Charak Samhita Part 01

Author(s): Muni Charak, Narendranath Sengupte, Balaichandra Sengupte
Publisher: Ranglal Mitra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020145/1

Page #1

Page #2

सूत्रस्थानस्य सूचीपत्रम।
प्रथमोऽध्यायः। । विषयाः
पृष्ठे पडतो विषयाः
पृष्टे पङक्तौ : लवण-मूत्र-क्षीराणां नामगुणदीघञ्जीवितीयोऽध्यायः १ ३ कर्माणि आयुर्वेदस्य आगमः
९ १ भिपग-भिषक्तमयोर्लक्षणम् २०८ । आयुबैदागमहेतुः
१३ । ज्ञाताज्ञातयोरौषधयोर्दोषगुणाः २०४ आयुर्बेदसूत्रणम्
१ विज्ञातस्यापि दुष्प्रयुक्तस्यौपधस्य सुबगस्याभ्यनुज्ञानम्
१ दोषाः ... ... २०९ . आयुर्बदनिर्णयः
३. वैद्यापवादः ... ... २१० ५ आयुषः सपर्यायलक्षणम्
१. अध्याया?पसंहारः ... २१३ । सामान्यविशेषयोर्लक्षणम्
द्वितीयोऽध्यायः । आयुर्वेदक्रियोपयोगिपुरुषस्य निर्देशः ४५
५ अपामार्गतण्डुलीयोऽध्यायः ......
५ व्यसंग्रहः
५ शिरोविरेचनद्रव्याणां निर्देशः २१७ गुणसंग्रहः ... ...
१ वमनद्रव्याणां निर्देशः ... २१९ समवायलक्षणम्
विरेचनव्याणां निर्देशः ... २१९ द्रव्य-गुणयोलक्षणम्
५ विविधयवागूनां निर्देशः ... २२२ कम्मलक्षणम्
२ अध्यायार्थोपसंहारः ... २२८ ६ अर्वेदस्य प्रयोजनम्
तृतीयोऽध्यायः । " मोनां त्रिविधो हेतुसंग्रहः व्याधीनामाश्रयनिर्देशः
आरग्वधीयोऽध्यायः ... २३० २ : र-मानसदोषसंग्रहः
_रग्वधादि-द्वात्रिंशच्चूर्ण-प्रदेहानां वातादीनां गुणाः प्रशमोपायाश्च
निर्देशः ... २३० १७२
३ कित्सासूत्रम्
चतुर्थोऽध्यायः। रसस्य लक्षणमुत्पत्तिक्रमश्च ... १८१ ५। षड्विरेचनशताश्रितीयोऽध्यायः २४० २ रसा ग्रहः
षड़विरेचनाश्रयाणां निर्देशः २४४ त्रिविधद्रव्यस्य निर्देशः १८७ पञ्चकषाययोनीनां निर्देशः २४४ तस्य जाङ्गमादिभेदेन निर्देशः १९११ पञ्चविधकषायकल्पनस्य निर्देशः २४५ १ मूलिनी-फलिन्योर्नाम-कर्मणी १९५ ४ जीवनीयो वर्गः चतुर्विधस्नेहस्य गुणकर्मणी १९८१ वृहणीयो वर्गः ... २५२
१२९

Page #3

विषयाः
२५३
२५३
:: :: :: :: : : :
२६१
२६२
२५५
सूत्रस्थानस्य सूचीपत्रम् पृष्टे पक्तौ विषयाः
पृष्ठे पडतो
२६० २५२४ मूत्रविरजनीयो वर्गः २५२ मूत्रविरेचनीयो वर्गः
२६० २५२
| कासहरो वर्गः
श्वासहरो वर्गः २५३ शोथहरो वर्गः
२६१ ज्वरहरो वर्गः ...
२६१ २५४
श्रमहरो वर्गः ...
दाहप्रशमनो वर्गः २५४ २५४ शीतप्रशमनो वर्गः
२६२ २५४
| उदद्देप्रशमनो वर्गः | अङ्गम प्रशमनो वर्गः
२६२ शूलप्रशमनो वर्गः
२६२ २५५
शोणितस्थापनो वर्ग: २५५ | वेदनास्थापनो वर्गः
२६३ २५६
संज्ञास्थापनो वर्गः २५६ प्रजास्थापनो वर्गः
२६३ २५६ ५ वयःस्थापनो वर्गः
२६४ २५६
अध्यायार्थोपसंहारः २५७
पञ्चमोऽध्यायः। मात्राशितीयोऽध्यायः ... २५७
आहारमात्राविधिः २५७
द्रव्याणां मात्रापेक्षिता ... २७६ २५७
तेषां गुरुलाघवभेदे युक्तिः
१ मात्रावद्भोजनस्य प्रशंसा २५८ ३ अनभ्यस्यद्रव्याणां निर्देशः २५८ ७ अभ्यस्यप्रशस्तद्रव्याणां निर्देशः २८२ રપ૮ ९ अञ्जनविधिः
२८४ २५९
त्रिविधा धूमवर्तिकल्पना ... २५९ ५ धूमपानगुणाः __... २८९
२८९ २५९
धूमपानकालाः २५९ ९ धूमपानविधिः
.... २९२ २
लेखनीयो वर्गः भेदनीयो वर्ग: सन्धानीयो वर्गः दीपनीयो वर्गः बण्यो वर्गः ... वो वर्गः ... कण्ठ्यो वर्गः ... हृयो वर्गः ... तृप्तिष्णो वर्गः . . अर्शीघ्रो वर्गः . ... कुष्टयो वर्गः ... कण्डूलो वर्गः ... क्रिमिघ्रो वर्गः ... विषघो वर्गः ... स्तन्यजननो वर्गः स्तन्यशोधनो वर्गः शुक्रजननो वर्गः शुक्रशोधनो वर्गः स्नेहोपगो वर्गः स्वेदोपगो वर्गः वमनोपगो वर्गः विरेचनोपगो वर्गः आस्थापनोपगो वर्गः अनुवासनोपगो वर्गः शिरोविरेचनोपगो वर्गः छर्दिनिग्रहणो वर्गः तृष्णानिग्रहो वर्गः हिक्कानिग्रहो वर्गः पुरीषसंग्रहो वर्गः पुरीषविरजनीयो वर्गः मूत्रसंग्रहणो वर्गः
: :: ::
२६३
...
२६९
२७२
२७७
२८०
...

Page #4

सूत्रस्थानस्य सूचीपत्रम्।
m
mmm or m
विषयाः पृष्ठ पक्तौ विषयाः
पक्ती सम्यकपीतधूमस्य लक्षणम् २९४
आदानकाललक्षणम् अकालातिपीतधूमयोर्लक्षणम् २९४
हेमन्तचर्या धूमच्यापदश्चिकित्सा ... २९४
शिशिरचर्या
३३४ धूमपानायोग्यानां निर्देशः ... २९४
- वसन्तचा
३३६ धूमनेत्रविधिः
२९७ ग्रीष्मचा
३३९ नस्यकर्मगुणाः
३ वर्षाचा अणुतेलम्
५ शरचर्या
३४४ दन्तधावनविधिः
३०२
हंसोदकलक्षणम् . आस्यधार्य्यद्रव्याणां निर्देशः
ओकसात्मपलक्षणम् तैलगण्डूषधारणगुणाः ३०४
सात्म्यलक्षणम्
३४८ मूद्धि तैलधारणगुणाः ...
३०४
अध्यायार्थोपसंहारः कर्णतर्पणगुणाः
३०५
सप्तमोऽध्यायः। अभ्यङ्गगुणाः ... पादाभ्यङ्गगुणाः
१. नवेगान्धारणीयोऽध्यायः ... ३५० २ शरीरमार्जनगुणाः.
३०७ जातवेगानां धारणनिषेधः ... ३५० ४ स्नानगुणाः ...
३०८ १. मूत्रनिग्रहजरोगाणां लक्षणं । निर्मलाम्बरधारणगुणाः
३. प्रतीकारश्च... ... ३५१ गन्धमाल्यनिषेवणगुणाः
५ पुरीषनिग्रहजरोगाणां लक्षणं रत्नाभरणधारणगुणाः
७ प्रतीकारश्व... शौचाधानगुणाः
१ शुक्रनिग्रहजरोगाणां लक्षणं केशादिच्छेदनगुणाः
३ प्रतीकारश्च... ... ३५३ पादत्रधारणगुणाः
५ वातनिग्रहजरोगाणां लक्षणं छत्रधारणगुणाः
१. प्रतीकारश्व... ... ३५३ दण्डधारणगुणाः
३ छर्दिनिग्रहजरोगाणां लक्षणं अनुक्तस्वस्थविधिषु उपदेशः, उक्त
प्रतीकारश्च... विधिषु प्रमादनिषेधश्च ३१०
क्षवथुनिग्रहजरोगाणां लक्षणं अध्यायार्थोपसंहारः ... ३११
प्रतीकारश्च... ... ३५४ . षष्ठोऽध्यायः।
उद्गारनिग्रहजरोगाणां लक्षणं तस्याशितीयोऽध्यायः ... ३१४ २ प्रतीकारश्च... ऋतूनां स्वरूपप्रतिपादनम् ... ३१५ ५ क्षुद्वगनिग्रहजरोगाणां लक्षणं विसर्गकाललक्षणम् ... ३२०
प्रतीकारश्च .. ... ३५५
AU
U U 1००० WU
W
XU
w

Page #5

10
सूत्रस्थानस्य सूचीपत्रम् । विषयाः पृष्ठे पक्तौ विषयाः
पृष्ठे पडतो तृष्णानिग्रहजरोगाणां लक्षणं
मनसः सपोयलक्षणम् ... ३८५ । प्रतीकारश्च... ... ३५६ १ पन्चेन्द्रिय-पन्चेन्द्रियद्रव्य-पन्चेअश्रुनिग्रहजरोगाणां लक्षणं
न्द्रियाधिष्ठान-पञ्चेन्द्रियार्थ - ... .. प्रतीकारश्च ... निद्रानिग्रहजरोगाणां लक्षणं
पन्चेन्द्रियबुद्धीनां निर्देशः ३९२ १
... ४०२ प्रतीकारश्व... ५ अध्यात्मन्यसंग्रहः
१ ... ३५६ श्रमश्वासनिग्रहजरोगाणां लक्षणं
समनस्कानामिन्द्रियाणां प्रकृतिप्रतीकारश्च... ... ३५६ ७. विकृतिहेतवः ... ४१० धारणीयवेगानां निर्देशः ... ३५८१ समनस्कानामिन्द्रियाणां प्रकृतिविधार्यवेगानां धारणे गुणाः ३५९ ___ स्थापनविधिः ... ४१२ व्यायामलक्षणम्
३६०१ सद्वृत्तानामुपदेशः ... ४१४ व्यायामगुणाः ... ... ३६११ अध्यायार्थोपसंहारः ... ४३३ २ अतिव्यायामस्य दोषाः ... . ३६१ ३ अहितवर्जन-हितोपसेवनविधिः ३६२
नवमोऽध्यायः। वातलादिप्रकृतिविवरणम् ... ३६५ १ खुड्डाकचतुष्पादोऽध्यायः ... ४३६ २ मलायनानां निर्देशः .. ३७२ विकारशान्तये गुणवत्कारणानि ४३६ मकानां वृद्धिक्षयज्ञानोपायः ... ३७३
विकारस्य प्रकृतेश्च लक्षणम् ... ४३८ शारीरविकाराणामनुत्पत्ती हेतुः ३७४ चिकित्सालक्षणम् ... ४४६ आगन्तुविकाराणां कारणानि ३७७ वैद्यगुणाः ... मानसविकाराणां हेतुः प्रशमोपायश्च ३७७ ३ द्रव्यगुणाः
४४७ आगन्तुविकारानुत्पत्तौ हेतुः ३७८१ परिचारकगुणाः । मानसव्याधीनामनुत्पत्तौ उत्
आतुरगुजाः ...
४४८ पन्नानाञ्च शान्तये हेतुः ... ३७८ ३ चतुष्पादेषु वेद्यस्य प्राधान्यम् .. वर्जनीयानामनाप्तानां निर्देशः ३७९ ५ अज्ञभिषजां दोषाः सेव्यानामाप्तानां निर्देशः
५ श्रेष्ठभिषजां गुणाः ... दधिसेवनविधिः ... ३८०
५ वैद्यस्य शास्त्राध्ययनावश्यकता ४५४ द्रव्यान्तरयोगविशेषेण दध्नो गुणाः ३८५ २ चतुर्विधवैद्यवृत्तेर्निर्देशः ... ४५५ अविधिदधिसेवने दोषाः ... ३८२ १ अध्यायार्थोपसंहारः ... ४५६ १ अध्यायार्थोपसंहारः ... ३८२ ४ दशमोऽध्यायः। अष्टमोऽध्यायः।
महाचतुष्पादोऽध्यायः ... ४५७ २ इन्द्रियोपक्रमणीयोऽध्यायः ... ३८४ २ भेषजाभेषजविषये वादः ... ४५७ ४ इन्द्रियविवरणम ... ३८४ ४ असाध्यन्याध्युपक्रमे दोषाः ...
m
४४७
४४८
४५२

Page #6

सुखसाध्यलक्षणानि
-
४७६
-
-
--
५९३
सूत्रस्थानस्य सूचीपत्रम् । विषयाः पृष्ठे पडतो विषयाः
पृष्ठे पङक्तो ... ४६६ ३ वातप्रकोपणहेतुः ... ५७९ कृच्छ्रसाध्यलक्षणानि ... ४६८१ वातप्रशमनहेतुः असाध्यप्रत्याख्येययोर्लक्षणानि ४६९ ३ शरीरचरस्याकुपितवायोः कर्माणि ५८२ अध्यायार्थोपसंहारः ... ४७१ ५ शरीरचरस्य कुपितवायोः कम्माणि ५८४
वहिश्चरप्रकृतिभूतवायोः कर्माणि ५४४ एकादशोऽध्यायः।
वहिश्वरप्रकुपितवायोः कर्माणि ५८५ तिले षणीयोऽध्यायः
कुपिताकुपितपित्तान्तर्गतस्याग्नेः तिसृणामेषणानां निर्देशः ... ४७३
कर्माणि ... ५८८ प्राणैषणाव्याख्यानम्
४७५
कुपिताकुपितश्लेष्मान्तर्गतधनैषणाव्याख्यानम्
___ सोमस्य कर्माणि ... ५८९ १ परलोकैषणाव्याख्यानम्
प्रकृतिभूतानां वातादीनां कर्माणि ५९० १ आप्तलक्षणम् ...
४९२ . १
अध्यायार्थोपसंहारः ... ५९२ १ प्रत्यक्षलक्षणम्
५०१ अनुमानलक्षणम्
५१४
त्रयोदशोऽध्यायः। युक्तिलक्षणम् ...
१ स्नेहाध्यायः आतागमलक्षणम्
५४३ स्नेहविषयकप्रश्नाः ... ५९३ आप्तागमादिभिः पुनर्भवस्थापना ५४४
स्नेहाश्रयद्रव्याणां निर्देशः ... त्रयाणामुपष्टम्भादीनां निर्देशः
५५२
स्नेहेषु सर्पिषः प्रशंसा ... त्रिविधोपष्टम्भनिर्देशः ... ५५३
स्नेहानां पृथग् गुणाः .. ... ५९७ त्रिविधवलनिर्देशः ...
कालभेदे स्नेहपानविधिः ... ५९८ त्रीण्यायतनानि
स्नेहानुपानविधिः रोगाणां त्रैविध्यम्
स्नेहस्य प्रविचारणाः ... ६०० रोगाणां त्रिविधमार्गनिर्देशः ... ५६९
स्नेहमात्राविधिः
६०४ भेषजानां त्रैविध्यम् ... ५७२ .
पुरुषभेदेन स्नेहपानविधिः भिषजां त्रैविध्यं ... ५७२ २
स्नेह्यानां निर्देशः
६०९ जातमात्रस्य रोगस्य प्रतीकारार्थम् | अस्नेह्यानां निर्देशः
६०९ उपदेशः ... ... ५७३ ८ स्नेहायोगलक्षणम् ... अध्यायार्थोपसंहारः ... ५७६ २ सम्यकस्निग्धस्य लक्षणम् ... ६१० द्वादशोऽध्यायः।
अतिस्निग्धस्य लक्षणम् वातकलाकलीयोऽध्यायः ... ५७७ ६ स्नेहकर्मणि पथ्यापथ्यविधिः... ६११ वातादिकलाकलज्ञानमधिकृत्य प्रश्नाः ५७८ १ मृदुकोष्ठ क्रूरकोष्ठयोर्लक्षणानि ... ६१२ वातगुणाः ... ... ५७९ १ स्नेहव्यापदः लक्षणप्रतीकारौ... ६१३
५९६
६००

Page #7

६४२
س
س
م
सूत्रस्थानस्य सूचीपत्रम् । विषयाः पृष्ठे पङ्क्तौ विषयाः
पृष्टेः पङ्क्तो स्नेहब्यापत्कारणानि ... ६१६ ३ भूस्वेदविधिः ... ... स्नेहविचारणार्हाणां निर्देशः ... ६१७ ३ कूम्भीस्वेदविधिः विविधस्नेहविचारणानां निर्देशः ६१७ ५ कूपस्वेदविधिः
६४३ शीघ्रस्नेहनार्थ-कर्तव्योपदेशः ... ६२१ ३ | होलाकस्वेदविधिः ।
... ६४४ अध्यायार्थोपसंहारः ... ६२२ | अनग्निस्वेदानां निर्देशः ...
अध्यायार्थोपसंहारः ... ६४६ चतुद्दशोऽध्यायः।
पञ्चदशोऽध्यायः। . स्वेदाध्यायः स्वेदप्रशंसा
उपकल्पनीयोऽध्यायः ... | रोग दोषभेदेन स्वेदविधिः ...
सम्भारसंग्रहस्य प्रयोजनम् ... ६४८
६२४ स्वेदविषयाः
विविधसम्भाराणामुपदेशः ... ६५२
६२५ वृषणादिषु स्वेदनविधिः ... ६२५
वमनकर्मविधिः .... स्वेदविरतिकालः
वमनायोगायोगातियोगलक्षणानि ६५९ अतिस्विन्नस्य लक्षणं प्रतीकारश्च ६२७
| अतियोगायोगजोपद्वाणां निशः ६६१ अस्वेद्यानां निर्देशः ... ६२७
सम्यगवान्तस्योपदेशः ... ६६१ स्वेद्यानां निर्देशः
वमितस्य पथ्यविधिः ... ६६२
६२९ स्निग्धस्वेदगव्याणि
विरेचनविधिः रुक्षस्वेदद्व्याणि
६३०
५ सम्यग विरिक्तस्य पथ्यविधिः ६६४ नाड़ीस्वेदद्रव्याणि
६३१
संशोधनगुणाः ... ६६५ उपनाहद्रव्याणि
१ अध्यायार्थोपसंहारः ... ६६६ उपनाहबन्धनद्रव्याणि ...
६३३ उपनाहबन्धन-मोचनकालनिर्देशः
पोडशोऽध्यायः। त्रयोदशस्वेदानां निर्देशः ... ३ चिकित्साप्राभृतीयोऽध्यायः ६६७ सङ्करस्वेदविधिः
सम्यग विरिक्तस्य लक्षणानि ६६८ प्रस्तरस्वेदविधिः
६३५ अविरिक्तस्य लक्षणानि ... ६६८ नाड़ीस्वेदविधिः
अतिविरिक्तस्य लक्षणानि ... परिषेकस्वेदविधिः
संशोधनयोग्यानां निर्देशः ... अवगाहस्वेदविधिः
संशोधनगुणाः ... ६७० जेन्ताकस्वेदविधिः
संशुद्धकोष्ठस्य पथ्यविधिः ... ६७२ अश्मघनस्वेदविधिः
३ संशोधनातियोगायोगयोः चिकित्सा ६७२ कर्पू स्वेदविधिः
६४१ १० चिकित्सालक्षणम् ... ६८१ कुटीस्वेदविधिः
६४२ ३ अध्यायार्थोपसंहारः ... ६८३
- Gww.Goc wwG0
६६३
६३४
ww
६४१

Page #8

पृष्ठ पङक्तो मधुमेहनिदानम्
م
सूत्रस्थानस्य सूचीपत्रम्। . सप्तदशोऽध्यायः।
विषयाः
पृष्ठे पङ्क्ती विषयाः
माधुमेहिकपिड़कानां निर्देशः कियन्तःशिरसीयोऽध्यायः ... ६८४
२ तेषां लक्षणानि
७१२ शिरोरोगनिदानम् ... ६८६ अन्तर्विदधिनिदानम् ... ७१३ शिरोरोगाणां निर्देशः ... ६८७ विधेर्निरुक्तिः वातजशिरोरोगस्य निदान-लक्षणे ७ पक्वविद्रधिलक्षणम् .... पित्तजशिरोरोगस्य निदान-लक्षणे ६८८ विदीर्णविद्रधीनां साध्यासाध्यकफजशिरोरोगस्य निदान-लक्षणे ६८९ ३ लक्षणानि ... त्रिदोषजशिरोरोगस्य लक्षणम्
७ अन्तर्विद्रधिलक्षणम् ... ७१५ क्रिमिजशिरोरोगस्य निदान-लक्षणे ६९२ १ पिड़कोपद्रवसंग्रहः .... ७२१ वातजहृद्रोगस्य निदान-लक्षणे ६९३ १ दोषाणां त्रिविधगतिनिर्देशः ... ७२१ पित्तजहृद्रोगस्य निदान-लक्षणे ६९३ ५ दोपाणां चयप्रकोपप्रशमकालाः । ७२२ कफजहृद्रोगस्य निदान-लक्षणे ६९३ ९ प्राकृतवैकृतदोषाणां कार्याणि ७२५ त्रिदोषजहृद्रोगस्य निदान-लक्षणे । ६९४ अध्यायार्थोपसंहारः ... ७२६ ५ क्रिमिजहृद्रोगस्य निदान-लक्षणे ६९४ ३ वातादीनां वृद्धिक्षयकृतो विकल्पः ६९५ ३ अष्टादशोऽध्यायः। प्रवृद्ध-क्षीण-समदोषस्य सामान्यलक्षणाणि ...
७२८ ७०२
त्रिशोथीयोऽध्यायः रसक्षयलक्षणम् ...
त्रिविधशोथानां निर्देशः ... ७२८ रक्तक्षयलक्षणम् ...
५ आगन्तुशोथानां निदानम् ... ७२८ मांसक्षयलक्षणम्
तेषां प्रशमोपायाः मेदाक्षयलक्षणम्
७०५
७ दोषजशोथानां सामान्यहेतुः अस्थिक्षयलक्षणम्
वातजशोथनिदानम् मजक्षयलक्षणम्
पित्तजशोथनिदानम् शुक्रक्षयलक्षणम्
५ कफजशोथनिदानम्
७३२ पुरीषक्षयलक्षणम्
__ ७ द्वित्रिदोषजशोथविवरणम् ... मूत्रक्षयलक्षणम्
९ वातजशाथलक्षणम् मलक्षयलक्षणम्
पित्तजशोथलक्षणम् ... ७३३ ओजःक्षयलक्षणम्
१ कफजशोथलक्षणम् ओजसो लक्षणम्
७०७ ३ द्वित्रिदोषजशोथलक्षणम् ..... ओजस उत्पत्तिक्रमः
१ शोधानां कृच्छ्रसाध्यत्वादिलक्षणम् ७३४ भयाणां सामान्यहेतवः ... ७१०१ शोथोपद्वसंग्रहः
७०५
७२९
w0 GM
७०६ ७०६
७३४
७०८

Page #9

७९३
७९८
__m
सूत्रस्थानस्य सूचीपत्रम् । विषयाः पृष्ठेः पन्तौ | विषयाः
पृष्ठे पक्ती अतिकृशस्य लक्षणम् ... ७८९ ३ | सामान्यवृहणानां निर्देशः ... ८१४१ अनयोश्चिकित्सासूत्रम् ... ७८९ ५ रुक्षणद्रव्यानां स्वरूपकथनम् .. ८१४ ३ स्थौल्यकार्ययोः स्थौल्यस्य निन्दि- . स्वरूपतः स्तम्भनानां निर्देशः .. ८१४
तत्वम् ... ... ७८९ ७ स्तम्भनीयानां निर्देशः ... ८१५ १ प्रशस्तपुरुषस्य लक्षणम् .. ७९० लङ्घनप्रभृतीनां घण्णां कृताकृतातिअतिस्थौल्यस्य चिकित्साविधिः ।
___ कृतानां लक्षणानि ... ८१५ ३. अतिकार्यस्य चिकित्साविधिः ३ अध्यायार्थोपसंहारः ... ८१८ १ प्रशस्तपुष्टिकराणां निर्देशः ... ७९४ निद्राया हेतुः
त्रयोविंशोऽध्यायः। निद्राया गुणाः
सन्तपंणीयोऽध्यायः ... ८१९ २ अविधिसेवितनिद्राया दोषाः .
सन्तर्पणद्रव्याणां निर्देशः .. ८१९ दिवानिद्रायोग्यानां निर्देशः .
सन्तर्पणोत्थरोगाणां निर्देशः ... ८१९ । ग्रीष्मे दिवानिद्राविधिः ... ७९९ तेषां चिकित्साविधिः . ... ८२० दिवानिद्रानर्हाणां निर्देशः ... ७९९ | अपतर्पणजरोगाणां निर्देशः ... ८२३ ९ अविधिसेवितदिवानिद्राया दोषाः ८०० तेषां चिकित्साविधिः ... ८२४ रात्रिजागरण-दिवास्वपनासीन
अध्यायार्थोपसंहारः ... ८२६ ३ प्रचलायितानां गुणाः .. ८००
चतुर्विशोऽध्यायः । विहारेषु निद्रायाः प्राधान्यम् .. ८०१ निद्रानाशस्य चिकित्सा ... ८०१
विधिशोणितीयोऽध्यायः ... ८२७ निद्रानाशस्य हेतवः ... ८०२ विशुद्धशोगितस्य गुणाः .... ८२७ ६ कारणभेदेन निद्राया भेदः ... ८०३
शोणितदृष्टेहेतवः ... ८२८ अध्यायार्थोपसंहारः ... ८०५ १
दुष्टशोणितजरोगाणां निर्देशः ..... ६३०
अनुक्तरक्तजरोगाणां निर्देशः ८३१ द्वाविंशोऽध्यायः।
रक्तजरोगाणां चिकित्सासूत्रम् ८३१ लङ्घनवृहणीयोऽध्यायः ... ८०७ २ दोषभेदेन दुष्टरक्तानां लक्षणानि ८३२ लङ्घन-वृहणादीनां लक्षणानि ८०८ विशुद्धशोणितस्य लक्षणम् ... ८३२ लङ्घन-वृहणादिद्व्याणां विवरणम् ८०९ | अपनीतरक्तस्य पथ्यानि ... ८४१ लखनभेदाः ... ... ८११ | विशुद्धरक्तपुरुषस्य लक्षणम् .. अधिक-मध्याल्पदोषभेदेन लङ्घन
| मद-मूर्छा-सन्न्यासानां निदानभेदः ... ... ८११ ३ पूर्विका सम्प्राप्तिः ... ८४२ हणमांसानां निर्देशः .. ८१३ ३ वातादिजमदरोगागां लक्षणानि ८४४ १ वृहणीयानां निर्देशः ... ८१३ ५ वातजमूर्छालक्षणम् ... ८४५ १
م . م
م
م
س
س
سم

Page #10

सूत्रस्थानस्य सूचीपत्रम् । विषयाः पृष्ठे पङ्क्तौ विषयाः
पृष्ठे पडतो पित्तजमू लक्षणम् .. ८४५ ५ द्रव्यस्य चेतनाचेतनभेदेन द्वविध्यं, कफजमूर्छालक्षणम् ... ८४६ १ गुणाः, कर्माणि च ... ९२० ४ सन्निपातजमूर्छालक्षणम् ... ८४६ ५ द्रव्याणां कर्मवीर्याधिकरणकालोसमयासस्य मूर्छादिभ्यो भेदक
पायफललक्षणम् ... ९२७ - लक्षणम् .... ... ८४६ ७ एषां त्रिषष्टिविधरसविकल्पः ९२८ सन्न्यासस्य सम्प्राप्तिपूर्वकं लक्षणम् ८४७ - रसादिज्ञानफलम्
९३३ । तस्य चिकित्साविधिः ... ८४७ ५ रसानुरसलक्षणम् मदमूर्छयोश्चिकित्साविधिः . ८४९ ३ परत्वादिदशगुणानां निर्देशः ... ९३४ अध्यायार्थोपसंहारः
तेषां लक्षणानि
रसानामादिकारणम् ... ९४३ . पञ्चविंशोऽध्यायः।।
भूतानां तारतम्यात् रसानां षड़यजःपुरुषीयोऽध्यायः ... ८५१ २ विभागाः ... ... ९४३ ५ रोग-पुरुषयोरुत्पत्ती मुनीनां वादः ८५२ ३ रसानां भूतविशेषकृतधर्मान्तरविवदमानान् मुनीन् प्रति पुनर्वसो
निर्देशः ... ... रुपदेशः ... ... ८७२ ५ मधुररसस्य गुणकर्मणी .. रोगपुरुषयोरभिवृद्धि कारणानि ८७७ ४ तस्यातियुक्तस्य दोषाः ... ९४९ हिताहिताहारस्य संक्षिप्तलक्षणम् ८७९ १ अम्लरसस्य गुणकर्मणी
आहारविधिविशेषाणां व्याख्यानम् ४८१ १ तस्यातियुक्तस्य दोषाः ...... ९५० ५ विंशतिविधगुणनिर्देशः ... ८८२ १ लवणरसस्य गुणकर्मणी ... हिततमद्रव्याणां निर्देशः ... ८८३ ४ तस्यातियुक्तस्य दोषाः
९५१ अहिततमद्रव्याणां निर्देशः ... ८८५ ___ ५ कटुरसस्य गुणकर्मणी ९५२ ६ कर्मणामौषधानाञ्च सानुबन्धद्रव्यादीणां तस्यातियुक्तस्य दोषाः
निर्देशः ... ... ८८७ २ तिक्तरसस्य गुणकर्मणी ... पथ्यापथ्यलक्षणम् ... ९०० ५ तस्यातियुक्तस्य दोषाः .... आसवयोनयः ... ९०२ १ कषायरसस्य गुणकर्मणी ..... चतुरशीतिप्रकारासवानां निर्देशः ९०२ ५ तस्यातियुक्तस्य दोषाः अध्यायार्थोपसंहारः ... ९०६ १ रसानामुपयोगविधिः .... ९५६
रसद्वारेण द्रव्याणां वीर्यनिर्देशः ९५६ षविंशोऽध्यायः।
विपाकलक्षणम् - ... ९६४ भात्रेय-भद्रकाप्यीयोऽध्यायः ९०७ २ वीर्याणां नामानि संख्या च ९७१ रसानां संख्याविषयको वादः ९०८ ५ प्रभावस्य लक्षणम् ___... ९७३ तन्त्र पुनर्चसोरभिप्रायः ... ९१२ ५। तस्योदाहरणम्
९५४

Page #11

सूत्रस्थानस्य सूचीपत्रम् । विषयाः पृष्ठे पडतो विषयाः
पृष्ठे पङ्क्तो षडूसानां विज्ञानोपायाः ... ९७७ १ उपवासादिक्लिष्टानामनुगनविधिः ११०० . ३ निद्देशः विरुद्धाहाराणां ... ९४२ ३ रोगभेदेनानुपानविधिः ... ११०० ५ विरुद्धाहारजरोगाणां निर्देशः .. ९८८ अनुपानकागि ... ११०० ९ तेषां चिकित्सासूत्रम् ... ९८८ ९ उदकानुपानायोग्यानां निर्देशः ११०१ ७ अध्यायार्थोपसंहारः ... ९८९ ६ अनुक्तद्रव्याणां नामादिनिर्णये
___उपदेशः ... ... ११०३ सप्तविंशोऽध्यायः।
| अनुक्तान्नपानगुणज्ञानकारणानि ११०४ अन्नपानविधिरध्यायः ... ९९२ . २ चरलक्षणम् ... ... .११०४ विधिविहितानपानानां गुणाः . ९९२
४ प्राणिनां गुरुलघुत्वे हेतुः ... ११०४
४ द्रव्याणां गुणकम्मभिरुपदेशः... ९९५
अवयवानामुत्तरोत्तरगुरुत्वनिर्देशः ११०५ वर्गाणां संग्रहः
... ९९८
। स्वभावतो गुरुलघुद्रव्याणां निर्देशः ११०५ ५ शूकधान्यवर्गः ...
९९०
धातु-क्रिया-लिङ्ग-प्रमाण-संस्कारशमीधान्यवर्गः ...
१००५
मात्राणां परीक्षाप्रयोजनम् ११०६ । मांसवर्गः ... ... १००९
हितभोजने उपदेशः ... ११०९ ३ वारिशयवर्ग: ...
१०२३
३ हितभोजनस्य फलम् ... १११० । शाकवर्गः
१०२७ अन्नप्रशंसा ...
... १११२ फलवर्गः
, अध्यायार्थोपसंहारः .. १११३ । हरितवर्गः
१०४३ ५ अष्टाविंशोऽध्यायः । मद्यवर्गः
१०४७ अम्बुवर्गः ...
१०५२
१ विविधाशितपीतीयोऽध्यायः ... १११४ २ गोरसवर्गः ... ... १०६११ , विविधाशितपीतस्य पचनव्यापारः इ विकारको वर्गः
१०७१
कर्माणि च ... १११४४ कृतान्नवर्गः ... ... १०७७१ धात्वाहारनिर्देशः ... १११६१ आहारयोगी वर्गः .. ...
१०८९
आहारस्य द्विविधफलनिर्देशः .. १११६ १ शूकधान्यादीनामवस्थाभेदेन गुण
किट्टपोष्याणि ... ... ५११६ निर्देशः ... ... १०९६१ रसपोष्याणि ... ... १११७ वर्जनीयमांसानां निर्देशः ... १०९७ प्रसादाख्यधातुभ्योमलानां विशेषः ११२२ ३ मांसगुणाः ... ..... १०९७ ३ अपररोगप्रकृतीनां निर्देशः ... ११२४ ४ वर्जनीयशाकफल-हरितानां
न्याध्यासहन्याधिसहशरीराणां निर्देशः ... ... १०९८ ३ निर्देशः ... ... ११२६३ सामान्यतोऽनुपानविधिः ... १०९९ १ व्याधीनां मृदुदारुणत्वादी हेतुः ११२७ । दोषभेदेनानुपानविधिः ... ११००१ रसरक्तादिदोपजरोगाणां निर्देशः ११२८ ५
cm 20..
.
.

Page #12

०
सूत्रस्थानस्य सूचीपत्रम् । विषयाः पृष्ठे पडती विषयाः
पृष्ठे पङ्क्ती इन्द्रियगतदोषजरोगाणां निर्देशः ११३० १ आयुर्वेदान्तर्गतत्वकथनम् ... ११५६ ५ स्नाय्वादिगतदोषजरोगाणां
आयुषः पर्यायः ... ११५७ १ निर्देशः ... ... ११३० ३ आयुर्वेदलक्षणम् ... ११५७ २ रसादिजविकाराणां चिकित्सा
सुखासुखायुषो लक्षणम् .. ११५८ ३ विधिः ... ... ११३१ १ हिताहितायुषो लक्षणम् ... ११५८ दोषाणां शाखाभ्यः कोष्ठागमनहेतुः ११३२ १ प्रमाणाप्रमाणत आयुषो लक्षणम् ११५९ ७ अखिलव्याधीनां संक्षिप्त
आयुर्वेदस्य प्रयोजनम् ... ११६० ६ चिकित्सासूत्रम् ... ११३३ । आयुर्वेदस्य नित्यत्वम् ___... १९६१ परीक्षकलक्षणम् ... ११३३ ५ आयुर्वेदस्य अष्टाङ्गनिर्देशः ... ११७० १ प्राज्ञाज्ञयोर्विशेषः ... ११३४ ३ यैर्यदर्थमायुर्वेदोऽध्येतव्यस्वस्थातुरहितानि
___ स्तन्निर्देशः ... ... ११७१ अध्यायार्थोपसंहारः ... ११३६ १ भिषकपरीक्षारीतिः ... १६७४
एकोनत्रिंशोऽध्यायः। आयुर्वेदस्य पर्यायः ... ११७४ दशप्राणायतनीयोऽध्यायः ... ११३७ तन्त्रार्थलक्षणम् ... ११७४ द्विविधभिषजो निर्देशः ... ११३८ । तन्त्रस्याष्टसंख्यस्थानानां निर्देशः ११७५ प्राणाभिसरभिषजो लक्षणम् .. ११३९ १ अध्यायसंख्या रोगाभिसरभिपजो लक्षणम् ... ११४२ श्लोकस्थानस्याध्यायानां संग्रहः ११७७ रोगाभिसरभिषगवर्जने उपदेशः ११४५ २ निदानस्थानस्याध्यायानां संग्रहः ११७९ १ प्रशंसनीरभिषजो लक्षणम् ११४५ ८ विमानस्थानस्याध्यायानां संग्रहः ११७९ ४ अध्यायार्थोपसंहारः ... ११४६ १ शारीरस्थानस्याध्यायानां संग्रहः ११७९ त्रिंशोऽध्यायः।
इन्द्रियस्थानस्याध्यायानां संग्रहः ११७९ अर्थे दशमहामूलीयोऽध्यायः ११४७ २ चिकित्सितस्थानस्याध्यायानां हृदयशब्दस्य पर्यायः ... ११४७ ५ संग्रहः ... ... ११८. ५ तस्यावयवेषु प्राधान्यम् ... ११४७ ६ कल्पस्यानस्याध्यायानां निर्देशः १९८१ ओजोवहसिराणां स्थाननिर्देशः ११५१ १ सिद्धिस्थानस्याध्यायानां संग्रहः ११८१ ९ ओजसो लक्षणम् ... ११५१ ३ प्रश्न-प्रश्नार्थयोर्लक्षणम् ... ११८२ ।। धमनी-स्रोतः-सिराशब्दानां
तन्त्रादीनां निरुक्तिः
... ११८२ ३ निरुक्तिः ... ... ११५२ ४ | छमचारिभिषजां कार्य तान् प्रति प्राणवद्धनादीनामुत्कृष्टतमोपायाः ११५३ ७ शास्त्रविदां कर्तव्यञ्च ... १९८३ ३ आयुर्वेदविदो लक्षणम् ... ११५४ ४ अध्यायार्थोपसंहारः
समाप्तमिदं मूत्रस्थानस्य सूचीपत्रम् ।

Page #13

चरकसंहिता
सूत्रस्थानम्।
९
प्रथमोऽध्यायः। अथातो दीर्घञ्जीवितीयमध्यायं व्याख्यास्यामः,
इति ह स्माह भगवानात्र यः॥१॥ गङ्गाधरः-यतः स्फुरन् दृष्ट फलः स्वचित्ते येनोक्त आयुर्निगमः प्रमाणम् ।
तमादिप्राप्त पुरुषप्रधान सेवामहेऽव्यक्तमहेतु तच्च ॥ वक्तादृष्टफलस्य यस्य परमेशेनोदितखादिह प्रामाण्यं निगमेषु सिध्यति किलादृष्टार्थसामादिषु । सत्यं शाश्वतमुन्चमोत्तमतमं शास्त्रेषु सर्वेषु वा
आयुर्वेदमुपास्महे वयमिमं तं सव्व विद्याकरम् ।। चक्रपाणिः--गुणत्रयविभेदेन मूर्ति त्रयमुपेयुथे।
त्रयीभुवे विनेवाय त्रिलोकीपतये नमः ॥ सरस्वत्यै नमो यस्याः प्रसादात् पुण्यकर्मभिः । बुद्धिदर्पणसंक्रान्तं जगदध्यक्षमीक्ष्यते ॥ ब्रह्मदक्षाश्विदेवेशभरद्वाजपुनर्वसुहुताशवेशचरकप्रभृतिभ्यो नमो नमः ॥
-

Page #14

चरक-संहिता। [दीर्घजीवितीयः एकैकमेकैकमुनिर्यदीयं मतं समाश्रित्य चकार शास्त्रम् । जयत्यसौ सोऽखिलशास्त्रविद्या-कल्पद्रुमः सर्वकलोदयखात् ॥
व्याख्यायतेऽतिविशदं मया चरक-संहिता।
यत्नेन कविरत्नेन श्रीमद्गङ्गाधरेण तु ॥ अथ खलु सुकृतदुरितनिदानकसुखदुःखमोक्षनिदाननिखिल कलमुख्यचरमपरमानन्दमयमोक्षमुख्यप्रयोजनसाधनधम्मोत्पादनराजसतामसमानससकलमलविशोधन विधिविहितकाचरणमूलयथाभीष्टधनगणसाधनकामनासिद्धौ परमसाधनमेव मानुषिकादिवैशेषिकदेह विधारणं तदपि दीर्घदीर्घतरजीवितमूलकमित्येव मनसि निहिताकूतो विधूतभ्रमसंशयवितण्डः पण्डिताभियुक्तो युक्तोपलब्ध्युपलब्धत्रैकालिकत्रैलोकिकसकलतत्त्वो महातपा मुनिवरचरको भगवदात्रेय-पुनर्वसूपदिष्टायुर्वेद-व्यास-भगवन्मुनिवराग्निवेश-विततायुवेद-तन्त्र प्रतिसंश्चिकीर्षयाऽतिविपुलस्थूलधीभिषजां हृदये विधारणाय परमानुजिघृक्षया विशद-प्रधुर-प्रसाद-गुणगणोज्ज्वल-वर्णपदमुक्ताफलजालेरशेषविशेषेणाखिलार्थतत्त्वसूत्रेणेनं चिन्तामणिदुरमणिकान्तकान्ततरलविहारहारं शारीरमानसागन्तुदोष-दृषित-धातुवैषम्य न-सौम्याग्नेय-विकार-निकरोपहत-विकल-कलेवर-चेतसां स्वास्थ्यसंस्थापनोत्पादनार्थमतुलनिर्मलकरुणाईचेतसाऽग्रन्थीत् ।
तं बहुधा सुविचिन्त्य रविकान्तमिवानवशेषाद भाष्यम् । चिन्तामणिमयतरलं शेषभाषितमप्याद्यमस्य ॥
पातालमहाभान्यवरकप्रतिसंस्कृतैः । मनोवाक्कायदोषागां हऽहिपतये नमः ॥ नरदत्तगुरूद्दिष्ट चरकानुगामिनी।
क्रियते चक्रदत्तेन टीकायुर्वेददीपिका ॥ सभ्याः! सद्गुरुवाकसुधा तिपरिस्फीतश्रुतीनस्मि वो नाल तोषयितुं पयोदपयसा नाम्भोनिधिस्तृप्यति । व्याख्याभासरसप्रकाशनमिदं त्वमिन् यदि प्राप्यते
क्वापि क्वापि कणो गुणस्य तदसौ कर्णे क्षणं दीयताम् ॥ ____ इह हि धर्मार्थकाममोक्षपरिपन्थिरोगोपशमाय ब्रह्मप्रभृतिभिः प्रणीतायुर्वेदतन्त्रवतिविस्तरत्वेन सम्प्रति वर्तमानाल्पायुमै धसां पुरुषागां न सम्यगाधिगमः, तदनधिगमाञ्च तद्विहितार्थानामननुष्ठाने तथैवोपप्लवो रुजामिति मन्वानः परमकारुणिकोऽत्रभवानग्निवेशोऽल्पायुम्धसामपि सुखोपलम्भार्थ नातिसंक्षेपविस्तरं कायचिकित्साप्रधानमायुर्वेदतन्त्र प्रणेतुमारब्ध

Page #15

१म अध्यायः
सूत्रस्थानम् । जल्पकल्पतरुरेष निर्मितः कल्पयत्यभिचिन्तित फलम् ।
जल्पितो हि मुधिया सुधीगणैर्लभ्यमप्यमलं रसोत्तमम् ॥ तत्र प्रथममेव ग्रन्थसन्दर्भभारम्भे तदसमापनकारणविघ्नविनाशनपरमाताचारपरम्परापरिमाप्तमङ्गलाचरणमुचितमिति तदाचरणीयत्वे प्रचुरतरविघ्नशङ्काशङ्कितचेतसा प्रचुरतरविघ्नभनाय प्रचुरतरमङ्गलमेव शिप्यशिशिक्षयिषया प्रत्यध्यायमग्रतोऽथशब्दोपादानेनाचचार। . तत्रादावेवोक्तसङ्गत्या दीर्घजीवितस्य अतिशयप्रयोजनकखात् तन्निदानस्थानत्वेन दीर्घजीवितीयाध्यायस्य प्राधान्याद, व्याख्यारम्भे प्रथमं मङ्गलमाचरति । अथात इत्यादि।-अथशब्दो मङ्गलार्थः। यत्किञ्चित् कम्ोपक्रमे विघ्नोपशमाय मङ्गलमेवाचरणीयमिति प्रसिद्धसिद्धान्ते भगवता जगद्विधात्रा वर्णात्मकशब्द सिमुक्षया प्रेरितेन प्राणवायुना हृदिस्थितेनवोदें, चलता कण्ठस्थितोदानपवनेन मिलता प्रयत्नविशेषेणाहतादेव कण्ठादुत्पाद्यमानस्य तस्य
ओकारस्य चाग्र एवाविर्भावात् । ___ अत इत्येतत् तु अवच्छिन्ने सामीप्यावच्छिन्ने वा बुद्धिरथे शक्तायुव्वेदीयतत्रोपस्थापकादेतच्छब्दादधिकरणे सप्तम्यास्तसिल , तेन अत्र आयुर्वेदीयतन्त्र वान्। तस्मिंश्च श्लोकनिदानविमानशारीरेन्द्रियचिकित्सितकल्पसिद्रिस्थानात्मकेऽभिधातव्ये निखिलतन्खप्रधानार्थाभिधायकतया श्लोकस्थानमेवाने वक्रव्यममन्यत। वक्ष्यते हि 'इलोकस्थानं समु. द्दिष्टं तन्खस्यास्य शिरःशुभम्। चतुष्काणां महार्थानां स्थानेऽस्मिन् संग्रहः कृतः" इति। .
तत्र च सूतस्थानेऽप्युत्पन्नरोगग्रहणे स्वरया रोगोपघातिभेषजाभिधायिचतुष्केऽभिधातम्ये निखिलतन्त्रवीजभूतहेतुलिङ्गौषधाद्यर्थस्य तथा तन्त्रप्रवृत्तपंङ्गप्रयोजनबदायुर्बेदागमादेरभिधायक दीर्घजीवितीयमध्यायमभिधातुमारब्धवान् ।
श्रोतृजनप्रवृत्तिहेत्वभिधेयप्रयोजनसम्बन्धोपदर्शक श्रोतृबुद्धिसमाधानाय ब्याख्यानप्रतिज्ञापरमष्टपदम् अष्टसंख्याया मङ्गलवेनादौ सूखं निवेशितवान् “अथातो दीर्घ जीवितीयमध्याय व्याख्यायामः" इति । यतो निरभिधेये सप्रयोजने कचटतपादौ साभिधेये वा प्रयोजनशून्ये काकदन्तपरीक्षादौ प्रभावतां प्रवृत्तिर्नोपलभ्यते, तेनादावभिधेयप्रयोजनेऽभिधातव्ये ; यदुक्त "अभिधेयफलज्ञान-विरहस्तिमितोद्यमाः। श्रोतुमल्पमपि ग्रन्थं नाद्रियन्ते हि साधवः"। अभिधेयवत्त्वप्रयोजनवत्त्वनिर्वाहार्थञ्चाभिधेयशास्त्रयोरभिधानाभिधेयलक्षणः सम्बन्धः प्रयोजनशास्त्रयोश्च साध्यसाधनभावलक्षणोऽभिधातव्यः। ...
तत हाभिधेयं हिताहितादिरूपेणायुः, वक्ष्यते हि " हिताहितं सुख दुःखमायुस्तस्य हिताहितम् । मानञ्च तच्च यखोक्रमायुर्वेदः स उच्यते” इति, । अव च सर्वाभिधेयावरोधो यथास्थानमेव व्य परणीयः। प्रयोजन धातुसाम्यम्, यथोक्त “धातुसाम्यक्रिया चोका तन्त्रस्यास्य प्रयोजनम्"

Page #16

चरक-संहिता। । दीईओवितीयः इत्यर्थः । किञ्च वाचनिकमङ्गलाचरणमन्तरेण मनसापि मङ्गलाचरणाद विघ्नोपशमो भवतीति शिष्यशिक्षार्थ स्वयं मनसा कृताभिमतदैवतप्रणामेन आचरितमङ्गलज्ञापनार्थम् आनन्तार्थकाथशब्दमादौ निबन्ध । तथाच अतः इत्येतच्छब्दात् पञ्चम्यास्तसिल ; तेनातो मनसा कृताभिमतदेवताप्रणाम-. जनितमङ्गलाचरणात् अथानन्तरं दीर्घजीवितीयमध्यायं व्याख्यास्याम इति योजना।
किश्च शास्त्र नासङ्गतं प्रयुञ्जीतेत्यत एतद्वन्यप्रणयने का सङ्गतिरित्याशङ्कायां शिष्यजिशासानन्तरमेतद्दीर्घञ्जीवितीयाध्यायाधनेकग्रन्थस्योत्तरखशापनार्थमादौ
इति। सम्बन्धोऽप्यायुःशास्त्रयोरभिधानाभिधेयलक्षणः, प्रयोजनेन च धातुसाम्येन सममस्य शास्त्रस्य हेयोपादेयज्ञानावान्तरल्यापारस्य साध्यसाधनभावलक्षणः । तदेतत् सर्च, दीर्घ जीवितीयमित्यनेन पदेन दीर्घ जीवितीयशब्दमधिकृत्य कृतप्रयोजनाद्यभिधायकं "धातुसाम्यक्रिया चोक्रा" इत्यादिवाक्याभिधायकेन दर्शितं मन्तव्यम्।
ननु प्रयोजनाभिधानं शास्त्रप्रवृत्तपर्थमिति यदुक्त तन्न युक्त, यतो न प्रयोजनाभिधानमात्रण प्रयोजनवसावधारणम् विप्रलम्भकसंसारमोचनप्रतिपादकादिशास्त्र'षु प्रयोजनाभिधानेऽपि निष्प्रयोजनत्वदर्शनात् । अथ मन्यसे-आप्तप्रयोजनाभिधानमेतत् तत् कुतोऽयथार्थत्वम् ? ननु भोः कथमयं प्रयोजनाभिधायी आप्तः ? तदभिहितशास्त्रस्य यथार्थत्वादिति चेत् ; हन्त, न यावच्छास्त्रस्य प्रयोजनवत्त्वावधारणं न तावच्छास्त्रप्रवृत्तिः, न यावच्छास्त्रप्रवृत्तिः न तावच्छास्त्रस्य यथार्थवावधारणम्, न यावच्छास्त्रस्य यथार्थत्वावधारणं न तावच्छास्त्रस्य कर्तु राप्तत्वमवधार्यते, आप्तस्वामवस्तौ च कुतस्तदभिहितप्रयोजनवत्तावधारणमिति चक्रकमापद्यते। अथ मन्यसे मा भवतु प्रयोजनवत्तावधारणम् , अर्थरूपप्रयोजनवत्तासन्देह एव प्रवर्तको भविष्यति, कृष्यादावपि हि प्रवृत्तिस्र्थ सन्देहादेव, न हि तत्र कृषीबलानां फललाभावधारणं विद्यते, अन्तरा अवग्रहादेरपि सम्भाव्यमानत्वात्।
नन्वेवमसत्यपि प्रयोजनाभिधाने सप्रयोजननिष्प्रयोजनशास्त्रदर्शनात् शास्त्रत्वमेव प्रयोजनबत्तासन्देहापदर्शकमस्तु, तथाप्यल प्रयोजनाभिधानेन। नैवम् । न हि सामान्येन प्रयोजनसन्देहः प्रयोजनविशेषार्थिन तथा प्रवर्त यति, यथाभिप्रेतप्रयोजनविशेषविषयः सन्देह , अभिप्रेतविशेषविषयश्च सन्देहो न विशेषविषयस्मरणमन्तरा भवति, अतो ये तावदनवस्ताग्निवेशप्रामाण्यास्तेषां धातुसाम्यसाधनमिदं शास्त्रं न वेत्येवमायारविशेषसन्देोत्पादनार्थ प्रयोजनविशेषाभिधानम्। ये पुनः परमर्षेरग्निवेशस्थायत एवावतप्रामाण्यास्तेषां तदभिहितप्रयोजनवत्तावधारणेन व प्रवृत्तिरिति युक्त प्रयोजनाभिधान', प्रयोजनाभिधायिवाक्ये तु स्वल्पप्रयत्नबोध्ये प्रयोजनसामान्यसन्देहादेव . प्रवृत्तिरुपपन्ना, न पुनरनेकसंवत्सरले शबोध्ये शास्त्र'; तदेव यदुच्यते प्रयोजनाभिधायिवाक्यप्रवृत्तावपि प्रयोजनमभिधातव्यं तथा चानवस्थेति तन्निरस्तं भवति ।

Page #17

१म अध्यायः
सूत्रस्थानम् । आनन्तार्थाथशब्द निबद्धवान् । तत्र शिष्याणामियं जिशासा-इह खलु लोके लोकानां सकलफलमुख्ये मोक्षे गवेषणीये तत्त्वज्ञानमेव मूलं, तत्र पुनर्मुमुक्षुत्वं, तत्र शमदमादि, तत्र च पारत्रिकै हिकफलभोगविरागः, तत्र सत्यासत्यवस्तुविवेकः, तत्र बुद्धिः, तत्र मनःशुद्धिः, तत्र नित्यक्रिया, तत्र नैमित्तिककर्म गुरुदेवभूदेवाधचनं, तत्र धनं, तत्र जीवितं, तत्रारोग्यं हेतुः। तच्चारोग्यं दीर्घायुश्च कथं भवतीति जिज्ञासानन्तरं स्वस्थातुरपरायणायुवेंदै तदारोग्यदीर्घजीवितोपायविधिजिशासोद्देश्यस्य तदारोग्यदीर्घजीवितोपायविधिज्ञानस्य विषयतया आरोग्यदीर्घजीवितोपायविधिरूपसङ्गतिमतोऽत्राभिधातव्यसमिति बोध्यम् । अतोऽथेत्यकरणात् पञ्चम्याः सप्तम्याश्च तसिल व्याख्याद्वयेन बोध्यः । तथा चातः शिष्यप्रश्नादथानन्तरमित्येकवारमन्वितमत इति पदमायत्तता सप्तम्यन्तत्वेनोपलभ्यमानं पुन
अथेत्यादि सूत्र अथशब्दो ब्रह्मादिप्रणीततन्त्र स्वल्पायुर्मेधसामर्थानवधारणस्य तथाभीष्टदेवतानमस्कारशास्त्रकरणार्थगुज्ञिालाभयोरानन्तयें प्रयुक्रोऽपि शास्त्रादौ स्वरूपेण मङ्गलं भवति दकाहरणप्रवृत्तोदकुम्भदर्शनमिव प्रस्थितानाम् ग्रन्थादौ मङ्गलसेवानिरस्तान्तरायाणां ग्रन्थकतु श्रोतणामविघ्न नेष्टलाभो भवतीति युक्त मङ्गलोपादानम्। अथशब्दस्य मङ्गलत्वे स्मृतिः “ओंकारश्चाथशब्दश्च द्वावेतौ ब्रह्मणः पुरा। यामित्त्वा विनिर्यातौ तेन माङ्गलिकावुभौ" ॥ शास्त्रान्तरे चादौ मगलत्वेन दृष्टोऽयमथशब्दः, यथा “अथ शब्दानुशासनम्,” “अथातो धम्म व्याख्यास्यामः" इत्यादौ। अभीष्टदेवतानमस्कारस्तु ग्रन्थादौ शिष्टाचारप्राप्तः परमशिष्ट नाग्निवेशेन कृत एव, अन्यथा शिष्टाचारलङ्घनेन शिष्टत्वमेव न स्यात् व्याख्यानान्तरायभयात्, तथा ग्रन्थाविनिवेशितस्यापि नमस्कारस्य प्रत्यवायापहत्वाच्च न ग्रन्थनिवेशनम् । यथा च गुज्ञिालाभानन्तरमेतत् तन्वकरणं तथा “अथ मैवीपरः पुष्यम्" इत्यादी स्फुटमेव । ग्रन्थकरणे च गुर्वानुमतिप्रतिपादनेन प्रन्थस्योपादेयता प्रदर्शिता भवति। यत् पुनः शिष्यप्रश्नानन्तर्यात्वमथशब्दस्य वण्यते तन्न मां धिनीति, न हि शिष्यान् पुरो व्यवस्थाप्य शास्त्र क्रियते। श्रोतृबुद्धिस्वीकारे तु शास्त्रकरणं युक्रम्, न च बुद्धिस्थीकृताः प्रष्टारो भवन्ति ।
__ अतःशब्दोऽधिकारप्रागवध्युपदर्शकः, अत ऊद्रं यदुपदेक्ष्यामो दीर्घ जीवितीयं तदिति ; यदि वा हेती, येन, ब्रह्मादिप्रणीतायुवेंदतन्त्राणामुक्रन नायेनोत्सम्बन्धत्वमिव , अतो हेतोदर्घजीवितीयं व्याख्यास्याम इति योजनीयम्।।
दीर्घ जीवितीयमित्यव दीर्घ जीवितशब्दोऽस्मिन्नस्तीति मत्वर्थे “अध्यायानुवाकयोलुक च" इति शप्रत्ययः, यदि वा.दीर्घ जीवितमधिकृत्य कृतो ग्रन्थोऽध्यायरूपस्तन्त्ररूपो वा इत्यस्यां विवक्षायामधिकृत्य कृतो ग्रन्थ इत्यधिकारात् “शिशुक्रन्दयमसभ" इत्यादिना छः। एवमन्यत्राप्येवजातीये मन्तव्यम् । अब सत्यपि शब्दान्तरे दीर्घ जीवितशब्देन व संज्ञा कृता, दीर्घ जीवित
+ उरसन्नत्वमिवेति पाठान्तरम् ।

Page #18

चरक-संहिता। [ दीर्घजीवितीयः दीर्घञ्जीवितीयादाक्वेतव्यम् । तेनातः शिष्यप्रश्नादथानन्तरमतोऽस्मिन् वक्तव्ये स्वस्थातुरपरायणायुन्चदे दीर्घजीवितीयाद्यध्याय व्याख्यास्याम इत्यर्थः । अथात्रोत्तरवचनप्रयोजकमश्नोद्दे श्यज्ञानविषयो हि सङ्गतिः षोढा, यथोक्ता च'उपोद्धातः प्रसङ्गश्च हेतुतावसरस्तथा। निर्वाहकैककार्यत्वे पोढा सङ्गतिरुच्यते॥” तत्र प्रकृतोपपादकत्वमुपोद्घातकसम्, स्मृतस्योपेक्षानहब प्रसङ्गलम्, हतुता तस्य फलरूपार्थस्य कारणवम्, अवसरखं पूर्वोक्तस्य सामान्यस्य प्रभेदस्य चाशेषविशेषेण निरूपणादाकालाविरहः, अङ्गप्रत्यङ्गाभ्यां प्रकृतस्य निष्पादकत्वं निर्वाहकसम्, तत्कार्य हेतुखमेककार्यसमिति; आसु षटन सङ्गतिषु मध्येष्वत्रोपोद्घात एव सङ्गतिः। स्वस्थातुरपरायणविधिबोधकवाक्यलक्षणोत्तरदर्शनात् पदार्थाख्यतत्रयुक्तौ वा आरोग्यदीर्घायुर्जननोपायविधेरेव जिशासायां
शब्दस्यैव प्रवचनादौ निवेशात् प्रशस्तत्वाच्च। दीर्घ जीवितशब्दोऽस्मिन्नस्तीति दीर्घ जीवित. शब्दमधिकृत्य कृतो वेत्यनया व्युत्पत्तया दीर्घ जीवितीयशब्दस्तन्तऽध्याये च प्रवर्तनीयः । तेन दीघजीवितीयं व्याख्यास्याम इत्यनेन तन्वं प्रति व्याख्यानप्रतिज्ञा लब्धा भवति, पुनर्दीर्घजीवि. तीयमिति पदमावत्र्याध्यायपदसमभिव्याहृतमध्यायच्याख्यानप्रतिज्ञां लम्भयति ; दृष्टज्ञावृत्य पदस्य योजनम्, यथा अपामार्ग तण्डुलीये. “गौरवे शिरसः शूले पीनसे" इत्यादौ "शिरसः" इति पदं गौरवे" इत्यनेन युज्यते. आवृत्य 'शूले" इत्यनेन। अतश्च यदुच्यते अकृततन्त्रप्रतिज्ञा अध्यायप्रतिज्ञा उनकायमाना इति तन्निरस्तं भवति ; यदि वा अध्यायप्रति वास्तु, तयैव तन्त्रप्रतिज्ञाप्यर्थलब्धैव, न ह्यध्यायस्तन्त्रव्यतिरिक्तस्तेनावयवव्याख्याने तन्तस्याप्यवयविनो व्याख्या भवत्येव, यथा अङ्गुलीग्रहणेन देवदत्तोऽपि गृहीतो भवति। अवयवान्तरव्याख्यानप्रतिज्ञा तु न लभ्यते, तान्तु प्रत्यध्यायमेव करिष्यति ।
अध्यायमिति-अधिपूर्वादिङः “इडश्च" इति फर्मणि घसा साध्यम्, तेन अधीयते असौ इत्यध्यायः, न चानया व्युत्पत्या प्रकरणं चतुष्कस्थानादिध्वतिप्रसङ्गः, यतो योगरूदयं संज्ञा, अध्यायस्य प्रकरणसमूहविशेष एव दीर्घजीवितीयादिलक्षणे पङ्कजशब्दवद्वर्तते, न योगमात्रण वर्तते, वक्ष्यति हि “अधिकृत्येयमध्यायनामरज्ञा प्रतिष्ठिता" नामसंज्ञा योगरूइसंज्ञेत्यर्थः, यदि वा फरणाधिकरणयोरर्थयोः “अध्यायन्यायस्वावसंहारधारावायाश्च" इतिसूक्षण निपातनादध्यायपदसिद्धिः, अधीयतेऽस्मिन्ननेन वा अर्थविशेष इत्यध्यायः, अतिप्रसत्रिनिषेधरतूफ्रन्यायः ।
व्याख्यास्याम इति–च्याङपूर्वात् ख्यातेलटा सोध्यं, चक्षिको हि प्रयोगेऽनिच्छतोऽपि व्याख्यातुः क्रियाफलसम्बन्धस्य दुनिवारत्वेन “स्वरितजित" इत्यादिनात्मनेपदं स्यादिति। वीति विशेषे, विशेषाश्च व्याससमासादयः। आङोऽयं क्रियायोगे ; ये तु मादायामभिविधौ वा आड प्रयोग मन्यन्ते, तेषामभिप्रायं न विद्मः ; यतो मर्यादायामभिविधौ चाङः प्रातिपदिकेन योगः स्यात्, यथा “आसमुद्रक्षितीश," "आपाटलीपुलाद् वृष्टो देवः" इत्यादौ, इहापि च तथा, क्रियायोगविरह

Page #19

१म अध्यायः
सूत्रस्थानम् । प्रकृतस्य तदारोग्यदीर्घायुविधिज्ञानस्य विषयारोग्यदीर्घायुविधेरुपपादकखात् । अथवा अत्राथशब्दोऽधिकारार्थः, तेनात ऊर्द्ध मधिकार इत्यर्थः। कः पुनरधिकार इत्यत आह-दीर्घजीवितीयमिति। दीर्घञ्जीवितमधिकृत्य कृतं ग्रन्थमत ऊर्द्धमधिकृत्य व्याख्यास्यामः । एवं सर्वत्राध्याये व्याख्येयम् ।
तत्रादौ खवाक्यस्य स्वयं वक्तुभनुचितखात् अपरमहर्षिवाक्यप्रतिसंस्कारकलमात्मनः ख्यापयितुममिवेषातन्त्रे विवरीतव्ये प्रथमतस्तत्सङ्गतिमत्त्व नायुवेंदप्रकाशाद्याश्रयत्वेन दीर्घजीवितीयाध्यायस्य प्राधान्यात् तदुपन्यस्यति दीर्घजीवितीयमध्यायं व्याख्यास्याम इति । व्याख्यास्याम इत्यनेन दीर्घञ्जीवितीयाध्यायस्य स्वसो तितस्य ब्रह्मणा प्रोक्तायुर्वेदवाक्यानुसारीयवं व्यञ्जितम् । “एकादशेऽहनि पिता नाम कुर्य्यात्” इतिवत् शास्त्रकारिणोऽपि स्वग्रन्थे "उपसगा. क्रियायोग" इति नियमात् आङ उपसर्गत्वं न स्यात्, ततश्चानुपसर्गेणाङा व्यवधानात् वेरुपसर्गता न स्यात् , येनाव्यवहितः स्वजातीयव्यवहितो वा धातोरुपसर्गो भवति ; व्याङोरपि डभयोरनुपसर्गत्वे तत्सम्बन्धोचितभूरिप्रातिपदिकल्पनागौरवप्रसङ्गात् । तस्मात् क्रियायोगित्वमेवाङो न्याय्यम्। अथ, अत', दीर्घ, जीवितीय, अध्याय, वि, आ, ख्यास्याम इत्यरपदत्वम्।
ननु खलु कथमग्निवेशः सकलपदार्थाशेषज्ञानव्याख्येयमायुवेदं व्याख्यास्यति ? यतो न तावदभेषजादीनामशेषविशेषः प्रत्यक्षज्ञेय', सर्वपदार्थानां प्रत्यक्षाविषयत्वात् । अन्वयव्यतिरेकाभ्यान्तु सर्वपदार्थावधारण दुष्करमेव ; यत एकमेव मधु स्वरूपेण जीवयति, मारयति चोष्णं समघृतञ्च, कफप्रकृत हितमहितं वातप्रकृतेः, आनूपे सात्म्यमसात्मंघ मरौ; शीते सेव्यमसेव्यं ग्रीष्मे, हितमवृद्ध वृद्ध चाहितं, अल्पं गुणकरम् आबाधकरमत्युपयुक्तं, आमताङ्गतमुदरे उपक्रमविरधित्वादतिविभ्रमकरम् : काठमाचीयुक्रञ्च माषकं पक्कं निकुचेन सहोपयुक्र मरणाय अथवा बलवर्णवीर्यतेजउपघाताय भवतीत्येवमादि तत्तदयुक्र तत्तच्छतशः करोति ; अत एव एकस्यैव मधुनो रूपं यदानेन प्रकारेण दुरधिगम, तदाल कैव कथा निखिलपदार्थाशेषविशेषज्ञानस्य, अजानंश्च व्याचक्षाणः कथमुपादेयवचन इति कृत्वा गुरोराप्तात् प्रतिपन्न प्रतिपादयिय्याम इति दर्शयन् तामिमां शङ्कां निराचिकीर्षु गुरूत्तानुवादरूपता स्वग्रन्थस्य दर्शयन्नाह-इति ह स्माह भगवानात्रय इति ।
अत्र इतिशब्दो वक्ष्यमाणार्थपरामर्षकः हशब्दोऽवधारणे; यथा “न ह वै शरीरस्य प्रियाप्रिययोरपहतिरस्ति" इति अत्र न ह इति नैवेत्यर्थः । अत्र “स्माह" इतिशब्दप्रयोगेण भूतमात्र एव लिडर्थे "लट् स्म” इति लट , न भूतानद्यतने परोक्ष, आत्रेयोपदेशस्याग्निवेशं प्रत्यपरोक्षत्वात्, यथा च भूतमात्र लिड़ भवति तथा च दयिष्यामः । भगं पूजितं ज्ञानं, तद्वान्, यथोकम् “उत्पत्तिं प्रलयञ्चैव भूतानामागतिं गतिम् । वेत्ति विद्यामविद्याञ्च स वाच्यो भगवानिति"

Page #20

चरक-संहिता। [दीर्घजीवितीयः व्यवहारार्थ स्वाभिमतसंशां कुर्युः, इत्यतः सर्वेषामेवाध्यायानामादौ यद्वाक्यं वाक्यार्थी वा वर्तते, तद्वाक्यवाक्यार्थान्यतरैकदेशेन स्वरूपपरत्वेन प्रातिपदिकसशायां तदधिकृत्य कृते ग्रन्थे इत्यर्थे तद्धितविधानेन शाब्दबोधे ग्रन्थेऽत्राध्यायस्य संशां चकार। तथा हि अध्यायादौ दीर्घजीवितमन्विछन्नित्यादि-वाक्यस्यैकदेशदीर्घजीवितेति-शब्दात् स्वरूपपरतया प्रातिपदिकसंज्ञकसान दीर्घजीवितमधिकृत्य कृत इत्यर्थे छतद्धितान्तमध्यायविशेषण दीर्घजीवितीयमिति । __ अध्यायमिति-अधीयते सङ्गतार्थबोधको यो ग्रन्थः सोऽध्यायस्तं तथा। व्याख्यास्याम इति-स्फुटार्थी करणपूर्वकविस्तृतार्थी करणानुकूलवाक्योत्पादनाव्यापारो व्याख्यानं, तकलशालिखादध्यायस्य कर्मत्वं, बहुवचनम् . “एकस्मिन् अस्मदि च” इत्यनेन । ननु एतेनाप्यध्यायस्य स्ववाक्यवसंशयः यदि वा भगशब्द समस्तैश्वय्यमाहात्म्यादिवचन', यथोक "एश्वर्यस्य समस्तस्य धर्मस्य यशस: श्रियः । ज्ञानवैराग्ययोश्च व * षण्णां भा इतीङ्गना" ॥ अवरपत्यमा यः, अनेन विशुद्धवंशत्वं दर्शितं भवति ।
___ अवान्ये वर्गयन्ति चतुर्विधं सूत्रं भवति --गुरुसूत्र, शिष्यसूत्र, प्रतिसंस्कर्तृ सूत्र, . एकीयसूत्रम् , तत्र गुरुसूत्र, यथा--"नैतद् बुद्धिमता द्रष्टव्यमग्निवेश" इत्यादि, प्रतिसंस्कत्तं सूत्र' यथा-“तमुवाच भगवानात यः” इत्यादि, शिष्यसूत्र यथा-"नैतानि भगवन् पञ्चकंपायशतानि पूर्य्यन्ते' इत्यादि, एकीयसूत्र यथा--- "कुमारस्य शिरः पूर्वमभिनिनिव्वतते इति कुमारशिरा भरद्वाजः” इत्यादि। तेनायं व्याख्यानप्रतिज्ञासूत्र गुरोरेव, शिव्यस्याग्निवेशस्य व्याख्यानेऽनधिकारत्वात्, द्वितीयसूत्र प्रतिसंस्कर्तुः, इतिशब्देन च प्रकारवाचिना “दीर्घञ्जीवितीयं व्याख्यास्यामः" इति परामृप्यते । तेनाह स्मेति, भूतानद्यतनपरोक्ष एव भवति प्रतिसंस्कार प्रत्यायोपदेशस्य परोक्षत्वात् । अनेन न्यायेन च “तमुवाच भगवाना यः” इत्यादावपि लिडविधिरुपपन्नो भवति । सुश्रुते च "यथोवाच भगवान् धन्वन्तरि.” इति प्रतिसंस्कर्त सूवमिति कृत्वा टीकाकृता लि विधिरुपपादितः। अत्र ब्रूमः, यत्तावक शिष्यस्याग्निवेशस्य व्याख्यानानधिकारादिदं गुरोः सूत्र, तन्न, न हि जात्या गुरुत्वमस्ति, यत: स एवान यः स्वगुरुमपेक्ष्य शिष्यः, अग्निवेशादीनपेक्ष्य गुरुः, एवमग्निवेशोऽपि ग्रन्थकरणकाले स्वबुद्धिस्थिरीकृतान् शिष्यान् प्रति गुरुरिति न कश्चिद्दोषः । यत् पुनद्वितीयसूत्रस्य प्रतिसंस्कत्तं सूत्रतया भूतानद्यतनपरोक्षे लिडू विधिरुपपद्यते, तत्र विचार्य, किमिदं द्वितीयं सूत्र पूर्ववाक्यैकतापन्न, न वा, यद्यकवाक्यतापम, तदा सुश्रुते-तथा व्याख्यास्यामो यथोवाच धन्वन्तरिरिति योजनीयं, तथा घ व्याख्यास्याम-इतिक्रियैकवाक्यतापन्नम् उचाचेति पदं न भिरकत कं भवितुमर्हति, तथा च कुतो लिडिधिः ? अथ नैकतापन्न तदा गौरश्वः पुरुषो हस्तीतिवन्नार्थसङ्गतिः। किञ्च यत्तु
* कामस्याथ प्रयत्नस्य इति पाठान्तरम्।

Page #21

१म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
हुन
दीर्घञ्जीवितमन्विच्छन् भरद्वाज उपागमत् । इन्द्रमुतपा बुद्ध्वा शरण्यममरेश्वरम् ॥
स्यात् तन्निरासार्थमाह-इति ह स्माह भगवानात्रेय इति । ननु यथोवाचाय इत्यनेनैव सिद्धौ सत्यां भगवानिति यदुक्त तेनात्रेयस्यापि तपःप्रभावजमितयुक्तज्ञानादिभाग्यवत्त्वं ख्यापितम् । उक्तं हि ;- “उत्पत्तिश्च विनाशश्च भूतानामागतिं गतिम् । वेत्ति विद्यामविद्याञ्च स वाच्यो भगवानिति ॥" नतु तदा किं भगवदात्रेयस्य स्ववाक्यं व्याख्यास्यते ? सोऽपि यदुवाच तत् किं तस्य स्वीयवाक्यम् ? तथात्वं चेत् तदा तस्यापि स्ववाक्यस्य प्रमाणतया स्वयं वक्तुमनुचितख' स्यादित्यत आह, इतिहेति - इतिहेतीत्थम्भूतलक्षणे तृतीयान्तं पारम्पय्यपदेशेनाह स्म उवाचेत्यर्थः, द्वितीयान्तं वा उपदेशानेकत्वाद वेदस्य । एतेनाग्निवेशोक्त वाक्योत्तरतद्वाक्यस्यात्रोक्तिर्न विरुध्यते । पारम्पय्र्योपदेशानतिक्रमेण अन्यूनानतिरिक्तत्वेनायुच्वेदमात्रेयोऽग्निवेशायोवाचेति ध्वनितम् ||१||
、
गङ्गाधरः- स च कथं पारम्पय्योपदेशं लेभ इत्याकाङ्क्षायां तदात्रेयोक्त पारम्पय्र्योपदेशप्रकारं दर्शयति, दीर्घञ्जीवितमित्यादि । उग्रतपा भरद्वाजो मुनिः
जतूकर्णादौ प्रतिसंस्कत्त श्रुतिगन्धोऽपि नास्ति, तत्कथं "नानाश्रुतपरिपूर्णकण्ठः शिष्यो अलूकर्णः प्राब्जलिरधिगम्योवाच" इत्यादौ लिविधिः ? अनेन न्यायेन चरकेऽपि प्रतिसंस्कृत - सूपक्षे लड् विधिर्नास्ति, तस्माच्चर केऽग्निवेशः सुश्रुते सुश्रुत एव सूत्राणां प्रणेता, कचित् किचिदर्थे स्तोतु ं निन्दितु वा आख्यायिकारूपं पुराकल्पं दर्शयन् किमपि सूतं गुरूक्रानुवादरूपतया किमयेकीयमतानुवादरूपतया लिखति; प्रतिसंस्कर्त्ता त्वयं ग्रन्थं पूरयति तदाद्यप्रन्धकन्तु तयैव । लिङ्ग विधिस्तु भूतानद्यतनमात्र एवं छन्दोविहितो भाषामामपि वर्णनीयः, अन्यथा उवाचेति पदं जतूकर्णादौ न स्यात्, तत्र च हरिवंशे धौम्योपाख्याने “मामुवाच " इति, तथा "अहमुवाच " इति श्च न स्यात् । यथा “स मामुवाचाम्बुचरः कूम्मों मानुषदेहष्टक् । किमाश्च मयि मुने धन्यवास्मि कथं विभो" । तथा " स्वयम्भूवचनात् सोऽहं वेदान् वै समुपस्थितः । उवाच चैनां चतुरः " इति । यदपीति हस्मात्यित इतिशन पूर्व्वस्व परामृष्यते, तन्न, येन दीर्घञ्जीवितीयादि सूत्रमात्र तदर्थस्य वा गुरूतत्वप्रतिपादने सति नैवोत्तरत्राभिधेयाभिधानेन निखिलतन्त्रस्य गुरुकावादरूपतया करणं श्रोतृश्रद्धाकरणं प्रतिपादितं भवति । भवति तु भावयितुं यथा पुरा व्याख्यातं तस्मात् तदेव न्याय्यमिति । अग्निवेशस्य व्याख्यास्याम इति बहुवचनमेकस्मिन्नपि अस्मदः प्रयोगात् बहुवचनप्रयोगस्य साधुत्वात् साधु हि वदन्ति वकारो "वयं करिष्यामः" इति । भगवानास य इत्यत्र तु एकवचननिर्देशकृतो भगवानित्यनेनैवात्र यस्य गुरोगौरवस्य दर्शितत्वात् ॥ १ ॥
I
"
चक्रपाणि: - ननु यथाग्निवेशस्यायुर्वेदस्य दुरधिगमत्व ेन प्रत्यक्षतो वान्वयव्यतिरेकात् वा ज्ञानं
२

Page #22

चरक-संहिता। [ दीर्घजीवित्तीयः दीर्घजीवितमन्विच्छन् अमरेश्वरमिन्द्र शरण्यं बुद्ध्वा दीर्घजीवितोपायारोग्यरोगप्रशमनानाम् उत्पत्युपायवक्तृत्वेन स्वल्पजीवितरोगभयात् रक्षितारं मला उपागमत् प्राप। संयोगस्य हि संयोगिदेशप्रतिनियतमानत्वेऽपि कालवैशिष्ट्य न विरुध्यते। मानन्तु द्विविधं-दैशिकं कालिकश्च। तत्र प्रतियोग्यनुयोगिदेशयोः यन्मानं तत् सममानं, दैशिकं यथा-हस्तमितदण्डयोः सर्वदेशे संयोगो हस्तमितः। तथा संवत्सरो महाकालस्तस्य यदणुखानुपलादिमुहूर्तादिदिनमासाद्यात्तद्विवत्सरादिमानं तन्मानसमन्वितं कालवृत्तित्वेन यन्मानं तन्मान कालिक, तदत्र शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसु संयोगस्य जीवितस्य दीर्घत्वं प्रतिनियतकालातिशयकालमानवैशिष्टयन दैशिकमिति। ननु दीर्घत्वं परिमाणभेदः, स च गुणस्तस्य च शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसंयोगलक्षणे गुणविशेषरूपे न सम्भाव्यते, एवमात्र यस्यापि कथमायुर्वेदज्ञानं स्यात्, यन्मूलमग्निवेशस्यायुर्वेदज्ञानं समीचीनमुच्यते, इत्याशङ्कमायुर्वेदस्याविप्लु तागमं दर्शयन्नाह दीर्घजीवितमित्यादि।-जीवितं शरीरेन्द्रियसस्वात्मसंयोगः; तच्च दीर्घमिति दीर्घकालसम्बन्धि, कालशब्दोऽप्यत्र लुप्तनिहिटो द्रष्टव्यः, यत्तन्त्रशैली चैवमाचार्य्यस्य, यत आदिमध्यान्तलोपान् करोति, ये लुप्ता अपि गम्यन्त एव, यथा 'ग्राम्यानूपौदकरसा' इत्यत्र मांसशब्दो लुप्तस्तथा दिग्धविद्ध इत्यन्त्र विषशब्दो लुप्त इत्यादि । अन्विच्छन्निति अनुरूपं दीर्घमिच्छन्निति। भरद्वाज इति गोत्रनाम, उग्रतपा इति विशेषणेन भरद्वाजस्य मानुषस्यापि इन्द्राभिगमनशक्तिः तथा शरण्यत्वप्रतीतिशक्तिश्च पदय॑ते ; अचिन्त्यो हि तपसां प्रभावो येनागस्त्यो महोदधिमपि चुलुकनिपेयमकरोत् । न च वाच्यमुग्रतपस्वेनैव किमित्ययमायुर्वेदमपि न बुध्यते ? यतस्तपःप्रभावोऽपि प्रतिनियतविषयत्वान्न सर्वत्र शक्रिमान् ; शक्तिश्चास्य कार्योन्नया, तेन गुरुनिरपेक्षायुर्वेदज्ञानलक्षणका-दर्शनात्, न तत् तपस्तन... समर्थमित्यवधारयामः ; किंवा गुरुपूर्वक्रमेणैवायुर्वेदज्ञानं फलतीतीन्द्रमुपागमदभरद्वाजः।..
'अथ कथं ब्रह्मादिष्वायुर्बेदपूर्वगुरुषु विद्यमानेषु इन्द्रमवायमुपागमत् ? युक्तञ्च प्रधानगुरोरेव श्रवणं, यतः शिष्यपरम्परासञ्चारिणी विद्याऽसम्यग ग्रहणादिदोषात् पात्रपरम्परासञ्चार्यमाणमधुवत् क्षीणापि संभाव्येत, अत आह-बुद्धा शरप्यममरेश्वरमिति ; यस्मादयमेवेन्द्रोऽल्पायुः, स एव भयतस्तानां यथा शरण्यो रक्षणहितो न तथा ब्रह्मादयः । तेन तमेवोपागमत् । अमरेश्वर इत्यनेन च इन्द्रस्य रक्षणोपयुक्ततां दर्शयति, राजा हि प्रजारक्षणे प्रयत्नातिशयवान् भवति ।
__“ननु दीर्घजीवितमन्विच्छनित्यत्र दीर्घस्याव्यवस्थितत्व'न कियरकालं तदीर्घमभिन्न तम् ? तत्र युगानुरूपं वर्षशतं, यदुक्क “वर्षशतं खलायुषः प्रमाणमस्मिन् काले"। एतच्च फलिकालादौ परमायुः, कालस्य यथा यथा क्षयस्तथा तथायुषः क्षयः ; यदाह “संवत्सरशते पूर्णे याति संवत्सरः क्षयम् । देहिनामायुषः काले यत्र यन्मानमिप्यते" ॥ एतदनुसारेण पूर्वयुगेष्वायुःप्रकर्षः, यदाह भगवान् व्यासः "पुरुषाः सर्वसिद्धाश्च चतुर्वर्षशतायुषः। कृते त्रेतादिकेऽप्य

Page #23

१म अध्यायः
सूत्रस्थानम् । जीविते वृत्तिर्नोपपद्यते, इति चेन्न, समवायेन परखापरवयुक्तिसयापृथक्लपरिमाणसंस्काराभ्यासानां गुणादिष्वप्यवाधात् । यथा दुग्धे यन्माधुय्यं ततोऽधिकमिक्षुषु माधुर्य, तथा षड़सा दश शब्दा इत्यवमादयः। अन्विच्छनिति-अप्राप्तपाप्त्यनुकूलगत्यादिव्यापारोऽन्वेषणम् । इन्द्रमिति - इदि पर। मैश्वय्ये, इत्यस्माद्धातोरप्रत्ययान्तत्वेन राजमात्रबोधकस्य इन्द्रशब्दस्य सहस्र/ लोचनेऽत्र वृत्तिज्ञापनायोक्तममरेश्वरमिति। अमरेश्वरशब्देन हरिहरब्रह्मणा। मलाभनिरासार्थमिन्द्रमिति । अथवा इन्द्रपदेन भूतलस्थजन्तुरक्षितृवम्, अमरेश्वरपदेन देवरक्षितृत्वं शापितम् ॥ पादशो हसति क्रमात्" । कर्मणानुरूपञ्चायुर्नियतं वा अनियतं वा भवति, तत्र बलवत् कारब्धं नियतं यथायमस्मिन् काले म्रियत एव, परम् अबलवत्कारब्धं त्वनियतं, तद् यदा दृष्टं विषादि मारकं प्रत्ययमासादयति तदा सञ्जातबलं मारयति, यदा न प्राप्नोति दृष्टं मारकं कारणं, तदा युगानुरूपायुःप्राप्तौ युगप्रभावजजीकृतशरीरं मारयति। अत्र दृष्टान्तश्चाचार्येण दशितः यथा-"हयक्षः स्वगुणोपपन्नो वाह्यमानो यथाकालं स्वप्रमाणक्षयादेवावसानं गच्छति, स एवाक्षोऽतिभाराधिष्ठितः” इत्यारभ्य “यावदन्तराव्यसनमापद्यते तथा अनियतायुषः अन्तरा प्राणा अपरान् निरुध्यन्ते" इत्यन्तेन । यदा त्वनियतायुषो रसायनमाचरन्ति तदा तत्प्रभावात् युगप्रभाव. नियतायुर्लङ्घनं भवति, यदाह "तानि यावन्ति भक्षयेत्, जीवेद्वर्षसहस्राणि तावन्त्यागतयौवनः" इत्यादि। न तु बलवत्कर्म नियतस्यायुषो लङ्घनमस्ति, यदाह "कर्म किञ्चित् क्वचित् काले विपाकनियतं महत् । किञ्चितु कालनियतं प्रत्ययैः प्रतिबुध्यते"। हन्त यद्यवं तदा सर्वत्र कम्मैव कारणं मरणे जीविते वा तथा व्याधौ व्याध्यपगमे वा, सत् किमनेनायुर्वेदेन कर्मजनितफलानुविधायिना ? तथाहि यत्तावदुच्यते नियतं कर्म, तत्र तावदायुर्वेदव्यापारो नास्ति, येन नियतेनैव कम्मणा मिलितमपि दृष्टं तत्र विफलीक्रियते, यच्चाबलवत्कारब्धत्व नाभियतमायुरुच्यते, तदपि न श्रद्धाधीनं, येनादृष्टशक्तिपराभवेग दृष्टस्य काय्यकारितां दृष्टा विवादाध्यासितेऽपि विषयेऽदृष्टमेव कारणम् अवधारयामः, दृष्टं त्वदृष्टाकृष्टमेव तत्र भवति, नैवम्, एवं सति सानुष्ठानस्योपरमप्रसङ्गः, किञ्च केबलकम्मवादिनो दृष्टमपवदतोऽदृष्टोत्पत्तिरेव न प्राप्नोति, अदृष्टं हि दृष्टाग्निष्टोमादिजन्यं, दृ टञ्च कारणं कम्प्रवादिनोऽभिमतम् । अथादृष्टकारणं दृष्टमिच्छन्ति, हन्त तहि तेनैव न्यायेन दहनादीनामपि किमिति शीतापहत्वस्फोटादिजनकत्व न स्वीक्रियते ? किञ्च केवलकम्मघादिनो दृछ कारणे व्याप्तिग्रहणाभावाददृशानुमानमेव न स्यात् तस्माद् दृशमह पञ्च कारणम्। तत्र क्वचिदृ दोन बाध्यते क्वचिच्च दरमहर नेति । तेन यत्र पुरुषे बलवत्त्वनियतमरणकारणमदृष्टं तत्र जीवितमरणयोरकिञ्चित्करोऽयमायुर्वेदः, किन्तु तत्रापि नियतमरणकालादाक दाखजनकध्याधिप्रशमने व्याप्रियत एव यदि व्याधिरपि तस्य नियतकम्मजन्यो न स्यात्, यत् तु कर्मानियतविपाकं भवति तत् प्रति सर्वथा प्रयोजनबदायुर्वेदोपादानं, बत्तु युगनियसमायुः, तन्नातिबलवता कर्मणा नियमितं, येन रसायनप्रयोगात् तदबाधनं दृष्टत्वादनुमन्यते न तु

Page #24

चरक-संहिता। [दीर्घजीवितीयः ब्रह्मणा हि यथाप्रोक्तमायुर्वेदं प्रजापतिः । जग्राह निखिलेनादावश्विनौ तु पुनस्ततः॥ अश्विभ्यां भगवान् शक्रः प्रतिपेदे ह केवलम् ।
ऋषिप्रोक्तो भरद्वाजस्तस्माच्छक्रमुपागमत् ॥ २ गङ्गाधरः- ननु भरद्वाजो मुनिः किं स्वस्य दीर्घायुरन्विच्छन् इन्द्रमुपागमत् उत प्रजानामित्याशझायाम् ; किं स्वयमुदुक्तोऽन्येन। वा नियुक्त इत्याशङ्कानिरासाय पारम्पय्योपदेशं प्रदर्शयन्नाह-ब्रह्मणेत्यादि शक्रमुपागमदित्यन्तम् । हि यस्माद, ब्रह्मणा हिरण्यगर्भेण यथाप्रोक्तं प्रोक्तमनतिक्रम्य आयुर्वेद निखिलेन निरवशेषेणादौ प्रजापतिर्जग्राह तद्ब्रह्मत एव अध्ययनेनेत्यूह्यम् । ब्रह्मण आयुश्चेदं प्रजापतिजग्राहेति नोत्तवा ब्रह्मणा हीत्यायध्ययनक्रमोपदर्शनरूपेण निर्देशात् ; अध्ययनक्रमो हि उपाध्यायेनादौ स्वरवर्णादिवैश्य न यथाशास्त्रवाक्यमुच्चरितथ्यं पश्चात् तथैव शिष्येणोच्चरितव्यमिति । प्रोक्तिग्रहणक्रिययोः क खापादानखयोदयोब्रह्मणि प्राप्तौ परकारकखादुभयार्थे कर्तृपद साधु । मोक्तत्युक्त्या आयुर्वेदप्रकाशकत्वं ब्रह्मणः ख्यापितं न खायुव्वेंदस्रष्टत्वं, तेनायुर्वेदस्य प्रसिद्धख स्वत एवेत्युक्तं भवति। अश्विनौ तु, पुनः पश्चात् ततः प्रजापतितोऽध्ययनेन ब्रह्मणा यथाप्रोक्तमायुव्वेदं निखिलेन जगृहतुन तु प्रजापतिना प्रतिसंस्कृतमिति । अश्विभ्यां भगवान् शक्रो ब्रह्मणा यथाप्रोक्तमायुदं केवलं कृत्रनं प्रतिपेदे। हशब्द एवार्थे। तेन प्रतिपन्नवान् नतु कस्मैचिद दत्तवान् । ये तु एतेनाकृतशिष्यत्वेन शक्रस्य शिष्यार्थित्वेन ब्रह्माद्यपेक्षया सुस्थहितासुरहितचिकित्साभ्याम् । अयञ्च वादः शास्त्रकारेण स्वयमेव प्रपञ्जन निर्लोचनीय इति नेह प्रतन्यते॥
__ चक्रपाणि:-- कथमिन्द्र एव शरथ्यो न ब्रह्मादय इत्याह ब्रह्मणा हीत्यादि ।-हिं यस्मादर्थे, प्रजापतिक्षनामा, प्रोक्रमिति प्रकर्षेणोकं प्रकर्षश्चानवशेषेणाभिधानम्, यथेत्यनेन तथाशब्दस्य नित्यसम्बन्धस्याकर्षणवत्वात् यादृश प्रोक्त तादृशमेव जग्राह, निखिलेनेत्यनवशेषेण। अश्विनौ तु ततः प्रजापते गृहतुः ; अत्रापि यथाप्रोक्त निखिलेन चतिपदं तथैव योजनीयम्, एवमश्विभ्यां भगवान् शक्रः प्रतिपेदे हेत्यत्रापि यथाप्रोनमित्यादि योजनीयम् ; ह-शब्दरत्ववधारणे, तेन प्रतिपेद एव, परं शक्रो न तु कस्मैचिदायुर्वेदं दत्तवान् इत्यर्थः। अनेन च ग्रन्थेनान्यूनाधिकायुर्वेदागमोपदर्शकेन यथा ब्रह्मण आयुर्वेदज्ञानं तथा इन्द्रस्यापीति दर्शितं ; तेन ब्रह्मणो वा आयुर्वेदः श्रूयते इन्द्रावति न कश्चिदर्थतो विशेषः । इन्द्रे त्विदमधिकं यदयमसंक्रामितविद्यत्वेन शिष्यार्थी, यदुक्त "यो

Page #25

म अध्यायः
सूत्रस्थानम्। विघ्नभूता यदा रोगाः प्रादुर्भूताः शरीरिणाम् ।
तपोपवासाध्ययन-ब्रह्मचर्यव्रताजुषाम् ॥ विशेषमुणयोगात् शरण्यख व्याक्षिरे तन्न सङ्गच्छते ; “अथ ते शरणं शक्र ददृशुर्ध्यानचक्षुषा” इत्यनन्तरवचनस्य आनर्थक्यात् । यदि तत्र शक्रस्य अकृतशिष्यत्वेन शिष्यार्थिवगुणयोग एव ध्यानचक्षुषा शरण्यत्वेन दर्शने हेतुरित्युच्यते, तदा ब्रह्मादीनामपि कृतशिष्यत्वेन शिष्यार्थिवाभावेऽपि कृतशिष्यत्वेन शिष्यकरणे सिद्धिभाजनखादिगुणयोगस्यापि हेतुख कल्पितु किं न रोचयते ? वस्तुतोऽत्र कृत्स्नार्थे केवलशब्दोऽवधारणे तु हशब्दः, तेन कृत्स्नमेवायुर्वेदं प्रतिपेदै न त्वेकदेशमित्यर्थः। ध्यानचक्षुषा शक्रस्य शरण्यत्वेन दर्शने व प्रजापालनकर्तुत्वेनेश्वरनियोजितलं हेतुरिति सूचनाय भगवानिति शक्रस्य विशेषणमुक्तम् । ब्रह्मादयो हि सृष्ट्यादिकर्त्तारो न तु साक्षात् पालकाः। पालनमपि हि प्रजानां
परम्परया तेषां न तु कश्चित् साः प्रजाः साक्षात् प्रतिपालयति किन्तु · काश्चित् साक्षात् काश्चित् परम्परयेति तत्त्वम् । भरद्वाजो मुनिर्यस्मात् शक
गन्तुमृषिप्रोक्तस्तस्माच्छक्रमुपागमदित्यथः॥२॥ __गङ्गाधरः-ननु भरद्वाजो मुनिः किं निजस्य दीर्घजीविताय ऋषिभिः प्रोक्तोऽयवा ऋषीणां किंवा प्रजानामथवा सर्वेषामित्याशंसायामाह । विघ्रभूता इत्यादि । तपोपवासादीनां मङ्गलजनकानां विघ्नविनाशकलेन तज्जुषां प्राणिनां विघ्नभूता रोगा न भवितुमर्हन्ति इत्याशवाह, तपोपवासेत्याद्यजुषामिति । हि गुरुभ्यः सम्यगादाय विद्यां न प्रयच्छत्यन्तेवासिभ्यः स खलु ऋणी गुरुजनस्य महदेनो विन्दति'इत्यतोऽकृतशिष्यत्वेन शिष्यार्थि त्वविशेषयोगात् ब्रह्मादिभ्यो विशेषेणेन्द्र एव शरण्य ति। ब्रह्मणस्तु परमगुरोविदितसकलवेदस्य सर्वत्रातिरोहितमतेरायुर्खेदज्ञानं स्वतः सिद्धमेवेति न गुव॑न्तरापेक्षा। एतच्च ब्रह्मादिगुरुपरम्परोपदर्शनमायुर्वेदस्याविप्लु तागमोपदर्शनार्थं तथा महापुरुषसेवितत्वेनोपादेयत्वोपदर्शनार्थञ्च ; वचनं हि तत्र “यन्मन्येत महद्यशस्विपुरुषसेवितम्" इत्यादि यावत् "उपादद्याम्छात्रः" इति । ऋषिप्रोक्त इति वक्ष्यमाणवृत्तान्तेन ऋषिप्रोक्तः। तस्मादिति यस्मादिन्द्र एव विशेषेण शरण्यः ॥२॥
चक्रपाणिः-अथ कथमयमृषिप्रोक्त इत्यायुर्बेदस्य मतवलोकगमने हेतुमाह, विघ्नभूता इत्यादि। -विघ्नभूता इत्यन्तरायस्वरूपाः, रुजन्तीति रोगाः, प्रादुर्भूता इत्याविभूताः, अयञ्च रोगप्रादुर्भावः कृतयुगान्ते बोद्धव्यः, वक्ष्यति हि "भ्रश्यति तु कृतयुगे” इत्यादिना रोगप्रादुर्भावं जनपदोसनीये, प्रादुर्भावश्च पूर्व सिद्धस्यैवाविर्भावः, तेन रोगसन्ताननित्यताप्यविरुद्धा भवतीत्यर्थोऽर्थे * ब्रह्मचर्यग्रताषुषामिति चक्रपाणितः पाठः ।

Page #26

१४
चरक-संहिता। [दीर्घजीवितीयः तदा भूतेष्वनुक्रोश पुरस्कृत्य महर्षयः। समेताः पुण्यकाणः पावें हिमवतः शुभे॥
तदा मूत
विघ्नभूता इत्यत्राभूततद्भावे चिर्न सम्भवति रोगाणामुत्पत्तित एव विघ्नस्वरूपत्वेन अविनस्वरूपखाभावात् । शरीरिणामिति जीविनां न खात्मनां बहुप्राण्यभिप्रायेण बहुवचनोपपत्तावप्यात्मानो हि पुंसां निर्विकारत्वेन नित्यत्वेन च निर्विघ्ना इति। तपेति सर्वेऽसन्ता अप्यदन्तास्तेन तपशब्दस्तपोऽर्थकः छान्दसखाद्वा सलोपो, 'निषिद्धविधेरनित्यत्वाद्वा विसर्गलोपे सति न सन्धिनिषेधः। तदति । भूतेष्विति पञ्चमहाभूतशरीरिसमवायलक्षणलोकेषु। अनुक्रोशः कारुण्यम् । पुरस्कृत्येत्यग्रे कृत्य । समेताः समागताः। पुण्यकाणः पुण्यं पुण्यजनक कर्म क्रिया येषां ते तथा। महर्षीणां भूतेष्वमुक्रोशे पुण्यकर्मकल हेतुः। महर्षयो भूतेषु सानुक्रोशाः पुण्यकर्मकखात् । पुण्यकर्माकखञ्च भूतेष्वनुक्रोशेनेतदारम्भात् । शरीरिणां विघ्नभूतरोगाः समानकालिकतया महर्षीणां भूतेष्वनुक्रोशपुरस्कारपृचकहिमवत्पाश्वसमागमे हेतव इति ॥
दशमहामूलीये वक्रव्यः । शीय्यत इति शरीरं तदस्यास्तीति शरीरी, तेन शरीरं स्वत एव शीय्यमाणं रोगसम्बन्धात्तु नितरां शीय्यत इति सूचयति । केषां विधभूता इत्याह, तपोपधासाध्ययनेत्यादि ।-रोगग्रस्ता हि शरीरिणस्तपःप्रभृतीनि कत्तुं न पारयन्ति विघ्नवत्वात्, तथा आयुषश्च मारकत्वेन केचिद् गदा विरोधिका भवन्ति। अत्र तपश्चान्द्रायणादि, उपवासः क्रोधादिपरित्यागः सत्याधु पादानञ्च, वचनञ्च उपावृत्तस्य पापेभ्यः सहवासो गुणे हि यः। उपघासः स विज्ञेयो न शरीरस्य शोषणम्" अध्ययभ घेदाध्ययनं, ब्रह्मणे मोक्षाय चर्यं ब्रह्मचय्यम् उपस्थनिग्रहादि, व्रतमीप्सितकामो नियमः, आयुरुक्तं, तपोपवास इति प्रयोगः पूर्वत्रासिद्धविधेरनित्यधेन तपःसकारस्थानिभूतयलोपस्य सिद्धत्वात् ज्ञेयः, यथा नोपधाया इति ; भूतेषु प्राणिषु, अनुक्रोशमित्यनुकम्पां, कस्मात् ? अनेकाथत्वाद्धातूमां, पुरस्कृत्येति आदृत्य । एतेन प्राणिरोगहरणमेव प्रधानमायुर्वेदोपगमने महर्षीणां फलम्, आयुःप्रकपस्तु अनुषङ्गसिद्धस्तेषां महात्मनामिति भावः । नरेष्विति वक्रव्ये यदयं भूतेष्विति सामान्यशब्दं करोति, तेन न समानजीवप्रयुक्रेथमनुकम्पा, किन्तु प्राणित्वमानप्रयुक्रेति समदग्नितामृषीणां दशयति । महान्सश्च ते ऋषयश्चति महषयः, अनेन चतुर्विधा अपि ऋषयः- ऋषिकाः, ऋषिपुत्राः, देवर्षयः, महषयश्च गृह्यन्ते, महष्यनुगामित्वादृषिकादीनामपि ग्रहणम् । पुण्यं पावनं कर्म येषां ते पुण्यकर्माणः, पशु काभिस्तृतं पार्श्वे तेन पार्श्वमिव ततं पार्श्व, शुभ इति पदं कर्त्तव्यसमाध्यनुगुणतोपदर्शनार्थे, यतः शुभे हि देशे समाधयः प्रसीदन्ति ॥

Page #27

१म अध्यायः
सूत्रस्थानम् । अङ्गिरा जमदग्निश्च वसिष्ठः काश्यपो भृगुः। । आत्र यो गौतमः साङ्ख्यः पुलस्त्यो नारदोऽसितः ॥ अगस्त्यो वामदेवश्च मार्कण्डेयाश्वलायनौ । पारिनिर्भिक्षुरात्र यो भरद्वाजः कपिष्ठलः ॥ विश्वामित्राश्वरथ्यौ च भार्गवश्च्यवनोऽभिजित् । गार्यः शाण्डिल्यकौण्डिल्यौ वानिर्देवलगालवौ ॥ सांकृत्यो वैजवापिश्च कुशिको वादरायणः । बड़िशः शवलोमा * च काप्यकात्यायनावुभौ । काङ्कायनः कैकशेयो धौम्यो मारीचिकाश्यपौ। शर्कराक्षो हिरण्याक्षो लोकाक्षः पैङ्गिरेव च ॥ शौनकः शाकुनेयश्च मैत्र यो मैमतायनिः ।
वैखानसा बालखिल्यास्तथा चान्ये महर्षयः॥ गङ्गाधरः-ते पुनर्महर्षयः के इत्यत आह । अङ्गिरा इत्यादि तथा चान्ये महर्षय इत्यन्तम् । काश्यपो भृगुरिति कश्यपगोत्रं भृगु म ऋपिन तु सप्तर्षिषु भृगु ष यः । आत्रेयोऽत्र कृष्णात्रिपुत्रः पुनर्वसुः । गौतमः साङ्खा इति बौद्धविशेषगौतमव्यात्तये साङ्खा इति। पुलस्त्यो नारदोऽसित इति यस्यौरसः शूद्रायां देवर्षिारदो जातः । अगस्त्यो सतीदेहोद्भवः वामदेवः । पारिक्षिर्नाम भिक्षुर्दण्डी स आत्रेय एव न खन्यस्य पुत्रः। भरद्वाजः कपिष्ठलो न तु कुमारशिरःप्रभृतिर्भरद्वाजः। शुनकपुत्रः शौनकः। शाकुनेयो नाम ब्राह्मणः। मैत्रेयो मैमतायनिः । बालखिल्या वैखानसा वानप्रस्थाः। तथा चान्ये महर्षय इति भद्रकाप्यादय इति ॥
चक्रपाणिः-के ते महर्षय इत्याह अङ्गिरा इत्यादि।-बहु.षीणामन्त्र कीर्तनञ्च ग्रन्थादौ पापक्षयहेतुत्वेन, तथा आयुर्वेदस्यैवंविधमहापुरुषसेवितत्वेन सेव्यत्वोपदर्शनार्थञ्च ति, एषु च मध्ये केचित् यायावराः; केचिच्छाकीनाः, केचिदयोनिजाः, एवम्प्रकाराश्च सर्वे मिलिता बोद्धव्याः, भिक्षुरित्याय
M
* शरलोमेति चक्रपाणितः पाठः ।

Page #28

चरक-संहिता। [ दीर्घजीवितीयः ब्रह्मज्ञानस्य निधयो यमस्य * नियमस्य च । तपसस्तेजसा दीप्ता हूयमाना इवाग्नयः॥ सुखोपविष्टास्ते तत्र पुण्यां चक्र : कथामिमाम् ॥ धर्मार्थकाममोक्षाणामारोग्यं मूलमुत्तमम् ।
रोगास्तस्यापहन्तारः + श्रेयसो जीवितस्य च ॥ गङ्गाधरः-तेषां महर्षीणां साधम्यमाह, ब्रह्मशानस्येत्यादि। ब्रह्मणो शानं ब्रह्मज्ञानं तस्य । ब्रह्म पुनः यतोवाचेत्यादि निगमनिर्दिष्टम् तस्य ज्ञान स्वरूपश्चानम् । यमस्य नियमस्य चेति । यमनियमौ द्वौ दशकौ । तथोक्तमत्रिसंहितायां स्मृतिशास्त्र -
"आनृशंस्य क्षमा सत्यमहिसा दानमाजवम् । प्रीतिः प्रसादचाचौर्य माई वञ्च यमा दश । शौचमिज्या तपो ध्यानं स्वाध्यायोपस्थनिग्रहो । बतमौनोपवासाथ स्नानश्च नियमा दश ॥ यमान् सेवेत सततं न नित्यं नियमान् बुधः ।
यमान् पतत्यकुर्वाणो नियमान् केवलान् भजन ॥" इति। निधयो निधानस्थानानि। तपसस्तेजसा तपोजनितब्रह्मतेजसेत्यर्थः । ननु तेषां महर्षीणां हिमवत्पाश्र्वे समागमनेन विनभूतरोगेषु विषयेषु किमभूदित्यत आह, मुखोपविष्टा इत्यादि। तेऽगिरःप्रभृतयो महर्षयस्तत्र शुभे हिमवतः पार्वे पुण्यां पुण्यजनिकां भूतहितत्वात् कथां प्रबन्धकल्पनामित्यर्थः॥
गङ्गाधरः-इमामिति यदुक्तं तदाह ;-धर्मार्थत्यादि। धर्मः पुण्यमों धनं कामोऽभिलाषस्तद्विषयः स्वर्गादिश्च । मोक्षो विषयवासनात्यागजनितसुखदुःखेषु चरमदुःखत्यागपूर्वकचरमसुखसाक्षात्कारः। इति कश्चित् । तत्र विशेषणं, वक्ष्यति हि "तन्नति भिक्षुरात्र यः" इति, वैखानसा इति, कम्मविशेषप्रयुक्रा संज्ञा, बालखिल्यास्तु स्वल्पप्रमाणाः केचिदृषयः ; निधय इव निधयोऽक्षयस्थानत्वेन, दमो दान्तत्वम्, इमामित्यने वक्ष्यमाणाम् ॥
चक्रपाणि:-धारणाद्धम्म: स चात्मसमवेतः कार्यदर्शनानुमेयः, अर्थ : सुवर्णाविः, काम्यत इति कामो वनितापरिव्वङ्गादिः, मोक्षः संसारविमोक्षः, आरोग्यं रोगाभावाद्धातुसाम्यं, मूलं कारणम्,
* दमस्येति चक्रः। + तस्यापहत्तार इति चक्रः ।

Page #29

म अध्यायः]
सूत्रस्थानम् । प्रादुर्भतो मनुष्याणामन्तरायो महानयम्।
क्रः स्यात् तेषां शमोपाय इत्युक्त्वा ध्यानमास्थिताः॥३ मोक्षे सुखाभावात् । मूलमादिकारणम् । तच्चादृष्टमपि तद्वारणायाह, उत्तममिति । -सत्यपि जीविनामदृष्टे मानुषिकादिशरीरिखाभाबे पारलौकिकशरीरित्वे धर्मादयो यस्मानोत्पद्यन्ते तस्मादारोग्यं मानुषिकादिकर्मकारिशरीरिव्याधिविरहः । सत्यपि व्याधितमनुष्यादीनामदृष्टे धर्मादयो नोत्पपद्यन्ते रुजाकुलेन्द्रियवप्रतिबन्धनात् । धादिषु आरोग्यमूलवं दर्शयितुमाह, रोगा इति । तस्य श्रयसः श्रयोन्तस्य , अन्तशब्दलोपादिह धर्मादिचतुष्कस्येत्यर्थः । यद्वा सामीप्येन गङ्गायां घोषवत् धर्मादिषु चतुर्यु लक्षणा। अथवा प्रशस्यशब्दात् ईयमुना श्रेयःशब्दस्य प्रशस्ततमानां बोधकखात् प्रशस्ततमा धर्मादयश्चवारो लभ्याः। तत्रापि मोक्षस्य प्रशस्ततमत्वेन श्रेयःशब्दाभिधेयवं योगरूढिटत्ता बोध्यम् । यद्वा तस्येत्यारोग्यस्येति योज्यम् । न केवलं रोगा धर्माद्यपहारस्ततोऽधिक दोषशालिनोऽपीत्याह, जीवितस्य चेति। यद्वा रोगावसाने धर्मादयः स्युरित्याह । एतेनैतदुक्तम् । स्वयं रोगशमनं न स्याद्विना भेषजेन, यदि वा स्यात, आयुः परिहीयते, यावता कालेन हि स्वयं वा चिकित्सया वा रोगशान्तिर्भविता, तावत्कालन्तु न धर्माद्यर्थः स्यात् । यदि वा तेन व्याधिना मृत्युः स्यात् तदा तज्जन्मनि न स्युरेव धर्मादयः। किञ्च व्याधीनां चिरसत्त्वेन दुर्बलेन्द्रियबादायुःक्षयादयश्च स्युरित्यतः शरीरिणामारोग्यं रोगानुत्पत्तात्पन्नव्याधिशान्त्यन्यतरत् धादिषु निदानमिति। मनुष्याणां महानन्तरायो महान् विघ्नो रोगरूपः प्रादुर्भूतः। तेषां रोगार्तमनुष्याणां कः शमोपायो विघ्नोपशमकारणं स्यादित्युक्त्वा ते महर्षयोऽङ्गिरःप्रभृतयो ध्यानमास्थिताश्च युजानबुद्धिमखात् । युक्तशानं हि ध्यानधारणं नापेक्षते ॥३॥ उत्तममिति प्रधान, तेनारोग्यं चतुम्वर्गे प्रधान कारणं, रोगगृहीतस्य क्वचिदपि पुरुषार्थेऽसमर्थत्वादित्युक्त, तस्यापहर्तार इति आरोग्यस्यापहर्तारः, इदमेव च रोगाणामारोग्यापहरणं यदनथस्य लाभः, न पुनरुत्पनो रोगः पश्चादारोग्यमपहरति भावाभावयोः परस्पराभावात्मकत्वात्, श्रेयसः जीवितस्य चेति श्रेयोवज्जीवितं हितत्व न सुखत्वेन चार्थे दशमहामूलीये वक्ष्यमाणं, तस्य जीवितस्यापहार इति योजयति, अश्रेयः जीवितमहितत्व न दुःखहेतुतया चानुपादेयमिति कृत्वा तदपहरणमिह नोक्त। अत्र सुखहितजीवितोपघातो धर्मोपघातेनैव लब्धः, तेन वयं पश्यामः-श्रेयाशब्देन

Page #30

चरक-संहिता। [दोर्ष जीवितीयः अथ ते शरणं शक्र ददृशुानचक्षुषा। स वक्ष्यति शमोपायं यथावदमरप्रभुः॥४ कः सहस्राक्षभवनं गच्छेत् प्रष्टुं शचीपतिम् ॥ अहमर्थे नियुज्येऽयमति प्रथमं वचः ।
भरद्वाजोऽब्रवीत् तस्मादृषिभिः स नियोजितः ॥५ गङ्गाधरः-ननु ध्यानधारणेन किमभूदित्याह ;-अथेत्यादि। अथ ध्यानावस्थानानन्तरं ते ध्यानस्था अङ्गिर प्रभृतयो महर्षयः शक्र मघवानं शरणं ध्यानचक्षुषा चिन्ताशालिमनसा निश्चयबुद्धिलक्षणचक्षुषा ददृशुः। ननु शक्र शरीरिणां विघ्नसमुत्पत्तो शरणत्वेन यद ध्यानचक्षुषा ते महर्षयो ददृशुस्तत् किं शक्रः शरीरिणां चिकित्सया विघ्नभूतरोगोपशमं करिष्यति . उतान्यथा वेत्यत आह, स वक्ष्यतीत्यादि। स शक्रश्चिकित्सया न शरीरिणां विघ्नभूतरोगोपशमं करिष्यति, किन्तु यथावत् यथारिधिना व्याधेः शमोपायं वक्ष्यति। इत्थमेव शक्र शरणं ददृशुरिति भावः॥४॥
गङ्गाधरः-अथ मुनयः किं चक्रुरिति महषीणां तत्र कृतेतिकर्तव्यतामाह-कः सहस्राक्षेत्यादि । शचीपतिरित्यनेन शचीसिक्तरेतसमपि शक्र सर्वलोकपालकखादुपासितुमर्हतीति सूचितम् । सर्वेषु महर्षिषु परस्परं भाषमाणेषु प्रथमं भरद्वाजस्तान् महर्षी न् अत्रार्थेऽस्मिन् प्रयोजनेऽयमहं नियुज्ये भवद्भिरिति वचो यस्मादब्रवीत् तस्माद्भरद्वाज ऋषिभिरङ्गिरःप्रभृतिभिर्नियोजितःप्रेरित इति । ऋषिप्रोक्तो भरद्वाज इति यत् पूर्वमुक्तं तत्र ऋषिप्रोक्तिविवरणमेतबोध्यम् ॥ ५॥ सामान्येनाभ्युदयवाचिना धर्मादयोऽभिधीयन्ते, जीवितशब्देन च जीवितं, यतो जीवितं स्वरूपेगैध सम्बप्राणिमा निरुपाध्युपादेयं, वचनं हि " आचक्रिमेव च ब्रह्मण इयमात्माशीरायुष्माणभूयांसम्" इति यत्त्वत्यन्तदुःखगृहीतस्य जीवितं जिहासितं, तत्र दुःखस्यात्यन्तजिहासितस्यान्यथाहातुमशक्यत्वात् प्रियमपि जीवितं त्यक्तुमिच्छति न स्वरूपेण । अन्तराय इति धादिसाधने बोद्धन्यः । अयमिति रोगप्रादुर्भावरूपः, तेषामिति रोगाणां, शरणमिति रक्षितारं, शक्तत्वाच्छक उच्यते, ध्यानं समाधिविशेषस्तदुपलब्धिसाधनत्वात् चक्षुरिव ध्यानचक्षुः, तेन “स वक्ष्यति शमोपा यथावदमरप्रभुः" इति च ध्यानचक्षुषा ददृशुरिति योजना ॥ ३॥४॥
चक्रपाणिः-अथैतेषु मध्ये भरद्वाजः कथमिन्द्रमुपागत इत्याह क इत्यादि।-शचीपतिमित्य. नेम शचीसम्भोगन्यासक्रमपि अहमुपासितुं क्षम इति भरद्वाजो दर्शयति, अर्थे प्रयोजने, नियुज्ये पापाग्येयं, भन्न प्रकृते, अनतिशब्दो यमादर्थे, यथा “सुभिक्षमित्यागतः" यस्मात् सुभि

Page #31

१म अध्यायः
१६
सूत्रस्थानम्।
१६ स शकभवनं गत्वा सुरर्षिगणमध्यगम् । ददर्श. बलहन्तारं दीप्यमानमिवानलम् ॥ सोऽभिगम्य जयाशीर्भिरभिनन्य सुरेश्वरम् । प्रोवाच भगवान् धीमान् ऋषीणां वाक्यमुत्तमम् ॥ व्याधयो हि समुत्पन्नाः सर्वप्राणिभयङ्कराः। तद ब्रूहि मे शमोपायं यथावदमरप्रभो ॥६ तस्मै प्रोवाच भगवानायुर्वेदं शतक्रतुः ।
पदैरल्पैर्मतिं बुध्वा विपुलां परमर्षये ॥ गङ्गाधरः-ननु भरद्वाजः शक्रोपगमनं कथ चकार तदाह , स शक्र - त्यादि । सुराणां देवानामृषिगणः सुरर्षिगणस्तस्य मध्यग बलहन्तार बलनामासुरारि शक्रमिति यावत् । एतेन प्रजाविघ्नकरहन्तृत शक्रस्य दर्शितम् । दीप्यमानमिति । कृततपस्त्वेन प्रसिद्धतेजोभिरिति शेष इति सूचयितुमनलस्य न किश्चिद्विशेषणमुक्तम् । तस्य प्रसिद्धतेजस्वात् । एतेनानलवत् प्रसिद्धतेजस्वित्वेन शक्रस्य दर्शनात । भरद्वाजस्य क्रियबाणतपसा जायमानतेजस्वित्वेन ब्राह्मणजातिमत्त्वेऽपि डपाध्यायशिष्यभावयोग्यतोक्ता । “तपसस्तेजसा दीप्ता हूयमाना इवामयः” इत्यनेन महषीणां तपस्योत्पद्यमानतेजस्ववचनात् । शक्रसदनं गत्त्वा इन्द्रं दृष्ट्वा किं चकार तदाह-सोऽभिगम्येत्यादि। आशीः शुभचिन्तासूचनवाक्यं जयेतिरूपम् वाक्यमाह, व्याधय इत्यादि । सर्वप्राणीति । स्थावरजङ्गमानां सर्वप्राणभृताम् । हि यस्मात् तस्मात ॥६॥
गङ्गाधरः --इति भरद्वाजवचनं श्रुत्त्वा शक्रः किं चकार तदाह ; तस्मा इत्यादि । शतक्रतुः शक्रः। पदैरल्पैरिति अल्पाक्षरमयवाक्यप्रयोगेण विपुलां भरद्वाजस्य मतिं बुद ध्वा तस्मै भरद्वाजाय परमर्षये प्रोवाच अध्यापनव्यापारण ददौ । कीदृशरूपमायुर्वेदं प्रोवाचेत्यत आह–हेखित्यादि । हेतुरिति-हेतुः कारणं तमाशगत इत्यर्थः । नियोजित इति चौरादिकोणिच्, न हेतो, अनेन प्रकरणेन भरधामस्यायुगमे विशेषेणार्थित्वात् न प्रेरणमिति दर्शितं भवति ॥५६॥
चक्रपाणिः-प्रोवाचेति सम्यगुवाच, न तु प्रशब्दः प्रपश्चार्थः पदैरल्पैरित्युक्तत्वात् ; कमात् पदैरल्पैरवाचेत्याह मतिं बुद्धा विपुलामिति, यस्माद्विपुलमतिं भरद्वाजं प्रतिपक्षधान समात् परल्दै.

Page #32

वरक-संहिता |
हेतुलिङ्गौषधज्ञानं स्वस्थातुरपरायणम् । त्रिसूत्र शाश्वतं पुण्यं बुबुधे यं पितामहः ॥ ७
[ दीर्घजीवितोय;
वीजमित्यनर्थान्तरम् । स च द्विविधः - उपयोगिहेतुरुत्पादकश्च । तत्रोपयोगिहेतुः प्रयोजनीभूतयोर्धातुसाम्यरक्षणकरणयोर्व्विषये यस्योपयोगिता । स च द्विविधः । आधारभूतः सहकारी च हेतुः । तत्राधारः शरीरं मनश्च । सहकारी पुनः शरीरादिविशेषज्ञानमुत्पादकश्च हेतुरिति द्विधा । तत्रोत्पादको द्विधा समवायी निमित्तरूपश्च । तत्र समवायी च द्विविधः । चेष्टावान निश्चेष्टश्व । चेष्टावान् द्रव्यरूपो वातादिः । निश्चेष्टो गुणरूपो दोषदृष्यस्थानसंयोगादिः । निमित्तरूपश्च दण्डादिः । लिङ्ग' तद् येनोपलभ्यते । औषधं गुणवच्चतुष्पादरूप, तेषां ज्ञानं तानि ज्ञायन्ते येन तत् । ननु सुखहेत्वादिज्ञानरूपायुव्वेदवत् दुःखहेखादिज्ञानमप्यायुर्वेदरूपं किं न वा तद्ध तुलिङ्गौषधज्ञानखादित्याह स्वस्थातुरपरायणमिति । स्वस्थो धातुसाम्यवान् । आतुरो धातुवैषम्यवान् । तयोः परमुत्कृष्टमायनमागमनं येन तत् तथा । वस्तुतस्तु स्वस्थातुरपरायणमिति, स्वस्थे चातुरे च परं तत्परं तात्पय्र्यवद्विवक्षितमयनं गतिवर्त्म | स्वास्थ्यरक्षणातुर्य्य निवृत्तिरूपप्रयोजनसाधनोपदेशरूपमित्यर्थः । स्वस्थस्य चातुरस्य चेति करणे तु स्वास्थ्यहेतुलिङ्गौषधशानमातुय्य हेतु लिङ्गौपधशानमुपदेशरूपमायुर्वेदं बुबुधे इति लभ्यते । तथात्वे हि शारीरारिष्टादिज्ञानार्थमुपदेशस्यावैयर्थ्यं स्यात् तस्मात् स्वस्थातुरपरायणमित्येवोक्तम् । एतेनायुर्वेदस्य स्वास्थ्यरक्षणातुर्य्यशान्तिसाधन हेतुज्ञानलिङ्गज्ञानोषधशानकरणयावद्वस्तूपदेशवाक्यात्मकाथर्व्व वेदत्वमुक्तम् । मारणादिक्र कर्मादीनामुपदेशवाक्यात्मकाथव्यवेदत्वञ्च वारितम् । तथा चायुवेदे मारणोच्चाटनस्तम्भनमोहनबन्ध्याकरणगर्भपातनादीनां हेतुलिङ्गौषधानि
वाचेति भावः, मतिश्च बहुविषयत्व नोपचाराद्विपुलेत्युच्यते सा च मतिः शुश्रूषा श्रवणग्रहणधारणोहापोहतत्वाभिनिवेशवतीह विपुला वोद्रव्या, अत्र च इन्द्रेण दिव्यदृशा भरद्वाजाभिप्रायमप्रत एव बुद्धा आयुर्वेद उपदिष्टः, तेन भरद्वाजस्य इन्द्रपृच्छादि इह न दर्शितं, किंवा भूतमपि इन्द्रपृच्छादि ग्रन्थविस्तरभयादिह न दर्शितम् ॥
यादृशोऽसावल्पपदैरुपदिष्ट आयुर्वेदस्तमाह हेतुलिङ्गौषधज्ञानमिति । - हेत्वादीनि ज्ञायन्ते अनेनेति हेतुलिङ्गौषधज्ञानं यावच्च आयुर्वेदवाच्यं तावद्धत्वाद्यन्तभू तमित्यथः ; हेतुग्रहणेन सन्निकृष्टविप्रकृष्टब्याधिहेतुग्रहणं, लिङ्गग्रहणेन च व्याधेरारोग्यस्य च कृत्स्नं लिङ्गमुच्यते, तेन म्याभ्यारोग्ये अपि लिङ्ग शब्दवाच्ये, यतस्ताभ्यामपि हि तलिङ्गमेव वक्ष्यत्ति, " विषमारम्भ

Page #33

१म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
२१ सोऽनन्तपारं त्रिस्कन्द * मायुर्वेदं महामतिः।
यथावदचिरात् सव्वं बुबुधे तन्मना मुनिः॥ । प्राणिनां परिहायोपदेक्ष्यमाणानि सन्ति न तु प्रयोक्तव्यतयोपदेश्यन्त इति, सन्त्यपि न सन्तीति बोध्यम् । ननु ब्रह्मणा प्रोक्त मरणादिसूचकायुर्वेदं विहाय किमल्पैः पदैरसम्पूर्ण शक्र एवेदशायुर्वेदं भरद्वाजाय प्रोवाचेत्याशंक्याह, त्रिसूत्रमित्यादि। पितामहो ब्रह्मा त्रिसूत्रं हेतुलिङ्गौषधानि त्रीणि सूत्रान्ते येन यत्र बेति त्रिसूत्रमायुर्वेदं स्वस्थातुरपरायणं हेतुलिङ्गौषधशानम अत एव त्रिसूत्रमायुव्वेदं तस्मै प्रोवाचेत्युभयत्र योजनीयम् हेखित्यादि पुण्यान्तम् । शाश्वत नित्यम् । नित्यखञ्चास्य स्वयमेवाथै दशमहामूलीये प्रतिपादयिष्यते । शाश्वतमिति तु हेतुः। पुण्यं जन्यतयास्त्यस्येति पुण्यवन्तं पुण्यजनकमिति यावत् । शाश्वतमित्युक्त्या यं बुबुधे इत्युक्त्या चायुर्वेदस्य योगध्यानाभ्यासादिवोद्धादिप्रकाशकश्च ब्रह्मा न तु कति ख्यापितम् ॥७॥ ..
गङ्गाधरः--ननु शक्रस्तस्मै प्रोवाच स चाध्येतुं शक्नोति वा न वेत्यप्त आह ;-सोऽनन्तेत्यादि। सोऽपि भरद्वाजो महामतिर्मु निस्तन्मनास्तत्रायुवेदै ग्रहणार्थ मनोऽनन्यविषयकधीधारणेनैकाग्रचित्तं यस्य स तादृशः सन् सर्वं निरवशिष्टं तं त्रिस्कन्दं त्रिसूत्रं त्रीणि हेतुलिङ्गौषधानि स्कद्यन्ते गम्यन्ते येन यत्र वेति त्रिस्कन्दं त्रिसूत्रमिति यावत् । अनन्तपारं न न्तोऽन्तः शेषः पारः परतटश्च एतौ यस्य तं तथा। अन्ताभावः पाराभावे हेतुः। अचिरादतिशीघ्र यथावदमूलानां ज्वर एको हि लक्षणं । विषमारम्भमूलाच ज्वर एको निगद्यते ॥” इत्यादि। औषधग्रहणेन च सर्वपथ्यावरोधः, शरीरश्चात्र हेतौ लिङ्गे चान्तभवति, सुस्थातुरयोः परमुत्कृष्टमयनं माग इति सुस्थातुरपरायणम्। .
किमन्योऽयं हेतुलिङ्गौषधज्ञानरूप आयुर्वेदो ब्रह्मवुद्धादायुर्वेदादतानन्यः ? इत्यत आह त्रिसूत्रमित्यादि।-पितामहोऽपि यं त्रिसूत्र बुबुधे, तमिन्द्रः प्रोवाच ; त्रीणि हेत्वादीनि सूत्यून्ते यस्मिन् येन वा तत् त्रिसूत्र, तत्र सूचनात् सीवनात् सूत्रणाच्चार्थसन्ततेः सूत्र, एतेन तं यथा ब्रह्मा त्रिसूत्र बुबुधे तथैव तं हेतुलिङ्गौषधज्ञानमिन्द्रः प्रोवाचेत्यविप्लु तमागमं दर्शयति ; बुबुध इति न कृतवान्, अतएवोक्त शाश्वतं नित्यं इत्यथः, तच्च नित्यत्वं सूत्रस्थानान्ते व्युत्पादनीयम् ॥७॥
चक्रपाणि:-अथोहिष्टमायुर्वेदं कथं गृहीतवान् भरद्वाज इत्याह। सोऽनन्तेत्यादि।-अविद्यमानावन्तपारौ यस्यासावनन्तपारः, अत्र पारशब्देन गोबलीवहन्यायेनादिरुच्यते, पारशब्दो छु भयो
त्रिस्कन्भमिति चक्रः।

Page #34

चरक-संहिता।
[दोघजीवितीय तेनायुरमितं लेभे भरद्वाजः सुखान्वितम् ।
ऋषिभ्योऽनधिकं तन्तु ॐ शशासानवशेषयन् ॥ यथाविधि उपदिष्टं बुबुधेऽधीतवान् । अनन्तपारमप्यायुव्वेदं त्रिस्कन्दरूपेणान्तपारशालितया शातुं शक्नोति । यथामति कालाधिक्याल्पताभ्यामिति सूचितम् । भरद्वाजस्तु महामतितन्मनस्वाभ्यामचिरात् बुबुधे। तादृशोप्यपरोऽचिराज्शातु शक्रोति । अतादृशस्तु चिरेण शक्नोति वा न वेति भावः । ननु काव्याद्यनुशासनादिशास्त्रेण स्ववाच्यज्ञानं जन्यते यथा तथाऽनेनापि, कथमस्य पुण्यत्वं शाश्वतत्वश्चोच्यते, इत्यतस्तत्फलमाह---तेनायुरित्यादि। पुण्यं यस्मादायुस्तस्मात् पुण्यजनकखादायुर्जनकोऽयमायुर्वेदः। पुण्यजनकश्चायं शश्वता परमेश्वरेण पोक्तवात्। यथा त्रयी। तेनेति-यथा अमितमपरिमितमसङ्घाकमिति यावत् । सुखान्वितमिति। लाभक्रियायाः कर्म, आयुरित्यस्य विशेषणं, तेन सुखममितञ्चायुः सुखान्वित यथा स्यात्तथा लेभे। सुखखश्चायुषो भरद्वाजस्यामितायुर्लाभे यावज्जीव स्वास्थ्यलाभेन च तपोनिर्विघ्नखजनकखादस्यायुव्वेदोपदेशेन पुनः शरीरिणां स्वास्थ्यसंस्थाप्यव-व्याधिप्रशाम्यवाभ्याश्च बोध्यम्। सज्जनानां हि परोपकारे सुखातिशयः स्यादिति। ननु भरद्वाजस्यैवामितायुलाभोऽभूत्परोपकारिखश्च स्यादगिरःप्रभृतीनां तन्नियोक्तणां किं तन्नियोगमात्रं न चान्यत् किश्चित् फलं लब्धमभूदित्यत आह-ऋषिम्य इत्यादि । तु पुनर्भरद्वाजो न केवलं मुखान्वितं यथा स्यात् तथाऽमित सुखान्वितमायुले भे। ऋषिभ्यश्चाङ्गिरःप्रभृतिभ्यश्च तथायुर्वेदमनधिकं त्रिसूत्रमेव नाधिकं कृखाऽनवशेषयन् सावशेषञ्च न कृखा यथाधीतमिति यावत् । शशासाध्यापनेन ददौ। अध्यापनेन दानं दर्श यति;-ऋषयश्चेत्यादि। ननु ऋषीणामेतद्हणोपदर्शनेन शशासेत्यनेन भर द्वाजस्य ऋषीन् प्रति आयुर्वेदवाचनामात्रार्थलाभः स्यात् न खध्यापनेन दानार्थलाभ इति चेन्न । ग्रहधातोः प्रधर्षणपूर्वकग्रहणार्थे द्विकर्माकखादत्र तदभावादनुग्रहेण दत्तस्य स्वीकारार्थखात् भरद्वाजादित्यस्यापि ध्रुवखादपादानवमिति । रपि नदीकुलयोर्विवक्षावशाद्वत्तते; किंवा अनन्तो मोक्षः पारमुत्कृष्टं फलं यस्यायुर्वेदस्यासावनन्तपारः, वक्ष्यति हि "चिकित्सा तु नैष्ठिकी या विनोपधाम्" इति अन्न नैष्ठिकी मोक्षसाधनहेतुः । खयो हेत्वादयः स्कन्धरूपा यस्य स त्रिस्कन्धः, स्कन्धश्च स्थूलावयवः प्रविभागो वा, तत्र वायुर्वेदग्रहणे मनो यस्य स तम्मनाः, मननात् ज्ञानप्रकर्षशालित्वात् मुनिः। एतेन यस्मादयं महामतिः,
* तच्चेति चक्रः।

Page #35

ममध्यायः]सूत्रस्थानम् ।
२३ ऋषयश्च भरद्वाजाजगृहुस्तं प्रजाहितम् । दीर्घमायुश्चिकीर्षन्तो वेदं वर्द्धनमायुषः॥८ तेनर्षयस्ते छ ददृशुर्यथावज्ज्ञानचक्षुषा ।
सामान्यञ्च विशेषञ्च गुणान् द्रव्याणि कर्म च ॥ नन्वङ्गिरःप्रभृतीनां भरद्वाजादायुर्वेदग्रहणं किं स्वस्खोपकाराय कि परोपकाराये. त्यत आह - प्रजाहितमिति। ग्रहणक्रियायुवेदयोर्विशेषणतयैव योज्यमेतत् प्रजाहितपदम्। किं केवलं प्रजाहितमायुर्वेदं जगृहुरित्यत आह, दीर्घमायुरित्यादि। ननु दीर्घमायुश्चिकीर्षन्तो महर्षयः कथं प्रजाहितमायुवेदं जगृहुस्तेन तेषां कि स्यादित्यत आह, आयुषो वर्द्धनमिति । वेदमायुर्वेद पदार्थाख्यतत्रयुक्त्या तत्परतालाभाद वेदपदस्य अथवायुष इति पदं वेदपदवद्धनपदाम्यां योज्यम् ॥ ८॥
गङ्गाधरः अथायुव्वेदाध्ययनेन शानचक्षुषा । ज्ञानं निश्चयात्मकं युक्तं चक्षुर्शानचक्षुस्तेन ददृशुः। किमितत्राह - सामानामित्यादि। सामान्यश्च विशेषञ्चेति चकारद्वय मिथो भेदार्थम् । गुणादिभिस्त्रिभिः सह प्रत्येकमन्वयार्थन्तु कर्म चेति चकारः। समवायस्य सामान्यविशेषाभ्यां सहान्वयार्थ समवायञ्चेति चकारः। सामान्यविशेषाभ्यां सह प्रत्येकमन्वितगुणद्रव्यकर्मभ्योऽपि भेदाख्यानाय च। तेन सामान्यं सामान्यस्वरूपान् गुणान् सामान्यरूपद्रव्याणि सामान्यभूतं कर्म च। विशेष विशेषात्मकगुणान् विशेषात्मकानि तन्मनाश्च, मुनिश्च, तेनानन्तपारमपि आयुर्वेद हेत्वादिस्कन्धनयमालम्बनं कृत्वा यथावदायुर्वेदमचिरादेव प्रतिपक्षवानित्यर्थः । अचिरादित्यचिरेण । अत्र च यथा ब्रह्मा त्रिसूत्र बुबुधे, यथा चेन्द्रो हेतुलिङ्गोषधज्ञानं प्रोवाच, तथैव भरद्वाजोऽपि त्रिस्कन्धं बुबुधे, इत्यनेनायुर्वेदस्वाविप्ल तागम उपदश्यते, तेन त्रिसूत्रत्रिस्कन्धयोन पुनरुक्रिः। तेनेति इन्द्राद गृहीतेनायुर्वेदेन। अमितमिति अमितमिवामितमतिदीर्घत्वात्। आयुःशब्दश्चायुःकारणे रसायनज्ञाने बोद्धव्यः, येनोत्तरकालं हि रसायनोपयोगात् अयं भरद्वाजोऽमितमायुरवाप्स्यति, न ऋषिभ्य आयुर्वेदकथनात् पूर्व, येनायुग्वदमधीत्यानन्तरमेवायं तमृषिभ्यो दत्तवान् न पूर्व रसायनमाचरति स्म ; किंवा सर्वप्राण्युपकारार्थाधीतायुर्वेदजनितधर्भवशात् तत्कालमेवामितमायुरालेभे भरद्वाज इति बोद्धव्यम् । तच्चति श्रुतं, यदा तमिति पाठः, तदा तमायुर्वेदं ; अनवशेषयन्निति का स्नेनेत्यर्थः । दीर्घमायुश्चिकीर्षन्त इति प्राणिनामात्मनश्च ॥८॥
चक्रपाणिः-ज्ञानार्थ ज्ञानरूपं वा चक्षुः ज्ञानचक्षुः तेन ज्ञानचक्षुषा ; आयुर्वेदेन किं दाशुरि* महर्षयस्ते इति चक्रः

Page #36

२४
चरक-संहिता। [दीर्घजीवितीयः समवायञ्च तज्ज्ञात्वा तन्त्रोक्त विधिमास्थिताः ।
लेभिरे परमं शर्म जीवितञ्चाप्यनित्वरम् ॐ ॥ द्रव्याणि विशेषात्मक कर्मा चेति । समवायञ्च सामान्यं विशेषञ्च ददृशुरित्यर्थः । अथ सामान्यादिकं षट्कं ददृशुः । प्रत्येकं भेदात् । तथा च चकारचतुष्कान्यतममाटत्ता चकारषटकं शेयं प्रत्येकप्रभेदमिथोभेदयोपिनार्थमिति, तन्न, द्रव्यगुणकर्मसमवायेभ्यः सामान्यविशेषयोरनतिरिक्तवात् तथा विवरीतव्यमुत्तरकालम् । द्रव्यस्य प्राधान्येऽपि यथास्वगुणसमुदायात्मकवख्यापनाय गुणानिति प्राग्द्रव्यादुपात्तमिति यत् तन्न, मूर्तःशानां द्रव्यत्वेन गुणातिरिक्तखात्। गुणकश्रियसख्यापनाय तु मध्ये तयो'व्यनिर्देशात्। ननु शास्त्रान्तरे द्रव्यादीनां ब्रह्मरूपतत्त्वज्ञानाद व्यवहारिकसकलतत्त्वज्ञानोपायः स्यात् तेन च नि श्रेयसाधिगमस्तेन परमपुरुषोऽतिरिक्तः पदार्थः ख्यापितो वैशेषिकन्याये कणाद तद्यथा। “अथातो धर्म व्याख्यासग्रामः॥१॥ यतोऽभ्युदयनिःश्रेयससिद्धिः स धर्म ॥२॥ धम्मविशेषप्रसूतात्. द्रव्यगुणकर्मासामान्यविशेषसमवायानां पदार्थानां साधर्म्यवैधाभ्यां तत्त्वज्ञानानिःश्रेयसम् ॥” ४ ॥ इति । द्रव्यादीनां षण्णां पदार्थानां वस्तूनां साधर्म्यवैधाभ्यां विशिष्टानां यत्तत्त्वज्ञानं याथार्थेन शानं तदभ्युदयसिद्धिकारणकर्मजनितपुण्यवशात् धर्मविशेष मिथ्याशानादिनाशं सूते । तद्धर्मविशेषस्ताद द्रव्यादीनां षण्णां साधम्म्यवैधाभ्यां विशिष्टानां तत्त्वज्ञानानिःश्रेयस भवति । बन्धो हि पुरुषस्य यदा स्थूलरूपेणारम्भो भवति द्रव्यादिभिस्त्रिभिः समवेतैः तेषां तत्त्वज्ञानात् तदारब्धपुरुषस्य मिथ्याशानापायो भवति, मिथ्याशानापायादोषापायो, दोषापायात् प्रवृत्तापायः, प्रत्तापायाज्जन्मापायो, जन्मापायाद, दुःखापायो, दुःखापाये विद्योदयः । स च शानप्रकाशः । तस्मादपवर्गो भवतीति पुरुष एवाधिकरणमस्य शास्त्रस्येति शापितम्। आन्वीक्षिकीन्याये गौतमेनाक्षपादनाप्युक्तम्-“प्रमाणप्रमेयेत्यादीनां तत्त्वज्ञानानिःश्रेयसाधिगमः । दुःखजन्मप्रवृत्तिदोषमिथ्याशानानामुत्तरोत्तरापायादनन्तरापायेऽपवर्ग इति, तेनात्मादिषु ब्रह्मशानादात्मादिरूपेण शानस्य मिथ्याज्ञानसापायानिःश्रेयसे प्राप्त तूत्तमपुरुषत्याह सामान्यञ्चत्यादि। तेषाञ्चोत्तरत्र लक्षणं षष्णां पदार्थाना बिश्वरूपाणां भविष्यति, तेनैतत् तत्रैव व्याकरणीयं, तदिति सामान्यादि। तन्खोकं विधिमित्यपथ्यपरिहारपथ्योपादानरूपं, शर्म सुखं, परमिति दुःखानाक्रान्तं, अनश्वरमित्यगत्वरम् ॥९॥ • भमश्वरमिति चक्रः।

Page #37

श्म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
अथ मैत्रीरः पुण्यमायुर्वेदं पुनर्व्वसुः । शिव्येभ्यो दत्तवान् षड्भ्यः सर्व्वभूतानुकम्पया || अग्निवेशश्च भेलश्च जतूकर्णः पराशरः । हारीतः चारपाणिश्च जगृहुस्तन्मुनेर्व्यचः ॥ १०
४
रूपेणाभिनिष्पत्तिरात्मनो भवति, स उत्तमः पुरुषो द्रव्यादिषड्भ्यो ऽतिरिक्तः इति न षट्पदार्थ नियमस्तद्दोषान्मुक्तिव । षोड़शादिष्वप्येवमिति साङ्ख्य कपिलेनोक्तमिति न तद् व्यवहारिकपदार्थ उत्तमपुरुषः स ह्यव्यपदेश्योऽव्यवहाaasaitra: कः पदार्थ इत्यभिप्रायेण । ननु ज्ञानचक्षुषा सामान्यादीन् दृष्ट्वा ते यच्चक्रस्तदत आह-तज्ज्ञात्वेत्यादि । तर सामान्यादिकं ज्ञाखा तत्रोतमायुर्वेदोक्तं विधिं स्वस्थातुरपरायण हेतु लिङ्गशेषज्ञानमास्थिता आश्रिता बभूवुः । आयुर्वेदतन्त्रोक्तविधेरास्थायां हेतुः सामान्यस्य विशेषादेव सप्रभेदस्य ज्ञान - जनकदर्शनम् । तोषशालिनामायुर्वेदोक्तविधाने पडेव पदार्था व्यवहार्या इत्युक्तं भवति, तेन सामान्यविशेषौ द्रव्यादिषु चतुवन्तभूतावपि वृद्धिहासहेतुत्वादेवपृथक्करत्वाच्च प्रयोजनविशेषात् पृथगुक्तौ वशेषिके बुद्धापेक्षत्वप्रयोजनविशेषात् पृथगुक्तावेव शेो । तेन महर्षयो न केवलं तत्रोक्तं विधिमास्थिताः परमं शम् सुखमनित्वमगमनशीलम् । अनश्वरमिति पाठे त्वनाशशीलं जीवितमायुश्च लेभिरे । एतेनायुर्वेदस्य शाश्वतत्वात् पुण्यजनकत्वम् । पुण्यजनकत्वादायुर्जनकत्वं प्रजाहितत्वं सुखजनकत्वञ्चेत्युक्तम् । नन्वेवमेवमात्रं महर्षयश्चक्रुः किं तेन ? तेन किं भूतानुकम्पया प्रजानामित्याकाङ्क्षायाम् । आयुर्वेदो यो वक्तव्यः स किमेवमेव पारम्पय्येणोपदिष्टत्रिमूत्ररूप आत्रेयोक्त उतान्यादृशो वेत्याकाङ्क्षायाश्च ॥ ९॥
गङ्गारः - तदायुर्वेद स्यातिप्रयोजनभूतश्च किमनिवेशोक्तो व्याख्यातव्यस्तस्यायुर्वेदान्तर्गतत्वज्ञापनाय ऋषीणां प्रजानुकम्पाशालित्वेऽपि प्रजोपकारायायुर्वेदस्य प्रकाशकत्वज्ञापनाय चाह - अथेत्यादि । अथ ब्रह्मण: प्रजापतेः
२५
.
चक्रपाणि:- अथेत्यादिना भरद्वाजशिष्यस्यान्र यस्य पुनर्व्वस्वपरनाम्नोऽग्निवेशादिगुरुतां दर्शयति, अत्र केचित् भरद्वाजात्र ययोरैक्यं मन्यन्ते, तन्न, भरद्वाजसंज्ञया आन यस्य वचिदपि तन्वप्रदेशShriनात् । हारीते चात्र यादिगुरुतया भरद्वाज उक्तः, “शक्रादहमधीतवान्" इत्यादिना " मत्तः पुनरसंख्येयाः त्रिसूत्र त्रिप्रयोजनम् । अत्रात्रे यादिपर्य्यन्ता विदुः सप्त महर्षयः । आ यात् हारीतऋषिः" इत्यन्तेन । वाभटेन तु यदुकं "ब्रह्मा स्मृत्वायुषो वेदं प्रजापतिमजिग्रहत् ।

Page #38

२६
चरक संहिता |
बुद्ध विशेषस्तत्रासीन्नोपदेशान्तर मुनेः । तन्त्रस्य कर्त्ता प्रथममग्निवेशो यतोऽभवत् ॥ अथ भेलादयश्चक्रुः स्वं स्व ं तन्त्र कृतानि च । श्रावयामासुरात्रं यं सर्षिसङ्घ सुमेधसः ॥
दीर्घञ्जीवितीय
प्रजापतितोऽश्विनीकुमारयोरश्विभ्यामिन्द्रस्य इन्द्राद्भरद्वाजस्य भरद्वाजादङ्गिर:प्रभृतीनामायुर्वेदग्रहणानन्तरमङ्गिरःप्रभृतिमहर्षिषु मध्ये आत्रेयः पुनर्व्वसुमैत्रीपरः प्रजानां मित्रतायां तत्परः सन् भूतानुकम्पया आयुव्वेदं षड्भ्यः शिष्येभ्यो दत्तवान् । अध्यापनेनेति शेषः ॥ १० ॥
गङ्गाधरः- के च ते शिष्याः पडित्यत आह- अग्निवेश इत्यादि । एतेऽग्निवेशादयस्तन्मुनेः पुनर्व्वसोर्व्वच आयुव्वं दाध्यापनरूपं तस्मादेव जगृहुः । क्रियाप्रधानत्वादाख्यातवाक्यस्येह सम्बन्धापादानयोरुभयोः प्राप्तौ क्रियापेक्षकत्वेन कारकस्य प्राधान्यादुभयार्थे ऽपादानत्वम् । तन्मुनेरिति । न खाया षष्ठान्ततया पुनरुपस्थितिः । तत्रानिवेशादिषु अभिवेशस्य बुद्ध विशेषस्तत्रकरणमवृत्तिबुद्धिरासीत् उपदेशान्तरं मुनेः पुनर्व्वसोरध्यापन रूपोपदेशादन्यस्तत्रकरणार्थमुपदेशो नासीत् । यथाधीतायुव्वं दं पुनर्व्वसुर्दत्तवान् तस्य व्याख्याबाहुल्येनोपदेशं कृतवान् न तु तत्रकरणार्थमुपदेशमित्यर्थः । यतो यस्मात् प्रथमं तत्रस्यायुच्च दशाखायाः कर्त्ताऽग्निवेशोऽभवत् । अथाग्निवेशस्यायुच्च दस्याशेषविशेष व्याख्यानेन शाखाकरणदर्शनानन्तरं भेलादयः पञ्च क्षारपाणान्ता मुनयः स्व ं स्व ं तन्त्र' चक्र रित्यग्निवेशानन्तय्र्येण भेलादीनामग्निवेशापेक्षयाऽल्पबुद्धित्व' ख्यापितम् । तेन च पुनर्व्वसुतोऽप्युपदेशान्तराभावेन यथास्वमतिभिः स्वस्वतत्रकरणादग्निवेशतत्रापेक्षयाऽपकर्षश्च भेलादितत्राणामाख्यात इति भावः । सोऽश्विनौ तौ सहस्राक्षं सोऽत्रिपुत्रादिकान् मुनीन्" इत्यनेनात्र यस्य इन्द्रशिष्यत्वं तदायुर्वेदसमुत्थानीय रसायनपादे आदिशब्देन बक्ष्यमाणेन्द्र शिष्यतायोगात् समर्थनीयम्; तत्र हीन्द्रेण पुनर्महर्षीणामायुर्वेद उपदिष्ट इति वक्रव्यम् । मैत्रीपरो मैत्रीप्रधानः, मैत्री च सर्व्वप्राणिष्वात्मनीब बुद्धिः ॥ १० ॥
चक्रपाणिः - बुद्धेर्विशेष उत्कर्षः, यत इति बुद्धेर्व्विशेषात्, स्व' स्व' तन्त्रमिति स्वस्व नामाङ्कितं भेलतन्त्र, जतूकर्णतन्त्रमित्यादिकं कृतानि चेत्यव तन्वाणीति शेषः । पुष्यमायुर्वेदतन्त्रकरणलक्षणं कर्म्म येषामग्निवेशादीनां ते पुण्यकर्माणः तेषां पुण्यकर्मणाम् । सर्व्वभूतहितैषिण इति
,

Page #39

१म अध्यायः ]
*
सूत्रस्थानम् ।
श्रुत्वा सूत्रणमर्थानामृषयः पुण्यकर्म्मणाम् । यथावत् सूत्रितमिति प्रहृष्टास्ते ऽनुमेनिरे ॥ ११ सर्व्व एवास्तुवंस्तांस्तु सर्व्वभूतहितैषिणः । साधु भूतेष्वनुक्रोश इत्युच्चैरन ुवन् समम् ॥ तं पुण्यं शुश्रुवुः शब्दं दिवि देवर्षयः स्थिताः । सामराः परमर्षीणां श्रुत्वा मुमुदिरे परम् ॥ अहो साध्वितिघोषश्च + लोकांस्त्रीनन्ववादयत् । नभसि स्निग्धगम्भीरो हर्षादभूतैरुदीरितः ॥
सम्वभूतेष्विति पाठान्तरम् ।
षट्स्वग्निवेशादिषु मध्येऽग्निवेशो विशिष्टबुद्धिमान् प्रथममायुधं दतचकतृ त्वात् । अग्निवेशस्य बुद्धिर्भेला दिबुद्धयपेक्षया विशिष्टा तथायुर्व्व देतत्रकरणमाथम्यात् । एवं पुनर्व्वमुञ्चोपदेशान्तराभावकृतवानशिवेशस्य तथा बुद्धिविशेषस्य स्वत उत्पन्नत्वात् तत्रकत्तत्वं बुद्धिविशेष हेतुः । एवं सत्युपदेशान्तराभावे बुद्धिविशेषो हेतुः । ननु तानि तत्राणि प्रमाणानि भवन्ति वा न वेत्यत आह कृतानि चेत्यादि । आत्रेय पुनर्व्वसु सर्पिसङ्घ' बहुभिर्महर्षिभिः सह वर्त्तमानम् । सुमेधसोऽग्निवेशादयः । ऋषयश्च श्रुत्वा किं चक्रुरित्यत आह- श्रुत्वेत्यादि । पुण्यकर्मणां पुण्यजनकानाम् | अर्थानां सूत्रणं सूचनवाक्यग्रन्थनकरणशब्दा वलि श्रुखा ते पुन सुसमीपस्था ऋषयः सपुनर्वसवः प्रहृष्टाः सन्तो यथावत् सूत्रितमिति ब्रुवन्तोऽनुमेनिरेऽनुमतवन्तः ॥ ११ ॥
गङ्गाधरः - न केवलमनुमेनिरे सर्व एव तु पुनस्ते सपुनर्वसव ऋषयस्ता ननिवेशादीन षण्मुनीन् अस्तुवन् प्रशसां कृतवन्तः । ते यस्मात् सर्व्वभूतहितैषिणः । सर्व्वभूतहितैषिणस्तानित्युभयत्र योज्य विभक्तिविपरिणामेन । ते प्रहृष्टा न केवलमस्तुवन, भूतेषु साधु यथा स्यात् तथानुक्रोश इति वाक्य सम अग्निवेशादिविशेषणं किंवा ऋषिसङ्घविशेषणम् । साधुशब्दोऽजहल्लिङ्गतया नपुंसकलिङ्ग एब, यथा वेदाः प्रमाणमिति, केचित्तु साध्वितिविशेषणस्य नपुंसकलिङ्गतानुरोधात् विशेष्यस्य अनुक्रोशमित्यपि नपुंसकलिङ्गं पठन्ति । अहो इति साध्विति प्रशंसायां, स्निग्ध इति अनुत्कटत्वेनाह्लादकत्वेन च ।
+ घोषश्च ेत्यत्र निर्घोष इति चक्रः ।
२७

Page #40

दीर्घञ्जीवितीयः
U
चरक-संहिता। शिवो वायुर्ववौ सर्वा भाभिरुन्मीलिता दिशः। निपेतुः सजलाश्चैव दिव्याः कुसुमवृष्टयः ॥ १२ अथाग्निवेशप्रमुखान् विविशुर्ज्ञानदेवताः। बुद्धिः सिद्धिः स्मृतिमेधा धृतिः कीर्तिः क्षमा दया॥१३
युगपदुच्च स्तेऽब्रुवन् । यथोच्च रब्रुवन् तद्विवरितुमाह-तमितत्रादि । पुण्यमिति पुण्यजनकार्थमूत्रणीयखात् जनकखसम्बन्धेन पुष्यवन्त शब्दं दिवि स्थिताः सामरा देवर्षयः । परमीणां पुनर्वसुसमीपस्थानां तमुचे भूतं पुणा शब्द शुश्रुवुरिताकवाक्यम् । देवदेवषीणां तच्छवणेन किमितवाह-श्रुत्वेत्यादि । तेषां मोदो हि तपोजपादिसिद्धिदः शुभकरश्च । मोदफलमाह--अहो इत्यादि । हर्षात् भूतैर्देवयोनिभिस्तावद्भिर्नभसि उदीरितः स्निग्धगम्भीरोऽहो साध्विति धोषश्च सर्वत्र प्रचारशीलो महाध्वनिस्त्रीन् लोकान् अन्ववादयत् अग्निवेशादीनां पुणाकमेकार्थमूत्रणमिति शेषः । पुणप्रफलमाह - शिव इत्यादि । शिवः शुभद: मृदुः पृष्ठगामी सुगन्धिः शीतश्चेति। सर्वा भाभिरिति नानाविश्वर्णसुगन्धिकुसुमविकश्वरवशेन भाभिः सा दिश उन्मीलिताः प्रकाशिता, दिव्याः स्वगी या सजलाः कुसुमदृष्टयश्च निपेतुः पतन्ति स्म ।। १२ ।।
गङ्गाधरः-नन्वग्निवेशादीनामेवं विधपुणाकर्मकाथ मुत्रणशक्तिः किमायुवेदाध्ययनवशादासीत्, सा च शक्तिः कीदृशीत्याह---अथेत्यादि । प्रमुखमार्य वर्त्तते, तेनाग्निवेशादीन क्षारपाणान्तान पामुनीन शानदेवता ज्ञानजनिका देवता विविशुः । ता आह-बुद्धिरित्यादि । अष्टौ बुद्धग्रादयः पुणाशास्त्ररचनाधीहेतुभूता कृतिनां शक्तयः । दयया भूतहितशास्त्रप्रकाशने इच्छा, ततः प्रत्तिः, सत्यां प्रवृत्त्यां सदोंदबोधो बुद्धप्रव, सति च सदोद्धोधे क्षमया नान्यमुनिम्पति अवज्ञा, ततो धृत्या नियमात्मिकया काङक्षादिमद्वाक्यात्मकग्रन्थनक्षमया निम्मितिः, सत्यां निर्मिती साकांक्षतायोग्यतासत्तिमद्वाक्यग्रन्थनसिद्धिः, सिद्धाव एवं शास्त्ररचनायां स्वयामूलकत्वेन रचनापत्तिस्तथात्वे हि रचितस्याग्राह्यत्वं साधुभिः स्यादिति प्रसिद्धमूलभूतशास्त्रस्याभ्यासो मेधया चिरमभ्यस्तत्वेनावशिवो बायुववावित्यनेन शुभलक्षणेन प्रकृततन्तकरणस्य देवैरप्यथनोऽनुमतत्वमुपदश्यते। ज्ञानदेवता इति ज्ञानाभिमानिन्यो देवताः। तेन ग्रन्थकरणात् पूर्वमेवाग्निवेशादीनां बुद्धशादयो व्यवस्थिताः,

Page #41

१म अध्यायः
सूत्रस्थानम् । तानि चानुमतान्येषां तन्त्राणि परमर्षिभिः। भावाय भूतसङ्घानां प्रतिष्ठां भुवि लेभिरे ॥ १४ हिताहितं सुखं दुःखमायुस्तस्य हिताहितम् ।
मानञ्च तच्च यत्रोक्तमायुर्वेदः स उच्यते ॥ १५ स्थितिधृत्यव तस्य मूलभूतशास्त्रस्यार्थविस्तारस्तदर्थस्मृत्यैवेति तदनन्तर दयादिभिः सिद्धिपर्यन्ताभिनन्थनं तेन कीत्ता साधुभिग्राह्यसमिति ॥ १३ ॥
गङ्गाधरः-अग्निवेशादिकृततत्राणां पुनर्वसुसमीपस्थपहपिभिर्ग्राह्यत्वेऽपि प्रजानां हिताय वैद्य गृहीतव न वा इत्याह-तानीत्यादि। एषामग्निवेशादीनां तानि च तत्राणि परमर्षभिः पुनर्वसुसमीपस्थितैरनुमतानि सन्ति भूतसङ्घानां लोकसमूहानां भावाय स्थितये भुवि भूलोके प्रतिष्ठां वैद्य : पूज्यतां लेभिरे। नातिसक्षेपविस्तरमित्यादिभिः स्वयं वक्ष्यति ।। १४ ।।।
गङ्गाधरः ---नन्वेवं चेदग्निवेशप्रणीततत्रमायुर्वेदमूलकं व्याख्यातव्यं तदा तस्मिन् तन्त्र पारम्पय्योपदेशेनायुब्वेदग्रहणोपदेशानन्तरं प्रजाहितं किं पारम्पय्योपदेशेन शास्त्रमुक्तपित्याकाङ्क्षायाम्, अग्निवेशकृतस्यायुववेदमूलकतत्रस्याग्निवेशकृतवात् किं वेदवं नास्ति ? वेदो हि शाश्वतः किमस्ति वा वेदमूलकखात् तत्तत्रमूलकवादस्य तत्रस्यापि वेदखास्ति न वेति संशये च, अभिधेयसम्बन्धप्रयोजनज्ञानमन्तरेण न शिष्याः शास्त्र प्रवर्तन्ते इत्यतस्तत्प्रयोजनादिक शापयितु प्रथमत आयुर्वेद व्यक्तव्ये आयुक्वेदस्वरूपज्ञानमपेक्ष्यते इत्यत आयुर्वेदै खभिधेयमायुनिदेशपूर्वकमायुर्वेदश्च लक्षयति-हिताहितमित्यादि । हितश्चाहितश्च द्वयोः समाहार इति हिताहितं, हितप्रहितं सुखं दुःखञ्चेति। चतुविधमायुरर्थ' दशमहामूलीये स्वयं वक्ष्यते; तदाथा-शारीरमानसाभ्यां रोगाभ्यामनभिद्रुतस्यानमिभूतस्य च, विशेषेण यौवनवतः समर्थानुगतबलवीर्य
तन्तकरणोत्तरकालन्तु जनादरेण बुद्धयादिदेवतानुप्रवेश इति ; सिद्धिः साध्यसाधनज्ञानं, कीर्तिः कीर्तनं व®ज्ञानमित्यर्थः, नतु कीर्तियशोरूपा तस्या अज्ञानरूपत्वात, ज्ञानदेवताश्च इहोच्यन्ते, भवाय स्थितये रोगानुपहतजीवितायेति यावत्, प्रतिष्ठा जनोपादेयतयाबस्थानम् ॥ ११-१४॥
चक्रपाणिः---सम्प्रत्यायुर्वेदव्युत्पत्तिं कुर्वन् आयुर्वेदाभिधेयं दर्शयति, हिताहितमित्यादि-- हिताचाहितं, तथा सुखप्रयुक्रत्वात् सुखं, दुःखप्रयुक्रत्वात् दुःखं, एतञ्च चतुःप्रकारमप्यायुरर्थे दश

Page #42

चरक-संहिता।
[दीघञ्जीवितीयः यशःपौरुषपराक्रमस्य ज्ञानविज्ञानेन्द्रियार्थबलसमुदायस्य परमर्द्धिरुचिरविविधोपभोगस्य समृद्धसारम्भस्य यथेष्टविचारिणः सुखमायुरुच्यते॥१॥ अमुखमतो विपय्ययेण ॥२॥ हितैषिणः पुनभूतानां परस्वादुपरतस्य सत्यवादिनः सामपरस्य समीक्ष्यकारिणोप्रमत्तस्य त्रिवर्ग परस्परेणानुपहतमुपसेव्य पूजार्हपूजकस्य ज्ञानविज्ञानोपशंसशीलस्य दृद्धोपसे विनः सुनियतरागेामदमानवेगस्य सततं विविधप्रदानपरस्य तपोशानप्रशमनित्यस्याध्यात्मविदस्तत्परस्य लोकमिमश्चामुञ्चावेक्षमाणस्य स्मृतिमतिमतो हितमायुरुच्यते ॥३॥ अहितमतो विपरययेणेति ॥४॥ इत्येव चतुर्विधं यदायुस्तस्य हिताहितं रक्षणवद्ध नभेदाद्विविधमेवाशैथिल्यजनकाहाराचारभेषजादिकं हितं ह्रासातिहासरूपशैथिल्यजनकरूपमहितं च मानमायुषः परिमाणं चकारादनुक्तमप्यायुषोऽप्रमाणं तच्च मानामानमायायुषः स्वयं वक्ष्यति तत्रैव । तद्यथा--प्रमाणमायुषस्वथे न्द्रियमनोबुद्धिचेष्टादीनां स्वेनाभिभूतस्य विकृतिलक्षणैरुपलभ्यतेऽनिमित्तैः । इदमस्मात् क्षणमुहूर्तात् दिवसात् त्रिपञ्चसप्तदशद्वादशाहात् पक्षान्मासात् संवत्सराद्वा स्वभावमाएत्स्यत इति, तत्र स्वभावः प्रत्तरुपरम मरणम् अनित्यता निरोध इत्येकोऽर्थः । इत्यायुषः प्रमाणमतो विपरीतमप्रमाणमरिष्टाधिकारे देहप्रकृतिलक्षणमधिकृत्य चोपदिष्टमायुषः प्रमाणाप्रमाणमायुक्दै इति। तच्चे ति तत् स्वरूपलक्षणत आयुश्च इत्येतत्सर्वं यत्रोक्तं स आयुक्वेद उच्यते। ननु सुखं दुखश्चात्मनो गुणी प्रत्येक तदेव द्वयं वा किमायुरुत तवयजनकं वा ? आद्य' चेदनायुपोऽपि महासुखदर्शनान्महायुपोऽपि स्वल्पसुखमहादुःखबादल्पायुष्टमहायुष्ट्योने विनिगमना । तदद्वयं चेत् समसुखदुःखोभयस्यैकत्रासम्भवादसम्भवः स्यात्, विषमसुखदुःखोभयस्यैकखापत्तिश्च स्यात् न मुखात्मकं दुःखात्मकं वा आयु: स्यादिति । सुखदुःखान्यतरजनक चेत् तदा सुखमात्रजनकं न तपउपवासादिक्ले शकरखात् दुःखमात्रजनकं नावैधकादि भोजनादि सुखकरवात् । तदुभयजनकं चेदेकखापत्तिन तु सुखलक्षणं दुःखलक्षणञ्चेति द्विविधं स्यात्, इति चेन्न शारीरमानसाभ्यां रोगाभ्यामनभिद्रु ताभिभूतादीनां पुरुषाणामायुषः सुखदुःखमुणयोजनकत्वेन सुखदुःखसंज्ञकखात् तथा च येनायुषा विशिष्टस्यादृष्टप्रयोज्य-सुखदुःख निवृत्ति-लक्षणमोक्षस्तपोजए-शमदमादिभिजनितमहामूलीये तत्र शारीरमानसाभ्याम्' इत्यादिना ग्रन्थेन “अहितमतो विपय्ययेण' इत्यन्तेन वक्ष्यति, तस्य दिताहितमित्यायुषः पथ्यापथ्यं, मानञ्चत्यायुप एव प्रमाणं, मासिकद्विमासिकत्वेन विकृतिलक्षणैरिन्द्रियस्थाने तथा प्रकृतिलक्षणैरिदमायुष्मतां कुमाराणां लक्षणं भवतीत्यादिना वक्रव्यम् । तच त्यायुः स्वरूपेण "शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसंयोगः' इत्यादिना वक्ष्यमाणम् । तेन हिताहितमित्यादिना

Page #43

१म अध्यायः ।
सूत्रस्थानम् ।
शरीरेन्द्रिय सत्वात्मसंयोगो धारि जीवितम् । नित्यगश्चानुबन्धश्च पर्य्यायैरायुरुच्यते ॥ १६
1
तत्त्वज्ञानादुपजायते । तदायुस्तस्य शारीरमानसवपाध्यनभिद्रुतादचायुरैहिकसुखजनकखात् सुखमेवेष्यते । व्याध्यभिद्र तादेर्लोकद्वयदुःखजनकखात् दुःखमायुरिष्यते । एवमायुषो हितत्वाहितत्वयोजनकत्वाद्धिताहितसंज्ञा वोध्या । तस्य चतुर्विधायुषो हिताहितं स्वस्थचतुष्कादौ वक्ष्यते । मानञ्चेन्द्रियस्थाने, तत्र मानेनाप्यमानं लक्ष्यं स्वलक्षणतस्त्वत ऊद्ध मेव वक्ष्यते शरीरेत्यादिना । ननु शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसंयोग आयुर्णक्ष्यते । तस्य संयोगस्य गुणस्य किं परिमाणं ar' वा गुणो वर्त्तते गुणे इति उच्यते; संयोगः खलु संयोगिदेशमान नियतव्यापी तावदेव संयोगस्य मानं कालतो देशतश्च द्विद्यामानं शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसंयोगस्य यत् शरीरादि संयोगिदेशनियतं तद् दैशिकं तस्य दीर्घखादिकं नास्ति । कालनिवन्धनञ्च यन्मानं तत्कालिकं कालस्य दैर्ध्याणुलादिना तन्मानस्य दीर्घखादिक व्यपदिश्यते । नित्यगस्य तु कालस्य परिवृत्त्या सङ्ख्यातिरेकाल्पलादिना दीर्घस्वत्वादिकं व्यपदिश्यते । तच्च हिताहिताभ्यां दाहाशैथिल्यादी जाते सति भवति परिमाणादिगुणा गुणादिषु सर्व्वत्रैव वर्त्तन्ते यथा पड़सा इत्यादि । अमानञ्च खलु वत्सरपरार्द्धसङ्ख्यातिक्रमेण कालवैशिष्टा नियमादायुषो व्यवहरन्ति लोके ततस्तदमानमित्यायुषो मानामानयोर्धावस्थायां यो यदा मरिष्यति तन्मानम् । यो मरिष्यतीतिमात्रं वक्ष्यते तत्तस्यामानमिति मानामानमायुषो यत्र वाच्यं मानमायुवो हिताहितसुखदुःखात्मकं चतुर्विधमायुः स्वलक्षणत वायुस्तस्यायुप हिताहितं भेषजाहारविहारादिकमभिधेयमाप्तैरित्यायुववेदन सहायुस्तद्धिता हितमानामानोपदेशवाक्यानामाधाराधेयता सम्बन्ध उक्तो यत्रेति पदेन । हिताहितादिपदं तदुपदेशवाक्यपरमर्थाभिधायकं हि वाक्यं न तु तदर्थों वस्तु वर्त्तते ग्रन्थे 11 १५ ॥
गङ्गाधरः- तत्रादौ लक्षणतस्त्वायुराह - शरीरेत्यादि । शरीरमिह चेष्टेन्द्रियाथाश्रयः । इन्द्रियस्य पृथगुपादानान्न च चेतनाधिष्ठानभूतं पञ्चमहाभूतविकारसम्मुआयुर्वेदयतीत्यायुर्वेद इत्युकं स्यात्, विदधातुश्च ह ज्ञानार्थ एवाभिप्र ेतः, यद्वक्ष्यति अर्थे दशमहामूलीये 'तथायुर्वेदयतीत्यायुर्वेदः" इति ; लाभादयस्वर्था विदेरिह नोकाः, तेषां साक्षादायुवैदाजन्यत्वादिति भावः ॥ १५ ॥
चक्रपाणिः - आयुर्वेद पदे पूर्वपदवाच्यमायुराह शरीरेत्यादि । -- शरीरं पञ्चमहाभूतविक रात्मकमात्मनो भोगायतनं, इन्द्रियाणि चक्षुरादीनि, सत्वं मनः, आत्मा ज्ञानप्रतिसन्धातैव, एषां सम्यग
३१

Page #44

३२
चरक संहिता ।
दीर्घ ad
दायात्मकं तेन हीन्द्रियलाभे पुनरुक्तत्वापत्तिः स्यादस्तु वा वाह्येन्द्रियादि-पञ्चमहाभूतविकार समुदायात्मकं शरीरम् । इन्द्रियन्तु आभ्यन्तरं नित्यं श्रोत्रादिकं तेन नेन्द्रियस्य पौनरुक्तं वृक्षादेरपि वाह्य न्द्रियरहितस्यायुष्यच्त्वमाभ्यन्तरेन्द्रियवत्त्वात् । स तु मनः, आत्मा चेतनाधातुस्तेषां संयोगः शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसंयोग इति स्वरूपलक्षणमायुषः स्वरूपमुक्त्वा धर्मान्तरोपदेशेन लक्षणं वक्तु पर्यायानाहधारीत्यादि । सत्वात्मशरीरेन्द्रियाणि परस्परं धारयितुं शीलं यस्य तत् धारि जीवनं जीवितं फलात्मकजीवधार्थः नित्यं प्रतिक्षणं गन्तु' शीलं शिथिलीभावो यस्य स नित्यगः अनुबन्धः अनुपूर्व्वावस्थानत्यागपूर्वकानुरूपेणोत्तरकालं नातीत्यनुवन्धः । अत्र चकारादनुक्तमप्यत्रार्थे दशमहामूलीयेऽयुक्तश्चेतनानुवृत्तिशब्दोऽपि बोध्यः । अथ शरीरं स्थूलसूक्ष्मान्यतरत् तच्छरीरादिसंयोगश्चेदायुस्तदा मरणानन्तरं लिङ्गदे हित्वेऽप्यायुष्मत्त्वमस्तु | उच्यते, तलिङ्गदेहित्वे तत्पारलौकिक सुखदुःखरूप स्वर्गेनरकभोगे तच्छरीरादिसंयोगस्य हेतुत्वेन पारलौकिकायया इष्टमेवेति यैर्व्याख्यायते तन्निरस्तं, शरीरपदेन स्थूलशरीरपरत्वेन व्याख्यातखात् । शरीरान्तरसंयोगत्वेनैतच्छरीरे नायु पूव्व जन्मीया युवत६ हिनः । एतस्यायुषि तस्यायुर्वारणाय तत्तद्रपेण व्याख्यातव्यमिति नन्वेवं चेद्रादीनामिन्द्रियसात्महीनानामायुर्नास्ति नास्ति चेत् तर्हि सर्व्वदा घटादिर्नश्यतु किञ्चित्काल' नावतिष्ठताम् । अस्ति चेन्न्यूनत्वं दोष इत्यत्रोच्यते केनचित् । चिकित् साधिकृतत्वाभावात् तेषामायुर्वचनेऽप्रयोजनमिति । अन्ये तु चिकित्साधिकृतत्वात् प्राधान्याच्च कम्पुरुषाभिप्रायेणेदमायुर्लक्षणमित्याहुः । परे तु शरीरेन्द्रिये - त्यायुपलक्षणं तेन समवायिसंयोग आधुरिति ज्ञापनार्थं शरीरेन्द्रियादिप्रदर्शन मिति भाषन्ते । तत् समवायिसंयोगो हि मृतपुरुषदेहे घटादीनामपि स्यादिति । अन्ये तु स्वारम्भकतत्संयोगोऽदृष्टप्रयुज्यः समवायिसमूहसंयोगो वा यावत्समवायिसंयोगो वा आयुरुच्यते घटादीनां स्वारम्भकपञ्चभूतरूपपञ्चतत्तु संयोगश्चेद आयुवृक्षादीनामपि चेतन पुरुषवत् तत्त्वचतुर्विंशतिरारम्भिकैव तेजोवनीपवनवारिसनाथवीजस्य तदारम्भकस्य तदारम्भकाले जीवात्मनस्तत्र वायुना प्रेरितस्य
इयन्त्रितो योगः संयोगः, इन्द्रियाण्यपि यद्यपि शरीरग्रहणेनैव लभ्यन्ते तथापि प्राधान्यात्तानि पुनः पृथगुक्रानि, अयञ्च संयोगः संयोगिनः शरीरस्य क्षणिक वेन यद्यपि क्षणिवस्तथापि सन्तानभ्यवस्थितोऽयमेकतयोच्यते । तस्य युषः पर्याय नाह धारीन्य दि । धारयतीति शरीरं पूतितां गन्तु न ददातीति धरि, जीवयति प्राणान् धारयतीति जीवितं नित्यं शरीरस्य क्षणिकत्वेन गच्छतीति

Page #45

१म अध्यायः
३३
सूत्रस्थानम् । प्रशेन तत् प्रयुज्यत्वात् । तेन मृत्युना च तेषामायुष्मत्त्व लक्ष्यते। घटादिस्थावराणां कपालाद्यात्मकसमवायिसमूहसंयोगो नादृष्टप्रयुज्यः कम्जातगुणविशेषो ह्यात्मनोऽदृष्टमिति रक्षादीनां सजीवानामस्ति चादृष्टमस्ति चायुरिति बोध्यम् । यावत् समवायिसंयोगस्तु अजीवाचेतनानां घटादीनां सजीवाचेतनानां वृक्षादीनां चेतनानाश्चास्त्येव । वृक्षवनरखादिरूपेण यथास्वतत्त्वपरिणामे व व यावत् तत्त्वान्येव संमवायीनि कारणानि, अदृष्टमिह समवायिकारणं देहिसमवायित्वेन निमित्तं वा। यावत् समवायिसंयोगस्तु वृत्तिनियामकसम्बन्धो भूतादिद्रव्याणां तत्तदारम्भकाणां संयोगः द्रव्यगुणयोः समवाय इत्युभयरूपः । ताकिकास्तु अवयवावयविलक्षणो द्रवयाणामपि सम्बन्धः स चायुरेवेत्याहुः। इत्थं निरुक्तस्यायुषः साम्यं वृद्धिासश्च यौक्तिकाधिकन्यूनकालविशिष्टत्वेनानुमेया आयुवदिभिरुपदिश्यन्ते । तेन जीवितविशिष्ट कालाआयुरिति यदुच्यते तन्न । आयुर्हासद्धिकरणकम्प्रणा प्रसिद्वस्य कालस्य हासद्धग्रापत्तेः जीवितस्य भिन्नरूपतया वाच्यखापत्तश्च । कालजीवितयोवैशिष्ठ्यमायुरित्यपि चिन्त्यं, जीवितं यावत् समवायिसंयोगः स च समवायः समवायसंयोगोभयरुपो वा तस्य च कालवैशिष्ट्य समवेतसंयोगित्वमिति । अथ यदि येनामाणिप्राणि यावद्वस्तु नियतकिञ्चित्कालमवतिष्ठते स यावत् समवायिसंयोग आयुरिष्यत, तदा नरो नश्यति तरुनश्यतीतिवत् घटो नश्यतीत्यादि साधु, तावत् नरो म्रियते जीवति भवतीतिवत् घटो म्रियते जीवतीत्यादिप्रयोगस्य साधुता भवतु । न स्यात् नाशो हि यावत् समवायिसंयोगध्वंसो, मरणं त्वात्मशरीरसंयोगध्वंस इति तस्मान्नाशसामान्य प्रति नायुषः प्रतिबन्धकत्वं कल्प्यते। कल्प्यते च मरणं प्रत्यायुषः शरीरादिसंयोगस्येति, तेनेदं फलति यावत् समवायिसंयोगाभावे नाशः स्याच्छरीरेन्द्रियादिसंयोगरूपायुरवसाने मरणं स्यात् तच्च विनाशविशेषश्च भवतीत्यतो जीवनमरणे मिथः सविपर्यये नाशजन्मनी च। न तु नाशजीवने न वा जन्ममरणे घटो म्रियते जीवतीत्यप्रयोगात् । अप्राणिनामायुहिताहितमानान्यस्मिन् वेदै निरूपयितुमनावश्यकत्वात् प्राणिनामेवायुहिताहितमानानि नित्यगः, अनुवन्नात्यायुरपरापरशरीरादिसंयोगरूपतया इत्यनुबन्धः, पर्यायैररायुरुच्यत इति एकार्थाभिधायिभिः शब्दैरुच्यते। यद्यपि च नित्यगानुबन्धशब्दाभ्यां न क्वचिदप्यायुरभिधीयते तथापि नित्यगत्वानुबन्धत्वधर्मख्यापनाथमेवैतत् संज्ञाद्वयं बोद्धव्यम्, धारिसंज्ञा त्वर्थेदशमहामूलीये भविष्यति। ननु उत्तरत्र “चैतन्यानुवृत्तिरायुः' इत्यायुलक्षणं करिष्यति, इह तु शरीरेन्द्रिय

Page #46

चरक-संहिता। [दीर्घ जीवितीयः तस्यायुषः पुण्यतमो वेदो वेदविदां मतः ।
वक्ष्यते यन्मनुष्याणां लोकयोरुभयोर्हितः ॥ १७ वक्तुमावश्यकानीति मनुष्यविधजन्मिनां प्राणिनाभवायुलक्षणमिदमिति यत् तदपि न मनोरम, घटादीनामप्राणिनां वाह्याभ्यन्तरेन्द्रियाभावेनायुष्मत्त्वाभावात् । परन्तु नाशसामान्यं प्रति नायुषः प्रतिबन्धकवं, प्रतिबन्धकत्वन्तु मरणमात्रं प्रतीति; तथा च स्वं स्वं यावत् समवायिकारणसंयोग उत्पत्तिस्तदुत्तरकालं स्वं स्वं यावत् समवायिकारणविभागो नाशः। प्राक्काले तु स एव प्रागभावः। सर्वेषामेव कार्याणां समवायिकारणमस्ति तद्धि विना कार्यासम्भवः, कार्याणां तन्मयत्वात्, तेन घटो नरश्च जायते नश्यति चेति साधु, शरीरेन्द्रियादिसंयोग आयुः जीवनं, तदुत्तरकालं शरीरेन्द्रियादिविभागो मरणमिति पुरुषो जीवति म्रियते च स्थूलशरीरेन्द्रियादिमत्त्वात् । एवं वृक्षोऽपि जीवति म्रियते स्थूलशरीरेन्द्रियादिमत्त्वात् । न तु मृतो जीवति जीवितो म्रियते मृतस्य मूक्ष्मदेहेन्द्रियादिमत्त्वेऽपि स्थूलशरीराभावात् । न वा घटो जीवति म्रियते वा स्थूलशरीरत्वेऽपि वाह्याभ्यन्तरद्विधेन्द्रियादिमत्त्वाभावात् । इह चेन्द्रियं द्विधा, वाह्यमाभ्यन्तरञ्च । तत्र वाह्य स्थूलशरीराश्रितमनित्यं सूक्ष्म नित्यशरीराश्रितं पुनराभ्यन्तरं नित्यं ; तत्तदाभ्यन्तरेन्द्रियाणि श्रोत्रादिष्वधिष्ठानेन तत्तत्काय्यश्रवणादिसम्पादनात् तु श्रोत्रादिस्थ श्रवणेन्द्रियादिकं वाह्य न्द्रियतया तूपदिश्यते. मूक्ष्मदेहस्थमपि स्थूलशरीरादिमत्स्थूलमुच्यते इत्यभिप्रायेण लोकोपदेशे त्विन्द्रियं नोक्तम् ॥१६॥
' गङ्गाधरः-अथ आयुःस्वरूपमुक्त्वा आयुर्वेदस्य सव्ववेदोत्कृष्टत्वमाह- तस्येत्यादि।-वेद इति “विद विचारणे, विद लाभे, विद ज्ञाने" इत्येष्वर्थेषु वेदयति विन्दति वेत्ति वानेनास्मिन् वेति वेद इति सुश्रुतानुसारिण आयुष इति उभयोलोकयोहितोऽयं वेदो वक्ष्यतेऽर्थेदशमहामूलीये। सुश्रुतेऽप्युक्तं ; “सनातनत्वाद सत्वात्मसंयोग इति किमर्थमुक्तम् ? ब्रूमः-शरीरेन्द्रियसत्वात्मसंयोगजन्या चैतन्यानुवृत्तियथोक्तसंयोगान्यभिचारित्वेन ब्यक्तत्वेन चार्थेदशमहामूलीये लक्षणत्वेनोक्ता, शरीरादिसंयोगरूपमेव त्वायु: परमार्थतः, एवम्भूतसंयोगाभावे मरणमायुरुपरमरूपं भवति । मृतशरीरे तु चेतसोऽभावादायूरूपसंयोगाभावः ॥ १६ ॥
चक्रपाणि:-तस्येत्यादि। वेदयतीति वेदः, वेदविदां मत इति वेदविद्भिः पूजितः ; अथ कस्मा. दायुर्वेदलक्षणो वेदः पुण्यतमो वेदविदाञ्च पूजित इत्याह, वक्ष्यत इत्यादि । -यदिति यस्मादेवमुकं भवति, यदन्ये ऋग्वेदादयः प्रायः परलोकहितमेवार्थं वदन्ति तेन पुण्याः, पुण्यतमश्चायम् आयुर्वेदो

