ ४३ ॥
चक्रपाणिः-वीत्यादिना कफहरं पित्तवृद्धिकरञ्च समं चिकित्सितं प्राह। यतः शाखायदोषस्य वृद्धिः कोष्ठानयनार्थम् । उक्त हि "वृद्धयाभिष्यन्दनात् पाकात स्त्रोतोमुखविशोधनात् । शाखा मुक्तवा मलाः कोष्ठं यान्ति वायोश्च निग्रहात्" ॥४४॥
३७६
For Private and Personal Use Only
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२९४८
चरक-संहिता। (पाण्डुरोगचिकित्सितम् कटुतीक्ष्णैस्तु लवणे योऽम्लैश्चाप्युपक्रमः। आ पित्तरोगाच्च कृतो वायोश्चा प्रशमाद् भवेत् ॥ स्वस्थानमागते पित्ते मले पित्तानुरञ्जिते।। निवृत्तोपद्रवस्यास्य पूर्व कामलिको विधिः ॥ ४५ ॥ यदा तु पाण्डोवर्णः स्याद्धरितः श्यावपीतकः। बलोत्साहक्षयस्तन्द्रा मन्दाग्नित्वं मृदुज्वरः ।। स्त्रीष्वहर्षोऽङ्गमर्दश्च श्वासस्तृष्णारुचिर्भमः। हलीमकं तदा तस्य विद्यादनिलपित्ततः ॥ ४६ ॥
गङ्गाधरः-ततोऽपरमुपक्रममाह-कदित्यादि। तत आ पित्तरोगात् उक्तहारिद्रनेत्रबादिरोगसद्भावपर्यन्तं वायोरप्या प्रशमात् प्रशमपर्यन्तं कदादिभिः भूय उपक्रम आरम्भः कृतो भवेत्। एवमेव स्वस्थानमागते पित्ते पित्तानुरजिते मले पुरीषे सति शाखा निवृत्तोपद्रवस्य हारिद्रनेत्रवादिनिवृत्तौ चास्य पूर्वः कामलिको विधिः काय्यः॥४५॥
गङ्गाधरः-यथा पाण्डुरोगस्यावस्थाविशेषः कामला तथऽपरश्वाहयदा खित्यादि। यदा खनिलपित्तकरापचारविशेषात् पाण्डोः पुरुषस्य वर्णो हरितादिः स्याद् बलादिक्षयादयश्च स्युः, तदा तस्य तं हलीमकमनिलपित्ततो विद्यात् ॥४६॥
चक्रपाणिः-आ पित्तरोगात् यावत् कोष्टमार्गस्य मलं न वर्द्रते तावदरक्तपित्तवर्द्धनम् । पूर्व इति पूर्वोक्तः। कालिको विधिरिति कोष्ठाश्रयाकामलाचिकित्सितं कत्र्तव्यमित्यर्थः ॥४५॥
चक्रपाणिा-यदेत्यादिना हलीमकमाह। अयमेव तन्त्रान्तरे लाघरसंज्ञया अलस उच्यते, उक्तं हि सुश्रुते "ज्वराङ्गमईभ्रमदाहतन्द्रा-क्षयान्वितो लाघरिकोऽलसश्च। तं वातपित्ताभिपरीतलिङ्ग हलीमकं कचिदुदाहरन्ति ।" यच्चापि तत्र भिन्नवर्चस्त्वं सा चापि कामलावस्थैव न पृथगुक्तम् । उक्तं हि तन्त्रान्तरे-"सन्तापो भिन्नवर्चस्त्वं बहिरन्ते च पीनता। पाण्डुता नेसरागश्च पल्लकीलक्षणं (?) मतम्" ॥ ४६॥
For Private and Personal Use Only
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१६श अध्यायः
२६६६
चिकित्सितस्थानम्। गुडूचीखरसक्षीर-साधितं माहिषं घृतम् । स पिबेत् त्रिवृतां स्निग्धो रसेनामलकस्य तु॥ विरिक्तो मधुरनायं भजेत् पित्तानिलापहम् । द्राक्षालेहश्च पूर्वोक्तं सीषि मधुराणि च ॥ यापनान् क्षीरवस्तींश्च शीलयेत् सानुवासनान् । मार्दोकारिष्टयोगांश्च पिबेद युक्त्याग्निवृद्धये ॥ कासिकञ्चाभयालेहं पिप्पली मधुकं बलाम् । पयसा च प्रयुञ्जीत यथादोषं यथावलम् ॥ ४७॥
तत्र श्लोको। पाण्डोः पञ्चविधस्योक्तं हेतुलक्षणभेषजम् । कामला द्विविधा तेषां साध्यासाध्यत्वमेव च ॥
गङ्गाधरः-हलीमकचिकित्सामाह-गुडूचीत्यादि। गुडूचीस्वरसस्त्रिगुणः, क्षीरं घृतसमम्। एवंसाधितं माहिषं घृतं हलीमकी पिबेत्। तेन स्निग्धः स हलीमकी आमलकस्य रसेन त्रिवृतां विरेकार्थ मात्रया पिबेत्। विरिक्तस्तु मधुरमायं पित्तानिलापहं भेषजाहारं भजेत् । पूर्वमुक्तं द्राक्षालेहश्च भजेत् । मधुराणि च सीषि, यापनान् वस्तीन् सिद्धिस्थाने वक्ष्यमाणान् क्षीरवस्तींश्च सानुवासनान् शीलयेदभ्यस्येत्। मार्दीकेत्यादि। मार्कीकारिष्टं द्राक्षारिष्टं तथान्याननिविद्धये योगान् युक्त्या पिबेत् । कासिकं कासे वक्ष्यमाणमभयालेहं पिप्पल्यादित्रयं चीकृत्य पयसा प्रयुञ्जीत यथादोषं यथाबलमिति ॥४॥
चक्रपाणिः-गुडूचीत्यादिना हलीमकचिकित्सामाह । द्राक्षालेहब्ब पूर्वोक्तमिति द्विपलांशां तुगाक्षौरीम् इत्यादिग्रन्थोक्तम् । इहैव यापनावस्तयः । कासिकञ्चाभयालेहमित्यगस्त्यहरीतकी ॥४७॥
For Private and Personal Use Only
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०००
चरक-संहिता। पाण्डुरोगचिकित्सितम् तेषां विकल्पो यश्चान्यो महाव्याधिहलीमकः ।
तस्य चोक्तं समासेन लक्षणं सचिकित्सितम् ॥४८॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्त दृढ़बलप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने पाण्डुरोचिकित्सितं नाम
षोडशोऽध्यायः ॥१६॥ गाधरः-पाण्डुरोगचिकित्सिताध्यायार्थ संग्रहेणाह-तत्र श्लोकाविति। पाण्डोरित्यादि ॥४८॥ इति अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते । अमाप्ते तु दृढवल-प्रतिसंस्कृत एव च। पाण्डुरोगचिकित्सिते वैद्यश्रीगङ्गाधरकविरत्नकविराजविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ षष्ठस्कन्धे चिकित्सितस्थानजल्पे पाडुरोग
चिकित्सितजल्पाख्या षोड़शी शाखा ॥१६॥ चक्रपाणिः-पाण्डोः पञ्चविधस्येत्यादिना संग्रहमाह। स च व्यक्त एव ॥ ४ ॥ इति महामहोपाध्यायचरकचतुराननश्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां चरकतात्पर्यटीकायां चिकित्सितस्थानच्याएयायां पाण्डुरोगचिकित्सितं
नाम षोडशोऽध्यायः ॥ १६॥
For Private and Personal Use Only
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
सप्तदशोऽध्यायः। अथातो हिकाश्वासचिकित्सितं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः ॥ १॥ वेदलोकार्थतत्वज्ञमात्रेयमृषिमुत्तमम् । अपृच्छत् संशयं धीमानग्निवेशः कृताञ्जलिः॥ य इमे द्विविधाः प्रोक्तास्त्रिदोषास्त्रिप्रकोपणाः। रोगाणां विविधास्तेषां कस्को भवति दुर्जयः॥२॥ इत्यग्निवेशस्य वचः श्रुत्वा मतिमतां वरः। उवाच परमप्रीतः परमार्थविनिश्चयम् ॥
गङ्गाधरः-उद्दिष्टानुक्रमात् पाण्डुरोगचिकित्सितानन्तरं हिकाश्वास. चिकित्सितमाह-अथात इत्यादि। पूर्ववद्याख्येयम् ॥१॥
गङ्गाधरः-वेदलोकेत्यादि। वेदार्थतत्त्वशो लोकार्थतत्त्वशश्चेति यस्तमात्रेयं पुनर्वसु संशयमपृच्छत्। संशयमाह-य इत्यादि । ये खल्विमे विविधाः त्रिपकोपणा असात्म्येन्द्रियसंयोगप्रज्ञापराधपरिणामास्त्रयः प्रकोपणा येषां ते, त्रिदोषा वातपित्तकफास्त्रयो दोषा येषां ते, द्विविधाः सौम्याग्नेयभेदानिजागन्तुभेदाच्छारीरमानसभेदाद्रोगाः प्रोक्तास्तेषां रोगाणां मध्ये कस्को रोगो दुज्जयो भवति ? ॥२॥
गङ्गाधर-इत्यग्निवेशस्य संशयवचः श्रुखा मतिमतां वरो भगवानात्रेयः
चक्रपाणिः-पाण्डरोगकारणत्वात् हिकाश्वासयोः पाण्डुरोगानन्टरम् अभिधानम् । वक्ष्यसि हि "पाण्डुरोगाद् विषाच्च व प्रवत्तसे गदाविमौ।" इति। हिकावासौ च समानकारणचिकित्सितस्वात् एकाध्यायेनैवोक्तौ ॥१॥
चक्रपाणिः-वैदिकं लौकिकञ्च अर्थतत्त्वं जानातीति वेदलोकार्थतस्वज्ञः। द्विविधा इति सामान्यासामान्यभेदेन किंवा मृदुदारुणभेदेन निजानिजभेदेन। त्रिदोषा इति वातादिभिः पृथामिलितः । विप्रकोपणा इति असात्म्येन्द्रियार्थसंयोगप्रज्ञापराधपरिणामकारणकाः ॥२॥ .
For Private and Personal Use Only
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३००२
चरक-संहिता। हिक्काश्वासचिकित्सितम् कामं प्राणहरा रोगा बहवो न तु ते तथा। यथा श्वासश्च हिक्का च प्राणानाशु निकृन्ततः॥ अन्यैरप्युपस्पृष्टस्य रोगैर्जन्तोः पृथग्विधैः। अन्ते सञ्जायते हिका श्वासो वा तीनवेदनः ॥ कफवातात्मकावेतो पित्तस्थानसमुद्भवौ। हृदयस्य रसादीनां धातूनाञ्चोपशोषणौ ।। तस्मात् साधारणावेतौ मतौ मम सुदुजयो। मिथ्योपचरितौ ऋछौ हत आशीविषाविव ॥ पृथक् पञ्चविधावेतौ निर्दिष्टौ रोगसंग्रहे।
तयोः शृणु समुत्थानं लिङ्गञ्च सभिषगजितम् ॥३॥ परमप्रीतः परमार्थ विनिश्चयमुवाच। यदुवाच तदाह-काममित्यादि। कामं यथाभिलासात् पाणहरा रोगा ज्वरातिसारादयो बहवः सन्ति, ते रोगास्तथा प्राणहरास्तु न भवन्ति यथा श्वासश्च हिक्का चेति द्वौ रोगावाशु प्राणान् निकृन्ततः। कस्मादित्यत आह-अन्यरित्यादि। यतोऽन्यैः पृथग्विधैः रोगैलरातिसारादिभिरुपसृष्टस्यापि जन्तोरन्तेऽवसानविषये हिक्का सञ्जायते, तीव्रवेदनः श्वासो वा सञ्जायते। दुर्जयसमाह-कफेत्यादि । एतौ हिकावासो कफवातात्मको, किन्तु पित्तस्थानसमुद्भवौ, हृदयस्य रसादीनां धातूनां प्राणायसनानां यत उपशोषणौ, तस्मात् साधारणौ द्वावेतौ हिक्कावासो सुदुर्जयो मम मतौ । यतश्चैतौ मिथ्योपचरितौ क्रुद्धावाशीविषाविव हतः प्राणान् नाशयतः । ननु कथमुपचरितौ भवतः क्रुद्धौ च न भवतः न चाशीविषाविव हत इत्यतस्तयोरुपाचरं चिकित्सितमाह-पृथगित्यादि। रोगसंग्रहे सूत्रस्थानेऽष्टोदरीये पश्च श्वासाः पञ्च हिक्का इत्येतौ पञ्चविधौ उद्दिश्य, पञ्च श्वासा इति महोईच्छिन्न
चक्रपाणिः-काममित्यनुमताः । बहव इति ज्वरशङ्खकरोहिण्यादयः। यथा श्वासश्च हिक्का च इत्यनेन शीघ्रं प्राणहारित्वं हिक्काश्वासयोः दर्शयति । अन्त इति मरणसमये । संजायते इति अवश्यं हिक्कावासयोरन्यतरो जायते। पित्तस्थानसमुद्भवावित्यनेन पित्तस्य ऊर्द्ध स्थानसम्बन्धेन एव न तु वातकफवदारम्भकत्व दर्शयति । पित्तस्थानशब्देन आमाशयोऽभिप्रेतः। साधारणाविति प्रायः तुल्यचिकित्स्यत्वात् । माशीविषाविव दृष्टिनिश्वासविषरूपी इव। मिथ्योपरितोऽन्योऽपि रोगो हन्ति
For Private and Personal Use Only
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१७श अध्याय:]
चिकित्सितस्थानम् । ३००३ रजसा धूमवाताभ्यां शीतस्थानाम्बुसेवनात् । व्यायामाद ग्राम्यधर्माध्ध-रुक्षान्नविषमाशनात् ॥ आमप्रदोषादानाहाद रौक्ष्यादत्यपतर्पणात् । माभिघाताद दौर्बल्याद द्वन्द्वाच्छद्धातियोगतः ॥ अतीसारज्वरर्दि-प्रतिश्यायक्षतक्षयात् । रक्तपित्तादुदावर्त्ताद विसूच्यलसकादपि ॥ पाण्डुरोगाद् विषाच्चैव रोगावेतो प्ररोहतः ॐ निष्पावमार्षापण्याक-तिलतैलनिषेवणात् ॥ पिष्टशालूकविष्टम्भि-विदाहिगुरुभोजनात् ।
जलजानुपपिशित-दध्यामक्षीरसेवनात् ॥ तमकक्षुद्राः, पश्च हिक्का इति महती गम्भीरा व्यपेता क्षद्रा चानना चेति निर्दिष्टौ। तयोः पञ्चपञ्चविधयोहि काश्वासयोः सभिषगजितं समुत्थानं निदानं लिङ्गश्च शृणु ॥३॥ __गङ्गाधरः-रजसेत्यादि। रजसा धृलिना। शीतस्थानशीताम्बुनोः सेवनात्। ग्राम्यधम्मोऽध्या च तयोरसम्यक्सेवनात्। रुक्षान्नाशनाद् विषमाशनाच्च । आमस्यापकस्य प्रदोषात् । रौक्ष्यात् स्नेहासेवनात्। अत्यपतर्पणात् लङ्घनातियोगादितः। द्वन्द्वात् गुरुलधू द्वन्द्वौ शीतोष्णो द्वन्द्वौ मन्दतीक्ष्णो द्वन्द्वौ मृदुकठिनौ द्वन्द्वौ खरमसणो द्वन्द्वौ विशदपिच्छिलौ द्वन्द्वौ स्थिरसरौ द्वन्दौ स्थूलसूक्ष्मौ द्वन्द्वौ स्निग्धरुक्षौ द्वन्द्वौ सान्द्रद्रवौ द्वन्द्वौ सुखदुःखे द्वन्द्वौ द्वन्द्वौ चेच्छाद्वेषो द्वन्द्वौ प्रवृत्तिनिवृत्ती चेति। अतीसारादयो रोगा हिकाश्वासरोगहेतवः। एभ्यो हेतुभ्यो रोगावेतौ हिकाश्वासौ प्ररोहतः प्रादुर्भवतः। निष्पावातदिहाशीविषदृष्टान्तेन मिथ्योपचारे सति शीघ्रहन्तृत्वमाह । पृथगिति प्रत्येकं पञ्चविधः। रोगसंग्रहे इति अष्टौदरीये ॥३॥
चक्रपाणिः-अव च रजसेत्यादिना प्रायो वातप्रकोपकगणो विच्छिद्य उक्तः प्रवर्तते गदाविमौ इत्यन्तेन। निष्पावेत्यादिना कफकारणतया हिकाश्वासयोः हेतुगणोऽभिहितः, तदनेन वातजनककफजनकहेतुवर्गद्वविच्छेदपाटेन वातकफयोरप्यव स्वहेतुकुपितत्वेन स्वातन्वं दर्शयति नानुबन्ध्य
• प्रवर्तते गदाविमौ इति पाठान्तरं चक्रे।
For Private and Personal Use Only
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३००४
चरक-संहिता। हिवाश्वासचिकित्सितम् अभिष्यन्दुरपचाराच्च श्लेष्मलानाञ्च सेवनात् । कण्ठोरसोः प्रतीघाताद विबन्धैश्च पृथग्विधैः ॥ मारुतः प्राणवाहीनि स्रोतांस्याविश्य कुप्यति । उरस्तः कफमुद्भूय हिकाश्वासान् करोत्यथ । घोरान् प्राणोपरोधाय प्राणिनां पञ्च पञ्च च ॥४॥ द्वयोश्च पूर्वरूपाणि शृणु वक्ष्याम्यतः परम् । कण्टोरसोगुरुत्वञ्च वदनस्य कषायता॥ हिकानां पूर्वरूपाणि कुक्षेराटोप एव च ।
आनाहः पावशूलञ्च पीड़नं हृदयस्य च । प्राणस्य च विलोमत्वं श्वासानां पूर्वलक्षणम् ॥५॥ प्राणोदकानवाहीनि स्रोतांसि सकफोऽनिलः।
हिक्काः करोति संरुध्य तासां लिङ्ग पृथक् शृण ॥ ६॥ दिभ्यो हेतुभ्यश्च । प्राणवाहीनि स्रोतांस्याविश्य मारुतः कुप्यति, कुपितः स उरस्तः उरसः कफमुख्य ऊद्ध नीखाऽथ हिक्कावासान् पञ्च पञ्च च प्राणिनां माणोपरोधाय घोरान् करोति ॥४॥
गङ्गाधरः-तत्रादौ हिकानां पूर्वरूपाण्याह-कण्ठेत्यादि । कुक्षेराटोपो गुड़गुड़ाशब्दः। हिक्कापूर्वरूपानन्तरं श्वासपूर्वरूपमाह-आनाह इत्यादि। प्राणस्य च विलोमत्वं, प्राणोऽत्र श्वासनिर्गमनं तस्य विलोमखमनुलोमाभाव इति ॥५॥ - गङ्गाधरः-हिकायाः सम्प्राप्तिमाह-प्राणेत्यादि । प्राणादिवाहीनि स्रोतांसि सकफोऽनिलः संरुध्य हिक्काः करोति। तासां पृथक् प्रत्येकं लिङ्गं शृणु॥६॥ रूपत्वम्। प्राणवाहीनी यादिना संप्राप्तिमाह। इयं हिवाश्वासयोः साधारणी संप्राप्तिः। वैशेषिकी पान वक्ष्यति । प्राणोपरोधायेति प्रायः प्राणहरायेत्यर्थः । पञ्च पञ्च चेति हिलाः पञ्च श्वासाः पञ्च इत्यर्थः ॥ ४॥
चक्रपाणिः-लक्षणग्रहगृहीतं पूर्वरूपं हिकानां कण्ठोरसोः इत्यादिमा, श्वासानामानाह इत्यादिना आह । विलोमस्वमिति पर्याकुलस्वम् ॥५॥
चक्रपाणिः-प्राणोदकेत्यादिना विशिष्टहिकासंप्राप्तिमाह ॥६॥
For Private and Personal Use Only
Page #776
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६७श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । ३००५
क्षीणमांसबलप्राण-तेजसः सकफोऽनिलः। गृहीत्वा सहसा कण्ठमुच्चै?षवती भृशम् । करोति सततं हिकां द्विस्त्रिरेकगुणां तथा ® ॥ प्राणस्रोतांसि मर्माणि संरुध्योष्माणमेव च । संज्ञां मुष्णाति गात्रेषु स्तम्भं संजनयत्यपि । मार्गञ्चैवान्नपानानां रुणद्धापहतस्मृतः॥ सानु विप्लुतनेत्रस्य स्तब्धशङ्खच्युत वः। सक्तजल्पप्रलापस्य निवृत्तिं नाधिगच्छतः॥ महाशब्दा महावेगा महातेजा + महाबला। महाहिक्केति सा नणां सद्यः प्राणहरा मता ॥७॥
इति महाहिका। गङ्गाधरः-क्षीणेत्यादि महाहिकालिङ्गम्। तेजः शरीरप्रभावः। क्षीण मांसादेः पुसः सकफोऽनिल उदानः सहसा कण्ठं गृहीखा सततमविच्छेदेन भृशमत्यथमुच्चघोषवती हिकां हिगिति शब्दं कृखा कायति या रुक तां करोति । एकगुणां कस्यचित् कस्यचिद् द्विर्द्विगुणां त्रिस्त्रिगुणां तथा कस्यचित् । गुणा महावेगतेजोबलानि तेषां गुणानामन्यतमैकद्वित्रिगुणामिति । तथा प्राणस्य स्रोतांसि मर्माणि हृदयादीनि उष्माणञ्च संरुध्य संशां मुष्णाति लोपयति, गात्रेषु स्तम्भमपि जनयति। अस्य हि किन उपहतस्मृतेः साश्रुविप्लुतनेत्रस्य स्तब्धशङ्खस्य च्युतभ्रवः सक्तजल्पप्रलापस्य अव्यक्तजल्पस्याव्यक्तानर्थक बचनस्य हिकायाः सातत्यानिवृत्तिं नाधिगच्छतो नरस्यानपानानां गमनमागेञ्चैव रुणद्धि। एतादृशस्य नरस्यैषा महाशब्दा महावेगा महातेजा महावीर्या महाबला यस्मात् तस्मान्महाहिकति मता। नणां सद्यः प्राणहरा ॥७॥
चक्रपाणि:-क्षीणमांसबलप्राणतेजस इति । अनुप्राणो वायुः उत्साहो वा, तेजोऽग्निः । उच्चैः गृहीत्वा घोषवतीमिति योज्यम् । द्विसन्ततां विसन्तताम् अनेकगुणां वा करोति । तत्र द्विसन्तता एकोपक्रमे वारद्वयं भवति । संरुध्यामाणमिति देहोष्माणम्। संसक्तवचनतया प्रलापो यस्य स सक्तवाक्प्रलापः । महामूलेति महाबलगम्भीराश्रयदोषमूला । महाशब्दत्वच उच्चै?षवतीमित्यनेन एवोक्तमपि महाहिकासंज्ञोपादानार्थम् इह पुनरुक्तिः । तेन महाहिकति संज्ञा ॥७॥ •-हिको तथैकद्वितिसन्तताम् इति चक्रः ।
+ महामूळेति च।
For Private and Personal Use Only
Page #777
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३००६
चरक-संहिता। हिक्काश्वासञ्चिकित्सितम् हिकते यः प्रवृद्धन्तु कृशो दीनमना नरः। जजरेणोरसा कृच्छ्रे गम्भीरमनु नादयन् ॥ संक्षिपन जृम्भमाणश्च तथाङ्गानि प्रसारयन् । पार्वे चोभे समायम्य कूजस्तम्भरुगर्दितः ॥ नाभेः पक्वाशयाद वापि हिका चास्योपजायते। क्षोभयन्ती भृशं देहं नामयन्तीव ताम्यतः ॥ रुणद्धाच्छासमार्गन्तु प्रनष्टबलचेतसः। गम्भीरा नाम सा तस्य हिका प्राणान्तिकी मता ॥८॥
इति गम्भीरा हिक्का । व्यपेता जायते हिक्का यानपाने चतुर्विधे।
आहारपरिणामान्ते भूयश्च लभते बलम् ॥ , गङ्गाधरः-गम्भीरालक्षणमाह-हिकते इत्यादि। यस्तु नरः कृशो दीनमना जज्जैरेण उरसा विशिष्टः सन कृच्छ यथा स्यात् तथा गम्भीरं नादमनु नादयन् सन् तथाङ्गानि भूमौ संक्षिपन् प्रसारयंश्च जम्भमाणश्च उभे पाच समायम्य दीर्घाकृत्य कूजरतम्भरुगतिश्च श्वासाविरोधकारिणी न तु प्राणनाशिनी प्रवृद्धं यथा स्यात् तथा हिक्कते। हिक्क कूजनेऽनुदात्तेझ्वादिः धातुः । अस्य खल्वेवम्भूतं हिकमानस्य नाभेः प्रवर्त्तमाना हिक्का पकाशयाद्वापि प्रवर्तमाना हिकोपजायते। पूर्वमुक्तं पित्तस्थानसमुद्भवाविति प्रायिकखात् पकाशयमवृत्तावपि न दोषः। एवं नाभेः पकाशयाद्वोपजातास्य हिका ताम्यतो ग्लानिमतोऽस्य देहं भृशं क्षोभयन्ती सञ्चालयन्ती तथा नामयन्तीव नतं देह कुवेतीव प्रनष्टबलचेतसोऽस्य उच्छासमाग रुणद्धि। सेयं गम्भीरा नाम हिका, तस्य नरस्य प्राणान्तिकी प्राणान्तकृन्मता ॥८॥
गङ्गाधरः-क्रमिकलाप्रपेतामाह-व्यपेतेत्यादि। या हिक्का चतुर्विधे. अपानेऽशितखादितलीढ़पीते जायते, आहारपरिणामान्ते व्यपगते भूयो बलञ्च
चक्रपाणिः-तत्र हिगिति कायति शब्दं करोतीति हिका। गम्भीरमनुनादयन् इति हिकाया अनु गम्भीरं शब्दं कुर्वन् । संधि पन् भङ्गमिति योज्यम् । गम्भीरदेशभवत्वात् गम्भीरेति संज्ञा ॥४॥
पाणिज्यपेता परिणता इत्यर्थः। आहारपरिणामान्त इति आहारपरिणामे वृत्त, एतेन
For Private and Personal Use Only
Page #778
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१७श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । ३००७ प्रलापच्छतीसार-तृष्णातस्य विचेतसः। . जृम्भिणो विप्लुताक्षस्य शुष्कास्यस्य विनामिनः॥ पर्याध्मातस्य हिक्का या जत्रु मूलादसन्तता। सा व्यपेतेति विज्ञ या हिका प्राणोपरोधिनी ॥६॥
इति व्यपेता वा यमिका हिका। क्षुद्रवातो यदा कोष्ठाद व्यायामपरिघट्टितः। कण्ठं प्रपद्यते हिवां क्षुद्रां संजनयेत् तदा ॥ अतिदुःखा न सा नोरः-शिरोमर्मप्रवाधिनो। न च श्वासानपानानां मार्गमावृत्य तिष्ठति ॥ वृद्धिमायस्यतो याति भुक्तमात्रे च माईवम् ।
यतः प्रवर्त्तते पूर्व तत एव निवर्त्तते ॥ लभते, सा हिक्का व्यपेतोच्यते। इति निरुक्तिः। प्रलापाद्यार्तस्य विचेतसो जम्भिणो विप्लुताक्षस्य शुष्कास्यस्य विनामिनो नतगात्रस्य पर्याध्मातस्य प्रत्याध्मानवतश्च या हिक्का जत्रमलात क्लोमस्थानात प्रवत्तते न सन्तता वर्त्तते, सा हिका व्यपेतेति नाम, विशे या प्राणोपरोधिनी। (इति व्यपेतालक्षणम् ।) यमलवेगो बोध्यो यमिका च प्रलापार्तीति वक्ष्यमाणवचनेन शापनात् । तन्त्रान्तरे-चिरेण यमलेवेंगर्या हिका संप्रवर्त्तते। कम्पयन्ती शिरोग्रीवं यमलां तां विनिर्देशेत् इत्युक्तेः॥९॥
गङ्गाधरः क्षुद्रहिकालक्षणमाह-क्षुद्रेत्यादि। यदा व्यायामपरिघट्टितः क्षुद्रवातः कोष्ठादुदरात् कण्ठं प्रपद्यते तदा क्षुद्रां हिक्कां संजनयेत्। सा हिक्का नातिदुःखा न चोर शिरोमर्म प्रवाधिनी न च श्वासादिमार्गमावृत्य तिष्ठति । आयस्यतो वृद्धिं याति भुक्तमात्रे माईवं याति। यतः पूर्व प्रवर्तते आहारेऽपि उत्पद्यत अन्ते बलवती भवति, सा व्यपेता इति संज्ञया दर्शयति। विनामिन इति शरीरविनामकस्य। असन्ततेति अनतिदीर्घा ॥९॥ .
चक्रपाणिः क्षुद्रेत्यादिना क्षुद्रहिक्कामाह। क्षुद्रवातोऽल्पवातः । केचित् क्षुद्रवातमुदानमाहुः। आयस्यत इति आयासं कुर्वतः, माईवं यातीति सम्बन्धः। यतः प्रवर्तते पूर्व तत एवं निवर्तते इति उत्पद्यमानैव निवर्तमानवेगा भवति, महाहिकादिवत् अनुबन्धा न भवति
For Private and Personal Use Only
Page #779
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३००८
चरक-संहिता। हिक्काश्वासचिकित्सितम् हृदयं क्लोम कण्ठश्च तालुकश्च समाश्रिता। मृद्रो सा क्षुद्रहिक्केति नृणां साध्या प्रकोर्तिता ॥ १० ॥
इति क्षुद्रहिका। सहसवातिसंभुक्तैः पानान्नैः पीड़ितोऽनिलः। ऊद्ध प्रपद्यते कोष्ठान्मदीर्वातिमदप्रदैः॥ तथातिरोषभाष्याध्व-हास्यभारातिवर्त्तनैः। वायुः कोष्ठं गतो धावन् पानभोज्यप्रपीड़ितः ॥ प्रकरोत्यनजां हिकामुरःस्रोतःसमाश्रितः। तथाशनैरसम्बन्धं चुवंश्चापि स हिकते॥ न मर्मबाधाजननी नेन्द्रियाणां प्रबाधिनी। हिका पीते तथा भुक्ते शमं याति तु सान्नजा ॥ ११॥
इत्यनजा हिका। तत एव कारणानिवर्तते। हृदयादिकं समाश्रिता सा मृद्वी हिक्का नृणां क्षुद्रहिक्के ति नाम साध्या कीर्तिता.॥१०॥ __गङ्गाधरः-अन्नजामाह-सहसेत्यादि। अतिसम्भुक्तैः पानान्नैः पीड़ितोऽनिलः सहसैव कोष्ठादृर्द्ध प्रपद्यते। अतिमदपदैर्मद्या पीड़ितोऽनिलः सहसैव कोष्ठा प्रपद्यते। तथा अतिरोषादिभिः पानभोज्यपपीड़ितः कोष्ठगतो वायुर्धावन् उरःस्रोतःसमाश्रितोऽननां हिक्कां प्रकरोति। तथा सोऽयं वायुरशनैरसम्बन्धं यथा स्यात् तथा क्षवन क्षवधु कुन्दन् हिक्कते। सेयं हिक्का न मर्मबाधाजननी न चेन्द्रियाणां प्रवाधिनी। तथा पीते भुक्ते च शर्म याति । सा हिकाऽनजा नाम ॥११॥
उत्पादकहेतोः व्यायामादेरेव निवर्तते, व्यायामादिना हिक्काजनकवातस्य क्षुद्रस्य विक्षेपात संप्राप्तिभङ्गेनेति भावः। क्षुद्रवातजनितत्वात् क्षुद्रा हिका ॥ १०॥
चक्रपाणिः-सहसेत्यादिना अवजामाह। इयञ्च यद्यपि दोषाभिभूतजाप्युक्ता, तथापि, दोषादिनितापि । पानाभोज्यप्रपीदिन इत्यनेनानस्य कारणत्वेनोत्तत्वात् अनजेयमिति संज्ञा ॥१॥
For Private and Personal Use Only
Page #780
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१७श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
३००६ अतिसञ्चितदोषस्य भक्तच्छेदकुशस्य च। व्याधिभिः क्षीणदेहस्य वृद्धस्यातिव्यवायिनः॥ आसां या सा समुत्पन्ना हिका हन्त्याशु जीवितम् । यमिका च प्रलापार्ति-मोहतृष्णासमन्विता ॥ अक्षीणश्चाप्यदीनश्च स्थिरधात्विन्द्रियश्च यः। तम्य साधयितं शक्या यमिका हन्त्यतोऽन्यथा ॥ १२॥ गङ्गाधरः-पञ्चानामसाध्यखमाह-अतीत्यादि। आसां पश्चानां हिक्कानां मध्ये या हिका अतिसश्चितदोषस्य नरस्य समुत्पन्ना, भक्तच्छेदकृशस्य अरुचिजनितभक्तभोजनाभावेन कृशस्य नरस्य वा योत्पन्ना, व्याधिभिरन्यैः क्षीणदेहस्य वा या समुत्पन्ना, वृद्धस्य नरस्य वा या समुत्पन्ना, या चाति व्यवायिनः समुत्पन्ना, सा तस्य जीवितमाशु हन्ति। यदुक्तं महाहिक्केति सा नृणां सद्यः प्राणहरा मता इति। तथा गम्भीरा नाम सा तस्य हिका प्राणान्तिकी मता इति यदुक्तं, तथाप्यासामिति वचनं सा व्यपेतेति विशे या हिक्का प्राणोपरोधिनीति प्राणोपरोधिनी न प्राणनाशिनी, तेन व्यपेता क्षदहिका तथानना त्रिधातिसम्भुक्तजा अतिमदकरमद्यपानना अतिरोषादितोऽन्नपानप्रपीड़नजा चेति पश्चानामभिप्रायेणेति। यत् तु व्याख्यायते। महाहिकादीनामसाध्यत्वेऽपि पुनरिहासामिति वचनेन तत्मायिकत्वं ख्यापितम्। जतूकर्णवचनं हि दृश्यते आधे दुःसाध्ये यमिका मोहतृष्णावतः सद्यःमाणहदिति। तत्राद्य दुःसाध्ये इति स्वरूपतो दुःसाध्यत्वेऽपि प्रायिकत्वं वाच्यमन्यथा चरकवचनविरोधः स्यादव्यभिचारण दुःसाध्यत्वे इति। यमिका च व्यपेतेति या तूक्ता सा प्रलापादियुक्ता आशु
चक्रपाणिः-अतीत्यादिना साध्यासाध्यविभागमाह। अतिशयेन सञ्चिता दोषा यस्य स तथा। भक्तच्छेदकृशस्येति अभोजनब्बलस्य। आसां पञ्चानां या हिक्का अतीत्यादिमा प्रोकलक्षणस्य पुरुषस्य भवति सा जीवितं हन्ति। यमिका चेत्यनेन क्षुद्रामजा साध्यत्वेनोक्ता। वेगेन जायमाना यमिका ज्ञया पूर्वोक्तानुवेगेन या जायमाना सा महाहिका, सा स्वरूपेणैव असाध्या, तस्या अतीत्यादियोगेन असाध्यताविधानम् अनर्थकम् । तथा महेत्यादिहिकानां तिसृणाम् असम्पूर्णलक्षणानाम् असाध्यत्वम् । क्षुद्रानजयोस्तु सम्पूर्ण लक्षणयोरपि असाध्यत्वम् । महाहिकादिवयं मिसर्गत एवासाध्यम्। अन्ये तु ब्रु वते महाहिक्कादयोऽपि कदाचित साध्या भवन्त्येव। वन प्राणान्तिकेति वचनात् तत् प्रायः प्राणहरा इत्यनेनोक्तम्। तथा जतूकणं आया
For Private and Personal Use Only
Page #781
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०१०
चरक-संहिता। हिक्काश्वासचिकित्सितम् यदा स्रोतांसि रुध्य मारुतः कफपूर्वकः। विष्वग व्रजति संरुद्धस्तदा श्वासान् करोति सः॥१३॥ उद्धूयमानवातो यः शब्दवद दुःखितो नरः। उच्चैः श्वसिति संरुद्धो मत्तर्षभ इवानिशम् ॥ प्रनष्टज्ञानविज्ञानस्तथा विभ्रान्तलोचनः । विवृताक्षाननो बद्ध-मूत्रवर्चा विशीर्णवाक् ॥ दोनः प्रश्वसितञ्चास्य दूराद विज्ञायते भृशम् । महाश्वासोपस्पृष्टस्तु निप्रमेव विपद्यते ॥१४॥
इति महाश्वासः। जीवितं हन्तीति वचनेन प्राणोपरोधिनी व्यपेता शुद्धा नाशु किन्तु कालप्रकषणेति प्रायेण। यमिकायाः साध्यलक्षणमाह-अक्षीणश्चेत्यादि। अक्षीणखाद्यभावे यमिका हन्तीति कालप्रकर्षेण न खाशु ॥१२॥
गङ्गाधरः-इति हिक्कानिदानमुक्त्वा श्वासनिदानमाह-यदेत्यादि। कफपूर्वकः कफेन संयुक्तः पूर्व सन् मारुतः स्रोतांसि हिक्काश्वाससाधारणोक्तानि माणवाहीनि न तु हिक्कोक्तानि प्राणोदकानवाहीनि संरुध्य तेन स्रोतो. रोधेन संरुद्धः सन् विष्वग व्रजति, विशु अश्चतीति विष्वक ; सर्वशरीरं व्रजति, तदा वैकारिकान् श्वासान् स करोति ॥१३॥
गङ्गाधरः-सम्माप्तिमुक्त्वा महाश्वासमाह-उलूयेत्यादि। उद्धूयमानवातो यः पुमान् उद्धूयमानवात ऊड धूयमानः स्वयमेव गम्यमानो वातो यस्य स नरः खलु दुःखितः सञ्छब्दवद् यथा स्यात् तथा उच्चैः श्वसिति, यथा संरुद्धो मत्तर्षभोऽनिशमुच्चैः श्वसिति प्रनष्टज्ञानादिर्भवति, अस्य प्रश्वसितं प्रश्वासं भृशं दूराद्विशायते। एष महाश्वासः। एतन्महाश्वासोपसृष्टः पुमान् क्षिपं विपद्यते म्रियते॥१४॥
साध्या, यमिका तृष्णामोहवतां सथः प्राणहृत् गभीराव्यपेते च इत्युक्तम् । अक्षीणेति अक्षीणमांसः ॥ १२॥
चक्रपाणिः-यदेत्यादिना श्वाससंप्राप्तिमाह। स्रोतांसीति प्रकृतत्वात् प्राणोदकवाहीनि खोतांसि। कफपूर्वक इति कफप्रधानः । विष्वग व्रजति सवतो गच्छति ॥ १३ ॥ .
पक्रपाणिः- उधूरमानेत्यादिना महाश्वासलक्षणमाह । उद्ध यमान इति ऊर्द्र धूयमानो वातः ।
For Private and Personal Use Only
Page #782
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१७ अध्यायः ] चिकित्सितस्थानम्। ३०११
ऊर्छ श्वसिति यो दोघं छ न च प्रत्याहरत्यधः। श्लेष्मावृतमुखस्रोताः क्रुद्धगन्धवहार्दितः॥ ऊर्द्ध दृष्टिविपश्यंस्तु विभ्रान्ताक्ष इतस्ततः। प्रमुह्यन् वेदनातैश्च शुष्कास्योऽरतिपीड़ितः॥ ऊर्द्धश्वासे प्रकुपिते ह्यधःश्वासो निरुध्यते। मुह्यतस्ताम्यतश्चोळू श्वासस्तस्यैव हन्त्यसून् ॥ १५ ॥
इत्यूद्ध श्वासः। यस्तु श्वसिति विच्छिन्नं सर्वप्राणेन पीडितः। न वा श्वसिति दुःखातों ममच्छेदरुगर्दितः॥
आनाहस्वेदमूत्तिों दह्यमानेन वस्तिना।
विप्लुताक्षः परिक्षीणः श्वसन रक्तकलोचनः॥ ___ गङ्गाधरः-ऊर्द्ध श्वासमाह-ऊर्द्ध मित्यादि। यो नर ऊद्ध मेव श्वसिति न चाधः श्वासं सम्यक् प्रत्याहरति श्लेष्मातमुखस्रोतःप्रभृतिः सन् वेदनार्तश्च सन् प्रमुह्यन् मोहं गच्छन् शुष्कास्योऽरतिपीड़ितो भवति । इत्येतस्मिन् ऊद्ध श्वासे प्रकुपिते वृद्धे सत्यधःश्वासो निरुध्यते, तस्य मुह्यतश्च ताम्यतचोद्धश्वासो. ऽसून प्राणान् निहन्ति । इत्येतदृद्ध श्वासे मोहग्लानी भवत एव न, तु यदि भवतस्तदाऽसन् निहन्ति नान्यथा इति त्रयः श्वासा न सिध्यन्तीति वचनात् ॥१५॥
गङ्गाधरः-छिन्नश्वासमाह-यस्वित्यादि। यस्तु सर्चप्राणेन पीड़ितः सन् विच्छिन्नं स्थिखा स्थिखा श्वसिति, यदा मर्मच्छेदरुगर्दितः सन् दुःखार्ती भवति, तदा न वाश्वसिति श्वासरोधः स्यादस्य। एष नर आनाहाद्यात्तों उच्चैरिति दीर्षम् । मत्तर्षभो मत्तवलीवईः । दीन इति दीनवत्। हीनं प्रश्वसितमिति पाठः । तथाहि प्रश्वसितस्य हीनत्वे दूराद विज्ञायते इति यद् वक्ष्यति तदनुपपन्नं स्यात् ॥१४॥
चक्रपाणिः-दीर्घमित्यादिना जईश्वासमाह। दीर्घ श्वसिति श्वासस्य वहिनिर्गमनं दीर्घकालं करोति न च प्रत्याहरत्यधः इति श्वासमधो न नयति । क्रुद्धगन्धवहो वायुः। श्वासस्य दीर्घकाल सुद्धपने अधोऽनयने चोक्त हेतुमाह ऊर्द्धश्वास इत्यादिना ॥ १५ ॥ चक्रपाणिः-यस्त्वित्यादिना छिन्नश्वासलक्षणमाह। श्वसिति मिश्वस्य पुनः क्षणान्तेन न वा • दीर्घ श्वसिति योद्धम् इति चक्र ण पब्यते ।
For Private and Personal Use Only
Page #783
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०१२
चरक-संहिता। [हिकाश्वासचिकित्सितम् विचेताः परिशुष्कास्यो विवर्णः प्रलपन् नरः। छिन्नश्वासेन विच्छिन्नः स शीघ्र विजहात्यसून् ॥ १६ ॥
इति छिन्नश्वासः। प्रतिलोमं यदा वायुः स्रोतांसि प्रतिपद्यते। ग्रोवां शिरश्च संगृह्य श्लेष्माणं समुदीर्य च ॥ करोति पीनसं तेन रुद्धो घुर्घरकं तथा। अतीव तीव्रवेगञ्च श्वासं प्राणप्रपीड़कम् ॥ प्रताम्यति स वेगेन कासते सन्निरुध्यते । प्रमोहं कासमानश्च स गच्छति मुहुर्मुहुः॥
दह्यमानेन वस्तिना विशिष्टः विप्लुताक्ष उच्छननेत्रः सन् परिक्षीणः श्वसन् श्वासं कुर्वन्नेकलोचनं रक्तमस्य स्यात् । विचेता इत्यादिरूपः प्रलपन् सन् छिन्नश्वासेन विच्छिन्नो भवति, स शीघ्रममून विजहाति। इति त्रयः श्वासा असाध्याः॥१६॥ - गङ्गाधरः-अथ तमकश्वासमाह---प्रतिलोममित्यादि। वायुर्यदा प्रतिलोमं यथा स्यात् तथा स्रोतांसि प्राणवहानि प्रतिपद्यते तदा प्रतिलोमं स्रोतो. गतो वायुः ग्रीवां शिरश्च संगृह्य श्लेष्माणश्च समुदीर्य पीनसं प्रतिश्यायविशेष करोति, तेन पीनसलक्षणकफेन पुनः स्रोतोरोधेन वायोर्मार्गावरोधाद रुद्धः सन् वायुघुघुरक शब्दं करोति। तथा श्वासं प्राणप्रपीड़क प्राणो देहानिःसरतीवेत्येवं प्रपीड़ाजनकमतीव तीव्रवेगं करोति। स श्वासी तेनातीवतीव्रवेगेण प्रताम्यति ग्लायति कासते सन्निरुध्यते निश्चेष्टो भवति। कासमानश्च स प्रमोहं मुहुम्मुहुर्गच्छति। अत्र भ्रम्यते इत्यपपाठः। कासेन
श्वसित्ति म श्वासं लभते। मर्मच्छेदरूपा रुक । ( वस्तिनिरोधो मूलनिरोध इत्यर्थः।) रोकलो चरस्वमिह व्याधिप्रभावात्। विच्छिन्नः विमुक्तसन्धिबन्धः। एते खयः श्वारा निसर्गतोऽसाध्याः॥१६॥ - चक्रपाणिः-प्रतिलोमम् इत्यादिमा तमश्वासमाह। श्लेष्माणं समुदीर्य च इत्यनेन सामान्यसंप्राप्युक्तस्यापि इलेष्मणः पुनरभिधानात् इह विशेषण कारणत्वं दर्शयति । धुर्घरकम्
For Private and Personal Use Only
Page #784
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१७श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
श्लेष्मण्यमुच्यमाने तु भृशं भवति दुःखितः। तस्यैव च विमोनान्ते मुहत्तं लभते सुखम् ॥ तथास्योद्ध्वंसते कण्ठः कृच्छाच्छक्नोति भाषितुम् । न चापि लभते निद्रां शयानः श्वासपीड़ितः॥ पावें तस्यावगृह्णाति शयानस्य समीरणः ।
आसीनो लभते सोख्यमुष्णञ्चैवाभिनन्दति ॥ उच्छ्रिताक्षो ललाटेन स्विद्यता भृशमर्तिमान् । विशुष्कास्यो मुहःश्वासो मुहश्चैवावधम्यते ॥ मेघाम्बुशोतप्राग्वातः श्लेष्मलैश्च प्रवर्द्धते। स याप्यस्तमकः श्वासः साध्यो वा स्यान्नवोत्थितः ॥ १७॥
इति तमकश्वासः। श्लेष्मण्यमुच्यमाने भृशं दुःखितो भवति। तस्यैव श्लेष्मणः कासवेगेन विमोक्षान्ते मुहूर्त मुखं पूच्चक्लेशापेक्षया लभते। तथा पुनरस्यैव कण्ठ उद्ध्वंसते उपस्थितकासवेगः स्यादेवं कासवेगस्यावसराभावेन भाषितु कृच्छात् शक्नोति श्वासपीड़ितत्वेन शयानोऽपि न च निद्रां लभते पुनःपुनः कासवेगात्। तथा निद्राथं शयानस्य समीरणः पार्श्वे द्वे अवगृह्णाति पाश्र्वावग्रहणेन श्वासावरोधः स्यात्। तथा निद्रां न लब्ध्वा पुनरुत्थायासीनः सन् सौख्यं पूर्वक्लेशापेक्षया लभते। तथोष्णमभिनन्दति सुखयति । उच्छिताक्षो नयनयोरुच्छूनभावोऽस्य स्यात्। स्विद्यता ललाटेन युक्तः स्याल्ललाटेऽस्य धम्मो भवति । विशुष्कास्यो मुहुः सन् मुहुः श्वासवान् सन् मुहुश्वावधम्यते गजारूढ़ इव शरीरचालनवान् भवति। मेधादिभिः प्रवद्धते। स तमकः श्वासो याप्यः कालप्रकर्ष, नवोत्थितस्तु साध्यो वा स्याचतुष्पाद: योगात्। वाशब्देन शापनाम् ॥१७॥
इति कण्ठे घुघु रुकशब्दम्। सन्निरुध्यते इति निरोधो भवति । तस्यैव चेति श्लेष्मण इति शेषः । भासीन उपविष्टः । उच्छ्रिताक्ष इति उच्छूनाक्षः । मुहुश्चैवावधम्यते इति क्षणक्षणश्वासेनव वायुना अवधम्यते ॥१७॥
३७८
For Private and Personal Use Only
Page #785
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०१४ चरक-संहिता। हिक्काश्वासचिकिस्सितम
ज्वरमूर्छापरीतस्य विद्यात् प्रतमकन्तु तम् । उदावतरजोऽजीर्ण-क्लिनकायनिरोधजः॥ तमसा वर्द्धतेऽत्यर्थं शीतश्चाशु प्रशाम्यति । मजतस्तमसीवास्य विद्यात् सन्तमकन्तु तम् ॥१८॥
इति प्रतमकसन्तमकश्वासौ। रुनायासोद्भवः कोष्ठे क्षुद्रो वात उदीरयन् । क्षुद्रश्वाः न सोऽयथं दुःखेनाङ्गप्रवाधकः ॥
गङ्गाधरः-तमकस्यावस्थान्तरेण संज्ञान्तरमाह-ज्वरेत्यादि। ज्वरादिमतस्तमकं तं प्रतम विद्यात्। तस्यैव कारणविशेषजत्वे संशान्तरमाह-उदा. वर्त्तत्यादि। उदावतो वेगधारणजो व्याधिस्तस्माज्जातो, रजो धूलिरजीर्ण सामादिना क्लिन्नं भुक्तं, कायनिरोधः कायाग्निनिरोधः, एभ्यो जातस्तमकः वासोऽत्यर्थ । तमसाऽन्धकारेण वर्द्धते शीतः कर्मभिराशु प्रशाम्यति । तमसि चायं मज्जतीवास्य तमसि मज्जत इव तमकश्वासं तं सन्तमकं विद्यात् । सन्तमकं तं विद्यादितिवचनेन प्रतमकस्योदावर्त्तादिभिरुपद्रव इत्यन्येन यदुध्यते तन साधु ॥१८॥ __ महाधरः क्षुद्रश्वासमाह-रुक्षेत्यादि । रुक्षमन्नपानविहारादिकम्, आयासः श्रमस्ताभ्यां कोष्ठे उद्भवः क्षुद्रवात उदीरयन्नू गच्छन् श्वासान् करोतीति पूज्वस्मादनुवर्तते। सोऽयं क्षुद्रश्वासो नात्यर्थं दुःखेनाङ्गानां प्रबाधकः ।
चक्रपाणिः-ज्वरादिरोगेण तमकस्यैव पित्तसम्बन्धात् प्रतमकसंज्ञां दर्शयन्नाह-ज्वरेत्यादि। उदावर्तेत्यादिना प्रतमकहेतुलक्षणे प्राह। प्रतमक एव सन्तमकः। रजो धूलिः। कायनिरोधो वेगाना निरोधः। किंवा क्लिनकायो वृद्धः, निरोधो वेगनिरोधः। तमसेत्यन्धकारेण किंवा समसा तमोगुणेन। यद्यपि तमकस्य शीतेन वृद्धिरुक्ता तथापि प्रतमकस्य पित्तसम्बन्धत्वात् शीतैश्चाशु प्रशाम्यतीति यदुक्तं तदुपपन्नं भवति । किंवा यथा मद्योत्थविकारस्य मद्य प्रशमनं भवति तथा शीतसमुत्थस्यापि तदात्वमात्रे शीतैः प्रशमनं ज्ञेयम्। सन्तमका प्रतमकभेद इति कृत्वा श्वासानां पसंख्यासिदिः॥ १४॥
चक्रपाणिः-रुक्षेत्यादिना सदश्वासमाह। रुक्षादायासाच्च उनको पस्य स रुक्षावासोमवः ।
For Private and Personal Use Only
Page #786
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१७श अध्यायः
१७श अध्यायः चिकित्सितस्थानम्। ३०१५ हिनस्ति न स गात्राणि न च दुःखो यथेतरे। न च भोजनपानानां निरुणयचितां गतिम् । इन्द्रियाणां व्यथां नापि काश्चिदापादयेद रुजम् ॥ १९ ॥
इति क्षुद्रश्वासः। स साध्य उक्तो बलिनः सर्वे चाव्यक्तलक्षणाः । इति श्वासाः समुदिष्टा हिकाश्चैव स्खलक्षणैः ॥ २०॥ एषां प्राणहरा वा घोरास्ते ह्याशुकारिणः । भेषजैः साध्ययाप्यांस्तु क्षिप्र भिषगुपाचरेत् ।
उपेक्षिता दहेयुर्हि शुष्कं कक्षमिवानलः ॥ २१॥ .. न गात्राणि हिनस्ति न च यथेनरे श्वासा यथा दुःखा न तथायं क्षद्रश्वासो दुःखः पीड़ाकरः। न भोजनादीनामुचितां गतिं निरुणद्धि। न चेन्द्रियाणां व्यथाम् आपादयति न च काश्चिद् रुजं रोगान्तरमापादयति । इति क्षद्रश्वासलक्षणम् ॥१९
गङ्गाधरः-तस्य साध्यतामाह–स क्षुद्रश्वासो बलिनः पुंसः साध्य उक्तः, सर्वे महाश्वासादयो यदा खल्वव्यक्तलक्षणाः पूर्वरूपावस्थास्तदा साध्या उक्ताः। अत्र पठन्ति। "क्षुद्रः साध्यतमस्तेषां तमकः कृच्छ उच्यते। त्रयः श्वासा न सिध्यन्ति तमको दुर्बलस्य च।” इति श्वासाः पञ्च समुद्दिष्टा व्याख्याताः स्खलक्षणः। पञ्च हिकाश्च स्वलक्षणः समुद्दिष्टा इति ॥२०॥
गङ्गाधरः-एषां हिक्काश्वासानां प्राणहरा हिक्कावासा वा न चिकित्स्याः। हि यस्मात् ते घोरा आशुकारिण आशुमारकाः। साध्ययाप्यांस्तु हिकाचासान् भिषग भेषजैः क्षिप्रमुपाचरेत् । कस्मात् क्षिमित्यत आह-उपेक्षिता इत्यादि। उपेक्षिताः साध्ययाप्या अपि हिक्कावासा दहेयुर्यथा शुष्कं कक्षं कक्षस्थकाष्ठमनलो दहेदिति ॥२१॥ क्षुद्रवात इति स्वल्पवातर। न सोऽत्यर्थमिति नात्यर्थं दुःखकरः। न दुःख इति न दुःखसाध्यः ॥ १९॥
चक्रपाणिः-सर्वे चाव्यक्तलक्षणा इत्यनेन साध्यत्वेन उक्तानां महावासादीनां व्यक्तसर्च लक्षणताव्यतिरिक्तायामेवावस्थायां साध्यता प्रतिपादयति ॥ २० ॥
चक्रपाणिः-प्राणहरा महाश्वासादयः सम्पूर्ण लक्षण वाः। साध्या याप्या इति बहुवचनं साध्ययाप्यभेदबहुत्वाजझयम् ॥ २१॥
For Private and Personal Use Only
Page #787
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०१६
चरक-संहिता। हिक्काश्वापचिकित्सितम् कारणस्थानमूलक्यादेकमेव चिकित्सितम् । द्वयोरपि यथाष्टमृषिभिस्तन्निबोधत ॥ २२ ॥ हिकाश्वासार्दितं स्निग्धरादौ स्वेदैरुपाचरेत् । आक्तं लवणतैलेन नाड़ीप्रस्तरसङ्करः॥ तैरस्य अथितः श्लेष्मा स्रोतास्वपि विलीयते। खानि मार्दवमायान्ति वातश्चाप्यनुलोमताम् ॥ यथाद्रिकुञ्जष्वकांशु-तप्तं विष्यन्दते हिमम् । श्लेष्मा तप्तः स्थिरो देहे स्वेदविष्यन्दते तथा ॥ खिन्नं ज्ञात्वा ततस्तुणं भोजयेत् स्निग्धमोदनम् ।
मत्स्यानां शूकराणाञ्च रसैर्दध्युत्तरेण वा ॥ गङ्गाधरः-कारणेत्यादि। हिकावासयोः कारणस्य स्थानस्य मूलस्योदभवस्थानप्राथमिकस्य चैक्यादेकखाद द्वयोरेकमेव चिकित्सितमृषिभिर्यथादृष्टं तन्निबोधत। इति ॥२२॥
गङ्गाधरः-तचिकित्सितमाह-हिक्केत्यादि। हिकादितं श्वासादितं वा नरमादौ भिषक् स्निग्धः कर्मभिः स्नेह यिखा लवणमिश्रिततेलेनाक्तं नाड़ीप्रस्तरसङ्करैः स्वेदैरुपाचरेत् । तैः स्नेहपूर्वकस्वेदैरस्य हिक्कावासान्यतरादितस्य स्रोतःखपि ग्रथितः श्लेष्मा विलीयते गलितो भवति । खानि रन्ध्राणि माई वमायान्ति। वातश्चाप्यनुलोमतामायाति। तत्र दृष्टान्तः-यथेत्यादि। अद्रिकुजेषु यथा पतितं संहतीभूतं हिमं जलम् अर्को शुतप्तं विष्यन्दते, तथा हिकाश्वासान्यतरादितस्य देहे स्थिरः श्लेष्मा स्वेदैस्तप्तो विष्यन्दते इति। ततः किं कुर्यादित्यत आह-स्विनमित्यादि। ततस्तं हिक्काश्वासाम्यतरादितं सम्यक् खिन्नं ज्ञाला मत्स्यानां शूकराणाञ्च रसः अथवा दयुत्तरेण दधिबहुलेनोपकरणेन स्निग्धमोदनं तूर्णं भोजयेत्। पुनः श्लेष्मा . चक्रपाणिः-संप्रति भिन्नयोरपि हिक्काश्वासयोः यथा समानं चिकित्सितं भवति तथा दर्शयम समानं चिकित्सितमाह-कारणेत्यादि। कारण वाह्यकारणं, स्थानं नाभ्यादि, मूलं दोषः ॥ २२॥ __ चक्रपाणि:- स्निग्धैरिति स्नेहविशेषणम्। अन्ये तु स्निग्धमिति पठन्ति । लवणवत् तेलं लवणतैलम् । कुध्विति विटषु। मत्स्यादीनामित्यादौ मत्स्यानामपि रसः स्वरसः कल्केन कर्तव्यः। दध्युत्तरं दधिसरः। ईदृशश्च भोजनं रसनानुगुणं कफवृदयम् । उक्तं हि श्लोकोवः ?
For Private and Personal Use Only
Page #788
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१७श अध्यायः] ... चिकित्सितस्थानम् ।
३०१७ ततः श्लेष्मणि संवृद्ध वमनं पाययेत् तु तम् । पिस्तीसैन्धवक्षौद्र-युक्तं वाताविरोधि यत् ॥ निह ते सुखमाप्नोति स कफे दुष्टविग्रहे। स्रोतःसु हि विशुद्धेषु चरत्यविहतोऽनिलः ॥ २३ ॥ लीनश्चेद दोषशेषः स्यात् तं धूमर्निर्हरेद् बुधः। हरिद्रां यवमेरण्ड-पूलं लानां मनःशिलाम् ॥ सदेवदावलं मांसी पिष्टा वर्ति प्रकल्पयेत् । तां घृताक्तां पिबेद धूमं यवैर्वा घृतसंयुतैः॥ मधूच्छिष्टं सर्जरसं घृतं मल्वकसंपुटे।
कुत्वा धूमं पिबेच्छृङ्ग बालं वा स्नायु वा गवाम् ॥ यावच्छुष्कीभूय ग्रथितो न भवेत्। ततः श्लेष्मणि संवृद्धे चोलिष्टे च तमातुरं वमनौषधं पाययेत्। यमनौषधं वाताविरोधि तत् सैन्धवपिप्पलीक्षौद्रयुतं पाययेत्। दुष्टविग्रहे कफे निह ते सति स पुमान् सुखमामोति। कुतः ? स्रोतःसु हीत्यादि। हि यस्मात् स्रोतःसु विशुद्धेषु सत्सु अविहतः पथिरोधाभावेनाविहतगतिरनिलश्चरनि ॥२३॥
गङ्गाधरः-वमनेन निह तकफशेषे किं कुर्यादित्यत आह-लीनश्चेत् इत्यादि। यदि दोषशेषः स्रोतःसु लीनो वर्त्तते, तदा बुधो धूमैस्तं लीनं दोषशेषं निर्हरेत् । धूमानाह-हरिद्रामित्यादि। अलं हरितालम् । हरिद्रादीनि मांस्यन्तानि अष्टौ द्रव्याणि पिष्ट्वा वत्तिं धूमवर्ति प्रकल्पयेत् । तां घृताका वर्ति कृला धूमं पिबेत्। घृतसंयुतैर्यवः पिष्टैर्वतिं कृला धूमं वा पिवेत्। मधूच्छिष्टमित्यादि। मधूच्छिष्टं सर्जरसश्च चूर्णयिता घृत छईयतीह दुःखम् । वाताविरोधीत्यनेन अन्नं रुक्षं तीक्ष्णं वमनं निषेधयवि। दुष्टः विग्रहो यस्य स दृष्टविग्रहः ॥ २३ ॥
चक्रपाणिः-वमनशेषहरणार्थ धूममाह-लोन इत्यादिना। एतेन धूमवमनं विनापि स्वल्पदोषे कर्तव्या एव। मात्रापि धूमविषया दोपत्य विद्यमानत्वात् । अलं हरितालम। धूमवर्तिकरणं तस्याशीतीयोक्तधमतिविधानेन कत्र्तव्यम् । अव च धूमपाननलिकामानं वक्ष्यमाणकासहरधूमनलिकामानसमानम् इच्छन्ति हिक्काश्वासयोरपि काससमानत्वात्। मधुच्छिष्टं सिक्थकम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #789
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०१८
चरक-संहिता। हिक्काश्वासचिकित्सितम् श्योनाकवर्द्धमानानां नाड़ों शुष्कां कुशस्य च । पद्मकं गुगगुलं लोध्र शल्लकों वा घृतप्लुताम् ॥ २४ ॥ स्वरक्षीणातिसारास्ट्रक्-पित्तदाहानुबन्धजान् । मधुरस्निग्धशोतादैहिक्वाश्वासानुपाचरेत् ॥ २५ ॥ न स्वेद्याः पित्तदाहार्ता रक्तस्वेदातिवर्तिनः। लोणधातुबला रुक्षा गर्भिण्यश्चापि पित्तलाः ॥ २६ ॥
म्रक्षयित्वा मल्लकसम्पुट शराबमध्येऽङ्गाराग्निं दत्त्वा सच्छिद्रेण नलिका. प्रवेशाहेण शरावान्तरेण पिधाय तदन्तरग्नौ निक्षिप्य धूमपानोक्तनलिकां तस्मिंश्छिद्रे प्रवेश्य ध्रुमं पिबेत्। एवमेव प्रकारेण गवां शृङ्गं पूर्णयित्वा' अथवा गवां बालं पुच्छकेशमथवा स्नायु चूर्णयित्वा धूमं पिबेत् । श्योनाकेत्यादि। शुष्का श्योनाकस्य नाड़ी घृतप्लुतां धर्म पिबेत् । अथवा वर्द्धमानानामेरण्डानां नाड़ी शुष्कां घृतप्लुताम्, अथवा कुशस्य शुष्का नाहीं घृतप्लुतामथवा पद्मकाष्ठं गुगगुलं लोध्र पिष्ट्वा कृतां वर्ति शुष्कां घृतप्लुतां शल्लकी शल्लकीरक्षकाष्ठं पिष्ट्वा कृतां वर्ति घृतप्लुतां धूमं पिबेत् ॥२४॥ - गङ्गाधरः-स्वरेत्यादि। स्वरक्षीणायनुबन्धनान् हिकाश्वासान् मधुरस्निग्धशीताद्य रुपाचरेत् ॥२५॥
गङ्गाधरः-स्वेदैरुपाचरेदिति यदुक्तं तस्यापवादमाह-न स्वेद्या इत्यादि। पित्ता" दाहार्ता रक्तातिवत्तिनः स्वेदातिवर्तिनः क्षीणघातकः क्षीणबला रुक्षा गर्मिण्यः पित्तलाश्च हिक्कावासादिता न स्वेद्याः नाड़ीप्रस्तरसङ्करैरिति ॥२६॥
मलकसंपुटे चात्र उक्तमपि पातव्यधूमनिर्गमाथ ऊईच्छिद्र कर्त्तव्यम् । पद्मकादिष्वपि घृत. मित्याद्यनुवर्तते। चढमान एरण्डः । लोध्रोऽगुरुः। शल्लकी स्वनामख्याता ॥ २४ ॥
चक्रपाणिः-शीतादेवरित्यादिशब्देन पित्तहरणपिच्छिलादिग्रहणम् ॥ २५॥
चक्रपाणिः-पित्तदाहा" इति पित्ता"न् दाहातींश्च । रक्तं स्वेदश्च अतिवर्तमानौ येषां ते रकस्वेदाविवर्तिनः पित्तप्रकृतयः ॥२६॥
For Private and Personal Use Only
Page #790
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१७श अध्यायः चिकित्सितस्थानम्। ३०१९
कामं कण्ठमुरः कोष्णैः स्नेहसेकैः सशर्करः। उत्कारिकोपनाहैश्च मृदुभिः स्वेदयेत् क्षणम् ॥ तिलोमामाषगोधूम-चूणैर्वातहरैः सह। स्नेहश्चोत्कारिका साम्लैः सक्षोरैर्वा कृता हिता ॥ २७ ॥ नववगमदोषेषु रुदं स्वेदं विलधनम् । समीक्ष्योल्लेखनं वापि कारयेल्लवणाम्बुना ॥ अतियोगोद्धतं वातं दृष्ट्रा वातहरैभिषक । । रसाद तिशीतोष्णैरभ्यङ्गश्च शमं नयेत् ॥ २८॥ उदावर्ते तथाध्माने मातुलुङ्गाम्लवेतसैः। हिडपोलुविड़े श्चान्नं युक्तं स्यादनुलोमनम् ॥ २६ ।। गङ्गाधरः-तेषां यथा स्वेदः कार्यस्तदाह-काममित्यादि। पित्ता दीनां तेषां हिकाश्वासाहितानां कामं यथेच्छं सशर्करैः स्नेहद्रव्यावसेकैः कोष्णैः क्षणं कण्ठ पुरश्च स्वेदयेत् । मृदुभिरुत्कारिकामदेहः कोष्णश्च कण्ठमुरः क्षणं स्वेदयेत्। मृदुभिरुत्कारिकामाह-तिलेत्यादि। तिला उमा माषा गोधूमा इत्येषां चूर्णेतिहरतिलतैलादिभि स्नेहः सह साम्लरुत्कारिकाऽथवाम्लं विना क्षीररुत्कारिका कृता तेषां पित्ता दीनां कण्ठोर स्वेदे हिता॥२७॥
गङ्गाधरः-नवज्वरेत्यादि। पित्तार्तादीनां नवज्वरामदोषेषु रुक्षं वातहरस्नेहं विना तिलोमादीनां चूर्णरुत्कारिकास्बेदं, पित्ता दिभ्योऽन्येषां स्वेद्यानां रुक्षं स्वेदं विलङ्घनश्च समीक्ष्य कारयेत् बलादि समीक्ष्य च लवणाम्बुना वाप्युल्लेखनं वमनं कारयेत् । वमनायतियोगोद्धतं वातं तेषां दृष्ट्वा वातहरेर्मा सरसेतिशीतोष्णः शमं नयेदभ्यङ्गैश्च वातहरैः शमं नयेदिति॥२८॥ .
गङ्गाधरः-उदावर्तेत्यादि। तेषां हिक्कावासादितानामुदावर्ते तथाध्माने च मातुलुङ्गाम्लवेतसहिडपीलुविडैश्च युक्तमन्त्रमनुलोमनं स्यादिति ॥२९॥ ..
चक्रपाणिः-काममित्यादिना स्वेद्यानां स्थानविशिष्टं स्वेदमाह। काममिति इच्छायां सत्याम उत्कारिकोपनाहैः स्वेदयेत् ॥ २७ ॥
चक्रपाणिः-उल्लेखनं वमनम्। अतियोगोदतमिति वमनायतियोगयुद्धम। किंवा अतियोगेन भतिमालोदतम्। पीलुविडसिद्धम् ॥ २८ ॥२९॥
For Private and Personal Use Only
Page #791
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Acharya Shri Ka
३०२० चरक संहिता। हिक्कावासचिकित्सितम्
हिक्काश्वासामयी त्वेको बलवान् दुर्बलोऽपरः। कफाधिकस्तथैवको रुक्षो बह्वनिलोऽपरः॥ कफाधिके बलस्थे च वमनं सविरेचनम् । कायं पथ्याशिने धूम-लेहादिशमनं ततः॥ वातिकान् दुर्बलान् वृद्धान् बालांश्चानिलसूदनैः । तर्पयेदेव शमनः स्नेहयूषरसादिभिः ॥३०॥ अनुक्लिष्टकफास्विन्न-दुर्बलानां विशोधनात् । वायुर्लब्धास्पदो मर्म संशोच्याशु हरेदसून ॥
गङ्गाधरः--अथ भेदानाह-हिक्केत्यादि। एको हिक्कामयी श्वासामयी च बलवान् अपरो दुब्बल इति द्विधा द्विधा। अन्यान्यप्रकार एतयोर्वलवद्दुर्बलयोर्मध्ये एकः कफाधिकस्तथा रुक्षो बह्वनिलोऽपर इति द्विधा द्विधैव द्विधा। तत्र कफाधिके बलस्थे च वमनं विरेचनश्च कार्य, ततः पथ्याशिने धूमलेहादिना शमनं कार्यम् । वातिकानित्यादि । वातिकान् वा दुबैलान् वा हिक्कावासाईि तान् दृद्धान् वा कफाधिकबलवतश्च बालांश्च तथाऽनिलसूदनः शमनः स्नेहयूषरसादिभिस्तर्पयेत् ॥ ३०॥
गङ्गाधरः-वमनादिभिदोषो येषां तदाह-अनुदित्यादि। ये दम्या विरेच्यास्ते चेतदनुक्लिष्टकफा अथवा न स्विन्ना अथवा दुबेलास्तेपां घमनविरेचनविशोधनात् वायुर्लब्धास्पदः सन् मम हृदयं संशोष्याशु
चक्रपाणिः-चिकित्साभेदार्थ हिकाश्वासिनोऽवस्थाभेदमाह-हिक्केत्यादि । एताश्चतस्रोऽवस्थाः साक्षादुक्ताः। बलवान् वाताधिकः कफाधिकश्चेति । बह्वनिलविशेषणेनापि रुक्षस्निग्धावस्थामम्। तत्र बह्वनिलबहुकफरूपतासूचिते अवस्थाद्वये क्रियां ब्रूते-कफाधिक इति। तत इति धमनविरेचनानन्तरम् । तथा चापरे अवस्थाद्वये समानचिकित्सितमाह-वातिकानिति। बालवृदयोश्चात असंपूर्णक्षीणधातुल्वेन दुर्बलयोः दुर्बलोदाहरणार्थमेवोपादानम् । एतच्च संक्षेपेण चिकित्सासूखमुक्तम्। तेन बलवान् वाताधिकः इत्याद्यवस्थामिश्रिताया युक्तचिकित्साया अपि मिश्रणं कल्पनीयम्। यथा प्रत्येकदोषोक्तचिकित्सा दोषसंसर्ग विकल्प्यते ॥ ३० ॥
चक्रपाणि:--अविषयप्रविष्टशोधने दोषमाह-अनुस्लिष्टत्यादिना। मर्म इति हृदयादीनि ।
For Private and Personal Use Only
Page #792
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१७श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । दृढ़ान् बहुकफांस्तस्माद् रसैरानूपवारिजः। तृप्तान विशोधयेत् खिन्नान वृहयेदितरान् भिषक् ॥ ३१ ॥ शिखितित्तिरिदक्षाद्या जाङ्गलाश्च मृगा द्विजाः। दशमूलीरसे सिद्धाः कौलत्थे वा रसे हिताः ॥ ३२ ॥ निदिग्धिकां विल्वमध्यं कर्कटाख्यां दुरालभाम् । त्रिकण्टकं गुड़ चीञ्च कुलत्थांश्च सचित्रकान् ॥ जले पत्तवा रसः पूतः पिप्पलोघृतभर्जितः । सनागरः सलवणः स्याद् यषो भोजने हितः ॥ रामां बलां पञ्चमूलं ह्रस्वं मुद्दान् सचित्रकान् ।
पत्तवाम्भसि रसे तस्मिन् यूषः साध्यश्च पूर्ववत् ॥ असून हरेत् । शोध्यानाह-दृढ़ानित्यादि। तस्मादुक्तदोषात्। दृढ़ान् हिक्काश्वासार्त्तान् बहुकफान स्निग्धस्विन्नानानूपवारिजैमो सरसैस्तृप्तानुक्लिष्टकफान् बमनविरेचनाभ्यां विशोधयेत्। दृदबहुकफाद्धिक्काश्वासाहितादितरान दुर्बलान् वाताधिकान् वृद्धान् बालांश्च शमन हयेद भिषगिति ॥३१॥
गङ्गाधरः-शमनहणान्याह-शिखोत्यादि। शिखिप्रभृतयो जाला मृगा द्विजाः पक्षिणः दशमूलीरसे काथे सिद्धाः कोलत्थे वा रसे काथे सिद्धाः Bहणीयानां हिक्कावासादितानां हिताः ॥३२॥ ____ गङ्गाधरः-निदिग्धिकामित्यादि। विल्बमध्यं विल्वफलशस्य, कर्कटाख्या कर्कटमहीम् । चित्रकान्तान्येतानि अष्टौ द्रव्याणि । तत्र सप्त द्रव्याणि मास्थिके जले कर्षमात्राणि पक्त्वार्द्धशृते पूते जले कुलत्थविदलमष्टादशांशैकांशं दत्त्वा पक्त्वा पूतः स यूषभूतो रसः पिप्पलोनागरचूर्णलवणयुक्तो घृतभर्जितो हिक्कावासिनोभौजने हितः। यूषः। रास्नामित्यादि। पूर्ववद् रास्नादिकम् . हदानिति बलवतः। रसैरानूपवारिजः तृप्तान् इत्यनेन कफोत्क्लेशहरणे तृप्तिं दर्शयति । स्विन्नान् इति स्वेदितान् । इतरानिति दुर्बलान् बहुवातांश्च । कफाधिकायामवस्थायां तर्पणरूपविपरीतक्रियाकरणेऽनुक्तेऽपि कफवृद्धया अदोषा एव ज्ञेया ॥३१॥
धक्रपाणिः-इह दशमूलरसादौ वहितित्तिरादीनां सिद्धिः रसविधानेनैव ज्ञया ॥३२॥ चक्रपाणि:-निदिग्धिकामित्यादि यूष वधानं सामान्यपठितमपि कुलत्थस्य यूषप्रकृतित्वाद यूषसाधनौपयिकं मानं गृह्यते। शेषद्व्यन्तु यूषसाधनमानेन गृह्यते। पिप्पलीसाधिते घृते
३७९
For Private and Personal Use Only
Page #793
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०२२
चरक-संहिता। हिवाश्वासांचकित्सितम पल्लवान् मातुलुङ्गस्य निम्बस्य कूलकस्य च। पक्त्वा मुद्गांश्च सव्योषान् क्षारयूषं विपाचयेत् ॥ दत्त्वा क्षारं सलवणं शिनणि मरिचानि च। युक्त्या संसाधितो यूषो हिकाश्वासविकारजित् ॥ कासमईकपत्राणां यूषः शोभाञ्जनस्य च । शुष्कमूलकयूषश्च हिक्काश्वासनिवर्हणः। सदधिव्योषसर्पिष्को यूषो वार्ताकजो हितः ॥३३॥ शालिषष्टिकगोधूम-यवान्नान्यनवानि च । हिङ्गसौवर्चलाजाजी-विड़पोष्करचित्रकैः ।
सिद्धा कर्कटशृङ्गया च यवागूः श्वासहिकिनाम् ॥ अम्भसि पक्त्वा तस्मिन् रसे यूषः साध्यः, पिप्पलीनागरचूर्णसैन्धवयुक्तो घृतभर्जितः हिकाश्वासिनोभौजने हितः। रास्नादियषः। पल्लवानित्यादि। मातुलुङ्गस्य पल्लवान् निम्बस्य पल्लवान् कूलकस्य पटोलस्य च पल्लवान् व्यस्तान् समस्तान् वा पक्त्वा तस्मिन् रसे मुद्गान् विदलीकृतान् सव्योषान् व्योषचूर्णमनुरूपेण दत्त्वा क्षारयषं पचेत् । कथमित्यत आह-क्षारं यवक्षारं सैन्धवलवणश्च शिग्रणि फलानि मरिचानि च पुनयुक्त्या दत्त्वा संसाधितो यषः क्षारयषः हिक्कावासविकारजित् । क्षारयूषः। कासमद्देत्यादि । कास. मईकपत्रकाथे शोभाञ्जनस्य पत्रकाथे शुष्कमूलककाथे पको यूषो हिकाश्वासनिवर्हणः। सदधीत्यादि। वाकिफलसहितो मुद्गादियूषः सदधि व्योषं दत्त्वा सपिषि भृष्टः हिक्काश्वासिनोभोजन हितः॥३३॥
गङ्गाधरः-शाल्यादीनामनवानामन्नानि हिक्कावासिनोहितानि। तत्र विशेषमाह-हिङ्गित्यादि । घृते भृष्टहिडप्रभृतिभिः कथितः सिद्धा यवागूः शाल्यादीनामनवानां श्वासहिकिनां हिता। तथा ककेटशृङ्गया कथितया सिद्धा वा पिप्पलीयुक्त घृते भजित इति पिप्पलीघृतभर्जितः। एवं रास्नामिस्यादौ रसस्य प्राधान्यम् । पूर्ववत् इति पिप्पलीघृतभर्जितादिकमसिदिशति । क्षारेण युक्तो यूषः। क्षारोऽपामादिः । कासमईति कासमहादीनां यथायोग्यतया प्रक्षेपः । जलमानादिना संस्कार उन्नेयः ॥३३॥
For Private and Personal Use Only
Page #794
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१७श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
३०२३ दशमूलोशटोराना-पिप्पलीविल्वपौष्करैः। शृङ्गीतामलकीभार्गी-गुड़ चीनागरद्धिभिः॥ यवागू विधिना सिद्धां कषायं वा पिबेन्नरः। कासहृदग्रहपाति-हिकाश्वासप्रशान्तये ॥ ३४॥ पुष्कराह्वशटीव्योष-मातुलुङ्गाम्लवेतसः। योजयेदन्नपानानि ससपि विहिङ्गभिः॥ दशमूलस्य वा क्वाथमथवा देवदारुणः । तृषितो मदिरां वापि हिक्काश्वासी पिवेन्नरः॥ पाठां मधुरसां रानां सरलं देवदारु च । प्रक्षाल्य जर्जरीकृत्य सुरामण्डे निधापयेत् ॥ तन्मन्दलवणं कृत्वा वैद्यः प्रसृतसम्मितम् । पाययेत् तु ततो हिका-श्वासश्चैवोपशाम्यति ॥ हिल सौवर्चलं कोलं समझां पिप्पली बलाम् ।
मातुलुगरसे पिष्टमारनालेन ना पिबेत् ॥ यवागूच श्वासहिकावतां हिता। दशमूलीत्यादि । दशमूल्यादीनि काथयिखाद्धभृते तोये यवागूमण्डपेयाविलेप्यन्यतमा सिद्धा श्वासहि किनां हिता। यवामित्यादि। यद्रव्ययेवागूरुक्ता तैव्यैः विधिना मण्डपेयाविलेपीनामन्यतमा यवागू सिद्धां पिवेत्। एषां कषायं वा हिकाश्वासी नरः पिबेत् ॥३४॥ . गङ्गाधरः-पुष्कराहत्यादि। पुष्कराादिभिः कथितैः सिद्धान्यन्नपानानि सर्पिविहिाभिः प्रक्षिप्तैः सह हिक्कावासिनोर्योजयेत् । दशमूलस्येत्यादि। दषितो हिक्कावासी नरोऽर्द्धशृतं दशमूलस्य काथं पिबेदथवा देवदारुणः काथं पिबेन्मदिरां वा पिबेत् । पाठामित्यादि। पाठादीनि जलेन प्रक्षाल्य कुट्टयिता जर्जरीकृत्य सुरामण्डे चतुर्गुणे षड्गुणे वा निधापयेत् । तन्मन्दलवणमल्पलवणं कला प्रसृतसम्मितं पलद्वयं हिक्कावासिनं वैद्यः पाययेत्। हिङ्गित्यादि। घृते
चक्रपाणिः-दशमूलीत्यादौ कषायशब्दः पानीयस्थानविहितत्वात् अद्वैते जले एवं वर्तते ॥३४॥
For Private and Personal Use Only
Page #795
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०२४
चरक-संहिता। [हिवाश्वासचिकित्सितम् भार्गीनागरयोः कल्कं मरिचक्षारयोस्तथा। पोतद् चित्रकास्फोता-मूळणामम्बुना पिबेत् ॥ ३५ ॥ शिरीषपुष्पस्वरसः सप्तपर्णस्य वा पुनः। पिप्पलीमधुसंयुक्तो कफपित्तानुगे हितौ ॥ मधूलिका तुगाक्षीरी नागरं पिप्पली तथा। उत्कारिका घृते सिद्धा श्वासे पित्तानुबन्धजे ॥ श्वाविधं शाशमांसञ्च शल्लकस्य च शोणितम् । पिप्पलीघृतसिद्धानि श्वासे वातानुबन्धजे ॥ सुवर्चलारसो दुग्धं घृतं त्रिकटुकान्वितम् । शाल्योदनस्यानुपानं वातपित्तानुगे हितम् ॥ मधुकं पिप्पलीमूलं गुड़ो गोशकृतो रसः ।
क्षौद्रं घृतं श्वासकास-हिकाभिष्यन्दिनां हितम् ॥३६॥ भृष्टहिकप्रभृतिकं मातृलुगरसे पिष्टमारनालेन गोलयिता हिक्कावासवान् ना पुमान् पिवेत् । भार्गीत्यादि। भार्गीत्यादि योगत्रयं कल्कविधयाम्बुना पिवेत् ॥३५॥ . गङ्गाधरः-शिरीपेत्यादि। शिरीषपुष्पस्य स्वरसः सप्तपर्णस्य स्वरसः। एतौ द्वौ स्वरसौ पिप्पलीमधुसंयुक्तौ कफपित्तानुगे हिक्काश्वासान्यतमे हितो। मधुलिकेत्यादि। मधूलिका गोधूमपेषणावशिष्टाद्रभागः । तस्य त्रयो भागाः, तुगाक्षीर्यादीनां त्रयाणां मिलितानामेको भागः। घृतश्चानुरूपं दत्त्वा जले सिद्धा उत्कारिका पित्तानुबन्धजे हिता । श्वाविधमित्यादि। श्वावित् सेज्जड़ः स च वृहत्क्षुद्रभेदन द्विधा, तयोर्ट हान् श्वावित्, क्षुद्रः शल्लकः। तत्र वृहत्शल्लकस्य शशस्य च मांसं, क्षुद्रशल्लकस्य च शोणितं, तानि त्रीणि पिप्पलीचूर्णमिश्रितघृते सिद्धानि भृष्टानि वातानुगे श्वासे हितानि। सुचलेत्यादि । सुवर्चला मूर्य्यभक्ता तस्का रसः स्वरसः किंवा दुग्धं घृतं वा त्रिकटुकान्वितं वातपित्तानुगे श्वासे शाल्योदनभोजनादनुपानं हितम्। मधुकमित्यादि। चक्रपाणि:-आस्फोता अपरमालकेति ख्याता ॥३५॥ चक्रपाणिः-मधूलिका अल्पगोधूमा। श्वाविधमिति शल्लकस्य मांसम् ॥ ३६॥ • गोऽश्वशकृद्रसः इति चक्रः।
For Private and Personal Use Only
Page #796
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७ अध्यायः । चिकित्सितस्थानम् ।
३०२५ खराश्वोष्ट्रवराहाणां मेषस्य च गजस्य च। . शकुद्रसं बहुकफेष्वेकैकं मधुना पिबेत् ॥ क्षारं वाप्यश्वगन्धाया लिह्यान्ना क्षौद्रसपिषा। मयूरपादनालं वा शललं शल्लकस्य च ॥ श्वाविद्रोहकचाषाणां ® लोमानि कुररस्य च । एकद्विशफशृङ्गाणि चस्थिीनि खुरांस्तथा ॥ समस्तान्येकशो वापि दग्ध्वा चौद्रघृतान्वितम् । चूर्ण लिहन् जयेत् कासं हिक्कां श्वासश्च दारुणम् ॥ एते हि कफसंरुद्ध-गतिप्राणप्रकोपहाः । तस्मात् तन्मार्गशुद्धार्थ देया लेहा न निष्कफे ॥ ३७॥ कासिने छर्दनं दद्यात् स्वरभेदे च बुद्धिमान् ।
वातश्लेष्महरैर्युक्तं तमके तु विरेचनम् ॥ मधुकपिप्पलीमूलयोश्चूर्ण गुड़ो गोमयरसश्च क्षौद्रं घृतं सर्व सममेकीकृत्य खादत श्वासादिकानां हितम् ॥३६॥
गङ्गाधरः-खरेत्यादि। खरादीनां शकुद्रसमेकैकं बहुकफे श्वासे मधुना पिबेत्। क्षारं वेत्यादि । अश्वगन्धायाः भस्म जले स्रावयित्वा स्थापयेत्, तत्र तलस्थं संहतं क्षारं श्वासी ना पुमान् क्षौद्रसर्पिषा लिहेत् । मयूरपादस्य नालं दग्ध्वा क्षारं कृता मधुसर्पिषा लिहेत्। अथवा शल्लकस्य शललं कण्टकं दग्ध्वा भस्म मधुसपिषा लेहये। एकेत्यादि। एकशफा अश्वादयो द्विशफा गवादयस्तेषां शृङ्गाणि चाण्यस्थीनि खुरांच समस्तानि एकशो वापि दग्ध्वा क्षोद्रघृतान्वितं चूर्ण लिहन कासादीन् जयेत् । एते हीत्यादि। हि यस्मात् एते लेहाः कर्फन संरुद्धातः प्राणस्य प्रकोपहाः, तस्मात् तस्य प्राणस्य मार्गरोधककफशुद्धार्थ लेहा एते देया न तु निष्कफे देया इति ॥ ३७॥
गङ्गाधरः -कासिन इत्यादि। श्वासवते कासिने छईनमौषधं दद्यात् । चक्रपाणिः-मयूरपादमिति । नालं मयूरस्येव पृथगेव प्रस्थमानम् । शकलमिति मत्स्यशकला. कारम् । जाण्डको मरुदेशोङ्गवः प्राणी स्पृष्टमात्रे सङ्कोचमुपयाति। एकः द्विधाऽभिन्नः शफः येषां तेऽवादयः एकशफाः, द्विशफाः हरिगाइयः, तान् । मार्गशुद्धयर्थमिति प्राणमार्गशुद्धपर्थम् ॥३७॥
• मयूरपादं नालं वा शकलं शल्लकस्य वाा श्वाविजाण्डकचाषाणाम् इति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #797
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०२६
चरक-संहिता। [हिंकाश्वासचिकित्सितम् उदीयंते भृशतरं मार्गरोधाद वहजलम् । यथा तथानिलस्तस्य मार्ग नित्यं विशोधयेत् ॥ ३८॥ शटी ग्रन्थिक-8-जीवन्ती त्वङ् मुस्तं पुष्कराह्वयम् । सुरसं तामलक्येला पिप्पल्यगुरु नागरम् ॥ बालकञ्च समं चूर्ण कृत्वाष्टगुणशर्करम् । सर्वथा तमके श्वासे हिकायाश्च प्रयोजयेत् ॥ ३९ ॥
शव्यादिचूर्णम्। मुक्ताप्रबालवैय्यं शङ्खः स्फटिकमञ्जनम् । ससारकाचगन्धार्क-सूक्ष्मैलालवणद्वयम् ॥... ताम्रायोरजसी रूप्यं सौगन्धिककशेरुकम्। ..
जातीफलं शणफलान्यपामार्गस्य तण्डलाः॥ श्वासनः स्वरभेदे च बुद्धिमान् वातश्लेष्यहरयुक्तं विरेचन दद्यात् तमके च श्वासे स्वरभेदै विरेचनं दद्यात्। कुतो मार्गशोधनं कार्यमित्यत आहउदीय्यत इत्यादि। वहज्जलं नदनद्यादिकं यथा मार्गरोधाद भृशतरमुदीर्यते तथा हिक्काश्वासिनोरनिलस्तस्यानिलस्य मार्ग रोधाशतरसुदोर्य्यते। तस्मात् तस्यानिलस्य मार्ग नित्यं विशोधयेत् ॥ ३८॥
गङ्गाधरः-शटीत्यादि। ग्रन्थिकं पिप्पलीमलम्। शय्यादिवालकान्तानि त्रयोदश प्रत्येकं समानि चूर्णानि कृखा सव्वचूर्णादष्टगुणा शर्करा तत्सर्चमेकीकृतं तमश्वासादौ सर्वथा प्रयोजयेत् । शय्यादिचूर्णम् ॥ ३९ ॥ - गङ्गाधरः-मुक्तेत्यादि। वैदयं मणिविशेषः। मुक्तादिस्फटिकान्तं पञ्चद्रव्यं प्रत्येकं सूक्ष्मचूर्ण ग्राह्य न तु लघुपुटेन दग्ध्वा ग्राह्यम् । ससारकाचमाणः दृढ़काचः। गन्धं शोधितम् । अर्कस्य मूलखक । ताम्रायो जसी
चक्रपाणिः-कासिन इति । हिक्काश्वासयुक्त एव कासी। उदीय॑ते इत्यादावनिलः कफमार्गनिरोधात् उदीरित इति दर्शयति ॥ ३८॥ • चक्रपाणिः-शटीत्यादिके चूर्ण सममिति सबालक द्रव्यम्। अष्टगुणशकरमिति एकमागापेक्षया अष्टगुणशर्करम्। सर्वति पानभोजनलेहादियुक्ते ॥ ३९॥
चक्रपाणिः-मुक्तेश्यादौ ससारः स्फटिक एव। लवणद्वयं सौवर्चलं सैन्धवन। सौगन्ध्यं • चोरक इति वा पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #798
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१७श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । ३०२७ एषां पाणितलं चूर्ण तुल्यानां क्षौद्रसर्पिषा। हिक्कां श्वासश्च कासश्च लीदमाशु नियच्छति ॥ अञ्जनात् तिमिरं काचं नीलिकां पिष्टकं तमः। पिल्वं कण्डमभिष्यन्दमर्म चैव प्रणाशयेत् ® ॥४०॥
मुक्ताद्यचर्णम्। शटीपुष्करमूलानां चूर्णमामलकस्य च। मधुना संयुतं लेह्यचूर्ण वा काललोहजम् ॥ सशर्करां तामलकी द्राक्षां गोऽश्वशकृद्रसम् । तुल्यं गुड़ नागरश्च प्राशयेन्नावयेत् तथा ॥ लसुनस्य पलाण्डोर्वा मूलं गृञ्जनकस्य च। नावयेच्चन्दनं वापि नारीतीरेण संयुतम् ॥
मारितपुटितं ताम्ररजः मारितपुटितश्च लौहरजस्तथा रूप्यमपि मारितपुटितं ग्राह्यम् । सौगन्धिकं कहारपुष्पं कशेरुश्च जातीफलं शणस्य फलानि अपामार्गस्य तण्डुलाश्चेत्येषां तुल्यानां मिश्रितानां चूर्ण पाणितलं कर्षमाणं देहबलापेक्षयाल्पमानमपि क्षौद्रसर्पिषा लीढं हिक्कादिकं नियच्छति। चूर्णमिदम् अञ्जनात् तिमिरादीन् नाशयेत् । मुक्ताद्य चूर्णम् ॥ ४०॥
गङ्गाधरः-शटीत्यादि। शटीपुष्करमूलानां चूर्ण मधुना संयुतं लेह्यम् । आमलकस्य. चूर्ण मधुना लेह्यम्। काललोहजं मारितपुटिततीक्ष्णलौहचूर्ण मधुना लेह्य हिक्कादिषु पूर्वोक्तेषु। सशर्करामित्यादि। शर्करां भूम्यामलकी गोऽश्वशकृतो रसं गुई नागरश्च तुल्यं मेलयिता हिकाश्वासातुरं प्राशयत् तथा नावयेन्नस्य कारयेत् । लसुनस्येत्यादिना चवार। लसुनादीनां त्रयाणां माणिक्यभेदः। सीसकं सौवीराञ्जनम् केचित् कृष्णमणिमाहुः। सेरुकमीषन्नीलपोतो मणिः । पाणितलं कर्षः। मैल्यमिति मलदिग्धाक्षिताम् ॥ ३०॥
पक्रपाणिः-काललोहः लोहं एव, तीणं लोहं केचिद् वर्णयन्ति। गृञ्जनकं लोहित
• मल्यं कण्डूमभिष्यन्दं मन्दश्च तत् प्रणाशयेत् इति चक्रवतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #799
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०२८
चरक-संहिता। हिक्वाश्वास किस्सितम सुखोष्णं घृतमण्डं वा सन्धवेनावचूर्णितम् । नावयेन्मक्षिकाविष्ठामलक्तकरसेन वा॥ नारीक्षीरेण वा सिद्धं सर्पिर्मधुरकैरपि । नस्तो निषिक्तं पीतं वा सद्यो हिकां नियच्छति ॥ सकृदुष्णं सकृच्छीतं व्यत्यासाद्धिकिनां पयः। पाने नस्तःक्रियायां वा शर्करामधुसंयुतम् ॥ ४१॥ अधोभागे घृतं सिद्धं सद्यो हिक्कां नियच्छति। पिप्पलीमधुसंयुक्तौ रसौ धात्रीकपित्थयोः ॥ लाक्षालाजमधुद्राक्षा-पिप्पल्यश्वशकृद्रसम्। लिह्यात् कोलमधुद्राक्षा-पिप्पलीनागराणि वा ।
प्रत्येकं मूलं चूर्णयित्वा नावयेत्। नारीक्षीरेण चन्दनं वा नावयेत्। सुखोष्णमित्यादि। मुखोष्णं घृतमण्डं सन्धवमिश्रं नावयेद् वा। नावयेदित्यादि। मक्षिकाविष्ठामलक्तकरसेन गोलयिखा नारीक्षीरेण वा गोलयिखा नावयेत् । मधुरकैर्जीवनीयैः कल्कैश्चतुर्गुणजले सिद्धं सर्पिरपि नस्तो नासिकायां निषिक्तं नासिकया पीतं वा सद्यो हिकां नियच्छति। एतत् शव्यादिकं हिक्कायां बोध्यम् । सकृदित्यादि। सकृदेकवारमुष्णं पय एकवारं शोतं पय इत्येवं व्यत्यासाद्धिकिनां पाने योज्यम् । नस्तःक्रियायां शर्करामधुसंयुतं शीतं पयः॥४१॥
गङ्गाधरः-अधोभाग इत्यादि। अधोभागे वैरेचनिके द्रव्ये कल्के चतुर्गुणजले सिद्धं घृतं सद्यो हिक्कां नियच्छति । पिप्पलीत्यादि। धात्रीरसः पिप्पली. चूर्णमधुसंयुक्तस्तथा कपित्थफलमध्यः पिप्पलीमधुसंयुक्तस्य रस इत्येतो द्वौ रसौ लिह्यात्। लाक्षेत्यादि। लाक्षादिकञ्च मधुहयशकुदरसाभ्यां लिह्यात् । पलाण्डुः। माक्षिीमिति मक्षिकाभवाम् । मधुरकरिति जीवनीयैः। सकृदिति कदाचित् ।
यत्यासात् इति विपर्ययात्। उष्णं पयः कृत्वा शीतं कर्त्तव्यम् । मधुसंयोगश्चात्र विरुद्धत्वात् उष्ण न कर्तव्यः ॥४१॥
चक्रपाणि:-अधोभागैरिति विरेचनद्रव्यैः ॥ ४२॥
For Private and Personal Use Only
Page #800
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
5७श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। ३०२६
शोताम्बुसेकः सहसा त्रासो घिस्मापनं भयम् । क्रोधहर्षप्रियो गा हिकाप्रच्यवना मताः ॥ ४२ ॥ हिकाश्वासविकाराणां निदानं यत् प्रकीर्तितम् । वर्ण्यमारोग्यकामैस्तद् हिकाश्वासविकारिभिः॥४३॥ शुष्कतीणकफोरस्का हिकाश्वासानुबन्धिनः । ये प्रकृत्या रुक्षदेहाः सपिभिस्तानुपाचरेत् ॥ ४४ ॥ दशमूलरसे सर्पिर्दधिमण्डेन साधयेत् । कृष्णासौवर्चलक्षार-वयःस्थाहिङ्गुचोरकैः । कयस्थया च संसिद्धं हिकाश्वासौ नियच्छति ॥ ४५ ॥
दशमूलादं घृतम् । तेजोवत्यभया कुष्ठं पिप्पली कटुरोहिणी ।
भूतीकं पौष्करं मूलं पलाशं चित्रकं शटी। कोलद्राक्षापिप्पलीनागराणि च पिष्ट्वा मधुना लिह्याद्वा। शीतेत्यादि । शीताम्बुसेकादयो हिक्कापच्यवना मताः ॥ ४२ ॥
गङ्गाधरः-अथ निदानवजनमाह-हिक्केत्यादि । स्पष्टार्थ मिदम् ॥४३॥
गङ्गाधरः-शुष्कत्यादि। शुष्कः क्षीणः कफो यत्र तदुरो येषां ते। हिक्कावासानुबन्धिनः कालप्रकर्षानुवन्धिहिक्कावासवन्तः प्रकृत्या स्वभावतः एव रुक्षदेहास्तान् सर्पिभिर्वक्ष्यमाणैरुपाचरेत् ॥४४॥
गङ्गाधरः-सपीष्याह-दशमूलेत्यादि। दशमूलस्य रसो घृताद् द्विगुणः दधिमण्डश्च द्विगुण इत्युत्सर्गसिद्ध चतुर्गुणे द्रवे सर्पिः साधयेत्। तत्र कल्कैः कृष्णादिभिः पादिकैः। इत्येकं सर्पिः । कयस्थयेत्यादि । कयस्थया च कल्कभूतया दशमूलरसे द्विगुणे दधिमण्डे च द्विगुणे संसिद्धं सर्पिः हिक्कावासो नियच्छतीति। दशमूलसपिरपरम् ॥४५॥
गङ्गाधरः-तेजोवतीत्यादि। तेजोवती चव्यं, भूतीकं यमानी। तेजोवत्या. चक्रपाणिः-दशमूलीत्यादौ दधिमण्डो मस्तु। दशमूलक्काथदधिमण्डानाञ्च मिलित्या चातुर्गुण्यम्। वयःस्था ब्राह्मी। कायस्था सुरसा ॥ ४३-४५॥
३८०
For Private and Personal Use Only
Page #801
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक-संहिता। हिक्कावासचिकित्सितम् सौवर्चलं तामलकी सैन्धवं विल्वपेषिकाम् ॥ तालीशपत्रं जीवन्ती वचा तैरक्षसम्मितैः । हिङ्गपादैर्घतप्रस्थं पचेत् तोये चतुर्गणे ॥ एतद यथावलं पीत्वा हिकाश्वासौ जयेन्नरः। शोथानिलार्थीग्रहणी-हृत्पावरुज एव च ॥ ४६॥
तेजोवत्यादि घृतम्। मनःशिलास रस-लाक्षारजनिपद्मकैः । मञ्जिष्ठलैश्च कर्षा शैः प्रस्थः सिद्धो घृताद्धितः॥४७॥
मनःशिलादि घृतम्। जीवनीयोपसिद्धं वा सक्षौद्र लेहयेद् घृतम् ।
वासाघृतं दाधिकं वा पिबेत् वाषणमेव च ॥४८॥ दिभिः प्रत्येकमक्षसम्मितैर्हि पादैः शाणमितहिङ्गसहितैरिति। तेजोवत्यादि घृतम् ॥४६॥
गङ्गाधरः-मनःशिलेत्यादि। शोधितमनःशिला ग्राह्या। मञ्जिष्ठेलश्च मञ्जिष्ठैलाभ्यां वर्त्तन्ते इति तैः मञ्जिष्ठलैरिति। जलमत्र चतुगुणम् । हिकाश्वासिनोहितम् । मनःशिलादि घृतम् ॥४७॥
गङ्गाधरः-जीवनीयेत्यादि। जीवनीयदशककल्कसिद्धं चतुर्गुणजल पके पूते च शीते च क्षौद्रपादयुतं घृतं लेहयेत् ! वासाघृतं दाधिकं धृतं अषणञ्चैव घृतं पिबेत् ॥४८॥
चक्रपाणिः-तेजोवत्यादौ तेजोवती चविका। हिङ्गु पादैरित्यस हिङ्गपादशब्देन हिङ्गरेकद्रव्यापेक्षया शाणमानो गृह्यते। तथापि अयमेव प्रयोगो हारीतेन एतानि तेजोवतीत्यादि पटित्वा उक्तः-कल्कैरतैरक्षसम्मितः हिङ्ग शाणेन संयुतैः घृतप्रस्थं विपाचयेत् इत्यादि ॥ ४६॥ ४७॥
चक्रपाणिः-वासाघृतमिति गुल्मोक्तम् । यषणमिति अषणं विफलामित्यादिना यषणसंज्ञयैव कासचिकित्सिते वक्ष्यमाणम् ॥ १८ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #802
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१७श अध्यायः ] चिकित्सितस्थानम्। ३०३१
यत्किञ्चित् कफवातन्त्रमुष्णं वातानुलोमनम् । भेषजं पानमन्नं वा हिकाश्वासेषु तद्धितम् ।। वातकद वा कफहरं कफद् वानिलापहम् । कायं नैकान्तिकं ताभ्यां प्रायः श्रेयोऽनिलापहम् ॥ सर्वेषां वृहणे ह्यल्पः शक्यश्च प्रायशो भवेत् ।
अवश्यं शमनेऽपायो भृशोऽशक्यश्च कर्षणे ॥ * गङ्गाधरः-उपसंहरति-यत्किञ्चिदित्यादि। कफवातघ्नमिति संयुक्तकफवातोभयन्नम्। तदाह-वातदित्यादि। यदेकं भेषजादिकं वातकृत कफहरं यद्वा कफकृत् अनिलापहं भवति तन्नैकान्तिकं नाव्यभिचारि योग्यं, ताभ्यां हि प्रायोऽनिलापहं श्रेय इति । सर्वेषामित्यादि। सर्वेषां हिक्काश्वासानामपायो हि यस्माद ढहणे भेषजानपानेऽल्पः शक्यः प्रायशो भवेत्, शमने भेषजानपाने सर्वेषामपायोऽवश्यं शक्यो भवेत्, कर्षणे भेषजानपाने सर्वेषामपायो
चक्रपाणिः-अनुक्तचिकित्सापक्षग्रहणार्थमाह-यत्किञ्चिदित्यादि। अनैकान्तिकं कर्तव्यविधिमाह-वातकृदित्यादि। अत हिक्काश्वासयोश्चिकित्सिते विधिवयम्। तत्र तावत् कफवातहरं प्रधानमेवोक्तम् । यत् तु अवशिष्टं तत्र दोषस्य विद्यमानतया एकान्तेन करणं ज्ञेयम् । एवमुक्तेऽपि अनकान्तेन चिकित्साद्वयकरणे वातहरस्यैव प्राधान्यं ज्ञेयम् ताभ्यामित्यादि। अनिलापहञ्च वृहणं समानं भवति। तत्रोपपत्तिमाह सर्वेषामित्यनेन। गदान्तरानपि ज्वरादीन् हिक्कावासवदहणा नाह। वृहणे क्रियमाणे ह्यल्पः शक्यः प्रतीकारो भवति वृहणजनितबलानां सुखजयव्यापत्तिकत्वात् इति भावः। शमने तु अवश्यमपायो भवति । कर्षणे तु क्रियमाणे अशक्योऽपायो भवति कष्टश्च भवति। अशक्य इति असाध्यः। एतदपि कर्षणेन बहुबले पुरुषे भेषजादिना रोगस्य दुःशकत्वात् इति ज्ञेयम् । अत एव शमनैः वृहणैरिति उपसंहारं करिष्यति। किंवा वृहणरूपे शमने क्रियमाणे नावश्यमपायो भवति,
सर्वेषामिति। सर्वेषां हिक्काश्वासार्तानां हि यस्माद् वृहणे विधीयमाने कदाचिद् दैववशाद यो यो रोगोऽन्यरोगप्रादुर्भावो वा भवेत् स प्रायशोऽल्पस्तथा शक्यः साधयितु सुखसाध्यः। तथा तेषां शमने भेषजादौ क्रियमाणे पायो यदि दैवात् स्यात् स नात्यर्थे नातिशयेन किं तर्हि मध्यमया वृत्त्या हिवाश्वासशान्त्यर्थम् । कर्षणे भिषजा क्रियमाणे यो रोगो जायते, स भृशो दुःसहोऽतएवाशक्यः साधयितु न शक्यते। यत एवं भृशोऽशक्यश्चापायो भवति, अतोऽस्मात् कारणात् हिकाश्वासान् भूयिष्ठं बाहुल्येन शमनैर्भपजादैवस्तथा वृहणैरुपाचरेत् । इत्यरुणः।
For Private and Personal Use Only
Page #803
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०३२
चरक-संहिता। हिवाश्वासचिकित्सितम् तस्माच्छुद्धानशुद्धांश्च शमनै हणैरपि। हिकाश्वासादि तान् जन्तून् प्रायशः समुपाचरेत् ॥ ४६॥
तत्र श्लोकः। दुर्जयत्वे समुत्पत्तौ क्रियैकत्वे च कारणम् । लिङ्ग पथ्यश्च हिकानां श्वासानाश्च निदर्शितम् ॥५०॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढ़बलप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने हिकाश्वासचिकित्सितं नाम
सप्तदशोऽध्यायः ॥ १७॥ भृशोऽयो भवेदिति, तस्माद्धिक्काश्वासादि तान् सर्वान् जन्तून् शुद्धान् अशुद्धांश्च शमन हणैरपि प्रायश उपाचरेन तु कर्षणैरिति ॥४९॥
गङ्गाधरः-तत्र श्लोकः संग्रहार्थम्। दुर्जयख इत्यादि ॥५०॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते । अप्राप्ते तु दृढ़बलप्रतिसंस्कृत एव च। हिक्कावासचिकित्सिते वैद्यश्रीगङ्गाधरकविरत्नकविराजविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ षष्ठस्कन्धे चिकित्सितस्थानजल्पे हिक्काश्वास
चिकित्सितजल्पाख्या सप्तदशी शाखा ॥१७॥ भवनपि अल्पः शक्यश्च भवति, शक्यमेव तु क्रियमाणेऽपायो भवतीति योज्यम्। न्यायोपपादितं वृहणशमनं वृहणं वा प्रायः कर्त्तव्यतया उपसंहरन्नाह-तस्मादित्यादि। अत्र शमनमशुद्धविषयं वृहणञ्च शुद्धविषयं केचिदाहुः। शमनस्यैव तु वृहणत्वं केचित् उदाहरन्ति ॥४९॥
चक्रपाणिः-दुर्जय इत्यादिकोऽध्यायार्थसंग्रहो व्यक्तः ॥ ५० ॥
इति महामहोपाध्याय-चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां चरकतात्पर्यटोकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायां हिक्कावासचिकित्सितं
नाम सप्तदशोऽध्यायः ॥ १७ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #804
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अष्टादशोऽध्यायः। अथातः कासचिकित्सितं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः॥१॥ तपसा तेजसा धृत्या धिया च परयान्वितः। आत्रेयः कासशान्त्यर्थमिदमाह चिकित्सितम् ॥२॥ वातादिजास्त्रयो ये च क्षतजः क्षयजस्तथा। पञ्चैते स्युर्तृणां कासा वईमानाः क्षयप्रदाः ॥३॥ गङ्गाधरः-अथोद्दिष्टक्रमाद्धिक्काश्वासचिकित्सितानन्तरं कासचिकित्सितमाह-अथात इत्यादि। अथेत्यादि सर्च पूर्ववद्याख्येयम् ॥१॥
गङ्गाधरः-तपसेत्यादि। आत्रेयः पुनर्वसुः॥२॥ ___ गङ्गाधरः-वातादिजा इत्यादि। वातादिजास्त्रय इति वातजपित्तजश्लेष्मजा इति त्रयः कासाः। प्रागभिहितमष्टोदरीये पञ्च कासा इति वातपित्तकफक्षतक्षयना इति, तस्यायमनुवादस्तु वर्द्धमानक्षयप्रदा इत्युपदेशार्थमुत्तरोत्तरं बलवन्तश्चेति शापनार्थश्च ॥३॥
चक्रपाणिः-हिकाश्वासानन्तरं समानचिकित्सितत्वात् तथा हिक्कावासकासानां परस्परानबन्धित्वाच्च कासचिकित्सितमुच्यते। अत्रात्रेयस्याभिधानादेव शिष्यप्रश्नोऽनुमीयते, न पृष्टा गुरवो वदन्तीति न्यायात् ॥ १॥२॥
चक्रपाणि:-क्षय इति धातुक्षयः, तेन राजयक्ष्मसम्बन्धानां क्षीणधातुपुरुषभवाणां तथा जराकासस्य क्षयजशब्देन ग्रहणं भवति । क्षतोद्भवस्य क्षतपूर्वकयक्ष्मभवस्य तथा क्षतक्षीणस्य च कासस्य ग्रहणं भवति। पञ्चति संख्यया सकलकासावरोधो ज्ञेयः। क्षयप्रदा इति देहक्षयप्रदाः न मारका इति यावत्। किञ्च क्षयजोऽपि कासः पुनर्विशिष्टक्षयप्रदो भवति, यथा ज्वरोत्पत्ते रक्तपित्तं, रक्तपित्तात् पुनर्वरो भवति । उक्त हि "-ज्वरसन्तापाद रक्तपित्तमुदीयंते, रक्तपित्तात् ज्वरः इति ॥३॥
For Private and Personal Use Only
Page #805
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०३४
चरक-संहिता। (काचिकित्सितम् पूर्वरूपं भवेत् तेषां शूकपूर्णगलास्यता। कण्ठे कण्डूश्च भोज्यानामवरोधश्च जायते ॥४॥ अधः प्रतिहतो वायुरूई स्रोतःसमाश्रितः। उदानभावमापन्नः कण्ठे सक्तस्तथोरसि ॥ आविश्य शिरसः खानि सर्वाणि प्रतिपूरयन् । आभञ्जन्नाक्षिपन् देहं हनुमन्ये तथाक्षिणी ॥ नेत्रपृष्ठमुरः पार्वे निर्भज्य स्तम्भयंस्ततः। शुद्धो वा सकफो वापि कासनात् कास उच्यते ॥
गङ्गाधरः-पूर्वरूपमित्यादि। शूको यवाग्रजादिः। भोज्यानामवरोधः कण्ठशोषाद भुक्तमन्नं कण्ठेऽवरुध्यते, अभ्यवहारासामर्थ्य मित्यन्येऽपरे खरुचिमाहुः॥४॥
गङ्गाधरः-सम्माप्तिमाह-अध इत्यादि। वायुरधस्तात् केनापि कारणेन तथा स्वभावात् स्वयमेव प्रतिघातवानधस्ताद्भवति। अधस्तात् स्वेन प्रतिघातादूर्द्ध स्रोतःसमाश्रितः सन्नुदानभावमुदानानुगतभावमापन्नः कण्टे तथोरसि सक्तः संलग्नः सन् शिरसः खानि मुखनासिकाकर्णनेत्रच्छिद्राण्याविश्य तानि सर्वाणि खानि प्रतिपूरयन् देहमाभञ्जन्नाक्षिपंश्च देहं हनुमन्ये तथाक्षिणी आक्षिपन् नेत्रपृष्ठमुरः पार्श्वे द्वे च निर्भुज्य निर्भुग्णानि कृखा ततः स्तम्भयंश्च शुद्धः सकफो वा कास उच्यते, कस्मात् ? कासनात् । कास कुशब्द। कुशब्दं भिन्नखरविशेष कुर्वन् निरेतीति। स वायुः सकफः शुद्धो वा कास उच्यते । कश्चिदाह-शिरकण्ठाद्याक्षिपन् कसति निर्गच्छति इति कस गतावित्यस्य रूपं
चक्रपाणिः-पूर्वरूपमाह-पूर्वेत्यादि। शूकैरिव पूर्णः शूकपूर्णः गल आस्यञ्च यस्य । भोज्यानामवरोधोऽरुचिः अशक्तिर्वा ॥ ४ ॥
क्रपाणिः-अप इत्यादिना सम्प्राप्तिमाह । उदानभावनापन्न इति उर्द्धगतिस्वभावमापनः । खानीति स्रोतांसि। निर्भुज्येति आक्षिप्य । नेतादीन्येव स्तम्भयन् कास इत्यन्वर्थसंज्ञया
For Private and Personal Use Only
Page #806
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१८श अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम् । ३०३५ प्रतिघातविशेषेण तस्य वायोः सरंहसः। वेदनाशब्दवैशेष्यं कासानामुपजायते ॥५॥ रुतशीतकषायाल्प-प्रमितानशनं स्त्रियः। वेगधारणमायासो वातकासप्रवर्तकाः ॥ ६॥ हृत्पाश्वोरःशिरःशूल-स्वरभेदकरो भृशम् । शुष्कोर कण्ठवक्तस्य हृष्टलोम्नः प्रताम्यतः॥ निर्घोषदैन्यनामास्य-दौर्बल्यक्षोभमोहकृत् । शुष्कः कासः कर्फ शुष्कं कृच्छ्रान्मुक्त्वाल्पतां व्रजेत् ॥ स्निग्धाम्बुलवणोष्णश्च भुक्तपीतैः प्रशाम्यति।
ऊर्द्ध वातस्य जीणेऽन्ने वेगवान् मारुतो भवेत् ॥७॥ कास इति । अपरश्चाह–प्रतिघातेत्यादि । तस्य कारणविशेषे कुपितस्य वायोः सरंहसो जातवेगस्य स्वेनैव प्रतिघातविशेषेण वेदनाशब्दवैशेष्यं वेदनाविशेषसहितशब्दवैशेष्यं कासानामुपजायते । इति कासनात् कास उच्यते ॥५॥ .
गङ्गाधरः-सम्प्राप्तिपूर्वकनिरुक्तिमुक्त्या निदानमाह-रुक्षेत्यादि । रुक्षादीनि प्रमितान्तान्यन्नानि। अल्पं मात्रयाऽल्पं प्रमितमत्यल्पमन्त्रम् । अनशनं लङ्घनमिति न तु रुक्षादीनामनशनमविवक्षितखादयोग्यत्वाच्च वातकोपे। स्त्रियोऽतिसेविता वेगानामविधाऱ्याणां धारणम् आयासः श्रमः वातकासप्रवर्तका वातकासहेतवः ॥६॥
गङ्गाधरः-वातकासलिङ्गमाह-हृदित्यादि। हृदादिषु शूलं स्वरभेदश्च करोति। ऊरआदि शुष्कं यस्य तस्य हृष्टलोम्नः प्रताम्यतो ग्लानिमतः । निघोषः प्रबलः कासशब्दः क्षामास्यं क्षीणमुखम्। ईदृशस्य शुष्कः कासः शुष्कं कर्फ कृच्छान्मुक्त्वाल्पतां व्रजेत् । स्निग्धाद्य (क्तैः पीतैश्च शाम्यति । उच्यते। कस गतिशातनयोरिति धातोरयं प्रयोगः। एवं सामान्योक्तस्य भेदहेतुमाह-- प्रतीघातेत्यादि। प्रतीघात इत्यावरणं कफादि। सरंहसः सवेगस्य। वेदना पोड़ा। वैशिष्टर विशिष्टत्वम् भिन्नत्वमिति यावत् ॥५॥
चक्रपाणिः-रुक्षेत्यादिना वातजस्य हेतुलक्षणे आह ॥ ६ ॥ चक्रपाणिः-प्राम्यतः इति तमसीव प्रविशतः । अर्द्ध वातस्येति ऊर्द्ध तया प्रकुपितवातस्य ॥७॥
For Private and Personal Use Only
Page #807
--------------------------------------------------------------------------
________________
with or
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Acharya Shri Ka
३०३६
चरक-संहिता। [ कासचिकित्सितम् कटुकोष्णविदाह्यम्ल-क्षाराणामतिसेवनम् । पित्तकासकर क्रोधः सन्तापश्चाग्निसूर्यजः॥८॥ पीतनिष्ठीवनाक्षत्वं तिक्तास्यत्वं खरामयः। उरोवूमायनं तृष्णा-दाहमोहारुचिभ्रमाः॥ प्रततं कासमानश्च ज्योतीषोव च पश्यति । श्लेष्माणं पित्तसंसृष्टं निष्ठीवति च पैत्तिके॥६॥ गुभिष्यन्दिमधुर-स्निग्धस्वप्नविचेष्टितैः। वृद्धः श्लेष्मानिलं रुडा कफकासमुदीरयेत् ॥१०॥ मन्दाग्नित्वारुचिछर्दि-पीनसोत्क्लेशगौरवः । लोमहर्षास्यमाधुर्य-क्लेदसंसदनैर्युतम्॥ बहुलं मधुरं स्निग्धं घनं ष्ठीवेत् कर्फ तथा।
कासमानो ह्यरुग वक्षः सम्पूर्णमिव मन्यते ॥ ११॥ जीर्णेऽन्ने पुनरूद्ध वातस्य मारुतो बलवान् भवेत्। इति वातकासलिङ्गानि ॥७॥
गङ्गाधरः-अथ पित्तकासमाह-कटुकोष्णेत्यादि। कुटुकादीनामतिसेवनं पित्तकासकर, क्रोधोऽनिमूर्यजः सन्तापश्च पित्तकासकरः॥८॥
गङ्गाधरः-इति निदानमुक्त्वा लिङ्गमाह-पीतेत्यादि। पैत्तिके कासे यनिष्ठीवति तत् पीतमक्षि च पीतम्। वक्षो धूमायते। कासमानो नरः प्रततं ज्योतीषीव कासवेगान्नेत्रज्योतींषि निर्गच्छन्तीव पश्यति ॥९॥
गङ्गाधरः-कफकासमाह-गुर्चभीत्यादि। शब्दविशेषस्य कासस्याकरणसामर्थ्यानिश्चलकफस्य कथं कफकासः स्यादित्यतः सम्पाप्तिमाह । गुादिभिः हेतुभिद्धः श्लेष्माऽनिलं रुद्धा तेन रुद्धानिलविशिष्टः सन् कफकासमुदीरयेत् ॥१०
गङ्गाधरः-तस्य लक्षणमाह-मन्देत्यादि। कासमानः स मन्दाग्निखादिभिः चक्रपाणिः—कटित्यादिना पित्तकासहेतुलिङ्गमाह। अग्निसूर्याज इति अग्निसूर्यभवः सन्ताप इत्यर्थः ॥ ८॥
चक्रपाणिः-उरोधूमायनमिति उरसो धूमोद्वमनमिव । पित्तजेऽपि उद्वमनं श्लेष्मनिष्ठीवनम्। व्याधेरुरप्रभृतिकफस्थानमूतत्वेन श्लेष्मपित्तसंसर्गो जायते इति ज्ञेयम् ॥९॥
चक्रपाणिः-गुर्धित्यादिना श्लेष्मजमाह ॥ १० ॥११॥
For Private and Personal Use Only
Page #808
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१८श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
अतिव्यवायभाराध्व-युद्धाश्वगजनिग्रहः। रुक्षस्योरः क्षतं वायुर्घ होत्वा कासमावहेत् ॥ १२॥ स पूर्व कासते शुष्कं ततः ष्ठीवेत् सशोणितम् । कण्ठेन रुजतात्यर्थं विरुग्णेनेव चोरसा॥ सूचीभिरिव तीक्ष्णाभिस्तुद्यमानेन शूलिना। दुःखस्पर्शन शूलेन भेदपीड़ाभितापिना ॥ पर्बभेदज्वरश्वास-तृष्णावैवयंपीड़ितः। पारवत इवाकूजन् कासवेगात् क्षतोद्भवात् ॥ १३ ॥ विषमासात्म्यभोज्याति-व्यवायाद वेगनिग्रहात्। घृणिनां शोचतां नणां व्यापन्नेऽनौ त्रयो मलाः ।
कुपिताः क्षयजं कासं कुय्युहक्षयप्रदम् ॥ १४ ॥ युतो बहुलादिकं कफमरुग् यथा स्यात् तथा निष्ठीवेत् । सम्पूर्णमिव कर्फन वक्षो मन्यते। इति कफकासलक्षणम् ॥११॥
गङ्गाधरः-अथ क्षतकासमाह-अतिव्यवायेत्यादि। रुक्षस्य नरस्य युद्धान्तैरश्वगजयोनि ग्रहेग च क्षत पुरो वक्षो वायुर्य हीखा कासमावहेत् ।। १२॥
गङ्गाधरः-तस्य लक्षणमाह-स इत्यादि। स क्षतकासी पूर्वं शुष्कं कासते पश्चात् ततः सशोणितं कर्फ ष्ठीवेत्। अत्यर्थ रुजता कण्ठेन विशिष्ट उरसा विरुग्णेनेव तीक्ष्णाभिः सूचीभिरिव तुद्यमानेन शूलिना चोरसा तथा भेदपीडाभितापिना दुःखस्पर्शन शूलेन च विशिष्टेनोरसा युक्तः पर्बभेदादिभिः पीड़ितः क्षतोद्भवात् कासवेगात् पारावत इवाकूजन् वर्त्तते ॥१३॥ ___ गङ्गाधरः-इति क्षतकासलिङ्गमुक्त्वा क्षयकासमाह-विषमेत्यादि। विषमभोज्यासात्म्यभोज्यातिव्यवायात् घृणिनां घृणावतां शोचताश्च नणामग्नौ व्यापन्ने सति त्रयो मलाः कुपिताः क्षयजं रसादिधातुक्षयात् कासं कुर्युः।
चक्रपाणि:-अतिव्यवायेत्यादिना क्षतजमाह। उरःक्षतं गृहीत्वेति क्षतं प्राप्त्यर्थः । भयञ्च कासः साहसयक्ष्मरूपेऽपि युक्त एव ज्ञेयः ॥ १२ ॥ १३ ॥
चक्रपाणिः-विषमे यादिना क्षयजमाह । अव च विषमासाम्यभोज्येन तथा व्यवायेन तथा वेगनिग्रहेण विषमासात्म्यजक्षयजवेगसन्धारणजानां यक्ष्मणां लक्षणभूतकासहेतुवयं पृथगुक्तं भवति॥१४
For Private and Personal Use Only
Page #809
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०३८
चरक-संहिता। कासचिकित्सितम् दुर्गन्धं हरितं रक्तं ष्ठीवेत् पूयोपमं कफम् । कासमानश्च हृदयं स्थानभ्रष्ट स मन्यते ॥ अकस्मादुष्णशीतातॊ बह्वाशी दुर्बलः कृशः। प्रसन्नस्निग्धवदनः श्रीमदर्शनलोचनः॥ पाणिपादतलौ श्लक्ष्णौ घृणावानभ्यसूयकः । ज्वरो मिश्राकृतिस्तस्य पार्श्वक पीनसोऽरुचिः॥ भिन्नसंघातवर्चस्त्वं खरभेदोऽनिमित्ततः। इत्येष क्षयजः कासः क्षीणानां देहनाशनः ॥ १५ ॥ साध्यो बलवतां वा स्याद् याप्यस्त्वेवं क्षतोत्थितः। नवौ कदाचित् सिध्यतामेतौ पादगुणान्वितौ।
स्थविराणां जराकासः सव्वों याप्यः प्रकीर्तितः ॥ १६ ॥ कासाच्च देहक्षयो भवतीति प्राह-देहक्षयप्रदमिति । दंहक्षयाच क्षयो राजयक्ष्मा भवति । उक्तं यत्। कासात् संजायते क्षय इति । तदुपेक्षया सर्वेभ्यः कासेभ्य एव क्षयः स्यादिति ॥१४॥
गङ्गाधरः-स क्षयकासी कासमानो दुर्गन्धादिकर्फ ष्ठीवेत् । हृदयं स्थानभ्रष्टमिव मन्यते। अकस्मादुष्णात्तोऽथ कचिच्छीतातौ भवति । किन्तु बह्वाशी सन् दुर्बलश्च कृशश्च भवति, तद्बह्वाहारफलं न लभते । दुर्बलः कृशोऽपि प्रसन्नस्निग्धवदनः स्यान तु दोबल्यकार्य कलं भवति । लोचने द्वे च श्रीमती दृश्यते । पाणिपादतलौ श्लक्ष्णो मसृणो भवतः । घृणावान् सर्वत्र घृणयाभ्यसूयां करोति। तस्य मिश्राकृतिर्द्वन्द्वसन्निपाताकृति+रो भवति। अनिमित्ततः स्वरभेदः स्वरभङ्गकारणाभावेऽपि स्वरभङ्गः स्यात् । इत्येष इत्येतल्लक्षणः क्षयजः कासः । एष क्षीणानां देहनाशनो मारकः, बलवतां साध्यो वा भवति। एवं बलवतां क्षतोत्थितः कासो याप्यः। एतौ क्षतज
चक्रपाणि:-अव प्रसन्नदृष्टित्वं भिन्नवर्चस्त्वम् अनिमित्ततो भवति, तथा स्वरभेदोऽपि अनिमित्ततो भवति । देहनाशन इत्यसाध्य इत्यर्थः ॥ १५ ॥
चक्रपाणि:-पादगुणान्वत इति पादचतुष्टयगुणवान् । अस कदाचित् सिध्यतीत्यभिधानेन याप्यत्वं साध्यत्वं वा नैकविषयकम्। यतो न वायोरेव चतुष्पादसम्पत्त्या साध्यत्वमुक्तम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #810
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१८श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
त्रीन् पूर्वान् साधयेत् साध्यान् पथ्यैर्याप्यांस्तु यापयेत् । चिकित्सामत ऊर्द्ध हि शृणु कासनिवर्हणीम् ॥ १७॥ रुक्षस्यानिलज कासमादौ स्नेहरुपाचरेत् । सर्पिभिर्वस्तिभिः पेया-क्षीरयूषरसादिभिः॥ वातनसिद्धैः स्नेहादरवूमैलेहैश्च युक्तितः। अभ्यङ्गैः परिषेकैश्च स्निग्धैः स्वेदश्च बुद्धिमान् ॥
क्षयजौ कासौ नवौ नूतनौ चेत् तदा सर्वेषां पादगुणान्वितौ गुणवच्चतुष्पादयुक्ती कदाचित् सिध्येताम्। इति पञ्च कासाः। अत्र स्थविराणां वृद्धतमानां यः कश्चिज्जरानिमित्तः कासः सर्च एव स याप्यः प्रकीर्तितः। जरया धातुक्षयं विना यदि वातादिस्वस्वकारणजो भवति तदा वातजादयस्वयः साध्याः स्युरित्यतो जराकास इत्युक्तम् ॥१५॥ १६॥
गङ्गाधरः-एषां चिकित्स्यानाह—त्रीनित्यादि। त्रीन् पूर्वान् वातजपित्तजकफजान् साध्यान् साधयेत्, याप्यान् बलवतां क्षतोत्थजराकासान पथ्यैर्यापयेत् । इति पञ्चकासनिदानम्। एषां चिकित्सामाह -चिकित्सामित्यादि ॥१७॥
गङ्गाधरः-रुक्षस्येत्यादि। रुक्षस्य स्नेहासेविनः स्नेहः सर्पिरादिभिरादावनिलजं कासमुपाचरेत्। कीदृशैरित्यत आह-स्नेहादास्तैर्वातघ्नदशकसिद्धैरुपाचरेन शुद्धैः। धूमले हैश्च युक्तित उपाचरेत् । अपरैरभ्यङ्गै. तिनसिद्धैर्वातघ्नसिद्धः परिषेकैश्वोपाचरेत् । स्निग्धैः स्वेदैश्व बुद्धिमानुपाचरेत्
क्षतजो याप्य इति उक्तः स भिन्नविषयः। क्षयजकासभेदं जराकासं याप्यतया दर्शयन्नाह स्थविराणामित्यादि। स्थविराणामित्युक्त्यापि जराकास इति वचनेन देहक्षयकारितया कृतः स याप्यः, यस्तु दोषकृतः स साध्यः एव भवतीति ज्ञेयः। अन्ये तु जराकासं दोषेष्वेव भन्तर्भावयन्ति ॥ १६ ॥
चक्रपाणिः-त्रीन् पूर्वानिति दोषजान्। साध्यानिति साध्यत्वेनोक्तान् । याप्यान् इति बहुवचनं व्यक्त्यपेक्षया उन्नेयम् ॥ १७ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #811
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०४०
चरक-संहिता। [कासचिकित्सितम् वस्तिभिर्वद्धविड़ वातं शुष्कोर्द्धचौद्धभक्तिकैः। घृतैः सपित्तं सकर्फ जयेत् स्नेहविरेचनैः ॥१८॥ कण्टकारीगुड़ चीभ्यां पृथक्त्रिंशत्पलाद रसे। प्ररथः सिद्धो घृताद वात-कासनुद् वह्निदीपनः ॥ १६ ॥
कण्टकारीघृतम्। पिप्पलीपिप्पलीमूल-चव्यचित्रकनागरैः। धान्यपाठावचारास्ना-यष्टयाह्वनारहिङ्गभिः॥ कोलमात्रैघृतप्रस्थाद् दशमूलीरसाढ़के। सिद्धाच्चतुर्थिकां पीत्वा पेयां मण्डं पिबेदनु ॥ तत् श्वासकासहृत्पाव-ग्रहणीदोषगुल्मनुत् । पिप्पल्याद्य घृतञ्चैतदात्रयेण प्रकीर्तितम् ॥ २० ॥
पिप्पल्यादिघृतम्। न तु रुक्षः स्वेदैरिति। तत्र बद्धविड़ वातं वस्तिभिर्जयेत्। शुष्कोद्ध शुष्कविड़ई वातम् औत्तरभक्तिकै तर्जयेत् । सपित्तं सकर्फ वातं वातकासिनः स्नेहविरेचनैर्जयेत् ॥ १८॥
गङ्गाधरः-मूत्राण्युक्त्वा स्नेहादियोगानाह-कण्टकारीत्यादि। कष्टकार्यास्त्रिंशत्पलं गुडू च्यास्त्रिंशत्पलमेकीकृत्याष्टगुणे जले पक्त्वा पादशेषे रसे पञ्चदशशरावेऽकल्कसिद्धो घृतात् प्रस्थः वातकासनुद्वह्निदीपनश्च । कण्टकारीघृतम् ॥ १९॥
गङ्गाधरः-पिप्पलीत्यादि। पिप्पल्यादिभिः प्रत्येक कोलमात्रैः कल्कैदेशमूलीरसाढ़के षोडशशरावे सिद्धाद घृतप्रस्थाच्चतुर्थिकां पलं पीखा पेयां मप्डं वानुपिबेत् । तत् श्वासादिनुत्। पिप्पल्यादिघृतम् ॥ २०॥
चक्रपाणिः-रुक्षस्येत्यादिना चिकित्सामाह। शुष्कम् ऊर्द्ध यस्य सः, शुष्कोर्द्ध शुष्क कासगृहीतं वातपित्तम् ऊर्द्धभक्तिकैः घृतैर्जयेत्। शुष्को मेव सकर्फ स्नेहविरेचनैर्जयेत् ॥ १८ ॥
चक्रपाणिः-कण्टकारीत्यादौ रसे इति क्वाथे ॥ १९॥ चक्रपाणि:-चतुर्थिकामिति पलम् ॥ २० ॥
For Private and Personal Use Only
Page #812
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१८श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
३०४१ वृषणत्रिफलाद्राक्षा-काश्मर्याणि परूषकम् । द्वे पाठे देवदावृद्धिं स्वगुप्तां चित्रकं शटीम् ॥ व्याघी तामलकी मेदां काकनासां शतावरीम् । त्रिकण्टकं विदारीश्च पिष्टा कर्षसमान् घृतात् ॥ प्रस्थं चतुर्गुणधीरे सिद्धं कासहरं पिबेत् । ज्वरगुल्माचिनीह-शिरोहृत्पार्श्वशूलनुत् ॥ कामलार्थोऽनिलाष्ठोला-क्षतशोषक्षयापहम् । अषणं नाम विख्यातं घृतमेतदनुत्तमम् ॥ २१ ॥
अपणाद्य घृतम्। द्रोणेऽपां साधयेद् रास्नां दशमूलं शतावरीम् । पलिकान् माणिकांशांस्त्रीन् कुलत्थान् बदरान् यवान् ॥ तुलार्द्धश्चाजमांसस्य पादशेषेण तेन च। घृताढ़कं समक्षीरं जीवनीयः पलोन्मितः॥ सिद्धं तद् दशभिः कल्कै म्यपानानुवासनैः ।
समीक्ष्य वातरोगेषु यथावस्थं प्रयोजयेत् ॥ गङ्गाधरः-बापणेत्यादि। द्वे पाठे पाठाद्वयं क्षुद्रवृहद्भेदात्। स्वगुप्तां शूकशिम्बीम् । काकनासां काउयाठोटी। विदार्यान्तान् प्रत्येकं कर्षसमान् कल्कीकृत्य चतुर्गुणक्षीरे घृतात् प्रस्थं सिद्धं वातकासहरं पिवेत्। ऋषणाद्य घृतम् ॥ २१॥
गङ्गाधरः-द्रोणेऽपामित्यादि। रास्नादशमूलशतावरीणां प्रत्येकं पलिकं, कुलत्थादीनां त्रयाणां प्रत्येकं माणिकामष्टपलानि। अजस्य वयःस्थस्य मांसस्य तुलार्द्ध सपादषट्शरावम् । सर्वमिदमपां द्रोणे साधयेत् पादशेषेण तेन काथेन षोडशशरावेण घृतस्यादकं षोडशशरावं समक्षीरं षोड़शशरावक्षीरं जीवनीयैः
चक्रपाणिः-पषणमित्यस द्वे पाठे इत्यनेन स्वल्पपतां द्वितीयां पाठां ग्राहयन्ति । स्वगुप्ता शुकशिम्बी ॥२१॥
For Private and Personal Use Only
Page #813
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०४२
चरक-संहिता। [कासचिकित्सितम् पञ्च कासान् शिरःकम्पं शूलं वङ्क्षणयोनिजम् । सर्वाङ्गकाङ्गरोगांश्च स प्लीहोर्द्धानिलान् जयेत् ॥ २२ ॥
रास्नाघृतम्। विडङ्ग नागरं राना पिप्पलो हिङ्ग सैन्धवम् । भार्गी क्षारश्च तच्चणं पिबेद वा घृतमात्रया॥ सकफेऽनिलजे कासे श्वासे हिकाहताग्निषु । द्वौ क्षारौ पञ्च कोलानि एञ्चैव लवणानि च ॥ शटीनागरकोदीच्य-कल्कं वा वस्त्रगालितम् । पाययेत् तद् घृतोन्मिश्रं वातकासनिवर्हणम् ॥ दुरालभां शृङ्गवरं शटी द्राक्षां सितोपलाम् । लिह्यात् कर्कटशृङ्गीञ्च कासे तैलेन वातजे॥ दुःस्पर्श पिप्पली मुस्तं भार्गी कर्कटकं शटीम् । पुराणगुड़तैलाभ्यां चूर्णितं वापि लेहयेत् ॥ विडङ्गान् सैन्धवं कुष्ठं व्योषं हिङ्गु मनःशिलाम् ।
हिकाश्वासे च कासे च लिह्यात् क्षौद्रघृतप्लुतान् ॥ २३ ॥ दशभिः प्रत्येकं पलोन्मितः कल्कैः सिद्धं तदघृतं वातरोगेषु समीक्ष्य यथावस्थं नस्यादिभिः प्रयोजयेत्। रास्नादशमूलघृतम् ॥ २२ ॥
गङ्गाधरः---विडङ्गमित्यादि। विड़गादीनि चूर्णयिखा सकफेऽनिलजे कसे घृतमात्रया चतुर्गुणया पिवेत् । द्वौ क्षारावित्यादि। द्विक्षारादीन् समान् जलेन पिष्टा कल्कीकृत्य वस्त्रगालितं कृता घृतोम्मिश्रं पाययेत् । दुरालभामित्यादि। दुरालभादिकर्कटशृङ्गान्तं चूर्णयित्वा सर्वसमां शर्करां मिश्रयित्वा तैलेन वातजे लिह्यात् । दुःस्पर्श मित्यादि। दुःस्पर्शी दुरालभा। शट्यन्तं चूर्ण
चक्रपाणिः-द्रोणेऽपामित्यादौ वक्ष्यमाणानि अजमांसान्तानि क्वाथ्यानि द्रोणे एव साध्यानि । माणिकाष्टौ पलानि। जीवनीयानीति जीवन्त्यादीनि दश षड़ विरेचनशताश्रितीयोक्तानि ॥२२॥
चक्रपाणिः-धृतमात्रयेति चूर्णमालोड़ितं घृतमात्रया। वस्त्रगालितमिति वस्त्रपूतम् । कटकमिति कर्कटशृङ्गी ॥ २३ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #814
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१८श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
३०४३ चित्रकं पिप्पलीमूलं व्योषं मुस्तं दुरालभाम् । शटी पुष्करमूलञ्च श्रेयसी सुरसां वचाम् ॥ भार्गी छिन्नरुहां रानां कर्कटाह्वाञ्च कार्षिकान् । कल्कान् निदिग्ध्यर्द्धतुलां निक्वाथ्य पलविंशतिम् ॥ मत्स्यण्डिकास्तत्र दत्त्वा सर्पिषः कुड़वं पचेत् । सिद्धं शीतं पृथक क्षौद्र-पिप्पलीकुड़वान्वितम् ॥ चतुःपलं तुगाक्षीर्याश्चूर्णितं तत्र दापयेत् । लेहयेत् कासहृद्रोग-श्वासगुल्मनिवारणम् ॥ २४ ॥
चित्रकादिलेहः । दशमूली स्वयंगुप्तां शङ्खपुष्पी शटी बलाम् । हस्तिपिप्पल्यपामार्ग-पिप्पलीमूलचित्रकान् । भार्गी पुष्करमूलञ्च द्विपलांशं यवादकम् ।
हरीतकीशतं भद्र जलपञ्चाढ़के पचेत् ॥ कृला पुराणगुड़तैलाभ्यां द्विगुणाभ्यां गोलयिखा वातजे कासे लेहयेत् । विहङ्गानित्यादि । विडङ्गादिमनःशिलान्तं समं चूर्णयिखा क्षौद्रघृतप्लुतान् लिह्यात् ।।२३
गङ्गाधरः-चित्रकमित्यादि। चित्रकादोन कर्कटान्तान् कार्षिकान् चूर्णितान् निदिग्धिकाया अर्द्ध तुलां द्वात्रिंशच्छरावजले निकाथ्य तत्र पादशेषेऽष्टशरावे काथे दत्त्वा मत्स्यण्डिकाः पलविंशतिश्च दत्त्वा सर्पिषः कुड़वञ्च दत्त्वा पचेत्। घनीभूते तत्र तुगाक्षीर्याश्चूर्णितं चतुःपलं दापयेत् । सिद्धं तं शीतं कला क्षौद्रस्य कुड़वान्वितं पिप्पलीचूर्णकुड़वान्वितं कृखा स्थापयेत् । अग्निवलानुरूपं तं लेहये। चित्रकादिलेहः ॥ २४ ॥
गङ्गाधरः-दशमूलीत्यादि । स्वयंगुप्तामात्मगुप्ताम् । दशमूल्यादीनां पुष्करमूलान्तानां प्रत्येकं द्विपलांशं यवस्याङकमष्टौ शरावाणि हरीतकीशतं गुड़कानाम् भद्रमिति सम्पूर्णवीय्यं वस्त्रे पोट्टली बड़ा प्रक्षिप्य जलपश्चाढ़के
चक्रपाणिः-चित्रकमित्यादौ श्रेयसीमिति हस्तिपिप्पली। अर्द्धतुलाकाथ इत्यत्र तुलाईशब्दोल्लेखेन क्रियमाणत्वाद् द्रोणार्द्धजलेन क्वाथः कर्तव्यः ॥ २४ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #815
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०४४
चरक-संहिता। | कांसंचिकित्सितम् यवैः खिन्नैः कषायं तं पूतं तच्चाभयाशतम् । पचेद गुड़तुलां दत्त्वा कुड़वश्च पृथग् घृतात् ॥ तैलात् सपिप्पलीचूर्णात् सिद्धशीते च माक्षिकात्। लिह्याद द्वे चाभये नित्यमतः खादेद् रसायनात् ॥ तद् बलोपलितं हन्याद् वर्णायुर्बलवर्द्धनम् । पञ्च कासान् क्षयं श्वासं हिक्काच विषमज्वरान् ॥ हन्यात् तथाोंग्रहणी-हृद्रोगारुचिपीनसान् । अगस्त्यविहितं धन्यमिदं श्रेष्ठं रसायनम् ॥ २५ ॥
अगस्त्यहरीतकी । अशीतिशरावे पचेत् । यवैः स्विन्नैः पादावशेषे रसे सति यवाः स्विन्ना भवन्ति, ततस्तं कषायं पूतं, तच्चाभयाशतं विनमस्थिहीनं कृता, तत्र कषाये गुड़तुला दत्त्वा पृथक् प्रत्येकं घृतात् कुड़वं तैलाच्च कुड़वमादौ नोखा तत्र हरीतकीशतं भृष्टा पिप्पलोचूर्गाच्च कुड़वं दत्त्वा पचेन्। कुड़वन्तु द्वैगुण्याद घृततैलयोः प्रत्येकमटौ पलानि, पिप्पलीचूर्णस्य चखारि। सिद्धशीते गुड़पाकसिद्धिलक्षणोदयेऽवताय्ये शीतीकृने माक्षिकात् कुड़वं दत्त्वाष्टपलं दत्त्वातो रसायनाल्लेहं यथाशक्ति लिह्यात्, द्वे चाभये नित्यं खादेदिति । अत्र यवाः खिन्ना अष्टांशशेष काथे भवन्तीति नाशयम्, चतुर्थांशशेष एव तथाभावस्य सुश्रुतवचनात्। तत्र हुक्तं द्रोणे जलस्याढकसंयुते तु काथीकृते पूतचतुर्थभागे।
चक्रपाणिः-दशमूलीमित्यादौ हरीतकीशतमिति हरीतकीफलशतम्। यवैः खिन्नैरिति यदा यवाः स्विन्नाः भवन्ति तदा त कषायं पूतं गृहो वा हरीतकीशनञ्च गृहीत्वा गुड़तुलाञ्च दत्त्वा पुनः पाकः कत्र्तव्यः। यवानाञ्च स्विन्नानां चतुर्भागावशेष एवं कषायो भवतीति कृत्वा चतुर्भागावशिष्टमेवात कपायं कुर्वन्ति। घृततैलकुड़वे चात्राष्टपलमानेन, कुड़वेऽपि द्वैगुण्यस्य प्रतिपादितत्वात् । तनान्तरे चाव योगे मधुनश्च पलाष्टकमित्युक्तम् । तुल्य...नत्वेऽपि चात घृतमधुनोः द्रवान्तरयोगविद्यमानत्वात् न विरुद्रत्वम् ; द्रवान्सरयोगे सति मधुधृतयोः तुल्यमानता न विरुद्धा भवति । अत्र च हरीतकीफलं स्विन्नं घृततैले प्रथमं भजेयन्जि ततः क्वाथादिप्रक्षेपः, अवतारसमये च पिप्पलीचूर्णप्रक्षेपः, शीतीभूते च मधु देयम इदं वृद्धवैद्यानां कर्माहु। लिह्यादिति तं प्रकृतं लेहं लिह्यात्। द्वे अभये च खादेत्। नित्यं निम्न्तरमित्यर्थः। किंवा द्व अभये लिह्यात् तथा हे अभये खादेत् । इत्यनेत अभयाय
For Private and Personal Use Only
Page #816
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१८ अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
३०४५ सैन्धवं पिप्पलों भार्गी शृङ्गावरं दुरालभाम् । दाडिमाम्लेन कोष्णेन भार्गोनागरमम्बुना ॥ पिबेत् खदिरसारं वा मदिरादधिमस्तुभिः। अथवा पिप्पलोकल्कं घृतभृष्टं ससैन्धवम् ॥ २६ ॥ शिरसः पीड़ने स्रावे नासाया हृदि ताम्यति । कासप्रतिश्यायवतां धूमं वैद्यः प्रयोजयेत् ॥ दशाङ्लोन्मितां नाड़ीमथवाष्टाङ्गलोन्मिताम् । शरावसम्पुटे छिद्रे कृत्वा जिह्मां विचक्षणः॥ मुखेन वैरेचनिकं कासवान् धूममापिबत् ।
तमुरः केवलं प्राप्तं मुखेनैवोद्वमेत् पुनः ।। इति। तत्रापि कुड़ववचनाद् घृतादीनां समानमाननिदेशेन तन्त्रान्तरे मधुनश्च पलाष्टकम् इत्युक्तः द्रवखाद घृततैलमधूनां पलाष्टकमिह कुड़वमिति । अगस्त्यहरीतकी ॥२५॥
गङ्गाधरः-सैन्धवमित्यादि । दुरालभान्तानि चर्णीकृत्य दाहिमाम्लेन पिवेत् । भार्गीनागरं चूर्णीकृत्य कोष्णेनाम्बुना पिबेत्। खदिरसारं वा चूर्णीकृत्य मदिरयाऽथवा दधिमस्तुभिः पिबंदिति त्रयो योगाः। अथवेत्यादि। पिप्पलीकल्कं ससैन्धवं घृते भृष्टं पिबेत् इति पूर्वेणान्वयः ॥२६॥
गङ्गाधरः-कासहरधूमपानविधानमाह-शिरस इत्यादि । शिरसः पीड़ना. दिषु कासपतिश्यायवतां वैद्यः कासहरद्रव्य,मं प्रयोजयेदिति। यथा प्रयोजयेत् तदाह-दशाइलेत्यादि । नाड़ी धूमनेत्रं दशाडलाष्टाङ्गुलान्यतरां नलिकां जिह्मां कुटिलां त्रिपची पूर्ववत् कुवा शरावसम्पुटे कासहरौषधं दत्त्वा छिद्रं कृता सत्र निधाय मुखेन वैरेचनिकं धूमं पिबेत्, तं धूममुरः कृत्स्नं प्राप्तं मुखेनैव सम्बद्धलेह्य भागं लिह्यात्। ततस्तदभयाद्वयं खादेदित्यर्थः । अगस्त्यविहितमित्यनेनास्य महाजनसंप्रदाययोग्यता सिद्धा भवति इत्यर्थः ॥ २५॥
चक्रपाणिः-खदिरसारमिति खदिरकाष्ठसारम् । ससैन्धवमिति ईषत्सैन्धवेन अव्यक्तलवणमिति यावत् । अत्रापि मदिरादिभिः पिबेदित्यनुवर्तते ॥ २६ ॥
चक्रपाणिः-शिरस इत्यादिना धूमयोग्यावस्थोपदर्शनपूर्वकं धममाह। गौरवादिना शिरसि पीड़ित दशाङ्गुलोन्मिता सूत्रस्थानोक्तधूमपानविशिष्टनलिकेह विधीयते। अयञ्च धूमः
For Private and Personal Use Only
Page #817
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०४६
चरक-संहिता। (कासचिकित्सितम् स ह्यस्य तैदण्याद् विच्छेद्य श्लेष्माणमुरसि स्थितम् । निष्कृष्य शमयेत् कासं वातश्लेष्मसमुद्भवम् ॥ . मनःशिलालमधुक-मांसोमुस्तैनन्दः पिबेत् । धूमं तस्यानु च पयः कदुष्णं सगुड़ पिबेत् ॥ एष कासान् पृथग्दोष-सन्निपातसमुद्भवान् । धूमो हन्यादसंसिद्धानन्ययोगशतैरपि ॥ प्रपौण्डरीकं मधुकं सशाङ्गेष्टां मनःशिलाम् । मरिच पिप्पली द्राक्षामेला सुरसमञ्जरीम् ॥ कृत्वा वत्तिं पिबेद धूमं दौमचेलानुवर्त्तिताम् ।
घृताक्तामनु च क्षीरं गुड़ोदकमथापि वा ॥ - मनःशिलैलामरिच-क्षाराञ्जनकुटन्नटः। - वंशलेखनसेव्याल-क्षोमलक्तकरौहिषः॥ धूमकवलं मुञ्चेत् । आशिषमाह-स हीत्यादि। हि यस्मात् । स धूमस्तक्ष्ण्यात् अस्योरसि स्थितं श्लेष्माणं विच्छेद्य निष्कृष्य वातश्लेष्मसमुद्भवं कासं शमयेत् । धूमान्तरमाह-मनःशिलेत्यादि। आलं हरितालम्। ऐडदं फलम् । एभिधूममुक्तप्रकारेण पिबेत् अनु सगुई कदुष्णं पयः पिबेदोजोरक्षार्थम् । एष इत्यादिनाशीः। प्रपौण्डरीकमित्यादि । शार्जेष्टा घण्टारवा । सुरसमञ्जरी तुलसी. मञ्जरी। एतानि पिष्ट्वा क्षोमचेलं म्रक्षयिखाऽनुवर्त्तितां वत्तिं कृता घृताक्तां धूमं पिबेत्, तदनु क्षीरं गुड़ोदकं वा पिबदोजोरक्षार्थ मिति । मनःशिलेत्यादि । एला स्थूला, कुटन्नटं कैवत्तेमुस्तकं, वंशलेखनं वंशनीली, सेव्यमुशीरम्। आलं वमनार्थ तन्तान्तरे पृथगेवोक्तः। यद्यपि पञ्च धूमाः स्नेहनप्रायोगिकवरेचनिककासन. वामनीयाश्चेति सुश्रुते प्रोक्ताः, तथापीह कासनवामनीययोः विरेचनकारकतया कासहरस्य न वमनादिभेद उक्त इति विशेषो ज्ञेयः। छिमिति उपरि नलिकामानच्छिद्रयुक्तम् । जिलामिति वक्राम् । मुखेनैद इति वचनेन प्रागुक्तनासापानं निषेधयति। मनःशिलेप्यादौ भलं हरितालम् । इकुदः पुत्रजीवकः । अस्य धूमस्य पश्चात् क्षीरपानं तीक्ष्णेन धूमेन क्रियमागत्वात् भोजाक्षयादिभयपरिहारार्थम्। सन्निपातजकासो यद्यप्यत्र नोक्तः तथापि प्रकृतिसमसन्निपातस्तु कासो भवत्येव इति वचनात् उन्नीयते। किंवा सामिपातिकः क्षयजकासः वक्ष्यते हि
For Private and Personal Use Only
Page #818
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०४७
१८श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
पूर्वकल्पेन धूमोऽयं सानुपानो विधीयते। मनःशिलाले तच्च पिप्पलीनागरैः सह ॥ त्वगैङदीवृहत्यौ च तालमूली मनःशिला। कार्पासास्थ्यश्वगन्धा च धूमः कासविनाशनः ॥ २७॥ ग्राम्यानूपादकैः शालि-यवगोधूमषष्टिकान् । रसौषात्मगुप्तानां यूपर्वा भोजयेद्धि तान् ॥ २८॥ यमानीपिप्पलीविल्व-शटोचित्रकपुष्करः। रानाजाजीपृथकपर्णी-पलाशविश्वभेषजैः॥ सिद्धां स्निग्धाम्ललवणां पेयामनिलजे पिबेत् ।
कटोहत्पार्श्वकोष्ठार्ति-श्वासहिकाप्रणाशिनीम् ॥ हरितालं, शोधितम्, क्षौषमतसीवीजम्, अलक्तकं लाक्षा, रोहिषं गन्धतृणम् । एतानि पिष्टा पूर्वकल्पेन क्षोमलं म्रक्षयिखाऽनुवत्तितां वर्ति कृखा घृताक्तां शरावसम्पुटे दत्त्वा कृतोऽयं धूमः सानुपानो विधीयते। अत्र क्षीरं गुड़ोदकं वानुपानं विधीयते। मनःशिलेत्यादि। मनःशिला हरितालश्च पिप्पलीचूर्णनागरचूर्णसहितं मिश्रयिखा तद्वत् क्षौमचेलं म्रक्षयित्वाऽनुवर्त्तितां वर्ति कृता घृताक्तां शरावसम्पुटे दत्त्वा कृतो धूमः सानुपानो विधीयते क्षीरं गुड़ोदकमत्रानुपानमिति । खगित्यादि। ऐड्डदी खक। एतदाद्यश्वगन्धान्तं पिष्ट्वा क्षोमचेलं म्रक्षयित्वानुवर्तितां वत्तिं कृता घृताक्तां शरावसम्पुटे दत्त्वा पूर्वोक्तनाड्या धमः सानुपानः पेयो विधीयते ॥२७॥
गङ्गाधरः-ग्राम्येत्यादि । ग्राम्यादिमांसरसैः शाल्यादोनामोदनादीन् कासहितान् भोजयेत् । माषात्मगुप्तफलविदलानां यूपैर्वा तान् भोजयेत् ॥२८॥ . ___ गङ्गाधरः-यमानीत्यादि। पृथपर्णी पृश्निपर्णी । यमान्यादीनि मिलितानि कर्षमानानि प्रस्थे जले पक्त्वार्द्धतेन तेन काथेन पेयां घृतादिना स्निग्धां "सन्निपातोद्भवो हेष क्षयकासः सुदारुणः। सन्निपातहितं तस्मात् कार्य्यमत्र भिषजितम् ।" प्रपौण्डरीकमित्यादि। शाङ्गेष्टा गुमा। कृत्वा वर्तिमिति माताशितीयोक्तविधानेन, रौहिषं गन्धतृणं, पूर्वकल्पेन पूर्वोक्तविधिना, नागौरित्यनेन एको योगः॥ २७ ॥
चक्रपाणिः-आत्मगुप्ता इति शूकशिम्बिः ॥ २८ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #819
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०४८
चरक संहिता। [कासचिकित्सितम् दशमूलीरसे तद्वत् पञ्चकोलगुडान्विताम् । सिद्धां दद्यात् समतिलां क्षीरे वापि ससैन्धवाम् ॥ मात्स्यकोक टवाराहैरामिषैर्वा घृतान्विताम् । ससैन्धवां पाययेत यवागू वातकासिनम् ॥ २६ ॥ वास्तूको वायसीशाकं मूलकं सुनिषण्णकम् । स्नेहास्तैलादयो भक्ष्याः क्षीरेक्षुरसगौड़िकाः ॥ दध्यारनालाम्लफलं प्रसन्नापानमेव च। शस्यन्ते वातकासेषु स्वाद्वम्ललवणानि च । ३०॥ पित्तकासे तु सकफे वमनं सर्पिषैव च छ ।
तथा मदनकाश्मर्य-मधुकक्कथितै लैः॥ कोलादिभिरम्लां सैन्धवादिभिलवणामनिलजे कासे पिवेत्। प्रकरणलब्धेऽपि कासविनाशन इत्यस्मात् सामान्यकासानुत्तिनिरासार्थ मिह पुनरनिलजे इत्युक्तमिति। दशमूलीत्यादि। दशमूल्याः कर्ष प्रस्थे जले पत्त्वाद्धभृते रसे षड्गुणे क्षुद्रतण्डलान् पत्त्या पेयां पञ्चकोलचर्ण गुड़मनुरूपं दत्त्वा सिद्धां पेयामनिलजे दद्यात् । अथवापि तण्डुलान् समतिलां पेयां क्षीरे पक्त्वा ससैन्धवां सिद्धामनिलजे कासे दद्यात्। मात्स्येत्यादि। मात्स्यादिभिरामिमांसः सह पकां यवागू मण्डपेयाविलेपीनामन्यतमां घृतान्वितां ससैन्धवां वातकासिनं पाययेत् ॥२९॥
गङ्गाधरः-शाकान्याह-वास्तूक इत्यादि। मूलकं बालमूलकं वृहच्च शुष्कमिति । तैलादयः स्नेहाश्च । क्षीरादिकृता भक्ष्या अपूपादयः। दध्याद्यम्लम् । तत्राम्लफलं तिन्तिडीकादिकम् । इति वातकासचिकित्सितम् ॥३०॥
गङ्गाधरः-अथ पित्तकासचिकित्सितमाह-पित्तकास इत्यादि। सकफे प्रवलकफानुबन्धे पित्तकासे वमनं सर्पिषैव च। तथा मदनफलपीजादिकथितैः
चक्रपाणिः-पञ्चकोलगुड़ान्वितामिति प्रक्षिप्तपञ्चकोलगुड़ा समलितण्डुलसाधिताम् । आमिषै. रिति मत्स्याद्यामिषैः सतण्डुलैः सिद्धाम् ॥ २९ ॥
चक्रपाणिः-वायसी काकमाची। वमनं सपिषेति वमनद्रव्ययुक्तेन सर्पिषा वमनं कर्तव्यम् । * वमनं सर्पिषा हितम् इति चक्रपाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #820
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१८श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्।
३०४६ यष्टाहफ(मूलकल्कैर्वा विदारीखुरसायुतैः । हृतदोषस्ततः शीतं मधुरश्च भजेत् क्रमम् ॥ पैत्ते कासे तनुकफे त्रिवृतां मधुरैर्युताम् । दद्याद घनकफे तिक्तैर्विरेकार्थ युतां भिषक् ॥ स्निग्धशीतं तनुकफे रुक्षशीतं घने कफे। क्रमः कार्यः परं भोज्यैः स्नेहले हैश्च शस्यते ॥ ३१ ॥ शृङ्गाटकं पद्मवीजं नीलीसाराणि पिप्पली। पिप्पली मुस्तयष्टाह्व-द्राक्षामूर्वा महौषधम् ॥ लाजामृतफलं द्राक्षा त्वक्षीरी पिप्पली सिता। पिप्पली पद्मकं द्राक्षा वृहत्याश्च फलाद रसः । खर्जरं पिएली वांशी श्वदंष्ट्रा चेति पञ्च ते।
घृतक्षौद्रयुता लेहाः श्लोकाद्धैः पित्तकासिनाम् ॥ जमनम् । अथवा यष्टयाइफ(म)लकल्कैविदारीक्षुरसायुतैर्वमनम् । तेन वमनेन हृतदोषः कफानुगपित्तकासी शीतमधुरं क्रमं भजेत् । पत्ते इत्यादि। तनुकफे अघनकफे पित्तकासे मधुरैर्युतां त्रितां विरेकार्थ दद्यात्। घनकफे पित्तकासे तिक्तरसद्रव्यैर्युतां त्रितां विरेकार्थ दद्यात्। तत्राह-स्निग्धेत्यादि । तनुकफ स्निग्धशीतं कर्मव क्रमः कार्यः। घने कफे रुक्षशीतं कर्मव क्रमः कार्यः। परं भोज्यैः स्नेहले हैश्च क्रमः शस्यते। क्रमः क्रियारम्भः ॥३१॥ ___ गङ्गाधरः-शृङ्गाटकमित्यादि। शृङ्गाटकादिपिप्पल्यन्तेनार्द्ध श्लोकेनैकलेहो घृतक्षौद्रयुतः। पिप्पल्यादिमहोषधान्तेनाद्ध श्लोकेन घृतक्षौद्रयुतो द्वितोयो लेहः । लानादिसितान्तेनार्द्ध श्लोकेन घृतक्षौद्रयुतस्तृतीयो लेहः। अत्रामृतफलम् आमलकम् । लक्षीरी वंशलोचना। पिप्पली पद्मकं द्राक्षा चेतित्रयं हत्याः फलाद्रसश्च पिष्ट्वा तत् सर्च घृतक्षौद्रयुतो लेहश्चतुर्थः। खजू रादिश्वदंष्ट्रान्तेन अर्द्धश्लोकेन घृतक्षौद्रयुतः पञ्चमो लेहः। इत्यर्द्ध श्लोकैः पञ्चभिस्ते पञ्च लेहाः यव्याह्नफलकलकैरिस्यत्र फलं मदनफलम्। पित्तकासे एव कासवेगनिःसार्यमाणस्य कफस्य तनुतायां घनताया चिकित्सामाह-पैत्ते इत्यादि। तिक्तकैयुतां विवृतामिति सम्बन्धः। क्रम इति पेयादिक्रमः । परमिति पेयादिक्रमादूर्द्धम् । शस्यत इति उपचार इति शेषः ॥ ३० ॥३१॥
For Private and Personal Use Only
Page #821
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०५०
चरक-संहिता। [ कासचिकित्सितम् शर्करा चन्दनं द्राक्षा मधुधात्रीफलोत्सलः । पैत्ते समुस्तमरिचः सकफे सघृतोऽनिले ॥ मृद्वीकार्डशतं त्रिंशत्-पिप्पलीः शर्करापलम् । लेहयेन्मधुना गोर्वा क्षीरे पत्तवा शकूद्रसान् ॥ त्वगेलाव्योषमृद्वीका-पिप्पलीमूलपौष्करः। लाजामुस्तशटीराना-धात्रीफल विभीतकैः॥ शर्करानौद्रसपिभिलेहः कासविनाशनः।। श्वास हिक्कां क्षयञ्चैव हृद्रोगश्च विनाशयेत् ॥ पिप्पल्यामलकं लाजां लाक्षां द्रानां सितोपलाम् । क्षीरे पक्त्वा घनं शीतं लिह्यात् क्षौद्राष्टभागिकम् ॥ विदारीक्षुमणालानां रसान् क्षोरं सितोपलाम । पिबेद वा मधुसंयुक्तं पित्तकासहरं परम् ॥ ३२॥ .
पित्तकासिनां शस्यन्ते। शकरेत्यादि। शकरादीन्युत्पलान्तानि समानि । तत्र मधु लेहयोग्यमित्येष लेहः शुद्ध पैत्ते कासे शस्यते। अयं लेहः समुस्तमरिचः सकफे पैत्ते कासे सानिले पैत्ते सघृत उत्पलान्तो लेहः शस्यते। मृद्वीकेत्यादि। आकृतिमानात् मृद्वीकाया अर्द्धशतं पञ्चाशद्गुड़कं पिप्पलीरप्याकृतिमानात् त्रिंशदगुड़कम्। शर्करापलं मधुना लेहयेत्। गोः शकुद्र सान् चतुर्गुणे गोः क्षीरे पक्त्वा वा लेहये। खगेलेत्यादि। खगादि विभीतकान्तानां सर्वेषां चूर्ण समानांशेन सर्वमेकीकृत्य शर्कराक्षौद्रसर्पि भिलेहः कासविनाशनादिः । पिप्पल्यामलकमित्यादि। पिप्पल्यादिसितोपलान्तानि समानि क्षीरे पत्तवा घनीभूतं शीतं कृता सर्चद्रव्यादष्टमभागक्षौद्रयुतं लिह्यात्। प्रकरणात् पैत्ते। विदारीत्यादि। मृणालमुशीरं, विदार्या रस इक्षुरस उशीरकाथः इत्येतान्
चक्रपाणिः-नीलीसारमिति नीलिनीफलसारम्। अमृतफलम् आमलकम्। शर्करादिः केवलं पैत्ते, सकफे पैत्ते समुस्तमरिवः, रूघृतस्तु शर्करादिः अनिलानुबन्धे पैत्ते जयः। मृद्वीकार्दशतं त्रिंशपिप्पलीश्च व्यक्ते परिग्रहात् । गोक्षीरस्येति क्षीरमाताशनस्य । पिप्पल्यामलकमित्यादौ घनमिति घनतामापन्नम् ॥ ३२॥
For Private and Personal Use Only
Page #822
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१८श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् । ३०५१
मधुरैर्जाङ्गलरसैः श्यामाकयवकोद्रवाः। मुद्गादियूषैः शाकैर्वा तिक्तकैर्मात्रया हिताः॥ घनश्लेष्मणि लेहास्तु तिक्ता मधुरसंयुताः । शालयः स्युस्तनुकफे षष्टिकाश्च रसादिभिः॥ शकराम्भोऽनुपानार्थ द्राक्षेचूणां रसान् पयः। सर्वश्च मधुरं शोतमविदाहि प्रशस्यते ॥ ३३ ॥ काकोलीवृहतोमेदा-युग्मः सवृषनागरैः । पित्तकासे रसक्षीर-यूषांश्चाप्युपकल्पयेत् ॥ ३४ ॥ शरादिपञ्चमूलस्य पिप्पलीद्राक्षयोस्तथा। कषायेण शृतं क्षीरं पिबेत् समधुशर्करम् । सितास्थिरानिपो-श्रावणीवृहतीयुगैः। वीरर्षभककाकोली-तामलकृषद्धिजीवकैः।
शृतं क्षीरं पिबेत् कासी ज्वरी दाहो क्षतक्षयी ॥ ३५ ॥ विदार्यादीनां रसान क्षीरं सितोपलां प्रत्येकं समानांशेन मेलयिला मधुयुक्त पिबेत् ॥३२॥
गङ्गाधरः-मधुरित्यादि। मधुररसजाङ्गलमांसरसः पकाः श्यामाकादय ओदनरूपा मुद्रादियूस्तिनकः शाकैर्वा मात्रया पित्तकासे हिताः। घनेत्यादि । घनश्लेष्मणि पित्तकासे मधुरसंयुतास्तिक्ता लेहाः शालयश्च हिताः स्युः । तनुकफे रसादिभिर्मधुरजाङ्गलमांसरसमुद्गादियूषतिक्तशाकः षष्टिका हिताः । तद्भोजनादनुपानार्थं शर्कराम्भः। अथवा द्राक्षारस इक्षरसः पयो वा सम्बंश्च मधुरमथ च शीतमविदाहि चानुपानार्थ प्रशस्यते ॥३३॥
गङ्गाधरः-काकोलीत्यादि। काकोलीयुग्महतीयुग्ममेदायुग्मैः सपनागरः कथितैः मांसरसक्षीरयूषान् कल्पयेत् ॥३४॥
गङ्गाधरः-शरादीत्यादि । एको योगोऽयं, योगद्वयमाहुरन्ये। सितेत्यादि । चक्रपाणिः-काकोली यादौ प्रत्येक युग्मैरिति सम्बध्यते ॥ ३३ ॥ ३४ ॥ चक्रपाणिः-शरादिपञ्चमूली तृणपञ्चमूलम् ॥ ३५॥
For Private and Personal Use Only
Page #823
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०५२
चरक-संहिता। कासचिकित्सितम तज्जं वा साधयेत् सर्पिः सक्षीरेक्षुरसं भिषक् । जीवकाद्यमधुरकैः फलश्चाभिषुकादिभिः॥ कल्कैस्त्रिकार्षिकैः सिद्ध घृते शीते प्रदापयेत् । शर्करापिप्पलीचूर्ण त्वक्क्षी- मरिचस्य च ॥ शृङ्गाटकस्य चावाप्य क्षौद्रगर्भान् पलोन्मितान् । गुड़ान् गोधूमचूर्णेन कृत्वा खादेख़िताशनः । शुक्रामृग्दोषशोषेषु कासक्षीणक्षतेषु च ॥ ३६ ॥ शर्करानागरोदीच्यं कण्टकारों शटी समाम् । पिष्टा रसं पिबेत् पूतं वस्त्रण घृतमूर्छितम् ॥ ३७॥
श्रावणी मुण्डेरी। श्रावणीयुगहतीयुगैः। जीवको जियाला। एतदन्तैः शृतं क्षीरं पित्तकासिप्रभृतिः पिबेत् ॥ ३५॥ __ गङ्गाधरः-तज्जं वेत्यादि। तैः शृतक्षीरजं सर्पिः सक्षीरेक्षुरसं समक्षीरं त्रिगुणेारसम् । जीवकादिभिर्दशभिर्मधुरकफलैः द्राक्षाखजू रादिभिरभिषुकादिभिश्च प्रत्येकं त्रिकार्षिकः कल्कैः साश्येत् । सिद्धे पूते शीते च सति शर्करादीनि शृङ्गाटकान्तानि चूर्णीकृत्यावाप्य सर्च पादिकं घृतात् प्रदापयेद् यथा घनं स्यात् । तस्य गोधूपचूर्णन सह मेलनेन पलोन्मितान् शष्कुलीवद गुड़कान् कृखा मध्ये क्षौद्रं पूरयिखा पक्त्वा खादेत् । शेषमाशीरिति ॥३६॥
गङ्गाधरः-शर्करेत्यादि। नागरादीन्यााणि समानि पिष्ट्वा वस्त्रेण पूतं रसमेकद्रव्यसमां शर्करां मिश्रयित्वा घृतेन समेन खजेन मूर्च्छितं मिलितं कृला पिबेत् ॥३७॥
चक्रपाणि:-अभिषुकादयः वातपित्तहराः “वातामाभिषुकाक्षोट-मकूलकनिको वकाः" इति प्रन्थोक्ताश्चत्वारो ज्ञेयाः । जीवफादयश्च जीवनीयगणोक्ताः। शर्करादीनाश्च क्षयोक्तसर्पिर्मानानुसारेण मानमत्र ज्ञेयम् ॥३६॥
चक्रपाणिः-शर्करेत्यादौ रसमिति फल्कस्यैव रसम् ॥ ३७॥
For Private and Personal Use Only
Page #824
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१८श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । ३०५३
महिष्यजाविगोतीर-धात्रीफलरसैः समः। सर्पिः सिद्धं पिवद् युक्त्या पित्तकासनिवर्हणम् ॥३८॥ बलिनं वमनेनादौ शोधितं कफकालिनम्। यवान्नैः कटरुतोष्णः कफनैश्चापुरपाचरेत् ॥ ३६॥ पिप्पलोक्षारकैयूषैः कौलत्थैर्मूलकस्य च । लघून्यन्नानि भुञ्जीत रसैर्वा कटुकान्वितैः॥ धान्ववैलैस्तथा स्नेहैस्तिलसर्षपविल्वजैः। मध्वम्लोष्णाम्बु तक वा मद्य वा निगदं पिबेत् ॥ ४०॥ पौष्कारवयं मूलं पटोलं तैर्निशास्थितम् ।
जलं मधुयुतं पेयं कालेष्वन्नस्य रात्रिषु ® ॥ गङ्गाधरः-पहिषीत्यादि। महिषीक्षीराजालोरमेषीक्षोरगोक्षीरधात्रीफल रसैः सर्पिःसमैः प्रत्येकमकल्लं सिद्धं युक्त्या पिवेत् ॥३८॥
गङ्गाधरः-पित्तकासचिकित्सितानन्तरं कफकास चिकित्सितमाहबलिनमित्यादि। आदावङ्गत्वात् स्नेहस्वेदाभ्यामुपपन्नं कफकासिनं बलिनं वमनेन शोधितं कटुरुक्षोष्णैर्यवान्नैः कफघ्नैश्चान्नरुपाचरेत् ॥३९॥
गङ्गाधरः-तद यथा-पिप्पलीत्यादि। पिप्पलीयवक्षारसंस्कृतैः कौलत्थै पैः मूलकस्य च शुष्कस्य यूपैर्लघून्यन्नानि भुञ्जीत। कटुकरसान्वितर्धान्धमांसविलेशयमांसान्यतरमांसरसैर्वा भुञ्जीत। लघून्यन्नान्येव। तिलसर्षपविल्ववीजजैः स्नेहस्तथा लघून्यन्नानि भुञ्जीत। भोजनोत्तरं दध्यम्लमुष्णाम्बु तकं वा मद्य वा निगदं वा पिबेत् । यग्निगदं पेयं तदिह विवक्षितम् ॥४०॥
गङ्गाधरः-पौष्करेत्यादि। पुष्करमूलमारग्वधमूलं पटोलपत्रं समं, तः सह निशास्थितं जलं शीतकषायाख्यं मधुयुतमन्नस्य कालेषु तथा रात्रिषु
चक्रपाणिः-बलिनमित्यादिना कफकासचिकित्सामाह ॥ ३८ ॥३९ ॥ चक्रपाणि:-पिप्पलीक्षारकैरिति पिप्पलीक्षारसंस्कृतैः । धान्ववल्यरसैरिति विलेशयरसैः ॥४०॥ * रातिष्वित्यत वा त्रिषु इति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #825
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०५४
चरक-संहिता। कासचिकित्सितम् कट्फलं कत्तृणं भार्गी मुस्तं धान्यवचाभयाः। शुण्ठी पर्पटकं शृङ्गों सुराहश्च जले शृतम् ॥ मधुहिङ्ग्युतं पेयं कासे वातकफात्मके। कण्ठरोगे मुखे शूने श्वासहिक्काज्वरेषु च ॥ पाठाशुण्ठीशटीमूळ-गवाक्षीमुस्तपिप्पलीः । पिष्टा घम्बुिणा हिङ्ग-सैन्धवाभ्यां युताः पिबेत् ॥ नागरातिविषामुस्तं शृङ्गी कर्कटकस्य च। हरीतकी शटी चैव तेनैव विधिना पिबेत् ॥४१॥ तैले भृष्टश्च पिप्पल्याः कल्काक्षं ससितोपलम् । पिबद वा कफकासघ्नं कुलत्थसलिलप्लुतम् ॥ ४२ ॥ कासमाश्वविड़ भृङ्ग-राजवार्ताकजा रसाः। क्षौद्रयुक्ताः कफहराः सुरसस्यासितस्य च ॥४३॥
पेयम्। कटफलमित्यादि। कटफलादिकं जले शृतं काथविधिना पक्वं शीतं मधुहिङ्ग्युतं पेयं वातानुबन्धकफात्मककासे। पाठाभित्यादि। पाठगदी पिष्ट्वा हिडसैन्धवयुक्ता घम्माम्बुणा उष्णाम्बुना पिबेत् । नागरेत्यादि। नागरादीन् पिष्ट्वा तेनव विधिना घम्माम्बुणा पिबत् ॥४१॥ . गङ्गाधरः-तैल इत्यादि। सितोपलासमं पिप्पलीकल्काक्षं तैले भृष्टं कुलत्थसलिलप्लुतं पिबेद वा ॥४२॥ . गङ्गाधरः-कासमत्यादि। कासमईरसाश्वविड़ सभृङ्गराजरसवार्ताकरसाः क्षौद्रयुक्ताः कफकासहराः। असितस्य सुरसस्य कृष्णतुलसीपत्रस्य च रसो मधुयुतः कफकासहरः ॥४३॥
चक्रपाणिः-कालेषु तिष्वित्यत भोजनादिमध्यावसानेषु। मधुहिङ्गुयुतमित्यत्र माक्षिक हिङ्गुसिन्धुत्थेत्यादिवचनानुसारेण प्रक्षेप्यविधिनोष्णोदकेन हिङ्गुसैन्धवोपेतं पिबेदित्यर्थः ॥४१॥४२॥
चक्रपाणिः-सुरसस्यासितस्य कृष्णतुलसीपर्णजस्य ॥ ३ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #826
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१८श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । ३०५५
देवदारुशटीराना-कर्कटाख्यादुरालभाः। पिप्पली नागरं मुस्तं पथ्याधात्रीसितोपलाः॥ मधुतैलयुतावेतौ लेहो वातानुगे कफे। पिप्पली पिप्पलीमूलं चित्रकं हस्तिपिप्पली॥ पथ्यातामलकीधात्री-भद्रमुस्तानि पिप्पली। देवदार्वभया मुस्तं पिप्पली विश्वभेषजम् ॥ विशाला पिप्पली मुस्तं त्रिवृता चेति लेहयेत् । चतुरो मधुना लेहान् कफकासहरान् भिषक ॥४४॥ सौवर्चलाभयाधात्री-पिप्पलीक्षारनागरम् । चूर्णितं सर्पिषा वात-कफकासहरं पिबेत् ॥ ४५ ॥ दशमूलाढके प्रस्थं घृतस्याक्षसमैः पचत् । पुष्कराहशटीविल्व-सुरसव्योषहिङ्गभिः ॥ पेयानुपेयं तत् पेयं कासे वातकफात्मके।
श्वासरोगेषु सर्वेषु कफवातात्मकेषु च ॥ ४६॥ . गङ्गाधरः--देवदाम्वित्यादि। देवदादिदुरालभान्तचूर्ण मेको लेहः । पिप्पल्यादिसितोपलान्तः परो लेहः। इत्येतो द्वौ लेहो मधुतैलयुतौ वातानुगे कफे कासे हितो। पिप्पलीत्यादि। श्लोकाद्धेनकै कलेहः, इति चतुरो लेहान् मधुना लेहयेत् ॥४४॥
गङ्गाधरः-सौवर्चलेत्यादि। वातानुबन्धकफकासहरं पिबेदिति चतुगुणेन सपिषा॥४५॥
गङ्गाधर-दशमूलेत्यादि । दशमूलस्य रसाढ़के घृतस्य प्रस्थं पुष्करादिभिः प्रत्येकमक्षसमः कल्कः पचेत् । तत् सर्पिः पेयमनु पेया पेया॥४६॥
चक्रपाणिः- 'तुरो मधुना लेहानित्यत्र अश्लोकोक्ता लेहा ज्ञेयाः ॥ ४४ ॥ ४५ ॥
चक्रपाणिः- शमूलाढक इति दशमूलस्य क्वाथ्यस्या,कमानत्वं, तेन “क्वाथः क्वाथ्यसमो मतः” इति वचनात् पादावशिष्टक्वाथोऽप्यादकमानो भवति ॥ ४६॥
For Private and Personal Use Only
Page #827
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
.
३०५६
चरक-संहिता। [कासचिकित्सितम् समूलपत्रशाखायाः कण्टका- रसाढ़के। घृतप्रस्थं बलाव्योष-विड़गशटिचित्रकैः ॥ सौवच्चलयवदार-विल्वामलकपौष्करैः। वृश्चीरवृहतोपथ्या-यमानीदाडिमद्धिभिः॥ द्राक्षापुनर्नवाचव्य-दुरालभाम्लवेतसैः। शृङ्गीतामलकोभार्गी-रानागोक्षुरकैः पचेत् ॥ कल्कैस्तत् सर्वकासेषु हिकाश्वासेषु शस्यते। कण्टकारीघृतं सिद्धं कफव्याधिनिसूदनम् ॥ ४७ ॥
कण्टकारीघृतम्। कुलत्थरससंयुक्तं पञ्चमूलशृतं घृतम् ॥४८॥ धूमांस्तानेव दद्याच ये प्रोक्ता वातकासिनाम् । कोषातकोफलान्मध्यं पिबेद वा समनःशिलम् ॥ ४६॥ तमकः कफकासे तु स्याच्चत् पित्तानुबन्धजे। पित्तकाक्रियां तत्र यथावस्थं प्रयोजयेत् ॥ गङ्गाधरः-समूलेत्यादि। समूलाधायाः कण्टकाय्यो रसाढ़के बलादिभिः गोक्षुरान्तैः कल्कैः पादिकैघृतप्रस्थं पचेत् । तत् सपिः । सव्वैकासे वित्याद्याशीः। कण्टकारीघृतम् ॥४७॥
गङ्गाधरः-कुलत्थेत्यादि। कुलत्थरसश्चतुर्गुणः पञ्चमूलं कल्कः पादिकः । तेन शृतं घृतं सर्चकासेवित्याद्याशीः॥४८॥ ... गङ्गाधरः-धूमांस्तानित्यादि। ये धूमा वातकासिनां प्रोक्तास्तांश्व धूमान् कफकासिने दद्यात्। कोषातकीत्यादि। कोषातक्या घोषकस्य फलमध्यं मज्जानं समनःशिलं धूमं पिबेद धमप्रकरणात् ॥ ४९ ॥
गङ्गाधरः-तमक इत्यादि। तत्र पित्तानुबन्धे कफकासे तमकः श्वासश्चेत् चक्रपाणिः-कष्टकारीघृते बलादिकल्कद्रव्यस्य मिलित्वा कुड़वमानत्वम् ॥ ४७ ॥४८॥ चक्रपाणि:-कोशातकी घोषकः ॥ १९ ॥ * इतः परं "पाययेत् कफजे कासे हिक्कावासेषु शस्यते" इत्यधिक पाठो वहुषु ग्रन्थेषु दृश्यते।
For Private and Personal Use Only
Page #828
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१८श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। ३०५७
कफानुबन्धे पवने कुर्यात् कफहरी क्रियाम् । पित्तानुबन्धयोर्वात-कफयोः पित्तनाशिनीम् ॥ ५० ॥
आद्रे विरुक्षणं शुष्के स्निग्धं वातकफात्मके। कासेऽन्नपानं कफजे सपित्ते तिक्तसंयुतम् ॥ ५१ ।। कासमात्ययिकं मत्वा चतजं त्वरया जयेत् । मधुरैर्जीवनीयश्च बलमांसविवर्द्धनैः ॥ ५२ ॥ पिप्पलीमधुकं पिष्टं कार्षिकं ससितोपलम् ।
प्रास्थिकं गव्यमाजञ्च क्षीरमिक्षुरसस्तथा ॥ स्यात् तदा यथावस्थं पित्तकासक्रियां पूर्वोक्तां प्रयोजयेत्। कफानुबन्ध इत्यादि। कफस्यानुबन्धयुक्त पवनेऽनुबन्धशान्त्यर्थ कफहीँ क्रियां कुर्यात् अत्रानुबन्ध्यनाशादनुबन्धनाशोऽपि शत्यादिसाधर्म्यतः कुपितस्य स्याद वैधम्म्यण कुपितस्य हि न स्यादिति। एवं पित्तस्यानुबन्धयोतिकासकफकासयोरप्यनुबन्धपित्तनाशिनी क्रियां कुर्य्यात्। अनुबन्धजये हि शुद्धस्य जयः मुखेन स्यादिति ॥५०॥
गङ्गाधरः-आर्द्र इत्यादि। वातकफात्मके कासे आईकफे रुक्षणमन्नपानं शुष्के कफे स्निग्धमन्नपानं सपित्ते कफजे तिक्तसंयुतपन्नपानं देयमिति ॥५१॥
गङ्गाधरः-कफजकासचिकित्सामुक्त्वा क्षतजकासचिकित्सितमाह-कास. मित्यादि। क्षतजं कासमात्ययिकमत्ययकरं मला भिषक् खरया जयेत् । करिति ? मधुरैरित्यादिभिः। मधुरैर्द्राक्षाख रादिभिर्जीवनीयदेशभिर्बल मांसविवर्द्धनैबेल्यैट हणीयैश्च दशभिरन्यैश्च जयेदिति ॥५२॥ .
गङ्गाधरः-पिप्पलीत्यादि। पिप्पलीकर्ष मधुककर्ष पिष्टं सितोपलाकर्ष
चक्रपाणिः-तमका उपद्रवः। कफोऽनुबन्धोऽस्येति कफानुबन्धः तस्मिन् कफानुबन्धे पवने। पिसानुबन्धयोरित्यत्रापि वातकफयोरनुबन्धत्वम् पित्तस्य तु प्राधान्यम् । अत एव पित्तनाशिनी क्रियोक्ता तत्र ॥ ५० ॥
चक्रपाणिः-आदें इति तनुकफे ॥ ५ ॥ चक्रपाणिः-कासमित्यादिना क्षतजकासचिकित्सामाह ॥ ५२ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #829
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०५८ चरक-संहिता।
[कासचिकित्सितम् यवगोधूममृद्वीका-चूर्णमामलकाद रसः। प्रसृतांशानि तैलञ्च तत् सव्वं मृदुनाग्निना ॥ पचेल्लेहं घृतक्षौद्र-युक्तः स क्षतकासहा । कासहृद्रोगकाश्येषु हितो वृद्धाल्परेतसे ॥ ५३॥
पिप्पल्यादिलेहः। क्षतकासाभिभूतानां वृत्तिः स्यात् पित्तकासिकी। क्षीरसर्पिमधुप्राया संसर्गे तु विशेषणम् ॥ वातपित्तादितेऽभ्यङ्गो गात्रभेदे घृतैहितः। तैलैर्मारुतरोगप्नैः पीड्यमाने च वायुना ॥ हृत्पाञ्जर्तिषु पानं स्याजीवनीयस्य सर्पिषः ।
सदाहं कासिनो रक्तं ष्ठोवतः सबलेऽनले ॥ गव्यं क्षीरं प्रास्थिकमाजश्च क्षीरं प्रास्थिकमिक्षरसस्तथा प्रास्थिकः। यवचूण गोधूमचूर्ण मृद्वीकाचूर्णमामलकफलाद्रसश्च तैलश्चत्येतानि पञ्च द्रव्याणि प्रस्तांशानि द्विपलांशानि। तत् सर्वं मृदुनाग्निना लेहं पचेत् । स लेहो घृतक्षौद्रयुतः क्षतकासहा। अत्र घृतक्षौद्रे लेहभक्षणकाले यथायोग्यं मिश्रयिता लेहयेत् । पिप्पल्यादिलेहः ॥५३॥
गङ्गाधरः-क्षतकासेत्यादि। क्षतकासाभिभूतानां पित्तकासिकी पित्तकासोक्ता पथ्यादित्तिहिता स्यात् । तथा क्षीरसपिमधुमाया वृत्तिः स्यात् । संसर्गे तु विशेषणं विशेषः। तद् यथा। वातेत्यादि। वातपित्तसंसर्गादिते गात्रभेदे गात्रमदै घृतैरभ्यङ्गो हितः। वायुना पीड्यमाने च मारुतरोगघ्नैर्वक्ष्यमाणवातरोगघ्नस्तै लैरभ्यङ्गः। हृत्पाार्तिषु जीवनीयस्य नाम्नः सर्पिषः पानं हितम् । सदाहमित्यादि। क्षतकासिनो रक्तं सदाहं ष्ठीवन्तो ये, अनले सबले
चक्रपाणिः-पिप्पल्यादिके लेहे यवादयस्तैलान्ताः प्रत्येकं प्रसृतमानाः ॥ ५३ ॥ चक्रपाणिः-वृत्तिरिति चिकित्सा। संसर्ग तु विशेषणम् इति चिकित्साविशेषो वातपित्ताहित इत्यादिना वक्ष्यमाणो ज्ञेयः। वातपित्तादित इत्यादिना क्षतकासे एवावस्थिकों चिकित्सामाह ।
For Private and Personal Use Only
Page #830
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१८श अध्याय:
चिकित्सितस्थानम् । ३०५६ मांसोचितेभ्यः क्षामेभ्यो लावादीनां रसा हिताः। तृष्णार्तानां पयश्लागं शरमूलादिभिः शृतम् ॥ रक्त स्रोतोभ्य आस्याद वाप्यागते क्षोरजं घृतम् । पानं नस्यं यवागूर्वा श्रान्ते दामे हतानले ॥ स्तम्भायासेषु महती मात्रां वा सर्पिषः पिबेत् । कुर्य्याद वा वातरोगघ्नं पित्तरताविरोधिनम् ॥ ५४॥ निवृत्ते क्षतदोषे तु कफे वृद्ध उरः क्षते। दाल्यते कासिनो यस्य स धूमान् ना पिबेदिमान् ॥ द्वे मेदे मधुकं द्वे च बले तैः चौमलक्तकः । वर्तितैर्धममापीय जीवनीयघृतं पिबेत् ॥ मनःशिलापलाशाज-गन्धात्वकक्षीरिनागरः।
भावयित्वा पिबेत् क्षौमं ससितेक्षुगुड़ोदकम् ॥ सति तेभ्यः क्षतकासिभ्यो मांसोचितेभ्यो मांसाहाराभ्यासवद्भयः क्षामेभ्यः क्षीणेभ्यो लावादीनां विष्किराणां मांसरसा हिताः। तृष्णेत्यादि। क्षतकासिनां तृष्णार्तानां शरमूलादिपञ्चमूलैः शृतं छागं पयो हितम् । रक्त इत्यादि। स्रोतोभ्यो नासादिरन्ध्र भ्य आस्याद् वा रक्ते आगते क्षीरज घृतं पानं नस्यं हितम्। श्रान्ते क्षामे हतानले यवागू; हिता। स्तम्भेत्यादि। स्तम्भे देहस्यायासेषु च सपिषो महती मात्रां पिवेत्। पित्तरक्तयोरविरोधिनं वातरोगनमौषधं वा कुर्यात् ॥५४॥
गङ्गाधरः-निवृत्त इत्यादि। उरःक्षते क्षतदोषे क्षते च निवृत्ते तदनुबन्धवातपित्ते दोषे च निवृत्ते सति कफे वृद्धे कासिनो यस्य तदुरो वक्षः क्षते क्षतस्थाने दाल्यते स ना पुरुष इमान् वक्ष्यमाणान् धूमान पिबेत् । द्वे मेदे इत्यादि। मेदाद्वयादिकं पिष्ट्वा क्षौमालक्तकैर्वतितैर्वतिं कृता धृममापीय अनु जीवनीयघृतमोजोरक्षार्थ पिबेत् । मनःशिलेत्यादि । पलाशस्य वीजम्, अजगन्धा जीवनीयं सर्पिर्वातरक्ते वक्ष्यमाणम्। महती मातामिति अहोरात्रेण परिणमनीयां प्रायोइष्टपलप्रमाणाम् ॥ ५४॥
चक्रपाणिः-निवृत्ते क्षतदोषे इति क्षतवणे शान्ते क्षौमलतकैर्वतितैरिति यथोक्तौषधेन
For Private and Personal Use Only
Page #831
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०६०
चरक-संहिता। [कासचिकित्सितम् पिष्टा मनःशिलां तुल्यामाद्र या वटशुङ्गया। सर्पिष्कं पिबेद् धर्म तित्तिरिप्रतिभोजनम् ॥ भावितं जीवनोय; कुलिङ्गाण्डरसायुतः। सौमं धूमं पिबेत् क्षीरं शृतं वाऽयोगुरण ॥ ५५ ॥ सम्पूर्णरूपं क्षयज दुर्बलस्य विवर्जयेत् । नवोत्थितं बलवतः प्रत्याख्यायाचरेत् क्रियाम् ॥ ५६ ॥ तस्य वृहणमेवादी कुर्य्यादग्नेश्च दोपनम् । बहुदोषाय सस्नेहं मृदु दद्याद विरेचनम् ॥
यमानीखकक्षीरीवंशलोचनानागरान्तैः पिष्ट्वा क्षौमं लिप्वा भावयिखा शोषयिखा शरावसम्पुटे दत्त्वा धर्म पीला ससितेक्षगुड़ोदकं सितोदकमिक्षुगुड़ोदकमनुपानं कुर्यात् । पिष्टवत्यादि। आईया क्टशुङ्गया तुल्यां मनःशिलां पिष्ट्वा क्षौमं लेपयिता सर्पिषा युक्तया धूमं पिबेत् । तित्तिरिमांसरसेन प्रतिभोजनं कुर्यात् । भावितमित्यादि। जीवनीयदेशभिः कथितैः कुलिङ्गानामण्डरसेन युक्तैर्भावितं क्षौमं वस्त्रं धूमं पिबेत् । तदनु शृतं क्षीरं पिबेदथवा वह्नौ तप्तैरयोगु.र्लाहगुड़कैः क्षीरे प्रक्षिप्तैः भृतं बरं वा अनु पिबेदिति ॥५५॥
गङ्गाधरः- तकासचिकित्सितमुक्त्वा क्षयनकासचिकित्सितमाह-सम्पूर्णे त्यादि। क्षयजं कासं दुबलस्य सम्पूणलक्षणं विवजयेत्। बलवतो नवोत्थितं सम्पूर्णलक्षणं प्रत्याख्याय क्रियामाचरेत् । पूर्व हुक्तं नवौ कदाचित् सिध्येता मिति, तेन यदि सिध्यदित्यभिप्रत्य क्रियामाचरेदिति । असम्पूर्णरूपश्च न प्रत्याख्यायते क्रियाश्चाचरेत् ॥५६॥ ___ गङ्गाधरः-तस्येत्यादि। तस्य बलवतो नवोत्थक्षयकासिन आदौ वृहणमौषधमग्नेर्दीपनश्च कुर्यात्। तत्र बहुदोषश्चेत् स भवेत् तदा बहुदोषाय
सौमलेपाद्वीकृतैः क्षौमं दग्ध्वा धूमं पिठेत्। तित्तिरिरसानुपानम्। अयोगुडैरिति लोहगुडैः शृतं क्षीरम् ॥ ५५॥
चक्रपाणिः-प्रत्याख्यायाचरेत् क्रियाम् इत्यनेन उक्तलक्षणेऽपि क्षयजे कदाचित् सिद्धिर्दर्शयति ॥ ६॥
For Private and Personal Use Only
Page #832
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०६९
१८श अध्यायः) चिकित्सितस्थानम्।
शम्पाकेन त्रिवृतया मृद्वीकारसयुक्तया। तिल्वकस्य कषायेण विदारीखरसेन च ॥ सर्पिः सिद्धं पिबेटु युक्त्या क्षीणदेहविशोधनम् । हितं तद् देहबलयोरस्य संरक्षणं मतम् ॥ ५७ ॥ पित्ते कफे च संक्षीणे परिक्षीणेषु धातुषु । घृतं कर्कटकशोर-द्विबलासाधितं पिबेत् ॥ विदारीभिः कदम्बैर्वा तालशस्यैस्तथा घृतम् । शृतं पयश्च मूत्रस्य वैवण्ये कृच्छनिर्गमे ॥ शूने सवेदने मेढ़े पायौ सश्रोणिवतणे। घृतमण्डेन मधुनाऽनुवास्यो मिश्रण वा ॥ जाङ्गलैः प्रतिमुक्तस्य वर्तकाद्या विलेशयाः। क्रमशः प्रसहाश्चैव प्रयोज्याः पिशिताशिनः ॥
औषणयात् प्रमाथिभावाच्च स्रोतोभ्यश्च्यावयन्ति ते।
कर्फ शुद्धस्य तैः पुष्टिं कुर्यात् सम्यग् वहन रसः॥५८॥ तस्मै सस्नेह मृदु विरेचनमादौ दद्यात्। तद्विरेचनमाह-शम्पाकत्रिताकल्कः। मृद्वीकारसतिल्वककषायरिदारीस्वरसा मिलिखा चतुगु णास्तः सिद्धं सर्पिः क्षीणदेह विशोधनम् ॥५७॥
गङ्गाधरः-पित्त कफे चेत्यादि। क्षयकासी नरः पित्ते कफे चेत्यादिषु कर्कटशृङ्गीवलाद्वयकल्केन पादिकेन चतुगुणे क्षीरें साधितं घृतं पिबेत् । विदारीभिः कल्कैश्चतुर्गुणजले शृतं घृतं पयश्च क्षीरपरिभाषया शृतं तथा कदम्वैः भृतं घृतं तथा पयश्च शृतं तालशस्यैस्तालाङ्क रैः कल्कैः शृतं घृतं तथा पयश्च मूत्रस्य वैवण्ये कृच्छनिर्गमे पिबेदिति पूर्वेणान्वयः। शून इत्यादि । नवोत्थक्षयकासवान् दुर्बलः सबलश्च मेढ़े शूने सवेदने, सश्रोणिवङ्क्षणे पायौ च शूने सवेदने मधुना सहितेन घृतमण्डेनानुवास्यः। अथवा मिश्रकेण घृततैलमिश्रेणानुवास्यः। अनुवासनानन्तरं जाङ्गलैः शशकादिमांसरसः प्रति
चक्रपाणिः-कम्पाक आरग्वधः। कर्कटकी काकडशिङ्गी। तालशस्यैरिति तालफलस्य शस्यैः। घृतमण्डः घृतोपरिस्त्यानभागः। भौष्ण्यादिति । शुद्धैश्च तैरिति शुद्धैः स्रोतोभिः ॥ ५७ ॥ ५८ ॥
३८४
For Private and Personal Use Only
Page #833
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०६२
चरक-संहिता। [कासचिकित्सितम द्विपञ्चमूलीत्रिफला-चविकाभार्गिचित्रकैः। कुलथपिप्पलोमूल-पाठाकोलयवैर्जले ॥ शृते नागरदुःस्पर्श-शटीपिप्पलोपौष्करैः। कल्कः कर्कटशृङ्गया च समः सपिर्विपाचयेत् ॥ सिद्धेऽस्मिंश्चूर्णितो क्षारौ द्रौ पञ्चलवणानि च। दत्त्वा युक्त्या पिबेन्मात्रां क्षयकासनिपीड़ितः॥ ५६ ॥
द्विपञ्चमूल्यादिघृतम् । गुड़ ची त्रिफलां मूवी हरिद्रां श्रेयसी वचाम्। निदिग्धिकां कासमदं पाठां चित्रकनागरम् ॥ जले चतुगुणे पक्त्वा पादशेषेण तत्समम् । सिद्धं सर्पिः पिबेद् गुल्म-श्वासार्तिक्षयकासनुत् ॥६०॥
गुडू च्यादिघृतम्। भुक्तस्य तस्य क्षयकासिनो भोजने वर्तकाद्या विलेशयाः पिशिताशिनः प्रसहाश्च क्रमशः प्रयोज्याः। ते वर्तकाद्या औष्ण्यात् प्रमाथिभावात् स्रोतोभ्यः कर्फ च्यावयन्ति । प्रमाथित्वं व्यवायिलम् । व्यवायी देहमखिलं व्याप्य पाकाय कल्पते। कफच्यवनेन यत् स्यात् तदाह-शुद्धस्येत्यादि । तैवर्तकादिभिः शुद्धस्य च्युतकफस्य नवोत्थक्षयकासिनः स्रोतःशोधनेन रसो धातुः सम्यग्वहन् पुष्टिं रक्तादिपोषण कुय्योदिति ॥५८॥ ___ गङ्गाधरः-द्विपञ्चमूलीत्यादि। द्विपञ्चमूल्यादियवान्तः काथ्यः शृते जले काथे चतुर्गुणे नागरादिककेटशृङ्गान्तः प्रत्येकं समैः कल्कै तात् पादिकः सर्पि विपाचयेत्। सिद्धे पूते द्विक्षारपञ्चलवणानि युक्त्या दत्त्वा मात्रां पिबेत् । द्विपञ्चमूल्यादिघृतम् ॥ ५९॥
गङ्गाधरः--गुडू चीमित्यादि। गुडू च्यादीनि प्रत्येक समानि नागरान्तानि
चक्रपाणिः-द्विपञ्चमूलीत्यादौ क्षारलवणानाञ्च युक्त्या दानवचनेन स्तोकमानं दानं लवणीकरणप्रयोजनार्थ दर्शयति ॥ ५९ ॥ चक्रपाणिः-गुड़ चीमित्यादौ श्रेयसी रास्ना। तल्सममिति क्वाथसमम् ॥ ६ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #834
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१८श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
३०६३ कासम भयामुस्त-पाठाकटफलनागरैः। पिप्पलीकटुकाद्राक्षा-काश्मर्यसुरसैस्तथा ॥ अक्षमात्रैघृतप्रस्थं क्षीरद्राक्षारसाढ़के। पचेच्छोषज्वरप्लीह-सर्वकासहरं शिवम् ॥ ६१॥ धात्रीफलः क्षीरसिद्धैः सर्पिर्वाप्यवचूर्णितम् । द्विगुणे दाडिमरसे सिद्धं वा व्योषसंयुतम् ॥ पिबेदुप र भक्तस्य यवक्षारघृतं नरः। विप्पलोगुड़सिद्धं वा छागक्षीरयुतं घृतम् ॥ एतान्यग्निविवृद्धार्थं सीषि क्षयकासिनाम् । स्युर्दोषबद्धकोष्ठोरः-स्रोतसाच विशुद्धये ॥ ६२ ॥ हरीतकार्यवक्वाथ-बाढ़के विंशतिं पचेत् ।
खिन्ना मृदित्वा तास्तस्मिन् पुराणगुड़षट्पलम् ॥ चतुगु ण जले पक्त्वा पादावशेषेण तेन काथेन तत्काथसमं सिद्धं सपिः पिबेत । गुड़ च्यादिघृतम् ॥ ६॥ __ गङ्गाधरः-कासमत्यादि। कासमीदिभिः सुरसान्तः कल्कैः प्रत्येकमक्षमात्र तपस्थं क्षीरद्राक्षारसाढ़ के समक्षीरे त्रिगुणद्राक्षारसे पचेत् । शोषादिहरं शिवश्च घृतमिदमिति। कासम दिघृतम् ॥ ६१॥
गङ्गाधरः-धात्रीत्यादि। क्षीरे यथायोग्ये धात्रीफलानि पक्त्वाऽस्थ्यादिकं विहाय पिष्ट्वा तैर्धात्रीफलैरवचूर्णितं मर्दितं चतुर्गुणं सर्पिः पिबेत्। पादिकव्योषेण कल्केन द्विगुणे दाडिमरसे सिद्धं वा सर्पिः पिबेत्। यवक्षारघृतं चतुर्गुणजले युक्त्याष्टांशयवक्षारेण पक्वं घृतं भक्तस्योपरि नरः क्षयकासी पिवेत्। पिप्पलीगुड़ी पादिको मिलिखा कल्कीकृत्य चतुगुणच्छागक्षीरे सिद्धं घृतं पिबेत् । एतानीत्याद्याशीः। चखारि घृतानि ॥६२॥
गङ्गाधरः-हरीतकीरित्यादि। यवानष्टगुणे जले पक्त्या पादावशेषे प्रते वादके द्वात्रिंशच्छरावे विंशति हरीतकीः पचेत् । खिन्नास्ता हरीतक्योऽस्थिचक्रपाणिः-श्रीरसिद्धैरिति क्षीरस्विन्नैः। यवक्षारं घृतञ्च ॥ ६१ । ६२ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #835
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक-संहिता। [कासचिकित्सितम् दद्यान्मनःशिलाकर्ष कर्षार्द्धश्च रसाञ्जनम् । कुड़वार्द्धश्च पिप्पल्याः स लेहः श्वासकासनुत् ॥ ६३ ॥
हरीतकीलेहः। श्वाविधां सूचयो दग्धाः सघृतक्षौद्रशर्कराः । श्वासकासहरा वर्हि-पादौ वा क्षौद्रसर्पिषा॥ एरण्डपत्रचारं वा व्योषतैलगुडान्वितम् । लिह्यादेतेन विधिना सुरसैरण्डपत्रजम् ॥ वार्ताकपिप्पलीद्राक्षा-पद्मकं क्षौद्रसर्पिषा। लिह्यात् त्रूषणचूर्णं वा पुराणगुड़सर्पिषा ॥ चित्रकं त्रिफलाजाजी-कर्कटाख्याकटुत्रिकम् । द्राक्षाश्च मधुसर्पियों लिह्यादद्याद गुड़ेन वा ॥ ६४॥ जीवन्तों मधुकं पाठां त्वक्क्षीरी त्रिफलां शटीम् ।
मुस्तैले पिप्पली द्राक्षां वे वृहत्यौ वितुन्नकम् ॥ हीना मृदिला श्लक्ष्णं पिष्ट्वा तस्मिन् यवकाथे पुराणगुइस्य षट्पलं दद्यात् । पत्तवावतरणकाले मनःशिलायाः कर्ष रसाञ्जनकर्षाद्धं पिप्पल्याः कुड़वार्द्ध चूर्ण प्रक्षिप्य लेहरूपमवतारयेत्। हरीतकीलेहः ॥ ६३॥
गङ्गाधरः-श्वाविधामित्यादि। शल्वकीकण्टका दग्धाः समशर्करा - सौद्राभ्यां लेहाः श्वासकासहराः । वहिपादौ जङ्घ द्वे वा दग्ध्वा क्षौद्रसपि पा लेहाः श्वासकासहराः । एरण्डेत्यादि। एरण्डपत्रं दग्ध्वा क्षारं कृला समांशव्योषचूर्णन मिश्रयिखा तैलगुडाभ्यां लिह्यात् । एतेन विधिना सुरसस्य तुलस्या एरण्डस्य च पत्राणि दग्ध्वा क्षारं कृला समव्योषचूर्णेन मेलयिखा तैलगुडाभ्यां लिखात् श्वासकासहरमिति। वार्ताकेत्यादि। वार्ताकादिकं चूर्णयिला क्षौद्रसर्पियों लिह्यात्। ऋषणचूर्ण वा पुराणगुइसर्पिषा लिह्यात् । चित्रकमित्यादि। द्राक्षान्तं चर्णीकृत्य मधुसर्पिभ्यां लिह्यादथवा समगुड़ेन मेलयिता अद्यात् ॥ ६४॥ चक्रपाणिः-एतेन विधिनेति व्योषतैलगुबान्वितं साधनीयम् । सुरसं मुविषाणाम् ॥१३॥६॥
For Private and Personal Use Only
Page #836
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१८श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
३०६५ सारियां फैष्करं मूलं कर्कटाख्यां रसाञ्जनम् । पुनर्नवां ले हरजस्त्रायमाणां यमानिकाम् ॥ भार्गी तामलकीमृद्धिं विडङ्ग धन्नयासकम् । चारचित्रकचव्याम्ल-वेतसव्योषदारु च ॥ चूर्णीकृत्य प्लांशानि लेहयेन्मधुसर्पिषा। चूर्णात् पाणितलं पञ्च कासानेतद् व्यपोहति ॥ ६५ ।। पद्मकं त्रिफलां व्योषं विडङ्ग देवदारु च । बलां रानाञ्च तुल्यानि सूक्ष्मचूर्णानि कारयेत् ॥ सवै रेभिः समं चूर्णैः पृथक् क्षौद्र घृतं सिताम् । लिह्याल्लेहं विमथ्यतं सर्वकासहरं शिवम् ॥६६॥
पद्मकादिलेहः। लिह्यान्मरिचचूर्ण वा सघृतक्षौद्रशर्करम् । सर्वकासहरं श्रेष्ठं लेहं कासादितो नरः ।। बदरीपत्रकल्कं वा घृतभृष्टं ससैन्धवम् ।।
खरोपघाते कासे च लेहमेतं प्रयोजयेत् ॥ ६७ ॥ गङ्गाधरः-जीवन्तीमित्यादि। वितुन्नकं धान्यकं, लोहरजो मारितपुटितलोहम्। दार्चन्तं सर्च चूर्णीकृत्य प्रत्येकं पलांशं मिश्रयिखा तच्चूर्णात् पाणितलं तद्विगुणेन मधुसर्पिषा मिलितं लेहयेत् । जीवन्त्याद्यचूर्णावलेहो ॥६५॥ __ गङ्गाधरः-पद्मकमित्यादि। पनकादीनि तुल्यानि चूर्णानि कारयेत् । एभिः सर्वेश्चर्णैः समं पृथक् प्रत्येकं क्षौद्रं घृतं सिताश्च दत्त्वा विमथ्य लेह लियात्। पनकादिलेहः ॥६६॥
गङ्गाधरः-लिह्यादित्यादि। मरिचचूण शर्करासमम्। घृतक्षौद्राभ्यां लिखा। बदरीत्यादि। बदरीपत्रकल्कं ससैन्धवं घृते भृष्टं तेनैव भजनघृतेन लिह्यादेतं लेहं स्वरोपघाते कासे च प्रयोजयेत् ॥६७॥
चक्रपाणिः-पाणितकं कर्षः ॥ ६५-६॥.....
For Private and Personal Use Only
Page #837
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०६६
चरक-संहिता। (कासचिकित्सितम् पत्रकल्कं घृते भृष्टं तिल्वकस्य सशर्करम् । पेया चोत्कारिका छर्दि-तृटकासामातिसारनुत् ॥ गौरसर्षपगण्डीर-विडङ्गव्योषचित्रकान् । साभयान साधयेत् तोये यवागू तेन चाम्भसा ॥ ससपिर्लवणा कासे हिक्काश्वासे च पीनसे। पाण्डामये क्षये शोषे कर्णशूले च शस्यते ॥६॥ कण्टकारीरसे सिद्धो मुद्गयूषः सुसंस्कृतः। सगौरामलकः साम्लः सर्वकासे भिषगजितम् ॥ ६६ ॥ वातघ्नौषधनिःस्वार्थ क्षीरयूषान् रसानपि । वैष्किरप्रतुदादीनां दापयेत् क्षयकासिने ॥ क्षतकासे च ये धूमाः सानुष्ठाना निदर्शिताः। क्षयकासेऽपि तानेव यथावस्थं प्रयोजयेत् ॥ गङ्गाधरः-पत्रेत्यादि। तिल्वकस्य लोध्रस्य पत्रकल्कं घृते भृष्टं सशर्करमुत्कारिका कृता पेया पातव्या छयादिनुत् । गौरेत्यादि। गौरसर्षपः, गण्डीरः समठः, अभयाः, तान् कर्षमात्रान् प्रास्थिके तोये पचेदर्द्धशिष्टेन तेनाम्भसा यवागू साधयेत्। सा यवागूः ससपिलवणा कासादिषु शस्यते ॥ ६८॥
गङ्गाधरः-कण्टकारीत्यादि। कण्टकारीकर्ष प्रास्थिके जले पक्त्वा शिष्टे रसे सिद्धो मुद्गयषः सपिर्मरिचादिना सुसंस्कृतः गौरा हरिद्रा आमलकफलं ताभ्यां साम्लः सर्वकासे भिषगजितम् ॥ ६९॥
गङ्गाधरः-वातेत्यादि। वातघ्नौषधं भद्रदार्वादि तेषां निकाथं क्षयकासिने दापयेत् । तथा तेन काथेन सिद्धं क्षीरं गूषांश्च दापयेत् तथा वैष्किरान् रसान् दापयेत् तथा प्रतुदादीनां रसान् दापयेत्। आदिना प्रसहादीनां रसान् दापयेत्। क्षतेत्यादि। क्षतकासे च ये धमा यद्यदनुष्ठानं चक्रपाणिः-उत्कारिकेति पत्नकल्केनेत्यादिना। गण्डीरः शमठः ॥ ६८ ॥ चक्रपाणिः-गौरामलक आमिलकः, साम्ल इति दाडिमादियोगादम्लः ॥६९ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #838
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
१८ अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
दीपनं वृंहणञ्चैव स्रोतसाञ्च विशोधनम् । व्यत्यासात् क्षयकासिभ्यो बल्यं सव्र्व्वं हितं भवेत् ॥ ७० ॥ सन्निपातोद्भवो ह्येष चयकासः सुदारुणः । सन्निपातहितं तस्मात् कार्य्यमत्र भिषग्जितम् ॥ दोषानुबलयोगाच्च भवेद् रोगबलाबलम् । कासेष्वेषु गरीयांसं जानीयादुत्तरोत्तरम् ॥ ७१ ॥
*
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
निदर्शितं क्षयकासेऽपि तान् सानुष्ठानान् धूमान् यथावस्थं प्रयोजयेत् । दीपनमित्यादि । क्षयकासे यो यो दोषस्तत्तदोषव्यत्यासाद् विपय्ययाद् यद्यद्दीपनमौषधादिकं वृंहणञ्च स्रोतसां विशोधनञ्च बल्यञ्च तत् सर्व्व क्षयकासिग्यो हितं भवेत् ॥ ७० ॥
गङ्गाधरः- सन्निपातेत्यादि । हि यस्मात् एष क्षयकासः सन्निपातोद्भवः सुदारुणः सद्येनोपक्रान्तः सिध्यत्ययथोपक्रान्तो मारयति, तस्मात् सन्निपातस्य त्रिदोषस्य हितं यद् यदोषधादिकं तत् सर्व्वं भिषग्जितमत्र क्षयका से काय्र्यम् । दोषेत्यादि । रोगबलाबलं दोषानुबलयोगाच्च दोषानुबन्धयोगाच्च रोगबलाबलं भवेत् । एषु पञ्चसु कासेषु मध्ये उत्तरोत्तरं कासं गरीयांसं जानीयात् । वातकासाद् गरीयान् पित्तकासः, पित्तकासात् कफकासः, कफकासात् क्षतकासः, क्षतकासात् क्षयकास इति ॥ ७१ ॥
चक्रपाणिः - व्यत्यासादिति क्रियापरिवत्तनात् ॥ ७० ॥
चक्रपाणिः - क्षयकासस्य सनिपातोद्भव इत्यादिना सान्निपातिकत्वमभिधाय दोषोद्र क विशेषानुबन्धरूपेण चिकित्सा विशेषसूत्रमाह - " दोषानुबन्धयोगाच्च हरेद् रोगबलाबलम्” ।
अत्र
।
त्यध्याहार्यम् | दोषाणामनुबन्धः उत्कर्षापकर्षादिना सम्बन्धः तदपेक्षयोगः अस पञ्चमी हेतौ । अन्ये तु दोषानुबन्धरूपेण भेषजयोगेन रोगस्य क्षयकासस्य प्रबलवन्तञ्च दोष हरेत् । तस्मिन् न तु युक्तं हरेद् रोगबलाबलमिति । अन्ये तु दोषानुबल्योगाच्च कुर्य्याद् रोगबलाबलमिति पठन्ति । तेन दोषानुबन्धयोगात् रोगबलाबलं बुद्धा कुर्य्याद् भिषग्जितमिति सम्बन्धः । कासेष्विति वातपित्तकफक्षतक्षयजेषु ॥ ७१ ॥
दोषानुबन्धयोगाच हरेत् इति चक्रः ।
३०६७
For Private and Personal Use Only
Page #839
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०६८
चरक-संहिता।
(कासचिकित्सितम्
तत्र श्लोको। भोज्यं पानानि सीषि लेहाश्च सह पानकैः । क्षोरसर्पिर्गुड़ा धूमाः कासभैषज्यसंग्रहः ॥ सङ्ख्यानिमित्तरूपाणि साध्यासाध्यत्वमेव च । कासानां भेषजञ्चोक्तं गरीयस्त्वञ्च कासिनः ॥ ७२ ॥
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढ़बलप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने कासरोगचिकित्सितं नाम
अष्टादशोऽध्यायः॥१८॥
गङ्गाधरः-अध्यायार्थमाह-तत्र श्लोकाविति। भोज्यमित्यादिश्लोकद्वयम् ॥ ७२ ॥ इति अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते । अमाप्ते तु दृढ़बल प्रतिसंस्कृत एव च। कास चिकित्सितेऽष्टादशाध्याये वैद्यश्रीगङ्गाधरकविरत्रकविराजविरचिते . चर कजल्पकल्पतरौ षष्ठस्कन्धे चिकित्सितस्थानजल्पे कासरोग.
चिकित्सितजल्पाख्या अष्टादशी शाखा ॥ १८ ॥
चक्रपाणिः-विस्तारोक्तं कासभेषजं संगृह्णाति-भोज्यमित्यादि। संख्येत्यादि अध्यायार्थसंग्रहः सुगम इति ॥ ७२ ॥
इति महामहोपाध्याय-चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकाया घरकतात्पर्यटोकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायां कासचिकित्सित्तं
नाम अष्टादशोऽध्यायः ॥ १८॥
For Private and Personal Use Only
Page #840
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
एकोनविंशोऽध्यायः। अथातोऽतीसारचिकित्सितं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः॥१॥ भगवन्तं खल्वात्रेयं कृताहिकं हुताग्निहोत्रमासोनमृषिगणपरिवृतं हिमवत्पावें विनयादुपेत्याभिवाद्याग्निवेश उवाच, भगवन्नतीसारस्य प्रागुत्यत्तिनिमित्तलक्षणोपशमनानि तु प्रजानुग्रहार्थमाख्यातुमर्हसोति ॥२॥ ___ अथ भगवान् पुनर्वसुरात्रेयस्तदग्निवेशवचनमनुनिशम्य उवाच-श्रूयतामग्निवेश ! सर्वमेतदखिलेन व्याख्यायमानम् । आदिकाले तु यज्ञ षु पशवः समालम्भनीया बभूवुर्नालम्भाय प्रक्रियन्ते स्म। ततो दक्षयज्ञ प्रत्यवरकालं मनोः पुत्राणां नरिष्यन्नाभागेदवादिष्टशUत्यादीनां क्रतुषु पशव एवाभ्यनु
गङ्गाधरः-उद्दिष्टानुक्रमात् कासचिकित्सितानन्तरमतिसारचिकित्सितमाह-अथात इत्यादि। पूववत् सर्च व्याख्येयम् ॥१॥ .
गङ्गाधरः-भगवन्तमित्यादि । अग्निवेश ऋषिहिमवत उत्तरे पावें आसीनम् आत्रेयं विनयादुपेत्याभिवाद्य चोवाच। तद् यथा-भगषनित्यादि ॥२॥
गङ्गाधरः-तदुत्तरमाहात्रेयः-अथेत्यादि। अतिसाररोगस्य प्रागुत्पत्तिपुराहत्तमुवाच। आदिकाल इत्यादि । दक्षयज्ञ प्रति अवरकालं दक्षयज्ञादनन्तरं बहुकाले व्यतीते मनोः पुत्राणां नरिष्यन्नाभागादोनां क्रतुषु पशव एवाभ्य
चक्रपाणि:-अग्निबलहानिसामान्यात् ग्रहणीदोषमनु अतिसार चिकित्सिते वक्तव्ये उपोद्धाततया पाण्डुरोगादिभिर्व्यवधानं कृतं, सम्प्रति तु उपोद्घातोक्तगण्डुरोगादीनभिधाय प्रकृतमतीसार. चि कत्सितमुच्यते। प्रागुत्पत्तिरिति प्राक्कालो पत्तिः ॥ १॥२॥
चक्रपाणिः-आदिकाले इति कृतयुगे। समालभनीया इति मन्त्रेण अभिमन्यव परित्याज्या बभूवुः न आलम्भार्थम् प्रक्रियन्ते स्म इति आलम्भाय मारणाय न प्रक्रियन्ते न संस्क्रियन्त इत्यर्थः। नरिष्यन्नाभागादिमनुपुत्रेषु। एवमेव मनुपुत्रमुदाहार्य यज्ञादिशब्दः क्रियते तदा तेषां
३८५
For Private and Personal Use Only
Page #841
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०७०
चरक-संहिता। अतीसारचिकित्सितम् ज्ञाय प्रोक्षणमेवावापुः। अतः प्रत्यवरकालं पृषध्रण दोर्घसत्रेण यजता पशूनामलाभाद् गवामालम्भश्च प्रवर्तितः । तद् दृष्ट्रा प्रत्यथिता भूतगणाः। तेषाञ्चोपयोगादुपाकृतानां गवां गौरवादौष्ण्यादसात्म्यात् अशस्तोपयोगात् खाद्वपयोगाच्चोपहतामीनामुपहतमनसाञ्चातिसारः पूर्वमुत्पन्नस्तत्पृषभ्रयज्ञ ॥३॥
अथावरकालं वातलस्य वातातपव्यायामातिमात्रनिषेविणो रुवाल्पप्रमिताशिनः तीक्ष्णमद्यव्यवायनित्यस्य उदावर्त्तयतश्च नुक्षां चक्रुः क्रतुषु भवन्तोऽस्मान् प्रोक्षयन्विति । ते पशवो मनुपुत्राणां क्रतुषु मोक्षणमेवावापुः। अतो पनुपुत्राणां क्रतुसमाप्तिं प्रति अवरकालं कियत्कालानन्तरं पृषध्रेण राशा दीर्घसत्रण दीर्घकालनिष्पाद्यक्रतुना यजता पशूनामलाभात् मवामालम्भः प्रवर्तितः। सद्गवालम्भनं दृष्ट्वा भूतगणा मनुष्यादयः भव्यथिता बभूवुः। तेषाम्चेत्यादि। तेषु तत्र क्रतो प्रतिभिविगभिस्तेषाश्च गयामुपाकृतानां यशार्थ मन्त्रतो हतानां मांसानामुपयोमादाहारेषु वन्मांसस्य गौरवादोषण्यादसात्म्यादशस्तोपयोगात् स्वाद्वपयोगात् स्वादुखाभावाच उपहताग्रीनामृषीणामुपहतमनसाश्चातिसारः पूर्वमुत्पन्नस्तत्पृषध्रयशे ॥३॥
गङ्गाधरः-इत्येवं प्रागुत्पन्नस्यातिसारस्याथानन्तरकालं हेतु विशेषमासाद्य कुपितवातादितो जायमानस्य पवित्रभेदमुपेतस्योत्पत्तिर्भवतीति तदाहअथावरकालपित्यादि । वातलस्य बहुलवातस्य न तु वातप्रकुनेः मुख साध्यता. नुपपत्तेः कृच्छसाध्यताया एवोपपत्तेः, कफपित्तप्रकृतिकापि बातातीसारकश्चिदन्यत समुदायेन पाठात् बुद्धिपूर्वः साक्षात् ज्ञानार्थ कतिपये पठिताः। पशूनामभ्यनुज्ञानादिति पशूनामेव प्रेरणया 'प्रेषाय च एषां विशिष्टार्थमेव' उच्यते आगमेषु। त्वर्थहिंसायां वधवध्ययोरुभयोरपि महापुण्यमुत्पद्यत इति । किंवा पशूनामेवाभ्यनुज्ञानादिति वेदे पशूनां वध्यत्वेऽप्यनुज्ञानात् । प्रोक्षणमिति अभिमन्यत्र हननम् । उक्त हि-'उपाकृतः पशुरसौ योऽभिभन्सा नौ हतः। अनेन प्रागुस्पत्तिमिदर्शनेन मानसोपतापोऽतीसारकारणं भवतीत्युपदश्यते । दीर्घसतेणेति दीर्घकालवत्तिना ऋतुना। व्यथिता इति अदृष्टपूर्व गवां बधं दृष्ट्वा कुःखिताः सन्तः ॥३॥
कामणि:-अथत्यादिना वातातीसारादीनां पृथक लक्षणं व्रते। वातलस्येत्यनेन वातप्रकृति प्राप्त वातातपादीनां वातातीसारजनने सामातिशयो दृश्यते। अनेन अन्यप्रकृतेरपि
For Private and Personal Use Only
Page #842
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१९२ अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। ३०७१ वेगान् वायुः प्रकोपमापद्यते पता चोपहन्यते। स वायुः प्रकुपितोऽमावुपहते मूत्रस्वेदो पुरीषालयमुपहृत्य ताभ्यां पुरीषं द्रवीकृत्यातिसाराय कल्पते ॥४॥ ___ तस्य रूपाणि-विजलमामविप्लुतमवसादि रुदं द्रवं सशूल - मामगन्धमीषच्छब्दं वा विबद्धमूत्रधारमतिसार्यते पुरीषम् । वायुश्चान्त कोष्ठे सशब्दशूलस्तिर्यक् चरति विपद्धः। इत्यामातिसारो वातात् । पक्वं वा विबद्धमल्पाल्पं सशब्दशलफेनपिच्छापरिकर्तिकं हृष्टरोमा विनिश्वस्य शुष्कमुखः कंट्य रुत्रिकजानुपृष्ठपार्श्वशूली भ्रष्टगुदो मुहुर्मुहुर्विप्रथितमुपवेश्यते कातात् तमाहुरनुप्रथितमित्येके वातानुप्रथितवर्चस्त्वात् ।। ५ ।। दर्शनाच्च पित्तलश्लेष्मलयोर्वाध्यमिति। पक्ता च जाठरामिस्तेन वातातपादिना हेतुनोपहन्यते । स वायुरित्यादि। मूत्रस्वेदो पुरीषाशयमुपहत्य नीखा ताभ्यां मूत्रस्वेदाभ्यां पुरीषं द्रवीकृत्येति॥४॥
गङ्गाधरः तस्य रूपाणीति। तस्य वातजस्यातिसारस्य। विजलादिपुरीषं पुरुषो वातेनालिसार्यते। विज्जलं पिच्छिलम्। आमविप्लुतम् अपकदोषविप्लुतम् अवसादि अवसादकरवात्। वायुश्चान्तःकोष्ठे कोष्ठाभ्यन्तरे शब्दशूलाभ्यां सहितस्तिर्यक् चरति विबद्धः संश्वरतीत्यामातिसारो वातात् । पकातिसारमाह--पक वेत्यादि। वातेनातिसारकी पुमान् हृष्टरोमादिः सन् पक वा पुरीषं विबद्धमल्पाल्पं शब्दादिमद्विग्रथितश्च मुहुमुहुरुपवेश्यते।
वातातपादयः अतीसारस्य कारणं भवतीति ज्ञेयम्। एवं पित्तलश्लेष्मलशब्दयोरपि तात्पर्य व्याख्येयम्। प्रमिताशनमतीतकालाशनं वेगाइदावर्तयत दति अर्द्रमावर्तयतो वेगादित्यर्थः । पुरीषाशयं वेगेनाभिहत्वैति पक्वाशयं जित्वा। ताभ्यामिति मूत्रस्वेदाभ्याम् ॥ ४॥
चक्रपाणिः-तस्य रूपाणीत्यादिना आमवातातीसारलक्षणमाह। आममिति आमावागतम् । विप्लुतमिति प्रसरणशीलम् । अवसादितमिति भूमौ पतितं लोग भवति । कम्चेत्यादिना पकवातातिसारमाह। विनिश्वसन्निति शब्दं कुर्वन् । समाहुरनुअथितमिति विमन्दिरी सारावस्थां प्राप्नोति ॥५॥
For Private and Personal Use Only
Page #843
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[अतीसारचिकित्सितम्
३०७२
चरक-संहिता। अतीसारचिकित्सितम् पित्तलस्य पुनरम्ललवणकटुक्षारोष्णतीदणातिमात्रनिषेविणः प्रतताग्निसूर्यासन्तापोष्णमारुतोपहतगात्रस्य क्रोधेाबहुलस्य पित्तं प्रकोपमापद्यते। तद् द्रवत्वादुष्माणमुपहत्य पुरीषाशयाश्रितमौरण्याद् द्रवत्वात् सरत्वाच्च भित्त्वा पुरीषमतिसाराय कल्पते ॥६॥
तस्य रूपाणि-हारिद्र हरितं नीलं कृष्णं रक्तपित्तोपगतम् अतिदुर्गन्धमतिसार्यते पुरीषम्। तृष्णादाहस्वेदमूर्छाशूलबध्नसन्तापपाकपरीतः। इति पिसातिसारः॥७॥ - श्लेष्मलस्य तु गुरुमधुरशीतस्निग्धोपसेविनः सम्पूरकस्य अचिन्तयतो दिवास्वप्नपररयालसस्य श्लेष्मा प्रकोपमापद्यते। तं पक वातादतिसारमाहुः। तमनुग्रथितकमित्येक आहुः। कस्मात् ? वातानुग्रथितवर्चस्वात् । इति ॥५॥
गडाधरः-पित्तातिसारमाह-पित्तलस्येत्यादि। पित्तलस्याम्लायतिमात्रनिषेविण इत्यादेः पित्तं प्रकोपमापद्यते। तदित्यादि। तत्तदम्लायतिमात्र निषेवणादितः प्रकुपितं पित्तं द्रवत्वादुष्माणमुपहन्ति न तु तीक्ष्णोष्णत्वादितो वर्द्धयति तदम्लादिहे- कृततथाविधस्वभावात् । द्रवत्वादुष्माणमुपहत्य पुरीषाशयाश्रितं सदौष्प्यादिभ्यः पुरीष भित्त्वातिसाराय कल्पते। इति पित्तातिसारसम्प्राप्तिः॥६॥
गङ्गाधरः-अथ तस्य रूपाणि । तद् यथा-हारिद्रमित्यादि। रक्तपित्तोप. गतं पुरीषमतिसार्यत इति सोऽतिसारी तृष्णादिपरीतो भवति। पाको गुदपाकः॥७॥
गङ्गाधरः-श्लेष्मातिसारमाह-श्लेष्मलस्येत्यादि। श्लेष्मलस्य गुर्जादुपसेविनः। सम्पूरकस्य द्रवद्रव्यातिसेविनः। अचिन्तयतः सर्वदा चिन्ता.
चक्रपाणिः-पित्तलस्येत्यादिना पित्तातिसारमाह। द्रवत्वादुष्माणमुपहत्येति यद्यपि पित्तम् उष्णम् भग्नेः समानतया वर्दकं भवतीति युज्यते तथापि द्रवत्वादुष्माणं पुरीषाशयगतं पित हन्तीत्यर्थः ॥६॥
चक्रपाणि:-ब्रनो गुदः ॥७॥ चक्रपाणि:-इलेष्मलस्येत्यादिना इलेष्मातिसारमाह। सम्पूरकस्येति-अतिमाताशनशीलस्य ।
For Private and Personal Use Only
Page #844
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१९श अध्यायः चिकित्सितस्थानम्। ३०७३ स पुनः स्वभावाद गुरुमधुरशीतस्निग्धस्य पुंसोऽग्निमुपहत्य सौम्यस्वभावात् पुरीषाशयमुपगत्योपक्लेद्य चातिसाराय कल्पते ॥८॥ ___तम्य रूपाणि-स्निग्धं श्वेतं पिच्छिलं तन्तुमदामं गुरु दुर्गन्धमनुबद्धशूलमत्यल्पमभीक्ष्णमतिसाय॑ते सप्रवाहिकं गुरुतरं गुरूदरगुदवस्तिवङ क्षणदेशः कृतापकृतसंज्ञः सोत्क्लेशो निद्रालस्यपरीतः सलोमहर्षः सदनोऽन्नद्वषी च। इति श्लेष्मातिसारः॥६॥
अतिशीतस्निग्धरुक्षोष्णगुरु-खरकठिनविशद-विषमविरुद्धारहितस्य । दिवास्वप्नातिसेविनः। श्लेष्मा प्रकोपमापद्यते। स इत्यादि। स श्लेष्मा स्वभावात् प्रसिद्धगुर्वादिः पुसोऽग्निगुणविरोधी तेनाग्निमुपहत्य सौम्यस्वभावादधोगतित्वात् पुरीषाशयमुपगत्योपक्लेद्य च पुरीषमतिसाराय कल्पते। इति कफजातिसारसम्प्राप्तिः ॥८॥
गङ्गाधरः-तस्य रूपाणि इमानि। तद् यथा-स्निग्धमित्यादि। सोऽतिसारी पुमान् गुरुदरादिः सन् स्निग्धादिपुरीषं सप्रवाहिकं गुरुतरमतिसार्यते कफेन। सोत्क्लेशादिर्भवति। इति श्लेष्मातिसारः॥९॥
गङ्गाधरः-सन्निपातातिसारमाह। तस्य निदानम्-अतिशीतेत्यादि । श्लेष्मणोऽग्न्युपधाते हेतुमाह-सौम्यस्वभावादिति । सौम्यस्याग्नेविरुद्धत्वात् आघातं करोतीति युक्तमेवेति भावः। पुरीषाशयमुपहत्येति पुरीपाशयं गत्वा, हन्तेर्गतिहिंसात्मकत्वात् अत्र गत्यर्थेन, किंवा पुरीषाशयशब्देन स्थानेन स्थानिन उपचारात् पुरीषमेवोच्यते ; यथा माः क्रोशन्तोति, ततश्च पुरीषमुपहत्येति सम्बन्धः॥८॥
चक्रपाणि:-कृतेऽप्यकृतसंज्ञ इति कृतेऽपि वेगे न बुध्यत इत्यर्थः। अब च पित्तकफातिसारे सामतालक्षणं यद्यपि नोक्तं तथापि सामतातीसारसम्बन्धकृतविज्वरत्वगन्धित्वप्रकारैर्लक्षणैः आमातिसाररूपावस्था ज्ञयैव । तयाहि चिकित्सायां पित्तातिसारं निदानोपशयाकृतिभिः विदित्वेत्या. दिना रक्तातिसारे पृथक चिकित्सां वक्ष्यति, इलेप्मातिसारे तु सामे निरामे रुक्षोष्णादिरूपा चिकित्सा समानैवेति कृत्वा पृथगामश्लेष्मातीसारचिकित्सा नोक्ता। क्षारपाणिना सर्वातिसाराणां सामता पृथगुप्ता, वचनं हि "वातातिसारः सामश्च सशूलः फेनिलस्तनुः। श्यावः सशब्दो दुर्गन्धो विबद्रोऽल्पाल्प एव च"। एवं पित्तकफानां हि अतीसारं नि ईशेत् ॥९॥
चक्रपाणि:-अतिशीतेत्यादिना त्रिदोषजातीसारमाह। अत्र च शीतादीनां यथासम्भव
For Private and Personal Use Only
Page #845
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०७४
चरक-संहिता। (अतीसारचिकित्सितम् ऽसात्म्यभोजनाद् अभोजनात् कालातीतभोजनाच किश्चित् अभ्यवहरणात् प्रदुष्टमद्यपानीयपानात् अतिमद्यपानीयपानात् असंशोधनात् प्रतिकर्मणां विषमगमनादनुपचाराज्ज्वलनादित्यपवनसलिलातिसेवनात् अस्वप्ना वेगविधारणाहतुविपर्ययात् अयथाबलमारम्भाद भयशोकचिन्तोद्व गातियोगात् क्रिमि-शोथ-ज्वराोविकारातिकर्षणैः व्यापन्नाग्नेस्त्रयों दोषाः प्रकुपिता भूय एवाग्निमुपहत्य पक्वाशयमनुप्रविश्य अतिसारं सर्वदोषलिङ्ग जनयन्ति ॥१०॥
अपि च शोणितादोन् धातूनतिप्रदुष्टान् दृषयन्तो धातुदोषस्वभावकृतानतोसारवर्णान् दर्शयन्ति। तत्र शोणितादिषु शीतादिभिरतीत्यस्यान्वयः। अभोजनादुपवासात्। किश्चिदभ्यवहरणात् अल्पाशनात्। प्रदुष्टमद्यप्रदुष्टपानीयपानात्। अतिमद्यातिपानीयपानात् । असंशोधनात् वमनविरेचनादिना संशोधनाभावात्। प्रतिकर्मणां तत्तद्रोग प्रतिकारक्रियाणां विषमगमनात् सम्यगयोगाभावात् तथा तत्तद्रोगाणां यथार्थोपचाराभावात्। ज्वलनायतिसेवनात्। ज्वलनो वह्निः आदित्यः सूर्यः पवनो लोकेचरो वायुः सलिलस्यातिसेवनमिहावगाहनादिना पूर्व यदुक्तं तदतिपानीयपानमिति एभिः कारणेस्त्रयो दोषाः प्रकुप्यन्ति व्यापन्नाग्नेश्च । प्रकुपितास्ते त्रयो दोषा भूय एवाग्निमुपहत्य पक्काशयमनुप्रविश्यातिसारं सर्वदोषलिङ्गं जनयन्ति ॥१०॥
गङ्गाधरः-अपिचातिप्रदुष्टान् शोणितादीन् धातून दुपयन्तो धातुदोषाणां स्वभावकृतान् धातुस्वभावकृतान् दोपस्वभावकृतानतिसारे पुरीषस्य वर्णानुपवातादिकतृत्वेन ज्ञेयम्। किंवा सर्वेषामेव विदोषकतृत्वं ज्ञेयम्। उक्तं हि-सव्वषां दोषाणाम् अग्निसंश्रितौ सामप्रकोपौ इति। किञ्चदभ्यवहरणादिति पथ्यापथ्यभोजनात्। अनुपवारादिति प्रतिकर्मणामेव असम्यगुपचारादित्यर्थः। सरिलातिसेवनादिस्यत्र अवगाहादीनां वाद्यसेवनं सलिलस्योच्यते अनुपानन्तु प्रागेवोक्तम् । विषनाग्निरिति वचनात् यथोक्तहेतूनाम् अग्निवधद्वारेणैव प्रायस्त्रिदोषकत्तु त्वं दर्शयति ॥ १० ॥
चक्रपाणि:-अपिचेत्यादिना विकृतिविषमसमवायविदोपजलक्षणमाह। .अतिप्रकृष्टं यथा
For Private and Personal Use Only
Page #846
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१९श अध्यायः ] चिकित्सितस्थानम्। ३०७५ धालुषु नातिप्रदुष्टेषु छ हारिद्रहरितनीलमाञ्जिष्ठमांसधावनसङ्काशं रक्तं कृष्णं श्वेतं वा वराहमेदःसदृशम् अनुबद्धवेदनमतिवेदनं वा समासव्यत्यासादुपवेश्यते पुरीषम् । महद ग्रन्थितमामं शकृदपि + वा पक्कमनतिक्षीणमांसशोणितबलो मन्दाग्निविहतमुखरसस्तादृशमातुरं कृच्छ्रसाध्यं विद्यात्। एभिवणः अतिसार्यमाणं सोपद्रवमातुरमसाध्योऽयमिति प्रत्याचक्षीत । तद्यथा-काथशोणिताभं यकृत्पिण्डोपमं मेदोमांसोदकसदृशं दधिमजतैलक्षोरवसावेशवाराभमतिनीलम् अतिरक्तमतिकुष्णम् उदकमिव पुनर्मचकाभमतिस्निग्धं हरिताभं नीलकषायवणं कबूंरवणं वा आविलं पिच्छिलं तन्तुमदाम चन्द्रकोपदर्शयन्ति। तत्र नातिप्रदुष्टेषु शोणितादिषु धातुषु हारिद्रादिरूपं सभास. व्यत्यासादसमस्तरूपमुपवेश्यते पुरीषं वर्चस्त्याज्यते। तत्र कृच्छ्रसाध्यलक्षण माह-महदित्यादि। यस्य सनिपातातिसारिणः शकृत् पुरीषं महत् प्रचुरं ग्रन्थितमाम वा पक वा भवति, स यद्यनतिक्षीणमांसादिमन्दाग्निना विहतमुखरसो न तु दोषविहतमुखरसः स्यात्, तादृशं सन्निपातातिसारातरं भिषक कृच्छ साध्यं विद्यात्। असाध्यलक्षणमाह-एभिरित्यादि। एभिर्वक्ष्यमाणकाथशोणितामेत्यादिभिर्वर्णरतिसायंमाणं सोपद्रवमातुरं भिषगसाध्योऽयमति. सार इत्युक्त्वा प्रत्याचक्षीत प्रत्याख्यानं कुर्यादिति। कैर्णरित्यत आहतद यथेत्यादि। कार्थत्यादि। नानौषधिनिष्पचनकृतः कषायः काथः । तत्काथाभं शोणिताभश्च, कश्चिदाह काथवर्णरूपशोणिताभं यकृपिण्डोपमं कृष्णलोहितं मेदोमांसोदकसदृशं मेदःसदृशं मांसोदकसदृशं दध्यायाम वेशवारो "निरस्थि पिशितं खिन्नं पिष्टं गुड़घृतान्वितम्। कणामरिचसंयुक्तं वेशवार इति स्मृतः” इति। अतिनीलादिकम् उदकमिव पुनर्मेचकाभं वा मेचकं खञ्जनवक्षःस्थकृष्णपिण्डामं नीलकषायवर्ण नानौषधिकषायाभम् भवति तथा प्रदूषयन्त इत्यर्थः। मांसधावनं मांसप्रक्षालनोदकम् । समासव्यत्यासाइपवेश्यत इति समासो यथोक्तलक्षणानां मेलकः। सकृदिति कदाचित् । विहतमुखरसः इति विरसमुखः। एभिर्वक्ष्यमाणः। वेसवाराभं वेसवारसदृशं, तल्लक्षणञ्च निरस्थि पिशितं पिष्टमित्यादिना
• अतिप्रदुष्टेषु इति बहुषु प्रन्थेषु पाठः। सकृदपि इति चक्रभृतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #847
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०७६
चरक-संहिता। अतीसारचिकित्सितम गतम् अतिकुणपपूतिपूयगन्ध्याममत्स्यगन्धि मक्षिकाक्रान्तं कुथितं वा बहुधातुस्रावमल्पपुरीषं बहुपुरीषं वातिसार्यमाणम् तृष्णादाहज्वरभ्रमतमोहिकाश्वासानुबन्धम् अतिवेदनम् अवेदनं वा स्रस्तपकगुदं पतितगुदबलिं मुक्तनालमतिक्षीणबलमांसशोणितं सर्वपळस्थिलिनम् अरोचकारतिप्रलापसम्मोह. परीतं सहसोपरतविकारमतिसारिणम् अचिकित्स्यं विद्यात् । इति सन्निपातातिसारः ॥११॥
तमसाध्यमसाध्यताम् असंप्राप्त चिकित्सेत् यथाप्रधानेनोपक्रमेण हेतूपशवदोषविशेषपरीक्षया चेति ॥ १२॥ उक्तं प्राक , इह नीलिनीपत्रकपायवणं विशे यम् । कबूरवर्ण नानावर्ण मिश्रम् । तन्तुमत् तन्तुलीभूतं चन्द्रकोपगतं शिखिपिच्छाभचन्द्रकमिश्रम्। अतिकुणपगन्धि कुणपं शकः । पूतिगन्धि च पूयगन्धि च आममत्स्यगन्धि च कुथितः पूतिगन्धिर्वहुस्रावोऽथ चाल्पपुरीपं बहुपुरीषं वातिसार्यमाणं नरं तृष्णाद्यनुबन्धं सस्तं वहिनि सृतमथ च पक्व गुदं यस्य तम्, पतितगुदबलिं वहिः निःसृत्यावस्थितव न पुनः स्वस्थानप्रविष्टा गुदलियस्य तम्, मुक्तनालं श्लीभूतं सन्मुक्तं वहिनिःसृतं गुदनालं पुरीषप्रवृत्तिस्रोतो यस्य तं सहसा हठादुपरताः सर्च विकारा यस्य तम्। ईदृशतिसारिणमचिकित्स्यमसाध्यं विद्यात्। इति सनिपातातिसार उक्तः॥११॥
गङ्गाधरः-इतीत्यादि। योऽतिसारस्वसाध्यः तमतिसारमसाध्यताम् असंप्राप्त सनिपातातिसारश्च चिकित्सेत् । यथाप्रधानेन यत्र यत्रातिसारे यो दोषः प्रधानस्तमनतिक्रम्योपक्रमेग हेखादिपरीक्षया च चिकित्सेदिति । इति चखारोऽतिसारा व्याख्याताः। अष्टोदरीये तु पूर्वमुक्तं पड़तीसाराः। षड़तीसारा इति वातपित्तकफसनिपातभयशोकजा इति ॥१२॥ उक्तम् । मेचकाभमिति स्निग्धकृष्णम् । मक्षिकाक्रान्तमिति मक्षिकामय, मक्षिकाक्रान्त इति पाठे मक्षिकापरीत इत्यर्थः । तृष्णेत्यादिना सोपद्वलक्षणसूचकानुपद्रवानाह सहसोपरतविकारमिति ॥११॥
चक्रपाणिः- यद्यपि रिष्टे संशयितमरणमुक्तं तथापि इहातीसारं प्राप्य निश्चितमरणज्ञापकतया अच्यते, यथाप्रधानोपक्रमणेति दोषत्रये यः प्रधानो भवति तस्योपक्रमेत्यर्थः। हेत्वादिपरीक्षा चेह भवति । अब विशिष्ट चिकित्सैवोच्यते ॥ १२ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #848
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१९श अध्याया] चिकित्सितस्थानम् ।
भवन्ति चात्र । आगन्तू द्वावतीसारौ मानसो भयशोकजौ। यौ तयोर्लक्षणं वायोर्यदतीसारलक्षणम् ॥ १३ ॥ मारुतो भयशोकाभ्यां शीघ्र हि परिकुप्यति। तयोः क्रिया वातहरी हर्षणाश्वासनानि च ॥ गङ्गाधरः-शेषौ पुनः कोदृशौ भवत इत्याशङ्कयाह-भवन्ति चात्रेत्यादि। चखारों दोषजा अतीसारा द्वौ चातीसारावागन्तुजौ भवतस्तौ तु मानसौ मनोदोषजौ भयशोकनौ यौ तौ द्वौ तयोर्लक्षणं वायोरतीसारलक्षणम् ॥१३॥
गङ्गाधरः-कस्मात् १ मारुत इत्यादि । हि यस्माद्भयशोकाभ्यां मारुतः शीघ्र परिकुप्यति। ततस्तयोर्भयशोकजयोरतिसारयोः क्रिया यावती वातहरी तावती कार्या, हर्षणाश्वासनानि च कार्याणि। इत्येवं चेत्, तर्हि कथं मानसावेतौ शारीरदोषपातलक्षणो वातक्रियाप्रशाम्यौ चेति ? उच्यते, मानसदोषौ रजस्तमसी ताभ्यां भयश्च शोकच, ततो मानसो भयशोको हेतुपूर्वमतिसाराय भक्त इति पूर्व मानसहेतुभ्यां भयशोकाभ्यां जातौ पश्चाद्वातेनानुबध्येते तस्माच्छारीरव्याधावुपातौ वातहरक्रिया मानसदोषहरहर्षणाश्वासनानि च विधीयन्त इति।
अथात्र जिज्ञास्यम् । इह तन्त्रे भयजोऽतिसार उक्तो न खामजः, सुश्रुतादौ खामज उक्तो न भयज इति षड्धा खभङ्ग इति। अत्रोच्यते। सुश्रुते वातपित्तकफसनिपातशोकजानतीसारानुक्त्वामज उक्तः । “आमाजीर्णः प्रद्रुताः क्षोभयन्तः कोष्ठं दोषाः सम्प्रदुष्टाः सभक्तम् । नानावर्ण नैकशः सारयन्ति
चक्रपाणिः-आगन्तू इत्यादिना भयशोकजावतीसारौ प्राह । आगन्तू इति आगन्तुजनितभयशोकजी। मानसाविति मानसदोषभयशोकजनितौ। एतेन मानसत्वञ्चानयोर्न विरोधीभवति, अनयोर्लक्षणम् मतिदेशेनाह-तयो क्षणमित्यादिना ॥ १३॥
चक्रपाणिः-कस्मात् पुनर्वातातिसारलक्षणमनयोर्भवतीत्याह-मारुत इत्यादि। यस्मात् भय. शोकजनितोऽस मारुतः कारणं भवति तस्माद वातातीसारलक्षणानि भवन्तीति युक्तमित्यर्थः। न चानयोतिजन्यस्वेन वातजलक्षणयुक्तत्वेन वातजेनैव ग्रहणमिति वाच्यम्। यतोऽनयोर्वातजाद भिन्नापि चिकित्सा भविष्यति, वर्षणाश्वासनरूपचिकित्साभेदार्थ व्याधीनां भेदोऽभिधीयते। किञ्च लक्षणभेदोऽप्यत वातः शीघ्र हि परिकुप्यतीति इत्यनेनोक्तः। यतो भयशोकजेऽतीसारे शीघ्रकारी वायुर्भवतीति शीघ्र हि परिकुप्यतीति पदेनोच्यते न निदानान्तरं, समिपातातिसारे न भयशोको कारणत्वेनोक्तौ हेत्वन्तरसहितौ भस कारणे भवत इति। त्रिदोषजभयशोकजयोश्च यद्यपि तुरुयं
३८६
For Private and Personal Use Only
Page #849
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०७८
चरक-संहिता। (अतिसारचिकित्सिर म् इत्युक्ताः षड़तीसाराः साध्यानां साधनं ततः।।
प्रवक्ष्याम्यनुपूर्वेण यथावत् तन्निबोधत ® ॥ १४ ॥ कृच्छाजन्तोः षष्ठमेनं वदन्ति।” इति त्रिदोषजत्वेनोक्त आमातिसार आमपाचनप्रधानचिकित्सार्थ पृथगुक्तः, भयजस्तु वातजत्वेन वातजेऽन्तर्भूय षष्ठत्वेनैवामज उक्तः। एवमेव हेतुप्रधानत्वेनापरानप्यतीसारानुक्त्वा दोषजे. ऽन्तर्भावस्तेषां कृतः। तद् यथा-सुश्रुते। “शरीरिणामतीसारः सम्भूतो येन केनचित्। दोषाणामेव लिङ्गानि कदाचिन्नातिवर्त्तते। स्नेहाजीर्णनिमित्तस्तु बहुशूलप्रवाहिकः। विसूचिकानिमित्तस्तु चान्योऽजीर्णनिमित्तजः। विषार्शः क्रिमिसम्भूतो यथावदोषलक्षणः। आमपाक्रमं हिखा नातिसारे क्रिया यतः। अतः सर्वातिसारास्तु श याः पकामलक्षणैः।” इति सर्वाति: सारेष्वामता वर्तते, तत आमजोऽतिसारो यत् पृथगुक्तस्तदाममन्नं दोषदृषितमतिसाराय कल्पते न वामावस्थिकातिसार आमारब्ध इति। इह तन्त्र सामान्नजस्नेहाजीर्णजादयो दोषप्रकोपपूर्वकमेवामानादयोऽतिसारं जनयन्तीति न हेतुभेदैन भेदः कृतः दोषभेदेनैव चरितार्थखात्। भयशोकजयोस्तु मानसधान्तरयोगाद् दोषजत्वेऽपि पृथयुक्तिरिति, नैवमामजादीनां धर्मान्तरयोगोऽस्तीति बोध्यम्।
अथात्रापरं जिज्ञास्यं-दोषजेषु यथा सन्निपातज उक्तो न कथं तथा द्वन्द्वजा उक्ता इति ? तत्रोच्यते, दोषभेदास्त्रिषष्टिविधा उक्ताः सर्वे विकारा दोषजास्त्रिषष्टिविधा एव जायन्ते, तत्र पृथगदोपजलक्षणानि प्रतिरोगं परस्परभेदज्ञानार्थमवश्यवाच्यानि भवन्ति, द्वन्द्वसन्निपातास्तु यत्र दोषकर्मविरोधिकर्मवत्त्वेन द्वन्द्वसन्निपातजरोगा जायन्ते तत्र तत्तत्कर्मशानार्थ पृथग्दोषजमुक्त्वा पृथगुच्यन्ते द्वन्द्वजाः सन्निपातजाश्च। यत्र दोषकर्मसजातीयकर्मवत्त्वेन द्वन्द्वजाः सन्निपातजा वा जायन्ते तत्र पृथग्दोषजलक्षणमिहोक्तं तथापि चिकित्साभेदात् तयोर्भेद उक्तः, तथाहि भयजे प्रश्वासनं शोकजे हर्षणम् इति चिकित्साभेदः। चिकित्साभेदोऽस्तु, सुश्रुते तु-'तैस्तै वैः शोचतोऽल्पाशनस्य वाष्पोष्मा से वह्निमाविश्य जन्तोः" इत्यादिना शोकजः प्रबन्धेनोक्तः, स तु शोकजादन्य एव विशिष्टहेतुजन्यः । इह त्वसौ सान्निपातिकेनावरुदो ज्ञेयः। तथाहि तत वाष्पोष्मणो हि पित्तकारणत्वं युक्तं - * “निबोधत" इति बहुवचनन्तु एकस्याप्यग्निवेशस्य समादरगौरवे इति केचित्। क्रियासमभिहारे लोट “त" इत्यपरे। केचित् साहसिकास्तु "निबोध में" इति पठन्ति ।
For Private and Personal Use Only
Page #850
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१९श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
३०७६ दोषाः सन्निचिता यस्य विदग्धाहारमूर्च्छिताः। अतीसाराय कल्पन्ते भूयस्तान संप्रवर्त्तयेत् ॥ न तु संग्रहणं देयं पूर्वमामातिसारिणे । दोषा ह्यादौ बध्यमाना जनयन्त्यामयान् बहून् ॥ शोथपाण्डामयप्लीह-कुष्ठगुल्मोदरज्वरान् । दण्डकालसकाध्मान-ग्रहण्योंगदांस्तथा ॥ १५ ॥
लक्षणवचनेनैव ते जायन्ते तत्र न द्वन्द्वनाः सन्निपातजा वा पृथगुच्यन्ते। तस्मादिह द्वन्द्वजेषु दोषकम्मै विरोधिकाणि न भवन्तीत्यतो द्वन्द्वजा नोक्ताः । सन्निपातजेषु दोषकर्माविरुद्वकर्माणि भवन्तीति पृथगुक्तः सन्निपातजोऽतिसारः । इत्येवं सर्वत्र बोध्यम् । उपसंहरति-इत्युक्ता इत्यादि। साध्शना. मतीसाराणाम् ॥१४॥
गङ्गाधरः-दोषा इत्यादि। यस्य नरस्य सन्निचिता दोषा विदग्धाहारमूर्च्छिताः कुपिता अतिसाराय कल्पन्ते, तान् विदग्धाहारमूर्छितान् दोषान् भूय एव प्रवर्तयेत् स्वत एव यत् प्रवर्तन्ते तन्न संगृह्णीयात्। तदाहन खित्यादि। आमातिसारिणे पूर्व न संग्रहणं स्तम्भनमौषधं देयम् । कस्मात् ? दोषा हीत्यादि। हि यस्मात् आदौ खल्वामावस्थायां स्थिताः शेषदोषा बध्ययानाः कृतबन्धा बहूनामयान जनयन्ति। यांस्तानाहशोथेत्यादि ॥१५ तेन शोकानलजो वायुः वाष्पोषमणा च पित्तकफाविति तत्र कारणत्वन दर्शितो। अत एवं च तस्यासाध्यत्वं तत्रोक्तम्, अवापि च त्रिदोषजे शोकोऽपि कारणत्वेनोक्तः। सुश्रते अजीर्णात् प्रहता इत्यादिनाजीर्णजः पृथगुक्तः। तस्य इह उक्तत्रिदोषजे अनुबन्धो व्यक्त एव। यत् तत्रैव दोषा इति बहुवचनेन अवाजीर्णस्य विदोषजत्वमुक्तम् इहापि च व्यापन्नेऽग्नावित्यनेन अग्निमान्द्यजनिताजीण सिदोषजातिसारे कारणमेव, तेन सुश्रतोक्तसर्वातिसाराविरोधोऽख ज्ञेयः ॥ १४ ॥
चक्रपाणिः-दोषाः सन्निचिता इत्यादिना चिकित्सामाह। विदग्धशब्देनाताविपक्काहारवाधिना चतुर्विधमप्यामं विदग्धं विष्टब्धं रसशेषञ्चाजीर्ण गृह्यते। सम्प्रवर्तयेदित्यनेन स्वयं प्रवर्त्तमानस्य दोषस्य अपेक्षया प्रवर्तनम् । तथा स्तोकं वहत् विरेचनयोगात् प्रवर्तयेत् । यद वक्ष्यति "कृच्छ् वा वहतां दद्यात् अभयां सम्प्रवर्त्तिनोम्" इति।" "न तु संग्रहगं पूर्व देयमामातिसारिणे”. इत्यत्र पूर्वमिति विशेषणेन उत्तरकालमामातीसारे संग्रहणं दर्शयति ।
For Private and Personal Use Only
Page #851
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०८०
चरक-संहिता। [अतिसारचिकिसितम् तस्मादुपेक्षते क्लिष्टान् वर्तमानान् स्वयं मलान् । कृच्छ्वा वहतां दद्यादभयां संप्रवर्तिनीम् ॥ तथा प्रवाहित दोषे प्रशाम्यत्युदरामयः । प्रमथ्यां मध्यदोषेभ्यो दद्याद दोपनपाचनीम् ॥ १६ ॥ जायते देहलघुता जठराग्निश्च वर्द्धते । लानञ्चाल्पदोषाणां प्रशस्तमतिसारिणाम् ॥ १७॥
गङ्गाधरः-तस्मादित्यादि। तस्मात् आमातिसारस्तम्भने शोधादिरोगोत्पादात् स्वयं प्रवर्तमानानु क्लिष्टान् मलानुपेक्षेत। यदि तत्र स्वयं प्रवर्त्तमाना मलाः कृच्छण स्वल्पं स्वल्पं वहति तदा तस्य प्रवर्जिनौं हरीतकी कल्कादिकल्पनया दद्यात्। तया हरीतक्या प्रवाहिते दोष उदरामयोऽतिसारः प्रशाम्यति ॥१६॥
गङ्गाधरः-ततः किं कुर्यादित्यत आह-प्रमथ्यामित्यादि। मध्यदोषेभ्यो नरेभ्यः प्रमथ्यां दद्यात्। प्रमथ्या नाम सा या दीपनपाचनी। तो प्रमथ्यां दद्यादिहवेयं प्रमथ्यासंशा कृता। अल्पदोषाणामतिसारिणां लङ्घन प्रशस्तमिति ॥१७॥
प्रथमञ्चामातीसारस्यापेक्षया विरेचनदानं युक्तम् इति विरोधे इयं व्यवस्था-यत् प्रवृते आमे बलवति च पुरुष प्रवर्तनमेव कर्त्तव्यम्, यदा तु दुब्बलः पुमान् क्षीणशामस्तदा प्रथम प्रवर्तनं कृत्वा संग्रहणं कर्त्तव्यम्। तस्याम् आमावस्थायां संग्रहणे आतुरस्य व शात् मरणमेव स्यात्। अन्ये तु पूर्व संग्रहणं न देयम् इति शाल्मलकुटजस्वगादिसंग्रह न देयम्, मुस्तोदीच्यादिपाचनसंग्रहणं देयमिति वर्णयन्ति। इयशामातिखारचिकित्सा सामातिसाराणां साधारणी ज्ञेया ॥ १५॥
चक्रपाणिः-कृच्छ्. वा वहतामिति सप्रबन्धं वहताम्। प्रमथ्यामिति पाचनीयदीपनीयं कषायम् । प्रमथ्याशब्दो हि वृद्धपरम्परया वैद्यकशासपरिभाषया पाचनदीपनकषाये भूयते ; वधा बिदङ्गकषायः शैखरिककषायशब्देन वरुप्यते । बहुदोषे प्रवर्तन तथा मध्यदोषे प्रमथ्योका ॥॥
चक्रपाणिः-भल्पदोषे च सामे प्रथमं कर्तव्यमाह-लखनमित्यादि ॥७॥
For Private and Personal Use Only
Page #852
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१९श अध्याय:1
चिकित्सितस्थानम्। ३०८१ पिप्पली नागरं धान्यं भूतीकमभया वचा। ही भद्रमुस्तानि विल्वनागरधान्यकम् ॥ पृश्निपर्णी श्वदंष्ट्रा च समगा कण्टकारिका।। तित्रः प्रमथ्या विहिताः श्लोका.रतिसारिणाम् ॥ वचाप्रतिविषाभ्यां वा मुस्तपर्पटकेन वा। हीवेरशृङ्गवेराभ्यां पक्क वा दापयेजलम् ॥ १८॥ युक्तेऽनकाले क्षुत्क्षामं लघून्यन्नानि भोजयेत् । तथा स शीघ्र प्राप्नोति रुचिमग्निबलं बलम् ॥ १६ ॥ तणावन्तिसोमेन यवाग्वा तर्पणेन वा। सुरया मधुना वादी यथासात्म्यमुपाचरेत् ॥
गङ्गाधरः-प्रमथ्यायोगानाह-पिप्पलीत्यादि। वचान्ता धान्यकान्ता कण्टकारिकान्ता चेति तिस्रः प्रमथ्याश्चूर्णकषायादिकल्पनया विहिताः । वचेत्यादि। अतिसारिणे पिपासवे वचादिभ्यां द्वाभ्यां द्वाभ्यामर्द्धशृतं जलं दापयेत् । इत्येताच प्रमथ्यास्तिस्रः॥१८॥
गङ्गाधरः युक्ते इत्यादि। इत्येवं प्रमथ्यायोगे क्षुत्क्षामं क्षुधया क्षीणमतिसारिणमन्त्रकाले युक्ते लघून्यन्नानि भोजयेत्। तथा सति सोऽतिसारी शीघ्र रुच्यादिकं प्राप्नोति ॥१९॥ ..
गङ्गाधरः-येन लघून्यन्नानि भोजयेत् तदाह-तक्रणेत्यादि । तक्रादिना यथासात्म्यं भोजनमुपाचरेत्। अवन्तिसोमं काञ्जिकम्। ततः परं यत्
चक्रपाणि-तिम्रः प्रमथ्या इति यथाक्रमं कफपित्तवातेषु विभज्य देया इति वदन्ति । तथा वचाप्रतिविषादिभिः विहितानि लीच्यपि जलानि कफपित्तवातेषु यथाक्रमं बदन्ति । षडङ्गविधिनात जलसाधनं ज्ञयम् ॥ १० ॥
पाणिा-युक्तऽशकाले इति सम्यग्नुभुक्षाकाले । अवन्तिसोमं कालिकम् । तक्रादीनां पाणां तर्पणादीनाम् पालोड़नार्थमिहाभिधानम् ॥ १९॥
For Private and Personal Use Only
Page #853
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०८२
चरक-संहिता। [अतिसारचिकित्सितम् यवागूभिर्विलेपीभिः खड़े यूष रसौदनैः। दोपनग्राहिसंयुक्तः क्रमश्च स्यादतः परम् । २०॥ शालपर्णी पृश्निपर्णी वृहती कण्टकारिका। बलाश्वदंष्ट्राविल्वानि पाठानागरधान्यकम् ॥ शटी पलाशं हवुषां वचाजीरकपिप्पलीः। यमानों पिप्पलीमूलं चित्रकं हस्तिपिप्पलीम् ॥ वृक्षाम्लं दाडिमञ्चाम्लं सहिङ्ग विड़सैन्धवम् । प्रयोजयेदनपाने विधिना सूपकल्पितम् ॥ वातश्लेष्महरो ह्यष गणो दोपनपाचनः। ग्राही बल्यो रोचनश्च तस्माच्छस्तोऽतिसारिणाम् ॥ २१ ॥ आमे परिणते यस्तु विबद्धमतिसायंते। सशूलपिच्छमल्पाल्पं बहुशः सप्रवाहिकम् ॥
तदाह-यवागूभिरित्यादि। अतस्तकादिना यथासात्म्यभोजनात् परम् । यवागूरिह पेया पड़ गुणतोयसाधिता। विलेपी नाम यवागूश्चतुर्गुणतोयसाधिता। खड़ो यूषो निरम्लः। रसौदनो लघुमांसरससाधितः । दीपनग्राहिसंयुक्तरेतैर्यवाग्वादिरसौदनान्तै जनक्रमः स्यादिति ॥२०॥ __गङ्गाधरः-दीपनग्राहिद्रव्याण्याह-शालपर्णीत्यादि। शालपर्यादीनामन्यतमद्रव्यं समस्तं वातिसारेष्वन्नपाने विधिना सूपकल्पितं प्रयोजयेत् । गणोक्तानां यथालाभं प्रयोगात् ॥२१॥ __गङ्गाधरः-आम इत्यादि। इत्येवमामातिसारपरिपाके जाते यस्तु विबद्धा.
चक्रपाणिः-यवागूर्विरलद्रवा विलेपी बहुसिक्था च। रसादिसंस्कृताः धनरसौदनाः। प्रलेखा व्यजनविशेषाः। दीपनग्राहिगणौ षड् विरेचनशताश्रितीयोक्तौ। अतः परमिति यवाग्वायु पचारानन्तरम् ॥२०॥
चक्रपाणिः-शालीपर्णीत्यादिना यवाग्वादिसंस्कारद्रव्याण्याह ॥ २१॥
चक्रपाणिः-सप्रवाहिकमित्यत्र प्रवाहिकालक्षणम् 'वायुर्विवृद्धो निचितं वलासं नुदत्यवस्तादहिताशनस्य। प्रवाहतोऽल्पं बहुशो मलाक्तं प्रवाहिका तां प्रवदन्ति तज्ज्ञा।' इत्यनेन
For Private and Personal Use Only
Page #854
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१९श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
३०८३ तं मूलकानां यूषण बदराणामथापि वा। उपोदिकायाः क्षोरिण्या यमान्या वास्तुकस्य च ॥ सुवर्चलायाश्चश्चोर्वा शाकेनावल्गुजस्य वा। शव्याः कर्कारुकाणां वा जीवन्त्याश्चिर्भटस्य च ॥ लोणिकायाः सपाठायाः शुष्कशाकेन वा पुनः । दधिदाडिमसिद्धेन बहुस्नेहेन भोजयेत् ॥ २२ ॥ कल्कः स्याद् बालविल्वानां तिलकल्कश्च तत्समः। दजः सरोऽम्लः स्नेहाढ्यः खड़ो हन्यात् प्रवाहिकाम् ॥२३॥ यवानां मुद्गमाषाणां शालीनाञ्च तिलस्य च। कोलानां बालविल्वानां धान्ययूषं प्रकल्पयेत् ॥ ऐकध्यं यमके भृष्टं दधिदाडिमसाधितम् ।
वर्चःक्षये शुष्कमुखं शाल्यन्नं तेन भोजयेत् ॥ दिकमतिसार्यते तं मूलकानां शुष्काणां यूपेण शुष्कबदरेण वा सिद्धन यषेण वा भोजयेत्। उपोदिकाद्यन्यतमपत्रशाकेन दधिदाडिमरससिद्धेन बहुस्नेहेन सिद्धेन भोजयेत् । क्षीरिणी स्वनामख्याता फलिनीषूक्ता । सुवर्चला सूर्यभक्ता। चञ्चुः पञ्चाङ्गुल एरण्डः। कर्कारुकाणां कर्कटीजातीनाम् । विभेटो गोरक्षककेटो। लोणिका अम्ललोणिका चाङ्गेरी। शुष्कशाकं पट्टपत्रं नालिताशाकमिति लोके ।। २२।।
गङ्गाधरः-कल्क इत्यादि। बालविल्वनिस्तुपतिलयोः कल्कः समभागः। अम्लो दधिसः। स्नेहान्यः सर्पिरादिस्नेहबहुलः एव खड़ः मुद्गादियूषः प्रवाहिका हन्यात् । अतिसारे कुन्धन हन्यात् ।। २३ ॥ .
गङ्गाधरः-यवानामित्यादि। यवादीनि सर्वाणि ऐकध्यमेकीकृत्य यथाईम् सुश्रुतोक्तं ज्ञेयम् । क्षीरिणी त्वग्निका, सुवच्चला सूर्यभक्ता, चन्चुनाडीचाः, फर्कारुः कुप्माण्डभेदः, चिर्भटः कर्कटी, लोणिका स्वनामख्याता, शुष्कशाकं रुक्षदेशजं शामित्येके ॥ २२ ।।
चक्रपाणि:-कल्कः स्यादित्या देना खडम् ॥ २३ ॥ चकपाणिः-धान्ययूपमिति धान्यप्रधानं यूषं यथोक्तमेव। यमक इति घृततैले। दधि
For Private and Personal Use Only
Page #855
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०८४
चरक-संहिता। अतिसारचिकित्सितम् दध्नः सरं वा यमके भृष्टं सगुड़नागरम् । सुरां वा यमके भृष्टवा व्यञ्जनार्थे प्रयोजयेत् ॥ फलाम्लं यमके भृष्टं यूषं गृञ्जनकस्य वा । लोपाकरसमम्लं वा स्निग्धाम्लं कच्छपस्य वा ॥ वर्हि तित्तिरिदक्षाणां वर्तकानां तथा रसः । स्निग्धोष्णाः शालयश्चाग्रा वर्चःक्षयरुजापहाः ॥ अन्तराधिरसं पूत्वा रक्त मेषस्य चोभयम्। पचेद दाडिमसाराम्लं सधान्यस्नेहनागरम् ॥ भोजने रक्तशालीनां तेनायात् प्रपिवेच्च तम् ।
तथा वचक्षयकृताधिभिर्विप्रमुच्यते ॥ २४ ॥ अष्टादशगुणे तोये चतुर्दशगुणे वा धान्ययूषं शुकधान्यशमीधान्ययषं तं यूषं दभिदाडिमरसन साधितं पक्वं यमके घृततैले सम्भृष्टं प्रकल्पयेत् । वर्चक्षयेऽतिसारेण पुरीषक्षये शुष्कमुवं तं नरं तेन यूषेण शाल्यन्नं भोजयेत् । दध्न इत्यादि। सगुड़नागरं दध्नः सरं यमके भृष्टं वा यमके मुरां वा भृष्ट्वा व्यञ्जनार्थे प्रयोजयेत् । फलाम्लमित्यादि। फलाम्लं तिन्तिडिकादि. फलाम्लं यमके भृष्टं गृञ्जनकस्य पलाडुविशेषस्य गाँजोर इति ख्यातस्य यूषं लोपाकस्य क्षुद्रशृगालस्य मांसरसमामलकाधम्लेनाम्लीकृतं कच्छपस्य मांसरसं घृतादिना स्निग्धमामलकाद्यम्लेनाम्लीकृतम् व्यञ्जनार्थे प्रयोजयेत् । वहीत्यादि। एवं बर्हि प्रभृतीनां मांसरसः स्निग्धोषणाश्च ये शालयोऽग्राः श्रेष्ठास्ते वचःक्षयरुजापहाः। अन्तराषिरसमित्यादि। मेषस्यान्तराधे मध्यदेहस्य मांसरसं पक्त्वा पूत्वा मेषस्य रक्तञ्चेत्युभयं पचेत। आसन्नपाके दाडिमसारस्य वीजस्याम्लं रसं धान्यकचूर्णनागरचूर्णमनुरूपं प्रक्षिप्य दाडिमसाराभ्यां संस्कृतं दधिदाडिमसाधितम् । शालीनां यद्यपि बद्धवर्ध्वरस्वम् उक्तं तथारोह खड्यूषविशेषयुक्तानां शालीनां वर्चःक्षये हितस्वं दर्शयन्नाह-स्निग्धाम्लाः शालयश्चाप्रया वर्चःक्षयरुजापहा इति। तेनाद्यात् प्रपिबेच्च तमिति उक्तविधानकृतेन द्रवेण संदियात्। पृथक दषं पिबेत् वी भयकृतैः मुखोपदौर्बल्योदावादिभिः ॥ २४ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #856
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
na अध्यायः ] चिकित्सितस्थानम् ।
गुदनिःसरणे शल्ले पानमम्लस्य सर्हिषः। प्रशस्यते निरामारणामथवाप्यनुवासनम् ॥ २५ ॥ चारीकोलदध्यम्ल-नागरक्षारसंयुतम् । घृतमुत्कथितं पेयं गुदनशरुजापहम् ॥ २६ ॥
___ चाङ्गेरीघृतम् । सचव्यपिप्पलीमूलं सव्योषगुड़दाडिमम् । पेयमम्लघृतं युक्त्या साजाजीधान्यनागरम् ॥ २७॥
___ गुदभ्रंशे चव्यादिघृतम्। दशमूल्युपसिहं वा सविल्वमनुवासनम् ।
शटोशताहाकृष्ठेर्वा वचया चित्रकेण वा ॥ २८॥ घृवादिस्नेहे भृष्टमित्येवं सधान्यस्नहनागरं पचेत् । तेन रक्तशालीनामन्नं भोजनेऽद्यात् तश्चानुपपिबेत्। तथा सतीत्याद्याशोः ॥२४॥
गङ्गाधरः-गुदेत्यादि। अतिसारे प्रवाहणेन गुदनिःसरणे शूले चाम्लस्य सा षः दाडिमामलक्याद्यम्लेन साधितस्य सर्पिषः पानं प्रशस्यते। निरामाणामनुवासनं वा प्रशस्यते ॥२५॥
गङ्गाधरः-चाङ्गेरीत्यादि । चाङ्गेरीकोलादिकं घृतेऽलयोग्यं दत्त्वा चतुर्गुणजल उत्कथितं घृतं गुदभ्रंशरुजाय पेयम् । इति चाङ्गेरीघृतम् ।।२६॥ .
सचच्येत्यादि। चव्यादिकल्कं दध्यायम्लेनाम्लीकृतं घृतं साजाजीधान्यनागरचर्ण प्रक्षिप्य पेयं गुदभ्रंशरुजापहम् ॥२७॥
गङ्गाधरः-अम्लघृतमुक्त्वानुवासनमाह-दशमूलीत्यादि। ( दशमूल्या आयो दशमूल्यपस्तेन सिद्धं ) बालविल्वकल्केन दशमूलीकाथेन उपसिद्धं घृतमनुवासनं गुदभ्रंशे स्यात् । शटीशताहाकुष्ठः सिद्धं घृतं वा गुदभ्रशे
पक्रपाणिः-सूत्रसमम्लघृतमाह। भन्न चाङ्ग्रेरीरसकोलरसदधिभिवत्वं नागरक्षारयोश्च बलात्ताम् ॥ २५ ॥ २६ ॥
पाणिः-पेममम्लं घुसमित्यन्न अम्लार्थम् अनन्तरोत्तमेव द्रवं चाङ्गेरीस्वरसाद्रि देयम् । चन्यादयश्च दश कलकाः। उक्तन तन्वान्तरे-"पञ्चकोलविड़ाजाजीधान्यदाडिमवेतसः। पचेदरलं घृतं तद्वत् नागरक्षारसंयुतम् ॥” इति ॥ २७ ॥
चक्रपाणिः-दशमूलोपसिद्धमित्यादौ अनुवासनमि यानुवासनस्नेहः। अवानुवासने स्नेहस्तु तैलमेव ; अन्ये तु घृतस्य प्रक्रान्तत्वात् घृतमेवाहुः। शठीत्यादिनाप्यनुवासने स्नेहत्रयमुच्यते ॥२८॥
* दशमूल्यपसिमिति काचिकः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #857
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०८६
चरक-संहिता। अतीसारचिकित्सितम् स्तब्धे भ्रष्टे गुदे पूर्व स्नेहस्वेदी प्रयोजयेत् । सुखिन्नं तं मृदुभूतं पिचुना संप्रवेशयेत् ॥ २६ ॥ विबद्धवातवर्चास्तु बहुशूलप्रवाहिकः । सरक्तपिच्छस्तृष्णातः क्षीरसौहित्यमर्हति ॥ यमकस्योपरि क्षीरं धारोष्णं वा पिबेत् स ना। शृतमेरण्डमूलेन घालविल्वेन वा पुनः॥ एवं क्षीरप्रयोगेण रक्तं पिच्छा च शाम्यति ।
शलं प्रवाहिका चैव विबन्धश्चोपशाम्यति ॥ ३०॥ पित्तातिसारं पुनर्निदानोपशयाकृतिभिरामान्वयमुपलभ्य यथाबलं लानपाचनाभ्यामुपाचरेत्। तृष्यतस्तुमुस्तपर्पटकोशोरअनुवासनम्, वचया सिद्धं घृतं चित्रकेण वा सिद्धं घृतमनुवासनं गुदभ्रंशे स्यादिति ॥२८॥
गङ्गाधरः-स्तब्ध इत्यादि। गुदं भ्रष्टं सद् यदि स्तब्धमप्रविष्टं भवति तदा तत्र गुदे पूर्व स्नेहस्वेदी प्रयोजयेत् । तं मुस्विन्नं गुदं मृभूतं पिचुना तूलकनिर्मितेन पत्राकारेणावेष्ट्य धृखा प्रवेशयेत् ॥ २९॥
गङ्गाधरः-विबद्धत्यादि। अतीसारी विबद्धवातवर्चा बहुशूलप्रवाहिकस्तु सरक्तपिच्छां विस्रष्टा तृष्णार्तश्च नरः क्षीरसौहित्यमाप्ति क्षीरपाणमहे ति । स ना विबद्धवातवच्चैःप्रभृतिः पुरुषः, यमकस्य मुद्गादिविदलं शाल्यादि. तण्डुल इत्युभयोमेलनन पाकाद् यमकं नामोदनो भवति, तस्य भोजनादुपरि धारोष्णं क्षीरं वा पिबेत् । शृतमित्यादि। एरण्डमूलेन वा बालविल्वेन वा सिद्धं शृतं क्षीरं पिबेत् । एषां क्षीराणां प्रयोगेण रक्तादिकं प्रशाम्यति ॥३०॥ ___ गङ्गाधरः-इति सामान्यतोऽतिसारचिकित्सितमुक्त्वा विशेषत आहपित्तेत्यादि। निदानादिभिः पित्तातिसारमामान्वयमुपलभ्य यथावलं लवनं विधाय पाचनेनोपाचरेत्। तृष्यतः पित्तातिसारिणस्तु मुस्तादिभिः शृतः
चक्रपाणिः-पिचुना संप्रवेशयेदिति पिचुनाच्छादितं पीडयित्वा प्रवेशयेत् । पिचुः स्थूलकर्पटिका ॥ २९॥
चक्रपाणिः-साहित्य तृप्तिः ॥ ३० ॥ चक्रपाणिः-आमान्वयम् इति आमयुक्तम् । लखनपाचनाभ्याम् उपानरेदित्यनेन यत् पुर्वम्
For Private and Personal Use Only
Page #858
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१९श अध्यायः
१९श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। ३०८७ शारिवाचन्दनकिराततिक्तकोदीच्यवारिभिः उपचारः । लवितस्य तस्य चाहारकाले बलातिबलासूप्यपर्णाशालपर्णीप्रश्नीपर्णीवृहतीकण्टकारिकाशतावरीश्वदंष्ट्रानिय्यूहप्रयुक्तेन यथासात्म्यं यवागूमण्डादिना तर्पणादिना वा क्रमेणोपचारः। मुद्गहरेणमसूरमुकुष्टाढकीयूषैर्वा लाव-कपिञ्जल-शश-हरिणैण-कालपुच्छरसरोषदम्लैरनम्लेर्वा क्रमशोऽग्निं सन्धुतयेत्। अनुबन्धे त्वस्य दीपनीयपाचनोयोपशमनोयसंग्रहणीयान् योगान् प्रयोजयेदिति ॥३१॥
भवन्ति चात्र। सक्षौद्रातिविषं पिष्टा वत्सकस्य फलत्वचम् ।
तण्डुलोदकसंयुक्तं पेयं पित्तातिसारनुत् ॥ ३२ ॥ वारिभिः पानादिषूपचारः कार्यः। लवितस्य तस्य पित्तातिसारिणो बुभुक्षायामाहारकाले बलातिवलादिनिय्यू हैः प्रयुक्तेन सिद्धेन यथासात्म्यं यवाग्मण्डादिना तर्पणादिना वा क्रमेणोपचारः कार्यः। ततोऽधिकबुभुक्षायामन्नकाले मुद्गादियूपैर्वा लावादिमांसरसेवा ईषदम्लैरनम्लै; भोजयिखा क्रमशोऽस्याग्निं सन्धुक्षयेत् । हरेणुवलकलायः। 'मुकुष्टको वनमुद्गः। कपिञ्जलः श्वेततित्तिरिः। कालपुच्छो हरिणविशेषः। अनुबन्धे निवृत्तपित्तातिसारानुबन्धे खल्वस्यातिसारिणो दीपनीयान् दश पिप्पल्यादीन् पाचनीयान् जीवकादीन् उपशमनीयान् बालविल्वादीन् संग्रहणीयान् पुरीषसंग्रहणीयान् वक्ष्यमाणान् योगान् प्रयोजयेत् । इति ॥३१॥
गङ्गाधरः-तान् दीपनीयादीनाह-भवन्ति चात्रेति। सक्षौद्रेत्यादि । वत्सकस्य फलश्च स च तवयं सातिविषं तण्डुलोदकेन पिष्टवा सक्षौद्रं तेनैव तण्डुलोदकेन पेयमिति ॥ ३२ ॥ आमातिसारे सामान्यविधानमुक्तं तदिह नानुमन्यते। तत्र च प्रवर्तने क्रियमाणे भतियोगभयं स्यादिति भावः। यत् तु विरेचनमिह वक्तव्यं तस सामग्रीविशेषसम्पन्नाभाव एव । लखितस्य चेत्यादौ सूर्य पर्णी मुद्रमाषपथ्यौं । निय्यूं हशब्देन च षडङ्गविधानसिद्ध जलमुच्यते। यवाग्वादिसाधने तस्यैवाधिकारात् । अनुबन्धे स्वित्यादौ पित्तातिसारागुनधे। इमानिति वक्ष्यमाणान् ॥३१॥ चक्रपाणिः-फलस्वचं लञ्च त्वक् चेति फलस्वचम् ॥ ३२ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #859
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०५८
चरक संहिता। [ अतीसारचिकित्सितम् किराततिक्तकं मुस्तं वत्सकः सरसाञ्जनः । विल्वं दारुहरिद्रा च होवेरं सदुरालभम् ।। चन्दसञ्चामृणालञ्च नागरं लोध्रमुत्पलम् । तिला मोचरसी लोध्र समगा कमलोत्पलम् ॥ नागरं धातकीपुष्पमुत्पलं दाडिमत्वचः । कट्फल नागरं पाठा-जम्बाम्रास्थि दुरालभा । योगाः षड़ते सनौद्रास्तण्डुलोदकसंयुताः। पेयाः पित्तातिसारघ्नाः श्लोकाः तु निदर्शिताः ॥ ३३ ॥ जीर्णो षधानां शस्यन्ते यथायोगोपकल्पितः।। रसैः सांगाहिकैर्युक्ताः पुराणा रक्तशालयः ॥ ३४ ॥ पित्तातिसारो दीप्ताग्नेः शीघ्र समुपशाम्यति । अजाक्षीरप्रयोगेण बलं वर्णश्च वर्द्धते ॥ बहुदोषस्य दीप्ताग्नेः सप्राणस्य न तिष्ठति । पैत्तिको यद्यतीसारः पयसा तं विरेचयेत् ॥ गङ्गाधरः-किरातेत्यादि रसाञ्जनान्त · एको योगः। विल्वादिदुरालभान्तो द्वितीयः। चन्दनादुरत्पलान्तस्तृतीयः। तिलादुत्पलान्तश्चतुर्थः । नागरादिदाडिमखगन्तः पञ्चमः। कटफलादिदुरालभान्तः षष्ठः। सवें पड़ेते योगाश्चूर्णिताः क्षौद्रयुक्तास्तण्डुलोदकेन पेयाः। पीतानामेषां जीर्णत्वे यथायोगोपकल्पितैः सांग्राहिमसरसयुक्ताः पुराणाः संवत्सरातीता रक्तशाल्यादयो भोजने शस्यन्ते ।। ३३ । ३४ ॥
गङ्गाधरः-पित्तेत्यादि। एवं कृते दीप्ताग्नर्नरस्य पित्तातिसारोऽमाक्षीर. प्रयोगेण शीघ्र समुपशाम्यति बलं वर्णश्च वर्द्धते। बहुदोषेत्यादि। बहुदोषस्य चर्घ कृत दीप्ताग्नेरपि सप्राणस्य यदि पैत्तिकोऽतिसारो न तिष्ठति गतिनित्तिमान न भवति तदा समाणं बलवन्तं तं पयसा विरेचषेत् न सबलम् ।
चक्रपाणिः–भमृणालमुशीरम् । समगा मशिष्टा, वराहकांन्या हस्यन्ये ॥ ३३ ॥ ३४ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #860
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६९श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । ३०८४
पलाशफलनिर्यह पयसा सह ना पिवेत् । ततोऽनु कोष्णं पातव्यं क्षीरमेव यथाबलम् ॥ प्रवाहिते मले तेन प्रशाम्यत्युदरामयः। पलाशवत् प्रयोज्या वा त्रायमाणा विशोधनो ॥ ३५ ॥ सांसयों ह्रियमाणायां शूलं यद्यनुवर्तते। स्त्र तदोषस्य तं शीघ्र यथावदनुवासयेत् ॥ शतपुष्पावरीभ्याञ्च पयसा मधुकेन च । तलपादं घृतं सिद्धं सविल्वमनुवासनम् ।। ३६ ॥ कृतानुवासनस्यास्य कृतसंसर्जनस्य च।
वर्त्तते यद्यतीसारः पिच्छावस्तिरतः परम् ॥ विरेचनमाह-पलाशेत्यादि। पलाशफलस्य निय्यूह पयसा सह स ना पिवत् । ततोऽनु यथाबलं कोष्णं क्षीरं तेन पातव्यमेव । मले तेन प्रवाहिते वेगेन विमृष्ट उदरामयः प्रशाम्यति । पलाशवदित्यादि । त्रायमाणा त्रायन्ती विशोधनी पलाशक्त् प्रयोज्या। त्रायमाणां निःकाथ्य पयसा सह स बहुदोषो दीप्ताग्निः समाणः पूर्व क्रियाभिरनिवृत्तपित्तातिसारी पिबेत् ततोऽनु कोष्णं क्षीरं यथावलं तेन पातव्यं, तेन प्रवाहिते मले सति उदरामयः प्रशाम्यतीति ॥ ३५॥ ___ गङ्गाधरः-सांसामित्यादि। एवंविरेचनेन सांसयों शेषमलसंसर्गकानिवृत्त्यां हियमाणायां सत्यां स तदोषस्य यदि शुलमनुवर्तते तदा सु तदोषं तं शीघ्र यथावदनुवासयेत्। अनुवासनमाह-शतपुष्पेत्यादि । वरी शतावरी। तैलं पादं यत्र तत्। घृताच्चतुर्थांशतिलतैलमेकांकृत्य शतपुष्पाशतावरीयष्टीमधुकबालविल्वानि पादिकानि कल्कीकृत्य पयसा चतुगुणेन सिद्धमनुवासनं भवति ॥३६॥
गङ्गाधरः कृतेत्यादि। एतेन कृतानुवासनस्यास्य नरस्य कृतसंसर्जनस्य च कृतभोजनस्य यद्यतीसारो वर्त्तते, तदा ततः परं पिच्छावस्तिर्विधीयते । चक्रपाणि-न तिष्ठति न निवर्तते। पलाशवदिति उक्तपलाशफलविधानेन ॥३५॥
चक्रपाणिः-संसमिति पेवादिक्रमे। शतपुष्पेत्यादौ वरी शतावरी। अनुवासन दद्यादिति शेषः॥३॥
For Private and Personal Use Only
Page #861
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०६०
चरक-संहिता। [ अतीसारचिकित्सितम् परिवेष्ट्य कुशैराट्रैरा वृन्तानि शाल्मलेः। कृष्णमृत्तिकयालिप्य स्वेदयेद् गोमयाग्निना ॥ सुशुष्कां मृत्तिकां ज्ञात्वा तानि वृन्तानि शाल्मलेः । शृते पयसि मृद्गोयादापोथ्योलूखले ततः॥ पिण्डं मुष्टिसमं प्रस्थे तत् पूतं तैलसर्पिषोः । स्नेहितं मात्रया युक्तं कल्केन मधुकस्य च ॥ वस्तिमभ्यक्तगात्राय दद्यात् प्रत्यागते ततः।
स्नात्वा भुञ्जीत पयसा जागलानां रसेन वा ॥ पित्तातिसारज्वरशोषगुल्म-जीर्णातिसारग्रहणीप्रदोषान् । जयत्ययं शीघ्रमतिप्रवृद्धान् विरेचनास्थापनयोश्च वस्तिः॥ ३७॥
इति पिच्छावस्तिः। पिच्छावस्तिमाह–परिवेष्टोत्यादि। शाल्मलेरान्तानि कुशेराद्रः परि वेष्ट्य कृष्णमृत्तिकया चालिप्य गोमयामिना स्वेदयेत् । तामालेपनमृत्तिका सुशुष्का शाखा शाल्मलेस्तानि वृन्तानि उलूखले तत आपोथ्य तत्पिण्डं मुष्टिसमं पलपरिमितं शृते पयसि प्रस्थे गोलनोचिते मृदनीयात् । तद् वस्त्रेण पूतं तैलसर्पिषोमिलितयोर्मात्रया स्नेहयोग्यया मिश्रयिखा स्निग्धीकृतं मधुकस्य कल्केन श्लक्ष्णपिष्टेन मात्रया युक्तमभ्यक्तगात्राय वस्तिं दद्यात् । ततः प्रत्यागते तस्मिन् वस्तौ स्नाखा पयसा भुञ्जीत जागलानां मांसरसेन वा भुञ्जीत । अस्य वस्तेराशिषमाह-पित्तातिसारेत्यादि । अयं विरेचनास्थापनयोः पिच्छावस्तिश्च। पिच्छावस्तिः॥३७॥
चक्रपाणिः-परिवेष्टेवत्यादिना पिच्छावस्तिमाह। शृते पयसीत्यत्र पानीयमानेनैव पयः शृतं ज्ञेयम् । प्रस्थ इति शृते पयसीत्यस्य विशेषणम्। वृन्तानि शाल्मले उलूखले आपोथ्य आपोथतात् पिण्डं शृते प्रस्थे पयसि मृदनीयादिति योजना। मातयेति वचनात् तेलसर्पिषोस्तव तावती माता यावत्या स्नेहमानं भवति । तथा यष्टीमधुकल्कस्यापि तावती माता यावत्या घनो वस्तिर्भवति ॥३७॥
For Private and Personal Use Only
Page #862
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१९श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । ३०६१ पित्तातिसारी यस्त्वेतां क्रियां मुक्त्वा निषेवते। पित्तलान्यन्नपानानि तस्य पित्तं महाबलम् ॥ रक्तातिसारं कुरुते रक्तमाशु प्रदूषयत् । तृष्णां दाहश्च शूलञ्च गुदपाकञ्च दारुणम् ॥ ३८॥ तत्र छागपयः शस्तं शोतं समधशर्करम् । पानार्थ व्यञ्जनार्थश्च गुदप्रक्षालने तथा ॥ भोजनं रक्तशालोनां पयसा तेन भोजयेत् । रसैः पारावतादीनां घृतभृष्टैः सशर्करः ॥ गङ्गाधरः-पित्तातिसारस्य निदानविशेषेणावस्थाविशेषो भवति, तमाहपित्तातिसारीत्यादि। पित्तातिसारी यः पुनरेतां पित्तातिसारप्रतिक्रियां मुक्त्वा पित्तलान्यन्नपानानि निषेवते तस्य पित्तातिसारिणः पित्तं महाबलं सत् आशु रक्तं प्रदूषयत् सत् रक्तातिसारं कुरुते। अजाते पित्तातिसारे पित्तला. हारसेविनो यो रक्तातिसारो दृश्यते स तु न रक्तातिसारः, पित्तातिसारे रक्तपित्तोपगतमतिसार्यत इत्युक्तम्। ततः स एव पित्तातिसार इति । रक्तातिसाररूपविशेषमाह-तृष्णामित्यादि ॥३८॥ __गङ्गाधरः-तस्य चिकित्सामाह-तत्रेत्यादि। तत्र रक्तातिसारे। पानार्थ पिपासायां भोजने च व्यञ्जनार्थ, व्यञ्जनं हि भोज्यानसहिताभ्यवाहार्य्यद्रव्यं न तु फलपत्रादिशाकमांसकृतमात्रं, गुदपाके गुदप्रक्षालने च, शीतमिति किश्चित्पक्वं शीतीकृतं मधुशर्करे प्रक्षिप्य छागपयः शस्तम्। अत एवाह-भोजनमित्यादि। रक्तशालीनां भोजनमन्नं तेन समधुशर्क रेण
चक्रपाणिः-पित्तातिसारीत्यादिना पित्तातिसारस्यैव हेतुविशेषकृतावस्थाभेदरूपं रक्तातिसारं दर्शयति । अयञ्च रक्तातिसारो यद्यपि पित्तातिसारोत्तरकालभावितयोक्तः, तथापि पित्तातिप्रकोपेग रक्तदृष्ट्या च प्रथममपि भवत्येव दुष्टत्वादिति ज्ञेयम्। तेनावोत्पत्तिक्रियाभिधानम् अतन्त्रम् । यथा पाण्डुरोगी तु योऽत्यर्थमित्यादिना कामला उक्ता, उक्त क्रमं विनापि कामला भवति ; एवमपि चास्य रक्तातीसारस्य पित्तजन्यत्वात् पैत्तिके एवावरोधः तेन पटसंख्या न व्याहृन्यते। अतीसारस्य तु आमरक्तशकृत्पित्तवातकफान् अतीसारकारकानभिधाय एकद्वित्रिसंसर्गात् विंशभेदा भवन्ति । ते केवलैः सह पत्रिंशदपि अत्रैव षटकेऽन्तर्भावनीयं तत सूक्ष्मभेदगणनया स भेदः कृत इत्याविरोधः ॥ ३८॥
For Private and Personal Use Only
Page #863
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक-संहिता। ( अतीक्षारधिकिरिखतम् शशानां धन्वजानाञ्च शीतानां मृगपक्षिणाम् । रसैरनम्लैः सघृतभोजयेत् तु सशर्करैः॥ रुधिरं मार्गमाज वा घृतभृष्टं प्रशस्यते। काश्मर्यफलयूषो वा किश्चिदम्लः सशर्करः॥ नोलोत्पलं मोचरसं समङ्गां पद्मकेशरम् । अजाक्षीरयुतं दद्याजोणे च पयसौदनम् ॥ दुर्बलं पाययित्वा वा तस्यैवोपरि भोजयेत् । प्राग्भक्तं नवनीतं का दद्यात् समधुशर्करम् ॥ प्राश्य क्षीरोत्थितं सर्पिः कपिञ्जलरसाशनः ।
त्र्यहादारोग्यमाप्नोति पयसा नीरभुक् तथा ॥ छागपयसा शस्तबागोजयेत्। तथा पारावतादीनां मांसरमै तभृष्टः सशकरभोजयेत्। शशानामित्यादि। शशानां धन्वजानां शीतवीर्याणां मृगपक्षिणां मांसरसैरनम्लः सघृतः सशर्करैस्तं रक्तातिसारिणं भोजयेत् । रुधिरमित्यादि। मार्ग मृगस्य रक्तपाजप्रजस्य वा रक्तं घृतभृष्टं रक्तातिसारिणे शस्तम्। काश्पर्यफलकाथेन सिद्धो यूष आमलकादिना किश्चिदम्लः सशर्करः प्रशस्यते। नीलोत्पलभित्यादि। नीलोत्पलादीनां चूर्णमजासीरयुतं दद्याजोगे तस्मिन् पयसा सहोदनं भोतुं दद्यात्। दुब्ब लमित्यादि। दुर्बलं रक्तातिसारिणं तन्नीलोत्पला दिकमजाक्षीरयुतं पाययिता तस्यैवोपरि पयसौदनं भोजयेन तु जीणे तदोषधे। प्राग्भक्तमित्यादि। दुर्बलाय रक्तातिसारिणे प्राग्भक्तं समधुशर्करं नवनीतं वा दद्यात् । पाश्येत्यादि । क्षीरो'ल्थितं सर्पिः प्राश्य कपिञ्जलरसाशनो रक्तातिसारी त्राहादारोग्यमाप्नोति। तथा पयसा पयोऽनमात्रत्तिः सन् क्षीरोत्थितं सर्पिः प्राश्य प्राहादारोग्य माप्नोति। तथा क्षीरभुक् क्षीरमात्रेणानभूक सन् क्षीरोत्थितं सर्पिः प्राश्य
पक्रपाणिः-तत्र छागमित्यादौ व्यञ्जनार्थमिति भोज्योपकरणार्थम् । पयसा सेनेति शासन पयसा। मृगस्येदं मार्गम्, अजस्येदमाजं रुधिरमिति योजना। प्राश्येत्यादौ सर्पिः शाति
For Private and Personal Use Only
Page #864
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१९श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् । ३०६३
पोत्वा शतावरीकल्कं पयसा क्षीरभुग जयेत् । रक्तातिसारं पीत्वा वा तया सिद्धं घृतं नरः ॥ ३९ ॥ घृतं यवागूमण्डेन कुटजस्य फलैः शृतम्। पेयं तस्यानु पातव्या पेया रक्तोपशान्तये ॥ ४० ॥ वत्सकस्य च वीजानि दायाश्च त्वच उत्तमाः। पिप्पली शृङ्गवेरञ्च लाक्षा कटुकरोहिणी ॥ षड़ भिरते तं सिद्धं पेयामण्डावचारितम् । अतीसारं जयेच्छीघ्र त्रिदोषमपि दारुणम् ॥४१॥ कृष्णा मृन्मधुकं शङ्ख रुधिरं तण्डुलोदकम् । पीतमेकत्र संयुक्तं रक्तसंग्रहणं परम् ॥ पीतः प्रियङ्गकाकल्क सक्षौद्रस्तण्डलाम्बुना। रक्तस्त्रावं जयेच्छीघ्र धन्वमांसरसाशिनः॥
बाहादारोग्यमामोति। पीत्वेत्यादि। पयसा शतावरीकल्कं पीला क्षीरभुक रक्तातिसारं जयेत्। तया शतावर्या कल्कभूतया सिद्धं चतुगुणजले पक्वं घृतं वा पीला क्षीरभुङ् नरो रक्तातिसारं जयेत् ॥ ३९॥
गङ्गाधरः-घृतमित्यादि। कुटजस्य फलैः कल्कैश्चतुर्गुणजले शृतं घृतं यवागूमण्डान्यतरेण पेयं तस्यानु पातव्या पेया॥४०॥
गङ्गाधरः-वत्सकस्येत्यादि। वत्सकवीजादिभिरेतः षभिः कल्कः चतुर्गुणजले सिद्धं घृतं पेयामण्डान्यतरेणावचारितं पीतं त्रिदोषमप्यतिसारम् अपिना रक्तातिसारश्च जयेत् ॥४१॥
गङ्गाधरः-कृष्णा मृदित्यादि। कृष्णवर्णा मृत्। शङ्ख भस्मीकृतम् । पञ्च
सम्बन्धः। कपिजलो गौरतित्तिरिः। क्षीरं भुनक्तीति क्षीरभुक्। कपिजलासस्थाने माक्षिक ज्ञेयम। पीचा शतावर्याः कल्कं तया सिद्रं घृतम् वा क्षीरभुग रक्तातिसारं जयेत् । यवागूमण्डेन पेयम् इति सम्बन्धः ॥ ३९ ॥ ४० ॥
चक्रपाणि:-षड् भिरितिपदं यथालाभनिषेधार्थम् ॥ ४ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #865
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०६४
चरक-संहिता। [अतीसारचिकित्सितम् कल्कस्तिलानां कृष्णानां शर्करापञ्चभागिकः । आजेन पयसा पीतः सद्यो रक्तं नियच्छति ॥ ४२ ॥ पलं वत्सकवीजस्य श्रपयित्वा रसं पिबत्। यो रसाशी जयेच्छीघ्र स पैत्तं जठरामयम् ॥४३॥ पीत्वा सशर्करालौद्र चन्दनं तण्डुलाम्बुना। दाहतृष्णाप्रमेहेभ्यो रक्तस्रावाच मुच्यते ॥४४॥ गुदो बहुभिरुत्थानैर्यस्य पित्तेन पच्यते। सेचयेत् तं सुशीतेन पटोलमधुकाम्बुना ॥ पञ्चवल्कमधूकानां रसैरिक्षुरसैघृतैः।। छागैर्गव्यैः पयोभिर्वा शर्कराक्षौद्रसंयुतैः॥
ट्रव्याण्येकीकृत्य पीतम्। पीत इत्यादि। प्रियमुखक्कल्कः। कल्क इत्यादि। निस्तुषाणां कृष्णतिलानां कल्क एकभागः, पञ्च भागाः शर्करायाः; एकीकृत्य आजेन पयसा पीतः। शर्करापश्चभागिक इत्यत्र शर्कराभागसंयुत इति च कचित् पाठस्ततः समः शर्कराभाग इति ॥४२॥
गङ्गाधरः-पलमित्यादि। वत्सकवीजस्य पलमष्टगुणे जले पत्त्या चतुर्थीशशेष रसं पिबेत् । पीला यो मांसरसाशी स्यात् स शीघ्र पत्तं जठरोमयं जयेत् ॥४३॥
गङ्गाधरः-पीत्वेत्यादि। चन्दनं रक्तचन्दनमेव ॥४४॥
गङ्गाधरः-गुद इत्यादि । बहुभिरुत्थानैर्वारंवारं विविसर्गः पित्तेन यस्य गुदः पच्यते, पटोलपत्रमधुकयोः काथेन सुशीतेन तस्य तं गुदं जलशौचादिषु सेचयेत् । पञ्चवल्कलमधुकवल्कलानां रसैर्वा सेचयेत् । इक्षुरसैर्वा छागवा
चक्रपाणिः-कृष्णमृदिरयादौ रुधिरं शोणितम्, केचित् कुङ्कुममाहुः। शर्करापञ्चभागिक इत्यत्र शर्करापञ्चमभागेन कृष्णतिलदानम्। उक्तं हि जतूकणे-कृष्णतिलान् शर्करापादिकान् छागीपयसेति ॥ ४२ ॥
चक्रपाणिः-पल मित्यादौ रसमिति क्वाथम्। रसाशीति मांसरसभुञ्जानः। इक्षुरसैप तै
For Private and Personal Use Only
Page #866
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१९श अध्यायः
३०६५
चिकित्सितस्थानम्। प्रक्षालनानां कल्कैर्वा ससर्पिष्कः प्रलेपयेत् । एषां वा सुकृतैश्चूणैस्तं गुदं प्रतिसारयेत् ॥ तथा रक्तं न स्रवति गुदं तः प्रतिसारितम् । पक्वता प्रशमं याति वेदना चोपशाम्यति ॥ यथोक्तः सेचनः शीतैः शोणितेऽतिस्रवत्यपि। गुदवङ्क्षणकटूारु सेचयेद् घृतभावितम् ॥ चन्दनाय न तैलेन शतधौतेन सर्पिषा। कार्पाससंगृहीतेन भावयेद् गुदवङ्क्षणम् ॥ ४५ ॥ अल्पाल्पं बहुशो रक्त सशूलमुपवेश्यते। यदा वायुर्विबद्धश्च कृच्छ्च रति वा न वा ॥
गव्यैर्वा घृतैस्तश्च पयोभिर्वा शर्कराक्षौद्रसंयुतः सेचयेत् । प्रक्षालनानामित्यादि। उक्तानां पटोलमधुकादीनामिक्षपर्यन्तानां प्रक्षालनद्रव्याणां कल्कैः दृषदि पिष्टैः ससर्पिष्कगुदं प्रलेपयेद वा। कल्कवचनाच्छागगव्यघृतपयःशर्करामधमां कल्कखासम्भवान्नेह प्रलेपविधिः। एषां प्रक्षालनद्रव्याणां सुकृतः चूर्णस्तं पक्वं गुदं प्रतिसारयेत् । तैः प्रतिसारितं गुदं तथारक्तमतिसाररक्तं न स्रवति। यथोक्तरित्यादि। यथोक्तैः पटोलमधुकाम्बुप्रभृतिभिः शीतैः सेचनैरपि शोणितेऽतिस्रवति सति घृतभावितं पुनःपुनघृतम्रक्षितं गुदवङ्क्षणकटारु तैः सेचनः पटोलमधुकाम्बुप्रभृतिभिः सेचयेत्। गुदादिभावनार्थ स्नेहान्तरमाह-चन्दनादानेत्यादि । ज्वराधिकारोक्तचन्दनादेवन तैलेन कार्याससंगृहीतेन पिचुना गृहीतेन तैलेन गुदादिकं भावयेत्, शतधौतेन सर्पिषा वा काससंगृहीतेन गुदादिकं भावयेत् ॥४५॥
गङ्गाधरः-अल्पाल्पमित्यादि। अल्पाल्पमथ च वहुशोऽनेकवारं सशुलं रक्तं यदोपवेश्यते वायुश्च विवद्धः सन् कृच्छ चरति, न वा चरति, तदा तस्य
रित्यन्तेन सेचयेदित्यनुवर्तते। प्रक्षालनानामिति प्रक्षालनार्थ युक्तानां पटोलमधुकादीनाम्, प्रतिसारयेदवचूर्णयेत् ॥ ४३-४५॥
For Private and Personal Use Only
Page #867
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०६६
चरक-संहिता। (अतीसारचिकित्सितम् पिच्छावस्तिं तदा तस्य यथोक्तमुपकल्पयेत्। प्रपौण्डरीकसिद्धेन सर्पिषा चानुवासयेत् ॥ ४६॥ प्रायशो दुर्बलगुदाश्चिरकालातिसारिणः। तस्मादभीक्ष्णशस्तेषां गुदे स्नेहं प्रयोजयेत् ॥ अतिवृत्तो हि पवनः स्वे स्थाने लभतेऽधिकम् । बलं तस्य सपित्तस्य जयार्थे वस्तिरुत्तमः ॥ ४७॥ रक्तं विट्सहितं पूर्व पश्चाद वा योऽतिसार्यते। शतावरीघृतं तस्य लेहार्थमुपकल्पयेत् ॥ शर्कराद्धोंशिकं लीद नवनीतं नवोद्धृतम् ।
क्षौद्रपादं जयेच्छीघ्र तं विकारं हिताशिनः ॥ यथोक्तं पिच्छावस्तिं परिवेष्टनात्यादिना पूर्वमुक्तमुपकल्पयेत् । प्रपौण्डरीकबक्कल्कसिद्धेन सर्पिषा वा तं नरमनुवासयेत् ॥४६॥
गङ्गाधरः-प्रायश इत्यादि। चिरकालातिसारिणो नराः प्रायशो दुब्बल. गुदा भवन्ति, तस्मात् तेषां चिरकालातिसारिणां गुदवलार्थमभीक्ष्णशो गुदे स्नेह प्रयोजयेत् । कस्मात् ? अतिवृत्त इत्यादि। हि यस्मादतिसारस्य चिरेणातिवृत्ती पवनः स्वे स्थानेऽधिकं बलं लभते । तस्य सपित्तस्य जयार्थमनुवासनवस्तिरुत्तमस्तस्मात् प्रपौण्डरीक सिद्धेन सर्पिषाऽनुवासयेदिति ॥४७॥
गङ्गाधरः-रक्तमित्यादि। यो नरः पूर्व वा पश्चाद् वा विटसहितं रक्तमतिसायंते, तस्य शतावरीघृतं लेहार्थमुपकल्पयेत्। अथवाशर्करेत्यादि। नवोद्धतं नवनीतं शर्कराद्धांशिकमद्धांशशर्करं क्षौद्रपादं पादांशमधुयुतं लीढं हिताशिनस्तं विट्सहितरक्तातिसारं शीघ्र जयेत् । - चक्रपाणिः-पिच्छावस्तिं तदा तस्येति भत्रैवोपरि बस्तिग्रन्थोक्तम् । गुदै स्नेहं प्रयोजयेदिति स्नेहभावितपिचुप्रणयनेन गुहे. स्नेहप्रयोगमिच्छन्ति। अन्ये तु प्रकृतत्वादनुवासनेनैवान प्रयोगमाहुः ॥ ४६॥
चक्रपाणिः-स्वे स्थाने इति पक्काशये। बस्तिरिति सामान्यवचनात् अनुवासनं निरूहश्च
ज्ञयः॥४७॥
For Private and Personal Use Only
Page #868
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१९श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्।
३०६७ न्यग्रोधोडुम्बराश्वत्थ-शुङ्गानापोथ्य वासयेत्। अहोरात्रं जले तप्ते घृतं तेनाम्भसा पचेत् ॥ तदर्द्धशर्करायुक्तं लेहयेत् क्षौद्रपादिकम् । अधो वा यदि वाप्यूद्ध यस्य रक्तं प्रवर्तते ॥४८॥ यस्त्वेवं दुर्बलो मोहात् पित्तलान्येव सेवते। दारुणं स बलीपाकं प्राप्य शोघ्र विपद्यते ॥ ४६॥ श्लेष्मातिसारे प्रथमं हितं लानपाचनम् । योज्यश्चामातिसारनो यथोक्तो दीपनो गणः ॥५०॥
लेहान्तरमाह-न्यग्रोधत्यादि। न्यग्रोधादीनां शुङ्गानापोथ्य कुट्टयिला चतुर्गुणे जले तप्तेऽहोरात्रं वासयेत्। तेन कषायेणाम्भसा चतुर्गुणेन घृतं पचेत् । पक्वं तद घृतं तद्घृतार्द्धशकरायुक्तं घृतपादिकक्षौद्रयुक्तं तमतिसारिणं लेहयेत यस्यातिसारिणो विविसर्गादधो वा यदि वाप्यूद्ध रक्तं प्रवत्तेते इति ॥४८॥
गङ्गाधरः-रक्तातिसारासाध्यतामाह-यस्त्वेवमित्यादि । यो रक्तातिसारी एवमनेन प्रकारेण दुर्बलः सन् मोहादज्ञानाद वा पुनः पित्तलानि सेवते, स दारुणं बलीपाकं गुदबलीपाकं प्राप्य शीघ्र विपद्यते म्रियते ॥४९॥ __ गङ्गाधरः-इति पित्तातिसारचिकित्सितमुक्त्वा श्लेष्मातिसारचिकित्सितमाह-श्लेष्मातिसार इत्यादि। लङ्घनपाचनं हितं, प्रथमं लङ्घनं कारयिला पाचनमौषधं दद्यात्। आमातिसारनो यथोक्तो दीपनो गणः पिप्पली नागरं धान्यमित्यादिनामातिसारनो यथा पूर्वमुक्त एवं पञ्चाशन्महाकषायेषु दीपनो गण उक्तः स प्रयोज्यः॥५०॥
चक्रपाणिः-शतावरीघृतमिति शतावरीमूलतुलाश्वतन इत्यादिना योनिव्यापघृतम् शतावरीघृतम्। विकारमिति रक्तं विटसहितमित्यादिनोक्तम् ॥ १८ ॥
चक्रपाणिः-बलीपाकमिति गुदवलीपाकम् ॥ ४९॥ चक्रपाणिः-दीपनो गण इति शालीपोत्यादिनोक्तः ॥ ५० ॥
For Private and Personal Use Only
Page #869
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०१८
चरक-संहिता। अतीसारचिकित्सितम् लखितस्यानुपूठाश्च कृतायां न निवर्त्तते । कफजो यो ह्यतोसारः कफनैस्तमुपाचरेत् ॥५१॥ विल्वकर्कटिकामुस्तमभया विश्वभेषजम् । वचाविड़ङ्गभूतीक-धान्यकं सुरदारु च ॥ कुष्ठं सातिविषा पाठा चव्यं कटकरोहिणी। पिप्पली पिप्पलीमूलं चित्रको हस्तिपिप्पली॥ योगाः श्लोकाईविहिताश्चतुरस्तान् प्रयोजयेत् । शृतान् श्लेष्मातिसारेषु कायाग्निबलवर्द्धनान् ॥ ५२ ॥ अजाजीमसितां पाठां नागरं मरिचानि च । धातकीद्विगुणं दद्यान्मातुलुङ्गरसाप्लुतम् ॥ रसाञ्जनं सातिविषं कुटजस्य फलानि च। धातकीद्विगुणं दद्यात् पातु सक्षौद्रनागरम् ॥ ५३॥ गङ्गाधरः-लचितस्येत्यादि। श्लेष्मातिसारिणः प्रथमं लवितस्य पाचनामातिसारनदीपनानामानुपूयों कृतायां कफजो योऽतिसारो न निवर्त्तते, तं कफजातिसारं कफघ्नैर्वक्ष्यमाणैरुपाचरेत् ॥५१॥
गङ्गाधरः-कफनान् योगानाह-बिल्वेत्यादि। विल्वं वालविल्वं, कर्कटिका कर्कटशृङ्गी। श्लोकार्द्ध विहिता य इमे योगास्तांश्चतुरो योगान् शृतान् काथविधिना प्रयोजयेत् ॥५२॥
गङ्गाधरः-अजाजीमित्यादि । असितामजाजी कृष्णजीरकम् । एतदादिपरिचान्तानि प्रत्येकं समानि । तत्सर्च समम् । धातकी द्विगुणं द्विभागां धातकी दत्त्वा तत् सच मातुलुङ्गरसाप्लुतं दद्यात् । प्रकरणात् कफातिसारिणे। रसाञ्जनमित्यादि। कुटजस्य फलमिन्द्रयवः। रसाञ्जनादीनां प्रत्येकं समभागः । तदेकभागापेक्षया धातकी द्विगुणा यत्र तत् सक्षौद्रनागरं पातुं दद्यादिति । पानयोग्यं मधु चतुर्गुणं चूर्णापेक्षया देयम् ॥ ५३॥ चक्रपाणिः-कफन स्तमुपाचरेदित्युक्तम्, तेन विल्वककटिकेत्यादिना योगमाह ॥ ५५ ॥ ५ ॥ चक्रपाणि:- अजाजीमित्यादौ असितामिति पिप्पलीम् । धातकीद्विगुणमिति एकद्व्यापेक्षया
For Private and Personal Use Only
Page #870
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१९श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
३०६६ धातकी नागरं विल्वं लोध्र पद्मस्य केशरम् । जम्बुत्वङ नागरं धान्यं पाठा मोचरसं बला। समगा धातकी विल्व-मध्यं जम्ब्बाम्रयोस्त्वचा। कपित्थानि विङ्गानि नागरं मरिचानि च ॥ चाङ्गेरीतककोलाम्लांश्चतुरस्तान् कफोत्तरे। श्लोकार्द्धविहितान् दद्यात् सस्नेहलवणान् खड़ान् ॥ ५४॥ कपित्थमध्यं लीढ़व सव्योषक्षौद्रशर्करम् । कट्फलं मधुयुक्तं वा मुच्यते जठरामयात् ॥ कणां मधुयुतां लीढ़ा तक पीत्वा सचित्रकम् । जग्धा वा बालविल्वानि मुच्यते जठरामयात् ॥ बालविल्वं गुड़ तैलं पिप्पली विश्वभेषजम् । लिह्याद वाते प्रतिहते सशूलः सप्रवाहिकः॥ गङ्गाधरः-धातकीत्यादि। श्लोकार्द्ध विहितांश्चतुरो योगान् सुचूर्णिताश्वाङ्गेरीतक्रकोलरम्लान् कृखा तलस्नेहलवणाभ्यामनुरूपाभ्यां खड़ान् दद्यात् ॥५४॥
गङ्गाधरः-कपित्थेत्यादि। व्योषचूर्णक्षौद्रशर्कराभियथाह मिश्रितं कपिस्थस्य मध्यं शस्यं लीढा। मधुयुक्तं कटफलचूर्ण वा लीदा कफजजठरामयान्मुच्यते। कणामित्यादि। मधुयुतां कणां पिप्पली चूर्णितां लीढ़ा। अथवा सचित्रकं चित्रकमूलचूर्णसहितं चतुगुणं तकं पीखा अथवा बालविल्वानां शस्यानि जग्ध्वा जठरामयान्मुच्यते। बालविल्वमित्यादि। सशूलमवाहिकः कफातिसारी प्रतिहते प्रतिलोमे वाते वालविल्वपिप्पलीविश्वभेषजं चूर्णीकृत्य द्विगुणया धातक्या युक्तम् । जतूकणे ह्ययं योगः। पाठा जातीफलं व्योषं धातकीद्विगुणमित्युक्तम् । ॥ ५३ ॥ ५४॥
चक्रपाणि:-कणां मधुयुतामित्यस कणा पिप्पली। अन्ये कणानिति पठन्ति कणानित्यनेन
For Private and Personal Use Only
Page #871
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक-संहिता। अतीसारचिकित्सितम् भोज्यं मूलकयुषेण वातघ्नश्चोपसेवनैः। वातातिसारविहितैयूं मांसरसैः खड्ः॥ पूर्वोक्तमम्लसर्पिर्वा षट्पलं वा यथाबलम् । पुराणं वा घृतं दद्याद यवागूमण्डमिश्रितम् ॥ ५५ ॥ वातश्लेष्मविबन्धे वा कफे वातिस्रवत्यपि। शूले प्रवाहिकायाश्च पिच्छावस्तिं प्रयोजयेत् ॥ पिप्पलीविल्वकुष्ठानां शताहावचयोरपि । कल्कैः सलवर्णयुक्तं पूर्वोक्तं सन्निधापयेत् ॥ ५६ ॥ प्रत्यागते सुखे स्नातं कृताहारं दिनात्यये।
विल्वतैलेन मतिमान् सुखोष्णेनानुवासयेत् ॥ गुड़तैलाभ्यं लिह्यात्। भोज्यमित्यादि। मूलकस्य शुष्कस्य यूपेण सशूलप्रवाहिककफातिसारिणान्नं भोज्यम्। वातघ्नश्चोपसेवनैराहारद्रव्योपसेवनदध्यादिभिः। वातातिसारविहितैर्यवानां मुद्गमाषाणामित्यादुप्रक्यूपैलौंपाकरसमित्यादुप्रक्तमेसरसैः। कल्कः स्याद् बालविल्वानामित्यादुप्रक्तैः खड़ा भोज्यम्। पूर्वोक्तमित्यादि। पूर्वोक्तं चाङ्गेरीघृतादिकमम्लसर्पिः षट्पलं सर्पिश्च पुराणं घृतं वा यधाबलं यवागूमण्डान्यतरमिश्रितं सशुलप्रवाहिकाय कफातिसारिणे दद्यात् ॥५५॥ ___ गङ्गाधरः-वातश्लेष्मेत्यादि। पिच्छावस्तिं पूर्वमुक्तम्। तत्प्रयोगमिह विधेयमाह-पिप्पलीत्यादि। पिप्पल्यादीनां कल्कैः श्लक्ष्णपिष्टः सलवणेयुक्तं पूर्वोक्तं पिच्छावस्तिं सन्निधापयेत् प्रयोजयेत् ॥५६॥
गङ्गाधरः-तस्मिन् दत्तपिच्छावस्तौ प्रत्यागते गुदानिर्गते मुखे जाते स्नातं, दिनात्यये कृताहारं, सुखोष्णेन विल्वतैलेन मतिमाननुवासयेत् । च यष्टितण्डुलात् ग्राहयन्ति । वाते प्रतिहत इति बद्धे वाते। उपसेवनैरिति व्यञ्जनः । पूर्वोक्तमम्लसपिरिति चाङ्गेरीकोलदध्यम्लेत्यादिनोक्तम् ॥ ५५ ॥
चक्रपाणि:-पिच्छावस्तिं प्रयोजयेदिति यदुक्तं ततापि पिच्छावस्तेविशेषणमाह पिप्पल्यादि. कल्कैर्युक्त सनिधापयेदिति ॥ ५६ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #872
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१९ अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
वचान्तैरथवा कल्कैस्तैलं पक्तत्वानुवासयेत् ।
बहुशः कफवातार्त्तस्तथा स लभते सुखम् ॥ ५७ ॥ स्वस्थाने मारुतोऽवश्यं वर्द्धते कफसंक्षयात् । विवृद्धः सहसा हन्यात् तस्मात् तं त्वरया जयेत् ॥ वातस्यानु जयेत् पित्तं पित्तस्यानु जयेत् कफम् । त्रयाणां वा जयेत् पूर्व या भवेदु बलवत्तरः ॥ ५८ ॥
३१०१
अथवा वचान्तैः विल्वकर्कटिकामुस्तमभयाविश्वभेषजम् वचेत्यन्तैः कल्कः तैलं चतुर्गुणजले पक्तवानुवासयेदिति । अस्याशीः बहुश इत्यादि ।। ५७ ।।
गङ्गाधरः- कफातिसारचिकित्सितमुक्तवा सन्निपातचिकित्सामाहस्वस्थान इत्यादि । त्रिदोषजातिसारे पूव्व कफसंक्षयान्मारुतः स्वस्थाने पकाशयेऽवश्यं वर्द्धते, विवृद्धश्च मारुतः सहसा तमातुरं हन्यात् तस्मात् तं विवृद्धं मारुतं खरया जयेत् । वातस्य जयादनु पित्तं जयेत् । पित्तस्य जयादनु कर्फ जयेत् । यदि कफक्षयो न भवति मारुतश्च न वर्द्धते तदा यत् कुर्य्यात् तदाहत्रयाणामित्यादि । त्रयाणां दोषाणां मध्येऽतिसाररोगे यो बलवत्तरो दोषो भवेत् तं दोषं पूवं जयेदिति । भयशोकजयोर्वात चिकित्सितं कुर्य्यात् वातलक्षणवाद वातप्रकोपाच्च । इति तन्न प्रोक्तमिति ॥ ५८ ॥
1
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः - विल्वतैलेनेति सिद्धौ दशमूलं बलारास्नेत्यादिना वक्ष्यमाणं विश्वतैलम् । वयान्तैरिति पिप्पलीविल्वकुष्ठानां शताह्वावचयोरित्यत्रोक्तर्वचान्तैः ॥ ५७ ॥
चक्रपाणिः सम्प्रति सर्व्वातिसारेषु पक्वाशयव्यापकत्वेन वायुवृद्धिर्भवति सा चाशुकारितया त्वरया, जेतव्येति दर्शयन्नाह स्वे स्थाने इत्यादिना । कफसंक्षयादित्यनेन कफसंक्षये रुक्षवारीरतया वायुः कुप्यति श्लेष्मशोणिते वृद्धे शरीरवायुः विवृतप्रसवो भवति इति । पूर्व ज्वराध्याये सचिपातचिकित्सायां कफस्थानानुपूर्व्या वा इत्यनेन कफपित्तवातादीनां क्रमेण चिकित्सा भतीसारेऽपि त्रिदोषजे कदाचित् स्यादित्याशङ्कय भव विशिष्टं क्रममाह-वातस्यान्वित्यादि । भयन क्रमो निरामसन्निपातातिसारे एव ज्ञेयः । सामे तु प्रथममामस्यैव चिकित्सितं कर्त्तव्यम् । समत्रिदोषातिसारचिकित्साक्रममभिधाय विषमतिदोषातिसारचिकित्साक्रममाह श्रयाणामिति ॥ ५८ ॥
३८९
Page #873
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१०२
चरक-संहिता। अतीसारचिकित्सितम्
तत्र श्लोकः। प्रागुत्पत्तिर्निदानानि लक्षणं साध्यता न च । क्रिया चावस्थिकी सिद्धा निदिष्टा यतिसारिणाम् ॥५६॥ अमिवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढ़बलप्रतिसंस्कृत चिकित्सितस्थानेऽतिसारचिकित्सितं नाम
एकोनविंशोऽध्यायः॥१६॥
गङ्गाधरः-अध्यायार्थ संग्रहीतुमाइ-तत्र श्लोक इति। प्रागुत्पत्तिरित्यादि ॥ ५९॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते। अप्राप्ते तु दृढ़बल प्रतिसंस्कृत एव च। चिकित्सितेऽतिसारस्य त्वेकोनविंश एव तु । अध्याये गङ्गाधरण जल्पकल्पतरौ कृते। षष्ठस्कन्धे तचिकित्सा-स्थानजल्पेऽतिसारिणः ।
चिकित्सितजल्पो नाम शास्वैकोनविंशिकी ॥१९॥
चक्रपाणिः-प्रागुत्पत्तीत्यादिना अध्यायार्थसंग्रहः ॥ ५९॥ इति महामहोपाध्याय-चरकचतुरानन-श्रीमचक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां घरकतात्पर्यटीकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायां अतिसारीचकित्सितं
नाम ऊनविंशोऽध्यायः ॥ १९॥
For Private and Personal Use Only
Page #874
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
विंशोऽध्यायः। अथातश्चर्दिचिकित्सितं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः॥१॥ यशखिनं ब्रह्मतपोधृतिभ्यां ® ज्वलन्तमग्न्यर्कसमप्रभावम् । पुनर्वसु भूतहिते निविष्टं पप्रच्छ शिष्योऽत्रिजमग्निवेशः॥ याश्छईयः पञ्च पुरा त्वयोक्ता रोगाधिकारे भिषजां वरिष्ठ। तासां चिकित्सां सनिदानलिङ्गां यथावदाचक्ष्व हताय नणाम् ॥२॥ तदग्निवेशस्य वचो निशम्य प्रीतो भिषश्रेष्ठ इदं जगाद। याश्छर्दयः पञ्च पुरा मयोक्ता
स्ता विस्तरेण ब्रुवतो निबोध ॥३॥ गङ्गाधरः-उद्दिष्टानुक्रमेणातिसारचिकित्सितानन्तरं छर्दिचिकित्सितम् आह–अथात इत्यादि। सर्च पूर्ववद् व्याख्येयम् ॥१॥
गङ्गाधरः-यशखिनमित्यादि । ब्रह्मणस्तपश्च धृतिश्च ताभ्याम् । प्रश्नमाहय इत्यादि। पुरा बया याः पञ्च छईयः प्रोक्ता अष्टोदरीये पञ्च छईय इत्युद्दिश्य, पञ्च छईय इति द्विष्टान्नसंयोगवातपित्तकफसनिपातोद्रेका इति, तासां पश्चानां छीनाम् ॥२॥३॥
चक्रपाणिः-शरीरे मार्गद्वयं प्रधान अधोगुदमूई मुखम्, तदधोमार्गाविप्रवृत्तिदोषमतीसारमभिधाय ऊर्द्धातिप्रवृत्तिदोषरूपा छईिरुच्यते इति छईयध्यायसम्बन्धः॥१॥
चक्रपाणिः-ब्रह्मणः तत्त्वज्ञानस्य तपसश्च यती, ताभ्यां ज्वलन्तम्। रोगाधिकारे इत्यष्टोदरीये ॥२॥३॥
* ब्रह्मतपोइरतिभ्यामिति चक्रसम्मतः पाठः ।
-
For Private and Personal Use Only
Page #875
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१०४
चरक-संहिता। [छरिचिकित्सितम् दोषैः पृथक् त्रिप्रभवा चतस्रो द्विष्टार्थयोगादपि पञ्चमी स्यात्। तासां हृदुत्क्लेशकफप्रसेको द्वषोऽशने चैव हि पूर्वरूपम् ॥ ४॥ व्यायामतीक्ष्णौषधशोकरोगभयोपवासायतिकर्षितस्य। वायुमहास्रोतसि संप्रवृद्धः उत्क्लेश्य दोषांस्तत ऊई मस्यन् । आमाशयोत्क्लेशकृताश्च मर्म प्रपीड़यंश्चदिमुदीरयेत् तु॥५॥
गाधर-पुरा याः पञ्च छईय- उत्तास्ता एव पुनः स्मारयन्नाहदोरिल। पृाहोसिखश्च त्रिप्रभवा. चैकेति ताश्चतस्रश्छद्दयः पञ्चमी च्छवियोगादिति। ताल पञ्चानां छीनां पूर्वरूपं हृदुत्क्लेशश्च कामोन्य अदाश द्वेषश्चैद ॥४॥
गाधरः-मासजपिनिदानपूर्विकां सम्माप्तिं वक्तुं निदानमाहव्यायामेल्यादि। व्यायामाधतिकर्षितस्य महास्रोतसि गलोदरस्रोतसि संप्रवृद्धो
चाहपतिः-पृथक् वातादिषु त्रिषु च मिलितेषु प्रभवः उत्पत्तिासां ताः पृथक्तिप्रभबा। यिोगादपोल्टामा विष्टपाब्देन प्रतीपाशुचिपूत्यादयोऽपि द्वेष्यतया गृह्यन्ते। द्विष्ट
er विटार्मिनिदाने द्विष्टशब्देन गोबलीवईन्यायात् प्रतिपुरुषनियतद्विष्टत्वएप के माराठन प्रतिपादिता छबिरुध्यते। यद्यपि हेत्वभिधानपूर्वकं पूर्वरूपाभिधानं
समादित्वादेव पूळ रूपल्य, तथाप्यल्पवक्तव्यत्वात् तासामित्यादिना पूवरूपमाह । जिजाम यादृष्टयते। एकमन्यत्रापि साक्षात्सूचितपूर्वाभिधानेन ज्ञेयम् ॥ ४॥ . Nars:-टशापानेत्यादिना घातजहेतुमाह। महास्रोतसीति कोष्ठे। दोषानिति बहुदरानं रहनों उत्क्लेशनीयानां विद्यमानत्वात् रक्तादेरपि छादिदोषशब्देनाभिधानात्। अभियो केण दीरितो वायुरेव। किंवा आमाशयोद्वेगकृतान् इति द्वितीयाबहुवचनं देषानित्यस्व विशेषणम्। मर्मेति हृदयम् ॥५॥
For Private and Personal Use Only
Page #876
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२०श मध्यायः चिकित्सितस्थानम्।
३१०५ हृत्पार्श्वपीडामुखशोषमूर्द्धनाभ्यर्तिकासवरभेदतोदैः। उद्गारशब्दप्रबलं सफेनं विच्छिन्नकृष्णं तनुकं कषायम् । कृच्छ्रेण चाल्पं महता च वेगेनात्तोऽनिलाच्छईयतीह दुःखम् ॥ ६॥ अजीर्णकटुम्लविदाह्यशोतेरामाशये पित्तमुदोर्णवेगम्। रसायनीभिर्विसृतं प्रपीड्य मम्मोई मागम्य वमिं करोति॥७॥ मूछोपिपासामुखशोषमूर्द्धताल्वक्षिसन्तापतमोभ्रमात्तः। पीतं भृशोष्णं हरितं तिक्तं
धूम्रश्च पित्तेन वमेत् सदाहम् ॥८॥ वायुर्दोषानुक्लिश्य ऊर्द्धमस्यन् निक्षिपन् मर्म हृदयादि प्रपीड़यन्नामाशयोत्क्लेशकृतां छर्दिम् उदीरयेत् ॥५॥
गदाधरः-वातजच्छदि लक्षणमाह-हृत्पावेत्यादि। हृत्पावयोः पीड़ा, मूर्द्धनाभ्योरत्तिः। वमनकाले प्रवल उदारशब्दो यत्र तथाविधं छह यतीति क्रियाविशेषेणम्। यद्वस्तु छद्दे यति तद् विच्छिन्नकृष्णवर्ण तनुकमधनमल्पश्च महता वेगेनात्तः सन् कृच्छण छईयति बातात् ॥६॥ ___ गङ्गाधरः-पित्तजच्छनिदानपूर्वकसम्माप्तिमाह-अजीणेत्यादि। अशीतमुष्णम्। रसायनीभिः रसवाहिनीभिधमनीभिर्विसृतं विसारि सत् मर्म प्रपीड्य वक्षः प्रपीड्य ऊर्द्धमागम्य वर्मि करोति जनयति । मुछेत्यादि पित्तजवमिलक्षणम् । पीतमित्यादि विशेषणं तस्य यद्वस्तु वमति ॥७॥८॥ चक्रपाणि:-कषायमिति कषायरसं कषायवर्ण वा ॥ ६ ॥
चक्रपाणि:-अजीर्णेत्यादिना पित्तजायाः हेतुलक्षणे व्रते। भजीर्णेति भनीणे भोजनम् । रसायनीभिरिति स्रोतोभिः ॥७॥.
For Private and Personal Use Only
Page #877
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
३१०६
www.kobatirth.org
चरक संहिता ।
स्निग्धातिगुर्व्वामविदाहिभाज्यः स्वप्नादिभिश्चव कफोऽतिवृद्धः । उरः शिरो मर्म्म रसायनीश्च सर्व्वाः समावृत्य वमिं करोति ॥ ६ ॥
तन्द्रास्यमाधुर्य्यकफप्रसेकसन्तोषनिद्रारुचिगौरवार्त्तः । स्निग्धं घनं स्वादु कफं विशुद्धं सलोमहर्षोऽल्परुजं वमेत् तु ॥ १० ॥
समश्नतः सर्व्वरसान् प्रसक्तमामप्रदोष विपर्य्ययैश्च ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चक्रपाणिः - मूद्धति तापेन संबध्यते । धूम्र ं धूम्रवर्णम् ॥ ८ ॥
चक्रपाणिः - स्निग्धेत्यादिना कफजमाह ॥ ९ ॥
गङ्गाधरः- स्निग्धेत्यादि कफजच्छदैर्निदानानि स्वमादिभिरित्यन्तानि । मम हृदयं रसायनी रसवाहिनीधमनी सप्तशती ॥ ९ ॥
गङ्गाधरः - निदानपूर्वक सम्माप्तिमुक्त्वा कफजच्छद्दर्लिङ्गान्याह - तन्द्रत्यादि । सन्तोषस्तृप्तिवदभ्यवहारानिच्छुता । स्निग्धमित्यादि यद्वमति तद्वस्तुविशेषणम् । अल्परुजमिति क्रियाविशेषणम् ॥ १० ॥
गङ्गाधरः - त्रिदोषजच्छदे निदानपूर्वक सम्माप्तिमाह – समश्नत इत्यादि । समश्नतः समशनं कुर्व्वतः । समशनमुक्तं ग्रहणीचिकित्सिते - पथ्यापथ्यमित्र भुक्तं समशनं मतमिति । सर्व्वरसानां प्रसक्तं निरन्तरं समशनं
छ चिकित्सित
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः -- सन्तोषोऽव तृप्तिः । अन्ये तु सन्तोषो मानस एव अव व्याधिप्रभावाद भवति । अल्परुज मिति क्रियाविशेषणम् ॥ १० ॥
चक्रपाणिः - समश्नव इत्यादिना त्रिदोषजमाह । समश्नतः सर्व्वरसानिति पथ्यापथ्यमेलकरूपतया भजतः । उक्तं हि 'पथ्यापथ्यमिहकत भुक्तं समशनं मतमिति, न तु सर्व्वरसान्
Page #878
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२०श अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम् । ३१०७ सवें प्रकोपं युगपत् प्रपन्नाश्वदि त्रिदोषां जनयन्ति दोषाः॥ ११ ॥ शलाविपाकारुचिदाहतृष्णाश्वासप्रमोहप्रबला प्रसक्तम्। छर्दि स्त्रिदोषाल्लवणाम्लनीलसान्द्रोष्णरक्तं वमतां नणां स्यात् ॥ १२॥ विट्स्वेदमूत्राम्बुवहानि वायुः : स्रोतांसि संरुध्य यदोर्द्धमेति। उत्सन्नदोषस्य समाचितं तं दोषं समुद्भूय नरस्य कोष्ठात् ॥ विण्मूत्रयोस्तत्समगन्धवर्ण तृटश्वासहिकार्तियुतं प्रसक्तम् ॥ प्रच्छई येद् दुष्टमिहातियोगात्
तयादितश्चाशु विनाशमेति ॥ १३ ॥ कुर्वतो नरस्यामानप्रदोषेण ऋविपर्ययैश्च सर्वदोषा युगपत् प्रकोपं प्रपन्नाः त्रिदोषां छाई जनयन्ति ॥ ११ ॥
गङ्गाधरः-लिङ्गान्याह-शूलेत्यादि। शुलादीनि प्रबलानि यत्र सा प्रसक्तं निरन्तरं लवणादिरूपं वस्तु वमतां नृणां छर्दि त्रिदोषात् स्यात् ॥ १२ ॥
गङ्गाधरः-एतामसाध्यामाह-विट्स्वेदेत्यादि। उत्सन्नदोषस्य उद्गतत्रिदोषस्य नरस्य यस्मात् यदा वायुर्वियादिवहानि स्रोतांसि संरुध्य तेषां विड़ादीनामधःप्रवृत्तिपथं रुद्धा ऊर्द्ध मेति तत्तस्मात् तदा तस्योत्सन्नत्रिदोषस्य तस्य नरस्य समाचितं तं दोषं सपित्तं कर्फ विण्मूत्रयोः समगन्धवर्ण दुष्टं कोष्ठादुद्धय भुझानस्येत्यर्थः। सर्वरसभोजनं हि पथ्यमेव । तेनेह तस्य विदोषकर्स त्वं न स्यात् । प्रसक्तमिति निरन्तरम्। आमस्य वा प्रदोषः आमप्रदोषः ॥ ११ ॥ १२ ॥
चक्रपाणिः-विट्स्वेदेत्यादिना उपद्रवयुक्तां छहिम् मपद्वादसाध्यामाह। विमत्रयोस्तत्समगन्धवर्ण छईयतीति वायुना विमूत्रस्रोतसां दूषितत्वाजज्ञेयम् ॥ १३ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #879
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१०८
चरक-संहिता। [छदि चिकित्सितम् द्विष्टप्रतीपाशुचिपूत्यमेध्यबीभत्सगन्धाशनदर्शनैश्च। यच्छईयेत् तप्तमना मनोनद्विष्टार्थसंयोगभवा मता सा ॥ १४ ॥ क्षीणस्य या छर्दिरतिप्रसक्ता
सोपद्रवा शोणितपूययुक्ता। ऊर्द्ध गमयित्रा प्रसक्तमविच्छेदेन तथा तहादियुक्तमतिवेगात् प्रच्छईयेत् प्रच्छदि कारयेत् तया छईप्रऽदितः पुमानाशु विनाशमेति। त्रिदोषहेतुमन्तरेण नैवं छईिरेकादिदोषेण सम्भवति। न हि सर्वासु वातजादिषु छर्दिषु वायुरूई बेगो भवति तदितरदोषसमाचयश्च वर्तते इति ॥१३॥
गङ्गाधरः-आगन्तुच्छद्दिवचनानन्तरं सर्वछद्दप्रसाध्यताया वक्ष्यमाणसाच्च आगन्तुच्छईिमाह-द्विष्टेत्यादि। यद् यत् पुरुषो द्वेष्टि तत्तद्दव्यं द्विष्टं प्रतीपं सात्म्यविपरीतमशुचि द्रव्यं घृणाकरं पूति दुर्गन्धि द्रव्यं अमेध्यं मनःप्रतिकूलं वीभत्सं विकृतम्। तेषां गन्धेनाशनेन दर्शनेन च मनोध्नेन तप्तमना उद्विग्नमना यच्छद्दे येत् सा छर्दिष्टिार्थसंयोगभवा पञ्चमी मता। एतेन तदयुक्तं यदव्याख्यायते–“वीभत्सजा दौर्ह दजामजा च असात्म्यजा च क्रिमिजा च या हि। सा पश्चमी ताश्च विभावयेच दोषोच्छयेणैव यथोक्तमादौ” इति वचनेन सा पश्चमीति वीभत्सजाद्यपेक्षया क्रिमिजा पञ्चमी, तामादौ यथोक्तं दोषोच्छयेण विभावयेदिति । क्रिमिजा हि छद्दि रिहागन्तुजायां नाभिहिता स्वमादिभिः कफच्छदि हेतुभि द्धः कफो यच्छद्दि करोति तत्रादिपदेन क्रिमिरपि कफस्थानज उपसंगृहीतः। इति न न्यूनता। येन तु क्रिमिजा पृथगुक्ता क्रिमिप्रत्यनोकचिकित्साकरणशापनाथमिति ॥१४॥
गङ्गाधरः-अथ सर्वासामसाध्यतामाह-क्षीणस्येत्यादि। व्याध्यादिभिः चक्रपाणिः-द्विष्टेत्यादिना द्विष्टजामाह। द्विष्टादयो गन्धेनाशनेन दर्शनेन च यथायोग्यतया संबध्यते। अशनं भक्षणम् । द्विष्टं प्रतिपुरुषाप्रीतिजनकम् । प्रतीपं पचादि। केचित् प्रतीपं वातमाहुः। भशुधि उच्छिष्टम्, अमेध्यं मलिनम्, वीभत्सं जुगुप्सितम्। मनोज्नैरिस्यनेन द्विष्टादीनां मध्ये यत्किञ्चित् पुरुषं प्राप्य अशुच्यादि मनोन न भवति तं प्रति • तच्छईि कारकं न भवति मनोऽनुपधातकस्वादिति सूचयति ॥ १४॥ .