Page #47

१म अध्यायः
सूत्रस्थानम् । सव्वदा सर्वभावाणां सामान्यं वृद्धिकारणम् ।
ह्रासहेतुर्विशेषश्च प्रवृत्तिरुभयस्य तु॥ वेदानामक्षरत्वात् तथैव च । तथा दृष्टफलत्वाच्च हितत्वादपि देहिनाम् ॥ वाक्समूहार्थ विस्तारात् पूजितत्वाच्च देहिभिः। चिकित्सितात् पुण्यतमं न किश्चिदपि शुश्रुम” इति। एतेनायुर्वेदमूलकत्वेनाग्निवेशकृतस्य तथा चरकप्रतिसंस्कृतस्प च तन्त्रस्याप्यायुर्वेदख शाश्वतञ्चोक्तमिति बोध्यम् ॥ १७॥ ____गङ्गाधरः - इत्यायुरायुर्वेदमायुर्वेदस्योत्कर्षञ्चोक्त्वा वक्ष्यमाणस्यायुर्वेदप्रयोजनस्य धातुसाम्यरक्षणस्य विषमधातूनां धातुसाम्यकरणस्प च कारणं सामान्यविशेषादिषट्कं यत् प्रागुद्दिष्ट क्रमेण तत्पटकमुपदेष्टु प्रथमतः सामान्यविशेषयोः कार्यमुपदिशति, सर्वदैत्यादि सर्वदा सव्वैस्मिन्नावस्थिके नित्यगे च काले । सर्वेषां भावानां द्रव्यगुणकर्मणां सामान्यं वृद्धिकारणं हेतुः प्रयोजकमित्येकोऽर्थः। समानो हि भावः समानं वद्धयितुं प्रयुज्यते सामान्येनेति समानानां द्रव्यगुणकर्माणां वृद्धौ प्रयोजक सामान्यम। एवमेव सर्व भावाणां विशेषो हासहेतुः प्रयोजक इति। सबै पां भावानां द्रव्यगुणकर्मणां विशेषो हासे हेतुः। विशिष्टो हि भावो विशिष्टानि द्रव्यगुणकर्माणि हासयितुं प्रयुक्त इति विशिष्टानां द्रव्यगुणकर्मणां हासे प्रयोजको विशेषः। अनयोरुदाहरणमेकमेव दर्शयति । प्रवृत्तिरुभयस्य तु इति । यो भावो यस्य समानस्तयोरुभयोः प्रवृत्तिः सामान्यं वृद्धिकारणं संख्यात एव । यो भावो यस्माद्विशिष्टस्तयोरुभयोः प्रवृत्तिर्विशेषो हासहेतुः सख्यात एवेति । तद्यथा। पञ्चसु ब्राह्मणेषु यद्यपरः कश्चिद् ब्राह्मण आगच्छति तदा तद्ब्राह्मणत्वं सामान्यं षडब्राह्मणा इति संख्यातस्तेषां वृद्धौ हेतुर्भवति। यदि तत्र कश्चित् क्षत्रिय आगच्छति तदा तत्क्षत्रियत्वं विशेषो न सङ्ख्यातो ब्राह्मणानां वृद्धौ हेतुर्भवति, पञ्च व ब्राह्मणा एकः क्षत्रिय यद यस्मान्मनुष्याणामुभयोरपि लोकयोर्यद्वितमायुरारोग्यसाधनं धम्मसाधनञ्च तद्वक्ष्यते तेनातिशयेन पुण्यतमस्तथा वेदविदाञ्च पूजित इति । केचिद् “वक्ष्यते यः" इति पठन्ति, तत्रापि हेतुगर्भमिति ग्याख्येयं ; जीवितप्रदातृत्वादायुर्वेदस्य पुण्यतमत्वं बोद्धव्यं, यतश्चतुव्वंगसाधनीभूतजीवितप्रदमेव सर्वोत्तमं भवति, उच्यते च “न हि जीवितदानाद्रि दानमन्यद्विशिष्यते ॥ १७ ॥
चक्रपाणिः-सम्प्रत्यायुर्वेदाभिधेयतया सूत्रिते सामान्यादौ सामान्यस्य प्रथमसूत्रितत्वात् तथा सामान्यज्ञानमूलत्वाच्चायुर्वेदप्रतिपाद्यस्य हेत्वादेः सामान्यमेवान निर्दिशति, सर्वदेत्यादि।सर्वदा सर्चस्मिन् काले नित्यगे चावस्थिके च, सर्वभावाणामित्यत्र सन्वेशब्दः कृत्स्नवाची,

Page #48

३६
चरक संहिता | सामान्यमेकत्वकरं विशेषस्तु पृथक्त्वकृत् । तुल्यार्थता हि सामान्यं विशेषस्तु विपर्य्ययः ॥ १८
-
दोर्घञ्जीवितीयः
इति षटषु च पुरुषषु सत्सु हासहेतुर्विशेषः क्षत्रियत्वं ब्राह्मणत्वञ्च । एकः क्षत्रियः पञ्च ब्राह्मणा इति । प्रवृत्तिर्भावोऽनुवृत्तेरेव हेतुत्वात् । “असु भुवि" भूसत्तायामित्यस्ते भवतेर्वा रूपं भावो भवनं सत्ता । सदिति यतः सा सत्ता द्रव्यगुणकर्म्मसु । द्रव्यगुणकर्म्मणां यावत् सत्ता तावदनुत्पत्ते रुत्तरकालं वृत्तिः स्थितिः” सत्ताया असद्भावविनाशः । तर्हि किं सत्ता द्रव्याणां गुणः कर्म वा यावद्धि गुणो द्रव्ये वर्त्तते तावदद्रव्यं तदगुणाश्चानुवत्तन्ते तथा क्रिया । गुणकम्सु भावान्न गुणोन कम्म । सत्ता हि गुणेषु कर्मसु च वर्त्तते तस्मान्न गुणो न वा कम्प सत्ता भवति भावात् । गुणः कम्मे च विभाव्यते गुणेनापि सङ्ख्यापरिमाणपृथक्त्वपरत्वापरत्वादिनेति । तथापि न गुणो न कम्मे च सत्ता, सामान्यविशेषाभावेन च । सामान्यं न सामान्यवद्विशेषवद्वा । विशेषश्च न सामान्यवान् विशेषवान् वा । गुणकम्मणी तु सामान्यविशेषवती । एतेन द्रव्यं व्याख्यातम् । द्रव्यमपि न सत्ता सामान्यविशेषाभावेन च सत्तायाः, सामान्यवद्धि द्रव्यं विशेषवच्च । पारिशेष्यात समवायः । शेषवदनुमानं परिशेषः । त्रिविधमनुमानमुक्तं पूर्ववच्छे पवत् सामान्यतो दृष्टञ्च । तत्र शेषः परिशेषः कारणप्रदर्शनेनानुपपत्तिवचनेन यत् प्रतिषेधादप्रतिषिद्धं यत्परिशिष्यते तत्पारिशेष्यादनुमीयते । तच्च शेषवदनुमानम् । द्रव्यगुणकर्म्मणां सत्तात्वप्रतिषेधात् परिशिष्यते समवायः सा सत्तेत्यनुमीयते । समवायाद्धि सदिति द्रव्यगुणकर्मसु प्रतीयते । यावद्धि समवायिकारणानां समवायो वर्त्तते, तावदद्रव्यं सदिति प्रतीयते गुणः सन्निति कम्मं च सदिति । सैव द्रव्यगुणकर्मणामनुवृत्तहेतुः । समवायाभावाद द्रव्यगुणकर्म्मणां नाशः । समवायिकारणानां समवायाभावः पृथक्त्वसंयोगो यदा स्यात तदा नश्यतीति दृश्यते नास्तीत्युच्यते । समवायोऽस्ति चेति किं
भवन्ति सत्तामनुभवन्ति इति भावा गुणद्रव्यकर्माणीत्यर्थः, न तु भवन्त्युत्पद्यन्त इति भावाः, तथा सति पृथिव्यादिपरमाणूनां नित्यानां सामान्यस्य पार्थिवणुकादि वृद्धं कार्य्यम संगृहीतं स्यात्; सामान्यञ्च "सामान्यमेकत्वकरम्" इत्यादिना वक्ष्यमाणलक्षणं, वृद्धिराधिक्यं तत्कारणं वृद्धिकारणम् । एतश्च सामान्यं सामान्यवतो मांसद्रव्यादेवृद्विकारणस्य लक्षणत्वेन वृद्धिकारणमित्युक्त, यतो न सामान्यं मांसत्वादिजातिरूपं वृद्धौ कारणं भवति, तथा हि सति सामान्यं

Page #49

१म अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
३७ सत्तावान् । न सत्तावान् समवायः स्वरूपेण सद्भावात् सत्तान्तरवत्ताभावात् . न हि समवायेन समवायो द्रव्यगुणकर्मसु वर्तते । तेषु वृत्तौ समवायस्य वस्त्वन्तराभावात् स्वरूपेणैव वृत्तेः । नित्यश्चानित्यश्च समवायः । द्रव्याणां गुणैः सह योगो नित्यः। न हि वर्तते निगुणं द्रव्यम्। सगुणमेव हि द्रव्यमुत्पद्यते । लोके त्रिविधं नित्यम् । लोके त्रिविधं नित्यं व्यवहियते। प्राकृतप्रलयादक्यिन्न नश्यति तत् प्राकृतप्रलयपर्यन्तस्थायित्वाल्लोके नित्यं व्यवहियते—यथा चतुर्विंशतिस्तत्त्वानि । अव्यक्ताख्यात्मादीनां समवायिकारणसमवायः प्राकृतप्रलयपर्यन्तं तिष्ठति,नश्यति च प्राकृतप्रलये जायमाने, नश्यन्त्यव्यक्तात्मादीनि चतुर्विंशतिस्तत्वानि। तस्माल्लोके सत्यानित्यान्यपि चाव्यक्तादीनि पृथिव्यन्तानि चतुर्विशतिस्तन्मयानि देवनरादीनि चराचराणि वस्तुतस्तु अनित्यान्यनृतानि भवन्ति स्वप्नविषयाभिमतानीव प्रमाणप्रमेयतयाभिमान्यानीति। द्विविधं मिथ्यात्वं । लोके सत्यत्वं वस्तुतस्त्वनृतत्वं यथा स्थाणुः स्थाणुरेवेति सत्यत्वम्। लोके मिथ्यात्वं च यथा स्थाणौ पुरुष इति। एवमेवोक्तं गौतमेन न्यायशासने तैत्तिरीयोपनिषन्मूलकम् स्वमविषयाभिमानवदयं प्रमाणप्रमेयाभिमानः । तत् तु अप्रधानभेदान्मिथ्याज्ञानस्य द्वैविध्योपपत्तेश्च इति। अव्यक्तं हि संहतं कालानुप्रविष्टं क्षेत्राधिष्ठितं प्रधानं त्रिगुणलक्षणमिति त्रयात्मकं तेषां त्रयाणां पृथगवस्थाने लयः प्राकृतो नाम प्रकृतौ स्थितत्वात् 'प्रधानपुरुषयोरिति। प्राकृते तस्मिन् प्रलये जाते पृथक् व्यवस्थिताः प्रधानक्षेत्रकालचतुब्बेदपरमविद्याप्रणवात्मकसदाशिवाः सदनुप्रविष्टा वस्तुतः सत्याः परमव्योमरूपपरमात्मशिवगायत्रावशेषनिर्वाणाख्यप्रलयपर्यन्तस्थायित्वान्मध्यमनित्याः । तस्मिन् इह निर्वाणाख्ये प्रलये मांसत्वरूपं यथा वद्धके भोज्यरूपे मांसेऽस्ति तथा शरीरधातुरूपे वर्द्धनीयेऽप्यस्ति, ततश्च नित्य मांसत्वसम्बन्धादमांसादानामपि मांसेन वर्द्धितव्यं, तस्माद् वृद्धिकारणलक्षणत्वेन सामान्यं वृद्धिकारणमित्युक्तम् । अत एव नैशेषिकेऽप्युक्त "त्रयाणामकार्यत्वमकारणत्वन्वेति" अत्र तयाणामिति सामान्यविशेषसमवायानाम्। ये तु समानमेव सामान्यमिति कृत्वा द्रव्यादेवव सामान्यशब्दे. नाभिदधति तेषाञ्च मते "सामान्यञ्च विशेषञ्च" इत्यादिग्रन्थोक्तस्य सामान्यस्य न किञ्चिदनेनोक्त स्यादित्यसम्बन्धार्थत्वं प्रकरणस्य स्यात्। एतच्च वृद्धिकारणत्वं सामान्यलक्षणं न भवति, किं तायुर्वेदोपयोगिना धर्मेण निर्देशः, लक्षणन्तु “सामान्यमेकत्वकरम्" इति करिष्यति ; एवं
व्यादावपि चोद्देशानन्तरं निर्देशं करिष्यति "खादीन्यात्मा" इत्यादिना, ततो लक्षणं “यत्राश्रिताः कम्मंगुणा." इत्यादिना करिष्यति ।

Page #50

चरक-संहिता। [दोघञ्जीवितोयः ते नश्यन्तीति परमव्योमरूपपरमात्मशिवादिकन्तु सत् । न तु सदनुपविष्टं सत्य तदेवास्यां सर्गावस्थायां ब्रह्म परमनित्यं शक्तिब्रह्मावशेषमहानिर्वाणपर्यन्तस्थायित्वात् । शक्तावशेषे महानिर्वाणे जायमाने तु सर्गावस्था व्यपैति शिवगायत्रीरूपश्च शक्तिर्नहाति क्रियागुणव्यपदेशरहिता सती स्वगुणनिढा भूत्वा स्थास्यतीति सा शक्तिब्रह्म सर्गप्रलयोभयावस्थिकं नित्यमसद्भतं वस्तु चोच्यते इति । समवायच तेषु तथाविधस्त्रिविधो नित्यो व्याख्यातो भवति । काव्येषु द्रव्यगुणकर्मस्खनित्यः समवायः । सेयं समवायात्मिका सत्ता समानप्रसेवात्मिका जातिः सामान्यम् । असमानप्रसवात्मिका तु सत्ता जाति म जन्म सत्ताविशेषः । तदुक्तं “जातिः सामान्यजन्मनोरिति”। सामान्यविशेषौ हि बुद्धापेक्षावन्यत्रान्त्येभ्यो विशेषेभ्यः। अन्त्याद्धि विशेषान्नान्योऽन्त्यो विशेषः सम्भवति यमपेक्ष्य सामान्यं स्यात । द्रव्यत्वं गुणत्वं कर्मत्वञ्च सामान्यं विशेषश्च । द्रव्यत्वं सामान्य नवसु द्रव्येषु भावात् पृथिवीत्वाद्यपेक्षया सत्तापेक्षया तु विशेषः । गुणत्वञ्च सामान्य रूपादिषु भावात रूपखाद्यपेक्षया सत्तापेक्षया तु विशेषः। कम्मखश्च सामान्यमुत्क्षेपणादिषु सद्भावादुत्क्षेपणवाद्यपेक्षया सत्तापेक्षया तु विशेषः । अनेकद्रव्यारब्धव्यवं चानेकद्रव्यवसत्त्वात् । न च तदारम्भकाणि द्रव्याणि द्रव्यवसामान्यविशेषाभावेन च कार्य द्रव्यत्वस्यापि । एतेन गुणः कर्म च व्याख्याते । कार्य गुणश्चानेकसजातीयगुणारब्धः तदनेकगुणवसद्भावात् तत्कायं गुणवमुक्तं श्यामलपीतवादि। न च तदारम्भका गुणास्तत्काय्य गुणवं सामान्यविशेषाभाबेन च। कारब्धे कर्मणि च तत्कर्मवसद्भावात् कर्मवमुक्तं न च तदारम्भक कर्म तत्कार्यकर्मत्वम् । इति द्रव्यारब्धेषु द्रवयेषु तदारम्भकाणि द्रव्याणि द्रव्यसामान्यं यथा पाञ्चभौतिकवं शरीरन्द्रियविषयसंशकानां द्रव्याणां पञ्चभूतानि सामान्य प्राणिनां नव द्रव्याणि द्रव्यसामान्यं गुणाश्च तेषां गुणविशेषारम्भका गुणसामान्यं कर्म च तेषां कारम्भकं कम्र्वसामान्यम् । - सामान्यस्य च वृद्धिकारणत्वं ह्यसति विरोधिकारणे बोद्धव्यं, तेनामलकादिगतानामम्लत्वादीनां पित्तगताद्यम्लत्वावर्द्धकत्वमामलकगतशिशिरत्वप्रभावविरोधित्वादुपपन्नम् ; एव. मन्यत्रापि त्रिदोषहरव्ये बोद्धव्यम्। इह च सामान्यस्य वृद्धिकारणत्वमित्युच्यते, न तु सामान्यमेव वृद्धि कारणमित्युच्यते, तेनासमानादपि घृतात मेधाया या च वह्नश्च वृद्धिः प्रभावादेवोपपन्ना, यदुक्त “घृतमग्निमेधे करोति, तथा चिन्तया वातवृद्धिस्तथा सङ्कल्पात् वृष्यपादयुगलेपाच्च शुक्रवृद्धिः" इत्यादि प्रभावादुपपन्नम्। सामान्यज्ञह वृद्धिकारणमित्युच्यमाने समानस्येति गम्यते, न हि शोणितं प्रति मांसत्वं सामान्यं, किन्तु व्यावृत्तबुद्धिजनक्रत्वाद्विशेष एव ।

Page #51

१म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
३६.
;
विशेषाञ्च तत्तद्रव्यगुणकर्म्मारम्भकास्तत्तदद्रव्यगुणकर्म्मविशेषा इति सामान्य. भृतं द्रव्यं सामान्यभूतो गुणः सामान्यभूतं कर्म सामान्यभूतश्च समवायः सत्ता जातिरिति तथा विशेषभूतं द्रव्यं विशेषभूतो गुणो विशेषभूतं कर्म विशेषभूतः समवायः सत्ता जन्मेति द्रव्यगुणकर्मसमवायाश्चत्वारो लोके पदार्थो नास्त्यतोsतिरिक्तः पदार्थः । आयुर्वेदे भावानां वृद्धिहासादिकारणत्वेन सामान्यविशेष योरुपयोगेन द्रव्यादिषु चतुर्ष्वन्तर्भावेऽपि पृथग्वचनम । यथा वैशेषिके - ऽप्येवमेव सामान्यविशेषयोद्रव्यादिषु चतुर्ष्वन्तर्भावेऽपि पृथग्वचनमन्तरेण यथोपनिषत् तथा भवति । न वैशेषिकं नाम शास्त्र ं स्यात् । विशेषस्योपदेशेन हि वैशेषिकं भवति । सामान्यापेक्षो हि विशेष इति सामान्यस्याप्युपदेशो ऽपेक्षा ते शास्त्रसंज्ञा तु प्रसिद्धा वैशेषिकमिति । न तु सामान्यकं तत्रकतु विवक्षितत्वात् । तत्र विवक्षाशाद्धि संज्ञा तत्राणां भवतीति । एवमेवान्वीक्षिकीशासने प्रमेयेऽन्तर्भूतत्वेऽपि प्रमाणसंशयादीनां पञ्चदशानां पृथगुपादानुमन्तरेण खोपनिषद्भवति न वान्वीक्षिकीशास्त्र भवति । वादमार्गज्ञानाथं हि प्रमाणसंशयादीनां पृथग्वचनमिति । सर्व्वदेति नित्यगे काले, दुग्धपल' जलपल' वर्द्धयति वादिसामान्येन परिमाणतः । न तु पारदपलं जलपलं वैशेष्यात् । विशेषो ह्यत्र तीक्ष्णत्वमृदुखादिर्बलीयान् द्रवत्वादिसामान्यमवजयति । वक्ष्यते हि “विरुद्धगुणसमवाये हि भूयसाल्पमवजीयते” । जैमिनिना चोक्तम - “ विरुद्धधर्मसमवाये भूयसां स्यात् सधर्मकत्वमिति । एतेनात्र हासहेतुर्विशेषो व्याख्यातः । आवस्थितु कालेऽप्येवं श्लेष्मगुणसमं दुग्धं कणाशुण्ठ्याय ष्णद्रव्यसंस्कृत
ܪ
,
अथ वैशेषिक्तानामन्त्यविशेषाणामिह शास्त्र चिकित्सायामनुपयुक्तत्वात् तद्विशेषधर्मव्यावर्त्तकत्वायोगात् सामान्यविशेषानेव विशेषान् हासकारणत्वेनाह, हासहेतुरित्यादि । अत्रापि सदा सर्व्वभावाणामिति योजनीयम्; हासोऽपचयः, विशिष्यते व्यावर्त्तते इति विशेषः ; सामान्यमेव गवेधुकत्व मांसादीन् प्रति विशेषः, गवेधुको हि गवेधुकत्वेन गवेधुकव्यक्तयन्तरापेक्षया समानः, मांसापेक्षया व्यावृत्तत्वाद्विशेषः न हि मांसे गवेधुकत्वमस्ति, एवं मांसत्व मांसान्तरापेक्षयाऽनुगतत्वात् सामान्यं, शोणिताद्यपेक्षया तु मांसानां व्यावृत्तत्वाद्विशेष एव । अत्रापि ह्रासहेतुकत्व' ह्रासहेतुद्रव्यादिलक्षणत्वेन सामान्यवज्ज्ञेयं, तथा हासहेतुत्वमप्यसति विरोध के सामान्योक्तन्यायेन ज्ञ ेयं तेन मन्दकनिकुचादीनां वातादिविरुद्धानामपि स्निग्धत्वादीनां वाताथशमकत्वं द्रव्यस्यापथ्यत्वप्रभावादेव ज्ञेयम् । विशेषश्च ह विरुद्धत्वविशेषोऽभिप्र ेतः, तेनोत्तरख विरुद्धविशेषमेव हासहेतुतया तत्र तत्रोपदेक्ष्यति यथा - "वृद्धिः समानैः सर्व्वेषां भावानां विपरीतैर्विपय्ययः" इति । तथा “विपरीतगुणैर्देशमाखा कालोपपादितैः” इत्यादि । तथा

Page #52

चरक-संहिता।
दीर्घजीवितीयः मवस्थान्तरमापन्न कर्फ हासयति न तु गुणसामान्येन वर्द्धयति अवजयात् । ननु कथमेवं वृद्धौ हेतः सामान्यं हासे विशेष इत्यत आह – “सामान्यमेकत्वकरं विशेषस्तु पृथक्त्वकृत्” इति। यतः सर्वदा सर्वभावाणां सामान्यमेकख करं मेलनेनैकीभावं करोति ; तस्मात् तेषां वृद्धि कारणमिति। यथा दुग्धजलयोट्रैवखादिसामान्यं ते मेलयति मेलयित्वा च वर्द्धयतीति। तथा च दुग्धजलयोरकापरविशिष्टद्रवलापनलेनैकमेव वस्तु सद द्विपल भवतीति। न तु पारदजलयोस्तथा मेलनेनैकीभावस्ततो न द्धिरिति। कस्मादित्यत आह, विशेषस्तु गृथकवकदिति। “सर्वदा सर्वभावाणां विशेषस्तु पृथक्त्वकृत् । पृथक्वं स्यादसंयोगो वैलक्षण्यमनेकता” इति वक्ष्यते। अयोगेनानेकवं भावानां करोति न खेकख मिति ; पारदस्य जलस्य च द्रवखविशेषः पृथक्वमेव करोति । तयोदेवले सामान्ये सत्यपि विशेष एवास्ति तत्स्थयोद्रवखगुणयोरिति । एवं जातिश्च पञ्चब्राह्मणानां परेणैकेन ब्राह्मणेन सहैकवं मेलन करोति। क्षत्रियेणापरेण सह पृथक्वं तु ब्राह्मणवक्षत्रियखजातिविशेषः करोतीति। किं पुनः सामान्य को वा विशेष इत्यत आह “तुल्यार्थता हि सामान्य विशेषस्तु विपर्ययः” इति । समानानापनेकेषां भावः । न ह्य कः समानो भवति। सापेक्षधर्मकः समानः । तेनानेकेषां स्वत्तिवस्तुभाव उच्यते । अस्तीति भावः । यो यत्र वर्ततेऽर्थः स तस्य भावः। अत एव तुल्यार्थता सामान्यम। अर्थः कारणभूत काय्यभूतश्च वस्तु तुल्यं येषां ते तुल्यार्थास्तेषां भावस्तुल्य एवार्थः। येन समान यत् तस्य तेन “विपरीतगुणैव्यैर्मारुतः सम्प्रशाम्यति" इत्यादि। तथा जतृकर्णेऽप्युक्त “समानैः सर्वभावाणां वृद्धिानिर्विपर्ययाद" इति। अविरुद्धविशेषस्तु यद्यपि हासे वृद्धौ वाप्यकारणं, यथा पृथिव्या अनुष्णशीतस्पर्थो वातस्य शैत्यं न वर्द्धयति नापि ह्रासयति, तथाप्यग्निक्षीयमाणानां धातूनाम् असमानत्वेनाजनकत्वात् हासकारणमिव भवति, यतोऽसमानद्रव्योपयोगे सति हासो विनश्वराणां भावानाम् आपूरकहेत्वभावादुपलभ्यत एव, यथा वहतो जलस्य पूर्ध्वदेशसेतुना उत्तरदेशजलस्य हासः। एवम्भूतं चाविरुद्धविशेषोपयोगेऽपि हासं पश्यताऽऽचार्येण सामान्येनैव इहोक्त "हासहेतुविशेषः" इति, चशब्दः सर्वभावाणामिति समुच्चिनोति। ___ अथ किमसम्बन्धावपि सामान्यविशेषौ वृद्धिहासकारणं ? नेत्याह, प्रवृत्तिरुभयस्य स्विति, कारणमिति शेषः, उभयस्य सामान्यस्य विशेषस्य च, प्रवृत्ति: प्रवर्तनं शरीरेण अभिसम्बन्ध इति यावत्, एवम्भूता प्रवृत्तिः धातुसामान्यविशेषयोर्व दिहासे कारणमित्यर्थः, तुशब्दोऽवधारणे, तेन नासम्बद्धौ सामान्यविशेषौ स्वकार्यं कुरुत इति दशयति ; किंवा प्रवृत्तिरुचिता धातुप्रवृत्तिर्धातुसाम्यमिति यावत्, सा उभयस्य सामान्यस्य विशेषस्य च

Page #53

म अध्यायः
सूत्रस्थानम् । सह तुल्यार्थ खं सामान्यम् । यथा पुरुषाणां पुरुषघटकं वस्तु सत्त्वात्मशरीरं तुल्यं तत्रिक द्रव्यभूत सामान्यम् । तत्र च यत्कृष्णवर्णादिगुणः स च गुणभूतं सामान्यम। यच कम्मे गमनादि तर कर्मभूतं सामान्यम । या तु सत्ता सदिति यतः यः खलु समवायः समानप्रसवात्मकः स समवायमूतं सामान्यमिति चतुविध सामान्यः । यच्चोक्तम्। सनित्यमवयवत् कार्य कारणं सामान्यविशेषवदिति द्रव्यगुणकर्मणामविशेष इति । स चाविशेषः सामान्यमेव पदार्थ तश्चतुष्वेव द्रव्यगुणकर्मसमवायेष्वन्तर्भूतं भवति नातिरिक्तम्। तत्र, सदिति। अस्तीति वस्तूच्यते। यन्नास्ति तदवस्तु । तद्वस्तु तत्तत्कार्यवस्तुनिष्ठो धम्मः। स च तत्तद्वस्वारम्भकं द्रवपञ्च गुणश्च कर्म च तथा समवायश्च जातिरूपो जन्मरूपश्च । नित्यवं निरुक्तं त्रिविधं निरुक्तत्रिविधकालपर्यन्तस्थायिवं क्रियाविशेष एव । अवयवत्त पुनरद्रव्यारब्यखं तदपि गुणानां प्रकृतिः सत्तादिगुण एव तत्सत्त्वादिगुणप्रकृतिकगुण एवाद्रव्यवत्त्वम् । भूतादेस्तामसस्याहङ्कारस्य प्रथम आरम्भः शब्दमात्रस्य ; ततः शब्दयात्रेणारब्ध आकाश एवं स्पर्शमात्रस्य तत आरम्भः ; स्पर्शमात्रेण वायुरारभ्यते । ततो रूपमात्रमारभ्यमाणं ज्योतिरारभते। ततो रसमात्रमारभ्यमाणमप आरभते। ततो गन्धमात्रमारभ्यमाणं पृथिवीमारभते । एवं कार्येति शेषः, तेन केवलसमानोपयोगात् धातुवृद्धया धातुवैषम्यं, केवलविशिष्टोपयोगाच्च धातुक्षयाद्वा धातुवैषम्यं, युगपत् समानविशिष्टद्रव्योपयोगात् प्रवृत्तिर्धातुसाम्यरूपा भवतीत्युक्त भवति ; तुशब्दः पूर्वपक्षादेकद्रव्योपयोगलक्षणरूपात् व्यावर्त्तयति ।
अथ किंलक्षणं तत् सामान्यं किंलक्षणो वा स विशेष इत्याह, सामान्यमित्यादि।-एकत्वकर. मेकत्वबुद्धिकरं, सामान्यं ; यदनेकासु भिन्नदेशकालासु गवादिव्यक्तिषु “अयं गौरयं गौः" इत्यादिप्रकारा एकाकारा बुद्धिस्तत सामान्य, न हि भिन्नासु व्यक्तिषु अभिन्न सामान्यमेकरूपं विनाऽभ्रान्ता एकाकारा बुद्धिर्भवतीति भावः। यथापि च “अयं पाचकोऽयं पाचकः” इति तथा “अयं शुक्लोऽयं शुक्लः" इतिप्रभृतिषु क्रियागुणादिसामान्यादेकरूपा बुद्धिस्तत्रापि सामान्यमेकक्रियागुणादिगतमेकरूपाध्यवसाये हेतुः, न ह्य कस्मिन् पाचके या क्रिया सा पाचकान्तरेऽपि, किं तर्हि तजातीया ; अतः क्रियासामान्यं तत्राप्येकत्वाध्यवसाये कारणम् ।
विशेषलक्षणं पृथक्त्वकृदिति व्यावृत्तबुद्धिकृत, तेन यद गोव्यक्तयन्तरापेक्षया एकबुद्धिकर्त्त तया गोत्वं सामान्यं, तदेव गोत्वम् अश्वाद्यपेक्षया ब्यावृत्तबुद्धिकर्त्त त्वात् अश्वादीन् प्रति विशेष इत्युक्त भवति ; तेन मांसत्वं मांसं प्रति मांसान्तरापेक्षया समानत्वात् वृद्धिकारणं भवति, तदेव तु मांसत्वं वातं प्रति विशेषरूपतया हासहेतुर्भवति, शोणितादीन् प्रति त्वविरोधविशेषत्वेन न तथा हासकारणं, गुणसामान्यात् तु वर्द्धकमपि मांसं शोणितादीनां भवति ।

Page #54

४२
चरक-संहिता। दोर्घञ्जीवितीयः त्रिवृत्त्रिद्भ तैस्तेजोऽबन्नैरुपाहितं परमवयोमैव परमात्मा चक्रवभ्रमणशील: कालो बभूवेति कालारम्भकं त्रिविद्भूत तेजोऽवन्न परमव्योम चेति । स च कालो निलिङ्ग एवाप्रमेयस्तदारब्धस्वयं संवत्सरः कालः शीतोष्णवर्षलक्षणः षडङ्गऋतुभेदेन कार्य कारणसंशा द्रवयमध्येऽयं कालो निर्दिष्टः प्रमेयखात् । एतत् . कालस्य वस्तुनो वस्तुत्वं कालत्वं समवाय एव सत्ता। तत्कालस्य सत्तादिगुणयोगे समवायात् परिणामविशेष एष काल इति । एवं क्षेत्रज्ञानुभवेशे कालानुप्रवेशे प्रधानमभिव्यक्तसत्त्वादित्रिगुणलक्षणं भूत्वा समत्रिमुणलक्षणमवयक्तं नामायं द्रवयसंश आत्मा बभूव । तदात्मत्वञ्च समवायरूपा सत्ता कालक्षेत्राप्रधानानां हि समवायादवयक्तस्वरूपनिवृत्तिरिति । एवं दिगपि वैकारिकात् सात्तिकादहङ्कारादिन्द्रियादीनां देवतासगें आकाशस्य देवता दिगजाता, तया दिशा सत्तादिगुणयोगादारब्धा एता दिशो दश द्रव्यमध्ये निर्दिष्टाः प्राच्यादय इति, दिक्त्वमपि वस्तुत्वं समवाय एव सत्ता। तस्या दिशो गुणैः सहयोगेऽपृथग्भावेन परिणामविशेषा एता.दिश इति। मनश्चेदं शारीरं द्रवयमध्ये यनिर्दिष्टं तदप्याहङ्गारिकमनसः स्थूलशरीराभिनिवृत्तौ खल्वात्मना कृतैः सत्त्वरजस्तमोभिर्विकृतीभृतगुणैः
कथमनेकासु व्यक्तिषु सामान्यमेकबुद्धिमत्यभिचारिणी करोतीत्याह, तुल्याथता हीत्यादि।--- तुल्यार्थता एकसामान्यरूपार्थानुयोगिता, एतेन यस्मात् भिन्नासु व्यक्तिषु सामान्यमेकरूपसम्बन्धमस्ति ततस्तदनेकार्थावलम्बा सत्यपि व्यक्तिभेदे एकबुद्धियुक्तति भावः ।
विशेषस्तु विपर्यय इति अतुल्यार्थता विशेषत्वं, तेन गोगजयोरतुल्यगोत्वगजत्वरूपार्थयोः पृथगबुद्धियुक्त वेति दर्शितं भवति ।
अन्ये तु व्याख्यानयन्ति, यत्, त्रिविधं सामान्य, विशेषश्च त्रिविधः. यथा--द्रव्यगोचरो गुणगोचरः कर्मगोचरश्च ; तत्र सर्व्वदेत्यादिना द्रव्यसामान्यमुच्यते, सामान्यमेकत्वकरमित्यनेन गुणसामान्य, यथा-पयःशुक्रोभिन्नजातीययोरपि मधुरत्वादि सामान्य ततै कतां करोति, एवं विशेषेऽप्युदाहाय्यं ; तुल्यार्थतेत्यादिना तु कर्मसामान्यं निगद्यते, आस्यारूपं कर्म न श्ष्म णा समानमपि तु पानीयादिकफसमानद्रव्यार्थक्रियाकारित्वात् कफवर्द्धकरूपतया आस्यापि कफसमानेत्युच्यते, एवं स्वप्नादावपि कर्मणि बोद्धव्यं ; तदेतत् भट्टारहरिचन्द्रेणैव दूषितं, यतः सर्वदेत्यनेनैव लक्षणेन त्रिविधमपि सामान्यं लभ्यते ; तेनास्मिन् पक्षे “सामान्यमेकत्वकरम्" इत्यायवाच्यं स्यादिति कृत्वा, अन्ये तु पश्यन्ति ; यत् त्रिविधं सामान्यम्--अत्यन्तसामान्यं मध्यसामान्यमेकदेशसामान्यञ्च, तत्र “सर्वदा" इत्यादिना अत्यन्तसामान्यमुच्यते, सामान्यमेकत्वकरमित्यनेन मध्यसामान्यं, तुल्यार्थता हीत्यादिना एकदेशसामान्यम्, एतदपि वैविध्यकथनं नातिप्रयोजनमसङ्गतलक्षणञ्चेति नातिश्रद्धाकरम् ।

Page #55

१म अध्याचः
सूत्रस्थानम् । सह युक्तनापृथग्भावेन परिणामविशेषस्तदिदं मनस्त्वमपि समवायस्तेषां सत्ताभूतमेव वस्तुत्वमिति । एवं रूपरसगन्धस्पर्शा आहङ्गारिकत्रिगुणसमवायादपृथग्भूतस्वरूपेण निवृत्तास्तेषां समवायविशेषा एव रूपत्वादयः सत्ता एव । एवं पञ्चविधकर्मणां कर्मत्वमपि सत्तेव ; अथैषामपादानानि यानि तानि तु खलुन द्रव्यं न रूपरसादिगुणो नोत्क्षेपणादि कर्म च न च समवायः । परन्तु यथास्वमपादानमन्त्य एव विशेषः, सर्वेषां तेषामप्यन्तःप्रविष्टमेकं सोपादानं सदेव ब्रह्म सर्वव्यापकं सामान्यमिति षड़े व पदार्था न तु चत्वारो द्रव्यगुणकर्मसमवायाः । सामान्यविशेषयोनिखिलयोस्तेषु चतुव॑न्तर्भावाभावादिति । तहि कथं न षट्पदार्थनियमो न च षोड़शपदार्थ नियम इति कपिलवचनमुपपद्यत इति । यत उक्त कार्य कारणं सामान्यविशेषवदिति; कायं हि न प्रसिद्ध एक एव भावः कश्चिदस्ति । वक्ष्यते चास्मिंस्तत्र “नेकः प्रवर्तते भावः” इति । अनेकोपादानकं हि कार्य नवद्रवयं सप्तदशगुणं पञ्चविधञ्च कम्प॑ति । सत्यमेतत् । यत्पुनवशेषिकशासनमक्तं कणादैन यच्चान्वीक्षिकीशासनं गौतमेन यच्चायुर्वेदशासनं तत्सर्व लौकिकपदार्थोपदेशशास्त्रम्। लोके तु यत्सामान्यं यश्च विशेष श्चिकित्सायामुपयोगार्थं भवति तो सामान्यविशेषावायुबवेदे वृद्धा कवहासपृथक्त्वहेतुतया
केचित् सामान्यं द्विविधमिच्छन्ति, उभयवृत्ति तथैकवृत्ति च। तत्र मांसं मांसवर्द्धकम् उभयवृत्तिसामान्यात्, मांसत्वं हि पोष्ये पोषके च गतत्वात् उभयवृत्ति, एकवृत्ति तु यथा घृतमग्निकरं, तथा धावनादिकर्म वातकरं, तथाऽऽस्यादि कफकरम् एतद्धि सव्वं न वर्द्धनीयेन समानं किन्तु प्रभावाद्वर्द्धक, प्रभावश्च घृतत्वधावनत्वादिरेव, स चैकवृत्तिसामान्यरूप: ; तेन नाबापि सामान्यमेव वृद्धि कारणमिति त्रु वते। अस्मिंस्तु पक्षे अनुभयवृत्तिसामान्यं विशेष एव भवति, तथा समानमसमानञ्च वृद्धिकारणं भवतीति न किञ्चित् सामान्यस्योक्त स्यात्, अस्मन्मते तु सामान्यं वृद्धौ कारणमेव भवतीति सामान्यं वृद्धिकारणत्वेन नियम्यते, न वृद्धिः सामान्यकारणत्वेनैवेति नियम्यते, तेनासमानादपि वृद्धिर्भवति निर्दोषा।
यत्तूच्यते, कर्मसामान्यं नेह तन्त्र वृद्धिकारणमस्ति, यतो न धावनेन वायुः समान इति, अत एवाचार्येण द्रव्यसामान्यमुक्त, “मांसमाप्यारयते मांसेन" इत्यादिना, तथा “सामान्यगुणानामाहारविकाराणामुपयोगः” इत्यादिना गुणसामान्यमुक्तम् ; नैवं कर्मसामान्यमुक्त, वचनं हि “कापि यद् यस्य धातो द्धिकरं तत्तदा सेव्यम्" इति, न तत्र सामान्योपग्रहः कृतः। अब ब्रूमः--कम्मणां प्रायः प्रभावेणैव वृद्धिहेतुत्वात् सामान्यानुपग्रहः कृतः, न च कार्मसामान्याभावात् ; यत: क्रियावतो वातस्य क्रियावता व्यायामादियुक्त न शरीरेण वृद्धिः क्रियते निष्क्रियतया चास्य वातस्य हासः । स्वप्नादयस्तु “संयोगे च विभागे च” इत्यनेन वक्ष्यमाण

Page #56

४४ चरक-संहिता।
दीर्घ जीबितीयः ऽभिहितौ । वैशेपिके च निःश्रेयसाथ यो सामान्यविशेषौ भवतस्तयोरेव साधर्मवैधाभ्यां तत्तज्ञानं सम्भवति। सर्वान्तर्यामि ब्रह्म तु सामान्यं तत्तत्त्वमेव तस्य तु तत्तुशानं न सम्भवति। विकृतांश विहाय प्रकृतांशशानं हि भावानां तत्तज्ञानम् । तञ्च ब्रह्मणो नास्तीत्यस्मादलौकिको नाभिहितौ । तौ प्रोक्तो यौ लौकिको सामान्यविशेषो, तो द्रवयगुणकर्मसभवायेष्वन्तर्भूतावेव। आयुववेदेऽनुपयोगित्वाद्व शेषिके च निष्प्रयोजनवादलौकिकसामान्यविशेषौ नोक्तौ निष्प्रयोजनत्ताच्च व नाहकारिकाणीन्द्रियाण्यहङ्कारो महानवयक्तस्थात्रयो गुणाः सत्तादयश्चोक्तास्तस्माल्लोके पडेव पदार्था इत्येवं नियमो न, तथा षोडशैव पदार्था इत्येवं नियमश्च न। धातुसाम्यवैषम्यप्रयोजनमायुवादिकं निःश्रेयसाधिगमप्रयोजनञ्च वैशेषिक, षट्पदार्थ ज्ञानेनैव सिध्यति। तथा पोडशपदार्थ ज्ञानेनैव निःश्रेयसाधिगमः सिध्यतीति शेषाः पदार्था नोक्ता आयुर्वेदवैशेपिकान्वीक्षिकीषु न तु प्रतिषिद्धा इति न कपिलवचन विरुध्यते । सामान्यविशेषवदिति वचनेनैकत्वं द्रवयगुणकर्मणां प्रतिपिद्धं न द्रव्यमेकविधं न गुण एकविधो न च कम्मकविधमिति ॥१८॥
लक्षणेनानुक्ता अपि शास्त्रव्यवहारात् कर्मशब्देनोच्यन्ते ; तत स्वप्नः स्वकाराणादेव चीयमानस्य कफस्य क्षयकारणशरीरपरिस्पन्दातिनिरोधकत्वेन वृद्धिकर उच्यते, न तु स्वप्नः साक्षात् श्मवृद्धिं करोति । एवमास्यादावपि चिन्तनीयम्। यग्न त्वेकं कारणं चिन्तयितुं न पाय्यते तत्र प्रभाव एव वणनीयः।
ननु मांसं मांसं वर्द्धयति सामान्याद् विशेषाञ्च वातं क्षपयति, तत् कथं युगपद्विरुद्धाथद्वयक त्वं मांसस्य ? न हि देवदत्तो यदैव कुम्भं करोति तदैव काण्डमपि, नैवं क्रियावतामयं धर्मः, नाक्रियावतामिति ; यथा हि-शब्दो युगपदनेकानेव शब्दान् एककालमारभते तथा अग्नि: प्रकाशदाही युगपत् करोति ; अत एवोक्तमाचार्येण "तस्मादपजं सम्यगवचार्यमाणं युगपदूनातिरक्तानां धातूनां साम्यकरं भवति, अधिकमपकर्षति न्यूनमाप्याययति"। ___ यदुच्यते क्षीयमाणधातोर्व द्धस्य तथा बहुदोषस्य समानगुणोऽप्याहारो न वृद्धिहेतुः, तथा ग्रीष्मे च मधुरादिना समानेनापि न कफादिवृद्धिरित्यादि ; तस प्रतिबन्धकादीनां जराबहुदोषत्वग्रीष्मोष्णत्वादीनां विद्यमानत्वान्न सामान्यं वर्द्धकम्, असति च विरोधके सामान्यं वृद्धिकारणमिति सिद्धान्तः, तेन न काचित् क्षतिः ; किंवा वृद्धादीनां सामान्येनाहारेण क्रियते एव बृद्धिः, परन्तु बलवता क्षयहेतुना आधीयमानक्षये पुरुषे सा बृद्धि!पलभ्यते। ____ अत्र च द्रव्यसामान्यमेव धातूनां द्रब्यरूपाणां वद्धकं न गुणसामान्यं, गुणानां द्रव्यानराम्भकत्वात्, गुणसामानयात् तु तद् णाश्रयं द्रव्यमनुमीयते, तञ्च द्रव्यं धातुवर्धक भवति, यथा

Page #57

१म अध्यायः ] सूत्रस्थानम् ।
४५ सत्त्वमात्मा शरीरश्च त्रयमेतस्त्रिदण्डवत् ।
लोकस्तिष्ठति संयोगात्तत्र सर्व प्रतिष्ठितम् ॥ गङ्गाधरः--अथ द्रवयसामान्योदाहरणमायुवेद क्रियाधिकरणोपदेशेन दर्शयति ;-सत्तमात्मेत्यादि । सत्तुं सत्तुसंज्ञकं मनः। आत्मा सत्तादित्रिगुणलक्षणमव्यक्तं नाम चतुविशं तत्तम् । शरीरं पञ्चमहाभूतविकारसमुदायात्मकं चेतनाधिष्ठानभूतं तच्च शुक्रशोणितादिसम्भूतं स्थूलं गृह्यते न वाहङ्गारिकेन्द्रियादिमत् मूक्ष्मं क्रियानधिकरणत्वात् । अत्र सत्तादिसङख्य यनिद्दे शे सङ रव्यालाभेऽपि द्वयोः संयोगे लोकत्वनिरासायाह, त्रयमिति। तेनैतत्रयं समस्तं संयोगामिलितं लोको लोकाभिधः संस्तिष्ठति स्थित्यादिक्रियासमर्थत्वेन वर्तते। लोक दीप्तौ कृद्योगे रूपसिद्धिः। लोकाभिशनात् जगत्साम्यं ख्यापितम् । त्रिदण्डबदिति। यथा त्रयो दण्डा मिलिताः समुदायात्मको विशिष्टखिदण्डाख्यो भावविशेषस्तिष्ठति वस्त्वन्तरधारणादिक्रियायां स्वयमवस्थानक्रियायाञ्च समर्थ त्वेन वर्तते। एतेनैतदुक्तं भवति। यथा दण्डत्रयं परस्परं संयोगेन धारणावस्थानसमर्थ भवति, न च संयोगाभावान वा द्वयोः संयोगात्। तथा सत्त्वात्मशरीराणीति त्रयं परस्परं संयोगान्मिलितं लोकाख्यः सन् स्वयमवस्थानवस्वन्तरधारणादिसमर्थो भवति न संयोगाभावान्न च द्वयोः संयोगात्। मृतस्य सूक्ष्मातिवाहिकशरीरं पारलौकिकं वैदिकक्रियाधिकरणत्वाभावानोक्त शरीरेन्द्रियसत्तात्मसंयोगोधारि जीवितमायुरुक्तं तत्संयोगवान् सत्तात्मशरीरसमुदायो लोक इत्याधाराधेयभावाभ्यां लोकायुयोर्भदः। यच्चायुलक्षणे शरीरात् पृथगिन्द्रियमुक्तं न चात्रेन्द्रियमुक्तं शरीरग्रहणेन गृहीतं तत्तु खल्वायुल क्षणे यदिन्द्रियग्रहणं रुक्षादीन् गुणान् दृष्ट्वा चित्रको वायुधिको योऽनुमितः, स च चित्रक उपयुक्तो वातं वर्द्धयति, गुणास्तु गुणानेव जनयन्तोऽतिवर्द्धयन्ति । सामान्यञ्च वृद्धिकारणलक्षणं, न साक्षात् वृद्धिकारणमिति प्रागेवोक्तम् ; एवं विशेषेऽपि । अयञ्च सामान्यविशेषवादो ग्रन्थविस्तरभयादायुर्वेदोपयुक्तधम्ममात्र णोक्तः, विस्तरस्त्वस्य वैशेषिके बोद्धव्यः ॥ १८॥
चक्रपाणि:-सम्प्रति सामान्य विशेषावभिधाय उद्देशक्रमानुरोधात् गुणेऽभिधातव्ये, गुणेषु प्रधानभूतमायुर्वेदोपकायें सत्त्वात्मशरीरसंयोगं वक्त माह-सत्त्वमित्यादि।-कंवा सामानवविशेषाभ्यामेव हेतुलिङ्गौषधानि दशितानि, सामानविशेषवत एव सर्वत्र कारणत्वात् लिङ्गत्वाञ्च, एतावदेव विचार्यमाणं तन्वं भवति, अधिकरणञ्च नोक्तमतः सत्त्वादिमेलकं हेत्वाद्यधिकरणमाह,

Page #58

(दीघजीवितीयः
चरक-संहिता। स पुमांश्च तनं तच्च तच्चाधिकरणं स्मृतम् ।।
वेदस्यास्य तदर्थ हि वेदोऽयं सम्प्रकाशितः ॥ १६ ॥ तदन्तश्चेतनानां वृक्षादीनां जीववतां प्रत्यक्षाणां वहिरिन्द्रियाभावेऽप्यभ्यन्तरेन्द्रियवत्तख्यापनार्थं लोकलञ्च तेषां सत्त्वात्मशरीरवत्त्वात् । यद्यायुलक्षणे इन्द्रियग्रहणं नाकाषी त् कथं वृक्षादीनां जीवनदर्शनेनाभ्यन्तरेन्द्रियवत्तानुमानमभविष्यत् । इन्द्रियग्रहणेन तु तेषां जीवनदर्शनेनाभ्यन्तरेन्द्रियमनुमीयते मनोग्रहणवत् । वाह्य प्रचरणवाभावात् तु वृक्षादयो न पश्यन्ति न जिवन्तीति । मनोग्रहणेन मनसोऽप्यनुमानं वृक्षादीनामात्मग्रहणेनात्मानुमान भवति जीवनलिङ्गात् । घटादीनान्तु जीवनलिङ्गाभाषान्नात्मेन्द्रियमनसामनुमानं भवति । आत्मेन्द्रियमनोलिङ्गाभावात् । तस्माद ब्रह्मादयः प्राणिनोऽपि वाह्य विषयग्राहकत्वाभावात् स्थूलशरीरस्थमनसा सुखदुःखानुभवेऽपि तत्प्रतिकारार्थं नायुर्वेदाधिकारिणो भवन्तीति ख्यापयितुमायुलक्षणे पृथगिन्द्रियमुक्तमिन्द्रियानुमेयायुर्हि वक्ष्यतेऽरिष्टाधिकारे इति कश्चित् । वस्तुतस्तु मृतपुरुषस्य परलोकगतस्य सूक्ष्मदेहवतः सत्त्वेन्द्रियादिमत्त्वेऽप्यायुष्मखवारणार्थ मूक्ष्मदेहव्यवच्छेदार्थ तत्र शरीरपदेन स्थूलदेहपरिग्रहार्थ मिन्द्रियं पृथगुक्तम् । अत्र तु मृतस्यापि लोकखवारणार्थ स्थूलदेहपरिग्रहार्थं शरीरमुक्तं न खिन्द्रियं पृथगुक्तमिति । त्रिदण्डवदिति दृष्टान्त कर्मसामयेन न तु फलभोगादिसाधम्मरण चेतनवाभावात् । नन्वस्तु लोकः सत्तात्मशरीरसमुदायात्मकस्तत्र सामान्यञ्च भवतु प्रत्येक सत्तमात्मा शरीरञ्च मिथः संयोगात्तु तेषां समुदायस्य कथं लोकाभिधानं लोके ह्याकाशादिक दिश्यते गुणाश्च शब्दादयः कर्म च । पुरुषे तु सत्त्वात्म
सस्वमित्यादि । सच्च मनः, चशब्दः समुच्चये, संख्येयनिर्देशादेव संख्यायां लब्धायां त्रयमिति पदं मिलितानामेव ग्रहणार्थम्, एतदित्यनन्तरोक्तनिर्देशः, त्रिदण्डः परस्परसंयोगविष्टतः कुम्भादिधारकस्तद्वत् ; एतेन यथा विदण्डान्यतमापाये * नावस्थानं तथा सत्त्वादीनामनातमापायेऽपि न लोकस्थितिरित्युक्त स्यात् ; लोकत आलोकत इति लोकः, तेनेह जङ्गमो भूतग्राम उच्यते । संयोगात् तिष्ठतीति परस्परोपग्राहकात् संयोगात् स्वार्थक्रियां कुर्वन् न विशकलितं + भवति । अब तु पृथगिन्द्रियग्रहणं न कृतं शरीरग्रहणेनैव गृहीतत्वान्, तत्र सर्वं प्रतिष्ठितमिति अस्मिन् लोके कर्मफलादि व्यवस्थितं, यद्वक्ष्यति-“अत्र कर्मफलञ्चात्र ज्ञानञ्चात्र प्रतिष्ठितम् । अब
* त्रिदण्डानामनयतमापायेऽपीति पाठान्तरम्। + विस्खलितमिति क्वाचित्कः पाठः ।

Page #59

म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम्। शरीरसमुदाये नाकाशादय उपदिश्यन्ते, दृश्यन्ते चाकाशादयस्ते कुतः सम्भबन्ति किन्ते चाधिका नरक्षादयश्च चेतनाचे तना लोका उपदिष्टाः सन्तु मृतानां तेषामुपदेशे कि प्रयोजनमस्ति जीवितानां वा किमित्याशङ्कयाह, तत्र सर्वमित्यादि। तत्र लोके सर्वमाकाशादिक द्रव्यगुणादिक प्रतिष्ठितं सत्तू चात्मनि च शरीरे च समुदाये च प्रतिनियतं यद्यत् तत्सर्वं स्थितं यच्च सर्च त्रिलोक्यां तस्मादयपि मिथः संयोगात् सत्तात्मशरीरसमुदायो लोकाभियो भवति। लोकजगतोः साम्यं स्वयमेव शारीरस्थाने व्याख्यास्यते। एतेनैतदुक्तमाचार्यण। सत्तात्मशरीरसमुदायात्मकस्वयं लोको यस्माद द्रव्यगुणकम्मतित्रयात्मकस्तस्मात् तत्र सर्व प्रतिष्ठितं द्रव्यादित्रयात्मकखमेवास्य न तु द्रव्यादिचतुरात्मकवं द्रव्यगुणकर्मणां मेलकसमवायेन मिलितसमुदायले तदद्रव्यादीनां त्रयाणां मेलकखेन समवायस्य प्रकृतिभूतकारणखाभावादेव तन्मयखाभावेन कार्यवाभावात्। द्रवयादित्रिभावात्मकोऽपि सत्तात्मशरीरसमुदायत्वेनापूर्वापरविशिष्टगुणकर्मवान् बोध्यः एवं घटायचेतनोऽपि ।
ननु कारणानुरूपं हि कार्य तस्माइ सत्तात्मशरीरसमुदायत्वे लोके कथमिच्छादेपसुखदुःखप्रयत्नचेतनाधृतिबुद्धिस्मृत्यहङ्कारकर्मकर्मफलमोहजीवितमरणादिकं वर्त्तते ? सत्तुं हि अणुवमेकत्वञ्चेति द्विगुणं क्रियावदचेतनञ्च आत्मा निगुणो निष्क्रियः सत्तरजस्तमःसाम्यलक्षण इति शरीरं चेतनाधिष्ठानभूतं पञ्चमहाभूतविकारसमूदायात्मकं तदारम्भकाकाशादीनां च भतानां गुणा न भवन्तीच्छादयो गुरुखादयश्च । इति चेन्नात्रात्मशब्देनेच्छाद्वषादीनामाश्रयत्वेन तेषां ग्रहणादिति कश्चित्तन्नात्मनो निगुणवेनेच्छाद्वेषादीनां प्रत्यगात्पनि जनकलादिच्छादिलिङ्गकखादिच्छाद्याश्रयखाभावादन्यथा सुखदुःखात्मकयोरारोग्यरोगयोरात्मवृत्तिखापत्तेः। न हि तदिष्टं भवति शरीरं सत्तुसंज्ञश्च व्याधीनामाश्रयो मतः। तथा सुखानामिति बक्ष्यमाणवचनासङ्गत्यापत्तेः । सत्तुमात्मा शरीरञ्चेत्यादिरूपेण पुरुषोपदेश न कृषा चतुर्विशतिधा खात्मा लोक इत्युपदेशेन तदर्थ लाभाच । मोहः सुखं दुःखं जीवितं मरणं प्रभा" *। स पुमानिति तत् सत्बादित्रय पुमानिति भण्यते, तत्र यद्यपि सत्त्वादित्रय नपुंसकलिङ्ग, तथापि पुमानिति वक्ष्यमाणलिङ्गग्रहणात् स इति पुलिङ्गनिर्देशः ; यथा---"णेरणी यत् कर्म णौ चेत् स कर्ता" इत्यादौ ; किञ्च तदिति यद्यपि वर्तमाननिर्देशः कृतस्तथापि तस्यैव स इत्यतीतनिर्देशोऽपि सर्वनाम्नां सर्वकालनिर्देशादेवाविरोधो
* शुभा इति क्वचित् पाठान्तरम् ।

Page #60

चरक-संहिता। दोंर्घ जीबितीयः तस्मात् कारणभूतसत्त्वादित्रयसमुदायात्मकवेन पुरुषोपदेशात् कार्यभूतानामिच्छादीनां तत एव लाभः ख्यापितः। तद्यथा-सत्तुमचेतनं क्रियावच्च प्राकप्रसिद्धम् । आत्मा खलु यः क्षेत्रज्ञः स शाश्वतो निगुणो निष्क्रियः सत्तुभूतगुणेन्द्रियैश्चैतन्ये हेतुः, स च संसारस्यानादिखेन चक्रवदभ्रमणशीलखेन च यदृच्छया वा प्रभावाच त्रिगुणसाम्यात्मकप्रधानेन यदा युज्यते रागात्मकेन तदा प्रवृत्तिहेतुना रजसा प्रत्तिमान् भवति, सत्तेन प्रकाशकेन चेतनावान भवति, तमसा मोहात्मकेन आयतशानवान् भवतीति ; स आत्मा तदा खल्ववयक्तं नाम ज्ञः स चोदासीनः । स यदा महता स्थूलाविद्याबुद्धया युज्यते तदा सुषुप्तिस्थानः प्राज्ञ उच्यते। स तया बना यदाहमिति मन्यते तदाऽहम्मत्या खल्वविद्यया युक्तः पञ्चमहाभूतोपाधिः सन् प्रत्यगात्मा भवति, सोऽन्तःप्रशः स्वमस्थानो भूतात्मा सूक्ष्मशरीरी। तस्य स्थ लशरीरपरिग्रहे स्थूलपञ्चभूतोपाधिज्ञः यदा च स मनसा युज्यते तदा मनसः क्रियया उपचय्यते, मनःक्रियोपचरितवेनासावात्मा क्रियावानुपदिश्यते, तथा चोपचरितक्रियया खल्वात्मा मनसि चेतनां जनयति। तेन खलु मनश्चैतन्येन पुनरात्माप्युपचय्यते, ततश्चात्मा प्रव्यक्तचेतनावानुपदिश्यते। चेतनः स खल्वात्मा नियमात्मिकां धृति मनसि जनयति । तया च मनोधृत्या पुनरात्मोपचय्य ते, तस्मादात्मा धृतिमानुपदिश्यते, समयोगयुक्तया खलु धृत्या पुनरात्मा मनसि समदर्शनरूपां बुद्धिं जनयति। तया च मनःस्थया बुद्धमा खल्वात्मोपचय्य ते, तस्मादात्मा बुद्धिमानुपदिश्यते, समयोगयुक्तया बुद्धग्रा च तयात्मा मनसि चिन्तयते कार्याकार्य स्मरतीति यावत् । मनसि जनितया च तया म त्यात्मा तदोपचयेते, तस्मात् स्मृतिमानात्माऽभिधीयते । इति चैतन्यादिकाः सा बुद्धयो महत्तत्तु सत्तरजस्तम इति त्रिगुणवैषम्येणाकृतपुरुषांशरूपं शान विद्यात् । उक्तञ्च लिङ्गपुराणे-मनो मतिरित्यादिपर्यायेण । स एप महदुपाहित आत्मा प्राज्ञः सुषुप्तिस्थानश्चेतोमुख आनन्दमय एवानन्दभुग भवतीति । तत्र त्वेताभिश्चतन्यादिभिवु द्धिभिरयोगयुक्ताभिरामा मनसि भ्रान्तिरूप ज्ञानं जनयति, तेनोपचर्यमाणः स्वस्वरूपाने भ्रान्तो भवति, भ्रमबद्धता तु ता धृत्यादयो बुद्धयो मिथ्यायोगयुक्ता भवन्ति, मिथ्यायोगयुक्ताभिश्च ताभिधृत्यादिभिर्व द्धिभिर्मनसा संशेते, तेन च मनःस्थसंशयशानेनोपचर्यमाणः संशयमन्तव्यः, वदन्ति हि लाक्षणिकाः “प्रत्यक्षे च परोक्षे च सामीप्ये दूर एव च। एतेष्वर्थेषु विद्वनिः सवनाम प्रयुज्यते"। चेतनमिति ज्ञानवत्, तच्चाधिकरणं स्मृतं तन्खस्येति ; अत्र

Page #61

१म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
४६
वान् भवति कोऽहमिति । तेन संशयेन ता धृत्यादयो बुद्धयोऽतियोगयुक्ता भवन्ति । अतियोगयुक्ताभिश्च ताभिर्धृत्यादिभिवुद्धिभिरात्मा मनसि एष देवदत्तो यशदत्त एषोऽहमयमित्यादिलक्षणभेदवद्धिख्ममहमिति मन्यते सा चाहम्पतिस्त्रिधा । तत्रादौ यया मनसि तमोगुणोद्रिक्त तथा मोहजनिकाहम्मतिं विस्मृतिं जनयन्नात्मा तयाsहम्मत्योपचय्यमाणो मुग्धः सन्नहमिति मन्यते । ततस्तथा चाहम्प्रत्या रागामकरजोगुणोद्रिक्ताभिस्ताभिव द्विभिर्मनसि राजसं तेजसाख्यमहङ्कारांशनिश्चयबुद्धिरूप' जनयन्नात्मा तेनाहङ्कारेणोचय्यमाणो दुःखजनकराजसाहङ्कारवान् भवंस्तैजसो भवति, यो हि स्वमावस्थायामस्मिन् पुरुषे सप्ताङ्ग एकोनविंशतिमुखोऽन्तः प्रज्ञः प्रविविक्तभुग् भवति । ततस्त्वेताभिरयोगयुक्ताभिः प्रकाशात्मकसत्वगुणोद्रिक्ताभिस्ताभिबू द्विभिर्मनसि सुखजनकं विवेचकबुद्धिरूपं वैकारिकाख्य' सातिकाहङ्कारं जनयन्नात्मा तेनाहङ्कारेणोपचर्य्यमाणः सातिकाहङ्कारवान् भवन् वैश्वानसे भवति, यो हि जागरितावस्थायामस्मिन् पुरुषे बहिः प्रशः सप्ताङ्ग एकोनविंशतिमुखः स्थलभुग्भवति । इत्येवं भ्रमाद्यज्ञानवान् अज्ञानरूपाहकारत्रयवांश्चात्मा भवति, सात्तिकाहङ्कारवान् सन् तैजसाऽहङ्कारमाश्रित्य मनसि सुखाय वासनां दुःखाय द्वेषं जनयति । ततश्च तयेच्छया द्वेषेण चोपचर्य्यमाणः सुखकामी दुःखद्वेषी भवत्यात्मा । ततश्चेच्छया यथा मुखं भवति तथा मनसि भूतसर्गाय प्रवृत्तिं दुःखञ्च यथा न भवति तथैवान्यथाभावाय द्वेषेण निवृत्तिं जनयन्नात्मा प्रवृत्तिनिवृत्त्याख्यप्रयत्नं न तेनोपचर्य्यमाणः प्रयत्नवान् भवति । तेन च प्रयत्नेन खं वायु' ज्योतिरपो भूमिं क्रमेण सृजति । तैश्चेन्द्रियाणि पश्च चार्थान् सृजन कोषकारकीटवत् तदष्टादशतत्त्वमय- सूक्ष्मदेहरूपकोषेण स्वयमानृतः सगुणकर्मणा वायुनाऽभि र्यमाणः प्राक्तनदैवरूपेण देवनरादियोनिष्वदुष्टायां योनावदुष्टञ्च गर्भाशयमनुप्रविश्यादुष्टशुक्रशोणितसंयोगमेत्य तन्मध्यस्थानमास्थाय अणुना कालेन मनसा पूर्वतरमाकाशं सृजत्येवं क्रमेण वाय्वादिकं निर्माय क्रमेण शौक्रशौणितिकाहारज - रसमयानि भूतानि मिलितानि सर्वाण्याध्मापयन् वायुना तेजसा च पाचयन्ननुक्रमेण शारीरे वक्ष्यमाणेनात्मानं गर्भरूपेण सृजति, तस्मिंश्च शरीरे हृदि तिष्ठन् चतुर्थे मासि वाह्यबद्धीन्द्रियाण्यभिव्यञ्जयन् वाह्यचैतन्यादिकं मनसि जनयति । तेन च प्राक्तनानुभूतभावाननुस्मरति, तयाऽनुहेतुमाह तदर्थ' हीत्यादि । - तदर्थमिति तदुपकारार्थम्, एतेन तदुद्दिश्य प्रवृत्तिरधिकरणार्थ नाधारार्था इति दर्शयति । अत्र सवमादौ कृतं तदधीनत्वादात्मशरीरक्रियायाः । यदुक्तम् ' अचेतन'
७

Page #62

चरक-संहिता। [ दीर्घजीवितोय: स्मृत्या चोपचर्यमाणः प्राक्त नानुस्मृतिमान्, तया चाभिलषितभावानां लाभालाभाभ्यां मनसि सुखदुःख जनयनात्मा सुखदुःखाभ्यामुपचर्यमाणः सुखी वा दुःखी वा भवति। ततो लोके जातः सन् प्राक्तनदैवानुरूपं जागरितस्थानः स्थूलरूपेण सुखदुःखं सप्ताङ्ग एकोनविंशतिमुख एवोपभुङ्क्ते। स्वमस्थानोऽन्तःप्रशस्तथाविध एव प्रविविक्तरूपेण सुखदुःखमुपभुङ्क्त। सुषुप्तिस्थानस्तु पाशश्चेतोमुखः आनन्दमयो ह्यानन्दमात्रमुपभुङक्ते इति, शुभाशुभजनकञ्च प्राक्तनदैवानुसारेणाचरति, फलञ्च तदनुरूपमिह चामुष्मिंश्च लोके मनोबुद्धिभ्यामुपभुङ्क्ते. इति, आभ्यन्तरवाह्यावस्थात्रयं माण्डुक्ये शिष्याणां प्रत्यक्षगोचरमुपदिष्ट, तदवस्थात्रयोपदेशेनात्मनोऽप्यवस्थात्रयवत्त्वमुन्न यम् । सुषुप्तौ तु चेतोमात्रमुखः सुखमात्रभुक् तदा ह्यस्फुटचैतन्यमात्रमतिरिक्तानां बुद्धग्रादीनां लयात् । तदुक्तं कैवल्योपनिषदि,-"सुषुप्तिकाले सकले विलीने तमोभिभूतः सुखरूपमेति। पुनश्च जन्मान्तरकम्योगात स एव जीवः स इति प्रबुद्धः" इति । सुश्रुतेऽपि गर्भावक्रान्तिशारीरे,-"स्त्रीपुंसयोः संयोगे तेजः शरीराद्वायुरुदीरयति । ततस्तेजोऽनिलसन्निपातात् शुक्रं च्युतं योनिमभिप्रतिपद्यते संसृज्यते चात्तेबेन । ततोऽग्नीषोमसंयोगात् संसृज्यमानो गर्भो गर्भाशयमनुप्रतिपद्यते। क्षेत्रको वेदयितेत्यारभ्य धाता वक्ता योऽसावित्यादिभिः पर्यायवाचकर्नामभिरभिधीयते, दैवयोगादक्षयोऽवययोऽचिन्त्यो भूतात्मना सहान्वक्षं सरवरजस्तमोभिदेवासुरैरपरैश्च भावैर्वायुनाभिर्यमाणो गर्भाशयमनुप्रविश्यावतिष्ठते” इत्याद्युक्तम् । तत्र भूतात्मनेति तन्मात्र-पञ्चभूतादि-सूक्ष्मशरीरेण । एवमेव शरीरसगै पञ्चभूतसंयोगात् गुर्वादयो गुणा जायन्ते। राशिपुरुषभावे तु सदसत् कर्म चाचरेदित्यतः कम्म कम्म फलं जीवितं मरणं जन्म च मोक्षश्चेति सर्व तत्र सरावात्मशरीरसमुदायात्मके लोके प्रतितिष्ठते इति तत्त्वम् । एतेन तत्संगृहीतमिति यद्व्याख्याय सर्व कर्मफलादिकमिति, बक्ष्यते हि कतिधापुरुषीये,–“अत्र कम्में फलञ्चात्र ज्ञानञ्चात्र प्रतिष्ठितम् । अत्र मोहः सुख दुःखं जीवितं मरण स्वता" इति तदसमग्रवचनान्न साधु। व्याख्यानमिदमस्माभिरुन्नीतं कतिधापुरुषीये -"अचेतनं क्रियावच्च चेतश्चेतयिता परः। युक्तस्य मनसा तस्य निर्दिश्यन्ते
क्रियावच्च मनश्चतयिता' परः। युक्तस्य मनसा तस्य निर्दिशन्त्यात्मनः क्रियाम् ॥” इति । पूर्व "शरीरे" इत्यादिना आयुरुक्त, “सवमात्मा" इत्यादिना तु तदधिकरणभूतपुरुष उच्यते

Page #63

१म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम्
विभोः क्रिया ।। " इति वचनमनुसृत्यैव । इत्थन्तु लोकोपदेशः सत्त्वशरीरयोधातुसाम्यासाम्यमुखदुःखलक्षणारोम्यानारोग्याश्रयखादात्मनो रोगारोग्यानाश्रयत्वाच्च । न च वाह्येन्द्रियादिपञ्चमहाभूतादिविकारसमुदायः शरीरमिव वाह्याभ्यन्तरेन्द्रियादि पञ्चभूतविकारसंमुदायः शरीरं वाच्यमिति शरीरात्मेति द्वयं संयोगाल्लोक इत्येवमुपदेश्यमिति वाच्यं रजस्तमोदोषजव्याध्याश्रयो हि सचं वातादिदोषजव्याध्याश्रयः शरीरं तयोश्च विभिन्न चिकित्सित वक्ष्यते इति सरवशरीरयोः पृथगुक्तिप्रयोजनमेकं द्वितीयन्तु सत्वादित्रयस्य संयोगेन परस्परमाश्रयाश्रितभावो न त्वेकाश्रयावपरावरद्वयाश्रयो वकः कर्म्मसामर्थ्य त्रयाणामेव परस्परापेक्षत्वादित्यतस्त्रयाणां प्राधान्यज्ञापनम् । जात्याकृत्यादिभावानां हि सस्वादिसमुदायान्यतमाश्रितत्वेनाप्राधान्यान्न तैरुपदिष्टो लोकः सयुतसत्त्वादिसमुदायत्वेनोपदिष्टलोकस्यैकत्वानेकत्वपरिग्रहार्थं पूब्दमेव सामान्य विशेषावुपदिष्टो, तौ हि भावानामेकत्वपृथक्त्वपरिग्रहे हेतू । तस्मात्
सत्त्वादिसमुदायवलक्षणसामान्येन परिगृहीतानां सुरासुरनरवानरगजगोऽजसरभोरभ्रखराश्वाश्वतर-तरक्षु-शशर्क्ष-मृग-मृगेन्द्रशाद लादीनां सरासुरत्वादिविशेषेण परिग्रहः काय्र्य इत्यतः सामान्यविशेषौ न पुरुषघटकत्वेनोपदिष्टाविति ।
い
५१
-
तदथ हीत्यादि । तस्य चेतनस्य पुरुषस्यार्थ, हि यस्मादयं हिताहितसुखदुःख: रूपायुषो हिताहितमारोग्यानारोग्यादिक क्षणमुहूर्त्तादिप्रमाणाप्रमाणं स्वलक्षणञ्च यथोक्त तादृशोऽयमायुर्वेद: प्रकाशितो ब्रह्मणेति शेषः, तस्मात् तदेवाधिकरण रोगारोग्यं हि सत्वशरीराश्रितं, तस्मात् सत्त्वशरीराभ्यां पुरुषोपदेशः कृतः, आत्मा च नाधिकरण तस्मादात्मवान् लोक इत्युपदेशो न कृतः । शरीरेन्द्रियसच्चात्मसंयोगश्चायुस्तच्चास्मिन्नेव चेतन पुरुषे तत्प्रमाणाप्रमाणञ्चात्र व तस्य हिताहितञ्च सच्चादिसमुदायस्यैवोपसेव्यमित्येवमुन्नयम् । अत्रात्मनः प्राधान्येऽपि सच्वात्मोपादान यनुपूर्व्वं कृत तेनात्मनः शरीरपरिग्रहे सतक्रियाया हेतुत्व ख्यापितं सत्वात्मनोः संयोगेनात्मनः क्रियावच्वेन देहित्वात् ।। १९ ।।
इति न पुनरुक्तम् । अव चात्मग्रहणेनेह बुद्ध यहङ्कारादीनां ग्रहणम्, शरीरग्रहणेनेन्द्रियाणामर्थानाञ्च शरीरसम्बन्धानां ग्रहणं व्याख्येयम् ॥ १९ ॥

Page #64

चरक-संहिता। [ दीर्घजीवितीयः खादीन्यात्मा मनः कालो दिशश्च द्रव्यसंग्रहः।
सेन्द्रियं चेतनं द्रव्यं निरिन्द्रियमचेतनम् ॥ २०॥ गङ्गाधरः-ननु तत्र सर्व प्रतिष्ठितमिति यदुक्तं तत्सर्व किन्तावदित्याकाङ्क्षायां सत्त्वात्मशरीरसमुदायस्य यद्यन्मयत्वं प्रकृतिभूततत्तत्कारण तावद्वक्तु प्रधान कारणेषु द्रव्यमादौ निर्दिशति न तु पूचौदिष्टसामान्यविशेषादिक्रमेण । खादीनीत्यादि।-सत्यप्यात्मनः सर्वेभ्यः प्राधान्ये श्रोत्रादीन्द्रिययोगेणैव चैतन्यहेतुखादिन्द्रियाणां भूतमयत्वेनादौ भूतानां निर्दे शस्ततश्चात्मनस्ततश्च मनसोऽप्यात्मनः शरीरपरिग्रहे मनःक्रियाया हेतुखात् । कालदिशोः सव्र्वत्रैव परिणामि-समवायि-हेतुखेन पश्चानिर्देशः कृतः। खादीनीति कतिधापुरुषीये बक्ष्यन्ते-“महाभूतानि खौं वायुरग्निरापः क्षितिस्तथा। शब्दः स्पर्शश्च रूपञ्च रसो गन्धश्च तद्गुणाः" इत्यनेन तत्रात्यनभिव्यक्तशब्दतन्मात्रमत्राकाश विवक्षितं न खेतदप्रतिघातस्वभावमाकाशम् । क्रमेण स्थूलाव्यक्तस्पर्शतन्मात्रचलस्वभावो वायुः। 'मिलितरक्तश्वेतकृष्णसाधारणभूतम् अव्यक्तरूपतन्मात्रमयोष्णास्वभाव तेजोऽग्निः। ततः स्थूलाव्यक्तरसतन्मात्रद्रवत्वस्वभावा आपः। अव्यक्तगन्धतन्मात्रमयी खरवस्वभावा क्षितिः। इत्यत्यनभिव्यक्तशब्द इवाकाशादिषु पञ्चस्वेव श्लक्ष्णखरवादयो गुणा अत्यनभिव्यक्ता एव सन्ति ये पाश्चमौक्तिकेषु व्यक्ता भवन्ति । अत्यनभिव्यक्तत्वेऽपि शब्दस्याफाशगुणवेनोपदेशः सगुणमेव द्रव्यमुत्पद्यते न तु निगुणमिति ज्ञापनार्थम् । वैशेषिके तु नाकाशस्य शब्दगणोऽत्यनभिव्यक्तवादुक्त इति। पूर्वपूर्वभूतानुपविष्टोत्तरोत्तरभूतेषु वाय्वादिषु स्थूलेष्वेषां प्रकृतिभूतहेतुत्वात् तानि पूर्वपूर्वानुप्रविष्टानि वायवादीनि चखारि भूतान्यत्र न वाय्वादिशब्दवाच्यानि। आत्मा चेतनाधातुः संसारसंसवनादिस्वभावो निष्क्रियो निगुणः सत्त्वांदियोगेन चैतन्यहेतुः प्रकाशरूपोऽव्यक्ताख्यः । मनवाणु सर्बेन्द्रियचेष्टाहेतुभूतं स्वार्थात्मसम्पदायत्तचेष्टात्तुस्वभावं सत्तुप्रधानत्रिगुणविकारात्मकमूर्त्तिमत्। कालश्चक्रवदभ्रमणेनाविरतगमनशीलवस्वभावः सर्वभावपरिणतिहेतुः। सुश्रतेऽप्युक्तं- कालो नाम भगवान् स्वयम्भूरनादि
चक्रपाणिः-सम्प्रति गुणाभिधानं क्रमप्राप्तमुल्लङ्घय द्रव्याणि निर्दिशता गुणाधारतया द्रव्यस्य प्राधान्यमुच्यते -सूत्र च सामान्यञ्च विशेषल्चेत्यादौ गुणानादौ निर्दिशता गुणानामेव रसादीनां प्रायः शास्त्र कार्मकत्वमुपदय ते, अत एवान यभद्रकाप्यीये मधुरादिरसद्वारा सर्वगुणान् कर्माणि

Page #65

५३
१म अध्यायः
सूत्रस्थानम् । मध्यनिधनोऽत्र रसव्यापत्सम्पत्ती जीवनमरणे च मनुष्यादीनामायत्ते। स मूक्ष्मामपि कलां न लीयते इति कालः, कलयति कालयति वाभूतानीति काल इति” । एष च कालो नाम हरिर्वासुदेवो विष्णुनामकालानुपविष्टादव्यक्तादव्यक्तरूपः परः पुरुषः परव्योमरूपः शिवः सत्त्वादिगुणत्रययोगाच्छीतोष्णवर्षलक्षणः संवत्सर एव कार्ये कारणसज्ञा । कालचक्रस्थितं हि सर्व जगत् । तद् यथा-ब्रह्म निष्क्रिय निर्गुणं पूर्वमासीत् तच्च प्रथमं लोहितमिव तेजो भूखा शुक्ला इवापोऽसृजत ताश्चापः कृष्णमिवान्नमसृजन्त। तास्तेजोऽबन्नाख्यास्तिस्रो देवता अनुपविश्य तद् ब्रह्म प्रथमं लोहितशुक्लकृष्णवदाभासमाना गायत्री वाग्देवता खल्वजा बभूव, सा चा न परव्योमरूप आदिपुरुषः शिवो महाकाल ईश्वरः सव्वत्र व गायत्रीरूपज्योतिष्मान् स्वाङ्ग लिमानेन चतुरशीत्यङ्गलस्रिपात् पुरुषस्तस्य पञ्चाशदङ्ग लिमितः पादादिनाभिपय॑न्तोऽव्याकृतदेहः तद देशस्थ एष सत्यो वासुदेवः कालः स एकांशेन चिय खा चित्सम्प्रसादः क्षेत्रको नाम द्वितीयोऽजः पुरुषो बभूव, तच्चिदसम्प्रसादो गुणांशमिलितसमतमोरजःसत्त्वरूपप्रधानं ब्रह्मा नाम स्वयंबभूवेति, तेन च कालेन भ्राम्यमाणं प्रशनं क्षेत्रवाधिष्ठितं त्रिगुणतो वृद्धिलक्षणं विषमदशमांशेनाव्यक्तसमत्रिगुणरूपं भूखा पुनरव्यक्तं नामानन्दमय आत्मा बभूव, स खलु संहतरूप आत्मा द्रव्येषु पठितः। स पुनः समत्रिगुणवैषम्यरूपो महानेव स चोच्यते, इत्येवमहङ्कारादयः सवें भावाः कालेन सततं भ्रमता भ्राम्यमाणाः क्रमेण परिणता आसन्निति तत्त्वम् । वैशेषिके कणादेनाप्युक्तम् । “अपरस्मिन् परं युगपच्चिरं क्षिप्रमिति काललिङ्गानि ।” द्रव्यखनित्यत्वे वायुना व्याख्याते। तत्त्वं भावेन व्याख्यातं नित्येष्वभावादनित्येषु भावात् कारणे कालाख्येति। दिशश्च ति–दिशत्युपदिशति लोकानयमस्मात् पूर्वः पश्चादयमस्मादित्यादिरूपेण याभिस्ता दिश इति, तथाविधोपदेशव्यापारस्वभावा अप्रतिघातरूपाः। बहुवचनं नियमेनापेक्षत्वेन बहुखख्यापनार्थम् । एतेन चैका दिक् प्राच्यादुरपाधिमती न नानेतिपरवचनं नानात्मा सन्नप्येक आत्मेतिवत् नियमतो वस्वन्तरापेक्षखादिहोक्तं दिश इति । उक्तञ्च वैशेषिके शास्त्र कणादन। "इत इदमिति यतस्तद्दिश्य लिङ्गम् । आदित्यसंयोगाद्भतपूर्वाद्भविष्यतो भूताच्च च द्रव्यस्य वक्ष्यति ; किञ्च सर्वप्रधानं यजीवितं तदेव संयोगगुणरूपमित्यने तत्र गुणग्रहणसूचनं ; स च संयोगगुणः “सत्त्वमात्मा" इत्यादिना प्रथममुक्त एव ; विशेषगुणेषु तु द्रव्य प्रधानमिति द्रव्यमुच्यते। खादीनीत्यादावात्मा कस्मात् प्रधानभूतोऽपि प्रथमं नोक्तः ? उच्यते

Page #66

.
५४
चरक संहिता |
[ दीर्घञ्जीवितीयः
प्राची । तथा दक्षिणा प्रतीच्युदीची च । एतेन दिगन्तरालानि व्याख्यातानीति । दिशश्चेति चकारः खाद्यपेक्षया समुच्चये एष इत्यर्थे वा तेन एष द्रव्यसंग्रहः । द्रव्यन्तु स्वयमत ऊद्ध वक्ष्यते यत्राश्रिता इत्यादिना । तेन एष लोकस्थानां कार्य्यभूतानां द्रव्याणामपरिसङ्ख्येयानां कर्म्मगुणाश्रयसमवायिकारणसक्षपः ।
ननु नवकोऽयं द्रव्यसङ्ग्रहो न भवति श्रोत्रादीनां दशेन्द्रियाणामतिरिक्तखादिति चेन्न, पञ्चबुद्धीन्द्रियाणां श्रोत्रादीनामात्मकृतान्तरीक्षादि पञ्चभूतात्मकत्वेनाकाशाद्यनतिरिक्तखाद्धटादीनामिव। अहङ्कारिकाणां दशानामिन्द्रियाणामिन्द्रियं क्रियागुणव्यपदेशाभावात् प्राक्स्थूलशरीरेन्द्रियोत्पत्तेरसद्भाव इष्यते सन्त्यपि तान्यसन्तीति न द्रव्यमध्ये पठितानि । माक् सर्गाद् ब्रह्म यथा ह्यसदुच्यते-असद्वा इदमग्र आसीदिति । न च मनस्तद्वदनतिरिक्त भूतेभ्यः । प्रकाशलक्षणसत्त्वगुणबहुलरागात्मकरजोमोहात्मकतमोगुणमयत्वात् पृथङ्मन उपादत्तम् । शरीरारम्भे गर्भाशयगतं शुक्रशोणितमनुप्रविश्यात्मा यथा पञ्चमहाभूतानि सृजति तथा त्रीनपि गुणान् सच्चादीन् सृजति, तैर्मोहात्मकतमोगुणापकर्षत्रिगुणैः समवायेन मिलितैर्विशिष्टापूर्व्ववाह्य न्द्रिय चेष्टा हेतु भूत-स्वार्थात्मसम्पदायत्तचेष्टस्वरूपत्वेन खाद्यष्टाभ्यो ह्यतिरिक्तं जातम् । तथा च सत्त्वप्राधान्यात् सच्चसंज्ञा च तस्येति । कश्चित् तु मनोऽपि पाञ्चभौतिकं परन्तु श्रोत्रादीना - माकाशादिप्राधान्यादाकाशीयत्वादिव्यपदेशवन्न व्यपदेष्टु माकाशीयत्वादिकं शक्यते मनसः समपञ्चमहाभूतारब्धत्वादिति सर्वेन्द्रियव्यापकस्पर्शनेन्द्रिय समवायात सर्वेन्द्रियव्यापकत्वस्वभावेन सम्वन्द्रियाणां स्वस्त्रकर्म्मणि चष्टाहेतुभूतत्व न च वाह्य न्द्रियाणामुपघाते स्वयं मनस्तत्कर्मकरं भवत्या - भ्यन्तरत्वात् न हि हस्तमन्तरेण दात्रमात्रेण छेदनं सम्पद्यते प्रतिनियतशक्तिकत्वाद्भावानामिति वदति तन्नानुभवसिद्ध स्पर्शादिभौतिकगुणयोगापत्तेः । मनो ह्यशब्दमस्पर्शम्रूपमरसमगन्धमगुरु बुद्धयात्मवत् परमसूक्ष्मं भौतिकपरमाणुभ्य इति । न च विशिष्टापरापूर्व्वमूर्त्तिमत् शब्दादिगुणवदप्यतीन्द्रियं यथा श्रोत्रादिकमिन्द्रियं खादिगुणशब्दादियोगादपि सूक्ष्मत्वादतीन्द्रियं खादिभ्यो नातिरिक्तश्च ।
शरीरस्येह व्याध्यारोग्याधिकरणतया प्रधानत्वात् तदारम्भकादीनि खादीन्येवोच्यन्ते, नात्मा, तस्य निविकारत्वा वचनं हि " निर्विकारः परस्त्वात्मा" इत्यादि ; खादीनि च "महाभूतानि खं वायुरग्निरापः क्षितिस्तथा" इत्यनेन क्रमेणोक्तानि भूतानि अनागतवेक्षणेनैवोच्यन्ते ।
<

Page #67

म अध्यायः ] सूत्रस्थानम् ।
५५ समपाश्चभौतिकवे मनसो ह्यभौतिकवस्तुग्रहणासामर्थ्यात् ब्रह्मज्ञानादिसाधिनी बुद्धिमुत्पादयितुन सामथा सम्भवति। भौतिकाभौतिकं निखिलं हि मनसो विषयः। यथा हि बुद्धया ब्रह्मज्ञानमुत्पद्यते सा च नोत्पद्यते भौतिकभावेन । भूतानि हि भूतमयानि च जगन्ति नियमतः सत्त्वरजस्तम इति गुणत्रयविवर्तितब्रह्ममयाणि केवलब्रह्मविरोधीनि भवन्ति, रागलक्षणेन हि रजसा प्रवत्तेकेन सङ्ग उत्पाद्यते सगस्तु खलु प्राप्त सत्यर्थे प्रीतिसम्पन्नता विशेषेण तत्रार्थे चासक्तिरिति नात्मकः। प्राप्ताभिलाषलक्षणा तृष्णा च रजसा जन्यते। ताभ्यां खलु सङ्गतृष्णाभ्यामेवादृष्टदृष्टार्थकर्मस्वावध्यते पुरुष इति। तमश्चावरणशक्तिरूपाशानलक्षण चिद गुणांशस्याप्रसादांशजं सर्वलोकमोहं जनयिखा तेन चालस्यनिद्राप्रमादैः पुरुषानावनाति । सत्त पुनर्निरुपद्रवं प्रकाशकलक्षणम् स्फटिकमणिवनिर्मलश्च शानमुत्पाद्य पुरुषाणां तेन च सङ्गमयति पुरुषान् । निरुपद्रवखेनान्तःशान्तखार तु सुखमुत्पाद्य च तेन पुरुषान् सङ्गमयतीत्यत्मात् रजस्तमोभ्यां विनिमुक्तले जाते सति च शुद्धसत्तात्मके मनसि निर्मलखेनान्तःशान्तखप्रकाशकखाभ्यां रजोजनितसङ्गतृष्णाजन्यकर्मबन्धनात् तमोजनितभ्रान्तिजन्यालस्यनिद्राप्रमादेभ्यश्च विनिम्मुक्तस्य ब्रह्मज्ञानमुत्पद्यते इति तद्रजस्तमोविनिम्मुक्ती हेतुः समाधिविशेषाभ्यासस्तेनोत्पद्यते परमार्थतस्तत्त्वज्ञानं खादिकमिदं सर्व द्रवयगुणकम्पोख्य यत् तद्विकारभूतं नामधेयं तस्य तस्य प्रकृतिरित्येव ज्ञानं सत्यं खादिसंशकं सर्व मिथ्येति। तत्त्वज्ञानात् खादितत्तद्विकारज्ञान वयवहारतत्तत्रानमेव मिथ्याशानमपैति, ततो रागद्वषमोहापायो भवति, तेषामपाये प्रवृत्तापायो भवति प्रवृत्तापाये निःशेषा नित्तिमुक्तिर्भवति। मुच्यते ह्य वम् । य एष सम्प्रसाद आत्माऽस्माच्छरीरात् समुत्थाय परं ज्योतिरुपसम्पद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते स उत्तमः पुरुष इति, स न द्रवयं न गुणो न कम्मे न समवायो न च सामान्य विशेषश्चेति। ___ नन्वेवमेष नवको वै द्रव्यसंग्रहो नोपपद्यतेऽसमग्रवचनात् । सत्त्वात्मशरीरसमुदायस्य चेतनाचेतनस्याप्राणिनश्च घटादरतिरिक्तखादित्यतः प्रकृत्यास्मकवं विकाराणामिति ख्यापनायाह-सेन्द्रियमित्यादि। इन्द्रियाणि आत्मादीनाञ्च तथाऽव्यवहितस्य पूर्वनिर्देशः। द्रव्यसंग्रह इति करचरणहरीतकीत्रिवृताद्यसंख्येयभेदभिन्नस्य कार्य द्रव्यस्य कारणद्वारा संक्षेप इत्यर्थः।। सर्वकाम्यद्रव्याणामपि व्यवस्थामाह, सेन्द्रियमित्यादि ।-निरिन्द्रियमित्यत्र निशब्दोऽभावे

Page #68

५६
चरक-संहिता। [ दीर्घजीवितीयः श्रोत्रादीनि वाह्यानि बुद्धिकम्मणोः करणानि दश तैयुक्त खादिनवद्रव्यारवयं यदिदं पुरुषसंज्ञ तदपि खादिद्रवयारब्धवाद द्रव्यं द्रव्यसंझ चेतनं वृक्षादिकमचेतनश्चान्तश्चैतन्येऽपि नरादिवद्वाह्याभ्यन्तरच तन्याभावात् नराधपेक्षयैवाचेतनं न तु घटादिवञ्चतन्याभावादचेतनं तथा तथाविरं निरिन्द्रियं यदिदमात्ममनोऽतिरिक्तं सप्तद्रवयारब्धं घटादिकं तदपि द्रवयं गुणकमश्रियखात् तु घटादीनां वृक्षादीनां नरादीनाञ्च द्रवयखानपायात् । ननु वृक्षायचेतनानां किमन्तश्च तन्यमस्ति, कुतश्च तदुपलभ्यते इति, उच्यते, दृश्यते हि प्रत्यक्ष सूर्यभ्रमणमनुभ्रमति सूर्यभक्ता। शृगालादिवसागन्धेनातिशय फलश्च फलति वीजपूरकम् । तथा जलदनादश्रवणाच फलति लवली। फलान्यता च चूतानां भवति मत्स्यवसाभिषेकेण। तच्च वमनेनानुमीयते। तथा भवति मुखमशोकस्य कामिनीचरणतलाभिहननेन तेन चास्य स्पर्शनमनुमीयते। तथा "अभिवादितस्तु यो विप्रो नाशिपं सम्प्रयच्छति। श्मशाने जायते वृक्षो गृधुककोपसेवितः” ॥ तथा “वृक्षगुल्मं बहुविधं तत्रैव तृणजातयः । तपसा धर्मरूपेण शब्दिता कर्म हेतुना ॥ अन्तःसंज्ञा भवन्त्येते सुखदुःखसमाश्रिताः । एतदन्ताश्च गतयो ब्रह्मान्तः समुदाहताः॥” इत्यादिवचनात् तस्मात् श्रवणस्पर्शननयनरसनघ्राणानीति पञ्चबुद्धीन्द्रियाणि द्विविधानि नित्यानि निरावरणसावरणानि । तत्राभ्यन्तराणि सावरणानि तेषां शरीरारम्भे भौतिकभावे वाह्याधिष्ठानश्रोत्रायभावात् । वाह्याधिष्ठानसंश्रये वाह्यानि च निरावरणानि न च तेभ्यः पृथगिन्द्रियाणि भवन्ति तस्माच्च तनमपि विविधमन्तश्च तनं वाह्याभ्यन्तरचेतनश्च । यद्यपि ज्ञखादात्मैव चेतनो न तु सत्त्व शरीरं वा इन्द्रियं वा, यदुक्त “चेतनावान् स्म तश्चात्मा ततः कर्ता निरुच्यते” इति। तथापि, “आत्मा ज्ञः करणैयौगाज्ज्ञानं तस्य प्रवत्तते। तदयोगादभावाद्वा करणानां निवत्तते ॥" इति । एवं निर्विकारः परस्वात्मेत्यादिवचनाच्छरीरेन्द्रिययोश्चैतन्यमुक्तम् । तत्र सत्यपि वृक्षादीनामन्तश्चैतन्ये वहिश्चैतन्याभावेनाचेतनखवयवहारः, वहिश्चैतन्य हि सुकृतदुरितसाधनवैधावैधकम्म साधनत्वेन प्रधानम्। तच्च वहिरिन्द्रियाण्यन्तरेण न सम्भवति । एवं निरिन्द्रियत्वमपि द्विविधमाभ्यन्तरेन्द्रियरहितवं निम्मक्षिकमितिवत् । अत्र सेन्द्रिय चेतनमित्येतावतैवार्थापत्तया निरिन्द्रियमचेतनमिति लब्धे पुनस्तद्वचनम् एवम्भूतार्थापत्तेरनैकान्तिकत्वात् बोद्धव्य, यथा नवज्वरे दिवास्वप्नादि निषिद्धम्, अर्थात् जीणे ज्वरे तर्हि आपद्यत, न चैवं, तत्र तेपां दिवास्वप्नादीनां निषिद्धत्वात् ; तस्मात्

Page #69

1म अध्यायः
सूत्रस्थानम् । वाद्य न्द्रियरहितत्वञ्च, तद्वत्त्वादचेतनमपि द्विविध, वाह्याचेतनमन्तश्चेतनं वृक्षादि। वाद्याभ्यन्तराचे तन घटादि। इत्यञ्च जरायुजानां मनुष्यादीनामण्डजानां सादीनां स्वेदजानां मशकादीनामुद्भिजानां मण्डूकडुण्डुमादीनां चतुर्दा प्राणिनामुभयतश्चैतन्यम्, उद्भिज्जानां वानस्पत्यादीनामन्तश्चेतनखं वाह्याचेतनसञ्च। घटादीनां वाह्याभ्यन्तराचेतनवमिति बोध्यम् । एतेन देवादीनां ब्रह्मादीनां प्राणिनानारम्भकाणि नव द्रयाणि खादीनि, घटादीनामात्ममनोवर्जितानि सप्त खादीनि। तैः समवेतवेन विशिष्टापूर्वमूर्तिमत्त्वात् खादिगुणकातिरिक्तगुणकम्प्रवत्त्वाच्च खादिभ्यो विशेषश्चाविशेषश्च तदात्मकखान तद गुणकम्वत्त्वाच्च। तद्यथा--विविधयक्तशब्दश्च विविधवयक्तस्पर्शश्च । विविधव्यक्तरूपश्च विविधव्यक्तरसश्च विविधव्यक्तगन्धश्च घटादिर्भवति, पुमांश्च तथाविधो भवति, अपि च गुळदिगुणसमुदायश्च बुद्धिमांश्चच्छावांश्च सुखवांश्च दुःखवांश्च तथा बुद्धीच्छादिशब्दादिविशेषाणां विशेषेण बुद्धा चाबुद्धग्रा च चेष्टामु प्रयत्नवांश्च प्रभवति । तत्र खादिषु पुनः खमेकविधाव्यक्तशब्दमृदुखलघुवमूक्ष्मवश्लक्ष्णत्वगुण निसर्गात् । स्वयश्च वक्ष्यन्ते हि मृदुलघुमुक्ष्मश्लक्ष्णशब्दगुणबहुलान्याकाशात्मकानि द्रव्याणि। वायुरपि एकविधव्यक्तस्पशोऽनभिव्यक्तलघुखशैत्यरौक्ष्यखरखवैशयसोक्ष्म्यगुणः । स्पर्शस्तु साधारणरूपश्चलनस्वभावस्तु प्रतिघात इत्येते वायोगुणा निसर्गात् । पूर्वभूतानुप्रवेशात्तु कार्यरूपे द्वात्मके वायावश्यक्तशब्दलघुखरौक्ष्यखरखवैशयसौम्यगुणाः पूर्वतः किश्चित्स्थूला अथचावयक्ताः, स्पशस्तु व्यक्त एव शैत्यमभवत् । वक्ष्यन्ते हि लघुशीतरुक्षखरविशदसूक्ष्मस्पर्श गुणबहुलानि वायव्यानि । ज्योतिश्चापि एकविधव्यक्तरूपाव्यक्तोष्ण्यसोभ्यरौक्ष्यलाघववैशद्यगुण निसर्गात् । पूर्वपूर्वभूतानुप्रवेशात्तु प्रात्मके काय्ये तेजसि शब्दोष्णस्पर्शावीषाक्तौ चलन
चोर्द्ध ज्वलनं रूपञ्च लोहितम्, वक्ष्यन्ते हि उष्णतीक्ष्णमूक्ष्मलघुरूक्षविशदरूपगुणबहुलन्याने यानि । जलमपि च कविधवयक्तरसाव्यक्तगौरवद्रवखस्निग्धखशैत्यमान्धसरखसान्द्रवमृदुत्वपैच्छिल्यगुण निसर्गात् । पूर्वभूतानुप्रवेशात् तु शब्दशीतस्पर्शशुक्लरूपरसाव्यक्तास्तत्र चलनमधोगमनं स्पर्शश्च त्रिविधशिष्यबुद्धिहिततयाऽप्यूह्यमपि साक्षादेवीच्यते, वदन्ति हि न्यायविदो "व्याख्यानाद्वरं करणम्" इति। यद्यपि चात्मैव चेतनो न शरीरं, नापि मनः, यत उक्त “चैतनावान् यतश्चात्मा ततः कर्ता निरुच्यते” इति। तथापि सलिलौष्णवत् संयुक्तसमवायेन शरीराद्यपि चेतनम् ।

Page #70

५८
चरक-संहिता। दीर्घजीवितीयः शीतं रूपञ्च शुक्ल संसर्गात् । गुरुखद्रवत्वस्निग्धस्वमन्दखसरखसान्द्रवमृदुखपैच्छिल्यगुणा अवयक्ताः। वक्ष्यन्ते हि गुरुद्रवस्निग्धशीतमन्दसरसान्द्रमृदुपिच्छिलरसगुणबहुलान्याप्यानि। भूमिश्चैकाऽवयक्तगन्धानभिवयक्तगुरुखखरवकठिनखमान्यस्थैय्यवैशद्यसान्द्रसगुणा निसर्गात् । पूर्वभूतानुप्रवेशात्तु रसवती च रूपवती च स्पर्शवती च शब्दवती च, तत्र रसादयश्चेषयक्तास्तत्र स्पर्शः खरश्चलनञ्चाधस्तात् स्थिरं रूपञ्च कृष्ण संसर्गात् । वक्ष्यन्ते हि गुरुखरकठिनमन्दस्थिरविशदसान्द्रस्थूलगन्धगुणबहुलानि पार्थिवानि। आत्मा पुनश्चेतनाधातुनिष्क्रियो निगुणः सच्चिदानन्दः आदिरनादिः स्वतन्त्रः सर्वगो वशी विभुः साक्षीति, स च सत्त्वकरणो गुणमुपाददानो जीवाख्यः सुखी च दुःखी च इच्छावांश्च द्वेषवांश्च स्मृतिमांश्च धृतिमांश्च बुद्धिमांश्च चेतनावांश्वाहङ्कारवांश्च प्रयत्नवांश्च भवति । मनस्तु रजस्तमोऽतिनिष्कृष्टसत्तगुणबहुलात्मकं परममूक्ष्मं च। तच्च लोके त्रिविधं, शुद्धं राजसं तामसञ्च ; तेषान्तु त्रयाणामपि सत्त्वानामेकैकस्य भेदाग्रमपरिसङ्ख्येयं तरतमयोगाच्छरीरयोनिविशेषेभ्यश्चान्योन्यानुविधानवाच्च शरीरं ह्यपि सत्त्वमनुविधीयते सत्त्वञ्च शरीरम् । तत्र कतिचित् सत्त्वभेदाः सादृश्यानि शेन । सप्तविधं शुद्धं ब्राह्मयादिभेदात् । षड्विधं राजसमासुरादिभेदात् । त्रिविध तामसं पाशवादिभेदादिति । वक्ष्यते महति गर्भावक्रान्त्यां शारीरे। कालोऽपि निष्क्रियो निर्गुणः परममहत्परिमाणोऽपि कार्यगुणग/दिगुणाभावात् स च लोके संवत्सरः शीतोष्णवर्षलक्षणः। एवं दिगपि खादिभ्योऽतिरिक्ता प्रकृतिभूता वैकारिकादहङ्कारादाकाशस्याधिदेवता दिक क्रियागणव्यपदेशाभावादसती न च नास्ति न चास्तीत्युच्यते लोकसर्गे खभिव्यज्यते प्राच्यादिरूपेण। न चायमाकाशोऽस्पर्शखात् । स्पर्श वत्खाभावेऽपि इति इद मिति यतः सा दिगिति लिङ्गात् । न च वायुरस्पर्श खात् वायुः पुनः स्पर्श वान् नीरूपः तत्स्वभावत्वात् नापि ज्योतिभवति अरूपखात् ज्योतिस्तु रूपवत् । नापि च जलं रसद्रवखाभावात । जलञ्च रसवद्रव्यश्च । नापि क्षितिरगन्धखात; क्षितिस्तु गन्धवती। नाप्यात्मा चैतन्याहेतुखात् आत्मा हि चैतन्ये हेतुः। न च मनोऽर्थाग्रहणात् मनो ह्यर्थ इदमेव चात्मनश्चतनत्व, यदिन्द्रियसंयोगे सति ज्ञानशालित्व', न निकृष्टस्यात्मनः चेतनत्वं, यदुक्तम् "आत्मनः करणैर्योगात् ज्ञानं तस्य प्रवर्तते" इति । अत्र सेन्द्रियत्वेन वृक्षादीनामपि चेतनत्व बोद्धव्यं, तथा हि सूय्यभक्ताया यथा यथा सूर्यो भ्रमति तथा तथा भ्रमणात् दृगनु

Page #71

. ५६
१म अध्यायः
सूत्रस्थानम् । गृह्णाति । नापि कालश्चक्रवद भ्रमणस्वभावेन सर्वकलनाभावादिति । चतनाचेतनविशिष्टद्रव्याणां प्राणिनामप्राणिनां खादिभ्यश्च विशेषो गुणविशेषेण कम्मविशेषेण च विशेषात् । खादिभ्यो लोकानां चेतनानामचेतनानाञ्च विशेषो यथा-आकाश निष्क्रियमपि भूतान्तरयोगेण तक्रियोपचरितक्रियावत् । आकाशात्मकानि च द्रव्याणि माई वशोषिर्यलाघवकराणि । वायुः क्रियावान्, वायव्यानि च शैक्ष्यग्लानि-विचार-वैशबलाघवकराणि। ज्योतिश्च सक्रिय तदात्मकानि पुनद्रव्याणि दाहपाकप्रभाप्रकाशकराणि। आपस्तु सक्रियाः आप्यानि तु द्रव्याणातले दस्न हगन्धविष्यन्दमार्दवप्रह्लादकराणि। पृथिवी च क्रियावती पार्थिवानि द्रव्याणि पुनरुपचयसन्धानधातुव्यूहगौरवस्थैर्य कराणि भवन्त्याकाशीयादिगुणप्रभावैः। परन्तु “पृथिव्यम्बुगुणबाहुल्यान्मधुर” इति मुश्रुतवचना, पृथिव्यापश्च सौम्या इत्यभिप्रेत्य स्वयमुक्ताश्च सोमगुणातिरेकान् मधुरो रस इत्यस्मात् सौम्यमधुररसवद् द्रव्यं सर्च, सौम्यञ्च क वर्द्धयति सयोनित्वात् । मधु पुनर्नाशयति स्वप्रभावात् । तथा पृथिव्यग्निभूयिष्ठबादम्लस्तद्रसञ्च द्रव्यं सव्यं पित्तमाग्ने यं वर्द्धयति सयोनिखात ; दाडिमामलके खम्ले द्रव्ये नाशयतः स्वप्रभावात्। एवं तोयाग्निभूयिष्ठत्वाल्लवणो रसस्तद्रसवच्च द्रव्यन्तु सर्वमान यं पित्तं वर्द्ध यति सयोनिखात ; सैन्धवन्तु नाशयति प्रभावात । वाय्वग्निभूयिष्ठलान कटुको रसस्तद्रसञ्च द्रव्यं सर्वमाने यं पित्तं वर्द्धयति सयोनित्वात् ; पिप्पलीशुण्ठ्यौ नाशयतः स्वप्रभावात् । वाय्याकाशातिरेकात् तिक्तो रसस्तद्रसञ्च द्रव्यं सर्व वातं वर्द्धयति सयोनिखात् ; न तु वेत्राग्रपटोलपत्रे स्वप्रभावात् । पवनपृथिव्यतिरेकात् कषायस्तद्रसञ्च द्रव्यं सर्व वायवयवात् वातं वर्द्धयति पार्थिवखात् तु स्तम्भयति ; फलत्रयन्तु नाशयति त्रिदोषं विरेचयति मलं स्वप्रभावात्। एवं चित्रकतुल्या दन्ती स्वप्रभावात् विरेचयति । विषं विषं हन्ति मणिविशेषश्च विविधञ्च कर्म करोति स्वप्रभावात् । इति खादिभ्यो विशिष्टापरापूर्वमूर्तिगुणकर्मशालिखेन खाद्यारब्धमभिन्नमपि भिन्नमिति बोध्यम् । एवं मत्रोऽपि प्रतिनियततत्तद्वर्णानुपूबिकवेन प्रतिनियतशुभाशुभजनकप्रभाववान् स्वघटकवणेभ्यो विशिष्टापरापूर्वस्वरूपः मीयते, तथा लवली मेघस्तनितश्रवणात् फलवती स्यात्, वीजपूरकमपि शृगालादिवसागन्धनातीव फलवद् भवति, चूतानाञ्च मत्स्यवसासेकात् फलाढयतया रसनमनुमीयते, अशोकस्य च कामिनीपादतलाहतिसुखिनः स्तवकितस्य स्पर्शनानुमानम्। स्मृतिश्चानुमानं द्रढ़यति यथा

Page #72

६०
चरक संहिता |
! दीर्घञ्जीवितोयः
पृथगेवेति ज्ञेयम् । प्रभावो हि प्रकषेण स्वघटकानां समुदायले भाव उत्पत्तिः स्वaratri भावनाभ्योऽतिशयेन भावो नाम ।' स्वारम्भकद्रव्यक्रिययारब्धो विजातीयक्रियाप्रभावः स्वारम्भकद्रव्यगुणकर्म्मभिर्निष्पादयितुमशक्यकर्मकृत स चाचिन्त्यः स्वघटकीयभावातिशयितत्वात् । एष च प्रभावः सर्वस्मिन विशिष्टवस्तुनि न परिणम्यते, तथाविधकारणविशेषायोगात् । वक्ष्यते हि स्वयमंत्र त्रीणि कारणानि द्रव्याणां चेतनाचेतानानां द्रव्यगुणकर्माणीति । तानि च सन्त्यपि सर्वेषां चेतनाचेतनानां द्रव्याणामारम्भकत्वेन कालविशेषेण भूतपञ्चकन्यूनातिरेक विशेषेण योगविशेषेण येषामारम्भकाणि भवन्ति तेषामेवाचिन्त्यमभावो भवतीति निष्कर्षः । ननु यावत्समवायिसयोग उत्पत्तिः स च गुणो न कर्म कथं वर्त्तते गुणकर्मणोः, द्रव्ये एव हि गुणो वर्त्तते न तु गुण वाणि वा ? वक्ष्यते हि “यत्राश्रिताः कर्म्मगुणाः" इत्यादीति द्रव्ये हि काय गुणाः साथ गुदयः कर्म च । समवायेन परत्वादयश्चाकाय्याः प्रकृतिभूता गुणा गुणे च कर्म्मणि च द्रवेा च सर्व्वत्रैव समवायेनैव वर्त्तन्ते, न हि परत्वापरत्वसंख्या पृथक्तुपरिमाणानि विना द्रव्यं वा गुणो वाकवा केवलमुत्पद्यते इत्यविनाभात्रः स्फुटो दृश्यते, पड्टा इव पड़साः पञ्च कम्पणीति तुल्यप्रयोगस्तुल्यबोधयातो नावस्तुभूतः पर्य्याप्तिसम्बन्धः कल्प्यते पडसाद गुणे गुणवृत्तेः । समवाय एव हि सर्व्वत्रैव गुणकर्मसु सख्यादिवृत्ती सम्बन्धः सिद्धः । सगुणमेव हि द्रव्यमुत्पद्यते यदा तदा गुणोत्पत्तौ समवायिकारणमप्यस्ति द्रव्यस्येव गुणकर्मणोरतः समवायिकारणसमवाय एवोत्पत्तिस्तद गुणकर्मणामुत्पत्तौ परत्वापरत्वसङ्ख्यापरिमाणपृथक्त्वगुणान विना नोत्पत्तिः सम्भवति । यथा पञ्चमहाभूतानामुत्तरोत्तरोत्पत्तौ शब्दस्पर्शादीनामप्युत्तरोत्तरोत्पत्तौ परत्वादिगुणयोगो दृश्यते । तस्मात् प्रकृतिगुणानां परत्वादीनां गुणकम् स्वपि समवायेन वृत्तिरस्ति न तु कार्य्यगुणानां गुरुत्वादीनां गुणे वृत्तिरस्तीति । एतदभिप्रायेणैव वैशेषिकेऽप्युक्तं - गुणोऽपि विभावयते गुणेनापीति । द्रव्यं गुणकर्म्माश्रयत्वेन मुख्यखात् फलनिष्पत्तौ कर्त्त भवति, गुणः क च
करणे एव भवतो न तु कर्तृणी द्रव्याश्रितखेन गौणखात् स्वातन्त्रप्राभावात् । “अभिवादितस्तु यो विप्रो नाशिषं सम्प्रयच्छति । श्मशाने जायते वृक्षो गृध्रकङ्कोपसेवितः” । तथा "वृक्षगुल्मं बहुविधं तत्रैव तृणजातयः । तमसा धर्मरूपेण शब्दिताः कर्महेतुना ॥ अन्तःसंज्ञा भवन्त्येते सुखदुःखसमन्विताः । - एतदन्ताश्च गतयो ब्रह्माद्यैः समुदाहृताः ॥" तथा

Page #73

१म अध्यायः
सूत्रस्थानम्। सागुर्वादयो बुद्धिः प्रयत्नान्ताः परादयः।
गुणाः प्रोक्ताः प्रयत्नादि कर्म चेष्टितमुच्यते ॥ २१॥ स्वतत्रो हि कर्ता। तत्त्वं पुनः कारकान्तराप्रयुज्यत्वे सति कारकान्तरप्रयोजकखम्। गुणे क्रियोपचर्यते । तेनाथर्ववेदविदो ब्राह्मणा मन्त्रेणाशुभं शमयन्ति दुष्टान् मारयन्ति उच्चाटयन्ति वशीकुर्वन्त्यवश्यानित्यादि, एवमयं मणिविशेषो विष हन्ति प्रभावेण दाहमयमयं प्रमूते स्वर्ण भारमित्यादिश्च प्रयोगो भवति, न काष्ठ पचति वह्निः, पचतीत्यादिवन्मणिगणो विष हन्ति मत्रो मारयतीत्यादिभवति, चैतन्याभावेऽपि काष्ठादेः क्रियावत्वेन स्वातना विवक्षितुं शक्य , गणकम्म णोस्तु नियमतो द्रवयाश्रितवेऽपि करणकारकखसिद्धार्थ प्रभावाख्यव्यापारवत्तया शक्यते विवक्षितं स्वातत्रा निष्क्रियतेऽपि। अन्यथा कारकल नं सिधाति सच हि कारक क्रियावत् । यत्र तु मत्रादिः कत्ते खेन प्रयुज्यते तत्र द्रव्याश्रितखेनामुख्ये मुख्यतारोपादेवेति। विशिष्ट द्रव्ये विशिष्ट गुणकर्मणी अपि कारणानुरूपः कार्यगुणो भवति, कर्म तु किश्चित्कारणानुरूपं किश्चिच कारणसमवायादननुरूपम् । कारणगुणप्रकृतिको हि कार्यगुणो व्यवस्थितः । यथा शुक्लतन्तुकृतः पटः शुक्ल एव, हरिद्राचूर्णसंयोगेन हरिद्रायाश्चूर्णस्य तक्ष्णेन विरोधिना मान्यगुणनाशाच्छु क्लकृष्णापायाद्रक्तोऽभिव्यज्यते रक्तशुक्लकृष्णवर्णा हरिद्रा। एतेन यदुच्यते मणिमत्रादीनां विषहरणादिकर्म यत तत तु शक्तिर्नामाष्टमं वस्विति तन्निरस्तम्। इत्थश्च सत्त्वात्मशरीरेति त्रयं मिलितं लोकः सेन्द्रियश्च तनो निरिन्द्रियोऽचेतनश्चेति द्विविधस्तच खादिद्रव्यात्मकखाद् द्रव्यमेव न गुणः कर्म वा आश्रयत्वेन द्रव्यप्राधान्यात चेतनाधावधिष्ठितखान पुमांश्च वृक्षादेश्च अन्तश्चैतन्याचे तनखञ्च ति वोध्यमिति ॥२०॥ ___ गङ्गाधरः-ननु तत्र सर्व प्रतिष्ठितमिति यदुक्तं तत्र सर्वमिति किं खादिनवकमात्रमारम्भकखेन प्रतिष्ठितमुत किमन्यत् ? इत्यत आह ; तन्त्रकारश्च वानस्पत्यान् मूकान् प्राणिनो वक्ष्यति, तेनागमसम्बलितया युक्तया रेतना वृक्षाः ॥२०॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति गुणान् निर्देष्टुमाह, सार्था इत्यादि।-अनेन त्रिविधा अपि वैशेषिकाः सामान्या आत्मगुणाश्चोशिशः, तत्रार्था: शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः, यदुक्तम् "अर्थाः शब्दादयो ज्ञेया

Page #74

[दीघञ्जीवितीयः
चरक-संहिता। सार्था इत्यादि गुणाः प्रोक्ता इत्यन्तम् ।-गुणाः प्रोक्ता अर्थात् चेतनाचेतनसाधारणद्रव्याणाम् । तत्रार्थाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धा इति वक्ष्यति । तैः सह वर्तन्ते ये ते गुदिय इति सहशब्दोपादानेन शब्दादयो गुणा यथा पञ्चभूतानामाकाशादीनां वर्तन्ते सहजखात्, तथैवाकाशादीनामुत्तरोत्तरेषां क्रमेण स्थौल्यात् तदगुणानां शब्दस्पर्शरूपरसगन्धानां क्रमेण स्थौल्यं, तत्राकाशगुणः शब्दोऽत्यनभिव्यक्तो यथा तथा शब्दस्पर्शादिसहचरिताः श्लक्ष्णखादयो गुणा अत्यनभिव्यक्ताः सन्तीति ख्यापितम् । ते चात्यनभिव्यक्तखात् महाभूतोपदेशे तूपदेष्ट्रमिनोपदिष्टाः। पूर्वभूतानुप्रविष्टवाय्वादिषु किश्चित्स्स्थ लीभूयानभिव्यक्ताः पुनः पञ्चभूतात्मकद्रव्येषु गुळदयो गुणा अभिव्यज्यन्ते । यथाकाशेऽत्यनभिव्यक्तः शब्दः सगुणमेव द्रव्यमुत्पद्यते नागुणमिति ख्यापनार्थ वाय्वादिषु स्पर्शा दिवदुपदिष्टः । पूर्वपूर्वभूतानुप्रविष्टवाय्वादिषु क्रमेण स्थूलीभूयानभिव्यक्ताः पुनः पाश्चभौतिकेष्वभिव्यज्यन्ते इति। शब्दश्च गुर्बादयश्च कार्य गुणा इत्यभिप्रायेण वैशेषिके कणादेन प्रकृतिगुणमध्ये शब्दो गुदियश्च गुणा न पठिता घटादिकार्यद्रव्यवत् । अन्यथा कि पाश्चभौतिकद्रव्ये शब्दो गुदियो निरुपादाना जायन्ते इति। गुह्यदय इति गुरुलघुशीतोष्णस्निग्धरुक्षमन्दतीक्ष्णस्थिरसरमृदुकठिनविशद-पिच्छिल-खरममृणस्थूलमूक्ष्मसान्द्रद्रवा इति विंशतिः शारीरगुणाः स्वय वक्ष्यन्ते।।
बुद्धिरिति। योऽभिधीयते महानिति, सपमा सा च सत्त्वमुपाददाना व्यक्तविवर्त्तिता विशिष्टा पूर्वस्वरूपा त्रिगुणवैषम्यात्मिका, तस्याः समयोगजनिताश्चेतना मिथ्यायोगजनिता चाहमिति मतिरहम्मतिरहङ्कारो बुद्धिः; स च त्रिविधोऽहङ्कारः, तथा तैरहङ्कारैरवस्थात्रये तस्याः समयोगजनिताः सांसारिकीधृतिधीस्मृतयश्चेत्येताः सा बुद्धिशब्देनोच्यन्ते । ताः पुनः इन्द्रियार्थसन्निकर्षात् समयोगादिभिर्जायमानचाक्षुषादयो बुद्धयः क्षणिका निश्चयात्मिकाश्च भ्रमसंशयाख्याश्चेत्येवमुक्तं सर्वमिदं शानं कार्य्यभूता बुद्धिरुच्यते।
गोचरा विषया गुणाः” इति। एते च वैशेषिकाः, यतः आकाशस्यैव शब्दः प्राधान्येन, वायोरेव स्पर्शः प्राधान्येन, एवमग्नवादिषु रूपादयः ; अन्य गुणानाञ्चान्यत्र दर्शनं भूतान्तरानुप्रवेशात्, वचनं हि "विष्टं ह्यपरं परेण" इति। गुादयस्तु गुरुलघुशीतोष्णस्निग्धरुक्ष

Page #75

म अध्यायः
सूत्रस्थानम् । प्रयत्नाता इति ।-इच्छा द्वषः मुखं दुःख प्रयत्नश्चेति पश्च । परादय इति। वक्ष्यन्ते हि “परापरखे युक्तिश्च सङ्ख्या संयोग एव च । विभागश्च पृथक्वश्च परिमाणमथापि च । संस्कारोऽभ्यास इत्येते गुणा ज्ञयाः परादयः ॥” इति। ___ गुणाः प्रोक्ता इति। गुणा निश्चेष्टसमवायिहेतवः । प्रोक्ता इति शब्दादयः पश्चार्थाः, खादीनां प्रत्येकमेकैकद्धया वाय्वादिष्वपि पाञ्चभौतिकेषु च सवें गुणा गुर्बादयश्च पूर्वभूतानुप्रविष्टवाय्वाधारब्धानां चेतनशरीराणां पश्चात्मकसे पाश्चभौतिकानाश्चापाणिनां घटादीनामित्यभिप्रायेण सार्था इति पृथक् पदं, गुर्वादयस्तु तेषां फलनिष्पत्तौ कर्तवे वीर्याणीत्यभिप्रायेण च सार्था इति न तु सार्थगुह्यदय इति कृतम् । पदभेदकरणात बुद्धिप्रयत्नान्तानां राशिपुरुष वात्मलिङ्गवं पुरुषस्य च फलनिष्पत्तौ कर्त खे साथगुर्वादीनामिवैषाश्च वीर्यवमित्यभिप्रायेण बुद्धिः प्रयत्नान्ता इति पदभेदः । परादीनां द्रव्ये गुणे कर्माणि च सहजतेनोत्तरकालञ्च वृत्तिः, फलनिष्पत्ती चोपायत्वं न तु वीर्यसमित्यभिप्रायेण पदभेदेन प्रोक्ता गुणा इत्यर्थः । न वेतेभ्योऽधिको गुणः प्रकृतिभूतो वा कार्य्यभूतो वा, सुश्रुते हि व्यवायी विकाशीति द्वौ गुणाबुक्तौ। तत्र “व्यवायी देहमखिलं व्याप्य पाकाय कल्पते। विकाशी विकशन धातून सन्धिबन्धान विमोक्षयेत्। सरतीक्ष्णप्रकषौ तु कैश्चित् तो परिकल्पितौ ॥” इति व्याख्यानात् प्रकृष्टसरतीक्ष्णगुणवेनानतिरिक्ताविति बोध्यम् । धर्माधम्मो हि शुभाशुभदौ वैधावैधक्रियाजन्यौ शरीरे संस्कारविशेषो सुखदुःखफलप्राप्ती करणरूपो न खात्मगुणौ। छान्दोग्यपृहदारण्यकयोरुक्त “मृतस्य दाहकरणाय बान्धवाः शवं नयन्ति यदा दहन्ति तदा तस्माच्छरीराद्भाव द्दिष्टपुरुष उत्थाय धूमादिक्रमेण चन्द्रलोकं गवा सोमो राजा भवति परलोकं गतस्य तदिष्ट फलभोगावसाने पुनः पर्जन्यमागतं तद्दिष्ट वर्षेण शस्यं प्रविशति तत् शस्यभुजः शुक्रं भवति तेन शुक्रण पुनः स पुरुषो जायते” इति श्रूयते।
मन्दतीक्ष्णस्थिरसरमृदुकठिनविशदपिच्छिलश्लक्ष्णखरस्थूलसूक्ष्मसान्द्रद्वाविंशतिः, एते च सामान्यगुणाः पृथिव्यादीनां साधारणत्वात् ; एते च यजःपुरुषीये प्राय आयुर्चेदोपयुक्तत्वात् परादिम्यः पृथक पठिताः। बुद्विज्ञानम्, अनेन च स्मृतिचेतनास्त्यहङ्कारादीनां बुद्धिविशेषाणां ग्रहणम् । प्रयत्रोऽन्तो येषां निर्देशे ते प्रयत्नान्ताः, एतेन च इच्छाद्वषसुखदुःखप्रयत्नानां ग्रहणम्, वचनं हि "इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं प्रयत्नश्चेतना धृतिः। बुद्धिः स्मृतिरहङ्कारो लिङ्गानि परमात्मनः ॥"

Page #76

चरक-संहिता।
दीर्घजीवितीयः अथार्थाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धा इति यत् तत्र शब्दो नाम नाकाशलिङ्गाख्योअतिधातलक्षणस्य हि मूक्ष्मस्याकाशस्याव्यक्तः शब्दो न श्रूयते नापि परखादीन्याकाशलिङ्गानि सन्ति ; लिङ्ग ह्यनुमितिसाधनं, तच्च कान्तिकखशानमन्तरेण न भवति, ऐकान्तिकखज्ञानन्तु न प्रत्यक्षादीनां निश्चयग्रहणमन्तरेण भवति, परन्तु शब्दः शब्द इति धातुर्ध्वनिमात्रार्थकः स्वार्थकुद्योगे निष्पन्नशब्दपदवाच्यः श्रवणेन्द्रियार्थः । श्रवणेन्द्रियासयोनिवेन पाञ्चभौतिकद्रव्ये उदात्तादिदशविधान्यतमवेनाभिव्यक्तखदशायां श्रवणयोग्यत्वात् इत्येवमुपदेशेनैकान्तिकत्वग्रहादुदात्तादयः शब्दाः श्रवणेन्द्रियग्राह्यास्तत्प्रकृतित्वादाकाशादिप्रत्येकस्था अव्यक्त शब्दाः श्रवणेन्द्रियार्थाः समानयोनिखादिकार्यगुणा उदात्तादयः शब्दाः खादिषु प्रत्येकेषु प्रकृतिशब्दाः सामान्यभूता गुणा इति। "श्रवणार्थस्तु शब्दोऽस्य द्रव्यं भूतानि पञ्च वै। अभिव्यक्ती विशेष च समस्तान्येव हेतवः॥" स्पर्शस्तु वायोराकाशस्थशब्दात् किञ्चित् स्थूलः स्वभावत एव तेन याद्यात्मक वाग्वादिषु विशेषेणेषदभिव्यज्यते शीतोष्णशीतखरस्वरूपेण। तथा स्पर्शात् स्वभावतः स्थूलं रूपं तेजसि प्रकृतिभूतं सामान्यं याद्यात्मकेषु तेजोऽभूमिषु लोहितशुक्लकृष्णरूपेण विशेषणेषदभिव्यज्यते। रूपाच्च स्थूलो रसो रसतन्मात्रास्वप्सु स्वभावत एव प्रकृतिरूपः सामान्यभूतः चतुरात्मिकास्वप्सु पश्चात्मिकायां भूमौ चाव्यक्तमधुराव्यक्तलवणरूपेण विशेषेणेषदभिव्यज्यते। गन्धतन्मात्रायां भूमौ गन्धो रसात् स्वभावतः स्थूलप्रकृतिरूपः सामान्यभूतः पञ्चात्मिकायामीपद्विशेषेण सौरभरूपेणेवदभिव्यज्यते। पाञ्चभौतिकेषु द्रव्येषु तत्तद्भतांशांशविशेषेणैते शब्दादय उदात्तादिशीतादिलोहितायव्यक्तमधुरादिकिश्चित्सौरभासौरभगुणाः स्थूलरूपा नानाविधा अभिव्यज्यन्ते। तत्र शब्दतन्मात्राकाशे यथात्यनभिव्यक्तः शब्दो याद्यात्मकेषु वाय्वादिषु क्रमेण स्थूल एवाभिव्यज्यते न तूदात्तादिविशेषेणे पाश्चभौतिकेषु द्रव्येषदात्तादिरूपव्यक्ता अभिव्यज्यन्ते । तथा गन्धतन्मात्रादिषु पृथिव्यादिषु पञ्चसु गुरुखादयोऽत्यनभिव्यक्ताः इति। इह तु चेतनादीनां बुद्धिग्रहणेनैव ग्रहणं, शारीरे तु चेतनादीनामपि पृथगात्मगमकत्वेन पृथक् पाठः, एतच्च तत्रैव व्याकरणीयम् । परादयो यथा- “परापरत्वे युक्तिश्च संख्या संयोग ए च। विभागश्च पृथक्त ञ्च परिमाणमथापि च । संस्कारोऽभ्यास इत्येते गुणाः प्रोक्ताः परादयः ॥" एते च सामान्यगुणा अपि नात्युपयुक्तत्वात् तथा बुद्धिप्राधान्याच्चान्ते प्रोक्ताः । प्रोक्ता इति प्रकर्षेण विशेषगुणत्वादिनोक्ताः।

Page #77

१म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
६५
पञ्चात्मक पृथिव्यादिषु क्रमेण स्थूला एवाभिव्यज्यन्ते न तु व्यक्तस्थूलाः पाश्चभौतिकेषु तु व्यक्ता जायन्ते इति । गुणान् निर्दिश्य निर्दिशति । प्रयत्नादीत्यादि । - प्रयत्नो नाम गुणविशेषः प्रकृतिगुणमध्ये पठितः । स चात्मन इच्छाजन्या प्रवृत्तिद्वे षजन्या निवृत्तिः स आदिः कारणं यस्य तत्कर्म्म मनःप्रवृत्तिः प्रकृतिभूतं कर्म । तज्जश्च चेष्टितं वाग्देहप्रवृत्तिः । भौतिकी च चतुर्द्धा वायौ सर्व्वतोगतिरूद्ध ज्वलनं तेजसो निम्नगमनमपां स्थिरगतिः पृथिव्या इति । ननु पृथिव्यां स्थूलकठिनगुरुत्वाद्धीराघोगमनं कम्म कथमुपलभ्यत इत्यत उक्त कणादेन वैशेषिके । “उत्क्षेपणमवक्षेपणं प्रसारणमाकुञ्चनं गमनञ्च ति कम्" इति प्रकृतिभूतं कम्मक्ता नोदनादभिघातात् संयुक्त संयोगाच्च पृथिव्याः कर्म्म । पृथिव्यां कर्म क्रियोपलभ्यते । नोदनादभिघातात् संयुक्त संयोगाच्च । तद्यथा । येन संयोगेन क्रियमाणेन ध्वनिर्न भवति तत्संयोगो नोदनाख्यः । यथा कर्दमचरणसंयोगजं तत्संयोगाच्चलतीति भ्रान्ता व्याचक्षते । संयोगो हि कर्मजः कथं क्रियां विना संयोगात् कम्पत्पद्ये तेति तस्मान्नोदनं प्रेरणम् । प्रेरणाद्धि वेगाख्यः संस्कारस्तस्मादुत्क्षेपणेन गच्छतो वाणस्य पार्थिवस्य वेगाख्यसंस्कारापगमे गुरुत्वादधःपतनं कम्मोपलभ्यते । इदमुक्तं कणादेन स्वयमाचार्येणातः पूर्वं सूत्रद्वयेन । तद्यथा । नोदनादाद्यमिषोः कम्म तत्कम्पकारिताच्च संस्कारादुत्तरं तथोत्तरमुत्तरश्च । संस्काराभावे गुरुत्वाच्च पतनमिति । इषोः पृथिवीबहुल लोहमयपार्थिवस्य वाणस्य धनुषः क्षिप्तस्य प्रथम कम्म नोदनात् धन्विपुरुषस्य धनुराकर्षणव्यापारेण प्रेरणात् जातवेगाख्यसंस्कारात् प्रथम' कम्म चलनं तत्कम्पणा धन्विना कारिता गाख्यसंस्कारात् ततः परश्च चलनं कर्म ततश्च तदुत्तरं कर्म ततश्च तदुत्तरं कम्मेत्येव' यावद्वे गाख्यसंस्कारं ततो वेगाख्यसंस्कारापगमे गुरुत्वाच्च पतनमधोगमनमिति पृथिव्यां नोदनात् कम्पत्पद्यते । अभिघाताच पृथिari कर्म भवति । तद्यथा । प्रक्षिप्तस्य तस्यैवेषोर्जातवेगस्य चलतो वेगसद्भावेऽपि प्रतिक्षिप्तेन शरेणाभिघातादभिभूतवेगस्य वेगाभावे गुरुत्वाच्च पतनमिति चकारादुक्तम् । संयुक्तसंयोगाच्च पृथिव्यां कम्मोप
क्रमागतं कर्म्म निद्दिशति प्रयत्नादीत्यादि । - प्रयतनं प्रयत्नः कम्मैवाद्यमात्मनः, यथा - " तुल्या-, ऽऽस्यप्रयत्न ं सवर्णम्" इत्यत्र व्याख्यातम् | आदिशब्दः प्रकारवाची, तेन संस्कार गुरुत्वादिजन्य९

Page #78

६६
[ दोर्घञ्जीवितीयः
चरक संहिता |
लभ्यते । प्रतिक्षिप्तशरेणाभिभूतवेगस्य तस्यापरेणानुप्रतिक्षिप्तस्य षोः पततः पुनः प्रतिक्षिप्तेन शरेण वारितपतनस्यैव पुनःपुनः शरप्रतिक्षेपेण पतनं यद्वारयति तत्मक्षिप्तशरे संयुक्तस्य प्रतिक्षिप्तशरस्य संयोगाज्जातस्थितिस्थापनाख्यसंस्कारेण गुरुत्वादपि स इषुर्न पतति यावत् तत् स्थितिस्थापनसंस्कारम् । ततस्तस्थितिस्थापनसंस्काराभावे गुरुत्वाच्च पतनं तस्येपोर्भवतीति पृथिव्यामधोगमनमुपलभ्यते । नन्वेतदसमग्रवचनं नोदनाभिघातसंयुक्तसंयोगेभ्योsन्यस्मादपि भूमिकम्पो भवतीत्यत आह । तद्विशेषणादृष्टकारितम् । तत् पृथिव्यां कर्म नोदनाभिघातसंयुक्त संयोगेभ्य एव भवति किञ्चित् दृष्टकारितं किश्चिद्विशेषणैनदिनाभिघातसंयुक्त संयोगैरदृष्टः कारितं च भवति । तेन भूकम्पोऽदृष्टनोदनादिभिः कारितो बोध्य इति । क्रमिकत्वादपां कर्म परीक्ष्यते । नन्वपां किं कम्पेत्यत आह । अपां संयोगाभावे गुरुत्वात् पतनम् । अपां कर्म प्रतिबन्धकद्रव्यसंयोगाभावे गुरुत्वात् पतनमधोगमनम् । यथा मेघे वर्षति जल पतति भूमौ तत्र गृहादौ प्रतिबन्धके संयोगान्न गृहमध्ये जलपतनम् । तद् गृहाद्यभावे तद्भूमौ तु जलं पतत्येव । ननु नवे घटे स्थित जलं प्रतिबन्धके द्रव्यसंयोगेऽपि तद घटपादितः पततीति व्यभिचार इत्यत आह । द्रवत्वात् स्यन्दनम् । नवे घटादौ स्थितं जल यत् स्रवति पार्श्वादितस्तन्न पतनं किन्तु द्रवत्वात् स्यन्दन' तदप्यपां कम् । स्यन्दनन्तु द्विविधं स्रावात्मकं वेगात्मकञ्च घटादिस्थस्य जलादेर्यत पार्श्वीदितः क्षरण' तत स्यन्दनं स्त्रावात्मकम्, नद्यादौ जलस्य यदुच्चदेशाद वेगेन चलत्वं तद्वेगाख्यस्यन्दनं प्रतिस्यन्दनञ्च द्वयमेव गुरुत्वद्रवत्वोभयस्माद्भवति न त्वेकतः । उच्चदेशे स्रावस्रोतसोरधःस्थजलस्य प्रसङ्गादिति । ननु गुरुत्वादपां पतन' द्रवत्वगुरुत्वोभयस्मात् स्यन्दनमस्तु परन्त्वषां कर्म्मणो न समग्रवचनमिदं नलिकास्थजलस्य तिर्य्यगृर्द्धादिगमनादित्यत आह । नाड्यो वायुसंयोगादारोहणम् । नाडिका अन्तर्गतानामपां वायुसंयोगाद द्रवत्वादारोहणं तिर्य्यगृर्द्धादिगमनं जनयन्ति । न वस्तुतस्तिय्य गादिगमनमपामस्तीति भावः । नाड्यो न केवल वायुसंयोगादपामारोहणं जनयन्त्यन्यस्मादपीत्यत आह । नोदनापीड़नात्
I
कृत्स्नक्रियावरोधः । यद्यपि चेष्टितं प्राणिव्यापार उच्यते, तथापीह सामान्येन क्रिया विवक्षिता, चेष्टितपदेनैव सव्र्वकम्मलाभे सिद्धे वमनादिकम्मनिषेधे च सिद्धे प्रयत्नादीति पदं सुसूक्ष्मप्रयल

Page #79

म अध्यायः]
सूत्रस्थानम् । संयुक्तसंयोगाच्च। नाड्यो वस्त्यादिनेत्रादिगता नालरूपा दीर्घाकारवस्तुबन्धात्मिकास्तद्वस्त्यादिस्थानामपां नोदनाय प्रेरणाय यदा पीड़नम् ततश्च तिथ्य गाद्यारोहणं जनयन्ति । संयुक्तसंयोगाच्च यथा वक्रनाड्यो नोदनापीड़नव्यतिरेकेणापि वक्रदेशपय॑न्त गला तद्देशे संयुक्तानां पुनः संयोगात् तिथ्य गारोहणं भवति, तथा स्थालीस्थानामपां वह्निसंयुक्तस्थालीसंयोगाद ऊ द्यारोहणमिति । ननु मूले सिक्तानामपां वृक्षाणामभ्यन्तरतोऽधःस्थानादृद्धगमनं स्वत एव भवति न तु नोदनापीड़नं संयुक्तसंयोगो वायुसंयोगो वा तत्र वर्तत इत्यत आह । वृक्षाभिसर्पणमित्यदृष्टकारितम् । मूले सिक्तानामपां यक्षाणां सर्वाङ्गावयवेऽभितः सर्पणं तददृष्टस्य वायोः संयोगेन कारितं न तु स्वतः। रक्षादीनां जीवतां वायुर्हि चेतनसम्बन्धेन सदा चलति तस्मान्मृतानां वृक्षादीनां मूले सेचनेन नापः सर्वतः सर्पन्ति तेन नापामूद्धे गमनम्। द्रवमुदकमुक्तं दृश्यते च करका कठिना हिमानी च पुनस्तद्विलयनश्च ति द्रवखव्यभिचार इत्यत आह । अपां सङ्घातो विलयनश्च तेज संयोगात। अपां सङ्घातो यत्करकाहिमानीरूपो दृश्यते तत्र कारण तेजःसंयोगः संवृतवाष्पस्थानतेजःसंयोगः सलिलसङ्घातकारणं तत्सङ्घातस्य विलयनमसंतस्थानतेजःसंयोग इत्यतोऽपां द्रवत्वमेव न तु काठिन्यमिति । ननु तेजःसंयोगे कि प्रमाणमित्यत आह । तत्र विस्फुज्जथुलिङ्गम् । करकाणां संहतिभावे तेजःसंयोगे लिङ्ग विस्फुज्जथुर्विदुरदिति। अथानुमानप्रमाणवदाप्तोपदेशोऽपि प्रमाणान्तरमस्ति तदाह । वैदिकञ्च। तत्र करकादिरूपसङ्घातेऽपां तेजःसंयोगकारण तत्र प्रमाण वैदिकश्चाप्तोपदेशश्वास्ति । वेदश्वायम् “आपस्ता अग्नि गर्भमादधीरन्। या अग्निं गर्म दधिरे सुवर्ण” इत्यादि। ननु विस्फुर्जथुः कथमुत्पद्यते इत्यत आह । अपां संयोगाद्विभागाचाद्रिस्तनयित्नोः। अद्रिः सुदामनामा पर्वतः। तस्य मेघस्य च परस्परं संयोगाद्विभागाचापां विस्फुर्जथुर्जायते। अबगर्भस्थं हि तेजोऽद्रिमेधसंयोगविभागाभ्यां विद्योतते इति विवर्तमानमपां तेजो विदुात् । ननु नोदनापीड़नात् संयुक्तसंयोगाच्च वक्रनाड्यो यजलानां तिय्य गाद्यारोहणं
रूपकर्मव्यापित्वद्योतनार्थम् । अन्ये तु प्रयत्नादीति प्रयत्नकारणमिति छ वते, प्रयत्नग्रहणञ्च कारणोपलक्षणं वदन्ति ; तेन गुरुत्वादिकार्यस्यापि कर्मणो ग्रहणमिति । प्रयत्नशब्दश्चायुर्वेदेऽपि कर्म

Page #80

पन्नादिकं कथदादा पुनदत्तमन्नाने न
६८
चरक-संहिता। [ दोघजीवितीयः जनयन्ति, श्राद्धादौ तु पुत्तादिदत्तमन्नादिकं कथ पितर्युपतिष्ठते इत्यत आह। तदुष्टभोजने न विद्यते। तत् श्राद्धादौ पुत्तदत्तमन्नादिक यत्पितयु पतिष्ठते तददुष्टानां पात्रानधिकारिणां ब्राह्मणानां भोजने न विद्यते ; तथा स्वभावात्। ननु के दुष्टा इत्यत आह । दुष्ट हिंसायाम् । हिंसायामित्युपलक्षणात्। अवैधहिंसादिनिषिद्धकम्र्मसु कृतेषु दुष्ट भवति । तस्य समभिव्याहारतो दोषः। तस्य निषिद्धकर्मकृतवतः समभिव्याहारत एकपङ्क्तिभोजनादिकृतवतो दोषः स्यात् । तददुष्ट न विद्यते। तदुष्टव पापं नादुष्ट शास्त्रविहिते कम्मणि विद्यते। अदुष्टे किं स्यादित्यत आह । पुनविवशिष्टपत्तिः। श्राद्धादौ यदादुष्टभोजनादि स्यात् तदा विशिष्ट- . प्रवृत्तियथाशास्त्रीयफलोदयः स्यादिति। कस्य श्राद्धादौ भोक्तव्यं तदाह । समे होने वा प्रवृत्तिः। समे वर्णतो धर्मादितश्च समाने जने श्राद्धादौ भोजनादिकं कर्त्तव्यमापदि होने वा। तथा विरुद्धानां त्यागः। विरुद्धानां शास्त्रविहिताचारविरुद्धानां श्राद्धभोजनादौ त्यागः काय्यः। हीने परत्यागः । हीनवण धर्मादिके आपदापि परस्य शत्रोः श्राद्धादिभोजनादौ त्यागः काय:। सम आत्मत्यागः परत्यागो वा। समे स्वसदृशे शत्रौ खल्यात्मीयेऽपि त्यागः श्राद्धभोजनादित्यागः काय्य : शत्रोरपि चान्नभोजनादित्यागः काय । विशिष्ट आत्मत्यागः । विशिष्टे परे शत्रौ तु श्राद्धभोजनादिकर्मण्यात्मत्यागः स्यादिति। ननु दृष्टादृष्टप्रयोजनानां मध्ये किं प्रयोजनमभ्युदयार्थं भवतीत्यत आह । दृष्टादृष्टप्रयोजनानां दृष्टाभावे प्रयोजनमभ्युदयाय । दृष्टादृष्टप्रयोजनानां मध्ये दृष्टप्रयोजनाभावेऽभ्युदयायादृष्टप्रयोजनं स्यात्। दृष्टप्रयोजनानि कृषिबाणिज्यराजसेवादीनि। अदृष्टप्रयोजनानि यागदानब्रह्मचर्यादीनि । अदृष्टप्रयोजनान्याह । अभिषेचनोपवासब्रह्मचय्य गुरुकुलवासवानप्रस्थयशदानप्रोक्षणदिङ नक्षत्रकालनियमाश्चादृष्टाय । अभिषेचनं तीर्थस्नानम् । उपवासो व्रतम्। ब्रह्मचर्य सामान्यत एव ब्रह्मचर्याश्रमविहिताचारः। गुरुकुले वासो ब्रह्मचर्याश्रमः । वानप्रस्थ आश्रमः । यज्ञोऽश्वमेधादिः। दानं गोहिरण्यादिदानम्। प्रोक्षण
वचनो दृश्यते-“प्रवृत्तिस्तु चेष्टा कार्यार्था सैव क्रिया प्रयत्नः काय्यसमारम्भश्च” इति वचनात् ॥२१॥

Page #81

६६
म अध्यायः]
सूत्रस्थानम् । वैधव्रीहिपश्वादिप्रोक्षणम् । दिक् कम्मविशेषे प्राच्यादि-दिक। वैदिके पूर्वमुखं कर्म करोतीत्यादि। नक्षत्रं मघादि श्राद्धादिकर्म विशेषे विहितम् । कालो राहुदर्शनादिः। नियमो दशविधः । एतेऽदृष्टाय परलोकजनकफलाय भवन्तीन्यथैः। एषु कम्मसु सिद्धार्थ दोपादोषावाह। चातुराश्रम्यमुपधाश्च । चातुराश्रम्यं वेदविहितं कादष्टाय भवति। तत्रोपधा अनुपधाश्चास्ति फलानिनिष्पत्तो। तत्रोपधानुपधावाह। भावदोष उपधा अदोषोऽनुपधा । भाव इच्छा रागः प्रमादः श्रद्धा। इच्छादयो भावास्तेभ्यो दोष उपधासंशः स्यात् । इच्छादिभावतोऽदोषस्वनुपधासंशः स्यात्। कर्मप्रवचनप्रकरणात् पारलौकिककर्माण्युक्त्वा भूतक्रमखात् तेजःप्रभृतीनां शेषाणां क्रियामाह । अग्नरूद्ध ज्वलनं कयोस्तियंकपतनमणूनां मनसश्चादा कादृष्टकारितम् । अनादेरूर्द्ध,ज्वलनादिकम्मे न दृष्टकारणकारितं किन्तु सर्गकाले तल्लक्षणतयैव जातवादग्नेरुद्धज्वलन कादृष्टकारणस्वभावकारितं वायोस्तिय्य क् पतन सर्वतो गमन कादृष्टकारणस्वभावकारितम् । अणूनां तन्मात्रात्मकानां वाय्वादीनां याद्यात्मकानाञ्चादा कर्म मनसश्चादा कम्म चादृष्टकारणस्वभावकारितमिति बोध्यम् । एतेनाकाशात्मकालदिशां न कम्मोस्तीति शापितमिति वैशेषिकः कणाद उवाच। अथ वक्ष्यन्ते आत्रेयभद्रकाप्यीये। इह खलु सर्च पाञ्चभौतिकं चेतनावदचेतनञ्चेत्यस्मिन्नथे इत्यादिना तूक्तानि द्रव्याणि पार्थिवादीनि । तेषां कार्याणि यथा। पार्थिवान्युपचयसङ्घातगौरवस्थेय्य - कराणि। आप्यान्युपक्ले दस्नेहबन्धविष्यन्दमाई वालादकराणि। पार्थिवानि पृथिवीबहुलपञ्चभूतविकारात्मकानि शरीरादीनि द्रव्याणि। उपचयो वृद्धिः । सङ्घातः समूहः। आप्यान्यबहुलपञ्चभूतात्मकानि उपक्लेदो द्रवीकरणं स्नेहः स्निग्धख बन्धः संश्लेषः विष्यन्दः स्रावः। आग्नेयानि दाहपाकप्रभाप्रकाशवर्णकराणि। वायव्यानि रौक्ष्यग्लानिविचारवैशदालाघवकराणि। प्रभा शरीरस्य दीप्तिः, प्रकाशो जाज्वल्यम्। विचारः प्रचरणमितस्ततो भ्रमणम् । आकाशात्मकानि मार्दवशौषिय्यलाघवकराणि। अनेनोपदेशेन नानौषधीभूतं जगति किञ्चिद् द्रव्यमुपलक्ष्यते। शौषियं' शुषिरता छिद्रमिति यावत् । अनेन पार्थिवादुरपदेशेन कर्मोपदेशेन च जगति किञ्चिदपि द्रव्यमनौषधीभूतं नोपलक्ष्यते। सर्व द्रव्यमेवौषधीभूतमित्यर्थः । इति पाश्चभौतिकभेदेन कार्यमुक्तं यथा तथा रसभेदादपि द्रव्याणां

Page #82

चरक-संहिता। [ दीर्घजीवितीयः काय्याणामन्यान्यपि कार्याणि वक्ष्यन्ते। अत्रैके प्रयत्नः पूर्वमेवोक्तो गुणविशष इच्छाजन्या प्रवृत्तिषजन्या निवृत्तिरिति द्विविधः स आदिः कारणं यस्य तत् तथा। चेष्टितं वाङ्मनःशरीरप्रत्तिः, चेष्टितमिति भावे क्तः। तथा च राशिपुरुषस्यात्मनः स्वेच्छाजन्यप्रत्तिजनिता कायवाङ्मनःप्रवृत्तान्यतमा प्रवृत्तिः कर्म क्रियेति लोके व्यवहाराल्लौकिकी क्रियेत्यर्थः । द्वेषजन्यनिवृत्तिजनिता कायादान्यतमा निवृत्तिरकाऽक्रियेति व्यवहारः कायादित्रयनिवृत्तिस्तु मोक्षः। तथा च कायिकं वाचिकं मानसिकञ्चेति त्रिविध कर्माकर्म च द्विविधं कर्म पुरुषे चेतने निरिन्द्रियखात्त्वन्तश्चेतनाचेतने तु वृक्षघटादौ सचेतनप्रयत्नप्रयुज्यचेष्टितं शरीरम्मत्रप्रवृत्तिनिवृत्ती इति द्विविधे एव कर्माकर्मणी कम्मैव वाय्वादिषु चतुर्यु भूतेषु स्वभावात् प्रवृत्तिः कर्म। खात्मकालदिक्षु स्वभावात् निवृत्तिरकात्मकं कम्मति द्विविधं कर्म क्रिया चाक्रिया च। यथा द्विधा विद्या, विद्या चाविद्या च, ब्रह्मविदया हि विदया, ऋग्वेदादिविदया खविदया। निवृत्तिरक्रिया प्रवृत्तिः क्रियेति द्विविध क्रियाक्रियात्मकं कर्म लोके वाङ्मनःशरीरीयसविकल्प- . नेन त्रिविधं पुरुष यत् तत् प्रत्येक द्विविधं साहजिकं स्वहेतुजश्च । तत्रादा खारम्भकहेतुद्रव्यगुणकम्मप्रतिनियतकार्यत्वेनानिर्वाच्यं विकृतिपूर्वकस्वारम्भकद्रव्यगुणकर्मभिः समवायेन विषमारब्धत्वे समुदायप्रभावजं, प्रभावस्तु खलु प्रकर्षेण समवायिकारणानां द्रव्यगुणकर्मणां समवाये तु पूर्व विकृत्या वैषम्येण समवायादपूर्वस्वरूपेण समुदायस्य भावो भवनम् । तज्जनितमेव प्रकृत्यननुरूपं कम्म भवति । यथा पुरुषे शौर्यादि, दन्त्यादतोषधिषु विरेचनादिकं, मणिविशेषादौ च विषदाहादिहरणादिकम् । न च शौर्यादिकं भूतकाय वाच्यं, सर्वपुरुषे तदापत्तेः । न हि भूतानामशांशकल्पनेनापि तेषां गुणकाय्यत्वेन शौर्यादिकं सम्भवति । कर्मणेति चेत्, तेषामपि कर्म साहजिकमेव न तु हेतुजं किश्च भूतानां कर्म नाप्यंशांशकल्पनेन न शौर्यादिकं सम्भवति । महाकाय पुरुषेऽपि शौर्यादरल्पकायपुरुषेऽप्यशौ-दरदर्शनात्। नापि मनःसत्त्वादियोगे च शौर्यादिकं भवति अरेऽपि हि पुरुषे सात्त्विकलमनस्तित्त्वादिदर्शनात् । नापि चात्मनः कार्य शौर्यादिकं, सर्वपुरुषे तदापत्तेः। आश्रयश्च शौर्यादै राशिपुरुष एव न खात्मशरीरं तस्मात् प्रागविकृतप्रकृतिविषम

Page #83

१म अध्यायः]
सूत्रस्थानम्। समवायोऽपृथग्भावो भूम्यादीनां गुणैर्मतः ।
स नित्यो यत्र हि द्रव्यं न तत्रानियतो गुणः ॥ २२ ॥ समवायेनापूव्वसमुदायत्वेन जन्मप्रभावस्तज्ज साहजिक कम्म । स्वहेतुनश्च कम्म स्वारम्भहेतुमतिनियतकम्र्मजन्यत्वेन निर्वाच्यम् । यथा चेतने गमनतिय्य ग्गपनाधोगमनादि। अचेतने पार्थिवद्रव्यादौ विरेचनस्तम्भनवमनादि । इत्येवमचिन्त्यं चिन्त्यं द्विविधं कर्म । गुणोऽपि द्विधा अचिन्त्यश्चिन्त्यश्चति । तद्यथा-पुरुष चेतनाधातौ निर्गुणे सत्त्वयोगादुपाधिमति राशिपुरुष इच्छाप्रयत्नादिः। चिन्त्यः पुरुषे नीलपीतादिः। अचेतने मधुरादिरिति व्याचक्षते व्याख्यानमिदं कम्मेलक्षणस्य सम्भवति न तु निदिष्टस्य कर्मणः। नेदं हि कर्मणो लक्षणमपि तु खादीन्यात्मेत्यादिवन्निद्देशः । तेनैकं प्रयत्नादिकर्मापरन्तु चेष्टितं कमति नवद्रव्यवत् द्वे कम्म णी इति शेयम् । कम्मलक्षणन्तु संयोगे चेत्यादिना वक्षाते ॥२१॥
गङ्गाधरः-अथ द्रव्यगुणकम्प्रेणां मिथः संयुक्तसत्त्वात्मशरीरतिकात्मकलोकेऽचेतने च मेलन परिशिष्टञ्च समवायं निर्देष्टुं लक्षणेनैव निर्दिशति ; समवाय इत्यादि । समवाय इति यदयुतानां पृथक पृथक स्थितानां सिद्धानां कारणानां किञ्चिदाधार्य किश्चिदाधाररूपं भविष्यदित्येवम्भूतानां कार्यखमापन्नानां तेषामिह कार्ये खल्विदमित्येवं प्रत्ययहेतुर्यः सम्बन्धः स कार्यकारणयोः सम्बन्धः समवाय इत्यर्थ इति वैशेषिका भाषन्ते । तस्य तेन स्वरूपज्ञानस्वरूपलक्षणतया निर्दिष्ट आचाय्यण द्रव्यादिलक्षणवत्तु समवायलक्षणं पृथङ् न वक्ष्यते। अत्र न पृथगभावोऽपृथग्भावः, पृथग्भावो नाम संयोगवैलक्षण्यानेकखानां त्रयाणां विपर्ययश्चेत्, तर्हि संयोगः सहयोगो द्रवयाणां द्वन्द्वसककर्मजोऽनित्यस्तद्विपर्यो यस्तु खलु वियोगो भागशो ग्रहश्चेति द्विधाविभागः पृथगेव गुणतया पठितः, एव वैलक्षण्यश्च भेदः परस्परसमवायवतामस्तीति वैलक्ष्यण्यविपर्ययोऽभेदस्तन्मात्रे वर्त्तते । तथानेकताविपर्याय एकवं तच्चैकमात्रपरमाण्वादिष्वस्ति न ह्ये कलमेकख
चक्रपाणिः-समवायमाह, समवाय इत्यादि । समवायस्य चायं निर्देश एव लक्षणं, तेनोत्तरोत्तर- . द्रव्यादिलक्षणे पुनरस्य लक्षणं न कर्त्तव्यं ; समवाय इति लक्ष्यनिर्देशः, अपृथग्भाव इति लक्षणम्,

Page #84

७२
चरक-संहिता। दीर्घजीवितीयः सङख्यातिरिक्त कल्पयितु शक्यते यदि चानेकवस्तूनामेकवस्तुखबुद्धिविषयवमेकख वाच्यं तदा तदपि नातिरिक्तं तद्वस्तुवात् । तद्वस्तुल हि न तदारम्भकद्रव्यगुणकर्मभ्योऽतिरिक्तम्। यदि वापि तादृशबुद्धिहेतुभाव एकसमुच्यते तदा स भावः कस्तद्वस्तुघटकानां द्रव्यगुणकम्मणां मेलनं सहयोगश्चेत् तदाससंयोगविषय्य यः स्यादित्यापत्तौ खनेकताप्यपृथग्भावस्यानतिरिक्तवं स्यात्। यदि वा एकवस्तुघटकद्रव्याणां सहयोगः संयोग स्तद्विपश्ययः पृथग्भावोऽसयोगस्तद्विपय्य यः स एव संयोगोऽनेकताविषय्य यस्तु वस्तुघटकानां द्रव्यगुणकर्मणां सहयोग इति नानतिरिक्तखमसंयोगानेकतयोरित्युच्यते तदाविभाग एवासंयोगः स्यात् कथं पृथक्त्वं नाधिकं स्यात् । किश्च सामान्यविशेषयोलक्षणे यदेकखकरखपृथक्तकरखाभ्यामुपदेशे सामान्यकृतखादेकखस्यानित्यवं स्यात् । न च सामान्यस्य लक्षणे यदेकखमुक्त तदनेकवस्तूनामेकीभूतखे सत्यनेकैकविधस्वरूपमिति वाच्यं सामान्यविशेषयोमिथो विपर्यायव हि पृथक्तकरवं विशेषस्य पृथक्तविपर्ययैकखकरवं सामान्यस्येति। तस्मादत्रापृथग्भावो न द्रव्याणां द्वन्द्वसम्बककर्मजः सहयोगो न वा तादात्म्यं वैलक्षण्यविपर्ययः। नापि चानेकताविपर्ययैकत्वमपि तु विभागस्य गुणान्तरतया पाठात् विभागातिरिक्तोऽसंयोगविपर्ययो द्रव्याणां संयोगातिरिक्तो योगः स हि संश्लेषः स च द्रव्यस्यावयवद्रव्येण गुणेन कर्मणा च गुणविशेषस्य कर्मणश्च साधारणं गुणैः परखादिभिः सहयोगो मिथो मेलको भावोऽपृथग्भावः स खल्वजातस्य समवायिकारणानामनेकवस्तूनां द्रवयगुणकम्मणां समुदायजरूपेणापूर्वविशेषैकवस्तुखविधानहेतुः सुतरामेकखसङ्ख्याहेतुश्चानेकताविपय्य यः। अतः समवायोऽयं सामान्य विशेषश्च। अस्मादेव द्रवयगुणकम्मणां सदितिशानं भवतीति सत्ता। सैव भाव एषां स्थितिहेतुखादित्यादिविस्तरेण प्रागव्याख्यातम् । एतच्च समवायात्मक सामान्य जातियदा हि समवायिकारणानामनवशेषाणां योगः स्यात् तदैव जायतेऽयमित्युच्यते सोऽसमानप्रसवस्त्वेकवस्तुनि जातिजन्मेति यावत् । स तु विशेषः। यश्चानेकस्य काय्यभूतस्य समानस्वरूपप्रसवः समवायः
अपृथग्भावोऽयुतसिद्धिः सहैवावस्थानमिति यावत्, यथा-अवयवावयविनो: गुणगुणिनोः कर्मकम्मवतोः सामान्यसामान्यनतोः ; न ह्यवयवादीन विरहय्यावयव्यादयःउपलभ्यन्ते । अपृथग्भावमेव

Page #85

१म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
सा जातिः सामान्यमनेकनिष्ठ' समानजन्मेति जातिसामान्यं समानजन्म जातिरिति बोध्यम् । उक्तञ्च जातिः सामान्य जन्मनोरिति । अत्र जन्मासमानजन्म । एकनिष्ठत्वाज्जन्मैवोच्यते च एवञ्चेज्जातेर्नित्यत्वमनुपपन्न' जन्मनस्तु क्षणिकत्वात् तस्मात् तादृशकारणसमवायात् समुदाय स्वरूपेणादाक्षण सम्बन्धजनकाद प्रकाश एव जन्म, न तु तादृशसमवाय इति नैवं वाच्यं, कारण हि पूर्ववर्त्तित्वं समवायश्च तादृशादाप्रकाशात् पूर्व नास्ति । अस्ति चेत् तर्हि यदैव निरवशेषाणां घटककारणानां समवायस्तदाऽयं जातोऽभ्युदितः प्रकाशितोऽभूदित्यादिकमुच्यते, तथावस्थानां जन्मनैव प्रकाश इति यावतां समवायिकारणानां द्रव्याणां संयोगस्तदा कद्रव्यत्वेन निखिलानां द्रव्यगुणकर्मणां समवायश्च युगपत् सम्पदाते नातस्तावत्समवायिसंयोगजः समवायः कारणमपि नायं कार्य्यात् पूर्वमसत्वात् । संयोगो ह्यनित्यस्तद्रूपा चेज्जातिस्तदा चानित्या स्यादपरापरयोगात नित्यत्वे संयोगस्य द्वन्द्वककर्म्मजोऽनित्य इति वचनानथक् स्यात् न हि तथाविधनित्यस्यानित्यत्ववचनमिदं तस्मादादा क्षणसम्बन्धोऽपि संयोगात्मकत्वान्न जन्मोच्यते, समवायानुकूलयावत्समवायिव्यापारस्तदुभयमुत्पत्तिः । स च व्यापारः क्षणिकस्तत्र यस्तत्तत्प्रसिद्धाकृतिसम्पादकतया समवायः स नित्य इष्ट एवेति द्रव्याणां यथा स्वघटकद्रव्यगुणकर्माणि तथैवैषां समवायश्चेति चतुर्द्धा सामान्यं चतुर्द्धा विशेषञ्च तत्तद् द्रव्याणां समतया सुतानां गवादीनां घटकानां द्रव्यगुणकपणां तेषां समवायस्य च समानप्रसवात्मकत्वेन ग्राह्यत्वान् । एतद् गवादितस्तद् गवादेर्भिन्नप्रसूतात्मकत्वेन ग्राह्यत्वाच्च । इत्थश्च घटे काय्यं नीलपीतादिगुणस्पन्दनादिकर्म मृदादिद्रव्याणां कारणानां सजातीयविजातीयतन्मात्र वैलक्षणावतांमने कतावताञ्च समुदायात्मके मृज्जलबालुकादीनां यो रूपरसादिगुणो यच्च कर्म तत्स परस्परं मृज्जलादेः संयोगकाले मृज्जलादेगु णैगुणस्य कम्मणा कर्मणः कपालाद्यवयवानां परस्परसंयोगात् समुदायस्य तेगुणकर्मभिः सह योगोऽपृथग्भावः समवायः तत्र नीलादीनि रूपाणि एकद्वित्रयादीनि यानि जायन्ते रसाश्च येऽपरे परे वा यावन्तो नित्या वा तेषां रूपादीनां परापरत्वसङ्ख्यादिभिः सहयोगव विशेषयन्नाह, भूभ्यादीनां गुणैमत इति । भूभ्यादीनां भूमिप्रकाराणां भूमिश्च भूयसामाधेयानामाधारः, तेनाधारत्वोदाहरणार्थमुक्ता ; यतो भूमेरर्थाः सर्व्वे गुब्र्व्वादिपराद्याश्च गुणास्तथा चावयविसामान्य
१०
- ७३

Page #86

चरक संहिता |
७४
[ दीर्घञ्जीवितीयः
समवायः परत्वादौ संयोगविभागो तु द्रव्यनियतत्वं न निद्देशान गुणकम्वृत्ती स्यातामित्यपि बोध्यम् । एवं चेतनेऽपि बोध्यः समवायः । तस्य पूर्व हि निर्गुणं निष्क्रियञ्च ब्रह्म गुणयोगे खाकाशादिवासितशब्दादिगुणयोगस्तत्राभिव्यक्तिका ले वाय्वादिषु च सहजचलत्वादिगुणैर्जातोत्तरकालं जातानां कर्म्मणां युक्ताख्यो योगो न समवाय इति सुतरामयमकाय्यैः समवायिकारणानां द्रव्याणां परस्परसंयोगे क्रियमाणे समवायस्यापि तदैव सद्भावात् । तथा हि लक्षणोदाहरणार्थं दर्शयति- भूम्यादीनामित्यादि । अयन्तु लक्षणोदाहरणं सावशेषेण नित्याभिप्रायेण । केचित्तु समवायं न मन्यमाना ब्रुवन्ते द्रव्याणां द्रव्यैर्वा गुणैर्वा कर्मभिर्वा गुणानां साधारणानां परत्वादीनां गुणर्वा कम्मभिर्वा सामान्येन परिगृहीतव विशेषत्वेन परिगृहीतैर्वा सहयोगो युक्ताख्यो योगः । स गुणैः सह नित्यद्रव्याणां . नित्यः अन्यस्त्वनित्यः परत्वादयश्च नित्ये नित्या अनित्ये त्वनित्या इति परत्वादिसाधर्म्य श्वानुगम्यते तेन । एवमसंयोगाख्यं पृथक्त्वञ्च न मन्यमाना विभाग एवान्तर्भावयन्ति । तन्न, द्रव्याणां द्वन्द्वसर्व्वैककर्मजोऽनित्यः सहयोगो यः स संयोगः स्वसमवायेन द्रव्ये वर्त्तते । द्रव्याणां गुणैर्वा कर्मणा वा यः सहयोगः समवायेन तेषु वर्त्तते घटादीनान्तु द्रव्याणां स्वघटकद्रव्यगुणकर्म्मभिर्यः सहयोग उक्तस्तेन समवायेन वर्त्ततां न च समवायाख्यत्वेन पृथक स्वीकारात्तस्य तयोः समवायेन वृत्तिरस्ति अनवस्थाप्रसङ्गात् अपि तु स्वरूपतोऽवस्थानमिति । कश्चित्तु खादीनां गुणैरिति नोक्ता भूम्यादीनामित्युक्तायास्तस्याः प्रत्यक्षसिद्धाधाररूपत्वेन प्राधान्यात् भूमि मकाराधारभूतानां गुणैरप्रधान गुणसंज्ञक संज्ञान्य तरेर पृथग्भावः आधाराधेयभावः सम्बन्धः समवाय इति निर्देशो निरवशेषेण लक्षणमप्येतत् । अत एवानेन न विरोधः समावायस्य वैशेषिकैरप्ययुत सिद्धानामित्यादिनोक्तस्येत्याह तंत्र कार्यभूतद्रव्ये तद घटकीभूतद्रव्यगुणादौ समवायस्यासंग्रहेण सव्र्व्वेषामेव समवायानां नित्यखाभावेन स नित्य इत्यादिवक्ष्यमाणवाक्यासङ्गतेर्नित्यत्व' चेत्तदा भूतले घट इत्यादौ घटादियोगयोः समवायस्य नित्यत्वं भवतु । स नित्य इत्यादिवचनस्य ह्ययमर्थः - स समवायस्तत्र नित्यो यत्र हि द्रव्यम
-
;
कम्मन्यप्याधेयानि नेतरद्रव्ये यथोक्तसर्व्वाधेयसम्पत्तिः एतेन भूम्यादीनामित्याधाराणां, गुणैरित्यप्रधानैराधेयैः, आधेयो ह्याधारापेक्षयाऽप्रधानम्, अप्रधाने च गुणशब्दो यथा- "गुणीभूतो -

Page #87

१म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
७५ मन्यत्रा नित्यः। ननु यत्र द्रव्यं नित्यं तत्र समवायो नित्य इत्यत्र हेतुमाहन तत्रत्यादि। तत्र गुणो नानियतः प्रतिनियत एवं गुणसहितमेव द्रवयमभिव्यज्यतेऽवतिष्ठते च नागुणमिति नियमादित्यर्थ इति समवायस्य नित्यानित्यववादिनस्तत्रापि गुणशब्दोऽप्रधानपरो द्रव्यं खादि न वान्यतम द्रव्यं यत्र तत्र गुणः कर्म चानियते न स्त इति ।
ननु यद्यपि कम्मणां द्रव्ये समवायो घटादिकार्यारम्भकसमवायिकारणानां भूम्यादीनां कार्यघटादिनाशेऽपि स्वस्वकर्मसत्वान्नित्य इति, तथापि घटादिकार्यस्य नाशे तस्य कार्यस्य घटादेः कर्मणोऽसत्त्वादनित्य एव एवं गुणो घटादौ चामे. श्यामो वह्निना पके तु पीतादिः श्यामापगमादित्यनित्यः समवायोऽनित्यद्रव्ये नित्यस्तु नित्यद्रव्ये इति न वाच्यं नित्यद्रव्यगुणयोः समवायस्य नित्यवे सिद्धेऽन्यत्राप्यकरूपत्वेनैव नित्यत्वाङ्गीकार एतेन स्वस्खविशेषगुणसमवायनाशादेव द्रव्याणां नाश इति ख्यापितमिति तन्न सङ्गच्छते, यतो नित्वद्रव्याणां गुणसमवायो नित्यः, अनित्यद्रव्याणां द्रवयगुणकर्म समवायोऽनित्य एव । अन्यथा द्रव्याणामनित्यानां नित्यवं स्यात् । नित्ये नित्यसमवायादनित्येऽपि नित्यवन्नित्यद्रव्यसद्भावादनित्यमपि तथैव नित्य प्रसज्यतेऽन्यत्र सद्भावात् । समवायिकारणकार्यसमवायो हि जन्म, तस्य ध्वंसो विनाशः स च न सम्भवत्यनित्यत्वात् किश्च युक्तमाख्यगुणश्च न मन्यामहे इति न किञ्चिदाश्रयविनाशे सामान्यस्य विनाशः स्यात् यथा कतिचिद गोव्यक्तिविनाशे गोवस्य सामान्यस्य न विनाशो नित्यस्यैव समवायस्य कार्यारम्भकसमवायिकारणद्रव्यसमुदाये तत्र तत्र कार्येऽभिव्यञ्जका भवन्ति व्यक्तयो यथा सामान्यस्येति । यत्तु “योऽङ्गिनोऽङ्गषु सामान्यविशेषगुणकर्मणाम् । द्रव्ये योगो विशेषस्य जातेश्च गुणकम्मणोः। समवाय इति झे यो नित्य एव मनीषिभिः॥” इति तन्मते परखादेगन्धादिषु गुणेषु कर्मसु च योगः पर्याप्तिरतिरिक्ता स्यात्, षड़सा द्वौ गन्धावित्यादौ पञ्च पुरुषा इत्यादिष्विव संख्याप्रतीतिबलेन समवायस्याङ्गीकारो लाघवात् कत्तव्य इति। यश्च कार्यव्यवहितप्राक्क्षणावच्छेदै कार्यसमानाधिकरणात्यन्ताभावाप्रतियोगितानवच्छेदकधम्मवत्त्वं समवायत्वं यथा भविष्यता घटेन कार्येण ऽयम्" इत्यप्रधानमित्यथः, तेनाधाराणामाधेयर्योऽपृथग्भावः स समवायः सम्बन्ध इहेति ; तेन पृथिवीत्वगन्धवत्त्वयोरपृथक सिद्धयोरप्याधाराधेयभावाभावात् न समवाय इत्युक्त भवति ; अत

Page #88

७६
चरक संहिता |
[ दीघञ्जीवितीयः
व्यवहितं वत्तमानक्षणम् । यावत् कालावच्छेदेन घटो भविष्यति तत्कालोउत्तरकालस्य प्राग्वर्त्तितदेतत्क्षणावच्छेदेन कार्य्यस्य तस्य भविष्यतो घटस्याधिकरणे तस्मिन् प्राक्क्षणे तद घटारम्भं करिष्यन्मृदबालुकाजलादीनां योगेन की भावप्रयोजकसंश्लेषणस्यात्यन्ताभावस्तस्य प्रतियोगि तचश्लेषणप्रतियोगि पुनस्तम्भित्वं यावद वस्तु । तदवच्छदको धर्मस्तु तद्भिन्नतावद्वस्तुनिष्ठो धर्मः तदनवच्छेदकधर्म्मस्तु तत्संश्लेषणत्वं तदेव समवायखमिति स्थात, तथा तदानीं भविष्यद घटारम्भकतत्तन्मृदादिसंयोगस्याप्यत्यन्ताभावोऽस्तीति तत्संयोगेऽतिप्रसङ्गः स्यात् । यदि चात्यन्ताभावोऽत्र स्वप्रतियोगितावच्छद. कावच्छिन्नत्वेन गृह्यते तदापि तुल्यम् । इतरसंयोगस्य तदानीं सत्त्वात् संयोगत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकात्यन्ताभावासम्भवात् । वत्तमानस्य घटारम्भकदादः संयोगेन संश्लेषस्य सच्वात् संश्लेषत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकात्यन्तावस्यासम्भवादित्यतस्तन्न सम्यक् समवायत्वरूपधर्म्माभावाच्च । अन्ये तु म्यादीनां द्रव्याणां गुणैरपृथग्भावः समवायः । गुणेभ्यः पृथक भूम्यादिगुणैरपृथग्भवतीति व्युत्पत्त्या गुणगुणिनोरेकीभाव इति व्याप्तिनिश्चयादनेकविलक्षणानामेकीभावो यो भावः स समवायः कर्मणां द्रव्यस्य न समवायः, परन्तु योगः तस्य पय्र्याप्त्याख्यकत्वान्नाव्याप्तिः परम्परया समुदायेन समुदायिनां संयोगाच्च । पय्र्याप्तिर्हि युक्तत्याख्यो गुण इति आहुः । वस्तुतस्तु गुणः सह भूम्यादीनां प्रकृतिभूतद्रव्याणां गुणः सहितानामर्याद द्रव्यगुणकपणां यथायथमपृथग्भावः कार्य्यखेऽपि समुदाय लेने की भावो भवनं जन्मसमवायः । जातोत्तरकालं हि तत्राहितगुणादीनां योगस्तु युक्तिरेव तच्चावस्थान्तरगमनमपि भाक्तमेव जन्मोच्यते ।
1
ननु कथं न तन्मुख्यमुच्यते इत्यत आह । स नित्य इति । स समवायो नित्यः समवायिकारणानां क्रमात् संयोगाज्जातोऽपि विलक्षणानेकस्य द्रव्यादेः प्रकृतिभूतकारणस्य काय्य त्वकत्वसङ्ख्यावत्तासम्पादकत्वस्वभावेन समवाये प्रकृतिभूततदनेककारणस्यैकवद्भावलक्षणस्य संसिद्धत्वात् । न ह्यन्यथा लक्षणमस्य कदापि स्यात् तस्य स्वभावस्य नित्यत्वाच्च । न च यतः समवायि हेतु संयोगोऽपृथग्भावथ भावानां युगपत् सम्भवति । पूर्वं हि
एवोक्त' वैशेषिके यत – “अयुत सिद्धानाम् आधार्य्याधारभूतानां यः सम्बन्ध इहेति प्रत्ययहेतुः स समवायः" इति । स नित्य इति समवायोऽविनाशी, सत्यपि समबायिनां द्रव्याणां नाशे समवायो

Page #89

१म अध्यायः
- सूत्रस्थानम् । शुक्रात॑वसंयोगः पश्चादात्मादीनामित्यतः क्रमेण हेतुसंयोगादुत्तरं समवायः स्यात्तेन समवायिकारणानां संयोगनाशात्तु काय्यघटादे शेऽपि घटादाकनित्यनित्योभयविधसमवायेनैव स्वस्वरूपप्रकाशात् तदात्मकस्वभावकाय्य खलक्षणस्य तदपरापरसाधारणमान्नित्यः साधारणे तन्मात्रे खनित्यः। न हि जन्मवन्नाकार्यस्वरूपेण सम्पद्यते किश्चित् । तस्माद्भावानां जन्मरूपः समवायोऽयं स्वभावो नित्यः ।
ननु जातोत्तरकालमप्याघानीयगुणादीनां योगोऽप्येवं भवति, न हि तद गुणाद्याधानं विना तदवस्थागमनं स्यादतः सोऽपि नित्यः सम्भवतु नाप्यतिरिक्तो वास्तु, इत्यत आह, यत्रेत्यादि ।—हि यस्मात् यत्र द्रव्य वत्तते तत्र द्रव्ये गुणो गुणादिगौ ण्यात् नानियत एवेति, द्रव्याणां हि गुणा विना भूतत्वस्वभावं तेन च समवायोऽनपायीति एका नित्याऽऽधेया गुणास्वनियता धनबान्धवादिक्षयलाभादिना दुःखसुखादीनां वह्निजलादीनामिवौष्ण्यशीतादीनाश्च मुहुर्मुहुर्योगायोगयोः पुरुष दर्शनात् मुहु हुर्भङ्गोत्पत्तिभ्यां तौ तु योगायोगी न नित्याविति। यावत् समवायिहेतूनां द्रव्याणां संयोगात् कार्य समवायस्योत्पत्तियु क्तिरूपैव तत्काय्य हि समवायस्य योजना वर्त्तत एवेति। इत्यस्य सिद्धभावस्य अनुकूलव्यापारो जन्मार्थधातर्थस्तत्रातीतखादेरन्वयः। भवद्भ तभविष्यदितिभावत्रयाधाराः काला वतमानकालादयस्तदाधेयखाद्भावा अपि वर्तमानादयः स्युरिति समवायस्य नित्यखेऽपि तन्मात्रखनित्यखादुत्पत्तिः क्षणिका किंवा तदनुकूलव्यापाररूपा क्षणिका न तु समवायरूपेति तुल्यं वादिभिरस्माकमिति। अथ समवायो यद्यपृथक त्वं तर्हि कथं समवायाख्योऽपरः पदार्थः स्वीक्रियतेऽतिरिक्तः? पृथक्खाभावो हि खल्वपृथक्खं तच्चाभावविशेष एवेति सामान्य विशेषद्रव्यगुणकाभावा इति षडेव पदार्था भावाभावरूपेण द्विधा भवन्ति, इत्येवं वादिवितण्डिताण्डवं परमाप्तात्रेयादिमहर्षिगणेन शानचक्षुषा समुपदिष्टार्थतत्वं विद्वद्भिः सानिपातिकोन्मत्तताण्डवमिव मन्यमानैनवालोक्यते, वैतालिकखादिव येनोच्यते यत्नास्ति तद्वस्तु इति । तद्यथा--स भावो यो भवति, भू सत्तायामित्यस्य कृयोगे निष्पन्नो भावशब्दः,, न विनश्यति, अब हेतुमाह, यत्र हीत्यादि ।-यत्र द्रव्यं नियतं नित्य, यथा-आकाशं, न तत्र नित्य आकाशेऽनियतो विनाशी गुणः कश्चिदिति शेषः । एवं मन्यते-नित्ये ब्योग्नि परिमाणमपि

Page #90

७८ चरकसंहिता।
दीघजीवितीयः सत्ता पुनर्वत्तमानता चोत्पत्तिश्चेति, द्विधा ; तयोदयोरपि सत्तयोरत्र ग्रहणात् यो वा वर्तते चिरं यावत्प्रलयं वा भवन्नस्ति यो, यो वा भवति वत्तते वा कालं कियन्तमिति भावः। यो न भावः सोऽभाव इति, तस्माद, यो नास्ति न च भवति सोऽभावः, स च वस्तु इत्युन्मत्तवचनं, यथा खपुष्पं कूम्मेलोम शशविषाणमित्यादि। यदि च नबर्थो विरोधस्तेन भावविपय्य यधम्मवान् अभावस्तदा भावेभ्यो नातिरिक्तः, सविपर्य या हि भावा भगवता स्म मृज्यन्ते । तद् यथा आकाशस्य अप्रतिघातलक्षणेन विरुद्धप्रतिघातवत्यो मारुतज्योतिरब्भूमय इति। समीरणस्य सततं सर्वतश्चलखबम्मेण विरुद्धोद्ध ज्वलनाधस्तिय्यंगतिमन्दचलनरूपस्थिरत्वधम्मिप्यो ज्योतिरबभूमयः, एवमव्यक्तस्पर्शगुणेन विरुद्धौष्णातक्ष्ण्याश्रयो ज्योतिः। . द्रवशीतस्निग्धमन्दसरसान्द्रमृदुपिच्छिलगुणानां वायोः क्रमात् सूक्ष्मव्यक्तस्पर्शरुक्षचलखलघुखरविशदगुणविरुद्धानामाश्रयो जलं, तथा वायोले घुमूक्ष्मचलगुणविरुद्धगुरुस्थूलगुणाश्रयो भूरिति। तथा ज्योतिषस्तीक्ष्णोष्णमूक्ष्मलघुरुक्ष विशदगुणैविरुद्धानां मृदुशीतसान्द्रगुरुस्निग्धपिच्छिलगुणानामाश्रयो जलम् । मन्दाव्यक्तस्पर्शस्थूलगुरुखरकठिनस्थिरसान्द्रगन्धगुणानां तेजसस्तीक्ष्णोष्णसूक्ष्मलघुममृणविशदोंद्ध ज्वलनविरुद्धानामाश्रयो भूरिति। जलस्य द्रवेण विरुद्धस्य कठिनस्य स्निग्धेन रुक्षस्य शीतेनानुष्णाशीतस्य सरेण स्थिरस्य मृदुना मन्दस्य पिच्छिलेन 'विशदस्यान्यस्याश्रयो भूरिति । आत्मनश्चतन्यविरुद्धगुणानां सर्वेषामाश्रयाः खादयः। मनस्तु पाञ्चभौतिकखाभावाद भूतगुणासत्त्वेन सत्त्वादिगुणमयखेन तद्विरुद्धगुणानां खादीनामात्मान्तानां विरोधिखम्। कालस्य सर्वव्यापकवरूपपरममहत्परिमाणं प्रसिद्धमिति
चैतन्यगुणबिरुद्धानामुक्तानां गुणानामाश्रयाः खादबालमनांसि। एवं दिशामपीति। परस्परविरुद्धगुणवन्ति नव द्रव्याणि भवन्ति। गुणाश्च शब्दस्पर्शरूपरसगन्धादयः ; तेषां शब्दो बाध्यते सान्द्रस्थूलाभ्यां स्पर्शाभ्यां, स्पर्शी बाध्यतेऽप्रतिघातसौम्य ण, रूपं बाध्यते सान्द्रस्थूलाभ्यां, रसश्च ताभ्यां, गन्धश्चापि आवरकखात् । गुरुवं लाघवेन, स्निग्धवं रौक्ष्येण, शीतेनौष्ष्यं, मान्दा तीक्ष्णेण, स्थय सरेण, माईवं काठिन्येन, वैशदा
तावन्नित्य, यथा द्रव्यत्वमप्याकाशगतं नित्य तथा नित्ययोराकाशतङ्णयोः समवायलंक्षणः सम्बन्धोऽपि नित्य एव, एवं तत्र समवायस्य नित्यत्वे सिद्धे एकरूपत्वात समवायस्यान्यत्रापि

Page #91

१म अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
७६ पैच्छिल्येन, इलक्ष्णवं खरखेन, सौम्यं स्थौल्येन सान्द्रेण च । द्रवलं काठिन्येन सान्द्रेण च, चैतन्यं तमसा गुणेन, प्रतिनिवृत्तत्रा, सुख दुःखेन, द्वेष इच्छया, परखमपरत्वेन, युक्तिरयोगेनासंयोगाख्यपृथक्वेन बाध्यते । सङ्ख्याऽभ्यासेन, संयोगो विमागेन, पृथक्वं समवायेन, परिमाणमभ्यासेन, संस्कारः स्वभावेन। क्रियानिवृत्तया सामान्यं विशेषेणेति परस्परं विरुद्धधर्माणो गुणाः क्रियाश्च कथं सम्भव ति सप्तमं वस्तु चाभावाख्यमिति। ___ यदि वा नञ् अप्राशस्त्ये, तदा सो भावः कचिदर्थे प्रशस्तः कचिदर्थेऽप्रशस्त इति भावातिरिक्तः कथमभावः ? यदापि चाल्पार्थे 'विवक्ष्यते नञ्, तदापि अल्पवं किं क्रियाकरणे न्यनवं किं धम्मवत्त्वे ? तदपि स्वस्व क्रियायां परस्मान्नानातिरिक्तत्वमस्ति; यथा मधुरो रसः सर्वांशेन कर वर्द्धयति न वाऽम्लो लवणो वा, एवमन्यः सो भावः। सादृश्यार्थी यदि नब् वाच्यस्तदापि सादृश्यं भेदघटितं स्वीयबहुधर्मवत्वं ; तत्र भेदः परकीयधम्मवत्वमित्यतो भावातिरिक्तः कथमभावः ? अन्यलं यदि नार्थस्तहि चान्यवमपि भेदमात्र, तच्च तादात्म्ये तरसंसर्गणावस्थानम्, अवस्थान पुनर्यदि आधाराधेययोवययोः संयोगः द्रव्यगुणयोरेकखानेकले समवायपृथक्त्वे योगो गुणो यश्च पर्याप्तिः सा युक्तिगुणकर्मणोश्च पर्याप्तिगुणसामान्ययोश्च गुणविशेषयोश्च सैव समवायः आधाराधेयभावेन वत्तनमुच्यते तदा तच्च वैशिष्टय यदुच्यते सत्त ति तत्तु सामान्यं वा विशेषो वा स्यात् सत्तातिरिक्तयोः सामान्यविशेषयोद्रव्यगुणकम्मेस्वन्तर्भावेण वर्तनरूपयोः सामान्यविशेषयोद्रव्यगुणकर्मसमवायातिरिक्तखात् त्रिकालातीतखावस्थाने हि ब्रह्मणोऽस्तिवं प्रयोगकतु रभावेन भूते च सर्गे त्रिकालज्ञतमपुरुषेणोच्यते सृष्टः पूर्व ब्रह्मासीदिति, तदापि कालस्तद ब्रह्मणः सर्वकलनाप्रभावः परन्तु जन्मिनामभावेन भवद्भ तभविष्यत्त्वेन व्यपदेशस्तस्य स्यादिति, तादात्म्येनाशराधेयभावेनापि वर्तनलक्षणावस्थानरूपाभेदोऽपि चाधिको भावः स्यादुरीकार्यः। एवं तादात्म्यसंसर्गेणानवस्थानं भेद इति पक्षेऽयुक्तो दोष इत्यतः कथमभावोऽतिरिक्तः स्यात् ? इत्थश्च न गौनर इत्यादौ भेदश्चतुष्पादशृङ्गलागलादिकमङ्ग द्विपदादिनरात् । अयं नरपादो न गोः पादः इत्यादौ विलक्षणाकृतिर्वा
नित्यत्वमेव, न चाश्रयद्रव्यनाशे समवायविनाशः, यथा-गोव्यक्तिविनाशे गोत्वस्य सामान्यस्य न विनाशः, नित्यस्य व समवायस्य ते ते पार्थिवद्रव्यादयस्तत्र तत्र व्यञ्जका भवन्ति सामान्यस्येव

Page #92

चरक-संहिता। [दोर्घजीवितीयः परिमाणविशेषो वा वैलक्षण्यं गुणो वा भेदः । आकृतिपरिमाणविशेषो 'न गोः पाद इत्यादौ गोपदस्य पाश्चभौतिकवं भेदः ; नायं स गौरित्यत्रापि एतद गवैतद गवस्यास्ति कश्चिद्भेदको गुणकांकृतिविशेषः, स एव किं भेदस्तस्येष्टखे भेदभेदकयो दात कस्य भवत्यापत्तिः ; क उ. कम्मेणोरेकले क उ प्रयोगेऽपि कम्मणोभेदेऽपि नात्र भेदः कम्म तच्च तद गव इति भेदः क्रिया सदनुकूलच्यापारशाली भेदक इत्यनुभवादिति चेत् ; उच्यते--तद गवे यः कश्चिदस्ति गुणकाकृतिविशेषैरेतद गवस्य विशेषः स च भेदक एव विशेषाख्यो भावो “विशेषस्तु पृथक्त्वकृत्” इति विशेषस्य लक्षणेन लभ्यते हि पृथक्वं गुणो भेदः पृथक्वकृत् भेदको विशेषाख्यो भावः। तस्माद्भदः पृथक्त्वाख्यो गुण एव नातिरिक्तः। तेन न भावोऽभाव इति चतुर्णा भावानां मध्ये यो भावो यस्माद्भावात् पृथक्त्ववान् सोऽभावः पृथक्त्वमात्र वैलक्षण्यं भेद इति नत्रा बोध्यते न तु त्रिविधपृथक्त मेवाभावः। तदर्थे द्योतकनत्रः समासासम्भवात् । नञ्तत्पुरुषो हि तुल्याधिकरणार्थद्योतकख एव न तु भेदार्थे । तथा हि न ब्राह्मण इति विग्रह एवाब्राह्मण इति समासो नबा द्योत्यभेदाश्रयस्य तादात्म्याश्रयो ब्राह्मण इत्यनुभवात् । न हि भवति नद्योत्यस्य भेदस्यान्वयः प्रथमान्तब्राह्मणपदार्थे तादात्म्येन । न हि भेदो ब्राह्मण इति । यदि च ब्राह्मणस्य भेद इति विग्रहे षष्टान्तब्राह्मणेन सह नब समस्यते, तहि पृथङ् नसमाससूत्रप्रणयनमनर्थकं स्यात् तच्चेदिष्यते तदा उत्तरपदस्य सम्बन्धपर्यन्तार्थे वृत्त्या गौणखे नासौ ब्राह्मणः अगौरः अगौरी कालीत्यादौ सर्वनामसंज्ञासामानाधिकरण्यश्च वयाहन्यते। एवं सति द्रव्यादिचतुर्भावान्यतमभावभिन्नोऽन्यतमो भावोऽभावः ; स च यत्र वाक्ये तादात्म्येनान्वेतुमर्हति, अथ प्रसज्यपदार्थतया भासते, तत्र नबा यत् पृथक्ववत्तया प्रतिपाद्यते तत् पृथक्खमन्योन्याभावः भावप्रधाननिर्देशे । यथा न ब्राह्मणो राजा इत्यादौ समानविभक्तिमत्तेन तादात्म्येन नान्वेतु प्रसज्यतया भासमानो ब्राह्मणपदार्थो राजपदार्थन, नत्रा चात्र ब्राह्मणात् पृथक्वगुणशाली राजेति गम्यते । राशि पृथक्वस्य प्रतियोगी ब्राह्मणः,
व्यक्तयः । अन्यैस्तु नित्यानित्यभेदेन द्विविधः समवायो व्याख्यातः, अयञ्च ग्रन्थो भूम्यादीनां गुणैरेव यः सम्बन्धः तस्य व यथाश्रुतस्य प्रतिपादक इत्यादि व्याख्यातम्, तत्तु न व्यापकं नापि वैशेषिकमतानुयायीति नेह प्रपञ्चितम् ॥ २२ ।।

Page #93

१म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
८१
प्रतियोगितावच्छेदकञ्च पृथक्त्वकृत् विशेषो मनुष्यत्वसामान्यापेक्षो ब्राह्मणत्वम् । सति हि सामान्येन ग्रहे विशेषणग्रह एव पृथक्त्वग्रहे हेतुः । स चान्योन्याभावस्त्रिविधः सजातीयप्रतियोगिको विजातीयप्रतियोगिको धार्म्मधर्मिकश्च । तद यथा- न ब्राह्मण इत्यादौ सजातीयत्वेन क्षत्रियादिमनुष्यो नञा प्रत्याययते न तु गवादिः । नरात् पृथक् पशुरित्यादौ विजातीयत्वेन पृथक्शब्दः पश्वादिप्रत्यायको द्रव्यत्वसामान्यापेक्षपशुत्वादिप्रतियोगिताकत्वात् । पुरुषो न हस्तो घटात् पृथक् तद्रपमित्यादौ धम्मैवम्मिंणोः पृथक्त्वात् धर्मधर्मिणोः परस्परं हि भावप्रमेयत्ववाच्यत्वादिसामान्येन सत्यपि सजातीयत्वे सजातीयत्वaraहारो विलक्षण सामान्ययम्प्रेणैव न तु सामान्यमात्रमेण विजातीयत्वानुपपत्तेः । सर्व्वं हि सजातीयस्थाले स्यात् । धर्मधर्मिणोच विजातीयत्वेऽपि समवेतत्वेनैकत्वेन ग्राह्यत्व-विजातीयत्व - व्यवहारो न तु सजातीयत्वव्यवहारः । यत्र च वाक्ये आधाराधेयभावापन्नयोः पदार्थविषयाभासमानयोराधा राधेयताघटकसंसर्गविधया प्रसज्योऽप्रसज्यो वा यस्तु भावस्तयोर्मध्ये प्रसज्यस्य संसर्गविधया भासमानस्य भावस्य विरोधिनि भावेऽप्रसज्यस्य च आधाराधेयताघटकसंसर्गीतया प्रसज्ये भावे यत्तृथक्त्वं तत्संसर्गाभावः स च विरोधिप्रसज्यश्च भाव आधाराधेयताarriers संसर्गाभावतया ग्राह्यं तत् पृथक्त्वञ्च संसर्गाभाव इति । स च संसर्गाभावस्त्रिविधः प्रागभावध्वंसात्यन्ताभावभेदात् । तत्र प्रागुत्पत्तिकालेन सह भावस्य द्रव्यस्याधाराधेयत्वे संयोगो गुणकर्मणोः परम्परया समवायिसंयोगो वा संसर्गः प्रसज्यस्तस्य । तद्भावोत्पत्तेः पूर्व्वकालेन सह आधाराधेयतायां विरोधिविभागोऽयोगरूपपृथक्त्वं परम्परया समवायिविभागो वा पृथक्लं प्रागभावः । यथा घटो रूपञ्च श्वो भविष्यतीत्यादौ घटरूपयोरुत्पत्तिकालपरदिनात् पूर्वकाले वर्त्तमानेन दिनेन सह घटस्य संयोगासम्भवात् विभागः रूपस्य चासंयोगाख्यपृथक्त्वं प्रागभावो घटरूपयोरस्मिन् दिने । अनेन दिनेन सह घटरूपीयविभागपृथक्त्वयोर्यद्वैलक्षण्यं स प्रागभावः । ध्वंसः पुनरुत्पत्तु प्रत्तरकालेन सह तत्तल्लक्षणाधाराधेयतायां "विरोधो विभागपृथक्त्वान्यतररूप: संसर्गों वैलक्षण्यं ध्वंसः । यथा घट नष्टः रूपं नश्यति इत्यादि । यद्वा उत्पत्तेः पूर्व्वकाले यः समवायिकारणानां समवाययुक्तान्यतरलक्षणोत्पत्तिविपर्ययपृथक्त्वं प्रागभावस्तत्र च वैलक्षण्यं प्रागभावः । उत्पत्तेरुत्तरकाले च ध्वंसः । आमे हि घटे श्यामगुणस्य
११

Page #94

चरक संहिता |
८२
[ दीर्घञ्जीवितीयः
पाकात् पृथक्त्वारम्भको दृश्यते । तत्र यस्य भावो यस्तस्य प्रतियोगी स एव तत्त्वञ्च प्रतियोगितावच्छेदकम् । संयोगादेश्चोत्पत्तिः संयोगिषु समवाययुक्तान्यतरः समवायस्यानित्यत्वात् । व्याख्यातश्च स नित्य इत्यादिना । वृत्तप्रभावस्तु खलु वर्त्तमाने सति काले कालेतरयदाधारे यस्याधेयतया वृत्तौ प्रसज्यो यः संयोगसमवाययुक्तान्यतमः संसर्गस्तस्य विरोधी विभागानेकत्वासं योगरूपपृथक्त्वान्यतरो भावोऽत्यन्ताभावो वैलक्षण्यं तु तत्त्वमत्यन्ताभावस्याहुरन्ये । यथा. अग्र इह भूतले घटो नास्तीत्या भूतनिष्ठाधिकरणतानिरूपितघट निष्ठाधेयताघटकसंसर्गतया प्रसज्यस्य संयोगस्य विरोधी भूतलघटयोर्विभागोऽस्तीत्यर्थः । इह घटे नीलरूपं नास्तीत्यादौ घटरूपयोः समवायस्य विरोधि पृथक्त्वमस्तीत्यर्थः । गवि लाङ्गलं नास्ति इत्यादौ समवायविरोधी गोलाङ्गलयोः पृथक्त्वं विभागो वास्तीत्यर्थः । अस्मिन् पुरुषे सुखं नास्तीत्यादौ पुरुषसुखयोर्योगविरोधि असंयोगत्वमस्तीति । अप्रसज्यस्य तु संसगस्य वृत्तेरभावो यथा ; इह भूतले समवायेन घटो नास्तीत्यादौ भूतलघटाद्योः समवायस्याप्रसज्यस्य संसर्गस्य विरोधिवृत्तिनियामकः संयोग इति संयोगोऽत्रात्यन्ताभावः । घटे संयोगेन रूपं नास्तीत्यादौ अप्रसज्यसंयोगस्य विरोधी प्रसक्तोऽस्ति समवाय इति समवायोऽत्रात्यन्ताभावः । रूपे संयोगेन रूपत्वं नास्तीत्यादौ प्रसज्यस्य संयोगस्य विरोधी प्रसक्तोऽस्ति समवाय इत्यपि समवायोऽत्रात्यन्ताभावः । पक्के घटे श्यामो नास्तीत्यादौ समवायेन प्रसक्तस्य श्यामस्य अपायात् प्रसज्यस्य समवायस्य विरोधी असंयोगाख्यपृथक्तुम् अत्यन्ताभावः । एवमामघटे लौहित्यं नास्तीत्यादौ समवायेन प्रसज्यस्य लौहित्यस्य निषेधात्त प्रसज्यस्य समवायस्य विरोधी असंयोगः पृथक्त्वम् । आकाशस्य पुष्पं नास्तीत्यादौ चैवमेव बोध्यम् । पर्युदासनत्रा अभावबोधने प्रसज्यत्व नापेक्ष्यते तत्समभिव्याहृतपदार्थेतरवस्त्ववस्तुद्योतकत्वात् ।
इह
अत एव न निपातो द्विविधः प्रसज्यप्रतिषेधार्थकः पय्युदासार्थ कश्च । प्रतियोगिनः प्रसक्तिं कृत्वा यत् प्रतिषिध्यते स प्रसज्यप्रतिषेधः । परितः सर्वतः प्रसिद्धाप्रसिद्धिभ्यामुदास्यते यत् प्रतिषिध्यते सः पर्युदासः । क्रियायोगे प्रसज्यप्रतिषेधार्थो नन्; अन्यथा ग्रामं न गच्छतीत्यादौ ग्रामादेः कर्मखादिकारकत्वानुपपत्तिः । नामयोगे धातुयोगे पर्युदासो यथा; अब्राह्मणो न रूपमाकाशे आकाशं न पश्यत्यन्ध
·

Page #95

म अध्यायः सूत्रस्थानम्।
८३ इत्यादौ पय्यु दासः। अभाव इत्यत्र च नत्र उभयार्थे। अथ पटोऽयं न पटो घटत्वेनेत्यादौ घटखविशिष्टपट-पटखावच्छिन्नपटयोस्तादात्म्येन अन्वयासिद्धिः प्रसज्यखाभावात् । सति हि सामान्येन तद्ग्रहे तत्पृथक्लग्रहस्तादात्माग्रहेणैव । न ह्यप्रसज्यघटखविशिष्टपटपटवावच्छिन्नपटयोः। सामान्य पटख घटखविशिष्टपटपटखविशिष्टपटयोः पृथत्तवग्रहो भावश्चति। परन्तु घटखविशिष्टनियामकमसिद्धसंसर्गस्य समवायस्य बिरोधिघटखपटयोरयोगाख्यं पृथक्त्वं तच्चाद्रवयवाद घटवस्य विभागभिन्नमेव तदेव नबा द्योत्यं स्यात् ग्यधिकरणधविच्छिन्नाभावो यः परैरुच्यते स संसर्गाभाव एव पय्युदासना व्यधिकरणधर्मास्य प्रतिषेधात् स धर्मामात्रसंसर्गस्य विधानात् अत्यन्ताभाव इति। प्रतियोगितावच्छेदकस्तु समवायवरूपधाभावात् समवायिसमुदाय एव धर्माधर्मिसमवायस्य तस्य तस्य साधारणसमवायाद व्यवच्छेदकः, एवं सति घटखनिष्ठटत्तिनियामकता प्रसज्यसमवायसंसर्गप्रतियोगिताकासंयोगलक्षणपृथक्त्वशाली पट इति बोधः। न तु घटखप्रतियोगिकभेदवत् पटखशाली पट इति बोधः। भेदवत्तया बोधे तादात्म्ये नान्वयप्रसज्यताजनकप्रयोगस्य हेतुखात् । न वा पटवावच्छिन्नमतियोगिताकपृथक्खाश्रयो घटखविशिष्टो घट इति यावदिति बोधः। निघंटे भूतले घटत्वेन पटो नास्तीत्यादौ पटखावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदवद्धटखविशिष्टो भूतलेऽस्तीति बोधानुदयात् निर्घटखात् अस्तीति कर्त्त विहिततिङन्तपदस्य घटत्वेनेति विशिष्टार्थेतृतीयान्तेन सहान्वयासम्भवाच्च। घटखनिष्ठाधेयतानियामकतया प्रसज्यसमवायस्य प्रतिषेधात्। समवायप्रतियोगिकभेदवदयोगाख्यपृथक्तवान् पटो निर्घटे भूतलेऽस्तीति वो निद्दोषः। ___आन्वीक्षिकीन्याये चाप्युक्त गौतमेन-“प्रत्यक्षानुमानोपमानशब्दाः प्रमाणांनि ।” इति प्रमाणनिद्देशसूत्रस्यानुयोगसूत्रम्। “न चतुष्टमैतिह्या
पित्तिसम्भवाभावप्रामाण्यात् ।” अस्य वात्स्यायनभाष्यम्,-"न चखाय्येव प्रमाणानि। किं तर्हि ? ऐतिह्यमापत्तिः सम्भवोऽभाव इत्येतान्यपि प्रमाणानीति होचुरिति । अनिर्दिष्टप्रवक्तकं प्रवादपारम्पय्यमैतिहम् । अर्थादापत्तिपत्तिः। आपत्तिः प्राप्तिः प्रसङ्गः। यत्राभिधीयमानेऽर्थे यो. ज्योऽर्थः प्रसज्यते सोऽर्थापत्तिः। यथा मेघेष्वसत्सु दृष्टिने भवतीति। किमत्र प्रसज्यते ? सत्सु भवतीति । सम्भवो नाम अविनाभाविनोऽर्थस्य सत्ताग्रहणादन्यस्य सत्ताग्रहणम् । यथा द्रोणस्य सत्ताग्रहणादादकस्य सत्ताग्रहणम् ।

Page #96

८४
चरक संहिता |
[ दीर्घञ्जीवितीयः
आदकस्य सत्ताग्रहणात् प्रस्थस्येति । अभावो विरोधी । अभूत भूतस्य । अविद्यमानं वर्ष विद्यमानस्य वाय्वभ्रसंयोगस्य प्रतिपादकम् । विधारके हि वाय्वभ्रसंयोगे गुरुत्वादपां पतनकम्मे न भवतीति । सत्यमेतान्यपि प्रमाणानि न तु प्रमाणान्तराणि । प्रमाणान्तराणि च मन्यमानेन प्रतिषेध उच्यते। सोऽयम् । - शब्द ऐतिह्यानर्थान्तरभावादनुमानेऽर्थापत्तिसम्भवाभावानर्थान्तरभावाच्चाप्रतिषेधः । अनुपपन्नः प्रतिषेधः । कथम् ? आप्तोप - देशः शब्द इति न च शब्दलक्षणमैतिह्याद व्यावर्त्तते । सोऽयं भेदः सामान्यात् संगृह्यते इति । प्रत्यक्षेणाप्रत्यक्षस्य सम्बन्धस्य प्रतिपत्तिरनुमानं तया चार्थापत्तिसम्भवाभावाः । वाक्यार्थसम्प्रत्ययेनानभिहितस्यार्थस्य प्रत्यनीकभावाद ग्रहणमर्थापत्तिरनुमानमेव । अविनाभाववृत्ता च सम्बद्धयोः समुदाय - समुदायिनोः समुदायेनेतरस्य ग्रहणं सम्भवः । तदप्यनुमानमेव । अस्मिन् सतीदं नोपपदात इति विरोधित्वे प्रसिद्धे कार्यानुत्पत्तया कारणस्य प्रतिबन्धकमनुमीयत इति । सोऽयं यथार्थमेव प्रमाणोद्देश इति । सत्यमेतानि च प्रमाणानि न तु प्रमाणान्तराणीत्युक्तम् ।" अथार्थापत्तत्रादीनां प्रामाण्यपरीक्षानन्तरमभावस्य प्रामाण्यं परीक्षितं तत्रैव । तद् यथा भाष्यम् - अभावस्य तर्हि प्रमाणभावाभ्यनुज्ञा नोपपद्यते । कथमिति !” “नाभावप्रामाण्यं प्रमेयासिद्धः ।" अस्य भाष्यम् - " अभावस्य भूयसि प्रमेये लोकसिद्धेवजात्यादुच्यते नाभावप्रामाण्यं प्रमेयासिद्धेरिति ।” भाप्यस्यास्यानुव्याख्यानम् । - अभावस्य भावविरोधिनो भावस्य भूयसि प्रमेये सिद्ध सत्यपि भावानां भावत्ववैजात्यादवस्तुत्वादुच्यते नाभावप्रामाण्यं प्रमेयासिद्ध ेरिति । अथ भाष्यम् । - " अथायमर्थ बहुत्वादकदेश उदाहियते" "लक्षितेष्वलक्षणलक्षितत्वात् अलक्षितानां तत्प्रमेयासिद्धेः ।" सूत्रस्यास्य भाष्यम् । – “ तस्याभावस्य सिध्यति प्रमेयम् । कथम् ? लक्षितेषु वासः स्वनुपादेयेषु पादेयानामलक्षितानामलक्षणलक्षितवालक्षणाभावेन लक्षितत्वादिति । उभयसन्निधावलक्षितानि वासांस्यानयेति प्रयुक्तो येषु वासःसु लक्षणानि न भवन्ति तानि लक्षणाभावेन प्रतिपद्यते प्रतिपदा चानयति प्रतिपत्तिहेतुश्च प्रमाणमिति ।” भाष्यस्यास्यानुव्याख्यानम् । - तस्याभावस्य प्रमेयं सिध्यति, कथमिति प्रश्नः । तत्रोत्तर लक्षितेष्वित्यादि । वासःसु वस्त्रेषु खल्वग्राह्येषु ग्रहणयोग्यलक्षणरहितेषु तल्लक्षणेन लक्षितेषु उपादेयानां प्राह्माणां वस्त्राणां तलक्षणेनाग्राह्यवस्त्रलक्षणेन अलक्षितानामलक्षणेनाग्राह्यवस्त्रलक्षणभिन्नलक्षणेन खल्वग्राह्यवस्त्रलक्षणाभावेन लक्षितत्वात् । तस्याभावस्य

Page #97

१म अध्यायः ]
つ
सूत्रस्थानम् ।
८५
;
अग्राह्यवस्त्रलक्षणाभावरूपस्य ग्राह्यवस्त्रलक्षणस्य ग्राह्याणां वस्त्राणां प्रमेयाणां सिद्धिरिति । तत्रोभयस्य ग्राह्यग्राह्यस्य वस्त्रस्य सन्निधाने सति कञ्चित्पुरुष ' कश्चित् पुमान् प्रेरयति, अलक्षितानि वासांस्यानयेति अलक्षितानि ग्रहणयोग्यलक्षणाभाववन्ति वस्त्राण्यानयेति । इत्येवं प्रयुक्तः प्रेरितः पुरुषो येषु वासःसु ग्राह्यलक्षणानि न भवन्ति तानि लक्षणाभावेन ग्राह्यलक्षणेतरलक्षणेन प्रतिपदाते नेमानि ग्रहणयोग्यलक्षणानीति जानीते; ज्ञाखा तान्यानयति । ग्राह्यलक्षण भिन्नलक्षणमभाव एव तद् ग्राह्यवस्त्रप्रतिपत्तिहेतुः प्रमाणमेवेति । कस्यचिद ग्राह्य' लोहितवस्त्रं यन्न लोहितं तदानयेति प्रेरितो लोहितरहितं नीलादिकमानयतीति भावः । अत एवादिवचनमुपन्यस्य समाधत्ते । "असत्यर्थे नाभाव इति चेन्नान्यत्र लक्षणोपपत्तेः । " अस्य भाष्यम् – “यत्र भूखा किञ्चिन्न भवति तत्र तस्याभाव उपपद्यते । अलक्षितेषु च वासःसु लक्षणानि भूत्वा (लक्षितेषु) न भवन्ति तस्मात् तेषु लक्षणाभावोऽनुपपन्न इति चेत् न अन्यलक्षणोपपत्तेः । यथायमन्येषु वासःसु लक्षणानामुपपत्तिं पश्यति, नैवमलक्षितेषु । सोऽयं लक्षणाभावं पश्यन्नभावेनार्थं प्रतिपदाते इति ।” भाष्यस्यास्यानुव्याख्यानम् । न सत् असदिति अवस्तुभूतेऽथं ऽभिधेयेऽभावशब्दो न वर्त्तते । कथं ? तत् विवृणोति भाष्येण यत्रेत्यादि । यत्र स्थले किञ्चिद्वस्तु भूखा पुनः किञ्चिन्न भवति तत्र स्थले तस्य वस्तुनोऽसद्भावोऽभाव उपपदाते । यथामे फले जायमाने रूपं श्यामो भूत्वा पक न भवतीत्यभावः श्यामस्य । वासःसु पुनः अलक्षितेषु अग्राह्यलक्षणानि भूला किञ्चिन्न भवतीत्येवं न दृश्यते, लक्षितेषु वस्त्रेषु लक्षणानि न भवन्ति, भवन्ति चालक्षणानीति । तस्मादेकस्मिन् भूत्वाऽन्यस्मिन्न भवतीत्यस्मात् तेषु लक्षितेषु ग्राह्ये षु वस्त्रेषु लक्षणाभावोऽनुपपन्न इति । स खल्वस्तुनि अर्थेऽभिधेयेऽभावशब्दो न वर्त्तते इति चेत् ? नान्यलक्षणोपपत्तेः । यत्रैकस्मिन् भूत्वा तत्रैव पुनस्तत् किञ्चिन्न भवतीति वस्तुनोऽसद्भावमात्रमभावो नासति खल्ववस्तुन्यर्थेऽभिधेयेऽभावशब्दो न वर्त्तते इति चेन्न । कस्मात् ? अन्यलक्षणोपपत्तेः ।
पर्युदासना भावादन्यः अभाव इति व्युत्पत्त्या ससमभिव्याहृतपदार्थादन्यलक्षणो वस्तुभूतश्चावस्तुभूतश्यं त्युभयस्योपपत्तेः । यथा “अनचि च" इति सूत्रे पर्युदासनमा खल्वचोऽन्यस्मिन् वस्तुभूते हलि चावस्तुभूतेsaसाने च य र स्थाने रेफवज्जं द्वे रूपे वा भवत इति । aaaa दध्यत्रेत्यादौ हलि, वाक वागित्यादाववसाने । तथैवायं

Page #98

८६
चरक-संहिता। (दीर्घजीवितीयः कश्चित् वस्त्रानेता पुमान् अलोहितं वस्त्रमानयेति नियुक्तोऽन्येषु वासःसु लक्षणानामुपपत्तिं लोहितान्यलक्षणानामुपपत्तिमिदं वासो न लोहितमित्येवमुपपत्तिं पश्यति। नैवं लक्षितेषु। दृश्यमानेषु लोहितेषु वासःसु तथा खल्वलोहितलक्षणोपपत्तिं ग्रहणयोग्यतां न पश्यति। सोऽयं खलु स एषोऽलोहितवस्त्रानयने नियुक्तः पुमान् अलोहितलक्षणाभावं लोहितलक्षणं पश्यन्नभावेन खल्वलोहिताभावेन लोहितेनार्थ रक्तवस्त्रं नेतुपयोग्य प्रतिपद्यते उपलभते ; इति तल्लक्षणाभावज्ञानेन एतल्लोहितं वस्त्र ग्रहणयोग्यखाभाववदित्यनुमीयत इति एतद्वस्त्रमग्राह्यत्वेन प्रमेयवभावस्येति । अवस्तुभूतस्वभावोऽपदाथबादप्रमेयखात् न प्रमाणमिति तदुदाहरणमिह दर्शितमिति । अत्र वादिप्रदर्शितदोषमाह। “तत्सिद्धेरलक्षितेष्वहेतुः।" सूत्रस्यास्य भाष्यम् । “तेषु वासःसु लक्षितेषु सिद्धिर्विद्यमानता येषां भवति न तेषामभावो लक्षणानाम् । यानि च लक्षितेषु विद्यन्ते लक्षणानि तेषामलक्षितप्वभाव इत्यहेतुः। यानि खलु भवन्ति तेषामभावो वयाहत इति ।” भाष्यस्य चास्यानुवयाख्यानमिदम् ।नन्वसति सति च वस्तुन्यभावशब्दो वत्ततेऽन्यलक्षणोपपत्तेरिति हेतुरहेतुः हेखाभासः। कस्मात् ? अलक्षितेषु तत्सिद्धः। कथमलक्षितेषु तत्सिद्धिरित्यत आह । तेवित्यादि। तेषु लक्षितेषु वासःसु खल्बलोहितेषु सिद्धिः अलोहितस्य विद्यमानता येषां लक्षणानामलोहितस्थूलसूत्रनिम्तिखादिरूपाणां भवति तेषु लक्षितेषु खल्वलौहित्यस्थूलमुत्रनिम्मितवासःसु अलक्षितलक्षणानां लोहितसूक्ष्मसूत्रनिम्तिवस्त्रलक्षणानां नाभावोऽस्ति । तर्हि केषामभावः कुत्रास्तीत्यत आह । यानि चेत्यादि। यानि च लक्षणानि लक्षितेषु अलोहितस्थूलमूत्रनिम्भितेषु वस्त्रेषु खत्वानेतोषूपादयेषु अलोहितस्थूलसूत्रनिर्माणादीनि विद्यन्ते तेषां लक्षणानामलक्षितेषु लोहितसूक्ष्मसूत्रनिम्मितेषु अभावोऽस्तीति तस्मादहेतुरन्यलक्षणोपपत्तेरिति हेतुः। कस्मात् खल्वलौहित्यादीनामभावो लोहितेषु नाभाव उच्यते ? इत्यत आह यानि खल्वित्यादि ; यानि वस्तूनि खलु भवन्ति तानि भावाः, यानि भूखा न भवन्ति तेषां सोऽभावः, स चात्र व्याहत इत्यतोऽन्यलक्षणोपपत्तेरिति हेतुरहेतुः । अत्र सिद्धान्तमाह । “न लक्षणावस्थितापेक्षसिद्धः।” सूत्रस्यास्य भाष्यम् ।-"न ब्रूमो यानि लक्षणानि भवन्ति तेषामभाव इति । किन्तु केषुचिल्लक्षणान्यवस्थितानि, अनवस्थितानि केषुचित् अवेक्षमाणो येषु लक्षणानां भावं न पश्यति तानि लक्षणाभावेन प्रतिपदाते इति ।” भाष्यस्यास्यानुवयाख्यानम् । न खलु वयमेवं ब्रूमः ।

Page #99

श्म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
८७
यानि लक्षणानि भवन्ति भूत्वा न भवन्तीति तेषामभाव इत्येवं वयं न ब्रूमः । किन्तु ब्रवीषीति तदुच्यते । किन्वित्यादि । यः पुमान् केषुचित् लक्षणान्यवस्थितानि केषुचिदनवस्थितानि पश्यन् येषु वस्तुषु लक्षणानां भावं विद्यमानतां न पश्यति स तानि वस्तूनि लक्षणाभावेन तेन प्रतिपदाते अनुमीयते तानि वस्तूनि तल्लक्षणाभावस्य प्रमेयाणि भवन्ति । इति लक्षणावस्थितवस्त्वपेक्षया खल्वभावस्य सिद्धेरन्यलक्षणोपपत्तेरिति हेतुर्नाहेतुरिति । “प्रागुत्पत्तेरभावोपपत्तेश्च ।” सूत्रस्यास्य भाष्यम् । - " अभाव तं खलु भवति प्राकू चोत्पत्तेरविदद्यमानता, उत्पन्नस्य चात्मनो हानादविद्यमानता । तत्र अलक्षितेषु वासःसु प्रागुत्पतेरविदद्यमानतालक्षणो लक्षणानामभावो नेतर इति ।" भाष्यस्यास्यानुव्याख्यानम् । - अन्यलक्षणोपपत्तेरिति वचनेन वैलक्षण्यं वस्तूनामभावो दर्शितः । लक्षितेष्वलक्षणलक्षितत्वादलक्षितानामित्यादुक्तरूपेण । लक्षितेष्वलक्षितानां लक्षणाभाव एवं वैलक्षण्यं तदेकेनोदाहरणेनान्योन्याभावात्यन्ताभावौ द्वौ प्रदर्शितौ । अलक्षितानां वाससां लक्षणतो वैलक्षण्यं पृथक्त नाम गुणो लक्षितेषु वासःसु । “पृथगन्यदित्यनर्थान्तरम्" इति कणादसूत्रम् । “पृथक्त्वं स्यादसंयोगो वैलक्षण्यमनेकता" इति चरकेणोक्तम् । तथा च । लक्षितेषु वासः स्वलक्षितानां वाससां लक्षणानि न सन्तीत्यत्यन्ताभावः । स चापीह पृथक्त्वम् । वाससां ह्यलक्षितानां तल्लक्षणैः सम्बन्धः समवायः स खल्वपृथग्भावः सम्यग्योगाख्यपृथक्त्व विपर्य्ययो मेलको भावः । तेषामलक्षितवासोलक्षणानां लक्षितवासःसु तत्समवायसम्बन्धप्रतिषेध एव समवायविपय्ययस्त्वयोगाख्यः पृथक्त्वमेवेति । इत्येवं द्वावभावावुपपादा मागभावः उपपादयते । प्रागुत्पतेरभावोपपत्तेश्चेति । नन्वेवमस्तु अन्योन्याभावात्यन्ताभावयोर्वस्तुभूतयोः प्रमेयसिद्धिराभ्यामन्यौ चाभावौ प्रागभावध्वंसौ प्रागुत्पत्तेर्भावानामुत्पन्नानामुत्तरकालञ्च दृश्येते तयोः प्रमेयं कथं सिध्यतीत्यत आह भाष्यम् । अभावद्वै तमित्यादि । द्वैतं द्वितया वर्त्तते यत्तद् द्वैतम् । तदाथा प्राक् चेत्यादि । प्रागुत्पत्तेर्भावस्य या चाविदद्यमानता अवत्तेनं स उत्पन्नस्य भावस्यात्मनः स्वस्य सद्भावहेतोर्हानात् त्यागादविदामानता अवर्त्तनं स ध्वंस इति द्वैतमभावस्य । तदुदाहरति । अलोहितानि बालांस्यानयेति प्रेरणे तंत्रालक्षितेषु वासःसु लोहितेषु प्रागुत्पत्ते जेन्नः पूर्श्वकाले यदवर्त्तनं कार्य्यरूपेण समवायिकारणानां वर्तनाभावः स खलु समवायिकारणानां स्वस्वरूपेण वर्त्तनं पृथक् पृथक तत्तस्य कार्यस्य प्रागभावः ।
प्रागभावः ।

Page #100

चरक-संहिता।
दीर्घजीवितीयः स खलु यद यल्लक्षपनि वासांसि भविष्यन्ति तेषां समवायिकारणसमवायविपर्यायः खल्वयोगाख्यं पृथक्त प्रागुत्पत्तेः काले वर्तत इति पृथग्भावो गुण एवाविदामानतालक्षणानामभावः प्राग्भावो नेतर इति। तेन समवायिकारणानां पृथगभावेनानुमीयते, अस्त्येषां कार्य किमपीति तस्य तत्कायं प्रमेयमिति। उत्पन्नस्य चात्मनो हानादविद्यमानता खलु ध्वंस एतेन क्याख्यातः। तद्यथा। लक्षितेषु तन्तुसंयोगात् यावत्काल समवायो वर्तते तावत्कालं स्वस्खलक्षणवत्तया तानि वासांसि अनुवर्तन्ते, यदा तेषां तन्तुसंयोगो विभागान्निवर्त्तते निवर्तते च समवायः, तदा तल्लक्षणस्यालनो हानात् तानि वासांसि नश्यन्तीत्यविद्यमानतैव भवति तत्समवायनिवृत्तिरयोग एव पृथक्त नाम गुणो नेतर इति। एतेनानुमीयते तु आसीदेषां संयोगात् समवाय इति, स तस्य प्रमेय इति। अथ खलु कः पुनः कस्य भावस्याभावो नाम भाव इत्याकाङ्क्षायां तत्रैव गौतमोक्तमेकान्त दर्शयति । “सर्वमभावो भावेष्वितरेतराभावसिद्ध ः।” मूत्रस्यास्य भाष्यम् ।-यावद भावजात तत्सर्वमभावः। कस्मात् ? भावेष्वितरेतराभावसिद्धः। असन् गौरश्वात्मनाऽनश्वो गौः, असन्नश्वो गवात्मना अगौरश्व इति । असत्सत्ययस्य प्रतिषेधस्य च भावशब्देन सामानाधिकरण्यात सवमभाव इति प्रतिशावाक्ये पदयोः प्रतिज्ञाहेखोश्च व्याघातादयुक्तम् । अनेकस्याशेषता सर्वशब्दस्यार्थी भावप्रतिषेधश्चाभावशब्दस्यार्थः। पूर्व सोपाख्यमुत्तरं निरुपाख्यम् । तत्र समुपाख्यायमानं कथं निरुपाख्यमभावः स्यादिति ? न जावभावो निरुपाख्योऽनेकतयाऽशेषतया शक्यः प्रतिज्ञातुमिति । सर्वमेतदभाव इति चेत् यदिदं सर्वमिति मन्यसे तदभाव इति। एवञ्चत अनिवृत्तो व्याघातः। अनेकमशेषञ्चे ति नाभावप्रत्ययेन शक्य भवितुम् । अस्ति चागं प्रत्ययः सर्वमिति, तस्मान्नाभाव इति । प्रतिज्ञाहेवोश्च व्याघातः सर्वमभाव इति ; भावप्रतिषेधः प्रतिज्ञा, भावेवितरेतराभावसिद्ध रिति हेतुः, भावेष्वितरेतराभावमनुशायाश्रित्य चेतरेतराभावसिद्धया सर्वमभाव इत्युच्यते। यदि सर्वमभावो भावेष्वितरेतराभावसिद्धेरिति नोपपद्यते * * * इति ।” अस्य भाष्यस्यानुवयाख्यानम् । सर्चमभाव इत्येकान्तः । यावद्भावजातं निखिलभावसमूहः तत्समभाव इति । भवतीति भावः कर्तरि णः, न तु भावे घन् त्रिकालार्थत्वात् । यद्भतं यद्भवद, यद्भव्यं तत्सव्व भावोऽभावश्च । कस्मात् ? भावेष्वितरेतराभावसिद्धः। भावेषु मध्ये यः कश्चिद्भावः कस्यचिदपरस्य

Page #101

१म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
दह
भावस्य भिन्नस्तस्य च भिन्नः सोऽयरो भाव इत्यन्योन्यमभावसिद्धेः सन्त्र भावोऽभावश्च । तद्यथा असन्नित्यादि । न सन् असन् गौः । सन्निहाश्वः । अश्वात्मना अश्वरूपो न गोरित्यनश्वो गौरित्यर्थोऽसन गौरित्यस्य । एवं सन् गौर्न सन्नसन्नव गवात्मना गोरूपो नाश्व इत्यगौरव इत्यर्थः । इत्येव - मसत्प्रत्ययस्य सद्भिन्नमत्ययस्य प्रतिषेधस्य खल्वसत्पदार्थस्य गवाश्वपदार्थेन भावेन सह सामानाधिकरण्यादभेदादसदभिन्नो गौरसदभिन्नोऽश्व इत्यभेदप्रतीत्या असन गौरसन्नश्व इति । अथात्र विप्रतिपत्तिमिमां दर्शयति । Raftara इति प्रतिज्ञावाक्ये इत्यादि । सर्व्वभाव इति प्रतिज्ञापद भावेष्वितरेतरापेक्षसिद्ध रिति हेतुपदमित्यनयोः प्रतिज्ञाहेत्वोः पदयोस्तु व्याघातादयुक्तं सर्वमभाव इति वाक्यम् । व्याघातन्तु दर्शयति, अनेकस्येत्यादि । सर्व्वमभाव इत्यत्र सर्व्वशब्दस्यार्थोऽनेकस्याशेषता । अभावशब्दस्यार्थस्तु भावप्रतिषेधः । तत्र पूर्व सर्व्वमिति यदुक्तं तत्सोपाख्यमुपाख्यानसहितम् । उत्तरमभाव इति यदुक्तं तन्निरुपाख्यमुपाख्यानरहितम् । कृत्स्न' वस्तु भाव उच्यते, तदेव कृत्स्त्र वस्तु कथमभाव उच्यते ? सभ्यगुपाख्यायामान वस्तुरूपेणाख्यायमानं सर्व्वं कथं निरुपाख्यमुपाख्यानरहितमभावः स्यादिति व्याघातः । एवं न जातु कदाचिदपि निरुपाख्यः अभावोऽनेकतयाऽशेषतया च शक्यः प्रतिज्ञातुमिति । कुत्रचिदेकस्याभावोऽथ कुत्रचिदुभयस्य कुत्रचित् त्रयाणामित्येवमादिरूपादशक्योऽभावो निरवशेषतया प्रतिज्ञातुमिति च व्याघातः । भावो हि सर्व्वमेव, तस्य सर्वस्य प्रतिषेधे सर्व्वातिरिक्तं किमस्ति किञ्चिदपि नास्तीति सर्व्वातिरिक्तं नास्ति यत्तदवस्तु तस्मादने तयाऽनवशेषतया नाभावः शक्यो भवता प्रतिज्ञातुमिति । तत्राहो - उत्तरम् । सर्व्वमेतदभाव इति । यदिदं सर्वमिति मन्यते तत्समभाव इति चेदुच्यते । तदेवमेवप्रकारेणापि व्याघातोऽनिवृत्त एव । तं च व्याघातं दर्शयति, अनेकमित्यादि । सवमित्यनेकमशेषञ्चेति यदनेक निःशेष' च तन्नाभावप्रत्ययेन भवितुं शक्यम् । कथमित्यत आह, अस्ति चायमित्यादि । सर्व्वमित्ययं प्रत्ययश्चास्ति तस्मात् प्रत्ययादभावः समिति न प्रत्ययः स्यात् । एकद्वित्रप्रादीनामभावस्यानवशेषत्वाभावात् । इति प्रतिज्ञाहेत्वोश्व व्याघातः । अत्र पुनराहोत्तरम्, समभाव इत्यादि । समभाव इति सव्वं न भाव इति भावप्रतिषेधः प्रतिज्ञा । तत्र भावेष्वितरेतराभावसिद्धेरिति हेतुः । अत्र हेतुवचने भावेध्वितरेतराभावं परस्पराभावम्
।
१२

Page #102

६०
चरक-संहिता। [ दोर्घञ्जीबितीयः अनुशाय तमेव परस्पराभावमाश्रित्य च परस्पराभावसिद्धया। एको हि भावोऽपरस्तस्याभावस्तस्याभावश्च स इत्येवं परस्पराभावसिद्धया सर्वमभाव इत्युच्यते। यदि सर्वमभाव इत्युच्यते तदा भावेष्वितरेतराभावसिद्धेरिति हेतुनौपपद्यते। सर्वमभावः कस्येत्यनुपपत्तिरिति। तत्रोत्तरमाह, अथेत्यादि। भावानां स्वभावसिद्धर्भावेष्वितरेतराभावसिद्धिरित्युपपत्तिः स्यादिति। अत्राप्यनुयोगसूत्रम् । न स्वभावसिद्धर्भावानाम्। अस्य भाष्यम् ।-न सर्वभभावः। कस्मात् ? खन भावेन सद्भावात् । भावानां खेन धर्मेण भावा भवन्तीति प्रतिज्ञायते। कश्च स्वो धम्मो भावानाम् ? द्रव्यगुणकर्मणां सदादिसामान्यं द्रव्यादीनां क्रियागुणवदित्येवमादिविशेषः। स्पर्शपय्यन्ताः पृथिव्यादेरिति च प्रत्येकं चानन्तो भेदः। सामान्यविशेषसमवायानाश्च विशिष्टा धर्मा गृह्यन्ते। सोऽयमभावस्य निरुपाख्यखात् सम्पत्यायकोऽर्थभेदो न स्यात् । अस्ति द्वयं तस्मान्न सर्वमभाव इति। अथवा। न स्वभाव सिद्धेर्भावाना मिति। स्वरूपसिद्धेरिति। गौरिति प्रयुज्यमाने शब्दे जातिविशिष्टं द्रव्यं गृह्यते, नाभावमात्रम्। यदि च सर्वमभावः, गोरित्यभावः प्रतीयते। गोशब्देन चाभाव उच्यते। यदि च गोशब्दप्रयोगे द्रव्यविशेषः प्रतीयते नाभावस्तस्मादयुक्तमिति। अथवा न स्वभावसिद्धेरिति। असन् गौरश्वात्मनेति गवात्मना कस्मानोच्यते, अवचनात् । गवात्मना गौरस्तीति स्वभावसिद्धिः। अनश्वोऽश्व इति वा अगौः गौरिति वा कस्मामोच्यते, अवचनात् । खन रूपेण विद्यमानता द्रवयस्येति विज्ञायते अव्यतिरेकप्रतिषेधे च। भावानामसंयोगादिसम्बन्धो व्यतिरेकः। अत्राव्यतिरेकोऽभेदाख्यसम्बन्धः। प्रत्ययसामानाधिकरण्यं यथा-न सन्ति कुण्डे बदराणीति । असन् गौरश्वात्मनाऽनश्वो गौरिति च गवाश्वयोरव्यतिरेकः प्रतिषिध्यते। गवाश्वयोरेकलं नास्तीति। तस्मिन् प्रतिषिध्यमाने भावेन गवा सामानाधिकरण्यमसत्प्रत्ययस्य। असन् गौरश्वात्मनेति। यथा न सन्ति कुण्डे बदराणीति। कुण्डे बदरसंयोगे प्रतिषिध्यमाने सद्भिरसत्प्रत्ययस्य सामानाधिकरण्यमिति। भाष्यस्यास्येदमनुवयाख्यानम । -न सर्वमभाव इति मूत्रस्मरणार्थवचनं, तेन सर्वमभावो भावेष्वितरेतराभावसिद्धेरिति न। तत्र कस्मादिति हेतुप्रश्नः। खेन भावेन सद्भावाद्भावानामिति वार्तिकेन स्वभावसिद्ध रित्यस्यार्थः प्रदर्शितः। तद्वार्तिकं भाष्येण वयाख्यायते, स्खे नेत्यादि ।-स्वेन भावेन भावानां सद्भावः, खेन धम्मेण भावा भवन्तीति
HHHHTHHTHI

Page #103

१म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
६१ सद्भाव इति प्रतिज्ञा। भावा हि स्वस्वधम्प्रवत्तया जायन्ते, भवन्तीति भावा एवोच्यन्ते न तु न भवन्तीत्यभावा उच्यन्ते। स च धर्म इतरेतराभावरूपपृथक्त्वकृत् तद्धम्मवत्तया भावा भवन्तीति भावा एव न खभावा इति प्रतिशायते। तत्र प्रश्नः, कश्चेत्यादि। येन वन धम्मेण भावा भवन्तीति । स खो धम्मः क इति पृष्ट आह, द्रव्येत्यादि ।-वैशेषिके कणादेन यदुक्तं तदनुमत्य स्मृत्वेदमुक्तम्। तत्र तूक्तमिदं, धर्मविशेषमूत्रात् द्रव्यगुणकर्मासामान्यविशेषसमवायानां साधर्म्यवैवाभ्यां तत्त्वज्ञानान्निःश्रेयसम् । पृथिव्यप्ते जोवाय्वाकाशं कालो दिगात्मा मन इति द्रव्याणि। रूपरसगन्धस्पर्शाः संख्या परिमाणं पृथक्त्वं संयोगविभागौ परवापरत्वे बुद्धय इच्छाद्वषो सुखदुःखप्रयत्नाश्च गुणाः। उत्क्षेपणमवक्षेपण प्रसारणमाकुश्चनं गमनश्च ति कर्माणि। सन्नित्यमद्रव्यवत् कार्य कारणं सामान्यविशेषवदिति द्रवयगुणकम्मणामविशेष इति । द्रव्यगुणकर्मणां सदादि सामान्यमेको धर्म । तलो विशेषश्च पृथक्त्वकृत् । स्वो धम्मो द्रव्यादीनां क्रियागुणवदित्यादि । क्रियागुणवा समवायिकारणमिति द्रव्यलक्षणम् । द्रवयाश्रय्यगुणवान् संयोगविभागेषु अकारणमन्यापेक्षो गुण इति समवायिकारणम् इत्यनुवर्तते। तथा। संयोगविभागेष्वनपेक्षकारणं कमेति विशेषः। ततोऽपि पृथिवयादेविशेषो धर्मः स्पर्शपर्यन्ता गुणाः प्राक् गौतमेनोक्ताः। गन्धरसरूपस्पर्शशब्दाः पृथिव्यादिगुणास्तदर्थाः। गन्धरसरूपस्पर्शशब्दानां स्पर्शपय्यन्ताः पृथिवयप्तं जोवायूनामुत्तरोत्तरमेकैकमपोज्य चान्त्योऽन्त्यस्य । इति च पृथक्वकृत् स्वो धम्नः पृथिव्या गन्धो गुणो नैसर्गिकः, अपां रसः, तेजसो रूपं, पायोः स्पर्श इति। गन्धादीनां पञ्चानां स्पर्शपय॑न्ताः पृथिव्यप्ते जोवायूनाम् । तेषामेव गन्धरसरूपस्पशशब्दानामुत्तरोत्तरमेकैकमपोज्झा च पृथिवयप्ते जोवायूनां सांसर्गिका गुणाः, तेन पृथिव्या गन्धो नैसर्गिको रसरूपस्पर्शशब्दाः सांसर्गिका इति पञ्चगुणा पृथिवी गुरुत्वादीनामनभिवयक्तखादिह नोपदेशः क्रियते। एवमपां रसो नैसर्गिकस्तमपोझा च रूपस्पर्शशब्दाश्च सांसर्गिका इति चतुगुणा आपः। द्रवखादीनामनभिव्यक्तखादिह नोपदेशः । तेजसो रूपं नैसर्गिकं, तदपोज्झा च स्पर्शशब्दौ च सांसर्गिकाविति त्रिगुणं तेजः, उष्णखादीनामनभिव्यक्तखादिह नोपदेशः । वायोः स्पर्शो नैसर्गिकः, तमपोज्य च शब्दश्च सांसर्गिक इति द्विगुणो वायू रौक्ष्यादीनामनभिवयक्तखादिह नोपदेशः। अन्त्यः शब्दोऽन्त्यस्याकाशस्य नैसर्गिक एव नास्ति
Villi Piticilli Tiilith

Page #104

चरक-संहिता। (दीर्घजीवितीयः तु सांसर्गिकः। श्लक्ष्णवादीनामनभिव्यक्तखादिह नोपदेशः पाञ्चभौतिके तूपदेशः करिष्यते। कस्मादेवमेकैकगुणहास इत्यत उक्तं तत्र व। अनुप्रविष्टं ह्यपरं परेणेति। परेण परेणाकाशादिना हि यतोऽपरम्भूव पूर्वमनुप्रविष्ट तस्मादाकाशगुणो वायौ यात्मकश्च वायुः । तस्य द्वयात्मकस्य वायोस्तेजस्यनुप्रवेशात् त्रात्मक त्रिगुण तेजस्तस्यापस्वनुप्रवेशादापश्चतुरात्मिकाश्चतुर्गुणास्तासां पृथिव्यनुप्रवेशात् पृथिवी पश्चात्मिका पञ्चगुणा चेति । प्रत्येकञ्च पृथिव्यादीनां काय्यभूतानां द्रव्यगुणकर्मणामनन्तो भेदः पृथक्त्तवम् । पृथत्त वगुणयुक्तधर्मवत्त्वेनोत्पत्तत्रा प्रसिद्धः। एवं सामान्यविशेषसमवायानां विशिष्टा धर्मा गृह्यन्ते। द्रव्यगुणकर्मसमवायान्यतमात्मकस्य सामान्यस्य विशिष्टधम्मो सर्वभावाणां वृद्धिहेतुबैकलकरत्वे। तथैव विशेषस्य सर्वभावहासहेतुलपृथक्लकरत्वे। समवायस्य तु द्रव्यगुणकर्मणां मेलकवं विशिष्टो धर्म इति । इत्येवं स्वेन वन धम्मेण जातानां द्रव्यादीनां भावानां सोपाख्यवादुपा. ख्यानसद्भावासम्पत्यायकोऽर्थभेदः तत्तद्वस्तुरूपेण बोधको भवितुमर्हति । अभावस्य निरुपाख्यखाबुपाख्यानाभावात् सम्प्रत्यायकोऽर्थभेदो न स्यात् । यदि सों भाव एवाभावः स्यात् तदा सोपाख्यवादयं सम्प्रत्यायकोऽथभदस्वस्ति। तस्मान्न सर्वमभाव इति। अत्रोत्तरमिदम् । एवं भेदको धर्मथेत तदा विभिन्नधर्मवत्त्वेन जाताः सवर्षे भावाः परस्परं भिन्ना इति भेदवत्त्वात् सर्व वस्तु चाभाव उच्यते। उक्तरूपेण परस्पराभावस्य भेदस्य सिद्धेरिति । अश्वाभावो गौः गवाभावोऽश्व इति । इत्येवं वचनं निरसितुमाह । अथवेत्यादि। मूत्रस्यास्यान्यप्रकारो वाऽर्थः। स्वभाव सिद्धेरिति स्वरूपसिद्धेरित्यर्थः । स्वरूपश्च स्वभावश्च निसगश्च त्येकोज्थः । कथं स्वन रूपेण सिद्धिरिति तदर्शयति, गौरित्यादि।-गौरिति प्रयोगात् गोखजातिविशिष्टसास्नादिमद द्रवयं गोस्वरूपं गृह्यते, न खभावमात्रमश्वाभावमात्रम् । यदि च सर्वमभावस्तदा गौरिति प्रयोगादश्वाभावो गौरिति प्रतीयते, गोशब्देन चाश्वायभाव उच्यते। यदि च गोशब्दप्रयोगे सास्त्रादिमद द्रव्यविशेषो न प्रतीयते तदाऽश्वायभाव एव प्रतीयते। यदि च गोशब्दप्रयोगे सानादिमद वयविशेषः प्रतीयते, तदा नाभावोऽश्वायभावो न प्रतीयते। तस्मात् सर्वमभाव इत्ययुक्तमिति। अत्राप्येतदुत्तरम् । भावेष्वितरेतराभावसिद्धेरित्युक्तम, तेन गोशब्देनाभावमात्रं न प्रतीयते । भावान्तरेण सह परस्परं भेदवद द्रव्यस्वरूपेण जातखादश्वादिस्वरूपादभाव एव गौद्रव्यं प्रतीयतेऽनश्वो गौरिति । तस्मात्

Page #105

१म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
६३ सर्वमभाव इति युक्तमित्यतः पुनराह, अथवेत्यादि। न स्वभाव सिद्धरित्यस्य अपरोऽयमर्थः। तदर्थ दर्शयति। असन् गौरश्वात्मनेति गवात्मना कस्मान्नोच्यते अवचनादिति वार्तिकं भाष्येण व्याचष्टे गवात्मना गौरस्तीत्यादि। यथोच्यते सन्नश्वो नाम भावः। सतोऽभावोऽनश्वोऽसन गौरिति तथा गवात्मना गौरसन्निति कस्मान्नोच्यते ? परस्परं भेदवद द्रव्यसानादिमत्त्व न प्रतीतेगेवात्मना गौरस्त्येवेति स्वभावसिद्धिः। अश्वात्मनाश्वोऽस्तीति। स चेदभावो भवति, तदाऽगौगौ रनश्वोऽश्व इति वा कस्मान्नोच्यते। अपि तु नैवोच्यते। कस्मात् ? अवचनात् । गोशब्दनागोरश्वशब्देनानश्वस्यावचनात् । कुतोऽप्यवचनं तदाह,. खं नेत्यादि। यतः सत्पदन वन रूपेण द्रव्यस्य विद्यमानतेति विज्ञायते न खसत्पदैन। यदि नजात्रावयतिरेकप्रतिषेध उच्यते तत्रापि भावानामव्यतिरेक इत्यत्र व्यतिरेको भावानामसंयोगादिसम्बन्धो येन सम्बन्धन विना घटकानां समुदाय त्तिः स्यात् स सम्बन्धोऽसंयोगादिपृथक्वविभागादिः । संयोगादिसम्बन्धेन तु घटकानां समुदाये वृत्तिः स्यात् ततः समवायादेकीभावेऽत्राव्यतिरेको भवत्यभेदाख्यः सम्बन्धः। तस्यावयतिरेकस्य सम्बन्धस्य प्रतिषेधे एकीकृत् संयोगसमवायादिसम्बन्धप्रतिषेधे प्रत्ययसामानाधिकरण्यम् । यथा न सन्ति कुण्डे बदराणीति वार्तिकं व्याचष्ट असन्नित्यादि। प्रत्ययार्थस्य सामानाधिकरप्यम, तदुदाहरति । यथेत्यादि। न सन्ति कुण्डे बदराणीति। सन्तीति कथे झिप्रत्ययः। तदर्थकत्तेसामानाधिकरण्यं बदराणीति बहुवचनान्तबदरपदार्थ तस्य प्रतिधो न सन्तीति । एवम् असन् गौरश्वात्मनाऽनश्वो गौरित्यर्थे गवाश्चयोध्यतिरेकस्तादात्म्यं प्रतिषिध्यतेऽनश्वो गौरिति । गवाश्चयोरेकलमभेदो नास्तीति। भेदस्तु पृथक्त्वमस्तीति नत्रा पृथग्भावो गुणः प्रत्याय्यते। अयमेकखाख्यस्तु भावः प्रतिषिध्यमानः सति खस्मिन्ने कत्वे प्रतिषिध्यमाने सन्नश्वः। स एवाश्वात्मनैवास्तीति नाश्वोऽनश्व इत्यस्यासत्प्रत्ययस्य भावेन गवा सह सामानाधिकरण्यम् असन् गौरनश्वो गौरश्वात्मनेत्यसत्प्रत्ययश्च अभावप्रतीतिश्चेत्यर्थः । अयमन्योन्याभावः। दृष्टान्त व्याचष्ट। यथा न सन्तीत्यादि। कुण्डे बदरसंयोगे कुण्डानुयोगिकबदरप्रतियोगिको यः संयोगः प्रसज्यते तस्मिन् प्रतिषिध्यमाने कुण्डे बदराणि न सन्तीत्युच्यते। तेन संयोगेनाव्यतिरेकेण सम्बन्धेन कुप्डे बदराणि सन्तीति, तस्मिन् कुण्डे बदरसंयोगस्य प्रतिषेधे सद्भिर्बदरैः सहासत्प्रत्ययस्याभावतया प्रतीतिविषयस्य कुण्डवदरविभागस्य

Page #106

६४
चरक-संहिता। [ दोघजीवितीयः सामानाधिकरप्यं कुण्डानुयोगिकविभागवन्ति बदराणि सन्तीति। विभागाख्यो गुणोऽत्राभावः। इत्येवमव्यतिरेकप्रतिषेधपक्षेऽभेदसंयागादिसम्बन्धप्रतिषेधस्वभावो भेदविभागादिर्भाव एवेति भावेष्वितरेतराभावसिद्धिरिति स्वपक्षऽन्तर्भावादप्रतिषिध्यानुमत्य स्वभावमात्रसिद्धिर्भावानां प्रतिषिध्यते। न स्वभावसिद्धरापेक्षिकखात् । सर्वमभावो न स्वभावसिद्धभावानामिति स्वभावमात्रसिद्धिर्भावानां नापेक्षिकखात् । भाष्यञ्चास्य । अपेक्षाकृतमापेक्षिकं हवापेक्षाकृतं दीर्घ दीर्घापेक्षाकृतं इस्वं न खे नात्मनावस्थितं किञ्चित् । अपेक्षासामर्थ्यात् । तस्मान्न स्वभावसिद्धिर्भावानामिति। व्याहतवादेतदयुक्तम् । यदि इस्त्रापेक्षाकृतं दीर्घ किमिदानीमपेक्ष्य इस्वमिति गृह्यते । • अथ दीर्घापेक्षाकृतं इख दीर्घमन्यापेक्षिकमेवमितरेतराश्रययोरेकाभावेऽन्यतराभावादुमयाभाव इति अपेक्षाव्यवस्थाऽनुपपन्ना। स्वभाव सिद्धावसत्यां समयोः परिमण्डलयो द्रव्ययोरापेक्षिकदीर्घवहस्वखे क.स्मान्न भवतः। अपेक्षायामनपेक्षायाश्च द्रव्ययोरभेदः। यावती द्रव्ये अपेक्षमाणे तावती द्रव्ये एवानपेक्षमाणे नान्यतरत्र भेदः। आपेक्षिकले तु सति अन्यतरत्र विशेषोपजनः स्यादिति। किमपेक्षासामर्थ्य मिति चेत् । द्वयोहणेऽतिशयग्रहणोपपत्तिः। द्वे द्रव्ये पश्यन्नेकत्र विद्यमानमतिशयं गृह्णाति तदीर्घमिति व्यवस्यति। यच्च हीनं गृह्णाति तद इस्वमिति व्यवस्यतीति। एवञ्चापेक्षासामर्थ्यमिति । भाष्यस्य चास्यानुव्याख्यानम् ।-अपेक्षाकृतमापेक्षिकमिति येन स्वन रूपेण भावो भवति तत्वं रूपं तद्भावोत्पत्तो खल्वव्यापन्नोपादानकारणान्यपेक्षते। यथा भूतोपादानै रारभ्यते काय तदनुगुणमेव स्वरूपमापद्यमानं निष्पद्यते । एकदेशव्यापन्नैरारभ्यमाणमेकदेशवै कृतं कार्य स्यादव्यापन्नैरविकृत स्यात् यथा जात्यन्धकाणबधिरादिः सर्वसम्पूर्णाङ्गश्च दृश्यते। एतदेवापेक्षिकस्वभावं कश्चिदुदाहरति। हस्खापेक्षाकृतमित्यादि। सर्वञ्चैतद्भाप्यं तिस्रषणीये स्वभावकारणवादव्याख्याने व्याख्यास्यते। इति ।
वैशेषिके कणादेनाप्येवमेवोक्तम् । क्रियागुणव्यपदेशाभावात् पागसत् ।।१।। सदसत् ॥ २ ॥ असतः क्रियागुणव्यपदेशाभावादर्थान्तरम् ॥३॥ सच्चासत् ॥४॥ यच्चान्यदसदतस्तदसत् ॥ ५॥ असदिति भूतप्रत्यक्षाभाचाद्भ तस्मृतेविरोधिप्रत्यक्षवत ॥६॥ तथाऽभावे भावप्रत्यक्ष वाच ॥७॥ एतेनाघटोऽगौरधर्मश्च व्याखबातः॥८॥ कथमन्यश्चास्तम्भश्च ॥९॥ अभूतं नास्तीत्यनर्थान्तरम् ॥१०॥ नास्ति घटो गेह इति सतो घटस्य गेहसंसर्गप्रतिषेधः ।। ११ ॥

Page #107

१म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
६५
1
इति । भाष्याणि चैषां क्रमेण । क्रियागुणव्यपदेशाभावात् प्रागसत् । यद्वस्तु यद्र पेण भविष्यति तद्वस्तु स्वस्वरूपेण सदपि भाविस्वरूपस्य क्रियागुणव्यपदेशाभावान् प्राग्भाविनोऽसदुच्यते । यथा । असद्वा इदमग्र आसीत् ततो वै सजायत । तदात्मानं स्वयमकुरुत तस्मात् तत् सुकृतमुच्यते । इति तैत्तिरीयोक्तम । इदं सर्व्वमग्रे प्राक् सर्गादसदेवासीत् ततोऽसतः सर्गकाले सदजायतेति । क्रियागुणव्यपदिष्ट तेजोऽवन्नलक्षणा गायत्री अजायतेति । न चानुपादानकं वस्तुत्पद्यते । तस्मात् ॥ १ ॥ सदसत् ॥ २ ॥ प्राक् सर्गाद यदासीत् तत् सदेवासत् ॥ २ ॥ कस्मात् ॥ ● ॥ असतः क्रियागुणव्यपदेशाभावादथान्तरभावात् ।। ३ ॥ सतः क्रियागुणव्यपदेशो यस्तक्रियागुणव्यपदेशाभावः प्राक् तदुत्पतेरित्यर्थान्तरत्वम् । यथा मृदादिस्वरूपेण यद्वस्तु तत् घटादिरूपेणोत्पत्तेः पूव्वं घटादिक्रियागुणव्यपदेशाभावादसत् घटादिरूपेण सद्भिन्नमित्यतः ॥ ३ ॥ सच्चासन् ॥ ४ ॥ मृदादिरूपेण सदपि घटादिस्वरूपेण प्रागसत् । तच्च घटादिकं सदस्य सन्मृदादिसतोऽभावः ॥ ५ ॥ कथम् ॥ ० ॥ यच्चान्यदसदतस्तदसत् ।। ५ ।। सतो घटादेरन्यन्मृदादिकमसत् । अतोऽसत एव सतो मृदादिकादन्यद घटादिकमसदभावः इत्यर्थः । उपादानाभाव उपादत्त उपादत्ताभाव उपादानम । मृदाभाव घटादिकं घटाद्यभावो मृदादिकम् । अनश्वो गौरश्वाभावो गौरगौरव गवाभावोऽश्व इति स्वेन रूपेण स्वभावेन भावेष्वितरेतराभावसिद्धः सवयमेव वस्तु खलु भावोऽभाव इति ॥ ६ ॥ कथमसदिति प्रतीयत इत्यत आह । असदिति भूतप्रत्यक्षाभावाद्भतस्मृतेर्वि रोधिप्रत्यक्षत्वात् ॥ ० ॥ अनश्वे गवि त्वाभावेऽदिति अश्वाभाव इति प्रतीतिर्भूतमत्यक्षाभावात् । इदमग्रे ऽसदेवासीदिति अतीतस्यासतः प्रत्यक्षाभावात् । भूतस्मृतेविरोधिवर्त्तमानस्य प्रत्यक्षत्वात् । अश्वप्रत्यक्षाभावेऽप्यश्वस्मृत्या अश्वाभावो गौरिति प्रत्यक्षत्वात् । विरोधि चोक्तं भूतमभूतस्य अभूतं भूतस्य भूतं भूतस्येति ॥ ६ ॥ कथं भविष्यतः प्रागभावप्रत्यक्षमित्यत आह । तथा भाविभावप्रत्यक्षत्वाच्च ॥ ७ ॥ तथा भाविभावस्य प्रत्यक्षाभावात् । भाविभावस्मृतेविरोधिनः प्रत्यक्षवाच्चासदिति प्रतीतिः । भविष्यतो घटस्य प्रत्यक्षाभावात् । तदुपादानसामग्रीणामायोजने भाविघटस्मृतेस्तत्सद्भावाभावो विरोधी समवायिकारणकपालमालानां विभागोऽयोगो वा प्रत्यक्षमुपलभ्यते तदुपालम्भादसदिति घटप्रागभाव इति प्रतीतिः ॥ ७ ॥ एतदुदाहत्तुमाह । एतेनाघटो गौरवश्च व्याखातः ॥ ८ ॥ एतेनेत्युक्त

Page #108

का
चरक-संहिता।
दीर्धीवितीयः यत्राश्रिताः कर्मगुणाः कारणं समवायि यत् ।
तद्रव्यं समवायी तु निश्चेष्टः कारणं गुणः ॥ २३॥ प्रकारेणाभावप्रत्ययेन अघटो गौघटाभावो गौरधर्मश्च गोधाभावो गौः परश्चातः। अतो गोः परो घटो गवाभावो घट। तथा धर्मश्च गोः पर इति गवाभावो धर्म इति प्रतीतिः। एवं सति निविशेषेण प्रयोगे भावमात्रतया प्रतीतिः। यथा गौरिति गोखजातिविशिष्टसास्नादिमन्नीलपीतादिनिखिलद्रव्यविशेषो गौरिति भावतया प्रतीतो, नीलो गौरिति तद गोसामान्यात् पृथक क्रियते नीलो गौरिति तन्नीलातिरिक्तगवप्रतिषेधे नीलगवाभावः पीतादिगव', पीतादिगवाभावो नीलगव इत्येवं सव्वमभावो भावेष्वितरेतराभावसिद्धेरिति समम् ॥ ८॥ अत्र प्रश्नः। कथमन्यश्चास्तम्भश्च ।।९॥ न स्तम्भोऽस्तम्भस्तम्भाभावः कथमन्यश्च स्तम्भाभावादन्यश्च। स्तम्भाभावो. घटादिघटाद्यन्यश्च स्तम्भ इति। भावेवितरेतराभावसिद्धः ॥९॥ एवमव्यतिरेकप्रतिषध अभेदाख्यसम्बन्धाभाव दर्शयित्वा प्रागभावमुदाहरति। अभूतं नास्तीत्यनर्थान्तरम् ।। १०॥ यन्नाभूत् तन्नास्तीति पागभावः । यन्नास्ति तन्नाभूदिति तुल्योऽर्थः ॥१०॥ अवयतिरेकप्रतिषेधे प्रत्ययसामानाधिकरण्यसम्बन्धाभावमुदाहरति। नास्ति घटो गेह इति सतो घटस्य गेहसंसर्गप्रतिषेध इति। अस्तिपदसमानाधिकरणो घटः कर्त्त पदं गेह इत्यधिकरणपदं कारकखार्थ, गेहे घटोऽस्तीति प्रसज्य प्रतिषिध्यते नेति गृहे घटस्य सतो भावस्य संसर्गस्य प्रतिषेधो विभाग इति सर्वमभावो भावेवितरेतराभावसिद्धरित्यनेन सममिति । पृथक्वाभावः समवायः समवायाभावः पृथक्वमित्यविरोधोऽतः कथमभावोऽतिरिक्तोऽस्तीति नाभावः सप्तमः पदार्थ इति। अनयैव रीत्या घटवति भूतले समवायेन घटो नास्तीत्यादावपि सर्वत्र समान्वयः। इति व्याख्यातः समवायः ।। २२॥
गङ्गाधरः---अथोदिष्टानां सामान्यादीनां पप्णां सामान्यविशेषसमवायानां सलक्षणं निई शं कृत्वा द्रव्यगुणकर्मणान्तु निर्देशमात्र कृत्वा क्रमेण लक्षणान्याह, यत्राश्रिता इत्यादि । -इह कारणमित्युक्तया कार्यामिति
चक्रपाणि:--द्रव्यलक्षणमाह, यत्र त्यादि । --यत्राश्रिता यत्र समवेताः, कर्म च गुणाश्च कर्मगुणाः । कारणं समवाथि यदिति --समधायि कारणं यत, द्रव्यमेव हि द्रव्यगुणकर्मणां सम

Page #109

६७
म अध्यायः]
सूत्रस्थानम् । चोक्तं भवति। कार्यमारभमाणे यत्र कारणे कर्मगुणा आश्रिता भवन्ति काये जायमाने जायमानतत्कर्मगुणाश्रयः सन् यत्कारणं समवायि तत्कायें समवायि भवति, तत्कारणं द्रव्यमुच्यते। समवैतुं सजातीयविजातीयरूपेण परिणमदेकीभवितुं शीलमस्येति समवायि कार्यरूपेण परिणमदेकीभावि समवायि। कारणं-कारयति यत् तत्कारणम् । लक्षणस्यास्य लक्ष्य प्रानिर्दिष्ट खादिनवकम्। द्रव्यगुणयोः सजातीयारम्भकलं साधम्र्यम्। द्रव्याणि द्रव्यान्तरमारभन्ते गुणाश्च गुणान्तरम् । कासाध्यं कम्मे न विद्यते। खादिद्रव्याणि खादिसजातीयद्रव्यान्तरमारमन्ते न तु खादीनि वाय्वादिद्रव्यान्तरम्, शब्दादिगुणं कर्म वा। गुणाश्च शब्दस्पर्शादयः शब्दादीन् गुणान्तरानारभन्ते न तु स्पर्शादीन् गुणान् न वा खादीनि द्रव्याणि कर्माणि वा। इत्येवं सजातीयारम्भकवं द्रवयगुणयोः स्वभावसिद्धमस्ति। कर्म तु सजातीयमानं कर्म नारभते न च कर्मासाध्यं विद्यते। कार्यारम्भे चिन्त्याचिन्त्यक्रियाहेतुभूतं तु कारभते। तथा च । सक्रियाणि वायुतेजोऽम्बुप्रथिवीमनांसि स्वभावसिद्धानि खात्मकालदिशश्च निष्क्रियाः स्वभावसिद्धाः । खादीनि पञ्च भूतानि सगुणानि मनश्च सगुणम् । आत्मकालदिशो निगुणाः। नवैतानि यदा देवनरादीनि आरभन्ते तदा सक्रियाणां वारवादीनां कर्मभिः खात्मकालदिशां संयोगे जाते पुनविभागे पुनः संयोगे पुनर्विभागे चैवं नवानां पुनः पुनः संयोगविभागाभ्यां खात्मकालदिशां क्रिया जायन्ते, गुणाश्चानभिव्यक्ता ये शब्दबुद्धिशीतोष्णवर्ष लक्षणकृद गुणापेक्षाकृद गुणास्तेऽभिव्यज्यन्ते। इति तेऽनभिव्यक्ताः शब्दादयो गुणा व्यक्तशब्दश्लक्ष्णादीनारभमाणाः खात्मकालदिग्भिरारभ्यमाणाः खात्मकालदिश आश्रयन्ति जायमानाः क्रियाश्चेत्येवं जायमानकर्मगुणानाश्रयन्त्यः खात्मकालदिशः कार्य समवयन्ति। एवं वाय्वादयः पञ्च वायवादीनि पञ्चारमन्ते तेषां गुणाश्चाव्यक्ताश्च खरवादयो व्यक्ताश्च स्पर्शादयो व्यक्तानेव खरवादीन् स्पर्शविशेषादीन गुणान् आरभन्ते । क्रियाश्च क्रियान्तराण्यारभन्ते । ते च गुणाः ताश्च क्रिया जायमाना जायमानान् वाय्वादीनाश्रयन्तीत्येवं जायमानक्रियागुणान् आश्रयन्तो वाय्वादयः कार्ये 'समवयन्ति। इत्येवं जायमानक्रियागुणवन्त
वायिकारणम्, समवायिकारणञ्च तत् यत् स्वसमबेतं कार्यं जनयति । गुणकर्मणी तु न स्वसमबेतं कार्यं कुरुतः, अतो न ते समवायिकारणे। एतत्कर्मवत्त्वं हि दन्यस्य गुणादिपञ्चपदार्थ

Page #110

ह८
चरक-संहिता। [ दोर्घजीवितीयः एव नव खादयो भावा द्रव्याणि भवन्ति। न च ते जायमानाः कर्म गुणाः खस्योपादानकर्मगुणानाश्रयन्ति । नापि ते तत्तत्कर्म गुणानामुपादानभूताः कर्म गुणा जायमानकर्मगुणानाश्रयन्तः कार्ये समवयन्ति। सामान्यविशेषौ तु सत्ताख्यो समवायरूपौ द्रव्येषु गुणेषु कर्मसु यावन्तौ तावन्तौ तेषामेकखपृथक्वकरौ न जायमानकर्मगुणानाश्रयन्ती कार्ये समवयतः ( ?) न चैवं समवायश्च एकखपृथक्त्वमेलकखकारणत्वेऽपि समवायिकारणवाभावादेषां न द्रवयत्वम्। अस्तु क्रियावत् समवायि कारणं द्रवयमिति किमर्थ गुणेति ? वायवादीनां कर्माणि यदा चिन्त्याचिन्त्यक्रियाहेतुकण्यिारभन्ते तदा तान्यप्येकीमूय यत्कर्मरूपेण परिणम्यन्ते तत्कर्म तत्तदुपादानकर्मवदेव भवति । तदुपादानक्रियावत् सत् कर्मसमुदायात्मके काये नरादौ चिन्त्याचिन्त्यक्रियायां कारणं समवैति । यथा खाद्यारब्धखादीनि शन्दाद्यारब्धशब्दादयश्च समुदाये कार्य तन्नरादौ, शारीरावयवादिकारणानि समवयन्ति। तदुपादानक्रियावत्कर्मवयात्तार्थ गुणेति। गुणाश्रयत्ववचनेन जायमाना गुणाः कारणपदेन ख्यापितास्तद गुणसमभिवयाहारेण कर्मग्रहणात् कापि जायमानं ख्यापितं न तूपादानभूतं कर्म प्राप्यते । गुणशब्दानुपादाने क्रियावत् समवायिकारणमितिमात्रोक्तो तु न जायमानक्रिया प्राप्यते । काव्ये यत् कारणं क्रियावदित्येवमात्र प्राप्यते तच्च तदुपादानीभूतक्रियावत् कापि भवति। यत्कारणं कार्यमारभमाणं गुणमाश्रयत् समवैतीत्युक्तौ हि स्वस्वगुणवत्त्वसिद्धौ सत्यां तत्तद गुणापायासम्भवात् पुनर्गुणवद्वचनं वयर्थमिति कार्यारम्भे जायमानगुणा एव प्राप्यन्ते .तत्समभिक्याहारेण निर्देशात्, कर्मापि कार्यारम्भे जायमानं गृह्यते न तु प्राक्सिद्धं कर्म गृह्यते। प्राक्मसिद्धकर्मग्रहणे खात्मकालदिशां क्रियाभावान्न द्रवयत्वं स्यादिति । अस्तु तर्हि गुणवत् समवायि कारणं द्रव्यमिति। नैव भवति । यत् कारण गुणवत् सत कार्ये समवैति तद द्रव्यमिति हि प्राप्यते । गुणाश्च काणि च गुणान्तरं सजातीयमारभमाणा मिलिबँकखमाश्रयन्तः कार्ये समवयन्ति। यथा खादिभिरारभ्यमाणे काय्ये तेजोऽम्भूमिषु सिद्धा लोहितशुक्लकृष्णवर्णाः सजातीयानि लोहितशुक्लकृष्णरूपाणि आरभमाणा
व्यावृत्तिमात्रलक्षणकथनं, न तु स्वजातीयव्यापकविजातीयव्यावर्त्तकलक्षणकथनम् ; येन कर्मसमवायो नाकाशादीनां वर्त्तते, तेन लक्षणानुगतं विजातीयव्यावृत्तं द्रव्यस्य लक्षणं गुणवत्त्व

Page #111

१म अध्यायः ।
सूत्रस्थानम् । मिलिबैकखमापन्नाः पीतरूपवन निष्पद्य कार्य नरादिदेह समवयन्ति । इत्यत उक्त गुणोऽपि विभाव्यते गुणेनापीति कणादैन । एवमेव गुणवत् समवायि कारण गुणः स्यात् । कार्यगुणा न ह्ये कगुणारब्धाः स्युः। एवं कर्मापि वाय्वादीनामनेकेषामनेककर्मभिरारभ्यमाणमेकलमापन्नं सत् कार्ये समवैति ; यथा मणिविशेषे विषवारणादि कर्म । न च ते गुणाः कर्माणि च द्रक्याणि संशायन्ते क्रियावत्त्वाभावात्। द्रवयाणि गुणाश्च कर्माणि च यथा द्रक्यान्तरं सजातीयं गुणाश्च गुणान्तरं कर्माणि च सजातीयविजातीयकान्तरमारभ्य कार्यद्रवयाप्यारभन्ते तद्विस्तरेणात्रेयभद्रकाप्यीये शारीरस्थाने च व्याख्यास्यन्ते।
अथेन्द्रियाणि मनःश्रोत्रादीनि कार्यद्रवयाणि। न प्रकृतिभूतानि खादीनि द्रवयाणि। उक्त ह्य तत् कणादन । ( ततपुनः ) पृथिवयादि काय्यद्रव्यं पुनः शरीरेन्द्रियविषयसंक्षकमिति। ननु द्रवयारब्धवात् काय्यद्रवयं, "सेन्द्रियं चेतन द्रव्यं निरिन्द्रियमचेतनम्” इत्युक्तम् । मनःश्रोत्रादीनि किं खादिभिरनिन्द्रिौद्रव्यैर्विजातीयान्यारभ्यन्त इति चेन्न । मनःश्रोत्रादीनि ह्यात्मकार्याणि वक्ष्यन्ते । तत्रात्मा प्रत्यगात्मोच्यते यः सूक्ष्मशरीरादिसमुदायात्मको वीजधर्मा। स खलु जायापत्योः संयोगेऽदुष्टप्रच्युतशुक्राविसंयोगमदुष्टगर्भाशयगतमवक्रम्यानुप्रविश्य पूर्वतरमाकाशं स्वस्थाकाशेन सृजति, ततः क्रमेण वाय्वादिना वाय्वादीन् सृजति सत्त्वादिना च सत्त्वादीन् कालेनाणुना। ततः स्वकृतान्येकैकाधिकानि खादीनि पञ्चैव भूतानि तदात्मस्थाहकारिकाणि श्रोत्रादीन्याश्रित्य शरीरे जायमाने त्वेकीभूय शारीर श्रोत्रादिकं पञ्चेन्द्रियरूपेण निष्पद्यन्ते। तथा कर्मेन्द्रियाणि चाहङ्कारिकाणि तदात्मकृतभूतैरारभ्यन्ते। मनचाहतारिकम् आत्मकृतैस्तैः सत्त्वादिगुणैरेकैकाधिकैस्त्रिभिरारभ्यते त्रिविध सात्त्विकं राजसं तामसञ्चेति, तद्विस्तरेणात्र वक्ष्यते। इत्येव भौतिकवाद दशेन्द्रियाणि प्रकृतिभूतव्यनिर्देशे निर्दिष्टानि न कृतानि । मनस्तु कार्यद्रव्यमपि न भौतिकं न कालिकं न चात्ममयं न दिङ्मयमित्यतः 'पृथगुक्तम् । एतदविद्वांसो मनो भौतिकमाहुः। अन्नमशितं त्रेधा विधीयते । तस्य
समवायिकारणत्वञ्च बोद्धव्यं ; यदुत्पन्नमात्र द्रव्यं प्रथमक्षणे निर्गुणं तदपि द्वितीयक्षणावश्यम्भाविगुणवत्तया तद्योग्यत्वाद् गुणवदिति मन्तव्यम्। वैशेषिकेऽप्युच्यते “क्रियावत् गुणवत् समवायिकारणं द्रव्यं" तत्रापि च यथेह व्याख्यातं तथैव व्याख्यातम् ।

Page #112

चरक-संहिता। [दीर्घञ्जीवितीयः यः स्थविष्ठो भागस्तन्मलं, यो मध्यमस्तन्मांस, योऽणिष्ठस्तन्मनः। अन्नमयं हि सौम्यमन इति वेददर्शनात् । तन्न, सा हि श्रुतिर्जातोत्तरकालम् आहारांशेन मनःपोषणवचना न खारम्भकवचना इति। अथ क्रियावद्वा गुणवद्वा समवायिकारण वा द्रव्यमित्युक्तो घटादिसमुदायस्य क्रियागुणाश्रयखात् स्वस्मिन् द्रव्यत्ववारणाय समवायिकारणमिति वक्तव्यं, न क्रियावन्मानं द्रव्यं खात्मकालदिशाश्च क्रियावत्त्वाभावात्। समवायिकारणमिति न द्रव्यं गुणानां वारणाय कम्मे ति। संख्यापरिमाणपृथक्त्वपरखापरखगुणाः द्रव्येषु गुणेषु कम्मसु च वर्तन्ते, तेन गुणवद द्रव्यमिति न भवति । कश्रियसमवायिकारण द्रव्यमित्युक्तो कर्मशब्देन जायमानकर्मणोप्राप्तिः खात्मकालदिक्षु क्रियावत्त्वाभावान्न तेषां द्रव्यवं स्यात् । गुणवत् समवायि कारण द्रवयमित्युक्तौ संख्यादिगुणवत्त्वाद गुणकर्मणोद्रव्यत्वप्रसङ्गः । इत्थञ्च द्रव्यत्वं कमगुणाश्रयत्वसमवायिकारणत्वोभयरूपमेवेत्याहुरेके। परे तु कर्मणा सहिता गुणाः कर्मगुणाः, न तु कर्म वा गुणा वा ; तेन परत्वादिगुणानां कम्मेणा सहितत्वासहितत्वस्वभावेन समवायिकारणत्वेऽपि तदाश्रयत्वेन न द्रवयवं कर्मरहितवं कर्मसहितखमात्रस्वभावगुणरहितत्वं कर्मवतामेव कर्मसहितत्वस्वभावगुणवत्त्वं न त्वन्यस्येति ख्यापितं भवति। तथा च शब्दादीनां गुर्वादीनां बुद्धेः प्रयत्नान्तानाञ्च गुणानां कर्माण्यत्तित्वात् कर्मरहितत्वमात्रस्वभावानां कर्मारहितानामाश्रयत्वं खात्मकालदिशाञ्चोपचारिककर्मवत्त्वेन शब्दाद्याश्रयत्वम् । कर्मासहितत्वासहितत्वस्वभावानां परत्वादीनान्तु द्रव्यगुणादिषु सर्वत्रैव वृत्तिर्न च सा नियम्यत इति । कारण कारयति, क्रियाहेतुः, कारण येन विना यन्न भवति, तस्य तत्तद भवति ; तच्च त्रिविधं-जनकमा समवायि चेति, तद द्विविधं निमित्तम् ;समवायिकारणन्तु तत् यत् खादिकं शब्दादयः कर्म च । शब्दादिगतपरत्वादिक कर्मगतश्च परत्वादिकं तदेतत् सर्व यथायथं मिलित्वैकत्वेन परिणमत्यतः कार्यरूपं विशिष्टापूर्वमेकं भवति तत्तत्सर्वं तस्य कार्यस्य समवायिकारण यथातथं भवति ; सुतरां द्विविधं समवायिकारणं भवति । एकं समवायानुयोगिरूपं. द्वितीयं समवायप्रतियोगिरूपं तयोर्मध्ये खेकस्मादपरं विशेषयति ।
गुणलक्षणमाइ समवायीत्यादि।-समवायीति समवायाधेयः ; तेन व्यापकद्रव्येभ्यो , निष्क्रियेभ्य आकाशादिभ्यो गुणब्यावृत्तिः, न ह्याकाशादयः समवायाधेयाः ; निर्गतश्चेशायाः

Page #113

१०१
म अध्यायः
सूत्रस्थानम् । यत्रेत्यादि । कर्मगुणा यत्राश्रितास्तद यद यस्य कार्य्यस्यारम्भे कर्मगुणाश्रयीभूतं सत् समवायिकारणं तत्क्रियया विक्रियमाण कार्यरूपेण परिणामि भवति, तत्तस्य कार्यस्य द्रव्यं नाम कारणं भवति । तद यथा । सत्त्वात्मशरीरेतित्रयात्मके पुरुष खल्वारभ्यमाणे वायुतेजोजलभूभिमनसां क्रियाभिः सर्वेषां नवानां संयोगे तत्तक्रियाभिरुपचरितक्रियावन्त आकाशात्मदिक्काला भवन्तो वाय्वादिभिः सह मिलिखा तत्तत्पुरुषरूपेण परिणमन्त एव नवैव तस्य पुरुषस्य समवायिकारणानि भवन्तीति। खादीन्यात्मा मनः कालो दिक् चेति नवैव पुरुषस्य द्रव्याणि, द्रतिक्रियया यद रूपान्तरेण यत्परिणामि तत् समवायिकारण तस्य कार्य्यस्य तद द्रव्यं नाम कारणमिति योगरूढ़मिद बोध्यम् । कम्मेयुक्तया कार्यारम्भकाणां कार्यवेन परिणमने स्वस्वकम्भव हेतुरिति ख्यापितं न हि स्वस्त्रक्रियां विना परस्पर संयोगः स्यात् तत्संयोगाधीनश्च तद द्रव्यगुणानां परस्परं समवायः कम्प्रणाञ्च परस्परं समवायश्च स्यात् तत्तद्रूपेण परिणामश्च लभ्यते। गुणानुक्तौ तत्तत्कार्यारम्भे खादीनां प्राधान्य न ख्याप्यते गुणारम्भकखं च खादीनां सम्भाव्यते। कालदिशोः निगु णयोश्च कार्यारम्भे सक्रियवावादिक्रियया शेषैः सह संयोगे तद्वाय्वादिक्रिययोपचरितक्रियावत्त्ववत् खादिगुणोपचरितगुणवत्त्वञ्च न प्राप्यते । तस्मात् तदुपचरितगुणवत्त्वेन कार्यखेन परिणामार्थं गुणा इति पदम् । आश्रिता इति पदेन कार्यारम्भे गुणकर्मणामप्राधान्य ख्यापितम् । द्रव्यस्य द्रव्यात्मकमारम्भे समवायिकारणवं ख्यापितं न तु गुणकर्मारम्भकतमिति। समवायीत्युक्त्या कार्यानारम्भकाणां कर्मगुणवतां तत्कायें द्रव्यख व्यवच्छिन्नम्। यथा घटादिकार्यस्य नात्मा मनश्च द्रव्यं कम्मगुणाश्रयोऽपि न घटारम्भे घटस्य समवायिकारणमात्मा मनश्चास्ति । इत्येवं तुल्यकार्यकरत्वं कार्ये गुणकर्माश्रयसमवायिकारणलं खादीनां नवानां सामान्य तथाविधसमवायो वा। पुरुषाणाञ्चैतानि तुल्यनिमित्तकत्वसामान्यानि। कर्म च गुणाश्च यत्राश्रितास्तत् समवायिकारणं यद्भवति तद्र्व्यं तस्य काय्यस्येत्यर्थः। परखाद्याश्रया अपि शब्दादयो गुणा न कश्रियास्तेन शब्दादीनां द्रव्यखवारणाय कम्मतिपदम् । एवं कापि परखाद्याश्रय
निश्चरः, चेशानिर्गत्या चेह चेशाशून्यत्वं तथा चेराव्यतिरिकत्वञ्चोच्यते, तेन चेयारूपात् कर्मणो व्यावृत्तिः, तथा क्रियाधारत्वयोग्येभ्यो मूर्तद्रव्येभ्यो व्यावृत्तिः सिद्धा ; गुणस्य "कारणम्" इत्यनेन

Page #114

१०२
चरक-संहिता। [दीर्घजीवितीयः समवायिकारण भवदपि न कर्माश्रय इति। कालखात्मदिशां कर्माश्रयखाभावेऽपि गुणाश्रयखाद, द्रव्यसमिति। आश्रयः समवायिकारण द्रव्यमित्युक्तौ बाश्रयाश्रितखनियमाप्राप्तौ समवायिनां खादीनामाश्रयवं शब्दादीनां कर्मणश्चाश्रितखमित्युपदेशार्थ कर्मगुणा इति स्फुटमुक्तमित्येके यदव्याचक्षते, तदपि प्रायेणानपवादं, परन्तु शब्दादिसमवाययोगिखमाकाशादीनां प्रसिद्धमस्ति। कार्यन्तु यत् पुरुषघटादिकं तत्राकाशादीनां शब्दादीनाञ्च कर्मणश्च समवाया दृश्यन्ते न ह्याकाशादिषु शब्दादीनां यः समवायः स पुरुषघटादिकायें पूर्वमेव हि शब्दादिमत्तयाऽऽकाशादीनां प्रसिद्धिरस्ति । तस्मात् समवायिकारण द्विविधं प्रधानमप्रधानञ्च, तयोपिनाथमाह। यत्रेत्यादि, सर्वमन्यत्तुल्यमित्यपरे। अत्राप्याहुरन्ये उपदेशार्थलक्षणे साधाराधेयखख्यापनायाधिकपदोपादाने गौरवं भवति तथा कानाश्रयतेऽपि गुणाश्रयखेनात्मकालव्योमदिशां द्रव्यखवत्कर्मानाश्रयत्वेऽपि परखादिगुणाश्रयत्वात् शब्दादीनां कर्मणश्च द्रव्यत्वापत्तिः स्यादिति ; तस्मादेवं व्याचक्षते। कम्मलक्षणे वक्ष्यमाणस्य कर्त्तव्यस्येत्यस्यात्रान्वयात् कारणमित्युक्तवार्थादेव लब्धस्य कार्यस्येति बोध्यम्। __समवायीति-समवैतु' शीलमस्येति तत् समवायि, विलक्षणानेक यथायथं खादिकं तच्छब्दादिकं तत्कर्म च तच्छब्दादस्तत् कम्मेणश्च परखादिकं यदेतत् सर्च मिलिखा परिणम्य कार्यत्वेनैकीभवितुं शीलं यस्य, खादि-शब्दादि-स्पन्दन-तत्तदीयं परखादि यावत्तत् समवायि । तच्च द्विविध-कर्तृ भूतखेन मुख्यम् अकत्ते भूतखेन गौणम् ; तत्र मुख्यस्य गौणाद. व्यावृत्तार्थमाह यत्रेत्यादि। यस्य काय्यस्य यद्यत् समवायि कारणं खाद्यादिकं तेषु मध्ये तस्य कार्यस्य समवायिकारणभूतं कर्म समवायिकारणभूताच गुणा यत्र समवायिकारणे आश्रिता एव न खनाश्रिताः समवायेन वर्तितु योग्यास्तत् समवायिकारणं तस्य कार्यस्य द्रव्यमित्यर्थः । यथा घटादौ पुरुषादौ च खादिनवकम् । कर्म च गुणाश्च परखादिगुणाश्रया अपि न कदाप्यनाश्रिता नियमतो यथायथं खादित्तिकवात् ततः कर्मगुणाश्च न द्रव्याणि भवन्ति । खात्मकालदिशां गुणाश्रयखात् मनोवाय्वादि
चाकारणेभ्यः सामान्यविशेषसमवायेभ्यो व्यावृत्तिः सिद्धा। कारणत्वन्तु विभुद्रव्यपरिमाणान्त्यावयविरूपादिषु लक्षणीयेषु गुणेषु नास्ति, तेन भागासिद्धं लक्षणं स्यात्, अतः कारणत्वेनेह

Page #115

१म अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
१०३ सक्रियद्रव्यान्तरसंयोगेनोपचरितक्रियावत्वादपि वाय्वग्निजलभूमनसां गुणकाश्रयखात् द्रव्यवं समन्वितं न चाधिकरणघटायाश्रितखादनुपपन्न घटादीनां मृदायधिकरणानां घटादिषु समवायिकारणवाभावात् । इति समवायिकारणे इति द्वे पदे, तेन च घटादिस्थकर्मगुणानां घटाद्याश्रितखनियमेऽपि तद्घटादौ तेषां स्वस्य समवायिकारणवाभावान्न स्वत्य स्वद्रव्यत्वम् । श्यामामकपालमालासंयोगाजाते श्यामामघटे वह्निना पाकादन्यतमकपाले रक्तो वर्णोऽन्यत्र कपाले कृष्णो वर्ण आहितः सन्नाश्रित एव समवायिकारणञ्च पूर्व सर्व कपालं घटरूपत्वे तु कार्यमेव पृथकत्वेन कपालत्वेन ज्ञातत्त्वे समवायिकारणलेन ज्ञानदशायां तत्रस्थ एवाहितरक्तकृष्णादिर्न तद्धटादेः समवायिकारणमिति ; तेषु मध्ये तस्य कार्यस्य समवायिकारणभूतं कम्मंगुणाश्चेति पदम् । कर्मगुणाधिकरणवेन खादीनां प्राधान्यं खाद्याश्रितखनियमेन कम्मगुणानां गौणवं ख्यापितं भवति। यत्राश्रिता एव गुणा इत्युक्तौ तु गुणानामप्राधान्यं खादीनां प्राधान्यं ख्याप्यते न तु कर्मणोप्राधान्यं प्राधान्य वेति मनसि कृखा कर्मगुणा इत्युक्तं, तथा यत्राश्रितमेव कम्मेत्युक्तौ च बोध्यम्। कर्माश्रयखवचनेन च द्रव्याणां खादीनां कर्त्त लेन च प्राधान्यं ख्यापितं न तु केवळाधारवेन। कर्मगुणानाञ्चाकत्ते त्वेन चाप्राधान्यं ख्यापितं न तु केवलाश्रितखेनेति । कर्ता हि कारके स्वतत्रः प्रयोजको हेतुश्चेति । तत्र स्वतन्त्र-प्रयोजकयोरधीनः कर्मरूपहेतुः कर्ता तयोराश्रितलादिति। तत्र स्वतन्त्रः कर्तापि त्रिधा-क्रियाजनकप्रयत्नवान् मुख्यः, फलजमककारकान्तरव्यापारजन्यतजनकव्यापारवान् परः, स्वेतरसंयोगादितरव्यापारण जनितव्यापारवत्तयोपचारादपर इति ; द्वौ भाक्तो, तेनात्मा चैतन्यात् क्रियाभावेऽपि मुख्यकर्ता, चेतनपुरुषश्च तद द्वयवत्त्वात् मनोवाय्वग्निजलभूमयस्तु चैतन्याभावात् प्रयत्नाभावात् क्रियावत्त्वाच्च मध्यमा भाक्तकर्तारः । खकालदिशामचैतन्येन प्रयत्नाभावात् क्रियाभावाच्च मनोवाय्वादिसक्रियसयोगादुपचरितक्रियावत्तादधमभाक्तकत्र्त समिति। कर्मगुणानान्तु चैतन्याभावे प्रयत्नाभावात् स्वाभाविकोपचरितोभयक्रियाभावाच न त्रिधान्यतमकर्त्त खमिति । - अथान्ये वयाचक्षते-यत्र समुदायलक्षणे काय्य घटपुरुषादौ
भावरूपकारणाव्यभिचारि सामान्यवत्त्व लक्षणतया बोद्धव्यम्, तच्च सामान्यवत्त्व सव्वगुणध्यापकं सामान्यादिन्यावर्तकत्वञ्च सामान्यादीनां सामान्यवत्त्वाभावात् ; किंवा विभुद्रव्यपरि

Page #116

चरक-संहिता। [ दीर्घजीवितीयः यत् समवायिकारणमाश्रिताः कर्मगुणास्तत्कर्मागुणाश्रयसमवायिकारण तस्य काय्यस्य द्रव्यम् । यथा पुरुषे कार्य शुक्रशोणितिकानि पञ्च भूतान्यात्मा सूक्ष्मशरीरी मनः कालो दिगात्मजानि पञ्चभूतानि रसजपञ्चभूतानीति क्रमिकजातकरचरणादिकं सर्व समवायिकारण, तदाश्रिता एव तत्तदीयाः कर्मगुणाः समवायिकारणानीति, तत्सर्च तत्कर्मगुणाश्रयस्तत्पुरुषस्य द्रव्यम् । एवं घटादौ बोध्यम् । तत्र ह्यात्मा केवलो निष्क्रियः पूर्वं ततो मनसा संयोगात् तक्रिययोपचारात् सक्रियः स्यान्मनश्वाचेतनं तस्य चैतन्येनोपचाराचे तनं स्यादिति। कालः क्षणादिः गर्भशरीरावयवोपचये समवायी सन् कारणं भवति–न हि कालप्रकर्षमन्तरेण तत्क्षण गर्भशरीरादुापचयापचयो सम्भवतः। दिशश्च खोपाधिविशेषप्राच्यवाचीप्रतीच्युदीच्यादिभिविशेषितदेशाधिकरणे गर्भशरीराद्यवयवबलवर्णप्रकृतिसत्वसात्म्यवाग्वीर्यादिविशेषहेतुतया समवायिन्यः सत्यः कारणानि भवन्ति । एवमाकाशश्च वाय्वादिसक्रियसंयोगेन यथावृतं सूक्ष्पवृहन्मध्यमशुषिरलाघववैशद्यहेतुक्रियावत् समवायिकारणं भवतीति । यदि हि खात्मकालदिशामुपचारेण कम्मैवत्त्व न मन्यसे तर्हि तेषां कार्योपदर्शनमनागमं स्यादिति। कार्यस्य घटादेस्तद गुणानाञ्च तत्कर्मणाश्च कार्यभूतापरद्रव्यसंयोगेन जाते त्वेकीभूते द्रवये समवायिकारणखात् तेषु तदाश्रिताश्च कम्मेगुणास्तद द्रव्यं तस्य कार्यस्येति घटादिकमिति बोध्यं, यथा शुण्ठीकणामरिचानां संयोगाज्जातं यदेकं विशिष्टापूर्वद्रव्यं तत्र समवायिकारणानि शुण्ठ्यादीनि । तत्र तत्र च कर्मगुणाः सन्ति तत् तच्छुण्ठ्यादीनि तदेकद्रव्ये द्रव्याणि तदीयकम्गुणाश्च कर्मगुणा इति बोध्यम। यह तु कर्मगुणा यत्र काव्ये आश्रितास्तत्र यत् कम्प्रेगुणेभ्योऽन्यत् समवायिकारण तत् तस्य कार्यस्य द्रव्यमित्यर्थः। यथा पुरुष गमनादि कर्म रूपादयश्च गुणा आश्रिताः, तत्पुरुष तद गमनादिकम्मणो रूपादिगुणेभ्यश्चान्यद, यद, यत् खादिकं शुक्रशोणितपाणिपादादिकं समवायिकारण तत् तस्य पुरुषस्य द्रव्यम्। सामान्यविशेषौ तु समवायिनावपि द्रव्यगुणकर्मरूपावेव जातिजन्मरूपौ तु समवायो समानासमानप्रसवात्मको न तदुत्पत्तौ कारणे अपि तु वृद्धिहासयोरेकखपृथकवयोश्च कारणे भवतः ।
मागान्त्यावयविरूपायन्तराणां कारणत्वदर्शनात् विभुपरिमाणान्त्यावंयविरूपादावपि कारणत्व. योग्यत्वमस्त्येबेति न भागासिद्धता कारणत्वस्य ; किंवा योगिप्रत्यक्षज्ञानहेतुतया विभुपरिमाणा

Page #117

'म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
१०५
समवायस्त्वपरो नास्तीति व्याख्यातं यत् तन्न । खादीनां शब्दादिगुणा वावादीनाञ्च सन्नादिक पुरुषीयगुणकर्म प्रकृतिभूतत्वेन कार्य्यभूतद्रव्यगुणसमुदायात्मकपुरुष समवायिकारणत्वेन द्रव्याणि स्युरिति ।
अन्यच्च । कर्म्मगुणा यत्राश्रिताः समवायेन वर्त्तन्ते स्म तत्, समवायिकारणं यज्, तद द्रव्यं घटादिषु पुरुषादिषु च यानि मृज्जलादीनि श्यामपीतगुरुलाघवादयश्च स्पन्दनगमनादीनि च वर्त्तन्ते तेषां मध्ये यत्र मृज्जलादौ समवायेन कर्मगुणा आश्रिता, तन्मृज्जलादिकरूपं यत् समवायिकारणं तदेव घटादिकाय्यस्य द्रव्यम् । तथा मृज्जादि द्रव्यं खादिकमेवेति प्राहुः । परे तु समवायिकारणन्तु तत् । - यत समवेतं कार्यं भवति गुण कम्प्रेसवेवन्तु न कार्यय भवति न हि गुणकर्म्मणो कार्यं कुरुत इति, न गुणकम्मणी समवायिकारणे भवतः, भवतश्च असमवायिकारणे, इति तयोर्न द्रव्यत्वं यत् समवायिकारणं तद्द्रव्यमित्येव लक्षणमेकं कार्य्यरूपे arat द्रवत्वानुपपत्तिवारणाय लक्षणान्तरमाह, यत्रेत्यादि । यत्र समवायेन कगुणा आश्रिता वृत्तास्तदपि द्रवपं यथा घटादिकमित्याहुस्तन्न, दृश्यन्ते हि मृद वालुकादिसमवायिकारणीयगुणकर्नघटितान्येव घटादिषु गुणकर्माणि घटादिषु गुणकम्मणोः समवायिकारणान्येव ततसमवायिकारणीभूतद्रव्याणां गुणकर्माणि अन्यथाऽन्यथात्वेन गुणकर्म्मसम्भवापत्तेर्मृदादिगुणकर्मातिरिक्तगुणा हि न तत्र दृश्यन्ते । कारणगुणपूर्वको हि कार्य्यगुणो दृष्ट इति कणादकपिलादिवर्षिमतमिति । कश्चित् तु कर्म्माश्रयत्वोपदेशो द्रवंयस्य गुणादिपञ्चव्यवच्छेदार्थमात्रज्ञापको न तु सजातीयव्यावर्त्तनशापकस्तेन खात्मकालदिशां कर्माभावेऽपि द्रव्यत्वं गुणाश्रयत्वोपदेशश्च विजातीयगुणादिपश्चव्यावृत्तिज्ञापनार्थमिति, समवायिकारणत्वञ्च सजातीयविजातीयगुणकम्मणोः साम्शापनार्थमिति द्रव्यन्तूत्पन्नमात्र' क्षणमगुणं द्वितीयक्षणावश्यम्भाषिगुणवदिति यदुच्यते, तदप्युत्तरक्षणे यद गुणयोगावश्यम्भावित्वं स गुणस्तद द्रव्योत्पत्तिकाले कुत्र तिष्ठति किमुपादनकश्च कथं वा जातः, किं प्राय द्रव्योत्पत्तः पूर्व्यं जातः किं तुल्यकालं द्वितीयक्षणजातो वाऽथ प्रसिद्ध एवाजात इति । अथ किन्नु खल्वाकाशे तिष्ठति । प्राक्मसिद्ध एवाजातः खपुष्पवत्
दीनामपि कारणत्वं बोद्धव्यम् । एवम्भूतञ्च कारणत्वं यद्यपि सामान्यादिष्वपि चत्रिवनुगम्यते, तथापि समवायी स्वितिपदेन समवायाधारता तथा समवायाधेयता च युगपद्विषक्षिता, तेम १४

Page #118

१०६
चरक-संहिता। [ दीर्घजीवितीयः अश्वाण्डवद्वा यत्र च तिष्ठति तत एवोल्लम्फनेन तम् तदुत्पन्नद्रवयमाविशतीति। ____ अथ पुनरेतल्लक्षण व्याचष्टे। “यत्राश्रिताः कम्पगुणाः कारण समवायि यत् । तद वयमिति ।” कारणवचनेन कार्य इति ख्यापितम्। यत्र कार्ये कर्मगुणा आश्रिता भवन्ति तस्य यत् कारणं समवायि भवति न तु निमित्तं तस्य कार्यस्य तद द्रव्यम्। ये गुणाः सहजभावोत्पत्तौ नाभिवयक्ततया जाताः सहकारिकारणान्तरयोगे तु कार्ममारभमाणात् सहजभावात् तत्का-- रम्भककर्मणा काव्येऽभिवयज्यन्ते ते कम्मैगुणाः क्रियागुणा उच्यन्ते। तत्र तामसादेव खलु भूतादेरह काराज्जायमाने खे शब्दश्लक्ष्णसूक्ष्मल घुमृदुगुणा अनभिवयक्ततया जाता एव । वायो च मूक्ष्मविशदखररूक्षशीतलघुगुणा अनभिव्यक्ता जाता एव, स्पर्शस्तु साधारणो व्यक्ततया। तेजसि च विशदरूक्षलाघवसूक्ष्मतीक्ष्णोष्णगुणा अनभिव्यक्तत्वेन जाता एव, रूपन्तु साधारणं व्यक्तं जातम् । अप्सु च जायमानासु पिच्छिलमृदुसान्द्रसरमन्दशीतस्निग्धद्रव्यगुणा अनभिवयक्ता जाता एव, रसस्तु वयक्तः साधारणो जातः । पृथिव्यामपि स्थूलसान्द्रविशदस्थिरमन्दकठिनखरगुरुवगुणा अनभिव्यक्ता जाता एव, गन्धस्तु साधारणः प्रव्यक्त एव जातः। एवम्गत्मन्यव्यक्ताख्ये चतुविशे तत्त्वे कालानुपविष्टात् क्षेत्रवाधिष्ठितादनभिव्यक्तगुणरूपात् प्रधानात् कालेन क्षेत्रज्ञक्षोभणपूवकसङ्कोचविकाशाभ्यां प्रत्यक्तसत्त्वरजस्तमोगुणरूपेण निष्पद्यमानाजायमाने समसत्त्वरजस्तमोलक्षणे कालक्षेत्रप्रव्यक्तत्रिगुणप्रधानसमुदायात्मके संहते बुद्धिरत्यक्ता साधारणरूपा जातैव। तस्माज् ज्ञ आत्मेत्युच्यते चैतन्यं तु व्यक्तमेव जातमिति चेतनश्वोच्यते। मनसि च सात्त्विकादेव वैकारिकाख्यादहकाराज्जायमाने युगपजज्ञानोत्पत्तानुत्पत्तिहेतुगुणोऽव्यक्ततया जात एव। शब्द इवाकाशस्य न हि निगुण मनो जातमिति। काले चाव्यक्तात् वान्तनिविष्टकालांशेन सत्त्वादिगुणयुक्तेन जायमाने संवत्सरे चक्रवद्भ्रमणस्वभावे भावानां प्रत्यग्रभावसमभावापचयभावकृतपरिणामविरोधकृद्गुणस्वव्यक्त एव जात , शब्द इवाकाशस्य न हि निगुणः कालो जातः। दिशश्च प्राच्यादय आहङ्कारिकादाकाशाधिदेवताया दिशो, जायमानासु तासु प्राच्यादिषु
समवायकेवलाधारस्य विभुद्रव्यस्य तथा समवायकेवलाधेयस्य सामान्यादेश्च व्युदासः सिद्धो भवति ॥२३॥

Page #119

१०७
म अध्यायः]
सूत्रस्थानम्। देशनिष्ठासु तत्तद्देशाधिकरणे गभशरीराद्यवयवबलवणप्रकृतिसत्त्वसाम्यवागवीर्यादिविशेषहेतवो गुणा अनभिव्यक्ता जाता एव । शब्द इवाकाशस्य न, हि निगुणा दिशो जाता इति। . एते खलु स्वस्वसहजातानां खादीनां नवानामनभिव्यक्ता ये शब्दादयो गुणा देवनरादिचेतनाचेतनकायमारभमाणेभ्यः खादिभ्यः परस्परं पुनःपुनः संयोगविभागाभ्यामेकीभावे स्थूलाः सन्तः खादिभ्य एव यथास्वं शब्दादयस्ते तत्कार्यारम्भककर्मणाभिव्यज्यन्ते। ते तेऽभिव्यक्ताः शब्दश्लक्ष्णादयो गुणा देवनरादिषु खादिभ्यो जायमानेषु खादिष्वाश्रिता भवन्ति । तेषां जायमानानां खादीनां समवायिकारण प्रकृतिभूतानि खादीनि नव दिगन्तानि जातानां खादीनां द्रव्याणि । नैते कम्मगुणाः स्पर्शादिभ्यो जातेषु शीतोष्णादिस्पर्शादिषु आश्रिता भवन्ति। तस्माच्छीतादीनां समवायिकारणानि प्रकृतिभूतस्पर्शादयो गुणा न द्रव्याणि, न वा कम्मसामान्यविशेषसमवाया। अत एव वक्ष्यते"गुणा गुणाश्रया नोक्ता” इति। देवनरादेरुत्पादकाः पित्रादयस्तु यत्र कार्येषु खादिष्याश्रिताः कर्मगुणास्तेषां निमित्तकारणानि न समवायिकारणानीति, न ते पुत्रादेव्याणि। एवं कर्मणा निष्पन्ना गुणाः कर्मगुणा इति वा भवतु अथवा कारणवचनेन कार्य इति खाापनाद, यत्र कार्ये जायमाने जायमानाः कम्मगुणाः कर्माणि गुणाश्चाश्रिता भवन्ति, तेषां जायमानकर्मागुणाश्रयाणां यद, यत् समवायिकारणं तत् तत्तस्य तस्य द्रव्यमिति।
पूर्ववदनभिव्यक्ता गुणा एवाभिव्यज्यमाना जायमाना उच्यन्ते । स्पशरूपरसगन्धा इव प्रागेव व्यक्ता एव सङ्ख्या परिमाण पृथकख परखापरत्वे संयोगविभागौ सुखदुःखे इच्छाद्वेषौ प्रयत्नश्चेत्येते गुणा जाताः सहजा एवेति, स्पर्शरूप रसगन्धाः साधारणरूपाः पूज्वेपूव्र्वभूतानुप्रवेशे यात्मकादिषु वाय्वादिषु शीतोष्णखरस्पर्शरूपेण जायमानः स्पर्शः लोहितशुक्लकृष्णवर्णतया जायमानं रूपं खाद्वखादुरूपेण जायमानो रसः सौरभरूपेण जायमानो गन्धश्च न जायमाना उच्यन्ते। प्राक् साधारणखेन व्यक्ततयैव जातवादनभिव्यक्ततया जातास्तु येऽभिव्यज्यन्ते ते जायमानाः काव्ये जायमानेऽभिधीयन्ते । तदा स्पर्शाः शीतादयो रूपाणि लोहितादीन्येवमन्यान्यपि पृथक्त्वगुणवन्ति जायन्ते। न च तानि जायमानपृथक्त्ववन्ति, पृथक्लादयो हि प्रागेवाभिव्यक्ता न खनभिव्यक्ता इति ते शीतादयो न द्रव्याणि। कर्माणापि

Page #120

१०८
चरक-संहिता। [दीर्घजीवितीयःशब्दश्लक्ष्णादय इवाकाशस्यात्मनः कालस्य दिशां वायुतेजोऽम्भूनभसाञ्च जायमानानामभिव्यक्तानि जातान्येव कार्यारम्भे तु सहकारिकारणान्तरयोगेऽभिव्यज्यन्ते। न हि निष्क्रियाणि तानि जातानि। तत्र वाय्वादिषु पूर्वपूर्वभूतानुप्रवेशाद. यात्मकादिषु वाय्वादिषु सर्वतोगमनोद्धं ज्वलनाधोगमनमन्दाधोगमनान्यभिव्यज्यन्ते मनसोऽनवस्थितगतिः। पुनरासां खाद्यात्ममनःकालदिशां देवनरादिचेतनाचेतनकार्यारम्भे परस्परं भूयोभूयः संयोगविभागाभ्यां परिणामेन कार्यरूप आकाशे माई वशोषिर्यलाघवकराणि कर्माणाभिव्यज्यन्ते तदारम्भकादाकाशादेव। एवं कालस्य परिणामेन प्रत्यग्रभावादिना परिणामकराणि कर्माणाभिव्यज्यन्ते। दिशाञ्च तदुपाहितदेशाधिकरणे गर्भशरीराद्यवयवबलवणेप्रकृतिसत्त्वसात्म्यवागवीर्यादिविशेषकराणि कर्माणाभिव्यज्यन्ते। आत्मनश्च मनःप्रेरणादिकानि कर्माणि अभिव्यज्यन्ते तानि कार्यरूपानाकाशकालदिगात्मन आश्रयन्तीति, तत्र आश्रितानि कर्माणि। तस्माद, यत्र कार्ये काणि गुणाश्च जायमाना आश्रितास्तत्समवायि यत्कारण' तद द्रव्यं खादिनवकमेव न खधिकम् । आत्मनस्तु कार्यः प्रत्यगात्मा सक्रियः। वक्ष्यते च शारीरे-“निष्क्रियस्य क्रिया तस्य भगवन् विद्यते कथम्” इति प्रश्ने। “अचेतनं क्रियावच्च चेतश्चेतयिता परः। युक्तस्य मनसा तस्य निद्दिश्यन्ते विभोः क्रियाः॥” इति । ___ आत्मकालयोरारम्भकाणां कार्ये चात्मनि काले जायमाने कर्माणि गुणाश्च नाभिव्यज्यन्ते मनोदिगाकाशवायुतेजोऽम्बुभूमीनामारम्भकस्याहङ्कारस्य कार्येषु तेषु मनोदिगाकाशादिषु जायमानेषु च कम्माणि नाभिव्यज्यन्ते स्पर्शादयश्च गुणा वाय्वादिष्वभिव्यज्यन्ते इति । जायमानगुणाश्रयाणां वाय्वादीनां कार्याणां गुणाश्रयत्वेऽपि कश्रियवाभावादेषां नवानां समवायिकारणानि न द्रव्याणि भवन्त्यहङ्कारादीनि। यत्र कारणे कम्मगुणा आश्रितास्तत् कारण या समवैति तद द्रव्यं प्रागेव व्याखाातम्। ये तु खादीनि नवैव द्रव्याणि प्रागुत्पत्तावनभिव्यक्तक्रियाणि जातानीत्येवं न विदन्ति पूर्वपूर्वभूतानुप्रवेशाद, ग्रात्मकादीनि वावादीनि चखारि सक्रियाणि कार्यद्रव्याणि विषयसंज्ञकानि प्रकृतिभूतद्रव्याणि विदन्तो नैतद द्रव्यलक्षणेन लक्षयितु प्रभवन्ति व्याखवान्ति च बहुप्रकारेणेति ।
अर्थतदभिप्रायेणैव कणादनाप्युक्तं वशेषिके । प्रकृतिभूतानि पृथिव्यादीनि नव द्रव्याणि, प्रकृतिभूताः सप्तदशैव गुणाः, पञ्च कम्माणि। तद यथा-पृथिव्याप

Page #121

१म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
१०६
1
स्तेजो वायुराकाशं कालो दिग़ात्मा मन इति द्रव्याणि । रूपरसगन्धस्पर्शाः संखग्राः परिमाणं पृथक्त्वं परत्वापरत्वे संयोगविभागौ बुद्धय इच्छाद्वेषौ सुखदुःखे प्रयत्नाश्च गुणाः । उत्क्षेपणमवक्षेपणं प्रसारणमाकुञ्चनं गमनमिति कर्माणि । एषां लक्षणानि । - क्रियागुणवत् समवायिकारणमिति द्रव्यलक्षणम् । द्रव्याश्रय्यगुणवान् संयोगविभागेष्वकारणमनपेक्ष इति गुणलक्षणम् । (एकद्रव्यमगुण) संयोगविभागेष्वनपेक्ष कारणमिति कम्मेलक्षणम् इति । स्पर्शश्च वायोः । दृष्ट लिङ्गमित्यनुवृत्तम् । पृथिव्या गन्धः अपां रसः । तेजसो रूपम् । रूपरसगन्धस्पर्शant पृथिवी । रूपरसस्पर्शवत्य आपो द्रवाः स्निग्धाः । तेजो रूपस्पर्शवत् । स्पश वान् वायुः । त आकाशे विद्यन्ते । सर्व्वाधार तैव दिकालयोः । निष्क्रमणं प्रवेशनमित्याकाशस्य लिङ्गम् । अपरस्मिन् परं युगपच्चिर क्षिप्रमिति काललिङ्गानि । नित्येष्वभावादनित्येषु भावात् कारणे कालाख्येति । इत इदमिति यतस्तद्दिश्यं लिङ्गम् । आदित्यसंयोगाद, भूतपूर्व्वाद भविष्यतो भूताच्च प्राची । तथा दक्षिणा प्रतीच्युदीची च । एतेन दिगन्तरालानि व्याख्यातानि । प्राणापाननिमेषोन्मेषजीवनमनोगतीन्द्रियान्तरसञ्चारा बुद्धिः सुखदुःखेच्छाद्वे पप्रयत्नाश्वात्मनो लिङ्गानि । प्रवृत्तिनिवृत्ती प्रत्यगात्मनि दृष्टे परत्र लिङ्गम् । आत्मेन्द्रियार्थसन्निकर्षे ज्ञानस्य भावो - siraश्च मनसो लिङ्गमिति । व्याख्यायते च । शब्दगुणमाकाशस्य नोक्ता निष्क्रमण प्रवेशन लिङ्गमाकाशस्येत्युक्त्या आकाशस्यानभिव्यक्तशब्द सहितोत्पन्नत्वमभिप्रं त्य प्रकृतिगुणमध्येऽनभिव्यक्तत्वात् शब्दगुणो नोक्तः कार्य्यगुणत्वेन परीक्षितश्च । तद्दर्शयिष्यामः शब्दपरीक्षायाम । स्पर्शश्च वायोदृष्ट' लिङ्ग तेजसो रूपमपां रसः पृथिव्या गन्ध इत्युक्ता पुना रूपरसस्पर्श गन्धवती पृथिवी, रूपरसFarara आप par: स्निग्धा इति वचनेन संसर्गजाः काय्यगुणा द्रवस्निग्धत्वादयः खापिताः । तेजो रूपस्पश वत्, स्पर्शवान् वायुरित्युक्त्या च द्रवस्निग्धादिगुणोत्पत्तौ भूतान्तरसंसर्गे हेतुः पूर्व्वपूर्व्वभूतानुप्रवेशः खापितः । तस्मात् क्रियागुणवत्समवायिकारणमित्यस्य व्याखानं पूर्ववद बोध्यम कार्य्यद्रव्ये ह्यारभ्यमाणे प्राणिनि नवभिर्द्रव्यैरप्राणिनि सप्तभिरात्मनो वज्र्जं तेषां परस्परं संयोग विभागाभ्यां परिणामे जायमाने वाकाशादाकाशः शब्दश्लक्ष्णादि
*
मुद्रितपुस्तके तु सञ्चारा इत्यत्र विकारा इति पाठान्तरं दृश्यते तथा न दृश्यते बुद्धिरित्यधिकः पाठः ।

Page #122

११०
चरक-संहिता। [ दीर्घजीवितीयः गुणशौषिर्यादिकृत्कम्पवान् जायते। इति जायमानक्रियागुणवतः समवायि कारणमनभिवयक्तशब्दगुणमाकाशम । एवं कालाज्जातः कालो जायमानक्रियागुणवान् जायते। तस्य समवायिकारण कालः। एवमात्मनो जायमाने प्रत्यगात्मनि प्रतिनिहत्ती क्रिये इच्छा पादयो जायन्ते । तस्य प्रत्यगात्मनः समवायिकारणमात्मा निक्रियः। एवं दिशो जायमानासु दिक्षु तदुपाहितदेशेषु गर्भशरीरावयवबलवर्णादिवाग्वीर्यविशेषहेतवो गुणा जायन्ते तासां समवायिकारणमेका दिक् लोके द्रव्यं प्राच्यादयः शारीरद्रवयम्। एवं पूर्वपूर्वभूतानुप्रवेशे यात्मकादिषु वाय्वादिषु स्पर्शविशेषादयो गुणा जायन्ते क्रियाः सर्वतोगमनादय इति, तस्य तस्य क्रियागुणवतः समवायिकारण द्वित्रवादिभूतं द्रवयम् । क्रियागुणवदिति प्रथमान्त चेन्मन्यते तदापि समवायिकारण काय्य खेन परिणमत् क्रियागुणवत् जायमानक्रियागुणवद. भवतीति लक्षणसमन्वयः। जनकहेतुक्याटत्तार्थं समवायीति। द्रव्याणां खादीनां मनोदिशोश्च समवायिकारणमहङ्कारस्य खादिरूपेण जायमानले जायमानगुणवत्त्वेन जायमानत्वेऽपि जायमानक्रियावत्त्वेन परिणामाभावान्न द्रव्यखम। तथा कालात्मनोश्च समवायिकारण ब्याखेायम । गुणवत् समवायिकारणमिति वचने रूपादिभ्यः प्रकृतिगुणेभ्यो जायमानेषु लोहितश्वेतकृष्णादिषु पृथक्त गुणो जायते। पुनः पाश्चभौतिके तल्लोहितश्वेतकृष्णमेलने समवायादेकख पीतवादिकं कार्य जायते । तर गुणवत समवायिकारण प्रकृतिरूपादिकमिति तेषु द्रव्यवप्रसङ्गः। कर्म तु न कर्म गुणाश्रय इति न द्रव्यं तथा सामान्यविशेषसमवाया इति समं चरककणादयोरिति ।
क्रमिकखाद, गुणलक्षणमाह, “समवायी तु निश्चष्टः कारण गुणः” । कारणपदेन कार्योपस्थितौ यस्य कार्यास्यारम्भे यो भावो निश्चेष्टः क्रियाहीन एव सन्नन्यक्रियया परिणमन् कार्यवमापद्यते स तस्य कार्य्यस्य गुणो नाम कारणमुच्यते क्रियाहीनखात् कत्त खाभावादप्राधान्यात्। निश्चेष्ट इत्यनेन खादीनां नवानां व्यावृत्तिः। समवायीत्युक्त्या कम्मेणां द्रव्याश्रितानां द्रव्याश्रितगुणपरिणामहेतुखेन निश्चेष्टत्वेन च न गुणखम् । तस्मिन् कार्ये गुणे समवायिखाभावात् । विजातीयगुणानाञ्च विजातीयकायेगुणे समवायिखाभावाच न विजातीये कार्ये गुणवमिति। प्रमादिनस्तु वैशेषिके कणादोक्त गुणलक्षण द्रव्याश्रय्यगुणवान् संयोगविभागेष्वकारणमन्यापेक्षो * गुण
* अनपेक्ष इति क्वचित् पाठः।

Page #123

१म अध्यायः
सूत्रस्थानम् । संयोगे च विभागे च कारणं द्रव्यमाश्रितम् ।
कर्तव्यस्य क्रिया कर्म कर्म नान्यदपेक्षते ॥२४॥ इति दृष्ट्वा गुणकर्मणी असमवायिकारणे भवत इत्याहुः । तेषामयं हि प्रमादः। सूत्रकृतकणादेन क्रियागुणवत् समवायिकारणमिति पूर्वस्मादनुवत्ता समवायिकारणपदं द्रव्याश्रयीत्यादि सूत्र कृतम् । तेन द्रव्याश्रय्यगुणवान् संयोगविभागेष्वकारणमन्यापेक्षः समवायिकारण गुण इति गुणलक्षण पर्यवसितम्। यदि हि गुणो गुणान्तरस्य समवायिकारण न भवति कथं तर्हि गुणाश्च गुणान्तरमारभन्ते इति वचनं तत्र व कणादेनोक्त सङ्गच्छते ? गुणा हि द्रव्याश्रिता रूपरसादयः खल्वन्यापेक्षाः स्वस्वाश्रयद्रव्यनिष्ठक्रियापेक्षाः स्वाश्रयद्रवयनिष्ठक्रियया परिणमन्तः कचित् साधारणभूताः पृथकखगुणं समवायेनाऽऽपद्यमानाः पृथग्भूय तेजोऽम्बुभूमिषु लोहितशुक्लकृष्णरूपेण मधुराम्लादिरूपेण गुणान्तरहीनाः सन्तो द्रव्याश्रयिणः सन्तश्च समवयन्ति कायें। इति समवायिन एव कारणानि गुणाः। न च ते स्वाश्रयद्रव्याणां संयोगविभागेषु कारणानीति लक्षणसमन्वयः । प्रकृतिगुणानां कार्यगुणेषु समवायित्वमन्तरेण निरुपादानककाऱ्यांपत्तिः स्यात् । कर्माणि तु तथैव कार्ये समवयन्ति सन्ति द्रव्याश्रयीणि च सन्ति जायमानगुणानाश्रया एव स्वाश्रयद्रव्याणां संयोगविभागेषु कान्तरानपेक्षकारणानि भूत्वापि कार्यभूतविशिष्टकर्मरूपेण परिणामे द्रव्यान्तरनिष्ठमन्यत् कर्मापेक्षमाणानि न तु संयोगविभागेष्वकारणानि तस्मान्न गुणाः। प्रकृतिभूतद्रव्याणि कार्यद्रव्याश्रयीणि संयोगविभागेषु खक्रियापेक्षकारणानीति सयोगविभागेषु न साक्षात् कारणानि। स्वक्रियया परिणम्य समवायीनीत्यन्यापेक्षसमवायीनि सन्त्यपि नागुणवन्तीति न गुणाः। रूपरसादिप्रकृतिभूतगुणारम्भकाण्यहङ्कारादीनि न द्रव्याश्रयीणीति न गुणाः। इति व्याख्यातं गुणलक्षणम् ॥२३॥
गङ्गाधरः-क्रमिकखात् कम्मेलक्षणमाह, संयागे च विभागे चेत्यादि ।चकारद्वयेन कार्यमारभमाणानां द्रव्याणां संयोगे पुनर्विभागे चाथ पुनः संयोगे चाथ पुनविभागे चेत्येवं पुनःपुनः संयोगे च विभागे च यत कारणमन्यत्
चक्रपाणिः-कर्मलक्षणमाह, संयोग इत्यादि। संयोगे च विभागे च युगपत् कारणं, तेन संयोगे उत्तरदेशसंयोगकारकविभागकारणे तथा विभागे च विभागजविभागमात्रकारणे संयोग

Page #124

११२
चरक संहिता |
[ दीर्घञ्जीवितीयः
कम् स्वभिन्न कम्पन्तिरं नापेक्षते तद्द्रव्यमाश्रितं कम्म कर्त्तव्यस्य तस्य काय्र्यस्य कर्म्मणः समवायिकारणं कम्पच्यते । चेतनाधिष्ठितानि पृथिव्या दीनि निष्क्रियाण्यपि चेतनानि भूत्वा संयुज्यन्ते चेतनेनात्मना परस्परं पृथिव्यादीनां संयोगात् प्रवर्त्तकेन रजोगुणेन जायमानं स्पन्दनमुत्क्षेपणादिपञ्चविधमेव भूत्वा पृथिव्यादीनि नवैव पुनः पुनश्चालयत् संयोजयति विभाजयति चेत्येवं स्वाश्रयद्रव्याणां संयोगविभागेषु नान्यकम्पपेिक्षते तत्तद्रव्यमेवाश्रित्य संयोगविभागों पुनः पुनः कृत्वा तानि द्रव्याणि तत्स्थांच गुणान् परिणमयत् स्वयं स्वपञ्च परिणमदेकीभूप चिन्त्याचिन्त्यक्रिया हेतुविशिष्टकम् रूपेण जायमानं समवैतीति काय्यैस्य तत् कर्म । मण्यादीनां विषहरणादि मदनफलादीनां वमनकृत् कम्ने त्रिवृतादीनां विरेचनकृत्, इत्येवमादिकम् प्रतिद्रव्यमात्रे यभद्रकाप्यीयान्नपानादिकाद्यध्यायेषु वक्ष्यते । तत्राचिन्त्य क्रियाहेतुः प्रभाव उच्यते या द्रव्याणां शक्तिरभिधीयते । नैवं द्रव्यगुण सामान्य विशेषसमवाया इति ते कर्माख्या न भवन्ति । द्रव्याणि संयोगविभागेष्वन्यत् स्वनिष्ठ कम्मपिक्षन्ते । न त्वन्यानपेक्षकारण संयोगविभागेषु । गुणादयश्च न संयोगविभागेष्वनपेक्षकारणानीति । वैशेषिके कणादेन च यदुक्त कम्मैलक्षणम्। “संयोगविभागेष्वनपेक्षकारणं कम् ति” तत्रापि पूर्वस्मादनुवर्त्तते सव्वें संयोगविभागेष्वकारणमिति तु प्रतियोगिनिशमिमं संयोगविभागेष्वनपेक्षकारणमिति दृष्टा निवर्तते । तेन द्रव्याश्रय्यगुणवत् संयोगविभागेष्वनपेक्ष कारणमन्यापेक्षं समवायिकारणं कम्मे ति लक्षणं पय्यैवसितम् । सर्व्वमिदं व्याख्यातम् । अथैतेषां खादीनां नवद्रव्याणां देवनरादिकाय्र्यमारभमाणानां खं खमारभते वायुर्वायुं तेजस्तेज आपोऽपो भूर्भुवमात्मात्मानं मनो मनः कालः कालं दिशो दिशः; एषाञ्च रूपं लोहितादिरूपं रसो मधुरादिरसान् गन्धः सौरभादीन् गन्धान् स्पर्शः शीतादीन् स्पर्शानभिव्यक्तः शब्दस्त्वभिव्यक्तानुदात्तादीन् शब्दान् अनभिव्यक्तं गुरुत्वं व्यक्तं गुरुत्वं लघुत्वं लघुत्वं मृदुत्वं मृदुखं काठिन्यं काठिन्यं मान्य मान्य तैक्ष्ण्य तैक्ष्ण्यं स्निग्धः स्त्रियं रौक्ष्य' रौक्ष्य स्थेय्र्यं स्थैय्यं सरखं सरत्वं पैच्छिल्य कारणे व्यावृत्तिः सिद्धा ; द्रव्यमाश्रितमिति स्वरूपकथनं व्याख्येय, द्रव्यव्यावृत्तिस्तु कर्म नान्यदपेक्षते" इत्यनेन सिद्धा, अस्यायमर्थो यत्-कम्र्मोत्पन्न स्वाश्रयस्य द्रव्यस्य पूर्व्वदेशविभागे
|
*
*
वैशेषिकस्य आद्यध्यायप्रथमाह्निके “एकद्रव्यमगुणं संयोगविभागेष्वनपेक्षकारणमिति कर्मलक्षणम् ॥ इति पाठो दृश्यते ।

Page #125

म अध्यायः]
सूत्रस्थानम् । पैच्छिल्यं वैशद्य वैशद्य खरः खरं ममृणो मसृण स्थौल्यं स्थौल्यं सौक्ष्म्य सौक्ष्म्य सान्द्रः सान्द्रं द्रवखं द्रवलमित्येवमेषां कर्माणि सजातीयानि विजातीयानि चारभन्त ।
तत्र कुत्र कस्यानुवृत्तिः स्वरूपेणान्यरूपेण वा भवतीति उच्यते। “न द्रव्यं कार्य कारणश्च वधति ।" गन्धमात्रादिपृथिव्यादिद्रव्यं कार्यारम्भे स्वस्वसजातीयं द्रव्यमारभमाणं यदन्येनारभ्यमाणं कार्य स्वस्वविजातीयं मूर्त्यादिकं न वधति न हन्ति । न च स्वारम्भकं कारणं त्रिगुणविकारात्मकमहङ्कारं निगुणश्च कालक्षेत्रक्षप्रधानानि वरति । स्वस्त्रारम्भकानुत्त्यैव स्वस्वसजातीयं कार्यमारभत इति। “उभयथा गुणाः।” तत्कार्यारम्भे पृथिव्यादिद्रव्यस्था गुणा गन्धादयः खलु स्वस्खसजातीयं गन्धविशेषादिकमारभमाणा यदारभ्यमाणं स्वस्वविजातीयं कार्य स्वारम्भकं कारणश्चाहकारादिस्थं गुणांशमुभयथा कुत्रचिद्धता कुत्रचिन्न हवा सजातीयं गुणविशेषमारभन्ते। यथा पारदगन्धकयोः संयोगे कजलीभूते द्रव्ये पारदस्थः शुक्लः शुक्ल विशेषमारभमाणो गन्धकस्थः पीतः पीतमारभमाणः पारदस्थतीक्ष्णेन तैक्ष्णामारभमाणेन विरोधिना वध्यते । सर्वत्रैव शौक्ला सत्त्वगुणयोनिकं तमोगुणयोनिकेन तैक्ष्णेन विरोधिना वध्यते, गन्धकस्थपारदस्थौ च लोहित-*-शुक्लौ रजःसत्त्वयोनिको वध्यते । तयोः शुक्ललोहितवधे तैक्षणासमानयोनिः कृष्णोऽभिव्यज्यते। इति पारदगन्धकोभयात्मके काये श्वेतपीतमेलनेन सम्भायं कार्यं यद्वर्ण तत्तीक्ष्णगुणेन वध्यते तत्कारण शुक्ललोहितं हखेति। एवं हिङ्गले पारदगन्धकाभ्यामारभ्यमाणे यत्रविशेषे वह्निना पच्यमाने रजोबहुलयोनिकेन तीक्ष्णेन सत्त्वतमोयोनिको शुक्लकृष्णौ वध्येते। पारदस्थशुक्लगन्धकस्थपीतमेलनेन सम्भाव्यं कार्य वर्णश्च वध्यते। रजोयोनिकलौहित्यश्चाभिव्यज्यते इति। एवं हरिद्राचर्ण संयोगेऽपि लौहित्यमभिव्यज्यते, चूर्णस्थतैक्ष्णेन हरिद्रास्थशुक्लकृष्णवधे। अथाबधे यथा। हिङ्गु लवङ्गभस्मसंयोगे श्वेतलोहितवर्णमेवोभयात्मकं भवति पाटलवणम् । न चात्र हिङ्ग लस्थं लौहित्यं वङ्गभस्मस्थ शौक्लाश्च केनापि वध्यते । एवं शुक्लसूत्रनिम्मितपटस्य शौक्लामेवेति । ।
कार्यविरोधि कर्म । कर्त्तव्यस्य क्रिया कर्म तु कार्याविरोधि। तत् चोतरदेशसंयोगे च कर्तव्ये नान्यत् कारणं पश्चातकालभावि अपेक्षते, द्रब्यन्तु यद्यपि संयोगविभागकारणं युगपद्वति तथापि तदुत्पन्न सत् यदा कर्मयुक्तं भवति तदैव संयोगविभाग
* गन्धकस्य चतुर्विधवर्णत्वात् लोहितपदप्रयोगः।

Page #126

११४
चरक-संहिता। [ दीर्घक्षीवितीयः कार्यारम्भे पृथिव्याघारब्धे कार्ये पारद यत् कम्म गन्धके च यत् कर्म तत् पारदगन्धकमेलनेन कजलीभूते हिङ्गलीभूते च द्रव्ये पारदकर्मणा कर्तव्यं शरीरभेदकुष्ठादिकं कार्य गन्धकस्थकर्मणा च कार्य यत् तदुभयं विरोषयत् अपूर्वमेक कम निव्वतते इति प्रकृतिद्रवयस्थकर्मणा कर्तव्यकार्य्यस्य विरोधि कारभ्यते। इति कर्मासाध्यं कर्म न विद्यते। एतत प्रभावादिनिखिलकम्मे व्याखातं भवतीति ।
कथमेवं समवायो भवतीति । द्रव्यगुणकर्मणां द्रव्यं कारण सामान्यम् । पृथिव्याद्यारब्धानां द्रव्यगुणकर्मणामारम्भकं द्रव्यं कारणसामान्यमेकलकरम् । द्रव्यारम्भकद्रव्यमपि हि तद द्रव्याश्रितगुणकर्मणाश्च कारणमाधारभावान खारम्भकं कारणमिति कारणसामान्यं द्रव्यम् ।
उभयथा गुणः। द्रव्यारब्धानां द्रव्यगुणकर्मणामुभयथा कारणसामान्यं कार्यसामान्यञ्च गुण एकलकरः। द्रव्यारम्भे तदारम्भकद्रव्यस्थो गुणस्तेषां काय्यद्रव्यगुणकर्मणां कारण गुणानां कार्याणां श्वेतपीतादीनामुपादानकारणमिव तत्काय्यद्रव्यकर्मणोरपि कारणमविनाभावात् । न हि निर्गुण द्रव्यमस्ति, न चाद्रव्यं कर्मास्ति। ततः सहकारिकारण द्रन्यकर्मणोरपि गुणः। कार्यश्च गुणः, सामान्यं श्वेतपीतादिको गुणः, शङ्खानां श्वेतः सामान्य पलाशकुसुमहरिद्राणां पीतः सामान्यमिति ।
संयोगविभागवेगानां कर्म। संयोगविभागवेगानामुभयथा कारणरूपेण कार्यरूपेण च द्रव्यगुणकर्मणां शरीरादीनां सामान्य कारणसामान्यं कार्यसामान्यश्च कर्म एकलकरम् । संयोगादीन् हि जनयति कर्म। कर्म च संयोगादिभ्यो जायते। कम्मै तु द्रव्याणां सामान्यं भवति । कथं संयोगादीनां कारणसामान्य कार्यसामान्यमिति ।
न द्रवयाणां कम्मै व्यतिरेकात् । कार्यद्रव्याणां कर्म न कारणसामान्य न काय्येसामान्यम् । कस्मात् ? व्यतिरेकात्। देवनरादीनां चेतनानां गमनादि बहुविधं कम्मे नाचेतनानां घटादीनां वा। छागमांसश्च यत्कर्म करोति न तत् कुक्कु टमांसमिति । ____ कस्यचिद्रव्यस्य पुनरव्यतिरेकात् । मांसस्य मांसवर्द्धनं सामान्यं कर्मा, शोणितस्य शोणितवर्द्धनमित्येवमादि। द्रव्याणां द्रव्यं कार्य म्। पृथिवयाकारणं. स्यात् ; कर्म तूत्पन्न करोत्येव परं संयोगविभागौ न तु कारणान्तरं पश्चादान्यपेक्षते, संयोगविभागाश्रयं प्रत्यासत्तिस्तु अपेक्षत एव, सा च पूर्वसिद्धव, न च चरमभाविकारणान्तरा

Page #127

१म अध्यायः] सूत्रस्थानम्।
११५ दीनां कार्य पृथिव्यादिद्रव्य कार्य सामान्यम् । द्विवप्रभृतयः सङ्ख्याः पृथक्वसंयोगविभागाश्च। द्रव्याणां द्विखादिसङ्ख्याः पृथकखसयोगविभागाश्च गुणाः कार्य सामान्यम् । सर्वाणि द्रव्याणि द्विवादिसङ्ख्यावन्ति न खेकानि । पृथक् च संयुक्तानि च विभक्तानि चेति । संयोगादीनां द्रव्यम् । सयोगादीनां द्रव्यं कार्य सामान्यमं । अनेकद्रवयसयोगाद्धि सर्वाणि द्रव्याणि जायन्ते इति ।
रूपाणां रूपम्। रूपाणां कार्यसामान्यं लोहितादिरूपम् । एतन रसादयो व्याख्याताः । समवायित्वं यथाकारणमपि । यथाकारणं क्रियागुणवत् समवायिकारणमिति समवायिवं द्रव्यस्य सामान्यम् । द्रव्याश्रय्यगुणवान् संयोगविभागेष्वकारणमन्यापेक्षः समवायिकारणं गुण इति गुणानां समवायिकारणखं सामान्यम्। द्रव्याश्रय्यगुणवत् संयोगविभागेष्वनपेक्षकारणमन्यापेक्ष समवायिकारणं कम्मति, समवायिकारणसमुत्क्षेपणादीनां कर्मणां सामान्यम् । गुरुत्वप्रयत्नसंयोगानामुत्क्षेपणम् । गुरुखादीनामुत्क्षेपणं कार्यसामान्यम् । गुरूणि हि द्रव्याणि शक्यन्ते उत्क्षेप्तु हस्तादिप्रयत्न न संयोगान तु लघूनि । संयोगविभागवेगाश्च कर्मणाम । कर्मणामुत्क्षेपणादीनां कार्यसामान्यं संयोगो विभागश्च वेगश्चेति। कर्मणा विना संयोगो विभागो वेगो वा न जायते। सन्नित्यमद्रव्यवत् कार्य कारणसामान्यविशेषवदिति द्रव्यगुणकर्मणामविशेषः । सद्वस्तु नित्यमुत्पद्य पुनर्न जायते इति। अद्रव्यवत् द्रव्यानारब्धकार्यमुपादाननिष्पन्न कारणमुपादानसमवायिकारण सामान्य समानार्थता विशषस्वसमानार्थता तत्सामान्यवत् तद्विशेषवच्च सर्व नवद्रव्यसप्तदशगुणपञ्चकर्म। अव्यक्तं नामात्मा कालक्षेत्रशप्रधानानीति त्रयोपादानकः कार्य एवाद्रव्यवांश्च न हि कारणभूतकालादीनि द्रव्याणि। कालश्च सन्नित्यश्चाद्रव्यवान् खल्वव्यक्तस्थकालांशोद्रेक त्रिगुणविशिष्टः संवत्सर इत एव काय्यः। दिशोऽपि चाद्रव्यवत्यः सात्त्विकाहङ्काराज्जाता ह्याकाशाधिदेवतासत्त्वादिगुणयोगात् प्राच्यादिरभूदिति ततश्च कार्यो । खादीनि मनचाहकारिकाणि रूपादयश्च सप्तदश गुणा आव्यक्तिकाहङ्कारिकसत्त्वादिगुणोपादाना इत्यद्रव्यवन्तः कार्याश्च । रजोगुणोपादानानि कर्माणि पश्चाद्रव्यवन्ति कार्याणि। त्रीण्येव सत्तादिद्रव्यखादिसामान्यवन्ति । पृथिवीलादिविशेषवन्ति चेति त्रयाणामविशेष इति । पेक्षता कर्मणः। अथ कर्मशब्देन वमनादीनां तथाऽदृष्टस्य तथा क्रियायाश्चाभिधीयमानत्वात् । कस्य कर्मण इदं लक्षणम् इत्यत आह-कर्त्तव्यस्य क्रिया कर्मेति । एतेन क्रियारूपस्य कम्मण इद लक्षणं नाहटादेरिति ॥ २४ ॥

Page #128

११६
चरक-संहिता। [दीर्घजीवितीयः इत्युक्तं कारणं कायं धातुसाम्यमिहोच्यते।
धातुसाम्यक्रिया चोक्ता तन्त्रस्यास्य प्रयोजनम् ॥२५॥ अद्रव्यवत्त्वान्नित्यवमुक्तम्। संयोगाद्धि खल्वनेकद्रव्यमेकीभूय कार्यद्रव्यं स्यात् तस्मादद्रव्यवद. यावत् कार्य नित्यम् । अद्रध्याणां ह्य पादानानां समवायो नित्यो भूम्यादीनां गुणः समवाय इव। कारणाभावात् कार्याभावः ॥ कार्याणामनेकद्रव्यारब्धानामनेकगुणारब्धानामनेककारब्धानाच द्रव्यगुणकर्मणां समवायिकारणसमवायाभावादभावः। नैषामुपादानानां कार्य समवायो नित्यः। संयोगाद, द्रव्याणां द्रव्यगुणकर्मसमवायः स्यादिति।
न कार्याभावात् कारणाभावः। काय्याणां द्रव्यगुणकम्मणामभावान्न तदुपादानकारणाभावः स्यात् । कार्ग हि नष्टमुपादानरूपमापद्यत । कारणलयो हि नाशः। सर्च यथास्थानं विस्तरेण व्याख्यास्यते इति ॥२४॥
गङ्गाधरः-अथैतदुपसंहरति, इत्युक्तं कारण कार्यमिति। इति सर्वदा सर्वभावाणामित्यादिना कर्म नान्यदपेक्षते इत्यन्तेन सामान्यं नाम कारणम् । तस्य कार्य सर्वभावाणां वृद्धिरेकखश्च। विशेषो नाम कारणम् । तस्य कार्य सव्वभावाणां हासः पृथक्त्वञ्च इयम्। समवायः कारणम्। तस्य कार्य सर्वभावाणां मेलनम्। द्रव्यं कारणम्। तस्य कार्य गुणकर्माश्रयसजातीयद्रव्यं मूर्त्यादि। गुणः कारणम् । तस्य कार्य निश्चेष्टसजातीयगुणविशेषः । कर्म च कारणम् । तस्य कार्य सजातीयविजातीयकर्म संयोगविभागी चेति सर्वमुक्तम्। ___ अर्थतदायु-दस्याधिकरण पुरुषश्च कारणमुक्त्वा तत्र कार्यमाहधातुसाम्यमिहोच्यते। धातुसाम्यक्रिया चोक्ता तत्रस्यास्य प्रयोजनमिति । इह सत्त्वादित्रयात्मके पुरुषे धातुसाम्यं समधातुरक्षा तत्रस्यास्यायुर्वेदस्य प्रयोजनमुच्यते। न केवलं समधातुरक्षा प्रयोजन धातुसाम्यक्रिया चास्य तन्त्रस्य प्रयोजनमुक्ता। विषमधातौ पुरुष धातुसाम्यकरणं धातुसाम्यक्रिया।
चक्रपाणिः-प्रकरणमुपसंहरति, इतीत्यादि।-इति समाप्ती, तेनैतावदेव सामान्यादिषट्कं सवस्य कार्य्यजातस्य कारणं, न चान्यत् कारणमस्ति। कारणं सामान्येनाभिधायायुर्वेदोपयुक्त कार्यमाह, कार्यमित्यादि।-धातुसाम्यमारोग्य, वक्ष्यति हि "विकारो धातुवैषम्य साम्य प्रकृतिरुच्यते। सुखसंज्ञकमारोग्यम्" इत्यादि। इहेत्यायुर्वेदे, तेनान्यखान्यदपि घटादि

Page #129

१म अध्यायः]
सूत्रस्थानम् । कालबुद्धीन्द्रियार्थानां योगो मिथ्या न चाति च।
द्वयाश्रयाणां व्याधीनां त्रिविधो हेतुसंग्रहः॥ २६ ॥ धातुसाम्यन्तु प्रकृतिरारोग्यमित्येकोऽथः । “विकारो धातुवैषम्यं साम्य प्रकृतिरुच्यते। सुखसंशकमारोग्य विकारो दुःखमेव तु ॥” इति वक्ष्यते। अत्रायमभिसन्धिः-सर्वत्रैव मुख्यप्रयोजनं सुख दुःख निवृत्तिश्च। तदुभयं न धातुसाम्यकार्यम्। धातुसाम्यकार्य हि मुखम्। दुःखनिवृत्तिस्तु मोक्षे भवति । न तदा नित्यमुखाभिव्यक्तिर्भवति। पारमार्थिकतत्वज्ञानात्तु निःशेषण दुःखनिवृत्तिर्भवति। यदि वा यावन्न पारमार्थिकतत्त्वज्ञानमुदति न तावन्मनः समधातु भवति तस्मात् धातुसाम्यक्रियैव दुःखनिवृत्तिरिति ।
यस्तु व्याचष्ट । इत्युक्त सामान्यादिकं षड्विध कारणमुक्तम्, इह शास्त्रे धातुसाम्य कार्यमुच्यते। च यस्माद्धातुसाम्यक्रियाऽस्य तत्रस्य प्रयोजनमिति। तन्त्र साधु। विषमधातोरेव हि धातुसाम्यकरणमुपपद्यते। स्वस्थस्य धातुसाम्यरक्षणं प्रयोजनमस्य तत्रस्य नोक्तं भवति। तत्प्रयोजनाय च वस्थपरायणहेतुलिङ्गौषधशान मिह शास्त्रे प्रोक्तमिति । सुश्रुते चोक्तम् । “आयुवेदप्रयोजनं व्याध्युपसृष्टानां क्याधिपरिमोक्षः स्वस्थस्य रक्षणञ्च ति" ॥२५॥
गङ्गाधरः-धातुसाम्ये सति धातुसाम्यकरणमनुपपन्न धातुसाम्यरक्षणमेपोपपद्यते। धातुवैषम्ये धातुसाम्यकरणमुपपद्यते। तच धातुवैषम्यं कुतो भवति कुतो वा साम्यमित्यतः संग्रहेण तयोः कारणमाह, कालबुद्धीन्द्रियार्थानामित्यादि। अत्र बुद्धिपदेन धीधृतिस्मृतयस्तत्प्रयुक्तवामनःशरीरप्रवृत्तियोच्यन्ते। तथैव प्रपञ्चयिष्यति तिस्रषणीये कतिधापुरुषीये च। इन्द्रियपदेनेहार्योपादानात् वाह्यानां श्रोत्रादीनां पञ्चानां ग्रहणम् । तेन मनोमनोऽचिन्तनीयादीनां व्यात्तिः कृता। इन्द्रियोपक्रमेऽध्याये हि पञ्चेन्द्रियाणीति वक्ष्यते। यदापि पश्चार्था इति च तत्रैव वक्ष्यते, अर्थाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धा इति च वक्ष्यते, तेनार्थपदमात्रग्रहणेन पश्चानां कार्यमुच्यते। इह तु किमिति तत्कायं नोच्यते ? इत्याह, धातुसाम्येत्यादि ।-चकारः हेतो, धातुसाम्यक्रियैव यस्मात् आयुर्वेदप्रयोजनं, तस्मादायुर्वेदे धातुसाम्यमेवोच्यते कार्याम् ; अन्यत्तु अविवक्षितत्वात् तथाऽप्रधानत्वाञ्च नेह कार्यत्वेनोच्यते ॥२५॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति सामान्येन कारणमुक्तं तदायुर्वेदोपयुक्तद्वारेण वक्तव्यम्, तत्र व्याधिकारणमेव तावदप्रेऽभिधीयते कालेत्यादिना सूत्रक्रमानुरोधात्, सूत्रणं हि "हेतुलिङ्गौषधज्ञानम्"

Page #130

११८
चरक-संहिता। [ दीर्घजीवितीयः प्राप्तौ यत् पुनरिन्द्रियग्रहणं कृतं तेन मनोऽर्थः पुनश्चिन्त्यमिति च यद्वक्ष्यते तात्तिः कृता ; स्वशास्त्र मनस इन्द्रियाभिधानाभावात् परतत्रसिद्धेन्द्रियखानुमतत्वेऽपि स्वतन्त्र व्यवहारार्थं पञ्चेन्द्रियाणीत्युक्तम् । कालश्च बुद्धयश्चेन्द्रियार्थाश्चेति तेषां योगः सम्बन्धः पुरुषे मिथ्या च न चाति चेति त्रिविधविकल्पो द्वयाश्रयाणां व्याधीनां त्रिविधो हेतुसंग्रहः । अथवा। कालश्च बुद्धयश्चेन्द्रियाणि च तैः सहार्थानां योगो मिथ्या न चाति च। कालैरर्थस्य पुरुषशरीरस्य योगः। बुद्धिभिरर्थस्य बोद्धव्यचिन्त्यादयोगः। इन्द्रियैः श्रोत्रादिभिः स्वस्वार्थानां शब्दादीनां योग इति। मिथ्या यथार्थविपर्ययः । नअर्थोऽत्र कचिदल्पवं कचित् सर्वशः प्रतिषेध इति। अतीति अतिशयः। द्वयं शरीरं सत्त्वसंशश्चाश्रयोऽधिकरणं येषां तेषां तथा। व्याधीनामव्यवहितपूर्वोत्तरकालप्रवृत्तिशीलधातुवैषम्यदुःखानां हेतुरव्यभिचारी हेतुस्तेषां संग्रहः संक्षेपः। सूत्रमिदं स्वयं भाष्येण तिस्रषणीये व्याख्यास्यते। तद यथा-शीतोष्णवर्षलक्षणाः पुनहेमन्तग्रीष्मवर्षाः संवत्सरः, स कालः। तत्रातिमात्रस्खलक्षणः कालातियोगः। हीनखलक्षणः कालायोगः। यथास्वलक्षणविपरीतलक्षणस्तु कालमिथ्यायोगः। कालः पुनः परिणाम इति। अत्र परिणामखवचनेनं कालस्य कारणान्तरजन्यमानभावानां परिणतिहेतुखस्वभावः ख्यापितस्तेन हीनातिमिथ्याभूतः कालो वातपित्तकफरजस्तमसां वैकृति प्राङ्गादिस्तत्तदोषसमगुणः प्रकृतानां वैषम्यलक्षणां दुष्टिं जनयति, तथा च यथास्वलक्षणस्तु भावानां तत्तद्रूपेण कारणान्तरजन्यमानानां परिणतिं जनयति न तु वैकृतवैषम्यमित्यभिप्रायेणात्र प्राङ्गादिकालस्य सम्प्राप्तिन पृथगुक्ता। यद्वात्र कालस्य हीनातिमिथ्याभूतयोगानामव्यभिचारिहेतुखेनोक्तिः। कतिधापुरुषीये तु कालसम्माप्त र्यद्धेतुत्वं वक्ष्यति तत् तु तत्रैव तदुदाहरणदर्शनात् तत्तद्रूपेण कारणान्तरोत्पाद्यमानभावानां ताद्र प्येण परिणतिजनकखं बोध्यम् । यदुक्तमुदाहरणम् ।-"निर्दिष्टा कालसम्माप्तिाधीनां हेतुसंग्रहे। चयप्रकोपप्रशमाः पित्तादीनां यथा पुरा॥ मिथ्याऽतिहीनलिङ्गाश्च वर्षान्ता रोगहेतवः। जीर्णभुक्तमजीर्णान्नकालाकालस्थितिश्च या॥ पूर्वमध्यापरालाश्च रात्रया यामाइति। कालः शीतोष्णवर्षलक्षणः, बुद्धिः प्रज्ञा, इन्द्रियार्थाः शब्दरूपरसस्पर्शगन्धाः, तत्सहचरितानि द्रव्यगुणकाणीन्द्रियद्वारोपयुज्यमानानि ; तेषां कालादीनां योगः सम्बन्धः। तस्य विशेषलक्षणं विशेषणत्रयं-मिथ्या न चाति चेति । तन कालादीनां मिथ्यायोगः, न च योगोऽयोग इत्यर्थः, अति च योगोऽतियोग इत्यर्थः। द्वयाश्रयाणामिति मनःशरीराश्रयाणाम्, एतच्च

Page #131

म अध्यायः]
सूत्रस्थानम् । जयश्च ये। येषु कालेषु नियता ये रोगास्ते च कालजाः॥ अन्येदुनष्को छाहग्राही तृतीयकचतुर्थको। स्वे स्वे काले प्रवत्तन्ते काले ह्येषां बलागमः ॥ एते चान्ये च ये केचित् कालजा विविधा गदाः। अनागते चिकित्स्यास्ते बलकालो विजानता॥ कालस्य परिणामेन जरामृत्युनिमित्तजाः । रोगाः स्वाभाविका दृष्टाः स्वभावो निष्पतिक्रियः॥ निर्दिष्टं देवशब्देन कर्म यत् पौवदेहिकम् । हेतुस्तदपि कालेन रोगाणामुपलभ्यते॥ न हि कर्मा महत् किञ्चित् फलं यस्य न भुज्यते। क्रियानाः कम्जा रोगाः प्रशमं यान्ति ततक्षयात् ॥” इति । इत्थश्चापि मिथ्याहीनातिलिङ्गानि कालस्य प्रज्ञापराधादेव जायन्ते पापानि च । जनपदोद ध्वंसनीये हि वायुरुदकं देशः काल इति चखारो भावा जनपदोद ध्वंसने सामान्यहेतव उक्तास्तेषां यथाविधत्वेन हेतुखम् । तदुक्तंकालं तु खलु यथत लिङ्गविपरीतलिङ्गमतिलिङ्ग हीनलिङ्ग चाहितं व्यवस्येदिति वक्ष्यते। तदुत्तरमग्निवेशप्रश्नः-“अथ खलु भगवन् कुतोमूलमेषां वाय्वादीनां वैगुणामुतपद्यते येनोपपन्ना जनपदमुद ध्वंसयन्तीति । तमुवाच भगवानात्रेयः -सब्वेषामप्यग्निवेश वायवादीनां यद वैगुणामुत्पद्यते तस्य मूलमधम्मस्तन्मूलञ्चासत्कम्मे पूर्वकृतं, तयोयोनिः प्रज्ञापराध एवेति” वक्ष्यते। तथा कतिधापुरुषीये-"धीधृतिस्मृतिविभ्रंशः सम्माप्तिः कालकम्मेणाम। असात्म्यार्थागमश्चेति विशे या दुःखहेतवः ॥” इति । रोगहेतुसंग्रहे धीधृतिस्मृतिविभ्रंश एव बुद्धेमिथ्यादियोगः कालमिथ्यादियोगस्वसात्म्यागमेऽन्तर्भूत एव न तु कम्मेणामिति। कालशब्देन भावानां परिणतिप्रतिनियतः कालो मिथ्यादियोगवान् वा समो वा तस्य सम्पाप्तर्धातुवैषम्यजनकले व्यभिचाराद्धीनमिथ्यातिलिङ्गस्य तु व्यभिचारादसात्म्यार्थागमेऽन्तर्भूय कारणान्तरेण जन्यमानभावानां परिणतो हेतुत्वेन प्राकृतवैषम्यहेतुत्वेन च पृथगुपदिष्टः। तथा चार्थस्य व्यञ्जकोत्पादकसव्वहेतूपसंहाराभिप्रायात्। एवं कालस्य तद्देशपरिहारमन्तरेण हीनातिमिथ्यालक्षणस्यापरिहाय्यखेन बुद्धप्रादेः पूर्वमभिधानमिति। प्रज्ञापराधजन्यखात् विषमवाअनःशरीरमत्तिलक्षणकम्प्रेण इव विषमवाअनःशरीरप्रवृत्तिमनासारीराधिष्ठानत्व पृथक् च मिलितञ्च बोद्धव्यम्। त्रिविध इत्ययोगातियोगमिथ्यायोगरूपः, देखसंग्रहो हेतुसंक्षेपः । एते च कालादीनामतियोगायोगमिथ्यायोगास्तिनेषणीये "तत्रातिप्रभावताम्' हत्याविना मन्थेन सुम्यक्त नाच्याः, नेह वित्रियन्ते। कालग्रहणं विहादौ कृतं कालस्य दुष्परिहारस्वात् । तनु बुदिरुच्यते, बुद्धयपराधस्यैव इन्द्रियार्थातियोगादिहेतुत्वात्, वक्ष्यति हि "प्रज्ञापराधादयहितानर्थान् पञ्च निषेधते"। एवञ्च यद्यप्यसात्मेन्द्रियार्थसंयोगः प्रज्ञापराधे

Page #132

१२०
चरक संहिता |
[ दोर्घञ्जीवितीयः
यश्च
जन्यपापस्यापि प्रज्ञापराधेऽन्तर्भाव इत्याह तद्वीजाक रन्यायेन सङ्गतम् । पापस्य कर्म्मजव्याधौ साक्षाद्धेतुखं नान्यत्र ततोऽत्र हेतुसंग्रहे संग्रहो न युज्यते । यत् तु कालपरिणामेन पापस्य रोगहेतुत्वात् कालेऽन्तर्भीव इति वदति तदपि न युक्तं सर्व्वस्यैव हेतोः कालेनार्थकत्वात् कालेऽन्तर्भीवापत्ते रोगजनकत्वाच्च ।
बुद्धिरिति । यद्यपि बुद्धिः पञ्चधा कतिधापुरुषीये दृश्यते - “ चेतना धृतिः । बुद्धिः स्मृतिरहङ्कारो लिङ्गानि परमात्मनः” इति वचनेन, तथाप्यत्र बुद्धिश्चेतनाtara त्रिविधा धृतिबुद्धिस्मृतिभेदेन सम्भाव्यते । चेतना हि सा यया वस्तूनि पश्यन्नपि जातमात्रबाल इव न विजानीते, शब्द शृण्वन्नपि न बुधाते किमिदमिति, स्पृश्यं स्पृशन्नपि न वेत्ति किमिदमिति, दुग्धादीन् पिन्नपि न जानीते किमिदमिति, गन्धं जिघ्नन्नपि नावगच्छति किमिदमिति । तच्च चैतन्यमात्र, येन बुद्धिकम्मे न्द्रियाणि स्वार्थेषु केवलं प्रयुङ्क्ते न तु तत् स्वार्थविज्ञानायेति । तथाविधायाश्चेतनाया भ्रंशासम्भवात् । अद्दकारो हि त्रिविध वैकारिकस्तेजसस्तामसश्चेति । तत्र वैकारिको जागरितावस्थायां प्रत्यक्षादिघी धृतिस्मृतिहेतुः । तैजसः स्वप्नावस्थायां प्रविविक्तोपभोगहेतुबुद्धिरन्तःप्रज्ञानमुच्यते । तामसः सुषुप्तावस्थायामानन्दमात्रोपभोग हेतु बुद्धिः प्रशाऽभिधीयते । तथाविधस्याहङ्कारस्य विभ्रंशासम्भवाच्च तद्विभ्रंशेऽजागरितोऽसुप्तोऽसुषुप्तव स्यात् तथात्वं तु नास्ति च लोके । धृतिर्हि नियमात्मिका तस्याभ्रंशसम्भवाच्च बुद्धिर्हि समदर्शिनी तस्या अपि भ्रंशसम्भवाच्च - स्मृतिर्हि स्मत्तेव्याधिष्ठिता तस्याश्च भ्रंशसम्भवाच्चेति मेधा तु धारणावती बुद्धिरेवेति नाधिकत्वात् नास्या असग्रहः । कतिधापुरुषीयेऽपि धीधृतिस्मृतिविभ्रंश इति दर्शनाच्च त्रिधैव बुद्धिगृह्यतेऽत्र । तासु मध्ये बुद्धिः समदर्श नलक्षणा, सा चाप्तोपदेशेन समयोगात् समां वामनः शरीरमवृत्तिं जनयति । तद्यथा - नित्यावश्यम्भावे वाच्य वाच वाचयति काले। काले चानित्ये वाच्यं वाचं वाचयत्यवश्यम्भावे प्रविशति, तथापि प्रत्यासन्नकारणत्वादसात्मेन्द्रियाथसंयोग एवायं पृथक् तन्वं सूच्यते, प्रज्ञापराधस्त्वसात्मेपन्द्रियार्थसंयोगव्यतिरिक्तकायवाङ्मनः क्रियापराधे वर्त्तते ।
• अल चाधम्र्मोऽपि व्याधिहेतुरस्ति, यदुक्त' “क्रियान्नाः कम्र्म्मजा रोगाः" इत्यादि, तस्य चाधर्म्मस्य कालग्रहणेनैव ग्रहणं केचिन्मन्यन्ते, तन्न, तिस्रषणीये प्रज्ञापराधेनैवाधम्मंग्रहणात्, तत्र हि, अनु - वचनाभिध्यादिवाङ्मनोमिथ्यायोगरूपः प्रज्ञापराधविशेष उक्तः; न त्वनृतवचनादीनां स्वरूपेण व्याधिकर्त्तृत्व ं किन्त्वधर्मोत्पादावान्तरव्यापाराणामेव तेन प्रज्ञापराध एवाधम्र्मोत्पादावान्तरव्यापारः कर्म्मजरोगेषु कारणं, योग इव धम्र्मोत्पादावान्तरव्यापारः स्वर्गे ।
;

Page #133

१म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
१२१
हिते चावश्यम्भावे हितं वाचयति वाच काले काले चाहितमहिते वाच्य वाचयत्यवश्यम्भावे । नित्ये चावश्यम्भावे मनो निवेशयति काले । काले च मनो निवेशयत्यनित्येऽवश्यम्भावे । हिते च हितं मनोऽवश्यम्भावे निवेशयति काले । काले च हितं मनो निवेशयत्यहितेऽवश्यम्भावे । काले च दापयत्यादापयति यमाय हितं पाणी नाकाले न चाहितम् । गमयति काले चागमयति काले हितं गम्यमागम्यं पादौ नाकाले न चाहितम् । पुमांसं शाययति स्थापयत्यासयति हितं काले नाकाले न चाहितम् । काले सृजति मूत्र काले च शकृत् । रमयति काले हितं विहितं नाकाले न चाहितमिति बुद्धिसमयोगः सुखहेतुः । सा च हीनस्वलक्षणा चेत् तहि काले चाकाले हिते चाहिते च सर्व्वशो वाच्यं न वाचयतीति बुद्धिहीन योगाद्वागयोगः । स्वलक्षणातिलक्षणा तु बुद्धिः काले चातिवाचं वाचयत्यकाले च हिते चाहिते चाथ इति बुद्धप्रतियोगाद्वागतियोगः । स्वलक्षणविपरीतलक्षणा तु बुद्धिरावश्यकेsaras च हिते चाहिते च वाच' सूचकयत्यनृतयत्यकालकलहे प्रियां करोति पलापयत्यननुकूलयति परुषयतीत्येवमादिवमिथ्यायोगो बुद्धिमिध्यायोगाद्भवति । धृतिश्च चित्तनियमात्मिका । सा हि पुनराप्तोपदेशेन चित्तं नियम् पाहितादर्थाद्धिता एव वाङ्मनः शरीरमत्तीर्जनयति । तद्यथानियमति वाचमर्थे हिते मनो नियम्य न चाहिते प्रवर्त्तयत्यर्थे । हिते मनो नियमयत्यर्थे न चाहिते । स्वस्वार्थे नियमयत्यर्थे हिते शरीराङ्गाणि मनो नियम्य न चाहिते । इति धृतिसमयोगः सुखहेतुः । सा च हीनस्वलक्षणा चेद्वाचं काले चाकाले च हिते चाहिते च वाचयति मनोऽल्पं नियम्येति धृतिहीनयोगाद्वागयोगः । स्वलक्षणातिलक्षणा तु धृतिर्हिते चाहिते चातिशयेन मनो नियम्य न वाच्यं वाचयतीति धृत्यतियोगान्नियतवागतियोगः । स्वलक्षणविपरीतलक्षणा तु धृतिरहितादर्थान्मनो न नियन्तुमर्हति विषयप्रवणम् । तेन वाचमन्यथा वाचयति देव गां गुरु वृद्धान् सिद्धानृषीन् निन्दयति यद्वाचा न युज्यते यस्तं तथा वाचयति इति धृतिमिथ्यायोगाद्वा मिथ्यायोगः ।
यत्तु उच्यते कालपरिणामजायमानत्वात् कर्म्मजविकाराणां कालजत्व', यदुक्त' "काला परि णामेन जरामृत्युनिमित्तजाः । शेगाः स्वाभाविका दृष्टाः स्वभावो निष्प्रतिक्रियः ॥ तन्न, तथा सति, असात्म्येन्द्रियार्थ संयोगजस्यापि किञ्चित्कालपरिणामजायमानस्य कालजत्व ं स्यात्, न च कालाति-योगाद्यभिधायिग्रन्थे तिस्रषणीये कमवरोधः कथमपि प्रतिभाति ; कतिधापुरुषीये तु "वीष्टतिस्मृतिविभ्रंशः सम्प्राप्तिः कालकर्म्मणाम् । असात्मेन्द्रियसंयोगा विज्ञेया रोगहेतवः ॥" इत्यभिधाय
१६

Page #134

. १२२
चरक-संहिता। [ दोघञ्जीवितीयः स्मृतिस्तु स्म तव्याधिष्ठिता, सा ह्याप्तोपदिष्टान् स्मर्तव्यानथान् वैधान् मानसे नियमतो निधायाभ्रान्त्या तत्त्वतोऽनुभावयन्त्यनुवर्तयन्ती च विहिता हिता वाङ्मनःशरीरप्रवृत्तीजनयति नातोऽविहितानर्थान् अहितानाचरितुं शक्नोति कश्चित् स्मृतिमानिति। तद यथा ।-देवानृषीन गुरून गा नमस्यान साधून वाचस्तावयति हितश्च मधुरश्च प्रियश्च मृदु च नात्युच्चै तिनीचैः सत्यं कालेऽनुकूलं वाचयति मनश्च तान पूजयति भक्तिश्रद्धातिशयेन मानयति काले हिते चावश्यके चार्थे पाणी पादादीनि च स्वस्थकर्मणि यथार्हाणि प्रयोजयति कर्तुं मिति स्मृतिसमयोगः सुखहेतुः । सा पुना रजस्तमोभ्यां परिभूता खलक्षण हीनलक्षणा देवादीन कचिदचयति नाचयति वा कचिन्मधुरां कचित् परुषां कचित् प्रियां क्वचिदपियां वा सत्यां वानृतां वाऽनुकूलां वाननुकूलां वा वाचं वाचयति विनष्टा च न देवादीन् वाच्यं स्तावयति नार्चयति न मधुरां न प्रियां न सत्यां वा वाचं वाचयति नानुकूलामित्येवमादिः स्मृत्ययोगाद वागयोग इति बुद्धग्रादित्रयायोगाद्वागयोगत्रयं तस्मात सिद्धद्धगुरुदेवब्राह्मर्णा प्रभृतीनामवमानेन कोपादभिशापाभिचारादितो भस्मताप्राप्तिरागन्तुज्वरादयो वा भवन्ति। कलहाभिनिर्व तिर्वा जनानां कोपादिति। अथ हीनस्वलक्षणा च बुद्धिर्नावश्यम्भावे निवेशयति चित्त हिते वा नावश्यके निवेशयत्यहिते वेति बुद्धिहीनयोगान्मनोहीनयोगः। सा पुनः स्व लक्षणाऽतिलक्षणा चेत् तर्हि नित्यावश्यके काले चाकाले च हिते चाहिते चातिमात्रं निवेशयति चित्तमिति मनोऽतियोगो बुद्धप्रतियोगात्। सा पुनः स्व लक्षणविपरीतलक्षणा चेत्तदा भयशोककोपलोभमोहमानेामिथ्यादर्शनादिषु मनो निवेशयति नित्ये चानित्ये चार्थे हिते चाहिते चेति बुद्रिमिथ्यायोगान्मनोमिथ्यायोगः। एवं धृतिश्च स्खलक्षणहीनलक्षणा चेत् तहि चित्तमहितेऽर्थे चपलयति न च हिते नियमयतीति धृतिहीनयोगान्मनोहीनयोगः। सा चातिवलक्षणा तु चित्तमर्थेऽप्यहिते काले चातिमात्रं निवर्तयति न च हितेऽपि प्रवर्त्तयतीति धृत्यतियोगान्मनोऽतियोगः। स्वलक्षणविपरीतलक्षणा तु धृतिश्चितं न भीषयति भीषणादभीषणाद्वा स्वाभाविकानां रोगाणां तथा कर्मजानाञ्च कालज एवावरोधः कृतः । उक्त हि तन्त्र “कालस्य परिणामेन जरामृत्युनिमित्तजाः । रोगाः स्वाभाविका दृष्टाः स्वभावो निष्यतिक्रियः ॥” तथा “निर्दिष्टं दैवसंज्ञन्तु कर्म यत् पौर्चदैहिकम्। हेतुस्तदपि कालेन रोगाणामुपलभ्यते ॥” अत्रापि बुद्धिमिथ्यायोगरूपः प्रज्ञापराध एव रोगजनककर्मकारणम्। कालविशेष प्राप्य तु येषां व्याधीनामागमो भवति, ते कालमिथ्यादियोगजन्या वा भवन्तु, असात्म्येन्द्रियार्थाद्वा काले

Page #135

१म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
१२३
विभीषयति न शोचयति शोचकादशोचकाद्वा शोचयति न कोपयति कोपनात अकोपनाद्वा कोपयति लोभयत्यलोभनीये लोभनीये च न वा लोभयति न मोहयति मोहनादमोहनाद्वा मोहयति नाभिमानयत्यभिमानिकेऽनभिमानिकेवाऽभिमानयति चित्तं न चेपप्रयतिष्यणीयायानीष्येणीयाय वेययति द्रोहयत्यद्रोहणीयाय न द्रोहयति च द्रोहणीयायवमादिधृतिमिथ्यायोगान्मनोमिथ्यायोगः । तथा स्मृतिरपि हीनस्वलक्षणा चेत्तहि कचिच्चित्तमाप्तोपदिष्टार्थं हितमहितञ्च स्मारयति न वा क्वचित् काले इति स्मृतिहीनयोगान्मनोहीनयोगः । अतिलक्षणा तु स्मृतिरतिस्मारयति चित्तं हितमथमहितञ्च शोचनीयादिकमिति स्मृत्यतियोगान्मनोऽतियोगः । स्वलक्षणविपरीतलक्षणा पुनहितमहितं स्मारयति स्मारयति चाहितं हितमिति । तद्यथा । शोकमशोकशोकं शोकमित्येवमादि स्मृतिमिथ्यायोगान्मनो मिथ्यायोगः । इति बुद्धयादित्रयत्रियोगान्मनस्त्रियोगतः कामशोकादिहेतुका ज्वरातिसारादय आगन्तवो भवन्ति ।
अथ हीनलक्षणा बुद्धिर्नावश्यम्भावे चेष्टयति श्रोत्रादीनीन्द्रियाणि हस्ता दीनि च स्वार्थेषु शेषमङ्गस्येति बुद्धिहीनयोगाच्छरीरहीनयोगः । अतिलक्षणा तु योजयत्यतिमात्रेण चेष्टयति चेति बुद्धप्रतियोगाच्छरीरातियोगः । विपरीतलक्षणा पुनवेगविधारणविषमस्खलन पतनगमनप्रहरणप्राणरोधाङ्गविन्यासवैषम्यादिकं जनयतीति बुद्धिमिथ्यायोगाच्छारीरो मिथ्यायोगः । एवं धृतिश्च हीनस्वलक्षणा हिते शारीरकम्मैणि शरीरं चेष्टयति मुहुरिति धृतिहीनयोगा
हीनयोगः । अतिस्वलक्षणा तु हितेऽपि शारीरकम्मणि न चेष्टयत्यकालेऽपीति नृत्यतियोगाई हातियोगः । विपरीतलक्षणा तु धृतिर्हिते शारीरकर्म्मणि न चेष्टयति काले चेष्टयत्यकाले चाहिते चेति वेगविधारणादि स्यादिति धृतिमिथ्यायोगाच्छारीरमिथ्यायोगः । अथ स्मृतिर्यदि हीनस्वलक्षणा तदाप्तोपदिष्टार्यानल्पं वा न वा स्मारयन्ती शारीरकम्मसु शरीरं हस्तादिकमल्पं वा न वा चेष्टयति इति स्मृतिहीनयोगाच्छारीरहीनयोगः । प्रवर्त्तन्ते, प्रज्ञापराधजन्या वा सव्र्व एवाविशेषेण कालकृताः, अभिव्यक्तिमात्रपरिग्रहणात् तत्र कालसम्प्राप्तिजन्या इत्युक्ता गदाः । तथाहि तत्र सन्ततादिज्वरा अपि कालजन्या एवोक्ताः, वचनं हि “सन्ततः सततोऽन्येद्य स्तृतीयकचतुर्थौ । स्वे स्वे काले प्रवर्तन्ते काले ह्येषां बागमः ॥” इति । न च सन्ततादौ कालस्य मिथ्यायोगादयः कारणत्वेनोपलभ्यन्ते, किन्तु असात्म्येन्द्रियार्थसंयोगप्रज्ञापराधावेव तथा स्वाभाविकेषु च रोगेषु न कालमिथ्यायोगादयः

Page #136

१२४
चरक-संहिता। [ दीर्घजीवितोयः अतिस्वलक्षणा खतिस्मारयन्ती अतिचेष्टयतीति स्मृत्यतियोगाच्छारीरातियोगः । विपरीतरवलक्षणा तु स्मृतिरन्यथा स्मारयन्ती चान्यथा चेष्टयतीति स्मृतिमिथ्यायोगाच्छारीरमिथ्यायोगः। इति बुद्धग्रादित्रययोगत्रयाच्छारीरकर्मयोगत्रयादभिघाताद्यागन्तुजा ज्वरादयः स्युरित्येव युक्तया प्रज्ञापराधादेवेन्द्रियार्थायोगमिथ्यायोगातियोगा भवन्त्येव ति चेत् तथापि शारीरेष्वङ्गषु वाह्य षु मध्ये बुद्धीन्द्रियाणां बुद्धिहेतुखेन प्राधान्यात्तेषां व्यापत्करधातुवैषम्यहेतुमसात्मेन्द्रियार्थसंयोगं पृथगुपदिदेश। तत्र सततावधानविधानार्थमिति । एवं प्रशापराधादेवाधर्मः स्यात् प्रज्ञापराधकृतवादधम्म हेलसत्कमण इति न तस्य पृथगुपादानमिति। तथा च स्वयं तिस्रपणीयेऽध्याये वक्ष्यति। शीतोष्णवर्ष लक्षणाः पुनहेमन्तग्रीष्मवर्षाः संवत्सरः। स कालः। तत्रातिमात्रस्वलक्षणः कालातियोगः। हीनस्वलक्षणः कालायोगः । यथास्खलक्षणविपरीतलक्षणस्तु कालमिथ्यायोगः। कालः पुनः परिणाम उच्यते, इति। तेनात्र कालशब्देन यथास्वलक्षणहीनातिमिथ्यालक्षणतुरूपः। तथावेऽपि भावानां परिणतिहेतुखानपायात्। न तु समलक्षणः कालो गृह्यते वैषम्याजनकवेन व्यभिचारात्। अत्र तु धातुवैषम्येऽव्यभिचारिहेतुसंग्रहोऽभिप्रेतः। कतिधापुरुषीये सर्वहेतुसंग्रहोऽभिप्रेत इति बोध्यम् । एवं तत्रैवोक्तम् । कम्मे वाङ्मनःशरीरप्रत्तिः । तत्र वाङ्मनःशरीराणामतिप्रत्तिरतियोगः। सबंशोऽप्रवृत्तिरयोगः। सूचकानृताकालकलहाप्रियावद्धानुपचारपरुषवचनादिर्वामिथ्यायोगः। भयशोकक्रोधलोभमोहमानेाभिध्यादर्शनादिर्मानसो मिथ्यायोगः। वेगविधारणोदीरणविषमस्खलनगमनपतनादिप्रणिधानाङ्गप्रदूषणप्रहारावमद्द नप्राणोपरोधसंक्ले शनादिः शारीरो मिथ्यायोग इति। एवमयोगात् योगवज कम्म वामनःशरीरजमहितमनुपदिष्टं यत् तदपि मिथ्यायोगं विद्यादिति ।
यत् कम्मे त्रिविधं वाङ्मनःशरीराणामुक्तं तद, बुद्धरतियोगायोगमिथ्यायोगेभ्यः सम्यगयोगविपरीतेभ्य एव भवति। सति हि बुद्धेः कारणत्वेनोपलभ्यन्ते ; तस्मान्न तत्र कालमिथ्यायोगादिजन्या आचार्य्यस्याभिप्रताः, किन्तु कालाभिव्यञ्जनीयाः कालजाः, अत एव च तत्र “सम्प्राप्तिः कालकर्मणाम्” इति पठितं न तु “कालो मिथ्या न चाति च युक्तः” इति कृतम् । किञ्च तत्रापि कालमभिधायापि कम्मणामिति पदं पृथक् पठितम्, कालजातः कर्मजः पृथगेव सूचितः ; किञ्च उन्मादनिदाने साक्षादेवाचार्येण कमंजस्य प्रज्ञापराधजत्वमुत्त.म् ; वचनं हि “प्रज्ञापराधात् सम्भूते व्याधौ कर्मज आत्मनः ।

Page #137

१म अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
१२५ सम्यग्योग तथाविधं त्रिविधं कर्म नोपपद्यते, इति त्रिविधविकल्प तत्रिविधमेव कर्म प्रज्ञापराध इति व्यवस्येत् । कतिधापुरुषीयेऽपि “विषमाभिनिवेशो यो नित्यानित्ये हिताहिते। शेयः स बुद्धिविभ्रंशः समं बुद्धिहिं पश्यति ॥ विषयप्रवण चित्त धृतिभ्रंशान्न शक्यते। नियन्तुमहितादाद धृतिहि नियमात्मिका । तत्त्वज्ञाने स्मृतिर्यस्य रजोमोहाटतात्मनः। भ्रश्यते स स्मृतिभ्रशः स्मर्त्तव्यं हि स्मृतौ स्थितम् ॥ धीधृतिस्मृतिविभ्रष्टः कर्म यत् कुरुतेऽशुभम् । प्रशापराधत विद्यात् सर्वदोषप्रकोपणम् ॥ उदीरणं गतिमतामुदीर्णानाञ्च निग्रहः । सेवनं साहसानाञ्च नारीणाश्चातिसेवनम् ॥ कर्मकालातिपातश्च मिथ्यारम्भश्च कर्मणाम् । विनयाचारलोपश्च पूज्यानाञ्चाभिघर्षणम् ॥ ज्ञातानां स्वयमर्थानामहितानां निषेवणम् । परमोन्मादिकानाश्च प्रत्ययानां निषेवणम् ।। अकालादेशसञ्चारौ मैत्री संक्लिष्टकम्मभिः । इन्द्रियोपक्रमोक्तस्य सदवृत्तस्य च वर्जनम् ॥ ईर्ष्यामानभयक्रोधलोभमोहमदभ्रमाः। तज्ज वा कम्म यत् क्लिष्टा क्लिष्ट यद्दे हकम्मे च ॥ यच्चान्यदीदृशं कम्मे रजोमोहसमुत्थितम् । प्रज्ञापराध तं शिष्टा ब्रुवते व्याधिकारणम् ॥ बुद्ध्या विषमविज्ञानं विषमञ्च प्रवर्तनम् । प्रज्ञापराधं जानीयान्मनसो गोचरं हि तत् ॥” इति । सामान्यतो निर्दिष्ट विशेषयिखा बोध्यम् । तथार्थानामतिमात्रपटहोत्कृष्टादिशब्दानामतिमात्रं श्रवणमतियोगः, सर्वशोऽश्रवणमयोगः, परुषेष्टविनाशोपघातप्रधर्षणभीषणादिशब्दश्रवणं मिथ्यायोगः। तथातिशीतोष्णानां स्पृश्यानां स्नानाभ्यङ्गोत्सादनादीनाश्चात्युपसेवनमतियोगः, सर्वशोऽनुपसेवनमयोगः, विषमस्थानाभिघाताशुचिभूतसंस्पर्शादयश्चेति मिथ्यायोगः। तथातिप्रभावतां दृश्यानाश्चातिमात्रं दर्शनमतियोगः, सव्वशोऽदर्शनमयोगः, अतिसूक्ष्मातिविप्रकृष्टरौद्रभैरवाद भुतद्विष्टबीभत्सविकृतादिरूपदर्शनं मिथ्यायोगः । तथा रसानामत्यादानमतियोगः, सर्वशोऽनादानमयांगः, आहारद्रव्याणा: मतिप्रमाणानामादानमतियोगः। सघशोऽल्पप्रमाणानां वाऽनादानमयोगे अन्तर्भवति । मिथ्यायोगस्तु रसनार्थानां प्रकृतिकरणसंयोगदेशकालोपयोगसंस्थोपयोक्तृणामाहारविधिविशेषायतनानां सप्तानां विपर्ययेणोपयोगः। तत्र नाभिशंसेबुधो देवान् न पितॄन् न च राक्षसान् ॥” जनपदोद्धसनीयेऽप्युक्त “तस्य मूलमधम्मः, तन्मूलञ्चासत् कर्म पूर्वकृतम्, तयोर्योनिः प्रज्ञापराध एव”। तदेवं कर्मापेक्षद्वयमुपदर्शितम्, बलाबलन्तु विद्वांसश्च स्वयमेव निर्लोचयिष्यन्ति। इदन्त्वत्र चिन्त्यता, स्वाभाविकानां धुत्पिपासादीनां तथा कालसम्यगयोगेऽपि जायमानानां दोषचयप्रकोपाणां व प्रवेशो भवतु, न