चक्रपाणिः-भसाव्यलक्षणयुक्त छहि परित्यागाईमाह-क्षीणस्येत्यादि। भविप्रवदा
-
For Private and Personal Use Only
Page #880
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२०श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । सचन्द्रिका तां प्रवदेदसाध्यां साध्यां चिकित्सेदनुपद्रवाश्च ॥ १५ ॥ आमाशयोत्क्लेशभवा हि साश्छो मता लङ्घनमेव तस्मात् । प्राक कारयेन्मारुतजां विमुच्य संशोधनं वा कफपित्तहारि ॥ १६ ॥ चूर्णानि लिह्यान्मधुनाभयानां हृद्यानि वा यानि विरेचनानि। मद्यः पयोभिश्च युतानि युक्त्या
नयन्त्यधो दोषमुदोर्णमूर्द्धम् ॥ १७॥ क्षीणस्यातिप्रसक्ता निरन्तरप्रबलत्वेन लग्ना या कासाप्रपद्रवयुक्ता च या यां च शोणितपूययुक्ता तां सचन्द्रिका मेदःप्रभृतिधातुर्मयूरपुच्छचन्द्रकवत् प्रतिभाति सा चन्द्रिका तदयुक्तामसाध्यां प्रवदेत् । अनुपद्रवां कासादुरपद्रवहीनां साध्यां वातादिजान्यतमां चिकित्सेत् । इति च्छदि निदानम् ॥१५॥
गङ्गाधरः-अथ साध्यायाश्छद्देश्चिकित्सितमाह-आमाशयेत्यादि। आमाशयः कफस्थानं तदुत्क्लेशभववादादौ सासु छद्दिषु लङ्घनम्। अथवा वातजां छईि विना सर्वासु कफपित्तहारि संशोधनं वमनविरेचनं कारयेत् मारुतजायां लङ्घनमेव ॥९६॥
गङ्गाधरः-चूर्णानीत्यादि। कफपित्तहारीणि विरेचनानि अभयानां इति सदानुवद्धा। सोपवेत्यख विट्स्वेदेत्यादिना शेगोपद्रवा ज्ञेयाः। सचन्द्रिकामिति दत्तस्नेहमण्डलाकारयुक्ताम् ॥ १५॥
चक्रपाणिः-आमाशयेत्यादिना साध्यानां चिकित्सामाह। यस्मादामाशयोत्क्लेशात् सर्वाश्छईयो भवन्ति, आमाशयोत्थे च रोगे लङ्घनादि कफहरं भेषजं युक्तम्, तस्मात् लङ्कनमेव कर्तव्यमिति भावः। लङ्घनं चाल्पदोषविषयं शोधनञ्च बहुदोषविषयमिति व्यवस्था। संशोधनशब्देन चेह विरेचनवमने अपि गृह्यते। अन्ये तु अत्र संशोधनशब्देन प्रतिमार्गहरणतया अत्यर्थहितं विरेचनमेव वणयन्ति ॥ १६॥
चक्रपाणिः-संशोधनयोगानाह-चूर्णानीत्यादि ॥ १७ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #881
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक-संहिता। [छहिचिकित्सितम् वल्लीफलायर्वमनं पिबेद वा यो दुर्बलस्तं शमनश्चिकित्सेत् । रसैमनोज्ञ लघुभिर्विशुष्कैभक्ष्यः सभोज्यविविधैश्च पानः ॥१८॥ सुसंस्कृतास्तित्तिरिवहिलावरसा व्यपोहन्त्यनिलप्रवृत्ताम्। छदि तथा कोलकुलत्थधान्य
विल्वादि-मूलाम्लयवैश्च युषः॥ १६ । वातात्मिकायां हृदयद्रवातः कामं पिवेत् सैन्धववदघृतं वा। सिद्धं तथा नागरधान्यकाभ्यां दध्ना च तोयेन च दाडिमस्य ॥ चूर्णानि मधुना लिह्यात् । एवं यानि हृद्यानि कफपित्तहारीणि विरेचनानि तानि मदः पयोभिश्च युतानि युक्त्या सेवितानि ऊर्द्ध मुदीर्ण दोषमधो नयन्ति॥१७॥ · गदाधरः-वल्लीत्यादि। कफपित्तहारि वमनन्तु वल्लीफलादैास्तिक्तालावूप्रभृतिभिः पिवेत् । यो दुर्बलस्तं छईिरोगात शमनश्चिकित्सेत् । शमनार्थमाह । लघुभिर्मनोमांसरसैलघुभिरेव विशुष्कभक्ष्यैरपूपादिभिः। विविधश्च लघुभिरेव सभोज्यैः सानपेयादिभिः पान चिकित्सेत् ॥१८॥
गङ्गाधरः-तत्र लघुमांसरसकार्यमाह-सुसंस्कृता इत्यादि। घृतादिना भृष्टा मरिचजीरकादियुक्ताः। तथा कोलादिभियूषोऽनिलप्रवृत्तां छहि व्यपोहतीति। दिलवादि पञ्चमूलं मूलाम्लं काञ्जिकाधःस्थितकिट्ट यवान्तः साधनेव्यैः कुलत्थो यूषः कार्यः॥१९॥
गङ्गाधरः-वातात्मिकायामित्यादि। हृदयद्रवः वक्षसि धगधकृतस्पन्दः । संन्धववदघृतं सैन्धवमिश्रितं चतुर्गुणजले सिद्धं घृतं यथेच्छ पिवेत् । तथा नागरधान्याभ्यां कल्काभ्यां चतुर्गुणेन दध्ना सिद्धं घृतं ना पिवेत् । दाडिमस्य
चक्रपाणि:-फलाध रिति फलानि जीमूतेक्ष्वाकुप्रभृतीनि पठितानि, तः। शमनैरिति दोषनिवर्हणं विना दोषसाम्यकरैः। उक्तं हि पुष्कलावते-'म शोधयति यदोषान् समान् मोदीरयत्यपि । समीकरोति विषमान तत् संशमनमुच्यते' इति ॥ १८॥ चक्रपाणिः-मसंस्कृता इत्यादिना वैशेषिको वातजा चिकित्सा उच्यते ॥ १९॥
For Private and Personal Use Only
Page #882
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२०श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् । व्योषण युक्तां लवणैस्त्रिभिश्च तस्यैव मात्रामथवा प्रदद्यात् । स्निग्धानि हृद्यानि च भोजनानि रसैः सयूर्दधिदाडिमैश्च ॥२० पित्तात्मिकायां त्वनुलोमनाथ द्राक्षाविदारीक्षुरसैस्तिवृत् स्यात् । कफाशयस्थं त्वतिमात्रवृद्धं पित्तं हरेत् स्वादुभिरूडू मेव ॥ २१ ॥
शुद्धाय काले मधुशर्कराभ्यां लाजैश्च मन्थं यदि वापि पेयाम् । प्रदापयेन् मुद्गरसेन वापि
शाल्योदनं जागग्लजैरसैर्वा ॥ २२॥ . तोयेन दाडिमफलरसेन सिद्धं घृतं ना पिवेत् । अथवा तस्यैव दाडिमरससिद्धस्य घृतस्य मात्रां व्योषयुक्तां त्रिभिलवणैः सौवर्चलसैन्धवविडलवणैश्च युक्तामनुरूपेण मिलितां घातच्छईयां प्रदद्यात्। भोजनान्यन्नानि स्निग्धानि हृद्यानि मण्डपेयादीनि वातहरहृद्यद्रव्यसाधितानि लघुभिमांसरसैयू पर्दधिभिर्दाडिमैश्च प्रदद्यादिति वातजच्छदि चिकित्सितम् ॥२०॥
गङ्गाधरः-अथ पित्तच्छर्दिचिकित्सितमाह-पित्तात्मिकायामित्यादि। द्राक्षारसैविदारीरसैरिक्षुरसैर्वा युक्ता चूर्णिता त्रित् पित्तच्छमिनुलोमनाथ स्यात् । कफाशयस्थमतिमात्रद्धपित्तन्तु स्वादुभिरूद्ध हरवमनद्रय रूई हरेत् वामयेत् ॥२१॥
गङ्गाधरः-शुद्धायेत्यादि। अनेन विधानेन शुद्धाय पित्तच्छर्डियुक्ताय काले बुभुक्षायां जातायां लाजैश्चूर्णीकृत वेणालोहितैर्मन्थं मधुशर्कराभ्यां यथायोग्यं प्रदापयेत् । अथवा लाजैः पेयां मधुशर्कराभ्यां युक्तां प्रदापयेत् । अग्निवलाधिक्ये मुद्गरसेन शाल्योदनं प्रदापयेदथवा जाङ्गलमांसजरसैः शाल्योदनं प्रदापयेत् ॥२२॥
चक्रपाणि:-सैन्धवदिति सैन्धवप्रक्षेपम् । तोयेन च दाडिमस्य इति दाडिमरसेन । व्योषेणेत्यादौ व्योषादीनां घृतमातायां प्रक्षेपार्थम् ॥ २० ॥
चक्रपाणिः-कफाशयस्थमिति कफस्थानस्थम् । आमाशयोद्धभागो वक्षः, तत्स्थं हरेत् । ऊर्द्ध मेवेति वमनेनैव हरेत् ॥ २१॥
चक्रपाणिः-यदि वापि पेयामिति मन्दाग्निं प्रति पेया ज्ञेया॥२२॥
For Private and Personal Use Only
Page #883
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक-संहिता। [छहि चिकित्सितम् सितोपलामाक्षिकपिप्पलीभिः कुल्माषलाजायवसक्तुराक्षान् । खजूरमांसान्यथ नारिकेलं द्राक्षामथो वा वदराणि लिह्यात् ॥ स्रोतोजलाजोत्पलकोलमजचूर्णानि लिह्यान्मधुनाभयां वा। कोलास्थिमज्जाअनमक्षिकाविड़
लाजासितामागधिकाकणा वा ॥ २३॥ गङ्गाधरः-सितोपलेत्यादि। कुल्माषलाजयवानां सक्तून् गृञ्जनचूर्ण मिश्रयिला पिप्पल्या सह युक्तं सितोपलामधुभ्यां लिह्यात्। खजूरमांसानि खजू रस्य कोमलमस्तकानि पिप्पल्या सहितानि पेषयिता सितोपलामधुभ्यां लिह्यात्। अथ नारिकेलं पिप्पलीसहितं पेषयिखा सितोपलामधुभ्यां लिह्यात्। एवं द्राक्षां पिप्पलीयुक्तां पेषयिता सितोपलामधुभ्यां लिह्यात् । अथवा वदराणि शुष्काणि पिप्पलीयुक्तानि पिष्ट्वा सितोपलामधुभ्यां लिह्यादेवं प्रत्येकेन सह योजनार्थं तृतीयान्तपदं सितोपलामाक्षिकपिप्पलीभि. रिति प्रयुक्तम् । कुल्माषश्चणकः पित्तविकारे यौगिकः । “स्याद् यावकस्तुकुल्माष” इति वनमाषस्य पर्यायः नतु कुलत्थपर्याययावकः कुल्माषश्चेति । कुलत्थस्य पित्तवर्द्धकत्वेन पित्तच्छयोमयौक्तिकखात्। कुलत्थः कफवातघ्नो ग्राहुाष्णस्तुवरः कटुरित्युक्तेः। स्रोतोजेत्यादि। स्रोतोजो रसाञ्जनम्, रसाञ्जनादीनां चूणोनि मिलितानि मधुना लिह्यात् । अभयां वा मधुना लिह्यात्। कोलास्थिमज्जेत्यादीनि मिलितान्येकयोगः। मक्षिकाणां विट मागधिकानां कणास्तण्डुलान् मधुना लिह्यादिति पूर्वेणान्वयः ॥ २३ ॥
चक्रपाणिः-कुल्माषलाजायवसत्तगृजानिति पिष्टकृता भक्ष्याः। पारियावास्तु मुगान् मसूरानुस्विन्नसूदितान् कुल्माषानाहुः। गृक्षः समण्डो यवौदनः। खजूरमांसानीति खजूरफलमज्जा। खजू रेत्यादौ लिह्यादित्यक्ष सितोपलामाक्षिकपिप्पलीत्यनुवर्तनीयम् । स्रोतोजं स्रोतोऽजनम् । कोलमज्जा कोलाभ्यन्तरम्। अभयां वेत्यतापि मधुना लियादिति संबध्यते। कोलास्थीत्यादावपि मधुना लियादित्यनुवर्तते ॥ २३ ॥ ..
For Private and Personal Use Only
Page #884
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२०श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्।
द्राक्षारसं वा प्रपिवेत् सुशीतं मृदभृष्टलोष्ट्रप्रभवं जलं वा। जम्ब्वाम्रयोः पल्लवजं कषायं पिबेत् सुशोतं मधुसंयुतं वा ॥ निशि स्थितं वारि समुद्कृष्णं सोशोरधान्यं चणकोदकं वा। गवेधुकामूलजलं गुड़ च्याः जलं पिबेदिक्षरसं पयो वा ॥ २४ ॥ सेव्यं पिबेत् काञ्चनगैरिक वा सवालकं तण्डुलधावनेन। कल्कं तथा चन्दनसेव्यमांसी
द्राक्षोत्तमावालकगैरिकाणाम् ॥ गङ्गाधरः-द्राक्षत्याद। द्राक्षाया रसं काथ मुशीतं प्रपिबेत् । अथवा भृष्टमृत्तिकालोष्ट जले निर्वाप्य शीतं कृखा प्रपिबेत। जम्ब्वाम्रयोयोर्नतु प्रत्येकम् । निशीत्यादि। मुद्गपिप्पलीभ्यां सह निशि स्थितं वारि पिबेत् । उशीरधान्यकाभ्यां सह चणकं जले क्षिप्खा निशि स्थितं यदुदकं तद वा पिबेत् । गवेधुकानां क्षुद्रगोधूमानां मूलं जले निशि स्थितं यज्जलं तज्जलं वा पिबेदेवं गुडू च्या जलं निशि स्थितं पिबेत् । इक्षुरसं वा पयो वा पिबेत् ॥२४॥ ___ गङ्गाधरः-सेव्यमित्यादि। सेमुशीरं चूर्णीकृत्य तण्डुलधावनेन जलेन पिबेत्। काञ्चनगैरिकं वणेगरिकं वालकचर्णसहितं वा तण्डुलधावनेन पिबेत्। चन्दनादीनां सप्तानां कल्कं तण्डलधावनेन तथा पिबेत् ।
चक्रपाणिः-मृद्धृष्टलोष्ट्रजलं वेति मृन्मयलोष्ट्रनिर्बपणभवं जलमित्यर्थः। समुद्रकृष्णं पिप्पलीमुद्गसहितम्। निशि स्थितमित्यादौ सोशीरधान्यमिति द्वितीयः। चणकञ्चेति तृतीयो योगः, तथा गवेधुका। योगद्वयेऽपि शीतकषायविधिज्ञेयः ॥२४॥
चक्रपाणिः काञ्चनगैरिकमिति गैरिकं काञ्चनवर्णम्। सवालकं तण्डुलधावनेनेति विधानं सेव्यं पिबेदित्यनेन तथा काञ्चनगैरिकन्चेत्यनेन च द्वितीययोगे संबध्यते ।
For Private and Personal Use Only
Page #885
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक-संहिता। [छहि चिकित्सितम् शीताम्बुना गैरिकशालिचूर्ण मूर्खा तथा तण्डुलधावनेन। धात्रीरसेनोत्तमचन्दनं वा स्युश्चर्दितृष्णासु समाक्षिकाणि ॥ २५ ॥ कफात्मिकायां वमनं प्रशस्तं सपिप्पलोसर्षपनिम्बतोयः। पिण्डीतकैः सैन्धवसंप्रयुक्तश्छदां कफामाशयशोधनार्थम् ॥ २६ ॥ गोधूमशालीन् सयवान् पुराणान् यूषैः पटोलामृतचित्रकाणाम्। व्योषस्य निम्बस्य च तक्रसिद्ध.
र्यषः फलाम्लैः कटुभिस्तथाद्यात् ॥ अत्र तूत्तमा प्रियङ्गुः। गैरिकं स्वर्ग:गैरिकम्। शीतेत्यादि। गरिकस्य शालेश्च चणे मिलितं शीताम्बुना पिवेदिति पूर्वेण योजना। तथा मूळ चूर्णितां तण्डुलधावनेन पिवेत्। धात्रीरसेन आमलकोरसेनोत्तमचन्दनस्य श्वेतचन्दनस्य चूर्ण वा पिबेत्। छर्हि तृष्णासु समाक्षिकाण्येतानि गैरिकशालिमूर्वोत्तमचन्दनानां चूर्णानि स्युः ॥२५॥ . गङ्गाधरः-इति पित्तच्छदि चिकित्सितमुक्त्वा कफच्छर्दिचिकित्सितमाहकफात्मिकायामित्यादि। पिप्पलीसर्षपनिम्बानां तोयैः सहितैः पिण्डीतकैमदनफलकल्कैः सैन्धवसंप्रयुक्तैर्यथायोग्यसैन्धवयुक्तैर्वमनं कफात्मिकायां छा प्रशस्तं कफामाशययोः शोधनार्थमिति ॥२६॥
गङ्गाधरः-गोधूमेत्यादि। पुराणान् गोधूमादीन् पटोलादीनां यूप स्तथा व्योषस्य तक्रसिद्धेयू निम्बस्य च तक्रसिद्धेयू पस्तथा फलाम्लः द्राक्षोत्तमा गोस्तनी द्राक्षेत्यर्थः। उत्तमचन्दनं धवलचन्दनम्। समाक्षिकं शोतं पश्चादुक्तविद्रव्याणि समाक्षिकाणि ॥२५॥
चक्रपाणि:-पण्डीतकरिति मदनैः। कफामाशयशोधनार्थमिति कफस्यामाशयस्य च शोधनार्थम् । यद्यपि शालिगोधूमौ मधुरत्वयोगात् कफकरौ, तथापि पुराणतया न कफकरौ
For Private and Personal Use Only
Page #886
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२०श अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम्। रसांश्च शूल्यानि च जागलानां मांसानि जोर्णान् मधुसीध्वरिष्टान् । रागांस्तथा षाड़वपानकानि
द्राक्षाकपित्थैः फलपूरकैश्च ॥ २७ ॥ मुद्दान् मसूरांश्चणकान कलायान् भृष्टान् युतान् नागरमाक्षिकाभ्याम्। लिह्यात् तथैव त्रिफलाविङ्ग-चूर्ण विडङ्गलवयो रसं वा॥ . सजाम्बवं वा वदरस्य चूर्ण मुस्तायुतां कर्कटकस्य शृङ्गोम् । दुरालभां वा मधुसंप्रयुक्तां लिह्यात् कफच्छर्दिविनिग्रहार्थम् ॥ मनःशिलायाः फलपूरकस्य रसः कपित्थस्य च पिप्पलोनाम् । क्षौद्रण चूर्ण मरिचैश्च युक्तं लिहन जयेच्छर्दिमुदीर्णवेगाम् ॥२८॥
शुष्ककोलादिभिस्तथा कटुभिरद्यात्। रसांश्चेत्यादि। जाङ्गलानां मांस. रसांश्च शूल्यानि तेषां मांसानि शूलविद्धानि भटित्रीकृतानि जीर्णान् मध्वादीन् द्राक्षादिभिः कृतान् रागान षाड़वान् पानकानि चाद्यात् ॥२७॥
गङ्गाधरः-मुद्गानित्यादि। नागरमाक्षिकाभ्यां युतान् भृष्टान् मुद्रादीन् अद्यात्। एषामदनमुपकरणरूपेण ज्ञ यम्। लिह्यादिति। त्रिफलाविडङ्गचूर्ण लिह्यान्मध्वादिना यथायोग्यम् । विडङ्गप्लवयो रसं काथं वा पिवेत्। प्लवः कवर्तमुस्तकम्। जाम्बवचूर्णसहितं शुष्कवदरचूर्ण लिह्यात्। मधुसंप्रयुक्तां मुस्तायुतां कर्कटशृङ्गी लिह्यात्। मधुसंमयुक्तां दुरालभां वा लिह्यात् । मनःशिलाया इत्यादि। फलपूरकस्य रसैः कपित्थस्य च रसर्मनःशिलाया आई करसभावनाभिः शोधितायाश्चूर्ण गुञ्जामात्रं लिहंश्छदि कफजां जयेत्। पिप्पलीनां चूर्ण मरिचयुक्तं क्षौद्रेण लिहन कफजां छदि जयेत् ॥२८॥
इति कृत्वा कफच्छ- विहितौ। उक्त हि-'श्लेष्मलं मधुरं प्रायो जीर्णाच्छालियवाहते' इति । रागाः कपित्थादिद्रव्यकृताः। मनःशिलायाश्चूर्ण क्षौद्रेण युतं फलपूरकरसैल्हिन् तथा कपित्थस्य रसैः पिप्पलीनां चूर्ण मरिचश्च युक्तं क्षौद्रेण युतं लिहन्निति योजयेत् ॥ २३-२८॥
For Private and Personal Use Only
Page #887
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३११६ चरक-संहिता। [छद्दि चिकित्सतम एषा पृथक्त्वेन च या क्रियोक्तातां सन्निपातेऽपि समीक्ष्य वुद्धया। रोग दोषाग्निबलान्यवेक्ष्य कुर्य्याद्भिषक् शास्त्रविदप्रमत्तः ॥२६॥ मनोऽभिघाते तु मनोऽनुकूला वाचः समाश्वासनहर्षणानि । लोकप्रसिद्धाः श्रुतयो वयस्याः शृङ्गारयुक्ताश्च हिता विहाराः॥ गन्धा विचित्रा मनसोऽनुकूला मृतपुष्पयुक्ताम्रफलादिकानाम् । शाकानि भोज्यान्यथ पानकानि सुसंस्कृताः पाइवरागलेहाः ॥ यूषा रसाः काम्बलिकाः खड़ाश्च मांसानि धाना विविधाश्च भक्ष्याः। फलानि मूलानि च गन्धवर्णरसैरुपेतानि वमिं जयन्ति ॥ गन्धं रसं स्पर्शमथापि शब्दं रूपञ्च यद यत् प्रियमप्यसात्म्यम्। तदेव दद्यात् प्रशमे हि तस्य तज्जो हि रोगः सुख एव जेतुम् ॥३०
गङ्गाधरः-एषेत्यादि। यषा भया छः पृथक्त्वेन वातादिजायाः क्रिया उक्ता शास्त्रविदप्रपत्तो भिषक् सन्निपातेऽपि छर्दिरोगे बुद्धया समीक्ष्य तां क्रियां रोगादीन्यवेक्ष्य कुर्यादिति ॥२९ ।।
गङ्गाधरः-पञ्चमच्छद्दि चिकित्सामाह-मन इत्यादि। मनोऽभिघाते द्विष्टाथै संयोगजातायां छा लोकप्रसिद्धानां हर्षजनकाख्यायिकादीनामितिहासपुराणादाक्तानां श्रुतयः शृङ्गारयुक्ताः शृङ्गाररसोपयुक्ता विहारा न तु शृङ्गारः। गन्धेत्यादि। मनोऽनुकूला विचित्रा गन्धास्तथाम्रफलादीनां पुष्पयुक्ता मृत् गन्धग्रहणे हिता इति । शाकानीत्यादि। मनसोऽनुकूला इत्यनुवर्तते। मनोऽनुकूलानि शाकानि मनोऽनुकूलानि भोज्यानि अथ एवं सर्वाणि पानकादीनि मनोऽनुकूलानि विद्यात् । गन्धमित्यादि। गन्धादिकं यद् यत् प्रियमस्य नरस्यासात्म्यश्च तदेव तस्य प्रशमे दद्यात्। कस्मात् ? हि यस्मात् तज्जो यस्य यत् प्रियमथ चासात्म्यं तदसात्म्यजो रोगस्तदसात्म्यस्य प्रियस्य गन्धादेदानेन जेतु सुख एव भवति ॥३०॥ (१)
चक्रपाणिः- यषेत्यादिना सानिपातिकी चिकित्सा उच्यते। समीक्ष्येति प्रत्यक्षीकृत्य । दोषर्तु रोगाग्निवल निरीक्ष्येति दोषादीनां बलं वीक्ष्य यबलवत् तत्प्रधानचिकित्सा कर्त्तव्या । रोगइछहिरेव ॥ २९॥
चक्रपाणिः--मनोऽभिघात इति लोकप्रसिद्धाः श्रुतय इति लौकिकार्थानुगताः भाख्यायिका इति। विहाराः क्रीड़ाः। लेहा व्यानरूपा लेहाः। गन्धवर्णरसः उपेतानि प्रशस्तगन्धादि
For Private and Personal Use Only
Page #888
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२०श अध्यायः चिकित्सितस्थानम्।
छर्द पत्थितानाञ्च चिकित्सितात् खात् चिकित्सितं काय्यमुगद्रवाणाम्। अतिप्रवृत्तासु विरेचनस्य कातियोगविहितं विधेयम् ॥ छर्दि प्रसङ्गात् पवनो ह्यवश्यं धातुक्षयाद वृद्धिमुपति तस्मात् । चिरप्रवृत्तास्वनिलापहानि कार्याण्युपष्टम्भनवृहणानि ॥ सर्पिगुडाः क्षीरविधिघृतानि कल्याणकाषणजीवनानि। वृष्यास्तथा मांसरसाः सलेहा
श्छदि चिरोत्थां प्रशमं नयन्ति ॥ ३१ ॥ गङ्गाधरः-छई प्रत्थितानामित्यादि। छ? पत्थितानामुपद्रवाणां जरादीनां स्वाचिकित्सिताचिकिसितं कार्यम्। एतेन सर्वेषामेवोपद्रवाणां स्वस्वचिकित्सा कार्या भवति। अतिप्रवृत्तासु छर्दिषु विरेचनस्यातियोगविहितं कर्म विधेयं कर्त्तव्यम्। छर्दीत्यादि। छरतिप्रसङ्गात् धातुक्षयादवश्यं पवनो वृद्धिमुपैति। तस्माचिरपत्तासु छद्दिषु अनिलापहानि उपष्टम्भनानि हणानि च कर्माणि कार्याणि भवन्ति, तान्याहसर्पि रित्यादि। सर्पिगुंडाः क्षतक्षीणचिकित्सितोक्ताः क्षीरविधिश्च युतानि। गन्धमित्यादिना गन्धादीनां प्रियाणामुपयोगेन छाः प्रशमे सति । तजो हि रोग इति गन्धादीनां सात्म्यजनितरोगो जेतु सुख एव भवति। मूलव्याधेः महात्ययस्य जितत्वादित्यभिप्रायः। सुखमेव जेतुमिति पाठे सुखं यथा भवति तथा जेतु (पर्यन्तं )-मिति शेषः ॥३०॥
चक्रपाणि:-अतिप्रवृत्तास्वित्यादि। अतिप्रवृत्तासु छदिषु विरेचनस्यातियोगे यत् कर्म विहितं संशोधनव्यापत्तिसिद्धौ तदिह विधेयमित्यर्थः । धमिप्रसङ्गात् छर्दपनुबन्धात् पवनस्य वृद्धिर्भवति । तस्रोपस्तम्भनं छीनां पक्मस्य वा वृहणं च्यवनप्राशाल्यो लेहाः ॥३१॥
३९१
For Private and Personal Use Only
Page #889
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३११५
चरक-संहिता। [छईिचिकित्सितम्
भवति चात्र। लक्षणमुपद्रवान् साध्यतां तदद्योगांश्च । छर्दीनां प्रशमार्थं चिकित्सितं प्राह मुनिवर्यः ॥ ३२ ॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढ़बलप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने छर्दि रोगचिकित्सितं नाम
विंशोऽध्यायः॥ २०॥ पवनापहः। कल्याणादीनि घृतानि। तथा वृष्या मांसरसा लेहाश्च चिरोत्यां छदि प्रशमं नयन्ति ॥३१॥
गङ्गाधरः-अध्यायार्थमाह-भवति चात्रेत्यादि। सङ्ख्या इत्यादि। मुनिवय्ये आत्रेयपुनर्वसुः ॥३२॥
गङ्गाधरः-अध्यायं समापयति। अग्निवेशेत्यादि ॥ ३३॥ अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकातिसंस्कृते। अमाप्ते तु दृढ़बल-प्रतिसंस्कृत एव च । छदि चिकित्सिते विशेऽध्याये गङ्गाधरेण तु। कृते जल्पकल्पतरौ चिकित्सितस्थानजल्पने। षष्ठस्कन्धे छर्दि चिकित्सितनल्पो हि
विंशिकी। शाखा समाप्ता व्याख्याता
शिष्याणां हितकाझ्या ॥२०॥ पाणिः-हेतुमित्यादिना संग्रहः। उपद्रवानिति विटस्वेदेत्यादिनोक्तानुपद्रवान् । मुनिवर्य इति मुनिश्रेष्ठः ॥ ३२॥ इति महामहोपाध्यायचरम चतुराननश्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुव्वदीपिकायां घरकतात्पर्यटीकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायां छदि चिकित्सितं
नाम विंशोऽध्यायः ॥२०॥
For Private and Personal Use Only
Page #890
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
एकविंशोऽध्यायः। अथातो विसर्पचिकित्सितं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः ॥ १॥ कैलासे किन्नराकीणे बहुप्रस्रवणौषधौ। पादपैर्विविधैः स्निग्धे नित्यं कुसुमसम्पदा ॥ वहद्भिर्मधुरान् गन्धान् सर्वतः स्वस्यलङ्कते। विहरन्तं जितात्मानमात्रेयमृषिवन्दितम् ॥ महर्षिभिः परिवृतं सर्वभूतहिते रतम् । अग्निवेशो गुरु काले विनयादिदमुक्तवान् । भगवन् दारुणं रोगमाशीविषविषोपमम् । संसर्पन्तं शरीरेषु देहिनामुपलक्षये ॥ गङ्गाधरः--अथोद्दिष्टानुक्रमाच्छदि चिकित्सितानन्तरं वीसर्पचिकित्सितमाह-अथात इत्यादि। सव्वं पूर्ववव्याख्येयम् ॥१॥ ___ गङ्गाधरः-कैलास इत्यादि। कैलासो नाम पर्चतविशेषः। तस्य विशेषणानि किन्नराकोर्ण इत्यादीनि। बहूनि प्रस्रवणानि वा ओषधयो यत्र तत्र। कुसुमानां सम्पदा युतैः पादपै क्षः। मधुरान् हृदयङ्गमान गन्धान् वहद्भिः। सव्वंतश्चतुर्दिक्षु महर्षिगणकृतस्वस्तिकर्मभिरलङ्क ते तत्र कैलासे विहरन्तमित्यादिकमात्रेयविशेषणम् । इदं वक्ष्यमाणं वाक्यम् । तदाह-भगवन्
चक्रपाणिः-पूर्वाध्याये छबिवेगविघातादष्टविसर्पागामुत्पत्तेः छर्य नन्तरं विसर्पस्य विकसितमुच्यते। छद्देश्च रक्तदूषकत्वं विधिशोणितीये 'छदिवेगमतीधाता'दित्यादिना 'शरस्कालस्वभावाच्च शोणितं संप्रदृष्यतीत्यन्तेनोक्तम् ॥ १॥
चक्रपाणिः-कैलासेत्यादि। प्रश्नोऽत्र गुणदोषोपदर्शनपरः। शोभने हि देशे सुमनसो गुरवः शिष्यैः परिवृताः। कुसुमसंपदा पुष्पफलसम्पच्या। मधुरान् गन्धान् इष्टान् गवान् । विहरन्तं वर्तमानम्। जितात्मानं जितेन्द्रियम्। आशीविषाः सः। उपलक्षये पश्यामि।
For Private and Personal Use Only
Page #891
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१२०
चरक-संहिता। [विसर्पांचकित्सितम् सहसैव नरास्तेन परीताः शीघ्रकारिणा। विनश्यन्त्यनुपक्रान्तास्तत्र मे सशयो महान् ॥ स नाम्ना केन विज्ञ यः संज्ञितः केन हेतुना। कतिधातुः कतिविधो जायते कैश्च हेतुभिः ॥ * सुखसाध्यः कृच्छ्रसाध्यो ज्ञ यो यश्चानुपक्रमः। कथं कैर्लक्षणैः किञ्च भगवंस्तत्र भेषजम् ॥ २ ॥ तदग्निवेशस्य वचः श्रुत्वात्रेयः पुनर्वसुः। यथावदखिलं सव्वं प्रोवाच मुनिसत्तमः ॥३॥ विविधं सर्पति यतो विसर्पस्तेन स स्मृतः।
परिसोऽथवा नाम्ना सर्वतः परिसर्पणात् ॥ ४ ॥ इत्यादि। अनुपक्रान्ताश्चिकित्सयानारब्धाः । संशयमाह-स नाम्नेत्यादि। नाम संशा हेतुः कतिधातुः कैहेतुभिः कतिविधश्च सुखसाध्यः कृच्छसाध्यथानुपक्रमश्च कथं कैर्लक्षणैश्च तत्र किं भेषजमित्येकादश प्रश्नाः॥२॥
गङ्गाधरः-तत्रोत्तरमाह-तदग्नीत्यादि । मुनिसत्तम आत्रेयः पुनर्वसुः ॥३॥
गङ्गाधरः-तत्र प्रथमं नाम वक्तुं हेतुपूर्वकं नामाह-विविधमित्यादि। विविधं सर्पति यतस्तस्मादविसपो नाम स रोगः, अथवा सर्वतः परिसपेणात् परिसपो नाम स रोगः स्मृतः, विशब्दो विविधार्थः, परिशब्दः सर्वतोऽर्थः। इति येन हेतुना यन्नाम्ना संशितस्तदुक्तम् ॥४॥ अनुपक्रान्ता गदाः केचिद विनश्यन्ति, यथा व्यङ्गतिलकादयः। केचित् तु उपक्रान्ता अपि चिरेण नन्ति यथा मेहगुल्मादयः। अनेन तु गृहीताः शीघ्रमेव विनश्यन्तीति त्वराविशेष चिकित्सिते दर्शयन्ति। संशितः केन हेतुनेति कस्माद्धेतोः वक्ष्यमाणविसर्पाः विसर्पसंज्ञया आख्याता इत्यर्थः। कियद्धातुरिति कतिधातुकारणकः। कथं कैर्लक्षगैरिति कथम्भूतः कैलक्षणैज्ञेय इत्यर्थः ॥२॥३॥
चक्रपाणिः-विविधमित्यादिना यथाक्रमं प्रश्नानामुत्तरमाह। विविधं सर्पतीति अध ऊ तिर्थक तथा स्फोटशोफादिभिः प्रसरति विसर्पः। परिसा शब्दार्थ व्याकरोति । परितः सर्वतः। परिशब्दः सर्वतोऽर्थे इत्यर्थः। किंवा परिसर्पणणशब्देन सर्पणमात्रमुच्यते । सर्वतःशब्देन परिशब्दार्थो व्याक्रियते, तेनोक्तं सर्वतः परिसर्पणादिति ॥ ४॥
* कतिभेदः कियद्धातुः किंनिदानः किमाश्रयः इति ऋतः पाठः।
-
-
For Private and Personal Use Only
Page #892
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२१श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्।
३१२१ स च सप्तविधो दोविज्ञयः सप्तधातुकः । पृथक त्रयस्त्रिभिश्चैको विसर्पो द्वन्द्वजास्त्रयः॥ वातिकः पैत्तिकश्चैव कफजः सान्निपातिकः । चत्वार एते वीस वक्ष्यन्ते द्वन्द्वजास्त्रयः॥ आग्नेयो वातपित्ताभ्यां ग्रन्थ्याख्यः कफवातजः। यस्तु कर्दमको घोरः स पित्तकफसम्भवः ॥५॥ रक्तं लसीका त्वङमांसं दृष्यं दोषास्त्रयो मलाः। विसाणां समुत्पत्तौ विज्ञयाः सप्त धातवः ॥ ६॥ गङ्गाधरः कैहेतुभिः कतिविधः कतिधातुश्चेत्यनयोरुत्तरमाह-सचेत्यादि। स विसर्पः सप्तविधो दोषैर्भवति। सप्तधातुकश्च विश यः। दोषैः सप्तविधस्तु पृथगित्यादिना। तं सप्तविधमुद्दिष्टं निर्दिशति-वातिक इत्यादि । द्वन्द्वजानां त्रयाणां संशाविशेषज्ञानार्थमाह-वक्ष्यन्ते द्वन्द्वजास्त्रय इति। तद् यथाआग्नेय इत्यादि। आग्नेयादीनि त्रीणि नामानि ॥५॥ ___ गङ्गाधरः-सप्तधातुकवमुद्दिष्टं यत् तनिर्दिशति-रक्तमित्यादि। विझेयाः सप्त धातव इत्यत्र लसीका नामोपधातुविशेषो न खम्बुधातुमूत्रादिनिखिलमिति कुष्ठविसर्पयोर्धातुभेदाद्भद इति ; कुष्ठे हुक्तं- “वातादयस्त्रयो दुष्टास्वग्रक्तं मांसमम्बु च । दूषयन्ति स कुष्ठानां सप्तको द्रव्यसंग्रहः” इति । केचिदिह लसीकाशब्देनाम्बुधातुमात्रं व्याख्याय कुष्ठोक्तहेतुकुपितदोषाणां हेतुप्रभावाचिरकारिखस्वभावाद्रक्तपित्तयोरप्राबल्याच भेदो विसर्पात् । विसर्प हेतुकुपितदोषाणां हेतुप्रभावाचिरसर्पणस्वभावः प्रबलरक्तपित्तस्त्रिभिर्दोषैरारब्धवाद विसर्पाणामिति वदन्ति । तत्र हेतुप्रभावतश्चिराचिरकारिवादिस्वभावो दोषाणां
चक्रपाणिः-सप्तविधो दोपैरिति दोषभेदात् सप्तविधो भवति । एतेन साध्यासाध्यभेदोऽप्यस्य सम्भवतीति दर्शयति ॥५॥
चक्रपाणि:- पृगगित्यादिना निर्दिष्टं सप्तविधत्वं दर्शयति । रक्तमित्यादिना सप्तधातुत्वं म्फुटयति । रक्तादिदोषत्वं कुष्ठं यद्यप्यस्ति तथापि विसर्पणशीलदोषासाः । कुष्ठानि तु चिरक्रियदोषैर्जायन्त इत्यादि कुष्ठचिकित्सित एव प्रपञ्चतमनुसरणीयम्। दोषास्पयो मला इत्यत्र दोषशब्देनैव वातादिप्राप्तौ मला इति अत्यर्थदृष्टया शरीरमलिनीकरणत्वं प्रतिपादयितुमुक्तम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #893
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१२२
चरक-संहिता। [विसर्पचिकित्सितम् लवणाम्लकटपणानां रसानामतिसेवनात्। दध्यम्लमस्तुशुक्तानां सुरासौवीरकस्य च ॥ व्यापन्नबहुमद्योष्ण-रागषाडवसेवनात् । शाकानां हरितानाञ्च सेवनाच्च विदाहिनाम् ॥ कूर्चिकानां किलाटानां सेवनान्मन्दकस्य च। दध्नः सिण्डाकिपूर्वाणामालुकानाञ्च सेवनात् ॥ तिलमाषकुलत्थानां तैलानां पिष्टकस्य च । ग्राम्यानपौदकानाञ्च सेवनाल्लसुनस्य च ॥ प्रक्लिन्नानाञ्च मत्स्यानां विरुद्धानाञ्च सेवनात् । अत्यादानात् दिवास्वप्नादजीर्णाध्यशनाशनात् ॥ क्षतबन्धप्रपतनात् घर्मकर्मातिसेवनात्।
विषवाताग्निदोषाच्च विसर्याणां समुद्भवः ॥७॥ भवतीति सङ्गच्छते, द्वन्द्वजानामाग्नेयादीनामचिकित्स्यखादिवचनात्। रक्तपित्तप्राबल्यं लसीकाशब्देनाम्बुधातुमात्रश्चानार्षवचन मिति ॥६॥
गङ्गाधरः-विसर्पहेतूनाह-लवणेत्यादि। दध्यम्लमस्तुशुक्तानांदध्यम्लमस्तुकृतशुक्तानां कूर्चिकानां दधिकूच्चेिकानां किलाटानां तक्रकूर्चिकानां दध्नः सिण्डाकिपूर्वाणां दधिकृतशिखरिणी पीखालुकानां पिण्डालुकादीनां सेवनात्। प्रक्लिन्नानां मत्स्यानां संयोगविरुद्धानाञ्च मत्स्यानाम्। अत्यादानमतिमात्रया भोजनम् । । अजीर्णाशनादध्यशनाशनाच्च। धर्मकर्मणां रौद्राग्निप्रभृतीनाम्
उक्तं चान्यत्र-'शरीरदूषणादोषा मलिनीकरणान्मलाः। धारणाद्धातवश्च स्युतिपित्तकफास्त्रया' इति ॥६॥
चक्रपाणिः-जायते कैश्च हेतुभिरित्यस्योत्तरं-लवणाम्ले यादि। उष्णानामिति उष्णवीर्याणां हैन्धवाममूलकादीनाम्। हरितानामिति हरितशाकवर्गपठितानामा कादीनाम् । कृर्चिका दधिकूर्चिका तक्रकूर्चिका 'ध किलाटा नष्टक्षीरपिण्डा। मादकस्येति मन्दक्षीरजातस्य । शाण्डाकीपूर्वाणामिति शाण्डाकीसन्धानं शेषः। अजीर्णेऽशनमजीर्णाशनं किंवा भजोर्णस्यापरिणतस्यापचनम। अविदग्धे पूर्व दिनान ऽशनमध्यशनम् ॥ ७॥
For Private and Personal Use Only
Page #894
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२१श अध्यायः]
२१श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । ३१२३
एभिर्निदानामित्रैः कुपिता मारुतादयः। दृष्यान् सन्दूष्य रक्तादीन् विसर्पन्त्यहिताशिनाम् ॥ वहिःश्रितः श्रितश्चान्तस्तथा चोभयसंश्रितः। विसर्यो बलमेषान्तु ज्ञेयं गुरु यथोत्तरम् ॥ वहिर्मार्गाश्रितं साध्यमसाध्यमुभयाश्रितम् । विसर्प दारुणं विद्यात् सुकृच्छन्त्वन्तराश्रयम् ॥८॥ अन्तःप्रकुपिता दोषा विसर्पन्त्यन्तराश्रये। वहिहि प्रकुपिताः सर्वतोभयसंश्रिताः॥६॥ ... मम्मोपघातात् संरोधादयनानां विघटनात् ।
तृष्णातियोगा वेगानां विषमाणां प्रवर्तनात् ।। अतिसेवनात् । विषादिदोषाद दुष्टविषाद् दुष्टवाताद् दुष्टाग्नितश्चेति। सर्च विसपहेतव इति कहे? भिरिति प्रश्नस्योत्तरमिदम् ॥७॥
गङ्गाधरः-सुखसाध्यादिप्रश्नोत्तरं वक्तुमाह-एभिरित्यादि। एभिया॑मिश्रनिदानः कुपिता मारुतादयः पुनरहिताशिनां रक्तादीन् रक्तलसीकाबङ, मांसानि दृष्यान् सन्दृष्य विसर्पन्ति विसर्प कुवन्ति। स च विसौं वहिःश्रितोऽन्तःश्रित उभयश्रितश्चेति। तेषां मध्ये यथोत्तरं बलं गुरु शेयम् । तेन वहिर्मार्गाश्रितं विसर्प साध्यं विद्याउभयाश्रितमसाध्यमन्तराश्रयं सुकुच्छ विद्यादिति ॥८॥
गङ्गाधरः-कथमित्यस्योत्तरमाह-अन्तरित्यादि। दोषा अन्तरभ्यन्तरे प्रकुपिता अन्तराश्रये अभ्यन्तराश्रये विसर्पन्ति विसर्प कुर्वन्त्येवं वहिः प्रकुपिता वहिराश्रये विसर्पन्ति तथोभयसंश्रिता दोषाः सर्वत्र वहिरन्तश्च विसर्प कुर्वन्तीति ॥९॥
गङ्गाधरः-तद्विज्ञानमाह मर्मेत्यादि। मर्माण उरस उपघातात् संरोधाद चक्रपाणिः-व्यामित्रैः संमिश्रः। साध्यासाध्यविभागज्ञानार्थं शाखाश्रितत्वादीन्याहपहिरित्यादि। यथोत्तरमिति बहिःनितात् अन्त:श्रिताभयाश्रितश्च गुरुरित्यर्थः । अन्तराश्रित इति अन्तःशरीरे। बहिरिति शाखायां सर्पति ॥ ॥९॥
For Private and Personal Use Only
Page #895
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१२४
चरक-संहिता। [विसर्पचिकित्सितम् विद्याद विसर्पमन्तर्यदाशु चाग्निवलक्षयात् । अतो विपर्ययाद् वाह्यमन्यं विद्यात् स्वलक्षणैः ॥१०॥ यस्य लिङ्गानि सर्वाणि बलवद् यस्य कारणम् । यस्य चोपद्रवाः कष्टा मर्मगो यश्च हन्ति सः ॥११॥ रूक्षोष्णैः कारणैर्वायुः पूरणैर्वा समाहितः।
प्रदुष्टो दूषयन् दृष्यान् विसर्पति यथाबलम् ॥ १२॥ अयनानां श्वासोच्छासमूत्रपुरीषादीनां प्रवृत्तिमार्गाणां संरोधात् विघटनाच्च तृष्णातियोगात् वेगानां विषमत्वेन प्रवर्त्तनात् अन्तर्विसर्प विद्यात् आशुचानिवलक्षयाच। अतो लक्षणेभ्यो विपर्यायान्मम्मेणोऽनुपघाताद् असंरोधादयनानामविघटनात् तृष्णातियोगाभावाद वेगानां समानां प्रवत्तेनाद वाह्य विसर्प विद्यात् । अन्यं वाह्याभ्यन्तरं विसर्प स्खलक्षणेर्वाह्यलक्षणाभ्यन्तरलक्षणैर्विद्यात् इति नार्थः भावाभावयोरेकत्रासम्भवात् । असाध्यखवचनात् तु वक्ष्यमाणैरसाध्यलक्षणरुभयाश्रितं विद्यादित्यर्थः ॥१०॥
गङ्गाधरः-तत्र तेषामनुपक्रमलक्षणमाह-यस्येत्यादि। यस्य विसर्पस्य वक्ष्यमाणानि सर्वाणि लिङ्गानि भवन्ति यस्य च बलबत् कारणं यस्य च कष्टा उपद्रबा यश्च मम्मंग उरोगतो विसर्पः स तमातुरं हन्ति ॥११॥
गङ्गाधरः-वातजविसर्पस्य निदानपूर्वकसम्प्राप्तिमाह-रूक्षोष्णरित्यादि । रूक्षोष्णैः प्रदुष्टः कुपितो वायुरथवा पूरणः स्वकारणः रूक्षोष्णपूरणद्रव्यः समाहितः सन् दृष्यान् रक्तलसीकाखङमांसानि दूषयन् यथावलं विसर्पति विसपं करोति ॥ १२॥
चक्रपाणिः-अन्तराश्रयादिविसर्पणमाह-मर्मोपघातादिल्गादि। मर्मेति हृदयम् । विद्यात् स्वलक्षणैरिति वक्ष्यमाणविसर्पलक्षणे:॥१०॥
चक्रपाणि:- यस्य लिङ्गानि सर्वाणीति अन्तराश्रयबहिराश्रयविसर्पलक्षणानि ॥११॥
चक्रपाणिः-रूक्षोष्णरित्यादिना पृथक् हेतुलक्षणमाह। पूरणैः रूक्षादिभिः पूरणेन मार्गावरोधात् कुपितः परतन्त्रो वायु यः। उज्यं यद्यपि न साक्षादवातकरं तथापि रूक्षसञ्चयात् उष्णं वातं करोति । उष्णसन्बन्धात् तु सामान्यसम्प्राप्तिसम्प्राप्तं इह यत् कुपितं तजन्यमिति ज्ञयम् ॥ १२॥
For Private and Personal Use Only
Page #896
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२१श अध्यायः चिकित्सितस्थानम्। ३१२५
तस्य रूपाणि भ्रमदवथुपिपासानिस्तोदशूलाङ्गमर्दोद्वेष्टनकम्पवरतमक-कासास्थिसन्धिभेद-विवर्णवमनारोचकाश्चनुषो - राकुलत्वमस्रागमनम्। पिपोलिकानां संप्रसर इवाङ्गेषु । यस्मिंश्चावकाशे विसर्पोऽनुसर्पति सोऽवकाशः श्यावारुणावभासो वा श्वयथुमान् निस्तोदशूलभेदायाससकोचहर्षस्फुरणैरतिमात्रैः पीडाते। अनुपक्रान्तश्चोपचोयते शोघ्रभेदः स्फोटस्तनुभिररुणाभासैः श्यावैर्वा तनुविषमदारुणाल्पत्रावैर्विबद्धवातमूत्रपुरोषश्च भवति। निदानोक्तान्यस्य नापशेरते विपरीतानि चोपशेरते। इति वार्तावसपेः ॥ १३॥
पित्तमुष्णोपचारेण विदाह्यम्लादिभिश्चितम्। . दृष्यान् सन्दूष्य धमनोः पूरयवै विसपैति ॥ १४ ॥ गङ्गाधरः-तस्य रूपाणीत्यादि। दवथुरुपतापः। उद्दष्टनं दण्डादिनेव ताड़नम् । अस्थिसन्धिषु भेद इव पीड़ा। चक्षुषोराकुलत्वं सजलखम् । अत्रागमनं मुखादितो रक्तागमः। यस्मिंश्चावकाशे स्थाने विसपोऽनु पश्चात् सर्पति सोऽवकाशस्तत्स्थानं श्यावारुणाभासः श्वयथुमान् वा भवति निस्तोदादिभिश्चातिमात्रैः सोऽवकाशो वै पीड्यते। अनुपक्रान्तश्चिकित्सयाऽनारब्धः स विसर्यान्वितोऽवकाशः शीघ्रभेदैः शीघ्रोद्भिन्नः स्फोटैस्तनुभिः सूक्ष्मररुणाभैः श्यावैर्वा तनुविषमदारुणाल्पत्रावैरुपचीयते। स आतुरो विबद्धवातादिश्व भवतीति। निदानोक्तानि सामान्यानि लवणाम्लादीनि विशेषाणि च रूक्षोष्णानि नास्य विसर्पिण उपशेरते। विपरीतानि स्निग्धशीतानि चास्योपशेरते। इति वातविसर्प उक्तः ॥१३॥ ___ गङ्गाधरः-पित्तविसर्पमाह-पित्तमित्यादि। उष्णोपचारेण विदाह्यम्लादिभिश्चितं पित्तं दृष्यान् रक्तादींश्चतुरः सन्दृष्य वातकफैः समाहितः धमनीः पूरयत् सद् विसर्पति विसर्प करोति। पित्तमित्युक्त्या नैकं पित्तं दोषः, सप्तधातुकः इति वचनात् । सर्वत्रैव स्वस्वेतरदोषयोगो वोध्यः। पित्तमिति चक्रपाणिः-दवथुश्च पैत्तिकोऽप्यत्र उत्सर्गसिद्भविसर्थपित्तरक्तसम्भवाद् भवति ॥ १३॥ .. चक्रपाणिः-पित्तमित्यादिना पैत्तिकमाह। पूरयदितिपदं यद्यपि पैत्तिके एवोक्तं तथापि
३९२
For Private and Personal Use Only
Page #897
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक संहिता। [विसर्पचिकित्सितम् तस्व रूपाणि-ज्वरस्तृष्णामूर्छालदिररोचकोऽङ्गभेदः स्वेदोऽतिमात्रमन्तहः प्रलापः शिरोरुक् चक्षुषोराकुलत्वम् अखमोऽरतिभ्रमः शीतवातवारितर्षोऽतिमात्र हरितहारिद्रमूत्रवर्चस्त्वं हारिद्रदर्शनम् । यस्मिंश्चावकाशे विसर्पोऽनुसर्पति सोऽवकाशस्तानहरितहारिद्रनीलकृष्णरक्तानामन्यतमः पुष्यति सोत्सेधैश्चातिमात्र दाहसम्भेदनपरोतैः स्फोटरुपचीयते तुल्यवर्गस्ताविभिरघिरपाकश्च भवति। निदानोक्तान्यस्य नोपशेते विपरीतानि चोपशेरते। इति पित्तविसर्पः॥ १५ ॥
खाद्वल्मलवणस्निग्ध-गुवनस्वप्नसश्चितः।।
कफः सन्दूषयन् दूष्यान् कृत्स्नमङ्ग विसर्पति ॥ १६ ॥ पित्तप्रधानत्रिदोष इति वा। ननु तर्हि कुपितो वायुरिति-पूर्वत्र कथं त्रिदोषलाभः स्यादिति सिद्धं सप्तधातुक इति वचनात् ॥१४॥ ___ गङ्गाथर:-तस्य रूपाणीति--ज्वर इत्यादि। शीतवातवारितर्षः-अतिमात्रं शीतवाते शीतवारिण्यभिलाषः। यस्मिन्नगावकाशे विसो भवन् अनु पश्चात् सर्पति सोऽङ्गावकाशस्ताम्रवर्णादीनामन्यतमो वः सन् पुष्यति पुष्टो भवति। अतिमात्रदाहसंम्मेदनाभ्यां परीतः सम्भेदनं स्फोटानामाशुदभेदनं सोऽवकाश एवम्भूतः स्फोटरुपचीयते। निदानोक्तानि लवणाम्लादीनि सामान्यानि विशेषाणि च विदाह्यम्लादीनि। विपरीतानि चैषां शीतस्निग्धादीनि। इति पित्तविसर्प उक्तः ॥१५॥
गङ्गाधरः-कफविसर्पमाह-वाद्वम्लेत्यादि। स्वमो दिवानिद्रा ॥१६॥
समाने स्वार्थ सम्यस्यापि अभिहितो विधिरन्यवाप्यनुसञ्जनीय इति न्यायात् अन्यविषयेष्वपि ज्ञेयम् । अपञ्च समानो विधिः पित्तप्रधानत्वांद विसर्पाणां पित्तप्रकारे एवोक्तः ॥ १४ ॥ कपाणिः-शीतपातशीतपयसोः तृष्णा शीतवातचारितर्षः। अवकाशे देशे ॥ १५॥
चक्रपाणि:- बालस्वादिना कफजमाह। हेवन्तरेष्वपि श्लेष्मणो विद्यमानेषु स्वाद्वा. दीनामभिधानम् एषामेव प्रायो विसर्पजनकत्वात्। एवं वातपित्तजहेत्वभिधानेऽपि वर्णनीयम्। कृत्स्नमा विसर्पति कृत्स्नमिति अम, श्लेष्मण अर्द्ध काये एवावस्थानात् ॥ १६ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #898
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२१श अध्यायः]
२१श अध्याया] चिकित्सितस्थानम्। ३१७
तस्य रूपाणि शीतज्वरो गौरवं निदारोचकोऽविपाको मधुरास्यत्वमास्योपलेपः प्रसेकश्छदि रालस्यं स्वमित्यमग्निसादो दौर्बल्यम्। यस्मिंश्चावकाशे विसर्पोऽनुसर्पति सोऽवकाशः श्वयथुमान् पाण्डु तिरक्तः स्नेहसुप्तिस्तम्भगोरवैरन्वितोऽल्पवेदनः कृच्छ्रपाकैश्चिरकारिभिबहलत्वगुपलेपैः स्फोटः श्वेतपाण्डुभिरनुबध्यते। प्रभिन्नश्च श्वेतपिच्छिलं तन्तुमदुघनमनुबद्धं दुर्गन्धमानावं स्रवत्यूद्धश्च गुरुभिः स्थिरैर्जालावतः स्निग्धर्वहलत्वगुपलेपैरनुबध्यतेऽनुषङ्गी भवति । श्वेतत्त्वङ्नखनयनवदनमूनवर्चस्त्वम्। निदानोक्तान्यस्य नोपशेरते विपरीतानि चोषशेरते। इति श्लेष्मविसर्पः ॥ १७॥
गङ्गाधरः-तस्य रूपाणीत्यादि। प्रसेको मुखस्रावः। यस्मिंश्चावकाश इति कफविसर्पः सन् अनु पश्चाद् यस्मिन्नावकाशे सर्पति सोऽनुसर्पणावकाशः श्वयथुमानित्यादि। कृच्छपाकादिभिः स्फोटैरनुवध्यते उपचीयते। बहला घना खक चर्म तया उपलेप आवरणं येषां तैर्बहलखगपलेपैः स्फोदैः। प्रभिन्नश्च स सस्फोटः श्वेतादिरूपं स्रावं स्रवतीति स एव घिसर्षः अभिभः श्वेतादिकं स्वावं स्रवतीत्युच्यते। अनुबन्धं निशेषेण न स्रवति शेषस्तु वर्तते इति। ऊद्ध श्च स्फोटानामुपरिभागे गुरुस्थिर-जालावततस्बिन्धबाइलखगुप लेपस्फोटरनुबध्यते, एकः स्फोटो नश्यत्यपरो जायत इत्येवमनुबन्धः स्फोटाना भवति। तेन चानुषङ्गी निरन्तरानुबन्धी भवति। श्वेतत्वगादित्वं चास्य नरस्य स्यात्। निदानोक्तानि सामान्याचि लवणाम्लादीनि । विशेषाणि स्वाद्वम्लादीनि च। तेषां विपरीतानि कटूष्णादीनि। इति श्लेष्मविसर्पः उक्तः॥१७॥ चकपाणिा-अनुषको चिरकालस्थायी ॥ १७ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #899
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३१२८
चरक संहिता |
वातपित्तं प्रकुपितमतिमात्रं स्वहेतुभिः । परस्परं लब्धबलं शोघ्रमङ्गे विसर्पति ॥ १८ ॥
तदुपतापादातुरः सर्व्वशरीरमङ्गारैरवकीर्य्यमाणं मन्यते छातीसारमूर्च्छादाहमोहज्वर-तमकास्थिसन्धिभेदतृष्णारोचकाविपाकाङ्गभेदादिभिश्चाभिभूयते । यञ्चावकाशं विसर्पोऽनुसर्पति सोऽवकाशः शान्ताङ्गारप्रकाशोऽतिरक्तो वा भवत्यग्निदग्धप्रकारैश्च स्फोटैरुपचीयते । स शीघ्रगत्वादावेव मम्र्मानुसारी भवति मर्म्मणि चोपतप्ते पवनोऽतिबलं भिनत्त्यङ्गानि प्रतिमात्रं प्रमोहयति संज्ञां हिक्काश्वासौ जनयति प्रणाशयति निद्राम् । स नष्टनिद्रो मृदसंज्ञो व्यथितचेता न क्वचित् सुखमुपलभते परितः स्थानादासनाच्छय्यां क्रान्तुमिच्छति क्लिष्टभूयिष्ठश्चाशु निद्रां लभते दुष्प्रबोधी च भवति । एवं विधमातुरमग्निविसर्पपरीतम्
चिकित्स्यं विद्यात् ॥ १६॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ विसर्पचिकित्सितम्
गङ्गाधरः- आग्नेयादीन् क्रमेणाह - वातपित्तमित्यादि । स्वहेतुभिवातहेतुभिर्व्यायामादिभिर्वातः प्रकुपितः । पित्तहेतुभिः कटम्लोष्णादिभिः प्रकुपितं पित्तमिति द्वयं वातपित्तं प्रकुपितं परस्परमन्यतरस्मादन्यतरं लब्धवलं शीघ्रम् अङ्गे विसर्पति विसर्प करोति ।। १८ ।।
गङ्गाधरः -- तस्य रूपाणि - तदुपतापादित्यादि । अङ्गारः प्रदीप्यमानैरिवाङ्गारः । विसर्पो भूला यं यमवकाशमनुविसर्पति सोऽवकाशः शान्ताङ्गारवत् कृष्णप्रकाशोऽतिरक्तो वा भवति । स्फोटैश्वामिदग्धप्रकारैरुपचीयते । स विसर्पः शीघ्रगत्वान्ममाण्यनुसरति मर्म्मणि चोपतप्ते हृदयेऽतिबलं - पवनो गात्राणि भिनत्ति | संज्ञामतिमात्रं प्रमोहयति हिक्काश्वासौ च जनयति । सुखोपलाभाभावादासनात् स्थानात् शय्यां परितश्चतसृषु दिक्षु क्रान्तुं गन्तुमिच्छति ।
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः - वातपित्तमित्यादिना अग्निविरूपलक्षणमाह । परस्परं लब्धबलमिति अन्योन्यवृद्धं वातपित्तम् ॥ १८ ॥
चक्रपाणिः - शान्ताङ्गारप्रकाश इति निर्वाणाङ्गारसदृशः कृष्ण इत्यर्थः । स्थानात् अवस्थानात्
Page #900
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२१श अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम् ।
३१२६ कफपित्तं प्रकुपितं बलवत् स्वेन हेतुना। विसर्पत्येकदेशे त प्रक्लेदयति चाधिकम् ॥ २०॥
तद्विकारः शीतज्वरः शिरोरुग् दाहः स्तमित्यमङ्गावसदनं निद्रा तन्द्रा प्रमोहोऽन्नद्वषः प्रलापोऽग्निनाशो दौर्बल्यमस्थि... भेदो मूर्छा पिपासा स्रोतसां प्रलेपो जाड्यमिन्द्रियाणामामोपवेशनमङ्गविक्षेपोऽरतिरोत्सुक्यञ्चोपजायते प्रायशश्चामाशये विसर्पत्येकदेशग्राही च स्यात्। यस्मिंश्चावकाशे विसर्पो विसर्पति सोऽवकाशो रक्तपीतपाण्डरपिडकाभिरवकीर्ण इव मेचकाभो मलिनस्निग्धो वहष्मा गुरुः स्तिमितवेदनः श्वयथुमान् गम्भीरपाको निरास्त्रावः शीघ्रक्लेदनश्च भवति। खिन्नक्लिन्न
तथा शय्यां परितः क्रमणात् दुःखाच क्लिष्टभूयिष्ठश्च सन्नाशु निद्रा लभते। ततो निद्रातो दुष्प्रवोधी भवति । इत्यग्निविसर्प उक्तः ॥१९॥
गङ्गाधरः-तुल्यसाध्यवासाध्यवसाधादाग्नेगात् परं कईमाख्यविसर्प कफपित्ताभ्यामाह-कफपित्तमित्यादि। स्वेन हेतुना गुरुमधुरादिना कफः प्रकुपितः कदम्लादिना पित्तं प्रकुपितमिति द्वयं स्वेन हेतुना प्रकुपितं विसर्पहेतुभिर्बलवत् सत् शरीरस्यैकदेशे विसर्पति विसपं करोति। तत्र देशेऽधिकं प्रक्लेदयति च ॥२०॥ . गङ्गाधरः-तस्येमानि रूपाणि-तद्विकार इत्यादि। शीतज्वर इत्यादि लक्षणानि। प्रायशश्चामाशये नाभेरूद्ध मधस्तादवक्षसो विसर्पति न सर्वत्र किन्तु एकदेशग्राही। यस्मिंश्चेति स विसों भूखा यस्मिन्नगावकाशेऽनुसर्पति सोऽवकाशो रक्तवर्णादिपिड़कावकीर्ण इव भवति मेचकाभादिश्च खिन्नक्लिन्न
क्रान्तु गन्तुम्। एवंविधमित्यनेन अग्निविसर्पस्य अनुपहते मर्मणि साध्यत्वे वक्ष्यमाणावस्था उक्ता॥१९॥ . चक्रपाणिः-कफपित्तमित्यादिना कद्दमविसर्पमाह ॥ २० ॥
चक्रपाणिः-प्रायश्चामाशये विसर्पतीति कई मस्य कफजन्यत्वात् कफपित्तयोश्च आमाशयस्थितत्वादिति भावः। एकदेशमाही न सर्वशरीरव्यापकः। मलिनो मलिनाङ्गवदनकः ।
For Private and Personal Use Only
Page #901
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१३०
चरक-संहिता। [विसर्पचिकित्सितम् पूतिमांसश्च क्रमेणाल्यरुक संज्ञास्मृतिहन्ता भवेत् पादपृष्ठश्चावदीर्यते स कईम इव चोपपीड़ितोऽन्तरं प्रयच्छत्युपक्लिन्नमांसत्यागी सिरानायुसन्दर्शी कुणपगन्धिश्च भवति तं कईमविसर्पपरीतमचिकित्स्य विद्यात् ॥ २१॥ . स्थिर-गुरु-कठिन-मधुर-शीत-स्निग्ध-मधुरान्नपानाभिष्यन्दिसेविनामव्यायामसेविनामप्रतिकर्मशीलानाञ्च श्लेष्मा वायुश्च प्रकोपमापद्यते। तावुभौ दुष्टप्रवृद्धावतिबलौ प्रदृष्य दृष्यान् विसाय कल्पेते। तत्र वायुः श्लेष्माणमनेकधा भिन्दन् क्रमेण प्रन्थिमालां कृच्छपाकां + कफाशये संजनयति । उत्सन्नरक्ताल्प वा प्रदृष्य रक्तं सिरानायुमांसत्वगाश्रितानां ग्रन्थीनां मालां पूतिमांसश्च सोऽवकाशो भवति क्रमेणैब। अयं विसर्पोऽल्परुक संज्ञास्मृतिहन्ता च। पादयोः पृष्ठं पादपृष्ठम् । स विसर्पः कई म इव हस्तादिनोपपीड़ित उपलक्ष्यते। अन्तरमभ्यन्तरं प्रयच्छति। उपक्लिन्नमांसत्यागी पङ्कवच्छीर्ण. मांसं स्खलति। तथा मांसपतने सिरादीनि दृश्यन्ते कुणपगन्धिश्च तथापचनेन शववद्गन्धोऽस्य भवति । इति कफपित्तजः कईमविसर्प उक्तः॥२१॥
गङ्गाधरः-अथ ग्रन्थिविसर्पमाह-स्थिरेत्यादि। अप्रतिकर्मशीलानामिति स्थिरगुळ दिसेवनेन सञ्चिते कफे बाते च तदानीं तत्प्रतिकारकरणशीलरहितानाम् । तावुभौ श्लेष्मवायू कथं विसाय कल्पेते इत्यत आह-तत्र वायुस्तयोर्मध्ये बायुः श्लेष्माणमनेकधा भिन्दन् क्रमेण ग्रन्थिमालां ग्रन्थीनां समूहं जनयति कफाशये नाभेरूद्ध मधस्तादवक्षसः। तत्रापरप्रकारमाहउत्सन्नेत्यादि। उत्सनरक्तस्य रक्तं रक्तलसीकाखमांसश्च दूषयन् वायुः गम्भीरपाकः अन्तःपाकः । अन्तरं प्रयच्छति अवकाशं ददाति । कईमसारूप्याच्चास्य कईमसंज्ञा ज्ञेया। कई मविसर्पपरीतम् अचिकित्स्यं विद्यात् यथोक्तसर्बलक्षणं कई ममसाभ्यं विद्यात्। असम्पूर्णलक्षणं प्रति तु चिकित्सां वक्ष्यति ॥२१॥
चक्रपाणिः-स्थिरेत्यादिना अन्थिविसर्पमाह। दुष्टप्रवृद्धाविति परस्परदूषकत्वेन प्रवृद्धौ । कृच्छपाकसाध्यां कृच्छ्रपाका कृच्छ्रसाध्या च। कृच्छ्रपाकता च चिरेण पाको शेयः। . * परामुष्टोऽवदीयते इति वा पाठः। + कृच्छपाकसाध्यामिति चक्रस्वीकृला पारः।
For Private and Personal Use Only
Page #902
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२१श अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम् । कुरुते तीव्ररुजानां ग्रन्थीनां स्थूलानामणनां दोर्घवृत्तरक्तानाम् । तदुपतापात् ज्वरातिसार-हिका-श्वास-कास-शोष-प्रमोह-वैवारोचकाविपाकप्रसेकच्छदि मूर्छाङ्गभङ्गनिद्रारतिसदनानि प्रादु. भवन्त्युपद्रवा एतैरुपद्रवरुपद् तः स च सर्वकर्मणां विषयमतिपतितो वजनीयो भवतीति ग्रन्थिविसर्पः ॥ २२ ॥
उपद्रवस्तु रोगोत्तरकालजो रोगाश्रयो रोग एव स्थूलोऽणुर्वा रोगात् पश्चाजायते इत्युपद्रवसंज्ञः। तत्र प्रधानं व्याधियाधर्गणविशेषेण तदुत्सन्नं रक्तं प्रदृष्य श्लेष्माणमनेकधा भिन्दन् स्थूलानामणनां दीर्घवृत्तरक्तानां तीव्ररुजानां ग्रन्थीनां सिराद्याश्रितं ग्रन्थिविसप कुरुते, इमं विसर्प वाह्याभ्यन्तराश्रितं विद्यात्। तस्येमानि रूपाणि चाह-तदुपतापादित्यादि। ज्वरादिसदनान्ता उपद्रवास्तेषां ग्रन्थीनामुपतापात् प्रादुर्भवन्ति । एतैरुपद्वैवरादिभिरुपद्रतो ग्रन्थिविसर्पः सर्वकम्मणां साधनविषयमतिपतितस्ततो विवजनीयो भवति। इति ग्रन्थिविसर्प उक्तः ॥२२॥
गङ्गाधरः-ननु यथा वातादिविसर्पाणां रूपाणि भवन्ति यानि तानीवाग्नेयविसर्पोदीनामुपतापाद यानि भवन्ति किं तानि रूपाण्येवोपद्रवा उच्यन्त इत्यतआह- उपद्रवस्वित्यादि। यो यो मूलभूतस्य रोगस्य जन्मन उत्तरकालज एव तद्रोगाश्रयो रोग एव स्थूलोऽभिव्यक्तोऽणुर्वा व्यक्तवाभावात् सूक्ष्मः पश्चान्मूलभूतरोगात् पश्चाज्जायते इति स उपद्रवसंशः स्यात्। ननु स कथं चिकित्स्य इत्यत आह-तत्रेत्यादि। तत्र प्रधानं व्याधिस्तस्य प्रधानस्य उत्सभारत्तस्वैति वृद्धरक्तस्य । शिरास्नारिवत्यादी प्रन्थिविसर्प कुरुत इति योज्यम् । तेन तीवरुजादियुक्तानां प्रन्थीनां आश्रयं ग्रन्थिविसर्प कुरुत इत्यर्थः। तदुपसापात् सेन ग्रन्थिविसर्पण पीड़नात्। सर्वकर्मणां विषयमतिपतितो भवतीति सर्वचिकित्साविषयतामतिक्रान्तो भवतीत्यर्थः। स च शब्देन यथोक्तोपद्रवयुक्त एवं ग्रन्थिविसर्पः प्रत्यवमृश्यते। अयञ्च ग्रन्थिविसर्पस्तन्मान्तरे अपचीसंज्ञया कथ्यत इत्याहुः। विसर्पाणां रक्तोपद्रवतया उक्तज्वराइयपदवा ज्ञेयाः ॥ २२॥
चक्रपाणिः-उपद्रवस्वरूपं व्याकरोति-उपद्रवस्त्वित्यादि। रोगोत्तरकालजोऽपि रोगमध्यकालजः। एतेन रोगसहोत्थस्य लिङ्गस्य व्यवच्छेदः। यानि च लिङ्गान्यपि कदाचित रोगोत्तरकालजानि भवन्ति तानि रोगेण सह प्रायः उत्पद्यमानानि न रोगोत्तरकालजानीत्युच्यन्ते न तेषामुपद्रवत्वम्। रोगाश्रय इति रोगोत्पादकदोषप्रकोपजन्यतया रोगेण समं तुल्यकारणः ।
For Private and Personal Use Only
Page #903
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१३२
चरक-संहिता। विसर्पचिकित्सितम् भूत उपद्रवस्तस्य प्रायः प्रधानप्रशमे प्रशमो भवति। स तु पोड़ाकरतरो भवति पञ्चादुत्पद्यमानो व्याधिपरिक्लिष्टशरीरधातुकत्वात् । तस्मादुपद्रवः ॐ त्वरमाणोऽभि धावेत् ॥ २३ ॥ ___ सर्वायतनसमुत्थं सर्वलिङ्ग व्यापिनं सर्वधात्वनुसारिणम् व्याधेगुणभूतोऽप्रधानभूत उपद्रवस्तस्य प्रायः प्रधानप्रशमात् प्रशमो भवति । प्राय इति वचनात् कचित् प्रधानोपशमेऽपि कस्यचिदुपद्रवस्यानुत्तिर्भवति । स तूपद्रवः पोड़ाकरो भवति व्याधितस्य व्याध्युत्पत्तेः पश्चादुत्पद्यमानः क्लेशजनको भवति। कस्मात् ? व्याधिपगिक्लिष्टशरीरखात् । पूवोत्पन्नव्याधिना परिक्लिष्टं हि तस्य शरीरं तदुपरि पुनाध्यन्तरे जाते क्लेशोऽधिकतरो भवति। तस्माद व्याधिपरिक्लिष्टशरीरखात् तं व्याधितमभ्युपद्रवस्तु खरमाणोधावेत । इति कथमनुपक्रम इतिप्रश्नस्योत्तरम् ॥२३॥
गङ्गाधरः-सन्निपातनविसर्प माह-सवेंत्यादि। सर्वेषां वातादिपृथगदोषजानां यान्यायतनानि निदानानि तेभ्यः समुत्थं जातं विसपं सर्वलिङ्गम् उक्तवातादिजविसर्पत्रयलिङ्गं सर्वाङ्गव्यापिनं सर्वधावनुसारिणं एतेन गलगण्डोत्पन्नानां ज्वरादीनां रोगोत्तरकालजानामपि उपद्रवत्वं निषेधयति। रोग एघेत्यनेन मूलव्याधेः पृथक् रोगशब्देन व्यवह्रियमाणमुपद्रवं ग्राहयन्ति । नेन व्याध्यवस्थायाः रोगोत्तरकालजरोगाश्रयस्य च व्यवच्छेदं करोति। व्याधेरवश्यम्भावितया मूलव्याधेः स्वरूपात एव उपद्रवोऽवश्यं भवति। यद्यपि केचित् सहबलदोषा व्याधेरुपद्रवा युक्ताः सहोत्पन्नेन च उपद्वार्थो नास्ति तथापि ये गदा उपद्रवरूपा जायन्ते ते सहोत्पन्नव्याधियोगतया उपद्रवा भन्यन्ते। परमार्थसस्तु सहभाविन उपद्रवा युक्ताः। किन्तु रोगसङ्करत्वेन तव जायन्त इति। एतदुपद्रवलक्षणार्थ सुश्रुतः--'तत्रोपसर्गो नाम यः पूर्वोत्पन्नं व्याधि जघन्यकालजातउपसर्पति, स न्यून एव, तेनोपद्बसंज्ञः' इति। उपद्रवप्रकारमाइ-स्थूल इति। उपद्रवः संज्ञानिरुक्तिः पश्चाजायत इति व्याध्युत्पादसमीपे उपद्वतीति उपद्रव इति निरुक्तेः। व्याधेगुणीभूत इति मूलच्याध्यपेक्षया अप्रधानमित्यर्थः। गुणीभूतत्वे हेतुमाह-तस्य प्रायः प्रधानप्रशमे शम इति । मूलव्याधिप्रशमाधीनशमत्वात् उपद्रवस्याप्राधान्यमित्यर्थः। प्रायःशब्देन च व्यभिचारवाचिना क्वचिदुपद्रवस्य स्वतन्वा चिकित्साप्युक्ता। उपद्रवस्य तु आशुचिकित्स्यत्वं दर्शयति। उपद्रवे नितरां क्लेशो भवति। तस्मादित्यादि त्वरया चिकित्सेत् । सा चिकित्सा च मूलव्याधिप्रशमनेन तथा स्वतन्त्रापि भवतीति उक्तमेव ॥ २३ ॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति प्रक्रान्तं सन्निपातविसर्पमाह-सर्वेत्यादि। सर्वायतनसमुत्थमिति • उपद्वमिति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #904
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२१श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् । ३१३३ आशुकारिणमत्ययकारिणमिति च मत्वा सन्निपातविसर्पम् अचिकित्स्य विद्यात् ॥ २४ ॥
तत्र वातपित्तश्लेष्मनिमित्ता विसस्त्रियः साध्या भवन्त्यग्निकईमाख्यौ पुनरनुपसृष्टौ मर्मण्यनुपहते वा सिरानायुमांसक्लेदे साधारणक्रियाभिरुभाववाभ्यस्यमानौ प्रशान्तिमापद्य याताम् । अनादरोपक्रान्तः पुनस्तयोरन्यतरो दहेद देहमाश्वेवाशोविषविषवत् । तथा ग्रन्थिविसर्पमजातोपद्रवमारभेत चिकित्सितुम् । उपद्रवेणोपद्र तन्त्वेनं परिहरेत्। सन्निपातजन्तु सर्वधात्वनु
रक्तादिचतु तुदूषणपूचेकजातं पश्चान्मेदःप्रभृतिधातुन् सरन्तम् आशुकारिणं शीघ्रमारकपत्ययकारिणश्च मखा सन्निपातविसर्पमचिकित्स्यं विद्यादिति सन्निपातविसर्प उक्तः ॥२४॥
गङ्गाधरः-ननु के तहि विसर्पाः साध्या भवन्तीत्यत आह-तत्रेत्यादि। एकजात्रयो विसर्पाः साध्याः। अग्निकर्दमाख्यौ तु विसपो यावचिकित्स्यावुक्तो तयोरपवादोऽयम्। यदि तावनुपसृष्टौ ज्वरादुरपसर्गरहितौ भवतः । मम्मणि वक्षसि वाऽनुपहते। सिरादिल दे सति यदि साधारणक्रियाभिदैवव्यपाश्रययुक्तिव्यपाश्रयक्रियाभिरुभौ तावनिविसर्प-कर्दमाख्यविसर्यावभ्यस्यमानी सततमुपचय॑माणौ भवतस्तदा प्रशान्तिमापदेण्याताम्। तयोरन्यतर आग्नेयो विसर्पः कद्देमाख्यो वा यद्यनादरत उपक्रान्तः स्यात् साधारणक्रियाभिनौपक्रान्तो भवति, तदाश्वेवाशीविषविषवह दहेदिति। तथा ग्रन्थिविसमजातोपद्रवं ज्वरातिसारादुरपद्रवाणामजन्मनि चिकित्सितुमारभेत तदा प्रशाम्येत् । उपद्रवे जाते त्वेनं ग्रन्थिविसर्प परिहरेत्। सन्निसर्वहेतुभवम् । सर्वलिङ्गव्यापिनमिति वातादिजोक्तसवलक्षणयुक्तम्। सर्वधात्वनुसारिणमिति विसाश्रयत्वेनानुक्तानामपि धातूनामावयित्वं दर्शयति । तथाहि मसूरिकायाः एवं तन्वान्तरे सकलधात्वाश्रयत्वमुक्तं तत्सर्गतो विसर्पाणां दोषातिमात्रदृष्टया सप्तधातुकेतरधातुष्टिर्भवतीति ॥ २४॥
चक्रपाणिः-मर्मणीति हृदयादिममणि। साधारणक्रियाभिरिति आरम्भकदोषयोः क्रियाभिः। अभ्यस्यमानाविति सततमुपचय॑माणौ। अनादरीपक्रान्त इति तेन पूर्व सर्वथानुपक्रमे, अनुपक्रान्त इत्यनेन मारकत्वमुक्तम् । इह तु असम्यगुपक्रम इति विशेषः।
३९३
For Private and Personal Use Only
Page #905
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३१३४
चरक संहिता |
सारित्वादाशुकारित्वादविरुद्धोपक्रमत्वाच्चासाध्यं विद्यात् । साध्यानां साधनविधिमनुव्याख्यास्यामः । लङ्घनोल्लेखने शस्तै तिक्तकानाञ्च सेवनम् । कफस्थानगते सामे रुचशीतैश्च लेपनम् ॥ पित्तस्थानगतेऽप्येतत् सामे कुर्य्याच्चिकित्सितम् । शोणितस्यावसेकञ्च विरेकञ्च विशेषतः ॥ मारुताशयसम्भूतेऽप्यादितः स्याद विरूक्षणम् । रक्तपित्तान्वयेऽप्यादौ स्नेहनं न हितं मतम् ॥ वातोल्बणे तिक्तघृतं पैत्तिके च प्रशस्यते । लघुदोषे महादोषे पैत्तिके स्याद विरेचनम् ॥ न घृतं बहुदोषाय देयं तच विरेचयेत् । तेन दोषो ह्यवष्टब्धस्त्वङ्मांसरुधिरं पचेत् ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ विसर्पचिकित्सितम
For Private and Personal Use Only
तत्र
पातजन्तु विसपमसाध्यं विद्यात् सर्व्वधावनुसारित्वादिहेतुभ्यः । इति विसर्पनिदानमुक्तम् । अथ किश्च तत्र भेषजमिति प्रश्नस्योत्तरमाह - तत्र साध्यानामित्यादि । लङ्घनेत्यादि । उल्लेखनं वमनम् । सामे कफस्थानगते विसर्प रूक्षशीतैश्च वटादिवल्कलैलेपनम् । पित्तस्थानगतेऽपि सामे विसर्प चिकित्सितमेतत् कुर्य्यात् । विशेषतस्तु शोणितस्यावसेकं मोक्षणं विरेकञ्च कुर्य्यात् । मारुतेत्यादि । पक्काशयसमुद्भूतेऽपि विसर्प आदितः सामे विरूक्षणं स्यात् । तत्रादौ रक्तपित्तान्वयेऽपि स्नेहनं कर्म न हितं भवति । एषु कफ दिजातेषु सामवाद्यथोक्तमिदं हितम्, न तु दोषभेदेन व्यवस्था भवतीति । वातोल्बणइत्यादि । तिक्त घृतं कुष्ठोक्तं लघुदोषे पैत्तिके वातोल्वणे विसर्पे प्रशस्यते । महादोषे पैत्तिकोल्बणे विसप विरेचनं प्रशस्यते । न घृतमित्यादि । वहुदोषाय मानतो बहुदोषाय न तु सङ्ख्यातः । बहुपरिमितसञ्चितदोषाय
1
1
तव साध्यनामित्यादिना चिकित्सामाह । उल्लेखनं चमनम् । कफस्थानगत इति ऊर्द्ध कायगते मास्ताशयशब्देन च पक्वाशयादधः शरीरं गृह्यते । वातोहवणे पैत्तिके च तिक्तघृतं प्रशस्यते लघुदोष इति छेदः । तेन लघुदोषे पैत्तिके इति योज्यम् । बहुदोषायेति पित्तस्य प्रकृतत्वात् वहुपित्तायेत्यर्थः ।
1
Page #906
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२१श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । ३१३५
तस्मादविरेकमेवादौ शस्तं दद्यादविसर्पिणः । शोणितस्यावसेकञ्च तद्धास्याश्रयसंज्ञितम् ॥ इति वीसर्पिणामुक्तं समासेन चिकित्सितम्। एतदेव पुनः सव्वं व्यासतः संप्रवक्ष्यते ॥ २५ ॥ २६ ॥ मदनं मधुकं निम्बं वत्सकस्य फलानि च। वमनं संविधातव्यं विसर्प कफपित्तजे॥ पटोलपिचमाभ्यां पिप्पल्या मदनेन च । विस वमनं शस्तं तथा चेन्द्रयवैः सह ॥ यांश्च योगान् प्रवक्ष्यामि कल्पेषु कफपित्तिनाम् । विसर्पाणान्तु योज्यास्ते दोषनिहरणाः शिवाः ॥ २७ ॥
विसर्पिणे घृतं न देयं तश्च विरेचयेत् । कस्मात १ तेनेत्यादि। हि यस्मात् बहुदोपविसर्पिणो घृतेनावष्टब्ध आवको दोषस्वगादीनि पचेत् । तस्मादादौ वहुदोषाय विरेकमेव दद्यात् । शोणितावसेकञ्च दद्यात् । कस्मात् ? तद्धोत्यादि । हि यस्मात्तच्छोणितमस्य विसर्पस्य आश्रयसंज्ञितम् । इतीत्यादि। इति वीसर्पिणां चिकित्सितं समासेनोक्तम्, पुनरेवैतत् सर्वं व्यासतः सम्प्रवक्ष्यतेऽतःपरमिति शेषः॥२५॥ २६॥
गङ्गाधरः-तत्रोल्लेखनयोगमाह-मदनमित्यादि। विस कफजे पित्तजे कफपित्तजे च मधुकादीनां कपायं कुखा मदनफलवीजानि कल्कीकृत्य मिश्रयिखा वमनं संविधातव्यम्। पटोलेत्यादि। पटोलपिचमाभ्यां कथिताभ्यां मदनेन प्रक्षिप्तेन वमनं पिप्पल्या मदनेन च वमनं शस्तम् । तथेन्द्रयवैः सह मदनेन वमनं शस्तम्। यांश्चेत्यादि। कल्पेषु कल्पस्थाने मदनकल्पादिषु ॥२७॥
तेनेति विरेचनघृतेन। तयस्याश्रयसंज्ञितमिति तत् शोणितमस्य विसर्पस्य आश्रयत्वेन कथितम्, तेन शोणितावसेकात् आश्रयोच्छेदेन विसर्पोच्छेदो भवतीत्यर्थः। ब्यासत इति विस्तरेण ॥ २५ ॥ २६॥
क्रपाणिः-कफपित्तनामिति व्यस्तसमस्तकफपित्तजानाम् ॥२७॥
For Private and Personal Use Only
Page #907
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१३६ चरक-संहिता। विसर्पचिकित्सितम्
मुस्तनिम्बपटोलानां चन्दनोत्पलयोरपि । शारिवामलकोशोर-मुस्तानां वा विचक्षणः॥ कषायान् योजयेद् वैद्यः सिद्धान् वीसर्पनाशनान् । किराततिक्तकं लोध्र दुरालभां सचन्दनाम् ॥ नागरं पद्मकिञ्जल्कमुत्पलं सविभीतकम् । मधुकं नागपुष्पञ्च दद्याद वीसर्पशान्तये ॥ प्रपौण्डरीकं मधुकं पद्मकिञ्जल्कमुत्पलम् । नागपुष्पञ्च लोध्रश्च तेनैव विधिना पिबेत् ॥ २८॥ दुरालभां पर्यटकं गुड़ची विश्वभेषजम् । ॐ निशापर्युषितं दद्यात् तृष्णावीसर्पनाशवम् ॥ पटोल पिचुमर्दश्च दार्जी कटुकरोहिणीम् । यष्टा त्रायमाणाञ्च दद्याद वीसर्पशान्तये ॥ २६ ॥ पटोलादिकषायं वा सपिस्त्रिवृतया सह । मसूरविदलैर्युक्तं घृतमिश्नं प्रदापयेत् ॥ गङ्गाधरः-मुस्तेत्यादि। मुस्तादीनां त्रयाणां चन्दनाघोर्द्वयोः शारिवादीनां चतुणों वा कषायांस्त्रीन् कषायान् विचक्षणो योजयेत्। किरातेत्यादि। प्रकरणात् किराततिक्तकादीनां दशानां काथं दद्यात्। प्रपौण्डरीकमित्यादि। तेनैव विधिना काथविधिना ॥२८॥
गङ्गाधरः-दुरालभामित्यादि। विश्वभेषजान्तं निशापर्युषितं शीतकषायविधिना दद्यात्। पटोलमित्यादि। पटोलपत्रादिकं निशापर्युषितं प्रकरणात् ॥२९
गङ्गाधरः-पटोलादीत्यादि। एतत् पटोलादिकषायं सपि स्त्रिटचूर्ण तत्र चक्रपाणिः-किराततिक्तकादिरपि कषायः । तेनैव विधिनेति मुस्तयोगोक्तकषायविधिना ॥२८॥ चक्रपाणि:-निशापर्युषितमिति शीतकषायम् । अयञ्च शीतकषायविधिः पटोलमित्यादावपि
ग्रायः ॥ २९॥
* द्राक्षां पर्पटकं शुष्ठी गुडुची धन्वयासकमिति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #908
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
www.kobatirth.org
२१श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्।
पटोलपत्रमुगानां रसमामलकस्य च । पाययेत् तु घृतोन्मिश्रं नरं वीसर्प पीड़ितम् ॥ यच्च सर्पिर्महातिक्तं पित्तकुष्ठनिवर्हणम्। निर्दिष्टं तदपि प्राज्ञो दद्याद वीसर्पशान्तये ॥ त्रायमाणाघृतं सिद्धं गौल्मिके यदुदाहृतम् । विसर्पाणां प्रशान्त्यर्थं दद्यात् तदपि बुद्धिमान् ॥ ३०॥ त्रिवृच्चूर्ण समालोडय सर्पिषा पयसापि वा। घम्बुिना वा संयोज्य मृद्वीकानां रसेन वा॥ विरेकार्थ प्रयोक्तव्यं सिद्धं वोसर्पनाशनम् । त्रायमाणाशृतं वापि पयो दद्याद विरेचनम् ॥ त्रिफलारससंयुक्तं सपिस्त्रिवृतया सह। प्रयोक्तव्यं विरेकार्थ विसर्पज्वरशान्तये॥ रसमामलकानां वा घृतमिश्रं प्रदापयेत् ।
स एव गुरुकोष्ठाय त्रिवृच्चूर्णयुतो हितः॥ ३१ ॥ प्रक्षिप्य प्रदापयेत् । मसूरविदलैर्युक्तं पटोलादिकषायं घृतमिश्रं प्रदापयेत् । पटोलपत्रेत्यादि। पटोलपत्रमुगानां रसं काथं घृतोन्मिश्रम् आमलकस्य वा रसं घृतोन्मिश्रं पाययेत् । यच्चेत्यादि स्पष्टम् । त्रायमाणेत्यादि स्पष्टम् ॥३०॥ ___ गङ्गाधरः-त्रिचूर्णमित्यादि। त्रिचूर्ण सर्पिःपयउष्णाम्बुद्राक्षारसान्यतमेन विरेकार्थ प्रयोक्तव्यमिति । त्रायमाणेत्यादि। त्रायमाणाकल्काष्टमांश चतुर्गुणजले भृतं पयो दद्यात्। त्रिफलेत्यादि। त्रितया सह सपिस्त्रिफलारससंयुक्तं प्रयोक्तव्यम्। रसमित्यादि। स एवामलकानां रस एव ॥३१॥
चक्रपाणिः-मसूरविदलैरिति मसूराणां विदलैः। न चात्र विदला श्यामा, तस्याः स्त्रीलिङ्गत्वात् ॥३०
चक्रपाणिः–त्रिफलारसादिभिः समं घृतं देयम्। गुरुकोष्ठाय इति क्रूरकोष्ठाय। दोषपूर्णकोष्ठं गुरुकोष्ठमाहुः ॥३॥
For Private and Personal Use Only
Page #909
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१३८
चरक-संहिता। विसर्पचिकित्सितम् दोषे कोष्ठगते भूय एतत् कुर्याद भिषगजितम्। शाखादुष्टे तु रुधिरे रक्तमेवादितो हरेत् ॥ भिषग् वातान्वितं रक्तं विषाणेनाभिनिहरेत् । पित्तान्वितं जलौकाभिरलावृभिः कफान्वितम् ॥ यथासन्नं विकारस्य व्यधयेदाशु वा सिराम् । त्वङ्मांसनायुसंक्लेदो रक्तक्लेदाद्धि जायते ॥ एवं निहतदोषाणां दोषे त्वङ्मांससंश्रिते। आदितो वाल्पदोषाणां क्रिया वाह्या प्रचक्ष्यते ॥ ३२ ॥ उडुम्बरत्वङ्मधुकं पद्मकिञ्जल्कमुत्पलम् । नागपुष्प प्रियङ्गश्च प्रदेहः सघृतो हितः॥ गङ्गाधरः-दोष इत्यादि । एतदामलकानां रसस्त्रिचूर्णयुतो भूयो बहुपरिमाणं भेषजं कोष्ठगते दोषे कुर्य्यात्। शाखादुण्टे हस्तपादै दुष्टे रुधिरे रक्तम् आदौ हरेत् । तत्र वातान्वितं रक्तं विषाणेन शृङ्गेण, पित्तान्वितं रक्तं जलोकोभिः, कफान्वितं रक्तमलाबूभिरादितो हरेत्। यथासन्नमित्यादि। व्याधेविसर्पस्य यथासन्नमासन्नदेशमन तिक्रम्य सिरां वा व्यधयेत्। व्यधने हेतुमाह-खङ मांसेत्यादि । हि यस्मात् यदि रक्तं न निर्हरेत् तदा तद्रक्तक्लेदात् खङ्मांसादिसंक्लदो जायते। एवमित्यादि। एवमनेन प्रकारेण। अल्पदोषाणामादौ वाह्य क्रिया तूच्यते ॥३२॥
चक्रपाणिः-दोपे कोष्टगते भूय इत्यत मूयःशब्दः शाखाश्रयदोष वाच्यः। दुष्टरक्त चिकित्सामाह-शाखादृष्ट इत्यादि। शाखायां दोषे रक्ते च दुष्टे। दोषविशेषेण रक्तावसेकोपायमाह-वातान्वितमित्यादि। रक्तावसेकविशेषविधान चेह पराधिकारत्वानोक्तम् । तच्च सुश्रुते ज्ञेयम् । यथासन्नमिति या विकारप्रत्यासन्ना तां संव्यधयेत्। सिराव्यधश्च सर्वसाधारणः । रक्तानपहरणे दोषमाह-स्वङ मांसेत्यादि। तङ मांसेत्यादी आदित इति विरेचनशोणितमोक्षणाभ्यां । क्रिया बाह्या इति लेपसेकादिका आह ॥ ३२ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #910
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२१श अध्यायः ] चिकित्सितस्थानम्।
३१३६ न्यग्रोधपादास्तरुणाः कदलीगर्भसंयुताः। विसग्रन्थिश्च लेपः स्याच्छतधौतघृतप्लुतः ॥ कालेयं मधुकं हेम वन्यं चन्दन को। पत्रं ® मृणालं फलिनी प्रदेहः स्यादघृतप्लुतः॥ शालूकञ्च + मृणालश्च शङ्ख चन्दनमुत्पलम् । वेतसस्य च मूलानि प्रदेहः स्यादघृतप्लुतः॥ शारिवा पद्मकिञ्जल्कमुशीरं नीलमुत्पलम् । मञ्जिष्ठा चन्दनं लोध्रमभया च प्रलेपनम् ॥ नलदञ्च हरेणुश्च लोध्र मधुकमुत्पलम् । दूर्वा सर्जरसश्चैव सघृतं स्यात् प्रलेपनम् ॥ यावकाः सक्तवश्चोक्ताः सर्पिषा सह योजिताः। प्रदेहा मधुकं वीरा सघृता यवसक्तवः ॥ बलामुत्पलशालूकं वोरामगुरुचन्दनम् । दद्यादालेपनं वैद्यो मृणालानि विसानि च ॥ गङ्गाधरः-उडुम्बरेत्यादि। उडम्बरो यज्ञडुम्बरः । न्यग्रोधपादा इत्यादि। तरुणा न्यग्रोधस्य पादा मूलानि कदलीगर्भः कदल्या वृक्षस्य मध्यस्थः। विसग्रन्थिमणालग्रन्थिः। कालेयमित्यादि। कालेयं कालीयकाष्ठं हेम नागकेशरपुष्पं वन्यं कैवर्तमुस्तकम् मृगालमुशीरम् । शालूकञ्चेत्यादि। शालूकं पद्मादीनां कन्दः मृणालमुशीरं शङ्ख शङ्खप्रन्थिः। वेतसस्य च मूलानीति । शारिवेत्यादि स्पष्टम् । नलदमित्यादि। नलदमुशीरम्। यावका इत्यादि। यावका यवानां सक्तवश्च सर्पिषा सह योजिताः प्रदेहा उक्ताः। मधुकं वीरा शालपर्णी यवशक्तवश्च सघृताः प्रदेहा उक्ताः। बलामित्यादि। उत्पल
चक्रपाणिः-न्यग्रोधपादा इति न्यग्रोधप्ररोहाः। कदलीगर्भा गर्भस्था कदली। कालेयं कालेयकाष्ठमित्यर्थः। हेम इति नागकेशरचूर्णम् । वन्यं कैवर्तमुस्तकम्। शादवलं दूर्वा । * एला इति पाठान्तरम्।
+ शाद्वलमिति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #911
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१४०
चरक-संहिता। [विसपचिकित्सितम् यवचूर्ण समधकं सघृतञ्च प्रलेपनम् । हरेणवो मसूराश्च समुद्गाः श्वेतशालयः ।। पृथक् पृथक् प्रदेहाः स्युः सर्वे वा सह सर्पिषा। पद्मिनीकर्दमः शीतो मौक्तिकं पिष्टमेव च ॥ शङ्खः प्रबाला: शुक्तिर्वा गैरिको वा घृतप्लुतः। पृथगते प्रदेहाश्च हिता ज्ञया विसर्पिणाम् ॥ प्रपौण्डरीकं मधुकं बला शालूकमुत्पलम् । न्यग्रोधपत्रं दुग्धीका सघृतं स्यात् प्रलेपनम् ॥ विसानि च मृणालानि सघृताश्च कशेरुकाः।
शतावरीविदार्योश्च कन्दौ धौतघृतं तथा ॥ न्यग्रोधोडुम्बराश्वत्थ-वेतसप्तक्षजाम्बवैः।
त्वकल्कैर्बहुसपिभिः शीतैरालेपनं हितम् ॥ शालूकं नीलोत्पलस्य कन्दः। वीरां शालपर्णीम् । चन्दनान्त एको योगः। मृणालानि विसानि चेति द्वितीयः। पद्मपुष्पवृन्तं मृणालं क्षुद्रमृणालं कन्दप्रसूतमात्रं विसम्। यवचूर्णमित्यादि । घृतान्त एको योगः। हरेणवो वर्तलकलायाः श्वेतशालयो धवलवर्णशालिधान्यम्। पृथक् पृथक सह सपिंषा प्रदेहाः सर्वे वा मिलिताः सह सपिपा प्रदेहाः स्युः। पद्मिनीत्यादि । पद्मिनीकईमा पद्मश्रेणितलस्थकर्दमः शीत एव, पिष्टं पेषितं मौक्तिकम्, शङ्खादिश्च पिष्ट एव घृतप्लुतः प्रत्येक प्रदेहः। प्रपौण्डरीकमित्यादि। प्रपौण्डरीकं पौण्डर्यम्। विसानीत्यादि। विसादिकन्दान्तं शतधौतघृतयुक्तं प्रलेपनम् । शतावरीत्यादि। धोतघृतं शतधौतघृतमित्यन्त एकयोगः। न्यग्रोधेत्यादि। न्यग्रोधादीनां वापिष्टो बहुघृतमिश्रः शीतस्तेनालेपनं हितम् । मृणालमुशीरम् । वीरा विदारीकन्दः। हरेणवो वर्तुलकलायाः। श्वेतशालय अकुलित(?)शुक्लधान्यानि । दुग्धीका स्वनामख्याता। मृणालं पद्मनालिका। वृषपर्णो मूषिकपर्णिका।
For Private and Personal Use Only
Page #912
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२१श अध्याय:]
२१श अध्याया] चिकित्सितस्थानम् । ३१४१
शैवालं नलमूलानि गोजिह्वा वृषकर्णिका। इन्द्राणिशाकं सघृतं * देयं वा दाहशान्तये ॥ . प्रदेहाः सर्व एवैते रक्तपित्तोल्बणे हिताः ॥३३॥ कफजे तु + प्रवक्ष्यामि प्रदेहानपरान् हितान् । त्रिफलापद्मकोशोरं समझा करवीरकम् । नलमूलान्यनन्ता च प्रदेहमुपकल्पयेत् ॥ खदिरं सप्तपर्णञ्च मुस्तमारग्वधं धवम् । कुरुण्टकं देवदारु दद्यादालेपनं हितम् ॥
आरग्वधस्य पत्राणि त्वचः श्लेष्मातकस्य च । इन्द्राणिशाकं काकाहां शिरीषकुसुमानि च ॥
शैवालं नलमूलानि वीरां गन्धप्रियङ्ग काम् । त्रिफलां मधुकं वीरां शिरीषकुसुमानि च ॥ शैवालमित्यादि। वृषकर्णिका सुदशना। इन्द्राणिशाकं सिन्धुवारपत्रम् । उम्बरवगादीनामेतदन्तानामेते सर्वे प्रदेहा रक्तपित्तोल्वणे विस हिताः॥३३॥
गङ्गाधरः-कफजे तु विसर्प प्रदेहान् प्रवक्ष्यामि। त्रिफलेत्यादि। समझा मञ्जिष्ठा। त्रिफलादिभिः सचः प्रदेहमुपकल्पयेत्। खदिरमित्यादि । कुरुण्टको नीलझिण्टी। आरग्वधेत्यादि। श्लेष्मातकः शेलक्षः। इन्द्राणिशाकं सिन्धुवारपत्रम्। काकाहा काकमाची। शिरीषकुसुमानि द्विरुक्त्या खल्पवृहच्छिरीषकुसुमानि। दाखिक चाभया चेति द्वन्द्वकवद्भावे नपुंसकम् ।
इन्द्राणिनिर्गुण्डी। बलाघृतमिति छेदः। प्लक्षः अल्पदीर्घपतः। प्रदेहा इत्यनेन पूर्वोक्तप्रदेहाना भिन्नविषयाणां कफेनधिकारात् अपरान् प्रदेहानाह-सकर्फ स्वित्यादि। अनन्ता उत्पलसारिवा। कुरण्टको म्लानका। श्लेष्मातको वहुवारक इति प्रसिद्धः। इन्द्राणिशाकं केचित् मत्स्याक्षक इति आहुः । निर्गुण्डीति परे। काकासा गोष्ठोदुम्बरिका गन्धप्रियङ्गुको इति * शिरीषत्वगबलाघृतमिति ऋतः पाठः। न सकफे तु इति चक्रसम्मतः पाठः।
३९४
For Private and Personal Use Only
Page #913
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१४२
चरक-संहिता। [विसर्पचिकित्सितम् प्रपौण्डरोकं ह्रीबेरं दा/त्वगभयं बलाम् । पृथगालेपनं दद्याद् द्वन्द्वशः सर्वशाऽपि वा ॥ प्रदेहाः सर्व एवैते देयाः खल्पघृतप्लुताः। वातपित्तोल्बणे ये तु प्रदेहास्ते घृताधिकाः॥ ३४ ॥ घृतेन शतधौतेन प्रदिह्यात् केवलेन वा। घृतमण्डेन शीतेन पयसा मधुकाम्बुना ॥ पञ्चवल्ककषायेण सेचयेच्छीतलेन वा। वातापित्तवहुलं वीसपं वहुशः पृथक् ।। सेचना ये प्रदेहास्तै त एव घृतसाधनाः । तच्चर्णयोगा वीसर्प-वणानामवचूर्णनाः॥ दूर्वावरससंसिद्धं घृतं स्याव्रणरोपणम् ।
दार्चीत्वङ्मधकं लोध्र केशरश्चावचूर्णितम् ।। एषां पृथक् पृथगेकश आलेपनं द्वन्द्वशो वैषामन्यतमयोयोरालेपनं सव्वशोऽपि वालेपनं दद्यात्। यथा देयं तदाह-प्रदेहा इत्यादि। त्रिफलादय एतदन्ताः सर्च एव प्रदेहाः कफे स्वल्पघृतप्लुता देयाः। ये प्रदेहा वातपित्तोल्बणे विहितास्ते घृताधिका देयाः ॥३४॥ __गङ्गाधरः-घृतेनेत्यादि। वातरक्तपित्तोल्वणविसपं शतधोतघृतेन केवलेन प्रदिह्यात् । घृतमण्डशीतपयःप्रभृतिभिः सेचयेत् पृथगेतानि चखारि सेच नानि। संचना इत्यादि। ये ये सेचना योगास्ते प्रदेहास्त एव घृतसाधनाः। तैघृतानि साध्यानि। तचूर्णयोगास्तेषां चूणयोगा विसर्पवणानामवचूर्णना भवन्ति । दूव्वेत्यादि । दस्विरसे चतुर्गुणे कल्कहीनं पचेद घृतम् । दार्ची व्यस्तसमस्त पोगः। सर्वएवेत्यत्र एते इति कफविहिताः प्रदेहाः। वातपित्तोल्बण इत्यत यद्यपि साक्षात् प्रदेहा न विहिताः तथापि इहैवान रक्तपित्तोल्बणे विहितास्तत्रैव द्रव्यगुणतो वातहरद्रव्यकृताधिकाः अधिकसर्पिर्युताः वाते कर्त्तव्या इति ज्ञेयम् ॥ ३३ ॥३४॥
चक्रपाणिः-घृतमण्डो घृतसन्तानिकः । पञ्चवल्कं तन्त्रान्तरे उक्तम्-'न्यत्रोघोदुम्बराश्वत्थ-प्लक्षबेतसवल्कलैः। सवैरेकससंयुक्तैः पञ्चवल्कलमुच्यते'। प्रदेहार्थद्रव्याण्येव परिपञ्चने घृतसाधने
For Private and Personal Use Only
Page #914
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२१श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
पटोलं पिचुमर्दश्च त्रिफलामधूकोत्पलम् । एतत् प्रक्षालनं सर्पिणे चूर्णं प्रलेपनम् ॥ ३५ ॥ प्रदेहाः सर्व एवैते कर्तव्याः संप्रधावनाः । क्षणे क्षणे प्रयोक्तव्याः सर्वमुद्धृत्य लेपनम् ॥ अधावनोद्धृते पूर्वे प्रदेहा बहुशोऽधनाः ।
देयाः प्रदेहाः कफजे प-धानोद्धृत घनाः ॥+ ३६ ॥ त्यादि। दाादिचूणमवचूणितं व्रणरोपणम् । पटोलमित्याद। पटोलपत्रा. दीनां मिलितानां काथेन प्रक्षालनम् । काथकल्काभ्यां पक सर्पिः। चूर्णश्चावचर्णितम्। पिष्ट्वा च तैः प्रलेपनमिति। व्रणरोपणम् ॥३५॥
गङ्गाधरः-प्रदहा इत्यादि। यस्मिन् विस ये प्रदेहास्ते सर्व एव कायिखा संप्रधावनाः कर्तव्यास्ते संप्रधावनाः सर्व प्रलेपनमुद्धत्य क्षणे क्षणे प्रयोक्तव्याः। पूव्वं प्रलेपने अधावनोद्धते धावनेनानुद्धते बहुशोऽधनाः प्रदेहास्तनुद्रवपदहा देयाः। कफजे विसर्पे पर्याधानस्य चतसृषु दिक्ष लिप्तस्य लग्नस्योद्धते घनाः प्रदेहा देया इति क्रमः ।। ३६॥ ऽवचूर्णनेऽपि विदध्यात्। दाऊत्यादि एतैव्यादिभिः प्रक्षालनक्काथः कर्त्तव्यः। तथा घृतञ्च भनेनैव तथा चूर्णञ्च प्रलेपनं कर्त्तव्यम् ॥ ३५॥
चक्रपाणिः-संप्रसादना इति सवर्णकराः सवर्णत्वे साध्ये कर्तव्या इत्यर्थः। किंवा संप्रसादना इति रक्तपित्तप्रसादनाः। तेनायमर्थः। एते रक्तपित्ते प्रदेहाः कर्त्तव्याः य एते कर्तव्याः प्रदेहाः उक्तास्ते क्षणे क्षणे पूर्व लेपनमुद्धृत्य प्रयोक्तव्याः। न चिरेण नापि पूर्वप्रलेपनोपरि इत्यर्थः। पूर्वं च लेपनमुद्धृत्य कर्त्तव्याः तथा बहुशोऽधनाः प्रतनुका इत्यर्थः। कफप्रदेहानां विशेषमाह-देया इत्यादि। प-धानोद्धृत इति शुष्कोद्धते ॥३६॥
*संप्रमादना इति चक्रसम्मतः पाठः।
+ इतः परं केषुचित पुस्तकेष्वधिकः पाठो दृश्यते'त्रिभागाअष्ठमातः स्यात् प्रलेपः कल्कपेपितः। ना त स्निग्धो न रूक्षश्च न पिण्डो न दवः समः॥ न च पय्य षितं लेपं कदाचिदवचारयेत्। न च तेनैव लेप्न पुनर्जातु प्रलेपयेत् ॥ क्ले दवीसर्पशूलानि सोष्गभावात् प्रवर्तयेत् । लेपो हुरपरि पट्टस्य कृतः स्वेदयति व्रणम् ॥ स्वेदजाः पिडकास्तम्य कण्डनवोपजायते। उपर्युपरि लेपस्य लेपो यद्यवचाय्यते ॥ तानेव दोषान् जनयेत् पट्टयोपरियान् कृतः। अति सरधोऽतिदवश्च लेपो यद्यवचार्यते ॥ त्वचि न श्लिष्यते सम्यङ न दोषं शमयत्यपि। तन्वालिप्तं न कुर्वीत संशुष्को ह्यापुटायते ॥ न औषधिरसो व्याधिं प्राप्नोत्यपि च शुष्यति। तन्वालिप्तेन ये दोषास्तानेव जनयेद भृशम् ॥ संशुष्कः पीड़येद व्याधिं निस्नेहो ह्यवचारितः॥ इति
For Private and Personal Use Only
Page #915
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१४४
चरक-संहिता। विसर्पचिकित्सितम् अन्नपानानि वक्ष्यामि विसर्पाणां निवृत्तये। लहितेभ्यो हितो मन्थो रूक्षः सक्षौद्रशर्करः॥ मधुरः किञ्चिदम्लो वा दाडिमामलकान्वितः । सपरूषकमृद्वीकः सखज्जरः शृताम्बुना ॥ तर्पणैर्यवशालीनां सस्नेहा चावलेहिका। जीणे पुराणशालीनां यूषैर्भञ्जीत भोजनम् ॥ मुगान् मसूरांश्चणकान् यूषार्थमुपकल्पयेत् । अनम्लान् दाडिमाम्लान् वा पटोलामलकैः सह ॥ जाङ्गलानाञ्च मांसानां रसांस्तस्योपकल्पयेत् । रूक्षान् परूषकद्राक्षा-दाडिमामलकान्वितान् ॥ रक्ताः श्वेता महाद्वाश्च शालयः षष्टिकैः सह । भोजनार्थे प्रशस्यन्ते पुराणाः सुपरिप्लुताः॥ गङ्गाधरः-अथानादीन्याह । अन्नेत्यादि । मन्थो द्रवेणालोड़िताः सक्तवः। रूक्षो घृतादिस्नेहरहितो रूक्षद्रव्यकृतसक्तवोऽपि। मधुरो मधुरद्रव्यकृतमन्थो . वा दाहिमादिभिरन्वितः किश्चिदम्लो वा मन्थो लवितेभ्यो हितः। सपरूष
केत्यादि। परुषकद्राक्षाखज्जू रैः पिष्टरेतः सहितो मन्थः शृताम्बुनाऽर्द्ध शिष्टजलेनालोड़ितः सक्तुर्लवितेभ्यो हितः। तपर्णरित्यादि। यवानां शालीनाश्च तर्पणैर्द्रवद्रव्येणालोड़ितसक्तुभिरवलेहिका सस्नेहा च लजितेभ्यो हितेति लिङ्गविपर्य येण योजना। तस्मिन् मन्थावलेहे जीणे पुराणशालीनां भोजनमन्त्र यूषैर्भुञ्जीत । यूषार्थ माह-मुद्गानित्यादि। मुद्गादीननम्लान् दाडिमाम्लान् वा पटोलफलामलकैः सह वा यूषार्थमुपकल्पयेत्। जाङ्गलानामित्यादि। परूषाधन्वितान् रूक्षान् घृतादिस्नेहवर्जितान् जाङ्गलमांसरसान् तस्य भोजने चोपकल्पयेत् । भोजनार्थ शालीनाह-रक्ता इत्यादि। रक्ताः शालयः श्वेताः शालयो महाहा महाशालयः पुराणाः संवत्सरातीताः। सुपरिप्लुताः
चक्रपाणिः-अन्नपानमाह-जीर्णे इति । अवलेहिकारूपेऽन्ने जीर्णे। जाङ्गलानामित्यादौ रूक्षानित्यनेन स्नेहविरहेण रूक्षमांसकृतत्वेन रूक्षत्वं ज्ञेयम् । रक्ताः श्वेता महाह्वा इति रक्तशालयः श्वेतशालयी महाशालयः। श्वेतशालिमागधे पुण्डरीकशालिरिति ख्यातः।
For Private and Personal Use Only
Page #916
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२१श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
३१४५ यवगोधूमशालीनां सात्म्यमेव प्रदापयेत्।। येषां नात्युचितः शालिनरा ये च कफाधिकाः ॥ ३७॥ विदाहीन्यन्नपानानि विरुद्धं स्वपनं दिवा। क्रोधव्यायामसूर्याग्नि-प्रवातांश्च छ विवर्जयेत् ॥ ३८॥ कु-चिकित्सितादस्माच्छीतप्रायाणि पैत्तिके। रूक्षप्रायाणि कफजे स्नैहिकान्यनिलात्मके ॥ वातपित्तप्रशमनमग्निवीसपिणे हितम् । कफपित्तप्रशमनं प्रायः कर्दमसंज्ञके ॥ ३९ ॥ रक्तपित्तोल्बणं ज्ञात्वा ग्रन्थिवीसर्पमादितः। विरूक्षणैर्लङ्घनैश्च प्रदेहैः पाञ्चवल्कलैः। सिरामोर्जलौकाभिर्वमनैः सविरेचनैः॥
शृतैः कषायतिक्कैश्च कालज्ञः समुपाचरेत् ॥ जलनार्दीकृताः परिपकाः । यवेत्यादि। यवादीनां मध्ये यद् यस्य सात्म्यमभ्यस्तं तत् तेषां प्रदापयेत् । येषां शालि त्युचितो नात्यभ्यस्तः, ये च नराः कफाधिकास्तेषां सात्म्यं प्रदापयेत् ॥ ३७॥
गङ्गाधरः-वान्याह विदाहीनीत्यादि। विरुद्धं संयोगविरुद्धम् ॥३८॥
गङ्गाधरः-कुय्योदित्यादि। दोषभेदेन चिकित्सामाह-अस्मादन्नपाना. त्मकाचिकित्सिताच्छीतमायाणि खनपानानि पंत्तिके विसर्प कुर्यात् । रूक्षमायाण्यन्नपानानि कफजे कुर्यात्। अनिलात्मके स्नैहिकान्यन्नपानानि कुर्य्यात्। अग्निविसपिणे वातपित्तप्रशमनं स्नैहिकशीतायं चिकित्सितं हितम् । कफपित्तप्रशमनं शीतरूक्षप्रायं कईमविस हितम् ॥३९॥
गङ्गाधरः-रक्तपित्तेत्यादि। ग्रन्थिविसपं रक्तपित्तोल्वणं शाखादितः प्रथमतः विरूक्षणादिभिरुपाचरेत् । पाश्चवल्कलैः प्रदे? रिति योजना। यवगोधूमेत्यादि शालिमहाशालिः, यवगोधूमशालीनां यत् सात्म्यं तदेव प्रयोजयेत्। येषाञ्च शालिनात्युचितः नाभ्यस्तः तेषां यवगोधूमावेव ज्ञेयौ। तयोः कफाविरुद्धत्वात् विसर्पहितत्वाच्च । उक्त हि-'सर्व मधुरं कफकरम् अन्यत्र पुराणयवशालिगोधूमात्' इति ॥३७॥
* प्रतापानिति वा पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #917
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१४६
चरक-संहिता। [विसर्पचिकित्सितम् ऊर्द्धश्चाधश्च शुद्धाय रक्त चाप्यवसेचिते। वातश्लेष्महरं कर्म ग्रन्थिवीसर्पिणे हितम् ॥ ४०॥ उत्कारिकाभिरुष्णाभिरुपनाहः प्रशस्यते। स्निग्धाभिर्वेशवारैर्वा ग्रन्थिवीसर्पशूलिनाम् ॥ दशमलोपसिद्धेन तैलेनोष्णेन सेचयेत् । कुष्ठतैलेन चोष्णेन पक्वक्षारयुतेनछ वा ॥ गोमूत्रः पत्रनिर्यहै रूक्षोष्णैः परिषेचयेत् ॥४१॥ सुखोष्णया प्रदिह्याद वा पिष्टया चाश्वगन्धया। शुष्कमलककल्केन नक्तमालस्य चाथवा।
विभीतकस्य वा ग्रन्थिं कल्केनोप्नेन लेपयेत् ॥ एवमुक्तवमनविरेचनाभ्यामूधिःशुद्धाय रक्त चाप्यवसेचिते सति पित्तरक्तयोः प्रशमने जाते वातश्लेष्मणोः शेषयोहरणं कर्म ग्रन्थिविस हितम् ॥ ४०॥
गङ्गाधरः-उत्कारिकाभिरित्यादि। उत्कारिका यवगोधूमादिचूर्ण जल पकला लेहवद्भावे सति भवति। वेशवारो निरस्थिमांसं स्विन्न कृता पिष्ट्वा गुडघृतकणामरिचचूर्णयुक्तं कुर्य्यादित्येष वेशवार उच्यते। दशमूलत्यादि। एवं दशमूलकल्कचतुर्गुणजलेनोपसिद्धेन तैलेनोष्णेन ग्रन्थिविसर्पशूले सेचयेत्। तथा पक्कक्षारयुतेन भस्मीभूतः क्षारः परिस्राव्यः षड़गुणे जले, ततः पकः सन क्षारो भवति तेन युक्तन कुष्ठतैलेन चोष्णेन शूलशान्त्यर्थं सेचयेत्। गोमूत्रेत्यादि । तथा गोमूत्रैः परिषेचयेत् । एवं रूक्षोष्णः पत्रनियू हैः काथः परिषेचयेत् ॥४१॥
गङ्गाधरः-अथ प्रसङ्गाद ग्रन्थिचिकित्सामाह-सुखोष्णयेत्यादि। अश्वगन्धयेत्यत्र कृष्णगन्धयेति कचित् पाठः । शुष्केत्यादि । शुष्कमूलककल्केनोष्णेनाथवा नक्तमालस्य गोकरञ्जकल्केनोष्णेन। एवं विभीतकस्य कल्केनोष्णेन
चक्रपाणिः-विसर्पवानाह-विदाहीनीत्यादि ॥३८-४० ॥
चक्रपाणिः-उत्कारिकेत्यादिना उष्णोपनाहमाह-उष्णो बहलो लेपः। पाक्यक्षारयुसेनेति पाकेन सुश्रुतापक्तविधानेन कृतः क्षारः पाक्यक्षारः, किंवा पाक्यं पूतिकरम्जं लवणम । गोमूत्ररित्यादौ पत्रम् एरण्डादिकं पतम् ॥४१॥
• पाक्यक्षारयुतेन इति चक्रसम्मतः पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #918
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२१श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
बलां नागबलां पथ्यां भूजयन्थिं विभीतकम्। . वंशपत्राण्यग्निमन्थं दद्याद ग्रन्थिविलेपनम् ॥ दन्तोचत्रकमूलत्वक सुधाकेपयसी गुड़ः। भल्लातकास्थि कासोसं लेपो भिन्द्यााच्छलामपि । वहिर्मार्गाश्रितं ग्रन्थिं किं पुनः कफसम्भवम् ॥ ४२ ॥ दीर्घकालस्थितग्रन्थिं भिन्द्याद वा भेषजैरिमः॥ मूलकानां कुलत्थानां यूः सक्षारदाडिमः। गोधूमान्नैर्यवान्नैश्च ससीधुमधुशर्करः॥ सनौद्रर्वारुणीमण्डैातुलुङ्गरसान्वितैः । त्रिफलायाः प्रयोगश्च पिप्पलोक्षौद्रसंयुतः ॥ देवदारुपटुव्योष-प्रयोगरिकस्य च।
मुस्तभल्लातसक्तूनां प्रयोगैर्माक्षिकस्य च ॥ ग्रन्थिं लेपयेत्। बलामित्यादि। बलादिकं प्रत्येकं ग्रन्थिविसपे. लेपनं दद्यात्। दन्तीत्यादि। दन्तीमूलखक चित्रकमूलखक स्नुह्यर्कयोः पयसी गुड़ः भल्लातकस्यास्थि कासीसं हिराकस् इति लोके। एषां समानानां लेपो बहल उष्णलेपः शिलामपि भिन्धात् कफसम्भवं ग्रन्थिं वहिर्मार्गाश्रितं यत् भिन्द्यात् तत् पुनः किम् ? ।। ४२॥
गङ्गाधरः-दीर्घत्यादि। इमैवेक्ष्यमाणः। मूलकानामित्यादि। मूलककुलत्थयोयषैः सक्षारदाडिमैरित्येकं भेषजम् । गोधूमान्नैः खिन्नगोधूमतण्डुलेयवान्नस्तथाविधैः ससीधुमधुशर्करेरिति द्वितीयम्। सक्षौद्रेर्वारुणीमण्डैः मातुलुङ्गरसान्वितैरिति तृतीयम् । पिप्पलीक्षौद्रसंयुतैत्रिफलायाः प्रयोगश्चतुर्थम् । देवदारु पटु सन्धवं व्योषञ्चषां प्रयोगरिति पञ्चमम् । गैरिकस्य प्रयोगेरिति षष्ठम् । मुस्तादीनां त्रयाणां प्रयोगः सप्तमम् । माक्षिकस्य प्रयोगरिति चाष्टमम् ।
चक्रपाणिः-नत्तमालं करञ्जकः । बिभीतकस्य वेत्यव कल्केनेति योज्यम् । दन्तीत्यादौ लेपो भिन्द्यात् शिलामपि स कफग्रन्थिं नितरां भिन्यादिति भावः ॥ ४२ ॥
चक्रपाणिः-इमैरिति वक्ष्यमाणः। गिरिजं शिलाजतु । गिरिजप्रयोगश्च रसायनोक्तो ज्ञेयः ।
For Private and Personal Use Only
Page #919
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक संहिता। [विसर्पचिकित्सितम् धूमविरेकः शिरसः पूर्वोत्तर्गल्मभेदनैः। अयोलवणपाषाण-हेमतप्तप्रपीड़नः॥४३॥ क्रियाभिराभिः सिद्धाभिर्विविधाभिर्बली स्थितः। ग्रन्थिः पाषाणकठिनो यदि नैवोपशाम्यति ॥ अथास्य दाहः क्षारेण शरैहेम्नाथवा हितः । पाकिभिः पाचयित्वा वा पाटयित्वा समुद्धरेत् ॥ मोक्षयेद् बहुशश्चास्य रक्तमुत्क्लेशमागतम् । पुनरस्य हृते रक्त वातश्लेष्मजिदौषधम् ॥ धूमो विरेकः शिरसः स्वेदनं परिमर्दनम् । अप्रशाम्यति दोषे च पाचनं वा प्रशस्यते ॥ प्रक्लिन्नं दाहपाकाभ्यां भिषक् शोधनरोपणैः ।
वाश्चाभ्यन्तरर्वापि वणवत् समुपाचरेत् ॥ ४४ ॥ प्रलेपविधानेन प्रयोगा एते से याः । पूर्वोक्तधूमः शिरसो विरेकैस्तथा गुल्मभेदनरौषधस्तथायःपिण्डतप्तपीड़नेन तथा लवणादीनामेकतमतप्तपपीड़ने. रिमै भैषजैग्रन्थिं दीर्घकालस्थितं भिन्यादिति योजना ॥४३॥ ___ गङ्गाधरः-क्रियाभिरित्यादि । स्पष्टम् । अथास्येत्यादि । उक्तक्रियाभिमेन्थेभेदाभावानन्तरं क्षारेण दाहः शरर्वा हेना वा हितः। पाकिभित्रणशोथोक्तः । पुनर्बहुशोऽस्योत्क्लेशमागतश्च रक्तं मोक्षयेत् । पुनरित्यादि । एवमस्य पुनरपि रक्त हृते वातश्लेष्मजिदौषधं धूमादिकं कायं प्रशस्यते। धूम इत्यादि । शिरसो विरेको धूमः। परिमद्देनमुदत्तनम् । तथा च दोषेऽप्यप्रशाम्यति सति पाचनं व्रणशोथपाचनं वा प्रशस्यते। प्रक्लिनमित्यादि। दाहपाकाभ्यां युक्तं प्रक्लिन्नं ग्रन्थिं वाहैः शोधनरोपणैर्वाभ्यन्तरैर्वा शोधनरोपर्णव्रणवत् समुपाचरेत् ॥ ४४ ॥ मुस्तसक्तवो मुस्तम्वोष इत्यादिना कुष्ठोक्ताः। भल्लातकसक्तवो रसायनोक्ताः। अयोलवणेत्यादि तप्तायःप्रभृतिभिः पीडनैरित्यर्थः ॥ ४३ ॥
• शरैलोहेन इति चक्रस्वीकृतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #920
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२१श अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम् । ३१४६ कम्पिल्लकविङ्गानि त्वचो दायास्तथव च । पिष्टा तैलं विपक्तव्यं ग्रन्थिनणचिकित्सितम् ॥ द्विवणीयोपदिष्टेन कर्मणा वाप्युपाचरेत् । देशकालविभागज्ञो व्रणान् वीसर्पजान बुधः॥ ४५ ॥ य एव विधिरुद्दिष्टो ग्रन्थीनां विनिवृत्तये। स एव गलगण्डानां कफजानां निवृत्तये॥ गलगण्डास्तु वातोत्था ये कफानुबला नृणाम् । घृतक्षीरकषायाणामभ्यासान भवन्ति ते ॥ ४६॥ यानीह काण्युक्तानि विसर्पाणां निवृत्तये । एकतस्तानि सर्वाणि रक्तमोक्षणमेकतः॥ विसर्पो नह्यसंसृष्टो रक्तपित्तेन लक्ष्यते। तस्मात् साधारणं सर्वमेतदुक्तं चिकित्सितम् ॥ गङ्गाधरः–कम्पिल्लेत्यादि । कम्पिल्लकविहङ्गदावीलभिः कल्कैश्चतुर्गुणजले तैलं पक्त्वा ग्रन्थित्रणे दद्यात् । अपरश्चाह द्विवणीयेत्यादि । स्पष्टम् ॥४५॥
गङ्गाधरः-चिकित्सिततुल्यबादाह-य एवेत्यादि। ग्रन्थीनां वीसाणाम् एष य एव विधिरुद्दिष्टः, स एव विधिः कफजानां गलगण्डानां निवृत्तये कार्यः। गलगण्डा इत्यादि। ये कफानुबला वातोत्था गलगण्डास्ते घृतादीनामभ्यासात् न भवन्ति ॥४६॥
गङ्गाधरः-यानीत्यादि। इह विसर्पाणां निवृत्तये यानि काण्युक्तानि तानि सर्वाणि काण्येकतः एकस्यां दिशि वर्तन्ते। एक रक्तमोक्षणमेकतो वर्त्तते । कस्मात् ? विसपो न हीत्यादि । हि यस्माद विसपो रक्तपित्तेनासंसृष्टो न लक्ष्यते सर्च एव विसौ रक्तपित्तेन संसृष्ट एव लक्ष्यते, तस्मात् साधारणं
चक्रपाणि:-पाकिभिरिति पावनपिण्डैः। पुनश्चेत्यादिना उक्ता अपि धूमादयः पुनः अपनीतप्रन्थिविषयतया विधीयन्ते, तेन चेह न पुनरुक्तिः ॥ ४४ । ४५॥
चक्रपाणि:--प्रन्थिव्रणचिकित्सिते यदुक्तं तदेवातिदिशन्नाह—य एवेत्यादिना। गलगण्डानामिति बहुवचनानि गलगण्डगण्डमालाऽपचीविवक्षितानि ॥ ४६॥
३९५
For Private and Personal Use Only
Page #921
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१५०
चरक-संहिता। [विसर्पचिकित्सितम् विशेषदोषवैशेष्यान्न च नोक्तः समासतः। समासव्यासनिहेंशैरुक्तञ्चैतचिकित्सितम् ।। ४७॥
तत्र श्लोकाः। निरुक्ता नामभेदाश्च दोषा दूष्याश्च हेतवः।
आश्रयो मार्गतश्चैव विसई गुरुलाघवम् ॥ लिङ्गान्युपद्रवा ये च यल्लक्षण उपद्रवः । साध्यत्वं न च साध्यत्वं साधनञ्च यथाक्रमम् ॥ इति पिप्रीषवे छ सिद्धमग्निवेशाय धोमते।
पुनर्वसुरुवाचेदं वीसाणां चिकित्सितम् ॥ ४८ ॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढ़बलप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने विसर्परोगचिकित्सितं नाम
एकविंशोऽध्यायः॥ २१॥ वातपित्तकफरक्तसाधारणमेतचिकिसितमुक्त दोषवैशेष्यान्न च विशेष उक्तः । न च समासतोऽप्युक्तः। समासव्यासनिर्देशैश्चिकित्सितञ्चैतदुक्तमिति ॥४७॥
गाधरः-अध्यायार्थमाह-तत्र श्लोका इति। निरुक्ता इत्यादि । पिप्रीषवे प्रेतुमिच्छवे ॥४८॥ अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते। अप्राप्ते तु दृढ़बल प्रतिसंस्कृत एव च। चिकित्सिते विसर्पाणामध्याये त्वेकविंशके । वद्यगङ्गाधरकृते जल्पकल्पतरौ
पुनः। चिकित्सास्थानजल्पे तु षष्ठस्कन्धे विसर्पिणाम् ।
चिकित्सित जल्पो नाम शाखेयमैकविंशिकी ॥२१॥ चक्रपाणिः-विसप रक्तमोक्षणस्तुतिमाह-यानीत्यादि । रक्तमोक्षणे एव कुतः प्राधान्यमित्याहविसर्पो नेत्यादि। साधारणमिति वातकफविसर्प रक्तपित्तहरं चिकितसितं युक्तमित्यशः ॥ ४७ ॥
चक्रपाणिः-निरुक्तमित्यादिसंग्रहः। यल्लक्षण उपद्रव इति यादृकलक्षणेनोपद्वेण न साध्यमित्यर्थः। पिप्रक्षवे प्रष्टुमिच्छवे ॥ ४८ ॥ इति महामहोपाध्याय-चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां चरकतात्पर्यटीकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायां विसपचिकित्सितं
नाम एकविंशोऽध्यायः ॥२१॥ * पिप्रक्षवे इति चक्रसम्मतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #922
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
द्वाविंशोऽध्यायः। अथातस्तृष्णाचिकित्सितं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः॥१॥ ज्ञानप्रशमतमोभिः ख्यातोऽत्रिसुतो जगद्धितेऽभिरतः। तृष्णानां प्रशमार्थ चिकित्सितं प्राह पञ्चानाम् ॥२॥ क्षोभाद् भयाच्छमादपि शोकात् क्रोधाद् विलनान्मयात् । क्षाराम्ललवणकटुकोष्णरूक्षशुष्कान्नसेवाभिः ।। धातुक्षयगदकर्षणवमनायतियोगसूर्यासन्तापैः । पित्तानिलो प्रवृद्धौ सौम्यं धातं विशोषयतः * ॥ गङ्गाधरः-उद्दिष्टक्रमादेतदध्यायानन्तरं तृष्णाचिकित्सितमाह-अथात इत्यादि। सब पूर्ववद व्याख्येयम् ॥१॥
गङ्गाधरः-ज्ञानेत्यादि। अत्रिसुतः कृष्णात्रिपुत्रः पुनव्वसुः। पश्चानां तृष्णानाम्। अष्टोदरीये प्रागुक्तं पञ्च तृष्णा इति। पञ्च तृष्णा इति बातपित्तामक्षयोपसर्गात्मिका इति। तासां पञ्चानां तृष्णानामिति ॥२॥
गङ्गाधरः-क्षोभादित्यादि । क्षुभसञ्चलने मनःशरीरयोः क्षोभः क्लेशजनकचालनम्। क्षाराम्लादिशुष्कानसेवाभिः। गदकर्षणं रोगान्तरेण कर्षणम् ।
चक्रपाणिः-विसर्प प्रायेण तृष्णा उपद्रवरूश भवति इति विसर्पानन्तरं तृष्णाचिकित्सितमुच्यते ॥१॥
चक्रपाणिः-ज्ञानं विज्ञानम्। प्रशमः शान्तिः। तपश्चान्द्रायणादि। चिकित्सितं चिकित्साविधायको ग्रन्थः। निदानाद्यभिधानञ्च चिकित्सार्थमेव निदानादिज्ञानपूर्वकत्वाचिकित्साया। पञ्चानामिति वचनेम पञ्चानामपि चिकित्साविषयत्वं दर्शयति । न हि कासश्वासवदस्यासाध्यत्वम् । तथा सुश्रुतोक्तनिरुक्तिः पञ्चस्वपि तृष्णासु भवति। उक्तं हि सुश्रुते-तिस्रः स्मृतास्ताः क्षतजा चतुर्थी क्षयात् तथाह्यामसमुद्भवा च । स्यात् सप्तमी भक्तनिमित्तजा चेति ॥२॥
चक्रपाणि:-क्षोभादित्यादाक्तनिदानस्य योगात् वातपित्तकर्तृत्वं चोन्नेयम् । पित्तानिलाविति सर्वतृष्णासम्प्राप्तिग्रन्थः। सौम्यान् धातूनिति सोमगुणातिरिक्तान्। प्रदूषयतः इति
* सौम्यान धातून प्रदूषयतः इति चक्रसम्मतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #923
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
Acharya Shri ka
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
www.kobatirth.org
३१५२ चरक-संहिता।
तृष्णाचिकित्सितम्
तृष्णा रसवाहिनोश्च धमनोर्जिह्वामूलगलतालुकक्लोम्नः। संशोष्य नृणां देहे कुरुतस्तृष्णामतिबलां तो॥ पीतं पीतं हि जलं शोषयतस्तावतिबलौ न याति शमम् । घोरा व्याधिकृशानां प्रभवत्युपसर्गभूता सा ॥३॥ प्राय पं मुखशोषः स्खलक्षणं सर्वदाम्बुका मत्वम् ।
तृष्णानां सर्वासां लिङ्गानां लाघवमपायः ॥ ४॥ वमनादि वमनविरेचनादि संशोधनम्। सौम्यं धातु कफरसादिकम्। रसवाहिनीर्धमनीजिह्वामूलादींश्च शोषयतः पित्तानिलो। क्लोम कण्ठोरसोः सन्धिः। एतान् सौम्यधातुरसवाहिधमन्यादीन् संशोष्य तो पित्तानिलौ नृणां देहेऽतिबलां तृष्णां कुरुतः। तावतिबलौ पित्तानिलौ नृभिः पीतं पीतं जलं हि यस्माच्छोषयतः। एवं जाता च सा तृष्णा न शमं याति । व्याधिकृशानां घोरा भयानिकोपसर्गभूता प्रभवति ॥३॥
गङ्गाधरः-तस्याः प्राग्र पमाह–प्राग्र पमित्यादि। मुखशोषः सर्वासां तृष्णानां प्राय पं भवति। सवासां तृष्णानां स्खलक्षणं सर्वदाम्बुकामित्वम् । सर्वासां तृष्णानां लिङ्गानां स्वस्खलिङ्गानां लाघवमपाय इति लाघवपदेन स्वाभाविकतृष्णान्यवच्छेदः॥४॥ षोड़शांशेन दूषयतः। (द्वितीयाबहुवचनान्तम् ।) देह इत्यनेनं एतासां तृष्णानां शरीरद्वयं दर्शयति । या हि मानसी तृष्णा सा शरीरे इच्छाद्वेषात्मिका दुःखात् प्रवर्त्तते इति। या तु देहाश्रयदोषकारणा सा देहजेति भावः। स्वाभाविकतृष्णा यापि वातपित्ते भारम्भे एव, किं साप्यत्र न गृह्यते ? मैवम् , इह अस्वाभाविकव्याधिप्रकरणे नाधिकार इति कृत्वा स्वाभाविकतृष्णाकरवातपित्ताभ्यां वक्ष्यमाणतृष्णाकरवातपित्तानां विशेषमाह-पीतं पीतमित्यादि। प्रकृततृष्णारम्भको पित्तवातौ पीतं पीतं जलं शोषयतः। अतो जलशोषणत्वात् शमं न याति । स्वाभाविक्यां जलं पीत्वा शान्तिमधिगच्छतीति भावः। उपद्रवरूपतृष्णोत्पादमाह-घोरेत्यादि। उपसर्गभूतेति उपद्रवरूपा ॥३॥
चक्रपाणिः-तृष्णाप्राग्रूपमाह-प्राग्र पमित्यादि। प्रान पकथने एव मध्ये तृष्णानामव्यभिचारिलक्षणमाह-स्वलक्षणमिति । अव्यभिचारिलक्षणं यथा ज्वरस्य सन्तापः। पुनः प्रकृतं प्रान पमाह । लिङ्गानां लाघवमिति वक्ष्यमाणवातादिजतृष्णालिङ्गानां अल्पत्वम्। पूर्वरूपावस्थायां वक्ष्यमाणलक्षणानि कानिचिच्च न भवन्त्येव । उक्तञ्च–'अव्यक्तं लक्षणं तस्य पूर्वरूपमिति स्मृतम्" इति। किंवा यदेतत् प्रानपं मुखशोषः सर्वदाम्बुकामित्वम्, एतच्च स्वलक्षणं
• तावतो न याति शममिति चक्रसम्मतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #924
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२२श अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
मुखशोषस्वरभेद भ्रमसन्तापप्रलाप संस्तम्भान् । ताल्वोष्ठकण्ठजिह्वाकर्कशतां चित्तनाशञ्च ॥ जिह्वानिर्गममरुचिं बाधिय्यं मदूयनं सादम् । तृणोद्भूता कुरुते पञ्चविधा लिङ्गतः शृणु ताः ॥ ५ ॥ अन्धातं देहस्य कुपितः पवनो यदा विशोषयति । तस्मिन् शुष्के शुष्य यबलस्तृप्यत्यथ विशुष्यन् ॥ निद्रानाशः शिरसो भ्रमस्तथा शुल्कविरसमुखता च ।
स्रोतोsवरोध इति च स्याल्लिङ्गं वाततृष्णायाः ॥ ६॥
गङ्खाधरः - तृष्णायाः प्राबल्ये सामान्यलक्षणमाह - मुखशोषेत्यादि । उद्भूता प्रबला तृष्णा मुखशोपादीन् ताल्वादिकर्कशतां चित्तनाशञ्च जिहानिगमं बहिर्निःसरणं मदूयनं वक्षस उपतापं कुरुते पञ्चविधास्ताः प्रागभिहिताः वातपित्तामक्षयोपसर्गात्मिकास्तृष्णाः शृणु । ननु अन्यत्र सप्त तृष्णा अभिहिताः, तद्यथा । तिस्रः स्मृतास्ताः क्षतजा चतुर्थी क्षयात् तथा ह्यामसमुद्भवा च । भक्तोद्भवा सप्तमिकेति तासां निवोध लिङ्गान्यनुपूर्व्वशश्चेति । कथमिह पञ्च तृष्णा इति ? उच्यते । वक्ष्यते ह्यत्रव प्रतितृष्णं कारणं ततो नाधिकास्ति तृष्णा ॥५॥
1
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१५३
गङ्गाधरः- वाततृष्णा लक्षणमाह- अधातुमित्यादि । कुपितः पवनो यदा देहस्यान्धातु' विशोषयति तदा तस्मिन्नबधातौ शुष्के सति अवलः पुमान् शुष्यति चाथ विशुष्यन् तुष्यति । तस्य निद्रानाशादोनि च स्युः । स्रोतोऽन्नजलवहं तस्यावरोधः इति च वाततृष्णाया लिङ्गम् ॥ ६ ॥
For Private and Personal Use Only
तृष्णानां तथा पूर्वरूपञ्च भवतः । ये तु प्राग्रूपं मुखशोषः सर्व्वदाम्बुकामित्वमिति पठन्ति तेषां मते तृष्णायाः स्वलक्षणं नोक्तं स्यात् । उक्तञ्च - 'स्वलक्षणन्तु तृष्णानां सर्व्वदाम्बुपिपासितेति । किंवा मुखशोषे एव सर्व्वदाम्बुकामित्वं लिङ्गानाञ्च लाघवं रोगरूपायातृष्णाया आगमनमित्यर्थः । तृष्णानां व्युपरमो वक्ष्यमा गलिङ्गानामन्यथात्वम् । सर्व्वदोच्छेदो हि तृष्णालक्षणानां न भवत्येव । सहजतृष्णाग्रस्तत्वेन तलक्षणानां अल्पमात्रतयावस्थानात् । लिङ्गानां लाघवमाशुत्पादः । अपायो मरणमिति कृत्वा तृष्णानामसाध्यतालक्षणमिदमुच्यते ॥ ४ ॥
चक्रपाणिः सर्व्वतृष्णानामुपद्रवानाह - मुखशोष इत्यादि । ये तु मुखशोपादीनि लक्षणान्याहुस्तन्मते तृष्णोपद्रवानभिधानं स्यात् । उपद्रवाचाध्यायसंग्रहे संगृहीताः तेनातिशयवृद्धाः मुखशोषादय उपद्रवाः । वृद्वास्तु लिङ्गानीति व्यवस्था ॥ ५ ॥
चक्रपाणि:- अन्धातुमित्यादिना पञ्चानां पृथक् सम्प्राप्तिमाह । कुपितः पवनः देहे नानारसादिरूपतया स्थितं अधातु विशोषयति, शुष्केऽब्धातौ शुष्यतीति योज्यम् । स्रोतोवरोध इति प्रत्युपघातः ॥ ६ ॥
Page #925
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक-संहिता। [ तृष्णाचिकित्सितम् पित्तं मतमाग्नयं कुपितं चेत् तापयत्यब्धातुम् । सन्तप्तः संजनयेत् ॐ तृष्णां दाहोल्बणां नणाम् ॥ तिक्तास्यत्वं शिरसो दाहः शीताभिनन्दता मूर्छा। पोताक्षिमूत्रवर्चस्त्वमाकृतिः पित्ततृष्णायाः ॥७॥
गङ्गाधरः-पित्ततृष्णालक्षगमाह-पित्तमित्यादि। आग्नेयमग्निस्तेजोनामभूतं तदबहुलपाश्चभौतिकं मतम्, तच्चेत् कुपितमधातु तापयति, स सन्तप्तो ऽब्धातुन णां दाहोल्बणां तृष्णां सञ्जनयेत् । तेषां नृणां तिक्तास्यत्वादीनि च स्युः । पित्ततष्णाया आकृतिरिति । इह अब्धातुचेत् कुपितं पित्तं तापयतीति यदुक्तं तेन कुपितपित्तसन्तप्तः कफोऽप्यब्धातुस्तष्णां संजनयेदिति ख्यापितम् । तस्याः सम्माप्तिरियमुक्तान्यत्र। वाष्पावरोधात् कफसंदृतेऽनौ तृष्णा वलाशेन भवेत् तथा च । निद्रागुरुत्वं मधुरास्यता च तृष्णादितः शुष्यति चातिमात्रमिति ॥ न ततोऽधिकसङ्ख्यास्तृष्णायाः। एतदभिप्रायेणैव हारीतेनाप्युक्तम्-स्वादम्ललवणाजीणः क्रद्धः श्लेष्मा सहोष्मणा। प्रपद्याम्बुवह स्रोतस्तृष्णां संजनयेत् नृणाम्। शिरसो गौरवं तन्द्रा माधुर्यं वदनस्य च। भक्तद्वेषः प्रसेकश्च निद्राधिक्यं तथैव च। एतैलिङ्गविजानीयात् तृष्णां कफसमुद्भवामिति । दोषतारतम्यन्तु नेह तन्त्रे विशेषेणोक्तम्। पित्तप्रधानत्वेऽब्धातुसन्तापे दाहोल्बणादितृष्णा भवति। अप्रधानपित्ततापितेऽब्धातो खलु कफादौ हारीतोक्तलक्षणा तृष्णा भवतीति कफजव्यपदेशो हारीतादिना कृतोऽस्मिंस्तु तन्त्र पित्तजायामन्तर्भाव इति अभिप्रायभेदान विरोधः ॥७॥ .
चक्रपाणिः-पित्तमित्यादिना पित्तजामाह-शरीरसंख्याशारीरे एवमुक्तम् यद् द्रव-सरमन्द-स्निग्ध-मृदु-पिच्छिलरसरुधिरवसाकफपित्तमूवस्वेदादि तदाप्यं रसो रसमञ्च त्यनेन, तथा तत्रैव यत् पित्तमित्यनेन द्वयात्मकत्वं पित्तस्य यद्यप्युक्तं तथाप्याग्ने यबाहुल्यात् पित्तमाग्ने यमेवेति दर्शयन्नाह–पित्तं मतमाग्नेयमिति । द्वयात्मकत्वेऽपि च पित्तस्याग्ने यांशप्राधान्यात्, अन्यत्रापि सौम्याग्नेयवायव्याधिकारभेदैः पैत्तिकविकाराः आग्नेयत्वेन गृहीता एव । सन्तप्तः स हीति स अब्धातुः सन्तप्तः। सन्तप्तः समिति पाठपक्षे पित्तमेव जनयेदिति योज्यम् । यदाब्धातुजनयति तदा पित्तसन्तप्त एव जनयतीति पित्तस्यैव कर्त्त त्वम् ॥ ७ ॥
सन्तप्तः स हीति चक्रसम्मतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #926
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२२श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । ३१५५
तृष्णा यामप्रभवा साप्याग्ने यो न पित्तजनितत्वात् । लिङ्गं तस्याश्चारुचिराध्मानकफप्रसेकौ च ॥८॥ देहो रसजोऽम्बुभवो रसश्च तस्य क्षयाच तृष्येद्धि। दीनखरः प्रताम्यन् संशुष्कहृदयगलतालुः ॥६॥ गङ्गाधरः-आमजतृष्णामाह-तृष्णेत्यादि। उष्मणोऽल्पबलत्वेन धातुमाद्यमपाचितम्। दुष्टमामाशयगतं रसमामं प्रचक्षते। इति। तस्मादामात् प्रभवा तु या तृष्णा साप्याग्नेयी योऽन्नरस आग्नेयान्नज एवापाचित आमः स्यात् तदामजा तुष्णा भवतीत्याग्नेयी न तु पित्तजनितखादाग्नेयी। तस्या लिङ्गम् अरुच्यादित्रयमिति। वातपित्तजाभ्यामतिरिक्तामजा पृथक् पठिता। अन्यत्रामतस्त्रिदोषकोपात् त्रिदोषलिङ्गामसमुद्भवा तु हृच्छू लनिष्ठीवनसाद. कीति पट्यते ॥८॥
गङ्गाधरः-क्षयजतृष्णामाह-दह इत्यादि। मधुरादिषड़ रसानगतषड़रसजो गर्भिण्या रसो नामाद्यधातुस्तद्भवोऽपत्यानां देह एवं रसश्च स्वकृतपड़ रसानाहारजाम्बुभव इत्यतस्तस्य रसस्य क्षयाच्च नरस्तृष्यति। भवति खलु प्रताम्यन् सन् दीनस्वरश्च दीनश्च संशुष्कहृदयगलतालुश्च । भ्रान्तो दीनस्वर• इत्यादिकमुपसर्गजाया लक्षणतया व्याचष्टे, तन्न ; क्षयजलक्षगानुरूपाति. रिक्तमिति। अन्यत्र चोक्तम् । रसक्षयाद या क्षयसम्भवा सा तयाभिभूतश्च निशादिनेषु। पेपीयतेऽम्भः स सुरवं न याति तां सन्निपातादिति केचिदाहुः॥ रसक्षयोक्तानि च लक्षणानि तस्यामशेषेण भिषग् व्यवस्येदिति ॥९॥
चक्रपाणिः-तृष्णत्यादिनाऽऽमजामाह। आमशब्देन च समानलक्षणतया कफजाऽपि गृह्यते। साप्याग्नेयन्त्यनेन पूर्वपरिज्ञातं सर्वासां वातपित्तजन्यत्वं समुन्नयति। वातश्व तृष्णाकरणेनोक्तोऽपि अस्र प्रधानम्। अन्यत्राप्युक्तम्-'दर्शनं पक्तिरूष्मा च क्षुत् तृष्णा देहमाईवम्। प्रभावप्रसादौ मेधा पित्तकर्माविकारज'मिति। आमपित्तजनितत्वादिति आमा. वरोधवृद्धपित्तजनितत्वादित्यर्थः ॥ ८॥
चक्रपाणिः-देहो रसज इत्यादिना आहाररसात् सर्चधातुत्वमुत्पद्यते । स च रसो देहपोषकोऽम्बुभव इति आप्यः, तस्य क्षयादिति रसक्षयात् अम्बुक्षयो भवति, तेन चाम्बुक्षयेण पुरुषः पानीयप्रार्थनारूपतृष्णायां युक्तो भवतीति दर्शयति। उक्तं हि सुश्रुते-'दोषधातुमलक्षीणो बलक्षीणोऽपि मानवः। स्वयोनिवर्द्धनं यत् तदन्नपानं प्रकाङ्क्षतीति। इहापि चोक्तं रससंक्षये तृष्यति ॥९॥
For Private and Personal Use Only
Page #927
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१५६
चरक-संहिता। [तृष्णाचिकित्सितम् भवति खलु योपसर्गात् तृष्णा सा शोषिणो कष्टा। ज्वरमोहक्षयकासश्वासाद्युपसृष्टदेहानाम्॥ सर्वास्त्वतिप्रसक्ता रोगकृशानां वमिप्रसक्तानाम् । घोरोपद्रवयुक्ता तृष्णा मरणाय विज्ञ या ॥ नानविना छ हि तर्षः पवनाद् वा तौ हि शोषणे हेतू।
अब्धातोरतिवृद्धावपां क्षये तृष्यते नरो हि ॥ गङ्गाधरः-पारिशेष्यादुपसर्गात्मिकां तृष्णामाह-भवतीत्यादि। या कृष्णा भवत्युपसर्गा ज्वरादुपसृष्टदेहानां नराणां सा तष्मा शोषिणी मुखादिशोपकारिणी कष्टा कष्टसाध्या कष्टदा च। ज्वरमोहक्षयकासश्वासादीत्यत्रादिशब्देन क्षतमद्यपानात्ययादिजा संगृहीता न खतिरिक्ता। कष्टवप्रसङ्गादन्यासामपि कष्टखमाह-सव्वा स्वित्यादि। अतिप्रसक्ताः सा एव तष्णाः कष्टा भवन्ति। रोगान्तरकृशानाञ्च सर्वाः तृष्णाः कष्टा वमिपसक्तानाच साः तृष्णाः कष्टा भवन्ति । परे सर्वासामसाध्यतामाहुः, तन्न ; सा इति वहुवचनान्तस्य घोरेत्यादिप्रथमैकवचनान्तैरन्वयाभावात् । तस्मात् कष्टा इत्यनेन वचनविपरिणामेनान्वयः। सबोस्विति तुशब्देन कष्टा इत्यस्यानुकर्षात् । असाध्यामाह। घोरेत्यादि। घोरा भयानिका या तृष्णा भवत्युपद्रवयुक्ता वातादुक्त लिङ्गा सती तदुत्तरकालजातरोगयुक्ता, सा तृष्णा मरणाय विज्ञ या। इति। नन्वाभ्योऽप्यतिरिक्तास्तष्णाः दृश्यन्ते ताः कथं नोपदिश्यन्त इत्यत आह । नाग्नेरित्यादि। हि यस्मादग्नेस्तेजसो विना पवनाद वा विना तपो न भवति। कस्मात् ? तावित्यादि। हि यस्मादब्धातोरतिटद्धों शोपणे हेतू तावग्निपवनौ भवतः, तस्मान्नरोऽपां क्षये तृष्यते। तथाहि चाह।
चक्रपाणिः-भवतीत्यादिनोपसर्गजामाह । ज्वरायपद्रवरूपा भवति। कष्टेति कष्टसाध्या। एवं प्राकसूत्रितवातपित्तामाग्बुक्षयोपसर्गात्मिका पञ्च तृष्णा व्याहृताः। अन्नैव सुश्रुतोक्ता कफजा सामजायामवरुद्धा, क्षतजा उपसर्गात्मिकायामवरुद्धा। अनजाया आमेनैवान्तर्भावनीया। इदानीं तृष्णाया असाध्याया लक्षणमाह-सर्वास्त्वित्यादि। घोरोपद्वयुक्तेति पीडाकरोपद्रववती। सम्प्रति तृष्णान्तराणां उक्ततृष्णायामेवान्तर्भावं दर्शयन् उक्तवक्तव्यतृष्णानामपि वातपित्तक्षयजन्यत्वमाह-नाग्निमित्यादि। करमात् पुनः अग्निवातौ विना तर्षो न भवतीत्याह । तो हि अतिवृद्धौ पित्तरूपौ अग्निवातौ अन्धानुशोषणे हेतू। तस्मान्नाग्निवातौ विना तर्षः * नाग्निमिति चक्रसम्मतः पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #928
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२२श अध्याय:
२२ अध्यायः चिकित्सितस्थानम्। ३१५७
गुर्वन्नपयःस्नेहः सम्मूईद्भिर्विदाहकाले च। यस्तृषोद वृतमागें तत्राप्यनिलानलौ हेतू ॥१०॥ तीक्ष्णोष्णरूक्षभावान्मयं पित्तानिलो प्रकोपयति।। शोषयतोऽां धातु तावेव हि मद्यशोलानाम् ॥ तप्ताखिव सिकतासु हि तोयमाशु शुष्यति क्षिप्तम्। तेषां सन्तप्तानां हिमजलपानाद् भवति शर्म॥ शिशिरस्नातस्योष्णो(मा) रुद्धः कोष्ठं प्रपद्य तर्षयति ।
तस्माद् भजेत सहसा नोष्णः स्नाने जलं शीतम् ॥ गुन्नेत्यादि। विदाहकाले पाककाले सम्मृच्छे द्भिः परस्परं संयोगविभागाभ्यामेकीभावमापद्यमानेगु बन्नपयास्ने तमार्गे पवनतेजसोर्गतिवत्मावरणे यः पुमांस्तृष्येत् तत्रापि पवनानिलो हेतू भवतः। तस्मादन्नजा तृष्णा नातिरिक्ता ॥१०॥
गङ्गाधरः-या चापरा मद्यजा तृष्णा तामाह-तीक्ष्णेत्यादि। मद्य तीक्ष्णा णः पित्तानिलो प्रकोपयति, मद्यकुपितो तावेव पित्तानिलो मद्यशीलार पां धातु शोषयतः। तप्तास्थिव यथा तप्तासु सिकतासु क्षिप्तं तोयमा शुष्यति। तेषां मद्यसन्तप्तानां नगां हिमजलपानाच्छर्म भवति । तस्माद वातपित्तजतृष्णातिरिक्ता न मयजा तृष्णा। अपरा च या दृश्यते तामाह-शिशिरेत्यादि। शिशिरे स्वातस्य चोष्णो देहोष्मा रुद्धः सन् कोष्ठं जठरं प्रपद्य तर्षयति। तस्मादुष्णः सन्तप्तदेहः पुमान् स्नाने शीतं जलं सहसा न मजेत । अत्रापि देहोष्मा पित्तविशेष एव, तज्जातेयं तृष्णा नातिरिक्ता। इत्युक्तमित्यर्थः। एवमग्निवाताभ्यां कृतेऽपां नये स्वरूपादेव नरस्तृष्यति। एवं पित्तवात. हतान्धातुक्षयजत्वमभिधाय अन्तर्भावनीयतृष्णामाह-गुन्चन्नेत्यादि। संमूच्छनिरिति एकता गच्छभिः। अत वातो वृद्धः संमूर्च्छने अमुष्य तृष्णाकरः विदाहकाले च तृष्णा तब पितं तृष्णाकरम् ॥१०॥ . चक्रपाणिः-भयजामपि अन्तर्भावयन्नाह-तीक्ष्णोष्णेत्यादि। सिकतासु हि तोयमिति प्रशमकथनम् । शर्मेति सुखम् । शीतजामन्तर्भावयन्नाह-शिशिरेत्यादि। शिशिरं शीतम् । सष्मा रुद्र इति शीतस्पर्श बलेन बहिर्निर्गच्छन् रोमकूपैः उष्मावरुद्धः प्रतीपीकृतः। एतेन एतस्यापि पित्तजस्वमुक्तम् । म सहसेत्यनेन विश्रमार्थ, शीतजलसेवायां न तथाविधा सृष्णा
३९६
For Private and Personal Use Only
Page #929
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१५८
चरक-संहिता। (तृष्णाचिकित्सितम् लिङ्ग सस्वेितास्वनिलक्षयात् पित्तजं भवत्यथ तु। पृथगागमाचिकित्सितमतः प्रवक्ष्यामि तृष्णानाम् ॥ ११॥ अपसंक्षयाद्धि तृष्णा संशोष्य नरं मारयेदाशु । तस्मादैन्द्र तोयं समधु पिबेद् तद्गुणं वान्यत् ॥ किश्चित्तुवरानुरसं तनु लघु शीतं सुगन्धि सुरसञ्च। अनभिष्यन्दि च यत् तत् क्षितिस्थितमथैन्द्रवज्ज्ञ यम् ॥
शृतशीतं ससितोपलमथवा शरपूर्वपञ्चमूलेन ॥ १२ ॥ आसां लिङ्गमाह-लिङ्गमित्यादि। एतासु गुर्खन्नजादिषु सर्वासु तृष्णासु यदाऽनिलक्षयो भवति, तदा पित्तजं लिङ्ग भवतीति तृष्णानिदानमुक्तम् । अथ तु निदानोपदेशादनन्तरं पृथगागमात् पृथगवातादिजत्वेन तृष्णानामुपदेशात् तृष्णानां चिकित्सितमतः पृथक् प्रवक्ष्यामि ॥११॥
गङ्गाधरः-अप्संक्षयादित्यादि। तष्णा हि यस्मादब्धातुसंक्षयात् संशोष्य नरमाशु मारयति, तस्मादैन्द्रं दृष्टिसम्भवं जलं समधु पिवेत् तद्गुणमैन्द्रजलगुणवदन्यद वा जलं समधु पिवेत् । दिवा किरण जुष्टं जुष्टमिन्दुकरैर्निशि। वायुनास्फालितं शश्वत् तत्तुल्यं गगनाम्बुनति। तद्गुणमन्यज्जलमाहकिश्चिदित्यादि। किश्चित्कपायानुरसं तनु चाधनं लघु च शीतश्च सुगन्धि च सुरसश्चानभिष्यन्दि च यदभूमिस्थितं जलं तदैन्द्रजलवज्झेयमिति। शृतशीतमित्यादि। अविशिष्टं जलं शृतं ससितोपलं शर्करामिश्रं पिबेत् । अथवा शरादिपञ्चमूलेन शृतं ससितोपलं पिबेत् ॥ १२ ॥ भवतीति दर्शयति । सम्प्रति भिन्नसंमूर्च्छनादीनां यथोतक्रमेण अनिलपित्तजावरोधमभिधाय सर्वातामेवानिलक्षयपित्तजस्वम् उपदर्शयन्नाह-लिङ्गं सर्वास्वित्यादि। पृथगागमादिति पृथगहेतुत्वात् । आगच्छत्यस्मादिति आगमो हेतुः। वातादिहेतुभेदाचिकित्सितभेदं वक्ष्यामीत्यर्थः । किंवा पृथक हि चिकित्सितं वक्ष्यामि । क्षागमादिप्ति आयुर्वेदागमप्रामाण्यात् । आगमे तृष्णानां भेदेन चिकित्साभिधानात् अहमपि पृथक् चिकित्सा वक्ष्यामीत्यर्थः ॥ ११॥
चक्रपाणिः-अपां क्षयादित्यादिना चिकित्सामाह । ऐन्द्रमित्यान्तरिक्षम् । तद्गुणं वादिति यदुक्तं तवाह-किञ्चिदित्यादि। तुवरोऽनुरसत्या रस्यते आस्वायते यस्मिन्निति तुवरानुरसम् । आन्तरिक्षं जलं अव्यक्तसरसयुक्तम्, अव्यक्तीभावस्तु गन्धरसानां प्रकृतो भवति । ऐन्द्रवदित्यनेन अन्तरिक्षानुकारि । शरेक्षुदर्भकुशकाशानां मूलमेव च इत्यत्रोक्तेन शरपञ्चमूलेन ॥१२॥
For Private and Personal Use Only
Page #930
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२२श अध्यायः ] चिकित्सितस्थानम् ।
३१५६ लाजानां सक्तूनां समधुसितं मन्थमैन्द्रण । वाट्यश्चामयवानां शोतं मधुशर्करायुतं दद्यात् । पेयां वा शालीनां दद्याद् वा कोरदूषाणाम् ॥ १३॥ पयसा शृतेन भोजनमथवा मधुशर्करायुतं योज्यम् । पारावतादिकरसंघृतभृष्टैर्वाप्यलवणाम्लैः॥ तृणपञ्चमूलमुञ्जातकैः पियालजैश्च जाङ्गलाः सुकृताः। शस्ता रसाः पयो वा तः सिद्धं शर्करामधुमत् ॥ शतधौतघृतैनाक्तः पयः पिबेच्छोततोयमवगाह्य । मुद्गमसूरचणकजा रसाश्च घृतभर्जिता देयाः ॥ १४॥ मधुरैः सजोवनीयैः शीतैश्च सतिक्तकैः शृतं क्षीरम् । पानाभ्यञ्जनयोगेष्विष्ट मधुशर्करायुतम् ॥ गङ्गाधरः-लाजानां सक्तूनां समधुसितं समधुशर्करं मन्थमैन्द्रजलेन कृतं दद्यात् । आमयवानां वाट्य मण्ड शीतं मधुशर्करायुतं दद्यात्। पेयां वेत्यादि। शालीनां पेयां वा कोरदूषाणां वा पेयां दद्यात् ॥१३॥
गङ्गाधरः-अथवा पयसा शृतेन पक्वेन दुग्धेन मधुशर्करायुतं भोजनमन्नं योज्यम्। भोजने व्यञ्जनार्थमाह-पारावतेत्यादि। घृतभृष्टः पारावतादिमांसरसर्वाप्यलवणाम्लैलेवणाम्लवर्जितै जनं दद्यात् । रसांचाह तृणेत्यादि। मुझातक औत्तगपथिकः कन्दः। तृणपञ्चमूलं कुशादिपञ्चमूलं मुञ्जातकश्चेत्येतैः भृततायैः पियालफलरसैश्च सिद्धा जाङ्गलाः पारावतादीनां मांसरसाः शस्ताः। अथवा तैस्तृणपञ्चमूलमुजातैः पियालश्च सिद्धं पयः शर्करामधुमत् शस्तम्। शतधौतेत्यादि। तृष्णावान् नरः शतधौतघृतेनाक्तः सन् शीततोयम् अवगाह्य पयः पिवेत्। मुद्गादिरसाश्च घृतभर्जिता देयास्तृष्णावते ॥१४॥
गङ्गाधरः-मधुरैरित्यादि। सजीवनीयैर्मधुरैर्द्रव्यैः शृतं क्षीरं तथा शीतैः सतिक्तकैव्यैः शृतं क्षीरं मधुशर्करायुतं ष्णावतां पानाभ्यञ्जनयोगेषु
चक्रापाणिः-आमयवानां वाय ईषभृष्टयवमण्डः ॥ १३ ॥ चक्रपाणिः-तैरिति तृणपञ्चमूल्यादिभिः। मधुरैरिति मधुररसैः। शीतैरिति शीतवीयैः ॥ १४ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #931
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१६०
चरक-संहिता। [ तृष्णाचिकिरिसतम तज्जं वा घृतमिष्टं पानाभ्यङ्गेषु नस्यमपि च स्यात् । नारीपयः सशर्करमुष्ट्रया अपि नस्यमिक्षुरसः॥ क्षीरेक्षुरसगुड़ोदकसितोपलाक्षौद्रसीधुमाध्वीकैः । वृक्षाम्लातुलुङ्गगण्डूषास्तालुशोषघ्नाः ॥ १५॥ जम्ब्वाम्रातकबदरीवेतसपञ्चपल्लवैश्चाम्लाः। हृन्मुखशिरःप्रदेहाः संश्रितमूर्छाभ्रमतृष्णानाः॥ दाडिमदधिस्थलोध्रः सविदारीवीजपूरकैः शिरसः । लेपो गौरामलकैघृ तारनालयुतैश्च हितः॥ शैवलपङ्काम्बुरुहैः साम्लैः सघृतैश्च शक्तुभिलेपाः॥ १६ ॥ मस्त्वारनालार्द्रवसनकमलमणिहारसंस्पर्शाः।
शिशिराम्बुचन्दना स्तनतटपाणितलगात्रसंस्पर्शाः॥ इष्टमिति। तज्जं वेत्यादि। तथाविधVतक्षीरजं घृतं तृष्णावतां पानाभ्यङ्गेषु स्यानस्यमपि च स्यात् । नारीपय इत्यादि। सशर्करं नारीपयस्तष्णावतां नस्यं स्यात् । उष्ट्रया अपि पयः सशर्करं नस्यं स्यात् । इक्षुरसश्च नस्यमिष्टम् । क्षीरेत्यादि। क्षीरादीनामन्यतमेन गण्डूषास्तालुशोषघ्नाः ॥१५॥
गङ्गाधरः-जम्ब्बाम्र त्यादि। जम्बूफलादिभिरम्ला हृदादिषु प्रदेहाः संश्रितान् मूर्छादीन् घ्नन्ति । दाडिमेत्यादि। दाडिमादिभिः पञ्चभिः शिरसो लेपः संश्रितमूर्छादिषु हितः। गौरामलकैरारनालपिष्टै तयुतैः शिरसो लेपश्च तेषु हितः। गौरा हरिद्रा। शैवलेत्यादि। शैवलादिभिः सकतन्तः षड् भिः षट् लेपास्तु माना इति परेणान्वयः ॥१६॥ .. गङ्गाधरः -मस्वारनालान्यतरेणार्द्रवसनस्पर्श कमल-मणिहारसंस्पशाश्च तृष्णानाः। शिशिराम्बुना चन्दनेन वादोनां स्तनतटपाणितलगात्राणां
चक्रपाणिः-तज्जमिति मधुरादितृतक्षीरजम् । मार्दीक मृद्वीकारसः। गहूषो मुखपूरको
चक्रपाणिः-पञ्चाम्लं 'कोलवृक्षाम्लचूक्रीकासंयुतश्चाम्लवेतसैः । चतुरम्लमिति प्रोक्तं पञ्चाम्लन्तु सदाडिम'मिति वचनाज्ञेयम् । दधिरथः कपित्थः । गौरामलकैरिति आईतया गौरदण्डैरामलकैः ॥१६॥
• मा-कैरिति चक्रसम्मतः पाठः ।
द्रवः॥ १५॥
For Private and Personal Use Only
Page #932
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२२श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। ३१६१
मौक्तिकक्षौमानिवसनानां वराङ्गनानां प्रियाणाञ्च । हिमवदरीवनसरित्सरोऽम्बुजवनोपवनपादपशिशिराणाम् । ॐ रम्योदकयुक्तानां स्मरर कथाश्च तृष्णानाः ॥ १७॥ वांततमन्नपानं मृदु लघु शीतञ्च वाततृष्णायाः। क्षयकासनुद् घृतं क्षीरमूद्धं वाततृष्णानम् ॥ १८॥ स्याज्जीवनीयसिद्धं क्षीरं घृतं वातपित्तजे तर्षे । पत्ते द्राक्षाचन्दनखर्ज़रोशीरमधुयुतं तोयम् ॥+ लोहितशालिप्रस्थः सलोध्रमधुकाञ्जनोत्पलः क्षुण्णः ।
परत्वामलोष्ट्रमधुजलसमायुतो मृन्मये पेयः॥ संस्पर्शाः तृष्णानाः। मौक्तिकादीनाश्च संस्पर्शाः तष्णानाः। आद्रनिवसनं निवासस्थानम्। हिमवतां शीतलानां दरीप्रभृतीनां पादपान्तानां शिशिराणां नीहारवारीणाम् एषां रम्योदकयुक्तानाश्च संस्पर्शाः स्मरणं कथाश्च तृष्णाघ्राः॥१७॥
गङ्गाधरः-सामान्यतस्तृष्णाचिकित्सितमुक्त्वा विशेषत आह-वातघ्नेत्यादि। वाततृष्णायां वातघ्रानपानं मृदु लघु शीतं न तु काठेनगुरूष्णम् । क्षयकासनुद् यद यद घृतमुक्तं तत्तत् पीखोद्ध क्षीरं पीतं वाततष्णाघ्नम् ॥१८॥
गङ्गाधरः-स्यादित्यादि। वातपित्तजे वातजे पित्तजे तदुभयजे च तर्षे। पैत्ते तर्षे द्राक्षादिशतं तोयम् । लोहितेत्यादि। रक्तशालीनां प्रस्थः शरावद्वयम् । किश्चिल्लोध्रमधुकनीलोत्पलसहितः क्षण्णः कुट्टितः मृन्मये पात्रे जलेन पत्त्वा अर्द्धशृतजलभूतः आमलोष्ट्र मधु च जलञ्च तत्र प्रक्षिप्प स्थापितः स्वच्छीभूतः - चक्रपाणिः-इन्दुपादाश्चन्द्ररश्मयः ॥ १७ ॥
चक्रगणिः-वातघ्नत्यादि। तृष्णानां वैशेषिकचिकित्सितमाह-क्षयकासहरैः शृतं क्षय. कासनुद् धृतम्। उद्धं वातः श्वासः ॥ १८ ॥
चक्रपाणिः-वातपित्तजे तर्ष इत्यत्र संसर्गजा तृष्णा असूषितापि असूत्रितद्वन्द्वजगुल्मन्याये. नोच्यते। पैत्रे इत्यस तर्षे इति शेषः । लाहितशालिप्रस्थ इत्यादौ लोध्रादीनां मिलिताना चतुःपलं प्रक्षेप्यन्यायात् पादिकं पक्कामलोष्ट्रप्रसादनञ्च दत्त्वा शालितण्डुलप्रस्थं क्षुषणं स्थाप्यते,
• बनेन्दुपादशिशिराणामिति चक्रः । + इतःपरं-लोहितकशालितण्डुलखर्ज़ रपरुषकोत्पलद्राक्षाः। मधु पक्वलोष्ट्रमेव च जले शृतं पतिलं पेयमित्यधिकः पाठः कचित् ।
For Private and Personal Use Only
Page #933
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१६२
चरक-संहिता। तृष्णाचिकित्सितम् वटमातुलुङ्गवेतसपल्लवकुशकाशमूलयष्ट्याह्नः। सिद्धेऽम्भस्यग्निनिभां कृष्णां मृदं कृष्णसिकतां वा ॥ तप्तानि नवकपालान्यथवा निर्वाप्य पाययेताच्छम् । 8 अल्पा पक्वशर्करामृतवल्लीजलं वा तृषं हन्ति ॥ क्षीरवतां मधुराणां शीतानां शर्करामधुमिश्राः। शीतकषाया मृदुभृष्टसंयुक्ताः क्षयतृष्णानाः॥ व्योषवचाभल्लातकतिक्तकषायास्तथामतृष्णामाः। यच्चोक्तं कफजायां छा तथैव काय स्यात् ॥ १६ ॥ स्तम्भारुच्यविपाकालस्यछर्दिषु कफानुगां तृष्णाम् ।
ज्ञात्वा दधिमधुतर्पणलवणोष्णजलैर्वमनमिष्टम् ॥ शीतः पेय इत्युपदेशः। वटेत्यादि । वटादीनां पल्लवं कुशकाशयोमूलं यष्टाहश्च जले पक्त्वार्द्ध शिष्टमवतार्य पूत सिद्धेऽम्भसि तप्तामग्निनिभां कृष्णवर्णमृत्तिकाम् अथवा कृष्णवर्णसिकतामग्निनिभामधया नवघटादीनां कपालानि तप्तानि प्रक्षिप्य निर्वाप्य शीतीकृत्याच्छं निर्मलं जलं पाययेत। अथवा अल्पा क्षद्रा शर्करा कङ्कराख्या पक्काऽग्निना तप्ता नि पिता अमृतबल्ली गुड़ची तस्या जलं तया शृतं जलं तुषं हन्ति। क्षीरवतामित्यादि। क्षीरवतां वटादीनां शीत. कषाया मृभृष्टसंयुक्ताः भृष्टमृत्संयुक्ताः निळपिताः शर्करामधुमिश्राः क्षय. तृष्णानाः। एवं मधुराणां काकोल्यादीनां शीतकषाया भृष्टमत्संयुक्ता निळपिताः शर्करामधुमिश्राः। तथा शीतानामामलकादीनां शीतकषाया भृष्टमनिर्वापिताः शर्करामधुमिश्राः। व्योषेत्यादि। व्योषादीनां कषाया आमतृष्णानाः । यच्च भेषजं कफच्छ प्रामुक्तं तदपि तथैव तेन प्रकारेणैवाम तष्णायां कार्य स्यात् ॥१९॥
गङ्गाधरः-स्तम्भेत्यादि। देहस्तम्भादुरपसर्गेषु कफानुगां तृष्णां शाखा तस्य पानयोग्या मात्रा मधुप्रक्षेपात् मृन्मये पाले पीयत इति वृद्धैरुपादर्शितम्। अल्पपक्कशर्करमिति पाकनिमित्तमधुरसहितम् । अमृतवल्ली गुड़ची। मृद्धृष्टसंयुता इति भृष्टमृदयुता इत्यर्थः ॥ १९॥ * अल्पपक्वशर्करमिति चक्रः।
For Private and Personal Use Only
Page #934
--------------------------------------------------------------------------
________________
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२२श अध्यायः ] चिकित्सितस्थानम् । ३१६३
दाडिममदनफलं वाप्यन्यतमकषायमथ लेहम् । पेयमथवा प्रदद्याद रजनीमधुशर्करायुतम् ॥ २०॥ क्षयकासेन तुल्या क्षयतृष्णा सा गरीयसो नणाम् । क्षीणक्षतशोषहितैस्तस्मात् तां भेषजैः शमयेत् ।। २१ ॥ पानतडातः पानं त्वोदकमम्ललवणगन्धाढ्यम् । शिरस्नातः पानं मद्याम्धु गुड़ाम्घु वा तृषितः ॥ भक्तोपरोधतृषितः स्नेहतृष्णातॊऽथवा तनु यवागूम् । प्रपिबेद गुरुणा तृषितो भक्तेन तदुद्धरेद् भक्तम् ॥ मद्याम्बु वाम्बु चोष्णं बलवान् तृषितः समुल्लिखेत् पीत्वा।
माधिकाविशदमुखः सशर्करं वा पिबेन्मन्थम् ॥ २२ ॥ दध्यादिभिर्वमनमिष्टम् । दाड़िमेत्यादि । दाडिममदनफलं वा वमनम् । अन्यतमकषायं वमनौषधानामन्यतमकषायं रजनीमधुशर्करायुतं वा वमनं प्रदद्यात्। अथवा वमनकल्पोक्तं लेहं रजन्यादियुक्तं वमनं प्रदद्यात् । अथवा वमनोक्तं पेयं रजन्यादियुक्तं वमनं प्रदद्यात् । इति स्तम्भादिछद्देन्तोपसर्गात्मकतृष्णाचिकित्सितमुक्तम् ॥२०॥ __गङ्गाधरः-अथ क्षयकासोपसर्गतृष्णाचिकित्सामाह-क्षयेत्यादि। क्षयकासेन या तृष्णा सा क्षयतृष्णा क्षयकासेन तुल्या, सा नृणां गरीयसी। तस्मात् क्षीणानां क्षतानां शोषाणाश्च हितैषजस्तां शमयेत् ॥२१॥ - गङ्गाधरः-मद्यपानोपसर्गतृष्णाचिकित्सामाह-पानेत्यादि। पानं मद्यपानं तस्माजाततृष्णातः अम्ललवणगन्धाढ्यमर्दोदकं पानं मद्य पिबेदित्य ध्याहार्यम्। पानजतृषितः शिशिराम्बुना स्नातः मद्याम्बु मद्यमिश्रमम्बु गुड़ाम्बुमिश्र वा पानं पिवेत्। अन्नोपसर्गतृष्णाचिकित्सामाह-भक्तेत्यादि। क्षुधायामभोजनजतपितः स्नेहपानतृषितो वा तनुमघनां यवागू मण्डं मपिवेत्। गुरुणा भक्तेन तृषितः तद्भुक्तं भक्तमुल्लिखेद वमेत् । तदुद्धरणाथम् चक्रपाणिः-अन्यतमकषायमिति आमलकादिकषायम् ॥ २० ॥२१॥ चक्रपाणिः-पानसुपात इति अतिशयपानजतृट्पीडितः। भक्तोपरोधो भक्तच्छेदः । मागधिका
पिप्पली॥२२॥
For Private and Personal Use Only
Page #935
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१६४
चरक-संहिता। [ तृष्णाचिकित्सितम् बलवांस्तु तालुशोषो पिबेद घृतं वृष्यमनु मद्यम् । सपिर्जष्टं ® क्षीरं मांसरसांश्चाबलः स्निग्धान् ॥ अतिरूक्षदुर्बलानां तृष्णां शमयेन्नृणामथाशु पयः। छागो वा घृतभृष्टः शोतो मधुरो रसो हृद्यः॥ स्निग्धेऽन्ने भुक्ते या तृष्णा स्यात् तां गुड़ाम्बुना शमयेत् । तष मूर्छाभिहतस्य रक्तपित्तापहहन्यात् ॥ २३ ॥ च्छाम्लदाहमूभ्रिमलममदात्ययात्रविपित्ते।
शस्तं खभावशोतं तशीतं सन्निपातेऽम्भः॥ आह-मद्याम्बु इत्यादि। बलवान् गुरुभक्तजत पितः पुमान् मद्याम्बु पीला अथवोष्णाम्बु पीला समुल्लिखेत् । वान्तः सन् माविकां चवायला विशदमुखः सन् सशर्करं मन्थं वा पिवेत् ॥२२॥
गङ्गाधरः-तालुशोषचिकित्सामाह-बलवांस्वित्यादि। तृष्णायां तालुशोषवान् बलवांस्तु वृष्यं वाजीकरणोक्तं धृतं पिवेत् तदनु मद्य पिबेत् । अवलस्तालुशोषी सपिर्जुष्टमनुद्धतसर्पिः क्षोरं सर्पिःप्रक्षिप्त वा क्षीरं पिबेत् । स्निग्धान् मांसरसांश्च पिबेत् । अतिरूक्षेत्यादि। अथातिरक्षा दुर्बलाश्च ये तेषां या तृष्णा तामाशु शमयेत् पयः। छागो वा मधुरो हृद्यः शीतो मांसरसो घृतभृष्टः शमयेत्। स्निग्ध इत्यादि। वैद्य इति शेषः । मूर्छाभिहतस्य या तृष्णा तां रक्तपित्तापहभैषजहन्यात् ॥२३॥
गङ्गाधरः-छीत्यादि। छर्दवादिषूपसर्गरूपा या तृष्णा तस्यां स्वभावशीतमम्भः शस्तम्, सन्निपाते त्रदोषिकव्याधौ त्रिदोषहरद्रव्येण धृतशीतमम्भः
चक्रपाणिः- तालुशोषे यद्यपि घृतं निषिद्धं यदुक्तं 'तृष्णामूर्छापरीताश्च गर्भिग्यः तालुशोषिणः' न पिबेयुघृतम्' इति, तथापि बलवतो वृष्यघृतपानं बोध्यम्। किंवा वातोल्बणावस्थायामेतद् घृतपानम्। गुड़ाम्बु स्निग्धं स्निग्धगुड़सहितत्वान्नहितम्। उक्तं हि-'यदाहारगुणैः पानं विपरीतन्तु दृश्यते'। (2) तदा दृश्यत इति । तदा मधुरतया तृष्णाहरत्वात् तु प्रभावाचोपयुज्यते। शीतमुष्णञ्च' जलं कुत देयं वयं वा कुत्रेत्याह। तर्ष मुछेत्यादिना औपसर्गिकत्तुष्णाचिकित्सोच्यते। विपित्ते इति विष पित्त च। सनिपाते इति सक्षिपाते • सपष्टमिति वा पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #936
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२२श भध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
हिकाश्वासनवज्वरपोनसघृतपोतपार्श्वगलरोगे। कफवातकृते स्त्याने सद्यःशुद्धे च हितमुष्णम् ॥ पाण्डूदरपीनसमेहगुल्ममन्दानलातिसारेषु। प्रीहि च तोयं न हितं काममशक्ये पिबेदल्पम् ॥ २४॥ पूर्वामयातुरः सन् दोनस्तृष्णादितो जलं काङक्षन् । न लभेत चेन्मरणमाश्वेव चाप्नुयादीर्घरोगं वा॥ तस्माद्धान्याम्बु पिबेत्तृषान् रोगी सशर्कराक्षौद्रम् । यद्वा तस्यान्यत् स्यात् सात्म्यं रोगस्य तच्चेष्टम् ॥ तस्यां विनिवृत्तायां तजोऽन्य उपद्रवः सुखं जेतुम् ।
तस्मात् पूर्व तृष्णां जयेद् बहुभ्योऽपि रोगेभ्यः ॥ २५ ॥ शस्तमिति। हिक्क त्यादि। हिक्कादिरोगे उपसर्गरूपा या तृष्णा कफवातकृते स्त्याने कफे शुद्धे च वमनविरेचनाभ्यां सद्यस्तर्षे उष्णमम्भो हितमिति । पाण्डूदरेत्यादि। पाण्डादिषु या तृष्णा प्लीनि च या तृष्णा तत्र तोयं न हितम् । अशक्ये तृष्णासहने काममिष्टतस्वल्पं तोयं पिबेत् ॥२४॥
गङ्गाधरः-पूर्वोत्यादि। पूर्वोत्पन्नामयेनातुरः सन् दीनादिर्जलं कासन् चेन लभेत, तदा शीघ्रमेव मरणं प्राप्नुयादथवा दीर्घरोगं प्राप्नुयात् । तस्मादित्यादि। तस्मान्मरणदीर्घरोगान्यतरप्राप्तेहेतोस्तृष्यन् रोगी धान्याम्बु धन्याकजलं शर्कराक्षौद्रयुक्तं पिबेत् । तस्य रोगस्य यद्वान्यवद्रव्यं पाने सात्म्यं रोगिणः स्यात्तच्च पातुमिष्टं विद्यात्। तस्यामित्यादि। यस्माद् यस्य रोगस्योपद्रवस्तृष्णा तस्यामुपद्रवात्मिकायां तृष्णायां विनिवृत्तायां तद्रोगजोऽन्य उपद्रवो जेलं सुरवं यथा स्यात्तथा स्यात् । तस्मादन्योपद्रवस्य मुखजेयवादहुभ्योऽन्येभ्योऽपि रोगेभ्यः पूर्व तृष्णां जयेदिति ॥२५॥ ज्वरे रोगे च। उदमूततृष्णायां हितमिति पाण्डादिरोगे तृष्णायामपि तोयं न हितम् । असो तर्ष इति शेषः ॥ २३ ॥ २४॥
चक्रपाणि:-असह्यतृष्णामयेषु जलस्यामदाने दोषमाह-पूर्वेत्यादि। पूर्वामयातुर इति पूर्वोरपनगदपीडितः। तजोऽन्योपद्रव इति तृष्णाप्रशमनार्थ पीयमानपानीयजः। सुखं जेतुमिति महात्ययकरी तृष्णामपेक्ष्य जेतु सुखोपायो भवतीत्यर्थः ॥ २५ ॥
३९७
For Private and Personal Use Only
Page #937
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१६६
चरक संहिता। तृष्णाचिकित्सितम्
भवति चात्र। हेतू यथाग्निपवनौ कुरुतः सोपद्रवं पञ्चानाम् ।
तृष्णानां पृथगातिरसाध्यता साधनञ्चोक्तम् ॥ २६ ॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढ़बलप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने तृष्णारोगकित्सितं नाम
द्वाविंशोऽध्यायः ॥ २२॥
गङ्गाधरः---अध्यायाथमाह-भवतीत्यादि। हेतू इत्यादि ॥२६॥ अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकातिसंस्कृते । अमाप्ते तु दृढ़बल-प्रतिसंस्कृत एव च । तृष्णाचिकित्सिते द्वाविंशाध्याये भिषजा पुनः। गङ्गाधरेण च कृते जल्पकल्पतरौ वरे। चिकित्सितस्थानजल्पे षष्ठस्कन्धे वृहत्तमे। तृष्णाचिकित्साजल्पाख्या शाखा द्वाविंशिका मता।
तृष्णाचिकित्सा व्याख्या समाप्ता ॥२६॥
हेतुरित्यध्यायसंग्रहः। अग्निपवनौ इति यथाग्निावनौ कुरुतः सोपद्रवां तृष्णामिति शेषः । उपद्रवाश्च मुखशोषादयः पूर्वमुक्ताः ॥ २६ ॥ इति महामहोपाध्यायचरकचतुराननश्रीमचक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां घरकतात्पर्यटीकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायां तृष्णाधिकिसितं
नाम द्वाविंशोऽध्यायः ॥ २२ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #938
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
त्रयोविंशोऽध्यायः। अथातो विषचिकित्सितं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः ॥१॥ प्रागुत्पत्तिं गुणान् योनिं वेगान् सिद्धानुपक्रमान् । विषस्य बुवतः सम्यगग्निवेश निबोध मे ॥ २ ॥ मथ्यमाने जलनिधावमृतार्थ सुरासुरैः।। जज्ञ प्रागमृतोत्पत्तेः पुरुषो घोरदर्शनः ॥ दोप्ततेजाश्चतुदंष्ट्रो हरिकेशों-छ-ऽनलेक्षणः। जगद्विषण्णं तद् दृष्टा विषं तत्तु विषादनात् ॥
जङ्गमस्थावरायान्तु योनौ ब्रह्मा न्ययोजयत् ॥३॥ गङ्गाधरः-उद्दिष्टक्रमाद विपचिकित्सितमाह-अथे यादि। सर्व पूर्व वग्राख्येयम् ॥१॥
गङ्गाधरः--प्रागुत्पत्तिमित्यादि । उपक्रमानित्यस्य विशेषणं सिद्वानिति ॥२
गङ्गाधरः-मथ्यमान इत्यादि। अमृतोत्पत्तेः पूर्व घोरदर्शनादिरूपः पुरुषो नदादिवद द्रवविशेषनिस्राविशरीरो जशे। तस्य शरीरात् नु तं द्रवं विषं शम्भुः पौ। शेष किश्चित् द्रवस्राविशरीरं तं विषपुरुषं ब्रह्मा स्थावरयोनो जङ्गमयोनौ न्ययोजयत् नियुक्तमकरोत् । विषादनादिति विषादकारणम् । द्वे योनी ॥३॥
चक्रपाणि:- शीतापशमप्राधान्यसामान्यात् तृष्णाचिकितिसितमनु विषचिकितसितमुच्यते ॥१॥ चक्रमणिः-प्रागिति । प्रागुतपत्तिः आद्योत्पत्तिः। योनिरित्यधिष्टानम्। लिङ्गानीति देहसम्बन्धविषस्य लिङ्गान। अब नापृष्टा गुरवो वदन्तीति न्यायात् शिष्यप्रश्नो ज्ञातव्यः । विषञ्च यद्यपि रोगाधिकारे न सूचितं सामान तथापि विषगराभिधानात् तत्तत्कारणतया सूनितमेव रोगाधिकारे ज्ञेयम् । तेन नोत्सूलितमिह विषाभिधानमिति ॥ २॥
चक्रपाणि:-मध्यमाने इत्यादिना प्रागुत्पत्त्यभिधानं विषस्य महाप्रभावदर्शनार्थम् । हरित्केश इति काल केशः। स पुरुषः विषमुच्यते विषादनादतोः। एवञ्च विषशब्दनिक्तिर्भवति ॥३॥
• हरितकेश इति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #939
--------------------------------------------------------------------------
________________
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३१६८
चरक-संहिता। (विधिकित्सितम् तदम्बुसम्भवं तस्माद द्विविधं पावकोपमम् । अष्टवेगं दशगुणं चतुर्विशत्युपक्रमम् । तद्वर्षास्खम्बुयोनित्वात् संक्लेदं गुड़वद गतम् ॥ सर्पत्यम्बुधरापाये तदगस्त्यो निहन्ति च। प्रयाति मन्दवीर्य्यत्वं विषं तस्माद घनात्यये ॥४॥ गङ्गाधरः इति प्रागुत्पत्तियोनिवचनमुक्खा भेदमाह तदम्बु इत्यादि। यस्मात्तत् क्षीरोदाम्बुसम्भवं तस्माद्विविधमेव स्थावरजङ्गमयोनिकं पावकोपर्म भवति। प्रागुत्पत्तावग्निर्जलं सृज्यमानमनुप्राविशदिति तस्माज्जलादिदं जातमग्निवदभिव्यक्तमिति पावकीपमम् । अष्टेत्यादि । तदष्टवेगं दशगुणं चतविंशत्युपक्रमं भवति। सुश्रतेऽपि प्रागुत्पत्तिरुक्ता। तद्यथा। “प्रजामिमामात्मयोने ब्रह्मणः सृजतः किल । अकरोदसुरोविघ्नं कैटभो नाम दपितः। ततः क्रद्धस्य वै वक्ताद ब्रह्मणस्तेजसोनिधेः। क्रोधो विग्रहवान् भूखा निष्पपाताथ दारुणः। स तं ददाह गर्जन्तमन्तकामं महाबलम् । ततोऽसुरं घातयिखा तत् तेजोऽवर्द्धतादभुतम्। ततो विषादो देवानामभवत् तं निरीक्ष्य वै । विषादजननात् तच्च विषमित्यभिधीयते। ततः सृष्ट्वा प्रजाः शेषं तदा तं क्रोधमीश्वरः । विन्यस्तवान् स भूतेषु स्थावरेषु चरेषु च”। इति । इत्येवं सुश्रुतोक्तविषप्रागुत्पत्तिविरोधः परिहार्य एवं विद्वद्भिः। य एष ब्रह्मणः कोपपुरुषो विषाख्यः सर्गकाले जातो ब्रह्मणैव स्थावरजङ्गमेषु भूतेषु विन्यस्तः स एव पुनः कृतयुगे देवासुरैः क्षीरोदे मथ्यमाने मन्थनदण्डीभूतमन्दरपर्वतस्य नानौषधिवृक्षमाणिजुष्टस्य मन्थनरज्जूभूतस्य वासुकर्मन्थनवेगाकर्षणलान्तस्य मुखात् निःसृतं विषं नानौषधिप्राणिस्थविषञ्चैकीभूतं पुनयों विषाख्यः पुरुषो जातः स उक्त इह तन्त्रे वाचायेणेति न विरोधः । तदित्यादि । तद्विषमम्बुयोनिखात् खभावेण वर्षासु प्रादृषि ऋतौ गुड़वत संक्लेदं गतं सपति चलति । । चक्रपाणिः-तदम्बुसम्भव तस्मात् द्विविधमिति-तस्मात् सम्बन्धतः उत्पन्नत्वादग्बुसम्भव तथा तस्माद् ब्रह्मणो योनिद्वयनियुक्तत्वात् द्विविधमित्यर्थः। अग्बुसम्भवत्वेन चास्य वर्षप्रकोपित्वं वक्ष्यमाणं युक्तं योनिभूतेन अस्य प्रभावप्रशमने क्रियेत इति ज्ञेयम। उक्तं हि भगवता व्यासेन 'अयोग्नेरूक्षतोत्पत्तिरश्मनो लोहमुस्थितम् । तस्मात् सवगं तेज' इति । अष्टवेगमिति मनुष्यापेक्षयाष्टवेगम। दशगुणा इत्यने वक्ष्यमाणाः। उपक्रमं चिकितसानुष्ठानभेदः । सर्वविविशेषप्रकोपे हेतुमाह-तद्वर्षाविति। गुड़ो यथा अम्बुयोनित्वात् वर्षासूपक्लिन्नो भवति तथा विषमपि
For Private and Personal Use Only
Page #940
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श अध्याय:]
चिकित्सितस्थानम् ।
३१६६ सर्पाः कीटोन्दुरा लूता वृश्चिका गृहगोधिकाः । जलौका मत्स्यमण्डकाः शलभाः सर्पकण्टकाः॥ श्वसिंहव्याघ्रगोमायुतरक्षुनकुलादयः।
दंष्ट्रिणो ये विषं तेषां दंष्टोत्थं जङ्गमं मतम् ॥ ५॥ अम्बुधरापाये शरदि अगस्त्यो महर्षिः स्वभावशक्त्या निहन्ति। तस्माद घनात्यये शरदि विषं मन्दवीर्यत्वं प्रयाति ॥४॥
गङ्गाधरः-केषु जङ्गमेषु केषु च स्थावरेषु तद्विषं न्यस्तमित्यत आहसा इत्यादि। सर्पादयो यावन्तः प्राणिनस्तेषां ये दंष्टिणस्तेषां दंष्टोत्थं विषं जाङ्गमं विषं मतम् । यद्यपि सुश्रुतेनोक्तम्- “जङ्गमस्य विषस्योक्तान्यधिष्ठानानि षोड़श। समासेन मया यानि विस्तरस्तेषु वक्ष्यते॥ तत्र दृष्टिनिश्वासदंष्ट्रानखमूत्रपुरोषशुक्रलालार्तवमुखसन्दंशविशद्धितगुदास्थिपित्तशुकशवानीति। तत्र दृष्टिनिश्वासविषास्तु दिव्याः सर्पाः। भौमास्तु दंष्ट्राविषाः। मार्जारश्ववानरमकरमण्डूकपाकमत्स्यगोधाशम्बूकमचलाकगृहगोधिका चतुष्पादकीटास्तथान्ये दंष्ट्रानखविषाः। चिपिटपिच्चटककषायवासिकसर्षपवासिक-तोठकवर्च कीटकौण्डिल्यकाः शकुन्मूत्रविषाः। मूषिकाः शुक्रविषाः । लूताश्च लालमूत्रपुरीषमुखसन्दंशनखशुक्रा-वविषाः। वृश्चिकविश्वम्भरराजीवमत्स्योच्चडिङ्गाः समुद्रदृश्चिकाच लालाविषाः। चित्रशिरःसरावकुर्दिशतदारुकारिमेदकशारिकामुखा मुखसन्दंशविशर्द्धितमूत्रपुरीषविषाः। मक्षिकाकणभजलायुका मुखसन्दंशविषाः। विषहतास्थिसर्पकण्टकवरटीमत्स्यास्थिचेत्यस्थिविषाणि। शकुलीमत्स्यरक्तराजीचरकीमत्स्याश्च पित्तविषाः। सूक्ष्मतुण्डोच्चडिङ्गवरटीशतपदी शुकवलभिका-शृङ्गीभ्रमराः शूकतुण्डविषाः। कोटसपेदेहा गतासवः शवविषाः। शेषास्वनुक्ता मुखसन्दंशविषेष्वेव गणयितव्याः”। इति तेषां क्लिन्नञ्च विसर्पति उक्लिष्टशक्तिकं भवति । अतएवाशोविषार्ताः अतिपीड़िता भवन्ति । अम्बुधराणां वृद्धिकारणं वर्षागमः। अगस्त्यप्रभावाञ्च न हिनस्ति पराधिकारित्वाद्विषस्य ॥४॥
चक्रपाणिः-सा इत्यादिना जङ्गमस्थावरयोनिद्वयं विषस्य सङ्ख पादेवाह । यद्यपि विषगुणा अन उद्दिष्टास्तथापि गुणानां गुण्यपेक्षत्वात् अग्रे विषस्य गुणिनः स्थावरजङ्गमभेदभिन्नस्याभिधानं विषस्य कार्यकारणगुणप्राधान्यख्यापनार्थम् । सर्पोदीनां भेदा अग्रत एव वक्तव्याः। आदिग्रहणात् तन्तान्तरोक्तानां ग्रहणम्। अत दंष्टिसर्प-प्राधान्याद दंष्ट्रिण इत्युक्तम् । तथा दंष्ठोत्यस्य सर्वविषप्राधान्यात्। अदंष्ठोत्थानामपि उन्दुरुविषादीनां ग्रहणम्। जङ्गमस्य विषस्य उक्का
For Private and Personal Use Only
Page #941
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१७०
घरक-संहिता। [विषचिकित्सितम मुस्तकं पुष्पक क्रौञ्चवत्सनाभं बलाहकम् । कर्कट कालकूटश्च करवीरकसंज्ञकम् ॥ पालकेन्द्रायुधं तैलं मेघकं कुशपुष्पकम् । रोहिषं पुण्डरीकञ्च लागलकाञ्जनाभकम् ॥ सङ्कोचं मर्कटं शृङ्गोविषं हालाहलं तथा।
एवमादोनि चान्यानि मूलजानि स्थिराणि च ॥६॥ दंष्ट्रोत्थमेव विषं जङ्गमं मतमित्यवधारणं नोक्तं प्राधान्यादंष्ट्रोत्थं विषं जङ्गममुक्तम्। अन्यच्च जङ्गमसम्भवखाजङ्गममेव विषमिति शापनार्थ लूतादीनां सविषत्वेनोक्तिः कृता ॥५॥
गङ्गाधरः-स्थावरयोनिविषमाह-मुस्तकमित्यादि। मुस्तकादिसंशकानि मूलानि स्थिराणि विषाणि। यद्यपि सुश्रते चोक्तं-'स्थावरं जङ्गमञ्चैव द्विविधं विषमुच्यते। दशाधिष्ठानमाद्यन्तु द्वितीयं षोड़शाश्रयम्। मूलं पत्रं फलं पुष्पं खक क्षीरं सार एव च। निर्यासो धातवश्चैव कन्दश्च दशमः स्मृतः ॥ तत्र क्लीतकाश्वमारगुञ्जा-सुगन्धगर्गरककरघाटविच्छि खाविजयानि इत्यष्टौ मूल विषाणि। विषपत्रिकालम्बावरदारुककरम्भमहाकरम्भाणि पश्च पत्रविषाणि। कुमुद्रतीरेणुकाकरम्भमहाकरम्भककोटकरेणुकखद्योतकचम्मैरीभगन्धासर्पघातिनन्दनसारपाका ति द्वादश फलविषाणि। वेत्रकादम्बवल्विजकरम्भमहाकरम्भाणि पश्च पुष्पविषाणि। अत्राचककर्तरीयसौरीयककरघाटकरम्भनन्दनवराटकानि सप्त लदसारनिर्यासविषाणि। कुमुदन्नीरनुहीजालक्षीयाण त्रीणि क्षीरविषाणि। फेनाश्मभष्म हरितालश्च द्वे धातुविषे । कालवू टस्तसनाभस पंपकपालककई मकवैराटक मुस्तव. शीविष. प्रपौण्डरीकमूलकहालाहलमहाविपककटकानीति त्रयोदश कन्दविषाणि। इत्येवं पञ्चपञ्चाशत् स्थावरविषाणि भवन्ति। चखारि क्त्सनाभानि मुस्तके द्वे न्यधिष्ठानानि षोडश दृष्टिनिःश्वासदंष्ट्रानखमत्रपुरीपशुकलालाम्पर्शमुख-दंशविशतिगुदास्थिपित्तशूकशवानि देहे पतितानि इत्याहुः ॥ ५ ॥
चक्रपाणिः- स्थावरजे वि मूलजानीति पदं मूलजस्य बहुत्वात् प्राधान्याच। तेन पत्रपुष्पादिजानामपि विषाणां ग्रहणम् । यदुक्तं सुश्रुते-'मूलं पत्रं फलं पुष्पं स्वक्षीरं सार एव तु । निर्यासो धातवश्चैव कन्दश्च दशमः स्मृत इति । मन्दस्त्विह मूल शब्देनैव गृहीतः। एतेषाश संज्ञासम्बन्धे शबरकिरातादय एव विद्या प्रमा, ते हि गुरुपरम्परया व्याख्यानयन्ति ॥६॥
For Private and Personal Use Only
Page #942
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
www.kobatirth.org
२३श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । गरं संयोगजश्चान्यत् गरसंज्ञगदप्रदम् । कालान्तरवि कित्वान्न तदाशु हरेदसून् ॥७॥ निद्रां तन्द्रां क्लमं दाहमपाकं लोमहर्षणम् । शोथञ्चैवातिसारञ्च कुरुते जङ्गमं विषम् ॥ स्थावरन्तु ज्वरं हिक्वां दन्तहर्ष गलग्रहम् ।
फेणछईप्ररुचिश्वासान् मूर्छाञ्च जनयेभृशम् ॥८॥ प्रकीर्तिते। षट् चैव सर्षपान्याहुः शेषाप्येकैकमेव च” इति तथापि मुस्तकादि कन्दविषाणि, तथैवयादीनि चान्यानि मूलजानि स्थिराणि चेत्युक्त्या पत्र पुष्पादीनि संगृही..नीह चान्यानीति पदेन ततो न विरोधः॥६॥
गङ्गाधरः-गरमित्यादि। आभ्यामन्यद्विषं गरं तत् तु संयोगजं गरसंज्ञ गदप्रदं भवेत्। गदप्रदखाद्विषं कालान्तरे विपाकिखात् तद् गरमाशु नामुन् हरेत् ॥७॥
गङ्गाधरः-निद्रामित्यादि। जङ्गमविषस्य निद्रादिकं सामान्यलिङ्गम् । स्थावरन्वित्यादि। स्थावरविषस्य ज्वरादिजननं सामान्यं कर्म ॥८॥
चक्रपाणिः-स्थावरजङ्गमसम्भवमेव तृतीयं विषमाह-गरसंयोगजमित्यादि। गरार्थः संयोग एषां ते गरसंयोगाः द्रव्यभेदास्तेभ्यो जातं गरसंयोगजम्। गरं तन्त्र संज्ञा यस्य तत् गरसंज्ञं चिरकारित्वाद्रोगजनकं न आशुप्राणहरम् । एतदेवाह-कालान्तरेत्यादि। सुश्रुतेऽपि विविधमेव विषमुक्तम् 'स्थावरं जङ्गमं चैव कृतिमं विषमित्यनेन। यत् तु दूषीविषम वक्ष्यति तत् सिविधान्तर्गतं दर्शयिष्यामः। गरन्तु द्विविधं निर्विषद्रव्यर योगकृतं तथा सविषद्रव्यसंयोगकृतम्। तलाय गरसंज्ञं उत्तरं तु कृतिममिति व्यवस्था। इमां व्यवस्था गृहीत्वैवमुक्त रसायनीये। 'दंष्ट्राविषे मूलविष सगरे कृत्रिमे विषे' इति । तथा वृद्धाश्यपेऽप्युक्तं'संयोगजञ्च द्विविधं तृतीयं विषमुच्यते। गरं स्यादविषं तत्र सविषं कृत्रिम मत'मिति ॥७॥
चक्रपाणिः-निद्रामित्यादिना तथा ज्वरमित्यादिना जङ्गमस्थावरविषस्य लिङ्गानि, जङ्गम. स्थावरयोः परस्परोपरोधात् ॥८॥
For Private and Personal Use Only
Page #943
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१७२
चरक-संहिता। विषचिकित्सितम जङ्गमं स्यादूर्द्ध भागमधोभागन्तु मूलजम् । तस्मादंष्ट्राविषं मौलं हन्ति मूलञ्च दष्ट्रिजम् ॥६॥ गङ्गाधरः-तयोर्गतिभेदमाह-जङ्गमं स्यादित्यादि। जङ्गममिह दंष्ट्राविष दंष्ट्राविषमूलविषयोरेवोद्धगत्यधोगतिस्वभावात् परस्परोपघातित्वं नबन्येषां पुष्पादिलालादिविषाणां गतिभेदेऽपि परस्परोपघातित्वं तत्वभावात् । विशेषणमुक्तं सुश्रते-"उद्वेष्टनं मूलविषः प्रलापो मोह एव च। जम्माङ्गोद्वेष्टनश्वासा ने याः पत्रविषेण तु । मुष्कशोफः फलविषैर्दाहोऽनद्वष एव च। भवेत् पुष्पविश्छदिराध्मानं मोह एव च। खक्सारनिर्यासविषैरुपयुक्तैर्भवन्ति हि । आस्यदौर्गन्ध्य-पारुष्य-शिरोरुक कफसंस्रवाः । फेणागमः क्षीरविषे विभेदो जिम्भजिह्वता। हृत्पीड़नं धातुविषैमूर्छा दाहश्च तालुनि। प्रायेण कालघातीनि विषाप्येतानि निर्दिशेत् । कन्दजानि तु तीक्ष्णानि तेषां वक्ष्यामि विस्तरम्। स्पर्शाशानं कालकूटैपथः स्तम्भ एव च। ग्रीवाभङ्गो वत्सनाभे पीतविण्मूत्रनेत्रता। सर्षपे वातवैगुण्यमानाहो ग्रन्थिजन्म च। ग्रीवादोर्बल्यवाक्सङ्गो पालकेऽनुमता विह। प्रसेकः कई माख्ये तु विड्भेदो नेत्रपीतता। वैराटकेनाङ्गदुःखं शिरोरोगश्च जायते। गात्रस्तम्भो वेपथुश्च जायते मुस्तकेन तु। शृङ्गीविषेणाङ्गसाददाहोदरविवृद्धयः। पुण्डरीकेण रक्तसमक्ष्णोर्ट द्धिस्तथोदरे। वैवयं मूलकैश्छईि हिकाशोफप्रमूढ़ताः। चिरेणोच्छसिति श्यावो नरो हालाहलेन वै। महाविषेण हृदये ग्रन्थिशूलोद्गमो भृशम्। कर्कटेनोत्पतत्यूद्ध हसन दन्तान् दशत्यपि। कन्दजान्युग्रवोर्याणि प्रयुक्तानि त्रयोदश। सर्वाणि कुशलक्षे यान्येतानि दशभिर्गुणैः। रूक्षमुष्णं तथा तीक्ष्णं सूक्ष्ममाशु व्यवायि च। विकाशि विशदञ्चैव लघ्वपाकि च तत् स्मृत"मिति ॥९॥
चक्रपाणिः-तद्तधम्ममभिधाय हेतुमत्परस्परोपघातकत्वमाह-जङ्गममित्यादि। तस्मा. दिति परस्पर विरुद्धगामित्वात्। एतेन च यद्वक्ष्यति दंष्ट्रिविषं मौलं हन्ति मौलश्च दंष्ट्रिजम् । तदुपपन्न भवति । नतु, विषं विषमुक्तम् यत् प्रभावस्तव कारणमिति-आतेयभद्रकाप्यीये प्रभावेण विषस्य विषहरणाभिधानात् इत्युपपत्तिविरुद्ध वर्णनम्। यदि प्रभावः कारणं न स्यात् तदा यरिकश्चिदुई भागं मदनफलादि तद् दंष्ट्राविषहरं स्यात्। यद्वाधोभागं शिवृतादि तत् मौलविष हन्यात्। नचैतदृष्टम्, तस्मात् प्रभावस्यैवानुगुणे ईषन्मावकारणमेतत् अधोभागत्वमूर्द्धभागवन्चेति ॥९॥
For Private and Personal Use Only
Page #944
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श अध्यायः चिकित्सितस्थानम्।
तृगमोहदन्तहर्षप्रसेकवमथलमा भवन्त्यादेव । वेगे रसप्रदोषादसूकप्रदोषाद द्वितोये तु॥ वैवर्यभ्रमवेपथजृम्भामूच्छोङ्गभङ्गचिमिचिमातङ्काः । दुष्टपिशितात्तृतीये मण्डलकण्डूसहितकोठाः॥ वातादिजाश्चतुर्थे दाहच्छईरङ्गशूलमूर्छाद्याः। नीलादोनां तमसश्च दर्शनं पञ्चमे वेगे ॥ षष्ठ हिका भङ्गः स्कन्धे स्यात्तु सप्तमेऽष्टमे मरणम् । नृणां चतुष्पदां स्याच्चतुर्विधः पक्षिणां त्रिविधः ॥१०॥ गङ्गाधरः-पूर्वमष्टवेगमित्युक्तं तदाह। तृण्मोहेत्यादि। स्थावरविषाणां उपयोगादादा वेगे रसधातुप्रदूषणात् तृड़ादयो भवन्ति। सुश्रुते हुाक्तम् । "स्थावरस्योपयुक्तस्य वेगे तु प्रथमे नृणाम्। श्यावा जिह्वा भवेत् स्तब्धा मूर्छा श्वासश्च जायते'। द्वितीये तु वेगेऽमृतदोषात् वैवादयो भवन्ति। सुश्रुते च 'द्वितीये वेपथः स्वेदो दाहः पाष्डूरुजस्तथा। विषमामाशयप्राप्तं कुरुते हदि वेदनाम्' इति । तृतीये वेगे दुष्टपिशितान्मांसप्रदूषणान्मण्डलादयो भवन्ति । सुश्रुते च “तालुशोषं तृतीये तु शूलं चामाशये भृशम् । दुर्चणं हरित शूने जायेते चास्य लोचने” । इति । वातादिजाश्चतुर्थे वेगे वातादिप्रदूषणाद् दाहादयः स्युः। सुश्रुते च “पकाशयगते तोदो हिका कासोऽत्रकूजनम्। चतुर्थे जायते वेगे शिरसश्चातिगौरवम्” इति। नीलादीनामिति । पञ्चमे वेगे नीलादीनां दर्शनं तमसश्च दर्शनं स्यादिति। सुश्रुने च “कफप्रसेको वैवयं पभेदश्च पञ्चमे। सव्वेदोषप्रकोपश्च पकाधान च वेदना” इति। षष्ठे वेगे हिक्का स्यात् । सुश्रुते च “षष्ठे प्रज्ञाप्रणाशश्च भृशं वाप्यतिसार्यते" इति । भङ्ग इत्यादि। सप्तमे वेगे स्कन्धे भङ्गः स्यात् । अष्टमे वेगे मरणं स्यादिति सप्तमवेगस्य चरमावस्थवेगोऽष्टम इष्ट इह तन्त्रे। सुश्रते तु सप्तव वेगा उक्तास्तत्र सप्तमे सन्निरोधो मरणं चरमावस्थामभिप्रत्योक्तम् । “स्कन्धपृष्ठ-कटीभङ्गः सन्निरोधश्च सप्तमे” इति। इत्येवं लक्षणं नृणां स्यात् ।
चक्रपाणिः-सृष्मोहेत्यादिना दंष्ट्रिविषवेगलक्षणमाह-सुश्रुते 'एकैकालातिक्रमेण सप्तवेगा सदीरिताः। इह कलालान इति सप्तवेगाः, भष्टमे तु सप्तकलालङ्घनोत्तरकालं मारको वेग'
For Private and Personal Use Only
Page #945
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१७४
चरक संहिता |
आ भ्रमति चतुष्पदोऽवसीदति ततः शून्यः । मन्दाहारो म्रियते श्वासेन चतुर्थवेगे तु ॥ ध्यायत्या वेगे पक्षी प्रभ्राम्यति द्वितीये तु । स्वस्ताङ्गश्व तृतीये विषवेगे याति पञ्चत्वम् ॥ ११ ॥ लघु रूक्षमाशु विशदं व्यवायि तीक्ष्णं विकाशि सूक्ष्मञ्च | उष्णमनिर्देश्यरसं दशगुणमुक्तं विषं तज्ज्ञः ॥ रौक्ष्याद वातमशैत्यात् पित्तं सौदम्यादक प्रकोपयति । कफमव्यक्तरसत्वादनुरसांश्चानुवर्त्तेत ॥
अथ चतुष्पदां वेगानाह । चतुष्पदां चतुर्व्विधो वेगः स्यात् । त्रिविधः ।। १० ।।
1
गङ्गाधरः- आय इत्यादि । चतुष्पदो विषोपयोगादादेन वेगे भ्रमति घूर्णते । ततो द्वितीये वेगेऽवसीदति । ततः तृतीये वेगे शुन्य इव सन् मन्दाहारो भवति । चतुर्थ वेगे तु श्वासेन म्रियते । ध्यायतीत्यादि । पक्षी स्थावरविषोपयोगादादेव वेगे ध्यायति । द्वितीये तु प्रभ्राम्यति घूर्गते । तृताय विषवेगे स्तब्धाङ्गः सन् पञ्चत्वं यातीति । इति विषाणां स्थावराणामष्टवेगा उक्ताः ||११|| गङ्गाधरः-- अथ दशगुणं विषमिति यदुक्तं तदाह - लवित्यादि । आशुकारित्वमाशुगुणः । व्यवायीति । व्यवायी देहमखिलं व्याप्य पाकाय कल्पते । विकाशीति । विकाशी विकशत्येवं सन्धिवन्धं विमोक्षयन् । प्रतिगुणतः कर्माण्याह - रौक्ष्यादित्यादि । विषमित्यनुवर्त्तते । । विषं रौक्ष्याद वातं प्रकोपयति । अशैत्यादुष्णत्वात् पित्तं प्रकोपयति । सौक्ष्म्या इति सुश्रुते विशेषः । वातादिजा इति यथायोग्यतया एकदोपद्विदोषत्रिदोषजाः, आदिशब्दः प्रकारवाची । सुश्रुतवचनान्नीलादीनामित्यत आदिशब्देन प्रधानवाचिना नीलप्रधानेतरवदर्शनं भवति । षष्ट हिक्केति च्छेदः । विषवेगप्रस्तावात् चतुष्पाद पक्षिणोऽपि विषवेगानाह । एतद वेगाभिधानेन विषवेगहत्स्य मांसं नोपादेयम् । यस्तस्य विषादित्स्य सर्व्वं शरीरं विषवद् भवति । तुष्पादादीनां अभ्यवेगत्वं सत्वान्यत्वात् । अवसीदतीत्यादि द्वितीये । शून्य इत्यादि तृतीये ॥ १० ॥ ११ ॥
चक्रपाणिः - विषगुणानाह - लध्वित्यादि । प्रत्येकं गुणानां कार्य्यमाह । भशस्यादिति उष्णत्वात् । सौक्ष्म्यादसृव प्रकोपणं असृजोऽपि सूक्ष्ममार्गानुसारित्वात् । अव्यक्तरसत्वात् कफः ।
For Private and Personal Use Only
[विषचिकित्सितम्
पक्षिणां
Page #946
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
३१७५ शीघ्र व्यवायिभावादाशु व्याप्नोति केवलं कायम् । तीक्ष्णत्वान्मर्मघ्नं प्राणघ्नं तद् विकाशित्वात् ॥
दुरुपक्रम लघुत्वाद्वशद्यात् स्यादसक्तगतिदोषात् ॥ १२ ॥ असा प्रकोपयति अव्यक्तरसवात् कर्फ प्रकोपयति अनुरसांथानुवर्तते । शोघ्रखाद व्यवायित्वाच्च केवलं कृत्स्नं कायमाशु व्यामोति। तीक्ष्णवान मर्मघ्नं विका शिखात् तद्विषं प्राणघ्नमिति। लघुलाद् दुरुपक्रमं दुश्चिकित्स्यम् । कस्मात् १ वैशद्यात् असक्तगतिदोषात्। वैशद्यगुणतो विषेण दोषाः प्रकुपिताः सक्तगतयो यतो न स्युरस्थिरगतय एव दोषाः स्युस्तस्मालाघवाद दुरुपक्रम भवति विषम्। इति दश गुणकर्माणि सुश्रुते चोक्तानि। “तद्रौक्ष्यात् कोपये वायुमौष्ण्यात् पित्तं सशोणितम्। मानसं मोहयेत् तण्यादङ्गवन्धान छिनत्यपि । शरीरावयवान् सौम्यात् प्रविशेद विकरोति च। आशुखादाशु तद्धन्ति व्यवायात् प्रकृतिं भजेत्। क्षपयेच्च विकाशिखाद दोषान् धातून मलानपि। वेशद्यादतिरिच्येत दुश्चिकित्स्यश्च लाघवात्। दुर्जरश्चा. विपाकिवात् तस्मात् क्लेशयते चिरम्। स्थावरं जङ्गमं यच्च कृत्रिमं चापि यद्विषम्। सद्यो व्यापादयेत् तत् तु शेयं दशगुणान्वितम्" इति ॥१२॥ असग्रहण्न योगवाही भवति, विषमपि रसमांकानुयातं सर्ववानुगतं भवति। शीघ्रमित्यादी शीघ्रत्वादाशु व्याप्नो.त, व्यवायित्वात् केवलं देह व्याप्नोतीति विज्ञेयम्। व्यवायित्वं सर्वसः प्रसरणशीलत्वं पानीयपतिततैलवत्। तीक्ष्णत्वान्ममन्नमिति। मर्मणां सौम्यानां मृदूना तीक्ष्णेन विरुद्धत्वात् बोद्धव्यम्। विकासित्वादिति विकसनशीलत्वात् । सर्वत्र हि कस् हिंसाः । लधुत्वादित्यनवस्थितत्वात्। यस्य चानवस्थितत्वं तस्य भेषजेणोपक्रममकिञ्चिन्करम् । असक्ता विश्रान्ता दोषेषु गतिर्यस्य तत् असक्तगतिदोषं लघुत्वादनवस्थितत्वम् । विश पिच्छाभागरहितत्वात् क्वचिन्न सजति । स च गुणानां प्रतिनियमेन बिरुद्धकर्मकरणे विषस्यासिद्धत्वमेव ज्ञेयम् । तेन रूक्षादिभिः श्लेष्मक्षयात् यद् द्रवाशङ्कनीयं सुश्रुते च विषाणे अपाकित्वमुक्तं तदाशुकारिविषे तु प्रयोजनमिति नेहोक्तम् । तथाहि विपिनस्तावन्तं कालमपेक्षन्ते येन यावास्य पाको भवत्यविचार्य। सुश्रुते च कालान्तरप्रकोपादि यढवयमुकं तदिहापि दूषीविषेचिन्तनीयमिति ॥ १२॥
For Private and Personal Use Only
Page #947
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१७६
चरक-संहिता। [विषचिकित्सितम् दोषस्थानप्रकृतीः प्राप्यान्यतमं हादीरयेत् । स्याद्वातिकस्य वातस्थाने कफपित्तलिङ्गमीषत्तु । तृण्मोहारतिमूर्छागलग्रहच्छदि फेणादि ॥ पित्ताशयस्थितं पैत्तिकस्य कफपित्तयो-इ-विषं तद्वत् । तृट्कासज्वरवमथक्लमदाहतमोऽतिसारादि ॥ कफदेशगतं कफाधिकस्य + वातपित्तयोश्च दर्शयति। लिङ्ग श्वासगलग्रहकण्डूलालावमवादि ॥ १३ ॥ दूषोविषश्च शोणितदुष्टयारुकिटिमकोठलिङ्गश्च। विषमेकैकं दोषं सन्दूषा हरत्यसूनेवम् ॥ गङ्गाधरः-दोषेत्यादि। दोषस्थानप्रकृतीनामन्यतमं प्राप्य हि यस्माद विषं दोपस्थानप्रकृतीरुदीरयेत् । तदयथा। स्यादित्यादि। वातिकस्य षडविंशतिजातिदर्वीकरस्य सर्पस्य, वातस्थाने स्थितं ईषत् कफपित्तलिङ्गं तण्मोहादि फेनान्तमुदोर येत्। पित्ताशयेत्यादि। पैत्तिकस्य द्वाविंशतिजातिमण्डलिनः सर्पस्य विषं पित्ताशयस्थितं कफवातयोलिङ्गं तटकासादि तद्वत् किश्चिदुदीरयेत्। कफेत्यादि। कफदेशगतं विषं, कफाधिकस्य दशविधस्य राजिमतः सर्पस्य विषं वातपित्तयोलिङ्गं श्वासादिकमीषत् दर्शयति ॥१३॥
गङ्गाधरः-दूषीविषञ्चत्यादि। दृषीविषञ्च स्थावरजङ्गमकृत्रिमान्यतरं विषं विषघ्नौषधादिभिहतवीर्य देहादनिर्गतं विषं, शोणितदुष्ट्या खल्वरुव्रणः, व्रणप्रभृतिलिङ्गश्च दर्शयति। दूषीविषत्वं यथा स्याद्विषं तदुक्तं
चक्रपाणिः-सम्प्रति स्थान वशेषप्राप्त्या लिङ्गविशेषानाह-वातिकस्येत्यादि। विष मय यद्यपि त्रिदोषकोपनं स्थानप्रकृति विशेषप्राप्त्या तदोषप्रकोपमधिकं करोति। वातिकस्येति वातप्रकृतैः। वातस्थाने पक्वाशयादौ कफपित्तलिङ्गमीदितिवचनेन वातलिङ्गानि बहुनि भवन्ति तानि तृणमूछेत्यादिनोक्तानि यानि। एवं उत्तरत्रापि योज्यम् । कफवातयोस्तद्वदिति ईषदित्यर्थः। कफस्येत्यादौ चकारात्कफप्रकृतरित्यर्थः। ईषद्वातपित्तयोरिति योज्यम् ॥ १३॥
चक्रपाणिः-दूषीविषलक्षणमाह-दूषोत्यादौ। कोठो वरटीदंशशोथाकारः। कालान्तरप्रकोपं दूषीविषम्। उक्तञ्चान्यत 'यस्माद् दूषयते धातून् तस्माषीविषं स्मृत'मिति । एवम्भूतञ्च गरमेव प्रायो भवति। तथा स्थावरं जङ्गमञ्च भवति । यदुक्तं सुश्रुते "जीर्ण कफवातयोरिति चक्रसम्मतः पाठः । कफस्य दर्शयेद वातपित्तयोश्चैतत् इति चक्रसम्मतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #948
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
३१७७ नरति विषतेजसासक् तत् खानि निरुध्य मारयति जन्तुम् । पीतं मृतस्य हृदि तिष्ठति दष्टविद्धयोदशदेशे स्यात् ॥ नीलौष्ठदंशदन्तशैथिल्यकेशपतनाङ्गभङ्गविक्षेपाः। शिशिरन लोमहर्षों नाभिहते दण्डराजी स्यात् ।
क्षत क्षताच नायात्येतानि भवन्ति मरणलिङ्गानि ॥१४॥ सुश्रते। “यत् स्थावरं जङ्गमकृत्रिमं वा देहादशेषं यदनिगतं तत् । जीर्ण विषनौषधिभितं वा दावाग्निवातातपशोषितं वा। स्वभावतो वा गुणविप्र. हीनं विषं हि दृषीविषतामुपैति ॥ वीर्याल्पभावान्न निपातयेत् तत् कफावृतं वर्षगणानुवन्धि। तेनादितो भिन्नपुरीषवर्णो विगन्धवैरस्यमुखः पिपासी। मूच्र्छन् वमन् गद्गदवाग्विषन्नो भवेच्च दृष्योदरलिङ्गजुष्टः॥ आमाशयस्थे कफवातरोगी पकाशयस्थेऽनिलपित्तरोगी। भवेन्नरो ध्वस्त-शिरोरुहाङ्गो विलून पक्षस्तु यथा विहङ्गः ॥ स्थितं रसादिष्वथवा यथोक्तान् करोति धातुप्रभवान् विकारान् । कोपञ्च शीतानिलदुहिनेषु यात्याशु पूर्व शृणु तत्र रूपम् ॥ निद्रागुरुवश्च विज़म्भणश्च विश्लेषहर्षावथवाङ्गमईः। ततः करोत्यन्नमदाविपाकावरोचकं मण्डलकोठमोहान् ॥ धातुक्षयं पादकरास्यशोफं दकोदरं छद्दिमथातिसारम्। वैवर्ण्यमूर्छाविषमज्वरान् वा कुर्यात् प्रवृद्धां प्रबलां तृषां वा। उन्मादमन्यज्जनयेत् तथान्यदानाहमन्यत् क्षपयेच्च शुक्रम्। गादगद्यमन्यज्जनयेच्च कुष्ठं तांस्तान् विकारांश्च बहुप्रकारान् ॥ दूषितं देशकालानदिवास्वप्नरभीक्ष्णशः। यस्माद् दूषयते धातूंस्तस्मादूषीविषं स्मृतम्” इति । अथ विषं यथा मारयति तदाह-विषमित्यादि। विषं खल्वेकैकं दोषं वातादिकं सन्दूष्यामून् हरति। एवं विषतेजसाऽमृक् रक्तं क्षरति तच्च विषं खानि गलश्रोत्रनेत्रादीनां खानि रन्ध्राणि निरुध्य जन्तु मारयति । अथ पीतादिविषस्थितिस्थानमाह-पीतमित्यादि। पीतं विषं मृतस्य हृदि तिष्ठति। दष्टस्य विद्धस्य च मृतस्य दंशदेशे वेधदेशे च स्थितं स्यात् । नीलौष्ठादयश्च दष्टविद्धयोः स्युः। शिशिरैरतिहिमैजेलैलोमहर्षों न विषनौषधिभिर्हतं वा दावाग्निवातातपशोषितं वा। स्वभावतो वा गुणविप्रहीनं विषं हि दूषीविषतामुपैति ।" इहापि दूषीविषाः कीटाः होनवीर्यविषा वक्तव्याः। विषमेकैकमित्यादिना स्याद्वातिकस्येत्यादिना यदुक्तं तस्यैकैकदोषस्यात्यर्थकोपमाह-संदृष्येति अत्यर्थ दूषयित्वा। भरतीत्यादिना पीतविषलक्षणमाह। विषं मृतस्य हृदि तिष्ठति, वष्टविद्धयोः
For Private and Personal Use Only
Page #949
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१७८
चरक-संहिता। [विषचिकित्सितम् स्याद्, दण्डाभिहते दण्डराजी दण्डस्य रेखा न स्यात् । क्षताच्च दंशनवेधनक्षताच्च क्षतजं रक्तं नायाति। एतानि पीतविषस्य दष्टविद्धयोर्म रणलक्षणानि भवन्ति। अत्र सुश्रुते चोत्तम्- “जङ्गमस्य विषस्योक्तान्यधि. ष्ठानानि षोड़श। समासेन मया यानि विस्तरस्तेषु वक्ष्यते। तत्र दृष्टिनिश्वासदंष्ट्रानखमूत्रपुरीषशुक्रलालार्तव-मुखसन्दशविशर्द्धितगुदास्थिपित्तशूकशवानीति। तत्र दृष्टिनिश्वासविषा दिव्याः सर्पाः। भौमास्तु दंष्टाविषाः । मार्जारश्ववानरमकरमण्डूकपाकमत्स्यगोधाशम्बकप्रचलाकगृहगोधिकाचतुष्पादकीटास्तथाऽन्ये दंष्ट्रानख विषाः। चिपिटपिच्चटककषायवासिकसषेपवासिकतोटकवचःकीटकौण्डिल्यकाः शकुन्मूत्रविषाः। मूषिकाः शुक्रविषाः। लूताश्च लालामूत्रपुरीपमुखसन्दंशनखशुक्रारीवविषाः। वृश्चिक-विश्वम्भर-राजीवमत्स्योचिड़िङ्गाः समुद्रश्चिकाच लालाविषाः। चित्रशिरःसरावकुर्दिशतदारुकारिमेदकशारिकामुखा मुखसन्देशविशर्द्धितमूत्रपुरीषविषाः। मक्षिकाकणभजलायुका मुखसन्दंशविषाः। विषहतास्थिसर्पकण्टकवरटीमत्स्यास्थि चेत्यस्थिविषाणि । शकुलीमत्स्यरक्तराजीचरकीमत्स्याश्च पित्तविषाः। सूक्ष्मतुण्डोच्चिडिङ्गवरटी. शतपदो-शूकवलभिका-शृङ्गी-भ्रमराः शुकतुण्डविषाः। कीटसर्पदहा गतासवः शवविषाः। शेषास्वनुक्ता मुखसन्दंशविषेष्वेव गणयितव्याः। भवन्ति चात्र । राशोऽरिदेशे रिपवस्तुणाम्बमार्गान्नधूमश्वसनान् विषण। सन्दूषयन्त्येभिरतिप्रदुष्टान् विशाय लिङ्गैरभिशोधयेच्च ॥ दुष्टं जलं पिच्छिलमुग्रगन्धि फेनान्वितं राजिभिरातश्च। मण्डूकमत्स्यं म्रियते विहङ्गा मत्ताश्च सानूपचरा भ्रमन्ति॥ मञ्जन्ति ये चात्र नराश्वनागास्ते च्छद्दिमोहस्वरदाहशोफान् । गच्छन्ति तेषा. मपहत्य दोषान् दुष्टं जलं शोधयितुं यतेत॥ धवाश्वकर्णासनपारिभद्राः सपाटलाः सिद्धकमोक्षको च । दग्धाः सराजद्रुमसोमवल्कास्तद्भस्म शीतं वितरेत् सरःसु। भस्माञ्जलिश्चापि घटे निधाय विशोधयेदीपसितमेवमम्भः॥१॥ क्षितिपदेशं विषदूषितन्तु शिलास्थली तीर्थ मथेरिणं वा। स्पृशन्ति गात्रेण तु येन येन गोवाजिनागोष्टखरा नरा वा । तच्छूनतां यात्यथ दह्यते च विशीर्यते लोमनखास्तथैव ॥ तत्राप्यनन्तां सह सर्वगन्धैः पिष्ट्वा सुराभिर्विनियोज्य मार्गम्। सिञ्चेत् पयोभिस्तु मृदन्वितैस्तं विडङ्गपाठाकटभीजलेर्वा । ॥२॥ तृणेषु भक्तेषु च दूषितेषु सीदन्ति मूर्च्छन्ति वमन्ति चान्ये। विड़ भेदवंशदेशे विषं स्यात्। विषमृतस्य विशेषज्ञानार्थ लक्षणमाह-नीलौष्ठेत्यादि। दण्डराजिः दण्डकारा रेखा ॥ १४ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #950
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । ३१७६ मृच्छन्त्यथवा नियन्ते तेषां चिकित्सा प्रणयेद् यथोक्ताम् ॥ विषापदवोप्यगदै विलिप्य वाद्यानि चित्राण्यपि वादयेत। तारः मुतारः ससुरेन्द्र गोपः सर्वंश्च तुल्यः कुरुविन्दभागः। पित्तेन युक्तः कपिलान्वयेन वाद्यपलेपो विहितः प्रशस्तः ॥वाद्यस्य शब्देन हि यान्ति नाशं विषाणि घोराण्यपि यानि सन्ति ॥३॥ धूमेऽनिले वा विषसम्प्रयुक्त खगाः श्रमार्ताः प्रपतन्ति भूमौ। कासप्रतिश्यायशिरोरुजश्च भवन्ति तीव्रा नयनामयाश्च ॥ लाक्षाहरिद्रातिविषाभयाब्दहरेण. कैलादलबल्ककुष्ठम्। प्रियङ्ग काश्चाप्यनले निधाय धृमानिलो चाप विशोधयेत ॥ ४॥ इति। सवातं गृहधमाभं पुरीषं योऽतिसार्यते। आध्मातो. ऽत्यर्थमुष्णास्रो विवर्णः सादपीड़ितः। उद्वमत्यथ फेनश्च विषपीतं तमादिशेत् ॥ न चास्य हृदयं वह्निविषदुष्टं दहत्यपि। तद्धि स्थानं चेतनायाः स्वभावाद व्याप्य तिष्ठति ॥ स्वभावादेव तिष्ठेत् तु प्रहारादंशयोर्विषम् । व्याप्य सावयवं दहं दिग्धविद्धाहिदष्टयोः। लोल्याद्विषान्वितं मांसं यः खादेत् मृतमात्रयोः । यथाविषं स रोगेण क्लिश्यते म्रियतेऽपि वा। अतश्चाप्यनयोमांसमभक्ष्यं मृतमात्रयोः। मुहूर्तात् तदुपादेयं प्रहारादंशवर्जितम्” ॥ इति । असाध्यता चोक्ता। "अश्वत्थदेवायतनश्मशानवल्मीकसन्ध्यासु चतुष्पथेषु। याम्ये सापत्रे परिवजनीया ऋक्षे नरा मर्मसु ये च दष्टाः॥ दीकराणां विषमाशुघाति सर्वाणि चोष्णैर्द्विगुणी भवन्ति । अजीणेपित्तातपपीड़ितेषु बालप्रमेहिष्वथ गर्भिणीषु। वृद्धातुरक्षोणबुभुक्षितष रूक्षेष भोरुष्षय दुनिषु । शस्त्रक्षते यस्य न रक्तमेति राज्यो लताभिश्च न सम्भवन्ति। शीताभिरद्भिश्च न लोमहर्षी विषाभिभूतं परिवर्जयेत् तम् ॥ जिह्वा सिता यस्य च केशशातो नासावभङ्गश्च सकण्ठभङ्गः। कृष्णः सरक्तः श्वयथुश्च दंशे हन्योः स्थिरखश्च स वज्जनीयः॥ वर्तिघना यस्य निरेति वक्ताद्रक्तं स्रवेदृद्ध मधश्च यस्य । दंष्ट्रानिपाताः सकलाश्च यस्य तश्चापि बंद्यः परिवर्जयेत् तु। उन्मत्तमत्यर्थमुपद्रतं वा हीनस्वरं वाप्यथवा विवर्णम्। सारिष्टमत्यर्थमवेगिनश्च जह्याच्च तं कर्म न तत्र कुय्यादिति।
अथ विषविज्ञानीये। धन्वन्तरि महापाश' सर्वशास्त्रविशारदम् । पादयोरुपसंगृह्य सुश्रुतः परिपृच्छति ॥ सर्पसङ्ख्यां विभागश्च दष्टलक्षणमेव च। शानञ्च विषवेगानां भगवन् वक्तमहं सि ॥ तस्य तद वचनं श्रुखा मानवीद भिषजां वरः। असङ्ख्या वासुकिमुखा विख्यातास्तक्षकादयः॥ महीधराश्च नागेन्द्रा हुताग्निसमतेजसः। ये चाप्यजस्र गर्जन्ति वर्षन्ति च
For Private and Personal Use Only
Page #951
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१८०
चरक-संहिता। [विषचिकित्सितम् तपन्ति च ॥ ससागरगिरिद्वीपा यरियं धार्यते मही। क्रद्धा निःश्वासदृष्टिभ्यां ये हन्युरखिलं जगत् ॥ नमस्तेभ्योऽस्ति तेषां न कार्य किञ्चित् चिकित्सया। ये तु दंष्ट्राविषा भौमा ये दशन्ति च मानुषान् । तेषां सङ्ख्यां प्रवक्ष्यामि यधावदनुपूवेशः॥ अशीतिरेव सर्पाणां भिद्यत पञ्चधा तु सा॥ दर्वीकरा मण्डलिनो राजिमन्तस्तथैव च। निविषा वैकरञ्जाश्च त्रिविधास्ते पुनः स्मृताः। दर्तीकरा मण्डलिनो राजिमन्तथ पन्नगाः । तेषु दर्वीकरा शे या विंशतिः षट् च पन्नगाः। द्वाविंशतिमण्डलिनो राजिमन्तस्तथा दश। निविंषा द्वादश शे या वैकरात्रयस्तथा। वैकरञ्जोदभवाः सप्त चित्रामण्डलिराजिलाः। पदाभिमृष्टा दुष्टा वा क्रु द्धा ग्रासार्थिनोऽपि वा। ते दशन्ति महाक्रोधास्तेषां त्रैविध्यमुच्यते। सर्पितं रादतं वापि तृतीयमथ निर्विपम्। सङ्गिाभिहतं केचिदिच्छन्ति खलु तद्विदः। पदानि यत्र दन्तानामेकं द्वे वा वहूनि च। निमनान्यल्परक्तानि यान्युत्त्य करोति हि । चञ्चुमालकयुक्तानि वैकृत्यकरणानि च। संक्षिप्तानि सशोफानि विद्यात् तत् सर्पितं भिषक् ॥ राज्यः सलोहिता यत्र नीलाः पीताः सितास्तथ। विश यं रदितं तत् तु शेयमल्पविषञ्च तत् ॥ अशोफमल्पदुष्टामुक प्रकृतिस्थस्य देहिनः। पदं पदानि वा विद्यादविषं तचिकित्सकः। सर्पस्पृष्टस्य भीरोहि भयेन कुपितोऽनिलः। कस्यचित् कुरुते शोफं साङ्गाभिहतं तु तत् ॥ व्याधितोद्विग्नदष्टान क्ष यान्यल्पविषाणि तु। तथातिद्धबालातिदष्टमल्पविषं स्मृतम्। सुपर्णदेवब्रह्मर्षियक्षसिद्धनिषेविते। विषघ्नौषधियुक्तं च देशे न क्रमते विषम् ॥ रथाङ्गलाङ्गलच्छत्रस्वस्तिकाङ्कुशधारिणः। शेया दर्वीकराः सर्पाः फणिनः शीघ्रगामिनः॥ ज्ञया मण्डलिनः सर्पा ज्वलनार्कसमप्रभाः। मण्डले विविश्चित्राः पृथवो मन्दगामिनः। स्निग्धाः विविधवर्णाभिस्तिर्यम् ऊद्धन्तु राजिभिः। चित्रिता इव ये भान्ति राजिमन्तस्तु त स्मृताः॥ मुक्तारूप्यमभा ये च कपिला ये च पन्नगाः। सुगन्धिनः सुवर्णाभास्ते जात्या ब्राह्मणाः स्मृताः॥ त्रियाः स्निग्धवर्णास्तु पन्नगा भृशकोपनाः। सूर्यचन्द्राकृतिच्छत्रलक्ष्म तेषां तथाम्बुजम् ॥ कृष्णा वजनिभा ये च लोहिता वर्णतस्तथा। धूम्राः पारावताभाश्च वैश्यास्ते पन्नगाः स्मृताः॥ महिषद्वीपवर्णाभास्तथव परुषवचः। भिन्नवर्णाश्च ये केचिच्छूद्रास्ते परिकीर्तिताः॥ कोपयन्त्यनिलं जन्तोः फणिनः सर्च एव तु। पित्तं मण्डलिनश्चापि कफञ्चानेकराजयः॥ अपत्यमसवर्णाभ्यां द्विदोषकरलक्षणम्। शेयो दोषो
For Private and Personal Use Only
Page #952
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । ३१८१ च दम्पत्योर्विशेषश्चात्र वक्ष्यते॥ रजन्याः पश्चिमे याम साचित्राश्चरन्ति हि । शेषेषूक्ता मण्डलिनो दिवा दीकराः स्मृताः॥ दर्तीकरास्तु तरुणा वृद्धा मण्डलिनस्तथा। राजिमन्तो वयोमध्ये जायन्ते मृत्युहेतवः ॥ नकुलाद दलिता बाला वारिविप्रहताः कृशाः। वृद्धा मुक्तखचो भोताः सर्पास्वल्पविषाः स्मृताः॥ तत्र दर्तीकराः कृष्णसपो महाकृष्णः कृष्णोदरः श्वेतकपोतो महाकपोतो बलाहको महासर्पः शङ्खपालो लोहिताक्षो गवेधुकः परिसर्पः खण्डफणः ककुदः पद्मो महापद्मो दर्भपुष्पो दधिमुखः पुण्डरीको भ्र कुटीमुखो विष्किरः पुष्पाभिकीर्णो गिरिसर्प ऋजुसर्पः श्वेतोदरो महाशिरा अलगर्द्ध आशीविष इति ॥ मण्डलिनस्तु। आदर्शमण्डलः श्वेतमण्डलो रक्तमण्डलचित्रमण्डलः पृषतो रोध्रपुष्पो मिलिन्दको गोनसो दृद्धगोनसः पनसो महापनसो वेण पत्रका शिशुको मदनः पालिंहिरः पिङ्गलस्तन्तुकः पुष्पपाण्डुः षड़गोऽग्निको वभ्रः कषायः कलुषः पारावतो हस्ताभरणश्चित्रक एणीपद इति ॥ राजिमन्तस्तु । पुण्डरीको राजिचित्रोऽङ्गुलराजिबिन्दुराजिः कई मकस्तृणशोषकः सर्षपकः श्वेतहनुर्दर्भपुष्पश्चक्रको गोधूमकः किकिसाद इति ॥ निर्विषास्तु। गलगोलो शूकपत्रोऽजगरो दिव्यको वर्षाहिकः पुष्पशकली ज्योतोरथः क्षीरिकः पुष्पका अहिपताको धाहिको गोराहिको वृक्षशय इति ॥ वैकरञ्जास्तु त्रयाणां दोकरादीनां व्यतिकराज्जाताः । तद यथा। मालिः पोटगलः स्निग्धराजिरिति । तत्र कृष्णसर्पण गोनस्यां वैपरीत्येन वा जातो माकुलिः। राजिलेन गोनस्यां वैपरीत्येन वा जातः पोटगलः। कृष्णसर्पण राजिमत्यां वैपरीत्येन वा जातः स्निग्धराजिरिति ॥ तेषामाद्यस्य पितृवद्विषोत्कर्षः, द्वयोर्मातवदित्येके । त्रयाणां वैकरञ्जानां पुनर्दिव्येलकरोध्रपुष्पकराजिचित्रकाः पोटगलः पुष्पाभिकीर्णो दर्भपुष्पो वेल्लितकः सप्त तेषामाद्यास्त्रयो राजिलवत् । शेषा मण्डलिवत् । एवमेतेषां सर्पाणामशीतिरिति ॥ तत्र महानेत्रजिह्वास्यशिरसः पुमांसः। सूक्ष्मनेत्रजिह्वास्यशिरसः स्त्रियः। उभयलक्षणमन्दविषा अक्रोधा नपुसका इति ॥ तत्र सर्वेषां सर्पाणां सामान्यत एव दष्टलक्षणं वक्ष्यामः। किं कारणम् ? विषं हि निशितनिस्त्रिंशाशनिहुतबहदेश्यमाशुकारि मुहूर्तमप्युपेक्षितमातुरमभिपातयति। न चावकाशोऽस्ति वाक्समूहमनुसर्तुम् ॥ प्रत्येकमपि दष्टलक्षणेऽभिहिते सर्पत्रैविध्यं भवति । तस्मात् त्रैविध्यमेव वक्ष्यामः । एतद्धधातुरहितमसम्मोहकरश्च ॥ अपि चात्रैव सर्वस व्यञ्जनावरोधः॥ तत्र दर्वीकरविषेण खङनयननखदशनमूत्रपुरीपदंशकृष्णत्वं रौक्ष्यं शिरसोगौरवं सन्धिवेदना कटीपृष्ठग्रीवा
३९९
For Private and Personal Use Only
Page #953
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१८२
चरक-संहिता। विषचिकित्सितम् दौर्बल्यं जम्भणं वेपथुः स्वराक्सादो घुघुरको जड़ता शुष्कोद्गारः कासश्वासौ हिक्का वायोरूद्ध गमनं शूलोद्वेष्टनं तृष्णा लालासावः फेणागमनं स्रोतोऽवरोधस्तास्ताश्च वातवेदना भवन्ति॥ मण्डलिविषेण खगादीनां पीतत्वं शीताभिलाषः परिधूपनं दाहस्तृष्णा मदो मूर्छा ज्वरः शोणितागमनमूर्द्ध मधश्च मांसानामवशातनं श्वयथर्दशकोथः पीतरूपदर्शनमाशुकोपस्तास्ताश्च पित्तवेदना भवन्ति । राजिमद्विषेण शुक्लत्वं खगादीनां शीतज्वरो रोमहर्षेः स्तब्धत्वं गात्राणामादंशशोफः सान्द्रकफमसेकश्छदि रभीक्ष्नमक्ष्णोः कण्डूः कण्ठे श्वयथर्पु घुरक उच्छासनिरोधस्तमःप्रवेशस्तास्ताश्च कफवेदना भवन्ति ॥ पुरुषाभिदष्ट ऊर्द्ध प्रेक्षतेऽधस्तात् स्त्रिया, सिराश्वोत्तिष्ठन्ति ललाटे। नपुंसकदष्टस्तिर्यक्मेक्षी भवति । गभिण्या पाण्डमुखो ध्मातश्च । सूतिकया शूलातौ रुधिरं मेहत्युपजिहिका चास्य भवति । ग्रासार्थिनान्नं काति, वृद्धेन मन्दा वेगाश्च । बालेनाशु मृदयश्च । निर्विघेणाविषलिङ्गं। अन्धाहिकेनान्धसमित्येके ॥ ग्रसनादजगरः शरीरप्राणहरो न विषात्। तत्र सद्यःप्राणहराहिदष्टः पतति शस्त्राशनिहत इव भूमौ स्तब्धाङ्गः स्वपितीति ॥ तत्र सर्वेषां सर्पाणां विषस्य सप्त वेगा भवन्ति । तत्र दर्तीकराणां प्रथमे वेगे विषं शोणितं दूषयति। तत् प्रदुष्टं कृष्णतामुपैति। तेन काय पिपीलिकापरिसर्पणमिव चाङ्गे भवति ॥ द्वितीये मांसं दूषयति तेनात्यर्थं कृष्णता शोफो ग्रन्थयश्चाङ्गे भवन्ति ॥ तृतीये मेदो दूषयति। तेन दंशक्लेदः शिरोगौरवं स्वेदश्चक्षुर्ग्रहणश्च ॥ चतुर्थे कोष्ठमनुप्रविश्य कफप्रधानान् दोषान् दूषयति । तेन तन्द्रामसेकसन्धिविश्लेषा भवन्ति ॥ पश्चमेऽस्थीन्यनुप्रविशति। प्राणमग्निश्च दूषयति। तेन पर्व भेदो हिक्का दाहश्च भवति ॥ षष्ठे मज्जानमनुमविशति, ग्रहणीश्चात्यर्थ दूषयति। तेन गात्राणां गौरवमतिसारो हृत्पीड़ा मूर्छा च भवति ॥ सप्तमे शुक्रमनुमविति । व्यानश्चात्यर्थ कोपयति। कफश्च सूक्ष्मस्रोतोभ्यः प्रच्यावयति। तेन श्लेष्मवर्तिप्रादुर्भावः कटीपृष्ठभङ्गश्च सर्चचेष्टाविघातो लालास्वेदयोरतिप्रवृत्तिरुच्छासनिरोधश्च भवति ॥१॥ ___ तत्र मण्डलिनां प्रथमे वेगे विषं शोणितं दूषयति । तत् तु प्रदुष्टं शीततामुपैति, तत्र परिदाहः पीतावभासता चाङ्गानां भवति ॥ द्वितीये मांसं दूषयति, तेनात्यर्थ पीतता-परिदाहो दंशे श्वयथुश्च भवति । तृतीये मेदो दूषयति, सेन पूर्ववचक्षुर्ग्रहणं तृष्णा दंशो क्लेदः स्वेदश्च भवति ॥ चतुर्थे कोष्ठमनु प्रविश्य ज्वरमापादयति ॥ पञ्चमे परिदाहं सर्वगात्रेषु करोति। षष्ठसप्तमयोः
For Private and Personal Use Only
Page #954
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श अध्यायः ] चिकित्सितस्थानम्।
३१८३ पूर्ववत् ॥२॥ राजिमतां प्रथमे वेगे विषं शोणितं दृषयति। तत् प्रदुष्टं पाण्डतामुपैति, तेन लोमहर्षः शुक्लावभासश्च पुरुषो भवति। द्वितीये मांसं दूषयति, तेन पाण्डुतात्यर्थं जाड्य शिरःशोफश्च भवति। तृतीये मेदो दूषयति, तेन चक्षुर्ग्रहणं दन्तक्लेदः स्वेदो घ्राणाक्षिस्रावश्च भवति। चतुर्थे कोष्ठमनुप्रविश्य मन्यास्तम्भं शिरोगौरवश्चापादयति। पञ्चमे वाक्सङ्गं शीतज्वरश्च करोति। षष्ठसप्तमयोः पूर्ववदिति ॥ भवन्ति चात्र। “धावन्तरेषु याः सप्त कलाः सम्परिकीर्तिताः। तास्वेकै कामतिक्रम्य वेगं प्रकुरुते विषम् ॥ येनान्तरेण हि कलां कालकल्पं भिनत्ति हि । समीरणेनोह्यमानं तत् तु वेगान्तरं स्मृतम् ॥ शूनाङ्गः प्रथमे वेगे पशुायति दुःखितः। लालास्रावो द्वितीये तु कृष्णाः पीड्यते हृदि॥ तृतीये च शिरोदुःखं कण्ठग्रीवश्च भज्यते। चतुथ वेपते मूढः खादन् दन्तान् जहात्यमून् ॥ केचिद्वेगत्रयं प्राहुरन्तश्चैतेषु तद्विदः॥ ध्यायति प्रथमे वेगे पक्षी मुह्यत्यतः परम् । द्वितीये विह्वलः प्रोक्तस्तृतीये मृत्युमृच्छति ॥ केचिदेकं विहङ्गेषु विषवेगमुशन्ति हि। मार्जारनकुलादीनां विषं नातिप्रवर्त्तते”॥ इति। “पूर्वमुक्ताः शुक्रविषा मूषिका ये समासतः। नाम लक्षणभैषज्यैरष्टादश निवोध तान् ॥ लालनः पुत्रकः कृष्णो हंसिकश्चिकिरस्तथा। छुच्छुन्दरोऽलसश्चैव कषायदशनोऽपि च। कुलिङ्गश्चाजितश्चैव चपलः कपिलस्तथा। कोकिलोऽरुणसङ्गश्च महाकृष्णस्तथोन्दुरः। श्वेतेन महता सार्द्ध कपिलेनाखुना तथा। मूषिकश्च कपोताभस्तथैवाष्टादश स्मृताः॥ शुक्रं पतति यत्रैषां शुक्रघृष्टः स्पृशन्ति वा। नखदन्तादिभिस्तस्मिन् गाने रक्तं प्रदुष्यति। जायन्ते ग्रन्थयः शोफाः कर्णिका मण्डलानि च। पिड़कोपचयश्चोग्रा विसर्पाः किटिमानि च । पर्बभेदोरुजस्तीवा ज्वरो मूर्छा च दारुणा। दौर्बल्यमरुचिः श्वासोवमथुर्लोमहर्षणम् ॥ दष्टरूपं समासोक्तमेतद् व्यासेन वक्ष्यते॥
अथातः कीटा उच्यन्ते सर्पाणां शुक्रविण्मूत्रशवपूत्यण्डसम्भवाः । वाय्वन्यम्बुप्रकृतयः कीटास्तु विविधाः स्मृताः॥ सवेदोषप्रकृतिभिर्युक्ताश्चा. परिणामतः। कीटत्वेपि सुघोरास्ते सर्व एव चतुर्विधाः॥ कुम्भीनसस्तुण्डि. केरी शृङ्गी शतकुलीरकः। उचिहिङ्गोऽमिनासा च चिचिहिङ्गो मयूरिकाः। आवर्तकस्तथोरभ्रसारिकामुखवैदलो। शरावकुर्दोऽभीराजी परूषश्चित्रशीर्षकः। शतबाहुश्च यश्चापि रक्तराजिः प्रकीर्तितः। अष्टादशेति वायव्याः कीटाः पवनकोपनाः॥ तैभेवन्तीह दष्टानां रोगा वातनिमित्तजाः॥ कौण्डिल्यकः
For Private and Personal Use Only
Page #955
--------------------------------------------------------------------------
________________
www.kobatirth.org
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Acharya Shri ka
. ३१८४
चरक-संहिता। [विषचिकित्सितम् कलभको वरटी पत्रवृश्चिकः। विनासिका ब्रह्मणिका बिन्दुलो भ्रमरस्तथा। बााकी चिप्पिटः कुम्भी वर्चः कीटोऽरिमेदकः। पनकीटो दुन्दुभिको मकरः शतपादकः। पञ्चालकः पाकमत्स्यः कृष्णतुण्डोऽथ गर्द्धभी। क्लीतः क्रिमिसरारी च यश्चाप्युत्क्लेशकः स्मृतः। एते ह्यग्निप्रकृतयश्चतुर्विशतिः रीरिताः। तैर्भवन्तीह दष्टानां रोगाः पित्तनिमित्तजाः॥ विश्वम्भरः पञ्चशुक्तः पञ्चकृष्णोऽथ कोकिलः। संरेयकः प्रचलको वलभः किटिमस्तथा। सूचीमुखः कृष्णगोधा यश्च काषायवासिकः। कीटगर्द्धभकश्चैव तथा त्रोटक एव च । त्रयोदशैते सौम्याः स्युः कीटाः श्लेष्मप्रकोपणाः ॥ तैर्भवन्तीह दष्टानां रोगाः कफनिमित्तजाः ॥३॥ तुङ्गीनासो विचिलकस्तालको बाहकस्तथा। कोष्ठागारी क्रिमिकरो यश्च मण्डलपुच्छकः। तुङ्गनाभः सर्वपिकोऽवल्गुली शम्बुकस्तथा। अग्निकीटाश्च घोराः स्युादश प्राणनाशनाः॥ तैर्भवन्तीह दष्टानां वेगशानानि सर्पवत्। तास्ताश्च वेदनास्तीवा रोगा वै सान्निपातिकाः। क्षारामिदग्ध वदंशो रक्तपीतासितारुणः। ज्वराङ्गमदरोमाञ्चवेदनाभिः समन्वितः। छईप्रतीसारतृष्णाश्च दाहो मोहो विजृम्भिका। वेपथुश्वासहिकाश्च दाहः शीतञ्च दारुणम् । पिड़कोपचयः शोफो ग्रन्थयो मण्डलानि च। दद्रवः कर्णिकाश्चैव विसर्पाः किटिमानि च। तैर्भवन्तीह दष्टानां यथास्वञ्चाप्युपद्रवाः ॥ येऽन्ये तेषां विशेषास्तु तूर्णं तेषां समादिशेत्। दृषीविषप्रकोपाच्च तथैव विषलेपनात्। लिङ्गं तीक्ष्णविषेष्वेतच्छणु मन्दविषेष्वतः॥ प्रसेकोऽरोचकश्छदिशिरोगौरवशीतताः। पिड़काकोठकडूनां जन्म दोषविभागतः॥ योगैर्नानाविधेरैषां चूर्णानि गरमादिशेत्। दृषीविषप्रकाराणां तथैवाप्यनुलेपनात् ॥ एकजातीनत ऊद्ध कीटान् वक्ष्यामि भेदतः। सामान्यतो दष्टलिङ्गैः साध्यासाध्यक्रमेण च॥ त्रिकण्टकः कुणी चापि हस्तिकक्षोऽपराजितः। चखार एते कलमा व्याख्यातास्तीत्रवेदनाः॥ तैर्दष्टस्य श्वयथुरङ्गमद्दो गुरुता गात्राणां दंशश्च कृष्णो भवति ॥१॥ प्रतिसूर्यः पिङ्गभासो बहुवर्णो महाशिराः। तथा निरुपमश्चापि पश्चगाधेरकाः स्मृताः॥ तैभेवन्तीह दष्टानां वेगशानानि सर्पवत् । रुजश्च विविधाकारा ग्रन्थयश्च सुदारुणाः ॥२॥ गलगोली श्वेता कृष्णा रक्तराजी रक्तमण्डला सर्वश्वेता सपिकेत्येव षट्। ताभिर्दष्टे सर्षपिकावज्ज दाहशोफक्लेदा भवन्ति । सर्पपिकया हृदयपीडाऽतिसारश्च ॥३॥ शतपद्यस्तु परुषा कृष्णा चित्रा कपिलिका रक्ता श्वेताऽग्निप्रभाचेत्यष्टौ। ताभिर्दष्टे शोफो वेदना दाहश्च हृदये। श्वेतानिप्रभाभ्यामेतदेव दाहो मूर्छा चातिमात्रं श्वेतपिड़कोत्
For Private and Personal Use Only
Page #956
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम्।
३१८५ पत्तिश्च ॥४॥ मण्डूकाः। कृष्णः सारः कुहकोहरितो रक्तो यववर्णाभो भृकुटा कोटिकश्चेत्यष्टौ । तैर्दष्टस्य दंशकण्डूभवति। पीतफेणागमश्च वक्तात्। भृकुटीकोटिकाभ्यामेतदव दाहश्छर्दिमूर्छा चातिमात्रम् ॥५॥ विश्वम्भराभिदष्टे दंशः सर्षपाकाराभिः पिड़काभिश्चीयते शीतज्वरार्तश्च पुरुषो भवति ॥६॥ अहितुण्डिकाभिर्दष्टे तोददाहकण्ड्रश्वयथवो मोहश्च ॥७॥ कण्डूमकाभिर्दष्टे पीताश्छदंप्रतिसारज्वरादिभिरभिहन्यते॥८॥ शुकवृत्तादिभिर्दष्टे कण्डूकोठाः प्रवर्द्धन्ते शुकश्चात्र लक्ष्यते ॥९॥ पिपीलिकाः। स्थूलशीर्षा सम्बाहिका ब्राह्मणिका अङ्गलिका कपिलिका चित्रवर्णेति षट्। ताभिर्दष्टे दंशे श्वयथुरग्निस्पर्शवदाहशोफौ भवतः ॥१०॥ मक्षिकाः। कान्तारिका कृष्णा पिङ्गलिका मधूलिका काषायी स्थालिकेत्येवं षट्। ताभिदष्टस्य दाहशोफौ भवतः। स्थालिकाकाषायीभ्यामेतदव पिड़काश्च सोपद्रवा भवन्ति ॥१॥ मशकाः। सामुद्रः परिमण्डलो हस्ति मशकः कृष्णः पार्वतीय इति पञ्च। तैर्दष्टस्य तीव्रकण्डूदंशशोफश्च । पार्चतीयस्तु कीटैः प्राणहरैस्तुल्यलक्षणः। नखावकृष्टेऽत्यर्थं पिड़काः सदाहपाका भवन्ति ॥ जलौकसां दष्टलक्षणमुक्तं प्राक्। तव्यथा। जलमासामायुरिति जलायुकाः। जलमासामोक इति जलौकसः। ता द्वादश । तासां सविषाः षट् तावत्य एव निर्विषाः॥ तत्र सविषाः कृष्णा कब्बरा अलगर्दा इन्द्रायुधा सामुद्रिका गोचन्दना चेति। तास्त्वञ्जनचर्णवर्णा पृथुशिराः कृष्णा। वर्मिमत्स्यवदायता छिन्नोन्नतकुक्षिः कर्बुरा । रोमशा महापार्था कृष्णमुख्यलग । इन्द्रायुधवदूर्द्धराजिभिश्चित्रिता इन्द्रायुधा। ईपदसितपीतिका विचित्रपुष्पाकृतिचित्रा सामुद्रिका। गोषणवदधोभागे द्विधाभूताकृतिरणमुखी गोचन्दनेति ॥ ताभिर्दष्टे पुरुषे दंशे श्वयथुरतिमात्रं कण्डूमूर्छा ज्वरो दाहश्चदिर्मदः सदनमिति लिङ्गानि भवन्ति ॥ तत्र महागदः पानालेपननस्यकादिधूपयोज्यः। इन्द्रायुधादष्टमसाध्यमिति षट् सविषा जलौकसः सचिकित्सा व्याख्याताः॥ भवन्ति चात्र। गौधेरकः स्थालिका च ये च श्वेताग्निसंप्रभे। भृकुटी कोडिकश्चैव न सिध्यन्त्येकजातिषु ॥ शवमूत्रपुरीस्तु सविषैरवमर्षणात् । स्युः कण्डूदाहकोठारु पिड़कातोदवेदनाः। प्रक्लेदवांस्तथा स्रावो भृशं सम्पाचयेत्त्वचम् ॥ त्रिविधा वृश्चिकाः प्रोक्ता मन्दमध्यमहाविषाः। गोशकृत्कोथजा मन्दा मध्याः काष्ठेष्टिकोद्भवाः। सर्पकोथोद्भवास्तीक्ष्णा ये चान्ये विषसम्भवाः॥ मन्दा द्वादश मध्यास्तु त्रयः पञ्चदशोत्तमाः। दशविंशतिरित्येते सङ्काया परिकीर्तिताः॥ कृष्णः श्यावः कबूरिः पाण्डवों गोमूत्राभः
For Private and Personal Use Only
Page #957
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१८६ चरक-संहिता
[विषचिकित्सितम् ककशो मेचकश्च। श्वेतोरक्तो रोमशः शाद्वलाभो रक्तश्चते मन्दवीर्या मतास्तु ॥ एभिर्दष्टे वेदना वेपथुश्च गात्रस्तम्भः कृष्णरक्तागमश्च । शाखादष्टे वेदना चोद्ध मेति दाहस्वेदो दंशशोफो ज्वरश्च ॥१२॥ रक्तः पीतः कपिलेनोदरेण सर्वे धूम्राः पर्चभिश्च त्रिभिः स्युः। एते मूत्रोच्चारपूत्यण्डनाता मध्या शे यात्रिपकारोरगाणाम् । यस्यैतेषामन्वयाद् यः प्रसूतो दोषोत्पत्तिं तत्स्वरूपाञ्च कुर्य्यात् ॥ जिहाशोफो भोजनस्थावरोधो मूछो चोग्रा मध्यवीयोभिदष्टं ॥ श्वेतश्चित्रः श्यामलो लोहिताभो रक्तः श्वेतो रक्तनीलोदरौ च। पीतो रक्तो नीलपीतोऽपरस्तु रक्तो नीलो नीलशुक्ररतथा च ॥ रक्तो वभ्रः पूर्ववच्चैकपर्वा यथापा पर्वणी द्वे च यस्य। नानारूपा वर्ण तश्चापि घोरा शेयाश्चैते दृश्चिकाः प्राणचौराः॥ जन्मतेषां सर्पकोथात् प्रदिष्ट देहेभ्योवा घातितानां विषण। एभिर्दष्टे सर्पवेगप्रवृत्तिः स्फोटोत्पत्तिान्तिदाही ज्वरश्च ॥ खेभ्यः कृष्णं शोणितं चापि तीव्रतस्मात् प्राणैस्त्यज्यते शीघ्रमेव ॥ इति ॥ लूताविषं घोरतमं दुर्विज्ञ यतमन्तु तत्। दुश्चिकित्स्यतमं पापि भिषगभिर्मन्दबुद्धिभिः। सविषं निविषञ्चैतदित्येवं परिशङ्कित्ते । विषघ्नमेव कर्त्तव्यमविरोधि यदौषधम् ।। अगदानां हि संयोगो विषजुष्टस्य पुज्यते। निर्विषे मानवे युक्तोऽगदः सम्पद्यते सुखम् ॥ तस्मात् सचप्रयत्नेन शातव्यो विषनिश्चयः। अशाखा विषसद्भाव भिषग व्यापादयेनरम् ॥ मोदभिद्यमानस्तु यथा रेण न व्यक्तजातिः प्रविभाति वृक्षः। तद्वद दुरालक्ष्यतमं हि तासां विषं शरीरे प्रविकीर्णमात्रम् ॥ ईषच्च काडूः प्रचलं सकोठमव्यक्तवर्ण प्रथमेऽहनि स्यात् । अन्तेषु शूनं परिनिम्नमध्यं प्रव्यक्तरूपश्च दिने द्वितीये॥ हेण तदर्शयतीह दंशं विषं चतुर्थेऽहनि कोपमेति। अतोऽधिकेऽह्नि प्रकरोति जन्तोविषप्रकोपप्रभवान् विकारान् ॥ षष्ठे दिने विप्रसूतश्च सर्वान् मर्मप्रदेशान् भृशमावणोति॥ तत् सप्तमेऽत्यर्थपरीतगात्रं व्यापादयेन्मय॑मतिमद्धम् ॥ यास्तीक्ष्णचण्डोग्रविषा हि लूतास्ताः सप्तरात्रेण विनाशयन्ति ॥ अतोऽधिकेनापि निहन्युरन्या यासां विषं मध्यमवीर्यमुक्तम्। यासां कनीयो विषवीर्यमुक्तं ताः पक्षमात्रेण विनाशयन्ति। तस्मात् प्रयत्नं भिषगत्र कुर्यादादंशपाताद्विषघातियोगैः।। विषन्तु लालानखमूत्रदंष्ट्रारजःपुरीरथ चेन्द्रियेण । सप्त प्रकार विसृजन्ति लूतास्तदुग्रमध्यावरवीर्य मुक्तम् ॥ सकप्डूकोठं स्थिरमल्पमूलं लालाकृतं मन्दरुजं वदन्ति ॥ शोफश्च कप्डूश्च पुलानिका च धूमायनं चैव नखाग्रर्दशे। दंशन्तु मूत्रेण सेकृष्णमध्यं सरक्तपय्येन्तमधेहि दीर्णम् । दंष्ट्राभिरुग्रं
For Private and Personal Use Only
Page #958
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श अध्यायः
३१८७
चिकित्सितस्थानम् । एभ्योऽन्यथा चिकित्सा तेषाञ्चोपक्रमान् शृणु मे। मन्तारिष्टोत्कर्तन-निष्पीड़न-चूषणाग्निपरिषेकाः। अवगाहन-रक्तमोक्षण-वमन-विरेकापधानानि ॥ हृदयावरणाञ्जननस्यधूपलेहौषधप्रधमनानि ।
प्रतिसारर प्रतिविषं संज्ञासंस्थापन लेपः॥ कठिनं विवर्ण जानीहि दंशं स्थिरमण्डलञ्च ॥ रजःपुरीषेन्द्रियज हि विद्धि स्फोटं विपक्कामलपीलुपाण्डुम्। एतावदेतत् समुदाहृतन्तु वक्ष्यामि लूतामभवं पुराणम्। सामान्यतो दष्टमसाध्यसाध्यं चिकित्सितश्चापि यथाविशेषम् ॥ विश्वामित्रो नृपवरः कदाचिदृषिसत्तमम्। वशिष्ठं कोपयामास गलाश्रमपदं किल। कुपितस्य मुनेस्तस्य ललाटात् स्वेदविन्दवः। अपतन् दर्शनादेव मधस्तात्तीक्ष्णवर्चसः। लूने तृणे महर्षीणां धेन्वर्थे सम्भूतेऽपि च। ततो जातास्विमे घोरा नानारूपा महाविषाः। अपकाराय वर्तन्ते नृपसाधन वाहने। यस्माल्लूनं तृणं प्राप्ता मुनेः प्रस्वेदविन्दवः। तस्माल्लूतेति भाष्यन्ते सङ्काया ताश्च पोड़श॥ कृच्छसाध्यास्तथाऽसाध्या लतास्तु द्विविधाः स्मृताः। तासामष्टौ कृच्छसाध्या वास्तावत्य एव तु। त्रिमण्डला तथा श्वेता कपिला पीतिका तथा। आलमूत्रविषा रक्ता कसना चाष्टमी स्मृता। ताभिर्दष्टे शिरोदुःवं कण्डूदशे च वेदना। भवन्ति च विशेषेण गदाः श्लैष्मिकवातिकाः॥ सौवर्णिका लाजवर्णा जालिन्येनीपदी तथा। कृष्णाग्निवर्णा काकाण्डा मालागुणाष्टमी स्मृता ॥ ताभिर्दष्टे दंशकोथः प्रवृत्तिः क्षतजस्य च। ज्वरो दाहोऽतिसारश्च गदाः स्युश्च त्रिदोषजाः। पिड़का विविधाकारा मण्डलानि महान्ति च। शोफा महान्तो मृदवो रक्ताः यावाश्चलास्तथा ॥ सामान्यं सर्चलूतानामेतदादशलक्षणम् । विशेषलक्षणं तासां वक्ष्यामि सचिकित्सित”मिति ॥१४॥
गङ्गाधरः-अथ विषं गुणतो वेगतश्चोक्त्वा चतुर्विशत्युपक्रममिति यदुक्तं तद्वक्तुमाह-एभ्योऽन्यथेत्यादि। नीलौष्ठाद्यसाध्यलक्षणेभ्योऽन्यथा चत्तदा चिकित्सा कार्थ्या। तेन तेषां साध्यानां विषाणामुपक्रमान् शृणु॥ चतुविंशतिमुपक्रमान् निहि शति-मन्त्रेत्यादि। मन्त्रेत्यादिमृतसञ्जीवनान्ताः
चक्रपाणिः-मन्द्रेत्यादिना मन्तस्य विषहरेषु श्रेष्ठत्वादनेऽभिधानात्। 'विषं तेजो
For Private and Personal Use Only
Page #959
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१५८
चरक-संहिता। [ विषचिकित्सितम् मृतसञ्जीवनमेव च विंशतिरेते चतुर्भिरधिकाः। स्युरुपक्रमा यथा ये यत्र योज्याः शृणु तथा तान् ॥ १५ ॥ दंशात्तु विषं दष्टस्य विस्मृतं वैलिकां * भिषगबद्धा ।
निष्पीड़येद् द्रुतं दंशमुद्धरेन्मर्मवज वा ॥ चतुर्भिरधिका विंशतिरुपक्रमास्तेषां ये यत्र योज्यास्तान् शृणु। सुश्रुते तूक्तम् । “यथाऽव्यक्तरसं तोयमन्तरीक्षान्महीगतम् । तेषु तेषु प्रदेशेषु रसं तं तं प्रयच्छति । एवमेवं विषं यद् यद् द्रव्यं व्याप्यावतिष्ठते। स्वभावादेव तं तस्य रसं समनुवर्त्तते ॥ विषे यस्माद् गुणाः सर्वे तीक्ष्णाः प्रायेण सन्ति हि । विषं सर्वमतो क्षेयं सर्वदोषप्रकोपणम्। ते तु वृत्तिं प्रकुपिता जहति स्वां विषार्दिताः॥ नोपयाति विषं पाकमतः प्राणान् रुनद्धि च। श्लेष्मणातमार्गखादुच्छासोऽस्य निरुध्यते। विसंशः सति जोवेपि तस्मात्तिष्ठति मानवः॥शुक्रवत् सव्वैसाणां विषं सर्वशरीरगम् । क्रुद्धानामेति चाङ्गेभ्यः शुक्रं निर्मन्थनादिव ॥ तेषां वड़िशवद दंष्ट्रास्तासु सज्जति चागतम् । अनुत्ता विषं तस्मान्न मुश्चन्ति च भोगिनः॥ यस्मादत्यर्थमुष्णन्तु तीक्ष्णश्च पठितं विषम् । अतः सर्वविषेषूक्तः परिषेकस्तु शीतलः॥ मन्दकीटेषु नात्युक्तं बहु वातकर्फ विषम् । अतः कीटविषे चापि स्वेदो न प्रतिषिध्यते ॥ कीटेर्दष्टानुनविषैः सर्पवत् समुपाचरेदिति ॥१५॥
गङ्गाधरः-दंशात्तु इत्यादि। सपैदष्टस्य विषं दंशादेशाद्विसृतं बुद्धा भिषण वैलिकामरिष्टां शाखायां द्रतं बड़ा निपीड़येत्। शाखाभ्योऽन्यत्र दष्टस्य
ममन्त्रः सत्यब्रह्मतपोमयैः। यथा निवार्यते क्षिप्रं प्रयुक्तैर्न तथौषधैः" ॥ अरिष्टा द्विविधाः, मन्त्रेण रज्ज्वादिभिर्वा विषोपरिबन्धः। उपधानं विषमं मस्तके भेषजदानम् । हृदयावरणं हृदयरक्षकमौषधम्। प्रतिविषं विषान्तरप्रयोगः। मृतसञ्जीवनकर भेषजम् । शेषं अग्र अन्थेन स्फुटं भविष्यति ॥ १५॥
चक्रपाणिः-अविमृतमित्यप्राप्तमरणं, वेणिकां बद्धे ति। एतेन सामान्याभिधानेन मन्तव्यापारेऽपि अभिधानं कल्पते। उक्तं चान्यत्र 'भरिष्टानामपि मन्त्रैः बनीयान्मन्त्रकोविदः । साच बन्धादिभिर्बद्धा विषप्रतिकरी मता"। निष्पीड़येदिति भिष्पीड़नेन, उरेदिति उत्.
* अविमृतं वेणिकामिति च चक्रसम्मता पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #960
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
३१८६ तं दंशं वा चूपेन् मुखेन यवचूर्णपांशुपून। प्रच्छन् शृङ्गजलौकोव्यधनैः स्त्राव्यं ततो रक्तम् ॥ रक्त विषप्रदुष्टे दुष्येत् प्रकृतिस्ततस्त्यजेत् प्राणान् । तस्मात् प्रघर्षणैरसृग् वर्तमान प्रवत्त्यं स्यात् ॥१६॥ त्रिकटुगृहधूमरजनीपञ्चलवणाः सवात्तोकाः।
घर्षणमतिप्रवृत्ते वटादिभिः शीतलः प्रलेपः॥ ... रक्तं हि विषाधानं वायुरिवाग्नेः प्रदेहसेकैस्तत् ।
शोतः स्कन्दति तस्मिन् स्कन्ने व्यपयाति विषवेगः॥ मर्मवज दंशं दंशस्थानमुत्कृत्योद्धरेत् । दंशोद्धरणासम्भवे यवादिचूर्णपूरितमुखेन तं दंशं विषवासस्थानं दंशं चूषेत्। सुश्रुते चोक्तम्- “सवरेवादितः सः शाखादष्टस्य देहिनः। दंशस्योपरि बन्नीयादरिष्टाश्चतुरङ्गले ॥प्लोतचन्तिवल्कानां मृदुनान्यतमेन च। न गच्छति विषं देहमरिष्टाभिर्निवारितम् ।। दहेद दंशमथोत्कृत्य यत्र बन्धो न जायते। आचूषणच्छेददाहाः सर्वत्रैव तु पूजिताः॥ प्रतिपूर्य मुवं वस्त्रर्हि तमाचूषणं भवेत् ॥ स दष्टव्योऽथवा सपो लोष्ट्रो वापि हि ततक्षणम् ॥ अथ मण्डलिना दष्टं न कथश्चन दाहयेत्। स पित्तविषबाहुल्याद दंशो दाहाद विसर्पतीति । प्रच्छनित्यादि । दंशं प्रच्छन् शस्त्रेण प्रच्छन् एवं शृङ्गादिभिस्ततो रक्त स्राव्यम् । कस्मात् ? रक्ते इत्यादि । विषप्रदुष्टे रक्त सति प्रकृतिदुष्येत्। ततः प्रकृतिदृषणात् प्राणान् त्यजेत्। यदि तु विषदुष्ट रक्तं न प्रवर्तते तदा प्रघर्षणैः प्रवयं स्यात् ॥१६॥
गङ्गाधरः-घर्षणमाह-त्रिकदित्यादि। वार्ताको गोष्ठवार्ताकुः । त्रिकदा. दिकं समभागेन चूर्ण मिश्रयिखा दशस्थानघर्षणं कार्यम्, ततोऽप्रवर्त्तमानमसा प्रवर्तते। यदि प्रच्छनादिभिरतिप्रवर्त्तते रक्तं, तदा वटादिभिः शीतलैवल्कलैलेपः कार्यः। कस्मात् ? रक्तं होत्यादि। हि यस्माद् रक्तं विषाधानं कृत्यापहरेत्। मर्मवर्जमिति मर्मण्यभिघातं निषेधयति। यवचूर्णपांशुपूर्णेन मुखेन चूषेत् । दंशमुखावरणं विषसम्बन्धपरिहारार्थम् । प्रच्छन्निति रक्तमोक्षणमुपक्रममाह। उपक्रमाणाञ्च व्यतिक्रमाभिधानेन नियमेन क्रमयोगं निषेधयति। रक्तस्रावणोपपत्तिमाह-प्रकृतिरिति देहधात्वादिस्वभावः। प्रघर्षणैरिति व्रणादिभिः प्रघर्षणेन चेत्यशः ॥ ६ ॥
चक्रपाणिः-प्रतिसारणमिति विवृत्तं प्रघर्षणमिति विषाधानमिति विषस्य प्रसारकम् । स्कन्दति • व्याख्यानमिदं चतुर्विंशत्युपकमान्तर्गतस्य प्रतिसारणमिति पदस्य। अतस्तवैतत् पठितव्यम्।
४००
For Private and Personal Use Only
Page #961
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१६०
चरक-संहिता। [विधिकित्सितम् विषवेगान्मदमूर्छाविषादहृदयद्रवाः प्रवत्तन्ते। शीतैर्निवर्तयेत् तान् न वीज्यश्च लोमहर्षः स्यात् ॥ तरुरिव मूलच्छेदाद दंशच्छेदान्न वृद्धिमेति विषम् । आचूषणमानयनं जलस्य सेतुर्यथा तथारिष्टाः ॥ १७॥ त्वङ मांसगतो दाहो दहति विषं लावणं हरति रक्तात् ।
पोतं वमनैः सद्यो हरेद् विरेकैद्वितोये तु॥ वायुरिवाग्नेरग्नेर्वायुरिव तत् तु शीतप्रदेहसेकैः स्कन्दति स्त्यानीभवति तस्मिन् विषाधाने रक्ते स्कन्ने स्त्याने सति विषवेगो व्यपयाति । इति रक्तमोक्षणफल मुक्त्वा व्यजनमाह-विषवेगादित्यादि। मदादयो विषवेगात् प्रवर्त्तन्ते जायन्ते। तान् मदादीन् शीतद्रव्यैः परिषेकादेभिः निवत्तयेत्। वीज्यश्च न लोमहर्षः स्यात् । तरुरिवेत्यादि। मूलच्छेदाद यथा तरुन वृद्धिमेति तथा दंशच्छेदाद दंशस्थानोत्कर्त्तनाद विषं न वृद्धिमेति । आचूषणमानयनमतो न विषं देहे वत्तते। जलस्य वेगेन गच्छतो यथा सेतुर्गतिनिरोधकृत् तथाऽरिष्टा मन्त्रेण बद्धा विषगतिनिरोधिन्य इति । सुश्रुतेऽरिष्टावन्धनमुक्तम् । “अरिष्टामपि मन्त्रैश्च वनीयान्मन्त्रकोविदः। सा तु रज्ज्वादिभिवेद्धा विषप्रतिफरी मता ॥ देवब्रह्मर्षिभिः प्रोक्ता मन्त्राः सत्यतपोमयाः। भवन्ति नान्यथा क्षिप्रं विषं हन्युः मुदुस्तरम् ॥ विषं तेजोममन्त्रैः सत्यब्रह्मतपोमयः। यथा निवार्यते क्षिप्रं प्रयुक्तैर्न तथौषधैः॥ मन्त्राणां ग्रहणं कायं स्त्रीमांसमधुवजिना। जिताहारण शुचिना कुशास्तरणशायिना॥ गन्धमाल्योपहारैश्च वलिभिश्चापि देवताः। पूजयेन्मन्त्रसिद्धार्थ जपहोमेश्च यत्नतः ।। मन्त्रास्तु विधिनाप्रोक्ता हीना वा स्वरवर्णतः। यस्मान्न सिद्धिमायान्ति तस्माद योज्योऽगदक्रमः ॥ समन्ततः सिरा दंशाद विध्येत् तु कुशलो भिषक् । शाखाग्रे वा ललाटे वा वेध्यास्ता विसृते विषे। रक्ते निहि यमाणे तु कृच्छ निहि यते विषम् । तस्माद विस्रावयेद् रक्तं सा ह्यस्य परमा. क्रिया” इति ॥१७॥ . गङ्गाधरः-खङ मांसत्यादि। खङमांसगतं विर्ष दाहो दहति । रक्तस्य लावणं रक्ताद विषं हरति। पीतं विषं सद्यस्तत्क्षणं घमनैहरेत्। द्वितीये तु स्थिरं भवति । तरुरिवेत्यादिना च्छेदादीनां विषहरोपपत्तिमाह। सेतुर्यश् ति विषविरोधक इत्यथः ।
For Private and Personal Use Only
Page #962
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्।
३१६१ आदौ हृदयं रक्ष्यं तस्यावरणं पिबेटु यथालाभम् । मधु सर्पिर्मज्जानं गैरिकमथ गोमयरसं वा॥ इतुं सुपक्कमथवा काकं निष्पीड्य तद्रसं वामलम् । छागादीनां वास्तृग भस्म मृदं वा पिबेदाशु ॥ क्षारोऽगदस्तृतीये शोथहरं छईनं समध्वम्बु। गोमयरसश्चतुर्थे वेगे सकपित्थमधुसर्पिभिः॥ काकाण्डशिरीषाभ्यां स्वरसेनाश्चोतनाञ्जने नस्यम् । स्यात् पञ्चमेऽथ षष्ठे संज्ञासंस्थापन कार्यम् ॥
वेगे विरेकहरेत् । एवमादौ पूर्व हृदयं रक्ष्यम्, तस्य हृदयस्यावरणं विषवेगगमनवोधकरमावरणं यथालाभं पिबेत् । मधुप्रभृति। तत्र काकं सुपक्वं निष्पीड्य तस्य रसम्। छागादीनाममुक पिबेत्। भस्म मृदं वाशु पिबेत् । इति द्वितीये वेगे। सुश्रुते चोक्तम् । “समन्तादगदैर्दशं प्रच्छयिखा प्रलेपयेत् । चन्दनोशीरयुक्तेन वारिणा परिषेचयेत् ॥ पाययेतागदांस्तांस्तान् क्षीरक्षौद्रघृतादिभिः। तदलाभे हिता वा स्यात कृष्णा वल्मीकमृत्तिका॥ कोविदारशिरीषार्क-कटभीर्वापि भक्षयेत् । न पिबेत् तैलकौलत्थ-मद्यसौवीरकाणि च ॥ द्रवमन्यत् तु यत् किञ्चित् पीखा पीला समुद्वमेत् । प्रायो हि वमनेनैव मुखं निहि यते विषम् ॥ फणिनां विषवेगे तु प्रथमे शोणितं हरेत्। द्वितीये मधुसर्पिा पाययेताऽगदं भिषक् ॥” इति। क्षार इत्यादि। तृतीये विषवेगे क्षारोऽगदस्तथा समध्वम्बु शोथहरं वमनम्। चतुर्थे विषवेगे सकपित्थमधुसर्पिभियुक्तो गोमयरसः। पञ्चमे वेगे काकाण्डशिरीषाभ्यां स्वरसेन चक्षषि आश्च्योतनमञ्जनश्च दद्यात्, तथा नस्यश्च तयोः स्वरसेन कुर्यादिति । काकाण्डः कृष्णशिम्बी। अथ षष्ठे वेगे संशास्थापनं हिडकेटOरिमेदवचा- चोरक-वयस्था-गोलोमी-जटिला-पलङ्कषाशोकरोहिणीनां संशस्थापनीयानां
द्वितीयवेगे इति शेषः। आदाविति सर्वोपक्रमादौ। तस्येति हृदयस्य । यथालाममिति वक्ष्यमाणहृदयावरणयोगेषु यथाप्राप्तिहृदयावरणम् ।क्षारोऽगदो वक्ष्यमाणं तद विशेषेण शोफहरमिति
For Private and Personal Use Only
Page #963
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१६२
चरक-संहिता। [विचिकित्सितम् गोपित्तयुक्तरजनी-8-मञ्जिष्ठामरिचपिप्पलीपानम्। विषपानं दष्टानां विषपीते दंशनं चान्ते ॥१८॥ शिखिपित्तार्द्धयुतं स्यात् पलाशवीजमगदो मृतेषु वरः। वार्ताकफाणितागारधूमगोपित्तनिम्बं वा॥ गोपित्तयुतैडिका सुरसोग्राद्विरजनीमधुककुष्ठैः।। शस्तामृतेन तुल्या शिरीषपुष्पकाकाण्डरसर्वा॥ काकाण्डसुरसगवानीपुननवावायसीशिरीषफलैः।
तद्वदरिष्टजलमृते + लेपौषधनस्यपानानि ॥ १६ ॥ कषाय पानादिकं कार्यम्। गोपित्तेत्यादि। गोपित्तयुक्तरजन्यादीनां कल्ककताररूपेण पानश्च संज्ञास्थापनम् । विषपान मिति। दष्टानां सर्पदंष्ट्रादष्टानां मौलविषय पानं विषपीतेऽन्ते शेषवेगे दंष्ट्राविषैर्दशनम् ॥१८॥
गङ्गाधरः-शिखीत्यादि। मृते विषेण मृत इव लक्षिते शिखिपित्तमर्द्ध तद द्विगुणं पलाशवीजं पानालपादौ वरोऽगदः, बार्ताकादिपञ्चकं वा वरोऽगदो विस्मृते। सुरसादिभिः षड़ भिगोपित्तयुत्तगुडिका विषमृते शस्ता। शिरीषपुष्पकाकाण्डरसर्वा सुरसादिभिडिकाऽमृतेन तुल्या। काकाण्डः कृष्णशिम्वी। काकाण्डादिशिरीषफलान्तैस्तद्वद गुड़िका अरिष्टजलमृते लेपादीनि शस्तानि । सुश्रुते च। "नस्यकञ्जिने युञ्जयात् तृतीये विषनाशने। वान्तं चतुर्थे पूर्वोक्तां यवागृमथ दापयेत् ॥” शीतोपचारं कृखादौ भिषक् पञ्चमषष्ठयोः । दापर्यच्छोधनं तीक्ष्णं यवागूञ्चापि कीर्तिताम् ।। सप्तमे लवपीड़ेन शिररतीक्ष्णेन शोधयेत् । तीक्ष्णमेवाञ्जनं दद्यात् तीक्ष्णशस्त्रेण मूद्धि च। कुर्यात् काकपदं चर्म सामृग वा पिशितं क्षिपेत् ॥ पूच्च मण्डलिनां वेगे दर्वीकरवदाचरेत्। अगदं मधुसर्पियों द्वितीये पाययेत च। वामयिता यवागूश्च पूर्वोत्तमथ दापयेत्। तृतीये शोधितं तीक्ष्णैर्यवागू पाययेद्धिताम् । शेषः । काकाण्डा शुशुभेदः । गोपित्तयुता रजनी आश्वयोतनादिषु ज्ञया। अन्ते इति सर्वोपक्रमशेषे सप्तमे वेगे रू.पण दंशनं कार्य्यम् ॥ १७ ॥१८॥
चक्रपाणि:-अष्टमे देगे शिखिपित्तेत्यादिना मृतसञ्जीवनयोगमाह-मृत इति उदबन्धत्वादिभिस्विभिः सम्बध्यते । लेपौषधनस्यपानानि इत्यादि उद्बन्ध त्वत्यादिषु यथायोग्यतया ज्ञयानि ॥ १९ ॥ • योपित्तयुता रजनीति पाठान्तरम्। + सुरसाग्रन्थिविरजनीमधुककुष्ठैरिति बहुषु ग्रन्थेषु पाठः। * उठबन्धविषजलमृते इति चक्रसम्मतः पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #964
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
३१६३ पृकाप्नवस्थौणेयकाक्षीशैलेयरोचनातगरम् । ध्यामककुङ्कममांसीसुरसानलालकुष्टघ्नम् ॥ वृहतीशिरीषपुष्पश्रीवेष्टपद्मचारटोविशालाः। सुरदारुपद्मकेशरसावरकमनःशिलाकौन्त्यः॥ जात्यर्कपुष्परसरजनोद्वयहिङ्गपिप्पलीलाक्षाः। जलमुद्गपर्णिचन्दनमदनमधुकसिन्धुवाराश्च ॥ शम्पाकलोधमयूरकगन्धफलीनाकुलीविङ्गाश्च ।
पुष्ये संहृत्य समं पिष्टा गुटिका विधेयाः स्युः ॥ चतुर्थे पञ्चमे वापि दीकरवदाचरेत्। काकोल्यादिाहतः षष्ठ पयश्च मधुगे गणः। हितोऽवपोड़े खगदः सप्तमे विषनाशनः॥ अथ राजिमतां वेगे प्रथमे शोणितं हरेत्। अगदं मधुसर्पिभ्यां संयुक्तं पाययेत च। वान्तं द्वितीये खगदं पाययेद् विषनाशनम्। तृतीयादिषु त्रिष्वेव विधिदेवीकरोदितः। षष्ठेऽञ्जनं तीक्ष्णतममवपीडश्च सप्तरे। गर्भिणीबालवृद्धानां सिराव्यधविवर्जितम्। विषात्तोनां यथोदिष्ट विधानं शस्यते मृदु ॥ रक्तावसेकाञ्जनानि नरतुल्यान्यजाविके। गवाश्वयोश्च द्विगुणं त्रिगुणं महिषोष्ट्रयोः। चतुगु णन्तु नागानां केवलं सर्वपक्षिणाम्। परिषेकान् प्रदेहांश्च सुशीतान् अवचारयेत् । माषकं खञ्जनस्येष्टं द्विगुणं नस्यतो हितम्। पाने चतुर्गुणं पथ्यं वमनेऽष्टगुणं पुनः।देशप्रकृतिसात्म्यत्त विषवेगबलाबलम्। प्रधाऱ्या निपुणो बुद्धा ततः कर्म समाचरेत् । वेगानुपूर्व मित्येतत् कम्मोक्तं विषनाशनम् ॥ इति ॥१९
गङ्गाधरः-पृक्वेत्यादिना मृतसञ्जीवनोऽगदः। पृक्का-विडङ्गान्तानि पुष्ये नक्षत्रे संहृत्य समं पिष्ट्वा जलेन गुटिका विधेयाः स्युः। तानि संहृत्य वा पुष्य नक्षत्रे जलेन पिष्ट्वा गुड़िका विधेयाः स्युः। अत्र पृक्का पिडङ, प्लवः कैवत्तेमुस्तकम् । स्थौणेयं ग्रन्थिपर्णम् । काक्षी सौराष्ट्रमृत् । शैलेयं शैलजम् । रोचना गोरोचना । ध्यामकं गन्धतृणम् । सुरसाग्रं निगुण्डी-मञ्जरी। एला स्थूला। आलं हरितालम्। कुष्ठघ्नमैगजा। श्रीवेष्टकं नवनीतखोटी। पद्मचारटी कुम्भाइ लता। सावरको धवललोध्रः। जात्यर्कयोः पुष्पं, तस्य रसः।
चक्रपाणिः-पृक्के त्यादौ काक्षी सौराष्ट्रिकी मृत् । कुटनः खदिरः। कौन्ती रेणुका। मयूरकः
For Private and Personal Use Only
Page #965
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१६४ घरक-संहिता। [विषचिकित्सितम
सर्वविषघ्नो जयकृत् विषमृतसञ्जीवनो ज्वरनिहन्ता। प्रेय-विलेपन-धारण-धूमग्रहणैर्य हस्थश्च ॥ भूतविषजन्वलक्ष्मीकामणमन्त्राग्न्यशन्यरीन् हन्यात् । दुःस्वप्न-स्त्रीदोषानकालमरणाम्बुचौरभयम् ॥ धनधान्यकार्यसिद्धिश्रोपुष्ट्यायुर्विवर्द्धनो धन्यः। . मृतसञ्जीवन एष प्रागमृताद ब्रह्मणा विहितः ॥ २०॥
मृतसञ्जीवनोऽगदः। मन्त्रैर्धमनीबन्धोऽपामार्जनं कार्यमात्मरक्षणश्च। दोषस्य विषं यस्य स्थाने स्यात् तं जयेत् पूर्वम् ॥ वातस्थाने स्वेदो दध्ना नतकुष्ठकल्कषानञ्च ।
मधुघृतपयोऽम्बुपानावगाहसेकाश्च पित्तस्थे ॥ जलं बालकम् । सिन्धुवार इह निगुड्याकारशुक्लपुष्प इति भेदः। शम्पाकः चतुरङ्गलः। लोध्रमिह रक्तलोध्रम् । मयूरकमपामार्गः। गन्धफली प्रियः । नाकुली रास्ता । काम्म॑णः परद्रोहोपायो मन्त्रः। विषमृतसञ्जीवनोऽगदः॥२०॥
गङ्गाधरः-नन्वरिष्टाबन्धनं कथं कुर्यादित्यत आह-मन्त्ररित्यादि। धमनीवन्धो विषप्रसरणनिवृत्त्यर्थं धमनीबन्धः कार्यो दंशदेशादूर्द्ध चतुरङ्गले मन्त्रैः सिद्धेविषघ्नमन्त्रैस्तथाऽपामार्जनं मन्त्रैः कार्यमात्मरक्षणश्च कार्यम् । यस्य दोषस्य स्थाने विषं स्यात् तं दोषं पूर्व येत् । तद् यथा । वातस्थाने विषे स्वेदः कार्यः, नतकुष्ठयोः कल्कं दधा पिबेत्। पित्तस्थे पित्तस्थानगते अपामार्गः। गन्धफली प्रियङ्गुः । नाकूली रास्ना। धारणशब्देन शरीरे धारणम् । गृहस्थ इति गृहे तिष्ठन् । मन्त्रोऽभिचारमन्तः। स्त्रीदोषा इति स्त्रीदत्तगरादिदोषाः। प्रागमृतादिति अमृतोत्पत्तेः प्राक, एतेन चामृतसमानत्वचास्य दइते। २०॥
चक्रपाणि:-मन्त्ररित्यादौ अपामार्जनमिति प्रतिलोमेन मार्जनं मन्त्रैरेव कार्यम् । आत्मरक्षा अतावेशनिषेधार्थम् । जयेदिति स्थानि दोषं जयेत् । स्वेदो यद्यपि निषिद्धत्वेनोक्तः तथापि बासस्थानविशेषत्वात विधीयते। स्वेदस्तु प्रायो भोजनादिविधानवत , अस्य प्रयोगश्चविंशत्युप
For Private and Personal Use Only
Page #966
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श अध्याय:
चिकित्सितस्थानम्। ३१६५ क्षारोऽगदः कफस्थानगते स्वेदस्तथा सिराव्यधनम् । दृषीविषेऽथ रक्तस्थिते सिराकर्म पञ्चविधम् ॥ भेषजमेवं कल्प्यं भिषजा विज्ञाय सर्वदा सर्वम् । स्थानं जयेत् पूर्व स्थानस्थस्याविरुद्धश्च ॥ २१ ॥ विषदृषितकफमार्गस्रोतःसंरोधरुद्धवायुस्तु। मृत इव श्वसेन्मर्त्यः स्यादसाध्यलिङ्गविहीनश्च ॥ चर्मकषायाः कल्कं विल्वसमं मूईि काकपदमस्य। कृत्वा दद्यात् कटभीकटुकटफलप्रधमनश्च ॥ छागगव्यमाहिषाविककौक टाब्जमांसम् ।
दद्यात् काकपदोपरि मत्ते विषेणैव सहसा ॥ विषे मधुपानं घृतपानं पयःपानमम्बुपानमवगाहसेको चाम्बुभिरेव। कफस्थानगते क्षारोऽगदः स्वेदश्च तथा सिरावेधश्च । रक्तस्थिते दृषीविषे पञ्चविधं सिराकर्म पञ्च सिरावेधः। भिषजा एवमेतत् प्रकारं विज्ञाय सब्वेदा सर्व भेषजं कल्प्यम्। पूर्व स्थानं जयेत् । स्थानस्थस्य दोषस्याविरुद्धश्च कर्म कुर्यात् ॥२१॥ - गङ्गाधरः- दूषितकफेन वायुगतिस्रोतसां रोधात् संरुद्धो वायुयस्य स मयों मृत इव मरणकाले यथा श्वसेत् तथा श्वसेत् । ताह किं म्रियते न च म्रियते। असाध्यलिङ्गैबिहीनश्च स्यात्। चर्म कषायाः कल्कं विल्वसमं पलमात्रमस्य मूद्धि काकपदं त्रिरेखाकारं छेदनं कृखा कटभोकटुकीकटफलानां प्रधमनं दद्यात्। छागेत्याति। विषण सहसा मत्ते काकपदोपरि छागादिमांसं क्रमे नोक्तः। किंवा अग्निशब्देन स्वेदोऽपि गृह्यते। पित्तस्थ इति पित्तस्थानस्थे। दूषीविष इत्यादौ पञ्चविधसिराकर्म इति पञ्चशिराव्यधः । स्थानस्थस्येति स्थानगतविषस्याविरुद्धच कुर्यादिति शेषः ॥२१॥
चक्रपाणिः-स्रोतःसंरोधेन रुद्धो वायुर्यस्य सः। असाध्यलिङ्गैरिति प्रागुक्तनीलौष्ठादिभिः। धर्मकपाया इति धर्मचटिका पायाः। काकपदमिति काकपदकमिव व्रणम् । कटु इत्यत्र
For Private and Personal Use Only
Page #967
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३१६६
[विषचिकित्सितम्
नासाचिकर्णजिह्वा कण्ठनिरोधेषु कर्म्म नस्तः स्यात् । वार्त्ताकवीजपूरकज्योतिष्मत्यादिभिः पिष्टैः ॥ अञ्जनमच्युपरोधे कर्त्तव्यं वस्तमूत्रपिष्टैस्तु । दारुव्योषहरिद्राकरवीरकर अनिम्बसुरसैस्तु ॥ २२ ॥ श्वेतावचाश्वगन्धाहिङ्गमृताकुष्ठसन्धवं लसुनम् । सर्षपकपित्थमध्यं टुण्टुकमूलकरञ्जवीजानि ॥ व्योषं शिरीषपुष्पं द्व े च निशे वंशलोचनञ्च समम् । पिष्ट्राथ वस्तमूत्रेण च गोश्च पित्तेन * सप्ताहम् ॥ व्यासभावितोऽयं निहन्ति शिरसि स्थितं विषं चिप्रम् | सर्व्वज्वरभूतग्रहविसूचिका जीर्णमूर्च्छार्त्ति ॥ उन्मादापस्मारौ काचपटलनीलिकाशिरोदोषान् । शुष्काक्षिपाकपिल्वा दार्म्मकण्डूतमोदोषान् ॥ क्षयदौर्बल्यमदात्ययपाण्डुगदांश्चाअनात् तथा मोहान् । लेपाद दिग्धक्षतली दुष्टाद्यष्टविधविषघाती ॥
चरक संहिता ।
A
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
खण्डीकृतं दद्यात् । नासादिनिरोघे नस्तः कम्म स्यात् । करित्यत आहवात्तां केत्यादि । वार्त्ताकं वीजपूरं ज्योतिष्मत्यादिकञ्च पिष्ट्वा नस्यं दद्यात् । भक्ष्युपरोधेऽञ्जनं दारुप्रभृतिभिमंत्र पिष्टैर्दद्यात् ।। २२ ।
गङ्गाधरः- श्वेतेत्यादि । श्वेता श्वेतापराजिता । कपित्थमध्यं शस्यम् । टण्टकः श्योनाकस्तस्य मूलम् । वंशलोचनान्तं सर्व्वं समं वस्तमूत्रेण पिष्ट्वा भावनामेकां दला गोपित्तेनापरां ततो वस्तमूत्रेण चैकामित्येवं सप्ताहं व्यत्यासभावितोऽयमगदः शिरसि स्थितं विषं क्षिप्रं निहन्ति अञ्जनात् तथा लेपात् । दिग्धाद्यष्टविधं दिग्धं शरादिषु लिप्त क्षतं लीढं दष्टं पीतं विद्धं दूषीविषं
कटुकफला तितालाबु, किंवा कटु लिकटु । ज्योतिष्मतीत्यादीनि पड़ विरेचनशताश्रितोयोक्तानि * गोऽश्वपित्तेनेति वा पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #968
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । ३१६७ अर्शवानद्धेषु च गुदलेपो योनिलेपनञ्च स्त्रीणाम् । मुळे गर्भे दुष्टे ललाटलेपः प्रतिश्याये॥ वृद्धौ किटिम कुष्ठे श्वित्रे विचर्चिकादिषु च लेपः। गज इव तरून् विषगदान निहन्त्यगदो गन्धहस्त्येषः॥२३॥
गन्धहस्तीनामागदः॥ पत्रागुरुमुस्तैला निर्यासाः पञ्च चन्दनं तथा पृक्का। त्वङ नलदोत्पलबालकहरेणुकोशीरव्याघ्रनखाः॥ .. सुरदारुकनककुङ्कमध्यामकुष्ठप्रियङ्गवस्तगरम् । पञ्चाङ्गानि शिरीषात् व्योषालमनःशिलाजाज्यः॥ श्वेता कटभी करो रक्षोन्नः सिन्धुवारिका रजनी। सुरसाञ्जनगैरिकमञ्जिष्ठानिम्बपत्रनिर्यासाः॥ वंशवगश्वगन्धाहिडदधित्थाम्लवेतसं वृक्षाः।
मधुमधुकसोमराजीवचारुहारोचनातगरम् ॥ गरञ्चेति। आनद्धेष्वशःस्वनेनागदेन गुदलेपः। स्त्रीणां मूढ़े गब्भ योनिलेपनश्च। दुष्टे प्रतिश्याये ललाटलेपः। एष गन्धहस्तीनामाऽगदः । (गन्धहस्ती अगदः) ॥२३॥
गङ्गाधरः-पत्रेत्यादि। पत्रं तेजपत्रमेलान्तं जसन्तं पदं, पञ्च निर्यासाः "सज्जेरसो गुगगुलुश्चाप्यहिफेनश्च शितकम् । लोहवान इति या निासाः पञ्च कोविदैः”। लोहवान लोवान इति ख्यातः। पृक्का पिडङ्गशाकम् । वक गुड़बक । नलदं जटामांसी। व्याघ्रनखः कालाकड़ा, हिंस्रा नाम। कनकं नागकेशरम् । पियङ्गव इति पदच्छेदः। शिरीषात् पञ्चाङ्गानि मूलवकपत्रपुष्पफलानि। आलं हरितालम् । अजाजी जीरकम् । श्वेता श्वेतापराजिता। कटमी स्वल्पशिरीषः। करञ्जो गोकरञ्जः। रक्षोनः सर्षपः। सिन्धुवारिका निसुन्दारः। सुरसा तुलसी । अञ्जनं रसाञ्जनम् । निम्बस्य पत्रं निर्यासश्च । वंशस्य लक् नेली। वृक्षा राजवृक्षाः। रुहा दूवा। रोचनातगरं पीततगरशिरोविरेचनानि। दार्जित्यादौ श्वेता कटभी। व्यत्यासानावित इति गोपित्तेन भावयित्वा भश्वपित्तेन भावितः ॥ २२२२३ ॥
४०१
For Private and Personal Use Only
Page #969
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३१६८
चरक-संहिता। [विषचिकित्सितम् अगदोऽयं वैश्रवणायाख्यातस्त्राम्बकेण षष्टाङ्गः । अप्रतिहतप्रभावः स्मृतो महागन्धहस्तीति ॥ पित्तेन गवां पेष्या गुड़िका सिद्धा तु पुष्ययोगेण । पानाञ्जनप्रलेपैः प्रसाधयेत् सर्वकर्माणि ॥ पिल्लं कण्डू तिमिरं रात्रान्धं काचमबुंदं पटलम् । हन्ति सततप्रयोगाद्धितमितपथ्याशिनां पुंसाम् ॥ विषमज्वरानजीर्णान् दद्रु कण्डूविसूचिकापामाः। कुष्ठ किटिमं श्वित्रं विचर्चिकां चोपहन्ति नृणाम् ॥ विषमूषिकलूतानां सव्वेषां पन्नगानाञ्च । आशु विषं नाशयते मूलजमथ कन्दजं सर्वम् ॥ एतेन लिप्तगात्रः सर्पान् गृह्णाति भक्षयेच्च विषम् । कालपरीतोऽपि नरो जीवति नित्यं निरातङ्कः॥
आनद्धे गुदलेपो योनिलेपश्च मूढगर्भाणाम् । मूर्छार्तिषु च ललाटे लेपनमाहुः प्रधानतमम् ॥ भेरीमृदङ्गपटहान् छत्राण्यमुना तथा ध्वजपताकाः। लिप्त्वाऽहिविषनिरस्त्यै प्रध्वनयेद् दर्शयेन्मतिमान् ॥ यत्र च सन्निहितोऽयं न तत्र बालग्रहा न रक्षांस।
न चैव कार्मणमन्ता भजन्ति नाथर्वणो मन्त्राः॥ पादुका। इति षष्टाङ्गोऽयमगदो वैश्रवणाय कुवेराय त्राम्बकेण शिवेनाख्यातो महागन्धहस्तीति नाम्ना। पत्रादीनां पष्टिर्गवां पित्ते पेष्या, पुष्यनक्षत्रे पिष्ट्वा गुड़िका कार्या सिद्धा स्यात्। एतेनागदेन लिप्तगात्रः पुमान् सन्ि गृह्णाति धारयितु शक्तः स्यात्, तथा विषं भक्षयेच्च खादितु शक्तः स्यानास्य व्यापत् स्यात् । भेयादिकमनेन लिप्वाऽहिविषनिरस्त्यै निरासार्थ ध्वनयेत्, तद्धनिश्रवणेन विषं निरस्तं स्यात् । छत्राणि ध्वजपताकाश्च लिप्वाऽहिविषनिरस्त्यै मतिमान् वद्यो दर्शयेद विषार्तम्। बालग्रहाः स्कन्दादयः। नचैवं
For Private and Personal Use Only
Page #970
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श अध्यायः ] चिकित्सितस्थानम् ।
३१६६ सर्वग्रहा न तत्र प्रभवन्ति नचाग्निशस्त्रनृपचौराः। लक्ष्मीश्च तत्र भजते यत्र महागन्धहस्स्यस्ति ॥
संपिष्यमाणे चात्रेमं सिद्धमन्त्रमुदाहरेत् । मम माता जया नाम जयो नामेति मे पिता। सोऽहं जय-जयापुत्रो विजयोऽथ जयामि च ॥ नमः पुरुषसिंहाय विष्णवे विश्वकर्मणे । सनातनाय कृष्णाय भवाय विभवाय च ॥ तेजो वृषाकपेः साक्षात् तेजो ब्रह्मन्द्रयोर्यमे । यथाहं नाभिजानामि वासुदेवपराजयम् ॥ मातुश्च पाणिग्रहणं समुद्रस्य च शोषणम् । अनेन सत्यवाक्येन सिध्यतामगदो ह्ययम् ॥
निहिनिहि मिनिमिनि संसृष्टे रक्ष सव्व भेषजोत्तमे स्वाहा ॥ २४ ॥
___ महागन्धहस्तीनामागदः॥ ऋषभकजीवकयष्टीमधुकोत्पलधान्यकेसराजाज्यः। ससितगिरिकोलमध्याः पेयाः श्वासज्वरादिहराः॥ हिङ्ग च कृष्णायुक्तं कपित्थरसयुक्तमुग्रलवणश्च ।
समधुसितौ पातव्यौ ज्वरहिकाकासश्वासनौ ॥ कार्मणमन्त्राः परद्रोहोपायकुमन्त्रा भजन्ति द्रोहाय नाथर्वणोप्याभिचारिकमन्त्रा न भजन्ति। संपिष्यमाणेऽत्र निगदै सिद्धमन्त्रमिममुदाहरेत् । यो वैद्यः पुष्य नक्षत्रे गोपित्तेनागदमिमं पिंष्यात्, स इमं वक्ष्यमाणं सिद्धमन्त्रं पठन् पिंष्यादिति। तन्मन्त्रमाह-मम मातेत्यादि। स्वाहान्तोऽयं मन्त्रश्चतुर्भिः श्लोकै निहीत्यादुत्तरैरिति । महागन्धहस्त्यगदः ॥२४॥
गङ्गाधरः-ऋषभकेत्यादि। ऋषभकादयः सितगिरिमृत्कोलमज्जसहिताः पिष्टाः पेयाः श्वासज्वरादिहराः। हिङ्कित्यादि कृष्णायुक्तं हिड इत्येकः ।
चक्रपाणिः-ऋषभकेत्यादिना विषोपद्रवश्वासादिचिकित्सोच्यते। सितगिरिः श्वेता
For Private and Personal Use Only
Page #971
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
Acharya Shrik
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
www.kobatirth.org
३२००
चरक-संहिता। [ विषचिकित्सितम लेहः कोलास्थ्यञ्जनलाजोत्पलघृतर्वमिं हन्ति । वृहतीद्वयादकीपत्रधूमवर्तिस्तु हिक्कानी ॥ शिखिबहबलाकाथीनि सर्षपाश्चन्दनञ्च घृतयुक्तम् । धूमो गृहशयनासनवस्त्रादिषु शस्यते विषमित् ॥ घृतयुक्ते नतकुष्ठे भुजगपतिशिरः शिरीषकुसुमं वा। धूमोऽगदः स्मृतोऽयं सर्वविषन्तः श्वयथुहृच्च ॥ जतुसेव्यपत्रगुग्गुलुभल्लातकककुभपुष्पस रसाः। श्वेता धूमा उरगाखुकीटवस्त्रक्रिमिहराः स्युः ॥ २५ ॥ तरुणपलाशनारं स्तं पचेच्चूर्णितः सह समांशैः ।
लोहितमृद्रजनीद्वयमधुकसुरसशुक्लमञ्जरीभिः॥ कपित्थरसयुक्तमुग्रलवणं सावञ्चलमित्येकः। इति द्वौ समधुसितौ पातव्यो। लेह इत्यादि। कोलास्थिमज्जादिभिलहो विषे वमिं हन्ति। अत्र घृतेन लेहः। वृहत्यादीनां त्रयाणां पत्रं पिष्ट्वा धूमपानार्थी वर्तिः कार्या हिक्कानी। शिखीत्यादि। शिखिनो बह पुच्छं, वकस्यास्थीनि, शिखिपुच्छादिचतुष्कं कुट्टयिखा घृतयुक्तं गृहादिषु धूपयेत्। स च धूमो विषजित् गृहादिषु शस्यते । घृतेत्यादि। नतं कुष्ठञ्चेति द्वे घृतयुक्ते धृपयेदयमेको धूमः । भुजगपतिशिरो दर्वीकरादिसर्पस्य मस्तकं शुष्कीकृत्य शिरीषपुष्पञ्चैकी. कृत्य धूपयेदयश्च धूमोऽगदः स्मृतः । जखित्यादि । जतु लाक्षा। सेव्यमुशीरम् । ककुभोर्जुनस्तस्य पुष्पम् । श्वेता श्वेतापराजिता। एतान् पिष्ट्वा धृपयेत् । प्रत्येकमेषां धूमा उरगादिहराः स्युः। वस्त्रक्रिमिवस्त्रे जाता यूकाः॥२५॥
गङ्गाधरः-तरुणेत्यादि। पलाशस्य तरुणं वृक्षं छिखा पाटयित्वा संशोष्य क्षारं कृषा चतुर्गुणे षड़ गुणे वा तोये गोलयित्वकविंशतिवारं परिस्राव्य सतं तज्जलं चतुर्गुणं लोहितमृदादिभिः समांशैश्चूर्णितैः सह पचेत् । पराजिता। कोलमध्यं बदरमज्जा। भुजगपतिशिर इति द्विमुखसर्पशिरः। पलाशक्षारसुतमिति भारंकल्पेन परिस्राव्य धारितम्, लोहितमृत् गैरिकम्, सुरसमञ्जरी पर्णासभेदः ॥ २४-२६॥
For Private and Personal Use Only
Page #972
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श अभ्यायः]
चिकित्सितस्थानम् । ३२०१ लाक्षासन्धवमांसीहरेण हिङ्गद्विसारिवाकुष्ठः। सव्योषवाहीकर्दीलेपेन घट्टयेद यावत् ॥ सर्वविषशोथगुल्मत्वग्दोषार्थीभगन्दरप्नीह्रः। शोथापस्मारक्रिमिभूतस्वरभेदकण्डुपाण्डुगदान् । मन्दाग्नित्वं कासं सोन्मादं नाशयेयुरथ पंसाम् । गुटिकाश्छायाशुष्काः कोलसमास्ताः समुपयुक्ताः॥ २६ ।।
क्षारगुड़िकाः। पोतविषदष्टविद्धष्वेतद्विषे च वाच्यमुद्दिष्टम् । सामान्यतः पृथक्त्वान्निद्देशमतः शृण यथावत् ॥ २७॥ रिपुयुक्तभ्यो नृभ्यः स्वेभ्यः स्त्रोभ्योऽथवा भयं नृपतेः । आहारविहारगतं तस्मात् प्रष्यान् परीक्षेत ॥ २८॥ अत्यर्थशङ्कितः स्याद् बहुवागथवाल्पवाग् विगतलक्ष्मीः।
प्राप्तः प्रकृतिविकारं विषप्रदाता नरो ज्ञयः॥ यावद्दीपलेपस्तावद्दीपलेपेन घटयेत्। कोलप्रमाणा गुड़िकाः कुला छायाशुष्काः कार्यास्ताः गुटिकाः समुपयुक्ताः सर्च विषादीन् नाशयेयुः । लोहितमृत् रक्तवर्णगिरिमृत्। रजनीद्वयम् सुरसस्य शुक्ल निगु प्ड्या मञ्जरी, श्वेततुलसी-मञ्जरी वा। द्विसारिवा श्यामलताऽनन्तमूलश्च। वाहीकं हिङ्ग, तेन हिभागद्वयम्। क्षारगुड़िका ॥२६॥ ____ गङ्गाधरः-पीतेत्यादि। पीतविषादिषु सामान्यतो विषे यद वाच्यं तदेतदुद्दिष्टं, अतःपरं पृथक्त्वानिर्देशं यथावच्छृणु ॥२७॥ ___ गङ्गाधरम्--तद्यथा-रिपुयुक्तेभ्य इत्यादि। नृपते राजमात्रस्य तथान्यस्य रिपुयुक्तेभ्यो रिपुभावयुक्तेभ्यो नृभ्यो व्यभिचारादिदोषवतीभ्यः स्त्रीभ्यश्च विषतो भयं भवति । आहारविहारगतं आहारद्रव्यमिश्रितं विषं ते नृपतये प्रेष्यभृत्यर्ददति विहारद्रव्येषु च। तस्मात् प्रष्यान् परीक्षेत ॥२८॥
गङ्गाधरः-विषदाता ह्य वं शेयः। तद्यथा। अत्यर्थत्यादि। विषदाता नरोऽत्यर्थं शङ्कितः स्याद् अतिशङ्की स्वभावत एव स्यात् । बढुवागल्पवाग
चक्रपाणिः-अतः शृष्विति विषस्य लक्षणं भेषजस्य पृथक् निर्देशं शृणु इति। (विषयुक्तमिति विषयुक्वेत्यर्थः।) स्त्रीभ्य इति सौभाग्याथै प्रवृत्ताभ्यः। आहारविहारगतम् इति आहारविहारा
For Private and Personal Use Only
Page #973
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२०२
चरक-संहिता। [विचिकित्सितम् वाप्यसंवृतो भवति। विगतलक्ष्मीः शरीरकान्तिस्तस्य विगता भवति । प्रकृतिविकारं प्राप्तः स्यात् । य एवम्भूतः स्यात् स नरो विपदाता शेयः। सुश्रुते चोक्तम् । “धन्वन्तरिः काशिपतिस्तपोधर्मभृतां वरः। सुश्रुतप्रभृतीन् शिष्यान् शशासाऽहतशासनः॥ रिपवो विक्रमाक्रान्ता ये च स्वे कृत्यतां गताः। सिसृक्षवः क्रोधविषं विवरं प्राप्य तादृशम् । विषैनिहन्युनिपुणं नृपति दुष्टचेतसः। स्त्रियो वा विविधान् योगान् कदाचित् सुभगेच्छया। विषकन्योपयोगाद् वा क्षणाजह्यादसून नरः। तस्माद वैदेशन सततं विषाद्रक्ष्यो नराधिपः ।। यस्माच चेतोऽनित्यवमश्ववत् प्रथितं नृणाम्। न विश्वसेत् ततो राजा कदाचिदपि कस्यचित् ॥ कुलीनं धार्मिक स्निग्धं सुभृतं सततोत्थितम् । अलुन्धमशठं भक्तं कृतज्ञ प्रियदर्शनम्। क्रोधपारुष्यमात्सर्य मदालस्य विवर्जितम्। जितेन्द्रियं क्षमावन्तं शुचिं शीलदयान्वितम्। मेधाविनम् असंश्रान्तमनुरक्तं हितैषिणम्। पटुं प्रगल्भं निपुणं दक्षं मायाविवर्जितम् । पूव्वोक्तैश्च गुणैर्युक्तं नित्यं सन्निहिताऽगदम्। महानसे प्रयुञ्जीत वैद्य तद्विद्यपूजितम् ॥ प्रशस्तदिगदेशकृतं शुचिभाण्डं महच्छुचि। सजालकं गवाक्षाध्यमात्मवर्ग निषेवितम् । विकक्षसृष्टसंसृष्टं सवितानं कृतार्चनम् । परीक्षितस्त्रीपुरुषं भवेच्चापि महानसम् ॥ तत्राध्यक्ष नियुञ्जीत प्रायो वैद्यगुणान्वितम् ॥ शुचयो दक्षिणा दक्षा विनीताः प्रियदर्शनाः। संविभक्ताः सुमनसो नीचकेशनखाः स्थिराः। स्नाता दृढ़ संयमिनः कृतोष्णीषाः सुसंयताः। तस्य चाशा विधेयाः स्युर्विविधाः परिकर्मिणः॥ आहारस्थितयश्चापि भवन्ति प्राणिनो यतः। तस्मान्महानसे वैद्यः प्रमादरहितो भवेत। महानसिकवोदारः सौपौदनिकपौपिकाः। भवेयुर्वेद्यवशगा ये चाप्यन्ये तु केचन ॥ इणितज्ञो मनुष्याणां वाकचेष्टामुखवैकृतः। विद्याद विषस्य दातारमेभिर्लिङ्गैश्च बद्धिमान् ॥ न ददात्युत्तरं पृष्टो विवक्षन् मोहमति च। अपार्थ बहु सङ्कीर्ण भाषते चापि मूढवत्। स्फोटयत्यङ्गुलीभूमिम् अकस्माद विलिखेद्धसेत् । वेपथुर्जायते तस्य त्रस्तश्चान्योऽन्यमीक्षते। क्षामो विवर्णवक्तश्च नरवैः किञ्चिच्छिनत्यपि। आलभेतासकृद दीनः करेण च शिरोरुहान्। निर्यियासुरपद्वारैर्वीक्षते च पुनःपुनः। वर्तते विपरीतस्तु विषदाता विचेतनः। केचिद् भयात् पार्थिवस्य खरिता वा तदाशया। असतामपि सन्तोऽपि चेष्टां कुर्वन्ति मानवाः। तस्मात् परीक्षणं कायं भृत्यानामादितो नृपः। अन्ने पाने दन्तकाष्ठे तथाभ्यङ्गेऽवलेखने। उत्सादने
For Private and Personal Use Only
Page #974
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। ३२०३
दृष्ट्वं नतु सहसा भोज्यं न्यसेत् तदग्रमग्नौ तु। सविषं हि प्राप्यान्नं बहुन् विकारान भजत्यग्निः॥ शिखिबर्हविचित्राचिस्तीक्ष्णः सरूनकुणपगन्धिश्च । स्फुटति सशब्दमेकावत्तों विहतारिपि च स्यात् ॥ पात्रस्थश्च विवणं भोज्यं स्यान्मतिकाश्च मारयति । क्षामखरश्च काकं कुर्याद विरजेच्चकोराक्षि ॥ २६ ॥
कषाये च परिपेकेऽनुलेपने। सक्षु वस्त्रेषु शय्यासु कवचाभरणेषु च । पादुका-पादपीठेषु पृष्ठेषु गजवाजिनाम्। विपजुष्टेषु चान्येषु नस्यधूमाञ्जनादिषु। लक्षणानि प्रवक्ष्यामि चिकित्सामप्यनन्तरम्” ॥ इति । परीक्षणमाह-दृष्ट्ववमित्यादि। नृपेण सहसा न तु, भोज्यमेवं दृष्ट्वा लग्नौ तद् भोज्यस्य परीक्षणं कुर्यात् । तद्यथा। सविपमित्यादि। सविषमन्नमग्नौ क्षिप्त सम्पाप्याग्निर्बहून् विकारान् भजति। शिखिबर्ह विचित्राचिः स्यात् सरूक्षशवगन्धिश्च तीक्ष्णश्च सोऽग्निर्भवति। सशब्दं सोऽग्निः स्फुटति। एकावत्तौ एकस्मिन्नावर्त्तने भ्रमे विहताचिरपि स्यात् सोऽग्निरिति । पात्रस्थं तत् सविषं भोज्यं विवर्ण स्यात्। तच्च पतिता मक्षिका मारयति। काकं तत् सविषं भोज्यं दृष्टवन्तं क्षामस्वरं कुर्यात्। तत्सविषभोज्यदर्शनात् चकोराक्षि विरजेत् विरागयुक्तं स्यात् । सुश्रुते चोक्तम् । “नृपभक्ताद बलिं न्यस्तं सविषं भक्षयन्ति ये। तत्रैव ते विनश्यन्ति मक्षिका वायसादयः । हुतभुक् सेन चान्नेन भृशं चट्चटायते। मयरकण्ठप्रतिमो जायते चापि दुःसहः । भिन्नाछिस्तीक्ष्णधुमश्च न चिराचोपशाम्यति। चकोरस्याक्षिवैराग्यं जायते क्षिप्रमेव तु । दृष्ट्वान्न विषसंसृष्टं म्रियन्ते जीवजीवकाः। कोकिलः स्वरवैकृत्यं क्रौञ्चस्तु मदमृच्छति। हृष्येन्मयूर उद्विग्नः क्रोशतः शुक-सारिके । हंसः क्ष्वेड़ति चात्यर्थ भृङ्गराजरतु कूजति। पृषतो विसृजत्यम्भो विष्ठां मुश्चति मर्कटः॥ सन्निकृष्टांस्ततः कुर्याद्राशस्तान् गृहपक्षिणः। वेश्मनोऽथ विभूषार्थ रक्षार्थ चात्मनः सदा॥” इति ॥२९॥
सविषा इत्यनुवर्तते। विरजेत् चकोराक्षीति दृष्ट्वा सविषमन्नं, काकांश्च क्षामस्वरान् दर्शनेनव कुर्यादिति ज्ञेयम् ॥ २७–२९॥
For Private and Personal Use Only
Page #975
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
। विचिकित्सितम्
३२०४
चरक-संहिता। पाने नीला राजी वैवण्य वाञ्च नेक्षते च्छायाम् । विकृतामथवा पश्यति लवणाक्ते फेनमाला स्यात् ॥ ३०॥ पानान्नयोः सविषयोर्गन्धेन शिरोरुजा हृदि च मूर्छा च । स्पशेन पाणिशोथः सुप्त्यालदाहतोदनखभेदाः॥ मुखताल्वोष्ठचिमिचिमा जिह्वा शूनवती जड़ा विवर्णा च। द्विजहर्षहनुस्तम्भास्यदाहनानागलविकाराः॥ गङ्गाधरः-पान इत्यादि। पाने पानीयजलादिद्रव्ये सविषे नीला राजी स्यात्, तत्पानीयस्य वैवय॑श्च स्यात्, तत्र पानीये द्रव्ये पुमान् खां छायाश्च नेक्षते, अथ यदि पश्यति तदा विकृतां छायां छिद्रादिमती पश्यति। लवणाक्ते विषे फेनमाला फेनसमूहः स्यादिति। सुश्रुते चोक्तम् । “द्रवद्रव्येषु सर्वेषु क्षीरमधोदकादिषु। भवन्ति विविधा राज्यः फेनवुवुदजन्म च॥ छायाश्चात्र न दृश्यन्ते दृश्यन्ते यदि वा पुनः। भवन्ति यमलाश्छिनास्तन्व्यो वा विकृतास्तथा ॥ शाकसूपान्नमांसानि क्लिन्नानि विरसानि च। सद्यः पर्युषितानीव विगन्धानि भवन्ति च ॥ गन्धवर्णरसहीनाः सर्वे भक्ष्याः फलानि च । पकान्याशु विशीय॑न्ते पाकमामानि यान्ति च ॥” इति ॥३०॥
गङ्गाधरः-पानान्नयोरित्यादि। सविषयोः पानानयोर्गन्धेन शिरोरुजा हृदये च रुजा स्यात्। मूर्छा च भवति। स्पर्शन तयोः सविषपानानयोः पाणिभ्यां संस्पर्श पाणिशोथः पाणिसुप्तिः स्पर्शाज्ञानं अङ्गुलिदाहतोदौ नखभेदश्च । सुश्रुते च। “पाणिमाप्त पाणिदाहं नखशातं करोति च। अत्र प्रलेपः श्यामेन्द्र-गोपासोमोत्पलानि च ॥” मुखेत्यादि। विषजष्टेन द्रव्येण जिह्वानिलेखने कवले वा कृते मुखादिषु चिमिचिमा स्यात् । जिहा तु शूनवती शोफयुता जड़ा विवर्णा च भवति। द्विजानां दन्तानां हो हनुस्तम्भ आस्यदाहो नानागलविकारश्व। सुश्रुते च। “जिह्वानिलेखकबलो दन्तकाष्ठवदादिशेत् । अथास्य धातकीपुष्पपथ्याजम्बूफलास्थिभिः । सक्षौद्रैः मच्छिते शोफे कर्त्तव्यं प्रतिसारणम् । अथवाकोठमूलानि बधः सप्तच्छदस्य च ।
... चक्रपाणिः-पान इति मद्यादौ पेये। छायामिति प्रतिबिम्बम्। लवणाक्ते इति पानविशेषणम् ॥ ३०॥
For Private and Personal Use Only
Page #976
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । ३२०५
आमाशयं प्रविष्टे वैवण्यं स्वेदसदनमुत्क्लेदः। दृष्टिहृदयोपरोधो बिन्दुशतैश्चीयते चाङ्गम् ॥ पक्वाशयन्तु याते मूर्छामददाहमोहबलनाशाः। तन्द्रा कार्शप्रञ्च विषे पाण्डुत्वञ्चोदरस्थे स्यात् ॥ ३१ ॥ दन्तौष्ठमांसशोफाः शीर्य्यन्ते दन्तपवने कूर्चास्तु।
केशच्युतिः शिरोरुक् ग्रन्थयो विशीर्णश्च कूर्चः स्यात् ॥ शिरीषमाषका वापि सक्षौद्राः प्रतिसारणम् ।।” इति। आमाशयमित्यादि । प्रमादान्मोहाद वा यदि विषजुष्टमन्न सेवते तदा तस्यामाशयं प्रविष्टे विषे ववादयः, दृष्टिहृदयरोधश्च। विन्दुरूपस्फोटशतैरङ्गमुपचीयते। सुश्रुते चान्यत् । “स चेत् प्रमादान्मोहाद वा तदनमुपसेवते। अष्ठीलावत् ततो जिह्वा भवत्यरसवेदिनी। तुद्यते दह्यते चापि श्लेष्मा चास्यात् प्रसिच्यते । तत्र वाष्पेरितं कर्म यच्च स्याद् दान्तकाष्ठिकम्। मूर्छा छदिमतीसारमाध्मानं दाहवेपथू। इन्द्रियाणाश्च वैकृत्यं कुर्यादामाशयं गतम्। तत्राशु मदनालावू-विम्बीकोषातकीफलैः। छईनं दध्युदश्विभ्यामथवा तण्डुला म्बुना॥ उपक्षिप्तस्य चान्नस्य वाष्पेणोड़ प्रसर्पता। हृत्पीड़ा भ्रान्तनेत्रत्वं शिरोदुःखश्च जायते। तत्र नस्याञ्जने कुष्ठं रामठं नलदं मधु । कुर्य्याच्छिरीषरजनी-चन्दनैश्च प्रलेपनम्। हृदि चन्दनलेपन्तु तथा सुखमवाप्नुयात् ॥” इति । पकाशयन्वित्यादि। मोहात् प्रमादात् सविषानभक्षणात् पकाशयं याते विषे मूर्छादयः स्युः। उदरस्थे विषे तन्द्रा कार्य पाण्डुबञ्चेति। उदर. गतमात्रे आमाशयगतं नोच्यते। अत्र सुश्रुते च। “दाहं मूर्छामतीसारं नृणामिन्द्रियवैकृतम्। आटोपं पाण्डुतां काश्यं कुर्यात् पकाशयं गतम् ॥ विरेचनं ससर्पिष्कं तत्रोक्तं नीलिनीफलम्। दना दूषीविषारिश्च पेयो वा मधुसंयुतः॥” इति ॥३१॥
गङ्गाधरः-दन्तोष्ठेत्यादि। दन्तकाष्ठगते विषे दन्तोष्ठमांसशोफः । दन्तपवने कूर्चाश्च शीर्य्यन्ते। कूर्चाः कूँचीति लोके । उक्तं सुश्रुते । “विशीर्यते चक्रपाणिः-मुखेत्यादिना मुखसम्बन्धे विषलक्षणम्। दन्तेत्यादिना दन्तधावनकूर्चादीनां
For Private and Personal Use Only
Page #977
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२०६
चरक-संहिता। [विषचिकित्सितम् दुष्टेऽञ्जनेऽनिदाहः स्रावोऽत्युपदेहशोथरागाश्च । आदेरादौ कोष्ठः स्पृश्यस्त्वग् दह्यते दुष्टः॥ स्नानाभ्यङ्गोत्सादनवस्त्रालङ्कारवर्णकैर्दुष्टः। कगडर्तिकोठपिडकारोमोद्गमचिमिचिमाः शोफाः॥ एते च करचरणतोददाहलमाविपाकाश्च ।
भूपादुकाश्वगजचमकेतुशयनासनैर्दुष्टैः॥ कुर्चकस्तु दन्तकाष्ठगते विषे। जिहादन्तोष्ठमांसानां श्वयथुश्चोपजायते ॥" अथास्य धातकीपुष्पेत्याद्यौषधं जिह्वानिलेखकवले दर्शितम्। विषजुष्टेन द्रव्येण शिरोलेपने कृते केशच्युतिः शिरसि रुक् ग्रन्थयो जायन्ते कूर्चश्च विशीर्णः स्यात् । मुश्रुते च। “केशशातः शिरोदुःखं खेभ्यश्च रुधिरागमः। ग्रन्धिः जन्मोत्तमाङ्गेषु विषजुष्टे तु लेपने ॥” इति। दुष्टे इत्यादि। विषेण दुष्टेऽञ्जने नेत्रदत्तेऽक्षिदाहः। अक्ष्णोरेव स्रावचातिशयोपदेहशोथरागाः। सुश्रुते च । "अश्रूपदेहो दाहश्च वेदना दृष्टिविभ्रमः। अञ्जने विषसंसृष्टे भवेदान्ध्यमथापि वा। तत्र सद्योघृतं पेयं तर्पणञ्च समागधम् । अञ्जनं मेषशृङ्गस्य निर्यासो वरुणस्य च। मुष्पकस्याजकर्णस्य फेनो गोपित्तसंयुतः। कपित्थमेषशृङ्गयोश्च पुष्पं भल्लातकस्य वा। एकैकं कारयेत् पुष्पं बन्धूकाङ्कोठयोरपि ॥” इति। अथ विषेण दुष्टरादाः खाद्यद्रव्यः खादितैरादौ कोष्ठो दह्यते । एवं विषेण दुष्टः स्पृश्यद्रव्यः स्पृष्टैरादौ खग दह्यते । इति । स्नानेत्यादि। विषेण दुष्टः स्नानादिभिव्यः स्नानादिषु कण्डूप्रभृतयः शोफाश्च स्थः। तदुक्तं मुश्रुते-"पिच्छिलो बहलोऽभ्यङ्गो विवौ वा विषान्वितः। स्फोटजन्म रुजा स्रावस्त्रपाकः स्वेदनं ज्वरः। दरणश्चापि मांसानामभ्यङ्गे विषसंयुते॥ तत्र शीताम्बु-सिक्तस्य कर्तव्यमनुलेपनम्। चन्दनं तगरं कुष्ठमुशीरं वेणुपत्रिका। सोमवल्ल्यमृता श्वेता पद्म कालीयकं वचम् । कपित्थरसमूत्राभ्यां पानमेतच युज्यते। उत्सादने परीषेके कषाये चानुलेपने । शय्यावस्त्रतनुढेष शे यमभ्यङ्ग. लक्षणः॥” इति। एते चेत्यादि। राशो भूपादुकादिभिविषेण दुष्टैरेते च कण्डतिकोठपिड़कारोमोद्गमचिमचिमशोफाः करचरणतोदादयश्च स्युः। उक्तं मुश्रुते। “अस्वास्थ्यं कुञ्जरादीनां लालासावोऽक्षिरक्तता। स्फिकपायुविषदृष्टानामेव लक्षणं प्रकरणाज ज्ञेयम् । दन्तपवनस्य कूर्चः दन्तमलशोधनकूर्चः। विशीयंने
For Private and Personal Use Only
Page #978
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श भध्यायः
३२०७
चिकित्सितस्थानम् । माल्यमगन्धं म्लायति शिरोरुजारोमहर्षकरम् । स्तम्भयति खानि नासामुपहन्त्यथ दर्शने धूमः॥ कूपतड़ागादिजलं दुर्गन्धं सकलुषं विवर्णश्च । पोतं श्वय) कोठान् पिड़काश्च करोति मरणश्च ॥ ३२ ॥
मेडमुष्केषु युक्तेषु स्फोटसम्भवः। तत्राभ्यङ्गवदेवेष्टा यातवाहनयोः क्रिया॥ शोफः स्रावस्तथा स्वापः पादयोः स्फोटजन्म च। भवन्ति विषजुष्टाभ्यां पादुकाभ्यामसंशयम् ॥ उपानत्पादपीठानि पादुकावत् प्रसादयेत् । भूषणानि हतार्ची षि न विभान्ति यथा पुरा। स्वानि स्थानानि हन्युश्च दाहपाकावदारणैः ॥” इति। माल्यमित्यादि। विषेण दुष्टं माल्यमगन्धं सत् म्लायति शिरोरुजादिकरश्च। सुश्रुते च। “शिरोऽभ्यङ्गः शिरस्त्राणं सानमुष्णीषमेव च। सजश्व विषसंसृष्टाः साधयेदनुलेपवत् ॥” इति। विषदुष्टो धूमः नासया पीतः खानि छिद्राणि स्तम्भयति। नासामुपहन्त्यथ दर्शने चक्षुषी उपहन्ति । मुश्रुते च। “शोणितागमनं खेभ्यः शिरोरुक कफसंस्रवः। नस्यधूमगते लिङ्गमिन्द्रियाणान्तु वैकृतम् ॥ तत्र दुग्गवादीनां सपिः सातिविषैः शृतम्। पाने नस्ये च सश्वेतं हितं समदयन्तिकम् ॥” इति। अन्यच्च । “गन्धहानिर्विवर्णत्वं पुष्पाणां म्लानता भवेत् । जिघ्रतश्च शिरोदुःखं वारिपूर्ण च लोचने ॥ तत्र वाष्पेरितं कर्म मुखालेपे च यत् स्मृतम् ॥ मुखालेपे मुखं श्यावं युक्तमभ्यङ्गलक्षणैः। पद्मिनीकण्टकप्रख्यैः कण्टकैश्चोपचीयते। सक्षौद्रश्च घृतं पानं प्रलेपचन्दनं घृतम्। पयस्या मधुकं पञ्जी बन्धुजीवपुनर्नवम् ॥ कर्णतेलगते श्रोत्र-वैगुण्यं शोफवेदने। कर्णस्रावश्च तत्राशु कर्त्तव्यं प्रतिपूरणम्। स्वरसो बहुपुत्रायाः सघृतः क्षौद्रसंयुतः। सोमवल्करसश्चापि सुशीतो हित इष्यते॥" इति। कूपेत्यादि। राशा स्वराष्ट्राक्रमनिवारणार्थ शत्रूणां स्वराज्ये कूपतड़ागादिजलं यदि विषयोगाद् दृषितं क्रियते अथवा शत्रुभिः क्रियत, तदा तज्जलं दुर्गन्धादि भवति। पीतश्च श्वयथुकोठादीनि करोति ॥३२॥
हत्या शीर्णः स्यात् । खायै रिति भोज्यैः। स्पृश्यरित्यभ्यङ्गादिभिः। माल्यमिति विषष्टं .. माल्यम् । नासामुपहन्तीति दर्शनमिति चक्षः ॥ ३१ ॥३२॥
For Private and Personal Use Only
Page #979
--------------------------------------------------------------------------
________________
Acharya Shri Ka
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२०८ चरक-संहिता। [विषचिकित्सितम्
आदौ चामाशयगे वमनं त्वकस्थे प्रदेहसेकादि। कुर्यात् भिषक चिकित्सां दोषबलञ्चव हि समीक्ष्य ॥३३॥ इति मूलविषविशेषाः प्रोक्ताः शृणु जगमस्यातः । सविशेषचिकित्सितमेवादी तत्रोच्यते तु सर्पाणाम् ॥ दीकरा मण्डलिनो राजिमन्तस्तथैव च। सर्पा यथाक्रमं वातपित्तश्लेष्मप्रकोपणाः॥ दीकरः फणी ज्ञ यो मण्डली मण्डलाः फणाः। बिन्दुलेखो हि चित्राङ्गः पन्नगः स्यात् स राजिमान् ॥ विशेषात् कटुकं रूक्षमम्लोष्णं स्वादु शीतलम् । विषं यथाक्रमं तेषां तस्माद वातादिकोपनम् ॥ ३४ ॥ गङ्गाधरः-तत्रादौ तज्जलमिश्रिते पीते विषेखामाशयगे वमनं भिषक दोषवलं समीक्ष्य चिकित्सां कुर्यात्। वस्थे विषे प्रदेहसेकादि चिकित्सां कुर्यात् । इति मूलविषविशेषाः प्रोक्ताः व्याख्याताः। अत ऊद्ध जङ्गमस्य विषस्य विशेषान् शृणु। सुश्रुते चोक्तम्। “युक्तसेनस्य नृपतेः परानभिजिगीषतः। भिषजा रक्षण कार्य यथ तदुपदेक्ष्यते। विजिगीषुः सहामात्यैर्यात्रायुक्तः प्रयत्नतः । रक्षितव्यो विशेषेण विषादेव नराधिपः॥ पन्थानमुदकं छायां भक्तं यवसमिन्धनम् । दूषयन्त्यरयो यस्माज्जानीयाच्छोधयेत्तथा ॥ तस्य लिङ्गं चिकित्सा च कल्पस्थाने प्रचक्ष्यते ॥” इति ॥ ३३॥ __गङ्गाधरः-दीकरेत्यादि। दीकरादयस्त्रिविधाः सर्पा यथाक्रमं वातपित्तश्लेष्मप्रकोपणाः। तत्र दर्वीकरो नाम सर्पः फणी फणावान् शीघ्रगामी शेयः। मण्डली मण्डलमस्य फणा मण्डला मण्डलाकारा मन्दगामी पृथुश्च स मण्डली सर्पः। यः पन्नगो बिन्दुलेखावान् चित्राङ्गश्च स्यात् स राजिमान् सपे उच्यते। यस्मात् तेषां दर्वीकरमण्डलिराजिमतां विषं विशेषाद यथाक्रम कटुक रूक्षमम्लोष्णं स्वादशीतलं तस्माद वातादिकोपनम् । दर्वीकराणां विषं
चक्रपाणिः-मण्डलीति मण्डलयुक्तम् । बिन्दुना लेखया च विचित्रम् अहं यस्य स स्था। दकिरादीनान्तु प्रपञ्चस्त्विह पराधिकारस्वेन न कृतः। विशेषादित्यादौ कटुक-रूक्षमधिकं दध्वीकराणाम्, अम्लोष्णं मण्डलीनाम्, स्वाइशीतं राजिमताम्. त्रिदोषकोपनत्वेन वातादिकोपमम् । विशेषादिह विषञ्च यद्यप्यम्यक्तरसमुक्त तथापीह कटुकादिरसविधानं अनुरसाभिप्रायेण शेयम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #980
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२०६
२३श अध्यायः चिकित्सितस्थानम्।
दर्वीकरकृतो दंशः सूक्ष्मदंष्ट्रापदोऽसितः। निरुद्धरक्तः कूर्माभो वातव्याधिकरो मतः॥ पृथर्पितः सशोफश्च दंशो मण्डलिभिः कृतः। पोताभः पीतरक्तश्च पित्तरक्तविकारकृत् ॥ राजिमद्भिः कृतो दंशः पिच्छिलः स्थिरशोफकृत् । स्निग्धः पाण्डुश्च सान्द्रासक श्लेष्मव्याधिसमीरणः ॥ ३५॥ वृत्तभोगो महाकायः श्वसन् ® ऊद्धेक्षणः पुमान् । समाङ्गः शिरसा स्थूलः स्त्रीत्वतः स्याद् विपर्य्ययात् ॥ क्लीवः स्रस्तस्त्वधोदृष्टिः खरहीनः प्रकम्पते।
स्त्रिया दष्टो विपर्यस्तरेभिः पंसा नरो मतः॥ कटु-रूक्षं वातकोपनम्, मण्डलिनां विषमम्लोष्णं पित्तकोपनम्, राजिमता विर्ष स्वादु-शीतलं श्लेष्मकोपनमिति ॥३४॥
गङ्गाधरः-तेषां दंशलक्षणान्याह-दर्तीकराणां दंष्ट्रापदो दंष्ट्राचिह्नमसितः निरुद्धरक्तश्च कूभि ऊद्ध मध्यदेशः वातव्याधिकरः। मण्डलिभिः कृतो दंशः पृथरूपेणार्पितः सशोफश्च पीताभः पीतरक्तवर्ण: पित्तरक्तविकारकृत् । राजिमद्भिः सर्पः कृतो दंशः पिच्छिलः स्थिरशोफत् स्निग्धश्च पाण्डुश्च सान्द्रासक्च श्लेष्मरोगसमीरणकृत् ॥३५॥ __गङ्गाधरः-वृत्तेत्यादि। यः सपो वृत्तभोगः सुदृश्यफणः महाकायश्च श्वसन् भवत्यर्द्ध क्षणः समाजः शिरसा स्थलः स्थलमस्तकः स पुमान् सपो शेयः। अतो विपय्येयात् असम्यगवृत्तभोगा अमहाकायाऽधोदर्शना अल्पं श्वसन्ती न च समाङ्गी अस्थूलमूर्द्धा च स्त्रीसी स्यात्। अत आभ्यां विपर्ययात् क्लीवः सर्पः। एषां मध्ये स्त्रिया दष्टो नरः सस्तो भ्रष्टगतिः स्वरहीनोऽधोदृष्टिः प्रकम्पते । मथा आतपे कटुकत्वं तद्वदिहापि, किंवा अव्यक्तदशायामेव अम्लकटुकादीनामधिकत्वं ज्ञेयम् । पृथ्वर्पित इति अवगाढ़दंष्ट्रापितः ॥ ३४ ॥ ३५॥
चक्रपाणिः-वृत्तभोगीत्यादिना सर्पाणां तीव्रविषज्ञानार्थं पुनर्भेदमाह। तत्कृतचिकित्साभेद इहानुकोऽपि तन्त्रान्तरे ज्ञेयः। तथाहि 'सावित्रे पच्यते रातो स्त्रियस्तीप्रविषाः सदा'। तथा 'नोदष्टो भिषजा कार्यः सूपचारस्त्वनारभे' इति। क्लीवो नपुसकः। स्वरहीन इत्यादि।
* सर्पन इति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #981
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३२१०
चरक संहिता |
*
व्यामिश्रलिङ्गैरेतैस्तु शण्डदष्टं वदेन्नरम् । इत्येतदुक्तं सर्पाणां स्त्रीपुंक्लीवनिदर्शनम् ॥ पाण्डुवक्तस्तु गर्भिण्या शूनोष्ठोऽप्यसितेचणः । जृम्भाक्रोधोपजिह्वार्त्तो लूतया रक्तमूत्रवान् ॥ सर्पों गौधेरको नाम गोधायाः स्याच्चतुष्पदः । कृष्णसर्पेण तुल्यः स्यान्नाना स्युमिश्रजातयः ॥ गूढसम्पादितं वृत्तं पीड़ितं लम्बितार्पितम् । सर्पितञ्च भृशावाधं दंशा येऽन्ये न ते भृशाः ॥ तरुणाः कृष्णसर्पास्तु गोनसाः स्थविरास्तथा । राजिमन्तो वयोमध्ये भवन्त्याशीविषोपमाः ॥ ३६ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[विषचिकित्सितम्
एभिर्विपक्ष: पुंसा दष्टो नरो मतः, ऊद्ध ह्ययं प्रेक्षते । न च स्वरहीनो भवति नच कम्पते । एतैर्व्यामिश्रलक्षणैस्तु ऊर्जाघोदृष्टिरीषत् स्वरभङ्गो यः स्यात् तं नरं शण्डदष्टं वदेत् । गर्भिण्या सर्ष्या दष्टो नरः पाण्डुवक्तः शुनौष्ठोऽसितेक्षणथ . स्यात् । (अथ कीटदष्टलक्षणमाह - जृम्भेत्यादि । १) लतया ( सुनया) दष्टो नरो जृम्भाद्यार्त्ती रक्तमूत्रवान् भवति । गौधेरको गोधाया जातश्चतुष्पदः सर्पो गौरको नाम, स कृष्णसर्पेण तुल्यः स्यात् । मिश्रजातयस्तु नानाविधाः स्युः । यद् दंशनं गूढ़सम्पादितं तद् भृशावाधं यच्च वृत्तं वत्तु लं लम्बितार्पितं लम्बिताकृतिदंशनं यच्च पीड़ितं यच्च सर्पितं तत् सर्व्वं भृशावाधं भृशमावाधं करोति । ये चान्ये दंशास्ते तु न भृशा न भृशवाधकाः । तरुणा इत्यादि । दर्व्वीकराः कृष्णसर्पास्तरुणा युवान आशीविषोपमा भवन्ति । गोनसा मण्डलिनः स्थविरा आशीविषोपमा भवन्ति । राजिमन्तस्तु वयोमध्ये यौवनादुत्तरवयस्काः प्रागवार्द्धक्याद आशीविषोपमा भृशा भवन्ति ॥ ३६ ॥
।
For Private and Personal Use Only
गूढसम्पादितमखावगाढं वृत्तम् ऊहूँ" परिवृत्तं पीड़ित मतिमासरुजाकरम् । लम्बितार्पितम् अर्पितसकलदंष्ट्रा प्राप्तलक्षणम् । वयोभेदेन दवकरादीनां तीव्रतामाह - तरुणा इत्यादि कृष्णसर्पा इति । गोनसाः इति मण्डलिनः । आशीविषोपमा इति दृष्टिनिश्वासविषोपमाः ॥ ३६ ॥
लूतयेत्यस सूतयेति बहुसम्मतः पाठः ।
Page #982
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
सर्पदंष्ट्राश्चतस्रस्तु तासां वामाधरासिता। पीता वामोत्तरा दंष्ट्रा रक्ता श्यावाधरोत्तरा ॥ यन्मात्रः पतते बिन्दुर्गोबालात् सलिलोद्धृतात् । वामाधरायां दंष्ट्रायां तन्मात्रं स्यादहेविषम् ॥ एकद्वित्रिचतुर्वृद्धिर्विषभागोत्तरोत्तरा। सवर्णास्तत्कृता दंशा बहूत्तरविषा भृशाः ॥३७॥ गङ्गाधरः-सर्पदंष्ट्रा इत्यादि। सर्पाणां चतस्रो दंष्ट्रा वृहद्दन्ता वत्तन्ते । तासां दंष्ट्रानां चतसृणां मध्येऽधरा वामा दंष्ट्रा अधस्ताद या सासिता कृष्णा। या चोत्तरा ऊर्दा वामा दंष्ट्रा सा पीता। दक्षिणा बधरा दंष्ट्रा रक्ता उत्तरा दक्षिणा दंष्ट्रा श्यावा भवति। यन्मात्र इत्यादि। गोबालात् गोः पुच्छकस्माबालात् सलिलोद्ध ताद यावन्मात्रो जलस्य बिन्दुः पतते अहेः सर्पस्य वामाघरदंष्ट्रायां तन्मात्रं विषं स्यात् । विषभागस्य उत्तरोत्तरदंष्ट्रायामेकद्वित्रिचतुद्धिः। तस्या एकस्या दंष्ट्राया एकभागस्तदूद्ध वामदंष्ट्रायां द्वौ भागौ तथाविधौ द्वौ बिन्दू दक्षिणायामधरदंष्ट्रायां त्रयो बिन्दव उत्तरायां चखारो विन्दव इति । सवर्णा इत्यादि। सपौ यया दंष्ट्रया दशति तया कुता दंशास्तदंष्ट्रायाः सवर्णाः स्युः। बहूत्तरविषा भृशा इति उत्तरोत्तरदंष्ट्रादंशा बहुविषा भृशाश्च भवन्ति ॥३७॥
चक्रपाणिः-सर्पदंष्ट्रा इत्यादिना दंष्ट्राभेदं दंशविशेषज्ञानार्थमाह। दंशयाधरोसरेति दक्षिणाधरा रक्ता दक्षिणोत्तरा तु श्यावा। एकद्विति चतुर्वृद्रिर्विषभागोत्तरोत्तरमिति एकद्वितिचतुरुपजातवृद्धिविषविभागे उत्तरोत्तरमिति वाक्यार्थः। सवर्णा यथास्वदंष्ट्रासमानवर्णाः । बहुत्तरविषा इति उत्तरोत्तरं बहुविषाः यथोत्तरं बहुविषाः। भृशा इति दुःखसाध्याः। दृष्यत्वमपि यथोत्तरं ज्ञेयम् । ननु पूर्व दीकरादीनां दंशस्य वर्णभेद उक्तः, इदानीन्तु दंष्ट्राभेदेन वर्णभेद उच्यते, तेन सर्वत्रैव दकिरादौ सर्ववर्णोपपत्तिः, ततः पूर्वोक्तदंशवर्णविरोधः। उकल भत्र वाथै आषाढवर्मणा - यत् तु दब्बोंकरमण्डली असितः पीतश्च वर्णतो दंश इति लक्षणेन। यस्मात् अनेकवर्णास्तु दंशाः। भत्रोच्यते दंष्ट्रानुकारिवर्णानाम् उल्लेखो दंशमानस्थिते विषे भवति। दळवींकरादिषु विहितो यः वर्णः स प्रविसृते विषे भवतीति अवस्थाभेदान विरोधः। उक्त परिहारवासिके 'दंशस्त्वतः वर्ण दोषजे विसृजेद्” इति ॥ ३७॥
For Private and Personal Use Only
Page #983
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२१२
चरक-संहिता। [विषचिकित्सितम् सर्पाणामेव विगमूत्रात् कीटाः स्युः कीटसम्मताः। दूषीविषाः प्राणहरा इति सङ्कपतो मताः॥ गात्रं रक्तं सितं कृष्णं श्यावं वा पिडकायुतम् । सकराडूरागवीसर्प-पाकि स्यात् कुथितं तथा ॥ कीटैर्दषोविषैर्दष्टं लिङ्ग प्राणहरं शृणु। सर्पदष्टे तथा शोथो वद्धते सोयगन्धासक् ॥ दंशेऽक्षिगौरवं मूर्छा स रुगातः श्वसित्यपि । तृष्णारुचिपरीतश्च भवेद् दृषोविषादितः ॥ ३८॥ दंशमध्ये तु यत् कृष्णं श्यावं वा जालकान्वितम् । दद्राकृति भृशं पाक-क्लेदकोथज्वन्वितम् । दृषीविषाभिलताभिस्तं दमिति निर्दिशेत् ॥ गङ्गाधरः-सपानुक्त्वा काटानाह–सपाणामित्यादि। सर्पाणामेव विष्मूत्रात् ये कीटाः स्युस्ते कीटा दूषीविषाः प्राणहरा इति द्विविधाः सविषकीटतया सम्मता इति सङ्घ पतः कीटा मताः, विस्तरस्त्वेषां सुश्रुतोक्तो दर्शितः प्राक् । तत्र दृषीविषकीटदष्टलक्षणमाह-गात्रमित्यादि। दृषीविषैः कीदष्टं गात्रं दष्टप्रदेशरूपं गात्रं रक्तादिकं स्यात् । प्राणहरं कीटं लिङ्गैः शृणु। प्राणहरकीटलक्षणमाह-सर्पदष्टे यथा शोथस्तथा प्राणहरकीटदष्टे शोफ उग्रगन्ध्यमृग वढेते। दृषीविषकीटदंशलक्षणमुक्तम्, तदहितपुरुषलक्षणमाह-दंशेऽक्षीत्यादि। दृषीविषकीटदंशेऽक्षिगोरवं मूर्छा च स्यात् । स दूषीविषकीटादितः पुरुषो रुगाः सन् श्वसित्यपि तृष्णारुचिपरीतश्च भवेदिति ॥३८॥
गङ्गाधरः-दृषीविषकीटविशेषदष्टललणमाह-दंशमध्ये वित्यादि। यस्य सो दंशमध्ये कृष्णादि स्यात् तं दृषीविषाख्यलताभिदेष्टमिति निहिशेत् ।
चक्रपाणिः-कीटोत्पत्तिमाह-सर्पाणामित्यादि। कीटशब्दनिरुत्यर्थमनयोरुपादानम्, तेन भन्यान्यपि कीटकारणानि भवन्तीति ज्ञेयम् । उक्तं हि सुश्रुते-'सर्पाणां शुक्रविष्मूलशवपूत्यण्डसम्भवाः। वाय्वग्न्यम्बुप्रकृतयः कीटास्तु विविधाः स्मृताः' इति। कीटाश्च यद्यपि सुश्रुते वातपित्तकफसन्निपातकोपनाः कुम्भीनसादयः सप्तषष्टिः प्रतिपादिताः, तथापीह दूषीविषाः प्राणहरविषाः इति द्विविधाः। उप्रगन्ध्यसृक वर्द्धते इति उग्रगन्धिलोहितम् ॥ ३८ ॥ चक्रपाणिः-दंशस्य मध्य इत्यादिना दूषीविषलूतादष्टलक्षणम् । लूताश्च अन्यवाष्टौ साध्याः
For Private and Personal Use Only
Page #984
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
सर्व्वासामेव तासाञ्च दंशे लक्षणमुच्यते । शोफः श्वेता सिता रक्ता पीता वा पिड़का ज्वरः । प्राणान्तको भवेद दाहः श्वासहिकाशिरोग्रहाः ॥
दंशाच्छोणितं पाण्डु मण्डलानि ज्वरोऽरुचिः । रोमहर्षश्च दाहश्चाप्याखुषीविषार्दिते ॥ मूर्च्छाङ्गशोथवैवर्ण्य-क्लेदशब्दाश्रुतिज्वराः । शिरोगुरुत्वं लालास्छर्दि श्वासाध्यमूषिकैः ॥ काय यावत्वमथवा नानावर्णत्वमेव च । मोहोऽथ वर्चसो भेदो दष्टे स्यात् कृकलासकैः ॥ दहत्यग्निरिवाद भिनत्तीवोद्ध माशु च । वृश्चिकस्य विषं याति दंशे पश्चात् तु तिष्ठति ॥ षोड़शविधा लूतास्तासामष्टौ कृच्छ्रसाध्या दूषीविषाख्या इह तन्त्रे, शेषा असाध्याः प्राणहरास्तत्र आद्या अष्टौ त्रिमण्डला श्वेता कपिला पीतिका आलविषा मूत्रविषा रक्ता कसना चेति कृच्छ्रसाध्या आभिर्दष्टमिति निर्दिशेत् । शेषास्त्वष्टौ सुश्रुतोक्ताः प्राग् दर्शिताः । शोफ इत्यादिना तासां लक्षणमाह - दंशमध्ये शोफः श्वेतादिः पिड़का रथ दाहादिश्च प्राणान्तके लूतादष्टे भवेत् । माणान्तकलता अष्टौ । सौवर्णका लाजवर्णा जालिनी एणीपदी कृष्णा अग्निवर्णा काकाण्डा मालागुणा चेति ।
For Private and Personal Use Only
३२१३
मूषिकदष्टमाह - दंशादित्यादि । आखुविषार्दिते आ दंशात् सर्व्वत्र पाण्डुवर्ण शोणितं भवति मण्डलादीनि च भवन्ति । अष्टादश मूषिकाः सुश्रुतोक्ता दर्शितास्तेषामेतानि लक्षणानि आखूनां येषां दष्टे भवन्ति त आखवो दूषीविषा उच्यन्ते । येषु वक्ष्यमाणलक्षणानि स्युस्तेऽसाध्यमूषिका उच्यन्ते । मूच्छेत्यादीन्यसाध्यमूषिकर्देष्टलक्षणानि भवन्ति शुक्रविषा भूषिकाः । कामित्यादि । कृकलासकँदैष्टे काव्यादीनि भवन्ति । वृश्चिकदष्टलक्षणमाह- दहतीत्यादि । वृश्चिकस्य विषमादौ दशनमात्रेऽग्निरिव दहति । आशु च ऊर्द्ध भिनत्तीव याति, पश्चाद् दंशे तिष्ठति । असाध्याश्चाष्टौ त्रिमण्डलाः सौवर्णिकादय उक्तास्तथा दूषिकत्वात् कण्टकवृश्चिक मण्डूकमत्स्यजलौकाशतपदीमशक मक्षिकाणां सुभूतादिषु प्रपञ्चार्थिभिः प्रपञ्चोऽनुसरणीयः । इह तु तन्वकारेण
४०३
Page #985
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२१४
चरक-संहिता। [विषचिकित्सितम् दष्टोऽसाध्यस्तु हृद्घाण-रसनोपहतो नरः। मांसः पतद्भिरत्यर्थ वेदनात्तों जहात्यसून् । विसर्पः श्वयथः शूलं ज्वरछदि स्थापि च । लक्षणं कणभैर्दष्टे दंशश्चैव विशोर्यते॥ हृष्टरोमोच्चडिङ्गन स्तब्धलिङ्गो भृशार्त्तिमान् । दष्टः शीतोदकेनैव सिक्तान्यङ्गानि मन्यते ॥ एकदंष्ट्रार्दितः शूनः सपीत: सरुजस्तथा। छर्दिनिद्रा च सविषैमण्डूकर्दष्टलक्षणम् ॥ मत्स्यास्तु सविषाः कुर्य्यर्दाहशोथरुजस्तथा। कण्डूं शोथं ज्वरं मूच्छों सविषास्तु जलौकसः ।। विदाहं श्वय, तोदं स्वेदन्तु गृहगोधिका । दंशे स्वेदं रुजं दाहं कुर्य्याच्छतपदीविषम् ॥ असाध्यवृश्चिकदष्टलक्षणमाह-दष्ट इत्यादि। वृश्चिकैदष्टोऽसाध्यस्तु हदि घाणे रसनायां वोपहतो नरः पतद्भिमांसरत्यर्थ वेदनातः सन्नसून् जहाति। बिसर्प इत्यादि। कणभैभ्र मरविशेषैर्दष्टे विसर्पादीनि स्युर्दशश्च विशीर्यत इति लक्षणम् । हृष्टेत्यादि। उच्चडिङ्गेन दष्टः पुमान् हष्टरोमादिः सन् शीतोदकेन सिक्तानीवाङ्गानि मन्यते। एकेत्यादि। सविर्मण्डूकैर्दष्टस्य लक्षणं एकदंष्ट्रार्पितो दंशः स्याच्छूनश्च सपीतः सरुजश्थ, छर्दिश्च निद्रा च भवति । मत्स्या इत्यादि । सविषा मत्स्या दष्टवन्तो दाहादीनि कुयुः। जलौकसरतु सविषाःकण्डादिकं कुय्य॒स्तत्र मुश्रुतोक्तविशेषः प्राग दर्शितः। विदाहमित्यादि। गृहगोधिका विदाहादीनि कुयात्। शतपदीविषं दंशे स्वेदादीनि कुर्यात् । प्रपञ्चो न क्रियते । आ दंशादित्यादि आखुविषलक्षणम् । कणभश्च कीटविशेष इति सुश्रुते कीटविशेषे पठितः। एकदंष्ट्रादित इति एकया एव दंष्ट्रया कृतो दंश इत्यर्थः। अस्थिसाराविषा उता जलौकाश्च, षट्पदा य उक्ताः संदंशविषाः। गलगोलिका ज्येष्ठामित्याहुः। अन्ये तु
For Private and Personal Use Only
Page #986
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्। ३२१५ कण्डूमान् मशकैरीषच्छोथः स्यान्मन्दवेदनः। असाध्यकीटसदृशमसाध्यमशकक्षतम् ॥ सद्या प्रस्ताविणी श्यावा दाहमूच्छोज्वरान्विता।
पिड़का मक्षिकादशे तासान्तु स्थगिकाऽसुहृत् ॥ ३६ ॥ कण्डूमानित्यादि। मशकैदष्टे पुमान् कण्डूमान् ईपच्छोयो यस्य स ईपच्छोथः । तत्रासाध्यमशकक्षतमसाध्यकीटसदृशं स्यात्। पञ्चधा मशकाः सामुद्रः परिमण्डलो हस्तिमशकः कृष्णः पर्वतीयश्चेति। तत्र पर्वतीया असाध्या इति। सद्य इत्यादि। मक्षिका षड़ विधा तासां पञ्चविधाभिः स्थगिकावर्जाभिदंशे सद्यःस्राविणीप्रभृतिः पिड़का स्यात् । स्थगिका नाम मक्षिकाऽसुहृत् माणहृत् । मक्षिका तु कान्तारिका कृष्णा पिङ्गलिका मधुलिका काषायी स्थगिका चति । सुश्रुत चान्यच विषमुक्तम् । “शृगालश्वतरक्ष्क्ष-व्याघ्रादीनां यदानिलः। श्लेष्मप्रदुष्टो मुष्णाति संशां संशावहाश्रितः। तदा प्रसस्तलाल-हनुस्कन्धोऽतिलालवान् । अत्यर्थवधिरोधश्च सोऽन्योऽन्यमभिधावति। तेनोन्मत्तेन दष्टस्य दंष्ट्रिणा सविषेण तु। सुप्तता जायते दंशे कृष्णञ्चातिस्रवत्यसक। दिग्धविद्धस्थ लिङ्गेन प्रायशश्चोपलक्षितः। येन चापि भवेद्दष्टस्तस्य चेष्टारुतं नरः। बहुशः प्रतिकुळणः क्रियाहीनो विनश्यति। दंष्ट्रिणा येन दष्टश्च तद् पं यदि पश्यति। अप्सु वा यदि वादश रिष्ट तस्य विनिर्दिशेत् ॥ त्रस्यत्यकस्माद् योऽभीक्ष्णं श्रुखा दृष्ट्वापि वा जलम्। जलवासन्तु विद्यात् तं रिष्टं तमपि कीर्तितम् ॥ अदष्टो वा जलवासी न कथञ्चन सिध्यति । प्रसुप्तोऽथोत्थितो वापि स्वस्थस्त्रस्तो न सिध्यति॥ विस्राव्य दंशं तैर्दष्टे सपिषा परिदाहितम् । प्रदिह्यादगदैः सर्पिः पुराणं वापि पाययेत् । अर्कक्षीरयुतश्चास्य दद्याच्छीर्ष. विरेचनम्। श्वेतां पुनर्नवाञ्चास्य दद्याद धुस्तूरकायुताम्। पललं तिलतैलञ्च रूपिकायाः पयो गुड़ः। निहन्ति विषमालक मेघद्वन्दमिवानिलः॥ मूलस्य शरपुवायाः कर्ष धुरतूरकाढि कम्। तण्डुलोदकमादाय पेपयेत् तण्डुलैः सह । उन्मत्तकस्य पत्रैस्तु संवेष्ट्यापूपकं पचेत्। खावेदौषधकाले तद अलकेविषदूषितः।। करोत्यन्यान् विकारांस्तु तस्मिन् जीय॑ति चौषधे। विकाराः शिशिरे याप्या गृहे वारिविवज्जिते। ततः शान्तविकारस्तु स्नाला चैवापरेऽहनि। शालिशरणमाहुः। शतपदी कारुण्डा। असाध्यमशकक्षतमिति पञ्चसु मशकेषु पर्वतीयमशकक्षतमसाध्यमाहुः। उक्तं हि सुश्र ते “पद्धतीयस्तु कीटैःप्राणहरैस्तुल्यलक्षणः।" स्थगिका असुहृत् इति कान्तारिकादिषु सुश्रतोक्तषण्मक्षिकासु स्थगिकाख्या मक्षिका प्राणहरीत्यर्थः ॥ ३९ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #987
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२१६
चरक-संहिता। [विषचिकित्सितम् श्मशानचत्यवल्मोक-यज्ञाश्रमसुरालये। पक्षसन्धिषु मध्याहे साईरात्रेऽष्टमीषु च। न सिध्यन्ति नरा दष्टाः पाषण्डायतनेषु च ॥ दृष्टिश्वासमलस्पर्श-विषैराशीविषैस्तथा।। विनश्यन्ताप्रतिहता दष्टाः सव्र्वेषु मर्मसु ॥ ४०॥ येन केनापि सर्पण सम्भवः सर्व एव च। भीतमत्ताबलोषणक्षुत्तृष्णातें वर्द्धते भृशम् ।
विषं प्रकृतिकालौ चेत् तुल्यौ प्राणाल्पमन्यथा ॥ पष्टिकयोभक्तं क्षीरेणोष्णेन भोजयेत् । दिनत्रये पञ्चमे वा विधिरेषोऽर्द्धमात्रया। कर्तव्यो भिषजाऽवश्यमलर्क विषनाशनः। कुप्येत् स्वयं विषं यस्य न स जीवति मानवः। तस्मात् प्रकोपयेदाशु स्वयं यावन कुप्यति। वीजरत्नौषधीगर्भः कुम्भः शीताम्बुपूरितैः। स्नापयेत् तं नदीतीरे समन्त्रैर्वा चतुष्पथे। बलिं निवेद्य तत्रापि पिण्याकपललं दधि। माल्यानि च विचित्राणि मांसं पकामक तथा॥ अलकाधिपते यक्ष सारमेयगणाधिप। अलर्कजुष्टमेतन्मे निर्विषं कुरु मा चिरात् । दद्यात् संशोधनं तीक्ष्णमेवं स्नातस्य देहिनः। अशुद्धस्य मुरूदेऽपि व्रणे कुप्यति तद् विषम् । श्वादयोऽभिहिता व्याला वातपित्तप्रकोपणाः। अतः करोति दष्टस्तैस्तेषां चेष्टां रुतं नरः। बहुशः प्रतिकुर्वाणो न चिरान म्रियते च सः॥ नखदन्तक्षतं व्यायेत् कृतं तद् विमई येत्। सिञ्चेत् तैलेन कोष्णेन ते हि वातप्रकोपणाः ॥” इति ॥ ३९॥ ___ गङ्गाधरः- श्मशानेत्यादि। श्मशानादिषु दष्टा न सिध्यन्ति। पाषण्डानां सन्यासिवेशधारिणामायतनेषु स्थानेषु । दृष्टिश्वासेत्यादि । दृष्टिविषादिभिराशीविषैश्च संपर्दष्टा न सिध्यन्ति। सर्वेषु मर्मसु दष्टाश्च विनश्यन्ति ॥४०॥
गङ्गाधरः-भीतेत्यादि। भीते जने मत्ते चावले व उष्णातें क्षुधा तृष्णातें च विषं भृशं वर्द्धते। विषमित्यादि । विषस्य प्रकृतिकाली चेत् तुल्यौ तथा विषं
चक्रपाणिः-सम्प्रति स्थानकालस्वभावप्रदेशे दष्टानां सर्पाणामसाध्यतामाह-श्मशानेत्यादि। चैत्यः ग्रामदेवताप्रायो महातरुः । पक्षसन्धिष्विति अमावास्यापौर्णमासीषु। पाषण्डाः कापालिकादयः। आशीविषविषैः इत्यस्यैव लक्षणं दृष्टिश्वासमलस्पर्शविषैरिति । उक्तं हि तन्त्रान्तरे-'दृष्टिश्वासादिभिहयाः सः आशीविषाः, आशुधातित्वात्" ॥ ४० ॥
चक्रपाणिः-विषवृद्धिहेतुमाह-भीतेत्यादि । प्रकृतिकालौ तुल्यौ यथा विषस्य प्रवरूक्ति
For Private and Personal Use Only
Page #988
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्। ३२१७ वारिविप्रहताः क्षोणा भोता नकुलनिजिताः। मुक्तत्वचो वृद्धबालाः सर्पा मन्द विषाः स्मृताः॥४१॥ सर्चदेहाश्रितं क्रोधाद् विषं सो विमुञ्चति।। तदेवाहारहेतोर्वा भयाद् वा न प्रमुञ्चति ॥ ४२ ॥ . प्रायो वातोल्बणविषा उचिङ्गिाः सवृश्चिकाः। वातपित्तोल्बणाः कोटाः श्लैष्मिकाः कणभादयः॥ यस्य यस्य तु दोषस्य लिङ्गाधिक्यं प्रतयेत् । तस्य तस्यौषधैः कुर्यात् विपरीतगुणैः क्रियाम् ॥४३॥ हृत्पीडो निलः स्तम्भः सिरायामोऽस्थिपर्खरुक। घूर्णनोद्वष्टनं गात्रे श्यावता वातिके विषे ॥ संज्ञानाशोष्णनिश्वासौ हृदाहः कटुकास्यता।
दंशावदरणं शोथा रक्तपित्तश्च पैत्तिके॥ प्राणाल्पमल्पबलं तदा न वर्द्धते। वारीत्यादि। वारिबाहुल्येन महताः सर्पाः क्षीणा व्याध्यनाहारादिना क्षीणा भीता विरोधिपक्षिदावान्यादिभ्यो भीता नकुलनिर्जिता एवं मुक्तखचो मुक्तनिम्मोकास्तथा वृद्धा बालाश्च सपाः मन्दविषाः स्मृताः॥४१॥ __ गङ्गाधरः-सव्वेत्यादि। शुक्रवत् सर्चदेहगतं विषं सर्पः क्रोधाद दंष्ट्राखागतं विमुञ्चति। तदेव विषमाहारहेतोने मुञ्चति भयाद वा न मुश्चति ॥४२॥ __ गङ्गाधरः-माय इत्यादि। उच्चिडिङ्गा वृश्चिकाच पायो वातोल्बणविषाः । कीटास्तु वातपित्तोल्बणाः। कणभादयः श्लैष्मिकाः। तेषां चिकित्सामाहयस्येत्यादि। यस्य यस्य सर्पादेर्य दोषस्य लिङ्गाधिक्यं प्रतकयेत्, तस्य तस्य दोषस्य विपरीतगुणैरौषधैः क्रियां कुर्यात् ॥४३॥
गङ्गाधरः तेषां वातादिविषलिङ्गमाह-हदित्यादि। वातिके वातोल्षणविषोच्चडिङ्गादिविष हृत्पीड़ादि लिङ्गम् । संक्षे त्यादि । पैत्तिके वातपित्तोल्बणप्रकृतिः शरहतुस्तु काल इति ज्ञेयम् । अल्पमन्यथेति भीतत्वादिविपर्यये अल्पं विषं भवति । वारीत्यादौ मन्दविषत्वमाह। प्रागुक्तं 'सर्वदेहाश्रितं क्रोधाद' इति सर्वदेहाश्रितमपि दंष्ट्रिष्वेव विषं विशेषेण ज्ञेयम् ॥ ४१ । ४२॥ चक्रपाणिः-विषचिकित्सार्थ वातोल्बणत्वादिभेदमाह-वातोल्बणेत्यादि। विपरीतयुगै
For Private and Personal Use Only
Page #989
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२१८
चरक-संहिता। [विचिकित्सितम् छदारोचकहल्लास-प्रसेकोत्क्लेशगौरवैः। सशैत्यमुखमाधुय्यविद्यात् श्लेष्माधिक विषम् ॥ ४४ ॥ खण्डेन च व्रणालेपस्तैलाभ्यङ्गश्च वातिके। स्वेदो नाडोपुलाकादप्रवृहणश्च विधिर्हितः॥ सुशोतैः स्तम्भयेत् सेकैः प्रदेहश्चापि पैत्तिकम् । लेखनच्छेदनस्वेद-वमनैः श्लैष्मिकं जयेत् ॥ विषेष्वपि च सर्वेषु सर्वस्थानगतेषु च। अवृश्चिकोचडिङ्गेषु प्रायः शीतो विधिः स्मृतः ॥ ४५ ॥ वृश्चिके स्वेदमभ्य घृतेन लवणेन च।। सेकांश्चोष्णान् प्रयुञ्जीत भोज्यं पानश्च सर्पिषः॥ एतदेवोच्चडिङ्गेषु प्रतिलोमञ्च पांशुभिः।
उद्वर्त्तनं सुखाम्बुष्णैस्तथावच्छादनं घनैः॥ ४६॥ कीटविणे संज्ञानाशादि लिङ्गं स्यात् । छर्दीत्यादि। छKग्रादिभिलिङ्गैः श्लेष्माधिक विषं कणभादिदष्टं विद्यात् ॥४४॥
गङ्गाधरः-तेषां क्रमेणौषधमाह-खाडेनेत्यादि। खाडं गुड़मध्ये स्वयंजातदृढ़रूपम् । नाड़ी कुष्माण्डनालादिका। पुलाकस्तुच्छधान्यम् । सुशीतरित्यादि। सुशीतसेकप्रदेहः पैत्तिकं जयेत्। लेखनादिभिः श्लैष्मिकं जयेत्। विषे. वित्यादि। वृश्चिकोचडिङ्गविषवलेषु सर्वेषु विषेषष्णतीक्ष्णवात् सव्वस्थानगतेषु च प्रायः शीतो विधिः स्मृतः॥४५॥ । गङ्गाधरः-वृश्चिक इत्यादि। वृश्चिकोच्चडिङ्गविषयोर्वातोल्बणखात् वृश्चिके विषे स्वेदाभ्यङ्गं घृतेन लवणेन च उष्णान् सेकान् प्रयुञ्जीत भोज्यं चोष्णं प्रयुञ्जीत सर्पिषः पानश्च। एतदित्यादि। एतदेव विधानमुच्चडिङ्गेषु कार्यम् । पांशुभिः प्रतिलोमश्च उद्वर्त्तनम् । तथा सुखाम्बूषणः सुखाम्बुना उष्णीकृत
नैराच्छादनैरवच्छादनं कार्यम् ॥४६॥ रित्यादिना औषधैः । विषगताधिकवातादिलिङ्गमाह-हृत्पीड़ेति । वातादिभेदेन चिकित्सामाहमण्डेनेत्यादि। पुलाकस्तुच्छधान्यम् । घनैरिति पांशुभिः॥ ४३-४६॥ .
For Private and Personal Use Only
Page #990
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
३२१६ स्यात् त्रिदोष-8-प्रकोपात् तु तथा धातुविषय्ययात् । शिरोऽभितापलालास्त्र-व्यथावक्रदेव च ॥ अन्येऽप्येवंविधा व्याड़ाः कफवातप्रकोपणाः। हृच्छिरोरुगज्वरस्तम्भ-तृष्णामूर्छाकराः स्मृताः॥ कण्डूनिस्तोदवैवण्यं सुप्तिक्लेदोपशोषणम् । विदाहरागरुक्पाकाः शोथा ग्रन्थिनिकुश्चनम् ॥ दंशावदरणं स्फोटाः कर्णिका मण्डलानि च । ज्वरश्च सविष लिङ्ग विपरीतञ्च निर्विषे॥ तत्र सर्वे यथादोषं प्रयोज्याः स्युरुपक्रमाः। पूर्वोक्तविधिमन्यञ्च यथावद् वदतः शृणु ॥४७॥ गङ्गाधरः-स्यादित्यादि। उञ्चिङ्गिविषं यस्मात् त्रिदोषप्रकोपात् तथा धातृविपर्ययात् शारीरधातुगुणविपरीतगुणवात् शिरोऽभितापादिकृत् । वक्र वक्रीभावः शरीरस्य । अन्येऽपीत्यादि। एवंविधा उच्चिडिङ्गप्रकाराः कफवातप्रकोपणा व्याड़ा हृद्रोगादिकराः स्मृताः। सविषनिर्विषजन्तुलक्षणमाहकप्डित्यादि। कण्डादिज्वरान्तं सविषे प्राणिनि लिङ्गम्, निर्विषे दष्टे कण्डादिविपरीतं लिङ्गम्। तत्र चिकित्सामाह-तत्र सर्व स्मिन् सविषच्याइदष्टे यथादोषं चतुर्विशत्पुपक्रमेषु यो य उपक्रमो योग्यस्ते उपक्रमाः प्रयोज्याः स्युः । तत्र पूव्वोक्तं विधिमन्यश्च विधिं यथावद् वदतो मत्तः शृणु ॥४७॥
पक्रपाणि:-श्वा त्रिदोषेत्यादि-सविषकुक्कुरादिलक्षणं, अखैव च शुनस्त्रिदोषप्रकोपो भवति । केचित तु शिरोभितापत्वादि यथोक्तकुक्कुरे तद्दष्टे च भवतीति वदन्ति। विस्तरश्चास्य सुश्रुत एव । भन्येऽप्येवंविधेति-अन्येऽपि शृगालतरक्ष्वादयः एवं सन्तः कृच्छ रोगादिकरा भवन्तीत्यर्थः । उक्त हि सुश्रुते-'श्वभगालतरवृक्ष-व्याघ्रादीनां यदानिलः। श्लेष्मप्रदुष्टो मुष्णाति संज्ञां संज्ञावहाश्रितः ॥' इति । कडूनिस्तोद इत्यादिना सामान्येन सविषकोटादिदंशलिङ्ग अविषप्राणिदंशलिङ्गञ्चोच्यते। सर्व इति चतुर्विशतियथोक्तोपक्रमाः, पूर्वोक्तम् इत्यत्र वक्ष्यमाणचिकित्सितम, पूर्वोक्ते विधावपि अवस्थाविशेषविधायकतया कर्तव्या इत्यर्थः। यदा पूर्वोक्ता इति पाठः तदा उपक्रमा इत्यस्य विशेषणमेतत् ॥ ४७ ॥
• श्वा विदोषेति चक्रसम्मतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #991
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
| विषचिकित्सित
३२२०
चरक-संहिता। हृदि दाहे प्रसेके च विरेकवमनं भृशम् । यथावस्थं प्रयोक्तव्यं शुद्ध संसर्जनक्रमः ॥ . शिरोगते विषे नस्तः कुर्य्यान्मूलानि बुद्धिमान् । बन्धुजोवस्य भाा वा सुरसस्यासितस्य च ॥ दक्षकाकमयूराणां मांसास्मृङ् मस्तके क्षते। मूट्टि देयमधो दष्टे मूद्धि दष्टस्य पादयोः॥ पिप्पलीमरिचक्षार-वचासैन्धवशिग्रु काः। पिष्ठा रोहितपित्तेन प्रत्यक्षिगतमञ्जनात् ॥ कपित्थमामं ससिताक्षौद्रं कण्ठगते विषे। लिह्यादामाशयगते ताभ्यां चूापलं नतात् ॥ विषे पक्काशयगते पिप्पलोरजनीद्वयम् । मञ्जिष्ठाञ्च समं पिष्टा गोपित्तेन पिबेन्नरः ॥ गङ्गाधरः-हदीत्यादि। हृदि दाहे च मुखप्रसेके च भृशं विरेचनवमनं यथावस्थं प्रयोक्तव्यम् । शुद्धे सति विरेचनेन वमनेन च संसर्जनक्रमः पेयादिपथ्यक्रमः काय्यः। शिरोगत इत्यादि। शिरोगते विषे बन्धुजीवाद्यन्यतमस्य मूलानि बुद्धिमान् नस्तः कुर्यात् नस्यं कुर्यात्। असितसुरसः कृष्गतुलसी। दक्षेत्यादि। व्याडेन मस्तके क्षते दक्षादीनां मांसमसृक् च मूद्धि देयम् । दक्षः कुककूटः । पादयोरधो दष्टे दष्टस्य मूद्धि दक्षादीनां मांसासक देयमिति । पिप्पलीत्यादि। रोहितमत्स्यपित्तेन पिष्टाः पिप्पल्यादयोऽञ्जनादक्षिगतं विषं घ्नन्ति। कपित्थेत्यादि। आम कपित्थफलशस्यं सिताक्षौद्रसहितं कष्ठगते विषे लिह्यात्। आमाशयगते विषे नतात्तगरपादुकाच्चूर्णपलं ताभ्यां सितामधुभ्यां लिह्यात्। विष इत्यादि। पक्काशयगते विष पिप्पल्यादि
चक्रपाणिः-ऊर्द्ध दष्टस्य पादयोरित्यत्रापि तयोरेव पादयोर्षिशेषेण संक्रमणार्थ मांसासकदान देयम् । ताभ्यामिति सिताक्षौदाभ्याम् । नतं तगरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #992
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श अभ्यायः
चिकित्सितस्थानम् । रक्तं मांसश्च गोधायाः शुष्कचूर्णाकृतं हितम् । विषे रसगते पानं कपित्थरससंयुतम् ॥ शेलोमलत्वगग्राणि बदरोडुम्बराणि च । कटभ्याश्च पिबेद रक्त-गते मांसगते पिवेत् ॥ सक्षौद्र खदिरारिष्टं कोटजं मूलमम्भसा । सर्वेषु च बले द्वे च मधूक मधुकं नतम् ॥ पिप्पली मरिचं क्षारं नवनीतेन मूर्च्छितम् । प्रवृद्धे श्लेष्मणि भिषक् प्रदद्यात् प्रतिसारणम् ॥४८॥ मांसीकुङ्कमपत्रत्वक्रजनीनतचन्दनैः। मनःशिलाव्याघ्रनख-सुरसरम्बुपेषितैः॥ पाननस्याञ्जनालेपाः सर्वशोथविषापहाः॥ ४६॥ . शिरोषपुष्पस्वरसे सप्ताह मरिचं सितम् । भावितं सर्पदष्टानां नस्यपानाञ्जने हितम् ॥ द्विपलं नतकुष्ठाभ्यां घृतक्षौद्र चतुष्पलम् ।
अपि तक्षकदष्टानां पानमेतत् सुखप्रदम् ॥ ५० ॥ ५१ ॥ चतुष्कं समं गोपित्तेन पिष्ट्वा पिवेत् । रक्तामत्यादि। रसधातुगते गोधाया रक्तं मांसश्च संशोज्य चूर्णीकृतं कपित्थरससंयुतं पानं हितम् । शेलोरत्यादि। रक्तगते विषे शेलोश्चालित्रफलवृक्षस्य मूलखक बदरादीनां शाखाया अग्राणि कटभ्याचाराणि पिष्ट्वा जलेन पिबेत् । मांसगते सक्षौद्रं खादिरारिष्टं पिबेत् । तथा कोटजं मूलमम्भसा पिष्ट्वा पिवेत् । सर्वेषु सम्बंधातुगते विषे द्वे बले मधुकं मधूकश्च नतश्चाम्भसा पिष्ट्वा पिवेत्। पिप्पलीत्यादि। प्रतिसारणं घर्षणम् ॥४८॥
गङ्गाधरः-मांसीत्यादि। मांस्यादिभिः सुरसान्तैरम्बुपेषितैः पानादयः॥४९॥
गङ्गाधरः-शिरीपेत्यादि। सितं मरिचं श्वेतमरिचं शोभाञ्जनवीजं सप्ताह शिरीषपुष्पखरसे भावितं नस्यपानाञ्जने सपैदष्टानां हितम्। द्विपलमित्यादि। ...शेलुः श्लेष्मातका । मांसगत इति उत्तरेण संवध्यते। खदिरश्चारिएश्चेति खदिरारिष्टः, किंवा खदिरकृतोऽरिष्टः। मधुकं नतमिति च्छेदः। पिप्पलीत्यादि प्रतिसारणम् । मरिचं सितमिति शोभाअनकं वीजम् ॥ ४८-५१॥
For Private and Personal Use Only
Page #993
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
BRRR चरक-संहिता।
( विधिकिसिम सिन्धुवारस्य मूलञ्च श्वेता च गिरिकर्णिका । पानं दीकरैर्दष्टे नस्यं समधु पाकलम् ॥ मञ्जिष्ठामधुयष्टाह्वा-जीवकर्षभकाः सिता। काश्मय॑वटशङ्गानि पानं मण्डलिनां विषे॥ व्योषं सातिविषं कुष्ठं गृहधूमो हरेणुका । कटका तगरं क्षौद्र हन्ति राजोमतां विषम् ॥ गृहधूमं हरिद्र द्वे समूलं तण्डुलीयकम् । अपि वासुकिना दष्टः पिबेद दधिघृताप्लुतम् ॥ क्षीरिवृक्षत्वगालेपः शुद्धे कीटविषापहः । मुक्तालेपो वरः शोथ-दाहतोदवरापहः ॥५२॥
मतस्य पलं कुष्ठस्य पलमिति नतकुष्ठाभ्यां द्विपलं घृतस्य द्विपलं लौद्रस्य द्विपलमिति घृतक्षौद्रचतुष्पलमिति चतुष्कं पिबेत्। एतत् तक्षकदष्टानामपि अन्यसपैदष्टानाञ्च सुखपदमेतत् पानम् ॥५०॥५१॥
गङ्गाधरः-सिन्धुवारेत्यादि। सिन्धुवारमूलं श्वेतापराजितामूलं द्वयं मलेन पिष्वा पानं दीकरैर्दष्टे हितम् । पाकलं कुष्ठं समधु नस्य हिलाम् । मझिम्स्यादि। मञ्जिष्ठा च मधु च यष्टयाहा च जीवकश्च ऋषभकश्च सिता व कामय्येवट्योः शुङ्गानि सर्व समं पिष्ट्वा जलेन मण्डलिनां विषे पान हितम् । व्योषमित्यादि । व्योषादि दशद्रव्यं पिष्ट्वा प्रकरणात् पानं राजिमतां विषाहन्तिः । सहेत्यादि। गृहधूमादिसमूलतण्डुलीयान्तं समं पिष्ट्वा दपिघृताप्लुतं वासुकिमापि अन्यैरपि सपैदेष्टः पिबेत् । क्षीरीत्यादि। कीददष्टे वमनादिना शुद्धानरे क्षीरिक्षाणां वटोदुम्बरादीनां खगालेपस्तत्कीटविषापहः । तस्मिन् कोर्टविषे मुक्तालपो मुक्तां जलेन पिष्ट्वा लेपो वरः श्रेष्ठः शोथाद्यपहम् ॥५२॥
चक्रपाणिः-श्वेता चेति गिरिकर्णिकाविशेषणम् । तेन इवेतमपराजिता गृह्यते। चित् गिरिकर्णिको स्यन्दनमाहुः। पाकलं कुष्ठम् । मुक्ता मौक्तिकम् ॥ ५२ ॥ . ..........
For Private and Personal Use Only
Page #994
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श अध्यायः }
चिकित्सितस्थानम् ।
चन्दनं पद्मकोशीर - शिरीषाः सिन्धुवारकाः । चीरशुक्ला नतं कुष्ठ- सारिवोदीच्य पाटलाः ॥ शेलुस्वरसपिष्ठोऽयं लूतानां सार्वकामिकः । यथायोगं प्रयोक्तव्यः समीक्ष्यालेपनादिषु ॥ मधूकं मधुकं कुष्ठं सारिवोदीच्यपाटलाः । सनिम्बसारिवाचौद्र पानं लूताविषापहम् ॥ कुसुम्भपुष्पं गोदन्तः स्वर्णक्षीरी कपोतविट् । दन्ती त्रिवृत् सैन्धवैले कर्णिकापातनं तयोः ॥ कटभ्यर्जुनशरीष शेलुचीरद्रु मत्वचः । कषायकलकचूर्णाः स्युः कोटलूतावणापहाः ॥ ५३ ॥ त्वचञ्च नागरचैव समांशं श्लक्ष्णपेषितम् । पेयमुष्णाम्बुना सव्वं मूषिकाणां विषापहम् ॥ कुटजस्य फलं पिष्टं तगरं जालमालिनी । तिक्तेक्ष्वाकुश्च योगोऽयं पानप्रधमनादिभिः ॥
For Private and Personal Use Only
३२२३
गङ्गाधरः - चन्दनमित्यादि । क्षीरशुक्ला क्षीरविदारी शुक्लनिय्यांस भूमिकुष्माण्डा । चन्दनादिपाटलान्तं समं शेलुखर से चालित्रफल स्वरसेपिष्टपपदो लतानां विषे सार्वकार्मिकः पाननस्याञ्जनालेपादिषु सकें कर्म्म हितस्तेषुः लेपनादिषु यथायोगं प्रयोज्यः । मधुकमित्यादिः । सरियाम् अनन्तमूलं श्यामलता च । सारिवान्तं जले पिष्ट्वा गोलयित्वा मधु मिश्रा पानं लताविषापहम् । कुसुम्भपुष्पमित्यादि । कुसुम्मपुष्पादीनि एतानि पिष्ट्रा दंशे: लेपात् तयोः कीटळूतयोः कर्णिकाया आलस्य दंशस्त्राने वि स्थितस्यः पातमः स्यात् । कटभीत्यादि । कटम्यादीनां वचः कषायादिविधिना कीटकशापः स्युः ॥ ५३ ॥
गङ्गाधर - त्वचमित्यादि । त्वचं गुरुत्वचम् । कुटजस्येत्यादि । जालमालिनी
चक्रपाणि: - श्रीरशुक्ला विदारी । कर्णिकापातनं तयोरिति । कीटलता दंश या कर्मिकाः
Page #995
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३२२४
चरक संहिता |
वृश्चिकोन्दूर लूतानां सर्पाणाञ्च विषापहः । समानममृतेनेदं गराजीर्णञ्च नाशयेत् ॥ सव्वेंऽगदा यथायोगं प्रयोज्याः स्युस्त्रिकण्टके ॥ ५४ ॥ कपोतविड़ मातुलुङ्ग शिरीषकुसुमाद्रसः । शङ्खिन्यार्कपयः शुण्ठी करओ मधु वाश्चिके । स्नुक्क्षीरपिष्टं शैरीषं फलं दहुर जे हितम् ॥ मूलानि श्वेतभण्डीनां व्योषं सर्पिश्च मत्स्यजे । कीटदक्रियाः सर्व्वाः समानाः स्युर्जलौकसाम् ॥ ५५ ॥ वातपित्तहरीप्राया क्रिया प्रायः प्रशस्यते । वार्श्विकस्योच्चङ्गिस्य करणभस्यौन्दुरेऽगदः ॥ ५६ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ विषचिकित्सितभू
वचा वंशत्वचः पाठा नतं सुरसमञ्जरीम् ।
बले नाकुली कुष्ठं शिरीषो रजनीद्वयम् ॥ गुहामतिगुहां श्वेतां चाजगन्धां शिलाजतु । कत्तृणं कटभी चारो गृहधूमो मनःशिला ॥ जालिनी घोषकविशेषः । सर्व्वे इत्यादि । त्रिकण्टके त्रिकण्टकमत्स्यकण्टकविद्धे विषे सर्व्वे लगदा यथायोगं प्रयोज्याः स्युः ॥ ५४ ॥ गङ्गाधरः - कपोतविप्रभृतिर्मध्वन्तो वाश्चिके वृश्चिकविषे प्रयोज्यः । दद्द रजे भेकविषे शैरीषं फलं स्नुक्क्षीरपिष्टं लेपनाद्धितम् । मूलानीत्यादि । श्वेतभण्ड मूलादिकं ससर्पिर्मत्स्यजे विषे लेपने हितम् । कीटदष्टे या या क्रिया प्रोक्ता ताः सर्व्वाः क्रिया जलौकसां दंशे समानाः स्युः ॥ ५५ ॥
गङ्गाधरः - वातेत्यादि । वातपित्तहरीमाया क्रिया प्रायो वाचिकस्य तथोच्चिङ्गस्य विषे प्रशस्यते । औन्दुरे विषेऽगदः प्रशस्यते ॥ ५६ ॥
पातनमित्यर्थः । जालमालिनी घोषकः । तित्तेक्ष्वाकु इति तिक्कालाबुः । भण्डा अपराजिता । वाश्र्चिकस्येत्यादि यो योग उक्तः स कर्त्तव्यः, एवं - औन्दूरे उक्तो यो योगः स कर्त्तव्यः ॥ ५३-५६ ॥
गङ्गाधरः - तदगदमाह - वचेत्यादि । वंशत्वचो वंशनेली। सुरसमञ्जरी तुलसीमञ्जरी । गुहा शालपर्णी । अतिगुहा पृश्निपर्णी । श्वेता श्वेतापराजिता ।
For Private and Personal Use Only
दद्दरो भेकः । श्वेतकणभत्याप विषस्य ।
Page #996
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। ३२२५
रोहितमत्स्य-8-पित्तेन पिष्टोऽयं परमोऽगदः। -: नस्याञ्जनादिलेपेषु हितो विश्वम्भरादिषु ॥ ५७॥
परमोऽगदः॥ खर्जिकाजशकृत्क्षारः सुरसोऽथाक्षिपीड़कः । मदिरामण्डसंयुक्तो हितः शतपदीविषे ॥ कपित्थमक्षिपीडोऽर्क-वीजं त्रिकटुकं तथा। करो वे हरिद्र च गृहगोधाविषं जयेत् ॥ काकाण्डयुक्तः सर्वेषां विषाणां तण्डुलीयकः । प्रधानं वहिपित्तेन तद्वद वायसपोलुकः ॥ ५८ ॥ शिरीषफलमूलत्वकपुष्पपत्रः समैघृतैः।
श्रेष्ठः पञ्चशिरीषोऽयं विषाणां प्रवरो बधे॥ अजगन्धा यमानी। क्षारो यवक्षारः कटभीक्षारोवा। वचादिमनःशिलान्तः रोहितमत्स्यपित्तेन पिष्टः परमोऽयमगदः स्यात्। विश्वम्भरः कीटविशेषः । परमोऽगदः ॥ ५७॥ . गङ्गाधरः-स्वर्जिकेत्यादि। स्वर्जिकाऽजशकृत् दग्ध्वा क्षारः कार्य। अक्षिपीड़कः पीड़यित्वा यद्रसोऽक्षिण दीयते सोऽवपीड़ोऽक्षिपीड़कः। मदिरामण्डसंयुक्तः शतपदोविषे लेपो हितः। कपित्थमित्यादि। कपित्थादिकं पीड़ायिखाक्ष्णि दत्तं गृहगोधाविषं जयेत्, तथाऽवीजं त्रिकटुकमक्षिपीड़ा। एवं करञ्जो द्वे हरिढे चाक्षिपोड़ः। काकाण्डेत्यादि। काकाण्डः कृष्णशिम्बी तदयुक्तस्तण्डूलीयकः सर्वेषां विषाणां प्रधानम्। वहि पित्तेन वायसपीलुकः काकजवा तद्वत् सर्वेषां विषाणां प्रधानमौषधम् ॥ ५८॥
गङ्गाधरः-शिरीषेत्यादि । शिरोषस्य फलं मूलं खम् च पुष्पश्च पत्रच
चक्रपाणिः-नाकुली रास्त्रा, गुहा पृश्निपर्णी, अतिगुहा शालपर्णी, भजगन्धा फोकान्दीति ख्याता। पिसेनेति गोपित्तेन । विश्वम्भरादयः कीटा एव श्लेष्मकोपनाः सुश्रुतोक्काः।। ५७ ॥:
चक्रपाणि:-अक्षिपीड़कः श्वेतपीतशिम्बीभेदः। वायसी काकमाची ॥५८॥ . • रोहितकस्य इति वा पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #997
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Acharya Shri Kailassagar
३२२६
चरक संहिता। चतुष्पग्निपिद्भिर्वा नखदन्तविषश्च यत्। शयते पच्यते चापि लकति वरयस्यपि ॥ ५ ॥
पञ्चशिरीषोऽगदः॥ सोमवल्कोऽश्वकर्मश्च गोजिह्वा हंसपद्यपि । रजन्यो गैरिक लेपो नखदन्तविषापहः ।। दुरन्धकारे दष्टस्य केनचिद् विषशङ्कया। विषो गाज्वरश्रदिर्मा दाहोऽपि वा भवेत् ।। ग्लानिर्मोहोऽतिसासे वाप्येतच्छाविषं मतम् ॥ चिकित्सितमिदं तस्य कुर्यादाश्वासनं बुधः । सिता वैगन्धिको द्राक्षम पयस्या मधुकं मधुः। पानं समन्तपूताम्बु-प्रोक्षणं सान्त्वहर्षणम् ॥ ६०॥
घृतज्येति समं सर्च पिष्टमयं पञ्चशिरीषोऽगदः सर्वविषाणां बधे प्रवर। चतुष्पदादिभिर्यनखदन्तविषं शूयत इत्यादि तेषां बधे च प्रकरः॥५९ ॥ .. गलाघरा-सोमेत्यादि। सोमवल्कः श्वेतखदिर। सोमक्लादिमैरिकान्ततमा लेषा नखदन्तविक्षापहः। दुरन्धकार इत्यादि। घोसम्धकारें दर्शनाम. केनचित् प्राणिना निर्चिषेणापि दष्टस्य विषशक्षा' विषोद्वेगाव ज्वरादिवेदेवच्छताविषं मतम्। तस्येदं चिकित्सितम्-बुध आश्वासनमावासजनक वाक्यं कुर्यात् । सितादिमध्वन्तानां पानं मन्त्रपूताम्बुमोक्षणं सान्त्वं मनोवयन हर्षणश्च वचनम् । तत्र वगन्धिको गन्धकं शोधितम् ॥ ६॥
कगणिः-श्रेष्ठः पञ्चशिरीषोऽयमिति पदं शिरीपाद्यपेक्षवा पञ्चशिरीषस्य श्रे ते । प्रबर इति पदं विषहरयोगान्तरेषु श्रेष्टतामाह, तेन न पुनरुक्तिः। किंवा श्रेष्ठ इति श्रेशिरीष पासाहिता विपदा वनमानुषमर्कटादयः ॥ ५९॥
पाणि:-अवक: सर्जभेदः। दुरन्धकार इत्यादिना शङ्काविषमाह-केमपिदिति । निविषेणापि शङ्कया, विषोद्वगात् इति विषशङ्कयैव प्रादुर्भावादित्यर्थः। शहा चेयं. प्रसारदेव विषजनिका। बैगन्धिकं कोरदूषः कोद्रवः ॥ ६० ॥
For Private and Personal Use Only
Page #998
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
रंश अध्यायः
.
.
२२स अध्यक्या] चिकित्सितस्थानम्।
शालयः षष्टिकाश्चैव कोखूषाः प्रियङ्गवः। भोजनार्थे प्रशस्यन्ते सवणार्थश्च सैन्धवम् ॥ तण्डुलीयकजीवन्ती-वार्ताकसुनिषण्णकाः। मण्डूकपर्णी कुलकं शाकं चुचोश्च शस्यते ॥ हरेणुमुगान् यूषार्थमम्लाथं धात्रीदाडिमम् । रसाश्चैणाश्च शिखिनां लावतैत्तिरपार्षताः॥ अविदाहीनि चान्नानि विषार्चानां भिषगजितम् ॥११॥ विरुद्धाध्यशनक्रोध-क्षुद्भयायासमैथुनम् । वर्जयेद् विषमुक्तोऽपि दिवास्वप्नं विशेषतः ॥६२ ॥ मुहुर्माहुः शिरोन्यासः शोथः शुष्कोष्ठकण्ठता। ज्वरोजमईः स्तब्धाति-गावस्वं हनुकम्पनम् ॥ लोमापगमनं ग्लानिररतिवेपथुर्धमः।
चतुष्पदां भवत्येतद् दष्टानामिह लक्षणम् ॥६३॥ -सङ्गापरः-विषाानामन्नार्थ द्रव्यमाह-शालय इत्यादि।- मिशन म धात्यविशेषः। रुवणार्थ सैन्धवम् । शाकार्य तण्डुलीयादिकम् । मुल्यमा पञ्चाङ्गुलशक्षस्य पत्रम्। यूषार्थ हरेण्वादिकम् । हरेणुवेत्तुलकलायः। अम्लार्थ धात्रीदाडिमम्। एणादीनां मांसस्य रसाः। अविदाहीनि सक्ण्यनानि । एतत् सर्व सव्वं विषार्तानां भिषगजितमिति ॥ ६१॥
गङ्गाधरः-वर्जनीयमाह-विरुद्धत्यादि। विषात्तो विषमुक्तोऽपि सर्व विकासनादिकं वर्जयेत् ॥ २ ॥
पाङ्गाधरः-मुहुरिल्यादि। चतुष्पदा गवादीनां मदिवाना भवति। मुहम्मुहुः शिरोन्यासः शिरोविक्षपः। लोमापगमनं लोना लुज्छनम् ॥ ३॥ चक्रपाणिः-कुलकं कारवेल्लकम् । अन्ये पटोलभेदमाहुः ॥ ६१-६३ ॥ . .
For Private and Personal Use Only
Page #999
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२२८
चरक-संहिता। विचिकित्सितम् देवदारु हरिद्र द्वे सुरसं चन्दनागुरु । राना गोरोचनाजाजी गुगगुल्विक्षुरसो नतम् ॥ चूर्ण ससैन्धवानन्तं गोपित्तमधुसंयुतम् । चतुष्पदानां दष्टानामगदः सार्वकाम्मिकः ॥ ६४॥ सौभाग्याथ स्त्रियः स्वेद-रजोनानाङ्गजान् मलान् । शत्रुप्रयुक्तांश्च गरान प्रयच्छन्त्यमिश्रितान् ॥ तैः स्यात् पाण्डुः कृशोऽल्पाग्निगरश्वास्योपजायते। मर्मप्रधमनाध्मानं श्वयथर्हस्तपादयोः॥ जठरं ग्रहणीरोगो यक्ष्मा गुल्मः क्षयो ज्वरः। एवंविधानि चान्यस्य व्याधेर्लिङ्गानि दर्शयेत् ॥ ६५ ॥ खप्ने मार्जारगोमायु-व्यालान् सनकुलान् कपीन्। प्रायः पश्यति नद्यादोन् शुष्कांश्च सवनस्पतीन् ॥
गङ्गाधरः-देवदावित्यादि। चतुष्पदानां गवादीनां सर्पादिदष्टानां सार्वकार्मिकः पानालेपनसेकादिषु सर्वकर्मस्वयमगदः॥६४॥
गङ्गाधरः-अथ वरोधिकयोगमाह-सौभाग्यार्थमित्यादि। स्त्रियो मन्दबुद्धय एव सौभाग्याथ वशीकरणाद्यर्थ स्वेदादीन् मलानम्नमिश्रितान प्रयच्छन्ति शत्रुभयुक्तान गरांश्च शत्रूभिः सोभाग्यकरमिदमित्युक्त्वा दत्तान् गरांश्च स्त्रियः प्रयश्छन्ति। भुक्तस्तैः पुरुषस्यास्य पाण्डादिरुपजायते। एवंविधस्य चान्यस्य व्याधेलिहानि भुक्तं तन्मलादिकं दर्शयेत् ॥ ६५॥
गङ्गाधरः-स पुमान् स्वप्ने प्रायो मार्जारादीन् पश्यति। नद्यादीन् जलाशयान् शुष्कान् प्रायः स्वप्ने पश्यति। वनस्पतींश्च शुष्कान् मायः
पक्रपाणि:-अनमिश्रितानिति भक्ष्यमिश्रितान। गरश्चास्योपजायत इति वक्ष्यमाणमम्मप्रभमनादिलक्षणो व्याधिर्जायते ॥ ६॥६५॥
For Private and Personal Use Only
Page #1000
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् । ३२२६
कालश्च गौरमात्मानं स्वप्ने गौरश्च कालकम् । . विकर्मनासिकं वापि प्रपश्येदहतेन्द्रियः॥ तमवेक्ष्य भिषक प्राज्ञः पृच्छेत् किं कः कदा सह। जग्धमित्यवगम्याशु प्रदद्याद वमनं बुधः॥ सूक्ष्मं ताम्ररजश्चास्मै सक्षौद्रं हृदविशोधनम् । शुद्धे हृदि ततः शाणं हेमचूर्णस्य दापयेत् ॥ हेम सर्वविषाण्याशु गरांश्च विनियच्छति। न सज्जते हेमपाङ्गे विषं पद्मदलेऽम्बुवत् ॥ ६६ ॥ नागदन्तीत्रिवृदन्ती-द्रवन्तीस्नुपयःफलैः । साधितं माहिषं सर्पिोमूत्राढ़काचितम् ॥
सर्पकीटविषार्तानामौषधश्च प्रशान्तये ॥ ६७॥ स्वप्ने पश्यति। कालः कृष्णवर्णः पुमान् स्वप्ने प्राय आत्मानं स्वं गौर पश्यति, गौरश्च पुमान् स्वप्ने आत्मानं कालकं कृष्णवर्ण पश्यति । एवमहतेन्द्रियः स पुमान् स्वप्ने प्राय आत्मानं विकर्णनासिकं वा प्रपश्येत्। भिषक प्राशस्तमवेक्ष्य पृच्छेत्-भोः कदा कैः सह किं भवता जग्धम् ? इति । ततस्तदव गम्य बुध आशु वमनं प्रदद्यात्। वमनन्तु सूक्ष्म ताम्ररजः सक्षौद्रं हृदविशोधनं प्रदद्यात् । हृदि शुद्ध सति हेमचूर्णस्य शाणं दापयेत्। कस्मात् ? यस्मात् हेम स्वर्ण सर्भविषाणि गरांश्चाशु नियच्छति । यतो हेमपस्याले विषं न सज्जते पद्मदलेऽम्बुवदिति ॥६६॥
गाधरः-नागदन्तीत्यादि । त्रिया दन्ती । दीर्घमूला नागदन्ती इस्वमूला त्रिदन्ती इस्खमूलक्षुद्रक्षा द्रवन्तो। स्नुरूपयः । फलं मदनम्। एभिः कल्कैः पादिकंगोमूत्राढ़कपाचितं प्रस्थोन्मितं माहिषं पुराणं सर्पिः सर्पादिविषार्तानां पशान्तये आषधम् ॥ ६७ ॥ विहतेन्द्रिय इति रोगोपहतेन्द्रियः । पृच्छेदित्यादौ पृच्छायां गरावधारणमेव फलमवगम्यते । सूक्ष्ममित्यादौ अमृतताम्रचूर्ण देयम्। अमृतेनैव वमनं भवति । हेमप इति हेम पिबतीति हेमपः॥६६॥ चक्रपाणि:-नागदन्ती दन्तीभेदः। फलं मदनफलं न तु फलैरिति पाठः। अयं योगः
४०५
For Private and Personal Use Only
Page #1001
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२३०
चरक-संहिता। विषचिकित्सितम् शिरीषत्वक त्रिकटुकं त्रिफला चन्दनोत्पले। द्वे बले सारिवे श्वेता--सुरभीनिम्बपाटलाः॥ बन्धुजीवादकोमूळ-वासासुरसवत्सकान् । पाठाङ्कोठाश्वगन्धार्क-मूलयष्टापद्मकान् ॥ विशालां वृहती द्राक्षां कोविदारं शतावरीम् । कटभीदन्तापामार्ग-पृश्निपीरसाञ्जनम् ॥ श्वेतौ + वालाश्वखुरको कुष्ठदारुप्रियङ्गुकान् । विदारी मधूकात् सारं करञ्जस्य फलत्वचौ॥ रजन्यौ लोधमक्षांशं पिष्टा साध्यं घृतादकम् । तुल्याम्बुच्छागगोधूत्र-त्रादके तविषापहम् ॥ अपस्मारज्वरोन्माद-भूतग्रहगरोदरम्। पाण्डुरोगान् क्रिमोन् गुल्मान् प्लीहोरुस्तम्भकामलाः ॥ गङ्गाधरः-शिरीषेत्यादि। वे बले द्वे च सारिवे। श्वेता श्वेतापराजिता । सुरभी मुगन्धा गन्धरास्ना। श्वेतो श्वेतवणो द्वौ बालाश्वस्य खुरको। मधूकात् सारं मधूकक्षस्य सारभूतकाष्ठम्। करञ्जस्य गोकरञ्जस्य फलश्च व च। एषामक्षांश पिष्ट्वा घृताढ़कं पोडशशरावं घृतं तुल्याम्बु षोड़शशरावनलं छागमूत्रसादक गोमूत्रसा ढकमिति बाढ़के छागगवयोमूत्रे चतुर्गुणद्रवे साध्यं तद घृतं विषा पहम् । अमृतं घृतम्। अथात्र क्षारागद इति यत् मागविहितं तत् तन्त्रान्तरोक्तमनुमतम् । तदुक्तं सुश्रुते । “धवाश्वकर्ण तिनिशपलाश पिचुमई पाटलिपारिभद्रकाम्रो. डम्बरकरहाठकककुभसज्ज- कपीतनश्लेष्मातकाकोठकामलक--प्रग्रहकुटज शमी. कपित्थाश्मान्तका चिरविल्वमहावृक्षारुष्करारलुमधुकमधुशिग्रशाकगोजीमूर्वा तिल्वकेक्षुरक गोपघण्टारिग्दानां भस्मान्याहत्य गवां मूत्रेण क्षारकल्पेन परिस्राव्य विपचेत् । दद्याचात्र पिप्पलीमूलताडुलीयक-बराङ्गचोचकमञ्जिष्ठाअतुकण पठ्यते। नागदन्ती खिवृदन्ती द्रवन्ती स्नुक्क्षीरफलं गोमूत्रसिद्ध माहिषं घृतं पाययेदिति ॥ ६ ॥ * शारिवास्फोता इति पाठान्तरम् ।
। श्वेतभण्डश्चेति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1002
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
३२३१ हनुस्तम्भग्रहादींश्च पानाभ्यञ्जननावनैः। हन्यात् सञ्जोवयेच्चाशु विषोद्व गमृतान् नरान् । नाम्नैतदमृतं सर्व-विषाणां स्याद् घृतोत्तमम् ॥ ६८ ॥
अमृतं घृतम् । तत्र श्लोकाः। छत्रो झझरपाणिश्च चरेद् रात्री तथा दिवा। तच्छायाशब्दवित्रस्ताः प्रणश्यन्ति हि पन्नगाः ॥ ६६ ॥ दष्टमात्रो दशेदाशु तं सर्प लोष्ट्रमेव च।
उपय्यरिष्टान् बध्नीयाद दंशं छित्वा दहेत वा ॥ करञ्जिकाहस्तिपिप्पलीमरिचोत्पलसारिवाविडङ्गगृहधूमानन्तासोमसरलावाहीकगुहाकोशाम्रश्वतसर्षपवरुणलवण-प्लक्षनिचुलक वर्द्धमान वजुलपुत्रश्रेणीसप्तपर्णदण्डकैलबालुकानागदन्त्यतिविषाभयाभद्रदारुकुष्ठहरिद्रावचाचूर्णानि लोहानाश्च समभागानि ; ततः क्षारवदागतपाकमवतार्य लौहकुम्भे निदध्यात्। अनेन दुन्दुभिं लिम्पेत् पताकातोरणानि च। श्रवणाद् दर्शनात् स्पर्शात् विषात् सम्प्रतिमुच्यते। एष क्षारागदो नाम शर्करास्वश्मरीषु च। अर्शःसु वातगुल्मेषु कासशुलोदरेषु च। अजीर्णे ग्रहणीदोषे भक्तद्वेषे च दारुणे। शोफे सर्वसरे चापि देयः श्वासे च दारुणे। एष सर्व विषार्तानां सर्वथैवोपयुज्यते । तथा तक्षकमुख्यानामयं दङ्कि शोऽगदः।” क्षारागदः॥ ६८॥
गङ्गाधरः-तत्र श्लोका इति। छत्रीत्यादि। पुमान् रात्रौ च दिवा च छत्रपाणिः झझरशब्दकृवस्तुपाणिश्च सन् विचरेत् । कस्मात् ? यदि चादृश्यस्थाने पथि सन्निकटे पन्नगा वर्तन्ते तेषां दंशसम्भवे ते पन्नगा हि यस्मात् तच्छत्रच्छायाझर्झरशब्दाभ्यां वित्रस्ताः सन्तो हि प्रणश्यन्ति दंशार्थोद्यमभङ्गाः स्युरिति ॥६९॥
गङ्गाधरः-यदा न चरेत् तदा चेत् सपो दशेत् तत्प्रतिकारमाहदष्टमात्र इत्यादि । दष्टमात्रो नरस्तं यदि साहसेन ग्रहीतुं शक्नोति तदाशु दशेत्,
चक्रपाणिः-शिरीषत्वगित्यादौ आस्फोता अफरमल्लिका। सुरभी पर्णासभेदः। बन्धुजीवः पुत्रजीवकः। खुरकः स्न्दनः किंवा कोकिलाक्षः ॥ ६॥
चक्रपाणिः-छत्रीत्यादौ छत्री दिवा रात्रौ झर्झरपाणिश्चरेदिति वदन्ति। झईरिक्रः सुरसुवुर इति ख्यातः। छायाशब्दैः यथासंख्यं विखस्ताः ॥ ६९ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1003
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२३२
चरक संहिता |
वज्र' मरकतः सारः पिचुकी विषमुष्टिका । कर्कोटकं सर्पमणिवैदूय्य गजमौक्तिकम् ॥ धाय्यं वरमणिर्याश्च वरौषध्यो विषापहाः । खगाश्च सारिकाः क्रौञ्चाः शिखिहंसशुकादयः ॥ ७० ॥ इतीदमुक्तं द्विविधस्य विस्तरैर्बहुप्रकारैर्विपरोगभेषजम् । अधीत्य यः सम्यगिह प्रयोजयेद् व्रजेद्विषाणामविसह्यतां भिषग् ॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढ़बलप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने विषरोगचिकित्सितं नाम त्रयोविंशोऽध्यायः ॥ २३ ॥
तदशक्तस्तु लोष्ट्र' दशेत् । उपरि दंशदेशादुपरि चतुरङले मन्त्रेणारिष्टां बनीयात्, अरिष्टाबन्धनानदेशे दंगे छिला दहेत वा । वज्रमित्यादि । सर्पादिदंशनवारणार्थं वज्रादिकं पुसा धार्य्यम् । वरमणिश्च धार्य्यः विषापहा बरौषध्यश्च धाः । खगाच विषापहाः सारिकादयो विषतो रक्षणार्थं स विषान्नविज्ञानाथ गृहे धार्य्या इति ॥ ७० ॥
गङ्गाधरः - अध्यायार्थमुपसंहारेणाह - इतीदमित्यादि । द्विविधस्य स्थावरजङ्गमस्य । इति ॥ ७१ ॥ अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकमतिसंस्कृते । अप्राप्ते तु दृढ़बल प्रतिसंस्कृत एव तु । चिकित्सिते विषाणान्तु त्रयोविंशेऽध्याये पुनः । वैद्यगङ्गाधरकृते जल्पकल्पतरौ ततः । चिकित्सास्थानजल्पे तु षष्ठस्कन्धे विषस्य च । चिकित्सितजल्पो नाम शाखा त्रयोदशी स्मृता ॥ २३ ॥
इत्यगदतन्त्रम् ॥
चक्रपाणिः - दंशकाले यत कर्तव्यं तदाह--दष्टमात्र इत्यादि । धारणादेव विषापहमाहवज्रमित्यादि । सारमिति सवज्रम् । पिचुको मणिरुत्तरापथे प्रसिद्धः । विषमूषिका विषमणिः । कर्कोटकमणिः पद्मरागः । गरमणिशब्देन नानामणीनां ग्रहणम् । वरौषध्य इति तन्त्रान्तरोक्ताः अक्षीरा - जलपिप्पली- अजरुहा- काकोलीप्रभृतयः । इतीदमित्यादिसंग्रहः । ब्रजेद्विषाणामति
विषाणि सोढुं पारयन्तीति भावः ॥ ७० ॥ ७१ ॥
For Private and Personal Use Only
[विषचिकित्सितम्
इति महामहोपाध्याय - चरक चतुरानन- श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां चरकतात्पर्यटीकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायां विषचिकित्सितं
नाम त्रयोविंशोऽध्यायः ॥ २३ ॥
Page #1004
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चतुविंशोऽध्यायः। अथातो मदात्ययचिकित्सितं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः॥१॥ सुरः सुरेशसहितैर्या पुरा प्रतिपूजिता। सौत्रामण्यां हूयते या कर्मभिर्या प्रतिष्ठिता ॥ यज्ञ हि या च शक्रस्य सोमोऽतिपतितो यया। नीरजस्तमसाविष्टस्तस्माद दुर्गात् समुद्धृतः॥ विधिभिवेदविहितैर्ययेज्यन्ते महात्मभिः।
दृश्या स्पृश्या प्रकल्प्या च यज्ञ या यज्ञसिद्धये ॥ गङ्गाधरः--उदिष्टक्रमाद् विषतुल्यगुणवाचानन्तरं मद्यविकारचिकित्सित. माह-अथात इत्यादि। पूर्ववत् सर्च व्याख्येयम् । मद्यविकारविशेषमदात्ययचिकित सितमधिकृत्य कृतोऽध्याय इति मदात्ययचिकित्सितमिति ॥१॥
गङ्गाधरः—मदात्ययरोगे वाच्ये मद्यस्य गुणादय उच्यन्ते। तद्यथासुरैरत्यादि। इन्द्रसहितः सुरः पुरा या सुरा प्रतिपूजिता। सौत्रामण्यामिष्टौ या सुरा हूयते। या कम्मभिर्वदिकः प्रतिष्ठिता प्रतिष्ठां गता। या च शक्रस्य यज्ञ प्रतिष्ठिता। नीरजोऽब्जः सोमः समुद्रमन्थने जलादुत्थितः सोमस्तमसाविष्टोऽतिपतितस्तस्मात् तमस आवेशाद दुर्गाद यया मुरया समुद्धतः। यया सुरया महात्मभिर्वेदविधिभिरिज्यन्ते। या यक्षसिद्धये यशे महात्मभि श्यादृश्यत्वेन प्रकल्प्या, स्पृश्यास्पृश्यत्वेन प्रकल्प्या च,
चक्रपाणिः-मोहजनकत्वसामान्यात् तथा विषसमानगुणजन्यत्वाञ्च विषचिकित्सितमनु मदात्ययस्य चिकित्सितमुच्यते सुरैरित्यादिना। मदिशस्तुत्या तथा वक्ष्यमाणनिन्दया विषसमानसुरायाः सुतकलखनाशाय अविधिपानञ्च अत्यर्थनिन्दितफलवत्वं दर्शयति। या सुरा परिपूजिता इत्यनेन प्रथमं देवरेवं परिपूजिता ततः सुरयोगात् सुरेति उपदिष्टा इति दर्शयति । सौत्रामणिर्यज्ञविशेषः तस्मिन् हुयते, या सुरा कर्मभिः प्रतिष्ठिनेति याज्ञिकैः अभिसवनं सुरया क्रियते इत्युच्यते। सौतामणिहोमे तु यत्रैवेयमङ्गमुच्यते शक्रस्य, सोमोऽतिपतित इति शुक्रस्यातिपातेन सोमः क्षपितबलो निर्वीर्यो मूतः। स किल पुनरपि अनयापनीतक्षयः आपादि इत्येषा अतिः। अतिपातेन परीतः अतिपतितः। प्रकल्प्या इत्यभिषोतव्या सन्धानीयेति यावत् । यज्ञसिद्धय इति यज्ञविधौ कानिचित् यूपबादीनि कानिचित् तु पुरुषार्थानि अद्भयादीनि कानिचित्
For Private and Personal Use Only
Page #1005
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३२३४
चरक संहिता |
योनिसंस्कारनामादार्विशेषैर्बहुधा च या । भूत्वा भवत्येकविधा सामान्यान्मदलचणात् ॥ या देवानमृतं भूत्वा स्वधा भूत्वा पितंच या । सोमो भूत्वा द्विजातीन् या युङ्क्ते श्रेयोभिरुत्तमैः ॥ आश्विनं या महत्तेजो वीय्यं सारस्वतञ्च या । बलमैन्द्रञ्च या सिद्धा सोमे सौत्रामणौ च या ॥ शोकारतिभयोग- नाशिनी या महाबला । या प्रीतिर्या रतिर्या वाक् या पुष्टिर्या च निवृतिः ॥ या सुरासुरगन्धर्व्व - यक्षराक्षसमानुषैः ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
[ मदात्ययचिकित्सितम्
।
तिः सुरेत्यभिहिता तां सुरां विधिना पिबेत् ॥ २ ॥ योन्यादिविशेषश्च बहुधा या यशे प्रकल्प्या भूखापि सामान्यान्मदलक्षणादेकविधा भवति । या सुरा खल्वमृतं भूत्वा देवानुत्तमैः श्रेयोभिर्युङ्क्ते । या च स्वधा पितृयजने कव्यरूपा भूत्वा पितृनुत्तमैः श्रेयोभिर्युङ्क्ते । या सोमो भूखा यशकसूत्तमैः श्रेयोभिद्विजातीन् युङ्क्ते । या मुरा खल्वाश्विनमश्विनीकुमारयोर्महत्तेजः । या सारस्वतं वीर्य्यम् । या चैन्द्र बलम् । । या सोमे यागे सिद्धा सुरा नाम सौत्रामणियन या च सिद्धा सुरा नाम । या शोकादिनाशिनी महाबला । या प्रीतिप्रभृतिरूपा । या सुरासुरादिभिः सव्वैरेव रतिः सा सुरेत्यभिहिता, तां सुरां विधिना पिबेदिति ॥ २ ॥ यज्ञार्थानि पुरुषार्थानि यथा सपिष्टकाख्यादीनि तदिह सुरा यज्ञीया इत्यनेन रसनादिवत् पुरुषार्था इत्युच्यते । यज्ञसिद्धये भवतीत्यनेन यूपादिवत् यज्ञार्थं सुरा उच्यते | योनीत्यादौ विशेषशब्दः प्रत्येकमभिसम्बध्यते । योनिः कारणं तद्विशेषाः धान्य- फलपुष्पकाण्डप तत्वचः मूलसारशर्करानवम्यः सूत्रस्थानोक्ताः । संस्कारोऽपि बहुप्रकार संस्कारयोगः । नामविशेषाः सुरामधुमैरेयादयः । आदिग्रहणात् प्रभावगुणादीनां ग्रहणम् । मदो लक्षणं यस्य तस्मात् मदुलक्षणात् । सामान्यात् मधस्वरूपात् । अमृतं भूत्वेत्यादौ सुराधिष्ठात्री देवता अमृतादिरूपेण देवादीन् सर्पयतीति दर्शयति । श्रेयोभिरिति महत्कल्याणैः । आश्विनं यन्महत्तेज इत्यादौ सुराधिष्ठातृदेवताया एव तेजः वीर्य्यादिकारणत्वाद्वीर्य्यं ज्ञेयम् । तेजः सर्व्वदेवतादिगं तथा सारस्वतं वीर्यं मन्त्रबलं तथा सौतामण्यां सूयते सोमः इत्यनेन सोमरूपत्वमुच्यते । या प्रीतिरित्यादौ प्रीत्यादिकारणत्वेन प्रीत्यादिरूपतया निर्देशो ज्ञेयः ॥ १ ॥ २ ॥
Page #1006
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
३२३५ शरीरकृतसंस्कारः शुचिरुत्तमगन्धवान् । उद्दामगन्धिभिर्वस्त्रैरमलैर्वा यथानुगैः॥ विचित्रविविधस्त्रग्वी रत्नाभरणभूषितः। देवद्विजातीन् संपूज्य स्मृत्वा मङ्गलमुत्तमम् ॥ देशे यथत्तके शस्ते कुसुमप्रकरोकृते । संवाससम्मते मुख्य भूपसम्मोदभूषिते छ । सपधाने सुसंस्तीर्णे विहिते शयनासने। उपविष्टोऽथवा तिर्यक स्वशरीरसुखे स्थितः ॥ सौवर्णे राजतैश्चापि तथा मणिमयैरपि । भाजनैर्विविधैश्चित्रः सुकृतैश्च पिबेत् सदा॥ रूपयौवनमत्ताभिः शिक्षिताभिर्विशेषतः। वस्त्राभरणमाल्यैश्च भूषिताभिर्यथर्त्तकैः॥ शौचानुरागरक्ताभिः प्रमदाभिरितस्ततः । सञ्चार्यमाणमिष्टाभिः पिबेन्मद्यमनुत्तमम् ॥३॥ मयानुकूलहरितैः फलैहरितकैः शुभैः। लवणर्गन्धपिशुनरवदंशैर्यथः । भृष्टैमांसर्बहुविध-+-भूजलाम्बरचारिणाम् । पौरोगवर्गविहितैर्भक्ष्यैश्च विविधात्मकैः॥ गङ्गाधरः-विधिमाह-शरीरेत्यादि। यथर्नु के देशे यस्मिन् ऋतौ यो देश उपयुज्यते तस्मिन् देशे सदा यदा पातुकामस्तदा पिबेत् । रूपयौवनमत्तादिभिः प्रमदाभिरिष्टाभिरितस्ततः सञ्चाय॑माणं नीयमानमुत्तमं मद्य पिबेत ॥३॥
चक्रपाणिः-विधिना पिबेदित्यत्र विधिमाह-शरीरेत्यादि। शरीरे स्नानवस्वादिभिर्बाह्यः अन्तश्च प्रकृत्यायपेक्षया स्निग्धोष्गानादिभिः कृतः संस्कारो येन स शरीरकृतसंस्कारः। स्वशरीर
• धूपसम्गोदबोधिते इति पाठान्तरम्। मृदुतावरवारिणा इति क्वचित् पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1007
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२३६
चरक-संहिता। [मदात्ययचिकित्सितम् पिबेत् संपूज्य विबुधानाशिषः सम्प्रयुज्य च। प्रदाय यजनञ्चाय त्वर्थिभ्यः पृथिवीतले ॥ ४॥ अभ्यङ्गोत्सादनस्नान-वासोधूपानुलेपनः । स्निग्धोष्णैर्भावितश्चान्यैर्वातिको मद्यमाचरेत् । शीतोपचारैर्विविधैर्मधुरस्निग्धशीतलैः। पैत्तिको भावितश्चान्यैः पिबन् मद्य न सोदति ॥ उपचारैश्चाशिशिरैर्यवगोधूमभुक् पिबेत् । श्लैष्मिको धन्यजमींसमद्य मारीचकैः सह ॥ कफपित्तात्मकेभ्यश्च माध्वीकं ® माधवञ्च यत्। . बहुद्रवं बहुगुणं बहुकर्म मदात्मकम् ॥ विधिर्वसुमतामेष भविष्यद्विभवाश्च ये। यथोपपत्तिकैर्मद्यपातव्यं मात्रया हितम् ॥ ५ ॥ गङ्गाधरः-यैः सह पिबेत् तदाह-पिबेदित्यादि। विबुधान देवान् सम्पूज्याशिषश्च सम्प्रयुज्य पृथिवीतले येऽर्थिनस्तेभ्योऽर्थमेव यजनमच्चेनं प्रदाय पिबेत् ॥४ . गङ्गाधरः-प्रकृतिभेदे विधिमाह-अभ्यङ्गेत्यादि । स्निग्धोष्णैरभ्यङ्गादिभिस्तथान्यैरपि स्निग्धोष्ण भक्ष्यैर्वातिको जनो मद्य पिबेत्। शीतोपचारैरित्यादि। मधुरस्निग्धशीतवीर्यस्पर्शाभ्यङ्गादिभिस्तथान्यः पित्तहरैर्भावितः पैत्तिकः पुरुषो मद्य पिबन् न सीदति । उपचाररित्यादि। अशिशिरैरुष्णरूक्षादिभिरभ्यादिभिः उपचारधन्वमांसौरीचकर्म रिचप्रधानः सह मद्य यवगोधूमभुक् श्लैष्मिको नरः पिषेत्। कफेत्यादि। कफपित्तात्मकेभ्यश्च नरेभ्यो हितं तन्मय यन्माध्वीकं यच्च माधवं बहुद्रवं बहुजलमिश्रितम् । तत् तु बहुगुणं बहुकर्म पुष्ट्याउनेककर्मकरं मदात्मकञ्च। विधिरित्यादि। ये भविष्यद्विभवास्तेषां यथोपपत्तिकैर्वर्तमानविभवानुरूपैर्मात्रया हितं मद्य पातव्यमिति ॥५॥ सुख स्थित इति यथाशरीरसुखं स्थितः। सुकृतैरिति संस्कृतः। शिक्षिताभिरिति श्रभ्यस्ताभिः । गन्धपिशुनैरिति गन्धाढ्य । पौरोगवर्गा इति अश्विनीबलदेवचण्डा इत्पर्यः, तैः ॥ ३४॥ .
चक्रपाणिः-सामान्य विधिमुक्तवा वातिकादीनां पानविधिमाह-अभ्यङ्ग त्यादि। मरिचकैरिति मरिचसंस्कृतैः। वसुमतामिति धनवतां भविष्यद्विभवा उत्पामानधनाः । * माकमिति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1008
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४श अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
वातिकेभ्यो हितं मद्य प्रायो गौड़िकपैष्टिकम् | गुणैर्दोषैश्च तन्मद्यमुभयञ्चोपलक्ष्यते ॥ विधिना मात्रा काले हितैरन्नैर्यथाबलम् । प्रहृष्टो यः पिबेन्मद्यं तस्य स्यादमृतं यथा ॥ यथोपेतं पुनर्म' प्रसङ्गाद् येन पीयते । रूक्षव्यायामनित्येन विषवद् याति तस्य तत् ॥ ६ ॥ मद्यं हृदयमाविश्य स्वगुणैरोजसो गुणान् । दशभिर्दश संक्षोभ्य चेतो नयति विक्रियाम् ॥ लघुष्णतीक्ष्णसूक्ष्माम्ल - व्यवायाशुगमेव च । रूक्षं विकाशिविशदं मद्यं दशगुणं स्मृतम् ॥
३२३७
गङ्गाधरः - मद्यविशेषविधानमाह - वातिकेभ्य इत्यादि । वातिकेभ्यो नरेभ्यो हितं गौड़िकं पेंष्टिकञ्च मद्यं यत् तदुभयं मद्यमपि गुणैश्च दोषंश्चोपलक्ष्यते । कथं गुणैरुपलक्ष्यते तदाह - विधिनत्यादि । शरीरकृतसंस्कार इत्यादिना पृथिवीतले इत्यन्तेनोक्तेन विधिना । हितंगों कि पंष्टिक द्याविरोधिभि रन्नैरिति गुणैरुपलक्ष्यते । कथं दोषैरित्यत आह-यथोपेतमित्यादि । यथा येन प्रकारेण यद् यदा उपेतं मद्यं भवति तत् तथैव मद्यप्रसङ्गादेव येन रूक्षव्यायामनित्येन नरेण पीयते तस्य तन्मद्य ं विषवद् याति विषवद्भावमेति ॥ ६ ॥
गङ्गाधरः- मद्यस्य मदजननप्रकार माह – मद्यमित्यादि । स्वगुणैर्दशभि
For Private and Personal Use Only
यथोपपत्तिरिति यथापरिच्छेदोपपत्तिः । कफपित्तत्यादौ विपर्य्ययतन्त्रयुतया कफाधिक्येभ्यः araj पिसाधिकेभ्यो माकम् । मार्दीकं मृदीकाकृतं मधुकृतन्तु माधवम् । बहुद्रवमिति नानाविधद्रव्यसम्पादितम् । बहुगुणमिति मूारवक्ष्यमाणलध्वादिगुणं दोषकरच द्वितीयमद् इति भावः । विधिनेति यथोक्तविधिना । काल इति यस्य मद्यस्य य उचितगुणः कालः तस्मिन । हितैरन्नरिति मयहितैरन्नः । यथोपेतमिति यदेव मद्य तत् प्रसङ्गादिति आतयोगेन विषवादति मोहा विकार कर्तृत्वात् ॥ ५॥ ६॥
चक्रपाणिः - मद्य यथा मदयति तथा प्राह- मद्यमिति । दशभिरिति लध्वादिभिर्गुणैः
४०६
Page #1009
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२३८
चरक-संहिता। [मदात्ययचिकित्सितम् गुरु शीतं मृदु स्निग्धं मधुरं बहलं स्थिरम् । प्रसन्न पिच्छिलं श्लक्ष्णमोजो दशगुणं स्मृतम् ॥७॥ गौरवं लाघवात शैरमौष्ण्यादम्लस्वभावतः। माधुय्य मार्दवं तैदण्यात् प्रसादञ्चाशुभावनात् ॥ रौक्ष्यात् स्नेहं व्यवायित्वात् स्थिरत्वं श्लक्ष्णतामपि । विकाशिभावात् पैच्छिल्यं वैशयात् सान्द्रतां तथा। सौक्ष्म्यान्मयं निहन्त्येवमोजसः स्वगुणैर्गणान् ॥८॥ सत्त्वं तदाश्रयश्चाशु संक्षोभ्य कुरुते मदम्॥ रसवातादि 8-मार्गाणां सत्त्वबुद्धीन्द्रियात्मनाम् ।
प्रधानस्यौजसश्चैव हृदयं स्थानमुच्यते ॥ रोजसो दश गुणान् संक्षोभ्य चेतो विक्रियां नयति। मद्यस्य दश गुणानाहलघूष्णमित्यादि। ओजसो दश गुणानाह-गुत्यिादि ॥७॥
गङ्गाधरः--मद्य पीतं हृदयमाविश्य येन गुणेनौजसो यं गुणं संक्षोभयति तदाह-गौरवमित्यादि। मद्य पीतं हृदयमाविश्य स्वस्य लाघवादोजसो गौरवं निहन्ति। इत्येवंप्रकारेण स्वगुणर्मद्यमोजसो गुणान् निहन्ति ॥८॥
गङ्गाधरः-कथं चेतो विक्रियां नयतीत्यत आह-समित्यादि। सत्त्वं मनस्तदाश्रयं हृदयं चाशु संक्षोभ्य मद्य मदं कुरुते। कस्मात् ? रसेत्यादि। दशानामपि गुर्बादीनामोजोगुणानामवस्कन्दनकैः चेतः विक्रियां नयति । येन गुणेन मद्यस्य ओजो गुणः क्षीणो भवति तदाह-गुरुत्वं लाघवादित्यादि। प्रसादञ्चाशुभावनादिति प्रसादाख्याणं भाशुगत्वात् हन्ति। आशुगत्वञ्च यद्यपि प्रसादविरुद्धं न भवति तथापि प्रतिकूलतया ओजःप्रसादं हन्ति । तखाशुगुणत्वेन प्रसादो नश्यति इति ज्ञेयम्। व्यवायित्वात् स्थिरत्वमिति व्यवायित्वं व्यापकं तच्च स्थिरत्वं तद्विपरीतत्वादेव हन्ति । आशुगत्वव्यवायित्वयोश्चायं विशेष:-आशुगं शीघ्र गच्छति, व्यवायि तु सर्वव्यापकम् । विकासित्वं विकसनशीलत्वं स्थिरस्वादेव। श्लक्ष्णविपरीतत्वात् श्लक्ष्णतां हन्ति, एते विकासित्वाशुगत्वगुणा यद्यपि गुणगणनायां न पठितास्तथाप्यसंख्येयत्वाद् गुणानाम् एषामपि गुणत्वं सिद्धम्। ये तु तत्र पठितास्ते तावत् सिद्धतमा ज्ञेयाः ॥७॥
चक्रपाणि:--आश्रयोपघातात् आश्रितोपघातो भवतीति दर्शयन्नाह-सरवमित्यादि। सत्वस्य चेत आश्रयः। रसधात्वित्यादि। रसधात्वादिवहानां दशधमनीनां हृदयं स्थानम् , ररू बहा एव ** रसधात्वादीति चक्रसम्मतः पाठः।
--..-...-.-----...-..
For Private and Personal Use Only
Page #1010
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४श अध्यायः !
चिकित्सितस्थानम् ।
अतिपीतेन मदन विहतेनौजसा च तत् । हृदयं विवृतिं याति तत्रस्था ये च धातवः ॥ ६ ॥ जयविहते पूर्वी हृदि च प्रतिबाधिते । मध्यमो विहतेऽल्पे तु विहृतै तूत्तरो मदः ॥ नैव विघातं कुरुते मद्य पैष्टिकमोजसः । विका शिरून विशदा गुणास्तत्राति नोल्बणाः ॥ १० ॥
३२३६
रसादीनां ये मार्गा ये धमन्यस्तेषां सखादीनाञ्च तथौजसः सर्व्वधातूनां प्रधानस्य स्थानं हृदयं यस्मादुच्यते, तस्मात् तेषां स्थानस्य संक्षोभान्मदं मद्य कुरुते । अतिपीतेनेत्यादि । अतिपीतमद्ये न खल्वोजोविघातेन हृदयविवृतिर्भवति । तत्र हृदये स्थिता ये च रसवातादिधातवः सत्त्वबुद्धीन्द्रियात्मानश्च विष्टतिं यान्ति ॥ ९ ॥
गङ्गाधरः- तत्र प्रथमादिमदमकारमाह - ओजसीत्यादि । अनतिपीतेन मन खल्वोजसि अहिते हृदयं प्रतिबुद्धं वर्त्तते, तस्मिन् प्रतिबोधिते सति पूर्व्वः प्रथमो मदो भवति । ओजसि अल्पे विहते हृदि च मध्यमनतिबोधित मध्यमो मदः स्यात् । विहते ओजसि हृदि च उत्तरो मदः स्यात् । मद्यविशेषे विघातविशेषमाह - नैवमित्यादि । पैष्टिकं मद्यमोजस एवं विघातं न कुरुते । कस्मात् ? तत्र पष्टिके मद्ये विकाशित्वादयो गुणा न सन्त्यत्युल्बणास्तस्मान्नैवं विघातं कुरुते ॥ ११ ॥
या दश धमन्य उक्तास्ता एव वातादिवहाः । यदुक्तम् - वातपित्तश्लेष्मणां सर्व्वशरीरगाणां स्त्रोतांस्ययनभूतानि । धात्वादीनान्तु सव्र्व्वशरीरगाणामपि विशेषेण हृदयं स्थानमुक्तम् । 'पङ्गमङ्गविज्ञानमिन्द्रियाणान्तु पञ्चगम्' । धातव इति सच्चबुद्धीन्द्रियादयः । सत्त्वं विहवं भोजसो गुणैः गुणानसत्त्वं नयतीत्युत्सर्ग' नयति ॥ ९ ॥
चक्रपाणिः प्रथमं मदमाह-ओजस्यविहते इति
For Private and Personal Use Only
हृदयाश्रितादौ प्रतिबोधिते । हृदयशब्देन हि तत्स्थोपचाराद हृदयाश्रिता बुद्धादयोऽभिधीयन्ते । यथा मञ्चाः क्रोशन्तीति न्यायेन बुद्धादिबोधनम् । प्रथम मदकार्य्यप्रभावात् मध्यमोत्तममदोपपत्तिसमग्रीमाह - विहत इति भोजसः अल्पे विघाते मध्यमो मदो भवति । विहृत इति विशेषेण हते अत्यर्थं हते । उत्तम इति तृतीयः ॥ १० ॥
1
Page #1011
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२४०
चरक-संहिता। मदात्ययचिकित्सितम् हृदि मद्यगुणाविष्टे हर्षस्त! रतिः सुखम् । विकागश्च यथासत्त्वं चित्रा राजसतामसाः ॥ जायन्ते मोहनिद्रार्ता मद्यस्यातिनिषेवणात्। स मद्यविभ्रमो नाम्ना मद इत्यभिधीयते ॥ ११॥ .. पीयमानस्य मद्यस्य विज्ञातव्यास्त्रयो मदाः। प्रथमो मध्यमोऽल्पश्च लक्षणैस्तान् प्रचक्षते ॥१२॥ प्रहर्षणः प्रीतिकरः पानान्नगुणदर्शकः । पाठगीतप्रभाष्याणां कथानाञ्च प्रवर्तकः॥ न च बुद्धिस्मृतिहरो विषयेषु न चानमः। सुखं निद्राप्रबोधश्च प्रथमः सुखदो मदः ॥ १३ ॥ मुहः स्मृतिमहर्मोही व्यक्ताऽव्यक्ता च वाङ् मुहुः ।
युक्तायुक्तप्रलापश्च प्रपलायनमेव च ॥ गङ्गाधरः- हृदीत्यादि। हदि मद्यगुणाविष्टे सति हर्षतर्षरतिसुखानि स्युः। यथासत्त्वं यथा सात्त्विकादिमनस्तथा विकारा मनसो मदरूपा विकारा जायन्ते । स मदो नाम्ना मद्यविभ्रम इत्यभिधीयते ॥११॥
गङ्गाधरः-मद्यमदाः कतिधेत्यत आह-पीयेत्यादि। त्रयो मदास्तत्र प्रथम इत्युत्तमः॥१२॥
गङ्गाधरः-एषां लक्षणमाह-प्रहर्षण इत्यादि। पानानगुणदर्शकः यत् पीयते यदद्यते तेषां गुणान् दर्शयति न तु लोपयति। इति प्रथमो मदः सुखदः॥१३॥
चक्रपाणिः-हृदीत्यादिना सामान्येन मदलक्षणमाह। तर्षोऽभिलाषः । यथासत्त्वमिति राजसे राजसाः तामसे तामसाः। चित्रा इति नानाप्रकाराः। मोहनिद्रान्ता इति मोहनिद्रावसानाः । ११ । १२॥
चक्रपाणिः-प्रथमादिमदानां लक्षणमाह-प्रहर्षण इत्यादि। पानामगुणदर्शक इति पानानगुणान् बोधयतीत्यी। विषयेषु तु विषयसेवासु। न चाक्षमः नासमर्थकर इत्यर्थः ॥३॥
चक्रपाणिः-बुक्तायुक्तप्रलाप इति संज्ञासंज्ञिवचनः। प्रपलायनं घूर्णनम्। योजना
For Private and Personal Use Only
Page #1012
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। ३२४१
स्थानपानान्नसंकथ्य-योजनाः सविपर्ययाः। लिङ्गान्येतानि जानीयादाविष्टे मध्यमे मदे ॥१४॥ मध्यमं मदमुत्क्रम्य मदमप्राप्य चोत्तरम् । न किञ्चिन्नाशुभं कुर्य्यनरा राजसतामसाः ॥ को मदं तादृशं विद्वानुन्मादमिव दारुणम्। कुर्य्यादध्वानमासन्न ® बहुदोषमिवाध्वगः॥ १५॥ गङ्गाधरः-मध्यममदमाह-मुहुरित्यादि। स्थानं पानमन्नं संकथ्यं परस्परभाष्यं यत् तेषां क्षणं योजनाश्च भवन्ति, क्षणं तेषां विपर्यायाश्च भवन्ति । मध्यमे मद लिङ्गान्येतानि भवन्ति ॥१४॥
गङ्गाधरः-अथात्र मध्यमोत्तरयोमेदयोः सन्धी मदे लक्षणमाह-मध्यममित्यादि । राजसतामसा नरा मध्यमं मदमुत्क्रम्य उत्तीय्ये तृतीयमुत्तरं मदश्चाप्राप्य किश्चिच्छुभं कम्मै न कुयुः किञ्चिदशुभं न कुय्यु रेवं भवति । शुभाशुभकम्मवर्जी स्यात्। उन्मादमिव दारुणं तादृशं शुभाशुभाकारिणं मदं को जनः कुय्योत् ? कोऽपि न कुय्योत् । अध्वगो जनः को बहुदोषमध्वानमासन्नं कुर्यादितिवदिति राजसानां तामसानामेव च मध्यमोत्तरमदसन्धौ भवति न तु सात्त्विकानां तथाविधः सन्धिकाले मदो भवति। इमं सन्ध्यवस्थं मदं कश्चित् तृतीयं मदं प्रकल्प्य लक्षणमुक्तवान्। “गच्छेदगम्यां न गुरूंश्च मन्येत् खादेदभक्ष्याणि च नष्टसंशः। ब याच्च गुह्यानि हृदि स्थितानि मदे तृतीये पुरुषो ऽस्वतन्त्रः॥” इति। मुश्रुते तु नैष सन्धिमद उक्तः। “अवस्थश्च मदो शेयः पूच्चों मध्योऽथ पश्चिमः। पूर्व वीर्यरतिप्रीति-हर्ष भाष्यादिवर्द्धनम्। प्रलापो मध्यमे हर्षों युक्तायुक्ता क्रिया तथा। विसंशः पश्चिमे शेते नष्टकम्मे क्रियागुणः॥” इति ॥१५॥ सविपर्ययेति स्थानादीनां सम्यग योजना कदाचित भवति, कदाचिच्च स्थानादियोजनाऽसम्यकतया भवतीत्यर्थः ॥१४॥
चक्रपाणिः-मध्यममदमित्युत्तवा मद्यस्य विविधो मद उक्तः। तथापि द्वितीयमदावसाने तृतीयमदाप्राप्त्यवस्थायामेव अत्यन्तनिन्दितां दर्शयन् तृतीयमदस्य अत्यन्तनिन्दितां दर्शयति । येन यस्य तृतीयमदस्य पूर्वरूपावस्थैव सर्वाशुभकरणादिहेतुतया नितान्त निन्या इत्यर्थः । इयञ्च मध्यमदातिक्रमात् तृतीयमदप्राप्त्यवस्थामभिधाय परमार्थतः चतुर्थमदावस्थानुमिता भवति। अस्वन्तं अशोभनान्तम् ॥ १५ ॥ . अस्वन्तमिति चक्रसम्मतः पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #1013
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२४२
चरक-संहिता। [मदात्यचिकित्सितम् तृतीयन्तु मदं प्राप्य भग्नदार्विव निष्क्रियः। बहुमोहावृतमना जीवन्नपि मृतैः समः॥ रमणीयान् स विषयान् न वेत्ति न सुहृज्जनम् । यदर्थं पीयते मद्य रतिं ताश्च न विन्दति ॥ कार्याकार्य सुखं दुःखं यच्च लोके हिताहितम् । यदवस्थो न जानाति कोऽवस्थां तां व्रजेद् बुधः॥ स दूष्यः सर्वभूतानां निन्धश्चासह्य एव च। व्यसनित्वादुद च स दुःखं व्याधिमश्नुते ॥ १६ ॥ प्रत्य चेह च यच्छ्रेयः श्रेयो मोक्षे च यत् परम् । मनःसमाधौ तत् सर्वमायत्तं सर्वदेहिनाम् ॥ १७ ॥ मदोन मनसश्चास्य संक्षोभः क्रियते महान् । महामारुतवेगेन तटस्थस्येव शाखिनः॥ गङ्गाधरः-तृतीयमदलक्षणमाह-तृतीयन्त्वित्यादि। जीवन्नपि मृतैः समो विसंशः स रमणीयान् विषयान् न वेत्ति न च मुहजनं वेत्ति। यदर्थ मद्य पीयते ताश्च र ते न विन्दति। यदवस्थः सन् नरो न काय्याकार्यादिकं जानाति तामवस्था को बुधो व्रजेत् । स तदवस्थां गतो नरो दृष्यः सर्वभूतानां निन्दाश्चासह्यश्च । कस्मात् ? व्यसनिलात् । “व्यसनं क्लीवलिङ्गं स्याव्यापत्तौ काम-कोपजे। दोषे भ्रशे च” इति। उदके उत्तरकाले स दुःवं व्याधिमश्नुते ॥१६॥
गङ्गाधरः-इह प्रेत्य च मोक्षे च यत् श्रेयस्तत् सर्व सव्वेदेहिनां मनः समाधावायत्तं युक्ते मद्य तु मनःसमाधिर्भवतीति भावः ॥१७॥
गङ्गाधरः-तृतीयमदकृन्मद्यपानदोषमाह-मदानेत्यादि। मदानातिपीतेन पीतवतोऽस्य मनसो महान् संक्षोभः क्रियते। यथा तटस्थस्य शाखिनः
चक्रपाणिः-भग्नदादिति भग्नवृक्ष इव पतितस्तिष्ठति। उदकं उत्तरकालः। स दुःखं व्याधिमिति मदात्ययम् ॥ १६॥
चक्रपाणिः-प्रेत्य चेहेत्यादिना प्रेत्येति जन्मान्तरे । तटस्थस्येति वचनेन वातोरक्षेप्यतां दर्शयति ।
For Private and Personal Use Only
Page #1014
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४ अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । ३२४३ मद्यप्रसङ्ग तं ज्ञात्वा महादोषं महागदम्। सुखमित्यधिगच्छन्ति रजोमोहपराजिताः॥ मद्योपहतविज्ञानाद विमुक्ताः सात्त्विकैर्गणैः । श्रेयोभिर्विप्रयुज्यन्ते मदान्धा मद्यलालसाः ॥ १८ ॥ मदो मोहो भयं शोकः क्रोधो मृत्युश्च संश्रितः। सोन्मादमदमूर्छाद्याः सापस्मारापतानकाः॥ यत्रैकः स्मृतिविभ्रशस्ततः सर्वमसाधुवत् । इत्येवं मद्यदोषज्ञा मद्य निन्दन्ति तत्त्वतः ॥ १६ ॥ सत्यमेते महादोषा मद्यस्योक्ता न संशयः । अहितस्यातिमात्रस्य पोतस्यातो विवर्जितम् ॥ किन्तु मद्य स्वभावेन यथैवान्नं तथा स्मृतम् ।
अयुक्तियुक्तं रोगाय युक्तियुक्तं यथामृतम् ॥ २०॥ महामारुतवेगेन महान् संक्षोभः क्रियते। तं मद्यप्रसङ्गं तृतीयमदासक्तिं महादोषं महागदं शाखापि रजोमोहपराजिता नराः सुख मिति मखाऽधिगच्छन्ति । सात्त्विकैर्गुणैविमुक्ता रजोमोहपराजिता मद्योपहतविज्ञानात् तृतीयमदनान्धा मदान्धा मद्यलालसाः श्रेयोभिर्विप्रयुज्यन्ते विप्रयोगवन्तः स्युः॥१८॥
गङ्गाधरः-मद्य इत्यादि। मद्य मोहादिः संश्रितः। सोन्मादमदादयश्च मद्य संश्रिताः। यत्र मद्य खल्वेको मुख्यः स्मृतिविभ्रंशस्ततः सर्वमन्यन्मद्य ऽसाधुवदिति। इत्येवं मद्यदोषशा मद्य निन्दन्ति तत्त्वतः ॥१९॥
गङ्गाधरः-सत्यञ्चैते महादोषा मद्यदोषज्ञरसंशयं मद्यस्योक्ताः। अतिमात्रस्य मद्यस्य पीतस्याहितस्य विवज्जनमत इष्टम्। किन्तु मद्य स्वभावेन यथवान्नं मथमित्यादिना स्वमतमाह-एते दोषा मद्यस्य अहितादिधर्मयुक्तस्यैव भवन्ति न विपरीतस्येति भावः। विधिवर्जितमिति क्रियाविशेषणम्। मद्यस्य विधिवदुपयोगे गुणवत्ता अविध्युपयोगे च दोषदत्तामाह-किन्त्वित्यादि । अयुक्तियुक्तमित्यविधिप्रयुक्तम् । उभयथा देशकालमानापेक्षया नक्षया योजनया उक्तं शुभमशुभञ्च कार्यकरं भवति ॥ १७-२०॥
* पीतस्य विधिवर्जितम् इति चक्रवतः ।
-
For Private and Personal Use Only
Page #1015
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(मदात्यचिकित्सितम
३२४४
चरक-संहिता। [मदात्ययचिकित्सितम् प्राणाः प्राणभृतामन्नं तदयुक्त्या निहन्त्यसून् । विषं प्राणहरं तच्च युक्तियुक्तं रसायनम् ॥ २१॥ हर्षमूर्जी मुदं पुष्टिमारोग्यं पौरुषं बलम्। युक्त्या पोतं करोत्याशु मद्य मदसुखप्रदम् ॥ रोचनं दीपनं हृद्य स्वरवर्णप्रसादनम् । प्रोणनं वृहणं बल्यं भयशोकश्रमापहम् ।' खापनं नष्टनिद्राणां मूकानां वाग्विशोधनम्। बोधनञ्चातिनिद्राणां विबन्धानां विबन्धनुत् ॥ बधबन्धपरिक्लेश-दुःखानाचाप्यबोधनम् ।
मद्योत्थानाञ्च रोगाणां मद्यमेव प्रवाधकम् ॥ तथा स्मृतम्। कथमित्यत आह-अयुक्तीत्यादि। यथानमयुक्तियुत्त रोगाय भवति, युक्तियुक्तं तदनं यथामृतं तथा भवति ॥२०॥
गङ्गाधरः-तथा कथं स्यादित्यत आह-प्राणा इत्यादि। यथा प्राणभृतामन्न प्राणाः प्राणहेतुः। आयुघृतमितिवत् । तदन्नमयुक्त्या युन्नमसून् निहन्ति। तर्हि विषतुल्यगुणं मद्य कथमन्नवद् भवतीत्यत आह-प्राणा इत्यादि। प्राणहरञ्च विषं यत् तच्च युक्तियुक्तं रसायनं भवति ॥ २१॥ ..
गङ्गाधरः-हर्षमित्यादि। यथा विषं युक्तियुक्त्या रसायनं तथा युक्त्या .. चक्रपाणि:-तच्च शुभाशुभकार्यमाह-प्राणा इत्यादि। प्राणहेतुत्वात् प्राणाः। तदयुक्तयेति अतिमात्रस्वादिना। युक्तियुक्तं रसायनमिति यथा 'विषस्य तु तिलं दद्यात्' इति रसायनप्रयोगे सिलस रसायनत्वं ज्ञ यम ॥ २१॥
चक्रपाणि:-विधिपीतमद्यगुणानाह-हर्षमूर्ज इत्यादि । हर्ष उत्साहकं शारीरम्। मुदमिति मनःसन्तोषम् । पौरुपमिति शुक्रम् । आश्वितवचनात् शीघ्र हर्षादीनि करोति, न परिणामक्रियामपेक्षते। मदसुखमिति सुखप्रदमदम्, प्रथमं मदमिति यावत्। अन्ये तु मदसुखप्रदामिति पठन्ति। तखापि मदसुखं प्रथममदारम्भ एव। रोचनमित्यादिना मद्यगुणानाह-वापनं नष्टनिद्राणां तथा बोधनञ्चातिनिद्राणामिति कार्यद्वयकारकम् । निद्राकरत्वप्रभावादेव, किंवा नष्टनिद्राणां निद्राभिघातहेतुचिन्तनादिविस्मारकतया निद्राकरं भवति। अतिनिद्राणां निद्राहेतुमनोवहस्रोतोरोगादिहन्तृतया प्रबोधकं भवतीति ज्ञेयम्। 'मद्योत्थानाञ्च रोगाणां मद्यमेव
For Private and Personal Use Only
Page #1016
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । ३२४५
रतिविषयसंयोगे प्रीतिसम्भोगवर्द्धनम् । अपि प्रवयसां मद्यमुत्सवामोदकारकम् ॥ २२ ॥ पञ्चवर्थेषु काम्येषु या रतिः प्रथमे मदे। यूनां वा स्थविराणां वा तस्य नास्त्युपमा भुवि ॥. बहुदुःखक्षतस्यास्य शोकैरुपहतस्य च। विश्रामो जीवलोकस्य मद्य युक्त्या निषेवितम् ॥ २३ ॥ अन्नपानवयोव्याधि-बलकालत्रिकाणि षट् । ना दोषान् त्रिविधं सत्वं ज्ञात्वा मद्य पिबेत् सदा॥ एषां त्रिकाणामष्टानां योजना युक्तिरिष्यते।
यया युक्त्या पिबन्मयं मद्यदोषने युज्यते ॥ पीतं मद्य हर्षादिकं करोति, तथाशु मदसुख पदादि भवति। प्रवयसा यूनाम् ॥२२॥
गङ्गाधरः--पञ्चस्वर्थेषु शब्दादिषु यूनां वृद्धतमानां वा प्रथमे मद या रतिस्तस्या रतेरुपमा भुवि नास्ति। युक्या निषेवितं मद्य बहुदुःखातादनरस्य विश्रामः॥२३॥
गङ्गाधरः-मद्यपाने का पुनयुक्तिभवतीत्यत आह-अन्नेत्यादि। ना मद्य पिपासुः पुमाननादीनष्टो त्रिकान् ज्ञाखा मद्य पिवेत् । मद्यपानऽष्टानां त्रिकाणां योजना युक्तिरिष्यते। त्रीण्यन्नानि अशितखादितलीहानि पार्थिवा. प्यतैजसानि गुरुलघुमिश्राणि शीतोष्णमिश्राणीत्येवमादीनि। तथा त्रीणि प्रबाधकम्' इति हेतुविपरीतार्थकारिताप्रभावाद इत्यर्थः । रतिविषयसंयोगे प्रीतियोगदन मिति विषयाणां शब्दादीनां संयोगे प्रीति संयोगञ्च वर्द्धयति । पीतमद्यः यदा विषयः शब्दादिभिः संयुज्यते तदा तेष्वपि प्रीतिमान् भवति । प्रीतश्च सुखाकसी सन् पुनस्तेन स्युज्यते। प्रवयसामिति वृद्धानाम् । उत्सवः औत्सुक्यम् । आमोदो हर्षः ॥ २२ ॥
चक्रपाणिः-- ननु विषयः स्वभावादेव प्रीतये भवति। तत् किं मधे न हत् क्रियते इति अशिङ्कय प्रथममदस्य विशिष्टरतिकर्तृत्वमाह-पञ्चस्वित्यादि। रतिश्चह अत्यर्थसुखजनकत्वात् । विश्राम इति दुःखादिशमहेतुः। जीवलोक इति जीवमानलोकः ॥ २३ ॥
चक्रपाणिः-युक्या निषेपितमित्यत्रोक्ता मद्यपाने युक्तिमाह-मनपाने यानि । तत्रान्नं विविध वातपित्तकफकरम् । एवं पानमपि विविधम्। बाल्यादिभेदाद वयोऽपि त्रिविधम् । व्याधिरपि
४०७
For Private and Personal Use Only
Page #1017
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२४६
चरक-संहिता ॥ (मदात्ययचिकित्सितम् मद्यस्य च गुणान् सर्वान् यथोक्तान् स समश्नुते। धर्मार्थयोरपीडायै नरः सत्वगुणोत्थितः ॥ २४ ॥
सत्त्वानि तु प्रबुध्यन्ते प्रायशः प्रथमे मदे। द्वितीये व्यक्तता यान्ति मध्ये चोत्तरमध्ययोः॥ सत्त्वसम्बोधकं हर्ष-मोहप्रकृतिदर्शकम् ।
हुताश इव भूतानां मयन्तूभयकारकम् ॥ पानानि पार्थिवाप्यतेजसानि । तत्र पाथिवमिक्षरसादि। आप्यं क्षीरजलादि । तैजसं घृतादि। वयांसि त्रीणि प्रथममध्यमवार्द्ध क्यानि। व्याधयस्त्रयः पातिकपैत्तिकश्लैष्मिकाः। त्रीणि बलानि प्रवरमध्यमावराणि। त्रयः कालाः शीतोष्णवर्षलक्षणाः। इति त्रिकाणि षट्। त्रीन् दोषान् वातादीन् त्रिविधं सत्त्वं मनः सात्त्विकं राजसं तामसञ्चेत्यष्टौ त्रिकाणि भवन्ति । एषां योजना युक्तिर्यया युक्त्या मद्य पिबन् मद्यपानदोषैर्न सत्त्वगुणान्वितो नरः पुमान् युज्यते। ये मद्यस्य गुणा उक्तास्तान् मद्यगुणांश्च तया युक्त्या युक्तं मद्य पिबन्ननुते धर्मार्थयोरपीडायै च भवति ॥२४॥
गङ्गाधर:-सत्त्वानीत्यादि। प्रथमे मद प्रायशः सत्त्वानि मनांसि प्रबध्यन्ते । द्वितीये मध्यमे मदे सत्त्वानि व्यक्ततां यान्ति। उत्तरमध्ययोमैदयोर्मध्ये सन्धी च शेषे च व्यक्ततां सत्त्वानि यान्ति। कथं सत्त्वानि प्रबुध्यन्त इत्यत आहसत्त्वेत्यादि। सर्वभूतानां हुताश इव मद्यन्तु सत्त्वसम्बोधकं सात्किादिमनःमृतमध्यतीघभेदेन विविधः, किंवा सौम्याग्नेयायव्यभेदेन विविधः। बलं प्रवरावरमध्यभेदात् विविधम् । कालस्तु शीतोष्णवर्षलक्षणरित्रविधः। विविधं सत्त्वं शुद्धं राजसं तामसञ्च । योजनेति सम्यग् योजनानुरूपा । सम्यग् युक्तिमवधारयति-यया युक्तवत्यादिना । सत्त्वगुणोच्छितः समानुसे इति योज्यम् । तत्र वातापेक्षया युक्तिः, यथा--वातहरमन्नमुपयुज्य वातहरं मद्य पेयम्, एवं पित्तहरफहरत्वेऽपि पित्तकफहरानोपयोगे तद्धरं मद्य योज्यम् । एवं पानाथपेक्षयापि योजना व्याख्याता भवति। बाल्ये स्थविरे घातीक्ष्णं मध्यं यौवने तीक्ष्णम् । सम्प्रति व्याध्यपेक्षयापि योजना। यथा मृदयाधौ तीक्ष्णोष्णं, उष्णे च शीतमधुरं वर्षाकाले तु स्निग्धं दीपनञ्च मयम्। दोषभेदेन तु मद्य वाते स्निग्धोष्णं गौडिकादि, पित्ते शीतमधुरं शार्करादि, कफे रूक्षं माधवादि। उक्तं हि 'पातिकेभ्यो हितं मद्यप्रायो गौडिकपैष्टिकम् । कफपित्ताधिकेभ्यस्तु मद्य माधवशार्करम्' इति । दोषग्रहणेनैव वातलादिप्रकृतिरपि गृहीता । सत्त्वभेदे नापि साचिवकेन तीक्ष्णं राजसतामसमध्यमल्पञ्च ॥२४॥
चक्रपाणिः-सत्त्वानीति मनांसि। अव्यक्ततामीपद्वपक्ततां मध्ये चाव्यक्ततां याति । उत्तमे
For Private and Personal Use Only
Page #1018
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५श अध्यायः चिकित्सितस्थानम्। ३२४७
प्रधानावरमध्यानां रुक्माणां व्यक्तिदर्शकः। यथाग्निरेव सत्त्वानां मद्य प्रकृतिदर्शकम् ॥ २५ ॥ सुगन्धिमाल्यगन्धर्वा सुप्रणोतमनाकुलम् । मिष्टान्नपानविशदं सदा मधुरसंकथम् ॥ सुखप्रपानं सुमदं हर्षप्रीतिविवर्द्धनम् । वर्त्त छ सात्त्विकमापानं न चोत्तरमदप्रदम् ॥ वैगुण्यं सहसा यान्ति मद्ययोगात् + न सात्त्विकाः।
सहसा न च गृह्णाति मदः सत्वबलाधिकम् ॥ २६ ॥ सम्बोधक हर्षमोहप्रकृतिदर्शकञ्चेत्युभयकारकम् । कथं हुताश इव मद्यमित्यत आह-प्रधानेत्यादि । अग्निरेव यथा रूक्माणां स्वर्णानां प्रधानादीनां त्रिविधानां व्यक्तिदर्शकः स्वर्णमनौ क्षिप्त दग्धं सदुत्तमं मध्यममधमश्चाग्निरेव दर्शयति, तथा मद्य पीतं सत्त्वानां सात्त्विकराजसतामसानां प्रकृतिदर्शकमिति ॥२५॥ ___ गङ्गाधरः-यथोत्तरं मदं न प्राप्नोति मद्यपः सालिकादिभेदेन तदाहसुगन्धीत्यादि। तत् सात्त्विकमापानं मद्यस्य यन्न चोसरमदपदं सुगन्धि यत् माल्यगन्धैर्वा युक्तं सुप्रणीतादिकञ्च यद् भवति, सुप्रणीतं मन्त्रसंस्कृतम्। मिष्टैर्मधुरैरन्नैः पानैश्च विशदं निर्मलम्। मधुरसंकथं परस्परं मधुरं मनोशमालापं कुर्वन्ति यत्र । स्वत स्वस्य ऋतुर्यत्र तत् आपानम् । सात्त्विका हि नरा मद्ययोगात् सहसा वैगुण्यं मनोवैगुण्यं न यान्ति। सत्त्ववलाधिक नरं मयं न पड़ रसान् गृह्णाति। द्विकर्माकोऽयं ग्रहिः ॥२६॥ तु सर्वथापि अव्यक्त भवतीति भावः। केचित् तु 'सत्त्वसम्बोधक हर्ष' इत्यादिकं पठन्ति । प्रकृतिदर्शको हुताशो यथा सुवर्णस्य शुद्धाशुद्धतां दर्शयति मद्य तथाकारकमिति मनःप्रबोधक मनोगुणादर्शकञ्च । रुक्माणामिति हेमरूपाणाम्। व्यक्तिदर्शक इति भाकारदर्शकः ॥ २५॥
चक्रपाणिः-सात्त्विकादिभेदेन पानं विविधमाह-सुगन्धीत्यादि । शोभनो गन्धो यस्य तत् सुगन्धि। स्वन्तमिति स्वतन्त्रम् । न चोत्तममदप्रदमिति नोत्तममदकरम् । कदाचिदपि मद्यपानात् द्वितीयमदाशका न भवति। उत्तममदः सात्त्विके न भवतीत्यर्थः। उत्तममदाप्राप्ती हेतुमाहबैगुण्यमित्यादि। सत्त्वयोगादिति सत्त्वाख्यगुणयोगात्। सत्त्वाख्यो हि गुण प्रकाशकतया न मोहेनाभिभूषत इति भावः ॥ २६॥ • स्वर्ग इत्यस सन्त शस्तमिति च पाठो दृश्यते। सत्त्वयोगादिति चक्रसम्मतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1019
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२४८
चरक-संहिता। (मदात्ययचिकित्सिता. सौम्यासौम्यकथाप्रायं विशदाविशदं क्षणे। .... चित्रं राजसमाजानं प्रायेणाश्वन्तमाकुलम् । हप्रोतिकथोपेतमदुष्टं पानभोजने ॥ २७॥ सम्मोहक्रोधनिद्रान्तमापानं तामसं स्मृतम् ॥ २८॥ आने सात्विकान् बुद्धा तथा राजसतामसान् । जह्यात् सहान्यैः पोत्वा तु मद्यदोषानुपाश्नुते॥ सुखशोलाः सुसम्भाषाः सुमुखाः सम्मताः सताम् । कलासु वाक्यविषया विषयप्रबलाश्च ये॥ परस्परविधया ये येषामैक्यं सुहृत्त्या।
प्रहर्षप्रोतिमाधुय्यैरापानं वर्द्धयन्ति ते ॥ २६ ॥ - गङ्गाधर-राजसलक्षणमाह-सौम्यासौम्येत्यादि। क्षणे सौम्यकथा क्षणेऽतोम्यकथा यत्र तदापानं राजसं द्वितीयमदलक्षणयुक्तं राजसपुरुषस्य भवति। प्रायेणाशु शीघ्रमन्तो यस्य तत्। पानभोजने चादुष्टमिति राजसलक्षणम् ॥२७॥
गङ्गाधरः-तामसस्य लक्षणमाह-सम्मोहेत्यादि। तामसमापानं मदरूपं सम्मोहक्रोधनिद्राभिरन्तमस्य भवति ॥२८॥
गङ्गाधरः-एवं सात्त्विकादिज्ञानप्रयोजनमाह-आपान इत्यादि। मद्यस्य आपाने सम्यक्पाने प्रथमादिमदविशेषेण साखिकान् नरान् तथा राजसान् तामसांश्च बुद्धा सात्त्विकादिः स्वेतरौ जह्यात् । कस्मात् १ अन्यैः सह मद्य पीला तु मद्यदोषानुपाश्नुते। सात्त्विको राजसतामसैः सह पीला राजसः, सात्त्विकतामसैः सह पीला तामसः, सात्त्विकराजसैः सह पीला मघदोषान्
चक्रपाणिः-सौम्यासौम्येत्यादि रामसपानमाह-सौम्यासौम्यकथासम्बन्धात् । विशदाविशदमिति प्रसन्माप्रसन्नम्। चिमिति नानाप्रकारकम् । सम्मोहेस्यादिना तामसमाह-क्रोधो निद्रा न भन्ते यस्य तत् क्रोधनिद्रान्तम् ॥ २७ ॥ २८ ॥
चक्रपाणि:- रित्यनेन राजसतामसाः प्रत्यवमृश्यन्ते, तैरिव समं पिबन् तत्प्रसच्या स्वयमपि भतिक्विन् मायश्च द्वितोयतृतीयमददोषान् प्राप्नोति। उपादेयान् सास्विकान् आह-सुखशीला इत्यादि। सुमुखा इति प्रियाः। कलासु विशदाः कलाकुशलाः। भापानं बर्द्धयन्तीति मापाने प्रसादं वयन्ति न पानप्रसक्ति धयन्तीत्यर्थः। तस्याऽनिन्दितस्यात् ॥२९॥
For Private and Personal Use Only
Page #1020
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२४श अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
उत्सवादुत्सवतरं येषाञ्चान्योऽन्यदर्शनम् । ये सहायाः सुखं पाने तैः पिबन् सह मोदते ॥ गन्धरसस्पर्शोः शब्दश्वाति मनोहरैः । दिति सुसहाया ये ते व सुकृतिभिः समाः ॥ पञ्चभिर्विषयैरिष्ट रुपेतैर्मनसः प्रियैः । देशे काले पिवेन्मद्य प्रहृष्टेनान्तरात्मना ॥ स्थिर सत्वशरीरा ये पुराणा मद्यन्वयाः । बहुमयोचिता ये च माद्यन्ति सहसा न ते ॥ ३० ॥ क्षुत्पिपासापरीताश्च दुर्बला वातपैत्तिकाः । रूक्षाल्पप्रमिताहारा विश्रब्धाः सत्त्वदुलाः ॥ क्रोधिनोऽनुचिताः चीणाः परिश्रान्ता मदक्षताः । स्वल्पेनापि मदं शीघ्रं यान्ति मदग्न मानवाः ॥ ३१ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२४६
उपाश्नुते । समानैः सह पाने यथा स्यात् तदाह - सुखशीला इत्यादि । ये सुखशीलादयस्ते खल्वापानं वर्द्धयन्ति ॥ २९ ॥
गङ्गाधरः - कस्माद् वर्द्धयन्ति ते इत्यत आह- उत्सवादित्यादि । येषा - मन्योऽन्यदर्शनमुत्सवादुत्सवतरं ये च सुखं पाने सहायाः स्युस्तैः सह पिबन् मोदते । हर्षान्तर हेतुमाह - रूपेत्यादि । मनोहरै रूपादिभिः सुसहाया ये मद्यं पिबन्ति, ते सुकृतिभिः समा भवन्ति । पञ्चभिर्विषयैरित्यादि । देशे काले प्रहृष्टेनान्तरात्मना मनसा इष्टैः पञ्चभिरर्थैरुपेतैः सह मद्यं पिबेत् । स्थिरेत्यादि । स्थिरे सारभूते सत्त्वशरीरे येषां ते पुराणाः पुराभवा मद्यपान्वयाः मद्यपानां वंशाः । बहुमद्योचिता अभ्यस्त बहुपद्यास्ते सहसा न माद्यन्ति ॥ ३० ॥
गङ्गाधरः- क्षुदित्यादि । क्षुत्पिपासापरीतादयो ये ते स्वल्पेनापि मद्यन शीघ्र मदं यान्ति । इति मद्यस्य पाने कृत्स्नं शुभाशुभादिकमुक्तम् ॥ ३१ ॥
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः- मनोरमैरित्यक्ष साधीयत इति शेषः । एवं पानस्य प्रकृत्यनवद्यत्वात् । स्थिरसस्वेस्यादौ पुराणा इति पूर्वमुपयुक्तमद्याः । मद्यपान्वया इति मद्यपवंशजाः । तेषां मद्यपानं विकारकरं न भवति विषकन्याविषमिव ॥ ३० ॥ ३१ ॥
Page #1021
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२५०
चरक-संहिता। [मदात्ययचिकित्सितम् ऊर्द्ध मदात्ययस्यातः सम्भवं सखलक्षणम् । अग्निवेश चिकित्साश्च प्रवक्ष्यामि यथाक्रमम् ॥ ३२ ॥ स्त्रीशोकभयभाराव-कर्मभिर्योऽतिकर्षितः । रूक्षाल्पप्रमिताशी च यः पिबत्यतिमात्रया ॥ रूदं परिणतं मद्य निशि निद्रां निहत्य च। करोति तस्य तच्छीघ्र वातप्राय मदात्ययम् ॥ हिकाश्वासशिरःकम्प-पार्श्वशूलप्रजागरैः । विद्याद बहुप्रलापस्य वातप्रायं मदात्ययम् ॥ ३३ ॥ तोक्षणोष्णं मद्यमम्लञ्च योऽतिमात्रं निषेवते । अम्लोषणतीक्ष्णभोजी च क्रोधनोऽन्यातपप्रियः॥ तस्योपजायते पित्ताद विशेषेण मदात्ययः । लक्षणानि भवन्त्यस्य यानि तानि निबोध मे॥ तृष्णादाहज्वरस्वेद-मोहातिसारविभ्रमैः । विद्यारितवर्णस्य पित्तप्रायं मदात्ययम् ॥३४॥ गङ्गाधरः-ऊर्द्ध मित्यादि। अत ऊर्द्ध मदात्ययस्य सम्भवादिकं प्रवक्ष्याम्यनिवेश ॥३२॥
मङ्गाधरः-तत्रादौ सम्भवमाह-स्त्रीत्यादि। एषां पीतं तन्मय पातमा मदात्ययं करोति। तस्य लक्षणं हिक्केत्यादि ॥३३॥
गङ्गाधरः तीक्ष्णोष्णमित्यादि। तीक्ष्णोष्णादीनामतिसंवणात् पिचाद विशेषेण मदास्थय उपजायते। तस्य लिकं तृष्णादि ॥३४॥
पकपाणिः-मथशानदोषगुणमभिधाय मदात्ययकरं हेत्वादिमाह-अमित्यादि । सम्भव. मिति कारणम् ॥ ३२॥
चक्रपाणिः-वातप्रायमित्यादौ प्रायशब्देन वक्ष्यमाणानां सर्वमदात्ययाना सिदोषजन्यत्वं
For Private and Personal Use Only
Page #1022
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४ अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
३२५१ तरुण मधुरप्रायं गौड़पष्टिकमेव वा। मधुरस्निग्धगुर्वाशी यः पिबत्यतिमात्रया ॥ अव्यायामदिवास्वप्न-शय्यासनसुखे रतः। मदात्ययं कफप्रायं प्राप्नोति स परं पुमान् ॥ छदारोचकहल्लास-तन्द्रास्तमित्यगौरवैः। विद्याच्छीतपरीतस्य कफप्राय मदात्ययम् ॥ ३५ ॥ विषस्य ये गुणा दृष्टाः सन्निपातप्रकोपकाः । त एव मदो दृश्यन्ते विषे तु बलवचराः॥ हन्त्याशु हि विषं किञ्चित् किश्चिद्रोगाय कल्पते । यथा विषं तथैवान्त्यो ज्ञयो मद्यकृतो मदः॥ तस्मात् त्रिदोषजं लिङ्गं सर्वत्रापि मदात्यये। दृश्यते रूपवैशेष्यात् पृथक्त्वञ्चापि लक्ष्यते ॥३६॥ गवाधरः-तरुणमित्यादि। कफप्रायं कफमधानम्। सर्वो हि मदात्यय. स्पैदोषिकः। छादिकं तस्य लिङ्गम् ॥ ३५॥
महाधरः-वातमायादिकं कुत उच्यते, इत्यत आह-विषस्येत्यादि । ये गुणा विषस्य तेऽपि मद्यस्य दश गुणा दृश्यन्ते, ते च सन्निपातप्रकोपकाः । कुतो न मद्यन म्रियन्त इत्यत आह । विषे विति। तत्तुल्यतां दर्शयति । हि यस्मात् विषे गुणा बलवत्तरास्तस्मात् यथा किश्चिद् विषमाशु हन्ति किञ्चिद विर्ष रोमाय कल्पते, तथैवान्त्यो मद्यस्य तृतीयो मद आशुघातको शेयः। तस्मात् त्रिदोषनं लिहं सर्वत्रापि मदात्यये दृश्यते, रूपवैशेष्मादुल्बणदोषण पृथकलश्च लक्ष्यते ॥३६॥ वर्शयति-स तु वात इति। पैत्तिकः वातोमणस्यैव मदात्ययः बातपित्तसंयोगतया भवति ॥३१-३५॥
पापाणिः-मयस्स विदोषकरने हेतुमाह-विषस्येत्यादि । यद्यपि मग्रमम्लं विषं स्वव्यक्तमधुरं तथापि बहुगुणसामान्यात त एव मद्य दृश्यन्ते इत्युक्तम् । तथैवान्स्यो मद इति-प्राणहरो मदकरश्चेत्यर्थः । पृथक्त्वमिति वातिकत्वादिना पार्थक्यम् ॥ ३६ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1023
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मदास्यचिकित्सितम
३२५२ चरक-संहिता। मदात्ययचिकित्सितम्
शरीरदुःखं बलवत् प्रमोहो हृदयव्यथा। अरुचिः प्रतता तृष्णा ज्वरः शोतोष्णलक्षणः ॥ शिरम्पार्धास्थिसन्धीनां वेदना विक्षते यथा। जायतेऽतिबला जृम्भा स्फुरणं वेपनं श्रमः॥ उरोविबन्धः कासश्च श्वासो हिका प्रजागरः शरीरकम्पः कर्णाक्षि-मुखरोगस्त्रिकग्रहः ॥ छर्दिविड्भेद उत्क्ल शो वातपित्तकफात्मकः । भ्रमः प्रलापो रूपाणामसताश्चैव दर्शनम् ॥ तृणभस्मलतापर्ण-पांशुभिश्चावपूरणम् । प्रधर्षणं विहङ्गश्च भ्रान्तचेताः स मन्यते ॥ व्याकुलानामशस्तानां खप्नानां दर्शनानि च ।
मदात्ययस्य रूपाणि सर्वारयेतानि लक्षयेत् ॥ ३७॥ गङ्गाधरः-विशेषलक्षणमुक्तम् । सामान्यलक्षणमाह-शरीरदुःखमित्यादि। शीतोष्णलक्षणो ज्वरः क्षणे शोतं क्षणे चौष्ण्यम्। यथा विक्षते क्षते जाते वेदना तथा शिरप्रभृतिवेदना। जम्भा चातिवला। वातपित्तकफानको मदात्ययः सर्च एव। असतां मिथ्याभूतानां दर्शनम्। स्वप्ने तृणादिभिः अवपूरणं स मन्यते। विहङ्गैश्च प्रधणं स्वप्ने स मन्यते, भ्रान्तवताश्च भवति । एतानि सर्वाणि मदात्ययस्य रूपाणि लक्षयेत् ॥३७॥
.. चक्रपाणि:-शरीर खमित्यादि सर्वमदात्ययस्य सामान्य लक्षणं व्रते। किंवा विदोषमदात्ययस्येव लक्षणम् । यतो रोगसंग्रहे वातपित्तकफसचिपातैश्चरवारो मदास्यया उक्ताः। 'पुनश्च पक्षमः प्रोक्तो विषजो रौधिरश्च यः । सर्व एते मदाः प्रोक्ता वातपित्तकफनयात्' इत्यनेन मदात्य यस्य वातादित्वेन चातुर्विध्यमुक्तम् । मद एव आस्ययिको गदो मदात्यय इ युज्यते। स्फुरणं किंचित कम्पनम्। वेपनं एकदेशकम्पनम् । वातपित्तकमालक इति तत्क्लेशविशेषण समसर्वदोषः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1024
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
२४ अध्यायः )
www.kobatirth.org
चिकित्सितस्थानम् ।
सव्व मदात्ययं विद्यात् त्रिदोषमधिकन्तु यम् । दोषं मदात्यये पश्येत् तमादौ प्रतिकारयेत् ॥ कफस्थानानुपूर्व्या वा क्रिया कार्य्या मदात्यये । पित्तमारुतपर्यन्तं प्रायेण हि मदात्ययः ॥ ३८ ॥ मिथ्यातिहीन पीतेन यो व्याधिरुपजायते । सम्यक्पीतेन तेनैव स मये नोपशाम्यति ॥ ३६ ॥ जीर्णाय मद्यदोषाय मद्यमेव प्रदापयेत् । प्रकाङ्क्षालाघवे जाते मदामस्मै हितं भवेत् ॥ सौवर्चलानुसंविद्धं शीतं सविसैन्धवम् ।
मातुलुङ्गा कोपेतं जलयुक्तं प्रमाणवत् ॥ ४० ॥
गङ्गाधरः- कस्मात् ? सर्व्वमित्यादि । यस्मात् सर्व्वं मदात्ययं त्रिदोष विद्यात्, तत्र मदात्ययेऽधिकन्तु यं दोषं पश्येत् तं दोषमादौ प्रतिकारयेत् । अथवा कफस्थानानुपूर्व्या पित्तमारुतपर्यन्तं मदात्यये क्रिया कार्य्या | हि यस्मात् प्रायेण मदात्ययः पित्तमारुतपर्यन्तं स्यात् ॥ ३८ ॥
गङ्गाधरः - मिथ्येत्यादि । यो मदात्ययो व्याधिर्मिध्यातिहीन योगेन पीतेन मधे नोपजायते स मदात्ययः सम्यकपीतेन तेनैव मद्येन प्रशाम्यति ।। ३९ ।। गङ्गाधरः - जीर्णेत्यादि । जीर्णान्ने न खजीर्णान्ने । किं शुद्धं मद्यमस्मै हितं स्यादित्यत आह-सौवर्चलेत्यादि । सौवर्चलादियुक्तं मद्यमस्मै हितमिति ॥ ४० ॥
कफस्थानेत्यादि । कफस्थानानुपूर्व्या चाल कफस्थानोज्ञ ततया प्रथमकफसम्बन्धात् सन्निपातज्वर इव ज्ञेयः । आदौ कफप्रबलतामेवाह । पित्तमारुतपर्य्यन्त इत्यनेन कफादित्वं लम्भयति ॥ ३७७३८ ॥
चक्रपाणिः- समपीतेन तेनैवेति यज्जातीयेन मद्येन मदात्ययो जनितस्तज्जातीयेनैव शाम्यति । यथा विषं मौलं दंष्ट्रीयेण शाम्यति तथा मद्यमपि विजातीयेन मदेपन शाम्यतीत्येके, किन्तु तेनैवेत्यक्ष मद्यजातिं परामृशति । तेनावश्यं तज्जातीयमेव मद्यं ज्ञेयम् । यतोऽनन्तरं वक्ष्यति 'यच्च यस्मै हितं भवेत्' इति । तथा 'दद्यात् सवर्ण मद्य पैष्टिकं वातशान्तये' इत्यनेन येन वा दात्यये पष्टिकयुक्तं तथा सशर्करचेत्यादि विशेषविधानं बहु करिष्यति ।
चिन्मदेन
• समपीतेनेति चक्रसम्मतः पाठः ।
४०८
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
३२५३
Page #1025
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२५४
चरक-संहिता। मदात्ययचिकित्सितम् तीक्ष्णोष्णेनातिमात्रेण पीतेनाम्लविदाहिना। मदग्नान्नरसोतक्क दो विदग्धः क्षारतां गतः॥ अन्तर्दाहं ज्वरं तृणां प्रमोहं विभ्रमं मदम् । जनयत्याशु तच्छान्त्यै मदामेव प्रयोजयेत् ॥ क्षारो हि याति माधुय्यं शीघ्रमम्लोपसंहितः। श्रेष्ठमम्लेषु मदाश्च यैर्गुणैस्तान् प्रवक्ष्यते ॥४१॥ मदास्याम्लखभावस्य चत्वारोऽनुरसाः स्मृताः। मधुरश्च कषायश्च कटुकस्तिक्त एव च ॥ गुणाश्च दश पूर्वोक्तास्तैश्चतुर्दशभिर्गुणैः । सर्वेषां मदामम्लानामुपथ्र्युपरि वर्तते ॥ ४२ ॥ गङ्गाधरः-तीक्ष्णेत्यादि। तीक्ष्णादिना मदेशनोक्तिद्यतेऽन्नरसः स चानरसस्योत्क्लेदो विदग्धः सन् क्षारतां क्षाररसं गच्छति । क्षारतां गतस्वन्तर्दाहादिकं जनयति । तच्छान्त्यै मद्यमेव प्रयोजयेत् । कस्मात् १ क्षारो हीत्यादि। क्षारतां गतः अन्नरसः पुनरम्लेन मधन माधुर्यं गच्छति, हि यस्मात् क्षारो भावः खल्वम्लोपसंहितः शीघ्र माधुयें याति। ननु यद्यमुष्णं तीक्ष्णञ्च तेन क्षारो न कथं वर्द्धते अन्यमम्लं वा न कुतः प्रयुज्यते इत्यत आहश्रेष्ठमित्यादि। अम्लेषु मध्ये मद्य श्रेष्ठम्, यगुणैस्तु श्रेष्ठ तान् गुणान् प्रवक्ष्यते व्याख्यास्यति ॥४१॥
गङ्गाधरः-मद्यस्येत्यादि। अम्लस्वभावस्य मद्यस्यानुरसाश्चखारो लवणवर्जम्। गुणाश्च दश पूर्वोक्ता लघूष्णादयस्तत्राम्लसहितत्वेन दश गुणा इत्येते चतुर्दशगुणा मिलिता मद्ये सन्ति नान्येष्वम्लेषु, तस्मात् तैश्चतुर्दशभिर्गुणैः सर्वेषामम्लानामुपयु परि मद्य वर्तते ॥ ४२ ॥ तेन तजातीयं मद्य जातीयञ्च मद्य मदात्यये देयम् । अन्नरसोत्क्लेद इत्यत्राम्लरसक्लेदेति पठन्ति । क्षारमाधुर्याय यदाम्लमयदानं तदा किमिति अन्यदम्लं न दीयते इत्याह-क्षारो होत्यादि ॥ ३९-४॥
For Private and Personal Use Only
Page #1026
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४श अध्यायः
२४श अध्यायः । चिकित्सितस्थानम् । ३२५.५
मदरोक्लिष्टन दोषेण क्रुद्धः स्रोतःसु मारुतः। वेदनां कुरुते तीत्रां शिरःखस्थिषु सन्धिषु ॥ विष्यन्दनाथं दोषस्य तस्य मदन विशेषतः। व्यवायितीक्ष्णोष्णतया देयमम्लेषु सत्खपि । स्रोतोविबन्धनुन्मदा मारुतस्यानुलोमनम् । रोचनं दीपनञ्चाग्नेरभ्यासात् सात्म्यमेव च ॥ उरःस्रोतःसु शुद्धेषु मारुतै चानुलोमिते । निवर्तन्ते विकाराश्च सात्म्यस्तस्य मदोदयः ॥ ४३॥ वीजपूरकवृक्षाम्ल-कोलदाडिमसंयुतम् । यमानीहवुषाजाजी-शृङ्गवेरावचूर्णितम् ॥ सस्नेहः सक्तुभिर्युक्तमवदंशैश्चिरोत्थितम् । ददात् सलवणं मदा पैष्टिकं वातशान्तये ॥ ४४ ॥ गङ्गाधरः--मद्य त्यादि। मद्योत्ले शदोषेण स्रोतःसु क्रुद्धो मारुतो वर्त्तते। शिरःप्रभृतिषु च वेदनां कुरुने। तस्य स्रोतःस्थमद्योक्लिष्टदोषस्य विष्यन्दनार्थ द्रवीकृत्य सावणार्थ व्यवायिखादिमत्त्वान्मद्य सत्स्वप्यन्येष्वम्लेषु विशेषतो देयमिति। स्रोत इत्यादि। मद्य स्रोतोविबन्धनुदित्येवमादिकं तस्य सम्यक पानेन उरःस्रोतःसु शुद्धेषु मारुते चानुलोमिते मद्यकृता विकारा निवर्तन्ते सात्म्यश्च मदोदयस्तस्य स्यादिति ॥४३॥
गङ्गाधरः-तत्र दोषभेदे मद्यप्रयोगमाह । वीजपूरकेत्यादि । शृङ्गवेरं शुण्ठी । सक्तुभिरेवावदशैर्युक्तं चिरोत्थितं पुराणं पैष्टिकं मद्यम्। वीजपूरकादेतदन्त एकयोगः॥४४॥
चक्रपाणिः—उपर्यु परीति अत्यर्थ श्रेष्ठ इत्यर्थः। मदोदय इति मदनिमित्तास्तर्षादयः । केचित् तु ज्वरप्रधानास्तर्षादय इत्यर्थ उन्नेय इत्याहुः। अवदंशो यमुपयुज्य मद्य पीयते।
For Private and Personal Use Only
Page #1027
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२५६
चरक-संहिता। मदात्ययचिकित्सितम् दृष्ट्रा वातोल्बणं लिङ्ग रसैश्चैनमुपाचरेत् । लावतित्तिरिदक्षाणां स्निग्धाम्लैः शिखिनामपि ॥ पक्षिणां मृगमत्स्यानामानूपानाञ्च संस्कृतैः। भूशयप्रसहानाञ्च रसः शाल्योदनेन च ॥ ४५ ॥ स्निग्धोष्णलवणाम्लैश्च वेशवारैमखप्रियः। स्निग्धैर्गोधूमकैश्चान्यैर्वारुणीमण्डमिश्रितैः॥ सितामाईकगर्भाभिः स्निग्धाभिः पूपर्तिभिः । माषपूपलिकाभिश्च वातिकं समुपाचरेत् ॥ ४६॥ नातिस्निग्धैर्न चाम्लेन सिद्धं समरिचाकम् । मेध्यं प्रकटितं मांसं दाडिमस्य रसेन वा ॥ पृथङ मुनातकोपेतं ® सधान्यमरिचा कम्। रसप्रलेहयूषैश्च सुखोष्णैः सह दापयेत् ॥ भक्तेन वारुणीमण्डं ददयात् पातुं पिपासवे।
दाडिमस्य रस वापि जलं वा पाश्चमूलिकम् ॥ - गङ्गाधरः-दृष्ट्वेत्यादि। वातोल्वणं लिङ्ग दृष्ट्वा वक्ष्यमाणैमसरसैरेनं बातमदात्ययिनमुपाचरेत् । रसार्थं मांसान्याह। लावत्यादि। शाल्योदनेन चोपाचरेत् ॥४५॥ - गङ्गाधरः-स्निग्धोष्णेत्यादि। सिता चामलकश्च गर्भे यासां ताभिः पूपवर्तिभिर्माषपूपलिकाभिश्च ॥४६॥
गङ्गाधरः–नातिस्निग्धरित्यादि। अतिस्निग्धैर्न सिद्धं न चाम्लेन सिद्धं प्रकटितं व्यक्तं मेध्यं मांसं दापयेत् । अथवा दाडिमस्याम्लन रसेन प्रकटितं मेध्यं मांसं दापयेत्। मुञ्जातकोपेतं मेध्यं मांसं सधान्यमरिचाक पृथग दापयेत् । रसादिभिः सुखोष्णैः सह मेध्यं मांस दापयेदिति। दक्षः कुक्कुटः। वेशवारः स चोक्तलक्षणः। रसप्रलेपनमिति रसमलेपनरूपतया निर्मातरस
• विजातकोपेतमिति पाअन्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1028
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४श अध्यायः
AA
२४श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
३२५७ धान्यनागरतोयं वा दधिमण्डमथाऽपि वा। अम्लकाञ्जिकमण्डं वा शुक्तोदकमथापि वा ॥ कर्मणा तेन सिद्धेन विकार उपशाम्यति। मात्राकालप्रयुक्तेन बलं वर्णश्च वर्द्धते ॥४७॥ रागपाडवसंयोगविविधर्भक्तरोचनैः। पिशितैः शाकपिष्टान्नैः क्लिप्तैगोधूमशालिभिः ॥ अभ्यङ्गोत्सादननानैरुष्णैः प्रावरणैर्घनैः । घनैरगुरुपकैश्च धूपैश्चागुरुजैर्घनैः॥ नारीणां यौवनोष्णानां निर्दयरुपगृहनैः। श्रोण्यूस्कुचभारैश्च संरोधोषणसुखप्रदैः॥ शयनाच्छादनैरुष्णरुष्णैश्वान्तर्य है। सुखैः। मारुतप्रबलः शोघ्र प्रशाम्यति मदात्ययः ॥ ४८॥ मदा खजूरमृद्वीका-परूषकरसैर्युतम् ।
सदाडिमरसं शीतं सक्तुभिश्चावचूर्णितम् ॥ भक्तनेत्यादि। दधिमण्ड दधिमस्तु । अम्लकाञ्जिकमण्डमम्लोभूतका जिकस्योपरितनभागः। मात्राकालप्रयुक्तन तेन यथोक्तेन कर्मणा विकारो वातमदात्ययः॥४७॥ ' गङ्गाधरः-रागपाड़वेत्यादि। अगुरुपकैर्घनैर्घनघृष्टैः। अगुरुजैर्घनैनिविड़े पैश्च। यौवनोष्णानां नारीणां श्रोण्यादिभारैः संरोधोष्णतया सुखपदैनिदे यैरुपगृहनादेरुपगूढीकरणः मारुतप्रबलो मदात्ययः शीघ्र प्रशाम्यति ॥४८॥ - गङ्गाधरः-मद्यमित्यादिना पित्तमदात्ययचिकित्सितमाह-खजरादिरस. युतं मद्य शीतं पैष्टिकं सदाडिमरसं सक्तभिरवचूर्णितं म्रक्षितं पित्तमदात्यये प्रलेपमिति यावत्। अगुरुपकै रिति अगुरुलेपः। घनैरिति बहलैः। संरोधोष्णसुखावहैरिति संरोधजनितोष्मणा सुखकारकः ॥ ४२-४८॥
* यवगोधूमशालिभिरिति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1029
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२५८
चरक संहिता |
सशर्करं वा माध्वीक- संयुक्तमथवापरम् । दाद बहूदकं काले पातुं पित्तमदात्यये ॥ ४६ ॥ शशान् कपिञ्जलानेणान् लावानसितपुच्छकान् । मधुराम्लान् प्रयुञ्जीत भोजने शालिषष्टिकान् ॥ पटोलयूषमिश्रं वा छागलं कल्पयेन्द्रसम् । सतीनमुद्गमिश्रं वा दाड़िमामलकान्वितम् ॥ द्राचामलकखर्जूर-परूपकरसेन वा । कल्पयेत् तर्पणान् यूषान् रसांश्च विविधात्मकान् ॥ ५० ॥ आमाशयस्थमुक्लिष्टं कफपित्तं मदात्यये ।
ययचिकित्सितम्
विज्ञाय बहुदोषस्य तुड़ विदाहान्वितस्य च ॥ द्राचारसं तोये दत्त्वा तर्पणमेव वा ।
निःशेषं वामयेच्छीघ्रमेवं रोगाद् विमुच्यते ॥ ५१ ॥
दद्यात् । अथवा सशरं मद्य पित्तमदात्यये दद्यात् । अथवा माध्वीकमद्यसंयुक्तमपरं मयं दद्यात् । काले पिपासाकाले बहूदकं वा मद्यं पातु दद्यात् ।। ४९ ।।
गङ्गाधरः - भोजनार्थमाह-- शशानित्यादि । असितपुच्छकान् कालपुच्छकान गण्डरिकान मधुराम्लान भोजने प्रयुञ्जीत । अन्नार्थं शाल्यादीन् । पटोलेत्यादि । छागलं मांसरसं पटोलयूष मिश्र, पक्कपटोलद्रव इह पटोलयूषः । अथवा सतीनमुद्गमिश्रं छागलं मांसरसं दाडिमामलकान्वितं कल्पयेत् । द्राक्षेत्यादि । विविधात्मकान् तर्पणादीन् प्रत्येकम् ॥ ५० ॥
गङ्गाधरः- आमाशयस्थमित्यादि । मदात्यये त्रयो दोषाः कुप्यन्ति । तत्र बहुदोषस्य वृडादियुक्तस्य कफपित्तमामाशयस्थमुष्टि विज्ञाय तोये मद्यं द्राक्षारसञ्च दत्त्वाऽथवा तर्पणं सत्तुकादिकृतं दत्त्वा निःशेषं वामयेत् । एवं शीघ्र पित्तमदात्ययरोगाद् विमुच्यते ।। ५१ ।।
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः - मथमित्यादिना पैत्तिके विधिमाह । सतीनो बलकलायः । रोगाद् विमुच्यत इति प्रकृत मदात्ययाद् विमुच्यत इत्यर्थः ॥ ४९–५१ ॥
Page #1030
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२५६
२४श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
काले पुनस्तर्पणञ्च क्रमं कुर्यात् प्रकाङ क्षिते। तेनाग्निर्दीप्यते तस्य दोषशेषान्नपाचकः ॥ ५२ ॥ कासे सरक्तनिष्ठीवे पार्श्वस्तनरुजासु च। तृष्यते सविदाहे च सोत्क्लेशे हृदयोरसि ॥ गुडूचीभद्रमुस्तानां पटोलस्याथवा भिषक् । रसं सनागरं ददयात् तैत्तिरः प्रतिभोजनम् ॥ ५३ ॥ तृष्यते चातिबलवदवातपित्तसमुद्भवे । ददाद द्राक्षारसं पातुं शीतं दोषानुलोमनम् ॥ जोणे च मधुराम्लेन छागमांसरसेन तम् । भोजनं भोजयेन्मदामनुतर्षञ्च पाययेत् । अनुतर्षस्य मात्रा सा यया नो हन्यते ® मनः॥ तृष्यते मदामल्पाल्पं प्रदेय स्याद बहुदकम् । तृष्णा येनोपशाम्येत मदं येन च नाप्नुयात् ॥ गङ्गाधरः-वमनानन्तरं कर्त्तव्यमाह-काल इत्यादि। पुन भुक्षायामाहारप्रकासिते तस्मिन् वामिते आहारकाले तर्पणञ्च कुर्यात्। ततः पेयादिक्रमं कुर्यात्, तेन तस्य नरस्य दोषशेषस्यान्नस्य च पाचकोऽग्निदोप्यते ॥५२॥
गङ्गाधरः-कास इत्यादि। सरक्तष्ठीवकासादिषु गुडू च्यादीनां रसं काथं पटोलपत्रस्य वा रसं सनागरं दद्यात् । तत्तिरैमसिरसः प्रतिभोजनं दद्यात् ॥ ५३॥ ___ गङ्गाधरः-तृष्यत इत्यादि। अतिबलबद्वातपित्तसमुदभवे मदात्यये तृष्यते नराय शीतं द्राक्षारसं पातु दद्यात् । तद्राक्षारसे जीर्णे भोजना दनुतष मद्य पाययेत्। अनुतर्षस्य मद्यमात्रा सा, यया मात्रया मनो न हन्यते। तृष्यत इत्यादि। अम्लेनाम्लीकृतं मद्य बहूदकं तृष्यते देयम् ।
चक्रपाणिः-क्रममिति। दोपशेषः कोष्टलेपकोऽत्र ज्ञेयः। गुड़ चीत्यादौ रसमिति काथम् । तित्तिरिप्रतिभोजनं जीर्ण भोजने यस्मिन् तित्तिरिः प्रतिभुज्यते तत्। अनुतर्षञ्च पाययेदिति
*स्यत इति वा पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1031
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२६०
चरक-संहिता। [मदात्ययचिकित्सितम् परूषकाणां पीलूनां रसं शीतमथाम्बु वा। पर्णिनीनां चतस्तृणां पिबेद वा शीतलं जलम् । मुद्गदाडिमलाजानां तृष्णान वा पिबेद रसम् ॥ कोलदाडिमवृक्षाम्ल-चुक्रीकाचुक्रिकारसः। पञ्चाम्लको मुखालेपः सदास्तृष्णां नियच्छति ॥ ५४ ॥ शीतानि चान्नपानानि शीतशय्यासनानि च । शीतवातजलस्पर्शाः शीतान्युपत्रनानि च। क्षौमपद्मोत्पलानाञ्च मणीनां मौक्तिकस्य च । चन्दनोदकशीतानां स्पर्शाश्चन्द्रांशुशीतलाः॥ हैमराजतकांस्यानां पात्राणां शोतवारिभिः। पूर्णानां हिमपूर्णानां दृतीनां पवनाहतः ॥
तेन येन मदेन तृष्णोपशाम्येत येन च मदं नाप्नुयात्। परूषेत्यादि। अथवा परूषकाणां शीतमम्बु अर्द्धशृतं काथं तथा पीलूनाम्। तथा मिलितानां चतसृणां . पर्णिनीनां शीतलमर्द्धशृतं जलं वा, मुद्गादीनां वा रसमर्द्धभृतं तृष्णान्न पिवेत् । कोलेत्यादि। कोलादिरसः पश्चाम्लकः पञ्चभिरम्लनिष्पादितो मुखालेपः। वृक्षाम्लं तिन्तिडीकफलम् । चुक्रीका नाम शाकविशेषः। चुक्रिका अम्लोटकम् ॥५४॥
गङ्गाधरः-शीतानीत्यादि। पित्तमदात्यये दाहादिषु प्रयोज्या भवन्त्येते । क्षौमादीनां चन्दनोदकशीतानां स्पर्शाश्चन्द्रांशुशीतलाश्च स्पर्शाः। वारिभिः पूर्णानां हमादिपात्राणां स्पशाः। हिमपूर्णानां दृतीनां स्पर्शः पवनाहतश्च भोजनसमये तृषां लक्षीकृत्य पाययेत्। अनुपानस्य मातामाह-अनुतरेत्यादि । मुहुर्मुहुर्दीयमानस्य मनो न दूष्यत इति न विकृतिं याति। एतेन तृषायां मनोहन्तु यन्मद्य न भवति तदनुतर्षसंझं भवतीत्यथः । तृष्णानमिति कषायरूपं रसम्। चुक्रिका चाङ्गेरी ॥५२-५४ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1032
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२४श अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
संस्पर्शाश्वन्दनार्द्राणां स्त्रीणां पित्तमदात्यये । शीतवीर्यं यदन्यच्च तत् सर्व्वं विनियोजयेत् ॥ जलयन्त्राणि वर्षाणि वातयन्त्वहानि च । कल्पनीयानि भिषजा दाहे धारागृहाण्यपि ॥ परिषेकावगाहेषु व्यजनानाञ्च सेचने । शस्यते शिशिरं तोयं तृष्णादाहोपशान्तये ॥ ५५ ॥ फलिनीलोत्रसेव्याम्बु- हेमपत्रं कुटन्नटम् । कालीयकरसोपेतं दाहे शस्तं प्रलेपनम् ॥ कुमुदोत्पलपत्राणां सिक्तानां चन्दनाम्बुना । हितः स्पर्शो मनोज्ञानां दाहे मद्यसमुत्थिते ॥ कथाश्च विविधाश्चित्राः शब्दाश्च शिखिनां शुभाः । तोयदानाञ्च संशब्दा नाशयन्ति मदात्ययम् ॥ बदरीपल्लवोत्थश्च यश्चैवारिष्टकोद्भवः 1 फेनिलायाश्च यः फेनस्तैर्दाहे लेपनं हितम् ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
३२६१
सुरा समण्डा दध्यम्लं मातुलुङ्गरसो मधु । सेके प्रदेशस्यन्ते दाहघ्नाः साम्लकाञ्जिकाः ॥ स्पर्शः । चन्दनार्द्राणां स्त्रीणां संस्पर्शः पित्तमदात्यये हितः । यच्चान्यच्छीतवीर्य तत् सव्वं विनियोजयेत् । जलेत्यादि । जलयन्त्राणि जलानां यन्त्राणि वातस्य यन्त्रवहाणि वर्षाणि च धारागृहाण्यपि दाहे भिषजा कल्पनीयानि । परिषेकेत्यादि । शिशिरं स्वतः शीतलं तोयम् ।। ५५ ॥
गङ्गाधरः फलिनीत्यादि । फलिन्यादिकं कालीयककाष्ठखरसोपेतम् । कुटन्नटं कैवर्त्त मुस्तकम् । कुमुदेत्यादि । चन्दनाम्बुना सिक्तानां कुमुदादीनां स्पर्शो हितः । कथाश्चेत्यादि । तोयदानां संशब्दाः सुशब्दा न तु कुशब्दाः । बदरीत्यादि । अरिष्टकोद्भवः निम्बपत्रस्वरसोद्भवः फेनः । फेनिलायाः फेनावत्या ओषध्याः | सुरेत्यादि । समण्डा सुरा दधि चाम्ल चक्रपाणिः - बदरीत्यादौ बदरीपत्राणि मथित्वा तज्जः फेनो ग्राह्यः । अरिष्टको निम्बः ।
४०९
Page #1033
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२६२
चरक-संहिता। [मदात्ययचिकित्सितम् कर्मणानेन सिद्धेन विकार उपशाम्यति । धीमतो वैद्यवश्यस्य शोघ्र पित्तमदात्ययः॥५६॥ उल्लेखनोपवासाभ्यां जयेत् कफमदात्ययम् । तृष्यते सलिञ्चास्म दद्याद्धोवेरसाधितम् ॥ घलया पृश्निपा वा कण्टकार्याथवा शृतम् । सनागराभिः सर्वाभिराभिर्वा शृतशीतलम् ।। दुःस्पर्शन समुस्तैन शृतं पर्यटकेन वा। जलं मुस्तैः शृतं वापि दद्याद दोषविपाचनम् ॥ एतदेव च पानीयं सर्वत्रापि मदात्यये। निरत्ययं पीयमानं पिपासाज्वरनाशनम् ॥ ५७॥ निरामं काक्षितं काले पाययेद बहुमानिकम् । शार्करं मधु वा * जीर्णमरिष्टं सीधमेव वा ॥ रूक्षं तर्पणसंयुक्तं यवान्नं वा प्रदापयेत् ।।
व्योषयूषमथाम्लं वा सिद्धं वा साम्लतसम्॥ मातुलुङ्गरसो मधु च मिलिताः साम्लकाञ्जिका एते सेके प्रदेहे दाहनाः । कर्मणेत्यादि। पित्तमदात्ययचिकित्सोपसंहार एपः॥५६॥
गङ्गाधरः-कफमदात्ययचिकित्सितमाह-उल्लेखनेत्यादि। कफमदात्ययं भिषगुल्लेखनोपवासाभ्यां जयेत्। तृष्यते चारमै कफमदात्ययवते होवेरबलापृश्निपीकण्टकारीणामेकतमेन शृतं समस्तेन वा शृतं शीतलं जलं दद्यात् । दुःस्पर्शेनेत्यादि। दुरालभामुस्तकभृतं पर्पटभृतं वा मुस्तकशृतं वा शीतलं जलं दोषपाचनं दद्यात् । एतदेवेत्यादि । एतदेव सर्वं हीवेरसाधितादिकम् ॥५७॥ ___ गङ्गाधरः-एतेन दोषपाचनेन जलेन काले च निरामं मदात्ययवन्तं काशितं पातु बहुमाक्षिक जलं पाययेत्। शार्करं शकरामिश्रितं वा जलं जीर्ण वा मधु पाययेत् । अरिष्टं वा सीधु वा पाययेत्। भोक्तु कासितं रूक्षं तर्पणसंयुक्तं तर्पणञ्च यवान्नं वा प्रदापयेत् । व्योषयूषं व्योषसाधितं उल्लेखनेत्यादिना-कफमदात्ययचिकिस्सितम्। तृष्यते 'सलिलमित्यादौ पड़ङ्गविधिना * माध्यमिति चक्रेण पठ्यते।
For Private and Personal Use Only
Page #1034
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । ३२६३
छागमांसरसं रूक्षमम्लं वा जाङ्गलं रसम् । स्थाल्यामथ कपाले वा भृष्टं नोरसवर्ति तम् ॥ कटम्ललवणं मांस भक्षयन् वृणुयान्मधु । व्यक्तमारोचकं मांसं मातुलुङ्गरसायुतम् ॥ प्रभूतकटु संयुक्तं यमानीनागरान्वितम् । यवगोधूमकञ्चान्नं रूक्षं यूषेण भाजयेत् ॥ कुलत्थानाञ्च शुष्काणां मूलकानां रसेन वा। भृष्टं दाडिमपञ्चाम्ल-मुद्गयूषं यवाष्टमम् ॥ यथाग्नि भक्षयेत् काले प्रभूता कपेषितम् ।
पिबेच्च निगदं मद्य कफप्राये मदात्यये ॥ ५८ ॥ यूषं अथाम्लं वा सिद्धं मुद्गादियूषं साम्लवेतसं प्रदापयेत् । रूक्षं घृतादिस्नेहभजनरहितं छागांसरसं प्रदापयेत्। अम्ळं वा जाङ्गलमांसरसं प्रदापयदिति। स्थाल्यामित्यादि । छागं वा जाङ्गलं वा मांसं स्थाल्यां भृष्टमथवा कपाले भृष्टं नीरसवर्ति कदम्ललवणयुतं तं नरं भक्षयन् भिषक् मधु पिवेस्वमिति तृणुयात्। व्यक्तेत्यादि। छागजाङ्गलानां मांसं पक्वं व्यक्तमरिचयुक्तं मातुलुङ्गरसेन पुनरायुतं प्रभूतकटुसंयुक्तं तिक्तबहुद्रव्ययुक्तं यमानी: नागरान्वितं भक्षयन् मधु ऋणयात् । यवेत्यादि। रूक्षं यवगोधूमकमन्नं यूपेण कुलत्थानां भोजयेत् । शुष्काणां मूलकानां रसेन वा भोजयेत् । भृष्टमित्यादि। दाहिमला कोलदाडिमक्षाम्लचक्रीकाचुक्रिकाश्चेति पञ्चाम्लं मुद्गयूषश्च यवश्वाष्टमो यत्र तदाडिमादियवाष्टमं भृष्टं प्रभूताकपेषितं काले भोजनाकाङ्क्षायां यथाग्नि भक्षयेत् । पिबेन तदनु निगदं नाम यदौषधं तच्च मद्य पिबेत् ॥ ५८॥ जलसाधनं स्मारयति। मधुकृतं माधवम् । व्योषप्रधानो यूषः। निद्रवस्तिमिति । निद्रव रसैवर्तितम् । वृ.यादिति व्याप्नुयात् । पाद्र कपेषितमिति भाखण्डानि पेषितानि ॥५५-५४॥
For Private and Personal Use Only
Page #1035
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२६४
चरक-संहिता। मदात्ययचिकित्सितम् सौवर्चलमजाज्यश्च वृक्षाम्लं साम्लवेतसम् । त्वगेलामरिचा शं शर्कराभागयोजितम् ॥ एतल्लवणमष्टाङ्गमग्निसन्दीपनं परम् । मदात्यये कफप्राये दद्यात् स्रोतोविशोधनम् ॥ एतदेव पुनयुक्त्या मधुराम्लैद्रवोकृतम् । गोधूमान्नयवान्नानां मांसानाञ्चातिरोचनम् ॥ ५६ ॥ पेषयेत् कटुकैर्यक्तां श्वेतां वीजविवर्जिताम् । वृद्धीकां मातुलुङ्गस्य दाडिमस्य रसेन वा ॥ सौवर्चलैलामरिचैरजाजीभृङ्गदोप्यकैः । स रागः क्षौद्रसंयुक्तः श्रेष्ठो रोचनदोपनः ॥६०॥ मृद्वीकाया विधानेन कारयेत् कारवीमपि । शुक्तं मत्स्यण्डिकोपेतं रागं रोचनदीपनम् ॥ गङ्गाधरः-सौवर्चलेत्यादि। एकैकं भागं सौवर्चलादीनां चतुर्णामेकभागापेक्षयाधीशं लगेलामरिचानां प्रत्येकं शर्करायाश्चैकभाग इत्यष्टाङ्गलवणं नाम। एतदेवेत्यादि । एतदेवाष्टाङ्गलवणं युक्त्या यथायोग्यं मधुराम्लैडिमादिभिर्मधुरैरम्लद्रवीकृतं सत्, गोधूमान्नस्य यवान्नस्य मांसानाश्चातिरोचनं भवति ॥ ५९॥ - गङ्गाधरः-पेषयेदित्यादि। श्वेतां मृद्वीको वीजवजितां कटुकैर्युक्तां यथायोग्यमरिचादियुक्तां मातुलुङ्गस्य रसेन पेषयेत्। अथवाम्लस्य दाडिमस्य रसेन वा पेषयेत्। तत्र सौवर्चलादिकचूर्णं यथायोग्यं दत्त्वा मधु च दत्त्वा मिश्रीकृतो यः स रागो नाम श्रेष्ठो रोचनदीपनः॥६०॥ , गङ्गाधरः-मृद्वीकेत्यादि। एतन्मृद्वीकारागविधानेन कारवीं क्षुद्रकृष्णजीरकं रागं कारयेत् । मत्स्यण्डिकोपेतं शुक्तं चक्रं नाम सन्धानं रागं कारयेत् ।
स्क्रपाणि:- सौवईलमित्यादौ त्वगेलामरिचादीनां प्रत्येकमेव भागाईत्वम्। शर्कराभागः पूबैंकद्रव्यभागः ॥ ५९॥
चक्रपाणिः-श्वेतामिति मृद्वीकाम्। श्वेता च द्राक्षा काश्मीरभवा ज्ञया। कारवीति
For Private and Personal Use Only
Page #1036
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२४ अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
आम्रामलकपेशीयां रागान् कुर्य्यात् पृथक् पृथक् । धान्य सौवर्चलाजाजी - कारवोमरिवान्वितान् ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२६५
गुड़ेन मधुशुक्तेन व्यक्ताम्लमधुरोकृतान् । तैरन्नं रुच्यते दिग्धं भुक्तं सम्यक् च जीर्य्यति ॥ ६१ ॥ रूक्षा लेनान्नपानेन सोष्णेन शिशिरेण वा । व्यायामलङ्घनाभ्याञ्च युक्त्या जागरणेन च ॥ कालयुक्तेन रूक्षेण स्नानेनोद्वर्त्तनेन च । प्राणवर्णकराणाञ्च प्रहर्षाणाञ्च सेवया ॥ सेवया वसनानाञ्च गुरुणा मगुरोरपि । सङ्कोचोष्णसुखाङ्गानामङ्गनानाञ्च सेवया ॥ सुखशिक्षित हस्तानां स्त्रीणां संवाहनेन च । मदात्ययः कफप्रायः शीघ्रं समुपशाम्यति ॥ ६२ ॥
आम्रेत्यादि । आम्रपेशीणामामलकपेशीणाञ्च रागान् धान्यादियुक्तान् गुडेन मधुशुक्तन वा व्यक्ताम्लान् मधुरांश्च कृतान पृथक् पृथक् रागान् कुर्य्यात् । आहारद्रव्यमन्नव्यञ्जनादीनि भोक्तुं रज्यन्ते अनेनेति रागः । आचार इति प्राकृतम् । तै रागैर्दिग्धं भक्तमन्नं रुच्यते भुक्तञ्च सम्यक् जीर्य्यति ॥ ६१ ॥
गङ्गाधरः – रूक्षेत्यादि । रूक्षादिकान्नपानादिना कफप्रायो मदात्ययः शीघ्रं समुपशाम्यति, प्राणकराणां वर्णकराणाञ्च सेवया । गुरूणां वसनानाम् । अगुरोः कृष्णागुर्व्वनुलेपनस्य । अङ्गनानां सङ्कोचोष्णमुखाङ्गानाम् । सङ्कोचेनोष्णतया सुखमङ्ग यासां तासां सेवया । हस्तपादाद्यङ्गमर्दने सुखशिक्षित हस्तौ यासां तासां स्त्रीणां संवाहनेन शरीरमर्द्दनेन समुपशाम्यतीति ।। ६२ ।।
For Private and Personal Use Only
भल्पद्राक्षा । आम्रामलकयोः पेशीति अन्तः फलगतं सम्यग् गृह्यते । सङ्कोचोष्णसुखाङ्गीनां सङ्कोचेन संश्लेषण उष्णसुखमङ्ग यासां तासाम् । केचित् तु सङ्कोचं कुसुममाहुः ॥ ६०-६२ ॥
Page #1037
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२६६
चरक-संहिता ।
[ मदात्यय चिकित्सितम्
यदिदं कर्म निद्दिष्टं पृथग् दोषोल्वणं प्रति । सन्निपाते दशविधे तदुविकल्प्य भिषग्विदा ॥ यश्च दोषविकल्पज्ञो यश्वौषधविकल्पवित् । स साध्यान् साधयेद् व्याधीन् साध्यासाध्यविभागवित् ॥ ६३ वनानि रमणीयानि पद्मिन्यः सलिलाशयाः । विशदान्यन्नपानानि सहायाश्च प्रहर्षणाः ॥ माल्यानि गन्धयोगाश्च वासांसि विविधानि च । गन्धर्व्वशब्दाः कान्ताश्च गोष्ठाश्च हृदयप्रियाः ॥ सङ्कथा हास्य गीतानां विशदाश्चैव योजनाः । प्रियाश्चानुमता नाय नाशयन्ति मदात्ययम् ॥ ६४ ॥ नाक्षोभ्य हि मनो मद्यं शरीरमविहत्य च । कुर्य्यान्मदात्ययं तस्मादेष्टव्या हर्षिणी क्रिया ॥
गङ्गाधरः- यदिदमित्यादि । दशविधे सन्निपाते एकैकोल्वणसन्निपाते यदिदं कम्मे निर्दिष्टं तदेव प्रवणत्रय- हीनमध्याधिक दोषजषट्क- समत्रिदोषजैका इति दश ये सन्निपातास्तत्र भिषजा विकल्प्यम् । यश्चेत्यादि । स्पष्टम् ॥ ६३ ॥
गङ्गाधरः- वनानीत्यादि । रमणीयवनादीनि मदात्ययं सव्र्व्वं नाशयन्ति । विशदान्यनाविलानि प्रषणाः सहायाः वयस्याः । गन्धब्बशब्दाः सङ्गीतशब्दाः कान्ताः मनोशाः गोष्ठीजना हृदयप्रियाः । संकथादीनां योजनाः । स्वानुमताः प्रिया नायः ॥ ६४ ॥
गङ्गाधरः- कस्मादित्यत आह-नाक्षोभ्येत्यादि । हि यस्मान्मद्यं मनोक्षोभ्य अक्षोभयित्वा “छन्दसि बहुलमिति ल्यप्, शरीरश्चाविहत्य न मदात्ययं
चक्रपाणिः - यदिदमित्यादिना सान्निपातिकमदात्यय चिकित्सामाह । यद्यपि त्रयोदशविधः संनिपातो वृद्धदोषाणां युक्तस्तथापि सर्वमदात्ययानां विदोषजत्वात् यदेतद् वातादिमदात्ययचिकित्सितमुक्तं तदेकदोषोल्बण सन्निपात जमदात्यय चिकित्सितं भवति । तेन हीनमध्याधिकभेदसन्निपातैः यद्दशावशिष्टाः सन्निपातास्तान् अभिप्रेत्यैवमुक्तम् । सन्निपाते दशविधे तदविकल्प्य मिि हीनमध्याधिक दोषत्रयोज्ञ तमदात्ययेषु हीनमध्याधिकदोषभेदेन विकल्प्य चिकित्सा कर्त्तव्या ॥ ६३ ॥
चक्रपाणिः मदात्ययस्य प्रहर्षिणीं चिकित्सामाह - वनानीत्यादि ॥ ६४ ॥ चक्रपाणिः - यस्मात् पुनर्मदात्यये प्रहर्षिणी चिकित्सा कार्य्या, तद्धेतुमाह- नाक्षोभ्य इति ।
For Private and Personal Use Only
Page #1038
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२४श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
३२६७ आभिः क्रियाभिः सिद्धाभिः शमं याति मदात्ययः। . न चेन्मद्यक्रम मुक्तवा क्षीरमस्य प्रयोजयेत् ॥ ६५ ॥ लङ्घनैः पाचनर्दोष-शोधनैः शमनैरपि । विमदास्य कफे क्षीणे जाते दौर्बल्यलाघवे ॥ तस्य मदाविदग्धस्य वातपित्ताधिकस्य च । ग्रीष्मोपतप्तस्य तरोर्यथा वर्ष तथा पयः ॥ पयसा विहते रोगे बले जाते निवर्तयेत् ।। क्षीरप्रयोगं मदाश्च क्रमेणाल्पाल्पमाचरेत् ॥६६॥ विच्छिन्नमदाः सहसा योऽतिमदा निषेवते । ध्वंसो विपकश्चैव रोगस्तस्योपजायते ॥ व्याध्युपक्षीणदेहस्य दुश्चिकित्स्यतमौ हि तो।।
तयोर्लिङ्ग चिकित्सा च यथावदुपदेक्ष्यते ॥ ६७॥ कुर्यात्, तस्माद हषजननी क्रिया एष्टव्या भवति । आभिरित्यादि। आभि. मद्ययोगयुक्ताभिः क्रियाभिश्चेन्न मदात्ययः शमं याति, तदा मद्यक्रममस्य मुक्त्वा क्षीरं प्रयोजयेत् ॥६५॥
गङ्गाधरः-कथं पयोऽत्र युज्यते तदाह-लङ्घनै रित्यादि। विमद्यस्य मद्यात् विगतस्य मदात्यये लङ्घनादिभिः कफक्षये दोब्बल्यलाघवे जाते मद्यविदग्धस्य वातपित्ताधिकस्य पयस्तथा स्यात् यथा ग्रीष्मोपतप्तस्य तरोवर्ष जलष्टिः स्यादिति । पयसेत्यादि। मदात्यये रोगे पयसा विहते सति बले च जाते क्षीरप्रयोगं निवर्तयेत् । क्रमेणाल्पाल्पं मद्यश्चाचरेत् ॥६६॥ __गङ्गाधरः-किमर्थ क्रमेणाल्पाल्पमाचरेदित्यत आह-विच्छिन्नेत्यादि।क्षीरप्रयोगे क्रियमाणे मद्य विच्छिद्यते। ततो विच्छिन्नमद्यः सन् योऽतिमद्य सहसा निषेवते ध्वंसको विक्षेपकश्चैव नाम रोगस्तस्योपजायते। व्याध्युपेत्यादि। तयोर्ध्वंसकविक्षेपयोरिति ॥ ६७॥ क्षीरप्रयोगस्य विषयमाह-लङ्घनैरित्यादि। तत्र कार्यक्षीरवृत्तिक्रमं पुनर्मद्याभ्यासक्रमञ्चाहपयसाभिहत इत्यादि। क्रमेति कालक्रमेण। अल्पाल्पमिति स्तोकं स्तोकम् ॥ ६५। ६६ ॥
चक्रपाणिः-एतद्विपर्ययेण मद्यसेवायां दोषमाह-विच्छिन्नेत्यादि। ध्वंसकविटक्षयौ • ध्वंसको विक्षयश्चैवेति चक्रसम्मतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1039
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३२६८
चरक संहिता |
श्लेष्मप्रसेकः कण्ठास्य - शोषः शब्दासहिष्णुता । मोहस्तन्द्रातियोगश्च ज्ञेयं ध्वंसकलचणम् ॥ हृत्कण्ठरोगः सम्मोहरछर्दिरङ्गरुजा ज्वरः । तृष्णा कासः शिरःशूलमेतद् विक्षेपलक्षणम् ॥ ६८ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ मदात्ययचि के सितम्
;
2
गङ्गाधरः- श्लेष्मेत्यादि । शब्दानां श्रवणे सहिष्णुता न भवति । हृत्कण्ठेत्यादि । एतद्विक्षेपलक्षणमिति ध्वंसक विक्षेपयोभ देऽपि । सुश्रुते - विच्छिन्नमद्यपानस्य सहसातिमद्यपाने मदात्ययोक्त लिङ्गमतिदिष्टमिति । तद्यथाविच्छिन्नमद्यः सहसा योऽतिमद्यं निषेवते । तस्य पानात्ययोहिष्टा विकाराः सम्भवन्ति हि ॥ इति । मदात्ययात् पृथगेव विच्छिन्नमद्यस्यातिमद्यपानजविकार उक्तो न नाम्नाभिहितः, इह तु तन्त्रे नाम्ना द्वौ रोगावेतावुक्तौ न ततो विरोधः । ये च पुनः सुश्रुते परमदपाना जीर्णपानविभ्रमास्त्रयोऽपरे रोगा उक्ताः पानात्ययैककारणास्ते पुनरिह तन्त्रे नोक्ताः, तत्रायमभिप्रायः - सुश्रुते पानात्ययस्य वातपित्तकफसन्निपातस्य चतुर्व्वित्रस्य लक्षणान्युक्तानि तत्र वातादिलक्षणानि उक्त्वाऽतिदेशेन सन्निपातलक्षणमुक्तम् । तद्यथा - सर्व्वात्मके भवति सर्व्वविकारसम्पदिति । ल्बणहीनमध्याधिक समदोषाणां दशविधानां सन्निपातानां लक्षणं कल्पनीयमिति ख्यापितम्, तत्र नामविशेषज्ञापनार्थ परमदादयस्त्रयो विशेषणोक्ताः । तद् यथा - उष्मा शरीरगुरुता विरसाननत्वं श्लेष्माधिकलमरुचिर्मलमूत्रसङ्गः । लिङ्गं परस्य तु मदस्य वदन्ति तज्ज्ञास्तृष्णा रुजा शिरसि सन्धिषु चापि भेदः ॥ इति कफवातोल्वणसन्निपातजोऽयम् । आध्मानमुद्भिरणमम्लरसो विदाहोऽजीर्णस्य पानजनितस्य वदन्ति लिङ्गम् । शेयानि तत्र भिषजा सुविनिश्चितानि पित्तप्रकोपजननानि च कारणानीति पानाजीणं च बातपित्तोल्वणसन्निपातजमाध्मानादिदर्शनात् चकाराद वातप्रकोपजननानि कारणानीति । हृद्गात्रतोदवमथुज्वर कण्ठधूम मृच्छक फस्रवणमूर्द्ध रुजो विदाहः । द्वेषः सुरान्नविकृतेषु च तेषु तेषु तं पानविभ्रममुशन्त्यखिलेन धीराः ॥ इति पित्तकफोल्वणसन्निपातज एष इति न विरोधः । नायं पानविभ्रमो रोगः स य इह पूर्ध्वमुक्तः । जायन्ते मोहनिद्रार्त्ता मद्यस्यातिनिषेवणात् । स
For Private and Personal Use Only
वक्ष्यमाणलक्षणों सुश्रुतेनाप्युक्तौ । केचित् तु 'विष्टिन्नमयः सहसा यस्तु मद्य निषेवते । तस्य पानस्यातियोगाट विकारः सम्भवेदिति' ग्रन्थेन ध्वंसकस्यावरोधं वर्णयन्ति ॥ ६७ ॥ ६८ ॥
Page #1040
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२६६
२४श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
तयोः कर्म तदेवेष्टं वातिके यन्मदात्यये। तौ हि प्रक्षीणदेहस्य जायतां दुर्बलस्य वै॥ वस्तयः सर्पिषः पानं प्रयोगाः क्षीरसर्पिषोः। अभ्यङ्गोत्सादनस्नानान्यन्नपानश्च वातनुत् ॥ ध्वंसको विक्षपश्चैव कर्मणानेन शाम्यतः ॥ ६ ॥ युक्तमद्यस्य मद्योत्थो न व्याधिरुपजायते। निवृत्तः सर्वमदोभ्यो नरो यः स्याजितेन्द्रियः ।
शारीरमानसैर्धीमान् विकारैर्न स युज्यते ॥ ७० ॥ मद्यविभ्रमो नाम्ना मद इत्यभिधीयत इति मदविशेषत्वेनोक्त्या रोगखाभावात् । मुश्रुते च असाध्यतालक्षणञ्चोक्तम् । तद्यथा-हीनोत्तरोष्ठमतिशीतममन्ददाह तैलप्रभास्यमपि पानहतं विनयात् । जिह्वौष्ठदन्तमसितं खथवापि नीलं पीते च यस्य नयने रुधिरभभे वा। हिक्का ज्वरो वमथुवेपथुपाश्वेशलाः कासभ्रमावपि च पानहतं भजन्ते॥१८॥
गङ्गाधरः-ध्वंसकविक्षेपयोश्चिकित्सामाह-तयोरित्यादि । वातिकमदात्यये यदुक्तं कर्म तत्तयोध्वंसकविक्षेपयोरिष्टम्। कस्मात् ? तो हीत्यादि। कान्तरश्वाह-वस्तय इत्यादि। कर्मणानेन वातमदात्ययोक्तकर्म वस्त्यादिकर्म च यदिहोक्तमिति ॥ ६९॥ - गङ्गाधरः-युक्तेत्यादि। सम्यगयोगतो युक्तमद्यस्य नरस्य न मद्योत्थो व्याधिर्जायते। तर्हि किं युक्त्या सर्व एव मद्य पिबेदित्यत आह-निवृत्त इत्यादि। सर्वमदेवभ्यो युक्तायुक्तसर्चमदेवभ्यो यो निवर्तते जितेन्द्रियः सन् स शारीरमानसर्मद्यविकारैनै युज्यते इति मद्यनिवृत्ती महाफलं युक्तपाने दोषो नास्ति । एतदभिप्रायेण मनुना चोक्तम्-न मांसभक्षणे दोषो न मदेा न च मैथुने। प्रवृत्तिरेषा भूतानां निवृत्तिस्तु महाफलेति ॥ ७॥
चक्रपाणिः-एतयोश्चिकित्सामाह-तयोरित्यादि। कर्म इति चिकित्सा। तो हीत्यादिना दुर्बलतया वातप्रधानतां दर्शयति। युक्तमद्यस्येति यथोक्तविधिना मद्यमाचरतः। सर्वथामद्यपरित्यागफलमाह-निवृत्त इत्यादि। जितेन्द्रिय इति विशेषणं मद्यनिवृत्तावेव प्रयोजनीयम् । शारीरमानसैधिकारैरिति मद्यव्यापत्तिजन्यैरेव शारीरमानविकारैः। न युज्यत इति शारीरमानसविकारमधनिवृत्त्या न युक्तो भवति ॥ ६९ । ७० ॥
४१०
For Private and Personal Use Only
Page #1041
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२७०
चरक-संहित। (मदात्ययचिकित्सितम्
तत्र श्लोकाः। यत्प्रभावा भगवती सुरा पेया यथा च सा। यद्रव्या यस्य या चेष्टा योगश्चापेक्षते यथा ॥ यथा मदयते यैश्च गुणैर्युक्ता महागुणा । यो मदो मदभेदाश्च ये त्रयः स्वस्खलक्षणाः॥ ये च मद्यकृता दोषा गुणा ये च मदात्मकाः। यच्च त्रिविधमापानं यथासत्त्वञ्च लक्षणम् ॥ ये सहायाः सुखाः पाने विरज्यत्प्रमदा नराः । मदात्ययस्य यो हेतुर्लक्षणञ्च यथायथम् ॥ मद्य मद्योत्थिताम् रोगान् हन्ति यश्च क्रियाक्रमः।
सव्वं तदुक्तमखिलं मदात्ययचिकित्सिते ॥७१॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढ़बलप्रतिसंस्कृत चिकित्सितस्थाने मदात्ययचिकित्सितं नाम
चतुविशोऽध्यायः ॥ २४॥ गङ्गाधरः-अध्यायार्थ मुपसंहरति। तत्र श्लोका इत्यादि ॥ ७॥ अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकमतिसंस्कृते। अप्राप्ते तु दृढ़बल प्रतिसंस्कृत एव च । मदात्ययचिकित्सिते चतुर्विंशेऽध्याये पुनः। वैद्यगङ्गाधरकृते जल्पकल्पतरौ .. पुनः । चिकित्सितस्थानजल्पे षष्ठस्कन्धे मदात्यये। चिकित्सित.
जल्पो नाम शाखा चतुध्विंशी स्मृता ॥२४॥ चक्रपाणिः-- यत्प्रभावेत्यादि अध्यायसंग्रहः। संग्रहार्थो व्यक्त एव ॥ ७१ ॥ इति महामहोपाध्याय-चरकचतुरानन-श्रीमचक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायो घरकतात्पर्यटीकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायां मदात्ययचिकित्सितं
माम चतुचि शोऽध्यायः ॥ २५ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1042
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पञ्चविंशोऽध्यायः। अथातो द्वित्रणीयचिकित्सितं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः॥१॥ परावरज्ञमात्रेयं गतमानमदव्यथम् । अग्निवेशो गुरु काले पूजयन्निदमब्रवीत् ॥ भगवन् पूर्वमुद्दिष्टो द्वौ व्रणौ रोगसंग्रह। तयोर्लिङ्ग चिकित्साश्च वक्तुमर्हसि शर्म्मद ॥२॥ हुताशवेशस्य वचस्तत्श्रुत्वा गुरुरब्रवीत् । यो व्रणौ पूर्वमुदिष्टौ निजश्चागन्तुरेव च॥ श्रूयतां विधिवत् सौम्य तयोर्लिङ्गं सभेषजम् । निजः शरीरदोषोत्थ आगन्तुर्वाह्यहेतुजः॥ गङ्गाधरः-अथोद्दिष्टक्रमाद् द्वित्रणीयचिकित्सितमाह-अथात इत्यादि । पूववत् सर्व व्याख्येयमिति ॥१॥
गङ्गाधरः-परावरक्ष मित्यादि । परं यतो यत् परमुत्कृष्टं यतो यदवरमपकृष्टं तदुभयशम्। कठवल्ल्यामुक्तम्-“इन्द्रियेभ्यः परा ह्यर्था अर्थेभ्यश्च परं मनः । मनसश्चपरा बुद्धिब डेरात्मा महान् परः। महतः परमव्यक्तमव्यक्तात् पुरुषः परः। पुरुषान परं किञ्चित् सा काष्ठा सा परा गतिरिति ॥” इदं किमब्रवीत्भगवन्नित्यादि। रोगसंग्रहेऽष्टोदरीये पूर्व मुद्दिष्टौ द्वौ ब्रणाविति निर्दिष्टौ च तत्रैव । द्वौ ब्रणाविति निज आगन्तुश्चेति। तयोलिङ्गं चिकित्साश्च वक्तुमर्हसीत्यब्रवीदग्निवेशः॥२॥
गङ्गाधरः-हुताशेत्यादि । निजश्चागन्तुरेव चेति निर्दिष्टौ द्वौ व्रणौ, तयोर्लिङ्गं चक्रपाणिः-मद्यमत्तस्य सम्प्रहारादिना व्रणोत्पत्तौ व्रणचिकित्सार्थ द्विवणीय अच्यते। परो मोक्षः अवरं तजामातीति परावरज्ञम् ॥ १॥
चक्रपाणिः-लिङ्ग चिकित्सान्चेत्यत्र हेतोरपि ग्रहणम् । दोषाः शारीरा एव, तथापीह शरीरपदं स्नायुदोषादिषु नियुक्तदोषव्युदासार्थम्। निजागन्तुव्रणभेदमाह-मन्त्रेत्यादि। निजैः समम्
For Private and Personal Use Only
Page #1043
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२७२
चरक-संहिता। . द्विव्रणीयचिकित्सितम् बधबन्धप्रपतनाद दंष्ट्रादन्तनखक्षतात् । आगन्तवो व्रणास्तद्वद विषस्पर्शाग्निशस्त्रजाः॥ मन्त्रागदप्रलेपाद्यभेषजैहेतुभिश्च ते। लिङ्गैकदेशश्चोद्दिष्टा विपरीता निजैर्ऋ णाः॥ वणानां निजहेतूनामागन्तूनामशाम्यताम् । कुर्याद दोषबलावेक्षी निजानामौषधं यथा ॥ यथास्वहेतुभिर्दुष्टा वातपित्तकफा नृणाम् । वहिर्माग समाश्रित्य जनयन्ति निजान् व्रणान् ॥३॥
सभेषजं श्रूयतामिति। निज इत्यादि। शारीरदोषवातपित्तकफेभ्यो व्रणो निज उच्यते। वाह्यहेतुजो व्रण आगन्तुज उच्यते। तत्र वाह्यहेतूनाह । बधेत्यादि। यथा बधादिभ्यो व्रणा जायन्ते तद्वद विषादिजाश्च। ते व्रणा मन्त्रादिभिरुद्दिष्टास्तभ्यो विपरीता निजैर्वातादिभिहतुभिर्जाता व्रणाः। व्रणानामित्यादि। निजहेतूनामागन्तूनाश्च व्रणानामशाम्यतां दोषबलावेक्षी निजानां व्रणानामौषधं यथा कुर्यात् तदाह-यथास्वैरित्यादि। यथास्वैर्वाह्यहेतुभिर्व्यायामादिभिदुष्टा वातादयः॥३॥
आगन्तवो व्रगाः विपरीताः मन्त्रादिभिभैषजैश्च तथा हेतुभिश्च बधबन्धनादिभिस्तथा लिङ्गकदेशैश्च । स वै लिङ्गेकदेशः यथा आगन्तुः पूर्वमुदेति पश्चाद् धातादीन् कोपयति । निजे तु पूर्व वातादयः प्रकुप्यन्ति पश्चात् व्याधय उत्पद्यन्ते। आगन्तुर्व्यथापूर्वमुत्पन्नो जघन्यं वातपित्तश्लेष्मणां वैषम्यमापादयति इत्यादि, आगन्तुव्रणस्य भिन्नविषयतया विशिष्टतेह वक्तव्या। तेन तस्याः चिकित्सामपि समासादेव तावदाह-व्रणानामित्यादि। आगन्तूनां व्रणानां मन्वादि. चिकित्सया अशाम्यतां तथा निजानां वक्ष्यमाणैरौषधैः दोषबलावेक्षी सन् कुर्यादिति योजना। आगन्तूनां चेह चिकित्सया प्रशमनं निजदोषानुबन्धादेव ज्ञयम् । अतएवेह निजहेतूनामिति कृतम्। यथास्वैरित्यादिना निजव्रणहेतुसंप्राप्त्यादिकथनम्। अव यथास्वैहेतुभिरिति वचनेन वातादीनां स्वातन्त्रेषण प्रकोपं दर्शयति । अहेतुदुष्टो दोषः स्वतन्त्रो भवति। किञ्च यथास्वैहेतुभिरिति वचनेन य एव वातादिकोपहेतवस्त एवात निजव्रणकारका भवन्ति । न पुनरत व्रणानां विशिष्टो हेतुरस्ति, सामान्यवातादिहेतुस्तु विशिष्टयणलक्षणकार्योत्पत्तिः सम्प्राप्तिभेदाद भवतीति ज्ञेयम् ॥ २३ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1044
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५श अध्यायः]
३२७३
चिकित्सितस्थानम् । स्तब्धः खरोऽग्निसंस्पर्शो * मन्दस्रावो महारुजः। तुद्यते स्फुरति श्यावो व्रणो मारुतसम्भवः॥ सम्पूरणैः स्नेहपानैः स्निग्धैः स्वेदोपनाहनैः। प्रदेहपरिषकैश्श्च वातव्रणमुपाचरेत् ॥ ४॥ तृष्णामोहज्वरक्लेद-दाहदुष्टावदारणैः। वणं पित्तकृतं विद्यात् गन्धैः स्रावैश्च पूतिकैः ॥ शोतलैमधुरैः स्निग्धः प्रदेहपरिषेचनैः। सापानविरेकैश्च पैत्तिकं शमयेद् व्रणम् ॥ ५॥ बहुपिच्छो गुरुः स्निग्धः स्तिमितो मन्दवेदनः। पाण्डुवर्णोऽल्पसंक्लेदश्चिरकारी कफनणः ॥ कषायकटुरूक्षोष्णः प्रदेहः परिषेचनैः। कफनणं प्रशमयेत् तथा लङ्घनशोधनैः॥६॥
गङ्गाधरः-तत्र वातादिव्रणलक्षणमाह। स्तब्ध इत्यादि। अग्निसंस्पशाऽग्निरिव स्पृश्यते। तस्य चिकित्सामाह-सम्पूरणैरित्यादि। सम्पूरणानि वातहराणि द्रवद्रव्याणि॥४॥
गङ्गाधरः-पित्तव्रणलक्षणमाह। तृष्णेत्यादि। पूतिकैर्गन्धैः पूतिकैश्च स्रावैरिति। अस्य चिकित्सामाह। शीतलैरित्यादि। प्रदेहादिविशेषणानि शीतादीनि ॥५॥ ___ गङ्गाधरः-बहुपिच्छेत्यादिना कफत्रणः। चिरकारी चिरेण जायते प्रशाम्यति च। तस्य चिकित्सामाह। कषायेत्यादि। प्रदेहपरिषेचन. विशेषणानि कषायादीनि ॥६॥
चक्रपाणिः-स्तब्धः कठिनेत्यादिना वातादिवणानां लक्षणानि तथा चिकित्सासूखचाह । प्रदेहः परिषेकैश्चेत्यत स्निग्धैरित्यनुवर्तते। चिरकारीति चिरं करोतीति चिरकारी। चिकित्सासमासाभिधानञ्च सुखमहणार्थमेव ॥ ४-६॥
* स्तब्धः काठनसंस्पर्श इति चक्रसम्मतः पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #1045
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२७४
चरक-संहिता। द्विवणीयचिकित्सितम् तो द्वौ नानात्वभेदेन भिन्नाः स्युर्विंशतिव्रणाः। तेषां परीक्षा त्रिविधा प्रदुष्टा द्वादश स्मृताः॥ स्थानान्यष्टौ तथा गन्धाः परित्रावाश्चतुर्दश । षोडशोपद्रवा दोषाश्चत्वारो विंशतिस्तथा। तथा चोपक्रमाः सिद्धाः षट्त्रिंशत् समुदाहृताः। विभज्यमानान् शृणु मे सर्वानेतान् यथेरितान् ॥७॥ कृत्योऽकृत्यस्तथा दुष्टस्तथा मर्मस्थितो नवः। संवृतो दारुणोत्सन्नः सविषो विषमस्थितः ॥ ... अस्राव्युत्सङ्ग एवैषां व्रणान् विद्यात् विपर्ययात् । इति नानात्वभेदेन निरुक्ता विंशतित्रणाः ॥८॥ गङ्गाधरः-अथ द्वयोर्भेदान्तरमाह। तौ द्वावित्यादि। तौ द्वौ निजागन्तू व्रणौ नानाखभेदाद विंशतिव्रणाः स्युः। तेषां त्रिविधा परीक्षा इत्येवमादीन् विभज्यमानान् शृणु॥७॥ . गङ्गाधरः-नानाखभेदेन विंशतिं व्रणानाह। कृत्य इत्यादि। कृत्यः सुखेन क्रियासाध्यस्तद्विपरीतो दुःखेन क्रियासाध्यः। अकृत्योऽसाध्यः तद्विपरीतो याप्यः। दुष्टस्तविपरीतस्वदुष्टः। मम्मे स्थितस्त द्विपरीतस्वमर्मस्थितः। नवस्तद्विपरीतः पुराणः। संतस्तद् विपरीतस्वसंवृतः। दारुणोत्सन्नस्तद्विपरीतस्वदारुणोत्सन्नः। सविषस्तद्विपरीतो निर्विषः। विषमस्थितः तद्विपरीतः समस्थितः। अस्राव्युत्सङ्गस्तविपरीतः स्राव्युत्सङ्गः। इत्येवं कृत्यादीनामेषां दशानां विपर्ययाद दश व्रणान् विद्यादिति नानाखभेदन विंशतिव्रणा निरुक्ताः॥८॥
चक्रपाणिः-तौ द्वावित्यादि। नानात्वकारको भेदः नानात्वभेदः। प्रकषण दुष्टाः प्रदृष्टाः ॥७॥
चक्रपाणिः-कृत्योत्कृत्येत्यादिना व्रणभेदा व्याक्रियन्ते। तव कृत्यः छेदनेनोपरमणीयः। उत्कृत्यत्तु नात्र किञ्चित्करणीयमस्ति परं रोपणीय एव। किंवा कृत्यः साध्यः उत्कृत्यस्त्वसाध्यः। कृत्यादयः षट् सविपर्यया एवोक्ताः, संवृतादयस्तु सप्तोद्दिष्टाः सविपर्ययाः सन्तः चतुर्दश। उत्सन्न उद्गतमांसः किंवा व्रणाट वहिः पूयस्योत्सर्गात् विषमस्थितः। सुश्रुते तु तताभिसंवृतो अभिविवृत्तेत्यादिना यद् दृष्टव्रणलक्षणमुक्तं तदतिसंवृतादिविषयम् । इह तु संवृतत्वमासमुच्यते। तेनेह दृष्टवणेन संबृतस्य ग्रहणमुद्गावनीयम् ॥ ८॥
For Private and Personal Use Only
Page #1046
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । ३२७५ दर्शनप्रश्नसंस्पर्शः परीक्षा त्रिविधा स्मृता। वयोऽवस्थाशरोराणामिन्द्रियाणाञ्च दर्शनात् ॥ हेत्वर्तिसात्म्याग्निबलं परीक्ष्यं वचनाद बुधैः। स्पर्शान्मार्दवशैत्ये च परीक्ष्ये सविपर्याये ॥६॥ श्वेतोऽवसन्नचांति-स्थूलचम्मोतिपिञ्जरः। नीलः श्यावोऽतिपिड़को रक्तः कृष्णोऽतिपूतिकः॥
रोप्यः कुम्भीमुखश्चेति प्रदुष्टा द्वादश व्रणाः॥१०॥ त्वक्सिरामांसमेदोऽस्थि-स्नायुमन्तिराश्रयाः। वणस्थानानि निर्दिष्टान्यष्टावेतानि संग्रहे ॥ ११ ।। गङ्गाधरः-तेषां त्रिधा परीक्षामाह-दर्शनेत्यादि। दर्शनेन परीक्षामाहवय इत्यादि। वय-आदीनां दर्शनात् परीक्षा। वचनात् प्रश्नाद बुधैर्हखादि परीक्ष्यम् । स्पर्शान्मादेवादि परीक्ष्यम्, काठिन्यमुष्णवञ्च तद्विपरीतम् ॥ ९॥
गङ्गाधर:-अथ द्वादश प्रदुष्टानाह-श्वेत इत्यादि। श्वेतोऽवसनचम्मों च अतिस्थूलचा च। अतिपिञ्जरश्च नीलश्च श्यावश्वातिपिड़कश्च रक्तश्च कृष्णश्चातिपूतिकश्च रोप्यश्च कुम्भीमुखश्च । इति द्वादश प्रदुष्टा व्रणाः ॥१०॥
गङ्गाधरः-अथाष्टौ स्थानान्याह-खगित्यादि। अन्तरमभ्यन्तरम् ॥११॥ चक्रपाणि:-परीक्षावैविध्यं विभजते-दर्शनेत्यादि। इन्द्रियाणि च यद्यपि अतीन्द्रियत्वात् अनुमानगम्यानि, तथापीह तदधिष्ठानानां हान्द्रयशब्देनोपादानम्। अग्निश्च यद्यपि अग्निं जरण. शक्तयेति वचनादनुमानविषयोक्तस्तथापि प्रश्नेनाग्निरवगम्यते एवेति कृत्वा इह वचनपरीक्षणीयतेवोक्ता। सविपर्यये इति काठिन्यौल्ययुक्ते। अनुमानञ्च यद्यपि परीक्षाधिकारे प्रोक्तं "द्विविधा परीक्षा ज्ञानवतां प्रत्यक्षमनुमानञ्चेत्यादिना तथाप्यनुमानस्य प्रत्यक्षपूर्वकत्वम्,” किन्तु दर्शनपूर्वकस्वादनुमानस्य दर्शनादिना अनुमानमपि इन्द्रियादिग्राहकं संगृहीतमुक्तमिति पश्यामः । दशेनशब्दश्चात्र सामाडपलब्धिवचनः। तेन व्रणगतगन्धेनापि प्रणपरीक्षणं संगृहीतं भवति । दर्शनशब्देन च गृहीतोपदर्शनेति भूयसा व्याप्रियमाणत्वात् ॥९॥
चक्रपाणिः-श्वेतोपसन्नत्यादिना प्रदृष्टवणानाह। रोप्यलक्षणं तन्त्रान्तरादवगन्तव्यम् । तथाहि भोजः-"रूढ़ा व्रणाः प्रफुप्यन्ति अन्तर्दोषाः पुनःपुनः। वहिदुष्टा भवन्स्येव रोप्यास्ते तु प्रकीर्तिताः" इति । एतेषामेव श्वेतादीनां भेदानां चतुर्विंशतित्वं दर्शयवाह-कल्पेनानेनेति । व्रणष्टिकारककारणयोगभेदेन भिद्यमानाः चतुर्विशतिभेदा भवन्तीत्यर्थः । त्वगित्यादि स्थान* इतः परं वक्ष्यमाणः 'चतुर्विंशतिरुद्दिष्टा' इत्यादिपाठः क्वचिद् दृश्यते ।
For Private and Personal Use Only
Page #1047
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२७६
चरक-संहिता। द्विवगीयचिकित्सितम् सपिस्तैलवसापूय-रक्तश्यावाम्लपूतिकाः। वणानां व्रणगन्धरष्टौ गन्धाः प्रकीर्तिताः ॥ १२॥ लसीकाजलपूयामृग्धरिद्रारुणपिञ्जराः । कषायनीलहरित-स्निग्धरुक्षसितासिताः इति रूपैः समुद्दिष्टा व्रणलावाश्चतुर्दश ॥ १३ ॥ विसर्पः पक्षघातश्च शिरस्तम्भाऽपतानकः । मोहोन्मादव्रणरुजा ज्वरस्तृष्णा हनुग्रहः॥ कासर्दिरतीसारो हिका श्वासः सवेपथुः । षोडशोपद्रवाः प्रोक्ता व्रणानां व्रणचिन्तकः ॥ १४ ॥ चतुर्विंशतिरुदिष्टा दोषाः कल्पान्तरेण च । स्नायुक्लेदाच्चिराच्छेदाद गाम्भीर्यात् क्रिमिभक्षणात् ॥
गङ्गाधरः-अथाष्टौ गन्धानाह-सर्पिरित्यादि । सर्पिर्गन्धादयोऽष्टौ गन्धाः। श्यावगन्धिधमगन्धिः ॥१२॥
गङ्गाधरः-अथ चतुद्देश परिस्रावानाह। लसीकेत्यादि। लसीकादयः चतुर्दश व्रणस्रावाः ॥१३॥
गङ्गाधरः-अथ व्रणानामुपद्रवान् षोड़शाह। विसर्प इत्यादि। व्रणानां रुजातिवेदना। विसर्पादयः षोडशोपद्रवाः॥१४॥
गागाधरः-अथ चत्वारश्च विंशतिश्चेति चतुर्विशतिर्दोषा व्रणानामुच्यन्ते । चतुर्विंशतिरित्यादि। कल्पान्तरेण च न तु वातादिभेदेन। तत् कल्पान्तरं दर्शयति। स्नायुक्लेदादित्यादि। व्रणानामप्रशमहेतवो भवन्ति चतुविशति
>षाः। तद्यथा। स्नायुक्लेदश्च चिराच्छेदश्च गाम्भीर्यञ्च क्रिमिभक्षणश्च निदृशः। सपिरित्यादिना गन्धनिद्दशः। श्यावगन्धं दध्यादेः समानं गन्धमाहुः। केचित् तु शवस्य गन्धः शावः , अम्लसहचरितगन्धोऽम्लगन्ध इति वदन्ति ॥ १०-१२ ॥ चक्रपाणिः-लसीकेत्यादिना सावानाह। प्रकारान्तरोहिष्टान् चतुर्विंशतिदोषानाह
For Private and Personal Use Only
Page #1048
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्।
३२७७ अस्थिभेदात् सशल्यत्वात् सविषत्वादतर्कणात् । नखकाष्ठावबाधाच मर्मलोमाभिघटनात् ॥ मिथ्याबन्धादतिस्नेहादतिभैषज्यकर्षणात् । अजीर्णादतिभुक्ताच्च विरुद्धासात्म्यभोजनात् ॥ शोकात् क्रोधाद दिवास्वप्नाद् व्यवायात् क्षोभणात् तथा। व्रणा न प्रशमं यान्ति निष्क्रियत्वाच्च देहिनाम् ॥ १५ ॥ परिस्रावाच गन्धाच्च दोषाच्चोपद्रवैः सह । वणानां बहुदोषाणां कृच्छ्रत्वञ्चोपजायते ॥ १६ ॥ त्वङ मांसजः सुखे देशे तरुणस्यानुपद्रवः। धीमतोऽभिनवः काले सुखे साध्यः सुखत्रणः ॥ गुणैरन्यतमै_नस्ततः कृच्छ्रो व्रणः स्मृतः।
सबै विहीनो विज्ञ यस्त्वसाध्यो निरुपक्रमः ॥ १७ ॥ अस्थिभेदश्च सशल्यवश्च सविषवश्च अतर्कणश्च नखावबाधश्च काष्ठावबाधश्च माभिघट्टनश्च लोमाभिघटनश्च मिथ्यावन्धश्च अतिस्नेहश्च अतिभैषज्यकर्षणञ्च अजीणञ्च अतिभुक्तञ्च विरुद्धभोजनञ्च असात्म्यभोजनश्च शोकश्च क्रोधश्च दिवास्वप्नश्च व्यवायश्च क्षोभणञ्चेति चतुर्विंशतिदोषाद व्रणा न प्रशमं यान्ति। न चैतावता दोषेण व्रणानां कृच्छसाध्यखमस्त्यन्यभावाच्च । निष्क्रियताच्च देहिनां व्रणा न प्रशमं यान्ति ॥१५॥ ___ गङ्गाधरः-परिस्रावाद गन्धाद दोषादुपद्रवाद बहुदोपवाद व्रणानां कृच्छतश्वोपजायते ॥१६॥ ___ गङ्गाधरः-सुखसाध्यसमाह-खमांसज इत्यादि। सुखे देशे यत्र क्लेशातिशयो न स्यादौषधदानादिषु च सुखं स्यात्। तरुणस्य यनः । अनुपद्रवो विसादुरपद्रवहीनः । धीमत इति क्रियाकरणे पथ्यसेवायां रतिमतः । सुखे काले हिमशिशिरे। गुणरित्यादि। बङमांसजलादिगुणानामन्यतमैर्बहुभिगुणींनो स्नायुक्लेदेत्यादि। अन्न नखकाष्ठप्रभेद एक कारणम् । चर्मलोमातिघट्टनं द्वितीयं कारणम् । तृतीयं निष्क्रियत्वम् । असाध्यो निष्प्रतीकार इत्यर्थः। असाध्यत्वमभिधायापि निरुपक्रमतामिभानेन सोपक्रममसाध्यं याप्यं निषेधयति ॥ १३-१७॥
For Private and Personal Use Only
Page #1049
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चिकित्सितम्
३२७८
चरक-संहिता। वणिनामादितः कार्यं यथासत्त्वं विशोधनम् । ऊर्द्ध भागैरधोभागैः शस्त्रैर्वस्तिभिरेव च ॥ सद्यः शुद्धशरीराणां प्रशमं यान्ति हि व्रणाः ।
यथाक्रममतश्चोद्ध शृणु सर्वानुपक्रमान् ॥ १८॥ व्रणस्ततः कृच्छसाध्यः स्मृतः। सङ्घ रित्यादि। बङमांसजलादिसर्वगुणः विहीनो व्रणोऽसाध्यो शेयः। तर्हि किं याप्य इति । निरुपक्रमो न तु याप्यः । सुश्रुते चासाध्यलक्षणादिकञ्चोक्तम् । तद्यथा-"अत ऊर्द्ध मसाध्यान् वक्ष्यामः। मांसपिण्डवदुद्गताः प्रसेकिनोऽन्तःपूया वेदनावन्तोऽश्वापानवदुद्धतौष्ठाः । केचित् कठिना गोशृङ्गवदुन्नतमृदुमांसपरोहाः। अपरे दुष्टरुधिरास्राविणस्तनुपिच्छिला. स्राविणो वा मध्योन्नताः। केचिदवसन्नशुषिरपर्यन्ताः। शणतूलवत् स्नायुजालवन्तो दुदृर्शा सामेदोमज्जमस्तुलुङ्गस्राविणश्च दोषसमुत्थाः। पीतासितमूत्रपुरीषवातवाहिनश्च कोष्ठस्थाः क्षीणमांसानाश्च सर्वतोगतयश्चाणमुखा मांसबुबुदवन्तः सशब्दवातवाहिनश्च शिरःकण्ठस्थाः। क्षीणमांसानाच पूयरक्तनि,हिणोऽरोचकाविपाककासश्वासोपद्रवयुक्ताः। भिन्न वा शिरःकपाले यत्र मस्तुलङ्गदशनं त्रिदोषलिङ्गप्रादुर्भावः कासश्वासौ वा यस्येति । भवन्ति चात्र। वसा मेदोऽथ मज्जानं मस्तुलुङ्गश्च यः स्रवेत् । आगन्तुजो व्रणः सिध्यान सिध्यादोषसम्भवः॥ अमम्मोपहिते देशे सिरासन्ध्यस्थिवजिते। विकारो योऽनुपयति तदसाध्यस्य लक्षणम् ॥ क्रमेणोपचयं प्राप्य धातूननुगतः शनैः। न शक्य उन्मूलयितुद्धो वृक्ष इवामयः ॥ स स्थिरखान्महत्त्वाच्च धाखनुक्रमणेन च। निहन्त्यौषधवीर्याणि मन्त्रान् दुष्टाहो यथा ॥ अतो यो विपरीतः स्यात् सुखसाध्यः स उच्यते। अबद्धमूलः क्षुपको यद्वदुत्पाटने मुखः” इति ॥१७॥
गङ्गाधरः-अथ पत्रिंशतमुपक्रमानाह-व्रणिनामित्यादि।आदितीव्रणिनां यथासत्त्वं यादृशबलवत्पुरुषस्तादृशमूर्दादिविशोथनं कार्यम् । कस्मात् ? हि यस्मात् सद्यो व्रणाः शुद्धशरीरिणां प्रशमं यान्ति । यथाक्रममित्यादि। सर्वान् षट्त्रिंशतम् ॥ १८॥
चक्रपा भवसरप्राप्तायां पटत्रिंशइपक्रमरूपायां चिकित्सायां वक्तव्यायां संशोधनस्य
For Private and Personal Use Only
Page #1050
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५श भध्यायः चिकित्सितस्थानम्।
३२७९ शोथघ्नं षड़ विधञ्चैव शस्त्रकर्मावपीडनम् । निर्वापणं ससन्धानं स्वेदः शमनमेव च ॥
शोधनरोपणौ चैव कषायो सप्रलेपनौ।। द्वे तैले तदघृते पत्र-च्छादनं + द्वे च बन्धने ॥ आद्यमुत्सादनं दाहो द्विविधः सावसादनः। काठिन्यमाईवकरे धूपने लेपने शुभे॥ व्रणावचूर्णनं वयं रोपणं लोमरोहणम् । इति षट्त्रिंशतं विद्याद् व्रणानां समुपक्रमान् ॥ १६ ॥ पूर्वरूपं भिषग बुद्धा व्रणानां शोथमादितः। रक्तावसेचनं कुर्य्यादजातव्रणशान्तये ॥ गङ्गाधरः षड्विधं शोथघ्नं वक्ष्यमाणव्रणशोथघ्नं कर्म। शस्त्रकर्म चावपीड़नञ्च निळपणश्च सन्धानश्च स्वेदश्च शमनश्च शोधनकषायश्च रोपणकषायश्च शोधनप्रलेपनश्च रोपणप्रलेपनश्च शोधनतलञ्च रोपणतैलश्च शोधनघृतञ्च रोपणघृतञ्च पत्रच्छादनश्च सग्यवन्धनञ्च दक्षिणबन्धनञ्च आद्यश्चोत्सादनञ्च दाहश्च द्विविधः अवसादनश्च काठिन्यकरधूपनञ्च माईवकरधृपनश्च काठिन्यकरलेपनश्च माईवकरलेपनश्च व्रणावचूर्णनश्च वर्ण्यश्च रोपणच लोमरोहणञ्चेति। इति षट्त्रिंशतं व्रणानामुपक्रमान विद्यात् ॥ १९॥ ____ गङ्गाधरः-तत्र यदा यो यत्र कार्यस्तदाह। पूर्वरूपमित्यादि। व्रणानां पूर्वरूपं शोथं व्रणशोथं भिषगादितो दोषलक्षणेन बुद्धा अजातव्रणशान्तये प्राधान्योपदर्शनार्थ पृथगभिधानम् । व्रणानामित्यादि उपक्रमानाह-शोफन्तमित्यादिना। शोफन्न उपक्रमो वक्ष्यमाणः । षट्शस्त्रकर्मेति पाटनादि शल्यतन्त्रोक्तं कर्मान्तर्भावनीयम् । किंवैषणं शस्त्रकम्मं तत् पृथगेव। अवपीड़न कल्कादीनां वासीपूयनिर्गमनार्थं वक्ष्यति। निर्धापणं दाहौष्ण्यशमनम्। 'शोधनौ रोपणीयौ च पायौ संप्रलेपनौ” इति शोधनरोपणकषायौ भेदाद वक्ष्यति, तथापि शोधनरोपणकर्मद्वयक कतया द्वित्वमेव । अत्र तैलघृतयोस्तद्गुणीयत्वम् । काश्मीरास्तु "द्वौ स्नेही तदगुणाविति" पठन्ति। पत्रच्छेदने इति पलमेकमुपक्रमः ।छेदना द्विविधं बाह्यान्तरभेदेन वक्ष्यमाणम् । उत्सादन व्रणोत्थापनम् । अवसादनमुत्सन्नव्रणमांसक्षयकरम् । काठिन्यमाईवकरे धूपनोन् मईने इति क्राठिन्यकरं धूपनम्, एवमुन्मई नमपि ज्ञेयम् । व्रणावचूर्णनं द्विविधम् । एवं षटखिंशदुपक्रमा भवन्ति। शल्यतन्ते तु षष्टिरुपक्रमा ये उक्कास्तेप्यन्तर्भावनीयाः ॥ १८॥१९॥
चक्रपाणिः-यथावस्थमुपक्रममाह-पूर्वरूपमित्यादि। विशोफीये व्रणपूर्वरूपशोथचिकित्सा* एषणेति पाठान्तरम् ।
+ पवच्छेदने इति चक्रधृतः पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #1051
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२८०
चरक-संहिता। द्विव्रणीयचिकित्सितम् शोधयेद् बहुदोषान् वै ह्यणुदोषान् विलङ्घयेत् ।
पूर्व कषायसपिभिर्जयेद् वा मारुतोत्तरम् ॥ २०॥ रक्तावसेचनं जलौकादिभिः कुर्यात् न छेदनं कुर्यादिति षड़ विधेषु वणशोथघ्नेषु उपक्रमेषु प्रथम उपक्रमो रक्तावसेचनम् । बहुदोषान् शोथवत ऊर्भाधः शोधयेत्। अणुदोषान् अल्पदोषवतः शोथिनो विलवयेदिति। पूर्वरूपव्रणशोथविज्ञानमुक्तं सुश्रुते। तद्यथा-“शोफसमुत्थाना ग्रन्थिविद्रध्यलजीप्रभृतयः प्रायेण व्याधयोऽभिधास्यन्ते अनेकाकृतयस्तैर्विलक्षणः पृथुग्रंथितः समो विषमो वा खङ्मांसस्थायी दोषसङ्घातः शरीरैकदेशोत्थितः शोफ इत्युच्यते, स षड़विधो वातपित्तकफशोणितसन्निपातागन्तुनिमित्तः। तस्य दोषरूपव्यञ्जनैर्लक्षणानि व्याख्यास्यामः । तत्र वातशोफोऽरुणः कृष्णो वा परुषो मृदुरनवस्थितास्तोदादयश्चात्र वेदनाविशेषा भवन्ति । पित्तशोफः पीतो मृदुः सरक्तो वा शीघ्रानुसारी चोषादयश्चात्र वेदनाविशेषा भवन्ति। श्लेष्मशोफः पाण्डुः शुक्लो वा कठिनः शीतः स्निग्धो मन्दानुसारी कण्डादयश्चात्र वेदनाविशेषा भवन्ति। सर्वव्रणवेदनः । सन्निपातजः। पित्तवच्छोणितजोऽतिकृष्णश्च। पित्तरक्तलक्षण आगुन्तुलौहितावभासश्च। स यदा वाह्याभ्यन्तरैः क्रियाविशेषैनै सम्भावितः प्रशमयितु क्रियाविपर्ययाद वहुसाद वा दोषाणां तदा पाकाभिमुखो भवति । तस्यामस्य पच्यमानस्य पकस्य च लक्षणमुच्यमानमवधारय। तत्र मन्दोष्मता त्वक्सवर्णता शीतशोफता स्थैर्य मन्दवेदनताऽल्पशोफता चामलक्षणमुद्दिष्टम् । सूचीभिरिव निस्तुद्यते दश्यत इव पिपीलिकाभिस्ताभिश्च संसृप्यत इव छिद्यते इव शस्त्रेण भिद्यत इव शक्तिभिस्ताड्यत इव दण्डेन पीड्यत इव पाणिना घट्यत इव चाल्या दह्यते पच्यते इव चाग्निक्षाराभ्यामोषचोपपरिदाहाश्च भवन्ति। वृश्चिकविद्ध इव च स्थानासनशयनेषु न शान्तिमुपैति । आध्मातवस्तिरिवाततश्च शोफो भवति। खगवैवयं शोफाभिवृद्धि रदाहपिपासाभक्तारुचिश्च पच्यमानलिङ्गम्। वेदनोपशान्तिः पाण्डुताऽल्पशोफता बलीप्रादुर्भावस्वकपरिपोटनं निम्नदर्शनमङ्गुल्यावपीड़िते प्रत्युन्नमनं वस्ताविवोदकसञ्चरणं पूयस्य अपीड़यत्येकमन्तमन्ते वावपीड़िते मुहुम हुस्तोदः कण्डूरनुन्नतता चव्याघेरुपद्रवशान्तिभक्ताभिकाङ्क्षा च पकलिङ्गम्। कफजेषु तु रोगेषु मम्भीरगतिवादभिघातजेषु वा केषुचिदसमस्तं पकलक्षणं दृष्ट्वा पकमपकमिति मन्यमानो भिषक मोहमुपैति । यत्र हि लक्सवर्णता शीतशोफता स्थौल्यमल्परुजताऽश्मवद्घनता
For Private and Personal Use Only
Page #1052
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चाका
२५श भध्यायः] चिकित्सितस्थानम्।
३२८१ न्यग्रोधोडम्बराश्वत्थ-पनवेतसवल्कलैः। ससर्पिष्क प्रदेहः स्याच्छोनिङपणः परः॥ विजया मधुकं वीरा विसग्रन्थिः शतावरी। नोलोत्पलं नागपुष्पं प्रदेहः स्यात् सचन्दनः ॥ सक्तवो मधुकं सर्पिः प्रदेहः स्यात् सशर्करः। अविदाहीनि चान्नानि शोथभेषजमुत्तमम् ॥ २१ ॥ स चेदेवमुपक्रान्तः शोथो न प्रशमं व्रजेत् ।
तरयोपनाहैः पक्कस्य पाटनं हितमुच्यते ॥ न तत्र मोहमुपेशादिति। भवन्ति चात्र। आमं विपच्यमानश्च सम्यक पकश्च यो भिषक्। जानीयात् स भवेद् वैद्यः शेषास्तस्करवृत्तयः॥ वाताहते नास्ति रुजा न पाकः पिचाहते नास्ति कफाच पूयः। तस्मात् समस्ताः परिपाककाले पचन्ति शोफांस्त्रय एव दोषाः॥ कालान्तरेणाभ्युदितन्तु पित्तं कृखा वशे वातकफो प्रसह्य। पचत्यतः शोणितमेष पाको मतोऽपरेषां विदुषां द्वितीयः॥ तत्रापच्छेदै मांससिरास्नायवस्थिसन्धिव्यापादनमतिमात्रं शोणितातिप्रतिवेदनाप्रादुर्भावोऽवदरणमनेकोपद्रवदर्शनं क्षतविद्रधिर्वा भवति। स यदा भयमोहाभ्यां पक्कमपकमिति मन्यमानश्चिरमुपेक्षते व्याधि वैद्यस्तदा गम्भीरानुगतो द्वारमलभमानः पूयः स्वमाश्रयमवदीयोत्सङ्गं महान्तमवकाशं कला नाड़ी जनयित्वा कुच्छसाध्यो भवत्यसाध्यो वेति। भवन्ति चात्र। यश्छिनत्त्याममशानाद यश्च पकमुपेक्षते। श्वपचाविव मन्तव्यो तावनिश्चितकारिणौ ॥” इति। अत्र वातशोथनिपिणार्थमाहपूर्वमित्यादि। मारुतोत्तरं व्रणशोथं रक्तावसेचनलङ्घनाभ्यामृते कषायसर्पिर्भिर्वा पूर्व जयेत् ॥२०॥ .. गङ्गाधरः-न्यग्रोधेत्यादि। न्यग्रोधादीनां वल्कलं जलेन पिष्ट्वा घृतं मिश्रयिता प्रदेहः कार्यः सर्वशोफे। विजयेत्यादि। विजया शक्राशनपत्रम् । एषां प्रदेहोऽपि सव्वंशोथनिळपणः। सक्तव इत्यादि। यवादीनां सक्तवः। अविदाहीनि चानपानानि आमशोथनिळपणे भेषजमिति ॥२१॥ .. गङ्गाधरः-स चेदित्यादि। स आमव्रणशोथः। तस्योपनाहैः पार्क
For Private and Personal Use Only
Page #1053
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२८२
चरक-संहिता। विव्रणीयचिकित्सितम् तैलेन सर्पिषा वापि ताभ्यां वा सक्तुपिण्डिका। सुखोष्णा शोथपाकार्थमुपनाहः प्रशस्यते ॥ सतिला सातसीवीजा दध्नाम्ला सक्तुपिण्डिका। सकिण्वकुष्ठलवणा शस्ता समुपनाहने ॥ २२॥ रुग्दाहरागतोदश्च विदग्धं शोफमादिशेत् । जलवस्तिसमस्पर्श सुपक्वं पीड़ितोन्नतम् ॥ उमाथ गुग्गुलुः सौधं पयो दक्षकपोतयोः । विट् पलाशभवः क्षारो हेमक्षीरी मुकूलकः ॥ इत्युक्तो भेषजगणः पक्कशोथप्रभेदनः।
सुकुमारस्य कृष्टस्य शस्त्रन्तु परमुच्यते ॥ २३ ॥ कृखा पाटनं हितं कुर्य्यात्। पाकार्थमाह-तैलेनेत्यादि। यवादिसक्तून् जलेन पक्त्वा तिलतैलेन घृतेन वा तैलघृताभ्यां वा मेलयिता कृता पिण्डिका सुखोष्णा व्रणशोफे उपनाहो देयः पाकाथ प्रशस्यते। सतिलेत्यादि। कृष्णतिलातसी सुराकिण्वकुष्ठसैन्धवयुक्ता यवादिसक्तुपिण्डिका दनाम्लेनाम्ला सम्यगुपनाहने व्रणशोथपाकाथ शस्ता ॥२२॥
गङ्गाधरः-रुगित्यादि। यदा व्रणशोफे रुक च दाहश्च रागश्च तोदश्च पिपी. लिकादिदंशादिवत् तदा शोर्फ विदग्धं पच्यमानमादिशेत्। यदा शोर्फ जलवस्तिसमस्पर्श पीड़ितं सन्तमुन्नतं जानीयात् तदा सुपक शोफमादिशेत्। इति रक्तावसेचनसंशोधनलङ्घनकषायसर्पिनि पिणपाचनानीति षट् शोथनानि कर्माणि। अथ पाटनार्थ शस्त्रकाह। तत्र सुकुमारादीनां पाटनमाह-उमेत्यादि। उमा क्षुमा सौधं सुधायाः पयः। दक्षस्य कुक्कु टस्य कपोतस्य पारावतस्य विट् । पलाशक्षारः। हेमक्षीरी स्वर्णक्षीरी। मुकूलको दन्ती। इत्येषामेकैकस्य पकशोथे मुखकरणयोग्यमात्रस्थाने लेपः प्रभेदनः। सुकुमाररोगान्तरकर्षितशस्त्रभीरुबालादीनां परमं शस्त्रमिदम् ॥२३॥ नागतव्रणोपक्रमे चोक्ताः कषायास्तैः सपिश्चेिति कषायसपिभिः। उपनाहैरिति सोष्णबहललेपैः। किग्वं सुरावीजम् । उमा अतसी। सौधं पयः स्नुहीक्षीरम् । हेमक्षीरी कष्टम् । मकूलको दन्ती। सुकुमारस्येति। कृच्छ्स्ये त्यत सुकुमारस्य शस्त्रं परं भेदनमिति सम्बन्धः ॥२०-२३॥
For Private and Personal Use Only
Page #1054
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५श अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
पाटनं व्यधनञ्चैव छेदनं लेखनन्तथा । प्रच्छनं सीवनञ्चैव षड़ विधं शस्त्रकर्म्म सत् ॥ नाडीव्रणाः पक्कशोथास्तथा चतगुदोदरम् । अन्तःशल्याश्च ये शोफाः पाटयास्तै तद्विधाश्च ये ॥ दकोदराणि सम्पका गुल्मा ये ये च रक्तजाः । व्यध्याः शोणितरोगाश्च विसर्पपिड़कादयः ॥ अर्शःप्रभृत्यधीमांसं छेदनेनोपपादयेत् ॥ तवृत्तान् स्थूलपर्य्यन्तानुत्सन्नान् कठिनान् ब्रणान् । किलासानि सकुष्ठानि लिखेल्लेख्यानि बुद्धिमान् ॥ वातासृग्ग्रन्थिपिकाः सकोठा रक्तमण्डलाः । कुष्ठान्यभिहतञ्चाङ्गं शोफांश्च प्रच्छयेद् भिषक् ॥ कुच्युदरादिकं सीव्यं गम्भीरं यद् विपाटितम् । इति षड़ विधमुद्दिष्टं शस्त्रकर्म्म मनीषिभिः ॥ २४ ॥ गङ्गाधरः-- इत्येकं शस्त्रमुक्त्वा शस्त्रकर्माण्याह - पाटनमित्यादि । पाटनादिकं पड़ विधं शस्त्रकर्म्म सत् साधु भवति । तत्र पाटनक्रियाहनाह । नाड़ीत्रणा इत्यादि । क्षतगुदोदरं तद्विधा येऽन्ये शोफास्ते पाट्या ज्ञेयाः । व्यथार्हानाह । दकोदराणीत्यादि । सम्पक्का गुल्मा ये ये वा रक्तगुल्माः शोणितरोगाश्च विसर्पादयो व्यध्याः । छेद्यानाह । अर्श इत्यादि । अर्शःप्रभृतीनि प्रभृतिशब्देनाल्प: मूला दादीनि । लेख्यानाह । तद्वृत्तानित्यादि । अर्शःप्रभृतीन् वृत्तान् वर्त्त' लान स्थूलपर्य्यन्तानुत्सन्नान् उच्चैतान् कठिनान् व्रणांच किलासादीनि च लेखनेन तीक्ष्णशस्त्राग्रेण किञ्चित् किञ्चिद विदरणेनोपपादयेत् । प्रच्छनमाह । वाताटगित्यादि । अभिदत्तमनिर्ग तरक्तमङ्गं प्रच्छयेत् । पाठीनमत्स्यदन्तादिना किश्चिद् विध्येत् । सीवनमाह । कुक्ष्युदरादिकं यद् गम्भीरं विपाटयते तत् पुनः सीन्यं स्यात् । इति षड़ विधं शस्त्रकर्म्म ॥ २४ ॥
For Private and Personal Use Only
३२८३
चक्रपाणिः - पाटनमित्यादिना प्रोक्त पड़ विधशस्त्रकर्म्मणि एषणीशस्त्रशस्त्रोक्तकर्माविरोधोऽत्र बोद्धव्यः । पाटनादीनां पृथगविषयमाह - नाडीव्रणा इत्यादि । सम्पक्का गुल्मा ये ते व्यध्याः । तथा रक्तजा इति रक्तगुल्मा: विधिशोणितीयोक्ताः विसर्पादयः व्यध्याः स्त्राव्यसिराव्यध्याः ।
Page #1055
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
३२८४
www.kobatirth.org
चरक संहिता |
-
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ द्विवणीय चिकित्सितम्
सूक्ष्माननाः कोषवन्तो ये व्रणास्तान् प्रपीडयेत् ॥ कलायाश्च मसूराश्च गोधूमाः सहरेणवः । कल्कीकृताः प्रशस्यन्ते निःस्नेहा ब्रणपीड़ने ॥ २५ ॥ शाल्मलीत्वग्बलामूलं तथा न्यग्रोधपल्लवाः । न्यग्रोधादिकमुद्दिष्टं बलादिकमथापि वा ॥
लेपनं निर्वापणं तद्विधान्यैश्च सेचनम् । सर्पिषा शतधौतेन पयसा मधुकाम्बुना ॥ निर्वापयेत् तु शीतेन रक्तपित्तोत्तरान् व्रणान् ॥ २६ ॥ लम्बानि व्रणमांसानि प्रलिप्य मधुसर्पिषा । सन्दधीत समं वैद्यो बन्धनैश्चोपपादयेत् ॥ तान् मांससंस्थितान् ज्ञात्वा फलिनीलोधकट्फलैः । समङ्गाधातकीयुक्तश्चूर्णितैरवचूर्णयेत् ॥
For Private and Personal Use Only
गङ्गाधरः- अथ प्रपीड़नमाह - सूक्ष्मानना इत्यादि । सूक्ष्माननादीन् व्रणान् प्रपीडयेत् | कैरित्यतः प्रपीड़नद्रव्यमाह । कलाय इत्यादि। कलायो त्रिपुटकला । हरेणवश्चातिवतु लकलायाः । निःस्नेहा घृतादिरहिता रूक्षा एव ।। २५ ॥
गङ्गाधरः- शाल्मली गित्यादि । शाल्मलीलम् च बलामूलश्च न्यग्रोधपल्लवाश्चेति । एवं पूर्व्वमुद्दिष्टं न्यग्रोधादिकं न्यग्रोधोदुम्बरेत्यादिना, बलादिकं वा बलागुड़ चीत्यादिना वक्ष्यमाणं तद्विधैरन्यैर्वा सेचमम् । शतधौतसर्पिषा केवलेन पयसा मधुकाम्बुना वा सेचनम् ॥ २६ ॥
गङ्गाधरः- निर्वापणमुत्वा सन्धानमाह-लम्बानीत्यादि । छेदादितो मांसानि यानि लम्बन्ते तानि सन्दधीत मधुसर्पिषा प्रलिप्य बन्धनैश्च उपपादयेत् । ततो लम्बमानानि मांसानि संस्थितान् व्रणांस्तान् ज्ञाता लेख्यानीति लेखनावस्थां प्राप्तानि । व्रणपीड़न इति व्रणपीड़नश्च लेपो निःस्नेहः व्रणमुखं वर्जयित्वा कर्त्तव्यः ॥ २४ ॥ २५ ॥
चक्रपाणिः - मयभोधादिकमिति । न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थेत्यादिनोक्तम् । अत्रैव बलादिकं
Page #1056
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
३२८५ पञ्चवल्कलचूणैर्वा शुक्तिचूर्णसमायुतैः। धातकोलोधचूर्वा तथा रोहन्ति ते व्रणाः ॥ २७॥ अस्थि भग्नं च्युतं सन्धि सन्दधीत समं पुनः। समेन सममङ्गॉन कृत्वान्येन परीक्षकः॥ स्थिरैः काकनिकाबन्धः कुशिकाभिश्च संस्थितम् । पट्टः प्रभूतसर्पिष्कर्बध्नीयादचलं सुखम् ॥ २८॥ अविदाहिभिरन्नैश्च पैष्टिकैः समुपाचरेत् । ग्जानिर्हि न हिता चास्य सन्धिविश्लेषकारिका ॥ २६ ॥ विच्युताभिहताङ्गानां विसर्पादोनुपद्रवान् ।
उपक्रमेटु यथाकालं कालज्ञः खाचिकित्सितात् ॥३०॥ फलिन्यादिचूर्णरवचूर्णयेत्। अथवा शुक्तिवर्णसमन्वितैः पञ्चवल्कलचूर्णरखचूणयेत्। धातक्यादिचर्णविचूर्णयेत् तथा सति व्रणा रोहन्ति ॥२७॥
गङ्गाधरः-अस्थि भनमित्यादि। भन्नमस्थि। च्युतं विश्लिष्टं सन्धि समं सन्दधीत। कथमिति तदाह। समेनेत्यादि। यदस्थि भग्नं तत् समेनान्येनाङ्गेन समं कृता स्थिरैः काकनिकानामबन्धः कुशिकाभिः कुशावेष्टनः संस्थितमस्खलितं कृता प्रभूतसपिष्ट पट्ट पटनिम्मितघटापट्ट अचलं यथा स्यात्तथा सुखं बनीयात् ॥२८॥
गङ्गाधरः-अविदाहिभिः पैष्टिकः पिष्टकृतैरन्नैः समुपाचरेत् । किमर्थमेवं. विधैरन्नैः समुपाचरेदित्यत आह-ग्लानिरित्यादि। हि यस्मादस्यास्थिभग्नस्य च्युतसन्धेश्वाहाराभावेन ग्लानिन हिता, यतः सन्धिविश्लेषकारिका ॥२९॥
गङ्गाधरः-विच्युतेत्यादि । विच्युतमभिहतं वाङ्ग येषां तेषां व्रणे विसादीन् उपद्रवानुक्तान् स्वात् स्वाचिकित्सिताद् यथाकालमुपक्रमेत्। परस्मैपदमुत्सगोऽपि कचिद्भवतीति नात्मनेपदमिति ॥३०॥ शोथहरोपक्रमोपदिष्टम् । लम्बानीत्यादिना सन्धानोपक्रममाह । शुक्तिर्बदरिका । समेन सममझेनेति समैन समं सदृशं कृत्वा सन्दधीतेति योज्यम् । कलिकाकुशिकाबन्धौ सुश्रुते द्रष्टव्यौ ॥ २६-२९ ॥
चक्रपाणिः-विच्युताभिहताङ्गानामिति आनाहादि तेति केचित् पठन्ति । खचिकित्सिता. • कलिकाबन्धैरिति पाठान्तरम् ।
४१२
For Private and Personal Use Only
Page #1057
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
.३२८६
चरक-संहिता। [द्विवणीयचिकित्सितम् शुष्का महारुजः स्तब्धा ये व्रणा मारुतोत्तराः । स्वेद्याः शङ्करकल्पेन ते स्युः कृशरपायसैः॥ ग्राम्यवैलाम्बुजानूपैवेशवारैः सुसंस्कृतैः। उत्कारिकाभिश्चोष्णाभिः सुखो स्याद् व्रणितस्तथा ॥३१॥ सदाहा वेदनावन्तो ये व्रणा मारुतोत्तराः। तेषां तिलानुमाञ्चैव भृष्टान् पयसि निर्वृतान् । तेनैव पयसा पिष्टा दद्यादालेपनं बुधः॥ बला गुडूची मधुकं पृश्निपर्णी शतावरी । जीवन्ती शर्करा क्षीरं तैलं मत्स्यवसा घृतम् । संसिद्धा समधूच्छिष्टा शूलनी स्नेहशर्करा ॥ ३१॥
गङ्गाधरः-इसि सन्धानमुक्त्वा स्वेदमाह। शुष्का इत्यादि। शुष्कादयो मारुतोत्तरा ये व्रणास्ते शङ्करस्वेदकल्पेन स्वेद्याः स्युः, कैः ? कुशरपायसैः कुशरैस्तिलकल्कैः पायसैश्च। ग्राम्यादिमांसः वेशवारीकृतैर्वा स्वेद्याः। तथा उष्णामिरुत्कारिकाभिर्यवादीनां स्वेद्याः स्युः, तथा सति व्रणितः मुखी स्यात् ॥ ३१ ॥
गङ्गाधरः-इति स्वेदमुक्त्वा व्रणानां शमनलेपनमाह। सदाहा इत्यादि। सदाहादिवातोत्तरव्रणेषु भृष्टांस्तिलानुमाश्च भृष्टां पयसि क्षिप्ता शीतीकृत्य तेनैव पयसा पिष्ट्वा लेपनं व्रणेषु दद्यात्। दाहादिशान्तिर्भवति । षलेत्यादि। क्षीरं गव्यम्, तैलं तिलस्य । मत्स्यवसा रोहितादिमत्स्यतैलम् । घृतं गव्यम् । सलमत्स्यवसाघृतानि समानानि मिलितानां पादिकं कल्कं बलादीनां सीरं चतुर्गुणं पत्वा वस्त्रेण पूला तस्मिन् स्नेहे उष्णे सति मधृच्छिष्टमष्टमांशं शर्करा तत्समां प्रक्षिपेदियं संसिद्धा स्नेह शर्करा व्रणशुलनी प्रलेपनात् । स्नेहशर्करेति वचनादत्र पक्षप्या शर्करा मधूच्छिष्टं मिलिखा पादिकमिति ॥३॥ दिति विसविचिकित्सितात् । बला गुढ़ चीत्यादि। अत बलादीनि पिष्टानि तथा शर्करा क्षीरमधूष्छिष्टतैलादिभिः उत्कारिकां कृत्वा, अन्ये तु बलादिकल्केन तलादिस्नेहं चतुर्गुणं सायित्वा स्नेहपानादिकं मधूच्छिष्टप्रक्षेपं प्राहुः। स्नेहस्था संहतावस्थितत्वात् मधुशर्करावत
For Private and Personal Use Only
Page #1058
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२५ अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम्
।
द्विपञ्चमूलोत्कथितेनाम्भसा मस्तुनाथवा सर्पिषा वा सतैलेन कोष्णेन परिषेचयेत् ॥ ३३ ॥ यत्रचूर्ण समधुकं सतिलं सह सर्पिषा । दद्यादालेपनं कोण दाहशूलोपशान्तये ॥ ३४ ॥ उपमाहश्च कर्त्तव्यः सतिलो मुद्गपायसः । रुग्दाहयोः प्रशमनो व्रणेष्वेवं विधिः स्मृतः ॥ ३५ ॥ सूक्ष्मानना बहुस्रावाः कोषवन्तश्च ये व्रणाः । न च मम्र्म्मस्थितास्तेषामेषणं हितमुच्यते ॥ द्विविधामेषां विद्यान्मृद्वोश्च कठिनामपि । मृदुभिर्नाललोंहानां वा शलाकया ॥ गम्भीरं मांसले देशे पाठ्य लोहशलाकया । एवंविधाद् व्रणं नालैर्विपरीतमतो भिषक् ॥ ३६ ॥
1
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
३२८७
गङ्गाधरः - द्विपञ्चेत्यादि । सदाहादिवातोत्तत्रणान् दशमूलकायेन मस्तुना वा कोष्णेन सतैळसर्पिषा वा परिषेचयेत् ॥ ३३ ॥
गङ्गाधरः- पवचूर्णमित्यादि । सतिलं कृष्णतिलम् । श्रीणि समानानि जलेन पिष्ट्वा घृतेन मिश्रयिला मलेपनम् ॥ ३४ ॥
गङ्गाधरः- उपनाह इत्यादि । कृष्णतिलान मुद्रांश्च समानान् दुग्धेन पक्त्वा प्रायसः कृतः प्रलेपाद् रुग्दाहप्रशमन इत्येवं विधिः प्रशमनः स्मृतः ॥ ३५ ॥
गङ्गाधरः - इति शमनमुक्त्वा शोधनादीनि वक्तुं तद्विषयमाह - सूक्ष्मानना इत्यादि । कोषवन्तोऽभ्यन्तरे मांसादिशून्याः नाड़ीवद्गतिमन्तः । न च मस्थिता मर्मस्थानजान् विहाय ये तेषामेषणं हितम् । कथमेषणं स्यादिस्पत आह- द्विविधमित्यादि । मृद्दीमेषणां कठिनाञ्च विद्यात्। कैमुद्री कैथ कठिना स्यात् ? औद्भिदैमृदुभिर्नालमृद्वी एषणा । लोहानां शलाकया कठिनैषणा । तयोर्विषयमाह – गम्भीरमित्यादि । वैषयमाह – गम्भीरमित्यादि । गम्भीरं मांसले देखे स्नेहशर्करेति व्यपदेशात् । द्विपञ्चमूलक्कथितेनेति अम्भसा पयसा सर्पिःस्वैले योजनीये इति ।
• पयसाथवेति चक्रसम्मतः पाठः ।
Page #1059
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२८८
चरक-संहिता। द्विवणीयचिकित्सितम् पूतिगन्धान् विवर्णाश्च बहुस्रावान् महारुजः। वणानशुद्धान् विज्ञाय शोधनैः समुपाचरेत् ॥ त्रिफला खदिरो दार्जी न्यग्रोधादिर्बला कुशाः। निम्बकूलकपत्राणि कषायाः शोधने हिताः॥ तिलकल्कः सलवणो द्वे हरिद्र त्रिवृद् घृतम् । मधुकं निम्बपत्राणि लेपः स्याद् व्रणशोधनः ॥ ३७॥ नातिरक्तो नातिपाण्डु तिश्यावो न चातिरुक् । न चोत्सङ्गो न चोत्सङ्गी शुद्धो रोप्यः परं व्रणः॥ न्यग्रोधोडुम्बराश्वत्थ-कदम्बप्लक्षवेतसाः। करवीराकुटजाः कषाया व्रणरोपणाः ॥ चन्दनं पद्मकिञ्जल्कं दार्चीत्वङ् नोलमुत्पलम् ।
मेदे मूळ समझा च यष्ट्याह्नव्रणरोपणम् ॥ लोहशलाकयान्वेष्य पाट्यम् । एवंविधाद् गम्भीरान्मांसलदेशाद् विपरीतमगम्भीरममांसले देशे व्रणं नालैरन्वेष्य पाटयेत् ॥३६॥
गङ्गाधरः-तत्र शोधनार्हानाह। पूतिगन्धानित्यादि। पूतिगन्धादीन् व्रणान् खल्वशुद्धान विज्ञाय शोधनः समुपाचरेत् । शोधनयोगानाह। त्रिफळेत्यादि । न्यग्रोधादिः पूर्वमुक्तः। एषां कषायेण व्रणं धोतं कुप्यात् । शोधनलेपमाह । तिलेत्यादि । तित्यादयोऽष्टौ ह्यको लेपो मिलिखा। तिलाष्टकः॥३७ - गङ्गाधरः-शोधनकषायलेपावुक्त्वा रोपणकषायलेपावाह। तद्विषयमाहनाहीत्यादि। उत्सङ्गो व्रणस्थाने चेन्न वत्त ते, व्रणश्च चतुर्दिक्षु च नोदसनवान् चेन स्यात्, तदा शुद्धो व्रण इति शाखा स व्रणो रोप्यः। रोपणकषाय. माह-न्यग्रोधेत्यादि। न्यग्रोधादिनामेषां कषायेण व्रणधोतं कुर्य्याद्रोपणार्थमिति । रोपणप्रलेपनमाह-चन्दनमित्यादि। चन्दनादिभिलपनं व्रणरोपणम् । द्विविधामिति भौनिदैम दुभिर्नालैः मृद्वी लौहशलाकया कठिनाम् । पाठ्यमिति एषणीयम् । निम्ब एव वृद्धनिम्ब उच्यते। किंवा कूलकेति पाठः। कूलकः पटोलः ॥३०-३७॥
चक्रपाणिः-नातिरक्त इत्यादिना शुव्रणलक्षणमभिधाय रोपणमाह-न्यग्रोधेत्यादि।
For Private and Personal Use Only
Page #1060
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५ अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
३२८६ प्रपौण्डरीकं जीवन्ती गोजिह्वां धातकी बलाम् । रोपणं सतिलं दद्यात् प्रदेहं सघृतं व्रणे ॥ कम्पिल्लकं विङ्गानि वत्सकं त्रिफलां बलाम् । पटोलं पिचुमईञ्च लोध्र मुस्तं प्रियङ्गुकम् ॥ धातको खदिरं सर्जमेलामगुरुचन्दनम्। पिष्ट्रा साध्यं भवेत् तैलं तत् परं व्रणरोपणम् ॥ प्रपौण्डरीकं मधुकं काकोल्यौ द्वे च चन्दने। सिद्धमेतैः समस्तैलं परं स्याद् व्रणरोपणम् ॥ दूर्वाखरससिद्धं वा तैलं कम्पिल्लकेन वा। दा:त्वचश्च कल्केन प्रधानं व्रणरोपणम् ॥ . येनैव विधिना तैलं घृतं तेनैव साधयेत् ।
रक्तपित्तोत्तरं ज्ञात्वा रोपणे घृतमुत्तमम् ॥ ३८॥ मलेपान्तरमाह। प्रपौण्डरीकमित्यादि। प्रपौण्डरीकादितिलान्तं सघृतं प्रदेवं व्रणरोपणं दद्यात् । अथ शोधनतेलमाह। कम्पिल्लकमित्यादि। कम्पिल्लकादीनि पादिकानि पिष्ट्वा कल्लं दत्त्वा चतुर्गुणजले तैलं साध्यम्। तत् तैलं परं व्रणशोधनं भवेत् । रोपणतैलमाह । प्रपौण्डरीकमित्यादि। काकोल्यो द्वे चन्दने च द्वे। प्रपोण्डरीकादिकं कल्कं चतुर्गुणं जलम्। रोपणतेलान्तरमाह। दूव्र्वत्यादि। स्विरसे चतुर्गुणे कल्कहीनमेकं तैलम्। कम्पिल्लककल्केन चतुर्गुणजलेऽपरं तैलम् । दार्चीवकल्केन चतुर्गुणजलेन सिद्धमपरं तैलम् । अथ शोधन-रोपणे घृते आह-येनेत्यादि। कम्पिल्लकादिचन्दनान्तः कल्कै घृतं चतुर्गुणजले पकव्रणशोधनम् । प्रपौण्डरीकादिकल्कसिद्धं घृतं चतुर्गुणजले व्रणरोपणम्, तथा दृस्विरसे चतुर्गुणे लकल्कं घृतं सिद्धम् । कम्पिल्लककल्केन चतुगुणजले सिद्धं घृतमपरम्। दार्जीवकल्केन चतुर्गुणजलेनापरं सिद्धं घृतं रोपणमिति । घृतं रक्तपित्तोत्तरं शाखा साधयेत् । तैलं वातकफोत्तरे साधयेदिति ख्यापितम् ॥३८॥ कषाया इति बहुवचन निर्देशात् समस्तप्रयोगान् सूचयति। दा/ति दारुहरिद्रा। व्रणशोधनीयं तैलं साधयेत् । यथोक्ततैलद्रव्यैरेव घृतं साधयेदिति। घृतविषयमाह-रतपित्तोसरमित्यादि।
For Private and Personal Use Only
Page #1061
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२६०
चरक-संहिता। द्विवणीयचिकित्सितम कदम्बा नजम्बूनां पाटल्याः पिप्पलस्य च । व्रणप्रच्छादने विद्वान् पत्राण्यस्य चादिशेत् ॥ ३ ॥ वामोऽथवाप्यवामश्च ® पट्टो व्रणहितः परः। बन्धश्च द्विविधः शस्तो व्रणानां सव्यदक्षिणः ॥४०॥ लवणाम्लकटूष्णानि विदाहीनि गुरुणि च। वर्जयेदन्नपानानि व्रणो मैथुनमेव च ॥४१॥ नातिशीतगुरुस्निग्धविदाहि यथावणम् । अन्नपानं व्रणहितं हितञ्चास्वपनं दिवा ॥ ४२ ॥ स्तन्यानि जीवनीयानि वृहणीयानि यानि च।
उत्सादनार्थं निम्नानां व्रणानां तानि कल्पयेत् ॥ ४३ ॥ गङ्गाधरः-अथ व्रणच्छादने शोधनरोपणे पत्राण्याह। कदम्बेत्यादि । कदम्बादीनां पत्रव्रणप्रच्छादने आदिशेत् ॥३९॥ , गङ्गाधरः-बन्धनद्वयमाह। वाम इत्यादि। वामः पट्टोऽथवाप्यवामो दक्षिणः पट्ट इति द्विविधो बन्धो व्रणहितः सव्यदक्षिणः शस्तः॥४०॥ : गङ्गाधरः-अथायमिति खाद्य वय॑माह-लवणेत्यादि। मैथुनवर्जनं प्रसङ्गादुक्तम्, आद्यशब्देन पथ्यापथ्ययोर्विवक्षितखात् ॥४१॥ - गङ्गाधरः-नातीत्यादि। नातिशीतादिकं खाद्यम्। दिवा चास्वपनं हितमिति मैथुनवत् ॥४२॥ - गङ्गाधरः-अथोत्सादनमाह-स्तन्येत्यादि। स्तन्यजननानि दश। जीवनायानि दश। दृहणीयानि दश। निम्नानां व्रणानामुत्सादनार्य कल्पयेत् ॥४३॥. रोपणीयमिति वचनात् रोपणमेव घृतं कर्त्तव्यं नतु शोधनार्थं घृतं कर्त्तव्यमित्यर्थः । सव्यदक्षिण इति वामदक्षिणः। अत्रैव शल्योक्तचतुर्दशबन्धावरोधः कार्यः ॥ ३८-४२॥ - चक्रपाणि:-स्तन्यानि षड़ विरेचनाशताश्रितीयोक्तानि। अश्मकासीसं धातुकासीसम् । अधोभागानि विवृतादीनि विरेचनद्रव्याणि ।
सोऽथ बादरश्चैवेति पाठान्तरम्।
For Private and Personal Use Only
Page #1062
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
, २५ अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
३२६१ रुधिरेऽतिप्रवृत्ते तु भिन्न छेदोऽधिमांसके। कफग्रन्थिषु गण्डेषु वातस्तम्भेषु रुक्षु च ॥ गूढ़पूयलसीकेषु गम्भीरेषु व्रणेषु च।। सुप्तेषु चाङ्गदेशेषु कग्निः संप्रशस्यते ॥ मधूच्छिष्टेन तैलेन मजदौद्रवसाघृतः। तप्तैर्वा विविधलोहेर्दहेद दाहविशेषवित् ।। रूक्षाणां सुकुमाराणां गम्भीरान्मारुतोत्तरान् । दहेत् स्नेहमधूच्छिष्टोहः क्षौद्रस्ततो घृतः॥४४॥४५॥ बालदुर्बलवृद्धानां गर्भिण्या रक्तपित्तिनाम् । तृष्णावरपरीतानामबलानां विषादिनाम् । नाग्निकम्मोपदेष्टव्यं स्नायुमर्मवणेषु च । सविषेषु सशल्यषु नेत्रकोष्ठत्रणेषु च ॥ ४६॥ गङ्गावरः-द्विविधदाहविषयमाह-रुधिरेऽतीत्यादि । वातस्तम्भेषु रुजासु च सुप्तेषु स्पर्शशानरहितेषु अग्नेः कर्म दाहः संप्रशस्यते। यथा दहेत् तदाह । मधूच्छिष्टेनेत्यादि। दाहविशेषवित् मधूच्छिष्टादैाकैकं तप्तं कृला रुधिरातिप्रसवणच्छेद्यभेद्यादिषु सिञ्चेत् ततो दाहः स्यादित्येकः, अपरस्तु. तथा विविधैर्दाह्यस्थानानुरूपैलौ हेरग्निना तप्तैर्दहेत् । रूक्षाणामित्यादि। रूक्षादीनां गम्मीरान् वातोत्तरान् स्नेहमधूच्छिष्टैदेहेत्। ततोऽन्यान् लौहः सौद्रेघृतदेहेदिति ॥४४।४५॥
गङ्गाधरः-अदाह्यानाह-बालेत्यादि। बालादीनामग्निकर्म दाहो नोप देष्टव्यम्, स्नाय्वादिव्रणेषु च नाग्निकम्मोपदेष्टव्यमिति ॥४६॥
छये इति छेदनाह। तप्तैरिति रूक्षस्निग्धदाहभेदविषयं दर्शयन्नाह-सुकुमाराणामित्यादिना। दाहविशेषविदिति स्निग्धरूक्षादिरूपं तथा बिन्दुवलयादिरूपं जानातीति दाहविशेषवित्। विषादिनामिति भक्षितविषाणाम् ॥ ४३-४६॥
For Private and Personal Use Only
Page #1063
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२६२
चरक-संहिता। [द्विवगीयचिकित्सितम् रोगदोषबलापेक्षी मात्राकालाग्निकोविदः। शस्त्रकाग्निकृत्येषु क्षारमप्यवचारयेत् ॥४७॥ . भूजग्रन्थ्यश्मकाशीशं समभागानि गुग्गुलुः। व्रणावसादनं तद्वत् कलविङ्ककपोतविद ॥ कठिनत्वं व्रणा यान्ति गन्धसारैश्च धूपिताः। सर्पिर्मज्जवसातैलैः शैथिल्यं यान्ति हि व्रणाः॥ रुजः स्रावाश्च गन्धश्च क्रिमयश्च व्रणाश्रिताः। काठिन्यं मार्दवञ्चापि धूपनेनोपशाम्यति ॥४८॥ लोध्रन्यग्रोधशुङ्गांश्च खदिरं त्रिफला घृतम् । प्रलेपो व्रणशैथिल्य-सौकुमार्यप्रसाधकः ॥ ४६॥ सरुजः कठिनाः स्तब्धा निराखावाश्च ये व्रणाः। यवचूर्णैः सर्पिष्कर्बशस्तान् प्रलेपयेत् ॥ ५० ॥ गङ्गाधरः-दाहवदगुणवात् क्षारदाहमाह-रोगेत्यादि। रोगाद्यपेक्षी मात्रादिकोविदः। शस्त्रकम्मे योग्येष्वग्निकर्मकृत्येषु क्षारमप्यवचारयेत् । क्षारविधानमिह विस्तरखानोक्तं कायप्रधानचिकित्सितशास्त्रवादस्य तन्त्रस्य शल्यतन्त्राल्पवचनं न दुष्यति ॥४७॥
गङ्गाधरः-अथ व्रणावसादनमाह-भूज्जत्यादि। भूर्जग्रन्थिरश्म च काशीशञ्च गुगगुलश्च समानि प्रलेपो व्रणावसादकरः, तद्वदवसादनः कलविकविट् कपोतक्ट् िच । कलविङ्कश्चटकः। अथ काठिन्यकरमाईवकरधूपने आह । कठिनलमित्यादि। गन्धसारः श्वेतचन्दनम् । सेन धूपिता व्रणाः कठिनत्वं यान्ति। सपिरादिभिध पिताः कठिना व्रणाः शैथिल्यं माईवं यान्ति । अनयोधू पनयोः कान्तरमाह-रुज इत्यादि ॥४८॥
गङ्गाधरः-काठिन्यमाईवकरे आलेपने चाह-लोधेत्यादि। लोध्रशुङ्गादीनां प्रलेपः व्रणशैथिल्ये काठिन्यस्य सौकुमाय्यस्य च प्रसाधकः॥४९॥
गङ्गाधरः-सरुजः कठिनाश्चैवमादयो ये व्रणास्तान् ससर्पिष्कयेवणः बहुशः प्रलेपयेत् ॥५॥ चक्रपाणिः-यद्यपि शस्त्रकर्मसु क्षारः पृथक पठितस्तथापि शस्त्रादीनां उपक्रमगृहीतस्वात्
For Private and Personal Use Only
Page #1064
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२५श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्। ३२६३ मुद्षष्टिकशालीनां पायसैर्वा यथाक्रमम् । सघृतैर्जीवनीयैर्वा तर्पयेत् तानभीक्षणशः॥५१॥ ककुभोडम्बराश्वत्थ-लोध्रकटफलजाम्बवैः । त्वचमाशु निगृह्णाति त्वक्चूणैश्चूर्णिता व्रणाः ॥ ५२ ॥ मनःशिलाले मञ्जिष्ठा शताहा रजनीद्वयम् । प्रलेपः सघृतक्षौद्रस्त्वग्विशुद्धिकरः परः ॥ ५३॥ अयोरजः सकाशीशं त्रिफलाकुसुमानि च। प्रलेपः कुरुते काष्ण्यं सद्य एव नवत्वचि ॥ कालीयकनताम्रास्थि-हेमकालरसोत्तमैः। लेपः सगोमयरसः सवर्णकरणः परः॥ ध्यामकाश्वत्थनिचुल-मूलं लाक्षाथ गैरिकम् ।
सहेम सामृतासंज्ञकाशीशञ्चेति वर्णकृत् ॥ ५४॥ गङ्गाधरः-मुद्गादीनामन्यतमस्य पायसैर्वा तान् व्रणांस्तर्पयेल्लेपयेत् । अथवा सघृतैर्जीवनीयैर्दशभिस्तान् व्रणांस्तर्पयेत् । तेन मृदवो नीरुगादयश्च व्रणा भवन्ति ॥५१॥
गङ्गाधरः-अथ व्रणावचूर्णनमाह-कलभेत्यादि। ककुभादीनां बकचूर्णश्चूर्णिता अवगुण्ठिता व्रणा आशु खचं निगृह्णाति निश्चयेन गृह्णाति ॥५२॥
गङ्गाधरः-अथ वण्यमाह-मनःशिलेत्यादि। आलं हरितालम् । बग्विशुद्धिगर्गात्रसवर्णता। अयोरज इत्यादि। त्रिफलानां कुसुमानि नवलचि बगस्य गात्रसवर्णकृष्णत्वं कुरुते। कालीयकेत्यादि। कालीयककाप्ठं नतमाम्रास्थि हेम नागकेशरं कालः कृष्णागुरु रसोत्तमः पारदः, एभिः सगोमयरसो लेपः। ध्यामकेत्यादि। ध्यामकं गन्धतृणं ध्यामकादीनां मूलं हेम नागकेशरं अमृतासंशा गुड़ ची। ध्यामकादीनां लेपो वर्णकृत् ॥५३॥ ५४॥ . क्षारमप्यवचारयेदिति वचनेन भारोऽपि विहितः। तर्पयेदिति तर्पणार्थ लेपं कारयेत् ॥ ४७-५१ ॥
चक्रपाणिः-ककुभेत्यादिप्रकरणेन त्वगजननं तथा वर्णकरणं तथा रोमजननमिति उपक्रममयमाह। स्वचमाश्वेव गृह्णन्ति इति सद्यो भवन्ति । त्रिफलाकुसुमानीति विफलापुष्पाणि । नता प्रियः । हेमकाला मञ्जिष्ठा । रसोत्तमः पारदः घृतं वा । अमृतासङ्गः कपिकच्छः ॥५२-५४॥
४१३
For Private and Personal Use Only
Page #1065
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२६४
चरक-संहिता। द्विवणीयचिकित्सितम् चतुष्पदानां त्वग्रोम-खुरशृङ्गास्थिभस्मना। तैलाक्ता चर्णिता भूमिर्भवेद्रोमवती पुनः ॥ ५५ ॥ षोडशोपद्रवा ये च व्रणानां परिकीर्तिताः। तेषां चिकित्सा निर्दिष्टा यथा स्वस्खचिकित्सिते॥५६॥
तत्र श्लोको। द्वौ व्रणौ व्रणभेदाश्च परीक्षा दुष्टिरेव च । स्थानानि गन्धाः नावाश्च सोपसर्गाः क्रियाश्च याः॥ वणाधिकारे संप्रश्नमेतन्नवकमुक्तवान् ।
मुनिर्व्याससमासाभ्यामग्निवेशाय धोमते ॥ ५७॥ . इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढ़बलप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने द्विवणोयचिकित्सितं नाम
पञ्चविंशोऽध्यायः॥ २५ ॥ मङ्गाधरः-वर्ण्यमुक्त्वा रोवणलोमरोहणे आह-चतुष्पदानामित्यादि। चतुष्पदानां लगादीनां भस्मना तलाक्ता व्रणभूमिश्चूर्णिता घर्षिता पुनर्लोमवती भवेदिति ॥५५॥
गङ्गाधर-पत्रिंशदुपक्रमानुत्त्वा उपद्रवाणां विसर्यादीनां चिकित्सामाहषोड़शेत्यादि। स्वस्खचिकित्सिते यथा निर्दिष्टाश्चिकित्सास्तथा चिकित्साः परिकीर्तिताः॥५६॥
गङ्गाधरः-अध्यायार्थमुपसंहरति। तत्र श्लोकाविति। द्वौ व्रणावित्यादि। इति ॥ ५७॥ अग्निवेशकृते तन्त्र चरकप्रतिसंस्कृते । अमाप्ते तु दृढ़वल-प्रतिसंस्कृत एव च। द्विवणीयचिकि सिते बध्याये पञ्चविंशके। वैद्यगङ्गाधरकृते जल्पकल्पतरौ । पुनः। चिकित्सितस्थानजल्पे षष्ठस्कन्धे दिवणीये। चिकित्सितजल्पो
नाम शाखेयं पश्चविंशिका ॥२५॥ शल्याङ्गं समाप्तम् । चक्रपाणिः--द्वौ प्रणावित्याद्यध्यायसंग्रहः व्यक्तः ॥ ५५-५७ ॥ इति महामहोपाध्यायचरकचतुराननश्रीमच्चक्रपाणिहत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां घरकतात्पर्यटीकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायां द्विवणीयचिकित्सितं
नाम पञ्चविंशोऽध्यायः ॥ २५ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1066
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
षड़ विंशोऽध्यायः। अथातस्त्रिमर्मीयचिकित्सितं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः ॥ १॥
सप्तोत्तरं मर्मशतं यदुक्तं शरीरसङ्ख्यामधिकृत्य तेभ्यः। माणि वस्तिं हृदयं शिरश्च प्रधानभूतानृाषयो वदन्ति ॥ प्राणाशयात् तानि हि पीड़यन्तो वातादयोऽसूनपि पीडयन्ति । तत्संश्रितानामनुपालनार्थ महागदानां शृणु सौम्य रक्षाम् ॥२॥
गङ्गाधरः-अथोद्दिष्टानुक्रमात् त्रिमर्मीयचिकित्सितमाह-अथात इत्यादि। सर्व पूर्ववद् व्याख्येयम् ॥१॥
गङ्गाधरः-सप्तोत्तरमित्यादि। शरीरसङ्ख्याशारीरे सप्तोत्तरं मर्मशतमिति यदुक्तं तेभ्यस्त्रीणि मर्माणि प्रधानभूताषयो वदन्ति वस्तिञ्च हृदयञ्च शिरश्चेति । कस्मात् प्रधानभूतानि ? प्राणाशयात् । प्राणानामाशया हि वस्त्यादयः प्रधानतमा इति। तानि वस्तिहृदयशिरांसि पीड़यन्तो वातादयोऽसूनपि पीड़यन्ति। तस्मात् ततोऽनुपालनार्थ प्राणरक्षणार्थ तत्तिमम्मेसंश्रितानां महागदानां सम्बन्धे रक्षा सौम्य शृणु ॥२॥
चक्रपाणि:-द्विवणीये द्विसंख्यावच्छिन्नरोगचिकित्साभिधानानन्तरं द्विसंख्यावच्छिन्नशिरोहृदयवस्तिचिकित्साभिधानार्थ सिमर्मीयचिकित्सोच्यते। त्रिमर्मीयेण हि विमम्माश्रिता रोगा अभिधीयन्ते। तेन त्रिमीयरोगानधिकृत्य कृतं चिकित्सितं विमर्मीयचिकित्सितमवधारयति सप्तोत्तरमित्यादि। शरीरसंख्यामधिकृत्येति शरीरसङ्ख्याशारीरे उत्तमधिकृत्येत्यर्थः । हृदयादिमर्मप्राधान्ये हेतुमाह-प्राणाश्रमानिति । हृदयादीनां प्राणाश्रयत्वे उपपत्तिमाहतानिति। हृदयायपघातेन यस्माद् विशेषतः प्राणोपघातो भवति तस्मात् हृदयायाश्रिताः प्राणा उच्यन्ते । यथा भित्युपघातोपहन्यमानं चित्र भिच्याश्रयमुच्यते। तत्संश्रितानामिति प्राणाश्रयाणां हृदयादीनां महान्तो गदा येषां भवन्ति तेषां महागदानां वस्त्यादीनां रक्षा शृणु किंवा तत्संश्रितानामिति वस्त्यादिसंश्रितानां महागदानां रक्षामिति चिकित्साम् ॥ १॥२॥
For Private and Personal Use Only
Page #1067
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२६६
चरक-संहिता। त्रिमर्मीयचिकित्सितम् कषायतिक्तोषणरूक्षभाज्यः सन्धारणोदोरणमथुनैश्च । पक्काशये कुप्यति चेदपानः स्रोतांस्यधोगानि बली स रुद्धा ॥ करोति विण्मारुतमूत्रसङ्ग क्रमादुदावर्त्तमतश्च घोरम् ॥३॥ रुग् वस्तिहृत्कुत्युदरेष्वभीषणं सपृष्ठपाश्र्वेष्वतिदारुणा स्यात्॥ आध्मानहल्लासविकर्तिकाश्च तोदोऽविपाकश्च सवस्तिशोफः ।
वर्ची प्रवृत्तिर्जठरे च गण्डो ह्यू ईश्च वायौ विहते गुदे स्यात् । कृच्छ्रेण शुष्कस्य चिरात् प्रवृत्तिः
स्याद् वा तनुः सा खररूक्षशीता ॥४॥ ततश्च रोगा ज्वरमूप्रकृच्छ्र-प्रवाहिकाहृदग्रहणीप्रदोषाः। छान्ध्यवाधिर्यशिरोभितापा वातोदराष्ठीलमनोविकाराः॥ तृष्णास्त्रपित्तार्दितगुल्मकास-श्वासप्रतिश्यारुचिपावरोगाः। अन्ये च रोगा बहवोऽनिलोत्था भवन्त्युदावतकृताः सुघोराः। चिकित्सितश्चास्य यथावदूद्ध प्रवक्ष्यते तच्छृण चाग्निवेश ॥५॥ - गङ्गाधरर-कषायेत्यादि। कषायादिभिहेतुभिरपानवायुर्यदि पकाशये कुप्यति, तदा बली सोऽपानः खल्वधोगानि स्रोतांसि रुद्धा विड़ादिसङ्गं करोति ततः क्रमाद विड़ादिसङ्गाद घोरमुदावः करोति ॥३॥
गङ्गाधरः-तदुदावर्त्तलक्षणमाह-रुगित्यादि। वस्त्यादिष्वभीक्ष्णमतिदारुणा रुक स्यात् । विकर्तिका गुदे कर्त्तनवत् पीड़ा। जठरे बचोप्रवृत्तिः स्यात्। वायावूद्ध विहते गुदे गण्डः स्यात् । शुष्कस्य वर्चसः कृच्छण चिरात् प्रवृत्तिः, सा प्रवृत्तिस्तनुरल्पा स्यात् खररूक्षशीता च॥४॥
गङ्गाधरः-ततो वर्चस एवं प्रवृत्तितः ज्वरादयो रोगा भवन्ति । अन्ये चानिलोत्था बहवो रोगा उदावत्तकृता भवन्ति। इति। तस्य नवेगान्धारणीये वेगसन्धारणजरोगचिकित्सा विशेषेणोक्ता ॥५॥ ___चक्रपाणिः-वस्त्यादिजानां यथाक्रमं हेत्वादिमाह-कषायेत्यादि। अषणः कटकः । पक्वाशय इत्यादिना उदावर्तसम्प्राप्तिलिङ्गचिकित्सितानि प्राह। ननु कथमपानः कुपितः अपानस्यैव रोतीति ? ब्रमः। आत्मनवायं दृष्टः सम्यगप्रवर्त्तमानः आत्मनः सङ्गनोति ।
For Private and Personal Use Only
Page #1068
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६श अध्यायः }
चिकित्सितस्थानम् ।
३२६७
तं तैलशीतज्वरनाशनाक्तं स्वेदैर्यथोक्तः प्रविलीनदोषम् । उपाचरेद्वर्त्तिनिरूहवस्ति - स्नेह विरेकरनुलोमनान्नैः ॥ ६ ॥ श्यामात्रिवृन्मागधिकां सदन्तीं गोमूत्रपिष्टां दशमाषभागाम् । सनीलिकां द्विलवणां गुड़ेन वर्त्ति कराङ्गष्ठनिभां विदध्यात् ॥ पिण्याकसौवच्चल हिगुभिर्वा ससर्पपत्र पायावशूकैः । क्रिमिघ्नकम्पिल्लकशङ्खिनोभिः सुधार्कजचीरगुड़े येताभिः । स्यात् पिप्पलीसर्षपराठवेश्म - धूमैः सगोमूत्र गुड़ च वत्तिः ॥ ७ ॥
गङ्गाधरः - पुनरिह कषायादिसर्व्वहेतु जोदावर्त्त चिकित्सामाह - तमित्यादि । तमुदावर्त्तिनं नरं तैलमिश्रितेन शीतज्वरनाशनागुर्व्वादितैलेनाक्तं यथोक्तस्वेदैः प्रविलीनदोषं वत्र्यादिभिरुपाचरेत् ॥ ६ ॥
गङ्गाधरः- तत्र वर्त्तिमाह श्यामेत्यादि । श्यामा त्रिवृतादीनां प्रत्येकं कामाषान् द्विलवणां द्विगुणितसैन्धवान् गोमूत्रेण श्लक्ष्णं पिष्ट्वा गुड़न यथार्हेण पिष्ट्रा कराडष्ठनिभां वर्त्तिं विदध्यात्। तां वर्त्ति घृताक्तां घृताते गुदे यथायोग्यं प्रवेशयेदिति । अथवा पिण्याकादियावशुकान्तेगु देन वर्त्त विदध्यादिति पूर्वेणान्वयः । क्रिमिघ्नेत्यादि । क्रिमिनो विहङ्गः । सुधा स्नुही, सुधार्कजक्षीरं सुधाक्षीरमर्क क्षीरच्चेति क्रिमिघ्नादिगुड़ान्तैरेका वर्त्तिः स्यात् । अथवा पिप्पल्यादिगुड़ान्तैश्च वर्त्तिः स्यात् । अत्र राठो
मदनफलतण्डुलः ॥ ७॥
यथा मन एव मनोनिग्रहं करोति । उक्तं 'इन्द्रियाभिग्रहः कर्म मनसस्त्वस्य निग्रहः' इति । ऊर्द्धश्चेति ऊर्द्ध गमनस्वभावः । तलं ज्वरनाशनोक्तमिति शीतज्वरनाशनम गुर्व्वादुक्तम् । वर्त्तिः फलवर्त्तिः ॥ ३–६॥
चक्रपाणिः - श्यामेत्यादि । फलवत्तौ श्यामा त्रिवृद्भेदः । दश भागा भाषा यस्यां सा दशभागमाषा । द्विर्लवणेति द्विर्भागलवणा । गुडेनेति वचनेन यावता गुडन वर्त्तिः कर्त्तुं युज्यते
For Private and Personal Use Only
Page #1069
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२६८
चरक-संहिता। त्रिमर्मीयचिकित्सितम श्यामाफलेक्ष्वाकु सपिप्पलीकं नाड्याथवा तत् प्रधमेत चूर्णम्। रक्षोनतुम्थीकरहाटकृष्णा-चूर्ण सजीमूतकसैन्धवं वा। स्निग्धे गुदे तान्यनुलोमयन्ति नरस्य वच्चोंऽनिलमूत्रसङ्गम् ॥८॥
तेषां विघातेषु भिषग् विदध्यात् खभ्यक्तसुखिन्नतनोनिरूहम् । ऊटनुलोमौषधमूत्रतैलक्षाराम्लवातनयुतं सुतीक्ष्णम् ॥ वातेऽधिकेऽम्लं लवणं सतैलं क्षीरेण पित्ते तु कफे समूत्रम्। समूत्रवर्धोऽनिलसङ्गमाशु
गुदं सिराश्च प्रगुणीकरोति ॥६॥ . गङ्गाधरः-श्यामेत्यादि। श्यामा श्याममूला त्रिवत् । फलं मदनफलम् । श्यामादीनां चूर्ण नाड्या नलिकायां निक्षिप्य नलिकानगुदे प्रवेश्य फुत्कारेण जठरे प्रवेशयेदित्येवं प्रधमेत् । रक्षोघ्नेत्यादि । अथवा रक्षोनः सपः। सर्वपादि. चूर्ण नाड्या प्रधमेत् । वर्तिचूर्णानां प्रदानक्रमफले आह-स्निग्धे इत्यादि। घृतादिस्तेहेनाभ्यक्ते गुदे तानि वर्तिचूर्णानि ॥८॥ - गङ्गाधरः-यदेशवं वर्तिचूर्णप्रयोगे प्रशमनं न स्यात् तत्राह-तेषामित्यादि । तेषां वर्तिचूर्णानां विधातेषु स्वभ्यक्तमुस्विन्नतनोस्तस्योदावर्त्तिनो निरुद्ध विदध्यात् । निरूहन्तू नुलोमौषधादियुतं सुतीक्ष्णम्। बाते इत्यादि। वाते अधिकेऽम्ललवणतैलं निरूह, पित्तेऽधिके क्षीरेण निरूहम्, अथ कफेऽधिके समूत्रमानुलोमिककफघ्नद्रव्यकृतं विदध्यात्। स निरूहो मूत्रादिसङ्गं गुदं सिराश्च प्रगुणीकरोति। विगुणभावाभावः प्रगुण इति ॥९॥ तावन्मानो गुडो देयः। यावशूकैरित्यन्तेन द्वितीया वतिः माषगुडनैव कर्त्तव्या। शशिनी श्वेतबुन्दा, वेश्मधूमोऽगारधूमः, फलं मदनफलम्, रक्षोनः सर्षपः, करहाटो मदनः ॥८॥
चक्रपाणिः-तेषां विधात इति फलवर्तिपूर्णानामुक्तानो कार्याकरणे ऊर्दाऽनुलोमौषधं वमनविरेचनौषधम् । वातेऽधिक इत्यादिना दोषभेडेन साधनमाह। उदावत्त पित्तकफौ वातकोपितावेव
For Private and Personal Use Only
Page #1070
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६श अध्यायः
२६श अध्यायः ] चिकित्सितस्थानम्। ३२६६ त्रिवृत्सुधापनतिलादिशाक-ग्राम्योदकानूपरसैर्यवान्नम् । अन्यैश्च सृष्टानिलमूत्रविड़ भिरद्यात् प्रसन्नायुड़सीधुपायी ॥ भूयोऽनुबन्धे तु भवेद विरेच्यो मूत्रप्रसन्नादधिमण्डशुक्तः । * - स्वस्थन्तु पश्चादनुवासयेत् तं ।
रौक्ष्याद्धि सङ्गोऽनिलवर्चसोः स्यात् ॥ १०-१३॥ हिरुत्तरं हिनु वचा सकृष्णा सुवर्चिका चैव विङ्गचूर्णम् । सुखाम्बुनानाहविसूचिकार्ति-हृद्रोगगुल्मो समीरणनम् ।। वचाभयाचित्रकयावशूकान् सपिथलोन् सातिविषान् सकुष्ठान् । कोष्णाम्बुनानाहविमूढ़वातान् पीत्वा जयेदाशु रसौदनाशी ॥
गङ्गाधरः-आहारद्रव्यमाह। त्रिदित्यादि। त्रिवृत्पत्रादिशाकं ग्राम्यादि मांसरसः। अन्ये च सृष्टानिलादयः, तैर्यवान्नमद्यात्। प्रसन्नादिकश्चानु पिबेत् । एवंकृते यद्यनुबन्धो वर्तते सत्राह। भुय इत्यादि। एषंकृतेऽपि भूयोऽनुबन्धे सति मूत्रादिभिर्विरेच्यः। तथा विरेचनन स्वस्थं तमुदावर्त्तिनं पक्षदनुवासयेत् स्नेहनार्थम् । कस्मात् ? रोक्ष्याद्धीत्यादि । हि यस्मात् रोक्ष्यात् पुनरनिलवर्च सोः सङ्गः स्यात् तस्मादनुवासयेत् ॥१०-१३॥
गङ्गाधरः-अथात्र वेगसन्धारणादिनाप्यानाहः स्यात्, तस्य च चिकित्सामाह-द्विरुत्तरमित्यादि। हिमभृतीनामुत्तरोत्तरं द्विगुणं चूर्ण सुखाम्बुना पीतमानाहादिनम्। वचेत्यादि। वचादिकुष्ठान्तं चूर्ण कोष्णाम्बुना पीखा
ज्ञेयौ । प्रसन्ना मद्योपरि स्वच्छो भागः । गुड कृतः सीधुः गुडसीधुः। मूयोऽनुबन्ध इति उदावत्तानु. बन्धे । एतच्च विरेचनं वस्तिदानञ्च सप्ताहादूईम्। यदुक्तं 'नरो विरिक्तस्तु निरूहदानं विवर्जयेत्
• इतः परं क्वचिदधिकः पाठो दृश्यते। यथा-गुल्मोदरबध्नाशःप्लीहोदावर्त्तयोनिशुक्रगदे। मेदःकफसंसृष्ट मारुतरक्तेऽवगाढ़े च॥ गृध्रसीपक्षबधादिषु विरेचनाहषु वातरोगेषु। वाते विबदमाग मेदःकफपित्तरक्तेन ॥ पयसा मासरसैर्वा त्रिफलारसयूषमूत. मदिराभिः ॥ ११॥ दोषानुबन्धयोगात् प्रशस्तमेरण्डजं तैलम्। तवाातनुत् स्वभावात् संयोगवशाद् विरेचनाच्च जयेत् ॥ मेदोऽसृकपित्तकफोन्मिश्रानिलरोगजित् स्यात् । बलकोष्ठन्याधिवशादापञ्चपला भवेन्मात्रा। मृदकोष्ठबलानां सह भोज्यं तत् प्रयोज्यं स्यात् ॥ १२ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1071
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३३००
चरक संहिता |
[ स्त्रिममय चिकित्सितम्
हिदूप्रगन्धाविशुण्ठाजाजी - हरीतकीपुष्करमूलकुष्ठम् । यथोत्तरं भागविवृद्धमेतत् प्रीहोदराजोर्णविसूचिकासु ॥ १४ ॥ स्थिरादिवर्गस्य पुनर्नवायाः श्यामाकपूतीककरञ्जयोश्च । सिद्धः कषायो द्विपलांशिकानां प्रस्थो घृतात् स्यात् प्रतिबन्धवाते । फलञ्च मूलञ्च विरेचनोक्तं हिंस्रार्कमूले दशमूलमग्राम् । स्नुक चित्रकश्चैव पुनर्नवा च तुल्यानि सव्वैर्लवणानि पञ्च ॥ स्नेहः समृत्रैः सह जर्जराणि शरावसन्धौ विपचेत् सुलिप्ते । पक्वं सुपिष्टं लवणं तदन्नैः पानैस्तथानाहरु जान्नमद्यात् ॥ १५ ॥ रसौदनाशी खानाहादीन् जयेत् । हिङ्गग्रेत्यादि । हिङमभृतिकं यथोत्तरं भागवृद्धं पुष्करं स्वनामख्यातवृक्षविशेषस्तस्य मूलं तदभावे कुष्ठमपि द्विवरं ग्राह्यम् ॥ १४ ॥
'गङ्गाधरः- स्थिरादीत्यादि । स्थिरादिवर्गः शालपर्ण्यादिपञ्चमूली । द्विपांशिकानां शालपर्ण्यादीनामष्टानां षोड़शशरावजले पकानां चतुर्थांशावशिष्टः कषायः प्रस्थः, प्रस्थश्च घृतात् सिद्धः पकः प्रतिबन्धवाते हितः स्यात् । फलश्च ेत्यादि । विरेचनोक्तं फलिनीमूलिनीषु विरेचनोक्तं फलश्च मूलश्च हिंसामूलमर्कमूलश्च । पुनने वान्तानि यावन्ति तैः सर्व्वस्तुल्यानि पञ्च लवणानि । स्नेहश्चतुर्भिर्यथालाभं मूत्रैश्च यथालाभं सह जर्जरीकृतानि कुट्टयित्वैव शरावमध्ये स्थापयित्वाऽन्येन शरावेण पिधाय सन्धौ सुलिप्ते धमनिगमाभावो यथा स्यात् तथा सुलिप्ते विपचेत् । पक्कं सुपिष्टं तल्लवणं पानैरन्नः सहाद्यात् । आनाहलक्षणमुक्तं सुश्रते - " आमं शकुद वा निचितं क्रोण भूयो विबद्धं विगुणानिलेन । प्रवत्तेमानं न यथास्वमेनं विकारमानाहमुदाहरन्ति । तस्मिन् भवत्यामसमुद्भवे तु तृष्णामतिश्यायशिरो विदाहाः । आमाशये शूलमथो गुरुत्वं हल्लास उद्गार -
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
सप्तदिनान्यवश्यम् । शुद्धो निरूहेण विरेचनन्चे 'ति । द्विरुत्तरमित्यादौ यथोत्तरद्रव्याणां द्वैगुण्यम् । सुवर्चिका स्वर्जिकाक्षारः । सुखाम्बुना पीतमिति शेषः । उग्रगन्धा अजमोदा ॥ ९-१४ ॥
चक्रपाणिः - स्थिरादिवर्गस्येति अल्पपञ्चमूलस्य । श्यामाकपूतिककर अयोश्चेत्यस पूतिकशब्दः करवविशेषणम् । तथाहि जतूकर्णः - " सर्षप उग्रपूतिकः पुनर्नवा स्थिराद्यमित्यादि ।” फलच मूल विरेचनोक्तमिति दोर्घञ्जीवितीये मूलिनीविरेचनकर्म्मण्युक्तम् । किंवा कल्पे विरेचन
For Private and Personal Use Only
Page #1072
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६ अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् |
हृत्स्तम्भमूर्द्धामय गौरवाभ्यामुद्द्वारसङ्गेन सपीनसेन । आनाहमामप्रभवं जयेत् तु प्रच्छईनैर्लङ्घनपाचनैश्च ॥ १६ ॥ इत्युदावर्त्तः । व्यायाम तीक्ष्णौषधरूनमद्य-प्रसङ्गनित्यद्भु तपृष्ठयानात् । आनूपमांसाध्यशनाद जीर्णात् स्युर्मूत्रकृच्छ्राणि नृणां तथाष्टौ ॥१७ विघातनञ्च । स्तम्भः कटीपृष्ठपुरीषमूत्र शूलोऽथ मूर्च्छा च शक्रद्रमिश्च । श्वासश्व पकाशयजे भवन्ति लिङ्गानि चात्रालसकोदितानि ।” अलसकलक्षणानि तत्रैव यथा । “कुक्षिरानवतेऽत्यर्थं ताम्यत्यथ च कूजति । निरुद्धो मारुतश्चापि कुक्षावुपरि धावति । वातवचनिरोधश्व कुक्षौ यस्य भृशं भवेत् । तस्यालसकमाचष्टे हिक्कोद्वारौ च यस्य तु ।” इति ॥ १५ ॥
गङ्गाधरः - इह शकृज्जातानाहलक्षणं नोक्त्वा चिकित्साञ्चाभिधायामजानाहलणमाह - हृत्स्तम्भेत्यादि । हृत्स्तम्भव मूद्धि आमयगौरवञ्च ताभ्या मुहारविघातेन पीनसेन चामप्रभवमानाहं ज्ञाला प्रच्छद्देनादिभिर्जयेत् । सुश्रुते तूदावर्त्तस्यासाध्यलक्षणमुक्तम् । " तृष्णार्दितं परिक्लिष्टं क्षीणं शूलैरुपद्रतम् । शकृद् वमन्तं मतिमानुदावर्त्तिनमुत्सृजेत् ॥” इति ॥ १६ ॥
गङ्गाधरः - इत्युदावर्त्तानाह रोगों वस्तिगतावुक्त्वाऽपरान् वस्तिगतानाह । व्यायामेत्यादि । स्युमूत्रकृच्छणीति मूत्रस्य कृच्छण प्रवृत्तिविघात इत्यनर्थान्तरम् । सेन सुश्रुते मूत्राघातविकृच्छयोरिति रोगद्वयमुद्दिष्टं कृत्रा सूत्रोपघातशब्देन द्वयोरवरोधः कृतः । तद्यथा । "वातेन पित्तेन कफेन सर्वैस्तथाऽभिघातैः शकृक्कमरीभ्याम् । तथाऽपरः शर्करया सुकष्टो मूत्रोपघातः कथितोऽष्टमस्तु ॥” इति शकृत्प्रतिघातन इहोक्तः, नोक्तः शुक्रप्रतिघातज इति । इहापि निर्देशाद वातादिलक्षणानां वातजपित्तजकफजसन्निपातजाश्मरोजशर्कराजाभिघातजानि व्याहतशुक्रजञ्चात्रोक्तं शकृत्प्रतिघातजं नोक्तमिति विरोधो नाशङ्काः । सुश्रुते ह्यश्मरीज कृच्छ, शुक्रजावरोधमभिप्रेत्य शुक्रजमूत्रकुच्छ नोक्तमिह तु तन्त्रे शकृत्प्रतिघातजं वातमूत्रकृच्छ, स्वरोधान पृथगुक्तमिति यस्तु व्याख्यातवान् सुश्रुते शर्कराजमूत्रकृच्छ, न पठितमिह तु पठितम्योगेषु वक्ष्यमाणम् । हृदित्यादिना उदावर्त्तस्यैव हेतुलक्षणविशेषेण आनाहसंज्ञां प्रदर्श्य तत्र भेषजमाह || १५|१६ ॥
4
४१४
For Private and Personal Use Only
३३०१
Page #1073
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
चरक संहिता |
[त्रिमम्मीयचिकित्सितम्
३३०२
पृथङ्मलाः स्वैः कुपिता निदानैः सव्र्व्वेऽथवा कोपमुपेत्य वस्तौ ।
मूत्रस्य मार्ग परिपीडयन्ति यदा तदा मूत्रयतीह कृच्छ्रात् ॥ १८ ॥ तीचा हि रुग् वङ्क्षणवस्तिमेढ्र स्वल्पं मुहुर्मूत्रयतीह वातात् । पीतं सरक्तं सरुजं सदाहं कुच्छ्रं मुहुर्मूत्रियतीह पित्तात् ॥ वस्तेः सलिङ्गस्य गुरुत्वशोथौ
100
मूत्रं सपिच्छं कफमूत्रकृच्छ्र । सर्व्वाणि रूपाणि च सन्निपातात्
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
भवन्ति तत् कृच्छ्रतमञ्च कृच्छ्रम् ॥ १६ ॥
4
“एषाश्मरी मारुतभिन्नमूत्तिः स्याच्छकरा मूत्रपथात् क्षरन्तीति ।” सुश्रुते "अश्मरी शर्करा चैव तुल्ये सम्भवलक्षण” रिति, ततोऽश्मरीजेन शर्कराजग्रहणमिति, तद्भ्रान्त्या व्याख्यातवान् । सुश्रुते हि - " तथाऽपरः शर्करया कष्टो सूत्रोपघातः कथितोऽष्टमस्तु ” इत्युक्तम्, अन्यथाष्टत्वव्याघातः स्यात् । इहापि तन्त्रे शर्कराजसहितान्येवाष्टौ पूर्य्यन्ते तच विना सप्त स्युरिति ॥ १७ ॥
गङ्गाधरः -- सम्प्राप्तिमाह । पृथङ्मला इत्यादि । इति चत्वारि दोषजानि ॥ १८ गङ्गाधरः – एषां लक्षणान्याह । तीव्रा हीत्यादि । इह वातजे मूत्रकृच्छ शकृत्प्रतिघातस्यावरोधः, सुश्रते हि वातप्रकोपस्तत्रोक्तः । “शकृतस्तु प्रती घाताद् वायुर्विगुणतां गतः । आध्मानञ्च सशूलश्च मूत्रसङ्गं करोति हि ।।" इति । पीतमित्यादिना पित्त मूत्रकृच्छ्रलक्षणम् । वस्तेरित्यादिना कफमूत्रकृच्छ लक्षणम् । सर्व्वाणीत्यादिना सन्निपातजमूः कृच्छ्रलक्षणमिति । सुश्रुतेऽप्युक्तम् । अल्पमल्पं समुत्पीड्य मुष्कमेहन वस्तिभिः । फलद्भिरिव कृच्छ्रेण वाताघातेन मेहति । हारिद्रमुष्णं रक्तं वा मुष्कमेहनवस्तिभिः । अग्निना दह्यमानाभैः पित्ताघातेन मेहति । स्निग्धं शुक्रमनुष्णञ्च मुष्कमेहनवस्तिभिः । संहृष्टरोमा गुरुभिः श्लेष्माघातेन मेहति । दाहशीतरुजाविष्टो नानावर्ण मुहुम् हुः । ताम्यमानः सुकृच्छ्रेण सन्निपातेन मेहति ॥ १९ ॥
चक्रपाणिः- व्यायामेत्यादिना निदानमुक्तत्वा वातपित्तकफसन्निपातजानां मूत्रकृच्छ्राणां सम्प्राप्तिमाह - पृथगित्याति । ती हि रुमित्यादिना चतुर्णां रूपमाह ॥ १७-१९॥
For Private and Personal Use Only
Page #1074
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६श अध्यायः
२६श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
३३०३ विशोषयेद वस्तिगतं सशुक्र मूत्रं सपित्तं पवनः कर्फ वा। यदा तदाश्मयंपजायते तु क्रमेण पित्तेष्विव रोचना गोः॥ कदम्बपुष्पाकृतिरश्मतुल्या श्लपणा त्रिपुट्यप्यथवाऽपि मृद्वी। मूत्रस्य चेन्मार्गमुपैति रुझा मूत्रं रुजं तस्य करोति वस्तौ ॥ मृदुनाति मेद स तु वेदनात्तों मुहुः शकृन्मुश्चति वेपते च । ससेवनीमेहनवस्तिशूलं विशोर्णधारश्च करोति मूत्रम् ॥
गङ्गाधरः-अथाश्मरीजमूत्रकृच्छे वक्तव्येऽश्मरीजन्मप्रकारमाह-विशो. षयेदित्यादि। इयन्तु सम्प्राप्तिः सामान्याश्मरीणाम् । यदा पवनो रिसोमथुनविघातादमैथुनाद वा वस्तिगतं शुक्रं विशोषयेत् तदा शुक्राश्मरी जायते, यदा च वस्तिगतं मूत्रं सपित्तं विशोषयेत् तदा पित्ताश्मरी स्याद, यदा वा स्वयुक्तं वस्तिगतं कर्फ विशोषयेत् तदा वाताश्मरी स्यात्। यदा स्वयुक्तं वस्तिगतं समूत्रं कर्फ विशोषयेत् तदा कफाश्मरी स्यात् । यथा क्रमेण शुष्केषु गोः पित्तेषु रोचना भवति। इति। शुक्रजा वातजा पित्तजा कफजा चेति चतस्रो. ऽइमर्यः स्युः। तस्या रूपाण्याह । कदम्बेत्यादि । काचित् कदम्बपुष्पदलाकृतिः काचिदश्मतुल्या काचित् श्लक्ष्णा अथवा काचित् त्रिपुटी त्रिकोणा अथवा काचिन्मृद्वीति, अपिशब्दादन्याशी चाश्मरी स्यात्। तज्जमूत्रकृच्छमाहमूत्रस्य चेदित्यादि। साश्मरी चेन्मूत्रस्य मार्गमुपैति तदा तस्य वस्तौ मूत्रं रुद्धा रुजं करोति । स तु पुमान् वेदनासौ मेद मृदनाति मुहुः। शकुन्मुश्चति वेपते च मुहुः। सेवन्यादिवेदनासहितं विशीणधारं मूत्रं स करोति। शिश्ने
चक्रपाणि:-विशोषदित्यादिना चतुःप्रकारानप्यश्मरीरोगामाह । तन्त्रान्तरे अश्मय॑स्तु वातपित्तकफशुक्रजा उत्ताः, यद्यपि सर्वाइमरीषु दोषत्रयजन्यत्वमस्ति 'सहन्त्यपो यथा दिव्या मारुतोऽग्निश्च वैयतः। तद्वद् बलासं बस्तिस्थमुष्मा संहन्ति सानिलः' इति सुश्रुते प्रतिपादितम्, तथाप्येकदोषाभिप्रायेण वातजादिव्यपदेशो ज्ञेयः। वाजायामश्मयों प्रबलेन वायुना मूतशोषे क्रियमाणे तत्कृतः कफ एवाश्मरीरूपः क्रियते। एवं पित्ताश्म-मपि ज्ञेयम्। भतएव सुश्रुते श्लेष्माधिष्ठानाः सर्व एवाम्मयं उक्ताः । अश्मयुत्पादे दृष्टान्तमाह-पित्तेष्विव रोचना गोरिति । पित्तेष्विति बहुवचनं पित्तबहुस्वापेक्षया। कदम्बपुष्पाकृत्यादयो विशेषाः दोषभेदत्वेनोन्नेगः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1075
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३०४
चरक-संहिता। त्रिमर्मीयचिकित्सितम् क्षोभात् क्षते मूत्रयतीह सालं तस्याः सुखं मूत्रयति व्यपायात् । एषाश्मरी मारुतभिन्नमूर्तिः स्याच्छर्करा मूत्रपथात् क्षरन्ती ॥२० लग्नायामश्मयां मूत्रस्यानिर्गमनेन क्षोभात् शिश्नमध्ये क्षते सति सास्र कृच्छे । मूत्रयति । तस्या अश्मर्या व्यपायात् सुखं मूत्रयति। इति । सुश्रुते चोक्तम्"चतस्रोऽश्मयो भवन्ति श्लेष्माधिष्ठानाः। तद्यथा- इलेष्मणा वातेन पित्तेन शुक्रेण चेति। तत्रासंशोधनशीलस्यापथ्यकारिणः प्रकुपितः श्लेष्मा मूत्रसम्पृक्तोऽनुपविश्य वस्तिमश्मरीजनयति। तासां पूर्वरूपाणि वस्तिपीड़ारोचको मूत्रकृच्छ वस्तिशिरोमुष्कशेफसां वेदना कृच्छा ज्वरावसादौ वस्त गन्धित्वं मूत्रस्येति। यथास्वं वेदनावर्ण दुष्टं सान्द्रमथाविलम्। पूवरूपे ऽश्मनः कृच्छान्मूत्रं सृजति मानवः । अथ जातासु नाभिवस्तिसेवनीमेहनेष्वन्य. तमस्मिन् मेहतो वेदना मूत्रधारासङ्गः सरुधिरमूत्रता मूत्रविकिरणश्च गोमेदकप्रकाशमनाविलं ससिकतं विसृजति । धावनलङ्घनप्लवनपृष्ठयानाध्वगमनैश्वास्य वेदना भवति। तत्र श्लेष्माश्मरी श्लेष्मलमनमभ्यवहरतोऽत्यर्थमुपलिप्याधः परिद्धिं प्राप्य वस्तिमुखमधिष्ठाय स्रोतो निरूणद्धि, तस्य मूत्रप्रतिघाताद दाल्यते भियते निस्तुद्यत इव च वस्तिगुरुः शीतश्च भवति । अश्मरी चात्र श्वेता स्निग्धा महती कुक्कु टाण्डप्रतीकाशा मधूकपुष्पवर्णा वा भवति, तां इलैष्मिकीमिति विद्यात्। पित्तयुक्तस्तु श्लेष्मा सङ्घातमुपगम्य यथोक्तां परिद्धिं प्राप्य वस्तिमुखमधिष्ठाय स्रोतो निरुणद्धि तस्य मूत्रप्रतिघातादुष्यते चष्यते दह्यते पच्यत इव च वस्तिरुष्णवातश्च भवति। अश्मरी चात्र सरक्ता पीतावभासा कृष्णा भल्लातकास्थितिमा मधुर्णा वा भवति, तां पैत्तिकीमिति विद्यात् । वातयुक्तस्तु श्लेष्मा सङ्घातमुपगम्य यथोक्तां परिद्धिं प्राप्य वस्तिमुखमधिष्ठाय स्रोतो निरुद्धि तस्य मूत्रप्रतीघातात् तीवा वेदना भवति तयात्यर्थ पीच्यमानी दन्तान् खादति नाभिं पीड़यति मेढ़ मृद्नाति पायु' स्पृशति विशद्धते विदहति वातमूत्रपुरीषाणि कृच्छण वारय मेहतो निःसरन्ति। अश्मरी चात्र श्यामा परुषा विषमा खरा कदम्बपुष्पवत् कण्टकाचिता भवति, तां वातिकीमिति तत्र वातेन कदम्बपुष्पाकृतिः त्रिपुटी च, पित्तनाश्मतुल्या श्लक्ष्णा, मृद्वी कपेन शुक्रेण च। क्षोभात् क्षत इति अश्मरीक्षोभात् मूत्रमार्गे बस्तौ। तस्या इत्यश्माः । व्यपायादिति मूत्रमार्गापगमात् । सुखमिति निर्वदनम् । एषेत्यादिना शर्करामाह-भिन्नमूर्तिरिति भेदितमूत्तिः अतएव मूलपथात् क्षरन्तीत्युक्तम् । तेन वातेन द्विधा विधा भिन्नाश्मरी मूतपथेन क्षरन्ती शर्करेव भवति ॥२०॥
For Private and Personal Use Only
Page #1076
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६श भध्यायः चिकित्सितस्थानम्। ३३०५ विद्यात्। प्रायेणैतारितस्रोऽश्मर्यो 'दिवास्वमसमशनाध्यशनशीतस्निग्धगुरुमधुराहारप्रियवाद विशेषेण बालानां भवन्ति। तेषामेवाल्पवस्तिकायवादनुपचितमांसवाच्च वस्तेः सुखग्रहणाहरणा भवन्ति। महतान्तु शुक्राश्मरी शुक्र निमित्ता भवति । मैथुनाभिघातादमैथुनाट वा शुक्रं चलितमनिगछेद विमार्ग: गमनादनिलोऽभितः संगृह्य मेषणयोरन्तरे संहरति संहत्य चोपशोषयति सा मूत्रमार्गमावृणोति मूत्रकृच्छ वस्तिवेदनां वृषणयोश्च श्वयथुमापादयति पीड़ितमात्रे च तस्मिन्नेव प्रदेशे प्रविलयमापद्यते, तां शुक्राश्मरीमिति विद्यात् । भवन्ति चात्र । शर्करासिकतामहो भस्माख्योऽश्मरिचकृतम्। अश्मय्याः शर्करा शेया तुल्यव्यञ्जनवेदना। पवनेऽनुगुणे सा तु निरेत्यल्पा विशेषतः । या भिन्नमृतिर्वातन शकरेत्यभिधीयते। हृत्पीड़ा सचिसद कुक्षिशूलः सवेपथुः। तृष्णोद्ध गोऽनिलः काश्य दौर्बल्यं पाण्डुगात्रता। अरोचकाविपाको तु शर्करात भवन्ति च । मत्रमार्गप्रवृत्ता सा सक्ता कुर्य्यादुपद्रवान् । दौर्बल्यं सदनं काय कुक्षिशूलमरोचकम् । पारु समुष्णवातश्च तृष्णां हृत्पीड़नं वमिम् । नाभिपृष्ठ. कटीमुष्क-गुदवङ्गणशेफसाम् । एकद्वारस्तनुखको मध्ये वस्तिरधोमुखः । अलाव्या इव रूपेण सिरास्नायुपरिग्रहः । वस्तिर्वस्तिशिरश्चैव पौरुषं वृषणी गुदम् । एकसम्बन्धिनो ह्ये ते गुदास्थिविवरस्थिताः। मूत्राशयो मलाधारः प्राणायतनमुत्तमम्। पक्काशयगतास्तत्र नाड्यो मूत्रवहास्तु याः। तर्पयन्ति सदा मूत्रं सरितः सागरं यथा। सूक्ष्मखान्नोपलभ्यन्ते सुखान्यासां सहस्रशः। नाड़ीभिरुपनीतस्व मूत्रस्यामाशयान्तरात् । जाग्रतः स्वपतश्चैव स निःस्यन्देन पूर्यते। आ मुखात् सलिले न्यस्तः पाश्वभ्यः पूर्यते नवः। घटो यथा तथा विद्धि वस्तिमूत्रेण पूर्यते । एवमेव प्रवेशेन वातः पित्तं कफोऽपि वा। मूत्रयुक्त उपस्नेहात् प्रविश्य कुरुतेऽश्मरीम्। अप्सु स्वच्छास्वपि यथा निषिक्तासु नवे घटे। कालान्तरेण पङ्कः स्यादश्मरीसम्भवस्तथा। संहन्त्यापो यथा दिव्या मारुतोऽग्निश्च वैदुप्रतः। तद्वद् बलासं वस्तिस्थमुष्मा संहन्ति सानिलः । मारुते प्रगुणे वस्तौ मूत्रं सम्यक प्रवर्तते। विकारा विविधाश्चापि प्रतिलोमे भवन्ति हि। मूत्राघाताः प्रमेहाश्च शुक्रदोषास्तथव च। मूत्रदोषाश्च ये केचिद् वस्तेरेव भवन्ति हि ॥” इति । अथाश्मरीशर्करयोभदमाह-एषेत्यादि। येषाश्मरी नामाभिहिता सा यदा मारुतभिन्नमूर्त्तिारुतेन पित्तपच्यमाना भिन्ना भिन्ना क्षद्रीकृता मूर्तिर्भवत्यस्याः सा तदा शर्करा नामोच्यते, मूत्रपथात् क्षरन्ती सतीति अश्मरीतोऽन्या शर्करा न त्वश्मरीग्रहणेन गृह्यते, ततः शर्कराजमूत्रकृच्छमश्मरीजमूत्रकृच्छात् पृथ मिति ।
For Private and Personal Use Only
Page #1077
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३०६
चरक-संहिता। [त्रिमर्मीयचिकित्सितम् शुक्र मलाश्चैव पृथक् पृथग वा मूत्रायणस्थाः परिपोडयन्ति । तव्याहतं मेहनवस्तिशूलं मूत्रं सशुक्र कुरुते विबद्धम् ॥ स्तब्धश्च शूनो भृशवेदनश्च तुदेत वस्तिर्वृषणौ च तस्य ॥२१॥ क्षताभिघातात् क्षतजं क्षयाद वा प्रकोपितं वस्तिगतं विबद्धम् । तीवाति मृत्रेण सहाश्मरीत्वमायाति तस्मिन्नतिसञ्चिते च। .
आध्मातता वस्तिसुगौरवञ्च वस्तेर्लघुत्वञ्च विनिःसृते स्यात् ॥२२॥ सुश्रुते च–“अश्मरो शर्करा चैव तुल्ये सम्भवलक्षणैः। शर्करायां विशेषन्तु शृणु कीत्तयतो मम। पच्यमानस्य पित्तेन भिद्यमानस्य वायुना। श्लेष्मणो. ऽवयवा भिन्नाः शर्करा इति संशिताः। हृत्पीड़ा वेपथुः शूलं कुक्षौ वह्निः सुदुर्बलः। ताभिर्भवति मूर्छा च मूत्राघातश्च दारुणः। मत्रवेगनिरस्तासु तासु शाम्यति वेदना। यावदन्या पुनर्नति गुटिका स्रोतम्रो मुखम् । शर्करासम्भवस्य तन्मूत्राघातस्य लक्षणम् ॥” इति ॥२०॥
गङ्गाधरः-शराजमूत्रकृच्छलक्षणमुक्त्वा शुक्रजमूत्रकृच्छमाह-शुक्रमित्यादि। । शुक्रं मलाश्च वातादयः समस्ताः पृथग वा मूत्रायणस्था यदा परिपीड़यन्ति, तदा तद वातादिमलव्याहतं मेहनवस्तिशूलं यथा स्यात् तथा सशुक्रं मूत्रं विबद्धं कुरुते, पुमान् मूत्रयतीत्यर्थः। तस्य नरस्य बस्तिस्तब्धश्चेत्यादिः स्यात् । वृषणौ च स्तब्धावित्येवमादी स्यातामिति शुक्रप्रतिघातजमूत्रकृच्छमिदं सुश्रुतेन न पठितं शुक्राश्मरीजेऽवरोधात् ॥२१॥
गङ्गाधरः-आगन्तुमूत्रकृच्छमाह-क्षताभिघातादित्यादि । शल्यादिभिः क्षताद दण्डादिभिरभिघाताद वा वस्तिगतं क्षतजं रक्तं प्रकोपितमथवा क्षयाद रसादीनां प्रकोपितं वस्तिगतं क्षतजं विबद्धं सत् मूत्रेण सह वीत्रार्ति सदश्मरीखमायाति । तस्मिन् क्षतजेऽतिसञ्चिते आध्मातता भवति वस्तावेव.
चक्रपाणिः-शुक्रं मला इत्यादिना शुत्रमूत्रकृच्छलक्षणम्। शुक्राशयस्था इति शुक्रमार्गस्थिताः ॥२१॥
चक्रपाणिः-क्षतेत्यादिना रतजं मूत्रकृच्छ्रमाह । क्षतजमिति रक्तम् । क्षयाद डा प्रकोपितमिति अतिव्यवायात् शुक्रक्षये सति वायुनोदीय बस्तिमानीतम् । माध्माततामिति बस्तिपूर्णताम् । तस्मिन्निति वस्तिसञ्चितरक्त । एवं सूखस्थानोद्दिष्टाष्टौ मूत्राघाता मूत्रकृच्छशब्देनेह निहिश्य व्याकृताः। ये तु निमर्मीयसिद्धौ त्रयोदश मूखाधाता वक्तव्यास्ते सूतस्थानेऽसूतिता अपि एकादशक्षुद्रकुष्टवदन्तर्भावनीयाः। मूत्राघातमूत्रकृच्छ्योश्चायं विशेषो यन्मूत्रकृच्छे मूत्रं कुच्छेण
For Private and Personal Use Only
Page #1078
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६श अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम् । अभ्यञ्जनस्नेहनिरूहवस्ति-स्वेदोपनाहोत्तरवस्तिसेकान् । स्थिरादिभिर्वातहरैश्च सिद्धानद्याद्रसांश्चानिलमूत्रकृच्छ् ॥ २३ ॥ पुनर्नवैरण्डशतावरीभिः पत्तूरवृश्चीरबलाश्मभिद्भिः । द्विपञ्चमूलेन कुलत्थकोल-यवैश्च तोयोत्कथिते कषाये ॥ तैलं वराहक्षवसा घृतं तैस्तैरेव कल्कैलवणैश्च साध्यम् । तन्मात्रयाशु प्रतिहन्ति पोतं शूलान्वितं मारुतमूत्रकृच्छम् ॥२४॥ बस्तिसुगौरवञ्च। विनिःसृते तस्मिन्नश्मरीभूते क्षतजे वस्तेलघुत्वं स्यादिति आगन्तुजमष्टमं मूत्रकृच्छमिति। सुश्रुते चोक्तम् । “मूत्रबाहिषु शल्येन क्षतेष्वभिहतेषु च । स्रोतःसु मत्राघातस्तु जायते भृशवेदनः । वातवस्तेस्तु तुल्यानि तस्य लिङ्गानि लक्षयेत्” ॥ इति। वातवस्त्यादयो मूत्राघातसंज्ञकाः सुश्रुतोक्ता दर्शयिष्यन्तेऽत ऊद्ध मिति । इति मूत्रकृच्छाख्यमूत्राघातनिदानमुक्तं भवति ॥२२॥
गङ्गाधरः-अथातश्चिकित्सितमाह-अभ्यञ्जनेत्यादि। अनिलमत्रकृच्छ अभ्यञ्जनादयः सेकान्ताः कार्याः। स्थिरादिभिः शालपादिभिः पञ्चमूले. वतिहरैश्वान्यैः सिद्धान् रसांश्चाद्यादिति ॥२३॥
गङ्गाधरः-पुनर्नवेत्यादि। पुनर्नवादिभिस्तोयोत्कथिते कषाये चतुर्गुणे तैस्त्रिभिः कल्कैः पञ्चभिश्च लवणैः पादिकरतैलं साध्यम्, तथा वराहवसा साध्या, तथा ऋक्षस्य हरिणस्य वसा साध्या, तथा गव्यं घृतं साध्यमिति । एवं पत्तरादिभिश्चतुर्भिस्तोयेनाष्टगुणेनोत्कथिते कषाये चतुणे तैरेव चतुर्भिः पञ्चभिर्लवणेः पादिकैः कल्कैस्तैलादिकं साध्यम् । पत्तूरः शालिञ्चः । अश्मभित् अम्ललोटिका अश्मान्तको वा। तथा द्विपञ्चमूलेन दशमूलेनाष्टगुणतोयोत्कथिते चतुर्भागावशिष्टे चतुर्गुणे कपाये तैर्दशमूलेः पञ्चभिलवणैः पादिकैः कल्कैः तैलादिकं साध्यम्। तथा कुलत्थकोलयवैश्चाष्टगुणतोयोत्कथिते चतुर्भागशेषे कषाये चतुर्गुणे तरेव त्रिभिः पञ्चभिलेवणैश्च कल्कैः पादिकैस्तैलादिकं साध्य
वहति मूत्राघाते मूत्रं शोष्यते प्रविहन्यते। सुश्रुतेऽपि च मूत्रकृच्छ्रमूत्राघातयोर्विशेषोऽध्याय. भेदेनवोक्तः । श्रन्ये तु भूतकृच्छ्राविशेषेणैव मूत्राघातानाहुः। यथायोग्यतया वातपित्तजादिचतुर्यु मूत्रकृच्छ्रेषु मूत्राघातान् अन्तर्भावयन्ति, तेन न पृथङमूत्राघाताभिधानम् ॥ २२॥
धक्रपाणिः-मूत्रकृच्छचिकित्सामाह-अभ्यञ्जनेत्यादि। स्थिरादिभिः पञ्चमूलातहरैरिति
For Private and Personal Use Only
Page #1079
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३०८
चरक-संहिता। [त्रिमौचिकित्सितम् एतानि चान्यानि वरौषधानि हितानि पिष्टान्यपि चोपनाहे । स्युर्लाभतस्तैलफलानि चैव स्नेहाम्लयुक्तानि सुखोष्णवन्ति ॥२५ सेकावगाहाः शिशिराः प्रदेहा प्रेमो विधिर्वस्तिपयोविरेकाः। द्राक्षाविदारीक्षुरसैघृ तैश्च कृच्छ्षु पित्तप्रभवेषु कार्याः ॥ २६ ॥ शतावरीकाशकुशश्वदंष्ट्रा-विदारिशालीक्षुकशेरुकाणाम् । काथं सुशोतं मधुशर्कराभ्यां युत्तया पिबेत् पैत्तिकमूत्रकृच्छ्र । पिबेत् कषायं कमलोत्पलानां शृङ्गाटकानामथवा विदार्याः । दण्डोत्पलानामथवापि मूलं पूर्वेण कल्पेन तथाम्बु शीतम् ॥२७ मिति। तत् तलादिकं मात्रया पीतमाशु शूलान्वितं मारुतमूत्रकृच्छ प्रतिहन्ति ।। २४॥
गङ्गाधरः-एतानीत्यादि । एतानि पुनर्नवादीनि पत्तूरादीनि द्विपञ्चमूलानि कुलत्थादीनि च तथान्यानि तन्त्रान्तरोक्तानि हितानि वरोषधानि पिष्टान्युपनाहे हितानि स्युर्यथालाभतः। तलफलानि च तिलक्षमादीनि स्नेहघृतादिभिरम्लैस्तिन्तिडीकादिभिश्च युक्तानि पिष्टानि सुखोष्णवन्ति उपनाहे हितानि स्युरिति । वातमूत्रकृच्छचिकित्सितमुक्तम् ॥२५॥
गङ्गाधरः-अथ पित्तमूत्रकृच्छचिकित्सितमाह-सेकेत्यादि। शिशिराः सेकादयः। तथा तस्याशितीयोको ग्रष्मो विधिः। तथा वस्तिश्च पयश्च विरेकश्चेति त्रयो द्राक्षादिभिः कार्याः ॥२६॥
गङ्गाधरः-शतावरीत्यादि। शतावादीनां मूलकाथं सुशीतं मधुशर्कराभ्यां युक्तं युक्त्या पिबेत् । पिबेदित्यादि । कमलादीनां कषायं पूर्वकल्पेन मधुशराभ्यां युक्तं पिबेदथवा दण्डोत्पलाया मूल काथयिता मधुशर्कराभ्यां युतं पिबेत्, तथा शीतमम्बु मधुशकेराभ्यां युतं पिबेत् ॥२७॥ वातहरत्वेन प्रतिपादितः। पत्तूरः सालिञ्चिका। अश्मभित् पाषाणभेदः। अन्यानि चैवगुगानि आस्फोतादीनि ॥ २३-२५॥
चक्रपाणिः-प्रैष्मो विधिरिति । तस्याशीतीयोक्तग्रीष्मविधिः, तत्र शिशिरावेव सेकावगाही यद्यप्युक्तो तथापि विशेषेण शिशिरसेकावगाहकरणार्थं पुनरभिधानम् । दण्डोत्पलं भश्म इति ख्यातम्। पूर्वेण कल्पेनेति काथेन मधुशर्करयोर्योगेन च ।। २६ ॥ २७ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1080
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६श अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
३३०६
ह
एवरुवीजं त्रपुषात् कुसुम्भात् सकुङ्कुमः स्यादं वृषकश्च पेयः । द्राक्षारसेनाम रिशर्करासु कृच्छ्रेषु सव्र्वेष्वपि शस्तमेतत् ॥ २८ ॥ rohati मधुकं सदा पैत्ते पिबेत् तण्डुलधावनेन । दा तथवामलकोरसेन समाक्षिकां पित्तकृते तु कृच्छ्रे ॥ २६ ॥ चारोष्णतीक्ष्णोषणमन्नपानं स्वेदो यवान्नं वमनं निरूहाः । तक सतित्तौषधसिद्ध तैलमभ्यङ्गयानं कफमूत्रकृच्छे ॥ ३० ॥ व्योषं श्वदंष्ट्रा क्रिमिमारसास्थि-- कोलप्रमाणं मधुमूत्रयुक्तम् । पिबेत् त्रुटिं क्षौद्रयुतां कदल्या रसेन कैटर्य्यरसेन वापि ॥ तक्रेण युक्तं शितिमारकस्य वीजं पिबेत् कृच्छ्रविघातहेतोः । पिबेत् तथा तण्डुलधावनेन प्रबालचूर्ण कफमूत्रकृच्छ्रे ॥
गङ्गाधरः -- एवरुवीजमित्यादि । एवस्त्रीजं कर्कटीबीजं द्राक्षारसेन पिष्ट्वा पेयम्, त्रपुषं कुष्माण्डवद् वृहत् फलं मायाम्बुफलमुच्यते तस्य वीजम्, कुसुम्भवीजम्, षको वासकः सकुक मो द्राक्षारसेन पेयः ॥ २८ ॥
गङ्गाधरः -- एवरुवीजमित्यादि । एवरुवीजादित्रयं तण्डुलधावनजलेन पिष्ट्वा पिवेत्, तथा दामामलकरसेन पिष्ट्वा गोलयिखा समाक्षिकां पित्तकृते कृच्छ्र पिबेत् ।। २९ ।।
गङ्गाधरः- पित्तकृच्छ्र उक्त्वा कफकृच्छु चिकित् सितमाह - क्षारोष्णत्यादि । सतिक्तौषधसिद्धं तैलमभ्यङ्गश्च पानञ्च स्यात् । ऊषणं मरिचमुष्णतीक्ष्णत्वेऽपि प्राधान्यात् पुनरुक्तम् ॥ ३० ॥
गङ्गाधरः – व्योषमित्यादि । क्रिमिमारं विडङ्गं साथिकोलं सवीजबदरफलं तेषां प्रमाणं मात्रां मधुमूत्रयुतं पिबेदित्यन्वयः । त्रुटिं सूक्ष्मैलां क्षौद्रयुतां कदल्या मूलरसेनाथवा कैटय्र्यस्य कैवर्त्तमुस्तकस्य क्काथेन पिवेदिति पूव्वणान्वयः । तक्रेणेत्यादि । शितिमारकः शालिञ्चस्तस्य वीजं कफेन
चक्रपाणिः - वपुषात् कुसुम्भादित्यव वीजमिति सम्बध्यते ॥ २८ ॥ २९ ॥
चक्रपाणि: - क्षारोष्णेत्यादि । कफकृच्छ्रे भेषजे क्षारादिभिर्युक्तमन्नपानं प्रयोज्यम् । ऊषणं कटुकम् । खुटिरेला । सारसः पक्षी स्वनामख्यातः । कोल प्रमाणमिति अष्टमाषकमाणम् । कैटयैः ● नटिसारसास्थि इति पाठान्तरम् ।
४१५
For Private and Personal Use Only
Page #1081
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३३१०
चरक संहिता |
[ बिमम्मयचिकित्सितं
-
सप्तच्छदारग्बधकेला धवाः करअः कुटजो गुड़ ची । साध्या जले तेन पिबेद् यवागू ं सिद्धां कषायं मधुसंयुतं वा ॥३१ सव्वं त्रिदोषप्रभवे तु वायोः स्थानानुपूर्व्या प्रसमीक्ष्य कार्य्यम् । त्रिभ्योऽधिके प्राग्वमनं कफे स्यात् पित्ते विरेकः पवने तु वस्तिः ॥ ३२ क्रिया हिता त्वरमरिशर्कराभ्यां या मूत्रकृच्छू कफमारुतोत्थे । कार्याश्मरी भेदनपातनाय विशेषयुक्तं शृणु कर्म्म सिद्धम् ॥३३॥ पाषाणभेदं वृषकं श्वदंष्ट्रा पाठाभयाव्योषशटीनिकुम्भाः । हिंखावर राह्वा शितिमार कारणामेर्व्वारुकाच्च त्रपुषाञ्च वीजम् ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
कृच्छ्रस्य । प्रबालचूर्ण तण्डुलधावनेन जलेन । सप्तत्यादि । सप्तच्छदादिगुडूच्यन्तानां कषमात्रा प्रस्थमात्रे जले साध्या, अर्द्धशिष्टेन तेन जलेन सिद्धां यवागूं पिवेत् । तेषां कषायमष्टगुणे जले चतुर्भागावशिष्टं मधुयुतं वा पिबेत् ।। ३१ ।। गङ्गाधरः कफमूत्रकृच्छु चिकित्सितमिदमुक्त्वा सन्निपातमूत्रकृच्छुचिकित्सामाह - सर्व्वमित्यादि । त्रिदोषप्रभवे तु मूत्रकृच्छ्रे वायोः स्थानानुव समीक्ष्य सर्व्वं वातादिप्रत्येकोक्तं मेलयिला काय्यम् । तत्र त्रिभ्यो दोषेभ्यो मध्ये कफेऽधिके सन्निपातजे पूर्व वमनं पित्तेऽधिकं विरेकः पचनेऽधिके वस्तिः स्यात् ॥ ३२ ॥
गङ्गाधरः - अथाश्मरीशर्करामूत्रकृच्छ्रचिकित्सामाह-क्रियेत्यादि । क. फ मारुतोत्थे कफोत्थे मारुतोत्थे च मूत्रकृच्छ्रे या क्रिया उक्ता सा अश्मरीशकैराtri मूत्राभ्यां हिता कार्य्या अश्मरीभेदनाय पातनाय च विशेषयुक्तं कम्म शृणु ॥ ३३ ॥
(
गङ्गाधरः- पाषाणीत्यादि । पाषाणभेदं चाङ्गेरी अश्मान्तको वा । कश्चित् तु प्रस्तरचूर इत्याह । वृषकं वासकं निकुम्भो दन्ती खराहा यमानी पारशीयपाठवतो निम्बः । शितिमारकः शालिनः । सर्व्वमित्यादि । एतदेव वातादिभेषजं मिलितं विदोषप्रभवे कृच्छे कर्त्तव्यम् । तच समेष्वपि दोषेषु वायोः स्थानानुपूर्व्या कर्त्तव्यम् ॥ ३०-३२ ॥
'चक्रपाणि:- क्रिया हिता सेति या कफमारुतोत्थे कृच्छ्रे विहिता सा कर्करायाममर्थ्याच कर्त्तव्या । खराह्वाजमोदा, चूर्ण पिबेदित्यख जलेनैव पानम् । इक्षुरकः कोकिलाक्षः, कुन्दुरुकः
For Private and Personal Use Only
Page #1082
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६ अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
३३११
उत्कुञ्चिका हिङ्ग सवेतसाम्लं स्याद् द्वे वृहत्यो हवुषा वचा च । चूर्णं पिबेदश्मरिभिद विपक्वं सर्पिश्च गोमूत्रचतुर्गण तैः ॥३४ मूलं श्वदंष्ट्रातुरकोरुवूकात् चीरेण पिष्टं वृहतोद्वयाच्च । आलोड्य दध्ना मधुरेण पेयं दिनानि सप्ताश्मरिभेदनार्थम् ॥३५ पुनर्नवायोरजनीश्वदंष्ट्रा फल्गुप्रबालाश्च सदर्भपुष्पाः । चीराम्बुमदारसप्रविष्टं पेयं भवेदश्मरिशर्करासु ॥ ३६ ॥ एला शताह्वा लवणानि पञ्च कम्पिल्लकं गोक्षुरकस्य वीजम् । यवाग्रजं कुन्दुरुकाश्मभेदावेव्वारुकाच्च त्रपुषाच्च वीजम् । चूर्णीकृतं चित्रकहिगुमांसी - यमानीतुल्यं त्रिफलाद्विरंशम् । अम्लैरनुष्णै रसमययूषैः पेयानि गुल्माश्मरिभेदनानि ॥ ३७ ॥
देशजा । हिंस्रादीनां पञ्चानां वीजं उत्कुञ्चिका कृष्णजीरकं हवुषा आउच इति लोके । एषां चूर्णमश्मरीभित् । तः पाषाणभेदादिभिः कल्फैगसूत्रचतुर्गुणं सर्पिर्विपञ्चाश्मरीभित् ॥ ३४ ॥
गङ्गाधरः- मूलमित्यादि । श्वदंष्ट्रादीनां मूलं क्षीरेण पिष्टं सप्तदिन मश्मरीभेदनार्थ पेयम् । बृहतीद्वयाच्च मूलं मधुरेणानम्लेन दध्ना पिष्टमालोक्य पेयमिति ।। ३५ ।।
1
गङ्गाधरः - पुनर्नवेत्यादि । अयो मारितपुटित लौहरजः । फल्गु कोटोडुम्बरफलम् । प्रबालश्च चूर्णितः । दर्भपुष्पं उल्लाकपुष्पम् । सर्व्वमिदं क्षीराद्यन्यतमेन पिष्ट पेयमिति ॥ ३६ ॥
I
गङ्गाधरः – एलेत्यादि । एर्व्वरुत्रपुषयोर्वीजम् । त्रपुषवीजान्त ं सर्व्वं समं नीखा चूर्णीकृतं यावन्मितं भवति तत् सर्व्वं चित्रकादीनां चतुर्णां प्रत्येक समानानां मिलितानां तुल्यं त्रिफलाद्विरंशं पुपवीजान्त सर्व्वचूर्णाद द्विगुणं त्रिफला चूर्णमेकीकृत्य सर्व्वाणि मात्रयानूष्णरम्ठैः पेयानि मांसरसमययूषैवी पेयानि ॥ ३७ ॥
शितिमारकः कुन्दकुसुमख्यातः । त्रिफलाद्विभागमिति त्रिफलायाः प्रत्येकं मूलभागात् भागद्वयम् । अम्लैरिति काञ्जिकादिभिः । अशुक्तैरिति शुक्तवज्र्जितैः । मद्यग्रहणात् तत्र वस्तिशोधनत्वं भइमरीभेदकप्रकर्षख्यापनार्थं पुनरुच्यते ॥ ३३–३७ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1083
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३१२
चरक-संहिता। [त्रिमर्मीयचिकित्सितम् विल्वप्रमाणो घृततैलभृष्टो यूषः कृतः शिग्रंकमूलकल्कात् । शीतोऽश्मभित् स्याद् दधिमण्डयुक्तः पेयः प्रकामंलवणेन युक्तः॥ जलेन शोभाञ्जनमूलकल्कः शोतो हितश्चाश्मरिशर्करासु॥३८॥ सितोपला वा समयावशूका कृच्छ षु सर्वेष्वपि भेषजं स्यात् ॥३६ पीत्वा च मद्य निगदं रसेन हयेन वा शीघ्रजवेन यायात् । तैः शर्करा प्रच्यवतेऽश्मरी च शाम्येन्न चेत् शल्यविदुद्धरेत् ताम्॥४०
गङ्गाधरः-विल्वेत्यादि। शिग्रु मूलकल्ककर्षः । मुद्गादिविदल प्रास्थिकजलाचतुर्दशभागेकभाग पक्त्वा चतुर्थभागशिष्टो यूषः कृतो घृततैले मिलिते सम्भृष्टरतस्माद बिल्वप्रमाणः पलप्रमाणो यूषः शीतः प्रकाममिच्छानुरूपं लवणयुक्तो दधिमण्डयुक्तो दधिमस्तुना युक्तः पेयोऽश्मभित्। जलनेत्यादि। शोभाञ्जनमूलकल्कः शीत एव जलेन पिष्ट्वा पेयः ॥३८॥ ... गङ्गाधरः-समयावशूका सितोपला वा जलेन पीता ॥३९॥
गङ्गाधरः-पीत्वेत्यादि। निगदसंज्ञ मद्य मांसरसेन पीला शीघ्रजवेन हयेनाश्वेन यायाद् गच्छेत् । तैरिति एतदन्तैः पूर्वोक्तः शकराश्मरी च प्रच्यवते। चेदेतैर्न शर्करा चाश्मरी च शाम्येत्, तदा शल्याङ्गायुर्वेद विद् वैद्यस्तां शर्करामश्मरीञ्चोद्धरेत् । शल्याङ्गप्रधानसुश्रुते चोक्तम् । “घृतैः क्षारैः कषायैश्च क्षीरैः सोत्तरवस्तिभिः। यदि नोपशमं गच्छेत् छेदस्तत्रोत्तरो विधिः। कुशलस्यापि वैद्यस्य यतः सिद्धिरिहाध्र वा। उपक्रमो जघन्योऽयमतः सम्परिकीर्तितः। अक्रियायां ध्र वो मृत्युः क्रियायां संशयो भवेत् । तस्मादापृच्छा कर्त्तव्यमीश्वरं साधुकारिणा। अथ रोगान्वितमुपस्निग्धमपकृष्टदोषमीपत्कशितमभ्यक्तस्विन्नशरीरं भुक्तवन्तं कृतवलिमङ्गलस्वस्तिवाचनमग्रोपहरणीयोक्तेन विधानेनोपकल्पितसम्भारमाश्वास्य, ततो बलवन्तमविक्लवमाजानुसमे फलके प्रागुपवेश्य पुरुषञ्च, तस्योत्सङ्गे निषण्णपूर्वकायमुत्तानमुन्नतकटीकं वस्त्रधारकोपविष्टं सङ्कुचितजानुकूपरमितरेण सहावबद्धं सूत्रेण शाटकैर्वा । ततः स्वभ्यक्तनाभिप्रदेशस्य वामपावं विमृद्य मुष्टिनावपीड़येदधोनाभेर्यावदश्मर्याधः प्रपन्नेति। ततः स्नेहाभ्यक्त क्लुप्तनखे वामहस्तप्रदेशिनीमध्यमे पायो प्रणिधायानुसेवनीमासाद्य प्रयत्नबलाभ्यां पायुमेदान्तचक्रपाणि:-अश्मभिदिति अश्मरिभेदी । सितोपला शर्वरा। शल्यवित् हरेदिति शल्यवित्
For Private and Personal Use Only
Page #1084
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
३३१३ मानीय निर्वलोकमनायतमविषमश्च वस्तिं सन्निवेश्य भृशमुत्पीड़येदङ्गुलीभ्यां यथा ग्रन्थिरिवोन्नतं शल्यं भवति । स चेद गृहीतशल्ये तु विवृताक्षो विचेतनः । हतवल्लम्बशीर्षश्च निर्विकारो मृतोपमः ॥ न तस्य निर्हरेच्छल्यं निर्हरेत् तु म्रियेत सः। विना त्वेतेषु रूपेषु निहत् समुपाचरेत् ॥ सव्ये पाश्व सेवनी यवमात्रेण मुक्त्वाऽवचारयेत् शस्त्रमश्मरीप्रमाणं, दक्षिणतो वा क्रिया: सौकय्य हेतोरित्येके। यथा च न भिद्यते चूर्ण्यते वा तथा प्रयतेत। चूर्णमल्पमप्यवस्थितं हि पुनः परिदृद्धिमेति। तस्मात् समस्तामप्रवक्त णाददीत । स्त्रीणान्तु वस्तिपार्श्वगतो गर्भाशयः सन्निकृष्टस्तस्मान्नासामुत्सङ्गवच्छस्त्रं पातयेदतोऽन्यथा खल्वासां मूत्रस्रावी व्रणो भवेत्। पुरुषस्य वा मूत्रप्रसेकक्षणनान्मूत्रक्षरणम्। अशरीव्रणाहते भिन्नो वस्तिरेकधा न भवति, द्विधाभिन्नबस्तिराश्मरिको न सिध्यति। अश्मरीव्रणनिमित्तमेकधाभिन्नवस्तिर्जीवति क्रियाभ्यासात् शास्त्रविहितच्छेदानिःस्यन्दपरिदृद्धवान शल्यस्येति। उद्धतशल्यन्तूष्णोदकद्रोण्यामवतार्य स्वेदयेत् तथा हि वस्तिरसना न पूर्यते । पूण वा क्षीरिक्षकषायन्तु पुष्पनेत्रेण विदध्यात्। भवति चात्र । क्षीरिक्षकषायन्तु पुष्पनेत्रेण योजितम् । निर्ह रेदश्मरौं तूर्ण रक्तं वस्तिगतश्च यत् ॥ मूत्रमार्गविशोधनार्थश्चास्मै गुड़सौहित्यं वितरेत्। उद्धत्य चैनां मधुघृताभ्यक्तत्रणं मूत्रविशोधनद्रव्यसिद्धामुष्णां सघृतां यवागू पाययेदुभयकालं त्रिरात्रम् । त्रिरात्रादूर्द्ध गुड़गाढ़ेन पयसा मृद्रोदनमल्पं भोजयेद दशरात्रं मूत्रासग्विशुद्धार्थ व्रणक्लेदनार्थश्च दशरात्रादूद्ध फलाम्लर्जाङ्गलरसरुपाचरेत् । ततो दशरात्रं चैनमप्रमत्तः स्वेदयेत् स्नेहेन द्रवस्वेदेन वा। क्षीरिक्षकषायेण वास्य व्रणं प्रक्षालयेत्। लोध्रमधुकमञ्जिष्ठाप्रपौण्डरीककल्केन व्रणं प्रतिग्राहयेत् । एतेष्वेव हरिद्रायुतेषु तैलं घृतं वा विपक्वं व्रणाभ्यञ्जनमिति। स्त्यानशोणितं चोत्तर. वस्तिभिरुपाचरेत्। सप्तरात्राच स्वमार्गमप्रतिपद्यमाने मूत्रे व्रणं यथोक्तेन विधिना दहेदग्निना। स्वमार्गप्रतिपन्ने चोत्तरवस्त्यास्थापनानुवासनैरुपाचरेत् मधुरकषायैरिति। यदृच्छया वा मूत्रमार्गप्रतिपन्नामन्तरासक्तां शुक्राश्मरौं शकरां वा स्रोतसापहरेत् । एवञ्चाशक्ये विदार्य वा नाड़ी शस्त्रेण वड़िशेनोद्धरेत्। रूढवणश्चाङ्गनाश्वनगनागरथद्रमान् नारोहेत वर्षम्, नाप्सु प्लवेत, भुञ्जीत वा गुरु। मूत्रवहशुक्रवहमुष्कस्रोतोमूत्रप्रसेकसेवनीयोनिगुदवस्तीन् परिहरेत् । तत्र मूत्रवहच्छेदान्मरणं मूत्रपूर्णवस्तः। शुक्रवहच्छेदान्मरणं क्लैव्यं का । मुष्कस्रोत-उपघाताद् ध्वजभङ्गः। मूत्रप्रसेकक्षणनान्मूत्रप्रक्षरणम् । सेवनी.