Page #138

१२६
चरक-संहिता। (दीर्घजीवितीयः प्रकृतिरुच्यते स्वभावो यः, स पुनराहारौषधद्रव्याणां स्वाभाविको गुळदि. गुणयोगः। तद्यथा-माषमुद्गयोः शूकरैणयोः। करणं पुनः स्वाभाविकानां द्रव्याणामभिसंस्कारः। संस्कारो हि गुणाधानमुच्यते। ते गुणाश्च तोयाग्निसन्निकर्षशौचमन्थनदेशकालवशेन भावनादिभिः कालप्रकर्षभाजनादिभिश्च आधीयन्ते। संयोगस्तु द्वयोर्बहूनां वा द्रव्याणां संहतीभावः, स विशषमारभत यं नकैकशो द्रव्याण्यारभन्ते। तद्यथा--मधुसपिषोमधुमत्स्य पयसां संयोगः । देशः पुनः स्थान, द्रव्याणामुत्पत्तिप्रचारौ देशसात्मप्रश्चाचष्टे । कालो हि नित्यगवावस्थिकश्च। तत्रावस्थिको विकारमपेक्षते नित्यगस्तु ऋतुसात्म्यापेक्षः। उपयोगसंस्थातूपयोगनियमः। स जीर्णलक्षणापेक्षः। उपयोक्ता पुनर्यस्तमाहारमुपयुङ्क्ते यदायत्तमोकसात्म्यमित्याहारविधिविशेषायतनानि सप्त । अष्टमस्तु राशिः । एतान्यष्ट रसविमाने स्वयं वक्ष्यमाणानि विस्तरेण व्याख्यास्यामः।
तथा तीक्ष्णोग्राभिष्यन्दिगन्धानामतिमात्र घ्राणमतियोगः, सर्वशोऽघ्राणमयोगः, पूतिद्विष्टामध्यक्लिन्नविषपवनकुणपगन्धादिघ्राणं घ्राणमिथ्यायोगः । तत्रैकं स्पर्शनेन्द्रियमिन्द्रियाणामिन्द्रियव्यापकं चेतःसमवायि स्पर्शनव्याप्त -
ापकमपि च चेतस्तस्मात् सर्वेन्द्रियव्यापकस्पशकृतो यो भावविशेषः सोऽयमनुपशयात् पञ्चविधस्त्रिविधविकल्पो भवत्यसात्मेन्द्रियार्थसंयोगः। सात्मप्रार्थो ह्य पशयार्थः। कतिधापुरुपीये च।—“अत्युग्रशब्दश्रवणात् श्रवणात् सर्वशो न च। शब्दानाञ्चातिहीनानां भवन्ति श्रवणाजड़ाः ॥ परुषोद्भीषणाशस्ताप्रियव्यसनसूचकैः। शब्दैः श्रवणसयोगो मिथ्यायोगः स उच्यते ।। असस्पर्शोऽतिसंस्पर्शी हीनसंस्पर्श एव च। स्पृश्यानां संग्रहेणोक्तः स्पर्शनेन्द्रियवाधकः।। यो भूतविषवातानामकालेनागतश्च यः । स्नेहशीतोष्णसंस्पर्शी मिथ्यायोगः स उच्यते ॥ रूपाणां भास्वतां दृष्टिविनश्यति हि दर्शनात् । दर्शनाचातिसूक्ष्माणां सर्वशश्चाप्यदश नात् ।। हिष्टभैरवबीभत्सदूरातिक्लिष्टदशनात् । तामसानाञ्च रूपाणां मिथ्यासंयोग उच्यते ॥ अत्यादानमनादानमोकसात्म्प्रादिभिश्च यत् । रसानां विषमादानमल्पादानञ्च दृषणम् ॥ अतितावत्कालजे, यतः कालो हि तत्र सम्यग्युक्त एव, कालसम्यग्योगश्च न व्याधिकारणमिति सिद्धान्तः। अथ कालप्रतिनियतः तत्रासाम्यन्द्रियाथसंयोग एव कारणमिष्यते, तथाप्येव सति कालमिथ्यायोगादावप्यसात्म्येन्द्रियार्थसंयोग एव कारणमिति वक्तुं पारयते ; तस्मादस्मिन् मार्गे एवं बुद्धिवर्णयति यत्- सहजानां विकाराणां निष्प्रतिक्रियत्वेनेहायोगादिजन्यत्वेनावरोधो न कृत

Page #139

१म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
1
१२७ मृद्वतितीक्ष्णानां गन्धानामुपसेवनम् । असेवनं सर्व्वशश्च घ्राणेन्द्रियविनाशनम् ।। पूतिभूतविपद्विष्टा गन्धा ये चाप्यनार्त्तवाः । तैर्गन्धर्घाणसंयोगो मिथ्यायोगः स उच्यते ॥ इत्यसात्म्यार्थसंयोगस्त्रिविधो दोषकोपणः । असात्म्यमिति तद्विद्याद यन्न याति सहात्मताम् ||" इत्येव मिथ्यायोगायोगातियोगात्मकत्रिविधविकथितः परिणामः प्रज्ञापराधोऽसात्म्येन्द्रियार्थसंयोगश्च ति त्रिविधो द्वयाश्रयाणां वक्ष्यमाणं शरीर सत्वसंज्ञञ्च ेति द्वयमाश्रयो येषां तेषां व्याधीनां पूर्वोत्तर निवृत्तिस्वभावानां धातुवैषम्य दुःखानां परस्परं व्यतिहाय्य धातुसाम्यसुखानां हेतुसंग्रहः कालमकर्षापकर्षाभ्यामुत्पत्तिहेतू नाम संख्येयवेऽपि त्रिविधकल्पनया संङ्गपः । कालस्यास लक्षणस्य तद्देशपरिहारमन्तरेणा परिहाय्यत्वादादावुपादानम्। बुद्धेस्तु कालायोगादिषु तथेन्द्रियार्थायोगादिषु हेतुत्वेन द्वयोमध्ये उपादानम् वक्ष्यते हि "प्रज्ञापराधाद्वाहितानर्थान् पञ्च निषेवते" इति जनपदोदध्वंसनीये च - “तयोर्योनिः प्रज्ञापराधः एव इति । अत्र कश्चिर् प्रत्यासन्नहेतुत्वादसात्म्येन्द्रियार्थसंयोगस्य पृथगुपादानमित्याह तन्न मनोरमं ; शस्त्राभिघातादेरपि तथावित्यासन्नयेतुत्वेन पृथगुपदेशापतेः । एषां खलु व्याध्युत्पत्तिहेतूनां चयादिकरत्वे सन्निकृष्टहेतुत्वं विशिष्टव्याधिजनने कालप्रकर्षसहायत एव हेतुत्वं बोध्यम् । तेनात्र कालकसंप्राप्तिरूपोऽपरो योऽधिको हेतुः कतिधापुरुषीये वक्ष्यते तदनुक्तितोऽत्र न न्यनत्वं स्वलक्षणसमविषमयोगेनापि कालमकस्येव सर्व्वेषामभिव्यक्तो हेतुत्वात् एवं कम्पेणापि कालप्रकर्षतः समागमे हेतुखादिति ।
;
"
इत्थञ्च बीजाङ्करन्यायेन पूर्वजन्मनि कर्म्मवशात् धीष्टतिस्मृतिविभ्रष्टः सनशुभं यत् कर्म कृतवांस्तदशुभकजसंस्कारविशेषरूपः कम्र्म्माख्योऽधम्मस्तत्सम्प्राप्तो कालमकर्षात् तदधर्म्मागमे पुनरिह जन्मन्यपि धीधृतिस्मृतिभ्रशो भवति, ततश्चासात्म्येन्द्रियसंयोगश्च भवति । जनपदमज्ञापराधात्तु कालश्च विषमलक्षणः स्यादित्येव सर्व्वं प्रज्ञापराधेऽन्तभूतम् । तेन प्रज्ञापराधः कालकर्मसम्प्राप्तिश्चेति द्विविधो हेतुसंग्रहो युक्तोऽप्याचार्याणां शिष्यव्यवसायार्थ' नानाख्यापनाय नानाप्रकारेणोपदेशो युज्यते । अत्र कालस्य दुष्परि
एव, कालस्वभावजा अपि सहजा एव; या त्वत्र प्रतिक्रिया कालस्वभावानामनागतानां भाविधात्वनुगुणद्रव्यसेवार्थरूपा तथा स्वाभाविकानाञ्च क्षुत्पिपासाजरादीनां कालभोजन रसायनादिरूपा, तस्या अकरणे सति कालस्वभावजस्य रोगस्य प्रादुर्भावः प्रज्ञापराधजन्य एव, उचिते हि काले portरणं प्रज्ञापराध एव । उक्त द्वि कतिधापुरुषीयेऽपि प्रज्ञापराधसंग्रह "कर्मकालाति

Page #140

१२८
चरक-संहिता। [ दीर्घञ्जीवितीयः हाय्यखादसात्म्येन्द्रियार्थसंयोगस्य शारीराङ्गेषु बुद्धीन्द्रियाणां तदिन्द्रियजव्याध्युपघातेऽङ्गान्तरस्थव्याध्यपेक्षयाऽतिवैकल्यं पुंसां स्यादिति ख्यापनार्थ पृथगुपादानम् । कतियापुरुषीये तु कालस्य विषमशीतोष्णवर्षणान्यतमस्य स्पर्शनेन्द्रियग्राह्यखादसात्म्यार्थागमेऽन्तर्भावः कृतः। कालकर्मसम्पाप्तः सर्चत्रैव हेतुखादभिव्यञ्जकत्वेऽपि हेतुत्वेनोपादानं कृतम् । अत एव हेतुर्द्वि विध उत्पादकोऽभिव्यञ्जकश्च। चतुर्विधश्च सन्निकृष्टविप्रकृष्टप्राधानिकव्यभिचारिभेदात् । सन्निकृष्टो यथा-“नक्तंदिन भुक्तांशा वातादिवैषम्यहेतवः ; ते पुनने चयादिकमपेक्षन्ते।” इति समलक्षणकालस्यापि सम्प्राप्त फ्ध्युत्पत्ती हेतुखेऽपि स्वाभाविकत्वेन तद्दोषवैषम्यस्य नातिबाधकत्वेनात्र व्याधिशब्दन स्वभावव्याध्यतिरिक्तव्याधिर्वाच्य इति। पूर्वाह्नादिद्धिस्वभावकफादिमयशरीरपरिग्रहे प्रज्ञापरावस्यैव हेतुख वा। विप्रकृष्टो यथा-पौषमाघरूपे हमन्ते सश्चितः कफः फाल्गुनच त्ररूपे वसन्ते तज्जान व्याधीन् करोति । प्राधानिको यथा-विषादि सद्यः प्राणहारि। व्यभिचारी तु यो दुबैलखाद व्याधिकरणासमर्थोऽहितस्तस्य व्याध्युत्पत्ती व्यभिचारिहेतुख यथा व्यायामजनितबलवदनौ बलवति पुरुष संयोगविरुद्धाशनं न व्याधिकारणमिति । यस्तु दोषरोगोभयहेतुभेदेन त्रिवियो हेतुः, मधुररसादयस्त्रयस्त्रयो दोषहेतवः पाण्डुरोगादिहेतुमद्भक्षणादिः, हस्त्यश्वादियानारोहणादिरुभयहेतुरिति वदति ; तत् तु न मनोरम-विकारो धातुवैषम्यमिति हि वक्ष्यते ततो दोषवैषम्यस्यापि व्याधित्वात्। अथात्र मिथ्या न चातीति त्रयाणां कालबुद्धीन्द्रियार्थयोगे चान्वयात् विपरीतहीनातिशयशीतोष्णवर्षलक्षणस्य कालस्य योगात् सम्यक शीतादिलक्षणस्यापि कालस्य निरन्तरप्रावरणाग्नितापादिनाऽन्यथायोगेऽपि कालमिथ्यायोगः। तथा तत्कालस्याल्यो योगः कालायोगः, तथा प्रावरणाद्यभावेन तत्कालस्य सततयोगः कालातियोगः। एवं बुद्धरपि सम्यक चिन्त्येऽन्यथासमप्रवृत्तिमनोमिथ्यायोगः । सर्वशोऽप्रत्तिर्मनसोऽयोगः । सततप्रत्तिर्मनोऽतियोगः। एवं सम्यग्रवक्तव्येऽन्यथा वाक्प्रवृत्तिर्वामिथ्यायोगः । सव्वशोऽप्रत्तिर्वागयोगः। सततप्रत्तिर्वागतियोगः। एवं सम्यक् शक्यशरीरस्यान्यथाप्रत्तिः शरीरमिथायोगः। सर्वशोऽप्रत्तिः शरीरायोगः । पातश्च मिथ्यारम्भश्च कर्मणाम्” इति। अन्ये तु मिथ्यायोगादिशून्यकालविद्यमानत्वेन कालएवावरोध एषां विकाराणामिति कतिधापुरुषीये वक्ष्यमाणग्रन्थस्य यथाश्रुतार्थपरिग्रहाद्वर्णयन्ति । न चेति चकारात् हीनयोगं गृह्णाति, वक्ष्यति हि "मिथ्यातिहीनलिङ्गेभ्यो यो व्याधिरूपजायते"

Page #141

१म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
१२६ शरीरं सत्त्वसंज्ञश्च व्याधीनामाश्रयो मतः ।
तथा सुखानां योगस्तु सुखानां कारणं समः ॥ २७॥ सततप्रवृत्तिः शरीरातियोगः। एवमिन्द्रियाणां स्वस्वसम्यगथै स्वशक्त्यनुरूपेऽन्यथायोगो मिथायोगः। सर्वशोऽयोगोऽयोगः। सततयोगोऽतियोगः । इत्येवं प्रागुक्ताश्च स्वयमेव ये तेषां सम्पगसम्यगभावानां त्रयो योगा द्विधा वोध्या इति ॥२६॥
गङ्गाधरः-ननु द्वयाश्रयाणामित्युक्तौ द्वयं यप्राध्याश्रयो नामोक्त त किमित्यत आह, शरीरमित्यादि । -अस्प वेदस्याधिकरणंपुमानुक्तः । स च संयुक्तसत्त्वात्मशरीरेति-त्रयात्मकस्तस्य समधातोः सुखिनश्च पुरुषस्य धातुसाम्यसुखरूपस्वास्थारक्षण विषमयातो?:खिनश्च तस्यातुररूपस्य धातुसाम्पसुखजननं तदेव धातुवैषम्यदुःखनिटत्तिकरण वेदस्यास्य च प्रयोजनमुक्तमित्यतस्तस्यैव पुरुषस्यात्माधिष्ठितं शरीरं सेन्द्रियं निरिन्द्रियं वा पञ्चमहाभूतविकारसमुदायात्मकम् । सत्त्वसंज्ञश्च मनश्चेति द्वयं व्याधीनां धातुवैषम्यत्रिधादुःखयोः पूर्वोत्तरकालभूतयोराश्रयो धातुवैषम्याश्रयस्तज्जातदुःखाश्रयश्चेति यावत् । मतो वेदविद्भिः सम्मतः। न खायुल क्षणोक्तं शरीरमिह शरीरं प्रकरणाभावात् । शरीरस्य प्रथममुपादानं सत्त्वात्माधिष्ठानखेन कायचिकित्साप्रधानतयाऽस्य तन्त्रस्य प्रायेण शारीरव्याधिषु प्रवर्तकलादिति । सत्त्वसंशमिति सत्त्वमित्युक्त्यैव मनोलाभे यत् सत्त्वसंशमित्युक्तं तत् सत्वगुणस्याशङ्कानिरासार्थम् । सत्त्वगुणबहुलत्रिगुणात्मकत्वेन तस्य हि सत्वसंशा। शरीरात्मसम्बन्धेनैव व्याध्याश्रयवं न तु केवलस्य वेदाधिकरणखाभावात् । कश्चित्तु आत्माधिष्ठितं शरीरं सत्त्वसंज्ञ पृथक् पृथक् व्याध्याश्रयश्चकारेण युगलमपि व्याध्याश्रयः स्याद यथा ज्वरकुष्ठादयः शारीरा एव व्याधयो भवन्ति, कामशोकादयस्तु मानसा एव, अपस्मारोन्मादादयो द्वयाश्रया एवेति व्याचष्टे । नच ततो व्याधीनां याश्रयवं व्याहन्यते, किन्वत ऊर्द्ध शारीरमानसदोषोपसमयोरुपदेशेन युगलस्याश्रयखालाभात् । उन्मादादयो हि शारीरदोषजा इति। हीनयोगस्य तु साक्षादपठनमयोगप्रभेदत्वात् स्वल्पयोगेऽप्ययोगो भवति, ययैकतण्ड . लाभ्यवहारेऽनशनमुच्यते ॥२६॥
चक्रपाणिः-द्वयाश्रयाणामित्यनेनोक्तमाश्रयं दर्शयति, शरीरमित्यादि।-अत्र शरीरमादौ कृतं शरीररोगाधिकारेणैवास्य तन्त्रस्य प्रवर्तकत्वात्, सत्त्वसंज्ञशब्देन मन उच्यते, किंवा सत्वशब्देनैव
१७

Page #142

चरक-संहिता। [ दीर्घजीवितीयः अपि मानसत्त्वेन यदव्यपदिश्यन्ते तन्मनोभ्रंशप्राधान्येन । उद्रिक्तरजस्तमो, गुणाभ्यां निकृष्टीकृतसत्वगुणवतो मनो हि वातादिभिर्दूष्यते तेन वातादिजखेन व्यपदिश्यन्त इति शारीरमानसोभयदोषजवादुभयाश्रिता भवन्त्युन्मादादय इति। चेतनपुरुषस्यैवैतद्वदाधिकरणखाचे तनाचेतनप्राप्यप्राणिनामपि शारीरव्याधयो ये दृश्यन्ते तेऽप्युपलक्ष्याः। यथा वृक्षस्य कोटरो जलस्य नीलिका भूमेरूषर एवमादयः।
नन्वस्तु द्वयमेतद व्याधीनामाश्रयो भवखेतद् द्वयाश्रयाणां व्याधीनां निरुक्त एव त्रिवियो हेतुसंग्रहः किन्वेषां व्याधीनां प्रतिक्रियया चारोग्यं किं सत्वात्म शरीरेति-त्रयात्मकपुरुषाश्रयमथ किमात्माश्रयमथवा सत्त्वाश्रयमथवा शरीराश्रयमित्याशङ्कयाह, तथा सुखानामिति। सुखानां धातुसाम्यपूर्वकोद्भवानां प्रेमास्पदरूपाणामारोग्याणामाश्रयोऽपि तथा शरीरं सरवसंशश्च चतनाधिष्ठितं शरीरं मनश्चेति द्वयम् । एतेनैतदुक्तं यत्रैव यो रोगस्तत्रैव तत्प्रशान्तौ तदारोग्यं न खन्यत्रेति शारीरमानसाश्रयवेऽपि रोगारोग्ययोरुपचारः पुरुषे बोध्यश्च तनानुप्रवृत्तः। कतिधापुरुषीये ह्य क्तम् । –“नाश्रयो न सुख नातिन गति गतिर्न वाक् । न विज्ञान न शास्त्राणि न जन्म मरणं न च ।। न बन्धो न च मोक्षः स्यान पुरुषो न भवेद्यदि। कारणं पुरुषस्तस्मात् कारणझं - रुदाहृतः ॥” इति।
नन्वस्वारोग्याणामप्याश्रयो व्याध्याश्रय एव देहो पनश्चति द्वयम् । आरोग्याणां कारणमपि किं तव्याधिकारणमेवेत्यत आह, योगरिखत्यादि । तु शब्दो भिन्नक्रमे पूर्वेषां कालेत्यादीनामनुवृत्तौ च । सुखानामारोग्याणां धातुसाम्यपूवंकजातानां, सुखानां च कारणन्तु न व्याध्याश्रयवत् तुल्यमपि तु भिन्न तत् किमित्याह । योगः सम इति । कालबुद्धीन्द्रियार्थानां समो योगः सुखानां कारणमित्यर्थः। तत्र कालानां शीतोष्णवर्षलक्षणानां पप्णामृतूनां यथास्व लक्षणयोगः कालसमयोगः, कालसमयोगादपि प्राङ्गादीनां हेमन्तादीनाश्च वातादीनां वैषम्यचयादिहतुख यत् तत्प्राकृतं स्वाभाविकं क्षुत्पिपासाजराजन्ममरणादिवत् । समदर्शनशीला धीमनोनियमहेतुखशीला धृतियथार्थस्मर्तव्याश्रयरूपा स्मृतिस्ताश्च बुद्धिसंज्ञास्ततसमयोगः कर्तव्याकर्त्तव्यहिताहितमित्येतद्र पेण ज्ञानं धीसमयोगः। विषयप्रवणचित्तस्य विषये नियमतो योगो मनसि लब्धे संज्ञाशब्देनात्मशरीरसम्बन्ध मन उच्यते, शरीराधसम्बन्धस्य मनसो व्याध्यनाश्रयत्वात्। असमासेन च पृथगपि शरीरमनसोाध्याश्रयत्व दर्शयति, यतः कुष्टादयः

Page #143

१म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
१३१
धृतिसमयोगः । स्मत्तव्यस्य तत्त्वतो ज्ञानाय स्मर्त्तव्ये योगः स्मृतिसमयोगइति बुद्धिसमयोगः । तस्माद्वाङ्मनः शरीराणां सम्यक् प्रवृत्तिभवति । यद्वक्तव्यत्वेनोचित तद्वदति वागिति वाकसमयोगः । यच्चिन्त्यत्वेनोचितं तच्चिन्तते मन इति मनःसमयोगः । यच्चेष्टितव्यतयोचितं तच्छरीरं चेष्टते इति शरीरसमयोग इति । एवं श्रोत्र शत्तयनुरूपमर्थं शब्द यच्कृणोति स शब्दसमयोगः । स्पशन तथाभूतं स्पर्शं यत् स्पृशति स स्पर्शसमयोगः । चक्षुश्च यत् तथारूप पश्यति तद्र समयोगः । रसनं यत् तादृशं रसमास्वदते स रससमयोगः । गन्धं च यततादृशं घ्राणं जिघ्रति स घ्राणसमयोगः । इति मनोवाक्कायसम्भूतं सुखं तेभ्यो योगेभ्यो जायते इति । कतिधा पुरुषीयेऽपि वक्ष्यते । - "वेदनानामसात्म्यानामित्येते हेतवः स्मृताः । सुखहेतुर्मतस्त्वेकः समयोगः सुदुर्लभः ॥ नेन्द्रियाणि न चैवार्थाः सुखदुःखस्य हेतवः । हेतुस्तु सुखदुःखानां योगो दृष्टश्चतुर्व्विधः ॥ सन्तीन्द्रियाणि सन्त्यर्था योगो न च न चास्ति रुक् । न सुखं कारणं तस्माद्योग एव चतुर्व्विधः ॥” इति ।
अथायं भावः प्रतिसन्धेयः । यस्मान्मिथप्रायोगायोगातियोगयुक्तकाल - बुद्धीन्द्रियार्थकर्मणां मिथायोगादियुक्तबुद्धिहेतुकखान्मिथायोगादियुक्तबुद्धिहेतुकं दुःखं तस्माच्छरीरं सत्त्वसंशञ्च दुःखाश्रयः दुःखहेतुमिथवादियोगत्रययुक्तबुद्धप्राश्रयत्वात् । तथा समयोगयुक्तबुद्धिहेतुक यस्मात सुखं तस्माच्छरीर सत्त्वसंशञ्च सुखाश्रयः, समयोगयुक्त बुद्धप्राश्रयत्वात् । यथा घटः कपालमालादीयगुणवान् तत्तद् गुणहतुकपालमात्राद्याश्रयत्वात् । यथा वा घटो मृद वालुकादीयगुणहेतुगुरुत्वादिगुणवान् गुरुत्वादिगुण हेतु गुरुत्वादिगुणाश्रयमृद बालकाद्याश्रयत्वादिति । नन्वेवं तदैवोपपद्यते यदि शरीरमनसोगुणो बुद्धिर्भवति । न च बुद्धिः शरीरगुणो नापि मनोगुणः । कतिधापुरुषीये ह्यात्मलिङ्गत्वेन वक्ष्यमाणत्वात् । तद्यथा प्राणापानावित्यारभ्य – “ इच्छा द्वेषः सुख दुःख प्रयत्नश्च तना धृतिः । बुद्धिः स्मृतिरहङ्कारो लिङ्गानि परमात्मनः ॥” इति । तथा गौतमेनापि " इच्छाद्वेषप्रयत्न सुखदुःखज्ञानान्यात्मनो लिङ्गमिति ।” उक्तम् । कणादेनापि चोक्तम् | "प्राणापाननिमेषोन्मेष जीवनमनोगतीन्द्रियान्तरविकारा बुद्धिः सुखदुःखेच्छाद्देषप्रयत्नाश्वात्मनो लिङ्गानि । प्रवृत्तिनिवृत्ती प्रत्यगात्मनि दृष्टे परत्र लिङ्गमिति चेत् सत्यं मनसोऽपि लिङ्गत्वेन ज्ञानस्य भावाभावयोर्वक्ष्यमाणत्वेन शारीरा एव, कामादयस्तु मानसाः, उन्मादादयश्च द्वयाश्रयाः । आरोग्यस्याश्रयं हेतुञ्चाह, तथा सुखानामित्यादि । सुखानामित्यारोग्याणाम्, वचनं हि "सुखसंज्ञकमारोग्यं विकारो दुःखमेव

Page #144

१३२
चरक संहिता |
[ दोर्घञ्जीवितीयः
कतिधापुरुषीये गुण एव भावानां लिङ्ग भवति न दन्यदिति न यौक्तिक प्राणापानादीनामपि तत्रैवात्मलिङ्गत्वेनोक्तत्वात् । अथात्मनो लिङ्ग बुद्धिरिच्छाद्वेषसुखदुःखप्रयत्नाश्च न च शारीरगुणा न वा मनसो गुणास्ते भवन्ति । उक्तं हि गौतमेन । “नेन्द्रियाथयोस्तद्विनाशेऽपि ज्ञानावस्थानात् । " इति । न बुद्धिरिन्द्रियाणां नवार्थानां गुणस्तयोविनाशेऽपि तच्छवणादिज्ञानस्य स्मरणरूपत्वेनावस्थानात् । न ह्यनुभावकस्यासच्चे स्मरणमप्युपपद्यते । युगपज्ज्ञ ेयानुपलब्धेश्च न मनस इति मनसो निखिलबुद्धिमत्त्वे युगपदेकदैवानेकशेयानामनुपलब्धेर्न बुद्धिर्मनसो गुणः । नन्वेवं चेत्तदात्मगुणेऽपि तुल्यमात्मनो युगपत् सर्व्वेन्द्रियासंयोगात् युगपदनेकशे यानुपलब्धिः । कथमिति चेन्न सन्निकर्षाभावात्तदनुत्पत्तिः । आत्मनो युगपदने केन्द्रियार्थसन्निकर्षाभावाद, युगपज्ज्ञानानुत्पत्तेः । ज्ञानोत्पत्तौ कारणोपदेशाद बुद्धिरात्मगुण इति चेन्न आत्मन इव युगपन्मनसोऽपि सव्वन्द्रियसन्निकर्षाभावाद, युगपज्ज्ञानानुत्पत्तरिति । किञ्च विनाशकारणानुपलब्धेश्वात्मावस्थाने तन्नित्यत्वप्रसङ्गः । आत्मा हि नित्यस्त्रबुद्धेवस्थाने तदाश्रयस्यात्मनो विनाशाभावेन बुद्धेर्विनाशकारणान्तरानुपलब्धेश्व नित्यखप्रसङ्ग इति चेन्नात्मनो बुद्धित एवात्ममनोयोगेनेन्द्रियार्थसन्निकर्षादुत्पन्नस्यैन्द्रियकस्य बुद्धान्तरस्य नाशात् । यथा शब्दः पूर्वस्य शब्दस्यानन्तरोत्पन्नस्य शब्दान्तरस्य नाश इति । उत्तरकालबुद्धत्पत्तिः पूर्व्वबुद्धिनाशे हेतुरुपलभ्यते । अथैवमस्त्वनित्यत्वं मनोगुणत्वेऽपि तथात्वमस्ति बुद्धेर्युगपदुत्पत्तिस्त्वात्मगुणत्वेऽपि न परिहृता भवत्येवश्च तत्राहैकदेशी । ज्ञानसमवेतात्मप्रदेशसन्निकर्षान्मनसः स्मृत्युत्पत्तेर्न युगपदुत्पत्तिरिति ज्ञान' संस्कारकरण यन् तत् तु समवेतं यदात्मप्रदेशे तत्र प्रदेशे मनसः सन्निकर्षात् स्मृतिरुत्पद्यते कथं बुद्धिस्मृत्योर्युगपदुत्पत्तिः सम्भवतीति न युगपदुत्पत्तिरेतावतापि बुद्धेरात्मगुणत्व यौगपद्यमेकत्वादात्मनोऽनेकेषु युगपत्प्रवृत्तप्रभावान्न यथा सम्भवति तथा मनोगुणत्वेऽपीति तस्मादात्मगुणत्वस्थापनार्थ बुद्धेरपरयुक्तिमुवाच गौतमः । - “ शस्येच्छाद्वे पनिमित्तत्वादारम्भनिवृत्तयोः ।” इति । ज्ञस्य ज्ञानवत एवात्मन इच्छाद्वे षहेतुकत्वादारम्भनिवृत्तयोः प्रवृत्तिनिवृत्योर्न मनसि बुद्धिः । इच्छाद्वेषौ चात्मगुणावन्यदीयज्ञानजनितौ किमात्मनि वर्त्तित युज्यते इति आत्मन एव बुद्धिरात्मन एव स्वबुद्धिजन्याविच्छाद्वेषौ ताभ्याञ्च तु" । तथेति शरीरं मनश्च तत्र शारीररोगाभावरूपस्यारोग्यस्य शरीरमाश्रयः मानसरोगाभावस्य तु मनः । योगस्तु समः कालबुद्धीन्द्रियार्थानां सम्यग्योगरूपस्तथा सुखानामारोग्याणां

Page #145

१३३
१म अध्यायः
सूत्रस्थानम् । जनिती प्रवृत्तिनिवृत्तिलक्षणप्रयत्नौ चात्मन एवेति बोध्यम् । अत्राह चावाकः"आरम्भनित्तिलिङ्गको हीच्छाद्वषो पार्थिवादिदेहेष्वपि चेष्टा चेष्टारूपप्रकृत्तिनिवृत्तिमत्त्वादिच्छाव पावपि वर्तेते तो ज्ञस्यैव भवत इत्यतो भौतिकदेहादिरपि ज्ञो भवतीति ।” तन्न, परदिनादिष्वारम्भनिवृत्तिदशनाद्भौतिकदेहादिप्रवृत्तिनिटत्तयोः प्रयत्नजन्यवादप्रयत्नखात् । नन्विच्छाद्वेषजन्ये प्रवृत्तिनिवृत्ती प्रयत्नः शारीरप्रवृत्तिनिवृत्ती तु क्रिया न प्रयत्न इत्यत्र को नियम इत्यत उवाच “नियमानियमौ तु तद्विशेषको इति ।” तयोरिच्छाद्वेषजत्तिनिवृत्तयोः प्रयत्नव तज्जन्यशारीरमत्तिनिवृत्त्योः क्रियासमित्येतयोविशेषको भेदको चेतनाच तनौ नियमो। अच तनचेतनावनियमौ चेतने हि प्रवृत्तिनिवृत्ती प्रयत्नाख्ये अचेतने हि क्रियाख्ये इति तत्प्रयत्नजनको पुनरिच्छाद्वषो चेतनस्यैव न वचेतनस्येति शरीरस्य नेच्छाद्वेषो तयोर्जनकबुद्धिरपि चेतनस्यैवेति न बचे तनयोः शरीरमनसोश्चेतनपारतत्रात् स्वकृतकर्मणां फलभोगाय पुनः पुनरभ्यागमाच न मनसो बुद्धि रिति । परिशेषादात्मन एव बुद्धिरिच्छादयश्चति । अत्र ब्रुवते। बुद्धेरिच्छादिजनकखवत् सुखदुःखजनकखेनात्मगुणख बुद्धिजन्येच्छाद्वषयोस्तज्जप्रयत्नस्य तज्जयोः सुखदु खयोश्चात्मनित्तिनोपपद्यत शरीरे व्याधिसद्भावदर्शनात् । व्याधिर्हि दुःखं तजनिकयोरिच्छाद्वेषजप्रवृत्तिनिवृत्तयोः प्रयत्नवं तज्जन्ययोर्वाङ्मनःशरीराणां प्रवृत्तिनिवृत्त्योश्च क्रियावमित्येतयोर्विशेषको तु चेतनाधिष्ठितानधिष्ठितशरीररूपो नियमानियमौ । चेतनाधिष्ठितशरीरे हि प्रवृत्तिनिवृत्ती प्रयत्न उच्येते, चेतनानधिष्ठितशरीरे तु क्रियोच्यते इति तज्जनकाविच्छाद्वषौ च शरीरे तज्जनिका बुद्धिरपि शरीरे वर्तते। द्रव्ये स्वगुणपरगुणोपलब्धेरिति चेन। रूपादीनां यावद द्रव्यभावित न शरीरस्य भूतविकारखात् । ननु घटादौ श्यामे पाकजगुणान्तरोत्पत्तभौ तिकेऽपि शरीरेऽभूतगुणा बुद्धग्रादयो भवन्ति इति चेन्न पाकजानां गुणानां विरोधिगुणसिद्धरिष्टापत्तेः। किश्च शरीरविशेषगुणानां शरीरव्यापित्वेन केशनखादिषु सुखदुःखाभावेन गुणाभावाच न बुद्धिः शरीरगुण इत्यत्राह। वपर्यन्तख शरीरस्य न तु केशनखादिपर्यन्तख न हि केशेऽस्ति खगित्याहुश्चैतन्यस्य तत्रानुपलब्धः। शरीरगुणवैधाच न बुद्धिः
कारण, सुखानामिति सुखपदाभिधेयानाञ्च संगृहीतं, तत् किमिदं रोगाभावानां बहुत्वञ्च निदिध्य रोगबहुत्वादेव बोद्धव्यम् , इदमेव ह्यभावानां बहुत्व यन्निपिध्य भावबहुत्वम् ।

Page #146

१३४ चरक-संहिता।
[ दीर्घजीवितीयः निर्विकारः परस्त्वात्मा सत्त्वभूतगुणेन्द्रियः।
चैतन्ये कारणं नित्यो द्रष्टा पश्यति हि क्रियाः ॥ २८ ॥ शरीरगुणः। वहिरिन्द्रियवेद्यो हि शरीरगुणो बुद्धिस्वभ्यन्तरेन्द्रियवेद्य ति रफुट तयोवधम्यम् । ___ अथ रूपादीनां शरीरगुणानामितरवैषम्य रूपं हि तैजसो गुरुत्वादयो जलादरिति चेन्न वहिरिन्द्रियग्राह्यवसायमात्त शरीरगुणानामवैधर्मवादिति । एतेन बुद्धिबुद्धिजन्याविच्छाद्वेषौ तज्जन्ये प्रवृत्तिनिवृत्ती तज्जन्ये च सुखदुःखे चैते गुणा न शरीरे न च शारीरेन्द्रियेषु श्रोत्रादिषु न वा मनसि वर्तन्ते किन्वात्मन्येव तल्लिङ्गखाद्वर्त्तन्ते इति पर्यवसितम् । अत्रानुभवसिद्धं युक्तिसिद्धं च दृश्यते। यस्मिन् शरीरप्रदेशे भवति न वा भवति व्रणादिव्याधिस्तच्छरीरप्रदेश एवं दुख सुख वेति लोकेऽपि प्रभापते स स एव गात्रप्रदेशो व्यथते न व्यथते इति ॥२७॥ ___ गङ्गाधरः-- नन्वेवं तदैव स्याद यदि सुखसंज्ञकमारोग्यं विकारो दुःखमेव विति स्वीक्रियतेन च सुखमारोग्यं दुःख व्याधिरिति मन्यामहे । मन्यामहे तु “विकारो धातुवैषम्यं साम्यं प्रकृतिरुच्यते” इति । तयोरारोग्यरोगयोः फलं सुखदुःखमिति धातुवैषम्यरूपव्याधीनां धातुसाम्यरूपारोग्याणाश्चाश्रयो भवतु शरीरं सत्वसंज्ञञ्चति । तयोः फले सुखदुःखे खात्मनि वत्तेते चानुभूयेते चात्मनैवेति तथा सुखानामित्यत्र सुखानां सुखहेतुधातुसाम्यानामिति व्याख्येयमिति यदुच्यते तत्राह
ननु च सुखदुःखतद्धेतुशनुसाम्यवैषम्यात्मकारोग्यरोगाश्रयखे सत्त्वशरीरयोः सत्त्वमात्मा शरीरश्च त्यत्र राशिपुरुप आत्मग्रहणं निकलमित्याशङ्कानिरासार्थश्वाह, निर्विकार इत्यादि।-परस्तु सत्वशरीराभ्यां शेष आत्मा विकारानिगेतः इति निर्विकारः। कथं दुःखमात्मगुणः स्यादिति मनःशरीरगुण एवेति, यदीह विकारो धातुवैषम्यं तस्मानित आत्मेत्युच्यते तहि अस्तु विकारो धातुवैषम्यं तच्च स्वरूपतो वा गुणतो वा कम्तो वा स्वरूपगुणकर्म तो वा वृद्धि सश्चति द्वयं तत्त्वात्मनो नास्ति तुशब्दस्य भिन्नक्रमसात् । हि यस्मात् परः शरीरसत्त्वाभ्यां भिन्नः। शरीरं हि पञ्चमहाभूतविकारात्मकं, सत्व नन्वायुर्बेदागमो हेतुरित्यादौ अध्यायाथसंग्रहे व्याध्याश्नयो न संगृहीतः, तत् किमिदमनाप ? न, हेतवश्चत्यनेन व्याध्याश्रयरूपस्यापि हेतोस्तव संग्रहणम् ॥ २७ ॥
चक्रपाणिः-ननु स त्वमात्मा शरीरञ्चति वचनेन त्रयमुपात्तम् । अत्र शरीरमनसी व्याध्याश्रयतयोक्ते, आत्मनस्तु का व्यवस्थेत्याह निर्विकारो निर्विकृतिः, तेन नीरोगत्वमात्मनः,

Page #147

म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् । तु सत्वगुणबहुलत्रिगुणात्मकमात्मा तु न तथाभूतः परन्तु समत्रिगुणलक्षणश्चित्सम्प्रसाद क्षेत्रज्ञस्तस्मानिर्विकार इत्याह कश्चित् तन्न, शरीरभिन्नखान्मनसो मनोभिन्नखाच्छरीरस्य निर्विकारखापत्तौ तदुभयस्मात् पर इत्युक्तितोऽपि सुषुप्तौ तथाविवखादात्मन आनन्दमात्रभोगिखात्। अन्ये तु मनःशरीराभ्यां हि यस्मात् तु भिन्नक्रमे परः श्रेष्ठ आत्मा तस्मान्निविकारः। निविकारस्तु यस्मात्तस्मान्मनःशरीराभ्यां श्रेष्ठ आत्मेति व्याचक्षते । तन्न साध्यसमखादहेतुखात्। वस्तुतस्तु निरुक्तं धातुवैषम्यं दुःखश्च ति द्वयं विकारः आत्मेंत्यस्य पर इति विशेषणान्न खल्वात्मा केवलश्च तनाचातुर्य्य पुनरस्मिन् पुरुषे नान्तःप्रज्ञन वहिःप्रज्ञ नोभयतःप्रज्ञन प्रज्ञ नाप्रज्ञन प्रज्ञानवनमव्यपदेश्यमव्यवहाय्यमचिन्त्यमलक्षणमेकात्मप्रत्ययसारं प्रपञ्चोपशमं शान्तं शिवमतिं चतुर्थ मन्यन्ते। एष आत्मा स विज्ञयः सोऽव्यक्तः सोऽध्यक्षः सोऽक्षरः सोऽनादिः स विश्वं सोऽव्ययः स परमात्मा द्रष्टारमुपद्रष्टा भोक्तारमनुभोक्ता न द्रष्टा न भोक्ता, तर्हि किं सः ? अव्यक्तमात्मा क्षत्रज्ञ इत्यादिपर्यायेण शारीरे वक्ष्यमाणः समसत्वरजस्तमोऽनुपविष्टस्तत्तिगुणलक्षणः पुरुष एतस्मिन् सत्त्वात्मशरीरात्मकराशिपुरुष भवत्यात्मा। स यत्राधिष्ठाने यस्यामवस्थायां च सम्पतिष्ठितो द्रष्टा क्रियाणां भोक्ता भोगैः सुखदुःखानां तदधिष्ठानस्तदवस्थ एवात्मा आत्मविद्भिरुच्यते। स एकोऽधिष्ठानायोगपद्यात् । त्रीणि खल्वस्याधिष्ठानानि हृदयं कण्ठो नेत्रश्च ति। तत्र हृदयं नित्याधिष्ठानं, तत्र तिष्ठन् विभुखाच्छे एमधिष्ठानमधितिष्ठतीति ; तिस्रश्वावस्थाः सुषुप्तिः स्वप्नो जागरितञ्चति । सुषुप्तावस्थाने प्रवर्तमाने सर्वाणीन्द्रियाणि भूतानि च सर्वाणि सर्वे चार्था मनसि लीयन्ते मनचाहङ्कारेऽहकारो महत्तले प्रज्ञाने तदा प्रज्ञानं घनीभवति प्रशोपाहितश्चायं प्रशानघनः सुष्वपिति, परमात्मनि शिवे सम्प्रतितिष्ठते परमो ह्यात्मा रसोऽमृतोऽमृतरसाश्रयखात् । रसं ह्य वायमानन्दयन्तमेनं लब्ध्वा शुद्धसत्वमयेन प्रशानेन महत्तत्वेन चेतसा सुखेनानन्दं रसं भुञ्जान आनन्दीभवतीति । चेतोमुख आनन्दभुगानन्दमयः प्राज्ञ एष सुषुप्तिस्थानः । एप सवेश्वर एषोऽन्तम्यिन्तर्यामिपरमात्माधिष्ठानात् । एष सर्वज्ञ एप योनिः सर्वस्य प्रभवश्वप एषोऽप्यव्ययः। पर इति सूक्ष्मः श्रेष्ठो वा, तेन सत्त्वशरीरात्ममेलकरूपो य आत्मशब्देनोच्यते तं व्यावतयति, यदुक्तं "संयोगिपुरुषस्येष्ठो विशेषो वेदनाकृतः” इति। संयोगेऽपि च आत्मादीनां मनस्येव वेदना भवति, सा तु मनःसंयुक्त आत्मन्यपि सम्बद्धत्युच्यते, तेन “निर्वधथे चान्तरात्मनि"

Page #148

१३६
[ दीर्घओवितीय
चरक संहिता | पूर्वकृतकफलयोगादेष प्रतिबुध्यमानः पुनर्महतोऽभिव्यज्यमानानि अहङ्कारादीनि गृहीला स एव पुरुषः सन प्रतिबुध्यते । प्रतिबुद्धचायं यदा मनसि क्लान्ते विषयेभ्यो निवर्त्तमानानीन्द्रियाणि लीयन्ते तदा स्वपिति, स्वपंचायमस्मिन् शरीरे सूक्ष्मशरीरेणोपाहितः स्वमान् पश्यन् प्रविविक्तभोगान भुञ्जानः सुखदुःखभुग्भवति । स्वमस्थानोऽयं पञ्चमहाभूत दशेन्द्रियमनोबुद्धाहङ्कारप्रज्ञानमयशरीरस्तैरेव मुखैः सुखदुःखहेतुभोगोपभोगेन सुख दुःखं तस्मिञ्छरीरे धातुसाम्यवैषम्यजमनुभवतीति स सूक्ष्मशरीरी प्रत्यगात्ला तैजसो नामान्तःप्रज्ञः सुखदुःखगुणवान् अव्यक्तस्यात्मनो लिङ्ग सुखदुःखमिति, सूक्ष्मशरीरे मनः शरीरञ्च सुखदुःखाश्रय इति गौतमकणादादिभिः सह विरोधः ।
एवं स यदा जागर्त्ति तदा वहिःप्रशस्तैरेव स्थूलमुखैरिमान स्थूलान् भोगान् भुञ्जानः सुखदुःखगुणवान् वैश्वानर उच्यते । तत्राव्यक्तस्यात्मनो लिङ्ग' सुखदुःख' प्रत्यगात्मन्यस्मिन् देहे मनसि वर्त्तते इति प्रत्यगात्मनो गुणः सुखदुःखमिति गौतमकणादादिभिः सहाविरोधः । स्थूलसूक्ष्मशरीरसत्वात्मसमुदायो हि प्रत्यगात्मा द्विविधो भूतात्मा वैश्वानरस्तैजसश्चति । प्रज्ञोपाहितस्त्वव्यक्ताख्यः क्षेत्र आत्मा प्रज्ञया सत्त्वोद्रिक्तया सुखवांस्ततो निर्श्विकारो यदा रजस्तम - उद्रेके सत्यहमिति मन्यते तदा तदहङ्कारेणाविद्यया आकाशादीन् सृष्ट्वा तैजसो भूताला भवति स्थूलभूतयोगात वैश्वानरः । दुःखाभावात्त् सुतरामव्यक्ते प्राज्ञ त्वात्मनि न व्याधिनित्यसुखखात्त नित्यारोग्यं खलु वर्त्तते इति ।
ननु गौतमोक्तं बुद्धीच्छाद्वे पसुखदुःखप्रयत्नानामात्मलिङ्गखमिव कतिधापुरुषीयेऽपि स्वयमपि “ इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं प्रयत्नश्च तना धृतिः । बुद्धिः स्मृतिरहङ्कारो लिङ्गानि परमात्मनः ॥” इति वक्ष्यते; ते चेत् क्षेत्रज्ञ आत्मनि न वर्त्तन्ते निरुपादानाः कथं प्रत्यगात्मनीच्छाद्वेषादयो गुणा निर्व्वर्त्तन्ते नित्यबुद्धादिमत्त्वान्निगुणत्वं वा कथमात्मन इति नाशङ्कयम् । क्षेत्रज्ञस्य चे तनादयोअनभिव्यक्तास्त्रिवृत्तिवृद भूततेजोऽवन्नात्मका न सत्त्वादिगुणात्मकास्तस्मान्न लौकिकगुणाः समसत्त्वादियोगे त्वव्यक्तावस्थायां चैतन्यादयोऽव्यक्ता महता योगे विद्यावद्धि, अहङ्कारयोगे चाविद्याबुद्धिव्यज्यते । राशिपुरुषभावे महद
इति वचनं निर्व्यथे मनसीति स्यात्, तथा शरीरादावप्यात्मशब्दो वत्तते, तद्वयवच्छेदार्थे पर इति पदम् उक्तम् अन्यत्र "ब्रह्म ेन्द्रवाय्वग्निमनोष्टतीनां धर्मस्य कीर्तेर्यशसः श्रियश्च । शरीरस्य शरीरिणश्च स्थान द्वादशस्विङ्गित आत्मशब्दः ॥" ननु यद्यात्मा निर्विकारस्तत् किं
तथा

Page #149

म अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
१३७ हङ्काराभ्यां विद्याविद्याबुद्धनादयो जायन्ते इति न निरुपादाना बुनादयः । राशिपुरुषभावेण जायमानेऽस्मिन् जायन्ते ये क्रियागुणास्ते केवटेऽस्मिन् न वर्तन्ते इति निष्क्रियो निगुण आलोच्यते। एवश्वेन्महदहङ्काराभ्यां जायन्ते तर्हि चात्मा नास्तीत्येवं मन्यामह इत्यत उच्यते
सत्त्वेत्यादि।-सत्त्वं मनः। भूतानि खादीनि पञ्च, गुणास्तेषां शब्दादयः पश्च, इन्द्रियाणि पश्च बुद्धयाः श्रोत्रादीनि । तैः सह विशिष्टश्च तन्ये कारणं राशिपुरुषे चैतन्यं जनयति । चैतन्यन्तु चेतनस्य भावश्चेतनस्तु चेतनावान् चेतना तु स्वयं प्रकाशरूपा परप्रकाशिनी सत्त्वादियोगेन पुनरात्मना तल्लक्षणेन जनितगुणविशेषरूपा, लौकिकी चेतना बुद्धिविशेष आत्मलिङ्गखेनोक्ता। सा चात्र यथा बुद्धग्रा चक्षुषा पश्यन्नपि भावान् जातमात्रबालक इव न विजानीते किमिदमिति, शब्द शृण्वन्नपि न बुध्यते किमिदमिति, स्पृश्यं स्पृशनपि न वेत्ति किमिदमिति, दुग्धादीन पिवनपि न वेद किमिदमिति, जिघनपि पनादीनि नावगच्छति किमिदमिति । यया च बुद्धिकर्मेन्द्रियाणि स्वार्थेषु केवलं प्रयुक्त न तु तत्तदर्थविज्ञानं निष्पादयितुमल भवति स्पन्दते क्रीड़ते च यथा बालक इत्येवं सति पुरुषे भवति। चेतनाधातुः खलु परप्रकाशकः प्रकाशकलक्षणः प्रकाशवानेव। यत्र हि यत्कारणं यन वर्तते तत्र तत्कार्यमुत्पादयितु स कथमल भवति। यदि हि चेतनाधातुने चेतति कथमितराणि तर्हि चेतयेत यथा यदि प्रकाशो न स्वयं प्रकाशते कथमितराणि प्रकाशयेत् तद्वदिति चेतना स्वरूपतचे तनरूपैव न सत्त्वादियोगजा चेतनेत्यत उक्तं-चेतनावान, अतश्चात्मेति । तथा शः साक्षीत्युच्यते इति, न तु लौकिकगुणरूपचैतन्याख्यचेतनावान् ने वा लौकिकगुणाख्यज्ञानवान् इत्यभिप्रायः । तथा हि चेतनाधातुः परप्रकाशकः स्वयंप्रकाशरूपः सत्त्वेन यदा युज्यते तदा सत्त्व क्रिययोपचय्येमाणः सक्रियः सन् मनसि चैतन्यं जनयति इति सत्त्वस्थचैतन्यगुणेनोपचय्यमाणश्चेतनागुणवानयं जागरितस्थान इत्युच्यते, इत्येवं यावत् सत्त्वमात्मा शरीरश्चति वचने प्रपञ्च न व्याख्यातं तत्सवमत्रानुसतव्यम्। तस्मात् प्राणापानादिकार्यवदिच्छाद्वेषादयो गुणा अप्यात्मलिङ्गत्वेनोक्ता न खात्माश्रितगुणत्वेन। एवमात्मा सत्त्वेन युक्तो यदा यद गुणं शब्दादिकं जिघृक्षन यच्छवणादिवहिरिन्द्रियेण युज्यते तदा तदर्थेषु तदिन्द्रियस्य चैतन्यं जनयति ; ज्ञानरूपो विकारोऽस्ति वा नास्तीत्याह सत्त्व त्यादि।-सत्त्व मनः, भूतगुणाः शब्दादयः, इन्द्रियाणि च चक्षुरादीनि, एतैः करणभूतैश्चैतन्ये कारणं भवत्यात्मा, चैतन्यञ्चारमनि जायते
lilil il

Page #150

चरक संहिता ।
१३८
[ दोघंजवितीयः
1
इति तदिन्द्रियस्थ वेतनागुणेनोपचर्थ्य गण तदिन्द्रिपचेतनावानप्यात्मोच्यते, तदा sataraत्येव सगुण आत्मोच्यते इत्येव यावत् पूर्वोक्तप्रकारेण धृत्यादय इच्छादयश्च गुणा इंन्द्रियस्था बोध्या मनःस्थाः प्रत्यगात्मस्थाच । इच्छादयः प्रयत्नान्ताश्च तनादयोऽहङ्कारान्ताश्च गुणा आत्मना जनिता मनसि तथेन्द्रियेषु च प्रत्यगात्मनि चोपचाराद्रथादिषु क्रियावर साक्षाद्वर्त्तन्ते । माण्डूक्येऽप्युक्तम् । “तत्र जागरितस्थानो वहिः प्रशः स्वप्नस्थानोऽन्तः प्रज्ञः सुषुप्तिस्थानः प्रज्ञानघनः प्राज्ञः, स च त्रिपादात्मा राशिपुरुषावस्थायामभूत् महत्तत्त्वरूपप्रशाश्रयत्वात् पाशः पञ्चतन्मात्रादिमूक्ष्मभूतेन्द्रियाश्रयत्वात् तैजसः स्थूलभूतेन्द्रियाश्रयत्वाद वैश्वानर इति त्रिपादसमुदायस्थत्वेन बुद्धप्रादीनामव्यक्तात्मनः शरीराश्रितत्व' व्याख्यातं भवति ।"
नन्वेवश्च त् तहि किं जागरिताद्यवस्थात्रयं मनस एव न खात्मन इति चेन्न सर्वदैव ह्यात्मा जागर्त्ति राशिपुरुवावस्थायां यदा सर्व्वाणि जाग्रति तदा जागरणाकस्था, यदा वहिरिन्द्रियाणि मनसि लीयन्ते तदा स्वभावस्था मनः प्राणाश्च जाति, यदा तानि सर्व्वाणि प्रज्ञाने महति लीयन्ते तामसराजसप्रज्ञानञ्चात्मनि सात्त्विके महति तदा सुषुप्तावस्थेति; आत्मन एवावस्थात्रयमिति । अत एव सुषुप्रवस्थायामपि चेतोमुख एवेति निद्दिष्टः कचिदप्यवस्थायामात्मनः सत्त्वसंयोगाभावो न भवति भवति च निर्व्वाणभितरस्य तुय्यवस्थायां तस्मात् नित्यानुबन्धमनोबन्धमोक्ष एव मोक्षः । सुषुप्तौ च प्राशोऽभिहितो न ज्ञानसामान्याभावेन क्षित्यादिराजसमहदन्तसर्व्वतत्त्वानां सात्त्विके महति विलीनत्वे व्यक्ताख्य आत्मा सात्मिक महत्तत्त्वरूपचित्तवान परमात्मनि शिवे रसे सम्प्रतितिष्ठते, रसं ह्येवायं लबध्वानन्दीभवतीत्यानन्दमयः स्यात् ।
न यस्य ये समवायिकारणी भूतद्रव्याश्रितगुणारव्यगुणास्ते तस्य गुणा उच्यन्ते ते च शरीरे च न्द्रियेषु च पञ्च नूतानां समवायिकारणत्वं तद् गुणकम् - णाश्च शरीरेन्द्रियगुणकर्मसु समवायिकारणत्वमिति भोतिकगुणाः शरोरेन्द्रियेषु वत्तन्ते न मनसि न चात्मनि । मनसस्तु सत्त्वप्रधान त्रिगुणाः शारीरमनोगुणस्य समवायिकारणानि शारीरस्थूलमनसि वत्तन्ते न तु देहे चालनि च तत् कथमात्मजा बुद्धीच्छादयो गुणा इन्द्रियेषु शरीरे च मनसि च वर्त्तन्ते इति चदत्र महे |
-
व्यम्यते वा । अत एव सत्त्वादीनां ज्ञानकरणानां सव्वंत्रासम्भवात् सर्व्वगतेऽप्यात्मनि न सम्यन्त्र प्रदेशे ज्ञानं स्यात् ।

Page #151

म अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
१३६ उक्तं तावदनपवादंम् परन्त गुणा द्विविधाः सहजाः संसर्गजाच, तत्र सहजाः समवायिकारणीभूतद्रव्यगुणारब्धा इन्द्रियेषु भूतगुणाः शब्दादय. शरीरे च ते गुळदयश्च परखादयश्च साधारणाः, मनसि सत्त्वरजस्तमांसि प्रकृतिभूतानि तदारब्धानि सत्त्वादीनि ब्राह्मादिरूपाणि तथाणुखमेकखञ्च द्वौ साधारणौ गुणो । संसर्गजास्तु खल्वात्मनि ये बुद्धप्रादयोऽनभिव्यक्तास्ते सूक्ष्मदेहस्थमनःस्थाभ्यां महदहङ्काराभ्यां विद्याऽविद्याभ्यां सहेकीभूय सूक्ष्मदेहस्थमनसि विद्याऽविद्याबुद्धयादिरूपेण परिणम्यमाना वर्तन्ते । ते च पुनः स्थूलशरीरस्थमनःस्थाभ्यां महदहङ्काराभ्यां विद्या विद्यारूपाभ्यां स्थूलाभ्यां सहकीभूय विद्याऽविद्याबुद्धयादि -रूपेण परिणम्यमानाः स्थूलदहस्थमनसि वन्ति । ते चेन्द्रियार्थसन्निकर्पजाताः श्रावप्यादिरूपेण व्यपदिष्टा अस्मिन मनसि वत्तन्ते। इत्यत इन्द्रिये च शरीरे च वर्तन्ते इति प्रोक्त ब्राह्मार्षादिकायसंसर्गाद्धि मनो ब्राह्मादि भवति । तथा चात्मनश्चेतनात् एषा चेतना मनसि। बुद्धितो विद्याऽविद्याधीधृतिस्मृत्यहङ्ककाररूपा बुद्धिः, इच्छात इच्छा, प्रयत्नतः प्रयत्नः, सवात् मुख, रजस्तमोभ्यां द्वेषदुःखे भवतः। न च शब्दादय आकाशादिगुणा इवात्मनो बुद्धीच्छादयो गुणाः सहजाः। आकाशादीनि हि भूतानि सगुणान्येव जातानि, आत्मा तु नित्य एव निगुणो निष्क्रियः पूर्वम् । मनःसम्बन्धन सक्रियः सन चेतनादिकान गुणान मनसि जनयित्वा तच्च तनादिभिरुपचरित एव सगुण उच्यते न तु वास्तवम् । स च समना आत्मा पञ्चभूतपञ्चबुद्धीन्द्रियाणि च सूक्ष्मदेहमारभमाणानि सूक्ष्मदेहिनः पुरुषस्य परलोकगामिद्रव्याणि भवन्ति, तेषु च मध्ये आत्माधिष्ठितसरवाश्रिता बुद्धीच्छादयश्च निश्चेष्टाः समवायिन एव हेतवो गुणाख्या भवन्ति पञ्चभूताश्रिताश्च शब्दादयस्तथाविधा गुणा एव मनोमात्राश्रितावणुबैकले गुणौ तथेन्द्रियाश्रितो एवं .पुनस्तथाविधसूक्ष्गशरीरिपुरुषः शुक्रशोणितमात्राहारजरसगतानि पञ्चभूतानि च चतुर्विंशतिकेऽस्मिन राशिपुरुषे समवायिकारणीभूतद्रव्याणि तत्तदाश्रिताश्च बुद्धग्रादयः शब्दादयो गुदियः परसादयश्च निश्चष्टाः समवायिनो हेतव इति ते गुणाः ।
अथात्र सूक्ष्मदेहस्थानि सत्वेन्द्रियाणि समवायिकारणान्यपि पुरुषेऽस्मिन न किञ्चित् कार्यमारभन्ते परन्त्वेषामस्य पुरुषस्योतपत्तावुपपादकत्वमात्र न तु
मनु यदि चैतन्यवानात्मा, तदा कदाचित् ज्ञानवान् कदाचिदज्ञ इत्यनित्यः स्यादिस्याह, नित्य इति ।-नित्यस्याप्यात्मनो ज्ञानमनित्यमू , न च धम्मानित्यत्वे धर्मिणोऽप्पनित्यत्वम् । न याकाशगुणशब्दानित्यत्वेऽप्याराशस्याप्पनियत्वम् इति भावः। नित्य स्वचामना छपरा

Page #152

१४०
चरक-संहिता। [दीर्घजीवितीयः धातुखम् । वक्ष्यते हि शारीर । अस्त्युपपादुकं सत्वसंशकं नामेति । तथतदभिः प्रायेण च वक्ष्यते। “खादयश्चेतनाधातुषष्ठास्तु पुरुषः स्मृतः" इति। - अत्र सूक्ष्मेन्द्रियाणां मनसो भौतिकवाभावेन खादिष्वन्तर्भावाभावाच्च तनाधातुश्चात्मा तत्राप्यन्तर्भावाभावाच्च । खादिषधातुकलं पुरुषस्येति कश्चित्, तन्न, शारीरे सत्त्वादीनां सूक्ष्मशरीरस्थानां कार्यतया स्थूलशरीरे मनःप्रभृतेवेक्ष्यमाणखात् “रूपाद विरूपप्रभवः प्रसिद्धः कत्मिकानां मनसो मनस्तः” इति । ततस्तु “धातुभेदेन चतुर्विंशतिकः स्मृतः” इति वक्ष्यमाणेन सत्त्वेन्द्रियादीनां धातुख समवायिकारणवञ्च स्थूलदेहारम्भे वक्ष्यते ; तहि खादयश्चेतनाधातुषष्ठास्तु पुरुषः स्मृत इति कथं षड़धातुवं सङ्गच्छते इति चेत्तदोच्यते। तत्र चेतनाधातुः पुरुषः सूक्ष्मदेहीति तदन्तर्गतानि सूक्ष्ममनइन्द्रियाणि। एतदभिप्रायेण सुश्रुतेऽप्युक्तं “पञ्चमहाभूतशरीरिसमवायः पुरुषः।” इति। निमित्तमात्रत आधानजास्तु गुणाः शास्त्राध्ययनादिधनबान्धवादिलाभालाभादिनिमित्ततो बुद्धीच्छादयो ढक्कादिषु वृहच्छब्दादयो लाजादिषु लघुखादयः। एवं परखादयोऽपि बोध्या इति।
नन्वेवश्च दात्मजा ये बुद्धग्रादयो गुणाः सूक्ष्ममनःप्रभृतिषु वत्तन्त इति भवद्भिरुच्यते, ते खल्वस्माभिरात्मन्येवेष्यन्ते तेन पुनः का हानिरिति चेन्न । बुद्धीच्छादीनां वृद्धिहासाभ्यां गुणतो वृद्धिहासावात्मनो भवतस्तेनोक्तस्य विकारखदोषतादवस्थ्यात् । न चैष चेतनाधातुरनित्यः, तस्य सूक्ष्मशरीरिणो नित्यखेन स्वरूपतो गुणतः कम्मतो वा न वृद्धिहासो सम्भवतः। स्थूलपुरुषोत्पादने तु तदारम्भकात्मजसत्त्वादिगुणपञ्चमहाभूतशुक्रात्तवीयपश्चभूतान्यनुपविश्य विक्रियमाणैस्तैरुपाहितानि स्थूलमनइन्द्रियशरीराणि भवन्ति, सूक्ष्मदेहस्थानि मनइन्द्रियमहाभूतानि न च विक्रियन्ते। इति चेत् तर्हि अत्र सत्त्वस्य पृथगुपादानमनथकं स्यादत इह परस्त्वात्मा खलु क्षेत्रशः समत्रिगुणलक्षणाव्यक्ताख्य इति शापनार्थमुक्तम्-नित्य इति।
तथा सति सूक्ष्मस्यात्मनोऽव्यक्तस्य समसत्वरजस्तमोभिरुपाहितपुरुषस्य चेतनाधातुव्ययवासम्मवेन नित्यखाव्याघातो व्ययवाभावाद विनाशिवाचति । ततः किमात्मनो बुद्धीच्छादितो वृद्धिहासौ न स्त इति चेत्, तत्रोच्यते खस्माभिःसूक्ष्मस्याव्यक्तस्यात्मनो नित्यबुद्धग्रादने वृद्धिहासौ महदहङ्कारविकारस्योपास्तु वस्थानुभूतार्थप्रतिसन्धानात् । न ह्यनित्ये ज्ञातरि पूर्वानुभूतमर्थमुत्तरो ज्ञाता प्रतिसन्धत्ते, न हि देवदत्तबुद्धमर्थ यज्ञदत्तोऽवगतत्वेन प्रतिसन्दधाति। ननु, दृश्यते ज्ञानवतः सुखोपलब्धौ

Page #153

१४१
१म अध्यायः]
सूत्रस्थानम् । वृद्धिहासौ तदुपाहितबुद्धेव द्धिहासावुच्येते न तु फलतः। तद वद्धिहासवद, बुद्धग्रादित इन्द्रियार्थसन्निकर्पोत्पन्नादिबुद्धयादिगुणा जायन्ते तेन शरीरस्य तस्य नित्यबुद्धादेव द्धिहासाभावान्निचिकारवमुक्तमिति ।
अथैवं वास्तवविकाराभावादात्मनो निर्विकारलं, सखशरीरसंयोगात्तु या विशेषोपलब्धिः प्रतिपाणि स च चेद्विकार आत्मन इष्यते, इष्यताम, अवास्तवविकारखान्नास्माभिस्तद्विकार इष्यते। नन्वव्यक्तात् पुरुषः पर इति श्रुतेरव्यक्तस्यात्मनः प्रकृतेः पुरुषस्य च वैधयमुक्त, प्रकृतिः प्रसवम्मेिणी वहिःस्थधर्मिणी चाचेतना च का चेति, पुरुषस्वप्रसवधर्मा मध्यस्थधर्मा बहुश्चेतनश्चति ततोऽव्यक्तात् पुरुषः पर इत्युक्त मिति प्रसवधर्माखादव्यक्तस्यात्मनः सविकारखमस्त्येव यद,गुणवैषम्यात्मकस्तु महानासीदिति चेन्न। सुश्रुते हि प्रकृतिपुरुषयोये साधर्म्यवैधम्ये उक्ते, तद यथा-"उभावप्यनादी उभावप्यनन्तावुभावप्यलिङ्गावुभावपि नित्यावुभावप्यपरावुभौ च सर्वगताविति” साधर्मत्रम् । “एका तु प्रकृतिरचेतना त्रिगुणा वीजधर्मिणी प्रसवधम्मिण्यमध्यस्थधर्मिणी चति ।” वहवस्तु पुरुषाश्चेतनावन्तो निर्गुणा अवीजर्मिणो मध्यस्थधर्मिणश्चेति” वैधम्मग्रम। “तत्र कारणानुरूपं कार्यमिति कृखा सर्व एवैते विशेषाः सत्वरजस्तमोमया भवन्ति तद गुणवात्तन्मयखाच तद गुणा एव पुरुषा भवन्तीत्येके भाषन्ते।"
इति सत्त्वरजस्तमोगुणत्रयमात्रात्मिकायाः प्रकृतेः प्रसवधर्मववचनादव्यक्त नामात्मा तु समसत्त्वरजस्तमोमय्या प्रकृत्यैवोपाहितः क्षेत्रज्ञः पुरुष एवैकः चित्सम्पसादरूपपुरुषस्य न प्रसवधर्मवं, ततस्थायाः समसत्वरजस्तमोगुणमात्रमय्याः प्रकृतेः प्रसवधर्माबादच्यक्तस्थतत्रिगुणवैरम्यान्महतोऽभिव्यक्तिवचनादादिसृष्टौ सिमृक्षोरव्यक्तस्य तस्याचिन्त्यमहिम्नः सिद्धरिति। उक्त हि सुश्रुते सव्र्वभूतचिन्ताशारीरे। “सर्वभूतानां कारणमकारणं सत्त्वरजस्तमोलक्षणमष्टरूपमखिलस्य जगतः सम्भवहेतुरव्यक्तं नाम । तदेकं बहूनां क्षेत्रज्ञानामधिष्ठानं समुद्र इवोदकानां भावानाम् ।” तस्मात् क्षेत्रवाधिष्ठितातल्लक्षण एव महानुत्पद्यते इति। स्थूलशरीरारम्भे तु न खलु तथाविधवैषम्यमव्यक्तस्यास्मनोऽस्ति। महदादीनां सूक्ष्मसूक्ष्ममात्रासंयोगादेव सूक्ष्मदहिपुरुषसर्गस्य मनुनोक्तखात्। निर्विकारत्वमव्यक्तस्यात्मनः परमस्य । अव्यक्त चेत् अनुरागलक्षणो विकारस्तथा दुःखोपलब्धौ च द्वषलक्षणविकारः, तत् कथं सुखदुःखोपलब्धावयम् आत्मा निर्विकार इत्याह-द्रष्टा पश्यति हि नियाः। द्रष्टा साक्षी, तेन यतिरथा पर.शास्तः

Page #154

१४२
. [ दीर्घवित्तीयः
चरक संहिता |
प्रधानपुरुषोभयात्मकं तर्हि “चाव्यक्तात् पुरुषः परः” इति कठोपनिषदि मन्त्रे कः पुनः पुरुष इति उच्यते स परमः पुरुषः परमात्मा न क्षेत्रज्ञः पुरुष इति ज्ञापनार्थ सा काष्ठा सा परागतिरित्युक्तम् ।
ननु सत्त्वशरीरसंयोगाद्विशेषोपलब्धिरात्मनः, स विशेषो विकारोsarस्तवो वास्तवो वाऽस्तु तेन वो नश्च का हानिरिति चेन्न शारीरमानसव्याध्युपशमननिदानादुप्रपदेशमन्तरेणात्मस्थव्याध्युपशमननिदानादुपदेशी न कुत्राप्यायुव्वेदादिशास्त्र हि दृश्यते । शारीरमानसधातुवैषम्यप्रशमनेनैव सत्त्वशरीरसंयोगजस्यात्मस्थविशेषस्य प्रशमनात् । वक्ष्यते चात्र " मानसो ज्ञानविज्ञान वैर्यस्मृतिसमाधिभि” रिति ।
नन्वात्मा तदैव निर्विकार स्याद यदि सच्वशरीरसङ्घातात् परः स्यात् न च सत्वशरीरसङ्गाताद्वातिरिक्त आत्मास्ति सच्चशरीरसङ्गात एवात्मेत्याहु। नेत्याहाक्षपादगौतमो यथा न्यायसूत्रम् । “दर्शन स्पर्शनाभ्यामेकार्थग्रहणात् । ( ३|१|१ ) । अस्यार्थः । दर्शनेन्द्रियस्पर्शनेन्द्रियाभ्यामेकार्थस्य रूपस्पशज्ञानेन ग्रहणाज्ज्ञानादात्मा सच्वशरीराभ्यां परः न तु दर्श नेन्द्रियस्य रूपक्षानेन घटाद्यर्थज्ञानं स्पश नेन्द्रियस्य शीतलादिस्पर्श ज्ञानेन घटाद्यर्थज्ञानं यथाऽहमिमं घट पश्याम्यहमेव स्पृशामीति सच्वशरीरसङ्घातात् परस्यात्मनो घटाये कार्थज्ञानं भवतीति सुत्त्वशरीराभ्यां पर आत्माऽस्ति ।
तत्राहुर्नास्तिकाः । न विषयव्यवस्थानात् । अस्यार्थः 1 दश नस्पशनाभ्यामेकार्थग्रहणं न विषयव्यवस्थानात् दर्शनेन्द्रियस्य रूपं विषयः स्पर्श नेन्द्रियस्य स्पर्शो हिमादिर्विषय इति विषयभेदव्यवस्थानात् । दर्शनस्पर्शनेन्द्रिययोरेव रूपस्पर्शज्ञानं तस्मात्तयोर्थ तन्ये कारणखं न ह्यन्तरेण चैतन्यं बुद्धिरुत्पद्यते इति । सच्वशरीरसङ्घातात् पर आत्मा नास्ति, यः सवादियोगे चतन्ये कारणमुच्यते । इति चैतन्ये कारणमिन्द्रियं सत्वशरीरसङ्घात आत्मा वेति समाधत्ते ।
तद्व्यवस्थानादेवात्मसद्भावादप्रतिषेधः । अस्यार्थः । सत्वशरीराभ्यां परस्यात्मनोऽस्तित्वस्याप्रतिषेधः । कस्मात् ? तद् व्यवस्थानादेवात्मसद्भावात् । तस्य दर्शनविषयस्य रूपस्य स्पर्शनविषयस्य स्पर्शस्य च घ्राणविषयो गन्धो रसनविषयो रसः श्रवणविषयः शब्द इत्येवं विषयस्य व्यवस्थात साक्षी सन् जगतः क्रियाः सर्व्वाः पश्यन् न रागद्वेषादिना युज्यते, तथात्मापि सुखदुःखापलभमानोऽपि न रागादिना युज्यते । इयमानरागादिविकारस्तु मनसि प्राकृते बुद्धी

Page #155

मध्याक
सूत्रस्थानम् । एवात्मनः सद्भावोऽस्तिवं सिद्धाति । यदाकमिन्द्रियं सर्वविषयं स्यात्तदात्मानमन्तरेण शानोत्पत्तिः शक्यत वक्तुम्। तस्मादस्त्याला सस्वभूतगुणेन्द्रियैवेतन्ये हेतुः सत्वशरीराभ्यां पर । सत्त्वशरीरसङ्घातव्यतिरिक्तात्मास्तित्वे कारणान्तरश्च। ___सव्यदृष्टस्येतरेण प्रत्यभिज्ञानान् । सत्त्वशरीरसङ्घातव्यतिरिक्त आत्मास्ति। कस्मात् १ सव्यदृष्टस्येतरेण प्रत्यभिज्ञानात् । पूर्वापरयोविज्ञानयोरेकविषये प्रतिसन्धानं प्रत्यभिज्ञान। तमेवार्थमिदानीमहं जानामि यमर्थमशासिषं स एवार्थोऽयमिति। तथाहि सव्येन चक्षुषा दृष्टस्यार्थस्य तदितरेण चक्षुषा दक्षिणेन प्रत्यभिदर्शनम् । यमेव सव्येन चक्षुषाद्राक्षं तमेवेदानी दक्षिणेन चक्षुषा पश्यामीति स एवार्थोऽयमिति योऽद्राक्षीत् स इदानीं पश्यतीति सव्यदक्षिणचक्षुर्व्यतिरिक्त एकः कश्चिदस्ति द्रष्ट ति स एवात्मा। ____ तत्राहुनास्तिकाः। इत्येवं प्रत्यभिज्ञानेऽपि तदिन्द्रियव्यतिरिक्त आत्मा चेतनः, कस्मात ? नैकस्मिन्नासास्थिव्यवहिते द्विखाभिमानात् । एकमेवेद चक्षुर्मध्ये नासास्थिव्यवहितं तस्यान्तौ द्वौ भागो दृश्यमानौ द्विवाभिमानं लोके प्रयोजयतः। दीर्घस्य कस्यचिद्वस्तुनो मध्ये व्यवहितमिव । तत्राह__ एकविनाशे द्वितीयाविनाशान कसम्। एकस्मिंश्चक्षुष्युपहते चोद्धते वा द्वितीयं चक्षुरवतिष्ठते विषयग्रहणलिङ्गमितरेण दर्शनात् । तस्मादकस्य व्यवधानानुपपत्तिरिति। .
तत्राहुर्नास्तिका.। अवयवनाशेऽप्यवयव्युपलब्धेरहेतुः। चक्षुष एकलप्रतिषेधे एकविनाशे द्वितीयाविनाशादिति हेतुरहेतुः। कस्मात् ? अवयवनाशेऽप्यववव्युपसन्धः। वृक्षस्य हि शाखासु कासुचिच्छिन्नासु स एव वृक्ष इत्युपलभ्यते इति । तत्राह___ दृष्टान्तविरोधादप्रतिषेधः। चक्षुष एकखपतिषेधस्य प्रतिषेधो न भवति । कस्मात् १ दृष्टान्तविरोधात् । वृक्षस्य शाखानामवयवानां नाशेऽवयविवृक्षस्योपलब्धिदृष्टान्तस्तस्य विरोधोऽयम्। यदि चक्षु अवयवं स्यात् तदैकावयवनाशेऽवयविचक्षुष उपलब्धिः स्यात् । भवद्भिरुच्यते एकस्मिन् नासास्थिव्यवहिते द्विखाभिमानमिति तस्मादकस्य चक्षुषो व्यवधानानुपपत्तिः। अनुमीयते चायं देहादिसङ्घातव्यतिरिक्त आत्मा चेतन इति । वा सांख्यदर्शनपरिप्रहात् भवतीति भावः; सांख्यमते च मनःशब्देन बुद्धिरन्तःकरणञ्च गृह्यते ॥२८॥

Page #156

१४४
चरक-संहिता। [ दीर्घजीवितीयः ... कस्मात् ? इन्द्रियान्तरविकारा। अम्लरसद्रव्यालोडने तद द्रव्यदर्शनादिना कस्यचिदम्लमशितवतस्तस्मरणेन मुखोदकस्राव इत्येकेन्द्रियग्रहणेऽपरेन्द्रियविकारादनुमीयते चास्त्यात्मा देहादिसङ्घातव्यतिरिक्त इति न ह्यन्यदृष्टमन्यः स्मरति। ... तत्राहुर्नास्तिकाः। न स्मृतेः स्मर्त्तव्यविषयखात् । अम्लदर्शने विन्द्रियान्तरविकारो यत्तत्रात्मा न स्मरति । कस्मात् ? स्मृतेः स्मत्त व्यविषयत्वात् । स्मृतिहि निमित्तादुत्पदाते, तस्याः स्मृतेविषयः स्मर्तव्यो भावः। तदम्लादिभावकृत इन्द्रियान्तरविकारो नात्मकृत इति।। . तत्राह-तदात्तगुणसद्भावादप्रतिषेधः। तस्याः स्मृतेरात्मगुणले न सद्भावादाला नास्तीति प्रतिषेधो न भवति। तथा चान्यदृष्टं नान्यः स्परतीत्युपपद्यते। इन्द्रियचैतन्येऽपि नानाकत्ते काणां रूपादिग्रहणानां यदिन्द्रियं यार्थं गृह्णाति तदर्थस्मरणश्च तस्यैव भवितुमह ति न चान्यस्य, तस्मादम्लदर्शनघ्राणादितो रसनस्रावो नोपपद्यत इति देहादिसङ्घातव्यतिरिक्त आत्मास्तीति ।
तत्राहुर्नास्तिकाः। अम्लरसप्रभावाद दृष्ट्वाम्लं मुखस्रावो भवति न च तिक्तद्रव्यं दृष्ट्वा। तस्मादात्मा स्मर्त्ता नास्तीति ।
तत्राह-अपरिसङ्ख्यानाच स्मृतिविषयस्य । न स्मृतेः स्मत्तव्यविषयवादिति यदुक्त स च प्रतिषेधो न भवति । कस्मात् ? स्मृतिविषयस्यापरिसङ्ख्यानात् । इमे हि खलु स्मृतिविषयाः। स्मृतिश्च यम, अगृह्यमाणेऽर्थेऽमुमर्थमहमशासिषमिति । एतस्याः स्मृतेर्शातृशानविशिष्टः पूवज्ञातोऽयों विषयः। न बर्थमात्रम् । अहममुमर्थ ज्ञातवान्, असावों मया ज्ञातः। ज्ञातम् । अस्मिन्नर्थे मम ज्ञानमभूदिति चतुविधं वाक्य स्मृतिविषयज्ञापकम् समानार्थं ; सर्वत्रैव शाता शानं शेयश्चति वाक्य भेदमात्रम् । या च प्रत्यक्षे वस्तुनि स्मृतिस्तया स्मृत्या त्रीणि ज्ञानान्येकस्मिन्नर्थे प्रतिप्तन्धीयन्ते समानकते काणि, न नानाकत काणि, नाकत्ते काणि । एककते काणि यथा अमुमर्थमहमद्राक्षं यमेवेदानी पश्यामीति। अद्राक्षमिति दर्शनं दर्शनमा च। न ह्यसंविदितेऽर्थेऽद्राक्षमिति दर्शनमात्रे स्यात। ते एते द्वे ज्ञाने। यमेवेदानी पश्यामि तत तु तृतीय शानमिति खेकोऽर्थस्त्रिभिनियुज्यते न चाकत्ते को न नानाकत्ते कः स्यादिति। तथा चककर्त कः सोऽयं स्मृतिविषयोऽपरिसङ्ख्यायते। नास्त्यात्मा स्मृतेः स्मत्तेब्यविषयलादिति, स्मर्त्तव्याथैः प्रतिषिध्यते यत तन्न स्मृतिमात्र स्मर्त्तव्यमात्र

Page #157

१४५
म अध्यायः]
सूत्रस्थानम् । विषयं वा। एको हि ज्ञाता सर्वविषयः स्वानि ज्ञानानि प्रतिसन्धत्ते । अहममुमर्थ विज्ञास्याम्पमुमथ जानाम्यमुमर्थमज्ञासिषममुमर्थ जिज्ञासमानश्विरमर्थ ज्ञाला व्यवस्यामि । अज्ञासिपमिति तथा स्मृतिमपि त्रिकालां सुस्मूर्षाविशिष्टां च प्रतिसन्धत्त । संस्कारसन्तानमात्रे तु वस्तुनि संस्कारा उत्पदा उत्पदा तिरोभवन्ति। ततो नास्त्येवैकः संस्कारस्त्रिकाल ज्ञान स्मृतिश्च त्रिकालामनुभवेत् । न ह्यनुभव विना शानस्य स्मृतेश्च प्रतिसन्धानमुत्पदाते देहान्तरवत् । तस्मादनुमीयते अस्ति खल्वेकः सर्वविषयः कश्चिद यः प्रतिदेहं संज्ञाप्रबन्ध स्मृतिप्रबन्धश्च प्रतिसन्धत्ते इति। यस्य देहान्तरेषु देवदत्तादरात्मनो यज्ञदत्तादिदेहेषु वृत्ताभावान्न तत्प्रतिसन्धानं भवतीति सत्वशरीरसङ्घातव्यतिरिक्तोऽस्त्यात्मा न तु नास्त्यात्म ति। इत्येवं सातवादिनास्तिके निरस्ते पुनरिन्द्रियचैतन्यवादिनो नास्तिका आहुः । इन्द्रियार्थसन्निकर्पोत्पन्नं ज्ञानमुक्तं भवद्भिस्तत एव भवद्भिरेवोक्तं भवति इन्द्रियाणि चार्थाश्च चैतन्ये कारणं तस्मान्नास्त्यात्मा चेतन इन्द्रियार्थव्यतिरिक्त इति । तत्राह
नेन्द्रियार्थयोस्तद्विनाशेऽपि ज्ञानावस्थानात् । इन्द्रियाणामर्थानां वा न चैतन्यादिबुद्धिः। कस्मात् १ तद्विनाशेऽपि ज्ञानावस्थानात् । तयोरिन्द्रियार्थयाविनाशेऽपि ततो ज्ञातेऽर्थे ज्ञानस्य सद्भावात। तथा चेन्द्रियार्थयोः श्रोत्रश्रतयोः स्पर्शनस्पृष्टयोष्टिदृष्टयोरसनरसितयोर्घाणघ्रातयोरनन्तरविनाशे तदिन्द्रियजातायास्तदर्थबुद्धेवस्थानात। तत्तदर्थस्मरणात्। न ह्यनुभवितुरभावे स्मरणमुपपदाते। इन्द्रिय नित्यमनित्यञ्च, तत्र सूक्ष्मदेहस्थं नित्यं स्थूलदेहस्थमनित्यमित्यतः स्थूलदेहस्थेन्द्रियनाशे सूक्ष्मदेहस्थेन्द्रियेण स्मय्यते इति न वाच्यं सूक्ष्मदेहस्थेन्द्रियादेः स्वप्नावस्थायां ज्ञानकरणवात् । स्वप्नावस्थो हि तैजसो नामात्मा स चान्तःप्रशस्तस्याहङ्कारिकमिन्द्रियं स्वप्नगतभावग्रहणे करणं जागरितावस्थायां तस्य मानकरणखाभावा । अस्वेवं देवदत्तोऽहमिदं जानामीति प्रतीतः शरीरस्यैव चैतन्याच्छरीरस्य पञ्चभूतमयस्य गुणो बुद्धिरुत्पदाते इत्यतो नास्त्यात्मेति चाहु स्तिकास्तन्नति गौतमाक्षपादः । कस्मादित्यत आह सूत्रम्
शरीरदाहे पातकाभावात् । शरीरस्य शवरूपस्य दाहे पुरुषबधपापाभावदर्शनेन खल्वात्मविहीनजीवन्षुरुषस्य दाहेऽपि पातकाभावप्रसङ्गात नात्मव्यतिरिक्तः सत्त्वशरीरसङ्घात आत्मा नित्य इति।
१९

Page #158

चरक-संहिता। दीर्घजीवितोयः तत्राहुनास्तिकाः। तदभावः सात्मकमदाहेऽपि तन्नित्यखात्। सात्मकस्य जीवतः पुरुषस्य प्रदाहेऽपि मनःशरीरमात्रप्रदाहादात्मनः प्रदाहाभावेन तस्य पुरुषबधपापस्याभावः। कस्मात् १ तन्नित्यत्वात् । भवतां मते तस्यात्मनो नित्यवादिति।
तदोष परिहरति। न कार्याश्रयकत्त बधात् । सात्मकप्रदाहे तदभावो न। कस्मात् ? कार्याश्रयकर्तबधात्, सात्मकपदाहे नित्यस्यात्मनः सद्भावेऽपि काय्यस्य वैधावैधकाय्यस्याश्रयस्याधिकरणस्य राशिपुरुषस्य कत्तु बेघात, सत्मत्यवायजन्यपातकस्य प्रसिद्धः। सङ्घातेऽपि चेत्तथा कार्याश्रयकर्तबधात पातकं स्यादित्युच्यते। तत्र ब्रुमः। आत्मा नित्यः कर्ता तस्य भोगायतनं शरीरं मनोबुद्ध्यादिसहितं तद्भोगविनाशे पातकम्। नात्महीनस्य सङ्घातस्य पुनरको भोक्तास्ति। अतएवात्मनः सत्त्वभूतगुणेन्द्रियैश्चैतन्ये कारणखादात्मन एम बुद्धिरत आत्मास्तीति भावः।। .... अथ बुद्धग्रादेः शारीरगुणले संशयमाह-द्रव्यखगुणपरगुणोपलब्धः संशयः। द्रव्ये पाश्चभौतिके मृदादौ स्वगुणस्य स्वारम्भकपञ्चभूतगुणशब्दादेगुरुखादः, परगुणस्य वारम्भकपञ्चभूतातिरिक्तस्योपलब्धेरिव शरीरे शरीरासम्भकमञ्चभूतगुणानां शब्दादीनां परगुणानां गुर्बादीनामुपलब्धेर्बुद्धग्रादयोऽपि 'परगुणाः शरीरे सन्ति न वेति संशयः। तत्र सिद्धान्तसूत्रम्___ यामच्छरीरभाचिखाद रूपादीनाम् । प्रकृतिगुणातिरिक्तानां नीलपीतादिशुरुखादीनां यावच्छरीरभाविखात् । पाश्चभौतिकं हि शरीरं, न पञ्चभूतगुणविकाराश्च तनादय इति चेतनादयो न शरीरगुणाः।
अत्र ब्रीहिपाकवादी खाह । न पाकजगुणान्तरोत्पत्तेः।चेतनादयो न शारीरगुणा इति । न पाकजगुणान्तराश्च द्रव्ये उत्पद्यन्ते। यथा हरिद्राचूर्णसंयोगालोहित्यम्, अमदकरनानाद्रव्यसंयागेन मद्य मदकरवं गुण उत्पद्यते। एवमेव पलामूतारब्धशरीरेऽपि भूतगुणातिरिक्ताश्चेतनादयः शरीरे उत्पद्यन्ते इति शरीरे चेतनादयो गुणाः। अत्रोत्तरमाह
प्रतिद्वन्द्रिसिद्धः पाजामामप्रतिषेधः। पाकजानां गुणानां निरुक्तानामप्रतिषेधः। पाकजा गुणा अस्माभिर्न प्रतिषिद्धान्ते। कस्मात् १ प्रतिद्वन्द्रिसिद्धः। प्रतिद्वन्द्रिनां परस्परविरोधिगुणानां द्रव्ये सिद्धः। ब्रीहंगु रोः संस्काराल्लघुत्वं लाजानां सिद्धयति न तु प्रतिद्वन्द्विनामपरेषां गुणानां सिद्धियथा ब्रोहगुरोः संस्काराल्लघुलमिव लाजानां चैतन्यादिः सिद्धाति तथा

Page #159

म अध्यायः]
सूत्रस्थानम्। शरीरगुणा न चैतन्यादयः। हरिद्राचूर्णसंयोगाल्लौहित्यवन्मदशक्तिवच सिद्धान्ति चेत्, तत्र हेवन्तरमाह
शरीरव्यापिखात्। शारीरगुणानां शरीरव्यापिलान्, शरीराव्याफ्का हि चैतन्यादयो न शरीरगुणाः ।।
सव्वशरीरव्यापिनश्चेतनादय इति चेत, न, केशनखादिष्वनुपलब्धः । चेतनादीनां शरीरव्यापिसमिति चेत न, कस्मात् ? केशनखादिषु चैतन्यादरनुप. लब्धः ।
एतदोषमुद्धरन्ति । वपय्येन्तवाच्छरीरस्य केशनखादिष्वप्रसङ्गः । शरीरव्यापिखेऽपि केशनखादिषु चैतन्यादीनां न प्रसङ्गः। कस्मात् ? शरीरस्य वपय॑न्तलात्, लक्पय्यन्तं हि शरीरं न केशनखादिपर्यन्तम् । जीवलिङ्ग हि शरीरं यच्छेदादौ सुखदुःखे जीव उपलभते। केशनखादिच्छदै सुखमुपलभते न दुःखं तस्मान्न केशादिकं शरीरमिति ।
तत्र चैतन्यादीनां शरीरगुणवनिरासाय हेवन्तरमाह
शरीरगुणवैधर्मावात् । चेतनादिन शरीरगुणः। कस्मात् ? शरीरगुणवैधयात् । शरीरगुणा हि द्विधा गुरुखादयोप्रत्यक्षा रूपादयः शारीरेन्द्रियवेदा न चेतनादयः किन्वन्तरिन्द्रियमनोवेदना इति वैधम्मेत्रात् । ____ अत्र नास्तिकाः परिहरन्ति । न रूपादीनामितरेतरवैधम्मप्रात् । शरीरगुणवैधम्मेवाच्च तन्यादयो न शरीरगुणा इति यत् तन्न । कस्मात् ? रूपादीनामितरेतरवैधम्मात । रूपादीनां चक्षुरादिवेदालं न स्पशेनेन्द्रियादिवेदात्वं, स्पर्शादीनां स्पर्शनेन्द्रियादिवेदात्वं न चक्षुरादिवेदाखमिति परस्परवैधम्माच्छरीरगुणा न भवन्तु रूपादय इति तस्माच्छरीरगुणवैधम्मैत्रादिति हेतुः सव्यभिचारः। __ अत्र समाधानमाह-ऐन्द्रियकवाद रूपादीनामप्रतिषेधः। रूपादीनां परस्परवैषम्मेऽपि शारीरगुणत्वाप्रतिषेधः, कस्मात् १ ऐन्द्रियकत्वात् । रूपरसगन्धस्पर्शशब्दादीनां वहिरिन्द्रियग्राह्यत्वसाधम्मेण परस्परवैधम्मेवाभावात्। चैतन्यादेस्तु वहिरिन्द्रियाभ्यन्तरेन्द्रियाग्राह्यत्वग्राह्यत्वाभ्यां रूपादीनां शरीरगुणवैषम्मेवादिति भावः। एवं चैतन्यादः शारीरगुणत्वे निरस्ते पुनः। ___ अथात्र नास्तिका आहुः। नात्मपतिपत्तिहेतूनां मनसि सम्भवात। मनसो नित्यवान्मन एव सत्त्वसंक्षकं चैतन्ये कारणम् । चतन्ये जाते मनसि बुद्धिरुत-. पदाते, बुद्धग्रा खल्वभीष्टमिच्छत्यनिष्ट द्वष्टीति बुद्धया मनसीच्छाद्वेषो भवतः। अभीष्टेच्छया चाभीष्ट साधयितुं प्रवत्तते अनिष्टद्वषेणानिष्टं साधयितुं निवतते

Page #160

१४८
चरक संहिता |
[ दीर्घञ्जीवितीयः
इति प्रवृत्तिनिवृत्तिरूपः प्रयत्नो मनसि जायते । ततोऽभीष्टे साधितेऽनिष्टान्निवृत्तौ प्रज्ञापराधादनिष्टे साधितेऽभीष्टान्निवृत्तौ सुखमनिष्टे दुःख मनसि भवतीत्यात्मप्रत्यय हेतूनां चैतन्यबुद्धीच्छाद्वेषप्रयत्न सुखदुःखानां मनसि सम्भवादेवं योऽह '
द्राक्षं सोऽहमेव स्पृशामीत्येव दर्शनस्पर्शनाभ्यामेकस्यैव मनसोऽर्थग्रहणादिसम्भवान्नात्मन एते चैतन्यादयः प्रत्यय हेतवस्ततश्चात्मा नास्तीत्याहुनास्तिकाः ।
तत्र समाधत्ते । ज्ञातुर्ज्ञानसाधनोपपत्तेः संज्ञाभेदमात्रम् । अस्यार्थः । युष्माकं मते मनसो ज्ञातुर्ज्ञानसाधनस्य ज्ञानकरणस्य चक्षुरादेरुपपत्त ेः संज्ञाभेदमात्रम् । मनो जानातीति ज्ञातुर्मनसो ज्ञानसाधनञ्च चक्षुरादि । चक्षुषा पश्यति घ्राणेन जिघ्रतीत्येवं ज्ञानसाधनोपपत्तेः संज्ञाभेदमात्रं भवन्तो मन आहुर्वयमात्मानं ब्रूम इति नार्थे विवादः । यदि य एको मनसा मनुते चक्षुषा पश्यति स प्रत्याख्यायते तदात्मैवास्ति मनो नास्तीति प्रत्याख्यायेत ।
ननु रूपादिप्रत्यक्षं चक्षुरादिकरणं ज्ञातुरस्ति सव्र्व्वविषयं मतिसाधन' मनो ज्ञातुर्नास्तीत्येवं नियमे मन एव जानाति चक्षुषा पश्यतीत्येवं सुखमनुभवति दुःखञ्श्चति चेत् । तत्राह सिद्धान्तम् । नियमश्च निरनुमानः । ज्ञातुर्ज्ञानसाधनोपपत्त ेः करणं चक्षुरादिकमस्ति बुद्धयादिकरणं मनो नास्तीति नियमो निरनुमानः । कर्त्ता हि करण विना न किश्चित क शक्रोति, वक्ष्यते हि शारीरेऽस्मिंस्तन्त्रे । “करणानि मनो बुद्धिबुद्धिकम्म न्द्रियाणि च । कर्त्तुः संयोगजं कम्म वेदना बुद्धिरेव च । नैकः प्रवर्त्तते कर्त्तुं भूतात्मा नाश्न ते फलम् । संयोगाद्वत्तते सर्व्वं तमृते नास्ति किञ्चन ॥" तथा तत्रैव च वक्ष्यते । “न च कारणमात्मा स्यात् खादयः स्युरहेतुकाः । न चैषु सम्भवेज्ज्ञानं न च तैः स्यात् प्रयोजनम् ॥ मृद्दण्डचक्रश्च कृतं कुम्भकारादृते घटम् ॥” इति । युगपज्ज्ञ यानुपलब्धेश्च न मनसः। युगपजशे यानामनुपलब्धेर्मनसो न बुद्धिगुणः । अणु चैकञ्च मन एकदा नानेकेषु प्रवत्त ते तस्मान्नैककाला सव्वन्द्रियप्रवृत्तिरिति वक्ष्यते । यद्यपि महाननेकश्च सूक्ष्म एकदा सर्व्वेषु न प्रवर्त्तने समर्थस्तथापि यादिषु यथाशक्ति प्रवर्त्तनक्षम इति बोध्यं, मनस्तु न व्यादिष्वपि प्रवर्त्ततेऽणुखादेकखाच्च ।
अत्र नास्तिका आहुः । तदात्मगुणत्वेऽपि तुल्यम् । तस्या बुद्धेरात्मगुणत्वेऽपि तुल्यं युगपज्ज्ञ यानुपलब्धेर्न तस्यात्मनो गुणो बुद्धिः । मनो हि यथा सूक्ष्ममेकं नानेकेषु युगपत् प्रवर्त्तनक्षमं तथैवात्मा सूक्ष्म एक चानेकेष्विन्द्रियेषु नैककालं प्रवर्त्तितुं सम्भवतीति तुल्यम् ।

Page #161

१म अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
१४६ तत्राह-इन्द्रियैमनसः सन्निकर्षाभावात्तदनुत्पत्तिः। सूक्ष्मस्यकस्य मनसो युगपन्नानेकेन्द्रियेषु सन्निकर्षासामर्थ्यात् युगपन्नानाविषयोपलव्धेरनुत्पत्तिः । आत्मेन्द्रियसनिकऽपि आत्मनस्तु चैतन्याद बुद्धिरुत्पद्यते सूक्ष्मखादकलाच्च न युगपन । युगपजज्ञ यानुपलब्धेरिति भावः । __ अत्राहुर्ना स्तिकाः । नोत्पत्तिकारणानपदेशात् । आत्मनश्च तन्यादात्मेन्द्रियसन्निकर्षाद, बुद्धिरुत्पद्यते न। कस्मात् ? उत्पत्तिकारणस्यानपदेशात् । येन कारणेन येन प्रकारेण बुद्धिरुत्पदाते तद्वचनाभावात् । इन्द्रियार्थसन्निकपोत्पन्न शानमित्युक्त्येन्द्रियार्थसन्निकर्षस्य बुद्धात्पत्तिहेतुखख्यापनात् । या यदिन्द्रियजा बद्धिः सा तथैव व्यपदिश्यते । श्रावणी बुद्धिः श्रवणजा, स्पर्शनात्तु स्पशेनबुद्धिश्चाक्षुषी बुद्धिश्चक्षुर्जा, रासनी बुद्धिस्तु रसनजा, घाणबुद्धिर्घाणजा, मानसी बुद्धिमेनोभवति व्यपदेशो दृश्यते। वक्ष्यते हि शारीरेऽस्मिंस्तन्त्र । “या यदिन्द्रियमाश्रित्य जन्तोर्बु द्धिः प्रवर्तते । याति सा तेन निर्देश मनसा च मनोभवा ॥” इति ।
अपरश्च दोषमाहुः। विनाशकारणानुपलब्धेश्वावस्थाने तन्नित्यखप्रसङ्गः ।
अस्याथैः । भवतामात्मनित्यत्वादात्मगुणत्वे बुद्धरात्मन्यवस्थाने बुद्धनित्यखप्रसङ्गः स्यात् । कस्मात् ? बुद्धविनाशकारणानुपलब्धेनित्यस्यात्मनो गुणस्य नित्यत्वात् । गुणनाशकारण द्वधा आश्रयनाशो विरोधी गुणश्च, आत्मनस्त्वाश्रयस्य नित्यस्य नाशासम्भवः। विरोधी गुणश्च नोपलभ्यते इति।
तत्र सिद्धान्तसूत्रम्। अनित्यवग्रहाद, बुद्धेर्बुद्धान्तराद्विनाशः शब्दवत् । एफस्यां बुद्धौ खल्वात्मनो बुद्धापादानिकायां जातायां यदा पराबुद्धिरुतपदाते तदा पूर्वयुद्धेर्नाशः स्यादिति बुद्धान्तरोत्पत्तिः पूर्वबुद्धिनाशे हेतुः। इति सव्वपाणिनां प्रतिजनवेदप्रमिदं गृह्यते बुद्धिसन्तानः । बुद्धबुद्धान्तर विरोको गुण इत्यनुमीयते। तत्र दृष्टान्तमाह. शब्दवदिति। पूव्वशब्दस्य यथा शब्दान्तरोत्पत्तितो नाशः स्यादिति यथा शब्दसन्ताने शब्दः शब्दान्तरविरोधी गुण इति । - अत्राहुर्नास्तिकाः। भवता यत्किञ्चिद दृष्टश्च श्रतञ्च स्पृष्टश्च रसितञ्च घातञ्च त्येवमसङ्के प्रयेषु ज्ञानकारितेषु संस्कारेषु स्मृतिकारणेषु मध्ये समाने खल्वात्ममनसोः सन्निकर्षे स्मृतिहतौ वत्त माने कारणायोगपदं नास्तीति कारणयोगपदनाद युगपत् स्मृतयः स्युरिति । - तत्राहुः केचित्। ज्ञानसमवेतालप्रदेशसन्निकर्षान्मनसः स्मृत्युत्पत्तेने युगपदुत्पत्तिः। दर्शनस्पर्श नादिभिकतानां ज्ञान यस्मिन्नात्मनः प्रदेश

Page #162

१५०
चरक-संहिता।
[ दीर्घजीवितीयः भवति तत्र तज्ज्ञानजः संस्कारो वर्तते, तत्रात्मप्रदेशे मनसः सन्निकर्षात क्रमेणाणुत्वैकखाभ्यां स्मृत्युत्पत्तन युगपत् स्मृत्युत्पत्तिभवति। अणु चक हि मनः सव्र्वसंस्कारेषु न युगपत्प्रवृत्तये प्रभवति । ___ तत्राहुर्नास्तिकाः। नान्तःशरीरवृत्तिखान्मनसः। ज्ञानसमवेतात्मप्रदेशे सन्निकर्षो मनसो न। कस्मात् ? अन्तःशरीरत्तिखात्। आत्मा ह्यन्तःशरीरवृत्तिविना योगं मनसस्तत्सान्निध्यं न भवति। यदि सान्निध्यं स्यात्तदा मनसात्मप्रत्यक्षोऽथात्मप्रदेशप्रत्यक्षः संस्कारप्रत्यक्षश्च स्यात्। स्याच्चेत्तदात्मप्रत्यक्षेण सम्बित्तिरात्मनः सव्वदैवोपपदेवत नानुपपन्ना स्यादिति। न च मन आत्मवदन्तःशरीरयत्ति। स्पश नेन्द्रियसमवेतखात । स्पर्श नस्य सवन्द्रियव्यापकखात् तत्समवेतखेन मनोऽपि चात्मना प्रेरितं सव्वन्द्रियं क्रमेण व्यामोति। तथाच। सुस्पूर्षया मनःप्रतिदधानः पुमान् चिरादपि किश्चिद्वस्तु स्मरति। न चाकस्मात् । भवतां मनसो शवाभावात। तद यथा । व्यासक्तमनसः पादव्यथनेन संयोगविशेषेण समानम् । शातः पुमान् कष्टकशर्करादिवेधेन पादो व्यथत इति स पुनासक्तमना गच्छन्नान्वेष्य कष्टकादीन् कण्टकादिना विद्धपादः पादव्यथनेन संयोगविशेषेणेदं समानम् । यदृच्छया तु विशेषो नाकस्मिकी क्रिया नाकस्मिकः संयोग इति भोगार्थ क्रिया हेतुरदृष्टं कम्मति चेत तुल्यं स्मृतिहेतोरपि संयोगविशेष इति ।
तत्राहुः। प्रणिधानलिङ्गादिशानानामयुगपद्भावाद युगपदस्मरणम् । सति च कारणानां संस्काराणां योगपर्दा खल्वात्ममनःसन्निकषसंस्कारादिस्मृतिहेतुवत प्रणिधानलिङ्गादिशानानामपि स्मृतिहेतूनां योगपद्यासम्भवाद युगपन्न स्मरणं भवतीति। __तत्राहुर्नास्तिकाः। प्रातिभवत्त प्रणिधानाद्यनपेक्षे स्मार्ते योगपद्यप्रसङ्गः । परोक्तवाक्यस्य श्रुतिमात्रार्थावगमशक्तिः प्रतिभा, तज्जातशानवत् इदं स्मात शानं प्रणिधानं विनैव यदि जायते तदा स्मृतेयु गपदुत्पत्तिप्रसङ्ग इति । वहथेविषये चिन्ताप्रबन्धे कश्चिदर्थः कस्यचित् स्मृतिहेतुस्तस्यानुचिन्तनात्तस्य स्मृतिभवतीति।
तत्र दोषमाह । साध्यवादहतुः। ज्ञानसमवेतात्मप्रदशसन्निको मनसो न । अन्तःशरीरयत्तिखादिति यो हेतुरुक्तः स साध्यवादहेतुः । शानसमवेतात्मप्रदेशसन्निकष आत्मप्रदेशसंयोगः स एवान्तःशरीरकृत्तिरिति साध्यखान्न तत्प्रत्याख्याने हेतुरिति।

Page #163

1म अध्यायः
सूत्रस्थानम् । तत्राहुर्नास्तिकाः । स्मरतः शरीरवारणोपपत्तेरप्रतिषेधः। स्मरतः शरीरधारणमुपपदाते धारकपयनेन। शरीराद्वहिनिःसृते हि मनसि धारकप्रयत्नस्थाभावः स्यात् पतनश्च शरीरस्य गुरुखाद्भवतीति अन्तःशरीरत्तिलं -मनसो वत्तेत एव स्मरतो जनस्य। आत्ममनःसंयोगजस्तु प्रयत्नः प्ररको धारकश्च द्विधा । प्रेरकप्रयत्न न मनः प्ररितं सुस्मृषया स्मत्तव्ये पुसा प्रणिधीयते चिरादपि कश्चिदर्थ स्मरतीति अन्तःशरीरकृत्तिवप्रतिषेधो न भवति ।
तत्राह-न तदाशुगतिखान्मनसः। शरीरधारणस्योपपत्तितो मनसः खत्वन्तःशरीरत्तिखाप्रतिषेधो न। कस्मात् ? तदाशुगतिखान्मनसः। मनो ह्याशुगति। आत्मना प्रेरितं ज्ञानसमवेतात्मप्रदेशेन ज्ञानहेतुसंस्कारवता धावत् सन्निकृष्यते स्मत्तव्यं स्मृता प्रत्यागतं वहिःशरीरं धारयतीत मनसस्तदाशुगतिखात्। ___ तत्राहुर्नास्तिकाः। न स्मरणकालानियमात् । मनस आशुगतिखादात्मप्रदेशसन्निकर्षों वाह्यशरीरागमन न। स्मरणकालानियमात् । 'किश्चित् चिरेण स्मय्यते किञ्चित्द्रतमिति शरीरसंयोगानपेक्षस्त्वात्ममनःसंयोगो न स्मृतिहेतुः शरीरस्य भोगायतनखात् ।
तत्राह-आत्मप्रेरणयदृच्छाशताभिश्च न संयोगविशेषः। आत्मना मेरणेन मनसो वहिःशरीरात् संयोगविशेषो न स्यात्। आत्मनो यदृच्छया (या इच्छा यदृच्छा ) अकस्माद्वा न वहिःशरीरात् संयोगविशेषः स्यात् । न वा शतया शता बुद्धिशक्तिस्तयापि न वहिःशरीरात् संयोगविशेषः। शरीरसयोगात्त आत्मन एव शतया कार्यकारण-करण-प्रयोजनान्यध्यवस्य यदृच्छया तथा स्यादन्यथा न स्यादित्येवमभिमतं प्रेरणप्रयत्नेन मनः साधयितुं प्रेरयतीति न मनसश्चतन्यादयो बुद्धयो न वत्तन्ते । ____ तत्राहुर्नास्तिकाः । तल्लिङ्गखादिच्छाद्वेषयोः पार्थिवादिष्वप्रतिषेधः । पार्थिवादिषु शरीरेषु ज्ञानादयः सन्ति न तेषां प्रतिषेधः ।
कस्मात् ? इच्छाद्वेषयोस्तल्लिङ्गखात। शरीरस्यारम्भकाणि पृथिव्यादीनि भूतानि तेषां प्रत्तिः शरीरारम्भस्तथा प्रत्तेलौष्ट्रादिष्वभावो नियत्तिरिति प्रवृत्तिनिवृत्ती इच्छाद्वषाभ्यां जन्यते इति पृथिव्यादिषु शरीरारम्भप्रत्तिदर्शनाल्लोष्ट्रादौ तथा प्रवृत्त्यभावदर्शनाच्च। पृथिव्यादिष्विच्छाद्वेषयोगाच्चतन्यादिशानयोगः । ऋते चैतन्यादिशानादिच्छाद्वषो न भवत इति तस्मात सत्त्वशरीरसङ्घात एव पुमानास्ति तद् व्यतिरिक्त आत्मेति ।

Page #164

१५२
चरक-संहिता। (दीर्घजीवितीयः तत्राह-कुम्भादिष्वनुपलब्धेरहेतुः। कुम्भादप्रारम्भकेषु मृदादिषु प्रत्तिनिवृत्योरदर्शनादिच्छाव पाभावाच्च तन्यादिज्ञानाभावात् पार्थिवादिष्विच्छाद्वेषयोस्तल्लिङ्गवादिति हेतुरहेतुरिति । ___ यदि शरीरारम्भकपृथिव्यादिभूतानां प्रत्तिनिवृत्तिलिङ्गाविच्छाद्वेषौ यतोऽवयवव्यहस्तेषां प्रतिनिमित्त इत्यत इच्छाषा भूतानामिव मृदादीनामपि प्रवृत्तिः कुम्भारम्भे ततश्चतन्यादिज्ञानमिति चेत्तदोच्यते
नियमानियमौ .तु तद्विशेषको। तयोरिच्छाद्वेषयोर्विशेषको भेदको नियमानियमो। ज्ञस्यवेच्छावपो नाज्ञस्य । प्रतिनिटत्ती चेच्छाद्वषनिमित्ते न ज्ञाश्रयस्वेच्छाद्वेषो। तहि च प्रयोजको शस्तेन प्रयुज्यमानेषु करणादिष्वपि प्रातिनिएतो स्त इति न सव्वेषु तेन चात्मना शेन प्रयुक्तः पृथिव्यादिभिभूतैः शुक्रशोणितादिस्थैः शरीरमारभ्यते न ज्ञनाप्रयुक्तः केवलभूतैरिति ।
कस्मात् ? ज्ञस्येच्छाद्वेषनिमित्तखादारम्भनिवृत्त्योः। जानीते खल्वयमनेन मे सुख स्यादनेन दुःख मिति सुखदुःखसाधन शाखा सुखसाधनमिच्छति दुःखसायन द्वेष्टि। इच्छंश्च सुखसाधन साधयति दुःखसाधनान्निवत इति ज्ञानेछापप्रत्तिनिवृत्तिमुखदुःखानामेकेन सहाश्रयतया सम्बन्धः। तस्मात् शस्वेच्छाषिप्रयत्न सुखदुःखानि धम्माणि न त्वज्ञस्य । प्रत्तिनिवृत्ती द्विविधे गुणाख्ये कांख्ये च। ये शस्येच्छा पनिमित्तं ते प्रयत्नाख्यगुणसंज्ञ। ये तत्प्रयत्न निमित्त वामनःशरीरारम्भप्रवृत्तिनिवृत्ती ते कम्मसंज्ञ इति । शप्रयत्ननिमित्तवात् परखादिषु प्रतिनित्तिदर्शनात् स्वतस्तदभावाद भूतानां न चैतन्यादिज्ञानम् ।
यथोक्तहेतुत्वात् पारतन्त्रवादकृताभ्यागमाच नेन्द्रियार्थभूतमनसाम् । इन्द्रियायभूतमनसां यथोक्तहेतुभ्यो ज्ञानादयो न वत्तन्ते । तत्र चेदुच्यते प्रत्तिनियत्तयोः सुखदुःख साधनखाद दुःखानाश्रयखादात्मनो न प्रवृत्तिनिवृत्ती तदा ब्रूमः। पारतत्रयात् । परतत्राणोन्द्रियार्थभूतमनांसि। शेन प्रयुज्यमानानि यथावकम्मे सु प्रवत्तेन्तेऽभीष्टे निवत्त न्तेऽनभीष्टेभ्य इति । इति प्रत्यगात्पनि आरम्भनित्तयोः सुखदुःखभोगस्य च दृष्टवात् परत्रानुमान लिङ्गत्वेन प्रवृत्तिनिवृत्ती। तद्धेतुश्च प्रयत्न आत्मनि प्रत्तिनिवृत्तयाख्यो गुण इति ।
नन्वात्मा नास्ति मन एव स्वतत्र प्रयुक्त चेन्द्रियाणीति चेत् तदोच्यते । अकृताभ्यागमाचे ति। आत्मना क्रियते यत् कम्म तत् कर्मफलभोगादिन्द्रिय

Page #165

१म अध्यायः }
सूत्रस्थानम् ।
१५३.
भूतमनसां स्वस्वकृतकम्म फलाभ्यागमाभावात् । स्वकृतकर्मफलोपभोक्ता ह्यात्मा स्वतन्त्रः । इति ।
तहि कस्य चैतन्यादिज्ञानमित्यत आह-परिशे राद यथोक्त हेतूपपत्तेश्चात्मनः । इन्द्रियार्थभूतमनोभ्यः परिशिष्टोऽस्मिन् राशिपुरुषो खल्वात्मा, तस्यैव चैतन्यादिगुणः, स एवास्य सत्त्वभूतगुणेन्द्रियैः सहितः संयं तन्ये कारण' भवतीति सत्त्वशरीराभ्यां पर आत्मास्तीति नात्मव्यतिरिक्तः, सत्त्वशरीरसंहतः पुरुष आत्मा नास्तीति होवाचाक्षपादगौतमः ।
साङ्ख्य कपिलेनाप्युक्तम् । शरीरादिव्यतिरिक्तः पुमान् । संहतपरार्थत्वात् । शरीरचोक्तम् । पाञ्चभौतिको देहः । सप्तदशकं लिङ्गम् । अध्यवसायो बुद्धिः । अभिमानोऽहङ्कारः । पञ्चमहाभूतानि दशेन्द्रियाण्येकादश मन इत्येतेभ्यः शरीरादिभ्यो व्यतिरिक्तः पुमानात्मा ।
तत्राहुर्नास्तिकाः । आत्मव्यतिरिक्तः शरीरादिसंहतः पुमान् नास्त्यात्मा । तत्र सांसिद्धिकं चैतन्यमिति ।
तत्राह - न सांसिद्धिकं चैतन्यं प्रत्येकादृष्टेः । विनात्मान' शरीरादिसङ्घाते चैतन्यं न सांसिद्धिकम् । कस्मात् ? प्रत्येकादृष्टेः । महदादीनां त्रयोविंशतेः पुरुषारम्भकाणां प्रत्येके चतन्यादर्शनात् । कारणगुणपूर्वको हि कागुणदृष्ट इति ।
प्रपञ्चमरणाद्यभावश्च । शरीरादिव्यतिरिक्तस्य प्रपञ्चमरणाद्यभावश्च, शरीरादिसंहतस्य तु प्रपञ्चमरणादिमत्त्वादनित्यत्वमिति ।
तत्राहुर्नास्तिकाः । शरीरादिसंहतीभावे जायमाने संयोगादेव चैतन्य जायते मदशक्तिवदिति ।
तत्राह मदशक्तिवच्च ेत् प्रत्येकपरिदृष्टे सहित्ये तदुद्भवः । मद्ये या मदशक्तिर्न सा खल्बमदकरारम्भे निरुपादाना जायते । मदनारम्भकाणां पिष्टगुड़मध्वादीनां प्रत्येकेऽनभिव्यक्तरूपेण परिदृष्टे मदकरे भावे सहित्ये तदुद्भव उद्भ तत्वं जायत इति कारणगुणपूर्धक एव कार्य्यगुणः स्याद गुरुत्वादिवत । न खनुपादानः स्यादिति । तस्माच्छरीरादिव्यतिरिक्तः पुमानित्यतस्तु अस्त्यात्मा न तु नास्त्यात्मेति । कणादेनाप्युक्तं वैशेषिके । द्रव्यगुणयोः सजातीयारम्भकत्वं साधम्म्यम् । द्रव्याणि द्रव्यान्तरमारभन्ते गुणाश्च गुणान्तरम् । कर्म्म कम्मसाध्यं न विद्यते इति ।
२०

Page #166

१५४ चरक-संहिता।
दीर्घजीवितीयः तत्राहुर्नास्तिकाः। मद्य या मदशक्तिः सा किं पिष्टादिगुणका- ? तर्हि च केन गुणेन कृता ? कश्च गुणो मदशक्तिः ? न शब्दादिषु न गुरुवादिषु न परापरवादिषु न बुद्धीच्छादिषु कोऽपि दृश्यते मदो नाम गुणाख्या शक्तिरिति । ___ तत्राह-मद्ये मदशक्तिर्न गुणः। मदवारम्भकाणां पिष्टगुड़मध्वादीनां यदयस्य कर्म तैः कर्मभिरारब्धं स्वस्वकर्म विरोधि कम्प्रे यदुच्यते प्रभाव इति ।
तत्राहुर्नास्तिकाः। विनात्मानं शरीरादिसङ्घातेऽपि पुरुष महदादिभिरारब्धे महदादीनां कर्मवतां कर्मभिरारब्धं स्वस्व कर्मविरोधि कर्म चैतन्यादिक ज्ञानमिति।
तत्राह-चैतन्यादिकं न कम्म पुरुषस्य गुणमध्ये सवर्महषि भिः पठितलात् । संयोगविभागेष्वकारणबाच गुणः । शरीरशिथिलीकरणात् तु मदशक्तिः संयोगविभागेषु कारणं कम्मैवेति । __ तत्राहुर्नास्तिकाः। तहि कारणगुणपूचकः काव्यगुणो दृष्ट इत्ययुक्तमुक्तमिति। नैवमाहुर्महव यः। गुणशब्देन कर्म गुणवचनात् । द्रव्यापेक्षया गुणीभावात्। द्रव्याश्रितवाच। द्रव्यप्राधान्यादिति।। __ अथाक्षपादगौतमश्चाह। बहथोपपत्तेरात्मनश्चतन्यादिज्ञानं न शरीरादिसंहतरूपस्य। जातिस्परणादानुपपत्तः। अनित्यखात् संहतरूपस्येति । स्मरणन्वात्मनो ज्ञस्वाभाव्यात् । स्मरणश्चात्मनो गुणः। कस्मात् ? ज्ञस्वाभाव्यात्। ज्ञानवत्स्वभावखात्। शोहि भावान् शाखा कारणवशात् स्मरति नाशो मनःप्रभृतिस्वशः। .
ननु स्परणं केभ्यो हेतुभ्यः स्यादित्यत उक्तमणिशनलिङ्गादिक सर्व विवृणोति ।
प्रणिधान-निबन्धाभ्यास-लिङ्ग-लक्षणसादृश्य-परिग्रहाश्रयाश्रित-सम्बन्धानन्तर्यवियोगैककार्या विरोधातिशय-प्राप्तिव्यवधान-सुखदुःखेच्छाद्वेषभयार्थिवक्रियारागधमाधम्म निमित्तेभ्यः । प्रणिधानादिभ्यो निमित्तेभ्यः स्मरणमात्मनः उत्पाते। तत्र प्रणिधानं मनस एकाग्रलं, तच विषयान्तरसञ्चरणाभावः सुस्मृषया मनसि धारणम् । निबन्ध एकग्रन्थोपनिबन्धनं, यथा प्रमाणेन प्रमेयादिस्मरणम् । अभ्यासः शीलन सततक्रियेत्यनान्तरम् । लिङ्गमनुमानकारणं संयोगिसमवाय्येकार्थसमवायिविरोधि च । लक्षण लक्ष्यसाधनम् । यथा कपिध्वजादिरज्जु नादः। सादृश्यं साम्यं चित्रादिगतप्रतिरूपं देहादः। परिग्रहः सव्वतोग्रहः। आश्रयाश्रितौ राजादितत्परिजनौ परस्परस्मारको।

Page #167

१म अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
१५५ सम्बन्धो गुरुशिष्यभावादिः। आनन्तयं प्रोक्षणावघातादेरुत्तरकालः । वियोगो यथा दारादेः। एकका- अन्तेवासिप्रभृतयः परस्परस्मारकाः। विरोधादहिनकुलादेः स्मरणमन्यतरेणान्यतरस्य। अतिशयः येनातिशय उत्पादितः । उपनयनादिसंस्कारादिः आचार्यादिस्मारकः। प्राप्तिर्धनादेर्दातारं स्मारयति । व्यवधानमावरणं, यथा खड़ गादेः कोशादिः। सुखदुःखयोरन्यतरेणापरस्य, ताभ्यां तत्प्रयोजकस्य कारणस्य वा स्मरणम् । इच्छाद्वषो यद्विषयकतया ग्रहीतव्यस्य स्मारको। भयं मरणादर्भयहेतोर्वा स्मारकम् । अर्थिवं दातुः। क्रिया शाखादेर्भङ्गादिक्रिया वायवादेः स्मारिका । रागात् पीतेः, पुत्रादेः स्मरणम् । धर्माधर्माभ्यां जन्मान्तरानुभूतसुखदुःखसाधनयोःप्रागनुभूतसुखादेचस्मरणम् । इत्येवमक्षपादगोतमेन न्यायसूत्रैर्बुद्धीच्छाद्वेषप्रयत्नस्मरणानां यदात्मगुणवं स्थापितं, तदात्मनः शरीरले सत्त्वशरीरसंयोगान्मुग्धावस्थायामुपाधिमत एवात्मनो गुणाभिप्रायेण न कैवल्ये। प्रवृत्तिसूत्रे हि प्रवृत्तिर्वाग्बुद्धिशरीरारम्भ इत्यत्र बुद्धिशब्दैन बुद्धनाश्रयखान्मन एवाभिप्रत्योक्तिः। बुद्धेः कम्मैवत्त्वाभावात् । एषा तु वाग्बुद्धिशरीरारम्भलक्षणा प्रवृत्तिः क्रिया। वक्ष्यते चास्मिंस्तत्र "कर्म वाङ्मनःशरीरप्रवृत्तिरिति” एतेन सहैकवाक्यखाच्च। बुद्धग्रादीनामेषामुत्पन्नखापसारिखवचनाच। तद यथोक्तं न्यायसूत्रम्। कमानवस्थायिखग्रहणात्। बुद्धिरुत्पन्नापवर्गिणी कानवस्थायिग्रहणात् न कालावस्थायिनी कुम्भवत्। यथा कानवस्थायि निक्षिप्तशरादेवेगनिवृत्तौ कम्मणोऽसत्त्वात्। तथा बुद्धिरपि व्यवसायनिवृत्तौ सत्त्वाभावान चिरावस्थायिनी अतएवोत्पन्नखमपसारिखञ्च बुद्धेः। वक्ष्यतेऽत्र तत्र शारीरे। “इन्द्रियाभिग्रहः कर्म मनसस्वस्य निग्रहः। अहो विचारश्च ततः परं बुद्धिः प्रवर्तते ॥ इन्द्रियेणेन्द्रियार्थी हि समनस्केन गृह्यते। कल्पाते मनसातूद्ध गुणतो दोषतो यथा ॥ जायते विषये तत्र या बुद्धिनिश्चयात्मिका। व्यवस्यते तया वक्तुं कर्तुं वा बुद्धिपूर्वकम ॥” इति।।
बुद्धावस्थानात् प्रत्यक्षले स्मृत्यभावः। कुम्भवदवस्थायिनी चेबुद्धिस्तदा प्रत्यक्षवेन बुद्धरवस्थानात् स्मृतिने जायते ॥ __ तबाह वादी। अव्यक्तग्रहणमनवस्थायिखाद्विद्युत्सम्पात रूपाव्यक्तग्रहणवत्। यथा चिरानवस्थायिविद्य त्सम्पाते तद्विद्य ज्जातालोकात तु भावानां रूपस्याव्यक्तग्रहणं न तु सर्वतोभावेनाशेष विशेषधर्मविशिष्टरूपग्रहणम् । तथा बुद्धरनवस्थायित्वाद्भावानामव्यक्तग्रहणमस्तु न तु भावानामशेषेण ग्रहणं भवतु ।

Page #168

१५६ चरक-संहिता।
{ दीर्घजीवितोयः अत्र विदुत्सम्पाते रूपाव्यक्तग्रहणवदिति दृष्टान्तहेतुस्वीकाराद्वाक्तग्रहणप्रतिषेधमभ्यनुजानाति। हेतूपादानात् प्रतिषद्धव्याभ्यनुज्ञा। उक्तदृष्टान्तरूपहेतुस्वीकाराद बुद्धरनवस्थायित्वाद्ववक्तग्रहणं यत्प्रतिषेद्धव्यं तस्याभ्यनुज्ञास्वीकारोऽस्तु । किन्तु दृष्टान्तान्तरेण बुद्धरनवस्थायितेऽपि व्यक्तग्रहणं स्यादिदमाह
प्रदीपाचि सन्तत्यभिव्यक्तग्रहणवत तद ग्रहणम् । बुद्धरनवस्थायित्वेऽपि विदुयत्सम्पाते रूपाव्यक्तग्रहणवद्भावानामव्यक्तग्रहणं न, किन्तु प्रदीपाच्चि:सन्तत्यभिव्यक्तग्रहणवत्तद भावाभिव्यक्तग्रहणवत् तद ग्रहणमेव स्यात् । यथा प्रदीपार्चिषां सन्तत्या सन्तानेन रूपाणामभिव्यक्तग्रहणं स्यात्तथा बुद्धरनवस्थायितेऽपि ज्ञानविशेषसन्तानेन भावानामभिव्यक्तग्रहणं भवतीति सिद्धान्तः।
नन्वेवश्चत् कथमात्मनि बुद्धयादय आधीयन्ते कुत्र वा प्रसिद्धाः सन्ति जाता इति, उच्यते। मनः सत्त्वसंशकमेकं मूक्ष्मश्चाचेतन क्रियावत्। आत्मा पुनरेकः सूक्ष्मश्चेतनश्च निगुणो निष्क्रियश्च लौकिकगुणकाभावात् । समसत्त्वरजस्तमोगुणा ह्यलौकिका अलौकिकगुणवत्त्वान्न सगुणवं व्यवहियते । तस्मात् . प्रकाशकसुखयोगकृत्समसत्त्वेनोपाहितले नित्यचैतन्यधीधृतिस्मृतिनिवृत्ताख्यप्रयत्नसुखवान् रागात्मकप्रवर्तकसमरजःसत्त्वात् द्वेषदुःखशून्यो नित्येच्छाप्रवृत्तयाख्ययत्नवान्। मोहावरणात्मकसमतमसोपहितखे मोहनकृदज्ञानकृच्छक्तिमान् । एवंलक्षणोऽपि स्वरूपतो निर्लक्षणो निर्गुणो निष्क्रियो निर्विकार आत्मा आदिसर्गे तु यद्विपमो भूखा महानभूल्लोकावस्थायां ने चेदानीं शारीरावस्थायां पुनरिदानीञ्च नैवंविधो भवतीति शारीरावस्थाझापनाय निर्गुणो निर्विकारो निष क्रिय आत्मा सत्त्वशरीरसंयोगाद्विशेषोपलब्धिरौपचारिकगुणविकारक्रियावानित्युपदिशति। तद यथा स आत्मा शरीरसगै मनसा युज्यते गुणग्रहणाय। वक्ष्यते हि शारीरे। "तत्र पूर्व चेतनाधातुः सत्त्वकरणो गुणग्रहणाय प्रवर्तते” इति। मनःसंयोगादात्मा चेतनवगुणेनाचेतनं मनश्च तयत्यात्मतो मनसि चेतनोत्पदाते। तथा चात्मोपचर्यते मनःक्रियया अतः सा चेतनात्मलिङ्गम् मनश्चैतन्ये जाते मनसि स्थितो महान् प्रज्ञाविदयादिसंज्ञो जीव आत्मा चेतनो भवति तेनोद्रिक्तमहता बिदाबुद्धयात्मोपचर्यते। तेन महता विबुद्धोऽहमिति यदा मन्यते तदा मनसि स्थितोऽनादिरविदग्राहम्मतिरूपोऽहकार उद्रिक्तो भवति। वक्ष्यते च शारीरे। “अव्यक्ताज्जायते बुद्धिबुद्धग्राहमिति मन्यते । परं खादीन्यहङ्कार उपादत्ते यथाक्रमम् ॥” इति । तेनाहकारोद्रेकेणात्मोपचयते ततोऽस्मिन् राशि

Page #169

म अध्यायः
१५७
सूत्रस्थानम् । पुरुष खल्वात्माऽविदयावानुच्यते स्वसंयुक्तमनःक्रियोपचरित आत्मा क्रियावान् स्वप्रयत्नेन। तया खविद्यया यदा व्यवसायार्थ प्रवत्तेते तदा स उद्रिक्तोऽहङ्कारः परिणमन्मनसि बुद्धिरूपेण जायते। सा बुद्धिस्त्रिधा धीधृतिस्मृतिभेदात्। त्रिविधा च त्रिधा सात्त्विकी राजसी तामसीति, तया बुद्धधात्मोपचर्यते। तेनात्मा बुद्धिमानुच्यते इत्यात्मलिङ्ग बुद्धिरहङ्कारोपादाना। तया गर्च करोति गोऽभिमानोऽहङ्कार इत्येकोऽर्थः । यदा सात्त्विक्या तया व्यवस्यति तदा सा व्यवसायात्मिका बुद्धिः समयोगेनोच्यते, तदा च स्वर्गादिपारलौकिकधनबान्धवादिजैहिकसुखजनकं वैधं कर्माचरति, यच्च यथाभूतं कर्तव्यं तच्च तथैवाचरति। यदा राजस्या व्यवस्यति तदा सा व्यवसायात्मिका बुद्धिविषमयोगेनोच्यते। विषमयोगस्त्रिधा मिथ्यायोगायोगातियोगाः । तैस्तु वैधकांण्याचरति अयथावत् पारत्रिकाण्यैहिकानि च । तामस्या च तया यदा व्यवस्यति तदा सा व्यवसायात्मिका बुद्धि विषमयोगेन। स च त्रिधा पूर्ववत् । तैश्च वैधानि काप्याचरत्ययथावत् पारत्रिकाण्यहिकानि च । एषा हि बुद्धिस्त्रिया धीधृतिस्मृतिभेदात् चतुर्विधयोगेनानित्यसुखदुःखहेतुः । यदा सात्त्विक्शऽनया बुद्धया नानाविधपुष्यकर्माणि कृतानि परिणतानि भवन्ति फलितु तदा येन कर्मणा मोक्षोपायेन फलन्ति तदा खलु विद्यारूपा परिणमन्ती क्रमेण तामसी राजसी सात्त्विकी शुद्धसात्त्विकी च भवति । तया मानसदोपरजस्तमोनाशात् शुद्धसत्त्वात्मकं मनो भवति ततो मुक्तियथोक्तरूपेण। एवमनया बुद्धया भवत इच्छापो मनसि ताभ्यां चोपचर्यत आत्मा तत इच्छावान् द्वेषवानिति लक्ष्यते। इच्छाद्वषाभ्यां मनसि प्रवर्तते निवर्तते वा कर्माणि कर्तु मिति प्रवृत्तिनिवृत्तिरूपः प्रयत्नो मनसि जात उपचरत्यात्मानमित्यनित्यप्रयत्नवानात्मेति लक्ष्यते। इत्येवमोपचारिकबुद्धीच्छाव पप्रयत्नवानात्मा यदा दम्पतीभ्यां जायमानो गर्भः पत्या भार्यायां जन्यते। पत्यु र्यायां च जन्यत इत्येवं लोके व्यवहारात्तभयोः पुत्रोऽपि पितरि जीवति प्रधाने च पितुः पुत्रतया परिचीयते कदाचिन्मातुः पुत्रतयापीति । बुद्धप्रादयस्तद्वदात्मगुणाः कैश्चिदुच्यन्ते कैश्चिन्मनोगुणाः, किन्तु यथा गर्भो मातरि वर्तते तथा मनसि बुद्धग्रादयो वर्तन्ते। नैते बुद्धग्रादयो गुणा मनसो लिङ्गानि चैतन्याभावात् चतन्यात्त्वात्मनो लिङ्गानि , भवन्ति । वक्ष्यते . चास्मिंस्तन्त्रे। “अचेतन क्रियावच्च चेतश्चेतयिता परः । युक्तस्य मनसा तस्य निद्दिश्यन्ते विभोः क्रियाः॥ चेतनावान् यतश्चात्मा

Page #170

१५८
... चरक-संहिता। (दीर्घजीवितीयः ततः कर्ता निरुच्यते। अचेतनखाच मनः क्रियावदपि नोच्यते ॥ इच्छा द्वेषः सुख दुःख प्रयत्नश्चेतना धृतिः। बुद्धिः स्मृतिरहकारो लिङ्गानि परमात्मनः ॥" इति।
नन्वेवञ्च द बुद्धग्रादयो मनसि खात्मतो नोत्पद्यन्ताम् । आत्मनस्तु खलु खस्मिन्नेव जायन्तामिति चेत्, किमुपादानास्तदात्मनि बुद्धग्रादयो भवन्ति न हि महदहङ्कारौ वात्मनि तिष्ठतः। किन्तु मनसि वत्तेते। उक्त हि मनुना। “उद्ववत्मिनश्चैव मनः सदसदात्मकम् । मनसश्चाप्यहङ्कारयभिमन्तारमीश्वरम् । महान्तमपि चात्मानं सर्वाणि त्रिगुणानि च ॥” इति।
अत्र नारायणो ब्रह्मत्यनुवर्त्तते । तत्र चेदात्मनो ये नित्यचैतन्यबुद्धग्रादयस्तदुपादाना भवन्तीत्युच्यते तत आह नित्य इति ।
आत्मा समत्रिगुणसमुदायात्मको नित्यः। कथं तस्य नित्यबुद्धादयः परिणता अनित्यबुद्धग्रादयः सन्तो मुहुमुहुर्जायन्ते निर्विकारखात् तस्मान्नात्मा नित्य इति चेत्तत्रोक्तमक्षपादगौतमेनात्मा नित्य इति । कस्मात् ? __ प्रत्य पुनः। पूर्वाभ्यस्तस्मृत्यनुबन्धाज्जातस्य हर्षभयशोकसम्प्रतिपत्तः । आत्मा नित्यः, कस्मात् ? पूर्वाभ्यस्तस्मृत्यनुबन्धाज्जातस्य हषभयशोकसम्पतिपत्तेः। जातस्य शिशोरेतज्जन्मनि हर्षादिहेतुज्ञानाभावेऽपि पूर्वजन्मन्यभ्यस्तानां हर्षादिहेतूनां स्मृत्यनुबन्धात् हर्षादिहेतूनामुपस्थिती हर्षादीनां सम्प्रतिपत्तबोधात् ।
अत्रायं तर्कः। आत्मा यदि पूर्वजन्मनि खल्वयं नावतिष्यत तर्हि नेदानी हर्षादिहेतुमानेऽपि हर्षादिहेतावुपस्थिते हर्षादिमानभविष्यत् । तस्मात् पूर्वजन्मनि यो मृतस्यात्मा तेन यत्तजन्मनि अनुभवेनाभ्यस्तं तस्य स्मृत्यनुबन्धादेतज्जन्मनि च स एव हर्षादिहेत्वज्ञानेऽपि हर्षादिहेतावुपस्थिते हर्षादिमान् भवतीति आत्मा नित्यः, एतेनास्ति पुनर्भव इति च ख्यापितम् । __ अत्राहुर्नास्तिकाः । पद्मादिषु प्रबोधसम्मीलनविकारवत् तद्विकारः। जातस्य हर्षादयो ये मुखविकाशादिभिर्भवद्भिरनुमीयन्ते न च ते मुखविकाशादयो हर्षादिजा हर्षादिहेवज्ञानात् हर्षाद्यसम्भवात् । किन्तु जातस्य शिशोमुखादिविकाराः, यथा पद्मादीनां प्रबोधसम्मीलनादिविकार इति ।
तत्राहास्तिकः। नोष्णशीतवर्षाकालनिमित्तखात् पश्चात्मकविकाराणाम् । पद्मादिषु प्रबोधादिविकारवत तद्विकारो न। कस्मात् ? पश्चात्मकविकाराणामुष्णशीतवर्षाकालनिमित्तखात्। पञ्चभूतात्मकपद्मविकाराणामुष्णादिकाल

Page #171

१म अध्याय: ]
सूत्रस्थानम् ।
१५६
निमित्तखान् प्राणिनान्तु मुखादिविकारो हर्षादिनिमित्त एव न पद्मायप्राणिप्रबोधादिविकारवत् । तस्मात् पूर्वोक्तरूपेणाला नित्य इति ।
अथात्मनित्यत्वे हेत्वन्तरञ्चाह । प्रेत्याहाराभ्यासकृतात् स्तन्याभिलाषात् । प्रेत्य मरणानन्तरं जातस्य शिशोराहाराभ्यासकृतात् स्वन्याभिलाषात् । पूव्वजन्मनि यद यदाहारः कृतस्तदाहाराभिलाषः प्रवृत्तिनिवृत्तिजनकः । स एवैतजन्मनि शिशोः स्वादुताजीवनयात्राक्षु पिपासानिवृत्तिहेतुतया स्मरणेन स्तन्यपानादावभिलाप इत्यत आत्मा नित्यः ।
अत्र नास्तिकाः । अयसोऽयस्कान्ताभिगमनवत्तदुपसर्पणम् । यथायस्कान्तसन्निहितस्याय सोऽयस्कान्ताभिमुखगमनं विनाभ्यासेन भवति तथा वत्सस्यापि स्तन्यपानादौ वाञ्छ्या स्तनोपसपणमिति न तु तत्रेष्टसाधनता बुद्धाभिसर्पणमिति ।
अत्रास्तिक आह । नान्यत्र प्रवृत्त्यभावात् । अयसोऽयस्कान्ताभिगमनवत्तदुपसर्पण' न । कस्मात् ? अन्यत्र प्रत्ताभावात् । जीवनयात्रा क्षुत्पिपासा - शान्त्यादीष्टसाधनता बुद्धयाऽन्यत्र मातृहस्तादौ मवृत्ताभावात् । यदि लोष्ट्रादेयस्कान्ताभिसरण स्यात् तदा तद्वत् स्तन्याभिगमनं बालानां द्रव्यस्वभावात् स्यादिति । अतएवात्मा नित्यः ।
तत्राहुर्नास्तिकाः । ननु पूर्व जन्मनि यो विगतराग आसीत्तस्य पुनर्जन्मनि कथं स्तन्यादौ प्रवृत्तिः स्यादभिलाषाभावादिति ।
तत्राह - वीतरागजन्मादर्शनात् । विगतरागस्य पुनर्जन्म नास्तीति दर्शनानायसोऽयस्कान्ताभिगमनवत्तदुपसर्पणन् । सरागस्यैव पुनर्जन्मनि भवतीति प्रत्याहाराभ्यासकृतस्तन्याभिलाषः ।
अत्राहुर्नास्तिकाः । सगुणद्रव्योत्पत्तिवत् तदुत्पत्तिः । यथा सगुणस्य गुणसहितस्यैवाकाशादेर्घटादेव द्रव्यस्योतपत्तिस्तथा नित्यचैतन्यबुद्धिमत एवात्मनो रागविगमेऽपि सह रागेणैव भवत्युत्पत्तिः ।
अत्रास्तिक आह । न सङ्कल्पनिमित्तत्वाद्रागादीनाम्। सगुणद्रव्योत्पत्तिवत् तदुत्पत्तिर्न । कस्मात् ? सङ्कल्पनिमित्तखाद्रागादीनाम् । आत्मनो नित्यरागादीनां कारणभूतानां नाशमन्तरेण न वाच्छादिरूपरागादिनाशः स्यादतो वीतरागस्य जन्माभावात् । वीतरागजनस्य स्तन्यादौ वाञ्छादयो न स्युः स्तन्यादावभिलाषजनकानां रागादीनां मनःसङ्कल्पनिमित्तत्वादिति ।
नास्तिकानामात्मनोऽनित्यत्ववादनिरासे सति त्वात्मनो नित्यत्वे सिद्धे चेयमाशङ्का भवति । निव्र्व्विकारः परस्त्वात्मेति यदुक्त तद दुःखरूप विकाराभावे कथ

Page #172

१६०
चरक-संहिता। दीर्घजीवितीयः मात्मनो लिङ्गानि ज्ञानेच्छादेषसुखदुःखानि भवन्ति । बुद्धयादिसमयोगात् सुखं बुद्धग्रादिविषमयोगाद दुःखमिति सत्वशरीराश्रये सुखदुःखे आरोग्यानारोग्ये पूर्वमभिहिते। यदि दुःखमपि बुद्धयादिविषमयोगैरात्मन एव जायते इत्यात्मगुण एव सुखश्चात्मगुण एव बुद्धप्रादेरिवोच्यते, तदा निविकारखमात्मनो नोपपद्यत इत्यत आह–“द्रष्टा पश्यति हि क्रियाः” इति। सुखदुःखाश्रयो भूतात्मा जीवात्माऽसौ ताभ्यां परः श्रेष्ठस्वव्यक्तमात्मा क्षेत्रज्ञः सत्त्वशरीराभ्याश्च परो भिन्नो निर्विकारः स हि सत्त्वभूतगुणेन्द्रियैश्च तन्ये कारणं नित्य , स हि द्रष्टा न क्रियाफलभोक्ता क्रिया हि पश्यति।
यथोक्तमाथर्वणिकमण्डकोपनिषदि । “द्वा सुपर्णा सयुजा सखाया समानवृक्षं परिषस्वजाते। तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्ति अनश्नन्नन्योऽभिचाकशीति । समानक्षे पुरुषो निमग्नोऽनीशया शोचति मुद्यमान । जुष्ट यदा पश्यत्यन्यमीशमस्य महिमानमिति वीतशोकः।”
इति श्लोकद्वयं व्याख्यायते यथा। द्वा द्वौ सुपर्णा सुपणौ सयुना सयुजी सखाया सखायौ एवम्भूतौ सन्तौ समानमविशेषितमेकं वृक्षमिवोच्छेदसामान्याच्छरीर वृक्षं परिषस्वजाते परिष्वक्तवन्तौ। अयं हि शरीरटक्ष ऊद्ध मूलोऽधःशाख एषोऽश्वत्थः सनातनः क्षेत्रसंशः सव्वप्राणिकम्मे फलाश्रयः। तं परिष्वक्तवन्तौ यो तयोद्व योमध्येऽन्य एकः प्रत्यगात्मा शरीरं वृक्षमाश्रितः पिप्पलं कर्मनिष्पन्न सुखदुःखलक्षण फलं खादु अनेकविचित्रवेदनास्वादनरूपं स्वादु अत्ति अश्नाति जागरिते वैश्वानरः स्थूल भुङ्क्ते स्वप्ने तेजसः प्रविविक्तं भुङ्क्ते सुषुप्तौ प्राज्ञो जीवात्मानन्दमात्रं भुङ्क्ते तेषां भोगमन्य एकः क्षेत्रज्ञः पश्यति । यो भूतात्मनोः प्रेरयिता क्रियासु ताभ्यां क्रियमाणक्रियां पश्यन् साक्षी स तु पिप्पलं नाश्नन्नभिचाकशीति पश्यत्येव। तत्रैवं सति समाने वृक्षे यथोक्त शरीरे पुरुषो भोक्तत्रावस्थः क्षेत्रज्ञ. अविद्याकामकर्मफलभाराकान्तोऽलावरिव साद्रो जले निमग्नोऽयमेवाहममुष्य पुत्तोऽस्य नप्ता कृशः स्थूलो गुणवान् निगु णः सुखी दुःखीत्येवं प्रत्ययः। कचित् समर्थोऽयं पुत्तो मम नष्टो मृता च भार्या किं मे जीवितेनेत्येवं दीनभावेन मुहमानोऽनीशतया शोचति सन्तप्यते। मुह्यमानोऽनेकैरनर्थप्रकारैरविवेकतया चिन्तामापन्नः । स एवम्भूतस्तिय॑मनुष्यादियोनिषु जराजर्जरीभावमापन्नः कदाचिदनेकजन्मसु शुद्धधर्मसञ्चयनिमित्त केनचित परमकारुणिकेन दशितयोगमार्गोऽहिंसासत्यव्रतब्रह्मचर्य्यसळत्यागशमदमादिसम्पन्नः समाहितात्मा

Page #173

१६१
म अध्यायः
सूत्रस्थानम् । .सन् जुष्टमनेकैोगमार्गः कर्मभिश्च सेवितमन्यं स्वेतरं शिवं परमात्मानमीश्वरं पश्यति महिमानश्चास्येदं सव्वं यदा पश्यति तदा सर्वस्माच्छोकसागराद्वीतो भवति। रसो ह्यष ईशः । रसं ह्य वायं लब्ध्वानन्दी भवतीत्यर्थ । ___ एप भोक्ता भूताला विविध प्राज्ञश्व उक्तो माण्डूक्योपनिषदि वैश्वानरतैजसभेदात।
"अयमात्मा ब्रह्म, सोऽयमात्मा चतुष्पात्। तत्र जागरितस्थानो वहिःप्रक्षः सप्ताङ्ग एकोनविंशतिमुखः स्थूलभुक् वैश्वानरः प्रथमः पादः । स्वास्थानोऽन्तःप्रशः सप्ताङ्ग एकोनविंशतिमुवः प्रविविक्तभुक् तैजसो द्वितीयः पादः। यत्र सुप्तो न कञ्चन कामं कामयते न कश्चन स्वप्न पश्यति तत् सुषुप्तम् । सुषुप्तस्थान एकीभूतः प्रज्ञानघन एवानन्दमयो ह्यानन्दभुक् चेतोमुखः प्राशस्तृतीयः पादः। एष सवेश्वर एष सर्वज्ञ एषोऽन्तर्याम्येप योनिः सर्वस्य प्रभवाप्ययो हि भूतानाम् । नान्तःप्रज्ञ न वहिःप्रज्ञ नोभयतःप्रज्ञन प्रज्ञानघन न प्रज्ञ नाप्रशम् । अदृष्ट. मव्यवहार्य मव्यपदेश्यमचिन्त्यमलक्षणकालप्रत्ययसारं प्रपञ्चोपशमं शान्तं शिवमद्वैतं चतुर्थ मन्यन्ते । एष आत्मा स विज्ञ यः” इति।
नन्वयं वैश्वानरः किपालकः किं सप्ताङ्गश्चति ? उच्यते, यथोक्त छान्दोग्योपनिषदि प्राचीनशाल औपमन्यवः सत्ययज्ञः पौल्लुषिरिन्द्रद्यन्नो भाल्लवेयो, जनः शार्कराक्ष्यो बुडिल आश्वतराश्विरेते वैश्वानरमात्मानं श्रोतुं कैकेयमभ्याजग्मुः।
तानुवाच कैकेयः। औपमन्यव कं वमात्मानमुपास्स इति। दिवमेव भगवो राजनिति होवाच । एष वै सुतेजा आत्मा वैश्वानरो यं खमात्मानमुपास्से तस्मात् तव सुतं प्रसुतमासुतं कुले दृश्यते । अत्स्यन्नं पश्यसि प्रियं भवत्यस्य ब्रह्मवर्चसं कुले, य एतमात्मानं वैश्वानरमुपास्ते। मूर्द्धा वेष आत्यन इति होवाच मूर्धा ते व्यपतिष्यद यन्मां नागमिष्य इति। अथ होवाच सत्ययज्ञपौल्ल पिम् । प्राचीनयोग्य के खमात्मानमुपास्स इति ।
आदित्यमेव भगवो राजनिति होवाच। एष वै विश्वरूप आत्मा वैश्वानरो यं खमात्मानमुपास्से तस्मात् तव बहु विश्वरूपं कुले दृश्यते । प्रवृत्तोऽश्वतरी रथो दासी निष्कोऽत्स्यन्नं पश्यसि प्रियं भवत्यस्य ब्रह्मवर्चसं कुले, य एतमेवात्मानं वैश्वानरमुपास्ते। चक्षुस्वेष आत्मन इति होवाच । अन्धोऽभविष्यद यन्मां नागमिष्य इति। अथ होवाचेन्द्रदुम्नं भाल्लवेयम् । वैयाघ्रपदा के खमात्मानमुपास्स इति ।

Page #174

१६२ . चरक-संहिता। [दीर्घञ्जीवितीय:
वायुमेव भगवो राजनिति होवाचैप वै पृथगवात्मा वैश्वानरो यं खमात्मानमुपास्से तस्मा त्वां पृथगवलय आयन्ति पृथक् रथश्रेणयोऽनुयन्ति । अत्स्यन्न पश्यसि प्रियं भवत्यस्य ब्रह्मवर्च संकुले, य एतमेवमात्मानं वैश्वानरमुपास्ते प्राणस्वेप आत्मन इति होवाच । प्राणस्ते उदक्रमिप्यद यन्मां नागमिष्य इति। ___ अथ होवाच जन शार्क राक्ष्यम् । शाकराक्ष्य के समात्मानमुपास्स इति। . आकाशमेव भगवो राजन्निति होवाचैप वै बहुल आत्ला वश्वानरो यं खमात्मानमुपास्से तस्मात्त्वं बहुलोऽसि प्रजया च धनेन च । अत्स्यन्नं पश्यसि प्रियमत्यन्नं पश्यति प्रियं भवत्यस्य ब्रह्मवच्च सं कुठे, य एतमेवमात्मानं वैश्वानरमुपास्ते, सन्देहस्वेप आत्मन इति होवाच सन्देहस्ते व्यशीय्यद यन्मां नागमिष्य इति । __ अथ होवाच बुडिलमाश्वतराश्चिम् । वैयाघ्रपदा के खमात्मानमुपास्स इति । अप एव भगवो राजनिति होवाचैप वें रयिराला वैश्वानरो यं समात्मानमुपास्से तस्मात्त्वं रयिमान पुष्टिमानसि । अतस्यन्नं पश्यसि प्रियमत्यन्नं पश्यति प्रियं भवत्यस्य ब्रह्मवच्छ सं कुठे, य एतमेवमात्मानं वैश्वानरमुपास्ते वस्तिस्वेष आत्मन इति होवाच वस्तिस्ते व्यभेत्स्यत् यन्मां नागमिष्य इति।
अथ होवाचोदालकमारुणिम् । गौतम कंखपात्लानमुपास्ते इति । पृथिवीमेव भगवो राजन्निति होवाच । एष ते प्रतिष्ठाला वैश्वानरो यं खमात्मान मुपास्ते तस्मात्त्वं प्रतिष्ठितोऽसि प्रजया च पशुभिश्च। अत्स्यन्नं पश्यसि प्रियमत्यन्नं पश्यति प्रियं भवत्यस्य ब्रह्मवच संकुडे, य एतमेवमात्मानं वैश्वानरमुपास्ते पादौ खेतावात्मन इति होवाच पादौ ते व्यम् लास्यतां यन्मां नागमिष्य इति। .
तान् होवाच । एते वै खलु ययं पृथगिवेत्रमालान वैश्वानरं विद्वांसोऽन्नमात्थ। यस्खेतमेवं प्रादेशमात्रमभिविमानमात्मान वैश्वानरमुपास्ते स सव्वेषु लोकेषु सर्वेषु भूतेषु सर्वेष्वालस्वन्नमत्ति। तस्य ह वा एतस्यास्मनो वैश्वानरस्य मूर्द्धव सुतेजाश्चक्षुविश्वरूपः प्राणः पृथग्वमात्मा सन्देहो बहुला वस्तिरेव रयिः पृथिव्यव पादावुर एव वैदिौमानि वहिर्ह दयं गाहेपत्यो मनोऽन्वाहाय्येपचन आस्यमाहवनीयः” इति । __पञ्च भूतानि पड़ङ्गानि चक्षुमूद्धभेदेन तेजसो द्विधावात्। शेषमेकोनविंशतिर्मुखान्येकमङ्गमिति सप्ताङ्गः स्थूलदेहिनः मूक्ष्मदेहिनश्च। दशेन्द्रियं पञ्चप्राणमनोऽहकारबुद्धिचित्तानि मुखानीति वैश्वानरो नाम भूतात्मा प्रथमः पादोऽस्याश्रयः शुक्रादिगतपञ्चभूतविकारात्मकं शरीरमिति ।

Page #175

१म अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
१६३ एवं तैजस आत्मा। सूक्ष्मशरीरारम्भक आदिसर्गे सूक्ष्मपश्चभूतात्मकनिरुक्तसप्ताङ्ग निरुक्तकोनविंशतिमुखोऽतिविशुद्धत्वात्तैजसरूपो दिव्यनयनदृश्यः खमस्थानस्तै जसो नाम भूतात्मा द्वितीयः पादः। सुप्त खल्वस्मिन् वैश्वानर आत्मनि तदेकोनविंशतिमुखः स्वम कामान् कामयिखा प्रविविक्ते विरले तथाविधमुखदुःखे उपयुक्त पश्यति तु क्षेत्रज्ञस्तत्प्रविविक्तभागमिति । दशेन्द्रियाणीमानि खलु स्वस्वकार्याणि वृखा क्लान्तानि भूखा यदा विषयेभ्या निवर्तन्ते मनसि लीयन्ते तदायं वैश्वानरः खपिति जाग्रति च मनोऽभ्यन्तरं प्राणाश्च पञ्चामिहाविधाः। अस्मिंश्च तेजसे सुप्त खल्वयं वश्वानरः सुषुप्त उच्यते वहिरिन्द्रियाणि मनसि लीयन्ते सात्त्विकराजसतामसञ्च मनः प्राणादयाऽपि सर्व प्रज्ञान आत्मनि लीयन्ते प्रज्ञानं च महन्नाम त्रिया तामसराजलसात्त्विकोदात्। तत्र तामसा राजसे लीयते राजसः सात्त्विक सात्विकस्तु महानव्यक्ताख्यस्यात्मनो मनश्चित्तमुच्यते तत्पशानविशिष्ट आत्माऽव्यक्ताख्यः परेऽरे शिव परमात्मनि रसे तुरीय पादे सम्पतितिष्ठते शुद्रसत्त्वात्मकमहत्तत्वेन चेतसानन्दं भुङ्क्ते तत् क्षेत्रज्ञः पश्यतीत्यानन्दमयश्चे तोमुखः प्राशस्तृतीयः पादः सुषुप्तिस्थानो रसा वै स रसं ह्य वायं लब्ध्वानन्दो भवति। सत्त्वं हि सुखयोगकृत । अस्मिंश्च सर्वेषां लीनखाद यन्न म्रियते पुमांस्तजन्मान्तरकम्मयागेण प्रबुद्धस्य सर्वाणि तानि वाह्याभ्यन्तराणि पुनर्जायन्ते इत्यताऽननायं वैश्वानरतैजसो भूतात्मानौ जीवत इति जीवात्मा महान् मनुनोक्तः। “यः करोति तु कम्माणि स भूतात्माच्यते बुधः। योऽस्यात्मनः कारयिता तं क्षेत्र प्रचक्षते॥ जीवसंज्ञोऽन्तरात्मान्यः सहजः सव्वदेहिनाम् । येन वेदयते सर्व सुखं दुःखं च जन्मसु ॥ तावुभौ भूतसंपृक्ता महान् क्ष त्रज्ञ एव च । उच्चावचेषु भूतेषु स्थितं तं व्याप्य तिष्ठतः॥ प्रशासितारं सव्वेषामणीयांसमणापि। रुक्मानं स्वमधीगम्यं विद्यात् तं पुरुषं परम् ।।" अयमपि तृतीयपाद आत्मा भोक्तानन्दस्यति । भोत्ता त्रिविध उच्यते यच्चेदं सुख स्वस्थस्य शारीरधातुसाम्याज्जायते तत् सुखसंज्ञाराग्यमनित्य यश्च समाधिसुषुप्ताजर्जायते शुद्धसत्वयांगेन सर्वेषामेवैकविध आनन्दः । आनन्दहतुपरमात्मप्राप्तितस्तन्नित्यं सुखमुच्यते।
अत एवोक्त कठवल्लयाम् । “ऋतं पिबन्तौ सुकृतस्य लोके गुहां प्रविष्टौ परमे पराद्धे । छायातपो ब्रह्मविदो वदन्ति पञ्चानयो य च त्रिणाचिकेताः” इति । लाके

Page #176

१६४
चरक संहिता |
वायुः पित्तं कफश्वोक्तः शारीरो दोष संग्रहः । मानसः पुनरुद्दिष्टो रजश्च तम एव च ॥
[ दीर्घञ्जीवितीयः
गुहां त्रिगुणसाम्यलक्षणां प्रकृतिं प्रविष्टौ द्वौ क्षेत्रज्ञजीवात्मानौ क्षेत्रज्ञमहान्तौ सुकु तस्य स्वस्वकृतस्य कर्म्मणः परमे परार्द्ध काले सर्वेषां प्राकृत प्रलयेऽस्मिन्नादित्ये नारायणे ब्रह्मणि लये नारायणस्याव्यक्तं लये सत्कर्म्मणः फलं सुखमात्रम् ऋतं सत्यं पिबन्तौ नित्यानन्दं पिवन्तौ छायातपाविव ब्रह्मविदो वदन्तीत्यर्थः । एतेनात्मनः प्रतिविम्वो जीव आत्मेति यदाहुस्तन्महत्तत्त्वातिरिक्तो न दृश्यते कश्चिद्भाव इति ।
नन्वेवम्भूतात्मन उपभोगं पश्यतीति द्रष्टा क्षेत्रज्ञः किमन्याच क्रिया या भूतात्मा करोति ता न पश्यति, न पश्यति चेत् साक्षी न भवतीत्यतो द्रष्टृत्वं विवृणोति । पश्यति हि क्रिया इति ।
चेतनेन स्वेन चेतितस्तु भूतात्मा यां यां क्रियां करोति ताः सर्व्वाः क्रिया यस्मात् पश्यति तस्मादात्मा क्षेत्रज्ञो द्रष्टा । तिसृष्ववस्थासु हि जागर्त्ति तस्मात् सुषुप्तावपि यदानन्दमुपभुङ्क्ते महता चेतसाऽव्यक्तात्मा तदुपभोगक्रियामप्येष पश्यतीति सव्र्व्वदर्शी । इत्थञ्चाव्यक्तस्थसमत्रिगुणम हदहङ्काराश्रयो मनोऽत्र मनःशब्देन गृह्यते । सूक्ष्मस्थूलभूताख्य भूतात्माश्रयः सर्व्व एव सङ्घातरूपो देहः शरीरशब्देनोच्यते । तत्र मनसि शरीरे चारोग्यानारोग्य' सुखदुःखमिति तत्त्वम् ॥ २८ ॥
गङ्गाधरः- अथ रोगारोग्ययोः संग्रहेण हेतुनाश्रयमनाश्रयञ्चोपदिश्य प्रकृतिभूतः शारीरो मानसश्च रोगो निद्दिश्यते । लक्षणतस्तूपदेक्ष्यते महाचतुष्पादे - sध्याये । वायुरित्यादि । - वायुः शरीरारम्भकेषु पञ्चसु भूतेषु यद द्वितीयं भूतं, तत्परिणाम विशेषः स एव । पित्तं तृतीयं भूतं, शरीरारम्भकतेजःप्रधानपञ्चभूतविकारात्मकं तेजः स्वरूपमनिसंशम् । कफश्चतुर्थं भूतमापः शरीरारम्भकसोमप्रधानपञ्चभूतविकारविशेषः । व्याधिप्रकरणाद्विपमखेन वात्रपां ग्रहणम् ।
चक्रपाणिः सम्प्रति विकाराश्रयं तथा विकारस्य व्यवहितञ्च हेतुमभिधाय प्रत्यासन्न' दोषरूप हेतुमाह, वायुरित्यादि । अत्र प्रधानत्वादग्रे वायुरुक्तः, प्राधान्यञ्चाशुभूरिदारुणरोगकर्तृत्वात्, वचनं हि "आशुकारी मुहुश्वारी,” तथा “अशीतिं वातजान् विकारान् चत्वारिंशत् पित्तविकारानू, विंशतिञ्च कफजान्" । वक्ष्यति हि महारोगाध्याये "वातमनु पित्तं प्रधानं
,

Page #177

१म अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
१६५ प्रशाम्यत्यौषधैः पूर्वो दैवयुक्तिव्यपाश्रयैः ।
मानसो ज्ञानविज्ञान-धैर्यस्मृतिसमाधिभिः ॥ २६ ॥ विकारो धातुवैषम्यमित्युक्तः। तथा च विषमो वायुः पित्तश्च विषमं विषमश्च कफ इति त्रिविधः शारीरो दोषसंग्रहः। शरीरदृषणशीलखाच्छारीरदोष एष संग्रहेण उद्दिष्टः। पञ्चात्मा हि वायुः पश्चात्मकं पित्तं पञ्चात्मा कफ इति वहुवेऽपि वायुपित्तकफवसामान्यात् संग्रह इति । शरीरन्तु चेतनाधिष्ठानभूतं पञ्चमहाभूतविकारसमुदायात्मकम्। तच्च सेन्द्रियं निरिन्द्रियञ्च द्विविधमपि वेदाधिकरणत्वात् सेन्द्रियमत्र ग्राह्यम् । एतेन यतो विषमा वायुपित्तकफा वातपित्तकफवग्रसरक्तमांसमेदोऽस्थिमज्जशुक्रवसालसीकोजोरजःस्तन्यमूत्रपुरीपादयो यावन्तो धातवः सन्ति शरीरे तावद्धातुपका भवन्ति न तु समास्तस्माच्छारीरदोपसंशकाः ।
मानसः पुनदोपसंग्रहो रजश्च तमश्च व, न तु सत्त्वं शरीरवग्रसादिवत् मनोदृषणशीलखान्मानसदोपः संग्रहणोद्दिष्ट इत्यर्थः। मनरखाहकारिकविकृतसत्त्वगुणप्रधानत्रिगुणविकारसमुदायात्मक चेतनाधिष्ठानभूतमहदहङ्काराश्रयः। एतेन सत्त्वरजस्तमांसीति त्रयो गुणाः समविषमरूपेणाव्यक्तमहदहङ्कारमनसां प्रकृतिभूतधातवो मनसि वर्तन्ते तेषां दृषको यतो रजस्तमोगुणी विषमावेव भवतो न तु समौ तस्मान्मानसदोपसंशको, मनस आरम्भको ह्याहङ्कारिको रजस्तमोगुणी मनसि वत्तेते ; यथा शरीरस्य भूतान्यारम्भकाणि शरीरे वतन्ते। समवं तु विधानशरणपोषणैः शरीरमनसोः क्रमाद्धातुतादिश्च रजस्तमश्चेति।
तत्र वा गतिगन्धनयोरिति धातोरुण-कृद योगे वायुः। तप सन्तापे इति कर्तरि क्तप्रत्ययः, संज्ञायां वर्णागमविपर्ययाभ्यां पृषोदरादिखात् पित्तमिति शरीरमूलभूताग्निहेतुत्वात् तथा कफाधिकविकारकारित्वात् तथा कफापेक्षया चाशुमारित्वात् । असमासकरणन्तु पृथगपि वारवादीनां रोगकत्तृत्वोपदर्शनार्थम्। शारीर इति मानसदोषव्यवच्छेदार्थ, संग्रह इति "द्वपल्वणैकोल्वणैः षट स्युहीनमध्यादिकैश्च पट' इत्यादि वक्ष्यमाणप्रपञ्चस्य संक्षेपः। ननु शोणितस्यापि दोषत्वान्नात्र संग्रहः साधुः, यतो रक्तस्यापि वातादिवद्विशिष्टहेतुलक्षणविकारचिकित्सितनिर्देशः कृतः ; तत्र हेतुनिर्देशो यथा-“काले चानवसेचनात्' इत्यादि ; लक्षणञ्च यथा-"तपनीयेन्द्रगोपाभं पद्मालक्तकसन्निभम्' इत्यादि; रक्तविकाराश्च रक्तार्शः-प्रदर-रक्तपित्तादय उक्ताः ; उपक्रमश्च "स्रावणं शोणितस्य तु” इत्यादिनाक्तः ;

Page #178

१६६
चरक संहिता 1
[ दोर्घञ्जीवितीयः
रूपसिद्धिः । करु इति ऋक दानश्लाघहिंसासु तौदादिको हिंसार्थे संज्ञायामच् "कश्वादेरिति कफः । एषां शारीरमानसानां पञ्चानां वातादीनां दोपत्व, दुषः कत्तेरि अचप्रत्ययान, साक्षाद दूपण' वृद्धिहासलक्षणं स्वभावसंसिद्धं रसादीनां सत्त्वादीनाञ्च तैदृ ष्यत्वं स्वभावसंसिद्धं न तु दूषकत्वम् । शारीरमानसपदाभ्यां वाह्य रेखहिताहार देश - कालाभिचाराभिशापाभिघाताभिषङ्गादीनां साक्षाददूषकाणां व्यवच्छेदः । साक्षात्पदेनायोगादियुक्तप्रशायाः शारीरत्वेऽपि मानसत्वेऽपि च सावदुपणकत्तं त्वाभावान्न दोषत्वम् । अयोगादियुक्ता प्रज्ञा हि वाङ्मनः शरीराणामयोगादियोगेषु कारण, तानि चायोगादियुक्त्या प्रवर्त्तयन्ति अहिताहारविहाराव सात्म्येन्द्रियार्थसंयोगञ्च जनयन्ति । ते च वातादीन् रसादीन् सत्त्वं रजस्तमश्च दूषयन्तीति परम्परया दूषणकत्ते खादिति, ततो वाह्यतः प्रज्ञापराधाच दोषा अपि शारीरत्व नानसत्वविरहान्न दोषसंज्ञयाभिधीयन्ते । एवं रसादिसत्त्वादिधातूनां क्षयवृद्धिमतां वातादिसाक्षाद दूषकत्वेऽपि न दोषख रसादिसत्वादिक्षय वृद्धिप्रतिनियतहेतुभिः पूर्व वातादीनां दूषण' क्रियते तच दूषितवातादिभिस्तद्धेतुप्रतिनियतशक्त्या रसादयो वन्ते वा क्षाय्यन्ते, ततः शारीराणामेकत्रवृत्ता परस्परसम्बन्धात् तु यदपि दोषदुपकत्व क्षीणद्धरसादीनां तन्न साक्षाद दूपणकत्ते खम् । कर्त्ता हि स्वतन्त्रः 1 स्वेतराप्रयोज्यत्वे सति स्वेतरप्रयोजकत्वं स्वातन्त्री, तच वातादेव ह्यहेतुतो वैषम्य रसादिदूषणे स्वेतराप्रयोज्यत्वमस्त्येवेति नाप्रसङ्गः । “पित्तं पङ्ग, कफः पङ्गः पङ्गवो मलधातवः । वायुना यत्र नीयन्ते तत्र गच्छन्ति मेघवन् ॥” इति चेत् ? तत्रायमभिसन्धिः काय्यः - पित्तक कयोदूष्यदूपणे वातस्य न प्रयोजकत्वं, तयोरपि पाञ्चभौतिकत्वेन सक्रियत्वात् परन्तु पङ्गत्व वातापेक्षया । वातस्य वा विषमस्य समानां वा विषमाणां चालकत्वस्वभावात् । यथा झञ्झा वायुः
तथा च
तथा दोषसंज्ञा च चरके कृता; यदुक्तं "कफे वाते जितप्राये पित्तं शोणितमेव वा । यदि कुप्यति वातस्य क्रियमाणे चिकित्सिते । यथोल्वगस्य दोषस्य तत्र काय्यै भिषग्जितम्' इति । तन्त्रान्तरेऽपि शल्ये शोणितं दोषत्वेनोक्त', "तैरेतैः शोणितचतुर्थैः” इति वचनात् । नैवं, दोषो हि स्वतन्त्रदूषणात्मक उच्यते यतो न वातादयो वृद्धाः किञ्चिदपेक्ष्य दूषयन्ति किन्तु स्वत एव, शोगितन्तु दृष्टवादिसंसगंमपेक्ष्यैव दूषकं भवति, न हि शोणितं विकृतवातादिसम्बन्धमन्तरेण विकृतं स्यात् सर्व्वदा वातादिजन कैरेव शोणितदुष्टे, तथा सव्र्वदा वातादिलक्षणयुक्तस्यैव शोणितस्य दुष्टत्वात् ; यश्च हेत्वादिविशेष उक्तः स वातादियुक्तस्यैव शोणितस्य स्यात्, एतेन वातादय एव तत्रापि दूषणात्मकाः । शोणितन्तु स्वप्रमाणातिरिक्तमपि दृष्यमेव, न च दृष्यस्य हेत्वादयो विशिष्टा

Page #179

म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
१६७
पुरुषानपि चालयति । एतेन स्वातन्त्रेण दूषकत्वं दोपखमित्यत्र स्वातन्त्र दोषान्तरनिरपेक्षत्वं चेत् ? तदा वातस्य दोपखं पित्तकफयोर्वातापेक्षयाने दाषखमिति यददूषणं हत्वन्तरनिरपेक्षत्वञ्चत् तदा वातस्यापि न दोपखं स्यात् वाह्यत्वपेक्षत्वादित्यपि यद दूपणं तदपास्तं, किन्तु वास्तूनां प्रज्ञापराधस्य च स्वातन्त्रेण दूषकत्वाददोषत्वाच्या तद् दूषणं भवतीति बोध्यम् ।
एतद्दोषपरिहारायान्ये तु “प्रकृत्यारम्भकत्वे सति दूषकत्वं दोषत्वं ।” रसादिसत्त्वगुणादिधातु वारणाय तथा वाह्यरेवहिताहारावारादीनां वारणाय च प्रकृत्यारम्भकेति पदं, न हि वातादिप्रकृतिपुरुवद्रसरक्तादिप्रकृतिः पुरुषो ऽस्तीति । कमिति पदन्तु पाञ्चपातिकम कृतिवादिमते भूम्याकाशयाः स्वते सत्त्वगुणस्य च वारणार्थं, दूपकत्वाभावादेषाम् । ये तु रक्तस्यापि वातपित्तकफानामिव स्थानाशयचय-प्रकोप प्रसरस्थानसंश्रय-प्रकापणनिहरण-प्रशमनसाधम्मात् दोषत्वमिच्छन्ति तदनन निरस्तम् । “यस्मा क्तं विना दापन कदाचित् प्रकुप्यति । तस्मात् तस्य यथादापं कालं विद्यात् प्रकोपणे ।।" इति सुश्रुतवचनेन दोपातिरिक्तवदर्शनादिति, “दोषाः कदाचिदेकशो द्विशः समत्ताः शाणितसहिता वाने कथा प्रसरन्ति" इति वचनाच्च । सुश्रुतेनाप्यस्य व्रणाध्याये " वातपित्तश्लेष्माण एव देहसम्भवे हतवस्तेरेवाव्यापन्ने वामभ्यो सनिविष्टः शरीरमिदं धाय्यतेऽगारमिव स्थूणाभिस्तिसृभिरतश्च त्रिस्थूणमाहुरेके । त एव च व्यापन्नाः प्रलयहेतवस्तदेभिरेव शाणितचतुर्थः सम्भवस्थितिप्रलयेष्वप्यविरहितं शरीरं भवति । भवति चात्र । नत देहः ककादस्ति न पित्तान्न च मारुतात् । शोणितादपि वा नित्यं देह एतैस्तु धाय्येते ।।" इति ।
1
तथा दोषधातुमलवृद्धिक्षयविज्ञानीयेऽपि "दोषधातुमलमूतं हि शरीरं, तस्मादेतेषां लक्षणमुच्यमानमुपधारय । तत्र प्रस्पन्दनोद्वहन ूरणवित्रकधारणलक्षणा वायुः पञ्चवा प्रविभक्तः शरीरं धारयति । रागपक्त्यो जस्तेजोमेधाकृत्
;
न भवन्ति यतो मांसादीनामपि हेत्वादिविशेषोऽस्ति, मांसदुष्टौ “मांसवाहीनि दुष्यन्ति भुक्ता च स्वपतो दिवा" इत्यादि वक्ष्यति । मांसदृष्टिलक्षणं " शृणु मांस प्रदोषजानू" इत्यादिना विविधाशितपीतीये वक्ष्यति यान् विकारांस्ते ज्ञेयाः ; यत एतावानेव मांसदोषविकारान् स्रोतोविमाने मांस दृष्टिलक्षणत्वेनातिदेशादभिधास्यति । दुष्टमांसविकारश्चाधिमांसा दादय उक्ताः; उपक्रमश्च "मांसजानान्तु संशुद्धः शस्त्रक्षाराग्निकर्म च इत्युक्तः ;

Page #180

१६८
चरक-संहिता। [ दीर्घजीवितीयः पित्त पञ्चवा प्रविभक्तमग्निकर्मणानुग्रहं करोति । सन्धिसंश्लेषणस्ने हनरोपणबलस्थैय्यकृच्च श्लेष्मा पञ्चधा प्रविभक्त उदककर्मणाऽनुग्रह करोति । रसः पीणयति तुष्टिं रक्तपुष्टिश्च करोति । रक्तं वर्णप्रसादं मांसपुष्टिं जीवयति च । मार शरीरपुष्टि मेदसश्च । मेदः स्नेहस्वेदो पुष्टत्वं पुष्टिमस्थ्नाञ्च । अस्थि देहधारण मजज्ञः पुष्टिश्च । मज्जा प्रीति स्नेह वलं शुक्रपुष्टि पूरणमस्थ्नाञ्च करोति । शुक्रं धैय्य च्यवन प्रीतिं देहवलं हर्ष वीजार्थश्च । पुरीषमुपष्टम्भं वाय्वग्निधारणश्च। वस्तिपूरणविक्ले दकनमूत्रम्। स्वेदः क्लदखक्सौकुमार्यकृत् । रक्तलक्षणमात्तवं गर्भकृच्च। गौ गर्भलक्षणम् । स्तन्यं स्तनयोरापीनबजननं जीवनश्च ति। तेषां विधिवत् परिरक्षण कुव्वी त” इति। ___एपां वातादीनां रसादीनाश्च क्षयवृद्धिभ्यां हृत्पीड़ादिहदयोतल शादि यद भवति तदपि वातादिदृषितरसादिभिः क्रियते न तु वातादिदूपणमन्तरेण । रसरक्तजलादिना व्यपदेशस्तु स्नेहदहनेन दग्धे ने हदग्धव दित्यस्य च दर्शनाद्वा ते हि वातादीनां शरीरादिषणेन प्रशंसायां शरीरादिधारणादिना च प्रशंसायां दोषसंज्ञा न खप्रशंसायां दोषसंज्ञा प्रशंसायां धातुसंज्ञाचार्याणामभिप्र तेति प्रभाषन्ते । अत्र वयं ब्रूमहे-अत्र वचने वातादीनां प्रकरणात् वैषम्यलक्षणे दोपे लब्धे तत एव दोपसंज्ञानुभवसिद्धा स्यात् प्रकृत्यारम्भकत्वे तु नानुभवसिद्धा भवति। ___ अथ प्रकरणमत्र रोगारोग्ययोः, तेन विषमवातादीनां रोगत्वात् समवातादीनामारोग्यखात् प्रकरणसिद्धव प्रकृत्यारम्भकखदपकवयोर्दोषसंज्ञति चेन्न, "प्रशाम्यत्यौषधैः पूर्वः” इत्यादिवक्ष्यमाणवचनेन रोगप्रशमनस्योक्त्या विषमवातादीनामेव दोषसंज्ञाख्यापनात् । तत्र हि पूर्व इति शब्देनात्रोक्तरोगारोग्यपरशरीरदोषवातादिर्न सम्भाव्यते। यदि तत्र पूर्व इति शब्देन “शरीरं सत्त्वसंज्ञञ्च व्याधीनामाश्रयो मतः” इत्यत्रोक्तशरीराश्रितो रोग उच्यते, तदात्र शारीरमानसव्याधीनामेतदध्यायादिचतुरध्यायैः पृथक् पुनः प्रशमनहेतूपदेशस्यैव पृथकप्रकोपणहेतूपदेशस्यावश्यकर्तव्यखापत्तिः स्यात् । तस्मादत्र दोपशब्दः शरीरमनोऽन्यतरदूषके यौगिकत्त्या सङ्केतितः कृत इत्येवमनुभूयतेऽन्यत्रापि तस्माद् दूष्णाधिकारे दोषकृते कार्ये दूष्येण व्यपदेशः, रक्तजोऽयं मांसजोऽयमित्यादि, यथा-- स्नेहाधारेण वह्निना दग्धे स्नेहदग्ध इति व्यपदेशः। दोषसंज्ञा तु पीडाकर्त्त त्वसामान्याददोषेऽपि स्यात् , यथा - "स्वयं प्रवृत्तं तं दोषमपेक्षेत हिताशनैः” इत्यत्र पुरीषमेव दोपत्वेनोक्तम् । सुश्रुते तु शोणितस्य दोषत्वं, व्रणेषु प्रायः शोणितदुष्टिदर्शनादुपचरितमेवोक्त ; यतः प्रदेशान्तरे

Page #181

म अध्यायः] सूत्रस्थानम् ।
१६६ साम्यावस्थानां वातादीनां शरीरमनोऽन्यतरादूषकवदशायामपि वैषम्यावस्थानां शरीरमनोऽन्यतरदूषणशीलखेन दोषसंज्ञानपायानहखात् लाघवाच्च । प्रकृत्यारम्भकखनिवेशेन भवतां गौरवात् । अन्यथा प्रकृत्यारम्भकलेन समवातपित्तकफानामेव मिलितानां प्रत्येकशी व्यभिचारादिति। एष च दोषलक्षणव्याध्युपदेशः सर्वेषां विशिष्टानां शारीराणां ज्वरादीनां वातादिदैषम्यनिमित्तवात् मानसानां कामक्रोधमदमानेादीनां रजस्तमोवैषम्यनिमित्तकखाद वातादीनां रजस्तमसोश्च वैषम्यप्रशमेनैव प्रशमनख्यापनार्थः सूत्ररूपस्तेनागन्तुजव्याधीनामप्युत्तरकाल यथास्वदोषसम्बन्धात् तद्दोषजनकनिदानपरिवर्जनपूर्वकतद्दोषप्रशमनेनैव प्रशमनादिति।।
स्वरूपतो रोग धमुपदिश्य तयोः पृथक् प्रशमनहेतूनाह-प्रशाम्यतीत्यादि । अत्र प्रशमनं न “न शोधयति यद्दोषान् समान् नोदीरयत्यपि। समीकरोति च क्रद्धान् तत् संशमनमुच्यते”॥ इतिलक्षणं संशमनम् । परन्तु संशोधन संशमनादियाव पेण साम्यावस्था स्यात् तत्साम्यावस्थाजनक प्रशमनम् । औषधैरिति यथोक्तगुणवद्भिभिषगद्रव्योपस्थातरोगिरूपैयुक्तियुक्तः। पूर्व इति शारीरमानसदोषखेनोक्तयोर्मध्ये यः पूर्वमुक्तः शारीरदोषो विषमवातपित्तकफरूपस्तनिमित्तकज्वरादीनां तत्पशमनेनैव प्रशमनार न तु शरीराश्रितः। दैवयुक्तिव्यपाश्रयैरिति दैवं भागधेयं, तेन द्वारेण व्यपाश्रयाणि विशेषेण अप व्याधीतां वर्जनमाश्रयन्ति यानि तैरोषधैर्वा मङ्गलदानस्वस्त्ययनादिरूपैरित्यर्थः । अस्य पूर्वाभिधान दैवमेवाधर्माख्यमशुभकारण; धर्माख्यं तद्विपर्ययात शुभकारणमिति ख्यापनार्थम्। तस्य च व्याधिप्रशमकत्वात् । युक्तियोजना दोषदृष्यमाणदेशकालवयोऽग्निबलप्रकृत्यायनुरूपेण कथितादिकल्पनभक्षणमानादिभिः प्रयोगस्तेन द्वारेण विशेषेण अप व्याधीनां वर्जनमाश्रयन्ति यानि तैरोषधैः संशोधनसंशमनदेशकाल रित्यर्थः। एतेन द्विविधमौषधं शारीररोगाणामुक्तं भवति–दैवव्यपाश्रयं युक्तिव्यपाश्रयश्च । तत्राय बलिमङ्गलदानस्वस्त्ययनदेवभूदेवगुरुसिद्धवृद्धाद्यर्च नादिरूपम् ; 'यच्च कम्मे दैवमुत्पादयद्दोषवैषम्यं नाशयद्दोषसाम्यं जनयति। अन्त्यं लवन कषायचूर्णगुड़िकादिकश्च अद्रव्यद्रव्यभूतम्, यच्च शरीरे योगमुपपद्य दोषवैषम्यं नाशयद्दोषसाम्यं वणप्रश्न वातादयस्त्रय एव तत्राप्युक्ताः “वातपित्तश्लेष्माण एव देहसम्भवहेतवो भवन्ति" इत्यादिना ; किन यदि शोणितं दोषः स्यात् , तदा वातादिवत् प्रकृत्यारम्भकं स्यात् , न चारभते तस्मात् वय एव दोषा इति सिद्धम्। मानसदोषमाह-मानसः पुनरित्यादि। पुन.शब्दो
२२

Page #182

१७०
चरक-संहिता। दीर्घजीवितीय जनयति। यदि च तत्र बलिमङ्गलादीनि दैवजनकानि कर्माण्यङ्गवैगुण्याई वं न जनयितु शन वन्ति, न तदा व्याधिमपि शमयन्ति। एवं लङ्घनकषायादीनि यदि दोषाधनुरूपेण शरीरे युक्तानि न भवन्ति, तदा व्याधिमपि न शमयन्ति इति बोध्यम् । व्यपाश्रयपदेन कालबुद्धीन्द्रियार्थानामयोगादिकारणवर्जन ज्ञापितं, न हि कारणासेवने सति विशेषेण व्याधीनां वजनं भवति । ___ मानस इति सत्त्वसंशाश्रयो व्याधिर्मानसदोषलक्षणरजस्तमोगुणस्तन्नाशेन तज्जनितकामादीनामपि नाशात् शान-विज्ञान-धैय्य-स्मृति-समाधिभिरोषधैः प्रशाम्यति। ज्ञान बुद्धिः सा च कर्त्तव्याकत्तव्यहिताहितेषु तत्त्वेन समदशिनी। प्रबुध्यन्ते हि लोके लोकैरध्यात्मतत्त्वपुराणेतिहासादिशास्त्रवाक्यादिश्रवणपठनादिशानः कत्तेव्याकतव्यहिताहितानि। विज्ञानं सदेवैक ब्रह्म व जगदिदमसत्यमिति तत्त्वावबोधो, न तु मोक्षे धीनिं, शिल्पशास्त्रयोहन विज्ञानमिति । धैर्य धृतिर्मनसो विषयप्रवणस्य नियमनहेतुर्बुद्धिः, स्मृतिस्तत्त्वेनानुभूतार्थस्मरणम्, अनुभूतविषयासम्प्रमोषः। समाधिोगश्चित्तवृत्तिनिरोधस्तदा द्रष्टुः स्वरूपेऽवस्थानं, तत्र ध्यानधारणयोरेकीभावः समाधिः।
ननु वातादिवैषम्यनाशेन कथं तजनितानां व्याधीनां नाशः सम्भवति ? विषमवातादयो हि रोगाणां समवायिहेतवो भवन्ति, न हि समवायिहेतुनाशेन काय्येनाशः, यथा कपालमालामाशात् न घटनाशः स्यात्। यदि च निमित्तकारणानि भवन्ति तदा कथं वातादिजनितव्याधौ संशोधनेन दोषनिहरणमुपदिश्यते, न हि कुलालसूत्रदण्डचक्रादिनाशेन घटनाशः स्यादितिअत्रोच्यते कैश्चित् । “आधारभूतनिमित्तकारणनाशात् नियमतः काय्येनाशः सम्पद्यते यथा जलपकनाशात् पद्मकुमुदादिनाशो यथा च वत्तितैलक्षयाहीपक्षयः” इति। आधारभूतनिमित्तकारणमेव विषमदोषः, स्वयं हि वक्ष्यते "स्वधातुवैषम्यनिमित्तजा ये विकारसङ्घा बहवः शरीरे। न ते पृथक पित्तकफानिलेभ्य आगन्तवस्ते तु ततो विशिष्टाः ॥” इति । तन्न सङ्गच्छते। पित्तकफानिलेभ्यो न ते पृथगिति वचनेन विषमपित्ताद्यात्मकत्वं विशिष्टव्याधीनां शापितं, तेन समवायिहेतुखमेव विषमदोषाणां लभ्यते, न तु निमित्तकारणवं, यथा न हि मृत्कनकादिः स्वस्वमयविकारेषु ऽवधारणे, तेन मानस उद्दिष्ट एव परं न शारीरदोषवत् प्रपञ्चितः, मानसदोषाणामस्मिंस्तत्र फायचिकित्सारूपे प्रस्तावितत्वादिति भावः। आदौ रज उक्त प्राधान्यात्, वचनं हि 'नारजस्कं तमः' इति, एवशब्देन सत्वाख्यगुणस्यादोषत्वमवधारयति, सत्त्व विकारि ।

Page #183

म अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
१७१ . घटादिषु निमित्तकारण भवति ; भवति च गुणकश्रियसमवायी हेतुरेव, एवं तेषां नाशाच्च तत्तन्मयविकारघटादिनाशो यथा भवति, तथा तद्विधसमवायिहेतुविषमवातादिनाशाच्च तत्तन्मयविकारज्वरादिकामादीनां नाशः सम्पद्यत एव ; न घटादौ कपालमालादिवदवयवलक्षणा विषमवातादयः, किन्तु प्रकृतिलक्षणमृदादिवत् क्रियागुणाश्रयाः समवायिहेतव एव, न तु कुलालांदिपकादितैलादिभ्योऽपृथगघटादिपद्मादिदीपादयस्तस्मान्न निमित्तकारण वातादयः । वैषम्यनिमित्तेति निमित्तपदं कारणपर्यायो न तु निमित्तकारणार्थ, तेन वैषम्यसमवायिजा विकारसङ्घा इत्यर्थः। 'असमवायिहेतुनाशानियमेन कार्यनाशः स्यात्, यथा कपालमालासंयोगस्य कार्याणां समवायिकारणेष्वासन्नजनकलक्षणस्यासमवायिकारणस्य नाशाद घटनाशः' इति यदुच्यते तत् प्रमादवचन; न ह्यस्ति सामान्यविशेषरूपद्रव्यगुणकम्मेणाम् असमवायिख समवायिकारणत्वेनाभिहितखात्। न हि कापि गुणकर्मणी असमवायिनी काय्येपूक्ते। द्रव्याणि हि सजातीयद्रव्यमारभमाणानि कार्ये समवयन्ति, गुणाश्च सजातीयगुणमारभमाणाः कार्ये समवयन्ति, कर्माणि च सजातीयविजातीयकारभमाणानि कार्य समवयन्तीति समवायिकारणानि । सामान्यविशेषरूपस्यैव समवायस्य सर्व्ववस्तुमेलककारणव स्वरूपेणोक्त, स च नासमवायी न समवायी स्वरूपेण कार्ये वृत्तिखात्, स्वरूपसमवायीत्येवमुपपद्यते इति महर्षि भिहि गुणानां निश्चेष्टसमवायिकारणवं न खसमवायिकारणवमिति समवायिनिमित्ताभ्यां नापरं कारणमस्तीति बोध्यम् । - ननु ज्ञानविज्ञानादिभिर्मानसदोषोपशमश्चेत्तदापस्मारादिषु कथं देवयुक्तिव्यपाश्रयभेषजमुपदिश्यते इति चेत् ? न, अपस्मारादेर्मानसव्याधिखाभावात् परन्तु शारीरदोषदूषितमनःसंश्रयत्वेन मनःशरीरदोषयोमध्ये शारीरदोषजन्यत्वेन शारीरव्याधिखात्, मनोऽपि हि शरीरान्तर्गतं श्रोत्रादीन्द्रियवत् । यद्वा कालायतियोगादिभिरिव वातादिभिमनोदोषरजस्तमसोर्दूषणात् तद्धेतुवातादिप्रशमनाथं दैवयुक्तिव्यपाश्रयभेषजमुपदिश्यते, यथा कामादिजज्वरादि
सम्प्रति दोषप्रशमकारणमाह-प्रशाम्यतीत्यादि। पूर्व इति शारीरदोषग्रहणेन तजन्या व्याधयोऽपि गृह्यन्ते विकृतदोषादनन्यत्वाद् व्याधीनाम् । दैवमदृष्टं तदाश्रित्य यद्वयाधिप्रतीकार करोति तदैवन्यपाश्रयं बलिमन्तमङ्गलादि, एतच्च प्रथममुक्त सद्योऽक्ल शेन च व्याधिप्रशमकत्वात् । युक्तिर्योजना, शरीरभेषजयोहितो यो योगस्तदपेक्ष संशोधनसंशमनादि युक्तिव्यपाश्रयमुच्यते। .