For Private and Personal Use Only
Page #1085
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३१४
चरक-संहिता। [त्रिमर्मीयचिकित्सितम् रेतोविघातप्रभवे तु कृच्छ्रे समोक्ष्य दोषं प्रतिकर्म कुर्य्यात् । कार्पासमूलं वसुकाश्मभेदी बला स्थिरादोनि गवेधुका च ॥ वृश्चीरमैन्द्री च पुनर्नवा च शतावरी मध्वशनाखुपण्यौ । तत्काथसिद्धं पक्ने नरस्य पित्ताधिके क्षीरमथाऽपि सर्पिः॥ कफे तु यूषादिकमन्नपानं संसर्गजे सर्वहितः क्रमः स्यात्॥४१॥ एवं न चेच्छाम्यति तस्य दद्यात् सुरां पुराणां मधु माविकंवा । विहङ्गमांसानि च वृहणार्थं वस्तिश्च शुक्राशयशोधनार्थम् । शुद्धस्य तृप्तस्य च वृष्ययोगाः प्रियानुकूलाः प्रमदा विधेयाः ॥४२ रक्तोद्भवे तूत्पलनालताल-काशेक्षुबालेदुकशेरुकाणि । पिबेत् सिताक्षौद्रयुतानि खादेदिक्षु विदारों त्रपुषाणि चैव ॥ योनिच्छेदाद रुजः प्रादुर्भावः । वस्तिगुदविद्धलक्षणं प्रागुक्तमिति । भवतश्चात्र । माण्यष्टावसम्बुध्य स्रोतोजानि शरीरिणाम् । व्यापादयेद बहून् मान् शस्त्रकर्मापदभिषक् । सेवनी मुष्क(शुक्र)हरणी स्रोतसी फलयो दम्। मूत्रसेकं मूत्रवहं मूत्रवस्तिस्तथाष्टमः ॥ इति ॥४०॥
गङ्गाधरः-अथ शुक्रविघातजमूत्रकृच्छचिकित्सामाह-रेत इत्यादि। कार्पासमूलादीनां काथमिद्धं क्षीरमथवा सर्पिः पित्ताधिके पवने । कफेऽधिके तु तेषां काथसिद्धं यूषव्यञ्जनादिकं यवाग्वाद्यन्नपानञ्च । संसर्गजे सव्वषु वातादिषु त्रिषु हितो यः क्रमः स विहितः स्यात् ॥४१॥ ___ गङ्गाधरः-एवमित्यादि। एवमुक्तक्रमेण चेद्रेतोविघातजमूत्रकृच्छ न शाम्यति, तदा तस्य पुराणां सुरां दद्यात्। मधु वा पुराणं माध्विकं वा पुराणमेव। विहङ्गमांसेन तृप्तस्य वस्तिना शुद्धशुक्राशयस्य च वृष्ययोगा वाजीकरणोक्ताः प्रिया अनुकूलाश्च प्रमदा विधेयाः। इति ॥४२॥ . गङ्गाधरः-रक्तजमूत्रकृच्छचिकित्सामाह-रक्तोद्भवे खित्यादि । शल्यादिभिः क्षतेऽभिघाते वा क्षयाद् वा जाते रक्तोद्भवे मूत्रकृच्छे उत्पलनालादीनि समानि पिष्ट्वा सिताक्षौद्रयुतानि पिवेत् । इक्षु खादेव उक्तविधानेनाश्मरीमाकषत् । समीक्ष्येति दोषमुल्बणं समीक्ष्य। मध्वशनाखुपण्यौ मधुपर्णी गुड़ ची, अशनपर्णी अपराजिता। संसर्गज इति त्रिदोषजे ॥३८-४१॥
For Private and Personal Use Only
Page #1086
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२६श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् ।
घृतं श्वदंष्ट्रावरसेन सिद्धं चोरेण चैवाष्टगुणेन पेषम् । स्थिरादिकानां कतकादिकानामेकैकशो वा विधिनैव तेन ॥ ४३ ॥ चीरेण वस्तिर्मधुरौषधैः स्यात् तैलेन वा स्वादुफलोत्थितेन । यन्मूत्रकृच्छ्रे विहितन्तु पैत्ते तत् कारयेच्छोणितमूत्रकुच्छ्रे ॥४४॥ व्यायामसन्धारणशुष्कभक्ष- पिष्टान्नवातार्ककरव्यवायान् । खज्जू रशालूककपित्थजम्बू-विसं कषायं न रसं भजेत ॥ ४५ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३१५
विदारीमूलं त्रपुषफलानि च खादेत् । घृतमित्यादि । श्वदंष्ट्रा स्वरसेनाष्टगुणेन क्षीरेण चाष्टगुणेन सिद्धं घृतं पेयम् । स्थिरादिकानां शालपर्ण्यादिपञ्चमूलानामेकैकशालपर्ण्यादीनामेकैककतकादीनां सर्व्वेषां स्थिरादीनां सर्वेषां कतकादीनां वा तेनैव विधिनाष्टगुणेन स्वरसेनाष्टगुणेन क्षीरेण सिद्धं घृतं पेयमिति ॥ ४३ ॥
गङ्गाधरः- क्षीरेणेत्यादि । क्षीरेण वस्तिः स्यादथवा मधुरौषधे जीवनीयवस्तिः स्यात् । स्वादुफलानां वीजोत्थितेन तैलेन वा वस्तिः स्यात् । पैत्ते मूत्रकृच्छ्रे यदोषधं विहितं तदपि शल्यादिक्षते रक्तजमूत्रकृच्छ्र कारयेदिति ॥ ४४ ॥
गङ्गाधरः – सर्व्वेषु वज्र्ज्यान्याह - व्यायामेत्यादि । सन्धारण मूत्रादिवेगानाम्, शुष्कद्रव्यभक्षणञ्च पिष्टान्नञ्च वातञ्चार्ककरञ्च व्यवायश्च खर्ज्ज रा दीनि च कषायं रसञ्च मूत्रकृच्छी न भजेत । इह मूत्रकृच्छ मूत्राघातानां हेतुत्वादवरोधमभिप्रेत्य नोक्तिः । सुश्रुते च पृथङमूत्राघात उक्तः, तद्यथा - "वातकुण्डलिकाऽष्टीला वातवस्तिस्तथैव च । मूत्रातीतः सजठरो मूत्रोत्सङ्गक्षयो तथा। मूत्रग्रन्थिमूत्रशुक्रमुष्गवातस्तथैव च । मूत्रौकसादौ द्वौ चापि रोगा द्वादश कीर्त्तिताः । रौक्ष्याद वेगविघाताद वा वायुर्वस्तौ सवेदनम् । मूत्रं संगृह्य चरति विगुणः कुण्डलीकृतः । सृजेदल्पाल्पमथवा सरुजश्च शनः शनैः ।
वात
For Private and Personal Use Only
1
चक्रपाणिः - खादेदिति सिद्धान्येव खादेत् । घृतं श्वदंष्ट्र त्यादौ साहचर्य्यात् केचित् श्वष्टा स्वरसं अष्टगुणं वदन्ति । तत्र स्नेहसम एव स्नेहेषु भवति । उक्तं हि जतूकर्णे 'कल्काच्चतुर्गुणः स्नेहः स्वरसः स्नेहसम्मितः' इति । तेन क्षीरवत् सर्व्वस्नेहेषु स्वरसाभिधानं ज्ञेयम् । स्थिराहिफानां मधुररसपाकानां कृतककाश्मय्यादीनां उक्त गणो ज्ञेयः । विधिनैव तेनेति पूर्वघृतविधानैः
Page #1087
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३१६
घरक-संहिता। [विमर्मीयचिकित्सितम् कुण्डलिकां तान्तु व्याधि विद्यात् सुदारुणम्। शकुन्मार्गस्य वस्तेश्च वायुरन्तर माश्रितः। अष्ठोलावधनं ग्रन्थ करोत्यचलमुन्नतम्। विण्मत्रानिलसङ्गश्च तत्रामानश्च जायते। घेदना जायते वस्तौ वाताष्ठीलेति तां विदुः। वेगं विधारयेद् यस्तु मूत्रस्याकुशलो नरः। निरुणद्धि. मुखं तस्य वस्तेवस्तिगतो. ऽनिलः। मूत्रसङ्गो भवेत् तेन वस्तिकुक्षिनिपीड़ितः। वातवस्तिः स विज्ञ यो व्याधिः कृच्छ प्रसाधनः। सन्धाय्य वेगं मूत्रस्य यो भूयः स्रष्टुमिच्छति । तस्य नाभ्येति यदि वा कथञ्चित् सम्प्रवर्तते। प्रवाहतो मन्दरुजमल्पमल्पं पुनःपुनः। मूत्रातीतन्तु तं विद्यान्मूत्रवेगविघातजम् । मूत्रस्य विहते वेगे तदुदायत्त हेतुना। अपानः कुपितो वायुरुदरं पूरयेद् भृशम् । नाभेरधस्तादाध्मानं जनयेत् तीनवेदनम् । तं मूत्रजठरं विद्यादधोवस्तिनिरोधजम् । वस्तौ वाप्यथवा नाले मणी वा यस्य देहिनः। मूत्रं प्रवृत्तं सजेात सरक्तं वा प्रवाहतः। स्रवेच्छनरल्पमल्पं सरुजं वाथ नीरुजम् । विगुणानिलजो व्याधिर्म त्रसङ्गः स संशितः। रुक्षस्य क्लान्तदेहस्य वस्तिस्थौ पित्तमारुतौ। सदाहवेदनं कृच्छकुर्यातां मूत्रसंक्षयम्। अभ्यन्तरे वस्तिमुखे वृत्तोऽल्पः स्थिर एव च। वेदनावाननिष्पन्दो मूत्रमार्ग निरोधनः। जायते सहसा यस्य ग्रन्थिरश्मरिलक्षणः। स मूत्रग्रन्थिरित्येवमुच्यो वेदनादिभिः। प्रत्युपस्थितमूत्रस्तु मैथुनं योऽभिनन्दति। तस्य मूत्रयुतं रेतः सहसा सम्प्रवर्तते। पुरस्ताद वापि मूत्रस्य पश्चाद वापि कदाचन । भस्मोदकप्रतीकाशं मूत्रशुक्रं तदुच्यते । व्यायामाध्वातपैः पित्तं वस्तिं प्राप्यानिलामृतम्। वस्तिमेदगुदञ्चैव प्रदहन् स्रावयेदधः। मूत्रं हारिद्रमथवा सरक्तं रक्तमेव वा। कृच्छात् प्रवर्त्तते जन्तोरुष्णवातं वदन्ति तम् । विशदं पीतक मत्र सदाहं बहलं तथा। शुष्कं भवति यच्चापि रोचनाचूण. सन्निभम्। मत्रोकसादनं विद्याद्रोगं पित्तकृतं बुधः। शुक्रं भवति यच्चापि शङ्खचर्णप्रपाण्डरम् । पिच्छिलं संहतं श्वेतं तथा कुछ प्रवत्तेते । मत्रोकसादं तं विद्यादामयं चापरं कफात्। कषायकल्कसी पि भक्ष्यान् लेहान् पयांसि च। क्षारमध्वासवस्वेदान् वस्तींश्चोत्तरसंशितान् । विदध्यात् मतिमांस्तत्र विधिश्वाश्मरिनाशनम्। मत्रोदावतेयोगांश्च कास्न्येनात्र प्रयोजयेत। इत्यादि। इति त्रिमीये वस्तिगता रोगाः सनिदानचिकित्सिता व्याख्याताः॥४५॥
श्वदंष्ट्रास्थाने स्थिरादीनि प्रत्येक कल्पनीयानि। स्वादुफलोस्थितेनेति मधुराक्षोटादिफलनिष्पगेन । व्यायामेत्यादिना मूत्रकृच्छे पथ्यान्याह ॥ ४२-१५॥ वस्तिरोगचिकित्सितं समाप्तम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1088
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३१७
२६श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । व्यायामतीक्ष्णातिविरेकवस्तिच्छर्दग्रामसन्धारणकर्षणानि। चिन्ताभयत्रासगदाभिचारा हृद्रोगकर्तणि तथा विघातः ॥४६॥
वैवर्ण्यमूर्छाज्वरकासहिकाश्वासास्यवरस्यतृषाप्रमोहाः। छदिः कफोल शरुजोऽरुचिश्च
हृद्रोगजाः स्युर्विविधास्तथान्ये ॥४७॥ हृच्छून्यभावद्रवशोषभेदस्तम्भाः समोहाः पवनाद विशेषः । पित्तात् तमोदूयनदाहमोहाः सन्त्रासतापज्वरपोतभावाः ॥
स्तब्धं गुरु स्यात् स्तिमितञ्च मर्म कफात् प्रसेकज्वरकासतन्त्राः। विद्यात् त्रिदोषन्त्वपि सर्वलिङ्गं
तीवार्तितोदं क्रिमिजं सकण्डम् ॥४८॥ गङ्गाधरः-अथ हृदयमगंजा रोगा व्याख्यायन्ते। कियन्तःशिरसीये प्रागुक्तं पञ्चैव हृदयामया इति, तेषाश्च शोकोपवासेत्यादिना सनिदानलक्षगा. न्युक्तानि। पुनरिह चिकित्सार्थ सनिदानलक्षणान्याह-व्यायामेत्यादि । व्यायामाद्यभिचारान्तानि तथा विघातश्चेत्यन्तानि हृद्रोगका णि भवन्ति ।। ४६ ॥
गङ्गाधरः-दोगसामान्यलक्षणमाह-वैवर्ण्यत्यादि। हृद्रोगजा हृद्रोगे जायन्त इति ॥४७॥ ___ गङ्गाधरः-विशेषलक्षणमाह। हृच्छून्येत्यादि। हृदयस्य शुन्यभावश्च द्रवश्च धधकरणं शोषश्च भेदश्च स्तम्भश्च, पवनादेष विशेषः। पित्तादाहपित्तादित्यादि। स्तब्धमित्यादि कफहृद्रोगलक्षणम्। मम्मे प्रकरणादिह हृदयम् । विद्यादित्यादिमा त्रिदोषहृद्रोगलक्षणम् । तीव्रार्तितोदं क्रिमिजमितीह
चक्रयाणिः-निदानादिक्रमेग हृद्रोगचिकित्सामाह-गदातिचार इत्यसम्यगुपचारः। वैवादिषु हृद्रोगजेषु हृद्रोगजा इति वचनं हृद्रोगोत्पत्तिसमकालमेव वैवादयो भवन्तीति ज्ञापनार्थम् । यस्मान् तरुमकासे वैवादय उपद्रवा भवन्ति इह तु वैवादयः हृद्रोगमुत्पादयन्ति । हृदोगश्च कियन्तःशिरसीये विस्तरेणोक्तः । चिकित्साप्रकरणात् इह सङक्षेपेणाभिधीयते । मर्मति हृदयम् ॥ ४६-४८॥
४१६
For Private and Personal Use Only
Page #1089
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३१८
चरक-संहिता। [विमर्मीयचिकित्सितम् रैलं ससौवीरकमस्तुतक वाते प्रपेयं लवणं सुखोष्णम् । मूत्राम्बुसिद्धं लवणैश्च तैलमानाहगुल्मार्तिहृदामयनम् ॥ पुनर्नवा दारु सपञ्चमूलं रास्नां यवान् कोलकुलत्थविल्वम् । पक्त्वा अले तेन पचेत् तु तैलमभ्यङ्गपानेऽनिलहृद्दनम् ॥४६॥ हरीतकीनागरपुष्कराहवयःकयस्थालवणैश्च कल्कैः । सहिङ्गभिः साधितमग्रासर्पिगुल्मे सहृत्पार्श्वगदेऽनिलोत्थे॥५० सपुष्कराह्न फलपूरमूलं महौषधं शठाभया च कल्काः । क्षाराम्धुसर्पिलवणैर्विमिश्राः स्युतिहृद्रोगविकर्तिकानाः ॥५१॥ क्वाथः कृतः पौष्करमातुलुङ्ग-पलाशपूतीकशटीसुराहः। सनागराजाजिवचायमानिः सदार उष्णो लवणश्च पेयः ॥ ५२ ॥ सङ्क्ष पवचनम्। कियन्तःशिरसीये विस्तरेण दर्शितं “त्रिदोषजे तु हृदोगे यो दुरात्मा निषेवते” इत्यादि । ४८॥
गङ्गाधरः-अथैषां चिकित्सितमाह-तैलमित्यादि। वातहदोगे सौवीरादियुक्तं तैलं प्रपेयम् । मूत्राम्बुभ्यां समाभ्यां सिद्धं सैन्धवं लवणं सुखोष्णं प्रपेयम् । लवणैश्च पञ्चभिस्तैलं प्रपेयमानाहादिनम् । पुनर्नवेत्यादि । पुनर्नवादीनि जलेऽष्टगुणे पक्त्वा, पादावशेषे काथे चतुर्गुणे सति सेन तैलं पचेत् । अभ्यङ्गार्थ पानार्थश्च ॥४९॥ ___ गङ्गाधरः-हरीतकीत्यादि। वयःस्थामलकी कयस्था सूक्ष्मैला। एभिः कल्कैश्चतुर्गुणे जलेग्रासर्पिर्गव्यसर्पिः॥५०॥
गङ्गाधरः-सपुष्कराहमित्यादि। फलपूरमूलं मातुलुङ्गमूलं पुष्करादीनां पञ्चानां कल्काः पञ्च पृथगेव क्षाराम्बुना सपिंषा सैन्धवलवणेन मिश्राः॥५१॥
गङ्गाधरः-काथ इत्यादि। पौष्करादिसुराबान्तैः कृतः काथः नागरादियमान्यन्तचूर्णयुक्तः पेयः। लवणः सैन्धवाख्यः सयवक्षार उष्णः सह जलेन पेयः॥५२
चक्रपाणिः-तैलमित्यादिना चिकित्सामाह। तैलादीनाम् अत समभागत्वं ज्ञ यम्। वयःकयस्थेति गुडूचीस्वरसग्रहणम् । अग्रसपिरिति अवाप्रपदं सम्यक् सर्पिषः प्राधान्य ख्यापनार्थम् । विकर्तिकेह हृदयपरिकर्त्तिकाकारा वेदना। काथः कृत इत्यादौ नागरादीनां बल्कं पौष्करादीनां काथमाहुः ॥ ४९-५२॥
For Private and Personal Use Only
Page #1090
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
३३१६ पथ्याशटीपौष्करपञ्चकोलात् समातुलुङ्गाद यमकेन कल्कः । गुड़प्रसन्नालवणैश्च भृष्टो हृत्पार्श्वपृष्ठोदरयोनिशूले ॥५३॥ स्यात् त्रूाषणं द्वे त्रिफले सपाठे निदिग्धिकागोक्षुरको बले दु । मेदे त्रुटिस्तामलकी स्वगुप्ता त्रुटिर्मधूकं मधुकं स्थिरा च ॥ शतावरी जोवकपृश्निपण्यों द्रव्यैरिमरक्षसमः सुपिष्टैः। प्रस्थं घृतस्य प्रपचेद विधिज्ञः प्रस्थेन दध्ना त्वथ माहिषेण ॥ मात्रां पलं चाईपलं पिचुं वा प्रयोजयेन्माक्षिकसंप्रयुक्तम् । श्वासे सकासे त्वथ पाण्डुरोगे हलीमके हृदग्रहणीप्रदोषे ॥५४॥ शीतः प्रदेहः परिषेचनञ्च तथा विरेको हृदि पित्तदुष्टे । द्राक्षासिताक्षौद्रपरूषकः स्यात् कृच्छ्रे च पित्तापहमन्नपामम् ॥५५
गङ्गाधरः-पथ्येत्यादि। पथ्यादिमातुलुङ्गान्तानां कल्कः गुहादिभिः सह मिश्रितः यमकेन घृततैलाभ्यां भृष्टः हृदादिशुले हितः ॥५३॥
गङ्गाधरः-स्यादित्यादि। द्वे त्रिफले। हरीतकी चामलकी विभीतकमिति त्रयी। त्रिफलाऽथापरा-द्राक्षा काश्मयं सपरुषकमिति। द्वे बले मेदे च टे। त्रुटिः सूक्ष्मैला, पुनः पाठात् स्थूलैला च, भागद्वयं वा। जीवकपृश्निपावित्येकं पदम्। एषामक्षसमैः कल्कर्माहिषदना प्रस्थेन घृतप्रस्थं विपचेत् । शीते मधु पादिकं प्रक्षिपेत् । तस्य पलमर्द्धपलं कर्षमाणश्च क्रमेणोत्तमादिमात्रां प्रयोजयेत् श्वासादौ। अषणादिघृतम् ॥५४॥
गङ्गाधरः-चातहद्रोगचिकित्सितमुक्त्वा पित्तहृद्रोगचिकित्सितमाह-शीत इत्यादि । शीतस्य सर्वत्रान्वयः । द्राक्षादिभिरर्द्धशृतैर्जलैरनपानं स्यात् ॥५५॥
चक्रपाणिः-पथ्याशठीत्यादीनां कल्कः यमकेन भृष्टः गुडप्रसञ्चालवणैश्च पेय इति व्याख्येयम् ॥ ५३॥
चक्रपाणिः-टे। लिफले इत्यत्र द्राक्षाकाश्मर्थपरूषकाणि द्वितीया त्रिफला। खुटी एला सूक्ष्मैला ॥ ५४॥
चक्रपाणिः-शीत इति पित्तहृद्रोगचिकित्सिते ॥ ५५॥
For Private and Personal Use Only
Page #1091
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३३२०
चरक संहिता ।
पिष्ट्रा पिबेच्चापि सिताजलेन यष्टाह्वयं तिक्तकरोहिणीञ्च । चतेषु सर्पी पि हितानि सर्पिगड़ाश्च ये तान् प्रसमीच्य सम्यक् ॥ ५६ ॥ दद्याद् भिषक् धन्वरसान्नगव्य-क्षीराशिनां पित्तहृदामयेषु । तैरेव सर्व्वे प्रशमं प्रयान्ति पित्तामयाः शोणितसंश्रया ये ॥ ५७ ॥ द्राक्षाबलाश्रेयसिशर्कराभिः खर्जूरवीरर्षभकोत्पलैश्च । काकोलिमेदायुगजीव कैश्च चीरेण सिद्धं महिषीघृतं स्यात् ॥ कशेरुका शैवलशृङ्गवेर-प्रपौण्डरीकं मधुकं विसस्य । ग्रन्थिश्च सर्पिः पयसा पचेत तैः चौद्रान्वितं पित्तहृदामयन्नम् ॥ स्थिरादिकल्कैः पयसा च सिद्धं द्राचार सेनेचुरसेन वापि । सर्पिर्हितं स्वादुफलेक्षुजाश्च रसाः सुशीता हृदि पित्तदुष्टे ॥ ५८
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[मिम्यचिकित्सितम्
गङ्गाधरः- पिष्ट्वेत्यादि । यष्टग्राहयादिद्वयं सिताजलेन पिष्ट्वा पिबेत् ॥ ५६ ॥ गङ्गाधरः- उरसः क्षतेषु यानि सर्पषि ये च सर्पिर्गुड़ा उक्तास्तान् धन्वरसान्नगव्य क्षीराशिनां दद्यात् ॥ ५७ ॥
गङ्गाधरः- द्राक्षेत्यादि । द्राक्षादिभिः कल्कैरेकं घृतम्, खज्जू रादिभिरेकम्, काकोल्यादिभिरेकमिति घृतत्रयम् सर्व्वत्र क्षीरं चतुर्गुणम् । कशेरुकेत्यादि । विसस्य मृणालस्य ग्रन्थिः । एतदन्तैः कल्कैः पयसा चतुर्गुणेन सर्पिः पचेत् । शीते मधु पादिकम् । स्थिरादीत्यादि । स्थिरादिः शालपर्ण्यादिः कल्कः पयश्चतुर्गुणमथवा द्राक्षारसचतुर्गुणः किंवा चतुर्गुण इक्षुरस इति घृतत्रयं हितम् । एवं स्वादुफलजा द्राक्षादिफलजा रसा इक्षुरसाश्च सुशीता हिताः ॥ ५८ ॥
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः - क्षतेष्विति क्षतक्षीण चिकित्सिते । श्रेयसी रास्ना । खर्जूरं खर्जूरफलम् । क्षौद्रान्वितमिति साधनोत्तरकालं पादिकमधुयुक्तम् । स्वादुफलेत्यादौ
रसा इति
स्वरसाः ॥ ५६ – ५८ ॥
Page #1092
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६श अध्याया]
चिकित्सितस्थानम् । ३३२१ खिन्नस्य वान्तस्य विलचितस्य क्रिया कफनी कफमर्मरोगे। कौलत्थधान्यैश्च रसैर्यवान्न-पानानि तीक्ष्णानि सशर्कराणि * ॥ मूत्रे शृताः कटफलशृङ्गवेर-पीतनु पथ्यातिविषाः प्रदेयाः। तथा शटीशुण्ठिवचोपकुल्या-रास्नावचापुष्करमूलचूर्णम् ॥ उडुम्बराश्वत्थवटार्जुनाख्ये पालाशरोहीतकखादिरे च । काथे त्रिवृत्यूषणचूर्णसिद्धो लेहः कफनो युत उष्णतोयैः ॥ शिलाह्वयं वा भिषगप्रमत्तः प्रयोजयेत् कल्पविधानदृष्टम् । प्राश्याथवागरस्यहरीतकीच रसायनं ब्राह्मामथामलक्याः॥५६॥ त्रिदोषजे लानमादितः स्यादन्नश्च सन्वेषु हितं विधेयम् । हीनातिमध्यत्वमवेक्ष्य चैव कायं त्रयाणामपि कर्म शस्तम् ॥
गङ्गाधरः-पित्तहृद्रोगचिकितसितमुक्त्वा कफहद्रोगचिकित्सितमाहखिन्नस्येत्यादि। कौलत्थधान्ययो रसै पक्वं यवान्नं तैरर्द्धभृतश्च पानमित्येवं तीक्ष्णान्यन्नपानानि सशराणि हितानि। मूत्रे इत्यादि। कटफलादयोऽतिविषान्ता गोमूत्रे शृताः काथरूपा देयाः। तथा शव्यादीनां चूर्ण प्रदेयम् । उडुम्बरेत्यादि। उडुम्बरादिकार्जुनान्तकाथे पालाशखादिरान्ते काथे त्रितादिचूर्ण दत्त्वा सिद्धो लेहः पक्त्वा लेहः कार्यः, स चोष्णसलिलयुक्तः पेयः । शिलाह्वयमित्यादि। शिलाजतुनाम लेहं भिषक् प्रयोजयेत्। तथा अगस्त्यहरीतकीलेहं प्रयोजयेत् । ब्राह्मा रसायनं तथामलकीरसायनं प्रयोजयेत् ॥५९॥
गङ्गाधरः-अथ त्रिदोषजहृद्रोगचिकित्सितमाह-त्रिदोषज इत्यादि। सर्वेषु वातादिजेषु प्रत्येकं विहितं मिलिखा विधेयम् । तत्र हीनादिदोषमवेक्ष्य तथानु
चक्रपाणिः-स्विक्षस्येत्यादि कफजहृद्रोगचिकित्साधिकारः। शङ्कराणीति कल्याणकराणि । कल्पशब्देन च क्षुद्ररसायनमुच्यते । प्राश इति च्यवनप्राशः । अगस्त्येति रेहविशेषणम् ॥ ५९॥
चक्रपाणिः-तिदोषज इत्यादौ आदौ लङ्घनविधानं हृदयस्य कफस्थानतया, तद्गदे त्रिदोषजेऽपि कफ एवादौ लानेन जेय इति मत्वा कृतम्। त्रिदोषजे उल्बणदोषचिकित्सासूत्रमाहहीनाधीत्यादि। हीनत्वमधिकत्वं मध्यमत्वदोषाणामवेक्ष्य यत् कर्म शस्तं अधिकदोष
* च शङ्कराणीति पाठान्तरम्। + प्राशस्तथागस्त्यहरीतकी च इति वा पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #1093
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३२२
चरक-संहिता। तिमीयचिकित्सितम् भुक्तेऽधिकं जीर्य्यति शूलमल्पं जीणे स्थितं स्यात् सुरदारु कुष्ठम् । सतिल्वकं द्वे लवणे विडङ्गमुष्णाम्बुना सातिविषं पिबेत् सः॥ जीणेऽधिक स्नेहविरेचनं स्यात् फलेविरेच्यो यदि जीयंति स्यात् । त्रिष्वेव कालेष्वधिके तु शूले
तीक्ष्ण हितं मूलविरेचनं स्यात् ॥ ६॥ प्रायोऽनिलो रुद्धगतिः प्रकुप्यत्यामाशये शोधनमेव तस्मात् । कार्य तथा लखनपाचनश्च सव्व क्रिमिघ्नं क्रिमिहृद्दे च ॥६॥ रूपेण त्रयाणामपि कर्म शस्तं स्यात् । भुक्त इत्यादि। त्रिदोषजे हृद्रोगे भुक्ते भुक्तमात्रे शूलमधिकं स्यात्, अन्ने जीर्यति बल्पं शूलम्, जीर्णेऽन्ने शुलं स्थितं स्यात्। तत्र स हृद्रोगी सुरदारुप्रभृतीनामतिविषान्तानां चर्णमुष्णाम्बुना पिबेत् । जीण इत्यादि । यस्मिन् हृद्रोगे त्रिदोषजेऽन्ने जीणऽधिकं शूलं स्यात् तत्र स्नेह विरेचनमेरण्डतैलादिना हितं स्यात्। तत्रान्ने जीर्यति सति यद्यधिक शुलं स्यात् तदा फलविरेचनोक्तफलिनीनां फलविरेच्यः स स्यात्। त्रिषु भुक्तमात्रजीय॑जीर्णषु कालेषु शूलेऽधिके तीक्ष्णं मूलं विरेचनं मूलिनीषु मध्ये यत् तीक्ष्णं मूलं विरेचनं तद्धितं स्यात् ॥ ६॥
गङ्गाधरः-क्रिमिहद्रोगचिकित्सामाह-माय इत्यादि। क्रिमिहद्रोगे च यस्मादनिलो रुद्धगतिः सन्नामाशये प्रायः प्रकुप्यति तस्मादेवैवं शोधनं कार्यम्, अपकतया तत् कार्यमिति वाक्यार्थः। भुक्तेऽधिकमित्यादिना सान्निपातिकहृद्रोगे प्रायो भाविशूलं लक्षणभेदेन विभजन चिकित्सति। भुक्तेऽधिकमित्यादिना श्लेष्मशूलमुच्यते। स्थित. मिति प्रशान्तम्। जीर्णेऽधिकमित्यादिना अनिलशूलम् । जीय॑ति अधिकमित्यनेन पैत्तिकं व्रते। फलैरिति द्राक्षाकाश्मर्यादिभिः। विष्वेवेत्यादिना सान्निपातिकशूलमाह। मूलविरेचनं त्रिवृन्मूलादिभिर्विरेचनम् ॥ ६॥
चप्रमाणिः-विरेचनोपपत्तिमाह-प्रायोऽनिल इत्यादि। अब चानिलकोपे यद्यपि वस्तिरुचिता तथापि आमाशयशोधनं विरेचनमेव ज्ञेयम्। कृमिन्नमिति व्याधितरूपीये कृमिहरत्वेनोक्तं विधानम् ॥ ६१ ॥
इति हृदोगचिकित्सितम्।
For Private and Personal Use Only
Page #1094
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassa
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६श अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम् ।
३३२३ सन्धारणाजीणरजोऽतिभाष्य-क्रोधर्तुवैषम्यशिरोऽभितापैः। प्रजागरातिस्वपमाम्खुशीतैरवश्यया मैथुनवाष्पधूमैः। संस्त्यानदोषे शिरसि प्रदुष्टो वायुः प्रतिश्यायमुदोरयेत् तु ॥ घाणार्त्तितोदो क्षवथुर्जलाभः स्रावोऽनिलात् सस्वरशोषरोगः। नासायपाकज्वरवक्तशोषास्तृष्णास्रपीतस्रवणानि पित्तात् ॥ कासारुचिस्रावधनप्रसेकाः कफाद गुरुः स्रोतसि चापि कण्डूः ।
सर्वाणि रूपाणि तु सन्निपातात् स्युः पीनसेऽतीव रुजोऽतिदुःखे ॥६२॥
तथा लश्नपाचनञ्च कार्यम्। सर्च क्रिमिघ्नं भेषजं यद् यत् प्रागुक्तं तत् सव्व कार्य मिति । इति त्रिमीये हृदयमर्माविकाराः सनिदानचिकित्सिता व्याख्याता भवन्ति ॥ ६१॥
गङ्गाधरः-अथ शिरोमम्मंगतानां चिकित्सिते वक्तव्ये प्रथममल्पखानासारोगमाह-सन्धारणेत्यादि। अधार्यवेगानां प्रवर्त्तमानानां सन्धारणमजीर्णश्च रजोधुलिर्नासया प्रविष्टं प्रजागरो रात्रिजागरणम् अम्बुशीतैरम्बुनः शैत्यसेवनेन, अवश्यया अवश्याशब्दो निहारवाची। संस्त्यानो दोषः कफादिर्यत्र तस्मिन् शिरसि सति। एभिः प्रदुष्टो वायुः प्रतिश्यायमुदीरयेत्। तस्य लक्षणं घ्राणेत्यादि। घ्राणस्यार्तितोदौ स्वररोगः स्वरभङ्गः शीर्षरोगः शिर-पीड़ा, वातात् प्रतिश्याये भवन्ति। पित्तात् प्रतिश्याये नासाग्रपाकादीनि स्युः। कफात् प्रतिश्याये कासादिकण्डन्तानि स्युः। सन्निपातात् पीनसे प्रतिश्यायेऽतिदुःखेऽतीव रुजो भवन्ति, सर्वाणि च घ्राणार्त्तितोदादिकण्डन्तानि भवन्ति ॥१२॥
चक्रपाणिः-प्रमागतशिरोरोगचिकित्सायां वतन्यायां शिरोरोगहेतु प्रतिश्यायमेव तावदाह । शालाक्ये उक्तम्-'भूयिष्ठं व्याधयः सर्वे प्रतिश्यायनिमित्तजाः। तस्मात् रोगः प्रतिश्यायः पूर्वमेवोपदिश्यते' इति । यद्यपि राजयक्ष्मचिकित्सिते प्रतिश्याय उक्त एव, तथापि तन यक्ष्मपूर्वतया तथोक्तः। इह तु स्वतन्तः प्रतिश्याय उच्यत इति विशेषः। रजो धूलिः। अति. स्वप्नो दिवास्वप्नः। अवश्यायः तुषारः। संस्त्यानदोष इति निभृतदोषे। घ्राणा त्यादिना वातादिप्रतिश्यायानां चतुणी क्रमालक्षणमाह। सस्वरमूर्द्धरोग इति स्वररोगः स्वरभेदः। कफात्
For Private and Personal Use Only
Page #1095
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३३२४
चरक संहिता |
[ तिमम्यचिकित्सितम्
सर्वोऽतिवृद्धोऽहितभोजनात् तु दुष्टप्रतिश्याय उपेक्षितः स्यात् ॥ ततश्च रोगाः चवथुश्च नासा- शोषः प्रतीनाहपरिस्रवौ च । घ्राणस्य पूतित्वमपीनसश्च सपाकशोथोऽर्बुदपूयरक्तः ॥ अरुषि शीर्षश्रवणाक्षिरोगाः खालित्य हय्यज्र्जुन लोमभावाः । तृट्श्वासकासज्वररक्तपित्त- वैवर्ण्यशोषाश्च ततो भवन्ति ॥ ६३ ॥ रोधाभिघातस्त्रवशोषपाकैर्घाणं युतं यस्य न वेत्ति गन्धम् । दुर्गन्धि चास्यं बहुशः प्रकोपि- दुष्टप्रतिश्यायमुदाहरेत् तम् ॥
T
-
गङ्गाधरः सव्र्व्व इत्यादि । सर्व्व एव प्रतिश्यायः पुनरहितभोजनादतिवृद्धश्चेदुपेक्ष्यते तदा दुष्टमतिश्यायः स्यात् । ततश्चेत्यादि । ततो दुष्टप्रतिश्यायाद्रोगा इमे भवन्ति क्षवथुश्चेत्यादयः । सुश्रुते चोक्तम् । “अपीनसः पूतिनस्यं नासापाकस्तथैव च । तथा शोणितपित्तश्च पूयशोणितमेव च । क्षवथुभ्रं शशुदीप्तो नासानाहः परिस्रवः । नासाशोषेण सहिता दशैकश्चेरिता गदाः । चत्वार्य्यसि चत्वारः शोफाः सप्तान्वु दानि च । प्रतिश्यायाश्च ये पश्च वक्ष्यन्ते सचिकित्सिताः । एकत्रिंशन्मितास्ते तु नासारोगाः प्रकीर्त्तिताः ॥” इति ॥ ६३ ॥
1
गङ्गाधरः- तत्र दुष्टमतिश्यायलक्षणमाह - रोधेत्यादि । घ्राणं नासिका रोधादिभिर्युक्तं यस्य नरस्य गन्धं न वेत्ति | आस्यञ्च दुर्गन्धितस्य तं बहुशः प्रकोपिणं दुष्टप्रतिश्यायमुदाहरेत् । सुश्रुते चोक्तम् । “दुर्गन्धोच्छ्रासवदनस्तथा गन्धं न वेत्ति च । मूर्च्छन्ति चात्र क्रिमयः श्वेताः कृष्णा स्तथाणवः । क्रिमिमूर्द्धविकारेण समानश्चास्य लक्षणम् । प्रक्लिद्यति पुनर्नासा पुनश्च परिशुष्यति। मुहुरानह्यते चापि मुहुर्विक्रियते तथा । निश्वासोच्छ्रासदोर्गन्ध्यं तथा गन्धान् न वेत्ति च । एवं दुष्टप्रतिश्यायं जानीयात् कृच्छ्रसाधनम् । सर्व्व एव प्रतिश्याया नरस्याप्रतिकारिणः । कालेन रोगजनना जायन्ते दुष्टपीनसाः । वाधिर्य मान्ध्यमघ्राणं घोरांश्च नयनामयान् । कासाग्निगुरुरित्यादौ गुरुशब्दः कण्डूविशेषणम् । स्रोतसीति नासास्रोतसि । सर्वोऽतिवृद्ध इत्यादिना दृष्टप्रतिश्यायलक्षणमाह । अल मुखरोगं ये न पठन्ति ते शिरोरोगग्रहणेनैव मुखरोगस्य ग्रहणमिति मन्यन्ते । एतेषां दुष्टप्रतिश्यायक्षवथादीनां शालाक्यादिषु विस्तरः । अस तु पराधिकारत्वात्
सङक्षेप एव ॥ ६२ ॥ ६३ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
Page #1096
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
३३२५ संस्पृश्य माण्यनिजस्तु मूट्टि विश्वकपथस्थः क्षवयं करोति । क्रुद्धः स संशोष्य कफन्तु नासा-शृङ्गाटकघ्राणविशोषणञ्च ॥ उच्छासमारंच कफः सवातो रुन्ध्यात् प्रतीनाहमुदाहरेत् तम् । यो मस्तुलुङ्गाद घनपीतपक्कः कफः स्रवेदेष परिस्रवस्तु। वैवर्ण्यदौर्गन्धामुपेक्षया तु स्यात् पूतिनस्यं श्वयथुमश्च ॥.. सादशोफांश्च वृद्धाः कुर्वन्ति पीनसाः॥” इति। प्रतिश्यायपीनसावेकपय्यायो। क्षवथुप्रभृतयो रोगा नासारोगाः स्वतन्त्राश्च वृद्धप्रतिश्यायजाश्च भवन्ति। सुश्रुते शोणितजप्रतिश्यायः पञ्चम उक्तः। “रक्तजे तु प्रतिश्याये रक्तस्रावः प्रवर्त्तते । ताम्राक्षश्च भवेज्जन्तुरुरोघातप्रपीड़ितः॥” इति। न स तन्त्रेऽस्मिन्नुक्तः, पित्तप्रतिश्याये रक्तयोगे रक्तस्राववचनात् तत्रावरोधः कृतः, ऋते हि दोषान्न रक्तं व्याधि. करणे प्रभवतीत्यभिप्रायः। क्षवथुप्रभृतीनां क्रमेण लक्षणान्याह-संस्पृश्येत्यादि। मृद्धि विश्वकपथस्थोऽनिलो नासास्थमर्माणि संस्पृश्य क्षवयं करोति । सुश्रुते तु-"घ्राणाश्रिते मर्मणि संप्रदुष्टे यस्यानिलो नासिकया निरेति। कफानुयातो बहुशःसशब्दस्तं रोगमाहुःक्षवथ विधिज्ञाः। तीक्ष्णोपयोगादतिजिघ्रतो वा भावान् कटूनर्क निरीक्षणाद वा। सूत्रादिभिर्वा तरुणास्थिमर्मण्युद्घाटितेऽन्यः क्षवथुनिरेति” ॥ इति । नासाशोषमाह । क्रुद्धः स वायुः कर्फ संशोष्य नासाशृङ्गाटके नासापुटके घ्राणे च विशोषणच करोति । सुश्रुते च-"घ्राणाश्रिते श्लेष्मणि मारुतेन पित्तेन गादं परिशोषिते । समुच्छसित्यूद्ध मधश्च कृच्छाद यस्तस्य नासापरिशोष उक्तः॥” इति । नासापतिनाहमाह-उच्छासेत्यादि। यस्य सवातः कफ उच्छासमार्ग रुन्ध्यात् तस्य तं प्रतिनाहमुदाहरेत् । मुश्रते च"कफातो वायुरुदानसंज्ञो यदा स्वमार्ग विगुणः स्थितः स्यात् । घ्राणं कृणोतीव तदा स रोगो नासाप्रतीनाह इति प्रदिष्टः॥” परिस्रवमाह-य इत्यादि। मस्तुलुङ्गाघनश्च पीतश्च पकश्च यः कफः सवेत् स एष नासापरिस्रवः । सुश्रुते थोक्तः-"अजस्रमच्छं सलिलप्रकाशं यस्याविवर्ण स्रवतीह नासा। रात्री विशेषेण च तं विकारं नासापरित्रावमिति व्यवस्येदिति” द्विधैव परिस्रवो घनकफश्च जलवच्चेति न विरोधः। घ्राणपूतिखमाहववर्ण्य मित्यादि। प्रतिश्यायस्योपेक्षया वैवर्ण्यदोर्गन्धं नासायां स्यात् चक्रपाणिः-रोधाभिघातेत्यादिना इछमतिझ्यायादीनां क्रमेण लक्षणान्याह-क्रुद्ध इत्यादौ
४१७
For Private and Personal Use Only
Page #1097
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३२६ चरक-संहिता। [त्रिमीयचिकित्सितम आनाते यस्य विशुष्यते च प्रक्लियते धूप्यति यस्य नासा। न वेत्ति यो गन्धरसांश्च जन्तुर्जष्टं व्यवस्येत् तमपोनसेन । तथानिलश्लेष्मभवं विकारं ब्रयात् प्रतिश्यायसमानलिङ्गम् ॥६४ सदाहरागः श्वयथुः सपाकः स्यात् प्राणपाकोऽपि च रक्तपित्तात् । घ्राणाश्रितामृप्रभृतीन् प्रदूष्य कुर्वन्ति नासाश्वय, मलाश्च ॥ धाणे तथोच्छासगतिं निरुध्य मांसप्रदोषादपि चावदानि । प्राणात् स्रवेद वाश्रवणान्मुखाद वा पित्ताक्तमनन्वपि पूयरक्तम् ॥ कुर्यात् सपित्तः पवनः कफादीन्सन्दूष्य चारूषि सदाहपाकम् ॥६५ श्वयथश्च भ्रमश्च स्यात्, तत् पूतिनस्यं विद्यात्। अपीनसमाह-आनह्यत इत्यादि ।। ६४॥
गङ्गाधरः-नासापाकमाह-सदाहेत्यादि। पाकवान् श्वयथुः स्फोटविशेषः । मुश्रुते च-"घ्राणाश्रितं पित्तमरूं'पि कुर्य्याद यस्मिन् विकारे बलवांश्च पाकः । तं नासिकापाकमिति व्यवस्येत् विक्लेदकोथावपि यत्र दृष्टौ ॥” इति। नासाशोथमाह-घ्राणाश्रितेत्यादि। असकप्रभृतीन शोथोक्तान् दृष्यान् घ्राणाश्रितान् मला वातादयः प्रदृष्य चतुर्विधं नासाश्वयथु कुर्वन्ति। सुश्रुते च-“दोषैखिभिस्तैः पृथगेकशश्च ब्रूयात् तथाांसि तथैव शोफान् ।” इति । नासार्बुदमाह-घाणे इत्यादि। घाणे मांसपदोषादुच्छासगतिं निरुध्य सप्तधार्बुदानि भवन्ति। सुश्रुते च–“शालाक्यसिद्धान्तमवेक्ष्य वापि सर्वात्मकं सप्तविधाय्दन्तु।” पूयरक्तमाह। घ्राणादित्यादि। पित्ताक्तमस्र पीतरक्तम् । मुश्रुते च-"दोषैविदग्धैरथवापि जन्तोर्ललाटदेशेऽभिहतस्य तेस्तैः। नासा नवेत् पूयमसम्विमिश्रं तं पूयरक्तं प्रवदन्ति रोगम् ॥” इति। अथारूषि चाहकुर्य्यादित्यादि। सपित्तः पवनः कफादीन् कफरक्तादीन् सन्दूष्य सदाहपाकसपीति नाम कुर्यात् । सुश्रुते-द्वौ नासारोगावपरावुक्तौ भ्रंशथुर्दीप्तश्चेति । तव्यथा-"प्रभ्रइयते नासिकयैव यश्च सान्द्रो विदग्धो लवणः कफस्तु । पाक सश्चितं मूद्धि" च पित्ततप्तं तं भ्रंशथु व्याधिमुदाहरन्ति ॥ घ्राणे भृशं सहन्यनिकः। मस्तुलुङ्गादिति मस्तिष्कात् । सपित्त इत्यादिना अरुचिकामाह- सा तु शिरोभवा ज्ञेया ॥६५॥६५॥
For Private and Personal Use Only
Page #1098
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६श भध्यायः
२६श भध्याया] चिकित्सितस्थानम् ।
३३२७ भृशार्तिशूलं स्फुरतीह वातात् पित्तात् सदाहार्ति कफाद गुरु स्यात् ॥ सबै स्त्रिदोषं क्रिमिजं सकण्डु
दोर्गन्ध्यतोदार्तियुतं शिरः स्यात् ॥६६॥ मुखामये मारुतजे तु शोथः कार्कश्यरोदयेऽतिबला रुजश्च । कृषणारुणं निष्पतनं सशीतं प्रस्र सनस्यन्दनतोदभेदाः॥ तृष्णाज्वरस्फोटकदाहपाका धूमायनश्चाप्यवदोर्णता च। पित्तात् समूर्छा विविधा रुजश्च वर्णाश्च शुक्लारुणपाण्डुवर्जाः॥ कण्डूगुरुत्वं सितविजलत्वं स्वेदोऽरुचिर्जाड्यकफप्रसेको। उत्क्लेशमन्दानलता च तन्द्रा रुजश्च मन्दाः कफवक्तरोगे। दाहसमन्विते तु विनिःसरेद धूम इवेह वायुः। नासा प्रदीप्तेव च यस्य जन्तो. याधिन्तु तं दीप्तमुदाहरन्ति” ॥६५॥
गङ्गाधरः-अथ शीर्षास्यकर्णाक्षिरोगाः क्रमेणोच्यन्ते। भृशा त्यादि। पञ्च शिरोरोगाः कियन्तःशिरसीये विस्तरेणोक्ताः, इह चिकित्साथ संग्रहेणाइ। वातात् शिरो भृशातिशूलं स्फुरतीव। पित्तात् सदाहार्ति सत् शिरः स्फुरतीक। कफात् गुरु सत् शिरः स्फुरतीव। त्रिदोषं शिरः सर्वं रूपैः स्फरति। क्रि मिजशिरोरोगयुतं शिरः सकण्डु स्याद् दौर्गन्धादियुतञ्च स्यादिति पञ्च शिरोरोगाः॥६६॥ : गङ्गाधरः-अथास्यरोगा उचान्ते। मुखामय इत्यादि। मारुतजे मुखसेगे शोफादयस्तोदभेदान्ता भवन्ति। कार्कश्यरौक्ष्ये द्विवचनान्तत्वेन प्रगृह्यमपि उत्सर्ग विधिः संहिता विवक्षिता न तु प्रकृतिभाव इति। तृष्णेत्यादि। शुक्लाऽरुणपाण्डुवर्णभिन्ना वर्णाः । पित्तान्मुखामये तृष्णादयः स्युः। कण्डूरित्यादि। कफवक्तरोगे कण्डूप्रभृतयः रयुः। सितं श्वेतं विज्जलं पिच्छिलं मुखम् ।
चक्रपाणिः-भृशार्तीत्यादिना यद्यपि प्रतिश्यायोत्पनत्वेन शिरोरोगाणां लक्षणमुच्यते, तथापि स्वतन्त्रोत्पन्नानामपि शिरोरोगाणामेटदेव लक्षणं ज्ञेयम्। एवं मुखरोगादिषु लक्षणेषु वाच्यम् । सम्वस्त्रिदोषमिति वातादिमिलितैलक्षणेत्रिदोषं स्यादित्यर्थः ॥ ६६ ॥ चक्रपाणिः-निष्पतनमिति मुखेनैव । तृष्णेत्यादि पित्तजमुखरोगलक्षणम्। यपि शालाक्ये
For Private and Personal Use Only
Page #1099
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३२८ चरक-संहिता। [विमीयचिकित्सितम्
सर्वाणि रूपाणि तु वक्तरोगे
भवन्ति यस्मिन् स तु सन्निपातात् ।। ६७॥ संस्थानदृष्याकृतिनामभेदाच्चैते चतुःषष्टिविधा भवन्ति ॥ शालाक्यतन्त्रे विहितानि तेषां निमित्तरूपाकृतिभेषजानि । यथाप्रदेशश्च चतुर्विधस्य चिकित्सितं वक्तगदस्य वक्ष्ये ॥१८॥ सर्वाणीत्यादि। सन्निपाताद वक्तरोगः स तु यस्मिन् वक्तरोगे सर्वाणि शोथादीनि मन्दरुजान्तानि रूपाणि भवन्ति ॥६७॥
गङ्गाधरः-इति चखारो ये मुखामयास्तत्र ते संस्थानदूष्याकृतिनामभेदाच्चैकश्चतुःषष्टिधा चेति पञ्चषष्टिधा भवन्ति। तेषां शालाक्यप्रधानतन्त्रे निमित्तादीनि विस्तरेण विहितानि। कायप्रधानतन्त्रे खस्मिन् न विस्तरेणोक्तानि भवन्ति। अथ चतुर्विधस्य तु वक्तगदस्य यथाप्रदिष्टं चिकिसितमहं वक्ष्ये। सुश्रते तु ते पञ्चषष्टिधा मुखरोगा उक्ताः। तद् यथा। “मुखरोगाः पञ्चषष्टिः सप्तस्वायतनेषु, तत्रायतनानि ओष्ठौ दन्तमूलानि दन्ता जिह्वा तालु कण्ठः सर्वाणि चेति । तत्राष्टावोष्ठयोः पञ्चदश दन्तमूलेषु अष्टौ दन्तेषु पश्च जिह्वायां नव तालुनि सप्तदश कण्ठे त्रयः सर्वेष्वायतनेषु । तत्रौष्ठप्रकोपा वातपित्तश्लेष्मसन्निपातरक्तमांसमेदोऽभिघातनिमित्ताः। कर्कशौ परुषौ स्तब्धौ कृष्णौ तीव्ररुगन्वितौ। दाल्येते परिपाटेवते औष्ठौ मारुतकोपतः॥ आचितो पिड़काभिस्तु सर्षपाकृतिभिभृशम्। सदाहपाकसंस्रावो नीलो पीतौ च पित्ततः॥ सवर्णाभिस्तु चीयेते पीड़काभिरवेदनौ। कण्डमन्तौ कफाच्छूनौ पिच्छिलौ शीतलौ गुरू॥ सकृतकृष्णो सकृत्पीतौ सकुच्छेतौ तथैव च। सन्निपातेन विज्ञ य वनेकपिड़काचितौ॥ खजूरफलवर्णाभिः पिड़काभिः समाचितौ। रक्तोपसृष्टौ रुधिरं स्रवतः शोणितप्रभो॥ मांसदुष्टौ गुरू स्थूलो मांसपिण्डवदुन्नतौ। जन्तवश्चात्र मूर्च्छन्ति नरस्योभयतो मुखात् ॥ मेदसा घृतमण्डाभो कण्डूमन्तौ स्थिरौ मृदू। अच्छस्फटिकसङ्काशमानावं स्रवतो गुरू॥ मुखरोगाणां प्रपञ्चः, तथाप्यसैव सर्वेषां चतुर्विधमुखरोगेऽन्तर्भावं दर्शयन्नाह-संस्थानेत्यादि । संस्थानं महारोगः दूष्यं रक्तादि आकृतिर्लिङ्ग इत्यादिभेदाः चतुःषष्टिविधा भवन्ति, ते च शालाक्ये एवोन्नेयाः। मुखरोगाणान्तु चतुःषष्टित्वं वैदेहमतानुसारेणोक्तम्। सुश्रुते तु पञ्चषष्टिमुखरोगा उकास्तथापीह चतुर्विधेष्वेव यथाप्रदेश अन्तर्निवेशः कृतः ॥ ६७ । ६८ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1100
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
३३२६ क्षतजाभौ विदीय्यते पाटेरते चाभिघाततः। ग्रथितौ च समाख्याताबोष्ठी कण्डूसमन्वितो॥ दन्तमूलगतास्तु शीतादो दन्तपुपपुटको दन्तवेष्टकः शौपिरो महाशौषिरः परिदर उपकुशो दन्तवैदर्भी वर्द्धनोऽधिमांसो नाड्यः पञ्चेति । शोणितं दन्तवेष्टेभ्यो यस्याकस्मात् प्रवर्त्तते । दुर्गन्धीनि सकृष्णानि प्रक्लेदीनि मृदूनि च। दन्तमांसानि शीर्य्यन्ते पचन्ति च परस्परम्। शीतादो नाम स व्याधिः कफशोणितसम्भवः ॥ दन्तयोस्त्रिषु वा यस्य श्वयथुः सरुजो महान् । दन्तपुप्पुटको शेयः कफरक्तनिमित्तजः॥ स्रवन्ति पूयरुधिरं चला दन्ता भवन्ति च। दन्तवेष्टः स विज्ञ यो दुष्टशोणितसम्भवः॥ श्वयथुर्दन्तमूलेषु रुजावान् कफरक्ततः। लालासावी स विज्ञयः कण्डूमान् शौषिरो गदः॥ दन्ताश्चलन्ति वेष्टेभ्यस्तालु चाप्यवदीर्यते। दन्तमांसानि पच्यन्ते मुखश्च परिपीड्यते। यस्मिन् स सव्जो व्याधिर्म हाशौषिरसंशकः ॥ दन्तमांसानि शीर्यन्ते यस्मिन् ष्ठीवति चाप्यमृत्। पित्तामुककफजो व्याधिश यः परिदरो हि सः॥ वेष्टेषु दाहः पाकश्च तेभ्योदन्ताश्चलन्ति च। आघट्टिताः प्रस्रवन्ति शोणितं मन्दवेदनाः। आध्मायन्ते व ते रक्त मुखं पूति च जायते। यस्मिन् उपकुशः स स्यात् पित्तरक्तकृतो गदः॥ घृष्टेषु दन्तमूलेषु संरम्भो जायते महान्। भवन्ति च चला दन्ता स वैदर्भोऽभिघातजः॥ मारुतेनाधिको दन्तो जायते तीव्र वेदनः। वद्धनः स मतो व्याधिर्जाते रुक् च प्रशाम्यति ॥ हानव्ये पश्चिमे दन्ते महान् शोथो महारुजः। लालास्रावी कफकृतो विज्ञयः सोऽधिमांसकः॥ दन्तमूलगता नाड्यः पञ्च या यथेरिताः॥ दन्तगतास्तु दालनः क्रिमिदन्तको दन्तहर्षी भञ्जनकः शर्करा कपालिका श्यावदन्तको हनुमोक्षश्चेति । दाल्यन्ते बहुधा दन्ता यस्मिंस्तीत्ररुगन्विताः। दालनः स इति छ यः सदागतिनिमित्तजः॥ कृष्णच्छिद्री चलः स्रावी ससंरम्भो महारुजः। अनिमित्तरुजो वाताद विशे यः क्रिमिदन्तकः॥ दशनाः शीतमुष्णश्च सहन्ते स्पर्शनं न च । यस्य तं दन्तहर्षन्तु व्याधि विद्यात् समीरणात् ॥ वक्त वक्रं भवेद यस्मिन् दन्तभङ्गश्च तीव्ररुक। कफवातकृतो व्याधिः स भञ्जनकसंशितः॥ शरेव स्थिरीभूतो मलो दन्तेषु यस्य वै। सा दन्तानां गुणनी तु विशे या दन्तशर्करा॥ दलन्ति दन्तवल्कानि यदा शर्करया सह। शे या कपालिका सैव दशनानां विनाशिनी ॥ योऽमृमिश्रेण पित्तेन दग्धो दन्तस्वशेषतः। श्यावतां नीलतां वापि गतः स श्यावदन्तकः॥ वातेन तेस्तै वस्तु हनुसन्धिर्विसंहतः। हनुमोक्ष इति शेयो व्याधिरहितलक्षणः॥ जिहागतास्तु कण्टकास्त्रिविधा
For Private and Personal Use Only
Page #1101
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३३०
चरक-संहिता। (त्रिमर्मीयचिकित्सितम् त्रिभिर्दोषैरलास उपजिविका चेति। जिह्वाऽनिलेन स्फुटिता प्रसुप्ता भवेच्च शाकच्छदनप्रकाशा। पित्तेन पीता परिदह्यते च चिता सरक्तैरपि कण्टकैश्च । कफेन गुर्वी बहला चिता च मांसोदगमैः शाल्मलकण्टकाभैः॥ जिह्वातले यः श्वयथुः प्रगाढ़ः सोऽलाससंशः कफरक्तमूर्तिः। जिह्वां स तु स्तम्भयति प्रद्धो मूले तु जिह्वा भृशमेति पाकम् ॥ जिह्वाग्ररूपः श्वयथुर्हि जिह्वामुन्नाम्य जातः कफरक्तयोनिः। प्रसेककण्डपरिदाहयुक्ता प्रकथ्यतेऽसावुपजिहिकेति॥ तालुगतास्तु गलशुण्डिका तुण्डिकेय॑ऽध्र षो मांसकच्छपोऽव॒दं मांससङ्घाततालुपुप्पुटस्तालुशोषस्तालुपाकश्चेति। श्लेष्मामृगभ्यां तालुमूलात् प्रवृद्धो दीर्घः शोफो ध्मातवस्तिप्रकाशः। तृष्णाकासश्वासकृत् सम्पदिष्टो व्याधिर्वद्य - गेलशुण्डीति नाम्ना ॥ शोफः स्थूलस्तोददाहप्रपाकी प्रागुक्ताभ्यां तुण्डिकेरी मता तु॥ शोफः स्तब्धो लोहितस्तालुदेशे रक्ताज शेयः सोऽध्रुषो रुगज्वराव्यः । कूम्मोत्सन्नोऽवेदनः शीघ्रजन्माऽरक्तो ज्ञेयः कच्छपः श्लेष्मणा स्यात् ॥ पद्माकारं तालुमध्ये तु शोफ विद्याद रक्तादर्बुदं प्रोक्तलिङ्गम् ॥ दुष्टं मांसं श्लेष्मणा नीरुजश्च ताल्वन्तःस्थं मांससङ्घातमाहुः॥ नीरुक स्थायी कोलमात्रः कफात् स्यान्मेदोयुक्तात् पुपपुटस्तालुदेशे ॥ शोषोऽत्यर्थ दीर्यते चापि तालु श्वासो वातात् तालुशोषः सपित्तात्॥ पित्तं कुर्यात् पाकमत्यर्थघोरं तालुन्येनं तालुपाकं वदन्ति ॥ कण्ठगतास्तु रोहिण्यः पञ्च कष्ठशालूकमधिजिहो बलयो बलास एकवृन्दो वृन्दः शतनी शिलायुगलविद्रधिर्गलौघः स्वरनो मांसतानो विदारी चेति। गलेऽनिलः पित्तकफौ च मूर्छितौ पृथक समस्ताश्च तथैव शोणितम् । प्रदूष्य मांसं गलरोधिनोऽङ्क रान् सृजन्ति यान् सासुहरा तु रोहिणी॥ जिहां समन्ताद भृशवेदना ये मांसाङ राः कण्ठनिरोधिनः स्युः। तां रोहिणी वातकृतां वदन्ति वातात्मकोपद्रवगादयुक्ताम्। क्षिप्रोदगमा क्षिप्रविदाहपाका तीव्रज्वरा पित्तनिमित्ततः स्यात् । स्रोतोनिरोधिन्यपि मन्दपाका गुर्ची स्थिरा सा कफसम्भवा वै॥ गम्भीरपाका प्रतिवार्यवीत्रिदोषलिङ्गा त्रयसम्भवा स्यात् । स्फोटाचिता पित्तसमानलिङ्गा साध्या प्रदिष्टा रुधिरात्मिकेयम् ॥ कोलास्थिमात्रः कफसम्भवो यो ग्रन्थिर्गले कण्टकशक-तः। खरः स्थिरः शस्त्रनिपातसाध्यस्तं कन्ठशालकमिति ब्रुवन्ति ॥ जिह्वाग्ररूपः श्वयथुः कफात् तु जिह्वाप्रबन्धोपरि रक्तमिश्रः। शेयोऽधिजिह्वः खलु रोग एष विवर्जयेदागतपाकमेनम् ॥ बलास एवायतमुन्नतश्च शोफं करोत्यन्नगति निवार्य। तं सर्वथैवाप्रतिवाय्येवीर्य विवजनीयं वलयं वदन्ति ॥ गले च शोफं कुरुतः
For Private and Personal Use Only
Page #1102
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६श अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम्
३३३१
वातादिभिः शोकभयातिलोभ-क्रोधैर्मनोघ्नाशनरूपगन्धैः । अरोचकाः स्युः परिहृष्टदन्तः कषायवक्तश्च मतोऽनिलेन । कटुम्लमुष्णं विरसञ्च पूति पित्तेन विद्याल्लवणञ्च वक्तुम् । माधुय्यपैच्छिल्यगुरुत्वशैत्य - विबन्धसम्बन्धयुतं कफेन ॥ ६६ ॥ मवृद्धा श्लेष्मानिलो श्वासरुजोपपन्नम् । मच्छिदं दुस्तरमेतदाहुर्बलाससंश निपुणा विकारम् ॥ वृत्तोन्नतो यः श्वयथुः सदाहः कण्डूम्वितोऽपाक्यमृदुगुरुश्च । नाम्नैकवृन्दः परिकल्पितोऽसौ व्याधिर्वलासक्षतजप्रसूतः ॥ समुन्नतं वृत्तममन्ददाहं तीव्रज्वरं वृन्दमुदाहरन्ति । तञ्चापि पित्तक्षतजमकोपाद् विद्यात् सतोदं पवनात्मजं तम् ।। वर्त्तिर्घना कण्ठनिरोधिनी या चितातिमात्रं पिशितप्ररोहैः । नानारुजोच्छ्रासकरी त्रिदोषा ज्ञेया शतघ्नीव शतघ्नासाध्या ॥ ग्रन्थिर्गले लामलकास्थिमात्रः स्थिरोऽल्परुक् स्यात् कफरक्तमूर्त्तिः । संलक्ष्यते सक्तमिवाशनञ्च सशस्त्रसाध्यस्तु शिलायुसंज्ञः । सर्व्वं गलं व्याप्य समुत्थितो यः शोफो रुजा यत्र भवन्ति सर्व्वाः । स सर्व्वदोषो गलविद्रधिस्तु तस्यैव तुल्यः खलु सव्वेंजस्य ॥ शोफो महानन्नजलावरोधी तीव्रज्वरो वातगते निहन्ता । कफेन जातो रुधिरान्वितेन गले गलौघः परिकीर्त्यतेऽसौ । योऽतिमताम्यन् श्वसिति प्रसक्तं भिन्नस्वरः शुष्क विमुक्तकण्ठः । कफोप दिग्धेष्व निलायनेषु शेयः स रोगः श्वसनात् स्वरघ्नः ॥ प्रतानवान् यः श्वयथुः सुकष्टो गलोपरोधं कुरुते क्रमेण । समांसतानः कथितोऽवलम्बी प्राणप्रणुत् सर्व्वकृतो विकारः ॥ सदाहतोदं श्वयथ' सरक्तमन्तर्गले पूतिविशीर्णमांसम् । पित्तेन विद्याद् वदने विदारीं पाश्व विशेषात् स तु येन शेते । सर्व्वसास्तु वातपित्तकफशोणितनिमित्ताः । स्फोटैः सतोदैर्वेदनं समन्तात् यस्याचितं सर्व्वसरः स वातात् । रक्तः सदास्तनुभिः सपर्तिर्यस्याचितञ्चापि स पित्तकोपात् । कण्डूयुतैरल्परुजेः सवर्णीयंस्याचितं चापि स वै कफेन ॥ रक्तेन पित्तोदित एक एव केंश्चित् प्रदिष्टो मुखपाकसंज्ञः । इति पञ्चषष्टिधा मुखरोगाः ॥ ६८ ॥
गङ्गाधरः– अथ मुखगतत्वादरुचिमाह - वातादिभिरित्यादि । वातादिजारोचक लक्षणानि क्रमेणाह - परिहृष्टेत्यादि । अरोचकोऽनिलेन मतः । कटम्लादिवत्तु पित्तेनारोचके विद्यात् । कफेन वक्त' लवणं माधुय्यादिसम्बन्धयुतं विद्यात् ॥ ६९॥
For Private and Personal Use Only
Page #1103
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३३२
चरक-संहिता। [त्रिमौयचिकित्सितम् अरोचके शोकभयातिलोभ-क्रोधाद्यहृद्याशुचिगन्धजे स्यात् । खाभाविकं वक्तमथारुचिश्च त्रिदोषजे नैकरसं भवेत् तु ॥७॥ नादोऽतिरुक् कर्णमलस्य शोषः स्रावस्तनुश्चाश्रवणञ्च वातात् । शोथः सरागो दरणं विदाहः सपीतपूतिस्रवणश्च पित्तात् ॥ वैश्रुत्यकण्डूस्थिरशोफशुक्ल-स्निग्धश्रुतिः श्लेष्मभवेऽल्परुक् च । सर्वाणि लिङ्गानि तु सन्निपातात् स्त्रावश्च तत्राधिकदोषवर्णः ॥७१
गङ्गाधरः-शोकादिजेऽरोचके स्वाभाविकं वक्त भवेदथ चारुचिः स्यात् । त्रिदोषजेऽरोचके बनेकरसं वक्त भवेदिति। मुखगता रोगा व्याख्याता भवन्ति ॥७॥ ___ गङ्गाधरः-अथ कर्णरोगा उच्यन्ते । नाद इत्यादि। वातात् कर्णे नादोऽतिरुक् कर्णमलस्य शोपः स्रावश्चापोऽश्रवणश्च स्यात्। पित्तात् सरागः शोथादिः कर्ण स्यात्। श्लेष्मभवे वैश्रुत्यादि स्यात्। सन्निपातात् कणेरोगे सर्वाणि वातादिजकर्ण रोगलिङ्गानि स्युः स्रावस्तत्र यो दोषोऽधिकस्तद्वर्णः स्यात् । एत एव कर्णरोगाः शालाक्येऽष्टाविंशतिविधा उक्ताः। तद् यथा सुश्रुते“कर्णशूलं प्रणादश्च वाधियं क्ष्वेड़ एव च । कर्णस्रावः कर्णकण्डूः कर्णगूथस्तथैव च। क्रिमिकर्णप्रतीनाही विद्रधिदिविधस्तथा। कर्णपाकः पूतिकर्णस्तथैवाश्चतुर्विधम् । तथाव॒दं सप्तविधं शोफश्चापि चतुर्विधः। पते कर्णगता रोगा अष्टाविंशतिरीरिताः॥ समीरणः श्रोत्रोगतोऽन्यथाचरः समन्ततः शुलमतीव कर्णयोः । करोति दोषैश्च यथास्वमाटतः स कर्णशुलः कथितो दुराचरः॥ यदा तु नाड़ीषु विमार्गमागतः स एव शब्दाभिवहासु तिष्ठति। शृणोति शब्दान् विविधांस्तदा नरः प्रणादमेनं कथयन्ति चामयम् ॥ स एव शब्दाभिघहा यदा सिराः कफानुयातो व्यनुसृत्य तिष्ठति। तदा नरस्याप्रतिकारसेविनो भवेत् तु वाधिय॑मसंशयं खलु॥ श्रमात् क्षयात् रुक्षकषायभोजनात्
चक्रपाणि:-वातादिभिरित्यनेनारोचकानाह-भतिलोभेनाचिरुच्यते। अतिलोभेमारुचि. करणं दशयति ॥ ६९ ॥ ७॥
चक्रपाणिः-नाद इत्यादिना कर्णरोगानाह-एते च शालाक्ये भष्टाविंशतिरुकाः। तथापीह चतुर्वेव कर्णरोगेषु शेषाणामपि कणरोगाणामवरोधो व्याख्येयः, शेषाणामपि वातादि
जन्यत्वात् ॥ ७१ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1104
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Acharya Shri Kailassage
२६श अध्यायः चिकित्सितस्थानम्। ३३३३ अल्पस्तु रागोऽनुपदेहवांश्च सतोदभेदोऽनिलजाधिरोगः। पीतोपदेहश्च भृशोष्णवाही पित्तात् सदाहोऽतिरुजः सरागः॥ शुक्लोपदेहो बहुपिच्छिलास्त्र, नेत्रं कफात् स्यात् गुरुता सकण्डूः ।
_सर्वाणि रूपाणि तु सन्निपातात्
__ षट्सप्ततिनेत्रंगदास्तु भेदात् ॥७२॥ समीरणः शब्दपथे व्यवस्थितः। विरिक्तशीर्षस्य च शीतसेविनः करोति हि वेड़मतीव कर्णयोः ॥ शिरोऽभिघातादथवा निमजतो जले प्रपाकादथवापि विधेः। स्रवेत् तु पूयं क्योऽनिलाकृतः स क गेसंस्राव इति प्रकीर्तितः॥ कफेन कण्डूः प्रचितेन कर्णयोभृशं भवेत् स्रोतसि कणेसंशिते। विशोषिते श्लेष्मणि पित्ततेजसा नृणां भवेत् स्रोतसि कर्णगूथकः ॥ स कर्णगूथो द्रवतां यदा गतो विलायितो घ्राणमुग्वं प्रपद्यते। तदा स कर्णपतिनाहसंशितो भवेद विकारः शिरसोऽभितापनः॥ यदा तु मूर्च्छन्त्यथवापि जन्तवः सृजन्त्य पत्यान्यथवाऽपि मक्षिकाः। तद्वद्यञ्जनवाच्छवणो निरुच्यते भिषगभिरादाः क्रिमिकर्णकस्तु सः॥ क्षताभिघातप्रभवस्तु विद्रधिर्भवेत् तथा दोषकृतोऽपरः पुनः। स रक्तपीतारुणमस्रमास्रवेत् प्रतोदधूमायनदाहचोषवान्। भवेत् प्रपाकः खलु पित्तकोपतो विकोथविक्लेदकरश्च कर्णयोः॥ स्थिते कफे स्रोतसि पित्ततेजसा विलाप्यमाने भृशसम्प्रतापनात् । अवेदनो वाप्यथवा सवेदनो धनं स्रवेत् पूति स पूतिकर्णकः ॥ अशांसि षट् चाप्युपदिष्टलिङ्गान्यथैव शोफाव्वुदलिङ्गमीरितम् । मया पुरस्तात् प्रसमीक्ष्य योजयेदिहेव तानि प्रयतो भिषग्वरः॥" इति। अष्टाविंशतिः कर्णरोगा व्याख्याताः॥१॥
गङ्गाधरः-अथाक्षिरोगा उच्यन्ते अल्पस्वित्यादि । अनिलज़ाक्षिरोगोऽल्पो रागः उपलेपाभाववान् सतोदभेदश्च। पित्तादक्षिरोगः पीतोपदेहादिः । कफादक्षिरोगः शुक्लोपदेहः नेत्रं बहुपिच्छिलास । नेत्रे सकण्डूगु रुता स्यात्। सन्निपातादक्षिरोगे सर्वाणि वातादित्रिदोषोक्तानि रूपाणि भवन्ति । ते वातादिजा अक्षिरोगाः संस्थानदृष्याकृतिनामभिर्भदात् षट्सप्ततिर्भवन्ति ॥७२॥
चक्रपाणिः-*ल्पस्त्वित्यादिना चत्वारोऽक्षिरोगाऽभिधीयन्ते। उपदेहो दूषिकम् अत्यर्थोष्णस्वाधि। अनुक्तनेतामयेषु आचार्याणां विप्रतिपत्तिश्चेन्न । रोगाणां षट्सप्ततिः विदेहः, प्राह करालस्तु षण्णवतिः, अशीति कौशीतकिः प्राह। उक्तं तस षट्सप्ततिविधं स्थानासन्ने तु षोड़श। खयोदश तु शुक्लस्थाः षड़ रोगाः कृष्णभागजाः। पञ्चविंशति प्टिस्थाः षोडशेति
४१८
For Private and Personal Use Only
Page #1105
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३३३४
चरक संहिता |
[ सिमम्म यचिकित्सितम्
तेषामभिव्यक्तिरतिप्रदिष्टा शालाक्यतन्त्रेषु चिकित्सितञ्च । पराधिकारेषु न विस्तरोक्तिः शस्तेति तेनात्र न नः प्रयत्नः ॥ ७३
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
गङ्गाधरः -ते कीदृशा इत्यत आह - तेषामित्यादि । तेषां षट्सप्ततेरक्षिरोगाणामतिप्रदिष्टा अतिशयेन शालाक्याङ्गप्रधानतन्त्रेषु उपदिष्टा, तेषां चिकित्सितश्चातिप्रदिष्टम् । अस्मिन् कायचिकित्साङ्गपधाने तन्त्रे पराधिकारेषु विस्तरोक्तिर्न प्रशस्ता भवतीत्यस्मान्नोऽस्माकं विस्तरोक्तौ न प्रयत्न इति । सुश्रुते च ते विस्तरेणोक्ताः । तद् यथा - "विद्याद् द्वाङलबाहुल्यं स्वाङ्गुष्ठोदरसम्मितम् । द्वाकुलं सर्व्वतः सार्द्धं भिषङनयनबुदम् । सुवृत्तं गोस्तनाकारं सर्व्वभूतगुणोद्भवम् ॥ पलं भुवोऽग्रतो रक्तं वातात् कृष्णं सितं जलात् । आकाशादश्र मार्गाश्च जायन्ते नेत्रवुद वदे ॥ दृष्टिश्चात्र तथा वक्ष्ये यथा ब्रूयाद विशारदः । नेत्रायामत्रिभागन्तु कृष्णमण्डलमुच्यते । कृष्णात् सप्तममिच्छन्ति दृष्टिं दृष्टिविशारदाः ॥ मण्डलानि च सन्धींच पटलानि च लोचने । यथाक्रमं विजानीयात् पञ्च षट् च षड़ेव च ॥ पक्ष्मवर्त्म श्वेतकुष्ण- दृष्टीनां मण्डलानि च । अनुपूर्व्वन्तु ते मध्याश्चत्वारोऽन्त्या यथोत्तरम् ॥ पक्ष्मवर्त्मगतः सन्धिर्वर्त्म शुक्लगतोऽपरः । शुक्लकृष्णगतस्त्वन्यः कृष्णदृष्टिगतोऽपरः । ततः कनीनकगतः षष्ठथापाङ्गगः स्मृतः । द्वे वर्त्यपटले विद्याच्चत्वार्य्यन्यानि चाक्षणि । जायते तिमिरं येषु व्याधिः परमदारुणः ॥ तेजोमलाश्रितं वाह्य तेष्वन्यत् पिशिताश्रितम् । मेदस्तृतीयं पटलमाश्रितन्वस्थि चापरम् । पञ्चमांशसमं दृष्टे - स्तेषां बाहुल्यमिष्यते ॥ सिराणां कण्डराणाञ्च मेदसः कालकस्य च । गुणाः कालपरः श्लष्मा बन्धनेक्ष्णोः सिरायुतः । सिरानुसारिभिर्दोष विगुणैरूद्धमागतैः । जायन्ते नेत्रभागेषु रोगाः परमदारुणाः । तत्राविलं ससंरम्भमश्रुपूर्णोपदेहवत् । गुरूषाचो व रागाद्यर्जु' पृश्चाव्यक्तलक्षणैः । सशूलं वर्त्म - कोशेषु शुकपूर्णाभमेव च । विहन्यमानं रूपे वा क्रियास्वक्षि यथा पुरा ॥ दृष्ट्व धीमान् बुध्येत दोषेणाधिष्ठितञ्च तत् । तत्र सम्भवमासाद्य यथादोषं भिषगजितम् । विदध्यान्नेत्रजा रोगा बलवन्तः स्युरन्यथा ॥ सङ्घ पतः क्रियायोगो निदानपरिवर्जनम् । वातादीनां प्रतीघातः प्रोक्तो विस्तरतः
'च सर्व्वगाः' इति । एतेषां ज्ञानोपायमाह - तेषामित्यादि । अभिव्यक्तिरिति लक्षणम् । नेत्ररोगानभिधाने कारणमाह पराधिकारेष्विति ।। ७२ । ७३ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1106
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६श अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
३३३५
पुनः ॥ उष्णाभितप्तस्य जले प्रवेशाद् दूरेक्षणात् स्वमविपर्य्ययाच्च । श्रसक्तसंरोदनशोककोप-क्लेशाभिघातादतिमैथुनाच्च । शुक्तारनालाम्लकुलत्थमाप-निषेत्रणाद् वेगविनिग्रहाच्च । स्वेदाद् रजोधूमनिषेवणाच्च छर्दै विधाताद् वमनातियोगात् । वाष्पग्रहात् सूक्ष्म निरीक्षणाच्च नेत्रे विकारान् जनयन्ति दोषाः ॥ वाताद् दश तथा पित्तात् कफाच्चैव त्रयोदश । रक्तात् षोड़श विशेयाः सर्व्वजाः पञ्चविंशतिः । तथा वाह्यौ पुनद्वौ च रोगाः षट्सप्ततिः स्मृताः ॥ हताधिमन्थो निमिषो दृष्टिगम्भीरका च या । यच्च वातहतं वत्र्त्म न ते सिध्यन्ति वातजाः ॥ याप्योऽथ तन्मयः काचः साध्याः स्युः स्यन्दमारुताः । शुष्काधिपाकाधिमन्थस्यन्दमारुतपर्य्ययाः ॥ असाध्यो ह्रस्वजाड्यो यो जलस्रावश्च पैत्तिकः । परिम्लायी च नीलश्च याप्यः काचोऽथ तन्मयः । अभिष्यन्दोऽधिमन्थोऽम्लाध्युषितं शुक्तिकादया । दृष्टिः पित्तविदग्धा च पोथक्यो लगणश्च यः ॥ क्रिमिग्रन्थिपरिक्लिन्नवत् शुक्ला पिष्टकाः । श्लेष्मोपनाहः साध्यास्तु कथिताः श्लेष्मजेषु तु ॥ रक्तस्रावोऽजकाजातं शोणितार्शोऽवलम्बितम् । शुक्रं न साध्यं काचश्च याप्यस्तज्जः प्रकीर्त्तितः ॥ मन्थस्यन्दौ क्लिष्टवर्त्म हर्षोत्पातौ तथैव च । सिराजा व्यञ्जनाख्या च सिराजालञ्च यत् स्मृतम् । पर्व्वण्यथावणं शुक्रं शोणिताम्र्म्माज्जुनश्च यः । एते साध्या विकारेषु रक्तजेषु भवन्ति हि ॥ पूयस्रावो नाकुलान्धामक्षिपाकात्ययोऽलजी । असाध्याः सर्व्वजा याप्याः काचः कोपश्च पक्ष्मणः ॥ वर्त्माविबन्धो यो व्याधिः सिरासु पिड़का च या । प्रस्तामधिमा साम्मे स्नाय्यम्मत् सङ्घिनी च या । पूयालसचा दश्च श्याव
1
I
Hai | तथावर्त्म शुक्रार्शः शर्करावर्त्म यच्च वै । सशोफश्चाप्यशोपश्च पाको वहलवर्त्म च । अक्लिन्नवर्त्म कुम्भीका विसवर्त्म च सिध्यति ॥ सनिमित्तोनिमित्तश्च द्वावसाध्यौ तु वाह्यजौ । षट्सप्ततिर्विकाराणामेषा संग्रहकीर्त्तना ॥ नव सन्ध्याश्रयास्तेषु वर्त्मजास्त्वेकविंशतिः । शुक्लभागे दर्शकच चखारः कृष्णभागजाः । सर्व्वाश्रयाः सप्तदश दृष्टिजा द्वादशैव तु । वाह्यजौ द्वौ समाख्यातौ रोगी परमदारुणौ । भूय एतान् प्रवक्ष्यामि सङ्ख्यारूपचिकित्सितें रिति ॥ अथातः सन्धिगता व्याख्यास्यन्ते । पूयालसः सोपनाहः स्रावाः पर्व्वणिकाऽलजी । क्रिमिग्रन्थिश्व विशेया रोगाः सन्धिगता नव ।। पक्कः शोथः सन्धिः संस्रवेदयः सान्द्रं पूयं पूतिपूयालसः सः । ग्रन्थिर्नाल्पो दृष्टिसन्धा वपाकः कण्डूमायो नीरुजस्तूपनाहः ॥ गला सन्धीनश्रुमार्गेण दोषाः कुर्युः स्रावान् रुविहीनान् स्वलिङ्गान् । तान् वै स्राधान् नेत्रनाड़ीमर्थके तस्या लिङ्गं
1
For Private and Personal Use Only
Page #1107
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३३६ . चरक-संहिता। [त्रिमर्मीयचिकित्सितम् कीर्तयिष्ये चतुर्दा।। पाकः सन्धौ संस्रवेद यस्तु पूयं पूयास्रावो नेकरूपः प्रदिष्टः । श्वेतं सान्द्रं पिच्छिलं यः स्रवेच्च श्लेष्मास्रावो नीरुजः स प्रदिष्टः। रक्तासावः शोणितोत्थः सरक्तं कोष्णं नाल्पं संस्रवेनातिसान्द्रम् । पीताभासं नीलमुष्णं जलामं पित्तास्रावः संस्रवेत् सन्धिमध्यात् ॥ ताम्रा तन्वी दाहशूलोपपन्ना रक्ता ज्ञया पर्वणी वृत्तशोफा। जाता सन्धौ कृष्णशुक्लेऽलजी स्यात् तस्मिन्नेवाख्यापिता पूर्वलिङ्गः। त्रिमिग्रन्धिर्वमनः पक्ष्मणश्च कप्डू कुयुः क्रिमयः सन्धिजाताः। नानारूपा वर्मशुक्लस्य सन्धौ चरन्तोऽन्तयनं दूषयन्तः॥ अथातो वमंगता व्याख्यास्यन्ते। पृथगदोषा समस्ताश्च यदा वर्मव्यपाश्रयाः। सिरा व्याप्यावतिष्ठन्ते वम स्वधिकमूच्छेि ताः। विवर्त्य (य) मांसं रक्तञ्च तदा बर्मव्यपाश्रयान् । विकारान् जनयन्त्याशु नामतस्तान् निबोधत ॥ उत्सगिन्यथ कुम्भीका पोथक्यो वम शर्करा। तथाशीवर्त्मशुष्कास्तिथैवाञ्जननामिका। बहलं वर्त्म यच्चापि व्याधिर्वावबन्धकः। क्लिष्टकद्देमवाख्यो श्याववत्म तथैव च। प्रक्लिन्नमपरिक्लिन्नं वर्त्म वातहतञ्च यत् । अव्वुदं निमिषश्चापि शोणिताश्च यत् स्मृतम्। लगणो विसनामा च पक्ष्मकोपस्तथैव च। एकविंशतिरित्येते विकारा वर्मसंश्रयाः। नामभिस्ते समुद्दिष्टा लक्षणैस्तान प्रचक्ष्महे ॥ पिड़काभ्यन्तरमुखी वाह्याऽधोवर्म संश्रया। विशे योत्सङ्गिनी नाम तटूपपिड़कान्विता॥ कुम्भीकवीजप्रतिमाः पिड़काः पक्ष्मवमनोः। आध्मायन्ते तु भिन्ना याः कुम्भीकपिडकास्तु ताः॥ कण्डूस्रावान्विता गुव्यौ रक्तसर्षपसनिभाः। पिड़ काश्च रुजावत्यः पोथक्य इति संशिताः॥ पिड़काभिः मुमुक्ष्माभिर्घनाभिरभिसंहता। पिड़का या खरा स्थूला सा शे या वत्मैशर्करा॥ सूक्ष्माः खराश्च वमस्था तदशौवर्त्म कीत्यते। दीघोऽङ्करः खरः स्तब्धो दारुणो वर्त्मसम्भवः। व्याधिरेष समाख्यातः शुष्कार्श इति संशितः॥ दाहतोदवती ताम्रा पिड़का वर्त्मसम्भवा । मृद्वी मन्दरुजा सूक्ष्मा शेया साऽञ्जननामिका ॥ वमोपचीयते यस्य पिड़काभिः समन्ततः। सवर्णाभिः समाभिश्च विद्याद बहलवर्त्म तत् ॥ काडूमताऽल्पतोदेन वर्त्मशोफेन यो नरः। न समं छादयेदक्षि भवेद बन्धः स वर्त्मनः॥ मृद्वल्पवेदनं ताम्र यवत्म सममेव च। अकस्माच्च भवेद्रक्तं क्लिष्टवर्ल्स तदादिशेत ॥ क्लिष्टं पुनः पित्तयुक्तं विदहेच्छोणितं यदा। तदा क्लिनसमापन्नमुच्यते वर्त्मकर्दमम् ॥ यद् वम वाह्यतोऽन्तश्च श्यावं शुनं सवेदनम्। दाहकण्डूपरिक्लेदि श्याववत्मेति तन्मतम् ॥ अरुजं वाह्यतः शुनमन्तःक्लिन्न स्रवत्यपि। कण्ड निस्तोदभूयिष्ठं क्लिन्नवर्त्म तदुच्यते॥
For Private and Personal Use Only
Page #1108
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६श अध्यायः ] चिकित्सितस्थानम् । ३३३७ यस्य धौतानि धौतानि संवध्यन्ते पुनःपुनः। वान्यपरिपकानि विद्यादक्लिन्नवर्त्म तत् ॥ विमुक्तसन्धिनिश्चेष्टं वर्म यन निमील्यते। एतद वातहतं विद्यात् सरुजं यदि वाऽरुजम् ॥ वत्मान्तरस्थं विषमं प्रन्थिभूतमवेदनम् । विश यमबुंदं पुसवं सरक्तमवलम्बितम् ॥ निमेषिणीः सिरा वायुः प्रविष्टो वर्मसंश्रयाः। चालयेदक्षिवानि निमेषः स गदो मतः॥ छिन्नाश्छिन्ना विवर्तन्ते वर्मस्था मृदवोऽङ्खराः । दाहकण्डूरुजोपेतास्तेऽशः शोणितसम्भवम् ।। अपाकः कठिनः स्थूलो ग्रन्थिर्वमभवोऽरुजः। सकण्डूः पिच्छिलः कोलप्रमाणो लगणस्तु सः॥ शूनं पद् वैम बहुभिः सूक्ष्मैश्छिद्रैः समन्वितम्। विसमन्तज्जलमिव विसवत्र्मेति तन्मतम् ॥ पक्ष्माशयगता दोषास्तीक्ष्णाग्राणि खगणि च। निर्वर्तयन्ति पक्ष्माणि तेजुष्टश्चाक्षि दूयते। उत्पाटितैः पुनः शान्तिः पक्ष्मभिश्चोपजायते। वातातपानलद्वेषी पक्ष्मकोपः स उच्यते ॥ इति । अथ शुक्लगता व्याख्यास्यन्ते। प्रस्तारिशुक्लक्षतजाधिमांस नायवर्मसंज्ञाः खलु पश्च रोगाः। स्युः शुक्तिका चाज्ज नपिष्टको च जालं सिराणां पिड़काश्च याः स्युः।। रोगा बलासग्रथितेन सार्द्धमेकादशाक्ष्णोः खलु शुक्लभागे॥प्रस्तारि ग्रथितमिहार्म शुक्लभागे विस्तीर्ण तनु रुधिरभभं सनीलम् ॥ शुक्लाख्यं मृदु कथयन्ति शुक्लभागे सश्वेतं सममिह वर्द्धते चिरेण ॥ यन्मांसं प्रचयमुपैति शुक्लभागे पद्माभं तदुपदिशन्ति लोहितार्म ॥ विस्तीर्ण मृदु बहलं यकृत्प्रकाशं श्यावं वा तदधिकमांसजाने विद्यात् ॥ शुक्ले यत् पिशितमुपैति वृद्धिमेतत् स्नायवम्म त्यभिपठितं खरं प्रपाण्डु ॥ श्यावाः स्युः पिशितनिभास्तु विन्दवो ये शुक्त्याभाः सितनियताः स शुक्तिसंशः॥ एको यः शशरुधिरोपमस्तु बिन्दुः शुक्लस्थो भवति तमजनं वदन्ति ॥ उत्सन्नः सलिलनिभोऽथ पिष्टशुक्लो बिन्दुर्यः स भवति पिष्टकः सुवृत्तः॥ जालाभः कठिनशिरो महान् सरक्तः सन्तानः रमृत इह जालसंशितस्तु ॥ शुक्लस्थाः सितपिड़काः सिराहता यास्ता विद्यादसितसमीपजाः सिराजाः॥ कांस्याभो भवति सिरातः सिते यो बिन्दुर्वा स तु निरुजो बलासकाख्यः॥ इति । अथातः कृष्णगता व्याख्यास्यन्ते । यत् सत्रणं शुक्रमथावणं वा पाकात्ययवाप्यजका तथैव। चखार एतेऽभिहिता विकाराः कृष्णाश्रयाः संग्रहतः पुरस्तात् ॥ निमग्नरूपं हि भवेत् तु कृष्णे मूच्येव विद्धं प्रतिभाति यद वै । सावं स्रवेदुष्णमतीव रुक् च तत् सत्रणं शुक्रमुदाहरन्ति ॥ दृष्टेः समीपे न भवेत् तु यच न चावगाड़े न च संस्रवेद्धि। अवेदनावन च युग्मशुक्रं तत् सिद्धिमायाति
For Private and Personal Use Only
Page #1109
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३३८
चरक-संहिता। त्रिमीयचिकित्सितम् कदाचिदेव ॥ सितं यदा भात्यसितप्रदेशे स्यन्दात्मकं नाति रुगश्रुयुक्तम् । विहायसीवाभ्रदलानुकारि तदवणं साध्यतमं वदन्ति ॥ गम्भीरजातं बह लश्च शुक्रं चिरोत्थितश्चापि वदन्ति कृच्छम् ॥ विच्छिन्नमध्यं पिशितावृतं वा चलं सिरासक्तमदृष्टिकृच्च। द्विखग्गतं लोहितमन्ततश्च चिरोत्थितश्चापि विवर्जनीयम् ॥ उष्णाश्रुपातः पिड़का च कृष्णे यस्मिन् भवेन्मुद्गनिभश्च शुक्रम् । तदप्यसाध्यं प्रवदन्ति केचिदन्यच्च यत् तित्तिरिपक्षतुल्यम् ॥ सञ्छाद्यते श्वेतनिभेन सर्व-दोषेण यस्यासितमण्डलन्तु। तमक्षिपाकात्ययमक्षिकोपसमुत्थितं तीव्ररुजं वदन्ति ॥ अजापुरीषप्रतिमो रुजावान् सलोहितो लोहितपिच्छिलास्रः। विदार्य कृष्णं प्रचयोऽभ्युपैति तश्चाजकाजातमिति व्यवस्येत् ॥ इति। अथातः सर्वगता व्याख्यास्यन्ते। स्यन्दास्तु चखार इहोपदिष्टास्तावन्त एवेह तथाधिमन्थाः। शोफान्वितोऽशोफयुतश्च पाकावित्येवमेते दश सम्प्रदिष्टाः॥ हताधिमन्थोऽनिलपर्ययश्च शुष्काक्षिपाकोऽन्यत एव वातः । दृष्टिस्तथाम्लाध्युषिता सिराणामुत्पातहर्षावपि सर्वभागाः। प्रायेण सध्य नयनामयास्ते भवन्त्यभिष्यन्दनिमित्तमूलाः। तस्मादभिष्यन्दमुदीर्यमाणमुपाचरेदाशु हिताय धीमान्॥ निस्तोदनस्तम्भनरोमहर्ष-सङ्घर्ष पारुष्यशिरोऽभि. तापाः। विशुष्कभावाः शिशिरात्रता च वाताभिपन्ने नयने भवन्ति॥ दाहप्रपाको शिशिराभिनन्दा धूमायनं वाष्पसमुच्छयश्च। उष्णाश्रुता पोतकनेत्रता च पित्ताभिपन्ने नयने भवन्ति ॥ उष्णाभिनन्दा गुरुताक्षिशोफः करपदेहौ सिततातिशैत्यम्। स्रावो मुहुः पिच्छिल एव चापि कफाभिपन्ने नयने भवन्ति ॥ ताम्राश्रुता लोहितनेत्रता च राज्यः समन्तादतिलोहिताश्च । पित्तस्य लिङ्गानि च यानि तानि रक्ताभिपन्ने नयने भवन्ति ॥ वृद्धरेतरभिष्यन्दैनराणामक्रियावताम्। तावन्तस्वधिमन्थाः स्युनेयने तीव्रवेदनाः॥ उत्पाट्यत इवात्यर्थ नेत्रं निर्मथ्यते तथा। शिरसोद्धन्तु तं विद्यादधिमन्थं स्खलक्षणैः ॥ नेत्रमुत्पाठ्यत इव मथ्यतेऽरणिवच्च यत् । संघर्षतोदनिर्भद-मांससंरब्धमाविलम् ॥ कुश्चनास्फोटनाध्मान वेपथुन्यथनैर्युतम्। शिरसोऽर्द्धश्च येन स्यादधिमन्थः स मारुतात् ॥ रक्तराजिचितं सावि वह्निनेवावदह्यते। यकृतपिण्डोपमं दाहि कारणाक्तमिव क्षतम्। अपकोच्छ नवर्णान्तं सस्वेदं पीतदर्शनम्। मू शिरोदाहयुतं पित्तेनाक्ष्यधिमन्थितम् ॥ शोफवनातिसंरब्धं सावकडू समन्वितम्। रूपं पश्यति दुःखेन पांशुपूर्णमिवाविलम् । नासाध्मानशिरोदुःख-युतं श्लेष्माधिमन्थितम् ॥ बन्धुजीवप्रतीकाशं ताम्यति
For Private and Personal Use Only
Page #1110
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । ३३३६ स्पर्शनाक्षमम् । रक्तास्रावं सनिस्तोदं पश्यत्यग्निनिभा दिशः। रक्तममारिष्टवच्च कृष्णभागश्च लक्ष्यते। यद दीप्तं रक्तपर्यन्तं तद्रक्तेनाभिमन्थतिम् ॥ हन्यान दृष्टिं सप्तरात्रात् कफोत्थोऽधीमन्थोऽसकसम्भवः पञ्चरात्रात् । षड् राबाद वा मारुतोन्थो निहन्यान्मिथ्याचारात् पैत्तिकः सद्य एव॥ कण्डूपदेहाश्रुयुतः पकोडुम्बरसन्निभः। दाहसंहर्षताम्रख शोफनिस्तोदगौरवैः। जुष्टो मुहुः स्रवेद वास्रमुष्णशीताम्बु पिच्छिलम्। संरम्भी पच्यते यश्च नेत्रपाकः स शोफजः॥ शोफहीनानि लिङ्गानि नेत्रपाके खशोफजे ॥ अन्तःसिराणां श्वसनः स्थितो दृष्टिं प्रतिक्षिपन् । हताधिमन्थं जनयेत् तमसाध्यं विदुधाः॥ पक्ष्मद्वयाक्षिभ्र वमाश्रितस्तु यत्रानिलः सञ्चरति प्रदुष्टः। पर्यायशश्चापि रुजः करोति तं वातपर्यायमुदाहरन्ति ॥ यत् कूणितं दारुणरुक्षवर्ल्स विलोकने वाविलदर्शन यत्। सुदारुणं यस्य निरोधने च शुष्काक्षिपाकोपहतं तदक्षि ॥ यस्यावटू कणे शिरोहनुस्थो मन्यागतो वाप्यनिलोऽन्यतो वा। कुर्य्याद्र जोऽति भ्रवि लोचने वा तमन्यतोवातमुदाहरन्ति ॥ अम्लेन भुक्तेन विदाहिना वा सञ्छाद्यते सव्र्वत एव नेत्रम् । शोफान्वितं लोहितकः सनीलैरेताहगम्लाध्युपितं वदन्ति ॥ अवेदना वापि सवेदना वा यस्याक्षि. राज्यो हि भवन्ति ताम्राः। मुहुर्विरज्यन्ति च ताः समन्ताद व्याधिः सिरोत्पात इति प्रदिष्टः॥ महान् सिरोत्पात उपेक्षितस्तु जायेत रोगस्तु सिरामहर्षः। ताम्राच्छमस्र स्रवति प्रगाढं तथा न शक्नोत्यभिवीक्षितुश्च ।। इति। अथातो दृष्टिगता व्याख्यास्यन्ते। मसूरदलमात्रान्तु पञ्चभूतप्रसादजाम्। खद्योतविस्फुलिङ्गाभां सिद्धां तेजोभिरव्ययः। आवृतां पटलेनाक्ष्णो. र्वाह्य न विवराकृतिम् । शोतसात्म्यां नृणां दृष्टिमाहुर्नयेनचिन्तकाः। रोगान् तदाश्रयान् घोरान् षट् च षट् च प्रचक्ष्महे। पटलानुपविष्टस्य तिमिरस्य च लक्षणम् ॥ सिराभिरभिसंप्राप्य विगुणोऽभ्यन्तरे भृशम्। प्रथमे पटले दोषो यस्य दृष्टो व्यवस्थितः। अव्यक्तानि स रूपाणि सव्वाण्येव प्रपश्यति ॥ दृष्टि. भृशं विह्वलति द्वितीयं पटलं गते। मक्षिकामशकान् केशान् जालकानि च पश्यति। मण्डलानि पताकाश्च मरीचीः कुण्डलानि च। परिप्लवांश्च विविधान् वर्षम, तमांसि वा । दूरस्थान्यपि रूपाणि मन्यते च समीपतः। समीपस्थानि दूरे च दृष्टेगौचरविभ्रमात् । यत्नवानपि चात्यर्थ सूचीपाशं न. पश्यति ॥ ऊध्र पश्यति नाधस्तात् तृतीयं पटलं गते । महान्त्यपि च रूपाणि छादितानीव वाससा। कर्णनासाक्षियुक्तानि विपरीतानि चेक्षते। यथादोषञ्च रज्येत
For Private and Personal Use Only
Page #1111
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३४०
चरक-संहिता। [त्रिमर्मीयचिकित्सितम् दृष्टिौषे बलीयसि। अधःस्थिते समीपस्थं दूरस्थश्चोपरिस्थिते। पार्श्व स्थिते तथा दोषे पाचस्थानि न पश्यति ॥ समन्ततः स्थिते दोषे सङ्घलानीव पश्यति । दृष्टिमध्यगते दोष स एकं मन्यते द्विधा। द्विधास्थिते त्रिधा पश्येद् बहुधा चानवस्थिते ॥ तिमिराख्यः स वै दोषश्चतुर्थं पटलं गतः। रुणद्धि सचेतो दृष्टिं लिङ्गनाशः स उच्यते। तस्मिन्नपि तमोभूते नातिरूढ़े महागदे। चन्द्रादित्यौ सनक्षत्रावन्तरीक्षे च विदुरतः। निर्मलानि च तेजांसि भ्राजिष्णूनि च पश्यति । स एव लिङ्गनाशस्तु नीलिकाकाचसंशितः॥ तत्र वातेन रूपाणि भ्रमन्तीव स पश्यति। आविलान्यरुणाभानि व्याविद्धानि च मानवः ॥ पित्तेनादित्यखद्योत शकचापतडिदगुणान् । शिशिबहे विचित्राणि नीलकृष्णानि पश्यति ॥ गौरचामरगौराणि श्वेताभ्रपतिमानि च। पश्येदसूक्ष्माण्यत्यर्थं व्य चैवाभ्रसंप्लवम्। सलिलप्लावितानीव परिजाड्यानि मानवः। कफेन पश्येद रूपाणि स्निग्धानि च सितानि च॥ तथा रक्तन रक्तानि तमांसि विविधानि च। हरितश्यावकृष्णानि धूमधूम्राणि चेक्षते ॥ सन्निपातेन चित्राणि विप्लुतानीव पश्यति। बहुधा वा द्विधा वापि साण्येव समन्ततः। हीनाधिकाङ्गान्यथवा ज्योतीष्पपि च पश्यति । पित्तं कुर्यात् परिम्लायि मूर्च्छितं रक्ततेजसा । पीता दिशस्तथोद्यन्तमादित्यमिव पस्यति। विकीर्यमाणान् खद्योतक्षास्तेजोभिरेव च। लिङ्गनाशाः षट् सर्वथादृष्टिरोधवातपित्तकफशोणितसन्निपातजाः तिमिराणि चेति षट्। वक्ष्यामि पविध रागर्लिङ्गनाशमतः परम् । रागोऽरुणो मारुतजः प्रदिष्टः पित्तात् परिम्लाय्यथवापि नीलः । कफात् सितः शोणितजस्तु रक्तः समस्तदोषस्तु विचित्ररूपः ॥ रक्तजं मण्डलं दृष्टौ स्थूलकाचारुणप्रभम् । परिम्लायिनि रोगे स्यात् म्लाय्यानीलञ्च मण्डलम्। दोषक्षयात् कदाचित् स्यात् स्वयं तत्र च दशनम् ॥ अरुणं मण्डलं वाताचश्चलं परुषं तथा। पित्तात् मण्डल. मानीलं कांस्याभं पीतमेव वा। श्लेष्मणा बहलं स्निग्धं शङ्खकुन्देन्दुपाण्डरम्। चलत्पद्मपलाशस्थः शुक्लबिन्दुरिवाम्भसः। मृज्यमाने च नयने मण्डलं तद विसपेति॥ प्रबालपद्मपत्रामं मण्डलं शोणितात्मकम। दृष्टिरागो भवेच्चित्रो लिङ्गनाशे त्रिदोषजे। यथास्वदोषलिङ्गानि सव्वष्वेव भवन्ति हि ॥ इति वातपित्तजद्विविधकफजरक्तजसन्निपातजाः षड़रागास्तत्र दृष्टिमध्ये मण्डलानि षड़ विधानि पित्तादेव परिम्लायिरोगस्तत्र रक्तजकाचप्रमं म्लायि चानीलञ्च मण्डलं वातादरुणादि पित्तादानीलकांस्याभं श्लेष्मणा बहलादि रक्ताद प्रबालादिरूपम् विचित्रः सन्निपातादिति। तद् दृढ़यति। षड़लिङ्गनाशाः
For Private and Personal Use Only
Page #1112
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६श अध्यायः
रि
चिकित्सितस्थानम् । तेजः सवातं खलु केशभूमि दग्धा तु कुर्यात् खलितिं नरस्य । किञ्चित्त दग्ध्वा पलितानि कुर्य्याद्
हरित्प्रभत्वञ्च शिरोरुहाणाम् ॥७४ ॥ पड़िमे च रागा दृष्टयाश्रया षट् च षड़ेव च स्युः। तथा नरः पित्तविदग्धदृष्टिः कफेन चान्यस्त्वथ धूमदर्शी। यो इस्खजाड्यो नकुलान्धता च गम्भीरसंशा च तथैव दृष्टिः ॥ पित्तेन दुष्टेन गतेन दृष्टिं पीता भवेद यस्य नरस्य दृष्टिः। पीतानि रूपाणि च मन्यते यः स मानवः पित्तविदग्धदृष्टिः॥ प्राप्ते तृतीयं पटलन्तु दोषे दिवा न पश्येनिशि वीक्षते च॥ तथा नरः श्लेष्मविदग्धदृष्टिस्तान्येव शुक्लानि हि मन्यते तु। त्रिषु स्थितोऽल्पः पटलेषु दोषो नक्तान्ध्यमा. पादयति प्रसह्य । दिवा स सूर्यानुगृहोतदृष्टिवर्वीक्षेत रूपाणि कफाल्पभावात् ॥ शोकज्वरायासशिरोऽभितापैरभ्याहता यस्य नरस्य दृष्टिः। स धूमकान् पश्यति यो हि भावांस्तं धूमदर्शीति वदन्ति रोगम् ॥ स इस्वजाड्यो दिवसेषु कृच्छात् हस्वानि रूपाणि च यो न पश्येत् । रात्रौ स शीतानुगृहीतदृष्टिः पित्ताल्प. भावादपि तानि पश्येत् ॥ विद्योतते येन नरस्य दृष्टिदोषाभिपन्ना नकुलस्य यद्वत। चित्राणि रूपाणि दिवा स पश्येत् स वै विकारो नकुलान्ध्यसंशः॥ दृष्टिविरूपा श्वसनोपसृष्टा सङ्घ च्यतेऽभ्यन्तरतश्च याति। रुजावगाढ़ा च तमक्षिरोगं गम्भीरिकेति प्रवदन्ति तज्ज्ञाः॥ वाह्यौ पुनाविह सम्पदिष्टौ निमित्ततश्चाप्यनिमित्ततश्च । निमित्ततस्तत्र शिरोऽभितापात् शेयस्वभिष्यन्दनिदर्शनैश्च ॥ सुरर्षिगन्धर्चमहोरगाणां सन्दर्शनेनापि च भाखराणाम् । इन्येत दृष्टिर्मनुजस्य यस्य स लिङ्गनाशस्वनिमित्तसंशः॥ तत्राक्षि विस्पष्टमिवावभाति वैदूर्यवर्णा विमला च दृष्टिः। विदीयंते सीदति हीयते वा नृणाममीघातहता तु दृष्टिः॥ इत्येते नयनगता महाविकाराः सयाताः पृथगिह षट् च सप्ततिश्च । एतेषां पृथगिह विस्तरेण सर्च वक्ष्येऽह तदनु चिकित्सितश्च तावत् ॥” इति ॥७३॥
गाधरः इत्येवमक्षिरोगानन्तरं खालित्यमाह-तेज इत्यादि। सवातं तेजः केशभूमि दग्ध्वा नरस्य खलितिं कुर्यात् । केशभूमिं किश्चिदल्पं दग्ध्या
चक्रपाणिः-तेज इत्यादिना खालित्यलक्षणमाह । तेजाशब्देन देहोष्माभिमतः, स बाताययुका खालित्यं करोतीति योजनीयम्। केचित् तु तेजःशब्देन पित्तमपि वर्णन्ति । हरित
For Private and Personal Use Only
Page #1113
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३४२
चरक-संहिता। [त्रिमर्मीयचिकित्सितम् इत्यूई जत्रु स्थगदकदेशः प्रोक्तश्चिकित्साश्च परं निबोध । अतःपरं भेषजसंग्रहन्तु
निबोध सङ्कपत उच्यमानम् ॥ ७५ ॥ वातात् सकासवैस्वय्ये सक्षारं पीनसे घृतम् । पिबेद्रसं पयश्चोष्णं स्नैहिकं धूममेव वा॥ शताहात्वग्बलामूलं श्योनाकैरण्डमूलजम् । आरग्बधं पिबेहवत्तिं मधूच्छिष्टवसाघृतैः॥ अथवा सधृतान् सक्तून् कृत्वा मल्लकसम्पुटे।
नसप्रतिश्यायवतां धूम वैद्यः प्रयोजयेत् ॥ ७६ ॥ पलितानि अजनवर्णानि शिरोलोमानि कुर्य्यात् । धवलोऽज्जन उच्यते । एवं केशभूमिं किञ्चित् दग्ध्वा शिरोरुहाणां हरित्नभत्वं हरितवर्णत्वं कुर्यादिति ॥ ७४॥
गङ्गाधरः-तुटश्वासादयो ये प्रतिश्यायाज्जायन्ते ते मागभिहिताः। उपसंहरति। इतीत्यादि। ऊर्द्ध जत्र स्थगदानामेकदेशः कियान् प्रोक्तः, न तु कात्न्ये न ॥७५॥
गङ्गाधरः-तत्र नवप्रतिश्यायचिकित्सितमाह-वातादित्यादि। वाताव पीनसे नवप्रतिश्याये कासवैस्वर्ययुते सक्षारं घृतं पिवेत्। मांसरसञ्च पिवदेवमुष्णं पयश्च पिबेन्न तु शीतं पयः, तथा स्नैहिकं धूमं वा पिबेत् । धूममाह -शताह स्यादि। वक् गुड़खक । शताहादित्रयं मधूच्छिष्टवसाघृतैर्वत्तिं कृता धूमं पिबेत्। एवं श्योनाकैरण्डमूलजं चूर्ण मधूच्छिष्टवसातैर्ति कृखा धूम पिषेत्। एषमारगबधमूलं पिष्ट्वा मधूच्छिष्टवसाघृतैवेर्ति कृखा धूमं पिबेत् । अथवा यवादीनां सक्तून् सघृतान् मल्लकपुटे शरावपुटेऽङ्गारामो प्रक्षिप्य नव. प्रतिश्यायवतां वैद्यो धूमं प्रयोजयेत् ॥७६ ॥ प्रभत्वमिति कपिलत्वम् । शिरोरुहाणामिति वेशानाम् । भेषजसंग्रहमिप्ति भेषजाभिधायक
ग्रन्थम् ॥ ७४।७५॥
चक्रपाणिः-अथातः क्रमात चिकित्साभिधीयते। प्रतिध्याये धूमस्य बोधनात् स्नैहिकधूमम्
For Private and Personal Use Only
Page #1114
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् । ३३४३
शङ्खमूर्खललाटान्ते पाणिस्वेदोपनाहनम् । स्वभ्यक्त क्षवथस्त्राव-रोधादौ सङ्करादयः॥ ७७ ॥ घ्रया रोहिषतर्कारी-वचाजीरकचोरकाः। त्वपत्रमरिचलानां चूर्णा वा सोपकुञ्चिकाः ॥७॥ स्रोतःशृङ्गाटनासाक्षि-शोषे तैलञ्च नावनम् । प्रभाव्याजे तिलान् क्षीरे तेन पिष्टान् तदुष्मणा । मन्दखिन्नान् सयष्टयावान् चूर्णा स्तेनैव पीड़येत् ॥ दशमूलस्य निक्वाथे रानामधुककल्कवत् । सिद्धं ससैन्धवं तैलं दशकृतोऽणु तत् स्मृतम् ॥ ७९ ॥ गङ्गाधरः-शङ्खादिषु स्वेदोपनाहनं वैद्यः प्रयोजयेत्। तत्र स्वेदानाह । खभ्यक्त इत्यादि। क्षवथुस्रावयो रोधादौ सकरादयः स्वेदास्तैलाभ्यक्ते देहे प्रयोज्याः ॥ ७७ ।।
गाधरः-रोहिषादिचोरकान्ताश्चर्णिता घेया नस्य कार्यम्। सेहिषं गन्धणं तर्कारी जयन्ती तस्या मूळं चोरकः पिड़ा इति लोके। अथवा सोप. कुञ्चिकास्वगादीनां चूर्णा घ्रया नस्य कार्यमिति ॥ ७८॥
गङ्गाधरः-एवं वातपतिश्याये स्रोतःप्रभृतिशोषे तैलमतः परं वक्ष्यमाणं नावनं काय्ये मिति। तैलमाह-प्रभाव्येत्यादि। आजे क्षीरे कृष्णान् तिलाम् प्रभाव्य भावयिता तेनाजेन क्षीरेण पिष्टांस्तांस्तिलास्तदुष्मणा तस्यैवाजक्षीरं हण्डिकायां प्रक्षिप्य मुरवं वस्त्रेण बद्धा तद्वस्त्रोपरि तांस्तिलान् विन्यस्य चुल्ल्या. मारोप्याधस्तादग्निना ज्वाला देया, तदुष्मणा मन्दखिन्नांस्तांस्तिलान् यष्टयाहचूर्णमिश्रितान् तेनैवाजदुग्धेन पीड़येत् । तत् तिलतैलं दशमूलकाथ चतुर्गुणे पादिकरास्नादिसैन्धवान्तकल्कयुक्तं सिद्धं पक्कमित्येवंप्रकारेण दशकृतः सिद्धमण भोऽभिधाय पाणिस्वेदोपनाहनं पाणिस्वेदश्च उपनाहनञ्च पाणिस्वेदोपनाहनम्। अवरोध इत्यत्र भवरोधशब्देन प्रतीनाहोऽभिधीयते । सङ्करादयः प्रच्छानकादयः स्वेदाध्यायोकाः स्वेदाः ॥७६७७॥
चक्रपाणिः-तारी जीवन्ती। शृङ्गाटनासाक्षिशोष नावनं तैलं युक्तम् । तत् तेलमाह-- प्रभाब्याजे इत्यादि। तदुष्मणेति क्षीरोष्मणा, मन्दस्विन्नानिति मन्दं स्विज्ञान् । सयपाहघूर्णानिति यष्टयाह्नचूर्णस्याप्रधानत्वात् विलचूर्णात् पादिकत्वम्। तेनैव पीडयेदिति अजाक्षीरेण । एवं तैलस्य दशमूलनिःक्काथादिभिः दशकृत्वो पाकात् सिद्धं तैलं वातपीनसे युम्ज्यात् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1115
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३४४
चरक-संहिता। त्रिमर्मीयचिकित्सितम् स्निग्धस्यास्थापनदोष निर्हरेद वातपीनसे। स्निग्धाम्लोष्णैश्च लघ्वन्नं ग्राम्यादीनां रसहितम् ॥ उष्णाम्बुना स्नानपानं निवातोष्णप्रतिश्रयः। चिन्ताव्यवायव्यायाम-वाक्चेष्टाविरतो भवेत् । वातजे पीनसे धोमानिच्छन्नेवात्मनो हितम् ॥८०॥ पित्ते सर्पिः पिबेत् सिद्धं शृङ्गवेरभृतं पयः। पाचनार्थे पिबेत् पक्वे कायं मूर्द्धविरेचनम् ॥ पाठाद्विरजनीमूर्खा-पिप्पलीजातिपल्लवैः। दन्त्या च सिद्धं तत् तोयं नस्यं स्यात् पक्कपीनसे ॥८१८२ पूयास्त्ररक्तपित्तनाः कषाया नावनानि च । पाकदाहाढ्यरूक्षेषु शीताः सेकाः प्रलेपनाः।
स्नेहनस्योपचाराश्च कषायाः स्वादुशीतलाः॥३॥ तत् अणुतैलं स्मृतमिति। प्रतिश्यायस्यामतालक्षणमुक्तमन्यत्र। “शिरोगुरुखमरुचि
सास्रावस्तनुस्वरः । क्षामः ष्ठीवत्यथाभीक्ष्णमामपीनसलक्षणम् । आमलिङ्गान्वितः श्लेष्मा घनः खेषु निमज्जति। स्वरवर्णविशुद्धिश्च पकपीनसलक्षणम् ॥" इति । स्निग्धस्येत्यादि । पक पोनसे स्निग्धस्यास्थापनदोष निर्हरेत् । स्निग्धादिभिर्गाम्यादिमांसरसैर्लध्वन्नं हितम् । उष्णाम्बुना स्नानं पानश्चोष्णाम्बुनः । निवाते चोष्णे च गृहे प्रतिश्रयः । चिन्तादिभ्यश्च विरतो भवेत् ॥ ८॥
गङ्गाधरः-अथ पित्तप्रतिश्यायचिकित्सामाह-पित्ते इत्यादि । सिद्धं पक्क पित्तहरैर्द्रव्यः सर्पिः पिवेत् । शृङ्गवेरभृतं पयश्च पिबेत् । पके पीनसे मूर्द्धविरेचनं कार्यम्। मूर्द्ध विरेचनार्थ नस्यमाह-पाठेत्यादि। पाठादिदन्तान्तः कल्कः सिद्धं तोयं पकपीनसे पित्तजे नस्यं स्यात् ।। ८१ । ८२॥
गङ्गाधरः-पूयेत्यादि। पूयासना रक्तपित्तनाश्च ये कषाया यानि नावनानि च तानि शीताः सेकाः प्रलेपनाश्च शीताः नासापाकादिषु हिताः स्युः। स्नेहस्य नस्यमुपचाराश्च कायोः। स्वादुशीतलाः कषायाश्च हिताः॥८॥ स्निग्धाम्लेत्यादिना आचारमाह-निवातोप्यप्रतिश्रय इति निबातोष्णगृहस्थायी। पैते सर्पिः पिबेत् सिद्धमिरयन शृङ्गवेरसिद्ध मेव सपिदेयम् । रक्तपित्तना इति रक्तपित्तचिकित्सोक्ताः ॥७८-८३॥
For Private and Personal Use Only
Page #1116
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । ३३४५
मन्दपित्ते प्रतिश्याये स्निग्धैः कुर्य्याद विरेचनम् । घृतं क्षीरं यवाः शालिगोधूमा जाङ्गला रसाः। शोताम्लास्तिक्तशाकानि यूषा मुद्दादिभिहिताः॥८४ ॥ गौरवारोचकेष्वादौ लङ्घनं कफपीनसे। स्वेदाः सेकाश्च पाकाथं लिप्ते शिरसि सर्पिषा ॥ लसुन मुद्गचूर्णेन व्योषक्षारघृतैर्युतम् । देयं कफन्तवमनमुक्लिष्टश्लेष्मणे हितम् ॥ अपीनसे पूतिनस्ये घ्राणस्रावे सकण्डुके। धूमः शस्तोऽवपीडश्च कटुभिः कफपीनसे ॥ मनःशिलावचाव्योष-विडङ्ग हिङ्गु गुग्गुलुः । चूर्णैः प्रायः प्रधमनः कटुभिस्त्रिफलैः सह ॥ भार्गीमदनतर्कारी-सुरसादिविपाचितम्। तैलं सर्षपज बल्यं कफपीनसशान्तये ॥
गङ्गाधरः-मन्दपित्त इत्यादि। स्निग्धेरेरण्डतैलादिभिः। घृतादयश्च भोजने हिताः॥८४॥
गङ्गाधरः-अथ कफामपीनसचिकित्सामाह। गौरवेत्यादि। आदौ कफपीनसे गौरवारोचकेषु लङ्घनम्। कफपाकार्य सर्पिषा लिप्ते शिरसि स्वेदाश्च सेकाश्च। लसुनमित्यादि। उक्लिष्टश्चेत् श्लेष्मा भवति तदा मुदगचूर्णव्योपचूर्णयवक्षारघृतयुतं लसुनं कफन वमनं हितं देयम्। अपीनस इत्यादि। अपीनसादिषु धूमोऽवपीड़श्च शस्तः। कफपीनसे कटुभिरव. पीडश्च शस्तः। मनःशिलेत्यादि। मनःशिलादीनां चूर्णः प्रायः प्रधमनो द्विमुखनलिकया फत्कारेण नासिकापुटे देयः, त्रिफलैः सह कटुभिर्मरिचा. दिभिः कटद्रव्यैः प्रधमनः। भार्गीत्यादि । तर्कारी जयन्ती। सुरसादिर्गणः । एतै
चक्रणाणिः -मन्दपित्ते इति ईषपित्ते देयम्। कफनवमनमिति कफन्नद्रव्यकृतं वमनं देयमित्यर्थः।
For Private and Personal Use Only
Page #1117
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक-संहिता। [त्रिमर्मीयचिकित्सितम् आर्त्तकालवचालं वा विडङ्ग कुष्ठपिप्पली। कृत्वा कल्कं करअञ्च तैलं तैः सार्षपं पचेत् ॥ पाकान्मुक्ते घने नस्यमेतन्मेदोऽन्विते कफे। स्निग्धस्य व्याहते वेगे छईनं कफपीनसे॥ वमनीयकृतक्षीर-तिलमाषयवागुना। यवाग्वा मदनक्षीर-तिलमाषोपसिद्धया ॥८५॥ कफनमन्नं वार्ताक-कुलत्थाढकिमुद्गजाः। यूषाः सकुलकव्योषाः शस्तास्तोयोष्णसेविनः ॥८६॥ सर्वजित् पीनसे दुष्टे कायं शोफे तु शोफनुत् ।
चारोऽव॑दाधिमांसेष क्रिया सव्वेष्ववेक्ष्य च ॥७॥ विपाचितं तैलं मेदोऽन्विते कफे नस्यम्। तथा आर्तकालादिकरजान्तं कल्क कृला सार्षपतैलं पचेत्। पाकान्मुक्त परिपके पीनसे मेदोऽन्विते कफे क्षरिते एतत्तैलं नस्यं स्यात् । आतः कुष्ठं काला अगुरु आलं हरितालम् । स्निग्धस्येत्यादि । कफपीनसे वेगे व्याहते स्निग्धस्य छईनं वमनं कार्यम्। छईनमाहवमनीयेत्यादि। फलिनी-मूलिनीवमनीयद्रव्यैः शृतं क्षीरश्च तिलाश्च माषाश्च यवागूश्च तेन छईनम्। समाहारात् क्लीवम् । मदनादुरपसिद्धया यवाग्वा वा छईनमिति ॥ ८५॥ ___ गङ्गाधरः-भोजनमाह-कफनमित्यादि। कफन्नधान्यकृतमन्नं वार्ताकादियूषाः सव्योषाः शस्ताः तोयश्चोष्णम् । इति कफपीनसचिकित्सा ॥८॥ ___ गङ्गाधरः-सन्निपातपीनसचिकित्सामाह-सर्व जिवित्यादि। त्रिदोषजे पीनसे सर्वजित् सर्वदोषजित् वातादिदोषजिद गद् यदुक्तं तत् त्रयाणां मिश्र कार्यम्। दुष्टे पीनसे च सर्वजित् कर्म कार्यम्। रक्तजे पित्तजित् काय्यमिति। प्रतिश्यायचिकित्सामुक्त्वा प्रतिश्यायाजातशोफादिचिकित्सामाह-शोफे वित्यादि। प्रतिश्यायाजाते शोफे शोफजित् कर्म कार्यम् । प्रतिश्यायाजातेष्ववंदादिषु क्षारो देयः। सव्वष्वपीनसादिषु नासारोगेषु अवेक्ष्य रोगविशेष क्रिया कार्या॥८७॥ टुभिः फलैरिति मरीचपिप्पल्यादिभिः। पाकान्मुक्त इति पाकावसामान्च्युते। व्याहते वेग इति पीनस स्य देगे मन्दीभूते। शोफे चेति नासाशोफे ॥ ८४-८७ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1118
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
वातिके शिरसो रोगे स्नेहस्वेदान् सनावनान् । पानान्नमुपहारांश्च कुर्याद वातामयापहान् ॥ तैलभृष्टैरगुर्वादाः सुखोष्ण श्चोपनाहनम् । जीवनीयैः सुमनसां मत्स्यमांसैश्च शस्यते ॥८८॥ रानास्थिरादिभिः सिद्धं सक्षीरं नस्यमर्त्तिनुत् । तैलं रानादिकाकोली-शर्कराभिरथापि वा॥८॥ बलामधुकयष्टयाह्व-विदारीचन्दनोत्पलैः । जीवकर्षभकद्राक्षा-शर्कराभिश्च साधितः॥ प्रस्थस्तैलस्य सक्षीरो जाङ्गलाईतुलारसे। नस्यं सोईजत्रुघ्न वातपित्तामयापहम् ॥१०॥ दशमूलबलाराना-त्रिफलामधुकैः सह । मायूरं पक्षपित्तान्त्र-शकृत्पादास्यवर्जितम् ॥ गङ्गाधरः-इति नासारोगचिकित्सितमुक्त्वा प्रतिश्यायाजाते शिरोरोगास्यरोगकणेरोगाक्षिरोगचिकित्सितमाह। वातिके इत्यादि। उपहारा आहारोपयोगिनः। तैलभृष्टरित्यादि। अगुर्वादिगण उक्तोऽगुवादितैले ज्वरचिकित्सिते। शिरस उपनाहनम्। जीवनीयैर्दशभिरुपनाहनश्च सुमनसां मालत्यादिपुष्पाणामुपनाहनश्च मत्स्यमांसश्चोपनाहनं शिरसि शस्यते ॥८८॥
गङ्गाधरः-रास्नेत्यादि। स्थिरादिः शालपादिपञ्चमूलम्। नस्यमेत. तिके शिरोरोगेऽर्त्तिनुत्। अथवा रास्नादिकाकोलीशर्कराभिः सिद्धं तैलं नस्यं शिरोऽतिनुत् । रास्नादिरिह पूवो रास्ना स्थिरादिपञ्चमूलञ्च ॥८९॥
गङ्गाधरः-बलेत्यादि। बलादिभिः शर्करान्तैः कल्क तैलप्रस्थस्य पादिकः समक्षीरं तत् तैलं जाङ्गलमांसरसोऽर्द्ध तुला। सिद्धमिदं तैलं नस्यं सवौद्धजत्रु जरोगनमिति ॥९॥
गङ्गाधरः-दशमूलेत्यादि। पक्षादिवर्जितं मायरं मांसमस्थि च दशमूला चक्रपाणिः-दशमूलादीनां प्रत्येकं लिपलमानम्। समं मयूरं पक्षादिवज्जितं
For Private and Personal Use Only
Page #1119
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
चरक संहिता |
-
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३४८
जले पक्त्वा घृतप्रस्थं तस्मिन् चीरसमं पचेत् । मधुकः कार्षिकः कल्कैः शिरोरोगाद्दि तापहम् ॥ कर्णनासाचि जिह्वास्य- गलरोग विनाशनम् । मायूरमितिविख्यातमूर्द्धजत्रु गदापहम् ॥ ६१ ॥
[विमम्यचिकित्सितम्
दिभिः सह जलेऽष्टगुणे पक्त्वा चतुर्था शशेषं तस्मिन् काथे क्षीरसमं घृतमस्थं पचेत् मधुरैर्जीवनीयदेशभिः कल्कैः कार्षिकै तस्य पादिकैः । अत्र कचित् पाठः । “दशमूलबलारास्नामधुकैखिपलैः सह " इति । तेन दशमूल्यादीनां प्रत्येकं त्रिपलग्रहणेन त्रयोदशद्रव्याणामेकोनचत्वारिंशत् पलानि भवन्ति पक्षादिवज्र्जितमायरमांसास्थि च तत्सममष्टगुणे जले पचेदिति कश्चित् । अन्ये तु दशमूल्यादिकमेकोनचत्वारिंशत्पलं मायूरमांसास्थि चाकृतिमानादेकमेव मयूरं पक्षादिवज्र्जं यावत् स्यात् तावद् गृह्णन्ति । जलश्चाष्टगुणमेव सर्व्वद्रव्यापेक्षया ददति । " त्रिफला मधुकैः सहेति पाठे दशमूल्यादीनां मानानुक्तेरुत्सगंतश्चतुर्गुणद्रव्यसाध्यत्वात् स्नेहस्यात्र समक्षीरविधानात् त्रिगुणः कायः कार्य्यो यावता दशमूल्यादिमायूरमांसास्थिसमुदायेन तावदत्र ग्राह्यं तत्र दशमूल्यादिद्रव्यं यावत् तावन्मायूरं मांसमस्थि च ग्राह्य' न खाकृतिमानेन कस्य मयूरस्य काथाल्पत्वापत्तेः । एतदभि प्रायेणाखुभिः कुक्कुट से रिति वक्ष्यमाणवचनेऽनेन कल्पेन काथसाधने बहुवचनान्तप्रयोगा आखुभिरित्यादयः कृताः । अन्यथाखुरप्याकृतिमानेने कर कुक्कुटr ar aar गृह्यतां बहुवचनमनर्थकं स्यात् । तथा च दशमूल्यादीनां मानानुक्तौ षोड़शानां प्रत्येकं सार्द्धं पलं मिलित्वा चतुर्विंशतिपलं, मायूरमांसास्थि चतुर्विंशतिपलं, तत्र मांसस्यास्थ्नो नियमो नास्ति नास्ति पक्षादिवज्जनाच्छेषं यावन्मांसमस्थि च लभ्यते तावदेव चतुर्व्विशतिपलमिति दशमूल्यादिमांसास्थ्यन्तं षट् शरावमष्टचखारिंशच्छरावमिते जले पत्वा द्वादशशरावावशेषे कार्य घृतात् त्रिगुणे समक्षीरे घृतप्रस्थं पचेत् । स्वल्पमायूरघृतम् ॥ ९१ ॥
For Private and Personal Use Only
जलद्रोणे एव पचेत् । जलद्रोणो हि यत काथार्थं घृतप्रस्थात् पादावशेषत्वम् समचतुर्गुणो भवति । किञ्च दशमूलादीनाम् ऊनचत्वारिंशत्पलेन मयूरेण च चतुःषष्टिपले क्वाथ्ये द्रोणमानं जलं देयम् । किंवा दशमूलादीनां मयूरेण च मिलित्वा यावत् क्वाथ्यं भवति तच्चतुर्गुणजलमुत्सर्गपरिभाषयैव देयम् । मधुरैरिति जीवनीयगणोक्तैर्दशभिः । जीवनीयानि मधुरत्वप्रकर्षादिह मधुरशब्देनोच्यते ॥ ८८-११ ॥
Page #1120
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६ अध्यायः]
३३४४
२६श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । एतेनैव कषायेण घृतप्रस्थं विपाचयेत्। चतुर्गणेन पयसा कल्कैरेभिश्च कार्षिकैः॥ जीवन्तीत्रिफलामेदा-मृद्वोकर्चिपरूषकैः। समाचविकाभार्गी-काश्मरीकर्कटायः॥ आत्मगुप्तामहामेदा-तालखजूरमस्तकैः। मृणालविसखजूर-मधुकैश्च सजीरकैः॥ शतावरीविदारीक्षु-वृहतीसारिवायुगैः। मूर्वाश्वदंष्ट्रषभक-शृङ्गाटककशेरुकैः ॥ रास्नास्थिरातामलकी-सूक्ष्मैलाशठीपौष्करैः। पुनर्नवातुगाक्षोरी-काकोलीधन्वयासकैः ॥ मधुकाक्षोड़वादाम-मुजाताभिषुकैरपि। द्रव्यैरेभिर्यथालाभं पूर्वकल्पेनसाधितम् ॥ पाने नस्य तथाभ्यङ्गे वस्तौ चैतत् प्रदापयेत् । शिरोरोगेषु सर्वेषु कासे श्वासे च दारुणे॥
गङ्गाधरः-एतेनैवेत्यादि। जीवन्त्यादीनां प्रत्येकं यथालाभं कार्षिकैः कल्कैर्यथालाभे कल्कस्य न्यूनाधिक्यमाने दोषाभावः। तालखजूरयोर्मस्तकं तथा खजू रस्य फलम्। आक्षोः कर्परालः, आखरोट इति लोके । वादामश्च लोके तन्नाम्ना प्रसिद्ध एव। मुञ्जात उत्तरदेशे कन्दविशेषः । अभिषुकः फलविशेषः। एभिर्यथालाभं द्रव्यैः कार्षिकैः कल्कैः एतेनैव दशमूल्यादिमयूरान्तकाथेन चतुगुणेन पयसा तु समेन क्षीरं स्नेहसमं मतमित्युक्तेः। अथवा चतुर्गुणेन पयसेति दशमूल्यादिमयरान्तकाथेन त्रिगुणेनेति घृतपस्य
चक्रपाणिः-एतेनैवेति दशमूलादिमयूरक्काथेन यथोक्कविधानकृतेन। द्वितीयखजूरशब्देन खजूरफलं गृह्यते । भनोडवातामादीनि औत्तरपथिकानि। पूर्वयोमोक्तनाथविधानं यद्यप्ये.
४२०
For Private and Personal Use Only
Page #1121
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३५०
चरक संहिता
1
मन्या पृष्ठग्रहे शोषे खरभेदे तथादितै । योन्यसृक्शुक्रदोषेषु शस्तं बन्ध्यासुतप्रदम् ॥ महामायूरमित्येतत् घृतमात्रेयपूजितम् ॥ ६२ ॥ (चतुःप्रयोग मेवेदमग्निवेशप्रकाशितम् । )
[तिमम्यचिकित्सितम्
For Private and Personal Use Only
महामायूरघृतम् ॥
प्राखुभिः कुक्कुटहसैः शरैश्चापि हि बुद्धिमान् । कल्पेनानेन विपचेत् सर्पिरूद्ध गदापहम् ॥ ६३ ॥ पैत्ते घृतं पयः सेकाः शीता लेपाः सनावनाः । जीवनीयानि सर्पी षि पानान्नञ्चापि पित्तनुत् ॥ चन्दनोशीरयष्ट्याह्न- बलाव्याघ्रनखोत्पलैः । चीरपिष्टैः प्रदेहः स्यात् श्रुतैर्वा परिषेचनम् ॥ विपाचयेत् । इति पूव्वकल्पेन साधितं घृतमेतत् पानादौ प्रयोजयेत् । महामायूरं घृतम् ॥ ९२ ॥
गङ्गाधरः- आखुभिरित्यादि । कल्पेनानेन मायूर महामायूरघृतसाधनकल्पेन । आखुभिः कुक्कटः शाकैथ पक्षादिवर्मा सास्थिभिदशमूल्यादिभिः सह काथेन त्रिगुणेन समक्षीरेण मधुकैः कार्षिकः कल्कै घृतमस्थं पचेदिति । आखुघृतम् । जीवन्त्यादिभिः कल्कैः कार्षिकैश्चतुगुणेन पयसा चतुर्गुणेन च पित्तादिवज्र्जिता खुसहित दशमूल्यादिकाथेन घृतप्रस्थं पचेदिति । महाखुघृतम् । एवं कुक्कुटघृतं महाकुक्कुटघृतं हंसघृतं महाहंसघृतं शशक घृतं महाशशिकघृतञ्च पचेत् । इति वातज शिरोरोगचिकित्सा ।। ९३ ।।
गङ्गाधरः- अथ पित्तज शिरोरोग चिकित्सामाह- पैत्तं घृतमित्यादि । पैसें शिरोरोगे घृतं सेकाः शीता लेपाश्च शीता नावनश्च शीतम् । जीवनीयानि सर्पी षि पिचनुत् पानान्नञ्च । शीतप्रदेहमाह - चन्दनेत्यादि । क्षीरपिष्टैश्चन्द नादिभिपः शिरसि । भृतैर्वा जले काथविधिना पक्वैश्चन्दनादिभिः कथितैः तेनैव कषायेणत्यादिना सिद्धम्, तथापि पुनः पूर्वकल्केनेति वच्चनेन यथालाभमिति च पदेन यथालामं करणीयत्वं दर्शयति ॥ ९२ ॥
चक्रपाणिः —भत्र मयूरस्थाने मूषकादीन् दर्शयन्नाह - आस्वभिरित्यादिना । आखना मयूरा
Page #1122
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६ अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
1
त्वक्पत्रशर्करा कल्कः सुपिष्टस्तण्डुलाम्बुना । कार्य्योऽवपीड़ः सर्पिश्च नस्यं तस्यानु पैत्तिके ॥ यष्ट्याह्नचन्दनानन्ता-क्षीरसिद्धं हितं घृतम् । नावनं शर्कराद्राचा-मधुकैश्चापि पित्तजे ॥ ६४ ॥ कफजे स्वेदितं नस्य - धूमप्रधमनादिभिः शुद्धं प्रलेपपानान्नैः कफघ्नैः समुपाचरेत् ॥ ६५ ॥ पुराणसर्पिषः पानैस्तीक्ष्णैर्वस्तिभिरेव च । कफानिलोद्भवे दाहः शेषयो रक्तमोक्षणम् ॥ एरण्डनलद चौम-गुग्गुल्वगुरुचन्दनैः । धूमवतिं पिबेद् गन्धैरकुष्ठतगरैस्तथा ॥ ६६ ॥ सन्निपातोद्भवे कार्यासन्निपातहरी क्रिया 1
३३५१
क्रिमिजे चापि कर्त्तव्यं तीक्ष्णं मूर्द्धविरेचनम् ॥ ६७ ॥ शिरसः परिषेचनम् । शीतनावनमाह । त्वक्पत्रेत्यादि । तण्डुलाम्बु पिष्टं -लगादिकं पोहली कृत्यावपीड्य नासापुटे नस्यं देयम् । तस्यानु पश्चात् सर्पिश्च नस्यं देयमित्येकयोगः । यथाहृत्यादि । घृतात् पादिकं यष्टप्रादाद्यनन्तान्तं कल्कं दत्वा चतुगु णे क्षीरे सिद्धं घृतं नावनं हितम् । शर्करादिभिश्च नावनं हितमिति केचित् । तैः कल्कैः सिद्धं घृतं नावनमित्यपरे । इति पचनशिरोरोगचिकित्सा ।। ९४ ॥
गङ्गाधरः- अथ कफजशिरोरोगचिकित्सा माह- कफज इत्यादि । कफजे शिरोरोगे प्रथमं स्वेदेनोपपन्नं ततो नस्यादिभिः शुद्धं कफघ्नेः प्रलेपादिभिः समुपाचरेत्। तथा पुराणसर्पिःपानैस्तथा तीक्ष्णैर्वस्तिभिः समुपाचरेत् । कफानिलोद्भवे शिरोरोगे दाहः । शेषयोः सचिपातक्रिमिजयो रक्तमोक्षणमिति सूत्रम् । धूममाह । एरण्डेत्यादि । अकुष्ठतगरैर्गन्धपेक्षया अल्पमानेनाप्यत्रै केनापि साधनं कर्त्तव्यम् । शृतैर्वा इत्यत्र क्षीरवतैः । trafice भवपicer पश्चात् सर्पिषा नस्यं देयम् ॥ ९३-९५ ॥
सपिश्व
For Private and Personal Use Only
पाणिः- कफानिलोङ्गवे दाह इायत कफोनवे अनिलोनवे च । सुश्रुतवचनात् कलाशङ्खदेशे दाहः कर्त्तव्यः । उक्तं हि सुश्रुते- 'शिरोरोगाधिमन्थप्रभृतिषु कलाटप्रदेशे दहेदन
Page #1123
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३५२
चरक-संहिता। तिमीयचिकिस्सितम् त्वगदन्तीव्याघ्रकरज-विड़गनवमालिकाः। अपामार्गफलं वीजं नक्तमालशिरीषयोः। तवकोऽश्मन्तको बिल्वं हरिद्रा हिड यूथिका। फणिज्झकश्च तैस्तैलमवीमूत्रे चतुर्गुणे। सिद्धं स्यान्नावनं चूर्णञ्चैषां प्रधमनं भवेत् ॥१८॥ फलं शिग्रु कराभ्यां सव्योषं चावपीड़कः। कषायः स्वरसः क्षारश्चूर्ण कल्कोऽवपीड़कः । शुक्ततिक्तकटुक्षौद्र-कषायैः कवलग्रहः ॥ १६ ॥ धूमः प्रधमनं शुद्धिरधश्छर्दनलकने।
भोज्यश्च मुखरोगेषु यथास्वं दोषनुद्धितम् ॥ १०॥ द्रव्यरुक्तां वर्ति धूमं पिबेत् । सन्निपाते सन्निपातहरी क्रिया च कार्यो। क्रिमिजे शिरोरोगे तीक्ष्णं शिरोविरेचनं कार्यम् ॥९५-९७॥ - गङ्गाधरः-खगित्यादि। खक गुडलक । व्याघ्रकरजो व्याघ्रनखः। नवमालिका नवमल्लिका। नक्तमालशिरीषयोर्वीजम् । क्षवको हाचिका। अश्मान्तक अम्ल. लोटकः। फणिज्झकः पर्णासभेदः। खगादिभिरेतैः कल्कैः पादिकश्चतुर्गुणे मेषीमूत्रे सिद्धं तैलं नावनं भवेदेवमेषां खगादीनां चूर्ण प्रधमनं द्विमुखनलिकाच्छिद्रे क्षिप्ता नासापुटे दद्यात् फुत्कारेण ॥९८॥
. गङ्गाधरः-फलमित्यादि। शिग्र करञ्जाभ्यां फलं सव्योषं गृहीखा जलेन पिष्ट्वाऽवपीड़को देयः। तथा तेषां शिग्र फलादीनां कषायः खरसः क्षारश्वर्णञ्च कल्कश्चावपीड़ो देयः। कवलग्रहश्च शुक्लादिभिः कार्य इति सझेपेण शिरोरोगचिकित्सितमुक्तम् ॥९९ ॥
गङ्गाधरः-अथ मुखरोगचिकित्सितमाह-धूम इत्यादि। अधःशुद्धिविरेचनम्। यथास्वं दोषनुभोज्यश्च मुखरोगेषु हितम् ॥१०॥ भकुष्ठतगररिति अगुवा॑दिगन्धैः। कुष्ठतगरवजनचास मस्तुलुङ्गनाववर्जनार्थम्। उका शालाक्ये-'न तु कुष्ठं नाघयतो धूमवर्ति प्रयोजयेत्। मस्तुलग प्रकर्षण तस्मात् सं नैव योजयेत् ॥ इति शिरोरोगचिकित्सा ॥ ९६-९९ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1124
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६श अध्यायः चिकित्सितस्थानम्।
यवक्षारं पिप्पलीञ्च सदाझैत्वग रसाञ्जनम् । पाठां तेजोवती पथ्यां समभागानि चूर्णयेत् ॥ सक्षौद्र धारयेदेतत् मुखरोगेषु बुद्धिमान् । सोधुमाधवमाध्वीकैः श्रेष्ठोऽयं कवलग्रहः ॥ तेजोहामभयां मूर्खा समझा कटुकी धनम् । पाठां रसाञ्जनं लोध्र दाज़ कुष्ठश्च चूर्णयेत् । दन्तानां घर्षणं रक्त-स्रावकण्डूरुजापहम् ॥ पञ्चकोलकतालीश-पत्रैलामरिचत्वचः। पलाशमुष्ककक्षार-यवक्षाराश्च चूर्णिताः॥ गुड़े पुराणे द्विगुणे कथिते गुड़िकाः कृताः। कर्कन्धुमात्राः सप्ताहं स्थिता मुष्ककभस्मनि । कण्ठरोगेषु सर्वेषु धार्याः स्युरमृतोपमाः ॥ १०१ ॥ गृहधूमो यवक्षारः पाठा व्योषं रसाञ्जनम् । तेजोहा त्रिफला लोध्र चित्रकञ्चेति चूर्णितम् ॥ सक्षौद्र धारयेदेतद् गलरोगविनाशनम् । काणकं ® नाम तच्चूर्ण दन्तास्यगलरोगनुत् ॥ १०२॥ गङ्गाधरः-यवक्षारमित्यादि। यवक्षारादिकं समभागेन चूर्णीकृत्य क्षौद्रेण गोलयित्वा मुग्वे धारयेत् । सीधुप्रभृतिभिः कवडग्रहः श्रेष्ठः। तेजोहादिकं पूर्णयिखा दन्तवेष्टेभ्यो रक्तस्रावकण्डूरुजापहं तेन दन्तानां घर्षणम्। पञ्चकोलेत्यादि। पलाशादीनां क्षाराः पञ्चकोलादीनां चूर्णाद द्विगुणे पुराणगुड़े कथिते पक्वे गुड़िकाः कर्कन्धुमात्राः कृताः मुष्ककस्य भस्मनि सप्ताह स्थितास्ततः परं सव्वंषु कण्ठरोगेषु धार्याः स्युः॥१०१॥
गङ्गाधरः-गृहेत्यादि। गृहधूमादिकं समं सर्व चूर्णितं कुखा क्षौद्रेणालोज्य मुखे धारयेदिति। काणकं चर्णम् ॥ २०२॥ .. चक्रपाणिः-शुद्धिरधः इति विरेचनम्। वास्विगिति दाास्त्वम्। रुजापहमिति
• कालकमिति बहुषु प्रन्थेषु पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1125
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३५४
चरक-संहिता। [विमर्मीयचिकित्सितम् मनःशिला यवक्षारो हरितालं ससैन्धवम्।। दार्चीत्वक चेति तच्चूर्ण मानिकेण समायुतम् ॥ मूर्च्छितं घृतमण्डेन कण्ठरोगेषु धारयेत् । मुखरोगेषु च श्रेष्ठं पीतकं नाम कीर्तितम् ॥ १०३ ॥ मृद्वीका कटुका व्योषं दार्चीत्वक त्रिफला घनम्। पाठा रसाञ्जनं मूर्ध्वा तेजोबा चेति चूर्णितम् ॥ क्षौद्रयुक्तं विधातव्यं गलरोगे भिषजितम्। .. योगास्त्वेते त्रयः प्रोक्ता वातपित्तकफापहाः॥१०४॥ कटुकातिविषापाठा-दारुमुस्तकलिङ्गकाः। . गोमूत्रकथिताः पेयाः कण्ठरोगविनाशनाः॥ खरसः कथितो दाा घनीभूतो रसक्रिया। सक्षौद्रा मुखरोगास्ग-दोषनाडीव्रणापहा ॥ १०५ ॥
गङ्गाधरः-मनःशिलेत्यादि। मनःशिलादिदाझेखगन्तं चूर्णयिता माक्षिकेणालोड्य घृतमण्डेन भूर्च्छितं महितं कप्ठरोगेषु धारयेदिति। पीतकं चूर्णम् ॥ १०३॥ "गङ्गाधरः-मुद्रीकेत्यादि। मृद्वीकादिकं समांशं चूर्ण मित्रा सौद्रयुक्तं गलरोगे धार्यम्। योगास्तु य एते त्रयः काणक-पीतक-मृद्वीकादिचूर्णास्ते बातपित्तकफापहाः प्रोक्ताः ॥ १०४॥ ... गङ्गाधरः-कटुकेत्यादि । कटुकादयः षट् गोमूत्रे कथिताः पेया एक एष योगः। स्वरस इत्यादि। दााः स्वरसः कथित एव पुनः पक्त्वा घनीकृतो रस क्रिया नाम भवति । सा रसक्रिया सक्षोद्रा मुखरोगाद्यपहा ॥ १०५॥
रोगपीडाहरम् । पञ्चकोलेण्यादौ चूर्णसमुदायात् गुडो द्विगुणः । कधूिमावा इत्यष्टमाषकमानाः । केचित् रोध्रस्थाने लोहं पठति। तथोक्तं हि सुश्रुते-'पाठां रसाञ्जनं व्योषं तेजोहानिकलाविकम् । गृहधूमयवक्षारं शस्तं चूर्णन्तु कालकमिति। वातपित्तकफापहा इति प्रत्येकम् । कालकपीतकमृद्धीकादयत्रयो योगास्त्रिदोषहराः। रसक्रियेति धनीमूत रसस्य संज्ञा ॥ १०१-१०५॥
For Private and Personal Use Only
Page #1126
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६ अध्यायः चिकित्सितस्थानम्।
३३५५ तालुशोषे सतृष्णस्य सपिरोत्तरभक्तिकम् । नावनं मधुराः स्निग्धाः शोताश्चैव रसा हिताः ॥ १०६ ॥ मुखपाके सिराकर्म शिरःकायविरेचनम् । मूत्रतैलघृतक्षीर-क्षौद्रश्च कवलग्रहाः ॥ सक्षौद्रपाठामृद्वोका त्रिफलाजातिपल्लवाः । कषायतितक्काथाश्च शीताः स्युर्मखधावनाः ॥ १०७॥ तुलां खदिरसारस्य द्वितुलामरिमेदसः। प्रक्षाल्य जर्जरीकृत्य चतुर्दोणेऽम्भसः पचेत् ॥ द्रोणशेषं कषायश्च पक्त्वा भूयः पचेच्छनैः। ततस्तस्मिन् घनीभूते चूर्णीकृत्याक्षभागिकम् ॥ गङ्गाधरः-तालुशोष इत्यादि। औत्तरभक्तिकं सपिः पीला भक्तं भुञ्जीत । एवं नावनं हितम् । मधुरस्रिग्धशीता मांसरसा भोजने हिताः॥१०६ ॥
गङ्गाधरः-मुखपाक इत्यादि। सिराकर्म सिरावेधः। शिरोविरेचनम्, कायविरेचनश्च द्विविधं वमनं विरेचनश्च। गोमूत्रादीनामेकैकेन कवडग्रहश्च मुखपाके कार्यः। सक्षौद्रेत्यादि । जात्याः पल्ल्याः पागदयः कथिता मधुयुक्ता मुखधावनाः स्युस्तथा कषायतिक्तद्रव्याणां काथाश्च शीता मुखधावनाः सुः।। १०७॥ - गङ्गापरः-तुलामित्यादि। खदिरसारस्य श्वेतखदिरसारस्य तुलां न तु कचोलस्य । अरिमेदसो विट्ख दिरस्य सारस्य द्वितुलाम्। तिस्रस्तुलास्त्रिषु द्रोणेषु अम्भसः पक्तव्याः स्युः 'तुलाद्रव्ये जलद्रोग' इत्युक्तस्तत्राह चतुद्रोणेऽम्भसः पचेदिति। द्रोणशेषं तं कषायं पूत्वा भूयः शनैः पचेत्। घनीभूते तस्मिन्
चक्रपाणिः-तालुशोष इत्यादौ सतृष्णस्येतिपदेन तृष्णायुक्तस्य तालुशोष औत्तरभक्तिकमपि सर्पिःपानं न निषेधयति। तालुशोपे च तृष्णामूर्छापरीताश्च गर्भिण्यस्तालुशोषिण इत्यादिना यद्यपि स्नेहपानं निषिद्धम्, वथापोह औत्तरभक्तिकं सर्पिश्च विशेषविधानात् कर्त्तव्यमेव। सिराकम्मति सिरान्यधनम् । तच्च सुश्रुतवचनात् तालुनि जिह्वायाञ्च कर्त्तव्यम् ॥ १०६।१०७॥
चक्रपाणिः-तुलामित्यादिना खदिरादिगुटिकामाह। द्विगुलामरिमेदसो विटखदिरस्य खदिर
For Private and Personal Use Only
Page #1127
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३५६
चरक संहिता |
चन्दनं पद्मकोशीरं मञ्जिष्ठाधातकीघनम् । प्रपौण्डरीकं यष्ट्वा त्वगेलापद्मकेशरम् ॥ लाक्षारसाञ्जनं मांसी- त्रिफलालोधबालकम् । रजन्यौ फलिनोमेलां समङ्गां कट्फलं वचाम् ॥ यवासागुरुपत्तङ्ग- गैरिकाअनमावपेत् । लवङ्गजातीक कोल - जातीकोषान् पलोन्मितान् ॥ कर्पूरकुड़वञ्चापि चिपेत् शीतेऽवतारिते । ततस्तु गुड़िकाः कार्य्याः शुष्काश्चास्येन धारयेत् ॥ तैलञ्चानेन कल्केन कषायेण च साधयेत् । दन्तानां चालनध्वंस-सौषिर्य्य क्रिमिरोगनुत् ॥ मुखास्यपाक दौर्गन्ध्य - जाड्यारोचकनाशनम् । स्त्रावोपलेपपैच्छिल्य-वैस्वर्य्यगलशोषनुत् ॥ दन्तास्यगलरोगेषु सव्र्व्वेष्वेतत् परायणम् । खदिरादिगुड़िकेयं तैलञ्च खदिरादिकम् ॥ १०८ ॥ खदिरादिगुड़िका खदिरादितैलञ्च ।
काथ चन्दनादिकमक्षमात्रं चूर्णयित्वावपेत् । ततोऽवतार्य स्थापयेत् शीते सति लवङ्गादीनां प्रत्येकं पलं चूर्ण कपूरस्य कुड़वं पुनरावपेत् । ततो गुड़िका कार्य्याः शुष्काश्वास्येन धारयेदिति । खदिरगुड़िका । तैलञ्चेत्यादि । अनेन चन्दनाद्यञ्जनान्तेन कल्केन पादिकेन । खदिरविट्खदिरयोः सारस्य कषायेण चतुगु णेन तैलञ्च साधयेदिति कश्चिदाह । परिमाणमपि खदिरसारस्य तुला विट्खदिरसारस्य द्वितुलेति पूर्वोक्तं तुलात्रयं चतुर्द्रोणजले काथयेत् पादशेषे तस्मिन् काथे चतुर्गुणे तलाढ़कम्, चन्दनादीनामञ्जनान्तानामक्षमात्र प्रत्येकं कल्कं दत्त्वा पचेत्, लवङ्गादीनां पलमात्रं कर्पूरस्य कुड़वमानश्च पूते शीते तत्र कल्क इत्याह । इति खदिरतलम् । अनयोर्गुणानाह दन्तास्येत्यादि ॥ १०८॥ सारस्य तु तुला विभक्ता एव । पत्तङ्गं रक्तचन्दनम् । लवङ्गादीनाम् भव पलमानत्वम् । दन्तास्यगदरोगा पृथक शालाक्योक्ता ज्ञेयाः । परायणमिति परमयनं श्रेष्ठ भेषजमिति यावत् । इति मुखरोगचिकित्सा ॥ १०८ ॥
For Private and Personal Use Only
[म्मियचकित्सितम्
Page #1128
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
शश अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
अरुचौ कवलग्राहाः धूमाः समुखधावनाः। मनोज्ञमन्नपानश्च हर्षणाश्वासनानि च ॥ कुष्ठसौवर्चलाजाजी-शर्करामरिचं विडम् । धात्रा लापद्मकोशीर-पिप्पलीचन्दनोत्पलम् ॥ लोध्र तेजोवती पथ्या अषणं सयवाग्रजम्। आदाडिमनिर्यासश्चाजाजीशर्करायुतः ॥ सतैलमाक्षिका एते चत्वारः कवलग्रहाः। चतुरोऽरोचकान् हन्युर्वातादोकजसर्वजान् ॥ १०६ ॥ काव्यजाजीमरिचं द्राक्षावृक्षाम्लदाडिमम् । सौवलं गुरुः क्षौद्र सर्वारोचकनाशनम् ॥ ११०॥ वस्तिः समीरणे पित्त विरेको वमनं कफे। कुर्याद हृद्यानुकूलानि हर्षणञ्च मनोनजे ॥ १११ ॥
गङ्गाधरः-अथारुचिचिकित्सितमाह-अरुचावित्यादि। कवडग्रहादयः कार्य्या मनोक्षश्चानपानं कार्यम्। कुष्ठेत्यादि। कुष्ठादिबिड़ान्त एका कवल्यहा। धात्रयादात्पलान्तोऽपरः । लोध्रादियवाग्रजान्तस्तृतीयः। आईक्षडिमनिर्यासादिशकेरान्तश्चतुर्थः। चतुर्वेव तैलमाक्षिके देये भवतः। चतुर इति यथायं वाताघरोचकान् ॥१०९॥
गङ्गाधरः-कारचीत्यादि। कारची कृष्णजीरकमजाजी जीरकम् । वृक्षाल तिन्तिीकम् । क्षौद्रान्तानि सर्वाणि समानि ॥११॥
माधरः-वस्तिरित्यादि। मनोनजेरोचके हृद्यान्यनुकूलानि कम्माणि (इत्यरोचकचिकित्सा) ॥१११।।
चक्रपाणिः-भरोचकचिकित्सामाह-कुष्ठ त्यादिना। अर्द्ध श्लोकोक्ताश्चत्वारो योगाः वातपित्तकफसनिपातजेषु भरोचकेषु क्रमात ज्ञेयाः ॥ १०९-१११॥
४२१
For Private and Personal Use Only
Page #1129
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३५८
चरक-संहिता। [त्रिमर्मीयचिकित्सितम् सीप्युपरिभक्तानि स्वरभेदेऽनिलात्मके। चतुष्प्रयोगैस्तैस्तैश्च बलारानामृताह्वयैः॥ बर्हितित्तिरिदक्षाणां पञ्चमूलीशृतान् रसान् । मायरक्षीरसपिर्वा पिबत् षणमेव वा। पैत्तिके तु विरेकः स्यात् पयश्च मधुरैः शृतम् । सर्पिगुडो घृतं तिक्तं जीवनोयं वृषस्य वा ॥ कफजे खरभेदे तु तीक्ष्णं मूर्द्धविरेचनम् । विरेको वमनं धूमो यवान्नकटुसेवनम् ॥ भार्गीवचाभयाव्योष-क्षारमाक्षिकचित्रकान् । लिह्यात् पिप्पलीपथ्ये वा तीक्ष्णं मद्य पिबच्च सः ॥ रक्तजे खरभेदे तु संस्कृता जागला रसाः। द्राक्षाविदारीक्षुरसाः सक्षौद्रघृतशर्कराः॥ गङ्गाधरः-मुखरोगविशेषखात् स्वरभेदरोगचिकितसितमाह-सीपीत्यादि। अनिलात्मके स्वरभेदे उपरिभक्तानि सी षि तथा बलारास्नामृताहयस्तैस्तैः काथचूर्णलेहकवडग्रहश्चतुःप्रयोग रुपाचरेदिति। बहीत्यादि। पञ्चमूलीकाथभृतान् बहिप्रभृतीनां मांसरसान् पिबेत् । मायूरसर्पिः क्षीरसर्पिवा पिबेदथवा ऋषणं पिबेत् । पैत्तिक इत्यादि। मधुरैर्मधुरवर्गः। सर्पिगुड़ इत्यादि। सर्पिगुः क्षतरोगचिकित्सितोक्तः। तिक्तं घृतं जीवनीयं घृतं वृषस्य घृतम् । कफज इत्यादि । यवान्नकटुसेवनं यवान्नसेवनं कद्रव्यसेवनश्च । भार्गीत्यादि। भाादिचित्रकान्तं चूर्णीकृत्य मधुना लिह्यात् । अथवा पिप्पलीपथ्ये चूर्णीकृत्य पिबेत्। तीक्ष्णं वा मद्य पिबेत् । रक्तज इत्यादि। संस्कृताः घृते सम्भृष्टा जाङ्गला रसाः एवं द्राक्षादिखरसाः प्रत्येकं क्षौद्रघृतशर्करा
चक्रपाणिः-सी युपरिभक्तानीत्यादिना स्वरभेदचिकित्सामाह । वातादिस्वरभेदलक्षणं यद्यपीह नोक्तम्, तथापि राजयक्ष्मचिकित्सोत्तमेव बोद्धव्यम् । यद्यपि तत्र चिकित्सोक्ता, तथापि इह स्वरभेदस्याधिकृतत्वात् पुनरप्युच्यते । चतुष्प्रयोगैरिति अभ्यङ्गगण्डूषलेहमस्तुप्रयोगैः। बलारास्नामृतायैः चातव्याधौ वक्ष्यमाणैः। जीवनीयघृतं वातरक्ते वक्ष्यमाणम्। बृषघृतं रक्तपित्तचिकित्सोक्तम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1130
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६ अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
यच्चोक्तं दयकासन्न' तच्च सव्वं चिकित्सितम् । रक्तजखरभेदनं सिराव्यधनमेव च ॥ सन्निपाते हिताः सर्व्वाः क्रिया न तु सिराव्यधः । इत्युक्तं स्वरभेदस्य समासेन चिकित्सितम् ॥ ११२ ॥ अथ वक्ष्ये समासेन कर्णरोगचिकित् सितम् । कर्णशूले तु वातघ्नी हिता पीनसवत् क्रिया । प्रदेहाः पूरण नस्यं पाके खावे व्रण क्रिया । भोज्यानि च यथादोषं दद्यात् स्नेहांश्च पूरणान् ॥ ११३ ॥ बालमूलकशुण्ठानां चारो हिङ्ग सनागरम् । शतपुष्पा वचा कुष्ठं दारु शिग्रु रसाञ्जनम् || सौवर्चलं यवचारः स्वर्ज्जिकोद्भिदसैन्धवम् ।
भूर्ज्जग्रन्थिर्विड़ मुस्तं मधुशुक्तं चतुर्गुणम् ॥
युक्ताः । यच्च क्षयकासनमुक्तं तत् सव्व रक्तजस्वरभेदघ्नं तथा सिराव्यधनमपि । सन्निपाते स्वरभेदे सर्व्वाः क्रियाः कार्य्या, न तु सिराव्यधः कार्य्य इति । ( स्वरभेद चिकित्सा ) ॥ ११२ ॥
गङ्गाधरः - इति मुखरोगचिकित् सितमुक्तवा कर्णरोगचिकित्सामाहकर्णशूल इत्यादि । वातपीनसे या वातघ्नी क्रियोक्ता सा कर्णशूले हिता । प्रदेहादिनस्यान्तश्च वातघ्नं हितम् । कर्णस्य पाके स्रावे च व्रणवत् क्रिया काय । यथादोषं भोज्यानि च दद्यात् कर्णपूरणान् स्नेहांश्च दद्यात् ॥ ११३ ॥ गङ्गाधरः- पूरणस्नेहमाह - बालेत्यादि । बालमूलकं शुष्कीकृत्य दग्ध्वा क्षारः काय्र्यः सि च हिङ च नागरश्च । स्वर्जिकाक्षार औद्भिदं लवणमुत्कारिका ळवणम् । मुस्तान्तः कल्कः मधुशुक्तं मधुप्रधानं शुक्तं चतुर्गुणम्, मधुशुक्तं रक्तजे स्वरभेदे च इति रतन्न स्वरभेदन चिकित् सितमिति सम्बन्धः । इति स्वरभेदचिकित्सा ॥ ११२ ॥
1
चक्रपाणिः - बालमूलकशुण्ठीत्यल क्षारवत् तैलम् । मधुशुक्तं चतुर्गुणमिति मधुप्रधानं शुक्तं चतुर्गुणम् । शुकञ्च शुचौ भाण्डे द्रवनागरधान्ययुक्तं त्रिरातस्थं तत् शुकमुच्यते ।
For Private and Personal Use Only
३३५६
Page #1131
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३६०
चरक-संहिता। त्रिमर्मीयचिकिसितम् मातुलुङ्गरसश्चैव कदल्या रस एव च। तैलमेभिर्विपक्तव्यं कर्णशलहरं परम् ॥ वाधिय्यं कर्णनादश्च पूयस्त्रावश्च दारुणः। पूरणादस्य तैलस्य क्रिमयः कामाश्रिताः॥ क्षिणप्रणाशं गच्छन्ति कृष्णात्रेयस्य शासनात् । क्षारतैलमिदं श्रेष्ठं मुखदन्तामयापहम् ॥ ११४ ॥ हिङ्गतुम्बुरुशुण्ठीभिः साध्यं तैलन्तु सार्षपम् । कर्णशूले प्रधानन्तु पूरण हितमुच्यते ॥ ११५ ॥ देवदारुवचाशुण्ठी-शताहाकुष्ठसैन्धवः। तैलं सिद्धं वस्तमूत्रे कर्णशूलनिवारणम् ॥ ११६ ॥ वराटकान् समाहृत्य दग्ध्वा मृद्भाजने शुभे।
तद्भस्म स्त्रावयित्वा तु गन्धतैलं विपाचयेत् ॥ यथा-"जम्बीराणां फलरसः प्रस्थैकः कुड़वोन्मितम् । माक्षिकं तत्र दातव्यं पलेका पिप्पली मता। एतदेकीकृतं सर्च मधुभाण्डे विनिक्षिपेत् । धान्यराशी स्थितं मासं मधुशुक्तं तदुच्यते॥” मातुलुङ्गरसश्च तैलाचतुर्गुणः कदल्याः कन्दस्य रसश्च तैलाचतुर्गुणः, एभिस्तैलं विपक्तव्यम् । क्षारतलम् ॥११४॥
गङ्गाधरा-हिङ्गि त्यादि। हिङ्गादित्रयं कल्कश्चतुर्गुणञ्च जलम् ॥ ११५॥
गङ्गाधरः-देवदार्चित्यादि। देवदार्वादिसैन्धवान्तः कल्कश्चतुर्गुणे वस्त्रमूत्रे सिद्धं तैलम् ।।११६॥
गङ्गाधरः-वराटकानित्यादि। मृद्भाजने स्थापयिता वराटकान् बध्वा तेषां भस्म चतुणे जले षड्गुणे वा एकविंशतिवारान् स्रावयिता चतुगुणे मातुलुङ्गकदलीरसौ तैलसमौ। यच्चोक्तं जतूकण:-'मधुनः शुक्तग्रहणेनव गृहीतत्वात् शुक्ला मूलकाताहाद्विधारवचाचतुर्लवणकुष्ठदारुरसाजननागरशोभाजनहिङ्गुधनभूजः मासुलावलीरस बसुगु मैः शुक्र्तस्तैलं विपक्क बाधिर्यशूलजन्तुन्नम् ॥ ११३-११६॥ .
For Private and Personal Use Only
Page #1132
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६श अध्यायः
३३६१
चिकित्सितस्थानम् । तत् तैलं भिषजा योज्यं विधिना कर्णपूरणे। रसाञ्जनस्य शुण्ठयाश्च कल्काभ्यां कर्णशूलनुत् ॥ ११७॥ मुखकर्णाक्षिरोगेषु यथोक्तं पीनसे विधिम् । कुर्याद भिषक् समीक्ष्यादौ दोषकालबलाबलम् ॥ ११८ ॥
उत्पन्नमात्रे तरुण नेत्ररोगे विडालकः । कार्यो दाहोपदेहाश्रु-शोफरागनिवारणः॥ नागरं सैन्धवं सर्पिर्मण्डेन च रसक्रिया। निघृष्टं वातजे तद्वन्मधुसैन्धवगैरिकम् ॥ तथा सावरकं लोध्र घृतभृष्टं विडालकम् ।
कार्या हरीतको तद्वत् घृतभृष्टा रुजापहा ।। ११६ ॥ तस्मिन् क्षारजले गन्धतैलं गान्धिः कृतं पुष्पवासितं तैलं रसाञ्जनशुण्ठयोः कल्काभ्यां विपाचयेत् । गन्धतैलम् ॥११७॥
गङ्गाधरः-मुग्वेत्यादि। पीनसे यथोक्तं यस्य दोषस्य यो विधिरुक्तस्तं विधिं मुखादिरोगेषु दोषकालबलाबलमादौ समीक्ष्य भिषक् कुर्यात् । इति कर्णरोगचिकित्सा ॥११८॥
गङ्गाधरः-इति कर्णरोगचिकित्सितमुक्त्वा क्रमिकलादक्षिरोगचिकित्सितमाह-उत्पन्नमात्र इत्यादि। विडालकः “शालाक्याङ्गोऽक्ष्णोहिलेपो विडालकसंशः”। नागरमित्यादि। नागरचूप यावत् तावच्च सैन्धवं यावता सपिमेण्डेन द्रवीभूय निघृष्यते तावता निघृष्ट रसक्रिया वातजे नेत्ररोगे विडालकं दद्यादेषं मधु च सैन्धवञ्च गैरिकञ्च निघृष्टं रसक्रिया नेत्रे विड़ालकं दद्यात् । तथा सावरकं पट्टिकाख्यं श्वेतलोध्र घृतभृष्टं विडालकं दद्यात् । तथा हरीतकी घृते भृष्टा कार्या विडालकं दद्यात् ॥११९ ॥
चक्रपाणिः-वराटकानित्यत तद्भस्मेति वराटकदाहभस्म गालयेत्। गन्धतैलमिति सुगन्धद्रव्यकल्लयुक्तं तैलम्, किंवा गन्धद्व्याधिवासितं तैलम् ॥११७ ॥ ११८॥ इति कर्णरोगचिकित्सा ।
चक्रपाणिः-उत्पन्नमात्रे इत्यादिना नेवरोगचिकित्सितमाह। विडालक: नेखबहिलेपः शालाक्ये उच्यते। निघृष्टमित्यादौ तद्वदिति रसक्रियावदित्यर्थः। हरीतत्वात् हरीतकीघृतयुको
For Private and Personal Use Only
Page #1133
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३३६२
चरक संहिता |
पैत्तिके चन्दनानन्ता - मञ्जिष्ठाभिर्विङ्गालकः ।
I
काः पद्मकष्टप्राह-मांसीकालीयकैस्तथा ॥ रोचनामुस्तलवण - गैरिकैश्च रसक्रिया । कफे कार्य्यस्तथा चौद्र प्रियङ्गः समनःशिला ॥ सन्निपाते तु सव्वैः स्याद् वहिरणोः प्रलेपनम् । प्रक्षाल्य स्पृशता काय्यं सम्यङ नेत्राञ्जनं त्राहात् ॥ १२० ॥ प्रयोतनं मारुतजे क्वाथो बिल्वादिभिर्हितम् | कोष्णः सैरण्डवृहती- तर्कारीमधुशिभिः ॥ द्राक्षादावसमञ्जिष्ठ- लाचाद्विमधुकोत्पलैः । काथः सशर्करः शीतः पूरण रक्तपित्तनुत् ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[विमम्मय चिकित्सितम्
गङ्गाधरः- अथ पैत्ते नेत्ररोग आह- पैत्तिके इत्यादि । जलन पिष्टाभिवन्दनादिभिर्विड़ालकः पैत्तिकेऽक्षिगेगे कार्य्यः । तथा पद्मकादिभिर्विड़ालकः कार्य्यः । तथा रोचनादिभिस्तु रसक्रिया काय । द्रवेण घृष्ट्वा पक्त्वा घनीकृता रसक्रियोच्यते । अथ कफजेऽक्षिरोगे वाह - कफ इत्यादि । प्रियङ्गमनःशिले द्वे समे मधुना पिष्ट्वा विडालकः काय्यः । सन्निपाते तु नेत्ररोगे. सर्व्वतादिप्रत्येकदोषोक्तैर्मिलितैरक्ष्णोवहिः प्रलेपनं स्यात् । प्रक्षाल्येत्यादि । एवं वहिरालेपनं दत्त्वा ग्रहात् परं प्रक्षाल्य चक्षुषी सम्यक् स्पृशता नेत्राञ्जनं कार्य्यम् ॥ १२० ॥
गङ्गाधरः- तदञ्जनमाह – आश्च्योतनमित्यादि । मारुतजे सैरण्डादिभि - विल्वादिभिः पञ्चमूलैः कृतः काथः कोष्ण आश्च्योतनं चक्षुः पूरणं हितम् । तकारी जयन्ती । द्राक्षेत्यादि । द्राक्षादिभिः कृतः काथः सशकरः शीतश्चक्षुषोः
For Private and Personal Use Only
विडालकः । सन्निपाते तु सवैरिति प्रत्येकमुक्तविडालकद्रव्यैः प्रलेपनं कार्यमित्यर्थः । नेवाअनं श्रादित्यत प्रायोऽक्षिरोगाणां त्राहेण पाकात् वाहादित्युक्तम् । पाकलक्षणं तन्त्रान्तरेप्रशस्तवता चाक्ष्णोः संरम्भाश्रुप्रशान्तता । मन्दवेदनता कण्डूः पक्काक्षिगदलक्षणम् ॥ ११९ ॥१२०॥
Page #1134
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३६३
२६श अध्यायः चिकित्सितस्थानम्।
नागरत्रिफलानिम्ब-वासालोधरसः कफे। कोष्णमाश्च्योतनं मिश्रेभेषजः सान्निपातिके ॥ १२१ ॥ वृहत्येरण्डमूलत्वक् शियोमूलं ससैन्धवम् । अजाक्षीरेण पिष्टा स्याद् वर्तिर्वातादिरोगनुत् ॥ सुमनःक्षारकं शङ्ख त्रिफलां मधुकं बलाम् । पित्तरक्तापहा वत्तिः पिष्ठा दिव्येन वारिणा ॥ सैन्धवं त्रिफला व्योषं शङ्खनाभिः समुद्रजः। फेनः शैलेयकं सों वर्तिः श्लेष्माक्षिरोगनुत् ॥ अमृताह्वा विसं बिल्वं पटोलं छागलं शकृत् । प्रपौण्डरीकं यष्टाढू दार्वी कालानुसारिवा॥ सुधौतं जर्जरीकृत्य हृत्वा चाईपलांशिकान् । कर्षश्च शुक्लमरिचाजातीपुष्पात् नवात् पलम् ।
चूर्ण कृत्वा त्रिदोषती वति ष्टिप्रसादनी ॥ १२२ ॥ पूरणमाश्च्योतनं रक्तपित्तनुत् । द्विमधुकम् अनूपज (जलजं) स्थलजञ्च। नागरेत्यादि। नागरादीनां रसः काथः कोष्णं कफे आश्च्योतनं चक्षुषोः पूरणमिति । सान्निपातिकेऽक्षिरोगे मिश्ररेभिः प्रत्येकदोपोक्तभैषजैराश्च्योतनं कायम्॥१२१ .. गङ्गाधरः-अञ्जनमाह-वृहतीत्यादि । हत्येरण्डशिन णां मूलखचः सैन्धवञ्च अजाक्षीरेण पिष्ट्वा वतिः कार्या वाताक्षिरोगनुद् भवत्यञ्जनेन। सुमन इत्यादि। सुमना मालती तस्याः क्षारं शङ्ख शङ्खनाभिः। सुमनःक्षारकादीनि दिव्यवारिणा पिष्ट्वा वर्तिः कार्या पित्तरक्ताक्षिरोगापहा। सैन्धवमित्यादि। समुद्रजः फेनः समुद्रफेनः शैलेयकं शैलजं सो धूनकः, एभिर्वतिः कार्या श्लेष्माक्षिरोगनुदञ्जनेन । अमृतेत्यादि। अमृताहा गुड़चो विसं मृणालं छागलं शकृत् छागपुरीषं कालानुसारिवा अनन्तमूलम्। सर्वं सुधोतं कृता
चक्रपाणिः-आइच्योतनमक्षिसेकः। सुमनसः क्षारं जातीसुमनःक्षारः। श्वेतमरिचं
* श्लश पिष्ट्वा तु भिषजा वर्तिः कार्या प्रयत्नतः। प्रयोक्तव्या विदोषनी वर्तिष्टिप्रसादनी ॥ इति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1135
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३६४
चरक-संहिता। [त्रिमौचिकित्सितम शङ्खविद्रु मवैदूर्य-लोहताम्रप्तवास्थिभिः । स्रोतोजश्वेतमरिचैर्तिः स निरोगनुत् ॥ शाणार्द्ध मरिचाद द्वौ च पिप्पल्यर्णवफेनयोः । शाणाई सन्धवाच्छाण कृत्वा सौवीरकाञ्जनात् ॥ विष्टं सुसूक्ष्म चित्रायां चूर्णाञ्जनमिदं शुभम् । काचकण्डूकफातानां मनानाञ्च विशोधनम् ॥ वस्तमूत्रे त्राहं स्थाप्यं विड़चूर्ण सुभावितम् । चूर्णाञ्जनं हि तैमियं-क्रिमिपिल्लमलापहम् ॥ सौवीरमञ्जनं तुल्यं ताप्यो धातुर्मनःशिला। चक्षुष्या मधुकं लोह-मणयः पौष्पमञ्जनम् ॥ सैन्धवं शौकरी दंष्ट्रा कण्टकं चाञ्जनं शुभम् । तिमिरादिषु चूर्ण वा वत्तियमनुत्तमा ॥
जर्जरीकृत्य कुट्टयिला प्रत्येकमर्द्ध पलांशिकान् हला शुक्लमरिचात् शोभाञ्जनवीजात् कषैश्च हला नवात् नूतनाजातिपुष्पात् पलं हृला चूर्ण कृता वर्तिः काऱ्यां त्रिदोषनी ॥ १२२॥
गङ्गाधरा-शङ्ख त्यादि। शङ्खः प्रसिद्धः शङ्खनाभिः। लोहरजस्ताम्ररजश्चातिसूक्ष्म प्लवो भेकस्तस्यास्थि । स्रोतोजो रसाञ्जनं श्वेतमरिचं शोभाञ्जनवीजम् । शाणाद्धे मित्यादि। मरिचाच्छाणार्द्ध पिप्पलीसमुद्रफेनयोद्वौ शाणी मिलितयोः प्रत्येकमेकशाणः, सैन्धवाच्छाणार्द्ध सौवीराञ्जनाच्छाणं हला चित्रायां नक्षत्रे सुसूक्ष्मं सर्व पिष्टमिदं चूर्णाञ्जनं शुभम्। चूर्णाञ्जनम्। बस्तमूत्रइत्यादि। विड्लवणचूर्ण छागमूत्रे अहं स्थाप्यं सुभावितं तच्चूर्णाञ्जन तैमिाघपहम् । चूर्णाञ्जनम्। सौवीरमित्यादि। सौवीरं सुवीरा यमुना तत्र जातमञ्जनं ताप्यं स्वर्णमाक्षिकं धातुः मधुकं लोहमणयः अयस्कान्तमणय पौष्पमञ्जनं पुष्पकाशीशम्, एते सन्च चक्षष्या। सैन्धवमित्यादि । शोभाञ्जनवीजं पुष्पं पुष्पाञ्जनं प्लव पक्षिविशेषः द्वौ च पिप्पल्यर्णवफेनौ धाणावित्यो । शिक्षायाम्
For Private and Personal Use Only
Page #1136
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२३श अध्यायः] .
..
२६श अध्यायः ] . चिकित्सितस्थानम्। ३३६५
कतकस्य फलं शङ्खः सन्धवं वाषण सिता। फेनो रसाञ्जनं क्षौद्र विडङ्गानि मनःशिला ॥ कुक्कुटाण्डकपालानि वर्तिरेषा व्यपोहति । तिमिरं पटलं काचं मलञ्चाशु सुखावती ॥ १२३ ॥
मुखावती वर्तिः। त्रिफला कुक्कुटाण्डत्वक् काशीशमयसो रजः। नीलोत्पलं विड़गानि फेनश्च सरितां पतेः॥ आजेन पयसा पिष्टा भावयेत् ताम्रभाजने। सप्तरात्रं स्थितं भूयः पिष्टा क्षीरेण वर्तयेत् ॥ एषा दृष्टिप्रदा वतिरन्धस्याभिन्नचक्षुषः । नेत्राञ्जनेन विधिना भिषजा संप्रयोजिता ॥ १२४॥
दृष्टिमदा वतिः। वदने कृष्णसर्पस्य निहितं मासमञ्जनम् ।
ततस्तस्मात् समुद्धृत्य सुशुष्कं चूर्णयेद् बुधः॥ शौकरी दंष्ट्रा शूकरस्य दंष्ट्रा। कण्टकं शाल्मल्याः, तिमिरादिषु एतरुचूर्ण शुभमञ्जनमेवञ्चेषां वर्तिरुत्तममञ्जनम्। कतकस्येत्यादि। कतकं जलशोधनफलं निम्मेलीति लोके। शङ्खः शङ्खनाभिः। फेनः समुद्रफेनः। कतकफलादीनि जलेन पिष्टा वत्तिः कार्या। सुखावती वर्तिः ॥१२३॥
गङ्गाधरः-त्रिफलेत्यादि। काशीशं धातुकाशीशं सरितां पतेः फेनः समुद्र. फेनः। आजेनैव पयसा सप्तरात्रं ताम्रभाजने भावयेत्। भूयश्चाजेन क्षीरेण पिष्ट्वा वर्तयेत्। दृष्टिप्रदा वर्तिः ॥१२४ ॥
गङ्गाधरः-वदन इत्यादि। कृष्णसपस्य वदने रसाञ्जनं मासमेकं निहितं
లని
For Private and Personal Use Only
Page #1137
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३६६
चरक-संहिता। [तिमीयचिकिस्सितम् सुमनःक्षारकैः शुष्कैर शैः सैन्धवेन च । एतन्नेत्राञ्जनं कार्य तिमिरनमनुत्तमम् ॥ पिप्पल्यः किंशुकरसो वसा सर्पस्य सैन्धवम् । घृतञ्च जीणं सर्वाति-रोगनी स्याद्रसक्रिया ॥ शस्ता सर्वाक्षिरोगेषु काचार्बुदमलेषु च । धात्रीरसाजनक्षौद्र-सर्पिर्भिस्तु रसक्रिया। पित्तरक्तातिरोगनो तैमिय॑पटलापहा ॥ १२५ ॥ खालित्ये पलिते बल्यां हरिलोम्नि च साधितुम् । तैलेनस्यैः शिरोवक्त-प्रदेहैश्चाप्युपाचरेत् ॥ १२६ ॥ सिद्धं विदारिगन्धाद्यर्जीवनीयैरथापि वा।
नस्यं स्यादणुतैलं वा खालित्यपलितापहम् ॥ स्थापयेत्। ततो मासादूर्द्ध समुद्धृत्य सुशुष्कं चूर्णयेत् । तस्य रसाञ्जनचूर्णस्याङगेर्मालतीपुष्पस्य क्षारः सैन्धवेन चाद्धांशेन मिश्रितपेतन्नेत्राञ्जनं कार्यम्। पिप्पल्य इत्यादि। पलाशस्य मूलछेदोद्भवो रसः सपेस्य वसा स्नेहः जीर्ण पुराणं घृतं सर्चमेकीकृत्य घृष्टं रस क्रियानाम नेत्राञ्जनम् । धात्रीत्यादि। धाया आमलक्या रसस्तत्र रसाञ्जनक्षौद्रसपी षि दत्त्वा घृष्टं रस क्रियानाम नेत्राञ्जनम् । इति नेत्ररोगचिकित्सा ॥ १२५ ॥
गङ्गाधरः इति नेत्ररोगचिकित्सितमुक्त्वा खालित्यादिचिकित्सितमाह । खालित्ये पलिते बल्यां इलथचर्मणि हरिलोम्नि च साधितु खालि, त्यादिसाधनार्थ तैलादिभिस्तं तं पुरुषमुपाचरेत् ।। १२६ ॥
गङ्गाधरः-तत्रादौ तैलमाह-सिद्धमित्यादि। विदारिगन्धादिभिः शाल. पादिमिः पञ्चमूलः कल्कैश्चतुर्गुणजले सिद्धं तैलमथवा जीवनीयैर्दशभिः कल्कैश्चतुर्गुणजले सिद्धं तैलं तस्याशीतीयोक्तमणुतैलं वा खालित्यपलितापहं इति मिलानक्षते। ताप्यो धातुः तापीनदीभवः। चक्षुष्या वनकुलस्थिका । पौष्पमञ्चन पुष्पाजनम्। अभिनयक्षष इति भभिन्नपाकस्य ॥ १२१-२५॥ इति नेतरोगचिकित्सा। जयाशि:-खालिस्ये इत्यादिना खालित्यादिचिकित्सितमाह । हरिल्लोग्नीति कपिललोम्नि ।
-
For Private and Personal Use Only
Page #1138
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्।
लाक्षाकालारसालोह-वराभृङ्गरजोरसात् । * प्रस्थस्तु कुड़वस्तैलात् यष्टाह्वप(फ)लकल्कितः॥ सिद्धः शिलासमे पात्र मेषशृङ्गादिषु स्थितः। .. नस्यं स्याद भिषजा सम्यग् योजितं पलितापहम् ॥१२७॥ भिषजा क्षीरपिष्टौ वा दुग्धिकाकरवीरको। उत्पाव्य पलिते देयौ तावुभौ पलितापही ॥ १२ ॥ क्षीरात् समार्कवरसात् द्विप्रस्थं मधुकोत्पले । विपचेत् तैलकुड़वं तन्नस्यं पलितापहम् ॥ १२६ ॥ आदित्यवन्धमूलानि कृष्णसरोयकस्य च । सुरसस्य च पत्राणि पत्रं कृष्णशणस्य च ॥ मार्कवः काकमाची च मधुकं देवदारु च ।
पृथग दशपलांशानि पिप्पली त्रिफलाञ्जनम् ॥ नस्यं भवति। लाक्षत्यादि। लाक्षा च कालारसा शिहकरसः लोहमगुरु वरा त्रिफला भृाराजरसः। एषां प्रत्येकं रसप्रस्थः तैलात् कुड़वः यष्टाहस्य प(फ)लं पादिकः कल्कः। पक्त्वा सिद्धस्तत्तेलकुड़वः शिलासमे दृढ़े पाचे मेषमहिषशृङ्गादिषु वा स्थितः। तत् तलं खालित्यादिषु नस्यं स्यात् ॥१२॥
गङ्गाधरः-भिषजेत्यादि। अथवा दुग्धिकाकरवीरौ क्षीरपिठो पलितं शुक्लकेशं समुत्पाटय तस्मिन् पलिते प्रलेपो देयौ ॥ १२८॥
गङ्गाधरः-क्षीरादित्यादि। क्षीरस्य प्रस्थं मार्कवस्य भाराजस्व रसप्रस्थमिति द्विपस्थं यष्टीमधुनीलोत्पलश्च द्वे कल्के पादिके तैलकुड़वं विपकेन्द्र तत् तैलं पलितापहं नस्यम् ॥ १२९ ॥
गडाधरः-आदित्येत्यादि। आदित्यवन्ध सूर्यभक्ता तस्या मूळ कृष्णसैरीयकस्य नीलझिण्ठीमूलं सुरसस्य कृष्णस्यैव कृष्णतुलसीपत्राणि कृष्णपुष्पशणस्य च पत्रम्। मार्कवः भृङ्गराजः। पृथगेषां दश दश पलानि। शिलासमे पात्रे इति भइममये पात्रे। आदित्यवल्ल्या मूलानीति आदित्यवशी सूर्वमा
* क्षीरात सहचरात् भृङ्गराजाच्च सुरसात् रसात् इति पालन्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1139
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३६८
चरक-संहिता। त्रिमर्मीयचिकित्सितम् प्रपौण्डरीकं मञ्जिष्ठा लोध्र कृष्णागुरुत्पलम् ।
आम्रास्थि कर्डमः कृष्णो मृणालं रक्तचन्दनम् ॥ नीली भल्लातकास्थीनि काशीशं मदयन्तिका। सोमराज्यसनः शस्त्रं कृष्णौ पिण्डीतचित्रको । ® पुष्करा नकाश्मर्याण्याम्रजम्बूफलानि च । पृथक् पञ्चपलैर्भागः सुपिष्टैराढ़कं पचेत् ॥ वैभीतकस्य तैलस्य धात्रीरसचतुर्गणम् । कुर्यादादित्यपाकं वा यावच्छुष्को भवेद्रसः ॥ लौहपात्रे ततः पूतं संशुद्धमुपयोजयेत् । पाने नस्तःक्रियायाञ्च शिरोऽभ्यङ्गे तथैव च ॥ एतच्चन्युष्यमायुष्यं शिरसः सर्वरोगनुत् । महानीलमिति ख्यातं पलितनमनुत्तमम् ॥ १३०॥
महानीलतैलम्। पिप्पल्यादीनां पृथक पञ्च पलानि। पिष्टरेतः कल्कवभोतकस्य तलस्याढकं षोडशशरावं तच्चतुगुणं धात्रीरसं लौहपात्र पचेत् । अथवा यावत् तद्रसः शुष्कः स्थात् तावदादित्यकिरणे लोहपात्र स्थापयिखा आदित्यपाकं कुर्यात्, ततः पूतं वस्त्रपूतं तैलं संशुद्धं केवलमुपयोजयेत् पानादिषु। अत्राञ्जनं रसाञ्जनं कृष्णागुरु च नीलोत्पलश्च। आम्रास्थिमध्यं कृष्णवर्णः कईमः पङ्कः। नीली नीलिनीपत्रं भल्लातकस्यास्थीनि काशीशं हिराकस् इति लोके। मदयन्तिका मल्लिका। असनः पीतशालः। कृष्णः पिण्डीतो मदनफलं कृष्णश्व चित्रकः । पुष्कर पापुष्पं आम्रजम्बूफलानि चामानि। इति महानीलतैलम् ॥ १३०॥ सरीपक कृष्णा झिष्टी। सोमराजी । शस्त्रं कृष्णं लोहम् । कृष्णपिण्डितचिलकाविति कृष्णमदनकृष्णचित्रको। आदित्यपाकमिति आदित्यरश्मिसम्बन्धादेव पक्वम् । अव भागैरिति बहुवचनात् पृथाभागे. सिद्धेऽपि पृथगितिपदं सिद्धस्यापि विफलापृथगभागस्य द्योतनार्थ करक. भूयस्वात् ॥ १२६-१३०॥ • पुष्पाग्यर्जु नकाश्मोरित्यन्यः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1140
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६श अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम्। ३३६६ प्रपौण्डरीकमधुक-पिप्पलीचन्दनोत्पलैः। काषिकैस्तैलकड़वो द्विगुणामलकीरसः॥ सिद्धः स प्रतिमर्षः स्यात् सर्वशीर्षगदापहः। पलितनो विशेषेण कृष्णात्रयेण भाषितः ॥ १३१ ॥ क्षीरं पियालं यष्टया जीवकायो गणस्तिलाः । कृष्णा ® वक्तप्रलेपः स त्वचि रोमवलोहितः॥ तिलाः सामलकाश्चैव किञ्जल्को मधुकं मधु । रञ्जयेद् बृहयेच्चैतत् केशान् मूर्खप्रलेपनात् ॥ पचेत् सैन्धवयुक्ताम्लैरयश्चूर्ण सतण्डुलम् । तेनालिप्तं शिरः शुद्धमस्निग्धमुषितं निशि ॥ तत् प्रातस्त्रिफलाधौतं स्यात् कृष्णस्निग्धमूईजम्।
अयश्चूर्णोऽम्लपिष्टश्च रागः सत्रिफलो वरः॥ १३२॥ गङ्गाधरः-प्रपौण्डरीकेत्यादि। प्रपौण्डरीकादिभिः प्रत्येकं काषिकैः कल्कः ॥१३१॥
गङ्गाधरः-क्षीरमित्यादि। जीवकाद्यो गणो जीवनीयदशकः। कृष्णास्तिलाः स एष वक्तप्रलेपः। तिला इत्यादि। कृष्णास्तिला आमलकफलानि किअल्कः पग्रस्य मधुकं मधु चैतत् सर्वं पिष्ट्वा मूद्धि प्रलेपनात् केशान् रञ्जयेत् बहयेच्च। पचेदित्यादि। सैन्धवं चाम्लद्रवञ्चायसश्चूर्णश्च तण्डुलश्च पचेत् । अम्लद्रव्यद्रवं पाकोपयुक्तं देयम्। प्रलेपयोग्यमवता-म्। तेन प्रलेपेन अस्निग्धं रूक्षं तैलादिवजितं शिर आलिप्तं निशि चोषितं प्रातःकाले त्रिफलाकायेन धौतं तत्र कृष्णं स्निग्धश्च मूर्द्धजं स्यात् । अयश्चर्म इत्यादि। अम्लद्रवद्रव्यपिष्ट एवायसश्चूर्णत्रिफलासहितः प्रलेपः वरो राग उत्तमः केशरञ्जनमिति ॥ १३२॥
चक्रपाणिः-सामलका इत्यादियोगाः केशरञ्जकाः। पचेत् सैन्धवेत्यादौ सैन्धवायचूर्ण. * वक्त प्रलेपः स्यात् हरिलोमनिवारणः इति तथा यष्टयाह्नतिलकिअल्क-क्षौद्रमामलकानि च इति च पाठान्तरं कचिद दृश्यते।
For Private and Personal Use Only
Page #1141
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३७०
चरक-संहिता। [त्रिमर्मीयचिकित्सितम् कुर्याच्छेषेषु रोगेषु क्रियां खां स्वाचिकित्सितात् । शेषष्पादौ च निर्दिष्टा सिद्धौ चान्या प्रवक्ष्यते ॥ १३३॥
_ . तत्र श्लोकाः। वातपित्तकफा नणां वस्तिहृन्मूर्द्धसंश्रयाः। तस्मात् तत्स्थानसामीप्यात् हर्त्तव्या वमनादिभिः॥ अध्यात्मलोको वातादौर्लोको वातरवीन्दुभिः । पीड्यते धार्यते चाणि विकृताविकृतस्तथा ॥ विरूद्धरपि न त्वेते गुणैनन्ति परस्परम् । दोषाः सहजसात्म्यत्वाद घोरं विषमहीनिव ॥ १३४॥ गङ्गाधरः-उपसंहरति। कुर्यादित्यादि। शेषेषु रोगेषु खात् चिकित्सितात् स्वां क्रियां कुर्यात् । शेषेषु रोगेष्वादौ खल्वितः पूर्व क्रिया निर्दिष्टा, सिद्धौ सिद्धिस्थाने चान्या क्रिया प्रवक्ष्यते इति ॥१३३॥
गङ्गाधरः- श्लोका इत्यादि। वातेत्यादि। नृणां वस्त्यादिसंश्रया वातादयस्तद्वस्त्यादिस्थानसामीप्याद् वमनादिभिर्हर्त्तव्या। अध्यात्मेत्यादि। अध्यात्मलोक आत्मानमधिकृत्य लोक एकैकः प्राणी वाताद्य विकृताविकृतैः पीड्यते धार्यते च तथा, यथा वातरवीन्दुभिर्विकृताविकृतरयं वायो लोकः पीव्यते धार्यते च। ननु तर्हि शारीरा वातादयो विकृतिमापन्ना वातरवीन्दव इव लोकं प्राणिनं पीड़यन्तु अविकृतास्तु धारयन्तु, ते हि परस्परं विरुद्धगुणाः परस्परं कथं न पीड़यन्तीत्याशङ्कायामविकृता विकृताच दोषा यथा न पीड़यन्ति वातरवीन्दव इव तथा उच्यते। विरुद्धरित्यादि। तण्डुलानां समत्वं सिद्धमिति। शेषेषु रोगेष्विति श्वासकासज्वररक्तपित्तशोषेषु पीनसोपद्रवतथोक्तेषु। भेषेषु रोगेष्वित्यादौ शेषशब्दनिर्देशेन भनुक्तत्रिमर्मजरोगग्रहणम्। आदौ निर्दिष्टा इति सामान्यादिहैव सिमर्मजरोगादिष्टा चिकित्सा ज्ञया। सिद्धौ वान्या प्रवक्ष्यते इति सिमर्मजायां सिद्धौ वक्ष्यते ॥ १३-१३३ ॥
चक्रपाणिः- उक्तानुक्तचिकित्सार्थमाह-वातपित्तकफा इत्यादिषु वमनादीनां कर्मणां मध्ये यस्य कर्मणः समीपदोषहरणसामर्थ्य भवति, तेन फर्मणा हर्त्तव्येति। वातादीनामेव विकृताविकृतानां देहपीड़कत्वमाह-अध्यात्मेत्यादि। अध्यात्मलोकश्चेतनलोकः। लोक इति जगत् । अव दृष्टान्ते इन्दुस्थानीयः श्लेष्मा रविस्थानीयं पित्तम्, विकृतैः पोच्यते अविकृतैर्धार्यते इति व्यवस्था। दोषाणां यस्य गुणविरोधात् सम्भूय कार्यकरणे यथा विरोधो न भवति तदाहविरुदैरपीति। परस्परविरुद्धैरपि यथा श्लेष्मणः स्नेहपैच्छिल्यगौरवादीनां वातगुणै रौक्ष्क्ष.
For Private and Personal Use Only
Page #1142
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् । ३३७१ एते वातपित्तकफा विरुद्धैरपि गुणैर्दोषा अविकृताः शरीरधातून न पीड़यन्तो धारयन्ति तत्र परस्परं नोपघ्नन्ति। कस्मात् ? सहजसात्म्यखात् सहजतया सात्म्यखात्। यावन्तो भावाः शरीरे जायमाने सहकत्र जायन्ते केचित् तुल्यगुणाः केचिद् विरुद्धगुणाः सर्च एव ते सात्म्या आत्मना सहकीभावमापनाः। शरीरारम्भे ह्यारम्भका विरोधिगुणैर्विरोधमावहन्तो यो यस्य यावद् हासं कर्तुं शक्तस्तावद् हासं कुर्वन्नेव शारीरतत्तदवस्तुरूपेण निष्पद्यते सहात्मीभावश्चापद्यते विरोधश्च नावहतीति। स्थितिकाले निदानविशेषैः प्रकुपितास्तु शरीरधातून दूषयन्त एव पीड़यन्ति न परस्परमुपनन्ति सहजसात्माखान्मरणकाले तु नन्त एव पीड़यन्तीति । अध्यात्मलोकस्थितिकाले घातादयो विरुद्धैरपि गुणदोषा अकुपिताः परस्परं नोपघातकाः। सहजसात्म्यवात् शरीरधातुधारकतया सविकृतभूतप्रकृतिरूपेण शरीरेण सहजाता एचैकात्मीभावात् शारीरधावपीड़कलम् । परस्परं नोपनन्तीति परस्परोपघातकखाभावस्तु साध्यते तत्र हेतुः सहजसात्म्यलादिति । सहजसात्म्यवञ्च जायमानानां शरीरधातुधारकतया दोषा दोषानुशयिप्रकृतिरूपेण शरीरेण सहजाततया खात्मना सहेकीभूतत्त्वं न खघातकसमतो न साध्याविशिष्टखम् । न ह्यनुपधातकसमवाधकत्वं सहजसात्म्यसञ्चावाधकखमिति। यथा घोरं विषमहीन् नोपहन्ति। यथा च शरीरेण सहजाततया विषमहीनां सात्म्यं तथा वातादयो दहेन सह जाततया सात्म्यास्तस्मात् परस्परं नोपनन्तीति । निदानविशेषैस्तु प्रकुपिता वातादयः ज्वरादिषु व्याधिषु रसरक्तादीन् दूषयन्त एव ज्वरादिना पाणिनः पीड़यन्ति। विशोषयेट वस्तिगतं सशुक्रं मूत्रं सपित्तं पवनः कर्फ वा। यदा तदाश्मय्युपजायते विति मूत्रपित्तादिविशोषणेन दूषयन्नेव वायुः अश्मयुपजननेन पीड़यति न हन्ति स्थितिकाले असाध्यतायां मरणकाले हन्ति च। तथा च। सहजलात् सात्म्यवाच्चेत्येवं न हेतुद्वयम् । रसरक्तादयो हि यथा सहजास्तथा वातादयोऽपि सहजा यथा च वातादयः सात्म्याः परस्परं तथा वातादेरपि रसरक्तादयः सात्म्या इति रसरक्तादुरपघातकत्वं वातायनुपघातकत्वं नोपपद्यत इति। तत्र दृष्टान्तः। घोरमित्यादि। यथा घोरं विषमहीन् न हन्ति सहजसात्म्यखात् । विषं हि शरीरे जायमाने लाघवादिभिः विपरीतानाञ्च परस्परोपघातकत्वं यद दृष्टं तदिह दोषसंसर्ग न भवति। कुतो न मन्तीति ? आह-सहजसात्म्यत्वादिति । स्वाभाविकसात्म्यभावोऽनुपघातकत्वम् । अयञ्च स्वभावः कर्मजन्यो वा भवतु उभयथाप्यचिन्त्य एव। नान युक्तिबाधा भवति तेन परस्परगुणोपघात
For Private and Personal Use Only
Page #1143
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३३७२
चरक संहिता |
भवति चात्र ।
त्रिमर्म्मजानां रोगाणां निदानाकृतिभेषजम् । विस्तरेण पृथग् दिष्टं त्रिमम्यचिकित्सितम् ॥ १३५ ॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढ़बलप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने मम्मीयचिकित्सितं नाम षडृ विंशोऽध्यायः ॥ २६ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[त्रिममय चिकित्सितम्
तैरेवाङ्गः सह जायते प्राणहरमप्यन्येषां सहजतया सर्पस्य सात्म्यं महात्मनेकी - भूतं तथा वातादयस्तस्मात् स्वास्थ्यावस्थाविषयमिदमुक्तं न तु कुपितावस्थ वातादिविषय इति ॥ १३४ ॥
गङ्गाधरः - अध्यायार्थमाह - भवति चात्र । त्रिमजानामित्यादि ॥ १३५ ॥ अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते । अप्राप्ते तु दृढ़बल-प्रतिसंस्कृत एव च । चिकित्सते त्रमम्ये षड् विंशेऽध्याय एव च । वैद्यगङ्गाधर कृते जल्पकल्पतरौ पुनः । चिकित्सितस्थानजल्पे षष्ठस्कन्धे चिकित्सिते । त्रिममयजल्पो नाम शाखेयं षडूविंशिका ॥ २६ ॥ शालाक्याङ्गं समाप्तम् । व्यभिचारः चन्द्रिकाकृतः सुश्रुते प्रपञ्चितः स न भवति । विरुद्धस्याप्यनुपघाते दृष्टान्तमाहघोरं विषमहीनिव ॥ १३४ ॥
चक्रपाणिः - सिममजानामिति संग्रहो व्यक्तः ॥ १३५ ॥
For Private and Personal Use Only
इति महामहोपाध्याय चरक चतुरानन- श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुव्वददीपिकायां चरकतात्पर्यटीकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायां सिमम्मीयचिकित्सितं नाम पड़ विंशोऽध्यायः ॥ २६ ॥
Page #1144
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
सप्तविंशोऽध्यायः। अथात ऊरुस्तम्भचिकित्सितं व्याख्यास्यामः,
इति ह स्माह भगवानात्रेयः॥१॥ श्रिया परमया ब्राह्मा परया च तपःश्रिया। अहीनपूर्व चन्द्रार्कादिभ्यो मेरुमिवाचलम् ॥ धीधृतिस्मृतिविज्ञान-ज्ञानकीर्तिक्षमालयम् । अग्निवेशो गुरुं काले संशयं परिपृष्टवान् ॥ भगवन् पञ्चकर्माणि निर्दिष्टानि पृथक् त्वया। निर्दिष्टान्यामयानां हि सर्वेषामेव भेषजम् ॥ .. दोषजोऽस्त्यामयः कश्चिद यस्यैतानि भिषग्वर । न स्युः शक्तानि शमने साध्यस्य क्रियया सतः॥ अस्त्यूरुस्तम्भ इत्युक्तो गुरुणा तस्य कारणम् । सलिङ्गभेषजं भूयः पृष्टस्तेनाब्रवोद गुरुः ॥२॥ गङ्गाधरः-अथोद्दिष्टानुक्रमादूरुस्तम्भचिकित्सितमाह-अथेत्यादि। सन् पूर्ववद व्याख्येयम् ॥ १॥
गङ्गाधरः-श्रियेत्यादि। अहीनपूर्व पूर्व चन्द्रार्कादिभ्यो न हीनं मेरुमचलमिव धीधृत्याद्यालयं गुरुमात्रेयं कालेऽग्निवेशः संशयं पृष्टवान् । भगवभित्यादि। हे भगवन् खया पृथक् पञ्चकर्माणि निर्दिष्टानि सव्वषामामयानां फाणि निर्दिष्शनि। भेषजश्च निर्दिष्टम् । कश्चिद्दोष नस्वामयोऽस्ति यस्य साध्यस्य सतो वर्तमानस्यामयस्य शमने खल्वेतानि कर्माणि न शक्तानि। हे भिषगवर ! भगघता गुरुणा भवताऽस्त्यूरुस्तम्भ इत्युक्तोऽष्टोदरीये एक
चक्रपाणिः-त्रिमर्मीयानपि बहून् रोगान् पञ्चकम्र्मसाध्यान् दृष्ट्वा पञ्चकर्मसाध्ये अहस्तम्भे जातस्मरण आचार्यः अरुस्तम्भचिकित्सितमाह, भवति हि विरोधदर्शनात् तविरोधस्मरणम् । महीनमिति सर्वदा युक्तम्। समस्तानीति मिलितानि। दोषज इतिपदं मानसागन्तु. निरासार्थम् । तन्निरासस्तु तयोः पनकम्माविषयतया प्रसिद्धस्वात्। तथा दोषजस्याप्यसाध्यस्य
४२३
For Private and Personal Use Only
Page #1145
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३७४
चरक-संहिता। [जरुस्तम्भचिकित्सितम् स्निग्धोष्णगुरुशीतानि जीर्णाजीणे * समश्नतः। द्रवशुष्कदधिक्षीर-प्राम्यानूपौदकामिषैः॥ पिष्टान्यपक्कमद्याति-दिवाखप्नप्रजागरैः । लानाध्यशनायास-भयवेगविधारणैः॥ स्नेहाच्चामं चितं कोष्ठे वातादीन् मेदसा सह। रुद्धा सुगौरवादूरू यात्यधोगैः सिरादिभिः॥ पूरयेत् सथिजकोरु दोषो मेदोबलोत्कटः। अविधेयपरिस्पन्दं जनयत्यल्पविक्रमम् ॥३॥ महासरसि गम्भीरे पूणेऽम्बु स्तिमितं यथा।
तिष्ठति स्थिरमक्षोभ्यं तद्वदूरुगतः कफः॥ उरुस्तम्भ इत्युक्तस्तस्योरुस्तम्भस्य कारणं सलिङ्गभेषजं भूयः पृष्टोऽग्निवेशेन गुरुरात्रेयोऽब्रवीत् ॥२॥ __गङ्गाधरः-तत्र कारणमाह-स्निग्धेत्यादि । स्निग्धाशनादिवेगविधारणान्त. हेतुभिः स्नेहाच चितमाममपक्वं कोष्ठे मेदसा सह वातादीन् रुद्धाधोगः सिरादिभिः सुगौरवादूरू याति। ततो मेदोबलोत्कठो दोषः सथिजबोरु पूस्येत् । तज्जङ्घादिकमविधेयपरिस्पन्दं विधातुमशक्यः परिस्पन्दो यस्य तदल्पविक्रमञ्च जनयति ॥३॥
गङ्गाधरः-यथा पूर्ण जलमहासरसि गम्भीरे स्तिमितं सदम्बु तिष्ठति। साधने पकर्माणि न समर्थानि, तन्निरासार्थमाह- साध्यस्य सतः इति सम्बन्धः । भूयो ऊस्तम्भस्य साचादीनि पृष्टो गुरुः ॥ १ ॥ २॥
चक्रपाणिः-जीर्णाजीर्णः प्रमृतजीर्णः स्तोकशेषाजीर्ण इति। आम चितमिति रसशेषरूपम् । कोष्ठे वातादीन् मेदसा सहेति मेदासहितमामं वातादीनां रोधकं ज्ञेयम् । आमञ्च तिदोषसहितमेव शिरादिभिः उरू याति। दोषो मेदोबलोत्कट इति दोषः आमसंरुदवातादिः। यदा दोषो महोत्कट इति पाठः, बदामस्य विशेषणम् । तद्विग्रहेणैव यद्यपि जोर्वोर्ग्रहणं प्राप्तं समापि समोरभिधानं विशेषेण तापूरणोपदर्शनार्थम्। अविधेयपरिस्पन्दमिति अस्वाधीनेन्द्रियम् । सम्पविक्रमाम् इति वातेनाल्पक्रियम् अक्रियं वा करोतीत्यर्थः ॥३॥
चक्रपाणिः-महासरसीत्यादि दृष्टान्तेन उरुस्तम्भारम्भकप्रधानस्य कफस्य प्रबलतामाह । * जाणोजी रिति कचित् पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1146
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२७श अध्यायः · ]
चिकित्सितस्थानम् । गौरवायाससङ्कोच -दाहरुक्सुप्तिकम्पनैः । सतोदभेदस्फुरणैर्युक्ता देहं निहन्त्यसून् ॥ ४ ॥ गुरुः श्लेष्मा समेदस्को वातपित्तेऽभिभूय तु । स्तम्भयेत् स्थैर्यशैत्याभ्यामूरुस्तम्भस्ततो मतः ॥ ५ ॥ प्रापं तस्य निद्राति-ध्यानं स्तिमितता ज्वरः । लोमहर्षोऽरुचिश्छर्दिर्जङोव्वः सदनं तथा ॥ वातशङ्किभिरज्ञानात् तस्य स्यात् स्नेहनात् पुनः । पादयोः सदनं सुप्तिः कृच्छ्रादुद्धरणं तथा ॥ ६ ॥ स पुनम रवा
तद्वदूरुगतः कफः स्थिरमसंक्षोभ्यं यथा स्यात् तथा तिष्ठति । दिभिर्देहं युक्तत्वाsसून निहन्ति ॥ ४ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
गङ्गाधरः– कस्माद्दूरुस्तम्भ उच्यते गुरुरित्यादि । समेदस्को गुरुः श्लेष्मा वातपित्त अभिभूय च स्थैर्यशैत्याभ्यामूरू यस्मात् स्तम्भयेत् तत ऊरुस्तम्भो मतः । वातपित्तेऽभिभूयेति प्रगृह्यस्य न प्रकृतिभावोऽपवादविषयेऽप्युत्सर्गाभिनिवेशात् ।। ५ ।।
गङ्गाधरः- तस्य पूर्व रूपमाह - प्राग्रपमित्यादि । जङ्घान्त्रः सदनमवसाद'। इत्येवं पूर्व्वरूपे खलूरुस्तम्भपूर्व्वरूपतया ज्ञानाभावात् वातव्याधिरयमित्येवमाशङ्किभिस्तस्य नरस्य स्नेहक्रियाकरणात् तु पादयोः सदनादि स्यात् ॥ ६ ॥
*
३३७५
यद्यपि रुस्तम्भस्य विदोषजनितत्वमिहोक्तं तथा सूतस्थानेऽपि एकोरुस्तम्भः सिदोषान् इत्यनेनोक्तस्तथापि कफप्राधान्यादत्र कफ एवोपदिष्टः । अतएवाग्रे ऊरुश्लेष्मेत्यादिना ऊरुस्तम्भशब्दनिरुक्ति उत्पादसामग्रीचाह ॥ ४ ॥
चक्रपाणिः - स्थैय्र्यशैत्याभ्यामित्यनेन स्तम्भनक्रियामाह । तथाच स्यैय्र्यशैत्ययोः कफगुणयोः स्तम्भनकरणे कारणतां दर्शयति । ऊरुस्तम्भे स्नेहप्रयोगजं दोषमाह - वातशङ्कभिरित्यादि । वातशङ्का चास्मिन् सुप्तिसङ्कोचादिना वातसमानलिङ्गदर्शनाद् भवति । अस्य संस्नेहेन दोषाः कृच्छादरणमित्यन्तोकाः ॥ ५ ॥ ६ ॥
उरुइलेष्ममेति चक्रसम्मतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1147
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३३७६
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक संहिता |
जङ्घोरुग्लानिरत्यर्थं शश्वच्चानाहवेदना । पदञ्च व्यथते न्यस्तं शीतस्पर्शं न वेत्ति च ॥ संस्थाने पीने गत्यां चालने चाप्यनीश्वरः । अन्यनेयौ हि संभग्नावरू पादौ च मन्यते ॥ ७ ॥ यदा दाहार्त्तितोदात्त वेपनः पुरुषो भवेत् । ऊरुस्तम्भस्तदा हन्यात् साधयेदन्यथा नवम् ॥ ८ ॥ तस्य न स्नेहनं कार्य्यं न वस्तिर्न विरेचनम् । न चैव वमनं यस्मात् तन्निबोधत कारणम् ॥ वृद्धये श्लेष्मणो नित्यं स्नेहनं वस्तिकर्म्म च । तत्स्थस्योद्धरणे चैव न समर्थ विरेचनम् ॥
[ ऊरुस्तम्भ चिकित्सितम्
गङ्गाधरः- रूपमाह - जङ्गो रुग्लानिरित्यादि । अन्यनेयौ संभाविवोरू पादौ च स मन्यते ॥ ७ ॥
गङ्गाधरः - असाध्यलक्षणमाह - यदेत्यादि । अन्यथा दाहाद्यभावे साधयेद्, यदि नवः स्यादिति साध्यलक्षणम् ॥ ८ ॥
गङ्गाधरः- तस्येत्यादि । तस्योरुस्तम्भिनः स्नेहनादिकं यस्मान्न कार्य्य तत्कारणमाह-वृद्धय इत्यादि । स्नेहनं वस्तिकर्म च श्लेष्मणो वृद्धये नित्यमव्यभिचारि, तस्मान्न स्नेहनं वस्तिकर्म च कार्य्यं स्यात् । एवं तत्स्थस्य खलूरुस्थस्य श्लेष्मण उद्धरणे विरेचनं न समर्थं तस्मान्न विरेचनं काय्र्यम् ।
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः – जोरुग्लानिरित्यादि तु लक्षणं भिन्नसामग्रीकं मते, अन्ये तु दोषप्रयोगकृतं. असाध्यकक्षणमेतदाहुः ॥ ७ ॥ ८ ॥
चक्रपाणि: - सम्प्रति स्नेहवस्त्यादिकप्रतिषेधोपपत्तिमाह - तस्येत्यादि । स्नेहस्य दोषो यद्यपि पूर्व उक्तः, तथापीदानीं यथा दोषकारकं स्नेहनं भवति तथा प्रतिपाद्यते । शिरोविरेचनज्ञास सब्धैथैवासम्भाव्यमानत्वादेव नोपन्यस्तमिति ज्ञेयम् । स्नेहनमिति स्नेहनं वस्तिकम्मं च श्लेष्मबुदि करत्वान युक्तम् । किंवा वस्तिकर्म्मविशेषणं स्नेहनमिति पदम् । तेनानुवासनमिति लभ्यते । निस्तु विरेचनशब्देनैव शोधनाभिधायिना गृहीत एव, अतएव ऊरुस्तम्भदोषोद्धरणासमर्थाशोधन
Page #1148
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । ३३७७ श्लेष्मस्थानगतः श्लेष्मा पित्तश्च वमनात् सुखम् । हर्त्तमामाशयस्थौ च सयेत् तावुभावपि ॥ पक्वाशयस्थाः सर्वेऽपि वस्तिभिर्मूलनिर्जयात् । शक्या न त्वाममेदोभ्यां स्तब्धा जबोरुसंस्थिताः॥ वातस्थाने हि तच्छेत्यात् तयोः स्तम्भाच्च तद्गताः। न शक्याः सुखमुद्धत जलं निम्नादिव स्थलात् ॥ तस्य संशमनं कुर्यात् क्षपण शोधनं तथा।
आधिक्यादामकफयोर्युक्त्यपेनः सदा भिषक् ॥ ६॥ श्लेष्मस्थानगतो यः श्लेष्मा पित्तश्च स्वस्थानश्च यत् तद् वमनाद हत्तुं सुख 'भवति, तस्मादामाशयस्थौ तावुभौ पित्तश्लेष्माणावपि वमनेन स्रसयेत् । पकाशयस्थाः सव्वऽपि वातपित्तकफा वस्तिभिमलनिज्जयात् जेतुं शक्या भवन्ति, न तु जङ्खोरुसंस्थिता आममेदोभ्यां स्तब्धा जेतु शक्याः। कस्मात् ? वातस्थाने हीति। हि यस्मादस्मिन्नूरुस्तम्भे तच्छत्याद वातशैत्याद वातस्थाने दोषास्तयोर्जङ्खोवाः स्तम्भाच न सुखं हत्तुं शक्या यथा निम्नात् स्थलाज्जलं हत्तुं न सुखं शक्यमिति। तस्माद वमनं न कार्यमिति। स्नेहनवस्ति. कर्म विरेचनवमनप्रतिषेधाद् यत् कार्यं तदाह-तस्येत्यादि। क्षपणं शोधन क्षपणेन यच्छोधयति तच्छोधनं कुर्यात् । कस्मात् ? आमकफयोराधिक्यात् । कयं क्षपयेदित्यत उक्तं युक्त्यपेक्ष इति। युक्त्या क्षपणशोधनं कुर्यात् ॥९॥
विवरणे एव निरूहोऽप्युक्तः। उक्तदोषहरणासामर्थ्य वमनविरेचननिरूहाणां क्रमेण विवृण्वनाहश्लेष्मस्थानगत इत्यादि। हत्त शक्यमिति विभक्तिलिङ्गविपरिणामाद् योजनीयम्। तावुभौ निहत्तमशक्यौ। सर्वे हि वातपित्तश्लेष्माणः। मूलनिउर्जयादितिपदं वमनमित्यनेन तथा वस्तिस्त्यिनेन योज्यम् । मूलनिर्जयादिति मूलच्छेदात्। वमनादीनां साध्यं विषयं दर्शयित्वा असाध्यं विषयमाह-शक्येत्यादि। तथा मेदसः स्तब्धत्वेन वमनादीनां जोरस्थानेऽसमर्थत्वं शेयम् । अरस्तम्भदोषस्य वमनादीनामसामर्थ्य हेत्वन्तरमाह-वातस्थान इति। जङ्घोरुरूपे वातस्थाने। तच्छत्यादिति वातशैत्यात्। चिकित्सामाह-तस्येत्यादि। तस्योरुस्तम्भस्य शमनं कर्तव्यं न शोधनमित्यर्थः। क्षपणं शोधनम् आमकफयोः कुर्य्यादिति योजना। तत क्षपणं शोषणं द्रवभागविशोषणम् ॥९॥
For Private and Personal Use Only
Page #1149
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
३३७८
www.kobatirth.org
चरक संहिता ।
रूक्षोपचारं स यदा यवश्यामाककोद्रवान् । शाकैरलवणैर्दद्यात् जलतैलोपसाधितैः ॥ सुनिषगणक निम्बार्क- वेत्रारग्बधपल्लवैः । वायसीवास्तुकैस्तिक्तैरभ्यश्च कुलकादिभिः ॥ १० ॥ चारारिष्टप्रयोगैश्च हरीतक्यास्तथैव च । मधूदकस्य पिप्पल्या चोरुस्तम्भविनाशनम् ॥ ११ ॥ समङ्गा शाल्मलीबिल्वं मधुना सह ना पिबेत् । तथा श्रीवेष्टकोदीच्य देवदारुनतान्यपि ॥
चन्दनं धातकी कुष्ठं तालीशं नलदं तथा । मुस्तं हरीतकी लोध' पद्मकं तिक्तरोहिणी ॥ देवदारु हरिद्र द्रो वचा कटुकरोहिणी । पिप्पलीपिप्पलीमूलं सरलं देवदारु च ॥ चव्यं चित्रकमूलञ्च देवदारु हरीतकी । सच्चौद्रानर्द्धश्लोकोक्तान् कल्कानूरुग्रहापहान् ॥ १२ ॥
-
*
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
गङ्गाधरः– युक्त्या किं कुर्य्यात् तदाह - रूक्षोपचारं कुर्य्यादिति पूर्वेणान्वयः । स यदान्नं काङ्क्षति तदा यवाद्यन्नानि जलतलसाधितः शाकैर्दद्यात् । शाकान्याह । सुनिषण्णकेत्यादि । कुलकादिभिरन्यैस्तिक्तः पटोलपत्रादिभिस्तिक्तः । जलतैलोपसाधितैरिति योजना ॥ १० ॥
गङ्गाधरः- क्षारारिष्टयोः प्रयोगेर्हरीतक्यादिप्रयोगश्च ऊरुस्तम्भविनाशनं स्यात् ॥ ११ ॥
गङ्गाधरः – संशमनानाह । समङ्गेत्यादि । अर्द्धश्लोकोक्तानुग्रहापहान्
[ ऊरुस्तम्भचिकित्सितम्
चक्रपाणिः - वायसी काकमाची । कुलकं कारवेल्लकम् । शाल्मलं शाल्मली । श्रीवेष्टकलता । एतानि मधुना पिबेदिति सम्बन्धः । मुस्तेत्यादिकाः पञ्च योगाः अर्द्धश्लोकोक्का उरु ग्रहापहाः ॥१० - १२
For Private and Personal Use Only
इतःपरं "भल्लातकं समूलाच पिप्पलीं पञ्च तान् पिबेत्" इत्यधिकः पाठः चक्रसम्मतः ।
Page #1150
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७श अध्यायः]
२७श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
३३७६ शाङ्गेष्टां मदनं दन्तीं वत्सकस्य फलं वचाम् । भल्लातकं समूलाञ्च पिप्पलों कथितान् पिबेत् ॥ मूवोमारगबधं पाठां करजं कुलकं तथा। पिबेत् तुल्यं मधुयुतं चूर्ण वा वारिणाप्लुतम् ।। सतौद्र दधिमण्डै; ऊरुस्तम्भविनाशनम् । मूर्खामतिविषां कुष्ठं चित्रकं कटुरोहिणीम् ॥ पूर्ववद गुगगुलुमूत्रे रात्रिस्थितमथापि वा। वर्णक्षीरीमातविषां मुस्तं तेजोवतीं वचाम् ॥ सुरातां कटुकं कुष्ठं पाठां कटुकरोहिणीम् । लेहयेन्मधुना चूर्ण सक्षौद्र वा जलप्लुतम् ॥ फबी व्याघ्रनखं हेम पिबेद वा मधुसंयुतम् । त्रिफलां पिप्पली मुस्तं चव्यं कटुकरोहिणोम् ।
लिह्याद् वा मधुना चूर्णमूरुस्तम्भादितो नरः ॥ १३॥ सस कल्कान् मधुना सह पिवेदिति । पुनः सक्षौद्राणीति द्वितीयादियोगेषु मधुनिवृत्तिभ्रान्तिनिरासार्थम् ॥१२॥
गङ्गाधरः-शाष्टिामित्यादि। शाईष्टादीन् पक्त्वा कथितान् तान् पिबेत् । मूर्वामित्यादि। मूळदीनां चूर्ण मधुना पिबेद वारिणाप्लुतं वा पिबेत् । सक्षौद्रमित्यादि। मूर्खादिकटुरोहिण्यन्तानां चूर्ण सक्षौद्रं पिबेद दधिमण्डै पिवेदिति पूर्वेणान्वयः। पूर्ववदित्यादि। गोमूत्रे रात्रिस्थितं दिवाशुष्कमित्येवं सप्ताह पूर्ववभावितं गुगगुलमथवा सक्षौद्रं दधिमण्डैर्वा पिवेदिति पूर्वणान्वयः। स्वर्णक्षीरीमित्यादि। स्वर्णक्षीर्यादीनां चूर्ण मधुना लेहयेदथवा जलाप्लुतं सक्षौद्रं पिबेत् । फलीमित्यादि। फली प्रियङ्गुः। हेम नागकेशरम्, फली. प्रभृतित्रयं चूर्णयिखा मधुयुतं पिवेत् । त्रिफलादीनां चूर्णश्च मधुना लिह्यात् ॥१३
चक्रपाणिः-शाष्टिा गुञ्जा,स्वादुकण्टकं विकतम्। पूर्ववदिति पूर्वेण सम्बध्वते । गुग्गुलुन मुत्रे उषितं पिवेदिति योज्यम्। जलान्वितं पिबेदिति शेषः। फली न्यग्रोधः। हेम नागकेशरम् ॥ १३ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1151
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३८०
चरक-संहिता। [अरुस्तम्भचिकित्सितम् अपतर्पणतश्च स्याद् दोषः सन्तर्पयेत् तु तम् । युक्त्या जाङ्गलजैर्मासैः पुराणैश्चैव शालिभिः॥ रूक्षणाद वातकोपश्चेन्निद्रानाशार्तिपूर्वकः। स्नेहस्वेदक्रमस्तत्र कार्यो वातामयापहः ॥१४॥ पीलुपी पयस्या च रास्ना गोक्षुरकं वचा। सरलागुरुपाठाश्च तैलमेभिर्विपाचयेत् ॥ सक्षौद्र प्रसृतं तस्मादञ्जलिञ्चापि ना पिबेत् । अपतर्पणतो रौक्ष्यादूरुस्तम्भी विमुच्यते ॥१५॥ कुष्ठश्रीवेष्टकोदीच्यं सरलं दारु केशरम् । अजगन्धाश्वगन्धा च तैलं तैः सार्षपं पचेत् ॥ सक्षौद्र मात्रया तच्चाप्यूरुस्तम्भादितः पिबेत् ।
रौक्ष्यान्मुक्त ऊरुस्तम्भात् ततश्च स विमुच्यते ॥ १६ ॥ गङ्गाधरः-नन्वेवमामञ्च कफश्च यदि तहि किमपतर्पयेदेनमित्यत आहअपतपेणतश्चेत्यादि। दोषः स्यादुरुस्तम्भदोषस्य दुष्टिः स्यादपतर्पणतस्तस्माद युक्त्या सन्तर्पयेत् । कैरित्यत आह-युक्त्येत्यादि । रूक्षणादित्यादि। अन्यैरेवमेव रूक्षोपचारैयदि निद्रानाशादिपूर्वको वातकोपः स्यात्, तदा तत्र स्नेहस्वेदक्रमो वातामयोक्तः कार्यः ॥१४॥ - गङ्गाधरः-तत्र स्नेहक्रममाह-पीलुपीत्यादि। पीलुपी मूळ, पयस्या क्षीरविदारी। पाठान्तैः कल्कैश्चतुर्गुणजले तैलं विपाचयेत् । तत्तैलं सक्षौद्रं प्रसृतं पलद्वयं कोष्ठापेक्षयाञ्जलिं कुड़वं वा पियेत् ॥१५॥
गङ्गाधरः-कुष्ठेत्यादि। अजगन्धा यमानी। कुष्ठादिभिः कल्कैः सार्षपं. तैलं चतुर्गुणजले पचेत्। तच्चापि तैलं मात्रया सक्षौद्रं पिबेत् ॥१६॥
धक्रपाणिः-आवस्थिकं क्रममाह-अपतर्पणेत्यादिना। रूक्षणादित्यादिना स्नेहविधान. मावस्थिकम्, तेन सामान्येनात्र विहितस्नेहनिषेधेन समं न विरोधि, अस्य विरोधापवादत्वात् ॥१४॥ चक्रपाणिः--पीलुपी मोरटः, राम्राभेद इत्यन्ये। सौमिति पादिकक्षौद्रम्। अजगन्धा
For Private and Personal Use Only
Page #1152
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७ अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। ३३८१
द्वे पले सैन्धवात् पञ्च शुण्ठया ग्रन्थिकचित्रकात् । द्वेद्व भल्लातकास्थानि विंशतिद्वे तथाढ़के॥ पारनालात् पचेत् प्रस्थं तैलस्यैतैरपत्यदम् । गृध्रस्यूरुग्रहार्थोऽर्ति-सर्ववातविकारनुत् ॥ १७ ॥ पलाभ्यां पिप्पलीमूल-नागरादष्टकटरः। तैलप्रस्थः समो दध्ना गृध्रस्युरुग्रहापहः ॥१८॥
अष्टकदरं तलम्। इत्याभ्यन्तरमुदिष्टमूरुस्तम्भस्य भेषजम् । श्लेष्मणः क्षपणन्वन्यद् वाह्य शृणु चिकित्सितम् ॥१६॥ वल्मीकमृत्तिका मूलं करञ्जात् सफलत्वचम् । इष्टकानां ततश्चूर्णैः कुर्यात् उत्सादनं भृशम् ॥ गङ्गाधरः-द्वे पले इत्यादि। सैन्धवाद् द्वे पले शुण्ठ्याः पञ्च पलानि द्वे द्वे पले ग्रन्थिकचित्रकात्। भल्लातकास्थीनि विंशतिराकृतिमानानतु विंशतिः पलानि। तथा आरनालाद् द्वे आढ़के, तैस्तैलस्य प्रस्थं पचेत् । इत्यपत्यदं तैलं पृध्रस्यादिनुत् ॥१७॥ ..
अपत्यदतैलम्। . गङ्गाधरः-पलाभ्यामित्यादि। पिप्पलीमूलपलं नागरपलमिति पलाभ्यां कल्काभ्यामष्टगुणकट्टरैस्तैलमस्थो दना समः पकः गृध्रस्यायपहः। दनः संसारकस्यैव तक्र कदरमुच्यते ॥१८॥
अष्टकदरतलम् । . गङ्गाधरः-इतीत्यादि। अन्यच्च श्लेष्मणः क्षपणं वाह्य चिकिसितं भृण॥१९॥ ..... गङ्गाधरः-वल्मीकेत्यादि । वल्मीकमृत्तिका। करञ्जात् सफलखचं मूलम्।
अजमोदा। भल्लातकास्थीनि विंशतिरिति अभिधानेन। पलाभ्यामिति पिप्पलिसमुदायात् पलाभ्याम् । अष्टकटर इति तैलादष्टगुणः कटरः । कटरं तक्रम् ॥१५-१९॥ . .
४२४
For Private and Personal Use Only
Page #1153
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३३८२
चरक संहिता ।
मूलैवाप्यश्वगन्धाया मूलरर्कस्य वा भिषक् । पिचुमईस्य वा मूलैरथवा देवदारुणः ॥ चौद्रसर्षपवल्मीक - मृत्तिकासंयुतैर्भिषक् ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ रुस्तम्भचिकित्सितम्
॥ २०
गाढमुत्सादनं कुर्य्यात् ऊरुस्तम् दन्तीद्रवन्तीसुरता - सर्पपेक्षापि बुद्धिमान् । तर्कारीविश्वसुरस-शिम वत्सक निस्वजैः ॥ पत्रमूलफलैस्तोयं श्रुतमुष्णञ्च सेचनम् । पिष्टन्तु सर्वपं मूत्रेऽध्युषितं स्यात् प्रलेपनम् ॥ वत्सकः सुरसः कुष्ठ ं गन्धा तुम्बुरुशि कौ । हिंस्रार्कमूलवल्मीक- मृत्तिकाः सकुठेरकाः ॥ दधि सैन्धवसंयुक्तं कार्य्यमेतैः प्रलेपनम् । ऊरुस्तम्भविनाशाय भिषजा जानता क्रमम् ॥ २१ ॥ श्योनाकं खदिरं निम्वं हत्यो सरलाशनौ । शोभाअनकतकरी-श्रदंष्ट्रासुरसाकम् ॥
For Private and Personal Use Only
दोनों
वल्मीक चिकादीष्टकान्तचूर्णैरुत्सादनं कुर्य्यात् । मूलैरित्यादि । मूलं प्रत्येकं क्षौद्रादिसंयुक्तं गामुत्सादनं कुर्य्यात् । चलारी योगाः ॥ २० ॥ गङ्गाधरः- दन्तीत्यादि । दन्त्यादिभिः प्रलेपनम् । तत्रभृतिभिव प्रलेपनम् । एषां पत्रादिभिः मृतमुष्णं तोयं सेचनम्। पिष्टन्वित्यादि । गोमूत्रेऽध्युषितं सर्पपं पिट्वा प्रलेपनम् । वत्सक इत्यादि । गन्धामा हिंस्राकयोर्मूलं वत्सकादिकुठेरकान्तं दध्ना पिष्ट्वा सैन्धवयुकं भलेप कार्य्यम् ॥ २१ ॥
गङ्गाधरः- श्योनाकमित्यादि । सुरसः श्वेतपर्णाशः अर्जकः कृष्णपुर्णास, चक्रपाणिः - पिकुम निम्बः । इक्सी दन्तोमेदः । तर्कारी अन्ती । ग
Page #1154
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
या चिकिलितस्मानम् । अग्निमन्थकरौ च जले निकाय्य सेचयेत । प्रलेपो मूत्रपिष्टपाथरुस्तम्भ निवारणः ॥ २२ ॥ कफवयार्थ व्यायाम केनं शक्ये चोत्सृजेत् । स्थायामवेत् कालं शर्कससिकतास्तथा ॥ प्रतास्येल प्रतिलोतो नदों शीतजमा सिकाम् । सरश्च विमलं शीतं स्थिस्तो पुनःपुनः ॥ तथा विशुष्कऽस्य कफे शान्तिमूरुग्रहो व्रजेत् ॥ २३ ॥ यत् स्यात् कफप्रशमनं न च मारुतकोपनम् । तत् सर्व सर्वदा कार्यमूरुस्तम्भस्य भेषजम् ।
शरीरं वलमामिच काय्यैषा रक्षता क्रिया ॥ २४ ॥ श्योनाकादिकरजान्तानि जले निकाथ्य सेचयेत् । गोमूत्र पिष्ट्वा तैः प्रलेपो देयः ॥२२॥
गङ्गाधरः–कफेत्यादि। कफक्षयार्थमेनमूरुस्तम्भिनं शक्येषु व्यायामेषु चोत्सृजेत् नियोजयेत्। व्यायाममाह। स्थानानीति स्वस्थानाद गछनाकामेत् । तथा शर्करासिकता आक्रामेत् । नदी प्रतिस्रोतः प्रतारयेत्। स श्च प्रतारयेत् । तया कुर्वतः कर्फे विशुष्क उरुग्रहः शान्ति व्रजेत् ।। २३ ।।
गाधर-यद स्यादित्यादि। इत्यनुक्तमेषजसंग्रहवचनम् । शरीरमिति । शरीरादीनि रक्षता रोगिणा त्वेषा क्रिया कायोग।२४॥
पका इह प्रायाः। कुठेरकः पर्णासः। शक्येषु वोलु शक्येषु। अस जलप्रतरणं कथमस्य श्लेष्मक्षयकरं भवति, यस्माजलसम्बन्धमात्रेण श्लेष्मवृदिरेव प्राप्ता। उच्यते-अलेन वहिनिर्गच्छदप्मणः निरुदस्यान्तःप्रवेशार श्लेष्मसातभेदनं भवति, तथा प्रतरणक्रियया श्लेष्मा विच्छिद्यते ; समानाभिमता क्रिया भन योग्यत्वात् क्रियत एव, उकं हि-भवेत् कदाचित् कार्येषु विरुद्धाभिमता क्रिया' इति ॥ १९-२४॥
• कस्यमिति वा पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #1155
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३८४
घरक-संहिता। (अरुस्तम्भचिकित्सितम्
तत्र श्लोकः। हेतुप्रायू पलिङ्गानि कायोग्यत्वकारणम् ।
भेषजं द्विविधञ्चोक्तमूरुस्तम्भचिकित्सिते ॥ २५ ॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते प्राप्त दृढ़बलप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने ऊरुस्तम्भचिकित्सितं नाम
• सप्तविंशोऽध्यायः ॥२७॥ - गङ्गाधरः-तत्र श्लोक इति। हेखित्यादिनाध्यायार्थसंग्रहः ॥२५॥ अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकमतिसंस्कृते। अमाप्ते तु दृढ़बल-प्रतिसंस्कृत एव च। उरुस्भम्भचिकित्सिते सप्तविंशेऽध्याये पुनः। वैद्यगङ्गाधरकृते जल्पकल्पतरौ पुनः। चिकित्सितस्थानजल्पे षष्ठस्कन्धे चिकित्सिते।
ऊरुस्तम्भस्य जल्पाख्या शाखेयं सप्तविंशिका ॥ २७ ॥ चक्रपाणिः-अनुक्तचिकित्सापरिग्रहार्थमाह-इलेष्मण इत्यादि । हेतुरित्यादिः संग्रहः । का. योग्यस्व हेतुः वृद्धये श्लेष्मण इत्यादिनीको शेयः। द्विविधमिति आन्तरं बाह्यच। भेषजमिति औषधम् ॥ २५॥ इति महामहोपाध्यायधरकचतुरानन-श्रीमश्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुव्वददीपिकायां घरकतात्पर्यटीकायां चिकितूसितस्थानव्याख्यायां अरुस्तम्भचिकितूसितं
नाम सप्तविंशोऽध्यायः ॥२७॥
For Private and Personal Use Only
Page #1156
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अष्टाविंशोऽध्यायः । अथातो वातव्याधिचिकित्सितं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः॥१॥ वायुरायुर्बलं वायुर्वायुर्धाता शरोरिणाम् । वायुर्विश्वमिदं सव्वं प्रभुर्वायुः प्रकीर्तितः॥ अव्याहतगतिर्यस्य स्थानस्थः प्रकृतौ स्थितः । वायुः स्यात् सोऽधिकं जीवेत् वीतरोगः समाः शतम् ॥ २॥ गङ्गाधरः-अथोद्दिष्टक्रमाद् वातरोगचिकित्तिसतमाह-अथात इत्यादि। सर्च पूर्ववद व्याख्येयम् ॥१॥
गङ्गाधरः-वायुरित्यादि । वायुरायुहेतुखादायुः। वायुर्धाता देहधारणकर्ता। इदं सर्च विश्वं जगत् धारणाद वायुः। कथमायुवायुरित्यत आह-अव्याहतेत्यादि। यस्याव्याहतगतिमदादिर्वायुः स्यात्, सोऽधिकं समाः शतं जीवेदिति ॥२॥
चक्रपाणि:-ऊरुस्तम्भभेषजे विरूक्षणाद वातप्रकोपो भवतीति सम्बन्धादूरुस्तम्भानन्तरं वातव्याधिचिकित्सिवमारभ्यते। वात एव ग्याधिरिति, पक्ष विकृतश्च वातः सङ्गिकाङ्गरूपतामापनः विविधपीडाकरत्वाद् वातव्याधिरुच्यते। यदा वाताद व्याधिरिति पक्षखदा वाताद दोषदृष्यसंमूर्छनविशेषरूपत्वात् सङ्गिकाङ्गरूपो व्याधिर्वातव्याधिरुच्यते। ज्वरादयस्तु यद्यपि वातादुत्पद्यन्ते तथापि ते दोषान्तरेणापि वातं विना भवन्तीति कृत्वा नात्र शास्त बातव्याधिशब्देनोच्यन्ते। येऽपि चाख कफपित्तावृतत्वाद वाताद विकाराः व्याधित्वेन वक्तव्याः तेऽतिप्रधानं पातं विना न भवन्तीति कृत्वा वातव्याधिरूपाः। एवं यथा वातिकाच व्याधयः पृथकचिकित्सयोच्यन्ते तथा पित्तजाः कफजाश्च चिकिरस्यन्तामिति न वाच्यम् । यतः पित्तकफकृतानां व्याधीनां न तथा प्राधान्यं यथा वातजानाम्। तेन गतजानामेव पृथक् चिकित्सोच्यते। कफपित्तजानान्तु अनाविष्कृतानां वमनविरेचनादिकफपित्तचिकित्सव युक्तति शेयम् ॥१॥ __ चक्रपाणिः-वायोर्विकारं वापयितु तस्स्वभावज्ञानं विना विकृतिविज्ञानस्यापार्थक्यात् स्वभावमेव तावदाह-वायुरित्यादि। यद्यपि शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसंयोगमायुस्तथापि तादृशसंयोगप्रधानस्वाद घायुरपि प्रकृतिरुच्यते। एवं शरीराधारतया वायुरेव बलम्। हेतुस्वं दर्शयसाह, अव्याहतगतिः अपरित्यक्तस्वमार्गः। स्थानस्थ इति न विमार्गः। प्रकृती स्थित इति ममीणवृद्धः। वीतरोग इति निरोगः ॥२॥
For Private and Personal Use Only
Page #1157
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३३८६
चरक संहिता |
प्राणोदानसमानाख्य-उद्यानापानैः स पञ्चधा ।
देहं तन्त्रयते सम्यक् स्थानेष्वव्याहतश्चरन् ॥ ३ ॥ स्थानं प्राणस्य शीर्षोरः- कण्ठजिह्वास्यनासिकाः । ष्ठोवन चवथूद्गार - श्वासाहारादि कर्म्म च ॥ उदानस्य पुनः स्थानं नाभ्युरः कण्ठ एव च । वाक्प्रवृत्तिः प्रयत्नोज्जबलवर्णादि कर्म च ॥ स्वेददोषाम्बुवाहीनि स्रोतांसि समधिष्ठितः । अन्तरग्नेश्च पार्श्वस्थः समानोऽग्निबलप्रदः ॥ देहं व्याप्नोति सर्व्वन्तु व्यानः शीघ्रगतिर्नृ णाम् । गतिप्रसारणाक्षेप निमेषादिक्रियः सदा ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ वातव्याधिचिकित्सितम्
गङ्गाधरः - कथं वायुर्बलश्च धाता च तदुच्यते । प्राणेत्यादि । प्राणातिथिभेदैः पञ्चधा स वायु तन्त्रयते नियमयति स्वस्वस्थानेषु चरत्रव्याहत एव
:
नियमयति ॥ ३ ॥
गङ्गाधरः-- प्राणादीनां स्थानादीन्याह - स्थानमित्यादि । शीर्षादयः प्राणस्य स्थानम् । तस्य येन येन कर्म्मणा तन्त्रणं तदाह-ष्ठीवनेत्यादि । उदानस्य स्थानकर्माण्याह – उदानस्येत्यादि । नाभ्यादीन्युदानस्य स्थानानि । काक प्रवृत्त्यादिकं कर्म च । समानस्य स्थानकर्म्मणी आह-स्वेदेत्यादि । स्वेदादिवाहीन स्त्रोतांसि समधिष्ठितः समानः अन्तरग्नेर्जाठराग्नेः पार्श्वस्थ अग्निबलप्रदः । व्यानस्थानकर्म्मणी आह - देहमित्यादि । सर्व्वं देहं व्यामोतीति व्यान
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः - प्राणोदानेत्यादिना व्यवहारार्थं संज्ञोपदर्शन पूर्वकं प्राणादीनां स्थानं कार्म चाह - देहं तन्त्रयते इत्यादि । स्थानेष्विति वक्ष्यमाणात्मीयस्थानेषु । आहारादीत्यस आदिग्रहणादवविधा रणनिःसरणादीनि गृह्यन्ते । प्राणोदामयो द्यपि समानमुरःस्थानं तथापि कर्मभेदाद भेद एव । यथैव एकगृहस्थितमालाकार कुम्भकारयोः । प्रयतनं प्रयता ऊर्मः बलवर्णनिष्पादन मुच्यते । स्वेददोषाम्बुवाहीनीत्यादौ स्वेदवाहीनि तथाम्बुवाहीनि च खोतांसि विमाने पृथगेवानि ज्ञेयानि । क्षेषवहानि च स्त्रोतांसि सर्व्वशरीराच्येक व हि - ' वातपित्तश्लेष्मणां पुनः सर्व्वशरीरचराणां स्त्रोतांसि भयन भूतानि' । गतस्यादौ भनि
Page #1158
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८मा अध्यायः ] चिकित्सितस्थानम् ।
३३८७ वृषणौ वस्तिमेढच नाभ्यूरू वङ्क्षणी गुदम् । अपानस्थानमन्त्रस्थः शुक्रमूत्रशक्रियः॥ सूजत्यार्त्तवगौं च युक्ताः स्थानस्थिताश्च ते। खकर्म कुर्वते देहो धार्यते तैरनामयः॥ विमास्था ह्ययुक्ता वा रोगैः खस्थानकर्मजैः॥ शरीरं पीड़यन्त्येते प्राणानाशु हरन्ति वा ॥४॥ सङग्रामप्यतिवृत्तानां तज्जानां हि प्रधानतः।
अशीतिर्नखभेदाद्या रोगाः सूत्रे निदर्शिताः ॥ शीघ्रगतिः। नृणां गत्यादिक्रियाकृत् । अपानस्य स्थानकर्मणी आह-वृषणावित्यादि । वृषणादिगुदान्तमपानस्य स्थानम्, अन्त्रस्थश्चापानः शुक्रादिप्रवर्तन क्रियाकृत् । आर्तवगभौ च सृजति। (पञ्चानां कर्माण्याह ) ते प्राणादयः स्थालस्थिता युकाश्च समयोगयुक्ताः स्वकर्मा कुवेते अनामयो देहश्च तैर्धार्यते। विमार्गस्था इत्यादि। हि यस्माद विमार्गस्थास्त्वेते प्राणादयोऽयुक्ता अयोगातियोगमिध्यायोगयुक्ता वा स्वस्थानकर्मजै रोगः शरीरं पीड़यन्ति प्राणान् यांच-इन्ति ॥४॥
गङ्गाधरः-के रोगैः पीड़यन्ति कथं वा प्राणान् हरन्तीत्यत आहस्वामित्यादि। तज्जानां रोगाणां सयामतिवृत्तानामसा यानां मध्ये भाजनप्रसारणादीनान ग्रहणम् । अन्वस्थ इति बस्त्यादिगतः। सृजतीति निःसारयतीति यावत् । आतधगौं च सृजतीति सम्बन्धः। एतानि कर्माणि यादृशाः कुर्वन्ति तदाहयुक्ता इति अध्यापनाः। स्थानस्थिता इति यथोक्तस्थानस्थिताः। यस्मादेवम्मूताः अतो देहो धार्यते। वातानां वैगुण्यं कर्माह-विमार्गस्था इत्यादि। स्वस्थानकर्मजंरिति यस्य वायोर्यत् स्थानमुक्तं तःस्थानगतैः। तथा टीवनादि यवायोः कर्म उक्तं तजैश्च रोगैः शरीरं पीड़यन्ति। प्राणान् वातरोगेण हरन्ति च । अत्र वायोरेव भूरिप्रधानरोगकर्त तया भिन्नचिकित्साप्रयोगतया पचभेदा उक्ताः, न पित्तकफयोः अनतिप्रयोजनत्वात्। तथाहि तन्मान्तरे पित्तमपि पाचकराकसाधकालोचकभ्राजकभेदात् पञ्चविधमुक्तम्। तेषाञ्च यथाक्रम जठरामाशयहृदयष्टित्वक स्थानमुक्तम्। तथा श्लेष्मापि अवलम्बक-क्लेदक-बोधक-तर्पकश्लेषकभेदात् पञ्चविधः । तेषाम स्थानानि यथाक्रमं हृदयामाशय जिह्वा-शिरः-सन्धयः । कर्माणि - यथाक्रममवलम्बनासक्लेदनरसबोधनाक्षितर्पणश्लेषणानि पृथगुक्तानि। प्रकृतवातम्याधि
For Private and Personal Use Only
Page #1159
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३८८
चरक-संहिता। बातम्याधिचिकित्सितम् तानुच्यमानान् पर्यायैः सहेतूपक्रमान् शृणु। केवलं वायुमुद्दिश्य स्थानभेदात् तथावृतम् ॥ ५॥ रूक्षशीताल्पलध्वन्न-व्यवायातिप्रजागरैः। विषमादुपचारात्तु दोषासस्रवणादति ॥ लकननवनात्यध्व-व्यायामातिविचेष्टितैः। धातूनां संक्षयाचिन्ता-शोकरोगातिकर्षणात् ॥ वेगसन्धारणादामादभिघातादभोजनात् । माबाधाद् गजोष्ट्राश्व-शीघ्रयानापतंसनात् ॥ देहे स्रोतांसि रिक्तानि पूरयित्वाऽनिलो बली।
करोति विविधान् व्याधीन् सर्वाङ्गकाङ्गसंश्रयान् ॥६॥ प्रधानतोऽशीतिया॑धयो नखभेदाद्याः सूत्रस्थाने महारोगाध्याये निदर्शिताः। तानशीर्ति वातजान् पर्यायः सहेतूपक्रमानुच्यमानान् शृणु। केवलं वायुमुद्दिश्य स्थानभेदात् शृणु तथा चाहतं वायु शृणु ॥५॥
गङ्गाधरः-तेषां वातरोगाणां हेतुमाह-रूक्षेत्यादि । रूक्षाद्यन्नम् । विषमादसम्यगुपचारात्। दोषाणां वमनादिनाऽतिस्रवणादजश्वाभिघातादिनाति स्रवणात् । लङ्घनाभोजनयोरत्र भेदो लङ्घनमभोजनभिन्नचतुःप्रकारसंशुद्धनादि, उत्पतनं वा। रूक्षान्नादिशीघ्रयानापतंसनान्तेभ्यो हेतुभ्यो बली बलवाननिलो रिक्तानि शुन्यानि स्रोतांसि पूरयिखा सङ्गिकाङ्गसंश्रयान् विविधान् व्याधीन् करोति ॥६॥ कथनायैव संख्या निद्दशः। अशीतिरित्यादि सूत्रे इति महारोगाध्याये। पर्यायैरिति संज्ञान्तरै।। कथं पुनस्तेऽशीतिर्नखभेदाचा उपदिष्टाः ? उच्यन्ते-केवलं वायुमुद्दिश्य केचित् उक्तास्तथा चावृक्ष बातमुद्दिश्य केचित् उक्ताः ॥३-५॥
चक्रपाणिः- रूक्षेत्यादिना सम्प्रति निदानमाह। विषमाइपचारादिति उपचारवरूप्यात् । दोषामुगित्यादौ दोषशब्देन पुरीषमपि गृह्यते। अवतंसनं गजादिभ्यः पतनम्। किंवा भवतंसनं धातूनां कर्षणम् । रिक्तानीति स्रोतांसि स्नेहादिगुणशून्यानीत्यर्थः॥६॥
For Private and Personal Use Only
Page #1160
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८श अध्यायः] चिकित्सतस्थानम् । ३३८६
अव्यक्तं लक्षणं तेषां पूर्वरूपमिति स्मृतम् । आत्मरूपन्तु तद् व्यक्तमपायो लघुता पुनः॥७॥ सङ्कोचः पर्वणां स्तम्भो भेदोऽस्थिपणामपि । लोमहर्षः प्रलापश्च पाणिपादशिरोग्रहः॥ खाजापाडल्यकुब्जत्वं शोषोऽङ्गानामनिद्रता। गर्भशुक्ररजोनाशः स्पन्दनं गात्रसुप्तता ॥ शिरोनासाक्षिजत्रूणां ग्रोवायाश्चापि हुण्डनम् । भेदस्तोदोऽतिराक्षेपो मोहश्चायास एव च ॥ एवंविधानि रूपाणि करोति कुपितोऽनिलः । हेतुस्थानविशेषाञ्च भवेटु रोगविशेषकृत् ॥ ८ ॥
गङ्गाधरः-अव्यक्तेत्यादि । तेषां विविधानां व्याधीनां यद् यत् स्वस्खलक्षणं तदेवाव्यक्तं यदा, तदा पूर्वरूपं तस्य व्यास्तदिति स्मृतम् । आत्मरूपन्तु खलु तस्य तस्य व्याधेः स्वस्खलक्षणन्तु तव्यक्तमेवेति ततो भेदः। अपायस्तु तेषां लघुता यदा तदा शेयः। लक्षणं वक्ष्यते ॥७॥ ___ गङ्गाधरः-विविधान् यान् व्याधीन् करोति तानाह–सङ्कोच इत्यादि। पर्वणां सङ्कोचः। शिरःप्रभृतीनां हुण्डनं वैकृतम्। तत्र विकृतिविशेषः पूर्व महारोगाध्यायेऽभिहितः। शिरोरुक् च शिरोग्रहशब्देनोक्तखादिह शिरोहुण्डनं केशभूमिस्फुटनञ्च शङ्खभेदश्च ललाटभेदश्चेति। नासाहुण्डनं घ्राणनाशः। अक्षिहुण्डनमक्षिशुलमक्षिव्युदासश्च। जत्रुहुण्डनं वक्षोघर्षश्च वक्षउपरोधश्च वक्षस्तोदश्च । ग्रीवाहुण्डनं ग्रीवास्तम्भश्च मन्यास्तम्भश्च । अनुक्तानाम्
चक्रपाणिः-अव्यक्तं लक्षणमित्यादिना पूर्वरूपमाह। अपायेति वायोश्चपलत्वेन वातव्याधीनाम् अपगतत्वमिव । लघुता च शरीरस्य । न सर्वथा वातलिङ्गाभावो येन प्रकृतलिङ्गानि सन्त्येव । अथवा वातलिङ्गानां लघुता ॥ ७ ॥
चक्रपाणिः-कुपितानां कार्यमाह। हुण्डनं शिरःप्रभृतीनाम् अन्तःप्रवेशः। अन्ये तु केशमूमिस्फुटनं शङ्खललाटभेदश्च इत्याहुः। नासाहुण्डनं घ्राणनाशः। अक्षिहुण्डनमक्षिव्युदासः । मनुहुण्डनं वक्ष-उपरोधः । ग्रीवाहुण्डनं ग्रीवास्तम्भः। उक्तं हि-व्याधयस्ते तदात्वे तु लिङ्गानीष्टानि
४२५
For Private and Personal Use Only
Page #1161
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३६०
चरक संहिता |
तत्र कोष्ठाश्रिते दुष्ट निग्रहो मूत्रवच्चसोः । ब्रध्नहृद्रोगगुल्मार्शः पार्श्वशूलञ्च मारुते ॥ सर्वाङ्गकुपिते वाते गात्रस्फुरणभञ्जने । वेदनाभिः परीतश्च स्फुटन्तीवास्य सन्धयः ॥ ग्रहो विमृत्रवातानां शूलाध्मानाश्मशर्कराः । जोरुत्रिकपात्पृष्ठ - रोगशोथौ गुदे स्थिते ॥ रुक् पार्श्वोदरहृन्नाभेस्तृणोद्वार विसूचिकाः । कासः कण्ठास्यशोषश्च श्वासश्चामाशयस्थिते ॥ पक्वाशयस्थोऽन्त्रकूजं शूलाटोपौ करोति च । कुच्छमूत्रपुरीषत्वमानाहं त्रिकवेदनाम् ॥ श्रोत्रादिष्विन्द्रियवधं कुर्य्यात् क्रुद्धः समीरणः ॥ त्वचा स्फुटिता सुप्ता कृशा कृष्णा च तुद्यते ।
C
तन्यते सरागा च पर्व्वरुक वग्गतेऽनिले ॥ रुजस्तीत्राः ससन्तापा वैवयं कृशताऽरुचिः । गात्रे चारूषि भुक्तस्य स्तम्भश्चासृग्गतेऽनिले ॥
[ वातव्याधिचिकित्सितम्
उपसंहारार्थमाह - एवं विधानीत्यादि । हेतुविशेषात् स्थानविशेषाच्च रोग विशेषकृत् कुपितोऽनिलो भवति । तद्विशेषोऽत ऊर्द्ध वक्ष्यते ॥ ८ ॥
1
गङ्गाधरः- तत्र स्थानविशेषे रोगानाह - तत्रेत्यादि । कोष्ठाश्रिते दुष्टे मारुते मूत्रनिग्रहादि । सर्व्वाङ्गकुपिते गात्रस्फुरणादि । गुदे स्थिते वाते विष्मूत्रादिग्रहादि । आमाशयस्थिते वाते पाश्रुगादि । पकाशयस्थो वातोऽन्त्रकूजनादि करोति । श्रोत्रादिषु स्थितः क्रुद्धः समीरण इन्द्रियवधं कुर्य्यात् । खगगतेऽनिले त्वक्षादि स्यात् । असृग्गतेऽनिले रुजस्तीत्रा इत्यादयः स्युः ।
For Private and Personal Use Only
नामया इति । हेत्वित्यादि वातव्याधिविशेष हेतुस्थान विशेषः । उक्तं हि - प्रकुपितास्तु प्रकोपणविशेषान् दूष्य विशेषान् दूषयन्ति ॥ ८ ॥
चक्रपाणिः सर्वाङ्गकुपिते इति कृत्स्रदेहकुपिते। गुढे इत्युत्तरगुदे । भातन्यने विस्तारयते ।
Page #1162
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८ अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
गुर्व्वङ्गं तुद्यते स्तब्धं दण्डमुष्टिहतं यथा । सरुक् स्तिमित - • -मत्यर्थं मांसमेदोगतेऽनिले ॥ भेदोऽस्थिपर्व्वणां सन्धि-शूलं मांसबलक्षयः । अस्वप्नः सन्तता रुक् च मज्जास्थिकुपितेऽनिले ॥ चिप्रं मुञ्चति बध्नाति शुक्र गर्भमथापि वा । विकृतिं जनयेच्चापि शुक्रस्थः कुपितोऽनिलः ॥ वाह्याभ्यन्तरमायामं खल्ली कुब्जत्वमेव च । सर्व्वाकाङ्गरोगांश्च कुर्य्यात् स्नायुगतोऽनिलः ॥ शरीरं मन्दरुक शोथं शुष्यति स्पन्दते तथा । सुप्तास्तन्व्यो महत्यो वा सिरा वाते सिरागते । वातपूर्णहतिस्पर्शः शोथः सन्धिगतेऽनिले । प्रसारणाकुञ्चनयोः सन्धिवृत्तिश्च वेदना ॥
इत्युक्तं स्थानभेदेन वायोर्लक्षणमेव च ॥ ६ ॥
३३६१
मांसमेदोगतेऽनिले गुर्व्वङ्गमित्यादयः स्युः । मज्जास्थिकुपितेऽनिले अस्थिपर्व्वभेदादयः स्युः । कुपितः शुक्रस्थोऽनिलः क्षिप शुक्रत्यागादीन् जनयेत् । स्नायुगतोऽनिलः बाह्यायामादीन् कुर्य्यात् । सिरागते वाते मन्दरुगादि शरीरं स्यात् सिराः सुप्तादयः स्युः । सन्धिगतेऽनिले वातपूर्ण दृतिस्पर्शशोथादयः स्युः ॥ ९ ॥
For Private and Personal Use Only
भुक्तस्य स्तम्भ इति भुक्तस्तम्भः, भुक्तवतो गावस्तम्भो भवतीति । गुर्व्वङ्गमित्यादिना मांसमेदोगतलक्षणम् । तथा भेदोऽस्थिपर्व्वणामित्यादि अस्थिमज्जगयोः समानं लक्षणम् । समानेऽपि लक्षणे विविधाशितपीतीयोक्तविशिष्टधातुलक्षणैर्विशेष उन्नेयः । सन्तति सानुबन्धा । क्षिप्रं मुखति बनातीति व्यवायकाले क्षिप्रं मुञ्चति वा चिरं धारयते । विकृतिमित्यादिना विकारयुक्तं गर्भं जनयति । वाह्येत्यादिना स्नायुगतवातलक्षणत्वेनोक्तानि बहिराया मादीनि अग्रे वक्तव्यानि । gatatray स्वeet कुब्जत्वं सवैकाङ्गत्वं कुर्य्यात् । स्नायुगत इति स्नायुगतोऽनिल इत्यनेन स्नायुगतानिलजन्याबुक्तौ । इह च सिरागतवातजन्यत्वेनोक्तौ तेनोभयवचनात् एतावायामौ शिरास्नायुगत वातजन्यावेव भवतः । उक्तं हि अन्यत्र - महाहेतुर्बली वायुः शिराः स्वायवः कण्डराः * श्रमितमिति पाठान्तरम् ।
Page #1163
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
Acharya Shrik
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
www.kobatirth.org
३३६२
चरक-संहिता। वातव्याधिचिकित्सितम् अतिवृद्धः शरीरार्द्धमेकं वायुः प्रपद्यते । यदा तदोपशोष्यामृक् बाहुपादश्च जानु च ॥ तस्मिन् सङ्कोचयत्यूद्ध मुखं जिह्म करोति च । वक्रीकरोति नासाचू-ललाटाक्षिहनूस्तथा ॥ तदा वक्र बजत्यास्येऽभोजनं वक्रनासिकम् । स्तब्धं नेत्रं कथयतः क्षवथुश्च निगृह्यते॥ दोना जिह्वा समुचिप्ताऽफला छ सज्जति चास्य वाक् । दन्ताश्चलन्ति बध्येते श्रवणे भिद्यते स्वरः॥ पादहस्ताक्षिजद्दोरु-शङ्खश्रवणगण्डरुक् ।
अद्धे तस्मिन् मुखा वा केवले स्यात् तदर्दितम् ॥१०॥ गङ्गाधरः-अथार्दितलक्षणमाह-अतिटद्ध इत्यादि। अतिवृद्धो वायुः शरीरार्द्धम् अथवैकं केवलं शरीरं यदा प्रपद्यते, तदाऽमृगादिकमुपशोष्य तस्मिन् शरीराढ़ें ( ऊद्ध ) केवले वा शरीरे ऊद्ध सङ्कोचयति। मुखञ्च जिह्म कुटिलं करोति। नासादिकं वक्रीकरोति। हरिति शसन्तं पदम् । तदा खल्वास्ये वक्रं व्रजति सति कुटिलीभूते सति अभोजनं भोजने शक्तिहीनं वक्रनासिक कथयतः स्तब्ध नेत्रं भवति । जिह्वा समुक्षिप्ता दीना चाफला च स्यात् । ततोऽस्य वाक सज्जति। दन्ताश्चलन्ति श्रवणे च बध्येते स्वरश्च भिद्यते। पादादिषु रुग भवति। अद्ध तस्मिञ्छरीरे मुखाद्ध वा केवले कृत्स्ने मुखे वा रुक स्यात तदतिं नाम वातरोगः। इति ॥१०॥ शिराः मन्यापृष्ठाश्रिता वाह्याः संशोव्यायामयेढ वहिरिति। मन्दरुकशोफमिति मन्दरजं मन्दशोफञ्च। सुप्ता इति निःस्पन्दाः॥९॥
चक्रपाणिः-इदानीमतिबलान् बातविकारानभिधातुमुद्यतोऽहितमाह-अतिवृद्ध इत्यादि। अतिग्रहणेन वायोर्बलवत्त्वम् । उग्रकुपितत्वमाह-एकमिति। वाम दक्षिणं वा सङ्कोचयति । अभोजनमिति न समं मुखेन खादति किन्तु वक्वैकदेशेन। दोनेति अगम्भीरा, जिोति कुटिला, समुत्क्षिप्तेति निःसारिता। बाध्येते श्रवणौ यद्यपि एकपाश्रियो विकारोऽयं तथापि प्रभावात् कर्णयोर्बाधा भवति। केवल इति अझै एव। ननु यदि देहाव्यापित्वं अहितस्य तदाहितेन अङ्गेिन च को भेदः ? ब्रमः-अहि तेऽवेगितया सव्वकालं वेदना न भवति, अ तु
* अबलेति पाठान्तरम्।
For Private and Personal Use Only
Page #1164
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। ३३६३
मन्ये संश्रित्य वातोऽन्तयदा नाड़ीः प्रपद्यते। मन्यास्तम्भं तदा कुर्यादन्तरायामसंज्ञकम् ॥ अन्तरायम्यते ग्रीवा मन्या च स्तभ्यते भृशम् । दन्तानां दंशनं लाला पृष्ठाक्षेपः शिरोग्रहः॥ जृम्भा वदनसङ्गश्चाप्यन्तरायामलक्षणम् । इत्युक्तस्त्वन्तरायामः--------- -~----वहिरायाम उच्यते ॥ ११ ॥१२॥ पृष्ठमन्याश्रिता वाह्याः शोषयित्वा सिरा बली। ततः कुर्याद्धनुस्तम्भं वहिरायामसंज्ञकम् ॥ चापवन्नाम्यमानस्य पृष्ठतो नीयते शिरः। उर उत्क्षिप्यते मन्ये स्तब्धे ग्रीवा च मृद्यते॥ गङ्गाधरः-अथान्तरायामलक्षणमाह--मन्ये इत्यादि। कुपितो वातो यदा द्वे मन्ये संश्रित्यान्तनांडीः प्रपद्यते, तदान्तरायामसंशकं मन्यास्तम्भ कुर्यात्। तत्रान्तः क्रोड्देशे ग्रीवा आयम्यते आयता स्यात्, मन्या च भृशं स्तभ्यते, दन्तानाञ्च दंशनं लाला च स्यात्, पृष्ठाक्षेपः पृष्ठे देशे वकं स्यात् वदनसंङ्गो मुखचालनाक्षमता ॥११ । १२॥
गङ्गाधरः-बहिरायाममाह-पृष्ठेत्यादि। पृष्ठं मन्याश्चाश्रिता वाह्या याः सिरास्ता बली वातः शोषयिखा वहिरायामसंशकं हनुस्तम्भं कुर्यात् । चापवत् धनुर्वत् नाम्यमानस्य पृष्ठतः शिरो नीयते । उरो वक्ष उत्क्षिप्यते ऊर्द्ध क्षिप्यते व्याप्त्या सर्वदेव भवति । उक्तं हि-'स्वस्थः स्यादहिताद्यानो मुहुर्वेगागमे गते' इति । किंवा यथोक्तविशिष्टत्वादहितः, अङ्गितु नैतानि सर्वाणि भवन्ति ॥ १० ॥
चक्रपाणि:-मन्ये इत्यादि अन्तरायाममाह। अन्तः यदा नाड़ीः प्रपद्यते मन्यासम्बद्धा एव शिराः यदि अन्तः प्रपद्यत इत्यर्थः। अन्तरायामसंज्ञितमिति एवंविधो मन्यास्तम्भः अन्तरायाम उच्यते। अपरस्तु मन्यास्तम्भो वक्ष्यमाणबहिरायाम इति वक्तव्यः। तन्तान्तरे तु मन्यास्तम्भः आयामयोः पूर्वरूपत्वेनोक्तः। अन्तः आयम्यत इति अन्तः आकृष्यते ॥ ११॥१२॥
चक्रपाणिः-पृष्ठमन्याश्रिता इति पृष्ठानुगतमन्यासम्बन्धाः। वाह्या इति शिराविशेषणम् । बाह्याश्च शिराः पृष्ठगता एव। केचित् तु पृष्ठमन्याश्रिता इति वातविशेषणं पठन्ति । पृष्ठतो नीयत इति पृष्ठं प्रति माकृष्यते। जातवेग इति अतिवेगः ॥ १३ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1165
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३६४
चरक-संहिता। वातव्याधिचिकिस्सितम दन्तानां दंशनं जृम्भा लालास्रावश्च वाग्ग्रहः । जातवेगो निहन्त्येष वकल्यं वा प्रयच्छति ॥ १३॥ हनुमूले स्थितो बन्धात् उसयत्यनिलो हनू । विवृतास्यत्वमथवा कुय्योत् संवृतमाननम् ॥ हनुग्रहश्च संस्तभ्य हनू संवृतवक्तताम् ॥ १४ ॥ ® मुहुर्महुश्चाक्षिपति गात्राएयाक्षेपकोऽनिलः । पाणिपादौ च संशोप्य ससिराः स्नायुकण्डराः॥ पाणिपादशिरःपृष्ठ-श्रोणीः स्तभ्नाति मारुतः।
दण्डवत् स्तब्धगात्रस्य दण्डकः सोऽनुपक्रमः ॥ १५ ॥ मन्ये द्वे स्तब्धे स्यातां ग्रीवा च मृधते । दन्तदंशनादि स्यात्। एष जातवेग एव निहन्ति नरम्, नरस्य वैकल्यं वा प्रयच्छति । वहिरायामः ॥१३॥
गङ्गाधरः-हनुस्तम्भमाह-हनुमूलस्थितोऽनिलो हनुबन्धात् द्वे हनू स्रसयति। ततो विवृतास्यतां कुर्य्यादथवा संवृतमाननं कुर्यात्। हनू संस्तभ्य संसृतवक्ततां हनुग्रहश्च कुर्यादिति ॥१४॥
गङ्गाधरः-आक्षेपकमाह--मुहुर्मु हुरित्यादि। योऽनिलो गात्राणि मुहुम्म हुराक्षिपति गजारूढस्येव गात्राणि चालयति सोऽनिल आक्षेपकः । तस्यावस्थाविशेषं दण्डकमाह-पाणीत्यादि। पाणी पादौ च संशोष्य ससिराः स्नायुकण्डराश्च संशोष्य मारुतः पाणिपादादीनि स्तभ्नाति । दण्डवदिति दण्डवत् स्तब्धगात्रस्य दण्डको नाम स आक्षेपकोऽनुपक्रमोऽसाध्यः ॥१५॥
चक्रपाणिः-हनुस्तम्भसङ्कोचयोलक्षणं हनुमूले स्थित इत्यादि। नसयतीति विवर्तयति । विवृतास्यत्वमथवाशब्देन, संवृतवक्ततां पाक्षिकीञ्चापेक्षते। संस्तभ्येति निश्चलं कृत्वा संवृतमुखतां करोति । एतद् द्वयमपि हनुस्तम्भे एव ॥ १४ ॥
चक्रपाणिः-मुहुरित्यादि आक्षेपलक्षणम् , पाणिपादञ्च संशोध्येत्यादि आक्षेपकसम्प्राप्ति
* हनुमूल स्थितो वायुः करोति बहुकष्टदम्। इत्यधिक पाठः क्वचिद् दृश्यते।
For Private and Personal Use Only
Page #1166
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८श अध्याथः]
चिकित्सितस्थानम् ।
३३६५ खस्थः स्यादर्दितादीनां मुहवेंगे गतेऽगते । पीड्यते पोड़नैस्तैस्तैर्भिषगेतान् विवज्जयेत् ॥ १६ ॥ हत्वैकं मारुतः पदं दक्षिणं वाममेव वा। करोति चेष्टाविरतिं रुजं वास्तम्भमेव च ॥ गृहीत्वाद्धं शरीरस्य सिराः स्नायूविशोष्य च। पादं सङ्कोचयत्येकं हस्तं वा तोदशलकृत् ॥ एकाङ्गरोगं तं विद्यात् पवनात् कुशलो भिषक् । सर्वाङ्गरोगं तद्वच्च सर्वदेहानुगेऽनिले ॥ १७॥ स्फिक्पूर्वा कटिपृष्ठोरु-जानुजङ्घापदं क्रमात् । गृध्रसी स्तम्भरुक्तोदै ह्राति स्पन्दते मुहुः ॥ गङ्गाधरः-अर्दितादीनामेतदन्तानां मुहुर्वगे गतेऽतीते सति स्वस्थ आपाततः स्यात् । अगते वेगे पीड्यते ॥१६॥
गङ्गाधरः-हत्वेत्यादि। कुपितो मारुत एक दक्षिणं वामं वा पक्षं हवा चेष्टाविरतिप्रभृतिं करोति। इति पक्षबधः। गृहीत्वेत्यादि । वायुः शरीरस्याद्ध गृहीला सिरास्नायूवि शोष्य तोदशूलकृत् सन् पादमेकमेकं हस्तं वा सङ्कोचयति, तमेकाङ्गरोगं विद्यात्। सङ्गिं शरीरस्य गृहीला सिरास्नाय. विशोष्य तोदशलकृद् वायुः पादौ हस्तौ वा सङ्कोचयति तं सर्वाङ्गगं रोगं विद्यादिति ॥१७॥ ___ गङ्गाधरः-स्फिगित्यादि। स्फिकपूर्वा गृध्रसी पूर्व स्फिचं स्तम्भ रुक्तोदर हीखा क्रमात् कयादीनि स्तम्भरुकतोदेहाति सुहुश्च स्पन्दते, सा कथनम्। पाणिपादशिर इत्यादि दण्डकलक्षणम् । अहितादीनां दण्डकान्तानां समान रूपमाहस्वस्थः स्यादित्यादि। अहितहनुस्तम्भादिषु मुहुर्मुहुर्वेगित्वं दृश्यते, तदहितान्तर्गतमेव ज्ञयम् ॥ १५॥१६॥
चक्रपाणिः-हत्वैकमित्यादि पक्षबधलक्षणम्। गृहीत्वामित्यादि एकाङ्गलक्षणम् । सर्वाङ्ग सर्बदेहजमिति सर्वाङ्गलक्षणम्। स्फिकपूर्वोत्यादि प्रथमं स्फिक स्तम्भरुक्तोदै हाति, पश्चात्
For Private and Personal Use Only
Page #1167
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३६६
चरक-संहिता। वातव्याधिचिकित्सितम् वाताद वातकफात् तन्द्रा-गौरवारोचकान्विता। खल्ली तु पादजङोरु-करमूलावमोटनो (नात् ) ॥१८॥ स्थाननामानुरूपः स्वैर्लिङ्गः शेषान् विनिदिशेत् । सवेष्षेतेषु संसर्ग पित्तादारुपलक्षयेत् ॥ १६ ॥ वायोर्धातुक्षयात् कोपो मार्गस्यावरणेन च। वातपित्तकफा देहे सर्वस्रोतोऽनुगामिनः ॥ वायुरेव हि सूक्ष्मत्वाद् वायोस्तत्राप्युदीरणः । कुपितस्तो समुद्भूय तत्र तत्राक्षिपन् गदान् ।
करोत्यावृतमार्गत्वात् रसादोंश्चोपशोषयेत् ॥ २० ॥ गृध्रसी वातात् केवलात्। वातकफात् तु तन्द्रादियुक्ता। इति गृध्रसीलक्षणम् । खल्लीत्यादि। पादमूलाधवमोटिनी खल्लीत्युच्यते ॥१८॥ ___ गङ्गाधरः-स्थाननामानुरूपैः स्वैलिङ्गः शेषान् उक्तादितादिभ्योऽन्यान् वातरोगान् विनिर्दिशेत् । इति ॥१९॥
गङ्गाधरः-अथ वायोरावरणजरोगानाह-वायोरित्यादि। धातुक्षयान वायोः कोपे मार्गस्य वायोरावरणेन च कोपो भवति, वातपित्तकफा देहे सर्वस्रोतोऽनुगामिनो हेतवः स्युः। कथं तहिं वायोः कोपे वातादयः सर्व स्रोतोऽनुगामिनः स्युरित्यत आह-वायुरेव हीत्यादि। हि यस्मादेको वायुरपरस्य वायोर्धातुक्षयात् मागोवरणेन को सूक्ष्मलादुदीरणः प्रेरकः। तो कटिपृष्ठोरुजानुजङ्खापदं गृह्णाति, सा गृध्रसी वातात्। वातकफात् सा पूर्वोक्तलक्षणा सती तन्द्र त्यभिधेया भवति । एवं गृध्रसीद्वयं यद् द्वे गृध्रस्यौ वातात् वातकफाद् द्वे इत्यनेनोक्ते अपि विवृते भवतः ॥ १७ ॥ १४॥ __चक्रपाणिः-अनुक्तानां परिग्रहार्थमाह-स्थाननामे यादि। शेषान् अनुरूपैलिङ्गः भेदशूलादिभिः निहिशेदिति ज्ञेयम् । केचित् स्थानानामनुरूपैरिति पठन्ति। तल नखभेदस्थानानुरूपश्च लिङ्ग नखस्फुटनरूपं भवति। एवं चापरवातविकारेष्वपि महारोगोक्तेषु स्थानानुरूपं लिङ्गमनुसतव्यम् । वातस्य पित्तादिसंसर्ग ज्ञापयन्नाह-सर्वेष्वित्यादि। पित्ताच रिति पित्तकफरकादिभिः। अथावृतस्य वायोः कथं कुपितत्वं भवति, भवतु मार्गरोधात् वातकोपः। भावरकेग तु पित्तेन कफेन वातकोपनस्य कथं सम्भवो भवतीत्याह-वातपित्तेत्यादि। तृतीयमेलके वायोः प्राधान्यमाह-- सूक्ष्मत्वादिति। सूक्ष्ममार्गानुसारितया प्रेरकत्वात्। तस्मात्
For Private and Personal Use Only
Page #1168
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८ अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् |
लिङ्गं पित्तावृते दाहस्तृष्णा शूलं भ्रमः क्रमः । कटुम्ललवणोष्णैश्च विदाहः शोतका मिता || शैत्यगौरवशूलानि कटादुपशयोऽधिकम् । लङ्घनायासरुक्षोष्ण कामता च कफावृते ॥ रक्तावृते सदाहार्त्तिस्त्वङ्मांसान्तरयोभ्रंशम् । भवेत् सरागः श्वयथुर्जायन्ते मण्डलानि च ॥ कठिनाश्च विवर्णाश्च पिडकाः श्वयथुस्तथा । हर्षः पिपीलिकानाञ्च संसार इव मांसगे ॥ चलः स्निग्धो मृदुः शीतः शोफोऽङ्गेष्वरुचिस्तथा । श्राव्यवात इति ज्ञेयः स कृच्छ्रो मेदसावृतः ॥ पित्तकफौ समुद्धय तत्र तत्र माग आक्षिपन् गदान् करोति । आवृतमागेखाद् रसादींश्चोपशोषयेदिति ॥ २० ॥
1
1
गङ्गाधरः - येन येनावृतः सन् यद् यल्लिङ्गं करोति तदाह । लिङ्गमित्यादि । पित्तावृते वायौ लिङ्गं दाहादि । तत्र कटादिभिः सेविते विदाहः शीतकामिता च स्यात् । शैत्येत्यादि । कफाटते वाय गत्यादीनि स्युः कटादुपशयोऽधिकं भवति । लङ्घनादिकामता च स्यात् । रक्तात इत्यादि । रक्तादृते वायौ खङमांसयोरन्तरे भृशं सदाहार्त्तिः सरागः श्वयथुभवेत् । मण्डलानि च जायन्ते मसादिधातुगतवातकाय्र्याण्याह - कठिना इत्यादि । मांसगे वायो कठिनपिड़कादि स्यात् । पिपीलिकानां संसारः संसरणमिव हर्षः स्यात् । चल इत्यादि । मेदसावृतो वातश्चल इत्यादिलक्षण आढ्यवात इति ज्ञेयः, स कृच्छ्रत्रिष्वनि दोषेषु वायुरेव उक्तन्यायेन प्रधानम्, अतः कुपितः पित्तकफौ समुदीर्य ताभ्यामावृतमार्गोऽपि तख तत्र प्रदेशे गदान् करोति । तथा रसादींश्च तत्र तत्र क्षिपन् संशोषयेत् ॥ १९ ॥ २० ॥
चक्रपाणिः - आवरणकृतं वातकोपं दर्शयित्वा भावरणविशेषकृतं लिङ्गमाह - पित्तावृत इत्यादि । कट्टा पशय इति कष्णादिकफविपरीतैरुपशयः । अधिकमिति । मांसगे इति मांसावृते । मांसगतस्य रक्तादिगतस्य च वातस्य लक्षणमुच्यते । आन्यवात इति आयुर्वेदसंज्ञा मेदसा आवृत
४२६
For Private and Personal Use Only
३३६७
Page #1169
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३३६८
चरक-संहिता। वातव्याधिचिकित्सितम् स्पर्शमस्थ्यावृते तूष्णं पीड़नञ्चाभिनन्दति । संभज्यते सीदति च सूचीभिरिव तुद्यते ॥ मज्जावृते विनमति जृम्भते परिचेष्टते। शूलञ्च पीड्यमाने च पाणिभ्यां लभते सुखम् ॥ शुक्रावेगोऽतिवेगो वा निष्फलत्वञ्च शुक्रगे। भुक्ते कुतौ रुजा जीणे शाम्यन्त्यन्नावृतेऽनिले ॥ मूत्राप्रवृत्तिराध्मानं वस्तौ मूत्रावृतेऽनिले। वर्चसोऽतिविबन्धोऽधः स्वे स्थाने परिकून्तति ॥ बजत्याशु जरां स्नेहो भुक्ते चानह्यते नरः। चिरात् पीड़ितमन्नेन दुःखं शुष्कं शकृत् सृजेत् ॥ . श्रोणिवङ्क्षणपृष्ठेषु रुगविलोमश्च मारुतः।
अस्वस्थं हृदयञ्चैव वर्चसा त्वावृतेऽनिले ॥ २१॥ साध्यः । स्पर्शमित्यादि। अस्थाटते वाते स्पर्शन्तूष्णमभिनन्दति पीड़नश्चाभिनन्दति संभज्यतेऽङ्गमिति शेषः। मज्जात इत्यादि। मज्जाटते वायो नरो विनमतीत्यादि। शुलञ्च स्यात् । तत्र पाणिभ्यां पीड्यमाने देहे सुखं लभते । शुक्रावेग इत्यादि। शुक्रगे वायौ शुक्रस्यावेगोऽतिवेगो वा निष्फललञ्च गर्भ जननफलरहितत्वं स्यात् । भुक्त इत्यादि। अन्नाटतेऽनिले भुक्तेऽन्ने कुक्षौ रुजा जीणऽन्ने शाम्यन्ति। मूत्रेत्यादि। मूत्रावृतेऽनिले. मूत्रस्याप्रत्तिर्वस्तो चाध्मानं स्यात्। वर्च इत्यादि। वर्चसादृतेऽनिले वर्चसोऽधोऽतिविबन्धः स्वे स्थाने विबन्धस्थाने परिकृन्तति। भुक्तेऽन्ने सत्याशु स्नेहो जरामाशु व्रजति भुक्तेऽन्ने चानाने पुरीषम् । अन्नेन पीड़ितं शुष्कं शकृत् नरश्चिराद दुःखं यथा स्यात्तथा सृजेत्। श्रोण्यादिषु रुक् मारुतश्च विलोमो नानुलोमः। हृदयश्चास्वस्थमिति ॥२१॥ वातस्य । स्वस्थान इति पकाशये। परिकृन्तति परिकर्तिकां जनयति । साध्यासाध्यविभागा इति
For Private and Personal Use Only
Page #1170
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् । ३३६६
गात्रश्लेषो हनुस्तम्भः कुश्चनं कुब्जतादितम् । सन्धिच्युतिः पक्षबधः पाङ्गत्यं खुड़वातता॥ स्तम्भनं चाट्यवातश्च रोगा मजास्थिगाश्च ये। एते स्थानस्य गाम्भीर्य्यात् यत्नात् सिध्यन्ति वा न वा ॥ नवान् बलवतस्त्वेतान् साधयेन्निरुपद्रवान् ॥ २२ ॥ क्रियामतःपरं सिद्धां वातरोगापहां शृण । केवलं निरुपस्तम्भमादौ स्नेहरुपाचरेत् । वायुं सपिर्वसातैल-मजपानैर्नरं ततः॥ स्नेहक्रान्तं समाश्वास्य पयोभिः स्नेहयेत् पुनः। यूषैर्याम्याम्बुजानूप-रसैर्वा स्नेहसंयुतैः॥ गङ्गाधरः-गात्रेत्यादि। गात्रश्लेषादयो वातरोगा ये त एते स्थानगाम्भीर्यात् यत्नात् सिध्यन्ति वा न वा। नवांस्तु खल्वेतान् गात्रश्लेषादीन निरुपद्रवान् बलवतो नरस्य साधयेत् ॥ २२ ॥ - गङ्गाधरः-इत्यन्यातवातरोगानुक्त्वा तेषां चिकित्सितं वक्तुमुच्यते। क्रियामत इत्यादि । केवलमित्यादि । केवलं वायु निरुपस्तम्भं स्तम्भहीनमादौ सर्पिरादिभिः स्नेहरुपाचरेत् । सपिरादिपानः स्नेहक्लान्तं नरं ततः समाश्चास्य पयोभिः पुनः स्नेहयेत्। स्नेहसंयुतैयू पैरथवा स्नेहसंयुताम्यादिमांसरसैः स कच्छ इत्यादि। अत्र कुब्जत्वपङ्गुत्वादयो यद्यपि साक्षान्न प्रपञ्चितास्तथापि विशेषदोषेणैव सलक्षणं ज्ञेयम्। खण्डवातता गुल्फवातता किंवा सन्निपातवातः। मजास्थिगा इति मजास्थिगतवातजन्या इत्यर्थः। स्थानस्य गाम्भीर्यादिति गम्भीरस्थानाश्रितत्वात्। अन्ये तु गाम्भीर्य्यत्वमाहुः। वैद्यस्तु नावश्यं सर्वत अव्याहतज्ञानो भवति। तेन संशयाभिधानमिति ज्ञेयम्। नवानामप्येषां निरुपद्रवतया साध्यतामाह-नवानित्यादि। उपद्रवाश्चात शृङ्गमाहितयानुक्ता अपि सामान्योपलक्षणयुक्ता एव केचित् गदा विज्ञ याः। विवा अध्यायशेष हृद्रोगविद्रधीत्यादिना वक्ष्यमाणा उपद्वा ज्ञेयाः ॥ २१ ॥ २२॥
चक्रपाणि:-अवसरप्राप्तां क्रियामाह-क्रियामत इत्यादि। केवलमित्यादौ केवलमिति असं सृष्टम् । निरुपस्तम्भमित्यनावृतम्। कैः स्नेहैः कथञ्चोपाचरेदित्याह-सर्विसातैलमजपानरिति । स्नेहपानामन्तरं कर्त्तव्यमाह-नरं ततः स्नेहक्लान्तमित्यादि। स्नेहपानोद्विग्नं समा
For Private and Personal Use Only
Page #1171
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४००
चरक-संहिता। वातव्याधिचिकित्सितम् कृशरापायसैः साम्ल-लवणैः सानुवासनैः । नावनस्तर्पणश्चान्यैः सुस्निग्धं स्वेदयेत् तु तम् ॥ खभ्यक्तं स्नेहसंयुक्त डीप्रस्तरसङ्करः। तथान्यविविधैर्योगर्यथायोगमुपाचरेत् ॥ २३ ॥ स्नेहाक्तं खिन्नमगन्तु वक्र स्तब्धमथापि वा। शनैर्नमयितं शक्यं यथेष्टं शुष्कदारुवत् ॥ हर्षतोदरुगायास-शोथस्तम्भग्रहादयः। खिन्नस्याशु प्रशाम्यन्ति माईवञ्चोपजायते ॥ स्नेहश्व धातून संशुष्कान् पुष्णात्याशु प्रयोजितः । बलमग्निबलं पुष्टिं प्राणांश्चाप्यतिवर्द्धयेत् ॥ असंस्कृतं पुनः स्नेहैः स्वेदैश्चाप्युपपादयेत् ।
तथा स्नेहमृदौ कोष्ठे न तिष्ठन्त्यनिलामयाः ॥ २४॥ कुशरादिभिश्च स्नेहयेत् । ततः सुस्निग्धं तं स्वभ्यक्तं स्नेहेन नाहीस्वेदादिभिः स्नेहसंयुक्तैः स्वेदयेत् । तथा यथायोगं विविधैरन्यैर्योगेश्वोपाचरेत् ॥२३॥ ___ गङ्गाधरः-एवं स्नेहपूर्वस्वेदफलमाह-स्नेहाक्तमित्यादि । स्नेहाक्तं खिम वकं वा स्तब्धं वा शनैर्यथेष्टं यथाभिमतं नमयितु शक्यं स्यात् शुष्कदारुवत् । हर्षादयश्च स्विन्नस्याशु प्रशाम्यन्ति माईवञ्च जायते। स्नेहश्च प्रयोजितः शुष्कान् धातूनाशु पुष्णाति । बलादिकं वर्द्धयेत् । स्नेदैः स्वेदैश्चाप्यसंस्कृतं नरं पुनः स्नेहः स्वेदेश्वोपपादयेत् । तथा सति स्नेहमृदौ कोष्ठे सति अनिलामया न तिष्ठन्ति ॥२४॥ श्वास्येति विश्राम्य स्नेहयेदिति तर्पणैः। पान.रत्यत्र यावदित्यादि अनुवर्तते। भन्थैरिति कुटीमूमिस्वेदादिभिः। यथायोगमिति सर्वथा स्नेहपूर्वकस्वेदम् ॥ २३ ॥
चक्रपाणिः-स्नेहपूर्वकस्वेदगुणमाह-स्नेहाई स्विन्नमित्यादि। स्वेदाध्याये स्नेहपूर्वप्रयुक्तन स्वेदेनेत्युक्तोऽपि अयं स्नेहपूर्वक: स्वेदगुणः पुनः प्रकरणागतत्वादुच्यते। आशुप्रयोजित इत्यस पुष्णातीत्यनेन सम्बध्यते । अनिलामयाः न तिष्ठन्ति न स्थायिनो भवन्तीत्यर्थः ॥२४॥ ..
For Private and Personal Use Only
Page #1172
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८श अध्यायः ]
२८श अध्यायः ] चिकित्सितस्थानम्। ३४०१
यद्यनेन सदोषत्वात् कर्मणा न प्रशाम्यति । मृदुभिः स्नेहसंयुक्तभेषजैस्तं विशोधयेत् ॥ २५ ॥ घृतं तित्वकसिद्धं वा सातलासिद्धमेव वा। पयस्यरण्डतैलं वा पिबेद् दोषहरं शिवम् ॥ स्निग्धाम्ललवणोष्णादाराहारैर्हि मलश्चितः। स्रोतो बध्नाति तं रुद्धा तस्मात् तमनुलोमयेत् ॥ २६ ॥ दुर्बलो यो विरेच्यः स्यात् तं निरूहैरुपाचरेत् । पाचनैर्दीपनीयैर्वा भोजनैस्तदयुतैर्नरम् ॥ गङ्गाधरः- दीत्यादि। अनेन निरुक्तेन कर्मणा यदि सदोषखादवशिष्टदोषवत्त्वाद वातामयो न प्रशाम्यति, तदा स्नेहयुक्तैम दुभिर्भेषजैस्तं विशोधयेत् विरेचनेन ॥२५॥
गङ्गाधरः-स्नेहमृदुविरेचनमाह-घृतमित्यादि। तिल्वकं लोधं तत्सिद्धं घृतमथवा सातलया सप्तलया सिद्धं घृतम् अथवा पयस्येरण्डतैलं दोषहरं पिबेत्। एतेन यत् स्यात् तदाह-स्निग्धेत्यादि। हि यस्मात् स्निग्धाचाहारैश्चितो मलस्तं मलं रुद्धा स्रोतो बध्नाति तस्मात् तं मलमनुलोमयेद् विरेचनेनानेनेति ॥ २६॥ ___ गङ्गाधरः-अविरेच्यस्य विधिमाह-दुर्बल इत्यादि। यो हि विरेच्यो दुर्बलस्तथा यश्चाविरेच्यस्तं निरूहैरुपाचरेत्। अथवा पाचनादिभिर्युतै
चक्रपाणिः-ययनेन सदोषत्वादित्यादि। अव केवलो वा निरुपस्तम्भः वायुः चिकित्स्यत्वेनाधिकृतः। स दोषमुपपन्नः कर्मणा न प्रशाम्यति, तेनोक्तस्य कर्मणोऽपि तलाशुद्धिः मलजनकत्वात् । वक्ष्यति हि स्निग्धाम्ललवणोष्णाद्य रहारैर्हि मलश्चतः' इति, किंवा सदोषत्वादित्यनेन उत्तरकालीनं वायोः संशमनमुच्यते। असंसृष्टत्वञ्च यदुक्तं तदुपक्रमारम्भकाले ज्ञेयम् । सदोषत्वञ्च स्नेहप्रयोगेणानुपशये ज्ञेयम्। संशोधनकरणे च हेतुः शमनमेवोत्तरकालीनं कुतो भवतीत्याहस्निग्धेत्यादि ॥ २५॥२६॥
चक्रपाणिः-दुर्बलो योऽविरेच्य इति दुर्बलत्वप्रकर्षण अविरेच्य इत्यर्थः। अत्यर्थदुर्बलतायां विधिमाह-पाचनैर्दीपनीयैरिति । यथा पाचनैः तथा दीपनैः, तथा अनास्थाप्यास्त्वतिस्निग्ध इत्यादौ अपि दुबलः पठितः। पारनं किञ्चिदीपनं यथा पटोलम्, दीपनं किञ्चित् पाचनं यथा त्रिफला, उकं हि सुश्रते-'विफला कफपित्तान-मेहकुष्ठविनाशिनी। चक्षण्या. दीपनी चेति। तथा
For Private and Personal Use Only
Page #1173
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[वातव्याधिचिकित्सितम्
३४०२
चरक संहिता। वातव्याधिचिकित्सितम् संशुद्धस्योस्थिते चाग्नौ स्नेहस्वेदो पुनर्हितो। खाद्वम्ललवणः स्निग्धैराहारैः सततं पुनः ।। नावनईमपानश्च सर्वानेवोपपादयेत् । इति सामान्यतः प्रोक्तं वातरोगचिकित्सितम् ॥ २७ ॥ विशेषतस्तु कोष्ठस्थे वाते क्षीरं ® पिबेन्नरः । पाचनीयैरसैयक्तैरन्यैर्वा पाचयेन्मलान् ॥ गुदपक्वाशयस्थे तु कम्मोदावर्त्तनुद्धितम् ।
आमाशयस्थे शुद्धस्य यथादोषहरी क्रिया ॥ सर्वाङ्गकुपितेऽभ्यङ्गो वस्तयः सानुवासनाः। स्वेदाभ्यगावगाहाश्च हृद्य चान्नं त्वगाश्रिते ॥ शीताः प्रदेहा रक्तस्थे विरेको रक्तमोक्षणम् । विरेको मांसमेदःस्थे निरूहाः शमनानि च ॥ भॊजनैस्तं नरमुपाचरेत् । संशुद्धस्येत्यादि। एवं संशुद्धस्य वातरोगिणोऽनौ चोत्थिते पुनः स्नेहस्वेदौ हितौ स्वाद्वम्लाद्याहारै वनधूमपानस्ततः पुनः स सर्वानेव वातरोगानुपपादयेत्। इति सामान्यतो वातरोगचिकित्सितमुक्तम् ॥ २७॥ ___ गङ्गाधरः-विशेषत आह-विशेषतस्वित्यादि। विशेषतः कोष्ठगते वाते नरः क्षीरं पिबेत् । पाचनीयरसैर्युक्तैर्वान्यैर्मलान् पाचयेत्। गुदत्यादि । गुदस्थे पकाशयस्थे च। आमाशयस्ये शुद्धस्य विरेचनेन दोपहरी क्रिया। सर्वाङ्गकुपितेऽभ्यङ्गादयः। खगाश्रिते वाते स्वेदादयः। शीता इत्यादि। पाचनैरित्यस्य दीपनैरिति विशेषणं कृतम्। भोज्यैर्वा तद्युतैरिति पाचनदीपनसंयुक्तैर्भोज्यैः । उत्थिते चाग्नौ इति दीप्ते वह्नौ ॥ २७ ॥
चक्रपाणिः-स्थानविशेषेण क्रियाविशेषमाह-विशेषतस्त्वित्यादिना अधो नाभेः शस्यते चावपीड़क इत्यन्तेन। क्षारं यवक्षारं किंवा क्षारमिति ग्रहण्यादिनिर्दिष्टं दीपनक्षारम् ।
... * भारमिति चक्रसम्मतः पाठ।
For Private and Personal Use Only
Page #1174
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८ अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम् । ३४०३ वाह्याभ्यन्तरतः स्नेहरस्थिमज्जगतं जयेत् । हर्षोऽनपानं शुक्रस्थे बलशुक्रकरं हितम् ॥ विबद्धमार्ग दृष्ट्रा च शुक्र दद्याद विरेचनम् । विरिक्तप्रतिभुक्तस्य पूर्वोक्तां कारयेत् क्रियाम् ॥ २८॥ गर्भे शुष्के तु वातेन बालानाञ्चापि शुष्यताम् । सितामधुककाश्मय्यै हितमुत्थापने पयः॥ हृदि प्रकुपिते सिद्धमंशुमत्या पयो हितम् । मत्स्यान् नाभिप्रदेशस्थे सिद्धान् बिल्वशलाटुभिः॥ वायुना वेष्टामाने तु गाने स्यादुपनाहनम् । तैलं सङ्कचितेऽभ्यङ्गो माषसैन्धवसाधितम् ॥
रक्तस्थे शीतप्रदेहादयः। मांसभेदःस्थे विरेकादयः। वाह्याभ्यन्तरतः स्नेहः अभ्यङ्गपानरस्थिमज्जगतं वातं जयेत् । हर्ष इत्यादि। शुक्रस्थे वाते हर्षः स्त्रीभिरालापादिना बलकरं शुक्रकरमनपानं हितम्। विवद्धमार्ग शुक्र दृष्ट्वा विरेचनं दद्यात् । विरिक्तस्य प्रतिभुक्तस्य पूर्वोक्तां हर्षबलशुक्रकरान पानक्रियां कारयेत् ॥२८॥
गङ्गाधरः-वातेन गर्भे शुष्के शुष्यतां बालानाश्च शुष्कगभशुष्यद्बालानामुत्थापने पोषणे सितादिभियुक्तं पयो हितम्। हृदीत्यादि। हृदि प्रकुपिते वातेऽशुमत्या शालपा सिद्धं पयो हितम् । नाभिप्रदेशस्थे बिल्वशलाटुभिः सिद्धान् मत्स्यान् दद्यात्। वायुना वेष्टयमाने गात्रे उपनाहनं स्यात् ।
उदावर्त्तनुत् कर्म विमर्मीये तं तैलशीतज्वरनाशनोक्तमित्यादिनोक्तं ज्ञेयम्। स्वेदेत्यादि त्वगगतानिलचिकित्सितम्। हर्षों मनोहर्षणम् । विरेचनानन्तरं प्रतिभोजिनः विरिक्तप्रतिभुक्तस्य । पूर्वोक्तामिति शुक्रजननहर्षिणी क्रियाम्। गर्भ इति सितादिभिः सिद्धं पयो हितम् । अंशुमती शालपर्णी। मत्स्या इति नाभिप्रदेशे कुपिते वाते बिल्वशलाटुभिः सिद्धा देयाः । नाभिप्रदेशे वातस्य कोपोऽनुक्तोऽपि तत्रभवशूलादिभिरिव ज्ञेयम्। वैष्टयमान इति अवमोटयमाने।
For Private and Personal Use Only
Page #1175
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
वातव्याधिचिकित्सित
३४०४
चरक-संहिता। वातव्याधिचिकित्सित बाहुशीषंगते नस्यं पानञ्चौत्तरभक्तिकम्।। वस्तिकर्म त्वधो नाभेः शस्यते चावपीड़कः ॥ २६ ॥ अदिते नावनं मूद्धि तैलं तर्पणमेव च।। नाड़ीस्वेदोपनाहाश्चाप्यानूपपिशितहिताः॥ स्वेदनं स्नेहसंयुक्त पक्षाघाते विरेचनम् । अन्तरा कण्डराङ्गल्योः शिरोवस्त्यग्निकर्म च ॥ गृध्रसीषु प्रयुञ्जोत खल्ल्यां तूष्णोपनाहनम् । पायसैः कृशरैश्चैव शस्तैस्तैलघृतान्वितैः ॥ ३० ॥ व्यादितास्ये हनु खिन्नमङ्गष्ठाभ्यां प्रपीड़येत् । प्रदेशिनीभ्यां चोन्नाम्य चिवुकोन्नमनं हितम् ॥
सङ्कचिते वाते माषसैन्धवसाधितं तलमभ्यङ्गः। बाहुशीषगते वाते नस्यम् औत्तरभक्तिक स्नेहपानश्च । नाभेरधो वाते वस्तिकर्म शस्यतेऽचपीडश्च ॥२९॥
गङ्गाधरः-अदिते वाते नावनं नस्यं मूद्धि तैलं तर्पणश्च। नाड़ीत्यादि । अदिते वाते नाड़ीस्वेदादय आनूपपिशित हिताः। एवं पक्षाघाते स्नेहसंयुक्तं स्वेदनं विरेचनश्च। गृध्रसीषु कण्डराकुल्योरन्तरा शिरोवस्तिरनिकम्मे च यथायोग्यं प्रयुञ्जीत । खल्ल्यान्तूष्णोपनाहनं तैलघृतान्वितैः पायसैः कुशरः शस्तैः प्रयुञ्जीत ॥३०॥
गङ्गाधरः-व्यादितास्य इत्यादि। व्यादितास्ये हनुस्तम्भे खिन्नं हनु प्रदेशिनीभ्यामङ्गुलीभ्यां चिवुकमुन्नाम्य प्रपीड़येत् । इत्येवं चिकोत्रमनं
उपनाहनञ्च वातहरद्रव्यैरेव कर्तव्यम्। नस्ये पाने च उक्तभाषसैन्धवसाधितमेव तैलम्। भस च माषस्य काथः सैन्धवस्य कल्कः । २८ ॥ २९ ॥
चक्रपाणि:-अर्दितादिचिकित्सामाह-अहित इत्यादि। तर्पणमित्यादि नावनविशेषणम् । अन्तराकण्डराङ्गुल्योरिति कण्डराङ्गुल्योर्मध्ये सिराव्यधनं कर्त्तव्यम्। गृध्रसीष्विति बहुवचनं व्याधिमेदसया गदितम्। ध्यात्ताननमिति विवृतास्यम्। प्रदेशिनी भङ्गुष्ठान्तराङ्गुली।
For Private and Personal Use Only
Page #1176
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८ अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। ३४०५
स्रस्तं स्वं गमयेत् स्थान तथा खिन्नश्च नामयेत् । प्रत्येकं स्थानदूष्यादि-क्रियां सर्वत्र कारयेत् ॥ ३१ ॥ सर्पिस्तैलवसामज-पानाभ्यञ्जनवस्तयः। स्वेदः स्निग्धो निवातञ्च स्थान प्रावरणानि च ॥ रसाः पयांसि भोज्यानि खाद्वम्ललवणानि च। बृहणं यच्च तत् सर्व प्रशस्तं वातरोगिणाम् ॥ ३२॥ बलायाः पञ्चमूलस्य दशमूलस्य वा रसे। अजशीर्षाम्बुजानूप-क्रव्यादपिशितैः समम् ॥ साधयित्वा रसान् स्निग्धान् दध्यम्लव्योषसंस्कृतान् । भोजयेद् वातरोगात्तं तैय॑क्तलवणैनरम् ॥ एतैरेवोपनाहांश्च पिशितैः संप्रकल्पयेत् ।
घृततैलयुतैः साम्लैः खिन्नक्षुण्णैरनस्थिभिः ॥ ३३ ॥ हितम्। सस्तमित्यादि। सस्तमङ्गं खिन्न स्वं स्थानं गमयेत् ऊर्द्ध गतं तथा खिन्नं नामयेत् । प्रत्येकमित्यादि। सर्वत्र वातरोगे प्रत्येकं स्थानदृष्यादिक्रियां कारयेत् ॥ ३१॥
गङ्गाधरः-एवं सपिरादिचतुःस्नेहपानादयः। स्वेदादयः। स्वादम्लादिभोजनानि ॥३२॥
गङ्गाधरः-बलाया इत्यादि। बलाया रसे पञ्चमूलस्य महतो रसे वा दशमूलस्य रसे वा छागशीर्ष साधयिखा रसं कृलाम्बुजपिशितं वा तस्मिं स्तस्मिन् रसे रसं साधयिखा आनूपमांसं वा तस्मिंस्तस्मिन् रसे पक्त्वा रसं साधयिखा क्रव्यादमांसं वा तस्मिंस्तस्मिन् रसे पत्वा रसं साधयिता दध्यमलव्योषं दत्त्वा वातरोगात तेन तेन रसेन व्यक्तलवणेन भोजयेत् । एतैरेवाजशीर्षादिपिशितैरनस्थिभिः खिन्नक्षण्णः खिन्नं कृता पेषितैः अनुकविशेषचिकित्साग्रहणार्थमाह-प्रत्येकमित्यादि। स्थानं पक्वाशयादि। दूष्यं रसरकादि । भाविग्रहणात् आवरणग्रहणम् । स्थानदूष्यापेक्षः क्रियाविशेषस्तु कोष्ठस्थ इत्यनेनैवोक्तः ॥ ३०॥३१॥ चक्रपाणिः-सर्व विकारशमनं चिकित्सितमाह-सर्पिस्तैलमित्यादि ॥३२॥
४२७
For Private and Personal Use Only
Page #1177
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४०६
चरक-संहिता। [वातव्याधिचिकित्सितम् पत्रोत्वाथपयस्तल-द्रोण्यः स्युरवगाहने । खभ्यक्तानां प्रशस्यन्ते सेकाश्चानिलरोगिणाम् ॥ ३४॥ आनूपौदकमांसानि दशमूलं शतावरीम् । कुलत्थान बदरान् माषान् तिलान् रानाबलायवान् ॥ वसादध्यारनालाम्लैः सह कुम्भ्यां विपाचयेत् । नाडोस्वेदं प्रयुञ्जोत पिष्टैश्चाप्युपनाहनम् ॥ तैश्च सिद्धं घृतं तलमभ्यङ्गं पानमेव च ॥ ३५ ॥ मुस्त कुष्ठं तिलाः किएवं सुरालवणं नतम् । दधिक्षीरचतुःस्नेहः शस्त स्यादुपनाहनम् ॥ ३६॥ उत्कारिकावेशवार-क्षीरमापतिलौदनैः। एरण्डवीजगोधूम-यवकोलस्थिरादिभिः॥ .
साम्लैरम्लकाञ्जिकादियुक्तैघृ ततैलयुक्तैश्योपनाहान् कल्पयेत्। बहुवचनात् प्रत्येकश्चाजशीर्षादीनां पिशितैरुपनाहाः कार्या इति ॥३३॥
गङ्गाधरः-पत्रोत्काथेत्यादि। वातहरप्रसारण्यादिपत्राणामुत्काथा अवगाहने शस्ताः। पयसो द्रोणी तैलद्रोणी चावगाहने शस्ता। तथा वातहरस्नेहेना भ्यक्तगात्राणां सेका वातहरद्रव्यकाथं धारया सेचयेत् ॥३४॥. ..
गङ्गाधरः-आनूपेत्यादि। आनूपमांसादीनि यवान्तानि वसादिभिः द्रवैः सह कुम्भीमध्ये तन्मुखरोधेन पचेत्। तेन नाड़ीस्वेदं प्रयुञ्जीत । अथवा पिष्टैस्तैश्च तथा पत्वा उपनाहं प्रयुञ्जीत। एवं तैरान्पमांसादियवान्तः पादिकः कल्कैर्दध्यारनालाम्लैश्चतगुणैः स्नेहखाद वसया समया सिद्धं घृतं तलाश्चाभ्यहं पानश्च प्रयुञ्जीत ॥ ३५॥
गङ्गाधरः-मुस्तमित्यादि। मुस्तादिकं दध्यादिभिः पिष्ट्वा उपनाहनं शस्तं स्यात् ॥३६॥ ___गाधरः-उत्कारिकेत्यादि। वातरोगिणां सरुजं गात्रमुत्कारिका.
For Private and Personal Use Only
Page #1178
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८ मध्यायः ] . चिकित्सितस्थानम्। ३४०७
सस्नेहः सरुजं गात्रमालिप्य बहलं. भिषक् । एरण्डपत्रर्बध्नीयात् रात्रौ कल्यं विमोक्षयेत् ॥ क्षीराम्बुना ततः सिक्तं पुनश्चैवोपनाहितम् । मुञ्चेद् रात्रौ दिवा बद्धं चमभिस्त सलोमभिः ॥ ३७॥ फलानां तैलयोनोनामम्लपिष्टान् सुशीतलान् । प्रदेहानुपनाहांश्च गन्धर्वातहरैरपि। कुशरापायसैश्चैव कारयेत् स्नेहसंयुतः॥ ३८॥ रूवशुद्धानिला नामतः स्नेहान् प्रवक्ष्यति। विविधान् विविधव्याधि-प्रशमायामृतोपमान् ॥ ३९ ॥ द्रोणेऽम्भसः पचेद् भागान् दशमूलचतुष्पलान् ।
यवकोलकुलत्थानां भागैःप्रस्थोन्मितः सह ॥ दिभिर्बहलं धनमालिप्य रात्रावेरण्डपत्रैर्बधीयात्। कल्यं प्रातर्विमोक्षयेत् । उत्कारिकया यवादिकृतया सस्नेहया बहलालेप एकोऽपरो वेशवारेण सस्नेहेन, तृतीयः क्षीरमापतिलौदनैः सस्नेहः, चतुर्थ एरण्डादिभिः सः सस्नेहै रिति। एवं प्रातबन्धमोक्षणं कृत्वा क्षोराम्बुना सिक्तं धोतं कृखा पुनर्दिवा तथैव बहलमालिप्य सलोमभिश्चम्म भिर्बध्नीयादेवं दिवाबद्धं रात्रौ मुञ्चेत् ॥ ३७॥ ... गङ्गाधरः-फलानामित्यादि। तैलयोनीनां तिलसर्षपातसीत्यादीनां फलानि पिष्ट्वा सुशीतान् प्रदेहानुपलेपांश्च कारयेत्। वातहरैर्गन्धेरेलादिभिः स्नेहसंयुतैरपि प्रदेहानुपलेपांश्च कारयेत्। कशरया स्नेहयुतयाऽथवा पायसैः स्नेहसंयुतैः प्रदेहानुपलेपांश्च कारयेदिति ॥३८॥ ... गङ्गाधरः-रूक्षेत्यादि। ये शुद्धवातरोगार्ता रूक्षास्तेषां स्नेहान प्रवक्ष्यति ॥ ३९॥
गङ्गाधरः-द्रोणेऽम्भस इत्यादि। दशमूलस्य प्रत्येकं चतुष्पलान् भागान ४. चक्रपाणिः-बलाया इत्यादौ बला पृथक्शब्दः। बलादीनां रसाः साधनद्रव्याणि । भजशीर्षादयश्चत्वारः साध्याः। एवं द्वादश रसा भवन्ति । कल्यमिति प्रभाते ॥३३-३७॥
चक्रपाणि:-फलानां तैलयोनीनामिति तिलार स्यादीनाम् । प्रदेहानुपनाहांश्चेत्यस प्रदेहः सपनाहापेक्षया तनुले.पः । गन्धैरित्यगुर्वागत। रुक्षेत्यादौ शुद्धानिलात्ताः केवलवातपीडिताः ३३९
For Private and Personal Use Only
Page #1179
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
. चरक-संहिता। वानव्याधिचिकित्सितम् पादशेषरसैः पिष्टैर्जीवनीयैः सशर्करः। तथा काश्मयखज्जर-द्राक्षाबदरफल्गुभिः॥ सक्षीरैः सर्पिषः प्रस्थः सिद्धः केवलवातनुत्। निरत्ययः प्रयोक्तव्यः पानाभ्यञ्जनवस्तिषु ॥४०॥ चित्रकं नागरं रानां पौष्करं पिप्पलीं शटीम् । पिष्टा विपाचयेत् सर्पिर्वातरोगहरं परम् ॥४१॥ बलाविल्वभृते क्षीरे घृतमण्ड विपाचयेत्। तस्य शुक्तिः प्रकुच्चो वा नस्य शीर्षगतेऽनिले ॥४२॥ ग्राम्यानूपोदकानाञ्च भित्वास्थीनि पचेजले । त स्नेहं दशमूलस्य कषायेण पुनः पचेत् ॥ जीवकर्षभकास्फोता-विदारीकपिकच्छुभिः। वातघ्नैर्जीवनीयैश्च कल्कैक्षिीरभागिकम् ॥
यवादीनां प्रत्येक प्रस्थोन्मितर्भागः सहाम्भसो द्रोणे पचेत् । पादशेषे रसे जीवनीयैः सशर्करैः पिष्टः कल्कैः पादिकैः सर्पिषः प्रस्थः सिद्ध एको योगः। तथा दशमूलादिकाथे काश्मर्यादिभिः कल्कैः पादिकैः समक्षीरैः सर्पिषः प्रस्थः सिद्धो द्वितीययोगः। कश्चित् तु तथा काश्मर्यादिभिः कल्कैः सक्षीरेश्चतुर्गुणक्षीरैः सिद्धो घृतप्रस्थ इति व्याचष्टे ॥४०॥
गङ्गाधरः-चित्रकमित्यादि। चित्रकादिकः कल्कः पादिकश्चतुर्गुणं जलम् ॥४१॥
गङ्गाधरः-बलेत्यादि । बलाविल्वाभ्यामष्टगुणं क्षीरं चतुर्गुणजले पक्वं शेष क्षीरं चतुर्गुणं घृतमण्डमकल्कं पाचयेत्। तस्य शुक्तिरर्द्धपलं प्रकुचः पलं वा नस्यम् ॥४२॥
गङ्गाधरः-ग्राम्येत्यादि। ग्राम्यादीनां जन्तूनामस्थीनि भित्त्वा जले पचेत् ततः स्थापयेत्, अथ स्थिरजलोपरि स्नेह उत्तिष्ठति तं मज्जस्नेहं दिक्षीर
.: चक्रपाणिः-घृतमण्डः घृतस्योपरितनो भागः । शुक्तिरर्डपलम् ॥ ४०-४२॥
For Private and Personal Use Only
Page #1180
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
३४०६ तत् सिद्धं नावनाभ्यङ्गात् तथा पानानुवासनात् । सिरापास्थिकोष्ठस्थं प्रणुदत्याशु मारुतम् ॥ ये स्युः प्रक्षोणमजानः क्षीणशुक्रोजसश्च ये। बलपुष्टिकरं तेषामेतत् स्यादमृतोपमम् ॥ ४३ ॥ ® प्रस्थः स्यात् त्रिफलायास्तु कुलत्थकुड़वद्वयम् । कृष्णगन्धात्वगाढक्योः पृथक पञ्चपलं भवेत् ॥ रानाचित्रकयोद्धे २ दशमूलं पलोन्मितम् । जलद्रोणे पचेत् पाद-शेषे प्रस्थोन्मितं पृथक् ॥ सुरारनालदध्यम्ल-सौवीरकतुषोदकम् । कोलदाडिमवृक्षाम्ल-रसांस्तैलं घृतं वसाम् ॥ मज्जानश्च पयश्चैव जीवनीयपलानि षट् ।
कल्कान् दत्त्वा महास्नेहं सम्यगेनं विपाचयेत्॥ . भागिक दशमूलस्य कषायेण चतुर्गुणन जीवकादिभिः कल्कैः पचेदित्येकयोगः। वातघ्नवर्गीवनीयदशभिश्च कल्कैः पादिक ढिगुणक्षीरं द्विगुणजलं ( दशमूलस्य कषायम् ) पचेत् । एवं सिद्धं तन्मज्जस्नेहद्वयं नावनादितः सिरादिस्थं मारुतं मणुदति। ये स्युरित्यादि । एतद् वक्ष्यमाणमतःपरम् ॥४३॥
गङ्गाधरः-तदाह-प्रस्थः स्यादित्यादि। कृष्णगन्धा शोभाञ्जनस्तस्य बक चादकी च तयोः पृथक् पञ्चपलम्। रास्नाया द्वे पले चित्रकस्य द्वे पले। दशमूलं प्रत्येकं पलम्। सर्वं जलद्रोणे पचत् । पादशेषे तत्र काथे तथा मुरादीनामष्टानां पृथक् प्रस्थोन्मितं द्रवं तलादिस्नेहचतुष्टयस्य प्रत्येक
चक्रपाणिः-तद्वसिति बलाबिस्वतक्षीरसिद्धा। चुलकी शिशुमारः। प्रत्यप्रेति । मरूपानेविति नस्येषु पानेषु योजयेत्। कृष्णगन्धात्वक शोभाञ्जनत्वक। महास्नेहमिति
• तद्वत् सिदा वसा नक-मत्स्यपूर्मचुलूकजाः। प्रत्यमा विधिनानेन नस्यपानेषु शस्यते ॥ इत्यधिक पाठः कचित् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1181
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३४१०
[ वातव्याधिचिकित्सितम्
शिरामजास्थि वाते सर्व्वाकाङ्गरोगिषु । वेपनाक्षेपशूलेषु तदभ्यङ्गं प्रदापयेत् ॥ ४४ ॥ ४५ ॥ समूलपत्रां निर्गुण्डी पीड़यित्वा रसेन तु । तेन सिद्धं समं तैलं नाड़ीकुष्ठानिलार्त्तिषु ॥ हितं पामापचीनान्तु पानाभ्यञ्जनपूरणम् । कार्पासास्थिफलोत्थानां रसे सिद्धञ्च वातनुत् ॥ ४६ ॥ मूलकस्वरसे चीर-समे स्थाप्यं त्राहं दधि । तस्याम्लस्य त्रिभिः प्रस्थैस्तैलप्रस्थं विपाचयेत् ॥ यष्ट्याह्नशर्करारास्त्रा- लवणाद्र कनागरैः । सुपिष्टैः पलिकैः पानात् तदभ्यङ्गाच्च वातनुत् ॥ ४७ ॥ पञ्चमूलीकषायेण पिण्याकं बहुवार्षिकम् ।
पक्तत्वाम्भसि रसे तस्मिंस्तैलप्रस्थं विपाचयेत् ॥
चरक संहिता 1
-
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
प्रस्थोन्मतं पयश्च प्रस्थोन्मितं जीवनीयदशानां प्रत्येकं षट् पलानि कल्कान् दवा महास्नेहं पचेदिति ॥ ४४ ॥ ४५ ॥ महास्नेहः ।
गङ्गाधरः- समूलेत्यादि । समूलपत्र निर्गुण्डीरसेन चतुर्गुणेन समं सार्द्ध तेलं सिद्धं न तु समानांशम् । कार्पासेत्यादि । कार्पासस्यास्थिसहित फलानि कु यित्वोत्थितानां कल्कानां पीड़नेन जाते रसे चतुर्गुणे सिद्धं तलं वातनुत् ||४६ ॥
गङ्गाधरः- मूलकेत्यादि । क्षीरसमे मूलकस्वर से दधि दत्त्वा त्र स्थाप्यम्, तस्य जातस्याम्लस्य दनस्त्रिभिः प्रस्थैस्तैलप्रस्थं यष्ट्प्राह्वादिभिः प्रत्येकं पलिकैः कल्कैर्विपाचयेत्, ततैलं पानाभ्यङ्गाभ्यां वातनुत् ॥ ४७ ॥
गङ्गाधरः- पश्चमूलीत्यादि । पञ्चमूलीकाथे समाने बहुवार्षिक तिलचतुः स्नेहः । तेन सिद्धं तैलमित्यत्र सममिति निर्गुण्डीरससमम् । नाडीव्रणः अपची च हन्वस्थिकक्षादिदेशभवा ॥ ४४-४६॥
चक्रपाणि: - मूलकस्वरस इत्यादौ मूलकस्वरसे समक्षीरे दधि स्थाप्यम् । तस्याम्यस्येति मूलकरसायम्लतां गतस्य । अन्न च खिभिः प्रस्थैरिति वचनात् मूलकरसादीनां प्रत्येकं प्रस्थ... मानत्वम् । उक्तं हि जतूकण - 'विपचेत् दधिमूलक रसपयसा' इत्यादि ॥ ४७ ॥
चक्रपाणि: - सूरकिषायेणेत्यादौ मूलीकषायं तथा पिण्याम कथितं जलन पृथकतेयमिति
For Private and Personal Use Only
Page #1182
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । ३४११
पयसाष्टगुणेनैतत् सर्ववातविकारनुत् । संसृष्टे श्लेष्मणा चैतत् वाते शस्तं विशेषतः ॥४८॥ यवकोलकुलत्थानां श्रेयस्याः शुष्कमूलकात् । बिल्वाञ्चाञ्जलिमेककं द्रवैरम्लैर्विपाचयेत् ॥ तेन तैलं कषायेण फलाम्लैः कटभिस्तथा पिष्टैः सिद्धं महावातरातें शीते प्रयोजयेत् ॥ ४ ॥ सर्ववातविकाराणां तैलान्यन्यान्यतः शृणु। चतुःप्रयोगाण्यायुष्य-वान्यन्यतमानि च । रजःशुक्रप्रदोषनान्यपत्यजननानि च । निरत्ययानि सिद्धानि सर्व्वदोषहराणि च ॥५०॥ सहाचरतुलायास्तु रसे तैलाढकं पचेत् । मूलकल्काद् दशपलं पयो दत्त्वा चतुर्गणम् ॥ सिद्धेऽस्मिन् शर्कराचूर्णादष्टादशपलं भिषक् ।
विनोय दारुणेष्वेतद् वातव्याधिषु योजयेत् ॥ ५१॥ पिण्याकं जले चतुगुणे पक्त्वा सावयिखा तस्मिन् रसे भागानुक्तौ समाने तैलप्रस्थमष्टगुणेन पयसा विपाचयेत्, एतत् तैलं सर्ववातनुत् ॥४८॥ .
गङ्गाधरः-यवेत्यादि। यवादीनां प्रत्येकमञ्जलिमेकं कुड़वं द्रवरम्लः काजिकैरष्टगुणैर्चिपाचयेत् । पादावशेषेण तेन कषायेण चतुर्गुणेन तिन्तिड्यादिफलाम्लकटुत्रयकल्कैः सिद्धं तैलं महावातैरात शीते प्रयोजयेत् ॥४९॥ - गङ्गाधरः-सर्वत्यादि । चतुःप्रयोगाणि पानाभ्यङ्गानुवासननस्यप्रयोगाणि तैलान्यन्यानि शृणु ॥५०॥
गङ्गाधरः-सहाचरेत्यादि। सहाचरस्य झिण्यास्तुलां जलद्रोणे पत्त्वा पादशेषे रसे तलाढकं चतुर्गुणं पयो दत्त्वा सहाचरस्यैव मूलकल्क दशपलं दत्त्वा पचेत् । सिद्धे तैले पूते शकराया अष्टादशपलं प्रक्षिप्य स्थाप्यम् ॥५१॥ केचिट वदन्ति । पञ्चमूलीकषायेणैव जलस्य पूर्णमानत्वात् शास्त्रपरिभाषया पत्रकाको देय इत्युच्यते।
For Private and Personal Use Only
Page #1183
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४१२
चरक-संहिता। वातव्याधिचिकिरिसतम् श्वदंष्ट्राखरसप्रस्थौ द्वौ समौ पयसा सह। षट्पलं शृङ्गवेरस्य गुड़स्याष्टपलन्तथा ॥ तैलप्रस्थं विपक्वं तैर्दद्यात् सर्वानिलार्त्तिषु। जोणे तैले च दुग्धेन पेयाकल्पः प्रशस्यते ॥ ५२ ॥ बलाशत गुडूच्याश्च पादं रास्नाष्टभागिकम् । जलाढकशते पक्तवा दशभागस्थिते रसे॥ दधिमस्त्विक्षुनि-स-शुक्तस्तलाढकं समैः । पचेत् साजपयोऽर्दा शैः कल्करेभिः पलोन्मितः ॥ शटीसरलदार्वेला-मञ्जिष्ठागुरुचन्दनः । पद्मकातिविषामुस्त-सूप्यपर्णीहरेणुभिः॥ यष्टासुरसव्याघ्र-नखर्षभकजीवकैः । पलाशरसकस्तूरी-नलिकाजातिकोषकैः॥ पृकाकुङ्कमशैलेय-जातीकटुफलाम्बुभिः। त्वक्चन्दनैलाकर्पूर-तुरुष्कश्रीनिवासकैः ॥ गङ्गाधरः-श्वदंष्ट्र त्यादि । श्वदंष्ट्रायाः स्वरसस्य द्वौ प्रस्थौ पयसा सह समो तेन पयसोऽपि द्वौ प्रस्थौ शृङ्गवेरस्य शुण्ठ्याः षट्पलं गुडस्याष्टपलं कल्कं दत्त्वा तैस्तैलप्रस्थं पक पातु दद्यात् । जीणं तैले पयसा पेयाकल्पः प्रशस्यते ॥५२॥
गङ्गाधरः-बलेत्यादि। बलायाः शतं पलानि तस्य पादं गुडच्याः पञ्च. विंशतिपलानि। रास्नाया अष्टमो भागो गुरुच्यास्तेन रास्नाया साढे द्वादशपलम् (बलायाः शतं पलानां गुडूच्याः पादं तेन चतुःशतपलं गुडूच्याः । रास्नाया अष्टमो भागो गुडूच्यास्तेन रास्ना पञ्चाशत्पलमिति कचित् पाठः) एकीकृत्य जलाढकशते षोड़शशतशरावजले पक्त्वा दशभागकमागे स्थिते षष्टात्तरशतशरावे रसे दध्यादिभिः समः प्रत्येकं तेलसमैः अजापयोद्धांशसहितैरष्टशरावान्वितैः पलोन्मितैरेभिः शट्यादिभिर्नागकेशरान्तः कल्कैस्तलादकं पचेदिति । सूप्यपर्णी माषपर्णी मुद्गपर्णी च । पलाशरसः पलाशवृक्षनिर्यासः । जातीकटोः फलं जातिफलं कटफलं लताकस्तूरी। अम्बु बालकं तुरुष्का
For Private and Personal Use Only
Page #1184
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१८ अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । ३४१३
लवगनतककोल-कुष्ठगन्धप्रियङ्गभिः । स्थौणेयतगरध्याम-वचामदनकसवैः॥ सनागकेशरैः सिद्धे दद्याचात्रावतारिते। पत्रकल्कं ततः पूतं विधिना तत् प्रयोजयेत् ॥ कासं श्वासं वरं मूर्छा-छर्दिगुल्मान् क्षतं क्षयम् । मोहशोषावपस्मारमलक्ष्मोश्च विनाशयेत् ॥ बलातैलमिदं श्रेष्ठं वातव्याधिविनाशनम् । अग्निवेशाय गुरुणा कृष्णात्रेयेण भाषितम् ॥ ५३॥
बलातैलम् । अमृतायास्तुलाः पञ्च द्रोणेष्वष्टखपां पचेत् । पादशेषे समक्षीरं तैलस्या दकं पचेत् ॥ एलामांसीनतोशीर-सारिवाकुष्ठचन्दनः । शतपुष्पाबलामेदा-महामेदर्द्धिजीवकैः ॥ काकोलीक्षीरकाकोली-श्रावण्यतिबलानखैः।
महाश्रावणिजीवन्तो-विदारीकपिकच्छुभिः ॥ शिडकक्षनिर्यासः। गन्धप्रियङ्गुः । एषु कल्केषु मध्ये तूत्तमसुगन्धिद्रव्याणि कस्तूरीजातीकोषकुङ्कु मजातिफलक' रलवङ्गानि पाककाले तैलमध्ये न दत्त्वा तैले सिद्धे पूतेऽवतारिते चोष्ण एव सम्यक् पिष्टा चूर्णीकृत्य पत्रकल्क प्रयोजयेत्। “पके पूते चोष्ण एव सम्यग यत् परिपेषितम्। दीयते गन्धवृद्धार्थ पत्रकल्कं तदुच्यते ॥” इति ॥५३॥ ___ बलातैलम्।
गङ्गाधरः-अमृताया इत्यादि। अमृताया गुडूच्याः पञ्च तुलाः अपामष्टसु द्रोणेषु पचेत् । पादशेषे काथे तैलस्या ढकमष्टशरावं क्षीरश्चाष्टशरावं तत्र गन्धशास्त्रं च चूर्णस्वरसपुष्पाणां सिद्धयः शीते भवतारिते दीयन्ते गन्धवृद्धयर्थम्। पलकल्कमिति तेन कर्पूरादिपतकलकः अवतारितेऽपि देयः ॥ ४८-५३ ॥
४२८
For Private and Personal Use Only
Page #1185
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
३४१४
www.kobatirth.org
चरक संहिता ।
बचागोक्षुरकैरण्ड-शस्त्राकालासहाचरैः । शतावरीतामलकी - कर्कटाख्याहरेणुभिः ॥ वीरासहलर्षभक - त्रिदशाह श्व कार्षिकैः । मञ्जिष्ठायास्त्रिकर्षेण मधुकाष्टपलेन च ॥ कल्कैस्तत् क्षीणवीर्य्याग्नि- बलसंमूढचेतसा । उन्मादारत्यपस्मारैरात्तींश्च प्रकृतिं नयेत् ॥ वातव्याधिहरं श्रेष्ठं तैलाग्राम मृताह्वयम् । कृष्णत्रयेण गुरुणा भाषितं वैद्यपूजितम् ॥ ५४ ॥
अमृतातलम् ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२१
[ वातव्याधिचिकित्सितम्
रास्त्रासहस्रनयू हे तैलद्रोणं विपाचयेत् । गन्धैमवतः पिष्ठैरेला देश्चानिलार्त्तिनुत् ॥ ५५ ॥
एलादि त्रिदशाहान्तैः कार्षिकर्मञ्जिष्ठायास्त्रिकर्षेण मधुकस्य चापलेन तैः कल्कः पचेत् । अत्र श्रावणी मुण्डेरी महाश्रावणी रक्तमुण्डेरी काला कालानुसारिवा । सहा नीलझिण्टी एला पुनः सूक्ष्मैला त्रिदशाहो देवदारु ॥ ५४ ॥ अमृतातैलम् । गङ्गाधरः - रास्नेत्यादि । रास्नायाः सहस्रपलस्य दशद्रोणे जले पाकात् पादावशेषे नि हे अमृतात लोक्तैरेलाई मवतैश्च श्वेतवचागन्धैश्च तैलद्रोणं विपाचयेत् । तदनिलार्त्तिनुत् ।। ५५ ।। रास्नातैलम् ।
चक्रपाणिः - अमृताया इत्यादौ श्रावणी बृहन्मुण्डी, काला सारिवा, त्रिदशाह्नः देवदारु ॥५४॥ चक्रपाणिः1:- रास्नासहस्रपलस्य निथ्यू है । हैमवतैरिति हिमालयभूतैः । ऍलादेरिति अमृताद्यतैलोक्कैः एलामांसीनतेत्यादिनोक्तैः ॥ ५५ ॥
वीरांशल कि मुस्तत्व- पसर्पभ कबालकः । सहेलाकुङ्क मस्पृक्का- विदशाहश्च काषिकैः ॥ इष्टि पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1186
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
दश अध्यायः ] चिकित्सितस्थानम् ।
एष कल्पस्तु बलायाः प्रसारण्यश्वन्धयोः । क्वाथकल्कपयोभिर्वा बलादीनां पचेत् पृथक् ॥ ५६ ॥
____ रास्नादितलम् । मूलकस्वरसं क्षीरं तैलं दध्यम्लकालिकम् । तुल्यं विपाचयेत् कल्कैर्बलाचित्रकसैन्धवैः॥ पिप्पल्यतिविषारास्ना-चविकागुरुचित्रकैः। भल्लातकवचाकुष्ठ-श्वदंष्ट्राविश्वभेषजैः॥ पुष्कराह्वशटीबिल्व-शताह्वानतदारुभिः । तत् सिद्धं पोतमत्युग्रान् हन्ति वातात्मकान् गदान् ॥ ५७॥
........... मूलकाद्यतेलम् । गङ्गाधरः-एष इत्यादि। एष रास्नातैलकल्प एवं बलायाः गोरक्षतण्डुलायाः प्रसारण्या अश्वगन्धायाच। तद्यथा। वलायाः सहस्रपलं दशद्रोणजले पक्त्वा पादावशषे निय्यू'हे हैमवतैर्गन्धैरमृतातैलोक्तरेलादाः कल्कः पादिकैस्तैलद्रोणं विपाचयेदिति बलातैलम्। तथा प्रसारण्याः सहस्रपलं दश द्रोणे जले पक्त्वा पादशेषे निय्यू हे हैमवतैर्गन्धैरमृतातैलोक्तरेलादाः पादिकै. स्तैलद्रोणं पचेदिति प्रसारणीतैलम्। तथाश्वगन्धायाः सहस्रपलं दशद्रोणे जले पक्त्वा पादशेषे नियहे हैमवतैर्गन्धैरमृतातैलोक्तरेलाद्यपादिकैस्तैलद्रोणं विपाचयेदिति अश्वगन्धातैलम् । काथेत्यादि। बलादीनां बलाप्रसारण्यश्वगन्धानां प्रत्येकं काथश्चतुर्गुणः पादभागः कल्कः समक्षीरं तैलं पचेदिति । बलातेलप्रसारणीतलाश्वगन्धातैलानि ॥५६॥ - गङ्गाधरः-मूलकेत्यादि। मूलकस्वरसञ्च क्षीरमम्लदधि चाम्लकाञ्जिकञ्च तैलञ्च तुल्यं बलादिभिर्दावन्तैः कल्कैः पादिकैर्विपाचयेत् । चित्रकद्वयं श्वेत. रक्तभेदादिह ग्राह्यम्। तत् सिद्ध तैलं पीतम् ॥ ५७॥ मूलकादितैलम् ।
चक्रपाणिः-एष कल्प इत्यनन्तरोत्तेषु बलादिष्वपि वक्तव्यः ॥ ५६ । ५७ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1187
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४१६
चरक-संहिता। वातम्याधिचिकिस्सितम् वृषमूलगुडूच्योश्च द्विशतस्य शतस्य तु।। चित्रकात् साश्वगन्धाच्च काथे तैलाढकं पचेत् ॥ .. सक्षीरं वायुना भग्ने दद्यात् जर्जरित तथा। प्राक्तैलावापसिद्धश्च भवेदेतद् गुणोत्तरम् ॥ ५८॥ रास्नाशिरीषयष्टाह्व-शुण्ठीसहचरामृताः। श्योणाकं दारुकं मांसी-हयगन्धात्रिकण्टकाः ॥ एषां दशपलान् भागान् कषायमुपकल्पयेत् । ततस्तेन कषायेण सर्वगन्धैश्च कार्षिकैः ॥ दध्यारनालमाषाम्ल-मूलकेचरसैः शुभैः। पृथक् प्रस्थोन्मितः साई तैलप्रस्थं विपाचयेत् ॥ प्रीहपार्श्वग्रहश्वास-कासमारुतकोपनुत् । रास्नातैलमिति ख्यातं पुनर्वसुनिदर्शितम् ॥ ५६ ॥
रानातैलम्। गङ्गाधरः-वृषमूलेत्यादि। वृषमूलस्य शतपलं गुडूच्याः शतपलमिति द्विशतस्य चित्रकात् शतपलस्याश्वगन्धायाः शतपलस्य च काथे एककेंद्रोणजळे पंखा षोड़शषोदशशरावावशेषे तैलाढकं समक्षीरमकल्लं पचेत्। वृष. मूलादितैलम् । एतत्तैलं पाक तैलस्य बलाचित्रकसैन्धवादिनतदाब्वन्तः कल्कै सिद्धश्च गुणोत्तरं स्यादकल्कादस्मादिति ॥५८॥
सकल्कषमूलादितलम् । गङ्गाधरः-रास्नेत्यादि। रास्नादीनां त्रिकण्टकान्तानामेकादशानां प्रत्येक दशपलमष्टगुणे जले पक्त्वा पादशेषे काथे दध्यादीनां प्रत्येकं प्रस्थमितैः सह कार्षिकैः सर्वगन्धेस्तैलप्रस्थं विपाचयेत् ॥ ५९॥ रास्नातैलम् ।
चक्रपाणिः-वृषमूलेत्यादौ अश्वगन्धाचित्रकाभ्यां मिलिताभ्यां काथे। प्राक् तैलात् 'नोपसिद्ध मिति मूलकस्वरसेत्याइयत्ततलेन समं सिद्धम्। द्विगुणोत्तरमिति पाठे वृषमूलादिकाथसिदात् बहार द्विगुणं श्रेष्ठम् ॥५॥
For Private and Personal Use Only
Page #1188
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८श भध्यायः
२८श अध्याया। चिकित्सितस्थानम् । ३४१७
यवकोलकुलत्थानां मत्स्यानां शिग्रु बिल्वयोः । रसेन मूलकानाश्च तैलं दधिपयोऽन्वितम् ॥ साधयित्वा भिषक दद्यात् सर्ववातामयापहम् । लसुनखरसे सिद्धं तैलमेभिश्च वातनुत् ॥ तलान्येतानातुस्नातामङ्गानां पाययेत च। पीत्वान्यतममेतेषां बन्ध्यापि जनयेत् सुतम् ॥ ६०॥ यच्च शीतज्वरे तैलमगुर्बाद्यमुदाहृतम् । अनेकशतशस्तच्च सिद्धं स्याद वातरोगनुत् ॥ वक्ष्यन्ते यानि तैलानि वातशोणितिकेऽपि च । तानि तानि च शान्त्यर्थं सिद्धिकामः प्रयोजयेत् ॥ ६१॥ नास्ति तैलात् परं किञ्चिदौषधं मारुतापहम् । व्यवाय्युष्णगुरुस्नेहात् संस्काराद् बलवत्तरम् ॥ गणैर्वातहरैस्तस्माच्छतशोऽथ सहस्रशः। सिद्धं क्षिप्रतरं हन्ति सूक्ष्ममार्गस्थितान् गदान् ॥ ६२॥ गाधरः-यवेत्यादि। यवादीनां प्रत्येक रसेन तैलसमेन तैलं साधयिता भिषक् दद्यात् । एभिय वादिरसैलसुनस्वरस च तैलं सिद्धं वातनुत् । तलान्येतानीति बलातैलादीनि ॥६०॥ - गङ्गाधरः-यच्चेत्यादि । ज्वरचिकित्सिते प्रोक्तमगुर्वादितलमनेकशतशः बहुशतवारं पत्त्या सिद्धं वातरोगनुत् स्यात्। वातशोणितिके वातरक्तचिकित्सिते यानि तैलानि वक्ष्यन्ते तानि तानि च तैलानि वातरोगाणां शान्त्यर्थ प्रयोजयेत् ॥ ६१॥ ___ गङ्गाधरः- स्तीत्यादि। वातहरैर्गणे द्रदाळदिभिः। शतशः शतशतवारान् पक्वं सहस्रशः सहस्रसहस्रवारान पकम् ॥ ६२॥
चक्रपाणिः-सर्वगन्धेरिति बलातैलोक्तः सर्वगन्धैः। साई सहितम्। मूलकतैलाग्यमिति संशया, अथवा रास्नादीनां मूलेनैव क्वाथसाधनेन साधितम् । लशुनस्वरंस इत्यादी एमिश्चेति यवादिकाः अनन्तरोक्तः। अनेकशः शत शश्च तेनैव विधानेन साधितम् ॥ ५९-६२॥
For Private and Personal Use Only
Page #1189
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४१८
चरक-संहिता। वातव्याधिचिकिस्सितम् क्रिया साधारणी सङ्घ संसृष्टा चापि शस्यते । वातपित्तादिभिः स्रोतःखावृतेषु विशेषतः ॥ पित्तावृते विशेषेण शोतामुष्णां तथा क्रियाम् । व्यत्यासात् कारयेत् सर्पिर्जीवनीयञ्च शस्यते ॥ धन्वमांसं यवाः शालिर्यापनाः क्षीरवस्तयः । विरेकः क्षीरपानश्च पञ्चमूलीबलाभृतम् ॥ मधुयष्टोबलातैल-घृतक्षीरश्च सेचनम् । पञ्चमूलीकषायेण कुर्याद वा शीतवारिणा ॥ कफावृते यवान्नानि जाङ्गला मृगपक्षिणः। स्वेदा निरूहास्तीक्ष्णश्च वमनं सविरेचनम् ॥ पुराणसर्पिस्तैलञ्च तिलसर्षपज हितम्। । संसृष्टे कफपित्ताभ्यां पित्तमादौ विनिर्जयेत् ॥ ६३ ॥ गङ्गाधरः-क्रियेत्यादि। साधारणवातोक्ता क्रिया तथा संसृष्टा चापि या क्रिया सा वाताद्याटतेषु स्रोतःसु विशेषतः शस्यते। पित्तावृत इत्यादि। व्यत्यासादावरकदोषविपर्यासात् क्रियामात्तवाते कारयेत्। जीवनीयं सर्पिश्चास्तवाते शस्यते । धन्वमांसादिकम्, यापना वस्तयः क्षीरवस्तयश्च वक्ष्यन्ते सिद्धिषु। पञ्चमूली स्वल्पा वातपित्तहरखात्। मधुयष्टी यष्टीमधुकाथेन बलातैलेन घृतेन क्षीरेण च सेचनं पञ्चमूल्याः स्वल्पायाः कषायेण शीतवारिणा वा सेचनं पित्ताहते कुर्यादिति। कफात इत्यादि। तिलसषेप तैलं तिलतैलं सार्ष पतैलञ्च न तु मिश्रितम्। संसृष्ट इत्यादि। कफपित्ताभ्यामाते वाते खादो पित्तं निर्जयेत् ।। ६३॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति दोषान्तरादिसंसृष्टवातचिकित्सामाह-क्रिया साधारणीत्यादि। साधारणीति या वाते सा संसर्गिणी च पित्तादौ समाना, न केवलं संसृष्टवायो साधारणी किन्तु वातपित्तादिभिरावृतेऽपि साधारणी कर्तव्या। केचित् तु वातपित्तादिभिरिति पठन्ति । पाठः सुगमः। विशिष्टसूतिता क्रियामाह-पित्तावृते इत्यादि। व्यत्यासादिति परिवर्तनेन शीतां कृत्वोष्णां उष्णाच कृत्वा शीतां कुर्यादित्यर्थः। यापनाः वस्तयः सिद्धौ वक्ष्यमाणाः। पित्तमादौ विनियेत् इति वनेन कफापेक्षया पित्तस्याशुकारितया पित्तजयमेवोपदिशति ॥ ३ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1190
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८ अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम्।
३४१६ आमाशयगतं मत्वा कर्फ वमनमादिशेत । पक्वाशये विरेकन्तु पित्ते सर्वत्रगे तथा ॥ स्वेदैर्विष्यन्दितः श्लेष्मा यदा पक्वाशयस्थितः। पित्तं वा दर्शयल्लिङ्ग वस्तिभिस्तो विनिहरेत ॥ श्लेष्मणानुगतं वातमुष्णैर्गोमूत्रसंयुतः। निरूहैः पित्तसंस्कृष्टं निहरेत क्षीरसंयुतः॥ मधुरौषधसिद्धैश्च तैलैस्तमनुवासयेत् ।। शिरोगते तु सकफे धूमनस्यादि कारयेत् ॥ हृते पित्ते कफे च स्यादुरःस्रोतोऽनुगोऽनिलः। सवेषां स्यात क्रिया तत्र कार्या केवलवातिकी॥ कारयेत् रक्तसंस्कृष्ट वातशोणितिकी क्रियाम् ।
प्रमेहवातमेदोनीमामवाते प्रयोजयेत् ॥ -- गङ्गाधरः-आमाशयेत्यादि। कफमामाशयगतं मला वमनमादिशेत् । पकाशय इत्यादि। सर्वत्रगे पित्ते विरेकमादिशेत्। स्वेदरित्यादि। स्वेदैविष्यन्दितो द्रवीभूतः श्लेष्मा यदा पकाशयस्थितः स्यात पित्तं वा स्वलिङ्गं दर्शयेत् तदा तो पित्तकफो वस्तिभिर्विनिहरेत् । श्लेष्मणेत्यादि। श्लेष्मानुगतं वातमुष्णरुष्णद्रव्यकृतनिरूहैर्गोमूत्रयुतैनिहरेत् । पित्तसंसृष्टं वातं मधुरोषधसिद्धैः क्षीरसंयुतै निरूहैनिहरेत्। तैलेश्च मधुरौषधसिद्धस्तं पित्तसंसृष्टं वातमनुवासयेत्। शिरोगते खित्यादि । सकफे वाते । हृत इत्यादि। हृते पित्ते च कफ च यदुारःस्रोतोऽनुगोऽनिलः स्यात् तदा सर्वेषां वातानां केवलवातिकी क्रिया कार्या। कारयेदित्यादि। रक्तसंसृष्टे वाते वातरक्तक्रियाम्, आमवाते
चक्रपाणिः-आमाशयगतं मत्वा कफमिति वातानुबन्धिकफस्यैव चिकित्सा। पक्वाशये विरेकन्त्वित्यत्र कफ इत्यनुवर्तते। सर्वतग इति अन्यस्थानगतेऽपि पित्त । यद्यपि दोषान्तरस्थाने गते तदोषप्रधानमेव कर्म वमनं वस्तिर्वोक्त तथाप्यनेन विरेचनमिति यौगिकं तत दर्शयति । साफ इति सकफे वाते। स्रोतोऽसृगिति केचित् पठन्ति । तथाच सूक्ष्मस्रोतोऽनुग इति केचित् पठन्ति, सूक्ष्मस्रोतोऽनुगत इत्यर्थः। प्रमेहवातमेदोनीति प्रमेहन्नी वातघ्नी मेदोनीच।
For Private and Personal Use Only
Page #1191
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४२०
चरक-संहिता। वातव्याधिचिकित्सितम स्वेदाभ्यङ्गरसक्षीर-स्नेहा मांसावृते हिताः। महास्नेहोऽस्थिमज्जस्थे पूर्ववतसावृते ॥ अन्नावृते तदुल्लेखः पाचनं दीपनं लघु।। मूत्रलानि च मूत्रस्थे स्वेदाः सोत्तरवस्तयः॥ एरण्डतलं वर्चःस्थे वस्तिः स्नेहाश्च भेदिनः।
स्वस्थानस्थो बली दोषः प्राक् तं स्वैरौषधैर्जयेत् ॥ प्रमेहघ्नीं वातघ्नी मेदोघ्नी क्रियां प्रयोजयेत्। आमवातलक्षणश्चान्यत्रोक्तम् । -"विरुद्धाहारचेष्टस्य मन्दाग्नेनिश्चलस्य च। स्निग्धं भुक्तवतो ह्यन्नं व्यायाम कुर्चतस्तथा। वायुना प्रेरितो ह्यामः श्लेष्मस्थानं प्रधावति। तेनात्यर्थ विदग्धोऽसौ धमनीः प्रतिपद्यते। वातपित्तकफैर्भूयो दूषितः सोऽनजो रसः । स्रोतांस्यभिष्यन्दयति नानावोऽतिपिच्छिलः। व्याधीनामाश्रयो ह्येष आमसंशोऽतिदारुणः। युगपत् कुपितावन्तस्त्रिकसन्धिप्रवेशको। स्तब्धश्च कुरुते गात्रमामवातः स उच्यते। अङ्गमद्दोऽरुचिस्तृष्णा चालस्यं गौरवं ज्वरः । अपाकः शूनताङ्गानामामवातस्य लक्षणम्। स कष्टः सर्वरोगाणां यदा प्रकुपितो भवेत् । हस्तपादशिरोगुल्फ-त्रिकजानूरुसन्धिषु । करोति सरुजं शोथं यत्र दोषः प्रपद्यते । स देशो रुज्यतेऽत्यर्थ च्याविद्ध इव वृश्चिकैः। जनयेत् सोऽग्निदौर्बल्यं प्रसेकारुचिगौरवम् । उत्साहहानि वैरस्यं दाहश्च बहुमूत्रताम् । कुक्षौ कठिनतां शूलं तथा निद्राविपर्ययम्। तृछदि म्रममूश्चि हृदय विड्विबद्धताम्। जाड्यात्रकूजमानाहं कष्टांश्चान्यानुपद्रवान् । पित्तात् सदाहरागश्च सशूलं पवनानुगम् । स्तिमितं गुरुकण्डश्च कफदुष्ट तमादिशेत् । एकदोषानुगः साध्यो द्विदोषो याप्य उच्यते। सर्चदेहचरः शोथः स कष्टः सानिपातिकः॥” स्वेदैत्यादि। मांसाटते वाते स्वेदादयो हिताः। अस्थिमज्जस्थे वाते महास्नेह उक्त एव हितः। रेतसाढते वाते पूवमेव शुक्रस्ये यदयदुक्तं तद्धितम् । अन्नाटत इत्यादि। तस्यानस्योल्लेखो वमनम् । मूत्रलानि मूत्रकारीणि। एरण्डेत्यादि। एरण्डतैलं भेदिनो विरेचका वस्तिस्नेहाः । महास्नेह इति चतुःस्नेहः अवैवोक्तः। पूर्ववद् तसावृत इति शुक्रस्थ वाते या क्रिया पूर्वमुक्का सा रेनसावृतेऽपि वाते कार्या। उल्लेख इति उल्लेखनं वमनम्। मूतलानीति मूत्रवरेचनिकानि । स्वस्थानेत्यादि स्वस्थानस्थो यस्मात् स्थानोपबहणाद बली दोषो भवति तस्मात् स्वरौषधैर्जयेत् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1192
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८ अध्यायः]
चिकित्सितस्थानम्। ३४२१ वमनैर्वा विरेकैर्वा वस्तिभिः शमनेन वा। इस्युक्तमावृते वात पित्तादिभिर्यथायथम् ॥ ६४ ॥ मारुतानाश्च पञ्चानामन्योऽन्यावरणं शृणु। लिङ्ग व्याससमासाभ्यामुच्यमानं मयानघ ॥ ६५ ॥ प्राणो वृणोत्युदानादोन प्राणं वृण्वन्ति तेऽपि च । उदानाद्यास्तथान्योऽन्यं सर्व एव यथाक्रमम् ॥ विंशतिवरणान्येतान्युल्बणानां परस्परम् ।
मारुतानाश्च पञ्चानां तानि सम्यक् प्रतयेत् ॥६६॥ स्वस्थानस्थ इत्यादि । दोषो यदि स्वस्थाने तिष्ठन् बलवान् भवति तदा तं प्राक स्वैरोषधैर्जयेत् । कैरित्यत आह। वमनैः कर्फ स्वस्थानस्थं बलिनं जयेत् । विरेकः पित्तं वस्तिभिर्वायु शमनेन वा तं तं जयेत् ॥ ६४॥
गङ्गाधरः-अथ वायोर्वाय्वावरणं यदुक्तं तल्लक्षणमाह-मारुतानाञ्चेत्यादि। व्याससमासाभ्यां विस्तरसंक्षेपाभ्याम् ॥६५॥
गङ्गाधरः-तव्यथा। प्राण इत्यादि। उदानादीन् शेषांश्चतुरः। ते च चखारः प्राणं वृण्वन्ति । एवमुदानाद्याश्चखारः । उदानः शेषान् चतुर आवृणोति उदानश्च शेषा आटण्वन्ति। समानः शेषांश्चतुर आवृणोति समानञ्च शेषा आवण्वन्ति। व्यानः शेषानावृणोति व्यानञ्च शेषा आण्वन्ति। अपानः शेषानावृणोति अपानश्च शेषा आरण्वन्तीति सङ्घ पोक्तिः। विंशतिवरणान्याबरणान्येतानि उल्षणदोषाणां परस्परं भवन्ति ॥६६॥ कतमैः स्वैरौषधैरित्याह-वमरित्यादि। शमनेनेति कफादिशमनेनैव । शमनञ्च शोधनानन्तरं शोधनार्ह वा ज्ञेयम् ॥ ६४ ॥
चक्रपाणि:-मारुतानाम् अन्योऽन्यावरणमाह-मारुतानामित्यादि। यद्यपि चेह वायोरमूतत्वं वातकलाकलीये प्रोक्तम्, तथापीदममूर्त्तत्वमग्निवाचकं न त्ववयवप्रतिषेधकम्। तेन वायोः वायु प्रति आवरणमुपपन्नमेव। दृष्टा च वायुना वाय्वन्तरेण अपघातेन वातकुण्डलिका वहिरपनीतेन तेन वातादीनां परस्परमावरणमुपपन्नमेव । प्राणो वृणोत्युदानादीनित्यादिना विंशत्याघरणान्युक्तानि। प्राणो वृणोत्युदानादीनित्यनेन चत्वार्यावरणानि, प्राणं वृण्वन्ति तेऽपि चेत्यनेन
४२९
For Private and Personal Use Only
Page #1193
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Acharya Shri k
[वातव्याधिचिकित्सितम
३४२२
चरक-संहिता। सर्वेन्द्रियाणां शून्यत्वं ज्ञात्वा स्मृतिबलक्षयम् । व्याने प्राणावृते लिङ्गं कर्म तत्रोद्ध जत्रुकम् ॥ स्वेदोऽत्यर्थं लोमहर्षस्त्वग्दोषः सुप्तगात्रता। प्राणे व्यानावृते तत्र स्नेहयुक्तं विरेचनम् ॥ प्राणावृते समाने स्युर्जगद्गदमूकताः। चतुःप्रयोगाः शस्यन्ते स्नेहास्तत्र सयापनाः ॥ समानेनावृते प्राणे ग्रहणीपाववेदना। शूने चामाशये तत्र दोपनं सर्पिरिष्यते ॥ शिरोग्रहः प्रतिश्यायो निश्वासोच्छाससंग्रहः। हृद्रोगो मुखशोषश्चाप्युदाने प्राणसंवृते। तत्रोई भागिकं कर्म काव्यमाश्वासनं तथा ॥
गङ्गाधरः-सव्वन्द्रियाणामित्यादि। प्राणायते व्याने सर्वेन्द्रियाणां शून्यत्वं स्मृतिबलक्षयञ्च ज्ञाखा तत्रोद्ध जत्रुकं कर्म कुर्यात्। स्वेद इत्यादि । व्यानाटते प्राणे स्वेदादयः स्युः। तत्र स्नेहयुक्तं विरेचनं काय्यम् । प्राणाहते इत्यादि। समाने प्राणाटते जड़ादयः स्युः। तत्र स्नेहाः पानाभ्यङ्गानुवासननस्येषु चखारः प्रयोगाः स्युः। यापना वस्तिश्च । समानेन इत्यादि। माणे समानेनाते ग्रहण्यादयः स्युः। आमाश्ये २ने स्फीते तत्र दीपन सर्विहितम् । शिरोग्रह इत्यादि। प्राण संकृते उदाने शिरोमहादयः रयुः ।
चत्वारि। उदानायास्तथान्योऽन्यमित्यनेन द्वादशावरणान्युच्यन्ते। तखोदानेन व्यानादीनां सयाणामावरणमिति त्रीणि, तथा व्यानाद्य श्चोदानावरणे त्रीणि, तथा ब्यानेन समानापानावरणौ द्वौ, समानापानाभ्यां ध्यानावरणौ च द्वौ, परिशिष्टयोश्चान्योऽन्यावरणे द्वे, एवं द्वादशावरणानि पूर्वाष्टकयुक्तानि विशतिर्भवन्ति । उल्बणानामिति वृद्धानाम्, किंवा उल्बणानामिति आविष्कृततमानां मिलितानामेतेषां द्विवयादिसंसर्गात् बहुविधमावरणं भवतीति दर्शयति । शिरोग्रह इत्यादिना भष्टावावरणानि प्रायो भावीनि। अनुक्तशेषोपग्रहणार्थमाह। उर्द्ध भागिकं कर्मेति उपयुक्त
For Private and Personal Use Only
Page #1194
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४२३
२८श अध्यायः ] . चिकित्सितस्थानम् ।
कम्र्मोजोबलवर्णानां नाशो मृत्युरथापि च । उदानेनावृते प्राणे तं शनैः शीतवारिणा। सिञ्चेदाश्वासयेच्चैनं सुखञ्चैवोपपादयेत्॥ ऊगेनावृतेऽपाने छर्दि श्वासादयो गदाः। स्युर्वाते तत्र वस्त्यादिभोज्यञ्चैवानुलोमनम् ॥ मोहोऽल्पाग्निरतीसार ऊर्द्धगेऽपानसंवृते। वाते स्युर्वमनं तत्र दीपनं ग्राहि चाशनम् ॥ छर्दाध्मानमुदावों गुल्मार्तिः परिकर्तिका। लिङ्ग व्यानावृतेऽपाने तं स्निग्धैरनुलोमयेत् ॥ अपानेनावृते व्याने भवेद् विएमूत्ररेतसाम् । अतिप्रवृत्तिस्तत्रापि सर्व संग्रहणं हितम् ॥ मूर्छातन्द्राप्रलापोऽङ्ग-सादोऽन्योजोबलक्षयः। समानेनावृतेऽपाने व्यायामो लघु भोजनम् ॥ स्तब्धताल्पाग्निता स्वेदश्चेष्टाहानिर्निमीलनम् । उदानेनावृते व्याने तत्र पथ्यं मितं लघु ॥
तत्रौद्ध भागिकं कर्म तथाश्वासनञ्च कार्यम्। कम्मेत्यादि। उदानसंवृत प्राणे कर्मादीनां नाशः, अथवा मृत्युश्च स्यात्। तं शनैः शोतवारिणा सिञ्चेदित्यादि। ऊद्ध गेनेत्यादि। ऊर्द्धगेन प्राणेन। मोह इत्यादि। अपानेन संहते ऊर्द्धगे प्राणे वाते मोहादयः स्युः। तत्र वमनादि कार्यम्। छर्दीत्यादि। व्यानादृतेऽपाने छादयः स्युः। तं स्निग्धैरनुलोमयेत् । अपानेनेत्यादि। अपानेनाटते व्याने विडायतिप्रवृत्तिः । तत्र सर्च संग्रहणं कर्म कार्य्यम्। मू त्यादि। अपाने समानेनाटते मूर्छादयः स्युः। तत्र व्यायामो लघु भोजनं कार्यम्। स्तब्धतेत्यादि। उदानेनाटते व्याने स्तब्धतादयः स्युः। तत्र लघु च परिमितश्च पथ्यं कार्यम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1195
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३४२४
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक संहिता |
पञ्चान्योऽन्यावृतानेवं वातान् बुध्येत लक्षणैः । एषां स्वकर्मणां हानिवृद्धिर्वावरणे मता ॥ ६७ ॥ यथास्थूलं समुद्दिष्टमेतदावर पृथक् । स्वलिङ्गभेषजं सम्यक् शृणु मे बुद्धिवृद्धये ॥ ६८ ॥ स्थानान्यवेक्ष्य वातानां वृद्धिं हानिञ्च कर्मणाम् । द्वादशावरणान्यन्यान्युपलक्ष्य भिषग्जितम् ॥ कुर्य्यादभ्यञ्जनस्नेह - नस्यपानादि सर्व्वशः । उष्णं क्रममनुष्णञ्च व्यत्यासादवचारयेत् ॥ उदाने योजयेदूर्द्ध मपाने चानुलोमनम् । समानं शमयेच्चैव त्रिधा व्यानञ्च योजयेत् ॥
[ वातव्याधिचिकित्सितम्
For Private and Personal Use Only
अनुक्तानुपसंहरति । पञ्चेत्यादि । एवमनेन प्रकारेण लक्षणैरन्योन्यावृतान् पञ्च वातान् बुध्येत । तत्र लक्षणान्याह - एषामित्यादि । एषां प्राणादीनामपरेणावरणेन । स्वकर्म्मणामावृतस्य कर्मणां हानिः स्यादावरणस्य कर्मणां वृद्धिर्मता ॥ ६७ ॥ ६८ ॥
गङ्गाधरः - स्थानानीत्यादि । वातानां प्राणादीनां स्थानान्यवेक्ष्य कर्म्मणां वृद्धिञ्च हानिञ्चावेक्ष्यान्यानि द्वादशावरणान्युपलक्ष्य अभ्यञ्जनादि भिषग्जितं कुर्य्यात् । उष्णानुष्णक्रमश्च व्यत्यासादवचारयेत् । उदान इत्यादि । उदाने वाटते ऊर्द्ध भेषजं योजयेत् । अपाने वाटतेऽनुलोमनं योजयेत् । स्नेहपाननस्यादिकम् । आश्वासयेदिति स्थिरीकारयेत् । ऊर्द्धगेनावृते प्राणेन । अनुतावरणरूपमाह – एषां स्वकर्मणामित्यादि । अस आवाय्र्याणां बलीयावरणात स्वकर्महानिर्भवति, आवरकस्य तु स्वकर्म्म वृद्धिर्भवति यदावरणन आवाय्र्यः प्रकुपितो न भवति तदा स्वकर्मणां वृद्धिर्भवतीति व्यवस्था । अन्ये तु आवरणीयस्य स्वकर्म्मवृद्धिर्भवतीति व्यवस्थामाहुः ॥ ६५- ६८ ॥
I
चक्रपाणिः - अनुक्तावरणलक्षणझानोपायमाह - स्थानान्यवेक्ष्येति । कर्मवृद्धया व्याख्यातं पूर्ववत् । स्थानान्यवेक्ष्येत्यनेन वातानां स्थानगतविकारेण च वातविकृतिझतव्येति दर्शयति । उष्णं क्रममनुष्णचेत्यत्र उष्ण एव क्रमो वाते युज्यते, तथापि स्थानापेक्षया रक्तादिदूष्यं क्रमविपयस्य कारणं ज्ञेयम् । विकृतवातानां प्रकृतिस्थापनमाह - उदाने योजयेदूर्द मित्यादि । एतच्च स्वमार्गयोजनं वातानां यथोक्तवमनादिक्रियायोगविधानेन कर्त्तव्यम् । समानं शमयेदिति
Page #1196
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्।
३४२५ प्राणो रक्ष्यश्चतुभ्योऽपि स्थाने ह्यस्य स्थितिधवम् । स्वस्थानं गमयेदेवं वृतानेतान् विमार्गगान् ॥ ६६ ॥ मूर्छा दाहो भ्रमः शूलं विदाहः शीतकामिता। छईनश्च विदग्धस्य प्राणे पित्तसमावृते॥ ष्ठीवनं चवथूगारो निश्वासोच्छ्राससंग्रहः । प्राणे कफावृते रूपाण्यरुचिहिरेव च ॥ मूर्छायनि च रूपाणि दाहो नाभ्युरसोः क्लमः। ऊर्द्धभ्रंशश्च श्वासश्चाप्युदाने पित्तसंवृते॥ श्रावृते श्लेष्मणोदाने वैवण्यं वाकवरग्रहः । दौर्बल्यं गुरुगात्रत्वमरुचिश्चोपजायते ॥ अतिस्वेदस्तृषा दाहो मूर्छायोऽरतिरेव च। पित्तावृते समाने स्युरुपतापस्तथोष्मणः ॥ अस्वेदो वह्निमान्यञ्च रोमहर्षस्तथैव च ।
कफावृते समाने स्युर्गात्राणाञ्चातिशीतता॥ आवृतं समानन्तु शमयेत्, एवमावृतं व्यानमूर्धानुलोमशमनस्त्रिधा योजयेत् । आवृतः प्राण तुभ्यौं रक्ष्यः। अस्य हि स्थाने स्वस्थाने ध्र वं स्थितिः कार्यो। एवं वृतानेतान् विमागेगान् स्वस्थानं गमयेत् ॥ ६९॥ .. गङ्गाधरः-प्राणादीनां प्रत्येकं पित्ताद्यावरणमाह-मूर्छ त्यादि। पित्तसमाते प्राणे मूर्छादयः स्युः। ष्ठीवनमित्यादि। कफाटते प्राणे ष्ठीवनादयः स्युः। मूच्र्छत्यादि। उदाने पित्तसंटते मूर्छाद्यानि पूर्वोक्तानि मूर्छा. दाहभ्रमादीनि। आत इत्यादि। उदाने श्लेष्मणाटते वैवादयः स्युः । अतिस्वेद इत्यादि। समान पित्तामृतेऽतिस्वेदादयः स्युः। अस्वेद इत्यादि। देहमध्यं कुर्यादित्यर्थः । विधा व्यानन्तु योजयेदिति ऊई मधो मध्ये त्रिधा योजयेत् । प्राणो रक्ष्यः स्थाने एवं पालनीयः । चतुभ्यं इत्यनेन इतरेभ्यःकुतोऽयं विशेषरक्षणीय इत्याह-स्थाने त्वस्य स्थितिधं वेति। अस्य प्राणस्य स्थाने चेति सम्यगवस्थाने सति स्थिति वनरूपा ध्रुवा ॥ ६९ ॥
चक्रपाणिः-प्राणादीनां पित्तेन कफेन तथा पित्तकफाभ्यां चावरणलक्षणान्याह-मूर्छा दाहो
For Private and Personal Use Only
Page #1197
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
चरक संहिता |
-
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४२६
व्याने पित्तावृते तु स्याद दाहः सर्वाङ्गगः क्रमः । गात्रविक्षेप सङ्गश्च सन्तापश्च सवेदनः ॥ गुरुता सर्व्वगात्राणां पर्व्वसन्ध्यस्थिजा रुजा । व्याने कफावृते लिङ्गं गतिसङ्गस्तथा रुजः ॥ हारिद्रमूत्रवच्चस्त्वं तापश्च गुदशेफसोः । लिङ्गं पित्तावृतेऽपाने रजसश्चाभिवर्त्तनम् ॥ भिन्नामश्लेष्म संसृष्ट- गुरुवर्चः प्रवर्त्तनम् । श्लेष्मणा संवृतेऽपाने कफमेहस्य चागमः । लक्षणानान्तु मिश्रत्वं पित्तस्य च कफस्य च । उपलक्ष्य भिषग् विद्वान् मिश्रमावरणं वदेत् ॥ ७० ॥ यद यस्य वायोर्निर्दिष्टं स्थानं तत्रेतरौ स्थितौ 1 दोषौ बहुविधान् व्याधीन् दर्शयेतां यथानिजम् ॥
[ वातव्याधिचिकित्सितम्
क. फावृते समानेऽस्वेदादयः स्युः । व्यान इत्यादि । पित्तावृते व्याने दाहादयः स्युः । सर्व्वाङ्गगः क्लमः क्लान्तिश्च । गुरुतेत्यादि । व्याने कफावृते सर्व्वगात्रगुरुतादयः स्युः । हारिद्रेत्यादि । अपाने पित्तावृते हारिद्रमूत्रवादयः स्युः । भिन्नामेत्यादि । अपाने श्लेष्मणा संवृते भिनामश्लेष्मसंसृष्टगुरुवच्चे:प्रवर्त्तनादीनि स्युः । लक्षणानामित्यादि । पित्तकफाटते प्राणादौ पित्तस्य कफस्य च लक्षणानां मिश्रत्वमुपलक्ष्य मिश्रमावरणं कफपित्तावरणं वदेत् ॥ ७० ॥
गङ्गाधरः- यद् यस्येत्यादि । यस्य प्राणादेर्वायोर्यत् स्थानं पूर्वं निर्दिष्ट तत्र वायो: स्थाने स्थितावित पित्तकफौ दोषौ बहुविधान व्याधीन दर्शयेतां
For Private and Personal Use Only
श्रम इत्यादि । मूर्च्छाद्यानि दाह इत्यादिना प्रागुक्तानि इलेष्माणं शोषयेयुः । अस पित्तेनावृते समाने अभ्युर जनाभावादुष्णोपघातो ज्ञेयः । गात्रविक्षेपसङ्गश्च गातविक्षेपणोपरमः । मिश्रमावरणमिति कफपित्तमावरणम् ॥ ७० ॥
Page #1198
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८श अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् |
श्रावृतं श्लेष्म पित्ताभ्यां प्राणञ्चोदानमेव च । गरीयस्त्वेन पश्यन्ति भिषजः शास्त्रचक्षुषः ॥ विशेषाज्जोवितं प्राणे उदाने संश्रितं बलम् । स्यात् तयोः पोड़नात् हानिरायुपश्च बलस्य च ॥ ७१ ॥ सव्वेंऽपि ते परिज्ञाताः परिसंवत्सरास्तथा । उपेक्षणादसाध्याः स्युरथ वा दुरुपक्रमात् ॥ ७२ ॥ हृद्रोगो विद्रधिः लीहा गुल्मोऽतिसार एव च । भवन्त्युपद्रवास्तेषामावृतानामुपेक्षणात् ॥ तस्मादावरणं वैद्यः पवनस्योपलक्षयेत् । पञ्चात्मकस्य वातेन पित्तेन श्लेष्मणापि वा ॥ भिषग्जितैस्ततः सम्यगुपलक्ष्य समाचरेत् ।
अनभिष्यन्दिभिः स्निग्धैः स्रोतसां शुद्धिकारकैः ॥ ७३ ॥ यथानिजं यथास्वम् । आवृतमित्यादि । श्लेष्म पित्ताभ्यामानृतं प्राणञ्चोदानञ्च सर्वेष्वावृतेषु वायुषु गरीयस्त्वेन पश्यन्ति । कस्मादित्यतस्तदाह - विशेषादित्यादि । यतो विशेषात् प्राणे संश्रितं जीवितमायुः, उदाने संश्रितं बलं स्यात् । तयोः प्राणोदानयोः पित्तकफाभ्यां पीड़नादायुषो वलस्य च हानिः स्यात् ।। ७१ ।।
गङ्गाधरः- सर्व्वेऽपीत्यादि । ते सर्व्वऽपि प्राणादय आता अपरिज्ञाताः सर्व्वतोभावेनाशतास्तथा परिसंवत्सरा अब्दातीताः उपेक्षणाच्चासाध्याः स्युः । अथ दुरुपक्रमात् दुष्टचिकित्सयारम्भादसाध्याः स्युः ॥ ७२ ॥
'गङ्गाधरः- हृद्रोग इत्यादि । पित्ताद्यावृतानां प्राणादीनामुपेक्षणात् हृद्रोगादय उपद्रवा भवन्ति । तस्मात् वैद्यः पवनस्य पञ्चात्मकस्य प्राणादेरावरणं वातेन
चक्रपाणि: - यथानिजानिति यथात्मीयान् । गरीयस्त्वेनेत्यधिकत्वेन । एतद्गरीयस्ले हेतुमाह - विशेषादित्यादि । संश्रितमित्यधीनम् । परिज्ञेया इति याथातथ्येन ज्ञातव्याः । सम्यग्ज्ञाता अपि उपेक्षणात् याथातथ्येन ज्ञाता अपि परिसंवत्सरात् तथेति परिसंवत्सरा उपेक्षणीयाः स्युरिति योज्यम् । हृद्रोग इत्यादिना उपद्रवान्याह । पञ्चात्मकस्येति प्राणादिभेदेन
पवस्वरूपस्य ॥ ७१–७३ ॥
For Private and Personal Use Only
३४२७
Page #1199
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४२८
चरक-संहिता। वातव्याधिचिकित्सितम् कफपित्ताविरुद्धं यद् यच्च वातानुलोमनम् । सर्वस्थानावृतेऽप्याशु तत् काय मारुते हितम् । यापना वस्तयः प्रायो मधुराः सानुवासनाः। प्रसमोक्ष्य बलाधिक्यं मृदु वा स्रसनं हितम् ॥ रसायनानां सर्वेषामुपयोगः प्रशस्यते। शैलस्य जतुनोऽत्यर्थं पयसा गुग्गुलोस्तथा ॥ लेहं वा भार्गवप्रोक्तमभ्यसेत् क्षीरभुङ् नरः । अभयामलकीयोक्तानेकादश मिताशनः ॥ ७४ ॥ अपानेनावृते सव्वं दोपनयाहि भेषजम् । वातानुलोमनं यच्च पक्वाशयविशोधनम् ॥ इति संक्षेपतः प्रोक्तमावृतानां चिकित्सितम् ।
प्राणादीनां भिषक कुर्यात् वितयं वयमेव तत् ॥ ७५ ॥ स्वेतरेण पित्तेन कफेन चोपलक्षयेत्। उपलक्ष्य ततः परं भिषगजितैग्नभिप्यन्यादिभिः सम्यक् समाचरेत् ॥७॥
गङ्गाधरः-अपरञ्च भिषगजितमाह-कफेत्यादि। कफपित्तयोरविरुद्धं यत् यच्च वातानुलोमनं तत् सर्वस्थानाटते मारुते हितमाशु कार्यम्। यापना वस्तयो वक्ष्यन्ते सिद्धिषु मधुरा वस्तयः सानुवासना अनुवासनश्च। एवं बलाधिक्यं प्रसमीक्ष्य मृदु स्रसनं विरेचनं वा हितम। सव्वेषां रसायनानां प्रयोगः प्रशस्यते शिलाजतुनः प्रयोगश्चात्यर्थं पयसा गुगगुलो प्रयोगः। तथा भार्गवमोक्तं लेहं च्यवनप्राशं क्षीरभुनरोऽभ्यस्येत्। एवमभयामलकीयोक्तान एकादश रसायनयोगान् मिताशनोऽभ्यसेत् ।। ७४॥
गङ्गाधरः-अपानेनेत्यादि। अपानेनाटते प्राणादौ सर्व दीपनादि भेषजं यच्च वातानुलोमनं पकाशयशोधनं तदभ्यसेत् । उपसंहरति-इति
चक्रपाणिः-प्रसमीक्ष्येत्यादौ बलाधिक्ये सति नसनं मृदु कर्त्तव्यमित्यभिप्रायः। अस्यर्थ प्रशस्यत इति सम्बन्धः। लेहं वा भार्गवप्रोक्तमिति च्यवनप्राशम्, च्यवनो हि भार्गव उच्यते। उक्तं हि भायुम्वदसमुत्थाने-"भार्गवश्चयवनः कामी वृद्धः सन् विकृतिं गतः।" इति ॥ ७४ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1200
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२८श अन्याः चिकित्सितस्थानम् ।
पित्तावृते तु पित्तघ्नैर्मारुतस्यानुलोमनैः। कफावृते कफघ्नेश्च भिषक् कुर्यात् प्रतिक्रियाम् ॥ ७६ ॥ लोके वायवर्कसोमानां दुविज्ञया यथा गतिः। तथा शरीरे वातस्य पित्तस्यापि कफस्य च ॥ क्षयं वृद्धिं समत्वञ्च तथैवावरणं भिषक् । विज्ञाय पवनादीनां न प्रमुह्यति कर्मसु ॥ ७७ ॥
तत्र श्लोको। पश्चात्मनः स्थानवशाच्छरीरे स्थानानि कर्माणि च देहधातोः। प्रकोपहेतुः कुपितश्च रोगान् स्थानेषु चान्येषु वृतोऽवृतश्च ॥
संक्षेपत इत्यादि। आवृतानां प्राणादीनां चिकित्सितं यत् संक्षेपत इति मोक्तम्, भिषक् स्वयमेव तद् वितळ विस्तरेण चिकित्सितं कुर्यात् ॥५॥ · गङ्गाधरः-पित्तेत्यादि। पित्ताहते पित्तघ्नैर्मारुतस्यानुलोमनैरित्येवं शेष (कफाढते कफघ्नर्मारुतानुलोमनैश्च प्रतिक्रियां ) कुर्यात् ।। ७६॥
गङ्गाधरः-लोक इत्यादि। यथा भूलोकादिलोके वायवर्कसोमानां गतिः दुर्विश्वे या, तथा शरीरे वातपित्तकफानां गतिर्दु विशे या। क्षयमित्यादि। पवनादीनां क्षयं दृद्धिं समवञ्च तथैवावरणं विज्ञाय भिषक् कर्मसु चिकित्साक्रियासु न प्रमुह्यतीति ॥७७॥
चक्रपाणिः-वातस्यानुलोमनश्चिकित्सितं कुर्यादिति नियोजनीयम् । वातादीनां दुर्विज्ञेयता रटान्तेन दर्शयति लोक इत्या.द। क्षयमित्यादौ आवरणमपि क्षयवृद्धिसमत्वं निर्दिष्टमेव, तथापि आवरणस्य विशेषलक्षणचिकित्सार्थ पृथगभिधानम् । कर्मस्विति चिकित्सासु ॥ ७५-७७ ॥ चक्रपाणिः-पश्चात्मन इत्यादिसंग्रहे पञ्चात्मनः स्थानवशात् इति च्छेदः। देहधातोरिति
४३०
For Private and Personal Use Only
Page #1201
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक-संहिता। बातम्याधिचिकित्सितम् वाणीश्वरः प्राणभृतां करोति क्रिया च तेषां निखिला निरुक्ता। तां देशसात्म्यबिलान्यवेक्ष्य
प्रयोजयेच्छास्त्रमतानुसारी ॥ ७८ ॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्त हदबलप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने वातरोगचिकित्सितं नाम
अष्टाविंशोऽध्यायः ॥ २८॥
गङ्गाधरः-तत्र श्लोकाविति। पञ्चात्मन इत्यादि। पश्चात्मनः पवनस्य। वाणीश्वरः प्राणः। समापयति-अनीत्यादि ॥७८॥
अनिवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते। अप्राप्ते तु दृढ़बल-प्रतिसंस्कृत एव च। अष्टाविंशेऽध्याय एतद्वातरोगचिकित्सिते। वैद्यगङ्गाधरकृते जल्पकल्पतरौ पुनः । चिकित्सितस्थानजल्पे षष्ठस्कन्धे चिकित सिते । वातरोगिक
जल्पाख्या शाखाष्टाविंशिका मता ॥२८॥
देहधारकरूपस्याविकृतस्य वायोरित्यर्थः। उक्तचिकित्साकरणापेक्षणीयं संग्रहेणाह तामित्यादि । देशाधपेक्षया सूलस्थाने विवृता देशादिभेदेन प्रकरणतया विस्तारिता प्रपञ्चिता ॥ ७॥
इति महामहोपाध्यायचरकचतुरानम-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां घरकतात्पर्यटीकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायां वातव्याधिचिकित्सितं
नामाष्टाविंशोऽध्यायः ॥२८॥
For Private and Personal Use Only
Page #1202
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ऊनत्रिंशोऽध्यायः। अथातो वातरक्तचिकित्सितं व्याख्यास्यामः,
इति ह स्माह भगवानात्रेयः॥१॥ हुताग्निहोत्रमासीनमृषिमध्ये पुनर्वसुम् । पृष्टवान् गुरुमेकाप्रमग्निवेशोऽग्निवर्चसम् ॥ अग्निमारुततुल्यस्य संसर्गस्यानिलासृजोः। हेतुलक्षणभैषज्यान्यथास्मै गुरुरब्रवीत् ॥२॥ लवणाम्लकटुक्षार-निग्धोष्णाजोर्णभोजनः । किन्नशुष्काम्बुजानूप-मांसपिण्याकमूलकः ॥ कुलस्थमाषनिष्पाव-शाकादिपललेक्षुभिः।
दध्यारनालसौवीर-शुक्ततक्रसुरासर्वः॥ - गङ्गाधरः-अथोदिष्टक्रमाद वातरक्तचिकित्सितमाह-अथात इत्यादि । सर्च पूर्ववद् व्याख्येयम् ॥१॥
गङ्गाधर:-हुताग्निहोत्रमित्यादि। अनिलासृजोः संसर्गस्य वातरक्तस्य, अयेत्येवं पृष्टवतेऽस्म अग्निवेशाय ॥२॥ गङ्गाधरः-लवणाम्लेत्यादि। क्लिन्नं वा शुष्कं वाम्बुजादिमांसम् । पललं
पक्रपाणिः-वातव्याधिचिकित्सितानन्तरं वातरक्तचिकित्सितमुच्यते। वातरक्ताभ्यां जनितो म्याधिः वातरक्तं किंवा वात एव अवस्थान्तरप्राप्तं वातरक्तम्। अग्निमारुततुल्यस्येत्यनेन वातरक्तस्य दुर्निवारत्वं शीघ्रकारित्वचाह। लवणेत्यादिना हेतुमाह । प्रायशः सुकुमाराणामित्यनेन सुकुमारधारीरे लवणादिहेतुसेवया शीघ्रं दृष्टवातशोणितं सम्भवतीति दर्शयति । संसृष्टमन सुरून भुजते तेषां संसृष्टान्नसुखभोजिनाम् । अस लवणानि यद्यपि वातशोणितहेतुतयोक्तानि तथापि शोणितइष्टिकारणम् एतत् प्राधान्यात् ज्ञेयम् । वातदृष्टिकारणन्तु कपायेत्यादिनोक्तम्, तर सणादि
For Private and Personal Use Only
Page #1203
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३४३२
चरक संहिता |
31
विरुद्धाध्यशनकोध - दिवास्वप्नप्रजागरैः प्रायशः सुकुमाराणां मिथ्याहारविहारिणाम् । अचंक्रमणशीलानां कुप्यते वातशोणितम् ॥ अभिघातादशुद्धाच्च प्रदुष्टं शोणिते नृणाम् । कषायकटुतिक्तानां रूक्षाणामतिभोजनात् ॥ हयोष्ट्रखरयानाम्बु- क्रीडाप्लवनलङ्घनैः । उष्णे चात्यध्वगमनाद् व्यवायाद् वेगनिग्रहात् ॥ वायुविवृद्धो वृद्धेन रक्तेनावरितः पथि । कृत्स्नं संदूषयेद् रक्तं तज्ज्ञ यं वातशोणितम् ॥ खुड्ड' वातबलासाख्यमाढ्यवातञ्च नामभिः ॥ ३ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ वातरचिकित्सितम्
तिलकल्कः । सुकुमारा मृदुदेहावयवास्तेषां मिथ्याहारादीनाम् । अभिघातादित्यादि । अभिघाताशुद्धिभ्यां नृणां रक्ते दुष्टे कषायादीनामतिभोजनात् हयानादिभिर्विवृद्धो वायु द्धेन रक्तेन पथि वातस्य गमनस्रोतसि आवरितः सन् कृत्स्नं रक्तं सन्दूपयेत् । तद् वातशोणितं ज्ञेयम् । तच्च खुडादिकं नामभिरुच्यते ॥ ३ ॥
For Private and Personal Use Only
भस
चमिलितं सत् वातशोणितोत्पादकं भवति । यत तु कुप्यते वातशोणितमिति अनेन लक्णादीनां घातशोणितकारणत्वमुक्तम्, तद् वातशोणितजनकशोणित दुष्टिकारणात् ज्ञेयम् । अशुद्धेति शुद्धि काळेऽसंशोधनात् । केचिदभिघाताद अशुद्धया चेतिस्थाने अधुना वातवैपम्यमिति पन्ति । अशुद्ध चेति चकारेण लवणादिषु प्रजागरैरित्यन्तं शोणितदुष्टिकारणं समुच्चिनोति । शोणितवातस्य विच्छिय हेतुवर्गपाठेन द्वयोरप्यत स्वतन्त्रं प्रकोपं दर्शयति । उष्णेच जनितात् षम्यात् । वायुरित्यादिना सम्प्राप्तिमाह-वायुः क्रुध्यति स्मेतसि इति म स्वहेतोर्वायुः पुनः शोणिताद्यावरणविशेषेण क्रुद्धः । व्यवहारार्थं तन्त्रान्तरप्रसिद्धसंज्ञाभेदान प्याह- खुडमित्यादि । खुड़देशप्राप्त खुडः । वातस्त्रावरणेन बलमस्य यस्मिन् तत् भोषिक मिति वातबलाशम् । खडशब्देन सन्धिरुच्यते । वातस्यावस्पेन आयानां प्रायो भगकीवि शकरः ॥ १---३ ॥
Page #1204
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२९ अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
तस्य स्थानं करौ पादावग ल्यः सर्व्वसन्धयः । कृत्वाद हस्तपादेषु मूलं देहं विधावति ॥ सौक्ष्म्यात् सर्व्वसरत्वाच्च पवनस्यास्सृजस्तथा । तद् द्रवत्वात् सरत्वाच्च देहं गच्छेत् सिरायणः ॥ पर्व्वस्वभिहतं क्र द्धं वक्रत्वादवतिष्ठते । स्थितं पित्तादिसंसृष्टं तास्ताः सृजति वेदनाः ॥ करोति दुःखं तेष्वेव तस्मात् प्रायेण सन्धिषु । भवन्ति वेदनास्तास्ता अत्यर्थं दुःसहा नृणाम् ॥ ४ ॥ स्वेदोऽत्यर्थं न वा काष्यं स्पर्शाज्ञत्वं चतेऽतिरुक् । सन्धिशैथिल्यमालस्यं सदनं पिकोनमः ॥
For Private and Personal Use Only
३४३३
जानुजङ्घोरुकटीस - हस्तपादाङ्गसन्धिषु । निस्तोदः स्फुरणं भेदो गुरुत्वं सुप्तिरेव च ॥ कराडूः सन्धिषु रुग् भूत्वा भूत्वा नश्यति चासकृत् । वैवराय मण्डलोत्पत्तिर्वाता पूर्वलक्षणम् ॥ ५ ॥
1
गङ्गाधरः - तस्येत्यादि । तस्य स्थानं करपादाङ्गुलीस धयः । तत्र हस्तपादेष्वादी मूलं कृत्वा तद् वातशोणितं पवनस्यास्सृजश्च सौक्ष्म्यादितो देखें विधावति । तच्च वातशोणितं द्रवत्वात् सरत्वाच्च सिरायणैदेहं गच्छेत् । पर्व्वसु क्रुद्धं तद्रक्तमभिहतं वक्रत्वादवतिष्ठते । तत्र स्थितं पित्तादिसंसृष्टं तास्ताः पित्तजा वेदनाः सृजति । करोति प्रायेण तत्र सन्धिषु दुःखं करोति ॥ ४ ॥ गङ्गाधरः – पूर्व्वरुपमाह – स्वेद इत्यादि । स्वेदोऽत्यर्थं न वा स्वेदः । चक्रपाणिः - बातशोणितस्य वैशेषिकं स्थानमाह । तस्य स्थानमित्यादि । अनेनैव भङ्गुलीनां ग्रहण प्राप्ते अङ्गुलीनां बहुपर्व्वतया विशेषाधिष्ठानत्वोपदर्शनार्थं पुनरभि धानन्छ । मूलमास्थायेति आस्पदं कृत्वा । तत्र हेतुमाह - सौक्ष्म्यादित्यादि । सूक्ष्म मार्गानुसारित्वात् । बालशोणितस्य देहं सर्पतः विशेषेण पस्थानम् । शिराय नैरिति शिरारूपैर्मार्गेः । वक्रस्वादिति पां नत्वात् । पित्तादिसंसृष्टमिति पित्तेन कफेन च हेत्वन्तरयुक्तेन वायुना युक्तम् । दिशः सन्धिवस्थानात् । स्वेद इत्यादिना पूर्वरूपमाह । स्वेदोऽत्यर्थं न वेति च यद्यपि कुछ पूर्वरूपे
तस्मा
सथान्यसमान भूरि सम्बन्धात् अन्यतरपूर्व्वरूपत्वे निश्चयः ॥ ४ ॥ ५ ॥
Page #1205
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३४३४
चरक संहिता |
उत्तानमथ गम्भीरं द्विविधं तत् प्रचच्यते । त्वङ्मांसाश्रयमुत्तानं गम्भीरन्त्वन्तराश्रयम् ॥ कण्डूदाहरुजायाम-तोदस्फुरणकुञ्चनैः । अन्विता श्यावरक्ता त्वक् वा ताम्रा तथोच्यते ॥ गम्भीरे श्वयथुः स्तब्धः कठिनोऽथ भृशार्त्तिमान् । श्यावस्ताम्रोऽथवा दाह तोदस्फुरणपाकवान् ॥ रुग्विदाहान्वितोऽभीक्ष्णं वायुः सन्ध्यस्थिमज्जसु । छिन्दन्निव चरत्यन्तं वक्रीकुव्वैश्च वेगवान् ॥ करोति खजं पङ्गं वा शरीरे सर्व्वतश्चरन् । सव्वै रितु विज्ञेयं वातासृगुभयाश्रयम् ॥ ६ ॥
कार्ण्य शरीरस्य । यदि कुत्रचित् क्षतं भवति तदा तत्रातिरुग् भवति । सन्धिषु रुग्भूला भूला नश्यति ॥ ५ ॥
गङ्गाधरः- उत्तानमित्यादि । लगाद्याश्रितमुत्तानं गम्भीरन्तु मेदोमज्जा - द्यन्तराश्रयम् । तत्रोत्ताने लक्षणमाह- कण्डूदाहेत्यादि । वाहे उत्ताने वातरक्त व कण्ड्रादिभिरन्विता श्यावरक्ता च भवति तथा ताम्रवर्णा चोच्यते । गम्भीर इत्यादि । गम्भीरे वातरक्ते यः श्वयथुः स स्तब्धादिः स्यात् । वायुस्तु सन्धिषु चास्थिषु मज्जसु च छिन्दन्निव चरति । वेगवानन्तं करपादाङ्गुलीप्रभृत्य वक्रीकुर्व्वन् खञ्जं पाहल्यं वा सर्व्वतश्चरन् करोति । सबैरित्यादि । कण्डादेतदन्तः सर्व्वरुिभयाश्रयं उत्तानगम्भीराश्रयं वाताटक विशेयम् ॥६
चक्रपाणिः - अवगाढानवगाढचिकित्साभेदार्थमाह – उत्तानमित्यादि । अन्तराश्रयमिति वहमांसव्यतिरिक्तगम्भीरधात्वाश्रयम् । सर्वैर्लिङ्गेरिति । उत्तरवर्गाभ्युक्तैर्मिलित्वा भयच तृतीयः प्रकारः, वाह्याभ्यन्तरप्रकारो वेति कृत्वा रोगसंग्रहे द्विविधं वातशोणितमुक्तम् । उत्तानमंगाढमित्येके भाषन्ते । तत् तु न सम्यक्, कस्मात् १ कु.ष्ठवदुत्तानं भूत्वा कालान्तरेण अवगाढं भवतीत्यनेन भद्वैविध्यं सिद्धम् । तदा आचार्ययोः परमात्मयोः सुश्रुताग्निवेशयोः एकस्यापि अप्रामान्यं न सङ्गतमति कृत्वा अविरोधमत व्याख्यास्यामः । तथाहि सुश्रुतेनोक्तम् । द्विविधं बातशोणितसानमवगाचेत्येके भाषन्ते तत् तु न सम्यक् । तद्धि कुष्ठवदुत्तानीभूत्वा कालान्तरेणावगाढीभवति तस्मा द्विविधम् । उत्तानं वातशोणितं कुष्ठवद् गम्भीरं भवतीत्युच्यते । न तु सर्व्वमेव उत्तानं भूत्वा गम्भीरं भक्तीति प्रतिज्ञायते । तेन यो च ते उत्तानमेवावतिष्ठते तं प्रति सुभुत
1
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
[ वातरक्तचिकित्सितम्
Page #1206
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
- २९श अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
तत्र वातोऽधिको वा स्याद् रक्तं पित्तं कफोऽपि वा । संसृष्टैश्च समस्तैश्च यच्च तच्छृणु लचणैः ॥ ७ ॥ विशेषतः सिरायामस्तोदस्फुरणभेदनम् । शोथस्य काष्यं रौदयञ्च श्यावतावृद्धिहानयः ॥ धमन्यङ्गलिसन्धीनां सङ्कोचोऽङ्गग्रहोऽतिरुक् । कुञ्चनस्तम्भने शोत- प्रद्वेषश्चानिलोत्तरे ॥ रक्त शोथोऽतिरुक तोदस्ताम्रश्चिमिचिमायते । स्निग्धरूक्षः शमं नैति कण्डुस्वेदान्वितो भृशम् ॥ विदाहो वेदना मूर्च्छा स्वेदस्तृष्णा मदो भ्रमः । रागः पाकश्च भेदश्च शोषश्वोक्तानि पैत्तिके ॥ स्तैमित्यं गौरवं स्वेदः सुप्तिर्मन्दा च रुक् कफे । हेतुलक्षणसंसर्गाद् वदेद इन्द्र त्रिदोषजम् ॥ ८ ॥
For Private and Personal Use Only
३४३५
'गङ्गाधरः- तत्रेत्यादि । तत्रोभयाश्रये संसृष्टैश्व समस्तैश्च वातोऽधिकः स्यात् पित्तञ्च रक्तश्च कफश्चाधिको भवति तल्लक्षणं शृणु ॥ ७ ॥
गङ्गाधरः- विशेषत इत्यादि । अनिलोत्तरे वातरक्ते सिरायामः सिराणां देध्यं तोदादीनि च । रक्त इत्यादि । रक्ते रक्ताधिके वातरक्ते यः शोथः सोऽतिरुक तोदः इत्यादि स्यात् । विदाह इत्यादि । पैत्तिके पित्ताधिके वातरक्ते विदाहादयः स्युः । स्तैमित्यमित्यादि । कफे कफाधिके वातरक्ते स्तै मित्यादि स्यात् । हेतुलक्षणद्वन्द्वसर्व्वाणां संसर्गाद् द्वन्द्व वातरक्तं त्रिदोषजश्च वदेत् ॥ ८ ॥
वचनं बाधकम् । चरके तु उत्तानमेवावतिष्ठते इति नैवोक्तम् । किन्तु प्रथमोत्पत्तौ किञ्चिदुतानमुत् पद्यते किञ्चित् तु गम्भीरमिति, तेन न विरोधश्वरकसुश्रुतयोः ॥ ६ ॥
चक्रपाणिः - तव वातेऽधिके इत्यादौ पित्तवृद्धिः श्रोणितवृद्धिः कफवृद्धिज्ञया । संसृष्टरिति द्विविमेलकैः समस्तैरिति चतुर्मिलितैः । शिरायामेत्यादिना वातादुपल्बणानां चतुर्ण लक्षणमाह । भायामो विस्तरणम्, श्यावता श्याववर्णत्वम् । श्वयथुरित्यादिना उद्विक्तरक्तस्य विशेषणम् । द्वन्द्वं सिदोषजमित्यत अधिकशोणितानुबन्धोऽपि गृहीतव्यः । तेन वातादिचतुष्टयमेलकजम् अपि वातशोणितं ज्ञयम् । अत एव द्वितिसर्वाधिकभेदात् द्विविध्वस्यापि वातशोणितस्य पूर्णटीकाकृञिः
Page #1207
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३४३६
चरक संहिता ।
।
एकदोषानुगं साध्यं नवं याप्यं द्विदोषजम् । त्रिदोषजमसाध्यं स्याद यस्य च स्युरुपद्रवाः ॥ ६॥ अस्वप्नारोचकश्वास-मांसकोथशिरोग्रहाः मूर्च्छायमदरुकतृष्णा-ज्वर मोहप्रवेपकाः ॥ हिक्कापाङ्गल्यवीसर्प- पाकतोदभ्रमलमाः । अलीकता स्फोटा दाहमर्म्मग्रहार्बुदाः ॥ १० ॥ एतैरुपद्र तं वज्ज्यं मोहेनैकेन वापि यत् । संप्रस्रावि विवर्णञ्च स्तब्धमर्व्वदच्च यत् ॥ वर्जयेच्चैव सङ्कोच - करमिन्द्रियतापनम् । अकृत्स्नोपद्रवं याप्यं साध्यं स्यान्निरुपद्रवम् ॥ ११ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ वानरत चिकित्सितम्
गङ्गाधरः - एकेत्यादि । एकदोषानुगं नवं वातरक्तं साध्यम्, द्विदोषजं याप्यम्, त्रिदोषजमसाध्यं स्यात्, यस्य च वाताद्यधिकस्यापि उपद्रवाः स्युस्तदप्यसाध्य स्यात् ॥ ९ ॥
गङ्गाधरः – उपद्रवानाह – अस्वप्नेत्यादि । अस्वमाद्यन्वु दान्ता उपद्रवा भवन्ति ॥ १० ॥
गङ्गाधरः - एतैरित्यादि । एतैः समस्तैरुपद्रवैरुपद्र तं वातरक्तं व न त्वेकैकेन बहुभिर्वोपद्रतम् । तत्रैकेन मोहेनोपद्रतं यत् तदपि वज्ज्यम् । मांसखाविप्रभृतिकं यच्च तदपि विवर्जयेत् । सङ्कोचकरमिन्द्रियतापनं यच तदपि वर्जयेत् । नन्वनेकोपद्रवयुक्तं किं साध्यमित्यत आह-अकृत्स्नेत्यादि । एकाद्य
For Private and Personal Use Only
पञ्चचत्वारिंशद्भेदा उक्ताः । करणादीनि तु प्रकरणान्तरेण षट्त्रिंशद्विभ्रमुक्तम् । उक्कं हि"वावोत्तरं प्रवृद्धासृक् पञ्चविंशविधं मतम् । पित्तात् पटविंशद्विधं योगात् कफाद् दशेति । एते भेदाः अनतिप्रयोजनत्वान्न विवृता ॥ ७ ॥ ८ ॥
चक्रपाणिः - साध्यादिविभागमाह - एक दोषानुगमित्यादि । यस्य च स्युरुपद्रवा इति साध्यत्वेनोक्तस्यापि वक्ष्यमाणोपद्रवयोगादसाध्यता । विदोषस्य असाध्यत्वेऽपि यद् वक्ष्यखि “खजेनमथिता पेया वातरक्ते विदोषजे" इति, तत् असंपूर्णलक्षणत्रिदोषजाभिप्रायेण । मूर्च्छा इव मूर्च्छा पाशुल्यं पशुता । मोहेन केनेति इतरोपद्रवाणां मेलकैरसाध्यत्वम्, मोहस्तु एक एव असाध्यताकर इत्यर्थः । ये तु मेहेन के नेति पठन्ति ते मेहेन वातशोणितस्य विरुद्धोपक्रमतया मेहयोगेनासाध्यवास्
Page #1208
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२९२ अध्यायः- चिकित्सितस्थानम्। ३४३७
रक्तमार्ग निहन्त्याशु शाखासन्धिषु मारुतः। निविश्यान्योऽन्यमावाध्य वेदनाभिहरेदसून् ॥ तत्र मुञ्चेदसृक् शृङ्ग-सूच्यलावुजलौकसा । प्रच्छनैर्वा सिराभिर्वा यथादोषं यथाबलम् ॥ रुग्दाहतोदरागादिसक स्राव्यं जलौकसा। शृरैस्तु वै चिमिचिमा कण्डूरुग् दूयनात् हरेत् ॥ .. देशाद देशं व्रजत् स्राव्यं सिराभिः प्रच्छनेन वा। अङ्गग्लानौ तु न स्राव्यं रूक्षे वातोत्तरे च यत् ॥ गम्भीरं श्वयथं स्तम्भं कम्पं स्नायुसिरामयान् छ। .
ग्लानिश्चापि ससङ्कोचां कुर्याद वायुरमृक्क्षयात् ॥ . कृत्स्नेनोपद्रवेणोपद्रतं वातरक्त याप्यं निरुपद्रवन्त्वेकदोषानुगं साध्य स्यात् ॥११॥
गङ्गाधरः-अत्र साध्ये क्रियाथमाह-रक्तेत्यादि। वातरक्ते मारुतः शाखासन्धिषु निविश्य रक्तमार्गमाशु निहन्ति ततो रक्तश्च मारुतश्चान्योऽन्यमावाध्य वेदनाभिरसून् हरेत्। तत्रासक शृङ्गादिभिमुश्चत्। यथादोषमाहरुगित्यादि। रूगादियुक्ताद वातरक्तादसक जलोकसा मुश्चत। चिमिचिमादियुक्तात् भवरेत् । देशाद देशं व्रजन वातरक्तेऽसूक् सिराभिः प्रच्छनेन वा स्राव्यम्। अयोग्यमाह-अङ्गग्लानावित्यादि। अङ्गग्लान्यादौ कस्मान स्राव्यमित्यत आहगम्भीरमित्यादि। अग्लानौ रुक्षे वातोत्तरे च वायुः (स्नायुसिरामुखात् ) भाहुः । वातशोणितस्य हि प्रायेण मधुरशीतोपक्रमः, तद्विपरीतस्तु मेहस्येति विरुद्धोपक्रमता। विवर्णमिति विपरीतवर्णम्, विवर्णस्वमत तु वातानुषङ्गोपद्रवः ॥९-११ ॥
चक्रपाणिः-वातशोणितस्य रक्तहरणार्थै रूपमाह-रक्तमार्गमित्यादि। रकस्य मार्ग मारुतो निहन्ति, शाखासन्धिषु निविश्य रक्तनिरोधाद् अन्योऽन्यमावाध्य रक्तेन वातं वातेन च रक्तं भावाध्य वेदनाभिः हरेदसूनिति योज्यम् । अत एवाह । भन वातशोणिते असृक विमुन्चेदिति भावः । असूमोक्षणेन भावरकव्यपगमात् वायुरपि प्रसन्नो भवति ततश्च व्याध्युपरमः। देशाद देशं अंजदिति प्रसरणशोलम्। सावनाहे शोणितेऽपि भतिस्रावणाद् दोषमाह-गम्भीरमित्यादि।
* स्नायुसिरामयात तथा स्नायुसिरामुखादिति वा पाठः कचित् ।
४३१
For Private and Personal Use Only
Page #1209
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
'३४३८
चरक-संहिता। वातरक्तचिकित्सितम् खानादीन् वातरोगांश्च मृत्युश्चात्यवसेचनात् । कुर्यात् तस्मात् प्रमाणन स्निग्धाद्रक्तं विनिहरेत् ॥ १२ ॥ विरेच्य स्नेहयित्वादी स्नेहयुक्तैर्विरेचनैः।। रूतैर्वा मृदुभिः शस्तमसकूटु वस्तिकर्म च ॥ . सेकाभ्यङ्गप्रदेहान्न-स्नेहाः प्रायोऽविदाहिनः। वातरक्त प्रशस्यन्ते विशेषन्तु निबोध मे ॥ १३ ॥ बाह्यमालेपनाभ्यङ्ग-परिषेकोपनाहनः। विरेकास्थापनस्नेह-पानैगम्भीरमाचरेत् ॥१४॥ सर्पिस्तैलवसामज-पानाभ्यञ्जनवस्तिभिः। सुखोष्णैरुपनाहैश्च वातोत्तरमुपाचरेत् ।। विरेचनैघृतक्षीर-पानः सेकैः सवस्तिभिः ।
शीतैर्निपिणैश्चापि रक्तपित्तोत्तरं जयेत् ॥ असूक्षयात् गम्भीरश्वयथुप्रभृतीन कुर्यात् । अत्यवसेचनात्तु सर्बस्मिन्नेव वातरक्त खाजवादीन् कुर्यात् । तस्मात् स्निग्धान वातरक्तिपुरुषात् प्रमाणेन रक्तं विनिहरेत् ॥१२॥
गङ्गाधरः-अथ क्रियान्तरमाह-विरेच्येत्यादि। आदो स्नेहयिला वातरक्तिनं स्नेहयुक्तविरेचनै रूर्वा मृदुभिर्विरेचन विरेच्यासकृद वस्तिकर्म शस्तम्, सेकादयश्च वातरक्त प्रशस्यन्ते, ततो विशेषन्तु निबोधेति ॥१३॥
गङ्गाधरः-विशेषमाह-वाह्यमित्यादि। आलेपनादुरपनाहान्तैर्वाह्यमुत्तानमुपाचरेत् । विरेकादिभिर्गम्भीरमुपाचरेत् ॥१४॥ . . .. गङ्गाधरः-तत्र वातादिविशेषे विशेषमाह-सर्पिरित्यादि। सपिरादिभिः पातोत्तरमुत्तानमुपाचरेत् । विरेचनादिभिस्तु रक्तोत्तरं पित्तोत्तरश्चोत्चानं खाजवादीनिति खाजयपाङ्गुल्यकुब्जत्वादीन् कुर्यादिति च्छेदः। प्रमाणेनेति. अविकारित मस्सयाः॥ १२॥
चक्रपाणिः-विरेचनविधानमाह । स्नेहयुक्त रुपैवेति विकल्पद्वयम् । स्नेहयुक्तविरेचनम् ईषत्र निग्धविषयम, रूक्षस्तु विरेचनं अतिस्निग्धविषयम्। मृदुभिरित्यनेन वातक्षोभभयाद् अत तीक्ष्णविरेचनं निषेधयति । वस्तिकम्मति अनुवासननिरूहरूपम्। प्रायोऽविदाहिन इति मितराम्
For Private and Personal Use Only
Page #1210
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२९श अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
वनं मृदु नात्यर्थं स्नेहसेौ विलङ्घनम् । कोष्णा लेपाश्च शस्यन्तै वातरक्त कफोत्तरे ॥ कफवातोत्तरे शीतैः प्रलिप्ते वातशोणिते । विदाहशोफरुक्कराडू - विवृद्धिः स्तम्भनादं भवेत् ॥ रक्तपित्तोत्तरे @ दाहः नदोवदारणं भवेत् । उष्णैस्तस्माद् भिषक् दोष- बलं बुद्धा चरेत् क्रियाम् ॥ १५॥ दिवास्वप्नं ससन्तापं व्यायामं मैथुनं तथा । कटूष्णगुर्व्वभिष्यन्दि लवणाम्लञ्च वर्जयेत् ॥ १६ ॥ पुराण्यवगोधूम - नीवाराः शालिषष्टिकाः । भोजनार्थे रसार्थन्तु विष्किरप्रतुदा हिताः ॥ आदृक्यश्चरणका मुद्दा मसूराः समुकुष्टकाः । यूषार्थे बहुतपिष्काः प्रशस्ता वातशोणितै ॥ सुनिषरण कवेत्राग्र - काकमाचीशतावरीम् । वास्तुकोपोदिकाशाकं शाकं सौवर्चलं तथा ॥
जयेत् । वमनमित्यादि । कफोत्तरे उत्ताने वातरक्ते वमनादयः शस्यन्ते । द्वन्द्वजक्रियामाह - कफवातोत्तर इत्यादि । कफवातोत्तरे उत्ताने शीतैः प्रलिप्ते स्तम्भनाद् विदाहादिवृद्धिः स्यात् । पित्तरक्तोत्तरे तूष्णैर्लिप्ते दाहादिकं भवेत् । तस्माद दोषबळं बुद्धा क्रियां चरेत् ।। १५ ।।
गङ्गाधरः- वज्र्ज्यान्याह - दिवेत्यादि । वातरक्ते दिवास्वमादिकं वज्जयेत् ॥ १६ गङ्गाधरः -- पथ्यान्याह – पुराणेत्यादि । पुराणयवादयो भोजनार्थं विष्किरादयो मांसरसार्थम् । यूषार्थे बहुसर्पिष्का आढक्यादयः शस्ताः । शाकन्तु अविदाहिनः । विशेषमिति विशिष्टचिकित्सितम् । वाह्यमित्युक्त्वा कफोत्तरे वातोत्तरे च शीतप्रलेपदीर्घमाह- कफवातोत्तर इत्यादि । शीतलेपेन विदाहोऽल उष्णरोधाद् भवतीति ज्ञेयम् । पित्तोत्तरे रतोत्तरे च उष्णैः प्रलेपैर्दोषमाह - रक्तपित्तोत्तर इत्यादि । दोषबलं बद्धा अनुगुणामेव क्रियामाचरेत्, वातकफोत्तरे उष्णा रक्तपित्तोत्तरे शीता मिश्र व मिश्रा ॥ १३-१६ ॥
● वातपित्तरे इति कचित् पाठः ।
For Private and Personal Use Only
३४३६
Page #1211
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४४०
चरक-संहिता। वातरक्कचिकित्सितम् घृतमांसरसे भृष्टं शाकसात्म्याय दापयेत् । व्यञ्जनार्थे तथा गव्यं माहिषाजं पयो हितम् ॥ इति संक्षेपतः प्रोक्तं वातरक्तचिकित्सितम् । एतदेव पुनः सव्वं व्यासतः संप्रवक्ष्यते ॥ १७॥ श्रावणोक्षीरकाकोली-जोवकर्षभकैः समः।। सिद्धं समधुकैः सर्पिः सक्षोरं वातरक्तनुत् ॥ १८॥ बलामतिबला मेदामात्मगुप्तां शतावरीम् । काकोलों क्षीरकाकोली रानां मृद्वीश्च पेषयेत् ॥ घृतं चतुर्गणक्षीरं तैः सिद्धं वातरक्तनुत्। ... हृत्पाण्डरोगवीसर्प-कामलाज्वरनाशनम् ॥ १६ ॥ त्रायन्तिका तामलकी द्विकाकोली शतावरी। कशेरुका कषायेण कल्कैरेभिः पचेद घृतम् ॥ दत्त्वा परूषकद्राक्षा-काश्मय्येक्षुरसान् समान् ।
पृथक् विदार्याः स्वरसं तथा क्षीरं चतुर्गणम् ॥ सुनिषण्णकादिशाकम्। लवणं सौवर्चलम्। घृतेत्यादि। शाकसात्म्याय सुनिषण्णकादीनां शाकं घृतमांसरसे भृष्टं व्यञ्जनाथं दापयेत् । तथा गव्यं माहिषमाजश्च पयो हितमिति। इतीत्यादि स्पष्टम् ॥१७॥
गङ्गाधरः-व्यासत आह-श्रावणीत्यादि । श्रावणी मुण्डेरी। श्रावण्यादिमधुकान्तैः कल्कैश्चतुर्गुणक्षीरे सिद्धं सर्पिः सर्ववातरक्तनुत् ॥१८॥
गङ्गाधरः-बलामित्यादि। बलादि-मृद्वीकान्तः कल्कः॥१९॥
गङ्गाधरः-त्रायन्तिकेत्यादि । त्रायन्ती त्रायमाणा तामलको भूम्यामलकी। बायन्तिकादीनां षण्णां घृतसमेन कषायेण एभिः षभिधृ तपादिकः कल्कैश्च
पाणिः-सौवर्चलमिति सूर्यावर्तशाकम् । व्यञ्जनार्थमिति भोजनसाधनतया । आज पयइत्यादि उपक्रमः। एतदेवेति संक्षिप्तप्रयोगकथनं प्रपञ्चेन प्रपञ्चति ॥ १७॥
चक्रपाणिः-श्रावणी मुण्डी। चतुर्गुणक्षीरमित्यनेन द्रवान्तरभावात् चतुर्गुणक्षीरमेव घृताद भवति। सायन्तीत्यादौ कल्कैरेभिरित्यनेन पृथक् विदार्य्यन्तानां कलकत्वम्, कशेरुकाकषायः । परुषस्वरसादीनां प्रत्येकं घृतसमानत्वे विदारीरस्यापि तथा वचनात् समत्वम् । मन अनुर
For Private and Personal Use Only
Page #1212
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२९श अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
एतत्
प्रायोगिकं सर्पिः पारूषकमिति स्मृतम् । वातर के चते चीणे वीसर्पे पेत्तिके ज्वरे ॥ २० ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पञ्चमूले वर्षाभूमेरडं सपुनर्नवम् । मुद्गपर्णोमहामेदा- मापपर्णीशतावरोः ॥ शङ्खपुष्पीमवाक्पुष्पीं रास्नामतिबलां बलाम् । पृथक् द्विपलिकान् कृत्वा जलद्रोणे विपाचयेत् ॥ पादशेषं समं चीरं धात्रीच्छागलान् रसान् । घृतादकेन संयोज्य शनैमृ द्वग्निना पचेत् ॥ कल्कं दत्त्वा च मेदे द्वे काश्मर्य्यफलमुत्पलम् । त्वक्क्षीरीं पिप्पलीं द्राचां पद्मवीजं पुनर्नवाम् ॥ नागरं क्षीरकाकोलों पद्मकं वृहतीद्वयम् । वीरां शृङ्गाटकं भव्यमुरुमालं निकोठकम् ॥ खर्जूराचोङ्गवादाम-मुञ्जताभिषुकं तथा । एतेन ताद के सिद्धे चौद्र ं शोते प्रदापयेत् ॥
३४४१
पारूपकं घृतम् ।
घृतं परूषकादीनां रस प्रत्येकं घृतसमं दत्त्वा विदार्य्याः स्वरसं घृताच्चतुगु णं तथा क्षीरं चतुर्गुणं दत्त्वा पचेत् । प्रायोगिकं नित्यं प्रयोगाय सम्पद्यते ॥ २० ॥ पारूषकं घृतम् ।
For Private and Personal Use Only
गङ्गाधरः- द्वे पञ्चमूले इत्यादि । पुनर्नवाद्वयम् । अवाकपुष्पी शतपुष्पा । द्विपञ्चमूलादीनां प्रत्येकं द्विपलं नीला जलद्रोणे विपाचयेत्। पादशेषं तं कार्यं षोड़शशरावं क्षीरश्च षोड़शशरावं धात्रीरसं षोड़शशराचमिक्षुरसं षोड़शशरावं छागमांसरसं षोड़शशरावं घृताढ़केन घृतस्य षोड़शशरावेण सह संयोज्य
“रसैः परूषकक्राश्मर्य्यककशेरुकीविदारीद्राक्षेक्षूणां चतुष्के पयसि द्विकाकोलीतामलकीतायन्तीशतावरीः पिडा पिबेत् घृतं प्रयोगेण तद् वातास्त्रजित् सर्पिः परूषकं नामेति ॥ १८ – २० ॥ चक्रपाणिः- - पञ्चमूल इत्यादौ वर्षाभूः श्वेतपुनर्नवा, अवाक्पुष्पी अधःपुष्पीति ख्याता !
Page #1213
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४४२
चरक-संहिता। वातरक्कचिकित्सितम् सम्यक सिद्धञ्च विज्ञाय सुगुप्तं सन्निधापयेत् । कृतरक्षाविधं तच्च प्राशयदक्षसम्मितम् ॥ पाण्डुरोगं वरं हिकां खरभेदं भगन्दरम् । पावशूलं क्षयं कासं प्लीहानं वातशोणितम् ॥ सर्वाङ्गकाङ्गरोगांश्च मूत्रसङ्गच नाशयेत् । बलवर्णकरं धन्यं बलीपलितनाशनम् । जीवनीयमिदं सर्पिवृष्यं बन्ध्यासुतप्रदम् । अग्निवेशाय गुरुणा कृष्णात्रेयेण भाषितम् ॥ २१ ॥
जीवनीयं घृतम्। द्राक्षामधुकतोयाभ्यां सिद्धं वा ससितोपलम् । घृतं पिबेत् तथा क्षीरे गुडूचीखरसे शृतम् ॥ २२॥ ... जीवकर्षभको मेदामृष्यप्रोक्तां शतावरीम् । . मधुकं मधुपर्णाश्च काकोलीद्वयमेव च ॥ मुद्गमाषाख्यपण्यों च दशमूलं पुनर्नवाम् ।
बलामृताविदारीश्च साश्वगन्धाश्मभेदकाः॥ . मेदाद्वयादिकं कल्क पादिकं दत्त्वा मृद्वग्निना शनैः पचेत्। अक्षसमं तद घृतं प्राशयेत् । वीरां काकोली भव्यादिकं देशविशेषे स्वनामप्रसिद्धम् ॥२१॥
जीवनीयं घृतम् । गङ्गाधरः-द्राक्षेत्यादि। द्राक्षामधुककाथे चतुर्गुणेऽकल्कं घृतं पक्त्वा पादिकां सितोपला प्रक्षिप्यालोड्य घृतं पिबेत् । तथा क्षीरे चतुर्गुणे शृतं ससितोपलं, गुडचीस्वरसे चतुर्गुणे शृतं घृतं ससितोपलं पादिकां शर्करी प्रक्षिप्य पिबेत् ॥२२॥ • गङ्गाधरः-जीवकेत्यादि । ऋष्यप्रोक्ता शुकशिम्बी। मधुपर्णी गुड़, ची अमृता घ गुड़ ची तस्माद भागद्वयम् । जीवकादीनां कल्कं जीवकादीनां कषायत्र भीरादीनां स्नेहसमत्वम्। सुगुप्तमिति वातायस्पर्शनीयं यथा भवति तथा विधाय.प्राशपेदिति । ब्रोमेस्यादौ स सितोपलमिति प्रक्षिप्तशर्करम् ॥ २१ ॥ २२ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1214
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२शानन्यायः
चिकित्सितस्थानम् । कुर्यात् कल्कं कषायञ्च ताभ्यां तैलं घृतं पचेत् । लाभतश्च वसामज धन्वप्रतुदवैष्किरम् ॥ चतुर्गुणेन पयसा तत् सिद्धं वातशोणितम् । सर्वदेहाश्रितं हन्ति व्याधीन् घोरांश्च वातजान् ॥ २३ ॥ स्थिरां श्वदंष्ट्रां वृहती सारिवाश्च शतावरोम् । काश्मरीमात्मगुप्ताश्च वृश्चीरं वै बले तथा ॥ एषां काथे चतुःखीरे पृथक् तैलं पृथग् घृतम् । मेदा शतावरी यष्टी जीवकर्षभको बला ॥ ® पक्ता मात्रा ततः क्षीर-त्रिगुणाध्यर्द्धशर्करा। खजेन मथिता पेया वातरक्त त्रिदोषजे ॥ २४ ॥
कुर्यात् ताभ्यां पादिककल्क-चतुर्गुणकषायाभ्यां तैलं घृतश्चेति द्वयमेकीकृत्य चतुगु णेन पयसा पचेत् । लाभतस्तु धन्वादिवसामज च तत्र दत्त्वा ( समं चतुःस्नेहं चतुर्गुणेन क्षीरेण ताभ्यां पादिककल्कचतुर्गुणकषायाभ्यां) पचेत् ॥२३॥
गङ्गाधरः-स्थिरामित्यादि। स्थिरादीनां काथे तैलसमाने घृतसमे चतुर्गुणे क्षीरे तैलं घृतं. वा मेदादिकल्केन पक्त्वा स्थाप्यम्, ततो मात्रा यावती पातु योग्या सा क्षीरत्रिगुणा त्रिगुणदुग्धयुता -साकगुणशर्करासहिता खज़ेन मथिता पेया, एवं प्रतिदिनं पेया। यद्यपि त्रिदोषमसाध्यमुक्तं तथापि चाबलबद्वातरक्ते त्रिदोषजेऽपि यापनार्थमुक्तम् ॥२४॥
.. पाणिः-ऋष्यप्रोक्ता अतिबला काला मञ्जिष्टा मधुपर्णी विकतम्। धन्वप्रतुदवैष्किरमिति घसामजविशेषणम् ॥ २३ ॥ .
चक्रपाणिः-स्थिरामित्यादौ चतुःक्षीर इति चतुर्गुण क्षीरम्। पृथक् तैलं पृथग् घृतमित्यनेन संमिश्रपाकं निषेधयति । श्रीरतिगुणा सार्बभागा शकरा यस्यां मातायां सा विगुणाध्यईशर्करा ।
पालो हस्तः मन्यानो वा ॥ २४ ॥
• मेदाशवावरीयष्टी-जीवन्तीजीवकर्षभैरिति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1215
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४१४
चरक-संहिता। वातरक्तचिकिसितम तैलं यः शर्कराश्च पाययेद् वा सुमूर्छिताम् । सर्पिस्तैलवसाचौद्रमिश्रितं वा पिबेत् पयः॥ अंशुमत्या शृतः प्रस्थः पयसः ससितोपलः । पाने प्रशस्यते तद्वत् पिप्पलीनागरैः शृतः ॥ बलाशतावरीराना-दशमूलैः सपीलुभिः । श्यामैरण्डस्थिराभिर्वा वातार्तिघ्नं शृतं पयः॥ धारोष्णं मूत्रयुक्तं वा क्षीरं दोषानुलोमनम् । पिबेद वा सत्रिवृच्चणं पित्तरक्तेऽनिलात्मके ॥ २५ ॥ क्षीरेणैरण्डतैलं वा प्रयोगेण नरः पिबेत् । बहुदोषो विरेकार्थ जीणे क्षीरोदनाशनः ॥ कषायममृतानां वा घृतभृष्टं पिबेन्नरः।
क्षीरानुपानं त्रिवृता-चूर्ण द्राक्षारसेन वा ॥ २६ ॥ गङ्गाधरः-तैलमित्यादि। तैलं पयः शर्करां युक्त्या खजेन सुमूच्छि तां कुला पाययेत्। सर्पिरादिभिः सह पयः खजेन मिश्रितं कृखा वा पिबेत् । अंशुमत्येत्यादि। अंशुमती शालपर्णी पयसोऽष्टमांशा जलं चतुःप्रस्थं पयसः प्रस्थः पक्त्वा पयोऽवशिष्ट पादिकां सितोपलां दत्त्वा पिवेत्। तद्वत् पिप्पली. नागरः शृतं ससितोपलं पयः पिबेत् । बलेत्यादि । बलादिभिरष्टमांशश्चतुर्गुणजले शृतं पयः श्यामादिभिरष्टमांशश्चतुर्गुणजले शृतं पयो वातार्तिघ्नम् । धारेत्यादि। धारोष्णं क्षीरं गोमूत्रयुक्तं दोषानुलोमनं पित्तरत्तेऽधिके वातरक्तेऽनिलात्मके च पिबेत्, अथवा धारोष्णं क्षीरं त्रिच्चूर्ण युक्तं दोषानुलोमनं पिबेत् ॥२५॥
गङ्गाधरः-क्षीरेणेत्यादि । एरण्डतैलं क्षीरेण प्रयोगेण नित्यं पिबेत् । जीणे क्षीरोदनमश्नीयात्। अमृतानां गुडू चीनां कषायं घृतभृष्टं क्षीरानुपानं पिबेत्, अथवा द्राक्षारसेन त्रिवृताचूर्ण पिवेद विरेकार्थमित्यनुवर्तते ॥२६॥
चक्रपाणिः-अशुमती शालपर्णी। ससितोपल इति शर्कराद्विपलम्। इयश्च भीरमाला उत्तमाग्नीन् प्रति । धारोष्णमिति दोहकालमेव धारयति। अग्नियोगादिना उष्णीकृतं मूसना भीरसमम्, सनिवृश्चूर्ण धारोष्णं क्षीरमिति सम्बन्धः। प्रयोगेणेत्यभ्यासेन ॥ २५ ॥ २६ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1216
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२९श अध्यायः
चिकित्सितस्थानम्।
३४४५ . काश्मय्यं त्रिवृतां द्राक्षां त्रिफलां सपरूषकाम् ।
शृतां पिबेद विरेकार्थे लवणक्षौद्रसंयुताम् ॥ त्रिफलायाः कषायं वा पिबेत् क्षौद्रेण संयुतम् । धात्रीहरिद्रामुस्तानां कषायं वा कफाधिकः ॥ २७ ॥ योगैश्च कल्पनिर्दिष्टैरसकृत् तं विरेचयेत् । मृदुभिः स्नेहसंयुक्तात्वा वायुमनावृतम् ॥ निर्हरेटु वा मलं तस्य सघृतैः क्षीरवस्तिभिः । न हि वस्तिसमं किश्चिद वातरक्तचिकित्सितम् ॥ २८ ॥ वस्तिवङ्क्षणपावोरु-पास्थिजठरार्तिषु । उदावर्ते च शस्यन्ते निरूहा सानुवासनाः॥ दद्याच्चमानि तैलानि वस्तिकम्मणि बुद्धिमान् । नस्याभ्यञ्जनसेके च दाहशूलहराणि च ॥ २६ ॥ मधुपाः ® पलशतं कषाये पादशेषिते। तैलादकं समनोरं पचेत् कल्कः पलोन्मितः ।। गाधरः-काश्मय्ये मित्यादि। काश्मय्र्यफलादिकां काथयिखा सैन्धवक्षौद्रे प्रक्षिप्य विरेकार्थ पिबेत् । त्रिफलाया इत्यादि। त्रिफलाकषायं क्षौद्रयुक्तं पिचेत् । कफाधिको वातरक्ती धात्रीप्रभृतीनां कषायं वा पिवेत् ॥२७॥ __ गङ्गाधरः-योगैरित्यादि। कल्पस्थाने निद्दिष्टविरेचनयोगैम दुभिः स्नेहसंयुक्तरसकृत तं नरं विरेचयेत्। निर्ह रेदित्यादि। तस्य वा मलं सघृतक्षोरवस्तिभिनिहरेत्। हि यस्माद वस्तिसमं वातरकचिकित्सितं नास्ति ॥२८॥
गङ्गाधरः-वस्तीत्यादि । वस्त्यादिष्वत्तिषु उदावर्ते च निरूहा अनुवासनश्च शस्यन्ते। दद्यादित्यादि। इमानि वक्ष्यमाणानि तैलानि वस्तिकम्मणि अनुवासने दद्यात् । नस्यादौ च दाहादिहराणि तानि स्युः ॥२९॥
गङ्गाधरः-मधुपर्णा इत्यादि। मधुपर्णी गुडूची शतपले जलद्रोणः । चक्रपाणि:-क्षीरप्रधानो वस्तिः भीरवस्तिः। मधुयष्टया इत्यादौ मधुकतुलायां जलद्रोणं * मधुयध्या इति चक्रतः पाठः।
४३२
For Private and Personal Use Only
Page #1217
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[वातरक्तचिकित्सितम्
३४४६
चरक-संहिता। शतपुष्पावरीमूर्खा-पयस्यागुरुचन्दनः। स्थिराहंसपदीमांसी-द्विमेदामधुपर्णिभिः ॥ काकोलीक्षीरकाकोली-तामलकूद्धिपद्मकैः। जोवकर्षभजीवन्ती-त्वपत्रनखबालकः॥ प्रपौण्डरोकमञ्जिष्ठा-सारिवेन्द्रीवितुन्नकैः । चत्तुःप्रयोगात् तद्धन्ति तैलं मारुतशोणितम् ॥ सोपद्रवं सागशूलं सर्वगात्रानुगं तथा। वातापित्तदाहार्ति-ज्वरघ्नं बलवर्णकृत् ॥३०॥ मधुकस्य शतं द्राक्षा खजराणि परूषकम् । मधूकोदनपाक्यौ च प्रस्थं मुजातकस्य च ॥ काश्माढकमित्येतच्चतुोणे पचेदपाम्। शेषेऽष्टभागे पूते च तस्मिंस्तैलाढकं पचेत् ॥ तथामलककाश्मर्य-विदारीक्षुरसैः समः। चतुद्रोणेन पयसा कल्क दत्त्वा विपाचितम् ॥ ..
शतपुष्पादीनां प्रत्येकं पलं कल्कः। वितुन्नकस्तामलकीप्रभेदः भागद्वयं वा। चतुःप्रयोगादिह प्रोक्तवस्तिकर्मनस्याभ्यञ्जनसेकैः प्रयोगात् ॥ ३० ॥
- मधुपादितैलम् । गङ्गाधरः-मधुकस्येत्यादि। यष्टीमधुपलशतं द्राक्षादीनां प्रत्येकं प्रस्थः। काश्मय्यस्य गम्भारीफलस्याकं चतुर्दोणे जले पचेत्। अष्टभागे शेषे द्वात्रिंशच्छरावे तैलाढकं षोड़शशरावं आमलकरसं काश्मरीफलरसं विदारी
दत्त्वा तैलादकं पचेत् । वरी शतावरी। हंसपदी स्वनामख्याता। विसुन्नकं धान्यकम् । चतुःप्रयोगादिति पानाभ्यङ्गवस्तिनस्यप्रयोगात् ॥ २७-३०॥
चक्रपाणिः-मधुकस्य शतमिति शतधा पाकेन मधुकपलशतात् सिमित्यर्थः।
For Private and Personal Use Only
Page #1218
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२९ अध्यायः]
३४४७
चिकित्सितस्थानम् । कदम्बामलकादोड़-पद्मवीजकशेरुकम् । शृङ्गाटकं शृङ्गवरं लवणं पिप्पली सिताम् ॥ जीवनीयञ्च संसिद्धं चौद्रप्रस्थेन संसृजेत् । नस्याभ्यानपानेषु वस्तौ चापि नियोजयेत् ॥ वातव्याधिषु सर्वेषु मन्यास्तम्भे हनुग्रहे। सर्वाङ्गकाङ्गवाते च क्षतक्षीणे क्षतज्वरे ॥ सुकुमारकमित्येतत् वातासामयनाशनम् । स्थिरवर्णकरं तैलमारोग्यबलपुष्टिदम् ॥ ३१ ॥
सुकुमारकर्तलम् । गुडूची मधुकं हुखां पञ्चमूलीं पुनर्नवाम् । रानामेरण्डमूलञ्च जीवनीयानि लाभतः ॥ पलानां शतकैर्भागैर्बलापञ्चशतं तथा। कोलबिल्वयवान् माषान् कुलत्थांश्चादकोन्मितान् ॥
काश्मर्याणां सुशुष्काणां द्रोणं द्रोणशतेऽम्भसि । . साधयेजर्जरं धोतं चतुद्रोणञ्च शेषयेत् ॥
रसमिक्षुरसं तैलसमं दत्त्वा चतुणेन पयसा कदम्बादिक कल्कं दत्त्वा पचेत् । पक्वे पूते शीते क्षौद्रप्रस्थं प्रक्षिप्य मिश्रयेत्। नस्याभ्यञ्जनपानेषु वस्तौ चेति चतुःप्रयोगे विनियोजयेत् । ओदनपाकी नीलझिण्टी ॥३१॥
सुकुमारकतलम् । गाधरः-गुडूचीमित्यादि। इस्वां पञ्चमूली शालपादिपञ्चमूली गुड़च्यादीनां जीवनीयान्तानां प्रत्येकं पलशतं बलायाः पञ्चशतपलं कोलादीनां प्रत्येकमादकं काश्मय्यफलानां सुशुष्काणां द्रोणं द्वात्रिंशच्छरावं सर्चमेकत्र द्रोणशतेऽम्भसि चतुःषष्टिशतशरावेऽम्भसि साधयेत् चतुोणं शेषं कुर्यात् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1219
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४४८
चरक-संहिता। [वातरक्तचिकित्सितम तैलद्रोण पचेत् तेन दत्त्वा पञ्चगुणं पयः। पिष्टा त्रिपलिकांश्चैव चन्दनोशीरकेशरान् ॥ पत्रैलागुरुकुष्ठानि तगरं मधुयष्टिकाम्। मञ्जिष्ठाष्टपलञ्चैव तत् सिद्धं सार्वयोगिकम् ॥ वातरक्त क्षतक्षीणे भारातें क्षीणरेतसि । वेपनोत्क्षिप्तभग्नानां सङ्गिकारोगिणाम् ॥ योनिदोषमपस्मारमुन्मादं विषमज्वरम् । हन्यात् पुंसवनञ्चैतत् तैलाग्राममृताह्वयम् ।। ३२ ॥
अमृताख्यं तैलम्। पद्मवेतसपष्टा-फेनिलापनकोत्पलैः। पृथक् पञ्चपलैदर्भ-बलाकिंशुकचन्दनैः। जले शृतैः पचेत् तैल-प्रस्थं सौवीरसम्मितम् ।
लोध्रकालीयकोशीर-जीवकर्षभकेशरैः॥ तेन चतुद्रोणकाथेन तैलद्रोणं पञ्चगुणं पञ्चद्रोणं पयो दत्त्वा चन्दनादीनां मधुयष्टिकान्तानां प्रत्येकं त्रिपलं पिष्ट्वा मञ्जिष्ठाष्टपलश्च कल्कं दत्त्वा पचेत् । सिद्धमेतत् तैलं सार्वयौगिकं पानाभ्यञ्जनादिषु सर्वेषु यौगिकम्। वातरक्त इत्यादौ श्रितमित्यूह्यम् ॥३२॥
अमृताख्यं तैलम् । गङ्गाधरः-पोत्यादि । पद्म' पुष्पं वेतसोऽशोकः। फेनिलाः कोलं पाक पद्मकाष्ठं दर्भ उलुया कश्चित् कुशमूलमाह। पद्मादीनां चन्दनान्तानां पृथक पश्चपलेरष्टगुणे जले शृतैः पादशेषेस्तै लप्रस्थं सौवीराम्लस्य च प्रस्थं लोध्रादीनां गुडूच्यादीनां प्रत्येक शतपलत्वम्। कोलादीनां प्रत्येकमादकमानत्वम्। काश्माणामिति गम्भारीफलानाम्। सार्वयौगिकमिनि पानादिचतुःप्रयोगे यौगिकत्वम्। पुसवनमिति पुसूतिकारकम् ॥ ३१॥३२॥
चक्रपाणिः- पनवेतसैत्यादौ फेनिला उपोदिका। सौवीरसम्मितमिति स्नेहसमं सौवीस्कम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1220
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२९श अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
मदयन्तीलता पत्र - पद्मकेशरपद्मकैः । प्रपौण्डरीक काश्मर्थ्य-मांसीमेदाप्रियङ्गभिः ॥ कुम मस्य पलार्द्धेन मञ्जिष्ठायाः पलेन च । महापद्ममिदं तलं वातास्टिकज्वरनाशनम् ॥ ३३ ॥
महापद्मतैलम् |
पद्मकोशीरयष्टप्राह-रजनीक्काथसाधितम् 1 स्यात् पिष्टैः सर्ज्जमञ्जिष्ठा - वोराकाको लिचन्दनैः ॥ खड्डाकपद्मकमिदं तैलं वातात्रदाहनुत् ।
For Private and Personal Use Only
३४४६
येणाग्निवेशाय भाषितं हितकाम्यया ॥ ३४ ॥ खुड्डाकपझतैलम् ।
• मधुपर्याः पलं पिष्ट्रा तैलप्रस्थं चतुर्गणे । चीरे साध्यं शतकृत्वस्तदेवं मधुकाच्छते ॥
कुछ मान्तानां प्रत्येक पलार्द्धेन मञ्जिष्ठायाः पलेन च पचेत् । तत्र कुछ मपलार्द्ध पत्रककं दद्यादिति युक्तिः ॥ ३३ ॥ महापद्मतेलम् ।
गङ्गाधरः- पद्मकेत्यादि । महापद्म लादनन्तरमिदं खड्डाकपद्मकसंगला दिह पद्मकशब्देन पद्मपुष्पमेव न तु पद्मकाष्ठं महापद्म प्रथमं पद्मशब्दोपादानात् पद्मसंज्ञा कृता तत इह पद्मशब्देन वेति सामान्ये सति खुड्डाकविशेषणं न तु पद्मकशब्देन पद्मकाष्ठग्रहणे संज्ञाहेतु पद्मसामान्यं भवति, खडकविशेषणञ्चानर्थकं स्यात् न च मध्ये निर्दिष्टेन पद्मकशब्देन संज्ञाकरणव्यवहार आचार्याणामिति पद्मपुष्पोशीरादीनां काथे चतुर्गुणे सर्जादिभिः पादिकैः कल्कैः साधितं खुड्डाकपद्ममिदं तैलं वातात्रदाहनुत् स्यात् ॥ ३४ ॥ खुड्डाकपालम् ।
गङ्गाधरः- मधुपर्ण्या इत्यादि । मधुपर्णी गुडूची तस्याः पलं पिष्ट्वा कल्क दत्त्वा चतुर्गुणे क्षीरे तैलप्रस्थं साध्यमित्येवं शतकृत्वः साधयित्वा शतवारलोधादिभिः कार्षिकैः । कुङ्कमञ्च द्विकार्षिकम् । खुड्डाकपद्ममिह अल्पपद्मकसंज्ञा वैद्यव्यवहारार्था ॥ ३३ ॥ ३४ ॥
चक्रपाणिः - शतेन यष्टिमधुकादित्यादौ यष्टिमधुपलशतं दशगुणेन क्षीरेण साध्यम् । तैले * शतेन यष्टिमधुकात् साध्यं दशगुणं पयः । तस्मिंस्तैले चतुर्द्रोणे मधुकस्य पलेन तु । सिद्धं मधुक काश्मर्थ्य - रसैर्वा वातरक्तनुत् ॥ इति चक्र सम्मतोऽधिकः पाठः ।
Page #1221
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
चरक संहिता |
·
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४५०
[ वातरक्त चिकित्सितम
सिद्धं देयं विषोन्माद - वातास्त्रश्वासका सनुत् । हृत्पाण्डुरोगवीसर्प - कामलादाहनाशनम् ॥ ३५ ॥ शतपाकमधुपर्णीतलम् ।
बलाकषायकल्काभ्यां तैलं चीरसमं पचेत् । सहस्रं शतवारं वा वातासृग्वातरोगनुत् ॥ रसायनमिदं श्र ेष्ठ मिन्द्रियाणां प्रसादनम् । जीवनं वृंहणं स्वय्यं शुक्रासृग्दोषनुत् परम् ॥ ३६ ॥ सहस्रपार्क शतपार्क बलातैलम् ।
गुड़ चीक्काथदुग्धाभ्यां तैलं द्राक्षारसेन वा । सिद्धं मधुक काश्मर्थ्य - रसैर्वा वातरक्तनुत् ॥ ३७ ॥
गुड़ च्यादीनि तैलानि । श्रारनाला ढ़के तैलं पादं सर्जरसं घृतम् । प्रभूते खजिते तोये ज्वरदाहार्त्तिनुत् परम् ॥ ३८ ॥
पाकादुत्तरं मधुकात् शते मधुकस्य पलशतं जलद्रोणे पक्त्वा पादशेषकाथे तदेवं सिद्धं विषादिनुद् देयम् ।। ३५ ।। शतपाकमधुपर्णीतैलम् । गङ्गाधरः - बलेत्यादि । बलाकषायकल्काभ्यां बलायाश्चतुर्गुणकषायेण बलाया एव कल्केन पादिकेन क्षीरसमं तैलं पचेत् । सहस्र वारान शतवारं वा ॥ ३६ ॥ सहस्रपाकशतपाके बलातैले ।
गङ्गाधरः- गुडूचीत्यादि । गुड़ च्याः काथेन चतुर्गुणेन तैलसमेन दुग्धेन सिद्धमकल्कमेकं तैलम् । द्राक्षारसेन वा चतुर्गुणेनाकल्कं सिद्धमपरं तैलम् । मधुक काश्मर्थ्य योर्मिलितयो रसैः कायैश्चतुर्गुणैः सिद्धमकल्कं तृतीयं तैलम् ||३७ गुडूच्यादीनि तैलानि ।
गङ्गाधरः- आरनालेत्यादि । आरनालस्यादुकं तत्पादं तैलं सर्जरसश्च तैलसमं घृतञ्च तैलसममिति त्रयं तस्मिन्नारनाले पक्त्वावतार्य तस्य यथाचतुर्द्रोणे स्थितं तदेव मधुकाच्छतमिति शतधापाकेन मधुकपलशतात् सिद्धमित्यर्थः । अनेम च मधुकलशवसाधनोपदेशेन शतकृत्व इति शब्दस्य विपुलवाश्चितां निषेधयति ॥ ३५ ॥
चक्रपाणिः -- बलाकषायेत्यादिनोक्त शतसहस्रपा के अत्यम्बुपाकात् स्नेहक्षयं पश्यन्तः शतगुणन सह गुणेन वा द्रवेण एकदैव पार्क व्याख्यानयन्ति । किन्तु वाघती स्नेहमात्रा भन
For Private and Personal Use Only
Page #1222
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२९ अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
३४५१ समधूच्छिष्टमाञ्जिष्ठं ससर्जरससारिवम् । पिण्डतैलं तदभ्यङ्गात् वातरक्तरुजापहम् ॥ ३६ ॥
पिण्डतैलम् । दशमूलशृतं क्षीरं सद्यः शूलनिवारणम् । परिषेकोऽनिलप्राये तद्वत् कोष्णेन सर्पिषा॥ स्नेहर्मधुरसिद्धर्वा चतुर्भिः परिषेचयेत् । स्तम्भाक्षेपणशूलात्ते कोष्णैर्दाहे तु शीतलैः॥ तद्वद गव्याविकच्छागैः क्षीरैस्तैलविमिश्रितः ।
निक्काथैर्जीवनीयानां पञ्चमूलस्य वा भिषक् ॥ योग्यं किञ्चित् तैलं तोये प्रभूते खजिते मन्धनदण्डेन मथिते सति तल्लेपनं ज्वरादिनुत् स्यात् ॥३८॥
गङ्गाधरः-समधूच्छिष्टेत्यादि । तैलं प्रस्थोन्मितं मधूच्छिष्टादिचतुष्कं कल्क पादिकं दत्त्वा चतुगुणे जले पक्त्वा वस्त्रपूतं कुर्यात् तत् पिण्डतैलम् ॥ ३९ ॥
पिण्डतैलम्। गङ्गाधरः-दशमूलेत्यादि। दशमूलमष्टमांश क्षीराज्जलं चतुगुणं पत्त्या क्षीरावशेषं, तेन परिषेकः प्रायानिले। तद्वत् कोष्णेन सर्पिषाऽनिलपाये परिष्कः। स्नेह रित्यादि। मधुरगणद्रव्यैः सिद्धेश्चतुर्भिः स्नेहः स्तम्भाक्षेपण. शुलार्स कोष्णः परिषेचयेत् । दाहे तु तैः शीतलैः परिषेचयेदिति। तद्वदित्यादि। तलविमिश्रितैर्गव्यादिक्षीरः कोष्णेन स्तम्भादिषु परिषेचयेद दाहे तु शीतलैः। पतम्या या पाकापेक्षया निःशेषा भवति। क्षीरश्चात स्नेहवर्द्धकमस्ति तेन यथाश्रुतमेव भाचार्यवचनं प्रमाणमिति पश्यामः, किञ्च प्रत्यासन्ने एव पाके रुद्रवत् स्नेहकल्कोहमनमन कर्तव्यम्। तेन स्नेहापेक्षयैव भवति। गुडूचीत्यादौ द्रवात् पादिकस्नेह इति न्यायात् प्रस्थं तैलस्य भवति। खजितमिति मथितम् ॥ ३६-३८॥
चक्रपाणिः-समधूच्छिष्टेत्यादौ मधूच्छिष्टादीनि कलकः जलच द्रवं देयम्। पिण्डसलभाषयात्र वस्तापूतमेव एतत् तैलं कर्त्तव्यम् । अत्र तैले एव सर्जरसस्थाने मच्छिष्टादीनां प्रक्षेपात् तत् तैलं अभ्यङ्गे उच्यत इति जतूकर्णदचनाइलीयते, उक्त हि-कालिकसर्जरसतं खजितं बहुमा जलेन दाहहितम् । विकसानन्तासिक्थकसर्जरसैर्युकं अभ्यञ्जनमिति ॥३९॥
For Private and Personal Use Only
Page #1223
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Achan
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४५२
चरक-संहिता। (वातरक्तचिकित्सितम् द्राक्षक्षुरसमद्यानि दधिमस्त्वम्लकाधिकम् । सेकार्थ तण्डुलक्षौद्र-शर्कराम्बु च शस्यते ॥ ४०॥ कुमुदोत्पलपत्रादैर्मणिहारैः सचन्दनैः। शीततोयानुगैर्दाहे प्रोक्षणं स्पर्शनं हितम् ।। चन्द्रपादाम्बुसंसिक्ते क्षौमपद्मदलच्छदे। शयने पुलिनस्पर्श शोतमारुतवीजिते । चन्दना स्तनकराः प्रिया नार्यः प्रियंवदाः। स्पर्शशीताः सुखस्पर्शा नन्ति दाहं रुजं क्लमम् ॥४१॥ सरागे सरुजे दाहे रक्तं विस्राव्य लेपयेत् । मधुकाश्वत्थत्वङ मांसो-वोरोडम्बरशाद्वलैः॥ जलजैर्यवचूणैर्वा सयष्टयाह्वपयोघृतैः।
सर्पिषा जीवनीयर्वा पिष्टैलेंपोऽर्तिदाहनुत् ॥ जोवनीयानां निकाथैः पञ्चमूलस्य वा महतो निकायैस्तद्वत् स्तम्भादौ कोष्णैर्दाहे तु शीतलभिषक परिषेचयेत् । द्राक्षेत्यादि । द्राक्षारसादिकं सेकार्थ पृथक पृथक् शस्यतेऽनिलमाये ॥४०॥
गङ्गाधरः-कुमुदत्यादि। वातरक्त दाहे शीततोयानुगः शीततोयसिक्तः कुमुदादिभिः सचन्दनः प्रोक्षणं स्पर्शनञ्च हितम्। चन्द्रेत्यादि। पुलिनस्पर्श पुलिनदेशे विस्तारिते शयने शय्यायां चन्द्रपादेन चन्द्रकिरणेनाम्बुना वा सिक्ते क्षोमवस्त्रच्छदे पद्मदलच्छदे वा व्यजनकृतशीतमारुतवीजिसे शयानस्य चन्दनाई स्तनकराः प्रियाः प्रियंवदाः स्पर्शशीता नार्यः मुखस्पर्शा दाहादिकं घ्नन्ति ॥४१॥
गङ्गाधरः-सराग इत्यादि। सरागादौ वातरक्त रक्तं विस्राव्य मधुरादिभिः लेपयेत्। वीरा काकोली। शाद्वलः नवणस्थानमृत्तिका। जलजैरित्यादि। यष्टयाहपयोघृतसहित लजः पनादिपुष्पैर्यवर्वा। जीवनीयैः
चक्रपाणिः-मधुरसिद्वैः स्नेहैरिति जीवनीयसिद्धस्नेहैः। तण्डुलेत्यादौ प्रत्येकं त्रिभिरग्बुशब्दः सम्बध्यते । शीततोयानुगैरिति शीततोयसिक्तैः। चन्द्रपादाम्बुसंसिक्त इति -तुषारजल
For Private and Personal Use Only
Page #1224
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२९ अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
एलापियालमधुक- विसं मूलञ्च वेतसात् । जेन पयसा पिष्ट्रा प्रलेपो दाहरागनुत् ॥ प्रपौण्डरीकमञ्जिष्ठा - दार्जीमधुकचन्दनैः । सितोपलैर कासक्तु-मसूरोशीर पद्मकैः ॥ लेपो रुग्दाहवीसर्प - रुक्शोफविनिवारणः । पित्तरक्तोत्तरे स्वेते लेपान् वातोत्तरे शृणु ॥ ४२ ॥ वातघ्नैः साधितः स्निग्धः सतीरमुद्गपायसैः । तिलसर्षप पिण्डैर्वाप्युपनाहा रुजापहाः ॥ चौदकप्रसहानूप-वेशवाराः सुसंस्कृताः । जीवनीयौषधस्नेह युक्ताः स्युरुपनाहने ॥ स्तम्भतोदरुगायास - शोफाङ्गग्रहनाशनाः । जीवनीयौषधस्नेहा सपयस्का वसापि वा ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
घृतं सहचरान्मूलं जीवन्ती छागलं पयः । लेपः पिष्टास्तिलास्तद्वत् भृष्टाः पयसि निवृताः ॥
२४५३
पिष्टैः सर्पिषा युक्तैर्वा लेपः । एलेत्यादि । मूलश्च वेतसादित्यशोकस्य मूलं बेतसवृक्षस्य मूलं वा । प्रपौण्डरीकेत्यादि । एरका शरमूलम्, रुक् साधारणरुजा, वीसपेंस्य रुक् । पित्तेत्यादि । सराग इत्यादिभिरुक्तास्त्वेते प्रलेपा शेयाः । वातोत्तरे तु लेपान् शृणु ॥ ४२ ॥
गङ्गाधरः- वातघ्नैरित्यादि । वातघ्नेर्भद्रदार्व्वादिभिः साधितः स्निग्ध उपनाहस्तथा सक्षीरमुद्गपायसैरुपनाहः तिलसर्व पपिण्डर्वाप्युपनाहः इत्येते तूपनाहा रुजापहाः । औदकेत्यादि । औदकादिमांसवेशवाराः सुसंस्कृताः जीवनीयौषधदशकेन घृतादिस्नेहेन च युक्ता उपनाहनं स्युः । जीवनीयेत्यादि । दश जीवनीयौषधानि स्नेहाश्च तैलादयः सपयस्का वसा वा उपनाहने
For Private and Personal Use Only
- मिक्तिः । पुलिनं नदीतटः । पुलिनस्पर्शेन शीते शयने । पयसि निर्वृता इति क्षीरे निर्वापिता । ४३३
Page #1225
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३४५४
चरक संहिता | 1
क्षीरपिष्टमुमालेपमेरण्डस्य फलानि च । कुर्याच्छूलनिवृत्त्यर्थं शताह्नां वाधिकेऽनिले ॥ ४३ ॥ समूलाग्रच्छदैरण्ड-काथे द्विप्रास्थिकं पृथक् । घृतं तैलं वसा मज्जा चानूपमृगपक्षिणाम् ॥ कल्कार्थे जीवनीयानि गव्यं चीरमथाजकम् । हरिद्रोत्पलकुष्ठैला - शताह्वाश्वहनच्छदान् ॥ बिल्वमात्रान् पृथक् पुष्पं काकुभञ्चापि साधयेत् । मधूच्छिष्टपलान्यष्टौ दत्त्वा शीतेऽवतारिते ॥ शूलेनैवार्दिताङ्गानां लेपः सन्धिगतेऽनिले । घातर के स्रुते. भग्ने खज्जे कुष्ठे च शस्यते ॥ ४४ ॥ शोफगौरवण्डादार्य चास्मिन् कफोत्तरे ।
मूत्रनार सुरापक्क - घृतमभ्यञ्जने हितम् ॥ पद्मकं त्वक् समधुकं शारिवा चेति घृतम् । सिद्धं समधुशुक्तं स्यात् सेकाभ्यङ्गः कफोत्तरे ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
[ वातरक्त चिकित्सितम्
स्युः । घृतमित्यादि । सहचरात् झिण्या मूलम् । घृतादिभिर्लेप एकः । तदवत् । भृष्टास्तिलाः पयसि पयसि क्षिप्ता ता निव्र्वापिताः पिष्टा लेपस्तवत् । क्षीरपिष्टमित्यादि । अधिकेऽनिले वातरक्ते क्षीरपिष्टमुम। लेषं कुर्य्यात् । एरण्डस्य फलानि च क्षीरपिष्टानि लेपं कुर्य्यात् । शताह्नां वा क्षीरपिष्टां लेपं कुर्य्यात् ॥ ४३ ॥
गङ्गाधरः- समूलेत्यादि । एरण्डस्य समूलाग्रच्छदस्य काथे चतुर्गुणे द्विमास्थिकं घृतं तैलं वा आनूपमृगपक्षिणां वसा मज्जा वा तत्र कलकार्थ जीवनीयानि दश हरिद्रादीन् काकुभं पुष्पं पृथक् प्रत्येकं बिल्वमात्रान् पलमात्रान गव्यक्षीरं स्नेहसममाजकं क्षीरश्च स्नेहसममेकत्र साधयेत् । सिद्धं तत् पूत्वावतारिते अशीते उष्ण एव मधूच्छिष्टस्य अष्टौ पलानि दत्त्वा तेन लेपः शस्यते ॥ ४४ ॥
गङ्गाधरः - अथ कफोत्तरे विधिमाह - शोफेत्यादि । शोफादियुक्ते कफोत्तरे
Page #1226
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२९श मण्यायः]
चिकित्सितस्थानम् । ३४५५ क्षीरं तैलं गवां मूत्रं घृतञ्च कटुकैः शृतम् । परिषेके प्रशंसन्ति वातरक्त कफाधिके ॥ ४५ ॥ लेपः सर्षपनिम्बार्क-हिंस्राक्षोरतिलहितः। श्रेष्ठः सक्तुघृतक्षीर-कपित्थत्वगभिरेव च ॥ ४६॥ गृहधूमो वचा कुष्ठं शताहा रजनीद्वयम् । प्रलेपः शूलनुटु वात-रक्त वातकफोत्तरे ॥ मधुशियोहितं तद्वद वीजं धान्याम्लपेषितम् । मुहत्तं लिप्तमम्लैश्च सिञ्चेद वातकफोत्तरे ॥ त्रिफलाव्योषपत्रैला-त्वक्षोरीचित्रकं वचा । विङ्ग पिप्पलीमूलं लोमशां वृषकत्वचम् ॥
ऋद्धिं लागलिकां चव्यं समभागानि चूर्णयेत् । कल्कैलिप्वाक्सों पात्री मध्याहे भक्षयेत् ततः॥
वर्जयेद् दधिशुक्तानि क्षारं वैरोधिकानि च । . वाताले सर्वदोषेऽपि हितं शूलादि ते परम् ॥४७॥
ऽस्मिन् वातरक्ते। क्षीरमित्यादि। कटुकैस्त्रिकटुकादिभिः शृतं क्षीरादेवकैक परिषेके प्रशंसन्ति ॥४५॥
गङ्गाधरः-लेप इत्यादि। सर्वपादिभिलपः कफाधिके वातरक्त हितः। सासुप्रभृतिभिर्लेपश्च श्रेष्ठः ॥४६॥
गङ्गाधरः-गृहेत्यादि। वातकफोत्तरे गृहधूमादिपलेपः। मधुशियो रिस्यादि। रक्तशोभाञ्जनस्य वीजं धान्याम्लपेषितं तद्वद् कातकफाधिके हितम् । एतेन मुहूर्त लिप्समम्लैः काञ्जिकादिभिः सिञ्चेत् । त्रिफलेत्यादि। बक्षीरी वंशलोचना। लोमशा जटामांसी। त्रिफलादीनि चव्यान्तानि समभागानि चूर्णयेत् जलेन पेषयेत् । तैः कल्कैरायसीं लौहमयी पात्री प्रातर्लिप्सा मध्याहे तान् कल्कान् भक्षयेदेवं प्रतिदिनं कुर्यात्, दध्यादिक वन येतः॥४७॥. ... . . ... .
For Private and Personal Use Only
Page #1227
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
Achar
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४५६
चरक-संहिता। वानरक्तचिकित्सितम् तगरं त्वक् शताहला मुस्तं कुष्ठं हरेणुका । दारुव्याघनखञ्चाम्ल-पिष्टं वातकफास्त्रनुत् ॥ बुद्धा स्थानविशेषांश्च दोषाणाश्च बलाबलम् । चिकित्सितमिदं कुर्याहापोहविकल्पवित् ॥४८॥ कुपिते मार्गसंरोधान्मेदसो वा कफस्य वा। अतिवृद्धेऽनिले नादौ शस्तं स्नेहनवृहणम् ॥ व्यायामशोधनारिष्ट-मूत्रपानविरेचनैः । तक्राभयाप्रयोगैश्च क्षपयेत् कफमेदसी ॥ ४६॥ बोधिवृक्षकषायन्तु प्रपिबेन्मधुना सह। वातरक्तं जयत्याशु त्रिदोषमपि दारुणम् ॥ पुराणयवगोधूम-मध्वरिष्टसुरासवैः। शिलाजतुप्रयोगैश्च गुग्गुलोर्माक्षिकस्य च ॥ गङ्गाधरः-तगरमित्यादि। तगरादिव्याघ्रनखान्तमम्लपिष्टं वायसी पात्रौं प्रातर्लिप्त मध्याहे भक्षयेदिति प्रकरणात्। अनुक्तमुपसंहत्तु माहबुद्धत्यादि। ऊहस्तकौऽपोहो वितर्कः ॥४८॥
गङ्गाधरः-कुपित इत्यादि। मेदसः कफस्य वा मार्गसंरोधात् कुपिते. ऽनिलेऽतिद्धे वातरक्त आदौ स्नेहनहणं न शस्तम्, तत्र कफमेदसी व्यायामा. दिभिः क्षपयेत् ॥४९॥
गङ्गाधरः-अपरश्वाह-बोधीत्यादि। बोधिवृक्षोऽश्वत्थस्तस्य कार्य मधु प्रक्षिप्य पिबेत् । पुराणेत्यादि। गुगगुलोः प्रयोगैर्माक्षिकस्य च प्रयोगः । उमा अतसी। अगच्छदानीति वरुणपत्राणि । अम्लैरिति कामिकादिभिः। बुढ़े त्यादि अवस्थाकर यमाह-उहापोह विकल्पविदिति पूर्वोक्तचिकित्सितस्य ऊहापोहविकल्पज्ञः ॥ ४०-४८॥ . .. चक्रपाणिः-कुपित इत्यादि। मेदसः कफस्य वा अतिवृक्ष्या कृतात् मार्गसंरोधात कुपितेऽनिले आदौ स्नेहन तथा बृहण न शरतमिति सकारार्थः। अत्र स्नेहनवृहनिषेधे सति कर्तव्य
For Private and Personal Use Only
Page #1228
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२९श भध्यायः चिकित्सितस्थानम्। ३४५७
पश्चाद वाते क्रियां कुर्याद वातरक्तप्रसादनीम्। गम्भीररक्तमाकान्तं स्याच्चेद वा तद् विवर्जयेत् ॥ ५० ॥ रक्तपित्ताधिके त्वामात् पाकमाशु नियच्छति । भिन्नं च्यवति वा रक्त विदग्धं पूयमेव च ॥ तयोश्चिकित्सां व्रणवत् भेदशोधनदारणैः छ । कुर्य्यादुपद्रवाणाञ्च क्रियां खां खां चिकित्सया ॥५१॥
तत्र श्लोकाः। हेतुः स्थानानि मूलञ्च यस्मात् प्रायेण सन्धिषु। कुप्यति प्राक् च तद्रूपं द्विविधस्य च रक्षणम् ॥ पृथग् भिन्नस्य लिङ्गश्च दोषाधिक्यमुपद्रवाः।
साध्यं याप्यमसाध्यश्च क्रिया साध्यस्य चाखिला ॥ कफमेदसोः क्षपणे सति पश्चाद् वाते वातरक्तप्रसादनी क्रियां कुर्यात् । गम्भीरेत्यादि । वातरक्तं गम्भीररक्तं चेदाक्रान्तं स्यात् तदा तं विवर्जयेत् ॥५० .. गङ्गाधरः-रक्तेत्यादि। रक्तपित्ताधिके तु आमादपकलादाशु पाकं नियच्छति। पक भिन्नं वातरक्तं रक्तं वा च्यवति। तच्च विदग्धं पर्व सत् पूयमेव च च्यवति। तयोरामं रक्तच्यावकं विदग्धं पूयच्यावकमित्येतयो. श्चिकित्सां व्रणवद भेदशोधनदारणः कुर्यात्। उपद्रवाणाश्चास्वमारोचकादीनां चिकित्सया खां खां क्रियां कुर्यादिति ॥५१॥ माह-व्यायामेत्यादि। एतक्रियोत्तरकालीनं कर्तव्यमाह-पश्चावात इत्यादि। कफमेदोवृत एव निर्जितकफमेदसि वाते वातरक्तप्रसादनी क्रिया कार्य्या, भत्रैवोक्ता स्नेहप्रयोगादिका। वातविकारस्वात् वातव्याधिकित्सित जनयेत्। एतच्च वातेन गम्भीर एव वातरक्त प्रायो भवति इति वर्शयितु गम्भीर इति कृतम् । गम्भीरानुगते हि वातरक्त रक्त बहुलमाकान्तं रकस्य हि रकाधारा त्वक स्थानं तेन रनावसेचनमाचरेदिति ॥ ४९ । ५०॥
चक्रपाणिः-रक्तस्यावस्थिक विधिमाह-रक्त.त्यादि। रक्तवृद्धया पित्तवृद्धया चेति रकपित्तातिवृदया पाकं नियच्छति वातरक्तमिति शेषः । तयोरित्यादि । वृद्धपित्तवृद्धरतकृतपाकयोः वातरक्कयोचिकित्सामतिदिशमाह व्यधेत्यादि। उपद्रवचिकित्सामाह-कुर्यादित्यादि ॥ ५९॥
• व्यशोधनवारणैरिति चक्रसम्मतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1229
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
वातरफरिकित्सितम
३४५८
चरक-संहिता। वातरक्तस्य निर्दिष्टा समासव्यासतस्तथा।
महर्षिणाग्निवेशाय तथैवावस्थिकी क्रिया ॥५२॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढ़बलप्रतिसंस्कृते
चिकित्सितस्थाने वातरक्तचिकित्सितं नाम
एकोनत्रिंशोऽध्यायः ॥ २६ ॥ गङ्गाधरः-अध्यायार्थ मुपसंहर्तुमाह-तत्र श्लोका इति। हेतुस्थानानी त्यादि। इति ॥ ५२॥ अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकातिसंस्कृत। अप्राप्ते तु दृढ़बल प्रतिसंस्कृत एव च । षष्ठे चिकिसितस्थान एकोनत्रिंश एव च । वातरक्तचिकित्सिते बध्याये पुनरेव तु । वैद्यगङ्गाधरकृते जल्पकल्पतरौ पुनः। चिकित्सितस्थानजल्पे षष्ठस्कन्धे चिकित्सिते। वातशोणितजल्पाख्या
. शाखैकोनत्रिंशी मता ॥ २९॥ चक्रपाणिः-हेतुस्थानानीत्यादि । दोषाधिक्यमुपद्रवाः साध्यं याप्यमसाध्यन्चेति अननुक्रमेण संग्रहं करोति उपद्वाणां स्तोकास्तोकभावित्वेन साध्यत्वासाध्यत्वयाप्यवख्यापनारम् ॥ ५२ ॥ इति महामहोपाध्याय-चरक चतुरानन-श्रीमचक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिका घरकतात्पर्यटीकायां चिकितसितस्थानव्याख्यायां वातरक्तचिकित्सितं
नाम जनत्रिंशोऽध्यायः ॥ २९ ॥
-
For Private and Personal Use Only
Page #1230
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
त्रिंशोऽध्यायः। अथातो योनिव्यापचिकित्सितं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः॥१॥ तीर्थदिव्यौषधिमतश्चित्रधातुशिलावतः। पुण्ये हिमवतः पावें सुरसिद्धर्षिसेविते ॥ विहरन्तं तपोयोगात् तत्त्वज्ञानार्थदर्शिनम् । कृष्णात्रेयं जितात्मानमग्निवेशोऽनुपृष्टवान् ॥ भगवन् यदपत्यानां मूलं नाUः परं नृणाम् । तविघातो गदैश्चासां क्रियते योनिमाश्रितैः ॥ तस्मात् तेषां समुत्पत्तिमुत्पन्नानाञ्च लक्षणम् । सौषधं श्रोतुमिच्छामि प्रजानुग्रहकाम्यया। इति शिष्येण पृष्टस्तु प्रोवाचर्षिवरोऽत्रिजः॥२॥ गङ्गाधरः-अथोद्दिष्टानुक्रमाद् योनिव्यापदिकचिकित्सितमाह-अथात इत्यादि । सर्वं पूर्ववद व्याख्येयम् ॥१॥
गङ्गाधरः-तीर्थत्यादि। तीर्थानि दिव्योषधयश्च तदवतो हिमवतः पर्वतराजस्य चित्रधातुशिलावतः पाश्व पुप्ये मुरादिसेविते विहरन्तं कृष्णात्रेयं गुरुममिवेशोऽनुपृष्टवान् । यत् पृष्टवांरतदाह । भगवनित्यादि। नृणामपत्यानां परं मूलं कारणं नार्या यद् भवति तद्विघातस्त्वासां नारीणां योनिमाश्रितगंदैः क्रियते तस्मात् तेषां योन्याश्रितानां गदानामुत्पत्त्यादिकं श्रोतुमिच्छामि। इतीत्यादि। इति शिष्येणानिवेशेन पृष्टोऽत्रिजः पुनर्वसुः प्रोवाच ॥२॥
पाणिः-वातरक्तचिकित्सानन्तरं पारिशेष्यात् वातकृतत्वाच्च योनिब्यापश्चिकित्सितझुध्यते । उक्त हि-"न हि वाताहते योनि रीणां संप्रदुष्यतीति ।" दिव्यानि तीर्थानि गादीनि दिग्याश्चौषध्यो ब्रह्मा सुवर्चलेन्द्रीप्रभृतयः यस्मिन् स दिव्यतीर्थोषधिः। चितधातुः नानावर्णधातुः । सत्यज्ञानेन अर्थान् द्रष्टुशीलं यस्य तं तत्त्वज्ञानार्थदर्शिनम् । मूलमिति कारणम् । तद्विघातो गोमिब्यापनकारणविधावः। तेषामिति योनिगदानाम्, समुत्पत्तिरिति उत्पत्तिः कारणे कार्योप
For Private and Personal Use Only
Page #1231
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४६०
चरक-संहिता। योनिण्यापचिकिस्सितम् विंशतिापदो योनेनिर्दिष्टा रोगसंग्रह। मिथ्याचारेण ताः स्त्रीणां प्रदुष्टनातवेन च । जायन्तै वोजदोषाच्च दैवाच्च शृणु ताः पृथक् ॥३॥ वातलाहारचेष्टाया वातलायाः समीरणः। विवृद्धो योनिमाश्रित्य योनेस्तोदं सवेदनम् ॥ स्तम्भं पिपोलिकास्तृप्तिमिव कर्कशतां तथा। करोति सुप्तिमायासं वातजांश्चापरान् गदान् । सा स्यात् सशब्दरुक फेन-तनुरूवार्त्तवानिलात् ॥ ४॥ व्यापल्लवणकटुम्ल-क्षारादः पित्तजा भवेत् । दाहपाकज्वरोष्णा" नीलपीतसितार्त्तवा। भृशोष्णकुणपत्रावा योनिः स्यात् पित्तदूषिता ॥५॥ गङ्गाधरः–तयथा। विंशतिरित्यादि। रोगसंग्रहेऽष्टोदरीयेऽध्याये। ता योनिव्यापदः स्त्रीणां मिथ्याचारेण प्रदुष्टेनार्त्तवेन च जायन्ते वीजदोषाच जायन्ते दैवाच्च दिष्टाज्जायन्ते ताः पृथक विंशतिं शृण ॥३॥ . गङ्गाधरः-वातलेत्यादि। वातलायाः जन्मप्रभृतिवातोल्वणप्रकृतिकाया नार्याः। पिपीलिकानां सृप्तिं सर्पणमिव आर्त्तवप्रवृत्तिकाले सशब्दं सरुक च • यथा स्यात् तथा सफेनं तनु चाघनं रूक्षश्चातवं सा योनिः सृजेदिति । सशब्दाचार्त्तवा सा योनिः स्यात् ॥४॥ - गङ्गाधरः-व्यापदित्यादि। लवणादीनामतिसेवनात् पित्तजा योनेयापद भवेत् । तस्य लक्षणमाह-दाहेत्यादि। सा पित्तदूर्षिता पित्तजव्यापदयुता योनिर्दाहाद्यात नीलाद्यार्त्तवा भृशोष्णादिस्रावा स्यात् ॥५॥ चारात्। रोगसंग्रह इति अष्टोदरीये। मिथ्याचारेण असम्यगाचरणेन । प्रदृष्टेनात्तैवेनेति वातादिदृष्टार्तवेन योनिव्यापद् भवति। वीजदोषादिति वीजातवदोषात्। देवादिति अकर्मवशात् । एतेषाञ्च यथायोग्यतया कारणत्वम् अग्रे वक्ष्यमाणकारणत्वभेदेन योनिब्यापत्सु उपपादितमेव, देवन्तु सर्वत्रैव साधारणकारणम् ॥ १-३॥
चक्रपाणिः-वादलाया इति विशेषेण वातलयोनिव्यापदुत्पादोपदर्शनार्थम् । पिपीलिकासृप्तिमिति पिपीलिका परिसर्पणाकारा वेदना। सशब्दरुफेनतनुरुमार्त्तवेति एवम्भूतार्तवा भवति,
For Private and Personal Use Only
Page #1232
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१ मयाः चिकित्सितस्थानम् ।
कफोऽभिष्यन्दिभिर्वृद्धो योनिञ्चेद दूषयेत् स्त्रियाः। स कुर्यात् पिच्छिलां शीतां कण्डूप्रस्तामवेदनाम् । पाण्डुवर्णा तथा पाण्डु-पिच्छिलार्त्तववाहिनोम् ॥ ६॥ समाश्रित्य ® रसान् सर्वान् दूयित्वा त्रयो मलाः। योनिगर्भाशयस्थाः स्वैयोनि युञ्जन्ति लक्षणैः । सा भवेद दाहशलार्ता शुक्लपिच्छिलवाहिनी॥७॥ पित्तरक्तकरैर्नार्या रक्कं पित्तेन दृषितम् । अतिप्रवर्तते योन्यां लब्धे गर्भऽपि सासृजा॥ योनिगर्भाशयस्थं चेत् पित्तं दूषयेदमृक् । सारजस्का मता कार्य वैवर्ण्यजननी भृशम् ॥८॥ गङ्गाधरः-कफ इत्यादि। पाण्डुखमालवस्य फफकृतश्वेतमिश्रितत्न रक्तवर्णस्य ॥६॥
गङ्गाधरः-समाश्रित्येत्यादि। यो मलाः सर्वान् रसान् शारीरान् दवषिला योनिगर्भाशयस्थाः स्वैर्वातादिलिङ्गयौनिं युञ्जन्ति। ततः सा गोनिदाहरुलार्ता शुक्लपिच्छिलद्रववाहिनी स्यात् ॥७॥ ___ गङ्गाधरः-पित्तेत्यादि। पित्तरक्तकरैट्रैव्यैः। सासृजा गर्भे लब्धेऽपि सातवा भवति । इत्येषा रक्लयोनिः । योनीत्यादि । योनिगर्भाशययोरुभयोः स्थितं दुष्टं पित्तन्चेदातवं दूषयेत् तदा सा योनिररजस्का मता देहकार्यादिजननी ।। सेन यातिकरूपा योनिण्यापत् । एवमेव पैत्तिकइलैष्मिकसान्निपातिकयोनिग्यापदामपि वैक्तिक कफजसानिपातिकदोषप्रभवत्वं वर्णयन्ति। रक्तयोनिरिह असूकदरसंज्ञया चिकित्साप्रस्ताव वक्तव्या। मैवम्, ये तु एतद्वयापदां प्रदरं भिन्नमेव मन्यन्ते तेषामल विरोधः। इति अदरजिकिरसार्थ प्रकरणान्तरम् 'भनाध्याये पठिप्यन्ति। समनन्त्या इति पथ्यापथ्यमेलकेनोप. पनामसादि भक्षयन्स्याः ॥४-७॥
चक्रपाणिः-रक्तपित्तकरैरिस्यादौ गर्भ लब्धेऽपि रक्कमतिप्रवसते तेनास्या गर्भो भवति । सा सपना स्कायोनिः इत्यर्थः। ये तु सालजा इति पठन्ति ते यस्यां लब्धेऽपि गर्ने भन्नमतिमपात सा सशरतन त्या अनजा भवतीति वदन्ति। योनौ गर्भ विधतीति योनिगाशयस्था सा अरजस्केति अनार्सवा॥८॥ *समाश्रित्य इत्यस समभन्स्याः तथा गर्भेऽपि सासृजा इत्यत्र वीजेऽपि साऽप्रजाति सम्पाठः
४३४
For Private and Personal Use Only
Page #1233
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Achat
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक-संहिता। [योनिग्यापचिकित्सितम् योन्यामधावनात् कण्डूर्जाताः कुर्वन्ति जन्तवः । सा स्यादचरणा कण्डा तयातिनरकाक्षिणी ॥६॥ अतिव्यवायात् पवनः शोथसुप्तिरुजः स्त्रियाः। योनौ करोति कुपितः सा चातिचरणा मता ॥ १०॥ मैथुनादतिबालायाः पृष्ठकटूबरुवङ्क्षणम् । रुजयन् दूषयेद् योनि वायुः प्राक्चरणा हि सा ॥ ११ ॥ गर्भिण्याः श्लेष्मलाभ्यासाच्छर्दिनिश्वासनिग्रहात् । वायुर्वृद्धः कर्फ योनिमुपनोय प्रदूषयेत् ॥ पाण्डं सतोदमाखावं श्वेतं स्त्रवति वा कफम् । कफवातामयव्याप्ता सा स्याद् योनिरुपप्लुता ॥ १२ ॥ पित्तलाया नृसंवासे क्षवथनारधारणात् । पित्तसम्मूर्छितो वायुयोनि दूषयति स्त्रियाः॥ गङ्गाधरः-योनिरित्यादि। अधावनाद योन्यां जन्तवो जाताः कण्डू कुर्वन्ति । तया कण्डा सा योनिरतिनरकाङ्क्षिणी स्यादतो नाना सा स्यादचरणा॥९॥
गङ्गाधरः-अतिव्यवायादित्यादि। अतिव्यवायात् सा योनिरतिचरणा मता॥१०॥ - गङ्गाधरः-मथुनादित्यादि। अतिबालाया मैथुनात् सा योनिः प्राक्चरणा नाम ॥११॥ गङ्गाधरः-गर्भिण्या इत्यादि। उपप्लुता नाम योनिः॥१२॥ गङ्गाधरः-पित्तलेत्यादि। पित्तलाया नार्या यां योनि नृसंवासे चक्रपाणिः-भचरणा कण्डा तयेति कृमिजनितयोनिकण्ड़ा। व्यवायस्यातिचरणेन व्यापत् भतिवरणा। रुजयन् इति दुःखयन् । उचितम्यवायकालात् प्राक् व्यवायाचरणात् प्राकचरणा उच्यते। गर्भिण्या इत्यादौ आस्रावमिति श्लेष्मानिलमात्रावम् । कफवातामयः उपपमा उपप्लुता इत्युच्यते ॥ ९-१२॥
चक्रपाणिः-नृसंवासे इति रमण्जनसान्निध्ये सर्वतः वातापत्तविकारोत्पमस्वात् परिप्लुता।
For Private and Personal Use Only
Page #1234
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३० अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। ३४६३
शूना स्पर्शासहा सार्त्तिर्नीलपीतमसृक् स्रवेत् । श्रोणिवङ्क्षणपृष्ठाति-ज्वरार्तायाः परिप्लुता ॥ १३॥ वेगोदावर्तनाद योनिमावर्त्तयति मारुतः। सा रुगार्ता रजः कृच्छ्र णोदावृत्त्य विमुञ्चति ॥ आर्तवे या विमुक्त तु तत्क्षणं लभते सुखम् । रजसो गमनाई ज्ञयोदावर्तिनी बुधैः ॥ १४॥ अकाले वाहमानाया गर्भण पिहितोऽनिलः । कणिकां जनयेद् योनौ श्लेष्मरक्तन मूर्छितः॥ . रक्तमार्गविरोधिन्या तया कर्णिकयान्विता। सा योनिः सर्वभिषजा नामतः कर्णिनो मता ॥ १५ ॥ रौक्ष्याद वायुर्यदा गर्भ जातं जातं विनाशयेत्। दुष्टशोणितजं नाUः पुत्रन्नी नाम सा मता ॥ १६ ॥ सम्भोगे क्षवद्गारधारणात् पित्तसंमूर्छितोऽनिलो दूषयति सा योनिः परिप्लुता नाम ॥१३॥
गङ्गाधरः-वेगेत्यादि। वेगानामुदावर्तनादधो वेगधारणात् । उदावृत्त्य ऊर्द्ध मारुतेनावृत्त्य बद्धम् । इत्येवं प्रकारेण रजस अर्द्ध गमनादुदावर्तिनी नाम योनिः ॥१४॥
गङ्गाधरः-अकाल इत्यादि। अकाले वाहमानायाः अल्पकाले गर्भ वहन्त्या गभण पिहितोऽनिलः। कणिकां पद्मकर्णिकामिव चक्रिकाम्, सा कणिनी नाम योनिः॥१५॥
गङ्गाधरः-रोक्ष्यादित्यादि। पुत्रघ्नी नाम सा योनिः॥१६॥ योनिमुदावर्त्तयते इति योनिमुदावर्त्तवृत्तां करोति। विकारेण रजसः ऊर्द्ध गमनात् उदावर्तिनीति अच्यते। वाहमानाया इत्यादि अप्राप्तगर्भनिष्क्रमणकाले प्रवाहणं कुर्वन्त्याः। कर्णिकामिति मणिकाकारं प्रन्थिम् ॥ १३-१५॥ । चक्रपाणिः-रौक्ष्यादिति स्क्षगुणोत्कर्षात्, दुष्टशोणितजमिति वचनादिह वायुना दृष्टिरपि जियते इति दर्शयति। अन च यथापि सामान्येनैव गर्भविनाश उक्तः, स्थापि पुत्रस्व प्राधान्यात
For Private and Personal Use Only
Page #1235
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४६४
चरक-संहिता। योनिव्यायविकिमि व्यवायमतितृप्ताया भजन्त्यास्त्वन्नपीड़ितः। वायुर्मिथ्यास्थिताङ्गाया योनिस्रोतसि संस्थितः ॥ योनेमखं वक्रयति सास्थिमांसानिलार्तिभिः।। भृशातिमैथनासक्ता योनिरन्तमुखी मता ॥ १७ ॥ गर्भस्थायाः स्त्रिया रोक्ष्याद वायुयोंनिं प्रदूषयेत् । मातृदोषादणुद्वारां कुर्यात् सूचीमुखी तु सा ॥ १८॥ व्यवायकाले रुन्धन्त्या वेगान् प्रकुपितोऽनिलः । कुर्याद विएमूत्रसङ्गार्ता शोषं योनिमुखस्य च ॥ षड़हात् सप्तराबाद वा शुक्र गर्भाशयं गतम् ।.. सरुजं नीरुजं वापि या स्रवेत् सा तु वामिनी ॥१६॥
गङ्गाधरः-व्यवायमित्यादि । भोजनेनातिसप्ताया नार्या व्यवायं भजन्त्या मिथ्यास्थिताङ्गाया अन्नपीड़ितो वायुः। सा योनिरन्तर्मुखो मता ॥१७॥
गङ्गाधरः-गर्भस्थाया इत्यादि। यस्या दुहिता गर्भस्था तस्या मातृदोषार रुक्षाचाहारविहाराद योन्यारम्भकवीजभागस्य रोक्ष्याद वायुर्गभेनिर्माता वायुः योनि प्रदूषयेत्, अणुद्वारां सूक्ष्मद्वारां तस्या दुहितुयौनिं कुर्यात्। सा योनिः सुचीमुखी नाम मता ॥१८॥
गङ्गाधरः-व्यवायेत्यादि। या नारी व्यवायकाले समुपस्थितान् वेगान् विभूत्राणां रुणद्धि, तस्या अनिलः कुपितः सन् तां विष्मूत्रसङ्गार्ता कुर्यात् । योनिमुखस्य च शोषं कुर्य्यादिति शुष्का नाम योनिः। पड़हादित्यादि। यो योनिः षड़हात् सप्तराबाद वा गर्भाशयगतं शुक्रं सरुजं नीरुजं वा सचेत सा योनिर्वामिनी नाम ॥१९॥
पुस्मीति व्यपदेशो ज्ञेयः। व्यवायमिततृप्ताया इत्यादौ अतितृप्तायाः स्यचार्य भज मिथ्यास्थिताङ्गायाः मिथ्यास्थिताङ्गत्वेन वक्रतया अन्तः मुखनयनमभिप्रेतम्। गर्भस्थाया गया बौक्ष्यादिति रूक्षगुणात् । मातृदोषादिति मातुः गर्भकाले वातप्रकोपहेतुरूपाचारात् ॥ ४॥
पाणिः-शोषं योनिमुखस्रेत्यनेन योनिमुखशोषात् शुष्क योनिमज्ञा। पहादिकालिक
For Private and Personal Use Only
Page #1236
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३ मनाया] चिकित्सितस्थानम् । ३४६५
वोजदोषात् तु गर्भस्थ-मारुतोपहताशया। ऋतुद्वेषिश्यस्तनी या षण्डो स्यादनुपक्रमा ॥२०॥ विषमदुःखशय्याति-मैथुनात् कुपितोऽनिलः। गर्भाशयस्य योन्याश्च मुखं विष्टम्भयेत् स्त्रियाः। असंवृतमुखो सातिः सफेनार्तववाहिनी। मांसोत्सन्ना महायोनिः पर्ववतणशूलिनी ॥२१॥ इत्येतैर्लक्षणैः प्रोक्ता विंशतियोनिजा गदाः। न शुक्र धारयत्येभिर्दोषोनिरुपद्रु ता॥ तस्माद् गर्भ न गृह्णाति स्त्री गच्छत्यामयान् बहून् । गुल्मार्श प्रदरादींश्च वातायै श्चातिपीड़नम् ॥ २२ ॥
.. गजाधरः-चीजेत्यादि । या नारी जन्मकाले वीजदोषाद गर्भस्थमारुतेन गर्भाशयारम्भकवायुना उपहतगर्भाशया जाता सा ऋतुद्वेषिणी चास्तनी च भवति, तस्याः सा योनिः षण्डी, सा पुनरनुपक्रमा न साध्या ॥२०॥
। महाधरः-विषमेत्यादि। कुपितोऽनिलः गर्भाशयस्य योन्याश्च मुवं विष्टम्भवेत् स्तम्भयेत् विकृतमेव वर्तते, सा विकृता नाम खलु असंवृतमुखो महायोनि म च ॥२१॥
गङ्गाधरः-इत्येते रित्यादि। एभिर्दोषैरुपद्रुता योनिन शुक्र धारयति । तस्मादित्यादि। गुल्माशे प्रदरादींश्चेति गुल्मार्शसी उक्त प्रदरं वक्ष्यते ॥२२॥ शुभमनात् वामिनीति उच्यते। मारुतोपहताशयेति मारुनोपहतगर्भाशया। वीजदोषादिति सामान्यवचनेनापि भावरूपवीजदोष एवान ज्ञेयः, गर्भाशयोपघातकरत्वात्। उक्तं हि-पक्ष मसा: शोणितं गर्भाशयवीजभागं प्रकोपमापद्यते तदा वन्ध्यां जनयति। विषममिति किया सिप विषमं यथा भवति तथा मैथुनादित्यर्थः। विष्टम्भयेदिति विस्तारयेत्। मांसोरसन्नेति सत्सममांसा ॥ १९-२१॥ .., साकि-दोषैर्योनिरुपब तेत्यनेन दोषशब्देन योनिदूषका यथोक्का गदा उच्यन्ते । उक्त नि-रोमा हि दोषशादं लभन्ते। तस्मादिति । योन्युपद्रवान् प्रदरादीन् इत्यत योनिम्बापो
माहुः। तेन योनिण्यापदमावे प्रदरदोषोत्पादं वर्षयन्ति, ये तु योनिम्नभिनेत्र
For Private and Personal Use Only
Page #1237
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४६६
चरक-संहिता। योनिब्यापचिकित्सितम आसां षोड़श यास्त्वन्त्या आदो द्वे पित्तदोषजे। परिप्लुता वामिनी च वातपित्तात्मिके मते। कर्णिन्युपप्लुते वात-कफात् शेषास्तु वातजाः। .. देहं वातादयस्तासां स्वैर्लिङ्गः पीड़यन्ति हि ॥ २३ ॥ स्नेहनस्वेदवस्त्यादि वातजास्वनिलापहम् । कारयेद् रक्तपित्तन शीतं पित्तकृतासु च ॥ श्लेष्मजासु तु रूक्षोष्णं कर्म कुर्य्याद विचक्षणः। सन्निपाते विमिश्रन्तु संसृष्टासु च कारयेत् ॥ २४ ॥ स्निग्धविन्नां तथा योनि दुःस्थितां स्थापयेत् पुनः। पाणिना नामयेजिह्मां संवृतां वर्द्धयेत् पुनः॥ गङ्गाधरः-आसामित्यादि। आसां विंशतापदां मध्ये पित्तरक्तकररित्यादिभिरुक्ता यास्वन्त्याः षोड़शयोनिव्यापदस्तासामादेन द्वे सासूजा चारजस्का चेति द्वे पित्तजे। शेषास्तु चतुर्दश वातजाः। देह मित्यादि । हि यस्मात् तासां देह वातादयः पीड़यन्ति, तस्माद् वातजामु योनिव्यापत्र अनिलापहं स्नेहनादि कारयेत्। पित्तकृतासु रक्तपित्तन शीतं कारयेत् । श्लेष्मजासु तु रूक्षोष्णं कर्म कुर्य्यात् । सन्निपाते विमिश्रं तिसृषक्तं कर्म विशेषेण मिश्रीकृत्य कुर्यात् । संसृष्टासु परिप्लुतावामिन्योतिपित्तोक्तं विमिनं कारयेत् । कर्णिन्युपप्लतयोर्वातकफोक्तं विमिश्रं कारयेत् ॥ २३ ॥ २४॥ ..
गङ्गाधरः-विशेषेण कम्मे चाह-स्निग्धेत्यादि। स्निग्धखिन्नां खा दुःस्थितां योनि स्थापयेत् पुनः सुस्थितां कुय्योत्, जिह्मा कुटिलां योनिं पाणिना प्रदरमिच्छन्ति तेषामन्त्र विरोधो नास्त्येव। सम्प्रति आयव्यापचतुष्टयं त्यक्त्वा शेषषोड्सग्यापत्सु वातादिलिङ्गं चिकित्साज्ञानार्थं दोषविभागं दर्शयन्नाह-आसामित्याद। भावेर दे इति रक्तयोन्यरजस्के। देहं वातादय इति तासां वातादिविभागेन उक्तयोनिच्यापदां वातावयो बेहमिति स्वैलिङ्गः पीड़यन्ति तेन वातावहितत्वं वासामुपपन्नम् इति भावः। अन्ये तु देहशोर नात योनिस्थानमेवोच्यत इत्याहुः ॥ २२ ॥ २३ ॥
चक्रपाणिः-लिङ्गानन्तरं चिकित्सामाह- स्नेहनेत्यादि। स्नेहनादीनाम् अनिलापहतत्वे सिदेऽपि अनिलापहमिति विशेषेण अनिलापहव्यकृतस्नेहनादिप्रतिपादनार्थम् । संसटामु इति द्वन्द्वजासु। हारनप्रकारमाह। मिहिनामिति सानुवर्तते। शिामिति मार,
For Private and Personal Use Only
Page #1238
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०श अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
प्रवेशयेनिःसृताञ्च विवृतां परिवत्तयेत् । योनिः स्थानापवृत्ता हि शल्यभूता मता स्त्रियाः ॥ सर्व्वा व्यापन्नयोनिन्तु कर्म्मभिर्वमनादिभिः । मृदुभिः पञ्चभिर्नारीं स्निग्ध स्विन्नामुपाचरेत् । सर्व्वतः सुविशुद्धायाः शेषं कर्म्म विधीयते ॥ २५ ॥ वातव्याधिहरं कर्म्म वातार्त्तानां सदा हितम् । मोदकानूपजैर्मासैः चीरैः सतिलतण्डुलैः ॥ सवातनौषधैर्नाड़ी कुम्भीस्वेदमुपाचरेत् । प्राक्तां लवणतैलेन साश्मप्रस्तरसङ्करैः । स्विन्नामुष्णाम्बुसिक्ताङ्गीं वातघ्नैर्भोजयेद् रसैः ॥ २६ ॥ बलाद्रोइक्का घृततैलाढकं पचेत् । स्थिरापयस्याजीवन्ती - वीरर्षभकजीवकैः ॥
For Private and Personal Use Only
३४६७
सरला यथा स्यात् तथा नामयेत्, संवृतां योनिं पुनः पाणिना वर्द्धयेद् विवृतां कारयेत्, निःसृताञ्च योनिं पाणिना प्रवेशयेत् विवृतां योनिं महायो नं परिवत्र्त्तयेत् संवृणुयात् । स्थानादपस्टत्य वृत्ता योनिः शल्यभूता । सर्व्वामित्यादि । सर्व्वमेव व्यापन्नयोनिं नारीं स्निग्धस्विनां मृदुभिः पञ्चभिर्वमनादिभि रुपाचरेत् । सर्व्वत इत्यादि । सर्व्वत ऊद्धोधः प्रभृतितः । शेषं कर्म्म यत् तद विधीयते ॥ २५ ॥
गङ्गाधरः- तद् यथा वातेत्यादि । वातार्त्तानां वातयोनिव्यापन्नानाम् । औदकेत्यादि । औदकादिमांसरथवा सतिलतण्डुलैः क्षीररथवा सवातघ्नोषधैः क्षीरनादीस्वेदं कुम्भीस्वेदं वा उपाचरेत् । आक्तामित्यादि । सैन्धवलवणतैलेन मिलितेनाक्तामभ्यक्तां नारीं प्रस्तरस्वेदन सङ्करस्वेदेन वा विनामुष्णाम्बुना सिक्ताङ्गीं वातघ्नें में सरसंर्भोजयेत् ॥ २६ ॥
विवृतामिति विवृत्तमुखां परिवर्त्तयेदिति परितो वर्त्तनेन संवृतां कुर्य्यात् । पञ्चभिरितिपदं सकलकर्म्मणां मृदुतया कर्त्तव्योपदर्शनार्थम् । अस च वमनादीनां सर्व्वदेहोपकारकतया योनिगतरोगहरणेऽपि सामर्थ्य भवत्येवेति ज्ञेयम् । शेषं कर्मेति वक्ष्यमाणम् ॥ २४–२६ ॥
।
चक्रपाणिः - बलाद्रोणद्वयेत्यादौ बलाद्रोणद्वयस्य काथ इति बलायाः द्रोणद्वयप्रमाणक्का
Page #1239
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक-संहिता। योनिन्यायविकिलित श्रावणीपिप्पलीमूल-पीलुमाषाख्यपर्णिभिः । शर्कराक्षीरकाकोली-काकनासाभिरेव च ॥ पिष्टैश्चतुर्गुणधीरे सिद्धं पेयं यथावलम् । वातपित्तकृतान् रोगान् हत्वा गर्भ ददाति तत् ॥ २७॥
बलातलम् । काश्मयंत्रिफलाद्राक्षा-कासमईपरूषकः । पुनर्नवाद्विरजनी-शुकनासासहाचरैः॥ शतावर्या गुड़ च्याश्च प्रस्थमक्षसमे तात् । सिद्धं पिबेद वातयोनि-दोषन गर्भदं परम् ॥ २८
काश्मर्यादिघृतम् । पिप्पलीः किंशुकाजाजी-वृषकं सैन्धवं वचाम्। यवक्षाराजमोदे च शर्करां चित्रकन्तथा ॥ पिष्टा प्रसन्नयालोड्य घृतभृष्टानि दापयेत् । योनिपार्शर्तिहृदरोग-गुल्माशोंविनिवृत्तये ॥ २६ ॥
गङ्गाधरः-बलेत्यादि। बलाया द्रोणद्वयकाथे बलायाश्चतुःषष्टिशरावमष्टद्रोणे जले पक्त्वा पादशेषे द्रोणद्वये काथे तलाढकं षोडशशरावमितं तेलं स्थिरादिभिः काकनासान्तः कल्कैस्तैलपादिकैश्चतुगुणक्षीरे सिद्धं पक्चं तैलं यथावलं पेयम् । स्थिरा शालपर्णी पयस्या क्षीरविदारी वीरा काकोलो श्रावणी मुण्डेरी माषाख्यपर्णी माषपर्णी। काकनासा काउया ठुटोति लोके ॥२७॥
बलातैलम्। ___ गङ्गाधरः-काश्मय्यत्यादि। काश्मर्यादिगुड़च्यन्तैरक्षसमः कल्कै तात् प्रस्थं चतुर्गुणजले सिद्धं पिबेत् ॥२८॥ काश्मर्यादिघृतम्।
इति वा उभयथापि द्रोणद्वयमान एव कायो भवति । पयस्था अर्कपुष्पी, मुद्गपीलुमाषाख्यः पर्णाशब्दः प्रत्येकमभिसम्बध्यते। तल पीलुपी मोरटा, केचित् मूळमाहुः। प्रसन्ना मानामा उपरितनो
For Private and Personal Use Only
Page #1240
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् । ३४६९
वृषकं मातुलुङ्गस्य मूलानि मदयन्तिकाम् । पिबेत् सलवणैर्मदौः पिप्पलीकुश्चिके तथा ॥ रास्नाश्वदंष्ट्रावृषकैः शृतं शूले पिबेत् पयः । गुड़ चीत्रिफलादन्ती-काथैश्च परिषेचयेत् ॥ सैन्धवं तगरं कुष्ठं वृहती देवदारु च । समांशैः साधितं कल्कैस्तैलं धाय्य रुजापहम् ॥३०॥ गुडूचीमालतोरास्ना-बलामधुकचित्रकैः। निदिग्धिकामहादारु-यूथिकाभिश्च कार्षिकैः ॥ तैलप्रस्थं गवां मूत्रे क्षीरे च द्विगुणे पचेत् । वाता नाश्च योनीनां सेकाभ्यङ्गपिचुक्रियाः ॥३१॥ वाताायाः पिचं दद्यात् योनौ च प्रणयेत् ततः। हिंस्राकल्कन्तु वातार्ता कोष्यमभ्यज्य धारयेत् ।
पञ्चवल्कस्य पित्तार्ता श्यामादीनां कफातुरा ॥ गङ्गाधरः-पिप्पलीरित्यादि। पिप्पल्यादीनि पिष्ट्वा प्रसन्न्यालोड्य आलोड़नयोग्यया धृते सम्भृष्टानि पातु दापयेत् ॥२९॥
गाधरः-वृषकमित्यादि। कृषकादिकं सलवणैमेदैः पिष्ट्वा पिषत् । मदयन्तिका मल्लिका। तथा पिप्पलीमुपकुश्चिकाच पिष्ट्वा सलंक्शमैदाः पिबेत्। रास्नेत्यादि। रास्नादिभिरष्टभागिकैश्चतुर्गुणजले शृतं पयः पिबेत् । मुह च्यादिकाथैश्च सेचयेत्। सैन्धवमित्यादि। सैन्धवादिभिः समांशः कल्क साधितं तैलं पिचुना योनौ धार्यम् ॥ ३०॥ ..
गाधरः-गुडूचीत्यादि। गुड़च्यादिभिथिकान्तः कल्कैः कार्षिकैः मयां मने द्विगुणे क्षीरे च द्विगुणे तैलप्रस्थं पचेत् । तेन सेकादिक्रिया ॥३१॥
गाधरः-वाता या इत्यादि। योनिमभ्यज्य हिंसाकल्कं कोणं योनौ धारयेत्। पञ्चेत्यादि। आम्रादीनां पश्चानां वल्कस्य कल्कं पित्ताचर्चा, भागः। शूल इति योनिशूले। तलं धारयमिति पिच्छिलायां योनौ धाय॑म् । योनौ च
४३५
For Private and Personal Use Only
Page #1241
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४७०
चरक-संहिता। [योनिग्यापचिकित्सितम् पित्तलानान्तु योनीनां सेकाभ्यङ्गपिचुक्रियाः। शीताः पित्तहराः कार्याः स्नेहनाथ घृतानि च। पित्तनौषधसिद्धानि कार्याणि भिषजा तथा ॥३२॥ शतावरीमूलतुलाश्चतस्रः संप्रपीड़येत् । रसेन क्षीरतुल्येन पचेत् तेन घृताढ़कम् ॥ जीवनीयः शतावऱ्या मृद्वीकाभिः परूषकैः । पिष्टैः पियालैश्चाक्षांशैयिष्टिमधुकैभिषक् ॥ सिद्धशोते च मधुनः पिप्पल्याश्च पलाष्टकम् दत्त्वा दशपलश्चात्र सितायास्तद्विमिश्रितम् ॥ ब्राह्मणान् प्राशयेत् पूर्व लिह्यात् पाणितलं तथा। योन्यस्मृकशुक्रदोषघ्नं वृष्यं पुंसवनश्च तत् ॥ क्षतक्षयं रक्तपित्तं श्वासं कासं हलोमकम् ।
कामलां वातरक्तश्च विसपं हृच्छिरोग्रहम् ।। श्यामा अनन्तमूलं श्यामादीनां कल्क कफातुरा योनौ धारयेत् । पित्तलाना मित्यादि। पित्तहराः शीताः सेकादयः क्रियाः कार्याः, स्नेहना घृतानि कार्याणि पित्तनौषधसिद्धानि ॥३२॥ - गङ्गाधरः-शतावरीत्यादि। शतावा मूलस्य चतस्रस्तुलाः पश्चाशच्छरावं पिष्ट्वा प्रपीड़ये यावांस्तद्रसो भवति, तेन रसेन क्षीरतुल्येन घृतादकं जीवनीयादिभिर्दियष्टिमधुकान्तरक्षांशैः कल्कैः पचेत् । पक्वे पूते शीते च सति मधुनोऽष्टपलं पिप्पल्याश्चाष्टपलं सिताया दशपलश्च दत्त्वा विमिश्रितं तत् प्रणयेदिति योनौ उत्तरवस्तिना प्रवेशयेत् । श्यामादीनामिति रोगभिषजितीये झ्यामाशिवृता. चतुरालेत्यादिनोक्तानाम् ॥ २७-३२॥ चक्रपाणि:-शतावरीमूलतुला इत्यादौ भाई शतावरीमूलपीड़नेन यावद रसो भवति
For Private and Personal Use Only
Page #1242
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ज्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
३४७१ उन्मादारत्यपस्मारान् वातपित्तात्मकान् जयेत्। शतावरीघृतमिदं कृष्णात्रयेण पूजितम् ॥ ३३॥
शतावरीघृतम् । एवमेव क्षीरसर्पिर्जीवनीयोपसाधितम्। गर्भदं पित्तलानाञ्च रोगाणां स्याद भिषगजितम् ॥ योन्याः श्लेष्मप्रदुष्टाया वर्तिः संशोधनो हिता। वाराहे बहुशः पित्ते भावितैर्लक्तकैः कृता ॥ भावितं पयसार्केण यवचूर्ण ससैन्धवम् । वर्तिः कृता मुहर्धा- ततः सेच्या सुखाम्बुना ॥ पिप्पलीमरिचर्माषैः शताहाकुष्ठसैन्धवैः ।
वर्तिस्तुल्या प्रदेशिन्या धार्या योनिविशोधिनी ॥ ३४ ॥ पूर्व ब्राह्मणान् प्राशयेत् भोजयेत्। ब्राह्मणभोजनादुत्तरं तद घृतं पाणितलं लिह्यात् ॥ ३३॥
शतावरीघृतम्। गङ्गाधरः-एवमेवेत्यादि। एवमनेन प्रकारेण क्षीरघृतं क्षीरोत्थं सर्पि. र्जीवनीयदशककल्कसाधितं गर्भदमित्यादि स्यात्। योन्या इत्यादि। संशोधनी वर्तिहिता या या तां तामाह-वाराह इत्यादि । वाराहे पित्ते बहुशो भावितैरलक्तकैः कृता वलियोनौ दत्ता हितेत्यन्वयः। भावितमित्यादि। ससैन्धवं यवचूर्णमार्केण पयसा भावितं वर्तिः कृता मुहुर्योनौ धार्या न तु चिरकालम्, ततः सुखाम्बुना योनिः सेच्या। पिप्पलीत्यादि । पिप्पल्यादीनि पिष्वा जलेन वर्तिः प्रदेशिन्याङल्या तुल्या कार्या, कृता सा योनौ धाऱ्या योनिशोधिनी ॥३४॥ तेन समं क्षीरं घृतं वक्ष्यमाणकल्कैः पाचनीयम् । द्वियष्टिमधुकैरिति द्विभागमधुयष्टिकैः, किंवा जलस्थलयष्टिमधुकद्वययुक्तः ॥ ३३ ॥
पाणि:-एवमेवेत्यादौ शतावरीचतुःशतपलरससमेनेत्यर्थः । क्षीरोस्थितं सर्पिः जीवनीयान्यस कस्क। पयसार्कस्येति अर्कक्षीरेण। सेच्येति परिषिञ्चनीया। प्रदेशिनीतुल्या प्रदेशिन्यालीसमानपरिणाहेन दैव्यण च ॥३४॥
For Private and Personal Use Only
Page #1243
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक-संहिता।
[ योनिब्यापश्चिकित्सितम् ३४७२
उडम्बरशलाटूनां द्रोणमवद्रोणसंयुतम् । सपञ्चवल्ककुनक-मालतीनिम्बपल्लवम् ।। निशां स्थाप्य जले तस्मिंस्तैलप्रस्थं विपाचयेत् । लाक्षाधवपलाशत्वक-
निर्यासः शाल्मलेन च ॥ पिष्टैः सिद्धन्तु तत्तैल-पिचुर्योनौ रुजापहः । सशर्करः कषायैश्च शीतैः कुर्चीत सेचनम् ॥ पिच्छिला विवृता काल-दुष्टा योनिश्च दारुणा। सप्ताहात् सिध्यति क्षिप्रमपत्यश्चापि विन्दति ॥ ३५ ॥ उडम्बरस्य दुग्धेन षट्कृत्वो भावितात् तिलात् ।
तैलं काथेन तास्वेव सिद्धं धाय॑ञ्च पूर्ववत् ॥ ३६ ॥ - गङ्गाधरः-उड़ म्बरेत्यादि । यशोड़ म्बरस्यामफलानि द्रोणसम्मितानि अनः द्रोणसंयुतं पञ्चवल्कलकुनकादिपत्रं मिलिखा द्रोणम्, सर्च द्रोणद्वयं कुट्टयिखा अपां द्रोणे निशां संस्थाप्य रसं निष्पीड्य गालयेत्, तेन रसेन लाक्षाधवखनियासपलाशबङ निर्यासशाल्मल निर्यासः पिष्टः कल्कैः सिद्धं तैलं यत् ततैलपिचुः तत्तैलार्दीकृततूलकपत्री योनी धाऱ्या, ततः पर उडू म्बरादीनां निम्बपल्लवान्तानां कषायैः शीतैः सशर्करैयौनिसेचनं कुर्वीत। तस्याशी पिच्छिलेत्यादि ॥ ३५॥ - गङ्गाधरः-उड़ म्बरस्येत्यादि। उडम्बरस्य दुग्धेन क्षीरेण तिलान् षटकलो भावयेत्। भावितात् तत्तिलात् पीड़ितादुत्पन्नं तैलं तस्यैवोडम्बरस्य खक्काथेन चतुर्गुणेन सिद्धलं पूर्ववत् पिचुना धार्यम्, तत उडु म्बरकषायेण सशर्करेण योनिसेचनं कुर्वीत । तस्य पिच्छिलाद्याशीः पूर्ववत् ॥ ३६॥ ....
- चक्रपाणि:-उदुम्बरशलाटूनामित्यादौ पञ्चवल्कादिसहितानां द्रोणं समभागं द्रव्यमानं गृहीतम्। निसैिरिति पलाशस्यैव निर्यासैः। लाक्षा च पलाशव्यतिरेकेण भवतीति शेकम् । सशर्करः कषारिति उदुम्बाशलाटादिकृतकषायरेवेत्यर्थः। काटष्टा चिराइष्टा। उपना
For Private and Personal Use Only
Page #1244
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३० अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
धातक्यामलकीपत्र-स्रोतोजमधुकोत्पलैः । जम्ब्वाम्रमध्यकाशीश-लोध्रकटफलतिन्दुकैः ॥ सौराष्ट्रिकादाडिमत्वगुडम्बरशलाटुभिः। अक्षमात्रैरजामूत्र क्षीरे च द्विगुर पचेत् ॥ तलप्रस्थं पिचं दद्यात् योनौ च प्रणयेत् ततः। कटीपृष्ठत्रिकाभ्यङ्ग स्नेहवस्तिश्च दापयेत् ॥ पिच्छिला स्राविणो योनिविप्लुतोपप्लुता तथा।। उत्ताना चोन्नता शूना सिध्येत् सस्फोटशूलिनी ॥ ३७॥ करीरधवनिम्बार्क-रेणु(वेणु)कोषाम्रजाम्बवैः। जिगिनीविषमूलानां क्वाथैर्माध्वीकसोधुभिः ॥ संयुक्तैर्धावनं मिश्रेयोनिस्रावनिवारणम् । कुर्यात् सतक्रगोमूत्र-शुक्तैर्वा त्रिफलारसैः॥ पिप्पल्ययोरजःपथ्या-प्रयोगा मधुना हिताः।
श्लेष्मलायां कटुप्रायाः समूत्रा वस्तयो हिताः॥ • गङ्गाधरः-धातकीत्यादि । धातक्यामलक्योः पत्रम् । स्रोतोजः शङ्खनाभिः। जम्ब्चाम्रयोरस्थिमध्यं मज्जा । सोराष्ट्रिकी मृत् । दाडिमफलवक उड़ म्बरस्यापकानि फलानि । अक्षमात्रैरेतैः कल्कैरजामूत्रे द्विगुणे क्षीरे चाजाया एव द्विमुणे तैलपस्थं पचेत् । तेन योनौ पिचु दद्यात्, ततः प्रणयेत् जलेन सेचयेत् । ततः कट्यायभ्यहं दापयेत् । स्नेहवस्तिश्च दापयेत् । पिच्छिलेत्यादिराशीः ॥३७॥
गङ्गाधरः-करीरेत्यादि। करीरो मरुजो द्रमविशेषः। कोषाम्रः ओडिआम्र इति लोके। जिकिनी मञ्जिष्ठा। करीरादीनां प्रत्येककाथैर्जिङ्गिनीएकमूलानां काथैर्माध्वीकसीधुभिः संयुक्तर्मिरैयौनिधावनं कुर्यात् योनिस्राक निवारणम् । त्रिफलारसः सतक्रगोमूत्रशुक्तैर्वा योनेर्धावनं कुर्यात् । पिप्पलीस्वादि। मधुना पिप्पलीप्रयोगो मधुना मारितपुटितलौहरजःप्रयोगो मधुना मधेनेति उदुम्बरक्षीरेण। क्वाथेन तस्यैवेति उदुम्बरस्य क्वाथेन। सौराष्ट्रिका अपरमृत्तिका । अजामूत्रे भोरे चेति अजाक्षीरे प्रत्येकं द्विगुणे। उत्तानेरयुन्नता ॥३५-३७॥
For Private and Personal Use Only
Page #1245
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४७४
चरक-संहिता। योनिब्यापचिकित्सितम् पित्ते समधुरक्षीरा वाते तैलाम्लसंयुताः। सन्निपातसमुत्थायाः कर्म साधारणं मतम् ॥ ३८॥ रक्तयोन्यामस्मृग्वणैरनुबन्धं समीक्ष्य च । ततः कुर्य्याद यथादोषं रक्तस्थापनमौषधम् ॥ तिलचूर्ण दधि घृतं फाणितं शौकरो वसा। क्षौद्रेण संयुतपेयं वातास्मृग्दरनाशनम् ॥ वराहस्य रसो मेध्यः सकौलत्थोऽनिलाधिके। शर्कराक्षौद्रयष्टाह्व-नागरैर्वा युतं दधि ॥ पयस्योत्पलशालूकं विसकालीयकाम्बुदम् । सपयःशर्कराक्षौद्रमेकशोऽसृग्दरे पिबेत् ॥ ३९ ॥
पथ्याचूणप्रयोग इत्येते प्रयोगा योनिस्रावे हिताः। श्लेष्मलायां योनौ कटुप्रायाः समूत्रवस्तयश्च हिताः। पित्ते समधुरक्षीरा वस्तयो हिताः, वाते तैलाम्लसंयुता वस्तयो हिताः। सन्निपातसमुत्थायाः साधारणं त्रिषु दोषेषक्तं कर्म हितं मतम् ॥ ३८॥ - गङ्गाधरः-रक्तयोन्यामित्यादि । रक्तयोन्यां वातादिवर्णरसृक समीक्ष्यानुबन्धं समीक्ष्य च यथादोषं रक्तस्थापनमौषधं जातिसूत्रीयोक्तं कुर्य्यात् । तिल. त्यादि। तिलचूर्णादिकं क्षौद्रेण संयुतं पेयं वातामृगदरनाशनम् । रक्तयोनिरेव प्रदरमुच्यते। शौकरी वसा वराहस्य वसा। वराहस्येत्यादि। कुलत्थरससहितवराहमांसरसोऽनिलाधिके, तथा शर्करादियुतं दधि चानिलाधिके प्रदरे। पयस्येत्यादि। पयस्या क्षीरविदारी। पयस्यादीनामेकैकं सपयःशर्कराक्षौद्रमनिलाधिकेऽसृग्दरे पिबेत् ॥३९॥
चक्रपाणिः-करीरो मरुद्र मः। कोषाम्रः स्वनामख्यातः । जिङ्गिनी प्रसिद्धा । कर्म साधारण वासादिजयोनिदोषोक मिलितं त्रिदोषजायां कर्त्तव्यम् । रक्तयोन्यामित्यादि असूगवणरनुबन्ध वीक्ष्येति अमृगवर्णविशेषैः दोषानुबन्धं परीक्ष्य ॥ ३८ ॥३९॥
For Private and Personal Use Only
Page #1246
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०श अध्यायः ] चिकित्सितस्थानम् ।
३४७५ पाठा जम्ब्वाम्रयोर्मध्यं शिलोद्भदं रसाञ्जनम् । अम्बष्ठा शाल्मलीवेष्टं समङ्गा वत्सकवचम् ॥ वाहीकातिविषे लोध्र बिल्वं मुस्तं सगैरिकम् । कटङ्ग मधुकं शुण्ठी मृद्वीका रक्तचन्दनम् ॥ कट्फलं वत्सकानन्ता-धातकोमधुकार्जनम् । पुष्येणोद्धृत्य तुल्यानि श्लदणचूर्णानि कारयेत् । तानि क्षौद्रण संयुज्य पिबेत् तण्डुलवारिणा ॥ अशःसु चातिसारेषु रक्तं यच्चोपवेश्यते। दोषागन्तुकृता ये च बालानां तांश्च नाशयेत् ॥ योनिदोषं रजोदोषं श्वेतं नीलं समीतकम् । स्त्रीणां श्यावारुणं यच्च प्रसह्यापि निवर्तयेत् । चूर्ण पुष्यानुगं नाम हितमात्रेयपूजितम् ॥ ४०॥
पुष्यानुग चूर्णम्। तण्डुलीयकमूलन्तु सक्षौद्र तण्डुलाम्बुना। रसाञ्जनश्च लानाञ्च छागेन पयसा पिबेत् ॥ गङ्गाधरः-पाठेत्यादि। पाठा चाम्बष्ठा चेति द्विरुक्तलाद भागद्वयम् । वाडीकं हि । कटुङ्गं श्योनाकः । वत्सकमिन्द्रयवः । पाठादीनि तुल्यान्युद्धत्य पुष्येण श्लक्ष्णचूर्णानि कारयेत्। कश्चिदाह पुष्येणोद्धृत्य यदा तदा चूर्णानि कारयेदिति। तानि क्षौद्रेण म्रक्षयिखा तण्डुलोदकेन पिवेदिति । शेषमाशीरिति ॥४॥
पुष्यानुग चूर्णम् । ... गङ्गाधरः-तण्डुलीयकेत्यादि । तण्डुलीयोऽल्पमारिषः, स चात्र रक्तो ग्राह्यः । तस्य मूलं सक्षौद्रं तण्डुलाम्बुना पिवेदथवा रसाञ्जनञ्चाथवा लाक्षां छागेन
चक्रपाणिः-पाठेत्यादौ अम्बष्टा पाठाभेदः। अन्ये तु पाठाभागद्वयग्रहणार्थ पुनः अम्बष्ठेतिपदं वर्णयन्ति । उक्त हि-"घृते तेले च योगे च यद् द्रव्यं पुनरुच्यते। भागतो द्विगुणं तदि प्रहणीयं मनीषिभिः" इति। शाल्मलोवेष्टनं शाल्मलीवेष्टः । बाह्रीकमिति कुङ्कमम् । पुष्येणेति पुष्यनक्षत्रे सत्य। नीलं श्वेतं सपीतकमिति रजोदोषविशेषणम् ॥ ४० ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1247
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४७६
चरक-संहिता। योनिब्यापश्चिकित्सितम् पत्रकल्कौ घृतभृष्टौ राजादनकपित्थयोः। पित्तानिलहरौ पित्ते सर्वथैवात्रपित्तजित् ॥ मधुकं त्रिफला लोध्र मुस्तं सौराष्ट्रिका मधु । मदौनिम्बगुड़ च्यौ वा कफजेऽमृग्दरे पिबेत् ॥ विरेचनं महातिक्तं पित्तजेऽसृग्दरे हितम् । हितं गर्भपरिस्रावे यच्चोक्तं तच्च कारयेत् ॥४१॥ काश्म>कुटजक्वाथ-सिद्धमुत्तरवस्तिना। रक्तयोन्यरजस्कानां पुत्रघ्न्याश्च हितं घृतम् ॥ ४२ ॥ मृगाजाविवराहास्सृग् दध्यम्लक्षौद्रसर्पिषा। अरजस्का पिबेत् सिद्धं जीवनीयैः पयोऽपि वा ॥४३॥
पयसा पिवेत् । पत्रेत्यादि। राजादनस्य पत्रकल्को घृतभृष्टः कपित्थस्य वा पत्रकल्को घृतभृष्टः पित्तानिलहरः। पित्तेऽसृन्दरे सर्वथा रक्तपित्ताधिकारोक्तमौषधं विधीयते । मधुकमित्यादि । कफजेऽसृग्दरे मधुकादि-मध्वन्तं मदैयः पिवेत्। निम्बगुड़च्यो वा चूर्णीकृतौ मदेवः पिबेत् । विरेचनमित्यादि । महातिक्तं घृतं गर्भपरिस्रावे जातिसूत्रीयोक्तं यच्च तच्च पित्तजे कारयेत् ॥४१॥
गङ्गाधरः-काश्मय्यत्यादि । काश्मयं गम्भारीफलं तस्य कुटजस्य मिलि. तस्य काथे चतुर्गुणेऽकल्क सिद्धं घृतमुत्तरवस्तिना रक्तयोन्यादौ हितम् ॥४२॥
गङ्गाधरः-मृगेत्यादि । मृगाद्यन्यतमस्यासक् दध्यम्लायन्यतमेनारजस्का पिबेत् । अथवा जीवनीयकल्कसिद्धं पयः पिबेत् ॥४३॥
चक्रपाणिः-विरेचनमित्यादौ विरेचनमेव विवृतादि पिबेत्। तथा महातितकं घृतं कुष्टोक्त निवेदिसि योज्यम् । गर्भपरिस्रावे यच्चोक्तमिति जातिसूत्रीये गर्भचिकित्सितं यदुक्तं तत् कारयेत् ।। मृगाजावीत्यादौ मृगादीमामसूक दध्यम्लफलसर्पिषा पिबेदिति योज्यम्। अम्लक्षौद
सर्पिति वा पाठः॥४१-४३ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1248
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१.३०श अध्यायः चिकित्सितस्थानम् ।
कर्णिन्यचाणाशुष्क-योनिप्राक्चरणासु च।। कमचाते च दातव्यं तैलमुत्तरवस्तिना ॥ गोपित्ते मत्स्यपित्ते वा क्षौमं त्रिसप्तभावितम् । मधुना किण्वचूर्ण वा दद्यादचरणापहम् ॥ स्रोतसां शोधनं क्लेद-शोथकण्डूहरञ्च तत् ॥४४॥ वातघ्नः शतपाकैश्च तैलः प्रागतिचारिणो । आस्थाप्या चानुवास्या वा स्वेद्या चानिलसूदनैः। स्नेहद्रव्यैस्तथाहाररुपनाहैश्च युक्तितः ॥ शताहायवगोधूम-किण्वकुष्ठप्रियङ्गुभिः । बलाखुपर्णिकास्नेहैः संयावा धारणे मताः ॥ ४५ ॥ वामिन्युपप्लुतानाञ्च स्नेहस्वेदादिकः क्रमः। कार्य्यस्ततः स्नेहपिचुस्ततः सन्तर्पणं भवेत् ॥ ४६॥ गाधरः-कणिनीत्यादि। कर्णिन्यादिषूत्तरवस्तिना तैलं दातव्यम् । गोपित्त इत्यादि। त्रिसप्तेति एकविंशतिवारं भावितं क्षौमवस्त्रचेलं क्षमा मसिना तस्य वल्कलकृतं वस्त्रं क्षौमं योनौ दद्यात् । किण्वं मद्यकि चूर्णयिता मधुना मिश्रीकृत्य योनौ दद्यात् ॥४४॥ . मङ्गाधरः–वातघ्न रित्यादि। प्रागतिचारिणी प्राक्चरणा योनिरतियरमा चायोनिर्वातघ्नैर्वातरोमोक्तस्तैलैः शतपाकैश्च तैलैरास्थाप्या चानुवास्या च। अनिलसूदनैश्च स्नेहद्रव्यः स्वेद्यास्तथानिलमूदनराहारैः स्नेहद्रव्यक्तित उफ्नाहश्च स्मेहद्रव्यरुपचा। शताह त्यादि । शताहादीनां संयावाः कल्फप्रक्षितालक्तकपत्राणि योनौ धारणे मताः॥४५॥ ... गाधरः-वामिनीत्यादि। स्नेहस्वेदादिक इति आदिपदेन विरे चादिकं गृह्यते ॥ ४६॥
चक्रपाणिः-तैलमुत्तरवस्सिनेस्यस जीवनीयसिद्धं तैलम्। गोपित्त इत्यादि दयादचरणापहः मिति। संयाक उत्कारिका। धारणे स्मृत इति धारणकारक इत्यर्थः ॥ ४४-४६ ॥
४३६
For Private and Personal Use Only
Page #1249
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
২৪৩
चरक संहिता। योनिच्यापश्चिकित्सितम् शल्लकीजिङ्गिनीजम्बू-धवत्वपञ्चवल्कलैः । कषायैः साधितः स्नेह-पिचुः स्याद विप्लुतापहः ॥ ४७॥ कर्णिन्यां वर्तिका कुष्ठ-पिप्पल्यर्काग्रसैन्धवैः। वस्तमूत्रकृता धार्या सर्वश्च श्लेष्मनुद्धितम् ॥४८॥ त्रवृतः स्नेहनं स्वेदो ग्राम्यानूपौदका रसाः। दशमूलीपयोवस्तिश्चोदाव निलार्तिषु ॥ ४६॥ प्रवृतेनानुवास्यैव वस्तिरुत्तरसंज्ञकः। एतदेव महायोन्यां स्वस्तायाञ्च विधीयते ॥ वराहकुक्कुटवसा घृतं मधुरकैः शृतम् । संप्रवेश्य महायोनि बध्नीयात् क्षौमलक्तकैः ॥ प्रसुप्तां सर्पिषाभ्यज्य क्षीरविन्नां प्रवेशयेत् । बन्नीयाद वेशवारस्य पिण्डेनामूत्रकालतः॥ गङ्गाधरः-शल्लकीत्यादि। शल्लकी वृक्षविशेषः। निङ्गिनी मञ्जिष्ठा। जम्बूधवयोस्वक। आम्रादिपञ्चवल्कलैश्च काथैश्चतुर्गुणरकल्कसाधिततैलादि. स्नेहपिचुर्विप्लुतापहः॥४७॥
गङ्गाधरः-कर्णिन्यामित्यादि। कर्णिन्यां योनौ कुष्ठादि सैन्धवान्तर्वस्तमूत्रपिष्टः कृता वत्तिका योनौ धार्या । सर्वश्च श्लेष्मनुत् कर्म हितम् ॥४८॥ . गङ्गाधरः-त्रैवत इत्यादि। उदावर्तायामनिलार्तिषु त्रिताप्रयोगः। ग्राम्यादिमांसरसाः। दशमूली गव्यं पयः। तेनेत्यादि। त्रैवतेन तैलेनानुवास्या। महायोन्यामुत्तरवस्तिविधीयते । एतदेव स्रस्तायां योनौ विधीयते । वराहेत्यादि। वराहकुक्कुटयोर्वसा च घृतञ्चेति यमकं मधुरकैर्जीवनीयः कल्कैः श्रुतं प्रक्षयिखा महायोनि संप्रवेश्य तघृताक्तैः क्षोमालक्तकैर्बध्नीयात् । प्रमुप्तामित्यादि। प्रमुप्तां योनि सर्पिषाभ्यज्य क्षीरखिन्नां प्रवेशयेत् । ततो वेशबारस्य पिण्डेन बनीयात् । आमूत्रकालतो मूत्रवेगकालपर्यन्तम्, मूत्रवेगे मुञ्चेत् । चक्रपाणिः-वृतं स्नेहनमिति सर्पिस्तैलवसास्नेहनम् । एतदेवेति वृतमेव अनुवासनवतिः
For Private and Personal Use Only
Page #1250
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०श अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम्।
३४७९ यच्च वातविकाराणां कम्मोक्तं तच कारयेत् । सर्वव्यापत्सु मतिमान् महायोन्यां विशेषतः ॥ न हि वाताहते योनिर्नारीणां संप्रदुष्यति। शमयित्वा तमन्यस्य कुर्याद दोषस्य भेषजम् ॥५०॥ रोहीतकान्मूलकल्कं पाण्डरेऽसृग्दरे पिबेत् । जलेनामलकीवीज-कल्कं वा ससितामधुम् ॥ मधुनामलकं चूर्ण रसं वा लेहयेच्च ताम् । न्यग्रोधस्य कषायेण लोध्रकल्कं तथा पिबेत् ॥ प्रास्रावे क्षौमपट्ट वा भावितं तेन धारयेत् । श्लक्ष्णत्वकचूर्णपिष्टं वा धारयेन्मधुना कृतम् ॥ योन्या स्नेहाक्तया लोध्र-प्रियङ्गमधुकस्य वा। धार्या मधयुता वतिः कषायाणाश्च सर्वशः॥
यच्चत्यादि। सर्वयोनिव्यापत्सु कस्माद वातविकारोक्तं कम्म कुर्यात् ? तत आह-न हीत्यादि। तं वातमादो शमयिखान्यस्य दोषस्य भेषजं कुयात् ॥४९ । ५०॥
गङ्गाधरः-रोहीतकेत्यादि। पाण्डरे श्वेतवण । जलेनेति पूवणान्वयः । ससितामधुमामलकीकल्कं पिबेत् । मधुनेत्यादि। पाण्डरेऽसन्दरे आमलकस्य चूर्ण रसं वा मधुना लेहयेत् न्यग्रोधस्य कषायेण वा लोध्रकल्क लेहयेत् । आस्राव इत्यादि। आस्रावे योनेस्तेन न्यग्रोधकषायेण लोध्रकल्केन वा भावितं क्षौमपट्ट योनौ धारयेत् । न्यग्रोधस्य लोध्रस्य वा श्लक्ष्णं खचूर्ण खपिष्टं वा मधुना द्रवीकृतं क्षौमपट्ट योनौ धारयेत् । योन्येत्यादि । लोध्रादीनां पिष्टानां मधुयुता कृता वतिः स्नेहाक्तया योन्या धार्यो। तेषां लोध्रादीनां कपायाणाच उत्तरवस्तिश्च । भामूत्रकालत इति भूतकालपर्यन्तं बन्धनं कुर्यात् । सर्वव्यापत्सु वातचिकित्साकरणे हेतुमाह-न हि वाताहत इत्यादि ॥ ४७-५०॥
पक्रपाणिः- पाण्डुरे प्रदर इति श्वेतप्रदरे। भावितं तेनेति न्यग्रोभस्वकषायेण भावितम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1251
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१८०
चरक संहिता। योनिब्यापश्चिकिरिकतम स्रावच्छेदार्थमभ्यक्तां धूपयेद् वा घृतप्लुतैः। सरलागुग्गुलुपवैः सतैलकटुमत्स्यकैः ॥ काशीशं त्रिफला काक्षी समझाम्रास्थि धातकी। पच्छिल्ये क्षौद्रसंयुक्तश्चू! वैशद्यकारकः ॥ पलाशसर्जजम्बृत्वक-समझामोचधातकी। सपिच्छिला परिक्लिन्ना स्तम्भनः कल्क इष्यते ॥ स्तब्धानां कर्कशानाञ्च कायं माईवकारकम् । धारयेद् वेशवारं वा कृशरां पायसं तथा ॥ दुर्गन्धानां कषायः स्यात् तोवरः कल्क एव च । चों वा सर्वगन्धानां पूतिगन्धापकर्षणः ॥५१॥ एवं योनिषु शुद्धासु गर्भ विन्दन्ति योषितः।
अदुष्टे प्राकृते वीजे ® गर्भावक्रमणे सति ॥ अथवा कषायरसद्रव्याणां सर्वशो वर्तिसेकादिभिः प्रयोगः। स्रावेत्यादि। योनेः खावस्य छेदार्थ स्राविणी योनि स्नेहाभ्यक्तां सतैलकटुमत्स्यकस्तैलपोष्ठीमत्स्याभ्यां सहितः सरलागुगगुलुयवैः पिष्टैचूंतप्लुतेधूपयेत्। काशीशमित्यादि। योनेः पैच्छिल्ये काशीशादीनां चूणे: क्षौद्रसंयुतो योनौ देयः। काक्षी आड़कीमूलम्। पलाशेत्यादि। मोच आमकदली। एषां कल्कः सपिच्छिलादि. स्तम्भनः। स्तब्धानामित्यादि। मादेवकारकं किञ्चिदाह वेशवारं वा कुलासं वा पायसं वा योनौ धारयेत्। दुर्गन्धानामित्यादि। दुर्गन्धानां योनीम कषायो रस एव यत्र यत्र द्रव्ये तत्तद् द्रव्यस्य चूर्णस्तुवरीकल्क आढकीकलाचूर्णो वा सर्वगन्धानां द्रव्याणां चूर्णो वा पूतिगन्धापकर्षणः॥५१॥.
गङ्गाधरः-एवमित्यादि। एक्मनेन प्रकारेण योनिषु शुद्धा योषितो गर्भ विन्दन्ति, कथं विन्दन्ति ? प्राकृतेऽदुष्टे खल्वविकृते वीजे रेतसि सिके सति गर्भावक्रमणे च परलोकात् जीवावक्रमणे गर्भाशयप्रवेशे सति। यदि वीज सहजगुणसम्मन्ने शुक्रशोणितीजे अदुष्टे सति गर्भ योषितः विन्दन्ति। जीवोपक्रमणं पूर्वप्रेरितात् सुयोगाद भवति । यस्मात् पुरुषस्य शुक्रमप्यन्न कारणम्, वस्मात् शुक्रस्यापि परापूर्णिमा * जीवोपक्रमणे इति चातः पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #1252
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चिकित्सितस्थानम् । ३४ पञ्चकर्मविशुद्धस्य पुरुषस्यापि चेन्द्रियम् । परीक्ष्य वर्णदोषाणां दुष्टिघ्नस्तमुपाचरेत् ॥ ५२ ॥
भवति चात्र। सलिङ्गा व्यापदो योनेः सनिदानचिकित्सिताः। उक्ता विस्तरतः सम्यङ् मुनिना तत्वदर्शिना ॥ ५३॥ पुनरेवाग्निवेशस्तु पप्रच्छ भिषजां वरम् । आत्रयमुपसङ्गम्य शुक्रदोषास्त्वयानघ ॥ रोगाध्याये समुदिष्टास्त्वष्टौ पुंसामशेषतः। तेषां हेतुं पृथक् श्रेष्ठ दुष्टादुष्टस्य चाकृतिम् ॥ चिकित्सितश्च कान्येन क्लैव्यं यच्च चतुर्विधम् । उपद्रवेषु योनीनां प्रदरो यश्च कीर्तितः॥
दुष्टं स्यात् तर्हि किं कत्तव्यमित्यत उच्यते। पञ्चेत्यादि । पुरुषस्यापि चेन्द्रिय शुक्रं वर्णः परीक्ष्य यद्दोषवर्ण शुक्रं स्यात् तदा तस्य पुरुषस्य पञ्चभिः कर्मभिः विशुद्धस्य तेषां दोषाणां दुष्टिन भैषजैस्तं पुरुषमुपाचरेत् । इति। योनिव्याप. चिकित्सितार्थमाह-भवति चात्रेति ॥५२॥
गङ्गाधरः-सलिङ्गा इत्यादि। मुनिना पुनर्वसुना। इति योनिध्यापदधिकारः॥५३॥
गङ्गाधरः-अथात्र गर्भग्रहणप्रसङ्गात् पुरुषस्य रेतोदोषमाह-पुनरेवेत्यादि। रोगाध्यायेऽष्टोदरीये अष्टौ रेतोदोषा इति उद्देश्यपुनर्निर्देशः कृतः। अष्टौ रेतोदोषा इति "तनु शुष्कं फेनिलमश्वेतं पूत्यपिच्छिलमन्यधातूपहितमवसादि चेति'
चिकित्सामाव-पञ्चकर्मेत्यादि । दोषाणां वातादीनां वर्णर्यदि दुष्टं भवति, तदा वातादिवर्णयोगात् मायनिहरेभैषज उपाचरेदित्यर्थः ॥५१॥५२॥
पाणि:-अनान्तरे पुनरेवेत्यादिनन्थं शुक्रदोषादिलक्षणचिकित्साविधायकं केषित् मन्ति, तान्ये अन्याय्यं वदन्ति। उपपत्तिञ्च वर्णयन्ति यत् शुक्रादिदोषाः वाजीकरणे व विसिता; बच शारीरे एव प्रतिपादितम्, प्रदरश्चैवेह योनिध्यापश्चिकिरिसते इति थे
For Private and Personal Use Only
Page #1253
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४८२
चरक-संहिता। योनिब्यापश्चिकित्सितम् तेषां निदानं लिङ्गञ्च चिकित्साञ्चैव तत्वतः । समासब्यासभेदेन ब्रूहि नो भिषजां वर ॥ ५४॥ तस्मै शुश्रूषमाणाय प्रोवाच मुनिपुङ्गवः। वीजं यस्माद् व्यवायेषु हर्षयोनिसमुत्थितम् । शुक्र पौरुषमित्युक्तं तस्माद् वक्ष्यामि तच्छृणु ॥ ५५ ॥ यथा वीजमकालाम्बु-क्रिमिकोटाग्निदूषितम्।। न विरोहति संदुष्टं तथा शुक्र शरीरिणाम् ॥ ५६ ॥ अतिव्यवायाद् व्यायामादसात्म्यानाश्च सेवनात् । अकाले वाप्ययोनो वा मैथुनं न च गच्छतः ॥ रूक्षतिक्तकषायाति-लवणाम्लोषणसेवनात् ।
नारीणामरसज्ञत्वात् सरणाजरया तथा ॥ सामष्टौ शुक्रदोषा अशेषतस्त्वया समुद्दिष्टाः। तेषां शुक्रदोषाणां पृथक हेखादीनि, तथा चतुर्विधं क्लैव्यं यच तत्रैवाध्याये चखारि क्लैव्यानीत्युद्दश्यनिर्देशः कृतश्चखारि क्लैव्यानीति वीजोपघातात् ध्वजभङ्गात् जरायाः शुक्रक्षयाच्चति। यदुक्तं तेषां निदानादोनि य इह योनिव्यापदामुपद्रवेषु यः प्रदर उक्त. स्तेषां निदानादीनि तत्त्वतः समासव्यासाभ्यां ब्रहीति अमिवेशः पप्रच्छ॥५४॥
गङ्गाधरः-तस्मा इत्यादि। यस्माद्धेतोः पौरुषं शुक्र हर्षयोनिसमुत्थितं हषात् कामोद्रेकात् योनितः शुक्रस्याकरतः समुत्थितं व्यवायेषु वीजमित्युक्तं तस्मात् तद् वक्ष्यामि खश्च शृण॥५५॥ - गङ्गाधरः-यथेत्यादि। धान्यादीनां वीजं यथा खल्वकालवर्षादिभिर्दूषितं न विरोहति, तथा शरीरिणां दुष्टं शुक्रं न विरोहति ॥५६॥
गङ्गाधरः-तस्य दुष्टिकारणानि चाह-अतिव्यवायादित्यादि । असात्म्यानां सेवनात् । अकाले मैथुनं गच्छतः अयोनौ वा मैथुनं गच्छतः। मथुनं न च तु पठन्ति ते पूर्वोक्तसंक्षपस्य विरतराभिधानादिति वर्णयन्ति। एवमस्यार्थस्य विवाढेऽपि काश्मीरादिदेशानुमतत्वात् किञ्चित् व्याकरणं कुर्म एव। शुक्रगुणोपवर्णने हेतुमाह-वीज यस्मादित्यादि। यस्माद वीजभूतं गर्भस्य शुक्रं तस्माद् वक्ष्यामि। व्यवायेषु हर्षयोनिः तस्माइस्थितं पौरुषमिति पुरुषचिवम्। शुक्रेणैव हि पुरुष उच्यते। मथुनं न च गच्छत इति
For Private and Personal Use Only
Page #1254
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चा
३०श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम्। ३४८३
चिन्ताशोकादविसम्भाच्छस्त्रक्षाराग्निविभ्रमात् । भयात् क्रोधादतीसाराद व्याधिभिः कर्षितस्य च ॥ वेगाघातात् क्षताच्चापि धातूनां संप्रदूषणात् । दोषाः पृथक् समस्ता वा प्राप्य रेतोवहाः सिराः। शुक्र सन्दूषयन्त्याशु तद वक्ष्यामि विभागतः ॥ ५७ ।। फेनिलं तनु रूक्षश्च विवर्ण पूति पिच्छिलम् । अन्यधातूपसंसृष्टमवसादि तथाष्टमम् ॥ ५८ ॥ फेनिलं तनु रूक्षश्च कृच्छ्णाल्पञ्च मारुतात् । भवत्युपहतं शुक्र न तद् गर्भाय कल्पते ॥ सनीलमथवा पीतमत्युष्णं पूतिगन्धि वा। दहल्लिङ्ग विनिर्याति शुक्र पित्तेन दूषितम् ॥
श्लेष्मणा रुद्धमागेन्तु भवत्यत्यर्थपिच्छिलम् ॥ गच्छेतः पु सः, नारीणां रसवाभावात् सरणात् गमनात्। जरया हेतुना। अविसम्भात् प्रकाशस्थानात् । पृथगदोषाः रेतोवहाः सिराः प्राप्य शुक्र सन्दूषयन्ति ॥५७॥
गङ्गाधरः-फेनिलमित्यादि। रूक्षमिति यच्छुष्कमुक्तं तत् । विवर्णमित्यश्वेतमुक्तं यत् तत् ।। ५८॥
गङ्गाधरः-तेषु दोषनियममाह-फेनिलमित्यादि। कृच्छणाल्पमवसादि नाम, चखाय्यतानि वाताद् भवन्ति। वातोपहतं तत्तच्छकं न गर्भाय कल्पते। सनीलमित्यादि। सनीलमथवा पीतमित्येवं विवर्ण यच्छुकं विनिर्याति अत्युष्णं पूतिगन्धि वा यच्छुकं लिङ्गं दहद विनिर्याति तत् पित्तेन दूषितं शुक्रं भवति। श्लेष्मणेत्यादिना पिच्छिलस्य लक्षणम् । चितमैथुनकाले। मैथुनागमनं शुक्रवेगप्रतीघातादेव दर्शयति-अविनम्भादिति अविश्वासात् । बल्यामीति दृष्टं शुक्र वक्ष्यामि ॥ ५३-५७ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1255
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४८४
चरक-संहिता। योनिच्यापश्चिकित्सिक स्त्रीणामत्यर्थगमनादभिघातात् क्षतादपि । शुक्र प्रवर्तते जन्तोः प्रायेण रुधिरान्वयम् ॥ वेगसन्धारणाच्छुक्र वायुना विहते पथि । कृच्छ्रण याति प्रथितमवसादि तथाष्टमम् ॥ इति दोषाः समाख्याताः शुक्रस्याष्टौ सलक्षणाः ॥ ५६ ॥ स्निग्धं घनं पिच्छिलञ्च मधुरञ्चाविदाहि च। रेतः शुद्धं विजानीयात् शुद्धस्फटिकसन्निभम् ॥ ६०॥ वाजीकरणयोगैस्तैरुपयोगैः सुखर्हितम् । रक्तपित्तहरैयोगैोनिव्यापदिकैस्तथा। दुष्टं भवेद् यदा शुक्र तदा तत् समुपाचरेत् ॥ ६१ ॥ घृतं यजोवनीयोक्तं च्यवनप्राश एव च । गिरिजस्य प्रयोगश्च रेतोदोषान् व्यपोहति ॥
वातान्विते हिताः शुक्र निरुहाः सानुवासनाः॥ स्त्रीणामित्यादिनाऽन्यधातूपसंसृष्टलक्षणम् । कृच्छणाल्पञ्च मारुतादिति यदुक्तं तदाह-वेगेत्यादि। विण्मूत्रशुक्रादिवेगसन्धारणात् कुपितेन वायुना शुक्रसरणपथे विहते सति शुक्र ग्रथितं भवत् कृच्छण निर्याति तदक्सादि शुक्रमष्टममित्यष्टौ शुक्रस्य दोषाः सलक्षणाः समाख्याताः॥५९ ॥
गङ्गाधर-शुद्धन्तु शुक्रमाह-शुद्धन्तु शुक्रं स्निग्धं घनमीषत् पिच्छिलमत्यर्थपिच्छिलस्य दोषतयोक्तेः, अपिच्छिलस्य शुष्कत्वेनोक्तेः। शुद्धस्फटिकसन्निभन्तु स्वाभाविकवर्णमिति ॥६॥ - गङ्गाधरः-एषां चिकित्सतमाह-वाजीत्यादि। यदा शुक्रमष्टषिध. दोषेण दुष्टं भवेत्, तदा तच्छुक्र वाजीकरणादिप्रयोगैरुपाचरेत् ॥ ६१॥ - गङ्गाधरः-घृतमित्यादि। जीवनीयनाम्नोक्तं घृतम्, मिरिजस्य शिलाजतुनः। वातान्वित इत्यादि। वातान्विते फेनिलतनुरूक्षावसादिशुक्रे
चक्रपाणिः-रुधिरान्वयमिति रुधिरयुक्तम् । शुक्राभिधानप्रसङ्गात् विशुद्धशुक्रवणमाह स्निग्धमित्यादि ॥५८-६१ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1256
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३० अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । ३४६५
ब्राह्मामामलकोयञ्च पैत्ते शस्तं विरेचनम् । मागध्यमृतलौहानां त्रिफलाया रसायनम् ॥ कफोद्भवं शुक्रदोषं हन्याद् भल्लातकस्य च। अन्यधातूपसंस्पृष्टं शुक्र वीक्ष्य भिषक् क्रियाम् ॥ यथादोषं प्रयुञ्जोत दोषधातुभिषगजितम् । सर्पिःपयोरसाः शालि-यवगोधूमषष्टिकाः ॥ प्रशस्ताः शुक्रदोषेषु वस्तिकर्म विशेषतः। इत्यष्टशुक्रदोषाणां मुनिनोक्तं चिकित्सितम् ॥ ६२ ॥ रेतोदोषोद्भवं क्लैव्यं यस्माच्छुद्धैश्व सिध्यति । अतो वक्ष्यामि ते सम्यगग्निवेश यथायथम् ॥ वीजध्वजोपघाताभ्यां जरया शुक्रसंक्षयात् ।
क्लैव्यं सम्पद्यते तस्य शृणु सामान्यलक्षणम् ॥ ६३॥ ब्राह्मा रसायनमुक्तम्, अभयामलकीयञ्च रसायनम्। पैत्ते शुक्रे विवण पूतिगन्धिान विरेचनं शस्तम् । मागधीत्यादि। मागध्याः पिप्पल्या रसायनं पिप्पलीवर्द्धमानम् अमृतलौहममृतसारलौहं तन्त्रान्तरोक्तं त्रिफलारसायनश्च । कफेत्यादि। भल्लातकस्य रसायनमुक्तं कफोद्भवमत्यर्थपिच्छिलं हन्यात् । अन्येत्यादि। अन्यधातूपसंसृष्टं वातादिदुष्टं भवति तत्र वातादिलक्षणं शुक्र वीक्ष्य यथादोषं स्निग्धोष्णस्निग्धशीतरूक्षोष्णादिकां क्रियां प्रयुञ्जीत, यथादोषं यथाधातु भिषगजितञ्च योज्यम् । सपिरित्यादि । रसा मांसानाम् ॥६२ ॥
गङ्गाधरः-इति शुक्रदोषलिङ्गादिकमुक्त्वा क्लव्यानाह-रेतोदोषेत्यादि । यस्माद्रेतोदोषोद्भवं क्लव्यं शुद्धया विरेचनादिनैव शुध्यति, अतो यथायथं क्लेव्यं ते वक्ष्यामि। वीजेत्यादि। वीजोपघातादष्टविधशुक्रदोषाद एक क्लैव्यम्, ध्वजोपघातात् शिश्नोपघाताद द्वितीयम्, तृतीयं जरया वार्धक्येन, शुक्रक्षयाचतुर्थम्, तस्य चतुर्विधक्लैव्यस्य सामान्यलक्षणं शृणु ॥३॥ चक्रपाणिः-मागध्यमृतेत्यादौ मागधी पिप्पली। अमृतलौहममृतसारलौहम्। भल्लातक
४३७
For Private and Personal Use Only
Page #1257
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४८६ चरक-संहिता। [योनिब्यापचिकित्सितम्
सङ्कल्पप्रवणो नित्यं प्रियां वश्यामपि स्त्रियम्। न याति लिङ्गशैथिल्यात् कदाचिद् याति वा यदि ॥ श्वासार्त्तः खिन्नगात्रश्च मोघसङ्कल्पचेष्टितः। म्लानशिश्नश्च निर्वीर्य्यः स्यादेतत् क्लैव्यलक्षणम् ॥ सामान्यलक्षणं होतद् विस्तरेण प्रवक्ष्यते ॥ ६४ ॥ शीतरूक्षाल्पसंक्लिष्ट-विषमासात्म्यभोजनात् । शोकचिन्ताभयत्रासात् स्त्रीणाश्चातिनिषेवणात् ॥ अभिचारादविलम्भाद रसादोनाञ्च संक्षयात् । वातादीनाञ्च वैषम्याद विरुद्धाध्यशनात् श्रमात् ॥ नारीणामरसज्ञत्वात् पञ्चकर्मापचारतः। वीजोपघाताद् भवति पाण्डुवर्णः सुदुर्बलः॥ गङ्गाधरः-सङ्कल्पेत्यादि। सङ्कल्पः सततं मैथुनविषयेप्सा मनसः कम्म प्रवलं यस्य । तादृशोऽपि चामनोकामप्रियामवश्यां स्त्रियं नरो न याति । तत्र स्त्रियमपि प्रियां वश्यां मनोशां लिङ्गशैथिल्यात् न याति, यदि कदाचिद् याति तदा व्यवायश्रमात् श्वासातः खिन्नगात्रश्च सन् मोघसङ्कल्पचेष्टितः स्याद्रेतःसेकाभावेन सङ्कल्पश्चेष्टितश्च मोघो व्यर्थः स्यादिति म्लानशिश्नश्च सन् निर्वीर्यो निःशक्तिः स्यादेतत् क्लैब्यस्य सामान्यलक्षणं भाषितम्, विस्तरेण प्रत्येकेन पुनः शृणु लक्षणमिह वक्ष्यते ॥ ६४॥
गायरः-शीतेत्यादि। शीतरूक्षाणामल्पसंक्लिष्टानां विषमाणामसात्म्यानाश्च भोजनात्। अविस्रम्भः प्रकाशभावः, रहस्ये हि हौद्मो भवति । विरुद्धाशनादध्यशनात् पूर्व दिनाहाराजोणे भोजनादिति। श्रमादतिश्रमादिति। वीजोपघातादेतेभ्यो हेतुभ्यो वीजस्य शुक्रस्योपघातात् क्लैव्यं भवति तत्र पाण्डस्येति रसायनमिति अनुवर्तते। शुदैववेति एतैः शुद्धः। सङ्कल्पेत्यादौ लिङ्गशैथिल्यादिति लिङ्गापगमात् । मोघे सङ्कल्पचेष्टिते यस्य सः। तथा वायोः क्षयात् बीजक्षयानुपपत्तेः,
For Private and Personal Use Only
Page #1258
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३० अध्यायः
.
ता
चिकित्सितस्थानम् ।
३४८७ अल्पप्राणोऽल्पहर्षश्च प्रमदासु भवेन्नरः। हृत्पाण्डुकामलारोग-तमकश्रमपीड़ितः॥ छर्दप्रतीसारशूलातः कासज्वरनिपीडितः। वीजोपघातजं क्लैव्यं ध्वजभङ्गकृतं शृणु ॥६५॥ अत्यम्ललवणक्षार-विरुद्धासाम्यभोजनात् । अत्यम्बुपानाद विषमात् पिष्टान्नगुरुभोजनात् ॥ दधिक्षीरानूपमांस-सेवनाद व्याधिकर्षणात् । कन्यानां गमनाचापि अयोनिगमनादपि ॥ दोर्घरोन्नी छ चिरोत्सृष्टां तथैव च रजस्खलाम् । दुर्गन्धां दुष्टयोनिश्च तथैव च परिनु ताम् ॥ ईदृशीं प्रमदां मोहाद् यो गच्छेत् कामहर्षितः । चतुष्पदाभिगमनाच्छेफसश्चाभिघाततः ॥ अधावनाद वा मेढस्य शस्त्रदन्तनखक्षतात् । काष्ठप्रहारनिष्पेषात् शूकानाञ्चातिसेवनात् ।
रेतसश्च प्रतीघाताद ध्वजभङ्गः प्रवर्त्तते ॥६६॥ वर्णादिः पुरुषः स्यात्, प्रमदासु गमनेऽल्पप्राणोऽल्पहर्षः द्रोगादिपीडितः छायातः कासादिपीड़ितश्च भवतीति वीजोपघातजं क्लैव्यमुक्तम् । अथ ध्वजभाकृतं क्लैव्यं शृणु ॥६५॥
गङ्गाधरः-अत्यम्लेत्यादि। विषमात् । पिष्टान्नादिभोजनात । कन्यानामिति बालिकानां क्षुद्रयोनिमुखानाम् । अयोनिः पाय्वादिः। दीर्घाधोलोम्नीम् । चिरोत्सृष्टां बहुकालत्यक्तमैथुनां दुर्गन्धयोनिं दोषदुष्टयोनि परिस्र तयोनिम् । चतुष्पदः पशुः। शेफसोऽभिघातो हस्तादिभिः। अधावनादधौतात् । मेदस्य शस्त्रादिभिः क्षतात्। दन्तक्षतं काममत्ताभिरनुरागात् मेढ़े सम्भवति। काष्ठस्य वातादीनाच संक्षयादित्यन प्राकृतवातादिक्षयेणैव शुक्रानुत्पादो ज्ञेयः। शूकानाञ्चातिसेवनादिति अतिवृद्धार्थ कृतप्रयोगात् ॥६२-६६ ॥ •दीर्घरोगामिति पाठान्तरम्।
For Private and Personal Use Only
Page #1259
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक-संहिता। योनिव्यापचिकित्सितम् श्वयथुर्वेदना मेढू-रागश्चैवोपजायते। स्कोटास्तोत्राश्च जायन्ते लिङ्गपाको भवत्यति ॥ मांसवृद्धिर्भवेच्चास्य व्रणाः क्षिप्रं भवन्त्यपि । पुलाकोदकसङ्काशः श्यावः श्यावारुणस्तथा ॥ वलयोकुरुते चापि कठिनश्च परिग्रहः । ज्वरस्तृष्णा भ्रमो मूर्छा छर्दिश्चाप्युपजायते॥ रक्तं कृष्णं स्रवेच्चापि नोलमाविललोहितम् । अग्निनेव च दग्धस्य तीब्रो दाहः प्रवर्तते ॥ वस्तौ वृषणयोर्वापि सेवन्यां वङ्क्षणेषु च ।
कदाचित् पिच्छिलो वापि पाण्डुः स्त्रावश्च जायते ॥ महारनिष्पेषणानाम्, शूकस्य जलशुकस्य शिश्नद्धिकामेनातिसेवनात् । रेतसः शुक्रस्य प्रवर्त्तमानस्य प्रतिघातात् ध्वजभङ्ग उपदंशो नाम रोगः प्रवर्तते। सुश्रुते हुापदंश एवायं नाना रोग उक्तः। तद्यथा"तत्रातिमैथुनाद ब्रह्मचर्याद वा तथा ब्रह्मचारिणी चिरोदसृष्टां रंजस्खला दीर्घरोमां कके शरोमां सङ्कीणेरोमां निगूढरोमामल्पद्वारां महाद्वारामप्रियामकामामचौक्षसलिलप्रक्षालितयोनिमक्षालितयोनि योनिरोगोपसृष्टां स्वभावतो वा दुष्टयोनि वियोनि वा नारीमत्यर्थमुपसेवमानस्य तथा करजदशनविषशूकनिपातनादर्द नाद हस्ताभिघाताचतुष्पदीगमनादचौक्षसलिलप्रक्षालनादव पीड़नात् शुक्रमूवेगविधारणान्मैथुनान्ते वाप्यप्रक्षालनादिभिदभागस्य प्रकुपिता दोषाः क्षतेऽक्षते वा श्वयथुमुपजनयन्ति तमुपदंशमित्याचक्षते" इति ॥६६॥ + : गङ्गाधरः-अथ ध्वजभङ्गप्रत्तौ यथा स्यात् तदाह-श्वयथुरित्यादि । वयथुः क्षतेऽक्षते वा मेढ़े श्वयथुर्वेदना मेदरागश्च जायते। तीव्राः स्फोटा लिङ्गपाका भवति। पुलाकोदकसङ्काशस्तुच्छधान्यजलवच्छयाववोऽथवा पावारुणवर्णः परिग्रहः स्फीतदेशः शिश्ने वलयीकुरुते कठिनश्च भवति । ज्वरादिश्वोपजायते। पकः शोफो रक्तादिवर्ण स्रावं सवेत् । अग्निना दम्पस्याजस्य यथा तीव्रो दाहस्तथा वस्त्यादिषु तीवो दाहः प्रवत्तेते। कदाचित् पिच्छिलः पाण्डश्च
For Private and Personal Use Only
Page #1260
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०श अध्यायः ] . चिकित्सितस्थानम् ।
३४८६ श्वयथुर्जायते मन्दः स्तिमितोऽल्पपरिस्रवः। चिरादुपैति वा पाकं शीघ्र वाथ प्रमुच्यते ॥ जायन्ते क्रिमयश्चापि क्लियते पूतिगन्धि च। विशीर्यते मणिश्वास्य मेढ़मुष्कमथापि वा। ध्वजभङ्गकृतं क्लैव्यमित्येतत् समुदाहृतम् । एतं पञ्चविधं केचित् ध्वजभङ्ग प्रचक्षते ॥ ६७॥ क्लैव्यं जरासम्भवं हि प्रवक्ष्याम्यथ तच्छृणु।
जघन्यमध्यप्रवरं वयस्त्रिविधमुच्यते ॥ सावः स्यात् । कदाचिच्च शयथुर्मन्दः स्यात् स्तिमितश्वाल्पपरिस्रवश्च स्यात् । चिराद वाप्यचिराद वा पाकमुपैति अथ प्रमुच्यते चिकित्सयारोग्यमापद्यते। उपेक्षया तु क्रिमयो जायन्ते, क्लिद्यते च मेढ़ पूतिगन्धि च स्यादथास्य सो मेदस्य मणिरप्रदेशो यो विकशति स च विशीर्यते मेढ़ सर्वं विशीर्यते मुष्कं वा यदा विशीर्यते तदायं ध्वजभङ्गो यस्तत्कृतं क्लैव्यं सुतरां भवति मेदमणिसङ्गिमे दमुष्काभावादिति। एतमित्यादि। एतं ध्वजभङ्गमुपदंश केचित् पञ्चविधं प्रचक्षते। भिन्नाधिकारादिह नोक्तमेतेनानुमतमेव । तदुक्तं सुश्रुते। “स पञ्चविध स्त्रिभिदोषः पृथक समस्तैरसृजा चैकः। तत्र वातिके पारुष्यं सपरिपुटनं स्तब्धमेढ़ता परुषशोफता विविधाश्च वातवेदनाः। पैचिके ज्वरः श्वयथुः पकोडम्बरसङ्काशस्तीवदाहः क्षिप्रपाकः पित्तवेदनश्च । इलैष्मिके श्वयथुः कण्डूमान् कठिनः स्निग्धः श्लेष्मवेदनश्च । सर्वजे सबैलिङ्गदर्शनमवदरणं शेफसः क्रिमिप्रादुर्भावो मरणञ्च । रक्तजे कृष्णस्फोटमादुर्भावो. प्रत्यर्थमसमवृत्तिः पित्तलिङ्गान्यत्यर्थ ज्वरदाहौ शोषश्च याप्यश्चैव कदाचित्।” इति ॥६॥ २. गङ्गाधरः-ध्व नभङ्गकृतक्लव्यमुक्त्वा जराजक्लैव्यमाह-क्लेव्यमित्यादि । जरासम्भवं हि क्लैव्यं प्रवक्ष्यामि तत् शृणु। प्राणिनां वयस्त्रिविधं जघन्यमध्य .... चक्रपाणिः-तत्र श्वयथुर्वेदना मेढ़ इति वातेन, स्फोटाश्चेति पित्तेन, मांसादिवृद्धिरिति बफेन, ज्वरस्तृष्णेत्यादि रक्तेन, भग्निनेवेति सन्निपातेन । एतत् पञ्चविधं केचित् ध्वजभङ्गं वदन्ति । तथोक्तन वातपित्तकफरकसत्रिपातभेदेन पञ्चविधत्वमित्यर्थः ॥ १७ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1261
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
चरक संहिता |
-
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४६०
अथ प्रवयसां शुक्र प्रायशः चोयते नृणाम् । रसादोनां संचयाच्च तथैवावृष्यसेवनात् ॥ बलवीय्ये न्द्रियाणाञ्च क्रमेणैव परिचयात् । परिचीणादायुषश्चाप्यनाहाराच्छ्रमात् क्रमात् ॥ जरासम्भवजं क्लैव्यमित्येतैर्हेतुभिर्नृणाम् । जायते तेन स चित्र' क्षीणधातुः सुदुर्बलः ॥ विवरण दुर्बलो दीनः स क्षिप्र ं व्याधिमृच्छति । एतज्जरासम्भवं हि चतुर्थं क्षयजं शृणु ॥ ६८ ॥ अतीव चिन्तनाच्चैव शोकात् क्रोधाद् भयात् तथा । ईप्यत कण्ठामदोद्र गान् सदा विशति यो नरः ॥ कुशो वा सेवते रूक्षमन्नपानं तथैौषधम् । दुर्व्वलप्रकृतिश्चैवाप्यनाहारो भवेदु यदि ||
[ योनिव्याप चिकित्सितम्
प्रवरमिति । तत्र जघन्ये बाल्ये षोड़शाब्दपर्यन्तमनुद्भूतशुक्रः पुमान् । मध्ये षष्टिवर्षपर्यन्तमुद्भूतशुक्रः । ततोऽनन्तरं यथा स्यात् तदाह । अथेत्यादि 1 मवयसां वार्ड क्यारम्भावधिक्रमेण शुक्रं नणां क्षीयते स्वयमेवावस्था स्वभावात् । प्रायशःपदेन वाजीकरणसेविनां व्यवच्छेदः । तदाह रसादीनां संक्षयादिति तदवस्थास्वभावात् । अवृष्यसेवनाच्च । क्रमेण बलादीनां परिक्षयात् । आयुषश्च परिक्षीणात् । कालस्वभावादाहाराल्पत्वादिखात् । श्रमात् । क्रमात् । जरासम्भवं क्लैव्यमेततुभिर्जायते इति । क्लैब्ये जाते स पुमान् तेन क्लैव्येन क्षीणधावा दि क्षिप्रं स्यात् । क्षिमश्च व्याधिमृच्छतीति जरासम्भवं क्लैव्यमुक्तम् । क्षयजं चतुर्थ क्लैव्यं शृणु ॥ ६८ ॥
गङ्गाधरः- अतीवेत्यादि अतीव चिन्तनादिभ्यो हेतुभ्यो यदा मानव foresण्ठादीन् विशति, अथवा कृशो नरो रूक्षानपानौषधं सेवते, अथवा
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः - वृष्यादिसेविनां न क्षीयते शुक्रमिति दर्शयति । प्रवयसां शुक्रक्षये हेतुमाहरसादीनामित्यादि । एते च रसक्षयादयो हेतवः बाधकस्वभावादेव भवन्ति । जघन्येत्यादौ प्रायशः क्षीयते इति वचनात् प्रवयसामपि शुद्धसाराणाम् ॥ ६८ ॥
Page #1262
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१० अध्यायः चिकित्सितस्थानम् । ३४६१
असात्म्यभोजनो यो हि हृदये यो व्यवस्थितः। रसः प्रधानधातुर्हि क्षीयेताशु ततो नृणाम् ॥ . रक्तादयश्च क्षीयन्ते क्षीयन्ते देहिनस्ततः। शुक्रावसानास्तेभ्योऽपि शुक्र धाम पर मतम् ॥ चेतसो वातिहर्षेण व्यवायं सेवतेऽति यः। तस्याशु क्षोयते शुक्र ततः प्राप्नोति संक्षयम् ॥ घोरं व्याधिमवाप्नोति मरणं वा समृच्छति । शुक्र तस्मादविशेषण रक्ष्यमारोग्यमिच्छता। एतन्निदानलिङ्गाभ्यामुक्तं क्लैव्यं चतुर्विधम् ॥ ६६ ॥ केचित् क्लैव्ये त्वसाध्ये द्वे ध्वजभगक्षयोद्भवे ।
वदन्ति शेफसश्छेदाद वृषणोत्पाटनेन च ॥ दुर्बलप्रकृतिः पुमान् यद्यनाहारो भवेत्, योऽसात्म्यभोजनः, तस्य तस्य यः प्रधानधातुह दये व्यवस्थितो रसः स क्षीयेत। ततो रक्तादयश्च शुक्रा. वसानाः शुक्रान्ताः षड़धातवः क्षीयन्ते ततो नरश्चाशु क्षीयेतेति। तेभ्यो रसादिभ्यः परं धाम शुक्रं मतम् । अनुलोमक्षयमुक्त्वा प्रतिलोमक्षयमाह-चेतसोवेत्यादि। अथवा चेतसोऽतिहषण व्यवायं योऽतिसेवते, तस्य शुक्रमाशु क्षीयते स पुमांस्ततः शुक्रक्षयात् संक्षयमाप्नोति, घोरं व्याधि मरणं वा समृच्छति। ततः क्षयज क्लैव्यं सुतरां भवतीति । तस्माद विशेषेण शुक्रमारोग्य मिच्छता रक्ष्यमिति । उपसंहरति एतदित्यादि । एतनिदानलिङ्गाभ्यां चतुविध क्लेव्यमुक्तं भवति ।। ६९ ॥
गङ्गाधरः केचिदित्यादि। केचिन्मुनयः क्लव्ये द्वे ध्वजभोद्भवं क्षयोदभवञ्चेति द्वे असाध्ये वदन्ति। मेढाभावानितरामसाध्यं ध्वजभङ्गकृतं क्लेव्य. मिति । प्रसङ्गादागन्तुक्लंव्यमाह। शेफसश्छेदात् क्लेयं स्याद् वृषणोत्पाटनात्
चक्रपाणिः-केचिदित्यादौ ध्वजभङ्गमयोद्धवे वक्ष्यमाणविशेषभङ्गक्षयोझवे। भेदमुद
For Private and Personal Use Only
Page #1263
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४६२
चरक-संहिता। योनिव्यापचिकिस्सितम् मातापित्रोर्वीजदोषादशुभैश्चाकृतात्मनः । गर्भस्थस्य यदा दोषाः प्राप्य रेतोवहाः सिराः। शोषयन्त्याशु तन्नाशाद रेतश्चाप्युपहन्यते॥. तत्र सम्पूर्णसर्वाङ्गः स भवत्यपुमान् पुमान् । एते त्वसाध्या व्याख्याताः सन्निपातसमुच्छ्यात् ॥७॥ चिकित्सितमतश्चोर्द्ध समासव्यासतः शृणु ॥ शुक्रदोषेषु निर्दिष्टं भेषजं यन्मयानघ । क्लैव्योपशान्तये कुर्यात् क्षीणक्षयहितश्च यत् । वस्तयः क्षीरसर्पिश्च वृष्ययोगाश्च ये मताः। रसायनप्रयोगाश्च सर्वानेतान् प्रयोजयेत् । समीक्ष्य देहदोषाग्नि-बलं भेषजकालवित् ॥ ७१ ॥ व्यवायहेतुजं क्लैव्यं यच्च धातुविपर्ययात् ।
दैवव्यपाश्रयं तत्र भेषजं संप्रयोजयेत् ॥ क्लैव्यं स्यात्। कर्मजमाह-मातेत्यादि। मातापित्रोर्वीजदोषाद् अकृतसुकृतकात्मनोऽशुभैः पूर्वकर्मभिर्गर्भस्थस्य जीवस्य गर्भारम्भका दोषा यदा रेतोवहाः सिराः प्राप्य शोषयन्ति, तदा तसिरानाशाद्रतश्चाप्युपहन्यते । तत्र स चुमान् सर्वसम्पूर्णाङ्गः सन्नपुमान स्वहीन एव भवति। एते सर्वे क्लीवा असाध्याः सन्निपातसमुच्छयात् । इति क्लैव्यमुक्तम् ॥७॥
गङ्गाधरः-चिकित्सितमित्यादि। चिकित्सितमत ऊ मस्य शृणु। शुक्रदोषेत्यादि। पूर्व यच्छुक्रदोषेषु। क्षीणक्षतयोर्यद्धितम्। वृष्ययोगा वाजीकरणे॥७१॥
गङ्गाधरः- व्यवायेत्यादि । व्यवायहेतुजं क्षयजं क्लेव्यम्। भावयति वृषणोत्पाटनेनेत्यन्तेन। मातापिनोरित्यादिनोच्यते। स पुमान् स्त्रीपुरुषव्यापारकरणासमर्थत्वात् अपुमान् भवति । व्यवायहेतुजमितिपदं वीजदोषोत्पन्नसहजन्युदासार्थम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1264
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
ते
३० अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् 1
समासेनैतदुद्दिष्टं भेषजं कव्यशान्तये । विस्तरेण प्रवक्ष्यामि व्यानां भेषजं पुनः ॥ ७२ ॥ सुस्निग्ध स्विन्नगात्रस्य स्नेहयुक्तं विरेचनम् । अन्नाशनं ततः कुर्य्यादथवास्थापनं पुनः ॥ प्रदद्यान्मतिमान् वैद्यस्ततस्तमनुवासयेत् । पलाशैरण्डमुस्ताद्यः पश्चादास्थापयेत् ततः ॥ वाजीकरणायोगाश्च पूर्व ये समुदाहृताः । भिषजा ते प्रयोज्याः स्युः क्लैव्ये वीजोपघातजे ॥ ७३ ॥ ध्वजभङ्गकृतं क्लैव्यं ज्ञात्वा तस्याचरेत् क्रियाम् । प्रदेहान् परिषेकांश्च कुर्य्याद वा रक्तमोक्षणम् ॥ स्नेहपानञ्च कुर्वीत सस्नेहञ्च विरेचनम् । व्रणवच्च क्रियाः सर्वास्ततः कुर्य्याद् विचक्षणः ॥ ७४ ॥ जरासम्भवजे क्लैब्ये दक्षयजे चापि कारयेत् । स्नेहस्वेदोपपन्नस्य सस्नेहं शोधनं हितम् ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४६३
सुस्निग्धेत्यादि । स्नेहयुक्तं विरेचनं कुर्य्यादित्यन्वयः । ततोऽन्नाशनं कुर्य्यादथवास्थापनं दद्यात् ततस्तमनुवासयेत् । अनुवासनानन्तरं पुनः पलाशादिभिरास्थापयेत् । ततो वाजीकरणयोगा वाजीकरणोक्ताः ॥ ७२ ॥ ७३ ॥
गङ्गाधरः - वीजोपघातजक्लै व्यचिकित्सितमुक्तवा ध्वजभङ्गकृतस्य चिकित्सामाह - ध्वजेत्यादि । ध्वजभङ्गे मागे ध्वजविनाशात् क्लैब्यं शाखा तस्य क्रियामाचरेत् । ध्वजविनाशे त्वसाध्यत्वात् । प्रदेहादिकां क्रियां व्रणशोधनरोपणादिकाम् ॥ ७४ ॥
गङ्गाधरः - अथ जरासम्भवक्लै व्यचिकित्सामाह - जरेत्यादि । सस्नेह
For Private and Personal Use Only
हेतुविपयादिति दोषवैषम्यात् । देवव्यपाश्रयैश्चेत्या दिना अभिचारादिजक्लै व्यचिकित्सां ते । अभिचारादिजल क्लैश्यं देवव्यपाश्रयचिकित्साभिधानादेव स्वीकर्त्तव्यम् ॥ ६९-७२ ॥
चक्रपाणिः - पलाशैरण्डमुस्ताय रिति । तन एरण्डपलादि एरण्डमूलविफलादिग्रन्थे
४३८
Page #1265
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
AM
३४६४ चरक-संहिता। योनिब्यापचिकित्सितम्
क्षीरसर्पिवृष्ययोगा वस्तयश्चैव यापनाः। .. रसावनप्रयोगाश्च तयोर्भेषजमुच्यते। विस्तरेणैतदुदिष्टं क्लैव्यानां भेषजं परम् ॥७५ ॥
- क्लव्यचिकित्सा। यः पूर्वमुक्तः प्रदरः शृण हेत्वादिभिः पृथक् । यात्यर्थ सेवते नारी लवणाम्लगुरूणि च ॥ कटून्यथ विदाहीनि स्निग्धानि पिशितानि च। ग्राम्यौदकानि मेध्यानि कुशरां पायसं दपि ॥ शुक्तमत्स्यसुरादीनि भजन्त्याः कुपितोऽनिलः । रक्तं प्रमाणमुत्क्रम्य गर्भाशयगताः सिराः॥ रजोवहाः समाश्रित्य रक्तमादाय तद्रजः।
तस्माद् विवर्द्धयत्याशु रसभावाद् विमानता ॥ शोधर्म न तु रूक्षम् । क्षीरेत्यादि। क्षीरादुत्थितं सर्पिः क्षीरसपिनवनीतम्, यापना वस्तयो वक्ष्यन्ते सिद्धिषु । तयोरिति जरासम्भवक्ल व्यक्षयजक्लव्ययोः॥७५॥ .. गङ्गाधरः-इति क्लव्यचिकित्सितमुक्त्वा प्रदरप्रश्नोत्तरमाह-गः पूर्व मित्यादि। यात्यर्थ मित्यादि। या नारी लवणादीन्यत्यर्थ सेवले तानि भजन्त्यास्तस्या नााः कुपितोऽनिलः प्रमाणं स्वपरिमाणस्थं रक्तमार्तव मतक्रम्य उद्गत कुला गर्भाशयगता रजोवहाः सिराः समाश्रित्य तद्रज़ोरक्तः मादाय विवर्द्धयत्याशु तस्माद्रसभावाद विमानता भवति, स्वमानाद विवृद्धमानता वक्ष्यमाणा मुस्तादयः सिद्धौ वक्ष्यमाणाः। घस्तिद्वयेऽप्यन बहुवचनं व्यक्तिसभावापेक्षया हेयम् ॥७३-७५॥
चक्रपाणिः-यः पूर्वमुक्तः प्रदर इत्यादौ उपद्रवरूपतया पूर्ध्वमुक्तः प्रदर इति वदन्ति । किन्तु रहयोनिचिकित्सिते अस्गदरसंज्ञयैव रक्कयोनिसामान्याश्च निर्दिष्टदोषभेदेन - तत्रैव रकयोनिरसग्दररूपा व्याकृता, तेनेह पुनः असृग्दरलक्षणाभिधानं पूर्वटीकाकृतामपि समानम् । थे येत्यादिग्रन्थं पठन्ति ते तस्यैवायं प्रभेदः प्रपञ्चो वा क्रियत इति वर्णयन्ति । वयन्तु मूरिपुस्तकेषु
For Private and Personal Use Only
Page #1266
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०श अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
तस्मादसृग्दरं प्राहुरेतत् तन्त्रविशारदाः ॥ रजः प्रदीर्य्यते यस्मात् प्रदरस्तेन कथ्यते ॥ ७६ ॥ सामान्यतः समुद्दिष्टं कारणं लिङ्गमेव च ॥ चतुर्व्विधं व्यासतस्तु वातादेः सन्निपाततः । अतः परं प्रवच्यामि हेत्वाकृतिभिषग्जितम् ॥ ७७ ॥ रूवादिभिर्मारुतस्तु रक्तमादाय पूर्ववत् । कुपितः प्रदरं कुर्य्यात् लचणं तस्य मे शृणु ॥ ७८ ॥ तनु फेनिलरूचञ्च श्यावमारुणमेव च । किंशुकोदकसङ्काशं सरुजं वाथ नीरुजम् ॥ कटीवङ्क्षणहृत्पार्श्व - पृष्ठश्रोणिषु मारुतः । वेदनां कुरुते तीत्रामेतद् वातात्मकं विदुः ॥ ७६ ॥ अम्लोष्णलवणचारैः पित्तं प्रकुपितं यदा । पूर्ववत् प्रदरं कुर्य्यात् पैत्तिकं लिङ्गतः शृणु ॥ ८० ॥
For Private and Personal Use Only
३४६५
भवति । तस्मादेतदायुर्वेदतन्त्रविशारदा असृग्दरं प्राहुः । यस्माद्रजो रक्तं प्रदीर्य्यते तेन प्रदरच कथ्यते ॥ ७६ ॥
गङ्गाधरः– सामान्यत इत्यादि । व्यासतस्तु चतुर्व्विधं पृथग्वातादेः सनिपाततश्च । तेषां हेत्वादिकमतः परं प्रवक्ष्यामि । तद् यथा - रूक्षेत्यादि । आदिना वायोः प्रकोपणानि यानि ।। ७७ । ७८ ॥
गङ्गाधर - तन्वित्यादि । तन्वादिरूपमार्त्तवं मारुतः कुरुते । कटयादिषु तीव्र वेदनाश्च कुरुते ॥ ७९ ॥
गङ्गाधरः- अम्लोष्णेत्यादि । पूर्ववत् - रक्तं प्रमाणमुत्क्रम्येत्यादुक्तिरूपम् ॥ ८० ॥
पाठदर्शनादस्य व्याख्यानं कुर्मः । गर्भाशयगता इति गर्भाशयसम्बद्धाः । असृग्दुरशब्दव्युत्पत्तिमाह- कुपितोऽनिल इति । रक्तं प्रमाणमुत्क्रम्य इति रक्तं प्रमाणाधिकं कृत्वा रक्रमादाय जो यस्माद् विवर्द्धयति वृद्धेन रक्तेन योजयित्वा रजो विवर्द्धयति यस्मात् तस्माद 0 सृजो मेलबरूपत्वाद भयं व्याधिरसुन्दर इत्युच्यते । प्रदीर्य्यते इति विस्तार प्रति
Page #1267
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३४६६
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक संहिता |
सनीलमथवा कृष्णमत्युष्णं पीतकं तथा । नितान्तरक्तं स्रवति मुहुर्मुहुरथार्त्तिमत् ॥ रागदाहतृषामोह ज्वरभ्रमसमायुतम् । श्रसृग्दरं पैत्तिकं तत् श्लष्मिकन्तु प्रवक्ष्यते ॥ ८१ ॥ गुर्वादिभिर्हेतुभिश्च पूर्व्ववत् कुपितः कफः । प्रदरं कुरुते तस्य लक्षणं तत्त्वतः शृणु ॥ ८२ ॥ पिच्छिलं पाण्डुवर्णञ्च गुरु स्निग्धञ्च शीतलम् । स्ववत्यक् श्लेष्मलञ्च तथा मन्दरुजाकरम् ॥ छर्दा रोचक हृल्लास-श्वासकास समायुतम् । त्रिलिङ्गसंयुतं विद्यान्नैकावस्थमसृग्दरम् ॥ ८३ ॥ ८४ ॥ नारी त्वतिपरिक्लिष्टा यदा प्रक्षीणशोणिता सर्व्वहेतु समाचारादतिवृद्धस्तदानिलः ॥ रक्तमार्गेण सृजति प्रत्यनीकबलं कफम् । दुर्गन्धं पिच्छिलं शीतं विदग्धः पित्ततेजसा ।
1
[ योनिव्यापचिकित्सितम
गङ्गाधरः- सनील मित्यादि । नितान्तं निरन्तरम् ॥ ८१ ॥ गङ्गाधरः - गुर्व्वादिभिरित्यादि आदिना शेषकारणानि द्रवादीनि । अत्रापि पूव्ववदिति रक्तं प्रमाणमुत्क्रम्येत्यादुक्तम् । पिच्छिल मित्यादिना लिङ्गम् । श्लेष्मलं श्लेष्मयुक्तमात्त्वम् । त्रिलिङ्गेत्यादि । नैकावस्थं नानारूपतयावतिष्ठते ॥ ८२-८४ ॥
गङ्गाधरः- नारीत्यादिना तस्य लक्षणम् । सच्च हेतूनां वातादीनां सव्वषां हेतूनां समाचारा अतिवृद्धोऽनिलः प्रत्यनीकवलं बलहानिकरं कर्फ रक्तमागण सृजति । कफं पुनर्दुगैन्धादिरूपम् । पित्ततेजसा विदधः
For Private and Personal Use Only
अमृक् प्रदीर्यते यस्मिन्निति असृगदर इत्येषा निरुक्तिरप्यस बोद्धव्या । नैकापमिति
ज्ञानावस्थम् ॥ ७६-८४ ॥
Page #1268
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३० अध्यायः ]]
चिकित्सितस्थानम्
३४६७ वसामेदश्च यावद्धि तमुपादाय वेगवान् । सृजत्यार्त्तवमार्गेण सर्पिर्मजवसोपमम् ॥ शश्वत् स्रवत्यथास्त्रावं तृष्णादाहज्वरान्वितम् । क्षीणरक्तां दुर्बलाश्च तामसाध्यां विवर्जयेत् ॥ ८५ ॥ मासानिष्पिच्छदाहार्ति पञ्चरात्रानुवन्धि च। नैवातिबहुलात्यल्पमार्त्तवं शुद्धमादिशेत् ॥ गुञ्जाफलसवर्णश्च यद वालक्तकसन्निभम् । इन्द्रगोपकसङ्काशमार्त्तवं शुद्धमादिशेत् ॥८६॥ वाताढ्यानाञ्च योनीनां यदुक्तमिह भेषजम् । चतुर्णा प्रदराणाञ्च तत् सव्वं कारयेद् भिषक् । रक्तातिसारिणां यच्च तथा लोहितपित्तिनाम् । रक्तार्शसाञ्च यत् प्रोक्तं भेषजं तच्च कारयेत् ॥८७॥
प्रदरचिकित्सा। स वेगवाननिलः यावद् वसा मेदश्च तावत् तमुपादाय सर्पिर्मजवसोपमम् आर्तवमागण रक्तक्षरणपथेन सृजति । अथास्त्रावं शश्वत् स्रवति तृषाधन्वितमिति सनिपातप्रदरलक्षणम् । तस्यासाध्यतामाह-क्षीणेत्यादि। क्षीणरक्तां क्षीणार्त्तयां दुबैलाश्च तां सन्निपातप्रदरवती नारीमसाध्यां विवर्जयेत् ॥ ८५॥
गङ्गाधरः-शुद्धात्तैवलक्षणमाह-मासादित्यादि। यदात्तवं मासात् प्रवर्त्तते निष्पिच्छदाहार्ति पिच्छदाहार्तिभ्यो निर्गतं पञ्चरात्रमनुबध्नाति प्रकाशरूपेणाल्पशः, नैवातिबहुलं नात्यल्पं तदातवं शुद्धमादिशेत्। लक्षणान्तरश्च गुञ्ज त्यादि। इन्द्रगोपकः कीटविशेषो रक्तवर्णः॥८६॥
गङ्गाधरः-अथ प्रदरभेषजमाह-वाताव्यानामित्यादि। योनिव्यापत्सु वातदृषितयोनीनां यदुक्तमिहाध्याये भेषजं तच्चतुर्णामेव प्रदराणां सर्च कारयेत्। रक्तातिसारिणामित्यादि। स्पष्टम्। इति प्रदरचिकित्सित. सुक्तम् ॥८७॥ चक्रपाणिः-प्रसङ्गालक्षणमाह- नारीत्यादि। पञ्चरावानुवन्धीति परातमनुबनातीति
For Private and Personal Use Only
Page #1269
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३४६८
चरक-संहिता। योनिव्यापश्चिकित्सितम् धात्रीस्तनस्तन्यसम्पदुक्ता विस्तरतः पुरा। स्तन्यसअननञ्चव स्तन्यस्य च विशोधनम् ॥ वातादिदुष्टलिङ्गञ्च क्षीणस्य च चिकित्सितम् । तत् सर्वमुक्तं ये त्वष्टौ क्षीरदोषाः प्रकीर्तिताः । वातादिष्वेव तान् विद्याच्छास्त्रचक्षुभिषग्वरः। त्रिविधास्तु यतः शिष्यास्ततो वक्ष्यामि विस्तरम् ॥ ८॥ अजीर्णासात्म्यविषम-विरुद्धात्यर्थभोजनात् । लवणाम्लकटुक्षार-प्रक्लिन्नानाञ्च सेवनात् ॥ मनःशरीरसन्तापादस्वप्नान्निशि चिन्तनात् । प्राप्तवेगप्रतीघातादप्राप्तोदीरणेन च ॥ परमान्नं गुडघृतं मत्स्यञ्च कुशरां दधि। .. . अभिष्यन्दीनि मांसानि ग्राम्यानूपौदकानि च ॥.
गङ्गाधरः-अथ स्तन्यदोषचिकित्सितमाह-धात्रीत्यादि। पुरा जातिसूत्रीये। ये खष्टौ क्षीरदोषाः प्रकीर्तिता अष्टोदरीये अष्टौ क्षीरदोषा इत्युद्देशं कुला पुनर्निर्देशः कृतः। अष्टौ क्षीरदोषा इति वैवर्ण्य वैगन्ध्यं वैरस्यं पैच्छिल्यं फेनसङ्घातो रौक्ष्यं गौरवमतिस्नेहश्चेति तानष्टौ दोषान् वातादिष्वेव दोषेषु शास्त्रचक्षभिषग्वरो विद्यात् । मध्यमोऽवरश्च भिषक तथा वेदितु न शक्रोति। शिष्या हि त्रिविधास्ततो मध्यमावरशिष्यप्रबोधनार्थ वातादिदोषक्रमेण निम्तरं वक्ष्यामि ॥ ८८॥
गङ्गाधरः-तद्यथा-अजीर्णेत्यादि। निशि अवमात्। अमाप्तवेगानां
पंचरातानुबन्धी। द्वादशरावकालस्य किं न निर्देशः ? द्वादशरातपर्यन्तं गर्भाशयस्थस्यातवस्य प्रवृत्तिरिति ज्ञेयम्। गुलाफलसवर्णमित्यादिना वर्णभेदश्वार्त्तवे प्रकृतिभेदादेव भवति ॥ ८५-८७ ॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति प्रदरचिकित्सामभिधाय स्त्रीरोगाभिधानप्रसङ्गाद अपरमपि स्त्रीरोगं स्तन्यदोषमभिषि सुराह-धात्री स्तनस्तन्येत्यादि। त्रिविधास्तु यतो शिष्या ततो वक्ष्यामीति सिविधभेदेषु शिष्येषु मन्दबुद्धिशिष्याणां सुखप्रतिपत्त्यर्थम् ॥ ८८ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1270
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३० अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । ३४६
भुक्त्वा भुक्त्वा दिवास्वप्नात् मद्यस्याति च सेवनात्। अभिचारादनायासाद व्याधिभिः कर्षणेन च ॥ दोषाः क्षीराश्रयाः प्राप्य सिराः स्तन्यं प्रदूष्य च।। कुय्युरष्टविधं भूयो दोषतस्तन्निबोध मे ॥८॥ वैरस्यं फेनसङ्घातो रौक्ष्यञ्चेत्यनिलात्मके। पित्ताद वैवर्ण्यदौर्गन्ध्ये स्नेहपैच्छिल्यगौरवम् ॥ कफाद भवति रौक्ष्यादारनिलः स्वैः प्रकोपणैः । कद्धः वीराश्रयः प्राप्य रसं स्तन्यं प्रदूषयेत् ॥ विरसं वातसंसृष्टं कुशो भवति तत् पिबन् । न चास्य वदते दारं कृच्छ्रेण च विवर्द्धते ॥ तथैव पायुः कुपितः स्तन्यमन्तर्विलोडयन् । करोति फेनसङ्घातं ततः कृच्छ्रात् प्रवर्द्धते ॥ तेन क्षामखरो बालो बद्धविरामूत्रमारुतः। वातिकं शीर्षरोग वा पोनस वा स गच्छति ॥ पूर्ववत् कुपितः स्तन्ये स्नेहं शोषयतेऽनिलः। .
रूदं तत् पिबतो रौक्ष्याटु बलहासश्च जायते॥१० उदोरणेन प्रेरणेन। कुशरा तिलकल्कः। परमानादीनि भुक्त्वा भुक्त्वा दिवाखमात् । दोषा वातादयः क्षीराश्रयाः स्तन्यवहाः सिराः प्राप्य स्तन्यं प्रदूष्य चाष्टविधं दोषं वेवादिकं कुय्युस्तद भूयो दोषतो वातादितो निबोध ॥ ८९
गङ्गाधरः-वैरस्यमित्यादि। अनिलात्मके वातदूषिते स्तन्ये वैरस्यादित्रयं भवति। पित्तात् स्तन्ये ववर्य दोगेन्ध्यश्च द्वे भवतः। कफात् स्तन्ये स्नेहोदित्रयं भवति। तद् यथा स्यात् तदाह-रोक्ष्यायोरित्यादि। तत् पिबन् शिशुः कृशो भवति। न चास्य शिशोः क्षीरं वदते कुच्छण शरीरमस्य विवर्तते। तथवेत्यादिना फेनसङ्घातसम्प्राप्तिः। ततस्तत्पानात् शिशुः कृच्छण विवर्द्धते इत्यादि। पूर्ववदित्यादिना रोक्ष्यसम्माप्तिः। स्वः
For Private and Personal Use Only
Page #1271
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक-संहिता। योनिब्यापश्चिकित्सितम पित्तमुष्णादिभिः क्रुद्धं स्तन्याश्रयमभिप्लुतम् । करोति स्तन्यवैवण्यं नीलपीतासितादिकम् ॥ विवर्णगात्रः खिन्नः स्यात् तृष्णालुभिन्नविट् शिशुः । नित्यमुष्णशरोरश्च नाभिनन्दति तं स्तनम् ॥ पूर्ववत् कुपिते पित्ते दौर्गन्ध्यं क्षीरमृच्छति । पागडामयस्तत् पिबतः कामला वा भवेच्छिशोः॥१॥ कुद्धो गुर्वादिभिः श्लेष्मा क्षीराश्रयगतः स्त्रियाः। स्नेहान्वितं वा तत् क्षीरमतिस्निग्धं करोति सः ॥ छईनः क्लेशनस्तेन लालालुर्जायते शिशुः। नित्योपदिग्धैः स्रोतोभिर्निद्राक्क्रमसमन्वितः। श्वासकासपरीतश्च प्रसेकतमकान्वितः॥ अभिभूय कफः स्तन्यं पिच्छिलं कुरुते यदा। लालालुः शूनवक्ताक्षो जड़ः स्यात् तत् पिबन् शिशुः॥
प्रकोपणैः क्रुद्धोऽनिलः क्षीराश्रयः सन् स्तन्ये स्नेहं शोषयते, ततो रूक्षं स्तन्य स्यात्, तत् पिवतो वालस्य बलहासश्च जायते। इति त्रयः स्तन्यदोषा वातजाः॥९॥ - गङ्गाधरः-पित्तजौ द्वावाह-पित्तमित्यादि। उष्णादिभिः स्वः प्रकोपणे कद्ध पित्तं स्तन्याश्रये वणेमभिप्लुतं कुम्चेत् स्तन्यवैवर्ण्य करोति नीलादि रूपम्। तत् पिरन् शिशुर्विवर्णगात्र इत्यादिः स्यात् । पूर्ववदित्यादि । पूर्ववदुष्णादिभिः स्वैः प्रकोपणैः ऋद्ध पित्ते क्षीरमृच्छति सति स्तन्ये दोर्गन्ध्यं स्यात्। तत् पिवतः शिशोः पाण्डामयः कामला वा स्यात् ॥९१॥ .. गङ्गाधरः-इति पित्तदोषौ द्वायुक्त्वा कफदोषांस्त्रीनाह-ऋद्ध इत्यादि । गुर्वादिभिः स्वः प्रकोपणैः क्र द्धः श्लेष्मा स्त्रियाः क्षीराश्रयस्तनगतः सन् तत् क्षीरं स्नेहान्वितमतिस्निग्धं वा करोति। तत् पिबन् शिशुश्छर्द्धन इत्यादिः स्यात् । अभिभूयेत्यादि। स्वः प्रकोपणैः क्रुद्धः कफः स्तन्यमभियभू
For Private and Personal Use Only
Page #1272
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३० अध्यायः
३० अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् ।
कफः क्षीराशयगतो गुरुत्वात् क्षीरगौरवम् । कुर्यात् स्नेहान्वितं पोतं तद्भावात् कफरोगवान् । अन्यांश्च विविधान् रोगान् कुर्यात् क्षीरसमाश्रितान् ॥२॥ क्षीरे वातादिभिर्दुष्टे सम्भवन्ति यदात्मकाः। तत्रादौ क्षीरशुद्धार्थ धात्रों स्नेहोपपादिताम् । संस्वेद्य विधिवद वैद्यो वमनेनोपपादयेत् ॥ १३ ॥ वचाप्रियङ्गुयष्टा-कफवत्सकसर्षपैः। कल्कैनिम्बपटोलानां काथैः सलवणैर्वमेत् ॥ सम्यग्वान्तां यथान्यायं कृतसंसर्जनां ततः। दोषकालबलापेक्षी स्नेहयित्वा विरेचयेत् ॥ त्रिवृतामभयां वापि त्रिफलारससंयुताम्।।
पाययेन्मधुसंयुक्तां विरेकार्थ भिषग्वरः॥ पिच्छिलं कुरुते। तत् पिबन् शिशुालालुरित्यादिः स्यात्। कफ इत्यादि। गुवादिभिः क्रुद्धः कफः क्षीराश्रयस्तनगतः सन् गुरुवात् क्षीरस्य गौरवं कुर्यात्। स्नेहान्वितं तत् गुरु क्षोरं पीतं शिशुना तदगुरुभावात् तस्य शिशोः कफरोगा जायन्ते ये तज्जानन्यांश्च विविधान् क्षीरसमाश्रितान् रोगान् कुर्यात् ॥ ९२॥ ... गङ्गाधर-इत्यष्टौ वातादिभेदेन दोषानुक्त्वैषां चिकित्सामाह-क्षीर इत्यादि। यदात्मका ववादियदयदरूपा दोषाः सम्भवन्ति । तत्रादौ क्षीरशुद्धार्थ स्नेहोपपादितां धात्री संस्वेद्य वमनेनोपपादयेत् ॥ ९३॥
गङ्गाधरः-चचेत्यादि। स्निग्धा खिन्ना सा धात्री वचादिकल्कैयुक्तैः निम्बादिकाः सलवणैर्वमेत्, तत्र वचादिषु कफः श्लेष्मातकः। सम्यगवान्तां यथान्यायं कृतसंसर्जनां कृतपेयादिक्रमाहारां पुनः - स्नेहयित्ना दोषाधपेक्षी बंद्यो विरेचयेत् । विरेचनयोगमाह-त्रितामित्यादि। त्रिवता
४३९
For Private and Personal Use Only
Page #1273
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
ww.kobairthong
www.kobatirth.org
Acharya Shri Ka
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५०२
चरक-संहिता। योनिब्यापचिकित्सितम् सम्यग् विरिक्तां मतिमान् कृतसंसज्जनां पुनः। ततो दोषावशेषघ्नैरन्नपानरुपाचरेत् ॥ ६४॥ शालयः षष्टिका वापि श्यामाका भोजने हिताः। प्रियङ्गवः कोरदूषा यवा वेणुयवास्तथा ॥ वंशवेत्रकलायाश्च शाकार्थे स्नेहसंस्कृताः। मुगान् मसूरान् यूषार्थे कुलत्थांश्च प्रकल्पयेत् ॥ १५ ॥ निम्बवेत्रागकुलक-वार्ताकामलकैः शृतान् । सव्योषसैन्धवान् यूषान् दापयेत् स्तन्यशोधनान् ॥ शशान् कपिञ्जलानेणान् संस्कृतांश्च प्रदापयेत् ॥ शाङ्गेष्टासप्तपणत्वक्-वस्तगन्धाशृतं जलम् ।
दापयेत् स्तन्यशुद्धार्थमथवा रोहिणीशृतम् ॥ ६६ ॥ 'त्रिफलारससंयुतां मधुसंयुक्तां पाययेद, अथवा अभयां त्रिफलारससंयुती मधुसंयुक्तां पाययेत्। विरिक्तां कृतसंसर्जनां तां धात्रौं पुनस्ततो दोषशेषनरन्नपानरुपाचरेत् ॥९४॥
गङ्गाधरः-अन्नार्थमाह-शालय इत्यादि । प्रियङ्गचो धान्यविशेषाः । वंशादयोऽपि शाकाणे स्नेहसंस्कृताः, वंशो वंशकरीरः, वेत्रं वेत्राग्रम्, यषाथ मुद्रादीन् कल्पयेत् ॥९५॥
गङ्गाधरः-यूषसंस्कारमाह-निम्बेत्यादि। कुलकं पटोलपत्रम् । निम्बा. दिभिः कथितः कल्कैर्वा शृतान् सव्योषसैन्धवान् यूषान् दापयेत् । शशानित्यादि। शशादींश्च संस्कृतान् रसान् कृखा प्रदापयेत् । पानार्थमाह । शार्ङ्गष्टेत्यादि । शाष्टा काकजङ्घा । वस्तगन्धा अजमोदा। रोहिणी कटरोहिणी ॥९६ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1274
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३० अध्याय:]
३० अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । ३५०३
अमृतासप्तपर्णत्वक-काथञ्चैव सनागरम् । किराततिक्तककाथं श्लोकपादेरितान् पिबेत् ॥ त्रीनेतान् स्तन्यशुद्धार्थमिति सामान्यभेषजम् । कीर्तितं स्तन्यदोषाणां पृथगन्यन्निबोध मे ॥१७॥ पाययेद् द्विरसक्षीरा द्राक्षामधुकशारिवाः। श्लक्ष्णपिष्टां पयस्याञ्च समालोड्य सुखाम्बुना। स्तन्यसंशोधनार्थन्तु धात्रोन्तु पाययेद् भिषक् ॥८॥ पञ्चकोलकुलत्थैश्च पिष्टैरालेपयेत् स्तनौ। शुष्कौ प्रक्षाल्य निर्दह्यात् तथा स्तन्यं विशुध्यति ॥ ६ ॥ फेनसातवत् क्षीरं यस्यास्तां पाययेत् स्त्रियम् । पाठानागरशाङ्गेष्टा-मूर्वाः पिष्टा सुखाम्बुना ॥ अञ्जनं नागरं दारु-बिल्वमूलप्रियङ्गवः। स्तनयोः पूर्ववत् काय्य लेपनं क्षीरशोधनम् ॥ गङ्गाधरः-अमृतेत्यादि। श्लोकस्यास्य पादत्रयेण त्रीन् योगान् पिबेत् । अमृता सप्तपर्णवक कल्कीकृत्य जलेन पेया। इत्येकः। सनागरं तयोः कायश्च पिबेदिति द्वितीयः। किराततिक्तकाथं पिबेदिति तृतीयः ॥९७॥
गङ्गाधरः-इति सामान्यभेषजं स्तन्यदोषस्य पृथगन्यत् शृणु। पाययेदित्यादि । द्विरसक्षीरा द्विगुणजलक्षीरा द्राक्षामधुकसारिवाः पत्त्वा शेषं क्षीरं पाययेत् । द्विगुणजलक्षीरमष्टांशद्राक्षादिकल्कं पक्त्वा पाययेत् । श्लक्ष्णेत्यादि। पयस्यां क्षीरकाकोलीं श्लक्ष्णपिष्टां मुखाम्बुना समालोड्य पाययेत् ॥९८॥
गङ्गाधरः-पञ्चेत्यादि । पञ्चकोलकुलत्थैः पिष्टैर्जलेनालिप्य स्तनौ शुष्को पुनः प्रक्षाल्य निदुःह्यानिःशेषेण दुग्धं गालयेदिति ॥ ९९॥
गङ्गाधरः-फेनेत्यादि। यस्याः स्त्रियाः फेनसङ्घातवत् क्षीरं तां पाठादिकान पिष्ट्वा मुखाम्बुना पाययेत् । शाङ्गष्टा काकजङ्घा। अञ्जनमित्यादि। अञ्जनं रसाञ्जनं प्रियङ्गचो धान्यविशेषाः। पूर्ववत् स्तनौ लिप्सा शुष्को निर्दुवात् । पक्रपाणिः- काथम्चैव सनामरम् इत्यक्ष नागरकृत एव काथो ज्ञेयः ॥ ८९-९९ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1275
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५०४
चरक-संहिता। योनिब्यापचिकित्सितम् किराततिक्तकं शुण्ठी सामृता काथयेद् भिषक् । तं क्वाथं पाययेद धात्रीं स्तन्यदोषनिबर्हणम् ॥ स्तनौ चालेपयेत् पिष्टैर्यवगोधूमसर्षपैः। डिरेकाश्रितीयोक्तरोषधः स्तन्यशोधनः ॥१०॥ रूक्षक्षीरा पिबेत् क्षीरं तैर्वा सिद्धं घृतं पिबेत् । पूर्ववजीवकाद्यञ्च पञ्चमूलञ्च लेपनम् ॥ श्लक्ष्णं पिष्टा जलेनैव लेपनं भिषजा स्त्रियाः। स्तनयोः संविधातव्यं सुखोष्णं स्तन्यशोधनम् ॥ १०१॥ यष्टीमधुकमृद्वीका-पयस्यासिन्धुवारिका। शीताम्बुना पिबेत् कल्कं क्षीरवैवर्ण्यनाशनम् । द्राक्षामधुककल्केन स्तनौ चास्याः प्रलेपयेत् । प्रक्षाल्य वारिणा चैव निर्दह्यात् तो पुनःपुनः ॥ १०२ ॥ विषाणिकाजशृङ्गयौ च त्रिफलां रजनों वचाम् ।
पिबेत् क्षीराम्बुना पिष्ट्रा क्षीरदोर्गन्धानाशनम् ॥ किरातेत्यादि । किराततिक्तकादीनां काथं कृता तं पाययेत् । स्तनावित्यादि। यवादिभिश्च पिष्टः स्तनावालेपयेदित्येको योगः। षड्विरेत्यादि । षड्विरेकशताश्रितीयोक्तैः स्तन्यविशोधनदेशभिः ॥१०० ।। - गङ्गाधरः-रूक्षेत्यादि । शृतं क्षीर रूक्षक्षीरा स्त्री पिबेत् । तैः सिद्धं घृतं वा पिबेत् । पूच्चवदित्यादि। जीवका दशकं पञ्चमूलञ्च वृहत् पूववदालेपनं सुखोष्णं स्तनयोः कृता शुष्कीभावे प्रक्षाल्य निदोहनं विधातव्यमिति ॥१०॥ --गङ्गाधरः-यष्टीत्यादि। पयस्या क्षीरकाकोली, सिन्धुवारिका निर्गुण्डी। एषां कल्क शीताम्बना पिबेत् । द्राक्षेत्यादि । अस्या विवर्णक्षीराया धात्राः द्राक्षाकल्केन स्तनौ लिप्सा शुष्को वारिणा प्रक्षाल्य निदुःह्यादेवं पुनःपुनः॥१०२॥ - गङ्गाधरः-विषाणिकेत्यादि। विषाणिकादिकं क्षीराम्बना मिलितेन पिष्ट्वा पिवेत्। अजशृङ्गी द्विधा विषाणी चाजशृङ्गी च तस्माद भागद्वयम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1276
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३.श भध्यायः
चिकित्सितस्थानम्। ३५०५ लिह्याद वाप्यभयाचूर्ण सव्योषं माक्षिकप्लुतम् । चोरदोर्गन्धानाशार्थ धात्री पथ्याशिनो तथा ॥ सारिवोशीरमञ्जिष्ठा-श्लेष्मातेर्वा सचन्दनैः। पत्राम्बुचन्दनोशौरैः स्तनौ चास्याः प्रलेपयेत् ॥ १०३ ॥ स्निग्धक्षोरा दारु मुस्तं पाठां पिष्टा सुखाम्ना। पीत्वा ससन्धवं क्षिप्रक्षोरशुद्धिमवाप्नुयात् ॥ १०४ ॥ पाययेत् पिच्छिलतीरां शाङ्गेष्टामभयां वचाम् । मुस्तनागरपाठाश्च पीताः स्तन्यविशोधनाः ॥ तकारिष्टं पिबच्चापि अर्शसां यन्निदर्शितम् । विदारीबिल्वमधुकैः स्तनौ चास्याः प्रलेपयेत् ॥ १०५ ॥ त्रायमाणामृतानिम्ब-पटोलत्रिफलाकृतम्। गुरुक्षीरा पिबेदेतत् स्तन्यदोषविशुद्धये। पिबेद वा पिप्पलीमूल-चव्यचित्रकनागरम् ।।
बलानागरशाङ्गेष्टा-मूर्वाभिलेपयेत् स्तनौ। • पृश्निपर्णीपयस्याभ्यां स्तनौ चास्याः प्रलेपयेत् ॥ १०६ ॥ लिखाद वेत्यादि । स्पष्टार्थम् । सारिवेत्यादि । अस्या दुर्गन्धिक्षीरायाः स्तनौ सचन्दनैः सारिवादिभिः प्रलेपयेत्। अथवा सचन्दनैः पत्रादिभिवों स्तनो प्रलेपयेत् ॥ १०३॥
गङ्गाधरः-स्निग्धेत्यादि । ससैन्धवं दा दिकं सुखाम्बुना पिष्ट्वा पीला स्निग्धक्षीरा नारी क्षीरशुद्धिमवाप्नुयात् ॥ १०४॥
गङ्गाधरः-पाययेदित्यादि। शाङ्गेष्ठा काकजङ्घा, शाङ्गष्ठामभयां वा वर्चा वा पाययेत्। मुस्तादिकाः पीताः। तक्रारिष्टं वाप्यौनिर्दिष्टं पिबेत् पिच्छिलक्षीरा नारी। विदारीप्रभृतिभिः पिष्टैरस्याः पिच्छिलक्षीरायाः स्तनौ प्रलेपयेत् ॥ १०५॥ .. गङ्गाधरः-त्रायमाणेत्यादि। गुरुक्षीरा नारी त्रायमाणादिभृतं कार्य पिबेत् । पिबेट वेत्यादि। पिप्पलीमूलादि नागरान्तं कथितं पिबेद वा।
For Private and Personal Use Only
Page #1277
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५०६
चरक-संहिता। योनिब्यापश्चिकित्सितम अष्टावेते क्षीरदोषा हेतुलक्षणभेषजैः। निर्दिष्टाः क्षीरदोषोत्थास्तत्रोक्ताः केचिदामयाः॥ १०७॥ दोषदृष्या मलाश्चैव महतां ये तथामयाः। त एव सव्वें बालानां मात्रा त्वल्पतरा मता॥ निवृत्तिर्वमनादीनां मृदुत्वं परतन्त्रता। वाक्चेष्टयोश्च सामथ्यं वीक्ष्य बालेषु शास्त्रवित् ॥ भेषजं चाल्पमात्रन्तु यथाव्याधि प्रयोजयेत्।
मधुराणि कषायाणि क्षीरवन्ति मृदनि च ॥ १०८॥ बलादिभिः स्तनौ लेपयत्। पृश्निपर्णीत्यादि। पृश्निपादिभ्यां द्वाभ्यामस्याः गुरुक्षीरायाः स्तनौ प्रलेपयेदिति ॥ १०६॥ __गङ्गाधरः-अष्टावित्यादिना क्षीरदोषहेतुखादुपसंहारः। प्रसङ्गाद बालस्य. चिकित्सामाह-निर्दिष्टा इत्यादि। तत्र क्षीरदोषोत्था ये केचिदामया निर्दिष्टास्तथा महतां युववृद्धानां ये दोषदृष्या आमयाश्च निर्दिष्टास्त एव सर्वे रोगा ते च योगा बालानां विधीयन्ते तत्र मात्रा खल्पतरा मता। यथावयो बालकानां मात्रा विधेया। निवृत्तिरित्यादि । तत्र वमनादीनां संशोधनानां बालेषु निवृत्तिः, कस्मात् ? यतो मृदुत्वं परतन्त्रता च बालानामिति । वागित्यादि । वाकचेष्टयो सामर्थ्य वीक्ष्य बालेषु यथाव्याधि भेषजमल्पमात्र प्रयोजयेत्। मधुराणि कषायाणि क्षीरवन्ति मृदूनि च प्रयोजयेत् ॥ १०७ । १०८॥
चक्रपाणिः-पूर्ववत् जीवकाद्यमित्यत जीवकाद्य जीवनीयम्। एवं दुष्टक्षीरे उत्पन्न वातविकारागां रूपं दर्शयित्वा यथाकर्त्तव्यं भेषजमाह । दोषा वातादयः। दूष्याणि रतादीनि । मलाः मूत्रस्वेदादयः। एते दोषादयो महतामिव बालानामपि भवन्ति । किन्तु तेषां दोषादीनां मावा तु अल्पतरा इति विशेषः । तेन दोषादिमाखापेक्षया भेषजमावाप्यल्पा भवतीति भावः । निवृत्तिर्वमनादीनामित्यादि। द्विविधा बाला भवन्ति स्वतन्त्रवृत्तयः परतन्तवृत्तयश्च । वस परतन्त्रवतां बालानां वमनादीनां निवृत्तिः करध्या, वाकचेष्टयोश्च बालकस्य सामर्थ्य वोक्ष्य स्वतन्त्राणां वमनादीनां मृदुत्वं शास्त्रविद् वैद्यः प्रयोजयेत्। तथा संशमनमपि भेषजम् अपमानं यथाव्याधि प्रयोजयेत्। किंवा बालेषु मृडतां परतन्त्रताश्च वीक्ष्य क्मनादीनां निवृत्तिर्वि धावस्या। वावचेष्टय श्च बाहेषु सामर्थ्य वीक्ष्य संशमनं भेषजमल्पमातं यथास्याधि
For Private and Personal Use Only
Page #1278
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२०४ अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् | श्रत्यर्थस्निग्धरूक्षोष्णमम्लं कटु विपाकि च । गुरु चौषधपानान्नमेतदु बालेषु गहितम् ॥ १०६ ॥ समासात् सर्व्वरोगाणामेतद् बालेषु भेषजम् । निर्दिष्टं शास्त्रविद वैद्यः प्रविभज्य प्रयोजयेत् ॥ ११० ॥ स्तन्यदोषवालरोगौ ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
३५०७
भवन्ति चात्र । इति सर्व्वविकाराणामुक्तमेतच्चिकित् सितम् । स्थानमेतद्धि तन्त्रस्य रहस्यं परमुच्यते ॥ श्रस्मिन् सप्तदशाध्यायाः कल्पाः सिद्धय एव च । नासाद्यन्तेऽग्निवेशस्य तन्त्रे चरकसंस्कृतै ॥ तानेतान् कापिलबलिः शेषान् दृढबलोऽकरोत् । तन्त्रस्यास्य महार्थस्य पूरणार्थं यथातथम् ॥ १११ ॥ ११२ ॥ गङ्गाधरः- वर्ज्यान्याह - अत्यथत्यादि । अत्यथ स्निग्धादिकं बालषु गर्हितम् । समासादित्यादि । स्पष्टम् ।। १०९ - ११२ ॥ स्तन्यदोष बालरोगौ ।
गङ्गाधर - उपसंहरति- भवन्ति चात्रेत्यादि । इतीत्यादि । इत्येतच्चिकित्सितं स्थानं सर्व्वविकाराणामुक्तम् । एतस्य तन्त्रस्य पुनरेतत् परं रहस्यमुच्यते । किं रहस्यमित्यत आह-अस्मिन्नित्यादि । अस्मिंश्चिकित्सितस्थाने शेषाः सप्तदशाध्यायाः कल्पा द्वादशाध्यायाः सिद्धयश्च द्वादशाध्याया नासाद्यन्ते चरकप्रति - संस्कृतेऽग्निवेशतन्त्रेऽधुना न प्राप्यन्ते, केवलाग्निवेशतन्त्रे तु प्राप्यन्ते । तान् अग्निवैशतन्त्रोक्तान् एतानध्यायान् चिकित्सितस्थाने सप्तदशाध्यायान् शेषान् कापिलबलिः कपिलबलस्यापत्यं दृढ़बलोऽकरोत् प्रतिसंस्कृतानकरोत् ।। १११ । ११२ ।। - प्रयोजयेदिति योजनीयम् । मधुराणीत्यादिना बालेषु कर्त्तव्यं भेषजमाह । अत्यर्थमित्यादि । - बालेषु निषिद्धभेषजमाह । शास्त्रविद बैद्यः प्रविविच्य निर्दिष्टं प्रयोजयेदिति ॥ १००-११०॥ चक्रपाणिः सर्वविकाराणां चिकित्सास्थानोक्तम् उपसंगृह्णाति ।
सर्व्वविकाराणामिति
वचनेन अनुक्तानामपि विकाराणामेतत् चिकित्सावीजसूखमिति दर्शयति । रहस्यपदेन न कस्मैचित् पापिष्ठाय प्रकाशनीयमिति द्योतयति । सम्प्रति दृढ़बलः स्वकीयस्थानविषयं दर्शयन्नाहअस्मिन्नित्यादि । सप्तदशाध्याया इति चिकित्सास्थाने सप्तदशाध्यायान्ते यक्ष्म चिकित्सितान्तान् अष्टौ अध्यायान् तथा अतीसारावसर्प द्वित्रणीयमदात्मयोक्तान् परिशिष्ट संस्कारस्य दृष्ट्वा अतिशय - सम्पादकत्वादात्मनो निर्दिष्टविषयमेव दर्शय शाह- सम्वस्यास्येत्यादि ॥ १११ ॥ ११२ ॥
Page #1279
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५०८
चरक-संहिता। योनिव्यापश्चिकित्सितम् रोगा येऽप्यत्र नोदिष्टा बहुत्वान्नामरूपतः । तेषामप्येतदेव स्याद् दोषादोन् वीक्ष्य भेषजम् ॥ दोषदृष्यनिदानानां विपरीतं हितं ध्रुवम् । उक्तानुक्तान् गदान् सर्वान् सम्यग् युक्तं नियच्छति ।। देशकालप्रमाणानां सात्म्यासात्म्यस्य चैव हि ।
सम्यगयोगोऽन्यथा हेोषां पथ्यमप्यन्यथा भवेत् ॥ ११३॥ गङ्गाधरः-अनुक्तानां भेषजमाह-रोगा इत्यादि। तेषां रोगाणां दोषादिविपरीतं हितं द्रव्यं सम्यगयुक्तमुक्तानुक्तान नियच्छति । तथा देशादीनां सात्म्यासात्म्यस्य च सम्यग्योगोऽप्युक्तानुक्तान् विकारान् नियच्छति । अन्यथा सम्यगयुक्तं पथ्यमप्यन्यथाऽपथ्यं भवेत् ॥ ११३ ।।
चक्रपाणिः-सम्प्रति उक्तानुकरोगचिकित्सातिदेशार्थमाह-रोगा येऽप्यनेत्यादि । तश्चिकित्सास्थानात भेषजं तदेव हि भेषजं नामरूपादिना विशेषेणायुक्तानां सामान्यतश्च वातादिजन्यतया दोषानपेक्ष्य तथायुक्तं सत् भेषजं भवतीत्यर्थः। दोषादीनिति दोष निदानानि अप्रे वक्ष्यमाणानि, किंवा दोषभेषजदेशकालशरीरसत्त्वप्रकृतिवयांसि सूत्रस्थानोक्तानि । अथ कथमेतट भेषजम् अनुक्तानां गदानां भेषजं भवतीत्याह-दोषदृष्येत्यादि। दोषा वातादयः, दूष्याणि रकादीनि, निदानानि रूक्षादीनि, एषां विपरीतं भेषजं हितमिति । ततः सम्यग युकं सत् उतानुक्तगदान ध्रुवं नियच्छति। उक्तानि नामरूपादीनि, अनुक्तानि नामरूपादिविशेषेण भनुका ये तानि। एतेन यदैव दोषादिविपरीततया प्रतिपादितं भेषज तदेव अनुक्कानां गदानां बोषादिसमत्वं बुद्धा भेषजं योज्यमिति ज्ञेयम् । यद्यपि च निदानविपरीतं भेषजं तदोषविपरीतेनंष ग्रहीतुपायंते, यतो निदानेषु दोषप्रकोपः क्रियते, तस्य च दोषाद विपरीतं यत् यथारूक्षनिदानवृद्ध वायौ रूक्षस्य विपरीता स्नेहाः स निदानविपरीत एव, तथापि दोषस्यैव वैपरीत्येन भेषजप्रयोगोप. दर्शनार्थ निदानविपरीतोपादाममिह यथायथं संयोजनीयम् । अथ दोषादिविपरीतं सम्यगयोगेन यद् गदान नियच्छतीयुक्तं ततो थेन सम्यग्योगेन कालगृहीतपक्षसव्यपक्षसम्यगयोगेनैव कृतम् । तमेव सम्यगयोगमाह-देशकालेत्यादि । येषान्तु देशाद्यपेक्षया योगानामुदाहरणानि आचार्येणैव दत्तानि आस्यादामाशयस्थानित्यादिना खिदोषञ्च बह्वपीत्यन्तेन । तत्रेह देशः आतुरस्यवोक्तः भूमिः। इदानीं तदोषादिभिस्तव अस्यौषधकालो दविधः। प्रमाणमौषधस्य निविधम अल्पं बहु समक्ष । समञ्च द्विविधं देशशरीरयोः। असात्म्यं उक्तसाम्यविपरीतम्। सम्यगयोगो यथावत् प्रयोगः । विपर्यये दोषमाह। अन्यथा हेवां पथ्यमपि अन्यथा भवेत् । एषां दोषादीना........ भेषजं दोषादिविपरीतमपि अन्यथेति अपथ्यं भवति । यानि चापराणि बलसत्त्वादीनि दशविघदोषाधन्तर. गतानि नेहोकानि तानि दोषादिष्यन्वर्भवनीयानि ॥ १३॥
For Private and Personal Use Only
Page #1280
--------------------------------------------------------------------------
________________
Acharya Shri ka
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
www.kobatirth.org
या
३० अध्यायः । चिकित्सितस्थानम् । ३५०६
आस्यादामाशयस्थांश्च रोगान् नस्तः शिरोगतान् । गुदात् पक्काशयस्थांश्च हन्त्याशु द्रवमौषधम् ॥ शरीरावयवोत्थेषु विसर्पपिडकादिषु ।। यथादोषं * प्रदेहादि शमनं स्याद् विशेषतः ॥ ११४ ॥ दिनातुरौषधव्याधि-जीर्णलिङ्गववेक्षणम् । कालं विद्याद दिनावेक्षं पूर्वाह्न वमनं यथा ॥ रोग्यवेक्षा यथा प्रातर्निरन्नो बलबान् पिबेत् । भेषजं लघुपथ्यादायक्तमयात् तु दुर्बलः॥ भैषजाकालो भुक्तादौ मध्ये पश्चान्मुहम्महुः ।
सामुद् भक्तसंयुक्तं ग्रासे ग्रासान्तरे दश ॥ गाधरः-आस्यादित्यादि। आस्यादास्यमारभ्यामाशयस्थान् रोगान् तथा नस्तः नासिकामारभ्य शिरोगतान् रोगानेवं गुदमारभ्य पकाशयस्थांश्च रोगान् द्रवमौषधमाशु हन्ति । शरीरेत्यादि । स्पष्टम् ॥११४ ॥ ___ गङ्गाधरः-दिनेत्यादि। चिकित्साक्रियाविधौ दिनाद्यवेक्षणं कालं षड़ विधं विद्यात्। तत्र दिनावेक्षं कालं पूर्वाह्न यथा वमनं विद्यात् । रोग्यवेक्षेत्यादि। रोग्यवेक्षा यथा बलवान् रोगी प्रातरेव निरन्न औषधं पिबेत्। दुर्बलो रोगी लघुपथ्यादैायुक्तं भेषजं पिबेदिति । औषधावेक्षणं कालमाह-भैषज्यकाल इत्यादि। एको भुक्तादौ भैषज्यकालः, द्वितीयो
चक्रपाणिः-भत उदाहरणमाह-आस्यादित्यादि । भास्यादित्यादौ तृतीयास्थाने पञ्चमी। तेन भास्येन दत्तमौषधं धमनादामाशयस्थान् गदानाशुतरानिहन्ति । एवं नासिकया दत्तमौषधं शिरोगतान् निहन्ति। गुदेन दत्तमौषधं पक्काशयस्थान् निहन्ति । सम्यगयोगे देशापेक्षामाहशरीरावयवेष्वित्यादि । यथादेशमिति व्याधेदशे । प्रदेहादीति प्रदेहपरिषेकोपनाहनादि देशसामर्थ्यकालमपेक्ष्य देयमिति ॥ ११४ ॥
चक्रपाणिः-सोदाहरणं कालविभागपूर्वकमाह-दिनातुरेस्यादि। तत्र दिनापेक्षादिकालान् कमाइदाहरति । दिनापेक्षः रोग्यपेक्षेति रोगिणो विशेषेण बलवत्वमबलवत्वञ्चापेक्ष्य भवतीत्यर्थः । औषधमुपयुज्यापि उपेक्षणम् अभुजानः औषधम् । भैषज्यकाला इस्यादि । अत्र भुक्तादाविस्यनेन
• यथादेशमित्यन्यः पाठः।
४४०
For Private and Personal Use Only
Page #1281
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५१०
चरक-संहिता। [योनिध्यापचिकित्सितम् अपाने विगुणे पूर्व समाने मध्यभोजनम्। व्याने तु प्रातराशाधमुदाने भोजनोत्तरम् ॥ वायो प्राणे प्रटुष्टे तु मासे प्रासान्तरिष्यते।
श्वासकासपिपासासु त्ववचार्य मुहुर्मुहुः॥ भुक्तमध्यम्, तृतीयो भुक्तात् पश्चात् । चतुर्थों मुहुम्मुहुः। पञ्चमः सामुद् सम्पुटकं द्वयोराहारयोर्मध्ये काले । षष्ठो भक्तसंयुक्तम् । सप्तमो ग्रासे। अष्टमो प्रासान्तरे। प्रातनिरन्नं पथ्यादियुक्तमिति द्वौ कालौ पूर्वमुक्तौ। तविषयमाह-अपान इत्यादि। अपाने वायो विगुणे पूर्व प्रागभक्ताद् भैषज्यं सेव्यम् । समाने विगुणे मध्यभोजनं भोजनमध्यकाले। व्याने विगुणे भातःकाले आशाधमौषधमाश्यमादा लेहंत पेयम्। उदाने विगुणे भोजनोत्तरम्
औषधमाधम् । प्राणे वायो प्रदुष्टे तु ग्रासे ग्रासान्तः प्रतिग्रासमध्ये । कालद्वयमुच्यते । यथा प्रातर्निषिद्धं तथा प्रातर्भोजन तथा पश्चादिस्यनेम च कालद्वयं प्रातर्भोजमोत्तरम् अपरस्तु सायं भोजनोत्तरम् । कालच मध्यभुक्तन्तु यदई भुक्तवा उपयुज्यते पश्चात् पुनर भुज्यते । मुहुर्भुकं नाम यद् भोजनसमये प्रतिक्षणं योज्यम् । सामुद्ग नाम यदशस्य भादावन्ते च समुद्रवत् भाचरणं तत् सामुद्गमभिधीयते। भुक्तमिति पदं भुक्तादावित्यादिभिः प्रत्येक सम्बध्यते। सम्भुक्तं नाम यदन्नेन संयोगामिश्रितं भुज्यते। प्रासान्तरे तु भुक्तं नाम यत् प्रासादनुभुज्यते ; अन्ये तु प्रासमासान्तरे इति पठन्ति एक भेषजकालं अतिभुक्तमिति ।......... कालान्तरमभिधाय देशोषधकालपूरणं कुर्वन्ति अतएव वायौ प्राणे दुष्टे तु मासे मासान्तरे इष्यत इति वचनेन भाचार्येण एक एव काल उक्तः। स प्रासस्य प्रासान्तरमध्ये यदौषधं तत् प्रासान्तरमुच्यते। भुक्तभुक्तस्य........ उपेक्ष्य प्रासमपेक्ष्य भोजनमिति बोधनात् गृहीतकालः पड़ विधः। एवं व्यवस्थिते अपाने विगुणे इत्यादि पुनर्व्याक्रियते । एते च कालाः यद्यपि रोगविशेषविषयतया विहिताः, तथापि भेषजस्यैवामी अनपानादिविधेयस्य काला भवन्ति । अपानवैगुण्यादयस्तु गवाः इह भेषजविशेषतयोपदर्शनार्थम्। यदौषधं तस्य पूर्वम् अर्थात् पूर्वकाल इत्यादि अर्थो बोद्धव्यः। थस्तु ज्याध्यपेक्षः कालः स ब्याध्यवस्थारूप इह वक्तव्य इति विशेषः। औषधमित्यादिना औषधं संस्कृतमनुपयुज्यते, भलघु लघु वा तत् सम्भुक्तशब्देन उच्यते। ये तु प्रासे प्रासान्तर इति पठन्ति तेन प्रासे ग्रासान्तरे च भैषज्योपयोगेन कालद्वयमाहुः। संयुतमिति सम्भोज्यमित्यस्यैव विशेषणं वर्णयन्ति ।
For Private and Personal Use Only
Page #1282
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०श अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
सामुद्र हिक्किने देयं लघुनान्नेन संयुतम् । संभोज्यञ्चषधं भोज्यैर्विचित्रैररुचौ हितम् ॥ ज्वरे पेयाः कषायाश्च चीरं सर्पिर्विरेचनम् । पड़ पड़ देयं कालं वीक्ष्यामयस्य च ॥
वेगमौ लघुता विशुद्धिर्जीर्णलचणम् । तदा भेषजमादेयं स्याद् दोषवदतोऽन्यथा ॥ चयादयश्च दोषाणां वज्यं सेव्यञ्च यत्र यत् । ऋताववेदय तत् कर्म्म सर्व्वं पूर्व्वमुदाहृतम् ॥ ११५ ॥
३५११
श्वासादिषु मुहुर्मुहुरवचार्य्यम् । हिकिनः सामुद्र' देयं लघुनान्नेन संयुतम् । भक्तसंयुक्तं विचित्रैर्भोज्यः सहौषधं भोज्यमरुचो हितम् । इति दश काला औषधावेक्षणा भवन्ति । अथ व्याध्यवेक्षणं कालमाह-ज्वर इत्यादि । ज्वरे प्रथमं लङ्घनं लङ्घनानन्तरं पेया प्रथमे षड़हे प्रथमदिनावधि सप्ताहे, ततोऽष्टम दिवावधि षड़हे कषायास्ततश्चतुर्दशदिनावधिपड़द्दे क्षीरं ततो विंशदिनावधिपड़हे सर्पिस्ततः पड़ विंशदिनावधिषड़हे विरेचनमिति । एवमामयस्य कालं वीक्ष्य च पेयादिकक्रमः । पूर्व्वापरकालेऽपि । अथ जीर्णलिङ्गावेक्षणं कालमाह - क्षुदित्यादि । क्षुधा तथा वेगस्य मलमूत्रयोर्मोक्षः शरीरोदरयोलंघुता उद्गारशुद्धिश्व जीर्णेलक्षणमिति । जीर्णलक्षणे भेषजं सेव्यमन्यथा भेषजं दोषवत् स्यादिति । अथ ऋलवेक्षणं कालमाह - चयादय इत्यादि । दोषाणां यत्रौ यस्य चयप्रकोपप्रशमाः पूर्व्वं ते मोक्ताः सूत्रस्थाने, यत्र ऋतौ यद् वयं यच्च सेव्यं तत् स पूर्व तस्याशितीये उदाहृतम्, तदवेक्ष्य कम् काय्र्यम् ॥ ११५ ॥
For Private and Personal Use Only
भुक्तमिति तु पदं सर्व्वानकालेऽपि योजनीयं भेषजविशेषणमिति व्याख्यानयन्ति । औषधापेक्षं कालमभिधाय व्याध्यपेक्षं कालमाह-ज्वर इत्यादि । उत्सर्गविधिना ज्वराट् आरभ्य षढ़ यथाक्रमं देयमिति उच्यते । षड़हादिक्रमे पेयादिदानं न विरोधमावहति । सामान्यविधिर्विशेषविधिं न बाधते तक्ष्य सर्व्वत्रैव मनुनीयत्वात् । क्षुदादिभिः लक्षणदः सम्बध्यते ॥ १४५ ॥
Page #1283
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५१२
चरक-संहिता। (योनिच्यापचिकिस्सितम् उपक्रमाणां करण(1)प्रतिषेधे च कारणम् । व्याख्यातमबलानां सविकल्पानामवेक्षणे ॥ ११६ ॥ मुहम्महुश्च रोगाणामवस्था आतुरस्य च । अवेक्षमाणस्तु भिषक चिकित्सासु न मुह्यति ॥ ११७ इत्येवं षड्विधं कालमनवेक्ष्य भिषगजितम् । प्रयुक्तमहिताय स्याच्छस्यस्याकालवर्षवत् ॥ ११८ ॥ व्याधीनामृत्वहोरात्र-वयसां भोजनस्य च। विशेषो भिद्यते यस्तु कालावेक्षः स उच्यते ॥ ११९ ॥ वसन्ते श्लेष्मजा रोगाः शरत्काले तु पित्तजाः। वर्षासु वातिकाश्चैव प्रायः प्रादुर्भवन्ति हि ॥ गङ्गाधरः-उपक्रमाणामित्यादि। यस्योपक्रमस्य यत्र यत्र (करणस्याप्रतिषेधस्तत्र ) करणप्रतिषेधे कारणं व्याख्यातं षड़पक्रमणीये। अबलानां सविकल्पानामवेक्षणे पूर्व व्याख्यातमिति ॥ ११६ ।।
गङ्गाधरः-एवं सति मुहुर्मु हुश्च रोगाणामातुरस्य चावस्थामवेक्षमाणो वद्यश्चिकित्सायां न मुह्यति ॥ ११७ ॥
गङ्गाधरः-इति षटकालावेक्षणप्रयोजनमाह-इत्येवमित्यादि। इत्येवं षद् कालमनवेक्ष्यानालोच्य भिषगजितं प्रयुक्तमहिताय स्यात्, शस्यस्याकालवर्षवत् ॥१८॥
गङ्गाधरः-कः पुनः कालावेक्ष इत्यत आह-व्याधीनामित्यादि। व्याधीनां वातादिजातानां योऽपृातूनां विशेषो भिद्यते यश्चाहर्विशेषो भिद्यते यश्च रात्रिविशेषो भिद्यते यश्च वयसो विशेषो भिद्यते यश्च भोजनस्य विशेषो भिद्यते, स स विशेषः कालावेक्षः कालावेक्षणमुच्यते ॥ ११९ ॥
गङ्गाधरः-तद्यथा-वसन्त इत्यादि। सन्तादिषु श्लेष्मरोगादयः
For Private and Personal Use Only
Page #1284
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३० अध्यायः
चिकित्सितस्थानम् । ३५१३ निशान्ते दिवसान्ते च वर्द्धन्तै वातजा गदाः । प्रातः क्षपादौ कफजास्तयोर्मध्ये तु पित्तजाः ॥ वयोऽन्तमध्यप्रथमे वातपित्तकफामयाः। बलवन्तो भवन्त्येव स्वभावाद वयसो नृणाम् ॥ जीर्णान्त वातजा रोगा जीर्यमाणे तु पित्तजाः। श्लेष्मजा भुक्तमात्रे तु लभन्ते प्रायशो बलम् ॥ १२० ॥ नाल्पं हन्त्यौषधं व्याधि यथापोऽल्पा महानलम् । दोषवच्चातिमात्रं स्यात् शस्यस्यात्युदकं यथा ॥ संप्रधाऱ्या बलं तस्मादामयस्यौषधस्य च । नवातिबहुलात्यल्पं भैषज्यञ्चावचारयेत् ॥ १२१ ॥
स्युरिति व्याधीनामुक्तं विशेषावेक्षणम्। निशान्त इत्यादि। निशान्ते दिवसान्ते च वातजा गदा वर्द्धन्ते तथा प्रातः पूर्वाह्न क्षपादौ रात्रेरादौ कफजा गदा वर्द्धन्ते तयोर्निशामध्ये दिनमध्ये च पित्तजा गदा वर्द्धन्ते। इत्यहोरात्रा. वेक्षणं व्याधीनाम्। वयोऽन्त इत्यादि। वयसोऽन्ते वातजा गदा बलवन्तो भवन्ति मध्ये पित्तजाः प्रथमे कफजाः। इति वयोऽवेक्षणा। जीर्णान्त इत्यादि। जीर्णान्ते भोजनस्य वातजा रोगा वर्द्धन्ते भोजने जीर्यमाणे पित्तजाः भुक्तमात्रे तु श्लेष्मजाः प्रायशो बलं लभन्ते। इति वयोभोजनावेक्षणं व्याधीनामिति ॥ १२०॥
गङ्गाधरः–मात्रावदोषधप्रयोग एव कार्यो न खतिमात्राल्पमात्राभ्याम्, कस्मादित्यत आह-नाल्पमित्यादि। अल्पमात्रमौषधं व्याधि न हन्ति यथाल्पा आपो न महानलं नन्ति । तयतिमात्रं व्याधि किं हन्तीत्यत आहअतिमात्रमौषधश्च दोषवत् स्याद् यथात्युदकं शस्यस्य दोषवत् । तस्मात् आतुरस्य बलं सम्प्रधा-मयस्य बलं सम्प्रधार्य औषधस्य च बलं सम्पधार्य नवातिबहुलं नात्यल्पं यथा स्यात् तथा भैषज्यमवचारयेत् ॥ १२१॥
For Private and Personal Use Only
Page #1285
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५१४
चरक-संहिता। [योनिव्यापचिकित्सितम् औचित्याद यस्य यत् सात्म्यं देशस्य पुरुषस्य च। अपथ्यमपि नैकान्तात् सन्त्यज्य लभते सुखम् ॥ वाहीकाः शाड्बलाश्चीनाः शुनीका यवनाः शकाः। मांसगोधूममाध्वीक-शरत्रवैश्वानरोचिताः॥ मत्स्यसात्म्यास्तथा प्राच्याः क्षीरसात्म्याश्च सैन्धवाः । अश्मकावन्तिकानान्तु तैलाम्लं सात्म्यमुच्यते ॥ कन्दमूलफलं सात्म्यं विद्यान्मलयवासिनाम् । सात्म्यं दक्षिणतः पेया मण्डश्चोत्तरपश्चिमे । मध्यदेशे भवेत् सात्म्यं यवगोधूमगोरसाः ॥ सात्म्यं ह्याशु बलं धत्ते नातिदोषञ्च वह्वपि । योगैरेवं चिकित्सन् हि देशाद्यज्ञोऽपराध्यति ॥ तेषां तत्सात्म्ययुक्ताश्च क्योऽवस्थायुतास्तथा।
आयुर्बलशरीरादि-भेदा हि बहवो मताः ॥ १२२ ॥ - गङ्गाधरः-अपथ्यस्यापि सात्मस्यावर्जनमाह-औचित्यादित्यादि । यस्य जनस्य देशस्यौचित्याद यद द्रव्यं सात्म्यं पुरुषस्य प्रकृत्यौचित्याच यस्य यत् सात्म्यं तदुपस्थितरोगेष्वपथ्यमपि नैकान्तात् त्यजेत् । ऐकान्तात् सन्त्यज्य न मुखं लभते। तत्र देशौचित्यात् सात्म्यमाह-वाहीका इत्यादि। वाडीकादयः देशौचित्यात् मांसादुप्रचिताः। प्राच्या मत्स्यसात्म्याः। सैन्धवाः क्षीरसात्म्याः। अश्मका आवन्तिकाश्च तैलाम्लसात्म्याः। मलयवासिनः कन्दमूलफलसात्म्याः। पेयासात्म्याः दाक्षिणात्याः। उदीच्याः पाश्चात्याच मण्डसात्म्याः। मध्यदेशवासिनो यवगोधूमगोरससात्म्याः। तेषां तत्सात्म्य. युक्तास्तथा वयोऽवस्थायुताश्च आयुर्बल शरीरादिभेदा बहवो मता इति ॥ १२२ ॥ . चक्रपाणिः- उक्तप्रयोगैरेव चिकित्सां कुर्वाणो दोषमाह-योगैरेवमित्यादि । देशादीत्यनेन प्रशाप्रज्ञानात् देशादिविगुणचिकित्साकारकं पुरुषं क्षयति। अपराध्यतीति मेसितं साभयति। शाम इनादिशब्देन बयोबहादीनां प्रहम्। क्योपए रीरप्रकृतिरूवानां
२.
13
For Private and Personal Use Only
Page #1286
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३० अध्यायः
३०श अध्यायः] चिकित्सितस्थानम् । ३५१५
तथान्तःसन्धिमार्गाणां दोषाणां गूढचारिणाम् । भवेत् कदाचित् कुत्रापि विरुद्धाभिमता क्रिया ॥ पित्तमन्तर्गतं गूढ़ स्वेदसेकोपनाहनैः। नीयते वहिरुष्णहि तथोष्णं शमयन्ति ते॥ वाहगः शीतैश्च सेकादारुष्मान्तयों हि पीड़ितः। सोऽणुगूढ़ कर्फ हन्ति शीतः शोतैस्तथा व्रजेत् ॥ श्लक्ष्णपिष्टो घनो लेपश्चन्दनस्यापि दाहकृत् । त्वगगतस्योष्मणो रोधाद दाहहृत् त्वन्यथागुरोः ॥ छर्दिनी मक्षिकाविष्ठा मक्षिका बहु वामयेत् । द्रव्येषु च विदग्धेषु वं तेषु च विक्रिया ॥ गङ्गाधरः-इति देशसात्म्यानां मांसादीनामपथ्यानामपि नैकान्तः परिहारः काय्य इति दर्शयिखा अपरमाह-तथेत्यादि। तथान्तर्गतानां दोषाणां सन्धिगतानां दोषाणां गूढचारिणाश्च दोषागां कदाचित् कुत्रापि रोगे विरुद्धा क्रियाप्यभिमता भवेत् । तद्यथा-पित्तमित्यादि। अन्तर्गतं गूढ़मुष्णं पित्तमुष्णः स्वेदादिभिर्व हिर्नीयते । तथा स्वेदादयः पित्तमुष्णं शमयन्ति। वायरित्यादि। शीर्वातः सेकादिभियोऽन्तरुष्मा पीड़ितः, सोऽन्तरुष्मा अण सूक्ष्म गूढं कर्फ हन्ति। तथा शीतैः शीतः कफो शमं व्रजेत् । तद् यथा। श्लक्ष्णेत्यादि। चन्दनस्य दाहहरस्य शीतस्य श्लक्ष्णपिष्टो घनो लेपो दाहकृत् । कस्मात् ? खगगतस्योष्मणो रोधात्। एवमतोऽन्यथा अगुरोरुष्णस्यापि दाहकरस्य लक्ष्णपिष्टोऽघनस्तनुलेपो दाहहृत् । एवमङ्गविशेषेऽपि कम्मे विशेषः स्यात् । तदयथा। छत्यादि। मक्षिकाविष्ठा छदिनो, मक्षिका तु बहु वामयेत् । प्रहणं पस्मात् तत् वयोबलशरीरादि। यदि वायुः सर्वात्मना कुप्यति, तदा तस्य वायोः यद् विपरीतं तैलं तत् कर्त्तव्यम्। यदानु शीतेन वायुर्वृद्धः तदा सर्वात्मना वातविपरीतं तैलमुत्सृज्य यदेव शीतवातस्यहितं तस्येवंगुणस्य शैत्य प्रशमाय हेतुविपरीतमुष्णं भेषज कर्तव्यम्, चोक्तं 'पीतेनोष्णकृतान् रोगान् शमयन्ति भिषगविदः' इत्यादि। इह तु
For Private and Personal Use Only
Page #1287
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५१६
चरक-संहिता। योनिब्यापश्चिकित्सितम् एतस्मादौषधादीनि परीक्ष्य दश तत्त्वतः । कुर्य्याचिकित्सितं प्राज्ञो न योगैरेव केवलम् ॥ १२३ ॥ निवृत्तोऽपि पुनाधिः स्वल्पेनायाति हेतुना। क्षीणे मार्गीकृते दोषे शेषः सूक्ष्म इवानलः ॥ तस्मात् तमनुबध्नोयात् प्रयोगेणानपायिना। दाढाथ प्राक्प्रयुक्तस्य सिद्धस्याप्यौषधस्य तु ॥ १२४ ॥ कठिनादूनभावाच्च दोषोऽन्तःकुपितो महान् । पथ्यमृद्वल्पतां नीतो मृदुर्दोषकरो भवेत् ॥ पथ्यमप्यश्नतस्तस्माद् यो व्याधिरुपजायते। ज्ञात्वैवं वृद्धिमभ्यासमथवान्यस्य कारयेत् ॥ सातत्यात् स्वाद्वभावाच्च पथ्यं द्वष्यत्वमागतम् ।
कल्पनाविधिभिस्तैस्तैः प्रियत्वं गमयेत् पुनः ॥ तथा सति द्रव्येषु विदग्धेषु तेषु चैवं विक्रिया विपरीतक्रिया। एतस्माद्धेतो. रौषधादीनि दश प्रागुक्तानि विमाने तत्त्वतः परीक्ष्य प्राशचिकित्सितं कुर्य्या, न केवलं योगैरिति ॥ १२३॥
गङ्गाधरः-निवृत्त इत्यादि। निवृत्तो व्याधिः स्वल्पेनापि हेतुना पुनरायाति। निवृत्तो रोगः कस्मात् पुनरायाति तत्राह। दोषे मार्गीकृते सति क्षीणेऽपि शेषो वर्त्तते सूक्ष्मोऽनल इव। तस्मात् तं निवृत्तदोषं पुमांसम् अनपायिना प्रयोगेणानुबनीयाचिरमुपाचरेत् । किमर्थमित्यत आह-दाार्थ मामयुक्तस्य सिद्धस्यौषधस्य येनौषधेन व्याधिनिवृत्तोऽभूत्। तस्य सिद्धेर्दाार्थमनपायिना प्रयोगेणानुबन्नीयात् चिरमाचरेत् ।। १२४ ॥ ..
गङ्गाधरः-कठिनेत्यादि। कठिनादूनभावाच अन्तःकुपितो महान् दोषो हि पथ्य द्वल्पतां नीतो मृदुरपि दोषकरो भवेत्। तस्मात् पथ्यमप्यश्नतो जनस्य यो व्याधिरुपजायते, तस्यैवं वृद्धिं झाखान्यस्य पथ्यस्याभ्यासं कारयेत् । तत्र पथ्यद्वेषे कर्त्तव्यमाह- सातत्यादित्यादि। पथ्यं सततप्रयोगात् यदि दोषादीनां व्यस्तसमस्तानां ग्रहणात् दोपदूष्यसमुदायात्मा ब्याधिरपि लभ्यते, सेन व्याधि
For Private and Personal Use Only
Page #1288
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३०श अध्यायः ]
चिकित्सितस्थानम् ।
मनसो वानुकूलत्वात् तुष्टिरुर्जा रुचिबलम् । सुखोपभोगता च स्याद् व्याधेश्चातो बलक्षयः ॥ लौल्याद् दोषचयाद् व्याधि- वैधम्र्म्याद वापि याऽरुचिः । तासु पथ्योपचारः स्याद् योगेनाद्य विकल्पयेत् ॥ १२५ ॥ भवन्ति चात्र श्लोकाः । विंशतिर्व्यापदो योनेर्निदानं लिङ्गमेव च । चिकित्सा चापि निर्दिष्टा शिष्याणां हितकाम्यया ॥ शुक्रदोषास्तथा चाष्टौ निदानाकृतिभेषजः । क्लेव्यान्युक्तानि चत्वारि चत्वारः प्रदास्तथा ॥ तैषां निदानं लिङ्गञ्च भैषज्यञ्चैव कीर्त्तितम् । चीरदोषास्तथा चाष्टौ दोषाकृतिभिषग्जितैः ॥ रेतसो रजसश्चैव कीर्त्तितं शुद्धिलचणम् । उक्तानुक्तचिकित्सा च सम्यग्योगस्तथैव हि ॥ देशादिगुणयोगाश्च कालः षड् विध एव च । देशे देशे च यत् सात्म्यं यथा वैद्योऽपराध्यति ॥
३५१७
द्वेष्यत्वं स्वादुखाभावाच यदि द्वेष्यत्खमागच्छेत् तदा तैस्तः स्वादुकरः कल्पनाविधिभिः पुनस्तदेव द्वेष्यत्वगतं पथ्यं प्रियत्वं गमयेत् नयेत् । किमर्थमित्यत आह-मनस इत्यादि । मनसो वानुकूललादूर्जा तुष्टिश्च बलश्च सुखोपभोगता च स्यात् । अतो व्याधेश्च बलक्षयः स्यात् । लौल्यादित्यादि । मनसो लौल्याचाञ्चल्यात् दोषक्षयादपि व्याधिः स्यात्, वैधम्र्म्याद वापि या रुचि स्यात्, तासु पथ्योषचारः स्यात् । योगेनादं खादं विकल्पयेदिति ।। १२५ ।।
For Private and Personal Use Only
विपरीतमपि भेषजम विरुद्धम् । विपरीतं भेषजमुच्यते न विपरीतगुणमात्रम्, तेन विपर्यस्तार्थकारिणामपि भेषजानां ग्रहणं भवति । यत्तु समानमेव क्षीणानां दोषाणां धातूनां वा भेषजं
४४१
Page #1289
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५१८ ___ चरक-संहिता। योनिव्यापञ्चिकित्सितम्
चिकित्सा चापि निर्दिष्टा दोषाणां गूढचारिणाम् । योनिव्यापदिकेऽध्याये पुनर्वसुनिदर्शिता ॥ यस्तु सम्यङ् न जानाति शास्त्र शास्त्रार्थमेव च।
न कुर्यात् स क्रियां चित्रमचक्षरिव चित्रकृत् ॥ १२६ ॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृतेऽप्राप्ते दृढ़बलप्रतिसंस्कृते चिकित्सितस्थाने योनिव्यापचिकित्सितं नाम
त्रिंशोऽध्यायः ॥ ३०॥ गङ्गाधरः-अध्यायार्थमुपसंहरति-भवन्ति चात्रेत्यादि। विंशतिरित्यादि। स्पष्टार्थाः श्लोका एते ॥ १२६ ॥
गङ्गाधरः-अध्यायं समापयति-अग्नीत्यादि। अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते। अप्राप्ते तु दृढ़बल-प्रतिसंस्कृत एव च। योनिब्यापदिके त्रिंशेऽध्याये चैव चिकित्सिते। वैद्यगङ्गाधरकृते जल्पकल्पतरौ पुनः। चिकित्सितस्थानजल्पे षष्ठस्कन्धे चिकित्सिते। योनिव्यापदिकाध्याय-जल्पाख्या त्रिंश्युदीरिता। इति चिकित्सितस्थानं षष्ठं समाप्तम्, जल्पश्च
तस्य समाप्त इति ॥ ३० ॥ भवति तद् दोषादिक्ष यस्य व्याधिवृद्धिजनकत्वात् तद्विपरीतमेव भवेत्। तत्र.....इति कर्तव्या। किन्तु तत्क्षयस्तेन क्षये दोषादिसमानमेव विपरीतमिति न कश्चिद् दोषः ॥ ११६-.१२६॥ इति महामहोपाध्याय-चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां घरकतात्पर्य्यटीकायां चिकित्सितस्थानव्याख्यायां योनिव्यापचिकित्सितं
नाम त्रिंशोऽध्यायः ॥३०॥ त्रिंशदध्याये श्लोकसंख्या ५४६१ ॥ समाप्तमिदं षष्ठं चिकित्सितस्थानम् ॥
॥ श्रीः ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1290
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरकसंहिता
कल्पस्थानम्।
प्रथमोऽध्यायः।
अथातो मदनकल्पं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः॥१॥ गङ्गाधरः-अथ स्थानोद्देशक्रमात् चिकित्सितस्थानानन्तरं कल्पस्थानं व्याख्यातव्यम्। तत्राध्यायोद्देशानुक्रमात् प्रथमं मदनफलकल्पमाह-अथात इत्यादि। सर्व पूर्ववद व्याख्येयम् ॥१॥
चक्रपाणिः-चिकित्सितस्थाने तु तत्र तत्र विहितवमनविरेचनयोः प्रयोगान् विस्तरेणाभिधातु चिकित्साधिकृतयोगस्थानरूपकल्पस्थानमुच्यते। यद्यपि चिकित्सायां वस्तेरपि प्रतिपादितस्वात् वस्यभिधायकं सिद्रिस्थानमपि चिकित्साङ्गतयाभिधातव्यम्, तथापि पञ्चकर्मणामौत्सर्गिकप्रवृत्तौ वमनविरेचनपूर्विकैव वस्तिकर्मप्रवृत्तिर्भवतीति कृत्वा वमनविरेचनाभिधायकं कल्पस्थानमेव वस्त्यभिधायकसिद्धिस्थानादप्रेऽभिधीयते। वमनविरेचनानां कल्पस्तिष्ठत्यस्मिन्निति कल्पस्थानम् ; कल्पाभिधानेऽपि विरेचनस्यौत्सर्गिकप्रवृत्तौ वमनपूर्चिकैव प्रवृत्तिर्भवतीति विरेचनात् वमनस्य पूर्घत्वात् वमनकल्पा एवामेऽभिधातव्याः; वमनकल्पेष्वपि वमनद्रव्यश्रेष्ठत्वान्मदनफलस्यैवादौ कल्पोऽभिधीयते, श्रेष्ठत्वञ्च मदनफलस्य, “वमनद्रव्याणां मदनफलानि श्रेष्ठतमान्याचक्षतेऽनपायित्वात्" इत्यनेनाऽत्रव वक्ष्यति ॥१॥
For Private and Personal Use Only
Page #1291
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[मदनकल्प:
३५२०
चरक-संहिता। अथ खलु वमनविरेचनार्थ मदनफलादित्रिवृतादीनां वमनविरेचनद्रव्याणां मुखोपभोग्यतमैः सहान्यैव्यैर्विविधैस्तद्योगानां क्रियाविधेः सुखोपायस्य सम्यगुपकल्पनार्थ कल्पस्थानमखिलेनोपदेयामोऽग्निवेश ॥२॥
गङ्गाधरः-कल्पस्थानोपदेशे प्रयोजनमाह-अथ खल्वित्यादि। प्रथमा. ध्याये दीर्घजीवितीये मूलिन्यस्तिस्रः शणपुष्पीविम्वीहेमवत्यः फलिग्यश्चाष्टौ धामागे वेक्ष्वाकुजीमृतकृतवेधनमदनकुटजत्रपुषहस्तिपर्णिन्यो वमनार्थ द्रव्याप्युक्ताः, तथा विरेचनार्थ मूलिन्य एकादश हस्तिदन्तीश्यामात्रिदधोगुडासप्तला. प्रत्यकश्रेणीगवाक्षीविषाणिकाऽजगन्धाद्रवन्तीक्षीरिण्यः फलिन्यश्च दश शकिनीविद्विविधक्लीतक-प्रकीर्योदकीर्यान्तःकोटरपुष्पी- हस्तिपर्णी- कम्पिल्लकारगवधा उक्तास्तेषु मध्ये मदनफलादीनां वमनद्रव्याणां त्रिवृतादीमां विरेचनद्रव्याणां क्रियाविधौ सुखकरवात् षड़ विरेचनशताश्रितीयोक्तानां षण्णां शतानां योगानां मुखोपभोग्यतमैरन्यैर्विविधैव्यैः सह योगेन सम्यगुपकल्पनार्थ कल्पस्थानमखिलेनोपदेक्ष्यामो न खितरेषां धमनविरेचनमूलिनीफलिनीद्रव्याणां सम्यगुपकल्पनार्थ तथाविधमुखवमनविरेचनकरलाभावादिति ॥२॥
चक्रपाणिः-कल्पार्थं दर्शयशाह-अथ खल्वित्यादि ।-अथशब्दः प्राक्प्रस्तुते ; खलुशब्दः प्रकाशने ; वमनविरेचना मिति वमननिमित्तं विरेचननिमित्तच ; वमनविरेचनद्रव्याणामिति मदनफलादितिवृदादीनाम्, अन्यैरिति सुरासौवीरकादेयः कोविदारादिप्रकारैश्च, भन्यैरिस्यस्य विशेषणम्-'सुखोपभोग्यतमः' इति ; अस सुखायोपभोगो येषां ते सुखोपभोगाः ; तेन तदास्व. सुख उपभोगो येषां ते सुखोपभोगाः ; तथाहि तदात्वसुखोपभोगानां कोविदारादीनां ग्रहणं स्यात् । कल्पनार्थमिति यदस्य क्रियया सम्बन्धमदर्शयित्वैव भवितुमकारि, तमाख्यानप्रत्ययनायें व्याकरोति-भेदार्थ विभागार्थम्चेत्यर्थ इति ; तत्र भेदार्थमिति वमनविरेचनद्रव्यप्रयोगभेदार्थम्, ते व प्रयोगभेदाः 'त्रिंशत्योगशतं मदनफलेषु' इत्यादिकाः। विभागार्थमिति 'अत फलपिप्पीना द्वौ भागौ कोविदारकषायेण' इत्यादिवक्ष्यमाणद्रव्यविभागार्थम् । उपोद्घातं समाप्य प्रकृतमाह। तढयोगानामिति वमनविरेचनद्रव्यप्रयोगाणाम् ; क्रियाया इतिकर्तव्यताया विधिः क्रियाविधिः स्वरसादिरूपतया करणानीति यावत् ; तस्य क्रियाविधेर्विशेषणम्-'सुखोपायस्य' इति, सुखार्थः सुखो का उपायो यस्य स सुखोपायस्तस्य ; क्रियाविधः सम्यगुपकल्पनार्थमिति सम्यग उपदेशार्थम् ॥२॥
For Private and Personal Use Only
Page #1292
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अध्यायः]
कल्पस्थानम् ।
३५२१ तत्र दोषहरणमईभागं वमनसंज्ञकमधोभागं विरेचनसंज्ञकमुभयं वा शरीरमलविरेचनाद् विरेचनशब्द लभते । तत्रोष्णतीक्ष्णश्लक्षणसूक्ष्मव्यवायिविकाशीन्यौषधानिस्ववीर्येण हृदयमुपेत्य धमनीरनुसृत्य सम्यगयुक्त्यानुस्रोतोभ्यः केवलं शरारगतं दोषसङ्घातमाग्नेयत्वाद् विष्यन्दयन्ति, तैपण्याद विच्छिन्दन्ति। स विच्छिन्नः परिप्लवः स्नेहभावित काये स्नेहाक्त
गङ्गाधरः-ननु किं वमनं किश्च विरेचनमित्यत आह-तत्रेत्यादि। ऊर्द्ध भागं दोपहरणमिह वमनसंशकमधोभागं दोषहरणञ्चेह विरेचनसंज्ञकं भवति। वहि षड़ विरेचनशतानीति यदुक्तं तत् किमधोभागं दोषहरणान्येव षट् शतानि भवन्तीत्यत आह-उभयं वेत्यादि । उभयं वमनविरेचनं वा उभय भागं वा दोषहरणं विरेचनसंच भवति। तेन वमनविरेचनानि षट्शतानीत्यभिप्रायेणोक्तं षड़ विरेचनशतानि भवन्तीति। तर्हि शीर्षविरेचनमपि किं न विरेचनमित्यत आह-शरीरेत्यादि । शरीरमलविरेचनादिह विरेचनशब्दं यथा वमनविरेचनं लभते तथा शीर्षविरेचनास्थापनादिकं विरेचनशब्द लभते इति उभयभागं दोषहरणादिति नोक्त्वा शरीरमलेत्युक्तम्। मदनफलादिकं कुतो हेतोरूद्ध भागं दोषं हरति त्रितादिकन्वधोभागमित्यत आहतत्रोष्णेत्यादि। उष्णादिगुणान्यौषधानि मदनफलादीनि आग्नेयवाद विष्यन्दयन्ति, तक्ष्ण्याद् विच्छिन्दन्ति। स दोषसङ्घातः विच्छिन्नः सन्
चक्रपाणि:-वमनविरेचनशब्दार्थ विभजते-तत्रेत्यादि । जई मुखन दोषनिर्हरणं भजते इस्यूद भागम्, अधो गुदेन दोषनिहरणं भजत इत्यधोभागम्। वमनविरेचनयोरपि कदाचिद् विरेचनसंज्ञां षड्विरेचनशताश्रितीयोकां दर्शयन्नाह- उभयमपीत्यादि। न च सति वमनविरेचनवनिरूडेऽपि विरेचनसंज्ञाप्रसक्तिः सम्भावनीया, यतः पङ्कजशब्दवदियं विरेचनसंज्ञा वमनविरेचनयोरपि योगरूड्या वर्तते । सम्प्रति द्वयोरपि वमनविरेचनद्रव्ययोः साधारणोष्णतीक्ष्णत्वादिगुणयोगकृतदोषविष्यन्दनादि साधारणकार्यदर्शनपूर्वकमग्निवारयात्मकत्वादिविशिष्टधर्मयोगादिकृतं विशिष्ट कार्य वमनविरेचनं दर्शयन्नाह-ततोष्णेत्यादि। उष्णमिति उष्णवीर्यम्, स्ववीर्येणेति स्वप्रभावेण, धमनीरनुसृत्येत सकलदेहगतधमनीरनुसृत्य, सकलदेहगत. मा यनुसरण वीर्येण शेयम्, न साक्षात् ; आग्नेयत्वाद विष्यन्दयन्तीति विलीनं कुन्दन्तीति,
For Private and Personal Use Only
Page #1293
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५२२ चरक-संहिता।
[ मदनकल्पः भाजनस्थमिव क्षौद्रमसज्जन् प्रवणभावादामाशयमागम्योदानप्रणुनोऽग्निवाय्वात्मकत्वादूर्द्ध भागप्रभावादौषधस्योद्ध मुभिद्यते। सलिल-पृथिव्यात्मकत्वादधाभाग प्रनावादी धस्याधः प्रवर्तते, उभयतश्चोभयगुणत्वादिति लक्षणोदेशः ॥ ३४ ॥ परिप्लवः सर्वतः प्लावितः संश्च स्नहभाविते काये स्नेहाक्तभाजनस्थं सोद्र यथा न तद भाजने सज्जते तथा असज्जन् प्रवणभावात् प्लावनखादामाशयमुपेत्य उदानप्रणुनः सन्न निवाय्वात्मकखादृद्ध भागप्रेरणप्रभावादौषधस्योद्ध मुद्भिद्यते। प्रवणेति गुप्लु गतौ धातू। सन्तरणादिगतिविशेषार्थ वात् प्रवणं प्लवनमित्येकोऽर्थः। सलिलेत्यादि। एवं सलिलपृथिव्यात्मकलादधोभागप्रेरणप्रभावादौषधस्याधः प्रवर्तत इति। पूर्व वदोषसङ्घात उष्णतीक्ष्णादिगुणेविरेचनद्रव्यैः स्ववीयेणामाशयमुपेत्य धमनीरनुसृत्य सम्यगयुक्त्या स्रोतोभ्यो विष्यन्यते केवलशरीरगतः। तैपण्याद् विच्छिद्यते। स विच्छिन्नः परिप्लवः स्नेहभाविते काये स्नेहाक्तभाजनस्थक्षौद्रमिवासज्जन् प्रवणभावादामाशयमागम्यापानप्रणुन्न औषधस्य सलिलपृथिव्यात्मकखादधोभागप्रेरणप्रभावादधः प्रवर्तते। ऊद्ध ज्वलनखादग्नेः विच्छिन्दन्ति छिन कुर्वन्ति । परिप्लव इतस्ततो गच्छन्, असजन्निति न क्वचिदपि सङ्गं गच्छन्, अणुप्रवणभावादिति अणुस्वात् प्रवणभावाच्च, प्रवणत्वमिह कोष्ठगमनोन्मुखत्वम्, अणुत्वञ्च अणुमार्गसञ्चारित्वम्, उदानप्रणुन इति उदानवायुप्रेरितः, अग्निवाय्वात्मकत्वादिति अग्निवायूत्कषवस्वात्, ऊर्द्धभागप्रभावादिति ऊद्ध भागदोषहरत्वरूपप्रभावात् । एवं सलिलपृथिव्यात्मकत्वमपि व्याख्येयम् । उभयतश्चेति ऊर्द्ध मधश्च क्षिप्यत इत्यर्थः, उभयगुणत्वादिति अग्निवारवात्मकत्वात् सलिलपृथिव्यात्मकत्वादूधिोभागप्रभावाच्चेत्यर्थः । इति लक्षणोद्देश इति अनन्तरग्रन्थेन वमनविरेचनतद्रव्यस्वरूपाभिधानं कृतमित्यर्थः । अत्र च प्रकरणे सामान्येनैव वमनविरेचनद्रव्याणां "आम्नेयत्वाद् विष्यन्दयन्ति" इत्यनेनाग्नेयत्वं प्रतिपादितम्, पुनश्च विशेषेण 'अग्निवारयात्मकस्वाद' इति पदेन वमनद्रव्यस्यान्यात्मकरवं प्रतिपाद्यते, तेन, सामान्ये विशेषे च वमनद्रव्याणामाग्नेय स्वप्रतिपादनात् प्रकृष्टमाग्नेयत्वं भवति, विरेचनद्रव्याणान्तु सामान्योक्ताग्नेयत्वसम्बन्धात् विशेषगुण. कयन प्रस्तावे च सलिलपृथिव्यात्मकत्वाभिधानात् वमनद्रव्यापेक्षयापकृष्टमाग्नेयत्वं भवति, तथाहि सुश्रतेऽपि वमनविरेचनयोरप्याग्नेयत्वम्, "लघुत्वसूक्ष्मतीक्ष्णोष्णविकाशित्वविरेचनम् । वमनञ्च हरेद दोषान् प्रकृत्या कृतमन्यथा" इत्यनेन, यच्चानोच्यते-वमनं यदि ऊर्द्धभागहरत्वप्रभावादूर्द्ध यति, तदाऽग्निवाय्वात्मकत्वादिति हेतुवर्णनं न युज्यते, यतः, यत् सोपपत्ति कार्यम्, न तत् प्रभावकृतमिति व्यपदिश्यते, उक्तं हि-"प्रभावोऽचिन्त्य उच्यते” इति, तन्त्र ;
For Private and Personal Use Only
Page #1294
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अध्यायः कल्पस्थानम् ।
३५२३ तत्र फलजोमूतकेक्ष्वाकुधामार्गवकुटजकृतवेघनानाम,श्यामात्रिवृच्चतुरगुल-तिल्वक-महावृक्षसप्तला-शङ्खिनीदन्तीद्रवन्तोना नानाविधदेशकालसम्भव-खादुरसवोर्यविपाकप्रभावग्रहणानाम्, देहदोषप्रकृतिवयोबलाग्निभुक्तिसात्म्यरोगावस्थादीनां नानात्मकत्वाच्च विचित्रगन्धवर्णरसस्पर्शानामुपभोगसुखार्थमपरिप्लवनबाद वायोरग्निवाय्वात्मकद्रव्येण वमनम्। निम्नगलस्वभावात् सलिलस्य गुरुवात् पृथिव्याः सलिलपृथिव्यात्मकेन द्रव्येण विरेचनं भवति । उभयतश्चोभयगुणवादिति। यद् द्रव्यमग्निवायुसलिलपृथिव्यात्मकं तदुर्भाधोगमनप्रभावादुभयतोभागहरं तेन दोषसङ्घात उभयतश्च प्रवत्तेते। इति वमनविरेचनलक्षणोद्दशः संक्षेपेण वचनमिति ॥४॥
गङ्गाधरः-तत्रेत्यादि। तत्र वमनविरेचनद्रव्येषु मध्ये मदनफलादीनां पण्णां वमनद्रव्याणां श्यामादीनां नवानां विरेचनद्रव्याणां नानाविधदेशादिसम्भवात् स्वाद्वादिग्रहणानांदेहादिनानालाच विचित्रगन्धादीनामुपभोगसुखार्थम् यतः प्रभावस्यैवेह वमनकार्ये वावग्न्यात्मकगुणतया वाय्वन्यात्मकत्वं हेतुरुपदृश्यते, न तु वायवन्यात्मकत्वं स्वतन्त्रो वमनहेतुः, तथाहि सति यदन्यदपि वाय्वग्न्यात्मकम् ऊर्द्धभागदोष. हरत्बप्रभावरहितम्, तदपि वमनकरं स्यात्, यथा कटुकरसे द्रव्ये तत् स्यात्, तस्मात् प्रभावगुणतयैव हेतुवर्णनम्, एवं विरेचनद्रव्येऽपि पूर्वपक्षसिद्धान्तावनुसर्तव्यौ ॥३॥ ४॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति कल्पस्थानस्य बक्तव्यतया षड़ विरेचनप्रयोगशतान्यनतिसंक्षेपविस्तरप्रयोगोपदर्शनपूर्वकं प्रतिजानीते-तत्र फलेत्यादिना 'षडविरेचनयोगशतानि व्याख्यास्यामः” इत्यनेन । तत्र कृतवेधनान्तानां विच्छेदपाठे वमनप्रयोगप्रयोज्यत्वम्, श्यामादीनां विरेचनप्रयोगप्रयोज्यत्वञ्च दर्शयति, असंव वमने विरेचने कैकेषान्तु पुनर्वस्तूनां मदनफलादीनां श्यामादीनाञ्च बहवः प्रयोगा अभिधीयन्ते, न पुनरेकैकमेव द्रव्यं वमनकारक विरेचनकारकम् , स्वल्पसंख्याप्रयोगेण ग्रहणसुखता वमनविरेचनयोगस्य भवति, कार्यञ्च सिध्यतीत्याशङ्कयाह-नानाविधे. त्यादि। यावद्रोगावस्थादिनानाप्रभाववत्त्वाचेति । अस्यार्थः-यस्मान्नानाविधदेशकालसम्भवाः नानाविधास्वादाः नानाविधवीर्याः नानाविधविपाकाः नानाविधप्रभावध मदनफलादिकाः मोषध्यः, तथा तत्संस्कारकाः कोविदारादिका ओषध्य उपलभ्यन्ते, पुरुषाश्च देहदोषप्रकृतिवयोबलाग्निभक्तिसारम्यरोगावस्थाभिन्ना नानाविधा दृश्यन्ते, तेन नैकद्रव्यं सर्वस्मिन् देहदोषादौ
For Private and Personal Use Only
Page #1295
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५२४ चरक-संहिता।
[मदनकरूपः संख्येयोपयोगानामपि च सतां द्रव्याणां विकरूपमार्गोपदर्शनार्थ षड़ विरेचनयोगशतानि व्याख्यास्यामः ॥ ५॥
तानि तु द्रव्याणि देशकालगुणभोजनसम्यगवीर्यबलाधानात् क्रियासमर्थतमानि भवन्ति ॥६॥
त्रिविधः खलु देशो जाङ्गलोऽनूपः साधारणश्चेति तत्र जागाल: पर्साकाशभूयिष्ठः, तरुभिरपि कदरखदिराशनाश्वकर्णअपरिसद्धेश्योपयोगानामपि च सतां विकल्पमार्गापदर्शनार्थ षडू विरेचनयोगशतानि व्याख्यास्यामो विस्तरेण वक्ष्यामः, षड्विरेचनशताश्रितीये यस्य यस्य मदनफलादेर्यावन्तो यावन्तो योगा उक्ता न खन्येषाम् । कस्मात् ? तानि तु द्रव्याणि देशकालादिवलाधानात् क्रियासमर्थानि भवन्ति। नैवमन्यानि क्रियासमर्थानि स्युः ॥ ५॥६॥
गङ्गाधरः-तत्र देशमाह-त्रिविध इत्यादि । तत्र जाङ्गल इति । पर्साकाश. भूयिष्ठः परि सर्वतो दिक्षु आकाशभूयिष्ठो यो देशस्तरुभिरपि च यौगिकं सर्वत्र काले वा प्राप्यते सर्वत्र देशे वा ; तस्माई हदोषादिना भेदवति पुरुषे बहून्येव द्रयाणि बहुभिश्व प्रयोगैरुपकल्पितानि यथायोग्यतया यथाप्राप्ति च प्रयोक्तु शक्यन्ते ; अतो बहूनामेव मदनादिद्रव्याणां बहुप्रकारप्रयोगाणामुपन्यासो युक्त इति भावः। ग्रहणाइपलम्भनात्, देहो नाना स्थूलकृशादिभेदेन ; भक्तिरिच्छा, अवस्थाशब्देनेह रोगावस्थैव ग्राह्या ; आदिशन्देनेह सस्वाहारयोहणम् ; भूरिविरेचनप्रयोगोपदर्शनप्रयोजनान्तरमप्याह-विचित्रेत्यादि। नानाविधगन्धवर्णरसतयानुपयोगे तत्कालमुत्तरकालञ्च सुखानुवादार्थच त्यर्थः। अथ प्रभेदान्मदमफलादीनां षटप्रयोगशतानि भवन्ति ; येन नाधिक्यं प्रयोगाणामभिधीयत इत्याशङ्कयाहभसंख्येयेत्यादि। विकल्पमार्गोपदर्शनार्थमिति, अधिकप्रयोगकल्पनार्थमभिधीयते, एतत् षटप्रयोगशतोपदर्शनं कर्तव्याधिक प्रयोगकल्पनामार्गोपदर्शकम् ; तेन परेऽप्यत्र प्रयोगाः कल्पनीयाः, ग्रन्थे निःशेषप्रयोगानभिधानं प्रयोगाणामसंख्येयत्वेनाशक्यत्वादेव ; अनतिविस्तरषट्प्रयोगशताभिधानं, मन्दबुद्धिसम्यवहारार्थमिति भावः ; उक्तं ह्यन्यक्ष-"एतावन्तो ह्यल्पबुद्धीनां व्यवहाराय बुद्धिमताच स्वालक्षण्यानुमानयुत्ति कुशलानामनुक्कार्थज्ञानाय" इति ॥५॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति वमनविरेचनद्रव्याणां देशादिसम्पस्या गुणोत्कर्ष दर्शयन्नाहतानीत्यादि। देशादिभिश्चतुर्भिः 'सम्पत्'शब्दः प्रत्येकमभिसम्बध्यते ; भाजनं भेषजस्य स्थानम् ; वीर्यस्य बलं वीर्योधिकत्वमेव । देशादि सम्यक व्याकुर्वनाह-तत्र विविध इत्यादि। तस
For Private and Personal Use Only
Page #1296
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अध्यायः]
कल्पस्थानम्। धवतिनिशशल्लकीशालसोमबल्कबदरीतिन्दुकाश्वत्थवटामलकोवनगहनः अनेकशमीककुभशिंशपाप्रायः स्थिरशुष्कपवनबलविधूयमानप्रनृत्यत्तरुणविटपः प्रततमृगतृष्णाकूपोपगूढस्तनुखरपरुषसिकताशर्कराबहुलः लावतित्तिरिचकोरानुप्रचितभूमिभागो वातपित्तबहुलः स्थिरकठिनमनुष्यप्रायो ज्ञयः॥७॥ . अथानूपो हिन्तालतमालनारिकेलकदलोवनगहनः सरित्समुद्रपर्य्यन्तप्रायः शिशिरपवनबहुलो वज़ुलवनवानीरोपशोभिततीराभिः सरिद्भिपगतभूमिभागः अक्षितिधरनिकुञ्जोपशोभितो मन्दपवनानुवीजितक्षितिरुहगहनोऽनेकवनराजीपुष्पितवनगहनभूमिभागः स्निग्धतरुप्रतानोपगूढो हंसचक्रवाकबलाकानन्दीमुखपुण्डरीककादम्बमद्गुकोयष्टिभृहराजशतपत्रमत्तकोकिलानुनादित तरुणविटपः सुकुमारपुरुषः पवनकफप्रायो ज्ञयः॥८॥
अनयोरेव द्वयोदेशयोर्वीरुदवनस्पतिवानस्पत्यशकुनिमृगगणयुतः स्थिरसुकुमारबलसंहननोपपन्नः साधारणगुणयुक्तपुरुषः साधारणो ज्ञयः॥४॥ कदरादिभिर्वनगहनो निविड़वनः । अनेकशमीक्षादिमायः । स्थिराश्च शुष्काच पवनविध्यमानाश्च प्रनृत्यन्त इव तरुविटपा यत्र सः। प्रततमृगतृष्णाकूपगूढस्तत्र देशे तनुखरादिसिकताशराबहुलो लावादिप्रचितो भूमिभागः । वातपित्तबहुलः स्थिरादिमनुष्यपायो जालो देशो शेयः ॥७॥
गङ्गाधरः-अथेत्यादि। हिन्तालादिवनगहनः, अक्षितिधरः पर्चतहीनो निकुञ्जोपशोभितः, हंसाधनुनादिततरुणविटपः, सकुमारः मृदुकोमलशरीरादिः पुरुषो यत्र । पवनकफमायो देश आनूप उच्यते ॥८॥ ___ गङ्गाधरः-अनयोरित्यादि । अनयोरेव द्वयोर्जाङ्गलानूपयोदेशयोयें वीरुधादयस्तै यु तः। स्थिरादिभावोपपन्नाः साधारणगुणयुक्ताः पुरुषा यत्र स साधारणो देशो शेयः ॥९॥ केचिजाङ्गलादिदेशलक्षणपन्थं न पठन्ति, तत् तु जनपदोध्वंसनीये पठितमिति कृत्वेहानार्ष वदन्ति।
४४२
For Private and Personal Use Only
Page #1297
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५२६ चरक-संहिता।
[मदनकल्पः तत्र देशे जाङ्गले साधारणे वा यथाकालं शिशिरातपपवनसलिलसेविते शुचौ प्रदक्षिणे श्मशानचैत्यदेवायतनागारसभाश्वभ्ररोमवल्मीकोषरविरहित कुशरोहिषास्तीर्ण स्निग्धकृष्णमधुरमृत्तिके सुवर्णवर्णमृत्तिके वा मृदावफालकृष्टऽनुपहतेऽन्यैर्बलवत्तरमरौषधानि जातानि प्रशस्यन्ते ॥१०॥
तत्र यानि कालजानि पर्यागतसम्पूर्णप्रमाणरसवीर्यगन्धानि कालातपाग्निसलिलपवनजन्तुभिरनुपहत-गन्धरसस्पर्शवर्ण-प्रभावाणि प्रत्ययाणि *, तेषां शाखापलाशमचिरप्ररूढ़ वर्षावसन्तयोाह्य ग्रीष्मे मूलानि शिशिरे वा शीर्णप्ररूढ़पानां शरदि त्वकन्दक्षीराणि हेमन्तै साराणि पर्णपुष्पफलमिति ।
गङ्गाधरः-तत्रेत्यादि। तेषु मध्ये जाङ्गले साधारणे वा देशे यथाकालं शिशिरादिसेविते शुचौ प्रदक्षिणेऽनुकूले श्मशानादिविरहिते कुशाद्यास्तीर्ण. स्निग्धादिमृत्तिके सुवर्णवर्णमृत्तिके वा मृदावफालकृष्टेऽन्यैर्बलवत्तर, मैरनुपहते स्थाने जातान्योषधानि प्रशस्यन्ते ॥१०॥
गङ्गाधरः-तत्रेत्यादि। तत्र यानि कालजानि यानि पर्यागतसम्पूण. प्रमाणादीनि तेषां शाखापलाशमचिरमरूढं वर्षावसन्तयोाह्य ग्रीष्मे मूलानि शिशिरे वा शीर्णप्ररूढपर्णानां मूलानि। शरदि लगादीनि। हेपन्ते वैस्तु जनपदोद्ध्वंसनीयजाङ्गलादिलक्षणं न पठ्यते, तैरख पठनीय एवायं ग्रन्थः । यथाकालमिति पथाकालं शिशिरादिभिः सेविते देशे, श्मशानादिभिः प्रत्येकं विरहितशब्दः सम्बध्यते, सभा जनमेलकस्थानम्, न फालेन कृष्ट इत्यफालकृष्ट ॥६-१०॥
चक्रपाणिः-तत्र यानि कालजातानीत्यनेनव कालसम्पदुच्यते। कालजातानीति स्त्रकालभूतानि । उपागतसम्पूर्ण इत्यादिना प्रत्यप्राणि इत्यन्तेन गुणसम्पदुच्यते। प्रत्यप्राणीति सम्पूर्णगुणतया निष्पाणानि, तेषां शाखापलामित्यादिना कालसम्पदमुक्तां प्रपञ्चयति, शाखाग्रहणेनैव स्वगादीनामपि ग्रहणम् । शीर्णप्ररूढ़पर्णानामितिच्छेदः । ग्रीष्मे मूलानि शिशिरे चेति कथनेन यान्याग्नेयानि तेषां मूलानि ग्रीष्मे, यानि सौम्यानि तेषां मूलानि शिशिरे ग्राह्याणीति व्यवस्था सूचयति, उक्त
* इतःपरम् 'उदीच्यां दिशि स्थितानि' इत्यधिकः पाठो बहुषु ग्रन्थेषु दृश्यते ।
For Private and Personal Use Only
Page #1298
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१म अध्यायः] कल्पस्थानम् ।
३५२७ मङ्गलाचारकल्याणवृत्तः शुचिः शुक्लवासाः संपूज्य देवतामग्निमश्विनौ गोब्राह्मणांश्च कृतोपवासः प्राङ्मुख उदङ्मुखो वा गृह्णीयात्। गृहीत्वा चानुरूपगुणवद्भाजने संस्थाप्यागारेषु प्रागुत्तरद्वारेषु निवातप्रवातैकदेशेषु नित्यपुष्पोपहारबलिकर्मवत्खग्निसलिलोपस्वेदधूमरजोमूषकचतुष्पदामनभिगमनीयानि खवच्छन्नानि सिक्ये च खासज्य स्थापयेत् । .