Page #184

१७२
चरक संहिता |
-
[ दोर्घञ्जीवितीयः
रुक्षः शीतो लघुः सूक्ष्मश्चलोऽथ विशदः खरः । विपरीतगुणैद्रव्यैर्मारुतः सम्प्रशाम्यति ॥
व्याधिप्रशमार्थ कामादिहरण' क्रोधादिभेषजमुपदिश्यते इति हेतुप्रत्यनीकल भेषजानामिति ॥ २९ ॥
,
गङ्गाधरः - अथ देवयुक्तिव्यपाश्रयभेषजानां मध्ये देवव्यपाश्रयभेषजानामचिन्त्यत्वेन तदुपदेश न कृत्वा युक्तिव्यपाश्रयभेषजानां युक्त्यर्थ' कल्पनोपायान् प्रकृतिभूतकारणरूपरोगाणां वातादीनां धर्मविज्ञानान्युपदिशति -- रुक्ष इत्यादि । भूरिदारुणविकारकरणाद वातादीनां पूर्व पूर्वाभिधानम् । रुक्षादीनाश्च प्रशस्ततमत्वेन प्रागभिधानं तेन दारुणत्वादयोऽपि गुणा बोध्याः । रुक्षत्वं शीतत्वं लघुखं सूक्ष्मत्वं वैशय खरत्वञ्चोपदिष्टं गुणव्याख्यानेन । चलवन्तु अस्थिरत्वं ततो दारुणत्ववेगयोर्नाभिधानम् । अत्र वायोः शीतलं पूर्व्वभूतानुप्रवेशेन न महतो वायोरभिप्रायेणोक्तं, महतो वायोरनुष्णाशीतस्पर्शः । तत् केवलस्पर्श तन्मात्रवाय्वभिप्रायेण बोध्यमिति । शीतेन वायोर द्धिरुष्णेन शीतशान्तिर्हि दृश्यते दृश्यते च केवलवातारब्धव्याधौ शीतम् । इति रुक्षादिसप्तगुणो मारुतो विपरीतगुणैर्द्रव्यैरिति गुणशब्दोऽत्राप्रधानवाची, तेन सहजगुणतो वारसतो वा वीतोवा विपाकतो वा प्रभावतो वा रुक्षादिसप्तगुणविपर्ययैः स्निग्धोष्णगुरुस्थूलमृदुपिच्छिल श्लक्ष्णैः सप्त गुणा एव न खन्ये च एत च येषां तद्रव्यैः सम्प्रशाम्यति । सम्यक शीघ्रं प्रशाम्यति यावद् गुणैः क्षीणस्तावद - गुणैस्तद गुणविपर्ययद्रव्येही नोऽतिक्षीणो भवति समस्तु क्षीणो भवति वृद्धव समो भवतीति । सुश्रुतेनाप्युक्तम् । “अव्यक्तो व्यक्तकर्मा च रुक्षः शीतो ज्ञानमध्यात्मज्ञानं, विज्ञानं शास्त्रज्ञानं, धैय्यमनुन्नतिश्चेतसः, स्मृतिरनुभूतार्थस्मरणं, समाधिविषयेभ्यो निवर्त्तनात्मनि मनसो नियमनम् ॥ २९ ॥
1
चक्रपाणिः - सम्प्रति शरीररोगाधिकारप्रवृत्तत्वादस्य तन्त्रस्य शारीररोगजनकवातादिलक्षणं भेषजवाह - रुक्ष इत्यादि । प्रधानत्वादग्रे वायोरभिधानं, रुक्षादीनां ज्यायस्त्वादभिधानं तेन aroraise गुणा बोद्धव्याः । रौक्ष्यञ्च वायोरधिकं स्नेहसाध्यत्वाद् वायोब्बधकम् * अतो रुक्षत्वमग्रेऽभिहितम् । यद्यपि वैशेषिकेऽनुष्णाशीतो वायुस्तथापीह शीतेन वृद्धिदर्शनात् उष्णेन प्रशमदर्शनाच्च शीत एव वायुः, तथा केवलवातारब्धे रोगे शीतदर्शनाच्च । यच्च पित्तयुक्तस्यो - ष्णत्वं तद्योगवाहित्वात्, यथा पाषाणस्य येन द्रव्येण शीतेनोष्णेन वा योगो भवति तद्गुणानुविधानं
* योजकमित्यपि पाठान्तरम् ।

Page #185

१म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
सस्नेहमुष्णं तीक्ष्णञ्च द्रवमम्लं सरं कटु । विपरीतगुणैः पित्तं द्रव्यैराशु प्रशाम्यति ॥
लघुः खरः । तिर्य्यग्गो द्विगुण व रजोबहुल एव च ॥” इति । अत्राव्यक्तः सूक्ष्मः, तिर्यग्ग इति तिर्य्यक्चलः । द्विगुण इति शब्दस्पर्श गुणो वायुरित्यर्थः । रजो बहुलः सत्त्वतमोन्यन इति विशदत्व ख्यापितम् । एवंगुणस्य वातस्य प्रकोपणान्युक्तानि तेनैव । तद्यथा “बलवद्विग्रहातिव्यायामव्यवायाध्ययनप्रपतनप्रधावनप्रपीड़नाभिघातलङ्घनप्लवनतरणरात्रिजागरणभारहरणगजतुरङ्गरथपदातिचर्या कटुकषायतिक्तरुक्षलघुशीतवीर्य्यशुष्कशाकवल र-वरकोद्दालककोरदूषश्यामाकनीवारमुद गमसूराढकीहरेणुकलायनिष्पावानशन- विषमाशनाध्यशनवातमूत्रपुरीषशुक्रच्छद्दिक्षवथूद गारवाष्पवेगविधातादिभिर्विशेषैर्वायुः प्रकोपमापद्यते । स शीताभ्रप्रवातेषु धर्मान्ते च विशेषतः । प्रत्यूषस्यपराह्न तु जीर्णेऽन्ने च प्रकुप्यति ।।” इति । अत्र प्रकुप्यतीति वर्द्धते न तु क्षयति । वर्द्धते च स्वयोनित्वाद बलवद्विग्रहादीनाम् । एभिर्द्धस्य वातस्य स्निग्धादिगुणैद्रव्यैः शमो हासो भवति, समस्य तु क्षयो भवति, क्षीणस्य चातिक्षयो भवतीत्यर्थः । रुक्षत्वादिगुणविपरीताविपरीतसममिश्रगुणैस्तु द्रव्येन सम्प्रशाम्यति किन्तु विपरीतगुणबहुलाविपरीताल्पगुणैर्द्रव्यैः कालविलम्बेनासम्यक प्रशाम्यत्येव न तु न प्रशाम्यतीति बोध्यम् । उक्त हि “विरुद्धगुणसन्निपाते भूयसाल्पमवजीयते” इति । अत्रापीदमवधातव्यं यद द्रव्यं रौक्ष्यादिगुणविपरीत कियद गुणं रौक्ष्यादिगुणतुल्यगुणञ्च भवति तत्र विरुद्धधर्माणां मध्ये भूयसा गुणसमूहबहुला ल्पगुणसमूहोऽवजीयते तैरल्पगुणेभूयिष्ठगुणविपरीतगुणस्य भूयिष्ठगुणेजियो न बाध्यते तुल्यगुणस्य वृद्धिरपि क्रियते इत्येवं व्याख्यान' पित्तकरुयोरपि बोध्यम् ।
•
१७३
1
पित्तस्वरूपगुणमाह-सस्ने हमित्यादि । सस्नेहमुष्णमिति वचनेन स्त्र हस्याल्पत्वमुष्णत्वस्य चातिशयत्वं तद् योगादिति सूचितम् । तेन पैत्तिके तथा वायोरपि । विपरीता वातगुणप्रतिपक्षा गुणा यस्य तद्विपरीतगुणं, गुणशब्देन चेह धवाचिनो रसवर्थ्याविपाकप्रभावाः सर्व्व एव गृह्यन्ते, तेन प्रभावादपि यद्वातविपरीतं तदपि गृह्यते । अन्ये त्वेकविपरीतशब्दलोपाद्विपरीतं विपरीतगुणञ्च ग्राहयन्ति, तेन, विपरीतग्रहणात पृथक् प्रभावविपरीतं गृह्यते, गुणवैपरीत्यात् विपाकादयो गृह्यन्ते । नन्वविपरीतगुणभूयिष्ठैरपि वातादीनां प्रशमो भवति यतो न हि सव्वें भेषजं वातादीनां सर्व्वात्मना विरुद्ध स्यात् ;

Page #186

१७४
चरक-संहिता। [दीर्घजीवितीयः व्याधौ घृतदुग्धादिकस्ने हशीतभेषजविधिन विरुध्यते। अतिस्निग्धखाल्पोष्णखयोश्च पित्तस्याल्पस्न हात्यन्तोष्णखविपर्ययात् प्रशान्तिः स्यात्। उष्णतीक्ष्णद्रवसरतिक्तनविपरीतैः शैत्यमान्द्यसान्द्रस्थिरकषायमाधुय्यंगुणः पकस्य पित्तस्य प्रशमनम्। आमस्याम्लस्य विपरीतेन तिक्तेन प्रशमः। कट्रिति तिक्त, तेन तिक्तरसस्य पित्तस्य विदग्धावस्थायामम्लरसखे तद्विपरीतखेन तिक्तरसः पित्तप्रकोपनाशकवेनोपपद्यते । उक्त हि सुश्रुते। “पित्तं तीक्ष्णं द्रवं पूति नील पीतं तथैव च। उष्ण कटु सरञ्च व विदग्धश्चाम्लमेव च ॥" इति। अत्र पूतिखेन स्निग्धवं सूचितं, नील पीतमिति यदुक्त तदत्र प्रशमनाभावेन नोक्तम् । कट्रिति तिक्तं, विदग्धश्चाम्लमिति तत्वभावात् । एतेन तन्निरस्तं यदिह तन्त्रेऽम्लखमुक्तं तदपि तेजःप्राधान्यात् पित्तस्य स्वरूपस्य । सुश्रुतेनापि विदग्धस्याम्लखमुक्त तद द्रवरूपपित्ताभिप्रायेणेति । यद्याख्यातं द्रवमिति मुक्तकण्ठेन मुश्रुतेनोक्तखाच्च। प्रकोपणश्चास्योक्तं तत्रैव । “क्रोधशोकभयायासोपवासविदग्धमैथुनोपगमनकटम्ललवणतीक्ष्णोष्णलघुविदाहि-तिलतैलपिण्याककुलत्थ-सर्षपातसीहरितकशाकगोधामत्स्याजाविकमांसदधितक्रकूचि कामस्तु-सौवीरकसुराविकाराम्लफलकटरा प्रभृतिभिः पित्तं प्रकोपमापदाते। तदुष्णरुष्णकाले च मेघान्ते च विशेषतः। मध्याह्न चाद्धरात्रे च जीर्यत्यन्ने च कुप्यति ॥” इति। एभिः प्रकोपणैः प्रशापराधादान्तर्भूतैः सने हादिगुणं पित्तं दृद्धं सस्ने हादिगुणविपरीतगुणैः स्निग्धशीतमृदुसान्द्रकषायतिक्तस्थिरादिगुणद्रव्यैः प्रशाम्यति समं भवति, समन्तु क्षीणं भवति, क्षीणमतिक्षीणं भवतीत्यर्थः। उक्त हि “विरुद्धगुणसन्निपाते भूयसा स्वल्पमवजीयते”। तत् किमिति विरुद्ध गुणभूयिष्ठस्य ग्रहणेन ? विरुद्धगुणभूयिष्ठस्यापि विरुद्धगुणशब्देनैव ग्रहणात् . विपरीतगुणभूयिष्ठे हि येऽविपरीता अल्पा अबला वा गुणास्ते स्वकार्याकर्त्त त्वात् अन्यपदेश्या एव ; किंवा सर्वथाविपरीतगुणैरधिका प्रशस्ता च शान्तिर्भवति, अत एव सम्प्रशब्दौ शीघ्रसम्यक्प्रशमार्थाभिधायकौ कृतौ ; अविपरीतगुणभूयिष्ठेर्न तथा शान्तिर्भवति, अत एव सम्प्रशब्दाभ्यां न तत् साक्षादुक्तम् । एवञ्च व्याख्यानं पित्तश्लप्मणोरपि कर्त्तव्यम्।
सस्नेहमिति ईषत्स्नेह, तेन पित्ते सपिषः स्निग्धस्य भेषजत्वमुपपन्नम्। अम्लरसता चेह पित्तस्य चोच्यते अप्तेजःसमवायारब्धत्वात् पित्तस्य। सुश्रुते तु कठुत्वमेव पित्तस्योक्तम्, अम्लता च विदग्धस्य पित्तस्योक्ता ; यदुक्तं “विदग्धञ्चाम्लमेव च"। एवं सस्नेहतायामपि पित्तस्य सुश्रुतस्य स्वरसो नास्ति ; एतच्च स्निग्धत्वमम्लत्वञ्च जलानलारब्धत्वात्

Page #187

१म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
1
गुरुशीत मृदु स्निग्ध-मधुर स्थिरपिच्छिलाः । श्लेष्मणः प्रशमं यान्ति विपरीतगुणैगुणाः ॥ ३० ॥ श्लेष्मस्वरूपगुणमाह-गुर्व्वित्यादि । एते गुर्व्वादयः श्लेष्मणः स्वाभाविका गुणाः, वृद्धास्तु विपरीतगुणले घूष्णतीक्ष्णरुक्षकद्रादिरसविशदादिभिर्द्रव्याश्रितैरेव प्रशमं समं यान्ति, साम्ये तु क्षयं यान्ति, क्षये चातिक्षयमिति । गुणानां विपरीतगुणैः प्रशमवचनेन गुणिनोऽपि प्रशमः ख्यापितः । मिलितयथास्वगुणसमुदायो हि द्रव्यमुच्यते नातिरिक्तमिति । सुश्रुतेऽप्युक्तं " श्लेष्मा श्वेतो गुरुः स्त्रिम्यः पिच्छिलः शीत एव च । मधुरस्त्वविदग्धः स्याद्विदग्धो लवणः स्मृतः ॥” इति यत् तेन न विरुद्धं करुस्याविदग्धले तथैव स्वभावात् लवणवकत्ते खेन लवणरसाश्रयत्वेनानुक्तत्वेऽपि न वा न्यूनखमाचाय्र्यस्य, तेन वृद्धावस्थायां वैदग्ध्ये आग्नेयेऽपि लवणरसो नोपशेते लवणविपरोतगुणैवृद्धले पुनरुपशेते । एवं पित्तस्याम्लतायामपि व्याख्येयं वस्तुतस्तु द्रव्यमेकरसं नास्तोति तेन बोध्यमिदं श्लेष्मणो यन्माधुय्यमुक्तं तन्मधुरप्रधानलवणखं तेन साम्यावस्थायां मधुरलवणयोः करुवद्धकत्वमिति । तथा पित्तस्याम्लाणुतिक्तत्वं बोध्यं तेन साम्यावस्थायां तिक्तो रसः स्वसमानाधिकरण शैत्यलाघवाभ्यां वीर्य्यरूपाभ्यामपास्तत्वान पित्तं वर्द्धयति, अपि तु नाशयति तत्प्रतिनियतशैत्यवीय्यम् । अम्लस्तु स्वरूपत उष्णवीय्यतश्च वर्द्धयतीति बोध्यम् । श्लेष्मवृद्धिहेतुरुक्तः सुश्रुतेन - “दिवास्वमाव्यायामालस्य मधुराम्ललवणशीतस्निग्धगुरुपिच्छिलाभिष्यन्दिहायनकयवकनं पवेत्कटमाषमहामाषगोधूमतिलपिष्टविकृति-दधि - दुग्ध-कृशरापायसेक्षुविकारापूपदकामांस-बसाविसमृणालकशेरुकशृङ्गाटकमधुरवल्लीफलसमशनाध्यशनप्रभृतिभिः श्लेष्मा प्रकोपमापद्यते । स शीतैः शीतकाले च वसन्ते च विशेषतः । पूर्व्वा च प्रदोषे च भुक्तमात्रे प्रकुप्यति ।।” इति । प्रकुप्यतीति वर्द्धते । एभिः प्रज्ञापराधाद्यन्तभूतै द्धस्य श्लेष्मण गुर्व्वादिगुणस्य विपरीतगुणद्रव्यैद्धा गुर्व्यादयो गुणाः शाम्यन्ति समा भवन्ति, समास्तु इसन्ति, स्वास्त्वतिहसन्तीति बोध्यम् ॥ ३० ॥
१७५
पितस्योपपन्नमेव । सुश्रुते तु तेजोरूपपित्ताभिप्रायेणैव तन्निरस्तं भवति । श्लेष्मणो विपरीतगुणैगुणानां प्रशम उच्यते न पुनः श्लेष्मणः प्रशमोऽभिधीयते ; कस्मात् १ उच्यते, गुणप्रशममेन च गुणिप्रशमो गुणवृद्वा च गुणिवृद्धिर्भवतीति सूचनार्थ; यत उष्णेन शीतप्रशमे क्रियमाणे शीताधारस्य उदकभागस्यावश्यमेव प्रशमः क्रियते ॥ ३० ॥

Page #188

१७६
चरक-संहिता। [दीर्घजीवितीयः विपरीतगुणैर्देश-मात्राकालोपपादितैः। भेषजैर्विनिवर्तन्ते विकाराः साध्यसम्मताः॥
साधनं न त्वसाध्यानां व्याधीनामुपदिश्यते ॥ ३१॥ गङ्गाधरः-तथैवं चेत्तदा प्रतिज्ञाहानिदोषः स्यात्। रौक्ष्यादिगुणैर्ट द्धो हि वातः स्निग्धादिगुणद्रव्यस्तद्विपरीतैरल्पमात्रैरतिमात्रैर्वा विपरीतगुणे देशे काले च साध्येषु व्याधिषु प्रयुज्यमानैरकाले पुनः सम्यङ्मात्रैश्च तथा काले सम्यङमात्रश्च तुल्यगुणदेशे तथा चासाध्येषु व्याधिषु प्रयुज्यमानैर्द्रव्य प्रशाम्यति। एवं पित्तं काश्चेत्याशंसायामव्यभिचारेण प्रतिक्षातुमाहविपरीतगुणैरित्यादि। रुक्षः शीत इत्यादिभिर्यथास्वोक्तवातपित्तकफगुणानां विपरीतगुणैभैषजैदेशमात्राकालोपपादितैस्तेषामेव विपरीताविपरीतगुणदेशानुरूपमात्राया भेषजानां मृदुमध्यतीक्ष्णवस्ववीर्यानुरूपेणातुरबलशरीराहारसात्मासत्त्वप्रकृतिदोषव्याधिबलानुरूपेण चानपायिपरिमाणेन यदयद भेषजस्योपयोगे उपदेष्टव्यो यो यः कालस्तैरुपपादितैस्तथाविधे देशे तया च मात्रया तस्मिन्नेव च काले वैदैनः प्रयुक्तः साध्यसम्मताः साध्यत्वेनोपदिष्टा विकारा विनिवर्तन्ते न खसाध्यखेनोपदिष्टरोगा इत्यर्थः। एतेनाशानेन
चक्रपाणिः-ननु विपरीतगुणैरल्पमात्र स्तु वाऽविपरीतदेशकालादिप्रतिबन्धैश्च न प्रशमो भवतीत्याह-विपरीतेत्यादि। देशो भूमिरातुरश्च, मात्रा अनपायि परिमाणम, कालो नित्यगः ऋत्वादिः आवस्थिको बाल्यादिश्च ; देशाद्यपेक्षया यथोचितत्वेन कल्पितो देशमात्राकालोपपादितः ; उपपादितैरिति चौरादिको णिच, किंवा वैद्य नोपपादितैः। अन्न देशग्रहणात् बलशरीराहारसात्म्यसत्त्वप्रकृतीनां ग्रहणम्, कालग्रहणात् वयसोऽपि ग्रहणम्, दोषस्तु प्रशमनीयतयैव गृहीतः, भेषजन्तु साक्षादेवोक्तम् । एवं दोषभेषजदेशकालबलशरीराहारसात्म्यसत्त्वप्रकृतिवयसां परीक्ष्याणां दशविधानां सर्वेषामेव ग्रहणं भवति। साध्यत्वेन प्रामाणिकानां सम्मताः साध्यसम्मताः । एतेनाज्ञनाज्ञानात् ये साध्यत्वेन गृहीतास्ते निराक्रियन्ते। यत् तु सम्यक ग्रहणेन याप्ययापनमुच्यते तन्नातिसुन्दरं “विनिवर्तन्ते' इति वचनात्, न च याप्ययापनं विनिवृत्तिः। __ असाध्ये भेषजनिवृत्तिमाह-साधनमित्यादि । नन्वसाध्यानामपि साधनं दृष्टं, यतोऽरिष्टवांदवश्यं मृत्युगृहीतत्वेनासाध्यः, यदुक्तम् “अरिष्टञ्चापि तन्नास्ति यद्विना मरणं स्तावभवेत् । मरणञ्चापि तन्नास्ति यन्नारिष्टपुरःसरम्"। उत्पन्नारिष्टसाधनञ्च सुश्रुते उक्त 'ध्रुवन्त्वरिष्टे मरणं ब्राह्मणैस्तत् किलामः। रसायनतपोजप्यतत्परैर्वा निवाय्यते” इति । तथा चागस्त्यो भगवानाह,

Page #189

१म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
१७७ साध्यखबुद्धग्रा प्रतिपादितभेषजैरसाध्यव्याधिप्रशमाभावेन न क्षतिः। तत्र हेतुमाह-“साधन न वसाध्यानां व्याधीनामुपदिश्यते” इति।।
कश्चित् तु सम्मत इत्यनेन याप्यानामपि ग्रहणमाह --तन्न भद्रं, याप्यानां यापनस्य विनित्तिखाभावात्, साधनं न खसाध्यानामिति वचनविरोधाच्च । असाध्यत्व हि द्विविधं याप्यखप्रत्याख्येयखभेदादिति ।
नन्वसाध्यानामपि दृश्यते भेषजम्, उपदिष्टं हि भगवतागस्त्येन कालाकालमृत्युजयभेषजम् । “रसायनतपोजप्य-योगसिद्धर्महात्मभिः। कालमृत्युरपि प्राज्ञ जर्जीयतेऽनलसैनरैः॥” इति । तथा सुश्रतेनापि "धु वन्वरिष्ट मरणं ब्राह्मणैस्तत्किलामलैः। रसायनतपोजप्य-तत्परैर्वा निवारयते ॥” इति। तथान्यत्रापि “जातारिष्टोऽपि जीवतीति”। तस्मादत्र साधनमिति रसायनवज भेषजं भिषगादिपादचतुष्टयान्वतमं वा, तेनासाध्यव्याध्युपशमकलेन रसायनस्योक्तिन विरुध्यते। अत्राहुरन्ये “नियतमनियतञ्चेति द्विधारिष्ट, तत्र नियतमरिष्टमसाध्यमनियतन्तु रसायनादिभिः साध्यते" इति नियतारिष्टाभिप्रायेणोक्तम् । “न खरिष्टस्य जातस्य नाशोऽस्ति मरणादृते” इति, तथा “अरिष्टश्चापि तन्नास्ति यद्विना मरणं भवेत्। मरणञ्चापि तन्नास्ति यन्नारिष्टपुरःसरम् ॥” इति सुश्रु तागस्त्यवचनन्वनियतारिष्टविषय. मिति । अन्ये तु सर्वमेवारिष्टं मारयत्यसति रसायनादौ, रसायनादेः प्रभावेण “रसायनतपोजप्य-योगसिद्ध महात्मभिः । कालमृत्युरपि प्राज्ञै जर्जीयसे नालसैनरैः”। तथान्यत्राप्युक्त ‘जातारिष्टोऽपि जीवति। अत्राहुरेके द्विविधमरिष्टं नियतमनियतञ्च, तत्र नियतं यत्तदसाध्यमेव ; अत एवोक्त “न त्वरिष्टस्य जातस्य नाशोऽस्ति मरणादृते' अत्र जातस्येति वचनात् नियतस्येति दर्शयति । यत्त्वनियतमरिष्टं तत् प्रति सुश्रुतागस्त्यवचनयोरर्थवत्ता , चरकेऽप्यनियतमरिष्टमुक्तं यथा --"संशयप्राप्तमात्र यो जीवित तस्य मन्यते" इति। अन्ये तु अवते संशयप्राप्तमिति उक्तिभेदमात्रमत्र, तेन सर्वारिष्ट मारकमेवासति रसायनादौ । रसायनतपःप्रभृतयस्तु प्रभावातिशययोगात् इतरक्रिययाऽसाध्यमानमपि साधयन्ति ; तच्च रिष्टनिवारणं विरलेष्वेव पुरुषातिशयेषु नन्दिकेश्वरादिषु द्रष्टव्यं, न सर्वपुरुषैस्तत् शक्यमतो जातारिष्टानाम् असाध्यत्वेन तन्त्र प्रोच्यते। यत् तु कैश्चिदुच्यते नियतायुषो मृत्युररिष्टपूर्वो वति, अनियतायुषस्त्वरिष्टं विनैव मृत्युभवति ; तन्न, “मरणञ्चापि तन्नास्ति यन्नारिष्टपुरःसरम्" इति वचनात्। यदुच्यतेऽनियतायुषः सत्यपि रिष्टप्रादुर्भावे सम्यकक्रियोपपादनात् जीवितेन भवितव्यम्, यतोऽनियतायुषः पुरुषकारापराधादेव परं मृत्युभवति, सम्यककियायाञ्च पुरुषकारापराधो नास्ति । तन्न, न ह्यनियतायुषः सदैव पुरुषकारसाध्याः, किन्तु यथोचितकालक्रियमाणस्वस्थातुरहितसेवारूपपुरुषकारसाध्याः, तेन यथोचितकाले हितासेवनादसाध्यत्वयुक्त व्याधौ
२३

Page #190

१७८
चरक संहिता |
[ दोर्घञ्जीवितोयः
भूयश्चातो यथाद्रव्यं गुणकर्म्म प्रवक्ष्यते ॥ ३२ ॥ अरिष्टनाशकत्वात् । सर्व्वपुरुषाणामशक्यत्वेन रसायनादेर्जातारिष्टमसाध्यमेव इत्याहुः ।। ३१ ।।
गङ्गाधरः- नन्वेतावतैव वातादीनां स्वस्वगुणविपरीतगुणद्रव्यैः प्रशमोपदेशेन त्रिविधशिष्याणां न व्यवसायो भवति अतिसूक्ष्मतमत्वाद द्रव्यगुणानामित्याशङ्कयाह, भूयश्वत्यादि । - अतो वातादीनां स्वस्वगुणविपरीतगुणद्रव्यैः प्रशमोपदेशादनन्तरमन्नपानादिके यथाद्रव्यं द्रव्यमनतिक्रम्य गुणकर्म्म गुणाश्च कर्माणि च तत् भूयो बहुतमं च प्रवक्ष्यते प्रतिद्रव्यं विस्तरेण गुणक प्रवक्तव्यमित्यर्थः ।
नन्वेतावतैव वातादीनां स्वस्वगुणविपरीतगुणद्रव्यैः प्रशमोपदेशेन युक्तिव्यपाश्रयभेषज' किं समाप्यते इति शङ्कायां यथाद्रयं गुणकम्मपदेष्टव्यत्वे व्यवस्थिते द्रव्याणां गुणकर्माश्रयखेन कर्त्तखेन च सत्यपि प्राधान्ये गुणकर्म्मापेक्षया गुणकम्मभ्यामेव शक्तिरूपाभ्यां फलसाधनयोग्यत्वादादौ गुणकर्मणो गुणानां प्राधान्यादुपदेशे कर्त्तव्ये गुर्व्वादिगुणापेक्षया शीतादिगुणस्य वीर्य्यसंज्ञया प्राधान्येऽपि शीतादिवीर्य संज्ञकस्य गुणस्य प्रायेण प्रतिनियतरसत्वात् रसोपदेशो व्यवस्थीयते ।
5
“अत्र केचिदाचार्या ब्रवते द्रव्यं प्रधानम् कस्मात् ? व्यवस्थितत्वात् । इह खलु द्रव्यं व्यवस्थितं न रसादयो, यथा फले ये रसादयस्ते पक न सन्ति” । ननु चेत् व्यवस्थितत्वं स्वरूपेणावस्थानं तच्च कषायादिकल्पितस्त्वदशायां नास्तीति व्यभिचार इति चेत् तदा " द्रव्यं प्रधानं नित्यत्वात् । नित्यं हि द्रव्यमनित्या गुणाः यथा कल्कादिमविभागः, स एव सम्पन्नरसगन्धो व्यापन्नरसगन्धो वा भवति । ननु नित्यत्वमविनाशिवं स्वरूपानुच्छेदो वा, तथाखन्तु न कल्कादिखदशायामिति व्यभिचय्येते हेतुरिति चेन्न, द्रव्यं प्रधानं "स्वाजात्यावस्थानात् । यथा हि पार्थिवं द्रव्यमन्यभावं न गच्छत्येवं शेषाणीति ।" अतः स्वारम्भकद्रव्यजातीयत्वेनानुवृत्तत्वं स्वारम्भकद्रव्यजातीयत्वानपायत्वं वा स्वभावसंसिद्धलक्षण वा स्वाजात्यवस्थानमिति । ननु रिष्टे जाते किं भेषजमतीतकालक्रियमाणम् अपक्रान्ते सलिल इव सेतुबन्धः करिष्यतीति ; तस्मादसाध्यानां साधनं नोपदिश्यत इति साधु ॥ ३१ ॥
चक्रपाणिः - किमेतान्येव गुणकर्माणि उतापराज्यपीत्याह, भूयश्चेत्यादि । गुणानां कर्माणि गुणकर्माणि । यथाद्रव्यमिति यस्मिन् यस्मिन् द्रव्ये यद्यद्गुणकर्म्म तत् तत्तस्मिंस्तस्मिन् गुणकर्माणि वक्ष्यते । इति चक्रपाणिः ।

Page #191

म अध्यायः] सूत्रस्थानम् ।
१७६ मधुराम्ललवणादीनामपि रसानां पाश्चभौतिकवेन मधुरखादिना ग्रहात् पृथिव्यम्वादिगुणबाहुल्यग्रहेण पञ्चेन्द्रियग्रहणमुपचर्यते इति चेन्न “द्रव्य हि प्रधानमाश्रयत्वात् । द्रव्यमाश्रिता हि रसादय इति”।
ननु रसादीनामाश्रयत्वेऽपि द्रव्यस्य रसादिद्वारेणब फलसाधकखान्न रसादिभ्यो द्रव्यस्य प्राधान्यमिति चेन, यतो “द्रव्यं प्रधानमारम्भसामर्थ्यात् । द्रव्याश्रितो ह्यारम्भो यथा विदारिगन्धादिमाहत्य संक्षुदा विपचेदित्येवमादिषु न तु रसादिष्वारम्भः”।
नन्वारम्भो मध्वरिष्टादौ कालपरिणामेनाम्लादिरसस्यास्ति न ह्यारम्भ आहरणक्षोदनादिव्यापारमात्र किन्तु प्रयोजननिष्पत्तिहेतुसाधनमेव, तच रसादिष्वस्ति इति चेन्न “द्रव्यं हि प्रधानं शास्त्रप्रामाण्यात् । शास्त्र हि द्रव्यं प्रधानमुपदेशे हि योगानां यथा मातुलुङ्गाग्निमन्थौ चेति न रसादय उपदिश्यन्ते” इति । . ननु रसादिद्वारेणैव द्रव्याणां कार्यविशेषमुपलभ्य योगानामुपदेशे द्रव्याण्युपदिशन्ति भिषज इति। रसा एव प्रधानमिति चेन्न “द्रव्यं प्रधानं रसादीनां क्रमापेक्षितखात्। रसादयो हि द्रव्यक्रममपेक्षन्ते यथा तरुणे तरुणाः सम्पूर्णे सम्पूर्णाः” इति।
नन्वेवं द्रव्यमपि क्रममपेक्षतेऽवस्थानां यथा तारुण्ये तरुणं परिणामे सम्पूर्णमिति चेन्न “द्रव्यं प्रधानमेकदेशसाध्यखात्। द्रव्याणामेकदेशेनापि चूर्णादयः साध्यन्ते यथा महाक्षक्षीरेणेति” न रसानामिति । __ अत्र कार्यसाधकैकदेशखादित्यर्थस्तेन साध्येन न वैयधिकरण्यम् । एवं क्रमापेक्षितबादित्यत्रापि स्वक्रमापेक्षितरसादिखादिति व्याख्येयम् । “तस्मादद्रव्यं प्रधान, "द्रव्यलक्षणन्तु क्रियागुणवत् समवायिकारणमिति”। _ "तन्नेत्याहुरन्ये। रसास्तु प्रधानम् । कस्मात् ? आगमात्। आगमो हि शास्त्रमुच्यते। शास्त्र हि रसा अधिकृता यथा रसायत्त आहार इति, तस्मिंश्च प्राणाः” इति।
ननु भूतायत्ता रसा रसायत्तश्चाहारस्तस्मिंश्चेत् प्राणाः सन्ति सन्तु स च द्रव्याधीन एवेति कथं रसस्य प्राधान्यमिति चेन्न “रसाः प्रधानमुपदेशात् । उपदिश्यन्ते हि रसाः। यथा मधुरामललवणा वातं शमयन्ति” इति । द्रव्येऽनुपानादौ कृत्स्ने वा तन्वं वक्ष्यते आचार्य इति शेषः । वक्ष्यते इति ब्र जो वचिरादेशात प्रयोगः। किंवा यथाद्रव्यमिति यथाहेतु, तद्यथा गुरुखरकठिनादिगुणबहुलं पार्थिवद्रव्यं तेषाञ्च पार्थिवानां गुणानां कर्मोपचयसङ्घातगौरवादीति ॥ ३२॥ .

Page #192

१८० चरक-संहिता।
( दीर्घजीवितीयः ननु यथा रसानां वातादुरपशमकलेनोपदेशोऽस्ति तथा द्रव्याणामपि, यथा "आमलक्यादिरित्येष गणः सव्वज्वरापहः। चक्षुष्यो दीपनो वृष्यः कफारोचकनाशनः” इत्यादि इति चेन्न, रसाः प्रधानमनुमानात् । “रसेन ह्यनुमीयते द्रव्यं यथा मधुरमिति”।
ननु रसेनानुमीयते द्रव्यं द्रव्येणापि रसनायोगेन रसमनुभवतीति द्रव्यमेव प्रधानं न तु रसा इति चेन्न “रसाः प्रधानमृषिवचनात्। ऋषिवचनं हि वेदो यथा किञ्चिदिज्यार्थं मधुरमाहरेदिति”। तस्माद्रसाः प्रधानम् । रसेषु गुणसंज्ञा गुरुखादयः समानाधिकरणबेन व्यवस्थिताः। रसगुणेषपदेक्ष्यामः ।
"तन्नेत्याहुरन्ये । वीर्य प्रधानम्, कस्मात् ? तद्वशेनौषधकर्मनिष्पत्तेः। इहौषधकप्यूिर्वाधोभागोभयभागसंशोधन-संशमन-संग्राहकाग्निदीपन-प्रपीड़नलेखनहणरसायनवाजीकरणश्वयथूकरणविलयनदहनदारणमादन-प्राणघ्न-विषप्रशमनानि वीर्यप्राधान्याद्भवन्ति। तच वीर्य द्विविधमुष्णं शीतश्च, अग्नीषोमीयखाजगतः । केचिदष्टविधमाहुरुष्णं शीतं स्निग्धं रुक्षं विशदं पिच्छिल मृदु तीक्ष्णञ्च त्येतानि खलु वीर्याणि स्ववलगुणोत्कर्षाद्रसमभिभूयात्मकम्म कुर्वन्ति। यथा तावन्महत् पञ्चमूलं कषायं तिक्तानुरसं वातं शमयेदुष्णवीर्यखात् । तथा कुलत्थः कषायः, कटुकः पलाण्डुः स्नेहभावाच । मधुरश्चक्षुरसो वातं वर्द्धयेत् शीतवीर्यवात्। कटुका पिप्पली पित्तं शमयति मृदुशीतवीर्यखात् अम्लमामलकं लवणं सैन्धवञ्च। तिक्ता काकमाची पित्तं वद्ध यदुप्णवीर्यखात् मधुरा मत्स्याश्च । कटुक मूलक श्लेष्माण वद्ध यति स्निग्धवीय्यखात् । अम्लं कपित्थं श्लेष्माण शमयति रुक्षवीर्यवात्, मधुरं क्षौद्रश्च ति। तदेतत् निदर्शनमात्रमुक्तम् । भवन्ति चात्र। “ये रसा वातशयना भवन्ति यदि तेषु वै। रौक्ष्यलाघवशैत्यानि न ते हन्युः समीरणम्॥ ये रसाः पित्तशमना भवन्ति यदि तेषु वै । तैक्ष्णोष्णालघुताश्च व न ते तत्कर्मकारिणः॥ ये रसाः श्लेष्मशमना भवन्ति यदि तेषु व । स्ने हगौरवशैत्यानि बलासं वद्ध यन्ति ते॥” इति। _ “तस्माद्वीयं प्रधानमिति। तन्नेत्याहुरन्ये । विपाकः प्रधानमिति । कस्मात् ? सम्यमिथ्याविपाकखात् । इह हि सर्वाणि द्रव्याण्यभ्यवहतानि सम्यमिथ्याविपकानि गुण दोषं वा जनयन्ति। भवन्ति चात्र । पृथक्वदर्शिनामेष वादिनां वादसंग्रहः। चतुर्णामपि सामर्थ्य मिच्छन्त्यत्र विपश्चितः॥ तद्रव्यमात्मना किञ्चित् किश्चिद्वीय्येण सेवितम्। किश्चिद्रसविपाकाभ्यां

Page #193

१म अध्यायः |
सूत्रस्थानम् ।
रसनार्थो रसस्तस्य द्रव्यमापः चितिस्तथा । निवृत्तौ च विशेषे च प्रत्ययाः खादयस्त्रयः ॥ ३३ ॥
१८१
दोषं हन्ति करोति वा ।। पाको नास्ति विना वीर्य्यात् वीय्य नास्ति विना रसात् । रसो नास्ति विना द्रव्याद द्रव्य श्रेष्ठमतः स्मृतम् ॥ जन्म तु द्रव्यरसयोरन्योन्यापेक्षिकं स्मृतम् । अन्योन्याऽपेक्षिक जन्म यथा स्याद्देहदेहिनोः ॥ वीर्य्यसंज्ञा गुणा येऽष्टौ तेऽपि द्रव्याश्रयाः स्मृताः । रसेषु न वसन्त्येते निगुणास्तु गुणाः स्मृताः ॥ द्रव्ये द्रव्याणि यस्माद्धि विपच्यन्ते न पड़साः । श्रेष्ठ द्रव्यमतो ज्ञेयं शेषा भावास्तदाश्रयाः ॥ अमीमांस्यान्यचिन्त्यानि प्रसिद्धानि स्वभावतः | आगमेनोपयोज्यानि भेषजानि विचक्षणैः 11 प्रत्यक्षलक्षणफलाः प्रसिद्धाश्च स्वभावतः । नौषधीहेतुभिविद्वान् परीक्षेत कथञ्चन ॥ सहस्रेणापि हेतूनां नाम्बष्ठादिविरेचयेत् ॥ तस्मात्तिष्ठ तु मतिमानागमे न तु हेतुषु ॥” इति सुश्रुतेनोक्तम् ॥ ३२ ॥
गङ्गाधरः - तेन द्रव्यप्राधान्येऽपि द्रव्यगुणकर्म्मणामतिबाहुल्यात् स पेणोपदेशार्थ गुरुशीतादिगुणानां मधुरादिसामानाधिकरण्यात् प्रथमं रसोपदेश व्यवस्थिते रसस्वरूपमुपदिशति रसनार्थो रस इति । अर्थसंज्ञास्तु वक्ष्यन्ते “अर्थाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धा मनसस्तु चिन्त्यमर्थः” इति रसनस्य योऽथेः स रसः । अर्थों हि समानयोनिकं वस्तु तत्र यद्यद्योनिकं तत् तस्य तद योनिक वस्तु । तथा हि रसनमाप्यमिन्द्रियं रसोऽप्याप्य इति रसनार्थी रस इति शापयितुमाह, तस्य द्रव्यमाप इति द्रव्यं गुणकर्माश्रयसमवायिकारण प्रकृतिभूतकारणमित्यर्थः ।
ननु द्रव्यमिति किं रसस्याश्रयरूपं कारणं किं ग्रहणे कारणमित्यत आहनि तौ चेति । निवृ त्तिरुत्पत्तिः । रसस्योत्पत्तौ द्रव्यं गुणकर्म्माश्रयसमवायि
चक्रपाणिः -- सम्प्रति दोषानभिधाय तत्प्रशमनप्रधानान् रसान् वक्तुमुद्यतो रसलक्षणपूर्वकं रसोत्पत्तिक्रममाह – रसनार्थ इति । रस्यत आस्वाद्यत इति रसः रसनार्थ इति जिज्ञाग्राह्यः । एतच षण्णामपि रसानामनुगतं रूपादिषु च व्यावृत्तत्वात् साधु लक्षणम् । तस्येति रसस्य, द्रव्यैमित्याधारकारणं, द्रव्यशब्दो ह्याधारकारणवाची, यथा - " - " पन्चेन्द्रियद्रव्याणि” इति । क्षितिस्तथेति यथा आप आधारकारणं तथा क्षितिरपि, अक्षिती व्यक्तव्ये, क्षितिस्त्वग्रे प्रतिवचनात् क्षितेराधारका रणत्वममुख्यमिति दर्शयति, येनापो हि निसर्गेण रसवत्यः । तथा भद्रकीये " सौम्याः खल्वापः" इत्यादिना जल एव रसस्य व्यक्तिरिति दर्शयति ।

Page #194

१८२
[ दीर्घञ्जीवितीयः
चरक संहिता |
5
1
कारणमापः, यस्मिन् द्रव्ये जायमाने रसश्चाभिव्यज्यते तस्य जायमानद्रव्यस्य क्रियागुणवत् समवायिकारणमापः । आप एव हि रसतन्मात्रात्मिकास्तत्र यद्रसमात्रं तदेवेह किं रसनार्थपदेनाभिहितं न हि तद्रसमात्र रसनेन्द्रियस्य ग्राह्योऽर्थोऽतीन्द्रियत्वात् । तज्ज्ञापनार्थमाह- क्षितिरिति । पूर्वपूव्वभूतानुप्रवेशेनव जायमाने स्थूलजले चतुरात्मकेऽव्यक्तरसरूपेणाभिव्यज्यते, तासां चतुरात्मिकानामनुप्रवेशेन क्षितिस्तथैव रसाश्रयद्रव्यं पश्चात्मिका, न तु गन्धतन्मात्रा क्षितिरिति ख्यापितम् । “ कार्य्यं हि समवायिकारणैवाद्रव्याणि गुणाश्च गुणैरारभ्यन्ते इत्यात्रेयः " भद्रकाप्यस्तु “ रसतन्मात्रं जल सूक्ष्मं निरवयवं तदेव तेजोऽनुप्रवेशेन यज्जलं जातं तत्र योऽव्यक्तरसो निष्पाद्यते स रसतन्मात्ररूपजलादनन्यः” इत्याह पाञ्चभौतिकद्रव्यगतरसस्य स्थूलजल द्रव्यमिति बोध्यम् । सुश्रुतेऽप्युक्तं रसविशेषविज्ञानीयेऽध्याये | “आकाशपवनदहनतोय भूमिषु यथासामेकोत्तर परिवृद्धाः शब्दस्पर्श रूपरसगन्धास्तस्मादाप्यो रसः" इति । सर्व्वभूतचिन्ताशारीरेऽप्युक्तम् “आकाशादीनां कर्म्मगुणास्तत्राप्यस्तु रसो रसनेन्द्रियं सर्व्वद्रवसमूहो गुरुता शैत्यं स्त्र हो रेतश्च ति । ” स्वयमप्येवं वक्ष्यति । इत्थञ्च तन्मात्ररसो रसत्वं रसाभावश्च न रसनार्थस्तेषां रसनसमानयोनिकत्वाभावादत्र मधुराद्यन्यतमस्य कद्रायन्यतमैः सह भेदेऽपि सति पृथकृत्खाख्योऽभावत्वेन ग्रहदशायां रसनार्थत्वमस्ति रसत्वमप्यस्ति इत्यतो रसाभावे रसेतरत्वविशेषण', यत् तूच्यते परेण “यथाश्रुतलक्षणस्यास्य रसत्वे रसाभावे चातिप्रसङ्गादतीन्द्रियरसे चाप्रसङ्गाद्रसनेन्द्रियग्राह्यरति गुणखावान्तरजातिमत्त्वं रसत्वमिति लक्षण बोध्यमिति ।" अत्र रसनेति पदं रूपादीनां ग्राहकचक्षुरादीनां व्यवच्छेदार्थम् । वातादिदूषितरसनस्यारुचिवशाद्रसस्य रसनाग्राह्यत्वेन तत्राव्याप्तिवारणाय इन्द्रियेतिपदम् । रसनेन्द्रियवृत्तिरूपादितत् सुश्रुतेऽप्युक्तं " तस्मादाप्यो रसः" इति । क्षितिस्त्वपामेव रसेन नित्यानुषक्त ेन रसवतीत्युच्यते, यतो नित्यः क्षितेर्जलसम्बन्धः; वचनं हि - 'विष्ट' ह्यपरं परण" इति, अस्यार्थः–खैवाय्वग्निजलक्षितीनामुत्तरोत्तरे भूते पूर्वपूर्व्वभूतस्य नित्यमनुप्रवेशः, तत्कृतश्च खादिषु गुणोत्कर्षः । रसस्य किं व्यक्तौ अक्षिती कारणं किंवा विशेष इत्याह - निर्वृतावित्यादि । निवृत्तौ चाभिव्यक्तौ । एतेन रसोऽभिव्यज्यमानो जलक्षित्याधार एव व्यज्यत इति दर्शयति : चकाराद्विशेषेऽपि मधुरादिलक्षणे अपेक्षिती प्रत्ययौ तेन " सोमगुणातिरेकान्मधुरः, पृथिव्यग्निगुणातिरेकादम्लः" इत्यादिना जलपृथिव्योरपि विशेषकारणत्वं वक्ष्यमाणमुपपन्नं । विशेषे च प्रत्ययाः खादय इति मधुरादिविशेषनिवृत्तौ निमित्तकारणं खवाखनलाः, न
'
;

Page #195

१म अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
१८३ वारणाय ग्राह्य तिपदम्। रसनेन्द्रियग्राह्यजातेरसत्त्वादसम्भवात् तद्वारणाय वृत्तीतिपदम् । रसनेन्द्रियग्राह्यरसत्तिगुणवजातिमत्त्वाद, रूपादीनां रसवधारणाय गुणखावान्तरेति । मधुरादिषु प्रतिरसं तथातीन्द्रियरसे चाव्याप्तिवारणाय जातिमत्त्वमिति। प्रत्येकरसस्य जातिमत्त्वेऽपि मधुरखवत्तया ग्रहणदशायां जातिमत्त्वाग्रहेऽप्रसङ्गसम्भावात् । जातिमत्त्वन्तु वृत्तिनियामक सम्बन्धेनैव बोध्यम् । तेन शेयखादिना सम्बन्धेन नातिप्रसङ्ग इति बोध्यम्।
नेदं साधु व्याख्यानम् । तन्मात्ररसोऽतीन्द्रियः साधारणभूत एवाव्यक्तो गुणखावान्तरसामान्यभूतजातिमत्त्वाभावादनेन लक्षणेनालक्षितः। एकखात् तस्य गुणवावान्तरसामान्याभावात्। न हि मधुरादिगतसामान्यमस्यास्ति, मधुरादयो हि रसप्रभेदा रसखसामान्यवन्त एष तु न रसप्रभेदः साधारणवात् । तस्माद्रसनेन्द्रियग्राह्यो यो मध रादिरसस्तत्तद वृत्तिगुणवावान्तरसामान्यभूतजातिने तन्मात्ररसे तस्मात् तन्मात्ररसो नैतल्लक्षणलक्षित इति अतीन्द्रियरसेप्रसङ्गसद्भाव एव, न तु निवारितः स्यात् । अस्माकं मतेनेदं तन्मात्ररसलक्षणमिति तुल्यत्वादिष्टं क्षितिस्तथेत्युक्त्या तस्य व्यावृत्तवख्यापनादस्य रसनार्थो रस इति लक्षणस्यालक्ष्यस्तन्मात्ररस इति ज्ञापितम्। तस्माद्रसनार्थों रस इत्यस्य लक्षणस्य रसनेन्द्रियग्राह्यत्तिगुणखावान्तरजातिमत्त्वं रसखमिति व्याख्यानमसाध । आकाशानुप्रवेशे वायुद्वि गुणस्तस्य तेजस्यनुप्रवेशे तेजस्त्रिगुणं तस्य रसतन्मात्रास्वपस्वनुप्रवेशे चतुरात्मिका आपस्तज्जलानुप्रवेशेन श्रूयते रसवती क्षितिरित्यतस्तन्मात्ररसव्यात्तिज्ञापनार्थमाह-क्षितिस्तथेति । 'अत्रेदं हृदयं कतिधापुरुषीये “महाभूतानि खं वायुरनिरापः क्षितिस्तथा। शब्दः स्पर्शश्च रूपश्च रसो गन्धश्च तद गुणाः। तेषामेकगुणः पूवौं गुणद्धिः परे प्रधानकारणभूताः। खादय इत्यनेनैव त्रित्वे लब्धे पुनस्त्रय इति वचनं तेषामेव व्यस्तसमस्तानामपि प्रत्ययत्वदर्शनार्थ, अत एव व्यस्तसमस्ताऽऽकाशादिसंसर्गात् भेदस्तु रसानां मधुरतरमधुरतमादिरेवन्तु रसभेदश्वोपपन्नः। विशेष चेति चकारादभिव्यक्तावप्याकाशादीनां निमित्तकारणत्व दर्शयति , वक्ष्यति हि ‘तास्त्वन्तरीक्षाद भ्रष्टा भ्रश्यमानाः पञ्चमहाभूतगुणसमन्विता जङ्गमस्थावराणां भूतानां मूत्तीरभिप्रीणयन्ति यासु षभिमूर्च्छन्ति रसाः" इति। अन्ये तु विशेष चेति चकारं खादयश्चेत्यत्र योजयन्ति, तेन चकारात् कालोऽपि विशेषेऽभिव्यक्तौ च कारणं लभ्यते, साक्षात् तु कालस्यावचनेन खादिभ्योऽप्यपकृष्ट कालस्य कारणत्व दर्श्यते । किंवा रसस्यापो द्रव्यं क्षितिस्तथेति च पूववदेव निवृतौ च, क्षितिरेव,

Page #196

१८४
चरक-संहिता। दीर्घजीवितीयः परे। पूर्वः पूव्वगुणश्चैव क्रमशो गुणिषु स्मृतः ॥” इति। जलानुपविष्टायां क्षितावपि रसोपलम्भात् क्षितिश्च सह रसेन भौतिकद्रव्योत्पत्तौ गुणकश्रियसमवायिकारणमिति रसस्य नित्तौ च द्रव्यमिति। अत एव मुश्रुतेनोक्तं "तस्मादाप्यो रसः” इति न तु पार्थिवोऽपि रस इति, स्वयञ्च घ्राणार्थी रस इति न कृतम् ।
नन्वेवश्चत् कथं मधुरादिप्रविभागः स्यादित्यत आह,-विशेष चेत्यादि । विशेष रसस्य प्रभेदं प्रति च खादयस्त्रय आकाशवायवनयस्त्रयः प्रत्यया हेतवः। निर्दे शादेव त्रय इति प्राप्तौ पुनस्त्रय इत्यनेन व्यस्ताः समस्ताश्च हेतव इति दर्शितम् । तेन भूम्यम्बुगुणबाहुल्यान्मपर इत्यादि वक्ष्यते । एतेनैतदुक्तं भवति नाप्सु न च क्षितौ मधुरादिरसविशेषो वर्तते, किन्तु रसनार्थों यः कश्चिातो भावो रसनेन प्रत्यक्षमुपलभ्यते पाश्चभौतिकेषु द्रव्येषु स खलु तेषु पञ्चभिभूतैर्जन्यमानेषु द्रव्येष्वदभ्यः क्षितेश्चै वाभिव्यज्यमानः खादिभूतत्रय-जल-क्षिति-संयोगान्मधुरादि-विशेषेणाभिव्यज्यते । इति खादयस्त्रयो विशेषे प्रत्यया हेतवो न तु प्रकृतिभूतकारणानि ।
ननु जलक्षित्योरिव किं पाश्चभौतिके पूर्वमव्यक्तोऽथ व्यक्तो वा रसोऽभिनिवर्तते ततो विशेष इत्याशङ्कायां चकारद्वयं युगपद्रसस्य जलक्षितिभ्यां नित्तिः खादिभियोगे च मधुरादिविशेष इत्यर्थः । उक्त च सुश्रुतेन रसविशेषविज्ञानीये"आकाशपवनदहनतोयभूमिषु यथासङ्ख्यमेकोत्तरपरिटद्धाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धास्तस्मादाप्यो रसः। परस्परसंसर्गात् परस्परानुग्रहाच परस्परानुप्रवेशाच सव्वेषु सर्वेषां सान्निध्यमस्ति, उत्कर्षापकर्षात्तु ग्रहणम् । स खल्वाप्यो रसः शेषभूतसंसर्गाद्विदग्धः षोढ़ाभिव्यज्यते। तद यथा-मधुरोऽम्लो लवणः कटुकस्तिक्तः कषाय इति” ॥३३॥ निवृत्तावभिव्यक्तौ प्रत्ययो नापः ; यत आपो ह्यव्यक्तरसा एव, क्षितिसम्बन्धादेव च रसोऽभिव्यक्त उपलभ्यते, उक्तञ्च “जङ्गमस्थावराणां भूतानां मूर्ती रभिप्रीणयन्ति यासु षड़भिमूर्च्छन्ति रसाः" इति। तेन पार्थिवद्रव्यसम्बन्धादेवापां रसो व्यज्यते,, नान्यथा। विशेषे चेति चकारात अक्षिती विशेष कारणे, यद्यपि चाक्षिती विशेष कारणे, तथापि “सोमगुणातिरेकात मधुरः" इत्यादौ तु खादय एव तथा सन्निविशन्ति यथा सोमोऽतिरिक्तो भवति, तेन तत्रापि ऊनत्वेन सन्निविष्टाः खादय एव विशेषहेतव इति । यद्यपि चाभिव्यक्तिमधुरादिविशेषरहिता क्वचिद्भवति तथापि सामान्येन सर्वत्र यदभिव्यक्तयेऽनुगतं कारणमुपलभ्यते क्षितिरूपं जलक्षितिरूपं वा तदभिव्यक्तिकारणं, यदनुगमात् तु मधुरादिविशेषोपलब्धिस्तद्विशेषकारणमुच्यते ॥ ३३ ॥

Page #197

१म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
१८५ स्वादुरम्लोऽथ लवणः कटुकस्तिक्त एव च । कषायश्चेति षट्कोऽयं रसानां संग्रहः स्मृतः ॥ खाद्वम्ललवणा वायु कषायस्वादुतिक्तकाः । जयन्ति पित्तं श्लप्माणं कषायकटुतिक्तकाः ॥ ३४ ॥ * गङ्गाधरः-ननु विशेषे च प्रत्ययाः खादयस्त्रय इति चोक्तं, ते च विशेषाः के इत्यत आह–स्वादुरम्लोऽथेत्यादि। स्वादुरिति मधुर इत्यर्थः। स्वाद्वादीनामुत्तरोत्तरापकर्षात् पूर्वपूर्वमभिधानम् षट्कोऽयमिति षड़व, न तु सप्तकादिरित्यर्थः। पुनः सयावचनात् स्वाद्वादिविशेषस्तु खादियद्भ तसंयोगादेव भवति तदुक्तं सुश्रु तेनापि “भूम्यम्बुगुणबाहुल्यान्मधुरः। तोयाग्निगुणबाहुल्यादम्लः। भूम्यग्निगुणबाहुल्याल्लवणः। वाव निगुणबाहुल्यात् कटुकः । वाय्वाकाशगुणबाहुल्यात्तिक्तकः। पृथिव्यनिलगुणबाहुल्यात् कषाय इति।"
स्वयमपि वक्ष्यत्यात्रेयभद्रकाप्यीये। “सौम्याः खल्वापोऽन्तरीक्षप्रभवाः प्रकृतिशीता लघ्वाश्चाव्यक्तरसास्वन्तरीक्षादभ्रश्यमाना भ्रष्टाश्च पञ्चमहाभूतविकारगुणसमन्विता जङ्गमस्थावराणां भूतानां मूत्तीरभिप्रीणयन्ति । तासु च मूत्तिषु पड़भिमूच्छन्ति रसा , तेषां षण्णां रसानां सोमगुणातिरेकान्मधुरो रसः। भूम्यग्निभूयिष्ठखादम्लः । तोयाग्निभूयिष्ठखाल्लवणः । वाय्वग्निभूयिष्ठलात् कटुकः । वावाकाशातिरेकात्तिक्तकः। पवनपृथिव्यतिरेकात् कषायः । एवमेषां षण्णां रसानां पट्समुपपन्नं न्यूनातिरेकविशेषाद भूतानाम्” इत्यादिना रसानामूर्द्धादिभाजिवं प्रत्येकेन स्वरूपवं गुणकर्मादिकश्च विशेषेण वक्ष्यति।
चक्रपाणिः-रसविशेषानाह-स्वादुरित्यादि। अत्र सर्वप्राणिनामिष्टत्वादादा मधुर उक्ता, तदनु च प्राण्यभीप्टोत्कर्षक्रमेणैवादिनिर्देशक्रमो बोद्धव्यः । षटक इति पुनः संख्याकरणं परवादिमतसप्तसंख्यत्वादिनिषेधार्थम् । अयं संग्रह इत्यनेनावान्तरभेदबहुत्व तथा वक्ष्यमाणरससंसगबहुत्वञ्च दर्शयति । रसानामुपयुक्ततरं काय्यमाह-स्वाद्वम्लेत्यादि। अन्न च वायोर्नीरसस्यापि
* अध्यायान्ते संग्रहश्लोकटीकायां "भूयश्चात इत्यादि लवणाः कफमित्यन्तैः सार्द्धचतुथ्यश्लोकः सप्रत्ययद्रव्यरसा उक्ताः” इति विवृतं गङ्गाधरेण ; आदर्शपुस्तकेषु श्लोकस्यैकस्य अनुल्लेखात् न पूर्यते सा संख्या, अतः स श्लोको विनिवेशितोऽस्माभिरत्र पादटिप्पण्याम् । यथा
“कटुम्ललवणाः पित्तं कोपयन्ति समीरणम् । कपायकटुतिक्ताश्च स्वाद्वम्ललवणाः कफम् ॥” इति ।
२४

Page #198

१८६ चरक-संहिता।
[ दीर्घजीवितीयः काण्याह-वाद्वम्लेत्यादि। स्वाद्वम्ललवणा वायुंजयन्ति वृद्धं समं कुर्वन्ति समं हासयन्ति क्षीणमतिहासयन्ति । नीरसखेऽपि वायोः स्वाद्वादिरससहचरितैः स्निग्धगुरुत्वादिभिर्मधुरः स्निग्धोष्णादिभिरम्लः स्निग्धोष्णगुरुत्वादिभिलेवण इत्येते वातविजेतृखन व्यपदिश्यन्ते। कषायस्वादुतिक्तकाः पित्तं जयन्ति शैत्यगौरवाभ्यां स्निग्धशीतगुरुखैः शैत्यरोक्ष्याभ्यां तिक्त स्तिक्तस्यापि पित्तस्य जयो वीर्याद्विदग्धखे सामखे च। श्लेष्माणं कषायकटुतिक्तका जयन्ति रौक्ष्येण लघूष्णरुक्षले रुक्षलघुखाभ्यामिति क्रमेणोन्नेयम् । एषां वातादिप्रशमकववचनेन कटादीनामेभ्यो भिन्नानां वातादिकोपनत्वमुन्नेयं वा तदपुक्तं “तत्राद्या मारुतं नन्ति त्रयस्तिक्तादयः कफम्। कषायतिक्तमधुराः पित्तमन्ये तु कुर्वते” इति। अन्ये च पठन्ति “कटुम्ललवणाः पित्तं कोपयन्ति समीरणम्। कपायकटुतिक्ताश्च स्वाद्वम्ललवणाः कफम्” इति। अत्र कटुम्ललवणाः पित्तं कोपयन्ति रूक्षोष्णलघुवैः कटुको रसः पित्तं वृद्धं करोति उष्णतीक्ष्णकटुवैः क्षीण समं वा वृद्धं वा। अम्लो रसो लघूष्णखाभ्यां पित्तं सममुष्णतीक्ष्णखादिभि द्धं करोति क्षीण समं वा वृद्धं वा। लवणो रसः उष्णवेन पित्तं समं वर्धयति उप्णवतीक्ष्णवाभ्यां क्षीणं समं वा वृद्ध वा करोति। स्वाद्वम्ललवणाः कर्फ कोपयन्ति मधुरो रसः स्निग्धशीतगुरुत्वैः कर्फ समं वृद्ध करोति। अम्लो रसः स्निग्धत्वेन लवणो रसः स्निग्धवगुरुवाभ्यां क्षीणन्तु समं वृद्ध वा। कटुतिक्तकषायाश्च कोपयन्ति समीरणमिति कटुको रसः समीरण लघूष्णरुक्षवैस्तिक्तको रसः शीतरुक्षलघुवैः कषायो रसः शीतरुक्षवाभ्यां समं समीरणं वृद्धं करोति क्षीणं समं वा वृद्धं वा इति । केचिदत्र वातपित्तकफानां क्रमेण निर्णयव्युत्क्रमदोषपरिहारार्थञ्च “कषायकटुतिक्ताश्च कोपयन्ति समीरणम् । कटुम्ललवणाः पित्तं स्वाद्वम्ललवणाः कफम्” इति पठन्ति । तदेतत् पाठोत्र न सङ्गच्छते, वातादीनां प्रशमनप्रकरणात् प्रकोपणोपदेशस्यापेरतेन सिद्धः। रससहचरितस्निग्धत्वादिगुणैर्विपरीतैः प्रशमो ज्ञयः, एवं मधुरस्यापि श्लेष्मणोऽम्ललवणाभ्यां स्निग्धत्वाभिष्यन्दित्वादिसहचरितगुणयोगादेव वृद्धिः। अत्र च ये प्रशमकत्वेन रसा वातादीनां नोक्ताः, ते वड़ का बोद्धव्याः ; यदाह वाग्भटः “तत्राद्या मारुतं प्रन्ति त्रयस्तिक्तादयः कफम् । कषायतिक्तमधुराः पित्तमन्ये तु कुर्खते” इति। रसकर्मातिदेशेनैव गुणवीर्यविपाकानामपि कर्मनिर्देशः कृत एव, यतो मधुरादिरसेनैव सर्वगुणान् वीर्यविपाकांश्च निर्देक्ष्यत्यात्रेयभद्रकाप्यीये. "तत्र स्वादुः” इत्यादिना, तथा “कटुतिक्तकषायाणां विपाकः प्रायशः कटुः,"

Page #199

१८७
१म अध्यायः]
सूत्रस्थानम् । किञ्चिद्दोषप्रशमनं किञ्चिद्धातुप्रदूषणम् ।
स्वस्थवृत्तौ मतं किञ्चित् त्रिविधं द्रव्यमुच्यते ॥ ३५ ॥ विषमवातादिजयोपदेशेन मधुरादिरससहचरितगुणवीर्य्यसंज्ञानां गुरुलाघवशीतोष्णादीनां वातादिजयिखमुक्तमाचार्यण। आत्रेयभद्रकाप्यीये हि वक्ष्यति मधुरादिरसद्वारेणैव द्रव्याणां गुणवीर्यविपाकान् ; तद यथा-"तेषां षष्णां रसानामेकैकस्य यथाद्रव्यं गुणकर्माण्यनुव्याख्यास्यामस्तत्र मधुरो रसः शरीरसात्मप्रात्' इत्यादिभिरुत्वा मधुरादिरसगुणान्, ततः परम् “शीतं वीर्येण यद, द्रव्यं मधुरं रसपाकयोः। तयोरम्ल' यदुष्णं च यच्चोष्णं कटुकं तयोः। तेषां रसोपदेशेन निर्देश्यो गुणसंग्रहः। वीय्येतोऽविपरीतानां पाकतचोपदेक्ष्यते ॥” इत्यादि । तथा “कटुतिक्तकषायाणां विपाकः प्रायशः कटुः। अम्लोऽम्ल पच्यते स्वादुर्मधुरं लवणस्तथा” इत्यादि ॥३४॥
गङ्गाधरः। अथ रसद्वारेण द्रव्याणां गुणवीय्यविपाकसंग्रहणे धातुवैषम्यप्रशमनवमुक्त्वापि प्रभावजकर्मणोऽसंग्रहात् रसानां द्रव्याश्रितखाच्च शमनदूषणादिकम्मेणापि सोपसंग्रहणाय द्रव्यभेदमुपदिशति-किञ्चिद्दोषेत्यादि । द्रव्यमुच्यते इति द्रव्यशब्दस्य त्रिभिः किश्चित्पदैरन्वयः। किञ्चिदिति द्रव्यस्य द्रव्यखावच्छिन्ने दृत्तिमतो विशेषण द्रव्यखव्याप्यधम्मवद्वाचकं पुनः पठितवेन भेदमन्योन्यं गमयति, तेन यद द्रव्यं द्रव्यखव्याप्यधम्मेवद दोपप्रशमनं तद्भिन्नं द्रव्यखाव्याप्यान्यधर्मावद, द्रव्यं स्वस्थवृत्तिविहितद्रव्यखव्याप्यधम्मवद्भिन्नं च यत् तद द्रव्यं धातुप्रदूषणमिति त्रिःपठित-किञ्चित्पदेन परस्परं भेदो गम्यते नैकपठितेन परन्वभेद एव लभ्यते किश्चित् द्रव्यं दोषप्रशमनं धातुदूषण स्वस्थहितमित्यवगमात् । न चेष्टापत्तिरस्तु यद्धि द्रव्यं तथा “अम्लोऽम्ल पच्यते स्वादुर्मधुरं लवणस्तथा। शीतं वीर्येण यद् द्रव्यं मधुरं रसपाक्योः । तयोरम्ल यदुष्णञ्च यच्चोष्णं कटुक्रं तयोः” इत्यादिना ॥ ३४ ॥
चक्रपाणि:--अतोऽवशिष्टद्रव्यकार्य प्रभावकृतं वक्तुं प्रभावभेदेन द्रव्यभेदमाहकिञ्चिदित्यादि। किञ्चिदिति न सर्व, दोषस्य दोषयोर्दोषाणां वा प्रशमनं दोषप्रशमनम् । दोषग्रहणेन दुष्टा रसादयोऽपि गृह्यन्ते, तेन, द्रव्यमहिम्ना यद्दोषाणां दुष्टानां रसादीनां धातूनां वा शमकम् आमलकदुरालभादि तद् गृह्यते । आमलकं हि शिवत्वात् त्रिदोषहरं, दुरालभा चापि वातपित्तश्लेप्महरी । यद्यपि चामलकस्य "हन्ति वातं तदम्लस्वाद" इत्यादिना गुणद्वारा त्रिदोषहरत्वमुच्यते, तथापि तत् प्रभाववृहितमेव बोद्रव्यं, यतस्तत्राम्लत्वादिना पित्तादिकोपोऽपि

Page #200

१८८
चरक-संहिता। (दीर्घजीवितीयः यस्मिन् देशे वयसि काले च प्रकृतिदोषवलस्वबलदेहबलाद्यनुरूपमात्रयोपयुक्त यद्धातुदुष्टिपशमक भवति, तदेव द्रव्यं तथा प्रयुक्त न तद्धातुदूपकं भवति न वा स्वस्थवृत्तिहितं भवति । एवं यद द्रव्यं यद्धातुप्रदूषण तद द्रव्यं न तद्धातुप्रशमकं न वा स्वस्थहितम् । यच्च द्रव्यं स्वस्थहितं तथा प्रयुक्त तन्न धातुदोषप्रशमनं न वा धातुदृषकमिति ।।
नन्वस्ति स्वस्थवृत्तिसम्मतरक्तशाल्यादीनां दोषप्रशमनख ज्वरादौ प्रयुक्तखेन बक्ष्यमाणखात्। कफदोषप्रशमनानामपि कटुकरसादीनां वातप्रदूषणसमिति यच्च धातुप्रदूषण तत् कफप्रशमनमिति, किञ्च येन द्रव्येण यो धातुः साम्यावस्थो इसति तेन द्रव्येणैव वृद्धावस्थः स धातुः समो भवति समो येन धाते क्षीणस्तेन समः स्यादिति कथं तथा व्यवस्थीयते इति चेन्न दोषप्रशमनानि हि द्रव्याणि विगुणप्रकृत्यादिप्रतिबन्धकाभावे दोषं प्रशमयन्त्येव प्रतिबन्धकसत्त्वे तु कुन्वन्ति न ह्य तावता तेषां दोषप्रशमनवस्वभावो व्याहन्यते, यथा सति हि प्रतिबन्धके मणिमन्त्र वह्निर्न दहति तावता तु वृद्धेन दाहकखस्वभावो व्याहन्यते। एवं धातुप्रदूषकस्यापि यदा निमित्तान्तरयोगात् धातुप्रशमकवं स्यात् तदा धातुप्रदूषणखाभावेऽपि निमित्तान्तरयोगं विना धातुप्रदूषकवस्वभावो न व्याहन्यते । यथाग्निसम्बन्धेन जलस्योष्णवन शीतस्वभावो न व्याहन्यते। कैवल्ये प्राधान्येन व्यपदेशो युक्तः । यच्च धातुप्रदषकं क्षीण वर्द्धयिता समकरं भवद्धातुदोषप्रशमनं भवति, तत् तु साम्यावस्थाकारकलेन न दोषावह एवेति दोषप्रशमकलेन न व्यपदिश्यते इत्याह कश्चित् । अन्ये खाहुयत् तु वातकरं ककहरं
युज्यते स त्वामलकप्रभावान्न स्यात् । धातुप्रदूषणमिति वातादीनां समत्वेन शरीरधारणात्मकानां तथा रसादीनाञ्च दूषण किञ्चित्, यथा-यवकमन्दकविषादि। सुष्टु अवतिष्ठते नीरोगत्व नेति स्वस्थस्तस्य वृत्तिः स्वस्थरूपतयानुवर्त्तनं तत्र स्वस्थवृत्तौ मतमभिमतं पूजितमिति यावत् । संख्येयनिर्देशादेव त्रित्वे लब्धे त्रिविधग्रहणं नियमार्थं, तेन संशोधनसंशमनादीनामनेकविधानामपि तत्र वावरोधः। रसायनवाजीकरणे तु स्वस्थवृत्तिमात्र एव ;-यदुक्त ‘स्वस्थस्योजस्करं यत्तु तद वृष्यं तदसायनम्" इति । प्रति प्रति तु पादे किञ्चद्ग्रहणं दोषहरत्वादिकर्मणां विभिन्नद्रव्याश्रयित्वोपदशनार्थम् । एककिञ्चिद ग्रहणे तु एकमेव द्रव्यं दोपहरं धातुप्रदूषकं स्वस्थवृत्तिमतञ्च स्यात्, न च तदभिमतम्। ननु सुस्थवृत्तिमतानां रक्तशालिपष्टिकयवादीनां दोषप्रशमनत्वमपि दृश्यते, यतो वक्ष्यति तत्र तत्र रक्तशाल्यादीनां ज्वरादौ प्रयोगं, तथा प्रकृतिशरीरदेशकालमात्राभियुक्त दोषप्रशमनमपि दोषकरं भवति, यथा-"आमलकमतिमात्रमग्निमान्द्याय" इत्यादि ज्ञयं, तथा धातुप्रदूषणमपि दोषप्रशमनं दृश्यते, यथा “विषमुदरहरम्,” तथा यदेव

Page #201

म अध्यायः] सूत्रस्थानम्।
१८६ पित्तकरं मरिचादि तदोषप्रशमनं धातुप्रदूषणञ्चेत्युभयं न ह्य तावता द्रव्यस्य त्रैविध्यहानियथा पञ्च गुल्मा इत्यादौ संसर्गजगुल्मत्रयसम्भवेऽपि न पञ्चविधखव्याघात इति, किंवा यस्योभयकरखं तद्रसवीर्यादिद्वारेण व न तु प्रभावकृतमिति द्रव्यप्रभावाधिकारे तन्नोदाहाय्यं न हीदृशं किश्चिद द्रव्यमस्ति यत्प्रभावेणैकं दूषयत्येकं शमयतीति, स्वयमेवैतेनोपदिष्टमिति।।
वस्तुतस्तु स्वस्थवृत्तिमतमिति स्वस्मिन् शरीरमानसधातुसाम्ये स्थितस्य तत्वन दृत्तिवत्तेनं तत्र मतं हितसेवनेनाहितवज नेन जीवनरक्षणमिति यद द्रव्य तन्न धातुदृष्टिप्रशमन न वा धातुप्रदूषण', किन्तु धातुदूपकखाभावेन धातुदुष्ट्यां ज्वरादौ हितमेव प्रयुज्यते न तु प्रशमकलेन हिततया प्रयुज्यते न वा भाविदोषप्रशमसेन दोपप्रशमनमिति। यच्च द्रव्यं धातुप्रदूषक यस्य धातोर्या हानिरूपां वा दृद्धिलक्षणां वा दुष्टिं जनयति यथैवोपयुक्त तथवोपयुक्तं तस्य धातोस्तां दुष्टिं तद द्रव्यं न जनयत्येवेति वातकरं भवतु कफकरं पित्तहर दृद्धिकरं वा हानिकरं भवतु किन्तेनेति। यच्चापि द्रव्य दोपप्रशमनं यस्य धातोयां दुष्टि हानि वा वृद्धिं वा यथैवोपयुक्तं प्रशमयति तथैवोपयुक्तं तस्य धातोस्तां दुष्टिं तद द्रव्यं न जनयत्येवेति, वातकरं भवतु कफकरं पित्तहरं वृद्धिकरं वा हानिकरं भवतु किन्तेनेति । गुणतो रसतो वीय्यतो विपाकतः प्रभावतश्च धातुप्रदूषणं दोपप्रशमन स्वस्थवृत्तौ मतमिति मन्दकादिदोपकरं तदेव क्षीणदोषं प्रति वृद्धया शाम्योपादानेन दोषप्रशमनं स्यात् ; तदेवमव्यवस्थितत्वात् किञ्चिद्दोषप्रशमनमित्यादि विरुद्धम् । अत्रोच्यते--स्वस्थवृत्तिमतं रक्तशाल्यादि दोषप्रशमनमपि स्यात्, परं तत् प्रायः स्वस्थवृत्तिहितत्वात् स्वस्थवृत्तिमतत्वन गृह्यते, वचनं हि "स्वस्थस्योजस्करं यत्तु तद् वृष्यं तदसायनम्। प्रायः प्रायेण रोगाणां द्वितीयं शमने हितम् । प्रायःशब्दो विशेषार्थः, उभयं ह्य भयाथकृत् ॥” इति। दोषप्रशमनानि द्रव्याणि विगुणप्रकृत्यादिप्रतिबन्धकाभावे दोपप्रशमनमाचरन्त्येव, प्रतिबन्धकसम्भवे तु न कुर्वन्ति ; न चैतावता तेषां स्वस्वभावो न भवति; न चाग्निर्मणिविप्रतिबन्धनात् कदाचित् न दहतीति दाहकत्वेन नोपदिश्यते'; एवं धातुप्रदूषकस्यापि कदाचिद्धातुप्रशमकत्वं निमित्तान्तरयोगाद्भवेत्। न धातुदूषकः स्वरूपतां हन्ति, यथा सलिलस्याग्निसम्बन्धादुष्णत्व; तस्माद यद् यद् यस्य प्रायिकमनन्योपाधिकृतञ्च रूपं, तेनैव व्यपदेशो युक्तः। यच्च मन्दकादीनां क्षीणदोषवर्द्ध कत्व न दोषप्रशमकत्वं तद्विद्यमानमपि कादाचित्कत्वात् तथा साम्याय [ त्तरकालं दोषावहत्वाच्च न व्यपदिश्यते दोषप्रशमकत्वेन। ननु यद्यप्येवं तथापि यदेकदोषहरमपरदोषकरं यथा मरिचं श्लेष्महरं पित्तकरञ्च त्यादिवत्तु द्रव्यजातं तत् कुत्र प्रविशतु ? अत्रै के वदन्ति-यदुभयात्मकं तद्दोषहरं दोषकरञ्च, न चैतावता दन्यत्रित्वक्षतिः ; यतो वातादिसंसगजव्याधिसद्भावे वातादिजन्यत्वेन

Page #202

१६०
चरक-संहिता। [ दोघजीवितीयः भेदेन त्रिविधमेव न तु संशोधनादिभेदन चयप्रकोपकादिभेदैन वाजीकरणरसायनादिभेदेन चापरिसंख्येयं धातूनां शारीराणां वातादीनां रसादीनां मलमूत्रादीनाञ्च सञ्चितानां वाह्यानामाभ्यन्तराणां वा दोषस्य वृद्धात्मकस्य संशोधनेन निहरणात् हान्यात्मकस्य वद्धनात् मानसानाञ्च रजस्तमोऽहङ्कारादीनां वैषम्यलक्षणस्य दोषस्य संशोधनादिना शमन हि प्रशमनमिति सुतरां प्रशब्दोपादान सङ्गच्छते।
एवं धातुप्रदूषण हि चयप्रकोपप्रसरस्थानसंश्रयैर्धातूनामव्यापन्नानां वातादीनां रसादीनां मनःश्रोत्रादीनां शारीराणां रजस्तमःसत्त्वबुद्धाहकाराणां मानसानाञ्च युगपत् साम्यनाश सक्षयद्धिस्थानापकर्षणलक्षणवैषम्यलक्षणां च दुष्टि जनयतीति । तथा स्वस्थपत्तौ मतमपि तद यत् स्वास्थ्यं रक्षति स्थिरञ्च स्वास्थ्यमतिमैथुनादिभिर्व्याघाताद्रक्षति जीवितादिकश्च न हासयति इति ।
दोषप्रशमन दोषप्रदूषणमिति न कारणे वातपित्तकफानां शारीरदोषसंशया रजस्तमसोश्च मानसदोषसंशया दोषशब्देन लाभः स्यान्न खन्येषाम् । किश्चिधातुप्रदूषणमिति च न कारणे रसादीनां धातुसंज्ञया लाभः स्यान्न खन्येषामिति, तन्निरासार्थं दोषशब्दधातुशब्दोपादानेन भावसाधनदोषशब्देन दूषकस्य कर्तृसाधनधातुशब्देन धारकस्य व्यावृत्त्याः परिग्रहात् रसादीनामपि दूषण वातादीनामपि प्रदूषण वक्ष्यमाण सङ्गच्छते इति कश्चित्, दोपवं वैषम्यवत्त्वं धातुख प्रकृतिमत्त्वम् । दोषप्रशमन विषमाणां साम्यकरण धातुप्रदूषण समानां वैषम्ययत् वैविध्यं रोगाणामुच्यते तत् खण्डितं स्यात् , किंवा मरिचादीनां यदुभयकत्त त्वादिक न तत् द्रव्यप्रभावकृतं, किन्तहि रसादिकृतम्, तेन न द्रव्यप्रभावप्रस्तावे उदाहरणीयम्। न च किञ्चिद् द्रव्यं तादृशमस्ति यत् प्रभावादेव किञ्चिद्दोषं करोति किञ्चिच्छमयतीति, न दोषप्रशमनत्वादिप्रभावं प्रति नियमः, अयमेव च पक्षः साधुः। ननु किञ्चिद्दोषप्रशमनं किञ्चिद्दोषप्रदूषणमिति वा क्रियता, क्रिञ्चिद्धातुप्रशमनं किञ्चिद्धातुप्रदूषणमिति वा ; नैवं, तथा सति दोषशब्दस्य मुख्यवृच्या वातादिष्वेव वृत्तित्वात् तथा धातुशब्दस्य रसादिवृत्तित्वात् उभयग्रहणं न प्राप्यते। उभयपदोपादानेन द्वयं निपुणकारी तन्वकारो दूषणत्वधारणत्वयोगपरिग्रहात् दोषप्रशमनेन दुष्टरसादिप्रशमनमपि भेषजं विविधाशितपीतीयादिवक्ष्यमाणं तथा धातुप्रदूषणेन वातादिप्रदूषकमपि निदानादिवक्ष्यमाणं ग्राहयति। प्रशब्दोऽत्र प्रकारे, तेन प्रकारेण मृदुमध्यादिना प्रकोपणं तथा प्रकारेण संशोधनं संशमनादिना संशमनमुच्यते ; किंवा धात्वर्थानुवृत्तावेव इमौ प्रशब्दौ, यथा-च्युतांशः परिधावतीत्यत धावतीत्यर्थः। आदौ दोषप्रशमग्रहणं तस्यैवेहाभिप्रेतत्वात्। ननु स्वस्थवृत्तिमतद्रव्यं भाविदोषहरत्वेन दोषप्रशमनमेव; नैवं, न हि स्वास्थयानुवृत्तिजनकत्वाद्दोषनिवृत्तिकरं दोषहरणमुच्यते कि तहि समधातूनामवर्द्धकत्वेनाभय.

Page #203

१म अध्यायः
१६१
सूत्रस्थानम् । तत् पुनस्त्रिविधं ज्ञयं जाङ्गमौद्भिदपाथिवम् । मधूनि गोरसाः पित्तं वसामज्जास्गामिषम् ॥ विगमूत्र चर्म रेतोऽस्थि स्नायुशृङ्गनखाः खुराः। जङ्गमेभ्यः प्रयुज्यन्ते केशा लोमानि रोचनाः ॥ ३६ ॥ सुवर्ण समलाः पञ्च लोहाः ससिकताः सुधा।
मनःशिलाले मणयो लवणं गैरिकाञ्जने ॥ करणमित्यर्थः । योगपारिभापिकी संज्ञा हि योगवृत्त्या प्रतिबाध्यते तया तल्लाभात् ॥३५॥
गङ्गाधरः-यद्यपि द्रव्यमिति खादिनवकं पाञ्चभौतिकश्च लभ्यते तथापि हि क्रियाविषेशेण विभज्य स्वरूपेण विभजति-तत्पुनरित्यादि। तन्मूर्तिमत् पाञ्चभौतिकं द्रव्यं भेदान्तरेणापि त्रिविधमस्मिंस्तन्त्र प्रयोक्तुमर्हवेन बोध्यं, तेन वाय्वादीनाममूर्त्तद्रव्यखेनानुपदेशेऽपि न न्यनतम् । तत् तु त्रिविधं विभजते जाङ्गमेत्यादि । जङ्गमानामिदमिति जाङ्गमम् । औद्भिदम् उद्भिद्य पृथिवीं प्राणी जायत इत्युद्भित्, तस्यावयवरूपमिदमौद्भिदं द्रव्यमित्यन्वयः। पृथिव्या अप्राणिप्राणिरूपाया विकाररूपं पार्थिवं पृथिवीप्रधानमस्य विकारस्य तद्वा पार्थिवमिति । तत्र जङ्गमश्चतुयौनिर्जरायुजाण्डजस्वेदजोद्भिज्जभेदात् । तद्भदमत्राप्रयोजनान्नोपदिश्य तद द्रव्यभेदेषु प्रयोक्तमहा॑णि यानि यान्यस्मिंस्तन्त्रे तान्याह-मधूनीत्यादि-रोचना-इत्यन्तसार्द्धश्लोकेन। मध्वादीन्यूनविंशतिद्रव्याणि जङ्गमेभ्यः प्रयुज्यन्ते । प्राधान्येन प्रायश उपयोगिखादेतानि निदिष्टानि तेनान्यान्यपि वस्त्याण्डादीनि ग्राह्याणीति बोध्यम् । आमिषं मांसं रोचनाः काले परिणामेन विशिष्टरूपं पित्तादि इति जाङ्गमम् ॥३६॥ .
यद्यपि जाङ्गमानन्तरमौद्भिदमुद्दिष्टमिति जाङ्गमविवरणानन्तरमौद्भिदविवरणमेव युज्यते, तथाप्यस्मिंस्तन्त्रे पार्थिवापेक्षया औद्भिदानां बहुप्रपञ्चलेन करवेन च रसादिस्रोतसाश्चानुगुणत्वेन धातुसाम्यानुवृत्तिकरमुच्यते, वचनं हि “पथ्यं पथोऽनपेतं यद" इति ॥ ३५॥
चक्रपाणिः-सम्प्रत्यन्यथा द्रव्यभेदमाह-तत् पुनरित्यादि । तदिति द्रव्यं । गच्छतीति जङ्गमं । उनिय पृथिवीं जायत इति औचिदं वृक्षादि। उक्तप्रकारद्वयातिरिक्तपृथिवीविकारः पार्थिवम् । संस्वेदजस्येह क्रिम्यादेजङ्गमेऽवरोधः, कुष्माण्डकादेश्व औचिदे। इह च द्रव्यशब्देन पार्थिवद्न्य

Page #204

१६२
चरक-संहिता। [दीघञ्जीवितोयः भौममौषधमुदिष्टमौद्भिदन्तु चतुर्विधम् ।
वनस्पतिस्तथा वीरुद्वानस्पत्यस्तथौषधिः॥ प्रयोगात् स्वल्पप्रयोगाच्च पार्थिवानां जाङ्गमानन्तरं वक्तुमारम्भः-सुवर्णमित्यादि भौममौषधमुद्दिष्टमित्यन्तेन सपादेनैकश्लोकेन। विंशतिभौंममौषधमुद्दिष्टम् । सुवर्ण स्वर्ण पञ्च लोहाश्चेति पट, समलास्तेषां मलरूपाणि च पट् ; शिलाजतूनि चखारि सौवर्ण राजतताम्रायसानि, शिराटिका लोहमलं मण्डूरञ्चेति। पञ्च लौहा रजतताम्रत्रपुसीसकाललोहाः ससिकताः सिकताशकराखर्परादिभिः सहिताः। सुधा दारुमूपगोदन्तादयः पार्थिवविषरूपाः । मनःशिला स्वनामख्याता। आल हरिताल सपत्र निष्पत्रञ्चेति द्विविधम् । मणयश्चन्द्रकान्तादिमणि-मुक्ता-प्रबाल-मुक्तास्फोट-हीरक-वैक्रान्तादयः। लवण सैन्धवादिकम् । गैरिकं स्वर्ण गैरिकखटिकादिका गिरिमृत्तिका। अञ्जन सौवीराञ्जनरसाञ्जनकाशीसादिकम् । ___ औद्भिदमौषधमाह-औद्भिदन्वित्यादिपादत्रयेण। वनस्पतिरिति वनानां पतिरिति समासेन पुष्पं विना फलवति उद्भिदि वाच्ये सकारागमाद्रूपसिद्धिः पृषोदरादिखात् । वीरुदिति विशेषेण लताप्रतान विस्तृतीभूय वा रुणद्धि देशमिति वीरुत् । वानस्पत्य इति पुष्पफलाभ्यां प्रधान वनस्पतिक्षो वानस्पत्यः । ओषधिरिति उपदाहे ओषणे भूताग्निना आफलपाकादाधीयते इति ओषधिः फलपाकान्ता। यद्यपि औषधशब्देन जाङ्गमादित्रिविधमेव द्रव्यमुच्यते तथापि तदेकदेशेनोद भिदेकदेशफलपाकान्तोद्भिदप्युच्यते यथा तृणशब्दस्तृणजातौ तृणविशेषे च वर्तते । सुश्रुतेनाप्युक्त “प्राणिनां पुनर्मूलमाहारो बलवणोजसाश्च । स तु षटसु रसेष्वायत्तो, रसाः पुनद्रव्याश्रयाः, द्रव्याणि पुनरोषधयस्ता द्विविधाः स्थावरा जङ्गमाश्च ; तासां स्थावराश्चतुविधा वनस्पतयो वृक्षावीरुध ओषधय इति। तेष्वपुष्पाः फलवन्तो वनस्पतयः । पुष्पफलवन्तो वृक्षाः । प्रतानवत्यस्तम्बिन्यश्च वीरुधः । फलपाकनिष्ठा ओषधय इति । जङ्गमाश्चापि चतुविधा जरायुजाण्डजमेवोच्यते, तेन जलानिलाग्नवादीनामग्रहणादव्याप्तिर्न वाच्या। जङ्गमशब्देन जङ्गमप्रभवं गोरसमध्वाद्यपि ग्राह्यम् ; एवमौचिदपार्थिवयोरपि ग्रहण वाच्यं । रोचना गोरोचना। एतच्च मध्वादि प्राय उपयोगित्वात् प्राधान्यादुक्त, तेनाण्डवस्त्यादीनाञ्च ग्रहणं बोद्धव्यम् । यद्यपि जङ्गमानन्तरं बहुप्रपञ्चत्वेन प्रधानत्वादौद्धिदमुपदिष्टं तथाप्यबहुवक्तव्यत्वात् पार्थिवमेव जगमानन्तरं विप्रियते, तदनु वहुवक्तव्यमौद्भिदं । सुवर्णमित्यादि।-पञ्च लोहा इति ताम्ररजतनपुसीसकृष्णलोहानां

Page #205

१६३
म भध्यायः] .
सूत्रस्थानम् । फलैर्वनस्पतिः पुष्पैर्वानस्पत्यः फलैरपि ।
ओषध्यः फलपाकान्ताः प्रतानैर्वीरुधः स्मृताः॥ स्वेदजोद्भिज्जाः। तत्र पशुमनुष्यव्यालादयो जरायुनाः। खगसर्पसरीसृपप्रभृतयोऽण्डजाः। क्रिमिकीटपिपीलिकाप्रभृतयः स्वेदनाः। इन्द्रगोपमण्डक. प्रभृतय उद्भिज्जा इति ।” अत्रापि प्राणिनामाहारद्रव्यतया ओषधयो द्विविधा इत्युक्तं, न पुनः सबेथा द्विविधा ओषधय इति, यतस्तत्रैव सुश्रुतेनोक्त “पार्थिवाः सुवणेरजतमणिमुक्तामनःशिलामृत्कपालादयः। कालकृतास्तु प्रवातनिवातातपच्छायाज्योत्स्नातमःशीतोष्णवर्षाहोरात्रपक्षमासत्त्वयनसंवत्सरविशेषाः। तत्र एते स्वभावत एव दोपाणां सञ्चयप्रकोपप्रशमहेतवः प्रयोजनवन्तश्चेति”। प्रवातादय ओषधयो याः सुश्रुतेनोक्तास्ता अस्मिन्नध्याये चरकेण नोक्ताः, अपाश्चभौतिकलेनामूर्तलेन च भिपग्भिः प्रयोक्तुमयोग्यखात्। इत्यतो नाचाय॑स्य न्यूनता.वोध्या। _ अथ वनस्पत्यादिचतुष्क लक्षयति-फलैरित्यादि। पुष्पं विना फलेविशिष्ट उद्भित् वनस्पतिः वटोडुम्बराश्वत्थादिः। हारीतेनाप्युक्तम्- "तेषामपुष्पाः फलिनो वनस्पतय इति स्मृताः" इति । पुष्पैः फलैरपि वानस्पत्यः पुष्पानन्तरफलवान् । यस्तुं दृश्यते पुष्पवान् फलहीनः स च दोषकृत एव वस्तुतस्तजातिः फलवानेव भवति । फलपाकादन्तो नाशो यासां ता ओषध्यः । सत्यपि पुष्पफलवत्त्वे फलपाकान्तसविशेषधांदोषधिसमिति बोध्यम् । एवं सत्यपि पुष्पफलवत्त्वे प्रतानलतास्तम्बगुल्मादिभिर्विशिष्टा वीरुधः स्मृता इति।
उद्भिदां सभेदलक्षणमुक्त्वा तेभ्यो यद यद व्याधिषु प्रयोक्तव्यं तत्तदुपदेष्टुमाह,--मूलखगित्यादिना गण इत्यन्तेन साढे श्लोकेनति । अष्टादश द्रव्याणि मूलखगादीनि औद्भिदो गण उद भिद्भाः प्रयोक्तव्यो द्रव्यसमूह इति । प्रहणम् । समला इति मलशब्देन शिलाजतूनि लोहमलरूपाणि गृह्यन्ते, तच सुश्रु तदर्शनात् सुवर्णरजतादिभवं षड़ विधमेव गृह्यते, सुश्रु ते हि षविधमेव शिलाजतूतम् इह तु रसायने चतुर्विधमुक्त-"चतुभ्यों धातुभ्यस्तस्य सम्भवः । हेनोऽथ रजतात् ताम्राद्वरं कृष्णायसादपि" इति वचनात् । एतच्च वचनं रसायनाधिकारित्वं चतुर्विधस्य शिलाजतुनो दर्शयति, न तु पइविधशिलाजतुप्रतिषेधपरमिति न सुश्रुतेन समं विरोधः ; किंवा सुवर्ण निर्मलं समलाश रजतताम्रपुलोहा इति मिलित्वा पञ्च लोहाः । शिलाजतुपाषाणपजप्रभृतीनान्तु महणम् रहिष्ट
२५

Page #206

१६४
चरक-संहिता। [ दोघोवितीयः मूलत्वकसारनिर्यास-नाइवरसपल्लवाः । क्षाराः क्षीरं फलं पुष्पं भस्म तैलानि कण्टकाः॥ पत्राणि शुङ्गाः कन्दाश्च प्ररोहश्चौद्भिदो गणः ॥३७॥ मूलिन्यः षोड़शैकोना फलिन्यो विंशतिः स्मृताः।
महान हाश्च चत्वारः पञ्चैव लवणानि च । सुश्रुतेनाप्युक्तं “तत्र स्थावरेभ्यस्वकपत्रपुष्पफलमूलकन्दनिर्यासस्वरसादयः प्रयोजनवन्तो जङ्गमेभ्यश्चर्मानखरोमरुधिरादयः” इति। मूल शिफा, वक् वल्कल, सारः काष्ठान्तभूतः परिणतः, निर्थ्यासः स्वतो विनिर्गतवेष्टकं लाक्षास्वजरसमोचरसादि, नाई नाड़ीवल्लता, स्वरसः स्खो रसः। पल्लवाः किशलयाः, क्षारो भस्म प्रस्र तोदकृतः क्षारद्रव्यम्, क्षीरं क्षीरवन्निासः, फल पुष्पं स्पष्ट, भस्म दाहकृतभसितम् । तैलानि वीजप्रभवाः स्नेहाः, कष्टका इति स्पष्ट, पत्राणि पर्णानि किशलयभिन्नानि, शुङ्गा अग्रभागाः, कन्दाः फलहीनानामोषधीनां मूलरूपाः, प्ररोहा अवरोहा इति ॥ ३६॥३७॥
गङ्गाधर -अथैषां सप्रभेदानां जाङ्गमभौमौद्भिदानां द्रव्याणामनन्तत्वेन तेषां मध्ये संशोधनत्वेन प्राधान्यात् भगवत्पुनर्वसुनिदर्शितानि द्रव्याप्युपदेष्टुमाह,मलिन्य इत्यादिना निदर्शिता इत्यन्तेन श्लोकद्वयम्।-मूलिन्यः षोड़शोद भिदः; मूल प्रधान प्रयोक्तव्यतया विद्यते यासां ता मूलिन्यः षोड़श, एतेनासां मूल प्रयोज्यमिति शापितम् । एवमेकोनविंशतिः फलिन्य उद भिदः स्मृताः।
शब्देन सूचितं, उद्देशो शल्पकथनम् । सुधा गाङ्गटिका, आलं हरितालम्, अञ्जनं सौवीराजन, फलेवनस्पतिरिति विना पुष्पैः फलैयु क्ता वटोरुम्बरादयः ; यदुक्तं हारीते-"तेषामपुष्पाः फलिनो वनस्पतय इति स्मृताः।" पुष्र्वानस्पत्य: फलैरपीति पुष्पान्तरं फलभाज इत्यर्थः । फलस्य पाकादन्तो विनाशो येषां तिलमुद्गादीनां ते फलपाकान्ताः। अत्र केचित् 'फलान्ताः पाकान्ताश्वौषधयः” इति वदन्ति ; तेन विनापि फलं पाकेनैवान्तो येषां दूर्वादीनां तेऽपि गृह्यन्ते। प्रतानशब्देन लता गुल्माश्च गृह्यन्ते ; यदुक्त हारीतेन-"लता गुल्माश्च वीरुधः" इति। मूलत्वगित्यादौ-निर्यासो लाक्षासज रसादिः, औचिदो गण इत्यौधिदसम्भूतगणः ॥ ३६॥३७॥
चक्रपाणि:-सम्प्रत्यत्र व जाङ्गमौद्भिदपार्थिवद्रव्ये यत् प्रशस्तं तदाह-मूलिन्य इत्यादि । मूलं प्रशस्ततम यासां ता मूलिन्यः, एवं फलिन्योऽपि, षोडशेति छदः। महास्नेहा इति

Page #207

१म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
अष्टौ मूत्राणि संख्यातान्यष्टावेव पयांसि च ॥ शोधनार्थाश्च षड् वृक्षाः पुनर्व्वसु निदर्शिताः । य एतान् वेत्ति संयोक्तु विकारेषु स वेदवित् ॥ ३८ ॥ हस्तिदन्ती हैमवती श्यामा त्रिवृदधोगुड़ा । सप्तला श्वेतनामा च प्रत्यकणी गवाक्ष्यपि ॥
१६५
आसामपि फलप्रधानत्वात् फलं प्रयोज्य ज्ञापितम् । महास्त्र हाथ चत्वार इति बहूनां मांसदुग्धादीनां स्नेहानां मध्येऽत्युत्कर्ष स्त्र हगुणत्वान्महत्त्वं बोध्यम् । एवं लवणादीनामपि प्राधान्यं बोध्यम् । एते च जङ्गमा औद भिदाथ बोध्याः । पञ्च लवणानि च एव व्याख्यातव्यानि । एतानि भौमानि यानि । अष्टौ मूत्राणीति जाङ्गमानि बोध्यानि । एव पयांसि चाष्टौ जाङ्गमानि । शोधनार्थाश्च पड़ वृक्षाः स्नुह्यादय इति यावत् ।
एषां सप्तानामोत्कर्षख्यापनाथमाह - य एतानित्यादि । एतान् सप्त पुनव्र्व्वसुनिदर्शितान् यो भिषक विकारेषु संयोक्त वेत्ति स वेदवित आयुवेदवेत्ता भवति । आयुर्वेदे हि संशोधनस्य कर्म्मपञ्चकस्य प्राधान्येनोक्तत्वात् । संशोधनविजिता हि व्याधयो न पुनर्भवन्ति संशमनप्रशान्तास्तु क्वचित् पुनर्भवन्ति ।। ३८ ।
गङ्गाधरः - अथ मूलिन्यः षोड़शेत्यादि यदुक्त तत् क्रमेण विवृणोतिहस्तिदन्तीत्यादिना लोकद्वयेन । - हस्तिदन्ती नागदन्तीति ख्याता हस्तिदन्तवन्मूला । हैमवती श्वेतवचा । श्यामा श्याममूला त्रिवृत् । त्रिवृत् अरुणमूला त्रिवृत् । अधोगुड़ा- वृद्धदारकः । सप्तला चर्मकषा । श्वेतनामा श्वेतापराजिता । प्रत्यकक्षणी मूषिकपर्णी दन्तीभेद एव । गवाक्षी गोडुम्बा । ज्योतिष्मती लतापुटकी। विम्बी ओष्ठोपमफलम् । शणपुष्पी घण्टारवा ।
क्षीरमांसादीनामपि स्नेहतया स्नेहाध्याये वक्ष्यमाणत्वेन तेषु सर्पिरादीनां भूरिस्नेहवत्वेन महत्त्वम् । पचैव लवणानीति विमाने वक्ष्यमाणलक्षणे लवणबहुत्वे पञ्चानामेव प्रशस्तत्वेन दर्शनार्थं । एवं मूखादिष्वपि प्राधान्यमुझेयं स्वजातीयेषु । वेदविदिति आयुर्वेदवित् ॥ ३८ ॥
चक्रपाणिः- हस्तिदन्तीत्यादि । हस्तिदन्ती बृहत्फला गोडुम्बा, नागदन्ती भव्यते इत्येके, ; हैमवता वचा, श्यामा श्याममूला त्रिवृत्, अधोगुड़ा वृद्धदारकः, सप्तला चमकषा, श्वेतनामा श्वेताऽपराजिता, प्रत्यंश्रेणी दन्ती, विम्वी ओष्टोपमफला, शणपुष्पी घण्टारवः, विषाणिका

Page #208

चरक-संहिता। (दीर्घजीवितीयः ज्योतिष्मती च विम्बी च शणपुष्पी विषाणिका। अजगन्धा द्रवन्ती च क्षीरिणी चात्र षोड़शी। शणपुष्पी च विम्बी च च्छईने हैमवत्यपि । श्वेता ज्योतिष्मतो चैव योज्या शीर्षविरेचने ॥ एकादशावशिष्टा याः प्रयोज्यास्ता विरेचने। इत्युक्ता नामकर्मभ्यां मूलिन्यः फलिनीः शृण ॥३६ ॥ शविन्यथ विडङ्गानि त्रपुषं मदनानि च। आनूपं स्थलजञ्चव क्लीतकं द्विविधं स्मृतम् ॥
विषाणिका मषशृङ्गी। अजगन्धा अजमोदा। द्रवन्ती दन्तीभदः । क्षीरणा खनामख्याता स्वर्णक्षीरी।
आसां पोड़शानां मूलिनीनां काण्याह,-शणपुष्पीत्यादि।हस्तिदन्त्यादीनां षोड़शानां मूलिनीनां मध्ये शणपुष्पीविम्बीहैमवतीनां तिसृणां मूल छईनवाच्छद्द नार्थ प्रयोक्तव्यमिति। श्वेताज्योतिष्मत्योस्तु मूल शिरोविरेचनमतः शीर्षविरेचने योक्तव्यम् । अवशिष्टा या एकादश हस्तिदन्ती श्यामा त्रित् वृद्धदारः सप्तला प्रत्यश्रेणी गवाक्षी विषाणी अजगन्धा द्रवन्ती क्षीरिणी चेति तासां मूल विरेचनेऽधोभागहरणे प्रयोज्यमिति मूलप्रयोगात् ता एव प्रयोज्या भवन्ति। आसामूर्द्धादिभागहरणवं
खस्वप्रभावात् । - उपसंहरति, इत्युक्तेत्यादि।-नाम संज्ञा, कर्म स्वस्वप्रभावजम् । न त्वारम्भक-भूतानां क्रिया च ऊ दिभागहरणत्वरूपविशेषाभावात् ।
फलिनीरूनविंशतिं शृणु। नामकर्मभ्यामित्यन्वयः॥३९॥
गङ्गाधरः-तत्रादौ नामानि निदि शति, शङ्खिनीत्यादि।-शङ्खिनी चोरपुष्पी। त्रपुष मायाम्बुफलम् । वन्या वनकर्कोटो। मदनानीति आवत्तनी, अजगन्धा फौकान्दी काकाण्डी ख्याता, द्रवन्ती द्वन्त्येव चीरितपला, क्षीरिणी दुन्धिका। मूलिनीनां वमनादिविनियोगमाह-शणपुष्पीत्यादि ॥ ३९
चक्रपाणिः-शङ्खिनी श्वेतवुह्ला, क्लीतकं यटीमधु, अस्य तु यद्यपि मूलं सुश्रुते प्रशस्तं, मूलेनैव व्यवहारः, तथापि विरेचनं प्रति यथीमधुद्वयस्यापि फलमेव प्रशस्तं ज्ञेयम्। धामार्गवः

Page #209

१म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् । धामार्गवमथेदवाकु जीमूतं कृतवेधनम् । प्रकीर्य्या चोदकीर्य्या च प्रत्यकपुष्पी तथाभया ॥ अन्तःकोटरपुष्पीच हस्तिपर्याश्च शारदम् । कम्पिल्लकारग्बधयोः फलं यत् कुटजस्य च ॥ धामार्गवमथेक्ष्वाकु जीमूतं कृतवेधनम् । मदनं कुटजञ्चव पुषं हस्तिपर्णिनी ॥ एतानि वमने चैव योज्यान्यास्थापनेषु च । नस्तः प्रच्छर्दने चैव प्रत्यक्पुष्पी विधीयते ॥ दश यान्यवशिष्टानि तान्युक्तानि विरेचने । नामकर्म्मभिरुक्तानि फलान्येकोनविंशतिः ॥ ४० ॥
१६७
मदनफलानि । क्लीतकं यष्टीमधु, तच्चानूपं स्थलजञ्च द्विविधं ज्ञेय; यद्यपि सुश्रुतेऽस्य मूल प्रशस्तमुक्तं तथैव च व्यवहारस्तथाप्यस्य फल विरेचनेऽतिप्रशस्त मित्यतोऽस्मिंस्तन्त्रे फलिनीत्युक्त मिति । धामार्गवो घोषकः । इक्ष्वाकुस्तिक्तालावूः। जीमूतं घोपकभेदः । कृतवेधन ज्योतत्रिका लतापुटकीति लोके । प्रकीर्य्या चोदकीर्य्या च करञ्जद्वयम् । प्रत्यक्। पुष्पी अपामार्गः । अभया हरीतकी । अन्तःकोटरपुष्पी नीलनाम क्षुद्रवृक्षः । हस्तिपणच शारद फलम् न त्वन्यकालजम् । हस्तिपर्णी मोरटः । कम्पिल्लकं गुण्डारोचनी, कमलागु ड़ीति लोके, आरग्वधः शोणालु; तयोरपि फलं, सुश्रुते वारग्वधस्य पत्रमुक्तं प्रशस्तं तदतिप्रशस्तन्तु फलमित्यस्मिंस्तन्त्र फलिनीत्युक्तम । कुटजस्य च फलम् इत्येकोनविंशतिः फलिन्यः ।
तासां फलस्य कर्माण्याह, धामार्गव इत्यादि । हस्तिपर्णिन्यन्तानामष्टानां फलानि प्रभावात् वमने चास्थापने च योज्यानि, नस्तः प्रच्छद ने शिरोविरेचने वमने च पुनः प्रत्यपुष्पी विधीयते । अवशिष्टानि दश यानि तानि विरेचने योज्यानि, शङ्खिनी विङ्गस्थल जानूपजयष्टीमधुफल' प्रकीर्य्या चोदकीय पीतघोषकः, इक्ष्वाकुः तिक्तालाबुः, जीमूतो घोषकभेदः, कृतवेधनं ज्योत्स्नका, प्रकीर्योदकी करअद्वयं प्रत्यपुष्पी अपामार्गः, अन्तःकोटरपुष्पी नीलबुद्धा, हस्तिपर्णी मोरटः, अस्याश्च शरत्कालभवमेव फलं ग्राह्म, अत उक्त " हस्तिपणश्च शारदम्” इति ; कम्पिलकं गुण्डारोचनी ।

Page #210

१६८
चरक संहिता |
[ दीर्घञ्जीवितीयः
सर्पिस्तैलं वसा मज्जा न हो दृष्टश्चतुव्विधः । पानाभ्यञ्जनवस्त्यर्थं नस्यार्थञ्च व योगतः ॥ स्नेहना जीवना वर्या बलोपचयवर्द्धनाः । स्नेहा ते च विहिता वातपित्तकफापहाः ॥ ४१ ॥
चाभया चान्तः कोटरपुष्पी हस्तिपर्णी कम्पिल्लकं कुटजश्च ेति दशानां फलानि विरचनार्थ योज्यानि । उपसंहरति नामकर्म्मभिरित्यादि । - शङ्खिन्यादिकानि नामानि वमनास्थापनशिरोविरेचनानि कर्माणि ॥ ४० ॥
गङ्गाधरः – उद्देशक्रमादाह चतुरो महास्त्र हान्, सर्पिरित्यादि । - पूर्वपूव्र्व्वस्य प्रशस्तत्वख्यापनार्थं पूर्व्वपूर्व्वमुपादानम् । सपिदुग्धसम्भवः स्नेहः । तैल' वीजसम्भवः स्नेहः । वसा हृदयस्थमेद एव स्न ेहः । मज्जा जान्वस्थिमध्यगो धातुविशेषः स्त्रहरूप एव । स्नेह इति महास्नेह उद्देशे तदुक्तेः । इति नामभिरुक्त्वा कर्मभिरुपदिशति, पानेत्यादि । - पान द्रवद्रव्यगलाधःकरणव्यापारः। अभ्यञ्जनं सर्व्वाङ्ग' व्याप्य स्त्र हलेपनानुकूलव्यापारः । वस्तिश्च पुटकस्तत्कृतत्वादास्थापनानुवासने वस्तिशब्देनोच्येते । तान्यर्थः प्रयोजनं तं तथा । नस्यार्थञ्च नस्यं नासिकायां न्यस्याकृष्यते यत् तत्, तदथञ्च । योगत एव तत्तद्रोगहरद्रव्याणां कल्पनया संयोगत एव न त्वकल्पनया वाप्ययुक्तितश्च । यत् तु "सर्पिरादिकश्चतुर्व्विधः स्नेहः पानादिचतुब्विधप्रयोगत एव दृष्ट इत्यर्थः तन्न, कैवल्येऽतिदोषापहत्वाभावात्, सर्पिहि कफ' तैलं हि पित्तं वर्द्धयति ।
तेषां कर्माणिग्राह, स्नेहना इत्यादि । स्त्रं हयन्तीति स्नेहना रौक्ष्यापहरणानुकूलव्यापारः स्न ेहनम् । जीवना इति जीवयन्ति आयुर्वेदयन्तीति जीवनाः । शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसंयोगस्य कालवैशिष्ट्यातिशयानुकूलव्यापारो जीवन', तादृशकालवैशिष्टय जीवधात्वर्थः । वर्ण्या वर्णाय हिता वर्णजनका इत्यर्थः । बल' सामर्थ्यम्, उपचयो देहपुष्टिस्तयोर्वर्द्धना बलवर्द्धकत्वेन वृष्यत्वमपि ख्यापितम् । स्नेहा एते सर्पिरादयश्चवखारो हि यस्मात् योगतश्च आरग्वधस्य यद्यपि सुश्रुते पत्र प्रधानमुक्तं तथापीह फलं प्रधानतमं ज्ञेयम् । धामार्गवेत्यादिना पञ्चकर्म्मविनियोग उच्यते । नस्तः प्रच्छंर्द्दन इति शिरोविरेचने ॥ ४० ॥
चक्रपाणि: - महास्नेहेषु सर्पिरादौ पठितं प्राधान्यात्, वचनं हि " नान्यः स्नेहस्तथा कश्चित् संस्कारमनुवर्त्तते । यथा सर्पिरतः सर्पिः सर्व्वस्नेहोत्तमं मतम् ॥ ४१ ॥

Page #211

म अध्यायः] सूत्रस्थानम् ।
१६६ सौवर्चलं सैन्धवञ्च विड़मौद्भिदमेव च। सामुद्रण सहैतानि पञ्च स्युलवणानि च ॥ स्निग्धान्युष्णानि तीक्ष्णानि दीपनीयतमानि च ।
आलेपनार्थे युज्यन्ते स्नेहस्वेदविधौ तथा। अधोभागोड़ भागेषु निरूहेष्वनुवासने ॥ अभ्यञ्जने भोजनार्थे शिरसश्च विरेचने । शस्त्रकर्मणि वर्त्यर्थमञ्जनोत्सादनेषु च।
अजीर्णानाहयोर्वाते गुल्मे शूले तथोदरे॥ ४२ ॥ विहिता वातपित्तककापहा वातादीनां वैषम्यहारका न तु केवलास्तस्मात् स्नेहनादयः स्युः। कर्माण्येतान्येषां स्निग्धखोष्णवादिभिशे यानि प्रभावाद्वा ॥४१॥
गङ्गाधरः-उद्देशक्रमात् पश्च लवणान्याह-सौवच्चलमित्यादि। यद्यपि “सैन्धवं लवणाना"मिति वचनात् सैन्धवं सर्चलवणश्रेष्ठं, तथापि सौवर्चलस्यातिरोचकवादग्रेऽभिधानम् । औद्भिदमुत्कारिकेति लोके शाम्भरीत्यन्ये । सामुद्रं करकचमिति लोके। अपराणि लवणानि ह्यस्मिंस्तन्त्रे प्रायो न प्रयोक्तव्यतयोपदेक्ष्यन्ते। इति नामभिरुक्तानि।
तानि कम्मभिरुपदिशति-स्निग्धानीत्यादि। स्निग्धानि आप्यखात्, उष्णानि आग्ने यखात्, तथा तीक्ष्णानि दीपनीयतमानि च वह्निवद्धनेषु श्रेष्ठानि चेत्यर्थः।
वातादिहरणकर्मार्थ प्रयोगविधिमाह--आलेपनार्थ इत्यादि। स्नेहस्वेदविधौ स्नेहकम्मणि स्वेदकर्मणि च। अधोभागोद्ध भागेषु विरेचने वमने च, निरूहेष्वास्थापनेषु, अनुवासने स्नेहवस्तिकर्मणि, अभ्यञ्जने साङ्ग वाप्य स्नेहादिम्रक्षणक्रियायां, भोजनार्थे भोज्यद्रव्यसंस्कारार्थ, शिरसश्च विरेचने नस्यकर्मविशेषे, शस्त्रकर्मणि, वत्तार्थम् आनाहादौ फलवताथम्, अञ्जनेषु नेत्राञ्जनयोगेषु, उत्सादनेषु उद्वत्तनेषु च, अजीर्णे चतुर्विधे,
चक्रपाणिः-लवणेषु यद्यपि सैन्धवं प्रधानं यतो वक्ष्यति "सैन्धवं लवणानाम्" इत्यग्नाधिकारे, तथापि सौवचलस्य रोचनत्वप्रकर्षात् तथा सैन्धवमनु प्राधान्याख्यापनार्थमित्यग्रे पाठः ।

Page #212

२००
चरक संहिता |
उक्तानि लवणान्युद्धं मूत्राण्यष्टौ निबोध मे । मुख्यानि यानि ष्टानि सर्वाण्या यशासने | अविमूत्रमजामूत्र गोमूत्र माहिषञ्च यत् । हस्तिमूत्रमथोष्ट्रस्य हयस्य च खरस्य च ॥ ४३ ॥ उष्णं तीक्ष्णमथोऽरुक्षं कटुकं लवणान्वितम् । मूत्रमुत्सादने युक्तं युक्तमालेपनेषु च ॥ युक्तमास्थापने मूत्र' युक्तञ्चापि विरेचने । स्वेदेष्वपि च तद्युक्तमाना हेण्वगदेषु च ॥ उदरेष्वथ चार्शःसु गुल्म कुष्ठकिलासिषु । तद्युक्तमुपनाहेषु परिषेके तथैव च ॥
[ दोर्घञ्जीवितीयः
आना विविबन्धव्याधी, वाते वातव्याधौ, गुल्मे, शूले तथोदरे, युज्यन्ते पञ्च लवणानि इत्यन्वयः । स्वस्वप्रभावात् ॥ ४२ ॥
गङ्गाधरः- उपसंहरति, उक्तानीत्यादि । - क्रमिकखान्मूत्राणयष्टशवाह - ऊर्द्ध - मित्यादि । बहूनि मूत्राणि सन्ति तेषु मुख्यानि यान्यष्टौ मूत्राणि तान्युपदिष्टान्यायेण तान्येव मत्तो निवोध । अवीत्यादि । अविमेषी तस्या मूत्र', महिष्या इदं माहिषम् ॥ ४३ ॥
गङ्गाधरः- एषां सामान्यतो गुणानाह, यद द्वारेण कर्माणि कुर्व्वन्ति । उष्णमित्यादि । अरुक्षं स्निग्धं लवणान्वितं कटुकं लवणानुतिक्त प्रभावात् । प्रयोगप्रकार माह – मूत्रमित्यादि । उत्सादने मूत्रमष्टविधमूत्रम् उद्वत्तेने युक्तं प्रयुक्तम्, आलेपने प्रलेपे, आस्थापने निरूहवस्तौ, विरेचनेऽधोभागहरणे, स्वेदेष्विति कुम्भीस्वेदादौ, आनाहेषु मलविबन्धव्याधिषु, अगदेषु चेति योगत एवागदभैषज्यविधौ युक्तम्, उदरेषु वातादिजेषु, अर्शःसु षट्सु, गुल्मेषु पञ्चसु, कुष्ठेष्वष्टादशसु, किलासिषु किलासरोगिषु पुरुषेषु अर्थात् किलासरोगेषु । औविदं औत्कारिकालवणं, केचित् शाम्भरिलवणमाहुः, सामुद्र दक्षिणसमुद्रभवं करकच इति ख्यातं, अभ्यञ्जन इति स्नेहाभ्यङ्ग, वर्त्तयर्थमिति फलवर्त्तनाद्यर्थम् ॥ ४२ ॥
चक्रपाणिः – अवमूत्रमित्यादौ स्त्रीमूत्रमेव प्रशस्तं लिङ्गपरिग्रहाद्दर्शयति, यतः स्त्रीणां लघ्वङ्गवात् मूलमपि लघु वचनं हि " लाघवं जातिसामान्ये स्त्रीणां पुंसाञ्च गौरवम्” इति । यत्तस्यते

Page #213

१ अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् । दीपनीयं विषन्नञ्च क्रिमिन्नञ्चोपदिश्यते । पाण्डुरोगोपसृष्टानामुत्तमं & सर्व्वथोच्यते ॥ श्लेष्माणं शमयेत् पीतं मारुतञ्चानुलोमयेत् । कर्बेत् पित्तमधोभागमित्यस्मिन् गुणसंग्रहः ॥ सामान्येन मयोक्तस्तु पृथकत्वेन प्रवक्ष्यते ॥ ४४ ॥
विमंत्र सतिक्तं स्यात् स्निग्धं पित्ताविरोधि च ॥ आज कवायमधुरं पथ्यं दोषान् निहन्ति च ।
एषु रोगेषु यथोपयुक्तं तदाह - तद् युक्तमित्यादि । उपनाहे उष्णबहलोपदेहे, परिषेके अवगाहधौतादिरूपेण चकारात् पानादौ योगेषु च । प्रलेपसाध्ये व्याधिमात्रे विहितत्वख्यापनार्थमुपनाहेष्वित्युक्तं परिषेकसाध्यव्याधिसामान्ये विहितखख्यापनार्थ परिषेकेष्वित्युक्तम् । दीपनीयं वह्निदीपनं, विषधमिति केवलमेव सूत्रं विना द्रव्यान्तरयोगेण विषहरं, तेनागदेषु यौगिकत्वेऽपि न पौनरुक्तम् । क्रिमिघ्नमिति प्रभावात् कटुत्वाद्वा । पाण्डुरोगोपसृष्टानां सव्वथैव पानाहारभेपजादिकल्पनया उत्तमम् । श्लेष्माण शमयेदुष्णतीक्ष्णकटुकत्वात् । पीतमिति प्राधान्यात् पानतो गुणकथनं, पीतं च मारुतमनुलोमयेत् उष्णरुक्षलवणत्वात् ऊर्द्ध तिर्य्यक् च गामिन' बातम् अधोगमयेत् । पीतञ्च मूत्र पित्तमधोभागं कर्णेत् । यत् तु " यत् पित्तमधोभाग' तत् पित्तं कर्पेत् न तु गमित्युच्यते” तन्न; मूत्रसामान्यस्य वैरेचनिकत्वात् । अधोभागेन कषेणत्वस्यानुभवसिद्धत्वात् । उपसंहरति, इतीत्यादि । - अस्मिन् तन्त्रे इति गुणसंग्रहः सङ्घ पेण गुणोपदेशः मूत्राणामष्टानां सामान्येन मयोक्तः, स च पुनः पृथक्त्वेन प्रवक्ष्यते प्रत्येकं विशेषरूपेण प्रवक्ष्यते ॥ ४४ ॥
२०१
गङ्गाधरः - तद् यथा तदाह - अविमूत्रमित्यादि । सतिक्तमीषत्तिक्तान्वितलवण सरुक्षञ्च स्निग्धं चात एव पित्ताविरोधि । सामान्यत : उष्णतीक्ष्ण
शम्भ चोच्यते इति चक्रपाणिष्टतः पाठः ।
२६
पुंसां मूत्र शुकसम्बन्धात् गुरु, तन्न, शुक्रसम्बन्धस्य स्त्रीणामपि शुक्रवत्व ेन तुल्यत्वात्, वचनं . हि "यदा नारी च नार्य्या च मैथुनायोपपद्यते । मुञ्चतः शुक्रमन्योऽन्यमनस्थिस्तन जायते ॥"

Page #214

२०२ चरक-संहिता।
( दोघीवितीयः गव्यं समधुरं किञ्चिददोषघ्न क्रिमिकुष्ठनुत् ॥ कण्डूलं शमयेत् पीतं सम्यग्दोषोदरे हितम् । अर्श शोफोदरनन्तु सक्षारं माहिषं सरम् ॥ हास्तिकं लवणं मूत्र हितन्तु क्रिमिकुष्ठिनाम् । प्रशस्तं बद्धविणमूत्र-विषश्लेष्मामयार्श साम् ॥ सतिक्तं श्वासकासन्नमर्शोन्न चौष्ट्रमुच्यते ।
वाजीनां तिक्तकटुकं कुष्ठवणविषापहम् । लवणत्वेऽपि स्निग्धखात् पित्तेऽस्याविरोधो हासद्धिजनकताभावोऽस्यास्तीति मित्ताविरोधि । न तु वृद्धं पित्तं न विरोद्ध शील' यस्येति पित्ताविरोधि, पित्तशमकवालाभा । एतच्च प्रभावात् । __ आजमित्यादि। अजामूत्रं कपायमधुरं कषायानुमधुर सामान्यतो लवणं समकषायमधुरं वा सामान्येन लवणान्वितकटुकञ्च, पथ्यं स्रोतोहितं, दोषांस्त्रीन् निहन्ति च प्रभावात् ।
गव्यमिति। गोमूत्र प्रकरणात् समधुर किश्चित् लवणान्वितकटुकं किश्चिन्मधुरयुक्तं त्रिदोषघ्न क्रिमिकुष्ठनुस् । कण्डूल शमयेत् पीतं सम्यक् शमयेदित्यन्वयः । दोषोदरे वातादिजोदरे हितं न तु दुष्टोदरे हितं प्रभावात् ।
माहिषमूत्रकम्पेंगुणावाह-अर्श इत्यादि। शोफेन जातमुदरं शोफोदरं, शोफश्वोदरश्च तत्तथा वा हन्ति इति शोकोदरनं प्रभावात् । समारं लवणान्विततिक्त क्षारान्वितम् ।।
हास्तिकमिति । हस्तिन्या मूत्रं लवण लवणप्रधानतिक्तं पुनलवणग्रहणात् । बद्धविण्मूत्रविषश्लेष्मामयाशंसां प्रशस्तं प्रभावात् ।
औष्ट्रमूत्रस्य गुणकर्मणी आह-सतिक्तमित्यादि। सतिक्तमिति पुनरुक्त्या ईषत्तिक्तमीपल्लवणम। _ वाजीनामश्वानां तिक्तकटुकम् अत्र कटुशब्दो न तिक्ते, तिक्तस्य पुनरुक्त्या ईपल्लवमातितिक्तमध्यकटकम । कुष्ठवणविवापहवं प्रभावात् । इत्यादि। नपुंसकमूत्रन्तु अमङ्गलत्वान्न गृह्यते। अगदेष्वित्यनेनागदप्रयोगयौगिकत्वं । विषामित्यनेन च केवलस्यैव विषहन्तृत्वमिति न पौनरुक्तं च । शर्म चोच्यत इति आरोग्य

Page #215

१म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
खरमूत्रमपस्मारोन्मादग्रहविनाशनम् ॥ इतीोक्तानि मूत्राणि यथासामर्थ्ययोगतः ॥ ४५ ॥ अथ चीराणि वक्ष्यन्ते कर्म्म चैषां गुणाश्च • ये n अवीचीरमजानीरं गोक्षीरं माहिषञ्च यत् । उष्ट्रीणामथ नागीनां बडवायाः स्त्रियास्तथा ॥ ४६ ॥ प्रायशो मधुरं स्निग्धं शीतं स्तन्यं पयो मतम् । प्रीणन वृंहणं वृष्यं मेध्यं बल्यं मनस्करम् ॥
२०३
खरमूत्रमिति गद्दभमूत्रम्, अपस्मारोन्मादग्रहाणां विनाशनम् । अत्र ग्रहा देवादयः स्कन्दादयश्च । उन्मादो दोषोन्मादो दोषभूतोभयरूपो वा । ग्रहाः स्कन्दादयोsर्कादयश्च न ज्योतिषा: 1 अत्र रसानुक्त्या सामान्यात् लवणान्वितकटुकं बोध्यम् । एषां यथास्वगुणकर्म्म सम्भारस्तु यथास्वाहारविहारादिभिस्तथात्वेन कोष्ठाग्न्याशय महिनाभिनिव्वर्त्तते ।
उपसंहरति-- इतिहोक्तानीत्यादि । यथासामर्थ्ययोगतः यथाशानबलेनेत्यर्थः । एतेनोपदेष्टुरेषां गुणान्तराज्ञानं नोन्नेयम् । उक्तेनैव शिष्याणां प्रयोक्त' सामथ्यंयोगात् ॥ ४५ ॥
गङ्गाधरः -- क्रमिकत्वात् क्षीराण्यांह - अथ क्षीराणीत्यादि । क्षीराणीति नामतः । एषां कर्म्मच गुणाश्च ये ते वक्ष्यन्ते । कानीत्याह - अवीक्षीरमित्यादि । नागीनामिति हस्तिनीनां, बड़वाया इति अश्व्याः, स्त्रिया इति मानुष्याः, प्रकरणात् क्षीरमिति शेषः । न तु अवीक्षीरमित्युत्तरपदेन सहावयोवृत्तिशब्देकदेशेनान्वयाव्युत्पन्नखात् ॥ ४६ ॥
गङ्गाधरः - नामतः क्षीराण्युक्त्वा गुणकम्मेणी आह- प्रायश इत्यादि । सामान्येन क्षीरगुणकम्पणी बोध्ये । यथाक्रमं क्षीरगुणमित्यनेन पृथक् रूपसुखकत्वात्, अधोभागमिति अधोमार्गेण पित्तं कर्षेत्; किंवा यदेवाधोगत पितं तदेव विरेचयति नो गम् । यथासामर्थ्ययोगत इति यादृशः शक्तियोगो मूत्राणां तथा ॥ ४३-४५ ॥
चक्रपाणिः - प्राग्रशो मधुरमिति प्राधान्येन मधुरं, तेन क्षीरमुष्टीणामीषलवणं तथा छागं कषायमित्यादौ रसान्तरस्याप्राधान्येनानुबन्धोऽपि क्षीरे भवतीति दर्शयति- प्रायश इति । वृंहणं स्निग्धमित्येताभ्यां तथा शीतमित्यनेन च सम्बध्यते तेनोष्ट्रस्य रूक्षोष्णत्वाभिधानं न विरोधि । स्तन्यमिति स्तन्यवृद्धिकरं, मनस्करमिति प्रभावादेव ओजस्करत्वाच्च ओजोवृद्धया हि तदनु

Page #216

२०४
चरक संहिता ।
و.
.
जीवनीयं श्रमहरं श्वासकास निवर्हणम् । हन्ति शोणितपित्तञ्च सन्धानं विहतस्य च ॥ सर्व्वप्राणभृतां सात्म्यं शमन शोधन तथा । तृष्णानं दीपनीयञ्च श्रेष्ठं चीणचतेषु च ॥ पाण्डुरोगेऽम्लपित्ते च शोषे गुल्मे तथोदरे । अतिसारे ज्वरे दाहे श्वयथौ च विधीयते ॥ योनिशुक्रप्रदोषे च मूत्रषु प्रदरेषु च । पुरीषे ग्रथिते पथ्यं वातपित्त विकारिणाम् ॥
पृथक् क्षीराणां गुणकर्म्मणी वक्ष्यमाणे इति वक्ष्यमाणत्वात् । प्रायश इत्यनेन न स्त्रीक्षीरादौ सलवणत्वादिकञ्च बोध्यम् । शीतं वीय्यतस्तेन - पित्तं नाशयति, स्निग्धमधुरत्वाभ्यां वातं हन्ति त्रिभिः कफ वर्द्धयति । स्तन्यं स्तन्याय हितं स्तन्यजननमित्यथः । पय इत्यष्टविधमेव पयो मधुरस्निग्धशीतगुणं स्तन्यजननादिक्रियं प्रभावात् । प्रीणनं प्रीतिकरं वृंहणं देहपुष्टिकरं, वृष्यं शुक्रहितं मेध्यं मेधाहितं, बल्यं बलहितं, मनस्करं सुमनस्कताकरं मनोऽनुकूलमित्यर्थः । जीवनीयं जीवनहितमायुवर्द्धनमित्यर्थः । हन्ति शोणितपित्तञ्च रक्तपित्तरोगमित्यर्थः । सन्धानं विहतस्य चेति भग्नस्य संयोगकरणम् । सर्व्वप्राणभृतां सात्म्यमिति यथासम्भवजातीनां शैशवप्रभृतिस्तन्यपानेनैव जीवनात्, न सर्व्वप्राणभृतां सात्म्यं पक्षिकीटादीनां तदभावात् । परन्तु सजातीयविजातीययावद दुग्धं सर्व्वेषां स्वस्थानां प्राणिनां सात्म्यं स्यात् पीतमात्मना सकीभावः स्यादित्यर्थः । शमनं संशमनं, शोधन मलदोषहरण, तृष्णाघ्न',
नष्ठ क्षीणक्षतेषु च क्षीणवत्सु क्षतवत्सु चेत्यथः । प्रीणनत्वात् 'हणत्वात् दृष्यत्वात् बल्यत्वादित्यादि । पाण्डुरोगे इत्यादिना विधीयते इत्यन्तेनान्वयः । योनिशुक्रप्रदोषे च योनिदोषे शुक्रदोषे च । मूत्रेषु चेति विधायिनो मनसोऽपि स्वकर्म्मसामर्थ्यं स्यात्, एतदेव च नित्यस्येह मनसः करणं यन्मनसः प्रकर्षबुद्ध पत्कर्षादिगुणकरणम् । हन्ति शोणितपित्तमिति अवस्थाविशेषापन्नमेव शोणितपित्तं हन्ति, वचनं हि "कषाययोगैर्विविधैर्यथोक्त दप्तऽनले इलेप्मणि निज्जिते च । यद्रक्तपित्तं प्रशमं न याति तत्रानिलः स्यादनु तत्र कार्य्यम् ॥ छागं पयः स्यात् परमं प्रयोगे गव्यं शृतं पञ्चगुणे
[ दीर्घञ्जीवितीयः

Page #217

१म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
नस्यालेपावगाहेषु वमनास्थापनेषु च । विरेचने स्नेहने च पयः सर्व्वत्र युज्यते ॥ यथाक्रमं नीरगुणानेकैकस्य पृथक् पृथक् । अन्नपानादिकेऽध्याये भूयो वच्याम्यशेषतः ॥ ४७ ॥ अथापरे यो वृक्षाः पृथग् ये फलमूलिभिः । स्नुकरमन्तकास्तेषामिदं कर्म्म पृथक पृथक ॥
चकारात् दुष्टेष्वित्यर्थः । प्रदरेषु चेति चकारः प्रत्येकप्राधान्यार्थः । पुरीषग्रथि ग्रन्थिलीभूते पथ्यं वातपित्तविकारिणां मधुरत्वात् स्निग्धत्वाच वातरोगिणां ताभ्यां शीतत्वाच्च पित्तरोगिणां पथ्यं सुतरां तेभ्यो न क कविकारिणां पय्यम् । एतेन श्वासकासादिविशेषव्याधौ च व्याधिहरत्वेन बोध्यं न तु दोषहरत्वेन । प्रयोगार्थं कल्पना विधिमाह - नस्येत्यादि । सव्र्व्वत्र युज्यते इति अनुक्तानुवासनादिसंग्रहार्थम् ।
२०५
1
सामान्यतो दुग्धगुणकर्मणी अभिधाय प्रत्येकं वक्तुमुचितत्वेनाहयथाक्रममित्यादि । क्षीरगुणानिति गुणशब्दन समानाश्रयत्वात् द्रव्यापेक्षया गुणीभावाच्च गुणकम्पभयमुपलक्ष्यते अन्नपानादिकेऽध्यायेऽत्रैव सूत्रस्थाने वक्ष्यमाणे ॥ ४७ ॥
.
गङ्गाधरः- उद्देशक्रमप्राप्तानि अष्टावेव पयांसि चेत्यस्यानन्तर शोधनार्थाच षड् वृक्षा इत्युक्तं, तान् वृक्षान् फलमूलिलाभावेऽपि क्षीरत्वक्प्रयोगार्थं पृथगुक्तान् क्षीरत्वसामान्यात् त्रीनुपदिशति - अथेत्यादि । अथोद्दिष्टपयोनिरूपणानन्तरमुद्दिष्टेषु षट्सु वृक्षेषु मध्ये त्रयो येऽपरे फलमूलिभिरक्षाः । ननु ते किं
जले वा ।” एवञ्च यदुच्यतेऽधोभागे रक्तपित्ते सरत्वात् श्रीरमयौगिकम्, ऊद्ध गे च कफक' तयाऽयौगिकमिति तन्निरस्तं । सर्व्वप्राणभृतां सात्म्यम् इत्यत्र सर्व्वशब्दश्चिकित्स्यतया प्रकृतसर्व्वमनुष्येष्वेव वर्त्तते, तेन क्षीरस्य संस्व ेदजादिप्राण सात्म्यत्वं नोद्भावनीयं, किंवा सर्व्वशब्दोऽयं भूरिवचनः ॥ ४६॥४७॥
चक्रपाणिः - फलमूलिभिरिति पृथक शब्दयोगादपादाने तृतीया । अश्मन्तको मालुयासदृशपतो वृक्षः ॥ ४८ ॥

Page #218

२०६ चरक-संहिता।
दीर्घजीवितीयः वमनेश्मन्तकं विद्यात् स्नुहीक्षीरं विरेचने । क्षीरमर्कस्य विज्ञयं वमने सविरेचने ॥४८॥ इमांस्त्रीनपरान् वृक्षानाहुर्येषां हितास्त्वचः । पूतीकः कृष्णगन्धा च तिल्वकश्च तथा तरुः ॥ विरेचने प्रयोक्तव्यः पूतीकस्तिल्वकस्तथा। कृष्णगन्धा परीसर्प शोथेष्वर्श:सु चोच्यते ॥ दद्रु विद्रधिगण्डेषु कुष्ठेष्वप्यलजीषु च ।
षड़ वृक्षान् शोधनानेतानपि विद्याद्विचक्षणः ॥ ४६॥ षोडशमलिनीनामेकोनविंशतिफलिनीनां मध्ये फलिनो वा मूलिनो वा इत्याह-पृथग ये फलमलिभिरिति । फलिनीभ्यश्च मूलिनीभ्यश्च पृथक भिन्ना ये'षड़ वृक्षाः शोधनार्था उक्तास्तेष्वपरेऽन्तर्गतात्रयो वृक्षा ये स्नुह्याश्मन्तकाः सुधाक्षाकन्दाख्यटक्षपाषाणभेदिनामकक्षास्तेषामिदं कम्मे पृथक् प्रत्येक शृणु। तद यथाह-वमनेऽश्मन्तकमित्यादि। अश्मन्तकं पाषाणभेदिनः क्षीर', स्नुहीक्षीर विरेचने स्पष्टम् । क्षीरमर्कस्येत्यादि सविरेचने वमने इति उभयतोभागहरणे॥४८॥
गङ्गाधरः - त्रीनुपसंहत्यापरांस्त्रीनुपर्दष्टुमाह-इमानित्यादि । इमानिति क्षीरिणो वृक्षांस्त्रीन, अपरानिति क्षीरिभिन्नान्, शोधनार्थान् त्रीन् वृक्षान् आहुयेषां खचो वल्का हिताः। तानाह-पूतीक इत्यादि। पूतिकः करञ्जः, कृष्णगन्धा शोभाञ्जनः, तिल्वको लोघ्रस्तरुरिति विशेष्यः। एषां वचोऽर्थादेव बोध्यम् । इति नाम्नोक्तिः। कण्यिाह-विरेचने इत्यादि । पूतीकतिल्लकवचौ विरेचनार्थे प्रयोक्तव्ये। कृष्णगन्धा परीसर्प शोथेष्वर्शःसु दद्रुविद्रधिगडेषु कुष्ठेष्वलजीषु दोषशोधनार्थ प्रलेपनादिविधिना प्रयोक्तव्या। उपसंहरतिषड् वृक्षानित्यादि। शोधनानेतानित्युक्त्या कम्मभिरुक्तिबोध्या॥४९॥
चक्रपाणिः-पूतीकः कण्टकीकरञ्जः, तिल्वको लोध्रः, तथा तरुरिति विशेषणेन पट्टिकालोभ्रं व्युदस्यति, शावरलोध्रन्च महाप्रमाणं तरुशब्दयोग्यं ग्राहयति, किंवा तरुविशेषणं बालं लोधं व्युदस्यति । षड् वृक्षान् शोधनानित्यत्र यद्यपि कृष्णगन्धायाः पञ्चकम्मण्यनभिधानात् न शोधनत्वं

Page #219

२०७
१म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
इत्युक्ताः फलमूलिन्यः स्नेहाश्च लवणानि च । मूत्र क्षीराणि वृक्षाश्च षड् ये दृष्टाः पयस्त्वचः ॥ ५० ॥ ओषधीर्नामरूपाभ्यां जानते ह्यजपा वने ।
विपाश्चैव गोपाश्च ये चान्ये वनवासिनः ॥ ५१ ॥ न नामज्ञानमात्रेण # रूपज्ञानेन वा पुनः । ओषधीनां परां प्राप्ति कश्चिदवेदितुमर्हति ॥
1
गङ्गाधरः- पुनर्वसु निदर्शित फलिन्यादिद्रव्याण्युपसंहरति- इत्युक्ता इत्यादि । - इतिशब्दः समाप्तौ । फलमूलिन्य इति फलिन्य एकोनविंशतिमू लिन्यः षोड़श । स्न ेहा महास्त्र हाश्चत्वारः । पञ्च लवणानि । मूत्रमष्टकम् | क्षीराणि चाष्ट | garer शोधनार्थाः षट, येषां दृष्टाः पयस्त्वचः । पयश्च त्वक् च प्रयोक्तव्यतया येषां ते पयस्त्वच इति । इति पुनर्व्वमुनिदर्शिता ये उद्दिष्टास्ते समाप्तप्रा नामगुणकर्म्म.भिरुक्ता भवन्तीत्यर्थः ॥ ५० ॥
गङ्गाधरः- ननु कथं नामगुणकम्मभिरुपदिष्टा नान व उपदिश्यन्तामित्यत आह - ओषधीरित्यादि । नामरूपाभ्यां नाम्ना आख्यया येन लोके परिचीयन्ते ओषधयः, रूपेण स्वरूपमूत, वने हि यस्मात्, अजपाश्छागलपालकारछागचारका इति यावत् | अविपा मेषचारकाः, गोपा गोचारकाः, एवमन्ये ये सन्न्यास्यादयो वनवासिनस्ते नामरूपाभ्याम् ओषधीर्जानन्ति ॥ ५१ ॥
गङ्गा वरः - ताभ्यामुपदेशेन किमुपकारो भिषजां को वा तेभ्योऽजपादिभ्यो भेदस्तेऽपि ताभ्यामुपदिशन्तीति चेत्तदा भिषजो भवन्तु व्यथत्रोपदेशः स्यादित्यत आह-न नामज्ञानमात्रेणेत्यादि । - रूपज्ञानेन वा स्वरूपमूत परिचयेनापि ओषधीनां परां प्राप्तिं परमं कम्प्रभावं गुणाधिक्यश्च । एतेनाजपालकाविपालकगोपालकवनवासिनां नामरूपज्ञानं तत्त्ववित्वं भिषक्तं वा बोध्यम् । तत् पुनः कस्येत्यत आह-योगविदित्यादि । योग द्रव्यान्तरेण तथापि वाह्यलेपनेन वहिः स्थितदोषसंशोधनं बोद्धव्यं; किंवा अपिशब्दात कृष्णगन्धाया अपि शोधनत्वमपि सूच्यते ॥ ४९॥५०॥
चक्रपाणिः -- उस्तानामोषधीनां योगज्ञानस्य प्राधान्यं दर्शयन्नाह - ओषधीरित्यादि : परां प्राप्तिमित्युत्कृष्ट ं व्याधिशरीराद्यपेक्षं सम्यग्योगं, योगो व्याधिशरीराद्यपेक्षया सम्यग् योजना भेषजस्य । सर्व्वथेति नामरूपयोगैः । योगमेव विशिष्ट दर्शयन्नाह - योगमित्यादि । देशकालोपपादितमिति
* रूपमात्र णेति वा पाठः ।

Page #220

२०८
चरक संहिता |
योगविन्नामरूपज्ञस्तासां तत्त्वविदुच्यते । किं पुनर्यो विजानीयादोषधीः सर्व्वथा भिषक् ॥ ५२ ॥ योगमा सान्तु यो विद्याद देशकालोपपादितम् । पुरुषं पुरुषं वीक्ष्य स विज्ञे यो भिषक्तमः ॥ ५३ ॥ यथा विषं यथा शस्त्र यथाग्निरश निर्यथा । तथैौषधमविज्ञातं विज्ञातममृतं यथा ॥ ५४ ॥
[ दीर्घञ्जीवितीयः
कर्म्मगुणाभ्यां निरूप्य मेलन प्रयोगं वा यो वेत्तिस योगवित् । आसामोषधीनां नामरूपज्ञः सन्नेव यो योगवित् स चौषधीनां तत्त्वविदुच्यते याथार्थ्यावेत्ता निद्दिश्यते । तत्रापि विशेषमाह - किं पुनरित्यादि । किन्तु यो जनः सर्व्वथा प्रतिपुरुषावेक्षणपूर्वकदेशकालोपपादितयोगशान' विना नामरूपगुणरसवीय्य विपाकप्रभावशानपूर्वक द्रव्यान्तरसंयोगं तथा रोगानुसारतः प्रयोगश्च ओषधीनां जानीयात् स भिषगुच्यते । तत्रापि विशेषमाहयोगमित्यादि । - तु पुनर्यो जनः पुरुष पुरुष वीक्ष्य प्रतिपुरुषं देहबलप्रकृतिसत्त्वसात्म्यदोषवलव्याधिबलाग्निवलवयोऽनुसारपूर्वकमासामोषधीनां नामरूपे अभिजानन् देशविशेषकालविशेषर्त्तु विशेषाभिज्ञानपूर्वकं मात्रयोपकल्पा द्रव्यान्तरेण संयोज्य वा कषायादितोऽप्युपकल्पा पानादिविधया योग' प्रयोगं विद्यात् स भिषक्तमो भिषक्षुत्तमो ज्ञेय इत्युथः । एतेन नामरूप मात्राणामजपादीनां तत्त्ववित्त्वभिषक्वभिषक्तमत्वानि न भवन्ति । एवं वनेऽजपादीनां नामरूपज्ञत्ववचनेन नामरूपानभिज्ञानात् पुरुषाणां तैर्नामरूपपरिचय विधेय इति ज्ञापितं भवति । उक्तञ्च सुश्रुते भूमिप्रविभागविज्ञानीयेऽध्याये सूत्रस्थाने" गोपालास्तापसा व्याधा ये चान्ये वनचारिणः । मलाहाराश्च ये तेभ्यो भेषजव्यक्तिरिष्यते ॥” इति ।। ५२-५३ ॥
गङ्गाधरः । —ननु द्रव्यं स्वप्रभावादेव व्याधिं शमयेत् कथमोषधीनां तत्त्वाfor arrai भवतीत्याकाङ्गायामोषधीनां तत्त्वाद्यनभिज्ञायां दोषमाह - देशकालकृतं पुरुषं पुरुषं वीक्ष्येति वीप्सायां प्रतिपुरुषं प्रकृत्यादिभेदेन योगस्य प्रायो भेदो भवतीति दर्शयति । पुरुषशब्देन चेतनामात्रयोगिपुरुषोऽभिप्र ेतः ॥ ५१-५३ ॥
चक्रपाणिः- योगस्य औषधज्ञानाधीनत्वात् औषधाज्ञानस्य महानथकारितां बहुभिईन्तैदेशयति-यथा विषमित्यादि । विषादिबहुदृष्टान्तेनाज्ञातं भेषजं किञ्चिद्विषवत संज्ञानाशं कृत्वा

Page #221

म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
२०६ औषध एनभिज्ञातं नामरूपगुणैस्त्रिभिः । विज्ञातमपि दुर्युक्तमनायोपपद्यते॥ योगादपि विषं तीक्ष्णमुत्तमं भेषजं भवेत् ।
भेषजं वापि दुर्युक्त तीक्ष्णं सम्पद्यते विषम् ॥ ५५ ॥ यथा विपमित्यादि। विषशस्त्राग्निवजाणां सद्यःप्राणहरणवेन दृष्टान्तल वोध्यं ; दृष्टान्तबाहुल्य शिष्टानां सुखबोधार्थ स्तुत्यर्थश्च। औषधमोषधीमय' तत्कल्पितविकार वा। ऑपधीपदं जाङ्गमौद्भिदपार्थिवद्रव्यवाचक' बोध्यम् । अविज्ञातं, विज्ञातमित्युभयत्र, नामरूपगुण कम्भेभिरिति शेषः । अमृतमिति जरामरणादिहरखेन दृष्टान्तः ॥ ५४ ॥
गङ्गाधरः।-तत्र हेतुमाह --औषधं हीत्यादि। हि यस्मात् नामरूपगुणैस्त्रिभिव्यस्तैः समस्तैर्वाऽनभिज्ञातेन प्रयुक्तमौषधमनायाप्रयोजनाय व्यापत्तये उपपद्यते उपपन्नं भवति। अत्र गुणशब्दो गुणकर्मवाची समानाश्रयखात्। एवमस्तु नामरूपगुणस्त्रिभिर्विशातव्यं, कथं योगेनेत्याह-विशातमपीत्यादि। अपि नामरूपगुणकम्मे भिविशातमौषध दुर्युक्त मात्राकालदेशवयोवलाग्निबलायनुरूपेण सम्यग्योग विना उपयुक्त मिथ्यायोगायोगातियोगयुक्तमनर्थाय मरणान्तव्यापत्तये उपपद्यते। तस्मान्नामादिभिर्विज्ञातममृतवद्भवतीत्यर्थः।
ननु सम्यगयोगयुक्तं सम्मत्तये भवतीति प्रतिज्ञाव्याघातः सम्यगयुक्तमपि विषादिकं सद्यो हि प्राणान् हन्तीति शङ्कायामाह-योगादपीत्यादि। योगात् दोषधातुवयोवह्निवलबलशरीरप्रकृतिसत्त्वसात्म्यव्याधिबलान्यनुसृत्य द्रव्यान्तरेण संयुज्य देशकालमात्राभिः प्रयोगात् तीक्ष्णमपि विषं प्राणहरमपि उत्तमं सात्म्यं स्वस्थातुरपरायण च भेषज भिषगजितं भवेदिति, न तु प्राणहरणरूपेगानुवत्तते इत्यथः । ननु नाशकद्रव्यविकल्पितं हि दोषव्याध्युभयहरं भेषज भवति, तस्य च दुयोगेण किमस्तु वा दुय्योग इत्यत आह-भेषज वापीत्यादि। विषमिति प्राणहरवेन विषवत् ॥५५॥ मारयति, किञ्चिञ्च शस्त्रवत् मर्मच्छदं कृत्वा मारयति, किञ्चिच्चाग्निवत् स्फोटादिकं कृत्वा मारयति, किम्चिच्चाशनिवत् सद्यो मारयति। नामरूपगुणैरित्यनेन त्रित्वे लब्धे पुनस्त्रिभिरिति वचनं एकैकज्ञाननिषेधार्थ, तेन त्रिभिरेव मिलितैतिं भेषजं प्रशस्तमिति दर्शयति । योगं स्तौति-योगादपीत्यादि। विषञ्च सम्यगयोगात् भेषजं भवतीति "विषस्य तु तिलं
२७

Page #222

२१०
चरक-संहिता। दाङ्गोवितायः ; तस्मान्न भिषजा युक्त युक्तिवाह्य न भेषजम् । धीमता किञ्चिदादेयं जीवितारोग्यकानिणा ॥ कुर्यानिपतिती मूद्धि सशेषं वासवाशनिः । सशेषमातुरं कुर्य्यान्न त्वज्ञमतमोषधम् ॥ ५६ ॥ दुःखिताय शयानाय श्रदधानाय रागिणे ।
यो भेषजमविज्ञाय प्राज्ञमानी प्रयच्छति ॥ गङ्गाधरः। -इत्थश्च नामादिभिरविज्ञातं द्रव्यं भेषज यदि विषवम् व्यवस्थितं तदा नामादिभिरनभिज्ञातवैद्याद द्रव्यं ग्राह्य न भवति, युक्तिज्ञ न तु वैदेन निम्मितं भेषजमयुक्तिवैद्यात् ग्रहीतुने दुष्टं भवखित्याशङ्कयाह-तसादित्यादि। तस्मात् तु दुयुक्तभेषजस्यापि विषोपमखात् युक्तिवाह्य न युक्त्यनभिशेन भिषजा युक्तं भेषज युज्यते पानार्थ दीयते यत् किञ्चित् भेषज तदपि जीवितारोग्यकाङ्गिणा धीमता नादेयम्, अयुक्तिभिषक्मयुक्तमेषजस्य विषतुल्यवाभिधानेन जीवितारोग्यव्याहन्तृवात्। नन्वयुक्तिशभिपायुक्त भेषजं नारोग्याय भवतु जीवितमपि कि हन्तीत्यत आह-कुर्यादित्यादि । वासवाशनिरिन्द्रस्य वज़ः सद्यःप्राणहरो मूर्द्धनि पतितस्तं पुरुष कदाचित् सशेष कुर्यान प्राणतो हन्यात्। अझयुक्तमोपधन्तु नातुरं सशेष कुर्यात् अपि तु सव्वदैवातुरप्राणान् हन्यादिति। तस्माच्च जीवितारोग्यकाङ्क्षिणा धीमता युक्तिवाह्य न भिषजा युक्तं किञ्चिदौषध नादेयमिति योज्यम् । न खविशातमौषधमिति पाठे स एवार्थः ॥५६॥
गङ्गाधरः।-अथ युक्त्यनभिशवैद्यप्रयुक्तभेषजाग्राह्यखोपन्यासेन वैद्यस्य युक्त्यनभिज्ञानं दोषः ख्यापित इति वैद्यदोषः प्रस्तावितो भवति। तत्प्रस्तावप्रसङ्गादपरश्च वैद्यदोषमाह-दुःखितायेत्यादिभ्यां द्वाभ्यां श्लोकाभ्याम् । यो वैदः प्राशमानी प्राशमात्मानं मन्तु शीलमस्य स भेषजमविज्ञाय भेषजस्य गुणकम्माणि न शाखा, अवज्ञायेति पाठे दुःखितखादिनावशां कुवन, दुःखिताय श्रद्दधानाय रोगिणे शयानाय सुप्ताय श्रद्दधानाय वा रोगिणे प्रयच्छति, तस्य त्यक्तधर्मास्यात एव पापस्य मृत्युभूतस्य मृत्युस्वरूपस्य दुम्मतेर्वेदास्य सम्भाषणादपि स्पर्शादितस्तु तिष्ठतु नरो नरकपाती स्यात् । तदा दुःखात्तवेन निद्रार्त्तवेन च तयो रोगिणोः श्रद्धया चात्मा समर्पितो वैदयाय भवतीति विश्वासघातिखादि

Page #223

१म अध्यायः ।
सूत्रस्थानम् । त्यक्तरस्य पापस्य मृत्युभूतस्य दुर्मतेः । नरो नरकयाती स्यात् तस्य सम्भाषणादपि ॥ ५७ ॥ वरमाशीविषविषं कथितं ताम्रमेव वा । पीतमत्यग्निसन्तप्ता भविता वाप्ययोगुड़ाः ॥ न तु श्रुतवतां वेश वितः शरणागतात्। गृहीतमन्न पान वा वित्तं वा रोगपीड़ितात् ॥ ५८ ॥ feng तिमानतः स्वगुणसम्पदि ।
परं प्रयत्नमातिष्ठेत् प्राणदः स्याद् यथा नृणाम् ॥ ५६ ॥ दोषात् । एतेन वैदास्य दुःखितादिरोगिणेऽपि भेषजदानेऽवहेलनं निषिध्यते इति ज्ञापितम् ॥ ५७ ॥
गङ्गाधरः । - अथ वैदादोषोपन्यासप्रसङ्गेन वैदेव निषेधनीयमुपदिश्यापरच तत्प्रसङ्गात् वैदाप्रतिषेध्यमाह वरमाशीविषविषमित्यादि । यो वैदो वित्तार्थी चिकित्सति तेन वैदेनेत्यर्थाल्लभ्यते न तु श्रुतवतां वेशमित्यादु क्तः, तथा च। आशीविषविष सद्यःप्राणहरं कथितं वा ताम्रमेव सद्यः प्राणहरं तेन वैदेन वर पीतं दैन्यापन्नेन क्षुधातौ पूर्व्वकाले पीतम् । एवमत्यग्निसन्तप्ता वाप्ययोगुड़ा सद्यः प्राणहरा लौहगुड़िका तेन वैदेशन वरं भक्षिता यः स्वोदरभरणार्थं चिकित्सयार्थं नालभत तेन पुनः श्र तवतां वेदेऽश्रीतिनां वेशं विभ्रतः शरणागतात रोगपीड़ितादन्न पान वा वित्तं वा न तु गृहीत नागृह्यत । इदानीमपि न ग्रहीतव्यमिति ख्यापितम् । अन्यस्माच्च यस्मात् गृहीत' भवति तद्वक्ष्यते । एतेनैतदुक्त' भवति, वैद्यानामुदरभरणार्थं श्रुतवद्वे शधारिभ्यः किञ्चिदपि न ग्राह्य यदि क्षुध्या पीड़ितो वैद्यो भवति प्राणा यान्ति तदा प्राणहरद्रव्याण्यपि भुक्त्वा प्राणान् जह्यादिति ॥ ५८ ॥
गङ्गाधरः । ननु तदा भिषक् किं कुर्यादित्यत आह- भिषग्बुभूषुरित्यादि । अतो युक्त्यनभिशवैद्यतो भेषजाग्राह्यत्वात् तथाविधवैद्यप्रयुक्तोपधस्यदद्याद" इत्यादिप्रयोगे बोद्धव्यम् । न केवलमातुरेणैवाभिषजो भेषजं नादेयं किन्तु भिषजापि युक्तिवान भेषजमातुराय न देयमित्याह - दुःखितायेत्यादि ॥ ५४-५९ ॥
बिभ्रता इति चक्रपाणिधृतः पाठः ।
*
२११

Page #224

दीर्घजीवितोयः
२१२
चरक-संहिता। तदेव युक्तं भषज्यं यदारोग्याय कल्पते । स चैव भिषजां श्रेष्ठो रोगेभ्यो यः प्रमोचयेत् ॥ सम्यकप्रयोग सर्वेषां सिद्धिराख्याति कर्मणाम् । सिद्धिराख्याति सव्वैश्च गुणैर्युक्तं भिषक्तमम् ॥ ६० ॥
आतुराणां निःशेषेण प्राणहरखात् दुःखितादिव्याधितेभ्यः प्राशमानितया भेषजस्याशानेन प्रदातृवैद्यसम्भाषणस्य नरकपातनहेतुखान् श्रुतवद्वेशधारिभ्यो
नादिग्रहणप्रतिषेधाच भिषग्नुभूषुर्जनो मतिमान् बुद्धिमान् स्वगुणसम्पत्ती वक्ष्यमाणवैद्यगुणसम्पत्ती पर' श्रेष्ठ प्रयत्न स्वगुणसम्पज्जननव्यापारमातिष्ठदाश्रयेदिति ।
ननु प्रयत्नस्य परवं कि' सततानुशीलनवं किमुक्तयुक्त्यनभिशानादिबज्जन' ? न तावत्तद द्वयमित्याह-प्राणद इत्यादि ॥ ५९॥
गङ्गाधरः । -उक्तयुक्त्यनभिज्ञानादिक वर्जयित्वा स्थितो वैद्यश्चेदातुरान् न चिकित्सति, तदा तस्य कि स्वगुणवत्तया ? यदि नणां प्राणदो वैद्यः स्यात्, तदा वैद्यगुणसम्पत्तिरुच्यते इति वैद्यगुणसम्पदुपन्यासप्रसङ्गेन भेषजगुणसम्पदुपन्यस्यति दृष्टान्तच्छलेन-तदेवेत्यादि। यद भेषजमारोग्याय कल्पते क्लिप्त भवति, तदेव भेषज' युक्तं भवति ; यदि तु नारोग्याय भवति, तदाऽमृतमपि युक्त भैषज्यं न मन्यते। तथा स एव भिपजां श्रेष्ठो यो वैद्यो रोगेभ्यो वै प्रमोचयेदातुरमिति शेषः। यो वैद्यो रोगेभ्यो नादुर' मोचयेत् तस्य सर्वगुणयोगेनापि किमिति भावः।
ननु शास्त्रोदितविधिविनिर्मितमौषध' यदि नारोग्याय भवति, तदा तत् कि न भेषज' ? सव्र्वगुणसम्पन्नश्च वैद्यो यद्यातुरान् न रोगेभ्यः प्रमोचयेत् तदा स किं न वैद्यः ? इत्याशयाह-सम्यक प्रयोगमित्यादि । कर्मणां प्रयोजनलक्षणानां सिद्धिनिष्पत्तिः सर्वेषां वस्तूनां सम्यक प्रयोगमाख्याति वक्ति प्रयोजनसिद्धव सम्यक्प्रयोगोऽनुमीयते फलाभावेन पुनरप्रयोग इति फलसाधकखाभावेन तद्वस्तु न वस्तु भवति, तत्फलसाधकं हि तद्वस्तु, तत्फलासाधकञ्च तदवस्तु इति ; यथा सदपि मृदादिकं घटादिकांसाधकं घटादिरूपेणासत् । भेषजमनारोग्यकरं
चक्रपाणिः-अथ सम्यगयुक्तस्य भेषजस्य किं लक्षणं किंवा उपादेयस्य श्रेष्टवैद्यस्य लक्षणमित्याह-तदेवेत्यादि । रोगेभ्यो यः प्रमोचयेदित्यनेन च ज्ञानपूर्व भेषजप्रयोगेण रोगहारकत्व

Page #225

१म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
तत्र श्लोकाः । आयुर्वेदागमो हेतुरागमस्य प्रवत्तनम् । सूत्रणस्याभ्यनुज्ञानमायुर्वेदस्य निर्णयः ॥ सम्पूर्ण कारणं कार्ण्यमायुर्वेदप्रयोजनम् । तवश्व दोषाश्च भेषजं संग्रहेण च ॥
२१३
यत् तदभेषजमिति भावः । एवं कम्मणामारोग्यलक्षणप्रयोजनानां सिद्धिनिष्पत्तिः सर्व्वगुणैर्युक्तं च भिषकतमञ्चाख्याति भिषक्तमत्वेन लोके शापयति । आरोग्यलक्षण फलनिष्पत्तैाव वैद्यस्य सर्व्वगुणवत्ताऽनुमीयते सुतरां भिषकतमत्वेनानुमान भवति । अन्यथा तु गुणवत्ता वैद्यस्य नानुमीयते । न हि विद्यावत्तया चिकित्सकत्वेनानुमातु युज्यते, विद्यावानपि हि चिकित्सया रोगात् प्रमोचयितुं न शक्नोति इति रोगादमोचको वैद्यः सव्र्व्वगुणवानपि न वैद्य इति भावः ॥ ६० ॥
I
;
"
गङ्गाधरः- अथाध्यायान्तेऽध्यायोक्तार्थं संग्रहेणाभिधातुमाह-तत्र लोका इत्यादि । तकारस्येयं रीतिर्यत्र तूत्तार्थानधिकार्थसंग्रहाय वक्तमभिप्रति, तत्र तु तत्र श्लोकाः” इति निद्दिश्यते । यत्र तूक्तार्थं प्रमाणीकतु मिच्छति न तूक्तार्थं संग्रहीतु ं तत्र तु “भवति चात्र " तन्निद्दिश्यते इति । आयुर्वेदागम इति स्वाद भूलोके आयुर्वेदस्यागमनं दीर्घञ्जीवितमन्विच्छन्नित्यादिना तस्माच्छक्रमुपागमदित्यन्तेन श्लोकत्रयेण || हेतुरागमस्यायुव्र्वेदस्य स्वर्लोकादभूलोके आगमनस्य हेतुः कारणं, विघ्नभूता यदेत्यादिनैक श्लोकेन |०| प्रवर्त्तनमित्यागमस्येत्यनेनान्वयात् आयुर्वेदागमनस्य प्रवर्त्तनम्, तदा भूतेष्वनुक्रोशमित्यादिजीवितञ्चाप्यनश्वरमित्यन्तैस्त्रयोविंशतिश्लोकैः || ततस्तु सूत्रणमायुर्वेदस्येत्यनेनान्वयात् आयुर्वेदस्य सूत्रणम्, अथ मैत्रीपर इत्यादिसुमेधस-इत्यन्तश्चतुर्भिः श्लोकैः | | ततस्तु तत् सूत्रणस्याभ्यनुज्ञानमृषिदेवषि
101
मुच्यते, तेन यादृच्छिक सिद्धया कुवैद्यव्यवहारो न वाच्यः, यादृच्छिक सिद्धौ हि वैद्यो न रोगप्रमोक्षे कारणं किन्तु घुणाक्षरन्यायादेवागतो भेषजस्य सम्यग्योग इति ॥ ६० ॥
चक्रपाणिः - अध्यायोक्तमर्थ मध्यायान्ते संग्रहेणाभिधत्ते - आयुर्वेदागम इत्यादिना । संग्रहकथनञ्च पूर्वोक्तार्थस्य सङ्घ ेपेण ग्रहणार्थं तथा दुर्ज्ञानप्रतिषेधार्थञ्च यतो यत्किञ्चिदत्र दर्शानं स्यात् तदिह प्रतिपादितार्थत्वेनाभिधासम्बादेनावधार्यते, वचनं हि "गद्योक्तो यः पुनः इलोरर्थः

Page #226

९१४
चरक-संहिता। दीर्घजीवितोयः रसाः सप्रत्ययद्रव्यास्त्रिविधो द्रव्यसंग्रहः। मूलिन्यश्च फलिन्यश्च स्नेहाश्च लवणानि च ॥ मूत्र क्षीराणि वृक्षाश्च षड़ ये क्षीरत्वगाश्रयाः।
कर्माणि चैषां सर्वेषां योगायोगगुणागुणाः ॥ दवादिभिरभिमतलम्, श्रवा सूत्रणमर्थानामित्यादि-प्रतिष्ठां भुवि लेभिरे इत्यन्तैः सप्तभिः श्लोकैः ।। ततश्चायुर्वेदस्य निर्णय इति सप्रभेदायुर्निण्यसहितायुर्वेदस्य स्वरूपनिर्णयः, हिताहितं सुखं दुःखमित्यादि लोकयोरुभयोहितः-इत्यन्तैत्रिभिः श्लोकः।। ततोऽनन्तरं सर्वदा सर्वभावाणामित्यादिइत्युक्त कारण काय्येमित्यन्तैः सपादनवभिः श्लोकः सम्पूर्ण कारण कार्य मिश्ररूपेण | ततः परं धातुसाम्यमित्यादि-तत्रस्यास्य प्रयोजनमित्यन्तेन पादत्रयेणायुव्वेंदप्रयोजनम् ।। ततः परं कालबुद्धीत्यादि-पश्यति हि क्रिया इत्यन्तै स्त्रिभिः श्लोकतवश्व व्याधीनामारोग्यस्य च जनकरूपा आश्रयरूपाश्च हेतव एतेन शरीरसत्त्वसंशयो रोगारोग्याश्रयत्ववचनमात्मनश्च निविकारखवचनम् ।। ततः परं वायुः पित्तमित्यादिना तम एव चेत्यन्तेनैकेन श्लोकेन दोषाश्च व्याधीनां समवायिकारणरूपा दुप्ट्याश्रयाश्च हेतव इत्यन्वयः ।। ततः पर भेषजं संग्रहेण च, सङ्क्ष पेण व्याधीनां भेषजं प्रशाम्यतीत्यादिना समाधिभिरित्यन्तेनैकेन श्लोकेन। रुक्षः शीत इत्यादिविपरीतगुणैर्गुणा इत्यन्तै स्विभिः श्लोकः शारीरदोषाणां भेषजम् । विपरीतगुणैरित्यादिव्याधीनामुपदिश्यते इत्यन्तेन साद्धे श्लोकेन साधारणत्वेन व्याधीनां भेषजमिति संग्रहण सार्द्ध पञ्चभिः श्लीकैर्भेषजम् ।। ततः परभूयश्चात इत्यादि-लवणाः कफमित्य-तैः साद्धचतुःश्लोकः सप्रत्ययद्रव्यरसाः, अभिव्यक्तिकारणाश्रयभूतकारणः सहिता रसाः ।। ततश्च किश्चित् दोषप्रशमनमित्यादि भिरौद्भिदो गण इत्यन्तैः साधेसप्तभिः श्लोकैस्त्रिविधो द्रव्यसंग्रहः ; जाङ्गमभौमाद्भिदभेदेन त्रिविधद्रव्यसंग्रहः ।। ततोऽनन्तर मूलिन्य इत्यादि-स वेदविदित्यन्तेन समनुगीयते। तद्ववक्तिव्यवसायार्थ द्विरुक्ति: सा न गृह्यते ॥” अत्र च गद्योक्त इति विस्तरोतोपलक्षणं, तेन श्लोकोक्तस्याप्यारम्बधीयाद्यर्थस्य पुनः श्लोकेन संग्रहणमविरुद्धं । व्यक्तिः स्पष्टता। व्यवसायोऽवधारणम्। आगम इति दीर्घजीवितमन्विच्छन्नित्यादिना। हेतुरित्यायुर्वेदागमहेतुः, स च विघ्नभता यदा रोगा इत्यादिना रोगप्रादुर्भाव उक्तः, किंवा दीर्घजीवितमन्विच्छन्नित्यादिः

Page #227

१म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
वैद्यापवादो यत्रस्थाः सर्वे च भिषजां गुणाः । सर्व्वमेतत् समाख्यातं पूर्वाध्याये महर्षिणा ॥ ६१ ॥
२१५
सालोकद्वयेन मूलिन्यादीनामुद्देशपूर्वकम्, हस्तिदन्तीत्यादि नामकर्मभ्यां मलिन्य इत्यन्तः किञ्चिदधिकपादत्रय सहितैस्त्रिभिः श्लोकैर्मू लिन्य 101 ततथ फलिनीः शृण्वत्यादि-फलान्येकोनविंशतिरित्यन्तैः किञ्चिन्नानैकपादेन सह षड्भिः श्लोकः फलिन्यश्च | 0 | ततः सर्पिस्तैलमित्यादि - कफापहा इत्यन्ताभ्यां द्वाभ्यां श्लोकाभ्यां स्त्रहाश्च । सौवच्चलमित्यादि-उक्तानि लवणानीत्यन्तैः किञ्चिन्नू नेकपादेन सह चतुभिः श्लोकैलेवणानि च । ऊर्द्ध मत्राण्यष्टाfaत्यारभ्य यथासामध्ये योगत इत्यन्तैः किञ्चिदधिकपादत्रयेण सह त्रयोदशभिः श्लोकैमूत्रम् || अथ क्षीराणि वक्ष्यन्ते इत्यारभ्य वक्ष्याम्यशेषत इत्यन्तैः सार्द्धाष्टभिः श्लोकः क्षीराणि |०| अथापरे त्रय इत्यारभ्य अपि विद्याद्विचक्षणइत्यन्तः पञ्चभिः श्लोकैट साथ पड़ ये क्षीरत्वगाश्रयाः स्नुह्यादयः । एषां मूलिन्यादीनां क्षीरत्वगाश्रयपड़ वृक्षान्तानां पुनर्व्वमुनिदर्शितानां सव्वेषां कर्माणि वमनविरेचनादीनि । योगायोगगुणागुणा, यत्र यद्योक्तव्यं यत्र यन्न
यस्मिन् ये गुणास्तद भिन्नाञ्च तस्यागुणाः प्रत्येकविनिर्णये ज्ञयानि | 0 | इत्युक्ता इत्यारभ्य पयस्त्वच-इत्यन्तेनैकेन श्लोकेन म लिन्यादीनामुपसंहारः ।०। तत्परमोषधीर्नामरूपाभ्यामित्यारभ्य कश्चिद वेदितुमर्हतीत्यन्ताभ्यां द्वाभ्यां वैद्याप वादः |०| ततः परं योगविदित्यारभ्य भिषक्तम इत्यन्ताभ्यां द्वाभ्यां श्लोकाभ्यां यत्रस्थाः सर्वे भिषजां गुणाः |०| ततश्चकारात् यथा विषमित्यादिभिभिषक्तममित्यन्तर्द्वादशभि श्लोकैभिषजामपवादा गुणाश्च मिश्रीकृताः || सव्वमेतत् आयुर्वेदागमादिक वैद्यापवादगुणान्त त्रिंशकं सार्द्धाष्टाविंशत्युत्तरशतश्लोकैः पूर्वाध्याये दीर्घञ्जीवितीयारूयेऽध्याये महर्षिणाऽग्निवेशेन समाख्यातम् उक्तमिति । संग्रहश्लोकैश्च पञ्चभिः सह चाथातो दीर्घञ्जीवितीयमित्यादिभगवानात्रेय इत्यन्तेनैकेन श्लोकेन साडचतुस्त्रिं शच्छ्लोकाधिकशतश्लोकीयवायमध्यायः ॥ ६१ ॥
हीत्यादिग्रन्थ
श्लोकाऽविशेषेणायुर्वेदागमस्य तथायुर्वेदागमहेतोश्च पिण्डसूत्ररूप:, ब्रह्मणा स्त्वायुर्वेदागमप्रतिपादकः, हेतुप्रतिपादकस्तु विघ्नभूता इत्यादि ग्रन्थो यथोक्त एव । आगमस्य

Page #228

२१६
[ दीर्घञ्जीवितीयः
चरक संहिता | इति अग्निवेशक तन्त्र चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने दीर्घञ्जीवितीयो नाम प्रथमोऽध्यायः ।
गङ्गाधरः- अध्यायं समापयितु' मूलपूर्वकं स्वनामपूव्वकञ्च निवनाति अग्नीत्यादि । तत्र आयुर्वेदतन्त्रे एकदेशरूपे न तु कृत्स्नायुर्वेदरूपे चरकप्रतिसस्कृते । शब्दान्तरेण तदर्थकथन' प्रतिसंस्कारः । चरकेणाग्निवेशकृततत्रः प्रतिसंस्कृतः शब्दान्तरेण स एवार्थी विस्तरेणोक्तस्तस्मिंस्तत्र श्लोकस्थाने दीर्घञ्जीवितीयो नाम प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥
इति वैदयकुलावतंसपरमपण्डित -श्रीलगङ्गाधररायकविरत्नकविराज-विनिर्मिते आयुर्वेदीयचरकसंहिताजल्पकल्पतरौ सूत्रस्थानादाष्टस्थान- जल्पाष्टकस्कन्धे प्रतिस्थानीयमत्यध्यायज ल्यप्रतिस्कन्धशाखे तत्प्रतिश्लोकजल्पप्रशाखे तत्तच्छ्लोकप्रतिपदजल्पपलवे परापरविदाकुसुमे लोकद्वयशुभफले सूत्रस्थानाख्यप्रथमस्कन्धस्य दीर्घञ्जीवितीयाख्यप्रथमाध्याय जल्पो नाम प्रथमशाखा ॥ १ ॥
1
प्रवर्त्तमिति इन्द्रादीनां भरद्वाजेन मत्तालोके प्रवर्तनमायुर्वेदग्रहणपय्र्यन्तम् । सूत्रणमित्यायुर्वेदतन्त्रकरणमग्निवेशादीनाम् । अभ्यनुज्ञानमिति तानि चानुमतानीत्यादि । शेषं सुगमम् ॥ ६१ ॥
इति चरकचतुरानन- श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायाम् आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थानव्याख्यायां दीर्घञ्जीवितोयो नाम प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥

Page #229

द्वितीयोऽध्यायः। अथातोऽपामागतण्डुलीयमध्यायं व्याख्यास्यामः
इतिह स्माह भगवानात्र यः॥१॥ अपामागस्य वीजानि पिप्पलीमरिचानि च। विडङ्गान्यथ शिणि सर्षपांस्तुम्बुरूणि च ॥ गङ्गाधरः-अथ वमनादिपाञ्चकर्मिकभेषजानां स्वस्थातुरोभयसाधारणत्वेनोपदेशप्रसङ्गसङ्गत्या वमनादीनामुक्तद्रव्याणां योगे पुनः पञ्चकम्मोपयोगितया चापराणि च संशोधनद्रव्याण्युपदेष्टुमपामागेतण्डुलीयमयायमारभते। अथात इत्यादि। अत्राप्यथात इति पूर्ववद व्याख्येयम् । अपामार्गतण्डुलीयमिति अधयायारम्भे प्रथममपामार्गस्य वोजानीति पदं, तेनापामार्गस्य वीजीयमधयायमिति कत्तव्ये यत् तदर्थ गृहीखाऽपामार्गतण्डुलीयमिति कृतं तेनैतद गमितं-तण्डुला वीजान्यपामार्गस्य यानि ग्राह्याणि तानि निस्तुषीकृत्य तण्डुलान् गृह्णीयादिति। अपामार्ग तण्डुल उपयोगितया वाच्यो यत्र तदधिकृत्य कृत इत्यपामार्गतण्डुलीयस्त तथा। अधयायमित्यादयात्रेय-इत्यन्तं प्राग्वव्याख्येयम् ॥१॥
गङ्गाधर –अपामार्गस्य वीजानीति तण्डुलग्रहणयोग्यवीजानि, शिघ्रणि शोभाञ्जनवीजानि, सर्पपानिति अनुक्तौ श्वेतान्। तुम्बुरूणि स्वनाम
चक्रपाणिः-दीर्घञ्जीवितीये मूलिन्यश्च फलिन्यश्च पञ्चकाङ्गभूता उक्ताः, अपराध्यपि च पिप्पलीमरिचप्रभृतीनि पञ्चकर्मसाधनानि भवन्ति, तथा पञ्चकर्मप्रभृतिविषयोऽपि तत्र नोक्तः, तेनानन्तरं शेषपञ्चकर्मोपयोगिद्रव्यपञ्चकर्मप्रवृत्तिविषयाभिधायकोऽपामार्गतण्डुलीयोऽभिधीयते । पूर्वोक्तान्यपि चापामार्गादीनि यतः पुनरिहाभिधीयन्ते, तदाचार्य एवाध्यायान्ते "पूर्व मूलफल" इत्यादिना श्लोकद्वयेन समाधास्यति । अपामार्गवीजीय इति संज्ञायां प्राप्तायां अपामार्गतण्डुलीय इति संज्ञाकरणं अपामार्गादिवीजादीनां निस्तुघाणामेव ग्रहणार्थम्। अध्यायसंज्ञां तन्डुलेन कृत्वापामार्गस्य वीजानीति यद्वीजशब्दं करोति, तदारजननसमर्थवीजभवानामेव तण्डुलानां ग्रहणार्थम् । यद्यपि च इहोत्सर्गतः पञ्चकम्मप्रवृत्तिर्वमनपूर्विकैव स्यात्, यदुक्त "साधारणेवृतुषु वमनादीनां प्रवृत्तिर्भवति" इत्यादि ; तथा सुश्रुतेऽप्युक्तम् “अवान्तस्य हि सम्यग्विरिक्तस्याप्यधःस्रस्तः श्लेष्मा ग्रहणीमाच्छादयति' इत्यादि । तथापि क्वचित् प्रबलदोषापेक्षयाऽन्यथापि क्रमो भवति,. यथा-शरद्विक्त पिसे विरेचनादि, तथा प्रावृषि प्रबलवाते वस्त्यादिरित्यनियमार्थमिह शिरो
२८

Page #230

२१८
चरक-संहिता। (अपामार्गतण्डुलीयः अजाजीञ्चाजगन्धाश्च पीलून्येलां हरेणुकाम् । पृथ्वीका सुरसां श्वेतां कुठेरकफणिज्झको ॥ शिरीषवीजं लशुनं हरिद्र लवणद्वयम् । ज्योतिष्मती नागरञ्च दद्याच्छीर्षविरेचने ॥ गौरवे शिरसः शूले पीनसेऽर्द्धावभेदके।
क्रिमिव्याधावपस्मारे प्राणना प्रमोहके ॥२॥ ख्यातानि धन्याकानि वा। अजगन्धा अजमोदा फोकान्दीत्यन्ये। पीलूनि खनामख्यातानि कोकणदेशे भूमिजानि आवराट इति लोके, तस्य फलानि । एलां स्थूलाम् । हरेणुकां स्वनामख्याता रेणुकामिति। पृथ्वीको सूक्ष्मैलाम् । सुरसां पर्णासभेदम् । श्वेतां श्वेतापराजिताम् । श्वेतां सुरसामिति श्वेतसुरसा श्वेतशे कालिकत्वन्ये। कुठे रकः पर्णासभेदः कृष्णतुलसीति ख्यात । फणिज्झकः प्रस्थपुष्पः स च मधुरजम्बीरः ‘महुर' इति लोके, पर्णासभेद इत्यन्ये । हरिद्रे द्वे । लवणद्वयं सौवर्चल सैन्धवश्च । ज्योतिष्मती लतापुटकी कारवेल्लसमपत्रा। एषां मध्ये श्वेताज्योतिष्मत्यो मलिनीपुक्ते, प्रत्यकपुष्पी फलिनीपु, तेनात्र श्वेताज्योतिष्मत्योम लमपामार्गस्य फल ग्राह्यम्, इह पुनः पाञ्चकम्मिकखोपसंहारे प्रोक्तमिति न पुनरुक्तम्। शीपविरेचनतया त्वेषां प्रयोगः सव्वस्मिन् व्याधावथ किं व्याधिविशेषे इत्यत आह-- गौरवे इत्यादि। प्रमोहको मूर्छा इन्द्रियापाटवं वा ॥२॥ विरेचनमादावभिहितम् । यदि वा, प्रधानाङ्गशिरःशोधनत्वात् शिरोविरेचनमादौ कृतम् ; यदुक्त "यदत्तमाङ्गमङ्गानां शिरस्तदभिधीयते' इति ; शालाक्येऽप्युक्त "अनामये यथा मुले वृक्षः सम्यक प्रवर्द्धते। अनामये शिरस्येवं देहः सम्यक् प्रवर्द्धते ॥” अपामार्गाभिधानमादौ शिरोविरेचनप्राधान्यात् ; यदुक्तं "प्रत्यकपुष्पो शिरोविरेचनानाम् ।” अजगन्धा अजमोदा, फोकान्धीति केचित्, पीलु औत्तरापथिकं फलं, लवणद्वयं लवणवर्गादिपठितं सौवचलं सैन्धवञ्च। अयं वर्गी व्यस्तः समस्तश्च शिरोविरेचने प्रयोज्यो गणत्वात्, यदुक्त “परिसंख्यातमपि हि यद द्रव्यमयौगिकं मन्येत तदपहरेत्” इति। अन्यत्राप्युक्त “समस्तं वर्गमद्धवा यथालाभमथापि वा” इति । शिरस इति गौरव इत्यनेन शूल इत्यनेन च सम्बध्यते। क्रिमिव्याधिरिह शिरोगत एव बोद्धव्यः, तत्रैव शिरोविरेचनस्य समर्थत्वात् । प्रमोहको मूर्छा, इन्द्रियापटुत्व वा ॥ १२॥ .