तानि च यथादोषमुपयुञ्जीत। सुरासौवीरकतुषोदकमेरेयमेदकधान्याम्बुफलाम्बुदध्यादिभिर्वाते, मृद्वीकामलकमधुकपरूषकफलफाणितक्षीरादिभिश्च पित्ते, श्लेष्मणि तु मधुमूत्रकषायादिभिभवितान्यालोड़ितानि चेत्युद्देशः। तं विस्तरेण द्रव्यदोषदेहसात्म्यादीन् प्रविभज्य व्याख्यास्यामः ॥११॥ साराणि पर्णपुष्पफलञ्चेति । मङ्गलेत्यादि । मङ्गलाचारकल्याणवृत्तादिः पुमान् तत्तवशाखापलाशादीनि गृह्णीयात् । गृहीत्वेत्यादि । यद द्रव्यं यद्गुणं तद्गुणानु. रूपगुणवद्भाजने प्रागुदगद्वारेषु निवातप्रवातैकदेशेषु नित्यपुष्पोपहारादिमत्स्यागारेषु संस्थाप्याग्न्यादीनामनभिगमनीयानि सुष्ठ अवच्छन्नानि तानि द्रव्याणि सिक्ये सुष्ठ आसज्य स्थापयेत् । तानीत्यादि। तानि यथोक्तशाखापलाशादीनि द्रव्याणि यथादोषं सुरादिभिर्भावितान्यालोड़ितानि वाते उपयुञ्जीत, मृद्वीकादिभिः पित्ते, मधुमूत्रादिभिः श्लेष्मणि इत्युद्देशः संक्षेपवचनम्। तं प्रयोग विस्तरेण ॥११॥ मान्यत-"सौम्यान्यौषधानि सौम्येषु आददीत, आग्नेयान्याग्नेयेषु" इति। भेषजग्रहणविधानमाह-मङ्गलेत्यादि। भाजनसम्पदमाह–अनुरूपेत्यादि। अनुरूपगुणवञ्चाजनस्थमिति अनुरूपगुणवत्ता च भाजनस्य भेषजसमानगुणतयैव। स्वबच्छन्नानोति सम्यक् पिहितानि । संक्षेपेग मदनफलादीनां वातादिभेदेन भावनालोड़नद्रव्याण्याह-तानि च यथादोषं प्रयुञ्जीते. स्यादि। धान्याम्ल कालीकम्। फलाम्ल दाडिमरसादि। श्लेष्मणीत्यादौ कषायशब्देन श्लेष्महरद्रव्यक्वाथोऽभिप्रेतः। उद्देश इति संक्षेपाभिधानमिति । द्रव्यदेहृदोषसाम्यादीनित्यक्ष भादिशब्देन प्रकृतिबलादीनां ग्रहणम् ॥११॥
For Private and Personal Use Only
Page #1299
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३५२८
[ मदनकल्पः
चरक संहिता | वमनद्रव्याणां मदनफलानि श्रेष्ठतमान्याचचते ऽनपायित्वात्, तानि वसन्तग्रीष्म योरन्तरेषु पुष्याश्वयुग्भ्यां मृगशीर्षेण वा गृह्णीयात् मैत्रे मुहूर्त्ते, करणे च यानि पक्वान्यहरितानि पाण्डून्यक्रिमीण्यकृशाल्पहखाल्पपूतानि प्रगृह्य कुशपुटे बड़ा गोमयेनानुलिप्य यवतुषमाषशालिनी हिकुलत्थमुद्गपर्णानामन्यतमेनाच्छाद्य चाष्टरात्रं निदध्यात् । श्रत ऊर्द्ध्वं मृदुभूतानि मध्विष्टगन्धान्युद्धृत्य शोषयेत्, शुष्काणां फलानां पिप्पलीरुद्धरेत् । तासां घृतमधुदधिपललविमृदितानां पुनः शुष्काणां तासां नवं कलसं प्रमृज्य बालुकारजस्कमा कण्ठं पूरयित्वा स्ववच्छन्नं स्वनुगुप्तं सिक्ये स्वासज्य स्थापयेत् ॥ १२ ॥
अथ छर्दनीयं द्वाहं नाहं वा स्नेहस्वेदोपपन्नं श्वश्छर्दि - गङ्गाधरः- तत्रादौ श्रेष्ठत्वान्मदनफलकल्पमाह - वमनेत्यादि । अश्वयुगश्विनी, मैत्रे मुहूर्त्त शुभमुहुर्त्त करणे च यानि मदनफलानि पक्कानीत्येवमादीनि तानि प्रगृह्य कुशपुटे बड़ा गोमयेनानुलिप्य यवाद्यन्यतमेनाच्छाद्य च निदध्यादष्टरात्रम् । अत ऊर्द्ध मष्टरात्रात परं मृदुभूतानि मधुवदिष्टगन्धानि उद्धृत्य शोषयेत् । शुष्काणां तेषां मदनफलानां पिप्पलीः कणा उद्धरेत् । तासां मदनफलपिप्पलीनां घृतादिमृदितानां पुनः शुष्काणां तासां मदनफलपिप्पलीनां नवं कलर्स प्रमृज्याकण्ठं बालुकारजस्क पूरयिला सुष्ठु चावच्छन्नं सुनिगुप्तं सिक्ये स्वासज्य स्थापयेत् । पूरणार्थ योगे षष्ठी तासामिति करणार्थे ॥ १२ ॥
गङ्गाधरः—अथ वमनकरणप्रकारमाह - अथेत्यादि । द्वाहं हं वा स्नेहचक्रपाणिः - चमनद्रव्याणामित्यादिना मदनफलस्य प्राधान्योपदर्शनपूर्वकं प्रयोगविधिमाह । पयित्वादिति वमनद्रव्यान्तरापेक्षयाऽल्पव्यापत्तिकत्वात् । अन्तर इति मध्ये, स च ग्रीष्मबसन्तयोरन्तर्वर्त्तिकतिपय दिनान्येव मध्यो ज्ञेयः । अश्वयुक् अश्विमी । मैले मुहूर्त्त इति शिवभुजगमित्रादीनां मध्ये मित्रदेवताक एव मैने मुहूर्त्ते । फलानामिति राशीनाम्; मधुवदिष्टगन्धों येष तानि यानि मध्विष्टगन्धानि भवन्ति, तानि ब्राह्माणोति दर्शयति । फलपिप्पलीरिति मदनफलमध्यगतानि पिप्पली संस्थानि वीजानि । पूर्ण तासामिति पूरणार्थशब्दयोगात् करणे षष्ठी । स्वनुगुप्तमिति कृतरक्षाविधानम् ॥ १२ ॥
चक्रपाणिः - द्वयहं हं वा स्नेहस्वेदोपपन्नमित्यनेन अभ्यङ्ग क्रियमाणे स्नेहसहचरितश्वेदोप
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
Page #1300
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अध्यायः] कल्पस्थानम्।
३५२६ तव्यमिति प्राम्यानूपोदकमांसरसक्षीरदधितिलमाषतण्डुलपललशाकादिभिः समुत्क्लेशितश्लेष्माणं व्युषितं जीर्णाहारं पूर्वाह्न कृतहोमबलिमङ्गलप्रायश्चित्तं निरन्नमनतिस्निग्धं यवाग्वा घृतमात्राञ्च पोतवन्तम्, तासां फलपिप्पलीनामन्त खमुष्टिं यावद् वा साधुमन्येत जर्जरीकृत्य यष्टिमधुकषायेण कोविदारकवंदारनीपविदुलविम्बीशणपुष्पी-सदापुष्पीप्रत्यकपुष्पोकषायाणामन्यतमेन वा रात्रिमुषितविमृदितं मधुसैन्धवसंयुक्तं सुखोष्णं कृत्वा पूर्ण शरावं मन्त्रेणाभिमन्त्रयेत् । क्रियया स्निग्धं ततः स्वेदेन स्विन्नं छई नीयमातुरं श्वः परस्मिन्नहनि छद्दयितव्य. मिति कुवा पूर्व दिने ग्राम्यादिमांसरसलीरादि पललं मांस भक्षयिखा समुत् क्लेशितश्लेष्माणं व्युषितं रात्रौ कृतवासं जीर्णाहारं प्रातःकाले कृतहोमादिकं निरन्नमनतिस्निग्धं तं जनं यवाग्वा घृतमात्रां पीतवन्तम्, तासां पूर्व स्थापितानां मदनफलपिप्पलीनामन्त खमुष्टिपरिमितमथवा यावन्मात्रेण सम्यगवमनं भवतीति मन्येत तावन्मानं जर्जरीकृत्य श्लक्ष्णं पिष्ट्वा यष्टिमधुकषायेण कोविदारादीनाम् अन्यतमेन कषायेण वा रात्रिमुषितं प्रातर्विमृदितं घृतमधुसंयुक्तं सुखोष्णं कृता पादनं द्वहं यह वा विधीयते, “साहावरं सप्तदिनं परन्तु स्निग्धो नरः स्वेदयितव्य इष्टः" इत्यनेन तथाप्रयुज्यमानस्नेहस्य सप्तरात्रं त्रिरात्रं वा प्रकर्ष उच्यते इति न विरोधः । एतच्चाभ्यङ्गस्वेदसहितस्नेहस्वेदकरणं पानस्नेहान्तदिवसमारभ्य क्रियते, तेन स्नेहपानविश्रामदिनेन समं तदन्तपूरणमभ्यङ्गस्नेहसहितस्वेदप्रयोगस्य भवति ; स्नेहपानाच्च यद विश्रामदिनम्, 'एकाहात् परतस्तद्वद् भुत्तवा प्रच्छईनं पिबेत्' इत्यनेनोक्तम्, तथैवेहापि। कफोत्क्लेशकारिभोजनमाहछई यितव्यमित्यादिना। श्व इति परस्मिन्नह्नि। व्युषितमिति रातिमतिकान्तम् । निरनमिति पक्षच्छेदः । अनतिस्निग्धमित्यादिना वमनदिन एवं घृतमात्रायुक्तयवागूपानपूर्वकं वमनमनतिस्निग्धपुरुषविषयं व्रते। अन्ये तु पूर्वदिन एवानतिस्निग्धस्य घृतमात्रां पीतवत एव यवाग्वाः पानमाहुः-"स्निग्धविनाय वमनं दत्तं सम्यक् प्रवर्त्तते ; अथापरेय : पूर्वाह्न साधारणे काले वमनद्रव्यकषायकलचूर्णस्नेहानामन्यतमस्य" इत्यादि सुश्रु तोक्तेः । अन्तर्नखमुष्टिमिति अन्तरीकृतनखमुष्टिपरिमाणम् , यावद् वा साधु मन्येत इत्यनेन मातायाः बलदोषादिभेदेनास्थिरत्वमित्याह। यष्टीमधुकस्य कोविदारादिषु विच्छेदपाठ उत्तरप्रयोगेषु कोविदारादेयष्टीमधुविरहितस्य ग्रहणार्थः, कोविदारः स्वनामख्यातः, स शरदि पुष्पति । कव्वंदारस्तु काचनारः, स वसन्ते पुष्पति । नीपः कदम्बा, विलो वेतसः। शणपुष्पी घण्टारवा, सदापुष्पी अर्कपुष्पिका, प्रत्यकपुष्पी अपामार्गः।
For Private and Personal Use Only
Page #1301
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५३० चरक-संहिता।
[ मदनकल्पः ओं ब्रह्मदक्षाविरुद्रेन्द्र-भूचन्द्रार्कानिलानलाः । ऋषयः सौषधग्रामा भूतसङ्घाश्च पान्तु ते ॥ रसायनमिवर्षीणां देवानाममृतं यथा।
सुधेवोत्तमनागानां भैषज्यमिदमस्तु ते॥ इत्येवमभिमन्ता भिषगुदङ्मुखः प्राङ्मुखं पाययेत्। श्लेष्मज्वरगुल्मप्रतिश्यायात विशेषेण पुनःपुनः आ पित्तागमात्, तेन साधु वमतीति ॥ १३॥
हीनवेगन्तु पिप्पल्यामलकवचासर्षपकल्कलवणोष्णोदकैः पुनःपुनः प्रवर्तयेदा पित्तदर्शनादिति । एष सर्वच्छईनीययोगविधिः। सर्वेषु मधुसैन्धवं कफविलयनच्छेदनार्थ वमनेषु विदध्यात्। न चोष्णविरोधो मधुनश्छईनयोगयुक्तस्यापक्कप्रत्यागमनाद् दोषनिहरणाच्चेति ॥ १४ ॥ पूर्ण शरावं मन्त्रेण वक्ष्यमाणेनात्रैवाभिमन्त्रयेत्। मत्रमाह-ओमित्यादि। ब्रक्षदक्षाधीत्यादि अस्तु ते इत्यन्तेन मन्त्रेणाभिमन्त्रा प्राङमुखमातुरमुदङमुखो वैद्यः पाययेत् तत् पूर्ण शरावमौषधम् । श्लेष्मज्वराद्या विशेषेण पुन:पुनरा पित्तागमनात् । तेन साधु वमतीति ॥१३॥ __ गङ्गाधरः-यदि तेनौषधेनाल्पवेगः स्यात् तत्राह-हीनेत्यादि। पीतवमनौषधं पुरुषं हीनवेगं पिप्पल्यादिमिश्रितोष्णजलैः पीतैः पीतः पुनःपुनरा पित्तदर्शनात् प्रवर्तयेत्। इत्येष सर्वच्छईनीययोगविधिः। सर्वेषु वमनेष योगेष कफस्य विलयनाथ छेदार्थश्च मधुसैन्धवं विदध्यात्। ननु मधु रातिमुषितं पर्युषितमिति शृतकषायात् कषायान्तरोपदर्शनं पक्षान्तरम्, किंवा कषायपान एवं शीतकषायविधानमिहोच्यते। पूर्ण शरावमिति मङ्गलार्थ पूर्णकुम्भवत् । पुनःपुनरिति यावत् पित्तागमनं न भवति, तावत् पुनःपुनः कषायं पिबेदित्यर्थः , अन्यत्राप्युक्तम्-"पित्तान्तमिष्ट' वमनं विरेकादम्" इत्यादि ॥ १३ ॥
चक्रपाणि:-वमनाऽयोगकारकहीनवेगप्रवृत्तिप्रतिकारार्थमाह-हीनवेगमित्यादि। यद्यपि शोष्णत्वाद् वमनयोगेषु मधुसैन्धवयोगो न भवति, तथापि सर्वेषु' इति पदं बाहुल्यार्थ्यम्, वमनार्थकषाये उष्णे मधु प्रक्षेपविरोधित्वान युज्यते, उक्त हि-"मणमुष्णामवा" इत्यादि। एक
For Private and Personal Use Only
Page #1302
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
१म अध्यायः ]
कल्पस्थानम् ।
३५३१
फलपिप्पलीनां द्वौ भागौ को विदारादिकषायेण त्रिः सप्तकृत्वो भावयेत् , तेन रसेन तृतीयं भागं पिप्पलीः पिष्ट्रा हरोतकोभिविभीतकैरामलकैर्वा तुल्या वर्त्तयेत् । तासामेकां द्वे वा पूर्वोक्तानामेव कषायाणामन्यतमस्याञ्जलिमात्रेण विमृद्य बलवच्छ्रे ष्मप्रसेकग्रन्थिज्वरोदरादिषु पाययेदिति समानं पूर्वेण ॥ १५ ॥
*
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
to विरुद्धं कथमिहोष्णवमनयोगे विदध्यादित्यत आह-न चेत्यादि । न चोष्ण विरोधोऽत्र मधुनः कस्मात् ? छर्द नयोगयुक्तस्य मधुनः खलु जाठराग्निना पकस्यैव प्रत्यागमनाद् दोषनिर्हरणाच्चेति । अथ पड़ विरेचनशताश्रितीये यदुक्तम् - " त्रयस्त्रिंशद योगशतं प्रणीतं फलेविति तन्मदनफलेषु त्रयस्त्रिंशदधिकशतयोगा उद्दिष्टास्तेषु यष्टिमधुकोविदारादीनां नवानां कषाययोगेन मदनफलस्य नव योगा इमे प्रोक्ताः ॥ १४ ॥
गङ्गाधरः - अथापरानष्टौ योगानाह - फलपिप्पलीनामित्यादि । उक्तरूपाणां मदनफल पिप्पलीनां द्वौ भागौ पूर्वोक्तकोविदारादीनामष्टानां कषायेण त्रिःसप्तकुल एकविंशतिं वारान् भावयेत् । ततस्तेनाष्टविधकषायेषु येन भावितं भागद्वयं तेनैव कषायेण तद्भिन्नमपरमेकं भागं गृह्णीयात्, तं तृतीयभागं मदनफलं पिष्ट्वा मिलितत्रिभागा मदनफलपिप्पलीई रीत की विभीत कामलकैस्तुल्याः तुल्यमानाः वर्त्तयेत् । वाशब्दः पूर्वोक्तनवयोगापेक्षया न तु हरीतक्यादिविकल्पः, अष्टयोगाधिक्यात् । कर्षमात्रां तासामेकां द्वे वा वर्त्तिके पूर्वोक्तानां कोविदारादीनामष्टानामन्यतमेने कैके नाज लिमात्रेण विमृद्य बलवच्छष्मादिषु माशङ्का समाधानमाह-न चोष्णविरोधो मधुन इत्यादि । अविपकप्रत्यागमनादित्यनेन पच्यमानं मधु उष्णयुक्तं विरुध्येतेति दर्शयति । दोषाभिहरणाचे त्यादि, मधु उष्णविरुद्धमपि वमनयोग इष्यते, तस्य दोषनिहरणादेव न विरोबो भवतीति दर्शयति एवं वस्तियोगे ऽपि मधुन विरोधो वर्णनीयः । एतेन यष्टीमध्वादिनवद्रव्यकृतर्नवभिः कषायैर्नव योगाः ॥ १४ ॥
चक्रपाणिः - फलपिप्पलीनां द्वौ भागावित्यादौ फलपिप्पलीनां भागवयं कर्त्तव्यम्, तब भागद्वयं षड्गुणेन कोविदारादिकषायेण क्षारपरिस्रावणविधिवदेकविंशतिवारान् परिस्रावणीयम्, कोविदारादीनाञ्चाष्टानामष्टौ कषायाः पृथकपरिस्रावणे प्रयोक्तव्याः, येन कषायेण च परित्राज्य फलपिप्पली भागद्वयं हरीतक्यादिमासा तृतीयभागफलपिप्पलीकल्कस्य क्रियते, तेनैव कषायेण मावायोगाः, एवमष्टौ हरीतक्यादिमात्रया निर्दिष्टाः फलपिप्पलीयोगा भवन्ति । मात्राविकल्पश्च त्रावयेदिति चक्रस्वीकृतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1303
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[मदनकल्पः
३५३२
चरक-संहिता। ___ फलपिप्पलीक्षीरं तेन वा क्षीरयवागूमधोभागे रक्तपित्ते हृदाहे च ® तृषितस्य वा दध्युत्तरम्। कफ ईतमकमुखप्रसेकेषु तत् पूर्णशरावम, तस्य पयसः शीतस्य सन्तालिकाञ्जलिं पित्ते प्रकुपिते उरकण्ठहृदये च तदनु कफोदिग्धे इति समानं पूर्वेण । फलपिप्पलीश्रृतक्षीरात् नवनीतमुत्पन्नं फलादिकल्ककषायसिद्धं कफाभिभूतानि विशुष्कदेहश्च मात्रया पाययेदिति समानं पूर्वेण ॥ १६ ॥ पाययेदिति पूर्वेण समानमाशीभिरित्यष्टौ योगाः कोविदारावष्टकषायैः पानादिति वर्तिष्वष्टौ ॥१५॥
गङ्गाधरः-फलेत्यादि। मदनफलस्य पिप्पलीक्षीरं पाययेदिति पूर्वेणान्वयः। मदनफलपिप्पलीसिद्धं क्षीरमधोगे रक्तपित्ते पाययेत्। अथवा तेन क्षीरेण सिद्धां यवागू हृद्दाहे च पाययेत् । तेन क्षीरेण जातमुत्तरकालं दधि वृषितस्य दद्यादिति त्रयो योगाः। कफेत्यादि । पूर्ण शरावं तत् क्षीरं कफच्छईितमकश्वासमुखमसेकेषु पाययेदिति क्षीरेऽन्तर्भावान्नाधिकम् । तस्य मदनफल. पिप्पलीसिद्धक्षीरस्य शीतस्य सन्तालिकायाः क्षीरसेति ख्याताया अञ्जलिं पित्ते प्रकुपिते पाययेत् । पूव्वणाशीर्वचनेन समानम्। फलेत्यादि। मदनफलपिप्पलीकल्कसिद्धं क्षीरं मथिलोत्पादितं नवनीतं मदनफलमधुककोविदारादीनां
दोषबलादिविकल्पकृतो ज्ञेयः। समानं पूर्वेणेति पूर्वयोगवदिह स्नेहस्वेदाभिमन्त्रणादिविधान कर्तव्यमित्यर्थः। एवमन्यत्रापि पूर्ववच्छब्दार्थो ज्ञयः॥ १५ ॥
पाणिः-फलपिप्पल्या भीरपाकविधिना साधितं क्षीरं फलपिप्पलीक्षारम्, भयमेको योगः। तेनेति फलपिप्पलीसाधितक्षीरेण, तज्जस्येति फलपिप्पलीक्षीरजातस्य दन्नः। उत्तरकमिति सरम्, सन्तानिका क्षीरोपरिस्थस्त्यानीभागः। फलादीनि फलजीमूतकेक्ष्वाकुधामार्गवकुटजकृतवेधमानि षट, एते क्षीरयोगचतुष्टयेन घृतयोगेन च समं पञ्च योगा अध्यायसंग्रहे वक्तव्याः॥१६॥
* तज्जस्य वा दान उत्तरकम् इति चक्रः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1304
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
मअभ्याय:
कल्पस्थानम् ।
३५३३ .. फलपिप्पलीनां यष्टादिकषायेण त्रिःसप्तकृत्वः परिभावितेन पुष्परजःप्रकाशेन चूर्णेन वृहत्सरसि सञ्जातं वृहत्सरोरुहं साया अवचूर्णयेत्। तद रात्रिव्युषितं प्रभाते पुनरवचूर्णितमुद्धृत्य हरिद्राफशराक्षोरयवागूनामन्यतमां सैन्धवफाणितयुक्तामाकण्ठमापोतवन्तमाघ्रापयेत् सुकुमारमुक्लिष्टकफपित्तमौषधोषिणम् इति समानं पूर्वेण ॥ १७॥ ___फलपिप्पलीनां भल्लातकविधिस्तं स्वरसं पत्तया सफाणितम् मा तन्तुलीभावात् लेहं दापयेत्। शुष्क वा चूर्णीकृतं जीमूतकादिकषायेण पित्ते कफस्थानगते पाययेदिति समानं पूर्वेण । फलपिप्पलोचूर्णानि पूर्ववत् कोविदारादीनां षण्णाम् कल्कं पादिकं दत्त्वा तेषां चतुर्गुणे कषाये सिद्धं कफाभिभूतान्यादि मात्रया पाययेदिति पूर्वेण समानमाशिषा । इति पयोमुखे पञ्च योगाः ॥१६॥
गाधरः-फलेत्यादि। मदनफलपिप्पलीनां चूर्णेन पुष्परजःप्रकाशेन पुष्परेणसममूक्ष्मरूपेण यष्ट्यादिकषायेग यष्टीमधुककोविदारादीनां नवानां कषायेण त्रिःसप्तकृत एकविंशतिवारान् परिभावितेन वृहत्सरोवरजातहत्पद्मपुष्पं सायाह्न म्रक्षयित्वाधिवासयेत् । रात्रिव्युषितं तत् पद्मपुष्पं प्रभाते पुनस्तेनैव फलपिप्पलीचूर्णनावचूर्णितं म्रक्षितमुद्धत्य हरिद्रां कशरां क्षीरयवागू वा सैन्धवफाणितयुक्तां कण्ठपय्येन्तं पीतवन्तं सुकुमारादिकमाघ्रापयेत् । समानं पूर्वेणाशिषेति। एको योगो प्रेये॥१७॥
गङ्गाधरा-फलेत्यादि। भल्लातकतैलस्रावविधिना मदनफलपिप्पलीनां खरसं सफाणितम् आ तन्तुलीभावात् पक्त्वा लेहं दापयेत् । इत्येको योगो लेहे। शुष्कमित्यादि। मदनफलपिप्पलीजातं शुष्कं चूर्णीकृतं जीमूतादीनां घोषकादीनां कषायेण पित्ते पाययेदिति एको योगश्चूणे। अथ वर्तिक्रियामु
चक्रपाणिः-फलपिप्पलीनां फलादिकषायेणेत्यादिना एकं प्रेययोगमाह । पुष्परजप्रकाशमिति पुष्पधूलिसाशम् । हरिद्राभिधानकृशरः हरिद्राकृशरः । भल्लातकविभिन्न तमिति रसायनोक्तभहातकस्नेहप्रहणविधानेन परिनु सं स्वरसं पेयम् । फाणितयोगोऽयमेकः । तदातपशुष्कत्या . दिना चूर्णयोगोऽप्येकः ॥ १७ ॥ . चक्रपाणिः-फलपिप्पलीचूर्णानीत्यादौ फलादिपटकषायभेदेन कृतत्वात् षट् वर्तिप्रयोगाज्ञेयाः;
४४३
For Private and Personal Use Only
Page #1305
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५३४ चरक-संहिता।
[मदनकल्प: अन्यतमकषायभावितानि वर्तिक्रियाः कोविदारादिकषायोपसर्जनाः पेया इति समानं पूर्वेण ॥ १८॥
फलपिप्पलीनामारग्बधवृक्षकुटजस्वादुकण्टकपाठापाटलिशाङ्गेष्टामूळ-सप्तपर्णनक्तमाल-पिचुमईपटोलसुषवीगुड़ चीसोमवल्कदीपिकापिप्पलीपिप्पलीमूलहस्तिपिप्पलीचित्रकशृङ्गवेराणा - मन्यतमस्य कषायेण सिद्धो लेह इति समानं पूर्वेण ॥ १६ ॥
फलपिप्पलो-सातलाहरेणुकाशतपुष्पाकुस्तुम्बुरुतगरकुष्ठत्वकचोरकमरुवकागुरुगुग्गुल्वेलबालुक-श्रीवेष्टक-परिपेलवमांसोशलेयषड्योगानाह–फलपिप्पलीचूर्णानीत्यादि। पूर्ववत् फलानि संस्थापितानि यानि तेषां मदनफलानां पिप्पल्याश्चूर्णानि कोविदारादीनां षण्णां कोविदारकर्बुदारनीपविदुलविम्बीशणपुष्पीणामेकतमस्य कषायेण भावितानि वर्तीः कर्षमात्राः कुर्यादिति वर्तिक्रियास्तासामेकां द्वे वा पीतवता मदनफल. कोविदारादिकषायाणामन्यतममुपसज्जनं कुर्यादिति वर्तिक्रियाः फलादिकषायोपसज्जेनाः पेया इति समानं पूवण पूच्चोक्ताशिषा। इति वर्तिक्रियासु योगाः पट्॥१८॥
गङ्गाधरः-अथ लेहे विंशतिं योगानाह-फलपिप्पलीत्यादि। आरगबधवृक्षो राजवृक्षः। स्वादुकण्टको वैककृतः, Vइछि इति लोके। शाङ्गेष्ठा काकजङ्घा गुञ्जामूलं वा । सप्तपणेः । सुषवी कारवेल्वः । सोमवल्कः श्वेतखदिरः । दीपिका यमानीमूलम् । एषां विंशतेरन्यतमस्य कषायेण मदनफलपिप्पलीनां चूर्णस्य लेहः कार्य इति लेहे विंशतिर्योगाः॥१९॥
गङ्गाधरः-अथ मोदके विंशतिमाह-फलपिप्पलीत्यादि। सातला चर्म. कषा, खक् गुड़खक, चोरकश्चोरहुलीति, पिडशाकः, मरुवकः पिण्डीतका मदन वर्तिक्रियायां चतुर्गुणेन क्वार न शलाकाकारवर्तिः कर्त्तव्या, अत्रापि च तथा लेहादौ च सामान्योक्तेने मधुप्रक्षेपो युक्तः, तच्चै के मधुनः पाकविरोधानानुमन्यन्ते। फलपिप्पलीनामारग्बधेत्यादिना भारगबधादिविंशतिद्रव्यक्वाथभेदेन कृतत्वाद विंशतिलहा ज्ञेयाः। वृक्षकः कुटजः, स्वादुकण्टको विकृतः, शाङ्गेष्टा गुञ्जा, सुषवी कारवेल्लकम्, द्वीपिका हिना, कष्टकारीत्यन्ये ॥ १८॥१९॥
चक्रपाणिः-फलपिप्पलीष्वित्यादिनोत्कारिका मोदकाश्च प्रत्येकं विंशतिः । चोरको गन्ध.
For Private and Personal Use Only
Page #1306
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अध्यायः] कल्पस्थानम् ।
३५३५ स्थोणेयसरलपारावतांझाशोकरोहिणीनां विंशतेरन्यतमस्य कषायेण साधयित्वा, उत्कारिका उत्कारिकाकल्पेन मोदका वा मोदककल्पेन यथादोषविभक्ति प्रयोज्या इति समानं पूर्वेण । फलपिप्पलीखरसकषायभावितानि तिलतण्डुलपिष्टानि त्वकषायोपसर्जनानि शष्कुलीकल्पेन शकुल्यः पूपकल्पेन पूपा इति समानं पूर्वेण । एतेनैव कल्पेन सुरससुमुखकुठेरकगण्डीरकानाम् ॥ २० ॥ वृक्ष एव । परिपेलवः कवत्तमुस्तकम् । पारावतांघ्रिलतापुटकी । अशोकरोहिणो कटुकी। एषां विंशतेरन्यतमस्य कषायेण मदनफलपिपलीचूर्ण पक्त्वा उत्कारिकाकल्पेनोत्कारिका कार्या, पाल इति लोके । मोदककल्पेन मोदका वा कार्या यथादोषविभागं प्रयोज्या इति पूर्वणोक्ताशिषा समानमिति । विंशतियोगा मोदके, विंशतिरुत्कारिकायामिति। अथ षोड़श शष्कुलीयोगानाह–फलेत्यादि । मदनफलपिप्पलीनां खरसाख्यकषायेण भावितानि तिलतण्डलपिष्टानि खकषायोपसज्जेनानि गुडलकषायेण पिष्टानि शष्कुलीकल्पेन तण्डुलपिष्टककोटराभ्यन्तरे पूरयिखा शष्कुल्यः कार्या इत्येकः शष्कुलीयोगः। पूपकल्पेन पूपा इति। तान्येव तिलतण्डुलपिष्टानि कषायोपसर्जनानि पूपकल्पेन मुद्माषवत्तु लकलायपिष्टकसहितमिश्रितानि कुखा पूषा वटकाः काव् इत्येकः पूपयोगः। अपरान् पञ्चदश पञ्चदश शष्कुलीपूपयोगानाह-एतेन वेत्यादि। एतेनैव शष्कुलीकल्पेन पूपकल्पेन सुरसादीनां चतुर्णा मिलित्वैकं कषायं कारयेत् । तेन कषायेण भावितानि मदनफलकषायभावितानि तिलतण्डुलपिष्टानि सुरसादीनां कषायेण पुन वितानि शष्कुलीकल्पेन शकुल्यः कार्याः पूपकल्पेन पूपाः कार्या इत्येकः शष्कुलीयोगः एकश्च पूपयोगः ॥२०॥ दन्यं स्वनामख्यातम्, परिपेलवं कवर्तमुस्तकम्, स्थौणेयको अन्थिपर्णकम्, पारावतपदी ज्योतिष्मती, अशोकरोहिणी अशोकसदृशपलाशलता, कटुरोहिणीत्यन्ये। केचिदत्र स्थौणेयक परित्यज्याऽपाकीपाद्या विंशतिं पूरयन्ति, अपाकीपादी स्वनामख्याता । उत्कारिकाकल्पेनेति सूदशास्त्रोक्तोत्कारिकाविधानेन। फलपिप्पलीस्वरसेत्यादिना शष्कुलोकल्पेनेत्यादिना एतेनैव च कल्पेनेत्यादिना च सुमुखादिपञ्चदशद्रव्यकषायेण पृथक् शष्कुल्यपूपयोः करणात् पञ्चदश योगा भवन्ति ; एवं मिलित्वा शकुलीपूपयोः पृथक् षोड़श योगा भवन्ति ॥२०॥
For Private and Personal Use Only
Page #1307
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
६५३६
www.kobatirth.org
चरक संहिता | तालशालपर्णासचवक कालकगुअन कभूस्तृणशाककासमर्दभृङ्गराजानां पोटेचुबालिका काल कण्टक का राडेर कारणामन्यतमस्य कषायेषु कारयेदिति समानं पूर्वेण । ७ यथावत् षाड़वरागलेहमोद को कारिकातर्पणपानकमांसरसयूषमद्यानि मदनफलपाचितानि तेनोपसंसृज्य यथादोषरोगविभक्ति दद्यात्, तैः साधु वमतीति ॥ २१ ॥ भवन्ति चात्र ।
मदनः करहाटश्च राठः पिण्डीतकः फलम् ।
*
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्वसनश्चेति पर्य्यायैरुच्यते तस्य कल्पना ॥ २२ ॥ गङ्गाधरः– अपरान् चतुद्दश योगानाह - तालेत्यादि । तालादीनां चतुर्द्दशानामन्यतमस्य कषाये च शष्कुलीः पूपांश्च कारयेत् । कालकः कालशाक' । शाकः शाकवृक्षः स्वनामख्यातः । पोटः पोटगलो नल इति प्रसिद्धः । काल- कण्टको डाउक इति ख्यातः । इति चतुर्दश शष्कुलीयोगाः पूपयोगाश्चेति षोड़श : षोड़श योगाः शष्कुलीपूपयोः । अथ षाड़वादीन् दश योगनाह - यथेत्यादि । यथावत् षाड़वादीनां यद यथा क्रियते तत् तथैव मदनफलपिप्पलोकपायपाचितं तेनैव मदनफलकषायेणोपसंसृज्य यथादोषरोगविभागं दद्यात्, तेंः साधु वमति । षाड़वं मदनफलकषायेण पाचितं दद्यात् । रागश्च मदनफल कषायपाचितं दद्यात् । लेहश्चाम्लकृतं मदनफलकषायपाचितं दद्यात् । मोदकं मदनफलकषायपाचितं दद्यात् । उत्कारिकां तिक्षुरादिकृतां मदनफलपाचितां दद्यात् । तर्पणं द्रवालोड़ितसक्तककृतं मदनफलकषायपाचितं दद्यात् । पानकं शर्करोदकादिकं मदनफलकषायपाचितं दद्यात् । मांसरसं मदनफलकषायपाचितं दद्यात् । यूषं मदनफलकषायपाचितं दद्यात् । मद्यं मदनफलकषायपाचितं दद्यादिति दश योगा इत्येते त्रयस्त्रिंशदुत्तरशतं मदनफलस्य योगा व्याख्याताः ।। २१ ॥
गङ्गाधरः - भवन्ति चात्र । मदन इत्यादि पर्य्यायः । तस्य कल्पना । चक्रपाणिः - पोटा इक्षुगन्धा, दाण्डेरका गुन्द्राख्यगुरुमः, नलो वा । तथा वदरषाड़वेत्यादिना दश योगाः । वदरकृतषाड़वो वदरपादयः ॥ २१ ॥
चक्रपाणिः -- मदनस्य व्यवहारार्थ पर्यायानाह, मदनः करहाट इत्यादि । तस्म कल्पनेति
वदरषाड़व इति चक्रधृतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
[ मदमकल्पः
Page #1308
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१म अध्यायः
कल्पस्थानम्।
३५३७ नव योगाः कषायेषु वर्तिवष्टौ पयोमुखे। पञ्चैको प्रेयेऽथ लेहे चूर्णे वर्तिक्रियासु षट् ॥ विंशतिविशतिलेह-मोदकोत्कारिकासु च। शष्कुलीपूपयोश्चोक्ता योगाः षोड़श षोड़श ॥ दशान्ये षाड़वादेषु त्रयस्त्रिंशदिदं शतम्। योगानां विधिवद् दृष्टं फलकल्पे महर्षिणा ॥ २३ ॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते कल्पस्थाने
__मदनकल्पो नाम प्रथमोऽध्यायः ॥१॥ कषायेषु यष्टीमधुककोविदारादीनां कषायेषु नव योगाः। वर्तिषु पुनरष्ट योगा। पयोमुखे क्षीरमभृतौ पञ्च योगाः। प्रये चैको लेहे चैकश्चूण चैकः। षट् च योगा वर्चि क्रियासु । लेह विंशतिर्मोदके विंशतिरुत्कारिकायां विंशतिः। शष्कुल्यां षोड़श पूपे षोड़श पाड़वादिषु दशसु दशेति त्रयस्त्रिंशदुत्तरं शतं योगा मदनफलस्येति ॥ २२ ॥ २३॥
गङ्गाधरः-अध्यायं समापयति–अग्नीत्यादि। अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकातिसंस्कृते। अप्राप्ते तु दृढ़बल-प्रतिसंस्कृत एव च । .. कल्पस्थाने फलकल्पे प्रथमेऽध्याय एव च। वैद्यगङ्गाधरकृते जल्प
कल्पतरौ पुनः। कल्पस्थाने सप्तमे तु स्कन्धेऽध्याय इहादिमे।
फलकल्पे जल्पाभिधा खाद्या शाखा प्रकाशिता ॥१॥ य एवम्मूतः पोयाख्यातः, तस्येयं कपना । अस्य च पर्यायाभिधानं भूरिप्रयोगेषु विहितस्वेनाभ्यहितत्वाज शेयम् । एवमन्यत्रापि पर्यायाभिधाने प्रयोजनं वर्णनीयम् । मदनयोगस्य नवादिसंश्योत्कर्षनिरासार्थ सुखस्मरणार्थच संग्रहेणाह-नव योगा इत्यादि । अस्य धार्थों यथास्थाने ग्याइतः ॥ २२ ॥ २३॥ इति महामहोपाध्यायचरकचतुराननश्रीमचक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां घरकतास्पयंटीकायां कल्पस्थानव्याख्यायां मदनकल्पो नाम
प्रथमोऽध्यायः॥१॥
For Private and Personal Use Only
Page #1309
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
द्वितीयोऽध्यायः। अथातो जीमूतकल्पं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः ॥ १॥ कल्पं जीमूतकस्येमं फलपुष्पाश्रयं शृणु। खरागरी च वेणी च तथा स्याद् देवताड़कः ॥ जीमूतकं त्रिदोषघ्नं यथाखौषधकल्पितम् । प्रयोक्तव्यं ज्वरश्वास-हिकाकोठामयेषु च ७ ॥२॥ यथोक्तगुणयुक्तानां जोमूतानां यथाविधि । पयः पुष्पेषु निर्वृत्तं फले पेयं शृतं पयः॥ गङ्गाधरः-अथाध्यायोद्देशक्रमाजोमूतकल्पमाह-अयात इत्यादि। षड्विरेचनशताश्रितीये यदुक्तम्-“एकोनचत्वारिंशजोमूतकेषु योगाः” इति तदेकोनचवारिंशदयोगमुदाहत्तु मिमं जीमूतकल्पं व्याख्यास्यामः। न तु दीर्घञ्जीवितीये फलिनीषु वमने जीमूतस्य फलमुक्तं तत्फलमात्रस्य योगानुदाहत्तु मिति ॥९॥ __ गङ्गाधरः-तदेव व्यनक्ति। कल्पमित्यादि। इमं जीमूतस्य कल्पं फलपुष्पाश्रयं शृणु न केवलं फलाश्रयमिति। तज्जोमूतं खरागरी वेणी देवताड़क इति पर्यायैरुक्तम्। यथाखौषधकल्पितं त्रिदोषन मिति ज्वरादिषु प्रयोक्तव्यमिति ॥R
गङ्गाधरः-यथेत्यादि। तान् योगानाह। यथोक्तगुणयुक्तानां जोमूतानां घोषकाणां पुष्पेषु यथाविधि पयःपाकविधिना निर्वृत्तं सिद्धं पयः पेयमित्येकः ।
चक्रपाणिः-मदनकल्पानन्तरमनपायित्वादेवेवाकादिद्रव्यप्राधान्यात् जीमूतकस्य, जीमूत. कल्पोऽभिधीयते। एवं यथायथमनपायित्वप्रकर्षः, तथा पूर्वनिवेशनं ज्ञेयम् । ततोऽवसरन्याये. नाध्यायसम्बन्धोऽत्रवोक्तो ज्ञयः। मदनफलस्य स्नेहस्वेदादिपूर्वकत्ववदिहापि क्रमोऽतिदेशादुले तव्यः। फलपुष्पाणामिति वचनेन जीमूतस्य पवनालादिषु वमनप्रयोर निषेधति । गरागरी चेत्यादि पर्यायकथनम् । जीमूतः पोतघोषकः। विदोषघ्नमिति यथास्वं वातहरादिद्रव्ययुक्तम्, तथा वातादिहरद्रव्यकल्पितञ्च सत् त्रिदोषन्न भवति । हिकाद्य निति आद्यशब्देन काशादीना. मामयानां हिकारोगगतदोषजन्यानां ग्रहणम् ॥ १॥२॥
चक्रपाणि:-यथोक्तविधानग्रहणगृहीतानां पयः पुष्प इत्येको योगः, निवृत्त इत्यादि द्वितीयो * हिलादेवष्विति चक्रतः पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #1310
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्य अध्यायः] कल्पस्थानम् ।
३५३६ लोमने ® क्षीरसन्तानं दध्युत्तरमलोमने। शृते पयसि दध्यम्लं जातं हरितपाण्डरे +॥ जीर्णानाञ्च सुशुष्काणां न्यस्तानां भाजने शुचौ। चूर्णस्य पयसा शुक्तिं वातपित्तादितः पिबेत् ॥३॥ आसुत्य च सुरामण्डे मृदित्वा प्रसृतं पिबेत् । कफजेडरोचके कासे पाण्डुरोगे सयक्षमणि ॥ द्वे वापोथ्याथवा त्रीणि गुडूच्या मधुकस्य वा।
कोविदारादिकानां वा निम्बस्य कुटजस्य वा॥ यथोक्तगुणयुक्तानां जीमूतानां फले यथाविधि भृतं परः पेयं वभनार्थ मिति प्रकरणात्, इति द्वितोयो योगः। लोमन इति दोषाणामनुलोमभावे क्षीरसन्तानं जीमूतफलशृतस्य क्षीरस्य सन्तानं घनीकृतं क्षीरसेति लोके पेयम्, इति तृतीयः। अलोमने दोषाणां प्रतिलोमभावे दध्युत्तरं क्षोरसन्तानं पेयम्, पीला तूत्तरं दधि पेयम्, इति चतुर्थः । जोमूतानां फलैः शृत पयसि जातमम्लं दधि हरितपाण्डरे देहे सति पेयं वमनार्थमिति पञ्चमः। जीर्णानां पकानां मुशुष्काणां जीमूतफलानां शुचौ भाजने न्यस्तानां चूर्णस्य शुक्तिं पलार्द्ध पयसा युक्तां वातपित्तादितः पिबेत्, इति षष्ठः । इत्येते योगाः षट् क्षोरे व्याख्याताः ॥३
गङ्गाधरः-आसुत्येत्यादि। मदिरामण्डे जीमूतस्य फलान्यामुत्यासवं कृला मृदिखा प्रसृतमासवं पिबेत् कफ नारोचकादिषु। इत्येको मदिरामण्ड योगः। अथापरे द्वादश योगाः । जीमूतस्य द्वे फले अथवा त्रीणि फलान्यापोथ्य योगः, निवृत्त इत्युत्पन्नमात्रे फले, तत्र क्षीरं साधयित्वा तेन क्षीरेण पेया साधनीया। रोमने इत्यादि तृतीयः, रोमश इति उपगतरोम्नि फले, अत्रापि रोमशफलसाधितक्षीरात् सन्तानिका शेया। दध्युत्तरमित्यादिकश्चतुर्थो योगः, अत्राप्युपगतरोमावस्थफलसाधितक्षीरसम्मूतदधिसरं ज्ञेयम् । चैते पयसीत्यादि पञ्चमः । दध्यम्लमित्यम्लावस्थं दधि जातम् । हरितपाण्डुक इति हरितपाण्डवस्थाप्राप्ते जीमूतकफले। जोर्णानामित्यादिकः षष्ठः क्षीरयोगः । एते योगाः क्षीरसम्बन्धेन विधीयमानत्वादक्षीराकारा अपि क्षीरप्रयोगत्वेनैव संग्रहे 'षट् क्षोरे' इत्यनेन संग्रहीतव्याः ॥३॥
चक्रपाणि:-आसुत्येत्यादि मदिरायोग एक उच्यते। आसुत्येति निशापर्युषितं कृवा, योगे पक्कजीमूतकफलमेवाधिकृतम्, तथा उत्तरयोगेष्वपि पवमेव फलमधिकृतं झेयम्, “फलं • रोमशे इति चक्रतः पाठः।
+ हरितपाण्डुके इति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1311
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३५४०
चरक-संहिता ।
कषायेष्वासुतं पूत्वा तेनैव विधिना पिबेत् ॥ अथवारग्वधादीनां सप्तानां पूर्व्ववत् पिबेत् ॥ एकैकशः कषायेण श्लेष्मपित्तज्वरादितः । वर्त्तयः फलवच्चाष्टौ कोलमात्रास्तु ता मताः ॥ ४ ॥ जीवकर्षभकेक्षणां शतावर्य्या रसेन वा । पित्तश्लेष्मज्वरे दद्याद वातपित्तज्वरे तथा ॥ ५ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
[ जीमूतकल्पः
कुहयित्वा गुडूच्यादीनां द्वादशानामन्यतमस्य कपाये स्थापयेद् यावदासुतं स्यात्, तत्पूला तेनैव कषायेण युक्तं विधिना मृदिखा वमनार्थ पिवेत्। कोविदारकब दारनीपविदुरविम्बीशणपुष्पीसदापुष्पीप्रत्यकपुष्पी इत्यष्टौ कोविदारादयः प्रागुक्ताः । तत्र कोविदारो रक्तकाञ्चनालः । कबु दारः श्वेतकाञ्चनालः । नीपः कदम्बः । विदुलो जलवेतसः । विम्बी ओष्ठोपमाफलम् । शणपुष्पी घण्टारवा । सदापुष्पी रक्तार्कः । प्रत्यकपुष्पी अपामार्गः । इति द्वादश योगाः । अथारम्बधादिषु सप्त योगानाह - अथेत्यादि । आरग्वधादीनां सप्तानामारम्बधवृक्षकुटजस्वादुकण्टकपाठा पाटलाशाङ्गेष्ठामूर्व्वाणां पूर्ववदेषामेकैकशः कषाये द्वे वा त्रीणि जीमूतफलानि कुट्टयित्वा स्थापयेत्, तच काले स्वासुतं पूजा तेनैव कषायेण युक्तं मृदिखापिवेदिति । वर्त्तिषु चाष्टौ योगानाह - वर्त्तय इत्यादि । मदनफलवदष्टौ जीमूतफलवत्तयोऽष्टौ कृताः कोलमात्रा मताः । तद्यथाकोविदारादीनामष्टानामन्यतमस्य कषायेण जीमूतफलानां द्वौ भागौ त्रिःसप्तकृत्वो भावयेत् । तेन कषायेण पुनर्जीमूतफलस्यापरमभावितं तृतीयं भागं पिष्ट्रा हरीतकीविभीतकामलकैस्तुल्यां सर्व्वं भावितं पिष्टच जोमूतफलं वर्त्तिं कोलमात्रां कुर्य्यात् इति । अष्टौ वर्त्तयः ॥ ४ ॥
गङ्गाधरः- जीवकादिषु चतुरो योगानाह - जीवकर्षभकेत्यादि । जीमूतस्य पर्य्यागतं ग्राह्यम्” इत्यौत्सर्गिकवचनात् । द्वे चेत्यादिना द्वादशकषायभेदात् द्वादशयोगा उच्यन्ते ; तेनैव विधिनेसि मदनकल्पोकेन साधनविधिना । अथवेत्यादौ आरग्बधादिसतद्रव्यकषायमेदात् सप्त योगा भवन्ति । भारग्बधादयः - आरग्बधवृक्षक स्वादुकण्टककरहाटपाट लिशाङ्गष्टामूष्वन्ताः पूर्वाध्यागोकाः । "माशाः स्युः" इत्यादिना अष्टौ मावायोगानाह । फलवदिति मदनफले यथा अष्टौ मात्रायोगा उताः, तथा इहापि कर्त्तव्याः, विशेषतस्तु एताः कोलमासाः कर्तव्याः, न तु फलवदहरीतक्यादिप्रमाणाः कर्त्तव्या इत्यर्थः ॥ ४ ॥
1
Page #1312
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्य अध्यायः]
कल्पस्थानम्।
३५४१ तथा जोमूतकक्षीरात् समुत्पन्नं पचेद् घृतम् । फलादोनां कषायेण श्रेष्ठन्तु वमनं स्मृतम् ॥ ६ ॥
तत्र श्लोको। षट् क्षीरे मदिरामण्डे एको द्वादश चापरे। सप्त चारग्बधादीनां कषायेऽष्टौ च वर्तिषु ॥ जीवकादिषु चत्वारो घृतञ्चैक प्रकीर्तितम् । कल्पे जीमूतकानाञ्च त्रिंशद्धयोगा नवाधिकाः ॥७॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते कल्पस्थाने
__ जीमूतकल्पो नाम द्वितीयोऽध्यायः॥२॥ फलं कल्कीकृत्य जीवकादीनां चतुर्णामन्यतमस्य रसेन वमनार्थ पित्तश्लेष्म. ज्वरादौ दद्यात् । इति जीवकादिषु चखारो योगाः ॥५॥
गङ्गाधरः-तथेत्यादिना घृतमाह। जीमूतकफलैः सिद्ध क्षीरं मथिला समुत्पन्नं नवनीतं घृतं फलादीनां मदनफलकोविदारादोनां यथायोगं कषायेण चतुर्गुणेन पचेत् । इत्येकयोगः। इत्येकोनचत्वारिंशद्योगा जोमूतस्य व्याख्याता उपसंहियन्ते ॥६॥
गङ्गाधरः-तत्र श्लोकाविति । क्षोरे षड़ योगाः मदिरामण्डे त्वेकः अपरे द्वादश सप्त चारग्वधादिभिः वर्तिष्वष्टौ जीवकादिषु चखार एक घृतमिति जीमूतकल्पेऽस्मिन् नवाधिकास्त्रिंशदयोगा व्याख्याता इति ॥७॥
गङ्गाधरः-अध्यायं समापयति-अग्नीत्यादि। अग्निवेशकते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते। अमाप्ते तु दृदबल-प्रतिसंस्कृत एव च । कल्पस्थाने तु जीमूत-कल्पेऽध्याये द्वितीयके। वैद्यगङ्गाधरकृत जल्पकल्प- . तरौ पुनः। कल्पस्थाने सप्तमेऽस्मिन् स्कन्धेऽध्याये द्वितीयके। .
जीमृतकल्पजल्पाख्या शाखा द्वितीयकरिता ॥२॥ चक्रपाणिः-जीवकेत्यादिना चतुरो योगाः पानसाधनकषायभेदात्। तथेत्यादिना घृतयोग. मेकमाह। षट्क्षीर इत्यादिना संग्रहार्थो व्याकृत एव यथास्थानम् ॥ ५-७ ॥
इति महामहोपाध्यायश्चरकचतुरानन-श्रीमचक्रपाणिदसविरचितायामायुर्वेददीपिकायां
घरकतात्पर्यटीकायां कल्पस्थानन्याख्यायां जीमूतककल्पो
नाम द्वितीयोऽध्यायः॥२॥
४४४
For Private and Personal Use Only
Page #1313
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
तृतीयोऽध्यायः । अथात इक्ष्वाकुकल्पं व्याख्यास्यामः, इतिह स्माह भगवानात्रेयः ॥ १ ॥ सिद्धं वक्ष्याम्यथेाकु-कल्पं येषाञ्च शस्यते । पञ्चचत्वारिंशदुक्ता योगा अस्मिन् महर्षिणा ॥ २ ॥ लम्बाऽथ कटुकालावूस्तुम्बी पिण्डफला तथा । इचाकुः फलिनी चैव प्रोच्यतेऽस्यास्तु कल्पना ॥ कासश्वासक फच्छद्दि -तृर्त्तिकफकर्षिते । प्रताम्यति नरे चैव वमनार्थन्तु सेष्यते ॥ ३ ॥ अपुष्पायाः प्रबालानां मुष्टिं प्रादेशसम्मितम् । चीरप्रस्थे श्रुतं देयं पित्तोद्रिके कफज्वरे ॥ ४ ॥ गङ्गाधरः – उद्देशानुक्रमादिक्षा कुकल्पमाह - अथात इत्यादि । पूर्व्ववत् सम्बं व्याख्येयम् ॥ १॥
गङ्गाधरः - सिद्धमित्यादि । लम्बा कटुकालावस्तुम्बी पिण्डफला फलिनी 'पेक्षा कुश्चेति पय्यायेरिक्षाकुः प्रोच्यतेऽस्याः कल्पना च पञ्चचत्वारिंशदिक्षाकुविति यदुक्तं सा प्रोच्यते । कासादिकर्षिते प्रताम्यति नरे च वमनार्थ सेवारिष्यते ।। २ । ३ ।।
गङ्गाधरः- अपुष्पाया इत्यादि । अपुष्पाया इक्षाकाः प्रबाला नवीना अग्रभागा ये तेषां प्रादेशसम्मितं वितस्तिमात्रं तदग्रभागं मुष्टिं पलप्रमाणं क्षीरप्रस्थे मृतं देयमिति । शेषमाशीरित्येको योगः ॥ ४ ॥
चक्रपाणिः — उक्ताध्यायसम्बन्धादिक्ष्वाकुकल्पोऽभिधीयते । तेषाञ्च शस्यते इक्ष्वाकुकल्पः, बाम् वक्ष्यामीति योज्यम् । लम्बेत्यादि पर्य्यायकथनम् । तदिष्यते इति इक्ष्वाकु कल्पनमिष्यते ॥ १-३ ॥
चक्रपाणिः- अपुष्पस्येत्यादिना एकः क्षीरयोगः । अपुष्पस्येति भनुत्पन्नपुष्पस्य । मुष्टि प्रादेशसम्मितमिति प्रदेशिन्या मूलपर्यन्तकृत मुष्टिपरिमाणम् एवञ्च नाल मुष्टिः पलवचनः । क्षीरप्रस्थे यथोकमान मिक्ष्वाकुमवाप्य चतुर्गुणपानीयं दच्वा क्षीरं साधनीयम् ॥ ४ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1314
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः
कल्पस्थानम्।
३५१३ पुष्पादिषु च चत्वारः क्षीरे जीमूतके यथा। योगा हरितपाण्डूनां सुरामण्डेन पञ्चमः॥५॥ फलखरसभागश्च त्रिगुणक्षीरसाधितम् । उर स्थिते कफे दद्यात् स्वरभेदे सपीनसे ॥६॥ जीणे सद्योधृते क्षीरे प्रक्षिपेत् तु तथा दधि * । जातं स्यात् कफजे कासे श्वासे छर्दाश्च शस्यते ॥७॥ मस्तुना वा फलान्मध्यं पाण्डुकुष्ठविषादितः।
तेन तक्र विपक्वं वा सक्षौद्रलबणं पिबेत् ॥८॥ .. गङ्गाधर:-पुष्पादिष्वित्यादि। जीमूतके यथा पुष्पादिषु चखारो योगास्तक्ष्वाकामपि। क्षीरे इक्ष्वाकुपुष्पं पक्त्या पैयमित्येकः । तथा क्षीरेशृतमिक्ष्वाकुफलं पेयमिति द्वितीयः। इक्ष्वाकुफले क्षीरं पक्त्वा क्षीरसन्तानं क्षीरसेति ख्यातं पीलोत्तरं दधि पेयमिति तृतीयः । इक्ष्वाकुफले शृते क्षीरे जातमम्लं दधि चतुर्थः । इति हरितपाण्डूनां वमनाथ चखारो योगा इति । इक्ष्वाकुफलं सुरामण्डे आमुल्य प्रक्षिप्य स्थापयिखा काले पक्वं जातरसमासवं कृता मृदिखा प्रमृतं पिवेद कफजारुच्यादिष्विति पञ्चमो जीमूतवत् । इति षट् सह पूर्वेण ॥५॥ .
गङ्गाधरः-फलेत्यादि। इक्षाकुफलस्य स्वरसस्य एकभागं त्रिगुणक्षीरे साधितं वमनाथं दद्यात् ॥६॥ .. गङ्गाधरः-जीर्ण इत्यादि। गोराहारे जीण प्रातःकाले सद्योधृते तत्क्षणं धृते क्षीरे धारोष्णे त्रिगुणे इक्षाकुफलस्वरसभागमेकं प्रक्षिपेत् तथा जातं वधि स्यात्। कफजकासादो दद्यात् इत्यष्टमः॥७॥ .... पहाधरः-मस्तुनेत्यादि । इक्ष्वाकुफलात् तन्मध्यस्थं शस्यं दधिमस्तुना पक्वं
चक्रपाणिः-पुष्पादिष्वित्यादिना चतुरः क्षीरयोगानाह। जीमूतके यथा “पयः पुष्पेऽस्य नियंत फले पेया पयस्कृता। रोमशे भोरसन्तानं दध्युत्तरमरोमशे” इत्यनेनोक्तम्, तथेहापि सोमवतुष्टयं करणीयम् । हरितेत्यादिना सुरायोगमाह । हरितपाडूनामिक्ष्वाकुफलानां सुरामण्ड जीमूलकवद योगः कर्तव्यः । जीमूतकविधानातिदेशेन "आसुत्य वा सुरामण्डे मृदित्वा प्रसृतं पिबेत" इति मन्योतविधानमिहापि भवति। फलस्वरसेत्यादिना षष्ठः क्षीरयोगोऽभिधीयते। त्रिगुणक्षीरसाभितमिति विगुणेन क्षीरेण साधितम्, तच्च चतुर्गुणेन तोयेन साधनीयम्। फलशब्देन इक्ष्वाकुफलमुच्यते। जीर्ण इत्यादिना सप्तमः क्षीरयोगः। मध्योवृते इत्युक्तमध्ये ।
* जीर्ण मध्योद्धृते धीरं प्रक्षिपेत् तद यदा दृधि। इति चक्रसम्मतः पाठः।
-
-
For Private and Personal Use Only
Page #1315
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[इक्ष्वाकुकल्पः
३५४४
चरक-संहिता। अजाक्षीरेण वीजानि भावयेत् पाययेत च। विषगुल्मोदरग्रन्थि-गण्डेषु श्लोपदेषु च ॥ ६ ॥ तुम्बाः फलरसैः शुष्कैः सपुष्पैरवचूर्णितम् । छईयेन्माल्यमाघ्राय गन्धं सम्यक् छ सुखोचितः॥१०॥ भक्षयेत् फलमध्यं वा गुड़ेन पललेन वा।
इक्ष्वाकुफलतैलं वा सिद्धं वा पूर्ववद् घृतम् ॥११॥ पिबेत् । अथवा तेनेक्ष्वाकुफलमध्येन शस्येन पक्वं तक्रं सक्षौद्रलवणं पिबेदिति द्वाविति दश। इति सुरामस्वादिषु त्रयः॥८॥ . गङ्गाधरः-अजेत्यादि। इक्ष्वाकुत्रीजान्यजादुग्धेन चूर्णयिला भावयेत्, भावितानि तानि तेनाजाक्षीरेणव पाययेत च विषादिषु । इत्येक इत्येकादश । इति पयस्यष्टौ ॥९॥
गङ्गाधरः-तुम्ब्या इत्यादि। इक्ष्वाकाः सह पुष्पः फलस्वरसं शुष्कीकृत्य तैश्चूणैरवचर्णितं माल्यं पुष्पमाल्यं गन्धमाघ्राय सुखोचितो जनश्छईयेत् । इत्येको प्रेययोगः ॥१०॥
गङ्गाधरः-भक्षयेदित्यादि। इक्ष्वाकुफलमध्यं गुड़ेन भक्षयेत्। पललेन वा तविक्ष्वाकुफलमध्यं भक्षयेत्, मांसेन पत्तवेत्यर्थः। इक्ष्वाकुफलवीजानां तैलं पिबेत् । एवं पूर्ववत् जीमूतघृतवत् घृतं सिद्धं पिबेत् । तद्यथा। इक्ष्वाकुफलैः पक्वं क्षीरं मथिता यदुद्धतं नवनीतं तदघृतं फलादीनां मदनफलमधुक कोविदारादीनां कषायेण चतुगुणेन पिबेत् । तद वमनार्थ श्रेष्ठमिति । गुड़पललतैलघृतयोगाश्चखार इति षोड़श ॥११॥ मजाक्षीरेणेत्यादिनाऽष्टमः क्षीरयोगः। तेन तक्रमित्यादिना तक्रयोगः। तेनेति तुम्बीफलमध्येन ॥५-८॥
चक्रपाणिः-तुम्च्या इत्यादिना प्रेययोगमाह। गन्धसम्पत्सुखोचित इति गन्धसम्पत् सौगन्धवत्वम्, तया गन्धसम्पदा सुखमुचितमभ्यस्तं येन सः। अवचूर्णितमिक्ष्वाकुफलरस. भावितं माल्याघ्रायैवं वमत्यनभ्यस्तदुर्गन्ध इति भावः। भक्षयेदित्यादिना वमनयोगमेकमाह । फलमध्यमिक्ष्वाकुफलमध्यम्। इक्ष्वाकुफलकक साधितं तैलमिक्ष्वाकुफल तैलम्, अयमेक एवं तैलयोगः। पूर्ववदिति जीमूतकवत, सेन "तथा जीमूतकक्षीरात्" इत्यादिनोक्तविधानेन जीमूतकस्थाने इक्ष्वाकुफलं दत्वेह घृतं साधनीयम् ॥९-११॥
• सम्यक सुखोचित इत्यक्ष गन्धसम्पत्सुखोचित इति चक्रवतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1316
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अभ्यायः
कल्पस्थानम् ।
३५४५ पञ्चाशदशवृद्धानि फलिनीनां यथोत्तरम् । पिबद् विमृद्य वीजानि कषाये स्वासुतं पृथक् ॥१२॥ यष्टाहकोविदारादार्मष्टिमन्त खं पिबेत् । कषायैः कोविदारादावर्त्तयः फलवत् स्मृताः ॥ १३ ॥ विल्बमूलकषायण तुम्बीवीजाञ्जलिं पचेत् ।
घृतस्यापि त्रयो भागास्त्रयस्त्रिकटुकस्य च ॥ गाधरः-पश्चाशदित्यादि। फलिनीनामिक्ष्वाकूणां वीजानि दश पिष्ट्वा विमृध पिबेदित्येकः। एवं यथोत्तरं दशद्धता विमृद्य पिबेत् । तेन विंशति वीजानि पिवेदिति द्वितीयः, त्रिंशदवीजानि पिवेदिति तृतीयः, चत्वारिंशदवीनानि पिबेदिति चतुर्थः, पश्चाशदवीनानि पिबेदिति पञ्चमः। इति बर्तमाने पश्च । आसवक्रियायामेकः । कषाये वमनोपगानां कषाये सुष्ठ आसवं कृखा पिवेदिति पृथग्योगा वर्द्धमानासवक्रियासु षट् । इति द्वाविंशतिः॥१२॥
गङ्गाधरः-यष्टयाहत्यादि। इक्ष्वाकुचीजानामन्त खं मुष्टिमानं यष्टयाहकोविदारादनंवभिः कषायैः पिष्ट्वा पिवेदिति मधुकादिषु कषायेष्वन्ये नव योगा इत्येकत्रिंशत् । कोविदारादारष्टभिः कषायैश्च मदनफलवदष्टौ वर्तयः स्मृताः। तद्यथा। इक्ष्वाकुवीजवर्णानि कोविदारादीनामष्टानामन्यतमकषायेण कर्षमात्रा वर्तयः कार्यो मदनफलकोविदारादीनां कषायमुपमृद्य वर्तीकृताः पेया इत्यष्टौ वर्त्तय इति एकोनचत्वारिंशत् ॥ १३॥
गङ्गाधरः-विल्वमूलेत्यादि। तुम्बीवीजानामञ्जलिं कुड़वं चूर्णीकृतं तद्भागापेक्षया घृतस्य त्रयो भागाः कुड़वत्रयं मिलितत्रिकटुकस्य च त्रयो भागा
चक्रपाणिः-पञ्चाशदिस्यादिना षड्वर्द्धमानकयोगानाह । पञ्चाशदारभ्य दशकेन पृदानीश्वाकुवीजानि शतं पूर्ण्यम्, तेन षड् योगा भवन्ति। तेन यथासंख्यमदनफलादीनां षण्णां कषाये सुताः सन्तो विमृदिताः पातव्याः। अन्ये तु दशवीजादारभ्य पञ्चाशत्वीजपर्यन्तं दोषाचपेक्षया पातम्यम्, सत्र मदनादिकषायभेदादेव योगभेद इत्याहुः ॥ २ ॥
चक्रपाणिः-यष्टयाहत्यादिना नवकषाययोगानाह । तर यष्ट्याह्नमेकम् । कोविदारादयो
For Private and Personal Use Only
Page #1317
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[इक्ष्वाकुकल्प
३५४६
चरक संहिता। सधृतो वीजभागश्च पिष्टानशिकांस्तथा। महाजालिनिजीमूत-कृतवेधनवत्सकान् ॥ तं लेहं साधयेद दा घट्टयेन्मृदुवहिना। यावत् स्यात् तन्तुमत् तोये पतितन्तु न शीय्यते ॥ तं लिह्यात् मात्रया लेहं प्रमथ्याश्च पिबेदनु । कल्प एषोऽग्निमन्थादौ चतुष्के पृथगुच्यते ॥ १४ ॥ शक्तुभिर्वा पिबेन्मन्थं तुम्बीस्वरसभावितैः ।
कफजे तु वरे श्वासे कण्ठरोगेष्वरोचके॥ घृततुल्या महाजालिन्यादींश्चतुरः वीजभागादर्द्धांशिकान् प्रत्येकमर्द्धकुड़वान् पिष्टान् यश्च सघृतो वीजभाग इक्ष्वाकुकुड़वस्तं चैकीकृत्य विल्यमूलकषायेण पचे। लेहं साधयेन्मृदुहिना दा च घट्टयेत् यावत् तन्तुमद् स्याद तोये क्षिप्तन्तु न शीर्यते च। तत्रासनपाके त्रिकट कचूर्ण प्रक्षिपेदित्येवं सिद्धं तं लेहं मात्रया लिह्यात्। तदनु प्रमथ्यां दीपनपाचनयोगं पिबेत् । इत्येको लेहः, एष एव कल्पोऽग्निमन्थादौ चतुष्केऽग्निमन्थश्योनाकगाम्भारीपाटलानां मूलकषाये पृथगुच्यते । इति पञ्च लेहाः। इति चतुश्चत्वारिंशत् ॥१४॥ मदनकल्पोक्ता अष्टौ । कषायैरिस्यादिना मदनफलसदृशविधा अष्टौ मातालक्षिताः प्रयोगा च्यन्ते । विश्वेत्यादिना एको लेहः। तथा कल्प इत्यादिना चत्वारो लेहा अन्ते द्रष्टव्याः, एवं पत्र लेहाः । अञ्जलिः पलचतुष्टयः। अत्र च "ततश्च कुड़वं यावत् तोयमष्टगुणं भवेत्" इति वचनात् विश्वमूलकषायस्याष्टावक्षलयो देयाः, ततश्चतुर्भागावशेषेण कुड़वद्वयम्, फापिताश्त इक्षुरसः। 'चतुर्थः फाणितस्य च एतस्य स्थाने, 'त्रयस्त्रिकटु कस्य च' इति पदन्ति। सघृतो घृतस्येको भागः। अद्रीशिकानिति एकभागार्द्धमानान् प्रत्येकं महाजालिन्यादीन् । महाजालिनी पीतकोषावकी। कृतवेधनो घोषकभेदः, ज्योस्निकेति ख्यातः। यावत् स्यात् तन्तुमहित्यादिना लेहपाकलक्षणमाह। एतच्च लक्षणं लेहान्तरेष्वपि योजनीयं ज्ञेयम् । नीर ते = विस्तीर्यते । प्रमथ्याञ्च पिबेदन्विति अतीसारचिकित्सिते "पिप्पली नागरं धान्यम्" इत्यादि नोकामथ्यानां मध्ये अन्यतमप्रमथ्याकृतं कषायं पिबेदित्यर्थः। 'प्रमथ्याच' इत्यत देखिन 'मन्थश्चापि' पठन्ति। अग्निमन्थादाविति प्रत्येकमग्निमन्थश्योनाकपाटलागाम्भारीमूल चतुर्थ फामूलकथनप्रस्तावे रसायने कथितम् ॥ १३ ॥ १४ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1318
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३य अध्यायः ]
कल्पस्थानम् ।
गुल्मे मेहे प्रसेके च कल्पं मांसरसे पिबेत् । नरः साधु वमत्येवं न च दौर्बल्यमश्नुते ॥ १५ ॥ तत्र श्लोकाः । पयस्यष्टौ सुरामण्ड-मस्तुतकेषु च त्रयः । यं सपललं तलं वर्द्धमानासवेषु षट् ॥ घृतमेकं कषायेषु नवान्ये मधुकादिषु । अष्टौ वर्त्तिक्रिया लेहाः पञ्च पक्करसस्तथा ॥ योगा इचाकुकरूपेऽस्मिन् चत्वारिंशच्च पञ्च च । उक्ता महर्षिणा सम्यक् प्रजानां हितकाम्यया ॥ १६ ॥ इत्यग्निवेशकृतै तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते कल्पस्थाने इक्ष्वाकुकल्पो नाम तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
गङ्गाधरः - शक्तुभिरित्यादि । पकरसतुम्बीखरसेन भावितः शक्तभिमन्थ पिवेदवेत्येक इति पञ्चचत्वारिंशद् योगा इक्ष्वाकुषु । एतन्मन्धस्य सेगभेदे प्रयोगमाह -कफजे खित्यादि । मांसरसे कल्पमिममिक्षाकुकं पिबेत् । व्याधिभेदे पानान्नातिरिक्तम् || १५ ॥
गङ्गाधरः- अत्र संग्रह श्लोकाः । तत्र श्लोका इति । पकरस इति मन्थ इत्यर्थः ॥ १६ गङ्गाधरः- अध्याय समापयति--अग्नीत्यादि ।
फळेष्विति चक्रधुतः पाठः ।
३५४७
अग्निवेशकृते तन्त्रं चरकप्रतिसंस्कृते । अमाप्ते तु दृढ़बल - प्रतिसंस्कृत एव च । कल्पस्थाने किलेक्ष्वाकु-कल्पेऽध्याये तृतीयके । वैद्यगङ्गाधरकृते जल्पकल्पतरौ पुनः । कल्पस्थाने सप्तमे तु स्कन्धेऽध्याये तृतीयके । इक्ष्वाकुकल्पजल्पाख्या शाखा तृतीयिका मता ॥ ३ ॥
चक्रपाणिः - शक्तुभिरित्यादिनेको मन्थयोगः । गुल्मे ज्वरे इत्यादिना रसैकयोगमाह । एक मिक्ष्वाकुवीज कल्कम् । पयस्यष्टावित्यादिसंग्रहार्थो व्याकृत एव । अव फलेष्विति मदनफलादिविति । घृतं यद्यपि वर्द्धमानपूर्वपठितम्, तथापि छन्दोऽनुरोधादिह पश्चात् पठितम् ॥१५/१६ इति महामहोपाध्याय चरकचतुराननश्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां चरक तात्पर्यटीकायां कल्पस्थानव्याख्यायां इक्ष्वाकुकल्पो नाम तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1319
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
- चतुर्थोऽध्यायः। अथातो धामार्गवकल्पं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः॥१॥ कर्कोटकी कोठफला महाजालिनिरेव च। धामार्गवश्च पर्यायैराजकोषातकी तथा ॥ गरे गुल्मोदरे कासे वातश्लेष्मामये स्थिते। कफे च कण्ठवक्तस्थे कफसञ्चयजेषु च ॥ रोगेष्वेषु प्रयोज्यः स्यात् स्थिराश्च गुरवश्च ये। पुष्पं फलं प्रबालश्च विधिना तस्य संहरेत् ॥ २ ॥ प्रबालस्वरसं शुष्कं कृत्वा च गुड़िकाः पृथक् ।। कोविदारादिभिः पेयाः कषायैर्मधुकस्य च ॥३॥ गङ्गाधरः-अथोद्देशक्रमात् धामार्गवकल्पमाह-अथात इत्यादि । धामार्गवः पीतघोषकः। प्रागुक्तधामार्गवः षष्टिधायोगयुक्त इति तद्धामागबकल्पे षष्टिं योगान् व्याख्यास्याम इति। सर्वं पूर्ववत् ॥१॥
गङ्गाधरः-कर्कोटकीत्यादि। कर्कोटकीत्यादिभिः पर्यायैर्धामार्गव उच्यते । गरे इत्यादि। सगरादिषु प्रयोज्यः स्यात्, ये च गुरवः स्थिराश्च रोगास्तेष्वपि प्रयोज्यः स्यात् । प्रयोगानाह-पुष्पमित्यादि। शुच्यादिविधिना तस्य धामार्ग वस्य काले पुष्पं फलं प्रबालानग्रभागान् संहरेत् ॥२॥
गङ्गाधरः-तत्र प्रबालानां स्वरसं शुष्कीकृत्य गुड़िकाः कर्षमाणाः कृखा कोविदारादीनामष्टानामन्यतमस्य कषायैर्मधुकस्य च कषायैः पेयाः। इति पल्लवे नव योगाः॥३॥
चक्रपाणि:-उक्तसम्बद्धधामार्गवकल्पोऽभिधीयते। तक्ष कर्कोटकीत्यादिना पर्यायकथनम् । धामार्गवः पीतघोषकः। स्थिराश्च गुरवश्च य इत्यत्र गदा इति शेषः। विधिनेति भेषजमहणोक्तन विधिना ॥१॥२॥
चक्रपाणि:-प्रबालेत्यादिना नव योगानाह। प्रबालस्य स्वरसः । भत्र केचिदाहुः--कवायः गुड़िकाकरणं पानश्च ज्ञेयमिति ॥ ३ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1320
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
'४ अध्यायः ]
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
कल्पस्थानम् ।
पुष्पादिभिः क्षीरयोगाश्चत्वारः पञ्चमी सुरा । पूर्व्ववजीर्णशुष्काणामतः कल्पं प्रचक्षते ॥ ४ ॥ मधुकस्य कषायेण वीजं कण्टोद्धृतं फलम् । सगुड़ व्युषितं रात्रौ कोविदारादिभिस्तथा ॥ दाद गुल्मोदरान्तेभ्यो ये चाप्यन्ये कफामयाः । दद्यादन्नेन वा युक्तं हृद्रोगशान्तये ॥ ५ ॥ चणैर्वाप्युत्पलादीनि भावितानि प्रभूतशः । रसचीरयवाग्वादि - तृप्तो घात्वा वमेत् सुखम् ॥ ६ ॥
1
गङ्गाधरः - पुष्पादिभिरिति । धामागंवस्य पुष्पवृतं क्षीरं फलमृतं क्षीरं प्रबालमृतं क्षोरं तृतीयं तथा धामार्गवपल्लवे सिद्धं क्षीरं घनीभूतं सन्तानं क्षीरसन्तानं चतुर्थे मिति चखारो योगाः पञ्चमी सुरा पूर्ववज्जो शुष्काणाम् । तद्यथा - सुरामण्डे जीर्ण पक्वं शुष्कं धामार्ग वफलादिकं भाजने स्थापयेत्, कालजातरसमासवं कृत्वा मृदित्वा पाययेदिति पञ्चमः सुरासवः । पूर्ववदिति जीर्ण शुष्कं धामार्गवस्य पुष्पञ्च फलञ्च प्रबालांच कल्कीकृत्य सुरापण्डे स्थापयेदिति कल्कैस्त्रिभिरेकः सुराकल्पः ॥ ४ ॥
गङ्गाधरः– मधुकस्येत्यादि । धामार्गवस्य फलं वीजं कण्टकादुद्धृतं सगुड़े मधुकस्य कषायेण रात्रौ व्युषितं गुल्माद्यात्तभ्यो दद्यात् । एवं कोविदारादिभिः पृथगष्टभिः कषायें सगुड़े कण्टोद्धतं फलं बीजं रात्रौ व्युषितं दद्यात् । इति कषाये नव योगाः । अथान्ने स्वेकमाह - दद्यादित्यादि । धामार्गवस्य फ चूर्णीकृस्यान्नेन संयुक्तं दद्यादित्येकः ॥ ५ ॥
गङ्गाधरः - घये स्वेकमाह- चूर्णवत्यादि । उत्पलपुष्प पद्मपुष्पादीनि
३५४६
चक्रपाणिः - पुष्पादिष्वित्यादिना जीमूतककल्पविधानेन निर्दिष्टाश्चत्वारः क्षीरप्रयोगाः, पञ्चमन सुरागोऽतिदिश्यते । ते च 'पयः पुष्पेऽस्य' इत्यादिनोक्ता ज्ञेयाः । पूर्ववदिति पूज्वण सम्बध्यते । जीर्णशुष्काणामित्यादिना नव कषाययोगानाह । तथा जात्या इत्यादिना एकादश कषाययोगान् वक्ष्यति । एवं विंशतिकषाययोगाः संग्रहवक्ष्यमाणा पूरयन्ते ॥ ४ ॥
For Private and Personal Use Only
क्रपाणिः-- वीजकन्टोद्धृतं फलमित्यत्र च पूर्वनिपातानियम आहिताग्न्यादिपूज्र्वनिपातवद् बोध्यः । एवम्भूतञ्च फलं कषायेण सगुडेन व्युषितं रात्रौ व्युषितं कर्त्तव्यम् । डकं हि जव धमाका - "धामार्गव जोर्णशुष्ककलमध्येषु सगुड़ोषिताः । कोविदारादिकषाया नव" इति । foreseerat ani हितमेव । तेनेह गुल्मविषयतया वममोपदर्शनं न विरोधि । दया
४४५
Page #1321
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५५०
चरक-संहिता। [भामार्गवकल्पः चीकृतस्य वत्तिं वा कृत्वा वदरसम्मिताम् । विनीयाञ्जलिमात्रे तु पिबेद गोऽश्वशकृद्रसे ॥ पृषताकुरगावि-गजोष्ट्राश्वतरस्य च। श्वदंष्ट्राखरखड़ गानामेवं पेया शकूद्रसे ॥७॥ जीवकर्षभको वीरामात्मगुप्तां शतावरीम् । काकोली श्रावणी मेदां महामेदां मधूलिकाम् ॥ एकैकशोऽभिसञ्चूर्य सह धामार्गवेण तु।
शर्करामधुसंयुक्ता लेहा हृद्दाहकासिनाम् ॥ धामार्गवफलचर्णः प्रभूतशो बहुशो भावितानि वासितानि मांसरसादिभि त्या वृप्तो घाना मुखं वमेदित्येको योगो ये॥६॥ __गङ्गाधरः-शकद्रसे द्वौ दश चाह-चूर्णीकृतस्येत्यादि। धामार्गवस्य फलवीज चूर्णीकृत्य जलेन वर्ति कोलसम्मितां कृत्वाऽञ्जलिमात्रे गोशकद्रसेऽश्वशकुद्रसेऽञ्जलिमात्रे वा विनीय पिवेदिति शकद्रसे द्वौ योगौ। अथ दश चाह-पृषतेत्यादि। पृषतो हरिणः। ऋक्षो भल्लूकः । कुरङ्गचित्रहरिणः। अविमषः। अश्वतरः खवरः। श्वदंष्ट्रा क्षुद्रव्याघ्र विशेषः। खरो गईभः। खड़गो गण्डारः। एवं पूर्ववच्चूर्णीकृत्य जलेन वर्ति कुखा धामार्गव वीजं पृषतादीनां पृथक दशानां शकद्रसेऽञ्जलिमात्रे विनीय पिबेदिति शकद्रसेऽपरे दश योगाः। इति द्वादश ॥७॥
गङ्गाधरः-दश लेहानाह-जीवकेत्यादि। जीवकादीनामेककं धामार्गव दित्यादिना एकोऽहयोग उच्यते। अन्ने र धामार्गवस्य संयोगेन भोरेण योगः। चूर्णरित्यादिना
ये एकयोगमाह। उत्पलादीनानास भेदोऽविवक्षितः। उत्पलस्यैक एव में यथोगः । अस भादिशब्देन सौगन्धिकपमादीनां ग्रहणम् । प्रमूतशइचूर्णैर्भावितानीति ज्ञेयम् ॥५॥६॥
चक्रपाणिः-चूर्णीकृतस्येत्यादिना गोऽश्वशकृद्रस इति द्वौ योगौ तथा पृषतेस्यादिवशयोगा इति द्वादशशकृद्रसयोगसम्बन्धाद द्वादश शकृयोगा उध्यन्ते। पृषतो विचिलितहरिणः। ऋष्यो नीलाण्डा, कुरङ्गश्चञ्चलगतिः। अश्वतरो वेगसरः। श्वदंष्टक्षतुर्दष्टो मृगविशेषः ॥७॥
चक्रपाणिः-जीवकेत्यादिना दश लेहानाह। मधूलिका मर्कट इति ख्याता। अत लेहेष भामा बादितरम्यचूर्णस्य समानत्वम्। मधुशर्करयोश्च तावती माना, यावत्या लेहरवापत्ति
For Private and Personal Use Only
Page #1322
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४ मध्यायः]
कल्पस्थानम्। सुखोदकानुपानाः स्युः पित्तोष्णसहित कफे। धान्यतुम्बुरुयूषेण कल्कः सर्वविषापहः ॥ ८॥ जात्याः सौमनसायिन्याः रजन्याश्चोरकस्य च। वृश्चिकस्य महाक्षुद्र-सहाहैमवतस्य च ॥ विम्ब्याः पुनर्नवाया वा कासमई स्य वा पृथक् । एक धामार्गवं वै वा कषायः परिमृद्य तु ॥ तच्छृतक्षीरज सर्पिः साधितं वा फलादिभिः । घृतं मनोविकारेषु श्रेष्ठं वमनमुत्तमम् ॥६॥
तत्र श्लोको। पल्लवे नव चत्वारः क्षीर एकः सुरासवे।
काथे नवैकोऽन्ने प्रेये दश द्वौ च शकृदसे ॥ फलेन सहातिसञ्चये शर्करामधुभ्यां दश लेहाः सुखोदकानुपानाः कासिनाम्। इति दश। त्रीन् कल्कानाह-धान्येत्यादि। धान्यकाथेन धामार्गवफलकल्कः तुम्बुरुकाथेन मुद्गादियूषेण चेति त्रयः कल्काः ॥८॥ __ गङ्गाधरः-अथ घृते दश योगानाह-जात्या इत्यादि। सौमनसायिन्या जात्या इति मालत्याः। मालत्यादीनामेकैकस्य कषायेण धामार्गवस्य फलमेक द्वे वा परिमृद्य क्षीरं पचेत्। तत् क्षीरं मथिता यत् सर्पिरुत्तिष्ठेत् तत् सर्पिर्मदनफलादिभिरपामार्गतण्डलोयोक्तः कल्कैः साधितं स्यात्, तदघृतं मनोविकारेषु श्रेष्ठमिति घृते दश योगा इति धामागेवः षष्टिधायोगयुक्तः॥९॥
गङ्गाधररा-तदाह-तत्र श्लोकाविति । नव योगाः धामागेवस्य पल्लवे। चबार क्षीरे। एकः मुरासवे। कषायनेवभिनव योगाः। एकोऽन्ने योगः। भवति। पितोमसहिते कफे इति उग्रतोष्मगुणेन पित्तेन युक्त कफे। अन्ये तु पित्तोमशम्देन पित्तोमणा कृतं उघरमाहुः। धान्येत्यादिना एककल्कयोगमाह। धान्यतुम्बुरुक्काथ एव भान्य. उम्बुरुयूपः। उक्तं हि जतूकणे-धान्यतुग्रुरसेन कहको विषनुत्" इति ॥ ८॥
चक्रपाणिः-जात्या इत्यादिना एकादशकषाययोगानाह। जाती चम्पकजाती, अन्ये पूथिका सौमनसायिनीति वदन्ति । वृधिरः श्वेतपुनर्नवा। महासहा भुनसहा मुद्रमाणपन्यो ।
For Private and Personal Use Only
Page #1323
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૨ चरक-संहिता।
भामागंबकल्पः दश लेहास्त्रयः कल्का दश चैव घृत तथा। कल्पे धामार्गवस्योक्ताः षष्टियोगा महर्षिणा ॥१०॥ इत्यग्निवेशकृतै तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृत कल्पस्थाने धामागेव
कल्पो नाम चतुर्थोऽध्यायः॥४॥ एको घ्रये। तथा शकुद्रसे दश च द्वौ च । दश लेहाः। कल्कास्त्रयो योगाः। घृते च दश योगा इति ॥१०॥ अमिवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते। अप्राप्ते तु दृढ़वल-प्रतिसंस्कृत एव च । कल्पस्थाने धामार्गव-कल्पेऽध्याये तुरीयके। वैद्यगङ्गाधरकृते जल्पकल्पतरौ पुनः। कल्पस्थाने सप्तमे तु स्कन्धेऽध्याये तुरीयके। धामार्गवकल्पजल्प
__शाखा तुर्या समापिता। हैमवती वधा। तच्छुतमित्यादिना एकं घृतयोगमाह। पल्लवे नवेस्यादिसंग्रहेण व्युत्क्रमसंग्रहाभिधानं छन्दोऽनुरोधात्। दश द्वाविति द्वादशेत्यर्थः ॥९॥ १० ॥ इति महामहोपाध्यायचरकचतुराननश्रीमचक्रपाणिवत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां चरकसात्पण्यटीकायां कल्पस्थानव्याख्यायां धामार्गवकल्पो नाम
चतुर्थोऽध्यायः॥४॥
• पलवे मव चरवारः क्षीर एका सुरासवे। पाये विंशतिः कालो दश द्वौ च शहदसे। भर एकस्तया श्रेये वश लेहास्तथा घृतम्। कल्पे धामार्गक्स्योक्ताः परियोगा महर्षिणा । इतिकारी संग्रहालोको।
For Private and Personal Use Only
Page #1324
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पञ्चमोऽध्यायः। अथातो वत्सककल्पं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः ॥१॥ अथ वत्सकनामानि भेदं स्त्रीपंसयोस्तथा। कल्पञ्चास्य प्रवक्ष्यामि विस्तरेण यथातथम् ॥ २॥ वत्सकः कुटजः शको वृक्षको गिरिमल्लिका । वीजानीन्द्रयवास्तस्य तथोच्यन्ते कलिङ्गकाः॥ वृहत्फलः श्वेतपुष्पः स्निग्धपत्रः पुमान् भवेत् । श्यामा चारुणपुष्पी स्त्री फलवृन्तैस्तथाणुभिः॥ रक्तपित्तकफनस्तु सुकुमारेष्वनत्ययः। हृद्रोगज्वरवातासृक्-विसर्पादिषु शस्यते ॥ ३॥ काले फलानि संगृह्य तयोः शुष्काणि संक्षिपेत् । तेषामन्त खं मुष्टिं जर्जरीकृत्य भावयेत् ॥ गङ्गाधर-अथोद्देशानुक्रमात् वत्सककल्पमाह-अथात इत्यादि। षड्: विरेचनशताश्रितीये यदुदिष्टम् -कुटजस्त्वष्टादशधा योगमेतीति, तदष्टादश योगान् कुटजस्य व्याख्यास्याम इति शेषं पूर्ववत् ॥१॥ . गङ्गाधर-अथेत्यादि। वत्सकस्य स्त्रीपुभेद नामानि चाह-वत्सक इत्यादि। तस्य वीजानीन्द्रयवाः कलिङ्गकाश्चोच्यन्ते। स्त्रीपुभेदमाहवृहत्फल इत्यादिः पुमान्। श्यामेत्यादिः स्त्री, फलश्च द्वन्तश्च सूक्ष्म तस्याः। तस्य गुणमाह-रक्तपित्तेत्यादि ॥२॥३॥
गङ्गाधरः-काल इत्यादि। तयोः स्त्रीपुसयोर्वत्सकयोः। तेषां शुष्काणां चक्रपाणिः-यथोक्तसम्बन्धाद् वत्सककलाभिधानम् । वत्सकनामानि व्यवहारा) सीपुरुषमेवाह-अथ वरसकेत्यादि । अन्न वस्सास्त्रीपुरुषभेदेन गुणभेदः प्रयोगभेदो वा न प्रतिपादित, तथापि स्त्रीरूपवत्सकेऽरुणपुष्पाऽणुफलस्वादिविशिष्टलक्षणयुक्तेऽप्यविशेषेणोभाभ्यामेवामयनिति स्वादिस्वेतदर्थमुभयोरपि समानगुणता ज्ञातव्या। काल इति उचित काले। फलानीति पक
For Private and Personal Use Only
Page #1325
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५५४
चरक-संहिता। [वसककल्पः मधुकस्य कषायेण कोविदारादिभिस्तथा। निशि स्थितं विमृदातत् लवणक्षौद्रसंयुतम् ॥ पिबेत् तदुवमनं श्रेष्ठं पित्तश्लेष्मनिबर्हणम् ॥४॥ अष्टाहं पयसार्केण तेषां चूर्णानि भावयेत् । जीवकस्य कषायेण ततः पाणितलं पिबेत् ॥ फलजीमूतकेदाकु-जीवन्तीनां पृथक् पृथक् ॥५॥ सर्षपाणां मधूकानां लवणस्याम्बुना पुनः।
कुशरणाथवा युक्तं प्रदद्याद वमनं भिषग् ॥ ६ ॥ वत्सकफलानामन्तनखं मुष्टिं जर्जरीकृत्य कुट्टयिता मधुकस्य कषायेण कोविदारादीनामष्टानामन्यतमेन कषायेण च भावयेत् । निशि स्थितं तत्र तत्र काथे निशि स्थितमेतद्वत्सकवीजं मुष्टिमितं लवणक्षौद्रसंयुतं पिबेत् । इति नवसु कषायेषु नव योगाः॥४॥ _ गङ्गाधरः-अष्टाहमित्यादि। आर्केण पयसाऽष्टाहं तेषां वत्सकवीनानां चूणोनि भावयेत्, ततस्तस्य पाणितलं कर्ष जीवकस्य कषायेण पिबेत् । इत्येक। फलेत्यादि। जीवन्त्यन्तानां चतुर्णामन्यतमैकैककषायेण तदाकैपयोभिरष्टाहभावितवत्सकवीजचूर्णानि पाणितलं पिबेदिति चबार इति चूर्णे पश्च योगाः॥५॥
गङ्गाधरः-सर्षपाणामित्यादि । सर्षपाणामम्बुना वत्सकवीजकल्कं दद्यात्, अथवा मधूकानामम्बुना प्रदद्यात् अथवा लवणस्याम्बुना प्रदद्यादिति सलिले त्रयो योगाः। अथवा कशरेण तिलकल्केन युक्तं वत्सकवीजकल्कं प्रदधादिति कुशरे त्वेको योग इत्यष्टादश योगाः वत्सककल्पे मोक्ता इति ॥६॥ शुष्पाणि। तेषामन्तर्मखमित्यादिना कषायैव योगानाह। क्षौसैन्धवयोगो यपि सम्बवमनेष्वेव सामाम्येन विहितः, तथापीह लवणचौदसंयुतमितिवचमाइत्कर्षों लपणीश्ववयोरभिधीयते ॥१-४॥
चक्रपाणि:- भष्टाहमित्यादिना पञ्च चूर्णयोगामाह ॥६॥
For Private and Personal Use Only
Page #1326
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५म अध्यायः कल्पस्थानम् ।
३५५५ तत्र श्लोकः। कषाये नव चूर्णे च पञ्चोक्ताः सलिले त्रयः।
कुशरेऽष्टादश प्रोक्ता योगाः कल्पे तु वत्सके ॥७॥ इत्यग्निवेशकते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते कल्पस्थाने वत्सककल्पो
नाम पञ्चमोऽध्यायः॥५॥ गङ्गाधरः-तत्र श्लोकः। कषाये नवेत्यादि । स्पष्टम् । अग्निवेशकृते तत्रे चरकप्रतिसंस्कृते। अमाप्ते तु दृढ़वल-प्रतिसंस्कृत एव च। कल्पस्थाने वत्सकस्य कल्पेऽध्याये तु पश्चमे। वैद्यगङ्गाधरकृते जल्पकल्पतरौ पुनः। कल्पस्थाने सप्तमे तु स्कन्धेऽध्याये च
पश्चमे । वत्सककल्पजल्पाख्या शाखेयं पश्चमी मता ॥५॥ पाणिः-कृशरेणेत्यादिना कृशरयोग उच्यते, अन च इन्द्रयवचूर्णमधिकृतत्वादेवोच्यते । कषायैरिस्यादिसंग्रहश्योको व्याख्यातार्थ एव ॥ ७॥ इति महामहोपाध्यायचरकचतुराननश्रीमञ्चक्रपाणिदत्तविरचितापामायुर्वेदडोपिकायां घरकतात्पर्यटीकायां कल्पस्थानव्याख्यायां वत्सककल्पो नाम
पञ्चमोऽध्यायः ॥५॥
For Private and Personal Use Only
Page #1327
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
षष्ठोऽध्यायः। अथातः कृतवेधनकल्पं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः॥१॥ अथ नामानि वक्ष्यामि कल्पञ्च कृतवेधने। खेड़ः कोषातकी जाली मृदङ्गफलमेव च ।। अत्यर्थ कटुतीक्ष्णोष्णं गाढ़ेष्विष्टं गदेषु च । कुष्ठपाण्डामयप्लोह-शोफगुल्मगरादिषु ॥ २ ॥ क्षीरादि कुसुमादोनां सुरा चैतेषु पूर्ववत् । सुशुष्काणान्तु वोजानामेकं द्वौ वा यथाबलम् । कषायैर्मधुकादीनां नवभिः फलवत् पिबेत् ॥३॥ गङ्गाधरः-अथोद्देशानुक्रमात् कृतेवेधनकल्पमाह-अथात इत्यादि। षड्विरेचन शताश्रितीये यदुद्दिष्टम् कृतवेधनं षष्टिधा भाति योगयुक्तमिति, तस्य कल्पं व्याख्यास्यामः। शेषं पूर्ववत् ॥१॥
गङ्गाधरः-अथ नामानीत्यादि। क्षेड़ इत्यादिना नामानि। लटापुटकीति लोके। तस्य गुणमाह-अत्यर्थमित्यादि। अत्यर्थ कटुकं तिक्तम् ॥२॥
गङ्गाधरः-तस्य योगानाह-क्षीरादीत्यादि। कृतवेधनस्य कुसुमादीनां कुसुमफलप्रबालानां क्षीरादिपूर्ववच्चत्वारः। तद यथा-कृतवेधनस्य पुष्पेण क्षीरं पक्त्वा पिबेदथवा फलेन क्षीरं पत्त्या पिवेदथवाग्रपल्लवेन क्षीरं पत्त्वा पिबेदथवा कृतवेधनफले क्षीरं पत्त्या घनीकृतं क्षीरसन्तानं पिवेदिति क्षीरे चखारो योगाः। सुरासवे चकः। मुरामण्डे कृतवेधनस्य फलकल्कं प्रक्षिप्य भाजने स्थापयेद यावदासुतं स्यात्, ततो विमृद्य पाययेदित्येक इति पञ्च योगा। भुशुष्काणामित्यादि। कृतवेधनवीजमेकं द्वे वा शुष्कीकृत्य चूर्णयित्रा
चक्रपाणिः-वमनकल्पपारिशेष्यात् कृतवेधनकल्पोऽभिधीयते। गाढ़े बिति अत्ययंगादेष कुष्ठादिषु। क्षीरादीत्यादिना श्रीरयोगा उध्यन्ते। क्षीरयोगचतुष्टयं मदिरायोगक्ष जीमूतक. कल्पविधानातिदेशेनाह। क्षीरादिशब्देन श्रीरकृतपेयाक्षीरसन्तानिकादध्युत्तरागां ग्रहणम् । एते च संग्रहेऽक्षीररूपा अपि क्षीरविकारतया क्षीरशब्देनैव गृहीताः क्षीरे द्वौ द्वौ इति वचनेन । कुसुमादीनामिति कृतवेधनस्य, पुष्पादीनां “पयः पुष्पेऽस्य निर्वृत्त फले पेया पयस्कृताः। लोमशे क्षीरसन्तानं वध्युत्तरमलोमशे" इति जीमूतकविधानोक्तानाम् । सुरा चैतेषु पूर्ववदिति यथा जोमूतकाल्पविधानेन भीरादयः कर्तव्याः, तथा श्रीरादयः सुरा च कर्सम्याः। सुशुष्काणाम्
For Private and Personal Use Only
Page #1328
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
काथयित्वा सावं तस्य यूला नेहं निशापयेत् ॥ कृतवेधनकरमाशं फलाध्यद्धाशसंयुक्तम् । पृथगारग्वधादोनां त्रयोदशभिरासुतम् ॥ ४ ॥ * शाल्मलीमूलवृन्तान्त-पिच्छाभिर्दशभिस्तथा। 'वर्तकः फलवत् षट् स्युः फलादीनां घृतं तथा ॥ ५ ॥
पथाव मधुकादीनां मवानां नवमिः कषायर्मदनफलवस् पिबेत् । शंति नमकाये ॥३॥ -गाकर तथा काथे त्रयोदश माह-कायिकेत्यादि । तस्य भवनस्य
कार्यमितापूला पुमा पत्मा लेहं मियापयेत् कास्येन् । तस्कृतवेषमफलस्य पायल्यावर्द्धमद्धांशाधिकतुल्यांशस्तेम युक्तं कृत्तवेधनस्य कल्कं लिप्या मिश्रविला निवासस् । यावम्मितं फलकर काव्यिवायूला लेडं कुर्यात्, तदपेक्ष्य साडॉशहरवेगासपूर्णसंयुतं तं लेहं निवापयेत् । सं लेहमारगवादीमा आरगबधीयोक्तानामारगबधादिनिम्बान्तानां त्रयोदशामां सत्येकका मक्षिण माणने स्वामयेद न्यावदासुतं स्यात्, ततः पिबेदिति त्रयोदश काथासवे। इति मूर्मवभिः सह काथे द्वाविंशतियोगाः॥४॥
गजाधरः--शाल्मलीत्यादि। शाल्मल्या मूलवृन्तादीनां दशानां दिनभिः पिणभिः कषिताभिमूलफलपुष्पलक्सारपत्रकण्टकमजवेष्टकटताकै
हस्यादिना भव पाम बोगालाह । 'मलवदिति मदनफलं प्रथा यष्टीमधुकाविभिः सीबते, सला एतदपि पातव्यमित्यर्थः। एतापाययोगेषु शेमविभिप्रध्यायकं लोहं पठन्ति-विक्षा रसं तस्य पूत्वा लेहं निधापयेत्" इत्यादि, तच्च सङ्गतार्थम् । उक्तञ्च जतूकणे-"अत्र जीर्णवोजानां मदनफलवत् कमायलेहा मल्सि मघ" इति ॥ १-३॥
चक्रपाणि-पृथगित्यादिना सयो वश कषाययोगामाह । एवं द्वाविंशतिः कषाययोगा भवन्ति । भारगबधाक्यत्रयोदश मदनकरूपे 'भारगल्भवृक्षकेत्यादिना गुडूज्यन्तेनोक्ता शेयाः ॥ ४॥
चक्रपाणिः-शाल्मलीस्यादिना दश पिच्छायोगानाह । शाल्मली मूलमादि येष ते शामलो. मूलाः। शाल्मल्यादयो 'विमानपठिता दश-शामलीशामलकाभद्रपर्येलापल्यू पोदिकोहाल. मामलीमूलचूर्णानामिति साधुतः पाठः।
४४६
For Private and Personal Use Only
Page #1329
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५५८
चरक-संहिता। [कृतवेधनकलपः कोषातकानि पञ्चाशत् कोविदाररसः पचेत् । तं कषायं फलादीनां कल्कैलेंहें पुनः पचेत् ॥ खेडस्य तत्र भागः स्याच्छेषाण्यद्धीशिकानि च ।
कषायः कोविदारादैारष्टाभिस्तं पृथक् पिबेत् ॥६॥ काभिस्तं लेहमासुतं पिबेदिति दश पिच्छायोगाः। वर्तिक्रियाः षड़ाहवत्तेय इति। मदनफलवर्त्तिवत् षट् कृतवेधनफलानां वर्त्तयः स्युः । तदयथा-कृतवेधनफलादीनां चर्णानि कोविदारादीनां षण्णां कोविदारकर्बुदारनीपविदुलविम्धीशणपुष्पीणामन्यतमकषायेण पत्त्या वर्तीः कुर्यात् । ता वर्तिक्रिया मदनफलमधुककोविदारादीनां कषायोपसर्जनाः पेयाः वर्तीः पीला मदनादिकषायमनुपिबेत् सह पिवेद वेति। षट् वर्तिक्रिया। अथ घृतञ्चैकमाह। फलादीनां घृतं तथेति तथा मदनफलादिसिद्धं घृतं शेयम् । तद्यथा-फलादीनां मदनफलादीनामपामार्गतण्डुलीयोक्तानां मदनं मधुकमित्यादीनां कषाये चतुर्गुणे कृतवेधनफलकल्कसिद्धक्षीरोत्थं घृतं पचेदित्येको घृतयोगः॥५॥
गङ्गाधरः-अथ लेहेऽष्टावाह-कोषातकानीत्यादि। कोषातकीफलानि कृतवेधनस्य फलानि पञ्चाशदगुड़कानि कोविदाररसैः पचेत् । तं कषायं फलादीनां मदनफलयष्टीमधुनिम्बजीमृतकृतवेधनपिप्पलीकुटजफलेक्ष्वाक्वेला. धामार्गवाणामपामार्गतण्डुलीयोक्तानां कल्कैः कोषातकीपञ्चाशत्फलमाना द शैः सह युक्तं पुनलेह पचेत् । तदाह-क्षेडस्य कोषातक्याः पञ्चाशदेक एव भागः शेषाणि मदनफलादीनि प्रत्येकं तदद्धेशानीति। तं लेहं कोवि दारादीनामष्टानामन्यतमैककाथे पिबेदित्यष्टौ लेहाः॥६॥
.
धन्वनराजादनोपचितागोप्यन्ताः, एतैर्योगाः पूय॑न्ते, एषां चूर्णानां पिच्छाभियुक्त्या कृतस्वेनैव योगा द ज्ञेयाः। शाल्मलकः शाल्मलीभेदः रोहतको वा, भद्रपर्णी भादाली, एलापर्णी नागबला महिने त्यन्ये । राजादनः क्षीरिका । उपचित्रा दन्ती। गोपी शारिवा। वर्तिक्रियाः षट् फलवदिति ‘फलपिप्पलीनां घूर्णानि पूर्ववत्' इत्यनेन ग्रन्थेन या वर्तिक्रिया उक्ता मदनकल्पे, तद्वद इहापि कृतवेधनचूर्णानां षट् वर्तिक्रियाः कर्तव्याः। फलादीनां घृतं तथा इत्यनेन कृतवेधनसाधितक्षीराइस्थितं नवनीतं फलादिकषायेण साधनीयं मदनफलघृत्तवदित्यर्थः ॥ ५॥
चक्रपाणिः-कोषातकानीत्यादि। अवैव काथपादिककल्के कर्तव्ये क्ष्वेडस्य पूर्णो भागो देयः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1330
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
व अभ्यायः] कल्पस्थानम् ।
३५५६ कषायेषु फलादीनामानूपं पिशितं पृथक् । कोषातक्या समं पक्त्वा रसं सलवणं पिबेत् ॥ फलादिपिप्पलीतुल्यं तदवन्मांसरसं पिबेत्। ड्कासी पिबेत् सिद्धं मिश्रमिक्षुरसेन च ॥७॥८॥
तत्र श्लोको। क्षीरे द्वौ सुराका काथे द्वाविंशतिस्तथा। दश पिच्छा घृ पकं षट् च वर्तिक्रियाः शुभाः ॥
गङ्गाधरः-मांसे सप्त योगानाह-कषायेष्वित्यादि। फलादीनामपामार्गतण्डुलीयोक्तानां मदनादीनां धामार्गवान्तानां दशानां पृथक् कपायान् कला तेषां मिलितानां कषाये आनूपमांसं वराहादिमांस कोषातक्याः फलं समांश पक्त्वा रसं सलवणं पिवेदित्येको योगो मांसरसे। मदनादीनां षड़परानाहफलादीत्यादि। मदनफलादिपिप्पल्यन्तानामेकैकस्य तुल्यं कोषातकीफल तटवन्नांसरसं तयोः काथेषु षट्सु पकमानूपमांसरसं सलवणं पिवेदिति सह पूवण सप्त। इक्षुरसे चैकमाह-क्षेड़मित्यादि। क्षेई कृतवेधनफलं मदन. फलादिषट्काथसिद्धमिक्षुरसेन मिश्रं पिवेदित्येकः। इति कृतवेधनयोगाः षष्टिरुपसंहियन्ते ॥७।८॥
गङ्गाधरः-तत्र श्लोकाविति । क्षीरे द्वौ द्वौ चत्वारः कृतवेधनस्य योगाः, सुरासवे त्वेकः, काथे नव च त्रयोदश चेति द्वाविंशतिः, पिच्छायां दश,
फलादीनाव प्रत्येकं वेडादईभागिकत्वम् । कषायेष्वित्यादिना सप्त मांसयोगानाह। सममिति कोशातकीतुल्यं मांसम्। अत्र पिवदित्यनेन षण्मासरसाः, फलादीत्यनेन चकः । “फलादिपिप्पलीतुल्यं तवत्' इत्यनेन फलादिभिः समं मांसम् । तद्वदिति वचनात् कोशातक्याः कषायेण साधनीयम् ॥६॥
For Private and Personal Use Only
Page #1331
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobairthong
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Acharya Shri Ka
चरक संहिता [कृत लेहेऽष्टौ सप्त मांसे च योग इछुरले प्रह। कृतवेधनकल्पेऽस्मिन् पष्टिोमा प्रकोर्तिताः ..
इत्यग्निवेशकते तन्त्रो चस्कप्रतिसंस्कृतकल्परकाने . कृतवनकाल्यो नाम षष्ठोऽध्यायः ॥ ६॥ वर्तिकाक्रियाः षट, घृते चैका, अष्टौ लेहाः, सप्त मांसरसे, एक इक्षुरसे। इति षष्टिोंगा इमे ॥९॥
गङ्गाधरः-अध्याचं समापयति-अत्यादि। अग्निवेशकृते तन्ने चरकातिसंस्कृते । अआप्ते तु दृचल-प्रतिसंस्कृत एव च। कल्पस्थाने कृतवेध-कल्पेऽध्याये तु षष्ठके। वद्यगङ्गाधरकृते जल्पकल्पतरौ पुनः। कल्पस्थाने सप्तमे तु स्कन्धेऽध्याय च षष्ठके। कृतवेधमकल्पस्य जल्पशाखा तु षष्ठिका ॥ ६॥ इति वमनयोगाः पञ्चपञ्चाशदुत्तरशतत्र्यमिति ॥ ३५५ ।।
पाल्पाणिः-श्वेदकसीमाह-वेडेत्यादि। सिद्धमिति. इक्षुरसैन मिश्रितं ऋतसाधितं. पिबेदित्यर्थः ॥ ८॥९॥ इति महामहोपाध्यायचरकचतुराननश्रीमचक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां घरकतात्पर्यटोकायां कल्पस्थानव्याख्यायां कृतवेधनकल्पों नाम
षष्ठोऽध्यायः॥६॥
For Private and Personal Use Only
Page #1332
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
सप्तमोऽध्यायः ।
अथातः श्यामात्रिवृत्कल्पं व्याख्यास्यामः, इतिह स्माह भगवानात्रेयः ॥ १ ॥
विरेचनं त्रिमूलं श्रेष्ठमाहुर्मनीषिणः । तस्याः संज्ञाः गुणाः कर्म्म भेदः कल्पश्च वक्ष्यते ॥ २ ॥ त्रिभण्डी त्रिवृता चैव श्याम्मा कूटरणा तथा । सर्व्वानुभूतिः सुबा शब्दः पर्यायवाचकैः ॥ कषायमधुरा रूक्षा विपाके कटुका स्मृता । कफ पित्तप्रशमनी रौंदयाच्चानिल कोपिनी ॥ सेदानीमोषधैर्य का वातपित्तकफापहै । कल्ये वैशेष्यमासाद्य सर्वरोगहरा भवेत् ॥ ३ ॥
गङ्गाधरः- अथोडे शक्रमाच्छेषान् पड़ विरेचनशतेषु पञ्चचत्वारिंशदुत्तरशतद्वययोगान् व्याख्यातु श्यामात्रितोः कल्पमाह - अथात इत्यादि । परु विरेचनशताश्रितीये यदुद्दिष्टम् - श्यामा त्रियोगशतं प्रणीतं दशापरे चात्र. भवन्ति योगाः' इति, तान् दशोत्तरशतयोगान् श्यामायावितायाश्च समानान् व्याख्यास्याम इति । शेषं सव्वं पूर्ववत् ॥ १ ॥
धरः- विरेचनमित्यादि । तस्यास्त्रिवृतायाः संज्ञामाह - त्रिभण्डीत्यादि ।त्रिभण्ड्यादिभिः पर्य्यायवाचकः शब्द स्त्रिदृदुच्यते । गुणानाह । कषायेत्यादि कार्दिशमनम निलकोपनञ्च कर्म स्वाभाविकम्। सेदानीमित्यादिना चक्रपाणिः – वमनार्थकल्पानन्तरं विरेचनकल्पेषु वक्तव्येषु त्रिवृताया विरेचनद्रव्येषु सुखविरेधनतया प्रवानत्वात् सिवृत्कल्प एवाभिधीयते । त्रिवृतो भेद एव च श्यामा । तेन श्वामायासिद्धता यथ- कल्पः । यद्यपि चाहणमूलैव विवृदवोत्कृष्टा वक्तव्या, तथाप्यध्यायसंज्ञायां श्यामा भदौ- पाठेनाशुपहन्तृतया इयामायां प्रकर्ष दर्शयति । ये चाल योगा वक्तव्याः, ते रुपया यामया वा उभाभ्यां वा दोषशरीरादिबलाबलमपेक्ष्य कर्त्तव्याः । विरेचन इत्यादी विवृत्तशब्-मममुकाया अरुणमूलायाश्च सामान्येन मूलं गृह्यते ॥ १ ॥ २ ॥
पिययत्वेन वाचकः पत्यविवाचकः। सेकामीमित्यादि । वातपित
For Private and Personal Use Only
Page #1333
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५६२
चरक-संहिता। [ श्यामासिवृत्कल्पा मूलन्तु द्विविधं तस्याः श्यामश्चारुणमेव च। तयोमुख्यतरं विद्धि मूलं यदरुणप्रभम् । सुकुमारे शिशौ वृद्धे मृदुकोष्ठे च तद्धितम् ॥ मोहयेदाशुकारित्वाच्छयामा कण्ठं क्षिणोत्यपि । तैपण्यात् कर्षति हृत्कण्ठमाशु दोषं हरत्यपि । शस्यते बहुदोषाणां क्रूरकोष्ठाश्च ये नराः॥४॥ गुणवत्यां तयोभूमो जातं मूलं समुद्धरेत् ।
उपोष्य प्रयतः शुक्ले शुक्लवासाः समाहितः॥ योगजं कर्म। रौक्ष्याचानिलकोपिनी प्रसिद्धा सत्यपि सा प्रिवृता खल्विदानी चिकित्साकाले वाताद्यपढेरोषधैः सह कल्पे वैशेष्यमासाद्य सर्वरोगहरा भवेदिति ॥२॥३॥
गङ्गाधरः-मूलमित्यादि। तस्यास्त्रिताया द्विविधं मूलं श्यामश्चारुणश्च । तत्र श्याममूला त्रिता श्यामा, अरुणमूला त्रिवृता त्रिवृत वेहोच्यते। तयोररुण. प्रमं मूलं मुख्यतरं सुकुमारादिषु हितम्। श्यामा या श्याममूला त्रिवत् साशुकारिखात् कण्ठं क्षिणोति, सेक्ष्ण्यात् हत्कण्ठं कर्षति, दोषमप्याशु हरति । बहु. दोषादीनां नृणां शस्यते चेति ॥ ४॥
गङ्गाधरः–तयोरुपयोगमाह-गुणवत्यामित्यादि। जालसाधारणदेशे गुणवत्यां कृष्णमृत्तिकायां सुवर्णमृत्तिकायां वा भूमावनूषरायां श्मशानादिवर्जितायां जातं मूलं समुद्धरेत्। उपोष्य प्रयतः सन् शुक्लवासाः समाहितः पहौषधप्रयोगेण वातहन्तृत्वमविद्यमानं भवति। कफपित्तहन्तृत्वं विद्यमानमधिकं भवतीति शेयम् । कल्पे वैशेयमिति कल्पनाविशेषम्। सर्वरोगहरेति व्यस्तसमस्तसर्वदोषारधरोग. हरा या ॥३॥
चक्रपाणि:-त्रिवृतयो दमाह-मूलन्तु द्विविमित्यादि। मुख्यतरमिति विरेचनक्रियायामेवाव्यापत्तिकरस्वात् श्रेष्ठतरम् । सुकुमाराः शिशवश्व यद्यपि अविरेचनीया उक्ताः, तथापि तेषां - विधीयमानं विरेचनं हितमिति ज्ञेयम्। मोहयेदित्यादिना श्याममूलाया गुणकर्मणी व्रते, क्षिणोतीति धातुक्षयं कुर्यात् ॥ ४॥
चक्रपाणिः- यद्यपि मदनकल्प एव गुणवमिजातत्वादि सामान्येन भेषजानामुकमेव तथापि गम्भीरानुगतत्वादिविशेषस्य सानु तस्येहामिधाने सति साक्षात् सत् विशिपयरे -
For Private and Personal Use Only
Page #1334
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ममध्यायः ।
कल्पस्थानम्।
३५६३ . गम्भीरानुगतं श्लक्ष्णं न तिर्यग् विस्तृतञ्च यत् । तद् विपाटोद्धरेद् गर्भ त्वचं शुष्कां निधापयेत् ॥ ५॥ निग्धखिन्नो विरेच्यस्तु पेयमात्रो गतः सुखम् । अनमात्रं तयोः पिण्डं विनीयाम्लेन ना पिबेत् ॥ गोऽव्यजामहिषीमूत्र-सौवीरकतुषोदकैः । प्रसन्नया त्रिफलया शृतया च पृथक पृथक् ॥ ६॥ एकैकं सैन्धवादीनां द्वादशानां सनागरम् ।
त्रिवृत्तिगुणसंयुक्तं शर्कराम्बुयुतं पिबेत् ॥७॥ सन्नेव पुमान् शुक्लपक्षे समुद्धरेत्। कीदृशं मूलमुद्धरेदिति तदाह-गम्भीरेत्यादि। तस्या यन्मूलं गम्भीरमृत्तिकायामनुगतं श्लक्ष्गम कर्कशं यन तिर्यग विसृतं तन्मूलमुद्धरेत्। गर्भ विपाटय चोद्धरेन्मध्यं काष्ठं, खचं शुष्का निधापयेत् ॥५॥ ___ गङ्गाधरः-विरेचनक्रममाह-स्निग्धे त्यादि। स्निग्धस्विनः पुमान् यो विरेच्यः स पेयमात्रः सुखं गतः स्यात् । यथा पिबेतु तदाह-अक्षेत्यादि । तयोः श्यामात्रितयोरक्षमात्रं पिण्डं विनीय पेषयिला कल्कीकृत्याम्लेन गोलयिता ना पुमान् पिबेत् । इत्येकोऽम्लेन । अपरानष्टावाह-गोऽव्यजेत्यादि । तदक्षमात्र तयोः पिण्डं गोमूत्रेग पिवेदथवा मेषीमूत्रेण पिबेदथवा छागीमूत्रेण पिबेदथवा महिषीमूत्रेण पिवेदथवा सौवीरकेण पिबेदथवा तुषोदकेन पिवेदथवा प्रसन्नया पिवेदथवा भृतया त्रिफलया पिवेदित्यष्टौ योगाः। इति अम्लादिभिरेकोऽटौ चेति नव ॥६॥
गाधरः-अथ सैन्धवादिभिर्दश च द्वौ चाह। संन्धवादीनां दीर्घजीवि. तीयोक्तानां द्वादशानां सैन्धवविडोद्भिदसामुद्रलवणानां चतुणी तदनन्तरोक्ता गुणवस्यामित्यादि । शुक्ल इति शुक्लपक्षे। गम्भीरानुगतमिति दूरात् प्रविष्टम् । उद्धरेद् गर्भमिति मूलस्यास्थि उद्धरेत् । निधापयेदिति यथोक्तभैषज्य स्थापनविधानेन स्थापयेत् ॥५॥
चक्रपाणिः-पेयामानोषित इति पूर्वदिने पेयामात्राहारतया उषितः। यद्यपि चान्यत्र विरेचम्पूर्व दिनेषु तथैवाहारो नियमितः-स्नेहवद्वमुष्णञ्च खयह मांसरसौदनम्' इत्यनेन, तथापि सिविरेचनप्रयोगे पूर्वदिने विशेषविधानात् पेयादानं ज्ञेयम्। किम्चेयमेव तवचनात् स्निग्धोष्णमासरससाधिता च क्रियमाणा पूर्वोक्तस्नेहवद्रोष्णमांसरसौदनविरुद्धा भवति । अक्षमातमित्यादिना नवभिरम्लादिभिव्यैर्नव योगानाह। तयोरिति श्यामानिवृतरुणमिवृतयोः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1335
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक-महिला। [इयामासिक पिप्पली पिष्पलीमूलं मरिचं हस्तिपिप्पली। सरलं किलिमं हिङ्गु भार्गी तेजोवती तथा । मुस्तं हैमवती पथ्या चित्रको रजनी बचा। वर्णक्षीर्यजमोदा च शृङ्गवेरञ्च तैः पृथक् ॥ एकैकाद्धांशसंयुक्तं पिबद्ध गोमूत्रसंयुतम् ॥ ८॥ मधुकाधींशसंयुक्तं शर्कराम्बुयुतं पिबेत् । जीवकर्षभको मेदां श्रावणी कर्कटायाम् । माषपर्णी मुद्रपर्णी महतीं श्रावणों तथा ॥
सामष्टानां मूत्रापामन्यतममेकैकं नागरचूर्णसंयुक्तं विकल्करिखमुणः सैन्ध बादिभ्यस्तेन संयुक्तं शर्कराम्बुयुतं पिबेदिति द्वादश योगाः ॥७॥
गाधरः-गोमूत्रेऽष्टादश चाह-पिप्पलीत्यादि। त्रितामूलस्पा श. संयुकं निप्पल्यादीनामष्टादशानामेकैकं गोमूत्रसंयुतं मित् । किलिमं इकिकिमो देवदारु । तेजोवती चवी। तथा हैमवती अवेतवचा, सन्मा सहितरा माला सर्णक्षीरी खनामख्याता। अजमोदा यमानीमूलं मूलिनीपूतनात् । इत्यहादश गोसूत्रे ॥८॥
भागधरः-अथ यष्टीमधुयोगेन द्वावाह-मधुकेल्यादि। मिठताचून मधुकचूर्णाद द्विगुणमिति मधुकाशसंयुतं शर्करोदकेन पिये। इसकेको यष्टा, द्वितीयस्तु जीवकादिषूच्यते। यः पञ्चदशः स एको मधुकयोगम योग इति द्वौ त्यष्टीमधुकेन। जीवक्रेत्यादि। जीवकादित्यस्यान्तांश्चतुर्दश । तेमानक त्रिच्चूर्णसमं विधिना विरेचनक्रमेण पिवेदिति । तत्र श्रावणी,रक
एतयोश्च मिलितयोः प्रत्येक प्रयोगादि प्रागेव प्रतिपादितम् । अम्लेनेति काक्षिकेन । एकैकमित्यादिला सैन्धवादिभिर्दादश योगानाह। सैन्धवादयश्च द्वादश रोगभिषगजितीये लवपास्कन्धोक्ता क्षेयाः। समागरमिति नागरसहितं सत् प्रत्येकं सैन्धवादीनां चूर्ग द्विगुणसिद्धसामुक्त पातम्यम् ॥६॥
ज्यक्रपाणिः-पिप्पलीत्यादिना पिप्पल्यादिव्यभेदेन मूष्टावश योगानाह। मधुकत्याक्निक प्रयोगः। अपच संग्रहोकयोः यष्टया द्वौ इत्यमयोरेकतरः । जीवनेत्यादिना चसुशायोगान् गाथा
For Private and Personal Use Only
Page #1336
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७मै अध्यायः ।
कल्पस्थानम् । काकोली क्षीरकाकोली क्षुद्रां छिन्नरुहां तथा। क्षीरशुक्लां पयस्याश्च यष्टाह्वां विधिना पिबेत् । वातपित्तहितान्येतान्यन्यानि च कफानिले ॥ क्षीरमांसेक्षुकाश्मर्य-द्राक्षापीलुरसैः पृथक् । सर्पिषा वा तयोश्चूर्णमभया शिकं पिबेत् ॥ लिह्याद वा क्षौद्रसर्पिभ्यां संयुक्तं ससितोपलम् । अजगन्धातुगाक्षीरी-विदारीशर्करात्रिवृत् ॥ चूर्णितं क्षौद्रसर्पिभ्यां लोढा साधु विरिच्यते । सन्निपातज्वरस्तम्भ-दाहतृष्णादितो नरः ॥६-११॥
मुण्डीरी । महती श्रावणी श्वेतमुण्डेरी। क्षीरशुक्ला क्षीरविदारी, पयस्या तदितरविदारी, भूमिकुष्माण्डद्वमिति यावत् । इति जीवकादौ यष्टीमधुकवज चतुर्दश। यष्टयाहां त्रिच्चूर्णसमां विधिना पिबेदिति यष्टया द्वितीययोगः। इति षोड़श। अथ क्षोरादौ सप्त योगानाह-अन्यानि च कफानिले इति । क्षीरेत्यादि। तयोः इमामारुणमूलयोश्चूर्ण अद्धांशहरीतकीचूर्णयुक्तं क्षीरमांसादिरसैः षभिः प्रत्येकैः सह पिबेत् । तथा सर्पिषा सह अभयाडींशयुक्तं तयोश्चूर्ण पिबेदिति क्षीरादौ सप्त। अथ लेहेऽष्टावाह। लिह्यादित्यादि। तयोः श्यामारुणयोस्त्रिटन्मूलयोश्चूर्ण समशर्करं क्षौद्रसपिभ्यों लिबादित्येकः । अजगन्धेत्यादि। अजगन्धा यमानीमूलम् मूलिनीषूक्तवान् । तुगाक्षीरी वंशलोचना, विदारी भूमिकुष्माण्डे, सन्च समानांशं मिश्रयिता क्षौद्रसपिा लेह इति द्वितीयः ॥९-११॥
यष्यामित्येकाचाह। भयञ्च संग्रहोक्कयोः यष्टया द्वौ इति द्वयोरन्यतरः। भुधा कोकिलाक्षः । क्षीरशुक्ला क्षीरविदारी। पयस्याऽर्कपुष्पी। भोरेत्यादिना क्षीरादौ सप्त योगामाह। पीलु भौत्तरपथिकं फलम् ॥ ८-१० ॥ चक्रपाणिः-लिह्याद वा मध्वित्यादिना अष्टौ लेहानाह। लिह्याद् वेत्यादिना प्रथमो लेहः ।
४४७
For Private and Personal Use Only
Page #1337
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५६६
चरक-संहिता। सामातिवृत्कल्पः श्यामात्रिवृत्कषायेण कल्केन च सशकरम् । साधयेद् विधिवल्लेहं लिह्यात् पाणितलं ततः॥१२॥ सक्षौद्रां शर्करां पत्तवा कुर्यात् मृद्भाजनेन च। दद्याच्छीते त्रिवृच्चूर्णं त्वक्पत्रमरिचैः सह। दद्यात् तन्मात्रया लेहमीश्वराणां विरेचनम् ॥ १३ ॥ रसान् कौड़विकानिक्षु-द्राक्षापोलुपरूषकान् । सितोपलापलं क्षौद्रात् कुड़वार्द्धश्च पाचयेत् ॥ तं लेहं योजयेच्छीतं त्रिवृच्चूणेन शास्त्रवित् । एतदुत्सन्नपित्तानामीश्वराणां विरेचनम् ॥ १४ ॥ शर्करामोदकान् वसि गुड़िका मांसपूपकान् ।
अनेन विधिना कुर्यात् पैत्तिकानां विरेचनम् ॥ १५ ॥ . गङ्गाधरः-श्यामेत्यादि । श्यामात्रिवृतयोरन्यतरस्याः कषायेण कल्केन च समशर्करेण लेहं साधयेत् पक्त्वा। इति तृतीयलेहः ॥१२॥
गङ्गाधरः-सक्षौद्रामित्यादि। त्रिवृच्चर्णसमां जलेन द्रवीकृतां शर्करां पत्त्वा लेहं कुर्यात्, शीते सति बगादिभिखिभिर्मिलितैः समं त्रिचूर्ण सक्षौद्रं सम. क्षौद्रं दद्यात् । तं लेहमीश्वराणां राज्ञां मात्रया दद्यात् । इति चतुर्थः ॥१३॥
गङ्गाधरः-रसानित्यादि। इक्षुप्रभृतीनां रसान् प्रत्येकं कौविकान् पृथक पृथगेकैकं रसं कुड़वं सितोपलायाः पलं सर्च लेहवत् पाचयेत्, शीतीभूते क्षौद्रात कुड़वार्द्ध दवा कृतं तं लेहं मात्रया त्रिकृच्चूणन योजयेत् । इतीक्षुरसादिषु चतुर्यु चनारो लेहा इति। इत्यष्टौ लेहे ॥१४॥
गङ्गाधरः-सितयापि च चतुरो योगानाह-शर्करेत्यादि । अनेन विधिना भजगन्धा इत्यादिना द्वितीयः । भजगन्धा अजामोदा । इयामासिवृदित्यादिना तृतीयो लेहः । अब पार्करामवृषांच्या समाभ्यां काथपादिकाभ्यां लेहाः कर्तव्याः। सक्षौदामित्यादिना चतुर्थः । मत क्षौद्रपाक्ष्योगमहिम्ना निवृच र्णमाला पादिकं त्वक्पतादीनां सौगन्धमानप्रयोजनत्वात् । अब तु 'ईश्वराणां विरेचनमिति बच्चनेन सुकुमारस्वादस्निग्धविषयतामस्य दर्शयति। ईश्वरा हि प्रायेण खुकुमाराः स्निग्धाश्च भवन्ति । कौडविकानिस्यादिः पञ्चमः। अत निवृच्च र्णमनि िईष्टमान प्रक्षेपन्यायात् लेहात् पादिकं कर्त्तव्यम् । उत्समपित्तानामनुद्भूतपित्तानाम् । शर्करेत्यादिना सिता.
For Private and Personal Use Only
Page #1338
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७म अभ्यायः कल्पस्थानम् ।
३५६७ पिप्पलों नागरं क्षारं श्यामात्रिवृतया सह । लेहयेत् मधुना साद्धं श्लैष्मिकाणां विरेचनम् ॥१६॥ मातुलुङ्गाभयाधात्री-श्रीपर्णीकोलदाडिमात्। खरसान् भर्जितां तैले साधयेत् तत्र चावपेत् ॥ सहकारात् कपित्थाच्च मध्यमम्लञ्च यत् फलम् । पूर्ववद बहलीभूते त्रिवृच्चूर्ण समावपेत् ॥ त्वपत्रकेशरलानां चूर्णश्च मधुमात्रया। लेहोऽयं कफपूर्णानामीश्वराणां विरेचनम् ॥ पानकानि रसान् यूषान् मोदकान् रागषाड़वान् ।
अनेन विधिना कुय्योद विरेकार्थ कफाधिके । पूर्वोक्तलहविधिना शकरामोदकादीन पत्ते कुर्यादिति । शकरां त्रिच्चूर्णसमां पक्त्वा मोदकादीन् कुर्यादित्येकः ॥१५॥ . गङ्गाधरः-पिप्पलीमित्यादि। पिप्पल्यादिभिस्त्रिभिः समया त्रिवृतया सह . मिश्रीकृत्य सर्वसमशकरया मोदकादीन् कृखा कफे मधुना लेहयेदित्येकः ॥१६॥ - गङ्गाधरः-मातुलनेत्यादि। मातुलुङ्गादीनां स्वरसान् शकरया समान् साधयेत् पचेत् । तत्र च लेहीभूते तैले भज्जितां त्रितां आवपेत् प्रक्षिपेत् । अधिकाराद इत्पेकः श्लैष्मिकाणामेव । सहकारात् फलमध्यं कपित्थात् फलमध्यं यत् फलमम्लं वदरतिन्तिडिकादिकं तस्य तस्य मध्यं तदेकसमां शर्कराच पत्वा घनीभूते तलभज्जितं त्रिच्चूर्ण खगादोनां चूर्णश्च मिलितं त्रिवृच्चूर्णसमं तत्र समावपेत्। मोदकादीन् कृला मधुमात्रया लेहः। इत्येक इति चखारः। पानकानीत्यादि । अनेन वक्ष्यमाणेन विधिना पानकादीन् कुर्य्यात् । योगाश्चतुरो अतिदेशानुगुण्यात् लेहानां मध्य एवाह । अस वादयोऽपि शर्कराकृता एव ज्ञेयाः। अनेन विधिनेति इक्ष्वादिरससंस्कारेण निवृच्च र्णयोगेन च । पिप्पलों नागरमित्यादिना षष्ठो लेहः । मध्यमित्यम्लपित्थस्य मध्य भागम् । अम्लन्च : यत् मातुलुङ्गादि। पूर्ववदितिः कौडविकाम् (कौडविकांशान ) मातुलुङ्गादिरसानां दर्शयति । पानकानीत्यादिनातिदेशानुगुण्यात पासकादिपायोगानाह। रागप्रधानः पादयो रागपाडवः। अनेन विभिनेति पूर्वले होकविधिना।
For Private and Personal Use Only
Page #1339
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५६८
चरक-संहिता। श्यामानिवृत्करूया भृङ्गलाभ्यां समं नीतं त्रिवृतायाः सशर्करम् । चूर्ण फलरसनौद्र-सक्तभिस्तपणं पिबेत् ॥ वातपित्तकफोत्थेषु रोगेष्वलगाग्निकेषु च। नरेषु सुकुमारेष निरपायं विरेचनम् ॥ १७ । १८॥ शर्करा त्रिफला श्यामा त्रिवृन्मागांधका मधु । मोदकः सन्निपातोद्ध-रक्तपित्तज्वरापहः ॥ १६ ॥ त्रिवृदभागास्त्रयः प्रोक्तास्तिस्त्रश्च त्रिफलात्वचः।
विडङ्गनारपिप्पल्यः समास्तिस्त्रश्च चूर्णिताः ॥ तद यथा-भृङ्गलाभ्यामित्यादि । भृङ्गगुड़ला । एला स्थूला। ताभ्यां द्वाभ्यां समं त्रितायाश्चूर्ण सशकरं त्रयाणां समा शकेरा। फलानामम्लानां तिन्तिहीकोलाम्रबदरादीनामन्यतमं रसं यथायोग्यं क्षौद्रश्च यथायोग्यं यवादिसक्तुकञ्च यथायोग्यमालाड्य तर्पणं पानकं पिबत्। लोके प्रसिद्ध विधिना रसान यूषांश्च विधाय पिबेत् । तद् यथा-यथा एक मांसं पाकाहेजले पक्त्वाद्धशेषे पूत तास्मन् पूर्वोक्तभृङ्गादीनि दत्त्वा रसं स्वच्छमध्यघनान्यतर्म साधयिता शीतीकृत्य क्षोद्रं दत्त्वा पिबेत्। एवं मुद्गादिविदलं च देशगुणे तोये पक्त्वा द्रवीभूते विदलेऽर्द्धशेष भृङ्गादीनि पूर्वोक्तानि तथा परिमितानि यथाई दत्त्वा पक्त्वा यूषः कार्याः, शीते भूत क्षौद्रं दत्त्वा पिबेत तेन भुञ्जीत का। एवं मोदकान् भृङ्गादिक्षौद्रान्तद्रव्यः कुय्यात् । तथा रागान् षाड़वांश्च कुर्यात्. इति ॥१७॥१८॥
गङ्गाधरः-शर्करेत्यादि। त्रिफला श्यामाऽरुणा च त्रिवृता मागधिका पिप्पली। तेषां चूर्ण समम्, सब्वेतो द्विगुणा शर्करा। मधुना मोदकः कार्य, इत्येकः ॥१९॥
गङ्गाधरः त्रिदित्यादि। त्रिच्चूर्णस्य त्रयो भागात्रिफलानां फल बस्तिस्रविभागान्विताः विडमादिकास्तिस्रश्च त्रिभागान्विताश्चूर्णिताः भूलाभ्यामित्यादिना तर्पणयोगं प्रथममेवाह । द्वितीयस्तु सर्पणयोगो भविष्यति इति। भृ# गुस्वक् । तैश्च शर्करेति भृङ्ग लानीलीनिवृभिः। फलरसो दाडिमरसः ॥ ११-१८॥
• मालाभ्यां समं नीलं तैस्तिवृत् तैश्च शर्करा । इति चक्रभृतः पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #1340
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७म भण्याया)
कल्पस्थानम् ।
३५६६ लिह्यात् सपिमधुभ्यां वा मोदकान् वा गुड़ेन तु। भक्षयेत् निष्परीहारमेतच्छृष्ठं विरेचनम् ॥ गुल्मनोहोदरं कासं हलोमकमरोचकम् । कफवातकृतांश्चान्यान् व्याधोनेतद् व्यपोहति ॥ २०॥ विडङ्ग पिप्पलोमूलं त्रिफलाधान्यचित्रकान् । मरिचन्द्रयवाजाजी-पिप्पलोहस्तिपिप्पलीः ॥ लवणान्यजमोदाञ्च चूर्णितान् काषिकान् पृथक् । तिलतैलत्रिवृच्चूर्ण-भागो चाष्टपलोन्मितो॥ धात्रीफलरसप्रस्थान् त्रीन् गुहार्द्धतुलां तथा। पक्त्वा मृद्रग्निना खादेद बदरोडम्बरोपमान् । गुड़ान् कृत्वा न चात्र स्याद् विहाराहारयन्त्रणा ॥ मन्दामित्वं ज्वरं मूर्छा मूत्रकृच्छ्रमरोचकम् । अखप्नं गात्रशूलञ्च कासं श्वास भ्रमं क्षयम् ॥ कुष्ठार्शःकामलामेह-गुल्मोदरभगन्दरम् । ग्रहणीपाण्डुरोगांश्च हन्युः पंसवनाश्च ते । कल्याणका इति ख्याताः सवृतुषु यौगिकाः ॥२१॥
कल्याणकगुड़कः। मधुसर्पिा लिह्यात्, तेषां द्विगुणेन गुड़ेन मोदकान् कृता वा मधुसपियों लिह्यात् । इत्येकः ॥२०॥ .
गङ्गाधरः-विक्रेत्यादि। अजमोदा यमानी तस्या मूलं विमादीन् यमान्यन्तान् प्रत्येकं काषिकान् तिलतैलमष्टपलं त्रिच्चूर्णमष्टपलं धात्रीफलानां रसस्य प्रस्थत्रयं द्वादशशरावं पुराणगुडस्यादतुलां तेन धात्रीरसेन गोलयिता
चक्रपाणिः-शर्करेत्यादिमोदकः प्रथमः। तत्र च 'मोदके द्विगुणो गुड़ः' इति वचनात् गुरुशर्करां चूर्णाद द्विगुणामिच्छन्ति । विवृच्छाणा इत्यादिकेनेह मोदकवचनाच यद्यपि पठ्यते योगः, तथाप्यस्य लेहेनव ग्रहणादयमष्टमो लेहो भवति ॥ १९ ॥२०॥
चक्रपाणिः-विडङ्गमित्यादिना द्वितीयो मोदक; ॥ २१ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1341
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५७०
चरक-संहिता। [श्यामाशिवृत्करूपः व्योषत्वपत्रमुस्तैला-विडङ्गामलकाभयाः। समभागा भिषग् दद्याद द्विगुणश्च मुकूलकम् ॥ त्रिवृतोऽष्टगुणं भागं शर्करायाश्च षड़ गुणम् । चूर्णितं गुड़िकाः कार्याः क्षौद्रण पलसम्मिताः ॥ भक्षयेत् कल्यमुत्थाप्य शोतञ्चानुपिबेज्जलम् । मूत्रकृच्छ् ज्वरे वम्यां कासे श्वासे भ्रमे क्षये ॥ तापे पाण्डामयेऽल्पाग्नौ शस्ता निर्यन्तूणाशिनः। .. योगः सर्वविषाणाञ्च मतः श्रेष्ठो विरेचने ॥ मूत्रजानाञ्च रोगाणां विधिज्ञ नावचारितः ॥ २२ ॥ त्रिवृत्पल द्विप्रसृतं पथ्यात्वगुरुवूकयोः।
दश तान् मोदकान् कुर्य्यादीश्वराणां विरेचनम् ॥ २३ ॥ वस्त्रपूतां कला मृद्वग्निना पक्त्वा घनीभूते विडङ्गादीन् प्रक्षिप्यावताव्य बदरादुनपमान गुड़कान् कृखा खादेदिति। कल्याणगुड़कः । इति त्रयः ॥२१॥
गङ्गाधरः-व्योषेत्यादि । लक गुडलक । व्योषादयो दश समानाः प्रत्येक तदेकभागाद द्विगुणं मुकूलकं दन्तीचूर्ण तदेकभागादष्टगुणं भागं त्रितश्चूर्णितायाः तदेकभागात् षड्गुणं भागं शर्करायाः। तत् सर्ब चूर्णित क्षौद्रण पलसम्मिता गुडिका कार्याः । आतुरबलापेक्षया कर्षादिमानाः कार्याः । इति चतुर्थः । इति पानकादिषु पञ्च ॥२२॥ - गङ्गाधरः-अथ षट्सु ऋतुषु चतुरो मोदकानाह-त्रिदित्यादि। त्रिच्चूर्णस्य पलं पथ्यात्वकचूर्णस्य प्रसृतमेकं पलद्वयम् उरुवूकस्य फलं प्रसृतमेकमिति पथ्यात्वगुरुचू कयोमिलित्वा विस्मृतम्, तान् सनिकीकृत्य दश मोदकान कुर्यादित्युत्तमपुरुषाभिप्रायेण, ततः पुरुषबलाद्यपेक्षया मानं वोध्यम् । इत्येकः॥२३॥
सक्रपाणिः- व्योषेत्यादिना तृतीयो मोदकः। अयं मोदक स्तन्मान्तरेऽभयाच इति स्यातः । कूलकं तो। सम.कूल कादीनामेकद्रव्यापेक्षया द्वगुण्यं भवति। मधु च तापमान सावता
For Private and Personal Use Only
Page #1342
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७म अध्यायः कल्पस्थानम् ।
३५७१ श्यामा त्रिवृद्धैमवती नीलिनी हस्तिपिप्पली। समूला पिप्पली मुस्तमजमोदा दुरालभा॥ कार्षिकं नागरपलं गुड़स्य पर्लावंतिः । चूर्णितं मोदकान् कुर्य्याद उडुम्बरफलोपमान् ॥ हिङ्गसौवर्चलव्योष-बिड़ाजाजीयमानिकैः । वचाजगन्धात्रिफला-चव्यचित्रकधान्यकैः । मोदकान् वेष्टयेच्चूर्णैस्तांस्तु तुम्बुरुदाडिमः॥ त्रिकवङ क्षणहृदवस्ति-कुष्ठार्शलोहशूलिनाम् । हिकाकासारुचिश्वास-कफोदावर्तिनां हिताः ॥ २४ ॥ त्रिवृता कौटजं वीजं पिप्पली विश्वभेषजम् । समृद्वीकारसक्षौद्र वर्षासु हि विरेचनम् ॥ २५ ॥ त्रिवृद्धदुरालभामुस्त-शकरोदीच्यचन्दनम् । द्राक्षाम्बुना सयष्टा शीतलं जलदात्यये ॥ २६ ॥ गङ्गाधरः-श्यामेत्यादि । श्यामा त्रिवृत्, तथारुणा नित्, हैमवती श्वेतवचा, नीलिनीमूलम्, समूला पिप्पलीति पिप्पला पिप्पलीमूलश्च। एषां कार्षिकं मानं नागरचणेस्य पलम्। गुडस्य विंशतिपलं पक्त्वा तत्र चूर्ण प्रक्षिप्य उडम्बर. फलोपमान मोदकान् कुर्यात् । इमान् मोदकान् हिङ्गादिभिर्वचादिभिः स्तुम्बरुदाडिमैर्वा चूर्ण वेष्टयेत्। यमानिका वनयमानी अनगन्धा क्षेत्रयमानी. मूलम् । इति द्वितीयः ॥२४॥
गङ्गाधरः-त्रिवृतेत्यादि । त्रिवृतादीनां चूर्ण मृद्रीकारसेन पत्त्या मोदकान् कृखा मधुना लिह्यात् । इति वर्षासु विरेचनम् । इति तृतीयः ॥२५॥ . गङ्गाधरः-त्रिद दुरालभेत्यादि। त्रितादिकं यष्टयाहान्तं प्रत्येक समं द्राक्षाकाथेन पत्त्वा मोदकान् कुर्यात् । जलदात्यये शरदि । इति चतुथः । इति चखारो मोदकाः॥२६॥ मोपको भवति । केचिदन व्योषादिमिलितचूर्णात् दन्त्यादीनां द्वैगुण्यं द्विगुणशब्दान्मन्यन्ते । विवृदि. (दाम)त्याविना चतुर्थः। सिवृद्धैमवतीत्यादिना पञ्चममोदकः पूर्यते । वेष्टयेदित्यवचूर्णयेत् ॥२२-२४
चक्रपाणिा-शिवृतां कौटजमित्यादिना षडतुविहितान् योगान् रूमाणामपि असते
For Private and Personal Use Only
Page #1343
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५७२
चरक-संहिता। यामासिवृत्कल्पः त्रिवृतां चित्रकं पाठामजाजी सरलं वचाम्। वर्णक्षीरीञ्च हेमन्ते चूर्णमुष्णाम्बुना पिबेत् ॥ २७ ॥ त्रिवृता शर्करातुल्या गोष्मकाले विरेचनम् । त्रिवृत्तायन्तोहवुषां सातलां कटुरोहिणोम् ॥ वर्णीरोश्च सञ्चूयं गोमूत्र भावयेत् त्राहम् । एष सर्वत्तको योगः स्निग्धानां मलदोषनुत् ॥ २८॥ श्यामा त्रिवृद्ध दुरालभा वत्सकं हस्तिपिप्पली। नोलिनी त्रिफला मुस्तं कटुका च सुचूर्णितम् ॥ सर्पिमौसरसोष्णाम्ब-युक्तं पाणितलं ततः। पिबदेतत् सर्वकालं रूक्षाणामपि शस्यते ॥ २६ ॥
अषणत्रिफलाहिङ्ग-कार्षिकं त्रिवृतापलम् । सौवर्चलार्द्धकर्षश्च पलाद्धश्चाम्लवेतसात् ॥ तच्चणं शर्करातुल्यं मदोनाम्लेन वा पिबेत् । गुल्मपाऑर्त्तिनुत् सिद्ध जाणे चायाद रसौदनम् ॥३०॥ गङ्गाधरः-त्रिवृतामित्यादि। त्रितादीनां चूणेमुष्णाम्बुना हेमन्ते पिवेत् । इति प्रथमचूर्णः ॥२७॥
गङ्गाधरः-अथ चतुरो योगानाह-त्रितेत्यादि। त्रिताचूर्ण शहराध तुल्या उष्णेन जलेन पिबेत् ग्रीष्मे, इति द्वितीयश्चूर्णः। त्रिवृत्तायन्तीत्यादि। त्रिवृतादीनि सञ्चूर्ण्य अहं गोमूत्रण भावयेत्। ततः पिबदेष सर्वत्त को योगः । इति तृतीयः ॥२८॥
गाधरः-श्यामेत्यादि। श्याममूला चारुणमूला च त्रिता। श्थामादि. कटकान्तं चूर्णितं सपिराद्यन्यतमेन पाणितलं कर्ष पिबेत् सर्वकालम् । इति चतुर्थः॥२९॥
गङ्गाधरः-अषणेत्यादि। ऋषणादीनां प्रत्येकं कार्षिकं सर्वचूर्णतुल्या इस्यन्तेनाह। जलदायथे शरदि । सातला धर्मशा। हेमन्ते यद्यपि प्रबलशोतवाते विरेचनं
For Private and Personal Use Only
Page #1344
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
७म अध्यायः ]
कल्पस्थानम् ।
त्रिवृतां त्रिफलादन्ती - सातलाव्योषसैन्धवैः । कृत्वा चूर्णन्तु सप्ताहं भाव्यमामलकीर से । तद् योज्यं तर्पणे यूषे पिशिते रागयुक्तिषु ॥ ३१ ॥ तुल्याम्लं त्रिवृताकल्क सिद्ध गुल्महरं घृतम् ॥ श्यामात्रिवृतयोर्मूलं पचेदामलकैः सह । जले तेन कषायेण पक्त्वा सर्पिः पिबेन्नरः ॥ ३२ ॥ श्यामात्रिवृत्कषायेण सिद्ध चीरं पिबेत् तथा । साधितं वा पयस्ताभ्यां सुखं तेन विरिच्यते ॥ ३३ ॥ शर्करा । तच्चर्ण मदन पिवेदथवान्येनाम्लेन द्रव्येण पिवेदिति चतुथः । इति पश्च चूर्णा मोदकाश्च चत्वारः । इति नव योगाः षट्सु ऋतुषु ॥ ३० ॥
गङ्गाधरः- अथ तर्पणादिषु चूर्णमाह - त्रिवृतामित्यादि । त्रिवृतां त्रिफलादिभिः सह चूर्ण कृत्वा सप्ताहमामलकीरसे भाव्यम् । तच्च चूर्ण तर्पणे यूपे पिशिते रागयोगेषु च योज्यम् । इति तर्पणादिषु चतुर्षु' चूर्णमेकम्, चतुर्द्धा योगः ॥३१॥
गङ्गाधरः - घृते द्वौ योगावाह - तुल्याम्लमित्यादि । घृतं पादिकत्रिता कल्कसिद्धं तुल्याम्लद्रवं काञ्जिकादिकं त्रिगुणजलं पक्त्वा पिवेत् गुल्महरमित्येकः । श्यामेत्यादि । त्रिवृताया द्विविधमूलं समानामलकैः सहाष्टगुणे जले पचेत् । तेन पादावशेषेण चतुर्गुणेन कषायेण सर्पिः पतत्रापिवेदिति द्वितीयः । इति घृते द्वौ योगो ॥ ३२ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५७३
गङ्गाधरः - क्षीरे द्वावाह - श्यामेत्यादि । श्याममूलारुणमूलयां त्रिवृतोरष्टगुणे जले पाकात् पादशेषेण कपायेण चतुगुणेन सिद्ध क्षीरं तथा पिवेत् ।
*
मिषिद्ध तथापि विधेयविहितं विरेचनमेव ज्ञेयम् । सर्व्वतु योगौ वसन्ते वसन्तादौ च ज्ञेयौ । शिवृच्छयामेत्यादिकोऽपि सर्व्वर्त्तको योगः । ब्रूषणेत्यादिचूर्णयोगो द्वितीयः ॥ २५–३० ॥
चक्रपाणि: - त्रिवृतां त्रिफलामित्यादिकस्तर्पणयोगः । एवं सर्व्वत कयोगेन समं द्वौ तर्पणयोगी
भवतः ॥ ३१ ॥
चक्रपाणिः - तुल्या म्लमित्येकं घृतम्, श्यामेत्यादि द्वितीयम्, श्यामासिवृत् कषायेणेत्यादि तृतीयम् । साधितं वेत्यादिक्षीरयोगमेकमाह । घृतेन क्षीरेण च घृतेन क्षीरेण वैकेन मिलित्वा चत्वारि घृतक्षीराणि भवन्ति ॥ ३२ ॥ ३३ ॥
नियूँ न तो क्या सिद्ध' सर्पिः पिबेत् तथा । इति पाठान्तरम् ।
४४८
For Private and Personal Use Only
Page #1345
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५७४
चरक-संहिता। श्यामाखिवृत्कल्पः । त्रिवृन्मुष्टींस्तु सनखानष्टौ द्रोणेऽम्भसः पचेत् । पादशेषं कषायं तं पूतं गुड़तुलायुतम् ॥ स्निग्धे स्थाप्यं घटे क्षौद्र-पिप्पलीफलचित्रकैः।। प्रलिप्ते विधिना मासं जातं तत् मात्रया पिबेत् । ग्रहणीपाण्डुरोगन गुल्मश्वयथुनाशनम् ॥ सुरां वा त्रिवृतापाद-कल्का तत्क्वाथसंयुताम् ॥ ३४॥ यवः श्यामात्रिवृत्काथ-खिन्नैः कुल्माषमम्भसा। आसुतं षड़हं पणे ® जातं सौवीरकं पिबेत् ॥
भृष्टान् वा सतुषान् शुद्धान् यवांस्तच्चूर्णसंयुतान् । ___ आसुतानम्भसा तद्वत् पिबेज्जातं तुषोदकम् ॥ ३५ ॥ इत्येकः क्षीरे। ताभ्यां द्वाभ्यां त्रिन्मूलाभ्यां कल्कभूताभ्यामष्टांशिकाभ्यां चतुर्गुणजलेन साधितं वा पयः पिबेत् । तेन सुखं विरिच्यते। इति द्वितीयः क्षीरे योगः ॥३३॥
· गङ्गाधरः-अथ मदर द्वावाह-त्रिदित्यादि। त्रिवृतायाः सनखानष्टौ मुष्टीनम्भसो द्रोणे पचेत् । पादशेष कषायं कृत्वा पूखा गुड़तुलां तत्र दत्त्वा गोलयिखा पुनः पूतं क्षौद्रादिभिः पलिप्ने स्निग्धे घृतादिघट स्थाप्यं रक्षाविधिना मासं यावत् । ततो जातं तत् मात्रया पिवेत् पाण्डादिनाशनमिति त्वेको मदन । अपरमाह-सुरां वेत्यादि। तत्काथसंयुतां सुरां त्रिताया अष्टमुष्टीनम्भसो द्रोणे पक्त्वा पादशेषकाथसंयुक्तां तुलामितां सुरां त्रिताकल्कपादां स्निग भाण्डे मासं स्थापयिखा ततः परं पिबेद वा। इति द्वितीयो मदेव ॥ ३४॥ .. गङ्गाधरः-अथ काञ्जिके द्वावाह-यवैरित्यादि। श्यामारुणमूलयोस्त्रित्तोः कषायेण स्विन्नय वैरम्भसा यथाण कृतं कुल्माषं काञ्जिकं पण यवपणेमध्ये षड़ह भाण्डे कुला स्थापयेत् जातमासुतं तत् सौवीरं पिबेदित्येकः काजिके। अपरश्चाह-भृष्टानित्यादि। सतुषान् यवान् शुद्धान् वा यवान् भृष्टान् समान
चक्रपाणि:-जले द्रोण इत्यादिना प्रथमा सुरा, सुरां वेत्यादिना द्वितीया, एवं द्वौ सुरायोगी भवतः। खिवृत्पादयुक्तः कल्कः यस्यां सा तथा ॥३४॥ .
चक्रपाणि:-यवरित्यादिना सौवीरकतुषोदके प्राह। एतौ द्वौ काक्षिकयोगौ। कुल्माषः • पल्ल इति चक्रतः पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #1346
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७म अध्यायः कल्पस्थानम् ।
३५७५ तथा मदनकल्पोक्तान् षाड़वादीन् पृथग् दश । त्रिवृच्चूर्णेन संयोज्य विरेकार्थ प्रयोजयेत् ॥ ३६॥
भवन्ति चात्र। त्वक्केशराम्रातकदाडिमला-सितोपलामाक्षिकमातुलुङ्गः । मदास्तथाम्लैश्च ® मनोऽनुकूलैर्युक्तानि देयानि विरेचनानि ॥३॥ शीताम्बुना पीतवतश्च तस्य सिञ्चन्मुखं छर्दि विघातहेतोः। हृयांश्च मृत्पुष्पफलप्रबालानन्यांश्च दद्यादुपजिवणार्थम् ॥३८॥
तत्र श्लोकाः। एकोऽम्लादिभिरष्टौ च दश द्वौ सैन्धवादिभिः।
मूत्र'ऽष्टादश यष्टा द्वौ जीवकादौ चतुर्दश ॥ त्रिचर्णसंयुतान् तदवत् षड़हमम्भसा गोलयिखा भाण्डे यवपणे स्थापयेत्, तदामुतं तुपोदकं पिबेदिति द्वितीयः काञ्जिके ॥ ३५ ॥
गङ्गाधरः-अथान्यान् दश षाड़वादीनाह-तथेत्यादि। मदनकल्पोक्तान् दश षाड़वादीन त्रिवृच्चूर्णन संयोज्य प्रयोजयेत् । तद्यथा-यथावत् षाड़वराग लेहमोदकोत्कारिकात गपानकमांसरसयूषमद्यानि प्रसिद्धानि त्रिन्मूलचूर्णेन दोषाधनुरूपमात्रेण संयोज्य प्रयोनयेदिति षाड़वादिषु दशसु दश योगाः। इति त्रिवृताया दशोत्तरशतं योगानामिति ॥३६॥ ___ गङ्गाधरः-तत्र प्रमाणश्लोकानाह-भवन्तीत्यादि। लगादिभिर्मनोऽनुकूल युक्तानि सर्वाणि विरेचनानि देयानि । विरेचनं पीतवतस्तस्य मुखं शीताम्बुना च सिञ्चेत्। कस्मात् १ छईि विघातहेतोविरेचनौषधानां कटुकखादिगुणेन भाविच्छबि निवारणहेतोः। मृदादीनि सुगन्धिद्रव्याणि उपजिघ्रणाथैश्च प्रदद्यात् इति ॥ ३७॥३८॥
गङ्गाधरः-उपसंहारश्लोकानाह-तत्र श्लोका इत्यादि। अम्लादिभिउत्स्विन्नयवपिष्टकम् । पल्ल इति धान्यादिराशौ । तच्चूर्णसंयुतानिति त्रिवृच्चूर्ण संयुतान् । तदवदिति षडह पल्ले स्थितान् ॥ ३५ ॥
चक्रपाणिः-तथेत्यादिना षाड़वादियोगान् दशाह । दश षाड़वादयो बदरपाडवलेहमोदकोत्कारिकातर्पणशाकमांसरसयूषमद्यानोति ग्रन्थेन मदनकल्पोक्ताः ॥३६॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति दशोत्सरं योगशतमभिधाय वान्तिनिरासार्थ कृत्यत्रयेण समं विरेचनप्रयोगानाह-स्वक्के शरेत्यादि ॥३७॥ ३८॥
• अन्यैश्च इति बहुषु ग्रन्थेषु पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1347
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५७६
चरक-संहिता। (इयामानिवृत्कल्पः क्षीरादौ सप्त लेहेऽष्टौ चत्वारः सितयापि च । पानकादिषु पञ्चैव षडतो पञ्च मोदकाः ॥ चत्वारश्च घृत क्षीरे द्वौ चणे तर्पणादिषु । द्वौ मदा कालिके द्वौ च दशान्ये षाड़वादिषु ॥ श्यामायास्त्रिवृतायाश्च कल्पेऽस्मिन् समुदाहृतम् । शतं दशोत्तरं सिद्धं योगानां परमर्षिणा ॥ ३९ ॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते कल्यस्थाने
श्यामात्रिवृत्कल्पो नाम सप्तमोऽध्यायः ॥७॥ रेकोऽष्टौ चेति नव योगाः। सन्धवादिभिर्दश द्वौ चेति द्वादश। मूत्रेऽष्टादश । यष्टीमधुना द्वौ, पूर्व एको जीवकादिषु शेष एक इति द्वौ। जीवकादिषु चतुर्दश । क्षीरादौ सप्त। लेहेऽष्टौ। शर्करामोदकादिभिः संप्रयोज्याः पिप्पलीत्यादयः श्वबारः। पानकादिषु प्रयोज्या भृङ्गैलाभ्यामित्यादयः पञ्च। पड़तो त्रिपलमित्यादयः पञ्च च चनारश्चेति नव मोदकादयोः योगाः। तर्पणादिषु चतुर्यु चत्वारः। घृते द्वौ, क्षीरे द्वौ, मदेव द्वौ, काञ्जिके द्वौ, पाड़वादिषु दश । इति दशोत्तरं शतमिति ॥३९॥ - गङ्गाधरः-अध्यायं समापयति अग्नीत्यादि। अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकपतिसंस्कृते। अप्राप्ते तु दृढ़बल-प्रतिसंस्कृत एव च । कल्पस्थाने सप्तमे तु त्रिवृत्कल्पे तु सप्तमे। अध्यायेऽत्र वैद्यगङ्गाधरेण —तु कृते पुनः। जल्पकल्पतरौ कल्प-स्थाने स्कन्धे तु सप्तमे। सप्तमत्रिता. कल्पाध्यायजल्पाहया त्रियम्। समाप्ता सप्तमी शाखा
स्फुटव्याख्यागुणान्विता ॥७॥ चक्रपाणिः-एकोऽम्लादिभिरित्यादिसंग्रहो व्यक्तार्थः। यष्टया द्वाविति द्वयोः, यट्याई विधिनेति जीवकादावेको मधुकेत्यादिना चापरः॥३९॥ इति महामहोपाध्यायचरक चतुराननश्रीमचक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां चरकतात्पर्यटीकायां कल्पस्थानव्याख्यायां श्यामासिवृत्कल्पो
नाम सप्तमोऽध्यायः ॥७॥
For Private and Personal Use Only
Page #1348
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अष्टमोऽध्यायः। अथातश्चतुरङ्गुलकल्यं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः॥ १॥ आरम्बधो राजवृक्षः शम्पाकश्चतुरङ्गलः। प्रग्रहः कृतमालश्च कर्णिका रोगघातकः ॥ २॥ ज्वरहृद्रोगवातामृगुदाव दिरोगिषु । राजवृक्षोऽधिकः पथ्यो मृदुमधुरशीतलः ॥ बाले वृद्ध क्षतक्षीणे सुकुमारे च मानवे। देयो मृद्वनपायित्वाद विशेषाच्चतुरङ्गलः ॥३॥ फलकाले परिणतं फलं तस्य हरेद बुधः। तेषां गुणवतां भारं सिकतासु निधापयेत् ॥ सप्तरात्रात् समुद्धृत्य शोषयेदातपे भिषक् । ततो मज्जानमुद्धृत्य शुचौ भाण्डे निधापयेत् ॥ ४॥ गङ्गाधरः-अथोद्दिष्टानुक्रमाच्चतुरङ्गुलकल्पमाह-अथेत्यादि। षड् विरेचनशताश्रितीये यदुक्तम्-चतुरङ्गलो द्वादशधा योगमेतीति, तद् द्वादशयोगयुक्तं चतुरॉलकल्पं व्याख्यास्यामः । शेषं पूर्ववत् । आरग्बध इत्यादयः पय्यायाः॥२२॥
गङ्गाधरः-गुणकाण्याह-ज्वरेत्यादि । फलेत्यादि। तस्य चतुरालस्य। तेषां गुणवतामव्यापनानां भारं प्रभूतं सिकतामध्यस्थं सप्तरात्रात् परं समुद्धृत्यातपे शोषयेत् । ततो मज्जानं वीजमध्यं शस्यं समुद्धत्य शुचौ भाण्डे निधापयेत् स्थापयेत् ॥३॥४॥
चक्रपाणिः-श्यामानिवृत्कल्पानन्तरं मृविरेचनत्वसामान्यात् चतुरङ्गलकल्पोऽभिधीयते। व्यवहारा पर्यायानाह-भारग्बध इत्यादि। अधिकं पथ्य इति ज्वरादिष विशेषेण विरेचनप्रयोगो हितः। फलकाल इति उचितफलकाले । तेषामिति फलानाम् । जातमिति भूरिद्रव्योपलक्षणम् । मजानमिति फलमज्जानम् ॥ १-४॥
For Private and Personal Use Only
Page #1349
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३५७८
चरक संहिता |
द्राक्षारसेन तं दद्याद दाहोदावर्त्तपीड़िते । चतुर्वर्षमुखे बाले यावद द्वादशवार्षिके ॥ ५ ॥
चतुरङ्गुलमज्ज्ञस्तु प्रसृतं वाथवाञ्जलिम् । सुरामण्डेन संयुक्तमथवा कोल सीधुना । दधिमण्डेन वा सम्यक् रसेनामलकस्य वा । कृत्वा शीतकषायं तं पिबेत् सौवीरकेण वा ॥ ६ ॥ त्रिवृन्मज्ञोस्तथा कल्कं तत्कषायेण वा पिवत् । तथा विल्वकषायेण लवणक्षौद्रसंयुतम् ॥ ७ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ चतुरङ्गुलकल्पः
गङ्गाधरः- द्राक्षेत्यादि । चतुर्वर्षावधिद्वादशवर्षपर्यन्तवयसि बाल दाहादि - पीड़िते च पुंसि द्राक्षारसेन युतं तं चतुरङ्गुलफलमज्जानं दद्यात् । इत्येकः ॥ ५ ॥
गङ्गाधर - चतुरङलेत्यादि । चतुरङ्गुलमशः प्रसृतं पलद्वयं कोष्ठापेक्षया अञ्जलिं वा कुड़वं सुरामण्डेन संयुक्तं पिबेत, अथवा कोलस्य सीधुना पिबेत् । अथवा दधिमस्तुना पिबेत, अथवामलकस्य रसेन पिबेत् । अथवा तं मज्जानं प्रसृतमञ्जलिं वा शीतकषायं कृत्वा सौवीरकेण पिबेदिति पञ्च । इति षट् ॥ ६ ॥
गङ्गाधरः -- त्रिदित्यादि । त्रिवृता चतुरङ्गुलमज्जा च । तयोः कल्क तयोः कषायेण पिवेत् इत्येकः । अथ विल्वकषायेणाह - तथेति । विल्वमूलकषायेण चतुरङ्गलमज्जाकल्कं लवणक्षौद्रसंयुतं पिबेत् । इत्येकः, इति द्वौ ॥ ७ ॥
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणि: - द्राक्षेध्यादि प्रथमो योगः । चतुर्वर्षमुखे बाले यावद् द्वादशवार्षिक इत्यनेनास्य प्रयोगस्य चतुर्वर्षादव यावदुद्ध द्वादशवर्षादवश्यं विरेश्वनतयोपयोगिकतां बालस्य निषेधयति ॥ ५ ॥
चक्रपाणिः-सुरामण्डनेति द्वितीयः । कोरसीधुनेति तृतीयः । सौवीरकेण वेत्यन्तेन योगप्रथमपरं व्यकम् ॥ ६॥
चक्रपाणिः - त्रिवृतो वा कषायेण मज्जकल्कं तथा पिबेदिति सप्तमः । तथेत्यादिनाष्टमः । कषाययोगद्वयं जतूकर्णेऽप्युक्तमेव । सिवृदु विश्वक पायाभ्यां रक्षौद्रलवणौ च द्वौ इति । लेख पाटान्तरं न प्रमाणम् ; संग्रहे च करिष्यति कषाये च विवृतो विल्वकस्य च इति ॥ ७ ॥
Page #1350
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८म भध्यायः] कल्पस्थानम् ।
३५७६ कषायेणाथवा तस्य त्रिवृच्चूर्णगुड़ान्वितम् । साधयित्वा शनैलेंहं लेहयेन्मात्रया नरम् ॥८॥ चतुरङ्गुलसिद्धाद वा क्षीराद् यदुदियाद घृतम् । मज्जकल्केन धात्रीणां रसे तत् साधितं पिबेत् ॥ तदेव दशमूलस्य कुलस्थानां यवस्य च। कषायैः साधितं सर्पिः कल्कः श्यामादिभिः पिबेत् ॥४॥ दन्तीकाथेऽञ्जलिं मजज्ञः शम्पाकस्य गुड़स्य च ।
दत्त्वा मासार्द्धमासस्थमासुतं तत प्रयोजयेत् ॥१०॥ गङ्गाधरा-अथ लेहे त्वेकमाह-कषायेणेत्यादि । अथवा तस्य विल्वमूलस्य कषायेण त्रिवृच्चूर्णगुडाभ्यां समानाभ्यामन्वितं चतुरङ्गलमज्जकल्क शनैलेंड पत्तवा लेहयेत्, इत्येकः ॥८॥ - गङ्गाधरः-घृते द्वावाह-चतुरङ्गलेत्यादि। चतुरङ्गुलमजज्ञस्वष्टगुणदुग्धं चतुगुणजले पक्त्वा मथिला यद् घृतमुदियात्, तद् घृतं चतुरङ्गुलमजकल्कपादिकं चतुगुणे धात्रीणां रसे साधितं पिबेदित्येकं घृतम्। तदेवेत्यादिना चापरम् । तदेव चतुरङ्गुलमज्जपकक्षीरोत्थं सर्पिर्दशमूलस्य कषायेण कुलत्थानां कषायेण यवस्य च कषायेण मिलितचतुगुणेन श्यामादिभित्रितादिभिः अपामार्गतण्डुलीयोक्तंत्रितां त्रिफलां दन्तीमित्यादिभिः कल्कः पादिकैः साधितं पिबेदिति द्वितीयः। इति घृते द्वौ ॥९॥
गङ्गाधरः-अथारिष्टे त्वेकमाह-दन्तीत्यादि। दन्तीमूलकाथे चतुगुणे चतुरालस्य मनोऽञ्जलिं कुड़वं गुस्याप्यञ्जलिं दत्त्वा मासमर्द्धमासं (१) वा स्थापयेत् । तदासुतं प्रयोजयेदित्येक इति द्वादश ॥१०॥
चक्रपाणिः- कषायेणेत्यादिको लेहो नवमः । चतुरङ्गुलेत्यादिना प्रथमं घृतम्। मज्ज्ञ इति चतुरङ्गुलमज्जः। तदेवेत्यादिना च द्वितीयं घृतम्। श्यामादिभिरिति मदनकल्पपठितैर्नवभिः 'इयामासिवृदन्ती' इत्यादिना ॥ ८ ॥९॥
चक्रपाणिः-दन्तीत्यादिना भरिष्टयोगमाह। गुडस्य चाञ्जलिमिति सम्बन्धः। मासा -
For Private and Personal Use Only
Page #1351
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५८०
चरक-संहिता। [चतुरङ्गालकल्प
भवति चात्र। यस्य यत् पानमम्लं वा हृद्य वाद्वथवा कटु । लवणं वा भवेत् तेन युक्तं दद्याद विरेचनम् ॥ ११ ॥
तत्र श्लोको। द्राक्षारसे सुरासीध्वोर्दनि चामलकाद्रसे। सौवीरकेऽथ त्रिवृता-विल्वानाच कषायकैः ॥ लेहारिष्टे घृते द्वे च योगा द्वादश कीर्तिताः । वतुरङ्गालकल्पेऽस्मिन् सुकुमाराः सुखोदयाः॥ १२ ॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते कल्पस्थाने
चतुरङ्गलकल्पो नामाष्टमोऽध्यायः॥८॥ गङ्गाधरः-अत्र प्रमाणमाह-यस्येत्यादि । यो य एष उक्तो योगश्चतुरडलमजनः, यस्य जनस्य यत् पानं यदम्लं वा हृद्य स्यात, स्वादु वा कट वा हवं स्यात्, लवणं वा हृद्य भवेत्, तेन युक्तं तं तं योगं तस्मै दद्यात्। इति ॥११॥
गङ्गाधरः-उपसंहारमाह-द्राक्षेत्यादि। एको योगो द्राक्षारसे। सुरासीधुदधिमस्तामलकरससौवीरेषु पश्च । इति षट्। त्रिताकषाये विल्व. कषाये लेहे चारिष्टे चकैक इति चखारः । घृते द्वाविति द्वादश ॥ १२ ॥
गङ्गाधरः-अध्यायं समापयति अग्नीत्यादि। अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते। अप्राप्ते तु दृढ़बल-प्रतिसंस्कृत एव च। कल्पस्थाने सप्तमेऽस्मिन्नष्टमऽध्याय एव च । चतुरङ्गुलकल्पे तु वद्यगङ्गाधरण तु । कृते जल्पकल्पतरौ कल्पस्थाने तु सप्तमे। स्कन्धे जल्पाभिधा राज-वृक्षकल्पस्य चाष्टमी। शाखेयं पूर्णतायाप्ता
स्फुटायों सुखवोधनी॥८॥ मासस्थमिति सार्द्धमासस्थम् । यस्य यदित्यादिनाऽनुक्मपरापरसाधनं विधत्ते। हृद्य न हि विरेचना योगस्य प्रियता स्यात्। पानमन्त्रन्चेति हृद्यमित्यादिभिः प्रत्येक सम्बध्यते ॥ ॥११॥ चक्रपाणिः-द्राक्षत्यादिसंग्रहो व्यक्तः ॥ १२ ॥ इति महामहोपाध्यायचरकचतुराननश्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेदढीपिकायां । चरकतात्पय्यटीकायां कल्पस्थानव्याख्यायां चतुरङ्गुल कल्पो
नामाष्टमोऽध्यायः ॥८॥
For Private and Personal Use Only
Page #1352
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
नवमोऽध्यायः। अथालस्तित्वककल्पं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः ॥ १॥ तिल्वकस्तु मतो लोधो वृहत्पत्रस्तिरोण्टकः । तस्य मूलत्वचं शुष्कामन्तवैल्कलवर्जिताम् ॥ चूर्णयेत् तु विधा कृत्वा द्वौ भागौ क्वाथयेद् छ भिषक। लोधस्यैव कषायेण तृतीयं तेन भावयेत् ॥ भागन्तु दशमूलस्य कषाये भावितं पुनः। शुष्कं चूर्ण ततः कृत्वा स्निग्धखिन्ने प्रयोजयेत् ॥ दधितक्रसुरामण्ड-मार्बदरसीधुना। रसेनामलकानां वा तत: पाणितलं पिबेत् ॥२॥
गङ्गाधरः-अथोद्दिष्टक्रमात तिल्वककल्पमाह-अथात इत्यादि। षड़. विरेचनशताश्रितीये-लोध्र विधौ षोड़शयोगयुक्तमिति यदुक्तम्, तल्लोध्रकल्प व्याख्यास्याम इति । शेषं पूव्वे वद् ॥१॥ __ गङ्गाधरः-तिल्वक इत्यादि। तिल्वको लोध्रो वृहत्पत्रस्तिरीण्टक इति पर्यायाः। तस्य मूलस्य खचमन्तवेल्कलबज्जेितां त्रिधा कृखा तदेकभागं चूर्णयेत्, शेषो द्वौ भागो काथयेत् । तेन लोध्रस्य कषायेण तृतीयं तच्चर्ण भाग्येत, पुनर्देशमूलकषायण लोध्रकषायतुल्येन तच्चूर्ण भावयेत्। ततः शुष्क चूर्ण कुखा स्निग्धस्विन्ने नरे पाणितलं कर्ष दध्ना प्रयोजयेत् तक्रेण वा मुरायण्डमात्रेण वा बदरसीधुना वामलकीरसेन वेति पञ्च योगाः॥२॥
चक्रपाणि:-चतुरङ्गुलवत् सिल्वकस्यानपायित्वाचतुरकुलकल्पानन्तरं तिल्वाकल्पोऽभिधीयते। अन्तर्वल्कलवाजतामिति तिल्वकस्यान्तर्वल्कलं कठिनं भवति, तदर्थ तवर्जनम् । इच्योतदिति वचनेन षड्गुणद्रषेणैकविंशतिधारान् घावयेदिति ज्ञेयम्। मदनफले एवम्भूतस्यैव प्रावणस्य इष्टत्वात्। भावनाविधिश्च निरन्तरं कृत एव। दधितक्रेत्यादिना विवंदित्यन्तेन पञ्च योगाः ॥ १॥२॥ • न्योपदिति चासम्मतः पाठः ।
४४९
For Private and Personal Use Only
Page #1353
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५८२
चरक-संहिता। [तिस्वकाल्पः सुरां लोधकषायेण जातां पक्षस्थितां पिबेत् ॥ मेषशृङ्गाभयाकृष्णा-चित्रकैः सलिलः शृतैः। तत्तुलां सुनुयात् तच्च जातं सौवोरकं यदा। भवेदञ्जलिना तस्य लोध्रकल्कं पिबेत् तथा॥३॥ दन्तीचित्रकयोद्रोणे सलिलस्यादकं पृथक् । समुत्क्वाथ्य गुड़स्यैकां तुला लोध्रस्य वालिम् ।
आवापयेत् परं पक्षात् मद्यपानं विरेचनम् ॥४॥ तिल्वकस्य कषायेण दशकृत्वः सुभाविताम् ।। मात्रां कम्पिल्लकस्यैव कषायेण पुनः पिबेत् ॥५॥ चतुरङ्गुलकल्पेन लेहोऽन्यः कार्य एव च। त्रिफलायाः कषायेण ससपिमधुफाणितः।
लोधचूर्णयुतः सिद्धो लेहः श्रेष्ठं विरेचनम् ॥ गङ्गाधरः-सुरामित्यादि। लोध्रकषायेण समा सुरां पक्षस्थितां प्रयोजयेदित्येका मुरा। सौवीरेण चैकमाह-मेषशृङ्गयादीनामष्टगुणे जले पकानां पादशेषस्य तस्य काथस्य तुलां सुनुयात् शुची भाण्डे स्थापयेत्, तत् काले आसुतं सौवीरकं यदा भवति, तदा तस्याञ्जलिना लोध्रस्य मूलखकल्क मात्रया पिवेदित्येकः सौवीरके ॥३॥
गङ्गाधरः-अरिष्टे चैकमाह-दन्तीत्यादि। सलिलस्य होणे त्याद पत्त्वा तथा सलिलद्रोणे चित्रकाढकं पक्त्वा पादशेषे गुड़तुला लोध्रमूलखककुड़वं तत्रावपेत् पक्ष स्थापयेत् । पक्षात् परं तन्मद्यपानं विरेचनम् । इत्येक एषोऽरिष्टे ॥४
गङ्गाधरः-कम्पिलके चेकमाह-तिल्वकस्येत्यादि। तिल्वकमूलखककषायण दशवारान सुभावितां तिल्वकमूलखचं पुनः कम्पिल्लककषायेण दशवारान सुभाविता मात्रां पिबेदित्येक कम्पिल्लकेन ॥५॥
गङ्गाधरः-अथ त्रीन् लेहानाह-चतुरङ्गलेत्यादि। एको लेहश्चतुरङ्गुलचक्रपाणि:- सुरामित्यादिना सुरायोगावाह। मेषशृङ्गीत्यादिना विशिष्टसौवीरकेण योग एक: । कम्पिलकस्येत्यादिना कपिलकयोगमाह । कम्पिल्लको गुण्डारोचनिका । मातामिति तिल्वकचूर्णमालाम् ॥३-५॥
चक्रपाणि:-चतुरङ्ग लत्यादिना प्रथमो लेहः। चतुरङ्ग लकरूपेनेसि कषायेण, अथवा तस्य
For Private and Personal Use Only
Page #1354
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९म अध्यायः
कल्पस्थानम्।
३५८३ तिल्वकस्य कषायण कल्केन च सशर्करः। सघृतः साधितो लेहः स च श्रेष्ठं विरेचनम् ॥ ६ ॥ अष्टाष्टौ त्रिवृतादोनां मुष्टोंस्तु सनखान् पृथक् । द्रोणेऽपां साधयेत् पाद-शेषे प्रस्थं घृतात् पचेत् ॥ पिष्टैरेव हि विल्वांशः समूत्रलवणैर्भिषक् । पत्तवा मात्रां पिबेत् काले श्रेष्ठमेतद् धिरेचनम् ॥ लोध्रकल्केन मूत्राम्ल-लवणैश्च पचेद घृतम् ।
चतुरङ्गालकल्पेन सर्पिषी द्वे च साधयेत् ॥७॥ कल्पेन कार्यः। तद् यथा। तिल्वकमूलखकषायेण गुडान्वितं त्रिचर्ण पक्त्वा लहं कुर्यात् मात्रया तं लिह्यादित्येकः । त्रिफलाया इत्यादि । त्रिफलायाः काथेन संर्पिश्च फाणितश्च दत्त्वा पत्त्या पाकशेषे लोध्रचूर्ण प्रक्षेपविधिना दत्वा लेहमवतारयेत् । शीते मधु दद्यात् । इत्येको लेहः। तिल्वकस्येत्यादि । तिल्वकमूलखककषाये तत्तिल्वकमूलखकल्क समानशर्करायुक्तं किञ्चिद घृतमनुरूपं दत्त्वा पचेत्, लेहीभूतमवतारयेत् । तत् श्रेष्ठं विरेचन मिति तृतीयो लेहः॥६॥
गङ्गाधरः-घृतेन चतुरो योगानाह-अष्टाष्टावित्यादि। अपामार्गतण्डुलीयोक्तानां त्रिवृतादीनां सप्तभ्यस्विटतात्रिफलादन्तीनीलिनीसम्मलाभ्यः पृथगष्टाष्टौसनखान् मुष्टीन् जलद्रोणे पाचयेत्, पादशेषे काथे घृतात् प्रस्थं त्रितादीनां सप्तभिः पृथग विल्वांशमू बलवणेन विड्लवणेन विल्वांशेन सहितः पिष्टः कल्कैः पचेत् । तस्य घृतस्य मात्रां पिबेदित्येकं घृतम्। लोध्रेत्यादि। घृतप्रस्थं लोध्रमूलखककल्केन पादिकेन समगोमूत्रमम्लद्रव्यं वदरादि तस्य रसं त्रिगुणमिति चतुर्गुणे द्रवे पत्त्यावतार्य पूतं कृता सैन्धवमष्टांशं प्रक्षिप्प स्थापयेदिति द्वितीयं घृतम्। अपरे द्वे चाह-चतुरङ्गुलेत्यादि। द्वे सर्पिषी चतुरालकल्पेन इत्यादिनोक्तविधानेन। तेन अत्र तिल्वमक्काथेन गुड़ान्विधत्रिवृच्च र्ण पत्तवा लेहः कर्त्तव्यः । त्रिफलाया इत्यादिना द्वितीयो लेहः। तिल्वकस्येत्यादिना तृतीयः॥६॥
चक्रपाणि:-अष्टाष्टावित्यादिना प्रथमं घृतम्। सनखानिति विद्यमाननखान्। भत्र विवृदादिगृहीतलोध्रस्य प्रधानत्वात् द्विगुणो भागो भवति । उक्तं हि जतूकणे-त्रिवृदादिद्विगुणः काथ इति । समभागत्वे लोध्रस्य प्रयोगस्य केन विशेषः स्यात् । तस्मात् यथान्याख्यातमेव साधु । लवणमप्यत पलांशमेव । लोध्रत्यादि द्वितीयं घृतम्। चतुरङ्ग लेत्यादिना घृतद्वयमतिदिश्यते।
For Private and Personal Use Only
Page #1355
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५८४ चरक-संहिता। [तिवकास
तत्र श्लोको। दध्यादिभिः पञ्च सुरा चैका सौवीरकेऽपि च । एकोऽरिष्टस्तथा योग एकः कम्पिल्लकेन च ॥ लेहास्त्रयो घृतेनापि चत्वारः सम्प्रदर्शिताः। योगान्ते लोध्रमूलानां कल्यै षोड़श दर्शिताः ॥८॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते कल्पस्थाने
तिल्वककल्पो नाम नवमोऽध्यायः॥ ६ ॥ साधयेदिति। तद्यथा। तिल्वकमूलखककल्केन पकक्षीरं मथिखा घृतमुत्थाप्य तत् पादिकं तिल्वकमूलखकल्लं दत्त्वामलकीरसे चतुर्गुणे पचेदित्येकं सपिः। अपरञ्चैकं तदेव तिल्वककल्क पकक्षीरोत्थं घृतं दशमूलस्य कषायेण कुलस्थ कषायेण यवकषायेण मिलिखा चरर्गुणः कषायैः, त्रिवृतादिभिस्त्रितात्रिफलादन्तीत्यादिभिरपामार्गतण्डुलीयोत्तः पादिः पचेदित्यपरं सपिरिति धृते चखारो योगाः॥७॥
गङ्गाधरः-इति षोड़श योगास्तिल्वकस्य श्लोकाभ्यामुपसंहियन्ते तत्र श्लोकाविति । दध्यादिभिः पञ्च योगाः। एका मुग। सौवीरे चैकः। अरिष्ट एकः। कम्पिल्लके त्वेकः । लेहास्त्रयः। घृतेन चखारः । इति षोडश योगाः । इति ॥ ८॥
गङ्गाधरः-अध्यायं समापयति-अग्नीत्यादि। अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते । अप्राप्ते तु दृढ़बल-प्रतिसंस्कृत एव च । कल्पस्थाने सप्तमे तु नवमेऽध्याय एव च। लोध्रकल्पे वैद्यगङ्गाधरेण रचिते पुनः। जल्पकल्पतरौ कल्प स्थाने स्कन्धे तु सप्तमे।
लोध्रकल्पाध्यायजल्पशाखेयं नवमीरिता ॥९॥ एवं घृतेन च सरवारो योगा भवन्ति । चतुरङ्ग लघृते च चतुरङ्ग लसिद्धात् इत्यादिना तथा तदेव दशमूलस्य इत्यादिना प्रोक्त 'ये। तथा च तुरङ्ग ल. रुपेन लोध्रादीनां लोध्रघृते भवतः ॥७॥ चक्रपाणि:- पञ्च दध्यादिभिारत्यादि संग्रहो व्यक्तः ॥ ८॥ इति महामहोपाध्यायचरकचतुराननश्रीमचक्रपाणिदत्सविरचितायामायुधददीपिका घरकतात्पर्यटीकायां कल्पस्थानव्याख्यायां तिस्वकाको नाम
नवमोऽध्यायः ॥९॥
For Private and Personal Use Only
Page #1356
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
दशमोऽध्यायः। अथातः सुधाकल्पं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः ॥१॥ विरेचनानां सर्वेषां सुधा तीक्ष्णतमा मता। सखातं हि भिनत्त्याशु दोषाणां कष्टविभ्रमात् ॥ तस्मान्नैषा मृदो कोष्ठे प्रयोक्तव्या कदाचन । न दोषनिचये चाल्पे सति मार्गपरिक्रमे ॥२॥ पाण्डुरोगोदरे गुल्मे कुष्ठे दूषोविषार्दिते। श्वयथौ मधुमेहे च दोर्षावभ्रान्तचेतसि ॥ रोगैरेवंविधै स्तं ज्ञात्वा सप्राणमातुरम् । प्रयोजयेन्महावृक्षं सम्यक् स ह्यवचारितः॥ सयो हरति दोषाणां महान्ताः सञ्चयम् ॥३॥ गाधरः-अथोद्देशक्रमात सुधाकल्पमाह-अथात इत्यादि। षविरेचनशवाश्रितीये यदुक्तम्-महावृक्षो भवति विंशतियोगयुक्तः इति, तं विंशतियोगं सुधाकल्पं व्याख्यास्यामः। शेषं पूर्ववत् ॥१॥
गङ्गाधरः--विरेचनानामित्यादि। तस्मात् तीक्ष्णतमखादेषा मृदो कोष्ठे कदाचन न प्रयोक्तव्या। दोषनिचये दोषसञ्चयेऽल्पे सति मार्ग परिवत्त्ये क्रमणे चन प्रयोक्तव्या ॥२॥
गङ्गाधरः-प्रयोगाई माह-पाण्डित्यादि। सपाणं सबलं शाखा सम्यगवचक्रपाणिः-षोडशसंख्याभिधायकतिल्वककल्पानन्तरं यथाक्रममधिकसंख्याप्रयोगाभिधानक्रमात् विंशतियोगाभिधायकसुधाकल्पाऽभिधीयते। इतश्चानन्तरमतिरिक्तम ख्याभिधानक्रमेणव नवत्रिंशत्प्रयोगाभिधायकसुधाकल्पोऽभिधाम्यते । विरेश्नानामिति विरेचनद्रव्याणाम् । कष्टविक्रमादिति खसाध्यविभ्रमजनिका। तस्मादिति अतितीक्ष्णत्वात् कष्टविनमत्वाच। सति मार्गपरिक्रम इति उपक्रममागान्तरे सति न सुधा प्रयोकव्या, तेन गत्यन्तरासम्भव एव सुधा प्रयोक्तव्या इत्यर्थः ॥ १२॥
चक्रपाणिः-पाण्डुरोगेल्यादौ मधुशब्देन प्रमेहा एवोच्यन्ते, विशिष्टस्तु वातिकमधुमेहश्चासाध्य एष। तेन तं प्रति विरेचनोपदेशोऽनर्थक एव स्यात्। मधुमेहरब्दश्च यथा प्रमेहमान
For Private and Personal Use Only
Page #1357
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५८६
चरक-संहिता ।
द्विविधः स मतो यश्च बहुभिश्चैव कण्टकः ॥ सुतीक्ष्णैः कण्टकैरल्पैः प्रवशे बहुकण्टकः । सनाम्ना तु गुड़ा नन्दी सुधा निस्त्रिंशकः ॥ ४ ॥ तां विपाट्योद्धरेत् चीरं शस्त्रेण मतिमान् भिषक् । द्विवर्षा वा त्रिवर्षा वा शिशिरान्ते विशेषतः ॥ ५ ॥ विल्वादीनां वृहत्याश्च कण्टकाय्र्थ्यास्तथैकशः । कषायेण समापन्नं कृत्वाङ्गारेषु शोषयेत् ॥
[ सुधाकल्पः
चारितः सद्यो महान्तं दोषसञ्चयं हरति । तस्य प्रकारमाह - द्विविध इत्यादि । स महावृक्षो विधो मतः । यश्च बहुभिः कण्टकैर्युक्तः स एकः । यश्च सुतीक्ष्णैः अल्पैः कण्टकर्युक्तः सोऽपरः, तत्र बहुकण्टकः प्रवरः । तस्य पर्यायमाह-स इत्यादि । नाम्ना स महावृक्षो गुड़ा च नन्दी च सुधा च निस्त्रिंशपत्रकः खड्गपत्रः । एवं स्तुही महावृक्ष' इत्यादि || ३ | ४ ||
गङ्गाधरः- तां विपाटेत्यादि । तां द्विवष त्रिवषीं वा सुधां विपाठ्य शस्त्रेण क्षीरं समुद्धरेत् । विशेषतः शिशिरान्ते वसन्ते ॥ ५ ॥
गङ्गाधरः - तस्या योगानाह - विल्वादीनामित्यादि । विल्वादिपञ्चमूलानां कषायेण समापन समागतं कृत्वाङ्गाराग्निना शोषयेत्, ततो बृहत्याः कषायेण
For Private and Personal Use Only
एव वर्त्तते तत् प्रतिपादितमेव प्रमेहचिकित्सिते । दोषवृद्धया विभ्रान्तं चेतो यस्मिन् तस्मिन् विभ्रान्तचेतसि उन्मादे । सप्राणमिति बलवन्तम ॥ ३ ॥
चक्रपाणिः - प्रवरो बहुकण्टक इति अनतितीक्ष्णतयाल्पकण्टकः महावृक्षतः श्रेष्ठ इत्यर्थः । ताविति स्वल्प कष्ट कब हुकण्टकौ महावृक्षौ । यद्यपि मदनकल्पे 'शरदि त्वक्कन्दक्षीराणि' इत्युक्तं तथापि सुधानामत्र शिशिरान्ते क्षीरमहणमपवादरूपं ज्ञेयम् । शिशिरस्य शेषा दिवसाः शिशिरान्ताः ॥ ४ ॥५॥
चक्रपाणि:- विश्वादीनामिति विल्वादिपर मूलस्य । भङ्गारेषु शोषयेदिति भङ्गारो परिस्थित
Page #1358
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१०म अध्यायः] कल्पस्थानम् ।
३५८७ ततः कोलसमां मात्रां पिबेत् सौवीरकेण ताम्। तुषोदकेण कोलानां रसेनामलकस्य च। सुरया दधिमण्डेन मातुलुङ्गरसेन वा ॥६॥ सातलाकाञ्चनक्षीरो-श्यामादन्तीफलत्रिकम् छ । यथोपपत्ति सप्ताहं सुधाक्षीरेण भावयेत् । कोलमात्रां घृतेनातः पिबेन्मांसरसेन वा॥७॥ वाषणं त्रिफलां दन्ती चित्रकं त्रिवृतां तथा।
स्नुकतीरभावितां सम्यक् विदध्याद गुड़पानके ॥८॥ ततः कण्टकार्याः कषायेण समापनमगारेण शोषयेदिति शुद्धिः । तत इत्यादि। ततः कोलसमां तस्य शोधितस्य सुधाक्षीरस्य मात्रां कोष्ठबलाद्यपेक्षयाऽल्पमात्राश्च सौवीरेण पिबेदथवा तुषोदकेनाथवा कोलानां रसेनाथवामलकस्य रसेनाथवा मुरयाथवा दधिमण्डेनाथवा मातुलङ्गरसेन सप्तमेन पिबेत् । इति सप्त योगाः॥६॥
गङ्गाधरः-सातलामित्यादि। सातलादीनां यथालाभमेकं सुधाक्षीरेण सप्ताहं भावयेत्। तच्च ऐस्य कोलमात्रां कोष्ठाद्यपेक्षयाल्पमात्रां वा घृतेन पिबेदथवा मांसरसेन पिवेत् । इति द्वौ योगो॥७॥
गङ्गाधरः-ऋषणमित्यादि। वाषणादीनि चूर्णयिता स्नुकक्षीरेण भावयेत्। भावितं तचूर्ण गुड़पानके गुड़ोदके योजयेदिति । पानके त्वेकः॥८॥ पातस्थं तत् सुधाक्षीरं विल्वादीनामन्यतमस्य कषायेण समानं शोषणेन कठिनं कुर्यात्, स्ता कोलमानगुटिका, ततः सौवीरकादीनामन्यतमेन पातव्या। एवं सौवीरकादिभेदात् सप्त योगा भवन्ति। तथात्र विल्वादिकषायस्य भेदेन भेदो विवक्षितः ॥ ६॥
चक्रपाणिः-सातलामित्यादिना वातसाधनघृतमांसरसभेदात् योगद्वयमाह। सातला चर्मशा, श्यामादिग्रहणेनैव सातलायामपि लब्धायां पृथक सातलाभिधानमेकयापि सातलया कृतसुधा. योगस्य प्राधान्यख्यापनार्थम् ॥ ७॥
चक्रपाणिः-षणमित्यादिना पानयोगमाह । गुड़पानकमिति गुडसं मृतपानकम् ॥८॥ • श्यामादीनि कटुतिकम् इति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1359
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक-संहिता। त्रिवृतारग्बधो दन्ती सतला शडिनी समा। निशि स्थितं गवां मूत्रे शोषयेदातपे भिषक् ॥ सप्ताहं भावयित्वैवं स्नुक्क्षीरेणापरं पुनः। सप्ताहं भावयेच्छुष्कं ततस्तेनापि भावितम् ॥ गन्धमाल्यं समाघ्राय प्रावृत्य पटमेव च। सुखमाशु विरिच्यन्ते मृदुकोष्ठा नराधिपाः ॥ ६ ॥ श्यामानिवृत्कषायेण स्नुक्क्षीरघृतफाणितैः। लेहं कृत्वा विरेकार्थ लेहयेन्मात्रया नरम् ॥ १० ॥
गङ्गाधरः-त्रितेत्यादि। त्रितादिपञ्चकं समभागं गवां मूत्रे निशि स्थितं प्रातरातपे शोषयेदित्येवं सप्ताहं भावयिखा पुनः स्नुहीक्षीरेणापर समाहमेवंप्रकारेण निशि स्नुक्क्षीरे स्थितं प्रातरात शोषयेदिति सप्ताह भावितं पुनः सप्ताहं तेनापि स्नुहीक्षीरभावितचूर्णेन भावित गन्धपुष्पपद्मादिमाल्यं शरीरे पटं वस्त्रमावृत्य समाधायाशु सुख मृदुकोष्ठा नराधिपा विरिच्यन्ते, न तु क्रूरकोष्ठाः। इति प्रेये त्वेको योगः॥९॥
गङ्गाधरः-लेहे चाह-श्यामेत्यादि। श्यामारुणमूलनिवृते द्वे, तयोः कषायेण स्नुकक्षीरं घृतं फाणितश्च यथाहं मेलयिता पक्त्वा लेह कुता लेहयेत् । इति लेहे त्वेकः ॥१०॥
पक्रपाणि:--निवृदित्यादिना घ्र ययोगमाह। गोमूत्रे रजनी कृत्वेति रजनी व्याप्य गोसूझे स्थापयित्वा। पटमेवेति यथोक्तविधिभावितं पठमावृत्येत्यर्थः ॥९॥
चक्रपाणिः-३यामेत्यादिना लेहयोगमाह । मात्रयेत्यनपायिमावया ॥ १० ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1360
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१०म अध्याय
कल्पस्थानम् । पाययेत् तु सुधानोरं यूपैमांसासैर्वृतः । भावितं शुष्कमत्स्यं वा मांसं वा भक्षयनरम् ॥ ११ ॥ क्षीरेणामलकैः सर्पिश्चतुरङ्गुलवत् पिबेत् । सुरां वा कारयेत् क्षारे सुतं ॐ वा पूर्ववत् पिवेत् ॥ १२॥
___ तत्र श्लोको। सौवीरकादिभिः सप्त सर्पिमीसरसेन वा। पानकं प्रेयलेहो च योगा यूषादिभिस्त्रयः॥ गङ्गाधरः-यूषादिभिस्त्रीनाह-पाययेदित्यादि। कोष्ठाद्यपेक्षया सुधाक्षीरं यूपः पाययेदथवा मांसरसः पाययेदथवा घृतैः पाययेदिति त्रयो योगाः । शुष्कमत्स्यमांसाभ्यां द्वावाह-भावितमित्यादि। सुधाक्षीरेण भावितं शुष्कमत्स्यं भक्षयेदथवा सुधाक्षीरेण भावितं शुष्कं मांसं भक्षयेदिति द्वौ योगो॥१॥
गङ्गाधरः-अथ सपिषी द्वे चाह-क्षीरेणेत्यादि। चतुरङ्गुलवत् सर्पिः पिबेत् । तद् यथा। सुधाक्षीरेण पक गोक्षीरं मथिखोद्धतं घृतं तत् सुधाक्षीरं पादिकं गर्भे दत्त्वामलकीरसे चतुर्गुणे पचेदित्येकं सर्पिः । अपरश्च । अपामार्ग: तण्डुलीयोक्तः श्यामादिभिः कल्कैः पादिकैदशमूलकपायेण कुलस्थकषायेण यवस्य कषायेण मिलिखा चतुगुणैः कषायैः सुधाक्षीरपक्कगव्यक्षीरोत्थं सर्पिः पचेदित्यपरं सर्पिरिति द्वे सर्पिषी। सुरामाह-सुरां वेत्यादि। क्षीरे इति सुधाक्षीरे सुरामण्डं प्रक्षिप्य भाजने स्थापयेत्, काले जातमासुतं पूर्ववत् पिबे. दित्येको योगः। इति महावृक्षस्य विंशतियोगाः समुदाहृता इति ॥१२॥
गङ्गाधरः-तदुपसंहरति-तत्र श्लोकाविति। सौवीरकादिभिः सप्त योगा। चक्रपाणिः-पाययेदित्यादिना पृथक् यूपमासरसस्तै-गवयमाह। भावितानित्यादिना शुष्कमरस्यमांसयोगावाह। श्रीरेणेत्यादिना एकम् । घृतं वेत्यादिना एकं वक्ष्यति । आमलकैअातुरनुलवदिति वचनात् आमलकरसयुक्तं यचतुरङ्गलं चतुरङ्ग लकल्पे 'चतुरङ्गलम्' इत्यादिनोक्तं तस्य विधानमतिदिशति। सुरां वा कारयेत् क्षीर इति स्नुक्क्षीरभावितम् इत्यादिविधिभिः सुरी कुर्यात्। घृतं वा पूर्ववत् पधेदित्यत्र पूर्ववदित्यनेन तिल्लककल्पेऽतिदेशविहितघृतद्वयं पूर्ववत् लोकल्केन इत्यादिग्रन्थविहितम्। तद्विधिरेव प्रत्यासन्नत्वादतिदिश्यते ॥ ११ ॥१२॥ * घृतं वा पूर्ववत् पचेदिति चक्रवतः पाठः ।
४५०
For Private and Personal Use Only
Page #1361
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[सुधाकल्पः
રૂાહe
चरक-संहिता। द्वौ शुष्कमत्स्यमांसाभ्यां सुरैका द्वे च सर्पिषी। महावृक्षस्य योगास्ते विंशतिः समुदाहृताः ॥ १३ ॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते कल्पस्थाने सुधाकल्पो नाम दशमोऽध्यायः ॥१०॥
सर्पिषैकः, मांसरसेनकः, पानकमेकः, ये चैकः, लेहे चकः, यषादिभिस्त्रयः, शुष्कमत्स्यमांसाभ्यां द्वौ, द्वे सर्पिषी, एका सुरेति विंशतिरिति ॥१३॥
गङ्गाधरः-अध्यायं समापयति-अग्नीत्यादि। इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते । अमाप्ते तु दृढवल-प्रतिसंस्कृत एव च । कल्पस्थाने सप्तमे तु दशमाध्याय एव च। सुधाकल्पे वैधगङ्गाधरेण रचिते पुनः। जल्पकल्पतरौ कल्प-स्थाने स्कन्धेऽत्र सप्तमे ।
दशमाध्यायस्नुक्कल्प-शारवेय दशमी मता ॥१०॥ चक्रपाणिः-सौवीरकस्यादिभिः संग्रहो व्याकृत एव ॥ १३ ॥
इति महामहोपाध्यायचरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां घरकतात्पर्यटीकायां कल्पस्थानव्याख्यायां सुधाकल्पो
नाम दशमोऽध्यायः ॥१०॥
For Private and Personal Use Only
Page #1362
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
एकादशोऽध्यायः। अथातः सतलाशङ्खिनीकल्पं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः ॥१॥ सप्तला चर्मसाह्वा च बहुफेनरसा च सा। शङ्खिनी तिक्तला चैव यवतिक्ताक्षिपीड़कः ॥ तै गुल्मगरहृद्रोग-कण्ठनीहोदरादिषु। विकाशिरूक्षतीक्ष्णत्वाद् योज्ये श्लेष्माधिकेषु च ॥२॥ नातिशुष्कं फलं ग्राह्य शविन्या निस्तुषीकृतम् । सप्तलायाश्च मूलानि गृहीत्वा भाजने क्षिपेत् ॥३॥ अचमानं तयोः पिण्डं प्रसन्नालवणायुतम् । हृद्रोगे वातकफजे गुल्मे चैतत् प्रयोजयेत् ॥ पियालपीलुकर्कन्धू-*-कोषाम्राम्लकदाडिमः। द्राक्षापनसखज्जर-बदराम्लपरूषकैः ॥ गङ्गाधरः-अदिशक्रमात सप्तलाशङ्खनीकल्पमाह-अथात इत्यादि । षड़विरेचनशताश्रितीये यदुक्तम्-एकोनचत्वारिंशत् सप्तलाशविन्योोगाः इति, तत् सप्तलाशङ्खिनीकल्पमेकोनचत्वारिंशद्योगं व्याख्यास्यामः। शेषं पूव्वद व्याख्येयमिति ॥१॥
गङ्गाधरः-सप्तलेत्यादि। सप्तला चम्मसाहा बहुफेनरसा चेति पय्यायरुच्यते। शङ्खिनी तिक्तला यवतिक्ता चाक्षिपीड़क इति च पय्योयरुच्यते। ते इत्यादिना तयोगुणकर्मणी आह। ते सप्तलाशविन्यौ। नातीत्यादि। शशिन्या नातिशुष्कं फलं ग्राह्य फलिनीपूतखात्, सप्तलायाच मूलानि मूलिनीषक्तखात्। गृहोला भाजने क्षिपेत् स्थापयेत् ॥२॥३॥ ___ गङ्गाधरः-तयोोगानाह-अक्षेत्यादि। तयोः सप्तलाशकिन्योरक्षमा पिण्डं प्रसन्नालवणाभ्यां युतं दशानां पियालादीनामन्यतमकषायेण हृद्रोगादौ
चक्रपाणिः-पूर्वाध्यायोक्तसम्बन्धादेव सप्तलाशङ्खिनीकल्पोऽभिधीयते । इह चाध्याये ये योगा अभिधीयन्ते ते सप्तलया वा शङ्खिन्या वा उभाभ्यां वा सम्पायन्ते श्यामानिवृदयोगवत् ॥ १॥ चक्रपाणि:-ते गुल्मेत्यादि । ते सप्तलाशविन्यौ ॥२॥३॥ चक्रपाणि:-अक्षमानमित्यादिना कल्कस्य प्रसबालवणयुक्तस्य पियालादिकषायेषु षोड़श योगा कोलानातकेति चक्रसम्मतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1363
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५६२
चरक-संहिता। सप्तलाशङ्खनीकल्पः मैरेयदधिमण्डाम्लैः सौवोरकतुषोदकैः। सीध्वा चाप्येष कल्कः स्यात् सुखं शोधविरेचनम् ॥ ४॥ तैलं विदारीगन्धादाः पयसि कथिते पचेत् । सतलायड्डिनीकल्के त्रिवृच्छामाईभागिके। दधिमण्डेन संनीय सिद्धं तत् पाययेतं च । शङ्खिनोचूर्णभागो द्वौ तिलचूर्णस्य चापरः। हरीतकीकषायेण तत् तैलं पीड़ितं पिबेत् ।
अतससिर्षपैरण्ड-करञ्जष्वेष संविधिः॥५॥ प्रयोजयेत् । तत्र कोषाम्र ओड़िआम्रः। अम्लदाडिमस्य कषायण। बदराम्लमम्लबदरस्य कपायेण । इति कषायैदश योगाः। मैरेयेण दधिमण्डेनाम्ले न काञ्जिकेन सौवीरकेण तुषोदकेन सीध्वा चापि सह तयोरक्षमात्र पिण्डं प्रसन्नालवणायुतं हृद्रोगादिषु प्रयोजयेदिति षट्। इति षोड़श योगाः॥४॥
गङ्गाधरः-तैले षड़ाह-तलमित्यादि। विदारीगन्धादाः शालपादिभिः पश्चमूलैः स्वतन्त्रेऽभिहितखात्। परतत्रोक्तैर्नास्मिंस्तन्त्रे विधातुमर्हति कश्चित् योगः। शालपादिभिः कथिते पक पयसि चतुगुणे सप्तला शङ्खिनी चैकैकभागा, श्याममूला त्रिदरुणमूला त्रिवृत् तयोमिलितयोरेकभाग इत्येवं चतुर्णा कल्के तैलपादिके तैलं पचेत् । तत् तैलं दधिमण्डेन सह नीला मेलयिता पाययेत्। इत्येको योगस्तैले। शनिीत्यादि। शङ्खिनीचणेस्य द्वौ भागो, तिलचूर्णस्यैको भागः। मिलितं द्वयं पीड़ित पीडनचक्रण पीड़ितमात्र सद तलं मात्रया हरीतकीकषायेण पिवेदित्यपरस्तैलयोगः। अपरांश्चतुरस्तैलेष्वाहअतसीत्यादि। एष तिलतैलसंविधिरतस्यादितैलेषु । तद्यथा । अतसीतैलम् । भवन्ति । भस यद्यपि मैरेयैक्षव न कषायौ, तथापि बहुक्षायान्तर्गतत्वात् कपायावेव वक्तव्यौ। संग्रह.कषाया दशषडित्यनेन व्यपदिष्टा माराशिन्यायात् । षायशब्देन बलकषायोऽभिप्रेतः। कर्कम्भूकोलबदरशब्देन त्रिप्रकारबदरग्रहणम् ॥ ४॥
पाणि-तलमित्यादिना प्रथमतैलयोगः। तिवृच्छयामार्द्धभागिक इति सप्तलाशविनीबल्कयोरदभागेन विवृच्छयामाकलको देवः। शङ्खिनीत्यादिना पञ्च तैलयोगानाह, एवं षट तलयांगा भवन्ति । तलं तत् पीडितमिति शङ्खिनोचूर्ण तिलचूर्ण हरीतकीकषायेण.सन्धाय पीड़ित तत् तल पिबेदिति । अतस्यादिप्वेष संविधिरिति वचनेम तिलस्थानेऽतस्यादीनां प्रयोग वियत ॥५॥
For Private and Personal Use Only
Page #1364
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
११ अध्यायः ]
कल्पस्थानम् ।
३५६३ शलिनोसप्तलासिद्धात् क्षोरात् यदुदियाद घृतम् । कल्कभागे तयोरेव त्रिवृच्छयामा भागिके। क्षीरेणालोड्य संपक्वं पिबत् तच्च विरेचनम् ॥ ६॥ दन्तीद्रवन्तीकल्पोऽयमजशृङ्गाजगन्धयोः ।
क्षीरिणीनीलिनिकयोस्तथैव च करञ्जयोः॥ यथा-शङ्खिनीचूणस्य भागद्वयमतसीचूणस्यैकं भागं मेलयिखा पीड़ितं तैलं हरीतकीकषायेण पिवेत् । तथा सर्षपतैलम् । यथा-शजिनीवीजचूर्णस्य द्वौ भागो सर्षपचूर्णस्यैकं भागं मेलयिखा पीड़ितं तैलं मात्रया हरीतकीकषायेण पिवेत् । तथा एरण्डतैलम्। यथा-शङ्खिनीवीजचूर्णस्य भागद्वयमेरण्डवीजचूर्णस्यक भाग मेलयिखा पीड़ितं तैलं मात्रया हरीतकीकषायेण पिवेत्। तथा गोकरञ्जवीजतैलम् । तद् यथा-शङ्खिनीवीजचूर्णस्य भागद्वयं गोकरञ्जवीजचूर्णस्यैकमार्ग मेलयित्रा पीडितं तैलं मात्रया हरीतकीकषायेण पिबेदिति चखारः। इति तेले षड्योगाः॥५॥
गङ्गाधरः-अथ सर्पिष्यष्टावाह-शङ्खिनीत्यादि। शङ्खिनीसप्तलाभ्यां पक क्षीरं मथिला यद घृतं स्यात् तद् घृतं शङ्खिनीसप्तलयोः कल्के त्रिच्छामयोररुण मूलनिवृच्छयाममूलनिवृतोरर्द्धभागिक सप्तलाशविन्योद्वौ भागौ मिलितयोः त्रिकृच्छयामयोरेक भाग इति चतुर्णा कल्के धृतपादिके चतुर्गुणेन क्षीरेण संपक्वं पिवेदित्येकः सर्पिषि॥६॥
गाधरः-दन्तीत्यादि। य एष शङ्खिनीसप्तलयोः क्षीरोत्थघृतस्य कल्पोऽजशृजगन्धादिषु पञ्चसु वक्ष्यते, सोऽयमेव दन्तीद्रवन्तीकल्पः सपिषि बोध्यः। इति प्रसङ्गादुक्तम् । अपरान् घृते योगानाह-अजशृङ्गाजगन्धयो. रित्यादिषु ; यथा-शालिनीसप्तलाभ्यां पकक्षीरोत्थं घृतं पुनस्तयोरेव सप्तला. शाहिन्योः कल्केजशृङ्गाजगन्धामूलयोर्द्वि भागकल्काद्धांशकल्के सप्तलाशविन्योः कल्कस्य द्वौ भागी अजशृङ्गाजगन्धयोमिलितयोरेकभाग इति मिलितचतुर्णा कल्के घृतपादिके चतुगुणे क्षीरे साध्यमित्येकः। अपरमाहक्षीरिणीनीलिनिकयोरिति। शविनीसप्तलाभ्यां पकक्षीरोत्थं घृतं, सप्तला. शाहिन्योर्मिलितयोः कल्को द्विभागः, क्षीरिणीनीलिनिकयोमिलितयोः कल्क
पाणिः-शङ्गिनीसप्तलेत्यादि प्रथमं घृतम्। दन्तीद्रवन्तीत्यादिना द्विद्विद्रव्यकल्केन सप्तलाशसिनीकल्कार्दैन। अपि च पञ्च घृतयोगा दन्तीद्रवन्त्यादियोगात्। द्रवन्ती दन्तीभेद।
For Private and Personal Use Only
Page #1365
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५९४
चरक-संहिता। सप्तलाशङ्गिनीकल्पः मसूरविदलायाश्च प्रत्यकरण्यास्तथव च । द्विभागाद्धांशकल्केन ® तत् साध्यञ्च पुनघृतम् ॥ सप्तलाशङ्खनोधात्रो-कषाये चापरं घृतम् ।
त्रिवृत्कल्पेन सर्पिश्च त्रयो लेहाश्च पूर्ववत् ॥७॥ एकभागः, इत्यचं द्विभागाद्धांशिक क्षीरिणीनीलिनिकयोः कल्के घृतात् पादिके चतुगुणे क्षीरे साध्यमिति द्वितीयः। अपरमाह-तथैव च करञ्जयोरिति । शशिनीसप्तलाकल्कपकक्षीरोत्थ घृतं, सप्तलाशजन्योमिलितयोद्वौं भागौ कल्को, गोकरञ्जनाटाकरञ्जयोमिलितयोरेकभागः, इत्येवं शङ्खनीसप्तलाद्विभागाद्धांशिके करञ्जद्वयकल्के घृतात् पादिके चतुर्गुणे क्षीरे साध्यमिति तृतीयः । अपरश्चाहमसूरेत्यादि। शाकिनीसप्तलाकल्कपकक्षीरोत्थं घृतं शङ्खिनीसप्तलयोद्वौ भागो कल्को मसूरविदलाया एकभागः कल्क इत्येवं शङ्खिनीसप्तलयोविभागाद्धांशिके मसूरविदलाकल्के घृतात् पादिके चतुगुण क्षीरे साध्यमिति चतुर्थः। अपरञ्चाह-प्रत्यक्श्रेण्यास्तथैव चेति। शङ्खिनीसप्तलाकल्कपकक्षीरोत्थं घृतं सप्तलाशङ्खिन्योः कल्को मिलितयोद्वि भागः प्रत्यक्श्रेण्याः कल्क एकभाग इत्येवं सप्तलाशकिन्योद्वि भागाद्धांशिके प्रत्यक्श्रेण्याः कल्के घृतपादिके चतुर्गुणक्षीरे साध्यमिति पञ्चमः । प्रत्यक्श्रणी द्रवन्ती। पूर्वेण सह षट्। अपरश्चाहसप्तलेत्यादि। सप्तलादीनां त्रयाणां कषाये चतुगुणे घृतं पचेदित्यपरं सप्तमं घृतम्। अष्टमश्चाह-त्रित्कल्पनेत्यादि। त्रिताकल्पेनापरं सपिः पचेत् । तद् यथा। शजिनौं सप्तला पादिकी कल्कीकृत्याम्लफलादिरसे समे त्रिगुणे च जले घृतं पक्त्वा पिवेदित्यष्टमं घृतम्। इत्यष्टौ योगाः सर्पिषि । त्रयो लेहाश्च पूर्ववदिति त्रिवकल्पवत् । तद्यथा-शङ्खिनीसप्तलाकषायेण तयोः कल्कं समशकर लेहं पचेत्, तस्य पाणितलं लिह्यादित्येकः । शर्करां जले द्रवीकृत्य पचेत्, तन्तुलीभूते शङ्खिनीसप्तलाचूर्ण तत्सम खपत्रमरिचर्ण प्रक्षिपेत्, शीते मधु दत्त्वा तं लेहमीश्वराणां विरेचनं पिबेदिति द्वितीयः। तृतीयश्च यथाइक्षुद्राक्षापीलुपरूषकाणां रसं प्रत्येकं कुड़वं सितोपलायाः पलं पत्त्वा अजङ्गी विषाणी। क्षीरिणी दुग्धिका। मसूरविदला श्यामलता। प्रत्यकपर्णी मूषिकपर्णी । विहङ्गाडांशकरकेनेति दन्त्यादिद्विवादभागिकेन कल्केन। शशिनीत्यादिना सप्तमं घृतम्।
• विनादीशकल्केनेति चरतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1366
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
११ अध्यायः कल्पस्थानम् ।
३५६५ सुराकम्पिल्लके योगाः कार्या लोधवदेव च। दन्तोद्रवन्त्योः कल्पेन सौवोरकतुषोदके। अजगन्धाजशृङ्गयोश्च कार्यों स्यातां विरेचने ॥८॥
तत्र श्लोको। कषायादो दश षट् च षट् तैलेऽष्टौ च सर्पिषि । - पञ्च मदेो त्रयो लेहा योगाः कम्पिल्लके तथा ॥ तन्तुलीभूतेऽवतारित शीते क्षौद्रात् कुड़वार्द्ध दत्त्वा मिश्रयेत्। तं लेहं शङ्खिनीसप्तलाचर्णेन मेलयिता मात्रया योजयेदिति त्रयो लेहाः ॥७॥
गङ्गाधरः-अथ मद्य पञ्च योगानाह-सुरेत्यादि। लोध्रकल्पे यथा मुरा त्वेका। तद्यथा-सुरां सप्तलाशङ्किनीकषायेण तुल्यां पक्षस्थितां जातां पिबेदित्येका सुरा। कम्पिल्लके चैकमाह-कम्पिल्लके लोध्रवदिति । तन्यथा-सप्तलाशङ्खिनीकषायेण दशकृतः सुभावितां सप्तलाशविनीचूर्ण मात्रां कम्पिल्लककषायेण पुनः पिबेदिति कम्पिल्लके त्वेक एव । दन्तीद्रवन्त्यो. रित्यादि। दन्तीद्रवन्त्योरित्यादिना चवारि मद्ययोगात्। दन्तीद्रवन्तीकल्पेन अजगन्धाजशृङ्गयोः कल्केन सौवीरकञ्च तुषोदकश्च कार्यमिति चखारि। तद् यथा-अजगन्धायाः कषाये चतुगु णे निस्तुपयवान् दरदलितान् समसप्तलाशङ्खिनीकल्कान् प्रक्षिप्य स्थापयेदिति सौवीरकम् । एवं सतुषयवान् प्रक्षिप्य तुषोदकं कार्यम्। एवमजशृङ्गयाश्च कषाये सौवीरक तुषोदकञ्च कार्यमिति चखारो मद्ययोगाः। पूर्वोक्तसुरया सह पञ्च मदेर योगाः। इत्येकोनचखारिंशद योगाः॥८॥
गङ्गाधरः-एतदुपसंहारश्लोकावाह-तत्र श्लोकाविति। कषायादौ दशे. भस त्वधिकृतत्वात् सप्तलाशकिन्योश्च द्विगुण कः कषायोऽभिधीयते। लोधवदिति लोप्रकल्पवदिति । लोध्रकल्पे यथा वयो लेहाः चतुरङ्ग लकल्पेन इत्यादिनोक्ताः, तेन लोध्रस्थाने सप्तलाशङ्गिनीयोगः कर्त्तव्यः। तथा सुरायोगः कम्पिल्लयोगश्च लोधवदिति, भन्नापि लोध्रस्थाने सप्तलाशङ्खिनीप्रक्षेपः कर्त्तव्यः। दन्तीद्रवन्त्योरित्यादिना साधनचतुष्टयमाह। एतत् साधनचतुष्टयं पूर्वसुरायोगेन समं पच मद्य इति वचनेन संग्रहगृहीतं सौवीरकादीनाञ्च मद्यशब्देनाभिधानमिहासुतत्वसामान्याजज्ञेयम् । दन्तीद्वन्त्योः कल्पेनेति अनागतावेक्षणेन दन्तीद्रवन्तीकल्प सौवीरकतुषोदके ये वक्तव्ये, तद् विधानमिहाप्यतिदिशति । तत्र अजगन्धाकषायेण सौवीरकसुषोदके इति वक्तव्यम् सेनेहापि भजगन्धाकषाययुक्तसप्तलाशङ्खिन्योः सौवीरकतुषोदके कर्तव्ये ।
For Private and Personal Use Only
Page #1367
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५६६
चरक-संहिता। [सप्तलाशचिनीकरका सप्तलाशङ्खिनीकल्पे त्रिंशदुक्ता नवाधिकाः । योगाः सिद्धाः समस्तानामेकशोऽपि च ते हिताः॥६॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते कल्पस्थाने सप्तला
शशिनीकल्पो नाम एकादशोऽध्यायः ॥११॥
त्यादि। कषायादौ दश योगाः । मैरेयादौ षट् । तैले षट् । सर्पिषि अष्टौ। मदा पञ्च । लेहास्त्रयः। कम्पिल्लके त्वेकः। इति नवाधिकास्त्रिंशद योगा उक्ताः ॥९॥
गङ्गाधरः-अध्यायं समापयति-अग्नीत्यादि। अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते । अप्राप्ते तु दृढ़बल-प्रतिसंस्कृत एव च । कल्पस्थाने सप्तमे तदेकादशाध्यायेऽत्र तु। सप्तलाशङ्खिनीकल्पे वैद्यगङ्गाधरेण तु । कृते जल्पकल्पतरो कल्पस्थाने तु सप्तमे । स्कन्धे
एकादशाध्याय-जल्पशाखा समापिता ॥११॥ भक तथा दन्तीद्ववन्त्योश्च कषायेणाजगन्धायाः। गौड़ः कार्योऽजशृङ्गया वा रसैः सुखविरेचनः इयनेनोक्तस्य गौड़ारिष्टस्य दन्तीद्रवन्तीकल्पोक्तस्य विधानमतिदिशति ॥६-८॥
पापाणि:-कषाया इत्यादिसंग्रहो व्याकृतः ॥९॥
इति महामहोपाध्यायचरकचतुराननश्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितावामायुर्वेददीपिकायां घरकतात्पर्यटोकायां कल्पस्थानव्याख्यायां सप्तलाशङ्खनीकल्पो नाम
एकादशोऽध्यायः॥ ११॥
For Private and Personal Use Only
Page #1368
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
द्वादशोऽध्यायः। अथातो दन्तीद्रवन्तीकल्पं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः॥ १ ॥ दन्त्युडुम्बरपर्णी च निकुम्भोऽथ मुकूलकः । द्रवन्ती नामतश्चित्रा न्यग्रोधी मूषिकाह्वया ॥ तथा मूषिकपर्णी चाप्युपचित्रा च शम्बरी। प्रत्यकश्रेणो सुतश्रेणी दन्ती रण्डा च कीर्तिता ॥ तयोर्मलानि संगृह्य बहलानि स्थिराणि च । दन्तिदन्तप्रकाणि श्यावताम्राणि बुद्धिमान् ॥ पिप्पलीमधुलिप्तानि स्वेदयेन्मृत्कुशान्तरे।
शोषयेदातपेऽग्न्यिो -8-हता होषां विकाशिता ॥२॥ गङ्गाधरः-अथोद्देशक्रमाद् दन्तीद्रवन्तीकल्पमाह-अथात इत्यादि। षड्: विरेचनशताश्रितीये यदुक्तम्-अष्टचवारिंशद दन्तीद्रवन्त्योरिति, तदष्टचखारिंशदयोगं दन्तीद्रवन्तीकल्पं व्याख्यास्यामः। शेषं पूववव्याख्येयमिति ॥१॥
गङ्गाधरः-तयोः पायमाह-दन्तीत्यादि। दन्ती चोडम्बरपर्णी च निकुम्भश्च मुकूलकश्चेति पर्यायैदेन्तीनामौषधिरुच्यते। द्रवन्तीनाम चौषधिः "पुनद्रवन्ती च चित्रा च न्यग्रोधी च मूषिका च मूषिकपर्णी चोपचित्रा च शम्बरी च प्रत्यकश्रेणी च सुतश्रेणी च दन्ती च रण्डा चेति पर्यायैरुच्यते। तयोरित्यादि। दन्तिदन्तप्रकाराणि हस्तिदन्तप्रकाराणि मूलानीत्यतो नागदन्तीत्युच्यते, बहलानि धनानि, तानि मूलानि पिप्पलीकल्केन मधुना मिश्रितेन लिप्सानि कुशरावेष्टा मृत्तिकाभिः लिप्त्वा बहिना स्वेदयेत् । स्विन्नानि जलेन धौतानि
चक्रपाणि:-पारिशेष्यात् दन्तीद्रवन्तीकल्पोऽभिधीयते। दन्तीद्रवन्त्योरपि तयोः पर्यायामाह। स्थिराणीति सारभूतानि । बहलानीति घनत्वकानि। हस्तिदन्तप्रकाराणीति अत्यन्तपूर्बोपचिताति। श्यावताम्राणीति यथाक्रमेण दन्स्याः श्यावानि द्रवन्त्यास्ताम्राणि । मृत्कुशान्तरे इति पिप्पलीमधुककाभ्यो परिलिप्य कुशैः परिवेष्टय ततो मृदावलिमानि स्वेदयेत् । भग्निस्वेदातपशोषणफलमाह-अग्न्यौं हतो हेयषां विकाशितामिति दन्तीद्रवन्तीमूलानां * भान्यकी हतो हरषां विकाशितामिति चक्रसम्मतः पाठः।
४५१
For Private and Personal Use Only
Page #1369
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५६८
चरक-संहिता। दन्तोद्रवन्तीकल्पः तीक्ष्णोष्णान्याशुकारीणि विकाशीनि गुरूणि च । विलापयन्ति दोषौ द्वौ मारुतं कोपयन्ति च ॥३॥ दधितक्रसुरामण्डैः पिण्डमक्षसमं तयोः। पियालकोलबदर-पोलुसीधुभिरेव च ॥ पिबद्ध गुल्मोदरी दोरैरभिखिन्नश्च यो नरः। गोमृगाजरसैः पाण्डु-क्रिमिकुष्ठो भगन्दरी ॥४॥ तयोः कल्के कषाये च दशमूलरसायुते ।
विसर्पालजीकक्षासु दाहे च विपचेद घृतम् ॥ कृखातपे शोषयेत् । किमर्थमित्यत आह-एषां मूलानां विकाशिताग्निसूय॑हता स्यादित्यर्थ तथा कुर्याच ॥२॥ __गङ्गाधरः-गुणानाह-तीक्ष्णेत्यादि। दोषौ द्वो पित्तकफो। मारुतं यत् कोपयन्ति तद् द्रव्यान्तरयोगात् सर्च रोगान् घ्नन्ति ॥३॥ . गङ्गाधरः-योगानाह-दधीत्यादि। तयोर्दन्तीद्रवन्त्योरन्यतरस्या मूल. पिण्डमक्षसमं दध्यादित्रयान्यतमेन गुल्मादिषु पिवेदिति त्रयः। पियालादीनामन्यतमेन . काथेन सीधुना वा पिबेदिति पञ्चेत्यष्टौ। गोमृगेत्यादि। पाण्डायामयी गोरसमृगमांसरसच्छागमांसरसानामन्यतमेन पिबेत् । गोरसः पयः। इति त्रयः॥४॥
गङ्गाधरः-तयोरित्यादि। तयोर्दन्तीद्रवन्त्योरन्यतरस्या मूलस्य कल्के घृतात् पादिके, कषाये च तयोघृताच द्विगुणे, दशमूलरसे च द्विगुणे घृतं विकाशिवालक्षणं गुणं स्वेदोपशोषणाभ्यामग्न्यौं हतः। तेन नातिदोषाणि दन्तीद्रवन्तीमूलानि स्युरिति भावः ॥ १॥२॥
चक्रपाणिः-तोगोष्मानीत्यादिना तेषां गुणकथनम्। दोषौ द्वाविति पित्तश्लेष्माणौ ॥ ३ ॥
चक्रपाणिः-दधीत्यादिना सप्त भव्यैः सप्त प्रयोगानाह। शीधुशब्दः पियालादिभिश्चतुर्भि पृषक सम्बध्यते। अभिखिन्न इत्याक्रान्तः । गोमृगाजरसैरित्यत्रापि पिण्डमक्षसमं तयोरित्यनुवर्तते । असापि गवादिरसैस्त्रिभिस्त्रयः प्रयोगा भवन्ति ॥ ४ ॥ चक्रपाणिः-तयोरित्यादिना लीन् स्नेहयोगानाह। अनयोः कल्ककषाये च दशमूलरस
For Private and Personal Use Only
Page #1370
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२श अध्यायः] कल्पस्थानम्।
३५९४ तैलं मेहे च गुल्मे च सोदावर्त्तकफानिले। चतुःस्नेहं शकृच्छुक्र-वातसङ्गानिलार्तिषु ॥ ५॥ रसे दन्त्यजशृङ्गयोश्च गुड़नौद्रघृतान्वितः। लेहः सिद्धो विरेकार्थे देयः सन्तापदाहनुत् ® । पित्तज्वरे वाततर्षे स्यात् स एवाजगन्धया ॥ मूलं दन्तीद्रवन्त्योश्च पचेदामलकीरसे। त्रीस्तु तस्य कषायस्य भागो द्वौ फाणितस्य च।
तप्ते सर्पिषि तैले वा भर्जयेत् तत्र चावपेत् ॥ विपचेत्, विसर्पादौ पिबेत् । एवं प्रकारेण तैलं मेहादिषु पचेत् । तद् यथादन्तीद्रवन्त्योर्मूलस्य कल्कः पादिकः कषायो द्विगुणो दशमूलकषायो द्विगुणः, तेन तैलं पत्त्या मात्रया तत् तैलं पिबेत्। शकुदाधत्तिषु चतुःस्नेहं पत्त्वानेन प्रकारेण पिबेत् । तद् यथा-घृतादिचतुःस्नेहं समभागेन प्रस्थं प्रत्येकमेककशरावम, दन्तीद्रवन्त्योरन्यतरस्या मूलस्य कल्कः पादिकः, तत्कषायश्च द्विगुणः, दशमूलकषायाद द्विगुणः । इति स्नेहे त्रय इति चतुद्देश ॥५॥
गङ्गाधरः-अथ लेहानाह-रस इत्यादि। दन्त्यजशृयोर्दन्त्या मूलस्य मेषशृङ्गया मूलस्य मिलितयोः कषायं गुड़घृतयुक्तं पक्त्वा तन्तुलीभूतमवतार्य शीते तत्र क्षौद्रं दत्त्वा लेहः सिद्ध इत्येकः। पित्तेत्यादि। पित्तज्वरादौ स एव लेहोऽजगन्धया कार्यः। तद् यथा-अजगन्धा यमानी तस्या मूलं दन्तीमूलच जलेऽष्टगुणे पक्त्वा रसे पादशेषे कृते तत्र गुई पादिकंघृतश्च दत्त्वा पचेत्, लहीभूतमवताये शीते मधु दत्त्वा लेहं सिद्धं लहयेदित्यपरो लेहः । चतुरोऽपरलेहानाह मूलमित्यादि। आमलकीरसेऽष्टगुण दन्तीद्रवन्त्योमूलं पचेत् । पादशिष्टस्य तस्य कषायस्य त्रीन् भागान् फाणितस्य च द्वौ भागो मेलयिता तप्ते घृते तले वा तुरुयभागेन घृतं पचेत् विसादिषु। तैलं पूर्ववन्मेहादिषु। चतुःस्नेहस्तु शकृच्छुक वातसङ्गादिषु ॥५॥
चक्रपाणिः-रस इत्यादिना एको लेहः। वाततर्ष इत्यादिना द्वितीयः। स एवाजगन्धयेत्यनेन पूर्वोक्तो लेह एवाजङ्गीस्थानेऽजगन्धादानं विशिष्टं ख्यापयति । मूलं वन्तीत्यादिना
• दाहसन्तापमेहनुदिति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1371
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६००
चरक-संहिता। दन्तोद्रवन्तीकल्पः कल्क दन्तीद्रवन्योश्च श्यामादोनाश्च भागशः । तं सिद्धं पाययेल्लेहं सुखं तेन विरिच्यते ॥ रसे च दशमूलस्य तथा वभीतके रसे। हरीतकीरसे चैव लेहानेवं पचेद् भिषक् ॥ ६ ॥ तयोविल्वसमं चूर्ण तद्रसेनव भावितम् । असृष्टविषि वातोत्थ-गुल्मे चाम्लयुतं हितम् ॥७॥
भर्जयेत् । तत्र तप्ते दन्तौद्रवन्त्योः श्यामादीनामपामार्गतण्डलीयोक्तानां त्रिवृतात्रिफलानीलिनीसप्तलावचाकम्पिल्लकगवाक्षीक्षारिण्युदकीर्यापील्वारम्बधद्राक्षानिचूलानां पश्चदशानां दन्ती द्रवन्ती चेत्येषां सप्तदशानां कल्कं भागशः पृथक पृथक समं मिलिखा कायफाणितायाः पादिकमावपेत् । तं सिद्ध लेहं पाययेदिति चैकः। रसे चेत्यादि। दशमूलस्य रसेऽष्टगुणे दन्तीद्रवन्त्योर्मूल पत्तपा पादशिष्टस्य तस्य कषायस्य भागत्रये फाणितस्य भागद्वये तप्ते घृते तले वा भजिते दन्तीद्रवन्त्योः श्यामादीनाश्च पूर्ववत् कल्कमावपेत् । तं सिद्धं ले पाययेदित्येकः। तथा वैभीतके रसेऽष्टगुणे दन्तीद्रवन्त्योम्लं पत्वा पादशिष्टस्य तस्य कषायस्य भागत्रयं फाणितस्य भागद्वयं घृते तैले वा भर्जितं तत्र दन्तीद्रवन्त्योः श्यामादीनाञ्च कल्क पूर्ववदावपेत्। तं लेहं सिद्धं पाययेत् । इत्येकः। एवं हरीतकीरसे दन्तीद्रवन्त्योमू लमष्टगुणे पक्वा पादशिष्टस्य तस्य कषायस्य भागत्रयं फाणितस्य भागद्वयं मेलयिला घृते तैले वा भज्जितं तत्र दन्तीद्रवन्त्योः श्यामादीनाश्च कल्कं पूर्ववदावपेत्। सिद्धं तं लेहं पाययेत् । इत्येकः। इति पर लेहा इति विंशतिः॥६॥ - गङ्गापरः--तयोरित्यादि । तयोर्दन्तीद्रवन्त्योम लयोबिल्वसमं पलमात्रं चूर्ण दन्तीद्रवन्तीमूलकायेनव भावितमम्लयुतं पिबेत् । असृष्टविषि बद्धपुरीपे। इत्येकञ्चूर्णे ॥७॥ तृतीयो लहः। भागश इति प्रत्येकभागग्रहणेन। एवमेतदन्तैः प्रयोगैराधषोडशको भवेत् । रसे चोरमादौ एवमित्यनेन पूर्वोत लेहत्रयमतिदिशति । तयोरित्यादिवश्वसुर्थः सबोरिति दन्तीद्रवन्तीसूहयोः । असृष्ट इति विबद्रे ॥६॥
For Private and Personal Use Only
Page #1372
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२श अध्यायः ]
कल्पस्थानम् ।
पाटयित्वे चुकाराडं वा कल्केना लिप्य चान्तरा । स्वदयित्वा ततः खादेत् सुखं तेन विरिच्यते ॥ ८ ॥ मूलं दन्तीद्रवन्त्योश्च सह मुद्गर्विपाचयेत् । लावतित्तिरिमांस्श्व रसास्तै स्युर्विरेचनाः ॥ ६ ॥ तयोर्वापि कषायेण यवागूं जाङ्गलं रसम | मापयूषांश्च संस्कृत्य दद्यात् तैश्च विरिच्यते ॥ १० ॥ तत्कषायात् त्रयो भागा द्वौ सितायास्तथैव च । एको गोधूमचूणानां कार्य्या चोत्कारिका शुभा ॥ ११ ॥
३६०१
गङ्गाधरः-- पाटयित्वेत्यादि । इक्षुकाण्डं द्विधा पाटयिला तदभ्यन्तरे दन्ती. द्रवन्त्योमू लकल्केन लिवा पुनरिक्षुकाण्डभागद्वयं योजयित्वा कुशेन बद्धा मृदालिप्याग्निना स्वेदयेत् ततस्तदिक्षुकाण्डं खादेदिति चैकः ॥ ८ ॥
गङ्गाधरः- मूलमित्यादि । दन्तीद्रवन्त्योर्मूलं तत्समुद्भः सह ज़लेन पचेत्, स एको मुद्गरसः । लावमांसेन सह तयोमूलं पचेदिति चापरो रस एकः । तित्तिरिमांसेन सह तयोर्मूलं पचेदित्यपरो रस एकः । इति मुद्रादिरसे त्रयः ॥ ९ ॥
गङ्गाधरः - तयोर्वापीत्यादि । तयोर्दन्तीद्रवन्त्यो मूलस्य कषायेण यवागू पक्त्वा घृतादिषु संस्कृत्य दद्यात्, अथवा तेन कषायेण जाङ्गलमांसरसं पवा संस्कृत्य दद्यात्, अथवा तेन कषायेण माषयूषांश्च पत्त्वा संस्कृत्य दद्यात्, तैर्विरिच्यते । इति त्रयो योगाः ॥ १० ॥
गङ्गाधरः -- तत् कषायादित्यादि । तयोर्दन्तीद्रवन्त्यो मूलस्य कषायात् त्रयः कल्केनालिप्य चान्तरेति दन्तीद्रवन्तीकल्केन
चक्रपाणिः - पाटयित्वेत्यादिः पञ्चमः ।
For Private and Personal Use Only
पाटितेक्षकाण्डमध्ये आलिप्य ॥ ८ ॥
चक्रपाणिः - मूलं दन्तोत्यादिनाष्टौ कृताकृतरसानाह । अक्ष लाववर्त्तीर कादयः - 'लाववर्त्तीrapa वार्त्तीकः सकपिञ्जलः । चकोरश्वोपचक्रश्च कुक्कुभा रक्तवर्त्तकः ॥' इति अष्टावुक्ताः । vf प्रत्येकयोगादष्टौ रसा भवन्ति । तयोर्वापीत्यादिना यवागूयोगं जाङ्गलरसयोगं माषयूपयोगचाह । एवमेते द्रवपूर्व्वयोगर्मिलित्वा द्वितीयः षोड़शको भवेत् ॥ ९ ॥ १० ॥
चक्रपाणिः- तत्कषायादित्यादिना कषाययोगं मोदकयोगवाह । कषायादिति दन्तोद्रवन्ती● काववर्त्तीरकाणाञ्च इति चक्रष्टतः पाठः ।
Page #1373
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६०२
चरक-संहिता। [ दन्तीद्रवन्तीवरया मोदको वास्य कल्पेन कार्यास्तच विरेचनम् । तयोर्वापि कषायेण मद्यमस्योपकल्पयेत् ॥ १२ ॥ दन्तीकषायेणालोड्य दन्तोतैलेन साधितान् । गुड़लावणिकान् भक्ष्यान् विविधान् भक्षयेन्नरः ॥ १३ ॥ दन्तीद्रवन्तीमरिचं यमानोमुपकुञ्चिकाम् । नागरं हेमदुग्धञ्च चित्रकञ्चेति चूर्णितम् ॥ सप्ताहं भावयेन्मूत्रे गवां पाणितलं ततः। पिबेद घृतेन चूर्णन्तु विरिक्तश्चापि तर्पणम् ॥ सर्वरोगहरं मुख्यं सर्वेष्वृतुषु यौगिकम् । चूर्ण तदनपायित्वाद् बालवृद्धेषु पूजितम् ॥ दुर्भक्ताजीर्णपार्ति -गुल्मप्लीहोदरेषु च ।
गण्डमालास्त्रवाते च पाण्डुरोगे च शस्यते ॥१४॥ भागाः सिताया द्वौ भागौ गोधूमचूर्णानामेको भाग इत्येतत् सर्चमेकीकृत्य पक्त्या उत्कारिका कार्या। इत्येकः ॥ ११ ॥
गङ्गाधरः-मोदक इत्यादि। मोदको वास्य कल्पेन कार्य्यः । तद्यथातत्कषायात् त्रयो भागाः सिताया द्वौ भागौ गोधूमचूर्णस्यको भागः, एतत् सव्वमेकीकृत्य पक्त्वा मोदकः कार्य इत्येकः। तयोरित्यादि। तयोर्दन्तीद्रवन्तीमूलयोः कषायेण मद्यमुपकल्पयेत् । तद् यथा-दन्तीद्रवन्त्योमूलं कुट्टयिखा सुरामण्डे स्थापयेत्, जातं तदासुतं पिबेत् । इत्येकः ॥१२॥
गङ्गाधरः-दन्तीकषायेणेत्यादि। दन्तीमूलकपायेण महितान् दन्तीतेलेन साधितान् गुहलावणिकान् गुड़लवणयुक्तान् पूपपिष्टकादीन् भक्ष्यांश्च विविधान् भक्षयेत् । इत्येकः ॥१३॥
गङ्गाधरः-दन्तीत्यादि। यमानीमूलं हेमदुग्धं यशोडम्बरम्। दन्त्यादीनां मूलं चर्णितं गवां मृत्रे सप्ताह भावयेत् । ततः पाणितलं कर्ष घृतेन पिबेत् । . इत्येकः ॥१४॥ कषायात् । मोदककरणेऽपि तत्कषायात् यो भागा इत्यादिविधानमनुवर्तते । तयोश्चापि कषायेण
For Private and Personal Use Only
Page #1374
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२श अध्यायः कल्पस्थानम् ।
३६०३ पलं चित्रकदन्त्योश्च हरीतक्याश्च विंशतिः। त्रिवृत्पिपलिकों द्वौ गुड़स्याष्टपलेन तु ॥ विनीय मोदकान् कुर्याद दशैकं भक्षयेत् तु तम् । उष्णाम् च पिबच्चानु दशमे दशमेऽहि वा ॥ एते निष्परिहाराः स्युः सर्वरोगनिबर्हणाः । विरेचनं पित्तकासे पाण्डुरोगे च शस्यते। ग्रहणीपाण्डुरोगार्शःकण्डूकोठानिलापहाः ॥ १५ ॥ दन्तीद्विपलनियू हो द्राक्षाईप्रस्थसंयुतः। दन्तीकल्कः समगुड़ः शीतवारासुतं पिबेत् । विरेचनं मुख्यतमं कामलापहमुत्तमम् ॥ १६ ॥ श्यामा दन्ती रसो गौड़ः पिप्पलीफलचित्रकैः ।
लिप्तेऽरिष्टोजनलश्लेष्म-क्रिमिपागडदरापहः॥ · गङ्गाधरः-पलमित्यादि। चित्रकस्य पलं दन्त्याः पलम्, हरीतक्या आकृति मानाद विंशतिगुडकाः, त्रिताकर्षः पिप्पलीकर्षश्च, सर्व गुड़स्याष्टपलेन क्निीय पक्त्वा मोदकान् दश कुर्यात्, तत एकं मोदकं तं भक्षयेदित्येकः ॥१५॥ ... गाधर-दन्तीत्यादि। दन्तीमूलस्य द्विपलस्याष्टगुणे जल पक्त्वा पादशेषनिय्यू हो द्राक्षाया अर्द्धप्रस्थनिय्यूहयुतः, दन्तीकल्कस्य द्विपलस्य समगुड़ः, तत् सर्व भाजने स्थापयेत्, काले जातमासुतं पिबेदित्येकः ॥१६॥
गङ्गाधरः-श्यामेत्यादि। श्यामात्रिऋत्दन्तीमूळे गौड़ो रसोर्डावर्तित गुड़, पिप्पलीमदनफलचित्रका कल्कैलिप्ते भाजने तत् सर्च स्थापयेत्, ममिति तृतीयः। दन्तीत्यादिना भक्ष्ययोगश्चतुर्थः। दन्तीद्रवन्तीमरिचमित्यादिकः पञ्चमः । हेमरमा स्वर्णक्षीरो। चूर्णन्त्वित्यन्तं पिबेदिति सम्बन्धः ॥ १४-१४॥
चक्रपाणि:-चित्रकेत्यादिकः षष्ठः। हरीतक्याश्च विंशतिरित्याकृतिमानेन। अयं योगलमाम्तरेऽगस्त्यमोदक इति ख्यातः। दन्तीद्विपलेत्यादिकः सप्तमः। अव दन्तीद्विपलद्राक्षा स्थ
For Private and Personal Use Only
Page #1375
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
चरक संहिता |
1
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६०४
[ दन्तोद्रवन्तोकरूपः
तथा दन्तीद्रवन्त्योश्च कषाये साजगन्धयोः । गौडः कार्य्योऽजशृङ्गा वा रसैः सुखविरेचनम् ॥ १७ ॥ तच्चूर्णक्काथमाषाम्बु- किण्वतोयसुरोद्भवा । मदिरा कफगुल्माल्प-वहिपार्श्व कटीग्रहे ॥ १८ ॥ अजगन्धाकषायेण सौवीरकतुषोदके ।
सुराकम्पिल्लके योगो लोभवच्च तयोः स्मृतः ॥ १६ ॥
काले जात एवारिष्ट इत्येकः । तथेत्यादि । अजगन्धा यमानी, तस्था मूलेन सहितयोर्दन्तीद्रवन्तीमूलयोः कषाये गौड़ो रसोऽर्द्धावर्त्तितगुड़ एकीकृत्य भाजने स्थाप्य, काले जातोऽरिष्टः काय्य इत्येकः । अजभृङ्गा वेति । अजभृङ्गी विषाणिका तस्या रसैः कार्थर्वा दन्तीद्रवन्त्योः कषाये गौड़ो रसो भाजने स्थाप्यः, काले जातोऽरिष्टः कार्यः । इत्येकः ॥ १७ ॥
गङ्गाधरः- तच्चूर्णेत्यादि । दन्तीद्रवन्तीमूलस्य चूर्णः काथः माषकलायकाथः किण्वस्य सुरकिट्टस्य तोयं जलं सुरा घेति सर्व्वं भाजने स्थाप्यम्, काले जाता मदिरा कफगुल्मादिषु हिता । इत्येकः ॥ १८ ॥
गङ्गाधरः- अजगन्धेत्यादि । अजगन्धा यमानी तस्या मूलकषायेण दन्तीद्रवन्त्यो लकलक कुट्टितनिस्तुषयवतुल्यं मेलयिता स्थापयेत्, काले जात सौवीरकं स्यादित्येकः । अजगन्धाकषायेण यमानीमूलकषायेण दन्तीद्रवन्त्योर्मूलकल्कं सतुपकुट्टितयवतुल्यमेकीकृत्य भाजने स्थापयेत्, काळ जातं तुषोदकं स्यादित्येकः । सुरेत्यादि । लोध्रकल्पवच्च सुरायोगः कम्पिल्लकयोगः काय्यैः । तद्यथा । तयोर्दन्तीद्रवन्त्योः शुष्कं चर्ण कृला सुरामंण्डेन संयोज्य पाणितलं पिबेदिति सुरायोग एकः । अथ कम्पिल्लकयोगः । दन्तीक्वाथः कर्त्तव्यः । दन्तीकल्क मित्यादिकोऽष्टमः । श्यामेत्यादिको नवमः । गौड़ इति गुड़प्रकृतिकः । लिप्त इत्यस घट इति शेषः । तथा दन्तीद्रवन्त्योश्चेत्यादिको दशमः । तथेत्यनेन पूर्वयोगोक• पिप्पल्यादिघटावलेप अतिदिश्यते । अजशृङ्गया वेत्यादिक एकादश । तथा अजङ्गा वा दन्तीद्रवन्स्योः कषाये गौड़ोऽरिष्टः कार्य्यं इति सम्बन्धः ॥ १५–१७ ॥
चक्रपाणिः - तच्चूत्यादिको द्वादशः । अल तयोर्दन्तीद्रवन्त्योश्चूर्णक्काथाभ्यां तथा माषाम्बुना किण्वकरणपूर्वकं या सुरा कृता तत्सुरोजवा मंदिरा कर्त्तव्येति वाक्यार्थः । अजगन्धेत्यादिना अपरं योगद्वयमाह - लोध्रवच्च तयोरिति 1 यथा लोध्रकल्पेषु सुरालोधकषायेण इत्यादिना
For Private and Personal Use Only
Page #1376
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२श अध्यायः कल्पस्थानम् ।
३६०५ নস স্থা । दध्यादिषु त्रयः पञ्च पियालादैास्त्रयो रसैः। स्नेहेषु च त्रयो लेहाः षट् चणे त्वेक एव च ॥ इक्षावेकस्तथा मुद्ग-मांसानाञ्च रसास्त्रयः। यवाग्बादौ त्रयश्चैक उक्त उत्कारिकाविधौ । एकश्च मोदके मद्य चैकस्तत्वाथतैलके।
चूर्णमेकं पुनश्चैको मोदकः पञ्च चासवे ॥ द्रवन्तीमूलकषायेण दशकृतः सुभावितं दन्तीद्रवन्तीमूलस्य चूर्ण पुनः कम्पिल्लककषायेण दशकृतः मुभावितं ततः पुनः पिवेदित्येकः। इति त्रयश्चवारिंशद् योगाः। सप्तलाशङ्खि नीकल्पे पश्च योगा उक्ताः दन्तीद्रवन्तीकल्पो. ऽयमित्यादिना। तद् यथा-दन्तीद्रवन्तीसंपकात् क्षीराद यदुदियाद घृतम् । तयोरेव कल्कभागावजशृङ्गानगन्धयोः। क्षीरिणीनीलिनिकयोस्तथैव च करञ्जयोः। मसूरविदलायाश्च प्रत्यक्श्रेण्यास्तथैव च। द्विभागार्ड्स शकल्केन क्षीरेणालोड्य संपचेदिति। तद् यथा-दन्तीद्रवन्तीपकक्षीरोत्थं घृतं तयोर्दन्ती. द्रवन्तीमूलयोद्वौ भागो अजशृङ्गा नगन्धयोयोरेकभाग इत्येवं दन्तोद्रवन्त्योः द्विभागा शकल्केन चतुर्गुणेन क्षीरेण संपचेदित्येको घृते। तथा तथाविधक्षीरोत्थं घृतं दन्तीद्रवन्तीकल्कस्य द्वौ भागौ क्षोरिणीमूलनीलिनीमूलयोद्वयोरेकभागकल्कं दत्त्वा चतुर्गुणे क्षोरे पचेत् । इत्येकः। तथा करञ्जयोरिति, तथा. विधक्षीरोत्यं घृतं दन्तीद्रवन्तीकल्कस्य द्वौ भागो गोकरञ्जनाटाकरञ्जयोद्वेयोरेकभागं कल्कं दत्त्वा चतुगुणे क्षीरे पचेत् । इत्येकः। एवं तथाविधक्षीरोत्थं घृतं दन्तीद्रवन्तीकल्कस्य द्वो भागो, मसूरविदलाया एक भागं कल्कं दत्त्वा चतुगुणे क्षीरे पचेत् । इत्येकः । एवं तथाविधक्षीरोत्थं घृतं दन्तीद्रवन्तीकल्कस्य द्वौ भागो प्रत्यकश्रेण्या द्रवन्त्या मूलं पुनरेकभागं कल्कं दत्त्वा चतुगुणे क्षीरे पचेत् । इत्येकः । इति घृते पञ्च योगाः। इति दन्तोद्रवन्त्योरष्टचखारिंशद योगाः ॥१९॥
गङ्गाधरः–तदुपसंहारश्लोकाः । तत्र श्लोका इत्यादि। दध्यादिषु त्रयः सुरा प्रोक्ता, तथा कम्पिल्लकाषायेण इत्यादिना कम्पिल्लकयोग उक्तः। तथा तयोरपि दन्ती. द्रवन्स्योर्लोध्रस्य स्थाने प्रक्षेपात् सुरायोगः सौवीरकतुषोदकविधानेनैव कर्तव्य इति तृतीयः षोड्शकः ॥ १८॥ १९॥
४५२
For Private and Personal Use Only
Page #1377
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६०६
चरक-संहिता। दन्तीद्रवन्तीकल्पः एकः सौवोरकेऽथैक-योगः स्यात् तु तुषोदके। एका सुरा कम्पिल्लके चैकः पञ्च घृते स्मृताः॥ दन्तीद्रवन्तीकल्पेऽस्मिन् प्रोक्ताः षोडशकास्त्रयः। नानाविधानां योगानां भुक्तिदोषामयान् प्रति ॥ २०॥ त्रिशतं पञ्चपञ्चाशद योगानां वमने स्मृतम् । द्वे शते नवकाः पञ्च योगानान्तु विरेचने ॥ ऊर्धानुलोमभागानामित्युक्तानि शतानि षट् । प्राधान्यतः समाश्रित्य द्रव्याणि दश पञ्च च ॥ यद्धि येन प्रधानेन द्रव्यं समुपसृज्यते। तत्संज्ञको हि संयोगो भवतीति विनिश्चयः ॥ २१॥
इत्यादि । व्याख्याताः प्रत्येकम् । अस्मिन् दन्तीद्रवन्तीकल्प त्रयः षोडशकाः अष्टचबारिंशद योगाः प्रोक्ताः॥२०॥
गङ्गाधरः–त्रिशतमित्यादि। अस्मिन् कल्पस्थाने षट्स्वध्यायेष्वादौ वमने योगानां पञ्चपञ्चाशदधिकं त्रिशतं स्मृतम्। शेषेष्वध्यायेषु षट्सु विरेचने योगानां द्वेशते पञ्चनवकाः पञ्चचत्वारिंशचोक्तम् । ऊर्धानुलोमभागानामिति। षट्शतानि दश पञ्च च मदनफलादीनि प्राधान्यतः समाश्रित्योक्तानि। ननु वमन विरेचनयोर्मदनफलादित्रितादिवदपराण्यपि फलिनीषक्तानि पश्चदश द्रव्याणि तेषां तत्र तत्र संयोगात् तत्कल्पः कथं नोक्त इत्यत आह-यद्धीत्यादि । हि यस्माद् यद् द्रव्यं येन प्रधानेन समुपसृज्यते तत्प्रधानसंज्ञक एव, तद. प्रधानानां संयोगो भवतीति विनिश्चयस्तस्मान्न तेषां कल्पः पृथगुक्त इति ॥२१॥
___ चक्रपाणिः-दधीत्यध्यायार्थसंग्रहो व्यक्त एव। भुक्तिदोषामयान् प्रति सक्तानां नानाविधानां योगानां वयः षोडशकाः प्रोक्ता इति योजना। भुक्तिरिच्छा ॥२०॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति स्थानार्थसंग्रहमाह-विशतमित्यादिना। पञ्चपञ्चाशदिति पञ्चपञ्चाशदयोगाधिक विशतम् । प्राधान्यतः समाश्रित्येति प्राधान्येन मदनफलादीनि द्रवन्तीपर्यन्तानि पञ्चदशदव्याणि योगव्यपदेशतयाश्रित्य। अथात वमनादियोगेषु द्रव्यान्तराणां सुरादीनामपि विद्यमानत्वात् कथं मदनफलादीनामवयवत्वेनैवामी योगा व्यपदिश्यन्त इत्याह-यद्रीत्यादि।
For Private and Personal Use Only
Page #1378
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२ अध्यायः] कल्पस्थानम् ।
३६०७ फलादीनां प्रधानानां गुणभूताः सुरादयः। ते हि तान्यनुवर्त्तन्ते मनुजेन्द्रमिवेतरे ॥ २२॥ विरुद्धवीर्य्यमप्यषां प्रधानानामबाधकम् । समानवीय्यन्त्वधिक क्रियासामान्यमिष्यते ॥ २३ ॥ इष्टवर्णरसस्पर्श-गन्धार्थ प्रति चामयम्।
अतो विरुद्धवीर्याणां प्रयोग इति निश्चितम् ॥ २४ ॥ गङ्गाधरः-ननु कानि प्रधानानि कानि चाप्रधानानि इत्यत आहफलादीनामित्यादि । प्रधानानां मदनफलादीनां गुणभूता अप्रधानभूताः सुरादयः । कस्मात् ? ते हीत्यादि। हि यस्मात् ते सुरादयो मदनफलादीनि तान्यनु. वर्त्तन्ते, यथा मनुजेन्द्र राजानमितरे मनुजा अनुवर्तन्ते, इति ॥२२॥
गङ्गाधरः- नु वीर्यविरुद्धानि संसृज्यमानानि मानुवर्त्तन्ते इत्यत आहविरुद्धत्यादि। एषां प्रधानानां विरुद्धवीर्यमपि यदप्रधानं तत् संसृज्यमानं न प्रधानानां वाधकं भवति । समानवीय॑न्तु द्रव्यं प्रधानेन सह संसृज्य मानमधिकं क्रियासामान्यकरं भवतीति॥२३॥
गङ्गाधरः-कस्मात् तहि विरुद्धानां प्रयोगः क्रियत इत्यत आहइष्टेत्यादि। आमयं प्रति ययदिष्टवर्णादिका गुणास्तदर्थ द्रव्यं प्रयोक्तव्यं
यद्यपि मदनादिभिः सुरादिभिश्च मिलित्वव योगाः क्रियन्ते, तथापि फलादीनां प्राधान्यात् फलादीनां योगा एत इति व्यपदेशो भवति, न सुरादियोग इति । गुणभूता इत्यप्रधानभूताः। सुरादीनामप्राधान्य एव हेतुमाह-ते हि ताननुवर्तन्त इति, सुरादयो हि मदनादीन् वमनविरेचन. प्रकारका-नुगुणतया प्रतीघातेन चानुवर्तन्ते ॥ २१ ॥ २२ ॥
चक्रपाणिः-ननु ये तावदनुगुणा मदनादीनां ते गुणभूता भवन्तु, विपरीता ये दन्त्यादय उप्रतया तथा मांसरसादयो हृद्यतया वमनप्रतिकूला मदनादीनां ते कथं गुणभूता इत्याहविरुद्धवीर्यमप्येषां प्रधानानामबाधकमिति। विरुद्धवीय गुणमूतं न स्यात्, तत् मदनादीनां काय प्रतिहन्यात्। विरुद्धस्यापि च कार्याप्रतीघात अवश्यं बाधकत्वमेवेति भावः । विपरीतस्य कार्याबाधनरूपं महार्थत्वमभिधाय तुल्यवीर्यस्य कार्यमाह-अधिकमित्यादि। तुल्यवीय संयुक्त सति क्रियासामर्थ्यम् अधिकं भवतीत्यर्थः ॥ २३ ॥
चक्रपाणि:-अथ तुल्यवीर्य तावत् क्रियासामधिक्यकारक, तेन तत्संयोगोऽस्तु, विरुद्धवीर्यसंयोगास्तु किमर्थ क्रियन्त इत्याह-इष्टेत्यादि। इष्टवर्णत्वादिसम्पच्यर्थम्, मतो
For Private and Personal Use Only
Page #1379
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६०८
चरक-संहिता। दन्तीवन्तोकस्यः भूयश्चषां बलाधानं कायं खरसभावनैः। सुभावितं ह्यल्पमपि कार्य स्याद बहुकर्मकृत् ॥ खरसैस्तुल्यवीयैर्वा तस्माद् द्रव्याणि भावयेत् । अल्पस्यापि महार्थत्वं प्रभूतस्याल्पकर्मताम् । कुर्यात् संयोगविश्लेष-कालसंस्कारयुक्तिभिः ॥ २५ ॥ प्रदेशमात्रमेतावद् द्रष्टव्यमिह षट्शतम्। स्वबुद्धौवं सहस्राणि कोटीर्वा परिकल्पयेत् ॥
बहुद्रव्यविकल्पवाद योगसंख्या न विद्यते ॥ २६ ॥ भवति, अतो हेतोविरुद्धवीर्याणामपि प्रधानेन सह प्रयोगः क्रियते। प्रधान ह्यामयं हन्ति, विरुद्धवीर्यन्तु तदिष्टवर्णादिकं करोतीति निश्चयः ॥ २४ ॥
गङ्गाधरः-भावना तु यदर्थं तदाह-भूयश्चेत्यादि। एषां प्रधानाप्रधानानां बलाधानं कार्यम्, तस्माद् भूयश्च स्वरसभावनेबलाधानं कार्य कर्त्तव्यम्। हि यस्मादल्पमपि द्रव्यं तुल्यवीयः स्वरसैः सुभावितं बलवत् सत् बहुकर्मकृत् स्यात् । तस्माद् द्रव्याणि भावयेदिति । कस्मादल्पद्रव्यं वीर्याधिक भावनाभिः स्यात् इत्यत उक्तम्-अल्पस्यापीत्यादि। द्रव्याणां संयोगविश्लेषकालसंस्कारयुक्तिभिर्द्रव्यान्तरमल्पस्यापि द्रव्यस्य महार्थत्वं कुर्यात्, प्रभूतस्यापि द्रव्यस्याल्पकर्मकत्वं कुर्यात् । एषामुदाहरणमुन्नेयम् ॥२५॥...
गङ्गाधरः-प्रदेशेत्यादि । इह विरेचनानां यत् षट्शतमुदाहृतं तदेतावत्पदेशमदनफलादेः विरुद्धवीर्याणां प्रयोगः तथा विरुद्धामयञ्च प्रति विरुद्धवीर्याणां प्रयोगो वमनविरेचनकर्तव्यामयविशेषयौगिक इत्यर्थः ॥ २४ ॥ ... चक्रपाणि:-अथ मदनफलादीनां वीर्योत्कर्षादिके विधिमाह-भूयश्चैषामित्यादि। तुल्यवीय्यवति तुल्यवीय्यैः स्वरसैः काथै । तुल्यातुल्यवीर्यसंयोगादिकार्यमाहू-आपस्यापीत्यादि। अनाल्पमात्रस्य समानवीय॑संयोगात् महार्थत्वं भवति, तथा विरुद्धवीयंसंयोमातू प्रभूतमात्रस्याल्पकर्मता कर्त्तव्या। इयञ्चाल्पकर्मकता प्रभूतभेषजस्य दीप्तिकारणकोष्ठव्याप्त्यादिप्रयोजनात् क्रियते, तेन न निष्प्रयोजना। विश्लेषादप्यल्पस्य महार्थत्वं विरुद्धवीर्यविश्लेषात् बोद्धव्यम्। समाधिकविश्लेषात् तु प्रभूतस्याल्पकर्मता ज्ञेया। एवं संस्कारादपि समानासमानगुणात् महार्थत्वमल्पकर्मता वा युक्ता। तलास्याल्पकर्मताऽनुदाहरणीया ॥ २५ ॥ . चक्रपाणिः-सम्प्रति उक्त प्रयोगे षट्शतवीजेनानुक्तप्रयोगकल्पनं दर्शय नाह-प्रदेणेत्यादि।
For Private and Personal Use Only
Page #1380
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२ मध्यावः] कल्पस्थानम् ।
३६०६ तीक्ष्णमध्यमृदूनाञ्च तेषां शृणुत लक्षणम् । सुखं क्षिण महावेगमसक्तं यत् प्रवर्तते। नातिग्लानिकरं पायो हृदये न च रुककरम् ॥ अन्नाशयमनुक्षिण्वत् कृत्स्नं दोषं निरस्यति । विरेचनं निरूहं वा तत् तीक्ष्णमिति निर्दिशेत् ॥ २७॥ जलाग्निकोटरस्पृष्टं देशकालगुणान्वितम् । ईषन्मात्राधिकैर्युक्तं तुल्यवीय्यः सुभावितम् ।
स्नेहस्वेदोपपन्नस्य तीक्ष्णतां याति भेषजम् ॥२८॥ मात्रं न तु कात्स्ये न द्रष्टव्यम्। एवमेतत्प्रकारेण द्रव्याणां विरेचनानां बहूनि सहस्राणि बहीः कोटीर्वा स्वबुद्धव भिषक परिकल्पयेदिति। किमर्थं तावनोक्तमित्यत आह-बहुद्न्येत्यादि। द्रव्याणां बहुविकल्पखाद योगस्य संख्या न विद्यते ॥२६॥
गङ्गाधरः-तीक्ष्णेत्यादि। तथापि तेषामसंख्येयानां तीक्ष्णमध्यमृदूना लक्षणं शृणु। सुखमित्यादि। यत् तु विरेचनद्रव्यं निरूहद्रव्यं वा क्षिप्र महावेगमसक्तमसहं सुखं यत् प्रवर्तते, नातिग्लानिकरं पायौ हृदये च न च रुककस्म्, अमाशयमामाशयमनुक्षिण्वत् कृत्स्नं दोषं निरस्यति, तद् विरेचनद्रव्यं निरूहद्रव्यं वा तीक्ष्णं निर्दिशेत् ॥२७॥ - गङ्गाधरः कथं तीक्ष्णं स्यादित्यत आह-जलेत्यादि । जलाद्यसंसृष्ट देशादिगुणान्वितं ईषन्मात्राधिकयुक्तं तुल्यवीय्यद्रव्येः सुभावितं सत् स्नेहस्वेदोपपन्नस्य जनस्य तीक्ष्णतां याति ॥२८॥ प्रदेश एकदेशः। अथ कस्मानिःशेषेण नैव योगाऽभिधीयन्ते इत्याह-बहुद्रव्येत्यादि । भासङ्घयत्वानिशेषाभिधानमिति भावः ॥२६॥
पाणि:-अथ वमनविरेचनानां तडपोधाताच्च निरुहाणां तीक्ष्णमध्यमृदुताया लक्षणं कारणचाह-तीक्ष्णेत्यादि। सुखमिति दुःखमकुर्वत्। असक्तमित्यप्रतिबद्धम् । नातिग्लानिकरं पायाविति विरेचनस्य निरुहस्य च, हृदये न च रुककरमिति तु वमनस्य लक्षणं ज्ञेयम्। अनुक्षिण्यदिति पीड़यत्। विरेचनञ्च उक्तं हि--उभयं हि शरीरदोषमलविरेचनात् विरेचनशब्दं लभते इति ॥ २७॥ . पाणि:-अलाग्नीत्यादिना तीक्ष्णरदे कारणमाह। देशकालगुणान्क्तिमिति अनुगुण:
For Private and Personal Use Only
Page #1381
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६१०
चरक-संहिता। दिन्तीद्रवन्तीकल्पः किञ्चिदेभिर्गणीनं पूर्वोक्तात्रया तथा। स्निग्धखिन्नस्य वा सम्यक मध्यं भवति भेषजम् ॥ २६॥ मन्दवीय॑न्तु रूक्षस्य होनमात्रन्तु भेषजम् । अतुल्यवीय्यैः संयुक्तं मृदु स्यात् मन्दवेगवत् ॥ ३० ॥ अकृत्स्नदोषहरणादशुद्धी ते बलीयसाम् । मध्यावरबलानान्तु प्रयोज्ये सिद्धिमिच्छता ॥३१॥ तीक्ष्णो मध्यो मृदुर्व्याधिः सर्वमध्याल्पलक्षणः । तीक्ष्णादीनि भिषक तेषु बलापेक्षी प्रयोजयेत् ॥३२॥
गङ्गाधरः-किञ्चिदित्यादि। पूर्वोक्तरेव एभिगुणैः किश्चित् हीनं तथा मात्रया किश्चित् हीनं सम्यक् स्निग्धविन्नस्य भेषजं मध्यं भवति ॥२९॥
गङ्गाधरः-मन्देत्यादि। रूक्षस्य जनस्य मन्दवीर्य मात्राहीनं भेषजम् अतुल्यवीय्यः संयुक्तं मन्दवेगवत् मृदु स्यात् ॥३०॥
गङ्गाधरः-अकृत्स्नदोषहरणात् ते मध्यमन्द भेषजे बलीयसामशुद्धी भवतः। मध्यावरबलानां ते मध्यमन्दभेपजे सिद्धिमिच्छता भिषजा प्रयोज्ये भवतः ॥३॥
गङ्गाधरः-व्याधेस्तीक्ष्णखादिकमाह-तीक्ष्ण इत्यादि। सर्वलक्षणो व्याधिः
देशकालप्राप्तस्योत्कृष्टगुणवत्त्वम् । स्नेहस्वेदोपपनस्येति सुस्निग्धस्विन्नस्य। किञ्चिदित्यादिना मध्यस्य वमनादेः कारणलक्षणे आह। एभिरित्यनेन क्षिप्रत्वादि जलाग्निकीटस्पृष्टस्वादि प्रत्यवमृश्यते। मन्दवीर्यमित्यादिना मृदूनां लक्षणं कारणञ्चाह । मन्दवेगवदिति लक्षणम्, शेष कारणम् ॥ २८-३०॥
चक्रपाणि:-तीक्ष्णादिशुद्धविषयावचारणार्थमाह-अकृत्स्नेत्यादि। ते मध्याल्पशुद्धी बलीयसा पुरुषाणां कृत्स्नदोषं यस्मान निर्हरतः तस्मादशुद्धी। अकृत्स्नदोषहरणादितिहेतुवर्णनेन यदा बलीयसोऽल्पदोषतया कृत्स्नदोषहरणकारिके मध्याल्पशुद्धी भवतः, तदा सम्यकशुद्धी एव ते सूचर्यात। मध्येत्यादि मध्यबले मध्या अवरबले तु मृद्वी शुद्धिः प्रयोज्येति वाक्यार्थः। अत्र प्रयोज्यभाषया असम्यकशुद्धी अपि बलापेक्षया कर्तव्ये मध्यावरौ प्रति तयोः सम्यकशुद्धिकर्तव्यत्वं भवतीति दर्शयति ॥३१॥
चक्रपाणि:-व्याधितीक्ष्णत्वादिविभागेन विशुद्धौ तीक्ष्णत्वादिविधानमाह। तीक्ष्णो मध्य इत्यादि सर्वमध्याल्पलक्षण इति यथासंख्यं तीक्ष्णादिव्याधिलक्षणम्। सवलक्षणस्तीक्ष्णः
For Private and Personal Use Only
Page #1382
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२श अध्यायः ]
कल्पस्थानम् ।
देयन्त्वनिर्हृते पूर्व पोते पश्चात् पुनःपुनः । भेषजं वमनार्थाय प्राय या पित्तदर्शनात् ॥ ३३ ॥ बलं त्रैविध्य मालदय दोषाणामातुरस्य च । पुनः प्रदद्याद् भैषज्यं सर्व्वशो वा विवर्जयेत् ॥ ३४ ॥ निहतै वापि जीर्णे वा दोषानिर्हरणे ततः ।
भेषजेऽन्यत् प्रयुञ्जीत प्रार्थयन् सिद्धिमुत्तमाम् ॥ ३५ ॥ तीक्ष्णः, मध्यलक्षणो व्याधिर्मेध्यः, अल्पलक्षणो व्याधिमृदुरिति । तेषु तीक्ष्णादिषु व्याधिषु भिषक् तदातुरबलमवेक्ष्य तोक्ष्णादीनि भेषजानि क्रमात् प्रयोजयेत् ।। ३२ ।।
तद्
गङ्गाधरः - देयमित्यादि । पूर्व मनिह ते दोघे वमनभेषजं देयम्, पीते सति भेषजं पश्चात् पुनःपुनः वमनार्थाय पित्तदर्शनपर्यन्तं देयमिति । न तु सर्व्वा मात्रां पूर्व दद्यात् ॥ ३३ ॥
गङ्गाधरः - बलमित्यादि । दोषाणामातुरस्य च त्रिविधं बलमालक्ष्य पुनभैषज्यं प्रदद्याद, अथवा सव्वंशो विवर्जयेत् ॥ ३४ ॥
३६११
गङ्गाधरः- निर्हृत इत्यादि । भेषजे निर्हेते पीतमात्रं वमनेन निर्गते सति भेषजे जीणं वा दोषानिईरणे उत्तमां सिद्धिं प्रार्थयन् अन्यद् भेषजं निहरणभेषजं प्रयुञ्जीत ॥ ३५ ॥
मध्यलक्षणो मध्यः अल्पलक्षणां मृदुर्व्याधिः । बलापेक्षीत्यनेन व्याधेस्तीक्ष्णत्वं यदि बलं महद् भवति तदैव तीक्ष्णशोधनं कर्त्तव्यमिति दर्शयति ॥ ३२ ॥
चक्रपाणि: - जमने क्रियमाणेऽवस्थाविशेषकर्त्तव्यमाह - देयमित्यादि । एवं पीते वमने सति भनिहृते दोषे सति पश्चात् पुनः पुनर्वमनार्थायेदं भेषजं देयम् । आ पित्तदर्शनादिति यावत् पित्तं न दृश्यते तावत् पुनः पुनर्वमनं देयम् । वमनं हि पित्तान्ततया सम्यग् युक्तं भवति । उक्तं हि - 'पित्तान्तमिष्टं वमने विरेकादर्द्धन्' इति ॥ ३३ ॥
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः - पुनः पुनभैषज्य प्रयोगस्यापवादविषय मुक्तिविषयञ्च दशयन्नाह - बलेत्यादि । बलवति दोषे पुरुषेऽपि पुनः प्रयोज्यं भैषज्यम्, हीनबले दोषे पुरुषे च सर्व्वशो वा भेषजं शोधनार्थं विवज्र्जयेत्, शोधनार्थं न कुर्य्यादित्यर्थः । वाशब्देन च मध्यमबले पुरुषे दोषे च न सर्व्वथा विवज्र्जनम्, एकवारप्रयोगं शोधनस्य दर्शयति ॥ ३४ ॥
चक्रपाणिः - निर्हत इत्यादि । दोषनिर्हरण इति दोषनिर्हरणकप्रयोजने भेषजे निर्हत इति दोषमनिहृत्यैव निर्गते । जीर्णे चेति जीर्ण इति येन वमनमधिकृत्यैतदुच्यते तेन वमनस्य पाकापेक्षयंवेति । । अन्यत् प्रयुञ्जीतेति वमनार्थभेषजपानानन्तरं तदहरेव दद्यात् ॥ ३५ ॥
Page #1383
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
चरक संहिता |
-
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६१२
अपक्वं वमनं दोषं पच्यमानं विरेचनम् । निर्हरेद् वमनस्यातः पार्क न प्रतिकल्पयेत् ॥ ३६ ॥ पीते प्रत्र सने दोषान् न नित्य जरां गते । मिते चौषधे धीरः पाययेदोषधं पुनः ॥ ३७ ॥ दीप्ताग्निं बहुदोषं तं दृढ़स्नेहगुणं नरम् । दुःशोध्यं तदहभुक्तं श्वोभूते पाययेत् पुनः ॥ ३८ ॥ दुर्व्वलो बहुदोषश्च दोषपाकेन यो नरः । विरिच्यते रसैर्भोज्यैर्भूयस्तमनुसारयेत् ॥ ३६ ॥
[ दन्तवन्तः
गङ्गाधरः - अपकमित्यादि । वमनमौषधमपक' सद् दोषं निईरेत् । विरे - चनमोषधन्तु पच्यमानं सद् दोषं निईरेत् । अतो हेतोर्वमनस्य पार्क न. प्रतिकल्पयेत् । वमनौषधे पीते सति दोषान्न निहत्य जरां गतेऽथवा तदौषधे वमिते धीरः पुनर्वमनौषधं पाययेत् ॥ ३७ ॥
गङ्गाधरः- दीप्ताग्निमित्यादि । तं बहुदोषं दीप्ताग्निं दृढ़स्नेहगुणं नरं दुःशोध्यं शाखा तदहर्भुक्तं दोषोत्क्लेदकरमाहारं श्वः परदिने भूते पुनः वनौषधं पाययेत् ॥ ३८ ॥
गङ्गाधरः- दुब्र्बल इत्यादि । दुर्व्वल एवं बहुदोषश्च यो नरो दोषपाकेन भोज्यैरसैराहारैस्तं नरमनु पश्चाद्भूयो विरेचयेत् ॥ ३९ ॥
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः — अपक्वं वमनमित्यादिना वक्तव्ये जीर्णसदृशता च वमनस्य क्षोभाक तथा पाकोन्मुखतयाल ज्ञेया । वमनप्रयोगेषु अयोगप्रतीकारार्थं भेषजान्तरप्रयोगे कर्त्तव्ये पाककालाप्रतीक्षणं कर्त्तव्यं किमित्यत आह- पाकं न प्रतिपालयेदिति ॥ ३६ ॥
चक्रपाणिः - वमने आवश्यकं कर्त्तव्यमभिधाय विरेधनेऽप्याह-पीते प्रत्र सन इत्यादि । मिते घौषध इति विरेचनौषधमाले वमिते । पुनरिति तदहरेव ॥ ३७ ॥
चक्रपाणिः - विरेचनस्तोक हरणे इतिकर्त्तव्यतामाह- दीप्ताग्निमित्यादि । दृढ़स्नेहलक्षणो गुणो देहे यदा नास्ति तदास्य भेषजं न दातव्यं किन्तु स्नेह एव तावत् कर्त्तव्यः । असम्यक स्निग्धो हि पुनरपि क्रियमाणं विरेचनमसम्यग्योगायैव भवति । दुःशुद्धमित्ययोगेनाविशुद्धम् । श्वोभूते किंवा श्रोभूयः इति पाठः । दोषपाकेनेति पक्कदोषेऽपि बद्धत्वात् बहुदोषश्च विरिच्यते । रसैर्भोज्यैरित्यनुलोमनैः । अत्र च प्रवृद्धदोषेऽतियोगभयान्न पुनविरेचनप्रयोगमनुजानीते ॥ ३८/३९ ॥
Page #1384
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
रेश अध्याय । कल्पस्थानम् ।
वमनैश्च विरेकैश्च विशुद्धस्याप्रमाणतः। भोजनान्तरपानाभ्यां दोषशेषं शमं नयेत् ॥४०॥ . दुर्बलं शोधितं पूर्वमल्पदोषञ्च मानवम् । अपरिज्ञातकोष्ठश्च पाययेदौषधं मृदु ॥ श्रेयो मृवसकृत् पीतमल्पबाधं निरत्ययम् । न चातितीक्ष्णं यत् क्षिप्त जनयेत् प्राणसंशयम् ॥४१॥ दुर्बलोऽपि महादोषो विरेच्यो बहुशोऽल्पशः।
मृदुभिर्भेषजैदोषा हन्युयें न विनिहताः॥४२॥ गङ्गाधर-बमरित्यादि। वमनविरेचनः अप्रमाणतो विशुद्धस्य भोजनान्तरपानाभ्यां शेष दोषं शमं नयेत् ॥ ४०॥
गङ्गाधरः-दुर्बलमित्यादि। दुर्बलमथवा पूर्व शोधितमल्पदोषं तथा यस्य कोष्ठं न परिक्षाप्तं मृदु वा करं मध्यं वा तं मृदुवीर्य्यमौषधं पाययेत् । कस्मात् १ श्रेय इत्यादि। यस्मान्मृदु भेषजमल्पबाधमसकृत् पीतं निरत्ययं तस्मात् श्रेयः । यचातितीक्ष्णं भेषजं क्षिप्त प्रयुक्तं सत् प्राणसंशयं न जनयेत, तदपि श्रेयः॥४१॥ __ गङ्गाधरः-दुर्बल इत्यादि। बहुदोषश्चेत् तदा दुब्र्बलोऽपि अल्पमल्पं मृदुभिर्भेषजबहुशो विरेच्यः। कस्मात् ? यस्माद् ये दोषा न विनिह तास्ते हन्युरिति ॥४२॥
चक्रपाणिः-वमनविरेचनाभ्यां किञ्चिच्छेषीकृतदोषप्रतीकारार्थमाह-वमनैश्चेत्यादि। अस बहुवचनं वेगबहुत्वापेक्षया। अप्रमाणत इति न निःशेषेण। तत्र भोजनं पाचनं यवानमादिभोजनम् । अन्तरपानं कषायपानम्। ये तु प्रमाणत इति पठन्ति ते सम्यक शुद्धावपि कोशोपलेपकदोषप्रशमनार्थ भोजनान्सरपानं व्याख्यानयन्ति ॥ ४०॥
चक्रपाणिः-मडशोधनोपपादनीयमाह-दुर्बलमिति। शोधितं पूर्वशोधितस्य दुर्बलतया मृडभेषजं देयम् । तीक्ष्णेन हि पलभ्रशोऽतियोगश्च स्यात् । मृदुप्रयोगोपपत्तिमाह-श्रेय इत्यादि । भसकृत्पीतमिति भसङ्कल्पीतमल्पयाधं भवतीत्यर्थः। श्रेय इति व्यापत्तिकरतीक्ष्णापेक्षया ज्ञयम् । न गतितीक्षणमिति । न चातितीक्ष्णं दुर्बलानां देयम्, यस्मादतितीक्ष्णं दुर्बलानां क्षिप्रं प्राणसंशयं नमयेत् ॥४१॥
४५३
For Private and Personal Use Only
Page #1385
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६१४ चरक संहिता। [दन्तायताका
यस्योद्धं कफसंसृष्टं पित्त यात्यानुलोमिकम् । वमित कवलैः शुद्ध लक्ति पाययेत् तु तम् ॥ ४३ ॥ विवन्धेऽल्पं चिराद दोषे स्रवत्युष्णं पिबजलम् । तेनाध्मानं तृषा छोविबन्धश्चैव शाम्यति ॥ १४ ॥ भेषजं दोषरुद्धश्च नोडू नाधः प्रवर्तते । सोदमारश्च सालश्च स्वेदं तेत्रावचारयेत् ॥ ४५ सम्यम् विरिक्तं सोहार भेषेनं क्षिप्रमुस्लिखेन् ।
अलिप्रवृत्तं जीणे तु सुक्षीतः स्तम्भवेत् भिषक् ॥ ४६॥ गङ्गाधरः यस्येत्यादि। यस्य पुनर्विरेचनरानुलोमिक पित्तं ककसंमृद्धि याति विरेचनौषधेनानुलौमिकमधस्ताद याति तं कवमितं शुद्ध लडित पाययेव॥४३॥। ___ गंगाधरः विवन्ध इत्यादि। दोषे बिरादस्पं विबद्धे पति सात जलं उष्णं पिबेत्। तेनाध्मानादिक शाम्यति ॥४४॥
गङ्गाधरः भेषजमित्यादि । दोषेण रुद्ध भेषजं यस्य नौद्ध प्रयतते मापश्च प्रवर्तते, सौंद्वारश्च संशूलश्च ते नर स्वदं तत्रावरियेत् ॥ ४५ ॥
गङ्गाधरः-सम्यंगित्यादि। सम्यग विरिक्तं नर सोद्वार सदमेषजातान्तिं तं तद्भेषजमुल्लिरवेत्, अन्यथासिविरेकः स्यादिति। अतिमत्तमतिकोमन, जीणं तु मेषजे सुशीतजलैः स्तम्भयेत् ॥ ४६॥
चक्रपाणिः-दुर्बले बहुदोषे कर्तव्यमाह-- दुर्बलोऽपीत्यादि। बहुशोपिश इति पुनपुनः स्तोकमात्रया। एवम्भूतमहादोषनिर्हरण हेतुमाह-दोषा हन्युय नमनिहता इति ॥ ४२ ॥ ___ चक्रपाणिः-यस्येत्यादावानुलोमिकं विरेचनमौषधमूद याति यस्य तं पायर्यत, विश्चनमौषधमिति शेषः । कवलैः शुद्धमिति कवलैः शोधितमुखकण्ठम् । तेनेति जलेन पीतेन ॥३-४५॥
चक्रपाणिः- अतियोगस्य कार्यकर्त्तव्यमाह-सुविरिक्तस्वित्यादि। सुविरिक्तमिति सम्धकप्रमाणेन निहतमि यर्थः। सोद्गारमिति उद्गारेणापच्यमानावस्थाभिहिता । एतेन सम्यमाविरचने मूतेऽपि यदौषधं तिष्ठति तत् तहिन एवोल्लिखेत्। तस्याप्योषधैकदेशस्य अपथ्यमानीयां विरेचनातियोगः स्यादिति दर्शयति ॥ १६ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1386
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२
.
३६१५ कदाचित् श्लेष्मस्या रुद्धं तिष्ठत्युरसि भेषजम् । क्षीणे श्लेष्मणि साया रात्री वा मल प्रवचते ॥ ३ ॥ विरूक्षानाहयोर्जीणे विष्टभ्योई गतेऽपि का। वायुना भेषजे त्वन्यत् सस्नेहं लवणं पिबेत् ॥४८॥ तृण्मोहभ्रममूर्छायाः स्युश्चेन्जीयंति भेषजे। पित्तघ्नं स्वादु शीतञ्च भेषजं तत्र शस्यते ॥ ४६ ॥ लालाहल्लासविष्टम्भ-लोमहर्षाः कफावृते। भेषजं तत्र तीक्ष्णोष्णं कदादि कफनुद्धिनम् ॥ ५० ॥
गङ्गाधरः-कदाचिदित्यादि। यदि कदाचिभेषजं इलेष्मणा रुवारमि विष्ठति, तेचोषधेत श्लेष्मणि क्षीणे सति साया वा रात्री वा नालं मालवे ॥४५॥
गमधरः-विरूक्षेत्यादि। क्रुिक्षे जते आनाहे च जीर्णे च भेषजे वासना निष्टभ्य ऊद्ध गतेऽपि वा, सस्नेहलवणमन्यद विरेचनमोषधं वा पितेव ॥४८॥
महाधर वमोहेत्यादि। यस्य विरेचनभेषजे जीर्यति सति जीयेद्धि विरेचयति तदा तृषादयश्चेत् स्युः, तदा पित्तघ्नं स्वादु शीतं भेषजं तत्र प्रास्यते ॥४९॥
गङ्गाधरः-लालेत्यादि। यस्य पीतविरेचनौषधस्य लालादयः म्युस्तम्य काटते तत्र श्रेषजे कदादि तीक्ष्णादि भेषजं हितम् ॥५०॥
चक्रपाणिः कदाचिदित्यादिना विरेचनस्थाविरिक्तत्वे हेतुमाहु । अवाप्युल्ल खनं कर्त्तव्यम्, तथापि लेपणा विरो, भेषजस्य गौरवादिभिरुपलभ्य राखिपर्यन्तं भेषजस्यायोगप्रवृत्तिरूपेक्षणीयेति कर्त्तव्यमूहनीयन्। प्रवृति इति दोषसहितं भेषजं प्रवर्तते ॥ ४७ ॥
अक्रपाणिः-विजेत्यादाव्योगात् विष्टभ्य ऊर्दू गते वा भेषजे अन्यद् विरेचनं सस्नेहलवणं
पाणिः-तृण्मोत्यादिना पित्तावतभेषजय लक्षणं चिकितसितम्याइ । जीटी पोखिजीनि भेषजे तृडादयो भवन्तीत्यर्थः ॥ ४ ॥
पाणि:- कात्याविना कामावबभेषजल्य लक्षणं चिकिमिलाइ ॥ ५२ .
For Private and Personal Use Only
Page #1387
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६१६ चरक-संहिता। दन्तीद्रवन्तीकल्पः
सुस्निग्धं करकोष्ठश्च लक्येदविरचितम् । तेनास्य स्नेहजः श्लेष्मासङ्गश्चैव प्रशाम्यति ॥५१ ॥ रूक्षबह्वनिलकर-कोष्ठव्यायामशीलिनाम् । दीप्तानीनाञ्च भैषज्यमविरेच्यैव जोयेति ॥ तेभ्यो वस्तिं पुरा दत्त्वा पश्चाद् दद्याद विरेचनम् । वस्तिप्रवर्तजान् दोषान् हरेत् सम्यग् विरेचनम् ॥ ५२ ॥ रूवाशनाः कम्मनित्या ये नरा दीप्तपावकाः । तेषां दोषाः क्षयं यान्ति कर्मणा चातपानिलैः ।। गङ्गाधरः-मुस्निग्धमित्यादि। मुस्निग्धमपि पीतविरेचनभेषजं क्रूरकोष्ठ. खादविरचितं लड्डयेत्। तेन लङ्घनेनास्य स्नेहजः श्लेष्मण आसरः प्रशाम्यति ॥५१॥
गङ्गाधर-रूक्षत्यादि । रूक्षस्य बहनिलस्य करकोष्ठस्य व्यायामशालिनश्च दीप्तानीनाश्च जनानां विरेचनभषज्यमविरेच्यव जीव्यति। तेभ्य इत्यादि। तेभ्यो रूक्षादिभ्यः पुरुषेभ्यः पुरा वस्तिं दत्त्वा पश्चाद विरेचनं दद्यात् । कस्मात् १ वस्तिप्रवर्तजान् दोषान् विरेचनमौषधं रूक्षादीनां सम्यग हरेत् ॥५२॥
गङ्गाधरः-रूक्षाशना इत्यादि। रूक्षाशनादीनां पुरुषाणां ये दोषाः चक्रपाणिः-सुनिग्धमित्यादावविरेचितमिति ईषद विरेचितम् । स्नेहज इति स्नेहप्रयोगजनितः श्लेष्मा। सङ्गो दोषसङ्गः। तेन लानेन दोषपाकादेव प्रबलमोपशयः दोषसकोपशमश्च क्रियत इत्यर्थः ॥५१॥
चक्रपाणि:-रूक्षादीनां विरेचनोपयोगे क्रमविशेषं सोपपत्तिकमाह-रूक्षेत्यादि। वस्तिं पुरा दत्त्वेत्या वस्तिशब्देन स्नेहवस्तिमिच्छन्ति। निरूहस्तु वातकोपकतया तथा निरूहानन्तरं विरेचनस्य निषिद्धत्वादिह नेष्यते, उक्त हि-निरूहदानाव पवनात्ययस्ततो नरो विरिक्तस्तु निरूहदानात् । विवर्जयेत् सप्तदिनान्यवश्यं शुद्धो निरूहेण' विरेचनन्तु इति । किन्तु वस्तिशब्देन निरूहश्च गृह्यते। निरूहस्य यद् वातकर्तत्वमुक्तं तदेकस्यैव स्नेहवस्तिरहितस्याभ्यासात् । सत्सगतस्तु वातहन्तृत्वम् -'वस्तिर्वातहराणाम्' इत्यनेनैवोक्तम। निरूहानन्तरं विरेचननिषेधस्त्वोत्सर्गिकः। तेन विशेषविधिना तस्यापवादो युज्यत एव। किंवा इह वस्त्यनन्तरं यद विरेच विधीयते, तश्च वस्तिदानादूद्ध " सप्ताहानन्तरमेव भविष्यतीति न कश्चिद विरोधः। प्रवर्तितमिति पूर्व निर्गत्योन्मुखीकृतम् ॥५२॥
पक्रपाणिः-रुक्षाशना इत्यादिना स्नेह्या अपि न व्याधिव्यतिरेकेण शोधनीया इत्याह ।
For Private and Personal Use Only
Page #1388
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२ अध्याय:
कल्पस्थानम्।
३६१७ विरुद्धाध्यशनाजीर्णान् दोषानपि जयन्ति । स्नेह्यास्ते मारुताद्रक्ष्या नाव्याधौ तान् विरेचयेत् ॥ ५३ ॥ एवं ज्ञात्वा विधीन् धीरो देशकालप्रमाणवित् । विरेचन विरेच्याय प्रयच्छन्नापराध्यति॥ नातिस्निग्धशरीराय दद्यात स्नेहविरेचनम्। स्नेहात् क्लिष्टशरीराय रूक्षं दद्याद विरेचनम् ॥ ५४५५ ॥ विभ्र शो विषवद यस्य सम्यग्योगो यथामृतम् ।
कालेष्ववश्यं पेयञ्च तस्मात् य ।त् प्रयोजयेत् ॥ ५६ ॥ सश्चीयन्ते कारणान्तरेण, तेषां ते दोषा नित्यकम्मणां तेन कर्मणा क्षयं यान्ति आतपानिलश्च क्षयं यान्ति। विरुद्धेत्यादि । विरुद्धाशनादध्यशनादजीर्णाच जातान् दोषानपि ते कातपानिला अपनयन्ति । परन्तु ते रूक्षाशनादयः पुरुषाः स्नेह्याः स्नेहयितव्याः, कस्मात् ? यस्मान्मारुताद्रक्ष्या रक्षणीया अतएव अव्याधौ तान् न विरेचयेत् ॥५३॥
गङ्गाधरः-एवमित्यादि। एवमनेन प्रकारेण विधीन विरेचने शाखा देशादिवित् विरेच्याय जनाय विरेचनं प्रयच्छन्नापराध्यति। नातीत्यादि। अतिस्निग्धशरीराय स्निग्धविरेचनं न दद्यात् । यदि ह्यतिस्निग्धाय स्नेहविरेचनं न दयं तहि किं दद्यादत आह-स्नेह क्लिष्टशरीराय रूक्षं विरेचनं दद्यात् ॥५४॥५५।।
गङ्गाधरः-विभ्रंश इत्यादि। यस्य विरेचनस्य विभ्रंशोऽसम्यगयोगो विषवदहितः, सम्यग्योगो यस्य यथामृतम्, कालेष्ववश्यं तत् पेयं तस्माद् यत्नात् सम्यग् विरेचनं प्रयोनयेदिति ॥५६॥ कर्मनित्या इति नित्यं व्यायामादिकर्मकराः। विरुद्राध्यशनाजीर्णान् दोषान् हरन्तीति विरुद्धा. शनादयो दोषरूपा न तेषां विकारं जनयन्तीत्यर्थः। विरुद्धाध्यशनादयश्च दोषजनकतया दोषशब्देनोध्यन्ते। नाव्याधाविति अविद्यमानसंशोधनैकसाध्यव्याधी न तु तान् विशोधयेदिति । भन्यवाप्युक्तोऽयमर्थ:-'भनीरितानां दोषाणामीरणं न प्रशस्यते। उपर्युपरि दृष्टानामश्मनामिव
ताइनम् ॥ ५३॥
- चक्रपाणिः-उक्त विधिमुपसंहरबाह-एवं ज्ञात्वेत्यादि । विरेच्येभ्य इति विरेचनाहभ्यः । विभ्रश इत्यादौ यस्येति संशोधनस्य। ननु यो वमेतच्छोधनं सत् किमनेनाचरितेनेत्याह
For Private and Personal Use Only
Page #1389
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चस्क-संहिता। [दन्तीदवलास
भवति चात्र। द्रव्यप्रमाणन्तु यदुत्तमस्मिन् मध्येषु तत् कोष्ठबयोबलेषु। तन्मूलमालभ्य भवेत् विकल्प
स्तेषां विकल्पोऽभ्यधिकोनभावः ॥ ७ ॥ षड्वंश्यस्तु मरीचिः स्पान् पामरीच्यस्तु सर्षपः ।
अष्टौ ते सर्षपाः रत्तास्वराडुलश्चापि तदयम् । गङ्गाधर-अत्र प्रमाणपाइ-भवति चात्रेति। अस्मिन्निति अस्मिन्न शास्त्रे द्रव्याणां प्रमाणं परिमाणं यदुक्तं तत् परिमाणं मध्येषु कोष्ठादिषूक्तम्, तन्मध्यकोष्ठादिविषयं परिमाणं मूलमालभ्य मृदुत्तीक्ष्यकोष्ठादिषु विकलो बने। कल्याततेषां तीक्ष्णमृदुकोष्ठादीनां विकल्पो मध्यविकल्पाधिकोभाया, तीक्षणकोष्ठाविष्वधिकप्रमाणभावः, मृदुकोष्ठादिषु नानप्रमाणभाव इति ।।५।। महाधरा-वनु परिमाणं तावत् कीदृशमित्वतः परिमाणमाह-
पमस्वित्यादि। षट् तु वंश्य एका मरीचिः स्यात् । वंशी तु तत्रान्तसेवा, मसिखलादिह मोक्ता । तद यथा-'जालान्तरगते भानो करे वंशी विलोक्यते । त्रिसरेणुकसभा सा प्रमाणे प्रथमा तु सा' इति। मनुसंहिताया'जालगन्तरमले भानौ यत् सूक्ष्म दृश्यते रजः। प्रथमं तत् ममागानां किसj प्रमो. इति। विष्णासं हिनायाञ्च-'जालस्थाकमरीचिगतं रनलिका संबकम्' इति । ताः षड् वंश्यः षट् त्रिसरेणवः एका मरीचिसंथा। पण्मास्तु सप इति। मध्यमसर्षपो रक्तसषेप उच्यते । सर्पको हि त्रिविधा-राजासमो कालेष्ववश्य प्रयोजयेदिति संशोधनसाध्यव्याधाववश्यं पेयम्। तेन अवस्थाविशेषेपास्यतया न लोभवानि परिहा पायत्त इति भावः ॥ ५४-५६ ॥
माण:- सापनि पहेवच्योधनस्य कचित्रकर्षादिमाचमुक्कं न तत् सर्वपुरुषविषयम् । किन्तु महीष्ठानोबलेषु तन्मानं क्षेत्रमिति दयनाइ-ब्रम्येत्यादि। वसूलमालमोति BRARATHARITमानकीजं कृत्वार्थविकल्पार्थमाह। तेषां विकल्प्योऽभ्यभिकोनात भी भेषजप्रमाणस्याधिकभाव जनभावश्च विकल्प्य इत्यर्थः ॥ ५७ ॥
नि-अमायोपोमावान् सर्वसामान्यबहारममाणं विसमयबाह-पाच प्रमादि। वी मुवन्धि भये सुनशी भूमिमा । भनौ ते सर्वमा मकानपुर इस्या का हल
For Private and Personal Use Only
Page #1390
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ना]
धान्यमाषी भक्देको धान्यमाषद्ववं यवः ।। अण्डका ते तु चत्वारस्ताश्चतस्त्रश्च भाषकः ॥ हेमश्च धानकेश्वोक्तो भवेच्छामस्तु ते त्रयः। शाणो द्वौ द्रक्षण विद्यात कोख बेदरमेव च ।। विद्याद द्वौ नौ कर्ष सुवर्णश्चारमेव । विडालपदकञ्चैव पिचं पारिणतलं तथा । स एव तिन्दुको ज्ञक स एव कवडग्रहः ।
द्वौ सुवों पलाई स्वान् शुक्तिरष्टमिका तथा । मध्यमसपी वृहतसपश्च। यो गौरसपप उच्यते। तेन मनुर्विष्णतविरोधी न भवति। मनुना हि-त्रिसरेणवोऽष्टौ विक्ष या लिख्यैको परिमाणतः । ती राजिसपास्तिस्रस्ते त्रयो गौरसर्षपः, इत्युक्तम् । एवं विष्णुमा चोक्तम्-तदष्टक लख्या तत्य राजिसपस्तत्त्वं गौरसर्षपः, इति । अष्टौ ते मध्मपतषणा रक्ताः एकस्तण्डुलः। तदद्वयं तण्डुलट्ये धान्यमापो मापकलाय एकः स्वात् । धान्यमषिद्वयको यो इति। मनुमोक्तम्-सिषेपाः षड् यवो मध्यस्त्रियवस्विकृष्णलम्' इति । विष्णुमा चोक्तम्-'तत् पटक यवस्तत्तुयं कृष्णलम्' इति । अण्डका ते तु चखार इति ते चत्वारो यवा एका अण्डका। तो अण्डका
तर एको मापकः । स च हेमश्च धानकश्चेति पय्यायेणीच्यते। भवेच्छास्तु है अय इति ईदृशमापकत्रयं शाणो भवेत्। देशगुजात्मकमारकचतुष्टयण सुल्यः, इति। एतच्चान्यत्रोक्तम्-'गुजाभिदेशभिः प्रोक्तो भाषको ब्रह्मणा पुरा। चबारी मषिकाः शॉणस्तद्वयं कोलसंशितम्। वटकं ब्रह्मचैव कर्षस्तदिगुणेन तु। अक्षः पिचुः पाणितलं सुवर्णकमुटुम्बरम्। विडालपदक नवं किश्चिच कवग्रहम् । तिन्दुकं विन्दुः कोलश्च पाणिरप्यभिधीयते' इति। शाणो द्वावियादि। द्वौ शाणो द्रङ्गणं कोल बंदर तोलकच पर्यायेण सर्षपाणां विशेषणम्। तवयं धान्यमाष इति तण्डुलद्वयं धान्यमाषो भवेत् । ते तु चत्वारइति यवचत्वारः। अन्ये तु माषाश्चत्वारश्च अण्डिका इति वदन्ति । यो मषिका शाणिः । मसमान भावारिशमविषामान पलं भवति। तदेव दशरक्तिमानेन च चतुःषष्टिमापापलेन मुख्य भवति । यतकविशतिधान्धमापैतालिका करप्या भवति । ततव परतिमाला
For Private and Personal Use Only
Page #1391
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६२०
चरक-संहिता। दन्तीद्रवन्तीकल्या द्वे पलाः पलं मुष्टिः प्रकुञ्चोऽथ चतुर्थिका। विल्वं षोडशिकञ्चाघ्र द्वे पले प्रसृतं विदुः॥ अष्टमानञ्च विज्ञयं कुड़वो द्वौ च मानिका। पलं चतुर्गणं विद्यादञ्जलिं कुड़वं तथा ॥ चत्वारः कुड़वाः प्रस्थश्चतुः प्रस्थास्तथादकम् । घटश्चोक्तः स एव स्यात् कीर्तिताऽष्टशरावकः ॥ पात्री पात्रं तथा कंसश्चत्वारो द्रोण आढ़काः।
स एव कलसः ख्यातो घट उन्मानमर्मणम् ॥ विद्यात। दो द्रङ्गणौ त्वेकं कर्ष सुवणमक्ष विड़ालपदकं पिचं पाणितलं तिन्दुकं कवडग्रहं पर्यायै विद्यात् । इति दश गुञ्जामाषकचतुष्टयात्मकशाणचतुष्टयेण तुल्यः कषे उक्तः । 'मनुना तूक्तः–'पञ्चकृष्णलको माषस्ते सुवर्णस्तु षोड़श' इति। विष्णसंहितायान्तु–'कृष्णलपञ्चको माषस्तदद्वादशकमक्षाद्धम्। अक्षाद्धमेव सचतुर्माषकं सुवणः। चतुःसुवर्णको निष्क इति । इहाक्षामिति संशा, न तु कषेपायाक्षार्द्धम् । स्वस्वशास्त्र व्यवहारार्थ परिमाणस्य संशभेदो न विरुध्यते। सुश्रुतेऽपि-'पञ्चगुञ्जामितो माषको दशरक्तिकश्च यथा भवति तथव धान्यमाषशिम्बिफलाभ्यामुक्तः,' इति । द्वौ सुवर्णावित्यादि। द्वौ तु कषौ पलार्द्ध स्यात् सा शुक्तिश्चाष्टमिका चेति पर्यायेणोच्यते। द पला? पलं मुष्टिः प्रकुश्चश्चतुर्थिका विल्वं षोडशिकं चाम्र निष्कश्चेति पर्यायेणोच्यते। मनुनोक्तश्च–'पलं सुवर्णाश्चत्वारः पलानि धरणं दश' इति । द्वे पले प्रसृतं विदुरिति । पलद्वयं प्रसृतम् अष्टमानश्चेति पायोणोच्यते। द्वौ कुड़वो मानिका विशे या शरावश्चेति पय्यायेणोच्यते । का पुनरुच्यते कुड़व इति ? पलं चतुगुणं चतुःपलमञ्जलि कुड़वं पय्योयेण विद्यात् । चखारः कुड़वा एकः प्रस्थः। चत्वारः प्रस्था ये तदेकमाढकंस एव घटश्चोक्तः। स एवाष्टशरावकः पात्री पात्रं कंसश्च पर्यायेणोच्यते। चखार आढ़का द्रोणः कलसो घट उन्मानमर्माणञ्चेति पर्यायेणाभिधीयते। चतुःषष्टिमाषकाश्चतुर्विंशतिधान्यमार्गुणताः षटत्रिंशदधिकपञ्चदशशतधान्यमाषा एव भवन्ति, तेन तुल्यता । सुश्रतेऽपि तत्र द्वादशधान्यमाषाः स्वर्णमाषक ते च चतुःषष्ठिः पलामति व्यवस्थापितम्,
For Private and Personal Use Only
Page #1392
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२ अध्यायो] कल्पस्थानम् ।
३६२१ द्रोणन्तु द्विगुणं सूर्पो विज्ञ यः कुम्भ एव च । गोणी सूर्पद्वयं विद्यात् खारों भारं तथैव च ॥ द्वात्रिंशच्चैव जानीयाद वाहं सूर्याणि बुद्धिमान् । तुलां शतपलं विद्यान् परिमाणविशारदः ॥ ५८ ॥ शुष्कद्रव्येष्विदं मानमेवमादि प्रकोर्तितम् । द्विगुणं तद् द्रवेष्विष्टं सद्यश्चैवोद्धृतेषु च ।। ५६ ॥ यत्र मानं तुला प्रोक्ता पलं वा तत् प्रयोजयेत् ।
अनुक्त परिमाणे तु तुला मानं प्रकीर्तितम् ॥६०॥ द्रोणन्तु द्विगुणं सूपैः कुम्भश्वेति पाये गोच्यते। मुपद्वयं गोणी विद्यात् । गोणी खारी भारमिति पय्यायेणोच्यते। द्वात्रिंशत् सूर्याणि वाहं जानीयात् । तुला शतपलं विद्यादिति ॥ ५८॥ . गङ्गाधरः-शुष्कद्रव्येष्विदं मानम्, द्रवेषु द्रव्येषु सद्य एवोद्भुतेषु खल्वाट्टैषु तद द्विगुणं तन्मानमिष्टम् ॥ ५९॥
गङ्गाधरः-यत्र तुलाशब्देन पलशब्देन च मानं कार्य तत्रय तन्मान प्रयोजयेत्, न द्विगुणं कार्यमिति। अत्र मनुना रौप्यस्य मानविशेष उक्तः। 'कृष्णले समधृते विश यो रूप्यमाषकः। ते षोड़श स्याद्धरणं पुराणञ्चव राजतम्। कार्षापणस्तु विशे यस्ता म्रिकः कार्षिकः पणः। धरणानि दश सेयः शतमानस्तु राजतः। चतुःसौवणिको निष्को विशे यस्तु प्रमाणतः। तम चतुःषष्टिमाषका द्वादशधान्यमाणुणिताः सन्तः अष्टपष्टपधिकसप्तशतधान्यमाषा भवन्ति, एवं हदबलोकमानाददैन सुश्रु तपलादिमानं भवति । एवं सुश्रुतेऽपि पञ्चरक्तिकमाषो भवति । दवलमा मागधम्. सुश्रु तमान कालिङ्गमिति बवता जतूकर्णन षड्गुञ्जको माषक उक्तः ॥ ५ ॥ " चक्रपाणि:-द्विगुणं तद् द्रवेष्विष्टमित्यादि। अत्र यद्यपि सामान्येनैव द्रवस्य द्वैगुण्यमुक्तम्, तथापि तन्तान्तरदर्शनात् कुड़वादावेव द्रवस्य द्वगुण्यम्। उक्तं हि-रक्तिकादिषु मानेषु यावन कुड़वो भवेत्। शुष्के द्रवाई योश्चैव तुल्यं मानं प्रकीर्तितम् । जतूकर्णेऽप्युक्तम्-'द्विगुणाः कुड़वादयो दवाणाम्' इति । इहापि सुनिषण्णकचाङ्गी घृते 'त्रिंशत्पलानि तु प्रस्थो विज्ञेयो द्विपलाधिका' इति वचनेन द्रवद्वैगुण्यं पारिभाषिकप्रस्थे दृढ़बलाचायण रक्तिकादौ वैगुण्यपरिभाषाव्यभि वारादुच्यत इत्युपपादितमेव प्राक्। भाद्वैगुण्यञ्च तस्यैव भवति यस्य यस्य दन्यस्य शुष्कस्य चास्य चोपयोगः सम्भवति । यच्च नित्यमा मेवोपयुज्यते, उपयुज्यते तस
४५४
For Private and Personal Use Only
Page #1393
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३६२२
चरक संहिता |
[ दन्तीवन्तीकरूपः
द्रवप्यनुक्ते तु सर्व्वत्र सलिलं मतम् । यतश्च पादनिर्देशश्चतुर्भागस्ततश्च सः ॥ ६१ ॥ जलस्नेहौषधानान्तु प्रमाणं यत्र नेरितम् । तत्र स्यादौषधात् स्नेहः स्नेहात् तोयं चतुर्गणम् ॥ ६२ ॥ पलानां द्वे शते सार्द्धं प्रथमः साहसः स्मृतः । मध्यमः पञ्चभिनयः सहस्रन्त्वेव चोत्तमः । इति । अत्रान्यत्रोक्तमपि चानुमतमप्रतिषेधात् तद् यथा-न द्वगुण्यं तुलामाने पलोल्लेखागते तथा । रक्तिकादिषु मानेषु यावन्न कुड़वो भवेत् । शुष्के द्रवायोश्चापि न द्वगुण्यं तथेष्यते । सर्पिःखण्डगुड़ क्षौद्र-क्षीरतलासवादिषु । अष्टौ पलानि कुड़वो नारिकेले तथव च । प्रस्थादिमानमारभ्य द्रवाई द्विगुणं स्मृतम् ॥ वासानिम्बपटोल के तकिबला कुष्माण्डकेन्दीवरी, वर्षाभूकुटजाश्वगन्धसहिते द्वे पूतिगन्धामृते । मांसं नागवला सहाचरपुरौ हिडाईके नित्यशः, ग्राह्यास्तत्क्षणमेव न द्विगुणिता ये चेक्षुजाता घनाः ॥ वासाकुदजकुष्माण्ड - शतपुत्री सहामृता । प्रसारण्यश्वगन्धा च नागाख्या च बला तथा । नित्यमार्द्राः प्रयोक्तव्या न तासां द्विगुणं भवेत् इति । अनुक्ते इत्यादि । परिमाणस्यानुक्तौ तुल्यं मानम् ॥ ६० ॥
गङ्गाधरः- द्रवेत्यादि । यत्र यत्र द्रवद्रव्यकायैमनुक्तं तत्र सलिलं मतम् । यत्र च पादनिर्देशस्तत्र चतुर्थभागकभागः, स एव पादः स्मृतः ॥ ६१ ॥
गङ्गाधर - स्नेहपाकेऽनुक्ते द्रवकल्कस्नेहमाने परिमाणमाह- जलेत्यादि । जलेति द्रवद्रव्यमात्रमुपलक्ष्यते । आपधमिह कल्कद्रव्यम् । यत्र जलादीनां प्रमाणं नेरितं तत्र खल्वोषधात् कल्काच्चतुर्गुणः स्नेहः, स्नेहाच्चतुर्गुणं तोयमिति द्रवद्रव्य मिति ।। ६२ ।।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पुण्यम् । उक्तं हि अन्य - 'वासाकुटजकुष्माण्ड शतपतीसहामृताः । प्रसारण्यश्वगन्धा शतपुष्पासहाचराः । नित्यमार्द्राः प्रयोक्तव्या न तेषां द्विगुणो भवेत्' इति । एतेषाञ्च द्वैगुण्यं कृत्वा मानस्य वारद्वयग्रहणं कर्त्तव्यमित्यर्थः ॥ ५९–६१ ॥
चक्रपाणि: - 'यतश्च पादनिर्देशश्चतुर्भागस्ततश्च सः" इत्यस्यार्थो लोकत एव सिद्धः । तथापि स्पष्ार्थं पुनराभधायते । जलस्तहीपधानामित्यादौ औषधात् स्नेहश्चतुर्गुण हात कल्काद स्नेहगुणः । स्नेहात् तोयं चतुगुणमांत तोयशब्दस्य द्रवोपलक्षणत्वाद् द्रव चतुर्मुयमिस्यर्थः । यक्ष तु विशिष्ट मानं जलादीनामुक्तं तस तथैव कत्तव्यं 'नि ईष्ट' यत् तदेव ' इति वचनात् ॥ ६२ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1394
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
एक अध्याया], कल्पस्थानम् ।
३६२३ स्नेहपाकस्त्रिधा ज्ञ यो मृदुर्मध्यः खरस्तथा। तुल्यो कल्केन निर्यासो भेषजानां मृदुः स्मृतः।। सम्पाक इव निासो मध्यो दवा विमुञ्चति । शीर्यमाणे तु निर्यासे वर्त्यमाने खरस्तथा ॥ ६३ ॥ खरोऽभ्यङ्ग स्मृतः पाको मृदुर्नस्तःक्रियासु च । मध्यपाकस्तु पानार्थे वस्तौ वापि नियोजयेत् ॥ ६४ ।। मानञ्च द्विविधं प्राहः कालिङ्गं मागधन्तथा। कालिङ्गान्मागधं श्रेष्ठमेवं मानविदो विदुः॥६५॥ .....
तत्र श्लोको। कल्पार्थः शोधने संज्ञा पृथक् यत् तु प्रवर्तते । देशादीनां फलादीनां गुणा योगशतानि षट् ॥ गङ्गाधरः-स्नेहपाक इत्यादि। भेषजानां निर्यासस्तुल्यः कल्केन यः स मृदुः स्नहपाकः। शम्पाकफलस्य मध्यस्थो निर्यास इव स्नेहभेषजानां निासो यदा दर्वी मुश्चति, तदा मध्यः स्नेहपाकः स्यात् । स्नेहनिर्यासे शीय्येमाणे वय॑मान सति खरः स्नेहपाकः स्यादिति ॥ ३॥ ... गङ्गाधरः-त्रयाणां विषयानाह-खर इत्यादि। मध्यपाकस्य द्वौ विषयो पानवस्ती इति ।। ६४॥
गङ्गाधरः-मानस्य प्रकारादीनाह-कालिङ्गं मानवादिधर्मशास्त्रे सुश्रुते चोक्तम्, इह व्यवहारार्थ यच्च माग, मानं सुश्रुतेनाप्युक्त तदपि व्यवहारे तु मागध कालिङ्गात् श्रेष्ठमत इह माग, मानमुक्तमिति ॥६५॥ .:.
गङ्गाधरः-अथ स्थानार्थसंग्रहश्लोकानाह-तत्र श्लोकाविति । कल्पाथ इह चक्रपाणिः-स्नेहपाकत्रैविध्यमाह-स्नेहपाक इत्यादि। तुल्ये कल्केन निर्यास इति प्रक्षिप्तकल्कतुल्यतां गते पाकेन सञ्जाते निर्यासे सति । संयाव इवेत्या संयावः समघृतगुढ़गोधूमकृतपिण्ड उच्यते। शीर्यमाण इत्यादि खरपाकलक्षणम् । शीर्यमाण इति अवसीदति । वर्यमान इति अङ्गुलिपीडनावर्तितां गच्छति ॥ १३ ॥
चक्रपाणिः-खरपाकादिविषयमाह-खर इत्यादि ॥ ६४ ॥ चक्रपाणिः- कालिङ्गमित्यादिक केचिदत मानप्रतिपादकं मन्थं मानार्थ वर्णयन्ति ॥ ६५॥ चक्रपाणिः-कल्पार्थ इत्यादि स्थाना संग्रहः। कल्पार्थः कल्पा) मेदार्थम् इत्यादिनोक्तः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1395
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३६२४
चरक संहिता |
विकल्पहेतुर्नामानि तीक्ष्णमध्यात्पलचणम् । विधिश्वावस्थिको मानं स्नेहपाकश्च दर्शितः ॥ ६६ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[दन्तीद्रवन्तीकरूपः
इत्यग्निवेशक तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते कल्पस्थाने दन्तीद्रवन्तीकल्पो नाम द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥
कल्पस्थाने प्रथमाध्याये दर्शितः । शोधनस्य विरेचनसंज्ञा । जाङ्गलदेशादिकालादीनां गुणाः मदनफलादीनां गुणाः प्रत्यध्याये । मदनफलादीनां योगानां षट् शतानि द्वादशस्वध्यायेषु स्वेषु स्वपूक्तानि । अस्मिन्नध्याये विकल्पहेत्वादीनि चेति ॥ ६६ ॥
गङ्गाधरः - अध्यायं समापयति- अग्नीत्यादि ।
अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते । अमाप्ते तु दृढ़बल-प्रतिसंस्कृत एव च । कल्पस्थाने सप्तमेऽस्मिन द्वादशेऽध्याय एव च । दीद्रवन्तीकल्पेऽत्र वद्यगङ्गाधरेण तु । कृते जल्पकल्पतरौ कल्पस्थाने तु सप्तमे ।
स्कन्धेऽत्र द्वादशाध्याये जल्पशाखा समापिता ॥ १२ ॥
शोधनसंज्ञा-उभयं वा शरीरमलविरेचनादित्यादिनोक्ता । फलादीनां गुणा मदनफलादिकल्पे एवोकाः | योगशतानि पडिति 'विशतं पञ्चपञ्चाशत्' इत्यादिनोक्तम् । विकल्प हेतुः - 'सुखोपभोगानामित्यादिना मन्येनात्रैवाध्याये प्रोतः । नामानि मदनफलादीनामेव, तानि च प्रत्यध्यायमुक्तानि । तीक्ष्णमध्यारुपलक्षणमिति सुखं मिं महावेगं इत्यादिनोक्तम् । विधिश्वावस्थिकः 'देयं ह्यनिगते पूर्व्वम्' इत्यादिनोकः । शेषं सुगमम् ॥ ६६ ॥
For Private and Personal Use Only
इति महामहोपाध्याय चरक सुरानन- श्रीमछ क्रपाणि दत्तविरचितायामायुन्यददीपिकायां चरकतात्पर्यटीकायां कल्पस्थानव्याख्यायां दन्तीद्रवन्ती कल्पव्याख्यानाम द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥
कल्पस्थानं समाप्तम् ॥
श्लोकसङ्ख्या ६७५ ॥ ॥ श्रीः ॥
Page #1396
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
चरक संहिताः
सिद्धिस्थानम् ।
प्रथमोऽध्यायः ।
+++
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अथातः कल्पनासिद्धिं व्याख्यास्यामः, इतिह स्माह भगवानात्रेयः ॥ १ ॥
का कल्पना पञ्चसु कर्मसक्ता क्रमश्च कस्तेषु कृताकृतेषु । लिङ्ग तथवातिकृतेषु सङ्ख्या का किं गुणाः केषु च कश्च वस्तिः ॥ किं वर्जनीयं प्रतिक काले कृते कियान् वा परिहारकालः । प्रणीयमानश्च न याति वस्तिः केनति श्रीघ्र सुचिराच्च केन ॥
-
गङ्गाधरः- अथ स्थानोद्देशक्रमात् कल्पस्थानादुत्तर सिद्धिस्थानमाह । तत्र अध्यायोद्देशक्रमादादौ कल्पनासिद्धिमाह- अथात इत्यादि । सर्व्वं पूर्ववद्
चक्रपाणिः— पस्थानानन्तरं पारिशेष्यादेव सिद्धिस्थानमभिधीयते । सिद्धेरभिधायकं स्थानं सिद्धिस्थानम् । सिद्धिशब्देन चेह वमनादीनां वमनाद्यसम्यग्योगजन्यानां व्यापदां भेषजस्य साध्यतारूपा सिद्धिरुच्यते, एवम्भूतसिद्धिकारणाभिधायकतया चैतत् सिद्धिस्थानमुच्यते, किंवा कार्यकारणयोरभेदोपचारात् सिद्धिशब्देनेह सिद्धिकारणान्येव वमनादीनि उच्यन्तं उक्तं हि"सम्यक प्रयोगम्यैव कर्मणां व्यापतानाञ्च साधनानि सिद्धिषू | देक्ष्यामः" इति । न चैवं सिद्धिस्थान संज्ञान्युत्पच्या चिकित्सास्थानादीनामपि सिद्धिस्थानस्: ज्ञाप्रसक्तिरुजावनीया, यतः इयं संज्ञाऽत्रैव योगरूढ्या वर्त्तते, नान्यस ॥ १ ॥
चक्रपाणि:- सिद्धिस्थानाभिधानेऽपि सकल सिद्धिस्थानापेक्षणीयपञ्चकर्मकल्पनाद्यभिप्रायक
For Private and Personal Use Only
Page #1397
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६२६
चरक-संहिता। कल्पनासिद्धिः साध्या गदाः स्वैः शमनैश्च केचित् कस्मात् प्रयुक्तैर्न शमं व्रजन्ति। प्रचोदितः शिष्यवरेण तस्मै पुनर्वसुस्तत्वविदेतदाह ॥ २॥ त्राहावरं सप्तदिनात् परन्तु स्निग्धो नरः रवेदयितव्य उक्तः। नातः परं स्नेहनमादिन्ति सात्म्यीभवेत् सप्तदिनात् परं हि ॥३॥ व्याख्येयम् । अत्रादौ प्रश्नानाह-का कल्पनेत्यादि। का कल्पनेत्यादिका द्वादश प्रश्नाः। शिष्यवरेणेत्यग्निवेशेन। पञ्चसु कम्मसु का कल्पनतिप्रश्नस्योत्तरमाहग्रहावरमित्यादि। स्नेहाध्याये प्रागुक्तम्-मृदुकोष्ठस्विरात्रेण स्निह्यत्यच्छोपसेवया। स्निह्यति क्रूरकोष्ठस्तु सप्तरात्रेण मानव इति ग्रहमवरस्नेहनकालः सप्तदिन श्रेष्ठकालस्ततः परं स्वेदयितव्य इत्युक्तं यत्-अतः सप्ताहात् पर यत् स्नेहनं नादिशन्ति तत्र कारणं सप्तदिनात् परं स्नेहसेवन हि यस्मात् सात्म्यीभवेत् तस्मानातः परं स्नेहनमादिशन्ति ॥१-३॥
तया प्राधान्यादादौ कल्पनासोद्धरेवोज्यते। अत्र 'का कल्पना' इत्यादीन शिष्यस्य द्वादश प्रभानभिनिवेश्य तान् यथाक्रमं व्याचष्टे प्रश्नानुगुणगुरुबुद्धिप्रकाशाम्। यदुक्तं भरद्वाजे"भप्रदृष्ट न मावेन प्रसन्नेनान्तरात्मना। शिष्येण सम्यक पृष्टस्य गुरोर्बुद्धिः प्रकाशत ॥” इति । भन्न का कल्पना कर्मसु पञ्चसूक्ता' इति प्रथमः प्रश्नः। 'क्रमश्च कः' इति द्वितीयः, 'किसा कृताकृतेषु लिङ्गं तथैवातिकृतेषु' इति तृतीयः, 'सङ्ख्या का' इति चतुर्थः, 'किंगुगो वस्तिः' इति पञ्चमः, 'केषु च कश्च वस्तिः' इति षष्ठः, 'किं वजनीयं प्रतिकर्मकाले' इति सप्तमः, 'कृते कियान् वा परिहारकालः' इत्यष्टमः, 'प्रणीयमानश्च न याति केन वस्तिः' इति नवमः, 'केनति शीघ्रम्', इति दशमः, 'सुचिराच केनैति' इत्येकादशः, 'साध्याः' इत्यादिको द्वादशः। साध्या इत्यादिप्रभस्य यद्यप्यवकाशो नास्ति, यतो हि नासाध्या गदाः प्रोक्तेन यथास्वं क्रियमाणेन भेषजन प्रशाम्यन्ति, तथाप्यसम्यगभेषज एव यथास्वं भेषजाभिधानादयं प्रभो बोद्धव्यः। कल्पनापन्देनेह पत्रकाङ्गकल्पनोच्यते, तेन पञ्चकम्माङ्गस्नेहस्वेदप्रयोगमेवाह ॥२॥ ..क्रपाणिः-बहावरमित्यादि प्रथमप्रश्नस्योत्तरम् । यहावरमिति सरहेण सरह वा व्याप्य क्रियमाणस्नेहनेन अवरं यथा भवतीति वाहावरं स्निग्धः। सप्तदिनमिति सप्तदिनं व्याप्य स्निग्धः। परमिति स्नेहप्रकर्षकालावधिना सप्तदिनं व्याप्य स्निग्धः। ततश्च कालोत्कर्षात क्रियमाणशोधनाङ्गस्नेहनपभे सप्तदिनं यावत् स्निग्धः, कालाप्रकर्षपक्षे तु वाहे स्निग्धः संस्वेदयिसव्य इत्यर्थः। अकसप्तदिनस्मेहनकालानतिक्रमं सोपपत्तिकमाह-नातः परमित्यादि। अता परमिति सप्तदिनात् परम् । कुतो नादिशन्तीत्याह-सात्म्यीभवेदित्यादि। सप्तविनात् परेम क्रियमाणस्नेहा साराक्षप्रयोगेण सात्म्यीभूतत्वान स्नेहनमधिकं शारीरे करोतीत्यर्थः, तेन थापामास
For Private and Personal Use Only
Page #1398
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म भण्यायः
सिद्धिस्थानम्। ३६२७ स्नेहोऽनिलं हन्ति मृदं करोति देहे मलानां विनिहन्ति सङ्गम् । स्निग्धस्य सूक्ष्मेष्वयनेष लीनं स्वेदस्तु दोषं नयति द्रवत्वम्॥४॥ ग्राम्यौदकानूपरसः समांसैरुत्क्लेशनीयः पयसा च वम्यः। रसस्तथा जाङ्गलजैः सयूषैः स्निग्धैः कफावृद्धिकरैविरेच्यः॥
गङ्गाधरः-स्नेह इत्यादि। मृदु देहं करोति देहे मलानां सई विनिहन्ति । स्वेदगुणमाह-स्निग्धस्येत्यादि। पञ्चकाङ्गस्नेहस्वेदगुणानुक्त्या पूवकल्प नाया उत्तरमुक्तम् ॥४॥ : गङ्गाधरः-अथ पञ्चसु क्रमश्च क इतिप्रश्नस्योत्तरमाह-ग्राम्येत्यादि। यो वम्यः स ग्राम्यादिरसादिभिरुत्क्लेशनीयः। यो विरेच्यः स जाङ्गलजरसादिभिः स्निग्धः कफाढद्धिकरः कफस्य न वृद्धिकराणि यानि जाङ्गलजरसादीनि तरुतलेशस्नेहप्रयोगेण सप्तदिनोपयुक्तेन स्नेहनं न वृत्तम्, सा मात्रा सात्म्यीमूतव, अधिकमाता या साम्यतां न गता, सा सप्तरात्रात् परेगापि कर्त्तव्यैव। वैद्यास्तु सप्तराबादस्निग्धे पुरुष किश्चित् विश्रामं कृत्वा पुनरधिकमात्रया स्नेहं प्रयुञ्जते। एतच्च सपहस्नेहनं सप्तरातस्नेहनञ्च मृडकरकोष्ठविषयभेदेन। यदुक्तम्,-'मृदुकोष्ठस्त्रिरात्रेण स्निपत्यच्छोपसेवया। स्निह्यति करकोष्ठस्तु सप्तरात्रेण मानवः" इति । ननु यदि करकोष्ठस्तु सप्तरात्रेण स्निह्यतीति व्यवस्था, तत् कमिह नातः परं स्नेह नमादिशन्ति' इत्यनेन सप्तरात णाप्यस्नेहनमुच्यते। ब्रमः-सत्यम्, करकोष्ठः मप्तरात्र व स्निह्यति, परं क्रूरकोष्ठतामपेक्ष्य कृतया स्नेहमालया स्निह्मति, यदा तु हीनमाला प्रयुज्यते, तदा सप्तरावेगापि न स्निह्मति। यदुक्तं तन्वान्तरे-"विषड् नवरात्रेण स्नेहपामं विधीयते" इत्यनेन सप्तरातादूई मपि स्नेहनं विहितम्, तदाचार्यानभिमतमेव, किंवा, समबाढ मसाम्यभूताऽधिकमावाप्रयोगाभिप्रायेण तद् वर्णनीयम् । अव च सप्तरालाई स्नेह प्रयोगस्य निषेधात्, लबहादाक प्रयोगस्य वा निषेधात सद्यः स्नेहप्रयोगेणेकदिनेनापि स्नेहनमजानीत इति व वते। मध्यकोष्टान्तरं प्रति स्नेहनप्रकर्षकालो यद्यपि नोक्तः, तथापि मध्यविधया पञ्चदिनेन मध्यकोष्ठस्य स्नेहनं ज्ञेयम्। यत् तु कैश्चित् "मृदुकोष्ठ प्रति बहादूई न स्नेहमं कर्तव्यं सात्म्यीभावादिति चार्थी लभ्यते” इति व्याख्यायते, तन्न नः प्रोणाति, यता साल्यीभावः सप्तदिनानि व्याप्य निवर्त्यतयैवाचाय्यणोक्तः, तेन अत्यल्पमात्रामयुक्तेन स्नेहेन महात् यदि न स्नियति मृडकोष्ठः, तदाऽधिकदिनान्यपि तत्र स्नेहः कर्तव्यः ॥३॥
पक्रपाणि:-एवं संशोधनाङ्गस्नेहफलमाह-स्नेहोऽनिलं हन्तीत्यादि। स्नेहपूर्वकस्वेद. फलमाह-स्निग्धस्येत्यादि । सूक्ष्मेष्विति सूक्ष्मेष्वपि ॥ ४॥
पापाणिः-सम्मति स्निग्धस्य वामनीयस्य वमनानुगुणं विरेचनीयस्य च विरेचनानुगुणं भोजन प्रथगाह-प्राम्यौद केत्यादि। रसैस्तथेत्यादिना विरेचनीयस्याहार विधानम्। भला प उनके शनीय
For Private and Personal Use Only
Page #1399
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६२८
[ कल्पनासिद्धिः
चरक संहिता | श्लष्मोत्तरश्यति दुःखं विरिच्यते मन्दकफस्तु सम्यक् । अधः कल्पे वमनं हि गछेद विरेचनं वृद्धकफे तथोर्द्धम् ॥ स्निग्धाय देयं वमनं यथोक्तं वान्तस्य पेयादिरनुक्रमश्च । स्निग्धस्य सुखिन्नतनोर्यथावद् विरेचनं योग्यतमं प्रयोज्यम् ॥
नीयः कस्मादित्यत आह- श्लेष्मेत्यादि । यतः श्लेष्मोत्तरः पुमानऽदुःखं सुखं छर्दयति तस्मात् श्लेष्म करनाम्यादिभिरुत्क्लेशनीयो वम्यः । यतो मन्दकफः सम्यगदुःखं सुखं विरिच्यते तस्मात् कफावृद्धिकरैः स्नेहनीयो विरेच्यो जनः स्यादिति । तत्र कारणमाह- अध इत्यादि । कफेऽल्पे वमनमधो नियछेत् । वृद्धकफे विरेचनमृद्ध नियच्छेत् । स्निग्धायेत्यादि । वान्तस्य सम्यग्वमितस्याहारेऽनुक्रमेण पेयादिः । स्निग्ध स्विन्नस्य विरेचनं प्रयोज्यं सम्यग्विरिक्त पेयादिकं
इति यदा सम्बन्धो भवेत्, तदा उत्क्लेशनं पित्तस्यत्र ज्ञेयम् । किंवा, उत्क्लेशनीयः इति मानुचर्स'त एव तेन कफावृद्धिकरै रसेयू पैश्च भोजनीय इति शेषः । एतद् विरेचनार्थं प्रतिभोजनं 'सहं ज्ञेयम्, वमनार्थन्तु प्रतिभोजनमेकाहमेव । उक्तं हि - " स्नेहात् प्रस्कन्दनं जन्तुस्त्रिराश्रोपरतः पिबेत् । स्नेहवद द्रवमुष्णञ्च श्रहं भुक्तवा रसौदनम् । एकाहोपरतस्तदृषद् भुक्तत्रा प्रच्छनं “पिबेत्" इति । वामनीयस्य श्लेष्मोत्तरत्वे कर्त्तव्ये विरेचनीयस्य चापकफत्वे सम्पाद्य उपपत्तिमाह - श्लेष्मोत्तर इत्यादि । उक्तविपर्यये हेतुमाह- अध इत्यादि । कफे रूपे सति वमनं 'पीतं वमनमकृत्वैवावो याति, वृद्ध कफे तु विरेचनं प्रयुक्तमूढ़" या'त वमनाय सम्पद्यत इत्यर्थः । " स्निग्धाय देथं वमनमिति वमनपान दिनेऽभ्यङ्गेन स्निग्धाय वमनं देयमित्यर्थः । पानजनित स्नेहस्तु पूर्वमेवोक्तत्वान पुनरभिधान मर्हति । अन्ये तु उपशान्तस्नेहगुणाय इति वदन्ति । यथोक्तमिति मदन कल्पोक्तविधिना देयम् । वमनानन्तरं कर्त्तव्यमाह - वान्तस्येत्यादि । पेयादिः 'पेयां विलेपीम्" इत्यादिना वक्ष्यमाणः । वमनक्रममभिधाय विरेचनक्रममाह - स्निग्धस्येत्यादि । सुस्तिनोरिति सम्यकस्विनदेहस्य, अयञ्च विरेचनाङ्गस्नेहस्वेदकमो वमनानन्तरभाविविरेचनेऽपि - पेयादिक्रमोत्तरकालं कर्त्तव्यः, यदुक्तम् – “विलेप्याः क्रमागतच नं पुनरेव स्नेहस्वेदाभ्यामुपपाद्य विरेचयेत्" इति । स्नेहानन्तरञ्च यत् साहं विरेचनार्थं प्रतिभोजनम्, तदुपक्रमाभिधानानुषङ्ग• प्रतिपादितमेवेति न पुनरिह प्रतिपाद्यते । यथावदिति कल्पस्थानोक्तविधिना | योग्यतममिति शरीरदोषाद्यपेक्षया यद विरेश्वनं यौगिकं भवति, तद देयम् ॥ ५ ॥
1
For Private and Personal Use Only
Page #1400
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ममध्यायः
३६२६
सिद्धिस्थानम् । पैयां विलेपीमकृतं कृतञ्च यूषं रसं त्रिद्विस्थकशश्च । क्रमेण सेवेत विशुद्धकायः प्रधानमध्यावरशुद्धिशुद्धः ॥ यथाणुरमिस्तुणनोमयादवः सन्धुदयमाणो भवति क्रमेण । महाम् स्थिरः सर्वसहस्तथैव शुद्धस्य पेयादिभिरन्तग्निः ॥६॥
संस्कृतमसंस्कृतमेकशश्च क्रमेण सेवेत। एवं प्रधानादिमात्रया शुद्धिभ्यां शुद्धः। पेयादिक्रमसेवने हेतुमाह - यथाणुरित्यादि। अणुः सूक्ष्मोऽग्निर्यथा क्रमेणाल्पाल्पकाष्ठयोगेन क्रमेण वृद्धः सन् महान स्थिर सर्वसहः स्यात्, तथा पेयादि क्रमेणान्तरंग्निः क्रमेण रद्धः सन् महान स्थिरः सव्वसहः स्यादिति ॥५। ६॥ .