Page #231

२य अध्यायः
२१६
सूत्रस्थानम् । मदन मधुकं निम्बं जीमूतं कृतवेधनम्। पिप्पलीकुटजेक्ष्वाकूण्येला धामार्गवाणि च ॥ उपस्थिते श्लेष्मपित्ते व्याधावामाशयाश्रये । वमनाथं प्रयुञ्जीत भिषग देहमदूषयन् ॥३॥ त्रिवतां त्रिफलां दन्तीं नीलिनी सप्तलां वचाम्। कम्पिल्लकं गवाक्षीञ्च क्षीरिणीमुदकीयंकाम् ॥
गङ्गाधरः-चमनद्रव्याण्याह-मदनमित्यादि । मधुकं यष्टीमधु तच्च स्थलजानूपजभेदेन द्विधा वमनादिप्रतिकर्मविशेषेण, जीमूतं घोषकभेदः, कृतवेधन ज्योस्निका लतापुटकीति लोके। इक्ष्वाकुस्तिक्तालावुः । एलां स्थूलैलाम् । धामार्गवो घोषकभेदः। दशैतानि उपस्थितश्लेष्मपित्तादौ देहमदूपयन् शरीरबलादाविरोधेन वमनार्थ प्रयुञ्जीतेत्यर्थः । एपां मदनमधुकद्वयजीमूतकृतवेधनकुटजेक्ष्वाकुनामार्गवाणां फलिनीषु पाठात् फल ग्राह्यम्। पिप्पल्येलयोश्च फल', निम्बस्य खक् ॥३॥
गङ्गाधरः--विरेकद्रव्याण्याह-त्रितामित्यादि । दन्ती नागदन्ती। नीलिनी नीली। सप्तला सातला चर्मकर्षति ख्याता। कम्पिल्लकं कमलागुडीति लोके। गवाक्षी गोडुम्बा। क्षीरिणी स्वनामखाता। उदकी- नाटाकरञ्जः। पीलूनीति पीलुफलम् । द्रवन्ती इस्वदन्ती। निचुलानि हिज्जल
चक्रपाणिः-वमनद्रव्ये आदौ मदनं प्राधान्यात्, उक्त हि “वमनद्रव्ये मदनफलानि श्रेष्ठतमान्याचक्षतेऽनपायित्वात् ।” उपस्थित इति आमाशयोर्द्ध भागे श्लेष्मणः स्थानं गत्वोत्क्क शं गतम् इति व्याख्येयम् । श्लेष्मपित्त इति-श्लेष्मपित्ते श्लेष्मणि पित्ते च । पित्तञ्च यद्यपि साक्षान वमनविषयं तथापि श्लेष्मस्थानगतत्वेन श्लेष्मसम्बन्धाद्वमनविषयं, यदुक्त "दोषस्थानगतं दोषं स्थानिवत् समुपाचरेत् इति । देहमदूषयन्निति यद्यपि वमने प्रोक्त तथापि विरेचनादिष्वपि बोद्धव्यम्, तत्राप्यतियोगायोगमिथ्यायोगैर्देहष्टिशङ्कायाः समानत्वात् । उच्यते च न्यायविद्भिर्यत् – “समानेष्वर्थेषु एकत्राभिहितो विधिरन्यत्राप्यनुषञ्जनीयः” इति ॥३॥ ___ चक्रपाणि:-वमनमनु विरेचनाभिधानं शिरःपूर्वकदेहशोधनाभिधानानुक्रमेणामाशयोद्ध भागशोधनानन्तरमामाशयाधोभागस्थितपित्तहरत्वेन । एवं विरेचनानन्तरं वस्त्यभिधानेऽपि वाच्यम् । त्रिवृदादावुच्यते विरेचनद्रव्येषु श्रेष्ठत्वात्, उक्त हि "त्रिवृत् सुखविरेचनानाम्' इति । नीलिका

Page #232

२२०
चरक-संहिता। अपामार्गतण्डुलीयः पीलून्यारग्वधं द्राक्षां द्रवन्तीं निचुलानि च। पक्वाशयगते दोषे विरेकार्थं प्रयोजयेत् ॥ ४ ॥ पाटलाञ्चाग्निमन्थश्च विल्वं श्योरणाकमेव च। काश्मय्य शालपर्णीश्च पृश्निपी निदिन्धिकाम् ॥ बलां श्वदष्ट्रां वृहतीमेरण्डं सपुनर्नवम् । यवान् कुलत्थान् कोलानि गुड़ची मदनानि च ॥ पलाश कत्तणञ्चैव स्नेहांश्च लवणानि च। उदावर्ते विबन्धेषु युज्यादास्थापनेषु च ॥ अत एवौषधगणात् सङ्कल्प्यमनुवासनम् । मारुतघ्नमिति प्रोक्तः संग्रहः पाञ्चकर्मिकः ॥ ५ ॥
फलानि। पकाशयगतदोष न खन्यत्र । त्रिसन्नागदन्तीसप्तलागवाक्षीक्षीरिणीद्रवन्तीनां मूलिनीषु पाठान्मूल ग्राह्यम्, नीलिन्याश्च मूल वचायाश्च। शेषाणां फलमिति ॥४॥
गङ्गाधरः--आस्थापनानुवासनार्थ द्रव्याण्याह-पाटलेत्यादि। दशमूल बलरण्डपुननेवायवकुलत्थ-वृहद्वदर-गुडूचीमदनफल-पलाश-गन्धतृणानीति विंशतिद्रव्याणि, तथा चखारः स्नेहा घृतादयः, पञ्च च लवणानि, इत्येकोनत्रिंशद द्रव्याणि उदावादिषु यथायोगं सङ्कल्पास्थापनेषु युञ्जयादिति ।
नीलवुह्ना, क्षीरिणी दुग्धिका, द्रवन्ती दन्तीभेदः, निचुलं हिज्जलमिति प्रसिद्धम् । पक्वश्चासौ आशयगतश्च ति पक्काशयगतः, तेन पित्ताशय एवामाशयाधोभागलक्षणे दोषो विरेचनविषयो भवति न पक्वाशयगतः। दोषशब्देन चेह विरेचननिहरणयोग्यत्वात् पित्तं कफपिक्त वा गृह्यते, यदुक्त "पित्तं वा कफपित्तं वा पित्ताशयगतं हरेत् । स्रसनं त्रीन् मलान् वस्तिहरेत् पक्वाशयस्थितान्"। यदि वा पक्वाशयसमीपगतत्वेनाधःप्रवृत्तुपन्मुखो दोषः पक्वाशयगत इत्युच्यते यथा गङ्गायां घोष इति ॥४॥
चक्रपाणि:-पाटलामित्यादिनाऽनुवासनात् प्राक् निरूहाभिधानं, निरूहस्य दोषहरणप्रधानत्वात्। कत्तृणं गन्धतृणम् । स्नेहाः सर्पिस्तैलवसामज्जानः, लवणानि सैन्धवादीनि, रोगभिषगजितीये वस्त्यर्थ मुख्यान्युक्तानि गणेन । अत एवेति निरूहोक्तपाटल्यादिगणात् । सङ्कल्प्यमनुवासन

Page #233

श्य अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
२२१ तान्युपस्थितदोषाणां स्नेहस्वेदोपपादनैः।
पञ्च कर्माणि कुर्वीत मात्राकालौ विचारयन् ॥६॥ अनुवासन मारुतघ्नं स्नेहवस्तिभेषजमत एवास्सादेव पाटलादित औषधगणात् सङ्कल्पा स्नेहः साध्य इत्यर्थः। इति एप पाञ्चकम्मिकः संग्रहः संक्षपः प्रोक्तः॥५॥
गङ्गाथरः-एतानि शिरोविरेचन-वमन-विरेचनास्थापनानुवासनानि पञ्च कर्माणि न स्नेहस्वेदी विना काय्याणीति ज्ञापयितुमाह-तानीत्यादि। उपस्थितदोषाणां तत्सतकर्मसाध्यदोषोपस्थितौ नणां स्नेहस्वेदोपपादन विशिष्टानां मात्राकाली विचारयन् शरीरबलाद्यपेक्षया मात्रां कालञ्च मित्यनेन स्नेहसाधनं व्रते, अनुवासनं हि स्नेह एव स्यात् अनुवासनार्थ स्नेहसाधनद्रव्यं पृथङ्नोक्त निरूहाक्तिभेषजगणेनैव तसिद्धेः । मारुततमित्यनेनानुवासनवृत्तिविषयं दशयति, मारुते हन्तव्येऽनुवासनं प्रकल्प्यमित्यर्थः। यदि वा पाटल'देर्मारुतहरात् गणात् मारुतघमनुवासनं सङ्कल्प्यम्, अन्यत्र तु पित्तहरणाद गणात् पित्तनम्, तथा श्लप्महराद्णात् श्लेष्मातमिति सूचयति । संग्रह इत्यनेन रोगभिषगजितीये कल्पे सिद्धौ च वक्ष्यमाणपञ्चकम्मंग्रपञ्चं सूचयति ॥५॥
चक्रपाणिः--पञ्चकर्म यथा कर्त्तव्यं तथा तानीत्यादिना दर्शयति । तानीत्यादि पूर्वोक्तानि । स्नेहस्वेदोपपादनैरिति बहुवचन नानाविधस्नेहस्वेदोपदर्शनार्थम्। उपस्थितदोषाणामिति शाखां त्यक्त्वा कोष्टगमनेन तथा लीनत्वपरित्यागेन प्रधानावस्थाप्राप्तदोषाणाम्। तत्र पश्चकर्माप्रवृत्तावुपस्थितदोषत्वमेव हेतुः, तद् यदि स्नेहस्वेदोपपादनमन्तरापि स्यात् ; यथा ज्वरे---“कफप्रधानानुक्तिधान् दोषानामाशयस्थितान् । बुद्धा ज्वरकरान् काले वम्यानां वमनैहरेत्” इति। तत्र स्नेहस्वेदावन्तरेणापि वमनप्रवृत्तिर्भवत्येव। स्नेहस्वेदोपपादनन्तु प्रायिकत्वेन तथान्यथोपस्थितदोषेऽपि स्तोकमात्रया पञ्चकर्मप्रवृत्तिक्षोभजन्यवातजयार्थ क्रियमाणत्वेनोक्तम् । मात्राकालयोर्विचाय्यत्वेन ग्रहणं प्राधान्यात्, तेन दोषभेषजादयोऽपि विचार्यत्वेनेह बोद्धव्याः। यदि वा पूर्ववत् कालग्रहणादेव शेषाणां दोषादीनामवरोधो व्याख्येयः । तानीत्युक्तेऽपि पुनः पञ्चग्रहणं पञ्चानामप्युपस्थितदोषाणां वमनादीनां प्रवृत्तुपपदेशार्थम् । इह वमनादिषु कर्मलक्षणं-बह्वितिकर्त्तव्यतायोगिदोषनिर्हरणशक्तिज्यायस्त्वं, तेन तन्वान्तरेण स्नेहस्वेदौ प्रक्षिप्य सप्तकौणीति यदुव्यते तन्न स्यात् । न हि स्नेहस्वेदौ दोषं वहिनिःसरणं कुरुतः, दोषसंशमनन्तु कुरुतः ; पञ्चकाङ्गत्वेन व्याप्रियमाणौ स्नेहस्वेदौ दोषोपस्थान एव परं व्याप्रियेते, न हि दोषनिर्हरणे वमनादिसम्पाद्य । अनुवासनन्तु यद्यपि वमनादिवन्न बहुदोषनिर्हरणकारणं स्यात् तथापि पुरीषस्य पक्वाशयगवातस्य च वहिनिरिकत्वात् कर्मलक्षणप्राप्तमेव। निष्टीवननेवाक्षनादौ तु न स्नेहस्वेदादिवन बह्वितिकर्तव्यतायोगो न च बहुदोपनिरिकत्वं, तेन न तत्कर्मशब्द

Page #234

२२२
चरक-संहिता। अपामार्गतण्डु लोयः मात्राकालाश्रया युक्तिः सिद्धियुक्तौ प्रतिष्ठिता। तिष्ठत्युपरि युक्तिज्ञो द्रव्यज्ञानवतां सदा ॥७॥ अत ऊर्द्ध प्रवक्ष्यामि यवागूविविधौषधाः।
विविधानां विकाराणां तत्साध्यानां निवृत्तये ॥८॥ विचारयन् तानि पञ्च कर्माणि शिरोविरेचनादीनि कुर्वीत भिपगिति शषः॥६॥
गङ्गाधरः-ननु कथं मात्राकालविचारः काय्यः, द्रव्यं प्रयुक्तं स्वभावादेव स्वकार्य कुर्यात् इत्यत आह-मात्राकालेत्यादि । युक्तिद्रव्याणां योगे तर्कवितर्कादिर्मात्राकालाश्रया मात्राकालनिवन्धना । शरीरबलवह्निवलवयोव्याधिबलदोषबलाद्यनुरूपया मात्रया कालविशेपे च प्रयुक्तं द्रव्यं सम्यक् स्वकर्म कुर्चदारोग्याय भवति। सिद्धियुक्तो प्रतिष्ठितेति सिद्धिः चिकित्सितक्रियासिद्धिः। सुतरां “तिष्ठत्युपरि युक्तिको द्रव्यज्ञानवतां सदा" इति बोध्यम ॥७॥ ___ गङ्गाधरः-अथ स्वस्थातुरसाधारणतया पाञ्चकर्मि कद्रव्याप्युपदिश्यात ऊई पञ्चकम्मेद्रव्योपदेशात परमातुराणां व्याधिविशेषनिवृत्त्यपाहाररूपभेषजत्वेन यवागराह-अत ऊद्ध मित्यादि। अत ऊद्ध पञ्चकम्मेद्रव्योपदंशादूद्ध विविधोपधाः विविधान्यौपधानि साधनतया यासु तास्तथा यवागूः वाच्यम् । उत्तरवस्तिस्तु स्नेहरूपो निरूहः स्नेहवस्तावेवान्तर्भवति, यदि वेह वमनादिपु पञ्चकर्मसु पङ्कजशब्दवद योगरूढ़यं संज्ञा, तेन न स्नेहस्वेदनिष्टीवनादिपु वर्त्तते ॥६॥
चक्रपाणिः–मात्राकालविचारफलमाह-मात्राकालेत्यादि। युक्तिर्योजना, भेषजस्य देहदोषाद्यपेक्षया युक्ति स्तौति सिद्धिरित्यादिना । सिद्धिरिह विकारोपशमस्य साध्यस्य निष्पत्तिः॥७॥
चक्रपाणिः-इदानीं वमनादीनामयोगान्मन्दीभूतस्य वह्नः सन्धुक्षणार्थ तथा वमनादिषु अप्रयोगजनितस्य शूलादेः प्रशमनार्थ प्रतिज्ञापूर्वकं यवागरभिधत्ते–अत ऊद्धमित्यादि। उक्त हि यथाणुरग्निस्तृणगोमयादैवः सन्धुक्ष्यमाणो भवति क्रमेण। महान् स्थिरः सर्वपचस्तथैव शुद्धस्य पेयादिभिरन्तरग्निः” इति। पिप्पल्यादियवागूनिर्देश उपसाधितेति वचनं भेषजपानीयतण्डुलादिप्रकृतिद्रव्याणामुचितपरिमाणग्रहणार्थ, साक्षाद भेषजादीनां प्रमाणमिह नोक्त मात्राया अग्नधादिभेदेनावस्थितत्वात् ; यदुक्त “मात्राया नास्त्यवस्थानं दोषमग्निबलं वयः। व्याधि द्रव्यन्च कोष्टन्च वीक्ष्य मात्रां प्रयोजयेत्” इति। यद्यप्येवं तथापि परिभाषादर्शनात् वृद्धवैद्यव्यवहारदर्शनाच्च यथा कर्त्तव्यं तदुच्यते-यवागूसाधनद्रव्यं

Page #235

२य अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
पिप्पलीपिप्पलीमूल-चव्य चित्रकनागरैः } यवागूर्दीपनीया स्याच्छूलनी चोपसाधिता ॥ ६ ॥
1
प्रवक्ष्यामीत्यस्य कम्मति, विविधौषधा यवागूर्वक्ष्यतीति । किमर्थमित्यत आहविविधानामित्यादि । तत्साध्यानां विवधोपययवागूसाध्यानाम ॥ ८ ॥
-
गङ्गाधरः- तत्रादौ कोष्ठाग्निसंश्रितत्वादारोग्यस्य सव्र्वेभ्यः कोष्टाः प्राधान्यात् वह्निसन्दीपनीयां यवा माह – पिप्पलीत्यादि । पिप्पल्यादिभिः पञ्चभिः साधिता वापनीया वह्निदीपनाय हिता शूलघ्नी च । यवा स्तु भक्ताचिततण्डुलाचतुर्भागीकृतक्षुद्रतण्डुलान् पिप्पल्यादिभिः साधनद्रव्यैः कल्कीकृतैः कर्षपरिमितैस्तण्डुलान पड़ गुणादिसलिलैश्च शरावचतुष्टयैः पक्त्वा द्रवसिकथसमन्विता यदा भवति तदा यवागूः परिभाव्यते । पड़ गुणस्तु जलैः शरावचतुष्टयैः पेयाख्या यवाः । चतुद्दशगुणैस्तु मण्डाख्या यवागृवतुगुणतोयविलेपी नाम यवा रिति त्रिधा यवाः । इति कल्कसाध्या । तथा पिप्पल्यादीनि साधनद्रव्याणि कपमात्राणि क्षोदयित्वोदूखले जलशरावचतुष्टये पक्त्वाद्धशिष्टेन तेन काथेन चतु - पट-चतुद्दशगुणेन क्रमाद्विलेपी- पेया- मण्डाख्या यवागूः स्यादिति । कपायसाध्येति द्विविवसाधनमिति । त्रिविधा यवागूदेहाशिवलायपेक्षया प्रयोक्तव्येति । यदुक्त' “सिकथकै रहितो मण्डः पेया सिकथसमन्विता । यवा बहुसिकथा स्याद्विलेपी विरलद्रवा" इति । अत्र यवागूरिति प्रकृतिपद तेन यवागूः सिक्थकै रहितो मण्ड उच्यते । रहित इति विकृतलिङ्गत्वात् पुंलिङ्गः । सिकथसमन्विता यवागूः पेया । बहुसिक्था विरलद्रवा यवागूविलेपी । तथा "अन्न पञ्चगुणे साध्यं यवागूः पड़ गुणेऽम्भसि | तावद् द्विविधं – वीर्यप्रधानमौषधद्रव्यं तथा रसप्रधानमाहारद्रव्यञ्च । तत्राप्यौषधद्रव्यं त्रिविधं वीय्यभेदात् । तीक्ष्णवीर्यं यथा शुण्ठयादि, मध्यवीर्यं विल्वाग्निमन्थादि, मृदुवीर्य्यञ्चामलकादि । इत्यत्र तीक्ष्णानां कपः, मध्यानामर्द्ध पलं, मृदूनां पलमित्युत्सर्गः । यदुक्तमग्निवेशेन "कर्षार्द्ध वा कणाशुष्ठयोः कल्कद्रव्यस्य वा पलम् । विनीय पाचयेद्युक्तया वारिप्रस्थेन चापराम्' इति । अत्र मध्यवीर्याणामर्द्ध पलमात्रा नोक्ता, सा मध्यप्रमाणग्रहणाद बोद्धव्या, तथा जीवन्त्यजाजीशटीपुष्कराह्नरित्यादिकायां ध्यायां नवभिद्रव्यैः कोलप्रमाणैर्मिलित्वा पलमदूरान्तरं स्यात्, तच्च मृदुवीर्य्याभिप्रायेणैव । "क्वाथ्यद्रव्याञ्जलिं क्षुष्णं श्रपयित्वा जलादके । अर्द्धते तु तेनाथ वाग्वाद्युपकल्पयेत् इति । अत्र चतुःपलद्रव्याभिधानं रसप्रधानद्रव्याभिप्रायेणैव तेन "सिद्धा वराहनियू' हे यवागृहणी मता" इत्यादावियं परिभाषा बोद्धव्या । षड़ङ्गसाधनपरिभाषायां
1
२२३

Page #236

२२४
चरक-संहिता। { अपामागतण्डुलोयः दधित्थविल्बचाङ्ग रो-तक्रदाडिमसाधिता।
पाचनो ग्राहिणी पेया सवाते पाश्चमूलिकी ॥ १०॥ मण्डश्चतुर्द शगुणे विलेपी च चतुर्गुणे ॥” इति। अत्र यवागूरिति पारिशेष्यात् पेया यवागः । “सिकथकै रहितो मण्डः” इत्यादुधक्तः । “कार्द्ध वा कणाशुण्ठ्योः कल्कद्रव्यस्य वा पलम् । विनीय पाचयेद युक्त्या वारिप्रस्थेन चापराम्” इति। तथा “यदप्सु शृतशीतासु पड़ङ्गादि प्रयुज्यते। कर्षमात्रं ततो द्रव्यं साधयेत् प्रास्थिकेऽम्भसि ॥ अर्द्धशृतं प्रयोक्तव्यं पाने पेयादिसंविधौ” इति । तथा “यवा मुचिताद्भक्ताच्चतुर्भागकृतां वदेत् ।” इत्येका यवागूः॥९॥ __ गङ्गाधरः-दधित्थेत्यादिना द्वितीया। अत्र तक्र जलस्थाने, दाडिमं दाडिमफलवीजम् । सवाते इत्यादिना तृतीया। पाञ्चमूलिकीति वातहरखात् वृहत्पञ्चमूलसाधिता। शालपादिपृश्निपणान्तेन साधिता चतुर्थी । सा च दाडिमाम्ला दाडिमरसेनाम्लरसा। पयसीत्यादिना पञ्चमी। छागे पयसि अद्धोदके यावन्मितं छागं दुग्धं तावन्मात्रादर्द्ध जलं तत्रैकीकृते पड़ गुणे शरावचतुष्टये बालकनीलोत्पलशुण्ठीः कपमानाः कल्कीकृत्य पेया पाच्या । षष्ठी तु पेया। तथा अर्द्धजले छागे पयसि पृश्निपा कल्कीकृतया कर्षमात्रया साधिता रक्तातिसारनीति । केचित्तु “पेयाशब्दोऽत्र प्रकरणात् पेयखाच्च यवायूसामान्यवाची, तेन त्रिविधयवा कल्पना बोध्येति” प्राहुः । तत् न, यवास्त्रिया न तु पेयेति । दद्यादित्यादिना सप्तमी । न चात्र पूर्वात् पयसीत्यनुवत्तते कर्मतया निई शात् । तेन कल्कतया वा कपायतया वाऽतिविषा"यदप्सु शृतशीतासु पड़गादि प्रयुज्यते। कर्षमात्र ततो द्रव्यं साधयेत् प्रास्थिकेऽम्भसि । अर्द्धशृतं प्रयोक्तव्यं पाने पेयादिसंविधौ' इति, पेयां प्रति कर्पद्रव्याभिधानं मध्यवीर्य्यस्यापि षडङ्गस्य मन्दानलपुरुषाभिप्रायेण बोद्धव्यम् । वारिमानन्तु षड़ङ्गादिपरिभाषायां कर्षद्रव्ये वारिप्रस्थोऽभिहितः, तदनुसारेणान्यतापि जलोत्कर्षों बोद्धव्यः । कल्कसाध्या तु यवागूयंत्र स्यात् तत्र सूदशास्त्रोक्तपरिमाणाज्जलं ग्राह्य , यदुक्तं "अत्र पञ्चगुणे साध्यं विलेपी च चतुर्गुणे। मण्डश्चतुद्दशगुणे यवागूः षड्गुणेऽम्भसि । एतच्च “पञ्चगुणे” इत्यादि तण्डुलभेषजसमुदायाद बोद्धव्यम् । यवागूप्रकृतिभूततण्डुलमानन्तु सुश्रुतवचनात् बोद्धव्यम्। यदुक्त "विलेपीमुचिताद्भक्ताच्चतुर्भागकृतां भिषग्” इत्यादि, तथा “यवागूः स्वल्पतण्डुला' इति ॥ ९॥
चक्रपाणिः-पञ्चकोलसाधिता यवागुरादावुच्यते, पञ्चकर्मक्षीणाग्निवृद्धिहेतुत्वेन। दधित्थ: कपित्थः । तक्रमिह जलार्थकारकं, ग्राहिणीति च्छेदः। सवात इति सवातेऽतिसारे, यदुक्त शारीरे

Page #237

श्य अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
२२५ शालपर्णीबलाविल्वैः पृश्निपा च साधिता। दाडिमाम्ला हिता पेया पित्तलमातिसारिणाम् ॥११॥ पयस्यद्धोदके च्छागे ह्रीबरोत्पलनागरैः। पेया रक्तातिसारनी पृश्निपा च साधिता। दद्यात् सातिविषां पेयां सामे साम्लां सनागराम् ॥१२॥ श्वदंष्ट्राकण्टकारीभ्यां मूत्रकृच्छ्रे सफाणिताम् ॥ १३ ॥ विडङ्गपिप्पलीमूल-शिग्र भिमरिचेन च । तक्रसिद्धा यवागूः स्यात् क्रिमिन्नी ससुवचिका ॥ १४ ॥ मृद्वीकासारिवालाजा-पिप्पलीमधुनागरैः।
पिपासानी विषन्नी च सोमराजी-विपाचिता ॥ १५ ॥ सहितां नागरसहितामर्थात् पड़ गुणे जले कल्कसाधितां पड़ गुणे कवाये च साधितां पेयां प्रकरणात्। सामे रक्तातिसारे यवागू दाडिमादिरसद्वारा कृताम्लामिति साम्लां दद्यात् ।। १०-१२॥
गङ्गाधरः-श्वदंष्ट्र त्यादिनाऽष्टमी। श्वदंष्ट्राकण्टकारीभ्यां कल्करूपाभ्यां कषायीकृताभ्यां वा साधितां पेयां सफाणितामनूरूपेण फाणितमद्धेसम्पद्यमानं गुरुं तत्र प्रक्षिप्य ददादिति पूर्वणान्वयः। कुत्रेत्याह मूत्रकृच्छ ॥१३॥
गङ्गाधरः-विडङ्गादिना नवमी। शिग्रुः शोभाञ्जनं, विङ्गादि-मरिचान्तैचतुर्भिः कल्कीभूतैस्तक्रसिद्धा ससुवच्चि का सौवच्च लेनानुरूपेण युक्ता यवागः पेया प्रकरणान तु त्रिधा यवा। क्रिमिनी स्यात् । अत्र तक्रं जलस्थाने बोध्यम् ॥१४॥
गङ्गाधरः-मृद्वीकेत्यादिना दशमी। अत्र तण्डुलस्थाने लानाः। मृद्वीकाऽनन्तमूलपिप्पलीनागरः कल्कीभूतैः कषायीकृतैर्वा यथोक्तजलेन लाजान् पक्त्वा प्रकरणात् पेया स्यात् न तु पेयाविलेपीमण्डान्यतमा। पेयाख्यां यवागू जतुकर्णे "ध्रुवायै स्वितीसारे' इति, ध्रुवादिः विदारिंगन्धादिः, पृश्निपर्णी वर्तुलपता सिंहपुष्ठी। दाहिमाम्लेति वचनेन यावता दाडिमेनाम्लत्वं स्यात् तावन्मानं दाडिमं दर्शयति ॥ १०॥११॥
चक्रपाणिः–पयस्योरफ इत्यादि-नागरं मुस्तं, यक्त जतूकनें “रकातिसारे जानीरकीष्ट्रीधनजलोत्पलैः” इति। पृश्निपा चेति रक्तातीसारनयवाग्वामेव । साम्लामिति दाहि

Page #238

२२६
चरक संहिता |
सिद्धा वराहनिय यवागूर्व हणी मता । गवेधुकानां भृष्टानां कर्षणीया समाक्षिका ॥ १६ ॥ सर्पिष्मती बहुतिला स्नेहनी लवणान्विता । कुशामलक निर्यूहे श्यामाकानां विरूक्षणी ॥ १७ ॥ दशमूलीभृता कास- हिक्काश्वासकफापहा । यमके मदिरासिद्धा पक्वाशयरुजापहा ॥ १८ ॥
अपामार्ग तण्डुलीयः
विधाय शीतीकृत्यानुरूपं मधु प्रक्षिप्य पीता स्यात् पिपासानी ॥ विपन्नीत्यादिना खेकादशी । सोमराजी अवल्गुजा तया विपाचिता पेयाख्या यवागूविपनी भक्षितविषदोष' हन्ति ।। १५ ।।
गङ्गाधरः- सिद्धेत्यादिना द्वादशी । वराहनिर्यूहे वराहमांसरस || गवेधुकानामित्यादिना त्रयोदशी । गवेधुकानां गवेडूनां वीजानीति 'देवान' इति ख्यातानामिति केचित् भृष्टानां यवागूः समाक्षिका कपणीया स्थूल देहकर्षणाय हिता, अत्र गवेधुकावीजं तण्डुलस्थाने बोध्यम् ॥ १६ ॥
गङ्गाधरः सर्पिष्मती बहुतिला लवणान्विता तण्डुलकृता पेया स्नेहनी स्नेहजननी । बहुतिलां यथोक्तविधिना यवागूं विधाय घृतसैन्धवञ्चानुरूपं तत्र प्रक्षिप्य पीता सा स्नेहनी स्यात् ॥ कुशामलकनिय्यू हे इत्यादिना चतुद्दशी । कुशमलामलकफलयोः कष मात्रयोः शरावचतुष्टयजले मृतयोरशिष्टयोः कषाये यथोक्तविधिना श्यामाकतण्डलान् पत्त्वा कृता पेयाख्या यवागृविरुक्षणी रुक्षणकरणी ॥ १७ ॥
गङ्गाधरः - दशमूलीत्यादिना पञ्चदशी । स्पष्टेति केचिदत्र श्यामाकानामित्यनुवर्त्तयन्ति तत न यौक्तिकम् । यमके इत्यादिना षोड़शी । यमके युतमेवेति युगले घृततैले संभृष्टा द्रवस्थानीयायां मदिरायाश्च सिद्धा यवागूरित्यर्थः । अर्द्ध यमकम् अद्ध मदिरा ताभ्यां सिद्धा इति यावत इत्यन्ये । यमके इति मुद्गविदल' शालीनाञ्च तप्डलान मेलयित्वा मदिरया सिद्धेति परे ।। १८ ।
माम्लामिति बोध्यव्यम् । श्वदंष्ट्र त्यादौ जतूकर्णः "पृश्चिगोकण्टक गुड़ैमूत्रार्त्तिवस्तिशूलनुत् । " सुवर्चिका सज्जिकाक्षारः, पिपासानीति च्छेदः । सोमराजी अवल्गुजः, गवेधुको “गुलुञ्च," गवेधुकश्च तण्डुलस्थाने । श्यामाकस्तृणविशेषः, तस्य च वीजतण्डुला ग्राह्याः । यमके घृततैले, मदिरा

Page #239

२य अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
२२७ शाकमांसस्तिलाः सिद्धा वचों निरस्यति । जम्बाम्रास्थिदधित्थाम्ल-विल्वैः सांग्राहिकी मता ॥ १६ ॥ चारचित्रकहिङ्गम्ल-बेतसै दिनी मता। अभयापिप्पलीमूल-विश्वैर्वातानुलोमनी ॥ २०॥ तक्रसिद्धा यवागूः स्याद घृतव्यापत्तिनाशिनी। तैलव्यापदि शस्ता तु तक्रपिण्याकसाधिता ॥ २१॥ गव्यमांसरसैः साम्ला विषमज्वरनाशिनी। कराव्या यवानां यमके पिप्पल्यामलकैः शृता ॥ २२ ॥ गङ्गाधरः--शाकरित्यादिना सप्तदशी। समस्तैः शाकादिभिः कल्करूपैः कपायरूपैश्च सिद्धा पेयाख्या यवाचौं निरस्यति वहिः सारयति ॥ जम्बाम्रत्यादिनाष्टदशी। जम्बाम्रयोः फलास्थि, दधित्थाम्लः कपित्थस्य फलशस्य, विल्वं विल्वशलाटुः ॥१९॥
गङ्गाधरः---क्षारचित्रकेत्यादिनकोनविंशी। क्षारो यवक्षारः। चित्रकति चित्रकमल, हिङ्ग हि निर्यासः। अम्लवेतसश्च अमलतास इति केचित् तन्न यौक्तिकं, थैकर इति तत्त्वम् ॥ अभयेत्यादिना विंशी। विश्वेत्यत्र विल्वेति पाठो न युक्तो ग्राहकलेन वाताननुलोमकलात् ॥२०॥
गङ्गाधरः-तक्रसिद्धत्यादिनकविंशी स्पष्टा ॥ तैलेत्यादिना द्वाविंशी। अत्र पिण्याकस्तिलकल्कस्तेन कल्केन तक्रद्रवेण साधिता यवागरित्यर्थः ॥२१॥
गङ्गाधरः-गव्येत्यादिना त्रयोविंशी। अत्र साम्ला दाडिमामलकादि ज्वरहरफलद्रवाम्ला॥ कप्ठेप्रत्यादिना चतुर्विंशी। यमके इति घृततैले सम्भृष्टार्थे, यवानां पिप्पल्यामलकैः पिप्पलीकल्कामलककल्कैः कषायैश्च शृता पक्का यवागूरित्यर्थः। बहुवचनं प्रत्येकमनेकखाभिप्रायेण ॥२२॥ द्रवस्थाने, शाकादिभिः समानैर्यवागूमन्तव्या। दधित्थाम्लशब्देन कपित्थस्याम्लावस्थायामेव ग्रहणं दर्शयति । क्षार इति, क्षारो यवक्षारः ॥ १२-२०॥ __ चक्रपाणिः-तक्रसिद्धति तक्रकृतोदककार्या, पिण्याकस्तिलकल्कः । यमक इत्यनेन यमकेन परिभजनं दर्शयति। समाषविदलेत्यादौ तण्डुलेन माषविदलस्य तुल्यमानता, क्षीरञ्च जलस्थाने, घृतञ्च परिभ ने किंवा माषप्रकृतिकवेयम्। मदशब्देन विषज-रोधिर-मद्यमदानां त्रयाणामपि

Page #240

२२८
चरक संहिता | ताम्रचूडर से सिद्धा रेतोमार्गरुजापहा । समाषविदला वृष्या घृतचीरोपसाधिता ॥ २३ ॥ उपोदिकादधिभ्यान्तु सिद्धा मदविनाशिनी । क्षुधं हन्यादपामार्ग क्षीरगोधारसे श्रुता ॥ २४ ॥ तत्र श्लोकाः ।
[ अपामार्गतदुलीयः
अष्टाविंशतिरित्येता यवाग्वः परिकीत्तिताः । पञ्च कर्माणि चाश्रित्य प्रोक्तो भैषज्यसंग्रहः ॥
गङ्गाधरः - ताम्रचूड़ेत्यादिना पञ्चविंशी । ताम्रचूडः कुक्कुटः ॥ समाषविदलेत्यादिना पड़ विंशी । अत्र माषविदल' तण्डुलसमं, क्षीरमत्र जलस्थाने, घृतन्तु यथायोग्यं भृष्टार्थम् ॥ २३ ॥
गङ्गाधरः- उपोदिकेत्यादिना सप्तविंशी । उपोदिका पुदिनेति लोके, सा च कल्करूपा । दधि तु जलस्थाने, मदविनाशिनी कोद्रवधुस्तूरादिमदनाशिनी ॥ क्षुधमित्यादिनाऽष्टाविंशी । अत्रापामागतण्डलान् क्षीरगोधाभ्यां सरसाभ्यां पत्तवेत्यर्थः 1 न व तण्डुलजले देये ॥ २४ ॥
गङ्गाधरः- आसां यवानां निद्दशप्रसङ्गादादावुपसंहारपूर्व्वकापामार्गतण्डुलादीनुपसंहत्त माह-तत्र श्लोका इति । उपसंहरति । अष्टाविंशतिरित्यादि । अपामागंतण्डुलादीनुपसंहरति । पञ्च कर्माणि चेत्यादि । ननु पूर्व्वाध्याये मूलिनी फलिनी च यावती निर्दिष्टा तदन्तर्गतान्यप्यपामागतण्डुलीये पुनरुक्तानीति पौनरुक्त्यमित्यत आह-पूर्व्वमित्यादि ।
ग्रहणमविशेषाभिधानात् । क्षुधं हन्यादित्यादौ अपामार्गतण्डुलास्तण्डुलस्थाने, क्षीरगोधामांसरसौ तु जलस्थाने ॥ २१–२४ ॥
चक्रपाणि: - प्रतिलोम तन्त्रयुक्तनाऽध्याय-संग्रहं करोति, अष्टाविंशतिरित्यादि । दीर्घञ्जीवितीये मूलिनीफलिनीगणपठितानामपामार्गजीमूतादीनां पुनर्वचने उपपत्तिमाह - पूर्वमित्यादि । - मूलफलज्ञानहेतोरिति अस्य मूलेन व्यवहारः, अस्य फलेन व्यवहार इति ज्ञातुमित्यर्थः । पञ्चकर्म्मणामाश्रयः, आश्रय शब्दश्च भावप्रधानः तेन पञ्चकर्म्माश्रयत्वे ज्ञानार्थमिति फलति । यद्यपि मूलिन्यश्च फलिन्यश्च दीर्घञ्जीवितीयेऽपि शणपुष्पी विम्बी चेत्यादिना ग्रन्थेन पञ्चकम्मश्रियत्वेनाtयुक्ताः, तथापीह मुख्यप्रपञ्च' नाभिधीयमानपञ्चकर्म्माश्रयद्रव्यगणेऽभिधानात् पञ्चकर्माश्रयत्वेन

Page #241

२य अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् । पूर्वं मूलफलज्ञान - हेतोरुक्तं यदौषधम् । पञ्चकर्माश्रयज्ञान- हेतोस्तत् कीर्त्तितं पुनः ॥ स्मृतिमान् हेतुयुक्तिज्ञो जितात्मा प्रतिपत्तिमान् । भिषगौषधसंयोगैश्चिकित्सां कर्त्तुमर्हति ॥ २५ ॥
इति अग्निवेशते तन्त्र चरकप्रतिसंस्कृते अपामार्गतण्डुलीयो नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥
२२६
पुनरुक्तम् ।
मलफलग्रहणशापनहेतोर्यदौपत्रं मूलिनी- फलिनी-संज्ञया पर्व्वमुक्तं तदौषध पञ्चकम्माश्रयत्वमात्रण निर्दिष्टमपि तदौषधं पञ्चकर्म्मसाध्यव्याधिसाधनत्वज्ञानहेतोः पुनरत्राध्याये कीर्त्तितमिति पुनरुक्तमपि न अत्र हेतुमाह, स्मृतिमानित्यादि । हेतुयुक्तिशो व्याधिसाधनभेषजकल्पनविशः युक्तिशो मात्रावत्तया द्रव्यवलन्याधिवलव्याधितवलादानुसारेण प्रयोगविशश्वत्यर्थः । जितात्मेति जित आत्मा मनो येन स भ्रमप्रमादरहित इत्यर्थः । प्रतिपत्तिमान् यशस्वी । एवम्भूतो भिषगौषधसंयोगेद्रव्याणि संयोज्य चिकित्सितुमर्हतीत्यर्थः ॥ २५ ॥
अध्यायसमाप्तिमाह – अग्निवेशेत्यादि । प्राग्वद व्याख्यातव्यम् । पञ्चत्रिंशत्श्लोकी चायमध्यायः ॥ २ ॥
इति श्रीमद् गङ्गाधररायकविरत्नकविराजकृते प्राग्वच्चरकजल्पकल्पतरौ द्वितीयाध्यायजल्पो नाम द्वितीयशाखा ॥ २ ॥
प्राधान्यं वाऽपामार्गादीनां सङ्क ेतम्, अत उक्त “पञ्चकर्म्माश्रयज्ञान - हेतोस्तत् कीर्त्तितं पुनः " इति । एतदध्यायप्रतिपादितायाः पञ्चकम्र्मप्रवृत्तेदुर्ज्ञेयत्वेन यथाभूतेन वैदेवन चिकित्सा कर्त्तव्या, तादृशं वैद्यमाह - स्मृतिमानित्यादि । प्रतिपत्तिरुत्पन्नायामापदि झटिति यथाकर्त्तव्यताज्ञानं तद्वान् प्रतिपत्तिमान् ॥ २५ ॥
इति चरकचतुरानन - श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायाम् आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थानव्याख्यायाम् अपामार्गतण्डुलीयो नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥

Page #242

तृतीयोऽध्यायः। अथात आरग्वधीयमध्यायं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्र यः ॥ १॥ आरग्वधः सैड़गजः करो वासा गुड़ ची मदन हरिद्र । श्राह्वः सुरातः खदिरो धवश्च निम्बो विडङ्ग करवीरकत्वक ॥
गङ्गाधरः--अथातुरहितविविधौषधयवागूप्रसङ्गसङ्गत्या प्रदेहचूर्णात्मकान्यातुरहितान्यौषधानि वक्तुमारग्वधीयाध्यायमारभते-अथात इत्यादि। अथात इति प्राग्वद व्याख्येयम् । आरग्वधीयमिति वक्ष्यमाणम्, अध्यायारम्भः, आरग्वध इति पदमधिकृत्य कृत इत्यारग्वधीयस्तं तथा. अध्यायमित्यादि आत्रेयान्तं प्राग्वद व्याख्येयम् ॥१॥
गङ्गाधरः-आरग्वध इत्यादि-सर्जा इत्यन्तै स्त्रिभिः श्लोकैरर्द्धरूपैः षट् चर्णप्रदेहाः चर्णाश्च व प्रदेहाश्च भिषजा प्रयोज्याः, इति द्वयं कथंप्रकारेणेह विहिता इत्यत आह-गोपित्तपीताः पुनरेव पिष्टा इति। आरग्वधस्य पत्रम, एडगजा चाकुन्दा इति लोके तस्य वीजम् । करञ्जस्य च वीजम् । वासापत्रम् ।
चक्रपाणिः-द्विविधं हि भेषजम् ; अन्तःपरिमार्जनं वहि परिमार्जनञ्च । तत्रापामार्गतण्डुलीयेन पञ्चकर्म यवागूरूपमन्तःपरिमार्जनमभिधायाऽवशि वहिःपरिमार्जनं प्रलेपाघारग्वधीयेनाह-- अथात आरग्वधीयमित्यादि। यद्यपि कुष्ठचिकित्सितं पृथगेव चिकित्सास्थाने भविष्यति, तत्रैव चावसरप्राप्ता एत आरग्वधादयो वक्त मुचिताः, तथापीह पृथक् कुष्टरोगाणामभिधानेन कुष्ठस्यानुबन्धित्वेन च महारोगत्वं ख्यापयति। अव्यवहितो ह्यर्थः पुनःपुनरभिधीयते । इयञ्च कुष्ठचिकित्साऽनागतावेक्षणतन्तयुक्तया निदानस्थाने हेतुलक्षणादिभिर्लक्षितं कुष्टमुद्दिश्योक्ता, तेनालक्षितस्य चिकित्साऽभिधीयमानाऽज्ञातविषयत्वेन न युज्यत इति यच्चोच्यते तन्निरस्तं स्यात् । यद्यपि राजयक्ष्मप्रभृतयोऽपि महारोगाः सन्ति, तथापि न ते भूरिवहिःपरिमार्जनविषया यथा कुष्ठमिति कुष्टविषया एव वहिःपरिमार्जनयोगा अभिधीयन्ते, कुष्ठहरवहि परिमार्जनोपघातेन च वातोपघाताः कोलं कुलत्थादयोऽभिधास्यन्ते। किञ्च कुष्ठहरवहि.परिमार्जनप्रयोगाणामिदं स्वरूपं यच्छोधनानन्तरं प्रयुज्यमानाः सिद्धिभाजो भवन्ति, यदुक्तं ये लेपाः कुष्ठानां प्रयुज्यन्ते निहितास्रदोषाणाम् । संशोधिताशयानां सद्यः सिद्धिर्भवति तेषाम् ॥” तत् पूर्वाध्याये संशोधनमभिधायेह कुष्टप्रयोगाऽनवसरप्राप्ताऽनभिदधता आचार्येण साधुग्रन्थनिवेशः कृतः। यद्यपि “खदिरः कुष्टहराणाम्” इति वचनेन खदिरः कुष्टहरभेषजेषु प्रधानं, तथापि खदिरं परित्यज्यारग्वधमादावुपदिशति-कुष्टवहिः

Page #243

३य अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
२३१
ग्रन्थिश्च भौर्जो लशुनः शिरीषः सलोमशो गुग्गुलु कृष्णगन्धे । फणिज्भको वत्सकसप्तपय पीलूनि कुष्ठं सुमनः प्रबालाः ॥ वचा हरेणुस्त्रिवृता निकुम्भो भल्लातकं गैरिकमञ्जनश्च । मनःशिलाले गृहधूम एला काशीसलोधार्ज्जुनमुस्तसर्जाः ॥ इत्यर्द्धरूपैर्विहिताः पड़ेते गोपित्तपीताः पुनरेव पिष्टाः । सिद्धाः परं सर्वपतैलयुक्ताश्चूर्णप्रदेहा भिषजा प्रयोज्याः ॥
गुड़ चीनाड़म । मदनस्य फलम् । हरिद्राद्वयम् । गोपित्तेन सप्ताहं भावितानि । यारग्वधादीन्येतानि मिलितानि चर्णीभूतानि सन्ति भवन्ति, तदा गोपितमेतैः पीतं स्यादिति, तानि गोपित्तपीताः पुनरेव पिष्टाश्चूर्णानां प्रदेहा इत्याख्या भवन्ति । एवं सव्र्व्वत्र । कथं चूर्णखात् प्रदेहरूपेण प्रयोज्या इत्याह--परं सर्पपतैलयुक्ता इत्यनेन द्रवरूपत्वात् प्रदेहयोग्यत्वं सूचितम् । कस्मिन् कस्मिन् व्याधावित्याह- कुष्टानीत्यादि । कृच्छ्राणि कृच्छ्रसाध्यानि । एतान् व्याधीन् हन्युः प्रयुक्ताश्च त् स्युरेषु व्याधिषु । इत्यस्य चूर्णप्रदेहस्य व्याख्यानवदपरे पञ्च चर्णप्रदेहा व्याख्येयाः । तत्र श्रा इत्यादिनादन द्वितीयः । श्राद इति नवनीतखोटी | सुराहो देवदारुः तस्य सारं, खदिरधवयोश्च सारं, forate पत्र', fasङ्गस्य तण्डलाः, करवीरस्य वक् इति सप्तभिर्द्वितीयः ग्रन्थिच भौजे इत्यादिना कृष्णगन्ध इत्यन्तेन पड़ भिर्द्रव्यैस्तृतीयः । ग्रन्थिच भौर्ज इति भूर्ज ग्रन्थिः । शिरीषस्य त्वक, लोमशा भिषिः, कृष्णगन्धा शोभाञ्जनः | ० | फणिञ्झक इत्यादिना सुमनःप्रबाला इत्यन्तेन षड् भिचतुर्थः । फणिञ्झकः पर्णासभेदः, वत्सक इन्द्रयवः, पीलूनि काञ्चनदेशीयपर्व्वतजाक्षोड़फलानि, सुमनःप्रबाला जातीपल्लवाः कोमला एव वचेत्यादिना गैरिकमञ्जनञ्चेत्यन्तेन पञ्चमः । हरेणुका अञ्जनं रसाञ्जनम् | ० | आलेति हरिताल',
1
ग्राह्याः । ० ।
रेणुकः, निकुम्भो दन्ती, गैरिकं गिरिमृत् । मनःशिलेत्यादिना सर्जा इत्यन्तेन नवभिः षष्ठः । परिमार्जनभेषजेष्वारग्वधस्यैव प्रधानत्वख्यापनार्थम् । श्राहो नवनीतखोटिरिति प्रसिद्ध:, ग्रन्थि भौर्ज इति भूर्जपत्रग्रन्थिः, सलोमशः काशीशं तमालपत्रं वा, फणिल्झकः पर्णासभेदः, सुमनः प्रबाला जातीपल्लवाः, निकुम्भो दन्ती, आलं हरितालम्, अर्द्ध रूपैरित्यर्द्ध श्लोकैः, गोपित्तपीता इति पीतगोपत्ता मयूरव्यंसकादित्वात् पूर्व्वनिपातनियमात् ; यदि वा गोपित्त भावनया

Page #244

चरक संहिता |
[ आरग्वधीयः
२३२
कुष्ठानि कृच्छ्राणि नवं किलासं सुरेन्द्रलुप्त किटिमं सदद्रु | भगन्दराशस्यपचीं सपामां हन्युः प्रयुक्तास्त्वचिरान्नराणाम् ॥२॥ कुष्ठं हरिद्र सुरसं पटोल' निम्बाश्वगन्धे सुरदारु शिशुः । ससर्षपं तुम्बुरुधान्यवन्यं चण्डाश्च चूर्णानि समानि कुर्य्यात् ॥ तैस्तपिष्टैः प्रथमं शरीरं तैलाक्तमुद्वर्त्तयितुं यतेत । तेनास्य कण्डूः पिडकाः सकोठाः कुष्ठानि शोफाश्च शमं ब्रजन्ति ॥ ३ ॥
-
कुष्ठामृतासङ्गकटकटेरीकाशीसकम्पिल्लकमुस्तलोधाः । सौगन्धिकं सर्जरसो विङ्ग मनःशिलाले करवीरकत्वक ॥
गृहधूम आगारधूमः एला स्थूलैला, काशीसं पुष्पकाशीस, सर्जी धूनक इति । अचिरान्नराणामित्यन्तमेकं वाक्यं षट् च योगाः ॥ २ ॥
गङ्गाधरः- कुष्ठमित्यादि - त्रजन्तीत्यन्तमपरं वाक्यं, योगश्चैष सप्तमः पञ्चदशभिद्रेव्यः कुष्ठादितक्रान्तः । अत्र तुम्बुरु स्वनामख्यातं, तदभावे धान्यकस्य द्विभागः पुनरुक्तत्वात् । वन्यं कैवर्त्तमुस्तकं, चण्डां शङ्खपुष्पीं, सव्र्व्वश्चान्यत् स्पष्टाथम् || ३ ||
गङ्गाधरः- कुष्ठेत्यादि- शान्तिमित्यन्तमेकं वाक्य, योगश्च कः । एषोऽष्टमचतुद्दशभिः कुष्ठादि-करवीरकत्वगन्तेद्रव्यैः । अमृता गुड़ची, सङ्गस्तुत्थकं,
पीतवर्णा गोपित्तपीताः । परमत्यर्थं सिद्धा:; यद्यपि सव्र्व्वत प्रयोगा महर्षिप्रणीताः स्वविषये सिद्धास्तथापीह बहूनां दुश्चिकित्स्यानां रोगाणामाशुहरणात् परं सिद्धा इत्युच्यन्ते । चूर्णानि च प्रदेहाश्च चूर्ण प्रदेहाः, यदि वा चूर्णीकृतानां प्रदेहाश्चूर्णप्रदेहाः, प्रदेहो लेपः, प्रदेहताकरणम्चैषां योगानां कुष्टहरगोमूत्रगोपित्तादिना बोद्धव्यम् । सुरेशलुप्तमिन्द्रलुप्तं, कुष्ठग्रहणेन लब्धानामपि किटिमपामादीनां पुनरभिधानं प्रयोगाणां विशेषेण तदुद्धरणशक्तिख्यापनार्थम् ॥ १२ ॥
चक्रपाणिः तुम्बुरु स्वनामप्रसिद्ध, वन्यं कैवर्त्तमुस्तकं, चण्डा चोरपुष्पी, प्रथममिति तैलाक

Page #245

३य अध्यायः
सूत्रस्थानम् । तैलाक्तगात्रस्य कृतानि चूर्णान्येतानि दद्यादवचूर्णनार्थम् । दद् : सकण्डुः किटिमानि पामा विचर्चिका चैव तथेति शान्तिम ॥४॥ मनःशिलाले मरिच नि तैलमार्क पयः कुष्ठहरः प्रदेहः । तुत्थं विडङ्ग मरिचानि कुष्ठं
लोधञ्च तद्वत् समनःशिलं स्यात् ॥ ५ ॥ रसाञ्जन सप्रपुन्नाड़वीजयुक्तं कपित्थस्य रसेन लेपः। करञ्जवीजैड़गजं सकुष्ठं गोमूत्रपिष्टञ्च परः प्रदेहः ॥ ६॥ कटकटेरी दारुहरिद्रा, काशीसं पुष्पकाशीसं, कम्पिल्लक कमलागुडीति लोके । सौगन्धिक कहारपुष्पं सुन्धोति लोके। सर्व स्पष्टार्थम् । अवचूर्णनं घर्षण तदर्थमिति तथा ॥४॥ __गङ्गाधरः-मनःशिलाले इत्यादि प्रदेह इत्यन्तमेको योगः। एष नवमो मनःशिलादि आर्क पय इत्यन्तैः पञ्चद्रव्यैः। तैलमिति सार्षपं कुष्ठहरत्वात् । आर्क पयः अर्बक्षीरम् । अर्कक्षीरेणव पेषणालेपने बोध्ये न तु जलेन । । तुत्थमित्यादिना समनःशिल' स्यादित्यन्तेनैक वाक्यम् । अत्र तद्वदिति कुष्ठहरः प्रदेह इत्यर्थः । स्यादिति। नात्र अक्षीरेण पेषणातिदेशः तस्य तत्र यौगिकखेनोक्तवाद ! तेनात्र जलेन पेषणालेपने बोध्ये। एष योगो दशमः॥५॥
गङ्गाधरः-रसाञ्जनमित्यादिना लेप इत्यन्तेन एक वाक्यं, योगश्चकस्त्रिभिद्रेव्यरेकादशः। प्रपुन्नाई चाकुन्दा तद्वीजम् । कपित्थस्य रसेनेति कपित्थपत्रस्वरसेन युक्तो लेप इति योज्यं, तेनात्र न जल पेषणालेपनार्थ, मित्यनेन सम्बध्यते। तैलञ्च कुष्टहरप्रकरणे सार्षपं बोद्ध न्यम्, * अमृतासङ्गस्तुत्थकम्, कटकटेरी दारुहरिद्रा, सौगन्धिकं गन्धतृणं गन्धको वा, आर्क पयः अर्कक्षीरं, तद्वदिति प्रदेहः कुष्टहरः,
* अमृता गुडूची, सङ्गः तुत्थकमिति केचित् ।

Page #246

[आरग्वधोयः
રરૂ
चरक-संहिता। उभे हरिद्र कुटजस्य वीजं करञ्जवीजं सुमनःप्रबालान् । त्वचं समध्यां हयमारकस्य लेपं तिलक्षारयुतं विदध्यात् ॥७॥ मनःशिला त्वक् कुटजात् सकुष्ठः सलोमशः सैड़गजः करञ्जः। ग्रन्थिश्च भौजः करवीरमूलं चूर्णानि साध्यानि तुषोदकेन ॥ पलाशनिर्दाहरसेन चापि कर्बोदधतान्यादकसम्मिलेन । दप्रिलयं प्रवदन्ति लेपमेतत् परं कुष्ठनिसूदनाय ॥८॥ किन्तु स एव स्वरसः । अत्राधिकारात् कुष्ठहर इति लेप इत्यर्थे विशेषण बोध्यम् । ० । करञ्जवीजेत्यादिना प्रदेह इत्यन्तेनाद्धेन द्वादशो योगश्चतुर्भिद्रव्यैः करञ्जवीजादिभिगोमूत्रान्तैः। अत्र गोमूत्रं पेपणालेपनार्थम् । अत्राधिकारात् कुष्ठहर इति प्रदेह इत्यस्य विशेषणम् ॥६॥
गङ्गाधरः-उभे इत्यादिना विदध्यादित्यन्तेनैकं वाक्यं, योगश्चायं त्रयोदशः। अत्र हरिद्रे इति द्विवचनेन हरिद्राद्वयलाभे उभे इति पदं स्पष्टार्थम् । सुमनःप्रबालानिति जात्याः कोमलाङ्क रितपल्लवान् । खचं समध्यामिति हयमारकस्य इत्यनेनान्वयः। तेन करवीरस्य खक् तस्य चास्थि मज्जा च । तिलक्षारेति तिलनालभस्म तेन युतं लेपं हरिद्राद्वयादिकं विदध्यात् कुर्यादित्यर्थः। लेपशब्दस्याजहल्लिङ्गत्वेन तस्य विशेषणानां हरिद्राद्वयादीनां तल्लक्षणत्वेऽपि न स्खलिङ्गत्यागः ॥७॥
गङ्गाधरः-मनःशिलेत्यादि-कुष्ठनिमूदनायेत्यन्तमेकं वाक्यं योगश्च कोऽयं चतुर्दशः, नव भिद्रव्यः। अत्र खक कुटजादिति कुटजवल्कलं, लोमशा मौरी, ग्रन्थिश्च भौजों भूज्जग्रन्थिः । एतानि मनःशिलादीनि करवीरमूलान्तानि अष्टौ द्रव्याणि चूर्णानि चूर्णीकृतानि प्रत्येकेन कर्णोद्धृतानि तोलकद्वयमितानि तुषोदकेन सतुषकुट्टितयवकृतसन्धानविशेषेण जातकाञ्जिकेनाढकसम्मितेन इत्यन्तेनान्वयात् द्वैगुण्यात् षोड़शशरावमितेन । पलाशनिर्दाहरसेन चापि आढ़कसम्मितेनेति योजनायां, पलाशक्षस्य प्रधानमूलं छित्त्वा तदधः कुम्भमेकं प्रपुन्नाद एड़गजं, हयमारकः करवीरः तस्य त्वम् ग्राह्या, मध्यञ्च पृथग्भावेन ग्राह्य । तुषोदकं सतुषैर्यवैः सन्धानविशेषात् कृतं काञ्जिकम्। पलाशनिर्दाहेन गृहीतो रसः पलाशनिद्दाहरसः, स च पलाशस्य प्रधानमूले च्छिन्नेऽधः कुम्भं दत्त्वोपरिवृक्षदाहात् यो गलति स्वरसः स गृह्यते ॥३-८॥

Page #247

२३५
३य अध्यायः]
सूत्रस्थानम् । पर्णानि विष्ट्रा चतुरङ्ग लस्य तक्रण पर्णान्यथ काकमाच्याः। तैलाक्तगात्रस्य नरस्य कुष्ठान्युद्वर्त्तयेदश्वहनच्छदैश्च ॥ ६ ॥ कोलं कुलत्थाः सुरदारु रास्ता मापातसीतैलफलानि कुष्ठम् । वचा शतावा यवचूर्णमालमुष्णानि वातामयिनां प्रदेहः ॥१०॥
आनूपमत्स्यामिषवेशवारैरुष्णोः प्रदेहः पवनापहः स्यात् । स्नेहैश्चतुर्भिर्दशमूल मिर्गन्धौषधर्वानिलजित् प्रदेहः ॥ ११ ॥ स्थापयित्वोपरि वृक्षदान निर्गलितेन रसेन षोड़शशरावमितेन चापि द्वयेन साध्यानि पाच्यानि, दीपलेपम् आलोड़नदण्डलग्नं यथा स्तात्तथा पाच्यानि सिद्धानि वोध्यानि । एतत् परं कुष्ठनिमूदनाय लेपं प्रवदन्ति । यत्त्वत्र तुषोदकेन चतुगुणेन पलाशनिर्दाहरसेन वेति वदन्ति तन्न, द्वात्रिंशद योगाधिक खात् ॥८॥
गङ्गाधरः-पर्णानीत्यादिनाऽश्वहनच्छदैश्च त्यन्तेनैकः ।-चतुरङ्ग लस्य काकमाच्याश्च पर्णानीति अश्वहनच्छदैश्च ति त्रयं, तक्रेणैवेत्येको योग इति ने त्रयो योगास्तकं पेषणार्थम् । अत्र पिष्टानि चतुरङ्ग लपर्णादीनीति पञ्चदशः ॥९॥
गङ्गाधरः-कोलमित्यादिना प्रदेह इत्यन्तेनापरः, कोलादिभिरम्लान्तैदशभिद्रव्यः । अत्रातसी मसीना, तैलफलानि तैलयोनिफलानीति तिलफलैरण्डादीनि, अम्लमिति काञ्जिकादिकमालमेव द्रव्यं पेपणालेपनार्थम्, उष्णानि वह्निना कृतोष्णानि । प्रदेह एप पोडशः॥ १० ॥
गङ्गाधरः--आनूपेत्यादिना स्यादित्यन्तेनाद्धेन पुनरेकवाक्यम् ; एष सप्तदशः। अनूपो जलप्रायदेशस्तत्र चरतीत्यानूपो वराहादिः । आन्पश्च मत्स्यश्च तयोरामिषं मांसं, तेन कृता वेशवाराः, तत्तु “निरस्थि स्विन्न पुनःपिष्ट गुडघृतान्वितं पिप्पलीमरिचचूर्णाभ्यामनुरूपाभ्यां संयुक्त वेशवाराख्या” भवति। तैरुष्णः प्रदेहः बहल उपलेपः ।। स्नेहैरित्यादिना प्रदेह
चक्रपाणिः-चतुरङ्गलः स्वर्णहालिः, अश्वहनः करवीरः, चतुरङ्गलकाकमाच्यश्वहनच्छदैरेकः प्रयोगः । त्रित्वे ह्यस्य द्वात्रिंशत्संख्या वक्ष्यमाणा विरुध्यते। तैलयोनिफलान्येरण्ढफलतिलादीनि । अम्लमिति काञ्जिकादियोगात् । आनूपानां खड्गादीनां मत्स्यानाञ्चामिषं मांसम् आनूपमत्स्यामिपम् । वेशवार:-“निरस्थि पिशितं पिट स्विन्नं गुड़घृतान्वितम्। कृष्णामरिचसंयुक्त वेशवार इति स्मृतः” ॥ गन्धप्रधानान्यौपधानि गन्धौषधानि तानि चागु दीनि ज्वराध्याये

Page #248

२३६ चरक-संहिता।
[ आरग्वधीयः तक्रण युक्त यवचूर्णमुष्ण सक्षारमर्त्ति जठरे निहन्यात् । कुष्ठं शताहां सवचा यवानां चूर्ण सतेलाम्लमुशन्ति वाते॥१२॥ उभे शताब मधुकं मधूकं बलां पियालच कशेरुकञ्च। घृतं विदारीञ्च सितोपलाञ्च कुर्यात् प्रदेहं पवने सरक्त ॥१३॥ रानां गुडूची मधुकं बले व सजीवकं सर्षभकं पयश्च । घृतञ्च सिद्धं मधुशेषयुक्तं रक्तानिलात्तिं प्रणुदेत् प्रदेहः ॥१४॥ इत्यन्तेनाद्धेनैकयोग एषोऽष्टादशयोगः । वा शब्दः पूर्वलेपापेक्षया, द्वात्रिंशतमिति वक्ष्यमाणत्वान्न तु एकश्चतुर्भिः स्नेहैदशमूलमिश्ररपरस्तु चतुर्भिः स्नेहैर्गन्धौषधमिश्र रेलादिभियुक्तः ; अत्र जलं पेषणार्थमनुक्तत्वात् ॥११॥
गङ्गाधरः-तक्रणेत्यादिना निहन्यादित्यन्तेनं कः, एप एकोनविशः। क्षारं यवक्षारम् । सर्वमन्यत् स्पष्टम् । ०। कुष्टमित्यादिना वाते इत्यन्तेनाद्धेनकः । एष विंशः। तैलमिह वातहरत्वात् यौगिकखाच तिलानामेव । अम्लं काजिकाद्यम्लं, द्रवद्रव्यं पेषणार्थम् ॥ १२ ॥
गङ्गाधरः-उभे इत्यादिना सरक्ते इत्यन्तेनैकयोगो दशभिर्द्रव्यरेष एकविंशः। उभे शताह मौरीशलुफ इत्याख्ये। घृतमनुक्तत्वाद गव्यं, विदारी भूमिकुष्माण्डं, सितोपलां सितशर्कराम् । 'भागानुक्तो समं मतम्” इति सर्व तुल्यं, जलमत्र पेषणार्थम् । सरक्त पवन इति वातरक्ते ॥ १३ ॥ ___ गङ्गाधरः-रास्नेत्यादिना प्रदेह इत्यन्तेनैकेन श्लोकेनैको योगो दशभिद्रव्यरेष द्वाविंशः। द्वे बले श्वेतपीतपुष्पभेदात्, अन्ये बला गोरक्षतण्डुला चेति बलाद्वयमाहुः। पयो घृतञ्च गव्यम् । मधुशेषः मच्छिष्ट मोम इति लोके। अत्र घृतं साध्यं प्रस्थमितमनुक्तखात् । तञ्च द्रवद्वैगुण्याच्छरावचतुष्टयम् । ऋषभकान्तं कल्करूपं सप्तद्रव्यं घृतपादिकं, 'कल्कस्तु स्नेहपादिकः' इत्युक्तः। पयश्च घृताच्चतुगुणं, सुतरां द्रवद्वैगुण्यात् पोड़शशरावमितम् ; 'द्रवकाय्येऽप्यनुक्ते तु सर्वत्राम्भश्चतुगुणम्' इत्युक्तः, अत्राम्भ इति द्रवमात्रोपलक्षणमिति। आभ्यां प्रतिपाद्यानि, गन्धौषधैश्च सिद्धैरिति योजनीयं, तेन दशमूलगन्धौषधाभ्यां स्नेहाः साधनीयाः; किंवा गन्धौषधैर्दशमूलसिद्धः स्नेहपृक्त रयं प्रदेहः। उशन्ति कथयन्ति, विदारी विदारीकन्दः, सितोपला सितशर्करा, मधुशेषः सिक्थकं । सिद्धमिति घृतदुग्धयुक्त यत्किञ्चिदेवाग्नौ साधितम् । नतं तगरपादिका, तदभावे शीउलोच्छोपगुड़को गृह्यते । प्रपौण्डरीकः पुण्डरीकं, लोहमगुरु, एरका

Page #249

३य अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
२३७ वाते सरक्ते सघृतः प्रदेहो गोधूमचूर्ण छगलीपयश्च । नतोत्पलं चन्दनकुष्ठयुक्तं शिरोरुजायां सघृतः प्रदेहः ॥ १५ ॥ प्रपौण्डरीकं सुरदारु कुष्ठं यष्ट्यालमेला कमलोत्पले च । शिरोरुजायां सघृतः प्रदेहो लोहैरकापद्मकचोरकैश्च ॥ १६ ॥ राना हरिद्र नलदं शताह व देवदारूणि सितोपलाच । जीवन्तिमूलं सघृतं सतैलमालेएन पावरुजासु कोष्णम् ॥१७॥
रास्नादिसप्तद्रव्यकल्कपयोद्रवाभ्यां पाकात् सिद्धम् । ‘शब्द व्युपरमप्राप्त फेनस्योपरमे तथा। गन्धवणरसादीनां सम्पत्तो सिद्धिमादिशेत' इति लक्षणलक्षितं वस्त्रपूतमुष्णञ्च तत् मधुशेषयुक्तं प्रक्षेपतया प्रक्षेपः पादिकः काथ्यात् स्नेहे कल्कसमो मतः' इत्युक्त्या घृतात् पादिकमानेन मधूच्छिष्टमिश्रं यथा स्यात्तथा विशोष्यं किञ्चिदग्नियोगेन। तच्च घृतं प्रदेहश्चेत् तदा रक्तानिलाति प्रणुदत् ॥ १४ ॥
गङ्गाधरः-वाते सरक्त इत्यादिना पयश्चेत्यन्तेनाद्धेनैक एष त्रयोविंशः। अत्र गोलनोचितं छगलीदुग्धं, घृतमनुरूपमिति बोध्यम् । ०। नतेत्यादिना प्रदेह इत्यन्तेनाद्धेनैकः पञ्चभिद्रव्यैः। एष चतुर्विशः ! नतं नगरं तदभावे शीतलीछोप्पड़ः। उत्पल नीलोत्पल सत्र ॥१५॥
गङ्गाधरः-प्रपौण्डरीकमित्यादिना चोरकैश्चेत्यन्तेन श्लोकेनैकयोग एकादशभिनेव्यैः पञ्चविंशः । प्रपौण्डरीक पुण्डरीयकाष्ठं, कमलोत्पले पद्मकिजल्कनीलोत्पलकिञ्जल्को। लोहमगुरु । एरका तृणविशेषः, होगोल इति लोके । पद्मक पद्मकाष्ठम् । चोरकश्चोरपुष्पी। सर्वत्रानुक्त द्रवद्रव्ये पेषणार्थ जलम् ॥ १६॥
गङ्गाधरः-रास्नेत्यादिना कोष्णमित्यन्तेनैकश्लोकेनैकयोगः षड़ विंश एकादशभिर्द्रव्यैः। हरिद्रे द्वे हरिद्रे। नलदं जटामांसी। शताह मौरीशलुफाख्ये। पेपणार्थ जल , घृतं तैलश्च तिलानां समं सर्व प्रत्येकमिति ॥१७॥ होगलः । अयं प्रपौण्डरीकादिभिश्चोरकैश्चेत्यन्त एकः प्रयोगः, चोरकश्चोरपुष्पिका स्वनामप्रसिद्धः । नलदं मांसी, शताई इति शतपुष्पा-मधुरिके। तुङ्गः पुन्नागः, अमृणालमुशीरं, कालेयकं कालियाकाष्ठम् । लता मञ्जिष्टा, ऐन्द्री गोरक्षककटी, नलिनं कमलं, यवासमूलं दुरालभामूलं,

Page #250

२३८
[ आरग्वधोयः
चरक-संहिता। शैवालपद्मोत्पल वेत्रतुङ्ग प्रपौण्डरीकाण्यमृणाललोधम्। प्रियङ्ग कालेयकचन्दनानि निर्वापणः स्यात् सघृतःप्रदेहः॥१८॥ सितालता येतसपद्मकानि यष्ट्यालमैन्द्री नलिनानि दूर्वा । यवासमूलं कुशकाशयोश्च निर्वापरणः स्याजलमेरका च ॥१६॥ शैलेयमेलागुरुणी सकुष्ठे चण्डा नतं त्वक् सुरदारू रास्ना । शीतं निहन्यादचिरात् प्रदेहो विषं शिरीषस्तु ससिन्धुवारः॥२०॥ शिरीषलामजकहेमलोधस्त्वगदोषसंस्वेदहरः प्रघर्षः । पत्रास्बुलोधाभयचन्दनानि शरीरदोर्गन्ध्यहरः प्रदेहः ॥ २१ ॥
- गङ्गाधरः-शैवालेत्यादिना प्रदेह इत्यन्तेनैकेन श्लोकेनायं योगः सप्तविंशः । जलेन पिष्टा सर्व्वद्रव्यसमं घृतं मिश्रयिखा लेपः। निळपणः वद्विदग्धज्वालाप्रशमनः ।।१८॥ __गङ्गाधरः-सितालतेत्यादिना जलमेरका चेत्यन्तेनैकेनैकयोगो द्वादशभिद्रव्यरेपोऽष्टाविंशः। अत्र सितालता श्वेता , दूर्वा तु प्रचरिता, वेतसमम्लवेतसम्, ऐन्द्री गोरक्षककटी, नलिनानि पद्मकिजल्काः, यवासमूलं दुरालभामूल, कुशकाशयोश्च मूल प्रसङ्गादेकदेशान्वयाद्वा। जलवालकम्, एरका होग्गल इति नाम मजिष्ठा वा तृणविशेषो वा। एतानि जलेन पिष्टा लेपन निर्वापण स्यात् ॥१९॥
गङ्गाधरः-शैलेयमित्यादिना प्रदेह इत्यन्तेन पादत्रयेणकयोगः, नवभिदेव्यैरेप एकोनविंशो योगः। शैलेयं शैलज, चण्डा चोरपुष्पी, नतं तगरं, त्वक गुड़खक। जलेन पिष्टा लेपः । ०। विषमित्यादिनैकपादनकयोग एप त्रिंशः । योगस्तु द्वाभ्याम्। निहन्यादित्यनेनान्वयो विपमित्यस्य ॥२०॥
गङ्गाधरः शिरीषेत्यादिना प्रघर्ष इत्यन्तेनाद्धेनकयोगश्चतुर्भिद्रव्यैः। लामजकमुशीरं, हेम नागकेशरम् । अत्र जल पेपणार्थम् । एष एकत्रिंशो योगः । । पत्रेत्यादिना प्रदेह इत्यन्तेनाद्धेनको द्वात्रिंशो योगः। पत्र तेजपत्रम्, अम्बु
कुशकाशयोः मूलम् । अयं सितादिरेरका चेत्यन्त एकयोगः। जलं बालं, सिन्धुवारो निर्गुण्डी। विषमित्यादिरपरः प्रयोगः। लामज्जकमुशीरं, हेम नागकेशरम्, अभयमुशीरम् ॥९-२१॥

Page #251

३य अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
२३६ तत्र श्लोकः। इहात्रिजः सिद्धतमानुवाच द्वात्रिंशतं सिद्धमहर्षिपूज्यः । चूर्णप्रदेहान् विविधाभयन्नानारग्वधीये जगतो हितार्थम् ॥ २२ ॥ इति अग्निवेशकृते तन्त्रं चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने
आरग्वधीयो नाम तृतीयोऽध्यायः॥ ३॥ बालकं, लो। प्रसिद्ध लोके, अभयमुशोरं, चन्दनमिह सौगन्ध्याश्वेतम् । अलमत्र पेषणार्थम् ॥२१॥
गङ्गाधरः--उक्तांश्चूण प्रदेहानुपसंहर्तु माह---तत्र श्लोक इति। इहात्रिज इत्यादिरेकः श्लोकः। इहारग्वधीयेऽत्रिजः कृष्णात्रिपुत्तुः पुनर्वसुः। सिद्धमहषिभिश्च पूज्यः सिद्धखात् सिद्धः सन् महर्षिभिः पूज्य इति वा द्वात्रिंशतं योगानुवाचेति संख्यावचन न्यूनाधिकनिरासार्थम ॥२२॥
अध्यायं समाप्तुमाह--अग्नीत्यादिना। प्राग्वत् सव्व व्याख्येयम्। अयश्चाध्यायः सहाथात इत्यादिन केनोनत्रिंशत्श्लोकी सह संग्रहश्लोकेन । इति श्रीमद्गङ्गाधररायकविरत्नकविराजकृते चरकजल्पकल्पतरौ सूत्रस्थानजल्प
प्रथमस्कन्धे तृतीयाध्यायजल्पाख्या तृतीयशाखा ॥३॥
चक्रपाणिः-अध्यायार्थसंग्रह इहानिज इत्यादि।-चूणप्रदेहानिति पूर्णवद्वयाख्येयम् । द्वात्रिशमिति संख्याकरणं न्यूनाधिकसंख्यादुर्बोधनिराकरणार्थम् ॥ २२ ॥
इति चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचिताथाम् आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थान
व्याख्यायां आरग्वधोयो नाम तृतीयोऽध्यायः ॥ ३॥

Page #252

चतुर्थोऽध्यायः। अथातः षड़विरेचनशताश्रितीयमध्यायं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्र यः ॥ १॥ इह खलु षडाविरेचनशतानि भवन्ति । षड़ विरेचनाश्रयाः । पञ्च कषायशतानि। पञ्च कमाययोनयः। पञ्चविधं कषायकल्पनम्। पञ्चाशन्महाकषाया इति संग्रहः ॥ २ ॥
गङ्गाधरः-अथ स्वस्थातुरोभयपरायणभेषजतया संशोधनार्थपञ्चकर्माद्रव्याणुक्ता तथातुरपरायणनानाव्याधिहरयवाग्वादीनुक्ता तेषामन्येपाञ्च सर्वेषां भेषजानां कल्पनार्थं पड़ विरेचनशताश्रितीयमारभते-अथात इत्यादि। अध्यायारम्भे प्रथम पडिरेचनशतानीति पदं, तत्र शतशब्दस्य शतखसंख्यावत्परखेन तदर्थकं पडिरेचनशताश्रितमिति पदं भवति, तदधिकृत्य कृतोऽध्याय इति षड़ विरेचनशताश्रितीयस्तं तथा। शतं शतखसंख्यामाश्रयतीति कत्तरि क्तः न तु भावे, नानाद्रव्यघटितौषधद्रव्यवाचकखात् । अध्यायमित्यादिकं सव्व प्राग्वद व्याख्येयम् ॥१॥
गङ्गाधरः- इहेत्यादि। तन्त्रान्तरे वहूनि द्रव्याणि सन्ति विरेचनयोगोषधानि तद्वारणायाह---इहेति। इह तन्त्रे खलु पड् विरेचनशतानि, न चाधिकानि।
चक्रपाणिः-- अपामार्गतण्डुलीयेऽन्तःपरिमार्जनमुक्तम्, आरग्वधीये च वहिःपरिमार्जनमुक्तम् । सम्प्रति पूर्वाध्यायद्वयाप्रतिपादितं भेपजचतुष्कमवश्यं वक्तव्यमवशिष्टमुभयपरिमाज्जनभेषजमभिधातुं पड़विरेचनशताश्रितीयोऽभिधीयते। आश्रीयते इत्याश्रितीयमाश्रय इत्यर्थः । पटसंख्यावच्छिन्नानि विरेचनशतान्याश्रितानि चाधिकृत्य कृतोऽध्यायः पड़ विरेचनशताश्रितीयः । एतेन यदुक्त-धड़ विरेचनशतानि षड़ विरेचनाश्रयाः, एतद द्वयमधिकृत्य संज्ञेयं प्रणीतेति मन्तव्यम् ॥ ५॥
चक्रपाणिः यद्यपि चाध्यायादाविह खल्विति पदं श्रूयते, तथापि गुणप्रधानत्वात् नाध्यायसंज्ञाप्रणयने निवेशितम् । इहेत्यग्निवेशतन्त्र ऽनतिसंक्षेपविस्तरे। एतेन वक्ष्यमाणविरेचनषट्शतानां तथा पञ्चाशन्महाकषायाणां तथा पञ्चकषायशतानां विस्तरकल्पनायामधिकत्वमपि भवतीति सूच्यते।

Page #253

४र्थ अध्यायः । सूत्रस्थानम् ।
२४१ पड़ विरेचनश तानीति यदुक्तं तदिह संग्रहेणोदाहृत्य विस्तरेण कल्योपनिययनुव्याख्यास्यामः ॥ ३॥ तत्र
कल्पस्थाने वक्ष्यते। तत्र दोपहरणबद्ध भागं वानसंशकमधोभागं विरेचनसंज्ञकम, उभयं वा शरीरमलनि चनाद्विरेचना लभत" इति वक्ष्यमाणसादत्र विरिच्यन्ते शरीराभ्यन्तरान्मलहोश वहिप्क्रिान्ते कई तोऽअस्ताच येनेति विरेचनम् अधिःसंशोधनरूपण वसनविरेचनोभयत्र योगरूढ़ियत्त्या वर्तते. नन वस्तिशिरोविरचने न विरेचनशब्दं लगेले! विरेचनानां वमनविरेचनकारियोगाणां शतानि ति विजनशतानि, तानि त्रीणि चवारि पञ्च पट किं समाष्ट येत्या गवाह पडितिक विरंचनयोगानामिह तन्त्र पटशतसंख्येया विरेचनयोगा भवन्ति अन्यत्र प्रनिशेगोक्तभ्यः ।
द्रव्याणां करणः प्रयुज्यमानानां विरे वनवमित्याकाणायामाह -- पड़, विरेचनाश्रयाः। विचनमत्र भावे लाट तन वमनं विरेकश्चेति बोध्यं, तदाश्रया जनकल्या बोध्याः। सशोधनलेोह तन्त्र बाच्यान्युक्ता तेषानुपयोगीनि संशमनानि चाह ... पञ्च करायशतानीति । कमायेयपरिसंख्येयेषु कायाणां शतानि पञ्च इह तन्ने बाच्यानि। ननु करायः किं द्रव्यं रसविशेगो वत्याह - पश्च कपाययोनय इति । कमायाणां योनय उत्पत्तिस्थानानि पञ्च । ननु तथापि करायः किं द्रव्यं तस्योत्पत्तिस्थानानि पञ्च कस्को देश इत्याकालायात्राह पञ्चवित्र कसायकल्पनमिति। ननु पञ्चवित्रकल्पितकपाया बहुद्रव्यवटिनत्वन बहवो भवन्तीनि ते चात्र तत्र कथं पञ्च शतानि वा भवन्ति ? इति पञ्चाशन्महाकपायाः इलि, तानि पञ्चकपायशतानि पञ्चाशनमहाकाया भवन्तीनि. न खन्ये कपाया. सप्तपञ्च शतानि स्युरित्यर्थः । महत्त्वञ्च षां जीवनीयादित्वादिति । इति संग्रहः स पेण उद्देशः ॥२॥ ___ गङ्गाधरः क्रमेणोदाहत विणोति --पड् विरेचनेत्यादि । तदिहेति । इहाध्याये संग्रहेण सङ्के पेण योगपरिसंख्यामात्रेण, विस्तरेणति अत्रोदाहतयोग
अत एव वक्ष्यति कल्पे, “उद्देशमात्रमेतावद द व्यमिह पट्शतम् । स्वबुद्ध पबं सहस्राणि कोटीवी संप्रकल्पयेत् ॥” इति। तथा व वक्ष्यति न हि विस्तरस्य प्रमाणमस्ति इति। खलुशब्दः प्रकाशने। विरेचनशब्देनेह वमनं विरेचनञ्च गृह्यते। यतो वक्ष्यति कल्पे “उभयं वा दोषमल

Page #254

२४२
चरक-संहिता। पडू विरेचनशताश्रितायः परिसंख्यामनतिक्रम्य द्रव्यान्तरसंयोगेन व्याधिविशेषेण कल्पनाविशेषेण । कल्पोपनिषदीति-कल्पस्थाने वक्ष्यमाणे, कल्पस्य उपनिषदि विद्यायाम आयुर्वेदाङ्ग कल्पविद्यायामित्यर्थः । सद विशरणगत्यव सादेविति सदधातुना किप-कृदन्तले सिद्धमिदमुपनिषत्पदं, विद्याविद्ययोर्वर्त्तते। विद्या च द्विधा परा चापरा च, तत्र सैव परा यया तदक्षरमधिगम्यते यत्तददृश्यमग्राह्यमवर्ण्यमिति। अपरा च ऋग्वेदो यजुर्वेदः सामवेदोऽथव्ववेदः शिक्षा कल्पो व्याकरणं छन्दो निरुक्तं ज्योतिषमिति मुण्डकोपनिषदि द्रष्टव्यम् । यया विद्यया तदक्षरमुप अधिगम्यं मुमुक्षणां पुरुषाणाम् ऋग्यजुःसामाथव्व-शिक्षाकल्पव्याकरणच्छन्दोनिरुक्त-ज्योतिषविद्याया अपराख्याया अविद्यात्मिकायाः संसारप्रवत्तनलक्षणाया विशरणाद विनाशात् निनिश्चयेन तनिष्ठया ततक्षरस्य सद् सदन प्राप्तिरिति सा ब्रह्मविद्या यथोपनिषत्, तथा लोकद्वयश्रेयोऽधिगम्यम् ऋग्वेदादिविद्यया लोकद्वयश्रेयोरूपज्ञानपूवरखेवलक्षणाया लौकिक्या अविद्याया विशरणाद्विनाशात निश्चयेन तन्निष्ठया तत् सुखस्य सत् सदन प्राप्तिरिति सा द्विलोकीश्रेयस्करी खविद्याख्यापि वेदादिविद्या चोपनिषदुच्यते, तेन न तु केवलं ब्रह्मविद्यायामुपनिषत्पदं वर्तते। अत एव गीतासु ब्रह्मविद्यामपनिपस्वित्यक्तं भगवता वेदव्यासेन ॥३॥
विरेचनाद विरेचनशब्द लभते इति। न च वाच्यं, दोषमलविरेचनात चेद विरेचनसंज्ञा, तेन वस्ति-शिरोविरेचनयोरपि विरेचनसंज्ञाप्रवृत्तिः ; यतस्तन्त्रकारसिद्धयं संज्ञा न पाचकवत योगमात्रप्रवृत्ता, तन्त्रकारश्च वमन-विरेचनयोरेव योगरुढ़ां संज्ञां विदधाति नान्यत्र, तत् कुतोऽन्यत्र प्रसक्ति: ? षड़ विरेचनशतानीत्यादि स्वयमेवाचार्यो व्याख्यास्यति। पञ्च कपायशतानीत्यत्र कषायशब्देन मधुरादीनां लवणवर्जानां रसानां कपायत्वेन परिभाषितानामाश्रयत्वेनौषधद्रव्यमुच्यते । कपाययोनयः कषायजातयः । कपायाणां यथोक्तद्रव्याणां कल्पनमुपयोगार्थ संस्करणं कषायकल्पनम्। महाकपाया इति दशसंख्यावच्छिन्नस्यैककार्यकरणार्थोपात्तस्यौपधगणस्य संज्ञा, यद वक्ष्यति “दशेमानि जीवनीयानि इत्यादिना। संग्रहेगोदेशमात्रण । कल्प एवोपनिषत् कल्पोपनिषत्, उपनिषदित्यत्युपयुक्तरहस्यविद्योपदेशस्थानमुच्यते वेदे, तदिहापि कल्पस्याप्युपयुक्तत्वेन रहस्यवमनविरेचनप्रयोगोपदेशकत्वात् कल्प एवोपनिषदित्युच्यते ; न च वाच्यं कल्प एवं विस्तरेण षड़ विरेचनशतान्यभिधास्यन्ते, तेन च तदेवास्तु, अलमनेन संक्षेपाभिधानेन सम्यगवरोधानुपायत्वात् ; यतस्तन्वधर्मोऽयं यत् प्रथमं सूत्रणं स्यात्, तदनु तद्विवरणं प्रपन्चेन ; उच्यते च न्यायविद्भिः."ते वे विधयश्च सुसंगृहीताः स्युः, येषां समासो व्यासश्च” इति ॥ २....३ ॥

Page #255

२४३
४थे अध्यायः
सूत्रस्थानम् । त्रयस्त्रिंशदयोगशतं प्रणीतं फलेष्वेकोनचत्वारिंशजीमृतकेषु योगाः। पञ्चचत्वारिंशदिक्ष्वाकुषु धामार्गवः षष्टिधा भवति योगयुक्तः॥ कुटजस्त्वष्टादशधा योगमति कृतवेधन पष्टिधा भवति योगयुक्तम् । श्यामात्रिवृदयोगशतं प्रणीतं
दशापरे चात्र भवन्ति योगाः॥ गङ्गाधरः--तदिह संग्रहेणोदाहृत्येति यदुक्त तद्वक्ति, संग्रहेण उदाहत्तु माहत्रयस्त्रिंशदित्यादि। योगानां शतं योगशतं त्रयस्त्रिंशता सह योगशतं त्रयस्त्रिंशदयोगशतम् ; फलेषु मदनफलकल्पेषु त्रयस्त्रिंशदधिकशतयोगाः । एकोनचवारिंशद योगा जीमूतकेषु, घोषकभेदो जीमूतकस्तत्कल्पेषु । पञ्चचखारिशद योगा इक्ष्वाकुषु इक्ष्वाकुकल्पेषु ! धामार्गवः पीतघोपको योगयुक्तः षष्टिया भवति धामार्गवकल्पे पष्टियोगाः।
कुटजस्वष्टादशधा योगमेति कुटजफलकल्पेऽष्टादश योगाः। कृतवेधन लतापुटकीतिख्यातं योगयुक्त पष्टिया भवति. कृतवेधनकल्पे षष्टियोगाः । इति वमनयोगाः पञ्चपञ्चाशदधिकशतत्रयसङ्खयकाः कल्पस्थान पड़ध्याये विस्तरेण व्याख्यास्यन्त । __ अथ विरेचनयोगाः। श्यामात्रिकृतोर्योगानां शतं श्यामात्रियोगशतं. किंवा श्यामा च त्रिच्च तयो समाहारः श्यामात्रित, योगशतं योगानां शतं यस्य तत् योगशतं ; श्याममूला त्रित् श्यामा, अरुणमूला त्रित् त्रित्, तयोः कल्पे शतयोगाः दश चापरे योगा इति दशोत्तरशतयोगाः श्यामात्रिकृतोरित्यथः।
चक्रपाणिः-त्रयस्त्रिंशदधिकं त्रयस्त्रिंशताधिक, कृतवेधनयोगान्ता योगा वमनस्य, शेषं विरेचनस्य । अत्र श्यामानिवृतोरिति श्यामेति श्याममूला त्रिवृत्, त्रिवृदित्यरुणमूला विवृत्, पडिति पड़ेव विरेचनाश्रया विरेचनाधिकरणानि। अत्र स्नुहीक्षीरमाही कृतं तीक्ष्णविरेचनत्वात् , उक्त-हि ‘स्नुकपयस्तीक्ष्णविरेचनानाम् इति। त्वगित्यनेन लोध्रत्वग् गृह्यते। पत्रमित्यनेन इक्ष्वाक्कादिपत्रं, यद्वक्ष्यति कल्पे, "अपुष्पस्य प्रबालानां मुष्टि प्रादेशसम्मिताम् । क्षीरप्रस्थे शृतं दद्यान् पित्तोद्रिक्तकफज्वरे ॥” इति। यद्यपि रण्डतैलताम्रपारदादीनां क्षीराद्यधिकानामपि

Page #256

२४४
चरक संहिता |
-
पड़ विरेचनशताश्रितीयः
चतुरङ्ग लो द्वादशधा योगनेति लोन विधौ षोड़शयोगयुक्तम् । महावृतो भवति विंशतियोगयुक्तः. एकोनचत्वारिंशत् सप्तला शङ्किन्यायोगाः ॥ अष्टाचत्वारिंशदन्तीद्रवन्योरिति पड़ विरेचनशतानि ॥ ४ ॥ पड़ विरेचनाश्रया इति । चीम्मृलवकपत्रपुष्पफलानीति ||५|| पच कपाययोनय इति । मधुकवायोऽम्लकयायः कटुकपायस्तिक्तकषायः कायकायश्चेति तन्त्रं संज्ञा ॥ ६ ॥
ः ।
चतुरङ्गलो द्वादशवायोगमेति चतुरङ्गुलकल्प द्वादश योगाः । लोन' fast fatafat पोड़शयोगयुक्तम् । लोध्रकल्प पोडश योगाः । महायक्षः सुवाक्षः स्तुहीतिनामा विंशतियोगयुक्तो भवति । सुधाकल्पे विंशतिर्योगाः एकोनचत्वारिंशत् सप्तलाशङ्खिन्योयोगाः । अत्रेदमवगन्तव्यं श्यामात्रतोः प्रत्येकं दशोत्तरशतयोगाः तुल्यत्वेन गणयित्वा उक्तास्तेन विंशत्युत्तरद्विशतयोगा मिलिला । तथा सप्लाराह्निन्योः प्रत्येकमेकोनचत्वारिंशद्योगा विलिखा अष्टसप्ततियगाः । एवं दन्तद्रवन्त्योः प्रत्येकमष्टचत्वारिंशद योगा मिलिता प्रणवनियोगा इति विरेचनयोगानां द्वाचत्वारिंशदधिकचतुःशतमिति सप्तनवत्यधिकशती वमन विरेचनयोगानामिति । सङ्गपेण संख्यामात्रण पड् विरेचनशतानि उदाहृतानि ॥ ४ ॥
गङ्गाधरः- उद्देशक्रमप्राप्त प‍ विरेचनाश्रया इति विणोति प विरेचनाश्रया इतीति । श्रीरञ्च यूलञ्च तम् च पत्रञ्च पुप्पञ्च फलच तानि तथा ॥ ५ ॥
गङ्गाधरः उदेशे क्रमप्राप्तं पञ्च कपायशतानीति यत्तद्विवरणद्वयं पञ्च कषाययोनय इति यत्तणोति मुखवोधनार्थम् - पञ्च कपाययोजय विरेचनाश्रयत्व सम्भवति, तथापि तेषामिह तन्त कल्पस्थाने विरेवनाश्रयत्वेनानवस्थापनादध्यायादिप्रतिपादितेने हशब्देन योगादिह पड़ाया इत्यविरुद्धमेव ॥ ४ ५ ॥
चक्रपाणिः --- पञ्च कृपायशतानि महाकपायं व्याख्याय व्याख्यातव्यानि अतस्तदुलङ्घय पञ्च कपाययोनयोऽभिधीयन्ते- मधुरश्वासी कपायश्चेति मधुरकपायः, एवं शेपेष्वपि । तन्त्र सं त्यनेन स्वणरसं वज्र्जयित्वा मधुरादयो रसाः कपायसंज्ञया व्यवहियन्ते, अयं स्वतन्त्रसमय

Page #257

४. अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
२४५ पञ्चविधं कषायकल्पनमिति। तद् यथा-स्वरसः कल्कः शृतः शीलः फाण्टश्च कषाय इति ॥७॥ इतीति। मधुरकषाय इति मधुररसद्रव्यकृतः कषाय इत्यर्थः । एवमपरेऽपि। कपायकपायश्चेति चकारः पूर्वापेक्षया समुच्चये एवार्थे वा लवणरसव्यवच्छेदार्थम् । नन्वत्र कषायशब्दः किं रसविशेषवाची कि नेत्याशङ्कयाह-इति तन्त्र संज्ञा। कवाय शब्दोऽयं न रसविशेश्वाची, मधुरादीनां तथाखाभावात् ; किन्तस्मिन्नायुवेदतन्त्र संज्ञा रूढ़िः ॥६॥
गङ्गावरः ..ननु मधुरादिरसबद दुव्यकृतत्वे यदि कपायशब्दो रूढ़स्तदा पञ्चविधवं व्याहन्यते लवणकपायस्याधिकवापत्तेरित्याशङ्कायामाह-पञ्चविध कषायकल्पनमितीति । तद्विटणोति तद यथेति । तत् पञ्चविधकषायकल्पनं यथा येन प्रकारेण तदाहेत्यर्थाद बोध्यम् । स्वरस इत्यादि। फाष्टश्चेति चकारात् स्वरस इत्यादिभिः पञ्चभिः सह कपाय इत्यस्यान्वयस्तेन स्वरसः कपायः, कल्कः कषायः, शृतः कपायः, शीतः कपायः, फाष्टश्च कषाय इत्यथः ॥७॥ इति सूचयति, नात्र परतन्त्रस्य व्यवहार इति। अथ किमर्थं पुनराचार्येण कषायसंज्ञा-प्रणयने लवणस्य मधुरादेरिव गुणादिभिरुहि यस्य तथा प्रयोगेषु चित्रक्रगुडिकादी द्वौ क्षारौ लवणानि च" इत्यादिनोदि रस्य रोगभिपग्जिताये च स्कन्धेनोपदिष्टस्य रसाधिकारेषु च तेषु तेषु मधुरादिवदुपदिष्टस्य परित्यागः क्रियते ? उच्यते --कपायसंज्ञेयं भेषजत्वेन व्याप्रियमाणेषु रसेष्वाचायण निवेशिता । अत्र च केवलस्य लवणस्य च प्रयोगो नास्ति, मधुरादीनान्तु केवलानामपि प्रयोगोऽस्ति, लवणन्तु दव्यान्तरसंयुक्तमेवोपयुज्यते, तथा मधुरादिषु स्वरसकल्कादिलक्षणा कल्पना सम्भवति न लवणे, यतो न तावत् लवणस्य स्वरसोऽम्ति, कल्कोऽपि द्रव्यस्य द्रवेण पेषणात् क्रियते, तच्च न सम्भवति लवणे, लवणं हि पानीययोगात पानीयमेव जयति ; यद्यपि कल्फस्यैव भेदश्चूर्ण, चूर्णता च लवणस्य सम्भवति, तथापि लवणस्य चूर्णरूपता न तु पूर्वस्मादचूर्णरूपात् किञ्चित् शक्तिविशेषमापादयति, शक्तिविशेषकल्पनार्थञ्च कल्पना क्रियत इत्युत्तरत्र प्रतिपादयिष्यामः, तस्माच्चूर्णत्वमपि लवणस्य कल्पनमकल्पनं वा ; ऋतशीतफाण्टकपायास्तु द्रव्यस्य कात्स्न्य॑नानुपयोगस्य तत्तत्संस्कारवशात् द्रवेपु द्रव्यस्य स्तोकावयवानुप्रवेशार्थमुपदिश्यन्ते, लवणे चैतन्न सम्भवति, लवणं हि द्रवसम्बन्धे सर्वात्मनैव दवमनुगतं स्यात्, तस्माल्लवणं पृथकप्रयोगाभावात् कल्पना ऽसम्भवाच्चाचार्येण कपाय-संज्ञा-प्रणयने निरस्तमिति न निष्प्रयोजनेयमाचार्यप्रवृत्तिः ॥६॥
चक्रपाणिः-- कल्पनमुपयोगार्थ प्रकल्पनं संस्करणमिति यावत् स्वरसादि-वर्गलक्षणं, यथा -- "स्वो रसः स्वरसः प्रोक्त: कल्को दृषदि पेपितः। क्वथितस्तु शृतः शीतः शर्वरीमुषितो मतः । क्षिप्त्वोष्णनोये मृदितः फाण्ट इत्यभिधीयते । अत्र शोनकवचनन्तु “द्रव्यादापोथितात् तोये प्रतप्त

Page #258

२४६
चरक-संहिता। पड़ विरेचनशताश्रितीयः (यन्त्रप्रपीड़नाद द्रव्याद रसः स्वरस उच्यते । यत् पिण्डं रसपिष्टानां तत् कल्क परिकीर्तितम् ॥ वहौ तु क्वथितं द्रव्यं शृतमाहुश्चिकित्सकाः॥ द्रव्यादापोथितात् तोये तत् पुनर्निशि संस्थितात् । कषायो योऽभिनि-ति स शीतः समुदाहृतः॥ निप्त्वोष्णतोये भृदितं तत् फाण्टं परिकीर्तितम् ॥ ८॥) गङ्गाधरः-अत्र स्वरसादीनां लक्षणानि केचित् पठन्ति, स्वरसादीन विवरीतुम् -- यन्त्रत्यादि। द्रव्यं कुट्टयिता यन्त्रण प्रपीड़नात् तस्माद द्रव्यान्निगेतो रसः स्वरस उच्यते। एतेन लवणद्रव्यस्य न स्वरसवं, किट्टत्यागेन रसाभावात् ।। यत् पिण्डमिति । दृशदि पिष्टानां द्रव्याणां यत् पिण्डं तत् कल्कं, पिण्डपदेन लवणद्रव्यस्य न कल्कवं. पिण्डवं हि पेषणान्न लवणद्रव्यस्येति कथितम् । ०। वह्नौ तु कथितं द्रव्यमिति द्रव्यं कुट्टयिखा यथाविधिना द्रवं दत्त्वा निष्पक कि विसृज्य निगतसारं शृतबाहुरिति। एतेन लवणस्य न शृतवं सम्भवति निष्पचनखायोग्यत्वात् । ०। द्रव्यादापोथितात् कुट्टितात द्रव्यात् तोये तु निशि संस्थितात् योऽभिनिता॑ति किट्ट विहाय यो द्रवरूपेण सह सारभागो निर्गच्छति स शीतः कषायः। अत्र तत्पुनरित्यस्य स्थाने प्रतप्तं इति पाठः साधुस्तत्रान्तरदशनात् तदनुदशयिष्ये । क्षिप्वत्यादि । द्रव्यादापोथितादिति विभक्तिं विपरिणम्य योज्यम् । तेन द्रव्यमापोथितम् उष्णतोये क्षिप्त्वा मृदितं यत् सारभूतं निर्याति किवज तन फाटं कपाय इत्यर्थः । उक्तं चान्यत्र ‘स्वो रसः स्वरसः प्रोक्तः कल्को दृशदि पेपितः। कथितस्तु शृतः शीतः शव्वरीमुषितो मतः। क्षिप्त्वोणतोये मृदितं फाष्टमित्यभिधीयते ॥" निशि संस्थितात् । कपायो योऽभिनिर्याति स शीतः समुदाहृतः ॥ फाण्टः कषाय इति कषायशब्दोऽयं स्वरसादिभिरपि सम्बध्यते, तेन स्वरसः कषायः, कल्कः कषाय इत्याद्यपि बोद्वव्यम् । तेषां स्वरसादीनां यथापूर्व बलाधिक्यमिति फाष्टाच्छीतो गुरुः शीतात शृतो गुरुरित्यादि । यतो यथापूर्व गुरुः कपायकल्पना, अत एव व्याध्यातुरबलापेक्षिणी व्याधेरातुरस्य च बलमपेक्षत इत्यर्थः। अत्रोपपत्तिमाह-न त्वेवमित्यादि। बलवति पुरुषे व्याधौ च दृव्यसारभागमयत्वेनात्यर्थ गुरुर्बहुकार्यकरः स्वरसो युज्यते, नायमापदले पुरुषे रोगे वा योगवान् स्यात ; बलशभेपजातियोगे दोषकत्र्तृत्वादिति भावः, एवमन्यत्रापि व्याख्येयम् । तथा न सर्वाणि स्वरसादीनि सर्वत्र पुरुषे

Page #259

४र्थ अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
२४७ तेषां यथापूर्व बलाधिक्यम् । अतः कषायकल्पना व्याध्याइति । एवमन्यत्रापि। “आहता तत्क्षणात् द्रव्यात क्षुण्णात् कीटादिवज्जितात् । वस्त्रनिष्पीड़ितो यस्तु रसः स्वरसः उच्यते” ।। तथा “शुष्कद्रव्यमुपादाय स्वरसानामसम्भवे । वारिण्यष्टगुणे साध्यं ग्राह्य पादावशेषितम् ॥ इति । एवं “कुड़वं चूर्णितं द्रव्यं क्षिप्त्वा तद द्विगुणे जले। अहोरात्रोषितात् तस्माद रसः स्वरस उच्यते ।। द्रव्यमाद्र' शिलापिष्टं शुष्क वा जलमिश्रितम् । तदेव कल्क आवापः प्रक्षेपः संज्ञयोच्यते ॥ द्रव्यमापोथितं पक्त्वा यथा संविधिना जले। प्रायेण पादः शेष्टव्य एप काथविधिः स्मृतः ॥ क्षुण्णं द्रव्यपल तूष्णैः षड्भिर्नारपल : प्लुतम् । निशोषितं हिमः स स्यात तथा शीतकषायकः ।। पभिः पल श्चतुर्भिर्वा सलिलाच्छीतफाप्टयोः । आप्लुत भेषजपलं रसाख्यायां पलद्वयम्" ।। इति । एवं च “जले चतुःपलेऽशीते क्षुण्ण द्रव्यपल' क्षिपेत । मृत्पात्रं मई येत् फाष्ट तस्माच द्विपल' भवेत्” ॥ इति। शृतकपाये द्रव्य जलमान' चिकित्सिते वक्ष्यमाणे काथानुसारेण बोध्यम् । तद यथा -- “कर्षादौ तु पलं यावद दद्यात् पोड़ शिक' जलम् । ततस्तु कुड़वं यावत् तोयमष्टमुणं भवेत्। चतुर्गणमतश्चोद्ध प्रस्थादिश्रुतिमानतः” ॥ इति । एतेन लवणद्रव्यस्य किट्टाभावेन पञ्चविधकषायकल्पनायामयोग्यखेन कषाययोनिखाभावान्न पट् कपाययोनयः, किन्तु पश्च वेति । अत एव कषायशब्दोऽय तन्त्रेऽस्मिन् मधुरादिपञ्चरसयोनिकस्वरसादिपञ्चविश्कल्पनाकल्पितेषु संज्ञासंशितो रूढ़ इत्यर्थः ॥८॥ ___ गङ्गाधरः एषां पञ्चविधक पायाणां प्रयोगार्थ बलाबलमाह-तेषामित्यादि। तेषां स्वरसकल्कशृतशीतकाप्टानां कषायाणां यथापूर्व पूर्वमनतिक्रम्य बलाधिक्य पूर्वपूर्व बलाधिकभुत्तरोत्तर बलाल्पमिति। अतः अस्मात् कारणात् कपायकल्पना व्याध्यातुरबलापेक्षिणी स्वरसादिरूपेण कषायं कल्पयितुं व्याधिबलाबलमातुरबलावल भिषजाऽवेक्षणीयं भवति । योग्यानि स्युः ;-यतः केचित् स्वरसद्विषः, केचित् स्वरसप्रियाः, केचिदितरकल्पनाद्विषः, एवमादि ; न चात्यर्थ द्विरभेपजस्य प्रयोग इष्यते, तत्क्षणवमनारुच्यादिदोषकत्र्तृत्वात् ; तथा कषायकल्पना व्याध्यातुरबलापेक्षिणी चेत्येतदुदाहरणार्थ ; तेन द्रव्यापेक्षिणीत्येतदपि बोद्ध यं, यतो द्रव्यनियमेन कल्पनानियमं वक्ष्यति रसायने, यथा- "मण्डूकपर्ष्याः स्वरसः प्रयोज्यः, क्षीरेण यीमधुकस्य चूर्णम् । रसो गुड़, च्यास्तु समूलपुप्प्याः कल्कः प्रयोज्यः खलु शङ्खपुष्प्याः ॥” इति ।

Page #260

२४८
चरक-संहिता। पड़ विरेचनशताश्रितोयः तुरबलापेक्षिणी। न त्वेवं खलु सर्वाणि सर्वत्रोपयोगीनि भवन्ति ॥६॥
पञ्चाशन्महाकाया इति यदुक्तं तदनुव्याख्यास्यामः। तद् यथा---जीवनीयो वृहणीयो लेखनीयो भेटनीयः सन्धानीयो दीपनीय इति पटकः कपायवर्गः (१)। बल्यो वर्यः
ननु यदि स्वरसादीनां पूर्वपूव्वं बलाधिक्यं सदा कस्मिन व्याधौ कस्मिन् वा पुरुषे कः कषायो.योज्य इत्यत आह--न खेवमित्यादि। एवं सति खलु न तु सर्वाणि कपायभेषजानि सर्वत्रोपयोगीनि भवन्ति। अत्रेदमवधातव्य-न हि बलवति व्याधौ वाऽऽतुरे वा मध्यवलमल्पबल वा अपज कर्मसमर्थ भवति, न वा मध्यवलेऽधिकवलमल्पबलवा नाप्यल्पवलेऽधिकवल मध्यबल वेति । अथैवं चेत् तदा द्रव्याणां लवणवज्जेितानामप्यपरिसा यानां पञ्चविधकषायकल्पनाभिरपरिसंख्येयाः कपाया भवन्ति। कथं पञ्च कपायशतानि भवन्तीत्यत आह . पञ्चाशन्महाकपाया इति यदुक्तमित्यादि। तदनु इत्यव्यवहितोत्तरम् ।।९।।
गङ्गाधरः--तद यथेत्यादि। जीवनीय इति जीवनाय हितः। वृहणीयो देहहणाय हितः। लेखनीयो देहयषणेनेपद्विदारणाय देहयणाय लेखनाय हितः। भेदनीयो भेदनाय शरीरान्मलदोपनिहरणाय हितः । सन्धानीयो भासयोजनाय हितः । दीपनीयो वह रुदीपनाय हितः । इति पटकः, पडभिनिष्पन्नः कषायवर्ग इति। कपायवर्गस्य पटकादित्वेन भेदनईशः पुष्कलाभिधानार्थं छादिप्रत्ययादिवर्णान्तत्वेन बोध्यः (१)। बल्यो बलाय हितः । चूर्ण कल्क एवान्तावनीयम् । द्विविधो हि कल्कः सोऽद्रवश्चेति कृत्वा ; नेन निशि स्थिता वा स्वरसीकृता वा कल्कीकृता चूर्णमथो शृता वा” इत्यादी पृथक् चूर्णपाठेनाधिककल्पनाप्रसङ्गो नोदावनीयः ।। ७---९॥
चक्रपाणिः-महाकपायानुदाहरति ---पञ्चाशदित्यादि। जीवने हितो जीवनीयः एवमन्यत्रापि। षड़ भिर्निप्पादितः षट्का, एवं चतुम्कादिषु च बोद्धव्यम् । अत्र पटकादिर्महाकपाकाणां परिच्छेदः कस्यचिदर्थस्यानुगमेन बोद्धव्यः । यथा--जीवनीयादौ पटके ईयान्तत्वं, बल्यादौ यप्रत्ययान्तत्वं, तृप्तितादौ नान्तत्वं, स्तन्यजननादी स्तन्यशुक्रविषयत्वम् एवमायुक्तम् ; एतच्च ईयशब्दान्तत्वादिना बहुभेदकथनवैचित्राण ग्रन्थस्य पुष्कलाभिधानताकरणार्थम् । एतच्च शास्त्रऽवश्यं

Page #261

४र्थ अध्यायः । सूत्रस्थानम् ।
२४६ कराच्या हय इति चतुष्कः कषायवर्गः (२)। तृप्तिनोऽशोन्नः कुठलः कण्डधः क्रिमिनो विपन्न इति षट्कः कषायवर्गः (३) । स्तन्यजननः स्तन्यशोधनः शुक्रजननः शुक्रशोधन इति चतुष्कः कषायवर्गः (१) । स्नेहोपगः स्वेदोपगो वमनोपगो विरेचनोपग
आस्थापनोपगोऽनुवासनोपगः शिरोविरेचनोपग इति सप्तकः कपायवर्गः (५) । छर्दिनिग्रहणानिग्रहणो हिकानिग्रहण इति त्रिकः कवायत्रः (६) : पुशेषसंग्रहणीयः पुरीपविरजनीयो मूत्रसंग्रहणीयो मृत्रविरजनीथो मूत्रविरेचनीय इति पञ्चकः वयों वर्णाय हितः। कण्ठ्यः कण्ठस्थस्वराय हितः। हृदया हृदयाय मनसे हितः। इति चतुष्कः कपायवर्ग एकः। यत्प्रत्ययान्तसामान्यात् पुष्कलाभिशनम् (२)। तृप्तिनस्तृप्तिः इलेवविकारभेदस्तनाशकः। इति षट्क एकः कपायवो नान्तवसामान्यात पुष्कलाभिधानम् (३)। स्तन्यजनन इत्यादि चतुष्कः एकः कपायवर्गः। जननशोधनान्तत्वेन पुष्कलाभिधानम् (४)। स्नहोपग इति स्नावशे उपगन्तु पानाहारादिषु शील यस्य स तथा, एव परत्रापि व्याख्यातव्या ( ५ )। छवि निग्रहण इति छदि निगृह्णाति स्तम्भयतीति छर्दि निग्रहणः, व्याधिहरणवचनेन तद्धेतुदोषहरोऽपि। एवं परत्रापि । एप त्रिक एकः कपायवणः पुष्कलाभिधानं निग्रहणान्तसामान्यात् (६)। पुरीणसंग्रहणीय इत्यादि पुरीयसंग्रहणं पुरीपस्य स्तम्भन तस्मै हितः । पुरीषविरजनीय इति दोपसम्बन्धस्य पुरीवस्य दोपसम्बन्धात विगमेन रजन रागस्तरमै हितः पुरीपविरजनीयः। एवं मूत्रस्य च व्याख्येयम् । मूत्रकर्तव्यं, यदुक्तमिहैव शास्त्रगुणकथने : यथा...."अनवपतितशब्दमकटशब्दं पुष्कलाभिधानम्" इत्यादि। जीवनीयशब्देनेहायुष्यत्वमभिप्रतम्। यत्र च मधुररसगुणे आयुष्योऽपि जीवनीय इति करिष्यति, तत्र मूर्छितस्य संज्ञाजनकत्वे जीवनीयत्वं व्याख्येयम् । तृप्तिः श्लेष्मविकारो, येन तृप्तमिवात्मानं मन्यते तद्नं तृप्तिधम् । स्नेहोपगानीति-स्नेहस्य सर्पिरादेः स्नेहनक्रियायां सहायत्वेनोपगच्छन्तीति स्नेहोपगानि, मृद्वीकादिस्नेहोपयुक्तस्य सर्पिरादेः स्नेहने प्रकर्षवती शक्तिर्भवतीत्यर्थः । तथा वमनोपगानीत्यत्र मदनफलादीनां वमनगव्याणां मधुमधुकादीनि सहायानि भवन्तीति। एवं स्वेदोपगादी व्याख्येयम् । शिरोविरेचनोपगे तु शिरोविरेचनप्रधानान्येव द्रन्याणि बोद्धन्यानि । पुरीपस्य विरजनं दोपसम्बन्धनिरासं करोतीति पुरीपविरजनीयः। एवं मूत्रविरजनीये वक्तव्यम् ।

Page #262

२५०
चरक-संहिता। पद विरेचनशताश्रितोयः कषायवर्गः (७)। कासहरः श्वासहरः शोथहरः ज्वरहरः श्रमहरः इति पञ्चकः कषायवर्गः (८)। दाहप्रशमनः शीतप्रशमन उदईप्रशमनोऽङ्गमदेप्रशमनः शूलप्रशमन इति पञ्चकः कषायवगः (8) शोणितस्थापनो वेदनास्थापनः संज्ञास्थापनः प्रजास्थापनो वयःस्थापन इति पञ्चकः कषायवर्गः (१०)। इति पञ्चाशन्महाकषायाः, महताञ्च कषायाणां लक्षणोदाहरणार्थ व्याख्याता भवन्ति ॥ १०॥
विरेचनीय इति मूत्रस्य वर्तनाय हित इत्यर्थः। एष पञ्चक एकः कषायवर्गः पुष्कलाभिधान' नीयान्तसामान्यात् (७)। कासहर इत्यादि पञ्चक एकः कषायवर्गः हरान्तसामान्यात् पुष्कलाभिधानम् (८)। एवं दाहादिप्रशमनः पञ्चको व्याख्येयः (९)। शोणितस्थापन इत्यादिरेकः पञ्चकः स्थापनान्तसामान्यात् (१०) । इति समाप्ताः पञ्चाशन्महाकषायाः, नामत एव व्याख्याताः। महताश्च कषायाणां लक्षणोदाहरणार्थं लक्षणस्य पश्चाशन्महाकषाया इति लक्षणस्य महतां कषायाणामुदाहरणाथमित्यर्थः। न खवयवत इति। एषां पञ्चाशतो महत्त्व स्वप्रभावतो जीवनीयादित्वं स्वस्थातुरोभयपरायणखात् दशदशावयवभावाच ॥१०॥
मूत्रस्य विरेचनं करोतीति मूखविरेचनीयः । उदो वरटीदष्टाकारः शोथः, तत्पशमन उदईप्रशमनः, न पुनरिह महारोगाध्याये पठितो वातविकारो गृह्यते ; तिन्दुकादीनामुदईप्रशमनानां वातं प्रत्यननुकूलत्वात्। शोणितस्य दुष्टस्य दृष्टिमपहृत्य प्रकृतौ शोणितं स्थापति शोणितस्थापनम् । वेदनायां सम्भूतायां तां निहत्य शरीरं प्रकृतौ स्थापयतीति वेदनास्थापनम्। संज्ञां ज्ञानञ्च स्थापयतीति संज्ञास्थापनम् प्रजोपघातकं दोषं हत्वा प्रजां स्थापयतीति प्रजास्थापनम् । वयस्तरुणं स्थापयतीति वयःस्थापनम् । ___ उपसंहरति-इतीत्यादि। महतां कषायाणां पञ्चाशन्महाकषायाः भवन्तीत्यनेनोदिष्टानां लक्षणं स्वरूपं जीवनीयादीत्यस्योदाहरणं प्रपन्चेन कथनं, तदर्थं म्याख्याता निर्देशेन कथिता इत्यर्थः । यदि वा महतां कषायाणां यल्लक्षणम् अनेकैः कषायैर्मिलित्वैकार्थजीवनीयादिसम्पादनं तस्योदाहरणार्थ दृष्टान्तार्थम्। एतेनान्यान्यपि महाकषायाणि वातप्रशमन-पित्तप्रशममादीन्येककार्यसम्पादकान्येकद्रव्यमयाणि भवन्तीति सूचयतीति । महताम्चेति चकार उदाहरणार्थ घेत्यत्र

Page #263

४ अध्यायः ]
२५१
सूत्रस्थानम् । तेषामेकैकस्मिन् महाकषाये दशदशावयविकान् कषायाननुव्याख्यास्यामः । तान्येव पञ्चकषायशतानि भवन्ति । तद्
यथा
काकोली मुगमा नीयानि भवन्ति (१) ।
जीवकर्षभकौ मेदा महामेदा काकोली क्षीरजीवन्ती मधुकमिति दशेमानि जीव
गङ्गाधरः- ननु संशया पञ्चाशन्महाकषाया एव भवन्तु किं तेषां स्वरूपमित्याह तेषामित्यादि । तेषां जीवनीयादिसंज्ञकानां पञ्चाशन्महा कषायाणामेकैकस्मिन् प्रत्येके जीवनीयादिसंज्ञके महाकषायत्वं दशदशावयवस्य दशदशावयवो जीवनीयादिसंशमहाकषायस्तस्यायमिति इकः, तान् तथा । अथवा दशदशावयवानवयति दशदशावयविकानत्रैकरूपान् कषायान् जीवकादिनामकान् अनु अव्यवहितोत्तर व्याख्यास्याम इति, सुतरां मिलितजीवकादीनि द्रव्याणि पञ्चकषायशतानि भवन्ति इति वचनेन पञ्चकषायशतानीति यदुक्तं तद्वयाख्यानमारभते - तद यथेति । जीवनीयादीनां पञ्चाशन्महाकषायाणां तद दशावयविकत्वेन पञ्चशतत्वं यत् तद यथा येन प्रकारेण स्यात् तदाह इति तात्पय्र्यम् ।
as Roari जीवनहितस्यैवातिशयप्रयोजनवत्त्वेनादौ निद्दशमारभतेजीवकर्षभकावित्यादि । तत्र मापमुद्रपण्यौ इति पणशब्दो माषमुद्राभ्यां योज्यस्तेन माषपर्णी मुद्रपर्णी च । जीवन्ती स्वनामख्याता स्वर्णबला 1 मधुकमिति इति शब्दः समाप्तौ एवं सव्र्व्वत्र । इति प्रथमो दशकः
airs: तेनाल्पबुद्धीनां व्यवहारार्थमचेति समुच्चिनोति एतच्चोसरत्र स्फुटं भविष्यति । उत्तरत्र यक्ष्यति - "महताञ्च कषायाणां लक्षणोदाहरणार्थ व्याख्याता भवन्ति” इति, तत् तद्यथेत्यादि
स्वार्थ व्याक; किंवाऽत्र व्याख्याता इति पदं संज्ञामात्रेण महाकषायकथने वर्त्तते तथा तत्र तु "व्याख्याता" इति पदं प्रतिजीवकादिद्रव्यकथने वर्त्तते, तेन न पौनरुक्ताम् । अवयवा garaeferrera पचाशन्महाकषायाणि दशावयवगुणितान्येकैकद्रव्यरूपाणि पञ्चकषायशतानि भवन्तीत्यर्थः ॥ १० ॥
चक्रपाणिः -- जीवनीयमादावुच्यते सर्वेषां जीवनहितस्यैवात्यर्थमभिप्र तत्वात् । मुद्रमाषपर्णवन्तं सुगमम् । जीवन्ती स्वनामख्याता सुवर्णवर्णाभा, मधुकं यष्टीमधुकं (१) । क्षीरिणी

Page #264

२५२
चरक संहिता |
पड़ विरेचनशताश्रितीयः
चीरिणी राजचवको चला काकोली चीरकाकोली वाट्यान भद्रौदनी भारद्वाजी पयस्यर्ण्यगन्धा इति दशेमानि बृहरणीयानि भवन्ति (२) ।
मुस्तकुष्ठहरिद्रादारुहरिद्रावचाऽतिविषाकटुरोहिणीचित्रकचिरविल्वहैमवत्य इति दशेमानि लेखनीयानि भवन्ति (३) । सुवहाकरुकाग्निमुखी - चित्रा-चित्रक-चिरविल्व-शङ्खिनीशकुलादनीस्वर्णचीरिण्य इति दशेमानि भेदनीयानि
भवन्ति ( ४ ) ।
मधुकमधुपर्णी - पृश्निपर्यस्वष्टकी- समङ्गा-मोचरसधातकी
""
1
कषायवगः ( १ ) | क्षीरिणीत्यादि । क्षीरिणी स्वनामख्याता । राजक्षवको दुधिया हाचियेति लोके । वला अतिबला गोरक्षतण्डुला खाता । काकोली स्वनामख्याता, तथा क्षीरकाकोली च । वाट्यायनी श्वेतवला | भौदनी पीतबला । भारद्वाजी वनकार्पासी । पयस्या श्वेतविदारिकन्दः । ऋष्यगन्धा वृद्वदारकः । इति समाप्तौ । दशेमानि वृहणीयानि । बृंहणं शरीरोपचयस्तस्मै हितानि भवन्ति । इति द्वितीयदशकः कपायवर्गः ( २ ) । मुस्तेत्यादिस्तृतीयदशको महाकपायवर्गः । अत्र चिरविवो नक्तमालः । हैमवती श्वेतवचा । लेखनीयानि लेखनम् ईपञ्चविदरणं घर्षणेन तस्मै हितानि ( ३ ) | सुवहेत्यादिश्चतुर्थदशको महाकषायवर्गः । सुबहा त्रिवृत् अर्को द्विविधः श्व तोऽरुणश्च । उरुवृक एरण्डः । अग्निमुखी भल्लातकः । चित्रा दन्ती । चित्रक afaनाम, चिता इति लोके । चिरविल्वः करखः । शङ्खिनी चोरपुष्पी । शकुलादनी कटुकी । स्वर्णक्षीरिणी स्वर्णवर्णनियसा क्षीरिणी स्वनामख्याता । इति भेदनीयानि रेचनीयानि (४) | मधुकेत्यादिः पञ्चमो दशको महाकषायवर्गः मधुकं यष्टीमधु । मधुपर्णी गुड़ ची । पृश्शीपण पृथक्पर्णी । अम्बष्टकी पाठा ।
।
क्षीरलता, राजक्षवक: दुग्धिका, वाटायनी खेतबला, भद्रोदनी पीतबला, भारद्वाजी वनकार्पासी, पयस्या विदारिकन्दः, ऋष्यगन्धा ऋष्यजाङ्गलकः ( २ ) । कटुका कटुरोहिणी, चिरविल्वः करञ्ज., हैमवती श्वेतवचा (३) । सुवहा त्रिवृत्, अग्निमुखी लाङ्गलिया इति ख्याता, चित्रा दन्ती, शङ्खिनी श्वेतबुद्धा, शकुलादनी कटुरोहिणी, स्वर्णक्षीरिणी अनुष्टुप्रभा (४) । अम्बष्टकी अकर्णविद्या,

Page #265

४थं अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
२५३ लोध्रप्रियङ्गुकटफलानीति दशेमानि सन्धानीयानि भवन्ति (५)।
पिप्पलीपिप्पलीमूलचव्यचित्रकशृङ्गवेराम्लवेतसमरिचाजमोदाभल्लातकास्थिहिङ्ग निर्यासा इति दशेमानि दीरनीयानि भवन्ति (६)।
इति पटकः कपायवर्गः । ऐन्थ यभ्यतिरसर्यप्रोक्तापयस्याश्वगन्धा-स्थिरा-रोहिणीबलातिवला इति दशेमानि बल्यानि भवन्ति (१)।
चन्दनतुङ्गपद्मकोशीर-मधुक-मञ्जिष्ठासारिवापयस्यासितालता इति दशेमानि वर्णानि भवन्ति (२) । समङ्गा वराहक्रान्ता। मोचरसः शाल्मलीवेष्टः । कटफल स्वनामल्ल्यातक्षः । सन्धानीयानीति भग्नसंयोजीनि (५) । पिप्पलीत्यादिः षष्ठो दशको महाकषायवर्गः। अत्र शृङ्गवेरं शुष्ठी, अम्लवेतसः चैकल इति लोके। दीपनीयानि जाठराग्न लदीपनाय हितानि (६) । इति षटकः कषायवर्ग इति षट्कखेन निदिष्टो यः प्रथयो वर्गः स्वस्थातुरोभयहितवसामान्यात् दशदशावयविकवेन प्रत्येक व्याख्यातं समाप्तम् । __उद्दे शक्रमप्राप्तं बल्यादिचतुष्ककपायवर्ग व्याख्यातुमाह ----ऐन्द्रीत्यादिश्चतुष्कस्य प्रथमो दशको महाकपायवर्गः। ऐन्द्री गोरक्षकर्कटी। ऋषभी शुकशिम्बी। अतिरसा शतावरी। ऋष्यप्रोक्तात्र भाषपर्णी। पयस्या विदारी। अश्वगन्धा स्वनामख्याता। स्थिरा शालपर्णी। रोहिणी कटकरोहिणी । बला पीतवला । अतिवला श्वेतवला । वल्यानि बलाय हितानि (१) । चन्दनेत्यादिश्चतुष्कस्य द्वितीयदशकः महाकरायवर्गः। चन्दनोऽत्र चन्दने रक्तचन्दनमित्युक्त्या प्रायेण सर्वत्र रक्तचन्दनम् । तुङ्गः पुन्नागः, पाठान्तरे पत्तङ्गः कुचन्दनमिह वकम इति खाते । पद्मकं पाकाष्ठम् । पयस्या विदारीकन्दः। समझा वराहक्रान्ता, कटफलं स्वनामप्रसिद्ध ; सन्धानीयः संग्रहणः, सामान्येन पुरीपस्य संग्रहणस्तु भिन्नमलमात्रसंग्रहणः (५)। शृङ्गवेरः शुण्ठी, हिङ्ग निासो हिङ्ग, (६)।
ऐन्द्री गोरक्षकर्कटी, ऋषभी शुकशिम्बा, अतिरसा शतावरी, ऋष्यप्रोक्ता माषपर्णी, अतिबला पीतबला, पयस्येह विदारिकन्दो क्षीरकाकोली वा (१)। तुङ्गः पुन्नागः, पयस्येह

Page #266

२५४
चरक संहिता |
पढ़ विरेचनशताश्रितीय:
सारिवेक्षुमूलमधुक पिप्पलीद्राचाविदारीकैटर्थ्यहं सपादीdaantar इति दशेमानि कण्ठ्यानि भवन्ति (३) । आम्राम्रातकनिकुच कर मर्द वृचाम्लाम्लवेतसकुवलबदरदाड़िममातुलुङ्गानीति दशेमानि हृद्यानि भवन्ति ( ४ ) । इति चतुष्कः कपायवर्गः I
नागरचित्रकचव्यविङ्गमूर्व्वा गुडूचीवचामुस्त पिप्पलीपटोलानी (पाटलानी) ति दशेमानि तृप्तिन्नानि भवन्ति ( १ ) | कुटजविल्वचित्रकनागरातिविषाभयाधन्ययासकढा रुहरिद्रावचाचव्यानीति दशेमानि अर्शोघ्नानि भवन्ति (२)
सिता शर्करा, लता मञ्जिष्ठा । वर्ण्यानि वर्णाय हितानि (२) । सारिवेत्यादिचतुष्कस्य तृतीयदशकः महाकपायवर्गः । सारिवा अनन्तमूलं कैटय्यं कट्फलं, हंसपादी थुलकुड़ी । कष्टयानि कष्टाय हितानि ( ३ ) | आम्र ेत्यादिचतुष्कस्य चतुर्थदशकः महाकपायवर्गः । निकुचो बहु, करमद्द करखः, वृक्षाम्लं महार्द कं, कुबलं वृहद बदरं, बदरं स्वल्पवदरं, दाडिममातुलुङ्गो स्वनामखत्रातौ हानि हृदयाय हितान्यम्लत्वात् (४) । इति चतुष्कः यकारान्तत्वेन तुल्यश्रवणेन सुश्राव्यत्वात् चतुण बल्यादिकषायवर्गाणामेकपिण्डेन पुष्कलाभिधानात् चतुर्भिर्निष्पादित एकः कषायवर्ग इत्यर्थः ।
1
/
उद्देशक्रमप्राप्ततृप्तिनादिः षट्क उच्यते । नागरेत्यादिना एकादशदशकः तत्र नागरं शुण्ठी, चित्रकं वह्निनामकं, चव्यं चवी, सर्व्वं स्पष्टम् । तृप्तिन्नानि कफजनितां तृप्ति नन्तीति ( ? ) | कुटजेत्यादिना द्वादशदशकोऽशनः कषायवर्गः । तंत्र धन्वयास दुरालभा, सव्र्व्वाण्यपराणि स्पष्टानि ।
क्षीरकाकोली विदारीकन्दो वा, सिता श्वेतदूर्वा, लता श्यामदूर्वा (२) । सारिवा अनन्तमूलम्, इक्षुमूलं मोरटो वा विदारी विदारीकन्दः, कैटयै कट्फलं, हंसपादी स्वनामप्रसिद्धा (३) । आम्रातकः आम्राड़कः, वृक्षाम्लं वृहदम्लम् (४) ।
तृतित्रो व्यक्तः (१) ।
धन्वासो दुरालभा (२) ।
अरुरकरो भल्लातकः (३) ।

Page #267

२५५
४र्थ अध्यायः
सूत्रस्थानम्। खदिराभयामलकहरिद्रारुष्करसप्तपर्णारग्वधकरवीरविड़ङ्गजातिप्रवाला इति दशेमानि कुष्ठन्नानि भवन्ति (३)।
चन्दननलढकृतमालनक्तमालनिम्बकुटज-सर्षपमधुकदारुहरिद्रामुस्तानीति दशेमानि कण्डन्नानि भवन्ति (४)।
अक्षीव-मरिचगण्डीरकेवुकविङ्गनिर्गुण्डीकिणिहीश्वदंष्ट्रावृषपर्णिकाखुपर्णिका इति दशेमानि क्रिमिन्नानि भवन्ति (५)।
हरिद्रामञ्जिष्ठासुवहासूचमलापालिन्दीचन्दनकतकशिरीषसिन्धुवारलं मातका इति दशेमानि विषन्नानि भवन्ति (६)।
इति षट्कः कषायवर्गः । अर्शीघ्रानि प्रभावात् (२) । खदिरेत्यादिना त्रयोदशदशकः कुष्ठनः कषायवर्गः। अत्रारुष्करो भल्लातकः । जातीवाला जात्या नवपल्लवम् । कुष्ठन्नानि प्रभावात् (३)। चन्द नेत्यादिना चतुशदशकः कण्डघ्नः कपायवर्गः । अत्र चन्दनं रक्तचन्दनमनुक्तखात सर्वत्र बोध्यम् । नलदं जटामांसी, कृतमालः शोनालुरिति खप्रातः। नक्तमाल: करञ्जः। कण्डन्नानि प्रभावात् । (४)। अक्षीवेत्यादिना पञ्चदशदशकः क्रिमिन्नः कषायगः। अत्राक्षीवः शोभाञ्जनकः, गण्डीरः शमटशाकं शालचीति लोके । केवुकः केउ इति लोके। किणिही कटभी, निर्गुण्डी सिन्धुवारः, आखुपर्णी मूषिकपर्णी दन्ती। दृपपर्णी आखुपर्णीभेदः, फञ्जिपत्रिकेति खाता। क्रिमिन्नानि प्रभावात् (५)। हरिद्रेत्यादिना पोडशदशको विषघ्नः कषायवगः। तत्र सुवहा रास्ना आफरमाली वा, पालिन्दी श्यामालता, कतकः निम्मेलीति लोके, जलशोधनकरफलम् । श्लेष्मातको बहुवारः। विषघ्नानि प्रभावात् (६)। इति षट्कः प्रान्तखेन तुल्यश्रवणात् सुश्राव्यतया तृप्तित्रादीनां षण्णां कषायवर्गाणामेकपिण्डेन पुष्कलाभिधानात् षड्भिनिष्पादित एकः कपायवर्ग इत्यर्थः। नरूदं मांसी, कृतमालः सुवर्णहलिः, नक्तमाल: करजः (१)। अक्षीवोऽब्दकः शोभाजनो वा, गण्डीरः शमठशाकं, निर्गुण्डी सिन्धुवारः, किणिही कटभी, आनुपर्णी मूषिकपर्णी, वृषपर्गी च तभेदः फङ्गिपत्रिकेति ख्याता (4)। सुवहा रास्ना हाफरमाली वा, पालिन्दी श्यामालता, श्लेष्मातको बहुवारः (६)।

Page #268

२५६
चरक-संहिता। पड़ विरेचनशताश्रितोयः वोरणशालिषष्टिकेतुबालिकादर्भकुशकाशगुन्द्र कटकत्तणमूलानीति दशेमानि स्तन्यजननानि भवन्ति (१)। __पाठामहौषधसुरदारुमुस्तमूर्वागुचीवत्सकफलकिराततिक्तकटुरोहिणीसारिवा इति दशेमानिस्तन्यशोधनानि भवन्ति (२)।
जीवकर्षभक-काकालीक्षीरकाकोलीमुद्दपीमाषपओमेदावृक्षरुहाजटिलाकुलिङ्गा इतिदशेमानि शुक्रजननानि भवन्ति(३)।
कुष्ठेलबालुककटफलसमुद्रफेनकदम्बनि-सेक्षुकाण्डेक्षिनरकवसुकोशीराणीति दशेमानि शुक्रशोधनानि भवन्ति (४)।
इति चतुष्कः कपायवर्गः। अथोद्द शक्रमप्राप्तस्तन्यजननादिचतुष्ककपायवर्गमाह-वीरणेत्यादि। तत्र वीरणेत्यादिना सप्तदशदशकः स्तन्यजननकपायवर्गः। अत्र वीरणमुशीरम् , शालिहमन्तिकधान्यम्, पष्टिकं पष्टिदिनभवधान्यम्, इक्षुवालिका खाग्गड़िका, दर्भ उलुया तृणम् । कुशकाशौ स्पष्टो, गुन्द्रा गुडची, इत्कट इकड़ इति लोके। एषां मूलं,गुडूच्यास्तु नाड़मेव सम्भवात् । “अङ्ग ऽप्यनुक्ते विहितन्तु मूलम्” इति वचनाद्वीरणादीनां मूले लब्धे मूलपदम् इत्कटादीनामङ्गान्तरनिरासार्थम् । स्तन्यजननानि प्रभावात् (१) । पाठेत्यादिना स्तन्यशोधनोऽष्टादशो दशकः कषायवर्गः स्पष्टः। स्तन्यशोधनानि प्रभावात् । (२) जीवकेत्यादिना शुक्रजननानि प्रभावात, एकोनविंशः कपायवर्गः (३) । कुष्ठ त्यादिना विंशो दशकः, शुक्रशोधनकषायवर्गः। तत्र एलवालुकमैलेयं, तेजवल इति लोके। समुद्रफेनः स्वनामख्यातः। कदम्बो नीपस्तस्य निासो वेष्टकः । इक्षुः स्पष्टः । काण्डक्षुरिति लटा इति लोके । इक्षुरकः कोकिलाक्षः । वसुको वसुहट्टः वकपुष्पमिति लोके । शुक्रशोधनानि प्रभावात् (४)। इति चतुष्कः स्तन्य-शुक्रयोजनन-शोधनान्तवेन तुल्यश्रवणेन सुश्राव्यतया चतुणां स्तन्यजननादीनां कपायवर्गाणामेकपिण्डेन पुष्कलाभिधानात् चतुर्भिस्तः कपायवगो निप्पादित एकः कपायवर्ग इत्यर्थः ।
इक्षुबालिका खागारिका, दर्भ उलुयातृणं, गुन्द्रा गुलुञ्चः (१)। स्तन्यशोधनो व्यक्तः (२)। वृद्धरुहा शतावरी, वृक्षरुहापाउपक्षे वन्दारुः, जटिला उच्चटः, कुलिङ्गो उच्चटभेदः (३)। कदम्बो बहुफलः, इक्षुरकः कोकिलाक्षः, वसुको वसुहट्टकः। अत्र जतूकर्णपठित एलबालुकः कटफलस्थाने (४)।

Page #269

४र्थ अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
२५७ मृद्वीका-मधुक-मधुपर्णीमेदाविदारीकाकोलीक्षीरकाकोलीजीवकजीवन्तीशालपर्ण्य इति दशेमानिने होपगानि भवन्ति (१)।
शोभाञ्जनकरण्डार्कवृश्चीरपुनर्नवायवतिलकुलत्थमाषबदरारणीति दशेमानि स्वेदोपगानि भवन्ति (२)।।
मधुमधुक-कोविदार-कर्बुदारनीपविदुल-विम्बीशणपुष्पीसहापुष्पोप्रत्यकपुष्य इति दशेमानि वमनोपगानि भवन्ति (३)।
द्राना-काश्मर्य-परूषकामयामलक-विभीतक-कुवल-बदरककेन्पीलूनीति दशेमानि विरेचनापगानि भवन्ति (४)।
त्रिवृद्विल्पपिपलोकुष्ठसर्षपवचावत्सकफलशतपुष्पामधुकमदनफलानीति इमान्यास्थापनोपगानि भवन्ति (५)।
अथोई शक्रमप्राप्तस्नेहोपगादिसप्तककपायवर्गमाह-मृद्वीकेत्यादि। तत्र मृद्वीकेत्यादिना एकविंशतितमो दशकः स्नेहोपगः कषायवर्गः । अत्र मृद्वीका द्राक्षा, मधुकं यष्टीमधु, मधुपर्णी गुडूची, शेषाणि स्पष्टानि। स्नेहोपगानि प्रभावात् (१)। शोभाञ्जनकेत्यादिना द्वाविंशो दशकः स्वेदोपगः कषायवर्गः । तत्र वृश्चीरः श्वेतपुनर्नवा, पुनर्नवा रक्तपुनर्नवा । स्वेदोपगानि प्रभावात् (२) । मश्वित्यादिना त्रयोविंशो दशको वमनोपगः कषायवर्गः। तत्र मधु माक्षिक. मधुकं यष्टीमधु, कोविदारो रक्तकाञ्चनः, कर्बुदारः श्वेतकाञ्चनः, नीपः कदम्बः, विदुलः अम्बवेतसो वा इति खग्रातः। विम्बी ओष्ठोपमफलं, शणपुष्पी घाटारवा, सदापुष्पी अर्कः, प्रत्यकपुष्पी अपामागेः । वमनोपगानि प्रभावात (३)। द्राक्षेत्यादिना चतुविंशो दशको विरेचनोपगः कपायवर्गः। तत्र काश्मयं गाम्भारीफल, परूपकं स्वनामखबातम्, अभया हरीतकी, कुवलं हद बदरं, बदरं स्वल्पबदरं, ककन्धूः शृगालकोलीति बदरत्रयम् । विरेचनोपगानि प्रभावात् (४) । त्रिदित्यादिना पञ्चविंशो दशक आस्थापनोपगः कषायवर्गः। तत्र वत्सक
स्नेहोपगो व्यक्तः (१)। वृश्चीरः श्वेतपुनर्नवा (२)। कोविदारः स्वनामप्रसिद्धः, कळदारः श्वेतकाञ्चनः, विदुलो हिजलः, शणपुप्पी घण्टारवा, सदापुष्पी अर्कः, प्रत्यकपुष्पी अपामार्गः (३)। बदरीत्रयं (४) । व्यक्तम् (५)। व्यक्तम् (६)। क्षवकः छिक्काकारकः, श्वेताऽपराजिता, महाश्वेता तभेदः कटभी वा (७)।

Page #270

२५८
चरक संहिता |
[ षड़ विरेचनशताश्रितीयः
रास्नासुरदारु- विल्वमदनशतपुष्पावृश्चीर पुनर्नवाश्वदंष्ट्राग्निमन्यश्योगाका इति दशेमान्यनुवासनोपगानि भवन्ति (६) । ज्योतिष्मतीक्षवकमरिचपिप्पलीविडङ्गशिय - सर्षपापामार्गतण्डुलश्वेतामहाश्वेता इति दशेमानि शिरोविरेचनोपगानि भवन्ति (७) ।
इति सप्तकः कषायवगः ।
जम्ब्वाम्रपल्लव-मातुलुङ्गाम्लबदर - दाड़िम-यव-यष्टिकोशीरमृल्लाजा इति दशेमानिच्छर्दिनिग्रहरणानि भवन्ति (१) । नागर-धन्व-यवासक-मुस्त-प-पटक चन्दन- किराततिक्तकगुडूचीहीवेर धान्यक- पटोलानीति दर्शमानि तृष्णानिग्रहरणानि भवन्ति (२) ।
फलमिन्द्रयवम् | आस्थापनोपगाभि प्रभावात (५) । रास्नेत्यादिना पड़ विंशो दशकोऽनुवासनोपगः कपायवर्गः । तत्र वीरः शेतपुनर्नवा । अनुवासनोपगानि प्रभावात ( ६ ) | ज्योतिष्मतीत्यादिना सप्तविंशो दशकः शिरोविरेचनोपगः कषायवर्गः । तत्र ज्योतिष्मती लतापुटकीति लोके । क्षवकश्छिकाकारकः हाचियेति लोके । अपामार्गस्य तण्डुलः, श्वेता श्वेतापराजिता, महाश्वेता तद्भेदः । शिरोविरेचनोपगानि प्रभावात् (७) । यद्यप्येषां शिरोविरेचनद्रव्यगणे पाठः पूर्व्वाध्याये कृतस्तथाप्येषां शिरोविरेचनेऽप्राधान्यसूचनार्थं शिरोविरेचनोपगत्वेनोक्तिरेषा बोध्या । इति सप्तकः । उपगशब्दान्तखेन तुल्यश्रवणात् सुश्राव्यतया सप्तानामेषां स्नेहोपगादीनां कषायवर्गाणामेकपिण्डेन पुष्कलाभिधानात् सप्तभिः स्नेहोपगादिभिर्निष्पादित एकः कषायवर्ग इत्यथेः ।
अथोद्देशानुक्रमप्राप्त छर्दि निग्रहणादित्रिक कपाय वर्गमाह - जम्बित्यादि । तत्र जात्यादिनाऽष्टाविंशेो दशकश्छदि निग्रहणः कषायवर्गः । अत्र जम्बाम्रयोः पल्लवम् | अम्लवदरं न तु मधुरबदरम् । मृदिति सौराष्ट्री मृत् । छर्दि निग्रहणानि प्रभावात् ( १ ) | नागरेत्यादिना एकोनत्रिंशो दशकस्तृष्णा
व्यक्तम् (१) । व्यक्तम् ( २ ) । व्यक्तम् (३) । अनन्तोऽनन्तमूलं, कटुङ्गः श्योनाकः,

Page #271

४ अध्यायः ]
२५६
सूत्रस्थानम् । शटीपुष्करमूलबदर वीजकण्टकारिकावृहती वृक्ष रुहाभयापिप्पलीदुरालभाकुलीरशृङ्गा इति दशेमानि हिक्कानिग्रहरणानि
भवन्ति (३) ।
इति त्रिकः कषायवर्गः । प्रियङ्ग्वनन्ताम्रास्थिकटूङ्गलोधमोचरससमङ्गाधातकीपुष्पपद्मापद्मकेशराणीति दशेमानि पुरीषसंग्रहणानि भवन्ति (१) । जम्बूशल्लकीत्वक कच्छुरामधुकशाल्मली श्रीवेष्टक भृष्टमृत्पयस्योत्पल तिल करणा इति दशेमानि पुरीषविरजनीयानि भवन्ति (२)
जम्ब्वाम्र-प्र-वट कपीतनोडुम्बराश्वत्थ-भल्लातकाश्मन्तकसोमवल्का इति दशेमानि मूत्रसंग्रहणानि भवन्ति (३) । निग्रहणः कषायवर्गः । तृष्णानिग्रहणानि प्रभावात् (२) । शटीत्यादिना त्रिंशो दशको हिकानिग्रहणः कषायवर्गः । अत्र वदरवीजमित्येकं, वृक्षरुहा बन्दारुः, कुलीरशृङ्गी कर्कटशृङ्गी । हिक्कानिग्रहणानि प्रभावात् ( ३ ) । इति त्रिकः निग्रहणान्तत्वेन तुल्यश्रवणात् सुश्राव्यतया पुष्कलाभिधानात् त्रिभिइछर्दिनिग्रहणादिभिनिष्पादित एकः कषायवर्ग इत्यथेः ।
अथोदे शानुक्रमप्राप्त पुरीपसंग्रहणादिपञ्चकं कषाय वर्गमाह – प्रियङ्वित्यादि । तत्र प्रियग्वित्यादिना पुरीपसंग्रहण एकत्रिंशो दशकः कषायवर्गः । तत्रानन्ता अनन्तमूल, कट्टुङ्गः श्योणाकः, मोचरसः शाल्मलीवेष्टः, पद्मा ब्राह्मणयष्टी, पद्मकेशरं पद्मकिञ्जल्कः । पुरीषसंग्रहणानि भिन्नमलमात्रसंग्रहणानि प्रभावात् (१) । जम्बुत्यादिना पुरीषविरजनीयो द्वात्रिंशो दशकः कषायवगः । तत्र शल्लकी शिकक्षस्तस्यास्त्वक् । कच्छुरा शुकशिम्बी, दुरालभा वा । शाल्मली शाल्मलीवेष्टः । श्रीवेष्टो नवनीतखोटी। भृष्टमृदग्निना भर्ज्जनेन दग्धमृत्तिका । पयस्या विदारीकन्दः । तिलकणाः तिलतण्डुलाः । पुरीषविरजनीयानि प्रभावान् (२) । जम्बाम्र त्यादिना त्रयस्त्रिंशो दशको मूत्रसंग्रहणः कषायवर्गः । तत्र कपीतनो गन्धभाण्डः, आम्रातकः । अश्मन्तकोऽम्ललोटकः, सोमवल्कः खदिरः, मूत्रसंग्रहणानि प्रभावात् (३) । मोचरसः शाल्मलीवेष्टः, पद्मा ब्राह्मणयष्टिका ( 1 ) । शलको स्वनामप्रसिद्धा, कच्छ, रा शूकशिम्बा, शाल्मली शिमलीआठा, श्रीवेष्टको नवनीतखोटी (२) । कपीतनो गन्धमुण्डः, अश्मन्तकोऽम्ललोटः,

Page #272

२६०
चरक-संहिता। पड़ विरेचनशताश्रितीयः पद्मोत्पलनलिन-कुमुद-सौगन्धिकपुण्डरीकशतपत्रमधुकप्रियङ्गु-धातकीपुष्पाणीति दशेमानि मूत्रविरजनीयानि भवन्ति (४)।
वृक्षादनीश्वदंष्ट्रावसुकवशिरपाषाणभेददकुशकाशगुन्द्रं त्कटमूलानीति दशेमानि मूत्रविरेचनीयानि भवन्ति (५)।
इति पञ्चकः कषायवर्गः। द्राक्षाभयामलकपिप्पलीदुरालभाशृङ्गीकण्टकारिकावृश्चीरपुननवातामलक्य इति दशेमानि कासहराणि भवन्ति (१)।
शटी-पुष्करमूलाम्लवेतसैला-हिग्वगुरुसुरसा-तामलकीजीवन्तीचण्डा इति दशेमानि श्वासहराणि भवन्ति (२)। पद्मत्यादिना चतुस्त्रिंशो दशको मृत्रविरजनीयः कपायवर्गः। अत्र पद्मनलिन-पुण्डरीक-शतपत्राणि चखारि पद्मविशेषाणि (४)। वृक्षादनीत्यादिना पञ्चत्रिंशो दशको मत्रविरेचनीयः कपायवर्गः। तत्र वृक्षादनी वन्दारुः विदारीकन्दो वा, वसुको वसुहट्टः वकपुष्पमिति लोके, वशिरः मूसंवत्तः, पाषाणभेदः पाथरचुनीति लोके. दर्भ उलया। गुन्द्रा गुड़,ची, इत्कटः इत्कड़, तेषां मूलानि । मूत्रविरेचनीयानि प्रभावात् (५) । इति पञ्चकः पुरीषमूत्रशब्दोत्तरसंग्रहणविरजनीयविरेचनीयशब्दान्तखात् तुल्यश्रवणात् मुश्राव्यतया एकपिण्डेन पुरीषसंग्रहणादीनां पुष्कलाभिधानात् पञ्चभिः पुरीषसंग्रहणादिभिनिष्पादित एकः कषायवग इत्यर्थः ।
अथोद्दे शक्रमप्राप्तकासहरादिपञ्चककपायवर्गमाह द्राक्षेत्यादि। अत्र द्राक्षे. त्यादिना पटात्रशो दशकः कासहरः कषायवगः। अत्र शृङ्गी ककेटशृङ्गी, तामलकी भूम्यामलकी। कासहराणि प्रभावा (१)। शटीत्यादिना सप्तत्रिंशो दशकः श्वासहरः कषायवर्गः। अम्लवेतसः स्वनामख्यातः, सुरसा सोमवल्कः खदिरः (३)। पद्मभेदाश्चत्वारः, सौगन्धिकः शुन्धी (१)। वृक्षादनी वन्दाको विदारीकन्दो वा, वशिरः सूर्यावत्तः (५)।
तामलको भूम्यामलकी (6)। चण्डा चोरहुली (२)। व्यक्तः (३)। व्यक्तः (४)। फल्गुः काष्ठोडुम्बरकः (५)।

Page #273

४र्थ अध्यायः ।
२६१
सूत्रस्थानम् | पाटलाग्निमन्थविल्वश्योरणाककाश्मर्थ्य कण्टकारिका बृहतीशालपर्णीपृश्निपर्णीगोक्षुरका इति दशेमानि शोथहराणि
भवन्ति (३) ।
शारिवा - शर्करापाठामञ्जिष्ठाद्रा नापीलुपरूषकाभयामलकविभीतकानीति दशेमानि ज्वरहराणि भवन्ति ( ४ ) । द्राक्षा-खर्जूर- पियाल - बदर दाड़िमफल्गुप रूप के क्षुयवषष्टिका इति दशेमानि श्रमहराणि भवन्ति (५) ।
इति पञ्चकः कषायत्रगः ।
लाजाचन्दनकाश्मर्थ्यफलमधुकशकरानीलोत्पलोशीरशाांरवागुडूचीहीराणीति दशेमानि दाहप्रशमनानि भवन्ति (१) ।
पर्णासः तामलकी भूम्यामलकी, चण्डा चोरपुष्पी । श्वासहराणि प्रभावात् ( २ ) | पाटलेत्यादिना अष्टाशो दशकः श्वयथहर कपायवर्गः । दशमूलनामानि । श्वयथुहराणि प्रभावात् ( ३ ) | शारिवेत्यादिना एकोनचत्वारिंशो दशको ज्वरहरः कषायवर्गः । तत्र शर्करा सिता । ज्वरहराणि प्रभावात् ( ४ ) | द्राक्षेत्यादिना चत्वारिंशो दशकः श्रमहरः कषायवर्गः । तत्र फल्गुः काष्ठोडुम्बरकः । श्रमहराणि प्रभावात् (५) । इति कासहरादिभिः पञ्चभिः कषायवर्गे हैरशब्दान्तखेन तुल्यश्रवणात् सुश्राव्यतया पुष्कलाभिधानात् निष्पादित एकः कषायवर्ग इत्यर्थः ।
तत्र
अथोद्द शक्रमप्राप्तदाहप्रशमनादिपञ्चककपायवर्गमाह - लाजेत्यादि । लाजेत्यादिना एकचत्वारिंशो दशको दाहमशमनः कषायवर्गः । तत्र चन्दन श्वेतचन्दन रक्तावजयत्वादस्य दाहप्रशमनत्वम् । अत्र गुड़ चीस्थाने पद्मक जतूकर्णः पठति । यद्यपि “अर्कागुरुगुडूचीनां तिक्तानां चौष्ण्यमिष्यते” इति वचनादुष्णत्वेन दाहप्रशमनत्वं न लभ्यते, तथापि तिक्तरसप्रभावात् तल्लभ्यत
लाद जतूकर्णपाठात् गुड़ चीस्थाने पद्मकः, यदि वा “अर्कागुरुगुडूचीनां
तिक्तानाञ्चौष्ण्यमिष्यते” इति वचनात् यद्यप्युष्णा गुडूची, तथापि तस्या दाहप्रशमकत्वं प्रभावाद

Page #274

२६२
चरक संहिता |
पड़ विरेचनशताश्रितीयः
तगरागुरु-- धान्यक--शृङ्गवेर-भूतीक-वचा- कण्टकारिकाग्निमन्थश्योरणाकपिप्पल्य इति दशेमानि शीतप्रशमनानि भवन्ति (२) ।
तिन्दुकपियालबदरखदिरकदर सप्तपर्णाश्वकर्णार्जुनासनाऽरिमेदा इति दशेमान्युदद्दे प्रशमनानि भवन्ति (३) ।
विदारीगन्धापृश्निपर्णीवृहती कण्टकारि कैर एडका कोलीचन्दनो. शीला मधुकानीति दशेमान्यङ्गमई - प्रशमनानि भवन्ति ( ४ ) । पिप्पली - पिप्पलीमूल - चव्य-चित्रकशृङ्गवेर-मरिचाजमोदाSजगन्धाजाजी गण्डीराणीति दर्शमानि
शूलप्रशमनानि
भवन्ति ( ५ ) ।
इति पञ्चकः कषायवर्गः T: 1
एवेति बोध्यम् । सर्व्वाणि दाहप्रशमनानि प्रभावात् (१) | नगरेत्यादिना द्वाचत्वाशो दशकः शीतमशमनः कषायवर्गः । तत्र भूतीको यमानी । शीतप्रशमनानि प्रभावात् ( २ ) । तिन्दुकेत्यादिना त्रिचत्वारिंशो दशक उदद्द प्रशमनः कषायवर्गः । तत्र तिन्दुकः केन्दुरिति नाम्ना प्रसिद्धः, कदरः खदिरः, सप्तपर्णः सप्तच्छदः, अश्वकर्णः ः शालः, असनः पीतशालः, अरिमेदो विट्खदिरो 'गुयेवावला' इतिनामखत्राताः । उदद्द प्रशमनानि प्रभावात् (३) । विदारीगन्धेत्यादिना चतुश्चत्वारिंशो दशकोऽङ्गमद्द प्रशमनः कषायवर्गः । तत्र विदारीगन्धा शालपर्णी । अङ्गमद - प्रशमनानि प्रभावात् ( ४ ) । पिप्पलीत्यादिना पञ्चचत्वारिंशो दशकः शूलप्रशमनः कषायवर्गः । जमोदा यमानी, अजगन्धा फोकान्दि वनयमानीति नाम्नी, गण्डीरः शमठशाकं शालचीति लोके । शूलप्रशमनानि प्रभावात् (५) । इति पञ्चकः प्रशमनशब्दान्तत्वेन तुल्यश्रवणात् सुश्राव्यतया पुष्कलाभिधानात् एतैर्दाहप्रशमनादिभिः पञ्चभिर्महाकषायैर्निष्पादित एक एष कषायवर्गः ।
तत्रा
बोद्धव्यम् (१) । भूतीको यमानिका (२) । तिन्दुकः केन्दुरिति प्रसिद्धः कदरो विट्खदिरः, अरिमेदः खदिरभेदः (३) । व्यक्त: (४) । अजगन्धा फोकान्दी (५) ।

Page #275

४ अध्यायः
२६३
सूत्रस्थानम् । मधुमधुकरुधिरमोचरस मृत्कपाल लोध्र गैरिकप्रिय गुशर्करालाजा इति दशेमानि शोणितस्थापनानि भवन्ति (१) ।
शालकट्फल-कदम्ब-पद्मक- तुङ्ग-मोचरसशिरीषवञ्जुलैलबालुकाशोका इति दशैमानि वेदनास्थापनानि भवन्ति (२) ।
हिङ्गुकैटर्य्यारिमेद-बचा चोरक-वयःस्थागोलोमो-जटिलापलङ्कपाशोकरोहिण्य इति दशेमानि संज्ञास्थापनानि भवन्ति (३) । ऐन्द्राह्मीतवीर्या सहस्रवीर्य्याऽमोघाऽव्यथा शिवारिष्टा
अथोद्द शक्रमप्राप्तशोणितस्थापनादिपञ्चकक पायवर्गमाह-मध्वित्यादि । तत्र मध्वित्यादिना शोणितस्थापन: पटचखारिंशो दशकः कषायवर्गः । तत्र मधु माक्षिकं, रुधिरं कुक मं, मोचरसः शाल्मलीवेष्टः, मृत्कपालं भृष्टख परम् । शोणितस्थापनानि दुष्टशोणितं सम्यक् दुष्टिमुपहत्य प्रकृतौ स्थापयन्ति न वहि गमयन्ति वहिर्गच्छच्च शोणितं संगृहन्तीति प्रभावात् (१) । शालेत्यादिना सप्तचखारिंशो दशको वेदनास्थापनः कषायवर्गः । तत्र वञ्जुलो वेतसः नाशोकस्तस्य पुनः पाठान् पत्तङ्गमिति पाठ पतङ्ग रक्तचन्दनम् | वेदनास्थापनानि वेदनानां यत्र निवृत्तौ व्यापत् स्यानच वेदनां स्थापयन्ति प्रभावात् ( २ ). । हिवत्यादिनाष्टाचत्वारिंशो दशकः संज्ञास्थापनः कषायवर्गः । तत्र कैटरर्यः कट्फलम्, अरिमेदः विट्खदिरः, चोरकचोरपुष्पी, वयःस्था ब्राह्मीशाक, गोलोमी भूतकेशी, जटिला जटामांसी, पलङ्कषा गुग्गुलुर्गोक्षुरको वा अशोकरोहिणी कटुका | संज्ञास्थापनानि संज्ञां ज्ञानं दोषेणान्यथाभूत यदा भवमाशङ्कते तदा आ सम्यक् संज्ञादूपकदोषमुपहत्य प्रकृतौ स्थापयन्ति प्रभावात् (३) । ऐन्द्रीत्यादिना एकोनपञ्चाशो दशकः प्रजास्थापनः कषायवर्गः । तत्र ऐन्द्री गोरक्षकर्कटी, ब्राह्मी नाम शाकविशेषः, शतवीर्य्या दुर्व्वा, सहस्रवीर्या दुर्व्वाविशेषः श्वेतदुर्व्वा, अमोघा पाटला, अन्यथा आमलकी
1
و
रुधिरं कुक मम् (१) । वन्जुलो वेतसः ( २ ) । कैटर्थ्य पर्व्वतनिम्बः, वयःस्था ब्राह्मी, गोलोमी भूतकेशः, पलङ्कषा गुग्गुलुः जटामांसी वा (३) । शतवीर्य्या - सहस्रवीर्ये दूबे, अमोघा पाटलाऽऽमलकी वा लक्ष्मणा वा, अन्यथा कदली गुडूची वा हरीतकी वा, अरिटा

Page #276

२६४
चरक-संहिता। पड् विरेचनशताश्रितीयः वाट्यपुष्पीविष्वक्सेनकान्ता इति दशेमानि प्रजास्थापनानि भवन्ति (४)।
___ अभृताभयाधात्री-मुक्ताश्वेता-जीवन्त्यतिरसामण्डकपर्णीस्थिरापुनर्नवा इति दशेमानि वयःस्थापनानि भवन्ति (५)।
इति पञ्चकः कषायवर्गः । इति पञ्च कषायशतान्यभिसमस्य पञ्चाशन्महाकषायाः महताञ्च कषायाणां लक्षणोदाहरणार्थं व्याख्याता भवन्ति । लक्ष्मणा वा, शिवा हरीतकी, अरिष्टा कटुरोहिणी, वाठ्यपुष्पी बला, विष्वक्सेनकान्ता प्रियङ्गः। प्रजास्थापनानि प्रजां गभहेतु शोणितं दुष्ट चेत्तदा तददुष्टिहेतुमुपहत्य प्रकृतौ स्थापयन्ति प्रभावात् (४) । अमृतेत्यादिना वयःस्थापनः पञ्चाशो दशकः कपायवर्गः। तत्र मुक्ता रास्ना, मुक्तरसेत्यस्य खेकदेशो मुक्ता । श्वेता श्वेताऽपराजिता, श्वेतास्थाने श्रेयसीति केचित् पठन्ति स रास्त्राविशेषः । अतिरसा शतावरी। वयःस्थापनानि वयःप्राधान्याद. यौवनं स्थापयन्ति प्रभावात् (५)। इति पञ्चकः शोणितस्थापनादिभिः पञ्चभिः कषायवर्गः स्थापनशब्दान्तवेन तुल्यश्रवणात् सुश्राव्यतया पुष्कलाभिधानन निष्पादित एकः कषायवर्ग इत्यर्थः ।
पञ्चाशन्महाकषायाणामुद्देशसमाप्त इति पञ्चाशन्महाकपाया इत्येव ख्यातम् । यर्थत्यन्तं यत् पूवेसुक्त तदुपसंहरति-इति पञ्च कषायशतानि इत्यादि। महताश्च करायाणां जीवनीयादिसंज्ञकानां पश्चाशतो लक्षणोदाहरणार्थम् उद्दशसूत्रेऽन्यत्र लक्षणानि जीवनीयो टहणीय इत्यादीनि पञ्चाशत् कृतानि यानि तेषां लक्षणानामुदाहरणार्थं चकारात् पञ्च कषायशतानीति यदुद्दे शमूत्रं कृतं तस्यापि सूत्रस्योदाहरणार्थम् । किंवा जीवकटुरोहिणी, विष्वक्सेनकान्ता प्रियङ्ग : (४)। मुक्ता रास्ना ; श्वेतास्थाने श्रेयसीति केचित्, सा रास्नाभेदः (५)।
सम्प्रत्येतान्येव जीवकादीन्युक्तानि प्रत्येकद्रव्यगणनया च पञ्च कषायशतानि स्युः, दशकगणनया च पञ्चाशत् महाकषायाः शृङ्गग्राहिकयोक्ता भवन्तोति दर्शयन्नुपसंहरतिइतीत्यादि। अभिसमस्येति दशकसंख्ययैकवर्गीकृत्य, लक्षणस्योदाहरणं लक्षणोदाहरणं पूर्व जीवनीयादिसंज्ञालक्षणमभिप्रयोक्तम् । लक्षणोदाहरणार्थमिति सम्प्रति जीवकर्पभकादीनि लक्षणं

Page #277

४थ अध्यायः
सूत्रस्थानम्।
२६५ न हि विस्तरस्य प्रमाणमस्ति न चाप्यतिसंक्षेपोऽल्पबुद्धीनां सामर्थ्यायोपकल्पते कर्मसु । तस्मादनसिंक्षेपेणानतिनीयो हणीय इत्याय देशैरुक्तानां महतां कपायाणां चकारात् पञ्चकषायशतानाश्च लक्षणार्थमुपदेशार्थमुदाहरणार्थश्च इत्युभयार्थमेव जीवकर्षभकावित्यादिकानि करायार्थकानि पञ्चशतानि द्रव्याणि अभि दशशो जीवनीयादिसंज्ञकतया समस्य संक्षिप्य पञ्चाशन्यहाकपाया इति उक्तरूपेण व्याख्याता भवन्तीति प्राधान्यात् महाकपाया इत्यस्य लिङ्गमाहिव्याख्याता इति पदं प्रयुक्तं, न तु कषायशतानीति पदस्येति । अत्रायं भावः-पञ्चाशदशकैः पञ्चशतानि भवन्तीति पश्चाशन्महाकपायघटकानि पञ्चशतानि द्रव्याणि प्रत्येकं कपायार्थानि बोध्यानि, न तु जीवनीयादिसंशकपञ्चाशन्महाकपायकृतसंशान्तरतया पञ्च कषायशतानि सन्ति इति। ननु कथं पञ्च करायशतानीत्युद्देशः कृतः, पञ्चाशन्महाकषायैरेव पञ्चशतानां कषायद्रव्याणां लाभात् इति ? उच्यते, महाकपायत्वस्य कषायाणां दशकरूपेणैवास्मिंस्तन्त्रे उपदिश्यते न तु न्यनाधिकस खाखेनेति द्रष्टव्यमस्मिस्तन्त्रे, इति ज्ञापनार्थ पञ्च कपायशतानीत्युद्देश उपसंहरणतया आचार्येण कृत इति।
ननु पञ्चकपायशतानां दशशो द्रव्यैः पश्चाशन्महाकायैन साकल्यन चिकित्लोवषयो, तस्माा कात् स्न्येन पायाणां वचनमुचितपित्याकासायामाह-न हीत्यादि । प्रमाण प्रापणे तया मानं सङ्ख्या, पितरस्म कमायमाणां हि नास्ति, तर्हि चातोऽल्पान्युच्यन्तात्यित आह-न चेत्यादि। यस्माचाति. सङ्क्षपोऽपि कपायद्रव्याणामल्पवुद्धीनां सामर्थ्याय चिकित्सितुं शक्तय नोपजीवकादिभिर्दशभिलक्ष्यते ज्ञायते जीवनीयादिमहाकषायः। महतान्चेति चकारः पञ्चकषायशता. नान्च लक्षणस्योदाहरगाथमिति समुच्चिनोति, तत्र जीवकादयः प्रत्येक पन्चकषायशतानामेकैकदन्यरूपाणां लक्षणस्वरूपा भवन्तीति। यदि वा लक्षणार्थमुदाहरणार्थन्चेति, तत्र मन्दबुद्धीनां लक्षणार्थं पञ्चकपायशत-पञ्चाशन्महाकपायज्ञानार्थमित्ययः, बुद्धिमतान्तु उदाहरणार्थे दृशन्तार्थमतिसङ्क पार्थमित्यर्थः।
ननु कपायगव्याणि यावन्ति सन्ति तावन्ति वाऽभिधीयन्तां, दृशान्तार्थ द्वितीणि वा ; तत् किमर्थमयं “नातिविस्तरो नातिसङ्कपः” इत्यवाह-न हीत्यादि। न हि विस्तरस्य प्रमाणमस्ति इयत्तापरिच्छेदोऽस्ति, न तेन विस्तरोऽभिधीयत इत्यर्थः। अतिसंक्षेपोऽपि द्वित्रिलक्षणाभिधानरूपो नाल्पबुद्धीनामनुमानाकुशलानां सामथ्याय चिकित्साव्यवहारायोपकल्पते,
३४

Page #278

२६६
चरक-संहिता। पड़ विरेचनशताश्रितीय: विस्तरेण चोदिष्टाः। एतावन्तो ह्यलमल्पबुद्धीनां व्यवहाराय, बुद्धिमताञ्च खालक्षण्यानुमानयुक्तिकुशलानामनुक्तार्थज्ञानायेति ॥ ११॥
कल्पते । तस्मादनतिसङ्गे पेणानतिविस्तरेण पञ्च कपायशतान्यभि समस्य पञ्चाशन्महाकपाया उद्दिष्टा न खतिविस्तरेण न वातिसङ्ग पेण। अत्र चशब्दः समुच्चयपूर्वकावधारणे। तो वञ्चेत् कथमल्पबुद्धिभिश्चिकित्सितव्यं कथं वा महाधीभिरखिलेन ज्ञातुमिच्छद्भिः कपायद्रव्याणि गुरुतः श्रूयन्ते ? इत्यतस्तत्र हेतुमाह-एतावन्तो हीत्यादि। हि यस्मात् एतावन्तो निरुक्ता एते ये पञ्च कषायशतान्यभि समस्य पञ्चाशन्महाकपायास्ते एवाल्पबुद्धीनां मन्दबुद्धिभिभषज्यव्यवहाराय चिकित्सायां व्यवहत हेतवो भवन्ति। न ह्यल्पबुद्धयोऽखिलं व्याधि चिकित्सितु शक्नुवन्ति, यावद्रोग चिकित्सन्ति तच्च एतावद्भिरेवोपपद्यते इति भावः। कथं महाधीभिरपि गुरुभिः श्रावयितु शक्यते तदाह-बुद्धिमताञ्चेति। च पुन द्धिमतां महामुक्ष्मधियां स्वालक्षण्यानुमानयुक्तिकुशलानामिति। जीवकादीनां दशशो द्रव्याणां पञ्चशतानां कपायद्रव्याणां खालक्षण्येन स्निग्धशीतष्यमधुरखादिना च स्वेन स्वेन लक्षणेन गुणकर्मरूपेण लोकानां जीवनादिहेतुलमित्यनुमाने युक्तिकुशलानां भूयो दर्शनेन तत्तद गुणकम्मेवतां द्राक्षादीनामपि जीवनीयवादि इति युक्तो च कुशलानां दक्षाणां भिपजाम् अनुक्तार्थज्ञानाय अनुक्तानां द्रव्याणां जीवनीयवादातिरिक्तार्थानां कर्मणां ज्ञानाय हेतवो भवन्ति, एतावन्तो महाकषायाः पञ्चाशद, येत्रोक्ता इति । एतेनैतदुक्त भवति, जीवनहणादिपश्चाशत्प्रयोजनातिरिक्तं यदेतच्छास्त्रेऽस्ति तदनेन भविष्यतीति नातो न्यूनता, यस्य तु कषायद्रव्यस्यातिरिक्तमेव गुणकम्मास्ति तद्विशेषेणैवोपदेश्यमिति ॥ ११ ॥
एतावन्तो यथोक्ताः, अलं समर्थाः, व्यवहारायेति चिकित्साव्यवहाराय। स्वलक्षणस्य भावः स्वालक्षण्यं, तेनानुमानं तत्र कुशला अभिज्ञा इत्यर्थः। बुद्धिमन्तो हि, जीवकादयो हि स्निग्धशीतमधुरवृष्यादिगुणयुक्ताः सन्तो जीवनं कुर्वन्तीति भूयोदर्शनादुपधार्य तद गुणयुक्तऽन्यत्रापि द्राक्षापयोविदार्यादौ तज्जातीयत्वेन जीवनान्यनुमिमते तथा जीवकादीनामेकजीवनकार्यकर्तृत्वेन महाकषायत्वं, तद्वत् पाठासमङ्गादिप्रभृतीनामप्यतीसारहराणामतीसारहरमहाकषायत्वम् : अनुमानेन कृत्स्नमेव कषायं प्रतिपद्यन्त इति भावः ॥ ११ ॥

Page #279

४ अध्यायः
२६७
सूत्रस्थानम् । एवंवादिन भगवन्तमात्रं यमग्निवेश उवाच । नैतानि भगवन् पञ्च कषायशतानि पूर्य्यन्ते । तानि तानि वाङ्गानि संप्रवन्ने तेषु तेषु महाकपायेविति ॥ १२ ॥
तमुवाच भगवानात्रं यः । नैतदेवं बुद्धिमता द्रष्टव्यमग्निवेश, एकोऽपि नेकां संज्ञां लभते कार्य्यान्तराणि कुर्व्वन् । तद्यथा पुरुषो बहूनां कर्मणां करणे समर्थो भवति । स यद
गङ्गाधरः अत्र पूर्व्वपक्षमुत्थापयति - एवमित्यादि । पञ्च कषायशतानि न पूर्यन्ते इत्यत्र हेतुमाह - तानि तानि हीत्यादि । हि यस्मात् जीवनीयादिषु तेषु तेषु महाकपायेषु पञ्चाशदन्यतमेषु तानि तानि जीवकादीन्यङ्गानि दशान्यतमैकानेकान्यतमानि संप्लवन्ते एकस्य महाकषायस्याङ्गमेकमनेकं वान्यस्मिन महाकपायेऽवगाहते पुनः पठ्यते इति, तस्मात् पञ्च कषायशतानि न पूर्यन्ते न्यू नाश्च भवन्ति, इति पूर्व्वपक्ष सिद्धान्तं दर्शयतितमुवाचेत्यादि । तमित्यग्निवेशम् | आत्रेय इति पुनर्व्वसुः । कि सिद्धान्तमुवाचात्रेय इत्यतस्तदुक्तसिद्धान्तवचनमाह नैतदित्यादि । एतदिति यदुक्तम् "अग्निवेश भवता तदेतद् एवंप्रकारेण बुद्धिमता सुधिया न दष्टव्यम्” इति प्रतिज्ञा । कस्मादित्यतस्तत्र हेतुमाह – एकोऽपि हीत्यादि । हि यस्मात् एकोऽपि एकः स्वरूपोऽपि : अपिशब्दादनेकस्तु सुतरां कार्य्यान्तराणि कुर्व्वन्ननेकां संज्ञां लभते इति हेतुः । तस्माज्जीवनीयान्तर्गतजीवकादिक्षीरकाकोल्यादिरेकोऽपि जीवनहितः सन्नपि दृ ंहणं कुर्व्वन् ट' हणीयोऽपि भवतीति तस्मात् जीवनीयः काकोल्यादि हणीय एवेति प्रकारं बुद्धिमता द्रष्टव्यमित्यर्थः । ननु कथमेकः कान्तिरं कुर्व्वननेकां संज्ञां लभते इत्याकाङ्क्षायां दृष्टान्तमाह-यथेत्यादि । पुरुष इत्येकः पुरुषो देवदत्तादिः कर्म्मणां क्रियाणां फलरूपाणां बहूनां कुम्भादुत्पत्तिस्तण्डुलविक्लित्तिरुत्तरदेशसंयोग इत्यादीनां करणे जनकव्यापारे
चक्रपाणि:- पूर्वपक्षमुत्थापयति- एवमित्यादि । तानि तानीति जीवकक्षीरकाकोलीप्रभृतीनि तेषु तेषु जीवनीयवृहणीयशुक्रजननादिपु, उपप्लवन्ते पुनः पुनस्तान्येव पठ्यन्ते, एकं द्रव्यमनेकेषु पठ्यमानमेकमेव ; ततश्च न संख्या पूर्यते इति पूर्वपक्षं सिद्धान्तयति नैतदेवमित्यादि । एकस्यानेकत्वेनाभिधाने हटान्तमाह-यथेत्यादि । एकः पुरुषः कर्म्मणां व्यापाराणाम् ओदनपचनकुम्भकरणखनित्रकरणभूमिखननानां करणे समर्थो भवति, य इत्यध्याहाय्यै, स इत्युक्तगुणं पुरुषं प्रत्यव

Page #280

२६८
चरक-संहिता। पडू विरेचनशताश्रितीथः यत् कर्म करोति तस्य तस्य कर्मणः कत्त करणकाय्यसंप्रयुक्तं तत्तद्गौणं नामविशेषं प्राप्नोति । तद्वदौषधद्रव्यमपि द्रष्टव्यम् । यदि चैकमेव किञ्चिद् द्रव्यमासादयामस्तथागुणयुक्तं यत् सर्वकर्मणां करणे समर्थं स्यात्, कस्ततोऽन्यदिच्छेदुपधारयितुमुपदेष्टुं वा शिष्येभ्य इति ॥ १३ ॥ समर्थो योग्यतावान् भवति, स इति पुरुपः यद यत् कर्म फलरूपां क्रियां कुम्भादुत्पत्त्यादिकां करोति, तस्य तस्य कुम्भादुत्पत्तितण्डुलविक्लित्युत्तरदेशसंयोगादः फलरूपस्य कम्र्मणः क्रियायाः कत्ते करणकार्यसम्प्रयुक्त कर्तृकरणकाय्यादिभिः सम्यग् युक्तं निष्पादितं तत्तद गौण नामविशेषं कुम्भकारादिकं कर्त प्रयुक्त यानादिगाण नामविशेषं करणप्रयुक्तं भृत्यादिनामविशेष कार्यप्रयुक्तमेक एक पुरुषो लभते; एवमप्येक द्रव्यं जीवनीयहणीयादिकं गौणं नामविशेष प्राप्नोति इत्यर्थः। अत्र निगमन सुतरां लगा। प्रतिज्ञावाक्यस्य पुनरुक्तस्य निगमनवात्यवान्। तेन तस्मात् नैतदेवं बुद्धिमता द्रष्टव्यमशिवेश, इति निगमनवाक्यं बोध्यम् ।
नन्वेवं चेत् तदा कथ पञ्च कपायशतान्युपदिश्यन्ते, यत एक एव क्षीरकाकोल्यादि वनहितखात् जीवनीयो श्रृंहणहितवाद हणीय इत्येवं स्यात् इत्यत आह-यदि चेत्यादि । यदि चैकमेव द्रव्यमासादयामस्तथागुणयुक्त यत् सर्वकर्मणां करणे समर्थ स्यात्, यदक द्रव्यं यैर्गणः सच्चेषां जीवन
हणादीनां कर्मणां करणे जनने समर्थ शक्तं स्यात्, तथागुणयुक्त तदेकमेव मृषति, यद्यत् कम्र्मेति ओदनपाकादिग्रहः, यदयत् कर्म करोति तस्य तस्य कर्मणः कत्र्त सम्प्रयुक्त पाचक इति, करणसम्प्रयुक्त खानित्रिक इति, कार्यसम्प्रयुक्त कुम्भकार इति नामविशेपं, गुणयोगप्रवृत्तं गौणं ; गुणयोगश्च-पाचक इत्यत्र पचिक्रियायां कर्तृत्वं, खानित्रिक इत्यत्र खनितकरणयुक्त खननं प्रति कर्तृवं, कुम्भकार इत्यत्र कार्यकुम्भोपहितं कत्तुं त्वमित्येभिस्त्रिभिगुणैरभिन्नो भिन्नोऽप्यभिधीयते व्यवहियते चेति भावः; तद्वत् तन्त्र पुरुषवदीपधद्रव्यमपि, एकमपि क्षीरकाकोलीद्रव्यं जीवनवृहणशुक्रजननलक्षणनानागुणयोगान्नानाजीवनीयादिशब्देनाभिधीयते व्यवहियते चेत्यर्थः।
अथ किमर्थं पुनरेकमेव द्रव्यं बहुजीवनीयादिगुणयोगात् तत्र तत्र पठ्यते ? सन्ति तावबहूनि द्रव्यार कैकजीवनीयादिगुणानि स्वरूपतो भिन्नानि, तान्येव पृथक् कस्मान्न पठ्यन्त इत्याहयदि चैकमेव द्रव्यमासादयामस्तथागुणयुक्त यत् सर्वकर्मणां करणे समर्थ स्यात्, कस्ततो

Page #281

४र्थ अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
२६६ तत्र श्लोकाः। यतो यावन्ति यद्रव्यैर्विरेचनशतानि षट् ।
उक्तानि संग्रहेणेह तथैवैषां षडाश्रयाः ॥ द्रव्यमासादयामः प्राप्नुमस्तदा कस्ततोऽन्यदिच्छदुपधारयितुमुपदष्टुं वा शिष्यभ्यः? को जनस्ततस्तथागुणयुक्तात् सबकम्मेकरणसमर्थादेकस्माद द्रव्यादन्यत् भिन्नमनेककर्मकरणसमर्थमनेकद्रव्यं शिष्येभ्यो बहु कर्म कर्त्तमिच्छत्युपधारयितुम् अभ्यासयितुम् उपदेष्टुं वा इच्छति । एतेन सर्वकम्मकरणसमथमेक द्रव्य नास्ति, परन्तु वहूनि द्रव्याणि जीवनादेप्रकककर्मकरणसमर्थानि जीवनहणादानेककर्मकरणसमर्थानि चान्यानि बहूनि द्रव्याणि बहुकम्मकरण समथञ्चकमपि द्रव्यं भवतीति सूचितम् । तेनैवैतदप्युक्तं भवति, य एते पञ्चाशन्महाकषाया उपदिष्टास्तेषां दशदशावयविकखे घटकानां जीवकादीनां कषायवं जीवनीयादिखञ्च समुदायस्य महाकषायवं जीवनीयादिखञ्च । न खेकशः पृथक्वदशायां गुड़शर्करादीनां कषायखं लबणस्य कपाययोनिखाभावेन यथा कपायवाभाव इत्यभिप्रेत्य पञ्चाशन्महाकपायाः पञ्च कपायशतानीत्युक्तमिति बोध्यम् ।।१२।१३ ॥ ___ अध्यायाथेमुपसंहर्त माह-तत्र श्लोका इत्यादि । षड्विरेचनशतानीत्यादुरदे शानां पण्णामुपसंहारस्य तेषां निर्देशेनैव शापनाल्लभ्यते न ह्य देशं विना निर्देशोपदेशज्ञानमिति, न पृथगुद्दे शोपसंहारवचनमाचाव्येण निवद्धमिति । अथात इत्यादिनकेन श्लोकेनाध्यायारम्भः। ततो द्वाभ्यां पडुद्द शाः। ततः एकेनाद्योदेशविवरणप्रतिज्ञा। तदनन्तरं यतो यस्माद, यस्माद्विरेचनद्रव्यमदनफलादिकात ऽन्यदिच्छेदुपदेष्टुमुपधारयितुं वा शिष्येभ्य इति । यत्र बहुद्रव्याण्येकैकजीवनीयादिकार्यकरणसमर्थानि भवन्ति तथैकमेव द्रव्यमनेकजीवनीयादिकार्यकरणसमथमस्ति, तत्रैकमेव द्रव्यं बहुकाय्यकर्तृ शिष्येभ्य उपदेष्टुम् उपधारयितुञ्च युज्यतेऽल्पप्रयत्नबोध्यत्वादल्पप्रयत्नधार्यत्वाच्च, न बहून्येककार्यनियतानि बहुप्रयासोपपाद्यत्वाद् बहुप्रयासबोध्यत्वाद् बहुप्रयासधार्यत्वाच्च ; कार्यञ्च जीवनवृहणायु भयोरपि पक्षयोरविशिष्टमिति वाक्याथः। तथागुणयुक्तमनेकजीवनीयादिकार्यसमर्थम् । तयागुणयुक्तत्वमेव विवृणोति यत् सर्वकर्मणां जीवनीयादीनां करण समर्थं स्यात्, ततो बहुकार्यकारकादेकस्मादन्यद् बहु प्रतिनियतकर्मकारकं क इच्छेत् ? न कोऽपीच्छेदित्यर्थः । उपधारयितुमावर्त्तनेन स्मृत्यारूढ़ कर्तुम् । कस्तत इत्यस्यादौ तत इत्यध्याहार्यम् ॥ १२॥१३ ॥
चक्रपाणिः–अध्यायार्थसंग्रहमाह-यत इति। यतो मदनफलादेः । यावन्ति त्रयस्त्रिंशदयोगशतमित्यादीनि। यैव्यैर्विरेचनशतानि पडिति-तैरेव मदनफलादिभिर्मिलितैः यदुक्तमिति

Page #282

२७०
चरक-संहिता। ष विरेचनशताश्रितीय: रसा लवणवाश्च कषाया इति संज्ञिताः। तस्मात् पञ्चविधा योनिः कषायाणामुदाहृता ॥ तथा कल्पनमप्येषामुक्तं पञ्चविधं पुनः । महताञ्च कषायाणां पञ्चाशत् परिकीर्तिताः ॥ पञ्च चापि कषायाणां शतान्युक्तानि भागशः। लक्षणार्थ प्रमाणं हि विस्तरस्य न विद्यते ॥ न चालमतिसंनेपः सामर्थ्यायोपकल्पते । अल्पबुद्धेरयं तस्मान्नातिसंक्षेपविस्तरः ॥ मन्दानां व्यवहाराय बुधानां बुद्धिवृद्धये ।
पञ्चाशत्को ह्ययं वर्गः कषायाणामुदाहृतः ॥ यावन्ति विरेचनानि त्रयस्त्रिंशद योगशतमित्यादिना येद्र व्यमिलितैमदनफलत्रितादिभिः पड़ विरेचनशतानि चतुर्भिः श्लोकैरुक्तानि इत्यर्थः। तथैवैषां पड़ाश्रया इति पड़ विरेचनाश्रयाः क्षीरादिफलानीत्यन्तेन ।
रसा इति । पञ्चानां मधुरादीनां रसानां कषायसंज्ञा। मधुरकपाय इत्यारभ्य तन्त्र संशेत्यन्तेन तस्माल्लवणवज्जरसात् पञ्चधा कपायाणां योनिः सुतरामुदाहता। तथा कल्पनमेषामिति पञ्चविधं कषायकल्पनमित्यारभ्य सर्वत्रोपयोगीनि भवन्तीत्यन्तेन निर्देशोपदेशाभ्याम् । पञ्चाशन्महाकषाया इत्यारभ्य लक्षणोदाहरणार्थ व्याख्याता भवन्तीत्यन्तेन महताश्च कषायाणां पञ्चाशत् परिकीर्तिता निई शेन प्रोक्ताः। तेषामित्यारभ्य व्याख्याता भवन्तीत्यन्तेन महतां कषायाणां पञ्चाशतो विभागशो दशदशावयविकतया विभागेन पञ्च कषायाणां शतानि चापि उक्तानीति। न हीत्यारभ्यास्तीत्यन्तेन लक्षणार्थ विस्तरस्य प्रमाणं न विदाते इत्युक्तं, न चेत्यारभ्य चोद्दिष्टा इत्यन्तेनातिसंक्षेपः सामर्थाय नालं न समर्थः कल्पाते इत्युक्तम् । एतावन्त इत्यारम्य शिष्षेभ्य इत्यन्तेन नातिसंक्षेपविस्तरः पञ्चाशत्कोऽयं कषायाणां महाकषायाणां वर्गः विरेचनशतानि षडिति। लक्षणार्थमित्यादिग्रन्थोऽनतिसंक्षेपविस्तरेणोक्तपञ्चाशन्महाकपायोपपत्तिसंग्राहकः। अलमतिसमथः, अल्पबुद्धेरयमिति पदमतिसंक्षेप इत्यनेन सम्बध्यते। यद्यपि चेहातिसंक्षेपो नास्ति तथापि बुद्धिस्थिरीकृतः प्रत्यवमृप्यते । पञ्चाशत्को ह्यमित्यत्रायमिति पदं

Page #283

४र्थ अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
२७१ तेषां कर्मसु वाहोषु योगमाभ्यन्तरेषु च । संयोगञ्च प्रयोगश्च यो वेद स भिषग्वरः ॥ १४ ॥
इति भेषजचतुष्कः । इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृत श्लोकस्थाने षडविरेचन
शताश्रितीयो नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥ मन्दानामल्पबुद्धीनां व्यवहाराय बुधानां बुद्धिमतां बुद्धिवृद्धयेऽनुक्तार्थज्ञानायायं पञ्चाशन्महाकपायावधारणहेतुवादसहित उदाहृतः। हि शब्द एवार्थे ।
पञ्चाशन्महाकपायोपदेशप्रयोजनमाह तेषामित्यादि। तेषां पञ्चाशतो महाकषायाणां यथायोग्यं स्वस्थपुरुपे वातुरपुरुष वा वाह्य षु कर्मसु प्रलेपावगाहादिपु, आभ्यन्तरेषु वमनादिषु कर्मसु च विषयेषु कर्तव्येषु संयोगं परस्परमुचितानां मेलकमयौगिकानां पृथककरणं प्रयोगश्च कालदेशप्रकृत्यादापेक्षया योजनाश्च यो वेद वेत्ति स भिषग्वर इति ॥ १४ ॥ ___ अध्यायं समापयति-अग्निवेशेत्यादि। प्राग्वत् सर्व व्याखो यम् । इति भेषजचतुष्क इति स्वस्थातुरपरायणभेषजोपदेशैश्चतुर्भिरध्यायनिष्पन्न एकः परिच्छेदः समाप्तः।
इति श्रीगङ्गाधररायकविरत्नविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ मूत्रस्थानजल्पे
प्रथमस्कन्धे चतुर्थाध्यायजल्पाखना चतुर्थी शाखा ॥४॥ दुर्घटमेव । वाह्य पु प्रलेपादिपु, आभ्यन्तरेषु वमनादिषु, संयोगं द्रव्याणामुचितं मेलन, प्रयोग कालप्रकृत्यपेक्षया योजनाम् ॥ १४ ॥
इति भेषजचतुष्कः। इति चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायाम् आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थान
व्याख्यायां पड़ विरेचनशताश्रितोयो नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥

Page #284

पञ्चमोऽध्यायः। अथातो मात्राशितीयमध्यायं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्र यः॥१॥ मात्राशी स्यात् । आहारमात्रा पुनरग्निबलापेक्षिणी । गङ्गाधरः-अथेदानी स्वस्थातुरसाधारणतया भेषजचतुष्कमभिधाय स्वस्थातुरयोः प्रत्येकप्रतिनियतहेतुलिङ्गोषयज्ञानमूत्राणां वक्तव्यत्वे स्वस्थपरायणहेतुलिङ्गौषधज्ञानमूत्राणामातुरपरायणहेतुलिङ्गौषधज्ञानमूत्रापेक्षयात्यल्पत्वेन सूचीकटाहन्यायेन स्वस्थविधेरातुर्येऽप्यप्रतिषिद्धत्वेनातुरपरायणहेतुलिङ्गौषधज्ञानमूत्रोक्तः पूर्व स्वस्थपरायणहेतुलिङ्गौषधज्ञानसूत्राणि वक्तमारभते। तथाप्यग्निसाम्यस्य स्वास्थ्यं प्रति साक्षात् प्रधानकारणखादग्निरक्षणकारणं मात्रावदशनमुपदेष्टुं मात्राशितीयोऽध्यायोऽभिधीयते-अथात इत्यादि। अथात इति प्राग्वद व्याख्येयम् । मात्राशितीयमिति-अत्राध्यायादी मात्राशीतिपदं यद्यपि श्रयते तेनाध्यायस्य संज्ञाप्रणयन कष्टोच्चारणश्रवणभयादत्र तदर्थपरमात्राशितपदमधिकृत्य कृतोऽध्यायोऽयमिति । सर्वमन्यत् प्राग्वद व्याखेरयम् ॥१॥
गङ्गाधरः-मात्राशी स्यादिति ।--मात्रां मात्रावदशनञ्चाशितुमर्थात द्रव्याणि शील यस्य स मात्राशी। स्यादिति कर्तव्यनोपदेशो विधिः। अत्रायमशधातुः
चक्रपाणिः-द्वितीयमिह शास्त्रप्रयोजनं यदातुरव्याधिहरणं स्वस्थस्वास्थ्यरक्षणञ्च, यदाह"स्वस्थातुरपरायणम्” इति, तेनोत्पन्नव्याधिप्रतिकारद्वाराऽऽतुररक्षणं भेषजचतुष्कमभिधाय स्वस्थचतुष्कोऽभिधातव्यः, तत्रापि स्वास्थ्यपरिपालनहेतुषु मावावदन्न प्रधानं, यदाह “प्राणिनां पुनर्मूलमाहारो बलवर्गोजसाञ्च” तच्चेह “मात्रावदन्न विधीयते” इत्यादी मात्राशितीय एवाभिधीयते ; मात्राशितमधिकृत्य कृतोऽध्यायो मात्राशितीयः। यद्यपि “मात्राशी" इति पदमनुश्रूयते तथापि 'मात्राशितीयः” इति सम्प्रणयने कष्टोच्चारणभयादर्थपरपर्यायशब्देनेयं संज्ञा कृता, यथा-"न वेगान् धारणीयाः” इत्यादिका संज्ञा ॥१॥
चक्रपाणिः-मात्रां मात्रावदन्नमशितु भोक्त, शीलं यस्यास्यो मालाशी, यदि वा मात्रया अशितु शीलं यस्य स तथोक्तः, तह मात्राऽनपायि परिमाणम्। अशिरयमिहाविशेषण खाद्यप्राश्यलेह्यपेयानामभ्यवहारे वर्त्तते, तेन “मात्राशी स्याद्" इत्युक्तम् । खाद्यलेह्यपेयानां मात्राभ्यवहरणं नोक्तमिति यच्चोच्यते, तन्निरस्तं स्यात् । दृष्टश्वायमशिः खाद्याद्यभ्यवहारे यथा--दशमूल

Page #285

५म अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
२७३ पदार्थाख्यतत्रयुक्त्या अशन-वादन-लेह-पानभेदेन चतुर्विधाहारे वर्त्तते । मात्राविवरणे ह्यत ऊर्द्ध माहारमात्रा पुनरिति वक्ष्यते। अशनवाचिनां द्रव्याणां गलाधोगमनजनकव्यापारोऽशनं, खादनं पुनः कठिनद्रव्याणां, लेहस्तु नातिकठिननातिद्रवद्रव्याणां जिह्वयाकर्षणपूर्वकः, पानन्वतिद्रवद्रव्याणामिति । यत् तु ‘खादालेह्यपेयद्रव्याणां मात्रयाऽभ्यवहारो नोक्तः' इति व्याख्यायते, तदनेनापास्तम् । यद, वा कठिननातिद्रवातिद्रवान्यतमैकद्रव्यस्य सतताभ्यव. हारे तु न समाग्निरक्षणं स्यादिति ज्ञापनार्थमोदनादिप्रधानाशनीयद्रव्यस्याशनप्रयोगात् खादाडेह्यपेयानामुपकरणतया प्राधान्याभावेनाशनप्रयोगाभावात् मात्राशी स्यादित्युक्तमाचायण। यथा व्यञ्जनेनान्नमश्नाति, घनावर्तिरपयसाऽन्नमश्नाति, पयसान्नमश्नातीत्यादो व्यञ्जनघनावत्तितपयःपयसां खाद्य. लेह्यपेयानामन्नाशनेनाभ्यवहारे सिद्धेऽप्यन्नस्यैवाशनप्रयोगो न तेषां खादनलेहपानप्रयोग इति । ___ मात्राशनशीलेन वृत्तवं पुरुषस्येष्टसाधनमित्यतो मात्रयैवाश्नीयादिति कर्तव्यतयाचार्येणोपदेशः कृतः। तत्र मात्राशनशीलेन वृत्तवस्य पुरुषेष्टसाधनखसिद्धौ तार्थ युक्तिमुपदर्शयितु प्रथमं का मात्रा इति शिष्य. प्रश्नमाशङ्कयाह-आहारमात्रा पुनरित्यादि। अत्र मात्रा पुनरिति नोक्त्वा यदाहारमात्रेत्युक्त तदभेषजादीनां व्याध्यातुरवलापेक्षिणा व्यायामादीनाञ्च मात्राया निरासार्थम्, अशिधावविवरणार्थश्च न पुनःशब्दः शिष्य
हरीतक्याम् “एकान्ततः प्राश्य ततश्च लेहात् शुक्तिनिहान्त श्वयथु प्रवृद्धम्' ; तथा “क्षीराशी तं प्रयोजयेत्” इति ; इतश्चावगन्तव्यम्, अशिरयं सर्वाभ्यवहारे वर्त्तते, येनैतद्विवरणं सामान्येनैव कृतमाहारमाता पुनरिति न पुनरशितमात्रा पुनरिति।
मात्रां व्याकरोति--आहारेत्यादि। अग्नेबलमुत्कृष्ट मध्यमल्पं काऽपेक्ष्योत्कृष्ठा मध्याऽल्पा वा मात्रा स्थादित्यग्निबलापेक्षिणी। पुनःशब्दो भेषजादिमात्रां व्यायाममात्राञ्च न्यावर्त्तयितु, तेन न सर्वमात्राऽग्निबलापेक्षिणी ; यतो भेषजमात्रा व्याध्यातुरबलापेक्षिणी वक्तव्या, व्यायामस्य तु दोषक्षयाग्निवृद्धवाद्य पादश्रमाद्यनुत्पादापेक्षिणी व्यवस्थापयितव्या। यदि वा पुनःशब्दः पौनःपुन्ये, तेनाहारमात्रा पुनःपुनरग्निबलमपेक्षत एतदुक्त स्यात् ; यत एकस्मिन् पुरुषे एकदा याऽग्निबलेन व्यवस्थापिता मात्रा सा न सबकालं स्यात्, यत ऋतुभेदेन वयोभेदेन च तस्यैवाग्निः कदाचिद्विवृद्धो भवति यथा- हेमन्ते यौवने च, कदाचिन्मन्दो भवति यथा-वर्षासु वालुक्ये च, तेनाग्निबलभेदात् मात्राप्येकरूपा न स्यात्, किन्तु तत्कालभवमग्निबलमपेक्ष्य पुनःपुनर्मात्रापि भिद्यत इति ।

Page #286

Acharya Shri Kaila
मिात्राशितोयः
२७४
चरक-संहिता। यावद्धि अस्याशनमशितमनुपहत्य प्रकृतिं यथाकालं जरां गच्छति, तावदस्य मात्राप्रमाणं वेदितव्यं भवति ॥ २॥ प्रश्नाशङ्काभिप्रायेण तुशब्दार्थकखात्। नवर्त स्वभावजयौवनादावस्थास्वभावजाग्निभेदार्थ पुनःशब्दः पौनःपुन्ये यदा यावदग्निबल' तदा तावदग्निबलापेक्षिणीलाभात् । आह्रियन्ते गलाघो नीयन्ते प्राणोदानाभ्यां यानि द्रव्याणि नातिकठिनकठिननातिद्रवद्रवाणि तान्याहाराणीति तेषां मात्रा मीयन्तेऽनया सङ्ख्यया मानमिति यावदित्याहारमात्रा, करणे अन् न तु भावे, परिमितेलाभादलाभाच परिमितिसंख्याया इति।
अग्निबलापेक्षिणीति--आहारमात्रेत्यस्य पक्षनिद्देशस्य साध्यनिर्देशस्तेन पक्ष आहारमात्रा अग्निबलापेक्षितावत्त्वेन साध्या यावदित्यादाक्ताथों हतुः । अग्निः कोष्टाग्निराहारप्रकरणात् तस्य बलं वरावरमध्यान्यतममपेक्षित स्वप्रयोजनसाधनाविनाभावयितु शील यस्याः साऽग्निवलापेक्षिणी। जठराग्नस्त्रिधा पुरुषापेक्षित्वेनोत्तममध्यमावरभेदन मात्रापि, प्रवराग्निवलापक्षिणी उत्तमा, मध्यमाग्निबलापेक्षिणी मध्यमा, अल्पाग्निवलापेक्षिणी अल्पा। आहारमात्राया अग्निवलापेक्षित्वे हेतुमाह-यावदित्यादि । हि यस्मादस्य भोक्तः पुरुषस्य यावत् यत्परिमाणेन विशिष्टमशन यदन्नादिकं सव्वग्रहपरिग्रहाभ्यां परिज्ञातं प्रकृत्यादाष्टाहारविधिविशेषश्च परिगृहीतं पाश्यखादाले. ह्यपेयात्मकं प्राश्यप्रधानखाद्याधन्यतमसहितं वा अशितमभ्यवहृतं सत् अनुपहत्य प्रकृति वातादीनां रसादीनां मलादीनां तथान्येषाश्च शारीराणामविकृतानां स्थानासनशयन
अग्निबलापेक्षित्वमेव विवृणोति-यावधीत्यादि। यावदिति यावत्परिमाणम् । हिशब्दो हेतौ। अस्येति भोक्तः। अशनं चतुर्विधमपि भोज्यम् । अशितं भुक्तम् । प्रकृति वातादीनां रसादीनाञ्च साम्यावस्थाम् । अनुपहत्य विकारमकृत्वेत्यर्थः । यथाकालमिति निशाशेपे। तावत् इति पूर्वप्रमाणावच्छिन्नमशनं प्रत्यवमृषति। द्वितीयम् “अस्य इति ग्रहणमन्यत्र प्रतिषेधार्थं ; तेन यस्यैव यावता मात्रा निर्विकारा, तस्यैव सा मन्तव्या, नान्येषां ; प्रतिपुरुषमग्निबलस्य भिन्नत्वात्। यद्यपि चैकस्मिन्नपि पुरुषे कालादिभेदेनाग्निबलभेदो भवति, तथाप्येक पुरुष एकमात्रामवधार्य कियन्तमपि कालं तयैव मात्रया अग्निबलभेदहेत्वभावे सति व्यवहारो भवत्येव। मात्राप्रमाणं मात्र यत्ता, मात्राप्रमाणशब्देन चेह मात्राप्रमाणवदिति बोद्धन्यम्, अन्यथा तावच्छब्देनावच्छिन्नाशनवाचिना मात्राप्रमाणशब्दस्य गुणवाचिनः सामानाधिकरण्यं न स्यात् । ननु प्रकृतिमनुपहत्येति न कर्त्तव्य विशेषणं, न ह्याहारो यो यथाकाल जरां

Page #287

२७५
५म अध्यायः
सूत्रस्थानम् । गमनोच्छाससंकथासु सुखानुवृत्त्यादिस्वस्खक्रियावत्ता प्रकृतिस्तामनुपहत्य क्षीणां वा वृद्धां न कृत्वेति यथाकाल निशान्ते जरां जीर्णतां गच्छतीति जीण भवति तस्य पुरुषस्य तावत् तत्परिमितिमदशनमन्नादिकमस्याशनस्यान्नादर्मात्राप्रमाणं परिमितिकरणसंख्यायाः प्रमाणं प्रतीतिकरणं वेदितव्यं भवति बुद्धिमतेति शेषः। अनुपहत्य प्रकृतिमित्यनेन तीक्ष्णानिविषमानीनां मात्रातिमात्राशनस्य यथाकालं प्रकृतिमुपहन्तुर्जरयातिमात्रायातिव्याप्तिर्वारिता सव्वग्रहपरिग्रहाभ्यां प्रकृत्यायष्टभिश्चाहारविधिविशेषायतनैरपरिग्रहेणाशितमपि यदशन यथाकाल जरां गच्छति तदशनमपि मात्रावदेव न समात्र', तावदशनमुपयुञ्जानो हि प्रकृत्यादि विपश्ययेणोपयोगजमशुभं प्राप्नुवन्नपि नामात्रावदाहारजं किञ्चिदशुभं प्राप्नोति। न च मात्रया केरलमन्नस्याभ्यवहारादेव कृत्स्नमाहारफलसौष्ठव हि लभते। तस्मादत्र पात्राहारप्रशंसाप्रकरणात् प्रकृत्यादिविपर्ययेणोपयोगादशुभं न मात्राजदोषाय भवति । एतेन तन्निरस्तं, यैरुच्यते प्रकरणादेव लब्धमस्येति पदमशनमिति पञ्चाशितमिति पदश्चापि या पुनरुक्त तद्विशेषज्ञापनार्थम् । ___ अस्येति पदेन परीक्षको भोक्ता अशनमित्यनेन प्रकृत्याद्यष्टकाविरुद्धमशनमशितमित्यनेन यथाविधि भोजनं बोध्यमिति मात्राशनाधिकारे तथाविधवस्य अनावश्यकखात् । मात्राप्रमाणं शब्देनेह तावच्छब्दवाच्याशनद्रव्यस्य सामानाधिकरण्यानुरोधेन मात्रागितिकरणमुक्तं, तेनाहारमात्राऽग्निवलापेक्षिणी प्रकृत्यनुपहननपूर्वकयथाकालजराप्राप्ताशनविज्ञ यखादित्यर्थः ।
तत्र प्रकृत्यनुपहननमाहारण कुक्षरप्रपीड़नेन हृदयस्यानवरोधेन पाश्वयोरविपाटनेन उदरस्यानतिगौरवण इन्द्रियाप्रीत्यभावेन क्षुत्पिपासाप्रशमनेन स्थानायाति स मायादोषाद्विकारं करोति, करोति तु द्रव्यस्वभावसंस्कारादिदोषात्, यथा--मन्दकलकुचादयो यथाकालं जरां गच्छन्तोऽपि दोषजनका भवन्त्येव ; न तावतापि तत्र माता दुष्यति, यथा वक्ष्यति त्रिविधकुक्षीये “न च केवलं मात्राव त्वादेवाहारफलसौष्ठवमवाप्तुं शक्यं, प्रकृत्या. दीनामानामाहारविधिविशेषायतनानां भिन्नफलत्वात्' इति, नैवं, द्विविधा हि मात्रा रसविमाने वक्तव्या-सर्वग्रहरूपा परिग्रहरूपा च, तत्र समुदितस्याहारस्य परिमाणं सर्वग्रहः, मधुराम्लादीनामाहारावयवानां प्रत्येक मात्रया ग्रहणं परिग्रहः । तेन यत्राहारसमुदायपरिमाणमुचितमेव गृह्यते, आहारावयवानान्तु मधुरादीनां स्वभावहितानामप्ययथोक्तमानं स्यात्, तत्राहारावयवमात्रावैषम्याद धातुवैषम्यं भवत्येव, अयथाकालं जरागमनञ्च स्यात्, तदुक्तं प्रकृतिमनुपहत्येति विशेषणम्। अन्ये तु व्याख्यानयन्ति “अस्य” इति, "अशनम्' इति, 'अशितम्” इति च पदवयं

Page #288

२७६ चरक-संहिता।
[ मात्राशितीयः तत्र शालिषष्टिक-मुद्गलाव-कपिञ्जलैणशश-शरभशम्बरादीन्याहारद्रव्याणि प्रकृतिलघून्यपि मात्रापेक्षीणि भवन्ति । सनशयनगमनोच्छाससंकथासु सुखानुवृत्त्या च बोध्यम् । यथाकाले जरणन्तु सायं प्रातश्च सुखेन परिणामेन जीर्णाहारलक्षणैोध्यमिति ।
यद्यप्येकस्मिन्नेव पुरुष हेमन्तादि-यौवनादिकालभेदेनाग्निबलभेदो भवति, तथापि कियन्तमपि कालमेकमात्रावधाय॑तयैव मात्रयाऽग्निभेदहेखभावे सति व्यवहारो भवतीति कश्चित् । वस्तुतो यदा यथाग्निबलं तदा तथैव प्रकृत्यनुपहननयथाकालजरणयोग्यया मात्रयाऽश्नीयादिति बोध्यम् ॥२॥
गङ्गाधरः-ननु शालिपष्टिकादिकं प्रकृतिलघु द्रव्यं यत्परिमाणेनाभ्यवहृतं यावत्कालेन यस्यानुपहत्य प्रकृतिं जरां याति न तावत् कालेन तन्मितं पिष्टेक्षुक्षीरविकारादिकं प्रकृतिगुरु द्रव्यमशितमित्यतो गुरुलाघवापेक्षिण्यपि मात्रा भवति न केवलमग्निवलापेक्षिणी स्यादिति प्रतिपक्षस्य प्रतिष्ठापनामाशङ्कयाह तत्रेत्यादि । तत्राभ्यवहारेऽभ्यवहाय्येषु सर्वेषु मध्ये शालिहमन्तिकशूकधान्यं, षष्टिकं पष्टिदिनभवं वार्षिकं शूकधान्यं, लावः पक्षिविशेषः, कपिञ्जलो गौरतित्तिरिः, एणः कृष्णसारः, शशः शशकः, शरभो महाशृङ्गो हरिणः, शम्बरस्तद्विशेषः। इत्यादीनि प्रकृतिलघून्यप्याहारद्रव्याणि, अपिना संस्कारलघूनि लाजादीनि च मात्रापेक्षीणि भवन्तीति। पेयादिविकारीभूतानां लघूनामाहारद्रव्याणां कुक्षिप्रपीड़नादिजनकपरिमाणेनाभ्यवहाण यथाकालं जराप्राप्ताभावात् । आदिशब्दनप्रकाराण्यान्यान्यपीति बाध्यम् । प्रकरणादेव लभ्यते, तत् पुनः क्रियते विशेषप्रतिपादनार्थं ; तेन “अस्य" इत्यनेन परीक्षको भोक्ताऽधिक्रियते, “अशनम्" इत्यनेन च प्रशस्तमशनं प्रकृतिकरणसंयोगदेशकालाविरुद्धमुच्यते, 'अशितम् इत्यनेन च यथाविधि भोजनमुच्यते ; तदेवं सर्वगुणसम्पन आहारो मात्रावानुच्यते ॥ २॥
चक्रपाणिः----मात्रालक्षणमुपदिश्य व्यवहारोपयोगिनं द्रव्यभेदेन मात्राभेदं दर्शयति-तत्र शालीत्यादि। अत्र लवर्ग एव प्रथमं पठ्यते पथ्यतमत्वात् ; तत्राप्यादौ रक्तशालिराहारद्रव्यप्राधान्यात् । कपिञ्जलो गौरतित्तिरिः, एण: कृष्णसारः, शरभो महाशृङ्गो हरिणः, शम्बरस्तद्विशेषः । अन्नपानविधौ “शीतः स्निग्धोऽगुरुः स्वादुः” इति पष्टिकगुणकथने “अगुरुः” इत्यकारप्रश्लेषो द्रव्यः , तेनेह परिकस्य लघुत्वप्रतिपादनं न विरुध्यते। अपि समुच्चये, तेन प्रकृतिलघूनि करणलघूनि च लाजादोनि मात्रापेक्षीणि भवन्तीति लक्ष्यते। एवं प्रकृतिगुरूणि, अत्रापि संस्कार

Page #289

५म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
तथा पिष्टेचुक्षीरविकृतिमाषानृपौदक पिशितादीन्याहारद्रव्याणि प्रकृतिगुरुण्यपि मात्रा मेवापेचन्ते ॥ ३ ॥
न चैवमुक्ते द्रव्ये गुरुलाघवमकारणं मन्येत । लघुनि हि द्रव्याणि वाय्वग्निगुणबहुलानि भवन्ति, पृथिवीसोमगुणबहुला
२७७
तथा पिष्टेत्यादीनि प्रकृतिगुरूणि अपिना संस्कारगुरूणि च मात्रामेवापेक्षन्ते त्वग्निबलापेक्षिणी मात्रा गुरुलाघवं द्रव्याणामपेक्षते । पिष्टकादिविकाराणामेषामाहारद्रव्याणां कुक्षिप्रपीड़नादिजनकरूपेण परिमाणेनाभ्यवहृतानां यथाकालं जीर्णखाभावात । पिष्टं पिष्टविकृतिः भक्ष्यं, इक्षुविकृतिगु डादिः, क्षीरविकृतिदध्यादिः । विकृतिशब्दस्य त्रिभिः पिष्टादैरन्वयात् । आनूपौदकयोः पिशितम् | आदिशब्दोऽत्र प्रकारवाची, तेनैवंप्रकाराण्यपराणि शाल्यादिगणातिरिक्तानि ॥ ३॥
ननु शालिषष्टिकादीनि प्रकृतिलघूनि अमात्रयाऽभ्यवहृतान्यहिता नि प्रकृतिगुरूणि च पिष्ठेक्षुक्षीरविकारादीनि मात्रया हितानि स्युस्तानि यदि मात्रापेक्षन्ते तदा गुरुलाघवप्रतिसंज्ञान द्रव्याणामकारणं स्यादित्यत आहन चैवमित्यादि । एवमुक्तं प्रकृतिलघुगुरुद्रव्याणां मात्रापेक्षित्वे उक्त गुरुलाघवं द्रव्याणां गुरुत्वं लघुत्वञ्च न चाकारणं कारणमेव । गुरुश्च लघुश्च गुरुलघु तयोर्भाव इति । सुपञ्चालादिखादुत्तरपदादाच वृद्धौ गुरुलाघवमिति । द्रव्याणां गुरुलाघवस्याभ्यवहारविधावकारणत्वाभावे हेतुमाह - लघूनि हीत्यादि । वाय्वग्निगुणबहुलानि लघूनि द्रव्याणि भवन्ति । गुणबहुलानि च द्रव्याणि लघूनि भवन्त्यपि वह्निसन्धुक्षणाय न भवन्ति गगनस्याग्निसाधम्र्याभावादत उक्तं वाय्वग्निगुणबहुलानीति । इतराणि गुहशक्त पिण्डादिग्रहणं वाच्यम् । आदिशब्दोऽत्र प्रकारवाची शालिषटिकादिगणाभावात् । विकृतिशब्दः पिष्ठेक्षुक्षीरैः सम्बध्यते । क्षीरविकृतिः क्षीरकृता भक्ष्याः, पिशितमानूपौदकाभ्यां सम्बध्यते ॥ ३ ॥
आकाश
चक्रपाणिः -- ननु यदि लघु हितमपि स्वगुणकरणमेव मात्रामपेक्षते; गुरु चाहितमपि मात्रापरिगृहीतं हितमेव स्यात् तत् किं गौरवलाघवोपदेशेनेत्याशङ्कयाहइ-न चैवमित्यादि । लघूनि यद्यप्याकाशवाय्वग्निगुणबहुलानि स्युः, तथाप्याकाशस्याग्निदीपनं प्रति तथाविधसामर्थ्याभावात् वाय्वग्नयोस्त्वग्निदीपकत्वात् वाय्वग्निगुणबहुलानीत्युक्तं, तस्मात् कारणात् लघूनि मात्रा तावत् अग्निं दीपयन्ति, स्वगुणादपि वाय्वग्निगुणबाहुल्यादग्निसन्धुक्षणस्वभावानि स्युः ।

Page #290

२७८
चरक-संहिता। [ मात्राशितीयः नीतराणि । तस्मात् स्वगुणादपि लघून्यग्निसन्धुक्षणस्वभावान्यल्पदोषाणि चोच्यन्ते अपि सौहित्योपयुक्तानि । गुरूणि पुनर्नाग्निसन्धुक्षणस्वभावान्यसामान्यादतश्चातिमात्र दोषयन्ति सौहित्योपयुक्तानि अन्यत्र व्यायामाग्निबलात् । सैषा भवत्यग्निगुरूणि पृथिवीसोमगुणवहुलानि भवन्ति इति सर्वमतसिद्धः सिद्धान्तः। तस्मात् लघूनां द्रव्याणां वाय्वनिगुणवहुलखात् गुरूणां द्रव्याणां पृथ्वीसोमगुणवहुलखात्। स्वगुणात् रक्ष्यलाघवसाक्ष्भ्यचलखवैशदाखरखात् अपिशब्दान्मात्रयाऽभ्यवहतानि लघूनि द्रव्याणि अग्निसन्धक्षणस्वभावानि अग्न रुक्षस्य च खरस्य च सूक्ष्मस्य च लघोश्च चलस्य च विशदस्य च सामान्यात् । सन्धक्ष्यतेऽनेनेति सन्धुक्षणः उद्दीपनकरणः स्वभावो रौक्ष्यादिगुणो यो येषां तानि तथा। वहिसन्युक्षणस्वभावत्वात् तु सुतरामपि साहित्योपयुक्तानि आ तृप्तित उपयागे भात्राव्यतिक्रमेऽप्यल्पदोपाणि चोच्यन्ते न खतिदोषवन्ति । एवार्थे चकारः। अग्निसन्धूक्षण हि तत्रापि भवत्येवेति भावः।। __गुरूणि पुनरिति ।-पुनःशब्दो भिन्नक्रमे, तेन तस्मात् पृथ्वीसोमगुणवहुलखात् । स्वगुणादपि स्निग्यसाच्च गुरुत्वाच्च स्थूलखाच स्थिरखाच विशदपैच्छिल्याच्च मात्राशनाचापि वह्न रोक्ष्यादिगुणस्यासामान्यात न सन्धुक्षणः स्वभावो येषां तानि तथा। असामान्यादिति विरोधार्थे नञ्। अतः सामान्यविरहेणापि सन्धुक्षणस्वभाववाभावाच मात्राशनानि दोषवन्ति सोहित्योपयुक्तानि चा तृप्तितो भोजनेन मात्राव्यतिक्रमादग्निसन्धुक्षणस्वभावाभावाचातिमात्र दोषवन्तिभवन्ति । ननु मल्लादिपुरुषाणां साहित्योपयुक्तगुरुद्रव्याभ्यवहारेऽपि न दोषा दृश्यन्ते कथम् ? उच्यते, अतिमात्र दोषवन्तीत्यत आह–अन्यत्रेत्यादि। व्यायामादग्निवलमिति व्यायामानिवलम्। व्यायामजनिताग्निबलस्याप्रतिघात्यत्वेन मात्राव्यतिक्रमे समानेऽपि लघुगुरुद्रव्ययोलघुगुरुद्रव्यस्य विशेषं दर्शयति–अल्पदोपाणि चोच्यन्तेऽपि सौहित्योपयुक्तानि, सौहित्यं मावाव्यतिक्रमेण तृप्तिः। गुरूणीत्यादी पुनःशब्दो व्यावृत्यर्थः । असामान्यादिति विरोधार्थे नज, तेनासामान्यादित्यग्निविरुद्ध पृथ्वीतोयगुणबाहुल्यादित्यर्थः । अन्यसामान्यादिति पाटपक्षेऽप्यन्यशब्दो विरुद्धवचन एव, तेन तथापि स एवार्थः। अतश्च त्यादिना मात्राव्यतिक्रमे गुरौ गरीयांसं दोषं दर्शयति। ननु दृश्यन्ते केचन भारिकादयः पुरुषाः साहित्योपयुक्तगुरुद्रव्याहारेऽपि निषाः, तत् किमुच्यतेऽतिमात्र दोषवन्तीत्याशङ्कयाह-अन्यत्र त्यादि। व्यायामकृतमग्निबलं व्यायामाग्निबलम् ; यद्यपि कालाहितबलोऽग्निर्माखाऽधिकगुरु

Page #291

५म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
बलापेचिणी मात्रा । न च नापेक्षते द्रव्यम् । द्रव्याणामपेक्षया* च त्रिभाग सौहित्यमर्द्धसौहित्यं वा गुरूणामुपदिश्यते । लघूनामपि च नातिसौहित्यमग्नेर्युक्तार्थम् ।
*
हेमन्तादिकालाहिताग्निवलस्य मात्राद्रव्यगुरुक्षमत्वेऽपि न प्राधान्यं कालान्तरे समागते प्रतिघात्यखात् । व्यायामं निवेवमाणस्य पुरुषस्य चिरमेवाशिवलसत्त्वाच्च । व्यायामादग्निबलाच्चान्यत्रेति यद् व्याख्यानयन्ति तन्न द्विवचनापत्तेर्व्यायामापेक्षिलवापत्तेश्च मात्राया इति तेन प्रतिज्ञाहानिश्च स्यादिति ॥ ३ ॥
गङ्गाधरः - अथ प्रतिपक्षस्य प्रतिष्ठापनां निरस्य निगमनार्थमाह- सैपेत्यादि । साऽग्निवलापेक्षिणीति प्रतिज्ञाता मात्रा, एषा प्रतिपक्षप्रतिष्ठापनया न निराकृता हेतुयुक्तिभ्याञ्चास्माभिः स्थापिता भवत्यशिवलापेक्षिण्येव मात्रा न तु गुरुलाघवापेक्षिणीत्यथः ।
ननु भवत्वग्निवलापेक्षिणी मात्रा द्रव्यापेक्षिणी भवति । अभियुक्त्यर्थं हि गुरुद्रव्याणामर्द्धसोहित्यं लबूनामपि नातिसौहित्यमुपदिश्यते इति प्रतिपक्षान्यतरप्रतिष्ठापनानिरासायाह न चेत्यादि । न चेति चकारेण मात्रा उपस्थाप्यते प्रकरणात् । मात्रा न द्रव्यमपेक्षते इति न चाद्रव्यमेव ह्यपेक्षते । कस्मान्मात्रा न द्रव्यमपेक्षते इत्यत आह- द्रव्याणामित्यादि । चकारोऽवधारणे । मात्रापेक्षयैव द्रव्याणां गुरुणा प्रकृष्टगौरवाणां द्रव्याणां त्रिभागसौहित्यं गुरूणां द्रव्याणां यावत्परिमाणेनाभ्यवहारे कुक्षेरप्रपीड़नादिकं स्यात् तावत्परिमाणेनाभ्यवहारः साहित्यं तदपि त्रिभागेण । न खलु परिमाणेन उपदिश्यते प्रष्टृगौरवाणामर्द्धन न खलु परिमाणेन उपदिश्यते अग्नेयत्त्यर्थं समानस्थित्यर्थम् । लघूनामपि च चकारः पुनरर्थेऽपि द्वन्यक्षमो भवति, यदुक्त " पक्का भवति हेमन्ते मात्रात्रव्यगुरुक्षमः" इति, तथापि व्यायामाहितबलो वह्निर्नितरां बलवान् भवतीत्ययमेव प्रधानपरिग्रहादुक्तः । ये तु व्यायामादिति चाग्निबलादिति हेतुद्वयं वर्णयन्ति तेषामेवं सति व्यायामापेक्षिण्यशनमात्रा स्यादिति प्रकरणविरुद्धोऽर्थः स्यात् । प्रतिज्ञातमर्थं न्यायसम्पादितमुपसंहरति- लैपेत्यादि । सेत्यग्निबलापेक्षिणी प्रतिज्ञाता मात्रा, एषेति न्यायेनाग्नरपेक्षत्वेन निर्व्वाहिता ।
२७६
ननु यद्यप्यग्निबलापेक्षिणी मात्रा, तत् कस्मादेकरूप एवाग्नौ लघूनां द्रव्याणां भूयसी मात्रा स्यात् ; ततस्त्रिभागोचिता अर्द्धा वेत्याह-- न चेत्यादि । द्रव्यमपेक्षत इत्यर्थः । त्रिभागसौहित्यं सनाग् गुरुभिः । एवं गुरु गौरवप्रकर्षापकर्षादन्यदपि कल्पनीयम् । लघूनामपि द्रव्यापेक्षयेति वा पाठः ।

Page #292

२८०
चरक-संहिता।
मात्राशोतीयः मात्रावद्धयशनमशितमनुपहत्य प्रकृति बलवर्णसुखायुषा योजयत्युपयोक्तारमवश्यमिति ॥ ४॥ चार्थे च पुनर्लघूनाश्च द्रव्याणां मात्रापेक्षयैव नातिसौहित्यमुपदिश्यते इत्यनेनान्वयः। यावत्परिमाणेनाभ्यवहारे कुक्षेरप्रपीड़नादिकं स्यात् तावत्परिमाणातिशयेन सौहित्यं नोपदिश्यते अग्नेयुक्त्यर्थ, लघूनामग्निसन्धुक्षणस्वभाववेऽपि मात्रातिशयेनाभ्यवहाराद्वायोरसञ्चारादग्नेः सन्धक्षणाभावेन सामान्यस्याप्यभावापत्तेः, यथा प्रज्वलितोऽप्यग्निस्तृणराशिप्लावितो नश्यति, यथा चक्षुस्तैजसं तेजोऽतियोगादितो विपदाते, यथापि च प्रस्तरशिलायोगात् शस्त्र तीक्ष्णं भवति तदतियोगाद व्यापदाते इति । तस्मान्मात्रामेवापेक्षन्ते द्रव्याणि न तु द्रव्याणापेक्षते मात्रा।
ननु समाग्निरक्षणाथ मात्राशन किं प्रयोजनमित्याह-मात्राव दित्यादि । हि यस्मात मात्रावदशनमशितं सत् प्रकृति स्वास्थ्यमनुपहत्य बलादिभिर्योजयत्युपयोक्तारमवश्यमिति बलवणोदीनां प्रकृत्यादिकारणसमूहेष्वेकमेवैतत् मात्रावदशनं कारणं भवति प्रधानमित्यवश्यंपदेन ज्ञापितम् । तैः कारणान्तरैः सहकारेणायं नियम इति। तस्मान्मात्राशी स्यादिति निगमन बोध्यम् ॥४॥ नातिसौहित्यमित्यत्र सौहित्यशब्दस्तृप्तिमात्र वत्तते, तेन लघूनि तृप्तपतिक्रमेण न भोक्तव्यानि, एवं हि तेषां मात्रातिक्रमो न स्यात् । अग्नेयुक्तिः स्वमानावस्थितिः, तदर्थम्। ननु गुरूणां तावदतिमात्रोपयोगोऽग्निपरिपालनार्थं निषिध्यता, येन गुरूण्यग्नवसमानानि ; लानि पुनरग्निना समानानि तत् तेषां कथमतिमात्रोपयोगो वह्निमान्द्यमावहतीति ? ब्रमः-लघूनां द्रव्याणां सामान्यमभिभूयातिमात्रत्वमेवाग्निमान्द्यं करोति । यथा-चक्षुस्तैजसं तेजःसहकृतञ्च पश्यति, तदेव तेजोऽतियोगादुपहन्यते, तथा शस्त्रमश्मसम्भवम्, अश्मयोगाञ्च तीक्ष्णं सम्पद्यते, अश्मन्येव च मिथ्यायोगात् प्रतिहतं स्यात्, तदुक्त शालाक्ये “यत् तेजो ज्योतिषां दीप्तं शारीरं प्राणिनाञ्च यत्। संयुक्त तेजसा तेजः तद्विरूपाणि पश्यति ॥ तदेव चक्षुम्तान्येव ज्योतीष्यति तु पश्यतः । विकारं भजतेऽत्यर्थमथवापि विनश्यति ॥ शस्त्रस्याश्मा यथा योनिर्निशितञ्च तदश्मनि । तीक्ष्णं भवत्यतियोगात् तत्रैव प्रतिहन्यते ॥' एवं तावद व्युत्पादिताऽग्निबलद्रव्यापेक्षिणी मात्रा, मालाऽन्वितञ्च भोज्यं भोक्तव्यमित्युक्तम् । __ मात्राशितत्वे को गुण इत्याह - मात्रावद्धीत्यादि।-इहावश्यमिति नियमो विरोधिकारणान्तराभावे सति बोद्धव्यः ; यतः-यद्यपि पूर्ववदशनाशितोपयोक्त पदैः प्रशस्तभोजनादिवाचिभिः प्रकृतिकरणादिगुणसम्पन्नमन्नं लभ्यते, तथापि कालविपर्ययप्रज्ञापराधासात्म्यशब्दरूपरसस्पर्शगन्धाः सन्त्येवाहारजन्यबलादिविरोधकाः । यदाह 'सन्ति गाहारादन्या

Page #293

५म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
२८१ भवन्ति चात्र। गुरु पिष्टमयं तस्मात् तण्डुलान् पृथुकानपि । न जातु भुक्तवान् खादेन्मात्रां खादेबुभुक्षितः॥ वल्लूरं शुष्कशाकानि शालूकानि विसानि च । नाभ्यसेदगौरवान्मांसं कृशं नैवोपयोजयेत् ॥ गङ्गाधरः-आचार्याणामयमाशयः-पूर्वव्याख्यातार्थोपसंहरणार्थ “तत्र श्लोकः” इति करोति, प्रमाणार्थमधिकार्थश्च “भवति चात्र” इति करोति, इति व्याखाातातिरिक्त वक्तमाह-भवन्ति चात्रेति। अत्राधिकार्थाः श्लोका भवन्ति सन्ति। के ते इत्याह-गुरु पिष्टेत्यादि । पिष्टमयं पिष्टविकारः, गुरु गौरवशालि, जातु कदाचित्, न खादेत् भुक्तवान् मात्रां खादेत् बुभुक्षितोऽतिमात्रया न खादेदित्यर्थः। तस्मात् गुरुवात तण्डुलान् जातु कदाचिदपि न खादेत ; भुक्तवान मात्रामपि न खादेत बुभुक्षितोऽतिमात्रां न खादेदित्यर्थः । पृथुकानपि चिपीट इति लोके प्रसिद्धान्, तस्मादपि गुरुवात् न जातु खादेत् कदापि न खादेत ; भुक्तवान मात्रया न खादेत, बुभुक्षिताऽतिमात्रया न खादेदित्यर्थः। नन्वेवञ्चेत् तदा कदापि कोऽपि किं पिष्टमयादिकंन खादंदित्याशयाह-बुभुक्षित इति । बुभुक्षितः पुरुषः मात्रामनपायिपरिमाणसंख्यां कुक्षेरप्रपीड़नादिलक्ष्यां खादेत् पिष्टमयादीनां गुरुद्रव्याणां वोध्यम् । __ न केवल पिष्टमयादिकं न जातु खादैत्, वल्ल रादिकं नाभ्यसेत्, तदाह-वल्लूरमित्यादि। वल्लूरं शुष्कमांसं नाभ्यसेत् निरन्तरं नोप; युञ्जनात् ; कस्मादित्याह-गौरवादिति । शुष्कशाकान्यपि गुरुखात्, शालूकानि अपि रोगप्रकृतयः” इति। तेन मातापरिगृहीताः शुभा अपि प्रकृत्यादयः प्रायोबलादिहेतवो भवन्तीति मात्रावदाहारस्तुत्यर्थम् ‘अवश्यम्” इति कृतम्। सुखयुक्तमायुः सुखायुः, यदि वा सुखञ्चायुश्चेति मन्तव्यं, स्वरूपेणापि चायु ग्यमिति प्राक् प्रतिपादितमेव ॥ ३॥४॥
भवति चात्रेति। तन्त्रकारस्य समयोऽयं, यत्-पूर्वव्याख्यातार्थसंग्रहार्थं यदा श्लोकेन वक्त मारभते तदा 'भवति चात्र" इति करोति। पिटमयं पिरविकारः, तस्मादिति गुरुत्वात्, पृथुकाश्चिपिटा इति लोकप्रसिद्धाः। न जातु कदाचित्, मात्रां खादेदित्यनपायिपरिमाणवन्तं खादेत् । वल्लूरं शुष्कमांसं, नाभ्यसेत् न निरन्तरमुपयुञ्जगत् । अनभ्यासहेतुमाह-गौरवादिति ।

Page #294

२८२
चरक संहिता |
[ मात्राशितीयः
कूर्चिकांच किलाटांश्च शौकरं गव्यमामिषम् । मत्स्यान् दधि च माषांश्च यवकांश्च न शीलयेत् ॥ ५ ॥ षष्टिकान् शालिमुद्रांश्च सैन्धवामलके यवान् । आन्तरीक्षं पयः सर्पिर्जाङ्गलं मधु चाभ्यसेत् ॥
1
कुमुदादीनां कन्दाः विसानि मृत्तिकाधः स्थितक्षुद्रावरोहवन्मृणालानि गुरुत्वात् नाभ्यसेत् । मांसं कृशं व्याध्यादिभिरपुष्टानां मृगादीनां कृशानां मांसं कृशं मांसं कृशसम्बन्धित्वमेवानुपयोगे मांसस्य हेतुरुन्नेयः । कूर्चिकादींश्च न शीलयेत् न सततमुपयुञ्जीत । गौरवादेवेत्यर्थः । कूर्चिकान् इति तत्रसहितं पक्वं क्षीरं कूच्चिकः; तस्य पिण्डाकारः । किलाट आवृत्तक्षीरस्य घनो भागः क्षीरश इत्याख्यः । शौकरमामिषं शुकरमासं तत्साहचर्य्यात गव्यमपि आमिषमित्यन्वयः । आमिषशब्दो मांसे वर्तते । यवकः शुकधान्यविशेषोऽतिशयमपथ्यतमत्वेन स्वयं वाच्यः न तु यवः ॥ ५॥
**
गङ्गाधरः– सतताभ्यास्यानाह - षष्टिकानित्यादि । इहादौ षष्टिकः पठ्यते रक्तशालिमपेक्ष्याप्राधान्येनान्यापेक्षया प्राधान्यखापनार्थम् । सैन्धवस्य सततमभ्यासवचनमेतत् भोज्यव्यञ्जनादिसंस्कारकतया बोध्यमन्यथा त्रीणि द्रव्याणि नोपयुञ्जीत "पिप्पल्यो लवणं क्षारः" वक्ष्यमाणविशेषविरोधः स्यात् । यवानिति यवः प्रसिद्धः न तु यवकः । आन्तरीक्षं जलमिति शेषः । पयः क्षीरं, सर्पिर्धृतं, जाङ्गल' जङ्गलदेशभवा मृगादयो जाङ्गलास्तेषां मांसं जाङ्गलम् । मधु माक्षिकम् । अभ्यसेत् । असु व दीप्तिग्रहणगतिष्विति धातो रूपम् ।
मांसं कृशमपुष्ट रोगादुपरतमृगादिसम्भवमित्यर्थः, एतच्चाप्यवृष्यत्वादेव निषिद्धं, न गौरवादिति ब्रुवते । कूर्चिकः क्षीरेण समं दधि तक वा पक्ककिलाटः, कूर्चिकपिण्डो नष्टक्षीरस्य घनो इत्यन्ये । शौकरमिति शूकरमांसं, शूकरसाहचर्य्यात् गव्यमहिषे अपि मांसे एव बोद्धव्ये, यवकः शुकधान्यविशेषः, वक्ष्यति “यवकः शूकधान्यानाम् अपथ्यतमत्वेनाप्रकृष्टतमो भवति" इति ॥ ५ ॥
भाग
चक्रपाणिः– अभ्यस्यान् दर्शयति षष्टिकानित्यादि । - इह षष्टिरादौ पठ्यते रक्तशालिकमनु प्रधानत्वख्यापनार्थम् । आन्तरीक्षमिति आन्तरीक्षं पानीयं पयः क्षीरं । जाङ्गलमिति जाङ्गलदेशभवं मृगादिमांसम् । इह सैन्धवाभ्यासोऽन्नसंस्कारत्वेन मात्रयाऽभिप्र ेतः, तेन "श्रीणि
1
गव्यमाहिषे इति क्वचित् पाठः ।

Page #295

५म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
२८३ तच्च नित्यं प्रयुञ्जीत स्वास्थ्यं येनानुवर्तते ।
अजातानां विकाराणामनुत्पत्तिकरञ्च यत् ॥ ६॥ मात्राशनस्य स्वास्थ्यहेतुत्वेन वह्निसाम्यरक्षणादिकरत्वेन स्वास्थ्यपालनोपायोपदेश आरब्धः, स चातिबाहुल्यो वाच्यश्चेत् तदातिगौरव ग्रन्थोऽयमावहतीति अनुक्तं स्वास्थ्यरक्षणार्थमुपायं मूत्रयितुमाह-तच्चेत्यादि । स्वास्थ्यमिति खः स्वीयोऽविकृतो धर्मस्तस्मिं स्तिष्ठतीति स्वस्थस्तस्य भावः स्वास्थ्यं स्वाभाविकखादिकं धातुसाम्यमिति यावत् । येनाहारेण विशुद्धन क्षीयमाणशरीरपोषणकरेण च स्वास्थ्यमनुवर्तते तच्च सर्वमुपयुञ्जयात् । यथा प्रदीपस्नेहवर्तिक्षयोन्मुखे प्रदीपक्षयभिया स्नेहवर्तिदानात् प्रदीपोऽनुवर्त्तते, एवं वातादिप्रत्यवायहेतुपरिहारेण स्वास्थ्यमनुवत्तेते। तथा अजातानां विकाराणामुत्पत्तिकराः प्रशापराधपरिणामासात्मेन्द्रियार्थसंयोगास्तेभ्योऽन्यद यच्च तच्च सर्व प्रयुञ्जीत, प्रशापराधादिभिरभ्यवहारपरिहारं कुय्यात् तेन स्वास्थ्यमनुवर्तते इति । अत एव कालखभावजदोषसञ्चयादिनिर्हरणादिकं वक्ष्यति, नैतेन संगृहीतमिति ॥६॥ द्रव्याणि नात्युपयुञ्जीत पिप्पल्यो लवणं क्षारः” इति यद्वक्ष्यति, तेन समं विरोधो न भवति तत्र लवणातियोगस्य प्रतिषिद्धत्वात्।।
मात्राशीत्यादिना स्वास्थ्यपरिपालनोपाय उच्यते। अतिबहु च स्वस्थपरिपालनं तन्त्र वक्तव्यं, तच्चेहाभिधीयमानं ग्रन्थगौरवमावहति, अनभिधीयमानञ्च ग्रन्थस्य न्यूनतामापादयति ; अतस्तत् सूत्रमात्रेणोद्देष्टुमाह-तच्चेत्यादि। सुष्ठ निर्विकारत्वेनावतिष्ठत इति स्वस्थः तस्य भावः स्वास्थ्यमुद्वजकधातुवैषम्यविरहितधातुसाम्यमित्यर्थः, तच्च स्वास्थ्यमुभयथा परिपाल्यते-विशुद्धाहाराचाराभ्यां सदा श्रीयमाणशरीरपोषणेन प्रत्यवायहेतुपरिहारेण च, यथा दीपपरिपालनं स्नेहवर्तिदानात् पोषणेन क्रियते तथा शलभवातादिनिर्वापकहेतुपरिहारेण च । शरीरप्रत्यवायहेतुश्च द्विविधः-बुद्धिदोषाद्विषमशरीरन्यासादिर्वातादिकारका, दुष्परिहरश्च कालविशेषः स्वभावादिह हेमन्तादिः कफचयादिकारकः ; तत् श्लोकपूर्वार्द्धन स्वास्थ्यपोषकहेतुमाह, उत्तरार्द्धन तु जातानामित्यादिना स्वास्थ्यविघातकहेतुपरिहारमाह। यद्यपि चाजाताना विकाराणामनुत्पत्तिः स्वभावसिद्धा विद्यत एव, विद्यमानायाञ्च करोत्यर्थो मुख्यो नास्ति, तथापीदमेवाजातविकाराणामनुत्पत्तिकरणं यत् तद्विकारहेतुपरिहरणं तथा दुष्परिहरकालविशेषजनितदोपहरणम् । यथा वक्ष्यति, "माधवप्रथमे मासि नभस्यप्रथमे पुनः। सहस्यप्रथमे चैव वाहयेद दोषसञ्चयम् ॥” तथा हेत्वन्तरनिरपेक्षात् पच्यमानचक्षुःश्लेष्महरणार्थमञ्जनम् । एवमादि ॥ ६ ॥

Page #296

२८४
चरक संहिता |
-
[ मात्राशितीयः
तऊर्द्ध शरीरस्य काय्र्यमभ्यञ्जनादिकम् । स्वस्थवृत्तमभिप्रेत्य गुणतः संप्रवक्ष्यते ॥ सौवीरमञ्जनं नित्यं हितमक्ष्णोः प्रयोजयेत् । पञ्चरात्रे ऽष्टरात्रे वा स्रावणार्थे रसाञ्जनम् ॥ ७॥
/
गङ्गाधरः-- अथ स्वास्थ्यपालनार्थमाहारविधिमुपदिश्य शारीरकार्य्यमुपदिशति - अत ऊर्द्धमित्यादि । अतो मात्राशनविध्युपदेशात् ऊर्द्ध मनन्तर शरीरस्य चक्षुरादेः सम्बन्धे यदवश्यं कार्य्यमञ्जनादिकमपि तत् स्वास्थ्यवृत्त नातिस्फुटधातुवैषम्येऽपि नातिवाधाभाववृत्तं न तु व्याधितवृत्तमभिप्र ेत्य गुणतः कम्मेणा प्रवक्ष्यते तेनास्मिन् यदञ्जनादिकं व्याधिविशेषहरत्वेनापि प्रशसितव्यं तन्न विरुध्यते व्याधितवृत्ततयाऽभिप्र ेतत्वाभावादिति, गुणतः कर्म्मतः संप्रवक्ष्यमाणखेन प्रतिज्ञातत्वाच्च । अत्र चक्षुषोऽङ्गषु सर्व्वेषु प्राधान्यात् तत्काय्र्यमञ्जनं प्रथममुपदिश्यत इति सौवीरमित्यादि । सुवीरा नदी तस्यां जातमञ्जन नित्यं प्रत्यहमक्ष्णोरक्षिगोलकयोः प्रयोजयेत् । कस्मादित्याह - हितमर्थादेवाक्ष्णोः, हितमिति वचनेन चक्षुस्तेजोरक्षणं न तु चक्षुर्गतदोष निर्हरणमिति बोध्यम् । चक्षुर्दोषनिर्हरणार्थमाह-पञ्चेत्यादि । अक्ष्णोः स्रावणार्थे पञ्चरात्रे ऽष्टरात्रे वा रसाञ्जनं प्रयोजयेत् । पञ्चाष्टविकल्पस्तु चक्षुर्दोषवलावलापेक्षया स्रावणार्थे रसाञ्जनाञ्जनप्रयोगे पञ्चाष्टान्यतररात्रादृद्ध मधव कालनियम दर्शनार्थम् । पञ्चदिनेऽष्टदिने वेति न कृत्वा रात्रान्तत्वेन निर्देशात् स्रावणार्याञ्जनस्य रात्रावेव प्रयोग इति ज्ञापितम् ॥ ७ ॥
।
चक्रपाणिः - अत ऊ मित्यादि । अतः स्वास्थ्यानुवृत्तिकारणकथनाद् ऊर्जा, कार्य्यमवश्यं कार्य स्वस्थवृत्तिमभिप्रत्य, स्वस्थवृत्तानुष्ठानेऽक्ष्यञ्जनाद्यवश्यं कार्य्यमित्यर्थः ; अञ्जनशब्दोऽभ्यञ्जनेऽपि वर्त्तते, तदर्थमभ्यञ्जनामत्युक्तम् । अञ्जनमेवादावुपहितं प्रधानावयवचक्षुः परिपालकत्वात् : उक्तञ्च - "चक्षुः प्रधानं सर्वेषामिन्द्रियाणां विदुर्बुधाः । घननीहारयुक्तानां ज्योतिषामिव भास्करः ॥" यदि वा स्वस्थवृत्तमधिकृत्य यदञ्जनादि, तदुच्यते ; रोगेषु तु यदञ्जनादि, तत् तचिकित्सासु वक्तव्यं यद्यपि चैतदन्जनादि रोगहरमपि वक्तव्यं, तथापि प्रायः स्वस्थवृत्तमतमेतदिति स्वस्थवृत्तमभिप्र त्येत्युक्तम् । सौवीरेत्यादि । - सुवोरानदीभवं सौवीरं नित्यं प्रत्यहम्, अक्ष्णोरिति द्विवचनमक्षिगोलकद्वयेऽप्यन्जनविधानार्थम् । पञ्चरात्राट रात्रग्रहणं दूरान्तरकाले नियमदर्शनार्थं, तेन दोषकालमपेक्ष्यार्वाक् मध्ये ऊद्धञ्च कर्त्तव्यं स्रावणमन्जन मिति भवति ॥ ७ ॥

Page #297

५म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् । चक्षुस्तेजोमयं तस्य विशेषात् श्लेष्मतो भयम् । दिवा तन्न प्रयोक्तव्यं नेत्रयोस्तीच्णमञ्जनम् ॥ विरेकदुब्बला दृष्टिरादित्यं प्राप्य सीदति । तस्मात् स्राव्यं निशायान्तु ध्रुवमञ्जनमिष्यते ॥ ततः श्लेष्महरं कर्म्म हितं दृष्टेः प्रसादनम् ॥ ८॥
२८५
गङ्गाधरः- तत्र दिनप्रयोगे दोषं दर्शयति - चक्षुरित्यादि । चक्षुरिन्द्रियं तजोमयं तेजोविकारभूतं तस्य चक्षुरिन्द्रियस्य तेजोमयस्य शारीरस्य शारीरदोषवातपित्तकफेभ्यो भयं भवति, तत्रापि विशेषेण वातपित्रापेक्षया चक्षुषस्तैजसस्य विरोधिगुणादाप्यत्वेन श्लेष्मतो भयमपि विशेषेणाधिकत्वन भवति । तस्य च श्लेष्मणो जयार्थं संशोधनं प्रधानं, तदिह स्रावणार्थे रसाञ्जनं तीक्ष्णमञ्जन दिवा दिनकरकिरणाधिकरणे काले नेत्रयोन प्रयोक्तव्यम् ।
ननु दिन तैजसं चक्षुश्च तैजसं तयोः सामान्याद्रसाञ्जनस्य च तीक्ष्णत्वेन तयोः सामान्यात् श्लेष्मतो विपर्य्ययत्वेन विशेषान् श्लेष्मजये दिन एव रसाञ्जनस्य तीक्ष्णस्याञ्जनप्रयोगः प्रशस्यते; कथं निषिध्यते इत्यत आहविरेकदुर्बलेत्यादि । दिनरसाञ्जननेत्राणां सामान्येऽपि श्लेष्मतो विशेषेण विरोधित्वेऽपि दिने नेत्रयोस्तीक्ष्णाञ्जनप्रयोगेण दोषविरेचनात दुब्बला भवति दृष्टिरिन्द्रियं तदाऽपरतीक्ष्णमादित्यं न सहते यदि च प्राप्नोति सूर्य्यकिरणसंयोगेन युक्ता स्यात् तदा तदिन्द्रियार्थतीक्ष्णातियोगात् सीदति । तस्मात् विरेकदुर्बलदृष्ट्यादित्य करप्राप्तावसाददोषात् स्राव्यं विरेचनयोग्यं श्लेष्मतो भयमाशङ्का तैजसं चक्षुर्निशायां ध्रुवमवश्यं स्राव्यं स्रावयेत् । तु पुनरञ्जनं स्रावणाञ्जनं निशायामिष्यते इति कश्चित् । वस्तुतस्तस्मादुक्तदोषात् स्राव्यं स्रावाय
चक्रपाणिः – स्रावणान्जनप्रकरणोपपत्तिमाह-चक्षुरित्यादि । चक्षुरिन्द्रियस्य तेजसस्य श्लेष्मत आप्यात् तैजसविरुद्वत्वेन हेतुना, विशेषादिति वातपित्तभयादधिकत्वेन भयं भवति ; श्लेष्मजये च त्रावणं प्रधानं तस्मात् स्त्राव्यमित्यर्थः । त्रावणान्जनकालं नियमयति-निशायामित्यादि । ध्रुवमवश्यं निशायामेव, अञ्जनं प्रत्यासन्नत्वात् स्त्रावणाञ्जनम् । जतूकर्णेनाप स्त्रावणरसाज्जनं निशायामेव विहितं यदुक्तं "सप्ताहाद्रसाव्जनं नक्तम्” इति शालाक्येऽप्युक्त "विरेकदुर्बला दृष्टिरादित्यं प्राप्य सीदति । रात्रौ सुप्तगुणाच्चाक्षि पुष्यत्यजनकर्षितम् ॥” सौवीरान्णनञ्च विरेचनं न भवति, चक्षुःप्रसादमात्रं करोति तेनैतद्दिवा क्रियमाणं न विरोधि ।
;

Page #298

२८६
चरक संहिता |
यथा हि कनकादीनां मलिनां * विविधात्मनाम् । धौतानां निर्मला शुद्धिस्तैलचेलकचादिभिः ॥ एवं नेत्र षु मर्त्यानाम अनाश्च्योतनादिभिः । दृष्टिर्निराकुला भाति निर्मले नभसीन्दुवत् ॥ ६ ॥
यदञ्जनं' तत् स्राध्यमञ्जनं निशायान्तु रात्रावेव सौम्यत्वेन ध्रुवमिष्यते निरपायमिष्यत स्रावणानन्तरदुम्बेलत्वेऽपि दृष्टस्तेजोमय्यास्तीक्ष्णाञ्जनयोगेन जातोपतापविरोधिगुणत्वान्निशायाः सौम्याया इत्यर्थः । अन्ये तु ध्रुवमञ्जनं नित्यप्रयोक्तव्यमञ्जनौं सौवीरमञ्जनम् इष्यते । यस्मात्तेजोमयं चक्षुस्तत्तस्मात् दिवा नेत्रयोश्चक्षुर्गोलकयोस्तीक्ष्णमञ्जनं न प्रयोक्तव्यं यस्मात् चक्षुस्तेजोमयं तस्य विशेषात् यत् श्लेष्मतो भयं भवति तत् विरेकदुर्बला दृष्टिविरेकेण श्लेष्मणो निर्हरणेन दुब्र्बलो दोषः श्लेष्मा यत्र सा, आदित्य तेजोमयमादित्य किरणं seoमविरोधिन प्राप्य सीदति शेषमवजयति । तस्मादादित्ये दिनकरकिरणे चक्षुःस्राव्यं वमनवत् पूर्वाह्न निशायान्तु ध्रुवमञ्जनमिष्यते । श्लेष्म निर्हरणानन्तर श्लेष्महर दृष्टिप्रसादनं प्रसन्नताकरं कर्म्म तिमिष्यते इत्यर्थः ॥ ८ ॥
गङ्गाधरः ननु कस्मान्नित्याञ्जनस्रावणार्याञ्जने उपदिशतीत्याशङ्कायां दृष्टान्तपूर्व्वकमुक्तनित्यहिताञ्जनस्रावणार्थाञ्जनयोः कम्माह-यथा हीत्यादि । हि यस्मात् मलिनामागन्तुधूल्यादिमलवतां विविधात्मनां कनकादीनां तेजोमयानां तैलचेलकचादिभिध तानां निम्मेला शुद्धिस्तादृशमलाभावात् शुद्धिः स्वाभाविकी तैजसता यथा भाति एवम्, तथा नेत्रेषु अञ्जनाश्रोतनादिभिः । अञ्जनं नित्यहिताञ्जनं, स्रावणार्याञ्जनं शलाकाञ्जनादि, आप्रोतन नेत्रविरेकार्थ द्रवौषधप्रयोगः । आदिना पुटपाकादिः । तैर्निराकुला निम्मेला वातादि
*
[ मात्राशितीयः
अन्ये तु व्याख्यानयन्ति - ध्रुवं नित्यकर्त्तव्यं सौवीराञ्जनं यत् तन्निशि कर्त्तव्यं, त्रावणाञ्जनन्तु श्लेष्मोद्रेकविषये वमनवत् पूर्वाह्न एव कर्त्तव्यम् ॥ ८ ॥
चक्रपाणिः - अनगुणमाह-यथा हीत्यादि । शुद्धिः स्वाभाविकी साऽऽगन्तुधूल्याद्यप - नयने निर्मला सती भाति । आश्रयोतनं नित्यविरेकार्थं द्रवौषधदानं तच्चेहानभिहितमपि फलै क्यादभिहितम् | आदिशब्देन पुटपाकादीनां ग्रहणम् ॥ ९ ॥
मणानामिति क्वचित् पाठः ।

Page #299

५म अध्यायः
२८७
सूत्रस्थानम् । हरेणुकां प्रियङ्गश्च पृथ्वीका केशरं नखम् । हीवेरं चन्दनं पत्रं त्वगेलोशीरपद्मकम् ॥ ध्यामकं मधुकं मांसी गुग्गुल्वगुरुशर्करम् । न्यग्रोधोडुम्बराश्वत्थ-नक्षलोधत्वचः शुभाः॥ वन्यं सर्जरसं मुस्तं शैलेयं कमलोत्पले। श्रीवेष्टकं शल्लकीञ्च शुकबहमथापि च ॥ पिष्ट्रा लिम्पेच्छरेषीकां तां वर्ति यवसन्निभाम् ।
अङ्गष्ठसंमितां कुर्य्यादष्टाङ्ग लसमां भिषक् ॥ दोषदुष्ट्यभावात दृष्टि ति । दृष्टान्तान्तरमाह-नभसीत्यादि । अनेन दृष्टान्तेन दृष्टस्तेजोमयलेऽपि मण्डलस्य सौम्यत्वमपि ख्यापितं चन्द्रमण्डलवत् ॥९॥
गङ्गाधरः-अथाञ्जनप्रयोगानन्तरं दृष्टेः प्रसादन श्लेष्महर कर्म हितमिति यदुक्त तत् तु शालाक्येऽप्युक्तम् -“तीक्ष्णाञ्जनेनाञ्जितलोचनस्य यः सम्पदुष्टो न निरेति नेत्रात् । श्लेष्मा शिरःस्थः स तु पीतमात्र धूमे प्रशान्तिं लभते क्षणेन ॥" इति ; स्वयमपि वक्ष्यति—“नावनाञ्जननिद्रान्ते चात्मवान् धूमपो भवेत” इति । तेनाञ्जनानन्तरं धूममाह-हरेणुकामित्यादि । हरेणुका रेणुकेति ख्याता, प्रियङ्गः खनामख्याता, पृथ्वीका कृष्णजीरक, केशर नागकेशरं, नखं नखी, हीबेरं बालकं, चन्दनमत्र श्वेतं, पत्रं तेजपत्र', वक् गुड़खक, एला स्थूला, उशीरं वीरणमूलं, पद्मकं पद्मकाष्ठं, ध्यामकं गन्धतृणं, मधुकं यष्टीमध, मांसी जटामांसी, गुग्गुलुः पुरः, अगुरुः कृष्णागुरुः, शर्करा सिता, समाहारद्वन्द्वखात् क्लीवमेकवचनश्च । न्यग्रोधादीनां लोधान्तानां पञ्चानां शुभा भद्रास्वचः वल्कलानि । वन्य कैवत्तेमुस्तकं, सज्जरसं धूनकः, मुस्तं भद्रमुस्तकं, शेलेयं शैलज, कमलोत्पले पद्मकुमुद तयोः किञ्जल्कः, श्रीवेष्टकं नवनीतखोटी। शल्लकी शिलारस इति लोके, शुकबह ग्रन्थिपणेम् । एतानि सर्वाणि जलेनानुक्तखात् पिष्टवा
चक्रपाणिः-इहैवाञ्जनान्ते धूमपानं विधास्यति “नावनाञ्जननिद्रान्ते” इत्यादिना ; अतोऽअनानन्तरं धूमोऽभिधीयते, उक्तञ्च शालाक्ये-"तीक्ष्णाञ्जनेनाञ्जितलोचनस्य यः सम्प्रदुष्टो न निरेति नेत्रात्। श्लेष्मा शिरःस्थः स तु पीतमात्र धूमे प्रशान्तिं लभते क्षणेन ॥” हरेणुकामित्यादि। - हरेणुका रेणुका, पृथ्वीका कृष्णजीरकं, केशरं नागकेशरं, पद्मकं पद्मकाष्टं, ध्यामकं गन्धतृणं, न्यग्रोधादीनां लोध्रान्तानां त्वचस्तासां विशेषणं शुभा इति, वन्यं कैवत्तमुस्तकं, शुकबह

Page #300

२८८ चरक-संहिता।
[मात्राशिती: शुष्कां विगभी तां वर्ति धूमनेत्रापितां नरः। स्नेहाक्तामग्निसंप्लुष्टां पिबेत् प्रायोगिकी सुखाम् ॥ १०॥ वसाघृतमधूच्छिष्टयुक्तियुक्तैर्बरोषधैः।
वत्तिं मधुरकैः कृत्वा स्नैहिकी धूममाचरेत् ॥ ११ ॥ शरेषिका शरपुष्पस्य नाली शरिकेति प्रसिद्धा तां लिम्पेत् वक्ष्यमाणां वर्ति यवसत्रिभामित्यायनुवादार जलपिष्टस्तै हरेणुकादिभिभेषजैयेवाकारा मध्यस्थूला प्रान्तद्वयम्सूक्ष्मा तथाष्ठाइलिवर स्थूला अष्टाङ्कलदीर्घा वत्तियेथा भवति तथा लिम्पेत् । तां वतिं यवाकारादिरूपां शुष्कां शुष्कीकृत्य शरेषिकामाकृष्य विगो कृखा स्नेहनाक्तामभ्यज्य वक्ष्यमाणधूमनेत्र धूमपाननलिकायां पत्रिंशदङ्ग लिमितायां त्रिकोषाफलितायाम अर्पितां तच्छिद्रे प्रविष्टमेकमा यस्यास्ताम् अग्निसंप्लुष्टामन्यस्मिन्नग्रेोऽग्निना दह्यमानां सुखां मुखजनिकां प्रायोगिकी पिबेत। एतेन प्रायौगिकोऽयं धूमः प्रयोगः प्रतिदिनमभ्यासस्तस्यैव पेयध मस्य संशा प्रायोगिक इति तद्धमाय वत्तिः प्रायोगिकीति संज्ञा ॥१०॥
गङ्गाधरः-धूमप्रसङ्गात् रुक्षस्य स्वस्थस्य स्नैहिकधूमवत्तिमाह-वसेत्यादि। वसा जन्तुस्त्र हः, घृतं सर्पिः, मधूच्छिष्ट सिक्थकं, तैयुक्तितो युक्तैर्भिपजा युक्त्या यथायोग्य वत्तिकरणोचितैः प्रयोजितैरिह वरोषधैरुत्तमोषधर्मधुरकैर्जीवनीयगणद्रव्यैः पिष्टैः कृतां वर्ति स्नैहिकी रुक्षस्य स्नेहनकारिणीम। धूममाचरेत् । प्राग्वत् स्वनलिकापितामग्निसंप्लुष्टामित्यनुवत्तते । एष धूमः स्नैहिको रुक्षस्य स्वस्थस्य स्नेहनविशनार्थ न तु सतताभ्यासार्थम् ॥११॥ अन्थिपर्णकं, शरेषीका शरपुष्पस्य नाला शरिकेति प्रसिद्धा। अत्र विधानं-पिष्टभैषजैः शरिका तथा वेष्टयितव्या यथाऽष्टाङ्गलायताऽङ्गष्ठपरिणाहा च वर्तिः स्यात्, ताच शुष्कां सती वर्ति शरेषीकामाकृष्य स्नेहेनाभ्यज्याग्निनैकस्मिन्ननोऽवदह्यमानां वक्ष्यमाणधूमपाननलिकायां मूलरन्ध्र निवेश्यातो घूमः पेयः। प्रायोगिकी च नित्यपेयवर्तिसंज्ञा। सुखामित्यनेनाक्टुबत्वमनत्ययत्वञ्च दर्शयति ॥ १० ॥
चक्रपाणिः-स्नैहिकधूमवतिमाह-वसेत्यादि। मधूच्छि, सिकथकं, वरौषधैरिति मधुरकविशेषणं, मधुरकाणि जीवनीयानि जीवकर्षभकादीनि। युक्तियुक्तरित्यनेन तथा वसादिग्रहणं कर्तव्यं यथा वत्तिः कत्तुं पार्य्यत इति दर्शयति । वर्तिकरणच पूर्ववत् । स्नैहिकी स्नेहन कारिका ॥११॥

Page #301

५म अध्यायः
२८९
सूत्रस्थानम् । श्वेता ज्योतिष्मती चैव हरितालं मनःशिला। गन्धाश्चागुरुपत्राद्या धमो मूर्द्धविरेचनम् ॥ १२ ॥ गौरवं शिरसः शूलं पीनसा.वभेदको। कर्णादिशूलं कासश्च हिकाश्वासौ गलग्रहः॥
गङ्गाधरः-मूद्धि, बद्धकफस्य स्वस्थस्य शिरोविरेचनाथ बैरेचनिकधूमपानवर्ति दर्शयति-श्वेतत्यादि। श्वेता श्वेतापराजिता, ज्योतिष्मती लताफुटकी, हरिताल द्विधा तत्र सपत्रमुत्तमम्, मनःशिला कुनटी, गन्धाश्चागुरुपत्राद्या ज्वरचिकित्सिते अगुवादितलद्रव्याणि अगुरुकुष्ठतगरपत्रेत्यादिनोक्तानि यानि तानि अगुरुसहितपत्रादीनि कुष्ठतगरवज्जितानि जलेन पिष्ट्वा उक्तरूपा वत्तिः कृता मूर्द्धविरेचनधूमो भवतीति वैरेचनिकी वर्जिरियं शिरोविरेचनधृमार्था इति तां वर्ति यवसन्निभामित्यादि अग्निप्लुष्टामित्यन्तमत्राप्यनुवत्तते। अत्र कुष्ठतगरवज्जन मस्तुलुङ्गलावभयात्। वक्ष्यति च “धूमपत्ति पिबेगन्धैरकुष्ठतगरस्तथा” इति। शालाक्येऽपि “नतकुप्ठे नावयतो धूमवर्तिप्रयोजिते। मस्तुलुङ्ग विशेषेण ते तस्मान्नव योजयेत् ।” सुश्रुतेऽप्युक्तम् "एलादिना तगरकुष्ठवज्जम” इति ॥ १२ ॥ - गङ्गाधरः-धूमपत्तित्रयपाने धूयगुणान् प्राह-गौरवमित्यादि। गौरवं नातिस्फुटवातादिवैषम्ये धातुसाम्यवद व्यवहारात नातिबाधाभावाञ्च यच्छिरसा गौरवशूलादयस्ते सव्वें धूमपानात् प्रशाम्यन्ति। एतेन धातुवैषम्ये व्याधितत्वदशायामपि सुतरां शिरोगौरवादयः प्रशाम्यन्तीति लभ्यते। एवं सम्वत्र
चक्रपाणिः-वैरेचनिकधूमपानवत्ति दशयति-श्वेतेत्यादि । श्वेताऽपराजिता, गन्धाः सुगन्धद्रव्याणि, तेषां विशेषणमगुरुपत्राद्याः, अगुरु च पखाद्याश्च अगुरुपत्राद्याः ; अगुरुपत्राद्याश्च ज्वरे वक्ष्यमाणा: 'अगुरुकुष्टतगरपत्र' इत्यादिगणा मन्तव्याः। अगुाद्या इति न कृतं, कुष्ठतगस्योरतितीक्ष्णत्वेन मस्तुलङ्गकस्रावभयात् परिहारार्थे ; वक्ष्यति च त्रिमर्मीये.---'धूमवतिं पिबेद गन्धैरकुष्टतगरैस्तथा”। शालाक्येऽप्युक्त “नतकुष्ठे स्रावयतो धूमवर्तिप्रयोजिते । मस्तुलुङ्ग विशेषेण तस्मात् ते नैव योजयेत् ।” सुश्रुतेऽप्युक्तम् "एलादिना तगरकुष्ठवर्जेन” इति ॥१२॥
चक्रपाणिः-धूमपाने गुणान् दर्शयति-गौरवमित्यादि । शिरोरुहाः केशाः ; कपालाश्च शिरस

Page #302

२६०
चरक संहिता |
●
黃
दन्तदौर्बल्यमात्रावः त्रस्रोतोघ्राणादिदोषजः * । पूतिघ्राणास्यगन्धश्च दन्तशूलमरोचकः ॥ हनुमन्याग्रहः कण्डूः किमयः पाण्डुता मुखे । श्लेष्मप्रसेको वैस्वय्यं गलशुण्डुपजिह्विका ॥ खालित्यं पिञ्जरत्वञ्च केशानां पतनं तथा । क्षवथुश्चातितन्द्रा च बुद्धेर्मोहोऽतिनिद्रता ॥ धूमपानात् प्रशाम्यन्ति बलं भवति चाधिकम् । शिरोरुहकपालानामिन्द्रियाणां स्वरस्य च ॥ न च वातकफात्मानो बलिनोऽप्यूर्द्धजत्र जाः । धूमवक्तूकपानस्य + व्याधयः स्युः शिरोगताः ॥ १३ ॥
स्वास्थ्यातुर्यव्याधिहरणकम्मेप्रशंसायां बोध्यम् । आस्रावः स्रोतोघ्राणाक्षिदोपज इति योज्यम् । स्रोतो मुखस्रोतो नव प्रधानरन्धाणि वा तत्रापि घ्राणाक्षीति विशेषेण नासानयनदोषजस्त्रावप्रशमनबोधार्थम् । घ्राणास्ययोर्गन्धः, स च पूर्तिः । केशानां पिञ्जरलं खर्व्वत्वेनातिकुश्चितत्व तथा पतनम् । बुद्धेर्मोहो मनोमोहः बुद्धिस्थानत्वेन मनसो बुद्धिशब्दवाच्यत्वात् । शिरोरुहाः केशाः, शिरसश्च कपालानि तेषाम् इन्द्रियाणां बुद्धीन्द्रियाणां स्वरस्य चाधिक बल भवतीति योज्यम् । बलिनोऽपीति बलवत्कारणजाता अपि वातकफात्मानो व्यायय ऊर्द्ध जत्रुजा जत्रर्द्ध देशकण्ठास्यकणेनासाक्षिशिरोभवास्तत्रापि विशेपेण शिरोगता न च स्युने वन्याङ्गजा न स्युरिति । धूमवऋकपानस्य धूमस्य वपान वक्रण पान' यस्य तस्य तथा। मुखेन धूमं पीतवतो नासया वमनादिति भावः ॥ १३ ॥
श्रोत्रघ्राणाक्षिदोषजः इति वा पाठः ।
+ धूमरककपालस्येति कचित् पाठान्तरम्
मात्राशितीयः
एब, बलिनोऽपीति बलवत्कारणा इत्यर्थः । ऊर्जा अनजस्येनैव शिरोगता अपि लब्धास्ते पुनरभिधीयन्ते विशेषविधानार्थम् ॥ १३ ॥

Page #303

म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
प्रयोगपाने तस्याष्टौ कालाः सम्परिकीत्तिताः । वातश्लेष्मसमुत्क्लेशः कालेष्येषु हि लक्ष्यते ॥ स्नात्वा भुक्ता समुल्लिख्य क्षुत्वा दन्तान् विघृष्य च । नावना अननिद्रान्ते चात्मवान् धूमपो भवेत् ॥
२६१
I
ड
गङ्गाधरः- नन्विमांस्त्रीन् धूमान् स्वाभीष्टतः किं पिबेत् किं कालविशषेण इत्याह--प्रयोगपान इत्यादि । प्रयोगपाने प्रायोगिकधूमपाने तस्य धूमत्रपानस्याष्टौ कालाः प्रकीर्त्तिता ब्रह्मादिभिरिति शेषः । कस्मादष्टौ काला इत्याह-- वातेत्यादि । हि यस्मादेष्वष्टसु वक्ष्यमाणस्त्रामानन्तरादिषु कालेवेव वातश्लेष्मसमुत शो लक्ष्यते न त्वन्यस्मिन् काले, तस्मात् स्त्राखा क्वा समुल्लिख्य वमित्वा श्रुत्वा क्षत्रथ कृत्वा दन्तान् विघृष्य च नावनाञ्जननिद्रान्ते नावनान्तेऽञ्जनान्ते निद्रान्ते च आत्मवान् साधु मनस्वी धूमपो यथा भवेत् । इति प्रायोगिकधूमपाने काला आचाय्र्येण मुक्तकण्ठेनोक्ताः । स्नैहिकवैरेचनिक धूमपानकालस्तु क इत्यत आह- तथेत्यादि । तथा तेन प्रकारेणान्यस्य धूमस्येति ऊर्द्धजत्रुजा वातकफात्मानो वातात्मानः कफा - मानव रोगा न भवन्ति । तस्येत्यनेन पूर्वेण पेयाः स्युरित्यादिना परेण चान्वयो बोध्यः । एतेन चैतदुक्तं भवति, शैत्येन गुणेन वायुः कुध्यति चेत तदा वातात्मानो रोगा भवन्तीति, तदैव स्नैहिकधूमो विधेयो यदा पुरुषो रुक्षः स्यात् रौक्षेत्र भवति सति तदैव रौक्ष्यहरस्त्र हिकधूमपो भवेत् तस्मात् “अस्नात्खा चाप्यत्वा च नोल्लेख्य न क्षवोद्भवे । निशि जागरणान्ते च रतान्ते स्नैहिकं पिबेत् ॥” इति बोध्यम् । तेन रौक्षत्रगुणकुपितवातात्मानो रोगा न भवन्तीति, द्वयोः कोपे खष्टौ कालाः । कफात्मानश्च रोगास्तदा भवन्ति यदा पुरुषोरुक्षः स्यात तदैव कफवृद्धिकाले कफहरमूर्द्ध वैरेचनिकधूमपो भवेत् । तस्मात् स्नात्वा भुत्तवेत्याद्यष्ट काला बोध्याः । एतेन तदपास्तं यत् परैः “प्रायोगिक धूम एव प्रायः स्वस्थवृत्ताधिकारिको न तु स्नैहिकवेरेचनिकावित्यत आचाय्येण
चक्रपाणिः- धूमपानकालं दर्शयति - प्रयोगेत्यादि । प्रयोगपाने प्रायोगिक धूमपाने एतेऽष्टौ कालाः ; स्नैपाने तु वातवृद्ध उपलक्षितः कालो, वैरेचनिकपाने तु श्लेष्मवृखु उपलक्षितो मन्तव्यः । प्रायोगिक एव प्रायः स्वस्थवृत्ताधिकारे, तेन तत्काल एव कष्टरवेणाभिधीयते ; यदि वा प्रयोगपाने सततपाने स्वस्थाधिकार इति यावत् तेन धूमत्रयस्याप्येते काला भवन्ति ।
;

Page #304

२६२ चरक-संहिता।
[ मात्राशितोयः तथा वातकफात्मानो न भवन्त्यू जत्रु जाः। रोगास्तस्य तु पेयाः स्युरापानास्त्रिस्त्रयस्त्रयः॥
मुक्तकण्ठेन प्रायोगिकधूमपानकालोऽभिहितो न खितरधूमपानयोः” इति व्याख्यायते। यदपि च “प्रयोगपाने सततपाने स्वस्थाधिकारीयधूमपाने इति यावत तेन धमत्रयस्याप्यष्टौ काला भवन्त्युक्ता अत एव तथा वातकफा इत्यादि ग्रन्थो न पुनरुक्तः स्यात् । वातात्मानः कफात्मानो वातकफात्मानश्चोर्द्ध जत्रुजा रोगाः क्रमात स्नैहिकधमपस्य मूद्धवैरेचनिक धूमपस्य प्रायोगिकधूमपस्य न भवन्ति इति व्याख्यानेन सङ्गतश्च स्यादिति” व्याख्यायते तदपि न मनोरमं स्यात् अत्र हि स्नानाद्यनन्तरं न केवलपातकालः तत्र च रनैहिकधूमपान न विधीयते तस्माद्वातकफात्मानो वातश्लैष्मिका एव न तु वातात्मानः कफात्मानश्चेति उत्ताष्टकाले हि वातक कोत्क्लेशवचनात् रुक्षस्य धूमनिषेधाच्च ।
नन्यस्य त्रिविधधूमं पिवतो यथाकामं धूमस्य पानमोक्षौ भवतो न वैत्यत आह-तस्य तु पेया इत्यादि । तस्य स्नाखा भुक्खा इत्याद्यष्टानां कालानामेकस्मिन्ने कस्मिन् काले त्रिविधान्यतमधूमपस्य पुरुषस्य त्रिस्त्रिवारीभूतास्त्रयः कालाः पेयास्त्रिवारीभूतास्त्रयः कालाः आपानाश्च पानसीमाश्च स्युः स्नानावनन्तरैककालस्य धुमाकर्षणवेगकालखेन नवसंख्यायाः पानव्याप्ताधिकरणलेन कर्मसंज्ञायां तद्वाच्ये क्षणे कृताः पेया इति पदम्। धूमः पीयतेऽस्मिन् काले इति पानः पानकालः पानादा सीमा इत्यापानाः पानकालसीमाः । त्रयस्त्रय इति वीप्तायां द्विभावस्तेनैवाष्टस कालेष्वेवैकैकस्मिन् काले इत्यर्थी लभ्यते । तथा च स्नानाद्यनन्तरमेकैकालन् काले त्रिविमा यतम एको धूमस्त्रिवारीभूतात्रयो नव वाराः सन्तः पेया अपानाच युरियर्थः। उभयथैव स्नानाद्यनन्तराष्टकालानामेकैकस्मिन् काले नव वारान् धूमस्य पानं मोक्षश्च इत्यष्टादश पानमोक्षा मोक्षव्यवहितपानानि नव पानव्यवधायकमोक्षाच नवेति फलिताथः।
वातकफात्मशब्देन वातात्मानः कफात्मानो वातकफास्मानश्च गृह्यते। पेयाः स्युरित्यादावापाना धूमान्यवहारमोक्षाः, एकैकस्मिन् सानादिधूमपानकाले, विरिति आवृत्तित्रय कर्तव्याः ; ते चावृत्तित्रयेऽपि विधा त्रिधा कर्तव्याः ; एकैकारमन् धूमपानकाले नव धूमाभ्यवहारमोक्षाः कर्त्तव्याः ; त्रीस्त्रीनभ्यवहारान् कृत्वा विश्नामोऽन्तरा कर्त्तव्य इत्यर्थः ।

Page #305

५म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
२६३ परं द्विकालपायी स्यादहः कालेषु बुद्धिमान् । प्रयोगे स्नैहिके त्वेकं वैरेच्यं त्रिश्चतुः पिबेत् ॥ १४ ॥
ननु स्नानाद्यनन्तराष्टकालेष्वेवव पिबेन्न वेत्यत आह-परमित्यादि। त्रिविधान्यतमकस्य धूमस्य नवधा पान नवधा मोक्षश्च नाहः कालेष्वष्टसु, परन्तु बुद्धिमान् स्वशरीरदोषोद्रेक बुद्धा प्रयोगे प्रायोगिकधमे पेये अह्नः कालेषु स्नानाद्यनन्तरादिनिद्रान्तान्तवष्टसु दिवाकालेषु मध्ये द्विकालपायी स्यात्, तथा च स्वशरीरवातकफोक्लेशातिशयं बुद्धा स्नाखा भुक्त्वा च वा, स्नाखा समुल्लेख्य च वा, स्नाखा क्षुत्त्वा च वा, स्नाखा दन्तान् विघृष्य च वा, स्नाखा नावनान्ते च वा, स्नात्वाञ्जनान्ते च वा, स्नाखा निद्रान्ते च वा। भुक्त्वा समुल्लेखा च वा, भुक्त्वा क्षुत्वा च वा, भुक्त्वा दन्तान् विघृष्य च वा, भुक्त्वा नावनान्ते च वा, भुक्त्वा अञ्जनान्ते च वा, भुक्त्वा निद्रान्ते च वा। समुल्लेख्य क्षुत्त्वा च वा, समुल्लेखा दन्तान् विघृष्य च वा, समुल्लेखानावनान्ते च वा, समुल्लेख्याञ्जनान्ते च वा, समुल्लेख्य निद्रान्ते च वा। क्षुत्त्वा दन्तान् विघृष्य च वा, क्षुत्त्वा नावनान्ते च वा, क्षुत्त्वाजनान्ते च वा, क्षुत्त्वा निद्रान्ते च वा। दन्तान् विघृष्य नावनान्ते च वा, दन्तान् विघृष्याञ्जनान्ते च वा, दन्तान् विघृष्य निद्रान्ते च वा। नावनान्तेऽञ्जनान्ते च वा, नावनान्त निद्रान्ते च वा। अञ्जनान्ते निद्रान्ते च वति प्रायोगिकधूमं पिबेत् ; दिवसे एव न तु रात्रौ, रात्रेस्तत्तत्काले दोषोद्रेकाभावात्। सः कककालत्वस्वभावेन तु दोषविशेषकोपः स्यादेव स च स्वाभाविक एव न धमेन प्रशाम्यति इत्यर्थः। स्नहिके वेकमिति–स्नैहिकधूमम् एकमेवार्थात् तत्कालं व्याप्य पिबेत् । स्नैहिकधूमपानकाला हि स्नानादिकास्तेषामेककालमित्यर्थः । वैरेच्यं त्रिश्चतुरिति-त्रयश्च चत्वारो वा वारा इति त्रिश्चतुरिति, न त्रीश्चतुरो वारान् । विरेच्यदोपबलापेक्षया वैरेच्यं बरेचनिकघूमं पिबेत् । वैरेचनीयधमस्याप्यष्टौ स्नानाद्य त्तरकालास्तेषां मध्ये त्वेककालमित्यर्थः ॥१४॥
अटसु कालेब्वेकस्मिन्नेकस्मिन् दिवसे यात्मन् धूमे यावान् यावान् पानकालनियमस्तं दर्शयति-परमित्यादि। कालेजु स्नानादिकाले। योगे प्रायोगिक धूमे । स्नैहिके त्वेकमिति-स्नैहिकधूम एकमेव कालं व्याप्य धूमं पिबेदिति योज्यम् । त्रिचतुरिति-वैरेच्ये दोष

Page #306

२६४
चरक संहिता |
हृत्कण्ठेन्द्रियसंशुद्धिर्लघुत्वं शिरसः शमः । यथेरितानां दोषाणां सम्यक् पीतस्य लक्षणम् ॥ १५ ॥ बाधिमान्ध्यं मूकत्वं रक्तपित्तं शिरोभ्रमम् । काले चातिपीतश्च धूमः कुर्य्यादुपद्रवान् ॥ तत्रष्टं सर्पिषः पानं नावनाअनतर्पणम् । स्नैहिकं धूमजे दोषे वायुः पित्तानुगो यदि । शीतन्तु रक्तपित्ते स्यात् श्लेष्मवित्ते विरुक्षणम् ॥ १६ ॥ परन्स्वतः प्रवक्ष्यामि धूमो येषां विगहितः । न विरिक्तः पिबेद्धमं न कृते वस्तिकर्म्मणि ॥
{ मात्राशितीयः
,
गङ्गाधरः- अथैतद्धूमत्रयस्य सम्यगतियोगलक्षणमाह-हृत्कण्ठेत्यादि । संशुद्धिः श्लेष्मरहितत्वं, शिरसो लाघवं यथेरितानां दोषाणां यथा प्रवत्तेमानानां वातादीनां शमः शान्तिः । सम्यक्क्षीतस्य लक्षणमेतत् विपरीतम सम्यकपीतस्य धूमस्य लक्षणमिति बोध्यमर्थात । अतिपीताकालपीतयोर्लक्षणमाहवाधिय्यमित्यादि । शिरोभ्रमः शिरोघूर्णत्वम् । अकाले पीतो धूमोऽतिपीतो वा धूमः कुर्य्यात् उपद्रवान् उक्तवाधिर्य्यादिरूपान् परान् वा । तयोः प्रतिकारमाह - तत्वेत्यादि । तत्र धूमजे दोषे प्रकरणाद कालपीतातिपीतान्यतरधूमकृतप्रकोपे दोघे सति यदि पित्तानुगो वायुः पित्तानुबन्धवान् भवति तदा सर्पिषः पानं स्नैहिकं नावनाञ्जनतर्पणं स्नेहद्रव्यघटितं कार्य्यम् । शीतन्तु शीतस्पर्शवीर्य्यवदद्रव्यघटितं नावनाञ्जनतर्पणं, रक्तपित्ते रक्त पित्ते रक्तयुक्त पित्ते च स्यात् । श्लेष्मपित्ते श्लेष्मप्रधानपित्ते विरुक्षणं रौक्षत्रगुणवद्द्द्रव्यघटितं नावनाञ्जनतर्पणं स्यात ।। १५/१६ ।।
गङ्गाधरः- ननु सर्व्व एव पुरुषः किं धूमपानाधिकारी नवेत्यत आहपरन्त्वित्यादि । वस्तिकर्म्मणीति त्रिविधे, रक्ती रक्तदोषवान्, नामे न
बलापेक्षी विकल्पः । तत्रेत्यादि - धूमज इत्यधिक प्रयुक्तः धूमकृते यदि वायुः पित्तानुगो वृद्धस्तदा नावनाञ्जनतर्पणं स्नैहिकं स्नेहकृतं कर्त्तव्यं, शीतं शीतकृतं कर्त्तव्यं नावनाद्य व, विरुक्षणमपि नावनादेव ॥ १४ – १६ ॥

Page #307

५म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
२६५ न रक्ती न विषेणात्तों न शोची न च गर्भिणी। न श्रमे न मदे नामे न पित्ते न प्रजागरे॥ न मूर्छाभ्रमतृष्णासु न क्षीणे नापि च क्षते । न मद्यदुग्धे पीत्वा च न स्नेहं न च माक्षिकम् ॥ धूमं न भुक्ता दन्ना च न रुक्षः क्रुद्ध एव च । न तालुशोषे तिमिरे शिरस्यभिहते न च । न शके न रोहिण्यां न मेहे न मदात्यये । एषु धूममकालेषु मोहात् पिबति यो नरः ।
रोगास्तस्य प्रवर्द्धन्ते दारुणा धूमवित्रमात् ॥ १७॥ चामाजीण, न जागरे इति प्रायोगिकवरेचनिकधूमविषये प्रतिषेधः स्न हिके तु विधिः, क्षीणे धातुक्षये क्षीणे सति, क्षते उरःक्षते। न मद्यदुग्धे पीत्वा न स्नह पीला न माक्षिकञ्च पीला धूमं पिबेदिति पूव्वेंणान्वयः। पीत्वेति वचनात् केवलमद्यादिपानानन्तरं धूमप्रतिषेधः तेनान्नं भुक्त्वा तु न प्रतिषध्यः पातुं धूमः । न भुक्त्वा दना चेति-दना भुक्तवतोज्नं धूमपानं प्रतिषेध्यं न तु दधि पीत्वा प्रतिषेधः। चकारस्त्वत्र न चेत्यन्वितः। अत्र पुनधूमग्रहणं दना भुक्तवतोऽधिकत्वेन धूमप्रतिषेधार्थम् । न रुक्ष इति स्नैहिकातिरिक्तधूमविषये निषेधः । एवं क्रद्धोऽपि । एक्शब्दोऽत्रावधारणे, चकारः पुनस्तस्य समुच्चये। रोहिणीअग्निरोहिणी। एषु धूमपानदोषमाह-एष्वित्यादि। एषु विरिक्तादिषु मध्ये यो नरो मोहामं पिबति । अकालेष्विति धूमपानानहवयस्त्वत्र अकालः, स चार्वाग् द्वादशवत्सरात् ; तत्रान्तरे हि “न चोनद्वादशे धूमः” इत्युक्तम्। न तु स्नात्वा भुक्तवेत्यादुरक्तकालातिरिक्तकालेषु तेषु पूर्वमेव "अकाले चातिपीतश्च धूमः कुर्य्यादुपद्रवान्” इति वचनेन प्रतिषेधात्। तथा चाकालेषु अाक द्वादशवर्षवयसो यो नरो मोहामं पिबति तस्य धमविभ्रमात धूमपानकुपितवातात् रोगाः प्रवद्धन्ते। यस्मिन् यस्मिन् रोमेरोगे वा धूमेन विरेकादिः क्रियते, तस्निस्तस्मिन् रोगे तेन धूमेन स च रोगो बद्धतेऽन्ये च रोगा जायन्ते इति तात्पर्य्यम् ।।१७॥
चक्रपाणिः-न विरिक्त इत्यादौ प्रतिनिषिद्धं नकारकरणं निषेधगौरवदर्शनार्थम् । धूमं न भुक्तति पुन—मग्रहणं दना भुक्तवतो विशेषप्रतिषेधार्थम् ॥ १७ ॥

Page #308

२६६
चरक संहिता |
धूमयोग्यः पिवेदोषे शिरोघाणानिसंश्रये । घ्राणेनास्येन कण्ठस्थे सुखेन धाणपो वमेत् ॥ आस्येन धूमकबलान् पिबन् घ्राणेन नोद्वमेत् । प्रतिलोमं गतो ह्याशु धूमो हिंस्याद्धि चक्षुषी ॥ ऋज्वङ्गन्चनस्तच्चेताः सूपविष्टस्त्रपर्य्ययम् । franear पिधायैकं नासया धूममात्मवान् ॥ १८ ॥
गङ्गाधरः ननु धूमं केन प्रकारेण कः पिवेदित्यत आह- धूमयोग्य इत्यादि । घ्राणेनेत्यन्तेन च्छेदः । धूमयोग्य इति विरिक्तादिभिन्नो द्वादशवर्षादिवयाः पुरुषः स्नानाद्यनन्तरकाले शिरोघ्राणाक्षिसंश्रये दोषे घ्राणेन पिवेत् प्रकरणात् धममित्यर्थः । आस्येन कण्ठस्थे दोषे इत्यनेनान्वयादत्र कण्ठशब्देन सामीप्याद्वक्षोऽपि लक्षाते, "उरः कण्ठगते दोषे वक्रेण धूममापिबेत्" इत्यक्तः ।
[ मात्राशितीयः
5
ननु प्राणेन पीत्वा मुखेन वापि पीत्वा घ्राणेन मुखेन वा किं धूम मुञ्चेत् इत्यत आह- सुखेन घ्राणपो वमेत । आस्येन पिबन् घ्राणेन न aha अपि त्वास्येनैव नञोऽत्र पर्युदासत्वात् । आस्यपस्य घ्राणवमननिषेधे हेतुमाह - प्रतिलोममित्यादि । हि यस्मात आस्येन पीतो धूमो घ्राणेन वमितु प्रतिलोमं विमार्ग गतः स्यात् । ननु भवतु प्रतिलोमं गतः का तत्र हानिरित्यत आह – हिंस्याद्धि चक्षुषी इति । हि यस्मादाशु चक्षुषी हिंस्यात्, प्रतिलोमं गतो धूम इत्यर्थः । ननु धूमं केन प्रकारेण पिवेदित्यत आहऋवित्यादि । ऋजूनि अकुटिलानि अङ्गचक्षू पि यस्य स तथा अङ्गपदेन प्रायो हस्तपादादि लभ्यते, तद्वारणाय विशेषेण चक्षुरुपादत्तम् । तच्चेताः धूमपाने चेतो मनो यस्य स तथा एतेनान्यमनस्कलं तदानीं निषिध्यते । सूपविष्टः सुष्ठपवेशनशाली त्रिपय्यं त्रियस्य त्रिरावृत्तिपर्य्यन्तं नव वारान् नववार
चक्रपाणिः -- धूमयोग्य इत्यादौ प्राणेनेति च्छेदः । प्रतिलोमं गत आस्यपीतो घ्राणं गत इत्यर्थः । हिशब्दद्वयञ्च हेतो; तेनायमर्थः - यस्मात् प्रतिलोमं विमार्गं गतो धूमस्तस्माच्चक्षुषी हिंस्यात् यस्मात् हिंस्यात् तस्मात् घ्राणेन नोद्वमेदिति ।
पूर्वमेवोक्तम् आपानास्त्रय
सम्यगुपविष्टः सूपविष्टः त्रिपर्य्ययमिति तु यद्यपि इत्यनेन, तथापि त्रिपय्ययमिति धूमपानपर्यन्तम् ऋज्वङ्गचक्षुरादि कर्त्तव्यं नोपक्रममात्र वे

Page #309

५म अध्यायः
२६७
सूत्रस्थानम् । चतुविंशतिक नेत्रं स्वाङ्ग लैः स्याद् विरेचने । द्वात्रिंशदङ्गुल स्नेहे प्रयोगेऽध्यर्द्धमिष्यते ॥ ऋजु त्रिकोषाफलितं कोलास्थ्यग्रप्रमाणितम् ।
वस्तिनेत्रसमद्रव्यं धूमनेत्र प्रशस्यते ॥ मोक्षव्यवहितान् तथाभूत एव नासया तदेकं छिद्रं पिधायात्मवान् धूम पिबेत् । न तु धूमपानोपक्रमे ऋज्वङ्गचक्षुरादिभूखा पानकालेऽन्यथाङ्गादिः स्यादिति झापनाथं त्रिपय्येयमिति पुनरुक्तमन्यथा पूर्वमेव त्रिस्त्रयस्त्रय इत्युक्तं किमर्थमत्र पुनरुच्यते। आस्यपान तु सुतरां छिद्रं पिधायकं नासयति विशेषोक्त विना क्रेमो बोध्यः ॥१८॥
गङ्गाधरः-अथैवंप्रकारेण धमवर्तिमेवोक्तरूपेणाग्निप्लुष्टां कृता नेत्रापितां च कृता पिबेन् । तन्नेत्रं किम्भूतं भवति कामतो वा निर्मितं स्यादित्यत आहचतुर्विंशतिकमित्यादि । नत्रं नीयते धूमोऽनेनेति नत्रं नलिका । विरेचने मूद्धविरेचनीयधूमपाने स्वैः पातुकामपुरुषस्य स्खोयैरङ्गलेश्चतुर्विंशतिकं चतुविशत्यङ्गुलं पूर्णहस्तमितं नेत्रमित्यर्थः। स्नेह स्नैहिकधूमपान द्वात्रिंशदङ्गुल नत्रम् । प्रयागेऽध्यर्द्ध चतुध्विंशतिक प्रथमनिदेशेन तदधिकारादनुवर्त्तनात्। अधिशब्दोऽधिकार्थेऽधिकमद्ध यत्र चतुर्विंशतिके तदध्यद्ध चतुविशतिक षट्त्रिंशदङ्गुलं नेत्र प्रायोगिके धूमपाने बोध्यमिति । उक्तञ्च जतूकणे “साद्धेस्त्रांशयुतः पूर्णो हस्तः प्रायोगिकादिषु । नेत्रे कासहरे शहीनः शेषे दशाङ्गलम् ॥" इति। तत्र “प्रायोगिकः स्नहिकश्च वैरेचनिक एव च। कासहरो वामनश्च धूमः पञ्चविधो मतः ॥” इति। अत्र तु स्वस्थवृत्तत्वेन प्रायोगिकादिप्रथमत्रयमुक्तम् । कासहर-वामनधूमयोरातुरवृत्तत्वेनात्र पुनोपदेशः । कासादिव्याधिषु पुनस्तो वक्तव्यो इति न न्यनता। नन्वेवमस्तु नेत्रमेतावन्मितं किमृजु किं वानृजु केन च द्रव्येण कायमित्यत आह- ऋजु त्रिकापत्यादि । पुनरभिधानेन दर्शयति ; नासिकयापि रन्धेकच्छिद्र पिधाय पिबेत् न पुनर्नासिकयैव पिबेदिति नियमः ॥१८॥
चक्रपाणिः-नेत्रं नलिका चतुर्विशतिकं चतुग्विशत्यङ्गुलम्, अध्यई सार्द्धमित्यर्थः । इह वैरेचनिकनेत्रमेव चतुर्विशत्यङ्गलं साई सत् षट्त्रिंशदङ्गलप्रमाणं, प्रायोगिकधूमपाने तत् तु जतूकर्णप्रत्ययाडोम्यं, यदाह-“सार्द्धस्त्रंशयुतः पूर्णो हस्त: प्रायोगिकादिषु” इति। त्रिकोषाफलितमिति पळभिभिन्नैः समन्वितम् ।

Page #310

२६८
चरक संहिता |
दूराद्विनिर्गतः पव्र्व्वच्छिन्नो नाड़ीतनूकृतः । नेन्द्रियं बाधते धूम मात्राकालनिषेवितः ॥ १६ ॥ यदा चोरश्च कण्ठश्च शिरश्च लघुतां व्रजेत् । कफश्च तनुतां प्राप्तः सुपीतं धूममादिशेत् ॥ २० ॥ अविशुद्धः स्वरो यस्य कण्ठश्च सकफो भवेत् । स्तिमितो मस्तकश्चैवमपीतं धूममादिशेत् ॥ २१ ॥ तालु मूर्द्धा च कण्ठश्च शुध्यते परितप्यते । तृष्यते मुह्यते जन्तु रक्तश्व स्त्रवतेऽधिकम् ॥ शिरश्च भ्रमतेऽत्यर्थं मूर्च्छा चास्योपजायते । इन्द्रियाण्युपतप्यन्ते धूमेऽत्यर्थ निषेविते ॥ २२ ॥
[ मात्राशितीयः
कोषः पव्व ऋजुभिस्त्रिभिः कोषैराफलितम् आ सम्यक् सन्धिस्थानेऽनृजुरूपेणोत्तरमुखेण सन्धानेन निष्पादितं त्रिभङ्गमित्यर्थः । त्रिकोषस्य ऋजुत्वेन समुदायस्य त्रिवक्रत्वमायातम् । कोलास्थ्यग्रप्रमाणितं कोलास्थिप्रवेशाह च्छिद्रयुक्तस्थूलम् । वस्तिनेत्रसमद्रव्यं वस्तेनेत्रस्य यद्द्रव्यं तदेव द्रव्यं घटककारणीभूतसमवायिकारण यस्य । तच द्रव्यं वक्षाते सिद्धिस्थाने "सुवर्णरूप्यत्रपुताम्ररीति-कांस्यास्थिलौहद्रमवेणुदण्डः । नलेर्विशणर्मणिभिश्च तैस्तैः कार्याणि नेत्राणि सुकणिकानि ॥” इति । यथोक्तनेत्रेण धूमपानगुणं दर्शयति-दूरादित्यादि । दूराद्विनिर्गत इत्यनेन चतुर्विंशत्यङ्गलादिदीर्घत्वप्रयोजनम् । पर्वच्छिन्न इत्यनेनात्र त्रिकोषाफलनप्रयोजनम् नाड़ीतनूकृत इत्यनेन कोलास्थ्यग्रप्रमाणितमित्यस्य प्रयोजनं दर्शितम् । एतत्तयान्यतमं विना इन्द्रियबाधकत्व बोध्यम् । अत्र केचित् यदेत्यादिन कश्लोकेन धूमस्य सम्यग् योगलक्षणमाहुः । अविशुद्ध इत्यादिनकेन श्लोकेनायोगलक्षणं, तात्वित्यादिभ्यां श्लोकाभ्यामतियोगलक्षणमाहुस्तन्न । पूर्व्वमेव हत्कण्ठेत्यादिना सम्यग योगातियोगलक्षणानामुक्तात्वेनात्र पौनरुक्त्यापत्तेः ।। १९ – २२ ॥
यथाभिहितनलिया पाने गुणं दर्शयति – दूरादित्यादि । केचिद् धूमसम्यक्पानादिलक्षणं ग्रन्थ ं पठन्ति तत्र चोरश्चेत्यादि सम्यग्धूमपानलक्षणम् अविशुद्ध इत्याद्ययोगलक्षणं; तात्वित्याद्यतियोगलक्षणम् । धूममिति षष्ठ्यर्थे द्वितीया; यदि वा धूमस्येति पाठः ॥ १९ - २२ ॥
;

Page #311

२88
५म अध्यायः
सूत्रस्थानम् । वर्त्मवर्षेऽणुतैलच्च कालेषु त्रिषु नाचरेत् । प्रावृटशरद्वसन्तेषु गतमेघे नभस्तले ॥ नस्यकर्म यथाकालं यो यथोक्तं निषेवते। न तस्य चक्षुन घ्राणं न श्रोत्रमुपहन्यते॥ न स्युः श्वेता न कपिलाः केशाः श्मश्रणि वा पुनः। न च केशाः प्रलुच्यन्ते वर्द्धन्ते च विशेषतः॥ मन्यास्तम्भः शिरःशूलमर्दितं हनुसंग्रहः । पीनसार्भावभेदौ च शिरःकम्पश्च शाम्यति॥ शिराः शिरःकपालानां सन्धयः स्नायुकण्डराः। नावनप्रीणिताश्चास्य लभन्नेऽभ्यधिकं बलम् ॥ गङ्गाधरः--अथ धूमनस्ययो साच्छिद्रप्रयोगसामान्यात् नेत्रहितवेन नयनकार्यामञ्जनमनु सज़देह हितवेनास्यनासाकाय धूममुत्तवा नासामात्रकार्य नस्यमाह-वमवर्षे इत्यादि। वर्त्मवर्षे वर्मना चक्षुषो वर्त्मना ऊद्ध जत्रुवत्मे भिर्वा वर्षे स्रावेऽणुतैलम् अणनां स्रोतसां हितं तैलमित्यणुतैलं वक्ष्यमाणं कालेषु त्रिषु प्राटशरद्वसन्तेषु नभस्तले गतमेघेऽतीतमेघे नभस उपरि भूस्थलोकात् ना पुरुष आचरेत् नस्यविधयेति शेषः। नस्यकर्म गुणत आहनस्यकम्र्मेत्यादि। वक्ष्यति हि सिद्धिस्थाने–“नावनश्चावपीड़श्च च्यवनं धम एव च। प्रतिमर्षश्च विशे यो नस्तः कर्म च पञ्चधा ॥” इत्यादिना। तत्र यन्नस्यं स्नेहनावनं तत्कने वक्ष्यमाणं यो निषेवते तस्य न चक्षुरुपहन्यते न घ्राणं न श्रोत्रञ्चेति । अत्र कालजरया कालदोषेण चेति कतै पदमृह्यम्। कपिलो वर्णभेदः। श्मश्रुणि वेति वाशब्दः समुच्चये। तेनाल्लिङ्गविपरिणामेन श्वेतानि कपिलानि इत्वेवं पठित्वान्वेतव्यम् । पुनःशब्दः पुनरर्थान्तरारम्भ। न प्रलुच्यन्ते न पतन्ति । मन्यास्तम्भ इत्यादिकश्च शाम्यति । शिराः धमन्यः। शिरःकपालानि त्रीणि । सन्धयोऽर्थात् शिरस एब । स्नायवः सूक्ष्मशिराः। कण्डराः अस्थिवत्स्थूलशिराः। एते नावनप्रीणिताश्चकाराद् यस्य नावनं
चक्रपाणिः धूमनस्ययोर्नासाद्वारसामान्यात् धूममनु नस्यं ब्रूते---वर्ष इत्यादि। अणूनां स्त्रोतसां हितं तैलमित्यणुतैलं, तच्चाने वक्ष्यमाणम् । शिर:कपालानामेव शिराः सन्धयः स्नायुकण्ड

Page #312

चरक-संहिता।
{ मात्राशितीयः मुखं प्रसन्नोपचितं स्वरः स्निग्धः स्थिरो महान् । सर्बेन्द्रियाणां वैमल्यं बलं भवति चाधिकम् ॥ न चास्य रोगाः सहसा प्रभवन्त्यूद्ध जत्र जाः । जीर्य्यतश्चोत्तमाङ्ग च जरा न लभते बलम् ॥ २३ ॥ चन्दनागुरुणी पत्र दा/त्वक मधुकं बलाम् । प्रपौण्डरीकं सूक्ष्मैलां विडङ्गविल्वमुत्पलम् ॥ होवेरमभयं वन्यं त्वमुस्तं सारिवां स्थिराम्। सुराहपृश्निपर्णीच्च जीवन्तीञ्च शतावरीम् ॥ हरेण बृहतीं व्याघ्री सुरभी पद्यकेशरम्। विचाचयेच्छतगुणे माहेन्द्र विमलेऽम्भसि ॥ तैलादशगुणं शेषं कषायमवतारयेत् ।
तेन तैलं कषायेण दशकृत्वो विपाचयेत् ॥ सेवमानस्याभ्यधिकं बल' लभन्ते अस्य च मुखं प्रसन्नोपचितं प्रसन्नश्चोपचितं चेति। सर्वेन्द्रियाणां वैमल्यं भवति, बलञ्चाधिकं भवति । जीर्यंतश्चास्य नस्यं सेवमानस्य उत्तमाङ्ग मूद्धि जरा बलिपलितरूपा बल न लभते ॥२३॥ ___ गङ्गाधरः-इति गुणतो नस्यकम्मोक्त्वा नस्यार्थश्च विहितमणुतैलविधानं वक्तमुपक्रमते-चन्दनेत्यादि। दाास्त्वक दार्चीत्वक, प्रपौण्डरीकं पुण्डरीयकाष्ठं, विल्वं विल्वमूलम्, अभयं वीरणमूलं, वन्यं कैवर्तमुस्तकं, त्वक् गुड़त्वक, मुस्तं भद्रमुस्तं, सारिवा अनन्तमूलं, सुराह देवदारु, सुरभिः शूकशिम्बा, पद्मस्य केशरं किञ्जल्कः। माहेन्द्रे विमलेअम्भसीत्यान्तरीक्षजले तैलाच्छतगुणे विपाचयेत, ततस्तैलादेव दशगुणं शेषं कषायमित्यन्वयः। तेन प्रतिवारं तैलाद्दशगुणे कषाये तैलं दशकृत्वो यथा राश्च। उत्तमाङ्गेष्विति बहुवचनं शिरसोऽभ्यर्हितत्वात् । यदि वा जरा बलिपलितादिलक्षणा या सा उत्तमा प्रकर्षप्राप्ताऽङ्गेषु मस्तकादिषु निषिध्यते ॥ २३ ॥
चक्रपाणिः-चन्दनेत्यादौ दावशास्त्वक् दात्विक, जीवन्ती सुवर्णनाला स्वनामप्रसिद्धा, सुरभी शूकशिम्बा, पद्मस्य केशरं पद्मकेशरं, माहेन्द्र आन्तरीक्षे ; शतगुणे तैलादिति योज्यं ;

Page #313

५म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
अथास्य दशमे पाके समांशं छागलं पयः । दद्यादेषोऽतैलस्य नावनीयस्य संविधिः ॥ तस्य मात्रां प्रयुञ्जीत तैलस्यार्द्धपलोन्मिताम् । स्निग्धविन्नोत्तमाङ्गस्य पिचुना नावनैस्त्रिभिः ॥ त्रहात् त्राच्च सप्ताहमेतत् कर्म्म समाचरेत् । निवातोष्णसमाचारो हिताशी नियतेन्द्रियः ॥
३०१
स्यात् तथा पाचयेत । अथ दश वारान् पक्त्वेतिलाभे दशमे पाके इति विशेषवचनात नव वारान् पक्त्वा दशमवारपाके क्वाथेन सह तैलसमांशं छागलं पयो दुग्धं दद्यात् " क्षीरं स्नेहसमं मतम्” इति वचनात । अत्रेयं व्यवस्था । “काथ्याच्चतुर्गुणं वारि पादस्थं स्याच्चतुर्गुणम् । स्नेहात, स्नेहसमं क्षीरं, कल्कस्तु स्नेहपादिकः ॥ चतुर्गुणन्त्वष्टगुणं द्रवद्वैगुण्यतो भवेत् । अनुक्ते स्नेहमाने तु प्रस्थ एको विधीयते ॥ अकल्कोऽपि भवेत् स्त्र े हो यः साध्यः केवले द्रवे ॥” इत्येताभिः परिभाषाभिश्चन्दनादीनि द्रव्याणि तावन्मितानि काथ्यत्वेन ग्राह्याणि भवन्ति, तिलतैलमस्थे द्वात्रिंशत्पले पाच्ये चतुःशतशरावमितं जलमष्टगुणं यावद्भ्यो द्रव्येभ्यो भवति, तेन चन्दनादीनां द्रव्याणां पञ्चाशच्छरावम् । उदूखले कुट्टयित्वा चतुःशतशरावे जले पक्त्वा चत्वारिंशच्छरावमितकामवाल्कमिदं तिलतैलस्य चतुःशरावं पचेदित्येकः पाकः । एवं दशधा पाचयेत् । तत्र शेषे दशमे पाके च्छागदुग्धं शरावचतुष्टय दत्त्वा पचेत, निद्रवे सति अवतारयेत्; एषोऽणुतैलस्य संविधिः । तैलमिदं किमभ्यङ्गादिषु योज्यं न वेत्याह- नावनीयस्येति । तस्येत्युक्तस्याणुनान्नस्तं लस्यार्द्धपलोन्मितां मात्राम् अशीतिरक्तिकमिततोलकचतुष्टयों नावनैस्त्रिभिरिति वारत्रयेणार्द्धपल' तैल' पिचुना तूलकवर्त्तिकया नासापुटे प्रयुञ्जीत नावनविधिना सिद्धिस्थाने वक्ष्यमाणेन । हात्त्रादाच्च सप्ताहमिति । प्रथमस्नेहनावनदानदिनं त्रग्रहात्
1
I
दशगुणमित्येतदपि तैलादिति योजनीयम् । अत्र तु क्वाथ्य भेषजं तावन्मानं ग्राह्यं यावत् काथार्थोपपत्तिं पानीयं भेषजचतुर्गुणं भवति । " काथ्याच्चतुर्गुणं वारि" इत्यस्या अबाधितत्वात् । न तु भेषजात् शतगुणेऽम्भसीत्येवं व्याख्येयं यदाह जतूकणः - ' पक्ताथाम्बुशतप्रस्थे दशभागस्थितेन तु । तैलप्रस्थं पचेत् तेन च्छागक्षीरेण संयुतम् ॥" इति । यदि वा तैलप्रमाणानुमानेनैव " स्नेहाच्चतुगुणं काथ्यम् इति परिभाषया काथ्यद्रव्यपरिमाणं व्यवस्थापनीयम् । पिचुनेति
I

Page #314

३०२ चरक-संहिता।
[ मात्राशितीय; तैलमेतत् त्रिदोषन्नमिन्द्रियाणां बलप्रदम्। प्रयुञ्जानो यथाकालं यथोक्तानश्नुते गुणान् ॥ २४ ॥
आपोथिताग द्वौ कालो कषायं कटुतिक्तकम्। भक्षयेद् दन्तपवनं दन्तमांसान्यबाधयन् ॥ निहन्ति गन्धवरस्यं जिह्वादन्तास्यजं मलम् ।
निष्कृय रुचिमाधत्ते सद्यो दन्तविशोधनम् ॥ २५ ॥ त्रीणि दिनानि हिला परदिनं त्रिभि वनरर्द्ध पल तैलं पिचुना स्निग्धस्विन्नोत्तमाङ्गस्य प्रयुञ्जीत, तदिनमारभ्य पञ्चमदिनं पुन नदिनं भवति । यतः पुनस्वाहाच त्रीणि दिनानि हिला परं दिनं तथैव प्रयुञ्जीत । एवं सप्ताहमेव अर्थान्मासि मासि नावनकम्म समाचरेत । एतेन दिनत्रयं न दत्त्वा नावनमपरदिने दद्यादित्यर्थः । अस्य प्रणिहिततैलस्योपचारमाह-निवातेत्यादि। यथोक्तान् यथा प्रोक्तान्, न खव्ययीभावः।
अथ प्रत्यासत्त्योद्धजनकार्यवेन च दन्तकाष्ठं गुणत आचार्यणोक्तं, किन्वसंगत्या प्रातःकृत्यं नोक्तं तदत्र बोध्यम् । तद्यथा-"ब्राह्म मुहूर्त उत्तिष्ठेत स्वस्थो रक्षार्थमायुषः। शरीरचिन्तां निर्वय॑ कृतशौचविधिस्ततः॥" इति। “उदयात् पूर्वमुहूतौं ब्राह्मरौद्रौ क्रमाद्विदुः” इति ॥ २४ ॥
गङ्गाधरः-आपोथिताग्रमित्यादि। पुथ हिंसे इत्यस्याङ्पव्वेकखेनापोथितं कुट्टितमित्यर्थः। द्वौ कालाविति प्रातः सायश्च। अत्र केचित “प्रातभुक्ता च मृद्वयम्” इति पठन्ति, तन्न, भुक्त त्यनेन सायमित्यर्थलाभात्। भक्षयेदिति चौरादिकभक्षिः। भक्षणं चव्वणमात्रमिह विवक्षित गलाधःकरणजनकचर्वणादिव्यापारस्य भक्षाथवेऽप्यत्र तु गलाधःकरणे विवक्षाभावात । दन्तपवनं पूयन्ते दन्ता अनेनेति दन्तकाष्ठम्। दन्तमांसानीति दन्तवेष्टनमांसानि । अबाधयन्नघर्षन् । गुणमस्याह–निहन्तीत्यादि। दन्तविशोधनं कर्त मल निष्कृष्येति सम्बन्धः। सद्यो रुचिमाधत्ते इत्यर्थः ॥२५॥ तूलकपिण्डिकया, नावनैस्त्रिभिस्त्रियेणेत्यर्थः । यह त् पहादिति एकैकं दिनमन्तरीकृत्य, सप्ताहमित्यन्तरितदिनानि वर्जयित्वा तेनैकैकस्मिन् ऋतौ त्रयोदशाहं नस्यप्रयोगः समाप्यते ॥२४॥
चक्रपाणिः-स्थानप्रत्यासत्या दन्तकाष्टगुणान् दर्शयति-आपोथितेत्यादि। द्विकालं सायं प्रातरिति । दन्तान् पुनातीति दन्तपवनं दन्तकाष्ठ ; निष्कृष्य मलमिति सम्बन्धः। ककुभो

Page #315

५म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
करञ्जकरवीरार्क - मालती ककुभासनाः । शस्यन्ते दन्तपवने ये चाप्येवंविधा द्रुमाः ॥ २६॥ धायरयास्येन वैशद्य-रुचिसौगन्ध्यमिच्छता । जातीकटुकपूगानां लवङ्गस्य फलानि च ॥
गङ्गाधरः- दन्तपवनार्थं मानाह करजेत्यादि । ककुभोऽर्जुनः, असनः पीतशालः । एवंविधा एवंरसा इत्यर्थः । अत्र दन्तकाष्ठान उक्ता अन्यत्र तद्यथा
३०३
“नाद्यादजीर्णवमथु श्वासकासज्वरार्द्दितः ।
तृष्णास्यपाकहुन्नेत्र-शिरःकर्णामयी च तत् ॥” इति ।
अत्र तदिति दन्तपवनमिति । अथात्र मुखकार्य्यवसामान्याज्जिह्वानिलखनं गुणतो वक्तुमुचितमपि ग्रन्थबाहुल्यभयानोक्तं, तदपि बोध्यमन्यत्रोक्त,
तद्यथा
“मुवर्णरौप्यताम्राणि त्रपुरीतिमयानि च । जिह्वानिलेखनानि स्युरतीक्ष्णान्यनृजूनि च ॥ जिह्वामूलगतं यच्च गलमुच्छ्रासरोधि च । सौगन्ध्यं भजते तेन तस्माज्जिह्वां विनिर्लिखेत |" “जिह्वानिर्लेखनं शस्तं मृदु श्लक्ष्णं दशाङ्गलम् ॥” इति ।
1
सुवर्णेत्यादि । त्रपु सीसकं, रीतिः पित्तलम्, अतीक्ष्णानि धाररहितानि, अनुजूनि वक्राणि । अन्यत्रोक्तकम्पपदर्शनपूर्वकतद्विधिमाह - जिह्वत्यादि । यद्यस्मात् मल जिह्वामूलगतमुच्छासरोधि च भवति तस्माज्जिह्वां विनिलिखेत । तेन सौगन्ध्यं भजते मुखमिति शेषः । यद्वा तेनेति वक्ष्यमाणजिह्वाविनिलखनेनेत्यभिप्रायेण यच्चेति मलमित्यनेन योगः । चः पुनरर्थे ॥ २६ ॥
गङ्गाधरः--- मुखकार्यखसामान्यात् ताम्बूलभक्षणरूपेण मुखे धाय्र्याप्याहघाणीत्यादि । जातीत्यादीनां फलानीत्यनेनान्वयः । जात्याः फल' जातिफलाख्यं कटुकस्य लताकस्तूर्य्याः फलानि, पूगस्य गुवाकस्य फलानि, लवङ्गस्य यद्यपि पुष्पवृन्तं लवङ्गमाहुस्तथापि तत्पुष्पट्टन्तरूपेण यत दृश्यते तदेव ऽज्जुनः, एवंविधा एवंरसा इत्यर्थः । कटुकं लताकस्तूरी, यद्यपि लवङ्गस्य वृन्तमभिप्र ेतं तथापि बहूनां फलस्य ग्राह्यत्वात् छत्तिणो गच्छन्तीति न्यायेन सामान्येन फलमित्युक्तम् ॥ २५--२७ ॥

Page #316

(मात्राशितोयः
चरक-संहिता। ककोलकफलं पत्र ताम्बूलस्य शुभं तथा। तथा कर्पूरनिर्यासः सूक्ष्मैलायाः फलानि च ॥ २७॥ हन्वोर्बलं स्वरबलं वदनोपचयः परः । स्यात् परञ्च रसज्ञानमन्ने च रुचिरुत्तमा ॥ न चास्य कण्ठशोषः स्यान्नोष्ठयोः स्फुटनादभयम्। न च दन्ताः क्षयं यान्ति दृढमूला भवन्ति च ॥ न शूल्यन्ते न चाम्लेन हृष्यन्ते भक्षयन्ति च । परानपि खरान् भक्ष्यान् तैलगण्डूषधारणात् ॥ २८ ॥ नित्यं स्नेहा शिरसः शिरःशूलं न जायते । न खालित्यं न पालित्यं न केशाः प्रपतन्ति च ॥
लवङ्गस्य फलं नान्यत फलमस्तीति बोध्यम्, पत्रं ताम्बूलस्य पर्णाख्यस्य तस्य विशेषणं शुभमिति। कपूरनियासः कर्पूरात्मको निर्यासः इति । अत्रान्यत्रोक्तप्रतिषेधो बोध्यस्तद्यथा-"ताम्बल क्षतपित्तामुकक्षोत्कुपितचक्षुषाम् । विषमूर्छामदातनामपथ्यं शोषिणामपि। शस्तं मुप्तोत्थिते भुक्त त्याज्यं दन्तास्यरोगिणा ॥” इति ॥२७॥
गङ्गाधरः-मुखकाय्यवसामान्यात् स्नेहगण्डूणं गुणत आह–हन्वोरित्यादि । स्ने हगण्डूषधारणात् हन्वोबलमित्यादि स्यात् । न चास्य कण्ठशोष इत्यादि स्यात् । न च दन्ताः क्षयं यान्ति चापि तु दृढमूला भवन्ति च पुनर्न शूल्यन्ते शूल रुजायामिति भौवादिकोऽकम्मको यः शूलधातुस्तस्य नबा द्योत्यते रुजामात्रोऽर्थः, दोषणेति शेषः, कर्मणि तिङ् । न चाम्लेन हृष्यन्ते इत्यत्रापि कर्मणि तिङ्। परानुत्कृष्टानपि खरान् कठिनान् भक्ष्यान् भक्षयन्ति चयन्ति । दोषापेक्षया तैलायन्यतमो बोध्यः ॥२८॥ __ गङ्गाधरः-तैलप्रसङ्गात् शिरोऽभ्यङ्गार्थ स्नेहं गुणत आह-नित्यमित्यादितैलनिषेवणादित्यन्तेन । नित्यं सततं, स्त्र हाद्र शिरो यस्य तस्य तथाविधात् ।
चक्रपाणिः--हन्वीरित्यादि स्नेहगण्डूषगुणः । नित्यमित्यादि निषेवणादित्यन्तं शिरस्तैलगुणः । मूछि, तैलनिषेवणादित्युक्त ऽपि स्नेहाईशिरस इति यत् करोति, तेन, यावता तैलेनाईशिरः स्यात्

Page #317

५म अध्यायः] सूत्रस्थानम् ।
३०५ बलं शिरःकपालानां विशेषणाभिवर्द्धते। दृढमूलाश्च दीर्घाश्च कृष्णाः केशा भवन्ति च ॥ इन्द्रियाणि प्रसीदन्ति सुत्वम्भवति चामलम् । निद्रालाभः सुखश्च स्यान्मूद्धि तैलनिषेवणात् ॥ २६ ॥ न कर्णरोगा वातोत्था न मन्याहनुसंग्रहः । नोच्चैःश्र तिर्न बाधियं स्यान्नित्यं कर्णतर्पणात् ॥३०॥ स्नेहाभ्यगाद यथा कुम्भश्चम स्नेहविमर्दनात् । भवत्युपाङ्गादक्षश्च दृढ़ः क्ल शसहो यथा ॥
मृर्द्धनि तैलनिषेवणात् शिरःशूलं न जायते इत्यादि । बल शिरःकपालानां, शिरसस्त्रीणि कपालानि तेषां विशेषण बलं स्यात् दृढ़त्वात् । सुष्टुत्वक, अमलं मलस्याभावः स्यादिति भवेदित्यस्याः क्रियायाः अपादानं तैलनिषवणादिति, अस्य विशेषणं स्नेहादेशिरस इति, पुनश्च मुद्धनीतिपदं गात्रेऽभ्यङ्गलसेवनमात्रस्य वारणार्थं न ह्यत्र गात्रमात्राऽभ्यङ्गो विधीयते। कश्चित्तु स्नेहाशिरसः पुरुषस्येति पष्टयन्तं व्याख्याय मूर्द्धनि तैलनिपवणादित्युक्तऽपि पुनयत् स्नेहाद्रशिरस इत्युक्त तेनैवं शापितं यावता तैलेन शिरसः आद्रवं भवति तावन्मितं तैलस्य मृर्द्धनि निपव्यसमिति । तन्न, तेलादेशिरस इति करणे व तदथेलामे मुर्द्धनि तैलनिषेवणादित्यस्यातिरिक्तखापत्तेः ॥२९॥ ___ गङ्गाधरः-शिरःप्रत्यासत्त्या तैलप्रसङ्गाच कर्णस्य तैलतपणं गुणत आहन कणेरोगा इत्यादि। नित्यं सततं कणेतर्पणात् प्रकरणात् तैलेन कर्णस्य पूरणेन तर्पणात् तृप्तित इत्यर्थः ॥३०॥
गङ्गाधरः-पुरा शरीराभ्यङ्गस्य प्रसङ्गात् गुणतो विधिमाह-तत्र दृष्टान्तपूर्वकं कम्मोपदिशति स्त्र हाभ्यङ्गादित्यादि। कुम्भो घटः चर्म च यथा उपाङ्गात् स्न हदानात् अक्षो रथादेश्चक्रयोजनकाष्ठश्च यथा दृढ़ः क्लेशसहश्च, तावन्मूद्धि तैलं सेव्यमिति दर्शयति। स्नेहाभ्यङ्गादित्यादि उपाङ्गस्नेहदानम् , अक्षो रथस्य चक्रनिबन्धनकाष्ठम् । बहुदृटान्तकरणन्तु कस्यचित् किञ्चित् प्रसिद्ध भविष्यति ; न हि सर्च सर्वत्र प्रसिद्धमित्यभिप्रायेण ; यदि वा स्नेहस्य नानाकारयशक्त उपदर्शनार्थम्। स्पर्शनेन्द्रिये

Page #318

३०६
(मात्राशितोय:
चरक-संहिता। तथा शरीरमभ्यगाद दृढ़ सुत्वक प्रजायते । प्रशान्तमारुताबाधं क्ल शव्यायामसंसहम् ॥ स्पर्शने चाधिको वायुः स्पर्शनञ्च त्वगाश्रितम् । त्वच्यश्च परमोऽभ्यङ्गस्तस्मात् तं शीलयेन्नरः॥ न चाभिघाताभिहतं गात्रमभ्यगासेविनः। विकारं भजतेऽत्यर्थ बलकमति वा क्वचित् ॥ सुस्पशोपचिताङ्गश्च बलवान् प्रियदर्शनः । भवत्यभ्यङ्गनित्यत्वान्नरोऽल्पजर एव च ॥३१॥
लिङ्गविपरिणामेन चयपि योजनीयम् ---तथा शरीरमभ्यगात् दृढ़ सुखकः मुष्ठुचर्म स्यात् । बहुदृष्टान्तोपदर्शनं शरीराभ्यङ्गस्यावश्यकत्वज्ञापनार्थ स्नेहस्य बहुकम्मेसाधनवज्ञापनाथेश्च । येन वहनां कम्मेणां सौष्ठवं दृश्यते तदवश्यं लोको निष वते इति। __प्रशान्तो मारुतस्य आ सम्यक् वायो यत्र तत्। क्ले शव्यायामौ सं सम्यक सहते यत्रत् । स्पर्शन इत्यादिना हेतूपदर्शनेन तैलाभ्यङ्गाभ्यासं विधातुमाह-- स्पशेने स्पर्शनेन्द्रिये च पुनर्वायुरथिक इन्द्रियाणां श्रोत्रादीनां पाश्चभौतिकलेऽपि खाद्यधिकलात स्पशनेन्द्रियस्य वाताधिकवेन वातस्थानखात् स्पर्शनश्च स्पर्शनेन्द्रिय पुनस्त्वगाश्रितं चम्बनिष्ठत्वच्यश्च खचो हितः परमः पुनरभ्यङ्गो यस्मात् तस्मात् तमभ्यङ्ग शीलयेत्। शील अभ्यासे चौरादिकः, एतेनाधारस्य बचो हितखेनाभ्यङ्गस्य खगाश्रितस्पर्शन न्द्रियाय हितवं स्पर्शनन्द्रियाश्रितवातायापि हितवमुक्तं भवति । पुनरस्याभ्यङ्गस्य कर्मान्तरमाह-न चेत्यादि। अभ्यङ्गसेविनः पुरुषस्य गात्रमभिघाताभिहतमपि न चात्यर्थ विकारं भजते शान्तवातत्वात्। बलकम्मेणि वा बलेन निष्पादनीयकर्मणि च नात्यर्थ विकार भजते अभ्यङ्गनित्यखात् सतताभ्यस्ताभ्यङ्गखात्। अङ्गसभि कृत उपचार इत्यभ्यङ्गः। अभि सर्वतोऽज्यते म्रक्ष्यते इत्यञ्जयातोर्वा रूपं भावकृता घत्रा ॥३॥ वायुरधिकः, वैद्यकदर्शने पाञ्चभौतिकत्वादिन्द्रियस्येत्यर्थः। त्वच्यश्च परमोऽभ्यङ्ग इति चकारात् वातहितश्च त्वच्यश्च, एतेनाश्रितवाताधिकस्पर्शनेन्द्रियस्य आश्रयस्य च त्वचो हित इत्युक्त भवति। बलेन सम्पाद्य कर्म बलकर्म गुरुभारहरणादि ॥ २८-३१ ॥

Page #319

५म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
३०७ खरत्वं शुष्कता रौक्ष्यं श्रमः सुतिश्च पादयोः। सद्य एवोपशाम्यन्ति पादाभ्यङ्गनिषेवणात् ॥ जायते सौकुमार्यश्च बलं स्थैर्यच पादयोः । दृष्टिः प्रसादं लभते मारुतश्चोपशाम्यति॥ न च स्याद् + गृध्रसीवातः पादयोः स्फटनं न च । न शिरास्नायुसङ्कोचः पादाभ्यङ्गन पादयोः ॥३२॥ दौर्गन्ध्यं गौरवं तन्द्रां कण्डूमलमरोचकम्।. स्वेदबीभत्सतां हन्ति शरीरपरिमार्जनम्॥३३॥ गङ्गाधरः---अभ्यङ्गप्रसङ्गात् परिशिष्टाभ्यङ्गखाच पादाभ्यङ्गं गुणत आहखरखमित्यादि। खरखादिकाः पादयोः सद्यः प्रशाम्यन्तीति बोधाथ पादद्वयादन्याङ्गव्यवच्छेदार्थञ्च प्रथमं पादयोरिति पदम् । एवं द्वितीयं पादयोरिति पदं कालान्तरेण पादयोः सौकुमा-दिशापनार्थ पादातिरिक्तशरीरसौकुमा-दिव्यवच्छेदार्थम् । दृष्टिः प्रसादं लभते इत्यत्र तन्त्रान्तरे हेतुरुच्यते-"चक्षुषि प्रतिबद्ध हे शिरे पादगते नृणाम् । अतश्चक्षुःप्रसादार्थी पादाभ्यङ्ग समाचरेत् ॥” इति। वातश्वोपशाम्यति पादयोरेव स्फुटनञ्च न स्यादिति । तृतीयं पादयोरिति पदमङ्गान्तरव्यवच्छे दार्थम्। चतुर्थन्तु पादयोरिति पदमङ्गान्तर शिरामायुसङ्कोचप्रतिषेधव्यवच्छेदार्थम् । पुनः पादाभ्यङ्गेनेतिपदं सततपादाभ्यङ्गबोधार्थ विरामव्यवच्छेदार्थश्च ॥३२॥
गङ्गाधरः-अभ्यङ्गानन्तरं गात्रोद्वत्तनविधानार्थमुद्वर्त्तनमभ्यगादनूपदर्शयतिदौगन्ध्यमित्यादि। दौगन्ध्यं गात्रस्य तथा गौरवञ्च गात्रस्य कप्ड्रमलेऽपि स्वेदबीभत्सताश्च स्वेदन बीभत्सतां कुत्सिततां शरीरपरिमार्जनमृद्वर्त्तनम् ॥३३॥ __ चक्रपाणिः-खरत्वमित्यादि पादाभ्यङ्गगुणः; प्रथमं पादयोरिति पदं खरत्वादिविशेषणार्य ; द्वितीयन्तु बलादेः कालान्तरोत्पादसूचनार्थं ; तृतीयन्तु स्फुटनविशेषणार्थ ; चतुर्थन्तु शिरास्नायुविशेषणार्थ ; शिष्टन्तु पादाभ्यङ्ग नेति पदं दूरान्तरितस्य पादाभ्यङ्गस्य स्मरणार्थम् ॥ ३२॥
चक्रपाणिः-अभ्यङ्गपूर्बकत्वाद्वर्त्तनस्य तमनु परिमार्जनमुर्त्तनं ब्रूते-दौर्गन्ध्यभित्यादि। स्वेदेन बीभत्सता स्वेदबीभत्सता । शरीरस्य बलेन सन्धानं योजनं करोतीत्यथः ॥ ३३॥३४ ॥ * स्तब्धतेति वा पाठः।
+ “न तस्य” इति क्वचित् पठ्यते ।

Page #320

३०८
चरक संहिता |
पवित्र' वृष्यमायुष्यं श्रमस्वेदमलापहम् । शरीरबलसन्धानं स्नानमोजस्करं परम् ॥ ३४ ॥ काम्यं यशस्यमायुष्यमलक्ष्मीघ्न प्रहर्षणम् । श्रीमत् पारिषदं शस्त' निर्मलाम्बरधारणम् ॥ ३५ ॥ वृष्यं सौगन्ध्यमायुष्यं काम्यं पुष्टिबलप्रदम् । सौमनस्यमलक्ष्मीनं गन्धमाल्यनिषेवणम् ॥ ३६ ॥ धन्यं माङ्गल्यमायुष्यं श्रीमद्वासन सूदनम् । हर्षं काम्यमोजस्य रत्नाभरणधारणम् ॥ ३७ ॥
謝
गङ्गाधरः—– उद्वत्तनानन्तरं स्नातव्यमिति शरीरपरिमार्ज्जनादनु स्नानं गुणत आह - पवित्रमित्यादि । पूयतेऽनेनेति पवित्रं वृष्यमित्यादिकं प्रभावात् । शरीरबलसन्धानं शरीरं बलेन सन्दधातीत्यर्थः । ओजस्करं परमिति ओजोधातु करं श्रेष्ठम् । अत्र “स्नानमद्दि तनेत्रास्य-कर्णरोगातिसारिषु । आध्मानपीन - . साजीर्णभुक्तवत्सु च गर्हितम्” इति बोध्यम् ॥ ३४ ॥
: मात्राशितीयः
गङ्गाधरः- स्नात्वा वासोऽपिदध्यादिति स्नानानन्तरं वस्त्रधारणं गुणत आहकाम्यमित्यादि । काम्यं कमनीयतया कामाय हितं यशस्यादिकं प्रभावात्, श्रीमत् शोभाजननं, पारिषदं परिषद इदं पारिषदं शस्तम् । अथवा श्रीमतां राज्ञां राजमात्राणाञ्च पारिषदो येन तत्, निम्लपदं समलस्य व्यवच्छेदार्थमेतद्विपय्यगुणज्ञापनार्थञ्च ॥ ३५ ॥
गङ्गाधरः- वस्त्रं विधार्य गन्धमाल्ये धायें, अतस्तयोः कर्म्माह-हृष्यमित्यादि । सौगन्ध्यं सुगन्धिजननं, सौमनस्यं सुष्ठु मनः क्रियतेऽनेन तत्, सुमनसे हितं वा । अलक्ष्मीः दुःखजनकादृष्टकारिणी ॥ ३६ ॥
/
गङ्गावर - गन्धमाल्यधारणानन्तरं रत्नं विभृयादिति ततोऽनन्तरं रत्नाभरणधारणं कम्मत आह—- धन्यमित्यादि । धन्यं धनित्वसूचकं माङ्गल्यं चक्रपाणिः– श्रीमदिति शोभायुक्त, परिषदि शस्तं पारिषदं शस्त्रं माङ्गल्यम् । व्यसनं सर्पपिशाचाद्यभिघात', रत्नवदाभरणानि, रत्नन्तु विशुद्ध माणिक्यही रकमुक्ताफलसुवर्णादि । शौचा
पवित्रं वृष्यमायुष्यं काम्यं पुरिबलप्रदम् ।
सौमनस्यमलक्ष्मी स्नानमोजस्करं परम् ॥ इति पाठान्तरम् ।

Page #321

५ अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
३०६ मेध्यं पवित्रमायुष्यमलक्ष्मीकलिनाशनम् । पादयोर्मलमार्गाणां शौचाधानमभीक्षणशः ॥ ३८॥ पौष्टिकं वृष्यमायुष्यं शुचि रूपविराजनम्। केशश्मश्रु नखादीनां कल्पनं संप्रसाधनम् ॥ ३६॥ चक्षुष्यं स्पर्शनहितं पाढयोर्व्यसनापहम् ।
बल्यं पराक्रमसुखं वृष्यं पादत्रधारणम् ॥४०॥ मङ्गलाय हितम् । श्रीमत् शोभाकर जनकत्वेनास्त्यस्येति मतुप्। व्यसनं सर्पपिशाचायभिहननं, स्मृद आश्रवण-हननयोश्चौरादिकः; हर्षयतीति हर्षणम्, काम्यं प्रागुक्तम्, ओजोहितमोजस्यं, रत्नघटितमाभरणं, रत्नानि मणिमाणिक्यम् ॥३७॥ ___ गङ्गाधरः-अथायुप्यादिसाययात् शौचाशनं कम्मत आह-मेध्यमित्यादि। मेध्यं मेधायाः हितं मनोश मित्यर्थस्तस्य मेधास्थानत्वात् । मलमार्गाणि द्वे अधः सप्त शिरसीत्यादिना वाच्यानि। शौचं शुचिवं तस्य मृजलाभ्यां जलेन चाधानमभीक्ष्णशः पुनःपुनविधानम् ॥ ३८ ॥
गङ्गाधरः-आयुष्यादिसामान्यात् केशादीनां छदनप्रसाधने गुणत आह-- पौष्टिकमित्यादि । शुचि शुचिजनकं, रूपविराजनमिति रूपविराजनं, कल्पनं छेदनं, संप्रसाधनं यथायोग्यं केशस्य नैर्मल्यादिसाधनं श्मश्रुणश्च विरलतादिसाधनमिति । आदिना नासारोमच्छेदनादि, स्त्रीणाञ्च पादयोरलक्तकादिदानमित्यादिकम् ॥३९॥
गङ्गाधरः-वृष्यवादिसाधात् पादत्रधारणं गुणत आह-चक्षुष्यमित्यादि। पादयोव्र्यसनं पादगताभिधातादिक्लेशः, पराक्रमाय सुखं, पादत्रमुपानत् ॥४०॥ धानं पानीयेन मृदा च, अभीक्ष्णशः पुनःपुन, शौचमिति शुचिताकारक, कल्पनं छेदनं, सम्प्रसाधन मण्डनम्, एतच्च यथायोग्यतया योजनीयम् । केशानां प्रसाधन सम्यग्बन्धनादि, स्मश्रूणां कल्पनमेव, नखस्य तु कल्पनमलतकादिदानेन प्रसाधनञ्च ; आदिग्रहणेन नासारोमकल्पनादि गृह्यते। पादयोरिति स्पर्शनहितमित्यनेन च सम्बध्यते, पादत्रं पादधी पादुकामिति यावत् ; अत्र च वृष्यत्वचक्षुष्यत्वे प्रभावात्, यदि वा पादसम्बद्धनेत्रपोषिकानाड़ीप्रत्यवायहरणा
* "अलक्ष्मीकविनाशनम्' इति पाठस्तु न साधीयान् समासान्त-क-विधानस्य असम्भवात् ।

Page #322

३१०
चरक संहिता |
●
ईतेर्विधमनं बल्यं गुप्त्यावर णशंकरम् । घर्मानिलरजोऽम्बुन छत्तधारणमुच्यते ॥ ४१ ॥ स्खलतः संप्रतिष्ठानं शत्रु णाञ्च निसूदनम् । अवष्टम्भनमायुष्यं भयनं दण्डधारणम् ॥ ४२ ॥ नगरी नगरस्येव रथस्येव रथी यथा ।
मात्राशितीय:
स्वशरीरस्य मेधावी कृत्येष्ववहितो भवेत् ॥ ४३ ॥
गङ्गाधरः- धार्यत्वसामान्याच्छत्तधारणं गुणत आह-- तेरित्यादि । ईतिभाविदुःखं तस्या विधमनं नाशनं, गुप्तिः पिशाचादिभ्यो रक्षणं, ताश्चावरणश्च शञ्च करोतीति तत्, धर्म्म आतपः, रजो धूलिः ॥ ४१ ॥
गङ्गाधरः- धार्यत्वसामान्याद्दण्डधारणमाह-स्खलत इत्यादि । स्खलतः शक्तिविरहेण निमित्ततो वा पततः पुरुषस्य संप्रतिष्ठानं सम्यक् प्रति स्खलनविपर्ययेण स्थानं येन तत् तथा । शत्रूणाञ्च स्वानिष्टमापातत आचरताम् । अवष्टम्भनं बलाधानकरं भयन्न श्वसर्पादिभ्यः ॥ ४२ ॥
गङ्गाधर – अथानुक्त स्वस्थविध्युपदेशार्थमुक्तविधिषु प्रमादनिषेधार्थ चाह नगरीत्यादि । नगरमधिकृततयाऽस्यास्तीति नगराधिकारी राजा यथा नगरस्य स्वान्तर्निवसतः नगरोच्छेदहेतुदृष्टजनस्य सम्बाधां वारयितुं सदा राजन्यकृत्येcarfecः स्यात् तथा मेधावी सत्कृत्यस्मरणशाली पुरुषः स्वशरीरस्य स्वान्तनिवसतः स्वशरीरोच्छेदहेतोर्दुष्टवातादेः सम्बाधां वारयितुं कृत्येष्वनुक्तेषूक्तेषु चावहितोऽप्रमादशाली भवेत् । रथी च यथा रथस्य भङ्गे वाह्यहेतु' विषमस्थानगमनपतनादिकं वारयितुं सदा तदुपाङ्गकृत्येष्ववहितो भवेत् तथा च मेधावी स्वशरीरस्य वाह्यानामुच्छेदकराणामभिघातादीनां सम्बाधां वारयितु ं कृत्येष्वनुक्तेश्र्क्ते चावहितो भवेदित्यर्थः ॥ ४३ ॥
च्चक्षुष्यम् । ईती रोगादिदुदैवं, गुप्तिः पिशाचादिभ्यो रक्षा, शंकरं कल्याणकरम्, अवटम्भन बलप्रदम् । भयव सर्पादिभ्यः ॥ ३५-२२ ॥
चक्रपाणिः सम्प्रत्यनुक्तस्वस्थविध्युपसंहारार्थं तथोपदिष्टस्यावधानेन करणार्थमाह-नगरी - त्यादि । कृत्येषु करणीयेषु उक्तष्वनुक्तषु च नगरदृशन्तेनान्तरप्रत्यवाय हेतुविघातकारिणि कृत्येऽवधानं दर्शयति ; रथदृ टान्तेन च वाह्यस्पर्शादिपरिहार के कृत्येऽवधानं दर्शयति । नगरोच्छेदे ह्यान्तरो दुष्टजनसम्बन्ध एव हेतुः प्रायो भवति, रथभङ्ग े तु वाह्यश्वभ्रविषमपतनादिश्च ॥ ६३॥ नियमनमिति चक्रपाणिधृतः पाठः ।

Page #323

५म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् । भवति चात्र ।
वृत्त्युपायान् निषेवेत ये स्युर्धर्माविरोधिनः । शममध्ययनञ्चैव सुखमेवं समश्नुते ॥ ४४ ॥ तत्र श्लोकाः । मात्रा द्रव्याणि मात्राञ्च संश्रित्य गुरुलाघवम् । द्रव्याणां गर्हितोऽभ्यासो येषां येषाञ्च शस्यते ॥ अनं धूमवत्तिश्च त्रिविधा वर्त्तिकल्पना ।
३११
1
धूमपानगुणाः कालाः पाने मानञ्च यस्य यत् ॥ गङ्गाधरः- अथ प्रायेण प्रधानभूततया शरीरप्रत्यवेक्षणमुक्ता स्वस्थेन यत् कत्तव्यं तदाह-त्युपायानित्यादि । वृत्तिर्वर्त्तनं कतिकालावस्थानं तस्योपायान् प्राणेषणानन्तर धनेषणोपायान् कृषिपाशुपाल्यादोन तिस्रषणीये वाच्यान् धर्माविरोधिनस्तानेव निषेवेत । शमं शान्तिमध्ययनञ्चैव । चकारादन्यान्यपि धर्मकर्माणि मोक्षोपायान निषेवेत । एवं सत्कृत्य सेवनेन स्वास्थ्ये सति स्वस्थपुरुपण वृत्त्युपायाः सेवितुं शक्यन्ते ; अतः सुतरामर्थलाभोऽर्थे सति अनि त्यभावात् शमं वेदाध्ययनं चकाराद्धम्मक्रिया मोक्षोपायाश्च सेवितु शक्यन्ते निश्चिन्तत्वात् । सुतरामतो धम्मः स्यात् ; एवं सति सुखं समश्नुते स्वर्गापवर्गान्यतरं प्राप्नोतीत्यर्थः । इति चतुर्गानुष्ठानं दर्शितम् ॥ ४४ ॥
;
गङ्गाधरः-- अध्यायार्थमुपसंहत्तुमाह-तत्र श्लोका इत्यादि । मात्रेत्यादि । मात्राशी स्यादित्यारभ्य वेदितव्यं भवतीत्यन्तेन मात्रा, तत्र शालीत्यारभ्य मात्रमेवापेक्षन्ते इत्यन्तेन मात्रां संश्रित्य द्रव्याणि च न चैवमित्यारभ्यावश्यमित्यन्तेन मात्राञ्च संश्रित्य गुरुलाघवम्, भवन्ति चात्रेत्यारभ्य न शीलयेदित्य न्तेन द्रव्याणां विगर्हितोऽभ्यासः, षष्टिकेत्यारभ्य अनुत्पत्तिकरञ्च यदित्यनेन येषाञ्च द्रव्याणामभ्यासः शस्यते । अत ऊर्द्धमित्यारभ्येन्दुवदित्यन्तेनाञ्जनं,
चक्रपाणिः - प्रधानभूतां शरीरप्रत्यवेक्षां कृत्वा स्वस्थेन सता यदन्यच्च कर्त्तव्यं तदाहवृत्युपायानित्यादि । वृत्तिर्वर्त्तनं तस्योपायाः कृप्यादयो धनैषणायां तिस्रषणीये वाच्याः । शमः शान्तिः, अध्ययनं वेदाध्ययन' निषेवेतेति सम्बन्धः । एवं सति सुखं समश्नुते प्राप्नोति । एतेन कृष्यादिभ्योऽर्थः, शान्त्यध्ययनाभ्यां धर्म्मः, अर्थधम्र्म्माभ्याञ्च सुखलक्षणः काम इति त्रिवर्गानुष्ठान दर्शितं भवति ॥ ४४ ॥
चक्रपाणि: - मात्रेत्यादि । अध्यायार्थसंग्रहः, मात्रोक्ता 'यावद्धपस्याशनम्' इत्यादिना ; तथा द्रव्याणि “तत्र शालि” इत्यादिना; मात्राञ्चाश्रित्य गुरुलाघवमिति 'प्रकृतिलघून्यपि मात्रा -

Page #324

३१२
चरक संहिता |
व्यापत्तिचिह्न भैषज्यं धूमो येषां विगहितः । पेयो यथा यन्मयञ्च नेत्र यस्य च यद्विधम् ॥ नस्तःकर्म्मगुणा स्तः काय्यं यच्च यथा यदा । भक्षयेत् दन्तपवनं यथा यद् यद्गुणञ्च यत् ॥ यदयं यानि चास्थेन धाय्र्याणि कवग्रहे । तैलस्य ये गुणा दृष्टाः शिरस्तैलगुणाश्च ये || हरेणुकेत्यारभ्य मूर्द्धविरेचन इत्यन्तेन त्रिविधा वर्त्तिकल्पना, यत्र सा धूमस्य वर्त्तिः स्वस्वकल्पनासहिता त्रिविधा धूमवतिरित्यर्थः, गौरवमित्यारभ्य शिरोगता इत्यन्तेन धूम्रपानगुणाः, प्रयोगाने तस्येत्यारभ्य रोगा इत्यन्तेन काला धमपान कालाः, तस्य तु पेया इत्यारभ्य त्रिचतुः पिवेदित्यन्तेन यस्य प्रायोगिकादधूमस्य यत्पानमानं चकारात् मोक्षमानश्च, हृत्कण्ठेत्यारभ्य कुर्य्यादुपद्रवानित्यन्तेन व्यापत्तिचिह्न सम्पच्चिह्नपूर्वकं भावाभावयोरेकतरग्रहणेनोभयस्य ग्रहणात्, तत्रेष्टमित्यारभ्य विरुक्षणमित्यन्तेन धूमव्यापत्तेभषज्यं, परन्त्वत इत्यारभ्य धूमविभ्रमादित्यन्तेन धूमो येषां विगर्हितः, धूमयोग्य इत्यारभ्य आत्मवान् इत्यन्तेन धूमः पेयो यथा । (ऋज्वङ्गेत्यादिना ) चतुर्विंशतिकमित्यारभ्य प्रशस्यते इत्यन्तेन यस्य धमस्य यद्वि नेत्रं यन्मयञ्च यद्द्द्रव्यघटितं तत्तद् द्रव्यं चकारात् नेत्रप्रकारमयोजनं, दूरादित्यादिनैक श्लोकेन वर्त्मवर्षे इत्यारभ्य नभस्तले इत्यन्तेन नस्यकर्म्म, नस्यकम्पेत्यारभ्य न लभते बलमित्यनेन गुणा अर्थात् नस्यकर्म्मणः, चन्दनेत्यारभ्य संविधिरित्यन्तेन नस्तः काय्र्यञ्च यत् अणुतैलमित्यर्थः, तस्य मात्रामित्यारभ्य नावनैस्त्रिभिरित्यन्तेन यथा नस्तः कार्य, ग्रहादित्यारभ्य समाचरेदित्यन्तेन यदा नस्तःकाय्य स कालः चकारात्, निवातेत्यादिना गुणानित्यन्तेनाणुतैलसेवनगुणः । आपोथितेत्यारभ्यैवंविधाः द्रमाः इत्यन्तेन यथा यद्दन्तपवनं भक्षयेत् तत्तत्प्रकारः तत्कषायादिरसद्रव्यम् । निहन्तीत्यादिना विशोधनमित्यन्तेन यद्गुणं ते गुणाः यद्द्द्रव्यं दन्तपवनं तद्द्द्रव्यन्तु करजेत्यादिनैकश्लोकेन, धार्याणीत्यारभ्य सूक्ष्मैलायाः फलानि चेत्यन्तेन यदर्थं यानि चास्ये धार्याणि तदर्थं तानि च द्रव्याणि, हन्वोरित्यारभ्य गण्डूपधारणादित्यन्तेन मेवापेक्षन्ते' इत्येवंप्रकारेणोक्तम् ; पानस्य मान पानमानम् ' आपानास्त्रिस्त्रयस्त्रयः" इत्यादि ;
{ मात्राशितीयः

Page #325

एम अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
}
कर्णतले तथाभ्यङ्गं पादाभ्य च मार्ज्जने । स्नाने वारूसि शुद्धे च सौगन्ध्ये रत्नधारणे ॥ शौचे संहरणे लोम्नां पादत्रत्त्रधारणे । गुणा मात्राशितीयेऽस्मिन् यथोक्ता दण्डधारणं ॥ ४५ ॥ इत्यग्निदेशते तन्त्रं चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने मात्राशितीयो नाम पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥
तैलस्य ग्रहे ये गुणास्ते, नित्यमित्यारभ्य मूर्द्धि तैलनिषेवणादित्यन्तेन शिरस्तैलगुणाः, न कर्णेत्यारभ्य कर्णतर्पणादित्यन्तेन कर्णतैले ये गुणाः, स्नेहाभ्यङ्गादित्यारभ्याल्पजर एव चेत्यन्तेनाभ्यङ्गे ये गुणास्तथा खरत्वमित्यारभ्य पादाभ्यङ्गेन पादयोरित्यन्तेन पादाभ्यङ्गं ये गुणाः, दोर्गन्ध्यमित्यारभ्य मानमित्यन्तेन गात्रमार्जनं ये गुणाः, पवित्रमित्यादिने कश्लोकेन स्नाने ये गुणाः, काम्यमित्यारभ्यैकेन वाससि वस्त्रे शुद्ध निम्मेले ये गुणाः, हृष्यमित्यादिनैकेन सौगन्ध्यान्विते गन्धमाल्ये ये गुणाः, धन्यमित्यारभ्यैकेन रत्नधारणे ये गुणाः, मेध्यमित्यादिनैकेन शौचे ये गुणाः, पौष्टिकमित्यारभ्यंकेन सहरणे लोनां केशादीनां छंदने संप्रधाधने च ये गुणाः, चक्षुष्यमित्यादिनैकेन पादत्रधारणे ये गुणाः, ईतेरित्यादिनकेन च्छत्तुधारणे ये गुणाः, स्खलत इत्यादि नैकेन दण्डधारणे ये गुणाः, यथा प्राणैषणानन्तरं वर्त्तितव्यं तच्च नगरीत्यादिभ्यां मात्राशितीयेऽस्मिन्नुक्ता आत्रे येणेति शेषः ॥ ४५ ॥
गङ्गाधरः- अध्यायं समापयति, अग्नीत्यादि । प्राग्वत् व्याख्येयम् । इति श्रीगङ्गाधरकविरत्नविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ सूत्रस्थाने प्रथमस्कन्धे स्वस्थचतुष्कीयप्रथमा पञ्चममात्राशितीयाध्यायजल्पाख्या पञ्चमी शाखा ।। ५ ।।
;
४०
;
नस्तः कार्य्यं यदिति "अणुतैलं यथेति “पिचुना" इत्यादि यदेति “प्रावृट्शरद् इत्यादि । शेष सुगमम् ॥ ४५ ॥
३१३
इति चरकचतुरानन- श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायाम् आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थानव्याख्यायां मात्राशितीयो नाम पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥

Page #326

षष्ठोऽध्यायः। अथातस्तस्याशितीयमध्यायं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्र यः ॥ १॥ तस्या शिताद्यादाहाराट् बलं वर्णश्च वर्द्धते । तस्यर्त्तसात्म्यं विदितं चेष्टाहारव्यपाश्रयम् ॥ २॥ ननु मात्रावद्धि अशनमशितमनुपहत्य प्रकृतिं बलवणसुखायुषा योजयत्युपयोक्तारमवश्यमिति यत् प्रतिज्ञातं, तद् व्याहन्यते हेमन्तशिशिरादिष्वभिमताहाराद् व्याध्युत्पत्तिदर्शनादिति । तत्प्रतिशास्थापनार्थ तस्याशितीयमध्यायमारभते । अथात इत्यादि। प्राग्वद्याख्यातव्यम् ॥१॥
गङ्गाधरः-तस्याशिताधादित्यादि । तस्य मात्राशिनः पुरुषस्याशिताधादशितात् खादितात् पीतात् लीढ़ाचाहाराद् बल, वर्णः, चकारात् सुखायुश्च अवश्यं वर्तते । तस्य मात्राशिपुरुषाशिताद्याहारस्य तु सात्म विदितं विख्यातं लोके । ऋतौ सात्माम् ऋतुगुणविपरीतगुणवत्तया। सात्मासुपशयः सुखजनन उपयोगः । तच्च यस्मात् चेष्टाहारव्यपाश्रयम् । चेष्टा व्यायामव्यवायाभ्यङ्गादयः, आहारा अशितादयः, ताभ्यां चेष्टाहाराभ्यां विशेषेण अप विषय्ययेण हमन्ताद्यतुगुणविपरीतगुणवत्तया आश्रयते यत् सात्म्यं सुखजनक उपयोगः, तत् चेष्टाहारव्यपाश्रयं ; चेष्टाव्यपाश्रयमाहारव्यपाश्रयमिति द्विधा । एतेनैतदुक्तं भवतिमात्राशिनो यदशितं खादितं पीतं लीढं वा आहारजातं तत् यद्धमन्ताद्यतुगुणविपर्यायेण चेदभ्यवहाय्यते तदा तदृतुसात्म्यं तस्याहारस्येत्येकमाहारजनितमृतुसात्म्यं वा ; चेष्टा व्यायामादिः, सा चेद्धेमन्तादिगुणविपरीतगुणा स्यात् तदा तदृतुसात्मा तस्याश्चेष्टाया इत्यपरमेकं चेष्टाजनितमृतुसात्माम् । इत्थमेव तु
चक्रपाणिः-मात्राशितीये मावावदाहारस्य बलादिहेतुत्व प्रतिपादितं, तच्च ऋतुसात्म्यापेक्षकृतस्याहारस्य भवति ; तेन ऋतुप्रविभागपूर्वकमृतुसात्म्याभिधायकं तस्याशितीयं ब्रूते। अशिताचादिति अशितपीतलीदजग्धात् । वर्णश्चेति चकारेण पूर्वाध्यायोक्तसुखायुषी अपि गृहेचते ; यदि वा बलवर्णाभ्यामेव नान्तरीयं कृत्स्न धातुसाम्यकार्य सुखादि गृह्यते । विदितमित्यनेन सम्यग्ज्ञानपूर्वकमृतुसात्म्यानुष्ठान दर्शयति, चेयाग्रहणेन व्यवायव्यायामाभ्यानादीनां ग्रहणं ; चेटाहारव्यपाश्रयं चेसाहारगोचरम् ।। १२।।

Page #327

६ष्ठ अध्यायः] सूत्रस्थानम् ।
३१५ इह खलु संवत्सरं षडङ्गमृतुविभागेन विद्यात्। तत्र आदित्यस्योदगयनमादानश्च त्रीनृतून् शिशिरादीन् ग्रीष्मान्तान् व्यवस्येत् ; वर्षादीन् पुन:सन्तान्तान् दक्षिणायनं विसर्गच्च ॥३॥ सात्म्येन मात्राशी चेत् स्यात् तदा तस्याशिताद्यादाहाराबलं वर्णः सुखमायुश्च वद्धते इति । आहारद्रव्येण तहतविपरीतगुणेन तस्मिन्नेबत्तो पुरुषे सुखजनक उपयोग आश्रीयते ; एवं चेष्टयेति न प्रतिज्ञाहानिदोष इति ॥२॥
गङ्गाधरः--नन्वेवमस्तु । ऋतुः पुनः कः, कीदृशो वा ? इत्याह-इहेत्यादि । इह खलु संसारे संवत्सरं महाकालं पड़ङ्गं विद्यात् । केन केनाङ्गेनेत्याह-ऋतुविभागेन ऋतुभेदेन । नन्वेवमस्तु । ऋतुसात्म्यशाने हेतुमृतु वक्तुकथं संवत्सर उच्यते इति चेत् ? न। संवत्सरातिरिक्तकालस्याभावेन संवत्सरस्यैवाङ्गानि पड़तव एव सन्ति न खधिकाः, इति ज्ञापनार्थ संवत्सरस्योक्तिः। न हि षड़तुधम्मशीतोष्णवर्षातिरिक्तः कश्चित् काललिङ्ग धम्मोऽस्ति। वक्ष्यति हि “शीतोष्णवर्षलक्षणः कालः” इति ॥
तस्यात्त्यैव हि युगादयो व्यवह्रियन्ते। कृतादीनान्तु यद्यत् स्वलक्षणं सत्यधर्मादिकं तत्तन्न कालस्य लिङ्गमिति ; सुश्रुते चोक्तं “कालो हि नाम भगवान् स्वयम्भूरनादिमध्यनिधनः । अत्र रससम्पद्व्यापत्ती जीवितमरणे च मनुष्याणा
चक्रपाणिः-ऋतुज्ञानमन्तरत्तु सात्म्यज्ञान न सम्भवतीतृवतूनामुपयुक्तस्वरूपज्ञानार्थमाहइहेत्यादि। ऋतुप्रतिपादनप्रस्तावे संवत्सरं विद्यादिति संवत्सरप्रतिपादनमृतूनामेव मिलितानां संवत्सरप्रतिपादनार्थे ; मेलकश्च बुद्धया व्यवष्ट्रियते न तु परमार्थत ऋतूनां मेलकोऽस्ति ; ऋतूनां संवत्सरात्मकत्वं पुनःपुनस्त एवर्त्तवः परावर्तन्त इति ज्ञानार्थमवश्यं प्रतिपादनीयम् । इहेतीह प्रकरणे, पड़ङ्ग विद्यादित्यत्र तु रोगभिपग्जितीयादौ तत्तत्कार्यवशादन्यथापि ; उक्तञ्च-"शीतोष्णवर्षलक्षणः कालः” इति । षडङ्गमिति समाहारे द्विगुः, ऋतुव्यतिरेकेण संवत्सरस्याविद्यमानत्वात् ; यदि वा समुदायिभ्योऽन्यः समुदाय इत्याश्रित्य बहुव्रीहिः कार्यः। तत्रेति ऋतुविभागकथने । उदक उत्तरां दिशं प्रति अयनं गमनम् ; आददाति क्षपयति पृथिव्याः सौम्यांशं प्राणिनाञ्च बलमित्यादानम्। त्रीन् शिशिरादीनित्यनेनैव लब्धेऽपि ग्रीष्मान्तत्वे ग्रीष्मान्तानिति शिशिरस्यादिरिति विग्रहस्य तथादिशब्दस्य प्रकारवाचिताया: प्रतिषेधार्थम् । एवं हेमन्तान्तानिति व्याख्येयम् । दक्षिणां दिशं प्रति अयनं दक्षिणायनं, विसृजति जनयत्याप्यमंशं प्राणिनाञ्च बलमिति विसर्गः। संज्ञाप्रणयनञ्च व्यवहाराथै, निरुक्तिप्रतीयमानार्थप्रतिपादनार्थञ्च ॥३॥

Page #328

३१६ चरक-संहिता।
[ तस्याशितीयः मायत्ते। स मूक्ष्मामपि कलां न लीयते इति कालः, संकलयति कालयति वा भूतानीति कालः। तस्य संवत्सरात्मनो भगवानादित्यो गतिविशेषणाक्षिनिमेषकाष्ठाकलामुहूर्ताहोरात्रपक्षमासत्त्वयनसंवत्सरयुगपविभागं करोति ।" तन्त्रान्तरेऽपि “महदादिगुणान् यः परिणामयति स कालो महदादिगुणपरिणामस्वभावः स्वतो निविशेष आद्यन्तशून्योऽयमुपादायात्मानं पुरुषो विश्वरूपेण ससज्ज। येन चाव्यक्तमूत्तैिना ब्रह्मतन्मात्रं विश्वमिदं पृथक् प्रकाशयाम्बभूव । स पुनरग्रे यथाऽऽप्तीत् तथैवाऽधुना वत्तते वर्तिष्यति चोत्तरमीगेव । तेन च यावताऽयं भगवानादित्यः पर्यटन्नतिक्राति परमाणुमात्र देशं तावानुच्यते परमाणुः कालः, परमाणू द्वावणुः, षट् परमाणवस्त्रसरेणुः स त्रयोऽणवः । त्रयस्त्रसरेणवस्त्रुटिः, शतत्रुटिवेधः, यो वेधा लवः, त्रयो लवा निमेषः, त्रयो निमेषाः क्षणः, पञ्च क्षणाः काष्ठा, पञ्चदश काष्ठा लघु, पञ्चदश लघूनि नाड़िका, द्वे नाड़िके मुहूत्तेः, त्रिंशन्मुहूत्तो अहोरात्रः, पञ्चादशाहोरात्राः पक्षः शुक्लः कृष्णश्चेति, द्वौ पक्षो मासः, मासौ द्वाटतुः, त्रय ऋतवोऽयनं तच्च दक्षिणमुत्तरं, ते च संवत्सरः। इत्येवं परमाण्वादिना संवत्सरान्तेन कालेन भगवानादित्यो ग्रहनक्षत्रादिसमवेतं कालचक्रमधिष्ठितः पय्यटति । एवमेतज्जगत्। पुनरथ परिसंवत्सरान्ते तथैव पयंति इत्यादि।
तत्र खलु परमाणुदेशस्वणुदेशस्यार्द्धम्। अणुस्तु त्रसरेणोस्तृतीयांशो देशः।त्रसरेणु पुनर्गगनोपरि वायुना विनापि यद्रजो निसर्गादुडडीयमानपतनशीलं भूस्थानादवलोक्यते लोकः स उच्यते। उक्तं हि "अणुद्धौ परमाणू स्यात् त्रसरेणुस्त्रयः स्मृतः। जालावरश्मावगतः खमेवानुपतन्नगात् ॥” इति। कालो. न्मानं पुनः पञ्चगुञ्जकमाषण तुलितषट्-पलताम्रनिम्मित पात्रं प्रस्थमितजलभाजनं चतुमाजकताम्रनिम्मितचतुरङ्गलशलाकया कृच्छिद्रं कालन यावता जले निमजति तावान् कालो नाडिकेति बोध्यम् । “पाश्चगौजिकमाणेण षट्पलं ताम्रभाजनम् । जलप्रस्थावकाशान्य चतुर्भिस्ताम्रमाषकैः । चतुरङ्गुलया छिद्रीकृतं तञ्च शलाकया । मज्जत्यम्भसि कालेन यावता सैव नाडिका" ॥ इति ।
ननु परमा वादिभेदेनानन्ताङ्ग विद्यात् इति नोच्यते कथमिति नाशङ्काम्, ऋतुभेदनाक्ता ऋतूनां प्रत्येकमाहाराचारविशेषोऽत्र वक्तव्य इति प्रयाजनं प्राधान्येन लभ्यते, दिनादीनान्तु प्रतिदिनमाहाराचारनिबन्धनसात्म्यविभिन्नता नियमाभावेन प्रयोजनाभावात् प्रातःकृत्यादिविभिन्नता हि प्रयोजनवती सर्वदिनमेकरूपा विना नैमित्तिकी क्रियां तच्च चेष्टाहारव्यपाश्रयदिनसात्म्यमेव ।

Page #329

इष्ठ अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
३१७ नद यथा-निमित्तानुरूपेण कश्चित् प्रहरादूद्ध भुङ्क्ते ; कश्चित् प्रहरद्वयादित्यादि। नित्यन्तु सार्द्धप्रहरद्वयाभ्यन्तरे दिने। रात्रौ प्रहरादागिति । तदपि स्वस्थवृत्तं भवदपि नात्र दिनादिभेदेन वत्सरस्याङ्गमुक्तम् ऋतुसात्म्यशाने हेतुभूतत - शानार्थमृतुभिवेत्सरस्याङ्गभेद उपदिष्ट इति ।
ननु संवत्सरकालो यथैवर्तु भेदेन भिद्यते : दिवसश्च तथा। महाकालः शीतोष्णवर्षलक्षणैरनुमीयते ; तदात्यैव पक्षमासत्त्वेयनवत्सरयुगादय उच्यन्ते। यथा संवत्सरावृत्त्या युगादिद्विपरार्द्धान्तः काल उच्यते भवद्भिः। उक्तं हि सुश्रुते-“तत्र पूर्वाह्न वसन्तस्य लिङ्ग, मध्याह्न ग्रीष्मस्य, अपराह्न प्रादृषः, प्रदोषे वार्षिकं, शारदमर्द्धरात्रे, प्रत्यूषसि हैमन्तमुपलक्षयेत् । एवमहोरात्रमपि वर्षमिव शीतोष्णवर्ष लक्षणं दोषोपचयप्रकोपोपशमनैर्जानीयात्” इति । अत्रोच्यते-संवत्सर इव शीतोष्णवर्षलक्षणोऽपि दिवसो न महाकालतयोपलभ्यते। ग्रीष्मत्त कदिवसस्य यथा शीतोष्णवर्षलक्षणवं, न तथा हेमन्तत्तु कदिवसस्य । तत्र हि शीतमधिकमुष्णखमल्समनल्पञ्च वर्ष नीहारस्येति । ग्रौष्मिकदिवसातिरिक्तवं हैमन्तिकदिवस्येति । संवत्सरो महाकालो न दिवसः। न चैवं हेमन्तादीनां स्वलक्षणादतिशयशीतोष्णादिलक्षणखे तस्य संवत्सरस्यातिरिक्तववारणाथ कालातियोगो भवद्भिवक्तव्य इवास्माभिहमन्तिकदिवसस्य दिवसखलक्षणातिशयलक्षणवेन दिवसातियोगो वाच्यः, स एव कालातियोग इति वाच्यमस्माकम् । कालातियोगे हि ऋतुव्यापत्तिजा भावव्यापत्तयो भवन्ति यथा, तथा युष्माकमपि स्वलक्षणयोगे भवन्तु ऋतुव्यापत्तिजा भावव्यापत्तय इत्यापत्तिः स्यात् । ननु नौष्मिकदिवसस्य प्राहादीनां यथा कफादिजनकवं न तथा हैमन्तिकदिवसस्येति। युष्माकमिवास्माकं ते एव कालातियोगलक्षणत. व्यापत्तिजा व्याधयो भवन्त्येवेति चेत् न, उक्त हि ‘स्वलक्षणयोगे ऋतुस्वभावजे भावानां सम्पद्व्यापत्ती।"तद्यथा- “भाद्रपदाश्वयुजौ वर्षाः,कार्तिकमार्गशीषों शरत्, पौषमाघौ हेमन्तः, फाल्गुनचैत्रौ वसन्तः, वैशाखज्यैष्ठौ ग्रीष्मः, आषाढ़श्रावणौ प्राडिति। तत्र वर्षास्वोषधयस्तरुण्योऽल्पवीर्य्याः, आपश्चाप्रसन्नाः क्षितिमलप्रायाः। ता उपयुज्यमाना नभसि मेधावतते जलपक्लिन्नायां भूमौ क्लिन्नदेहानां प्राणिनां शीतवातविष्टब्याग्नीनां विदह्यन्ते, विदाहाच्च पित्तसञ्चयमापादयन्ति, स सञ्चयः शरदि प्रविरलमेघे वियत्युपशुष्यति पङ्के ऽककिरणप्रविलायितः पैत्तिकान् व्याधीन् जनयति। ता एवौषधयः कालपरिणामात् परिणतवीर्या बलवत्यो हेमन्ते भवन्ति, आपश्च प्रसन्नाः स्निग्धा अत्यर्थ