चक्रपाणिः-सम्प्रति क्रमश्च क इति प्रश्न त्योत्तरमाह । वमनविरेचनोत्तरभाविपेयाक्रममाहपेयो विलेपीमित्यादि। यवागूर्बहुसिकथा विलेपी विरलद्वा । उक्तं हि-"सिकथकैः रहितो मण्डः पेया सिकथसमन्विता । यवागूबहुसिक्था स्थाद् विलेपी विरलद्रवा" इति। अत्न अकृतयूषः स्नेहलवणाघसंस्कृतः, कृतयूषः स्नेहलवणादिसंस्कृतः। एवं रसेऽपि कृताकृतव्यवस्था। यदुक्तं सूदशास्त्रे-“भस्नेहलवणं सर्चमकृतं कटकैविना। विज्ञेयं लवणस्नेहकटुकः संस्कृतं कृतम्" इति । सिरिस्यसकालत्रयं व्याप्य, द्विरित्यनकालद्वयम्, एकश इत्येकान्नकालम् । एतच्च चिरित्यादि प्रत्येकं पेयादिभिः सम्बध्यते । एतच्च खिरित्यादिपक्षवयं प्रधानशुद्धिशुद्धाद्यपेक्षया यथाक्रम जयम् । तेन प्रधानशुद्धिशुद्ध प्रत्येकं तिः पेयादि कर्त्तव्यम्. तेनान्नकालखये पेया। ततः परेणासकालतये विलेपी, ततः परेणानकालत्रये कृताकृतयूषसहितमन्नम्, ततोऽपि च परेण कृता. कृतरसेनाममात्रये देयम् । एवं द्वादशभिरनकालेर्वमनदिनसायाह्वात् प्रभृति सप्तरातेण पेयाक्रमः । भयमेव क्रम उपकल्पनीयेऽपि-"ततः सायाह्ने लोहितशालितण्डुलानाम्" इत्यादिना, यावत् "द्वादशे चालकाले" इत्यनेनोक्तः। अव तु यूषरसयोस्तु यद्यपि कालविभागो न प्रतिपादितः, तथापि यूषकाललये रस.काललये च प्रथम अकृतस्य उत्तरकाले च कृतस्य यूषस्य, एवं रसत्यापि काल इति विभागः कथनीय इति । एवं द्विः पेयाक्रमे तथा एकशश्च पेयाक्रमे विभागो वर्णनीय इति। एककाले तु पेयादिक्रमे यद्यपि कृताकृतयूषरसयोः कालविभागो न प्राप्यते, तथाप्येकस्मिोक काले स्तोकसंस्कारेण यूपरसयोस्तत्र कृताकृतत्वं ज्ञेयम्। प्रधानशुद्धौ भूरिदोषागममनोभादम्निमान्ध सम्भवति, तेन तत्र पेयादिक्रमश्चिरं क्रियत इति ज्ञेयम् । प्रधानशुद्धयादिलक्षणशाने वक्ष्यमाणम् । पेयादिक्रमस्य विशोधनमन्दीकृताग्नेर्दीपकत्वं दृष्टान्तेन दर्शयशाहपयेत्यादि ॥३॥
१५५
For Private and Personal Use Only
Page #1401
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६३०
चरक-संहिता। [कल्पनासिद्धिः जघन्यमध्यप्रवरेषु वेगाश्चत्वार इष्टा वमने षडष्टौ। दशैव ते द्वित्रिगुणा विरेके प्रस्थस्तथा द्वित्रिचतुर्गुणश्च ॥७॥ पित्तान्तमिष्टं वमनं तथाई मधः कफान्तञ्च विरेकमाहुः। वित्रीन् सविट्कानपनीय वेगान् मेयं विरेके वमने तु पीतम्॥८॥
गङ्गाधरः-चमनविरेचनयोः प्रधानादिषु मात्रामु लिङ्गमाह-जघन्येत्यादि । वमने जघन्ये वेगाश्चत्वारो मध्ये षट् प्रवरेऽष्टो वारा इति। विरके तु जघन्ये दश वेगा मध्ये द्विगुणा विंशतिवाराः प्रवरे त्रिगुणास्त्रिंशद्वारा इति वगिक एकप्रकारस्त्रिविधः। अथ मानिकस्त्रिविधः प्रकार उच्यते प्रस्थस्तथा द्वित्रिचतुर्गुणश्चेति। वमने प्रवरा शुद्धिः प्रस्थो, मध्ये त्रिपात्मस्थः, कनिष्ठेऽद्धप्रस्थ इत्युन्नेयम् । तथा विरेके द्वित्रिचतुर्गुणः प्रस्थो जधन्यमध्यप्रवरशुद्धिषु । इति मानिकी विधा शुद्धिः। अत्र प्रस्थोऽर्द्धत्रयोदशपलमुक्तं तन्त्रान्तरे--‘वमने च विरेके च तथा शोणितमोक्षणे। अद्धत्रयोदशपलं प्रस्थमाहुमनीषिणः' इति अर्द्धन हीन त्रयोदशपलं सार्द्धद्वादशपलमिति ॥७॥ ___ गङ्गाधरः-आन्तिकी त्रिधा शुद्धिमाह-पित्तान्तमित्यादि। वमनमूद्ध पित्तान्तमिष्टम् आदौ कफवमनं ततः पित्तवमन मिति। अधस्तात् कफान्तं
चक्रपाणि:--प्रधानशुद्धयादिलक्षणं प्राह-जघन्येत्यादि । चतुर्भिवेगैर्यत् शोधनं वमनं तद् जघन्यम्, यत् तु षडभिस्तन्मध्यमम्, यत् त्वष्टाभिस्तत् प्रवरम् । विरेके जघन्ये दश, मध्ये तु विरेचने दद्विगुणा विंशतिरित्यर्थः, प्रवरे तु विरेचने त्रिगुणां दश सिंशदित्यर्थः । वेगसंख्याविभेदेन जघन्यादिभेदमभिधाय दोषमानभेदेनापि विरेचनस्य जघन्यमध्यप्रवरतां यथाक्रममाहप्रस्थस्तथेत्यादि। द्विगुणः प्रस्थो जघन्ये विरेचने, विगुणश्च मध्यमे चतुर्गुणस्तु प्रवरे। भत्र च प्रस्थशब्देन सा योदशपलान्युध्यन्ते। उक्तं हि तन्त्रान्तरे,–'वमने च विरेके च तथा कोणतमोक्षणे। साद खयोदशपलं प्रस्थमाहुर्मनीषिणः' इति ॥ ७॥
चक्रपाणिः-पित्तान्तमिष्ट वमनं विरेकादमिति विरेके यन्मानं जघन्यमध्यप्रवरविभागे प्रोक्तं यथाक्रमम्, तथा वमनेऽपि जघन्यमध्यप्रवरविभागे तदर्द ज्ञयम्, परन्तु यत् पित्तान्तत्वं बमनस्य, कफान्तत्वं विरेकस्य, तत् विविधशुद्धावप्यर्थागतं ज्ञयम् । यदा चतुर्भिवेगैः प्रस्थमाने दोषे गते पित्तान्तत्वं सम्यग्वमनशुद्धिजलक्षणमुपलभ्यते तदा जघन्या शुद्धिः, यदा च विरेके दशभिर्वगाईप्रस्थमानदोषगमनेन कफान्तत्वं विरेचनसम्यगयोगलक्षणमुपलभ्यते, तदा विरेचनस्य जघन्या शुद्धिर्भवति, एवं मध्यप्रवरशुद्धावपि वमने पित्तान्तत्वं विरेचने च कफान्तत्वं सम्यगयोगलक्षणं ज्ञयम्। वेगसंख्या दोषमानाभिधानानन्तरं सम्यकशुद्धिलैङ्गिकशुद्धः पित्तान्तस्वादि
For Private and Personal Use Only
Page #1402
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१म अध्यायः]
सिद्धिस्थानम्। ३६३१ क्रमात् कफः पित्तमथानिलश्च यसप्रति सम्यग् वमितः स दृष्टः। हृत्पार्श्वमूद्धेन्द्रियमार्गशुद्धो ततो लघुत्वेऽपि च लक्ष्यमाणे ॥ विरेकमिष्टमाहुः। तत्र मानकरणे क्रममाह-द्वित्रीनित्यादि। विरेचने द्वौ वेगावथवा त्रीन् वेगान् सविट्कानपनीय विहाय मलं मेयम्, वमने तु पीतमौषधमपनीय मेयम् ॥८॥
गङ्गाधरः-पित्तान्तं वमनं कफान्तं विरेकमिष्टमाहुरिति यत् तद विवृणोति । क्रमादित्यादि। व्यतिक्रमे तु यस्यति सोऽसम्यगवमितस्तत्र हृदादिशुद्धो लक्षणप्रतिपादनार्थमिहाभिधानम्, तेन यदुच्यते-आन्तिकी वैगिकी मानिकी लैङ्गिको च चतुविधा शुद्धिरिहोच्यते वमनविरेचनयोः, तदस्माकमसम्मतमेव, किन्तु लैङ्गिकी चैका शुद्धिः; तत च पित्तान्तम्' तथा 'क्रमात् कफः' इत्यादिग्रन्थवक्ष्यमाणञ्च लिङ्गं वमने, विरेचने च 'कफान्तञ्च' तथा 'स्रोतोविशुद्धीन्द्रिय' इत्यादिग्रन्थवक्ष्यमाणञ्च लिङ्ग ज्ञेयम्। यदव दोषागमनकर्मणः सम्यगविशुद्धिलिङ्गं लक्ष्यतेऽय मानाञ्च वेगाच्च दोषागमनाचोक्तम, किमिदं व्यस्त समस्तं वेत्यादिनाऽऽक्षिप्तम्, तदनभ्युपगमनिरस्तमेव । अन्येषान्त्वत्र परीहारा विस्तरभयान लिखिताः। जघन्यादिशुद्विवैविध्यश्चात जघन्यमध्योत्कृष्टदोषविषयतया व्यवस्थापनीयम् , जघन्यादिशुद्विलक्षणेऽपि यद वेगेन जघन्यादिशुद्विलक्षणताऽभिधानम्, तत् प्रायोभावितया ज्ञेयम्, दोषमानभेदेन जघन्यादिमानभेदः पारमाथिकः, तेन यत्र वमनेऽष्टाभिगैप्रिस्थदोषस्नु तिर्भवति तत्र प्रवरैव शुद्धिः, यत्र वमने षड़ भिरेव वेगैः सार्द्रप्रस्थदोषस्नु तिर्भवति तत्र मध्यैव शुद्धिः, यस च चतुर्भिरपि वेगैरेकप्रस्थदोषत्र तिः तत्र जघन्यशुद्धिरेव, एवं विरेचने दाहाय॑म् । पित्तप्रवृत्तिरन्ते यस्मिन्, तत् पित्तान्तम्, एवं कफान्तमपि व्याख्येयम्। तेन "क्रमात् कफः पित्तमथानिलश्च” इत्यनेन यत् सम्यकशुद्धिलक्षणं वक्तव्यम, तथा 'प्राप्तिश्च विपित्तकफानिलानाम्' इत्यनेन च सम्यगविरेचनलक्षणं यद वक्तव्यम, तदनेन सहाऽविरुद्धं भवति, तन च यदनिलागमनमन्ते वक्तव्यम्, तत् पित्तान्तस्य कफान्तस्य सूचकतया ज्ञेयम, निःशेषकृते याशयगते पित्त कफे च वायुः केवलः सति। तेन च केवलवायुसरणेन पित्तान्तता कफान्तता च जायते । ननु यदि 'क्रमात कफः' इत्यादिनैव अन्येनाऽयमर्थोऽभिहितः तत् कथमिह पित्तान्तञ्च वमनं कफान्तश्च विरेकमाहुरिति कृतम् १ बमः, वेगसंख्यादोषमानभेदप्रतिपाद्यमानजघन्यादिशुद्धिखये पित्तान्तत्वापनुगतिप्रतिपादनामिहाभिधानम् । एवं तद्वमनविरेचनसम्यग्योगलक्षणाऽभिधाने शिष्यस्य, प्रबलदोषऽपि पुरुषे अयोगशुद्धावेव जघन्यशुद्धिगतवेगमानोदये सति अथ पित्तान्तस्वायनुदये जघन्यशुदिभ्रमः स्यात् । एवमन्यदप्युदाहार्यम्। वमने च विरेके च यथा दोष. मापनं कर्तव्यम्, तदाह-द्विवानित्यादि। द्विवानित्यव्यवस्थितभाषणेन मलभागस्यामेयतां दर्शयति । वमने च पीतमिति वमने पीतमौषधं वर्जयित्वा शेषो मेयः ॥ ८ ॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति “किञ्च कृतेषु" इत्यादिप्रश्नस्योत्तरं यथाक्रममाह-क्रमादित्यादि। क्रमादित्यनेन वचनेन यथोक्तकमलनेन कफायागमनं न सम्यग्योगलक्षणमिति दर्शयति। यतः
For Private and Personal Use Only
Page #1403
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६३२
चरक संहिता। ( कल्पनासिद्धि दुदि ते स्फोटककोठकण्डू-हृत्खाविशुद्धि रुगात्रता च । तृण्मोहमू निलकोपनिद्रा-बलातिहानि मितेऽति विदयात् ॥ स्रोतोविशुद्धीन्द्रियसंप्रसादौ लधुत्वमूोऽग्निरनामयत्वम् । प्राप्तिश्च विपित्तकफानिलानां सम्यग् विरिक्तस्य भवेत् क्रमेण॥ स्यात् श्लेष्मपित्तानिलसंप्रकोपः स्वेदोऽल्पवहिगुरुगात्रता स्यात् । तन्द्रा तथा छर्दिररोचकश्च वातानुलोम्यं न च दुर्विरिक्त ॥ कफास्त्रपित्तक्षयजानिलोत्थाः सुप्ताङ्गमईक्लमवेपनायाः । निद्राबलाभावतमःप्रवेशाः सोन्मादहिकाश्च विरेचितऽति ॥१०॥ लघुत्वे च लक्ष्यमाणे सम्यग्वमितो दृष्टः। दुश्छहित इत्यादि। अयोगयुक्तवमिते स्फोटकादयः स्युः। तृण्मोहादीनि अतिवमिते विद्यात् ॥९॥ ___ गङ्गाधरः-सम्यग्विरेकलक्षणमाह-स्रोत इत्यादि। ऊर्जाऽमिर्षसकाम् जाठरोऽग्निः सम्यग्विरिक्तस्य भवेत्। विपित्तकफानिलानां क्रमेण प्रातिध सम्यग्विरिक्तस्य लक्षणमिति। स्यादित्यादि दुर्विरिक्तलक्षणम्, न च वातानुलोम्यमिति। कफास्र त्यादिनाऽतिविस्क्तिलक्षणम्। कफादिकोत्थाः सुप्त्यादयः॥१०॥ कफादूर्द्धगतं यदा पित्तं भवति, तदा तु पित्तागमनेऽपि सति न शुद्धिः, किन्तु यदैवामाशयाधो. भागगतं पित्तं वमनमानयति तदैव शुद्धिः, तत् पित्तानयनच कफानयनानन्तरमेव मवति। एवं सम्यककृतविरेचनलक्षणेऽपि क्रमादितिपदस्यार्थोऽत्र व्याख्येयः। श्छाईत इत्याद्ययोगकृतवमनलक्षणम् । तृण्मोत्यायति कृतवमनलिङ्गम् । अत्र आदिशब्देन वर्णस्वरादिग्रहणम् । निद्रातिहानिश्वासानिलकोपकृत व ॥९॥
चक्रपाणिः-स्रोतीविशुद्धीत्यादि सम्यगविरचनलक्षणम् । ऊर्जाऽग्निरिति पटुरग्निः। अनामयत्वमिति विरेचनजेतव्यदोषज नितविकारव्यपगमः । प्रातिश्चेत्यादिग्रन्थार्थः स्थानान्तरे व्याख्यात एव । स्यादित्याययोगकृतविरेकलक्षणम् । न च वातानुलोम्यमित्यर्थः । कफान त्यादि विरेकातियोगलक्षणम् । आयशब्दः कफादिभिः प्रत्येकं सम्बध्यते ॥ १० ॥
वस्मदिहानिर्बमनेऽति च स्वादिसि चक्रभृतः पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #1404
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म भध्याय सिद्धिस्थानम् ।
३६३३ संसृज्य भक्तं नवमेऽहि सर्पिस्तं पाययेद वाप्यनुवासयेद् वा। तैलाक्तगात्राय ततो निरूहं दद्यात् त्राहानातिवुभुक्षिताय ॥११॥ प्रत्यागते धन्वरसेन भोज्यः समीक्ष्य वा दोषबलं यथाहम्। नरस्ततो निश्यनुवासनाहों नात्यशितः स्यादनुवासनीयः ॥१२॥ ___ गङ्गाधरः-लिङ्ग तथवातिकृतेष्वित्यस्योत्तरमुक्त्वा का संया किं गुणाः केषु कश्च वस्तिरित्येषामुत्तरमाह-संसृज्येत्यादि। तं सम्यगवान्तं विरिक्तं पेयादिक्रमोपसंसृष्टमष्टदिनं यावत् ततो नवमेऽह्नि संसृष्टभक्तं सपिः पाययत् । अथवानुवासयेदिति। ततः संसृष्टभक्तसपिपीतवतेऽनुवासिताय वा त्राहात् परं पुनरतैलाक्तगात्राय तस्म अनतिवुभुक्षितायाभुक्तवते निरूह दद्यात् ॥११॥
गङ्गाधरः-प्रत्यागते तन्निरहे दोषबलं समीक्ष्य यथाह धन्वमांसरसेन
चक्रपाणि-वमनविरेचनकल्पनाप्रस्तावागतसम्यग्योगादिलक्षणबाभिधाय वस्तिकल्पनामाहसंसृष्टभकमित्यादि। सप्तभिर्दिनैः कृतसंसर्जनक्रमस्याष्टमे भुक्तमुपयुक्तस्य नवमे सर्पिःपानमनुवासनं वा देयम्। भत्र विकल्पद्वये यदि वमनानन्तरं विरेचनं कर्त्तव्यम्, तदा नवमेऽह्नि सपिःपानम्, अथ विरेचनानन्तरं वस्तिर्दयः, तदानुवासनं नवमेऽह्नि देयमिति व्यवस्था, वमनानन्तरं नवमदिवससपि पानं पूर्वे नोक्तम्, सेनेदानी विरेचनानन्तरं कर्त्तव्यं निरूहाङ्गमनुवासनसमानकालतवा सर्पिःपानमपि दर्शितम, तेन न निरूहाङ्गता सर्पिःपानस्य कल्पनीया, नवमश्च दिवसोऽस सोधनदिनमारभ्यैव ज्ञेय । उक्तञ्च जतूकणे-"शोधनानन्तरं नवमेऽह्न स्नेहपानमनुवासनं वा", तथा सुश्रुतेऽप्युक्तम्-"विरेचनात् सप्तराते गते जातबलाय च। कृतान्नायानुवास्याय सम्यगदेयोऽनुवासनः" इति । उपकल्पनीये च यः पेयक्रमानन्तरं रससंसर्जनक्रम उक्तः, स सव्वंकम्ावसाने प्रकृतिभोजनगमनार्थ कर्तव्यम्, न वमनविरेचनकर्मपरिसमाप्तावेव, तेनेह कृतरससंसर्गस्यैव नवमे दिने सर्पिःपानमनुवासनोपपन्नम्। यत् तु भद्रशौनके–'संसृष्टभका सुमनाः स्नेहपीतो दृढ़ानलः। संशुद्धः परतो मासादनुवास्यस्ततो नः" इत्युक्तम् , तत त प्रायनवासनविषयं रोगविशेषविषयं वेति नैतद विरुद्धं भवति । बहूनि चात्र व्याख्यानानि टीकाकृतामकिरिखैन्धवजेजटेश्वरसेमादीनां सन्ति। अन्यैस्तु तदव्याख्यानानि दोषोद्धारादेव निरस्तानि । बलातगावायेति वचनमभ्यग्रेनापि स्नेहप्रयोगदर्शनार्थम् । स्वेदस्त्वत्र पञ्चकर्मपूर्वतया विहितो. इनुकोऽप्यायास्येव । यदुक्तम्-"अनुपस्थितदोषाणां स्नेहस्वेदोपपादनैः । पञ्चकर्माणि कुर्वीत" इति। वयात् यहादिस्यनुवासनदिनादूद्ध महात्, तेन यथावक्ष्यमाणक्रमेण, एकाऽहात् खपहादधिकाद वा स्नेहाद तदहाद वा निरूहो देयः। नातिवुभुक्षितायेत्यनेन अतिबुभुक्षितस्य निरूहोऽतियोगायोगमनाय च भवतीति सूचयति । तस धन्वरसेन भोजनं विरेचक्दग्निमान्दवभावाद बलाऽपहारकत्वाच्च युक्तमेवः। यदुक्तं भोजे-"भा मस्तकाद: विशुद्धस्य निका
For Private and Personal Use Only
Page #1405
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
३६३४
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक संहिता | शीते वसन्ते च दिवानुवास्यो रात्रौ शरद ग्रीष्मघनागमेषु । तानेव दोषान् परिरक्षिता ये स्नेहस्य पानं प्रति कीर्त्तिताः प्राक् ॥ १३ ॥
[ कल्पनासिद्धिः
स नरो भोज्यः । स चेदनुवासनार्हो भवेत् तदा ततः परं निशि नात्यशितोऽल्प भुक्तवाननुवासनीयः स्यात् ॥ १२ ॥
गङ्गाधरः- तत्र केष्वितिप्रश्नोत्तरमाह - शीत इत्यादि । घनागमः प्रादृट आषाढ श्रावणौ । स्नेहस्य पानं प्रति तानेव दोषान् परि ये रक्षिता यतो यतो विहाराहारादितो निवर्त्य रक्षयितव्यास्ते प्राक् स्नेहाध्याये प्रकीर्त्तिताः ॥ १३ ॥
रसादिकम् । किमर्थं विहितं भोज्य संसर्गश्च विरिक्तवत् । विरेकः पावकं हन्ति तदधिष्ठान संप्लवात् । न तु वस्तिस्तथा तस्मात् समुन्नयति पावकम्" दति । निरूह एव दोषाऽग्निबलापेक्षरसादिना पेयादिना भोजनं दर्शयन्नाह - समीक्ष्य दोषबलं यथार्हमिति । बलमित्यग्निबलम् । नरस्तत इत्यादिना निरूढस्यानुवासनमाह । 'निशि' इत्यनेन निरूहानन्तरं तद्दिने क्रियमाणमनुवासनं निश्येव कर्तव्यमिति दर्शयति, न शीते वसन्तेऽपि सद्यो निरूदस्य राखावेवानुवासनं देयः । अन्ये तु निशीत्यनेन तदहरेव निरूढाय सायमनुवासनं देयमिति दर्शयति यथावक्ष्यमाणविभागेन राखौ दिवा वा देयमित्याहुः | अनुवासना इतिवचनेन यदि सामता मन्दो वा पावको भवति, तदा तदहरनुवासनं न देयमिति सूचयति । अत एव जतूकर्णे द्वितीयदिवस एवानुवासनमुक्तम्" ततस्त्रान्निरूहे व्युषिते भुक्तवतोऽनुवासनम्” इति । हारीतेऽपि - "व्युष्ट रजन्यां प्रसमीक्ष्य तस्माद् बलाबलं वाप्यनुवासनीयः" इत्युक्तम् । 'सद्यो निरूदोऽनुवास्यः स्यात्' इति ani हिजनितवातक्षोभपुरुषविषयम् ॥ ११।१२ ॥
For Private and Personal Use Only
9
चक्रपाणि: - 'निशि' इत्यनेन यन्निशासमीपेऽनुवासनं विहितम्, तदेव कालभेदेन भिक्षकालं दर्शयचाह - शीत इत्यादि । शीतशब्देन शिशिरहेमन्तयोरपि ग्रहणम्॥ दिवेति निशा समोपे दिवाभागे, रात्रावपि च दिनसमीपे रात्रौ । दोषान् परिरक्षितान् दृष्ट्वा अन्तरच दोषवर्जनेन परिरक्षिता ये स्नेहस्य पाने परिकीर्त्तिताः स्नेहाध्याये " श्लेष्माधिको दिवा शीते" इत्यादिना प्रन्थेन, स एवाऽकालपीतस्नेहदोषा भवन्ति । त एव यथोक्तकालविपर्ययकृतानुवासनेऽपि समान· म्यायाच्चैकदेशाभिधानेनापरै कदेशानुमानाच्च ज्ञेयाः ॥ १३ ॥
Page #1406
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अध्यायः
म अध्यायः] सिद्धिस्थानम्। ३६३५ प्रत्यागते चाप्यनुवासनीये दिवा प्रदेयं व्युषिताय भोज्यम्। सायञ्च भोज्यं परतस्त्राहे वा त्राहेऽनुवास्योऽहनि पञ्चमे वा ॥ . द्वाहे त्राहे वाप्यथ पञ्चमे वा दद्यान्निरूहादनुवासनञ्च । एकं तथा त्रीन् कफजे विकारे पित्तात्मके पश्च च सप्त वापि ॥ वाते नवैकादशवा पुनर्वावस्तीनयुग्मान् कुशलो विदध्यात् ॥१४॥
गङ्गाधरः-अथ दत्ते तदनुवासनीये स्नेहे प्रत्यागते सति निशि व्युषिताय प्रभाते दिवा भोज्यं प्रदेयं परतस्वाहे वा सायश्च रात्री भोज्यं देयम् । चाहे पुनरनुवास्योऽथवा पश्चरे ऽहन्यनुवास्यः । एवं द्वाहे वा त्राहे वा पश्चमे वा दोषमवेक्ष्य निरूहं दत्त्वा निशि चानुवासनं देयम् । एवं प्रकारेण वस्तिमेकं कफने व्यायौ विदध्यादयवा त्रीन वस्तीन्, पित्तात्मके विकारे पश्च वा सप्त वा वस्तीन्, वाते विकारे नव वस्तीनथवकादश वस्तीन् विदध्यात्, न तु कुत्रापि युग्मान् वस्तीन विदध्यात् ॥१४॥
चक्रपाणिः-प्रत्यागते चेत्यादौ अनुवासनीय इत्यनुवासनस्नेहे। व्युषितायेति निर्विकारच रातिपुषिताय दिवा भोज्यं देयम्, तथा सायञ्च भोज्यं देयम् । अनुवासनानन्तरं पुनरनुवासनकालमाह-पहे वेत्यादि। अतापि यहपश्चाहव्यवस्था पूर्ववत् । अयञ्चानुवासनकालो निरूहदिन एव दातव्यानुवासने परिज्ञेयः। अन्ये तु पठन्ति यत् परतो यहे वा लबहेऽवानु वास्योऽहनि पञ्चमे वा इति, व्याख्यानयन्ति च-परतो रहे वा खयहेऽनुवास्योऽहनि पञ्चमे वेति । अत्र तु रहेऽनुवासनतिप्रबलस्य वातस्य, अनतिवृद्धवातस्य लरहे, पञ्चमे तु वृद्धकफपित्तस्येति व्यवस्था। द्वितीयदिनानुवासनं हारीतेऽप्युक्तम्, वचनं हि-"दृष्टातिवृद्ध पवनस्य रूपं दिने दिने वस्तिमुदाहरन्ति ।" सुश्रुतेऽप्युक्तम्-"नस्य बहुवातस्य स्नेहवस्तिं दिने दिने। दद्याद वैद्यस्ततोऽन्येषामग्न्यावाधभयात् यहात्" इति । इहापि “रूक्षनित्यस्तु" इत्यादिना "उदानावृते वाताग्न्यादौ दिने दिने" इत्यन्तेन रहे दानं विधास्यति, तेन 'द्वरहे वा बघहे वा' इति पाठः साधुः। द्वग्रहशब्देन धान दिनद्वयसम्बन्धमातमुच्यते, न पहपूरणम् , तेन प्रथमदिवसदत्तानुवासनात् प्रभृति पूरणेन तृतीये दिवसेऽनुवासनं प्राप्नोतीति यदुच्यते, तनिरस्तम् । एवं पहेऽपि तृतीयाहसम्बन्ध एव विवक्षितो ज्ञेय इति । सम्प्रति दोषभेदेनानुवासननियममाह-एकं तथा त्रीनित्यादि। एतच्च 'संख्याः कति' प्रश्भस्योत्तरम्, अपरं सङ्घयाप्रश्नोत्तर-त्रिंशन्मता कर्म नु' इत्यादिना भविष्यति । कफपित्तयोश्च यद्यप्यनुवासनं न विहितम्, तथापि वातानुगतकफपित्तविषयतयैतद् बोद्धव्यम्। पुनर्वेत्यनेन वाते नव एकादश वा कुर्यात् । अयुग्मानित्यनेन द्विचतुःषड़ादि. संख्यया युग्मदानच निषेधयति । अयुग्मदानं प्रभावादेवाखोपकारीति महर्षिवचनाद् बोध्यम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1407
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६३६
चरक सहिता। . ( कल्पनासिद्धिः नरो विरिक्तस्तु निरूहदानं विवर्जयेत् सप्तदिनान्यवश्यम्। . शुद्धो निरूहेण विरेचनश्च तद्धास्य शन्यं विकृषच्छरीरम् ॥१५॥
गङ्गाधरः-अथ किं वर्जनीयमित्यस्योत्तरमाह-नर इत्यादि । किरिक्तस्तु नरः सप्तदिनं निरूहदानं विवज्जयेत् । तत्र दोषमाह-शुद्ध इत्यादि । विरेचनेन शुद्धश्च नरो निरूहदानं सप्तदिनं विवर्जयेत् । किमर्थम् ? तद्धि हि यस्मात् तद विरिक्तस्य शून्यं शरीरं निरूहो विषेत, निरूढस्य च शून्यं शरीरं विरेचने विकृषेत् ॥ १५॥ यथा-युग्मेष्वहःसु पुत्रकामौ संवसेताम्" इति। उपपत्तिश्चाताऽतिषसङ्गभीत्या न कथिताऽऽचार्येण। यत् सु-"श्रीन पञ्च वा तु चतुरोऽथ षड़ वा” इत्यादिना युग्मवस्ति दानं वक्ष्यति, तशिरूहाङ्गतया स्नेहनार्थक्रियमाणानुवासनविषययुग्मवस्तिदानमिति न विरोधः। एतेन यदुक्तम् भाषाढवर्मणा-निरूहकार्यकरणायायुग्मदानमतस्मिन्नोक्तं निषिद्धपूर्वञ्च, रोगस्यान्ते क्रमादेक तथा त्रीनिस्यादीन् स्नेहान् प्राह" इति, तन्निरस्तं ज्ञेयम्। किञ्च, 'अयुग्मान्' इत्यमेन 'पुनर्वा' इत्यनेन च यत्रानुवृत्यानुवासनं देयम्, तत्रायुग्मकं निरूहान्तरितं कर्त्तव्यमित्यर्थः। तेन यथोकसंख्यातनिरूह दत्त्वा यथोक्तसङ्ख्यया स्नेहो देयः। विषमसंख्योपादानन्तु मध्यविधयापि पहचतुरहादिग्राहकं भवति। तेन उत्तरख वक्ष्यमाणसमसंख्यानुवासनं न विराधि ब्रु वते। जतूकर्ण ऽत्युक्तम्- “निरूहे न्युषिते भुक्तवतोऽनुवासनं परं द्वितायेऽहनि पञ्चमे वा तथैकादशाहेऽपकर्षतो विशिचतुरादि वातादिषूच्यते" इति ॥ १४ ॥
चक्रपाणि:-सम्मति निरूहविरेचमयोरवश्यपरिहर्तव्यकालमाह-नरो विरिक्तस्त्वित्यादि। अवश्यमिति वचनादेकाहसाध्येऽपि व्याधौ अवश्यं सप्तदिनच्छेदः कर्तव्य इति दर्शयति। यद्यपि विरेचनानन्तरं निषिद्ध एव निरूहः पञ्चकर्मीयायां सिद्धौ तथा निरूदस्य विरेचनं निषिद्धम्, तथापि तत्कालमेव स निषेधः। तेन त्रिचतुरादिदिनेऽपि प्रसक्तिनिरासार्थमिदं वचनम् । यत् सुविरेचनानन्तरं नवमेऽह्नि अनुवासनकालादुत्तरकालमेव निरूहविधानम्, तेन अर्वाग्वस्तेरपि न प्रसक्तिः स्यादित्युच्यते, तन्न ; यदनुवासनशुद्धयपेक्षसंसर्जनक्रमस्येयं विधा। यदावरशुद्धया सबहेव पेयादिक्रमः समाप्यते, सदा चतुर्थदिनेऽनुवासनदानात् पञ्चमे षष्ठे दिने निरूहः प्रसज्येत, भतस्तमिरासार्थमेतदव नम्। निरूहानन्तरन्तु संसर्जनकमो नार येव, तेन ताहं लपहं दत्त्वा विरेचनप्रसक्तिरस्येव। सप्ताहादाक सप्ताहं यावत् निरूहविरेचनवर्जने हेतुमाह-तय. स्येत्यादि। विकसेदिति हिंस्यात्, शून्यमिति पूर्वशोधनशून्यशरीरं पुनः शोधनात् हिंस्यादिति भावः। "आ सप्ताहाद् विरेको वा ततश्चापि निरूहणम्" इति तन्त्रान्तरे प्रोक्तम्, तच संसर्गविश्या क्रियमाणसंशोधनक्रमे ज्ञेयम्। अखापि च सप्ताहपूरणं संसर्जनस्नेहादीनामनुमतविकल्पपरिहाराद् व्याख्येयम् ॥ १५॥
* विकसेच्छरीरमिति चक्रसम्मतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1408
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
में अध्यायः सिद्धिस्थानम्। ३६३७ वस्तिर्वयःस्थापन आयुरग्नि-सुखखरोजोबलवर्णमेधा- । सर्वार्थकारी शिशुवृद्धयूनां निरत्ययः सर्वगदापहश्च ॥ विश्लेष्मपित्तानिलमूत्रकर्षी दाावहः शुक्रबलप्रदश्च । विश्वस्थिरं दोषचयं निरस्य सर्वान् विकारान् शमयेन्निरूहः। देहे निरूहेण विशुद्धमार्गे संस्नेहनं वर्णबलप्रदश्च ॥ १६ ॥ न तैलदानात् परमस्ति किञ्चित् द्रव्यं विशेषेण समीरणात् । स्नेहेन रौक्ष्यं लघुतां गुरुत्वादीष्ण्याच्च शैत्यं पवनस्य हत्वा। तलं दधात्याशु मनःप्रसादं वीर्य बलं वर्णमथापि पुष्टिम् ॥१७॥
गङ्गाधरः-किंगुणो वस्तिरितिपश्नस्योत्तरमाह-वस्तिरित्यादि। आयु. रादिसर्वार्थकारीत्येकं पदम्। वस्तेः सामान्यगुणमुक्तवा विशेषमाह-विड़ित्यादि। विश्वक दोषं स्थिरश्च दोषम् । निरूहदानानन्तरमनुवासनदानगुण. माह-देह इत्यादि। निरूहेण विशुद्धमार्गे देहे संस्नेहनमनुवासनं वर्णादि: प्रदम् ॥१६॥
गङ्गाधरः-तत्र स्नेहविशेषमाह-न तलदानादित्यादि। समीरणाःस्तलात् परं किश्चिद द्रव्यं विशेषेण नास्ति । यथा समीरणार्तितलं विशेषेण शमयति तथाह-स्नेहेनेत्यादि। तलं स्नेहेन स्निग्धवगुणेन वातस्य रोक्ष्यं
चक्रपाणिः-'किंगुणो वस्तिः' इतिप्रश्नस्योत्तरम्-वस्तियःस्थापयितेत्यादि। अयञ्च भास्थापनगुणः, अनुवासनस्य तु "देहे निरूहेण" इत्यादिना अन्येन गुणं वक्ष्यति । वगःस्थापयतीति घयःस्थापयिता। वयःस्थापनञ्चास्य स्रोतःशुद्धिकरत्वात्। सर्वार्थकारीति स्थिरत्वापकर्षादिविरुदास्यापि भेषजविशेषयोगात्। शिशुवृद्धयूनां निरत्यय इत्यनेन वमनविरेचनाभ्यामुत्कर्ष अच्यते, ते हि शिशुवृद्धयोनिषिद्धे। सर्वगदापहवं शमनेन ज्ञेयम्। सव्वीन् विकारान् शमये दित्यनेन दोषसंशोधनद्वारा सवंगदापहत्वमुच्यते इति न पौनरुत्तयम्। किंवा सर्वान् विकारानिति सविस्थान विकारानिति विशेषः। देह इत्यादिनानुवासनगुणमाह। निरूहेग विशुद्धमार्गे इति वचनानिरूहशोधित एव मार्गे संसर्जदनुवासनं यथोक्तगुणकर्त भवतीति दर्शयति ॥ ६॥
चक्रपाणिः- तैलदानादित्यत्र तैलशब्देन स्नेहोपलक्षणेन केविद् घृतमपि ग्राहयन्ति। किन्तु तैलमेवात वातहरपधानतया ब्रूते इति युक्तं पश्यामः, तथा ह्यन 'औष्ण्याच्छत्यम्' इति, औष्ण्यञ्च न सर्पिषि इति। स्नेहौ तु मज्जवर्जितौ अनुवासनाधिमूतावप्यप्रधानत्वान्नास घृतमनुमन्यते। परमस्तीत्यादौ द्रव्यमिति कारणम्, सच कारणमनिलप्रशमनेन ज्ञेयम्। 'नान्वसनात्
For Private and Personal Use Only
Page #1409
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६३८
चरक-संहिता। [ कानासिद्धिः मूले निषिक्तो हि यथा द्रुमः स्यानीलच्छदः कोमलपल्लवामः। काले महान् पुष्पफलप्रदश्च तथा नरः स्यादनुवासनेन ॥ १८ ॥
(अपत्यसन्सानविवृद्धिकारी काले यशस्वी बहुकीर्तिमांश्च।) स्तब्धाश्च ये सङ्कुचिताश्च केचित् ये पङ्गवो येऽपि च भग्नरुमाः । येषाश्च शाखासु च वातरोगाः शस्तो विशेषेण हि तेषु वस्तिः॥ आध्मापिते विग्रथिते पुरीषे शूले च भक्तानभिनन्दने च। एवं प्रकाराश्च भवन्ति कुक्षौ ये चामयास्तेषु च वस्तिरिष्टः ॥ हत्ला गुरुत्वात् तस्य लघुतां हवा औष्ण्यात् तस्य शत्यं हत्वाशु मन प्रसादादिक दधाति ॥१७॥
गङ्गाधरः-तत्र दृष्टान्तमाह-मूल इत्यादि। नीलच्छदो द्रमो मूले जलेन सिक्तो हि यथा कोमलपल्लवानः सन् काले महान् भूला पुष्पफलप्रदः स्यात, तथा नरोऽप्यनुवासनेन मूले पायो सिक्तः सन् मनःप्रसादादिमान् भूला खक्रियाकरः स्यात् ॥१८॥
गङ्गाधरः-ये च रोगा अनुवासनेन नश्यन्ति तदाह-स्तब्धाश्चेत्यादि । ये नरा वातेन स्तब्धास्तथा सङ्घ चितादयश्च येषां शाखामु रक्तादिषु पात रोगास्तेषु विशेषेण वस्तिरनुवासनवस्तिः शस्तः। एवमाध्मापितपुरीपादि. किञ्चिदिहास्ति कर्म' इति केचित् पठन्ति । तैलकृत्यमेव सकारणं व्याकरोति - स्नेहेनेत्यादि । तैलञ्च स्नेहानुवासने पक्कमेव, भपकस्य तु “न चामं प्रणयेत् स्नेहं यदभिप्यन्दयेद् गुदम्' इत्यनेन निषिद्धत्वात्। भन्न तैलानिलयोर्मेलके द्रव्यप्रभावात् तैलमेव वातं हन्ति, न वातरतैलम् । भगुरवञ्च यद्यपि हैले वाते चास्ति, तथापीह प्रभावाच्च वातसूक्ष्मावयवसम्बन्धकारकं तैलं स्नेहादिना वातं जयति। तेन समानमप्यणुस्वमिह विरुद्धार्थ कार्येवेति। तलस्य यथोक्तकार्यकत्र्तृत्वे घटान्तमाह-मूल इत्यादि। 'मूल'दृष्टान्तेन चानुवासनेन साक्षात् तर्पणीयस्य गुदस्य देहमूलत्वं दर्शयति। उक्तं हि पराशरे-“मूलं गुदं शरीरस्य शिरास्तत्र प्रतिष्ठिताः। सर्च शरीरं पृष्ठश्च मूर्दानं पादमाश्रिताः" इति। तथानुवासनादपि नरो बलवीर्य्यायपेतोऽपत्यवांव स्यादिस्यर्थः ॥ १७ ॥ १८॥
चक्रपाणिः-सामान्येन निरूहानुवासनयोगुणमाह- स्तब्धाश्च य इत्यादि। भग्ना इति
For Private and Personal Use Only
Page #1410
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म भध्यायः
सिद्रिस्थानम्। ३६३६ याश्च स्त्रियो वातकृतोपसर्गात गर्भ न गृह्णन्ति नृभिः समेताः। क्षीणेन्द्रिया ये च नराः कृशाश्व तेषाञ्च वस्तिः परमः प्रदिष्टः ॥१६ उष्णाभिभूतेषु वदन्ति शीतान् शीताभिभूतेषु तथा सुखोष्णान् । तत्प्रत्यनोकोषधसंप्रयुक्तान् सर्वत्र वस्तीन् प्रविभज्य दद्यात् ॥२०॥ न वृहणीयान् विदधीत वस्तोन् विशोधनोयेषु गदेषु वैयः। कुष्ठप्रमेहादिषु मेदुरेषु ये चापि केचिच्च विशोधनीयाः॥ क्षीणक्षतानां न विशोधनीयान् न शोषिणां नो भृशदुर्बलानाम् । न मूर्छितानां न विशोधितानां येषाञ्च दोषेषु निबद्धवायुः ॥२१॥ प्रकारेषु स्नेहवस्तिरनुवासनवस्तिरिष्टः। याश्चेत्यादि। नृभिः पुभिः समेताः सङ्गता अपि याश्च स्त्रियो वातकृतोपसर्गान गर्भ गृहन्ति, ये च नराः क्षीणेन्द्रियादयस्तेषाञ्च वस्तिः परमः प्रदिष्टः ॥१९॥
गाधरः-वस्तिप्रभेदकरणमाह-उष्णेत्यादि। नमत्यनीकरुष्णाभिभूतपूष्णमस्यनीकः शीताभिभूतेषु शीतमत्यनीकरौषधः प्रयुक्तान् प्रविभज्य वस्तीन् सचेत्र दद्यात् ॥२०॥
गङ्गाधरः-वस्तिषु निषेध्यानाह-नेत्यादि। विशोधनीयेषु गदेषु ही यान् वस्तीन न विदधीत । तद विटणोति कुष्ठेत्यादि । क्षीणेत्यादि । विशोधनीयान् वस्तीन क्षीणक्षतादीनां न विदधीत ॥२१॥ धष्टकायाः। रुग्ना इति सन्धिमुक्ताः। भक्तानभिनन्दनेऽनश्चरोचके। वातकृतोपसर्गा इति वातकृतोपद्रवाः । क्षीणेन्द्रिया इति अतिक्षीणशुकाः । अस शुद्धवातादिष्वनुवासनम्, भक्तानभिनन्दनप्रकारेषु च निरूह इत्याद्यर्थीऽनुसरणीयः ॥१९॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति केषु च च वस्तिरिति प्रश्नस्योत्तरम्-उष्णाभिमूतेष्वित्यादि। अण्णाभिमूते तथा शीताभिभूत इति वकन्ये, येन सर्वत्र इति करोति, तेन स्निग्धरूमगुरुलध्वभिभूतेऽपि तदविपरीतोषधसम्पादितो वस्तिय इति दर्शयति ॥ २०॥
चक्रपाणि:-नित्यविशोधनीयगदानाह-कुष्ठप्रमेहादिग्वित्यादि। भत्र आदिशब्देनारोचकतन्त्रालीपदावीनां ग्रहणम् । मेरेष्विति मेदस्विषु। क्षीणक्षतानां नेति राजयक्ष्मिप्रभृतयो शेगा। विशोधनीयानित्यपकर्षणकारकान् । पाच पोपेषु निबदमायुरिति ये संशोधनहरणमाणैव प्राणान् जहति ॥२३॥
• निबद्धमायुरिति चक्रवतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1411
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६४०
चरक-संहिता। कल्पनासिदिः शाखागताः कोष्ठगताश्च रोगाः मम्मोई सर्वावयवागताश्च । ये सन्ति तेषां न तु कश्चिदन्यो वायोः परं जन्मनि हेतुरस्ति ॥ विगमूत्रपित्तादिमलाशयानां विक्षेपसङ्घातकरः स यस्मात् । तस्यातिवृद्धस्य शमाय नान्यद वस्तेविना भेषजमस्ति किञ्चित्। तस्माञ्चिकित्सा मितिब्रन्ति सवां चिकित्सामपि वस्तिमेके॥ नाभिप्रदेशश्च कटिश्च गत्वा कुकिं समालोड्य पुनश्च पृष्ठम् । संस्निह्य कायं शिथिलांश्च कृत्वा दोषान् पुरीष ग्रथितं विमथ्य। सुसक्तवेगःसपुरोषदोषः प्रत्यागतो वस्तिरिति प्रशस्तः ॥२२॥२३॥ . गङ्गाधरः-शाखागता इत्यादि। ये शाखागतादयो रोगास्तेषां जन्मनि परं हेतुयोरन्यो न कश्चिदस्ति । यस्मात् स वायुर्विष्णूत्रादिविक्षेपसङ्घातकरः। अतिवृद्धस्य तस्य वायोः शमाय वस्तेविना किञ्चिन्भेषजं नास्ति। तस्मादित्यादि। तस्मादेके धन्वन्तर्यादयश्चिकित्सार्द्ध वस्तिमेकमपरं चिकित्सार्ट सच्चों चिकित्सां ब्रुवन्ति। कस्मादेवमुत्कृष्टो वस्तिरित्यत आह-नाभीत्यादि। नाभिप्रदेशादिगमनादिपूर्वकप्रत्यागमनं वस्तेः प्रशस्ततायां हेतुः॥ २२ ॥ २३॥
चक्रपाणिः-वस्तेर्बहुविषयां स्तुतिमाचक्षाणः 'किंगुणो वस्तिः' इति प्रश्नस्यैवोत्तरं पुनराहशाखागता इत्यादि । शाखाकोष्ठमर्मगता इत्यनेन त्रिविधशाखादिरोगमार्गो गृहीतः। मर्मजशब्देन हि मध्यमरोगमार्गाधयिणां सन्धिजानामपि साहचर्याद ग्रहणम् । इह मम्मास्थिसन्धयो हि मध्यमरोगमार्ग उक्तः। अर्द्ध सर्वशब्देन च ऊधिस्तियंगभेदादप्युक्तरोगमार्गतयग्रहणम् । 'अवयवाङ्गज'शब्देन च प्रादेशिकसङ्गिभेदादप्युक्त ग्रहणम् । वायोः परमिति वायोः परेण कश्चित् श्रेष्ठ इति यावत् । एतेन यद्यपि कफपित्ते अपि रोगेषु कारणे भवतः, तथापि वायुरेव श्रेष्ठः इत्युच्यते। वायोः श्रेष्ठत्व एव हेतुमाह-विष्मूत्यादि। पित्तादोत्यस आविशब्देन कफस्य प्रहणम्, न च मलशब्देन कफस्य ग्रहणम्। मलशब्देन चेतरधातुमलानां खमलादीनाञ्च ग्रहणम्। आशयशब्देन मलव्यतिरिक्तप्रसादाख्यानामाशयानां धातूनाञ्च ग्रहणम्। विक्षेपसंहारकर इति वियोगमेलककरः। एतेन यस्माद वायुरेव दोषमलधातूनां संयोगविभागी करोति, तेन दोषष्यविण्मलमेलकरूपनिखिलव्याधिकरणे वायुरेव प्रधानं भवतीति भावः । किंवा, भाशयशब्दः प्रत्येकं विड़ादिभिः सम्बध्यते, स्थानेन च स्थानिनो सभ्यन्ते, विदादि. संयोगविभागेनैव च सर्वव्याधिकरणपरिग्रहो भवति। भवत्येवं वस्तितिहराणाम् वस्ताक्चिकित्सारूपता तथा सर्वचिकित्सारूपता।
तक वस्तेः कृताकृतलक्षणानि क्रमेणाह नाभीत्यादि। विलोब्यति संभोभ्य।
For Private and Personal Use Only
Page #1412
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१मभध्यायः
१म अध्यायः सिद्धिस्थानम्। ३६४१ सनाभिदेशं कटिपार्श्वकुक्षिं गत्वा शकदोषचयं निरस्य। सडिदाप्तवेगः सपुरोषदोषः सम्यक सुखेनैति च यश्च वस्तिः॥ प्रसृष्टविगमूत्रसमीरणत्वं रुच्यग्निवृद्धयाशयलाघवादि। रोगोपशान्तिः प्रकृतिस्थता च बलं ततः स्यात् सुनिरूढलिङ्गम् ॥२४ स्यात् हच्छिरोरुगगुदकुतिलिङ्कवतिः प्रतिश्यायविकर्तिके च। हृल्लासकासारुचिमूत्रसङ्गःश्वासो न सम्यक् च निरूहिते स्यात् ॥२५ लिङ्गं यदेवातिविरेचितस्य भवेत् तदेवातिनिरूहितस्य ॥ २६ ॥ प्रत्येत्यसक्तं सशकुच्च तैलं रक्तादि-छ-बुद्धीन्द्रियसंप्रसादः। +खप्नोऽतिदृष्टिलघुता बलञ्च सृष्टाश्च वेगाः स्वनुवासिते स्युः॥२७ - गङ्गाधरः-सेन्यादि सम्यनिरूढलक्षणम्। यश्च प्रणिहितो वस्तिः सनाभिदेशं नाभिदेशसहितं सुग्वेन पुनरेति तत् सुनिरूढलिङ्गम् ॥ २४ ॥
गङ्गाधरः-असम्यढिलक्षणमाह-स्याद्धदित्यादि। विकत्तिका कत्तनवत् पीड़ा। न सम्यङ निरूढ़िते असम्यङ निरूढ़िते लिङ्गम् ॥२५॥
गङ्गाधरः-अतिनिरूढलक्षणमाह-लिङ्ग यदेवेत्यादि ॥२६॥
गङ्गाधरः-इत्यतिनिरूढलक्षणमुक्त्वा सम्यगनुवासनलक्षणमाह-प्रत्येतीत्यादि। तळ यदनुवासने दत्त तलं तत् सशकदसक्तमलग्नं प्रत्येति। खनुवासिते सम्यगनुवासिते ॥२७॥ संस्नेह्य कायमिति वीर्यरूपेण सारेग कायं व्याप्य। उक्त हि-"वीय्यण वस्तिरादत्ते दोषा. नापादमस्तकात्" इति। स्नेहशब्देन च सारोऽभिधीयते। यथा-"देहः स्नेहपरिक्षयात्" इति। सम्यगिति निरवशेषेग। सुखेनेति विकारमकृत्वा। तादात्विकवस्तिसस्यगयोगलक्षणमभिधायोत्तरकालभवभावमाह-प्रसृष्टेत्यादि। आशयलाघव.नीत्यत आमयलाघवानीति पाठे रोगोपशान्तिरित्मनन्तरं वाशब्दो ज्ञेयः, तेन रोगोपशान्तिरिह निरूहसाध्यविकाराणामुप. शान्तिः ॥ २२-२४॥
चक्रपाणिः-स्यादित्यादि वस्त्ययोगलक्षणम् । न सम्यक् निरूहिते इस्ययोगेन निरूहिते। वस्यतियोगलक्षणमतिदेशेनाह-लिङ्गमित्यादि । अनुवासनसम्यगयोगलक्षणमाह-प्रत्येतीत्यादि। • वकाति इति कचित् पाठः।
+ स्वप्नानुवृत्तिरिति चक्रसम्मतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1413
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६४२
चरक-संहिता। [ कल्पनासिद्धिः अधःशरीरोदरबाहुपृष्ठ-पाश्र्वेषु रुक् रूक्षखरश्च वर्चः। ग्रहश्च विण्मूत्रसमीरणानामसम्यगेतान्यनुवासिते स्युः ॥२८॥ हृल्लासमोहक्कमसादमूर्छा विकर्तिका चात्यनुवासिते स्युः ॥२६॥ त्रीन् यस्य यामाननुवर्तते हि स्नेहो नरः स्यात् स विशुद्धदेहः ।
आश्वागतेऽन्यस्तु पुनर्विधेयः स्नेहो न संस्नेहयति ह्यतिष्ठन् ॥३० द्विःषण्मताः कर्मसु वस्तयो हि काले ततोऽद्धेन तथा च योगे। सान्वासना द्वादश वै निरूहा प्राक् स्नेह एकः परतश्च पञ्च ॥ ___ गङ्गाधरः-असम्यगनुवासनलक्षणमाह-अधःशरीरेत्यादि । एतानि लिङ्गान्यसम्यगनुवासिते ॥२८॥
गङ्गाधरः-अत्यनुवासनलक्षणमाह-हल्लासेत्यादि । मूच्छन्तिं बहुवचनान्तमेकपदम् । अत्यनुवासितेऽनुवासनातियोगे ॥२९॥ ... . गङ्गाधरः- सम्यगनुवासने स्नेहस्थितिकालमाह-त्रीनित्यादि। यस्यानु. वासने दत्तः स्नेहस्त्रीन् यामान् दानादनु वर्तते तिष्ठति, त्रियामं स्थिता प्रत्येति, स नरो विशुद्धदेहः स्यात् । आश्वागते स्नेहे पुनरनुवासनवस्तिविधेयो दयः। कस्मात् १ हि यस्मात् स्नेहोऽतिष्ठन् न स्नेहयति ॥३०॥
गङ्गाधरः-वस्तिसङ्ख्यामाह-द्विषहित्यादि। द्विःषड़िति द्वादश वस्तयः। कम्पसु चिकित्सितकर्मसु । इति कर्मवस्तिः। तथा काले वस्तिस्यतोढेन षड्वस्तयः, योगे च तथा?न षड वस्तयः स्युरिति । तद विगोति सान्वासना असतामति सङ्ग विना। रक्तादयो धातवः । स्वप्नानुवृत्तिनिंद्रानुवृत्तिः। सृष्टा इत्यबद्धाः । अध इस्यायनुवासनायोगलक्षणम्। रूक्षखरता चात शरीरस्यास्नेहनादेव । हल्लासादि असम्यग्योगलक्षणम् ॥ २५-२९॥
चक्रपाणिः- ततस्नेहप्रत्यागमनकालमाह-यस्येत्यादि। यामानिति प्रहरान् । स विशुद्ध ने इति 'स' अनुवासनयोगप्रयोगसम्यगयोगादनुवासनव्यापत्तिरहित इत्यर्थः। भाश्चामते इति शीघ्र प्रत्यागते। अन्य स्तु विधेय इति तदैवान्यः स्नेहो देयः । पुनः स्नेहदामोपपत्तिमाहस्नेहो न स्नेहयति यतिष्ठन्निति ॥ ३०॥
पक्रपाणिः-सम्प्रति सङ्ख्यापनस्योत्तरविशेषमाह-त्रिंशदित्यादि। कर्मकालयोगसंज्ञा यथाक्रमं त्रिंशत्षोडशाश्वस्तिसमुदयेषु ज्ञेया। कारस्ततोऽनेत्यस शब्दो न सम-भक्ति वचनः, वेन त्रिंशद पोदशभागा भवन्ति । सान्वसना इत्यादिना कम्तादीनां निकहानुवासन
For Private and Personal Use Only
Page #1414
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अध्यायः]
सिद्धिस्थानम्। ३६४३ काले त्रयोऽन्तेऽन्तरितस्तथैकः स्नेहा निरूहैः सहिताश्च षट् स्युः। योगे निरहास्त्रय एव देयाः स्नेहास्तथा षट् च परादिमध्याः॥३१॥ इति। सानुवासना निरूहा द्वादश कम्मसु प्राक् स्नेह एको निरूहवस्तिः पूर्वमेकः स्नेहवस्तिस्ततो निरूहवस्तिस्ततः परतः पञ्च सानुवासना निरूहा इति कम्मैसु द्वादश वस्तयः। तथा च-एकोऽनुवासनवस्तिः पूर्वं ततो निरूहस्ततोऽनुवासनं ततो निरूहस्ततोऽनुवासनं ततो निरूहस्ततोऽनुवासनं ततो निरूहस्ततोऽनुवासनं ततो निरूहस्ततोऽनुवासनं ततो निरूह इति द्वादश कर्मसु वस्तयः। काले इत्यादि। काले सान्वासनात्रय इति षट्, तत्र प्राक् स्नेह एको निरूहात् पूच्चमेकः स्नेहवस्तिस्ततो निरूहस्ततोऽनुवासनवस्तिस्ततो निरूहस्ततः स्नेहवस्तिस्ततो निरूह इति षट् सानुवासना निरूहा वस्तयः काले । अथ योगे तथाढेन सानुवासनाः षड़, वस्तयः। तद् यथा-त्रय एव निरूहा देयास्तथा परादिमध्याः स्नेहाश्च त्रय इति षट् । तथा च-पूच्चमेकोऽनुवासनवस्तिस्ततो निरूहस्ततः स्नेहवस्तिस्ततो निरूहस्ततः स्नेहवस्तिस्ततो निरूह इत्येवं षट योगे स्युरिति। परादिमध्यास्त्रयः स्नेहास्त्रयो निरूहा इति ॥ ३१ ॥ विभागमाह। एकमनुवासनं दत्त्वा दीयन्त इति सान्वसनाः, एवमनुवासनेन प्रत्येकं योगाद द्वादश निरूहाश्चतुर्विंशतिर्वस्तयो भवन्ति । प्रागित्यारम्भे। परत इति द्वादशनिरूहोत्तरकाले । निरूहान्मरिताश्च षट् स्युरिति निरूहेणान्तरीकृताः, एवञ्च द्वादश वस्तयः पूरणीयाः। पन्चैव परादिमध्या इति पञ्च स्नेहा अन्ते मध्ये आहौ च येषां विभक्तास्ते तथा । अव चादौ स्नेहद्वयम्, अन्ते च स्नेहद्वयम्, निरूहलयमध्ये चैकमनुवासनम्, एवं पञ्च स्नेहा भवन्ति। ये तु निरूहदिन एवानुवा नं वदन्ति, तन्मते आदावेक एव, अन्तेऽपि दिनान्तरे एकः, एवं पञ्च भवन्ति । एवं कमेकालयोरपि निरूइदिन एव दिनान्तरे अनुवासनं व्याख्यः । भव चैकस्नेहान्तरितानां निरूहदाने वातक्षोभो नाशङ्कनीयः। कर्मादिषु निरूहा यापनावस्तिरूपा दीयन्ते, ये स्निग्धाः एवेति कृत्वा न वातक्षोभका भवन्ति । एते च कर्मादयो यद्यपि शास्त्रप्रदेशेषु न व्यव हयन्ते, तथापि तद्विद्यव्यवहारारार्थमेवेयं कर्मादिसंज्ञा, यथा ममकमहाममकतैलादिसंज्ञा, तेन कर्मादिसंज्ञा शास्त्र व्यवहारादर्शनात् कर्मादिप्रतिपादको ग्रन्थोऽनार्ष इति यदुच्यते, तनिरस्तम् । कर्मादिसंज्ञा च तन्त्रान्तरेऽप्यस्ति, तथाहि जतूकर्णः,–“वस्तयस्त्रिंशत् षोड़शाष्टौ च कम्मेकालयोगा निरूहा स्नेहान्तरिता द्वादश षट् वयः एकस्नेहारम्भा पञ्च एकान्ताः" इति ।
• निशन्मताः कर्मसु वस्तयो हि कालस्ततोऽर्दैन ततश्च योगः। सान्वसना द्वादश बै निरूहाः प्राक् स्नेह एकः परतश्च पञ्च ॥ काले त्रयोऽन्तः पुरतस्तथकः स्नेहा निरूहान्तरिताश्च षट स्युः। योगे निरूहास्य एव देयाः स्नेहास्तथा पञ्च परादिमध्याः ॥ इति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1415
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
३६४४
www.kobatirth.org
चरक संहिता ।
-
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ कल्पनासिद्धिः
त्रोन् पञ्च वाहुश्चतुरोऽथ षड् वा वाताधिकानामनुवासनीयान् । स्नेहान् प्रदायाशु भिषग् विदध्यात् स्रोतो विशुद्धार्थमतो निरूहान् ॥ ३२ ॥ विशुद्धकायस्य ततः क्रमेण स्निग्धन्तु तैः स्वेदितमुत्तमाङ्गम् । विरेचयेद द्वित्रिरथैकशो वा
बलं समीक्ष्य त्रिविधं मलानाम् ॥ ३३ ॥
For Private and Personal Use Only
गङ्गाधरः - श्री नित्यादि । वाताधिकानामनुवासनीयान् स्नेहान् वस्तीन त्रीनाहुरथवा पश्चाहुरथवा चतुर आहुरथवा पडाहुः । तान् स्नेहान् वस्तीं भिषक् स्रोतो विशुद्धार्थं विदध्यात् । अतः परं निरूहान् विदध्यात् ॥ ३२ ॥
-
गङ्गाधरः - अथ शिरोविरेचनमाह – विशुद्धेत्यादि । एवं प्रकारेणादौ वमनेन ततो विरेचनेन ततोऽनन्तरं सानुवासननिरूहेण विशुद्धकायस्य ततः हारीतेऽपि - त्रिंशकं कर्म बुधा वदन्ति" इत्यायुतम् । कम्र्मादीनां प्रयोगं केचिद् वातादिषु इन्ति ॥ ३१ ॥
चक्रपाणिः - त्रीन् पन्चेत्यादिना स्नेहनार्थमनुवासनमाह । अत ये वातादिकानामिति पठन्ति, तेषाम् आदिशब्देन पित्तकफयोरपि ग्रहणम् । बहुवचनन्तु तद्गुणसंविज्ञानबहुब्रीहिणा वातस्य ग्रहणाद् बहुत्वसंख्यायोगादुपपन्नम् । यथोक्तं कुष्ठनिदाने – “वातादिषु प्रदुष्टेषु " इति । तथा स्वगाश्रितेऽपि “वातादीनां रसादीनाम्” इति बहुत्वं निर्द्दिष्टम् । अन्ये तु - वाताधिकानाम् इति पठन्ति । अत्र चतुर्णां षण्णां स्नेहानां युग्मरूणामपि दानमविरुद्धमेव, एतदनुवासनस्य निरूहाङ्गतया स्नेहनार्थं क्रियमाणत्वात् । अयुग्मादानन्तु " वस्तीनयुग्मान्" इत्यनेन स्वप्रधानतयानुवासनस्य विहितमिति भिन्नविषयतया न विरोधः, यतः स्नेहन प्रयोजनमनुवासनमेतेन स्नेहे भूत एवाऽयुग्मदानेन निवर्त्तनीयम् । किंवा अयुग्मा तन्वतो व्याख्यानेन संख्ध्वोच्यते । तथाहि - तीनू, पच, वीनू चतुर इति सप्त, पञ्च चतुर इति नव, पञ्च षडित्येकादश इति पञ्च विकल्पा इह विधीयन्ते । तन्त्रान्तरे स्नेहस्य युग्मदानमुक्तम्, यथा- " रूक्षस्य बहुवातस्य द्वौ वीनू चाप्यनुवासनान् । दद्यात् स्निग्धरुनु ज्ञात्वा ततः पश्चानिरूहयेत्” इति । स्रोतःशब्देन विबद्ध शिराऽभिहिता ॥ ३२ ॥
चक्रपाणिः - सम्प्रतिक्रमागतशिरोविरेचनस्य कल्पनामसम्यगयोगातियोगलक्षणञ्चाह - विशुद्धत्यादि । विशुद्धदेहस्येति एतच पञ्चकर्मसम्पादनीयकर्त्त विषयत्वं शुद्धिपूर्वकत्वञ्च शिरो
·
Page #1416
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१म अध्याय
सिद्धिस्थानम् ।
३६४५ उरःशिरोलाघवमिन्द्रियाणां स्रोतोविशुद्धिश्च भवेद विशुद्धे । गलोपलेपश्च शिरोगुरुत्वं निष्ठीवनश्चाप्यथ दुर्विरिक्त ॥ ३४॥ शिरोऽक्षिशङ्खश्रवणार्तितोदावत्यर्थशुद्धे तिमिरश्च पश्येत् । स्यात् तर्पणं तत्र मृदु द्रवञ्च स्निग्धस्य तीक्ष्णन्तु पुनर्न योगे॥ इत्यातुरखस्थविधिः छ प्रयोगे
बलायुषोवृद्धिकृदामयनः ॥ ३५ ॥ क्रमेण पुनरुत्तमाङ्ग मस्तक तः पूर्वोक्तः स्नेहः स्निग्धं तथा तैः पूर्वोक्तः स्वेदः स्वेदितं मलानां बलं समीक्ष्य त्रिविधमुत्तममध्यमाधम द्वितिरेकशो वा वारान् विरेचयेत् ।। ३३॥
गङ्गाधरः-तस्य शिरोविरेचनस्य सम्यगयोगलक्षणमाह-उशिर इत्यादि। विशुद्ध सम्यक शुद्धे शिरसि । असम्यगयोगलक्षणमाह-गलोपलेपश्चेत्यादि ॥३४
गङ्गाधरः-अतियोगलक्षणमाह-शिरोऽक्षीत्यादि। तिमिरश्च पश्ये दित्यन्धकारं पश्येत् । तत्रातियोगे प्रतिकारमाह–स्यात् तपेणमित्यादि । तत्रातियोगे इति शिरोविरके पुनः स्निग्धस्य तं नरं स्निग्धं कृता मृदु द्रवश्च तर्पणं विदध्यादिति, न तु तीक्ष्णं तपेणं विदध्यादिति । इतीत्यादि। इति खल्वेष विरेचनस्येहोच्यते। अनेन वमनादिना शुद्धस्यापि शिरोविरेचनैकसम्पाद्य पुरुषेऽयं क्रमो ज्ञेयः। स्निग्धमित्यङ्गशिरोवस्तिपाण्यादि । तलस्वेदितमिति हस्त तलस्वेदितम्। सिरिथैकश इति तदिनएव दोषाणामुत्कृष्टत्वादि बलत्रैविध्यमपेक्ष्य यथायोग्यतया योज्यम्। लाघवमिन्द्रियाणामिति पारादीनां स्वविषये पाटवम् ॥ ३३ ॥३४॥
चक्रपाणिः-तिमिरच पश्येरिति तमोव्यात सर्व पश्येदिति। तस्यातियोगायोगयोचिकित्सानुवक्तव्यतयाऽनुषङ्गतामाह- स्यात् तर्पणमित्यादि। मृड द्रवम्चेत्यमेनातियोगचिकितसितम्। तीक्ष्णन्तु पुनर्नयोग इति अयोगशिरोविरेचनस्यैव पुनस्तीक्षणशिरोविरेचनं देयम्। उक्त कर्मप्रयोगमुपसंहरति-इत्यातुरेत्यादि। भातुरस्वस्थसुखः इति वचनेन भातुरे आमयस्थाप* इत्यातुरस्वस्थसुख इति चक्रतः पाठः ।
४५७
For Private and Personal Use Only
Page #1417
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६४६
चरक-संहिता। [कल्पनासिदिः कालस्तु वस्त्यादिषु याति यावान् तावान् भवेद् द्विः परिहारकालः ॥ ३६ ॥ अत्यासनस्थानवचांसि पानं ® खप्नं दिवा मैथुनवेगरोधान्। शीतोपचारातपशोकरोषान् त्यजेदकालाहितभोजनञ्च ॥ ३७॥ बद्धे प्रणीते विषमे च नेत्रे
मार्गे तथाकविडिबन्धे। पञ्चानां कर्मणाम् आतुरस्वस्थ विधिः आतुर्यविधिः स्वास्थाविधिश्च प्रयोगे बलादिकृदामयनश्च ॥३५॥
गङ्गाधरः-वज्जेनीयं कालमाह-कालस्वित्यादि। वस्त्यादिषु पञ्चसु कर्मसु क्रियमाणेषु यावान् कालो याति, तावान् कालो द्विद्विगुणः परिहारस्यापथ्यसेवनत्यागस्य कालः॥३६॥
गङ्गाधरः-त्याज्यानाह-अत्यासनेत्यादि । अतिशयेनासनं स्थानं वचनमित्यादि त्यजेत्, अकाले भोजनहितभोजनश्च त्यजेदिति कृतवान्तादिः॥३७॥ , गङ्गाधरः-प्रणीयमानश्च न याति वस्तिः केनेत्यस्य प्रश्नस्योत्तरमाह-बद्ध इत्यादि। विषमे बड़े नेत्रे प्रणीतेऽपि बस्तिने याति, अशःकफविविबढे मार्ग हन्तृतया, स्वस्थे च बलायुर्वृद्धिकत्ततया यथोक्तपञ्चकर्मप्रयोगः सुखहेतुर्भवतीति ज्ञेयम् । स्वस्थे च पञ्चकर्मप्रवृत्तिः 'माधवः प्रथमे मासि' इत्यादिना सूत्रस्थाने प्रोक्तव ज्ञेया॥३५॥ ।
चक्रपाणिः-'कृते कियान् वा परिहारकालः' इत्यस्योत्तरमाह-कालरित्वत्यादि। तावान् भवेद् द्विः परिहारकाल इति वस्त्यादिप्रयोगे यावान् कालो व्याप्यते, तत्कालद्विगुणकालं यावत् परिहार्यत्वेनोक्तं परिहर्त्तव्यम् । अत्र आदिशब्देन वमनविरेचनशिरोविरेचनानां ग्रहणम् । वस्तेस्त्वादी व्युत्पादनेन प्राधान्यं दर्शयति ॥३६ ॥
चक्रपागि:-किं वर्जनीयम्' इति प्रश्नस्योत्तरम् - भत्यासनेत्यादि। आसनमुपविष्टावस्थानम् । स्थानमूईतया स्थानम्। यानं रथाश्वादिना यानम्। एत आविष्कृततमा इहोक्ताः, तेन क्रोधातिचिन्तनादयो येऽप्युपकल्पनीयादौ बमनादिप्रयोगे निषिद्धाः, तेऽपि न सेव्या एव ।। ३७ ॥
चक्रपाणि:-'प्रणीयमानः' इत्यादि प्रश्नस्योक्तम्-बद्ध इत्यादि। ने बढे विषमं प्रणीते * यानमिति चक्रतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1418
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१म अध्यायः सिद्धिस्थानम्।
३६४७ न याति वस्तिन सुखं निरेति दोषावृतोऽल्पो यदि वाल्पवीर्यः ॥ ३८॥ प्राप्ते तु वर्णोऽनिलमूत्रवेगे वाते विवृद्धेऽल्पबले गुदे च। अत्युष्णतीक्ष्णश्च मृदौ च कोष्ठे प्रणीतमात्रः पुनरेति वस्तिः ॥ ३९ ॥ मेदःकफाभ्यामनिलो निरुद्धः शूलाङ्गमईश्वयथून् करोति। स्नेहं नियुञ्जन्नबुधस्तु तस्मै
संवर्द्धयत्येव हि तान् विकारान् ॥ ४०॥ च वस्तिन याति। केन सुचिरा वस्तिरेतीत्यस्योत्तरमाह । दोषाढतो वस्तिन सुख निरेति चिराच निरेति, अल्पो वाल्पवीर्यो वा वस्तिन सुख निरेति चिराच निरेतीति ॥३८॥
गङ्गाधरः-केनति शीघ्रमित्यस्योत्तरमाह-प्राप्ते वित्यादि। वच्च-आदिवेगे प्राप्ते वाते च विदृद्धे गुदे चाल्पबले मृदौ च कोष्ठेऽत्युष्णतीक्ष्णो वस्तिः प्रणीत. मात्रः पुनः शीघ्रमेति ॥ ३९ ॥ ___ गङ्गाधरः-मेद इत्यादि। अनिलो मेदःकफाभ्यां निरुद्धः सन् शृलादीन् करोति । साध्या गदा इत्यस्योत्तरमाह-स्नेहमित्यादि। अबुधो वद्यः येषां विकाराणां प्रशमाय यस्य स्नेह नियुञ्जन् तस्य जनस्य तान् विकारान् संवद्धयति।
गुदावयवबद्धत्वात् न याति, तथा न सुखं निरेतीत्यादिना 'सुधिराञ्च केन' इति प्रश्नस्योत्तरम् । न सुखं निरेतोति चिरेण दुःखं कुद्धो वाऽऽगच्छतीत्यर्थः। दोषावृत इति दोषेण बलोयसाऽवरूद्धः । अल्प इति अपमानः। अल्पवीर्य इति उष्णलवणाद्यभावान्मृदुवीर्यः ॥ ३८॥
चक्रपाणिः-प्राप्त चेत्यनेन शीघ्रागमनहेतुमाह । वातेऽतिवृद्ध स्नेहो गुदे वातेन प्रतिहतस्वान यात्याशयम्, ततः शीघ्रमागच्छति। अल्पबले गुदे स्नेहं धारयितु न शक्नोति पुरुषः, अल्पबलस्वञ्च गुदस्य सृवणीबलीदौर्बल्यात् ॥ ३९ ॥
चक्रपाणिः-'साध्याः' इत्यादि प्रश्नस्योत्तरम् । मेदाकफाभ्यामित्यादि-मेदसा कफेन वेति मेदाकफाभ्याम् । मित्र शूलादीमिरीक्ष्य शुद्भवातान्त्या स्नेहं प्रयुक्ते, नावरणं जानाति,
For Private and Personal Use Only
Page #1419
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
३६४८
www.kobatirth.org
-
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक संहिता |
रोगास्तथान्येऽपि विवर्यमाणाः परस्परेणापि गृहीतमार्गाः ।
सन्दूषिता धातुभिरेव चान्यैः स्वभेषजैर्न प्रशमं व्रजन्ति ॥ ४१ ॥ सर्व्वाङ्ग - रोगप्रशमाय कर्म - 8 हीनातिमात्रं विपरीतकालम् । मिथ्योपचाराच्च न तं विकारं शान्तिं नयेत् पथ्यमपि प्रयुक्तम् ॥ ४२ ॥
तथान्येऽपि रोगाः परस्परेण गृहीतमार्गाः सन्तो वित्तर्यमाणाः स्युः । अन्यर्धातुभिश्च सन्दूषिता रोगाः स्वर्भेषजः प्रशमं न यान्ति ॥ ४० ॥ ४१ ॥
गङ्गाधरः - अपरञ्च - सर्व्वाङ्गरोगप्रशमाय विपरीतकालमयथाकाले हीनातिमात्र कम्मे मिथ्योपचारादययाथप्रयोगात् तं तं विकारं शान्ति न नयेत्, पथ्यमपि प्रयुक्त शान्तिं न नयेत् ॥ ४२ ॥
[ कल्पनासिद्धिः
अत एव अबुधः इति कृतम् । अन्यखाप्युक्तम् - " कुपितो मार्गसंरोधान्मेदसो वा कफस्य वा । अतिवृद्धा निलो नादt at नेहेन वृंहणम्" इति । अवितर्क्यमाणा इति असम्यग्ज्ञायमानाः, असम्यग गज्ञायमानत्व एव हेतुमाह- परस्परेणेत्यादि । रोगशब्देनात्र दोषोऽभिप्रेतः । परस्परेण प्रतिबद्धमार्गा अतो दुहा भवन्ति, तथा धातुभिश्व रक्तादिभिश्व सन्दूषिताः सम्मूर्च्छिताः सन्ता दुइया भवन्ति, अविज्ञाताश्च स्व भैषजैर्न प्रशमं व्रजन्ति । स्वर्भेषजैरिति मार्गावराजादिकरणदोषधात्वन्तरनिरपेक्ष कैरेकदोषभेषजैः । तद्वि तथाभूतानां भेषजं यौगिकं न भवत्येव, अतोऽनुपशमो युक्त एव । एवञ्च दोषाणां परस्परावरोधान् तथा धातुसम्मूर्च्छनविशेषांश्चावगम्यैव व्याधौ प्रषवोऽनुसरणीयः ॥ ४० ॥ ४१ ॥
चक्रपाणिः - अथ विज्ञातेऽपि बाधौ भिषजाऽसम्यक प्रयोगादिभिर्वर्द्धमानेऽसिद्धिमाहयादि । विपरीतकालमिति अनुचित कालकृतम् । मिथ्योपचाराच्चेति भेषजानां तथाऽकरणात् । यथा – भेषजस्य सम्यकपरिणामे सति भोक्तव्यम् । यद् यौगिकं भेषजम्, तत् सम्यक प्रयुक्तं सिध्यतीति सिद्धान्तः ॥ ४२ ॥
सर्व्वचेति चक्रसम्मतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1420
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१म अध्यायः ।
सिद्धिस्थानम् ।
३६४६ तत्र श्लोक। प्रश्नानिमान् द्वादश पञ्चकर्माण्युदिश्य शिष्याय समाहिताय । प्रजाहितार्थ भगवान् महात्मा
सम्यग् जगादर्षिवरोऽत्रिपुत्रः॥४३॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते सिद्धिस्थाने
कल्पनासिद्धिर्नाम प्रथमोऽध्यायः॥१॥ गङ्गाधरः-इति सव्वप्रश्नोत्तरं समाप्तम्। अथोपसंहरति-तत्र श्लोक इति । प्रश्नानिमानित्यादि। पञ्चकर्माप्युद्दिश्य द्वादश प्रश्नान् सम्यग् जगाद प्रत्युवाचेत्यथः । यदुपसगणोपसृष्टो धातुर्यमर्थमाह तदर्थवाची स एव हि धातुः, उपसगस्तु तद्योतक इत्युपसगांभावेऽपि तमर्थश्च स धातुराहेति सिद्धान्तः। प्रतिजगादेत्यथः॥४३॥
गङ्गाधरः-अध्यायं समापयति अग्नीत्यादि। अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते । अप्राप्ते तु दृढ़वल-प्रतिसस्कृत एव च । सिद्धिस्थानेऽष्टमे खादा कल्पनासिद्धिनामके। अध्यायेऽत्र जल्पकल्प-तरौ गङ्गाधरेण तु । कृते स्कन्धेऽष्टमे सिद्धि-स्थाने तु प्रथमस्य
च। कल्पनासिद्धाध्यायस्य शाखा जल्पाभिधेरिता॥१॥
चक्रपाणि:-प्रश्नानित्यादिनाध्यायार्थ संगृह्णाति। संग्रहश्च व्यक्तः ॥ ४३ ॥ इति महामहोपाध्यायचरकचतुराननश्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां घरकतापर्यटीकायां सिद्धिस्थानच्याख्यायां कल्पनासिद्रिव्याख्या
नाम प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1421
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
द्वितीयोऽध्यायः। अथातः पञ्चकर्मीयसिद्धि व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः ॥१॥ येषां यस्माच्च कर्माणि अग्निवेश न कारयेत् । येषाञ्च कारयेत् तानि तत् सर्वश्च प्रचक्ष्यते ॥ पञ्चकर्माणि येषान्तु न कुर्य्याद येन हेतुना। येषां यानि च कर्माणि तत् सव्वं संप्रचक्ष्यते ॥२॥® चण्डः साहसिको भीरुः कृतघ्नों व्यग्र एव च। सद्यनृपतिद्वष्टा तद्विष्टः शोकपीड़ितः ॥ गङ्गाधरः-अथाध्यायोद्देशक्रमात् पञ्चकर्मीयसिद्धिमाह-अथात इत्यादि। सर्च पूर्ववद् व्याख्येयम् ॥१॥
गङ्गाधरः-यदिहाभिधेयं तदाह-येषां यस्मादित्यादि। यस्मात् कारणाद येषां सर्वाणि चिकित्सितानि कर्माणि न कारयेत् येषाश्च यस्मात् तानि कारयेत् तत् सर्व प्रचक्ष्यते। एवं येषां येन हेतुना पञ्चकर्माणि न कारयेत् येषां येन हेतुना तानि पञ्चकर्माणि कारयेत् तत् सर्वश्च प्रचक्ष्यते ॥२॥
गङ्गाधरः-चण्ड इत्यादि। चण्डादिः पुरुषो भिषविदा वदान सवरेव
चक्रपाणिः-कल्पनासिद्धौ ज्ञातकोपयोगस्य कर्मप्रवृत्तिनिवृत्तिविषयकजिज्ञासा भवति, ततः तदुपदर्शनार्थं पञ्चकर्मीयसिद्धिरुच्यते। पञ्चकर्मप्रवृत्तिनिवृत्तिविषयज्ञानार्थमधिकृत्य कृता सिद्धिः पञ्चकर्मीया सिद्धिः। येषामित्यादिनाऽध्यायार्थ सङ्कल्प्य प्रतीजानीते। पञ्च कम्माणि येषां न कार्याणीत्यनेन व्यस्तानि समस्तानि च येषां न कार्याणि, तानि पृथग वक्ष्यन्ते ॥१२॥
चक्रपाणिः-अतः चण्ड इत्यादिना सकलपञ्चकर्माविषयमाह । यद्यपि च विमाने जनपदोदंसनीये रोगभिषगजितीये वाऽनपवादप्रतीकारादयोऽनुपक्रमणीयत्वेनोक्ता एव, तथापीह प्रकरणागतत्वात् पुनरुच्यते। चण्डादिषु प्रवृत्तिभैषजस्थाशक्यत्वानिषिध्यते। कृतवादिषु चाधर्मवशादेव भेषजं न सिध्यति। प्रत्युताशार्मिकप्रतिक्रिययाऽधर्म एव भवतीति निवृत्तिः विधीयते। सतो राजानं भिषजच द्वेष्टीति सद्राजभिषा द्वेष्टा, किंवा 'सद्' इति राज्ञो भिषजन्य
• येषां यस्मात् पञ्चकर्माण्यग्निवेश न कारयेत्। येषाच कारयेत् तानि तत् सर्व संप्रवक्ष्यते॥ इति पाठः समीचीनोऽपि जल्पकल्पतरुटीकाननुगतस्वात् न गृहीतोऽस्माभिः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1422
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्य अध्यायः
सिद्धिस्थानम्।
३६५१ यादृच्छिको मुमूर्षश्च विहोनः करणैश्च यः। वरी वैद्यविदग्धश्च श्रद्धाहीनः सशङ्कितः॥ भिषजामविधेयश्च नोपक्रम्यो भिषग्विदा। एतानुपाचरन् वैद्यो बहून् दोषानवाप्नुयात् ॥ ३॥ एभ्योऽन्ये समुपक्रम्या नराः सव्वरुपक्रमः । अवस्था प्रविभज्यैषां कार्याकार्यश्च वक्ष्यते ॥ ४ ॥
अवम्यास्तु क्षतक्षीणातिस्थूलातिकुशवृद्धवालदुर्बलश्रान्तपिपासित -क्षुधित-कर्मभाराध्वहतोपवास-मथुनाध्ययनाध्यशन • व्यायामचिन्ताप्रसक्तक्षामगर्भिणीसुकुमारसम्वृतकोष्ठदुश्छ गर्छ । रक्तपित्तप्रसक्तच्छर्दू प्रर्द्ध वातास्थापितानुवासित-हृद्रोगोदावर्तिनः, मूत्राघातगुल्मप्नीहोदराष्ठीलावरोपघाततिमिरशिरःशङ्खकर्णाक्षिपार्श्वशूलाश्चि ॥ ५॥ कर्म भिनौपक्रम्य इति। तत्र यादृच्छिक इति या इच्छा यदृच्छा तया चरति यादृच्छिकः। वरी तच्चिकित्सकस्य शत्रुः। वद्यविदग्ध इति य आतुरः स्वयं वद्यविद्याविदग्ध इव वद्यविद्याभिमानी। एतेनातुरस्य चिकित्सायां यः कत्ता तदुपलक्षणमिदं ख्यापितमिति। भिषजामविधेयश्च अकर्तव्यविधिकः । कस्मानोपक्रम्य इत्यत उच्यते-एतानित्यादि। एतान् चण्डादीनानुरान् उपाचरन् वद्यो बहून् दोषानवाप्नुयात् ॥३॥ • गङ्गाधररा-एभ्योऽन्ये चण्डादिभ्य आतुरेभ्योऽन्ये नराः स्वस्थाश्च सर्च रुपक्रमः समुपक्रम्याः। एषामुपक्रम्याणामवस्थां प्रविभज्य काय्योकाय्य वक्ष्यते। इति सवोपक्रमे कार्याकार्यमुक्तम् ॥४॥ विशेषणम्। तद्विष्ट इति सदादिद्वेष्यः। यादृच्छिको नास्तिकः। विहीनः करुगैरित्यकरुणः । वैरी वैयापकारक, वैद्यद्वेष्टा नापकारक इति तु विशेषः। वैद्यविदग्धो वैद्याभिमानी। भिषजामविधेय इति भिषजामनायत्तः। सवैरिति वमनादिभिरन्यैश्च संशमनादिभिः। एषामिति चण्डादिव्यतिरिक्तानाम् ॥ ३ ॥४॥
चक्रपाणिः-सम्प्रत्युपक्रमणीयाना मेव रोगादियोगकृतावस्थाभेदेनाऽकर्तव्यपञ्चकर्म दर्शयन् आह-अवम्यास्तावदियादि। अवम्यादौ तावत्' इतिपदं प्राकप्रस्तुतोपदर्शनार्थम् । प्रसतशब्दो मैथनादिभिः प्रत्येक सम्बध्यते। सम्वृतकोष्ठो वायुनाल्पीकृतकोष्ठः, वायुच्याप्तकोष्ठ इत्येके ॥५॥
For Private and Personal Use Only
Page #1423
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६५२
चरक-संहिता। पञ्चकर्मीयसिद्धिः तत्र क्षतस्य भूयः क्षणनाद्रक्तातिप्रवृत्तिः स्यात्। क्षीणातिस्थूलकुशवृद्धबालदुर्बलानां भेषजबलासहत्वात् प्राणोपरोधः । श्रान्तपिपासितक्षुधितानाञ्च तद्वत्। कर्मभाराध्वहतोपवासमथुनाध्ययनाध्यशनव्यायामचिन्ताप्रसक्तक्षामाणां रौक्ष्यास वातरक्तच्छदक्षतभयं स्यात् । गर्भिण्या गर्भव्यायामादामगर्भप्रपतनाच दारुणरोगप्राप्तिः। सुकुमारस्य हृदयविकर्षणादूद्ध मधो वा रुधिरातिप्रवृत्तिः। सम्वृतकोष्ठदुश्छदोरतिमात्रप्रवाहणाद् दोषाः समुक्लिष्टा ह्यन्तःकोष्ठे विसर्पन्तः स्तम्भं जाड्यं वैचित्त्यं मरणं वा जनयन्ति। ऊर्द्ध रक्तपित्तस्योदान ऊछ मुत्क्षिप्य प्राणानाहरेद रक्तञ्चातिप्रवत्तयेत् प्रसक्तछद्देस्तु तद्वत् । ऊद्ध वातास्थापितानुवासितानामूद्ध वातादिप्रवृत्तिः। हृद्रोगिणो हृदयावरोध उदावर्तिनो घोरोदावतः स्याच्छीघ्रहन्ता। मूत्राघातादिभिरार्तानां तीव्रतरशूलप्रादुर्भावस्तिमिरातनां तिमिराभिवृद्धिः शिरःशूलादिषु शूलातिवृद्धिस्तस्मादेते न वम्याः। सर्वेष्वपि खल्वेतेषु विषगरविरुद्धाभ्यवहारामकृतेष्वप्रतिषिद्ध शीघ्रकारिवाद दोषाणाम् ॥ ६॥ ७॥
गङ्गाधरः-अथ पञ्चकर्मणां कार्याकाव्यमाह-अवम्यास्वित्यादि। क्षतक्षीणादयो न वम्या वमनानर्हाः पाश्वशूलार्त्तान्ताः ॥५॥
गङ्गाधरः-तत्र दोषमाह-तत्रेत्यादि। तत्र वम्येषु मध्ये क्षतस्य वमनेन भूयः क्षणनाद्रक्तातिप्रवृत्तिः। क्षीणादीनां वमनासहखात्। श्रान्तादीना. मित्येवमादि स्पष्टम् । अवम्यानामेषामप्यवस्थाविशेषे वमनातामाह-सर्वेष्वपीत्यादि। क्षतक्षीणादिषु सर्वेषु । दोषाणां विषादिदोषाणाम् ॥६॥७॥
चक्रपाणिः- तल क्षतस्येत्यादिना यथोत्तवमनादाने हेतुमाह । प्राणोपरोधो मरणम्, बलक्षय इत्यन्ये। श्रान्तादीनां विच्छेदपाठेन प्राणोपरोधस्य पूर्वापेक्षया हीनमात्रत्वं दर्शयति । वातरक्तच्छेदक्षतभयमित्यस रक्तच्छेदो रक्तमोक्षः। सुकुमारस्येति मृडशरीरस्य। हृदयापकर्षणादिति हृदयहिंसनादिति। तत्वदिति अद्ध रक्तपित्तनामित्यत्रोक्तः दोषः। अवम्यानामवस्थायां
For Private and Personal Use Only
Page #1424
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्य अध्यायः]
सिद्धिस्थानम्। शेषास्तु वम्याः। पानसकुष्ठनववरराजयदमकासश्वासगलग्रह-गण्डमाला-श्लोपदमेहमन्दाग्निविरुद्धाजोन्नविसूचिकालसक-विषपोत-दिग्धविषाधोगशोणितपित्त-कफप्रसेक-दुर्नामहल्लासारोचकाविपाकापच्यपस्मारोन्मादातिसार-शोषपाण्डुरोगमुखपाकदुष्टस्तन्यादयः। श्लैष्मिका व्याधयो विशेषेण महारोगाध्यायोक्ताश्च एतेषु हि वमनं प्रधानतममुक्तं केदारसेतुभेदे शाल्यादिशोषविनाशवदिति ॥८॥ . अविरेच्यास्तु सुभगक्षतगुदमुक्तनालाधोगरक्तपित्तविलचितदुबलेन्द्रियाल्याग्निनिरूढकामादिव्यमाजीर्णनवञ्चरमदात्ययिता
गङ्गाधरः-शेषास्वित्यादि। क्षतादिपाश्र्श्वभूशान्तेिभ्यः शेषा जना वमनार्हाः। तत्र प्रधानवम्यानाह-पीनसेत्यादि। विशेषेण महारोगाध्यायोक्ता विंशतिः श्लष्मिका व्याधयः । कथं प्रधानतममेषु वमनं तदाह-केदारेत्यादि॥८॥
गङ्गाधरः-अथाविरेच्यानाह-अविरेच्यास्त्वित्यादि। सुभगक्षतगुदादयश्च गभिण्यन्ताः। क्षतक्षीणातिस्थूलातिकृशद्धबालदुर्बलश्रान्तपिपासितक्षुधितवमनमाह-सर्वेष्वपीत्यादि। यद्यपि चानाध्यायान्ते सव्वष्वेव निर्दिष्टंव्ववस्थायां निषिद्धमपि पक्ष्यति, तथापीह विधानेनातावश्यकर्त्तव्यता वमन इति बोध्यम् ॥ ७ ॥
चक्रपाणिः-शेषास्तु वन्या इत्यभिधायापि पीनसादीन् पुनर्वमनविषयतया दर्शयिष्यन् तेषु विशेषेण वमनस्य यौगिकता दर्शयति। एवमुत्तरत्रापि पुनर्विरेचनादिविषयोपदर्शने व्याख्येयम् । प्रधानममिति महारोगाध्यायेनोक्तम् । केदारसेतुभेदे इत्यादिनैकदेशेन महारोगाध्यायोक्त प्राधान्यख्यापकं प्रन्थं प्राहयति। तेन यदुक्कं सत्र-“वमनं खलु सर्वोपक्रमेभ्यः श्लेष्मणि प्रधानतमं मन्यन्ते भिषजः, तयादित एवामाशयमनुभविश्य सकलं वैकारिकश्लेष्ममूलमपकर्षति, तलावजिते इलेष्मण्यपि शरीरान्तर्गता इलेष्मविकाराः प्रशान्तिमापद्यन्ते, यथा भिन्ने केदारसेतो शालियवषष्टिकादीन्यनभिष्यन्दमानान्यम्भसा प्रशोषमापद्यन्ते, तद्वत्" इति ग्रन्थखण्डकम, तदिह सम्बध्यते। एवं विरेचनप्राधान्ये तथा वस्तिप्राधान्ये यदिहैकदेशं महारोगाध्यायोक्तप्राधान्यज्यापकग्रन्थस्खण्डकं वक्ष्यति, स तदनन्याध्याहारेण योजनीयम् ॥ ४॥ चक्रपाणिः-विरेचनाविषयमाह-अविरेच्यास्त्वित्यादि। सुभगक्षतगुद इति सुभगगुदा
४५८
For Private and Personal Use Only
Page #1425
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक-संहिता। पञ्चकर्मीयसिद्धिः मातशल्यादिताभिहतातिस्निग्धरूक्षदारुणकोष्ठाः क्षतादयश्च गर्भिण्यन्ताः॥१॥
तत्रसुभगस्य सुकुमारोक्तदोषः स्यात् । क्षतगुदस्य क्षते वायुः प्राणोपरोधकारी वरां रुजां जनयेत्। मुक्तनालमतिप्रवृत्त्या हन्यादधोभागरक्तपित्तिनञ्च तवद्। विलचितदुर्बलेन्द्रिथाल्याग्निनिरूढ़ा औषधवेगं न सहेरन् । कामादिव्यग्रमनसो न प्रवर्तते कृच्छ ण वा प्रवर्त्तमानमयोगदोषान् कुर्यात् । अजीर्णेन आमदोषः स्यात् । नवज्वरस्याविपक्वान् दोषान् न वहिनिहरेत् वातमेव च कोपयेत् । मदात्ययितस्य मद्यक्षीणे देहे वृद्धो वायुः प्राणोपरोधं कुर्यात् । आध्मातस्याध्मायमानस्य वा पुरीषकोष्ठनिचितो वायुर्विसर्पन् सहसानाहं करोति तीव्रतरं मरणं वा जनयेत्। शल्यार्दिताभिहतयोः क्षते वायुराश्रितो जीवितं हिंस्यादतिस्निग्धस्यातियोगभयं भवेत्। रूक्षस्य वायुरङ्गग्रह कुर्यात् । दारुणकोष्ठस्य विरेचनोद्धता दोषा हृच्छूलपवभेदानाहाङ्गमदच्छर्द्धिमूर्छाकमान् जनयित्वा प्राणान् निहन्युः । कम्मेभाराध्वहतोपवासमथुनाध्ययनाध्यशन-व्यायामचिन्ताप्रसक्तक्षामगाभण्यश्च अविरेच्याः ॥९॥ ___ गङ्गाधरः-तत्र दोषमाह-तत्रेत्यादि । सुभगस्य सौभाग्ययुक्तस्य विरेचनात सुकुमारोक्तवमनदोषो विकर्षणादूद्ध मधो वा रुधिरातिप्रवृत्तिः स्यात्। मुक्तनाल गुदस्थनालं यस्य स्रस्तं तं मुक्तनारू म् । तद्वदिति अतिप्रवृत्त्या हन्यात् । क्षतगुदश्च । भन्ये तु सुभगं सुखसम्बन्धिनमाहुः। युक्तवातो सम्वृतगुदः (१)। क्षतादयश्च गर्भिण्यन्ता इति वमनाविषयमध्यपठिताः ॥९॥
चक्रपाणिः-रुजां जनयेद विरेचनमिति शेषः। अधोभागरक्तपित्तिनं तद्वदिति प्रतिप्रवृत्त्या हन्यादित्यर्थः। कामादीत्यादौ आदिशब्देन शोकक्रोधादीनां ग्रहणम्। भत च अप्रवृत्तिः स्तोकप्रवृत्तिश्चायोग एव । उक्त हि-"अयोगः प्रतिलोम्येन न चाल्पं वा प्रधानम्"
For Private and Personal Use Only
Page #1426
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
२थ अध्यायः ].
३६५५
सिद्धिस्थानम् । चतादीनां गर्भिण्यन्तानां छद्द नोको दोषः स्यादिति । तस्मादेते न विरेच्याः ॥ १० ॥
शेषास्तु विरेच्याः । कुष्ठज्वरमेहोर्द्ध रक्तपित्तभगन्दराशब्रध्नलोहगुल्मार्व्वद - गलगण्डग्रन्थि-विसूचिकालसक-मूत्राघातक्रिमिकोष्ठविसर्प- पाण्डुरोग - शिरः पार्श्वशूलोदावर्त्तनेत्रास्यदाह-हृद्रोगव्यङ्गनीलिकाः, श्रवणगुदमेट्पाकहलीमकश्वासकासकामलापच्यपस्मारोन्मादवातरक्त-योनिरेतोदोष-तैमिर्थ्यारोचकाविपाकच्छर्दि - श्वयथूदरविस्फोटकादयः, पित्तव्याधयो विशेषेण महारोगा - ध्यायोक्ताश्च । एतेषु हि विरेचनं प्रधानतममित्युक्तमग्न्युपशमे - ऽग्निगृहवत् ॥ ११ ॥
अनास्थाप्यास्त्वजीर्णाति स्निग्धपीतस्नेहो क्लिष्टदोषाल्याग्नियानकान्तातिदुर्बल- चुत्तृष्णाश्रमार्त्तातिकुश-भुक्तभक्तपीतोदकवमितविरिक्त कृतन स्तःकर्मक द्धभीतमत्तमूर्च्छिताः, प्रसक्तच्छद्दिर्निष्ठीविका कासश्वास हिक्का - वद्धछिद्रदकोदराध्मानालसकविसू चिकामप्रजातातिसार मधुमेहकुष्ठार्त्ताश्च ॥ १२ ॥
ܘ
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
दारुणकोष्ठखमतिक्रूरकोष्ठत्वम् । च्छदनोक्ताः स्ववदोषाः क्षतादीनां स्युरिति ॥ १० ॥
गङ्गाधरः- शेषास्तु विरेच्या इति । तत्र च कुष्ठादयो रोगा विस्फोटमकारा आदिना गृह्यन्ते, विशेषेण महारोगाध्यायोक्ताथवारिंशत् पित्तव्याधयः । एतेषु विरेचनं प्रधानतमम् । कथमित्यत आह- अग्न्युपशमेऽग्निगृहचदिति । यथा अग्निगृहमग्निनोत्तप्तमनिमशान्तौ शान्तं भवतीति ॥ ११ ॥
इति । अयोगदोषाश्च विभ्रंशहितास्तम्भादयो वक्ष्यमाणाः | आमदोष इति आमदोषनिमित्तविसूचिकादिः । पुरीषकोष्ठ इति पुरीषाद्यासक्तकोष्ठः । दुई नोक इति प्रागवमनोक्त दोषः स्वात् । विशेषेण विरेच्या नाह- कुष्ठेत्यादि । विसूचिकायां विरेचनमुत्तरकालं विशेषदोषहरणार्थं ज्ञेयम् ॥ १० ॥ ११ ॥
चक्रपाणिः - अनास्थाप्यानाह - अनास्थाप्यास्त्वित्यादि । मधुमेहशब्देन सर्व्वप्रमेहग्रहणम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1427
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६५६
चरक-संहिता। (पञ्चकर्मीयसिद्धिः तत्राजार्णातिस्निग्धप तस्नेहानां दूष्योदर मूर्छा श्वयथर्वा स्यात्। उक्लिष्टदोषमन्दाग्न्योररोचकास्तीवाः। यानकान्तस्य क्षोभव्यापन्नो वस्तिराशु देहं शोषयेत्। अतिदुर्बलक्षुत्तृष्णाश्रमार्त्तानां पूर्वोक्तो दोषः स्यात् । अतिकृशस्य काय पुनर्जनयेत्। पीतोदकभुक्तभक्तयोरुतिश्योद्धमधोवा वायुर्वस्तिमुक्षिप्यैव क्षिप्रं वस्तिं घोरान् विकारान् जनयेत् । वमितविरिक्तयोस्तु रूदं शरीरं निरूहः क्षतं क्षार इव निईहेत् । कृतनस्तःकर्मणो विभ्रशं संनिरुद्धस्रोतसं कुर्यात् । ऋद्धातिभीतयोर्वरितरूद्ध मुपनवेत् । मत्तमूच्छेितयोभृशं विचलितायां संज्ञायां चित्तोपघातव्यापत् स्यात्। प्रसक्तच्छदि निष्ठीविकाकास सहिका नां पुनरूद्ध भूतोवायुरूद्ध वस्तिं नयेत्। बद्धछिद्रोदकोदराध्मातानां भृशतरमाध्माप्य वस्तिः प्राणान् हिंस्यात्। अलसकविसूचिकामप्रजातातिसारिणामामकृतदोषः स्यात् । मधुमेहकुष्ठिनोाधेः पुनर्वृद्धिरिति ; तस्मादेते न स्थाप्याः ॥ १३॥
गङ्गाधरः-अथानास्थाप्यानाह-अनास्थाप्यास्वित्यादि। अजीर्णादिकुष्ठान्तिा अनास्थाप्याः॥१२॥
गङ्गाधरः-तत्र दोषमाह-तत्राजीणत्यादि। पूर्वोक्तदोष इति विरे. चनोक्तदोषः। दुब्बलानामास्थापनासहखात् पाणोपरोधः। क्षुत्तृष्णाश्रमार्ता नाश्च तदसहलात् प्राणोपरोधः स्यादिति। क्षिप्रवस्तिं वस्तिरोगविशेषम् ॥१३॥
दूल्योदरमिति समिपावोदरम्। यानं स्थादियानम्। दहेद् वस्तिरिति शेषः। विभ्रंशमित्या इन्द्रियाणामिति शेषः। ऊ मुपल्लवेदिति मुखादिभिरुद्गच्छेत्। मत्तमूर्छितयोापत् स्वादिति मूछ रूपा व्यापत् स्यादित्याहुः। बद्धोदरादाबामातानां वस्तिनिषिध्यते। तेन "स्निग्धाय बद्धोदरिणे” इत्यादिना यावच्च "निरूहं सानुवासनम्" इति ग्रन्थन निरूहविधाममविरुद्धं भवति। अन्ये तु दराध्याय एव बद्धोदरिणे सविबन्धोदरिविषयं निरूहं वर्णयन्ति, सेनान सामान्येन बद्धोदरे निरूनिषेधो न विरुद्धः ॥ १२॥ १३ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1428
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्य अध्याय:
सिद्धिस्थानम्।
३६५७ शेषास्त्वास्थाप्याः। सर्वाङ्गकाङ्गकुक्षिरोगवातवच्चोंमूत्रशुक्रसङ्गबलवर्णमांसरेतःक्षतदोषाध्मानाङ्गसुप्तिक्रिमिकोष्ठोदावर्तस्तब्धाङ्गातिसारसर्वाङ्गाभितापप्लीहगुल्मशूल-हृद्रोगगुदभगन्दरोन्मादबध्नशिरःकर्णहृदयपार्श्वकटीग्रहवेपनाक्षप-गौरवातिलाघवरजक्षयार्ताः। विषमानिस्फिगजानुजचोरुगुल्फपार्णिप्रपदयोनिवाह्याङ्गुलिस्तनाङ्गदन्त-पास्थिशूलशोथ-स्तम्भान्त्रकूजन - परिकर्तिकाल्पाल्पशब्दोग्रगन्धोत्थानादयो ये तु वातव्याधयः विशेषेण महारोगाध्यायोक्ताश्च। एष ह्यास्थापनं प्रधानतममित्युक्तं वनस्पतेर्मूलच्छदवत् ॥ १४ ॥ ___ य एवानास्थाप्यास्त एवाननुवास्या: स्युर्विशेषतस्त्वभुक्तभक्तनववर-पाण्डुरोगकामला-प्रमेहार्थोऽरोचक-मन्दाग्नि-दुबलप्रतिश्यायनीहकफोदरोरुस्तम्भवच्चोंमेद-पीतविषगरपित्तकफाभिष्यन्दगुरुकोष्टश्लीपदगलगण्डापचीक्रिमिकोष्ठिनश्च ॥ १५ ॥
तत्राभुक्तभक्तस्यानावृतमार्गत्वादूई मतिवर्तते स्नेहः । नवज्वरपाण्डुरोगकामलाप्रमेहिणां दोषानुक्तिश्योदरं जनयेत्।
गङ्गाधरः--शेषास्वास्थाप्या इति अजीर्णादिकुष्ठान्तेिभ्यः शेषा आस्थाप्या साक्रेत्यादि । तत्र सर्वाङ्गरोगादुरग्रगन्धोत्थानादयो ये रोगास्तथा महारोगाध्याये विशेषण येऽशीतिर्वातव्याधय उक्ता एषु ह्यास्थापनं प्रधानतममुक्तम् । कथम् १ वनस्पतेमलच्छेदवत् । वृक्षस्य मूलच्छेदेन यथा क्रमेण स्कन्धशाखादया शुष्यन्ति तथा ॥ १४ ॥ - गङ्गाधरः-अथाननुवास्यानाह-य एवेत्यादि। येऽजीर्णादयोऽनास्थाप्या उक्तास्तएवाननुवास्याः स्युः। विशेषतश्चाभुक्तभक्तादयः क्रिमिकोष्ट्यन्ता अननुवास्याः ॥१५॥ चक्रपाणिः-विशेषेणास्थाप्यानाह-सर्वाङ्गस्यादि । स्फिगादिभिः शूलशोषस्तम्भाः सम्बध्यन्ते । भननुवासनोपदर्शने भनास्थाप्येषु भुकभक्तः पठितः, तद्व्युदासार्थ अभुक्तभक्तोपादानम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1429
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६५८
चरक-संहिता। [पञ्चकर्मीयसिद्धिः अर्शसस्याशांस्यभिष्यन्याध्मानं कुर्यात्, अरोचकार्तस्यान्नगद्धिं पुनर्हन्यात्, मन्दाग्निदुर्बलयोर्मन्दतरमग्निं कुर्यात्, प्रतिश्यायप्लीहादिमताञ्च भृशतरमुक्लिष्टदोषाणां भूय एव दोषं वर्द्धयेत् । तस्मादेते नानुवास्याः ॥ १६ ॥ .. य एवास्थाप्यास्त एवानुवास्याः, विशेषतस्तु रूक्षतीक्षणानयो येऽन्ये केवलवातरोगाश्चि। तेषु ह्यनुवासनं प्रधानतममित्युक्तं वनस्पतिमूलच्छेदवन्मूले द्रुमाणां प्रसेकवच्चेति ॥ १७॥
अशिरोविरेचनार्हास्तु पुनरजीणिभुक्तभक्तपीतस्नेहमयतोयपातुकामनातशिरस्नातुकामक्षुत्तृष्णा-श्रमालमत्तमूर्च्छित-शस्त्र- गङ्गाधरः-कस्मात् ? तदाह-तत्रेत्यादि। अभुक्तभक्तस्य शून्योदरत्वेनानादृतस्नेहगतिपथ इति। तस्मादेतेऽप्यनुवास्या न भवन्ति ॥१६॥ - गङ्गाधरः-अनुवास्यानाह-य एवेत्यादि। य एवास्थाप्या इहोक्तास्त एवानुवास्या भवन्ति। विशेषतस्तु रूक्षतीक्ष्णाग्नयः केवलवातरोगार्ताः अन्यरोगहीनशुद्धवातरोगार्ताश्च ये तेष्वेतेषु अनुवासनं प्रधानतमं भवति। कथम् ? वनस्पतिमूलच्छेदवत्, मूले द्रुमप्रसेकवच। मूले द्रमाणां जलोपसेके यथा नवपल्लवादुादगमादि स्यात्, तथा तेषां रोगाणां प्रशोषानवधातुपुष्टादि स्यात् ॥१७॥
गङ्गाधरः-अथ शिरोविरेचनानर्हानाह-अथ शिर इत्यादि । अजीणिभुक्तअनुवासनमभुक्तस्थानावृतत्वादूर्द याति, न तु निरूह इति को विशेषः १ बमः-अनुवासन स्नेहस्य च सूक्ष्मतया विसरणशीलतया सायञ्च दीयते। तेन तावत्कालमभोजनात् शून्यशरीरस्योद याति । भनुवासनञ्च "शूले च मक्तानभिनन्दने वा" इत्यनेन यद्यपि विहितम्, तथापीह भक्तानभिनन्दने स्वन्तर्भूतायामरुचौ तनिषेधो न विरुद्धः। अनभिनन्दनन्त्वनद्धामात्र वातकृतम्, अरुचिस्तु सर्वदा अनिच्छा, केवलवातरोगश्चाश्रद्धा। शुद्धवातरोगयुक्तोऽनुवासनाहः । अनुवासनप्राधान्यख्यापने वनस्पतिमूलोच्छेदनवदित्यनेन महारोगाध्यायोक्तवस्तिप्राधान्यख्यापनप्रन्थोपदर्शनम् । मूले द्र मप्रसेकवच्चे त्यनेन उपकल्पनीयोक्तम्-"मूले निषिक्तो हि यथा द्रमः स्यात्" इत्यादियथोक्तानुवासनप्राधान्यख्यापनग्रन्थग्रहणं करोति ॥ १४-१७॥.
पक्रपाणि:-अशिरोविरेचनाहोनाह-अशिरोविरेचनार्हा इत्यादि। पातुकामा इति स्नेहादि
For Private and Personal Use Only
Page #1430
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्य भध्यायः] सिद्धिस्थानम्।
३५५६ दण्डहतव्यवायव्यायामपानक्लान्तनवज्वरशोकाभितप्तविरिक्तानुवासितगर्भिणीनवप्रतिश्यायाती अनृतुदुहिने चेति ॥१८॥ - तत्राजीणिभुक्तभक्तयोर्दोष ऊर्द्धवहानि स्रोतांस्यावृत्य कासश्वासच्छदि प्रतिश्यायान् जनयेत्। पीतस्नेहमद्यतोयपातुकामानां कृते च पिबतां मुखनासास्रावाद्य पदेहतिमिरशिरोरोगान् जनयेत्। स्नातशिरसः कृते च स्नातस्य प्रतिश्यायं क्षुधातस्य वातप्रकोपं तृष्णार्तस्य पुनस्तृष्णाभिवृद्धि मुख: शोषञ्च श्रमातमत्तमूर्च्छितानामास्थापनोक्तदोषं शस्त्रदण्डहतयोस्तीव्रतरां रुजं जनयेत् । व्यवायव्यायामपानक्लान्तानां शिरःस्कन्धनेत्रोरपीड़नं नवज्वरशोकाभितप्तयोरुष्मा नेत्रनाड़ीरनुसृत्य तिमिरं ज्वरवृद्धिश्च, विरिक्तस्य वायुरिन्द्रियोपघातमनुवासितस्य कफः शिरोगुरुत्वकण्डू क्रिमिदोषान् जनयेत् । गर्भिण्या गर्म स्तम्भयेत्, स काणः कुणिः पक्षहतः पीठसो वा स्यात्, नवप्रतिश्यायातस्य स्रोतांसि व्यापादयेदनृतुदुर्दिने च शीतदोषात् पूतिनस्यं शिरोरोगश्च स्यात्। तस्मादेते न शिरोविरेचनार्हाः ॥ १६॥ भक्तादयो नवप्रतिश्यायान्ता न शिरोविरेचनार्हाः, अनृतुदुर्दिने चेति । तत्राजोर्णिनो भुक्तभक्तस्य च पीतस्नेहस्य मद्यपातुकामस्य तोयपातुकामस्य 'च शिरोविरेचनार्हाणां कृते शिरोविरेचने जलं पिवतां मुखस्रावादीन् जनयेत् दोष इति पूर्वेणान्वयः। एवं स्नातशिरसः। शिरोविरेचनाहेस्य कृते च शिरोविरेचने स्नातस्य दोषः प्रतिश्याय जनयेत्। सर्वत्रोत्तरत्र दोषो जनयेदिति योजना। स गर्भः काणः स्यात् कुणिः कुनखः स्यात् ॥ १८ ॥ १९ ॥ पानकामाः। पानक्लान्तो दिनान्तरेऽपि पानजव्याधिपीडितः। अनुतौ शीतग्रीष्मवर्षासु। दुहिने इति मेघाच्छादितेऽह्नि । कृते पिबतामिति शिरोविरेचने कृते स्नेहान् पिबतामित्यर्थः । कुणिः कुन्जित. कर।। पीठसी पक्षः। अनुतौ दुहिने इत्यादौ शीतदोषानित्यनेन शीतकालदीयमानस्य
For Private and Personal Use Only
Page #1431
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३६६०
[ पञ्चम्यसिद्धः
चरक संहिता | शेषास्त्वहः, विशेषतस्तु शिरोदन्तमन्याह नुग्रहपीनसगलशुण्डिकाशा लूकशुकांत मिरवत्र्त्मरोग व्यङ्गोपजिह्विकार्द्धावभेदक - ग्रीवास्कन्धास्यनासिकाकर्णाचिमूर्द्धकपाल शिरोरोगादि तापतानकापतन्त्रकगलगण्डदन्तशूल हर्षचालाक्षिरागनाड्यर्बुदस्वरभेद - वाग्ग्रहगद्गदकथनादय ऊर्द्ध जनुगता वातविकाराः परिपक्काश्च एतेषु शिरोविरेचनं प्रधानतममित्युक्तम्, तात्तमाङ्गमनु प्रविश्य मज्जपेशीकाभिरासक्तं दोषं विकारमपकर्षति ॥२०॥
प्रावृट्शरवसन्तेष्वितरेष्वात्ययिकेषु रोगेषु नावनं कुर्य्याद ग्रीष्मे पूर्वाह्णे शीतै मध्याह्ने वर्षासु दुर्दिने वेति ॥ २९ ॥
गङ्गाधरः- शेषास्तु शिरोविरेचनाह भवन्ति । विशेषतस्तु शिरोरोगादिगद्गदकथनाद्यन्ता ये रोगास्तथोद्ध जगता ये वातरोगाः परिपकाः, एतेषु रोगेषु शिरोविरेचनं प्रधानतमं भवति । कथम् ? तद्धीत्यादि । हि यस्मात् तत् शिरोविरेचनम् उत्तमाङ्ग ं शिरोऽनुप्रविश्य मज्जाद्यासक्तं दोषं विकारकरमपकर्षति ॥२०
गङ्गाधरः- तत्र विशेषमाह - प्राहित्यादि । माषाश्रावणौ । आत्ययिकेषु रोगेषु शिरोविरेचनसाध्येषु पुनरितरेष्वपि ग्रीष्मवर्षाशिशिरेषु नावनं कुर्य्यात् । तद् यथा । ग्रीष्मे पूर्वाह्न इत्यादि ॥ २१ ॥
बुद्दिने च कृतस्य पूतिनस्यक स्वम्, प्रीष्मवर्षाकृतस्य तु शिरोरोगकर्त्ता स्वम् । अन्ये तु, 'अतुदुई नम्' इत्यनेन अवार्षिक दुद्दिनमाहुः ॥ १८ ॥ १९ ॥
६
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
1
चक्रपाणिः -- शिरोदन्तेत्यादिना विशेषेण शिरोविरेचनाहनाह । शिरोदन्तमन्याभिः स्तम्भ - शब्दः सम्बध्यते । पीनसोऽल पक्कप्रतिश्यायः, तरुणे च प्रतिश्याये शिरोविरेकनिषेध इति न विरोधः । अपतन्त्रको ऽपतानकभेद एव निःसंज्ञः । उक्तं हि - "निःसंज्ञः सोऽपतन्तकः" इति । शूलहर्षचाला दन्तेन सम्बध्यन्ते । राजी नेत्रराजी नेत्ररोगविशेषः । वातविकारेऽप्यत विरेचनं स्थानसम्बन्धागतश्लेष्मवात हन्तृत्वेनैवोपपन्नम् । मुखादीषिकामिवासक्तामिति मुखात् शरावयवाद् यथा देविका शरिका आसक्ता आकृष्यते मुआनुपघातेन, तथा शिरसि पक्को दोषो हियत इत्यर्थः ॥ २० ॥
चक्रपाणि:- अनुतौ शिरोविरेचनं निषिद्धमवस्थावशेन विधानमाह - प्रावृदित्यादि । इसरास्थिति हेमन्तग्रीष्मवर्षासु । आत्ययिकेष्वितिवचनादनात्ययिकेषु गदेषु निषेधयति । आत्यकेिऽपि शीतादिप्रतीकारार्थमाह-कृषिमगुणोपधानादिति । कृत्रिमगुणोपधानं रोगभिषग* सुआदीषिकामिवासक्तमिति चक्रष्टतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1432
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्य अध्यायः]
सिद्धिस्थानम्।
३६६१
तत्र श्लोकाः। इति पञ्चविधं कर्म विस्तरेण निदर्शितम्। येभ्यो यदहितं यस्मात् कर्म येभ्यश्च यद्धितम् ॥ न चैकान्तेन निर्दिष्टमेकान्तेन समाश्रयेत् । खयमप्यत्र भिषजा तक्यं बुद्धिमता भवेत् ॥ उत्पद्यते हि सावस्था देशं कालं बलं प्रति। यस्यां कार्य्यमकार्य रयात् कर्म कार्यश्च गहितम् ॥ छर्दि हृद्रोगगुल्मानां वमनं स्वे चिकित्सिते । अवस्थां प्राप्य निर्दिष्टं कुष्ठिनां वस्तिकर्म च ॥
जितीयोक्तं कर्त्तव्यम्। प्रीष्मादिष्वेव कालविशेषेष्वौधण्यादिप्रतिक्रियां दर्शयन्नाइ-प्रीष्मेषु पूर्वाह्न इत्यादि ॥ २१॥
चक्रपाणिः-अध्यावार्थसंग्रहमभिधाय वमनायविषयत्वेन तथा वमनादिविषयत्वेन च प्रतिपादिते वमनादिनिवृत्तिप्रवृत्तिनिश्चयं निष धयन्नाह-न चकान्तेनेत्यादि । अभिनिविशेदिति निश्चय कुर्य्यात् । तमित्यनुक्तमूहनीयम्। बुद्धिमतेतिवचनेन भबुद्धिमतामनुक्तोहं निषेधयति । सकं हि-'बुद्धिमतामूहापोहविसर्गावल्पबुद्धेस्तु यथोक्तावगमप्रमाणमेव श्रेयः।" अथ किमर्थ यथोक्तागमप्रमाणमेव श्रेय इति, किमर्थं यथोक्त एकान्ततावधारणं न कर्त्तव्यमित्याह-उत्पचते होत्यादि। देशकालबलं प्रतीति देशादिभेदकृतेत्यर्थः। कार्यमकार्य स्यादिति कर्तव्यतयोक्तमेव करणीयं स्यादिति तथा वर्जितञ्च यत् कर्म, तत् कार्यक्ष । अवस्थाविशेषात् तु निषिद्धस्यैवावस्थावशात् क्रियमाणस्य धमनादेरुदाहरणमाह-छहि ह द्रोगेत्यादि। स्वे चिकित्सित इति हिचिकित्साभ्याये। यस्य चावस्थां प्राप्य निर्दिष्टमित्यनेन अवस्थाविशेष एव निषिद्धविधानमुत्सर्गापवादत इत्याविरोधं दर्शयति । एवमन्यताप्यपवादविषयवमनादिविधानमवस्था
४५९
For Private and Personal Use Only
Page #1433
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६६२ चरक संहिता। (पञ्चकम्मीश्वसिद्धिक
तस्मात् सत्यपि निदेशे कुर्यादृह्म स्वयं धिया। विना तर्केण या सिछिर्टष्टाष्टसिद्धिरेव सा ॥ २२ ॥ इत्यग्निवेशकते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते सिद्धिस्थाने
पञ्चकर्मीयसिद्धिर्नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥२॥ . गङ्गाधरः-इत्यध्यायार्थमुपसंहत्तु श्लोकानाह-तत्र श्लोका इति । इती. स्यादि ॥२२॥
गङ्गाधरर-अध्यायं समापयति-अग्नीत्यादि। अग्निवेशकते तन्ने चरकमतिसंस्कृते। सिद्धिस्थाने मेऽमाप्ते यनाव बदबलेन तु । प्रतिसंस्कृत एवात्र पञ्चकर्मीयसिद्धिके। द्वितीयेऽध्यायेऽथ गङ्गाधरेण रचिते पुनः। जल्पकल्पतरौ सिद्धिस्थाने स्कन्धेऽष्टमेन तु ।।
तत्पञ्चकर्मीयसिद्धि-जल्पशाखा द्वितीयिका ॥१॥ विशेषपरतया समाथेयम्। न्यायोपपादितमुक्तञ्चार्थमुपसंहरमाह-तस्मादित्यादि । शास्त्रोपदेशे सत्यपि स्वबुदैवव शास्त्रानुगतयाऽनुक्तमपि कर्त्तव्यम् । यदुक्तम्-"प्रायो वपनमिव कर्षकस्य मामपनल्पशानाय भवतीति ॥२२॥ इति महामहोपाध्याय चरकचतुरानन-श्रीमचक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिका चरकसात्पर्यटीकायां सिद्रिस्थानग्याख्यायां पञ्चकम्मीयसिद्रिव्याख्या
नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥२॥
For Private and Personal Use Only
Page #1434
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
तृतीयोऽध्यायः। अथातो वस्तिसूत्रीयसिद्धिं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः॥१॥ कृतक्षणं शैलवनस्य रम्ये स्थितं वनेशायतनस्य ® पाये।
महर्षिसङ्घर्तृतमग्निवेशः पुनर्वसुं प्राञ्जलिरन्वपृच्छत् ।। वस्तिनरेभ्यः किमवेक्ष्य दत्तः स्यात् सिद्धिमान् किम्मयमस्य नेत्रम्। कोहलमाणाकृति किंगुणञ्च केषाञ्च किंयोनि गुणश्च वस्तिः ॥ निरूहकल्पः प्रणिधानमात्रा स्नेहस्व का वा शमने विधिः कः। के वस्तयः केषु हिता इतीदं श्रुत्वोत्तरं प्राह वचो महर्षिः ॥ २॥
गङ्गाधरः-अधाध्यायोद्देशक्रमात् वस्तिसूत्रीयां सिद्धिमाह-अथात इत्यादि। सर्व पूव्वद व्याख्येयम् ॥१॥ · गाधरः-कृतक्षणमित्यादि। शलवनस्य हिमवत्पर्वतवनस्य बनेशायततस्य वनस्पतीनामायतनस्य रम्ये पार्श्वे स्थितम् । यदन्वपृच्छत् तदाह
चक्रपाणिः-पूर्वाध्याये वमनादिविषयमोपोयातिकमभिधाय उपकल्पनीयाध्यायाभिहितइस्तिकपनायाः अपने नाभिधामाथै वस्तिसूतीयसिद्धिरूच्यते। वस्सेरितिकर्तव्यताभिप्रायसूत्रमधिकृत्य कृता सिद्रिर्वस्तिसूत्रीयसिद्धिः ॥ १॥ - पाणि:-धनेशायतनस्येति हिमालयस्य । वस्तिनरेभ्य इत्यादयो दश प्रश्नाः । नेवं नलिका । किंयोनिगुणश्च वस्तिरित्यक्ष वस्तिर्वस्तिपुटकः, योनिः प्रभवस्थानम् । स्नेहस्य केति अनुवासनस्य का कस्य प्रणिधानमान्ना, भनुवासनस्य चात प्रपञ्चोऽप्यभिधातव्यः, तेन अनुवासनस्य का कम मात्रेति प्रश्नीऽस बोद्धव्यः, यदा तु स्नेहस्य वा का इति पाठः, तदा स्नेहस्य निरूहविनदीयमानस्य को विधिरित्यर्थः, स चोत्तरग्रन्थेन सङ्गतार्थ एव। के वस्तयः केषु हिता इति केभ्यः पुरुषेभ्यः किंयोनयो हिता वस्तय इत्यर्थः ॥२॥ ..
समस्येति शामवनस्येति च चक्रसम्मतः पाठः। ...
For Private and Personal Use Only
Page #1435
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६६४ चरक-संहिता। वस्तिसूत्रीयसिद्धिः समीक्ष्य दोषोषधदेशकाल-सात्माग्निसत्खादिवयोबलानि । वस्तिः प्रयुक्तो नियतं गुणाय स्युः सर्वकर्माणि च सिद्धिमन्ति॥३ सुवर्णरूप्यत्रपुताम्ररीति-कास्यास्थिलोहदु मवेणुदन्तैः। नालेंविषाणैर्मणिभिश्च तैस्तैः कार्याणि नेत्राणि त्रिकर्णिकानि॥ षड्वादशाष्टाङ्गलिसम्मितानि षड्विंशतिद्वादशवर्षजाते। स्युमुद्रकर्कन्धुसतीनवाहि-छिद्राणि वा पिहितानि वापि ॥ वस्तिरित्यादि। के वस्तयः केषु हिता इत्यन्तमन्वपृच्छत् । महर्षिरिदं श्रुखोत्तरं वचः माह-समीक्ष्येत्यादि । दोषादीनि समीक्ष्य प्रयुक्तो वस्तिगुणाय नियत स्यात्। सर्वकर्माणि च सिद्धिमन्ति स्युः। इति वस्तिनरेभ्यः किमवेक्ष्य दत्तः स्यात् सिद्धिमानिति प्रश्नस्योत्तरम् ॥२॥३॥
गङ्गाधरः किम्मयमस्य नेत्रमित्यस्योत्तरमाह-सुवर्णेत्यादि। वस्तौ नेत्राणि सुवर्णादिभिस्त्रिकणिकाणि संवत्सरादिषड्वर्षपर्यन्तवयसि जाते षडङ्गलानि ततः सप्तवर्षादिद्वादशवषपर्यन्तवयसि वष्टाडलानि त्रयोदशवर्षावधिविशतिवर्षादियावद्वयसि जाते द्वादशाङ्गुलानि नेत्राणि कार्याणि। सुश्रते विशेषत
चक्रपाणिः-समीक्ष्येत्यादि । अन्न दोषादयो ये दश प्रोक्ताः परीक्षणीयाः, तेष्वेव उपकरूपनीयोक्तदोषभेषजाय कादशकस्य तथा रोगभिषगजितीयोक्तद्वादशकपरीक्ष्यस्य वाऽवरोधो व्याख्येया, अनुक्कावरोधश्चायं योनिब्यापदिक एवास्माभिरुतोऽनुसरणीयः। समीक्ष्येति ज्ञानपूर्वकमवेक्ष्य । सर्वकर्माणि चेति वमनादीनि च दोषादीनवेक्ष्य प्रयुक्तानि गुणकराणि भवन्ति ॥३॥
चक्रपाणि:-किम्मयमस्य नेत्रं स्यादिस्यस्य प्रश्नस्योत्तरम्-सुवर्णेत्यादि । वपु सीसकम्, रीतिः पित्तलम, विषाणैरिति महिषादिशुरैः, सुकर्णिकानीति सुसमाहितकर्णिकानीति, त्रिकर्णिकानीति केचित् पठन्ति, त्रिकर्णिकत्ववान वक्ष्यमाणम्। कीदृकप्रमाणाकृतीत्यस्योत्तरम्-पडित्यादि । षडलमेकवर्षात् प्रभृति द्वादशवर्षे यावत्, द्वादशवर्षस्याष्टाङ्गुलं नेत्रं भवति, विंशतिवर्षस्य द्वादशाङ्गलं नेतं भवति। अस व्युत्क्रमाभिधानेन षड्वर्षादाग विंशतिवर्षादूई नेतविकल्पो नास्ति, षड़ वर्षादूई नेतमानविकल्पोऽस्तीति दर्शयति। तेन षड़ वर्षादूर्द प्रत्यब्दं अङ्ग लि. तृतीयभागवृद्धिर्भवति। द्वादशादूई प्रत्यन्दमाङ्ग लवृदिरेव युक्त्या मानपूरणं भवति । सुश्रुते नेतमानभेद अक्तः, स नातिविरोधकारितया उपेक्षणीय एव। उक्तं हि तन्त्र-“साम्बतू. सरिकाद्वादशवर्षागां षडष्टदशाङ्ग लं नेत्रम्, पञ्चविंशतिवर्षादूद्ध द्वादशाङ्ग लम्" इति । मुद्रादिवाहिच्छिवस्वं यथासंख्यं षड् द्वादशाष्टाङ्ग लनेतेषु ज्ञेयम्। कर्कन्धुशब्देनेह तदस्थि गृह्यते ।
For Private and Personal Use Only
Page #1436
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३५ अध्यायः सिद्धिस्थानम्। ३६६५ यथावयोऽङ्गुष्ठकनिष्ठकाभ्यां मूलाग्रयोः स्युः परिणावन्ति ।
जूनि गोपुच्छसमाकृतीनि श्लक्ष्णानि च स्यु डिकामुखानि॥ स्यात् कणिकैकाग्रचतुर्थभागे मूलाश्रिते वस्तिनिबन्धने द्वे ॥४॥ उक्तम्-'तत्र सांवत्सरिकाष्टद्विरष्टवर्षाणां षडष्टदशाङ्गुलप्रमाणानि’ ‘पञ्चविंशतेरूद्ध द्वादशा लं नेत्रम्' इति। तानि नेत्राणि मुद्गादिप्रवेशार्हायछिद्राणि वात्त तन्मध्ये प्रवेश्य पिहितानि स्थापयेत् । सुश्रुते च–'कङ्कश्येनवदिपत्रनाडीतुल्यप्रवेशनि मुद्गमाषकलायमात्रस्रोतांसि विदध्यात् नेत्राणि' इति । यथावय इति। पुरुषस्य यथावयस्तथा तस्याङ्गुष्ठप्रमाणपरिणाहो मूले कनिष्ठाङलि प्रमाणपरिणाहोऽग्रे नेत्रस्य काय। सुश्रुते च–'कनिष्ठिकानामिकामध्यमा
लिपरिणाहान्यग्रे' सांवत्सरिकाष्टद्विरष्टवर्षाणां यथाक्रममिति। ऋजूनि गोपुच्छसमाकृतीनि श्लक्ष्णान्यकर्कशानि गुड़िकामुखानि सर्वाग्रभागो मसण. वत्तलाकाराणि तानि नेत्राणि कुर्यात् । त्रिकर्णिकाणि यथा कुर्यात् तदाहस्यादित्यादि। नेत्रस्याने सर्वाङ्गस्य चतुर्थभागे त्वेका कर्णिका कार्या, पायोरभ्यन्तरे तावन्मानाधिकप्रवेशनिवृत्त्यर्थम् । नेत्रस्य मूले स्थूलपदेशे द्वे कणिके काय, तत्र वस्तिबन्धनार्थम् । सुश्रुते च-'नेत्रमूले अध्याडले सार्भाहले त्वेका द्वाङले चापरा कर्णिका। नेत्रस्याने अद्धैतृतीयालसन्निविष्टपदेशे पुनरकेत्यर्थेऽअऽध्यद्धालद्वाङ्गलार्द्धतृतीयाङ्गुलसन्निविष्टकर्णिकाणि' इति ॥४॥ सक्तं हि सुश्रुते-“कोलास्थिमावच्छिन्द्रम्" इति। कर्कन्धुशब्देन च शृगालवदरी स्वल्पा गृह्यते, बृहदबदरीग्रहणे तु कनिष्ठाप्रमाणाने तत्वहनं नार्हति । केचिदेवं विरोधं पश्यन्तः वदरास्थिमजानमिह कर्कन्धशब्देन प्राहयन्ति । सतीनो वर्तुलकलायः। वाऽपिहितानीति द्रव्यान्तरप्रवेशनिरासार्थ वाऽपिहितमुखानि कर्त्तव्यानि। यथावय इति यस्मिन् वयसि योवं विहितम्, तद्वयस्थस्यैवाङ्गष्टकनिष्ठाभ्यां यथासङ्घय मूले ने च तुल्यपरिणाहं नेत्रं कर्त्तव्यम् ।
जूनीत्यादिना नेत्रगुणमाह। लक्ष्णानीत्यकर्कशानि। गुड़िकामुखानीत्यनेन वर्तुलमुखतया भतीक्ष्णमुखतां दर्शयति । कर्णिकाऽने एका कर्त्तव्या नेतस्यान्तःप्रवेशनिरासार्थम् । वस्तिनिबन्धने इति वस्तिनिवन्धनप्रयोजनके ॥ ४ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1437
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ वस्तिसूत्रीय सिद्धिः
३६६६
1
चरक संहिता | जरद्रवो माहिषहारिणौ का स्यात् शौकरो वस्तिरजस्य वापि दृढ़स्तनुर्नष्टसिरो विगन्धः कषायरक्तः सुमृदुः सुबन्धः । नृणां क्यो वीक्ष्य यथानुरूपं नेत्रेषु योज्यस्तु सुबन्धसूत्रः ॥ ५ ॥ तेरभावे नवजो गलो वा स्यादङ्कपादः सुघनः पटो वा । नेत्रस्य चालाभत एव नाडी हितास्थिजा वंशभवो नलो वा ॥ ६ ॥ श्रीस्थापनाहं पुरुषं विधिज्ञः समीक्ष्य पुण्येऽहनि शुक्लपचे । प्रशस्तनक्षत्रमुहूर्त्तयोगे जीर्णान्नमेकाग्रमुपक्रमेत ॥ ७ ॥
गङ्गाधरः - इति नेत्रकरणमुक्त्वा वस्तिद्रव्यमाह - जरद्गव इत्यादि । जरद्रवस्य वृद्धस्य गोस्तथा माहिषादिर्वा वस्तिर्मूत्राशयचम्म दृढ़स्तथा तनुः पचः नष्टसिरो विगन्धश्च काय्यैः, पुरुषाणां वयो वीक्ष्य गोमहिषादीनां बृहन्मध्यशुद्रवस्तिः कार्यः । सुश्रुते च वस्तयश्च वृद्धानां मृदवो नातिबला हा प्रमाणवन्तो गोमहिषवराहाजोरभ्राणाम् । वस्तिं निरुपदिग्धन्तु शुद्धं सुपरिमार्जितम्। मृद्वनुद्धतहीनश्च मुहुः स्नेहविमर्द्दितम्। वस्त्यलाभे हितं व सूक्ष्मं वा तान्तवं घनम् । नेत्रालाभे हिता नाड़ी नलवंशास्थिसम्भवा इति ॥ ५ ॥
वाधरः- वस्तेरभाव इत्यादि । प्रवादीनां चर्म तथा घनः पये का शाखा इति ॥ ६ ॥ गङ्गाधरः - अथ मेकचित्तम् ॥ ७ ॥
वस्तिप्रणिधानमाह - आस्थापनाई मित्यादि ।
एकाग्र
चक्रपाणि:- केभ्यश्च कियोनिगुणश्च वस्तिरित्यस्योत्तरं - जारद्रव इत्यादि । जारद्रवो वृद्धगोभवः । वस्तिरिति मूलाशय पुटकम् । नष्टशिर इति समुद्धृतशिरा सन्ततिः । विगतो पूतिगन्धो यस्थ- स बिगन्धः । कषायरत इति कषायभावनया रक्तीकृतः । वयो वीक्ष्य यथानुरूपमिति चयोभवेन म यो वस्तिर्यस्योचितप्रमाणो भवति स तस्य नेते निबन्धनीयः एतेन 'केभ्यः को पतिः' इत्यस्योत्तरम् भवति ॥ ५ ॥
चक्रपाणि: -वस्त्यप्राप्त्यानु कल्पविधिमाह - वस्तेरलाभ इत्यादि । प्रबली प्रसेवक गलः पक्षी, लव इति ख्यातः, अङ्कपादश्चर्म्मचटकः, तस्य धर्म ग्राह्य ं वस्त्यर्थम् ॥ ६ ॥
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः-निरूहम्मत्यादिप्रश्नस्योत्तरम् - आस्थापनार्हमित्यादि । शुक्लपक्ष इति शुक्लपक्षस्य सर्व्वारम्भेषु प्रशस्तत्वात् | हारीतेन तु कृष्णपक्ष एवास विहितः, उक्तं हि — कृष्णपक्षे कार्य
Page #1438
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य भन्याया] सिद्धिस्थानम्।
३६६७ बलां युद्धची त्रिफलां सरास्ना द्वे पञ्चमूल्यौ च पलोन्मितानि । अष्टौ पलान्यर्खतुलाञ्च मांसाच्छागात् पचेद-सु चतुर्थशेषम् ॥ पूतं यमानीफलविल्वकुष्ठ-वचाशताह्वाचनपिप्पलीनाम् । कल्कैयुडक्षौद्रघृतैः सतलैर्युक्तं सुखोष्णोश्च पिचुप्रमाणैः ॥ गुड़ात् पलं हिप्रमृता तु मात्रा स्नेहाच्च युक्त्या मधुसैन्धवञ्च । स्नेहं सुनिर्मथ्य ततोऽनुकल्पं प्रक्षिप्य वस्तौ मथितं खजेन ॥ ___गङ्गाधरः-आस्थापनमाह-बलामित्यादि। बलादीनि षोड़श द्रव्याणि प्रत्येकं पलोन्मितानि छागान्मांसादष्टौ पलानि तथाऽर्द्धतुलाश्च सर्वेषामष्टगुणास्वप्सु पचेत् । चतुर्थ भागशेष पूतं तं काथं यमान्यादिपिप्पल्यन्तानां कल्कः पिचुप्रमाणः प्रत्येकं कर्षप्रमाणैः। गुडमधुघृततलः सुखोष्णयुक्तं तत्र गुडात् पलं स्नेहाच घृततैलाद द्विप्रसूता मात्रा घृतस्य द्विपलं तलस्य द्विपलमिति युक्त्या मधु तथा सैन्धवश्च दत्त्वा सर्वं खजेन मन्थनदण्डेन मुनिर्मथ्य यथा सर्वमेकीभूतं स्यात् तथा सुन्दरं निर्मथ्य सिद्धादास्थापनादनुकल्पं यस्य यन्मात्रं योग्यं तावन्मानं मथितं तं काथं वस्तौ प्रक्षिप्य जन्ममि सर्वरोगा हताः सुहता भवन्तीति वदन्ति शास्त्रज्ञाः, शुक्ले देवा जाताः कृष्णऽसुराश्च सर्वरोगाश्च, तस्माद्रोगचिकित्सा कृष्णे सदैव कर्तव्या' इति । एकाग्रमिति वस्तिप्रयोगैकमनसम्॥ ॥ · चक्रपाणि:- बलामित्यादिना वस्तिविधानमाह। भागोदाहरणार्थ बलादिकं वस्तिमाहनकामित्यादि। पलोमितत्वमिह विफलापञ्चमूल्योरपि प्रतिद्रव्यम् । फलानोति मदनफलानि, तानि चाकृत्यैवाष्टाविह। अब बलादीनामौषधानामौत्सर्गिकक्वाथविधिनाष्टमदनफलाधिकषट्पष्टिपलकाः , काथः क्वाथ्यसमः इतिवचनाद बहुक्काथो भवति, वस्तौ च पुटत्रयदानमपि प्रसिपुटके दशपलक्काथदाननियमात् त्रिंशत्पलानि परमुपयुज्यन्ते, शेषस्तु निष्प्रयोजनो यद्यपि तथापि महर्षिवचनादुनीयते-यावतैव वस्तेश्च क्रियायोगः क्वाथेन गुणकरो भवति तावन्मातो ग्राह्यः, तेम न मीमांस्यमेतत्। उक्त हि-'यथा कुर्वनि', स उपायः' किंवा उपयुक्तक्वाथ्यद्रव्यमानविभा. गोदाहरणार्थमेततम्, तेन तदनुसारेणोपयुक्तक्वाथसाधनयोग्यमानमेव काथ्यं ग्रहीतव्यम्, यवा या. दीनां प्रत्येकं प्रतिनिरूह पिचुमावत्वम्, चिः कर्षः, स्नेहस्येति धृततैलस्य उत्तत्वात, एतच लेहमानं प्रकृतिस्थे पुरुषे वक्ष्यमाणव्यवस्थया शेयम्, युक्त्या मधुसैन्धवमित्यनेन प्रकृत्याचपेक्षया. ऽनियतं मानं दर्शयति । चकारो मांसरसक्षीरगोमूत्रादीनाञ्चानियतं मानं दर्शयति, एषाञ्च मान
For Private and Personal Use Only
Page #1439
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६६८
चरक-संहिता। ( वस्तिसूत्रीयसिद्धिः वस्तिं ततः सव्यकरे निधाय सुबद्धमुच्छास्य च निलीकम् । अङ्गाष्ठमध्येन मुखं पिधाय नेत्राग्रसंस्थामपनीय वर्तिम् ॥ तैलाक्तनेत्र कृतमूत्रविटकं नातिक्षुधात्तं शयने मनुष्यम्। समेऽथ किञ्चिन्नतशीर्षके वा नात्युच्छिते वास्तरणोपपन्ने ॥ सव्येन पावेन सुखे शयानं कृत्वर्जुदेहं स्वभुजोपधानम् । निकुञ्च्य सव्येतरदस्य सकथि सव्यं प्रसार्य प्रणयेत् शनैस्तम्॥ स्निग्धे गुदे नेत्रचतुर्थभाग स्निग्धं शनैम जुपृष्ठवंशम् । अकम्पनावेपनलाघवादीन् पाण्योगुणांश्चापि हि दर्शयंस्तम्। प्रपीड्य चैकग्रहणेन दत्तं नेत्रं शनैरेव ततोऽपकर्षेत् ॥ ८॥६॥ ततस्तं वस्तिं वामकरे निधाय नेत्रमूले कर्णिकाद्वयमध्येऽन्ते पूव च दृढ़सूत्रेण सुबद्धं वामाष्ठमध्येन नेत्रमुख पिधाय तन्नेत्रायप्रविष्टां वर्तिमपनीय वद्यस्तलाक्तनेत्रं-विण्मूत्रवेगं मुक्तवन्तं नातिक्षुधा मनुष्यमातुर स्वस्थं वा समे शयनेऽथवा किश्चिन्नतशीर्षके शयने नात्युच्छिते आस्तरणोपपन्ने मुखेन सव्येन पार्चेन शयानं स्वभुजोपाधानमजुदेहमकुटिलशरीरं तस्य सव्येतरत् दक्षिणं सक्थि सङ्कोच्य सव्यं सथि प्रसार्य घृतादिना स्निग्धे गुदै नेत्रस्याग्र चतुर्थ भागं कर्णिकायाः अधःप्रदेशं घृतादिस्नेहाभ्यक्तं त शनः प्रणयेत् प्रवेशयेत् । प्रवेश्य च नेत्राय शनर्नातिधीरं नातिद्रुतं मृदुना ऋजुना पृष्ठवंशसमानेन ऋजुभावेन वस्तिं कृखा कम्पनवेपनलाघवहीनेन वामपाणिना धृता दक्षिणेन पाणिना एकवारपीड़नेन किश्चित् सशेषं द्रव्यं यथा प्रविशेत् व्यवस्थामने कषायमानप्रस्ताव दर्शयामः। उच्छास्येति उच्छासनेन द्रव्याभिघातजनितवातनिर्गम. मिच्छति । निय॑लीकमिति क्रियाविशेषणम् । नेवाप्रसंस्थामिति प्रथमं द्रवनिर्गमादिप्रतिषेधार्थम् । वर्तिमिति नलिकाप्रमुखदत्तां वर्तिम्। तैलाक्तगात्रमित्यभ्यङ्गसाहचर्यात् स्वेदोऽपि ज्ञेयः, तेना भ्यतस्विनमित्यर्थः । उक्तं मन्यत-"अनुवासितमास्थापयता अभ्यतखिन्नशरीरम्" इति । प्रस्ता. वागतशयनविधिमाह-शयने मनुष्यमित्यादि । समेऽथवेषन्नतशीर्षके वेति विकल्पद्धयश्चातुरेच्छया कर्तव्यम्, किंबा उन्नतकटीदेशस्य पुरुषस्य समुन्नतकटीकस्या मतशीर्ष शयनं विधेयम्, एवं हि तस्य सम्यगवस्तिदेहानुसारी भवति । सव्येनेति वामेन, वामपार्श्वशयनप्रयोजनम्-वामाश्रये हि इत्यादिना वक्ष्यमाणम्, मनुष्यं यथोक्तसर्वगुणं कृत्वा प्रणयेदिति सम्बन्धः। स्वभुजोपाधानं यथा
For Private and Personal Use Only
Page #1440
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३यःमध्यापा. सिद्धिस्थानम् ।
३६६ तथा नातिधीर नातिद्रत प्रपीछ्य दद्यात् । ततो वस्तिनेत्रं शनरपकरे । इत्यास्थापनवस्तिदानप्रकारः। सुश्रुते च। अथानुवासितमास्थापयेत् । स्वभ्यक्तखिन्नशरीरमुत्सृष्टवहिर्वेगमप्रवाते शुचो वेश्मनि मध्याह्न प्रततायां शय्यायामधः सुपरिग्रहायां श्रोणिप्रदेशव्यूढ़ायामनुपधानायां वामपार्श्वशायिनमाकुश्चितदक्षिणसधं प्रसारितेतरसकथं सुमनसं जीर्णान्नं वागयतं सुनिषण्णदेह विदिखा ततो वामपादस्योपरि नेत्रं कृत्वेतरपादाकलिभ्यां कर्णिकामुपरि निष्पीड्य सव्यपाणिकनिष्ठिकानामिकाभ्यां वस्तेमु खार्द्ध सङ्कोच्य मध्यम प्रदेशिन्यङ्गुष्ठर न्तु विवृतास्यं कृला वस्तावौषधं प्रक्षिप्य दक्षिणहस्ताहुष्ठप्रदेशिनीभ्याश्चानुषिक्तमनायतमवुद वुदमसङ्घ चितमवातमौषधासनमुपसंगृह्य पुनस्तिरेण गृहीखा दक्षिणेनावसिञ्चेत्। ततः सूत्रेणवोषधान्ते द्वित्रिविष्य बध्नीयात् । अथ दक्षिणेनोसानेन पाणिना वस्ति गृहीला वामहस्तमध्यमालि. प्रदेशिनीभ्यां नेत्रमुपसंगृह्याङ्गष्ठेन नेत्रद्वार पिधाय घृताभ्यक्ताग्रनेत्रं घृताक्तगुदाय प्रयच्छेदनुपृष्ठबंशं सममुन्मुखमाकर्णिकं नत्रं प्रणिधत्स्वेति ब्रयात् । बस्ति सव्ये करे कला दक्षिणेनावपीड़येत्। एकेनवावपीड़न न द्रुतं न विलम्वितम्। ततो नेत्रमपनीय त्रिंशन्मात्राः पीडनकालादुपेक्ष्योत्तिष्ठत्यातुरं ब्रूयात् । आतुरमुपवेशयेदुत्कटुककं वस्तत्रागमनार्थम्। निरूहमत्यागमनकालस्तु मुहूतौ भवति। अनन विधिना वस्तिं दद्याद वास्तविशारदः। द्वितीयं वा तृतीयं वा चतुर्थ वा यथार्थतः। सम्यड निरूढलिङ्गे तु प्राप्ते वास्तं निवा रयेत् । अपि हीनक्रम कुय्योन तु कुर्यादतिक्रमम् । विशेषात् सुकुमाराणां हीन एव क्रमो हितः ॥ इति वस्तिदानक्रमः। तथा तत्रवोक्तम्-तत्र द्विविधो वस्तिःनरूहिक स्नहिकश्च । आस्थापनं निरूह इत्यनान्तरम् । तस्य विकल्पो माधुसलिकः। तस्य पर्यायशब्दो यापनो युक्तरथः सिद्धवस्तिरिति । स दोषनिहरणाच्छारीररोगहरणाद् वा निरूहः। वयःस्थापनादायुःस्थापनाचास्थापनम्। माधुतलविधानश्च निरूहोपक्रचिकित्सिते वक्ष्यामः। तत्र यथा प्रमाणगुणविहिबः स्नेहवस्ति विकल्पोऽनुवासनः पादावरुष्टः। अनुक्सन्नपि न दुष्यत्यनुदिवसं वा दीयते इत्यनुवासनः। तस्यापि विकल्पोद्धार्द्धमात्राव
भवति तथा शयनं स्वभुगोपाधानमस्तकम् । सध्येतर दक्षिणम् । सकथि जवा, वाम सकषि प्रसार्य
पनि दक्षिण समि सोय । बिग्धे गुदे नेत्रचतुर्थभागमिति कर्णिकावच्छिन्न सर्व चतुर्थभागम् । अपृष्ठवंशमिति पृष्ठवंशमनुगतं कृत्वा । कम्पनेस्वादौ कम्पनं पकनं वेपमं वेपणा
४६०
For Private and Personal Use Only
Page #1441
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६७० . चरक-संहिता। (वस्तिसूत्रीयसिद्धिः तिर्यक् प्रपीडे तु न याति धारा गुदे व्रणः स्याञ्चलिते तु नेत्र । दत्तः शनैर्नाशयमेति वस्तिः कण्ठं प्रधावेदतिपीड़ितस्तु ॥१०॥ शीतस्त्वतिस्तम्भकरोऽतिदाहं मूच्छोश्च कुर्यादतिमात्रमुष्णः । स्निग्धोऽतिजाड्य पवनश्च रूक्षस्तन्वल्पमात्रालवणस्त्वयोगम् । करोति मात्राभ्यधिकोऽतियोगं क्षामस्तु सान्द्रः सुचिरेण ति॥
दाहातिसारौ लवणोऽतिकुर्यात्
तस्मात् सुयुक्तं सममेव दद्यात् ॥ ११॥ कृष्टोऽपरिहार्यो मात्रावस्तिरिति। निरूहः शोधनो लेखी स्नेहनो हणो मतः। इति ॥८॥९॥. ___ गङ्गाधरः-ततोऽन्यथा वस्तिदाने दोषमाह-तिर्यगित्यादि । तिय्येक कला नेत्रं वरितमपीड़ने धारारूपेणास्थापनद्रव्यं नवाभ्यन्तरं याति, तस्मादृजुनेत्रं दद्यात् । प्रपीड़नकाले नेत्रे चलिते हस्तकम्पने नेत्राप्रवेधनेन गुदे व्रणः स्यात् । तस्मादकम्पवेपनहस्तेन दद्यात् । दत्त इत्यादि। शनरतिधीरं दत्तो वस्तिराशयं न याति। अतिपपीडितस्तु वस्तिः कण्ठं प्रधावेत् । तस्मान्नातिधीर नाति: द्रतं दद्यात् ॥१०॥
गङ्गाधरः-शीतलो वस्तिरतिशयश्चेत् स्तम्भकरः स्यान्न प्रत्यागछति । अतिमात्रमुष्णो वस्तिरतिदाहं मूच्छांच करोति, तस्मानात्युष्णशीतं वस्तिं दद्यात् । स्निग्ध इत्यादि। अतिस्निग्धो वस्तिर्जाड्य कुर्य्यात् । अतिरूक्षः पवनं कुर्यात् । तस्माद युक्त्या स्नेहं दद्यात् । तनुश्चाल्पश्च मात्रया लवणो यस्य स वस्तिरयोगं करोति, तस्मान्नातिद्रवं नातिसान्द्रं नात्यल्पलवणं वस्तिं दद्यात् । अभ्यधिकमात्रया वस्तिरतियोगं करोति। तस्मान्नात्यल्पनात्यधिकमात्रया वस्तिं दद्यात्। क्षामः क्षीणः सान्द्रश्च परितः मुचिरेण प्रत्येति तस्मादक्षीणम् असान्द्रं वस्तिं दधात् । दाहेत्यादि । अतिलवणो वस्तिहमतिसारञ्च कुर्याद लाघवं शीघ्रक्रियता। आदिशब्देन वस्तिग्रहणपीढ़नादि गृह्यते। विदर्शयनिह सम्पादयन, प्रपीत्य चैकग्रहणेन दत्तमिल्यनेन विश्वम्य पुनःपीड़नं वायुजनकं निषेधयति ॥ ८.९॥
चक्रपाणि:-तिर्यकप्रणिधानादिदोषमाह-तिर गिस्यादि। न यति धारेति तिर्यक पणि. धाने सति गुदबलीरोधान्न याति। अतिस्तम्भकर इति वस्तिहस्य स्तम्भं करोति, जाव्यमिति शरीरजढ़ता, सन्वल्पमावलवणस्त्वयोगमिति तनुर्वा, अपमालवणो वा, सान्द्रस्तनुविपरीता,
For Private and Personal Use Only
Page #1442
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्य अध्यायः
श्य अध्यायाः ] सिद्धिस्थानम्। ३६७१ पूव्व हि योज्यं मधुसन्धवाभ्यां स्नेहं सुनिम्मथ्य तथोदकल्कम् । विमथ्य संयोज्य पुन वैस्तत् वस्तौ निदध्यान्मथितं खजेन ॥१२॥ वामाश्रयोऽग्निग्रहणी गुदश्च तत्पार्श्वसंस्थस्य गुदोपलब्धिः । लीयन्त एवं बलयश्च तत्र सव्यं शयानेऽहति वस्तिदानम् ॥१३॥ विड्वातवेगो यदि चार्द्धदत्ते निष्कृष्य मुक्त प्रणयेदशेषम्। उत्तानदेहश्च कृतोपधानः स्याद् वीर्यमाप्नोति तथास्य देहम्॥१४ तस्माद युक्त्या सलवणं दद्यात् । सव्वमुपसहरति-तस्मादिति। सम पूर्वोक्तप्रतिषेधव्यतिरिक्तम् ॥११॥
गङ्गाधरः-आस्थापनद्रव्ययोगक्रममाह-पूर्व हीत्यादि। पूच मधुसन्धवाभ्यां सह स्नेहद्रव्य योज्यम, ततः परं तथोदकल्कं द्रवद्रव्यं यत् तथा कल्कद्रव्यं ताभ्यां सह योज्यम्, ततः स्नेह संयोज्य पुनस्तद्दवविमथ्य ततस्तस्माद यथारूप मात्रया गृहीला खजेन मथितं वस्तिपुटके निदध्यात् ॥१२॥
गङ्गाधरः-अथ वामपाश्र्चशयानस्य वस्तिदाने प्रयोजनमाह-वामाश्रय इत्यादि। पुरुषस्य वामभागे जाठराग्निश्च ग्रहणीनाड़ी च गुदञ्चेति त्रयम्, तस्मात् तवामपार्श्वशयितस्य गुदोपलब्धिः स्यात्। एवं तत्र गुदे तिस्रो गुदवलयो लीयन्ते लीना वर्तन्ते। तस्मात् सव्यं शयाने जने वस्तिदानमति ॥१३॥
गङ्गाधरः-विडित्यादि। वस्तावर्द्धदत्ते यदि विण्मृत्रादिवेगः स्यात् तदा वस्तिनेत्र गुदानिष्कृष्य तन्विहादिवेगे मुक्ते तदवशेषमशेष प्रणयेत् । दत्ते वस्ती
-
क्षामं पुरूषं कुर्यात्, लवणोऽतीति अतिमानलवणः, तस्मादिति यथोक्तविधानेषु दोषादर्शनात्, सुयुक्तमिति तिर्यकप्रणिधानादिरहितं शीतस्वादिरहितञ्च ॥ १० ॥1॥
चक्रपाणि:-'पूर्व हि दद्याद' इति ग्रन्थ केचिदनार्षमाहुः । तन्त्रान्तरेषु तु अस्यार्थस्य दृष्टत्वाद् युक्त एवायं पाठः । उच्यते हि सुश्रुते–'दत्तादौ सैन्धवस्याक्षं मधुनश्च पलद्वयम्। पात्रे तलेन मध्नीयात्' इत्यादि। पुन वैस्तमित्यत द्रवशब्देन काथस्यावयवस्य च ग्रहणम् ॥ १२॥
चक्रपाणिः-मपार्श्वशयनं यदुक्तम्, तस्य प्रयोजनमाह-वामाश्रये इत्यादि। वामाश्रये यस्माद ग्रहणीगुदे, तेन वामपाश्र्वसुप्तस्य ग्रहणोगुदे प्रकृतिस्थे भवतः, प्रकृतिस्थे च गुढे गुदस्य वस्तिना सम्यगुपलब्ध्या व्याप्तिभवति, तथा बलयश्च लीना भवन्ति, तेन सुखं वस्तिर्याति ग्रहणी. गुदयोः प्रकृतिस्थतया च वस्तिाप्य सुखं ग्रहणी भावयतीति बोद्धव्यम् ॥ १३ ॥
चक्रपाणिः-विड्वातत्यादौ निष्कृष्य मुक्त इति नलिकामाकृष्य विड्वातवेगे मुक्त। दत्से तु वस्तौ उत्तानदेहः कृतोपधानश्च स्यात्, एतत्करणप्रयोजनमाह-वीर्यमाप्नोतीत्यादि ॥ १४ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1443
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६७२
चरक संहिता। वस्तिसूत्रीयसिद्धिः एकोऽपकर्षत्यनिलं खमार्गात् पित्तं द्वितीयस्तु कर्क तृतीयः। प्रत्यागते चोषाजलावसिक्तः शाल्यन्नमद्यात् तनुना रसेन ।।१५।। जीणे तु सायं लघु चाल्पमात्रं भुक्तोऽनुवास्यः परिवृहणार्थम् । निरूहपादांशसमेन तैलेनाम्लानि लध्वोषधसाधितेन ॥ यत् कुर्यान् तदाह-उत्तानेत्यादि । दत्तवस्तिः पुमानुत्तानदेहः सन् कृतोपधानः सन् शयीत, तथा सति अस्य वस्तेर्वीय्य देहमामोति व्यामोतीत्यर्थः ॥१४॥ - गङ्गाधरः--एक इत्यादि। एको वस्तिर्दत्तः स्वमार्गादनिलमपकर्षति । द्वितीयो वस्तिदत्तः पित्तमपकर्षति। तृतीयो वस्तिदत्तः कफमपकर्षति । प्रत्यागत इत्यादि। प्रत्यागते वस्तौ पुमानुष्णजलावसिक्तः स्नातः शाल्यन तनुना घनभावरहितेन मांसरसेनाद्यात ॥१५॥
मलाधरः--जीण मध्याह्नमुक्ते सायं रात्रा लघु चाल्पमात्रं मुक्तः स पुमाननुवास्यः परिहणाथमिति । निरूहेत्यादि । तस्यानुवासनमात्रा दु निरूहपादांश
चक्रपाणिः-एको पकर्षतीत्यादि । एतद वातादिभेदेन एकादिवस्तिदानविधानम्, न तु सिदोषे प्रथमो वातं जयति, द्वितीयः पित्तं जयति इत्यादि व्याख्येयम्, यतः स्निग्धोष्ण एकः पवने समांसः' इत्यादिना पवनादिभेदेनैव संख्यानियमं करिष्यति। एवं स्त्रमार्गाच्चानिलमेको वस्तिरपकर्षति, पित्तं द्वितीयस्तु स्वमार्गादिति पित्तं द्वावेव जयतः, कर्फ लय एव जयन्ति इत्यादि ज्ञेयम् । स्वमार्गादिति स्वस्थानात् । यद्यपि च वस्तिः पक्वाशयगतमेव दोषं जयतीत्युक्तम्, तथापि पित्तादिस्थायेऽपि विशेषवस्तिविधिसामर्थ्याद दोषहरणमुच्यते, तेन उत्सर्गतोऽस्मिन् दोषहरणं विशिष्टविधानेन च स्थानान्तरगतदोषहरणं भवति। अयमों जतूक प्युच्यते-'वस्तिः कार्य सकृद्धस्तिस्थानयुक्त्यानिलादिषु' इति, अन द्वितीयः पित्तमपकर्षति, तृतीयः कफमपकर्षतीत्युच्यते। अवापि प्रथमस्य पित्तकफापहत्वमस्त्येव, परं द्वितीयेन पित्तापहरण तृतीयेन च कफापहरणं स्थानाप्रत्यारूच्या क्रियत इति कृत्वा द्वितीयः पित्तं हरति, तृतीयः कर्फ हरतीति चोक्तम् । पित्तकफयोश्च यद्यपि सुखं चिकितसितं वस्तिन भवति, तथापि वातावरके वातानुबन्धे वा पित्ते कफे तद वस्तिदानं ज्ञेयम् । उक्तञ्च सुश्रुते- 'वस्तिवाते च पित्ते च कफे रक्ते घ शस्यते' इति । शाल्या. मित्यादौ जीर्ण इति आस्थापनोपलेपे कोष्ठस्थे जीर्णे, न तु मांसरहादिभोजने। न च निरूदेण मनागुपहतस्य वह्नः पालनार्थ पेयादिक्रमस्ता क्रियते विरेचनवदिहामस्यामायात् । अतएव सुश्रुते पेयादिक्रमं त्यक्त्वा रसादिक्रम उक्तः । अनुवास्थः परिवहणार्थमित्यनेन परिवहणार्थमनुवासनं क्रियमाणनिरूहे तदहः कर्त्तामति दर्शयति। अतएवोपकल्पनीयेऽपि 'मरस्ततो निरूयानुवासनाई:' इत्यनेन तदहरनुवासनस्यावश्यकत्वमुक्तम् । जतूक ऽप्युक्तम्- 'जीणे सायं कृतानञ्च पुष्पर्थमनुवासयेत्' इति । निरूहपादांशसमेन बैलनेति निरूहपादप्रमागेन, चतुर्विशतिपले निरूहे षट्पलेन स्नेहेनेत्यर्थः, इयञ्चोत्तमा माता अनुवासनस्य । उक्त बन्यत्र-मुत्तमा षट्पली प्रोता ममात्रिकी
For Private and Personal Use Only
Page #1444
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य भन्याया]
सिद्धिस्थानम्। ३६७३ दत्त्वा स्फिची पाणितलेन हन्यात् स्नेहस्य शोघागमरक्षणार्थम् । ईषच्च पायवङ्गुलियुग्ममानम् ® उत्तानदेहस्य तनौ प्रमृज्यात् ॥ स्नेहेन पाण्याङ्गुलिपिण्डिकाश्च ये चास्य गात्रावयवा रुमार्ताः । तांश्चावमृज्यात् स सुखं ततश्च निद्रामुपासीत कृतोपधानः ॥१६॥ भागाः कषायस्य तु पञ्च पित्ते स्नेहस्य षष्ठः प्रकृतो स्थिते वा। वाते विवृद्धे तु चतुर्थभागो मात्रा निरूहेषु कफेऽष्टभागः॥ सोन तेलेन खल्बम्लद्रव्यवातघ्नद्रव्यसाधितेन स्नेहेन वस्ति दत्त्वा पाणितलेन
यस्तस्य स्फिचौ हन्यात् ताइयेत्, तथा सति स्नेहो न शीघ्र प्रत्येति। ईपदिस्वादि। पावङ्गलियुग्ममानं तस्योत्तानदेहस्य तनौ पादाङ्गलिद्वयपरिमाणं देहाजयवं स्नेहेनेषच्च प्रमृज्यात् । पाष्र्ण्यङ्गुलिपिण्डिकाश्च स्नेहेन ईषत् प्रमृज्यात्। ये चास्य रुगात वेदनार्ता गात्रावयवास्तांश्च स्नेहेनावमृज्यात् प्रमृज्यात् । ततः स पुमान् सुखं कृतोपधानः सन् निद्रामुपासीत इति ॥१६॥
गङ्गाधरः-अथ निरूहकरणे द्रव्यमानमाह-भागा इत्यादि। पित्त पत्तिकरोगे कषायस्य भागाः पञ्च स्नेहस्य षष्ठ इति कषायस्य पश्वभार्गक भागसमः स्नेहः। प्रकृती स्थिते पित्ते वा कषायस्य पञ्च भागान् कृखा तस्यकभागसमभागः स्नेहस्य। वाते विद्धे स्नेहस्य कषायाच्चतुर्थभागः, कषायस्य चतुरो भागान् कला तदेकभागसमभागः स्नेहस्य। कफे विद्धेऽष्टभागः स्नेहस्पेति कषायस्य खष्टौ भागान् कृखा तदेकभागसमभागः स्नेहस्येति। अष्टभाग भवेत् । कनीयसी साईपला विधा मात्रानुवासने' इति । सुश्रुतेऽप्येतावन्मानमेव स्नेहवस्त्यनु मामासास्तिविभागेमानुवासन उक्तम् । स्नेहशीघ्रागमनरक्षार्थ विधानमाह-ईषदित्यादि। उत्तानदेहस्यैतच पादाङ्गल्या मासाशतं स्थापयित्वा कर्त्तव्यम् । निरूहे तु ख्रिशन्मात्राकालं तापमुत्तनस स्थापनं मन्यन्ते, युग्ममिति पर्वसन्धिः, आन्छेदित्याकर्षेत्, निद्रामुपासीतेति वर्म क्रियान्तरमा निषेधार्थम् ॥ १५॥१६॥
चम्पाणिः-सम्प्रति सिविधो यो द्वादशप्रसृतो निरूहा, तख कषायस्नेहमातां निरूपयवाहभागा हस्यादि। भागाः कषायस्य पन्चेत्यनेन सर्वत्रैव दोषे स्वस्थे च पुरुष द्वादशप्रसृतभागस्से विरूहे पसभागाः कषायस्य भवन्ति, तेन पच प्रसूताः कषायस्य । स्नेहस्य च दोषभेनेन स्वस्थ र मामभेदमाह-पित्त इत्यादि । पित्ते स्नेहस्य षष्ठः तथा प्रकृती स्थिते च पुरुषे स्वस्थ षष्ठ इत्यर्थः, HAE पण पूरणः षष्ठः, तेन द्वादशप्रसूतस्य पष्ठो भागो द्विप्रसृतं भवति। स्नेहशब्देन घृततैलादि
* मानमित्यत्रान्छेदिति चक्रभृतः पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #1445
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६७४
चरक-संहिता। वस्तिसूत्रोयसिद्धिः निरूहमात्रा प्रमृताईमाय वर्षे तथा प्रस्ताभिवृद्धिः।
आ द्वादश स्यात् प्रसृताभिवृद्धिराष्टादश द्वादशतः परं स्युः ।। इत्यष्टमो भागः पूरणार्थस्य लुम् । इति निरूहेषु द्रव्यमाना। अथ निरूहस्य क्योभेद मात्रामाह-प्रसृतार्द्धमित्यादि। आदेर वयोवर्षे प्रसृतार्द्ध निरूहमात्रा पल. प्रहणम्। वाते तु वृद्ध चतुर्थो भागः स्नेहचतुर्थो भागः प्रसृतद्वयम् । अष्टभाग इति साई प्रसृतः। अस्मिन्नर्थे हारीत:- "काथस्य पञ्चप्रसृता विभागाः स्नेहस्य षष्ठोऽधिके तु पित्ते। स्वस्थ च तत्तु पवने चतुर्थः कफेऽष्टमोऽत्यन्तगते विकल्पः" इति। एषा स्नेहमाता हीनमात्रेऽपि निरूहे क्वाथस्नेहयोरुक्तमात्रानुसारेण योजनीया। शेषाणान्तु मधुकल्कसैन्धवानामिह माता भनियमेनोक्ता, तेषामपि प्रकृत्यादिभेदेनानियतत्वात्। तेन मध्वादीनां प्रकृत्यायनुसारेण प्रकृतमानेन द्वादशप्रस्तत्वं पूरणीयम् । तत्र जतूकर्णप्रत्ययात् सर्वस कल्कपलद्वयं भवति। उक्त हि तन-"चतुम्चि शतिके पुटके पेष्याणां द्विपलं किञ्चिच्च मधुसैन्धवात्"। स्नेहो वक्ष्यमाणः । शेष कषायस्य। वाते तैलषट्पली स्वस्थे च, चत्वारि पित्ते घृतस्य, कफे खोणि तैलस्य इति । सैन्धवन्तु पर्षप्रमाणमस्ति । यतः सुश्रुते-"सैन्धवाक्षं समादाय मधुनः प्रसृतद्वयम्" इत्या
कम्। हारीते तु-"क्षौदन्तु देयं प्रसृतप्रमाणं द्वितीयमाहुर्लवणस्य चाक्षम्" इत्युक्तम् । सेन नानावादिना सैन्धवमधुकरुकानां यथोत्तकषायस्नेहकरुकमधुसैन्धवादीनां पूरितांशपूरणचावापैनैव कर्तव्यम्। भावापश्चातानुक्तोऽप्युत्तरख वक्ष्यमाणो वातादिभेदेन मांसरसक्षीरगोमूत्रादिको ज्ञेयः। वक्ष्यन्ति हि-स्निग्धोष्ण एकः पवने निरूहो द्वौ स्वादशीती पयसा च पित्ते। बयः समूताः कटुकोणतीक्ष्णाः कफे निरूहा न परं विधेयाः" इति। हारीतेऽप्युक्तम्-"स्नेहो गुड़ो मांसरसः पयश्च, अम्लानि मूत्राणि च सैन्धवञ्च । एतानि सर्वाग्यपि योजयीत निरूहयोगे मदनात् फलञ्च" इति। यत् तु तन्वान्तरे-द्वादशप्रसृतपूरणं प्रति प्रतिव्यविभागेनोक्कम्, यथा-दत्त्वादौ सैन्धवस्वाक्षं मधुनः प्रसृतद्वयम् । विनिर्मथ्य ततो दद्यात् स्नेहस्य प्रसृतवयम् । एकीभूते ततः स्नेहे कलकस्य प्रसृतं क्षिपेत् । सम्मूर्छितं कषायन्तु चतुःप्रसृतसम्मितम्। वितरेच्च
दावापमन्ते द्विप्रसृतोन्मितम् । एवं सुकल्पितो वस्तिदशप्रसृतो भवेत्" इति, तवातविषयमेव, स्नेहस्य वातघ्नत्वात् । किन्वत यच्चतुःप्रसृतं कषायस्य मन्यते, तस्मात् तदनुमतमेव । यदन्ये पठन्ति-"मधुस्नेहनकल्काख्य-कषायावापतः क्रमात् । बोणि षट् द्वेदश त्रीणि पलान्यनिलरोगिणाम्। पित्ते चत्वारि चत्वारि द्वे द्विपञ्च चतुष्टयम् । षटनीणि द्वे दश त्रीणि कफे चापि निरूहणम्" इति । तदस्मत्तन्तानुगनत्वादनुमतमेव। इदानी वयोभेदेन निरूहप्रमाणं दर्शयन्नाह-निरूहेत्यादि। आय वर्षे बालस्य पलमानं निरूहक्काथादि यथोक्तमानानुसारेण वक्तव्यम् । अर्द्धप्रसृताभिवृद्धिः ततः प्रतिवर्ष भवति। तेन द्वादशवर्षे घटप्रसृतो वस्तिर्भवति । द्वादशादृद्ध मष्टादशवर्ष पर्यन्तं प्रतिवर्ष प्रसृतवृद्ध्या द्वादशप्रस्तपूरणं भवति। द्वादशातः परं स्युः इत्यनेनाधिकप्रमाणवस्तिमानं महात्ययस्वकरत्वादननुगतं निषेधयति। तथा हारीते
For Private and Personal Use Only
Page #1446
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३य अध्यायः] सिद्धिस्थानम्।
३६७५ आ सप्ततेरुक्तमिदं प्रमाणमतः परं षोड़शवद विधेयम् । निरूहमात्रा प्रसृतप्रमाणा बाले च वृद्धद्ध च मृदुर्विशेषः ॥ १७॥ मानम्। तथाचप्रस्ताभिवृद्धिस्तु द्वितीयवर्षादिषु आ द्वादश। द्वादशवर्षवयः पर्यन्तमर्द्धप्रसृताभिवृद्धिरुत्तरोत्तर वर्षे वर्षे पलाभिटद्धिः। तेन द्वादशवर्षे द्वादश पलानि । द्वादशतो वयोवर्षात् पर त्रयोदशवर्षावधि आ अष्टादश अष्टादशवयोवषपय्यन्तं प्रसृताभिवृद्धिरेव, आ सप्ततेरेवेदम्, अष्टादशवर्षे चतुर्विशतिपलं भवति, तत् तु यावन्मानं स्यात् तावन्मानं सप्ततिवर्षपर्यन्तं न तु वृद्धिः स्यादिति, तथा च द्वादशप्रसृतमष्टादशवर्षे तावदेव पतिवर्षपय्यन्तं मानं न खभिवृद्धिः स्यात् । ततः परं षोडशवर्षवत्, यथा । श प्रसृतं मानं तथा चकसप्ततौ दशप्रसृतं मानम्, द्वासप्ततो नवामृतम्, ... वष्टप्रसृतम्, चतुःसप्ततो सप्तप्रसृतं, पश्चसप्ततो षट्प्रसृतं, ततः प्रतिवर्ष पलहासः षडशीतिवर्षपर्यन्तम्, ततः परं पलमात्र सर्वत्र वर्षेषु। विधेयमिति पूर्वपूर्वयुगटहत पुरुषाभिप्रायेण । निरूहमात्रेत्यादि । प्रस्तप्रमाणा निरूहमात्रा बाले च वृद्धे च मृदुविशेष एष इति । सुश्रुते च-द्वादशप्रसृतानि निरूहमात्रा तूत्तमा प्रोक्ता। दत्तादौ सन्धवस्याक्ष मधुनः प्रसृतद्वयम् । विनिर्मथ्य ततो दद्यात् स्नेहस्य प्रस्तत्रयम् । एकीभूते ततः स्नेहे कल्कस्य प्रसृतं क्षिपेत् । सम्मूच्छिते कषायन्तु चतुःप्रमृतसम्मितम् । वितरेच तदावापमन्ते द्विपस्तोन्मितम् । एवं प्रकल्पितो वस्तिवादशप्रस्तो भवेत्। ज्येष्ठायाः खलु मात्रायाः प्रमाणमिदमीरितम् । अपहासे भिषक् कुर्यात् तद्वत् प्रसृतहापनम् । यथावयो निरूहाणां कल्पनेयमुदाहता। सन्धवादिद्रवान्तानां सिद्धिकाम भिषगवररिति ॥१७॥
एकोयमतं पठ्यते - "अदिक परमतं प्रमाणम्" इति। तथा सुश्रुतेऽपि "द्वादशप्रसृतं किञ्चित् त्रिंशत्पलमथापरे” इत्यादि। वस्तिमानं दर्शयितुमाह-मा सप्ततेरित्यादि। आ सप्ततेस्सदिति द्वादशप्रसृतमानं सप्ततिं यावद् भवति। षोडशवदिति दशप्रसृतप्रमाणम्। बालवृद्धयोर्यथोक्तप्रमृतमानविषयं दर्शयितुमेवान्यं विशेषमाह-निरूहमात्रेत्यादि । बालवृद्धयोर्यथोक्कैव प्रसृतमाता कार्या, विशेषेण मृदुस्तयोर्वस्तिः कार्यः । तीक्ष्णत्वमाईवकरञ्च विधानं वक्ष्यति-यत्"तीक्ष्णत्वं भूतविल्वादि-लवणक्षारसप फै। प्राप्तकालं विधातव्यं क्षीराधावं तथा' इति ॥१७॥
For Private and Personal Use Only
Page #1447
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६७६
चरक-संहिता। (वस्ति पूत्रीयसि । नात्युच्छ्रितं नातिनीचपादं सपादपीठं शयनं प्रशस्तम्। प्रधानमृतास्तरणोपपन्न प्राकशोर्षकं शुक्लपटोत्तरीयम् ॥ १८॥ भोज्यं पुनर्व्याधिमपेक्ष्य सम्यक् प्रकल्पयेद् यूषपयोरसादैः। सव्वेषु विद्याद् विधिमेतमाय वक्ष्यामि बस्तीनत उत्तरीयान् ॥ सम्यक् प्रणीताः खलु वस्तयो ये वातामयन्नाश्च बलप्रदाश्च ॥१६॥ द्विपञ्चमूलस्य रसोऽम्लयुक्तः सच्छागमांसस्य सपूवशेषः। त्रिस्नेहयुक्तः प्रवरो निरूहः सव्वोनिलव्याधिहरः प्रदिष्टः ॥२०॥ ___ गङ्गाधरः-नात्युच्छितमित्यादि। दत्तस्तिकस्य शयनाथ शयनं नात्युच्छि तादिरूपं प्रशस्तं प्रकल्पयेत् । उत्तरप्रच्छदः शुक्लपटेन कार्यः ॥१८॥
गङ्गाधरः-भोज्यं पुनस्तस्य व्याधिमपेक्ष्य यूषादिभिः प्रकल्पयेत् । सर्वेषु वस्तिदानेष्वेतं विधिमाद्य विद्यात्, अथोत्तरीयानतः परानपरान् वस्तीन् वक्ष्यामि। ये वातामयना बलप्रदाश्च ॥१९॥
गङ्गाधरः-तद यथा-द्विपञ्चमूलस्येत्यादि । सच्छागमांसस्य द्विपञ्चमूलस्य इत्यष्टगुणाम्बुना पकस्य सपूव्वेशेष इत्यष्टभागशेषो रसस्त्रिभागः किश्चिदम्लयुक्तः त्रिस्नेहस्य घृततलवसानां मिलितानां चतुर्थभागः, वाते विडे तु चतुर्थभाग इति वचनात् ॥२०॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति शयनविधिः क इति प्रश्नस्योत्तरमाह-नात्युच्छ्रितमित्यादि। पूर्व यः शयनविधिरक्तः, स तात्कालिकः, अयन्तूत्तरकालिक इति विशेषः । प्रधानं महत् मृदु चास्तरणं प्रधानमृद्धास्तरणम्, तेनोपपन्न युक्तम्। प्राक्शीर्षिकमिति "प्राच्यां दिशि स्थिता देवाः, पूजार्थञ्च तेषां प्राकशिराः शयने भवेत्" इति वचनात् ॥ १८ ॥ - चक्रपाणिः-यूषादिभोज्यविधानं यथाक्रमं कफे, पित्ते, वाते। किंवा अग्राहापेक्षं यथायोग्यतया व्याख्येयम् । यथोक्तविधानं वक्ष्यमाणविधिषु कर्त्तव्यतया दर्शयन्नाह-सर्वेष्वित्यादि । प्रधानमौतसर्गिकमिति यावत्। तेन विशेषविधानेनापवादोऽप्यस्य भविष्यतीति सूचयति ॥१९॥
चक्रपाणिः-के वस्तय इत्यादिप्रश्नस्योत्तरम्-द्विपञ्चमूलस्येत्यादि। अत्र मांसं दशमूलसमम्। रसः काथः। अम्ल काक्षिकादि। सपूर्वपेष्यमिति बलाथ क्तकल्कयुक्तः । सिस्नेहयुक्त इत्यनेन मजपरित्यागं सर्ववस्तिसिद्ध स्फारयति । उक्त मन्यत-"विज्ञेयः सिविधा स्नेहः वस्त्यर्थं मजवर्जितः" इति ॥ २० ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1448
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
www.kobatirth ong
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Acharya Shri Ka
३य अध्यायः 1 सिद्धिस्थानम् । ३६७७ स्थिरादिवर्गस्य बलापटोल-त्रायन्तिकैरण्डयुतैर्यवस्य । प्रस्थो रसाच्छागरसा युक्तः साध्यः पुनः प्रस्थरसश्च यावत् ॥ प्रियङ्गकृष्णाघनकल्कयुक्तः सतैलसर्पिमधुसन्धवश्च । स्याद् दीपनो मांसबलप्रदश्च चक्षुर्बलश्चापि ददाति सयः ॥२१॥ एरण्डमूलं त्रिपलं पलानि हखानि मूलानि च यानि पञ्च । रानाश्वगन्धातिबलागुडूची-पुनर्नवारग्वधदेवदारु ॥ भागाः पलांशा मदनाष्टयुक्ता जलद्विकसे कथितेऽष्टशेषे । पेण्याः शताहा हवुषा प्रियङ्ग सपिप्पलीकं मधुकं वचा च ॥ स्साअनं वत्सकबोजमुस्तमनप्रमाणं लवणांशयुक्तम् । समाक्षिकस्तैलयुतः समूत्रो वस्तिनृणां दीपनलेखनीयः॥ जबोरुपादत्रिकपृष्ठशूलं कफावृतं मारुतविग्रहश्च । विगमूत्रवातग्रहणं सशूलमाध्माततामश्मरिशकरश्च ॥
गङ्गाधरः-स्थिरादीत्यादि। शालपादिपञ्चमूलस्य बलादारण्डमूलान्तयुतस्य यवस्य चाष्टगुणजले पकस्य पादावशिष्टादेव रसात् प्रस्थः छागमांसरसोर्द्धप्रस्थ इत्येतद्वयमेकीकृत्य पुनः माध्यः पक्तव्यः प्रस्थो यावत् परिशेषः स्यात् । तत्र प्रस्थे रसे प्रियङ्गादिकल्कं तलं सर्पिमेधु च सन्धवञ्च सुश्रुतोक्तदशेनेन युक्त्या दत्त्वा खजेन मथितः सन् वस्तिः सिद्धो भवति, तस्याशी स्याहीपन इत्यादि ॥२१॥ . गाधरः-एरण्डेत्यादि । हस्यानि शालपादीनि पञ्च मूलानि यानि, तेषां पलांशा भागा रास्नादीनां देवदान्तानाश्च पलांशा भागाः। मदनफल. स्याष्टपलयुक्ताः। एरण्डमूलत्रिपलादि-मदनान्तं सर्च जलस्य द्विकंसे झाड़के पक्त्वाष्टांशशेषे कथिते पेष्याः कल्काः शताहादिमुस्तान्तानां कर्षप्रमाणं सन्धवस्य
चक्रपाणिः-स्थिरादिवर्गस्येत्यादौ मधुसैन्धवे यथपि सामान्येनोक्तवस्तिविधानलब्धे, तथापि संखादीनामसाप्रकर्षार्थ पुनस्तयोरभिधानम् । किंवा सामान्यविधिस्मरणार्थमसाभिधानम् । एवमन्धब्रापि सामान्यविधिमासस्य पुनरभिधाने व्याख्येयम् ॥२१॥ चपाणिः-एरण्डमूलमित्यादौ पलाशा शटी, हस्वानि मूलानीति स्थिरादिपवमूलम्,
050
For Private and Personal Use Only
Page #1449
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६७८
घरक-संहिता। वस्तिसूत्रोममिदिर नाहमर्थोग्रहणीप्रदोषानेरण्डवस्तिः शमयेत् प्रयुक्तः । वैदेग्न सम्यक् कुशलेन चैष पुनर्वसूक्तः कृपया नराणाम् ॥२२॥ चतुष्पले तेलघृतस्य भृष्टश्छागाच्छताई दधिदाडिमाम्लः। रसः सपेष्यो बलवर्णमांस-रेतोऽग्निदश्चान्ध्यशिरोरुजानः ॥२३॥ जलद्विकंसेऽष्टपलं पलाशात् पक्त्वा रसोऽ ढकमात्रशेषः। कल्कर्बलामागधिकापलाभ्यां युक्तः शताहाद्विपलेन चापि ॥ ससन्धवः क्षौद्रयुतः सतैलो देयो निरूहो बलवर्णकारो। आनाहपाश्वामययोनिदोषान् गुल्मानुदावर्तरुजश्च हन्यात् ॥२४॥ यष्टाहमूलाष्टपलेन सिद्धं पयः शताहाफलपिप्पलीभिः।। युक्तं ससर्पिमधु वातरक्त-वैस्वयंवीसहितो निरूहः ॥ २५ ॥ तत् कर्षप्रमाणांशयुक्त मधुतलगोमूत्राणां युक्त्यानुरूप दत्त्वा मथिला वस्तिः कार्यः। एरण्डवस्तिः ॥२२॥
गङ्गाधरः-चतुष्पल इत्यादि। छागमांसाच्छतपलार्द्ध पश्चाशत्पलमष्टगुणजले पत्वा पादावशेषरसः दधिदाडिमरसाभ्यामम्लः कृतस्तलघृतस्य मिलि तस्य चतुष्पले सम्भृष्टः सपेष्यः सैन्धवमदनफलकल्कयुक्तः बलादिदः आन्ध्यादिनः ॥२३॥
गङ्गाधरः-जलेत्यादि। पलाशादष्टपलं जलस्य द्विकसे द्वादके पक्ताद्धा ढकमात्रावशेषो रसो बलापलमागधिकपलाभ्यां शताहाद्विपलेन च कल्कयुक्तः युक्त्या सन्धवक्षौद्रतलयुक्तः सिद्धो निरूहः बलवर्णकारी॥२४॥ ... . गङ्गाधरः-यष्टाहत्यादि। यष्टाहमूलस्याष्टपलं कल्कं चतुःषष्टिपले दुग्ने दत्त्वा चतुगुणजले पक्त्वा पादावशेष सिद्धं पक्वं पयः शताहामदनफलपिपलीभिः कल्वरनुरूपयुक्तं सर्पिमेधुयुक्तं वातरक्तादौ निरूहः ॥२५॥ स आढ़का, भागाक्षमात्रमिति भागेनाक्षमात्रम्। छागाच्छता इति पञ्चाशवपलो भवति । सपेष्य इति बलादिकस्य कल्कयुक्तः ॥ २२-२४ ॥
चक्रपाणिः-यध्यायस्येत्यादिकाश्चत्वारः पित्त । पूर्वन्तु पञ्च वाते। अन्न पयःसाधनं क्षीर.
For Private and Personal Use Only
Page #1450
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३थ अध्यायः ]
सिद्धिस्थानम् ।
३६७६
यष्टग्राहलोधाभयचन्दनैश्च श्रुतं पयोऽया कमलोत्पलैश्च । सशर्करचौघृतं सुशीतं पित्तामयान् हन्ति सजीवनोयम् ॥२६॥ द्विकार्षिकाश्चन्दनपद्मकर्द्धि-यष्टयाहरानावृषशारिवास्तु | सलोधमञ्जिष्ठमथाप्यनन्ता- बला स्थिरादितृणपञ्चमूलम् ॥ निक्काथ्य तोयेन रसेन तेन भृतं पयोऽर्द्धादकमम्बुहीनम् । मेदर्द्धिजीवन्तिशतावरोभिर्वोराद्विका कोलिकशेरुकाभिः ॥ सितोपला जीवकपद्मरेणु-प्रपौण्डरीकः कमलोत्पलैश्च । लोधात्मगुप्तामधुकैर्विदारी- मुआतकैः केशरचन्दनैश्च ॥ पिष्टघृ तक्षौद्रयुतैर्निरूहं ससैन्धवं शीतलमेत्र दद्यात् । प्रत्यागते धन्वरसेन शालीन् चीरेण वाद्यात् परिषिक्तगात्रः । दाहांतिसारौ प्रवरात्रपित्त-हृत्पाण्डुरोगान् विषमज्वरांश्च । सगुल्ममूत्रग्रहकामलादीन् सर्व्वामयान् पित्तनुतान् निहन्ति ॥ २७॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
गङ्गाधरः- यष्टप्राह त्यादि । यष्टप्राह्वादिभिः कल्करष्टांशिकः पयः मृत कमलोत्पलः कल्कयु तं विमध्य शर्कराक्षौद्रघृतयुतं सुशीतं निरूहः ॥ २६ ॥
J
गङ्गाधरः द्विकार्षिका इत्यादि । चन्दनादिवृणपञ्चमूलान्तं प्रत्येकं द्विकार्षिक सर्व्वमष्टगुणेन तोयेन निकाथ्य पादावशेषेण तेन रसेन शृतमद्धड़क' पस्तत् काथहीन दुग्धमात्रं शिष्टं मेदादिभिः कल्कैरनुरुपेयु क्तं घृतक्षौद्रयुतं संसन्धवं सुशीतं निरूढं पत्ते दद्यात् । प्रत्यागते परिषिक्तगात्रः सन् धन्वमांसरसेन क्षीरेण वा शाल्यन्नमद्यात् । शेषमाशीः ॥ २७ ॥ ·
परिभाषयैव । यष्ठपालो त्यादि सजीवनीयमत्यन्तेन योगः । जीवनीयान्यत्र कल्कः । सुशीतत्वमिहोत्सर्गिक मृदुकोष्ठेष्वबाधकं पित्तहितत्वात् । अनया च दिशाऽपरपित्तवस्तावपि शीतत्वं ज्ञेयम् ॥ २५ ॥ २६ ॥
चक्रपाणिः - द्विकार्षिकमित्यादौ अनन्ता उत्पलशारिवा । तृणपञ्चमूलम् - "शरेभुवमंकाशानां शालीनां मूलमेव च" इत्यादिनोकम् । अम्बुहीनमिति
श्रीराम शेषपर्यन्तं भतम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1451
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६८० चरक-संहिता। वस्तिसूत्रोयसिदः द्राक्षादिकाश्मय॑मधूकसेव्यः सशाविराचन्दनशीतगाक्कै । पयः शृतं श्रावणिमुद्रपर्णी-तुगात्मगुप्तामधुयष्टिकल्कैः ॥ गोधूमचूर्णैश्च तथाक्षमात्रैः सक्षौद्रसर्पिर्मधुयष्टितैलैः । पथ्याविदारीक्षुरसगुन वस्तिं युतं पित्तहरं विदध्यात् ॥ हृन्नाभिपाश्र्वोदरदेहदाहे दाहेऽन्तरस्थे च समूत्रकृच्छ्रे । क्षीणक्षते रेतसि चापि नष्ट पित्तातिसारे च नृणां प्रशस्तः ॥२८॥ कोषातकारग्बधदेवदारु-दूर्वाश्वदंष्ट्रा-छ-कुटजापाठाः। पत्वा कुलस्थान् वृहतीच तोये रसस्य तस्य प्रस्तृता दश स्युः। तान् सर्वपैलामदनैः सकुष्ठरक्षप्रमाणः प्रसृतैश्च युक्तान् । चौद्रस्य तैलस्य फलायस्य क्षारस्य तैलस्य च सार्षपस्य ॥ दद्यानिरुहं कफरोगिणे ज्ञो मन्दानये वाप्यशनद्विषे च । पटोलपथ्यामरदारुभिर्वा सपिप्पलीकै कथितै लाख्यैः ॥ २६ ॥
गङ्गाधरः-द्राक्षादीत्यादि । द्राक्षादीनि दश विरेचनोपगानि, तत्र काश्मयं पुनश्चेह काश्मय्यमिति भागद्वयम्। द्राक्षादिशीतपाक्यन्तैः कल्कैरष्ठांशिकअतुगुणजले पचवावशिष्टं पयः श्रावण्यादिकल्कयुक्तमक्षमानगोधूमचूर्णः क्षोधृतयष्टिमधुतैलस्तथा पथ्यादिभिर्नु न च युक्तं पित्तहरं वस्तिं विदध्यात् । शेषमाशीः ।। २८॥ . गङ्गाधरः-कोषातकेत्यादि । कोषातकीफलादिहत्यन्तं सम्वेमष्टगुणे तोये पत्वा पादशिष्टस्य रसस्य दश प्रसृताः स्युः। तान् रसस्य दश प्रस्तान् अक्षप्रमाणः सषपादिभियुक्तान क्षौद्रस्य प्रमृतं तिलतलस्य प्रसृतं मदनफलकल्कस्य. प्रसृतं यवक्षारस्य प्रमृतं सापपतलस्य च प्रसृतमित्येतेः प्रसृतश्च युक्तान्, निरू दद्यात्। शेषमाशीः। पटोलेत्यादि। पटोलपथ्यादेवदारुपिप्पलीकार्वा कफरोगिणे मन्दानायऽशन द्विषे च निरूहं दद्यादिति पूर्वेणान्वयः ॥२९॥ राजकशेरुकशेरुरेव। ससैन्धवमिति ईषत्सैन्धवम्। सशारिवेत्यादौ शातपाक्यं श्रावणीमधुयष्टिसाधितं तैलम् । प्रत्तमदेहो मस्तकम् ॥ २७ ॥२८॥
चक्रपाणि:-कोषातकस्यादिकाश्चत्वारः कफ वस्तयः। शाष्ठा गुना। अत्र कायदाप्रसूतेन तथा करुन श्रौद्रादिना च यद्यपि मानमधिकं भवति, तथाप्येवमेव द्रव्यसंयोग या
शार्वति चावतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1452
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अथ अध्याचा ] ... सिद्धिस्थानम्। ३६८१ द्विपञ्चमूले त्रिफलां सविल्वां फलानि गोमूत्रयुतः कषायः। कलिङ्गपाठाफलमुस्तकल्कः ससैन्धवः क्षारयुतः सतैलः॥ - निरूहमुख्यः कफजान् विकारान् सपाण्डुरोगालसकामदोषान् । हन्यात् तथा मारुतमूत्रसङ्ग वस्तेस्तथाटोपमथातिघोरम् ॥३०॥ रानामृतैरण्डविडङ्गदारु-सप्तच्छदोशीरसुराबविल्वैः। श्यामाक-®-भूनिम्बपटोलपाठा-तिक्ताखुपर्णीदशमूलमुस्तैः॥ त्रायन्तिकाशिग्रु फलत्रिकैश्च क्वाथः सपिण्डीतकतोयमूत्रः। यष्टाहकृष्णाफलिनीशताहा-रसाञ्जनश्वेतवचाविडङ्गः ॥ कलिङ्गपाठाम्बुदसैन्धवैश्च कल्कैः ससर्पिमधुतैलमिश्रः । भयं निरूहः क्रिमिकुष्ठमेह-बनोदराजीर्णकफातुरेभ्यः ॥ रूवौषधैरत्यपर्पितेभ्य एतेषु रोगेष्वपि सत्सु शस्तः । निहत्य वातं ज्वलनं प्रदीप्य विजित्य रोगांश्च बलं करोति ॥३१॥
गाधरः-द्वपश्चमूल इत्यादि। दशमूलीत्रिफलाविल्वशलाटुमदनफला. न्यष्टगुणे जले पत्या चतुर्थभागावोषितः कथितः कषायोऽनुरूपेण मूत्रेण युतः कलिङ्गादिकल्कयुक्तः ससैन्धवः यवक्षारयुक्तः तलयुक्तः सन् निरूहमुख्यः स्यात् । कफजानित्याचाशीः॥३०॥
गङ्गाधरः-रास्नेत्यादि। रास्नादि-फलत्रिकान्तरष्टगुणजले पत्वा पादशिष्ट कायः पिण्डीतकस्य मदनफलस्य कल्कः बालकस्य कल्को गोमूत्रञ्चता साहितस्तथा यष्टाहादिसन्धवान्तश्च कल्कः सहितः सर्पिमधुतलमिश्रः सन् निरूहोऽयं क्रिम्यादिभ्यः प्रशस्तः ॥३१॥ द्वादशप्रसूत एष बस्तियः, तदधिकमानस्य निषिद्धत्वात् । पटोलेत्यादौ पटोलादिपिपल्यन्तै खोय. साथिया पूर्ध्ववत् द्वितीयं तैलम्। कफरोगिणे द्विपसमूल्यादिभिः तृतीयः कर्तव्यः। भारो पक्षा२९॥३०॥
पाणि:--रामेस्यादौ सम्पाश्चतुरालः। तिता कटुरोहिणी । अत पिण्डीतककायोप पवकल्पो येन प्रविशति। पिण्डीतको मदनः। रूक्षौषधैरस्यपतपि तेभ्योऽपि एतेषु कुष्ठादि. रोगेष्वयं दत्तो बलंकरोतीति योजना ॥३॥
*म्माकइति चक्रातः पाठः
......
..
..
....
......'
For Private and Personal Use Only
Page #1453
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
३६८२
www.kobatirth.org
चरक संहिता |
[ वस्तिमूलीयसिद्धिः
ዘ
पुनर्नवैरण्डवृषाश्मभेद-वृश्वीर भूती कबला पलाशाः । द्विपञ्चमूलानि पलांशिकानि सुराणानि धौतानि पलानि चाष्टौ विल्वं यचान् कोलकुलत्थधान्य- फलानि चैकप्रसृतोन्मितानि । पयोजलार्द्धाढकयोः * भृतं तत् क्षीरावशेषं कृतवस्त्रपूतम् ॥ वचाशताह्वामर दारुकुष्ठ-यथाहसिद्धार्थक पिप्पलीनाम् । ... कल्कैर्यमाभ्या मदनैश्च युक्तं नात्युष्णशीतं गुड़सैन्धवाक्तम् ॥ चौद्रस्य तैलस्य च सर्पिषश्च तथैव युक्तं प्रस्तत्रयेण । दयान्निरूहं विधिना विधिज्ञः स सर्व्वसंसर्गकृतामयघ्नः ॥३२॥ स्निग्धोष्ण एकः पवने निरूहो द्वौ खादुशीतौ पयसा च पिते । त्रयः समूत्रा कटुकोष्णतीक्ष्णाः कफे निरूहा न परं विधेयाः ॥३३
7
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
गङ्गाधरः- पुननेवेत्यादि । पुनर्नवादीनि द्विपञ्चमूलान्तानि प्रत्येकं पलाशिकानि । बिल्वं शलाटुरूपमष्टौ पलानि यवांश्चाष्टौ पलानि कोलादिमदन कलान्तानां प्रत्येकं प्रसृतमानम्, तत् सर्व्वं प्रत्येकेन पयोजलार्द्धादकयोरर्द्धाढके पयसि चार्द्धाद के जले च भृतं क्षीरावशेषमष्टशरावक्षीरशेषं कृतं वस्त्रपूतश्च वचादिमदनफलान्तः कल्कर्यु तं गुड़संन्धवयुक्तं क्षौद्रतलसर्पिषां प्रत्येकं प्रत मिलिला प्रसृतत्रयेण युक्तं नात्युष्णशीतं निरूहं दद्यात् ।। ३२ ।।
गङ्गाधरः - स्निग्धेत्यादि । पवने स्निग्धोष्णः एको निरूहो देयः । पित्ते पयसा स्वादुशीतौ द्वौ निरूद्दौ विधेयौ । कफे कटुकोष्णतीक्ष्णाः समूत्रालयो निरुहा विधेयाः, नातः परं विधेयमिति ॥ ३३ ॥
चक्रपाणिः - पुनर्नवेत्यादिकः सर्व्ववातादिक संसर्ग विषयः । वृश्वीरः श्वेरुपुनर्नवा । धान्यामि फलानि चेति धान्य फलानि । पयोजल द्वयादक योरिति समजल क्षीरद्विप्रस्थयुक्तम् ॥ ३२ ॥
चक्रपाणिः उक्तानामे रण्डादीनां वातादिहरवस्तीनां संख्याकल्पनां विशिष्ट दर्शवग्राहस्निग्धोष्ण इत्यादि । एक इत्येकपुटकः । पयसा चेति पयोयुक्तौ । कटुकोष्णतीक्ष्णत्वं कफहरज म्पयोगादेव शेयम् । न परं विधेया इत्यनेन तन्त्रान्तरविहितं चतुर्थवस्तिदानमत्य र्थशरीरहिंसकं निषधयति । तेन सुश्रुते - "द्वितीयं वा तृतीयं वा चतुर्थ वा यथाईतः । सम्ब निरूहलिङ्ग तु प्राप्ते वस्तिं निवर्त्तयेत्" इत्युक्तं चतुर्थदानमिति ॥ ३३ ॥
1
● पयोजलद्वयाढकयोरिति चक्रसम्मतः साधीयान् पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1454
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
इथ अध्यायः
३य अध्यायः) सिद्धिस्थानम्।
३६८३ रसेन वाते प्रतिभोजनं स्यात् क्षीरेण पित्ते तु कफे तु यूरः। तथानुवास्येषु च विल्वतैलं स्याजोवनीयं फलसाधितञ्च ॥ ३४॥
तत्र श्लोकः। इतीदमुक्तं निखिलं यथावत् वस्तिप्रदानस्य विधानमग्राम् । योऽधीत्य विद्वानिह वस्तिकर्म करोति लोके लभते स सिद्धिम्॥३५
इत्यग्निवेशकृत तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते सिद्धिस्थाने
वस्तिसूत्रीयसिद्धिर्नाम तृतीयोऽध्यायः॥३॥ गङ्गाधरः-निरूहानन्तर प्रतिभोजनमाह-रसेनेत्यादि। तथा तेन प्रकारेणानुवास्येषु विल्वतलं जीवनीयतलं फलसाधितश्च तलं स्यादिति ॥३४॥
गङ्गाधरः-अध्यायाथेमाह-तत्र श्लोक इति । इतीदमित्यादि ॥३५॥
गङ्गाधरः-अध्यायं समापयति-अग्नीत्यादि। अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकातिसंस्कृते । सिद्धिस्थानेऽष्टमेऽभाप्ते यत्नाद दृढ़बलेन तु । प्रतिसंस्कृत एवात्र वस्तिसूत्रीयसिद्धिके। तृतीयेऽध्याय एवास्मिन् वैद्यगङ्गाधरण तु। कृते जल्पकल्पतरौ सिद्धिस्थानेऽष्टमेऽत्र
तु। स्कन्धे हि वस्तिसूत्रीया सिद्धिजल्पशाखा किल। ___ तृतीयषा समाप्ताभूदिति यत्नेन धीमता ॥३॥ चक्रपाणिः-सम्प्रति वातादिभेदेन प्रतिभोजनं विशिष्टं तथानुवासनचाह-रसेन धात. इत्यादि। प्रतिभोजनं निरूहानन्तरभोजनम्। वाते विल्वतैलानुशासनम्, पित्ते जीवनीयसाधितम्, कफेच मदनफलसाधितम् । अत्र विस्वतलादीनि वक्ष्यमाणानि व्याख्यानयन्ति । तेन स्नेहव्यापत्सिद्धौ यद् वक्ष्यति · दशमूली' इत्यादिना विल्वतैलम् । जीवनीयञ्च “जीवन्ती मदनम्" इत्यादिना वक्ष्यमाणयमकम्, तथा "मदनैर्वाऽऽम्लसंयुक्तः" इत्यादिना वक्ष्यमाणं. तैलं ज्ञेयम् ॥३४॥३५॥
इति महामहोपाध्यायचरक चतुराननश्रीमचक्रपाणिदत्तविरचित्तायामायुम्वददीपिकायां .. चरकतात्पर्य्यटीकायां सिद्रिस्थानव्याख्यायां वस्तिसूत्रीयसिद्रिव्याख्या
नाम तृतीयोऽध्यायः ॥३॥
For Private and Personal Use Only
Page #1455
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चतुर्थोऽध्यायः। अथातः स्नेहव्यापदिको सिद्धिं व्याख्यास्यामः,
- इतिह स्माह भगवानात्रेयः॥१॥ स्नेहवस्तीन् प्रवक्ष्यामि वातपित्तकफापहान् । मिथ्याप्रणिहितानाञ्च व्यापदः सचिकित्सिताः ॥ २ ॥ दशमूलं बलां रास्नामश्वगन्धां पुनर्नवाम् । गुडूच्येरण्डभूतीक-फञ्जोवृषकरोहिषान् ॥ शतावरी सहचरं काकनासां पलांशिकाम् । यवमाषातसीकोल-कुलत्थान प्रस्तोन्मितान् ।
गङ्गाधरः-अथाध्यायोद्देशक्रमात् स्नेहव्यापचिकित्सासिद्धिमाह-अथात इत्यादि। स्नेहवस्तिव्यापदिकसिद्ध यस्ताः सन्त्यस्मिन्निति, अध्यायानुवाकयोरिति मबर्थ छलुक, तां सिद्धिं व्याख्यास्यामः इति । शेषं पूर्ववत् ॥१॥
गङ्गाधरः-तद यथा-स्नेहवस्तीनित्यादि। मिथ्यामणिहितानामसम्यक प्रयुक्तानां वस्तीनां व्यापदरतासां चिकित्सितानि च प्रवक्ष्यामीति ॥२॥
गङ्गाधरः-दशमूलमित्यादि । भूतीकं यमानी । फञ्जी ब्राह्मणयष्ठी। रोहिषं गन्धतृणम्। दशमूलादीनां काकनासान्तानां प्रत्येक पलांशं यवादीनां पलद्वय
चक्रपाणिः-पूर्वसिद्धौ विश्वनैलादीन्यनुवासनार्य निर्दिष्टानि, सदभिधायिका घेयं सिद्धिरित्यमन्तरं स्नेहव्यापत्सिदिरच्यते। स्नेहेत्यादि-स्नेहानामानुवासिकानां व्यापदाच भेषजा मामभिधायिका सिद्धिः॥१॥
चक्रपाणिः-अध्यायवक्तव्यमाह-स्नेदवस्तीनित्यादि। वस्तिप्रयोज्याः स्नेहा एतच्छोका. भिहिता इत्यर्थः। प्रपञ्चाभिधेया ये त्वरेऽसार्थाः "स्नेहयस्ति निरूह" इत्यादिना वक्तव्याः, ते न प्रपत्रवाला इह, तेन प्रतिज्ञाताः ॥३॥
पाणिः-दशमूलमित्यादौ भूतीकं करना, यवानिका था। काकनासा कायुपाटो । बासकफलमन्ये तु द्रब्वमेवाहुः। एतद् दशमूलस्थितविल्वेन विल्वतलमिति वदन्ति ।
For Private and Personal Use Only
Page #1456
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
थं मच्या
सिद्धिस्थानम् । ३६८५ चतुद्रोणेऽम्भसः पक्त्वा द्रोणशेषेण तेन च। तैलाढकं समक्षीरं जीवनीयैः पलोन्मितः ॥ अनुवासनमेतद्धि सर्ववातविकारनुत्। आनूपानां वसा तवज् जीवनीयोपसाधिता ॥३॥ शताहायवविल्वाम्लैस्तैलं सिद्ध समीरणे। सैन्धवेनाग्निवर्णेन तप्तवानिलजिद् घृतम् ॥ ४॥ जीवन्ती मदनं मेदां श्रावणों मधुकं बलाम् । शताह्वर्षभको कृष्णां काकनासां शतावरीम् ॥ स्वगुप्तां क्षीरकाकोली कर्कटाख्यां शटी वचाम् । पिष्टा तैलं घृतं क्षीरे साधयेत् तच्चतुर्गुणे ॥ बृहणं वातपित्तन बलशुक्राग्निवर्द्धनम् ।
मूत्ररेतोरजोदोषान् हरेत् तदनुवासनात् ॥ ५ ॥ प्रत्येक सव्वैमेकीकृत्याम्भसश्चतुोणे पक्त्वा द्रोणावशेषः काथः कार्यस्तेन कायेन तिलतलस्यादकं समक्षीरे क्षीराढ़के पलोन्मितर्जीवनीयर्दशभिः कल्क पचेत् । एतदनुवासन सव्वातविकारनुत् । आनपानामित्यादि । आनूपानां बराहमहिषादीनां वसा तवद आइकोन्मिता दशमूलादिकाथे समक्षीरे जीव. नीयदशकानां कल्कः पलोन्मितः साधिता सर्ववातविकारनुत् ॥३॥
गङ्गाधर मताहायवविल्वाम्लकोलादिभिः कल्कः पादिकस्तेषाञ्च चतुमुणका सिद्धतलं समीरणे हितम् । सन्धवेनेत्यादि । सन्धवमग्नौ दग्धं यदामिवर्ण स्यात् तदा घृतमध्ये प्रक्षिपेत्, तेन ततघृतमनुवासनमनिलजित् ॥४॥
गाधरः-जीवन्तीमित्यादि। जीवन्त्यादि-वचान्तः कल्का पादिकस्तल मानूपानामित्यादौ तद्वदिति पूर्वकाथन साधिता। शतात्यादि योगान्तरम्। सन्धवेनेत्यपि योगान्तरम् ॥३॥४॥
पाणिः-जीवन्तीमित्यादि यमकमनुवासनम्। एतत् यमकं पूवाध्याये 'जीवनीय'
५६२
For Private and Personal Use Only
Page #1457
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३६८६
चरक संहिता |
लाभतश्चन्दनाद्यश्च पिष्टैः क्षीरचतुगु णम् । तैलपादं घृतं सिद्धं पित्तघ्नमनुवासनम् ॥ ६ ॥ सैन्धवं मदनं कुष्ठं शताह्वा निचुलं बला । ह्रीवेरं मधुकं भार्गा देवदारु सकट्फलम् ॥ नागरं पुष्करं मेदा चविका चित्रकं शटी । विडङ्गातिविषे श्यामा हरेणुः किणिही स्थिरा ॥ विल्वाजमोदे कृष्णा च दन्ती राख्ना च तैः समैः । साध्य मेरण्डजं तैलं तैलं वा कफरोगनुत् ॥ ब्रध्नोदावर्त्तगुल्मार्शः- प्रीहमे हाढ्यमारुतान् । आनाहमश्मरीञ्चैव हन्यात् तदनुवासनात् ॥ ७ ॥ मदनैर्वाम्लसंयुक्तैर्विल्वायन गणेन वा ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ स्नेहव्यापदिकी सिद्धिः
तैलं कफहरैर्वापि कफन कल्पयेद् भिषक् ॥ ८ ॥ घृतमेकीकृत्य चतुर्गुणे क्षीरे साधयेत् । लाभत इत्यादि । ज्वरचिकित्सिते यच्चन्दनादितैलद्रव्याणि चन्दनादीन्युक्तानि तेषां लाभतो यथालाभं चन्दनाद्य: पिष्टः कल्कैः स्नेहात् पादिकैस्तलपादं घृतं शरावकं तिलतलं घृतं शरावत्रय मिति प्रस्थं स्नेह क्षीरचतुर्गुणं पचेत्, सिद्ध तत् पित्तघ्नमनुवासनम् ॥ ५ ॥ ६ ॥
गङ्गाधरः - सन्धवमित्यादि - किणिही खरमञ्जरी । सन्धवादिरास्नान्तः प्रत्येकं समः कल्कस्तेषां चतुगु णक्काथे एरण्डज तैलं साध्यं तिलतल वा साध्यं कफरोगनुत् ॥ ७ ॥
For Private and Personal Use Only
गङ्गाधरः- मदन रित्यादि - मदनफलरम्लवदरादिसंयुक्तः कल्कस्तेषां चतुगुणकातलं कफन कल्पयेत्, अथवा विल्वादिगणेन बृहत् पञ्चमूलेन कल्केन तेषां चतुगुणकाथे तळं कफघ्न कल्पयेत्, अथवा कफहरेः पिप्पल्यादिभिः कस्तेषां चतु कातलं कफघ्न कल्पयेदिति ॥ ८ ॥
संज्ञया व्यपदिष्टम् । लाभत इति यथालाभं चन्दनाद्य' ज्वरचिकित्सितोक्तम् । तैलं पात्रं यस्मिन् तत् तैलपान्नम् ॥ ५-७ ॥
चक्रपाणि: - मदनैर्वाम्लसंयुक्तैरित्यत मदनस्य कल्कत्वम्, काञ्जीकादीनामम्लानां द्रवत्वम् । एतच 'मदनतैलम्' इति ख्यातम् । विल्वाद्यो गणो दशमूलम्, दशमूलन काथकल्कानामपि
Page #1458
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
र्थ अध्याया). सिद्धिस्थानम्।
३६८७ विडङ्गरण्डरजनो-पटोलात्रफलामृताः। जातिप्रबालनिगुण्डी-दशमूलाखुपर्णिकाः॥ निम्बपाठासहचर-शम्पाककरवीरकम् । एषां क्वाथेन विपचेत् तैलमेभिश्च कल्कितः॥ फलविल्वत्रिवृत्कृष्णा-रानाभूनिम्बदारुभिः। सप्तपर्णवचोशीर-दा/कुष्ठकलिङ्गकैः ॥ लतायष्टीशताहाग्नि-शटीचोरकपौष्करैः । तत् कुष्ठानि क्रिमीन् मेहानांसि ग्रहणीगदम् ॥ क्लीवत्वं विषमाग्नित्वं मलं दोषत्रयं तथा। प्रयुक्तं प्रणदत्याशु पानाभ्यङ्गानुवासनः॥ व्याधिव्यायामकाङ्ग-क्षीणाबलनिरोजसाम् । क्षीणशुक्रस्य चातीव स्नेहवस्तिर्बलप्रदः॥ पादजडोरुपृष्ठांस-कटीनां स्थिरतां पराम् । जनयेदप्रजानाञ्च प्रजां स्त्रीणां तथा नृणाम् ॥ ६ ॥ वातपित्तकफात्यन्न-पुरीषैरावृतस्य च । अभुक्ते च प्रणीतस्य स्नेहवस्तेः षड़ापदः॥ गाधरः-विहङ्गोत्यादि। आखुपर्णिका दन्ती। विङ्गादि-करवीरकान्तानां काथेन तलचतुर्गुणेन तलमेभिर्वक्ष्यमाणः फलादिभिर्मदनफलादिभिः पौष्करान्तः कल्कितः पादिकविपचेत्। शेषमाशीः॥९॥ ___गङ्गाधरः-इति स्नेहवस्तियोगानुक्त्वा स्नेहवस्तिव्यापद आह-वातेत्यादि। देयम् । उक्त हि-"काथकरुकावनिर्देशे गणात् तस्मात् समाहरेत्” इति । क.फहरैरिति पूर्वाध्यायोक्ताफहरभेषजैः, किंवा कटुकपञ्चकोलादिभिः ॥ ८॥ . चक्रपाणिः-विक्रेत्यादौ एभिश्च कल्कैरिति वक्ष्यमाणैः। लता मञ्जिष्ठा। गौरी हरिदा। स्नेहवस्तिवकप्रद इति एतैस्तैलैः कृतवस्तिरित्यर्थः ॥९॥ .
पाणिः-वातपित्तेत्यादिना स्नेहवस्तेयापदः प्राह। एताश्च न्यापदो मिथ्यायोगेन स्नेहस्य
For Private and Personal Use Only
Page #1459
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६८८
चरक-संहिता। स्नेहव्यापदिको सिद्धिः शीतोऽल्पो वाधिके वाते पित्ते तूष्णः कफे मृदुः। अतिभुक्ते गुरुवर्चः-सञ्चयेऽल्पबलस्तथा ।। दत्तस्तैरावृतः स्नेहो न यात्यभिभवादधः । अभुक्तेऽनावृतत्वाच्च यात्यूद्ध तस्य लक्षणम् ॥ १०॥ स्तम्भोरुसदनाध्मान-ज्वरशूलाङ्गमईनैः। पार्श्वरुग्वेष्टनैर्वियात् स्नेहं वातावृतं भिषक् ॥ स्निग्धाम्ललवणोष्णौस्तं रामापीतQ तैल्वकैः ।
सौवीरकसुराकोल-कुलत्थरससाधितैः॥ वातावृतस्य पित्तामृतस्य कफातृतस्यात्यन्नाटतस्य पुरीषाकृतस्याभुक्ते च प्रणीतस्य दत्तस्य स्नेहवस्तः षड़ापदः स्युः। कथं स्यात्-शीत इत्यादि। अधिके वाते शीतस्तथाल्पपरिमितः स्नेहवस्तिः, अधिके पित्तेऽत्युष्णः स्नेहवस्तिः, अधिके कफेऽतिमृदुः स्नेहवस्तिः, अतिमुक्तेऽत्यन्ने गुरुः स्नेहवस्तिः, वचःसञ्चये पुरीषाहतेऽल्पवलोऽल्पवीय्यः स्नेहवस्तिदत्तः सन् तर्वातादिभिराहतः सन् स्नेहोऽभिभवानाधस्तादायाति। अभुक्ते व्यापदमाह-अभुक्त इत्यादि। अभुक्ते शून्योदरे दत्तः स्नेहवस्तिरनातखादूद्ध याति॥१०॥ ___ गाधरः-आसां यापदां लक्षणमिदं पृथगुच्यते । स्तम्भ इत्यादि। स्तम्भादिभिर्वातावृतं स्नेहं विद्यात् । स्निग्धाम्लेत्यादिना वातावृतव्यापचिकित्सामाह । तं वातावृतस्नेहं स्निग्धाम्ललवणोष्णः रास्ना पीतद्रुः सरलद्रमस्तित्वको क्रियमाणा उच्यन्ते। प्रतिज्ञातं हि मिथ्याप्रणिहितानां व्यापद इति, तेन स्नेहायोगातियोगजन्य. न्यापदामिहानबसर एव। अनुवासनायोगातिजन्याश्व व्यापदः कल्पनासिद्धावेवोक्ताः, उद्भेषजञ्चातिस्नेहिते शोधनवस्तिः, अस्नेहिते पुनः स्नेहवस्तिदानमेव ज्ञेयम्। एसच "तस्माविल्या संस्मेसो निरूपवानुवासितः" इत्यादिनोक्तस्वात्, प्रसङ्गनेहोक्तम् । यथाक्रमं पड़ मापद हेतुमाह-शीत इत्यादि। गुरुरिति गुरुत्वयुक्तः। वर्चःसञ्चयेऽल्पबल इति सचितमले सति अस्पबलो बर्ष सम्बयप्रवत्तं नाक्षम इत्यर्थः। तैरावृत इति पदं प्रत्येकं वातादिषु पासु योजनीयम्। अभिभवादपीति वातादिनाऽऽवृतमार्गत्वान याति । तथा तेन वातादिनोल्पणेनाऽभिभूतगुणत्वाचन माति। अनावृतत्वादिति भन्ने नाऽनूद्ध मार्गपिहिसस्वात्। तख पक्षणमिति यथाक्रमं वातायावृतस्य लक्षणं वक्ष्यमाणस्तम्भादि। वेष्टनैरिति पाचवेरेव। एते । [सम्पादयो बालानेहमहिम्नेष जायन्ते, तेन स्नेहप्रयोगात् पूर्व न भवन्त्येव । सनातलं
For Private and Personal Use Only
Page #1460
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
४ अध्यायः ]
सिद्धिस्थानम् ।
निरूहर्निर्हरेत् सम्यक समूत्रैः पाञ्चमूलिकैः । ताभ्यामेव च तैलाभ्यां सायं भुक्तेऽनुवासयेत् ॥ ११ ॥ दाहराग तृषामोह - तमकज्वरदूषणैः ।
विद्यात् पित्तावृतं स्वादु - तिक्तैस्तं वस्तिभिर्जयेत् ॥ १२ ॥ तन्द्राशीतज्वरालस्य- प्रसेकारुचिगौरवैः । संमूर्च्छाग्लानिभिर्विद्यात् श्लेष्मणा स्नेहमावृतम् । कषायकटुतीच्णोष्णैः सुरामूत्रोपसाधितैः । फलतैलयुतैः साम्लैर्वस्तिभिस्तं विनिर्हरेत् ॥ १३ ॥ छविमूर्च्छारुचिग्लानि ज्वरशूलाङ्गमर्दनैः । आमलिङ्गः सदाहस्तं विद्यादस्यशनावृतम् ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ata', एतः पिष्टः सौवीरकादिरसः साधितनिरूहः सम्यक् निहरेत् । समूत्रः पाश्च मूलिक हत् पञ्चमूलक्काथः समूत्रर्निरुदर्वा सम्यक् तं निर्हरेत् । ताभ्यामेव च तलाभ्याम्, स्निग्धाम्ललवणोष्णः रास्नादिभिः कल्कः सौवीरादिद्रवसाधितेन तलेन अथवा सगोमूत्रः पाञ्चमूलिकः पञ्चमूलकल्कश्चतुर्गुणगोजले साधितेन तलेनेति ताभ्यामेव तलाभ्यां सायं भुक्तवन्तं तमनुवासयेत् । इति ॥ ११ ॥
For Private and Personal Use Only
३६८६
गङ्गाधरः - इति वातावृतव्यापदं सचिकित्सितामुक्त्वा पित्तातस्नेहवस्तिव्यापदो लक्षणं चिकित्साश्चाह - दाहेत्यादि । दाहादिभिः पित्तावृतं वस्तिस्नेह विद्यात् । स्वादुतिक्त र्निरूहवस्तिभिस्तं पित्तावृतं स्नेदं जयेत् ॥ १२ ॥
गङ्गाधरः- कफावृतलक्षणं सचिकित्सितमाह तन्द्रेत्यादि । तन्द्रादिभिः श्लेष्मावृतं वस्तिस्नेवं विद्यात् । तस्य चिकित्सामाह- कषायेत्यादि । कषायकटुतिक्तोष्णद्रव्यः सुरागोमूत्र सहितः काथं कृत्वा तत्र मदनफल कल्कत लवदरायम्लं दवा मथित्वकीभूतर्निरूह वस्तिभिर्निहेरेत् तं श्लेष्मावृतं स्नेहमिति ॥ १३॥ गङ्गाधरः- अत्यन्नानृतस्य लक्षणं सचिकित्समाह छर्दीत्यादि । छर्धा"सस्ता खनिक्यू है" इत्यादिनाभिहितं वातन्याधावुक्तम् । पीतव्र तैलञ्च - पीतद्र सौवीरकादिशुभ साधितम् । ताभ्यामिति रास्नापीतद्र तैलाभ्याम् ॥ १०-१२ ॥
चक्रपाणिः फकसैलं पूर्वं व्याकृतमेव ज्ञेयम् । आमलिङ्गेरिति भामलक्षणे रालस्यादिभिः ।
--
Page #1461
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६६०
चरक संहिता |
11
कटूनां लवणानाञ्च क्वाथैश्चूर्णैश्च पाचनम् । मृदुर्विरेकस्तत्राम-विहिता च हिता क्रिया ॥ १४ ॥ विण्मूत्रानिलसङ्गार्त्ति - गुरुत्वाध्मान हृदुग्रहैः । स्नेहं विवृतं मत्वा स्नेहस्वेदैः सवर्त्तिभिः ॥ श्यामाविल्वादिसिद्धैश्च निरूहैः सानुवासनैः । निर्हरेद् विधिना सम्यगुदावर्त्तहरेण च ॥ १५ ॥ अभुक्ते शून्यपायौ च वेगात् स्नेहोऽतिपीडितः । धावत्युद्धं ततः कण्ठादृच्छ्रेभ्यः खेभ्य एत्यपि ॥
[ स्नेहव्यापदिकी सिद्धिः
दिभिरत्यशनावृतं वस्तिस्नेहं विद्यात् । तस्य चिकित्सामाह । कटूनां मरिचादीनां लवणानाञ्च काथश्वर्णश्च तदत्यशनस्य पाचनं कार्य्यं मृदुविरेकथ तत्रामविहिता खल्वामाजीणेंविहिता क्रिया हिता ॥ १४ ॥
For Private and Personal Use Only
गङ्गाधरः- पुरीषावृतलक्षणं सचिकित्समाह - विण्मूत्रेत्यादि । विट्सङ्गादिभिर्विदाहृतं वस्तिस्नेहं मत्वा स्नेहस्वेदस्तथा वर्त्तिभिः श्यामादि विल्वादिपञ्चमूलका थसिद्धर्निरूद्धस्तत्काथकल्कसाधितस्तळरनुवासनस्तं स्नेहं सपुरीषं निईरेत् । उदावर्त्तहरेण भेषजेनं च निर्हरेत् ।। १५ ।।
गङ्गाधरः - अभुक्ते ! स्नेहवस्तिदाने व्यापदः सलक्षणं चिकित्सितमाह - अक्त इत्यादि । अभुक्ते पायौ च शुन्ये तत्र स्नेहो वस्तिरतिपीड़ितो वेगादुर्द्ध धावति । ततः कण्ठादूर्द्ध मुखनासिकादिभ्यः खेभ्यश्छिद्रेभ्यो निरेतीति । आमविहिता क्रियेति " आमप्रदुमलाभिभूतन्तु पुनरुल्लिखेत्" इत्यादिना विहिताऽनुसर्त्तव्या । स्नेहं विद्वावृतमित्यादौ वर्त्तिभिरिति फलवर्त्तिभिः । केचित्तु वस्तिभिरिति पठन्ति । श्यामाविश्वादीनि च श्यामा च विल्वादीनि दशमूलानि च श्यामावित्वादीनि । किंवा श्यामादीन्यप्यस कपोतान्येव गृह्यते । तैर्निरूहस्य तथानुवासनस्य च साधनमिह ज्ञेयम् । उदावतं हरेणेति म यो कोदावर्त्तचिकित् सितेन ॥ १३ - १५ ॥
चक्रपाणिः - अभुक्त इत्यादौ हेतुवयं स्नेहवस्ते रूद्ध गमनकारणं ज्ञेयम्, पूर्वञ्च यद्यप्यभोजनदानमेव कारण प्रतिश्रुतम्, तथाप्येककाय्यंतया चिकित्सितसामान्याच्च शून्य यावतिपीड़ने अमुक्त च, शून्यपायुत्वञ्चाधोनिरोधाकर्त्तृ तथा स्नेहमूद्ध " नर्यात । ऊर्द्धभ्यः खेभ्य इति मुख
A
Page #1462
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४ अध्यायः ]
सिद्धिस्थानम् ।
मूत्रश्यामात्रवृत् त्सिद्धो यवकोलकुलत्थवान् । तत् सिद्ध तेल मिष्टोऽत्र निरूहः सानुवासनः ॥ १६ ॥ कण्ठादागच्छतः स्तम्भः कण्ठग्रहविरेचनैः । छर्दिनोभिः क्रियाभिश्च तस्य कुर्य्यान्निवर्त्तनम् ॥ १७ ॥ यस्य नोपद्रवं कुर्य्यात् स्नेहवस्तिरनिःसृतः । सर्वोऽल्पो वावृतो रौक्ष्यादुपेक्ष्यः स विजानता ॥ १८ ॥
३६६१
तत्र चिकित्सामाह - मूत्रेत्यादि । अत्राभुक्ते वस्तिस्नेहव्यापदि श्यामारुणमूलत्रिद्वयं यवकोलकुलत्थान गोमूत्रश्चाष्टगुणे जले पक्त्वा चतुर्थभागशेषे काथे युक्ता सन्धवमधुघृतं दत्त्वा मथित्वा सिद्धो निरूहः । तत्कल्कः सिद्ध ं तत्काथे च चतुगुणे पक्क ं तलमनुवासनमिति सानुवासनो निरूह इष्टः ॥ १६ ॥
गङ्गाधरः - कण्ठादित्यादि । कण्ठादागच्छतः स्नेहस्य स्तम्भस्तत्क्षणं कण्ठदेशग्रहणेन कार्य्यः पश्चात् विरेचनेनेति । तथा च्छर्द्दिघ्नीभिः क्रियाभिश्च तस्य कण्ठादागमनस्य निवर्त्तनं कुर्य्यात् । इति षण्णां व्यापदां लक्षणं चिकित्सितश्वोक्तम् ॥ १७ ॥
गङ्गाधरः - यस्येत्यादि । यस्य वस्तिस्नेहः सर्व्वे वाल्पो वाप्यनिःसृतो नोपद्रवं कुर्य्यात् तस्य स आवृतः स्नेहो रौक्ष्यात् रौक्ष्यं कर्म प्रकृत्य उपेक्ष्यः स्यात् ॥ १८ ॥
For Private and Personal Use Only
नासादिभ्यः, एतोति निर्गच्छति । अपिशब्दान्मुखादिनिर्गमनस्य कादाचित्कत्वं दर्शयति । तत् सिद्धतैल इति मूखश्यामादिसाधिततैलेन युक्तः । सानुवासन इति तत्सिद्धतैलेनैवानुवासनं देयम् । आगच्छत इत्यागमनसमय एवं स्तम्भादि कर्त्तव्यम् । स्तम्भो व्यजनोपलशीतलजलसेकादिना । कण्ठग्रह ऊर्द्ध गमनप्रतिषेधार्थं कण्ठपीड़नम् । छर्दिनः क्रियाइछद्दि श्विकिसिते 'मनोऽभिघाते मनोऽनुकूलाः' इत्यादिन! 'सुख एव जेतुम्' इत्यन्तेनोक्ता इहाभिप्रेता ज्ञेयाः ॥ १६ ॥१७॥ चक्रपाणिः - वाताथावृतस्नेहप्रवर्त्तनमभिधाय अप्रवर्त्तनीयरने हमाह-यस्य नोपद्रवमित्यादि । मोपद्रवं कुर्य्यादिति अनिःसृतोऽपि स्तम्भ रुगादीनूह तान्न कुर्य्यात् । अल्पो वावृत इति स्तोकनिःसृतः स्तोकश्च वृतः । वृतस्यापि स्तम्भाद्युपद्रव करणे हेतुमाह - रौक्ष्यादिति तदात्यर्थ रूक्षतया शरीरस्य तिष्ठनपि स्नेहो न व्यापदमावहतीत्यर्थः । उपेक्ष्य इति न तत्र यथोक्त वातावृतस्नेह चिकित्स कर्त्तव्येत्यर्थः । अन्यत्राप्युक्तम्- “ अहोरात्रादपि स्नेहः प्रत्यागच्छन्न दुष्यति । कुर्य्याद वस्तिगुणांश्चापि जीर्णस्त्वल्पगुणो भवेत्” इति ॥ १८ ॥
Page #1463
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३६६२
चरक संहिता |
[ स्नेहव्यापदिकी सिदि
मुक्तस्नेहो द्रवोष्णञ्च लघु पथ्योपसेवनम् । भुक्तवान् मात्रया भोज्यमनुवास्यस्त्राहात् त्राहात् ॥ धान्यनागरसिद्धञ्च तोयं दद्याद् विचक्षणः । व्युषिताय निशाः कल्यमुष्णं वा केवलं जलम् ॥ १६ ॥ स्नेहाजीणं जश्यति श्लेष्माणञ्च भिनत्ति च । मारुतस्यानुलोमत्वं कुर्य्यादुष्णोदकं नृणाम् ॥ वमने च विरेके च निरूहे चानुवासने । तस्मादुष्णोदकं सेव्यं वातश्लेष्मोपशान्तये ॥ २० ॥ रूक्ष नित्यस्तु दीप्ताग्निभृशं व्यायामपीड़ितः । वङ क्षणभोगयुदावर्त्त - वातार्त्ताश्च + दिने दिने ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
गङ्गाधर - अथ मुक्तस्नेह इत्यादि । मुक्तस्नेह आवृतस्नेहस्य क्रियया निःसरणे जाते स तु विनिःसृतवस्तिस्नेहो नरो द्रवोष्णं लघु च भोज्यं पथ्योपसेवनं यथा स्यात् तथा मात्रया भुक्तवान् त्रग्रहात् त्राहादनुवास्यः स्यात् । तस्य पानार्थ धान्यादिसिद्धं तोयं निशाः व्युषिताय तस्म दद्यात्, केवलमुष्णं वा जलं दद्यात् ॥ १९ ॥
गङ्गाधरः- तज्जलं स्नेहाजीणमजीर्णस्नेहं जरयतीत्यादि कुर्य्यात् । वमने चेत्यादि । तस्मादजीर्णजरणादिकरणाद्धेतोर्वमनादौ वातश्लेष्पोपशान्तये चोष्णमुदकं सेव्यमिति ॥ २० ॥
गङ्गाधरः- उष्णजलस्यापरगुणमाह - रूक्षेत्यादि । एषां रूक्षनित्यादीनां
*
चक्रपाणिः -- उत्पन्नध्यापत्प्रतीकारमभिधायाऽव्यापन्नानुवासनानुगुणं भोजनमाह - युक्तस्नेहमित्यादि । युक्रमेहमित्यध्यापन स्नेहमिति भावः । उपसेवनं भोजनम्। तपहादिति विज्ञानं प्रायिकम् । धान्येत्यादौ पढ्ङ्गविधिमा तोयं साधनीयम् । कल्यमिति प्रभाते । स्नेहाजीर्णमिति स्मेयाजी कोष्टोपलेपक मंशम् ॥ १९ ॥ २० ॥
चक्रपाणिः - प्रत्यहानुवासनीयानाह - रू प्रनित्या स्त्वित्यादि । वचणश्रोणिगतश्च तथोदावसंग बातो येषां ते वणश्रोण्युदावर्त्तवाताः । अह इत्यनुवासनाः । ज्ञान्यत - " बहुवातस्य स्नेहवस्तिं दिने दिने । दाद वैद्यस्ततोऽन्येषामग्निरोधभयात् साहात्” इति ।
युक्तस्नेहम् इति चक्राभिमतः पाठः ।
+ वाताश्राह इति चक्रधृतः पाठा
For Private and Personal Use Only
Page #1464
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४थ अध्यायः सिलिशानी
३६६३ एषामाशु जरां स्नेहो यात्यम्बुसिकताखिव । अतोऽन्येषां त्राहान्तेयं स्नेहं पचति पावकः ॥ न त्वामं प्रणयेत् स्नेहं स ह्यभिष्यन्दयेद् गुदम् । सावशेषञ्च कुर्वीत वायुः कोष्ठे हि तिष्ठति ॥ न चैति गुदकण्ठाभ्यां दद्यात् स्नेहमनन्तरम् । सङ्गतः स हुम्भयतो वातमग्निश्च दूषयेत् ॥ स्नेहवस्तिं निरूह वा नैकमेवातिशीलयेत्।
उत्क्लेशानिबधौ स्वेहानिरूहात् पवनाद् भयम् ॥ नृणां स्नेह आशु जरां याति, यथा सिकतास्वम्बु शीघ्र जरां यातीति। अत इत्यादि। अतो रूक्ष नित्यादिभ्योऽन्येषां येषां नणां त्राहान्तेयं स्नेहं पावको जाठरामिः पचति, तेषामामस्नेहं न पुनरनुवासनेन प्रणयेत् । कस्मात् १ हि यस्मात् स आमः स्नेहो गुदमभिष्यन्दयेत् । कस्मात् तं पूर्वदत्तं स्नेह वायुः सावशेषश्च कुर्वीत? हि यस्मात् कोष्ठे वायुस्तिष्ठति। गुदकण्ठाभ्यां न चति नागच्छति । स्नेहजीर्णादनन्तरं पुनः स्नेहं त्राहात् त्राहाद दद्यात् । कस्मात् हात् ग्रहात ? स स्नेहो हि यस्मात् त्राहमुभयतः कण्ठतो गुदतश्च सङ्गतो लग्नः सन् वातममिञ्च दूषयेत् । स्नेहेत्यादि । एकं केवलं स्नेहवस्तिमथवकं निरूहवस्तिं नातिशीलयेत् । कस्मात् ? यतः स्नेहाद वस्तिस्नेहादुक्लेशामिवधौ स्याताम्, निरूहात् तु पवनाद् प्रत्यहदानोपपत्तिमाह-एषामित्यादि। पहात् स्नेहं पचतीति पक्वाशयो ह्य पलेपक स्नेह बहिनिःसृतेनोष्मणा पचति। यद्यप्यन्त्राग्ननोद स्थितेन तादृशः सम्बन्धः स्नेहस्य नास्ति, तथापि जठरस वहिनिःसृतेनैवोष्मणा पाको वक्तव्यः । प्रायःशब्देन पश्चाहपाकमपि दर्शयति, न पञ्चाहदानमप्यनुवासन इहापि मन्दाग्निं प्रति प्रागुक्तं ज्ञेयम्। उक्तं हि-"परमतो रहेऽहनि पञ्चमे बा" इति। भाममित्यपकम्, प्रणयेदित्यनुवासनं दद्यात्। सावशेष कुर्वीतेति न निःशेषं चात् । गुदकन्ठाभ्यामित्यनुवासनपानाभ्याम् । अनन्तरमित्यनेककालम् । बातमग्निा दूषये. दित्यत वातदूषणमजीण जनकतया वातावरणाच्च ज्ञेयम् । निरूहानुवासनयोः परस्पराष्यवधानदानदोषमाह-स्नेहवस्तिं निरूहं वेत्यादि। एकमेवेति परस्परानन्तरितम् । सत्केषाः कफ
४६३
For Private and Personal Use Only
Page #1465
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६६४
चरक-संहिता। [स्नेहव्यापदिकी सिद्धिः तस्मानिरूढ़ः स्नेह्यः स्यान्निरूह्यश्चानुवासितः। स्नेहशोधनयुक्त्यैवं वस्तिकर्म त्रिदोषनुत् ॥ २१ ॥ २२॥ कर्मव्यायामभाराध्व-कामस्त्रीकर्षितेषु च । दुर्बले वातभन्ने च मात्रावस्तिः सदा हितः ॥ २३ ॥ हृखायाः स्नेहमात्राया मात्रावस्तिः समो भवेत् । यथेष्टाहारचेष्टस्य सर्वकालं निरत्ययः॥ बलं सुखोपचय॑श्च सुखं सृष्टपुरीषकृत् ।
स्नेहमात्राविधानञ्च बृहणं वातरोगनुत् ॥ २४ ॥ भयं स्यात्। तस्मात् निरूढ़ो जनः पुनरनुवासनेन स्नेह्यः स्यादनुवासितश्च पुनः निरूह्यः स्यात् । एवमनेन प्रकारेण स्नेहशोधनयुक्त्या स्नेहवस्तेः शोधन. वस्तनिरूहस्य युक्त्या कृतं वस्तिकर्म त्रिदोषनुद भवति ॥२१॥ २२॥
गङ्गाधरः-कम्मत्तादि। कम्मे व्यवहारचेष्टा। एषु मात्रावस्तिः सम्यडर मात्रया दत्तो वस्तिः सदा हितः॥२३॥
मङ्गाधरः-हस्वेत्यादि। इस्थायाः स्नेहमात्रायाः समो मात्रावस्तिः स्यात् । पया हस्खमात्रया वस्तियथेष्टाहारादिस्तथा मात्रावरितश्च यथेष्टाहारादिनिरत्ययः। तथा च स्नेहमात्राविधानं बलं बलदित्येवमादिः स्यादिति ॥२४॥ पित्तोत्लशः। निम्हात् पवना भयमिति निरन्तरनिरहेण शरीरस्य शोधनातियोगात् पक्षमा भयं भवति । निरूढः संस्नेह्य इति निरूहेण स्रोतःसु शोधितेषु कफपित्तजये कृते स्नेहवस्तिरभ्यस्था, तथाऽनुवासितश्च सम्यगनुवासनेन हि स्निग्धः सन् निरूह्य एव। प्रयुज्यमानस्नेहनिरूहयोस्त्रिदीपहन्तृत्वं स्नेहेन वातजयानिरूहेण कफपित्तजयाद् भवतीत्याह-स्नेहसोधमेत्यादि। शोधनमिह निरूहोऽभिप्रेतः ॥२१॥२२॥
चक्रपाणि-अनुवासनविशेषस्य मातापस्तेविषयं प्रमाण गुणांश्च यथाक्रममाह-कर्मत्यादि। कमात्र कम्पकचालनादि। व्यायामो धनुराकर्षणादिः। वातभग्ने इति वातेन पीड़िते। सदेति प्रत्यहम् ॥२३॥
चक्रपाणिः-हस्वाया इति अाहपरिणमनीयायाः, उक्तं हि-"अहोरातं यतः कृत्स्नदिनार्डन प्रतीक्षते। उत्तमा मध्यमा. हवा स्नेहमाता जरां प्रति॥" तन्त्रान्तरे स्नेहमातालयं प्रमाणमेवोक्तम्, यथा-"षट्पको तु भवेज्येष्ठा मध्यमा विपली भवेत् । कनीयसी साईपला मित्रा मासानुवासने" इति । सुश्रुतेनापि वस्तिप्रमाणमुक्तम्, यथा-"तस्यापि विकल्पे अामासापकृष्टो
For Private and Personal Use Only
Page #1466
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ध्य मध्यायः सिद्धिस्थानम्।
३६६५ ____ तत्र श्लोको। वातादीनां शमायोक्ताः प्रवराः स्नेहवस्तयः। तेषाञ्चाज्ञप्रयुक्तानां व्यापदः सचिकित्सिताः॥ प्राग भोज्यं रनेहवरतेयत् ध्रुवं येऽस्त्रिाहाच्च ये। स्नेहवस्तिविधिश्चोक्तो मात्रावस्तिविधिस्तथा ॥ २५ ॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते सिद्धिस्थाने
स्नेहव्यापदिकी सिद्धिर्नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४॥ गङ्गाधरः-अध्यायाथमाह-तत्र श्लोकाविति । वातादीनामित्यादी श्लोको द्वौ ॥२५॥
गङ्गाधरः-अध्यायं समापयति। अग्नीत्यादि। अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकातिसंस्कृते। सिद्धिस्थानेऽष्टमेभाप्ते पुनह दवलेन तु । प्रतिसंस्कृत एवास्मिंश्चतुर्याध्याय एव च। स्नेहव्यापत्सिद्धिमति-सस्कारे स्फुटबोधने। वद्यगङ्गाधरकृते जल्पकल्पतरौ पुनः। सिद्धिस्थानेऽष्टमे स्कन्धे चतुर्थाध्याय एव च । स्नेहव्यापत्सिद्धि
जल्प-शाखा तु- समापिता ॥ ४ ॥ अपरिहार्यो मात्रावस्तिः" इति, अनेन साई पलमानो मावावस्तिरुको भवति। तत्र हि षट्पला स्नेहवस्तिरुतः। अनुवासनन्तु विपलम्, साईपलो मात्रावस्तिः। सुखोपचय॑मिति नियमाभावादेव ॥२४॥
चक्रपाणिः-संग्रहे भोज्यग्रहणेन धान्यनागरजलायपि संग्राह्यम्। ध्र वं ये नहीं इति प्रत्यह'मनुवासनीयाः। विधिश्वोक्त इति न त्वामं प्रणयेदित्यादिग्रन्थोनोऽर्थः ॥ २५॥ इति महामहोपाध्यायचरकचतुरानन-श्रीमश्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकायां घरकतात्पर्य्यटीकायां सिद्रिस्थानव्याख्यायां स्नेहव्यापसिद्धिव्याख्या
नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४॥
For Private and Personal Use Only
Page #1467
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पञ्चमोऽध्यायः। अथातो नेत्रवस्तिव्यापदिकी सिद्धिं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः॥१॥ अथ नेत्राणि वस्तींश्च शृण वानि कर्मसु । नेत्रस्याज्ञप्रणीतस्य दोषांश्च सचिकित्सितान् ॥२॥ हस्वं दीर्घ तनु स्थूलं जीणं शिथिलबन्धनम् । पार्श्वश्रितं तथा वक्रमष्टौ नेत्राणि वर्जयेत् ॥ अप्राप्त्यतिगतिक्षोभ-कर्षणक्षणनत्रवाः। . . गुदपीड़ा गतिर्जिह्मा तेषां दोषा यथाक्रमम् ॥३॥ गङ्गाधरः-अथाध्यायोद्देशक्रमात् नेत्रवस्तिव्यापसिद्धा(चिकित्सिता). ध्यायमाह-अथात इत्यादि। सर्वं पूर्ववद व्याख्येयम् ॥१॥
गङ्गाधरः-अथ नेत्राणीत्यादि । वानि नेत्राणि वज्यांश्च वस्तीन शृण। अक्षवद्यप्रणीतस्य नेत्रस्य दोषांश्च तचिकित्सितानि च शृणु ॥२॥ ____ गङ्गाधरः-इखमित्यादि। इखादीन्यष्टौ नेत्राणि वर्जयेत् । कस्माद वर्ज येत् १ अमाप्तीत्यादि। अप्राप्तवादीनष्टौ, तेषां इस्खादिनेत्राणां यथाक्रमं यतो दोषाः। इस्वनेत्रे स्नेहस्यापाप्तिः, दीघनेत्रे वस्तेरतिशयेन गतिः, तनुनेत्रे वस्तः क्षोभः, स्थूलनेत्रे कर्षणम्, जीर्णनेत्रे क्षणनं गुदे भवति, नेत्रवस्तः शिथिलबन्धने वस्तिद्रवस्त्रावः स्यात्, गुदपावश्रितनेत्रे गुदपीड़ा भवेत्, नेत्रे चक्रे वस्तिद्रवस्य जिह्मा कुटिला गतिः स्यादिति ॥३॥
चक्रपाणिः-स्नेहव्यापसिद्धरभिधानप्रसङ्गात् स्नेहदानसाधननलिकादिव्यापत्प्रतिकारार्थ नेलवस्तिव्यापरिदिरुच्यते। नेत्रगता तथा वस्तिगता च तथा नेवासम्यकप्रणिधानजन्या च या व्यापत् तस्याः सिद्धिः सा नेसवस्तिव्यापसिद्धिः। दृष्टनेत्रवस्तिपुटकयोश्चेयमेव सिदिः, योः सदोषत्वेन ज्ञात्वा परिवर्जनम् । तदेवाह हस्वमित्यादि। नेत्रदोषकथने अष्टाविति यदुक तास अनुक्तकर्कशत्वादिदोषाणां तत्रैव अन्तर्भावोऽपि दर्शनार्थ यः कर्कशस्तस्य दीर्पण कर्तस्वसाम्यग्रहणम्, एवमन्यसापि संख्यावचने प्रयोग इह वर्णनीयः। अप्राप्त्यादि यथाक्रमं हखनेवादिषु
For Private and Personal Use Only
Page #1468
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
www.kobatirth.org
Acharya Shri ka
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५म अध्याया]
सिद्धिस्थानम् । ३६६७ मांसलस्निग्धविषम-स्थूलजालकवातलाः। स्निग्धक्लिन्नौ च तानष्टौ वस्तीन् कम्मसु वर्जयेत् ॥ गतिवैषम्यविनत्व-स्त्रावदोर्गन्ध्यविनवाः। फनिलच्युतधार्यत्वं वस्तैः स्याद् वस्तिदोषतः॥४॥ सवातातिद्रु तोत्क्षिप्त-तिर्यगुत्क्षिप्तकम्पिताः। अतिवाह्यगमन्दाति-वेगदोषाः प्रणेतृतः ॥ ५॥ गङ्गाधरः-नेत्रवजनमुक्त्वा वस्तिवर्जनमाह-मांसलेत्यादि। वस्तिर्नाम चम्मेविशेषो मूत्रस्थानम्, स च वस्तियदि मांसयुक्तादिः स्यात् तदा वज्ज्यः स्यादिति। गतिवषम्येत्यादि। वस्तिचर्मणो दोषतो मांसलादिभावात् वस्तेर्वस्तिगतस्य द्रव्यस्य गतिवषम्यं विस्रव स्रावो दौगन्ध्य विसावः फेनिलत्वं च्युतत्वं धार्यख चाष्टमं स्यात् ॥ ४॥
गङ्गाधरः-प्रणेतृदोषानाह-सवातेत्यादि। प्रणेतृतो वद्यस्याक्रियातो भवन्त्येते दोषाः। निःशेषेण वस्तिद्रव्यदाने सवातदानं दोषः। अतिद्रतोत्क्षिप्त तिर्यगबन्ध उक्षिप्तः हस्तकम्पैन कम्पिनः अतिवाझनेत्रं मन्दवेगः अतिवेगश्चति दोषा अष्टौ ॥५॥
ज्ञेयम्। अतिगतिर्दूरे प्रवेशः, भोभो गुदप्रविष्टस्य इतस्ततो गमनम्, गुदपीड़ा पार्धादिगतेन पस्तिद्रवेण योगात् गुदपीड़ा। जिह्मति कुटिला ॥ ९-३॥
चक्रपाणिः-विषमो विषमसंस्थानः । स्थूलो अतिगुणः। जालिका सूक्ष्मानेकच्छिद्रः । वातलो वातदृष्टः, स च तत्र अभिहितस्नेहादेः फेनिलस्वादिना उन्नीयते। स्निग्धो अतिस्निग्धः । लियः शीर्णावयवः। गतिवैषम्यादयो यथाक्रमम् अष्टौ दोषाः वस्तिदोषतो भवन्ति। विनस्वं भामगन्धित्वम् । धार्यत्वं वस्तेरतिक्लिन्नत्वात् विधारणायोग्यत्वं वस्तिपुटकस्य ॥४॥
चक्रपाणि:-सवातेत्यादिप्रणतृदोषा उच्यन्ते। तक्ष सवातवा वस्तौ दुष्टे भवति । तथा अति तस्वमपि प्रणयने निर्गमने च, उक्षिप्तम् ऊद्धीक्षिप्तम्, तिय्यंगुतक्षिप्तं तिर्यक् प्रणिधानम्, कम्पितो दोषो या पीढ़ने विच्छेदं कृत्वा पुनः पीड्यते स ज्ञेयः, नेत्रस्य अतिप्रणयनम् अतिवाह्यम्, .. गुदाप्रविष्टम् औषधं मन्दवेगम, दूरप्रवेशान्तम् भसिपीड़नं सत् भतिवेगम् ॥५॥
For Private and Personal Use Only
Page #1469
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३६६८
चरक-संहिता। (नेववस्तिव्यापरिकी सिद्धिः अनुच्छास्यानुबन्धे वा दत्ते निःशेष एव च। प्रविश्य कुपितो वायुः शूलतोदकरो भवेत् । तत्राभ्यङ्गो गुदे स्वेदो वातप्लान्यशनानि च॥६॥ द्रुतं प्रणीतनिष्कृष्ट सहसोक्षिप्त एव च। . स्यात् कटीगुदजङ्घार्ति-वस्तिस्तम्भोरुवेदनाः। भोजनं तत्र वातघ्नं स्नेहस्वेदाः सवस्तयः॥७॥ तिर्यगबन्धावृतद्वारे बन्धेनापि न गच्छति। नेत्रं तदूद्ध निष्कृष्य संशोध्य च पुनर्नयेत् ॥
गङ्गाधरः-तत्र क्रमेणाह-अनुच्छास्येत्यादि। वस्तिनेत्रस्य मुखं नोच्छास्य वस्तौ दत्ते तथा वायुपूणवस्तिपुटकमुच्छास्य वायुशेषे स्थिते वस्तौ दत्ते निःशेषे च वस्तौ दत्ते वस्तिपुटगतो वायुरुदरं प्रविश्य कुपितः सन् शूलादिकरो भवेत् । तस्य चिकित्सामाह-तत्रेत्यादि॥६॥
गङ्गाधरः-अतिद्रतदोषमाह-द्रतमित्यादि । द्रुतं प्रपीड्य वस्तिद्रव्ये प्रणीत'निष्कृष्टे तथा सहसोक्षिप्ते च कयादिगतातिप्रभृतयः स्युः। तत्र चिकित्सितमाह-भोजनमित्यादि। सवस्तय इति निरूहस्नेहवस्तिसहिताः॥७॥
गङ्गाधरः-तिर्य गित्यादि । बन्धेन नेत्रे तिर्यगबन्धातद्वारे स्नेहो निरूहश्च न गच्छति नान्तः प्रविशति। तत्र तदूर्द्ध नेत्रं निष्कृष्य संशोध्य तिय्यग्बन्धनं
चक्रपाणिः-पतवापदां चिकित सितानि प्रत्येकमाह-अनुच्छासेत्यादि। एते च अनुच्यासादयो यद्यपि पूर्वमेव निषिद्धास्तथापि प्रमादात् तथा प्रयोगे सति यावव्याधिचिकित्सामिधानायम् एतत् प्रकरणम् । तेत्यादिना प्रक्षिप्तमपि समानध्यापत्तिकतया एकान्थेनैव पठ्यते। मिष्टे सहसेति च्छेदः। इतक्षेपस्तु असहसापि व्यापतकर एव। वस्तेमूनाशयस्य स्तम्भो वस्तिस्तम्भः। स्वस्तय इति वातवस्तियुकाः॥६॥
पाणि:-तिथ्यंकप्रणिधानदोषे अभिवातम्ये तिय्यंकप्रणिहिते नेने वस्त्यावृतबारे सति तथा वस्तिव्यगतमूलद्रम्मादिना विबढ़े नेत्रे वस्तिद्रव्यं न याति। तनं तिर्यक प्रणिहित
For Private and Personal Use Only
Page #1470
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रमः अध्यायः }
सिद्धिस्थानम् ।
पीड्यमानेऽन्तरा मुक्ते गुदे प्रतिहतोऽनिलः 1 उरः शिरोऽर्त्ति मूर्वोश्च सदनं जनयेद् बली ॥ वस्तिः स्यात् तत्र विल्वादि फलश्यामादिमूत्रवान् ॥ ८ ॥ स्याद दाहो दवथुः शोथः कम्पनाभिहते गुदे । कषायमधुराः शीताः सेकास्तत्र सवस्तयः ॥ ६ ॥ अतिमात्रप्रवृत्तेन नेत्रेण चणनादु बलेः । स्याच्छाद्दिदाह निस्तोद - गुरुवर्चः प्रवर्त्तनम् ॥
तत्र सर्पिः पिचुः क्षीरं पिच्छावस्तिः प्रशस्यते ॥ १० ॥
मोचयित्वा यथाहबन्धनं कृत्वा पुनर्वस्तिं प्रणयेत् । नचेदेवं कृत्वा वस्तिं दद्यात् तत्र दोषमाह - पीड्यमान इत्यादि । वस्तौ पीड्यमानेऽन्तरा सर्व्वद्रव्यगमनासमाप्ता मुक्ते निवृत्तेऽनिलो गुदे प्रतिहतः सन् बलवान् भूला उरोऽर्त्ति शिरोऽर्त्ति चोर्ध्वोः सदनञ्च जनयेत् । तश्चिकित्सामाह – वस्तिः स्यादित्यादि । विल्वादिपञ्चमूलं मदनफल श्यामादि चापामार्गतण्डुलीयोक्तं त्रिवृतां त्रिफलामित्याच तं गोमूत्रञ्चाष्टगुणे जलें निकाथ्य पादावशेषः काथस्तत्र स्नेहलवणं दत्त्वा पीड्यमाने वस्तौ निरूहवस्तिर्हितः स्यात् ॥ ८॥
३६६६
गङ्गाधरः- वस्तिमपीड़नकाले हस्तकम्पनदोषमाह - स्याद् दाह इत्यादि । कम्पनाभिहते गुदे दाहादि स्यात् । तत्र चिकित्सामाह - कषायेत्यादि । कषायमधुरद्रव्यकृतकाथेन सेकश्च वस्तिश्च तत्र हितः ॥ ९ ॥
गङ्गाधरः- अतीत्यादि । अतिमात्रमवृत्तेनातिशयप्रविष्टेन नेत्रेण बलेगु' दबलेः क्षणात् क्षतभावात् छद्यदि स्यात् । तत्र चिकित्सामाह - तत्रेत्यादि । क्षण पिचुः क्षीरादिश्च ॥ १० ॥
For Private and Personal Use Only
निष्कृष्य ऋजु प्रवेशयेत् । संशोध्य प्रवेशयेदिति योज्यम्; अन्तरा मुक्ते मध्ये विच्छेदे कृते प्रतिहतो वायुः गुदात् प्रत्याहतः । विल्वादि दशमूलम्, श्यामादि श्यामात्रिवृतादि विरेचनअव्यम् ॥ ८ ॥
1
चक्रपाणिः - अति मासप्रणीतेनेति पुनः पुनः प्रणीतेन । अन्ये तु दूरप्रवेशनम् अतिमास प्रणयनमाहुः । safe प्रणयनं प्रथितकर्णिकाया उपरि न भवति, तथापि कर्णिकापीडनात् अतिमास प्रवेशो शेयः 1
Page #1471
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७००
चरक-संहिता। [नेत्रवस्तिव्यापदिको सिद्धिः न वा वहति मन्दस्तु वाह्यश्चाशु निवर्त्तते । स्नेहस्तत्र पुनः सम्यक् प्रणेयः सिद्धिमिच्छता.॥ अतिप्रपीड़ितः कोष्ठे तिष्ठत्यायाति वा गलम्। । तत्र वस्तिविरेकश्च गलपोड़ादि कर्म च ॥ ११॥ .
तत्र श्लोकः। नेत्रवस्तिप्रणयने दोषानेतान् सभेषजान् । विद्वांस्तत्वेन मतिमान् वस्तिकम्मोण कारयेत् ॥ १२॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते सिद्धिस्थाने नेत्रवस्ति
व्यापदिकी सिद्धिर्नाम पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५॥ गङ्गाधरः-मन्दवेगदोषमाह-न वेत्यादि। मन्दोऽल्पेन वेगेन वाह्यस्तु वस्तिन वहति तद्गतद्रव्यमाशु निवत्तते निःसरति। तचिकित्सा-तत्र पुनः स्नेहवस्तिः सम्यक् प्रणेय इति। अतिवेगदोषमाह-अतिपपीड़ित इत्यादि। अतिवेगेन प्रपीड़ितो वस्तिः कोष्ठे तिष्ठत्यथवा गलमायाति। तत्र वस्तिविरेकश्च गल. पीड़ादिकं कम्म कार्यमित्यष्टौ वस्तिदोषा उक्ताः॥११॥ " गङ्गाधरः-अध्यायाथेमाह-तत्र श्लोक इति । नेत्रवस्तीत्यादि स्पष्टार्थम् ॥१२॥
गङ्गाधरः-अध्यायं समापयति-अनीत्यादि। अग्निवेशकते तन्त्रे चरकातिसंस्कृते। सिद्धिस्थानेऽष्टमेप्राप्ते पुन ढवलेन तु। प्रतिसंस्कृत एवास्मिन् पञ्चमेऽध्याय एव च। नेत्रवस्तिव्यापत्सिद्धौ वद्यगङ्गाधरेण तु। कृते जल्पकल्पतरौ सिद्धिस्थानेष्टमे किल। स्कन्धे तु पञ्चमाध्याये जल्पाख्या पश्चमीरिता।
नेत्रवस्तिव्यापसिद्धौ शाखेयं तु यथार्थवत् ॥५॥ विच्छावस्तिर्वक्ष्यमाणः । अतिपीड़ने कोष्ठे वा तिष्ठमिति इयञ्च ग्यापत् पूर्वाध्याये थाहारं विना दत्तानुवासनविषयतया उक्का, इह तु निरूहस्य अनुवासनस्य अतिपोड़नजन्यतया वोध्यत इति शेषः। तस तु कोष्ठस्थ अप्रवर्त्तमाने वस्तिर्विरेको वा गलपीड़ादि कर्म ज्ञेयम् ॥९-१॥ चक्रपाणिः-संग्रहे नेत्रेत्यादिः स्पष्टार्थः ॥ १२ ॥ इति महामहोपाध्यायचरकचतुराननश्रीमचक्रपाणिदत्तविरधितायामायुर्वेददीपिकायां ।
घरकतात्पर्यटोकायां सिद्धिस्थानव्याख्यायां नेसवस्तिव्यापसिद्धिव्याख्या
. .
नाम पञ्चमोऽध्यायः॥५॥.
.
...
....
।
For Private and Personal Use Only
Page #1472
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
षष्ठोऽध्यायः ।
अथातो वमनविरेचनव्यापत्सिद्धिं व्याख्यास्यामः, इतिह स्माह भगवानात्रेयः ॥ १ ॥
अथ शोधनयोः सम्यक् विधिमूर्द्धानुलोमयोः । असम्यक् कृतयोश्चैव दोषान् वक्ष्यामि सौषधान् ॥ २ ॥ प्रत्युष्णवर्षशतानि ग्रीष्मवर्षाहिमागमाः । तदन्तरे प्रावृड़ायास्तेषां साधारण स्त्रयः ॥ ३ ॥ प्रावृट् शुचिर्नभा ज्ञयौ शरदूर्जः सहाः पुनः । तपस्यश्च मधुश्चैव वसन्तः शोधनं प्रति ॥
गङ्गाधरः- अथोद्देशक्रमाद् वमन विरेचनव्याप सिद्धिमाह - अथात इत्यादि । सर्व्वं पूवड् व्याख्येयम् ॥ १ ॥
गङ्गाधरः - अथेत्यादि । ऊर्द्धानुलोमयोः शोधनयोर्वमन विरेचनयोः ॥ २ ॥ मङ्गाधरः - अत्युष्णेत्यादि । अत्युष्णलक्षणो ग्रीष्मः | अतिवर्षलक्षणा वर्षाः । अतिशीतंलक्षणो हिमागमः शिशिरः । इति त्रय ऋतवस्तेषामन्तरे त्रय ऋतवः प्रावृड़ाद्याः साधारणाः । नात्युष्णवर्षलक्षणा प्रावृट् । नातिवर्षाशीतलक्षणो हेमन्तः । नातिशीतोष्णलक्षणो वसन्तः ॥ ३ ॥
गङ्गाधरः - तंत्र मातृट् शुचिराषाढ़ : नभाः श्रावण इति द्वौ मासौ शयो ।
चक्रपाणिः - नेसवस्तिभ्यापत् सिद्धिविधानप्रसङ्गाद् वमन विरेचनयोरपि व्यापत् सिद्धिरुच्यते । कविरेचनच्या पत् सिद्धिस्तु वस्तिव्याप सिद्धेः पश्चादपि अभिधीयते । पूर्व स्नेहवस्तिम्मापत्farara aedरह प्राधान्यम् अभियोतितम् । वस्तिप्राधान्यम् - " तस्माच्चिकित्सार्द्धमितिअवन्ति । सर्व्व । चिकित्सामपि वस्तिमेके" इत्यनेन उक्तमेव । वमनविरेचनयोश्च विधिर्यद्यपि
मसिद्ध नग्नीयादौ तस तत्राभिहितस्तथानुक्तविशेषप्रतिपादनार्थं तत्राप्युक्तोऽर्थः पुनरुच्यते । सर्व्वथा अनुक्ताभिधानञ्च नातिस्निग्धान् विरेचयेदिति ज्ञेयम् । उत्सर्गतः संशोधनयोग्यं काळं दर्शयन्नाह - अत्युष्णेत्यादि । ग्रीष्मादीनां मध्ये, प्रावृडाद्या इति प्रावृट्शरदन्ताः तेषां साधारणा इति शष्णवर्षशतानि यावत् । ज्ञेयाः साधारणा इति केचित् पठन्ति ॥ १-१५. चक्रपाणिः-प्रावृद्धादीन् मासविभागेन दर्शयन्नाह - प्रावृट्क्षुचिनभावित्यादि । शुचिनभ
४६४
For Private and Personal Use Only
Page #1473
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७०२
चरक-संहिता। (वमनविरेचनव्यापत्सिदिः एतानृतून विचिन्त्यैवं दद्यात् संशोधनं नृणाम् ।
वस्थवृत्तमभिप्रत्य व्याधी व्याधिवशेन तु॥ कर्माणि वमनादीनि त्वन्तरे चान्तरे पुनः । ®
स्नेहस्वेदो प्रयुञ्जीत स्नेहाद्यन्ते प्रयोजयेत् ॥ ४॥५॥ शरत् पुनरूज्जः कार्तिकः सहा अग्रहायण इति द्वौ मासौ शेयौ। वसन्तस्तु तपस्यश्च फाळगुनः मधुश्चत्र इति द्वौ मासौ श यौ। शोधनं प्रति वमनविरेचने प्रति त्रय एते ऋतवः ; शेषा वशाखज्यष्ठौ ग्रीष्मः, भाद्राश्विनौ वर्षाः, पौषमाधौ शिशिरः, एषु न शोधनमिति ख्यापितम् । एतानित्यादि। स्वस्थवृत्तमभिप्रेत्य खल्वेतान्तून् त्रीनेवं विचिन्त्य नृणां संशोधनं दद्यात्। व्याधौ तु व्याधिवशेन खल्वेषां प्राइटशरवसन्तानामन्तरेऽन्तरे च वर्षाशिशिरग्रीष्मेषु च पूर्वं स्नेहस्वेदौ प्रयुञ्जीत, स्नेहस्वेदान्ते वमनादीनि कर्माणि प्रयोजयेत् ॥ ४॥५॥ आषाढश्रावणो, ऊर्ज सही कार्तिकमार्गशीषौं, तपस्यः फाल्गुनः, मधुश्चैत्रः। शोधर्म प्रतीत्यनेन शोधने कर्तव्ये अयं यथोक्तप्रावृतुविभागो भवति। खस्थवृत्तौ तु तस्याशीतीयोक्त एवं वर्षाशरद्धेमन्तशिशिरवसन्तप्रीष्मरूपो ऋतुक्रमो भवति। एतान् ऋतूनिति प्रावृद्धादीन् ऋतून् । विचिन्त्यैवेति यथोक्तमासविभागेन व्यवस्थाप्य संशोधनं दद्यात्। संशोधनक्रमादि न वेगान् धारणीये-"माधवप्रथमे मासि नभस्य प्रथमे पुनः । सहस्य प्रथमे चैव हारयेद् दोषसञ्चयम्" इत्यनेन अन्थेन चैत्रे श्रावणे अग्रहायणे वमनादि संशोधनम् उक्तम् । तथा रोगभिषजितीये शिशिरं परित्यज्य प्रावृड़ादिक्रमः संशोधनाङ्गतया उक्तः, तेन रसबलोत्पत्तौ स्वस्थवृत्तानुष्ठाने में शिशिरादिक्रमो भवति। संशोधनव्यवस्थायान्तु प्राबड़ादिक्रमोऽयं शोधनानुकूलतया आचार्येण कल्पितो न पारमार्थिकः । ये तु प्रावृड़ादिक्रमं गङ्गायाः दक्षिणे कूले उत्तरे च शिशिरादिक्रम वदन्छि, वन्मते शोधनं प्रतीति ग्रन्थोऽनुपपन्नः। ....... गङ्गायां दक्षिण कूले। .........ऋतू तेषां प्रकीर्तितौ” इत्यादिग्रन्थेन देशभेदेनापि ऋतुक्रमः पारमार्थिको विधीयते। यथायमाचार्यस्य माभिमतः। प्रपञ्चितश्चायमर्थः सूतस्थान एव । अयं संशोधनकालोपदेशः अनात्ययिके व्याधौ. ज्ञेयः। आत्ययिके तु उष्णेऽपि काले संशोधनप्रवृत्तिर्भवत्येव । उक्तोऽयमर्थो रोगभिषगजितीये"भास्ययिक पुनः कर्मणि कामं ऋतु विकल्प्य कृत्रिमगुणोपधानेन यथत्तुं गुणविपरीतेन भैषज्यं संयोगसंस्कारप्रमाणविकल्पेन उपपाय प्रमाणवीर्यसमं कृत्वा सतः प्रयोजयेत्तमेन यत्नेन अवहितः" इत्यनेन ग्रन्थेन । कर्मणामित्यादौ अन्तरेषु इति वमनानन्तरं विरेचनानन्तरं वस्तौ च कर्तव्ये स्नेहस्वेदी यथोक्तविधानेन पुनः कर्तव्यो, न सकृत्प्रयुक्तेन स्नेहेन स्वेदेन पञ्चकर्माणि कर्तव्यानीत्यर्थः ।
कर्मणां वमनादीमामन्तरेण्वन्तरेषु चेति चक्रतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1474
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
वष्ट अध्यायः ] ... सिद्धिस्थानम् ।
३७०३ विसर्पपिड़काशोफ-कामलापाण्डुरोगिणः।
अभिघातविघातांश्च नातिस्निग्धान् विरेचयेत् ॥ ६॥ नातिस्निग्धशरीराय स्नेहं दद्याद विरेचनम् । स्नेहोलिष्टशरीराय रूक्षं दद्याद विरेचनम् ॥७॥ स्नेहस्वेदोपपन्नेन जीणे मात्रावदोषधम्। एकाग्रमनसा पीतं सम्यग् योगाय कल्पते ॥ स्निग्धात् पात्राद् यथा तोयमयत्नेन प्रणुद्यते। कफादयः प्रणुद्यन्ते स्निग्धाद देहात् तथौषधैः॥ आर्द्र काष्ठं यथा ह्यग्निर्विष्कन्दयति सर्वशः । तथा स्विन्नस्य भैषज्यं दोषान् हरति सर्वशः ।। गङ्गाधरः-तत्राह-विसर्पत्यादि। विसर्यादिमतो नातिस्निग्धान विरेचयेत् वमनविरेचनाभ्यां शोधयेदिति ॥६॥ ... गङ्गाधरः-अतिस्निग्धशरीराय स्नेहं विरेचनं न दद्यात् । स्नेहोक्लिष्टशरीराय रूक्षं विरेचनं दद्यात् ॥७॥
गङ्गाधरः-स्नेहस्वेदेत्यादि। स्नेहस्वेदाभ्यामुपपन्नेन नरेण खल्वेकानमनसा पूच्चे दिनाहारे जीणे सति मात्रावदोषध विरेचनौषधं पीत सम्यग योगाय कल्पते। तत्र दृष्टान्तः-स्निग्धादित्यादि। स्निग्धात् तलघृतादिभिः स्निग्धात् पात्राद् भाण्डादितो यथा तोयमयत्नेन सुरवेन प्रणुद्यते प्रेय्येते, तथा विरेचनौषधः पीतः स्निग्धाद देहात कफादयः प्रणुद्यन्ते सुखेनेति । आर्द्रकाष्ठस्नेहं वान्ते प्रयोजयेदिति संशोधनकर्मपरिसमाप्तौ संशोधनजनितम्लानिपरिहारार्थ संशमनीयं स्नेहं प्रयोजयेदित्यर्थः। नातिस्निग्धानिति स्निग्धानाम् अवश्यकर्त्तव्ये विरेचने सति अनतिस्निग्धातिस्निग्धयोः असम्यगयोगकारकं विरेचनं न दद्यादित्यर्थः । भनतिस्निग्धविरेचनातिस्निग्धविरेचनयोगप्रतिषेधार्थ नातिस्निग्धे स्नेहविरेचनं स्नेहोक्लिष्टशरीरे रूक्षं विरेचनं देयम् ॥४॥
चक्रपाणिः-सम्यगयोगकारिको संशोधनसामग्रीमाह-स्नेहस्वेदोपपन्न नेत्यादि। मातावविस्यल्पमासम्। महावेगमित्यादिना वक्ष्यमाणमातावत्त्वं ज्ञेयम् । एकाग्रमनसेति संशोधनकचित्तेन। . म्यप्रमनसो हि अयोगः स्यात्। स्निग्धात् पावादिति दृष्टान्तेन स्नेहस्वेदयोरवश्यपध्यक्षा सूचयति । अयत्नेन इति अप्रयासेन। प्रणुद्यत इति विष्यन्दयति । सर्वत इति
तथा स्निग्धस्य वै दोषान् स्वेदो विष्यन्दयेत् स्थिरान् इति वा पाठ।
For Private and Personal Use Only
Page #1475
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ वमनविरेचनव्यापवसिद्धिः
३७०४
चरक संहिता |
चारोत् क्लिष्टो यथा वस्त्रे मलः संशोध्यतेऽम्बुना । स्नेहस्वेदैस्तथोत्क्लश्य शोध्यते शोधनैर्मलः ॥ ८ ॥ अजीर्णे वर्द्धते ग्लानिर्विबन्धश्चापि जायते । पीतं संशोधनञ्चैव विपरीतं प्रवर्त्तते ॥ ६ ॥ अल्पमात्रं महावेगं बहुदोषहरं सुखम् । लघुपाकं सुखाखादं प्रीणनं व्याधिनाशनम् ॥ अविका विपन्नञ्च नातिग्लानिकरञ्च यत् । गन्धवर्णरसोपेतं विद्यान्मात्रावदौषधम् ॥ १० ॥
मित्यादि । अग्निर्यथाद्र काष्ठं सर्व्वशो विष्कन्दयति विशोषयति तथा स्विन्नस्य नरस्य दोषान् भैषज्यं विरेचनौषध सर्व्वशो हरति । क्षारेत्यादि । वस्त्रे क्षारोद क्लिष्टो मलो यथाम्बुना संशोध्यते, तथा स्नेहस्वेदः शरीरे उत्क्लेश्य मलः शोधन मनादिभिः शोध्यत इति । इति शोधन विधिरुक्तः ॥ ८ ॥
गङ्गाधरः– अथ अजीर्णे शोधनौषधपाने दोषमाह - अजीर्ण इत्यादि । अजीर्ण पूर्व्वाहारे शोधनौषधे पीते ग्लानिः प्रवर्त्तते, विबन्धश्च जायते शारीरमळ न निःसारयति ॥ ९ ॥
गङ्गाधरः- संशोधनद्रव्यगुणमाह- अल्पमात्रमित्यादि । यत् संशोधनमोप यद्यल्पमात्र प्रयुक्तं महावेगादि स्यात्, तदा तदौषधं मात्रावद् विद्यात् ॥ १० ॥
For Private and Personal Use Only
सर्व्वतः स्थितं द्रवम् आकर्षति । अग्निदृष्टान्तेन सम्यग दोषस्य आहरणमुच्यते । तृतीयेन दृष्टान्सेन स्नेहस्वेदयोर्मिलितयोः फलमुच्यते । क्लिष्टमिति मलिनम् । उत्क्के इथेति क्षीराग्निसम्बन्धात् समुत्क्लश्य ॥ ८ ॥
चक्रपाणिः-शोधन सम्यग्योगसामग्रयभिधाने प्रोकस्नेहस्वेदयोः फलमभिधाय क्रममासस्य जीण पोतमित्यस्य विपर्यये दोषमाह-अजीर्णे वर्द्धते ग्लानिरिति । भजीर्णावस्थायां पीते हो सहली ग्लानिर्भवति । विपरीतं प्रवर्त्तत इति वमनमधो याति विरेचनचोद्ध" याति ॥ ९ ॥ चक्रपाणिः— मात्रावदिति यदुक्तं तदृविवृणोति — अल्पमासमित्यादि । अल्पमात्रं महामं अपमानत्वे सत्यपि महावेगम् । अविकाराविपसमिति ईषट्विकारकारी । साझावदिति प्रशस्त
Page #1476
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Acharya Shrik
पष्ट अध्याय:
सिद्धिस्थानम् । विधूय मानसान् दोषान् कामक्रोधभयादिकान् । एकाग्रमनसा पीतं सम्यग् योगाय कल्पते ॥ नरः श्वो वमनं पाता भुञ्जीत कफवर्द्धनम् । सुजरं द्रवभूयिष्ठं लघु शीतं विरेचनम् ॥ उक्लिष्टाल्पकफरवेन क्षिप्रदोषाः स्त्रवन्ति हि॥११॥१२॥ पीतौषधस्य तु भिषक् शुद्धिलिङ्गानि लक्षयेत् ॥ ऊर्द्ध कफानुगे पित्ते विपित्तानुगते त्वधः।
हृतदोषं वदेत् काश्य दौर्बल्यश्चात्मलाघवम् ॥ - वामयेत् तु ततः शेषमौषधं न त्वलाघवे।
स्तैमित्येऽनिल सङ्ग च निरुद्वारे च वामयेत् ॥ गङ्गाधरः-वमनविरेचनौषधपानक्रममाह-विधूयेत्यादि। तत्काल मानसान दोषान् रजस्तमोजातान् कामादीन् विधूयोद्रिक्तभावान निवर्त्य वमनमौषधं श्वः परदिने पाता पास्यति यो नरः स पूर्व दिन कफवद्धनम्, तथा विरेचनं पाता नरः मुजरमित्यादिगुणमाहारं भुञ्जीत । कस्मात् ? हि यस्मात् उक्लिष्टाल्पकफत्वेन वमनौषधेन दोषाः क्षिप्रं सवन्ति ॥ ११ ॥ १२॥ .. ... गङ्गाधरः-ततः शुद्धिलिङ्गानि लक्षयेत् । तद यथा-ऊद्ध मित्यादि। कफानुगे पिने उर्द्ध वमनेनो मागते हृतदोष वदेत् । तथा विपित्तानुगतेऽध आगते मल विरेचनेन हृतदोष वदेत् । तथा कार्य दोब्बल्यम् आत्मलाघवं देहलघुताच चेत, ततः शेषं वमनौषधं वामयेत्। न तु गावस्यालाघवे शेषमौषधं वामयेत् । माता; मानायाः प्राशस्त्यं द्रव्यादिसंस्कारविशेषाधीनम् । एवं शोधने मासावत्वं परिभाषित जयम्। एकाममनसेति यदुक्तं तद् विवृणोति विधूयेत्यादि। वमनविरेचनयोः पूर्वदिने यथा भोकव्यवदाह नर इत्यादि । एतत् प्रागुक्तमपि प्रकरणवशात् विशेषाभिधितूसया पुनरभिधानम् । गवा पातुकामः । द्रवमूयिष्ठम् इति च्छेदः । विरेचनं यतो लघु शीतं चातो भुञ्जीतेति सम्बन्धः। एवम्भूतभोजनोपपत्तिमाह-उत् क्लष्टे त्यादि। उक्लिष्टाल्पकफत्वेनेति वमनं प्रति तु उक्लिष्कफरवेन, विरेचनं प्रति तु अल्पकत्वेन ॥१०-१२॥
पाणिः-वमनविरेचनयोः शुद्धिलिङ्गानि यद्यपि प्रागुक्तानि, तथापि इह शेषौषधदानादि. विशोषात पुमाभिधानम्-पीतोपचस्येत्यादिना। कफानुगे पित्ते ऊर्द्ध हृतदोषं वदेत् । दिन
For Private and Personal Use Only
Page #1477
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७०६
चरक-संहिता। (वमनविरेचनव्यापत्सिद्धिः आ लाघवादणुत्वाच्च कफस्याग्निकरं भवेत्। . वमिते वर्द्धिते वह्रौ शमं दोषा व्रजन्ति च ॥ .. वमितं लक्येत् सम्यग् जीणे लिङ्गानि लक्षयेत् । तानि दृष्टा च पेयादि-क्रमं कुर्य्यान्न लवनम् ॥ १३ ॥ संशोधनाभ्यां शुद्धस्य हृतदोषस्य देहिनः।
यात्यग्निर्मन्दतां तस्मात् क्रमं पेयादिमाचरेत् ॥१४॥ स्तमित्यादौ च वामयेत्, शेषमौषध न वामयेत् आ लाघवाद देहलाघव यावत् यावच्च कफस्याणुत्वं सूक्ष्मत्वं स्यात् तावद् वमनमग्निकरं भवेत्। वमिते नरे वह्नौ वद्धिते सति दोषाः शमं व्रजन्ति। वमितमित्यादि। सम्यगवमित नरं लवयेत् । औषधे जीर्णे तु लिङ्गानि लक्षयेत् । तानि जीर्णलक्षणानि दृष्ट्वा च पश्चात् तस्य बुभुक्षितस्य पेयादिक्रमं कुर्यात्, न लङ्घनं कुर्यात् ॥१३॥
गाधरः-कस्मात् पेयादिक्रमं कुर्यात् ? तत उच्यते-संशोधनाभ्यामित्यादि। संशोधनाभ्यां वमनविरेचनाभ्याम् ॥१४॥ पित्त अमुकफ दृश्यमाने अधो हृतदोष वदेदिति नियोजना। एतत् कफानुगत्वं विरेचनस्य, यमनस्य च पित्तान्तत्वं पूर्वमेव ब्याहृतम्। एतत् पित्तान्तस्वं कफान्तत्वं वा सकृच्छद ऽपि दोषस्य अननुपूर्ध्या भवस्थाना भवतीति कृत्वा एतयोः साहवरेंण कायदौर्बल्यं चेत् सलाघवमिति। विरेचनप्रयोगे सावशेषे सति कर्त्तव्यमाह- वामयेत् तु ततः शेषमौषधमिति । शुद्धिलक्षणे जाते शेषमौषधं विरेचनातियोगप्रतिषेधार्थ वामयेदित्यर्थः। न त्वलाघवे इत्यनेन काघवग्यतिरिक्तशेषशुद्धिलक्षणदर्शने सत्यपि न विरेचनशेषौषधवमिः कर्तव्या। . वमनौषधकर्तव्यमाह-स्तैमित्यमित्यादि। वमनौषधप्रयोगे यावत् स्तैमित्ये अनिलसङ्गे निरुद्वारे भेषजे सति धमनं कारयितव्यम् । एतत्वमनावधिमाह- आ लाघवादणुत्वाच्च कफस्येति। अतःपरं क्रियमाणस्य वमनस्य दोषमाह-अग्निकरं भवेदिति। इदमतियोगलक्षणम्। अन्ये तु स्तमित्यमित्यादिनापि विरेचनौषधस्यैव भावस्थिकं वमनमित्याहुः। यथोक्तवमनफलमाह-वमिते वर्दत इत्यादि। सम्यग्जीलिङ्गानि लक्षयन्निति संशोधनभेषजन्य वक्ष्यमाणसम्यगजीर्णलिङ्गानि लक्षयन् । तानीति जीणौषपलिङ्गानि ॥ १३ ॥
चक्रपाणिः-शुद्धस्य पेयादिक्रमोपपत्तिमाह-संशोधनाभ्यामिति । यद्यपि निरूदस्याप्यग्नि मान्य भवति, तथापि निरूतस्य तादृगग्निमान्य न भवति येन तस पेयादिक्रमो न क्रियते । तस्माविरूहम्युदासार्च संशोधनाभ्यामिति द्विवचनं कृतम्। या तु सम्यगविरिक्तलक्षणे अग्नि
For Private and Personal Use Only
Page #1478
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६ष्ठ अध्यायः . सिद्धिस्थानम्।
३७०७ कफपित्ते विशुद्धेऽल्पं मद्यपे वातपैत्तिके। तर्पणादिक्रमं कुर्यात् पेयाभिष्यन्दयेद्धि तान् ॥ १५ ॥ अनुलोमोऽनिलः स्वास्थ्य क्षुत् तृष्णा सुमनस्कता। लघुत्वमिन्द्रियोद्वार-शुद्धिर्जीणों षधधाकृतिः ॥ १६ ॥ क्लमो दाहोऽङ्गसदनं भ्रमो मूर्छा शिरोरुजा। अरतिर्बलहानिश्च सावशेषोषधाकृतिः ॥ १७ ॥ अकालेऽल्पातिमात्रञ्च पुराणं न च भावितम् । असम्यक् संस्कृतञ्चैव व्यापदेवतौषधं ध्रुवम् ॥१८॥ गङ्गाधरः-पेयादिक्रमापवादमाह-कफेत्यादि। कफपित्ते वमनविरेचनाभ्यां विशुद्धऽल्पमसम्यगविशुद्ध तर्पणादिक्रम कुर्यात् । मद्यपे जने सम्यग विशुद्ध तथा वातपत्तिके सम्यग विशुद्ध तर्पणादिक्रमं कुर्यानतु पेयादिक्रमं कुर्यात् । कस्मात् ? पेया हि यस्मात् तान् तेषां दोषानभिष्यन्दयेत् ॥१५॥ .
गङ्गाधरः-औषधजीर्णलक्षणमाह-अनुलोम इत्यादि। इन्द्रियाणासुद्वारस्य च शुद्धिः ॥१६॥ - गङ्गाधरः-औषधाजीणलक्षणमाह-क्लम इत्यादि। सावशेषेति जीर्णावशेषाजीणौ षधस्याकृतिः॥१७॥ - गङ्गापरः--यादशौषधं पीतं व्यापद्यते तदाह-अकाल इत्यादि। अकाले पीतं गुणवदोषधं व्यापदेप्रत व्यापत्तये सम्भाव्यते। अल्पमात्रमतिमा वा पुराणं वा न च भावित भावनाहीनं असम्यक सस्कृतमसम्यगमावनया भावितम् ॥१८॥ वृद्विरुक्ता सा च विरेचनौषधक्षोभातिसङ्गादग्निवृद्धिर्जायते। तेन तस्य यात्यग्निर्मन्दतामिति वचनेन समं न विरोधः ॥ १४॥ .
चक्रपाणि:-तर्पणादिविषयमाह-कफपित्त्यादि। अल्पं विशुद्ध इति असम्यगविशुद तर्पणादिकमेल पेयास्थाने लाजसक्तु विलेपोस्थाने च मांसरसोदकं देयम् ॥ १५ ॥
चक्रपाणिः-जीणौषधलिङ्गान्याह-अनुलोम इत्यादि । जजों बलम् । इन्द्रियशुद्भिरिन्द्रियपाटबम् । उदारस्य चौषधिगन्धादिरहितत्वमपि शुद्धिः। भेषजातियोगमाह-अकाल इत्यादि। भल्पातिमात्रं अल्पं चातिमालश्च । म च भावितमिति अभावितम् ॥ १६-१८॥
For Private and Personal Use Only
Page #1479
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७०८
चरक-सीहता। (वमनविरेचनव्यापरिदिः आध्मानं परिकर्तिश्च स्रावो हृदगात्रयोप्रहः । जीवादानं सविभ्रंशः स्तम्भः सोपद्रवः क्लमः। अयोगादतियोगाच्च दशता व्यापदः स्मृताः॥ प्रष्यभैषज्यवैद्यानां वैगुण्यादापदः स्मृताः। शुद्धोक्लिष्टेन दुर्गन्धमहृद्यमतिबाध्यते ॥ १६ ॥ योगः सम्यक् प्रवृत्तिः स्यादतियोगोऽतिवत्तनम् ।
अयोगःप्रातिलोम्येन न चाल्पं वा प्रवत्तेनम् ॥ २०॥ . गङ्गाधरः-व्यापद आह-आध्मानमित्यादि। आध्मानादयो दश व्यापद औषधस्यायोगाद भवन्त्यतियोगाच्च भवन्ति । कुतः पुनराध्मानादयो जायन्ते ? तदाह-प्रेष्येत्यादि। प्रेष्याः परिचारकाः। प्रेष्यादित्रयाणां वगुण्यादापदः स्मृताः। कस्माद व्यापदुच्यते ? तदाह-शुद्धोक्लिष्टेन दोषेण दुर्गन्धमहृयश्च यदा स्यात् तथातिबाध्यते, इत्यतो व्यापदुच्यते ॥१९॥
गङ्गाधरः-योगातियोगायोगलक्षणमाह-योग इत्यादि। अयोगः खल्लु विरेचनौषधस्य प्रातिलोम्येनोद्वैभागेन प्रवर्त्तनं न च प्रवर्तनमल्पं वा प्रवर्तनम् इति ॥ २०॥
चक्रपाणिः-संशोधनायोगातियोगजन्या व्यापदः प्राह-आध्मानमित्यादि। आध्मानादयश्वामो अवश्यमयोगातियोगाभ्यां भवन्ति। तत उपद्रवभूतत्वात् पृथगुक्ताः। एताश्च न्यापदाप्रेष्यादिवंगुण्यात् उत्पन्नयोगातियोगाच्च भवन्तीति वाक्यार्थः। तताध्मानमयोगाद् भवति. परिकर्तिश्चातियोगात् स्रावस्तु अयोगात् हृद्दानग्रहोऽप्ययोगादेव। जीवादानमतियोगाद भवेत् । विभ्रशस्तु विविधो वक्तव्यः । तत्र गुदभ्रशसंज्ञान शौ अतियोगजन्यौ, शेषस्तु विभ्रशो अयोग जन्यः । स्तम्भः क्लमश्चायोगजन्यावेव। एतेषां वा अयोगासियोगजन्यत्वविभाम उसरपल्ले स्फुटो भविष्यति । यद्यपि चायोगागियोगमिथ्यायोगा रोगकारणत्वेनोक्तास्तथापीह वमनविरेचनपोक मिथ्यायोग नेच्छन्ति। यतो दोषाणां चतुर्विधा गतिर्भवति। अतिप्रवृत्तिरसम्पप्रवृत्तिरप्रवृत्ति. रल्पप्रवृत्तिर्वा। तवाल्पप्रवृत्तिरयोगे गृहीत एव प्रातिलोम्येन। अप्रवृत्तिस्तु दोषखापेक्षिकलाप्रवत्त कस्वादयोगगृहीत एव। वक्ष्यति हि अयोगः प्रातिलोम्येन न थाल्पं वा प्रवर्तनम्। योगस्वरूपमाह-योग इत्यादि। अतिवर्तनमिति संशोध्यापेक्षया अतिरिक्त प्रवर्तनम् । प्रातिलोम्येनेति वमनस्य विरेचनेन विरेचनस्य वमनेन प्रवर्तनम्। एतच प्रातिलोम्यप्रवर्तने अलस्क
For Private and Personal Use Only
Page #1480
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
६४ अध्यायः ]
सिद्धिस्थानम् ।
उत्क्लिष्टश्लेष्म दुर्गन्धमहृद्यमति वा बहु । विरेचनमजीर्णे च पीतमूर्द्ध प्रवर्त्तते ॥ चुधार्त्तमृदुकोष्ठाभ्यां पीतं स्वल्पकफेन वा । तीक्ष्ण स्थिरं संतुभितं वमनं स्यादु विरेचनम् ॥ ( अयोगे तत्र कर्त्तव्यं समासेनाभिधीयते । ) प्रातिलोम्येन दोषाणां हरणात् तेष्वकृच्छ्रतः । प्रयोगसंज्ञ े कृच्छ्रेण न चागच्छति चाल्यशः * ॥ २१ ॥ पीतौषधो न शुद्धश्चेज् जीर्णे तस्मिन् पुनः पिबेत् । औषधं न त्वजीर्णेऽन्यद् भयं स्यादतियोगतः ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७०६
गङ्गाधरः- कथमूढं प्रवर्त्तते ? उत्क्लष्टत्यादि । यत् तु विरेचनौषधमाहारे सत्यजीर्णे पीतं भवति, दुर्गन्धमहृद्यमतिमात्रं वा बहु वा उक्लिष्टश्लेष्म वा उत् क्लिष्टः श्लेष्मा येनौषधेन तत् पीयते तदा विरेचनौषधमूर्द्ध प्रवर्त्तते । वमनौषधप्रातिलोम्यकारणमाह- क्षुधार्त्तेन मृदुकांष्ठेन वा जनन तथाल्पकफेन जनेन वा पीतं तीक्ष्णं स्थिरगुणं संक्षुभितञ्च वमनं विरेचयतीति विरेचनं स्यादिति । तंत्र विधानमाह - प्रातिलोम्येनेत्यादि । उक्तरूपेण विरेचनेन वमनेन च दोषाणां प्रातिलोम्येन हरणात् तेषु प्रतिलोमं गतेषु दोषेषु अकृच्छ्रतः कष्टाभावेऽपि अयोगसं विरेचनायोगे वमनायोगे च कृच्छ्र ेण दोषो न चागच्छति अल्पशश्च नागच्छति ॥ २१ ॥
गङ्गाधरः
:- पीतौषध इत्यादि । पीतौषधो नरश्चेन्न शुद्धः स्यात्, तदा तस्मिन् औषधे जीर्णे सति पुनर्मात्रां बुद्धा तदौषधं पिबेत् । न तु पूर्वी पधेऽजीर्णे सति ।
दोषहरणादयोग इति संज्ञितम् । प्रतिलोमहरणे अकृत्स्नदोषहरणमेव दर्शयन्नाह - कृत्स्नेमेत्यादि । प्रतिलोमहरणे दोषाः अकृत्स्नशो यान्ति, अयोगादल्पशो यान्तीति भावः । तेन अकृत्स्नदोषहरणं प्रतिलोमहरणे नोपपन्नमिति भावः । कृच्छ्रेण यदागच्छति चाल्पश इति वा
पाठः ॥ १९ – २१ ॥
चक्रपाणिः - चिकित्सामाह - पीतौषष्टेत्यादि । जीर्णे इति औषधे जीण पुनः पिबेदिति वदह
For Private and Personal Use Only
• अकृच्छत इत्यन अकृत्स्नशस्तथा कृच्छ्रेणेत्यस कृत्स्नेन इति चक्रसम्मतः पाठः ।
४६५
Page #1481
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७१०
चरक-संहिता। [वमनविरेचनण्यापसिद्धिज्ञात्वा कोष्ठस्य गुरुतां लघुत्वं बलमेव च । अयोगे मृदु वा दद्यादौषधं तीक्ष्णमेव च ॥ वमनं न तु दुश्छईयां मृदुकोष्ठे विरेचनम् । पाययेदोषधं भूयो हन्यात् पीतं पुनर्हि तौ ॥ २२ ॥ २३ ॥ अस्निग्धाविन्नदेहस्य रूक्षस्यानवमौषधम् । दोषानुतिश्य निहतमशक्तं जनयेद् गदान् ॥ ... विभ्रशं श्वयथुहिको तमसो दर्शनं तृषाम् । पिण्डिकोदवेष्टनं कण्डूमूर्बोः सादं विवर्णताम् ॥ २४ ॥ स्निग्धखिन्नस्य चाल्पत्वं दोप्ताग्नेर्जीर्णमौषधम् ।
शीतैर्वा स्तम्भयेत् सामे दोषानुक्लिश्य नावहेत् ॥ सदजीर्णे पुनरौषधपानेऽतियोगादपर भयं स्यात् । शात्वेत्यादि । पुसः कोष्ठं शाखा गुरुलाघवञ्च शाखा बलश्च शाखा तथौषधमयोगे मृदु वा तीक्ष्णं वमनमौषधं दद्यानतु दुश्छईिते दुष्टवमिते। तथा विरेचनमौषधमयोगे मृदुकोष्ठं नरं तीक्ष्णं विरेचनं भूयः पुनने तु पाययेत् । कस्मात् ? पुनहि यस्मात् दुश्छदितेन पुनः पीतं वमनं मृदुकोष्ठेन च पुनः पीतं विरेचनं तो दुश्छदितमृदुकोष्ठो नरौ हन्यादिति ॥२२॥ २३॥
गङ्गाधरः-अस्निग्धेत्यादि। स्निग्धखिन्नभिन्नदेहस्य रूक्षस्यानवं पुराणमौषधं दोषान् उक्लिश्य निहत्तु न शक्तं सद् गदान् जनयेत्। कान् गदान ? (विभ्रशमित्यादि । चित्तस्य) विभ्रशमित्यादि-विवर्णतान्तान् ॥ २४ ॥
गङ्गाधरः-स्निग्धेत्यादि। स्निग्धखिन्नस्य नरस्य च भेषजस्याल्पत मथवा दीप्ताग्नेनेरस्य जीणेमौषधमथवा सामेऽपक औषधे खल्वजीणं शीतरुपचारः स्तम्भयेत्। तदौषधं दोषानुक्लिश्य नावहेद वमनौषधं न वामयुत्, रेव। भयं स्यादवियोगत इति पूर्वाजीणौ पधाभ्यामतियोगः स्यात् । मृदु दद्यादिति व्यवस्था । वमनविरेचनादानविषयं प्राह-वमनमित्यादि। पुनःपीतौ भूयो हन्यादित्यत्यर्थ हन्यादित्यर्थः। स्तोकप्रवृत्तिरूपायोगं कारणभेदेनाह-अस्निग्धेत्यादि। अस्निग्धस्येति भसम्यक् स्निग्धस्य । रूक्षस्येति मनागप्यस्निग्धस्य ॥ २२-२४ ॥
चक्रपाणिः-स्निग्धस्विमस्य भत्यल्पमपि औषधम् । दोसाम्निस्वाच जीर्णम् । सामे इति
For Private and Personal Use Only
Page #1482
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६ष्ठ अध्यायः सिद्धिस्थानम्।
३७११ तानेव जनयेद् रोगान् नयोगः सर्व एव सः। विज्ञाय मतिमांस्तत्र यथोक्तां कारयेत् क्रियाम् ॥ तं तेललवणाभ्यक्तं खिन्न प्रस्तरसङ्करैः। पाययेत पुनर्जीर्णं समूत्र निरूहयेत् ॥ निरूदञ्च रसैर्धन्वैर्भोजयित्वानुवासयेत् । फलमागधिकादारु-सिद्धतैलेन मात्रया॥ स्निग्ध वातहरैः स्नेहैः पुनस्तीक्ष्णेन शोधयेत् । न चातितीक्ष्णेन ततो ह्यतियोगस्तु जायते ॥ अतितीक्ष्णं क्षुधातस्य मृदुकोष्ठस्य भेषजम् ।
हत्वाशु विपित्तकफान् धातून् संस्रावयेद् द्रवान् ॥ विरचनोषध न विरेचयेत् । तानेव विभ्रंशादीन् रोगान् जनयेदिति स एव सवों नयोग उच्यते। तत्र चिकित्सामाह-विशायेत्यादि। यथोक्तां यस्य व्याधेर्या चिकित्सा क्रिया, तां कारयेत्। तद् यथा-तमित्यादि । तं वमनविरेचनायोगयुक्तं नरं तललवणाभ्यक्तं प्रस्तरसङ्करः स्वेदैः खिन्न पूर्वदिनाहारे जीणे प्रातः पुनर्वमनं विरेचनं वा यदयोगयुक्तं तत् पाययेत्। अथवा गोमूत्रयुक्तनिरूहयोगनिरूहयेत्। निरूढश्चत्यादि। निरूढश्च तं धन्वमांसरसा भोजयिखानुवासयेत्। येनातुवासयेत् तदाह–फलेत्यादि। फलं मदनफलम्, फलादिभिः कल्कश्चतुर्गुणे तेषां काथे पक्कतलेन मात्रयानुवासयेदित्यन्वयः । एवं स्नेहवस्तिना स्निग्धं तं नरं पुनर्वातहरः स्नेहः स्नेहयिखा तीक्ष्णेन विरेचनेन शोधयेत्। अतियोगहेतुमाह-अतीत्यादि। क्षुधात्तस्य मृदुकोष्ठस्य जातिअपक्व । दोषान् उत्क्लेश्य न निर्हरेत्, पीतमिति शेषः। एते वयः प्रतिपादिताः तानेव मलप्रस्ताव पठितानयोगजन्यरोगान् जनयेयुः। एवमतियोगलक्षणतया वक्ष्यमाणगदेष्यपि साम्यम् । सबोकामिति 'पीतौषधो न शुद्धश्चेद' इत्यादिनोक्ताम् । किंवा अने त तैलेत्यादिप्रन्यो । पायोनिति संशोधन पाययेत् । धन्वैरिति धन्वमृगपक्षिमासैः ॥२५॥
पाणिः-अतियोगस्य हेत्यादिमाइ-इयत्र सामग्री विरेचनावियोगस्यैव । यमबुद्धकोठे
For Private and Personal Use Only
Page #1483
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
३७१२
www.kobatirth.org
चरक संहिता |
-
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
[ वममविरे वनव्यापत् सिद्धि:.
बलवरचयं दाहं कण्ठशोषं क्लमं तृषम् । कुर्य्याच्च मधुरैस्तत्र शेषमौषधमुल्लिखेत् ॥ २५ ॥ २६ ॥ वमने तु विरेकः स्याद् विरेके वमनं मृदु । परिषेकावगाहादाः सुशीतैः स्तम्भयेच्च तम् ॥ कषायमधुरैः शीतैरन्नपानौषधैस्तथा । रक्तपित्तातिसारघ्नैर्दा हज्वरहरैरपि ॥ २७ ॥ अञ्जनं चन्दनोशीर मजासृक्शर्करोदकम् । लाजचूर्णैः पिबेन्मन्थमतियोगहरं परम् ॥ वमनस्यातियोगे तु शीताम्बुपरिषेचितः । पिबेत् फलरसैर्मन्थं सघृत क्षौद्रशर्करम् ॥ शुङ्गादिभिर्वटादीनां सिद्धां पेयां समाक्षिकाम् ।
वर्चः सांग्राहिकैः सिद्ध चीरं भोज्यञ्च दापयेत् ॥ तीक्ष्णं विरेचनभेषजं विहादीन हत्वा द्रवान् धातून स्रावयेत्, तथा बलक्षयादीन् कुर्य्यात् । तत्र मधुररौषधः शेषं विरेचनमौषधमुल्लिखेत् वामयेत् || २५ | २६ ॥
गङ्गाधर - वमन इत्यादि । वमने त्वतिप्रयुक्ते विरेकः स्यात्, विरेके मृदु वमनं स्यात् । सुशीतः परिषेकाद्य च तं स्तम्भयेत् । तथा कषायमधुरः शीतरन्नादिभिः स्तम्भयेत् । रक्तपित्तादिहरः स्तम्भयेत् ॥ २७ ॥
गङ्गाधरः - अञ्जनमित्यादि । अञ्जन रसाञ्जनं चन्दनोशीरं पिष्ट्वा अजस्य छागस्यासक शकरोदकञ्च मेलयिला लाजचूर्णमन्थमालोहितं विरेचनस्यातियोगहरं पिबेत् । वमनस्येत्यादि । वमनातियोगे फलरसर्दाडिमामलकादिफलरसमम्थं लाजादिसक्तकमालोड़ितं सघृतक्षौद्रशर्करं पिबेत् । विरेकातियोगे भोजनमाह - शुङ्गत्यादि । वटादीनां पञ्चकषायवृक्षाणां शुङ्गः कथितः कल्कैर्वा वुभुक्षिते च विपित्तकफहरणक्रमेण विरेचनस्य अतिसेवनं युज्यते, तेन वमनातियोगसामग्री वातमेदोहर मोहीया । किंवा अतितीक्ष्णमिति पदेनैव वमनस्यापि तीक्ष्णत्वम् अतियोगस्य कारणमुखम् । विपित्तकफहरण' यथायोग्यतया क्रमेण वमने बोद्धव्यम् । शेषमौषधमुल्लिखेदिति जीर्णावशेषं विरेचनौषधमुल्लिखेत् वामयेत् । मृद्विति पदं वमनेन विरेचनेन च सम्बध्यते ॥२६॥२७॥ चक्रपाणि-चटादीनामिति न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थ लक्षकपीतनानाम् ।
1
वच:संग्राहकैरिति
Page #1484
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६४मण्याया]
सिद्धिस्थानम्।
३७१३ जागलैर्वा रसैर्भोज्यं पिच्छावस्तिञ्च दापयेत् । मधुरैरनुवास्यश्च सिद्धन क्षीरसपिषा ॥ २८॥ सोद्गारायां भृशं वम्यां मूर्छायां धान्यमुस्तयोः । समधुकाञ्जनं चूर्ण लेहयेन्मधुसंयुतम् ॥ वमतोऽन्तःप्रविष्टायां जिह्वायां कालग्रहाः। स्निग्धाम्ललवणैहृद्य षक्षीररसहिताः ॥ फलान्यम्लानि खादेयुस्तस्य चान्येऽग्रतो नराः। निःसृतान्तु तिलद्राक्षा-कल्कलिप्तां प्रवेशयेत् ॥ वाग्ग्रहानिलरोगेषु घृतमांसोपसाधिताम् । यवागू तनुकां दद्यात् स्नेहरवेदौ च बुद्धिमान् ॥ २६ ॥
सिद्धा पेयां समाक्षिकाम, तथा वर्च सांग्राहिकैः षड्विरेचनशताश्रितीयोक्तः मियादिभिदेशभिः पुरीषसंग्रहणीयः सिद्ध क्षीरञ्च भोज्यं दापयेत् । अथवा जाङ्गलमांसरसभोज्यं दापयेत् । एवं पिच्छावस्तिञ्च दापयेत् । पिच्छावस्तिरुक्ताशौरोगे। पिच्छावस्तिदानात् परं मधुरर्जीवनीयः सिद्धेन क्षीरोत्थसर्पिषानुवास्यश्चातिविरिक्तः ॥२८॥
गङ्गाधरः-सोद्गारायामित्यादि। धान्यमुस्तयोश्चूर्ण समधुकाञ्जनं मधु. संयुतं लेहयेत् । अञ्जनं रसाञ्जनम्। क्मत इत्यादि। स्निग्याम्ललवणः यूषक्षीरमांसरसान्यतमः कवडग्रहा हिताः। तस्य वमतोऽन्तनि विष्टजिहस्य नरस्याग्रतः सम्मुखे ये नरा अम्लानि फलानि खादेयुः। निस्तामित्यादि। वमतो नि मृतां जिहां तिलादिकल्कलिप्तां प्रवेशयेत्। वागग्रहेत्यादि। तस्य वागग्रहादिषु यवागू घृतादिसाधितां तनुकामघनां दद्यात्। स्नेहस्वेदौ च दद्यात् ॥२९॥
पविरेचनशताश्रितीयो:-प्रिया नन्ताम्रास्थि-कटङ्गलोधमोवरस समङ्गाघातकीपुष्प-पमापनकेशराणीत्युक्तः ॥२०॥
For Private and Personal Use Only
Page #1485
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७१४
चरक-संहिता। (वमनविरेचनभ्यामसिद्धिः वमितश्च विरिक्तश्च मन्दाग्निश्चापि लखितः। अग्निप्राणविवृद्धार्थ क्रमं पेयादिमाचरेत् ॥ ३०॥ बहुदोषस्य रूक्षस्य मन्दाग्नेरल्पमौषधम् । सोदावर्त्तस्य चोलिश्य दोषान् मार्ग निरुध्य च ॥ भृशमाध्मापयेन्नाभिं पृष्ठपार्श्वशिरोरुजाम् । श्वासविण्मूत्रवातानां सङ्गं कुर्यात् सुदारुणम् ॥ अभ्यङ्गस्वेदवादि सनिरूहानुवासनम् । उदावतहरं सर्व कर्माध्मानस्य शस्यते ॥ ३१ ॥ स्निग्धेन गुरुकोष्ठेन सामे बलवदौषधम् । क्षामेण मृदुकोष्ठेन श्रान्तेनाल्पबलेन च ॥ पीतं गत्वा गुदं साममाशु दोषं निरस्य च । तीव्रशूलां सपिच्छास्त्रां करोति परिकर्तिकाम् ॥ ३२ ॥ गङ्गाधरः-वमितश्चेत्यादि। पेयादि क्रम मण्डपेयाविलपीः क्रमेणाचरेत् ॥३०॥
गङ्गाधरः-विरेचनस्य मिथ्यायोगे आध्मानं व्यापदमाह-बहुदोषस्थेत्यादि। बहुदोषादेर्जनस्याल्पं विरेचनौषधं दोषानुत् क्लिश्य मार्ग निरुभ्य नाभि भृशमाध्मापयेत् । पृष्ठरुजादिकञ्च दारुणं कुय्योत् । तत्र चिकित्सामाहअभ्यक्रेत्यादि। आध्मानस्य विरेचनायोगजस्य कर्म शस्यते ॥३१॥
गङ्गाधरः-स्निग्धेनेत्यादिना परिकर्तिकां व्यापदमाह । स्निग्धादिना नरेश चक्रपाणि:-अम्लफलखादनन्तु अन्तःप्रविष्टजिह्वास्तब्धत्वहन्तृ । निःसृतामिति जिह्वाविशेपणम्। भतियोगेऽपि यथा पेयादिक्रमो भवति तदाह-वमितश्चेत्यादि ॥ २९ ॥३०॥
चक्रपाणि:-अयोगातियोगौ। आध्मानादिव्यापदां यथाक्रमं हेतुलिङ्गचिकित्सानिर्देशमाहबहुदोषस्येत्यादि। ए ब्यापदो भयोगातियोगयोरेव भवन्ति। अत एवोपकल्पानी" भतियोगायोगनिमित्तानिमानुपद्रवान विद्यात्। माध्मानं परिकर्तिका परिवावो इरकोपरोधन अङ्गग्रहो जीवादानं विभ्रंशः स्तम्भः कुम उपद्रवः" इति ग्रन्थेन एता दश व्यापदः । पीतं गत्वा गुमित्यादिना विरेचनातियोगजन्यपरिवर्तिका पक्का। बमनातियोगमा परिकत्तिका उपकल्पनीये एव वमनातियोगजन्यतया एवं उक्ता। तेव अनुकापि मन
For Private and Personal Use Only
Page #1486
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
व अध्याया] सिद्धिस्थानम्।
३७१५ लकनं दीपनं सामे रूतोष्णं लघु भोजनम् । वृहणीयो विधिः सर्वः क्षामस्य मधुरस्तथा ॥ ३३ ॥
आमेऽजीणे तु बन्धश्चेत् क्षारोऽम्लं लघु शस्यते । पुष्पकाशीशमिश्र वा धारेण लबणेन च ॥ सदाडिमरसं सर्पिः पिबेद वातेऽधिके सति ॥ ३४ ॥ दध्यम्लं भोजने पाने संयुक्तं दाडिमत्वचा। देवदारुतिलानां वा कल्कमुष्णाम्बुना पिबेत् ॥ अश्वत्थोडुम्बरनन-कदम्वैर्वा शृतं पयः। कषायमधुरं शीतं पिच्छावस्तिमथापि वा।
यष्टीमधुकसिद्धं वा स्नेहवस्तिं प्रदापयेत् ॥ ३५ ॥ सामे च दोषे बलवद वमनविरेचनयोरौषधं पीतं तस्य गुदं गला सामं दोषं निरस्य तत्र गुदे सपिच्छास्रां तीव्रशुलां परिकर्तिकां करोति ॥ ३२॥
गङ्गाधरः-तत्र चिकित्सामाह-लङ्घनमित्यादि। सामे लवनादिकम् । क्षोमस्य दृहणीयो विधिर्मधुरश्च रसः॥३३॥
गाधरः-आमाजीण चेद् बन्धस्तदामविबन्धः, तदा क्षारोऽम्लं लघु च भोजनद्रव्यं शस्यते। तत्र वातेऽधिके सपिः पुष्पकाशीशक्षारसन्धवदाडिमरसंमिश्रं पिबेत् ॥३४॥
गङ्गाधरः-भोजने पाने च दाडिमफलखकचणेमिश्रमम्लं दधि पिबेत् । देवदारुतिलकल्कमुष्णाम्बुना वा पिबेत् । अश्वत्थादिवल्कलशृतं पयः पिवेत् । अथवा कषायादि पिच्छावस्तिं यष्टीमधुकसिद्धं स्नेहवस्तिं वा प्रदद्यात् ॥३५॥ ज्यापसी परिकर्तिः निजोदाहरणमेव कल्पनीया। तन्त्रान्तरेऽप्युक्तं या परिकर्तिका विरेवने तवद् बमने, योऽधः परिस्रावो विरेचने स वमने कफसेका, तदनया दिशा आध्मानादीनि वमनविरेपनवोरयोगातियोगजन्यतया व्याख्यातम्यानीत्येके। भाशु दोषं निरस्येति वमनातियोगजन्ये व्यापत् । अत्र लङ्घनादिक्रिया अतियोगे सत्यपि आमपाचनार्था। क्षामेण मृडकोष्ठे नेत्यादि. सम्प्राप्तिजनितस्य भामपुरीषप्रभवस्य लङ्घनाद्य पक्रमः । अत एव कर्तव्यमाह-आमेऽजीणे इत्यादि । क्षाराम् लघु शस्यत इति-अतिसारे यदुक्तं-"चाङ्गेरी कोलदध्यम्ल-नागरक्षारसंयुतम्। घृतभुतकथितं पेयं गुदद्मशरुजापहम्" इति ज्ञेयम्। पुष्पकासीसमित्यस पुष्पशब्देन केचित् सांप्राहिकाणि धातकीकुसुमादीनि प्राहयन्ति ॥३१-३५॥
For Private and Personal Use Only
Page #1487
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७१६
चरक-संहिता। (वमनविरेवनव्यापसिद्धिा अल्पञ्च बहुदोषस्य दोषानुत्क्लेश्य भेषजम् । अल्पाल्पं लावयेदल्पं शोफ कुष्ठानि गौरवम् ॥ कुर्याचाग्निबधोत्क्लेश-स्तैमित्यारुचिपाण्डुताः। परिस्रावगतं दोषं शमयेद् वामयेत् तदा ॥ स्नेहितं वा पुनस्तीक्ष्णं पाययेच्च विरेचनम् । शुद्धे चूर्णासवारिष्टान् संस्कृतांश्च प्रयोजयेत् ॥ ३६ ॥ पीतोषधस्य वेगानां निग्रहात् पवनादयः। कुपिता हृदयं गत्वा घोरं कुर्वन्ति निग्रहम् ॥ हिक्कापार्श्वरुजाकास-दैन्यलालाक्षिविभ्रमैः । जिह्वां खादति निःसंज्ञो दन्तान् किटिकिटापयन् ॥ न गच्छेद विभ्रमं यावद् वामयेदाशु तं भिषक् । मधुरैः पित्तमूर्ति कटुभिः कफमूच्छेितम् ॥ गङ्गाधरः-अल्पञ्चेत्यादिना सावं व्यापदमाह। बहुदोषस्य नरस्याल्पं विरेचनौषधं दोषानुक्लिश्याल्पाल्प गुदतः सावयदल्पशोफादिकं कुर्यात् । तत्र चिकित्सामाह-परिसावेत्यादि । तदा परिस्रावगतं दोषं शमयेत् तथा वामयेत् । पुनश्च स्नेहं कृखा तीक्ष्णं विरेचनं भेषजं पाययेत्। तेन शुद्धे सति चूर्णमासव. मरिष्टं संस्कृतं प्रयोजयेत् ॥३६॥ - गङ्गाधरः-पीतोषधस्येत्यादिना हृदग्रहं व्यापदमाह। पीतविरेचनौषधः पुमानागतपुरीषवेगानां निग्रहञ्चेत् करोति, तदा तस्य पवनादयः कुपिता हृदयं गला हिक्कादेघोरं निग्रह कुन्वेन्ति, स च निःसंशः सन् दन्तान किटिकिटापयन् जिहां खादति। तत्र चिचित्सामाह-न गच्छेदित्यादि। तत्र यावद विभ्रमं न गच्छेत् तावदाशु तं नर पित्तमूर्ति मधुरट्रेव्यः कफमूर्ति कटुभिद्रेव्यः
चक्रपाणिः- अल्पमित्यादिना परिनावमाह । शमये वामयेदित्यादौ अस्पदोषे शमनम्, बहुदोषे जगतदोषे तु विरेचनमिति व्यवस्था। धामयेदपीत्यवापि स्नेहितं पुनरिति सम्बध्यते । चूर्णासवारिष्टग्रहणमर्शश्चिकित्सासु ज्ञयम् ॥ ३६ ॥
चक्रपाणि:-पीतोषधस्येत्यादिना हृदप्रहमाह। न गच्छद् विभ्रमं तत्रेति हृद्ग्रहपीड़ितोऽयं नियमाणो वायमिति भ्रान्तिं न गच्छेदित्यर्थः। वमतवास, मूर्च्छिते का प्रयोगा, तेव
For Private and Personal Use Only
Page #1488
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
वट यायः
सिद्धिस्थानम् । पाचनीयस्ततस्तस्य दोष शेषं विपाचयेत्। कायाग्निश्च बलश्चास्य क्रमेणाभिविवर्द्धयेत् ॥ ३७॥ वमनेनातिवमतो हृदयं यस्य पोड्यते। तस्मै स्निग्धाम्ललवणं दद्यात् पित्तकफे तथा ® ॥ ३८॥ पीतोषधस्य वेगानां निग्रहेण कफेन च । रुद्धोऽति चाविशुद्धस्य गृह्णात्यङ्गानि मारुतः॥ स्तम्भवेपथुनिस्तोद-सादोदवेष्टातिमूच्छेितैः । तत्र वातहरं सव्वं स्नेहस्वंदादि शस्यते ॥ ३९ ॥ अतितीक्ष्णं मृदौ कोष्ठे लघुदोषस्य भेषजम् ।
दोषान् हत्वा विनिर्मथ्य जीवं हरति शोणितम् ॥४०॥ घामयेत् । ततो दोषशेष पाचनीयव्यर्विपाचयेत्। क्रमेण कायान्यादीनभिबद्धयोदति ॥३७॥
गङ्गाधरः अथ वमनस्याह-वमनेनेत्यादि। अतिवमतो यस्य वमनेन हृदयं पीड्यते, तस्मै स्निग्धादिकं दद्यात् । तथा पित्तकफे दद्यात् ॥३८॥
गङ्गाधरः-पीतेत्यादिना गात्रग्रहं व्यापदमाह। पीतवमनोषधश्चेद वमनवेगं निगृह्णाति, ता तस्य खल्वविशुद्धस्य तेन वेगनिग्रहेण कुपितेन कफेन चातिरुद्धो मारुतः स्तम्भादिभिरङ्गानि गृह्णाति। तत्र चिकित्सामाहतत्रेत्यादि ॥३९॥ - गङ्गाधरः-जीवादानमाह-अतीत्यादि। लघुदोषस्य नरस्य पदौ .कोष्ठे 'मूच्छारम्भ एव वमनं.कारयितव्यम् । किंवा मूर्छायामपि अङ्गुलिप्रक्षेपणादिना वमनं कारयितव्यम् । मित्तमूछासमिति प्रबलपित्तदोषजनितमूर्तिम् ॥ ३७॥ .. पाणि:-पवनेनासिवमत इत्यादौ-तिवमतः अतिवमनं कुर्वतः। पित्तकफेस्पति पित्ते कफे वा हृदयपीडाकरे स्निग्धाम्ललवणविपरीतं तितकटुकादिक्रमं कुर्यात्। पीतोषधस्येत्यादिना अयोगजमङ्गग्रहणमाह । वेगानां निग्रहेण रुद्धो वा कफेन मारुतः अतिशुवस्य वा भनि स्तम्भादिभिः निगृहाति ॥ ३८ ॥३९॥ - autण:-अतिताणमित्यादिना जीवादानमाह। लघुदोषस्येति स्वल्पदोषस्य । विनिमय इति कोणितसेव क्षोयित्वा। जीवमिति जीवन हेतु धातुरूपशोणितम् । किजित् रक्तपित्तक्षोदो * पित्तकफेऽन्यथा इति चक्रसम्मतः पाठः ।
४६६
For Private and Personal Use Only
Page #1489
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७१८
चरक-संहिता। [वमनविरेचनव्यापसिद्धिः । तैनान्नं मिश्रितं दद्यात् वायसाय शुनेऽपि वा। भुङ्क्ते तच्चेद् वदेज्जीवं न भुङ्क्ते पित्तमादिशेत् ॥ शुक्ल वा भावितं वस्त्रमाधान कोष्णवारिणा। प्रक्षालितं विवर्णञ्चेत् पित्तं शुद्धन्तु शोणितम् ॥४१॥ तृष्णामूर्छामदातस्य कुर्यादामरणात् क्रियाम् । तस्य पित्तहरी समितियोगे च या हिता॥ मृगगोमहिषाजानां सद्यस्कं जीवतामसृक् ।
पिबेज्जीवाभिसन्धानं जीवं तद्याशु गच्छति ॥ अतितीक्ष्णं भेषजं विरेचनौषधं दोषान हला विनिम्मंथ्य जीवं शोणितं हरति निहेरति ॥४०॥
गङ्गाधरः-सरक्तविरके जीवरक्तपरीक्षामाह-तेनेत्यादि । यदक्तं विरिच्यते तेन रक्तेन मिश्रितमन्नं वायसाय शुनेऽपि वा दद्यात् । तद्रक्तमिश्रितमन्नं चेद वायसः श्वा वा भुङ्क्ते तदा जीवं रक्तं वदेव। न चेद भुङ्क्ते तदा पित्तमादिशेत् । परीक्षान्तरमाह-शुक्लं वेत्यादि । तेन रक्तेन भावितं म्रक्षितं शुक्लं वनमाधान कोष्णवारिणा प्रक्षालितं चेद विवर्ण स्यात् तदा पित्तं वदेव, चेच्छुद्धमविवर्ण शुक्लमेव तद वस्त्रं भवेत् तदा शोणितं जीवरक्तं वदेत् ॥४१॥
गङ्गाधरः-तस्य चिकित्सामाह-तृष्णेत्यादि। तस्य तृष्णादिभिरात्तस्य खल्वामरणात् मरणपय्येन्तं पित्तहरौं सर्वा क्रियां कुर्यात्। या वातियोगे हिता क्रिया, ताश्च कुर्यात् । तथा मृगादीनां जीवतां सद्यस्कममृक् पिबेत् । तदरक्तं हि यस्मात् जीवाभिसन्धानमभि सर्वतोभावेन जीवं सन्दधाति भवति किचिच्च जीवशोणितक्षोदो भवति। तद्विशेषपरीक्षामाह-तेनानमित्यादि। पित्त. माविशेविति शोणितागतं पित्तमादिशेत्, रक्त पिसमिति यावत् । शुक्ल वा भावितमिति-पित्तमिति रक्तपितम्, भालितं वस्त्र विवर्ण भवति। जीवशोगिते तु सति शुद्ध वस्त्र भवतीति परीक्षा चिकित्साभेदार्थमेव, रक्तपित्तहरी क्रिया कर्तव्या-जीवशोणितन्तु दृष्ट्वा तृषामूर्छामदातस्येत्यादि. नोक्ता कर्तव्या । अतियोगे च या हितेति भत्रैव पूर्व कषायमधुरैरिस्यादिनोक्ता ज्ञेया। जीवं तद्धाशु
For Private and Personal Use Only
Page #1490
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
६ष्ठ अध्यायः ] - सिद्धिस्थानम्।
३७१६ तदेव दर्भमृदितं रक्तं वस्तिं प्रदापयेत् । श्यामाकाश्मयंवदरी-दूर्वावीरः शृतं पयः ॥ घृतं मण्डाञ्जनयुतं वस्तिं शीतं प्रदापयेत् । पिच्छावस्तिं सुशीतं वा घृतमण्डानुवासनम् ॥ ४२ ॥ गुदभ्रंशं कषायैश्च स्तम्भयित्वा प्रवेशयेत् । सामगन्धर्वशब्दांश्च संज्ञानाशे च कारयेत् ॥४३॥ यदा विरेचनं पीतं विड़न्तरवतिष्ठते। वमनं भेषजान्तं वा दोषानुत्क्लेश्य नावहेत् ॥ तदा कुर्वन्ति कण्डादीन् दोषाः प्रकुपिता: गदान् ।
सविन शानतस्तत्र स्याद् यथाव्याधि भेषजम् ॥ ४४ ॥ सश्लषयति, तस्मात् तत् पिबन्नाशु जीवं गच्छति। तदेव मृगादीनां जीवतां सद्यस्कं रक्तं दभमृदितं कुशेन मूलेन मदितं वस्तिं प्रदापयेत् । श्यामादिभिः कल्कैश्चतगुणजले शृतं पयः घृतमण्डरसाञ्जनयुतं वस्तिं प्रदापयेत् । पिच्छावस्ति वा पदापयेत्। सुशीतं घृतमण्डानुवासनं वा प्रदापयेत् ॥४२॥
गङ्गाधररा-अथ गुदभ्रशं व्यापदमाह-गुदभ्रशमित्यादि। कषायवटादिवल्कलकाथादिभिः स्तम्भयित्वान्तः प्रवेशयेद् गुदम् । तत्र संज्ञानाशे सामशब्दान् गन्धर्वशब्दान् सङ्गीतशब्दान् कारयेत् ॥४३॥ ... गङ्गाधरः-ननु कुत एव स्यादित्यत आह-यदेत्यादि। यदा विरेचनमौषधं पीतं (पित्तं निहन्तुम् ) विडन्तरवतिष्ठते, वमनमौषधश्च दोषानुक्तिश्य भेषजान्तं पीतवमनौषधान्तं वमनं नावहेत्, तदा कण्डादीन सविभ्रशान् गदान कृपिता दोषाः कुचन्ति। तत्र यथाकण्डादि भेषजं कुर्यात्। गुदभ्रंशसंचाभ्रशविधिरिदेवोक्त इति ॥४४॥ गष्यतीति तदसक प्रभावादेव जीवरूपतां याति । श्यामेत्यादौ कल्पान्तरमाह । गुदभ्रंशमित्यादिना विशमाह। कषायैरिति कषायरसैः। सामेत्यादिना संज्ञारूपविशचिकित्साचाह। साम सान्स्वनम् । गन्धर्वशब्दो गोतम् । एतौ च विनं शौ अयोगजन्यौ। यदेत्यादिना तृतीयमयोगजन्यं विभ्रंशमाह। विदन्तरवतिष्ठत इति मूलमपहृत्यावतिष्ठते। भेषजान्तमिति भेषजमात्रं वमनं नावतिष्ठते। नावहेदिति नापहरति। अस्याः व्यापदो विभ्रसंज्ञा पारिभाषिकी
For Private and Personal Use Only
Page #1491
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७२०
चरक संहिता। वमनविरेचनव्यापसिद्धिः पीतं स्निग्धेन सस्नेहं तदोषैर्दिवाद्धतम् । न वाहयति दोषांस्तु स्वस्थानात् स्तम्भयेच्च तान् ।। वातसङ्गगुदस्तम्भ-शूलैः क्षरति चामशः। तीदणं वस्ति विरकं वा दद्यालाचतपाचिते॥४॥ रूक्षं विरेचनं पीतं रूक्षणाल्पबलेन वा। मारुतं कोपयित्वाशु कुर्याद् घोरानुपद्रवान् ॥ स्तम्भं शूलानि घोराणि सर्वगात्रेषु मारुतः । स्नेहस्वेदादिकस्तत्र कार्यो वातहरो विधिः ॥ ४६ ॥ गङ्गाधरः-अथ स्तम्भं व्यापदमाह-पीतमित्यादि। स्निग्धेन नरेण सस्नेह विरेचनौषधं पीतं माईवात् तदोषधं दोषधृतं सत् न दोषान् वाहयति स्वस्थानान्न प्रेरयति, तांश्च दोषान् स्तम्भयेदिति स्तम्भः स्यात् । वातसङ्गादिभि. युंक्तमल्पमल्पं क्षरति। सत्र चिकित्सामाह-तीक्ष्णमित्यादि। लडितपाचिते तं स्तम्भितं नरं पूर्व लवयित्वा पाचनदोष पाचयिता तीक्ष्णं वस्तिं निरूड विरकं वा दद्यात्॥४५॥ - गङ्गाधरः-उपद्रवाख्यां व्यापदमाह-रूक्षमित्यादि। रूक्षेण जनेनाल्पबलेन रूक्षं विरेचनमौषधं पीतं मारुतं कोपयिता घोरानुपद्रवानाशु कुर्य्याद। मारुतश्च स्तम्भं कुर्यात् (चलानि कम्पमानानि) घोराणि शूलानि च (गात्राणि) कुर्यात् । तत्र चिकित्सामाह-स्नेहेत्यादि। तत्र स्नेहस्वेदादितिहरो विधिः काव्यः॥४६॥ शेषा। स्यात् यथान्याधि भेषजमिति कण्डादिविपरीत भेषजम्। पीतं स्निग्धेनेस्यादिना सम्ममाह । माईधामृतमिति भेषजस्य मृदुतया दोषैतम्, स्वस्थानात् च्युतान् स्तम्मदिति योननीयम्। लखनपाचनानन्तरं तीक्ष्णं वस्ति विरेकं वा तीक्ष्णमहतीत्यर्थः ॥ ४०-४५॥..
चक्रपाणिः-लक्षामित्यादिना उपद्वमाह । यद्यप्याध्मानादयोऽपि उपद्रवा एव, तथापि तेषा संज्ञा सरेण गृहीतत्वात् शूलादय एवोपद्रवशब्देनोच्याते। तथा शूलादयश्चामी प्रधानाइतस्कारभाषित्वाऽपद्रवशब्देनोच्यन्ते, यथा धूमः कुर्य्यादुपद्रवानिति । किंवा अयोगास्यस्य व्याघरमी पावा इति शेयम् ॥ ४६॥
स्तम्भ चलानि घोराणि सर्वगामाणि मारुतः इति कचित् पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1492
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१४ मध्यायः
सिद्धिस्थानम् । ३७२१ स्निग्धस्य गुरुकोष्ठस्य मृदन्क्लेश्यौषधं कफम् । पित्तं वातश्च सरुध्य सतन्द्रागौरवं क्लमम् ॥ दौर्बल्यञ्चाङ्गमईञ्च कुर्य्यादाशु तदुल्लिखेत् । लकनं पाचनं काले तीक्ष्णं स्निग्धश्च शोधनम् ॥ ४७॥
तत्र श्लोको। इत्येता व्यापदः प्रोक्ताः सरूपाः सचिकित्सिताः। विरेचनस्याकुशलैर्दत्तस्य वमनस्य च ॥ . धीमान् विज्ञाय तास्तस्मादवस्थाश्चैव तत्त्वतः।
दद्यात् संशोधनं सम्यगारोग्याथ सदा नृणाम् ॥४८॥ इत्यग्निवेशकूतै तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते सिद्धिस्याने वमन
विरेचनव्यापत्सिद्धिर्नाम षष्ठोऽध्यायः ॥६॥ गङ्गाधर:-क्लमं व्यापदमाह-स्निग्धस्येत्यादि। स्निग्धस्य तेन स्नेहेन गुरुकोष्ठस्य नरस्य मृदुवीय्यमौषध पीत कफमुतक्लिश्य पित्तं वातञ्च संरुध्य सतन्द्रागौरवादिकं क्लमं कुर्य्यात । तत्राशु तदौषधं वमनेनोल्लिखेत्, ततो लान ततः पाचनं काले शोधनं ( भोजनम् ) विदध्यादिति ॥४७॥
गङ्गाधरः-अथाध्यायाथेमाह-तत्र श्लोकाविति ॥४८॥
गाधा-अध्यायं समापयति-अग्नीत्यादि। ... अनिवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसग्कृते। सिद्धिस्थानेऽष्टमेऽप्राप्ते ततो हद.
बलेन तु। प्रति संस्कृत एवास्मिन् व्यापांसद्धौ विरेकयो। षष्ठेऽध्याये वैद्यगङ्गाधरेण च कृते पुनः। जल्पकल्पतरौ सिद्धि-स्थाने स्कन्धेऽष्टमेऽन्तिमे। षष्ठाध्यायस्य
जल्पाख्या षष्ठी शाखा समापिता॥६॥ चक्रपाणि:-स्निग्धस्येत्यादिना क्लममाह । कर्फ पित्तञ्चोतक्लेश्य वातञ्च संरुध्य भेषजं क्लमं तन्मादियुतं करोति । तल्लिखेदिति तद भेषजं पीतम्चेद् उल्लिखेदित्यर्थः ॥ ४७॥
पाणिः- हे इत्येता व्यापद इत्यादी कुर्यात् संशोधनं सम्यगाँत संशोधनं दद्यात अथा व्यापदो नोपतिष्ठ युरित्यर्थः ॥ १८ ॥ इति महामहोपाध्यायचरकचतुराननश्रीमश्चक्रपाणि दत्तविरचितायामायुवेददीपिकायां परात्पर्यटकायां सिद्रिस्थानव्याख्यायां वमनविरेचनष्यापसिदिः
न्याख्यानाम षष्ठोऽध्यायः ॥६॥
For Private and Personal Use Only
Page #1493
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
सप्तमोऽध्यायः। अथातो वस्तिव्यापत्सिद्धिं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः ॥ १॥ धीधैय्यौदार्यगाम्भीर्य-शमदमतपोनिधिम्। पुनर्वसं शिष्यगणः पप्रच्छ विनयान्वितः॥ काः कति व्यापदो वस्तः किंसमुत्थानलक्षणाः। काश्चिकित्सा इति प्रश्नान् श्रुत्वा तानब्रवीद् गुरुः॥२॥ नातियोगी क्लमाध्माने हिका हृघट्टकण्ठिका छ । प्रवाहिका शिरोऽङ्गार्तिः परिकर्ती परित्रवः॥ द्वादश व्यापदो वस्तेरसम्यगयोगसम्भवाः ।
आसामेक्कशो रुपं चिकित्साश्च निबोधत ॥३॥ गङ्गाधरः-अथाध्यायोद्देशक्रमाद वस्तिव्यापसिद्धिमाह-अथात इत्यादि। वस्तिद्विधा, तस्य स्नेहवस्तेः षड्व्यापदो व्याख्याताः, शेषखादिह निरूहवस्तिः । शेषं सर्व पूव्वद व्याख्येयमिति ॥१॥ ___ गङ्गाधरः-तद यथा-धीधयेत्यादि । किं समुत्थान लक्षणश्च याषां ताः किंसमुत्थानलक्षणाः। गुरुरात्रेयः पुनर्वसुः॥२॥ ____ गङ्गाधर-नातीत्यादि। द्विविधस्य वस्तेरसम्यगयोगसम्भवा अयोगातियोगे क्लमादयो द्वादश व्यापदः स्युरसम्यग योगः सम्भवो यासां ताः । नयोगोऽतियोगश्च ॥३॥
चक्रपाणि:-वमनविरेचनव्यापसिद्धानन्तरं वस्तिव्यापत्सिद्धिरुच्यते । तत्र वस्तिशब्दो निरूहे एवं वर्तते, तवृद्ध्यापदामेवात वक्तव्यत्वात् । काः कतीत्यादि पञ्च प्रश्नाः ॥ १ ॥२॥
चक्रपाणिः-नातियोग इति। नातियोग इत्यादिना भाद्यप्रश्नवयस्योत्तरम् । एतद् द्वादशव्यापदा विवरणे एव स्फुटार्थ भविष्यति। असम्यगयोगसम्भवा इति निरूहस्य भयोगातियोगमिथ्यायोगरूपासम्यग्योगसम्भवाः, अनेन च समुत्थानप्रश्नस्य सामान्यकारणाभिधानेनोत्तरं दतं भवति। अस वस्तिप्रयोगस्यासम्यगयोगेन निरूहकार्यदोषहरणस्य अतियोगायोगी व्यापत्तिरूपी जन्येते। क्लमादयोऽपि भतियोगायोगजाता एवं विशिष्टहेतुलक्षणचिकित्सिततया इहापि • हृत्प्राप्तिद्धता इति वा पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1494
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७म अध्यायः ]
सिद्धिस्थानम् ।
गुरुकोष्ठे ऽनिलप्राये रूक्षे वातोल्वणेऽपि वा । शीतेऽपलवणस्नेहो द्रवमात्रो घनोऽपि वा ॥ वस्तिः संक्षोभ्य तं दोषं दुर्बलत्वादनिर्हरन् । करोति गुरुकोष्ठत्वं वातमूत्रशक्कृद्ग्रहम् ॥ नाभिवस्तिरुजं दाहं हुल्लेपं श्वयथुं गुदे । कण्डुगण्डानि वैवर्ण्यमरुचिं वहिमाद्देवम् ॥ ४ ॥ तत्रोष्णायाः प्रमथ्यायाः पानं स्वेदाः पृथग्विधाः । फलवर्त्तिस्तथा ज्ञात्वा कालं शस्तं विरेचनम् ॥ विल्वमूलत्रिवृद्धदारु - यवकोलकुलत्थवान् । सुरादिमूत्रवान् वस्तिः स प्राक् प्रषितमानयेत् ॥ ५ ॥
३७२३
गङ्गाधरः -- गुरुकोष्ठ इत्यादि । गुरुकोष्ठादौ चारपलवणादिर्वा वस्तिस्त दोष संक्षोभ्य न निर्धरन् गुरुकोष्ठवादिकं करोतीत्ययोगयुक्तवस्तिव्यापत् ॥ ४ ॥
गङ्गाधरः- तस्य चिकित्सामाह - तत्रोष्णाया इत्यादि । संज्ञा प्रमध्या विशेया योगे दीपनपाचने । पृथग्विधाः स्वेदाः स्वेदाध्यायेऽभिहिताः । फलवर्त्तिरुदावर्त्तताः । विल्वादीत्यादि । सुरा मूत्रं द्रवम्, तत्र विल्वादीन कल्कान दत्त्वा सिद्धो वस्तिर्यः स प्राक् प्रेषितं वस्तिमानयेत् वहिर्निःसारयेत् ॥५॥
पृथगुच्यन्ते । यथा संशोधनातियोगायोगगताः आध्मानादयोऽपि पृथगुक्ताः । केचिज्ञातियोगात् क्लमाध्मानेत्यादि तथा दशैता व्यापदो वस्तेरित्यादि पठन्ति, तथ पूर्वाध्यायोक्तव्याख्यानार्थी ज्ञेयः । किन्तु पूर्व एव पाठो निष्यूदः । आसामित्यादौ रूपशब्देनैव वक्ष्यमाणहेतुविशेषो अवरुद्धो ज्ञेयः । येन हेतुरपि व्याधिगमकतया रूपमेव । गुरुकोष्ठ इति मलपूर्णकोष्ठ । अल्पशब्दो मातान्तैः प्रत्येकं सम्बध्यते ॥ ३॥४॥
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः- तत्रेत्यादि । उष्णायाः प्रमथ्याया इति अतीसारचिकित्सोक्तप्रमध्यानां मध्ये कृष्णायाः प्रमथ्यायाः प्रयोगः । प्रमथ्येति पाचनकषायस्य आयुर्वेदसमयसिद्धा संज्ञेति प्रतिपादितमेवातीसारचिकित्सायाम् । कालं ज्ञात्वेति विरेचनयोग्यामवस्थां ज्ञात्वा । सुरादिमूलचानित्यादिशब्देन सौवीरकादोनां ग्रहणम् । स प्राक् प्रेषित मिति वस्तिसूत्रीयोको बलादिवस्त्युक्तकल्कयुक्तः । भनयेदित्ययोगकारकं वस्तिमपहरेत् ॥ ५ ॥
Page #1495
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Acharya Shri Kailassagar
३७२४
चरक-संहिता। वस्तिव्यापतिदिः स्निग्धखिन्नेऽतितीक्ष्णोष्णो मृदुकोष्ठेऽतियुज्यते । तस्य लिङ्ग चिकित्साश्च शोधनाभ्यां समाचरेत् ॥ ६॥ पृश्निपर्णी स्थिरां पद्म काश्मयं मधुकोत्पलम् । पिष्टा मात्रां मधूकानां क्षीरे तण्डुलधावने॥ द्राक्षायाः पक्कलोष्ट्रस्य प्रसादो मधुकस्य च । विनीय सघृतं वस्तिं दद्याद दाहेऽतियोगजे ॥७॥ आमदोषे निरूहेण मृदुना दोषहारिणा।
मूच्छेयनिलो मार्ग रुणाग्नि हिनस्ति च॥ गङ्गाधरः-इत्ययोगव्यापदं सचिकित्सितमुक्त्वाऽतियोगव्यापदमाह-स्निग्धेत्यादि। स्निग्धविन्न पुस मृदुकोष्ठे तीक्ष्णोष्णो वास्ततियुज्यते । तस्य लक्षणं चिकित्साश्च शोधनाभ्या वमनविरेचनाभ्यामतियागयुत्ताभ्यां समा• चरेत्। अतियोगयुक्त वमन विरेचन व याल्लङ्गमुक्तं तद् विश्वे यम्, तत्र चिकित्सा च योक्ता तां समाचरत् ॥ ६॥
गङ्गाधरा-पृश्निपर्णीमित्यादि। तत्रातिनिरूहयोगे जातदाहे मधुकानां मात्रां पिष्ट्वा, अथवा द्राक्षाया मात्रां पिष्ट्वा तण्डुलधावन क्षीरे स्थापितायाः प्रसादः स्वच्छभागः, एवं क्षीरेण तण्डलान् धोतान् कृखा तण्डलधावन तस्मिन् क्षीरे लोष्ट्र दग्ध्वा पक्व प्रक्षिपेत् तस्य यः प्रसादः स्वच्छभागस्तथा यष्टिमधुकस्य मात्रां पिष्ट्वा तण्डुलान् क्षीरे धोतान् कृखा तण्डुलधावनं क्षीरे स्थापितस्य यः प्रसादः स्वच्छभागस्तत्र प्राश्नपादुउत्पलान्तानामन्यतमं विनीय तत् कल्कीकृत्य तद्वं सघृतं वास्तं दद्यात् ।। ७॥
गङ्गाधरः-आमदोष इत्यादिना क्लम व्यापदमाह-आमदोषे दोषहारिणा मृदुना निरूहेगानिलो मूच्र्छयति कुप्यति। स कुपितोऽनिलो मार्ग रुणद्धि
चक्रपाणिः-भयोगमभिधाय अतियोगमाह-स्निग्धस्विन इत्यादि। अतियुज्यत इति अतियोगकारको भवति। शोधनाभ्यां समाचरेदिति वमनविरेचनातियोगोक्तचिकित्सा समाचरेत्। वस्त्यतियोगजे दाहे विशिष्टां चिकित्सामाह-पृश्निपणीमित्यादि। मन्त्र श्रीरादिषु पद्रवेषु कल्कस्य विलयनम्, द्राक्षादिप्रसादः शीतकषायवत् कृतो ज्ञयः॥६॥ - चक्रपाणिः-आमदोष इत्यादिना क्लममाह। आमदोष सति दसन निरूहेण ईरिसो कोष इति योज्यम् । दोषशब्देन चान पित्तकफी आमसहितौ मागावरको शेयो। मार्ग हतिोहे
For Private and Personal Use Only
Page #1496
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७ मण्याया]
सिद्धिस्थानम् । क्लमं सदाहं हृच्छूल मोहवेष्टनगौरवम् । कुर्यात् स्वेदविरूषैस्तं पाचनैश्चाप्युपाचरेत् ॥८॥ पिप्पलीकत्तृणोशोर-दारुमूर्वाभृतं जलम् । पिबेत् सौवर्चलो.न्मभं दोपनं हृदविशोधनम् । वचानागरसज्जैला दधिमण्डेन मूर्छिताः । पेयाः प्रसन्नया वा स्युररिष्टेनासवेन वा॥ दारु त्रिकटुकं पथ्यां पलाशं चित्रकं शटीम् । पिष्टा कुष्ठश्च मूत्रेण पिबेत् क्षारांश्च दोपनान् ॥ वस्तिमस्य विदध्याच्च समूत्रं दाशमूलिकम् । समूत्रमथवा व्यक्त-लवणं माधुलिकम् ॥ ६ ॥
जाठरमग्निश्च हिनस्ति सदाहलमादीन् कुर्यात् । तत्र चिकित्सामाह-स्वेदः विरूपश्च पाचनश्च तं नरमुपाचरेदिति ॥ ८॥
गङ्गाधरः-क्लमव्यापदाश्चकित्सान्तरमाह-पिप्पलीत्यादि । पिप्पल्यादिभिः भृतं जलं सौवचेलोन्मिश्रं पिबत् । वचेत्यादि । सर्जा साजेकाक्षारः। वचादीनां च दधिमण्डेन दधिमस्तुना मूच्छेिताः सम्यगालोड़िताः पेयाः पातव्याः, अथवा प्रसन्नयालोड़िताः पेयाः स्युरथवारिष्टेनालोड़िताः पेयाः स्युः, अथवाप्या. सवेनालोड़िताः पेयाः स्युरिति । दाब्वेित्यादि। दारुप्रभृतिकुष्ठान्तं पिया गोमूत्रेण पिवेत् । दीपनान् क्षारांश्च पिबेत् । वस्तिमित्यादि । अस्य क्लमव्यापनस्य दाशमूलिकं दशमूलकाथकृतं सगोमूत्रं वस्तिं विदध्याचाथवा सगोमूत्र व्यक्तलवणं माधुतलिकं वस्तिमस्य विदध्यादिति ॥९॥ खोतांसि रुणद्धि । मूच्छपतीति मार्गरोधात् कोपयति। ये तु दोषशब्देनेह कर्फ प्रात्यन्ति,
मते मख सचिवाहत्वममुफ्पन्नम् । वचेत्यादौ मूर्छिता इति भालोड़िताः । भारांश्च दीपनानिति महणीचिकित्सिताइरफान्। दशमूलिकमिति द्विपञ्चमूलेत्यादिनाकम् । किंवा दशमूलकाथकृतम् । मधुतैलिकं वक्ष्यमाणम् ॥ ८॥९॥
४६७
For Private and Personal Use Only
Page #1497
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७२६
चरक संहिता |
अल्पवीर्यो महादोषे रूक्षः क्रूराशये कृतः । वस्तिर्दोषावृतस्तूड मधो रुन्ध्यात् समीरणम् ॥ स विमार्गोऽनिलः कुर्य्यादाध्मानं मम्र्म्मपोड़नम् । विदाहं गुरुकोष्ठस्य मुष्कवङ्क्षणवेदनाम् । रुद्धि हृदयं शूलैरितश्चेतश्च धावति ॥ १० ॥ श्यामाफला लवण - पिपली कुष्ठ सर्षपैः । धूममाषवचा किएव चार चूर्णैगेड़ : कृताम् ॥ कराङ्गुष्ठनिभां वर्त्तिं यवमध्यां प्रवेशयेत् । अभ्यक्तविश्वगात्रस्य तैलाक्तां स्नेहिते गुदे । अथवा लवणागार धूम सिद्धार्थकैः कृताम् ॥
-
[ वस्तिव्यापसिद्धिः..
गङ्गाधरः- क्लमव्यापच्चिकित् सा मुक्त्वाध्मानव्यापदमाह - अल्पेत्यादि । क्रूराशये क्रूरकोष्ठे महादोषे नरे कृतोऽल्पवय्य रूक्षो वस्तिर्महादाषेण तनावृतः सन् समीरणमृद्ध मधो रुन्ध्यात् । स खलु विमार्गः सन् मम्मेपीड़नमाध्मानं कुर्य्यात्, विदाहञ्च कुर्य्यात् । गुरुकोष्टस्य तस्य मुष्कादिवेदनां कुर्य्यात् । हृदयश्च रुणद्धि । शुल्व पुनरितस्ततथ धावति । इत्याध्मानम् ॥ १० ॥ गङ्गाधरः- तत्र चिकित्सामाह - श्यामेत्यादि । अपामार्गतण्डुलीयोक्तः श्यामादास्त्रिवृतां त्रिफलामित्यादुक्तः फलादारिति च तत्रोत्तर्मदनं मधुक निम्बमित्यादावणादिभिर्गुड्रान्तः कृतां करानुष्ठनिभां वर्त्ति यवमध्यामाद्यन्ततनुकां मध्यस्थूलां तलाक्तामभ्यक्तविश्वगात्रस्य तलाभ्यक्तसर्वाङ्गस्य स्नेहिते गुदे प्रवेशयत् । अथवा सम्धवलवणागारधूम श्वेतसर्षपः कृतां वर्त्ति तथाविधानेन
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः - अल्पवीर्य इत्यादिना आध्मानमाह । रुद्धमार्ग इति निवारिताधोमार्गः, स चानिलं रुणद्धि, अनिलश्च रुद्रमार्गतया आध्मानं करोति । मर्म्मपीड़नमित्याध्मानविशेषणम् । रुणद्धि हृदयमिति हृदयं व्याप्नोति । इयामाफलादिभिरिति श्यामादिभिर्नवभिः फलादिभिश्च कल्पस्थानोक्कै । धूमशब्देनेह गृहधूमग्रहणम् । गुड़स्यास तावन्मानं भवति यावता वर्त्तिः कर्त्त युज्यते । भिन्नमानञ्च यस तल गुड़स्य पृथकपलम् । कराङ्गुष्ठनिभामित्यत्र करग्रहणं पादाङ्गुष्ठनिषेधार्थम् । अथवेत्यादिनोक्कां द्वितीयवत्तिमाह । तवर्त्तिध्वसिद्धयर्थं गुड़ादयो ब्राझाः ।
• रुद्रमार्ग इति चक्रसम्मतः पाठः ।
Page #1498
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७म अध्यायः ].
सिद्धिस्थानम् ।
विल्वादिना निरुहः स्यात् पोल सर्षपमूत्रवान् । सरलामरदारुभ्यां सिद्धञ्चैवानुवासनम् ॥ ११ ॥ मृदुकोष्ठेऽबले वस्तिरतितीक्ष्णोऽतिनिहरन् । कुर्य्यात् हिकादिकं तत्र हिक्काप्नं वृ'हणञ्च यत् ॥ बलास्थिरादिकाश्मर्थ्य - त्रिफला गुडुसैन्धवैः । सप्रसन्नारनालाम्लैस्तैलं पक्तत्वानुवासयेत् ॥ उष्णाम्बुनाचः पिप्पल्या हितो लवणसंयुतः । धूमो लेहो रसः चीरं स्वेदश्चान्नञ्च वातनुत् ॥ १२ ॥ श्रतितीक्ष्णः सवातो वा न वा सम्यक् प्रतिः । घट्टयेत् हृदयं वस्तिस्तत्र कासक्षणोत्कटैः ● ॥
गुदे प्रवेशयेत् । विल्वादीत्यादि । विल्वादिपञ्चमूलक्काथेन पीलुसषपकल्कगोमूत्रमिश्रितेन निरूहः स्यात् । सरलामरदारुभ्यां कल्काभ्यां चतुर्गुणजले सिद्ध तलमनुवासनं स्यादिति ॥ ११ ॥
after:- आध्मान चिकित्सामुक्त्वा हिक्काव्यापदमाह - मृदुकोष्ठ इत्यादि । अबले मृदुकोष्ठे नरेऽतितीक्ष्णो वस्तिर्दोषान तिनिहरन् हिकादिकं कुर्य्यात् । तत्र चिकित्सामाह - तत्र हिक्कानमौषधं यच्च नृ हणमौषधं तच्च कुर्य्यात् । बलेत्यादि । बलादीन पादिकान् कल्कान कृत्वा प्रसन्नाद द्विगुणाद् द्विगुणञ्चाम्लमारनालमिति चतुर्गुणे द्रवे तलं पक्त्वा तेनव तैलेनानुवासयेत् । उष्णाम्बुनेत्यादि । पिप्पल्या अक्षः कल्को लवणसंयुत उष्णाम्बुना पीतो हितः स्यात् । वातनुच्च धूमो लेहो रसः क्षीरं स्वेदश्वान्नञ्च सर्व्वं हित स्यात् ॥ १२ ॥
गङ्गाधरः- अथ हृद्घट्टव्यापदमाह - अतितीक्ष्ण इत्यादि । अतितीक्ष्णो विश्वादिना च निरूह इति विल्वमूलत्रिवृद्दारुय वकोलकुलत्थवानित्यादिनोक्तः । सरलेल्या दौ सिद्धमित्यत्र तंलमिति शेषः ॥ ० ॥ ११ ॥
चक्रपाणिः - मृद्वित्यादिना - हिक्कामाह । अतिनिर्हरन्निति अतियोगेन दोषान् निर्हरति । हिक्कान्नमिति हिक्काचिकित्सतोक्तं भेषजम् । हिक्कायाञ्च यद्यपि प्रसक्तछ द्दि निष्ठो विकाश्वासहिक्कातनःमूर्दीभूतो वायुरूड" वस्तिं नयेदित्यनेन वस्तिर्निषिद्धः, तथापि विशिष्टायां हिक्कायामनुवासनस्य हितत्वात् बलास्थिरादीत्यादिना अनुवासनमनवद्यम् । वातनुदिति विभक्तिविपरिणामेन धूमादिभिर्योजनीयम् । तेन वा हितानामेव धूमादीनामख प्रयोगः ॥ १२ ॥
चक्रपाणिः - अतितीक्ष्ण इत्यादिना हृद्गतमाह । सवातत्वं वस्तेर्निःशेषदानादिना ज्ञेयम् । * काशकुशोदकः इति वा पाठः ।
For Private and Personal Use Only
३७२७
Page #1499
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७२८
चरक संहिता। ( वस्तिषयापसिदि स्यात् साम्ललवणस्कन्ध-करीरबदरीफलः। शृतैर्वस्तिहितः सिद्धं वातघ्नैश्चानुवासनम् ॥१३॥ वातमूत्रपुरीषाणां दत्ते वेगान् निगृह्णतः । अतिप्रपोड़ितो बस्तिमुखेनायाति वेगवान् । मूर्छाविकारं तस्यादौ दृष्टा शीताम्बुना मुखम् । सिञ्चत् पाश्र्बोदरश्चाधः प्रमृज्यात् वीजयेच्च तम् ॥ केशेष्वाकृष्य चाकाशे धुनुयात् त्रासयेच्च तम् । गोखराश्वगः सिंहराजप्रश्नैस्तथोरगैः॥ उल्काभिरेवमन्यैश्च भीषयित्वा नयेधः। वस्त्रपाणिग्रहैः कण्ठं रुन्ध्यान नियते यथा॥
बस्ति निःशेषेण प्रपीड़ितः सवातो वा वस्तिः, यो वस्तिने सम्यक् प्रपीडित स वस्तिः प्रविश्य हृदयं घट्टयेत्, स हृघट्ट उच्यते। तत्र कासः क्षणः क्षणनम्, तदुत्कयुक्तं हृदयं घट्टयेदिति योजना। तस्य चिकित्सा। करीरबदरीफलः भूतः साम्ललवणस्कन्धविमानोत्तरम्ललवणस्कन्धयुक्त निरूहस्तिहितः। वासनः भनदावादिभिः सिद्ध तलश्चानुवासनं हितम् ॥१३॥ - गङ्गाधरः-अथ कण्ठिका व्यापदमाह-वातेत्यादि। वस्तौ दत्ते प्रवते. मानान वातादीनां वेगान् निगृह्णतो जनस्य तथातिपपीड़ितो वस्तिवेगवान सन् मुखेनायाति कण्ठं प्रवत्तेते इति कण्ठिका। मूर्छाविकारश्च स्यात्, तं दृष्ट्वास सीताम्बुना मुख सिञ्चेत् पाश्चर्बोदरश्चाधश्च प्रमृज्यात् । तञ्च केशेषु गृहीला बीजयेत् । तं केशेषु गृहीलाकृष्याकाशे नभसि धुनुयात् भ्रामयेच। तथा गया दिभिस्वासप्रदानेन राजप्रश्नस्तथोरगः सस्त्रासं जनयिखा उल्काभिरन्या भीषणभेयं जनयिखा अस्योर्द्धगं वस्तिमधो नयेत्। वस्त्रेत्यादि । यथा न नियते भसम्पपीविसमेव अतिप्राप्तिजनकतया ज्ञेयम् । लवणस्कन्धो रोगभिषजितीयोकः । नाही. रिति दशमूलादिभिः ॥ १३॥
चक्रमणिः--वातमूनेत्यादिना जगमाह। दत्त इति वस्तौ दत्ते, जई गच्छतो बस्तेमूछारूपं विकारं या शीताम्बुसेचनादि कर्तव्यम्। त्रासयेद गोखादिभिरिति शेय। एवमन्ट।
For Private and Personal Use Only
Page #1500
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
७म अध्यायः ]
सिद्धिस्थानम् ।
प्राणोदानावरोधाद्धि प्रसिद्धतरमार्गवान् । अपानपवनो वस्तिं तमाश्वेवाः कर्षति ॥ ततः क्रमुककल्काक्षं पाययेताम्लसंयुतम् ।
याद्रोदयात् सरत्वाच्च वस्तिं सोम्यानुलोमयेत् ॥ १४ ॥ पक्वाशय स्थिते खिन्ने निरूहो दाश नूलिकः । यवकोलकुलत्थैश्च विधेयो मूत्रसाधितः ॥ विल्वादिपञ्चमूलेन सिद्धो वस्तिरुरः स्थिते शिरःस्थे नावनं धूमः प्रच्छाद्य सर्षपः शिरः ॥ १५ ॥ स्निग्धखिन्ने महादोषे वस्तिर्मृ द्वल्प भेषजः । उत्क्लेश्यालयं हरेद् दोषं जनयेच्च प्रवाहिकाम् ॥
तथा वस्त्रेण कण्ठ रुन्ध्यादथवा पाणिग्रहणेन कण्ठं रुन्ध्यात् । कस्मात् ? ततः आह - प्राणोदानेत्यादि । हि यस्मादपानः पवनः प्राणोदानावरोधात् प्रसिद्धतरमार्ग वान् सन् तमूर्द्ध गतं वस्तिमाशु शीघ्रमेवापकर्षति अधस्तादानयति । तत इत्यादि । ततः परमधस्ताद् गते वस्तौ क्रमुककल्कस्य गुवाकस्य कल्कस्याक्षं कुषेमम्लयुत पाययेत् । स क्रमुककल्क औष्ण्याद् रौक्ष्यात् सरत्वाच्च भो सौम्य । वास्तमनुलोमयेत् ॥ १४ ॥
गङ्गाधरः - पकाशयेत्यादि । ऊर्द्धतोऽधस्ताद् गते वस्तौ पकाशयस्थिते सति स्वेदं कृला दाशमूलिको निरूहो विधेयः । यवादिभिम् साधितश्च निरूहो विधेय इति । बिल्वादीत्यादि । ऊर्द्ध तोऽधस्तादागते वस्तौ पुनरुरः स्थिते बक्षसि स्थिसे विवादिपञ्चमूलेन कथितेन वस्तिर्विधेयः । शिरःस्थे तदवशेषे नावनं मस्यं विधेयं धूमच विधेयः । सर्षपः शिरः प्रच्छाद्यमिति ।। १५ ।।
गङ्गाधरः - अथ प्रवाहिकां व्यापदमाह - स्निग्धेत्यादि । महादोषे पुरुषे इति अनुक्तरपि वासनप्रकारः । कण्ठावरोधो यथा कर्त्तव्यस्तदाह-न म्रियते यथति । कण्ठोपरोकप्रयोजनमाह-प्राणोदान निरोधाद्धि प्रसिद्धेतरमार्गग इत्यादिकष्टग्रहेण प्राणोदाननिरोधात् प्रसिद्धेतरमा गंवानपानो भवति, गुदप्रवर्त्तनस्वरूपो भवतीत्यर्थः । तत वस्तिमूर्ध्ना क्षिप्तमधो नयति । प्रणोदाननरोधेन तु प्राणोदानाभ्यां पीड़ितो अपानः सुमार्गगामी भवतीति विज्ञेयम् । केचित् तु - यावत् प्राणोपरोधाद् वेति पठति । तत्र प्राणोपरोधो यावत् तावत् कष्ठपीड़नं कर्त्तव्यमित्यर्थः । क्रमुः पूगफलम् । शिरस्थ इसि वस्यैकदेशे शिरसि स्थिते सति । प्रच्छायमित्यालेपनीयम् ॥१४३१ ॥ चक्रपाणि:- स्निग्ध स्विम इत्यादिना प्रवाहिकामाह । प्रवाहिकामती सारोकलक्ष ययुक्तं
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
३७२६
Page #1501
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७३०
चरक-संहिता। (वस्तिव्यापसिद्धि श्वयथु वस्तिपाययोश्च जबोरुसदनं तथा। विबद्धमारुतो जन्तुरभीक्ष्ण संप्रवाहयेत् ॥ १६ ॥ स्वेदाभ्यङ्गनिरूहांश्च शोधतीयानुलोमिकान् । विदध्याल्लकयित्वा वा वृत्तिं कुर्याद् विरिक्तवत्॥ १७॥ दुर्बले क्रूरकोष्ठे च तीव्रदोषे तनुमदुः। शोतोऽल्पश्चावृतो दोषैर्वस्तिस्तद्विहतोऽनिलः॥ गात्राण्यनुसरन् मार्गे ऊद्ध मूर्द्ध विधावति । ग्रीवां मन्ये च संस्तभ्य शिरः कण्ठं भिनत्ति च ॥ वाधियं कर्णनादश्च पोनस नेत्रविभ्रमम् ।
कुर्यात् तु तैललवणेनोष्णेनेनं यथाविधि ॥ । युज्यात् प्रधमनमर्नस्यैश्चास्य विरेचयेत्। . तीक्ष्णानुलोमिकेनाथ खिन्नं भुक्तेऽनुवासयेत् ॥ स्निग्धस्विन्ने मृदल्प (कटम्ल)-भेषजो वस्तिरुक्लिश्य दोषमल्पं हरेत् । प्रवाहिकाश्च जनयेत् । तथा वस्तिपाययोः श्वयथु जोरुसदनं जनयेत् । स च जन्तुः पुमान् विबद्धमारुतः सन् अभीक्ष्ण संप्रवाहयेत कुन्थनपूर्वकं पुनःपुनवेच्चस्त्यक्तुं गच्छेत् । तत्र चिकित्सामाह-स्वेदाभ्यक्रेत्यादि । तत्र प्रवाहिकायां शोधनीयानानुलोमिकान् निरूहान विदध्यात् । अथवा लङ्घयित्वा विरिक्तवट वृत्तिं कुर्यात् ॥१६॥१७
गङ्गाधरः-अथ शिरोऽर्ति व्यापदमाह-दुब्बैल इत्यादि । क्रूरकोष्ठे दुर्बले पुरुषे तीव्रदोषे तनु दुः शीतोऽल्पनिरूहवरितोषरातस्तदाटतवस्तिना च विहतोऽनिलश्च गात्राण्यनुसरन् ऊद्ध मूर्द्ध मार्गे विधावति। ग्रीवां मन्ये च संस्तभ्य शिरः कण्ठं भिनत्ति, वाधि-दिकश्च कुर्यादिति शिरोऽत्तिर्नाम निरूहवस्तिव्यापत्। तचिकित्सामाह-तलेत्यादि । कोष्णेन तललवणेनाक्तं तं नरं यथाविधि प्रधमनधू मरन्यश्च नस्यरस्य शिरो विरेचयेत्। अथ खिन्नमिमं प्रवाहिकां जनयति । शोधनीयानुलोमिकानित्यत्र शोधनीयान् विवृतादिशाधनद्रव्ययुक्तान्, भानुकोमिकानित्यानुलोमनक्षीरेक्षग्सयुक्तान्। वृत्तिमिति पेयादिक्रमम् ॥ १६ ॥ १७ ॥
चक्रपाणिः-दुबल इत्यादिना शिरोऽतिमाह। तद्विहत इति निरूहवस्तिप्रकोपितः। अद" मूद न्युपाहिसमिति ऊद्ध मनुसरन् मूद्धि विहन्यते। केचिदूद्ध मू" विधावतीसि पठन्ति। तेन
For Private and Personal Use Only
Page #1502
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७म अध्यायः
सिद्धिस्थानम्। स्नेहस्वेदैरनापाद्य गुरुतीक्ष्णातिमात्रया। यस्य वस्तिः प्रयुज्येत नातिमात्रं प्रयुज्यते ॥ स्तब्धोदावृत्तकोष्ठस्य रुद्धः स्रोतःसु मारुतः। प्रपन्नोऽङ्गरुज कुय्योत् त तैललवणान्वितम् ॥ उष्णाम्बुप्रस्तरक्वाथैः स्वेदैस्तमुपपादयेत् । सविल्वतैललवणो निरूहस्तस्य शस्यते ॥
तैलावगाहखिन्नस्य कारयेदनुवासनम् ॐ ॥ १८ । १६ ॥ भुक्तेऽन्ने सति तीक्ष्णानुलोमिकेन तलेनानुवासयेदिति। अथाङ्गार्ति निरूह. व्यापदमाह-स्नेहेत्यादि। पुरुषं स्नेहस्वेदरनापाद्य स्नेहस्वेदाभ्यामापन्नं न कृवा गुरुतीक्ष्णद्रव्याणामतिमात्रया वस्तियंस्य प्रयुज्येत, अथवा नातिमात्रं प्रयुज्यते, तस्य स्तब्धोदात्तकोष्ठस्य स्रोतःसु रुद्धो मारुतः प्रपन्नः सन्नहरु कुर्यात् । इत्यङ्गात्तिनाम निरूहव्यापत्। तत्र चिकित्सामाह-तमित्यादि। तमङ्गात्र्तिमन्तं तललवणाभ्यक्तपुष्णाम्बुना स्वेदेनाऽथवा प्रस्तरस्वेदेनाथवा काथेन स्वेदेन समुपाचरेत् । विल्वतललवणान्वितो निरूहश्च तस्य प्रशस्यते। इषदुष्ण. तलद्रोण्यामवगाहेन स्विन्नस्य तस्यानुवासनं कारयेदिति ॥ १८॥१९ ।। उपयु परि धावतीत्यर्थः । विरेचयेदिति वा शेषः। अमुविरेचयेदिति वा पाठः । तीक्ष्णानुलोमिके अन्न अनुभुक्ते सति अनुवासयेदिति योज्यम्। किंवा तीक्ष्णानुलोमिकेनैवानुवासनं सुस्विनस्निग्धदेहस्येत्यादिनाङ्गग्रहमाह । सोऽतिमात्रं प्रवत्तं येत् दोषानिति शेषः । ततस्तब्धादावृत्तकोष्ठ प्य स्रोतःसु रुद्धो मारु:: अङ्गरुजां करोति। भुक्तवतो यद्यपि अनुवःसनं सव भवति, तथापि भुक्तवत इति व नेन भोजनानन्तरमेशनुसनं दर्शयति । साध्यामत्यर्थः। स्नेहस्वेदैरनापायेति स्नेहस्वेदैः शरीरं नोपपाद्यम् ॥ १८ । १९॥ • अभज्य विधिना सम्यक् स्निग्धं कायं ततः परम् । विरेचनै नरहश्च वस्तिभिश्चानुलोमकैः ॥
सुस्वकस्निग्धदेहस्य यस्य वस्तिविधीयते। अतितीक्ष्णो गुरुश्चैव सोऽतिमात्र प्रवर्तयेत् ॥ न तेषु तस्य रूक्षेषु निरूढस्यातिमावशः।। स्तब्धोदावृत्तकोष्ठम्य वायुः स प्रतिहन्यते ॥ विलोमनसमुन्तो रुजत्यङ्गानि देहनः। गात्रवेष्टननिस्तोदभेद-स्फरणजम्भणैः ॥ सं तैरलवणाभ्यक्तं सेचयेदुष्पवारिणा। एरण्डपक्षनिष्काथैः प्रस्तरैश्चोपपादयेत् ॥ यवान् कुलस्थान् कोलानि पञ्चमूले तथोभये। जलादकद्वये पक्त्वा पादशेषेण तेन च ॥ कुर्यात सविस्वतैलोष्ण-लवणेनानुवासनम् ।। निरूहणं समाश्वस्तं द्रोण्या तमवगाहयेत् ॥
ततो भुक्तवतस्तस्य कारयेचानुवासनम् । यष्टोमधुकतैलेन विल्वतैलेन वा भिषक पा९ इति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1503
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७३२
चरक-संहिता। वस्तिव्यापत्तिद्धिः मृदुकोष्ठेऽल्पदोषस्य रूक्षस्तीक्षणोऽतिमात्रया। वस्तिर्दोषान् निहन्त्याशु जनयेत् परिकर्तिकाम् ॥ त्रिकवङ्क्षणवस्तीनां तोदो नाभेरधः रुजम्। विबन्धाल्पाल्पमुत्थानं वस्तेनिलेखनं भवेत् ॥ २० ॥ खादुशीतौषधैस्तत्र पय इक्ष्वादिभिः शृतम् । यष्टाह्वतिलकल्काभ्यां वस्तिः स्यात् क्षीरभोजिनः ॥ ससञ्जरसयष्टाह्व-जिङ्गिनीकर्दमाञ्जनम्। विनीय दुग्धे वस्तिः स्यात् तिक्ताम्लमृदुभोजिनः ।। २१ ॥ पित्तरक्तेऽम्ल ऊष्णो वा तीक्ष्णो वा लवणोऽपि वा। वस्तिर्गदं विलिखति तीक्ष्णोऽतिविदहत्यपि ॥ सविदग्धं स्रवत्या पित्तं चानेकवर्णवत् ।
बहुधा ह्यतिवेगेन मोहं गच्छति वासकृत् ॥ २२ ॥ अथ परिकर्तिकां निरूहव्यापदमाह-मृदुकोष्ठ इत्यादि। अल्पदोषस्य पु सो मृदुकोष्ठे रूक्षस्तीक्ष्णो वस्तिरतिमात्रया दत्त आशुदोषान् निहन्ति, परिकत्तिका मुदे कतैनवत् पीड़ां जनयेत्। त्रिकादितोदनाभ्यधो रुजादिः स्यात् । वस्तनिलेखनं किश्चिञ्चविदरणं निःशेषेण भवेत् ॥२०॥
गङ्गाधरः-तत्र चिकित्सामाह-स्वाद्वित्यादि। स्वादुशीतोषधद्रव्यरिक्ष्यादिभिः भृतं पयो हितं स्यात् । क्षीरभोजिनश्च यष्टयाहतिलकल्काभ्यां युक्तो वस्तिः हितः स्यात्। ससज्जैत्यादि। तस्मिन् दुग्धे सर्जरसयष्टीमधुसहितमञ्जिष्ठाकहेमरसाञ्जनं कल्कीकृत्य दत्त्वा वस्तिः स्यात् । तिक्ताम्लमृदुभोजिन इति तिक्तादिभोजी स्यादिति ॥२१॥ . गङ्गाधरः-अध परिस्रवं व्यापदमाह-पित्तेत्यादि। पित्तरक्तऽधिक सति अम्लाद्यन्यतमो वस्तिर्दत्तो गुदं बिलिखति ईषद् विदीर्ण करोति तत्र तीक्ष्णो मस्तिः
क्रपाणिः-मृद्वित्यादिना परिकर्तिकामाह । रूक्षतीक्ष्णोऽतिमाखवानिति शेण तीक्ष्णेनातिमात्रेण वस्तिनाकर्षणात् । तिक्ताम्लेति बस्तिविशेषणम् ॥ २० ॥२१॥
चक्रपाणिः-पित्तरक्तेत्यादिना परिस्रवमाह। तीक्ष्णोऽतिविदहस्यपि अतिविदाहं करोति।
For Private and Personal Use Only
Page #1504
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
●म अध्यायः ]
सिद्धिस्थानम् ।
भाद्र शाल्मलिवृन्तैश्च तुरगैराजं श्रुतं पयः । सर्पिषा योजितं शीतं वस्तिं धीरः प्रयोजयेत् ॥ वटादिपल्ल्ववेष्वेष कल्पः पञ्चतिलेषु च । सुवच्चेलोपोदिकयोः कर्बुदारे च शस्यते ॥ गुदे सेकाः प्रदेहाश्च शीताः स्युर्मधुराश्च ये । रक्तपित्तातिसारघ्नो क्रिया चात्र प्रशस्यते ॥ २३ ॥ तत्र श्लोकाः । इत्येता व्यापदः प्रोक्ता वस्तेः साकृतिभेषजाः । बुद्धा कान्येन तान् वस्तीन् नियुञ्जन्नापराध्यति ॥ तीक्ष्णत्वं मूत्रमस्त्वादि - - लव एचार सर्षपैः प्राप्तकालं विधातव्यं चीरादेर्मार्दवं तथा ॥
*
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पित्तं रक्तश्च विदत्यपि स गुदो विदग्धं पित्तमस्रञ्चानेकवर्णविशिष्ट बहुधा स्रवति । तस्यातिवेगेनासकृत् मोहं गच्छति । इति परिस्रवो व्यापत् ।। २२ ।।
गङ्गाधरः- तत्र चिकित्सामाह - आर्द्रत्यादि । आर्द्रः शाल्मलिवृन्तः क्षुण्णः कुट्टितः कल्कैरष्टां शिर्केश्वतुगु णजले मृतं सर्पिषा युक्तं वस्तिं प्रयोजयेत् । वटादिपल्लवेष्वेष एव बस्तेः कल्पः । तथा पञ्चविधतिलेषु चष एव वस्तेः कल्पः । पश्चविधं तिलं कृष्णादिभेदात् । यथालाभं कल्कीकृत्याजं पयः पक्त्वा वस्तिः कल्पयः स्यादिति । सुवर्चला सूर्य्यभक्ता उपोदिका पोदिना तयोः कल्केनाजं पयः पक्त्वा घृतयुक्तं वस्तिं कल्पयेत् । तथा कर्बुदारे रक्तकाञ्चनवचि कल्के छागं पयः पक्त्वा घृतयुक्तं वस्तिं कल्पयेत्, स च वस्तिः शस्यते । गुद इत्यादि । ये मधुराः शीताच सेकाः प्रदेहाश्च स्युर्या च रक्तपित्तातिसारनी क्रिया सा चात्र प्रशस्यते इति ।। २३ ।
गङ्गाधरः - अध्यायार्थमाह-तत्र श्लोका इत्यादि । इत्येता इत्यादि । तीक्ष्णत्वमित्यादि । प्राप्तकालं वस्तेस्तीक्ष्णत्त्रविधानकाले प्राप्ते मूत्रादिभिभाद्र' शामलीवृन्तोकक्षीरसंस्कारकरूपः । सुवर्च्च लमिति सुनिषण्णकमाहुः । कदु दाराः कामानालः । इत्येता इत्यादिसंग्रहः । यस्मादेता व्यापदो वस्तिदुष्प्रयोगजन्या भवन्ति, तस्मात् कार्त्स्न्येन वस्तीन् पीवादीति चक्रधृतः पाठः ।
1
४६८
For Private and Personal Use Only
३७३३
Page #1505
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
Acharya Shri ka
www.kobatirth.org
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७३४
चरक-संहिता। [वस्तिव्यापसिद्धिः आपादतलमूर्द्धस्थान् दोषान् पक्काशयस्थितान् । वीर्येण वस्तिरादत्ते खस्थोऽर्को भूरसानिव ॥ यवत् कुसुम्भसंमिश्रात् तोयाद्रागं हरेत पटः। तद्वत् द्रवीकृतात् कायात् निरूहो निर्हरेन्मलान् ॥ २४॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते सिद्धिस्थाने
वस्तिव्यापत्सिद्धिर्नाम सप्तमोऽध्यायः॥७॥ स्तीक्ष्णत्वं विधातव्यं वस्तेआईवविधानकाले प्राप्ने क्षीराधादेवं विधातव्य. मिति। वस्तेः प्रभावमाह-आपादेत्यादि। पादतलमारभ्य मूर्द्धदेशस्थान दोषान् विशेषेण पकाशयस्थितान् दोषान् वस्तिर्वीय्यॆणादत्ते यथा खस्थोऽर्को भूरसानादत्ते । एवं यद्वदित्यादि। यथा कुसुम्भसंमिश्राव तोयाद रागं पटो हरेत्, तथा निरूहो द्रवीकृतान् कायान्मलान् निर्हरेदिति ॥२४॥
गङ्गाधरः-अध्यायं समापयति-अग्नीत्यादि ॥ अग्निवेशकृते तन्ने चरकप्रतिसंस्कृते। सिद्धिस्थानेऽष्टमेमाप्ते तस्मिन् । दृढबलेन तु। प्रतिसस्कृत एवात्र वस्तिव्यापसिद्धग्राहये। अध्याये सप्तमे वद्य-गङ्गाधरकृते पुनः। जल्पकल्पतरौ स्कन्धे सिद्धि- . स्थानेष्टमे किल। वस्तिव्यापसिद्धिजल्पाऽऽहया
शाखा तु सप्तमी ॥ ७ ॥ बुदा नियुलन् नापराध्यति वस्तिव्यापदं नासादयतीत्यर्थः । सम्प्रति वस्तीनां मृदुत्वं तीक्ष्णव नत तम विहितम् ; तद्विज्ञानार्थ माई वतीक्ष्णत्वकारकद्रव्यगणमाह । पीलु भौत्तरापथिकं फलम् । पौलुस्थाने केचिद् विस्वं पठन्ति । प्राप्तकालमिति उक्तावस्थं कार्यमाह । पक्वाशये स्थित इति पक्का. शयगत एव, आदत्त वीर्येणेति शक्त्या स्वभावसम्भवया, एवम्भूतं वीर्य्य वस्तावेव । तेन पाचनादि. प्रयोगाणां न वस्तिवत् तदहरेव सकलदेहगतदोषविजतृत्वं भवति । खस्थ इति आकाशगतः । सुश्रुते. ऽप्युक्तम्-'वीच्यण वस्तिरादत्त दोषान् भा पादमस्तकात् । पक्वाशयस्थोऽम्बरगो भूमेको रसानिव॥' इति। वस्तेः शरीरे मलप्रसादसहितेऽपि यथा मलांशमातहारकत्वं भवति, तद् दृष्टान्तेन दर्शयबाह-यवदिस्यादि । द्रवीकृतादिति स्नेहस्वेदार्टीकृतात् । मलानिति दोषान पुरीषञ्च ॥२३॥२४॥ इति महामहोपाध्यायचरकचतुरामनश्रीमच्चक्रपाणिदत्तविराचतायामायुर्वेददीपिकायां घरकतारपर्यटोकायां सिद्धिस्थानव्याख्यायां वस्तिव्यापत्सिद्विव्याख्या
नाम सप्तमोऽध्यायः ॥७॥
For Private and Personal Use Only
Page #1506
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अष्टमोऽध्यायः। अथातः प्रस्तयोगीयां सिद्धिं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रयः॥१॥ अथेमान् सुकुमाराणां निरूहान् स्नेहनान् मृदन् । कर्मणां विप्लुतानाश्च वक्ष्यामि प्रसृतैः पृथक् ॥२॥ दोराद् द्वौ प्रस्मृतौ कायौं मधुतैलघृतात त्रयः। खजेन मथितो वस्तिर्वातनो बलवर्णकृत ॥३॥ एकैका प्रसृतस्तैल-प्रसन्नाक्षौद्रसर्पिषाम् । विल्वादिमूलक्वाथाद द्वौ कौलस्थात् द्वौ स वातनुत् ॥ ४॥ गङ्गाधरः-अथाध्यायोद्देशक्रमात् प्रसृतयोगीयसिद्धिमाह-अथात इत्यादि। प्रसृतयोगमधिकृत्य कृता सिद्धिरिति प्रमृतयोगीया सिद्धिः। शेषं पूच्चवत् ॥१॥
गङ्गाधरः-अथेमानित्यादि। प्रसृतः पलद्वयोन्मितः॥२॥
गङ्गाधर:-क्षीरादित्यादि। क्षीरस्य द्वौ प्रमृतौ कुड़वमितम् । मधुतलादीनां प्रत्येकमेकप्रसृत इति त्रयाणां प्रसृतास्त्रयः। इति पाचप्रमृतिको वस्तिः॥३॥
गङ्गाधरः-एकक इत्यादि । तलस्यकः प्रसृतः प्रसन्नाया एकः क्षौद्रस्यका सर्पिष एक इति चवारः। पिल्वादिपञ्चमूलकाथस्य द्वौ प्रसृतो, कौलत्थकाथस्य दो प्रस्तावित्याष्टप्रसूतिको वस्तिः। खजेन मथितः कार्यः॥४॥. .
चक्रपाणिः-सम्प्रति वस्तिव्यापत्प्रशमकस्याभिधायकत्तयैव प्रामृतयोगीया सिद्धिरुच्यते। प्रास्तोपलक्षिता योगाः, तानधिकृता सिद्धिः, तेन प्रास्ताश्रिता अन्यत्र योगा वक्तव्या एव । इमानित्यने वक्ष्यमाणान्। तेन अध्यायेषु वक्तव्यानामवश्यं प्रासृतोपलक्षितविधानम्। सुकुमाराणामिति सन्वादिगुणसम्बद्रं भवति ॥१२॥
चक्रपाणिः-प्रसृतं पलद्वयम्। मधुतलघृतात् सय इति मिलितात् । अत्र यथोक्तैरेव गुम्यः वतियः। तेन नेतरवस्तिन्यायेनानुसारकादिकल्पमा। यत्र सामान्यतया मानद्रव्यविभागेन वस्यभिधानम्, तत्र सामान्यवस्तिद्रव्यमानावकाशः। यक्ष त्वेकदेशकथनम्, a निरूहयोगि
For Private and Personal Use Only
Page #1507
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७३६
चरक-संहिता। (प्रसृतयोगीया सिद्धिः पञ्चमूलरसात् पञ्च द्वौ तलात् चौद्रसर्पिषोः। एकैकः प्रसृतो वस्तिः स्नेहनीयोऽनिलापहः ॥५॥ सैन्धवार्द्धन एकैकः क्षौद्रतैलपयोघृतात् । प्रसृतौ हबुषात् क्षौद्रान्निरूहः शुक्रकृत् परः॥६॥ पटोलनिम्बभूनिम्ब-रास्नासप्तच्छदाम्भसः। चत्वारः प्रसृता एको घृतात् सर्षपकल्कितः। निरूहः पञ्चतिक्तोऽयं महाभिष्यन्दकुष्ठनुत् ॥७॥ विडङ्गत्रिफलाशिग्रु-फलमुस्ताखुपर्णिका। कषायाः पञ्चप्रसृतास्तैलादेको विमथ्य तान् । विडङ्गपिप्पलीकल्को निरूहः क्रिमिनाशनः ॥८॥
गङ्गाधरः-पञ्चेत्यादि । वृहत्पश्चमूलस्य काथात् पञ्चामृतास्तलाद द्वा प्रस्तो क्षौद्रस्यकः सर्पिष एक इति नवप्रमृतिको वस्तिः खजेन मथितः कार्यः॥५॥
गङ्गाधरः-सन्धवेत्यादि । सन्धवस्या क्ष एकतोलकम् । क्षौद्रस्यका प्रमृतः तलस्यैकः पयस एको घृतस्यकः। हवुषां क्षद्रां कण्टकारौं काययिता तद्धनुषात् क्षौद्रात् काथाद द्वौ द्वौ प्रस्तो, खजेन मथितो निरूहो वस्तिरिति षट् प्रसूतिकः॥६॥
गङ्गाधरः–पटोलेत्यादि। पटोलादीनां पञ्चानां मिलितानां काथावखारः प्रस्ताः। एको घृतात् प्रसृत इति सर्वपकल्केनानुरूपेण युक्तः खजेन मथितो निरूहः पञ्चतिक्त इतिसमः ॥७॥
गङ्गाधरः-विक्रेत्यादि । विहङ्गादीनि पञ्च प्रत्येक नीखाष्टगुणे जले पच्चा चतुर्थांशशेषाः पश्च कषायाः पञ्च प्रमृतास्तत्र त्रिफलाया एकः कषायः स्तलादेकः
तयोक्तद्रव्यमानाधिकारः। सैन्धवप्रवेशरस्वत्यज्य एव । विधादिमूलं दशमूलम् । स वातनुमिति सवस्तिर्वातं हन्तीति ॥३-५॥ . पाणिः-पुषाकर्षः। पटोलेस्यादावम्भसः काथात् । सर्षपकल्कित इत्यत्र ययपि कल्कमामं नो तथापि द्वादशप्रस्ते निरूहे द्विपलकल्कस्य विहितत्वात् इह पञ्चप्रस्ते तदनुसारात् पर मागोनं पलं भवति । एवमन्यताप्युक्तमानकल्कव्यवस्था। विदोत्यादौ फलं मदनफलाम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1508
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८म अध्याया] सिद्धिस्थानम्।
३७३७ पयस्येक्षुस्थिरारास्ना-विदारीक्षौद्रसर्पिषाम् । एकैकप्रसृतो वस्तिः कृष्णाकको वृषत्वकृत् ॥६॥ चत्वारस्तैलगोमूत्र-दधिमण्डाम्लकाञ्जिकात् । प्रसृताः सर्षपैः पिष्टविट्सगानाहभेदनः॥ १० ॥ श्वदंष्ट्राश्मभिदेरण्ड-रसात् तैलात् सुरासवात् । प्रस्मृताः पञ्च यष्टाहात कौन्ती मागधिका सिता॥ कल्को वस्तिस्तु सानाहे मूत्रकृच्छ्रे परो मतः।
एते सलवणाः कोष्णा निरूहाः प्रसृता नव ॥ ११ । प्रमृतस्तान् खजेन विमथ्यानुरूपेण विडङ्गपिप्पलीकल्कयुतः स निरूहो वस्तिः षटप्रमृतिकः॥८॥
गङ्गाधर:-पयस्येत्यादि। पयस्या क्षीरकाकोली। क्षीरकाकोलीकाथ एकप्रसृत इक्षुरस एकप्रसृतः शालपर्णीकाथ एकपमृतो रास्नाकाथ एकप्रसृतः भूमिकुष्माण्डरस एकप्रसृतः क्षौद्रस्यकः प्रसृतः सपिष एकममृत इति सप्त प्रस्ताः, एकीकृतः कृष्णाकल्कयुतः खजेन मथितो वस्तिः सप्तप्रसृतिकः ॥९॥
गङ्गाधरः-चखार इत्यादि। तलादीनामेककस्यककप्रसृत इति चतुर्णा चखारः प्रसूताः सर्षपः पिष्टरनुरूपर्युक्तो मथितो वस्तिश्चतुःप्रसूतिकः ॥१०॥
गङ्गाधरः-श्वदंष्ट्रत्यादि। श्वदंष्ट्रादीनां त्रयाणां मिलितानां काथादेकः प्रमृतस्तलादेकः सुराया एक आसवादको यष्टयाहादेक इति पञ्च प्रमृताः, अनुरूपस्तत्र कौन्त्यादीनां कल्क इति सर्व खजेन मथिखा वस्तिः। अत्रानुक्तयोगिकद्रव्यमाह-एत इत्यादि। एते नव प्रमृतयोगाः सलवणा अनुक्तसन्धवलवणयुक्ताः कोष्णा निरूहा उक्ताः॥११॥ भानुपर्णी दन्ती। पयस्येत्यादौ यद्यपि पयस्यादीनां काथो न श्रूयते, तथापि अवान्तरेणैक प्रसूतविधानात् प्रत्येकं पयस्यादिकाथस्य प्रसृतमानत्वम् । वृषत्वकृदिति शुक्रवृद्धिकृत् । श्वदंष्टे. स्यादौ श्रदंष्टाविद्रस्यायनाथस्य प्रसृतमानत्वम्, एवं तेल सुरासवाभ्यां सह पञ्च प्रसूताः पूरणीयाः। सुराकृत भासवः सुरासवः ॥६-११॥
For Private and Personal Use Only
Page #1509
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७३८
चरक-संहिता। (प्रसृतयोगीया सिद्रिः मृदुवस्तिजड़ीभूते तीक्ष्णोऽन्यो वस्तिरिष्यते। तीक्ष्णविकर्षिते स्वादु प्रत्यास्थापनमिष्यते ॥१२॥ वातोपस्सृष्टस्यौष्णैः स्युर्गदा दाहादयो यदि। द्राक्षादिना छ त्रिवृत्कल्कं संपिबद्ध दोषशोधनम् ॥ तच्च पित्तशकुदवातान् हत्वा दोषादिकान् जयेत् । शुद्धश्चापि पिबेच्छीतां यवागू शर्करायुताम् ॥ १३ ॥ अथवातिविरिक्तस्य क्षीणविटकस्य दापयेत् ।। माषयूषेण कुल्माषात पानं दध्यथवा सुराम् ॥ १४ ॥ सामञ्चेदाशयं शूलैरुपवेशैररोचकैः।
सघनातिविषाः कुष्ठ-नतदारुवचाः पिबेत ॥ गङ्गाधरः-मृद्वित्यादि। मृदुवस्तिजड़ीभूते जनेऽन्यस्तीक्ष्णो वस्तिरिष्यते। तीक्ष्णवस्तिभिर्विकर्षिते जने स्वादु प्रत्यास्थापनं प्रतिनिरूहवस्तिरिष्यते ॥१२॥
गङ्गाधरः-वातेत्यादि । वातोपसृष्टस्य नरस्य खलूषणद्रव्यनिरूहे यदि दाहादयो रोगाः स्युस्तदा द्राक्षादिना षड्विरेचनशताश्रितीयोक्तेन द्राक्षाकाश्मय्य त्यादिना दशकेन विरेचनोपगेन कथितेन त्रित्कल्कं मात्रया तद्वत् सपिवेत् । तञ्च पानं पित्तादिकान् दोषादिकान् हसा जयेदिति । शुद्धश्च तेन सन् शर्कराघुतां शीतां यवागू पिबेत् ॥१३॥
गङ्गाधरः-अथवाऽतिविरिक्तस्य क्षीणविटकस्य माषयूषण यवागू दापयेत् । कुल्माषात् काञ्जिकात् पानं दापयेदथवा दधि अथवा सुरां पान दापयेत् ॥१४॥
गङ्गाधरः-साममित्यादि । तथातिविरिक्तस्याशयमुपवेशः पुरीषत्यागे शूल:
चक्रपाणिः-एतदुक्तवस्तिप्रयोगेऽनभिमते कर्तव्यमाह-मृद्वित्यादि । स्वाइ प्रत्यास्थापनमिष्यत इत्यत्र स्वाइ द्राक्षादिकृतम्। केचित् तदहरेव प्रत्यास्थापनमिच्छन्ति। भास्थापनं लक्ष्यीकृत्य दीयत इति प्रत्यास्थापनम् ॥१२॥
चक्रपाणिः-जातोपसृष्टस्येत्यादौ उष्णैरिति वस्तिविशेषणम्। दाहादयो दाहमोहतवादयो बातपित्तजन्याः। द्राक्षाम्बुणा निवृतपानस्य दाहादिकारके पित्ते वाते चहितत्वं दर्शववाहतद्रीत्यादि। कुल्माष इति भई स्विन्नयवादिमयो भक्ष्यः । 'घुघुनी' इति ख्यातम् ॥ १३ ॥१४॥
चक्रपाणिः-वस्तिमिथ्याप्रयोगादीरितानामतीसारभेदानां चिकित्सितमाह-सामने दित्यादि। • द्राक्षाम्बुणा इति वा पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #1510
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
८ अध्यायः ]
सिद्धिस्थानम् ।
शकवातमस्क पित्तं कफं वा योऽतिसार्य्यते । पक्कस्तत्र स्ववर्गीयैर्वस्तिः श्रेष्ठं भिषग्जितम् ॥ १५ ॥ १६ ॥ षण्णामेषां द्विसंसर्गात् त्रिंशद्भेदा भवन्ति ते । केवलैः सह चेत् त्रिंशद् विद्यात् सोपद्रवा अपि ● ॥ शूलप्रवाहिकाध्मान-परिक रुचिज्वरान् ।
सतृष्णादाहमूर्च्छान्तांश्चैषां विद्यादुपद्रवान् ॥ १७ ॥
सामं तथारोचकर्जानीयात्, तदा कुष्ठादिकाः सघनातिविषाः पिष्ट्वा जलेन पिबेत् । शकृदित्यादि । शकुवातमक पित्तमिति शकृदादिकं योऽतिसाय्यते तत्र स्ववर्गीयः शकुदाद्यतिसारेऽत्रव वक्ष्यमाणैः पक्को वस्तिः श्रेष्ठं भिषग्जितम् ।। १५ । १६ ॥
गङ्गाधरः - अत्र सूत्राते । षण्णामित्यादि । एषामामशकृद वातापित्तकफानां षण्णां त्रिंशद् भेदा भवन्ति । ते षड़ामादयः केवलस्तैः षड्भिः सह सोपद्रवा अपि द्विसंसर्गाच्चेद् गण्यन्ते तदा त्रिंशद् विद्यात् । तद् यथा । केवलाः षट्, द्विससर्गात् पञ्चदश । आमशकृत् । आमवातः । आमासृक् । आमपित्तम् । आमकफ इति पश्च । शकुदद्वातः । शकृदसृक् । शकृत्पत्तम् । शकृत्कफ इति चत्वारः । वातासृक् । वातपित्तम् । वातकफ इति त्रयः । अपित्तमसृककफ इति द्वौ । पित्तकफ इत्येकः । इति पञ्चदश सह केवलैः षड्भिरेकविंशतिः । नव चोपद्रवा भवन्ति ततस्त्रिशद् भेदाः स्युः । तानुपद्रवानाह - शुळेत्यादि । शूलादीन नवषामुपद्रवान् विद्यात् ॥ १७ ॥
सामं यथा स्यात् तथोपविशेदिति । शकृद वातादिव्यतिरिक्ताममासोपवेशरूपोऽयमतीसारः केवलामशकृद्वातरक्तपित्तकफ जम्यानामिह षण्णामतीसाराणां वक्तव्यानां प्रथम उक्तो भवति । कुणपमिति शवगन्धम् । शूलैर्युक्त इति शेषः । घनं मुस्तकम् ॥ १५ ॥
चक्रपाणिः - केवलशकृदादिजन्यांश्चातिसारानाह - शकृद्वातमित्यादि । पक्कमिति निरामम् । आमशब्दे नेहाग्निदौर्बल्यादविपक्काहाररसेन कोष्ठोपलेपक आमो गृहाते । यदुक्तमन्यत"भामाशयस्थः कायाग्नेदौर्बल्यान्न च पाचितः । आद्य आहरधातुर्यः स रस आमसंज्ञितः ॥ " इति । स्ववर्गीयैरिति पुरीषसंग्रहणवातशोणितास्थापनवित्तकफहरभेषजवगैः, किंवा असोकैर्वानेरित्यादिभिः प्रत्येकं शकृदादिवक्ष्यमाणभेषजैः ॥ १६॥
चक्रपाणिः - अतीसारभेशनाह - पण्णामित्यादि । एषामिति एतदभिहितानाम् । भम्ये तु * सोपद्रवानपि इति पाठो बहुषु प्रन्थेषु दृश्यते ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
३७३६
Page #1511
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७४०
चरक-संहिता। [प्रसूतियोगीया सिद्धिः तत्रामेऽन्तरपानं स्याद् व्योषाम्ललवणैयुतम्। . पाचनं शस्यते वस्तिरामे तु प्रतिषिध्यते ॥ १८ ॥ वातघ्नपाहिवर्गायैवेस्तिः शकृति शस्यते। खाद्वम्ललवणैः शस्तः स्नेहवस्तिः समोरणे॥ रक्त रक्तन पित्ते तु कषायस्वादुतिक्तकैः। सायंमाणे कफे वस्तिः कषायकटुतिक्तकैः ।। १६ । २०॥ शकृता वायुना चामे तेन वर्चस्यथानले । संसृष्टेऽन्तरपानं स्याद् व्योषाम्ललवणैर्यतम् ॥ २१॥ गङ्गाधरः-स्वर्गीयैः पकः सिद्धो वस्तिरिति यदुक्तं तान् स्ववर्गानाहतत्राम इत्यादि । प्रथमं केवलानामामशकृदादीनां भेषजमाह । तत्रातिविरिक्तस्य सामे खल्वाशये व्योषादिभियुतं पाचनमन्तरपानं स्यात् । सर्वत्र वस्तिः शस्यते, आमे तु प्रतिषिध्यते। तस्माच्छकृदादिपश्चातिसारे खवर्गीयः पको वस्तिभिषगजितं श्रेष्ठमिति मागुक्तम् ॥१८॥ . गङ्गाधरः-वातघ्नत्यादि पक्वे शकृति वातघ्नहत्पश्चमूलाहिवर्गीयः षड्विरेचनशताश्रितीयोक्तः पुरीषसंग्रहणीयः कथितर्वस्तः शस्यते। स्वाद्वित्यादि। खाद्वम्ललवणः स्नेहवस्तिः समीरणे शस्तः। रक्तेऽतिसारे रक्तन वस्तिः शस्तः। पित्तेऽतिसार्यमाणे कषायस्वादुतिक्तकर्वस्तिः शस्तः। कफेऽतिसार्यमाणे कषायक तिक्तकवेस्तिः शस्तः ॥१९ । २०॥ - गङ्गाधरः-द्विसंसर्ग वाह-शकृतेत्यादि। शकृता संसृष्टे सहयुक्त आमे मस्तिविभ्रंशजाः पटसंख्या भवन्तीति वदन्ति, पूर्वव्याख्यानमेव साध। उपद्वानेषामाह-शूलेस्यादि। यथोक्तातीसारेषु चिकित्सामाह-तताम इत्यादि। अन्तरपानं पाचनमाहुः। पाचनमित्यनेनेह पूर्व 'सघनातिविषा.' इत्याच क्तं गृह्यते। व्योषाम्ललवणैर्युतमिति व्योषाम्ललवणयोगेन कृतम्। वातरित्यादौ वातघ्न दशमूलम् । संग्राहिवर्गश्च षड़ विरेचनाश्रितीयोक एव । भत जतूकर्ण:-व्योषाम्ललवणकृताभिः शोफनसंग्राहिभिर्वस्तिरित्याह। शोफन्नश्च दशमूलमेव । स्वादललवणः शस्तः स्नेहवस्तिरिति स्वादुम्ललवण्.द्रव्यसाधितस्नेहकृतमनुवासनमित्यर्थः । समीरण इति केवलबातातीसारे। रक्ते रक्तरेति रक्तेऽतीसाठमाणे रत्तेन घस्तियः । पित्त विति पितेऽती. सार्यमाणे कषायादिकृतो वस्तिरेव ॥ १७-२०॥
चक्रपाणिः-संसर्गे चिकित्सामाह-शकृतेत्यादि। शकृताऽप्रधाने तु संसृष्टे तथा वायुना • वर्चस्वथानिले इति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1512
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पित्तेनामेजना मामि तयोरमेल का पुतः । संमष्टयोर्भवेत् सानं समोषकद्वतितकम् ॥ तथामे कफसंडष्टे करायव्योषतिक्रकम् ।। मामे तनुक्कफे न्योत-कषायलवणैर्युतम् ॥ २२॥ वातेन विषि पिने वाविपिचास्त्रस्तथानिले। . स्यान कषायामलमघुरः संसृष्टे वस्तिरुत्तमः ॥२३॥ शकच्छोणितयोः पित्त-शुकृतो रक्तपित्तयोः ।
वस्तिरन्योऽन्यसंसर्गे :कषायस्वादुतितकः ॥ २४ ॥ तेन पासुना व युक्त आमे तेन वायुना युक्त बर्च सि अथ वायुना युक्तऽनले पित्तेऽन्तरपानं वस्तिक्रियादिकरणे मध्ये पिपासायां पानं व्योगदिगुतं जाम् ॥२१॥
गङ्गाधरः-पित्तेनेत्यादि । पित्तेन संसृष्टे आमे तथाऽसजा संसृष्ट आमे तयोः मिचापजोः (विषा पुरीषेण वायुना च) संसृष्टयोः आमेन रसेन सव्योषकतिक्तकमृत जलं पानं भवेत् । तथेत्यादि । तथा कफसंसृष्ट आमे कषायव्योषतिक्तकभृतं जळं पानं भवेत् । तनुकफे खामे व्योषकषायलवणंयुतं जलं पानं भवेत् । वातेन संमुष्ट विपि पुरीषे पित्ते वा(अस्रवा) वा तन संसृष्टे अनुबद्धे, विपित्तास्र.विषा पुरीपेण ससृष्टे तथा पित्तन समृष्टे तथाऽस्रण संसृष्टेऽनुबद्धेनिले कषायो अम्लमधुरो वस्तिरुत्तमः स्यात् ।। २२ । २३।।
गंगाधरः-शकदित्यादि। शकच्छााणतयोः पित्तशकतोः संसृष्टयोः रक्त'पित्तयोः संसृष्टयारन्योऽन्यसंसमें कषायस्वादुतिक्तको वास्तरुत्तमः ॥२४॥ शरमे संस। नेल्याना प्रधानेन वर्षसि अनिलेन , पृथक् संसष्टे, अस तेनेति प्रबल
मेलम् । मन्त्र संसष्टेषु तुतीयानिईिएमल्पमानतयाऽप्रधानम्। सप्तमानिहिबमाबात प्रधानं शेयम् । तयोगित पित्तासृजोः संसृष्टयारित्येकमानेन युक्तयोः । कफे व्योषलवणकषाययुत"मिस्या पावत् 'भन्तरपानम्' इत्यनुवर्तते ॥ २१ ॥ २२ ॥
पाणिः-वातेन विशीत्यादौ मधुराम्लकषायो वस्तिरिति कषायादिद्रव्ये कृतो वलिदेय इत्यर्थः। शकछोणितयोरित्यादौ भन्योन्यसंसर्गे सति शकृता शोणिते शोणितेन मलि ससप्टे। • विषानिन वा इत्यन्या पास।
+ पिसने इति कचित् पाठः। ४६९
For Private and Personal Use Only
Page #1513
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७४२
चरक-संहिता। प्रसूतयोगीयो सिद्धि कफेन विषि पित्ते वा कफे विपित्तशोणितैः । व्योषतिक्तकषायः स्यात् संसृष्टे वस्तिरुत्तमः ॥ २५॥ स्याद् वस्तिव्योषतिक्ताम्लः संसृष्टे वायुना कफे। मधुरव्योषतिक्तस्तु रक्त कफविमिश्रिते ॥ २६ ॥ मारुते कफसंसृष्ट व्योषाम्ललवणो भवेत् । वस्तिर्वातेन रक्त तु कार्य स्वाद्वम्लतिक्तकः ॥ २७॥ त्रिचतुःपञ्चसंसर्गानेवमेव विकल्पयेत् ।
युक्तिः सैषातिसारोक्ता सर्वरोगेष्वपि स्मृता ॥२८॥ गाधरः-कफेनेत्यादि। कफेन संसृष्टे विषि पुरीषे पिचे वा ( अस्र था) तथा विपित्तशोणितः संसृष्टे कफे व्योषादिकृतो वस्तिरुत्तमः॥२५॥
गङ्गाधरः-स्यादित्यादि। वायुना संसृष्टे कफे व्योषतिक्ताम्लकतो बस्तिरुत्तमः स्यात् । कफयुक्त रक्त मधुरादिवस्तिः ॥२६॥
गङ्गाधरः-मारुत इत्यादि। कफयुक्ते मारुते व्योषाम्लकृतकाथो लवणयुको वस्तिर्भवेत् । वातेन संसृष्टे रक्त वाद्वम्लतिक्तकृतकाथो वस्तिः कार्यः ॥२७॥
गङ्गाधरः-द्विसंसर्गमुक्त्वा शेषसंसर्गानाह-त्रीत्यादि। आमादीनां षण्णां त्रिसंसग चतुःसंसर्ग पञ्चसंसगै षट्संसर्गे चवमेतत्मकारं प्रकल्पयेत् । तद यथा। त्रिका दश। चतुष्काः षट्। पञ्चकास्त्रयः। षटक एक इति विशतिः। तद यथा-आमविडवावजः। आमविडसृगजः। आमविपित्तजः । आमविटकफजः। विडवातासगजः। विड्वातपित्तजः। विडवातकफनः। वातासपित्तजः। वातासक्कफजः। असपित्तकफनः। इति त्रिका दर्श। आमविड्वातासगजः। आमविड्वातपित्तजः। आमविवातकफजः। विड. पातासपिसजः। विनातामुक्कफजः। वातापित्तकफजः । इति चतुष्काः एवं पित्तशाकृतोः रक्तपित्तयोश्च द्विविधः संसर्गो व्याख्येयः। विपित्तशोणितैरिति प्रत्येक विड़ादिभिः कफ संसृष्टे । कफविमूर्छित इति कफेनाऽप्रधानेन संसृष्ट इत्यर्थः ॥२२-२७॥
चक्रपाणि:-अनुक्कससर्गचिकित्सा सूखयशाह-त्रिचतुरिस्यादि-विचतुःपञ्चसंसर्गानिति आमादीनां विधतुःपञ्चसंसर्गरूपान् संसर्गान् । एवमेव विकल्पयेदिति प्रधानादिमलकेन विकल्पयेत्, तथा भेषजमपि तेषां यथोक्तभेषजानुसारेण कल्पयेदित्यर्थः। एतें भेदा लिख्यमाना
For Private and Personal Use Only
Page #1514
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म.मध्यावा ] . .. सिद्धिस्थानम्। ३७४३
युगपत् षड्रस सर्व-संसर्गे पाचनं * भवेत् । निरामाणान्तु पञ्चानां वस्तिः षाड्रसिको मतः ॥ २६ ॥ उडम्बरशलाटूनि जम्ब्वाम्रोडुम्बरत्वचः । शङ्ख सज्जरसं पानी कईमञ्च पलांशिकम् ॥ पिष्टा तैः सर्पिषः प्रस्थं क्षीरद्विगुणितं पचेत् ।
अतिसारेषु सर्वेषु पेयमेतद् यथाबलम् ॥ ३०॥ षट्। आमविड्वातासपित्तजः। आमविड्वातासक कफजः। विड्वातासक पित्तकफजः। इति पञ्चकास्त्रयः। आमविडवातासपित्तकफज इति पटक एक इति विशतिः। अत्र चिकित्सामाह-युक्तिरित्यादि। आमादीनां त्रिचतुःपञ्चषट्ससर्गजेषु सव्वषु रोगेषु अतिसारोक्ता क्रिया स्मृता, सा खल्वेषा युक्तिः सर्वरोगेष्वपि ॥२८॥ ... गङ्गाधरः-तत्र सर्वससग युगपदेकीकृतं षडरसद्रव्यं पाचनं (पारणं भक्षणं) भवेदिति। अथ निरामाणां चिकित्सामाह-निरामाणामित्यादि। आपवर्जानां पञ्चानां शकृत्वातासपित्तकफानामतिसरणे पाडरसिको बस्तिः
गङ्गाधरः-उड्डुम्बरेत्यादि। उडम्बरस्यामफलानि जम्ब्वादीनां वचः शाक्षीच बच सर्च प्रत्येकं पलांशं पिष्टवा सर्पिषः प्रस्थं द्विगुणधीरे द्विगुणजले पचेत् । यथावलं पेयम् ॥३०॥ . भतिबहुममेदतयाऽत्यन्तगौरवमापदयन्ति, स्वयञ्च दुद्धिमता. सुकरविभागा एवेति न लिल्यन्ते । एवमादिसंसर्गकृतरोगभेदमन्यसापि बुद्धया कर्तव्यतयातिदिशमाह-सर्वरोगेष्वपि स्मृतेति। इमं व्यवस्था सरोगेष्वेव यथासम्भवाचार्यानुमतेत्यर्थः। तत्र ग्रहणीगदे यस सम्भवाना,
संसर्गाः प्रकरुप्यन्ते । यक्ष यस चबयो दोषणा सम्भवन्ति, शोणितेन वा समं प्रवास सत्र तत्रैवं संसर्गाः प्रकल्प्यन्ते, तेषामेव परस्परसंसर्गो भेषजविभागार्थ कल्पनीयः ॥२८॥
चाव्याणिा-मामादिषट्कसमुदायरूपसंसर्गे कार्यमाह-युगपदित्यादि। युगपदिति एकमेव मिलितानां षण्णामिति पावत्। षड्समिति मिलितषससंस्कृतम्। निरामाणामिति भामर वर्जिताना पाहवादीनां पचानाम्। पासिक इति पडसमेलकेन कतः ॥२९॥
• पारणमिति कचित् पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1515
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
TOT
चरक-संहिता ।
कच्छुराधातकीविल्व- समङ्गारक्तशालिभिः । मंसूराश्वरथशुश्च यवागूः स्याजले शृतैः ॥ ३१ ॥ बालोडुम्बरकटुङ्ग- समङ्गाप्रचपल्लवैः ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ प्रसूतयोनीया सिद्धी
मसूर धातकीपुष्प-बलाभिश्च तथा भवेत् ॥ ३२ ॥ स्थिरादीनां वटादीनामिचवादीनामथापि वा । काथेषु चामृतादीनां नवारिष्टाः पृथक पृथक ॥ ३३ ॥ शर्करामृतशाल्यादि- तण्डुलैर्वापि साधिताः । दधिकाम्ललवणाः साम्बुदाराः प्रसाधिताः । सशर्कराः चौद्रयुताः सर्व्वातिसारनाशनाः । ससपिलेवरणा योज्या मधुरा लवणापि वा ॥ ३४ ।
माघ - कच्छुरेत्यादि । कच्छुरा शुकशिम्बी रक्तशालितकुलान् छुरादीना काय पक्तत्वा यवागूं कुर्य्यात्। सा शकृदाद्यतिसारें भोजन स्वात् ।। ३१ ।।
गङ्गाधरः- वालेत्यादि । बाळ ह्रीवेरम्, बालादीनां पल्लब मसूरादिर्भि जले मृतः कथितवाजिनं स्यात् ॥ २२ ॥
महापर- स्थिरादीनामित्यादि । पृथक पृथक नवसाका अरिष्टाः । सद यथा - स्थिरादीनां स्वल्पपश्ञ्चमूलानां पश्चसु कार्येषु पञ्च । वटादीना जम्यान प्रक्षक पीतनोडुम्बस श्वत्थभल्लातकाश्मान्तक सोमवल्का इत्येषां जम्ब्वाखान : बजेपिता क्यादीनां काथे षष्ठः । इक्ष्वादीनामिक्षुकाण्डे कब कोशीसमां काये सप्तम । अमृतादीनाममृता भयाधात्रीत्यादीनां दशानां वयःस्थापनानां काष्टमः । शर्करामृतवलीशाल्यादितण्डुलः साधितोऽरिष्टो नयम इति नयारिटा दाभ्यामला: सलवणाः सजलयवक्षाराः शर्करातौद्रयुती घृतमा स्थापिताः काले जातरसा सर्व्वातिसारनाशनाः निरूहीतितोगाटोदा
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः -- सम्वतीसारसाधारणभेषजमाह- कुम्बरेत्यादि । रक्तशकिभिरित्यक्ष मूहिमिरिति पाठे रकमको रकेरन्डमित्यपरे । जले तैरिव विधानेन जले। दुम्बरं उदुम्बराला । तथा भवेदिति यवागूर्भवेत् । इक्ष्वादीनामिति तृणपञ्चमूपठितानां कार
Page #1516
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अध्याय ]
सिद्धिस्थानम् ।
तत्र लोकाः ।
स्निग्धाम्ललवणमधुरं पानं वस्तिश्च मारुते कोष्णः । शीतं तिक्तकषायं मधुरं रक्ते च पित्ते च ॥ तीक्ष्णोष्णकषायकटु श्लेष्मणि संग्राहि वातनुच्छकृति । पाचनमामे पानं पिच्छादिवस्तयो रक्तः ॥ अतिसारं प्रत्युक्त मिश्रं इन्द्रामजेष्वपि + च । तत्रोद्र कविशेषाद दोषे पृथक्तमविशेषः ॥ ३५ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७४५
यतिसारनाशनाः । एतेऽरिष्टाः ससपिटेवणा योज्याः, मधुरमैधुरीकृता-लवणः लवणीकृता वा योन्या इति ।। ३३ । ३४ ॥
गङ्गाधर - अध्यायार्थमाह-तत्र श्लोका इति । स्निग्धेत्यादि । मारुते स्त्रिग्धादिक भोज्यं पानश्च वस्तिव कोष्णः । शीतादिकं रक्ते च पित्ते च । तीक्ष्णोष्णादिकं श्लेष्मणि संग्राहि वातनुच्च शकृति अतिसारिते । आमे पाचनं
For Private and Personal Use Only
affaireni इक्षुकुशकाशशालिमूलानाम् । शास्यादितण्डुलैरिति रक्तशालिकल मादितण्डुलैः । दध्यादिभिरत जलस्थानीयैः यवागूः साधनीया ॥ ३०–३४॥
चक्रपाणिः - प्रपञ्चोक्तं भेषजं संग्रहेणाभिदधाति - भवति चात्रेत्यादि । पानमिति पाचनपानम् । वस्तिश्चेति स्निग्धाम्ललवणमधुर एव वस्तिः । मारुत इति मारुतातिसारे । एवमन्यश्रपि पित्त इत्यादौ पित्तादिजातिसार इति ज्ञेयम् । संग्राहि वातनुदित्यक्ष भेषजमिति शेषः । तच भेषजं यथोक्तवस्त्यादिरूपमेव । पाचनमामे पानमिति पाचनमिति घनातिविषादिद्रव्यकृतं पानमित्यर्थः । पिच्छावस्तयोऽसृग्वस्तयश्चेति पिच्छासृग्वस्तयः । उक्तमिति साक्षादतिदेशेन च सिकादिसंसर्गे प्रोक्तम् । मिश्रमिति एतदेव प्रत्येकं मिश्रीकृतम् । द्वन्द्वादियोगज इति विचतुष्कादिसंसर्गजेऽतिसारे । तोकादिविशेषादिति संसर्ग एव बलाबल विशेषादुपक्रमस्यापि विशेषो भवति एतदेव बलापेक्षं बहुदुर्बला ऽप्रत्यनीकवस्त्येक भेषजमिति शेषः ॥ ३५ ॥
।
• पिच्छा सुग्वस्तयो रके इति वा पाठः ।
+ द्वन्द्वादियोगजऽपीति चक्रष्टतः पाठः ।
Page #1517
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७४६
चरक-संहिता। [प्रस्तयोगीपा सिद्धि प्रास्मृतिकाः सव्यापत् क्रिया निरूहास्तथातिसारहिताः। रसकल्पघृतयवाग्वश्चोक्ता गुरुणा प्रसृतप्रसिद्धौ ॥३६॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्र चरकप्रतिसंस्कृते सिद्धिस्थाने प्रसृत। योगीयसिद्धिर्नामाष्टमोऽध्यायः॥८॥ पानं पिच्छादिवस्तयश्च रक्तवस्तिश्च। निरूहातियोगजातिसारं प्रत्येतत् सव्वमुक्तम्, द्वन्द्वामजेष्वपि मिश्रश्चोक्तम्। तत्रोद्रेकविशेषादः दोषे पृथक तमविशेषः ॥३५॥३६॥
गङ्गाधरः-मच्यायं समापयति-अग्नीत्यादि ॥ 'अभिवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते। सिद्धिस्थानेऽष्टमेभाप्ते तस्मिन् हड़बलेन
तु। प्रतिसंस्कृत एवास्मिन्नष्टमेऽध्याय एव च। प्रसृतयोगीयसिद्धौ : ... वद्य-गङ्गाधरण तु। कृते जल्पकल्पतरौ सिद्धिस्थानेष्टमेन तु।
स्कन्धे प्रसृतयोगीय-सिद्धिजेल्पाभिधाऽष्टमी। शाखा
समापिता यत्नाद बुधः कण्ठे विधाय्यते॥८॥. चक्रपाणिः प्रातिका इत्यध्यायार्थसंग्रहः। सम्यापक्रिया इति-ज्यापदश्च मुवस्तिकृतजाख्यादिका उक्ताः, तथा क्रियाश्च तासामेव ज्या पदामुक्ताः। निरूहाबातिसारचिकित्सिते प्रोक्ताः, रसकल्पश्चातीसारेषु रसोद्द शत्वेन चिकित्सया कृतः। घृतचोडम्बरेत्यादिनोकम् ॥१६॥ . इति महामहोपाध्यायचरकचतुरानन-श्रीमश्चक्रपाणिसविरचितायामायुम्वददीपिकाया घरकतात्पर्यटोकायां सिद्धिस्थानव्याख्यायां प्रासृतयोगीयसिद्धिव्याख्या
नामाष्टमोऽध्यायः ॥ ८॥
For Private and Personal Use Only
Page #1518
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
0
नवमोऽध्यायः। अथातस्त्रिमीयां सिद्धिं व्याख्यास्यामः, - इतिह स्माह भगवानात्रेयः ॥१॥ सप्तोत्तरं मर्मशतमस्मिन् शरीरे स्कन्धशाखाश्रितमग्निवेश ! तेषामन्यतमस्य प्रपीड़या समधिका पीड़ा भवति चेतनानिबन्धवैशेष्यात्। तत्र शाखाधितेभ्यो मर्मभ्यः स्कन्धाश्रितानि । गङ्गाधरः-अथाध्यायोदेशक्रमात् त्रिमीयसिद्धिमाह-अथात इत्यादि। सर्व पूच्वद व्याख्येयम् ॥१॥ 7. गाधरः-सप्तोत्तरमित्यादि। अत्र स्कन्धः शिरोग्रीवमन्तराधिश्च । शाखा पाणिपादं न तु रक्तादयो धातवः। अन्याङ्गपीडामपेक्ष्य समधिकपीडा भवति चेतनानिवन्धवशेष्यात्। यत्र यत्रागावयवे चेतनाधातोविशेषनिबन्धोऽस्ति सत्र तत्राधिकपीड़ा भवतीति । तत्रेत्यादि । शाखाश्रितमम्मेभ्यः स्कन्धाश्रितानि
पाणि-प्रास्तयोगीयानन्तरं विमर्मायसिदिरुच्यते। लिमम्मंजरोगायिव्यापदां वस्तिपाचकित्सापदर्शनार्थ ग्यापतिकारानन्तरं वस्तिप्रयोगाधिकारश्च पूर्वाध्यायावनुवर्तते । किंवा बसिन्यापचिकित्सा पूर्वाध्यायादिकृता, वस्तिव्यापदश्च सिमर्मजा अपि रोगा भवन्ति, तेषा ज्ञानपूर्वकचिकित्सोपदर्शनार्थ तिमोयसिद्धिरुच्यते। एतदध्यायवक्तव्याश्च गदास्विमर्मीयविकसितेऽत्यर्थविस्तरभयानोक्ताः, त इह प्रतिपाद्यन्ते। अतापि मर्मशब्देन मर्मगता गदा अत्यन्तै, तानधिकृता सिद्रिस्चिमीया सिदिः ॥१॥
पाणिः-सप्तोत्तरं मर्मशतमिति शरीरसंख्याधिकृतम, तच्च मांसशिरास्नायवस्थिसन्धिषु निष्टिम् । सन्धशब्देनान्सराधिरुच्यते। शाखाशब्देन चेह शाखेव शाखेति कृत्वा वाइवयं महाद्वयोज्यते ; मेह शाखाशब्देन रक्तादिधातूनां ग्रहणम्, स्कादिधातूनां स्कन्धेऽपि विध. मानत्वात्। तत्र शाखाश्रितानि चतुश्चत्वारिंशन्माणि, शेषं सन्धाश्रितम् । यत सुश्रतेविषामेकादशैकस्मिन् सक्दिन भवन्ति, एतेनेतरसक विवाहू च व्याख्यातौ । उदरोरसोदश, चतुर्दश पृष्ठे, ग्रीवां प्रत्यूद सप्तत्रिंशत्' इति । एतन्मर्मणाच प्रत्येक विभाग उक्तः, एतेषान 'वन इये" इत्यादिना अपनोऽनुसरणीयः। सप्तोत्तरशतमर्मणाममर्मशरीरदेशविलक्षणं धर्ममाहतेषामित्यादि। चेतनानिबन्धवैशेष्यादिति यस्मात् मर्मसु चेतनाधातुर्विशेषेण निबद इत्यर्थः। तनानिबन्धश्च मम्मंस्खाष्ट एव मर्मपीड़या विशेषपीड़ादर्शनादुन्नीयते। शाखाना सदाश्रितस्वादिति यस्माच्छाखा भपि स्कन्धाश्रिताः, तेन स्कन्धाभितशाखाश्रितेभ्यः साक्षात् सन्याश्रित
For Private and Personal Use Only
Page #1519
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७४८
चरक-संहिता। लिमाया सिद्धिः गरीयांसि, शाखानां तदाश्रितत्वात् । स्कन्धाश्रितेभ्योऽपि हृदुवस्तिशिरांसि तन्मूलत्वाच्छरीरस्य ॥२॥
तत्र हृदये दश धमन्यः प्राणोदानो मनोबुद्धिश्चेतना महाभूतानि नाभ्यागार. ® इव प्रतिष्ठितानि शिरसीन्द्रियाणीन्द्रियप्राणवहानि स्रोतांसि सर्यमिव गभस्तयः संश्रितानि । मर्माणि गरीयांसि, शाखा हि स्कन्धाश्रिताः। स्कन्धाश्रितेभ्योऽपि मध्ये हृदयादीनि त्रीणि गरीयांसि । शरीरं हि तद्धदयादिमूलम् ॥२॥
गङ्गाधर-तत्र हृदये दश धमन्यः प्राणादीनि च प्रतिष्ठितानि, यथा नाभ्यागारे प्रतिष्ठितान्यगाराङ्गानिः। तथा शिरसीन्द्रियाणि साण. वहानि च स्रोतांसि संश्रितानि, यथा सूर्य संश्रिताः आभस्वाम। ममें गरीयो भवतीत्यर्थः। स्कन्धाश्रितत्वञ्च शाखानां-कन्धोधानेन तपश्चतात् तथा स्कन्धनिष्पन नैव रसादिना तत्पोषणात् । किञ्च, स्कन्धाश्रितान्येव मम्माणि लयप्राणहराणि, RMerमाणि । तेन च स्कन्धस्य प्राधान्यम्। यदुकं सुश्रुते-"जनात्यक्षिपति को कारविरोगुक्म। हृदयं वस्तिनाभी च प्रन्ति सद्यो हतानि वै" इति। स्वस्तिशिलसि गरीयांसीति सम्बन्धः। एतदगरीयस्त्वे हेतुमाह-तन्मूलत्वाच्छरोरस्येति । तन्मूलस्वादिति दाश्रिताचात्, तथा च हृदयाश्रितस्वं शरीरस्य, 'तत हृदये दश धमन्यः' इत्यादिना 'नाम्यामरा हव' इस्यन्तेन दर्शयिष्यति । यद्यपि च मम्र्मान्तराज्यपि विशेषण प्राण्यश्रयायुमन,
मा-"दशैवायसनान्याहुः प्राणा येषु प्रतिष्ठिताः। शडौ मम्मवयं कण्ठो रक्तं शुक्रोजसो -गुदम्" इत्यनेन, तथापि शादीनि न. शरीराश्रयभूतानि, यथा हृदयादीनि। तेन प्राणायतनवे समानेकशरीराश्रयत्वविशेषादिह हृदयादीनामेव प्राधान्यमुण्यते। किस प्राणाश्रयत्वसपि यथा वादीमाम, शङ्खादीनाम् । उक्तं हि-सप्तोत्तरं मम्मशतं यदुक्त शरीरसंख्यामधिकृस्य सुसम्माणि बस्तिं हृदयं शिरश्न प्रधानभूतान्यषयो वदान्त । प्राणायात बानि हि पाबमलो मावाक्यो सूबपि पीडयन्ति । भन्ये तु-सादिप्राणाश्रयाणा हृदयादिष्वेव सामीप्यादापतनावं -वर्षभितम्यं मुख्यत्वाइपलक्षितम् ॥ २॥ ....
पाणिः-बाभमन्य इति जना॑वहा दश धमन्या,-"अर्थ दश महामूलाः समास ब्यादिना मदशमहामूलीये प्रतिपादिताः। प्राणापानावित्युच्छासनिश्वासौ। केचित् । प्राणापानौ बथोकावेव वौ प्राहुः। तत्राऽपानो यद्यपि मेढ़ श्रोष्याश्रय एवेत्याहुः, तथापि.स्दयायतिरिकानुविधायित्वादृदयाश्रित इत्युच्यते। मनोऽन्तःकरणम् । बुद्धिर्महच्छन्दांभिकप्या। चेतवा बुद्धिवृत्रिभेदः। महाभूतानीति भात्मसम्बन्धानि सूक्ष्ममहाभूतानि। एतत् सर्व :नाभ्यामरा इति द्वितीयः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1520
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अन्योला] सिद्रिस्थानम् । be वस्तिस्तु मुष्कस्थूलगुदसेवनीशुक्रमूत्रवहानां नाड़ीनां मध्ये मूत्राधारोऽम्बुवहानां सर्वस्रोतसामुदधिरिवाएगानां प्रतिष्ठितो भवति। बहुभिस्तन्मूलमर्मसंज्ञकैः स्रोतोभिश्च गगनमिय दिनकरकराप्तमिदं शरीरम् ॥ ३ ॥
तेषां त्रयाणामन्यतमस्यापि भेदादाश्वेव शरीरभेदः स्यात्
गभस्तयः। वस्तिस्वित्यादि। वस्तिस्तु मुष्कादिवहानां नाड़ीनां मध्ये भूत्राधारोऽभवहानां स्रोतसां सर्वेषां प्रतिष्ठितः सापमानामुदधिरिधः । बहुभिरित्यादि। तन्मूलमम्मसंशकैः वस्तिमूलमर्मसंशकैर्बहुभिः ।स्रोतोभिब्यासमिद शरीरम्, यथा गगनं दिनकरकराप्तम् ॥३॥...
गाधरा-तेषामित्त्यादि। तेषां हृदयधिरोवस्तीनामन्यतममा भेदादाश्त
सांख्यदर्शने व्यवस्थापितम करे च व्युत्पादितमनुसरणीयम् । प्रदेशान्तरे चोक्तम्-"पामाविज्ञानमिन्द्रियपञ्चकं तथा । आत्मा च सगुगश्चेतश्चिन्त्यञ्च हृदि संस्थितम्" इति। तेश्य एतच्छोकोकाः, अधिकार्थानाच प्रोक्तेऽर्थ एवावरोधो व्याख्येयः। किंवा इह शास्त्रद्वारेणाभिधानम् । यथा हृदये दश धमन्यादीन्याश्रितानि, तद् दृष्टान्तेन दर्शयति-नाभ्यामरा इव प्रतिष्ठितानीति। नाभिश्चक्रनाभिः, अराश्चकनेमयः, यथा चक्रनाभ्यां सम्बद्धा अरास्तापघातीदुपहन्यन्ते, तन्मूलत्वेन तत्सम्बन्धा भवन्ति, एवं धमन्यादयोऽपीत्यर्थः। अरा इव भरा हति ग्याल्यानयन्ति । 'नाभ्यामपरा' इति वा पाठः, तेन नाभ्यामपरा अपत्यानीवेत्यर्थः। एतेन प्रदेशान्तरवर्तिनामपि धमन्यादीनां हृदयाश्रितत्वं सिद्धमिति भावः ॥
शिरस आश्रयस्वमाह-शिरसीत्यादि । इन्द्रियप्राणवहानि च स्रोतासि यद्यपि प्रदेशान्तरेऽपि भवन्ति, तथापि शिरसि विशेषेणैवैतामि प्रबद्धानीति सूर्यमिव गभस्तय इति दृष्टान्तेन वर्धयति । किरमाश्रयत्वा यथोक्तस्रोतसा तपघातेन विशिष्टोपघातदर्शनादुनीयते ॥ .
बस्तेः शरीराश्रयत्वमाह-वस्तिस्वित्यादि। स्थूलगुदादीनां मध्यस्थितस्वप्रतिपादनेनावं स्थूलगुदादीनां वस्याश्रयत्वं दर्शयति । अम्बुवहानां स्रोतसां प्रतिष्ठेति स्थानमित्यर्थः अधि. पंथागानां पूरणीयस्थानम, तथा वस्तिरपि अम्बुवहस्रोतसा विश्रामस्थानम् । वन्मूलारिति सत्सम्बमम्मसंज्ञकः। न हि स्रोतसां मर्मत्वमस्ति । किंवा स्रोतोमर्मशब्देन शिरामर्मण एव प्रहणम् । किंवा मर्मसम्बन्धानि मर्मपोषकाणि वा स्रोतांसि मर्मसंज्ञकानि स्रोतासि ।
७७०
For Private and Personal Use Only
Page #1521
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७५०
चरक-संहिता। [सिमीया सिद्धिा आश्रयनाशादाश्रितस्य नाशः। तदुपघातात् तु घोरव्याधिप्रादु. र्भावस्तस्मादेतानि विशेषेण संरक्ष्याणि वाह्याभिघाताद वातादिदोषेभ्यश्च ॥ ४॥
तत्र हृदयेऽभिहते कासश्वासबलक्षयकण्ठशोषक्लोमापकर्षणजिहानिष्क्रममुखतालुशोषापस्मारोन्मादप्रलापचित्तनाशादयः स्युः। शिरस्यभिहते मन्यास्तम्भादितचक्षुर्विभ्रममोहावेष्टन-चेष्टानाश-कासश्वास-हनुग्रहमूकगद्गदत्वाति-निमीलनगण्डस्यन्दनजृम्भणलालास्त्रावस्वरहानिवदनजिह्मत्वादीनि।वस्तो पुनर्वातमूत्रवर्धोनिग्रहवतणमेहनवस्तिशूलकुण्डलोदावर्त्तगुल्म बध्नानिलाष्ठीलोपस्तम्भनाभिकुक्षिगुदश्रोणिग्रहादयः। वातादुरपसृष्टानाञ्चैषां लिङ्गानि चिकित्सिते सक्रियाविधीन्युक्तानि । किन्वेतानि विशेषतोऽनिलाद्रक्ष्याणि, अनिलो हि पित्तकफ शरीरभेदः स्यादाश्रयनाशादाश्रितस्य नाशस्तस्मात् तदुपघाताद घोरव्याधिमादुर्भावः स्यात् तस्मादेतानि वस्तिहृदयशिरांसि विशेषेण रक्ष्याणीति प्रतिभा ॥४॥
गङ्गाधरः-तप्रेत्यादि। तत्र हृदयेऽभिहते कासादयः स्युः। शिरस्यभिहते मन्यास्तम्भादयः स्युः । वस्तौ खभिहते वातादिनिग्रहादयः स्युः । तत्र वातादुरपसृष्टानाञ्चषां लिङ्गानि सक्रियाविधीनि चिकित्सिते स्थाने उक्तानि। किन्तु आश्रयनाशादाश्रितस्य नाश इति आश्रयनाशादाश्रितस्य नाशो यस्मात् भवति, तस्माद् हृदयादीनामन्यतमस्य नाशाछरीरनाशो भवतीति युक्तम्। शरीरस्य हृदयाश्रितत्वं शेरीररक्षकप्रधानदशधमन्यायाश्रयस्वेनैव ज्ञेयम् । उपघातादिति विचिदवैकृतात् ॥३॥४॥
चक्रपाणिः-हृदयाघभिघातभवान् व्याधीन क्रमेणाह-तत्रेत्यादि। क्लोमापकर्षणं क्लोमापकर्षणाकारा वेदना। वेष्टनं शिरसि वेष्टनाकारा वेदना। कुण्डलं वस्तौ कुण्डलरूपा वेदना। उपखम्भो वस्तेरेव । चिकित्सित इति लिमम्मीयचिकित्सिते। सक्रियाविधीनीति सचिकितसितविधानानि। मर्मपरिपालने वस्तेः प्राधान्यं सोपपत्तिकमाह-किन्रवेतानीत्यादि। यस्मात्
For Private and Personal Use Only
Page #1522
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९म मध्यायः ] सिद्धिस्थानम्।
३७५१ समुदीरणहेतुः, प्राणमूलञ्च मर्म, तच्च वस्तिकर्मसाध्यतम्, तस्माद वस्तिकर्मसमं नास्ति किञ्चित् कर्म मर्मपरिपालनम् ॥५॥
तत्र षड़ास्थापनस्कन्धान विमाने द्वौ चानुवासनस्कन्धाविह च विहितांस्तान् वस्तीन् बुद्या विचार्य महामर्मपरिपालनार्थ प्रयोजयेद् वातव्याधिचिकित्साञ्चेति। भूयश्च वातोपसृष्टे हृदि हिङ्गचूर्णलवणानामन्यतमचूर्णसंयुक्तां पेयां मातुलुङ्गरसेनान्येन वाम्लेन हृयन वा पाययेत्। स्थिरादिपञ्चमूलरसः सशर्करः पानार्थम्, विल्वादिपञ्चमूलरससिद्धा च यवागूह द्रोगखल्वेतानि विशेषतो वातात् संरक्ष्याणि, अनिलो हि तत्र पित्तकफसमुदीरणहेतुए, पाणमूलश्च मने। तच्च मम्मस्थव्याधिजातम् ॥५॥
गङ्गाधरः-तत्रेत्यादि। तत्र प्राणादिषु वस्तिकम्म खलु ये विमाने स्थाने पड़ास्थापनस्कन्धा अभिहिताः । जीवकभकजीवन्त्यादिना मधुरस्कन्धः। आम्राम्रातकेत्यादिनाम्लस्कन्धः। सन्धवसौवच्चेलेत्यादिना लवणस्कन्धः। पिप्पलीपिप्पलीमूलेत्यादिना कटक स्कन्धः। चन्दननलदेत्यादिना तिक्तस्कन्धः । प्रियनन्तेत्यादिना कषायस्कन्ध इति षड़ास्थापनस्कन्धा अभिहिताः । भूयश्चेत्यादि। भूयः पुनश्वाह । हृदि वातादिभिरुपसृष्टे जलेन संसिद्धां पका पेयां हिङ्गुसन्धवाद्यन्यतमलवणचूणसंयुक्तां मातुलुङ्गरसेनान्येन वा हृदेा. नाम्लेन संयुक्तां पाययेत् । पानाथेन्तु स्थिरादिकाथः शर्करायुक्तः। विल्बादिपित्तकफयोईयोर क्रिययोरीरणेऽनिल एव हेता, तेन कफपित्तजेऽपि विकारे वायुनिमित्तम्, वातज. विकारेऽपि वायुः स्वतन्त्र एव कारणम्, मतः सर्वविकारेषु मर्माणि रक्ष्याणि तत् कारणादपि वातादेव मर्माणि रक्षणीयानि, तथा प्राणमूलशेति जीवितहेतुश्चाविकृतवायुः, विकृत प्राणोपघातकः। तेन माग्यपि प्राणरक्षार्थ वातावक्ष्याणि। वस्तिसाध्यतम इति इसरचिकित्सापेक्षया वस्तिना साध्यतमः। उक्तं हि- "वस्तितिहराणाम्" इति। द्वौ चानुवासनस्कन्धाविति रोगभिषगजितीयेन-"अनुवासनन्तु स्नेह एव, स्नेहस्तु द्विविधः-स्थावरात्मको जगमात्मक" इत्यनेनोक्ती द्वावनुवासनस्कन्धौ ज्ञेयौ। इहति सिद्विस्थाने। बुदरा विद्याय, वातव्याधि. चिकित्सा वुद्धा विधायं प्रयोजयेदित्यर्थः ॥ ... . विशेषेण मर्मभेदचिकित्सितमाह-भूयश्चेत्यादि। हरपसारे बातेनेति शेषः। लवणाना
For Private and Personal Use Only
Page #1523
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Acharya Shri Kailass
३७५२
चरक-संहिता। (सिमवि सिदि विहितच कम्मे ति।मूर्छि तुवातोपसृष्टेऽभ्यङ्गस्वेदोफ्नाहनस्ता. कविषीड़नधूमादीनि। वस्तौ कुम्भीस्वेदो वर्त्तयः श्यामादिभिगोमूत्रसिद्धो निरूहः विल्वादिभिश्च सुरादिसिद्धः शरकाशेक्षुदर्भगोक्षुरमूलभृतक्षीरैश्च। त्रपुषर्वारुखराश्वावीजयवान् बुद्धा कल्कितो निरूहः। सक्षारयवतिल्वकभृष्टकल्कितो निरूहः स पोतदारुसिद्धतलानुवासनः। तेल्वकञ्च सर्पिविरेकार्थम् । शतावरीगोधुरवृहतीकण्टकारीगुडूचीपुनर्नवोशीरमधुकद्विशारिवा-श्रेयसीलोप्रकाश्मरीमूलक्काथचतुर्गुणं बलावृषर्षभकखराह्वोपकुञ्चिकापञ्चमूलरससिद्धा यवागृह दरोगिणे देया। विहितञ्च प्राग यत् कर्म तच्च कार्यम् । मूद्धि खित्यादि । अभ्यगादीनि। वस्तावित्यादि । वरतौ वातोपसृष्टे कुम्भीस्वेदो वर्तयश्चोदावतॊक्ताः। श्यामादिषड्विरेचनशताश्रितीयोक्तत्रिविल्वेत्यादिदशकमास्थापनोपगं काथयिखा समगोमूत्रेण कृतो निरूहः । विल्वादिपश्चमूलकाथः मुरादिमिश्रः सिद्धो निरूहः। शरादिभिश्च कथितः निरूहः । त्रपुषादिकल्कितश्च । सक्षारयवो यवक्षारयुक्तः भृष्टलोध्रमूलखक्कल्को निरूहः। पीतदारु सरलकाष्ठं तत्कल्कसिद्धतलानुवासनसहितो हितः । बल्वकमित्यादि । तस्वकं घृतं विरेकार्थमिति । शतावरीत्यादि । शतावर्यादीनां मिति निमिट्टी । अन्य एव भन्यतमः, यथा-श्रेष्ठतम इसि। हृय नेति मनोऽनुकूलेन । PROMO साहयत्वम्, तन्मनोऽननुकूलत्वमेव । हृदोगविहित कर्मेति सिमर्मीय
विधूिमावीलीविलिकाब्देन परिषेकोपनाहादिग्रहणम्। वस्तौ स्थिति प्रष्ट -बालेकिलरमा सोमित्तका वायुरेव प्रधानमिति प्रागेव प्रतिपादितम् ।
निमाछिरिलस्यते। यानि श्यामादिभिरिति श्यामाशिवृचतराल. HAMARANोनालीनाथ क्याविना प्रावका बामगर, विल्वादिरिति वृहत्पश्चMARATकिपिलवसूलवृदायोकुलान् तेनोको विधायिः। भरादिमूलशृतक्षीरः । वपुषादिकल्कोऽपरः। खराश्वा
भोलिदेवाधिवासनं भीमगिरहे,WADपिगीतसारा दायिक
For Private and Personal Use Only
Page #1524
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९म माया
सिद्धिस्थानम्। वषाभूमदनफलकल्कसिद्धं तैलमुत्तरवस्तिनिरूहः स्निग्धखिन्नस्य शूलमूत्रविकारहर इति ॥ ६॥
तत्र श्लोकाः। हृदये मूर्छि वस्तौ च नृणां प्राणाः प्रतिष्ठिताः। तस्मादेषां सदा यत्नात् कुर्वीत परिपालनम् ॥ ® आघातवर्जनं नित्यं स्वस्थवृत्तानुवर्त्तनम् । उत्पन्नातिविघातश्च मर्मणां परिपालनम् ॥ ७॥ अत ऊर्द्ध विकारा ये त्रिमर्मीये चिकित्सिते। न प्रोक्ता मर्मजास्तेषां कांश्चिद् वक्ष्यामि सौषधान् ॥८॥ क्रुद्धः स्वैः कोपनर्वायुः स्थानादूई प्रपद्यते।
पोड्यन् हृदयं गत्वा शिरःश च पीड़यन् ॥ प्रयोदशानां काथचतुर्गुणं तलं बलादिकल्कपादिकसिद्धं तदुत्तरवस्तिनिरूहः । स्निग्धखिन्नस्य शूलमूत्रविकारहर इति। खराहा पाराशीययमानीविशेषः ॥३॥ - गाधर-एषां प्रमाणश्लोकाः। हृदय इत्यादि। एषां हृदयमूर्द्धवस्वीनां परिपालनम् । एषामाघातवज्जनं एषामुत्पन्नात्तिविघातश्च मम्मणाश्च परिपालनमिति॥७॥
गाधरः-अत ऊ’ मित्यादि। स्पष्टम् ॥८॥
गङ्गाधरः-क्रुद्ध इप्यादि। स्वः कोपनायामादिभिः। स्वस्थानाद्ध कल्पोकम् । शतावरीत्यादौ द्विशारिवेति अनन्तमूलशारिवे। श्रयसी रास्ना। उपकुचिका कृष्णजीरकम् । शितिसारका शालिञ्चः। अश्मभेदकः पाषाणभेदकः। उत्तरवस्तिरिति क्यामाणोत्तरवसिविधानाज शेय इत्यर्थः। निरूहे निरूहस्थाने देय इत्यर्थः ॥५॥६॥ . चक्रपाणि-बथोत्तम श्लोकेन दर्शयधिकमप्याह किश्चित्, हृदय इत्यादिना। वायक्वमिति मम्मोपधातकहेसुवर्जनम् । स्वस्थवृत्तानुवर्तनच हृदयादिपोषकतयैव पालकं भवति । तूपसासिंविधात इल्युत्पनमम्मरोगप्रतीकारः॥७॥
पाणि- मर्मपरिपालयस्तिकथनप्रसङ्गादनुक्तमर्मगत- रोगान् सचिकित्सितान् वलय. माह-भत बदमित्यादि । वोगमपतन्त्रकमाह-क्रुद्ध इति । स्थानातूद सिसि धास्थानापेक्षया
• भावावर्जनमितिसम्मतः पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #1525
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७५४
चरक-संहिता। [सिमीया सिदिः धनुव्वन्नमयेद् गात्राण्याक्षिपेन्मोहयेत् तथा। कृच्छण चाप्युसिति स्तब्धाक्षोऽथ निमीलकः । कपोत इव कूजेच्च निःसंज्ञः सोऽपतन्त्रकः ॥६॥ दृष्टिं संस्तभ्य संज्ञाश्च हत्वा कण्ठेन कूजति हृदि मुक्त नरः स्वास्थ्यं याति मोहं वृते पुनः । वायुना दारुणं प्राहुरेके तमपतानकम् ॥१०॥ स नरः कफवाताभ्यां रुद्धस्तश्च विमोक्षयेत् ।
तीक्ष्णः प्रधमनैः संज्ञां तासु मुक्तासु विन्दति ॥ प्रपद्यते, ऊद्ध ञ्च गला हृदयं पीड़यन् शिरःशजौ पीड़यन् गात्राणि धनुष्यनमयेत् । आक्षिपेद् गजारूढस्येव गात्राणि चालयेत् तथा तं नरं मोहयेत् । कृच्छण चोच्छसिति स्तब्धाक्षश्च स्यादथ निमीलकः मुद्रिताक्षः स्यात् । कपोतः पारावत इव च कूजेत्। निःसंशो भवतीत्यपतन्त्रको नाम वातरोगः हृद्रोग एव ॥९॥ -- गङ्गाधरः-तस्यास्यामवस्थायां नामान्तरमन्ये यदाहुस्तदुच्यते। दृष्टिमित्यादि। वायुह दयं गतो दृष्टिं संस्तभ्य संज्ञाश्च हखा कण्ठेन कूजति कूजयति नरं तेन वायुना मुक्ते त्यक्ते हृदि सति नरः स्वास्थ्यं संशाच याति वायुना पुन ते हृदि मोहं याति, तमपतन्त्रकमीदृशमेकेऽपतानकं दारुणमाहुः॥१० "गङ्गाधरः-अस्य दारुणत्वं दर्शयति-स नर इत्यादि। सोऽपतानकवानरः
यम्। स्तब्धाक्षोऽथ निमीलन इति स्तब्धामो वा भवति निमीलिताक्षो वा भवति । निःसंज्ञ इति ब्याधिवेगकाले दृष्टिं संस्तभ्य संज्ञाश हत्वा कण्ठेन कूजति, निःसंज्ञो भवति । मोहं वृते पुनरिति हृदये वृते पुनर्वायुना मोहं याति। वायुनेति कफयुक्तेन । एके तदपतानक मेवापतन्तकमाहुः। अस जतूकर्णः-वातकफाभ्यां हृच्छिर शङ्खपीड़नानमनाङ्गाक्षेपप्रमोहादि. स्तम्मनिमीलनकृच्छोच्छारकूजनान्यपतन्तके" इति । किंवा अपतन्त्रक विधिधं वर्णन्ति -वातात, कफाच। तब नि:संज्ञः सोऽपन्तकः इत्यनेन कफज उच्यते; 'वायुना दारुणं प्राहुः' इति वायुना जनितमपसन्तकमेवाऽपतानकमाहुः। सस्य दारुणत्वं दारुणवातारब्धत्वादिति व्याख्येयम् । वघेव सुश्रुते वातन्याधावतन्तकः परितः। ताहिति देता बासु सनीषु ॥ ८-१०॥
For Private and Personal Use Only
Page #1526
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म अध्यायः ]
सिद्धिस्थानम् ।
मरिवं शिशु वीजानि विङ्गञ्च फणिज्भकम् । एतानि सूक्ष्मचूर्णानि दद्याच्छीर्षविरेचनम् ॥ हिङ्ग तुम्बुरु पथ्या च पौष्करं लवणत्रयम् । यवकाथाम्बुना पेयं हृत्पार्श्वर्यपतन्त्रके ॥ हिङ्गम्लवेतसं शुण्ठीं ससौव चर्चलदाडिमाम् । पिबेद वातकफलञ्च कर्म हृद्रोगनुद्धितम् ॥ शोधा वस्तयस्तीक्ष्णा हितास्तस्य च कृत्स्नशः । सौवर्चला भयाव्योषैः सिद्धं तस्मै घृतं हितम् ॥ ११ ॥ मधुरस्निग्धदुग्धादि सेवनातिद्रवश्रमात् । शोकाद् व्याध्यनुषङ्गाच्च वायुनोदीरितः कफः ॥ यदासी समवस्कन्दा हृदयं हृदयाश्रयान् । समावृणोति ज्ञानादींस्तदा तन्द्रोपजायते ॥
३७५५
कफवाताभ्यां रुद्धस्तं विमोक्षयेत् । कैरित्यत आह- तीक्ष्णः प्रधमनः संज्ञावहासु नाही मुक्ता संज्ञां विन्दतीति । मरिचमित्यादि । मरिचादीनि सूक्ष्म चूर्णानि, तस्य शीर्ष विरेचनं दद्यादिति । अत्र केचित् पठन्ति । हिङ्गित्यादि । हिंद्रादिलवणत्रयान्तं चूर्ण यवका थाम्बुना पेयम् । हिङ्गम्लवेतसादिपञ्चकचूर्ण जलेन पिबेत् । एवमपतानकेऽपतन्त्रके च हृदरोगनुत् कम्मे हितम् । शोधना इत्यादि । तस्य च कृत्स्नशः शोधना वस्तयो हिताः, सौवच्चलादिकल्क सिद्ध घृतश्च तस्म हितमिति ॥ ११ ॥
गङ्गाधरः– अथ तन्द्रामाह – मधुरेत्यादि । मधुरादिसेवनादतिद्रवादित्यतिधावनात् अतिश्रमाच्च शोकादितश्च वायुनोदीरितः कफः । असौ कफो यदा
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः– यवक्वाथाम्बुनेति यवैः षडङ्गविधिना श्रतपानीयेन । हृद्रोगनुद् वातकफन' यत् कर्म तद्धितमपतन्सके । शोधना इत्यादी ' कृत्स्नशः शोधना न हिताः' इति वचनेन शोधनार्थस्तोकनिरूहदानम्, भूरिशोधननिरूहदाने तु वातक्षोभः स्यादिति भावः ॥ ११ ॥
Page #1527
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७५६
चरक संहिता (सिमीया सिद्धि हृदयव्याकुलीभावो वाक्यञ्चेन्द्रियगौरवम् छ । मनोबुद्धाप्रसादश्च तन्द्राया लक्षणं मतम् ।। १२॥ कफन तत्र कर्त्तव्यं शोधनं शमनानि च। व्यायामो रक्तमोक्षश्च भोज्यश्च कटुतिक्तकः ॥ १३॥ मूत्रैकसादं जठरं कृच्छ् तत् सङ्गसंक्षयो। मूत्रातीतोऽनिलाष्ठीला वातवस्त्युषणमारुतौ ॥ वातकुण्डलिकाप्रन्थिविधातो वस्तिकुण्डलम् । प्रयोदशैते मूत्रस्य दोषास्तल्लिङ्गतः शृणु ॥ १४॥ पित्तं कफो द्वयं वापि वस्तौ संहन्यते यदा। मारुतेन तदा मूत्रं रक्तं पीतं तदा सूजेत् ॥ सदाहं श्वेतसान्द्र वा सव्वैर्वा लक्षणैर्युतम् ।
मूत्रकसादं तं विद्यात् पित्तश्लेष्महरैजयेत् ॥ १५॥ हृदयं समषस्कन्दा हृदयाश्रयान् सानादीन् समावृणोति तदा तन्द्रा नाम व्याधिरुपजायते। हृदयेत्यादि तस्या लक्षणम् ॥ १२ ॥
गाधरः-तस्याश्चिकित्सामाह-कफनमित्यादि। स्पष्टम् ॥१३॥ - गजाधर मूत्रकसादमित्यादिना बस्तिरोगानाह-मूत्रसादमूत्रजठरादयः त्रयोदय सूत्रस्य दोषा भवन्ति ॥१४॥
गाधरः-क्रमेणषां लक्षणान्याह-पित्तमित्यादि। संहन्यते संघातीक्रियते। मूकसादं जयेत् ॥१५॥ चक्रपाणिः-मधुरस्निग्धेत्यादिना तन्नालक्षणं चिकित्सित केचित् पठन्ति ॥ २ ॥ १३ ॥
चक्रराणिः-हृद्रोगमभिधाय वस्तिरोगानाह-मूखोकसादमित्यादि। एते च मूत्रदोषा मूलम्याद भिजा एवेति खिमम्र्मीय एव प्रतिपादितम् ॥ १४ ॥
चक्रपाणि-पित्त कफ इत्यादिना मूखोकसादमाह। अपच वातकफपित्तरिति सिदोजन्यत्र इत्युक्तं भवति। संहन्यत इति संहतरक्तपीतवर्णता पित्तेन, श्वेतवर्णता कफेन, कफपित्तलक्षणता मपिताम्याम्, बायुस्त सम्बानुगत एव। तन्त्र वायोरावरणकृत एव कोपः । तेन नियमनोरेव शिफिक्सोका पिताले महर्जयेत्' इत्यनेन, बायोस्त्वावरणजयादेव जयो भवतीति भावः ॥१५॥
• वारेन्द्रिवनौरवमिति वा पारः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1528
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९मैं अध्यायः
सिद्धिस्थानम्। विधारणात् प्रतिहतं वातोदावर्तितं यदा। पूरयत्युदरं मूत्रं तदा तदनिमित्तरुक् ॥ अयं हि मूत्रविट्सङ्गस्तन्मूत्रजठरं वदेत् । .. मूत्रवरेचनी तत्र चिकित्सां संप्रयोजयेत् ॥ हिङ्ग द्विरुत्तरं चूर्ण त्रिमीये प्रकोर्तितम्। . हन्यान्मूत्रातिसङ्घातं व्याधिश्च गुदमेढ़योः ॥ १६ ॥ मूत्रितस्य व्यवायान्ते रेतो वातोद्धतं च्युतम् ।। पूर्व मूत्रस्य पश्चाद् वा स्रवेत् तत् कृच्छमुच्यते ॥ १७॥ खवैगुण्यानिलाक्षेपः किश्चिन्मूत्रश्च तिष्ठति। मणिसन्धौ स्रवेत् पश्चात् तदरुग् वाथवातिरुक् । मूत्रसङ्गः स विच्छिन्नन्तच्छेषं गुरुशेफसः ॥१८॥ वाताकृतिर्भवेत् वातान्मूत्रे शुष्यति संक्षयः ॥ १६ ॥ गङ्गाधरः-विधारणादित्यादि। मूत्रवेगविधारणात् प्रतिहतं मूत्र यदा वातेनोदावर्तितं सदुदर पूरयति, तदा तदनिमित्तगय मूत्रविट्सङ्गश्च स्यात् तन्मृत्रजठरं वदेत् । तस्य चिकित्सामाह-मूत्रवरेचनी मित्यादि । हिडित्यादि। त्रिमीये यद द्विरुत्तर हिड प्रकीर्तितं तत् मूत्रातिसङ्घात हन्यात् ॥१६॥
गङ्गाधरः-मूत्रकृच्छमाह-मूत्रितस्येत्यादि । स्पष्टार्थम् ॥१७॥ ... गङ्गाधरः-खवगुण्येत्यादिना मूत्रसङ्गः । खवगुण्यान्मूत्रद्वारवगुण्यादनिलाक्षेपश्च मणिसन्धौ शिश्नाग्रस्य सन्धौ किञ्चिन्मूत्रं तिष्ठति तत् तु पश्चादरुगतिरुण वा स्रवेत्, स मूत्रसङ्ग उच्यते। तच्छेषं विच्छिन्न सद गुरुशेफसो जनस्य वाताकृति स्यात् ॥१८॥ ४. चक्रपाणि:-अनिमित्तगिति अलक्ष्यमाणनिमित्तरुक्। मूत्रवैरेचनीमिति मूसविरेचनीयदशकप्रयोनरूपम्। हिङ्गद्विरुत्तरन्तु 'हिङ्गु वचा' इत्यादिनोक्तं हिङ्गादि द्विरुत्तरं यस्मिन् तजिद्धिहत्तरम् ॥ १६॥
चक्रपाणिः-मूवितस्येति मूतवेगगतस्य मूखवेगयुक्तस्येति यावत्। व्युतमिति स्वस्थानाज्च्युतम् । वातोदतमिति वातविभिप्तम् । एतल्लनणान्तरमुक्तमेव कृच्छम्, मूत्रकृच्छमितोऽन्य
४७१
For Private and Personal Use Only
Page #1529
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७५८
चरक संहिता ।
चिरं धारयतो मूत्रं त्वरया न प्रवर्त्तते । मेहमानस्य मन्द ं वा मूत्रातीतः स उच्यते ॥ २० ॥ आध्मापयन् वस्तिगुदं रुद्धा वायुश्चलोन्नताम् । कुर्य्यात् तीव्रार्त्तिमष्ठीलां मूत्रविणमार्गरोधिनीम् ॥ २१ ॥ मूत्रं धारयतो दुष्टो वायुः क्रुद्धो विधारयेत् । मूत्ररोधार्त्तिकण्डूभिर्वात वस्तिः स उच्यते ॥ २२ ॥ उष्मणा सोष्मकं मूत्रं शोषयेद् रक्तपीतकम् । 'उष्णवातः सृजेत् कृच्छ्रात् वस्त्युपस्थार्त्तिदाहवान् ॥ २३ ॥ गतिसङ्गादुदावर्त्य स मूत्रस्थानमार्गयोः ।
मूत्रस्य विगुणो वायुर्भग्नव्या विद्धकुण्डलम् ॥
गङ्गाधरः— मूत्रसंक्षयमाह – वाताकृतिरित्यादि । वातान्मूत्रे शुष्यति सति वाताकृतिरेव मूत्रस्य संक्षयो भवेत् ॥ १९ ॥
गङ्गाधरः - मूत्रातीतमाह - चिरमित्यादि । मेहमानस्येत्यात्मनेपद तिङोऽपि तिङमिच्छन्ति परस्मैपदिनां कचिदित्युक्तेः ॥ २०॥
गङ्गाधरः- अनिलाष्ठीलामाह - आध्मापयन्नित्यादि । चलोन्नतां चलाखोभताश्वाष्ठीलामष्ठीलावद्ग्रन्थिम् ॥ २१ ॥
गङ्गाधरः- वातवस्तिमाह - मूत्रमित्यादि । यो दुष्टो नरो मूत्रमागतं धारयेत् तस्य क्रुद्धो वायुमूत्ररोधादिर्भि त्रं विधारयेत् स वातवस्तिरुच्यते || २२ ||
[ सिमम्मीया सिद्धिः
For Private and Personal Use Only
गङ्गाधरः- उष्णमारुतमाह – उष्मणेत्यादि । उष्मणा पित्तोष्मणा सहितः क्रुद्धो वायुः सोष्मकं रक्तपीतकं मूत्रं शोषयेद् वस्त्युपस्थयोरर्त्तिदाहवान कृच्छ्रात् तन्मूत्रं सृजेदित्युष्णवातः ॥ २३ ॥
गङ्गाधरः - वातकुण्डलिकामाह - गतिसङ्गादित्यादि । स विगुणो वायुमं त्रस्य देवाऽतलक्षणत्वात् । किञ्चिदिति स्तोकम् । विच्छिन्न उच्छोषो गुरुशेफस इति प्रवृद्धमूखावशेषेण स्थितेन गुरुशेफस इति ॥ १७ ॥ १८ ॥
'चक्रपाणिः - वाताकृतिरित्यादि संक्षयलक्षणम् । वाताकृतिरिति वातलक्षणयुक्तम् । विधा रणादिति मूलवेगरोधात् । उष्मणेति पितोष्मणा । शोषयनिति उष्मणाः सहितो वात एव मूर्ख शोषयन् । गतिसङ्गादित्यादिना वातकुण्डलिकामाह । मूत्रस्य गतिसङ्गादुदावृत्ती वायुर्मूस
Page #1530
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९मध्यायः
सिद्धिस्थानम् ।
३७५६ मूत्र विहन्ति संस्तम्भ-भग्नगौरववेष्टनैः । तीवरुङ्मृत्रविट्सङ्गैर्वातकुण्डलिका हि सा ॥ २४ ॥ रक्त वातकफाद दुष्ट वस्तिद्वारे सुदारुणम् । प्रन्थिं कुर्यात् स कृच्छ्रेण सृजेन्मूत्रं तदावृतम् । अश्मरीसमशूलं तं रक्तप्रन्थिं प्रचक्षते ॥ २५ ॥ रूचदुर्बलयोतिनोदावृत्तं शकूद यदा। मूत्रस्रोतोऽनुपद्यत विट्संसृष्टं तदा नरः। विड्गन्धं मूत्रयेत् कृच्छाद विड्विघातं विनिर्दिशेत् ॥ २६ ॥ द्रुताध्वलङ्घनायासादभिघातात् प्रपीड़नात् । वस्थानाद वस्तिरुदवृत्तः स्थूलस्तिष्ठति गर्भवत्॥ शूलस्पन्दनदाहात्तों विन्दु विन्दु स्त्रवत्यपि। .
पीड़ितस्तु स्त्रवेद धारां संस्तम्भोद्वष्टनार्त्तिमान् ॥ स्थानमार्गयोर्गतिसका स्थाने गतिर्मार्ग सङ्गा, तद् उदावर्त्य मूत्रस्य भग्नव्याविद्धकुण्डलं मूत्रं संस्तम्भादिभिविहन्ति, सा वातकुण्डलिका नाम ॥२४॥ .... गङ्गाधरः-रक्तग्रन्थिमाह-रक्तमित्यादि। वातकफाद्धेतोदुष्टं रक्तं यस्य वस्तिद्वारे सुदारुणं ग्रन्थिं कुर्यात्, स जनस्तद्ग्रन्थिनावृतं मूत्रमश्मरीसमर्क यथा स्यात् तथा कुच्छण सृजेत्। तं रक्तग्रन्थिं प्रचक्षते ॥२५॥ . गडाधरः-विडिघातमाह-रूक्षेत्यादि। यदा रूक्षदुर्बलयोनेरयोर्वातेनोदावृत्तं शकर मूत्रस्रोतोऽनुपदेवत, तदा नरो विसंसृष्टं विड्गन्धं कृच्छान्मूत्रयेत् । तं वातदुष्टविट्संसर्गाद विड्विघातं मूत्रं नाम विनिर्दिशेत् ॥२६॥
गाधरः-वस्तिकुण्डलमाह-द्रताध्वेत्यादि। द्रुताध्वगमनादितो बस्तिः खस्थानादुवृत्तः सन् गर्भवत् स्थलः संस्तिष्ठति। शूलाद्यातः सन् सापुमान् स्थानमार्गयोर्भग्नम्याविद्धकुण्डली मूतयति । भग्नः प्रतिहतः, व्याविद्रो वक्री, कुण्डलीति भावःमानतया स्थितः। इंशन वायोरुपस्थानं मुतमार्ग एव भवति। वातकुण्डलिलक्षणमाहसंखम्भेस्पादि। भको भनाकारवेदना। रक्तं प्रन्धिं कुर्यात् वातकफाभ्यां इष्टमिति पोषणम्। विड्युक्तो विधातो विविधातः । साध्वस्यादिना वस्तिकुण्डलमाह। सम्वृत्त इति परावृत्त
For Private and Personal Use Only
Page #1531
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७६०
चरक-संहिता। सिमर्मीया सिद्धिः वस्तिकुण्डलमाहुस्तं घोरं शस्त्रविषोपमम् । पवनप्रबलं प्रायो दुर्निवारमबुद्धिभिः॥ तस्मिन् पित्तावृते दाहः शूलं मूत्रविवर्णता। .. श्लेष्मणा चावृते शोथः स्निग्धं मूत्रं सितं धनम् ॥ श्लेष्मरुद्धविलो वस्तिः पित्तोदीणों न सिध्यति । अविभ्रान्तविलः साध्यो न च यः कुण्डलीकृतः॥ स्याद् वस्तौ कुण्डलोभूते तृण्मोहः श्वास एव च ॥२७॥ ® दोषवेगमवेक्ष्यैतान् मूत्रकृच्छ्रहरैर्जयेत्। वस्तिमुत्तरवस्तिं वा सर्वेषामेव दापयेत् ॥ २८॥
विन्दु विन्दुमूत्रस्य स्रवति । ततः शिश्न पाणिना पीड़ितश्चेत् तदा संस्तम्भा. घर्तिमान् धारां सवेत, तं वस्तिकुण्डलमाहुः। मारकखाच्छस्त्रविषोपमम् । तद वस्तिकुण्डलं पवनप्रबलमबुद्धिभिः प्रायो दुनिवारम् । तस्मिन् वस्तो पित्ताहते दाहादि स्यात् । श्लेष्मणाहते शोधादि स्यात् । तस्यासाध्यतामाह-श्लेष्मणा रुद्धं विलं वस्तिमुखच्छिद्रं यस्य स पित्तोदीणेश्चेत् तदा न सिध्यति। अविभ्रान्तविलः श्लेष्मादिविभ्रमहीनविलो वस्तिः साध्यः स्याद, यश्च वस्तिः कुण्डलीकृतो न भवति स च साध्यः स्यात्। कुण्डलीभावे लक्षणमाहस्याद वस्तावित्यादि। वस्तौ कुण्डलीमूते खड़ादयः स्युः ॥२७॥
गङ्गाधरः-एषां चिकित्सामाह-दोषवेगमित्यादि। दोषवेगमवेक्ष्य वद्य एतांस्त्रयोदशमूत्रदोषान् मूत्रकृच्छहररोषधजयेत् । सर्वेषां त्रयोदशानां मूत्रदोषाणां वस्तिं दापयेदुत्तरवस्तिश्च दापयेत् । इति ॥२८॥ . . मुखा। पीड़ित इति हस्तादिभिः । श्लेष्मरुद्धविलो वस्तिन सिध्यति, तथा पित्तोदीर्णश्च न सिध्यति । अविनान्तविल इति भरुद्धद्वारः । कुण्डलीकृत इति वलीकृतः। वत्त लीकृत व लक्षणान्याहसात वस्तावित्यादि ॥ १९-२७॥.
चक्रपाणिः-चिकित्सामाह-दोषाधिक्यमित्यादि। .. मूत्रहरैः प्रयोगैर्दोषाधिक्यमवेक्ष्म प्रयुजमेदित्यर्थः ॥ २८॥
दोषाधिक्यमपेक्ष्यतानिति चक्रसम्मतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1532
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९मभन्याया]
सिद्धिस्थानम्। ३७६१ पुष्पनेत्रन्तु हैमं स्यात् सूक्ष्ममौत्तरवस्तिकम् गोपुच्छवद् वृन्तसम जात्यश्वहनपुष्पयोः। रोप्यं सर्षपछिद्र स्यात् त्रिकर्ण ® द्वादशाकुलम् ॥ २६ ॥ तेनाजवस्तियुक्तेन स्नेहसापलं नयेत् । यथावयो विशेषेण स्नेहमात्रां विकल्प्य वा ॥३०॥ स्नातस्य भुक्तभक्तस्य रसेन पयसापि वा। विसृष्टवर्धोमूत्रस्य पीठे जानुसमे मृदौ॥ रुजः सुखोपविष्टस्य हृष्टे मेढ़ घृतान्विते । शलाकयान्विष्य गतिं यद्यप्रतिहता व्रजेत् ॥ गङ्गाधरः-अथोत्तरवस्तिपकारमाह-पुष्पेत्यादि । औत्तरवस्तिकं पुष्पनेत्र हेमं सक्ष्मश्च स्यात् । तदाह-गोपुच्छवन्मध्यस्थलं जात्यश्वहनपुष्पयो न्तसमं सूक्ष्मच्छिद्रं स्यात् । रौप्यं नेत्रं सपपच्छिद्रं स्यात् । सर्व द्वादशाङ्गले पूर्ववत् त्रिकर्णिकम् ॥२९॥ . गङ्गाधरः-अजवस्तियुक्तेन तेन नेत्रेण स्नेहस्य साद्धपलं प्रणयेत्। यथाषयश्च विकल्प्य वा विशेषेण स्नेहमात्रां प्रणयेत् ॥३०॥
गङ्गाधरः-यथा प्रणयेत् तदाह-स्नातस्येत्यादि। मांसरसेन पयसा वा भुक्तभक्तस्य विसृष्टबच्चौमूत्रस्य जानुसमे मृदो पीठे रुजस्तद्रोगस्य सुखेनोपविष्टस्य हृष्टे मेढे समुदगमदृढ़े मेढ़ घृतान्विते, शलाकया मेदस्य गति मूत्रमार्गच्छिद्रमन्विष्य यदि तत्रामतिहता शलाका प्रविशेत् तदा तां शलाकामाकृष्य
चक्रपाणिः-उत्तरपस्तिं दापयेदित्युक्तम्, तत उत्तरवस्तिविधिमाह-पुष्पनेत्रमित्यादि । पुष्पनेवमित्युत्तरवस्तिनेत्रस्य संज्ञा। उत्तरमार्गदोयमानतया किंवा श्रेष्ठगुणतया उत्तरवस्त। जास्यबहनवृन्तेन सममिति जातेरवहनस्य च पुष्पयोवृन्तेनाने समम् , उक्तं हि हारोते-'कुन्दस्य सन्तप्रविमं तयान" इति। अश्वहन: करवीरः। सर्षपच्छिद्रमिति सर्षपवाहिच्छिद्रम् । विकर्णमिति नेत्रे वस्तिवन्धनार्थमेक्तः कर्णिका, अपराने शेफ-प्रमाणा षड्लादिः कर्णिका कतम्या। सिकणिकमिति धा पाठः। यथावयो विशेषण स्नेहमानां विकल्प्य चेति यथोकस्नेहः पाविंशतिवर्षस्य ततस्तु अवाक् वयोभेदविकल्पेनापकर्षः कर्तव्यः। उक्तं हि सुश्रते-"स्नेहप्रमाणं परमं प्रकुशवास कीर्तितः। पञ्चविंशतिवर्षामामागवुद्धिविकल्पितम्,' इति । एष्टे
• द्विवर्णमिति चतः पाठः।
म
.
-
For Private and Personal Use Only
Page #1533
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७६२
चरक संहिता | ततः शेफः प्रमाणेन पुष्पनेत्रं प्रवेशयेत् । गुदवन्मूत्रमार्गेण प्रणयेदनुसेवनम् ॥ हिंस्याद् वस्तिगतो वस्तिं मूले स्नेहो न गच्छति । सुखं प्रपीड्य निष्क्रम्य निष्कर्षेन त्रमेव च ॥ ३१ ॥ प्रत्यागते द्वितीयं वा तृतीयञ्चापि दापयेत् । अनागच्छन्नुपेक्ष्यस्तु रजनीं व्युषितस्य च ॥ पिप्पलोलवणागार - धूमापा मार्गसर्षपैः । वार्त्ताकुर सनिर्गण्डी-शम्पाकैः ससहाचरः ॥ मूत्राम्लपिष्टैः सगुड़ वत्तिं कृत्वा प्रवेशयेत् ।
तु सर्वपाकारां पञ्चाद् द्विमाषसम्मिताम् ॥ नेत्रदीर्घा घृताभ्यक्तां सुकुमारामभङ्कराम् । नेत्रवन्मूत्रनाड़ीन्तु पायौ चाङ्गुष्ठसम्मिताम् ॥ ३२ ॥ शेफ प्रमाणेन पुष्पनेत्र प्रवेशयेत् । यथा गुदे प्रणयनमुक्त नातिद्रत नातिधीरमकम्पस्तं तथा अनुसेवन मुष्क सेवनीसमानेन मूत्रमार्गेण प्रणयेत्, एवं दत्तः स्नेहो वस्तिगतः मूले वस्तिं मूत्राशयं न हिंस्यादथ गच्छति च वस्तिम् । ततः सुखं प्रपीड्य शिश्नं निष्क्रम्य नेत्र निष्कर्षे निगमयेत् ॥ ३१ ॥
गङ्गाधरः- ततः प्रत्यागते स्नेहे द्वितीयं दापयेत तृतीयं वा दापयेदिति । अनागच्छन्नित्यादि । अनागच्छंस्तु स दत्तः स्नेह उपेक्ष्यः सन् रजन्यां व्युषितस्य मूत्राम्लपिष्टः सगुडः पिप्पल्यादिभिर्वत्तिं कृत्वा प्रवेशयेत् । यादृशों
प्रवेशयेत् तद्वर्त्तिप्रकारमाह- अग्रे खित्यादि । मूत्रनाड्यां मूत्रनिर्गमनच्छिद्रनेत्रवत् पुष्पनेत्रवदग्रे सर्वपाकारां पश्चान्मूले द्विमाषसम्मितां नेत्रदीर्घा इति हृष्ट यथप्रतिहता व्रजेत शलाका, तत्र पुष्प नेत्रं शेफः प्रमाणसमं प्रवेशनीयम् । शलाकया 'प्रथममन्वेषणं मार्गविज्ञानार्थम् । गुदे यथा नेसकमानादिगुणयुक्तं प्रवेश्यते, तथा मेढे ऽपि । अतिगतं लिङ्गप्रमाणातिरेक प्रविष्टं नेत्रं वस्तिं हिंस्यात् । ऊन इति लिङ्गमानस्तोकप्रविष्टे ॥ २९-३१ ॥ -
For Private and Personal Use Only
[मिया सिदि:
चक्रपाणिः- पिप्पलीत्यादिना व्युषितेऽप्यनागच्छतः स्नेहस्य प्रवर्त्तिकां वर्तिमाह । इय गुदपाकेन कटिना कर्तव्या यथा लक्ष्णा भवति । पश्चाद्धे इति मूळे । अनुसन्निभाव • वातिगतमिति चक्राभिमतः पाठः ।
Page #1534
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म मध्यायः ]
सिद्धिस्थानम् । स्नेहे प्रत्यागते ताभ्यामानुवासनिको विधिः। परिहारस्य सव्यापत् सम्यग्दत्तस्य लक्षणम् ॥ ३३ ॥ स्त्रीणामार्त्तवकाले तु प्रतिकम्मेदमाचरेत्। गोसना सुखं स्नेहं तदादत्ते ह्यपावृता। गर्भ योनिस्तदा शीघ्र जिते गृह्णाति मारुते ॥ ३४ ॥ वस्तिरेषु विकारेषु योनिविभ्रंशजेषु च। योनिशूलेषु तीव्रषु योनिव्यापत्स्वस्तृग्दरे॥ अपस्रवति मूत्रे च विन्दुं विन्दुं स्रवत्यपि ।
विदध्यादुत्तरं वस्तिं यथाखौषधसंस्कृतम् ॥ ३५ ॥ पुष्पनेत्रदीर्घा द्वादशालां घृताभ्यक्तां सुकुमारां श्लक्ष्णनिम्मेलादिरूपाम् अभङ्गरामजुं तां वर्ति प्रवेशयेदित्यन्वयः। ताश्च वत्तिं पायो चाइष्ठसम्मितां प्रवेशयेदिति ॥३२॥ . गङ्गाधरः-स्नेह इत्यादि। मूत्रमार्गेण दत्त स्नेहे प्रत्यागते परिहारस्य आनुवासनिको विधिः काय्यः। सव्यापत् सम्यगदत्तस्य च लक्षणमानुवासनिर्क विधात् ॥ ३३॥ .
गङ्गाधर-अथ स्त्रीणामुत्तरवस्तिमाह-स्त्रीणामित्यादि । स्त्रीणामावकाले खिदं प्रतिकर्म खल्वाचरेत् । किमित्यत आह-तदा ह्यात्तेवकाले गर्भासना गर्भ आसनं यस्याः सा योनिः स्नेह सुखमादत्ते, हि यस्मादपाहता। तेन जिते मारते तदा योनिः शीघ्र गर्भ गृह्णाति ॥ ३४॥ - गङ्गाधरर-केषु वस्तिदय इत्यत आह-वस्तिरित्यादि। एषु विकारेषु स्त्रीणां वस्तिः। मूत्रे खपत्रपति विन्दु विन्दु सवति च मूत्रे उत्तरं वस्ति विदध्यादिति ॥ ३५॥ मिति पायौ स्नेहप्रवृत्त्यर्थ दीयमानाङ्ग ठसमाना कर्तव्या। ताभ्यामिति मेदगुदाभ्यां दत्तवन्ति भ्याम् । . सत्तरबस्तेरनुवासनवत् सेव्यपरिहारव्यापत्सम्यगदत्तलक्षणान्यतिदिशमाह-भानुः पासनिको विधिरित्यादि ॥ ३२ ॥३३॥
पाणि:-आवकाले त्वौत्सर्गिककालोतं. स्त्रीणामुत्तरवस्तिदानमाविकाले विधत्ते । भाविकालदाने हेतुमाह-गर्भाशनेत्यादि। गर्भाशना गर्भशय्या गर्भाशय इत्यर्थः। भन्मे तु योनिमाहुः। भादत्त इति सम्यग् गृह्णाति। अपावृतेति भपगतसञ्चितरजोरूपावरणा स्त्रीणाम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1535
--------------------------------------------------------------------------
________________
www.kobatirth.org
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
Acharya Shri Ka
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७६४
चरक-संहिता। [त्रिमर्मीयां सिद्धि पुष्पनेत्रप्रमाणन्तु प्रमदानां दशाङ्गलम् । मूत्रस्रोतःपरिणाहं मूत्रलोतोऽनुवाहि छ च॥ अपत्यमार्गे नारीणां विधेयं चतुरङ्गलम् । द्वाकुलं मूत्रमार्गे तु बालायास्त्वेकमङ्गुलम् ॥ ३६ ॥ उत्तानायाः शयानायाः सङ्कोच्य समसक्थिनी। अथास्याः प्रणयेन्नेत्रमनुवंशगतं सुखम् ॥ द्वित्रिचतुरिति स्नेहमहोरात्रण दापयेत्। वस्तिं वस्तौ प्रणीते तु वस्तिश्चानन्तरो भवेत् ॥ त्रिरात्रं कर्म कुर्वीत स्नेहमात्रां विवर्द्धयन् ।
अनेनैव विधानेन कर्म कुर्यात् पुनस्वाहात् ॥ ३७॥ गङ्गाधरः-पुष्पनेत्रेत्यादि। प्रमदानां स्वाङ्गुलिमानेन दशाङ्गुलं न तु द्वादशाहळ शेष पुष्पनत्रप्रमाणं मूत्रस्रोतःसमानपरीणाह स्थलं मूत्रस्रोतोऽनुरूपेण वहति च उत्तरवस्तिनेत्र कुर्यात्। योनिनत्रन्खाह-अपत्येत्यादि । नारीणामपत्यमार्ग योनिपथे चतुरलं नेत्रं विधेयम् । बालायास्तु नार्याः मूत्रमार्ग दाङ्गुलं नेत्रं कार्यम्। अपत्यमार्ग त्वेकाहुलं नेत्रं काय्र्यम् ॥३६॥
मङ्गाधरः-उत्तरवस्तिदानक्रममाह-उत्तानाया इत्यादि। समे च त सथिनी चेति समसक्थिनी सङ्कोच्योत्तानायाः शयानायाः अस्या नायः पृष्ठवंशमनु लक्षीकृत्यानुवंशं तद्गत वस्तिनेत्रं सुरवं प्रणयेत् । द्विस्त्रिश्चतुर्वाहोरात्रेण स्नेहं वस्तिं दापयेदिति, स्नेहस्य वस्तौ सम्यक् प्रणीते संति पुनः अनन्तरो वस्तिदेत्तो भवेत् । इत्येवं त्रिरात्र वस्तिकर्म स्नहमात्रां विवद्धेयन् बद्यः कुर्वीत। पुनस्वाहात् परमनेनव विधानेन स्नेहवस्तिकर्म कुर्य्यात् । इत्युत्तरवस्तिविधानं व्याख्यातं भवति॥३७॥ ... . पुष्पनेसप्रमाणस्वित्यादि। मुनस्रोतोऽनुपातीति मुद्वा हच्छिन्द्रम् । अपत्यमाग विधेयं चतु रङ्ग समिति अपत्यमार्गे स्नेहयितव्ये चतुरङ्ग लभवेशनं प्राप्तयौवनानामेव नारीणां कर्तव्यम् , मूत्रमार्ग तु स्नेहयितव्ये रङ्ग लमवेशनं प्राप्तवयस्कानामेव कर्तव्यम्, बालायाः स्वरूपप्रमाणतया एकालप्रवेशनमेव मूतमार्गप्रयोगार्थ कर्तव्यम् । बालानान्त्वपत्यमार्गे न दीयत एव, तासा * मुनस्रोतोऽनुपातीति चक्रतः पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1536
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
एम मध्यावा
सिद्धिस्थानम् । अतः शिरोविकाराणां कश्चिद् भेदः प्रचदयते । पित्तरक्तानिला दुष्टाः शङ्कदेशे विमुर्छिताः । तीव्ररुग्दाहरागं हि शोफ कुर्वन्ति दारुणम् ॥ स शिरो विषवद्वेगी रुणवाशु गलन्तथा। त्रिरात्राज्जीवितं हन्ति शङ्खको नाम नामतः ॥ त्राहाजीवति भैषज्यं प्रत्याख्यायास्य कारयेत् । शिरोविरेकसेकादि सवं वीसर्पनुच्च यत् ॥ ३८ ॥ रूवाशनात्यध्यशनैः प्राग्वातावश्यमैथुनैः। वेगसन्धारणायास-व्यायामः कुपितो नृणाम् ॥ केवलः सकफो वापि गृहीत्वाई शिरोऽनिलः । गण्डनू दन्तशङ्काक्षि-ललाटं परिपीड़यन् ॥ मन्याभूशङकर्णाक्षि-ललाटाडेषु वेदनाम् ।
शस्त्राणिनिभां तीनां कुर्यात् सोऽर्भावभेदकः॥ गङ्गाधर-अतः परं शिरोविकारभेदपाह-अत इत्यादि। शिरोविकाराणां कश्चित मभेद उच्यते। पित्तेत्यादि। यं दारुणं शोफ कुवन्ति स शोथ:, खलु विषवद वेगी शिरस्तथा गलमाशु रुणद्धि । त्रिरात्राज्जीवितं हन्ति यदि
हाज्जीवति तदा प्रत्यासायास्य भषज्यं कारयेत् । क्रियामाह---शिरो, विरकसेकादीत्यादि ॥३८॥ . गङ्गाधरः-अथार्दा भेदकमाह-रूक्षाशनेत्यादि। रूक्षाशनमत्यशनमध्यः शनचात प्रागवातश्चावश्य इत्यवश्यायो नीहारः। एतहतुभिः कुपिताऽनिला केवल सकफो वा शिरसोऽर्द्ध गृहीला मन्याद्यःषु शस्त्राराणानभांतीवां वेदना भपस्यमार्गस्यावृतत्वात्। पतिः पानतरा भवदित स्नेहप्रत्यागमनार्था वत्तिः पोनतरा कसंध्या स्नेहमामा चान "स्नेहस्स प्रस्ताव स्वाङ्गलीमूलसम्मितम्" इत्यनेन सुश्रुतोका या ॥३४-५० • पागि:-क्रमागतशिर विरेकार्य सिमर्मीयान् विस्तृस्य वक्तुमाह-अत इत्यादि। सारण मांशुकारी। पुनस्सयहाजीवनात्या:: प्रभावाऽय शकस्य । प्रत्याख्याय परेक किया मिस्यनेन सपनामा एक प्रत्याख्यानपूयिका चिकितसा कर्तव्यास्य ॥३८॥.. चक्रपाणि:-क्षेत्यादिनाऽविभेदकमाह। अवश्यायो हिमः। बादमिनिमामिति -
| 92
For Private and Personal Use Only
Page #1537
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
घरक-संहिता। [विमीया सिदिर नयनं वाथवा श्रोत्रमतिवृद्धो विनाशयेत् ।। तस्मात् प्रागेव कर्त्तव्या चिकित्सा तु चिकित्सकैः ॥ चतुःस्नेहोत्तमा मात्रा शिरःकायविरेचनम् । नाडीस्वेदो घृतं जीरा वस्तिकम्मोनुवासनम् ॥ उपनाहः शिरोवस्तिदहनं चात्र शस्यते। प्रतिश्याये शिरोरोगे यच्चोद्दिष्टं चिकित्सितम् ॥ ३९ ॥ सन्धारणादजीर्णाय मस्तिष्कं रक्तमारुतौ ।
दुष्टो दूषयतस्तञ्च टुष्टं ताभ्यां विमूर्च्छितम् ॥ कुर्यात्, सोऽद्धावभेदकः। सोऽतिद्धो नयन वा श्रोत्रं वा विनाशयेत् । तत्र चिकित्सामाह-चरित्यादि। चतुःस्नहयोगस्योत्तमा मात्रा शस्यते शिरोविरेचनं काविरेचनं वमनविरेचनम् । यच्च प्रतिश्याये शिरोरोगे चोदिष्टं चिकित्सितं तत् सर्च शस्यते इति ॥३९॥ .. गङ्गाधर-अथ सूवित्तमाह-सन्धारणादित्यादि। मस्तिष्कं मस्तुला ठेदारणिमन्थननिभाम्। भरणिग्युत्थापनस्थानम्, किंवा अग्निकारणेनाग्निरेष लक्ष्यते । चतुझ्नेहस्योत्तमा मात्रा चतुःस्नेहोत्तममात्रा। उत्तमा माता अहोरातपरिणामनीया। जीर्ण दशवर्षस्थितं स्मृतम् । उपनाहं केचिच्छिरोवस्तिभेदमाहुः, यो मस्तिष्क उच्यते। तन्वान्तरे हि मस्तिका उपनाहः शिरोवस्तिप्रकार उक्तः,-"मस्तिकेऽष्टाङ्गलं पट्ट वस्तौ तु द्वारशाङ्ग लम्" इत्यादिना । शिरोवरिखविधानं शालाक्ये ज्ञेयम्, यथा-'द्वादशाङ्ग लविस्तीर्ण वर्मपट्ट शिरःसमम्। भाकबन्धनस्थाने ललाटे घनवेष्टिते। चेलवेणिकया बद्धा माषकरकेन लेपयेत् । ततो यथाव्याधित स्नेह कोष्णं निवेशयेत् । ऊ केशभ्रु वो यावदङ्गलं धारयेच तम्। भावन मासिकाबलेदात् द्वादशाष्टौ षट् वातादिषु । मालासहस्राण्याजो द्वेरकं स्कन्धादि मईयेत् । युक्तस्नेहस्य परमं समाहं तस्य सेवनम् ॥" तथा भाशिरोज्यायतं धर्म करवाष्टाङ्गलमुष्मृितम् ।
नाऽऽवेष्टय शिरोऽधस्तान्माषकल्केन लेपयेत्। निशलस्यापावष्टस्य तैलैः कोष्णः प्रपूरयेत् । भारयेदाइजः शान्तेयाम यामाद मेव वा। शिरोवस्तिः जयस्येष शिरोरोग मरुचवम्" इत्यादि। दहनं वाऽस्येति सन्तान्तरप्रत्ययात् द्वरङ्ग लललाटशङ्खप्रदेशेषु शरकाण्डानिना ज्ञेयम् । बोरिष्ट रिक्तिसितमिति तब वात इति योज्यम् ॥३९॥ .
For Private and Personal Use Only
Page #1538
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९मभण्यामा
सिद्रिस्थानम् । सूर्यादयेऽकसन्तापाद रक्तं विष्यन्दयेच्छनैः । ततो दिने शिरःशूलं दिनवृद्धया च वद्धते ॥ दिनक्षये ततः स्त्याने मस्तिष्के संप्रशाम्यति । सूर्यावर्त्तः स तत्र स्यात् सर्पिरौत्तरभक्तिकम् ॥ शिरकायविरेकोऽथ मुर्दा तु स्नेहधारणम् । जाङ्गलरुपनाहश्च घृतक्षीरैश्च सेचनम् ॥ वहि (तितित्तिरिलावादि-शृतं क्षीरोत्थितं घृतम् ।
स्यानावनं जीवनीय-क्षीराष्टगुणसाधितम् ॥ ४० ॥ रक्तमारुतो दूषयतः। ताभ्यां विमूच्छितं दुष्टन्तु तन्मस्तिष्क सूर्योदयेऽक. सन्तापा, रक्त समुद्रिक्तं सद् विष्यन्दयेत् शनर्यथा सूय्यसन्तापो वद्धते तमोद्रिक्तं रक्त भवत् क्रमेण विष्यन्दयेत् । ततो दिने शिरःशूलं दिनद्धया बढ़ेते। ततः क्रमेण दिनक्षये सूर्यसन्तापहासे रक्त क्रमेण शान्तं याति मस्तिष्के च स्त्यानां गच्छति शिरःशूलं प्रशाम्यति । स रोगः सूर्यावत्तः स्यात्, तत्र औत्तरभक्तिकं सपिः शिर काययोविरेकः। मृह्य तु स्नेहधारणं शिरोवस्तिरिति यावत् । तदुक्तम्-"आशिरो व्यायतं चम्मे कृत्वाष्टाङ्गुलमुन्नतम् । तेनावेष्टय शिरोऽधस्तान्मापकल्केन लेपयेत । निश्चलस्योपविष्टस्य तलहष्णः प्रपूरयेत् । धारयेदा रुजः शान्तर्यामं यामाद्धेमेव वा। शिरोवस्तिर्जयत्येष शिरोरोगं मरुद्भवम् । हनुमन्याक्षिकर्णात्तिमदितं मस्तकम्पनम् । तलनापूय्ये मृद्धान पश्चमात्राशतानि च। तिष्ठेत् श्लेष्मणि पित्तेऽटो दश वाते शिगेगदी। एष एव विधिः कार्यस्तथा कर्णाक्षिपूरणे।" वहिति)तित्तिरिलावादिमांसरसेन क्षीरोत्थितं घृतं. भृतं पक्व स्यात् । तथा जीवनीयदशककल्कक्षीराष्टगुणसाधितं क्षीरोत्थितं घृतं: नावनं स्यात् ॥४०॥
पाणि:-मस्तिष्क शिरःस्थो मजा। द्रवमिति द्रवं सत्। विष्यन्दत इति व्यवते । एतब सूर्यावर्तस्य रूपं दोषदृष्ययोर्विकृतिविषमसमवायारब्धं भवति । तेन नान्यविकार एवम्भूतो भवति । वेदना तथा सूर्यताप एवास्य पईते, नाग्नितापे । एतदपि प्रभावकृतमेव शेषम् । त्रिस्नेहधारणमिति पाठात् तैपघृतषसाधारणं पदन्ति । विलनिवासोति विलेशयः। विदेशवा.
For Private and Personal Use Only
Page #1539
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
३७६८
www.kobatirth.org
चरक संहिता ।
उपवासातिशोकाति- रूक्षशीताल्प भोजनैः ।
दुष्टा दोषास्त्रयो मन्यापश्चाद्घाटासु वेदनाम् तीनां कुब्र्वन्ति नासाक्षि श सावतिष्ठते ।
स्पन्दनं गण्डपार्श्वस्य नेत्ररोगं हनुग्रहम् । सोऽनन्तवातस्तं हन्यात् शिरोऽर्द्धावर्त्तनाशनैः ॥ ४१ ॥ वातो रूचादिभिः क्रुद्धः शिरःकम्पमुदीरयेत् । तत्रामृता बलारास्ना महाश्वेताश्वगन्धकैः । स्नेहस्वेदादि वातघ्नं शस्तञ्चात्रावपीडनम् ॥ ४२ ॥ नस्तः कर्म च कुर्वीत शिरोरोगेषु शास्त्रवित् । द्वारं हि शिरसो नासा तेन तद् व्याप्य हन्ति तान् ॥ ४३ ॥
गङ्गाधरः– अथानन्तवातमाह – उपवासेत्यादि । उपवासादिभिर्दुष्टात्रयो दोषा मन्यापश्चाद्घाटासु तीव्र वेदनां कुव्वन्ति । सा वेदना नासादिष्ववतिष्ठते । गण्डपाश्वस्य स्पन्दनमित्यादिकं कुब्वैन्ति । सोऽनन्तवातो नाम । शिरोऽद्भावच नाशन भैषजस्तमनन्तवातं हन्यादिति चिकित्सितम् ।। ४१ ।।
गङ्गाधरः— अथ शिरःकम्पमाह-वात इत्यादि । रूक्षादिभिः क्रुद्धो वातः शिरःकम्पमुदीरयेत् । तत्र चिकित्सामाह - तत्रेत्यादि । अमृतादिभिः कल्क चूर्णितर्वा स्नेहस्वेदादि स्नेहस्वेदपूव्वकं सन्तर्पणं नस्यं शस्तं स्यादिति ॥ ४२ ॥
गङ्गाधरः–ननु नस्यं कीदृशमित्यत आह-- नस्तःकर्मेत्यादि । शिरोरोगेषु कस्मानस्तःकम्पं कुब्र्व्वीत तत्राह - द्वारं हीत्यादि । हि यस्माच्छिरसो द्वारं नासा
E
-
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
दिभिर्मावनमिति सम्बन्धः । मन्या ग्रावा शराद्वयम्, घाटा ग्रीवायाः पश्चाद्भागः, पश्चात् पृष्ठम् । सा चाक्षि शङ्खष्ववतिष्ठत इति शङ्कादीन् व्याप्य स्थिग भवति । अनन्तवातमेनं सान्तरे.. अम्यतोवातमाहुः । शिराकविनाशनैरिति शिराव्यधैः सूर्यावर्त्तनाशनैश्च भेषजैः ॥ ४०–४२ ॥
चक्रपाणिः - नखः कर्म चेति सम्बंशिरोरोग साधारणं चिकित् सितम् । शिरोरोगेषु नस्तःकम्मंकरणे हेतुमाह-द्वारं हीत्यादि । तेन नासारूपेण मार्गेण । तदिति नस्तोदत्तमौषधम् । व्याप्येति
15.
वर्तमानैरिति चक्राभिमतः पाठा
For Private and Personal Use Only
[तिममया सिद्धि: :
Page #1540
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
Acharya Shri Ka
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
www.kobatirth.org
मध्यापा. ] सिद्धिस्थानम्।
३७६६ नावनचावपीड़श्च धमनं धूम एव च। .. प्रतिमर्षश्च विज्ञयं नस्तःकर्म च पञ्चधा ॥ स्नेहनं शोधनञ्चैव द्विविधं नावनं स्मृतम् । शोधनः स्तम्भनश्च स्यादवपीडो द्विधा मतः॥ चूर्णस्याध्मापनं तद्धि देहश्लेष्मविशोधनम् । विज्ञ यस्त्रिविधो धूमः प्राग्भक्त-*-शमनादिकः ॥ । प्रतिमर्षो भवेत् स्नेहो निर्दोष उभयार्थकृत् ।
एवं तवचनं कर्म तपरशमनं त्रिधा ॥४४॥ तेन नासाद्वारेण तन्नस्यं शिरो व्याप्य तान् शिरोरोगान् हन्ति । तस्य भेदमाहनावनञ्चेत्यादि । नावनादिकं पञ्चधा नस्तःकर्म विज्ञ यम् । तत्र नावनं द्विविध स्नेहनं शोधनश्च, नावनं नस्तम्। अवपीड़ोऽपि द्विविधः शोधनः स्तम्भनश्च, अवपीज्य दीयते यस्मादवपीड़स्ततः स्मृतः। चूर्णस्याध्मापनं द्विमुखनलिकया नासापुटे फुत्कारेण दानं धमनम्, तद्धि देहश्लेष्मविशोधनमेकविधमेव । धूमस्तु त्रिविधो विशे यः। प्रागभक्तः शमनः शोधनश्चेति। प्रतिमर्षो भवेत् स्नेह एव स उभयाकन शोधनश्च शमनश्च निर्दोषः स्यात् । तदाह-एवमित्यादि । तत् प्रतिमषेकम्मै त्रिधा रेचनं शिरोविरेचनं तर्पणं शमनश्च ॥ ४३ । ४४ ॥ विरो व्याप्य । तानिति शिरोगदान । शिरोरोगदानप्रस्तावागतानवश्यवक्तव्यनस्तःकम्मभेदानाहनावनमित्यादि। नावनादयश्चिकित्सास्थानोकाः। भव सुश्रुते धूम वर्जयित्वा पनविध नाकम्मोक्तम्-"नस्यं तत् पञ्चविधविकल्पम् , तद यथा-नस्यं शिरोविरेचनं प्रतिमोऽवपी: प्रथममा" इति। इह तु नावनशब्देनैव शिरोविरेचनमपि गृहीतम्, यदुक्तम्-"स्नेहनं शोधनम्चव नावनं विविध स्मृतम्" इति। तेन सुश्रुतोक्तोऽप्यर्थो गृहीत एव । शोधनं खम्भनव सादवपीड इस्यत्र संशमनमप्यवपीडस्य कर्मेच्छन्ति, तच्च स्तम्भन एवान्तर्भावनीयम् । अवपीन्य यस कादीनि दीयन्ते इत्यक्षपीडा, अनेन शिरोविरेचनार्थ दीयमानसैन्धवपिप्पल्यादि
कलाप्यवरोधः। मापनं देहस्रोतोविशोधनमिति वचनात्, शिरोविरेचनप्रयोजनकमेवेति इसंयति। शमनादिक इत्यत्र शमनशब्देन प्रायोगिक गृहाति, तेन प्रायोगिकस्नैहिक रेवनिकभूमानां नासादीयमानानामिह ग्रहणम् । मुखपेयस्तु धूमो न नस्यम् । उभयार्थकृदिति स्नेहविरेचना कृत् । प्रतिमर्षलक्षणमने "नस्तः स्नेहाङ्ग लिं दद्यात्' इत्यादिना वक्ष्यमाणम् । सतपत्रविध. नस्तम्कर्मणस्त्रविष्यमाह-एवमित्यादि । कम्मति नस्तःकर्म। शमनेन खम्भनस्यापि ग्रहणम् ।
• धमनादिक इत्यन्या पाठः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1541
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७७०
चरक-संहिता। लिमम्र्मीया सिदि स्तम्भसुप्तिगुरुत्वाद्याः श्लैष्मिका ये शिरोगदाः। शिगेविरेचनं तेषु नस्तःकर्म प्रचक्ष्यते ॥ ये च वातात्मका रोगाः शिरःकम्पादितादयः । शिरसस्तर्पणं तेष नस्तःकर्म प्रचक्ष्यते। रक्तपित्तादिगेगेषु शमनं तस्य चेष्यते ॥ ४५ ॥ ध्मापनं धूमपानश्च यथायोग्येषु बुद्धिमान् । दोषादिकं समीक्ष्यैव भिषक् सम्यक् च कारयेत् ॥ ४६॥ फलादिकन्तु भैषज्यं प्रोक्तं यद् यद् विरेचनम् । तत् तु संकल्पयेत् तेन पचेत् स्नेहं विरेचनम् ॥
- गङ्गाधरः तेषां विषयानाह-स्तम्भेत्यादि। स्तभ्भादिषु गदेषु शिरो. विरेचनं नाम नस्तःकर्म प्रचक्ष्यते। ये चेत्यादि। वातात्मकाः शिरः. कम्पादयो ये रोगास्तेषु शिरसस्तपणं नम्तःकम्मे प्रतिमष उच्यते। अथ शमनप्रतिमविषयमाह-रक्तपित्तेत्यादि। रक्तपित्तादिषु रोगेषु तस्य शमनं प्रतिमर्षे इष्यते॥४५॥
गङ्गाधरः-मापनमित्यादि। यथायोग्येषु रोगेषु ध्मापनं प्रधमनं नासया धूमपानश्च कारयेत् ॥ ४६॥
- गङ्गाधर-पञ्चधा नस्यविषयमुक्त्वा त्रिविधपतिमषेसाधनमाह-फलादिक 'मित्यादि । पूर्व फलमूलादिकं यद यविरेचनं भषज्यं प्रोक्तं तद् दोषव्याध्यनु सारेण सङ्कल्पयेत्, सङ्कल्प्य च तेन भषज्येन विरेचनं स्नेहं पचेत्। शिरोविरेचनं तपणे स्नेहनस्यावरोधः। अन्ये ये केचित् प्रभेदास्तन्तान्तरे प्रतिपादिताः; तेऽप्यन्त्रैवान्तभवन्ति ॥ १३ ॥ १४॥ ' चक्रपाणि:-विरेचनादिकर्मध्यस्य विषयमा स्तम्भेत्यादि। तर्पणमिति स्नेहेन तर्पणम् । यथायोग्येषु शस्यत इति मापनधूमयोग्येषु शते, तत्र धूमयोग्याः सूत्रस्थाने प्रतिपादिताः । मापनयोग्यास्तु धमापनगुण थने देहस्रोतोरिशंधनमितिपदेन येऽभिन्यासापस्मारादयः शोधनीय. स्रोतस प्रकाः, ते ज्ञेयाः ॥ १५॥ ४६॥
चक्रपाणि:-शिरोविरेचमचूर्ण विधिमाह-फलादीत्यादि। फलादिभेषजमिति रोगमिषण.. जितीयोचम्-फलपसमूलकन्दपुष्पनिया॑सत्वगभेदात् समाविषमुकं. शिरोविरेचनद्रव्यम् । पूर्ण
For Private and Personal Use Only
Page #1542
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१ मध्याय
सिद्धिस्थानम्। यदुक्तं मधुरस्कन्ध-भेषजं तेन तर्पणम्। साधयित्वा भिषक स्नेहं नस्तः कुर्याद विधानवित् ॥४७॥ प्राकसूय्ये मध्यसूय वा कुर्यात् तर्पणकर्म च छ । उत्तानस्य शयानस्य वास्तृते शयने सुखम् ॥ प्रलम्बशिरसः किञ्चित् किश्चित् पादोन्नतस्य च। दद्यानासापुटे स्नेहं तपेणं बुद्धिमान् भिषक् ॥४८॥ अनवाशिरसो नस्यं न शिरः प्रतिपद्यते। अत्यवाशिरसो नस्यं मस्तुलुङ्गे च तिष्ठति ।। अत एव शयानस्य शुद्धार्थ स्वेदयेच्छिरः।
संस्वेद्य नासामुन्नाम्य वामेनाङ्गुष्ठपर्वणा ॥ स्नेहं पचेत् । शिरसन्तपणं स्नेहमाह-यदुक्तमित्यादि । विमानस्थाने मधुरस्कन्धभेषज यदुक्तमास्थापनं तेन द्रव्येण तपंणं स्नेहं सार्धायला भिषक् नस्तःकम्मे प्रतिमा कुर्य्यादिति ॥४७॥.
गाधरः-कम्म प्राकसूर्य प्रातःकाले मध्यसूयं वा मध्याह्न वा प्राकृतमावश्यकं कर्म मलमूत्रोत्सर्गादिकं यो तस्य उत्तानस्य शयानस्य स्वास्तृते शयने मुखं शयानस्य किश्चित् पलम्बशिरसः किञ्चिदुन्नतपादस्य पूर्व शिरः संस्वेदयेत्, शिरः संस्कंध वामेनाष्ठपणा नासामुन्नाम्य दक्षिणहस्तेनोभयतः सम यथा स्यात् तथा प्रणाच्या पिचुना वा यथाविधि नस्तःस्नदं कुर्यात् । न बनवाक: शिरसो नाप्यत्यवाशिरसो नस्तःस्नेह कुय्योत् ।। ४८॥
गाधरः-कस्मादित्यत आह–अनवागित्यादि। अनवागू भूतं शिरो यस्य तस्य खलत्तानशयानस्य दत्तं नस्यं शिरः प्रतिपद्यते। अत्यवागतिनीचं कल्पयेदिति प्रधमनार्थमवपीढ़नार्थच चूर्ण कल्पयेत् । - मधुरस्कन्धोऽपि रोगभिषगजितीये एवोकः ॥१७॥
चक्रपाणि:-मस्तकम्मविधिमाह-प्राक् सूर्य हस्यादि। प्रीष्मे प्राक् सूर्ये, शीते तु मध्यसूरये इति व्यवस्था। प्राककृतावश्यकस्य चेति प्राककृतावश्यकरणीयमलविसर्गादिकस्य । एवं • प्राककृतावश्यकस्य चेति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1543
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७७२
चरक संहिता |
हस्तेन दक्षिणेमाथ कुर्य्यादुभयतः समम् । प्रणाड्या पिचुना वापि नस्तः स्नेहं यथाविधि ॥ ४६ ॥ कुत्रे च स्वेदयेद् भूयोऽप्याकर्षेच्च पुनः पुनः । तं स्नेहं श्लेष्मणा सार्द्ध तथा स्नेहो न तिष्ठति ॥ ५० ॥ स्वेदेनोत् क्लेशितः श्लेष्मा नस्तः कर्म्मण्युपस्थितः । प्रायः स्नेहस्य शैत्येन शिरसि श्यायते प्रति ॥ श्रोत्रमन्यागलायेषु विकाराय स कल्पते 1 ततो नस्तः कृतो धूमं पिबेत् कफविनाशनम् । हितान्नभुक् निवातोष्ण-सेवी स्यान्नियतेन्द्रियः ॥ ५१ ॥ विधिरेषोऽवपीडस्य कार्य्यः प्रमापनस्य च । षड्गुल्याथवा नाड्या धमेच्चूर्ण मुखेन वा ॥
| मम्ममा सिद्धि:
For Private and Personal Use Only
शिरो यस्य तस्योत्तानशयानस्य दत्तं नस्यं मस्तुलुङ्गे तिष्ठति । अतएव सममुत्तानशयानस्य शुद्धार्थं शिरः स्वेदयेत् । संस्वेद्य व स्नेहं नस्यं कुर्य्यात् ॥ ४९ ॥
गङ्गाधरः- नस्ये कृते सति यत् कार्य्यं तदाह-कृते चेत्यादि । कृते च स्नेहनस्ये भूयः शिरः स्वेदयत् पुनःपुनः शिरोगतं तं स्यं श्लेष्मणा साडेमाधेच, यथा स्नेहो न शिरसि तिष्ठति ॥ ५० ॥
गङ्गाधरः- कस्मात् पुनः पुनराकर्षेत् । स्वेदेनेत्यादि । शिरसि श्लेष्मा स्वेदनोत्क्लेशतो नस्तःकम्मणि स्नेहदानेनोपस्थितः पुनः स्नेहस्य शत्येन ततोऽनन्तरं प्रायः प्रतिश्यायते श्रोत्रादिषु विकाराय स प्रतिश्यायाय कल्पते 1 ततो नस्तः कृतः पुमान् कफनाशन धूमं नासया पिबत् नस्तःकम्पलात् । नियतेन्द्रियो मधुनादिवर्जी सन् हितानक निवातोष्णसेवी स्यादिति ॥ ५१ ॥
. गङ्गाधरः - विधिरित्यादि । एष प्रतिमषेव विधिरवपीड़स्य मध्मापनस्य च काय्येः । प्रध्यापनप्रकारमाह-पडित्यादि । षड़ङ्गल्या दिखया नाड्या मुखेनशयामस्येति किचिदवनतशिरस्कतथा शयानस्य । कुर्य्यादुभय: सममिति बभयनासापुट नाथ तुल्यं दद्यात् । प्रणाड़ी नस्यदाननलिका । यथाविधीति प्रमाणादिदोषरहित्म् । कुनस्यस्य धूमपामोपपत्तिवर्णनपूर्वकं धूमपानमाह - स्वेदेनेत्यादि । प्रध्मापनस्य चोको विधिस्तथा वक्ष्यमाणन
Page #1544
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
९म मध्यान
सिद्धिस्थानम्। विरिक्तशिरस तूर्ण पाययित्वाम्बु भोजयेत् । लघु त्रिष्वविरुद्धञ्च निवातस्थमतन्द्रितम् ॥ ५२ । विरेकशून्यो ® दोषस्य कोपनं यस्य सेवते । स दोषो बिचरंस्तत्र करोति स्वान् गदान् बहून् ॥ यथास्वं विहितां तत्र क्रियां कुर्याद् विचक्षणः। अकालकृतजातामा रोगाणामनुरूपतः॥ ५३ ॥ अजीणे भुक्तभक्त च तोयपीतेऽथ दुदिने । प्रतिश्याये नवे साने स्नेहपानेऽनुवासने ॥ नराणां + स्नेहन रोगान् करोति श्लैष्मिकान् बहून् । तत्र श्लेष्महरः सर्वस्तीक्ष्णोष्णादिविधिहितः ॥ ५४॥ चामे विरेचने गर्भे व्यायामाभिहतेष्वपि ।
पातो रूक्षण नस्येन क्रुद्धस्तान् जनयेद् गदान् ॥ घणमोषध धमेत् । तेन विरिक्तशिरसं तं निवातस्थमतन्द्रितं तूर्णमम्बु पाययिता भोजयेत्, त्रिषु दोषेषु यदविरुद्धं लघु च भोज्यं भवेत् ।। ५२ ॥
गङ्गाधरः-कस्मात् त्रिष्वविरुद्ध भोजयेदित्यत आह-विरकेत्यादि । शिरोविरकेण शून्यो जनो यस्य दोषस्य कोपनं द्रव्यं सेवते, स दोषः कुपितः सन् तत्र शिरसि विचरन् सन् खान् तद्दोषसम्भाव्यान् बहून् गदान् करोति । तचिकित्सामाह-तत्र यथास्वं विहितां क्रियां कुर्यात्। अकाले नस्तकम्म दोषानाह-अकालेत्यादि। अकालकृतनस्तःकम्मै बहून् श्लष्मिकान् रोगान् करोति। तत्र रोगेषु श्लेष्महरः सव्वस्तीक्ष्णादिविधितिः॥५३॥ ५४॥ .. गङ्गाधरः-शाम इत्यादि । क्षामादिषु रूक्षेण नस्येन वातः क्रुद्धः सन् तान् पाल्या' इत्यादिनाः। विरिक्तशिरसमित्यादि सर्वविरेचनसाधारणम्। सिध्विति वातादिव। विरेकशुद्ध इति शिरोविरेकशुद्धः। दोषस्याकोपनं सेवेत इति योज्यम्। मकालकृतजानाज रोगाणामनुरूपत इति अकालकृतशिरोविरेचनजातानां रोगाणामनुरूपतचिकित्सा फुग्योदित्यर्थः ॥ ४४-५३॥ विरेक्शुद्ध इति चक्रधनः
पा नावनं स्नेहनमिति पक्रसम्मतः पाठः । ४७३
For Private and Personal Use Only
Page #1545
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक-संहिता। सिमम्मीषा लि तत्र वातहरः सव्वा विधिः स्नेहनवृहणः।... स्वेदादिः स्याद् घृतं क्षीरं गर्भिण्यास्तु विशेषतः॥ ५५॥ ज्वरकोपादितप्तानां तिमिरं मधुपस्य च। रूः शीताञ्जनेलेपः पुटपाकैश्च साधयेत् । तेन ज्वरादयस्ते तु प्रशमं यान्ति तस्य तु॥५६॥ स्नेहनं शोधनञ्चैव विविधं नस्यमुच्यते। प्रतिमर्षस्तु नस्यार्थ करोति न च दोषवान् ॥ ७ ॥ नस्तः स्नेहाङ्गलिं दद्यात् प्रातर्निशि च सर्वदा।
न चोसिधेच्च देहानां प्रतिमर्षः स दाढ्यं कृत् ॥ ५॥ वातसम्भाव्यान गदान करोति। तत्र सर्बो वातहरः स्नेहन हणस्वेदादिविधिहितः स्यात् । गर्भिण्यास्तु विशेषतो घृतं क्षीरं विधिः स्यात् । तया तहातकृतज्वरकोपादिना तप्तानां तृणां घृतं क्षीरं विशेषतो विधिः स्यात्, मधुपस्य मद्यपस्य तिमिरं रूक्षः शीताञ्जनादिभिः साधयेत् । एवं पित्तकोपेऽप्युन यम् ॥५५॥५६॥
गाधरः-अथ नावनविधिमाह-स्नेहनमित्यादि। मागभिहितं स्नेह शोधनच्चव नावनं. द्विविधं स्मृतमिति तनावनं नस्यं तन्त्रस्यार्थ स्नेहनं शोघनश्च मतिमः करोति न च दोषवान् भवति ॥५७॥
गङ्गाधरः-शमनप्रतिमर्षमाह-नस्त इत्यादि । मातर्निशि च सदा सस्था चक्रपाणिः-नावनं स्नेहनमिति स्नेहनार्थ नस्यम्। स्वेदादिरितिच्छेदः। धृतं क्षीरमिति गर्भिन्या एक वातजया गर्भपुष्टये च। ज्वरेत्यादि । ज्वरादितप्तानां स्नेहनं नाव लिमिर हर्याव, तथा मधपस्य तिमिरं कुर्यात् । अत चिकित्सामाह- रूरिस्यादि। शीला बोसो घदन्ति । किंवा विकण्यकृतमानं शीताजनम् । यहुकं शालाक्ये पर प्रसादममथापि । सिकेन रोपण कायं मधुरेण प्रसादनम् । बटम्सलवणा लेखनं कारयेद् खुधः। शैत्याशिर्वापयेत् तिक्तो रौक्ष्या रोपयति द्रुतम्" इति । रूक्षरित्यानादिभिः सम्बध्यते । लेपो नयनालेपः । पुटपाकोऽक्षितर्पणजविकारहरलेखनः, शमनो वा ज्ञेयः। पुटपाकोहि शालाक्ये स्नेहनलेखनप्रसादनभेदात् त्रिविध उकः । तद्विधिश्चहान्याकारेण अपशितः ॥५४-५६॥
चक्रपाणिः-प्रतिमर्षस्य नावनसम्पाचोभयकर्मदर्शनार्थ नावनकर्म प्रागुतमनुयतेस्नेहनमित्यादि। भन्ये सर्वनस्तःकर्मणामेवैतत् कर्मद्वयमनुयते, तसच स्नेहनशमनस प्रामुक्तस्यावरोभ इति वदन्ति । तस्यार्थमिति स्नेहनं शोधनञ्च । न च दोषवानितिन व्यापति
For Private and Personal Use Only
Page #1546
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म भन्याया] सिद्धिस्थानम्। ३७७५
तत्र श्लोको। त्रोणि यस्मात् प्रधानानि मण्यभिहतेषु च। तेषु.लिङ्ग विकित्साश्च रोगभेदाश्च सौषधाः॥ विधिरुत्तरवस्तैश्च नस्तःकर्मविधिस्तथा। षड्व्यापदभेषजं सिद्धौ माध्याये प्रकीर्तितम् ॥ १६ ॥ इत्यनिवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते सिद्धिस्थाने
त्रिमीयसिद्धिर्नाम नवमोऽध्यायः ॥ ६ ॥ पुमान् यथोक्तशिरोरोगशमनस्नेहेञ्जलिं मज्जयिला नस्तो दद्यात् । न चोत्सिङ्घ। अतिशयेनोसिङ्घन न कुय्यात्। स प्रतिमर्षः खल्ल देहानां दाढरकत् ॥ ५८॥
गाधरः-अध्यायाथमाह-तत्र श्लोकाविति । त्रीणीत्यादि । पठ्यापनभेषजम् भामभकटवातपित्तकफातिसारोऽतियोगनिरूहभेषजम् ॥५२॥
गङ्गाधरम्-अध्यायं समापयति-अग्नीत्यादि। .... अमिवेशकते तन्त्रे चरकातिसंस्कृते । सिद्धिस्थानेऽष्टमेप्राप्ते तस्मिन् हड्क्लेन तु। प्रतिसंस्कृत एवात्र नवमेऽध्याय एव च। त्रिमर्मीयसिदामिधे वैद्यगङ्गाधरेण तु। कृते जल्पकल्पतरौ सिद्धिस्थानेऽष्टमेत्र तु। स्कन्धे त्रिमीयसिद्धिनेवमोऽध्याय एव यः। तस्य
जल्पाभिधा शाखा नवमी तु समापिता॥९॥ मान् । प्रतिमविधिमाह-नस्त इत्यादि। स्नेहाङ्ग लामति स्नेहपूरितामङ्ग लिम्। सम्वदेति सम्बत। दाव्य कृदिति शिकिपालादिदाढ्यं कृत् । अयं प्रतिमर्षः स्वरूपस्नेहप्रमाणोऽनुतसिंहमा सार्वकालिको शेयः। यस्तु भूरिस्नेहमानः नासौ सार्वकालिक । यदुतम् - ईष. इतसिंहनात् स्नेहो यावान् वक्त प्रपद्यते। नस्तो निषिक्तं तं विद्यात् प्रतिमर्ष प्रमाणतः" तथा "प्रतिमन्तु न पिबेत् कण्ठानयभयाधरः। यावत्रस्नेहो व्रजेदास्यं तत्प्रमाण वस्त्र " ति। बीणीपादिसंग्रहो व्यकार्थः ॥ ५७-५९ ॥
इति महामहोपाध्यायधरकचतुराननश्रीमश्चक्रपाणिवत्तविरचिवायामायुर्वेददीपिकाया ........ परकतात्पर्य टीकायां सिद्रिस्थानव्याख्यायां सिमर्मीयसिदिव्याख्या
नाम नवमोऽध्यायः॥९॥
For Private and Personal Use Only
Page #1547
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
दशमोऽध्यायः। ... अथातो वस्तिसिद्धिं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः॥१॥ सिद्धानां वस्तीनां शस्तानां तेषु तेषु रोगेष। शृण्वग्निवेश गदतः सिद्धिं सिद्धिप्रदां भिषजाम् ॥२॥ बलदोषकालरोगप्रकृतीः प्रविभज्य योजितः सम्यक् । स्वैः खैरौषधवगैस्तांस्तान् रोगान् नियच्छति ॥ कान्यद् वस्तिसमं न विद्यते शीघ्रसुखविशोधित्वात् ।
आश्वपतर्पणतर्पणयोगाच्च निरत्ययत्वाच्च ॥३॥ गाधर:--अथाध्यायोद्देशक्रमाद् वस्तिसिद्धिमाह-अथात इत्यादि । सर्च पूवैवद व्याख्येयम्॥१॥..
गङ्गाधरः-सिद्धानामित्यादि। गदतो मत्तः शृणु ॥२॥
गङ्गाधरः बलत्यादि। बलादीन् प्रविभज्य सम्यग योजितो वस्तिः। स्वैः स्वरौषधवर्गनिष्पन्नस्तांस्तान् रोगान् नियच्छति। कम्मत्यादि। कस्मात् ? वस्तिसममन्यत् कम्मे नास्ति, शीघ्रमुखविशोधिखात्, अपतपणतपणयोगाच आशु निरत्ययवाच ॥३॥
...चक्रपाणि:-सिमर्मीयायां बहुरोगप्रतिपादनाढ बहुरोगहितवस्तिप्रतिपादनार्थ वस्तिसिद्धि. रुच्यते। अत्रैव वस्तिशब्देन सिद्धवस्तयो वक्ष्यमाणा अभिप्रेताः। सिद्धानामिति प्रसिद्धफलानाम् । तेषु तेष्विति वक्ष्यमाणवातगदादिषु। सिद्धिमिति वस्तिनिष्पादकम्, किंवा वस्त्यभिधायक
प्रन्थम् ॥११॥
चक्रपाणिः-वस्तरितिकर्तव्यता गुणांश्च प्रतिपादनीयवरत्यङ्गमूतानाह-बलदोषेत्यादि। भन्न च बलादौ यथाप्रधानमिह गृहीते सर्वपरीक्षावरोधो व्याख्येयः । “परीक्षा दोषौषध" इत्यादिनोतो. ऽप्यर्थः पुनः प्रकरणवशादुच्यते। स्वैः स्वरौषधवगैरिति यथाव्याधिप्रतिपादितैरौषधः। स्वान खानिति तत्तद्वस्तिविधेयौषधस्य प्रशमनीयान् । आश्वपतर्पणतर्पणयोगादिति अपतर्पणा प्रयुक्तो वस्तिरन्यापतर्पणमेषजभ्यः शीघ्रमपतर्पण करोति । एवं तर्पकद्रव्ययुक्तोऽपि वस्तिः शीघ्रमितरतर्पणापेक्षया तर्पणं करोति ॥३॥ .
For Private and Personal Use Only
Page #1548
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१०म अध्याय:]
सिद्धिस्थानम् । सत्यपि दोषहरत्वे कटुतीक्ष्णोष्णादिभेषजादानात्। दुःखोदारोत्क्लेशाहृद्यत्वकोष्ठरुजा विरेके स्युः ॥ अविरेच्यौ शिशुवृद्धौ तावच्चाप्राप्तहीनधातुबलो। आस्थापनमेव तयोः सर्वार्थकृदुत्तमं कर्म। बलवर्णहर्षमाईव-गात्रस्नेहं नृणां दधात्याशु ॥ ४॥ अनुवासनं निरूहः सोत्तरवस्तिश्च स त्रिविधः। . शाखावाता नां सङ्कचितस्तब्धभमसन्धीनाम् । विट्सगाध्मानारुचि-परिकर्तिरुगादिषु च शस्तः॥५॥ उष्णा नां शीतान् शीता नाश्च तथा सुखोष्णान् ।
तदयोगोषधयुक्तान् वस्तान् संतयं विधि नियुञ्जयात् ॥६॥ गङ्गाधरः-सत्यपीत्यादि। कटुतीक्ष्णादिभेषजादानाद दोषहरत्वे सत्यपि दुःखोद्गारादयो विरेके (सदुःखोद्गारा तोर्विरेके कथमुत्क्लेशकोष्ठरुजाः ) स्युः। अविरेच्यावित्यादि । अविरेच्यो शिशुद्धौ, कस्मात् १ तावदप्राप्तहीनधातुबलौ। शिशरमाप्तधातुषलो वृद्धो हीनधातुबल इति। आस्थापनन्तु तयोः शिशुवृद्धयोः सार्थकदुत्तमं कर्म सव्वेषां नृणामाशु बलादीन्यादधाति ॥४॥
गङ्गाधरः-स वस्तिस्त्रिविकोऽनुवासनं निरूह उत्तरवस्तिश्च शाखा. वातार्तादिषु शस्तः। उष्णा नां शीतानित्येवमादीन वस्तीन संतक्ये विधि नियुञ्जयात् ॥५॥६॥
चक्रपाणिः-वस्त्यपेक्षया शोधनान्तरे दोषहरणदोषमाह-सत्यपीत्यादि। कटुकादिभेषजविरेकदानात् दुःखलोद्वारश्चाऽहृयत्वा कोष्ठावरोधश्चेते सर्वे भवन्ति। तत्र दुःखं कटुकादिना रसेनोद्वेयादेव भवति । एते दोषा वस्तौ न सम्भवन्तीति भावः। विरेकशब्देन वमनविरेकावेव प्रायो, किंवा वमनं वस्तिना सममत्यन्तभिन्नविषयतया शेदाहृतम्, विरेकस्त पक्वाशयस्थेऽपि वस्तिविषये भवतीति कृत्वा विरेकमेव प्रति वस्तेः प्राधान्यमिहोच्यते। अविरेकादिविषये वस्ते. बौगिकसया प्राधान्यमाह-अविरेच्यावित्यादि। सावित्यादौ यथासङ्घय व्याख्येयम्-अप्राप्तचातुरमातवलय बालः, प्रहीणधातुः प्रहीणबलश्च वृद्धः, एवम्भूतत्वाच्चाविरेच्यावेतौ। सर्वार्थकृदिति वातादिदोषहरणवृहणादिकृत् ॥ ४॥ .. चक्रपाणिः-वस्तेभदानाह--अनुवासनमित्यादि। तयोग्यौषधयुकानिति उष्णातिहरेण
For Private and Personal Use Only
Page #1549
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
चरक-संहिता। [तिनिधि वस्तीन् वृहणीयान् दद्याद व्याधिषु विशोधनीयेषु । मेदखिनो विशोध्या ये च नराः कुष्ठमेहातः॥७॥ क्षीणमतदुबलमूर्च्छितकृशशुष्कस्तब्धदोषाणाम् । दद्यान्न विशोधनीयान् दोषनिबन्धायुषो ये च ॥८॥ वाजीकरणासृपित्तयोर्मधुघृतपयोयुताः सव्वें। शस्ताः सतैलमूत्रवचा लवणाश्च कफवाते ॥६॥ युज्याद द्रव्याणि वस्तिष्वम्लं मूत्रं पयः सुरा च काथात् ।
अविरोधाद् धातूनां रसयोनित्वाच्च जलमुष्णम् ॥ . गङ्गाधरः-विशोधनीयेषु व्याधिषु च हणीयान् वस्तीन् दद्यात् । मेदस्तिप्रभृतयो ये च तेषां न हणीयान् दद्यात् । क्षीणक्षतादीनां विशोषनीयान् वस्तीन न दद्यात्, दोषनिबन्धायुयषां यक्ष्मिणां तेषाश्च। वाजीकरणामुकपित्तयोस्तु मधुधृतपयोयुताः सर्वे वस्तयः शस्ताः। सतलादयो वस्तयः कवाते शस्ताः ॥७-९॥ गङ्गाधर-युजमादित्यादि। वस्तिष्वम्लमूत्रादीनि द्रव्याणि युञ्जयात् ।
शोवातिहरेण वा मौषधन कल्पितान् । विशोधनीयान् व्याधीनुदाहरवि-मेदसिब स्यादि। शिष्या ये पीति भूरिदोषत्वेन पे शोधनाही इत्यर्थः। दोषनिबदायुष इति दोष माविक देहस्थे निबढे भायुर्वेषां शोष्यतिदुर्बलप्रभृतीनाम्, ते तथा। उकं हि-"शोषी मुमति माशालि पुरीषवंसनादपि। अबलश्चातिमानञ्च किं पुनर्यो विरियते" इति ॥५-८॥
चक्रपाणिः-कार्यविशेषापेक्षया वस्तीनां संस्कारविशेषानाह-वाजीकरणे त्यादि। मधुप्रक्षेपो यस्तो पूर्वोत्तसामान्यविधानलब्धेऽप्यधिकमासया प्रक्षेपार्थतयाऽवश्यप्रक्षेपार्थोहोच्यते । अविरोधात् धातूमामिति पूर्वेण सम्बध्यते, तेन पस्मिन् संस्कारे भम्लादीनां मध्ये पद धाविरोधिन भवति, वयम्, यत् तु भातुविरोधि भवति, न तहेयम्। व्याधिप्रकृत्यविरुदं यत् असा भाति, खत् तस्य देयमित्यर्थः। रसयोनिस्वाच जलमुष्णमिति जलं यस्माद रसयोनिः, तेन नामद सर्ववस्तिगतरसस्य - पोगार्थ सर्ववस्तिषु देयम् । एतष जलं बस्तिषु साक्षामा दर्शनात कलकाविपेषणे विनियोज्यम्। किंवा अस तवचनप्रामाण्यादेव ज्ञेयम् । लिंगक शम्दोऽयं द्रवोपलक्षणात् तैलाम्लादिद्रवदानस्यैवेयमुपपत्तिः। रसयोनित्वं द्रवसम्ममा दीनापपक्षम्। भन्ये तु-जलमुष्णं प्रतिनियतमेव, चूर्णवस्तावेवेयमुपपत्तिा, सहयोगिता किसपूर्णवस्तिश्रा यः केवलद्रवेण दीयते। तन्वान्सरेऽप्युकम्, यथा-"रामकस्थि .
For Private and Personal Use Only
Page #1550
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१० मध्यावा सिद्धिस्थानम्। ३७
सुरदारुशताला-कुष्ठमधुकपिप्पलीमधुस्नेहाः । ऊर्धानुलोमभागाः सर्षपाः शर्करा लवणम् ॥
आपो वस्तीनामतः प्रयोज्यानि तेषु तानि स्युः। युक्तानि सह कषायैर्यदुत्तरतः प्रवक्ष्यामि ॥ १०॥ चिरजातकठिनबलिषु व्याधिषु तीक्ष्णा विपर्यये मृदवः । सप्रतिवापकषाया योज्यास्त्वनुवासननिरूहाः ॥११॥ अश्लोकैरतः सिद्धान् नानाव्याधिषु वर्गशः।
वस्तीन् वीर्यसमै गैर्यथार्हानिह तान् शृणः ॥ १२ ॥ जलश्चोष्णं युञ्जनात्, काथादविरोधात् रसयोनिलाच धातूनां सुरदाादीनि च युञ्जनात्। आप इत्यादि। आपो वस्तीनां मध्ये श्रेष्ठतमा अतस्तेषु वस्तिषु तानि द्रव्याणि प्रयोज्यानि स्युः। कषायः सह यानि युक्तानि तान्युत्तरता प्रवक्ष्यामि ॥१०॥ .... गङ्गाधरः-चिरजातत्यादि। चिरजातादिषु व्याधिषु तीक्ष्णा वस्तयः। विपर्यये अचिरमृदबलवत्सु मृदवो वस्तयः। सप्रतिवापकषाया अनुवासननिरूहा योज्याः ॥११॥
गाधर-अर्द्धश्लोकरित्यादि। यथार्हान तान् वस्तीनिह भृण ॥१२॥. सालापूतीककृष्णाफलदासकृष्णः। ससैन्धवाम्लोष्णजल: सतैकः शूलम इष्टः खलु पूर्णवस्तिः ॥" इति।
सुवाप्रित्यादिना वस्तिध्वयोगाद्यपेक्षया व्यस्तसमस्तविधया प्रक्षेप्यानाह। भावापा बस्तीमा मिति वस्तिवावाप्या इत्यर्थः । यानीति कषाययुक्तानि। चिरजातकठिनबलेषु तीक्ष्णा इति जीन्द्रन्ययोगेन तीक्ष्णाः, विपर्यये चेति अधिरजाते अकठिनबले च। भनुवासननिरूहा इति मनुवासने कपाययोगः स्नेहसाधनार्थमेव, भावापस्त्वनुवासनेऽपि शताहादीनां कर्तव्य एवं। यदुकमप्यन-"पिप्पली मदन कुष्ठ शताहा मधुकं वा। प्रयोज्यान्मालया पिष्टा आवापमनुपासने" इति ॥९-1 . . ..
पाणिः-पूर्व सिद्धानां वस्तीनामित्यादिना प्रतिज्ञातार्थीनीनाह-अश्लोकै रित्यादि। व्याधिविस्यम व्याधिशादो दोऽपि वर्तनीयः। बहुश इति एकैकस्मिन् व्याधी दोषे
For Private and Personal Use Only
Page #1551
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७८०
चरक-संहिता। [ वस्तिसिद्धि विल्वोऽग्निमन्थः श्योनाकः काश्मयः पाटलिस्तथा शालपर्णी पृश्नीपर्णी वृहत्यौ वर्धमानकः॥ यवाः कुलस्थाः कोलास्थि स्थिरा चेति त्रयोऽनिले। शस्यन्ते च चतुःस्नेहाः पिशितस्य रसान्विताः ॥ १३॥ नलव लवानीर-शतपत्राणि शैवलम् । मञ्जिष्ठा मधुकानन्ता पयस्या मधुकस्तथा ॥ चन्दनं पद्मकोशीरं पैत्तिके तु गदे त्रयः। सशराघृतक्षौद्र-सौवीरा वस्तयो हिताः॥ १४ ॥ अर्कस्तथैव चालर्क एकाष्ठीला पुमर्नवा। हरिद्रा त्रिफला मुस्तं पीतदारु कुटन्नटम् ॥ पिप्पल्यश्चित्रकश्चेति त्रयस्तै कफरोगिणाम् । सक्षारक्षौद्रगोमुत्रा नातिस्नेहान्विता हिताः ॥ १५ ॥ गङ्गाधरः-विल्व इत्यादि। विल्वादिपञ्चमूलकाथ एको वस्तिः। शाल. पादिवढेमानकान्तानां काथ एको वस्तिः। यवादिस्थिरान्तानां काय एक इति त्रयोऽनिले वस्तयः । चतुःस्नेहा पिशितरसान्विताः शस्यन्ते ॥१३॥
गङ्गाधरः-नलत्यादि। नलमूलम् । वजुलस्तिनिशक्षः। वानीरो वेतसवृक्षः। नलादीनां शैवलान्तानां काय एकः। मञ्जिष्ठादिमधुकान्तानां कायो द्वितीयः। मधुकद्वयमिह ग्रामं पुनः पाठात्। चन्दनादीनां त्रयाणां काय. स्तृतीयः। एते त्रयो वस्तयः सशकेरादयः पत्तिके गदे हिताः॥१४॥: : गङ्गाधरः-अर्क इत्यादि। अकेः श्वेत्तः, अलको रक्तार्कः, एकाष्ठीला वकपुष्पष्टक्षः। पुनर्नवान्तानां काथ एकः। कुटनटः श्योनाकः, हरिद्रादिकुटनदान्तानां काथो द्वितीयः। पिप्पलीचित्रकयोः काथस्तृतीय इति त्रयो बस्तयः सक्षारक्षौद्रगोमूत्राः किञ्चित्स्नेहान्विताः कफरोगिणां हिताः ॥१५॥ र बहुश इत्यर्थः। वीर्यसमै गरिति अन्योऽन्यानुपहतसामध्यव्यभागः। वर्दमानक एरण्डः। पिशितस्य रसा इति प्रक्षिप्तमांसरसाः। वजुलो वेतसः। वाणीरस्तभेदः। सुङ्गः पुनागः। अलर्को मन्दारः। एकाष्ठीला पाठा। कुटन्नटं कैवर्तमुस्तकम्, अन्ये तगरमाहुः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1552
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१० मायायः]
सिद्धिस्थानम् । फलजीमूतकेयाकु-धामार्गाचोड़वत्सकाः। श्यामाकस्त्रिवृता चैव तथा दन्ती द्रवन्त्यपि ॥ प्रकीर्ध्या चोदकीया॑ च चक्रिणी नलिनी तथा। सप्तला शकिनी लोध्र फलं कम्पिल्लकस्य च ॥ चत्वारो मूत्रसिद्धास्ते पक्काशयविशोधकाः। व्यस्तैरपि समस्तैश्च चतुर्योगा उदाहृताः ॥ १६ ॥ काकोली क्षीरकाकोली मुद्रपर्णी शतावरी। मधुकञ्च विदारी च शृङ्गाटककशेरुकम् ॥ आत्मगुप्ताफलं माषाः सगोमूत्रा यवास्तथा। जागलानूपजं मांसमित्येते शुक्रमांसदाः॥१७॥ जीवन्ती चाग्निमन्थश्च धातकीपुष्पवत्सको। प्रग्रहं खदिरं कुष्ठं शमी पिण्डीतको यवाः । प्रियङ्गुरक्तमूली च तरुणी स्वर्णयूथिका।
वटाद्याः किंशुकं लोध्रमिति सांग्राहिका मताः ॥१८॥ गाधरः--फलेत्यादि । फलं मदनफलं धामार्गवः घोषकः आशोड़ा पील, फलादिवत्सकान्तानां काथ एकः। श्यामाको श्याममूला त्रित, श्यामाकादिर द्रवन्त्यन्तानां काथो द्वितीयः। प्रकीयोदिनलिन्यन्तानां काथस्तृतीयः। सालादिकमिल्लकान्ताचां काथश्चतुर्थः। एते चखारो मूत्रसिद्धा गोमूत्रपकार कावा पकाशयशोधकाः॥१६॥ : गाधर:-काकोलीत्यादि। काकोल्यादिशतावर्यन्वानां काथ एक मधुकादिकशेरुकान्तानां काथो द्वितीयः। आत्मगुप्तादियवान्तानां काथस्तृतीयः । जागलानूपजमांसकाथश्चतुर्थ इत्येते चखारो वस्तयः शुक्रमांसदाः ॥१७॥ - गङ्गाधरः--जीवन्तीत्यादि। . जीवन्त्यादिवत्सकान्तानां काथ एकः। पग्रहादियवान्तानां काथो द्वितीयः । प्रियङ्कादिस्वर्णयूथिकान्तानां काथस्तृतीयः। स्वेदः कृतवेधनः । द्रवन्ती दन्तीभेदः। प्रकीर्य्या करतः। नीलिनी नीलसमाहा, (नीलबुहा) नीलाञ्जलिकेत्यान्ये। एते शुक्रमांसदा इति अत्रैत इति चत्वारः पूर्वोक्ताः। पिण्डीतको
७७७
For Private and Personal Use Only
Page #1553
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७८२
चरक-संहिता। (वस्तिसिदिः पयः शृतं परि(य)लावे सवृश्चीरपुनर्नवम् ।
आखुपर्णिकया वापि तण्डुलीयकयुक्तया ॥ . कोलकतककाण्डक्षु-दर्भपत्रीक्षुबालिषु। दाहनः सघृतक्षीरो द्वितीयश्चोत्पलादिभिः ॥१६॥ कर्वदारादकीनीप-विदुलैः क्षीरसाधितैः। वस्तिः प्रदेयो भिषजा शीतः समधुशर्करः। परिकतें तथा वृन्तः श्रीपर्णीकोविदारजैः॥ २०॥ मुष्टिः शाल्मलिवृन्तानां क्षीरसिद्धो घृतान्वितः।
हितःप्रवाहणे तवद् वेष्टः शाल्मलिकस्य च ॥ २१ ॥ वटाद्याः मूत्रसंग्रहणीयदशानां जम्ब्बाम्रप्लक्षवज वटकपीतनादयः सप्त किंशुकं लोध्रमित्येषां काथश्चतुर्थः। इति चखारो वस्तयः सांग्राहिका मताः॥१८॥
गङ्गाधरः--पय इत्यादि। सदृश्वीरपुनर्नवं शृतं पक्वं पयः परिस्रावे (पयास्रावे जलवत् सावे ) वस्तितिः। तण्डलीययुक्तापर्णीभृतं पयो वा परिस्रावे वस्तिः। कोलेत्यादि । कोलादिकेक्षुबालिकान्तेषु कथितेषु सघृतक्षीरो वस्तिरेकः। दभेपत्री कत्तणम्। उपलादिभिः पद्मोत्पलनलिनेत्यादीनि मूत्रविरजनीयानि दश पद्मवज नवभिः काथः सघृतक्षीरो द्वितीयो वस्तिर्दाहघ्नः ॥१९॥
गाधरः-कर्बुदारेत्यादि। कव्वु दारो रक्तकाञ्चनः। कवं दारादिभिः क्षीरसाधितैः कायः समधुशकरः शीतो वस्तिः प्रदेयः परिकः। तथा श्रीपर्णी कोविदारजन्तः क्षीरसाधितः समधुशर्करः शीतो वस्तिः परिकर्ते प्रदेयः । मुष्टिरित्यादि। शाल्मलिन्तानां मुष्टिः पलं क्षीरसिद्धो वस्तिघ्रतान्वितः प्रवाहणे हितः। शाल्मलिकस्य वेष्टः क्षीरसिद्धो घृतान्वितो वस्तिः प्रवाहणे तद्वद हितः॥२०॥२१॥ मदनः। रकमूली समाङ्गा। वरुणी रामतरुणी, नवमालिका धा। तण्डलीयकमित्वन्तेन परिस्राव उन्को। काण्डे हदिक्षुः। पोटगलो होगलः। उत्पलादिभिरिति उत्पलादयो नलिनसौगन्धिकादयो जलनाः पुष्पविशेषाः। कर्बुदारः काञ्चनालः। विलो वेतसः। कोवि. दारजैरिस्यन्तेन द्वितीयः-परिकर्ते । शाल्मलिवृन्तानामित्यन्तेन द्वितीयः प्रवाहणे ॥११-२१॥
For Private and Personal Use Only
Page #1554
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१०मअध्यायः]
सिद्धिस्थानम् ।
३७८३ अश्वावरोहिका काक-नासा राजकशेरुकः । सिद्धाः क्षोरे त्रयो योगा चौद्राञ्जनघृतैर्यताः॥... न्यग्रोधायश्चतुर्भिश्च तेनैव विधिमा पुनः। वस्तिः प्रवाहणे देयो भिषजा कल्पितो धिया ॥ २२ ॥ वृहती क्षीरकाकोली पृश्निपर्णी शतावरी। काश्मरी वदरी दूर्वा तथोशीरप्रियङ्गवः॥ जीवनीयैः शृतैः क्षीरद्वौ घृताञ्जनसंयुतौ। वस्ती प्रदेयो भिषजा शीतौ समधुशर्करौ॥ .. गोऽव्यजामहिषीक्षीरर्जीवनीययुतैरपि । तेनैव विधिना वस्तियः सक्षौद्रशर्करः॥ २३ ॥ शशैणदक्षमार्जार-महिषाव्यजशोणितैः। सद्यस्कैदुभिर्वस्तिर्जीवादाने प्रशस्यते ॥ २४ ॥ गाधरः-अश्वेत्यादि। अश्वावरोहिका अश्वत्थावरोहलचः काकनासा काउयाठी राजकशेरुकः इत्येते पृथक् क्षीरे सिद्धाः क्षौद्ररसाञ्जनघृतयुता. स्त्रयो योगाः प्रवाहणे हिताः स्युः। न्यग्रोधादारित्यादि । न्यग्रोधोडुम्बराश्वत्थप्लक्षश्चतुर्भिः क्षीरे सिद्धैः कृतो वस्तिः क्षौद्राञ्जनघृतयुतो प्रवाहणे हितः॥२२॥ - गङ्गाधरः-वृहतीत्यादि। वृहत्यादिशतावय्यन्तकल्को जीवनीयदशकेन क्षीरैः शृतरेकः। क्षीरर्जीवनीयदशभिः पक्वः काश्मर्यादिप्रियजन्तकल्क इत्येक इति द्वौ वस्ती घृतरसाञ्जनयुक्तौ समधुशकरौ प्रदेयो। गोऽव्यजेत्यादि। गवादीनां क्षीरर्जीवनीयकल्कयुतरपि वस्तयः घृतरसाञ्जनयुताः समधुधशर्केराः शीता प्रवाहणे हिताः॥२३॥ - गङ्गाधरः- शशणेत्यादि। शशादीनां सद्यस्कः शोणितम दुभिद्रव्ययु तो वस्तिर्जीवादाने प्रशस्यते ॥२४॥
चक्रपाणि:-अश्वावरोहकोऽश्वगन्धा, अश्वकर्ण इभुको वा। न्यग्रोधायाश्चत्वारः-न्यग्रोधोडम्बरावस्थालक्षाः । तेनैव विधिनेति पूर्वयोगविधिना। एतौ द्वावतियोगे। जीवादान इति शोणितप्रवृत्तौ। गोऽस्यजेत्यादिना जीवादाने प्रशस्यते इत्यन्तेन जीवादाने तृतीयो वस्तिकच्यते ।
For Private and Personal Use Only
Page #1555
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
वास्तसिद्धि
३७८४
चरक-संहिता। मधूकमधुकद्राक्षा-दूर्वाकाश्मर्यचन्दनैः । शर्कराचन्दनद्राक्षा-मधुधात्रीफलोत्पलैः॥ रक्तपित्ते प्रमेहे च कषायः सोमवल्कतः । वस्तिदेयो विधिज्ञ न भिषजा युक्तिकल्पितः ॥ २५ ॥
तत्र श्लोकाः। त्रिकास्त्रयोऽनिलादीनां चतुष्काश्च परे त्रयः । पक्वाशयविशुद्धार्थ वृष्याः सांग्राहिकास्तथा ॥ परिस्रावे तथा दाहे परिकत्तें प्रवाहणे।। सातियोगे मतो द्वौ द्वौ जीवादाने तथा त्रयः॥ द्वे रक्तपित्ते मेहे च एकस्त्रिंशच्च पञ्च च । सुलभाल्पौषधक्लेशा कतयो गुणवत्तमाः॥ २६ ॥ गुल्मातिसारोंदावत-स्तम्भसङ्कचितादिषु। सङ्गिकाङ्गरोगेषु रोगेष्वेवंविधेषु च ॥ गङ्गाधरः-मधूकेत्यादि । मधूकादिचन्दनान्तः काथ एकः, शकरादुनत. पलान्तः काथो द्वितीयः। सोमवल्कतः काथरतृतीयः इति त्रयः कषाया वस्तयो रक्तपित्ते प्रमेहे च हिताः ॥२५॥
अयश्च यद्यपि लोकविहितो वस्तिः, तथापि श्लोकाद्ध रिति प्रतिज्ञा मूरिप्रयोगाणां श्लोका बिहिवारेम ज्ञेया। किंवा अनापि गोऽव्यजेत्यादिना श्लोकविहित एव व्यवस्थितः, पूर्वार्द्धन तु तस्येसिकर्तव्यसोच्यते, इतिकर्तव्यताभिधानश्च श्लोकादितिरेकेणापि भवतीति नियोगान्तरेष्वपि एटम्। रस पिने प्रमेहे इतिच्छेदः। सोमवल्को विट खदिरः। एतौ द्वौ मिलित्वा संग्रहे पठितौ। रमपित्ते प्रमेहे अत्यनेन संग्रहो व्यक्त एव । २२-२५॥
पाणि-सुखभाल्पौषधक्लेशा इति सुलभा भल्पौषभक्त शाश्च । अनुक्तवस्तिपमाना
For Private and Personal Use Only
Page #1556
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१०म अध्यायः]
सिद्धिस्थानम्।
३७८५ यथाखमौषधैः सिद्धान् वस्तीन् दद्याद विचक्षणः। पूर्वोक्तन विधानेन कुर्य्याद योगान् पृथविधान् ॥२७॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते सिद्धिस्थाने
वस्तिसिद्धिर्नाम दशमोऽध्यायः ॥१०॥ गङ्गाधरः-अध्यायार्थमाह-तत्र श्लोका इति । त्रिकास्त्रय इत्यादि। उक्तयोगाधिकयोगानुपसंहरति । गुल्मेत्यादि।
गङ्गाधरः-अध्यायं समापयति-अग्नीत्यादि। अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकमतिसंस्कृते। सिद्धिस्थानेऽष्टमेऽप्राप्ते सस्मिन् दृढबलेन तु । प्रतिसंस्कृत एवात्र दशमे वस्तिसिद्धिके। वद्य गङ्गाधरकृते जल्पकल्पतरौः पुनः। स्कन्धेऽष्टमे वस्तिसिद्धि' जल्पाख्या दशमीरिता। सिद्धिस्थाने शाखेयन्तु
वद्यानां हृदयामा ॥१०॥ गुल्मातिसारेत्यादि । यथास्वमौषधरिति यथास्वव्याधिप्रत्यनीकर्भेषज । कुदिरोगान् पृथगाविधा. निति यथोक्तविधिना योगान् यथोचितान् गुल्मादिषु कल्पनया वस्तिषु कुर्यात् ॥२६ २७॥ इति महामहोपाध्यायचरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकार्या चरकतात्पर्यटोकायां सिद्धिस्थानव्याख्यायां वस्तिसिद्धिव्याख्या
नाम दशमोऽध्यायः ॥१०॥
For Private and Personal Use Only
Page #1557
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
एकादशोऽध्यायः। अथातः फलमात्रासिद्धिं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रेयः॥१॥ भगवन्तमुदारसत्त्वधी-श्रुतविज्ञानसमृद्धमत्रिजम् । फलवस्तिवरत्वनिश्चये सविवादा मुनयोऽभ्युपागमन् ॥ भृगुकौशिककाप्यशौनकाः सपुलस्त्यासितगौतमादयः। कतमत् प्रवरं फलादिषु स्मृतमास्थापनयोजनाखिति ॥२॥ कफपित्तहरं वरं फलेष्वथ जीमूतकमाह शौनकः । मृदुवीर्य्यतया भिनत्ति तत् शकृदित्याह नृपोऽथ वामकः॥ कटुतुम्बीफलमन्यथोत्तमं वमने दोषसमीरणं तदन्यत् । तदवृष्यमसौम्यतीक्ष्णता-कटुरूक्षादिति गौतमोऽब्रवीत ॥ गङ्गाधरः-अथाध्यायोदशक्रमात् फलमात्रासिद्धिमाह-अथात इत्यादि। पूर्ववत् सव्वं व्याख्येयम् ॥१॥
गङ्गाधरः-भगवन्तमित्यादि। उदारसत्वादिभिः समृद्धम्। भृग्वादयो मुनयोऽभ्युपगमन् । इतीत्यन्तम् ॥२॥
चक्रपाणिः-पूर्वसिद्धिषु फलानि आचार्येण प्रयोगेण विहितानि, तेन तेषां फलादीनां गुणादीनामवधारणार्थ तथा अनुक्तवस्त्युपदर्शनार्थं फलमातासिद्रिरुच्यते। वस्खिविधानकथन यद्यपि अप्रस्तुतं तथापि यौगिकतया वस्तेरेव माता प्रतिपाद्यते न, फलादौ तथा गुणादौ पतिमालायाः प्रतिपादिका सिद्धिः फलमानासिद्धिः। फलादीनां वस्तियोगे गुणान् प्रतिपादयितुं पूर्ववृत्तमितिहासमाह-भगवन्तमित्यादि । इतिहासश्च संहितायां धर्म्यतया अन्थे पूज्यतोपदर्शनार्थम् । फलादीनां वस्तौ वरत्वं फल वस्तिवरत्वं तस्मिन्निश्चये अवधारणे । फलादिष्विति मदनजीमूतकादिष ॥ १॥२॥
चक्रपाणि:-कल्पे जीमूतकस्य यद्यपि पित्तदोषहरत्वमुक्त तथापि इह वचनात् कफपित्तहरस्वमस्य प्रामाम्याश्रीयते। मृर्वार्यतया भिनत्तीत्यादिना अस्यर्थ भिनत्ति । दोषसमीरणमिति
For Private and Personal Use Only
Page #1558
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
शध्यायः
सिद्धिस्थानम् ।
३७८७. कफपित्तनिवहणं वरं स च धामार्गवमित्यमन्यत। तदमन्यत वातलं पुनर्वडिशो म्लानिकरं बलापहम् ॥ कुटजं प्रशशंस चोत्तमं न बलन कफपित्तहारि च। अथ विजलमूर्द्ध भागिकं पवनदोभि च काप्य आह तत् ॥ कृतवेधनमाह वातलं कफपित्तं प्रबलं हरेदिति। तदसाध्विति तत्र शौनक कटुकञ्चापि बलतमित्यपि ॥ इति तद्ववचनानि हेतुभिः सुविचित्राणि निशम्य बुद्धिमान् । प्रशशंस फलेषु निश्चयं परमं चात्रिसुतोऽब्रवीदिदम्॥३॥ फलदोषगुणान् सरखती प्रति सधैरपि सम्यगीरिता । न हि किञ्चिददोषनिर्गणं गुणभूयिष्ठमतो विचिन्त्यते ॥४॥ इह कुष्ठहिता खरागरी हितमिक्ष्वाकु तु देह उत्तमम् । कुटजस्य फलं हृदामये प्रवरं कोठफलश्च पाण्डुषु॥ उदरे कृतवेधनं हितं मदनं सर्वगदाविरोधि च।
मधुरं सकषायतिक्तकं तदरुक्षं सकटूषणविजलम् ॥ गङ्गाधरः तत्राह-कफपित्तेत्यादि। जीमूतकफलं फलेषु वर शौनक आह । इतीत्यादि। तदवचनानि तेषां शौनकादीनां वचनानि ॥३॥ ...... गङ्गाधरः-इदं किमब्रवीत् तदाह-फलदोषेत्यादि। (फलेषु दोषान्तरं गुणान्तरन्वति अतिशयं प्रति सचभगवद्भिरति साम्ये भाषितम् ।) कस्मात् १ न होत्यादि। हि यस्मात् किश्चिदपि द्रव्यं न निदोषं निर्गुणं वा वर्तते । अतो गुणभुयिष्ठं विचिन्त्यते॥४॥
पसिना दोषहारकम् । कृतवेधनमित्यादौ आशु कफपित्तं हरेदिति योज्यम् । इह वस्तिविवादका इत्यनेन जीमूतकादीनां गुणदोषाश्च इथिता भवन्तीति तात्पर्य ज्ञेयम् । प्रशशंसेति फलेषु जीसूतकादिषु फलदोषान् लक्ष्यीकृत्य ॥३॥
चापाणिः-सरस्वतीति वाक् । भदोषनिर्गुणमिति दोषवदेव गुणवदेव वा न किञ्चिदित्यर्थः । तेनासत्यपि स्तोके दोषसम्वन्धे यद् गुणभूयिष्ठं तदिह रोगप्रशमप्रयोगेषु विज्ञेयम् । सर्वगदाविरोधीति
For Private and Personal Use Only
Page #1559
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७८८
चरक-संहिता। (फळमाया-सिद्धिक कफपित्तजिदाशुकारि चाप्यनपायं पवनानुलोमनम् । फलनामविशेषतस्ततो लभतेऽन्येषु फलेषु सत्वपि ॥ ५ ॥ गुरुणा च वचस्युदाहृते मुनिसङ्घन च पूजिते ततः। प्रणिपत्य मुद्दा समन्वितः सहितः शिष्यगणोऽनु पृष्ठवान् ॥ सर्वकर्मगुणकूद गुरुणोक्तो वस्तिरूईमथवेदिना मतः । नाभ्यधोगुदगतश्च शरीरात् सर्वतः कथमपोहति दोषाम् ॥६॥ तत् गुरुरब्रवीदिदं शरीरं तन्त्रयतेऽनिलः सङ्गविघातात् । केवल एव दोषसहितो वा ह्यपगमप्रकोपमुपयाति ॥' तं पवनं सपित्तकविटकं शुद्धिकरोऽनुलोमयति वस्तिः। सर्वशरीरगश्च गदसञ्जातः प्रकाशनात् प्रशान्तिमुपयाति ॥७॥
गङ्गाधरः-इहेत्यादि। खरागरी देवताइफलं कुटजस्य फलं हृदामये हितम् । कोठफळं कोठोडुम्बरफलम् ॥५॥
गङ्गाधरः-गुरुणेत्यादि। गुरुणा पुनर्वसुना खल्वेवमुदाहते वचसि मुनिसङ्घन पूजिते सति ततः शिष्यगणः सहितो युगपत् तं गुरु प्रणिपत्य मुदावितः सन्ननुपृष्टवान् । यत् पृष्ट तदाह-सर्वकर्मा सन्चगुणकदवस्तिगुरुणार्थवेदिनोद्धमुक्तः। नाभेरथस्ताद गुदगतो वस्तिः कथं सर्चतः शरीराद दोषानपोहति ॥६॥ ___गाधरः-तदुत्तरं गुरुरववीदिदमित्यादि। शरीरमित्यादि। अनिलः शरीरं साविघातात् तन्त्रयते। केवल एवानिलो दोषसहितो वायपगमप्रकोपमुफ्याति। शुद्धिकरो वस्तिस्तं पवनं सपित्तकफविटकमनुलोमयति। सशरीरगश्च गदसातः प्रकाशनाच शान्तिमुपयाति ॥ ७॥ पदेन मदनस्य सार्वयौगिकत्वं व्रते। भाशुकारीत्याशुदोषनिर्हरणकारि अतो लघुतेति। कोयु प्रकर्षवादेव मदनफलं फलचित्युच्यते न जीमूतकादिफलम् ॥8॥५॥ .
चक्रपाणिः-सर्वकर्मगुणकृविति सर्वकर्मणां वमनादीनां गुणं दोषहरणादिक रोतीति सर्चकम्र्मगुणकृत । किंवा सर्वकर्माणि लखनवृहणादीनि गुणांश्च बलाग्नयादीन् करोति । नाम्यधोगुदमिति अधोगुदं व्रजति। तन्मयते धारयते । सङ्गविधातादिति प्रकोपकहेतुसन्धधात्। वात एवं प्राय
For Private and Personal Use Only
Page #1560
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७८
११ अध्यायः
सिद्धिस्थानम् । अथाभिगम्याथमखण्डितं धिया गजोष्टगोऽश्वाव्यजवस्तिकर्म।। अपृच्छदेनं स तु वस्तिमब्रवीद विधिश्च तस्याह पुनः प्रचोदितः॥८ अजाविके सौम्य गजोष्ट्रयोर्वा गवाश्वयोर्वस्तिमुशन्ति माहिषम् । मजाविकादत्तसुवस्तिमुत्तरं वदन्ति वस्तिं विपरीतरूपम् ॥ सुवस्तिमष्टादशषोड़शाङ्गुलं तथैव नेत्रश्च दशाङ्गलं क्रमात् । गजोष्ट्रगोऽश्वाव्यजवस्तिसन्धौ चतुर्थर्भागे कृतकर्णिकं वदेत् ॥६॥ प्रस्थस्त्वजाव्योहि निरूहमात्रा गवादिषु द्वित्रिगुणो यथाबलम् । निरूह उष्ट्रस्य तथाढकद्वयं गजस्य वृद्धिस्त्वनुवासनेऽष्टमः ॥१०॥
गङ्गाधरः-अथेत्यादि । गजादिवस्तिकम्मै अपृच्छत् । एनं गुरुम्, स गुरुः । अजेत्यादि। अजाविके अजे चाविके च गजे चोष्ट्र च गवि चाश्वे च वस्तिं वस्तिकम् उशन्ति माहिषश्च महिषस्यापि वस्तिकम्मे उशन्ति, त एव विपरीतरूपं पायुपथेन देयवस्तिविपरीतं मूत्रापत्यपथेन देयरूपं वस्तिमुत्तरवस्ति मुवस्तिं नाम वदन्ति । तस्य नेत्रपरिमागमाह-सुवस्तिमित्यादि । अष्टादशाङ्गलं पोडशाडलं दशाङ्गुलश्च क्रमान्नेत्रम्। गजोष्ट्रयोरष्टादशाङ्गुलं गवाश्वयोः षोड़शाडलं अव्यनयोर्दशाहलं तस्य च चतुर्थभागे कृतकर्णिकं गवादिषस्तिसन्धो वदेत् ॥८॥९॥ . गङ्गाधरः-तत्र मात्रामाह--प्रस्थ इत्यादि। अनाव्योर्निरूहदाने प्रस्थो मात्रा। गवाश्वयोद्वि गुणप्रस्थो मात्रा, गजोष्ट्रयोस्त्रिगुणप्रस्थो मात्रा। तथा प्रकोपं प्रजति। यस्तु प्रदेशान्तरे वातप्रकोपः स तन्मूलेनेति भावः। तत्पशान्तिमुपयाति पका. शयस्थवातमूलप्रशमा वस्तिना कृतात् तन्मूलानुबन्धाः शेषस्थानगतविकाराः प्रशाम्यन्ति । एतच वनस्पतिमूलच्छेदादिदृष्टान्तेन प्राक् प्रतिपादितमेव। एतेन वस्तिना मूलविजयाद् देशान्तर्गततन्मूलविकारजयो यः क्रियते, स उक्तः। यत् तु वस्तेर्वोर्यमापादमस्तकं प्रसरति तच्च वातं हन्तीति मागुतमेव ज्ञेयम्। यत् तु वीर्यवदिति कर्मविशेषणं तेन कर्म रोगनुदिति रोगहरणे श्रष्ठ चिन्तिसितमित्यर्थः । वस्तिमब्रवीदिति गजादीनां रोगहरणे श्रेष्ठं वस्तिमेवाब्रवीत् । तदनन्तरं तस्य बस्तेविधि पुनः शिष्येण पृष्टः प्राह-- मजाविकेत्यादि। जरद्वो वृद्धवृषः। तदपायचिन्तका इति गजादिवस्तिसाधने दत्तचित्तकाः। क्रमादिति यथाक्रमम् । गजादिषु नेवप्रमाणं चतुर्थभागोपः मयमिति नेश चतुर्थभागप्रवेशकम् । गवादिष्विति गोप्रकारेषु, गोमहिषाश्वानां ग्रहणाद् बहुवचनं
४७५
For Private and Personal Use Only
Page #1561
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७६०
[ फलमावासिद्धिः
चरक संहिता | कलिङ्गकुष्ठे मधुकं सपिप्पली वचा शताह्वा मदनं रसाञ्जनम् । हितानि सव्र्व्वेषु गुड़ः ससैन्धवो द्विपञ्चमूलस्य विकल्पमा लियम् ॥ गजेऽधिकोऽश्वत्थवाश्वकर्णजाः सखादिरप्रग्रहशालतालजाः । तथा च उष्ट्र धवशि पाटला मधूकसाराः सनिकुम्भचिकाः ॥ पलाशभूतीकसुराह्वरोहिणी कषाय उक्तस्त्वधिको गवां हितः । पलाशदन्तीसुरदारुकतृण-द्रवन्त्य उक्तास्तुरगस्य चाधिकाः ॥ खरोष्ट्रयोः पीलुकरोरखादिराः शम्पाकविल्वादिगणस्य च च्छदाः । श्रजाविकानां त्रिफलापरूषकं कपित्थकर्कन्धुसविल्व कोलजम् ॥११॥ अथाग्निवेशः सततोऽन्तरान्तरा हितञ्च पप्रच्छ गुरुस्तदाह च । सातुराः श्रोत्रियराजसेवकास्तथैव वेश्याः सह पण्यजीविभिः ॥
यथावळं निरूह उष्ट्रस्यादकद्वयम्, तथा गजस्य यथाबलं दृद्धिः । अनुवासने निरूहस्याष्टमो भागो मात्रा ॥ १० ॥
गङ्गाधरः- तत्र द्रव्यमाह - कलिङ्गेत्यादि । कलिङ्गादीनि प्रत्येकं काथयिता तत्र रसाञ्जन जलेन गोलयित्वा तेषु सर्व्वेषु गुड्सैन्धवश्च दत्त्वा मथिला निरूढं कुर्य्यात् । द्विपञ्चमूलस्य दशमूलस्य निरूहे चयं कल्पना । सर्व्वेषां निरूहमुक्तत्वा विशेषमाह – गज इत्यादि । गजेऽधिकोऽश्वत्थादीनां काथः । अश्वकर्णः शालः । खदिरादीनां काथश्च । तथा चोष्टु धवादिकाथः । पलाशेत्यादि । पलाशादिकषायो गवां हितः । पलाशदन्त्यादिकषायोऽश्वस्य हितः । खरेत्यादि । खरोष्ट्रयोः पील्वादिकाथः, शम्पाकादिच्छदाच । अजाविकानां त्रिफलादिज काथम् ॥ ११ ॥
।
गङ्गाधरः - अथात्र प्रश्नः । अन्तरान्तराऽग्निवेशस्ततो हितं गुरु पप्रच्छ । साधु । गजस्य वृद्धिरिति द्वयादकद्वैगुण्येन द्रोण इत्यर्थः । अनुवासनेऽष्टम इति यथोक्ताजादि: मिरूहमानादुजादीनामनुवासनेऽष्टमः स्नेह भागो देयः ॥ ६-१० ॥
चक्रपाणिः - विकल्पना स्वियमिति विशेषकल्पना गजेऽधिका वक्ष्यमाणा । तालजाः वफलम् । तथैवेत्यादिना गवां हितमुच्यते ॥ ११ ॥
चक्रपाणिः वस्तिविषयाणि मतान्तराणि दर्शयन्नाह - भथाग्निवेशइत्यादि । हितओं ति
For Private and Personal Use Only
Page #1562
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kalassagersuri
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१ अध्याया। सिद्धिस्थानम् ।
३७६१ द्विजो हि शिष्याध्ययनवताहिक-क्रियादिभिदेहहितं न चेष्ठते । नृपोपसेवी नृपवित्तरक्षणात् परानुरोधाद बहुचिन्तनाद भयात् ॥ नृचित्तवर्त्तिन्युपचारतत्परा मृजाविभूषानिरता वराङ्गना। सदासनादत्यनुबन्धविक्रयात् क्रयादिलोभादपि छ पण्यजीविनः॥ सदैव ते त्वागतवेगनिग्रहं समाचरन्ते न च कालभोजनम् । अकालनिर्हारविहारसेविनो भवन्ति येऽन्येऽपि सदातुराश्च ते ॥ १२ समीरणं वेगविधारणोद्धतं विबद्धसर्वाङ्गजाकरं भिषक् ।। समीक्ष्य तेषां फलवर्त्तिमादितः सुकल्पितां स्नेहवतों प्रयोजयेत् ॥१३ पुनर्नवैरण्डनिकुम्भचित्रकान् सदेवदारुत्रिवृतानिदिग्धिकान् । महान्ति मूलानि च पञ्च तद्भवान् विपाच्य मूत्रे दधिमस्तुसंयुते॥ मुरुश्च तदाह- सदातुरा इत्यादि। श्रोत्रियादयः सदाकाः। तत्र श्रोत्रिया येन कारणेन सदातुरास्तदाह-द्विज इत्यादि। राजसेवका येन सदातुरास्तदाह-नृपोपेत्यादि । वेश्या येन सदातुरास्तदाह-नृचित्तेत्यादि। पण्यजीविनो येन सदातुरमतदाह-सदेत्यादि । सदा हुअपविश्य वर्तते अत्यनुबन्धविक्रयात् क्रयादिलोभाच पण्यजीविनः सदातुरा। पभिः प्रयोजनस्ते श्रोत्रियादयः आगतवेगनिग्रहादीन्या चरन्ति । इत्येवमकालनिहारादयो ये तेऽपि सदानुरा भवन्ति । तेषां चिकित्सामाह-समीरणमित्यादि। स्नेहवती फलवर्तिम् ॥१२॥१३
गङ्गाधरः-पुनर्नवत्यादि। महान्ति पञ्चमूलानि विल्वादिपञ्चमूली। सबाराणा हितम्। पण्यजीदिनो बणिजः। यथोक्तानां सदातरस्वे हेतुमाह-द्विजो होत्यादि। देहहितं न ते इत्यादिपरजीविन इत्यन्तं यावदनुवर्तनीयम् । परानुरोधादिति नूपानुजीविपुरुषान्तरानुरोधात् । उपचारतत्परा इति पुरुषोपकारतत्पराः। मृजा शरीरमार्जनम्। पण्यं गता वैश्या इत्यर्थः। अत्यविजयादिलोमादिति निरन्तरानुबद्धक्रयविक्रयादेर्लोमात् । भाग्यानपि सदातुरानाह-कालेश्यादि। निहोरो मलादिनिर्गमः ॥१२॥ * अस्पनुबन्धविक्रययाविलोभादपि इति पाठारम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1563
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७६२
चरक-संहिता। [फलमात्रासिद्धिः सतैलसपिलवणैश्च पञ्चभिर्विमूर्छितं वस्तिमथ प्रयोजयेत् । निरूहितं धन्वरसेन भोजितं निकुम्भतेलेन ततोऽनुवासयेत् ॥१४॥ बलाश्वरानाफलविल्वचित्रकान् द्विपञ्चमूले कृतमालकोत्पले। यवान् कुलत्थांश्च पचेजलाढके रसः सपेष्यैस्तु कलिङ्गकादिभिः । सतलसर्पिगुडसैन्धवो हितः सदातुराणां बलवर्णवर्द्धनः । तथानुवासान् मधुकेन साधितान् फलेन विल्वेन शताहयापिवा॥१५ सजीवनीयस्तु रसोऽनुवासने निरूहणे वा लवणः शिशोर्हितः। न चान्यदाश्वङ्गबलाभिवर्धने निरूहवस्तिः शिशुवृद्धयोः परः ॥१६॥ पुनमवादान् महापश्चमूलान्तान् दधिमस्तुसंयुते गोमूत्रे विपाच्य काथं सतलसर्पिः पश्चभिलेवणश्च युक्तं सर्व खजेन विमूर्छितं वस्तिं प्रयोजयेत्। एवं निरूहितं. श्रोत्रियादिक समुद्धतवायु धन्वरसेन भोजयित्वा निकुम्भतलेन दन्तीसाधिततलेनानुवासयेत् ॥१४॥
गङ्गाधरः-बलेत्यादि। अश्वः अश्वगन्धा। बलादीन् जलाढ़के पक्वा स रसः कलिङ्गकादिभिः कल्कैदेशकैयुतः सतलादिर्वस्तिबलवर्णवर्द्धनः। एतेन निरुहं दत्त्वा येनानुवासयेत् तदाह-तथेत्यादि। मधुकेन साधितान् बिल्वफलेन साधितान् शताहया साधितान् वा प्रयोजयेत् ॥१५॥
गङ्गाधरः-सजीवनीयरिखत्यादि। सजीवनीयस्तु मांसरसोऽनुवासने शिशोहितो निरूहणे वा सजीवनीयो लवणो हितः। यूनां नृणां यथा निरूहवस्तिराशु शीघ्रमङ्गबलाभिवर्द्धनो हितः तथा शिशुद्धयोः परो निरूहवस्तिः श्रेष्ठः ॥१६॥
चक्रपाणिः-पुनर्नवेत्यादि निरूहः । शिवृता दन्ती। महान्ति मूलानि पञ्चेति विल्वादिपञ्चमूलानि। निकुम्भदैलेनेति निकुम्भकायकल सिद्धेन तैलेन। बलामिस्यादौ कलिङ्गकादिभिरिति कलिजकुष्ठमधुकपिप्पल्यादिभिरिहोक्तः। फलेन विल्वेन शताया पिबेविति तैलसयमानुवास. निकम् । सजीवनीयस्तु रसोऽनुवासन इति जीवनीयकषायसाधितः स्नेहोऽनुवासने कर्तव्यः । तथा निरूहण जीवनीयरसा मलवणः शिशोहितः। अनुवासनमपि जीवनीयसाधितं शिशोरेव हितम् । अनेन बालवृद्धयौगिकत्व वस्तेहतम् । परं कम्मति श्रष्टे फलकर्म ॥ १३-१६॥
For Private and Personal Use Only
Page #1564
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
११श यायः ] सिद्धिस्थानम्।
३७६३ तत्र श्लोकः। फलकर्मवस्तिषु वरत्वनिश्चये वस्तयो गवादीनाम् । सततान्तराश्चोदिष्टाः फलमात्रायां हितञ्चैषाम् ॥ १७ ॥ इत्यनिवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते सिद्धिस्थाने
फलमात्रासिद्धिर्नामैकादशोऽध्यायः॥ ११ ॥ गङ्गाधरः-अध्यायाथमाह-तत्र श्लोक इति। फलेत्यादि ॥१७॥ गङ्गाधरः-अध्यायं समापयति-अग्नीत्यादि ॥ अग्निवेशकृते तन्त्र चरक-प्रतिसंस्कृते। सिद्धिस्थानेऽष्टमेप्राप्ते तस्मिन् हदबलेन तु। प्रतिसंस्कृत एवकादशेऽध्याये प्रयत्नतः। फलमात्रासिद्धाभिधे वैद्यगङ्गाधरेण तु। कृते जल्पकल्पतरौ सिद्धिस्थानेऽष्टमे पुनः। स्कन्धं फलमात्रासिद्धि-जल्पाख्यैकादशी खियम्। शाखा समाप्ता
सदद्वद्या अस्याश्छायां श्रयन्तु व ॥११॥
चक्रपाणिः-संग्रहो व्यक्तः ॥ १७ ॥ इति महामहोपाध्यायचरकचतुराननश्रीमञ्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुददीपिकायां घरकतात्पर्यटोकायां सिद्धिस्थानव्याख्यायां फलमानासिद्धिव्याख्या
नाम एकादशोऽध्यायः ॥११॥
For Private and Personal Use Only
Page #1565
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
द्वादशोऽध्यायः ।
अथात उत्तरवस्तिसिद्धिं व्याख्यास्यामः, इतिह रमाह भगवानात्रेयः ॥ १ ॥
अथ खल्वातुरं वैद्यः संशुद्धं वमनादिभिः । दुर्बलञ्चाममन्दाग्निं मुक्तसन्धानबन्धनम् ॥ नि तानिलविण्मूत्र- कफपित्तं कृशाशयम् । शून्यदेहं प्रतीकारासहिष्णु प्रतिपालयेत् ॥ यथैव तरुणं पूर्ण तलपात्रं तथैव च । गोपाल इव दण्डी गाः सर्व्वस्मादपचारतः ॥ २ ॥
गङ्गाधरः – अथाध्यायोद्देशक्रमात् पारिशेष्याच्च उत्तरवस्तिमाह – अथात इत्यादि । पूच्चैवत् सर्व्वं व्याख्येयम् ॥ १ ॥
गङ्गाधरः—अथ खल्वित्यादि । वमनादिभिः संवृद्धमातुरं दुर्बलादिश्च बद्यः प्रतिपालयेत् । तत्र दृष्टान्तः यथवेत्यादि । यथा तरुणं तलपूर्ण पात्र रक्षयेत् तथा, एवं गोपालो यथा दण्डं गृहीला गा रक्षयेत्, तथा सर्व्वस्मादपचारात् निरुक्तमातुरं रक्षेत् ॥ २ ॥
चक्रपाणिः - पारिशेष्य देवोत्तरवस्तिसिद्धिरभिधीयते । उत्तराणां श्रेष्ठानां वस्तीनां सिद्धिरुत्तरवस्तिसिद्धिः । वक्ष्यमाणवस्तीनां विषयं मिथ्योपचारजन्याधिप्रशमं दर्शयितुं सम्यगुपचारमेव तावदाह - अथ खविति । वमनादिभिरिति वमनविरेचनयोः वक्ष्यमाणः सम्बन्धः सम्बध्यते, हेनायं क्रमः एतयोर्न भवति । मुखसन्धानबन्धनमिति मुवसन्धिबन्धनम् । कृशाशयमिति दोषशून्याशयम् । प्रतिकारासहिष्णुमित्युचै भष्यादिक्रियाक्षमं किंवा वमनादिप्रयोगासहिष्णुम् । परिपालयेत् सर्व्वस्मादपचारत इति सम्बन्धः । तरुणादिदृष्टान्ततयाभिधानं कस्यचित् किञ्चित् प्रसिद्ध भविष्यतीत्यभिप्रायेण ॥ १ ॥ २ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1566
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
१२ अध्याया ]
सिद्धिस्थानम् ।
अग्निसन्धुचणार्थन्तु पूर्व पेयादिना भिषक् । रसोत्तरेणोपाचरेत् क्रमेण क्रमकोविदः ॥ स्निग्धाम्लखादुद्यानि ततोऽम्ललवणौ रसौ । स्वादुतिक्तौ ततो भूयः कषायकटुकौ ततः ॥ अन्योऽन्यप्रत्यनीकानां रसानां स्निग्धरूक्षयोः । व्यत्यासादुपयोगेन प्रकृतिं गमयेद् भिषक् ॥ ३ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७६५
गङ्गाधरः–तत्रायं क्रमः । अग्नीत्यादि । पूर्व्वं पेयादिना परं मांसरसोत्तरेण पेयादिना क्रमेणोपाचरेत् । स्त्रिग्धेत्यादि । पूर्व्वं स्निग्धाम्लादीनि ततोऽम्ललवणौ ततः स्वादुविक्तौ ततः कषायकटुको, इत्येवमन्योऽन्यं प्रत्यनीकानां रसानां तथा स्निग्धरूक्षयोर्व्यत्यासात् स्निग्धे व्याधौ रूक्षं रूक्ष स्निग्धमित्येवसुपयोगात् प्रकृतिमातुरं गमयेद् भिषगिति ॥ ३ ॥
For Private and Personal Use Only
चक्रपाणिः- रसोत्तरेणेति व्यवस्था भवति । रसोत्तरेण पृथगन्तरं यस्मिन् स्नेहोपायादिना रसोसरेण, किंवा चममधिरेचनयोरन्तरे पेयादिना क्रमेणोपचरेदिति व्यवस्था । तत्र च निरूहाder रसादिदेव क्रमो भवतीति प्रतिपादितमेव प्राक् । किंवा रसाभ्यासक्रमोत्तरकाले यस्मिन् सत्यादिक्रमस्य रसान्तरेणाभ्यासक्रम मेवाह । स्निग्धाम्लस्वादुहृद्यानीत्यादि पेथाक्रमोत्तरकालं यदा विरेश्वनादिकम्र्मान्तरं कर्त्तव्यं तदा संशोधन मूलशरीरस्य प्रकृतिभोजनार्थ बलाप्यायनार्थं वायं रसाभ्यासक्रमो ज्ञेयः । अन्ये तु पेयादिक्रमे एव रससंस्कारार्थं स्निग्धाम्लरवाद्वादिकमं वर्णयति । rasal प्रथमं पकाशयस्थितवातसंशमनायोपयुज्यते । तथाम्ललवणौ तदूर्द्ध स्थिताग्निसन्धुक्षणार्थम् । ततः पित्तशमनार्थं स्वादुतिक्तौ । ततः पित्तो स्थित कफप्रशमनार्थं रसयुग्मानामुपयोगी पेयादिक्रमे एव । एवं द्वादशान्नकाले सर्व्वरसभोजन प्राप्तिर्विधिवज्ज्ञेया ।
योऽन्येत्यादि । अन्योऽन्यप्रत्यनीकानामिति परस्परमभिभावकानाम् । व्यत्यासादुपयोजयेदिति एकयुष्ममुपयुज्यापरस्य युग्मस्योपयोगात् प्रकृतिं गमयेदिति भोजनं गमयेत् । प्रकारान्तररसाभ्यासमाह । स्निग्ध रुक्षयोरिति स्निग्धरसमुपयुज्य रूक्षो योज्यः, रूक्षं वोपयुज्य स्निग्ध इत्यनेन क्रमेण प्रकृतिभोजनं गमयेदित्यर्थः । स्निग्वरूक्षौ रसावुदाहरणार्थमुपपन्नौ सेन गुरुलण्वादियुग्मएसव्यायासाभ्यासोऽप्यस बोद्धव्यः । किंवा कषायकटुकौ ततः इत्यनेन युग्मरसाभ्यासनमुपदर्शितम् ।
Page #1567
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७९६
चरक-संहिता। उत्तरवस्तिसिदिः बलवान् वर्णवान् सर्व-रतिः खङ्गः स्थिरेन्द्रियः। प्रसन्नात्मा सर्वसहो विज्ञयः प्रकृतिं गतः॥४॥ एतां प्रकृतिमप्राप्तः सर्ववानि वर्जयेत् । महादोषकराण्यष्टावेतानि तु विशेषतः ॥ .. उच्चैर्भाष्यं रथक्षोभश्चातिचंक्रमणासने । अजीर्णाहितभाज्ये च दिवास्वप्नश्च मैथुनम् ॥ ऊई देहेऽथ साधोमध्यपीडामदोषजाः । श्लेष्मजाः क्षयजाश्चैव व्याधयः स्युर्यथाक्रमम् ॥ ५॥ तेषां विस्तरशो लिङ्गमेकैकस्य सभेषजम् । यथावत संप्रवक्ष्यामि सिद्धान् वस्तींश्च यापनान् ॥ ६॥ गङ्गाधरः-प्रकृतिलक्षणमाह-बलवामित्यादि। सर्चरतिः सव्वषु कम्मसु रतिर्यस्य सः। स्वङ्गः सुष्टु अङ्गं यस्य सः। प्रसन्न आत्मा मनो यस्य सः॥४॥
गङ्गाधररा-एतामित्यादि। एतां प्रकृतिमप्राप्तः पुमान् स्व्वेवानि यस्य व्याधेर्यानि यानि तानि सर्वाणि वयानि वर्जयेत्। महादोषेत्यादि। उच्चभाष्यम्, रथक्षोभो रथादियानेन क्षोभः शरीरस्यातिचालनम्, अतिचंक्रमणम्,अत्युपवेशनम्, अजीर्णभोज्यम्, अहितभोज्यम्, दिवास्वमः, अतिमथुनञ्चेत्येतान्यष्टौ महादोषकराणि विशेषतो भवन्ति। कस्मात् को दोषः स्वादित्यन आह-ऊड़े मित्यादि । उच्च ष्येणोद्ध देहे जाता व्याधयः स्युः। रथक्षोभेण सव्वदेहजाः, अतिचंक्रमणेनाधोदेहजाः, अत्यासनेन मध्यदेहजा पीडाः। अजीणेभोज्येनाममा व्याधयः। अहितभोज्येन दोषजा व्याधयः। दिवाखम न इलेष्मजा व्याधयः। अतिमैथुनेन क्षयजा व्याधय इति यथाक्रमं स्युः। तेषामित्यादि ॥५॥६॥ अभ्योऽन्यप्रत्यनीकानामित्यादिना तं प्रत्येकं प्रत्यनीकानामित्यन्योऽन्यव्यत्यासो युज्यते । पेयादि
माभ्यासमुपयुखानस्य स्वस्थस्य पुसो लक्षणमाह-बलवानित्यादि । सर्वसह सर्वाभ्याससह । निरासा इति प्रतिमियतविषयपराहतः॥३॥४॥
चारूपाणिः-एतामिति । उप ज्यादयो देहपीडाकरा ज्ञेयाः। सच्चै ज्यादूद: देहपीन। स्थक्षोभात् सईदेहपीड़ा। भतिचंक्रमणादधःपीडा। आसनाद् देहमध्यपीडा। अजीर्णभोजमेनामजा। अहितभोजनेन दोषजा। दिवास्वप्नेन इलेष्मजा। मैथुनेम आयजा ॥ ५॥६॥
For Private and Personal Use Only
Page #1568
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२श अध्यायः सिद्धिस्थानम्।
३७६७ तत्रोच्चैर्भाष्यातिभाष्याभ्यां शिरस्तापशनिस्तोदस्रोतोऽवरोध-मुखतालुकण्ठशोष-तैमियंपिपासावरतमकहनुमन्याग्रहनिष्ठीवनोरपावशलवरभेदहिकाश्वासादयः स्युः। रथक्षोभात् । सन्धिपर्वशैथिल्यहनुनासाकर्णशिरःशूलतोदवहिविक्षोभाध्मानेन्द्रियोपरोध-स्फिक्पाचवडवणवृषणकटीपृष्ठवेदना-सन्धिस्कन्धहनुमोवादौर्बल्याङ्गाभितापपादशोफप्रस्वापहर्षणादयः स्युः। पतिचंक्रमणात् पादजबोरुजानुवडतणश्रोणीपृष्ठशूलच्छदिसन्धिसादपादसादनिस्तोदपिण्डिकोदवेष्टनाङ्गमहींसाभितापशिराधमनीहर्षश्वासकासादयः स्युः। अत्यासनादरथक्षोभजाः स्फिक्पार्श्ववडवणवृषणकटोपृष्ठवेदनादयश्च। अजोर्णाध्यशनाभ्यान्तु मुखशोषाध्मानशूलनिस्तोदपिपासागात्रसादच्छ प्रतोसारमूज्वर - प्रवाहणामविषादयः। विषमाशनाहिताशनाभ्यामनन्नाभिलासदौर्बल्यवैवर्यकण्ड्यामागात्रावसादा वातादिप्रकोपजाश्च ग्रह
गङ्गाधरः-उच्चभाष्यादिक्रमेण व्याधीनां लिङ्गान्याह-तत्रोच्चैरित्यादि । उच्चैर्भाव्यपदेनातिभाष्यश्च विज्ञायते। ऊर्द्ध देहनाः शिरस्तापादयः स्युः। रथक्षोभादित्यादि। सर्वाङ्गपीड़ा रथक्षोभात् सन्धिशथिल्यादयः स्युः। अतिचंक्रमणादित्यादि। अधोऽङ्गपीड़ाः पादादिशूलादयः स्युः। अत्यासनादि त्यादि। अत्युपवेशनान्मध्यदेहजपीड़ा य उक्ता रथक्षोभजास्ते च स्फिगवेदना. दयश्च स्युः। अजीणत्यादि। अजीर्णाशनपदेनाध्यशनमपि विशायते। तेनाजीर्णाशनाध्यशनाभ्यामामजा मुखशोषाध्मानादयः स्युः। विषमेत्यादि। अहित
चक्रपाणि:-ततोच्चैर्भाष्यादिग्रन्थः प्रायो व्यक्त एव। अतिभाषितस्योच्च ध्येण समानत्वादाहरणम्। पिण्डिकोद्वेटनं जवापिण्डिकायारुद्वेष्टनाकारा वेदना। शिराधमनीहर्षः शिराधमन्योरबकत्वम् । रथनोभजा इत्युक्त सन्धिशैथिल्यादीनामभिसन्धिः स्यादतस्तभिरासार्थमाहस्फिपाइववङ्कणवृषणकटीपृष्ठ वेदनादयः स्युः। भजीर्णाध्यशनाभ्यामित्यस भजीर्णाशनस्यामज
४७६
For Private and Personal Use Only
Page #1569
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३७९६
चरक-संहिता। [उत्तरवस्तिसिद्धि एयशोविकारादयः। दिवास्वप्नादरोचकाविपाकाग्निनाशस्तैमित्यपाण्डुत्वकण्डूपामादाहच्छद्द रङ्गमईहृत्स्तम्भजाड्यतन्द्रानिद्राप्रसङ्गप्रन्थिजन्म-दौळल्यरक्ताक्षिता-प्रलेपाः भवन्ति। व्यवायादाशुबलनाशोरुसाद-वस्तिशिरोमेदगुदवङ्क्षणोरुस्तम्भ-वृषणजानु । जापादशूल-हृदयनेत्रपीडादशैथिल्य-शुक्रमार्गशोणितागमनकासश्वासरक्तनिष्ठीवन-बलखरावसाद-कटीदौर्बल्यैकाङ्गसर्वाङ्गरोग-मुष्कश्वयथुवातवर्थोमूत्रसङ्ग शुक्रविसर्ग-जाड्यवेपथुवाधिर्यविषादयश्च स्युः। अत्र पाट्यत इव गुदं ताड्यत इव मेढ़मवसीदति गमने वेपते हृदयं पीड्यन्तै सन्धयस्तमः प्रविश्यत इव चेत्येवमष्टाभिरेवैभिरपचाररेते प्रादुर्भवन्त्युपद्रवाः ॥७॥ . तेषां सिद्धिरुच्चैर्भाष्यातिभाष्यजानामभ्यगस्वेदोपनाहधूमपाननस्योपरिभक्तस्नेहपानरसक्षीरादिभिर्वातहरः सर्वविधिमौनश्च। रथक्षोभातिचंक्रमणात्यासनजानां स्नेहस्वेदादि वातहरं कर्म सर्व निदानवर्जितञ्च । अजीर्णाध्यशनजानां निरवशेषभोज्यपदेन विषमाशनमपि लक्ष्यते, तेन दोषजा अनन्नाभिलाषादयः स्युः। दिवास्वप्नादित्यादि । दिवास्वप्नात् श्लेष्मजा अरोचकादयः स्युः । व्यवायादि. त्यादि। अतिव्यवायात् शुक्रक्षयजा आशु बलनाशादयः स्युरिति । अत्राति व्यवायात् क्षयजेषु पाट्यत इव गुदम्, मेढ़ताड्यत इव, गमनेऽवसीदति, हृदयं वेपते, सन्धयः पीड्यन्ते, तमः प्रविश्यत इवेत्येतरष्टाभिरपचाररुपद्रवा एते प्रादुर्भवन्तीति ॥७॥
गङ्गाधरः तेषां सिद्धिरित्यादि । उच्चर्भाष्यादिजानामभ्यङ्गादिभिः सों वातहरो विधिो नश्च सिद्धिः। रथक्षोभादीनां स्नेहस्वेदादि सर्च वातहरं विकारकत स्वाध्यशनस्यासूषितस्योपादानम् । एवं विषमाहिताशनजविकारसमानविकारकारिविषमाशमस्याप्यसूक्षितस्योपादानम् । भवकुष्यत इव छियत इव ॥ ६ ॥ ७॥ ......
For Private and Personal Use Only
Page #1570
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२शअभ्यायाम
"
१२श अध्याया] . सिद्धिस्थानम् ।
३७६६ च्छईनं रूतः स्वेदो धूमपानलबनपाचनदीपनौषधावचारणञ्च । विषमाहिताशनजानां यथास्वं दोषक्रिया। दिवास्वप्नजानां धूमपानलबनवमनशिरोविरेचन व्यायाम-रूक्षाशनादिदीपनीयोषधोपयोगः प्रहर्षणोन्मईनपरिषेचनादिश्च श्लेष्महरः सों विधिः। मैथुनजानां जीवनीयसिद्धयोः क्षीरसर्पिषोरुपयोगस्तथा वातहराः स्वेदाभ्यङ्गोपनाहा वृष्याश्चाहाराः स्नेहाः स्नेहविधयो यापनावस्तयोऽनुवासनश्च, मूत्रवैकृतवस्तिशूलेषु चोत्तरवस्तिः विदारीगन्धादिगणजीवनीयगणक्षीरसिद्धतैलं स्याद् यापनाश्च वस्तयः सर्वकालं देयास्तानुपदेक्ष्यामः॥८॥ .. मुस्तोशीरबलारग्बधराना-मञ्जिष्ठाकटुरोहिणीत्रायमाणापुनर्नवाविभीतकगुडूचीस्थिरादिपञ्चमूलानि पलिकानि खण्डशः कप्तानि मदनफलानि चाष्टौ प्रक्षाल्य जलादके निक्काथ्य पादशेषो रसः क्षीरदिप्रस्थयुक्तः पुनः शृतः क्षीरावशेषः कर्म निदानवजनश्च। अजीणेत्यादि । अजीर्णादिजानां निरवशेषच्छईनादि दीपनभेषजश्च । विषमेत्यादि । विषमाद्यशनजानां दोषजानां व्याधीनां यथास्त्रदोषक्रिया। दिवास्वमजानामित्यादि। दिवास्वमजानां व्याधीनां धूमपानादुरपयोगः प्रहषेणादिश्च श्लेष्महरः सो विधिः। मथुनजानामित्यादि। अतिव्यवायात् क्षयजानां जीवनीयसाधितक्षीरादयः, तान्, यापनावस्तीनुपदेक्ष्यामः॥८॥
गङ्गाधरः-मुस्तेत्यादि । मुस्तादीनि वृहत्पश्चमूलान्तानि प्रत्येकं पलिकानि खण्डशः कृतानि मदनफलस्याष्टौ पलानि कुट्टयिखा जलाढके निकाथ्य पाद। चक्रपाणि:-तेषां सिद्धिरिति तेषामुक्तविकाराणां साधनं भेषजमित्यर्थः। निरवशेषतछाईनमिति अजीर्णावस्य निरवशेषतः छईनम् । मूखवैकृतेत्यादि मैथुनान्मूतवैकृतादि भवति । तदा विदारिगन्धादिजीवनीयगणाभ्यां काथकल्कीकृताभ्यां सक्षीरं तैलं साधयित्वोत्तरवरिसर्दयः । यापनाश्च वस्तयः सर्वकालं देया इत्यनेन पूर्वनिरूहाणामसार्वकालिकरवं दर्शयति। एतेषान सर्वस्मिन् काले दानमविरुदम् । आयुषो यापनं दीर्घकालानुवर्तनं कुर्वन्तीति थापना वस्तयः ॥ ८॥
For Private and Personal Use Only
Page #1571
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
.
३८००
चरक-संहिता। उत्तरवस्तिसिद्धिः जाङ्गलरसतुल्यो मधुयुतः ® शतकुसुमामधुककुटजफलरसाञ्जनप्रियङ्कल्कीकृतः ससैन्धवः सुखोष्णो वस्तिः शुक्रमांसाग्निबलजननः क्षीणक्षतकासगुल्मविषमज्वरबध्नकुण्डलोदावर्तकुक्षिशूलमूत्रकृच्छामृगजोविसर्प-प्रवाहिकाकास-शिरोजानूरुजका वस्तिग्रहण्यश्मय॑न्मादार्शः-प्रमेहाध्मान-वातरक्तपित्तश्लेष्मव्याधिहरः सद्योबलजननो रसायनश्चेति ॥६॥
शालपर्णी-पृश्निपर्णी-वृहती-कण्टकारिका-श्वदंष्ट्राः पलिकाः खण्डशः क्लताः क्षीराढ़के पचेत्। पादावशेषकषाययुतं शतकुसुमादिकल्कितं घृततैलसैन्धवमधुयुतं सुखोष्णञ्च निरूहमेकं द्वौ त्रीन् वा दद्यात्। सव्वेषामेष प्रशस्तो विशेषतो ललितसुकुमारस्त्रीविहारक्षीणक्षतोरसां चिरार्शसानामपत्यकामानाच॥१० शेषतु शरावावशेषो रसः क्षीरस्याष्टशरावयुक्तः पुनः पक्तव्यः क्षीरावशेषः काय्यः। स च तुल्यजाङ्गलमांसरसयुक्तः मधुयुतः। शतपुष्पामधुकादीनि कल्कीकृत्य तत्र दत्त्वा सैन्धवश्वानुरूपं दत्त्वा मथितः सुखोष्णो वस्तिः। शुक्रादिननन इत्याघाशीः॥९॥
गङ्गाधरः-शालपर्णीत्यादि। शालपादीनि पञ्च प्रत्येकं पलिकानि खण्डशः कृता क्षीरादके पचेत् । पादशेषकषाययुतं पूर्वोक्तशतकुसुमादिकल्कयुक्तं घृतादियुक्त सुखोष्णं निरूहमेकं द्वौ त्रीन् वा दद्यात्। सर्वेषामेष निरूहः प्रशस्तः स्यात् विशेषतो ललितसुकुमारादीनां शस्तः॥१०॥
चक्रपाणिः-मुस्तेत्यादौ। खण्डशः लसानीति खण्डं खण्ड क्लतानि। जाङ्गलरसमधुघृतः यथोक्तक्षीरकृतकाथइत्यादिकजांगलरस इत्यर्थः। तुल्यं मधुना घृतं यस्मिन् स तुल्यमधुतः। एतेन पूर्व वस्तौ यथानियमितस्नेहमानेन यावद् घृतं देयं भवति तावन्मानं मध्वप्यस देयम् । अस्मिन् पूर्वोक्तवस्तिमानविभागेनैव वस्तिः कल्पयितव्यः। भक्ष क्षीरं कषायस्थाने भवति । शतकुसुमा शतपुष्पा। ससैन्धवमितीषत्सैन्धवम् ॥९ ... • जामकरसतुल्यमधुघृत इति चक्रसम्मतः पाठः।
For Private and Personal Use Only
Page #1572
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२श अध्यायः सिद्धिस्थानम्।
३८०१ .. तद्वत् सहचरबलामूर्वामूलशारिवासिद्धेन पयसा। तथा वृहतीकण्टकारिकाशतावरोच्छिन्नरुहाभृतेन पयसा मधुकमदनपिप्पलीकल्कोकृतेन पूर्ववटु वस्तिः। तथा बलातिबलाविदारी. शालपर्णीपृश्निपर्णीवृहतोकण्टकारिकादर्भमूलकाश्मर्याक्ल्विफलसिद्धेन पयसा मधुकमदनकल्कीकृतेन मधुघृतसौवर्चलप्रयुक्तेन वस्तिः कासज्वरगुल्मप्नीहास्तिस्त्रीमद्यक्लिष्टानां सद्योबलजननो रसायनश्च ॥ ११॥ .. बलातिबलारानारग्बधमदनविल्वगुडूचीपुनर्नवैरण्डाश्वगन्धासहचरपलाशदेवदारुद्विपञ्चमूलानि पलिकानि यवकोलकुलत्थद्विप्रसृतं शुष्कमूलकानाञ्च जलद्रोणे सिद्धं निरूहप्रमाणं शेषकषायं पूतं मधुकमदनशतपुष्पाकुष्ठपिप्पलीवचावत्सकरसाञ्जनप्रियङ्ग्यमानीकल्कीकृतं गुड़घृततैलक्षौद्रतीरमांस
गङ्गाधर-तवदित्यादि । सहचरादीनां कल्कः सिद्धेन पयसा मधुकादिकल्कयुक्तेन पूर्ववद घृततलसन्धवमधुयुक्तो वस्तिस्तद्वत् सर्वेषां प्रसस्तो विशेषतो ललितादीनाम् । तथा वृहत्यादिकल्कः भृतेन पयसा मधुकादि. कल्कयुक्तेन पूर्ववद घृततलसन्धवमधुयुक्तेन वस्तिस्तवत् सर्वेषां प्रशस्तो विशेषतो ललितादीनाश्च। तथेत्यादि। बलादिकल्कसिद्धेन पयसा मधुकादिकल्कयुक्तेन मध्वादिषयुक्तेन वस्तिः कासज्वरादिक्लिष्टानां सद्यों बलजननः॥११॥
गङ्गाधरः-बलातिबलेत्यादि। बलादीनि द्विपञ्चमूलान्तानि पलिकानि। यवादीनां द्विद्विपमृत शुष्क मूलानाश्च द्विप्रमृतं जलद्रोणे चतुःषष्टिशरावे पत्त्वा
चक्रपाणिः-शालिपर्णिकादिद्धितीयस्तद्वत् सहचरेत्यादिकस्तृतीयः। तथेति पूर्ववस्तिविधानेन वृहतीत्यादिकचतुर्थः। अत्र च वस्तौ फलश्रुतिसामान्येन इत्येते वस्तयः स्नेहाबोका इत्यादिना वक्ष्यमाणा फलश्रुधिज्ञ या। तथा बलातिबलाविदारीत्यादिका पञ्चमः। बलातिबलारास्नेस्यादिका षष्ठः । शुष्कमूलकानात्यन्त्र द्विप्रसृतमित्यनुवर्तते। निरूहप्रमाणं शेषं कषायमिति निरूहपुटकलययोग्यप्रमाणं कल्पयम् एवं पुटकतयादयः पञ्चकषायाः प्रसृताः स्थाप्या भविष्यन्ति
For Private and Personal Use Only
Page #1573
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३८०२
चरक-संहिता। । उत्तरवस्तिसिद्धिः रसाम्लकाञ्जिकसैन्धवयुक्तं सुखोष्णं वस्तिं दद्यात्, शुक्रमूत्रवर्चसामनिलगुल्महृद्रोगाध्मान-अध्नपृष्ठकटीग्रह-संज्ञानाशबलक्षयेषु वा ॥ १२ ॥ __ हवुषाकुड़वो द्विगुणोऽर्द्धक्षुण्णयवः क्षीरोदकसिद्धः क्षीरशेषो मधुघृतफलतैलयुक्तो वस्तिः सर्वाङ्गविस्मृतवातरक्तशुकविण्मूत्रस्त्रीखेदितहितो वातहरो बुद्धिमेधाग्निबलजननश्चेति । ह्रखपञ्चमूलीकषायः क्षीरोदकसिद्धः पिप्पलीमघुकमदनकल्कीकृतः सगुडघृततैललवणः क्षीणविषमज्वरकषितस्य वस्तिः। बलातिबलापामार्गात्मगुप्ताष्टपलार्द्धक्षुण्णयवाञ्जलिकषायः पूर्व. ववस्तिः स्थविरदुर्बलक्षीणशुक्ररुधिराणां पथ्यतमः ॥ १३ ॥ निरूहप्रमाण शेष कलावताय्य पूतं कृता तत्र मधुकादिकल्कं दत्त्वा गुड़ादियुक्तं मुखोष्णश्च वस्तिं दद्यात् । शुक्रेत्याद्याशीः॥१२॥
गङ्गाधरः-हबुपेत्यादि। हबुषार्द्धभागं यवमढेक्षुण्णं अर्द्धक्षुण्णयवः हवुषाद्विगुणः दत्त्वा क्षीरे समजले पक्त्वा क्षीरावशेषः काथः मध्वादियुक्तो वस्तिः सर्वाङ्गविस्तवातादिषु हितः वागबुद्धयादिजननश्चेति । इस्वेत्यादि। शालपादिपञ्चमूलस्य कषायः क्षीरोदकसिद्धः समानक्षीरे जलेऽष्टगुणे शालपादिपञ्चमूलं पत्ता पादशेषः कषायः पिप्पल्यादिकल्कयुक्तो गुड़ादियुक्तश्च क्षीणादेर्वस्तिः। बलेत्यादि। बलादीनामष्टपलानि अद्धक्षुण्णस्य यवस्याञ्जलिः कुड़वं तेषामष्टगुणे जले काथः, कश्चनाह क्षीरोदके सिद्धः कषायः पिप्पल्यादिकल्कयुक्तः गुडघृततललवणयुक्तश्चेति पूर्ववद वस्तिः क्षीणविषमज्वरकषितस्य स्थविरादीनां पथ्यतमः॥१३॥ काथरिभाषयैव कर्तव्याः। भत्र च निरूहप्रमाणं शेषं कषायं मधुकमदनादिनोक्तं सि वरितं दद्यात् ॥ १०-१२॥ .... चक्रपाणि:-हपुषेत्यादिका सप्तमः । क्षुण्णाः शुष्काः पुनः कथिताः । भपक्षीणपरानुबन्ते इत्यादि अधिकमल प्रदेशे काश्मीराः पठन्ति । हस्वपञ्चमूलीत्यादिकोऽष्टमः। बरूतियापा
For Private and Personal Use Only
Page #1574
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२श अध्याय
सिद्धिस्थानम् ।
३८०३ . बलामधुकविदारीदर्भमूलमृद्वीकायवैः कषायमाजपयसा पुनः पत्तवा मधुकाक्षकल्कितं समधुघृतसैन्धवं ज्वरात्तेभ्यो वस्तिं दद्यात्। शालपर्णीपृश्निपीगोक्षुरककोलकाश्मयपरूषकवर्जस्सलमधुकपुष्पैरजाक्षीरजलप्रस्थाभ्यां सिद्धः कषायः पिप्पलीमधुकोत्पलकल्कितः सघृतसैन्धवः क्षीणेन्द्रियविषमज्वरकर्षितस्य वस्तिः शस्तः ॥ १४ ॥
स्थिरादिपञ्चमूलीपञ्चपलेन शालिषष्टिकयवगोधूममाषकषायपञ्चप्रसृतेन छागपयः शृतं पादशेषं कुक्कुटाण्डरसमधुघृतशर्करासैन्धवसौवर्चलयुक्तो वस्तिवृष्यतमो बलवर्णजननश्च । यापनावस्तयो द्वादश कल्पश्चैषां शिखिगोनईहंसाण्डरसेषु भवति सतित्तिरिः समयूरः शम्पाकहंसपञ्चमूलीसिद्धं पयः शतकुसुमा
गङ्गाधरः–बलेत्यादि। बलादियवान्तानामष्टगुणे जले पाकात् पादावशेष कषायं छागपयसा समानेन पक्त्वा पयोऽवशिष्टं मधुकाक्षकल्कितं मधुघृतसन्धवयुक्तं ज्वरातैभ्यो वस्ति दद्यात् । शालपर्णीत्यादि। अजाक्षीरजलयोः प्रस्थाभ्यां द्वाभ्यां शालपण्यादीनि पत्त्या पादशेषः कषायः पिप्पल्यादिकल्क युक्तः घृतसन्धवयुक्तश्च क्षीणेन्द्रियादेवे स्तिः ॥१४॥
गङ्गाधरः-स्थिरादीत्यादि। शालपादिपञ्चमूलस्य पञ्चपलानि कल्की. कृत्य माल्यादीनां पश्चानां पश्चकपाया एककास्तमिति पश्च प्रसृत तेन समान छागपयः भृतं पादशेष कुक्कुटाण्डरसादियुक्तो वस्तिष्यतमो बलवणेजननश्च । यापना वस्तयो द्वादश । कल्पश्चषामित्यादि । एषां स्थिरादिपश्चमूलीत्यादीनां कल्पश्च शिखिरसे कुक्कुटरसपरिवर्ते चको गोनईरसे कुक्कुटरसपरिवर्ते चकः गोनौ वृहत् काकः हंसाण्डस्य रसे कुक्कुटरसपरिवर्ते चापर इति दक्षरसे त्रयो वस्तयः। सतित्तिरिः समयरश्चेत्यधिकारः। शम्पाकेत्यादि। मार्गस्यादिको मवमः । बलामधूकेत्यादिको दशमः । अस बलादिकषायस्य क्षीरशेषः पाका कम्यः । शालिपर्णीत्यादिक एकादशः ॥ ३ ॥ १४ ॥
चक्रपाणि:-स्थिरेत्यादिको द्वादशः। कल्पश्चेत्यादिना भतिदेशात् कल्पोऽभिधीयते ।
For Private and Personal Use Only
Page #1575
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३८०४ चरक-संहिता।
[ उत्तरवस्ति सदि मधुकरानाकुटजफलपिप्पलीकल्कं घृततैलगुड़सैन्धयुतो वस्तिबलवर्णशुक्रजननो रसायनश्च ॥ १५ ॥
द्विपञ्चमूलीकुक्कुटरससिद्धं पयः पादशेषं पिप्पलोमधूकमदनरास्नामधुककल्कं शर्करामधुघृतयुक्तं स्त्रीवतिकामानां बलजननो वस्तिः। मयूरमदगुपित्तपक्षपादास्यान्त्रं त्यक्त्वा स्थिरादिभिः पलिकैः सह जले पयसि पत्तवा दोरशेष मदनविदारोपिप्पलोशतकुसुमायष्टीमधुककल्कोकृतं मधुघृतसैन्धवयुक्तं वस्तिं दद्यात् स्त्रीष्वतिप्रसक्तक्षीणेन्द्रियेभ्यो बलवर्णकरः । कल्पश्चैष विष्किरप्रतुदप्रसहाम्बुचरेषु स्यादक्षोरो रोहितादिषु च मत्स्येषु ॥१६॥ शम्पाकसमांसहत्पश्चमूलीकाथसिद्धं पयः शतपुष्पादिकल्कयुक्तो घृतादियुक्तश्च सतित्तिरिस्तित्तिरिमांसरसयुक्त एकः समयूरः मयूरमांसरसयुक्तस्त्रपरो वस्तिबेलादिजननो रसायनश्च ॥१५॥ ___ गङ्गाधरः-द्विपश्चमूलीत्यादि । द्विपश्चमूलीकुक्कुटमासकाथसिद्धं पयः पादशेष पिप्पल्यादिकल्कयुतं शर्करादियुक्तश्च सतित्तिरिः समयरश्च वस्तिः स्त्रीष्वतिकामानां बलजननः। मयूरेत्यादि । मयूरस्य मदगोश्व पित्तपक्षपादास्यान्त्रं विहाय पलिकः स्थिरादिपञ्चमूलः सह जले पयसि समेऽष्टगुणे पक्त्वा क्षीरशेष मदनादिकल्कयुक्तं मधुघृतादियुक्तं सतित्तिरि समयूरश्च वस्तिं दद्यादिति । कल्पश्चष इत्यादि । एषां मयूरमदगुपित्तेत्यादीनां मयूरस्थाने विष्किरादिरसेषु कल्पश्च स्यात् । विष्किरा लावाद्या अष्टो वत्तेकादयो द्वादश चेति विंशतिः । प्रतुदास्तु शतपत्रादयस्त्रिंशत् । प्रसहास्तु एकोनस्त्रिंशत् । जलघरैः सप्तविंशतिः श्वेतादिभिः। रोहितादिषु क्षीरवज मयूरवज्जेश्च कल्पः । तद् यथा। रोहितमत्स्यशिशुमारतिमिङ्गिलशुक्तिशोद्रकुम्भीरचुलुकीमकरमांसरसेषु मयूरवर्ज मदगुपित्तादीनां पूर्ववरस्तिनवधा। इवि विंशतिः॥१६॥ सतित्तिरीत्यादिकैकयोगेन वक्ष्यमाणानामेकोनत्रिंशद वस्तीनां मध्ये वयोदशः। द्विपञ्चमूलीत्यादिकचतुर्दशः। मयूरपित्तपक्षमित्यादिकः पञ्चदशः। कल्पश्चैषेत्यादिनातिदेशेन पञ्चदशाधिक शतमाह- विष्किरैलाववतॊत्यादिनोवैस्तथावर्तकोवर्तिकेत्यादिनोक्तैर्विंशतियोगा भवन्ति । मयूरश्चात विकिरपठितोऽपि पूर्वोक्तरवाह गण्यते । प्रतुदादीनां त्रिंशद् भवन्ति । तथा प्रसहाथ
For Private and Personal Use Only
Page #1576
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२ अध्यायः ]
सिद्धिस्थानम् ।
३८०५
गोधान कुलमार्जारमूषिकशल्ल्कमांसानां दशपलान् भागान् सपञ्चमूलान् पर्यास पक्का शेषं तत् पयः पिप्पलीफलकल्कसैन्धवसौवलशर्करामधुघृततैलयुक्तो वस्तिबेल्यो रसायनः चीणक्षतसन्धानकर मथितोरस्करथगजहयवातबलाशक प्रवृत्त्युदावर्त्तवातशुक्र मूत्रवर्चः शुक्राणां हिततमश्च ॥ १७ ॥
कूर्मादीनामन्यतमपिशितसिद्धं पयो गोवृषशुक्ल कुक्कुटहंसकुक्कुटाण्डरस घृतमधुशर्करा सैन्धवेत्तुरसमधुकात्मगुप्ताफलकल्कयुक्तो वस्तिवृद्धानामपि बलजननः । गोवृषवस्तवराहवृषणकर्कटकशशाण्ड सिद्ध चीरमुच्चटेचुरकात्मगुप्ता - मधुघृतयुक्तं किञ्चिल्लवणं वस्तिः । कर्कटकरसश्चटकाण्डरसयुक्तो समधुघृत
गङ्गाधरः - गोधेत्यादि । गोधादीनां पञ्चानां वृहत्पञ्चमूलानाञ्च मिलिला दशपलान् भागान् प्रत्येकमेककं पलं पयसि चतुर्गुणे पक्तत्वा पादशेषं पिप्पल्यादिककयुक्तः सैन्धवादियुक्तश्च वस्तिर्वत्यादिः ॥ १७ ॥
गङ्गाधरः - कूम्र्मेत्यादि । कूर्मः कर्कटकी मत्स्यः शिशुमारस्तिमिङ्गिलः । शुक्तिः शङ्खोद्रकुम्भीरचुलुकीमकरादय इत्येते वारिजा दश य उक्तास्तेषामन्यतमस्य पिशितरसे चतुर्गुणे सिद्ध पयः शिष्यं गोवृषादीनां रसेन युक्तं घृतादीक्षुरसान्तयुक्तं मधुकादिकल्कयुक्तं वस्ति दानामपि बलजननः । इति कूम्मकल्पेन दश । गोवृषेत्यादि । गोवृषादीनां वृषणककेटकाण्डशशाण्डरसः सिद्ध. पयः । उच्चटादीनां त्रयाणां कल्कयुक्तं मधुघृतयुक्तं किश्चित् सन्धवेन लवणितं गोवराहा इवेत्यादिनोस्तै रेकोनत्रिंशत् । अम्बुधराश्च हंसादयः सप्तविंशतिरुक्का पुते सप्तविंशतिः भवन्ति । रोहितादिभिर्मत्स्यैर्नव एवं पञ्चदशोत्तरं शतं भवन्ति । अक्षीर इति रोहितादिषु सम्बध्यते । गोधानकुलेत्यादिभिः षोड़शः ॥ १५–१७ ॥
..चक्रपाणिः -- कूम्र्मादीनामन्यतमेत्यादिकः सप्तदशः । अस कूर्म्मकर्कटादय एकादश पठिताः । त प्राक् कूम्र्म्मेण क्रियते कर्कटादिभिर्दश वस्तयो भवन्ति । प्रत्येकं गणनायां प्रति विंशतिः अतिदेशिका ज्ञेयाः । गोवृषवस्तादिरष्टादशः । गोवृषः पुरं वृषः । कर्कटादि रेकोनविंशतितमः । ४७७
For Private and Personal Use Only
Page #1577
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३८०६
चरक-संहिता। (उत्तरवस्तिसिद्धि शकरो वस्तिरित्येते वस्तयः परमवृष्या उच्चटकेक्षुरकात्मगुप्ताश्रृतवीरप्रतिभोजनात स्त्रीशतगामिनं नरंकुय्युः॥१८॥
दशमूलमयूरकुक्कुटहंसक्काथात् पञ्चप्रसृतैर्मधुतलघृतवसामज्जचतुःप्रसृतसंयुक्तः शतपुष्पाहवुषाकल्कीकृतः सलवणो वस्तिः पादमुष्कजङ्घात्रिकवङ्क्षणवस्तिवृषणानिलरोगहरः। मृगविष्किरानूपविलेशयानामेतेनैव कल्पेन वस्तयो देयाः। मधुघृतद्विप्रमृतं तुल्योष्णोदकं शतपुष्पार्द्धपलं सैन्धवा क्षयुक्तो वस्तिवृष्यतमो मूत्रकृच्छपित्तवातहरश्च । सद्योघृततैलवसामज्ज
वस्तिः। कर्कटेत्यादि। कर्कटस्य रसः चटकाण्डरसयुक्तः समधुघृतशर्करो वस्तिः। इवेत इत्यादि। इत्येते कूर्मादीनामेतदन्तानां वस्तयः परमवृष्याः उच्चटकादिकल्कपकक्षीरेण निरूहदानानन्तरं प्रतिभोजनात् स्त्रीशतगामिनं नरं कुय्युः ॥१८॥
गङ्गाधरः-दशमूलेत्यादि। दशमूलादीन्यकध्य पक्त्वा काथात् पञ्चप्रमृतः मध्वादीनां पश्चानां मिलिखा चतुःप्रसृतसंयुक्तैः शतपुष्पादिकल्कीकृतो लवण युक्तो वस्तिः पादादिगतानिलरोगहरः। मृगेत्यादि । एतेन दशमूल्यादिकल्पेन मृगादीनां मांसरसवस्तयो देयाः। तद् यथा-दशमूलसप्तदशमृगान्यतपमृगस्य गोखराश्वतरेत्यानुरक्तस्य मांसकाथात् पञ्चप्रमृतं मध्वादिचतुःप्रसृतं शतपुष्पादिकल्कयुक्तं लवणयुक्तश्च वस्तिरित्येतत्प्रकारेण च दशमूलविंशतिविष्कि रेषु मयूरस्योक्तखादेकोनविंशतिविष्किरमांसानां काथः, दशमूलंसमरादि. दशान्यतमानूपमांसकाथः, दशमूलचतुईशान्यतमविलेशयमांसकाथः, मध्वादियुक्तः शतपुष्पादिकल्कयुक्तः सलवणो वस्तिरिति । मध्वित्यादि । मधुनः प्रसृतं घृतस्य प्रसृतमिांत द्विप्रमृतं तुल्योष्णोदकं द्विप्रमृतमुष्णजलं शतपुष्पाडेपलं कल्कः सन्धवस्या क्षयुक्तो वस्तिष्यतमादिः।सद्य इत्यादि। सद्यस्कचतुःस्नेहा
इत्येते वस्तय इत्यनेन कुर्मादीनामन्यतमेत्यादिनोक्ता वस्तयः। उपटकेत्यादि इक्षुरका कोकि. लाक्षः॥१८॥
चक्रपाणिः-दशमूलेत्यादिको विंशतितमः। मृगविधिकस्यादिना विलेशयान्तेन पष्टिोगाः ।
For Private and Personal Use Only
Page #1578
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२ अध्यायः
सिद्धिस्थानम्। ३८०७ चतुःप्रस्थधृतं हतुषार्डपलं सैन्धवा क्षयुक्तो वस्तिवृष्यतमो मूत्रकृच्छपित्तव्याधिहरो रसायनः।मधुतलं चतुःप्रसृतं तुल्योष्णोदकं शतपुष्पार्द्धपलं सैन्धवा क्षयुक्तो वस्तिः दीपनो वृहणो बलवर्णकरो निरुपद्रवो वृष्यतमो रसायनः क्रिमिकुष्ठोदावर्त्तगुल्माझेब्रध्नप्नीहमेहहरः। तद्वत् सह मधुघृताभ्यां पयस्तुल्यो वस्तिः पूर्वकल्पेन बलवर्णकरो वृष्यतमो निरुपद्रवो वस्तिमेढ़पाकपरिकर्तिकामूत्रकृच्छपित्तव्याधिहरो रसायनश्च ॥ १६ ॥
मधुघृताभ्यां मांसरसतुल्यो मुस्ताचयुक्तः पूर्ववद् वस्तिः बलाशपादहर्षगुल्मजानूरुकुञ्चनवस्तिवृषणमेत्रिकोरुपृष्ठशूलहरः। सुरासौवीरकुलत्थमांसरसमधुघृततैलसप्तप्रसृतं मुस्तशताहाकल्कितं सलवणो वस्तिः सर्ववातरोगहरः। द्विपञ्चमूलीत्रिफलावित्वमदनफलकषायोगोमूत्रसिद्धः कुटजमदनफलमुस्तककल्कचतुःप्रस्थं हवुषाद्धपलकल्कं सन्धवस्या क्षयुक्तो वस्तिष्यतमः। मध्वियादि । मधुनो द्विप्रसृतं तलस्य द्विप्रसृतमिति चतुःप्रसृतम् । उष्णोदकं तुल्यं चतुःप्रसृतम् । शेतपुष्पार्द्ध पलकल्कयुक्तंसन्धवस्या क्षयुक्तो वस्तिर्दीपनादिः । तवदित्यादि। मधुघृताभ्यां द्वाभ्यां तुल्यं पयो यत्र स वस्तिस्तद्वत् पूर्वकल्पेन सह चष बल. वर्णादिकरप्रभृति ॥१९॥
गङ्गाधरः-मधुघृताभ्यामित्यादि। मधुघृताभ्यां तुल्यो मांसरसो यत्र स वस्तिमुस्ताक्षकल्कयुक्तः पूर्ववद् बलाशादिहरः। सुरेत्यादि। मुरादीनां सप्तानां प्रत्येकमेककास्तमिति सप्तपसृतं मुस्तशताहाकल्कयुक्तं ससन्धवलवणो वस्तिः सव्वैवातहरः। द्विपञ्चेत्यादि। दशमूल्यादीनां कषायो गोमूत्रे पक्त्वा तल मृगैषेत्यादिनोक्तः सप्तदश। विष्किरैश्च लावादिभिश्च मयूरकुक्क टवर्जितविंशतिः । भानपैश्चमरादिभिर्नव। विलेशयः श्वेतश्यामादिभिश्चतुर्दश। मधुघृतद्विप्रसृतमित्यादिक एकविंशतितमः। घृतलेत्यादिको द्वाविंशतितमः। मधुतैलमित्यादिकस्तयोविंशतितमः। तदवन्मधुघृताभ्यामित्यादिकचतुर्विंशतितमः। एतदन्ताः अनत्रिंशत्तमाः प्रयोगा उताः। मधुतक
For Private and Personal Use Only
Page #1579
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
चरक संहिता |
३८०८
[ उत्तरवस्तिसिद्धिः
संयुक्तः सैन्धवयावशूकक्षौद्रतैलयुक्तो वस्तिः श्लेष्मव्याधिहरो वय वातशुकसङ्गाजीर्णविसूचिकालसकेषु देयः ॥ २० ॥
अत ऊ वृष्यतमान् स्नेहान् व्याख्यास्यामः । शतावरीगुडूची विदार्य्यामलकद्राचाखर्जूराणां यन्त्र पीड़ितानां रसप्रस्थं पृथगेकैकं तदुवद घृततैलाभ्यां गोमहिष्यजातीराणां द्वौ द्वौ दद्यात् । जीवकर्षभकमेदामहामेदात्वक्क्षीरीशृङ्गाटकमधूलिकामधुकोच्चटकपिप्पली - पुष्कर वीज- नीलोत्पल-कदम्बपुष्पपुण्डरीककेशर कल्कान् पृषत्तरनुमांसकुक्कुटचटकचकोरमत्ताक्षवर्हिजीवञ्जीवककुलिङ्गकनीलहंसानां रसं वसामज्ज्ञोश्च प्रस्थं दत्त्वा साधयेत् । ब्रह्मघोषशङ्खरहभेरीनिर्ह्रादः सिद्ध सितच्छत्रकृतच्छायं गजस्कन्धमारोहयेत् । भगवन्तं वृषभध्वजमभिपूज्य तं स्नेहं त्रिभागमाचिकं समाक्षिकं वा मङ्गलाशीःस्तुतिदेवतार्च्चनैर्वस्तिं गमयेत् । नृणां स्त्रीविहाराणां नष्टरेतसां चतक्षीणविषमज्वरार्त्तानां व्यापन्नयोनीनां बन्ध्यानां रक्तगुल्मिनीनां मृतापत्यानामनार्त्तवानाञ्च स्त्रीणां सिद्धः कृतः कुटजफलादिकषायेणोपकल्पितः समासेन मिलितः सन्धवादियुक्तो वस्तिः श्लेष्म व्याधिहरादिः । इति यापना वस्तयः उक्ताः ॥ २० ॥
गङ्गाधरः - अत ऊद्ध मित्यादि । वृष्यतमान् स्नेहाननुवासनान् । शतावरीत्यादि । शतावर्य्यादीनां सप्तानां प्रत्येकं यन्त्रपीड़ितरसस्यंकंकं प्रस्थं गवादिक्षीराणां प्रत्येकं द्वौ द्वौ प्रस्थौ दद्यात्, तत्र जीवकादीनां कल्कान् यथाई दद्यात् । पृषदादीनां मांसं कुक्कुटादीनाञ्च मांसश्च काथयित्वा रसं वसामज्ज्ञोश्च प्रत्येकं प्रस्थं दत्त्वा साधयेत् । ततः सिद्धं तत् उद्धृतं स्नेहं ब्रह्मघोषवंदशब्दः स्वस्त्यर्थ वचनः शङ्खादिनिहूदः श्वेतच्छत्रेण कृतच्छाय गजस्कन्धमारोहयेत् । प्रधानत्वान्मधुवैलिका शेयाः । द्विपञ्चमूकीत्यादिकस्त्रिंशः । त्रिंशत्संख्या वस्तिसूखीयसिद्धि
- पठितव्याच्चह पठनीयाः ॥ १९ ॥ २० ॥
•
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
Page #1580
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२ अध्यायः
सिद्धिस्थानम्।
३८०६ क्षीणमांसरुधिराणां पथ्यतमं रसायनमुत्तमं बलीपलितनाशनं विद्यात् ॥ २१॥
इति चतुःस्नेहः। . बलागोक्षुरकरानाश्वगन्धाशतावरीसहचराणां शतं शतमायोज्य जलद्रोणशते प्रसाध्यम्। तस्मिन् जलद्रोणावशेष रसे वस्त्रपूते विदार्यामलकवरसयोर्वस्तमहिषवराहवृषकुक्कुटवहिहंसकारण्डवसारसरसानां घृततैलयोश्चैकैकं पृथक् प्ररथम अष्टौ प्रस्थान् क्षीरस्य दत्त्वा चन्दनमधूलिकात्वकक्षीरीविसमृणालो लपटोलफलात्मगुप्तानपाकितालमज्जखर्जर-मृद्वीकातामलकी-कण्टकारी-जीवकर्षभकक्षुद्रसहामहासहाशतावरीमेदामहामेदापिप्पलीहीवेरत्वपत्रकल्कांश्च दत्वा साधयेत् । ब्रह्मघोषादिना विधिना तत् सिद्धं वस्तिमादद्यात्। तेन स्त्रीशतं गच्छेत् न चैवात्र दत्ते विहाराहारयन्त्रणा कचित् । एष वृष्यो वण्यों वृहण आयुष्यो बलीपलितनुत् चतक्षीणनष्टशुक्रविषमज्वरार्तानां व्यापनयोनीनाश्च पथ्यतमः ॥२२॥
भगवन्त शिवमभिपूज्य तं स्नेहं तस्य तृतीयभागमाक्षिकयुक्तं समाक्षिकं वा मालादिपूच्चकैरितं गमयेत् । शेषमाशीः ॥२१॥ चतुःस्नेहः ।
गङ्गाधरः-बलेत्यादि। बलादीनां शतं शतं पलमायोज्य जलद्रोण. सते पत्वा तस्मिन् द्रोणावशेषे रसे वस्त्रपूते विदा-मलकयोः स्वरसयोरेककं प्रस्थं वस्तादीनां सारसान्तानां मांसरसानामे के प्रस्थं घृत. तलयोश्च प्रस्थकर्क क्षीरस्याष्टौ प्रस्थान दत्त्वा चन्दनादीनां कल्कान् घृततलपादिकान दत्त्वा साधयेत् स्नेहपाकविधिना पचेत् । मुद्रापाके सति बलपूतं
चक्रपाणिः-स्नेहवस्तिमन्थांशं दर्शयन् स्नेहानाह-मत अमित्यादि। मत्ताक्षः कोकिलः । जीवजीवो विदर्शनमृत्युः। ब्रह्मघोषो वेदध्वनिः । ब्रह्मघोषादय मणद्वारा उपकारका ॥२॥
चक्रपाणि:-बलेस्यादिकं द्वितीयं तैलम् ॥ २२ ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1581
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३८१०
चरक-संहिता। (उत्तरवस्तिसिद्धिः सहचरपलशतमुदकद्रोणशते पक्त्वा द्रोणशेषेरसे पूते विदारीचुरसप्रस्थाभ्यामष्टगुणक्षीरं घृततलप्रस्थं बलामधुकमधूकचन्दनमधूलिकाशारिवामेदामहामेदाकाकोलीक्षीरकाकोलीपयस्यागुरुमञ्जिष्ठाव्याघनखशटीसहचरीसहस्रवीर्यावराङ्गलोधाणामक्षमात्रैद्विगुणशर्करैः कल्क साधयेत् । ब्रह्मघोषादिना विधिना तत् सिद्धं वस्तिं दद्यात्, एष सर्वरोगहरो रसायनो ललनानांश्रेष्ठोऽन्तःपुरचारिणीनाम् । क्षतक्षयवातपित्तवेदनाकासश्वासहरस्त्रिभागमाक्षिकोऽकालबलिपलितनुटु वर्णरूपबलमांसशुक्रवर्द्धनः। एते रसायनाः स्नेहवस्तयः सति विभवे शतपाकाः सहस्रपाका वा कार्या वीर्यबलाधानार्थमिति ॥ २३ ॥
भवन्ति चात्र श्लोकाः। इत्येते वस्तयः स्नेहाश्चोक्ताःप्राणिषु संज्ञिताः।
खस्थानामातुराणाञ्च वृद्धानाचाविरोधिनः ॥ कृखा स्थापयेत् । अथ सिद्धं तं स्नेहं ब्रह्मघोषादिना विधिना वस्तिमादद्यात्, तेन स्त्रीशत गच्छदित्याद्याशीः। अत्रानपाकी नीलझिण्टी ॥२२॥
गङ्गाधरः-सहचरेत्यादि। सहचरस्य पलशतं जल्द्रोणसते पत्वा द्रोणशेषे रसे पूते सति विदारीरसपस्थेनारसप्रस्थेन तथाष्टगुणक्षीरमष्टप्रस्थक्षीरं घृततलयोमिलिला प्रस्थं बलादीनामक्षमात्रकल्कद्विगुणशर्कररक्षद्वयमितशकरायुक्तः साधयेत्। मुद्रापाकेऽवताय्ये वस्त्रपूतं कुखा स्थापयेत्। ततो ब्रह्मघोषादिना विधिनानुवासनवस्तिं दद्यात् । एष इत्याद्याशीः। त्रिभागेत्यादि । स च स्नेहस्तृतीयभागमाक्षिकयुक्तो वस्तिरकालपलितनुत्। एत इत्यादि। एते शतावरीत्यादुवक्ता रसायनस्नेहवस्तयः सति विभवे शतकादयः कार्या वीय्येबलाधानाथेमिति ॥२३॥
चक्रपाणिः-सहचरपलशतमित्यादिकः स्नेहस्तृतीयः । सहस्रवीर्य्या दूर्वा, वराङ्गं अमरुत्वक् । पातपाकाश्चेत्या स्नेहापेक्षया शतगुणेन वा द्रवेण एकदैव पाकं मन्यते ॥ २३ ॥ ......
For Private and Personal Use Only
Page #1582
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
११श अध्यायः }
सिद्धिस्थानम् ।
अतिव्यवायशीलानां शुक्रमांसबलप्रदाः । सर्व्वरोगप्रशमनाः सर्व्वेष्वृतुषु यौगिकाः ॥ नारीणामप्रजातानां नराणाञ्चाप्यपत्यदाः । उभयार्थक दृष्टाः स्नेहवस्तिनिरूहयोः ॥ व्यायामो मथुनं मद्यं मध्वाशिशिरमम्बु च । सम्भोजनं रथक्षोभो वस्तिष्वेतेषु गर्हितम् ॥ २४ ॥ शिखिगोनद्द हंसाण्डैर्द क्षवदुवस्तयस्त्रयः । विंशतिर्विष्किरैस्त्रिंशत् प्रतुदेः प्रसहैर्नव ॥ विंशतिश्च तथा सप्त-विंशतिश्चाम्बुचारिभिः । नव मत्स्यादिभिश्चैव शिखिकल्पेन वस्तयः ॥ दश कर्कटकादश्च कूम्र्म्मकल्पेन वस्तयः । मृगैः सप्तदशैकोन- विंशतिर्विष्किरै देश ॥ आनूपैर्दच शिखिवद् भूशयैश्च चतुर्द्दश । एकोनत्रिंशदित्येते सह स्नेहः समासतः ।
प्रोक्ता विस्तरशो भिन्ना द्व े शते षोड़शोत्तरे ||
गङ्गाधरः- अत्र प्रमाणश्लोकानाह - इत्येत इत्यादि । स्नेहवस्तिनिरूहयो-मध्ये एते स्नेहवस्तय भयाथकराः । वाजीकरणकरा रसायनकराः । वस्तिषु निषिद्धमाह - व्यायाम इत्यादि । वस्तिष्वेतेषु रसायनेषु व्यायामादिकं गवित्तम् इति ॥ २४ ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
३८११
गङ्गाधरः- अत्र वस्तीनुपसंहरति शिखीत्यादि । शिखिप्रभृतिवस्त्रियादयः पूर्व्वं स्फुटं व्याख्याताः । ते समासत एकोनत्रिंशत् वस्तयः सह स्नेहरुक्ताः, चक्रपाणि: - ये केचिदुभयार्थकरा हटा इति स्नेहवस्तिनिरूहयोरपि साध्यमर्थ स्नेहनं शोधन कुत इति भावः । यापनावस्तिषु वर्जनीयमाह - व्यायाम इत्यादि ॥ २४ ॥
चक्रपाणि: - शिविगोनर्देत्यादिना उक्तवस्तिसंग्रहं करोति ।
संग्रहार्थश्व एकोनत्रिंशदित्येते
Page #1583
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३८१२
चरक-संहिता। [ उत्तरवस्त्रिसिद्धि एते माक्षिकसंयुक्ताः कुर्वन्त्यतिवृषं नरम् । नातियोगं न वायोगं स्तम्भितास्तेन कुर्वते॥ मृदुत्वान्न निवर्तन्ते दृष्टा खेते प्रयोजिताः। समूत्रस्तिभिस्तीक्ष्णैराग्यश्च तिप्रमेव च। शोषाग्निनाशपाण्डुत्व-गुल्माश-परिकर्तिकाः । वरश्चैवातिसारश्च यापनात्यर्थसेवनात्।। अरिष्टक्षीरसीध्वाधास्तत्रेष्टा दीपनी क्रिया ॥ . युक्त्या तस्मानिषेवेत यापनान् न प्रसङ्गतः । इत्युच्चैर्भाष्यपूर्वाणां व्यापदः सचिकित्सिताः। विस्तरेण पृथक्प्रोक्तास्तेभ्यो रक्षेत् सदा नरान् ।
उच्चैर्भाष्यादितो नृणां जायते हि सदा भयम् ॥ २५ ॥ विस्तरतस्तु तेषां प्रत्येकगणनया षोडशोत्तरशतद्वयं वस्तिविशेषाः। एते माक्षिकसंयुक्ता नरमतिषं करोति। नातीत्यादि। ते वस्तयस्तेन स्तम्भिताः सन्तो नातियोगं न चायोगं कुचते। एते वस्तयः प्रयोजिता मृदुखान निवर्तन्ते इति दृष्ट्वा समूत्रस्तीक्ष्णवेस्तिभिः क्षि ममाप्यः प्रायः स्यात् । यापनावस्त्यतियोगदोषमाह-शोषेत्यादि। यापनावस्तेरत्यर्थ. सेवनाच्छोषादयः स्युः। तत्र चिकित्सामाह-अरिष्टत्यादि । दीपनी जाठराग्नि. वर्धिनी क्रिया चेष्टा सम्मतेत्यर्थः। तस्माच्छोषादिसम्भवाद् युक्त्या यापनान् वस्तीन निषेवेत । न प्रसङ्गतो निरन्तरतो न सेवेतेति। उपसंहरति-इत्युच्चरित्यादि। उच्च ष्यादितो हि नृणां सदा भयं जायते ॥२५॥
इति प्रत्येकं निर्दिष्टा वस्तयः। स्नेहः समं एकोनत्रिंशद् भवन्तीत्यर्थः। समाहारसंख्यामाह-के पाते षोडशोत्तरे इति। तच्च यथास्माभिर्व्याख्यानं तथा तत्प्लोक्तमेव पूर्यते। अतिवृषमिति शुक्रोपचयवन्तम्। स्तम्भिताश्चेति मधुना स्तम्भिताः। यापनावस्यप्रवृत्तौ कर्तव्यमाहमृत्वादि। मृदुत्वादियापनावस्यनुप्रयोगे दोषमाह-शोफेत्यादि । एतच्छोफादिषु चिकित्सामाह-अरिष्ट त्यादि। तस्मादिति यापनान्यथाप्रयोगे शोथादिदर्शनात् । न प्रसान्त इति भनम्पासतः। तेभ्यो रक्षेदिति सांयादिजन्यव्यापचयो रक्षेत् ॥२५॥
For Private and Personal Use Only
Page #1584
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२ अध्यायः
सिद्धिस्थानम् ।
३८१३ कम्मणां वमनादीनामसम्यग्योजनापदाम् । यत्रोक्तं साधनं स्थाने सिद्धिस्थानं तदुच्यते ॥ २६ ॥ इत्यध्यायशतं विशमात्रयमुनिवाङ्मयम् । हिताथ प्राणिनां प्रोक्तमग्निवेशेन धीमता ॥ दीर्घमायुर्यशः स्वास्थ्यं त्रिवर्गश्चापि पुष्कलम् । संसिद्धिमुत्तमा लोके लभते विधिना पठन् ॥ २७ ॥ सडितप्तमथ विस्तीर्ण लेशोक्तं विस्तृणाति च। ... संस्कर्ता करते तन्त्रं पुराणश्च पुनर्नवम् ॥
पच पूननवम्॥
• गङ्गाधरः-सिद्धिस्थानपद व्युत्पाद्यते-कर्मणामित्यादि। आदिना. स्थापनादीनां ग्रहणम् ॥२६॥
गङ्गाधरः-संहितामुपसंहरति । इतीत्यादि। अध्यायानां शतं विंशतेः पूरणश्च विंशम् आत्रेयस्य कृष्णात्रिपुत्रस्य पुनर्च सोर्वाङ्मयम् । दीर्घमित्यादि । हिताया अस्या विधिना पाठस्याशीर्दीर्घायुाभादिः। ससिमित्यादि। स्कर्ता यत् पुराणं तन्त्रं सङ्क्षिप्तमथ च विस्तीर्ण कस्माद यतो लेशोक्तं
चक्रपाणिः-सिदिस्थानशब्दस्य निरुक्ति दर्शयन् सिद्धिस्थानाभिधेयं वाक्यार्थसंग्रहणमाहकर्मणामित्यादि। असम्यककरणापदामिति वमनादीनामसम्यक्प्रयोगे जनितानामापदां वमनादिम्यापप्रतिकारश्च सिदिस्थामाः प्रधानोपदर्शितः, तेन वमनादिषु कल्पनाभिधानमपि अनागतबमनादिन्यापासषेधप्रयोजनकं सिदिस्थाने युक्तमेव ॥ २६ ॥
चक्रपाणि:-सिद्रिस्थानं समाप्य कृत्स्नं तन्त्रमुपसंहरति-इत्यध्यायेत्यादि। भात्रेयमुनि(भुति)वाङ्मयमिति अनुकृतात्रेयवचनमयम्। एतत्तन्त्राध्ययने फलमाह-दीर्घमायुरित्यादि। लिवर्गमिति धर्मार्थकामम्, पुष्कलमिति मोलम् । किंवा पुष्कलमिति तिवर्गविशेषणम् । सिदिमिति चिकित्साप्रयोगसाध्यनष्पादकत्वम् । विधिना परनिति रोगभिषग्जीतीयोक्तेन पाठविधिना। एतद सविंशमध्यायशतं पठन् दीर्घायलोभादेवम्म्तपाठजनितधर्मवशादेव पाठजनिवशास्त्रावबोधपूर्वकशास्त्रानुष्ठानाच ॥२७॥
चक्रपाणिः-एतच्छात्रसंस्कारोपपत्युपदर्शनपूर्वकं शास्त्रस्य संस्कारको घरकादबको दयाह-जबलः संक्षिपति विस्तारपतीत्यादि । यस्माच्छास्त्रे प्रथममतिविस्तारतया प्रतिपादितेषु
४७८
For Private and Personal Use Only
Page #1585
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३८१४
चरक संहिता ।
श्रतस्तत्रोत्तममिदं चरकेणाति (प्रा) - बुद्धिना । संस्कृतं तनु संसृष्टं विभागेनोपलचयते ॥ तच्छङ्करं भूतपतिं संप्रसाथ समापयत् । अखण्डार्थं दृढ़बलो जातः पञ्चनदे पुरे ॥ कृत्वा बहुभ्यस्तन्त्रेभ्यो विशेषाच्च बलोच्चयम् । सप्तदशौषधाध्याय-सिद्धिकल्पैरपूरयत् ॥ २८ ॥ इदमन्यूनशब्दार्थं तन्त्र' दोषविवर्जितम् । षट्त्रिंशता विचित्र हि भूषितं तन्त्रयुक्तिभिः ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
[ उत्तरथसिद्धि
।
विस्तृणाति इत्येवं पुनर्नवं कुरुते, अतो हेतोरिदं तन्त्रोत्तमं धरकेणातिबुद्धिना संस्कृतं तनु स्वल्पं संश्लिष्टं विभागेनोपलक्ष्यते । तदित्यादि । तच्चरकसंस्कृतं तन्त्रं चिकित्सास्थानस्य शेषसप्तदशाध्यायकल्पस्थान सिद्धिस्थानमप्राप्तं दृढ़ बलः पश्चनदे वाराणसीक्षेत्रे पञ्चनदपुरे कपिलबालाज्जातः शङ्करं भूतपतिं शिवं सम्प्रसाद्य तन्त्रस्याखण्डार्थं खण्डाभावकरणार्थं समापयत् । बहुभ्यस्तन्त्रभ्यो बलोचयं कृला चिकित्सास्थानस्य शेषसप्तदशाध्याय सिद्धिस्थान कल्पस्थानरपूरयत् ।। २७ । २८ ।।
गङ्गाधरः- इदमित्यादि । तत् पूरणेनंदं तन्त्रमन्यूनशब्दस्यार्थ वाध्यं दोषन सम्यगर्थावगमः, तेन तद्दोषनिरासाथ संस्कर्त्ता युज्यते । अतः तन्शोत्तममिदं चरकेण संस्कृतम् । पूर्वग्रन्थस्वाती व विस्तरत्वादिना तन्त्राभिधानं पूर्व्वश्रोतृजनाभिप्रायादेव बोद्धव्यम् । इदानीन्तनश्रोतृपुरुषाभिप्रायेण तु संस्कतुः संस्कारो ज्ञेयः । उक्त-' - "संक्षेपोकं प्रतिहन्ति विस्तरोकंतु गृह्यते । संक्षेपविस्तरौ कृत्वा संस्कुर्य्यात् तन्त्रमादितः ॥” इति । पुराणञ्च पुनर्नवमिति विस्तारसङ्घ- पादिना पुनर्नवं कुरुते । चरकसंस्कारात् पूर्णतां दर्शयन् दृढ़बल माह- - तस्त्वित्यदूरान्तरीक्षया, "तेन दृढ़बलप्रतिपादितैकचत्वारिंशदध्यायानां विंशाध्यायशतविभागता युज्यते इति नोनावनीयम् । आत्मनः पञ्चनदपुरभवत्वेन श्रेष्ठप्रदेशभवत्वं दर्शयति । आत्मनः संस्कारे तन्त्रान्तरादिनाण संस्कारं दर्शयचाह - कृत्वा बहुभ्य इत्यादि । तः सेभ्यः सुश्रुत विदेहादितन्त्रेभ्यश्च विशेषय वरकोकार्थादतिरिक्त रूपस्य स्वयः विशेषाच्च बलोच्चयः तमभ्यतन्त्रेभ्यः कृत्वा सप्तदशीपचाध्याय "सिद्धिकरूपैरिदमनन्यून शब्दार्थं तसं दोषविवर्जितं पञ्चत्रिंशत्तन्सयुतिभूषितमपूरपद व इति योजना | तस भूमिपतितानामनां धान्यादिवीजानां शेधन्या संहरणं युक्तम् । एतेन तन्त्रेषु 'पत् सारभूतं तच्चरकाचार्यैः संगृहीतम् ॥ २८ ॥
चक्रपाणिः यथानुपूरितमिति दर्शयति अन्यूनशब्दार्थमिति । तम्मदोषासुई
Page #1586
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
११वा अध्यायः ]
सिद्धिस्थानम् ।
तत्राधिकरणं योगो हेत्वर्थोऽर्थः पदस्य च । प्रदेशोदेशनिर्देश - वाक्यशेषाः प्रयोजनम् ॥ तिं पशिता तन्त्रयुक्तिभिर्भूषितं विचित्रमिति । काः पुनः षट्त्रिंशत् तन्त्रयुक्तयः इत्यत आह-तत्रेत्यादि । तत्र तन्त्रयुक्तिषु तन्त्रसमन्वयार्थं योजनामु त्रिंशत्सासु मध्ये प्रथमा तन्त्रयुक्तिरधिकरण नाम । तद् यमर्थमधिकस्पोच्यते यथा - दीर्घञ्जीवितमधिकृत्य यावदुक्तं पूर्वाध्याये तद् सर्व्वस्य दीर्घञ्जीविताधिकरणमेवं सर्व्वत्र सुश्रूते च यमर्थमधिकृत्योच्यते तदधिकरणं यथा रसं दोषं वा ||०|| योग इति । योगो नाम तन्त्रयुक्तिः सा येन वाक्यं युक्पते; यथा पादावशेषे शीते च पूते तस्मिन् सिताशतम् । दत्वा कुम्भे हे स्थाप्यं मासार्द्धं घृतभाविते । इति घृतभाविते दृढ़े कुम्भे स्थाप्यमिति योगः । सुधुते च येन वाक्यं युज्यते स योगः । यथा-तलं विबेचामृत
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
विल्व-विज्ञाभयावृक्षकपिप्पलीभिः । सिद्धं बलाभ्याञ्च सदेवदारु हिताय नित्यं गलगण्डरोगीति । सिद्धं पिवेदिति प्रथमं वक्तव्ये तृतीयपादे सिद्धमिति मयुक्तमेवं दूरस्थानामपि पदानामेकीकरणं योगः । इति ||०|| हेर्थ इति । tan नाम कन्त्रयुक्तिः सा ग्रदन्यदुक्तमन्यार्थ साधकं भवति । यथा-विपरीतसुप्राव्यमरुतः सम्मग्राम्यतीत्यादुत्तवा विपरीतगुणर्देशमात्राकालोपपादितः भेषज र्विनिवर्त्तन्ते विकाराः साध्यसम्मता इत्येतदुक्तमदेशाकालामात्राभिः
......
३८१५
1
हृमणी सूत्रसंग्रहाक्षममित्यादिना रागभिषम् जीतीयोकास्तर्वर्जितम् । तन्त्रयुक्तिभिरिति वृक्ष्यमाणप्रतिभिः । विचिताभियययुक्तिभिः । तन्त्र युक्तिरेवाह । तन्त्राधिकरणमिति यस तस्ि वत् । कस्मादधिकृत्यायुर्वेदो महर्षिभिः रोगमित्यधिकरणम् । योगको नाम खेलना, उक्तानां मदानामेकीकरणम् । नवलक्षणं यथा-प्रतिज्ञा हेतूदाहरणोपन यनिगमनानि । तल प्रवि मातृजायं गर्भः । हेतुः - मातरमन्तरेण गर्भानुपपत्तेः । दृष्टान्तोपनयौ - यथा कूटागारं नानाद्रव्यसमुदायाद् यथा वा रथो नानाङ्गसमुदायात् । तस्मादेतदवोचाम मातृजश्चायं गर्भ इत्यादि निगमनम् । तस्मात् मातृजश्चायमित्येष प्रतिज्ञायोगः । एवमन्येऽपि योगार्था व्याख्येयाः । हेत्वर्थो माम येष्वन्यप्रभावहितमन्यसोपपद्यते, यथा - समानगुणाभ्यासो हि धातूनां वृद्विकारणमिति यातमधिकृत्योकं तत्र वात स्वेति वक्तव्ये यदयं समानशब्देन यथा वायोस्तथा रसादीनामपि समानगुणाभ्यासो वृद्धिकारणमिति मम्यते । पदार्थो नाम पदस्य पदयोः पदानां वार्थः । तत्र द्वन्मन इति । प्रयोरर्थो यथा आयुषो वेद इति पदयोरायुर्वेद इत्यर्थः । एवं सवाला। प्रदेशो यथा - यद् बहुत्वादर्थस्य कार्त्स्न्येनाभिधातुमशक्यत्वादविदेशेन भिबहुकः । उद्देशः प्रायोगिक इत्यादि । निर्देशो क
For Private and Personal Use Only
Page #1587
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३८१६
चरक-संहिता। ( उत्तरवस्तिसिद्धिः प्रयुक्तविपरीतगुणर्भेषजः साध्यसम्मता विकारा न निवर्तन्त इत्यथसाधकं भवतीति। सुश्रुते च-यदन्यदुक्तमन्याथसाधकं भवति स हेवथः। यथा मृपिण्डोद्भिः प्रक्लियते तथा माषमुद्प्रभृतिभिव्रणः पक्लियत इति ॥०॥ अर्थः पदस्य चेति पदार्थो नाम तन्त्रयुक्तिः सा, योऽयोऽभिहितः सूत्रे पदे वा। पदार्थस्वनेकस्तत्र योऽथैः पूर्वापरयोगसिद्धो भवति सोऽथों ग्राह्यः। यथा-गुणाः गुणाश्रया नोक्ता इति । तत्र गुणशब्दः प्रकृतिभूतरूपरसादिषु सप्तदशसु वत्ते तत्काय्यश्वेतपीतादिषु च वत्तेते। तत्र गुणा अपि विभाव्यन्ते गुणेनापि । यथा-षड़साः पयसोऽधिक इक्षुरसे मधुर इत्येवमादि। प्रकृतिगुणाश्रयाः कारय गुणा दृश्यन्ते। तत्र गुणा गुणाश्रया नेति यदुच्यत तत् काय्यगुणाश्रयाः कार्यगुणा न भवन्तीति । सुश्रुते च-योऽर्थोऽभिहितः सूत्रे पदे वा स पदार्थः। अपरिमिताश्च पदार्थाः। यथा-स्नेहस्वेदाञ्जनेषु निर्दिष्टेषु द्वयोस्त्रयाणामर्थानामुपपत्ति श्यते, तत्र योऽर्थः पूर्वापरयोगसिद्धो भवति स ग्रहीतव्यः। यथावेदोत्पत्तिमध्यायं व्याख्यास्याम इत्युक्ते सन्दियते बुद्धिः कतमस्य वेदस्यायमुत्पत्तिं विवक्षुरिति । ऋग्वेदादयस्तु वेदास्तत्र पूर्वापरयोगमुपलभ्य विद्विचारणे विविन्दन्तीत्येतयोश्च धाखोरनेकार्थयोः प्रयोगः पश्चात् प्रतिपत्तिभवति। आयुर्वेदोत्पत्तिमयं विवक्षुरित्येवं पदाथैः ।।०॥ प्रदेश इति । प्रदेशो नाम तन्त्रयुक्तिः सा, यत् प्रकृतस्यातिक्रान्तेन साधनम् । यथा-अतिव्यवायशीलानां शुक्रमांसबल. प्रदाः । नारीणामप्रजातानां नराणाश्चाप्यपत्यदाः इति । इत्येते वस्तयः खल्वति व्यवायशीलानां शुक्रादिप्रदास्ते चाप्रजातानां नारीणामपत्यदा इति। सुश्रुते च-प्रकृतस्यातिक्रान्तेन साधनं प्रदेशः। यथा-देवदत्तस्यानेन शल्यमुतं तस्माद यादत्तस्याप्ययमेवोद्धरिष्यतीति ॥०॥ उद्देशो नाम तन्त्रयुक्तिः सा, यत् समासकथनम्। यथा-सामान्यश्च विशेषञ्च गुणान् द्रव्याणि कम्मे च। समवायश्च तज्ज्ञाबा तन्त्रोक्तं विधिमास्थिता इति । मुश्रुते च-समासकथनमुद्देशः । यथा शल्यमिति ॥०॥ निर्देश इति। निद्दशो नाम तन्त्रयुक्तिः सा, यद विस्तरेणोच्यते । यथा-खादीन्यात्मा मनः कालो दिशश्च द्रव्यसंग्रहः । इत्येव मादि। मुश्रुते च-विस्तरवचनं निर्देशः। यथा-शारीरमागन्तु चति ॥१॥ वाक्यशेष इति। वाक्यशेषो नाम तन्त्रयुक्तिः सा, येन पदेनानुक्तेन वाक्यं विवरणम् । यथा-हेतुलिझौषधस्य पुनः प्रपञ्चनम् । वाक्यशेषो नाम यस्यार्थेन वाक्येषु यदगम्यमानतथा पूर्तये पूरणम् । यथा प्रवृत्तिहेतुभावानामित्यशास्तीति पदं पूर्यते। तथा जाङ्गलजै रसैरिपत्र मांसशायः पूर्णते। वाक्यवत् पदाः शेषाश्च कियन्ते येऽनिवेशिता अपि प्रतीयन्ते । प्रयोजनं नाम
For Private and Personal Use Only
Page #1588
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२श अध्यायः ] सिद्धिस्थानम् ।
३८१७ उपदेशापदेशाति-देशार्थापत्तिनिर्णयाः। व प्रसङ्गकान्तनैकान्ताः सापवर्गा विपर्यायः ॥ परिसमाप्यते, यथा-अथापरे त्रयो वृक्षाः पृथग ये फलमूलिभिः। स्नुखकाइमान्तकास्तेषामिदं कम्मै पृथक् पृथगित्यत्र शृण्विति पदमनुक्तं वाक्यशेषः । मुश्रुते च-येन पदैनानुक्तेन वाक्यं समाप्यते स वाक्यशेषः। यथा-शिरपाणि. पादपार्श्वपृष्ठोदरोरसामित्युक्ते पुरुषग्रहणमपि गम्यते पुरुष एवोक्त इति ॥०॥ प्रयोजनमिति। प्रयोजनं नाम तन्त्रयुक्तिः सा, यदर्थमारभ्यन्त आरम्भा इति विमाने स्वयमुक्तमुदाहृतश्च तत्रव । नेदं सुश्रुते तन्त्रयुक्तिपूक्तम् ।।०॥ उपदेश इति । उपदेशो नाम तन्त्रयुक्तिः सा, इदमेवमिदं नवमिति यदुच्यते। यथायत्राश्रिताः कर्मगुणाः कारणं समवायि यत् । तद्रव्यं समवायी तु निश्चेष्टः कारणं गुणः इत्येवमादिः। सुश्रते च-एवमित्युपदेशः । यथा-तथा न जागृयाद रात्री दिवाखमश्च वर्जयेत् इति ॥०॥ अपदेश इति । अपदेशो नाम तन्त्रयुक्तिः सा, कारणेनानेनेदमिति यदुच्यते । यथा-अथ प्रवयसां शुक्र प्रायशः क्षीयते नृणाम्। रसादीनां संक्षयाच तथवादृष्यसेवनादिति। सुश्रुते च–अनेन कारणेनेत्यपदेशः । यथोपदिश्यते-मधुरेण श्लेष्माभिवर्द्धत इति ॥०॥ अतिदेश इति । अतिदेशो नाम तन्त्रयुक्तिः सा, यत् प्रकृतस्यानागतेन साधनम् । यथासवाक्यश्च शमं याति ज्वरः क्रोधसमुद्भवः इति । मुश्रुते च-प्रकृतस्यानागतेन साधनमतिदेशः। यथा-अनेनास्य वायुरूद्ध उपतिष्ठते, तेनोदावत्तः स्यादिति ॥०॥ अर्थापत्तिरिति। अर्थापत्तिर्नाम तन्त्रयुक्तिः सा, यत्रकेनार्थेनोक्तेन परस्यायस्यानुक्तस्य सिद्धिः। यथा-नायं सन्तर्पणसाध्यो व्याधिरित्युक्ते
यदर्थ कामयमाना प्रवृत्तिथा-"भातुसाम्यक्रिया चोक्ता तन्त्रस्यास्य प्रयोजनम्"। उपदेशो नामामानुशासनम्-स्नेहमने प्रयुक्षीत ततः स्वेदमनन्तरमित्यादि । अपदेशो नाम यत् प्रतिज्ञावार्थसाधनाय हेतुवचनम्, यथा-वाताजलं जलाद्देशं देशात् कालं स्वभावतः, विद्यादित्यादि। तत् प्रतिज्ञातार्थस्य हेतुवचनं दुष्परिहरवादिति। अतिदेशो नाम यत् किश्चित्प्रकाश्यार्थमनुक्तार्थसाधनायैव. मन्यदपि प्रत्येतव्यमिति परिभाष्यते। यथा-"यश्चान्यदपि किश्चित् स्यादनुक्तमिह पूजितम् । पूर्ण तदपि वात्रेयः सदैवमनुमन्यते"। अर्थापत्तिर्नाम यदकीर्तितमिति मत्वा भापाद्यते सार्थापत्तिः । यथामतं बांधभोजननिषेधोऽस्त्यर्थाद दिवाभुञ्जीतेत्यापाद्यते। निर्णयो नाम विचारितस्यार्थस्य व्यवस्थापनम् यथा-चतुष्पदभेषजत्वादिविचारं कृत्वाभिधीयते। यदुक्तं पोदशकलं पूर्वाध्याये भेषजमुकं तद युक्तियुकमारोग्यायेति । प्रसङ्गो नाम पूर्वाभिहितस्यार्थस्य प्रकरणागतत्वात् पुनरभिधानम् । यथा
For Private and Personal Use Only
Page #1589
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३८१८
चरक संहिता ।
[ उत्तरवस्तिसिद्धिः
भवत्यर्थ प्राप्तिरपतपण साध्योऽयमिति । सुश्रुते च यदकीत्तितमर्थादापद्यते सार्थापत्तिः । यथा - ओदनं बुभुक्षुरित्युक्तेऽर्थादापन्नं भवति नायं पिपासुर्यवागूमिति || || निर्णय इति । निर्णयो नाम तन्त्रयुक्तिः सा यत् पूब्बेपक्षस्योत्तरवचनम् । यथा कतिधा पुरुषीये - निष्क्रियस्य क्रिया तस्य भगवन् विद्यते कथम् । स्वतन्त्रश्चेदनिष्टासु कथं योनिषु जायते ? तत्रोत्तरम् - अचेतन क्रियावच्च मनश्चतयिता परः । युक्तस्य मनसा तस्य निर्दिश्यन्ते विभोः क्रियाः । यथास्वेनात्मनात्मानं सव्वैः सर्व्वासु योनिषु । प्राणस्तन्त्रयते प्राणी न बन्योऽन्यस्य तन्त्रकः" इति । सुश्रुते च - तस्योत्तरं निर्णयः । यथा - शरीरं प्रपीडय पश्चादधो गत्वा वसामेदोमज्जानुविद्धं मूत्रं विसृजति वात एवमसाध्या बावजा इति || || प्रसङ्ग इति । प्रसङ्गो नाम तन्त्रयुक्तिः सा यत् प्रकरणान्तरेण समापनम् । यथा - सच्चमात्मा शरीरश्च त्रयमेतत् त्रिदण्डवत् । लोकस्तिष्ठति संयोगात् तत्र सर्व्वं प्रतिष्ठितम् । स पुमांश्चेतनं तच तचाधिकरणं स्मृतमिति प्रथमाध्यायेऽभिधाय पुनः कतिधापुरुषीये प्रोक्तं चेतनाधातुरप्येकः स्मृतः पुरुषसंक्षकः । खादयश्वेतना षष्ठधातवः पुरुषः स्मृतः । ततश्च धातुभेदेन चतुर्व्विशतिकः रसृत इति । सुश्रुते च - प्रकरणान्तरेण समापनं प्रसङ्गः, यद् वा प्रकारान्तरितो योइसकृदुक्तः समाप्यते स प्रसङ्गः । यथा - पञ्चमहाभूतशरीरिसमवायः पुरुषः तस्मिन् क्रिया सोऽधिष्ठानमिति वेदोत्पत्तावभिधाय भूतविद्यायां पुनरुक्तं यतोऽभिहितं पश्च महाभूतशरीरिसमवायः पुरुष इति स खल्वेवं कम्मे पुरुषचिकित्सायामधिकृत इति ||०|| एकान्त इति । एकान्तो नाम तन्त्रयुक्तिः सा, सब्बंग पदवधारणेनोच्यते । अवधारणं विधेयायोगव्यवच्छेदः । यथा - कटुकः कटुकः पाके वीय्र्योष्णचित्रको मतः । तद्वद् दन्तीमभावाद्धि विरेचयति मानवमिति सस्मिन्नेव चित्रके कटुकखाद्ययोगव्यवच्छेदः । सर्व्वत्र दन्त्याश्च कटुकलाद्ययोगव्यछेदो विरेचकत्वायोगव्यवच्छेदश्चेति । सुश्रुते चोक्तम्- सर्व्वत्र यदवधारणेनोच्यते स एकान्तः । यथा त्रिवृद् विरेचयति, मदनफलं वामयतीति । एतेन विधेयायोगव्यवच्छेद एवावधारणं ख्यापितम् । तथा च पायें एवं सम्वत्aataraant शातिमात्रदर्शनमतियोगः । एकान्तो नाम एवमाद्याभधानम् । नकान्तः पुत्रयुग्रशब्दात् सर्व्वगो न चेदित्यादिनान्यतरपक्षावधारणम् । यथा-ये यातुराः केनवद् प त्रियन्म ते सर्व एव भेषजोपपश्चाः । अपवर्गो नाम. साकल्येनोद्दिष्टस्यैकदेशापकर्षणम् । प्रथा-स प पिलानमाददीतान्यस मांसहस्तिशुष्कभक्षेभ्य इति । तत्र हि सामान्येन पयुषितभोजानिषेधं कृत्वा मांसादेः पर्युषितस्य ग्रहणमपकृष्य विधीयते । विपयो नाम मिझो
For Private and Personal Use Only
Page #1590
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
१२ अध्यायः ]
सिद्धिस्थानम् ।
पूर्वपचविधानानु-मतव्याख्या नसंशयाः । भतीताना गतावेचा स्वसंज्ञोह्यसमुच्चयाः ॥
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
For Private and Personal Use Only
३८१६
"
,
1
कृष्टधनुर्डर इति पार्थे सर्वोत्कृष्टधनुरखायोगव्यवच्छेदो नकान्तः सर्व्वलाभावात् । पार्थादन्यस्मिन् सब्र्वोत्कृष्टधनुर्द्धरलयोगव्यवच्छेदश्च नकान्तः सर्व्वत्राभावात् || || नकान्त इति । नैकान्तिकं नाम तन्त्रयुक्तिः सा, कचित् सजातीये तथा कचिदन्यथेति । यथा - सन्ति के प्रत्यक्षपराः परोक्षत्वात् पुनर्भवस्य नास्तिक्यमाश्रिताः सन्ति चापरे आगमप्रत्ययादेव पुनर्भवमिच्छ न्वीति । सुश्रुते च - कचित् तथा कचिदन्यथेति यः सोऽनकान्तः । यथा केचिदावा ब्रुवन्ते द्रव्यं प्रधानं केचिद्रसं केचिद् वीर्य के चित्र विपाकमिति ||०|| अपवर्ग इति । अपवर्गों नाम तन्त्रयुक्तिः सा यत् पुनरभिव्याप्याप कर्षेणम् । यथा - सर्व्वमलं पित्तकरमन्यत्र दाडिमामलकात् । सुश्रुते चअभिव्याध्यापकर्षेणमपवर्गः । यथा अस्वेद्या विषोपसृष्टा अन्यत्र कीट विषादिति |||| विपर्य्यय इति । विपर्य्ययो नाम तन्त्रयुक्तिः सा यद् यस्य विपरीतम् । यथा - स्वाद्वम्ललवणा वायुं कषायस्वादुतिक्तकाः । जयन्ति पित्तं श्लेष्माणं कषायकटुतिक्तका इति, तद्विपरीतं लभ्यते कटुम्ललवणाः पित्तं स्वाद्वम्ल लवणाः कफम् । कटुतिक्तकषायाश्च कोपयन्ति समीरणमिति विज्ञायते । सुश्रुते. चोक्तं - यद् यत्राभिहित तस्य प्रातिलोम्यं विपय्यैयः । यथा - कुशाल्पप्राणभीरवो दुश्चिकित्स्या इत्युक्ते विपरीतं गृह्यते दृढ़ादयः सुचिकित्स्याः स्युरिति ॥०॥ पूब्बेंपक्ष इति । पूर्वेपक्षो नाम तन्त्रयुक्तिः सा य आक्षेपपूच्बेक प्रश्नः । यथा - निष्क्रियस्य क्रिया तस्य भगवन् विद्यते कथमिति । सुश्रुते च - आक्षेपलूटकः प्रश्नः पूर्वपक्षः । यथा-कथं वातनिमित्ताश्चत्वारः प्रमेहा असाध्या भवन्तीति ||०|| विधानमिति । विधानं नाम तन्त्रयुक्तिः सा, यत् प्रकरणानुपूर्णाभिधीयते । यथा - उच्चर्भाष्यं रथक्षोभश्चातिचंक्रमणासने। अजीर्णाहितमोये च दिवास्वमच मैथुनमित्यष्टमहादोषाणां प्रकरणानुपूर्या लिङ्गं भेषजवोक्तमिति विधानम् । सुश्रुते च प्रकरणानुपूर्व्याभिहितं विधानम् । यथासथिमम्मण्येकादश प्रकरणानुपूर्व्याभिहितानि ||०|| अनुमतमिति । अनुमतं झसे न विपरीतावि चोपशेते इति । पूर्वपक्षो नाम प्रतिज्ञातार्थवाक्यार्थसन्दूषकं वाक्यम् । यथा - मध्यान् न पयसाऽभ्यवहरेदिति प्रतिज्ञातार्थस्य सर्व्वानेव मत्स्यान् न पयसाऽभ्यवहरेदम्यस चिलिचिमादित्यस । दुष्टिशब्देन मलानां हीनत्वमधिकत्वमाचार्य्यगृहीतमाचाय्र्यो वर्णयति- 'मल
Page #1591
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३८२०
चरक संहिता |
[ उत्तरवस्तिसिद्धिः
नाम तन्त्रयुक्तिः सा, यत् परमतमप्रतिषिध्योच्यते । यथा - तत्रातीन्द्रियं पुनर्मनः सत्त्वसंशकं चेत इत्याहुरेके । सुश्रुते च परममतप्रतिषिद्धमनुमतम् । यथान्यो ब्रूते सप्तरसा इति || || व्याख्यानमिति । व्याख्यानं नाम तन्त्रयुक्तिः सा, यदतिशयेन वर्णनम् । यथा - ततस्तु धातुभेदेन चतुर्व्विशतिकः स्मृतः इति । सुश्रुते च - तत्रातिशयोपवर्णनं व्याख्यानम् । यथेह पञ्चविंशतिकः पुरुषो व्याख्यायते । अन्येष्वायुर्वेदतन्त्रेषु भूतादिप्रकृत्यारब्धचिन्ता |||| संशय इति । संशयो नाम तन्त्रयुक्तिः सा यदुभयहेतुदर्शनम् । यथा - इतदच्युताः पुनभविष्यामो न वेति संशयः, कस्मात् १ सन्ति क्षेत्रके प्रत्यक्षपराः परोक्षत्वात् पुनर्भवस्य नास्तिक्यमाश्रिताः सन्ति चापरे आगमप्रत्ययादेव पुनर्भवमिच्छ न्तीति । सुश्रुते च- उभयहेतुदर्शनं संशयः । यथा - तलहृदयाभिघातः प्राणहरः । पाणिपादच्छेदनममाणहरमिति || || अतीतावेक्षेति । अतीतावेक्षणं नाम तन्त्रयुक्तिः सा यत् पूर्व्वमुक्तं तदवेक्षणम् । यथा - चिकित्सितस्थाने ज्वरचिकित सितेऽभिहितम् । निदाने पूर्व्वमुद्दिष्टा या पृथक् च ज्वराकृतिः । संसर्गसन्निपातानां तया चोक्तं स्वलक्षणमिति । सुश्रुते च यत् पूर्व्वमुक्तं तदतिक्रान्तावेक्षणम् । यथा— चिकितसितेषु ब्रूयात् श्लोकस्थानं यदीरितमिति || || अनागतावेक्षेति । अनागतावेक्षणं नाम तन्त्रयुक्तिः सा यदेवं वक्ष्यतीत्यवेक्ष्यते । यथा - षविरेचनशतानीति यदुक्तं तदिह संग्रहेणोदाहृत्य विस्तरेण कल्पोपनिषद्यनुव्याख्यास्याम इति । सुश्र ते च - एवं वक्ष्यतीत्यना नागतावेक्षणम् । यथा श्लोकस्थाने ब्रूयात् चिकित्सिते वक्ष्यामीति ॥ स्वसा इति । स्वसंज्ञा नाम तन्त्रयुक्तिः सा, या न शास्त्रान्तरसामान्या संभा ।
1
―
1
वृद्धि गुरुसेन लाघवात् मलसंक्षयम् । मलायनानां बुध्येत सङ्गोत्सर्गादतीव च ।' केचित् तु प्रकरणानुपूर्व्वार्थाभिधानं विधानमाहुः । यथा-रसहधिरमांसमेदोऽस्थिमज्जशुक्राणामुत्पादः क्रमानुरोधेनाभिधानम् । अनुमतं नाम सह एकीयमनस्यानिवारणेनानुमननम् । यथा - गर्भशल्यं जरायु:प्रपातनं कर्म्म समानमित्यादेवकीयमतं प्रतिपाद्याप्रतिषेधादनुमन्यते । व्याख्यानं नाम यत् सर्व्वबुद्धिविषयं व्याक्रियते, यथा- 'प्रथमे मासि सम्मूर्च्छितः सर्व्वधातुकलुषीकृतः खेटभूतो भवत्यम्यकविग्रहः' इत्यादिनास्य वाक्यस्य विदितार्थस्य व्याकरणम्। संशयो नाम विशेषाकाङ्क्षावारितोभयविषयज्ञानम्, यथा- 'भातरं पितरचैके मन्यन्ते जन्मकारणम् । स्वभावं परनिर्माणमदृष्टापरे जनाः' इत्यादिनीतः संशयः । अतीतावेक्षणं नाम यदतीतानां पुनरवेक्षणम्, यथा-'ला कुटी तच शयनं ज्वरं संशमयत्यपि' इत्यस स्वेदाध्यायविहितकुटाद्यतीतकर्म्मावेक्ष्यते । अनागतावेक्षणं नाम यदनागतं विधिं प्रमाणीकृत्यार्थसाधनम्, यथा या तिकसर्पिष इत्याद्यनागतावेक्षणे नोच्यते । संज्ञा नाम
For Private and Personal Use Only
Page #1592
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२श भध्यायः सिद्धिस्थानम्।
३८२१ निदर्शनं निर्वचनं सन्नियोगो विकल्पनम् ।
प्रत्युच्चारस्तथोद्धारः सम्भवस्तन्त्रयुक्तयः । यथा-असात्म्येन्द्रियार्थसंयोगः प्रशापराधः परिणामश्चेत्येतत् तन्त्रकृता संज्ञा नान्यत्रास्ति। दीपनपाचनयोग प्रमथ्या संज्ञेति। सुश्रुते च-अन्यशास्त्रासामान्या स्वसंशा। यथा-मिथुनमिति मधुसर्पिषोहणमिति ॥०॥ अह्ममिति। ऊह्य नाम तन्त्रयुक्तिः सा, यदनिर्दिष्टं तद वुद्धिमता यनिद्दिश्यते। यथा-मात्रांशी स्यात् । आहारमात्रा पुनर्यावद्धाशनमशितमनुपहत्य प्रकृति यथाकालं जरां समुपगच्छति तावदस्य मात्राप्रमाणं वेदितव्यं भवतीति, अत्राशनं चतुर्विधमशितखादितपीतलीढभेदेनेत्यूह्यम् । सुश्रुते च-यदनिर्दिष्टं बुद्धिमता तदृह्यम् । यथा अभिहित मनपानविधौ चतुर्विधमनमुपदिश्यत इति ॥०॥ समुच्चय इति। समुच्चयो नाम तन्त्रयुक्तिः सा, यदिदमिदञ्चेत्युच्यते। यथा-पुनर्नवैरण्ड मिकुम्भचित्रकान् सदेवदारुत्रितानिदिग्धिकान् । महाम्ति मूलानि च पञ्च तद्भवान् विपाच्य मूत्रे दधिमंस्तुसंयुते । इत्येवमादिः। सुश्रुते च-इदञ्चेदञ्चेति समुच्चयः। यथामासवर्ग एणहरिणलावतित्तिरिसारसाः प्रधानमिति ॥०॥ निदशन मिति । निदर्शनं नाम तन्त्रयुक्तिः सा, यत्र दृष्टान्तेनार्थप्रसाधनम्। यथा विषं यथा शास्त्रं यथामिरशनियथा । तथौषधमविशातं विशातममृतं यथेति । सुश्रुते च-दृष्टान्ते. नार्थः प्रसाध्यते यत्र तनिदर्शनम् । यथाग्निर्वायुना सहितः कोष्ठ वृद्धिं गच्छति, या तन्तकारैर्व्यवहारार्थे संज्ञा क्रियते, यथा-वृन्ताकश्योनाकादिका संज्ञा। अहो नाम पदनिबन्ध अन्थे प्रज्ञया तय॑स्वेनोपदेश्यते, यथा-'यदुक्तमप्यनुक्तं सत् तदेत्यसापकर्षयेदित्यादि ।' समुच्चयो माम, यदादि तदन्ते च कृत्वा विधीयते, यथा-वर्णश्च स्वरसश्चेत्यादि । निदर्शनं नाम मूर्खविदुषां बुद्धिसाम्यविषयो दृष्टान्तः, यथा-विज्ञातमौषधममृतं यथेत्यादि। निर्वचनं नाम पण्डितबुद्धिगम्यो रष्टान्तः, यथा-'ज्ञायते नित्यगत्यैव कालस्यात्ययकारणम्।' निदर्शननिर्वचनयोरयं विशेषा, बत् निदर्शनं मूर्ख विदुषां बुद्धिसाम्यविषयो दृष्टान्तः । निर्वचनन्तु पण्डितबुद्धिवेद्यमेव। किंवा निर्वचनं निरुक्तियथा-'विविधं सर्पति यतो विसर्पस्तेन संज्ञितः' इत्यादि। सन्नियोगो नाम भ. झ्यानुष्ठेयतया विधानम्, यथा-नन्वेषा स्वेदमूर्छापरीतानामित्यादि। विकल्पः पाक्षिकाभिधानम्, यथोदकं वा कुशोदकमित्यादि । प्रत्युचारो नाम परनिवारणम्, यथा-वार्योंविदस्तु नेत्याह नहेयक कारण मनः। नः शरीराच्छारीर-रोगाणां मनसः स्थितिः । रजसानि तु भूतानि व्याधयश्च पृथगविधाः। आपो हिं रसवत्यस्ताः स्मृता इत्यादि। हिरण्याक्षो निषेधति न झारमा रजसः स्मृत इत्यादि। उद्वारो नाम परपक्षदूषणं दत्त्वा स्वपक्षोद्धरणम्, यथा-'येषामेव हि भावानां सम्पत् सञ्जनयेन् नरम् । तेषामेव हि भावानां विपद्व्याधीनुदीरयेत्' इत्यादिना स्वपक्षोदरणम् ।
४७९
For Private and Personal Use Only
Page #1593
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
www.kobaith.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३८२२ चरक-संहिता। [उत्तरपतिसिदि .
तन्त्रे समासव्यासोक्ता भवन्त्येता हि कृत्वशः।
एकदेशेन दृष्टा तु समासाभिहितं यथा ॥ तथा वातपित्तकफदुष्टो व्रग इति ॥०॥ निर्वचन मिति। निव्वचन नाम तन्त्रयुक्तिः सा. यनिश्चितमुच्यते। यथा-तत्रायुर्वेदयतीत्यायुर्वेद इति। सुश्रुते चनिश्चितं वचनं निर्वचनम्। यथा-आयुविद्यतेऽस्मिन्ननेन वायुविन्दतीत्यायुव्वंद इति ॥०॥ सभियोग इति । सनियोगो नाम तन्त्रयुक्तिः सा, यदिदमेव कार्य नेदं काय्य मित्येवं प्रेरणम्। यथा-मात्राशी स्यात्, यथा च देवगोब्राह्मण गुल्टद्धसिद्धाचार्यानच्चयेदित्येवमादिः। मुश्रुते च-इदमेव कत्र्तव्यमिति नियोगः । यथा-पथ्यमेव भोक्तव्यमिति ॥०॥ विकल्पनमिति। विकल्पो नाम तन्त्रयुक्तिः सा यनवेति विशेषेण कल्प्यते। यथा-मद्यमल्पं न वा पेयमथवा मुबहूदकमिति। सुश्रुते च-इदञ्चेति विकल्पः। यथा-रसौदनः सधृता यवागूर्वा । इति ॥०॥ मत्युच्चार इति। प्रत्युच्चारो नाम तन्त्रयुक्तिः सा, यत् पूर्वमुच्चरितं पुनस्तथवोचार्य्यते। यथा-पविरेचनशतानि भवन्तीति यत् पूर्वमुक्तं तत् प्रत्युच्चार्य ते, यथा-विरेचनशतानीति यदुक्तमिति ॥०॥ अथ संशयः। संशयो नाम सन्दिग्धेश्वर ध्वनिश्चय इत्येवमादिः । नेयं मुश्रुतेऽभिहिता, तस्याँ संहितायां तथाप्रयोगाभावात् । उद्धार इति। उद्धारो नाम तन्त्रयुक्ति सा, यदुपदिष्टायमनुसृत्योद्धार्यते। यथा-कटुतिक्तकषायातिरूक्षसन्दुष्टमोजनेरित्युक्त्वा मरिचादिक-निम्बादितिक्त-हरीतक्यादिकपाया इत्येवमादिद्रव्यमुद्धार्यते ॥०॥ सम्भव इति । सम्भवो नाम तन्त्रयुक्तिः सा, यो यतः सम्भवति स तस्य सम्भव इति मागभिहितम् । - यथा-दोषा व्याधीनां सम्भवः ॥०॥ इति षट्त्रिंशत्तन्त्रयुक्तय इह तन्त्रे भूषणानि भवन्ति । समासध्यासाभ्यामुक्ता इह तन्त्रे भवन्ति । कथम् ? यथा खल्वेकदेशेन दृष्टया कृत्स्नशोऽनयनेषु दृष्टो भवति तथा समासाभिहितं शाला कृत्स्नस्य शाता स्यात् । सम्भवो नाम पडू यस्मिन् उपपद्यते स तस्य सम्भवः, यथा-मुखे व्यङ्गनीलिकादयः सम्भवन्ती. स्यादि। इत्येताः षट्त्रिंशत् तन्तयुक्तयो ब्याहृताः। भहारहरिश्चन्द्र ण चतनस्तन्मयुक्तयः परि. प्रभयाकरणव्युत्क्रान्ताभिधानहेत्वाख्या ध्याहृमः, ताश्च तन्ने अपठितत्वादेतास्वेवान्तर्भावनीयाः । तन परिप्रभ उद्देशेऽन्तर्भवति व्याकरणन्तु व्याख्याने। व्युत्क्रान्ताभिधानं निर्देशभेदः। हेतुमदेन पानि प्रत्यक्षादीनि प्रमाणान्युक्तानि तानि हेतावन्तर्भवन्ति । चतुइंश तन्नदोषा भवन्ति सत्तरतन्ने प्रतिपादितत्वान् नेह विलिखिताः। सम्प्रति तन्तयुक्तीरुद्दिश्य भनुसरणमाह-तन्ने समास
For Private and Personal Use Only
Page #1594
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२श अध्याः ] सिद्धिस्थानम्।
यथाम्बुजवनस्यार्कः प्रदीपो वेश्मनो यथा। प्रबोधनप्रकाशाथोस्तथा तन्त्रस्य युक्तयः ॥ २६ ॥
एकस्मिन्नपि यस्येह शास्त्रे लब्धा सदा मतिः। _स शास्त्रमन्यदप्याशु युक्तिं ज्ञात्वा प्रबुध्यते ॥
भधीयानोऽपि शास्त्राणि तन्त्रयुक्ताविचक्षणः । नाधिगच्छति शास्त्रार्थानान् भाग्यक्षये यथा ॥ दुर्य होतं निणोत्येव शास्त्रं शस्त्रमिवाबुधम् ।
सुगृहीतं तदेव शं शास्त्र शस्त्रश्च रक्षति ॥ ननु तन्वयुक्तीनां कि प्रयोजनमित्यत आह-यथेत्यादि। अम्बुभयनस्थाको यथा प्रबोधनार्थः प्रकाशनार्यश्च, एवं वेश्मनो यथा प्रदीप प्रबोधनार्यः प्रकाशार्थश्च, तथा तन्त्रस्य युक्तयः प्रबोधनप्रकाशार्थाः शास्त्राणामिति ॥ २९ ॥
गङ्गाधर--एकस्मिन्नित्यादि । यस्य जनस्यकस्मिञ्छास्त्रे सदा मतिर्लम्मा, स जनोऽन्यच्छास्त्रमपि युक्तिं शाखा प्रबुध्यते । अधीयान इत्यादि । शास्त्राण्यधीयानोऽपि तन्त्रयुक्त्यविचक्षणः यस्तन्त्रयुक्तीर्न वेत्ति स शास्त्रार्थान् नाधिगच्छति यथा भाग्यक्षयेऽर्थानाधिगच्छतीति। दुर्य हीतमित्यादि। दुर्य हीतं शास्त्र सल्ययुधं क्षिणोत्येव दुर्ग हीतं शस्त्रमिव । सुगृहीतं तच्छास्त्रं बुधं रक्षति शस्त्रश्च व्यासोका इत्यादि। समासाभिहिता इत्यनेन अतिसङ्क्षिप्ते तन्त्रे सर्वास्तन्तयुक्तयो भवन्तीति दर्शयति, किंवा समासाभिहिता एकदेशेन दृश्यन्ते इति सम्बन्धः। तन्तयुक्तीनां कार्य दृष्टान्तेन वायसाह-यत्यादि। यथाम्बुजवनख सङ्कविता विस्तारको कस्तथा सकसिखायस्य विस्तारकास्तन्तयुक्तयः प्रबोधनाद् भवन्ति । दीरराष्टान्तेन तु यथा दीपस्तमसा पिहितं प्रामपति, तमा हेल्चाविकारखान्तयुकया सन्तमय गूढं प्रकाशयन्तीति वक्ष्यति । तदेवार्थद्वयं तम्सीनां सम्माभियोकं प्रबोधनप्रकाशार्था इति ॥ २९॥ . ..... . .. ... पाणि- व्याजाससफळमाह-एकस्मिनपीत्यादि । शास्त्रे दर्शनसम्बाकायो दोषगुणामाह-हीवमित्यादि। वहीतं शस्त्रं यथात्मन पुत्र पदच्छेवादिकमाल, तथा गृहीतं शास्तं मिथ्यामेषजप्रयोगादात्मनोऽपि व्यापदमावहति । यथा वा सामुग्रहीतं
For Private and Personal Use Only
Page #1595
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३८२४
चरक-संहिता। [उत्तरतिसिदिः तस्मादेता प्रचक्ष्यन्ते विस्तरेणोत्तरे पुनः। तत्त्वज्ञानार्थमस्यैव तन्त्रस्य गुणदोषतः ॥ ३०॥
तत्र श्लोकाः। इदमखिलमधीत्य सम्यगर्थान् विमृशति यो विमलः प्रयोगनित्यः। स मनुजसुखजीवितप्रदानाद् भवति धृतिस्मृतिबुद्धिधर्मवृद्धः॥
यस्य द्वादशसाहस्री हृदि तिष्ठति संहिता। सोऽर्थज्ञः स विचारज्ञश्चिकित्साकुशलश्च सः॥ ऊद्धवाहुविरौत्येवं न च कश्चिद् वृणोति मे।
ग्रन्थादर्थ चिकित्साश्च स किमर्थं न बुध्यते ॥ ३१॥३२॥ सुगृहीत तच्छस्त्रज्ञ रक्षति। तस्मादित्यादि। अस्यैव तन्त्रस्य गुणदोषतस्तत्त्वशानार्थमुत्तरेऽतः सविंशाध्यायशतादुत्तरे चरकस्य प्रतिज्ञातादधिके मया वक्तव्ये त्वेता युक्तयः प्रचक्ष्यन्ते। इनि। सुश्रुते चोक्तं प्रयोजनम्। अत्रासां तन्त्रयुक्तीनां किं प्रयोजनमिति ? उच्यते, वाक्ययोजनमर्थ योजनश्च । भवन्ति चात्र श्लोकाः । असद्वादिप्रयुक्तानां वाक्यानां प्रतिषेधनम्। स्ववाक्यसिद्धिरपि व क्रियते तन्त्रयुक्तितः। व्यक्ता नोक्ताश्च ये ह्या लीना ये चाप्यनिर्मलाः । लेषोक्ता ये कचित् तन्त्रे तेषाश्चापि प्रसाधनम्। यथाम्बुजवनस्यार्कः प्रदीपो वेश्मनो यथा। प्रबोधनप्रकाशास्तिथा तन्त्रस्य युक्तयः॥ इति ॥३०॥.... ..गङ्गाधरः-अथास्य तन्त्रस्याध्ययनफलमाह-इदमित्यादि। स्पष्टाथों है श्लोको। ऊद्ध त्यादि। ऊर्द्ध बाहुः सन्नेवं विरौति विनदति, मे मम ग्रन्यं कश्चिन्न वृणोति ग्रन्थादस्मादर्थं चिकित्साश्च किमर्थं न बुध्यते। इति ॥३१३२ तस्करादिभ्यो रक्षा करोति, तथा सुगृहीतं शास्वमातुरस्य रभामापादयतीति । तस्मादेता इत्यादिकं लोकमुत्तरे तन्त्रे तन्तयुक्तिव्याकरणे प्रतिपादितं पठन्ति ॥ ३०॥ . ......... : चक्रपाणिः- अग्निवेशतन्त्रस्योत्तरतन्त्रस्यैवानार्षस्वात् तन्खाध्यनफलमाह-इदमनिलमित्यादि । विमल इति तन्वार्थानविचलितमनाः। प्रयोगनित्य इति नित्यं चिकित्सा.. कर्तव्या। सुखस्य प्रदाता किंवा सुखरूपस्य जीवितस्य प्रदाता सुखजीवितप्रदाता। उपचितधतिमतिबुद्धिसिदियस्य स धर्मवृद्धः॥३१॥ ....ॐ धुतिस्मृतिबुद्धिसिद्धिनित्यः इति पाठान्तरम् ।
For Private and Personal Use Only
Page #1596
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
Acharya Shri Ka
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
www.kobatirth.org
१२श अध्यायः]
सिद्धिस्थानम्।
३८२५ चिकित्सितं वह्निवेश स्वस्थातुरहितं प्रति। यदिहास्ति तदन्यत्र यन्नेहास्ति न तत् क्वचित् ॥ ३३ ॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते सिद्धिस्थाने उत्तरवस्तिसिद्धिर्नाम द्वादशोऽध्यायः ॥ १२॥ सिद्धिस्थान खसिद्धार्थ समासेन समापितम् ॥ सिद्धिस्थानस्य श्लोकसंख्याः ८६० ॥ ... चरकसंहिता समाप्ता॥
गङ्गाधरः-चिकित्सितमित्यादि। हे वहिवेश ! स्वस्थानुरहितं प्रति चिकित्सितं यत् खल्विहास्ति तदन्यत्राप्यस्ति, इह यचिकि सितं नास्ति तत् कचिदपि नास्ति । इह कायचिकित्साया बाहुल्योक्तितयाऽपरं शालाक्यादिचिकित्साया . लेशमात्र प्रदर्शितम्। तस्मादनुकं यत्किश्चित् क्रियाकल्पं लिखाम्यहम् । तद् यथा सुश्रुते-क्रियाकल्पाध्याये। सर्वशास्त्रार्थतत्त्वशस्तपोदृष्टिरुदारधीः । वैश्वामित्रं शशासाथ शिष्यं काशिपतिर्मुनिः। तर्पणं पुटपाकश्च सेकश्चाश्चोतनाञ्जने । तत्र तत्रोपदिष्टानि तेषां व्यासं निबोध मे। संशुद्धदेहशिरसो जीर्णानस्य शुभे दिने । पूर्वाहे चापराह्ने वा कार्यमक्ष्णोश्च तर्पणम् । वातातपरजोहीने वेश्मन्युतानशायिनः। आधारौ माषचूर्णेन क्लिन्नेन परिमण्डलो। समौ दृढ़ावसम्बाधौ कर्तव्यो नेत्रकोशयोः। पूरयेद् घृतमण्डस्य विलीनस्य सुखोदकैः। आ पक्ष्मायाद ततःस्थाप्यं पश्च तद्वाक्शतानि च। स्वस्थे कफे षट् पित्तेऽष्टौ दश वाते तदुत्तमम् । · चक्रपाणिः-यस्य द्वादशसाहस्रवत्यादिश्लोकतयं केचित् पठन्ति तदप्रस्तुतमिति ॥ ३२ ॥३३॥
‘गौड़ाधिनाथरसवत्यधिकारिपात-नारायणस्य तनयः सुनयोऽन्तरङ्गात् । .. भानोरनुप्रथितलोध्रवलीकुलीनः श्रीचक्रपाणिरिह कर्तृपदाधिकारी ॥ इति महामहोपाध्यायचरकचतुराननश्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायामायुठददी कायां घरकतातूपय्यटोकायां सिद्धिस्थानव्याख्यायां उत्तरवस्तिसिद्धि
नाम द्वादशोऽध्यायः ॥ १२॥
For Private and Personal Use Only
Page #1597
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
३२६
चरक-संहिता। [उत्तरबसिमितिः रोगस्थानविशेषेण केचित् काल प्रचक्षते। यथाक्रमोपदिष्टेषु त्रीण्येक पश्च सप्त च। दश दृष्टयामथाष्टौ च वाक् शतानि विभावयेत् । ततश्चापागतः स्नेह स्रावयिखाक्षि शोधयेत् । खिन्नेन यवपिष्टेन स्नेहवीय्यरितं ततः। यथास्वं धूमपानेन कफमस्य वियोधयेत्। एकाहं वा त्राहं वापि पश्चाहं चेष्यते परम्। तर्पणे तृप्तिलिङ्गानि नेत्रस्यमानि लक्षयेत् । सुखस्वमावबोधत्वं वशय वर्णपाटवम् । नित्तिाधिविध्वंसः क्रियालाघवमेव च। गुळविलमतिस्निग्धमत्र कण्डूपदहवत् । शेयं दोषसमुक्लिष्टं नेत्रमत्यर्थतर्पितम्। रूक्षमाविलमसान्यमसहं रूपदर्शने । व्याधिद्धिश्च तक्षयं हीनतर्पितमक्षि च। अनयोदोषबाहुल्यात् प्रयतेत चिकित्सिते । धूमनस्याञ्जनैः सेकै रूक्षः स्निग्धश्च योगवित् । ताम्य त्यतिविशुष्कञ्च यद्रक्षं चातिदारुणम्। शीर्णपक्ष्माविलं जिह्म रोगक्लिष्टश्च यभृशम् । तदक्षि तपणादेव लभेतोर्जामसंशयम् । दुदिनात्युष्णशीतेषु चिन्तायां सम्भ्रमेषु च । अशान्तोपद्रवे चाक्षिण तर्पणं न प्रशस्यते। पुटपाकस्तथतेषु नस्य येषु च गर्हि तम्। तर्पणा न ते प्रोक्ताः स्नेहपानाक्षमाश्च ये। ततः प्रशान्त. दोषेषु पुटपाकक्षमेषु च। पुटपाकः प्रयोक्तव्यो नेत्रेषु भिषजा भवेत् । स्नेहनो लेखनीयश्च रोपणीयश्च स त्रिधा। हितः स्निग्धोऽतिरूक्षस्य स्निग्धस्यापि च लेखनः। दृष्टेबलार्थ मितरः पित्तामृगवणवातनुत् । स्नेहमांसवसामज्ज-मेदा वाद्वौषधः कृतः। स्नेहनः पुटपाकस्तु धार्यों द्वे वाकशते तु सः। जागलानी यकृन्मांसलेखनद्रव्यसम्भृतैः। कृष्णलौहरजस्तान-शङ्कविद्रुमसिन्धुजः । समुद्रफेनकासीस-स्रोतोजदधिमस्तुभिः। लेखनो चाकशतं तस्य परं धारणमुच्यते। स्तन्यजाङ्गलमध्वाज्य तिक्तद्रव्यविपाचितः। लेखनात् त्रिगुणो धार्यः पुटपाकस्तु सेपणः । वितरेत् तर्पणोक्तन्तु धूमं हिला तु रोपणम् । स्नेहस्वेदी द्वयोः कायौं कार्यो नैव च रोपणे। एकाहं वा ग्रहं वापि हं वाप्यवचारणम् । यन्त्रणस्तु क्रियाकालाद द्विगुणः काल इष्यते। तेजांस्यनिलमाकाशमादर्श मास्वराणि च । नेक्षेत तर्पिते नेत्रे पुटपाककृते तथा। मिथ्योपचारादनयोयों व्याधिरुपजायते। अञ्जनाश्च्योतनस्वेदर्यथास्वं तमुपाचरेत् । प्रसन्नवर्ण विशदं वातातपसहं लघु। सुखस्वमावबोधाक्षि-पुटपाकगुणान्वितम्। अतियोगाद रुजः शोफः पिडकास्तिमिरोगमः। पाकोऽस हर्षणञ्चापि हीने दोषोदगमस्तथा । अत ऊप्रवक्ष्यामि पुटपासप्रसाधनम् । द्वौ विल्बमात्रौ श्वष्णस्य पिण्डौ मांसस्य पेषितौ। द्रव्याणां विल्वमात्रन्तु द्रवाणां कुड़वो मतः। तदैकत्र समालोज्य पत्रः सुपरिवेष्टितम् । काश्मरीकुमुदरण्ड-पमिनीकदलीभवैः । मृदाव
For Private and Personal Use Only
Page #1598
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२श अध्यायः सिद्धिस्थानम्।
३६२७ लिममारः खादिग्रवकूलयेत् । कतकाश्मन्तकैरण्ड पाटलवृषवादरैः। सक्षीरद्रबकाष्ठा गोमयापि युक्तितः। खिन्नमुद्धत्य निष्पीड्य रसमादाय तं नृणाम् । तर्पणोक्तेन विधिना यथावदवचारयेत् । कनीनिके निषेच्यः स्यामित्व मुत्तानशायिनः। रक्त पित्ते च तो शीतौ कोष्णो वातकफापहो। अत्युष्णतीक्ष्णो सतत दाहपाककरौ स्मृतौ। आप्लुतो शीतलौ चास्त्र -स्तम्भरुग्घर्षकारको। अतिमात्रौ कषायब-सङ्कोचस्फुरणावहौ। हीनप्रमाणो दोषाणामुनक्लेशजननी भृशम् । युक्तौ कृतौ दाहशोफ-रुग्घर्षस्रावनाशनौ । कण्डू पदेहदूषीका-रक्तराजित विनाशनो। तस्मात् परिहरन् दोषान् विदध्या तौ मुखावहो। व्यापदक यथादोषं नस्यधूमाअनर्जयेत् । आचन्तयोश्चाप्यनयोः स्वेद उष्णाम्बुलिकः । तथाहितोऽवसाने च धूमः श्लेष्मसमुच्छितौ। यथादोषोपयुक्तन्तु नातिभवलमोजसा। रागमाचोतनं हन्ति सेकस्तु बलवत्तरम्। तो त्रिधवोपयुज्येते रोगेषु पुटपाकवत् । लेखने सप्त चाष्टौ वा विन्दवः स्नहिके दश। आश्च्योतने प्रयोक्तव्या द्वादशव तु रोपणे। सेकस्य द्विगुणः कालः पुटपाका परो मतः। अथवा कार्य निरुपयोगो यथाक्रमम् । पूर्वापराह्न मध्याहे रुजाकालेषु चोभयोः। योगायोगान् स्नेहमेके तपेणोक्तान् प्रचक्षते। रोगान् शिरसि सम्भूतान् हलातिपबलान् गुणान्। करोति शिरसो वस्तिरक्ता ये मूड़ेतलिकाः। शुद्धदेहस्य सायाह्न यथान्याध्यशितस्य तु। ऋज्वासीनस्य बध्नीयाद वस्तिकोशं ततो दृढ़म्। यथाव्याधिशृतस्नेह-पूर्ण संयम्य धारयेत् । तणोक्तदशगुणं यथादोषं विधान वित्। व्यक्तरूपेषु दोषेषु शुद्धकायस्य केवले। नेत्र एव स्थिते दोषे प्राप्तमञ्जनमाचरेत् । लेखनं रोपणश्चापि प्रसादनमथापि वा। तत्र पञ्च रसान् व्यस्तान् आदाकरसवर्जितान् । पञ्चधा लेखनं युज्याद यथादोषमतन्द्रितः। नेत्रवत्मे सिराकोश-स्रोतशाटकाश्रितम् । मुखनासाक्षिभिर्दोषमोजसा सावयेत् तु तम् । कषायतिक्तकश्चापि सस्नेह रोपणं मतम् । तत् स्नेहशत्याद वर्ण्य स्याद दृष्टेश्च बलवर्द्धनम्। मधुरं स्नेहसम्पन्नमञ्जनन्तु प्रसादनन् । दृष्टिदोषप्रसादार्थ स्नेहनार्थश्च तद्धितम्। यथादोषं प्रयोज्यानि तानि दोषविशारदः । अञ्जनानि यथोक्तानि प्राह्नसायाचत्रिषु। गुटिकारसचूर्णानि त्रिविधान्यञ्जनानि तु। यथापूर्व बलं तेषां श्रेष्ठमाहुर्मनीषिणः । हरेणुमात्रा वर्तिः स्याल्लेखनस्य प्रमाणतः। प्रसादनस्य चाध्यर्द्ध द्विगुणा रोपणस्य च । रसानुनस्य मात्रा तु पिष्टवर्तिमिता मता। द्विञ्चितुःशलाका च खूणस्याप्यनुपूव्वशः। तेषां तुल्यगुणान्येव विदध्याद भाजनान्यपि। सौवर्ण राजतं
For Private and Personal Use Only
Page #1599
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
३८२८
चरक संहिता |
[ उत्तरवस्तिसिद्धिः
शार्ङ्गं ताम्र वंदूय्य कांस्यजम् । आयसानि च योज्यानि शलाकाञ्च यथाक्रमम् । बक्तयोमु कुलाकारा कलायपरिमण्डला । अष्टाङ्गला तनुर्मध्ये सुकृता साधु निग्रहा । औदुम्बर्य्यश्मजातापि शारीरी वा हिता भवेत् । वामेनाक्षि विनिर्भुज्य हस्तेन सुसमाहितः । शलाकया दक्षिणेन क्षिपेत् कानीनमञ्जनम् । आपा वा यथायोग्यं कुर्य्याच्चापि गतागतम् । वत्र्मोपलेपि वा यत् तदहल्यैव प्रयोजयेत् । अक्षि नात्यन्तयोरञ्ज्याद् बाधमानोऽपि वा भिषक् । न वा निर्वान्तदोषेऽक्षिणधावनं सम्प्रयोजयेत् । दोषः प्रतिनिवृत्तः सन् हन्याद् दृष्टेर्बलन्तथा । गतदोषमपेतास्त्र पश्चाद् यत् सम्यगम्भसा । प्रक्षाल्याक्षि यथादोषं काय्यं प्रत्यञ्जनं ततः । श्रमोदावर्त्त रुदित मद्यक्रोधभयज्वरैः । वेगाघातशिरोदोषश्चार्त्तानां नेष्यतेऽञ्जनमिति ।। ३३ ।।
गङ्गाधरः- ग्रन्थं समापयति- अग्नीत्यादि ।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अग्निवेशकते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते । सिद्धिस्थानेऽष्टमेऽप्राप्ते तस्मिन् दृढ़बलेम तु । प्रतिसंस्कृत एवात्र द्वादशाध्याय एव च । स्यादुत्तरवस्तिसिद्धि समाप्ता तत्र वै पुनः । गङ्गाधरेण वदशन जल्पकल्पतरौ कृते । सिद्धिस्थानेऽष्टमे स्कन्धे शाखा तु द्वादशी जता । स्यादुत्तरवस्ति सिद्धि- जल्पाख्या सम्प्रपञ्चिता । इत्युत्तरवस्तिसिद्धि जल्पाख्या द्वादशी
शाखा ॥ १२ ॥
द्वादशाध्यायिकमष्टमं सिद्धिस्थानं समाप्तम् । 'स्थानी चरकसंहितायुर्वेदः समाप्तः ॥
॥ श्र शिवः ॥ ॥ श्रीः ॥
For Private and Personal Use Only
Page #1600
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
एक शिशि १)
३ शिशि २ | 1)
दरजन ९|| रुपया
दाकमहसुल स्वतन्त्र ।
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
JABAKUSUM
शिर और केशकं वास्ते
कविराज चन्द्रकिशोर सेन महाशयका
जवाकुसुम तैल
अच्छा है।
For Private and Personal Use Only
Page #1601
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Wewue' Isto Sur 8u1a.jas For Private and Personal Use Only