Page #330

३१८
चरक-संहिता। ( तस्याशितीयः गुव्यः, ता उपयुज्यमाना मन्दकिरणखाभानोः सतुषारपवनोपष्टम्भितदेहानां देहिनामविदग्धाः स्नेहाच्छत्याद्गौरवादुपलेपाच्च श्लेषणः सञ्चयमापादयन्ति । स सञ्चयो वसन्तेऽक रश्मिप्रविलायित ईपतस्तब्धदेहानां देहिनां श्लैष्मिकान् व्याधीन जनयति ; ता एवोषधयो निदाघे निःसारा रुक्षा अतिमात्र लध्व्यो भवन्ति आपश्च, ता उपयुज्यमानाः सूय्यप्रतापोपशोषितदेहानां देहिनां रौक्ष्याल्लघुखाद्वै शद्याच्च वायोः सञ्चयमापादयन्ति, स सञ्चयः प्रादृषि चात्यर्थजलोपक्लिन्नायां भूमौ क्लिन्नदेहानां प्राणिनां शीतवातवर्षेरितो वातिकान् व्याधीन् जनयति। एवमेष दोपाणां सञ्चयप्रकोपे हेतुरुक्त इति ।"
भवतान्तु कालस्य दिनस्य विनिगमनाभावेन मिथ्याहीनातिलक्षणजे भवतो भावानामेते व्यापत्सस्पत्ती स्वभावजे तु न स्त इति।। ___ यदि च समरात्रिन्दिवेऽहोरात्र एव समशीतोष्णस्वभावे भवतो ये भावानां सम्पद्वनापत्ती ते कालस्वभावजे इत्युच्यते--तदाऽस्माकमिवानियताः कालयोगातियोगमिथ्यायोगा न भवन्ति, भवन्ति च नियताः, भवन्विति चेत्-तहि दिनरात्रोई दिहासाभ्यां ग्रीष्यादौ कालातियोगायोगावन्यथाभावेन मिथ्यायोगश्च युगपदेव स्युः । तत्फलञ्च पित्ताद्यतिद्धयादिकं सममेवावयोरिति चेत्, तथापि दिनरात्रयोर्मानद्धिहासलक्षणावतियोगायोगावधिको स्खलक्षणातिशयन्यूनताभ्यां स्वीक्रीयेतां भवद्भिरिति, क्रियतां च नियतानियतकालातियोगादीनां फलव्याध्यादुरपदेशः । किञ्च यदि समरात्रिन्दिवकालो महाकालः, तस्य रात्रिदिनयोहासद्धिः कारणमर्कः अथवा चन्द्र उच्यते, तदा चन्द्रार्कयोर्गतिभेदे कोऽपरो हेतुः ? तौ च चन्द्राको महाकालचक्रस्थिती महाकालस्य चक्रवद्मणस्वभावेन मार्ग परिगृहीतौ दक्षिणोत्तरमये ते। समरात्रिन्दिव एवाहोरात्रात्मकस्तु महाकालो न स्वान्तर्गतदिनरात्रिद्धिहासकरकालविशेषस्वभावमार्गप्रतिपन्नौ चन्द्राको करोति । करोति चेत्, सव्वेदैव दिनरात्रोट द्धिहासौ स्याताम् । न ग्रीष्मादौ ग्रीष्मादिलक्षणककालभावेन ग्रीष्मादावपि समरात्रिन्दिवाहोरात्रात्मककालस्वभावमार्गानुवृत्त्या वृद्धिहासासम्भवात्, सम्भवाच्च साम्यस्येति। तस्मात् समरात्रिन्दिवोऽहोरात्रो न न महाकाल इति । इत्थञ्च संवत्सररूपस्य महाकालस्य चक्रवर्द्रमणस्वभावात् चन्द्राकेवातवारिदानां बलावलगमनागमनाविर्भावतिरोभावादयो भवन्ति । तत्र विरोधिधर्माणामेकस्य बलेऽपरस्याबलखमिति शीतोष्णकरयोमिथो हीनाधिकसमवलहीनाधिकसमलक्षणानि स्युरिति। एतेनार्कगमनादेव पर

Page #331

३१६
६ष्ठ अध्यायः
सूत्रस्थानम् । माण्वादिरौपाश्किः काल इत्युच्यते यत् तन्निरस्तम् । गमनस्य परमाण्वादिमानाभावाच्च। न हि गमनं परमाण्वादिदेशसंयोगमात्रं ; तादृशपरमाण्वादिसंयोगध्वंसस्तु कियता कालेनेति ? यावता कालेन स्यात्तावत् कालनिवन्धनमानसम्भवात् । सूर्यगमनस्य परमावादिः काल एव च लभ्यते । तस्मान्नार्कागमनं कालः। अयं खस्वभावजचन्द्राकमेघवातबलाबलादिप्रयोज्यशीतोष्णवर्षान्यतमभावात् । अयं संवत्सरो महाकालः ; तथाविधशीतोष्णवर्षान्यतमलक्षणावयवात् । संवत्सरातिरिक्तो न महाकालः ; तथाविधशीतोष्णवर्षान्यतमलक्षणावयवातिरिक्तावयवाभावात् । स्वस्वभावजेत्यनेन जगतां न कालखम् । अयञ्च कालो नित्यः , प्रत्यभिज्ञासिद्धनाशोत्पत्यभावात् । सोऽयं वैशाखीयः परमाण्वादिरिति ; स एवायं संवत्सर इत्यादिप्रत्यभिज्ञानस्य वयं संवत्सरो न स यस्मिन् भवान् काशीमगच्छदित्यादिभेदप्रतीत्या वाधितखाभावात क्रियोपाधिभिर्व्यवच्छेदेऽपि तस्य नातिरिक्तखात् । यथायं युवा न स यस्य बालकस्य भवान् प्रिय आसीदित्यादिभेदप्रत्ययेन देवदत्तादेर्वालकस्य युवखेन प्रत्यभिज्ञानं न बाध्यते। स एव बालोऽयं युवेत्यभेदप्रत्ययात्। तथा स एव भवदीयकाशीगमनसंवत्सरोऽयं संवत्सरः ; भवान यस्मिन् संवत्सरे काशी यस्मिन् माघेऽगच्छत् सोऽयं माघः पुनरागत इत्यादिप्रत्ययादिति। इत्थं व्यवस्थितं संवत्सरमृतुभेदेन पड़ङ्गं विद्यात्। तऋतक के, कथं वा स्युः ?-इत्याह तदिति । यः संवत्सरस्तस्येदमवयवरूपमिति । तदादित्यस्योदगयनमुत्तरायणमादानञ्चेत्यनान्तरम्, शिशिरादीन् ग्रीष्मान्तान् त्रीन् । दक्षिणायनं विसगेञ्च इत्यनान्तरम् । वर्षादीन् हेमन्तान्तान त्रीऋतूनिति द्वयं विद्यात् । तदित्युदगयनलिङ्गभाजिखान्नपुसकम्, उदगयनमादानञ्चेति चकारो विकल्पे समुच्चये वा। ___ नन्दगयनं कति दिनानि, दक्षिणायनश्च कति दिनानीति ? अत आहत्रीनित्यादि । बहुवचनान्तखेन प्रत्येकमन्वयादुदगयने चादाने चोद्देश्यविधेयभावेन मिलितमिति शिशिरवसन्तग्रीष्मा उदगयनमादानश्च भवन्ति न खेको वा द्वौ वोदगयनं, वो वैको वा ऋतुरादानमित्यर्थः । इत्थश्च यस्मिन् दिने यस्मिन्नेव परमाणुकाले भगवानादित्य उत्तरां दिशमयते तत्कालावधि यावदुत्तरदिगयनमुदगयनम् । अन्यदक्षिणायनम् । एवं वर्षादीनित्यत्र त्रीनिति पदमनुवत्तते । बहुवचनेन पूर्ववद व्याख्येयम् । एतेनादित्यस्य सकरादिराशिसंक्रमणेन माघादिद्विद्विमासात्मका ऋतवः शिशिरादयः स्युरिति यैरुच्यते तन्निरस्तम् । उत्तरदक्षिणायनाभ्यामेव शीतोष्णादिकम्म हासप्रत्ययादुत्पत्तेश्च । किन्तृत्तरायन

Page #332

३२०
चरक-संहिता। [ तस्याशितीयः विसर्गे पुनर्वायवो नातिरुक्षाः प्रवान्ति, इतरे पुनरादाने । दिनावधि एकपष्टिदिनैः शिशिरः, तत एकषष्टिदिनर्वसन्तः, ततः एकपष्टिदिनैग्रीष्मः, ततः किश्चिन्नानकषष्टिदिनवर्षाः, ततः किश्चिन्नानकषष्टिदिनैः शरत्, ततः किश्चिन्नानकषष्टिदिन हेमन्तः, इति पञ्चपष्ट्यधिकत्रिशतीदिनैः संवत्सरः । इति । शिशिरादीस्त्रीनित्युक्तौ ग्रीष्मान्तानिति लाभे पुनर्वचनं प्रकारार्थकादिशब्दसन्देहनिरासार्थम् । एवं परत्रापि बोध्यम् । वस्तुतस्तु शिशिरादीस्त्रीनित्युक्तेऽतद्गुणसंविज्ञानबहुव्रीहिणा वसन्तग्रीष्मवर्षा इति लाभवारणार्थ पुनग्रीष्मान्तानित्युक्तं ; वर्षादीन पुनहेमन्तान्तांस्त्रीनित्यत्र वर्षादीन पुनस्त्रीनित्युक्तेप्यतद्गुणसंविज्ञानबहुव्रीहिणा शरद्धेमन्तशिशिरा उत्तरायणमिति लाभात् । एवं त्रीन् ग्रीष्मान्तानित्युक्त तथालाभे पुनः शिशिरादीनिति पदं तद्गुणसंविज्ञानबहुव्रीहिज्ञापनार्थम् । तेन हिमशिशिरवसन्तान्तांस्त्रीनादानमित्यर्थव्यवच्छेदः। वर्षादीन पुनहेमन्तान्तांस्त्रीनित्यत्रापि हेमन्तान्तान पुनस्त्रीनित्युक्ते खतदगुणसंविज्ञानबहुव्रीहिणा ग्रीष्मवर्षाशरदो विसर्ग इति लाभात्। यदि च शिशिरादीस्त्रीनादानं वर्षादीन् हेमन्तान्तांस्त्रीन् विसर्ग विद्यादित्युच्यते, तथा शिशिरस्यादिहेमन्तः, तान शिशिरादीन् हिमशिशिरवसन्तानादानं विद्यात् । (विसर्ग) वर्षाणामादिग्रीष्मस्तान हेमन्तोऽन्ते येषां तान् ग्रीष्मवर्षाशरदो विसर्ग विद्यादिति लाभः स्यात्। तथा चादानं शिशिरादींस्त्रीन ग्रीष्मान्तान वर्षादीस्त्रीन् विसर्ग विद्यादित्युक्तावपि तथैव स्यात् । एवमादानं ग्रीष्मान्तांस्त्रीन वर्षादीन हेमन्तान्तांस्त्रीन विसर्गमित्युक्तावपि। एवमादानं शिशिरादीन ग्रीष्मान्तांस्त्रीन विसगै हेमन्तान्तांस्त्रीनित्युक्तावपि स्यात् तथेति ॥३॥
गङ्गाधरः-अथत्तुषट्कज्ञानार्थ सामान्यधम्ममादानलं शिशिरादीनां त्रयाणां विसगवं वर्षादीनां त्रयाणामुक्त्वा तदादानलं किंतावत्, विसगेखञ्च ? इत्याकाङ्क्षायां पूव्वेमुदगयनखेन धर्म क्रियादो प्रशस्तखेन प्राधान्यादा आदानस्याभिधाने कत्तव्यऽपि अत्र तु प्राधान्याद्विसगेस्य प्राणिवलजनकत्वेनादावेव विसर्गखधर्म दर्शयति-विसर्गे पुनरित्यादि। वायवो नातिरूक्षाः किश्चिद रुक्षस्निग्धा
चक्रपाणिः--विसर्गधर्मे निर्दिशति-विसर्गे पुनरित्यादि। यद्यपि चादानमादौ पठितं तथापि प्रतिलोमतन्तयुक्तपादौ विसर्गगुणकथनं, यदि वा प्रथममादानस्योत्तरायणरूपस्य प्रशस्तत्वादग्रेऽभिधानम्, इह तु विसर्गस्य बलजनकत्वेनाभिप्रेतत्वादग्रेऽभिधानम्। नातिरुक्षा इति सौम्यविसर्गकालसम्बन्धे मन्दीकृतरौक्ष्याः प्रवान्तीति । इतरे पुनरादान इति-अप्रशान्तातिरुक्षाश्चाग्नेया

Page #333

६छ अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
३२१ सोमश्चाव्याहतबलः शिशिराभिर्भाभिरापूरयन् जगदाप्याययति शश्वत्, अतो विसर्गः सौम्यः ॥ ४ ॥
आदानं पुनराग्नेयम् । तावतावर्कवाय सोमश्च कालवभावरुक्षाः प्रवान्ति, रौक्ष्यस्वभावात् । इतरे पुनरादाने नातिरुक्षभिन्नाः, आदाने तु वायवोऽतिरुक्षाः प्रवान्तीत्यर्थः। वसर्गिकवायूनां किञ्चिस्निग्धरुक्षले हेतुमाह-सोमश्चेत्यादि। विसर्ग सोमश्च यस्मात् अव्याहतबलः बलोपहननकालमार्गमेघवातादिभिर्व्याहतबलखाभावेन क्रमेणोपचितबलः शिशिराभिः शीताभिर्भाभि प्तिभिर्जगदाप्याययति पुष्टीकरोति शश्वदिति ; अतो हेतोविसर्गः सौम्यः सोमगुणवहुलः। सुतरां विसर्ग वायवो नातिरुक्षाः ; सौम्यविसगेस्य शैत्येनाल्पीकृतरुक्षवात् ॥४॥ ___ गङ्गाधरः आदानिकवायूनामतिरुक्षवे हेतुमाह ----आदानं पुनरित्यादि । पुनस्तुकारार्थे ; भिन्नक्रमस्तेन लभ्यते। तथा च यस्मात् सोमश्चादाने बलोपहननहेतुकालमार्गावातादिसद्भावेन भिरेव व्याहतबलः क्रमेणोष्णाभिः दुप्रतिभिः मूर्यांशूपतप्यमानं जगन्नाप्याययति कालमार्गवातादिभिः क्रमेणोपचितवलः मूय्ये उष्णाभिर्धाभिर्मन्दीकृतसोमवल उपतापयति वा शश्वदिति ; अतो हेतोरादानमाग्नेयं तेजोगुणबहुलं ; सुतरामादाने वायवोऽतिरुक्षाः, रुक्षादानसम्बन्धेन वर्द्धितरुक्षवात्। ननु विसर्गादानयोः स्निग्धरुक्षबहेतू सोममूर्यो किं भवतः स्यातां वा, तयोर्वायोश्च बलाबलहेतुः पुनः को भवतीति ? अत आह तावतावित्यादि। ताविति प्रसिद्धौ। एताविति विसर्गादानरूपयोः संवत्सरात्मकमहाकालावयवयोलिङ्गानामौष्णारौक्ष्यझञ्झावातादीनां हेतू अर्कवाय । सोमश्चेति चकारेण स एप इत्यर्थात् । विपरिणामात् स प्रसिद्धः, एप विसर्गादानरूपसंवत्सरात्मकमहाकालावयवयोलिङ्गानां शैत्य
दानसम्बन्धाहितरुक्षत्वात् । सोमश्चेत्यादि प्रकृतेन विसर्गेण सम्बध्यते, अव्याहतबल इति कालमार्गमेघवातादिभिस्तदा सूर्यस्य सोमपरिपन्थिनो हतबलत्वात् । शिशिराभिः शीताभिः, शश्वदिति च्छेदः । सौम्यः सोमगुणप्रधानः, आग्नेयमग्निगुणप्रधानमप्रतिहतबलत्वेनेत्यर्थः । नन्वेतावतैवादित्यचन्द्रवाताना बलवत्त्वमबलवत्त्वञ्च कथं भवतीत्याह–तावेतावित्यादि। कालो देवतारूपः, सच नित्यरूपोऽपि प्राणिनामदृष्टेन नानारूपेण गृहीतः सन् कदाचित् सूर्यबलवायुवलसोमबलादीन करोति। स्वभावः सूर्यस्य सौम्यांशक्षयकर्तृत्वादिः सोमस्याप्यायनादिः वायोर्विरुक्षणादिः, मार्गो

Page #334

३२२ चरक-संहिता।
तस्याशितोयः मागपरिगृहीताः कालर्तु-रसदोष-देहबलनिर्वृत्तिप्रत्ययभूताः समुपदिश्यन्ते ॥ ५॥ स्निग्धवादीनां हेतुः सोमश्च । एते त्रयः कालस्वभावमार्गपरिगृहीताः प्राणिनां नानारूपैरदृष्टगृहीतेन देवरूपेण कालेन परिगृहीताः कालादीनां निन् त्तिप्रत्ययभूता भवन्तीति स्वभावेन मूर्यः सौम्यांशक्षयादिकरलेन, वायुर्विरुक्षणादिना स्वभावेन, सोमः शैत्यस्नेहादिकरत्वस्वभावेन, परिगृहीतः कालवादिनित्तिप्रत्ययभूता भवन्ति। मार्गेण पथा ; सूर्यो दक्षिणेनोत्तरेण च कर्कटादिना धनुरन्तेन दक्षिणेन, मकरादिना ठूत्तरेण पथा परिगृहीतः कालवादीनां निळू त्तिप्रत्ययभूतो भवति। वायुस्तु न मागेपरिगृहीतोऽस्ति मार्गाभावात् । सोमश्च मेषादिमार्गेण परिगृहीतः कालादीनां नि, त्तिप्रत्ययभूतो भवति । कालः संवत्सरः, अयने च द्वे । ऋतवः शिशिरादय इत्येके व्याचक्षते, तदसम्यक् ; कालस्य प्राणिनामदृष्टगृहीतले प्रमाणाभावात्, पुनः कालत्ते ग्रहणे पौनरुक्त्यदोपात्, वायोश्च मार्गपरिग्रहाभावेन तत्र लक्षणव्यभिचाराच्च ; दक्षिणोतरमागौ वर्कस्य ककटमकरादीनां मधे, कर्कटमकरसंक्रमणात् पूर्वमकस्य दक्षिणोत्तरगमनाच । अन्ये तु कालत इत्यत्र कालश्चासौ ऋतुश्चेति, ऋतुविशेषणं कालपदं “स्त्रीणामात्तवं व्यवच्छिनत्ति” इति वदन्ति । तेषामत्र सन्देहे रसशब्दस्य शृङ्गारादिवाचकवव्यवच्छेदार्थ विशेषणस्यावश्यकखात् तद्धेयम् । वस्तुतस्तु तावेताविति पूव्वेवद व्याख्येयम् । तावतावर्कवायू स एष सोमश्चैते त्रयः कालस्य महाकालस्य संवत्सरस्य चक्रवद भ्रमणस्वभावेन येन भावानां विशेष लक्षणान्तरसम्पदापज्जीवनमरणफलं स्यात् । तेन चक्रवदभ्रमणस्वभावेन भ्राम्यमाणाः कालेनैव मार्गेण दक्षिणादिगमनपथेन परिगृहीता नीताः गृहीतवस्वमार्गाः सन्तः कालत रसदोपदेहबलनिट त्तिप्रत्ययभूताः स्युः। कालस्य महाकालस्य अलक्षणस्य शीतोष्णवर्षलक्षणवत्तया निवृत्तौ तथनां रसानां दोषाणां देहानां बलानाञ्च नित्तो निष्पत्तौ प्रत्ययमूता यथाक्रमकारणभूताः पूर्वप्रसिद्धाः दक्षिण उत्तरश्च; तत्र दक्षिणः कर्कटादयो धनुरन्ताः, मकरादिरुत्तरः। एते च कालस्वभावमार्गपरिग्रहा यथासम्भवं बोद्धव्याः ; न हि सोमे मार्गपरिग्रहः कञ्चिद्विशेषमावहति ; वायोश्च मार्गपरिग्रह एव नास्ति । परिगृहीताः सम्बद्धाः, कालादीनां निर्वृत्तिप्रत्ययभूता निष्पत्तिकारणभूताः, उपदिश्यन्ते आचारिति शेषः। कालः संवत्सरोऽयनद्वयञ्च, ऋतवः शिशिरादयः, देहस्य बलं देहबलम्। अन्ये तु ब्रु वते-संवत्सरस्यायनद्वयस्य च ऋतुमेलकरूपत्वाहतुग्रहणेनैव ग्रहण

Page #335

६९ अध्यायः] सूत्रस्थानम् ।
३२३ तत्र रवि भिराददानो जगतः स्नेहं वायवस्तीत्ररुक्षाश्चोपशोषयन्तः शिशिरवसन्तग्रीष्मेषु ययाक्रम रौक्ष्यसमुपदिश्यन्ते सम्यगव्यभिचारेणोपदिश्यन्ते। अभूततद्भावच्चिप्रत्ययाभावात् प्रसिद्धा इति ख्यापितम् । अत्रार्कस्य प्रागुपादानात् सर्वत्र कारणवम् । तथार्कवायू इति पृथक्पाठादादानेऽर्कवायोः कारणवं, तत्रार्कस्य प्राधान्यं, वायोर्मध्यमख, सोमस्याप्राधान्यम् । विसर्गे पुनः सोमस्य प्राधान्यं, चकारात् मूर्यवायोर्मध्यमवादप्राधान्यात् कारणवं ख्यापितमिति । केचित् तु सोमस्यैवेत्याहुः, तन्न , वायवो नातिरक्षाः प्रवान्तीत्युक्तः॥५॥ ___ गङ्गाधरः--एतल्लक्षणमुदाहरति--तत्रेत्यादि। तत्र कालस्वभावेन मार्ग परिगृह्णन रविर्थात् तेनैवोत्तराभिमुखीभूय क्रमेण प्रखरतामापद्यमानः क्रमेण प्रखरखमापद्यमानाभिभाभिर्जगतस्नेह क्रमेणाददानस्तत्र कालवभावेन मार्ग सप्तविधं परिगृह्णन्तो वायवः प्रवहादयः सप्त क्रमेण पाचात्त्यादिगतिमापद्यमानाः स्वतो रुक्षाः शीताश्च सन्तोऽपि रवेस्तेजोमयस्य रुक्षस्य भाप्रखरखनातिशयरुक्षाः पुनः सन्तो जगतः स्नेहं यथाक्रममुपशोषयन्तः, चकारादत्र शशिनि चोपहतबले क्रमेण मन्दीकृतशैत्यादौ चन्द्रे सति, शिशिरवसन्तग्रीष्मेषु यथाक्रम क्रमेण शिशिरत्ववसन्तत्वग्रीप्यत्वस्वरूपेण परिणम्यमानेषु कालेषु यथाक्रममेव रोक्ष्यमुत्पादयन्तोऽर्थाद्भावानां क्रमेणैव रुक्षान कालेषु शिशिरादिषु तिक्तकषायकटुकान् रसांश्च क्रमेणाभिवर्तयन्तो नृणां क्रमेणव वृद्धतिक्तकपायकटुकरसवदेहानां क्रमेणैव तिक्तकषायकटुकरसद्रव्योपसेविनां क्रमेण रुक्षदोषाणां वाता
लब्ध ; कालग्रहणमृतुविशेषणं ; तेन, कालरूप ऋतुरिति। स्त्रीणामेवातवदर्शनं यदृतुस्तद्वगावर्तयते। प्रत्ययभूता इत्यत्र भूतशब्द उपमाने। केचियाख्यानयन्ति–अर्कवायू इत्येकतया पठित्वा सोमश्चेति यत् पृथक पठति, तेनार्कवाय्वोर्मिलितयोरादानं प्रति कारणत्वं, विसर्ग प्रति पृथगेव सोमस्य कारणत्वमिति दर्शयति । एवं बलहरणबलकरणादिष्वपि बोद्धव्यम् ॥ ॥५॥
चक्रपाणिः-तत्रेत्यादि।-आददान इत्युच्छोषयन्, जगतः स्थावरजङ्गमस्य, स्नेहं सारं सौम्यभागमित्यर्थः। न केवलं रविः, वायवश्च शोषयन्तः स्नेहमिति सम्बन्धः । तीव्राश्च रुक्षाश्च तीवरुक्षाः ; यदि वा तीव्र रौक्ष्यं येषां ते तीव्ररौक्ष्याः ; एतच्चादाने तीव्रण रविणा सम्बन्धात् वायोर्भवति योगवाहित्वाद्वायोः । उक्त हि-"योगवाहः परं वायुः संयोगाभयार्थकृत्" इत्यादि। यथाक्रममिति शिशिरे रौक्ष्यम् अल्पं, तिक्त रसमल्पञ्च दौर्बल्यं ; तथा वसन्ते मध्यं रौक्ष्यं, कषायं रसं, मध्यं दोब्बल्यं ; तथा ग्रीष्मे प्रकृष्ट रौक्ष्यं, कटुकं रसं, महच्च दौर्बल्यं दर्शयति ।

Page #336

तस्याशितीयः
३२४
चरक-संहिता। मुत्पादयन्तो रुक्षान् रसांस्तिक्तकषायकटुकांश्चाभिवर्द्धयन्तो नृणां दौर्बल्यमावहन्ति ॥ ६॥
वर्षाशरद्धेमन्तेषु तु दक्षिणाभिमुखऽर्के कालमार्गमेघवातवर्षाभिहतप्रतापे शििन चाव्याहतबले माहेन्द्रसलिलप्रशान्तदीनां दुष्टिटद्धिमतामरुक्षकफादिहासवतां क्रमेणैव दौर्बल्यमावहन्ति । यथाक्रममिति क्रमः क्रम इति यथाक्रमं तेन, तथा क्रमस्तु उत्तरोत्तरक्रमार्थ इति । तेनाकवायुभ्यां सोमाच्च उत्तरोत्तरशीतोष्णवपलक्षणतयोत्तरायणस्य कालविशेषस्य शिशिरादीनां त्रयाणामृतूनां तदयनान्तगेतानां क्रमेण शीतोष्णवर्षलक्षणानां नित्तिः, तिक्तादिरसानां नित्तिः, भावानां रुक्षवदोषस्य वायोश्चातिरुक्षवदोषस्य निर्वृत्तिः, नृणाश्च देहे वातादिप्रकोपस्य निव्यत्तिदेहस्याल्पबलरूपबलनि त्तिरुदाहृता भवति। तस्मादादानमुच्यते ॥६॥
गङ्गाधरः--सोमार्कवायुभ्यश्च कालवदुरदाहरणान्तरमाह-वत्यादि। तत्रेति पूर्वमुक्तमनुवत्तेते। तत्र कालस्वभावमार्ग परिगृहीता वर्षाशरद्धेमन्तेषु तु वर्षांष्णशीतलक्षणरूपेण लक्ष्यमाणे काले पुनस्तत्र हेतुभूते दक्षिणाभिमुखेऽकं कालमार्गमेघवातवर्षनिहतप्रतापे, कालेन महाकालेन संवत्सरेण तस्य स्वभावाचक्रवद भ्रमणात प्रापितमार्गेण दक्षिणादिपथेन तत्कालेन च जनितमेघेन तत्कालेन च जनितवातेन तत्कालेन च नितवर्षेण निहतप्रतापे, यद्यपि च कषायो रसो रुक्षतमः, कटुकश्च रुक्षतरः, यदुक्त 'राक्ष्यात कपायो रुक्षाणां प्रवरो मध्यमः कटुः" इत्यादि ; रौक्ष्यप्रकर्षश्च ग्रीष्मे, मध्यमबलञ्च रौक्ष्यं वसन्ते ; तथापि वाय्वग्निगुणबाहुल्यात् कटुकस्य वाय्वग्निगुणबहुले ग्रीष्मकाल एवोत्पत्तिः ; पवनपृथिव्युत्कर्पवति तु वसन्ते च पवनपृथिव्युत्कर्षजन्यस्य कषायस्योत्पत्तिः : यदुक्त "वाय्वग्निगुणभूयिष्ठत्वात् कटुकः, पवनपृथिव्यतिरेकात् कषायः" इति। पृथिव्यायत्कर्षश्व कालविशेषप्रभावकृतः कार्यदर्शनादुन्नेयः। अभिवर्द्धयन्त इति वचनाद यथास्वकाले तिक्तादीनाम् अतिवृद्धिः सूच्यते, तेन, न तदेकरसत्वम् । अत्र च क्रमवद्रौक्ष्योत्पत्तितिक्तावत्पत्ती अपि दौर्बल्योत्पत्तौ कारणं, यत्, रौक्ष्यमुत्पादयन्त इति तिक्तकषायकटुकानभिवर्द्धयन्त इति च हेतुगर्भविशेषणद्वयं कृत्वा दौर्बल्यमावहन्तीत्युक्तम् ॥ ६॥
चक्रपाणिः--वर्षेत्यादि ।-तुशब्दः पूर्वपक्षव्यावृत्ती, दक्षिणाभिमुखे दक्षिणाशां गन्तुमुद्यत एवार्के, तेन विषुवोभयोपलक्षितमध्यदेशादत्तरेण वर्तमानोऽपि रविर्यदैव दक्षिणाशां गन्तुमुद्यतो भवति तदैव क्षीयमाणबलो भवति, उत्तराशागमनप्रकर्षाहितबलप्रकर्पतया तु स्तोकस्तोकक्रमापचीयमानबलोऽपि तथा दुर्बलो न लक्ष्यते। एवमुत्तरायणेऽपि व्याख्येयम्। कालः पूर्व व्याख्यातः, मार्ग इह दक्षिणाभिमुखः, मेघस्य वातो मेघवातः, वर्षणं वर्षः, पतैरभिहतप्रतापेऽर्के

Page #337

६ष्ट अध्यायः }
सूत्रस्थानम् ।
सन्तापे जगत्यरुचा रसाः प्रवर्द्धन्तेऽ तत्र बलमुपचीयते नृणामिति ॥ ७ ॥
३२५
ऽम्ललवणमधुरा यथाक्रमम् ।
क्रमादल्पाल्पप्रखर करहासे, सुतरां शशिनि चाव्याहतबले क्रमेणोपचितबले सुतरां माहेन्द्रसलिलप्रशान्तसन्तापे जगति स्निग्धे सति अरुक्षाम्ललवणमधुररसा यथाक्रमं वर्षास्वम्लरसः शरदि लवणरसो हेमन्ते मधुररस एते प्रवर्द्धन्ते । रुक्षाश्च रसास्तिक्तकषायकटुक्का हसन्ति । तत्र तथाभूते सति क्रमेण बलमुपचीयते नृणाम् अम्ललवणमधुररसवदेहानां क्रमेण वृद्धाम्ललवणमधुररसवदद्रव्योपसेविनां क्रमेणारुक्षदोषाणां कफादीनां वृद्धिमतां रुक्षदोषवातादीनां दुष्टिहासवतामिति । न चाम्लो रसोऽपि सतोयभूम्यग्निगुणबाहुल्याल्लवणः क्षित्यग्निगुणवाहुल्याद्भवन्नप्याग्नेयः सूय्र्यबलस्य किञ्चिन्मान्य सोमस्य किञ्चिमावल्ये वर्षास्वग्निजलगुणवहलोऽम्लो रुक्षो जायते, शरदि च तयोमध्यवले समे भूम्यगुणवहुलो लवणो भवति । भूमिर्हि जलानुप्रवेशात् किञ्चित् स्निग्धेति लवणोऽप्यरुक्ष इति ।
अ कालेनार्कवासोमा उष्णयोगवाहित्व शीतरूपेण स्वस्वस्वभावेन च दक्षिणादिमार्गेण च परिगृहीताः कालर्त्वादिप्रत्ययभूताः स्युरिति व्याख्याने कालविति कालपदस्य नैरर्थक्यापत्तिः; कालस्येवार्कवायुसोमानां कालत्वदिनिर्ऋतौ समानरूपेण कारणत्वापत्तिश्च । मुख्या मुख्यकारणत्वाभावे हि कालस्य शैत्यौष्णवर्षान्यतमलिङ्गकस्यवार्कादीनामपि शीतादिलिङ्गकत्वं स्यात् । तथाखे हि अयं महाकालावयवः शिशिराख्यकालः क्रमेणाल्पाल्पस्वस्वभावजनितार्कप्रखरकरवातातिरौक्ष्य तीव्रगतिसोम-स्निग्ध-शैत्यहानि जनिताल्प-शीतोष्ण वर्षवत्त्वादित्येवं यथा तथाऽयं सूय्र्योऽयं वायुरयं सोमो वा शिशिराख्यः कालस्तथात्वादिति स्यात् । अर्कस्वभावेनैव स्वकरप्रखरत्व - वातातिरुक्षत्व- तीव्रगतिसोमस्निग्धत्वशैत्यादीनां जनितत्वात् । वायुस्वभावेन च स्वातिरौक्ष्यतीत्रगतिसूर्य्यप्रखरकर सोम स्निग्धत्वशैत्यादिहानीनामुत्पत्तेः । सोमस्वभावेनैव च स्वशैत्यस्निग्धत्वादिहानिसूय्ये करप्रखरतावायुरौक्ष्यतीत्रगतीनामुत्पत्तेश्च । सूय्यौ हि तेजसस्वभाववान्, वायुर्हि वायव्यस्वभाववान्, सोमोऽप्याप्यस्वभाववान् ।
इति सम्बन्धः, वातस्त्विह मेघसम्बन्धाहितशैत्योऽर्कतापपरिपन्थी भवति, शशिनोऽव्याहतबलत्वं सूर्यस्य परिपन्थिनोऽभिहतप्रतापत्वादनुगुणमेववातवर्षणयोगाच्च । जगति स्थावरजङ्गमे । अत्र च पृथिव्यग्निभूयिष्टत्वादम्लः सलिलाग्निभूयिष्ठत्वात् लवण इत्युक्तं तत् कथं सौम्ये विसर्गे
3

Page #338

३२६
चरक-संहिता। : तस्याशितीयः तत्तत्वभावसामान्याद वृद्धिः । तत्तत्स्वभावविशेषाद् हासः । तत्ततस्वभावाविर्भावतिरोभावे तु कालस्वभावो हेतुरिति चेत? उच्यते; तदागम्यतां भवद्भिरस्मयाख्यानवर्त्मनि। तर्हि गतौ मूर्यादीनां कारादिनित्तो कालेनैव स्वस्वभावमार्गाभ्यां स्वस्वधर्मपरिग्रहः कल्पाः। केवलेनैव यहाकालस्वभावेन मागेपरिग्रहात तु मूर्यादीनां स्वस्वस्वभावौष्णादिप्रजननसिद्धिः। कालेन स्वभावाञ्चक्रवर्द्रमणात् स्वस्वमार्गेण नीताः मुय्यवायुसोया इति वचनेनैव मुख्दीनां स्वस्वमागग्रहणोक्तिसिद्धौ यत् कालस्वभावमार्गपरिगृहीता इत्युक्तं नेनैवं ख्यापितम् । कालस्य निगुणस्य निष्क्रियस्य स्वजन्यखेन शीतोष्णवर्षाणामाश्रयखे चक्रवभ्रमणमेव स्वस्वभावः, तच्चक्रवभ्रमणस्वभावात् तत्कालचक्रस्थानां मूर्यादीनां स्वस्वमार्गप्रतिपन्नानां हेतुखमिति ! कल गतिसङ्ख्ययोश्चौरादिको धातुः । कलयति भूतानि भ्रामयतीति कालः । चक्ररूपे स्वस्मिन स्थितराशिचक्रस्थग्रहनक्षत्रादीनां स्वस्वमागेपरिग्रहादिनित्तकभ्रमणशीलः। मार्गश्वार्कस्य दक्षिणोत्तरगमनस्य पन्थाःसोमस्याकसन्निकर्षगमने दक्षिणोत्तरयोः पन्थाः। वायोश्च मार्गाः सप्त प्रवहनादयः। तदुक्तं महाभारते मेघगर्जने शुकवैशम्पायनादिषु वेदव्यासेनाध्ययनान्निवारितेषु शुक उवाच। तद यथा ---
"शुको वारितमात्रस्तु कौतूहलसमन्वितः । अपृच्छत् पितरं ब्रह्मन कुतो वायुरभूदयम् ।
व्याख्यातुमहेति भवान वायोः सबविचष्टितम् ।। व्यास उवाच-पृथिव्यामन्तरीक्षे च यत्र संवान्ति वायवः ।
सप्तैते वायुमार्गा वै तान् निवोशनुपूर्वशः ।। तत्र देवगणाः साध्या महाभूता महाबलाः। तेषामप्यभवत् पुत्रः समानो नाम दुज्जेयः॥ उदानस्तस्य पुत्रोऽभूदानस्तस्याभवत् गुतः । अपानश्च ततो शेयः प्राणश्चापि ततोऽपरः ।। अनपत्योऽभवत् प्राणो दुद्धपः शत्रुतापनः । पृथक् कर्माणि तेपान्तु प्रवक्ष्यामि यथातथम् ।। प्राणिनां सर्वतो वायुश्चेष्टां वर्त्तयते पृथक् ।
प्राणनाच्चैव भूतानां प्राण इत्यभिधीयते।। तयोश्चाग्नेययोः उत्पाद इति न वाच्यम् ; यतो बलप्रकर्पवतोऽस्य क्षीयमाणबलस्यापि विषुवपर्यन्तं बलवत्त्वमस्त्येवेति व्युत्पादितमेव ॥ ७॥

Page #339

६ष्ठ अध्यायः
३२७
सूत्रस्थानम्। प्रवयत्यभ्रसंघातान् धृमजांश्चोष्मजांश्च यः । प्रथमः प्रथमे मार्ग प्रवहो नाम सोऽनिलः। अन्तरे स्नेहमभ्येत्य तडिद्भाचोत्तमदुप्रतिः ॥१॥ आवहो नाम संवाति द्वितीयः श्वसनो नदन । उदयं ज्योतिषां शश्वत् सोमादीनां करोति यः । अन्तर्देषु चोदानं संवदन्ति मनीषिणः॥२॥ यश्चतुभ्यः समुद्रभ्यो वायुर्धारयते जलम् । उद्धत्य ददत्ते चापो जीमूतेभ्योऽम्बरेऽनिलः ॥ योऽद्भिः संयाज्य जीम्रतान् पर्जन्याय प्रयच्छति । उद्वहां नाम वंहिष्ठस्तृतीयः स सदागतिः॥३॥ संमुह्यमाना बहुधा यन नीताः पृथग्यनाः । वर्षमोक्षकृतारम्भास्ते भवन्ति घना धनाः॥ संहता येन चाविद्धा भवन्ति नदतां नदाः । रक्षणार्थाय सम्भूता मेघवमुपयान्ति च ।। योऽसौ भरति भूतानां विमानानि विहायसा । चतुर्थः संवहो नाम वायुः स गिरिमनः॥४॥ येन वेगवना रुग्णा रुक्षेण रुजता नगाः । वायुना सहिता मेधास्ते भवन्ति बलाहकाः॥ दारुणोत्पातसन्धारो नभसः स्तनयित्नुमान। पञ्चमः स महावेगो विवहो नाम मारुतः॥५॥ यस्मिन् परिप्लवा दिव्या वहन्त्यापो विहायसा । पुण्यश्चाकाशगङ्गायास्तोयं विष्टभ्य तिष्ठति ॥ दुरात् प्रतिहतो यस्मिन् नैकरश्मिर्दिवाकरः । योनिरंशुसहस्रस्य येन भाति वसुन्धरा ॥ यस्मादाप्याय्यते सोमः क्षीणः सम्पूर्णमण्डलः । पष्ठः परिवहो नाम स वायुजेपतां वरः ॥६॥ सर्वप्राणभृतां प्राणान् योऽन्तकाले निरस्यति । यस्य वानुवत्तते मृत्युवैवस्वतावुभौ ।। परावहो नाम परो वायुः स दुरतिक्रमः ॥७॥

Page #340

३२८
चरक संहिता | भवति चात्र ।
[ तस्थाशितीयः
आदावन्ते च दौर्बल्यं विसर्गादानयोर्नृणाम् । मध्ये मध्यवलन्त्वन्ते श्रं ष्ठमयं च निर्दिशेत् ॥ ८ ॥
विष्णोर्निश्वासतो वातो यदा वेगसमीरितः ।। सहसोदीय्यते तात जगत् प्रव्यथते तदा ॥”
इति सप्त मार्गाः सप्त वहिश्वरा वायवः । समानादयः पञ्च शरीरचराः । इह तु वहिञ्चराः सप्त वायवो ज्ञेयाः । कालवदिनिष्ट चिहेतुलात् ॥ ७ ॥
1
गङ्गाधरः- अथायमर्थो येन श्लोकेनाभ्यनुक्तस्तं वक्तुमाह भवति चात्रेति । श्लोकमाह–आदावित्यादि । यथाक्रमं विसर्गादानयोर्द क्षिणायनोत्तरायणयोरादावन्ते च नृणां दौब्बल्यं भवति कालकृतम् । विसर्गस्यादौ वर्षाकाले तथा आदानस्यान्ते ग्रीष्मे नृणां दौर्बल्यमिति तुल्यत्वेऽपि यद्विसर्गे बलमुपचीयते नृणामित्युक्तं तद्वर्षासु ग्रीष्मापचितवलस्योपचयारम्भः । ततः शरद्धेमन्तापेक्षया दौल्यं ग्रीष्मापेक्षयोपचितवलखमित्यवधेयम् । एवं विसर्गादानयोर्मध्ये मध्यवलं विसर्गस्य दक्षिणायनस्य मध्यऋतौ शरदि मध्यबलं बलस्योपचयारम्भात् क्रमेण बलस्योपचयो मध्यमः, ततो मध्यवलमेव भवति । एवमादानस्य उत्तरायणस्य मध्यऋतौ वसन्ते मध्यवल शिशिरे वलापचयारम्भात् क्रमेण वसन्ते बलस्य मध्यमापचय इति मध्यवलं भवति । एवं विसर्गादानयोर्यथाक्रममन्तेऽग्रे च श्रेष्ठं बलं निर्दिशेत् । विसर्गस्य दक्षिणायनस्यान्ते हेमन्ते क्रमेण वलोपचयसम्पूरणप्रायात् श्रेष्ठं बलं निर्दिशेत् । आदानस्योत्तरायणस्याग्रे शिशिरे हेमन्तोपचितसम्पूर्णवलस्याऽऽदानेऽपचयारम्भेऽपि क्रमेण नृणां श्रेष्ठमेव वलं वर्त्तते । वृद्धिहासौ हि क्रमेण भवतः, नैकदा सर्व्वथा वृद्धिहासो भवत इति । इत्येवमृतुनिबन्धने बलस्याल्पत्वमभ्यवश्रेष्ठत्वभेदेऽपि वर्षादिषु त्रिषु प्रतिदिनं वलोपचयः शिशिरादिषु त्रिषु प्रतिदिनं वलापचय इति । तत उक्तं नृणामादाने दौर्बल्यं विसर्गे वलोपचय इति । तथा चादिदिने ग्रीष्मावसाने चरमपरमाणुक्षणे च निःशेषेणापचयाद्दौव्वल्यस्य सीमा भवति ।
T
चक्रपाणि: सम्प्रति शिशिरादौ बलहासः प्रतिपादितो वर्षादौ च बलोत्कर्ष:; तत्र शिशिरे दुर्बलाः, वर्षासु बलवन्तः प्राणिनो भवन्तीत्यादिदुर्ग्रहं निषेद्धमाह-- आदावन्ते चेत्यादि । विसर्गस्यादौ वर्षासु, आदानस्यान्ते ग्रीष्मे दौर्बल्यं प्रकर्ष प्राप्त विनिर्दिशेदिति सम्बन्धः; तथा मध्ये विसर्गस्य शरदि, आदानस्य मध्ये वसन्ते मध्यं नातिक्षीणं नातिवृद्धं बलं विनिर्दिशेदिति योज्यम् ;

Page #341

६ष्ट भध्यायः }
सूत्रस्थानम् ।
शीने शीतानिलस्पर्श - संरुद्धो बलिनां बली । पक्ता भवति हेमन्ते मात्राद्रव्यगुरुनमः ॥
३२६
एवं मध्ये शरदि वसन्ते च मध्यवलं मध्यमभावात् । अन्तेऽयं च विसर्गस्यान्ते हेमन्ते श्रेष्ठबलमादानस्या शिशिरे च श्रेष्ठबलं क्रमेण हमन्तावसान चरम - परमाणुक्षणे शारीरसाम्यभावानां कालस्वभावमार्गमतिपन्नाकं वायुसमेभ्यो निःशेषणोपचयसीमा भवति । वर्षा निःशेषेणापचयादुपचयात्यल्पारम्भ इति । अथैवं पद्स्तुषु शिशिरादिषु नृणां वलापचयापचययार्मात्राशनस्य केवलस्य न हेतुत्वमनानवाहारविहाराभ्यामामय सम्भवेन बलवर्णवृद्धासम्भवात् । तस्या शितायादाहाराद्वलं वर्णश्च वद्धेते इति प्रतिज्ञाहानिः स्यात् । तस्मात् प्रतृप्रतु आहारविहारोपसेविनो मात्राविनोऽशिताबादाहाराद् वलवर्गवृद्धिरेकान्तनैव भवतीति । अत ऋतुविशेषेष्वाहारविहारविशेषाणां विधिरूपदेश्य एव
भवति ॥ ८ ॥
गङ्गावर : तत्राहाराचारविधो वक्तव्ये हेमन्ताव्यवहितोत्तरत्वेन शिशिरस्य प्रायेण तुल्यविवित्वाच शिशिरादतिविप्रकृष्टोत्तरत्वाच्च हेमन्तस्य विधिः प्राक शिशिररुपदिश्यते शीत इत्यादि । हमन्ते संवत्सरात्मकमहाकालावयवविशेष क्रेन से य इत्यत आह-शोते इति । सव्वत्तुषु शोताष्णवर्षाणि सन्त्यपि कालस्वभावात् स्वस्वमार्गप्रतिपन्नत्वेऽर्कस्यातिक्षीणवलवायु सोमातिबलजनितापौष्णप्रातिस्त्रिग्वाता तिशीतगुणा भवति हमन्ते । सुतरां तेनातिशीतेन
यो हमन्तो भवति । हेमन्त इति वचनेन शीतवतीति सिद्धौ पुनः शीते इति
तथान्ते विसस्य हेमन्तेऽथ च प्रथमे आदानस्य शिशिरे श्रेष्ठ बलं विनिर्दिशेदिति योजना । एवं मन्यते - विकर्षाहितबलप्रकर्व: पुरुष आदानस्यादौ शिशिरे स्तोकक्षीयमाणबलोऽपि बलवान् भवति, यथा- पौषमासान्ता हितवृद्धिप्रकर्पा निशा माघफाल्गुनयोः श्रीयमाणापि दिवसान्या हत्येव भवति अनेन न्यायेन वर्षासु दौर्बल्यं, वसन्तशरदोश्च मध्यमं बलं बोद्धव्यम् । एवं कालत्तु रसदेहबलकारणत्वमर्यादीनां व्यवस्थापितम् ॥ ८ ॥
;
चक्रपाणि: दोषकारणत्वन्त्वये ऋतुविधाननिर्देशेऽभिधास्यते, वर्द्धमानबलप्रकर्षवत्तया हेमन्तस्य अभिप्रतत्वात् तत्साम्यमेवाग्रे प्राह--शीत इत्यादिना । शीते शीतगुणयुक्त हेमन्ते, यद्यपि चानुक्त शीत इति विशेषणे हेमन्त: शीत एव लभ्यते, तथापि न पूर्वं क्वचिद्धमन्ते शीतत्वं प्रतिपादितमिति प्रतिपाद्यते : यदि वा यदैव हेमन्ते शीतं महद्भवति तदैव विशेषेण वह्निर्बली भवति नोपक्रममात्रेणापि, ऋतुव्यापतों शीतातियोग इति च शीत इति पदेन लभ्यते । हिम
४२

Page #342

३३०
चरक-संहिता।
[ तस्याशितीयः स यदा नेन्धनं युक्तं लभते देहजं तदा।।
रसं हिनस्त्यतो वायुः शीतः शीते प्रष्यति ॥ लक्षणनिद्देशः, हेमन्त इति लक्ष्यनिर्देशः। तत्र वाह्यो वायुः स्वतः शीतोऽपि कालस्वभावात् प्रायेणोत्तरमार्गप्रपन्नः शीतदेशसम्बन्धात् तथा शीतल शैत्यसम्बन्धादतिशीतो भवतीति शीतानिल इत्युक्तम् । तस्य स्पर्शः शीतानिलस्पर्शः । किंवा तादृशोऽनिलस्तु हेमन्ते शीते इत्युक्त्यैव हैमन्तिकखाद योगवाहिखाच लभ्यते। तेन शीतमतिशीतहेमन्तस्वभावजं, शीतं शैत्यं, हैमन्तिकातिशीतानिलश्च, तयोः स्पर्शन जाठरोऽग्निर्मन्दः स्यादित्यत आह–संरुद्धेति । अतिशीतहेमन्तातिशैत्यातिशीतानिलयोः स्पर्शन देहसम्बन्धेन वहिरनिर्गच्छच्छारीरोष्मणः संरोधात् कुम्भकारपयनाहितपङ्कलेपेन यथान्तर्गतवदिद्धिभवति तथा पक्ताऽन्तर्जठराग्निर्वली भवति बलिनां हेमने। कालस्वभावात् स्वस्वमार्गप्रतिपन्नाकादिभिर्हेमन्तस्वभावात् नित्तशारीरस्निग्धरसधाखादियोगेन नि त्तवलानां नृणामिति। तस्मात् स बली पक्ता जाठराग्निर्हेमन्त मात्राद्रव्यगुरुक्षमः ; मात्रया द्रव्यतश्च द्रव्यस्वभावतश्च यद्गुबन्नं नवधान्यादिकं तयोर्मात्रागुरुद्रव्यगुवोः पाके क्षमः शक्त इत्यर्थः। इति ऋतुस्वभावजशारीरदोषाग्निद्धिनिट त्तिमुपदिश्य तत्परिहारोऽप्युपदिष्टो मात्राद्रव्यगुरुक्षम इत्यनेन। ___ जाठराग्निद्धिरूपदोपपरिहाराकरणे सत्यातुय्येहेतुदोषमाह–स इत्यादि। स हैमन्तिकोऽतिबली पक्ता जाठराग्निरिन्धनमन्नरूपं युक्तमग्निबलानुरूपं यदा न लभते तदा देहजं रसं शारीरं सौम्यांशं हिनस्ति क्षयं नयति । सम्बन्धाद्विशेषेण शीतोऽनिल. शीतानिलः, विशेषेण शीतत्वं वायोर्योगवाहित्वात् शीतकालसम्बन्धादेव लब्धं पुनरभिधीयतेऽग्निसंरोधे हेतुत्वात् ; वायुर्हि हिमसम्बन्धादेव वहिनिर्गच्छएछरीरोष्मणो रोधं कृत्वा कुम्भकारपवनाहितपङ्कलेप इवान्तरस्य व वृद्धिमावहति ; एतेन यदुच्यतेऽसमानात् शीतवातात् कथमग्निवृद्धिरित्येतदपास्तम् ; न ह्यत्र शीतो वातोऽग्नित्वेन परिणमति, किं तर्हि निर्गच्छत्तेजःप्रतीपीकृतः; शीतानिलस्य स्पर्शः शरीरसम्बन्ध इत्यर्थः। बलिनां प्राणिनां, हेमन्तस्वभावाबली भवति ; अनेन प्राणिबलवत्त्वमग्निबलवत्त्वे हेतुरिति दर्शयति ; उक्तञ्च हस्तिवैद्यके बालगजानां नीरोगत्वप्रतिपादने, यथा-"अव्याहतादभिप्रायात् प्रीतिः प्रीतेर्बलं बलात्। अग्निरग्नेश्च धातूनां बलं * नाशस्ततो रुजाम्" इति। मात्रया यद गुवतिमात्रमित्यर्थः, द्रव्यतश्च द्रव्यस्वभावतश्च यद गुरु नवधान्यादि, तत्क्षमः ; एवम्भूतो बली वह्निर्यदा युक्त गुरुभूतञ्चान्नं न लभते, तदा देहजं रसं हिनस्ति क्षयं नयति,
• बलमित्यत्र साम्यमिति क्वचित् पठ्यते ।

Page #343

६ष्ठ अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
३३१ तस्मात तुषारसमये स्निग्धाम्ललवणान रसान ।
औदकानूपमांसानां मेध्यानामुपयोजयेत् ॥ विलेशयानां मांसानि प्रप्तहानां भृतानि च । भनयेन्मदिरां सीधुं मधु चानुपिबेन्नरः॥ गोरसानिक्षुविकतीर्वसां तैलं नवौदनम् ।
हेमन्तेऽभ्यस्यतम्तोयमुष्णञ्चायुन हीयते ॥ युक्तन्धनात्मकान्नलाभाभावे सति देहरसक्षयान्। शरीररोक्ष्ये जाते रुक्षो वायुः शीतश्च शीतगुणश्च शीते हेमन्ते कुप्यति। देहजरसाभावे देहरुक्षले रौक्ष्यगुणयुद्धग्रा काले शैत्येन शैत्यगुणपद्धया वायो द्धिरिति कुपितो वायुः रोगाय भवति ।
तस्माद युक्ताहारयोगाभावेन रसायभयात् प्रकरणात् तुषारसमये इति लब्धे पुनयदुक्तं तद् विशेषेण तुपारपाते मेध्यानां मेदुराणामौदकानूपमांसानां रसान् स्वाभाविकस्निग्धादीन संस्कारतश्च स्निग्धादीनुपयोजये। वातप्रकोपाय भाविरसक्षयवारणार्थम् । तेनौदकादयो हैमन्तिककफचयकरा अपि भाविमहात्ययवातविकारनिवृत्तार्थ विहिता इति। औदकाः कम्मोदयः, आनूपा महिषादयः। न खमेध्यानामौदकानूपमांसानाम् । विलेशया भूगर्ते शायिनो गोधादयः। प्रसहा गोगईभादयः। एषां मांसानि भृतानि च शूलपकानि च भक्षये। मांसभक्षणानन्तरं मदिरादिकमनुपिबह । गोरसान् दुग्धानि। इक्षुविकृतीगुड़ादीन् । हेमन्तेऽभ्यस्यत इति देहर्ज देहजातं धातुरूपं रसमित्यर्थः। अत इन्धनाभावे सति रसधातुक्षयात् वायुः प्रकुप्यति। हेमन्ते हेत्वन्तरमाह-वातकोपे, शीतः शीत इति ; यस्मादयं शीतगुणो वायुः, तस्मात् शीतकाले हेमन्तलक्षणे समानं कारणमासाद्य कुप्यतीत्यर्थः ; अतो वृद्धो वायु', मेदस्विनो यथाऽग्निवृद्धिं करोति, न तु वैषम्यमनतिवृद्धत्वात्, तथाग्निवृद्धिमेव करोति , यदुक्त..... "मेदसावृतमार्गत्वाद् वायुः कोष्ठे विशेषतः। चरन् सन्धुक्षयत्यग्निमाहारं शोषयत्यपि" इत्यादिनाऽटौनिन्दितीये। तस्मादिति देहजरसक्षयभयात्। प्रकरणलब्धोऽपि तुषारसमय इति यत् पुनः करोति, तद्विशेषेण तुषारपाते विशेषेण स्निग्धादीनां भोजनार्थम् । मेध्याना मेदुराणाम् ; औदकानूपमांसादयश्च हेमन्तकालकफचयसंवर्द्ध का अपि महात्ययवातविकारप्रतिपक्षत्वेन व्यवायादिकफचयप्रतिपक्षयुक्तिद्वाराऽभिग्रताः। औदका कुर्मादयोऽन्नपाने वक्ष्यमाणाः, आनूपाः शूकरखड़गादयः, विलेशया गोधाप्रभृतयः, प्रसहा गोखरादयः, भृतं भत्रिमिति

Page #344

३३२ चरक-संहिता।
तस्याशितीयः पुनहेमन्तग्रहणं गोरसादीनामुष्णतोयान्तानां हेमन्तं व्याप्य अभ्यासज्ञापनार्थम् । न हीयते इति तु ओ हाक त्यागे जुहोत्यादिको धातुविश्लेषजनकव्यापारार्थकः सकम्मकोऽत्र कर्मकते कस्तेन हमन्ते गोरसादीनुष्णश्च तोयमभ्यस्यतो नरादायुस्तस्य नदभ्यासं कुवतो न हीयते इत्यर्थे कम्मकत्तरि कम्मेवद्भावः। हेमन्ते गोरसाधनभ्यस्यतस्तु पुरुषादायुहीयते इति प्रसज्यप्रति प्रधाथै न। अत्र च मोरसाद्यनभ्यस्यन् पुरुप आयुजेहाति इति न प्रसज्यते। किन्तु गोरसाधनभ्यासादायुनरात हीयते विश्लिष्यते इति प्रसज्यते। गोरसाद्यभ्यासात् तु गोरसावभ्यस्यतः पुरुपादायुविश्ठेषो निषिध्यते इति विश्रेषजनकपुरुषव्यापाराभावनागोरसायभ्यासेन बलवद्धेतुनाऽऽयुःपुरुषयोविश्लेपाभावोत्पत्याऽभ्यस्यत इत्यस्यावधिवादपा. दानवं, न तु कर्तवम्। विश्लेषजनकयोग्यता धात्वर्थस्तदाश्रयखादायुपः कम्मेव मिति कम्मतुल्यक्रियतात् कम्मैकत्तरि प्रयोगः। यत्र पावर्थयोः फलव्यापारयोापारस्य जनकाभावेन न सद्भावः स्वशक्त्यादिहेतवलेनैव फलमुत्पदाते तत्र तत्कलाश्रयकम्मैव तच्छत्त्यादिमत्त्वात् कर्ता भवति, कर्म च न भवत्येव ; हेतुस्वातन्त्रात् तु कर्ता । स्वतन्त्रो हि कर्ता। स्वातन्त्रान्तु कारकान्तरव्यापाराप्रयोज्यव्यापारवत्वम्। हेतुश्च तत्प्रयोजक इति पूर्व हेतुसंशया बाधितखात। तस्मात् कम्म करि कम्मेवत्तिडादिः । ___ एष चाहारविधिहेमन्ते भाविदेहजरसशोपाऽऽशङ्काविशेपे बाध्यः । न तु युक्तमन्नं भुक्तवतोऽग्निदेह जं रसं हिनस्ति । न वा वायुः प्रकुष्यति रौक्ष्येणापि । शीतगुणेन हैमन्तिकातिशैत्यात् कुष्यति। तेन च रसशोपाभावेऽप्येप विधिबौध्यः। एतेनौदकमांसादीनां हेमन्तकालस्वभावजककचयकरखेऽपि व्यवायादिना कफचयाभावेऽय विधिरित्युक्तम्। प्रत्युक्तः सुश्रुते हि ऋतुचर्याध्याये"ता एवौषधयः कालपरिणामात परिणतवीया वलवत्यो हेमन्ते भवन्ति आपश्च प्रसन्नाः स्निग्धा अत्यर्थ गुव्वाः। ता उपयुज्यमाना मन्द किरणखाद्भानोः सतुषारपवनोपष्टम्भितदेहानां देहिनामविदग्धाः स्नेहा शैत्याद्गारवादुपलेपाच श्लेष्मणः सञ्चयमापादयन्ति” इत्युक्त्वा पुनः तत्र “वर्षा हेमन्तग्रीष्मेषु सञ्चितानां दोषाणां शरद्वसन्तप्राट्सु च प्रकुपितानां निहरणं कर्तव्यम्” इत्युक्तम् । पुनश्च तत्रैवाक्तं “तत्राव्यापन्नष्टतुष्वव्यापन्ना ओपश्यो भवन्ति आपश्च प्रसन्नाः। ता प्रसिद्धम्। हेमन्तेऽभ्यस्यत इति पुनर्हेमन्तग्रहणं, हेमन्तं व्याप्येवोष्णोदकसेवोपदर्शनार्थम् । जेन्ताकः स्वेदविशेषो वक्ष्यमाणः। गर्भगृहं गृहकोष्टकम् । हेमन्त इत्यनेनार्थे लब्धेऽपि

Page #345

६ष्ट अध्यायः ।
सूत्रस्थानम् ।
३३३
1
उपयुज्यमानाः प्राणायुर्बलवीय्याजस्कय्र्यो भवन्ति । तेषां पुनर्व्यापदोऽदृष्टशीतोष्णवातवर्षाणि खलु विपरीतान्योषधीर्व्यापादयन्त्यापश्च तासामुपयोगाद्विविध रोगप्रादुर्भावो मरको वा भवेत्” इति । तेन वर्षामुत्पन्नानामोषधीनां हेमन्ते कालपरिणामात् परिणतवीर्याणां वलवतीनाञ्च तथा प्रसन्नानामतिस्निग्धानामत्यर्थं गुब्बीणाञ्च अपामुपयोगमकुर्वतां इलेष्मणः सञ्चयाभावे त्वेष विधिः । सञ्चये वोपयोगं कुर्वतां श्लेष्मणो निर्हरणे नैष च विधिर्बोध्य इति ।
एवं हि श्रुतेऽप्युक्तमुत्तरस्थाने स्वस्थवृत्ताध्याये यस्मिन् यस्मिन ऋतौ ये ये दोषाः कुप्यन्ति देहिनाम् । तेषु तेषु प्रदातव्या रसास्ते त विजानता ॥” इति चोक्ता पुनस्तत्रैवोक्तम् - "हेमन्तः शीतलो रुक्षो मन्दसूर्योऽनिलाकुलः । ततस्तु शीतमासादा वायुस्तत्र प्रकुप्यति ॥ कोष्ठस्थः शीतसंस्पर्शादन्तः पिण्डीकुतोऽनलः । रसमुच्छोषयत्याशु तस्मात् स्निग्धं तदा हितम् || हेमन्ते लवणक्षार- तिक्ताम्लकट्कोत्कटम् । ससर्पिस्तैलमहिममशनं हितमुच्यते ॥ तीक्ष्णान्यपि च पानानि पिवेदगुरुभूषितः । तैलाभ्यक्तः सुखोष्णे च वारिकोष्ठेsaगाहयेत् ॥ साङ्गारयाने महति कौपेयास्तरणास्तृते । शयीत शयने तैस्तैर्वृतो गर्भगृहोदरे || स्त्रीः रिलट्वाङ्गुरुपायाः पीनोरुजघनस्तनीः 1:1 प्रकामश्च निषेवेत मैथुनं तर्पितो नृपः ॥ मधरं तिक्तकटुकमम्लं लवणमेव च । अन्नपानं तिलान् माषान शाकानि च दधीनि च ॥ तथेक्षुविकृतीः शालीन् सुगन्त्रांश्च नवानपि । प्रसहानूपमांसानि क्रव्यादविलशायिनाम् । ओदकानां लवानाश्च पादिनाञ्चोपयोजयेत् ॥ मदनानि च प्रसन्नानि यच्च किञ्चिद् बलप्रदम् । कामतस्तन्निषेवेत पुष्टिमिच्छन् हिमागमे ||" इत्युक्तम् । चरकाचारयेण तु यत् कटकतिक्तादयो नोक्तास्तद्वायुनिवारणाभिप्रायेण, सुश्रुतेन तु वायुकफोभयनिवृत्त्यभिप्रायेण सर्व्वाण्युक्तानि न प्रतिषिद्धानि बोध्यानि । अत्र स्त्रिग्धशब्देन मधुरस्य, लवणशब्देन क्षारस्य, मेध्यानामिति पदेन क्रव्यादपादिनामवबोधः काय्यः 1 नवोदनपदेन वर्षासुद्भूतानामोषधीनां कालपरिणामेन बलवतीनां परिणतवीर्याणां श्लेष्मसञ्चयकरीणामुपयोगो निषिध्यते । तोयमुष्णञ्चेति पदेनात्यर्थगुरुस्निग्धजलस्योष्णीकरणेन गुरुत्वस्त्रिग्धले प्रतिषिध्यते । इति कफोपचयवात
ज्वलदङ्गाराधारखति गर्भगृहोदरे इत्यर्थः ।

Page #346

३३४ चरक-संहिता।
तस्याशितोयः अभ्यङ्गोत्सादनं मूद्धि तैलं जेन्ताकमातपम् । भजेद भूमिगृहञ्चोष्णमुष्णणं गर्भगृहं तथा ॥ शीते सुसंवृतं सेव्यं यानं शयनमासनम् । प्रावाराजिनकोषय-प्रवेणीकुत्थकास्तृतम् ॥ गुरूष्णवासा दिग्धाङ्गो गुरुणाऽगुरुणा सदा ।
शयने प्रमदां पोनां विशालोपचितस्तनीम् ॥ निवृत्त्यर्थ सर्वः स्निग्धाम्लादिविधिरविरुद्धो भवतीति बोध्यम् । उष्णञ्चेति चकारेण यवगोधूमादयोऽपि बोध्याः । ___ हमन्तिकाहारविधिमुक्ताऽऽचारविधिमाह - अभ्यङ्गत्यादि। उत्सादनं हरिद्रादिकल्कम्रक्षणम् । जेन्ताकः स्वेदविशेषो वक्ष्यमाणः स्वेदाध्याये। आतपं रौद्रम् । भूमिगृह मिष्टकाममृन्निर्मितगृहम् । गर्भगृहं तदिष्टकाममृदन्यतरनिर्मितगृहान्तवर्तिकोष्ठकगृहम् । शीते इति तु-हैमन्तिकप्रकरणाल्लब्धेऽपि-पुनये दुक्तं तत् प्राषि मेघवातवर्षजे शीतेऽपि प्रतिविधानार्थम् । इदं स्मृखा तत्रापि शीते निषेव्यमिति बोध्यम्। अत एव सामान्यतः कालजशैत्यनिवारणविधिरेष इति ज्ञापितमित्यर्थः। सुसंवृतं सम्यगातमिति गृहविशेषणं स्थानमिति वा शेषः। यानं हयादिकम् । शयनं शय्या। आसनमुपवेशनस्थान, तद्विशेषणं प्रावारेत्यादि । प्रावारो गुरु प्रावरणं कम्बलादि । अजिनं व्याघ्रादिचर्म। कोषयं कोषकारकीटकृततन्तुनिर्मितं वस्त्रादि । प्रवेणी वेणीति प्रसिद्धा । कुत्थकश्चित्रकम्बलम् । एषामिष्टतमेनास्तृतमास्तरणीकृतम्। अत्राऽजिनपदेन लोनां, कोषेयपदेन तूलकानामवबोधः।
गुरूष्णवासाः पुरुषः। वाससो गुरुत्वोष्णले बहुलकोषेयखेन बोध्ये । गुरुणा घनीकृतलेपेनाऽगुरुणा घृष्टेन दिग्धाङ्गो भूखा सदा नित्यं प्रायेण वा । शयने इति उक्त प्रावाराद्यास्तृते। पीनां निविड़ाऽकृशाङ्गी प्रमदां मदनमदोत्पत्तिप्रारम्भवतीं यौवनाढ्यामित्यर्थः। सा च विशालो आयामेन उपशीतेष्विति पदं वर्षाकालादावपि शीतप्राप्तौ संवृतयानादिसेवोपदर्शनार्थम्। प्रावारो गुरु प्रावरणं कम्बलादि, अजिनं व्याघ्रादिचर्म, कौषेयं कोषकारकीटतन्तुमयं, प्रवेणी गोणीति प्रसिद्धा, कुत्थकश्चित्रकम्बलं, गुरुणागुरुणेत्यगुरुघनप्रलेपेनेत्यर्थः। विशालावायामेन, उपचितौ परिणाहेन,

Page #347

६ष्ट अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
३३३ आलिङ्गयागुरुदिग्धाङ्गी सुष्यात् समदमन्मथः । प्रकामञ्च निषेवेत मैथुनं शिशिरागमे ॥ वजयदन्नपानानि लघुनि वातलानि च। प्रयातं प्रमिताहारसुदमन्थं हिमागमे ॥ ६॥१०॥ हेमन्तशिशिरे तुल्ये शिशिरेऽल्पं विशेषणम् ।
रौक्ष्यमादानजं शीतं मेघमारुतवर्षजम् ॥ चितौ परिणाहन स्तनो यस्यास्तामिति यौवनाध्य वप्रदर्शनार्थ बोध्यम् । तेनाल्प. स्तनी यौवनाच्यामपोति बोध्यम्। गुरुदिन्याङ्गी प्रिति प्रमदाविशेषणम् । समदमन्मथ इति पुरुषविशेषणम् । मदमन्मथाभ्यां सह वतमानः सुप्या ; न केवलं सुप्यात्, प्रकामञ्च यथेच्छया मैथुनं निवेत । एष च मैथुनोपदेशः पाणिनां हैमन्तिकशीतस्वभावेनोपचीयमानकाविरोधार्थः श्रेष्ठवलवत्त्वाच । अभ्यङ्गादिसेवनोपदेशस्तु वातनिरत्तार्थः कासश्चयवारणार्थश्च बोध्यः। पुनः शिशिरागापद हेमन्तान्तावयवार्थबोधाय, शिशिरारम्भे चास्यानुयत्तिबोधनार्थश्च।
वज्जनीयमाह---प्रवातं प्राग्वातम् । प्रमिताहारमल्पाहारम् । उदमन्थं द्रवेणालोड़िताः शक्तवो मन्थः। स चोदकमात्रेणेति । दुग्धादिना तु न प्रतिषिध्यते ॥ ९॥१०॥
गङ्गाधरः-हेमन्ताव्यवहितोत्तरखेन तुल्यविधिलेन च शिशिरस्य विधिमाहहेमन्तेत्यादि। तुल्ये इति सर्वात्मना तुल्यत्वव्यवच्छेदार्थमाह, शिशिरेऽल्पं विशेषणं, विशेषो भेद इति यावत् । विशेष दर्शयति-रोक्ष्यमित्यादि । आदानजम् आदानारम्भतुवेनाकैग जगतः स्नेहादानाज्जायमानं रौक्ष्यं शिशिरे। हेमन्ते तु विसन्त्यित्त खेन सोमेन स्निग्धीभाव इति भेदः । तथा भेदान्तरमाह
मैथुनसेवोपदेशश्चेह प्राणिनां बलवत्त्वेन शीतप्रतिकारकत्वेन चीयमानकफविरुद्भत्वेन च। सुश्रुतेन च हेमन्ते मैथुनसेवोक्ता ; यदुक्त-तत्रापनीतहाराश्च प्रिया नार्यः स्वलंकृताः। रमयेयुर्यथाकामं बलादपि मदोत्कटाः" इति ॥ ९.१० ॥
चक्रपाणिः--शिशिरविधिमाह-हेमन्तेत्यादि। विशेषणं विशेषः। शिशिरस्यादानारम्भकत्वेन रोक्ष्यं, तथा मेवमारुतवर्षाः शिशिरेऽधिका भवन्ति, तजञ्च शीतमधिकं हेमन्तादस्तीत्यर्थः,

Page #348

३३६
चरक-संहिता।
(तस्याशितीयः तस्माछैमन्तिकः सर्वः शिशिरे विधिरिष्यते। निवातमुष्णन्त्वधिकं शिशिरे गृहमाश्रयेत् ॥ ११॥ * हेमन्ते + निचितः श्लेष्मा दिनद्भाभिरीरितः।
कायाग्निं वाधते रोगांस्ततः प्रकुरुते बहन् । शीतमित्यादि-शिशिरे मेघमारुतवण्यधिकानि भवन्ति तेभ्यो जायमानञ्च शीतं शैत्यं स्वाभाविकञ्च शैत्यमस्तीत्यधिकं शीतं न हेमन्ते इति भेदः । एतल्लिङ्गः शिशिरः। तस्मादिति मन्तिकश्मवत्त्वात् तदाधिकशीतरौक्ष्यवत्त्वाच तद्धयन्तिकः सर्यो विधिः शिशिरे इष्यते न प्रतिषिध्यते। ननु हेमन्ताद, विशेषोपदेशे शिशिरस्य किं प्रयोजनमिति ? अतो विशेषविधिमुपदिशति--- निवातमित्यादि। निवातमिति निशब्दो निषेधे। अव्यक्तचलवातरहितं गृहम् । अधिकमुष्णले तु हेमन्तोक्ताणादधिकमुष्णम् । एतेनातिशीतस्य मेघादिजस्य वारणमुक्तम् । आदानजरोक्ष्यवारणार्थन्तु नान्यत् किश्चिदक्तम. हैमन्तिकस्नेहमांसादुरपयोगातिशयेनैव तद्वारणलाभा । सुश्रुतेऽप्पुक्तम् “एप एव विधिः काय्यः शिशिरे समुदाहृतः” इति। अत्र केचिच्छिशिरासेव्यार्थकमेकं वचनं पठन्ति । तन्नामिति। शिशिराख्योऽयमृतुः किश्चिद्रक्षझञ्झा. वायु-किश्चिदुत्पद्यमानखस्करवदर्क-किश्चिदपचीयमानसौम्यसोमानियताल्पमेघवर्षावत्त्वात् ॥११॥ __गङ्गाधरः-अथाव्यवहितोत्तरखन वसन्तस्य शिशिरविध्युपदेशानन्तरं विधिप्नुपदिशति-हेमन्ते इत्यादि। हेमन्ते वर्षामूत्पन्नानामोषधीनामुपयोगात् हैमन्तिकातिगुरुस्निग्यशीतजलोपयोगा। हैमन्तिकातिशैत्यतस्मादिति हेमन्ततुल्यत्वाद् विशिष्टरौक्ष्यशीतयुक्तन्वा मन्तिको विधिः। निवातमुष्णन्त्विति तुशब्दः पक्षान्तरपरिग्रहार्थः । हेमन्तोक्तनिवातोष्णगृहाच्छिशिरे रुक्षातिशीतेऽधिकमुष्णं गृहमाश्रयेदित्यभिप्रायः। केचिदत्रासेव्यप्रतिपादकं ग्रन्थं पठन्ति स त्वनार्पः ॥ ११ ॥
चक्रपाणिः-वसन्त इत्यादिना वसन्तविधिमाह । निचितः सञ्चितो वसन्तपूव्वकाले, ईरितो * इतः परं केपचित् आदर्शपुस्तकेषु 'कटुतिक्तकषायाणि वातलानि लघूनि च। वर्जयेदन्नपानानि शिशिरे शीतलानि च ॥” अयं श्लोको दृश्यते। स तु अनार्पतया तत्रभवद भ्यां टीका- - कृद भ्यां व्याख्यानावसरे विवर्जितः ; अतोऽस्माभिरपि विनिवेशितः पादटीकायाम् ।
- "हेमन्ते' इत्यत्र 'वसन्ते' इति चक्रपाणितः पाठः ।

Page #349

६ष्ट अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
३३७ तस्माद्वसन्ते कर्माणि वमनादीनि कारयेत् । गुवम्लस्निग्धमधुरं दिवास्वप्नञ्च वर्जयेत् ॥ व्यायामोद्वर्त्तनं धूमं कवडग्रहमञ्जनम् ।
सुखाम्बुना शौचविधिं शीलयेत् कुसुमागमे ॥ स्पर्शात् हैमन्तिकविधिम् असेवमानस्य शैशिरातिशैत्याच्च सश्चितक्रमेणाधिकवमितो घृतवद्घनीभूतः नेप्मा तदाप्यनिह तश्चेत् तथा शिशिरेऽपि शैशिरविधिमसेवमानस्य शैशिरातिशैत्याच सञ्चितः श्लेष्मा तदाप्यनिह तश्चेन् तर्हि स श्लेष्मा वसन्ते शिशिरात्यये दिनकृद्भाभिः सूय्यस्य प्रवर्त्तमानाल्पमध्यमप्रखरकरैरीरितो घृतवत् प्रविलायितः सन् द्रवीभावेण कायाग्नि कोष्ठाग्निमेव न तु धाखग्नि, वायते। ततः कायाग्नि बाधिता स दिनकृद्भाभिरीरितः सञ्चितः श्लेष्मा बहन श्लैष्मिकान व्याधीन प्रकुरुते। अत्र हेमन्तशब्देन दक्षिणायनस्यान्तिमैकमास उत्तरायणस्यादिमैकमास इति मासद्वयं ज्ञापितम्। कफस्य शिशिरमुल्ला वसन्तेऽकरश्मिभिरीरितखवचनात् । सुश्रुते हि स एव कालः कफसञ्चयस्योक्तः , तद यथा-- “इह खलु वर्षाशरद्धेमन्तवसन्तग्रीष्मप्रापः पड़ तवो भवन्ति दोषोपचयप्रकोपप्रशमनिमित्तम् । ते तु भाद्रपदावन द्विमासिकेन व्याख्याताः। तद यथा--- भाद्रपदाश्विनी वर्षाः। कार्तिकमार्गशीपा शरत् । पापमाघा हेमन्तः । फाल्गुनचत्रो वसन्तः। वैशाखज्येष्ठौ ग्रीष्मः । आषाढश्रावणी प्राट्" इत्यारभ्य “यावत एवमेष दोषाणां सञ्चयप्रकोपहेतुरुक्तः” इत्यन्तमुक्ता ततः परं “तत्र वर्षा हेमन्तग्रीष्मेषु सञ्चितानां दोषाणां शरद्वसन्तप्राट्सु च प्रकुपितानां निर्हरणं कत्तव्यम्" इत्युक्तम् इति ।
तस्मादिति । निरुक्तहेमन्ते सश्चितस्य श्लेष्मणः मूय्यरश्मिभिरीरितखदशायां कायाग्निबाधकलतदुत्तरबहुव्याधिकरणशीलवात् वसन्ते हमन्तान्तशिशिरो त्तरकालागमनावधि एवं प्राक्सश्चिततात्कालिकखभा जश्न मनिहेरणार्थ विलायितो वसन्ते, कायाग्निमिति कायनित्तकमग्निं जाठरं, न तु धात्वग्निविशेषमात्रम्। तत इत्यत्र चकारो लुप्तनिर्दिो बोद्धव्यः, तेन, ततोऽग्निबधाच्चेत्यर्थः ; यदि वा ततोऽग्निबधानन्तरं वमनादीनि वमनप्रधानानि, तेन, आदानमध्यत्वेन यदि वातपित्तप्रकोपस्तथाविधो भवति तदा विरेचनास्थापनानुवासनानामपि प्रवृत्तिभवति : शिरोविरेचनन्तु कफजयार्थे कर्तव्यमेव। वसन्त
४३

Page #350

३३८
चरक संहिता |
चन्दनागुरुदिग्धाङ्गो यवगोधूमभोजनः । शारभं शाशमैणेयं मांसं लावकपिञ्जलम् ॥
| तस्याशितीयः
नादीनि वमनं शिरोविरेचनञ्च कारयेत् । आदिना आदानमध्यखेनाकस्य मध्यमतया प्रवर्त्तमानप्रखरकरैरुपचिते पित्ते विरेचनं तत्र चाल्पसञ्चितवायो चानुवासनास्थापने कारयेदित्यर्थः । तत्र श्लेष्मकरं गुब्वेम्लादिकञ्च वज्र्ज्जयेत् । अत्रापि वमनादीनां विधानात् वसन्त इति पदं तद योग्यकालत्वेन वक्ष्यमाणर्त्तु क्रमेणोत्तरायणावधिमासमेकं व्यववाय मासद्वय फाल्गुन चैत्रावभिदधाति । तत्रापि माधवप्रथमे मासीत्यस्य वक्ष्यमाणत्वन मनाद्यतया चैत्रमेवाभिदधाति । तथा गुर्व्वादिवज्जनं तथा व्यायामादिविधो प्रकरण प्रस्तुत बोधनार्थमुक्तरश्लोके वक्ष्यति कुसुमागम इति । इतिपदार्थाख्यतत्रयुक्त्या व्याख्यायते केनचित् । वस्तुतोऽत्रोक्त ऋतुः प्रस्तुतो यो हेमन्तः स एव शिशिरोपलक्षितः सन्ततज्वरवत् । तत्र यावत् सम्भवात् दोपसञ्चयः स्यादेवं वसन्तपदमपि प्रस्तुतत्तु चैत्र वैशाखात्मनि वर्त्तते । तत्र स्वकाले मनादीनि कारयेदिति प्रकृते का हानिरिति ।
सुखाम्बुना ईषदुष्णेन सुखजननेनाम्बुना। शीचं मलमार्गादिशौचस्नानादिविधानं न तु पानविधिम्। पुनः कुसुमागमे इति उक्तपरमतव्याख्यानिरासार्थं पुनरुक्तं फाल्गुने कुसुमागमाभावात् । शारभमष्टपदमृगविशेषमांस, लावकपिञ्जलयोगांसमिति तद्धितान्तं मांसविशेषणम् । निगद मिति च्छदः, निगदमगदम् । वसन्ते इति पुनरुक्तं इलोकद्वयेनान्वयार्थम् । यौवनमिति स्त्रीणां काननानाश्च । तदनुभवस्तु आलापविहरणाभ्यां काय्येः । कफक्षयार्थमल्पञ्च मैथुनं युक्तमिति बोध्यम् । सुतेऽप्युक्तं - "हेमन्ते निचितः इलेष्मा शैत्याच्छीतशरीरिणाम् । औणासन्ते कुपितः कुरुते च गदान बहून् ॥ ततोऽम्लमधुरस्निग्ध-लवणानि गुरूणि च । वज्जेयेद वमनादीनि कर्माण्यपि च कारयेत् ॥ पष्टिकानं यवान् शीतान् मुद्गान् नीवारकोद्रवान् । लावादिविष्किर रसैर्ददाद पैश्च युक्तितः ॥ पटोलनिम्बशब्देन वसन्तं प्रति चैत्रो बोद्धव्यः, येन, दोषचयार्थ पञ्चकर्म्मप्रवृत्यर्थञ्चाभिधातव्यप्रावृड़ाध्यतुक्रमेण फाल्गुनचैत्र वसन्तो भवति, न वैशाख, अनेनैवाऽभिप्रायेण पूर्व्वलोकेऽपि सामान्येन निचित इति कृतं न तु हेमन्ते निचित इति हेमन्त इत्युक्तो हि रसोत्पत्तिक्रमाभिहितमार्गशीर्षterror मन् प्राकृतत्वात् दोषचयो बुध्यते स च नाभिप्र ेतः उक्तस्तु दोषचयादिक्रमांक
;

Page #351

६ष्ठ अध्यायः ।
सूत्रस्थानम् ।
३३६ भनयेन्निगदं शीधु पिबेन्माध्वीकमेव वा। वसन्तेऽनुभवेत् स्त्रीणां काननानाञ्च यौवनम् ॥ १२ ॥ मयूखैजगतः सारंच ग्रीष्मे पेपीयते रविः । स्वादु शीतं द्रवं स्निग्धमन्नपानं तदा हितम् ॥ शीतं सशर्करं मन्थं जाङ्गलान् मृगपनिणः ।
घृतं पयः सशाल्यन्नं भजन ग्रीष्मे न सीदति ॥ वार्ताकु-तिक्तकैश्च हिमात्यये । सेवेन्मध्वासवारिष्टान् शीधु माध्वीकमाधवान ।। व्यायाममञ्जनं धमं तीक्ष्णश्च कवडग्रहम् । सुखाम्बना च सर्वार्थान् सेवेत कुसुमागमे। तीक्ष्णरुक्षकक्षार-कपायं कोष्णमद्रवम् । यवमुद्गमधुप्रायं वसन्ते भोजनं हितम् ॥ व्यायामोऽत्र नियुद्धाध्व-शिलानिर्यातजो हितः। उत्सादनं तथा स्नानं वनिताः काननानि च ॥ सेवेत निर्हरेच्चापि हेमन्तोपचितं ककम् । शिरोविरेकवमन-निरूहकवड़ादिभिः॥ वर्जयेन्मधुरस्निग्धदिवास्वप्नगुरुद्रवान ॥” इति । इत्थञ्चायं कालो वसन्तः मूर्याचन्द्रमससमकरवत्त्वेऽपि रोक्षधादतिचलद्वाताच्चेति दिनकृभाभिरितिपदेन शापितम् । हेमन्त शिशिरयोर्भानुकराल्पखेन श्लेष्मप्रविलयनासामादिति ।। १२ ।।
गङ्गाधरः अथ वसन्ताव्यवहितोत्तरखन वसन्तानन्तरं ग्रीष्मविधिमाहमयूरवैरित्यादि। जगतः सारं स्नेहमित्यर्थः। पेपीयतेऽतिशयेन पिबति शोषयति इत्यतिशयमयूखप्रखरखात् कालोऽयं ग्रीष्म इत्यनुमीयते। तदा तस्मिन्नत्यर्थप्रखरकरकरणकातिपीतजगत्स्नेहार्कवति ग्रीष्मे स्नेहजनकखात् शैत्यकरखाच्च स्वाद्वादिकमन्नपानं हितम् । मन्थ इति--.."शक्तवः सर्पिषा युक्ताः शीतवारिपरिप्लुता । नात्यच्छा नातिसान्द्राश्च मन्थ इत्यभिधीयते ॥” पौपमाघात्मके हेमन्ते श्लेष्मचयः। सुखाम्बुना सुखोष्णाम्बुना, लावपिजलं मांसमिति सम्बन्धः, भश्नयेदिति रछेदः। अनुभवेदिति भाषया श्लेष्मक्षयार्थं स्तोकमैथुनमनुजानाति ॥ १२ ॥
चक्रपाणिः-मयूखैरित्यादिना ग्रैष्मविधिमाह---मयूखैस्तेजोभिः, स्नेहः सार इत्यर्थः, पेपीयतेऽत्यर्थ पिबति, मन्यः- "शक्तवः सर्पिषा युक्ताः शीतवारिपरिप्लुताः। नात्यच्छा नाति
• “सारम्' इत्यत्र “स्नेहम्” इति क्वाचित्कः पाठः ।

Page #352

३४०
चरक संहिता |
·
मद्यमल्पं न वा पेयमथवा सुबहूदकम् लवणाम्लकटपणानि व्यायामञ्चात्र वज्जयेत् ॥ दिवा शीतगृहे निद्रां निशि चन्द्रांशुशीतले । भजेच्चन्दनदिग्धाङ्गः प्रवाते हर्म्यमस्तके ॥ व्यजनैः पाणिसंस्पशैश्चन्दनादकशीतलः । सेव्यमानो भजेदास्यां मुक्तामणिविभूषितः ॥
इति । तस्य विशेषणं शीतं सशर्करम् । मदामल्पमित्येकान्तमदासात्मनेति बोध्यं नात्यर्थमद्यसात्मेन तु पुंसा न वा पेयम् । स्वभावतः पाकतश्चाम्लस्य तीक्ष्णस्य च मद्यस्य ग्रीष्मतुल्यगुणत्वात् सात्मप्रमद्यत्यागादुद्वेगे तु अथवा सुबहूदकं मद्य पेयं, सुबहूदकसम्बन्धेन मद्यस्याम्लोष्णतीक्ष्णत्वाल्पीभावात् । एवं लवणादीनपि आग्नेयत्वेन तुल्यत्वाद ग्रीष्मस्य वज्जयेत् : व्यायामन्तु दुब्बैलभावात् ।
दिवेति । दिवाऽतिदैर्ध्यान्न विरुध्यते निद्रा शैत्याच्च युज्यत एव । चन्द्रांशुशीतले इति गृहविशेषणं चन्द्रांशुपदमत्र शिशिरोपलक्षितं तेनोड - मनाgतगृहे इत्यर्थः । प्रवाते प्रकर्षण वातो यत्र तस्मिंस्तथा एतच्च गृहहम्म्यमस्तकाभ्यामन्वेतव्यम् ।
पाणिसंस्पर्शरिति दासदास्यादीनां चन्दनोदकशीतलैरिति व्यजनपाणिस्पर्शाभ्यामन्वेतव्यम् । आस्यामुपवेशनासनम् । एतद्वचनन्तु मध्याह्नातिप्रचण्डकरोदये विध्यभिप्रायेण बोध्यम् । सर्वोत्तरं मैथुनविरतिविधानादिवाविध्यभावान्निशि च मैथुनविरतिर्बोध्या । सुश्रुते चोक्तम् व्यायाममुष्णमायासं मैथुनञ्चातिशोषि च । रसांचाग्निगुणोद्रिक्तान् निदाघे परिवज्जयेत् ॥ सरांसि सरितो वापीर्वनानि रुचिराणि च । चन्दनानि पराणि स्रजः सकमलोत्पलाः ॥ तालवृन्तानिलान् हारांस्तथा शीतगृहाणि च ।
काले निषेवेत वासांसि सुलघूनि च । शर्कराखण्डदिग्धानि सुगन्धीनि सान्द्राश्र मन्थ इत्यभिधीयते । मद्यमल्पमित्येकान्तमद्यसात्म्येन, न वेति मद्यस्य स्वभावपाकाभ्यामम्लस्य ग्रीष्मविरुद्धत्वेन, सुबहूदकमिति मद्यसात्म्यस्यैव मद्यस्योष्णाम्लत्वाद्यपवादार्थं बहुतरपानीयं प्रक्षिप्य पातव्यमिति दर्शयत ; तेनैतत् फलति, यद्-मद्य ग्रीष्मे न पातव्यमेव तावत्, मद्यसात्म्यानां मद्यत्यागे सात्म्यत्यागजा रोगा भवन्ति तेन तस्याल्पं वा सुबहूदकं वा
;
तस्याशितीयः
6

Page #353

६ष्ठ अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
३४१ काननानि च शीतानि जलानि कुसुमानि च । ग्रीष्मकाले निषेवेत मैथुनाद्विरतो नरः ॥ १३ ॥
आदानदुर्बले देहे पक्ता भवति दुर्बलः। स वर्षास्वनिलादीनां दूषणैर्वाध्यते पुनः ॥ भूवाष्पान्मेघनिष्यन्दात् पाकादम्लाजलस्य च।
वर्षास्वग्निबले क्षीणे कुप्यन्ति पवनादयः॥ हिमानि च। पानकानि च सेवेत मन्यांश्चापि सशकरान ॥ भोजनश्च हितं शीतं सघृतं मधरद्रवम् । शृतेन पयसा रात्री शर्करामधुरेण च ॥ प्रत्यग्रकुसुमाकीर्ण शयने हम्म्यसंस्थिते । शयीत चन्दनााङ्गः स्पृश्यमानानिलः सुखैः॥ तापात्यये हितास्तस्य रसा ये गुरवस्त्रयः॥ पयो मांसरसाः कोष्णास्तैलानि च घृतानि च ॥ हणञ्चापि यत् किञ्चिदभिष्यन्दि तथैव च” ॥ इति ॥१३॥
गङ्गाधरः---अव्यवहितोत्तरखेन ग्रीष्मानन्तरं वर्षाविधिमाह -आदानेत्यादि। आदानदुर्बलदेहवादादाने देहवह्निः पक्ता दुबलः पुनः स दुर्बलो जाठराग्नि वर्षास्वनिलादीनां वातपित्तककानां त्रयाणां दृपणदु ष्टिभिर्बाध्यते दुप्यते ।
कुतोऽनिलादीनां दोषः स्यादित्याह-भूवाप्पादित्यादि। भूवाप्पात् ग्रीष्मे प्रचण्डकराकतापितभूमेवासु मेघवपणजलस्पर्शनोत्थापितवाष्पात् सोमभावात् तत्प्रभावात् त्रयो वातादयः कुप्यन्ति ! मेघनिष्यन्दाद्वातकफो कुप्यतः, तथा वर्षास्वभावाज्जायमानाजलस्याम्लपाकात् पित्तम् । इत्यनिलादयस्त्रयः। तथा
अग्निबले उक्तरूपेण हीन खादानदुब्बलदेहीयखेनाग्निबलहानिः स्वभावात् त्रिमलकोपं जनयति। त्रयो मलाश्चाग्निं दृषयन्तीति परस्परं दृष्यदृषकत्वमित्यतो वर्षास्वनिलादयः कुप्यन्ति । देयमित्यर्थः । मुक्त व मणिमुक्तामणिः, ग्रीष्मकाले चण्डातपे मध्याह्न इत्यथः। मैथुनोपरतिस्तु दिवानिशं बोद्धव्या ॥ १३॥ ___चक्रपाणिः-वर्षाविधिमाह--आदानेत्यादि। देहस्य दुर्बलत्वे पक्तापि दुबलो भवति, देहबलानुविधायित्वाद्वः, एतच्च बलिना बली भवतीति व्युत्पादितं ; स इति दुर्बलो वह्निः, अनिलादीनामियानलप्रधानानाम् । वर्षासु वातादयो कुतः कुप्यन्तीत्याह-भूवाष्पादित्यादि । भूवाष्पः प्रभावादेव त्रिदोषकोपनः, मेघनिष्टन्दो वातश्लेष्मकारकः, अम्लपाकता जलस्य वर्षास्वभावकृता

Page #354

३४२ चरक-संहिता।
- तस्याशितायः तस्मात् साधारणः सव्वों विधिवर्षासु शस्यते । उदमन्थं दिवा स्वप्नमवश्यायं नदीजलम् ॥ व्यायाममातपञ्चैव व्यवायश्चात्र वर्जयेत् । पानभोजनसंस्कारान् प्रायः क्षौद्रान्वितान् भजेत् ॥ व्यक्ताम्ललवणस्नेहं वातवर्षाकुलेऽहनि । विशेषशीते भोक्तव्यं वर्षास्वनिलशान्तये॥ वर्षादोषमुपदिश्य तत्प्रतिषधमुपदिशति -तस्मादित्यादि। तस्माद्वातपित्तकफदूषणात्। तेन पुनश्चाग्निदृषणादादानदुर्बलदेहपुरुषीयखेनाग्निवलहानश्च । तेषां विपरीतत्वात साधारणो विधिर्वासु कार्यः। साधारणस्तु विधिः सव्वेरसद्रव्योपयोगस्त्रिदोषघ्नोऽग्निदीपनश्चाहाराचाररूपश्चेति बोधः। वज्जामाह . उदमन्थमित्यादि। उदकप्रधानो मन्थ उदमन्थः। व्यवायं मैथूनम् । अत्र वर्षासु। तत्र वातवर्षानतिव्याप्तदिनविधिमाह - पानेत्यादि। पानमुदकादि, भोजनमन्नादि। संस्कारस्तयोः करणम् । प्रायः क्षौद्रेणान्वितानल्पक्षोद्रप्रतिनियतयोगेन वार्षिकक्लेदप्रशमनाथ कल्पितान। ___ तत्र वातवर्षातिव्याप्तत्वेनातिशीतेऽहनि वातशान्त्यर्थ वर्षाजल दशमनाथश्वाह-व्यक्ताम्त्यादि । तत्र यदिनं झञ्झावातवर्षातिशयनातिशीतं भवति तदिन महात्ययकारी वायुरतिवातेनातिवपेण सामान्याच्छीतगुणेन कुप्यति । महात्ययकरस्य तस्यापाततः प्रशमनमवश्यकर्त्तव्यमिति, अतस्तत्कालोपचितपित्तानुगुणवेऽपि वातातिहरखेनाम्ललवणावत्र व्यक्तखेन योज्याविति बोध्यम् । व्यक्ता अम्ललवणस्नेहा यत्रान्न तत्। संस्कृतघृतपत्रादिभिः संस्कारात तथाविधयुषो वातादिघ्नो भवति । क्षौद्रान्वितखे माध्वीकस्य पित्तहरखं स्यात्. तथाऽरिष्टस्यापि ; एवशब्देन मदनान्तरव्यवच्छेदः । वाशब्देन मद्यातिसात्म्यस्य पित्तश्लेष्मकरी। अग्निबले क्षीण इत्यनेनाऽऽदानाहितमग्निमान्द्यमपि दोषप्रकोपकमिति दर्शयति, अग्निमान्यञ्चापाकविपाकाभ्यां कफपित्तकारि धातुपोषकरसानुत्पादाञ्च धातुक्षयेण वातकारि। एतेन वर्षासु वह्निमान्देवन वातादिकोपः, वातादिकोपेन च वह्निमान्द्यमिति दर्शितं ; यदुक्त वाभटे"भूवाष्पेणाम्लपाकेन मलिनेन च वारिणा। वह्निनैव च मन्देन तेष्वित्यन्योन्यदूषिषु। साधारणो विधि: कार्यस्तिदोषानोऽग्निसन्दीपनश्च। उदकप्रधानो मन्थ उदमन्थः । पानमुदकादि, भोजनं रक्तशाल्यादि, तयोः संस्काराः संस्कारवन्त्यन्नपानानीत्यर्थः। श्रौद्ञ्च यद्यपि वातप्रकोपि

Page #355

६ष्ट ७.ध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
३४३ अग्नि संरक्षणवता यवगोधूमशालयः। पुराणा जाङ्गलमांसभोज्या यषैश्च संस्कृतैः ॥ पिवत् नौद्रान्वितञ्चाल्पं माध्वीकारिष्टमम्बु वा। माहेन्द्र ततशीतं वा कोपं सारसमेव वा ॥ प्रघर्षोद्वर्तनस्नान-गन्धमाल्यपरो भवेत् ।। लघुशद्धाम्बरः स्थान भजेदलदि वार्षिकम् ॥ १४ ॥
एवाल्पमाध्वीकारिष्टपानं नान्यस्येति ज्ञापितम्। स्नानं स्नानकरण जलम् । अक्ले दि वार्षिकं स्थानं भजेदिति। सुश्र तेऽप्युक्तं “व्यायापञ्च दिवास्वप्नं व्यवायश्चात्र वज्जयेत् ॥ यवपष्टिकगोधूमान् शालीश्चाप्यनवांस्तथा । हऱ्यामध्ये निवाते च भजेच्छग्यां मृदृत्तराम् ॥ सविषप्राणिविण्मूत्र-लालानिष्ठीवनादिभिः । समाप्लुतं तदा तोयमान्तरीक्षं विषोपमम् ॥ वायुना विषदुष्टेन प्रादृषेण्येन दृषितम्। तद्धि सोपयोगेषु तस्मिन काले विवज्जयेत् ॥ निरूहैर्वस्तिभिश्वान्यस्तथान्यास्तग्रहः। कुपितं शमयेद्वायु वाषिकं वा चरेद्विधिम् ॥" इति प्राडिधिः। नत्र वार्षिकविधिस्तु तथोक्तः । प्रक्लिन्नखाच्छरीराणां वर्षासु खलु देहिनाम् । मन्देऽनो कोषमायान्ति संहर्षान्मारुतादयः॥ तस्मात क्लेदविशुद्धार्थ दोपसंहरणाय च। कपायतिक्तकटुकै रसैर्युक्तमथाद्रवम् ।। नातिस्निग्धं नातिरुक्षमुणं दीपनमेव च। देयमन्नं नृपतये यजलञ्चोक्तमादितः ॥ तप्तावरतमम्भो वा पिबेन्मधुसमायुतम् । अह्नि मेघानिलाविष्टेऽत्यर्थशीताम्बुसङ्कलें । तरुणखाद्विदाहश्च गच्छन्त्योषधयस्तदा। भतिमांस्तन्निमित्तश्च नैव व्यायाममाचरेत् ॥ अत्यम्बुपानावश्याय-ग्राम्यधम्मातपांस्तथा । भूवाप्पपरिहारार्थ शयीत च विहायसि ।। शीते साग्नो निवाते च गुरुपारवणे गृह । यायान्नागवधूभिश्च प्रशस्तागुरुभूषितः । दिवास्वप्नमजीणंञ्च वज्जयेत् तत्र यत्नतः ॥” इति भाद्राश्विनयोविधिः ॥१४॥ तथापि वार्षिकक्लेदशमनार्थं स्वल्पमात्रया रौद्रान्वतपदेन विहितम् । विशेषात् शीत इति हेतुगर्भविशेषणम् ; तेनात्य शीते दिवसे यस्मान्महात्ययस्य वातस्य कोपो भवति, ततस्तज्जयार्थ वर्षाकालप्रभाव क्रियमाणपित्तचयानुगुणयोरप्यम्ललवणयोरुपयोगः कर्तव्य इति दर्शितं भवति ॥ १४ ॥

Page #356

३४४ चरक-संहिता।
तस्याशितो वर्षाशीतोचिताङ्गानां सहसैवाकरश्मिभिः । तप्तानामाचितं पित्तं प्रायः शरदि कुयति ॥ तत्रान्नपान मधुरं लघु शीतं सतिक्तकम् । पित्तप्रशमनं सेव्यं मात्रया सुप्रकाञ्जितः ॥ गङ्गाधरः--वर्षाव्यवहितोत्तरवेन वर्षाविध्युपदेशानन्तरं शरद्विधिमुपदिशति -- वर्षाशीतेत्यादि । “उच समवाये” तस्य क्तान्तपदमुचितेति। वर्षासु कालस्वभावजशीतेनागत्याभ्यासेन समवेतान्यङ्गानि येषां तेषां शरदि सहसा मेघात्ययेन प्रखरकरतयाऽऽदित्यस्योदये तस्य रश्मिभिः सहसैव तप्तानां तापानुचितानां तेषां नृणामाचितं वर्षासु सश्चितं पित्तं प्रायः कुप्यति । न तु वर्षासु पित्तसञ्चयहरविधिमाचरितवतामनाचितं पित्तमिति । प्रायःशब्दन वातकफयोरप्यनुबन्धरूपेण कोपो भवति। मूय्यरश्मेरतिरौक्ष्येण वातस्य सामान्यात् वर्षाशीतसञ्चितकफस्य शरदि सहसाऽकरश्मिभिः प्रविलयनाच्चेनि दर्शितमित्यसम्यक शरदि वातप्रशमनात्, परन्तुक्तरीत्या कफस्यानुवन्धरूपेण कोपः स्यात् । वातस्य तु वर्षाशीतोचिताङ्गानां शैत्येन कुपितस्य शरदि मेघात्ययात् सहसा प्रखरकरैः शैत्यापगमेन प्रशमनमिति बोध्यम्। पित्तन्तु शरदि तस्य चानुबलः कफ इति चोक्तम् ।
तयोः प्रशमनाथं विधिमाह तत्रेत्यादि । तत्र शरदि कुपितपित्ते तदनुबन्ध रूपेण कुपितकफे च पित्तजयाथ मधुरं शीतश्चान्नपानं कफजयार्थ लघुतिक्तकमित्येवमुन्नेयम् । अत्र पित्तप्रकोप द्रवांशेन पित्ताप्लवनादग्निमान्दामुन्नेयम् । तदुद्दीपनार्थश्च लघु तिक्तक बोध्यम् । पित्तपशमनमिति प्रायः प्रधानप्रशमादप्रधानस्य प्रशम इत्यभिप्रायेणोक्तम्। मात्रयेति प्रस्तुतत्वेन लब्धेऽपि यत् पुनरुक्तं तदत्राग्निमान्दाज्ञापनार्थ मात्राव्यतिक्रमप्रतिषेधार्थञ्च। सुप्रकाशितैरिति सुबुभुक्षायामाहारविध्युपदेशः । वातप्रशमने पित्तककयोद्रवधातुत्वेनाश्वग्निमान्दाकरतात् । उरभ्रो मेषः। शरभोऽष्टपदः । शालीन हैमन्तिकधान्यानि ।
चक्रपाणिः-शरद्विधिमाह--वर्षेत्यादि। उचितम् अभ्यस्तम्, उच्च समवाये इत्यस्माद्धातोः, शीतमुचितान्यङ्गानि शीतोचितानि । सहसैवेति पदेनाक्रमेण शरदि तीव्रातपसम्बन्धादनभ्यस्तात् पित्तप्रकोपो न्याय्य इति दर्शयति । आचितमिति वर्षासु । प्राय इत्यनेनैव वर्षासु तु पित्तचयप्रतिकूलं विधि प्रयत्नेनाचरतो न भवति पित्तचयः, शरदि तु प्रकोपो न भवतीति दर्शयति । एतच्च

Page #357

६ष्ट अध्यायः
३४५
सूत्रस्थानम् । लावान् कपिञ्जलानेणानुरभ्रान् शरभान् शशान् । शालीन् सयवगोधूमान् सेव्यानाहुघनात्यये ॥ तिक्तस्य सर्पिपः पानं विरेको रक्तमोक्षणम् । धाराधरात्यये कार्यमातपस्य च वर्जनम् ॥ बसां तैलमवश्यायमौढकानपमामियम् । नारं दधि दिवास्वप्न प्राग्वातश्चात्र वर्जयेत् ॥
घनात्यय इति शरदि। मेघापगमेन शीताभावप्रदर्शनार्थ प्रायेण प्रतिश्लोक वाक्यसमाप्ताथश्च शरदारम्भे चैतत् सर्वस्य कर्तव्यताशापनार्थम् ।
मध्यपशरद्विधिमाह -तिक्तस्येत्यादि। धाराधरात्यये मेघानामेकान्ततोदर्शने मध्यशरदि प्रथमं तिक्तस्य सर्पिषः पञ्चतिक्तादिघृतस्य वक्ष्यमाणस्य पानम् । तेनाप्रशमे पित्तस्य विरेको विरेचनेन निहरणम् । तेन चाप्रशान्ते पित्ते रक्तं च दुष्टे.रक्तमोक्षणमित्यभिप्रायेणेदं वचनं बोध्यम् । आतपस्य वज्जन सदैव । रक्तस्य दुष्टिरत्र कालस्वभावादेव स्यात् । यदाह-“शरत्कालस्वभावाच शोणितं सम्पदुष्यति" इति। वसादिकश्च वज्जयेत् पित्तकफप्रकोपिलात् । दिवास्वप्नन्तु करुद्धिवह्निमान्यकरखात् । क्षारश्च पित्तकरखात्।
सामान्यन्यायेन श्लेप्मणो वातस्य च चयप्रकोपयोर्बोद्धव्यम् ; यदि वा प्रायः पित्तं प्रकुप्यति श्लेष्मा चानुबलत्वेनेत्यर्थः ; यदुक्तं "तस्य चानुबलः कफः" इति। लध्वित्यग्निसन्धुक्षणार्थम्, अत्र वः समानेनापि पित्तेन द्रवांशसम्भवेनाग्निमान्द्य क्रियते च, यदुक्त ग्रहण्यध्याये"आप्लावयद्वन्त्यनलं जलं तप्तमिवानलम् ।" उत्सर्गसिद्ध एव भोजनस्य मात्राव त्त्व मात्रयेति वचनं मात्रातिकमेणेह विशेषतो भूरिदोषत्वदर्शनार्थम्। सुप्रकाशितैः सुबुभुक्षितैः। उरभ्रो मेषः । धनात्यथ इति पुनर्वचनं शरत्प्रवेश एव एतदुक्तविधिकरणं ग्रन्थाधिक्यात् सूचयन्निति व्याख्यानयन्ति ; पश्यामः ....पर्यायशब्दानां पुनःपुनः करणे यत् तु तात्पर्य शास्त्रे प्रतीयते तत्र तदेव वाच्यं, यत्र तात्पर्य्यान्तरं न प्रतीयते तत्र वाक्यभेदेनैव पुनरभिधानमिति । धाराधराणां मेवानामत्ययोऽदर्शनम् ; तेन, प्रव्यक्तायां शरदि तिक्तसर्पिःपानं विरेकादि च कायें ; क्रमश्चात्राचार्याभिप्रतः, तेन प्रथम सर्पिःपानं, तेन पित्ताप्रशान्ती विरेकः, तेनाप्यशान्ती शोणितदुष्टौ च सत्यां रक्तमोक्षणं, रक्तव्यात्र कालम्बभावात् दुप्यत्येव प्रायः ; यदाह--"शरत्कालस्वभावाच्च शोणितं

Page #358

३४६
चरक-संहिता।
[ तस्याशितीयः दिवा सूर्य शुसन्तप्त निशि चन्द्रांशशीतलम् । कालेन पक्व निर्दोषमगस्त्येनाविषीकृतम् ॥ हंसोदकमिति ख्यातं शारदं विमलं शुचि।
शरदि जलप्रयोगविधानार्थ प्रशंसनमाह-दिवेत्यादि । दिवापदेन मूयांशुतापे लब्ध पुनः सूर्यांशुपदं मेघाच्छन्नखाभावप्रदर्शनार्थम् । मेघाच्छन्ने तु दिने तथासंस्काराभावात् । मूयांशुपदेन दिवालामे पुनदिवापदं सकलदिनं व्याप्य सूय्यांशुतप्तवज्ञापनाथम् । सूयसन्तप्तभित्युक्त्या तथाखसिद्धौ यदंशुपदं तदत्यन्ताव्याहतांशुज्ञापनार्थम् । निशि चन्द्रांशुशीतलमित्यप्येवं व्याख्येयम् । वस्तुतस्तु शारदजलस्य निर्दोषवज्ञापनार्थ दिवानिशयोः संस्कारोपनिदर्शनार्थमुक्तम् । सर्वत्रवत्तों दिवाकांशुतप्तखं निशि च चन्द्रांशुशीतलवं वैषम्येण वर्तत एव। अत्र तु तुल्यखेन सूर्याचन्द्रमसोस्तुल्यबलखात् । वसन्ते तु तुल्यबलवेऽपि मूर्यस्य रोक्ष्याधियमिति जलस्य शोपणेनाल्पखेनाल्पवीर्याच। कालेन पक्कभिति वर्षासु वर्षजन्यखेनाभिनववं तत् पुनश्चिरेण शरदि कालस्वभावात् पच्यते। अत एव निदोषं सततवर्षजनितक्लिन्नभूमिसम्बन्धेन जातपच्छिल्यगुरुत्वाम्लपाकखादिदोषरहितम् ।
ननु वर्षासु मेघसहितवञ्चूय॑माणकीटलूतादिविषजुष्टखदोषो वर्तत एवेति चेत् कुत इति आह-अगस्त्येनाविषीकृतमिति। अगस्त्योदयात् प्रभावेण मेघसहितभुजगलतादिसविषप्राणिसंसर्गजखेन सविषलाद्यपायात् । हंसोदकमिति - चन्द्रार्कायभिधीयते हंसपदेन निम्मेलखात् । ताभ्यां शोधितमुदकं हंसोदकमिति संशा। एवंविधजलस्य हंसोदकलं प्रतिपादयति । विमलं शुचीति । विमलं-मलं गुरुवपैच्छिल्यकर्दमादि, तद्रहितम् । सुतरां शुचि विशदम् । यद्वा हंसपेयवाद हंसोदकम् । हंसा हि विशुद्धतोयं भजन्त इति । सम्प्रदुष्यति'। दिवेत्यादि। सूर्यांशुतापादेव दिवेति लब्धे दिवेति सकलदिनव्याप्त्यर्थम् ; सूर्यतप्तमिति वक्तव्येऽशुग्रहणं मेघावरणरहितांशुसूर्यग्रहणार्थ, सन्तप्तमित्यत्र संशब्दः परितस्तापोपदशनार्थः। एवं निशीत्यादि च व्याख्येयं ; चन्द्र शुग्रहणेन च निशि सौम्यांशुसम्बन्ध लक्षयति। कालेनेति प्रभावेण, पकमिति वर्षास्वभिनवभूमिसम्बन्धजनितपैच्छिल्यव्यम्लस्वादिदोषरहितं, यतः पक्कं ततो निर्दोषं दोषाजनकमित्यर्थः। अगस्त्येनाविषीकृतमित्यगस्त्योदयेन प्रभावात् वर्षासु मेघसम्बन्धोरगलूतादिसम्बन्धात् सविषमविषं भवतीति वाच्यम् । हंसोदकमित्येवं. भूतोदकस्य संज्ञा, हंसशब्देन सूर्याचन्द्रमसावभिधीयेते, तान्यां शोधितमुदकं हंसोदकं ; यदि

Page #359

३४७
६ष्ठ अध्यायः
सूत्रस्थानम् । स्नानपानावगाहेषु शस्यते लद यथाऽमृतम् ॥ शारदानि च माल्यानि वासांसि विमलानि च ।
शरकाले प्रशस्यन्ते प्रदोषे चेन्दुरश्मयः ॥ १५ ॥ तद्विधिमाह-स्नानेत्यादि। अमृतमिति--आरोग्यजनकखादाबादजनकखाच्च । आहााण्युत्तवाऽऽचाण्याह-शारदानीत्यादि। शारदानीति शरत्कालोद भवपुष्परचितानि, न खनार्त्तवपुष्पकृतानि । पुनः शरत्काल इति पदं श्लोकस्य वाक्याकाङ्क्षाव्यवच्छदार्थम् । प्रदोष चेति रात्रिप्रवर्तनमात्रे, न तूद्ध यामाद्ध शिशिरातिशययोगभया। अत्र पट्मु ऋतुषु पूवत्त सात्मापरित्यागे क्रमोऽयमुपदिश्यते । ऋखवसानेऽवशिष्ट सप्ताहे क्रमेण तदृतुविधिपरिहारोऽनागतत्ते विधिसेवा चेति तन्त्रान्तरदर्शनात् । यदुक्तं तेन- "ऋखारन्त्यादिसप्ताहातुसन्धिरिति स्मृतः । तत्र पूवो विधिस्त्याज्यः सेवनीयः परः क्रमात् ॥" इति । सुथ तेऽप्युक्तं - "सेव्याः शरदि यने न कषायकतिक्तकाः। क्षीरेक्षुविकृतिक्षौद्र-शालिमुद गादिनाङ्गलाः॥ सलिलञ्च प्रसन्नखात् सव्वमेव तदा हितम् । सरःस्वाप्लवनश्चैव कमलोत्पलशालिषु॥ प्रदोष शशिनः पादाश्चन्दनञ्चानुवासनम्। तिक्तस्य सपिषः पानरसस्रावैश्च युक्तितः॥ वर्षामूपचितं पित्तं हरेच्चापि विरेचनैः। नोपेयात् तीक्ष्णमम्लाणं क्षारं स्वप्न दिवातपम् ॥ रात्रिजागरणञ्चैव मैथुनश्चापि वर्जयेत् । स्वादु शीतजलं मद्य शुचि स्फटिकनिर्मलम् ॥ शरच्चन्द्रांशुनिर्धातमगस्त्योदनिविषम् । प्रसन्नवाच्च सलिलं सर्वपेच तदा हितम् ॥ सचन्दनं वा कपूरं वासश्चामलिनं लघु। भजेच्च शारदं माल्यं सीधोः पानञ्च युक्तितः। पित्तप्रशमनं यच्च तच्च सर्व समाचरेत्” इति ॥ यद्यपि वर्गशरमन्तवसन्तग्रीष्मप्राडिति क्रमेण षडतुविधिः सुश्रुतेनोक्तः, चरकाचाय्यण तु हेमन्त शिशिरवसन्तग्रोष्पवर्षा शरदिति क्रमेणाक्त तथापि युक्तिकुन संशोश्नसंशमनादिभेदन विविच्य वक्ष्यमाणसंशोधनादिकालानुसारेणापयाजोदित्यवधातव्यनिति ॥१५॥ वा हंससेवायोग्यमुदकं, हंसाः किल विशुद्धमेवोदकं भजन्ते । अवगाहश्चिरं जलावस्थानम् । शारदानीति माल्यविशेषणमनातवकुसुमनिषेधार्थम्। प्रदोष इति निशाप्रवेश एव परं चन्द्ररश्मिसेवा, नोपरि, शिशिरभयात्। अत्र पूर्वरो सात्म्यपरित्यागो भविष्यदृतुसात्म्याभ्यासश्च पूर्वव॑न्तसप्ताहागाम्यत्वादिसप्ताहयोः कर्त्तव्यः, यदुक्तं वाभटे - "ऋचोरन्त्यादिसप्ताहावृतुसन्धिरिति स्मृतः। तत्र पूर्वो विधिस्त्याज्यः, सेवनीयः परः क्रमात् इति ॥ १५॥

Page #360

३४८
चरक संहिता |
इत्युक्तमृतुसात्म्यं यच्चेष्टाहारव्यपाश्रयम् । उपशेते यदौचित्यादोकसात्म्यं तदुच्यते ॥ देशानामामयानाञ्च विपरीतगुणं गुणैः । सात्म्यमिच्छन्ति सात्म्यज्ञाश्चेष्टितञ्चाद्यमेव च ॥ १६ ॥
तस्याशितायः
गङ्गाधरः -- तस्य सात्म्यं विदितं चेष्टाहारव्यपाश्रयमित्यस्योपसंहारार्थमाह -इतीत्यादि । नन्वेतावतैव विधिना मात्राशिनः किं बलं वर्णः सुखमायुश्च वर्द्धते ? न तावद्वर्द्धते । यः पुरुषः स्वभावतः क्षीणदेहः क्षीणवलो वा क्षीणकफो वा तस्य चापरस्यान्यथात्मकस्य विभिन्नप्रकारस्यैकविधोपयोगे सात्मत्वाभावादित्यत आह उपशेत इत्यादि । इत्येवंप्रकारेण यच्चेष्टाहारव्यपाश्रयरूपमृतु ं प्रति सुखजनकतयोपयोगविधानमुक्तं तत्र यदाहाराचारविधानं यस्य पुरुषस्यौचित्यात् स्वप्रकृत्यनुसारेण विपरीततया सहात्मना शरीरेण समवेतत्वादुपशेते सुखयति तदोकादौचित्यात् सात्मामित्योकसात्मप्रमुच्यते ।
I
नन्वेवमस्तु कथमानुपदेशभवानां वानूपदेशवासिनां वा जाङ्गलदेशभवानां जाङ्गलदेशवासिनाञ्च एकमेव सात्म्यं भवति ? भवति चेदभ्यासाद्भवतु | सात्म्यन्तु कीदृशमित्यत आह--देशानामित्यादि । देशानामानपजाङ्गलसाधारणानां रौक्ष्यलाघवादिभिगो वस्निग्धवादिभिः स्त्रिग्धरुक्षगुरुलाघवादुत्रभयमित्रैर्विपरीताः स्निग्धगौरवादयो रौक्ष्यलाघवाद‌यो रुक्षस्निग्धलघुगौरवाद भय मिश्रा गुणा यत्र गुणवीर्य्यविपाकप्रभावा यत्र तत् खाद्य चतुर्व्विधं यच्चेष्टितं चैव यत् स्वप्नतैलाभ्यङ्गादिकं तत् सात्मंत्र देशसात्म्यमिच्छन्त्यायुव्वेदविदः
चक्रपाणिः - उपसंहरति- इत्युक्तमित्यादि । ऋतुसात्म्यप्रसङ्गेनाभ्याससात्म्यं दर्शयतिउपशेते इत्यादि । उपशेते सुखयति, अपथ्यमपि सहिकारं न जनयति कुत इत्याहऔचित्यादभ्यासादित्यर्थः । अपमपि हि निरन्तराभ्यासाद्विषमिवाशीविषस्य नोपधातकं भवतीति भावः । देशसात्म्यं रोगसात्म्यञ्च दर्शयति- देशानामित्यादि । देशानामानूपादीनां गुणैः स्नेहगौरवादिभिः सह विपरीतगुणं स्नेहगौरवविपरीतगुणरौक्ष्यलाघवयुक्त धन्वजाङ्गलमांसमध्वादि ; अदनीयम् आद्यं चेष्टितञ्च व्यायामादि, देशसात्म्यमिच्छन्त्यायुर्वेदविद इत्यर्थः । एवमामयानाञ्च विपरीतगुणमित्यादि व्याख्येयम् । गुणशब्दश्चेह धर्म्ममात्रवचन:, यथोच्यते-" द्रव्यगुणः " द्रव्यधर्म इत्यर्थः तेन विपरीत प्रभावादीनामपि ग्रहणं भवति । आमयशब्देन
"
;

Page #361

६४ अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
३४६ तत्र श्लोकः। ऋतावृतौ नृभिः सेव्यमसेव्यं यच किचन ।
तस्याशितीये निर्दिष्टं हेतुमत् सात्म्यमेव च ॥ १७॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रं चरकप्रतिसंस्कृत श्लोकस्थाने तस्या
शितीयो नाम षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥ सात्म्यशा इत्यर्थः । एवमामबानाञ्च । आमया अत्र धातुपम्यात्मका विकारा विपमवाय्वादयः, तदारब्धा ज्वरादयश्च । तेषां गुणगुणवीय्यप्रभावैविपरीतगुणं यत् खाद्य चेष्टितञ्चैव नान्यत् तत् सात्ममामयसात्मामिच्छन्ति सात्माशा इनि। तथा सति गुखयति । न बन्यथा ॥ १६ ॥
गङ्गाधरः-- अथाध्यायार्थमुपसंहत्त माह तत्र श्लोक इति । ऋताताविति प्रत्युतु। ननु प्रत्युत् सेव्यमसेव्यं नोक्तं कथमिति नाशङ्का विधिना प्रतिषधो हि लम्यते। तुमदित्युपपत्तिसहितम् आचित्यादिरूपेणेति ॥१७॥
अध्यायं समापयति...--अग्निवेशेत्यादि। प्राग्वद्याख्येयम् । इति श्रीगङ्गाधरकविरत्नविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ श्लोकस्थाने
तस्याशितीयाध्यायजल्पो नाम पष्ठशाखा ॥६॥ चामयहेतुरपि ग्रहीतव्यः, ततः आमयविपरीतानाम् आमयहेतुविपरीतानाञ्च तथा प्रभाववैपरीत्यात् तद्विपरीतार्थकारिणाञ्च ग्रहणं भवति, तदाहरणमिर यथावसरं निदाने करिष्यामः। आद्यग्रहणेनौषधाहारयोर्ग्रहणं, चेथितशब्देन स्वप्नाभ्यङ्गादीनां ग्रहणं व्याख्येयम् ॥ १६ ॥
चक्रपाणिः..उक्तमध्यायार्थमुपसंहरति---ऋतावित्यादि। अत्र हेमन्तेऽसेव्यं कण्ठरवेण यद्यपि न प्रतिपादितं तथापि स यदा नेन्धनं युक्त लभत इत्यभिधानादल्पभोजनपरिहार उक्त एव भवति ; तेन, ऋतावृताविति वीप्सा कृताऽथवती भवति ; यदि वा च्छत्तिणो गच्छन्तीति न्यायात् वीप्सोक्ता । हेमन्तपरिहारविधिवञ्च शिशिरपरिहारविधिर्व्याख्येयः । हेतुमदित्युपपत्तिमदौचित्त्यादिहेतुनिर्देशोपपन्नमित्यर्थः ॥ १७ ॥ इति चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायाम् आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थान
व्याख्यायां तस्याशितीयो नाम षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥

Page #362

सप्तमोऽध्यायः । अथातो न-वेगानधारणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवाना यः ॥ १॥ न बेगान धारयेद्धीमान् जालान मूत्रपुरीषयोः। न रेतसो न वातस्य न वायाः चवथोन च ॥ गोदारस्य न जम्भाया न बेगान क्षुत्पिपासयोः। न बाष्पस्य न निद्राया निश्वासस्य श्रमेण च ॥
गङ्गाधरः-ननु मात्राशिताशनस्य साम्यवेन स्वस्थहितखवत तत्परिणामे मलमूत्रविसर्गस्यापि हितसमिति मलमूत्रवेगधारणप्रतिषधे वक्तव्ये वेगविधारणप्रतिषेधप्रसङ्गात् स्वस्थ हितवेगविधारणप्रतिषेधमुपदेष्टुं न-वेगान-धारणीयमारभते -अथात इत्यादि। अध्यायारम्भे तु न वेगान् धारयेदिति वाक्यस्यार्थ न-वेगान्-धारणमिति पदमधिकृत्य कृतसंज्ञोऽध्यायोऽयमिति सव्वं प्राग्वद, व्याख्येयम् ॥१॥
गङ्गाधरः-न वेगान् धारयेदित्यादि। वेगोऽत्र प्रवृत्त्युन्मुखता। जातानित्युत्पन्नमात्रान । अनादीमत्रपदनिर्देशः पुरीपादापेक्षया मुहरुपस्थितखात् । मूत्रपुरीषयोः क्षुत्पिपासयोरिति समासकरणात् प्रायेणानयोः समानप्रत्युन्मुखवं बोध्यम् । न वातस्येत्यपानवातस्य गुदेन प्रत्युन्मुखस्य प्रति. अवस्यात्यावश्यकखेन प्राधान्योपदर्शनार्थम् । न वाष्पस्येति वाष्पो हपशोकोत्पन्नोमसहिताश्रु। निश्वासस्य श्रमेण चेति श्रमजनितश्वासवेगविधारणप्रतिषेधो न खन्यस्य। प्राणायामादिना हि योगनायुर्वद्धते ।
चक्रपाणिः--पूर्वाध्यायाभ्यां स्वस्थहित आहारः प्राधान्येनोक्तः, तस्याहारस्य स्वस्थहितत्वम् आहारपाकजमूत्रपुरीषाणामविधारितवेगानां वहिर्गमने सति भवतीति मूत्रादिवेगाविधारणोपदेशक नवेगान्धारणीयमाह। इहापि नवेगधारणशब्दस्याभावात् माताशितीयवत् पर्यायशब्देन संज्ञा बोद्धव्या। जातानिति जातमात्रान्, वेगः प्रवृत्त्युन्मुखत्वं मूतपुरीपादीनाम्। मूत्रग्रहणमादौ मूत्रस्य पुरीषाद्यपेक्षया बहुवेगत्वात्। मूलपुरीषयोरिति क्षुत्पिपासयोरिति च समासकरणं

Page #363

७म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
एतान् धारयतो जातान् वेगान् रोगा भवन्ति ये । पृथक पृथक चिकित्सार्थ तन्मे निगदतः शृणु ॥ २ ॥ वस्तिमेहनयोः शूलं मूत्रकृच्छ्र शिरोरुजा । विनामो वक्षणानाहः स्याल्लिङ्ग' सूत्रनिग्रहे || स्वेदावगाहनाभ्यङ्गान् सपिपचावपीड़कम् । सूत्र प्रतिहते कुर्य्यात् त्रिवि बस्तिकर्म च ॥ ३॥ प्रतिषेधविधिमेतं सेवमानस्य प्रत्यवायान् सोपायानाह एतानित्यादि । तत्रादौ मूत्रवेगविधारणदोष' सचिकित्सितमाह वस्तीत्यादि । विनामो मूत्रवेगेणाकृष्यमाणत्वेन नतगात्रत्वम् । वङ्क्षणानाहः वङ्क्षणस्य बन्धः । सुश्रतेऽप्युक्तम्- “अथवोद्धश्च भावानां प्रवृत्तानां स्वभावतः । न वेगान् धारयेत् प्राज्ञो वातादीनां जिजीविषु ॥
वातविण्मूत्रजृम्भाश्र-क्षवोद्वार
मीन्द्रिय क्षुष्णाश्वासनिद्राणामुदावर्त्तो विधारणात् । व्याहन्यमानेरुदितैरुदावर्त्तो निरुच्यते ॥ तस्याभिधास्ये व्यासेन लक्षणञ्च चिकित्सितम् ॥ त्रयोदशfarerit free एतैस्तु कारणैः । अपथ्यभोजनाच्चापि वक्ष्यते च यथापरः ||" इत्युक्त्वा -- उक्तक्रमेण लक्षणमुक्तम् । तदत्रोक्तत्वानेन क्रमेण लिख्यते
"मूत्रस्य वेगेऽभिहते नरस्तु कृच्छ्रेण मूत्र कुरुतेऽल्पमल्पम् । मेढे गुदे वक्षणमुष्कयोश्च नाभिप्रदेशेष्वथवापि मूर्द्धि । आनद्धवस्तेश्व भवन्ति तीव्राः शूलाच शूलैरिव भिन्नमूर्तेः ॥” इति
३५९
सामान्यतः
अवास्य सूत्रवेगविधारणजस्य रोगस्य चिकित्सितं भिन्नाधिकारयात् तत्सूत्ररूपेणोपदिशति – स्वेदेत्यादि । त्रिविधं वस्तिकम्मेति अनुवासननिरूहोतरवस्तिरूपम् । सुश्रुते वस्य प्रविशेयो यथा – “सव्वेष्वेतेषु विधिवदुदावत्तेषु कृतस्त्रशः । वायोः क्रिया विधातव्या स्वमार्गप्रतिपत्तये ॥ पृथक्त्वेन क्रियां भूयो निबोध मे । सोवचेलाव्यां मदिरां मृत्रे खभिहते प्रायशोऽनयोः सहोत्पाददर्शनार्थे, प्रतिनिषिद्धं नकारकरणं निषिद्धगौरवोपदर्शनार्थम् । निश्वासस्य श्रमेण चेति श्रमोत्थस्य निश्वासस्याविधार्यत्वं दर्शयति यतोऽनन्तरं वक्ष्यति श्रमनिश्वासधारणात्" इति । सुश्रुतेऽप्युक्तं “ श्रान्तस्य निश्वासविनिग्रहेण हृद्रोगमूर्च्छाप्यथवापि गुल्मः " इति ॥ १२ ॥
;
चक्रपाणिः – यद्व गविधारणे ये रोगास्तेषां यच्चिकित्सितं तदल्पवक्तव्यत्वात् प्रकरणागतत्वाच्च ते वस्ति मेहनेत्यादि । मेहनं शिश्नः, विनमनं विनामः शरीरस्य, अवपीको बहुमात्रा
6

Page #364

३५२
चरक-संहिता : न-वेगान-धारणीयः पक्काशयशिरःशूलं वातवच्चोंनिरोधनम्। पिण्डिकोदवेष्टनाध्मान पुरी स्याद विधारिते ॥ स्वेदाभ्यगावगाहाश्च वर्तयो वस्तिकर्म च ।
हितं प्रतिहते वर्चस्थन्नपान प्रमाथि च ॥ ४ ॥ पिबेत् ॥ एलामप्यथ मदान क्षीरं वापि पिचन्नरः। धात्रीफलानां स्वरसं सजलं वा पिबेत् त्राहम् ॥ रसमश्वपुरीपस्य गर्दभस्याथवा पिवेत् । मांसोपदंशं मधु वा पिबेद्वा सीध गौड़िकम् ॥ भद्रदारू धनं मूनां हरिद्रां मधुकं तथा। कोलप्रमाणानि पिवेदान्तरीक्षेण वारिणा॥ दुःस्पर्शस्वरसं वापि कपायं कुङ्क मस्य च । एरुिवीज तोयेन पिबेद्वाऽलवणीकृतम् ॥ पञ्चमूलीशृतं क्षीरं द्राक्षारसमथापि वा। योगांश्च वितरेत् तत्र पूवोक्तानश्मरीभिदः॥ मूत्रकृच्छ क्रमं वापि कुर्यान्निरविशेषतः। भूयो वक्ष्यामि योगांश्च भूत्राघातोपशान्तये ॥” इति ॥२॥३॥ ____ गङ्गाधरः-क्रमिकपुरीपवेगविधारणजरोगं सचिकित्सितमाह-पक्काशय इत्यादि। पिण्डिकोद्वेष्टनं जानुजङ्घामध्यस्थमांसवर्तयः पिण्डिकाः। तदुद्वेष्टन दण्डादिनेव ताड़नम्। सुश्रते तु.--"आटोपशूलौ परिकतेनञ्च सङ्गः पुरीपस्य तथोद्धवातः। पुरीषमास्यादथवा निरति पुरीपवेगेऽभिहते नरम्य ॥” इति ।
चिकित्सितमस्याह - स्वदेत्यादि। बत्तेयोऽत्र भिन्नाधिकारखान्नोक्तास्तत्रान्तरेणानाहोक्ताश्चानुसत्तव्याः । वस्तिकम त्रिविधम् । अन्नपानं प्रमाथि च वातानुलोमनं भेषजञ्च प्रमाथि तेन वैरेचनिकद्रव्यैः सर्पिस्तैलसाधनं चूर्णकाथकल्कादिकल्पनया कल्पितं भेषजं बोध्यम्। सुश्रुते चोक्तम्"पुरीषजे तु कत्र्तव्यो विधिरानाहिको भवेत् ॥” इति। एवं तत्रान्तरोक्तानि च-"त्रित्कृष्णाहरीतक्यो द्विचतुःपञ्चभागिकाः। गुड़िका गुड़तुल्यास्ता विड्विवन्धगदापहाः॥ हरीतकीयवक्षार-पीलूनि तिता तथा। घृतैश्चर्णमिदं पेयमुदावत्तेरुजापहम् ॥ हिङ्गुकुष्ठवचास्वज्जि विड़ञ्चेति द्विरुत्तरम् । पीतं मदेवन तच्चूर्णमुदावत्तेहरं परम् ॥ खण्डपलं त्रितासमनुपकुल्याकषणितं श्लक्ष्णम् । प्राग्भोजने च मधुना विड़ालपदकं लिहेत् प्राज्ञः ।। एलदगाढपुरीपे प्रयोगः, मात्राधिकत्वेन हि भेषजं दोषान् पीड़यतीति कृत्वा, अन्यत्राप्युक्तम् “अवपीडकसपिभिः कोष्ण ततैलकैस्तथाभ्यङ्गैः” इति। त्रिविधमिति निरूहानुवासनोत्तरवस्त्यात्मकम् । पिण्डिका जानुजङ्घामध्यमांसपिण्डिका, वर्त्तयो वक्ष्यन्ते ॥ ३४ ॥

Page #365

७म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
A
मेढे वृषणयोः शूलमङ्गमर्दो हृदि व्यथा । भवेत् प्रतिहते शुक्रे विवद्धं मूत्रमेव च ॥ तत्राभ्यङ्गावगाहाश्च मदिराश्चरणायुधाः । शालिः पयो निरूहाश्च शस्तं मैथुनमेव च ॥ ५ ॥ वातमूत्रपुरीषाणां सङ्गो ध्मान क्लमो रुजा । जठरे वातजाश्चान्ये रोगाः स्युर्वातनिग्रहात् ॥ स्नेहस्वेदविधिस्तत्र वर्त्तयो भोजनानि च । पानानि वस्तयश्चैव शस्तं वातानुलोमनम् ॥ ६ ॥
४५
पित्ते च कफे च विनियोज्यम् । स्वादुर्नृ पयोग्योऽयं चूर्णो नाराचको नान्ना ॥ " ( नाराच चूर्णम् । ) हिङ्गुमाक्षिकसिद्वार्थः पक्त्वा वर्त्ति सुवर्त्तिताम् । घृताभ्यक्तां गुदे दद्यादुदात्तं विनाशिनीम् । मदनं पिप्पली कुछ बचा गौराव सपाः । गुड़क्षारसमायुक्ता फलवत्तिः प्रशस्यते ।। अगारधूमसिन्धूत्थ-तैलयुक्ताम्लमूलकम् | क्षुण्णं निर्गुण्डीपत्रं वा खिन्न पायौ क्षिपेद बुधः ॥ इति ||४|| गङ्गाधरः क्रमप्राप्तं रेतोवेगविधारण जरोगमाह - मे इत्यादि । स्पष्टम् । सुश्रुते तु - "मूत्राशये वा गुदमुष्कयोश्च शोफो रुजा मूत्रविनिग्रहश्च । शुक्राश्मरी तत्स्रवणं भवेद्वा ते ते विकारा विहते तु शुक्रे ॥” इति ।
३५३
अस्य चिकित्सितमाह तत्रेत्यादि । चरणायुवाः कुक्कुटाः । सुश्रुते तु"वस्तिशुद्धिकरावापं चतुर्गुणजलं पयः । आ वारिनाशात् कथितं पीतवन्तं प्रकामतः । रमयेयुः प्रिया नार्य्यः शुक्रोदावर्त्तिनं नरम् ॥” इति ।। ५ ।।
गङ्गाधरः क्रमप्राप्तं वातनिरोधजरोगमाह वातेत्यादि । जठरे रोगाः स्युर्वातजाः । अन्ये उक्तातिरिक्ता इत्यर्थः । वातनिग्रहादिति गुदतः प्रवत्तमानवायुनिग्रहात् । सुश्रुते तु "आध्यानशूलो हृदयोपरोधं शिरोरुजं श्वासमतीव हिकाम् | कासप्रतिश्यायगलग्रहांश्च वलासपित्तप्रसरञ्च घोरम् । कुर्य्यादपानोऽभिहतः स्वमागे हन्यात् पुरीषं मुखतः क्षिपेद्वा ॥” इति ।
अस्य चिकित्सितमाह – स्नेहत्यादि । वत्र्त्तयः फलवर्त्तय उक्ताः । भोजनानि पानानि वस्तयश्चैवैतन् त्रयं वातानुलोमनं शस्तमित्यर्थः । सुश्रुते तु - चक्रपाणिः प्रमाध्यनुलोमनं, चरणायुधः कुक्कुट, रुजा जठर इति सम्बन्धः । ' भोज

Page #366

३५४
चरक-संहिता। न-वेगान्-धारणीयः कण्डूकोठारुचिव्यङ्ग-शोथपाण्डामयज्वराः। कुष्ठहृल्लासवीसश्चिर्दिनिग्रहजा गदाः॥ भुक्ता प्रच्छर्दन धूमो लङ्घन रक्तमोक्षणम् । रुक्षान्नपान व्यायामो विरेकश्चात्र शस्यते ॥७॥ मन्यास्तम्भः शिरःशूलमर्दिता वभेदको । इन्द्रियाणाञ्च दौर्बल्यं क्षवथोः स्याद् विधारणात् ॥ तत्रोद्ध जत्र केऽभ्यङ्गः स्वेदो धूमः सनावनः ।
हितं वातनमाद्यञ्च घृतश्चौत्तरभक्तिकम् ॥८॥ "आस्थापनं मारुतजे स्निग्धस्विन्नस्य शस्यते।” इत्युक्तेर्वस्तयोऽत्रास्थापनानि क्षारवैतरणादीनि त्रिविधं वा आस्थापनानुवासनोत्तरवस्तिमेदात् ॥६॥
गङ्गाधरः-क्रमप्राप्तं वमिवेगविधारणजरोगमाह-कण्डूकोठेत्यादि। कोठो वरटीदष्टसंस्थानाकारः। व्यङ्गो मुखे श्यामवर्णमण्डलः। हल्लास उत्क्लेशः । सुश्रुते तु-"छविघातेन भवेच कुठं येनैव दोपेण विदग्धमन्नम् ।" इति।
अस्य चिकित्सितमाह -भुक्त त्यादि। व्यायामोऽत्र प्रवाहणादिरूपः। "छाघातं यथादोषं नस्यस्नेहादिभिजयेत् ॥ इति ।। ७ ॥
गङ्गाधरः-क्रमप्राप्तं क्षवथुवेगविधारणजरोगमाह-मन्यास्तम्भ इत्यादि। स्पष्टम् । सुश्रुते तु-“भवन्ति गाई क्षवथोर्विघाताच्छिरोऽक्षिनासाश्रवणेषु रोगाः॥” इति। ___ अस्य चिकित्सितमाह-तत्रेत्यादि। वातघ्ननाद्य वातहरं भोज्यम् । चकारात् स्वेदादयश्च वातहराः। सुश्रुते तु –“तीक्ष्णाञ्जननावनाभ्यां तीक्ष्ण. गन्धोपसिङ्घनैः। वर्तिप्रयोगैरथवा क्षवजे तं प्रवर्तयेत् । तीक्षणौषधप्रधमनैरथवादित्यरश्मिभिः ॥” इति ॥ ८ ॥
नानि', 'पानानि' 'वस्तय' इति त्रयं वातानुलोमन शस्तमिति योज्यं ; कोठो वरटीदाकारः शोथः, व्यङ्गश्च श्यामवर्णो मण्डलः, हृल्लास उत्क्लेशः। अविभेदोऽर्द्धमस्तकवेदना। आद्य खायं भोजनमित्यर्थः, चकारात् स्वेदादयोऽपि वातना इति सूचयति। यद्यपि सुश्रुते मूत्रादीनां

Page #367

७म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
३५५ हिका कासोऽरुचिः कम्पो विबन्धो हृदयोरसोः । उद्गारनिग्रहात् तत्र हिकायारतुल्यमौषधम् ॥६॥ विनामाक्षेपसङ्कोचाः सुप्तिः कम्पः प्रवेपनम् । जम्भाया निग्रहात् तत्र सव्वं वातघ्नमौषधम् ॥ १०॥ कार्यदौर्बल्यवैवर्ण्यमङ्गमर्दोऽरुचिभ्रमः।
क्षुद्व गनिग्रहात् तत्र स्निग्धोष्णं लघु भोजनम् ॥ ११॥ गङ्गाधरः-क्रमप्राप्तमुद्गारविघातजरोगमाह-हिक्केत्यादि। सुश्रुते तु"कण्ठास्यपूर्णखमतीव तोदः कूजश्च वायोरथवाऽप्रवृत्तिः। उद्गारवेगेऽभिहत भवन्ति जन्तोविकाराः पवनप्रसूताः॥” इति । ___ अस्य चिकित्सितमाह-तत्र हिकाया इत्यादि। सुश्रुते तु-“उद्गारजे क्रमोपेतं स्नैहिकं धूममाचरेत् । सुरां सौवर्चलवती वीजपूररसान्विताम् ॥" इति ॥९॥
गङ्गाधरः-क्रमप्राप्त जम्भावेगविधारणजरोगमाह--विनामेत्यादि । आक्षेपो मुहम्मुहुरङ्गानां क्षेपः। सङ्कोचः पव्वेणामाकुश्चनम् । सुप्तिः स्पर्शानभिज्ञानम् । सुश्रुते तु-“मन्यागलस्तम्भशिरोविकारा जम्भोपघातात् पवनात्मकाः स्युः । तथाक्षिनासावदनामयाश्च भवन्ति तीवाः सह कणरोगैः ॥” इति । __ अस्य चिकित्सितमाह-सर्व वातघ्नमौषधम् । सुश्रुते तु–“स्नेहस्वेदैरुदावर्त जम्माजं समुपाचरेत्” इति ॥१०॥
गङ्गाधरः--क्रमप्राप्तं क्षुद्रगविघातजरोगमाह---काश्येत्यादि। भ्रमश्चक्रस्थवभ्रमणमिति । सुश्रुते तु-“तन्द्राङ्गमविरुचिभ्रमश्च क्षुधो विघातात् कृशता च दृष्टः॥” इति।
अस्य चिकिसितमाह-तत्र स्निग्धोष्णेत्यादि। सुश्रुतेऽपि-"क्षुद्विघाते हितं स्निग्धमुष्णश्च लघु भोजनम् ॥” इति ॥११॥ त्रयोदशानां विधारणात् त्रयोदशोदावर्ती अभिधीयन्ते तथापीहाष्टोदरीये मूत्रपुरीषवातशुक्रवमिक्षवथुविधातजा एव परं पडुदावर्ती अभिधातव्याः, उद्गारादिनिरोधजानां वातनिरोधज एवोदावर्ते अन्तर्भावाभिप्रायात् ; यदि वा, मूत्रादिविघातज एव विकारे चरकाचार्यस्य उदावर्त्तसंज्ञाभिप्रेता नान्यत्रेति न विरोधः। मुहम्म हुरङ्गानामाक्षेपणमाक्षेपः, पणामाकुचन * "कासः” इत्यत्र "श्वासः” इति चक्रपाणिः ।

Page #368

३५६
चरक-संहिता। {न-नेगान्-धारणीय कण्ठास्यशोषो बाधियं श्रमः सादो * हृदि व्यथा। पिपासानिग्रहात् तत्र शीतं तर्पणमिष्यते ॥ १२ ॥ प्रतिश्यायोऽनिरोगश्च हृद्रोगश्चारुचिभ्रमः। वाप्पनिग्रहणात् तत्र स्वप्नो मद्य प्रियाः कथाः ॥ १३ ॥ जम्भाऽङ्गमईस्तन्द्रा च शिरोरोगाक्षिगौरवम्। निद्राविधारणात् तत्र स्वनः संवाहनानि च ॥ १४ ॥ गुल्महृद्रोगसम्मोहाः श्रमनिश्वासधारणात् । जायन्ते तत्र विश्रामो वातनाश्च किया हिताः ॥ १५ ॥ गङ्गाधरः-क्रमप्राप्त ' तृष्णाविघातजरोगमाह-कष्ठास्यशोष इत्यादि। सादोऽङ्गावसादः। सुश्रुते तु-“कण्ठास्यशोषः श्रवणावरोधस्तृष्णाविघाताद. हृदये व्यथा च ॥” इति।
तस्य चिकित्सितमाह--तत्र शीतमित्यादि। तपणं तर्पयतीति । सुश्रतेऽपि-"तृष्णाघाते पिबेन्मन्थं यवागू वापि शीतलाम् ॥” इति । १२ ॥
गङ्गाधरः-क्रमप्राप्तं वाष्पनिग्रहजरोगमाह--प्रतिश्याय इत्यादि। सुश्रुते तु-"आनन्दजं वाप्यथ शोकजं वा नेत्रोदकं प्राप्तममुञ्चतो हि। शिरोगुरुत्वं नयनामयाश्च भवन्ति तीव्राः सह पीनसेन ॥” इति ।
अस्य चिकित्सितमाह--तत्र स्खन इत्यादि। सुश्रु तेऽप्येवम् ॥ १३ ॥
गङ्गाधर -क्रमप्राप्त निद्रावेगनिग्रहजरोगमाह--जम्भेत्यादि। सुश्रुते तु “जम्भागमोऽङ्गशिरोऽक्षिजाड्य निद्राविघातादथ वापि तन्द्रा॥” इति ।
अस्य चिकित्सितमाह--तत्र स्वम इत्यादि । संवाहनं पादादिप्रदेशे सुखयितु मुहुः पाणिना वाहनं मईनमभिहननश्च। सुश्रुते तु--"निद्राघाते पिवेत् क्षीरं सुप्याच्चेष्टकथारतः॥” इति ॥१४॥
गङ्गाधरः-क्रमप्राप्त श्रमजनितश्वासविधारणजरोगमाह-गुल्मेत्यादि । स्पष्टम् । सुश्रते तु-"श्रान्तस्य निश्वासविनिग्रहेण हृद्रोगमोहावथ वापि गुल्मः ॥” इति। सङ्कोचः, सुप्तिः स्पर्शाज्ञानं, भ्रमणं भ्रमो येन चक्रस्थितमिवात्मानं मन्यते। सादोऽङ्गावसादः, तपयतीति तर्पणं, सवाहनं पाणिना पादादिप्रदेशे सुखमभिहननमुन्मईनञ्च ॥ ५---१६ ।।
* श्वास इति क्वचित् पठ्यते।

Page #369

७म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
३५७ वेगनिग्रहजा रोगा य एते परिकीर्तिताः ।
इच्छस्तेषामनुत्पत्तिं वेगानेतान् न धारयेत् ॥ १६॥ चिकित्सितमस्याह- तत्र विश्राम इत्यादि । वातनाश्व क्रियाः स्नेहादिकाः। सुश्र ते तु-"भोज्यो रसेन विश्रान्तः श्रमश्वासातुरो नरः ॥” इति ॥ १५ ॥
गङ्गाधरः-ननु सुश्रुते खेते त्रयोदश वेगविघातजास्तथा चापश्यभोजनादेक इति चतुद्देशोदावर्ता उक्ताः। तद यथा..."त्रयोदशविधश्चासौ भिन्न एतैस्तु कारणैः । अपथ्यभोजनाच्चापि वक्ष्यते च यथाऽपरः ॥” इति । लक्षणमप्युक्तम् -“वायुः कोष्ठानुगो रुक्षः कषायकटुतिक्तकः। भोजनः कुपितः सद्य उदावतं करोति हि ॥ वातमूत्रपुरीषासक्-कफमेदोवहानि वै। स्रोतांस्युदावर्त्तयति पुरीपञ्चातिवत्तयेत् ॥ ततो हुद्वस्तिशूलाो गौरवारुचिपीड़ितः। वातमूत्रपुरीषाणि कृच्छण लभते नरः॥ श्वासकासप्रतिश्याय-दाहमोहवमिज्वरान् । तृष्णाहिकाशिरोरोग-मनःश्रवणविभ्रमान। लभते च बहनन्यान् विकारान् वातकोपजान ॥” इति । चिकित्सितमप्युक्तम् --- "तं तेललवणाभ्यक्तं स्निग्धं स्विन्नं निरूहयेत् । दोपतो भिन्नवच्चस्कं भुक्तञ्चाप्यनुवासयेत्। न चेछान्तिं प्रयात्येवमुदावतः सुदारुणः। अथैनं बहुशः खिन्नं युक्त्या स्नेह विरेचनैः। पाययेत् त्रितापीलु-यमानीरम्लपानकैः। देवदावग्निक कुष्ठं वचो पथ्थां पलकषाम् । पौष्कराणि च मूलानि तोयस्याढिकैः पचेत्। पादावशिष्टं तत् पीतमुदावत व्यपोहति। मूलकं शुष्कमार्द्रश्च वर्षाभूः पञ्चमूलकम् । आरेवतफलश्चाप्सु पक्त्वा तेन घृतं पचेत् । तत् पीयमानं शमयेदुदावर्तमशेषतः ॥ वचामतिविषां कुष्ठं यवक्षारं हरीतकीम् । कृष्णां निदेहनीञ्चापि पिवेदुष्णेन वारिणा। इक्ष्वाकुमूलं मदनं विशल्यातिविष वचाम्। कुष्ठं किप्वाग्निको चापि पिबेत्र तुल्यानि पूर्ववत् । मूत्रेण देवदाग्नि त्रिफलाहतीः पिवेत् । यवप्रस्थं फलैः साई कण्टका- जलाढके। पक्तवार्द्धप्रस्थशेषन्तु पिबेद्धिगसमन्वितम् ।। मदनालाबुवीजानि पिप्पली सनिदिग्धिकाम्। संचूर्य प्रधमेन्नाड्या विशत्येतद्यथा गुदम् ॥ चूर्ण निकुम्मकम्पिल्ल-श्यामेक्ष्वाकग्निकोद्भवम् । कृतवेधनमागध्योलवणानाञ्च साधयेत् । गवां मूत्रेण ता वर्तीः कारयेत् तु गुदा. नुगाः। सद्यः शर्मकरावेतौ योगावमृतसम्भवौ ॥” इति । विरुध्यते चरकाचाय्र्येणाष्टोदरीये वक्ष्यमाणः षभिमूत्रपुरीषवातरेतोवमिक्षवजैः । अपरेच

Page #370

३५८
चरक-संहिता। [न-वेगान-धारणीयः इमांस्तु धारयेद वेगान् हितैषी प्रत्य चेह च । साहसानामशस्तानां मनोवाकायकर्मणाम् ॥ लोभशोकभयक्रोध-द्वषमानजुगुप्सित--
नैर्लज्ज्येातिरागाणामभिध्यायाश्च बुद्धिमान् ॥ सप्तोद्गारादिजा इहोक्ताः किं नोदवर्ता भवन्तीति ? उच्यते-उद्गारादिसप्तजाचरकाचाव्येण नोदावत्तेवेनाभिप्रेताः। किन्तु घृतादिव्यापत्तिवद्वे गधारणव्यापद एवेति बोध्यम् । तथाऽपथ्यभोजनजस्त्वनुक्त एव दोपलिङ्गरुन्नेय इति परमतमप्रतिषिद्ध ह्यनुमतं भवति न हि सर्वः सर्व वक्तीति ॥ निगमनमाह इच्छनित्यादि ।। १६॥
गङ्गाधरः-ननु मूत्रादीनामिव साहसलोभादीनामप्यविधायखेनोक्तखेन संशयः किं धार्या न वा साहसलोभादिवेगाः ? इत्यत आह-इमांस्त्विादि । को धारयेत? हितेत्यादि। प्रत्य मृत्वा परलोके इह च जन्मनि हितैषी। कान वेगानित्यत आह--साहसानामिति । साहसानि कम्मयुत्साहाः । तानि सत्त्वसात्म्यशक्तिमविविच्य यानि क्रियन्ते तान्यशस्तानि तेषां वेगान् प्रत्त्युन्मुखभावान धारयेत् । सत्त्वसात्याशक्तिमालोच्य कर्मप्युत्साहं कुर्यादित्यर्थः । केषामित्यत आह-मनोवाकायकम्र्मणामिति । अशस्तानि मनसः कर्माणि दर्शयति -लोभेत्यादि। लोभोऽनुचितविषये मनःप्रवृत्ति, शोको धनबान्धवाद्यभावजन्यदुःखे मनःप्रवृत्तिः, भयमपकारकार्थानुसन्धाने मनःप्रवृत्तिः, क्रोधो येनात्मानं प्रदीप्तमिव मन्यते तत्, द्वषो वैरं परापकारे मनःप्रवृत्तिः मनःप्रत्यनुकूलभावप्रयुक्तमनोनिवृत्तिा, मानः सदसद्गुणाध्यारोपेणात्मन्युत्कर्षप्रत्ययः, जुगुप्सितं परनिन्दा, लज्जा मनःसङ्कोचस्तदभावो नैर्लज्ज्यम् । ईर्ष्या
चक्रपाणिः-वेगानामविधार्यत्वेनोक्तत्वाल्लोभादीनामपि वेगा अविधार्याः स्युरित्याहइमास्त्वित्यादि। प्रत्य जन्मान्तरे, इहेतीह जन्मनि । सहसा आत्मशक्तिमनालोच्य क्रियत इति साहसं, तत् तु गजाभिमुखधावनादि । अशस्तानां निष्फलानामिति यावत्। मनोवाकायकम्मणामित्यत्र कर्मशब्दो व्यापारवचनः । अशस्तं मनसः कर्म दशयति-लोभेत्यादि। लोभो विषयेऽनुचितप्रार्थना, शोकः पुवादिविनाशजं दैन्यं, भयमपकारकानुसन्धानजं दैन्यम्, क्रोधः प्रवपो येन प्रज्वलितमिवात्मानं मन्यते, मानः सदसद्गुणाद्यारोपेणात्मन्युत्कर्षप्रत्ययः, जुगुप्सितं गोपनेच्छा, लज्जा, तदभावो नैर्लज्ज्यं ; समाने द्रव्ये परसम्बन्धप्रतिषेधेच्छा ईर्ष्या, अतिराग उचित एव विषये पुनःपुनः प्रवर्त्तनेच्छा। अभिध्यानमतिमात्रेहारम्भणं, यदि वा परद्रव्यविषये स्पृहा।

Page #371

७म अध्यायः सूत्रस्थानम्।
३५६ परुषस्यातिमात्रस्य सूचकस्यानृतस्य च । वाक्यस्याकालयुक्तस्य धारयेद वेगमुस्थितम् ॥ देहप्रवृत्तिर्या काचिद वर्तते परपीड़या। स्त्रीभोगस्तेयहिंसाया तस्या वेगान् विधारयेत् ॥ १७ ॥ पुण्यशब्दो विपापत्वान्मनोवाकायकर्मणाम् । धर्मार्थकामान् पुरुषः सुखी भुङ्क्त चिनोति च ॥ १८ ॥
गुणवति भावे दोषारोपणेच्छा, अतिराग उचित एव विषये पुनःपुनर्मनःप्रवृत्तिः। एतेषां मनःकम्मेणामशस्तानां वेगान् धारये। अभिध्यायाश्च परस्त्रविषयकस्पृहायाश्च वेगानित्यन्वयः॥
अशस्तानि वाकर्माणि दर्शयति–परुपस्येत्यादि। परुषस्य परोझै जकस्य ककेशात्मकस्य वाक्य त्य। अतिमात्रस्य सूचकस्यातिशयेन परेषामनिष्टजनकाभिधायकस्य वाक्यस्य। अनृतस्य मिथ्यात्मकस्य च वाक्यस्य । अकालयुक्तस्य अप्रास्ताविकतेनायुक्तस्य वाक्यस्य । उत्थितं वेगं धारयेत । एवंविध वाक्यमुपस्थितमागतं न वदेत् । कायकर्माणि दर्शयति-देहेत्यादि । परपीडया परपीड़ाहेतवे। स्त्रीभोगस्तेयहिंसा चादियेषां ते स्त्रीभोगस्तेयहिंसादयः। आदिना प्रधर्षणादिः । गुधिभिमुखपादप्रसारणादिः परपीड़या यद्यपि न भवति तथापि प्रज्ञापराधात् तद्वर्जनं बोध्यम् । ते जायन्ते यया चेष्टया तस्याः ॥१७॥ ____गङ्गाधरः-इत्येवमशस्तानां मनोवाकायकम्मणां वेगविधारणात् किं फलमुत्पद्यते इत्यत आह-पुण्यशब्द इत्यादि। पुण्यः पावनः शब्दो वाचकत्वेन यस्यासौ पुण्यशब्दः । पुण्य इति लोके प्रख्यायमानः पुरुषः मनोवाकाय
अशस्तं वचनकर्माह-परुषस्येत्यादि। परुषं परोद्वजकं वचनम्, अतिमात्र बहु, सूचक परारत्यभिधायकम् , अनृतमपार्थकम्, अकालयुक्तमप्रस्तावापतम्।
अशस्तं देहकर्माह-देहेत्यादि। परपीड़या परपीड़ानिमित्तमित्यर्थः। स्त्रीभोगः परस्त्रीभोगः, स्तेयं परद्रव्यग्रहणं, हिंसा विधिरहिता प्राणिपीड़ा, आदिग्रहणात् गुह्यद्यभिमुखपादप्रसारणादि गृह्यते ।। १७ ॥
चक्रपाणिः--एवं कृते यद्वति तद्दर्शयति -पुज्येत्यादि । पुण्यः पावनः शब्दो यस्यासौ

Page #372

३६०
चरक-संहिता। निवेगान-धारणीयः शरोरचेष्टा या चेष्टा स्थैर्य्यार्था बलवर्द्धनी। देहव्यायामसंख्याता मात्रया तां समाचरेत् ॥
कम्णां विपापसात् पापजनकखाभावा सुखी सन् धर्मार्थकामान् भुङ्क्त उत्पन्नान् । अत्रात्मनेपदमपालने भोजनवदुपभोगार्थे बोध्यम् । चिनोति च लोकाविरोधेन फलोपयोगेन जायते च ; चकारात् कालान्तरेण प्रतिनियतकारणान्तरे सति मोक्षञ्च चिनोति इत्यर्थः ॥१८॥ ____गङ्गाधरः----अथ कायकम्म विशेषलेन व्यायामस्य स्वशरीरहिंसापोषणकरत्रमस्तीति तद्विधिमाह ---शरीरचेष्टेत्यादि। या च शरीरचेष्टा इष्टा मनोऽभीष्टा स्थैर्ध्यात्मा स्थिरताधर्मरूपा न तु नानातिरिक्तरूपा ततोऽनन्तरमेव बलवर्द्धनीत्युक्तं सा देहव्यायामसङ्ख्याता देहव्यायामसंज्ञा । देहपदेन मनोवाग्व्यवच्छेदः । मात्रया तां समाचरेत् । यया मात्रया लाघवादयः स्युनं च भ्रमादयः स्युस्तया मात्रयेत्यर्थः। ननु तर्हि कथं स्थैर्यात्मा बलवर्द्धनीत्युच्यते ? प्रतिदिनमनेकरूपेण परिमाणेनानपायेन बलवर्द्धनखाभावख्यापनार्थ तथा कृतम् । एकरूपयैव मात्रयाऽनपायया समाचरणे बलवद्धनी क्रमेण बलानुरूपेण बद्धते मात्रया या सा बलं वद्धयतीति वलवद्धनीति। “यत् तु चंक्रमणं नाति-देहपीड़ाकरं भवेत् । तदायुर्वेलमेधाग्नि-प्रदमिन्द्रियबोधनम् ॥” इति सुश्रुतेनाप्युक्तम् । मात्रा खल्वाद्धशक्तिकी तन्त्रान्तरेणोक्तात्र युक्त्या लभ्यमानानुसत्तव्या। “सबेष्टतुषु सहि मतारात्महिताथिभिः। शक्त्यद्धनैव कर्तव्यो व्यायामो हन्त्यतोऽन्यथा। कुलो ललाटे ग्रीवायां यदा घनः प्रजायते। शक्त्यद्धं तं विजानीयादायतोच्छ्रास एव
पुण्यशब्दः, भुङ्क्त चिनोति चेति उत्पन्नानविरोधतः फलोपयोगेन भुक्त', चिनोति चोत्पादयति चापरानित्यर्थः ॥ १८ ॥
चक्रपाणि:--अविधार्यप्रवृत्तीन् मूत्रादीन् विधार्यप्रवृत्तीन् साहसादीन् दर्शयित्वा विधार्याविधार्यप्रवृत्ति व्यायाममाह-शरीरेत्यादि। देहस्य व्यायामो देहव्यायामः, देहग्रहणात् मनोव्यायामं चिन्तनादि निराकरोति, संख्याता संज्ञिता, या चेाऽभिप्रेतात्र, तेन, भारहरणाद्याऽनिष्टापि कार्यवशात् क्रियमाणा चेरा निरस्यते, चंक्रमणरूपा तु क्रिया प्राप्यते, स्थैर्य स्थिरता शरीरस्य तदर्था, मात्रयाऽनपायिपरिमाणेन ; एतावती चेयं शरीरचे सा मात्रावति, यावत्या लाघवादयो वक्ष्यमाणा भवन्ति ; चेष्टातियोगा वक्ष्यमाणाश्च श्रमभ्रमादयो न भवन्ति । सुश्रुतेऽप्युक्त-... "यत् तु चंक्रमणं नाति देहपीडाकरं भवेत्। तदायुर्बलमेधाग्नि-प्रद

Page #373

७म अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
३६१ लाघवं कर्मसामर्थ्य स्थैय्यं क्लेश-*-सहिष्णुता। दोषक्षयोऽग्निवृद्धिश्च व्यायामादुपजायते ॥ १६ ॥ श्रमः क्लमः क्षयस्तृष्णा रक्तपित्तं प्रतामकः । अतिव्यायामतः कासा ज्वरदिश्च जायते ॥ २०॥ व्यायामहास्यभाष्याध्व-ग्राम्यधम्मप्रजागरान् ।
नोचितानपि सेवेत बुद्धिमानतिमात्रया ॥ च । व्यायामो हि सदा पथ्यो बलिनां निग्धभोजिनाम् । स च शीते वसन्ते च तेषां पथ्यतमः स्मृतः॥” इति। - यथोक्तव्यायामफलमाह--लायवमित्यादि। लाघवं शरीरस्य, कर्मसु सामर्थ्य शक्तिमत्त्वम्, स्थैय्यं शरीरस्य यौवनानुवृत्त्यावस्थानं, सहिष्णुता क्लेशे समुपस्थिते तत्सहनशक्तिः, दोपक्षयो वातादीनां वृद्धिहानिक्षयः । ननु व्यायामात् श्लेष्मक्षयो वातपित्तयोस्तु द्धिः कथं दोषक्षय उपजायते ? इत्यत आह--अग्निद्धिरिति । च यस्मात् । “व्यायामं कुव्वेता नित्यं विरुद्धमपि भोजनम् । विदग्धमविदग्धं वा निर्दोषं परिपच्यते।” इति । एवं वहिबलमुपजायते। “चयप्रकोपौ दोपाणां सर्वेषामग्निसंश्रितो ।” इति ॥ १९॥
गङ्गाधरः अतिमात्रया कृतव्यायामदोषमाह-श्रम इत्यादि। श्रमः शरीरग्लानिः, क्लमो मनइन्द्रियग्लानिः, क्षयो धातुक्षयः, रक्तपित्तं व्याधिविशेषः, प्रतामकः प्रतमकश्वासः, अतिव्यायामतः कायवाङ्मानसव्यायामातियोगात्। शेपं स्पप्टम् । यस्मात् श्रमादिरतिव्यायामतो जायते तस्माद व्यायामहास्यादिकानुचितान् अपिकारादनुचितानपि, अभ्यस्ताननभ्यस्त.श्च अतिमात्रया न सेवेतेति। व्यायाम उक्तदेहव्यायामो, हास्यं न वाकचेष्टा मुखचेष्टाविशेषखादिति । भाष्यं वाक्चेष्टाविशेषः, अवाऽश्वगमनम्, ग्राम्यमिन्द्रियबोधनम्"। यथोक्तव्यायामगुणानाह-लाघवमित्यादि। दोपक्षयोऽत्र श्लेष्मक्षयोऽभिप्रतः, यदि वाग्निकर्तृत्वेन त्रिदोषक्षयोऽपि ; उक्त हि-"शमप्रकोपौ दोषाणां सर्वेषामग्निसंश्रितो"। व्यायामातिप्रवृत्तिदोषमाह-श्रम इत्यादि। क्लम इह मनइन्द्रियग्लानिः, क्षयो धातुक्षयः, प्रतमक एवं प्रतामकः श्वासविशेषः ॥ १९॥२०॥
चक्रपाणिः-इदानीं व्यायामतुल्यत्वेनान्यानप्यतिमानत्वेन निपेढ माह-व्यायामेत्यादि । * दुःख इत्यपि पाठः।

Page #374

३६२
चरक-संहिता। (न-वेगान-धारणीयः एतानेवंविधांश्चान्यान् योऽतिमात्र निषेवते । गजः सिंह*मिवाकर्षन् सहसा स विनश्यति ॥२१॥ उचितादहिताद्धीमान् क्रमशो विरमेन्नरः। हितं क्रमेण सेवेत क्रमश्चात्रोपदिश्यते ॥
धम्मो मैथुनम् इत्येते देहव्यायामाः। प्रनागरो मनोव्यायामः, मनोमेथ्या. संयोगो हि निद्रा, तत्प्रतिकूलव्यापारो जागर इति ।
व्यायामानन्तरमेषाञ्च दोषान्तरमुपदेष्टुमाह-एतानित्यादि। एवंविधान साहसान् कायवाङ्मानसव्यायामानन्यान् भारहरणदर्पशिलोतक्षेपणगानवाक्कलहशास्त्राशास्त्रचिन्तादीन् योऽतिमात्र निषेवते स गज इवातिमात्र सिंहमाकर्षन् सहसा बिनश्यति ॥२०॥२१॥
गङ्गाधरः-परिशिष्टानामहितानां वजनं हितानाञ्च सेवनविधिमुपदिशति ; तत्र उचितमहितं परिहत्तुं दुःशक्यते इति किं तन्न परिहार्य स्यादित्यतस्तत्परिहारमुपदिशति-उचितादित्यादि। उचिताद विधिनिषधौ अजानता स्वेनाभ्यस्तादहितात् क्रमशो बुद्धिमान् नरो विरमेन निवत्तेत न तु हठात् । क्रमेण हितमनभ्यस्तं सेवेताभ्यस्येत् ।
यद्यप्यतिव्यायामो निषिद्धिस्तथापीह पुनरभिधीयते अतिभाप्यादिष्वपि तद्दोपश्रमलमादिप्राप्त्यर्थम् । यदि वा पूर्वमनभ्यस्तव्यायामातिसेवा निषिद्धा, इह तु अभ्यस्तस्यापि निषेधः ; यदाह नोचितानपि, उचितानप्यभ्यस्तानपीत्यर्थः, अपिशब्दादनभ्यस्तानां निषेधो लभ्यते; भाषणं भाष्यम्, अध्वशब्देनाध्वगमनं, ग्राम्यधर्मो मैथुनम्, एवंशब्देन गुरुभारहरणदपशिलाचालनादि गृह्यते। सिंहः किल स्वल्पप्रमाणः स्वबलोद्रेकात् गजं कर्षन् पाटयन् स्वदेहानुचितव्यायामात् पश्चात् वातक्षोभेण विपद्यते तेनायं दृष्टान्तः सङ्गतार्थः ; यदि वा सिंहोऽष्टापदोऽभिप्रेतः, स च किल गजं व्यापाद्य पृष्ठे क्षिपति, ततस्तत् कोथाद्विपद्यते ; तेन दृष्टान्तो व्याख्येयः ॥२१॥
चक्रपाणिः-हितस्य सेवनमहितस्य परित्यागः कर्त्तव्य इति पूर्वमुक्त तच्च हितसेवनमहित. परिवर्जनञ्च क्रियमाणमक्रममक्रमाचरितव्यायामादिवत् प्रत्यवायकरं परं भवति ; अतस्तत्क्रममाह-उचितादित्यादि । उचितादभ्यस्तात् , क्रमशो वक्ष्यमाणेन क्रमेण, हितमनभ्यस्त
* गज सिंह इवाकर्षनू इति चक्रपाणितः पाठः ।

Page #375

७म अध्यायः
सूत्रस्थानम् । प्रनेपापचये ताभ्यां क्रमः पादांशिको भवेत् । एकान्तरं ततश्चोर्द्धं द्वान्तरं त्रन्तरं तथा ॥ ननु कोऽसौ क्रम इत्याह-क्रमश्चात्रेत्यादि। प्रक्षेपापचये ताभ्याम् अभ्यवहाय्ये खल्वहितेऽभ्यस्ते द्रव्ये कचिद व्यञ्जनादौ हितस्य प्रक्षेपोऽहितस्य अभ्यस्तस्यापचयः कर्त्तव्यस्तस्मिन् ताभ्यामनभ्यस्ताभ्यस्ताभ्यां हिताहिताभ्याम् अनभ्यस्ताद्धितादभ्यस्तादहिताच्च पादांशिकः क्रमो भवेत् । पादश्चतुर्थोऽश एवांशस्तेन कृतः क्रमः पादांशिकः, किंवा पादस्य चतुर्थांशस्यांशश्चतुर्थी भागः षोड़शांश इति यावत् । तेन कृतः क्रप इत्यर्थः। प्रथमपादाभ्यासे एकान्तरम् एकाहमन्तरीकृत्य भवेत् । ततश्चोद्ध प्रथमं हितस्योपादानतया प्रक्षेपोहितस्य त्यागोऽपचयस्तयोरभ्यासादूद्ध द्वितीये हितपादद्वयप्रक्षेपाहितपादद्वयप्रक्षेपाहितपादद्वयापचये द्वान्तरं द्वाहमन्तरीकृत्य भवेत्। ततश्चोर्द्ध हितद्विपादप्रक्षपाहितद्विपादापचयाभ्यासादूद्ध तृतीये हितपादत्रयप्रक्षेपाहितपादहितम्। कोऽसौ क्रम इत्याह -- क्रमश्च त्यादि । प्रक्षेपो हितस्यापचयोऽहितस्य, ताभ्यां हिताहिताभ्याम् , पादश्चतुर्थों भागः, तद्रूपोऽशः पादांशस्तेन कृतः क्रमः पादांशिकः। अन्ये तु पादस्यांशः पादांश इति षोड़शं भागं वर्णयन्ति, स च हिताहितयोयुगपत् प्रक्षेपापचये पादांशिकः क्रमः, प्रथममेकान्तरमेकाहमन्तरा कृत्वेत्यथ :, ततः प्रथमहितपादप्रक्षेपाहितपादापचयाभ्यासादृद्ध द्वितीयपादप्रक्षेपापचये द्वन्तरं द्वबहमन्तरीकृत्य क्रमो भवेत् ; तथा द्वितीयपादाभ्यासादूद्ध तृतीयपादप्रक्षेपापचये त्राहमन्तरीकृत्य क्रमो भवेत् ; चतुर्थपादप्रक्षेपापचये चतुरहमन्तरीकृत्य बोद्धव्यमत ऊद्ध प्रक्षेपापचयाभावात् चतुष्पादसम्पूर्णस्य पथ्यस्यानवधिसेव्यत्वादयं पिण्डार्थः। अपथ्या यवकादयोऽभ्यस्तास्ते त्याज्याः रक्तशाल्यादयः पथ्या अनभ्यस्तास्ते सेव्याः, तत्र प्रथमदिने यवकपादत्रयं रक्तशालीनामेकपादयोगवद् भोजनं, द्वितीये दिवसे द्वौ पथ्यस्य पादौ द्वावपथ्यस्य ; एवं तृतीये; एवं द्वितीयपादाभ्यासो द्वन्तरो भवति ; चतुर्थे त्रयः पादाः पथ्यस्य एकोऽपथ्यस्य, एवं पञ्चमे षष्ठ च; एवं तृतीयपादाभ्यासस्त्रयन्तरो भवति ; सप्तदिनप्रभृति चतुष्पादपथ्याभ्यास: ; यदि वाऽन्तरशब्दो व्यवधिवचनः, तथाशब्दात् चतुरन्तरमिति च लभ्यते; तेनायमर्थः-प्रथमे दिवसेऽपथ्यपादत्रयं पथ्यस्यैकः पादः, द्वितीये सर्वमपथ्यं, तृतीये द्वौ पथ्यस्य द्वावपथ्यस्य, एवं चतुर्थे, पञ्चमे तु दिने पथ्यस्य भाग एकस्त्रयोऽपथ्यस्य, एवं द्वयन्तरीकृतौ भवतः, षष्ठे पथ्यभागत्रयमपथ्यभाग एकः, एवं सप्तमेऽरमे च ; ततो नवमे भागद्वयं पथ्यस्य चापथ्यस्य च, एवं श्रीष्यहान्यन्तरीकृतानि भवन्ति । ततो दशमे सर्वं पथ्यम् ; एवमेकादशे द्वादशे त्रयोदशे च ; चतुईशे तु पथ्यभागत्रयम् एकोऽपथ्यभागः ; एवं चतुरन्तरता तथाशब्दसूचिता भवति , पञ्चदशाहात प्रभृति सम्पूर्णपथ्य

Page #376

चरक-संहिता।
नवेगान-धारणीयः क्रमेणापचिता दोषाः क्रमेणोपचिता गुणाः।
सन्तो यान्त्यपुनर्भावमप्रकम्प्या भवन्ति च ॥ २२ ॥ अयापचये क्रमस्त्रान्तरं हमन्तरीकृत्य भवेत् । ततश्चो हितपादत्रयप्रक्षेपाहितपादत्रयापचयाभ्यासादृद्ध चतुर्थे हितपादचतुष्टयप्रक्षेपाहितपादचतुष्टयापचये तथा चतुरहमन्तरीकृत्य भवेदित्यर्थः। तथा सति ---अभ्यस्तानां यक्कादीनामहितानां प्रस्थादीनां यावतां पादभागं त्यत्तवा त्रिपादमागं गृहीसा हितानाञ्च अनभ्यस्तानां रक्तशाल्यादीनां तद्रपेण पादभागं दत्त्वा पत्त्वा भोक्तव्यम् । एवं तदिनस्य परदिनमपीति तदभ्यासो भवति। ततस्तृतीयदिनेऽहितानामद्धमानं हितानाचार्द्धमानं पत्तवा भोक्तव्यमेवं तदिनस्य परमपि दिनद्वयमिति तदभ्यासो भवति, ततः षष्ठे दिनेऽहितानां पादत्रयं त्यक्तवाटिकपाद गृहीखा हितानाञ्च पादत्रयं दत्वा पक्त्वा भोक्तव्यमेवं तदिनस्य परं दिनत्रयमपीति तदभ्यासो भवति। ततः परं दशमे चतुष्पादं त्यजेदहितानां हितानाश्च चतुप्पादं गृह्णीयादिति सतरा लभ्यते। पोड़शिकक्रमवादे तु प्रत्यंशापचयप्रक्षेपादिनैकैकग्रान्तरता बोध्या। तत् तु नाचार्याभिषे तम्। पोडशपादापचयप्रक्षेपे पक्षदिनान्तरखेन तदंशाभ्याससत्वादयौक्तिकवाञ्च । यत लन्त रशब्दस्य व्यवधानार्थत्वेन प्रथमदिने पथ्यपादापथ्यत्रिपादमानेन भोजनं ततः परमेकदिनं न तथा भोक्तव्यं ; किन्सपथ्यमभ्यस्तं यत् तदेव भोक्तव्यम्, यत् तदेकदिनं व्यवशाय तृतीयदिने पथ्यपादद्वयापथ्यपादद्वयं भोक्तव्यम् । तदुत्तरं दिनद्वयं न तथा भुक्ता किन्सभ्यस्तमपथ्यमेव भोनच्यम् । तदिनद्वयं व्यवधाय पष्ठे दिने पथ्यपादत्यापथ्यकपादमानेन भोज्यं तदुत्तर दिनत्रयं न तथा भोक्तव्यम्। किन्तपथ्यमात्रमेवेति। तदिनत्रयं व्यवधाय दहमे दिने पथ्यचतुप्पादभोजनमपथ्यपादचतुष्टयत्यागः सुतरागिति व्याख्यायते । पोदशांशिकक्रपवादेऽप्येवञ्च बोध्यमिति, तदसम्यक् अहितस्याभ्यासानुटतेः।।
नन्वेवहितत्यागहिताच्या सेन किं भवतीत्याह - क्रमणेत्यादि। दोश दुष्टिकरा अभ्यस्ता हितारते क्रमेणापचिताः यिनाः सन्तस्तथा क्रमण गुणा अनभ्यस्ता हिता गुणाः सन्तश्चापुनर्भावं यान्ति। सहसा सात्मा देव । एवं कृते किं स्यारियाह.-- प्र.मत्यादि। मणेति क्रमणैव, दोषा इति वोपजनकान्यभ्यस्लान्यपथ्यानि, गुणा इति गुणजनकानि पथ्यानि, अपुनर्भावं यान्ति दोषा इति सम्वन्धः। अमेण तु सहसाऽपश्यत्यागे दोषा भवन्त्येव : यदुक्तम्-- 'असामयजा हिं

Page #377

७म अध्यायः ।
सूत्रस्थानम् । समपित्तानिलककाः केचिद्गर्भादि मानवाः ।
दृश्यन्ते वातलाः केचित् पित्तलाः श्लेष्मलास्तथा ॥ त्यागजदोषाय न भवन्ति । असात्माजा हि न रोगाः स्युः सहसा त्यागादित्युक्तः, न च भवन्ति तथा गुणाः। अनभ्यस्ता अपि हिताः क्रमेणोपचिता वद्धिताः सन्तोऽपुनावं यान्ति असात्म्यासेवनजदोपाय न भवन्ति अप्रकम्पमा अप्रचाल्याश्च भवन्ति चिरस्थिता इत्यर्थः । हितमपि हि सहसोपयुज्यमानमनिवधारुच्यादीन् करोति तस्माद्धितस्यापि क्रमेणोपचयेन अभ्यासः कर्तव्य इति दर्शितम् ॥२२॥ ___ गङ्गाधरः-- अथैतत् सर्वमभ्यस्यमानत्वं प्रकृतिज्ञानमपेक्षते, न हि सर्व सर्चपुरुषस्य हितम हितं वा, कस्यचिद्धि किश्चिद्धितम हितञ्च कस्यचित् यत्तत् कस्यचिदहितं हितश्च ति प्रकृतिभेदेन पुरुषभेदमाह-समपित्तेत्यादि । अनिलश्च पित्तश्च ककच ति द्वन्द्वे पित्तस्य पूवेनिपातः; बहुपदद्वन्द्र पूर्वनिपातनियमाभावात् । समा अवैकारिकपानावस्थिताः पित्तानिलकका येषां ते तथा। ते समपित्तानिलकका मानवाः केचित् गर्भादि यावद गर्भ गर्भमारभ्य दृश्यन्ते। केचिद गर्भादि गर्भाशनात् प्रभृति वातलाः वाताधिकाः, केचित् पित्तलाः पित्ताधिकाः, केचित् श्लेष्मलाः श्लेष्माधिकाः ; तथा दृश्यन्ते केचित् वातपित्तलाः, केचिा वातश्लेष्मलाः, केचित् पित्तश्लेष्मला इति कश्चिद व्याख्यातवान। वस्तुतस्त्वत्र समवं पित्तानिल
रोगाः स्युः सहसा त्यागशीलनात् । अप्रकम्पमा अनचाहया भवन्ति गुणा इति सम्बन्धः; पथ्यमपि नभ्यस्तं सहसोपयुज्यमानमरुच्य ग्निबधादीन् जनयति ॥ २२ ॥
चक्रपाणिः -- इह स्वस्थहितं सामान्येनैव रक्तशाल्यादि प्रतिपादितं, स्स्थश्च प्रकृतिभेदेन नानाप्रकारः, तस्तेषां हितानामपि नानासकारत्वमुच्यते ; तेन तत्प्रतिपादनार्थ प्रकृतिभेदमेव ताबदाह-समपित्तानिलेत्यादि । समा अवैकारिकमानव्यवस्थिताः पित्तानिलकफा यस्य स तथा ; गर्भादि गर्भाधानादि शुक्रशोणितजीवसंमूर्च्छनादिति यावत् ; वातला वातप्रधानाः, एवं पित्तलाः इले मलाश्च ; सर्वत्र गौदीति योज्यम्। अत्र पित्तग्रहणमादौ च्छन्दोऽनुरोधात् ; यद्वा पित्तसमानस्य वह्नौरवप्रदर्शनार्थम् ; यदि वा प्रकृत्यारम्भे वातस्याप्राधान्यख्यापनार्थं ; वातप्रकृतिहि सर्वत्र प्रत्यवशे भवति । इह च प्रत्येकदोपप्रकृतिग्रहणेनैव द्वन्द्वप्रकृतिरपि ग्राह्यः संयोगरय संयोगिनामान्तरीयकत्वात् , निदान इव वातादिज्वराभिधानेन इन्द्वजज्वराभिधानं, तेन रोगभिषगजितीयोक्ता द्वन्द्वजा अपि तिस्रः प्रकृतयो गृहीता भवन्ति। अन्ये तु द्वितीय

Page #378

३६६
चरक-संहिता। न-वेगान-धारणीयः तेषामनातुराः पूर्वे वातलाद्याः सदातुराः ।
दोषानुशयिता होषां देहप्रकृतिरुच्यते ॥ कफानां कि परस्परमवैकारिकमानवत्त्वं किं शारीरभावाणामवैकारिकमानत्वम् ? उच्यते---आद्य तु समत्रिदोषजव्याधौ परस्परमवैकारिकमानवत्त्वेन तस्य समवातपित्तश्लेष्मप्रकृतिवं स्यादन्त्ये तु मानं किं तुला ? तत् किमणुहस्वादि ? तुला तु गुरुत्वगुणनिवन्धना सा च वायोनास्ति। अण्वादि चेत्, तदा विकारो धातुवैषम्यं धातुवैषम्यस्याभावः साम्यमित्यन्योन्याश्रयः स्यादिति चेत् न । विकारो दुःखं तज्जनकमानं धातुवैषम्यं सुखजनकमानञ्च साम्य मिति । वस्तुतस्तु साम्यं तुल्यत्वं, तच्च न गुणतो वातस्य रुक्षस्य पित्तस्येषत्रस्नेहस्य साम्याभावात् कफस्य च शीतादिगुणस्य पित्तेनोष्णेन साम्याभावाच, वातेन च साम्यासाम्याच ; अत एव न कम्मतः किन्तु शारीरसुखमात्रहेतुमानतः। पवनो येन मानेन येन च मानेन पित्तं येनापि मानेन कफः शारीरसुखमेव जनयति न तु मानससुखासुखे न वा शरीरदुःखम् । तन्मानेन पुनर्वातपित्तश्लेष्माणः परस्परं समास्तच मानं तेषां साम्यं, तथाभूताश्च ते नोपघातकरा न च धातूपघातकाः समाग्निकरास्तु भवन्ति ।।
ननु ते किं समत्रिदोषवातादयः सवें स्वस्था इत्यत आह-- तेषामित्यादि। तेषां समपित्तानिलककादीनां मध्ये पूर्वे प्रथमोक्ताः समपित्तानिलकफा अनातुरा. शारीरव्याधिहीनाः स्वस्था न तु व्याधिमात्रहीना मानसव्याधिमत्त्वात; अत एव सुश्रतेऽप्युक्तं “समदोपः समाग्निश्च समधातुमलक्रियः। प्रसन्नात्मेन्द्रियमनाः स्वस्थ इत्यभिधीयते।” इति । नन्वत्र कथं समाग्निताचिह्न नोक्तमिति सुश्रुतेन विरोधोऽस्तु इति चेत् न । सुश्र तेन समदोपखलिङ्गखे समाग्निरुक्तः, एवं समाग्निलिङ्गत्वेन समधाखादिरुक्तः, समधाखादि लिङ्गत्वेन प्रसन्नात्मादिरुक्तः इति ; समदोष इत्येवं तत्र स्वस्थलक्षणभित्यविरोधः। एतेनात्रोक्तवातलायाः सदातुरा इत्युक्तमप्यविरुद्धं भवति समदोपातिरिक्तानामस्वस्थत्वात्। ननु समवातादयः पुरुषाचे द्रजोगुणतमोगुणबाहुल्यात् कामक्रोधादिमन्तो भवन्ति, तहि कथमनातुरा व्यपदिश्यन्ते 'केचिद्ग्रहणात् ग्रन्थाधिक्येन तद्ग्रहणं वर्णयन्ति । तेपामिति । समवातपित्तश्लेप्मप्रकृत्यादीनाञ्च मध्ये 'पूर्व' इति समप्रकृतयः। सदातुरा इति स्वस्थव्यवहारभाजोऽपि स्फुटिताङ्गत्वविषमाग्नित्वादियुक्ता यरमादित्यर्थः ; स्वस्था अप्येते कस्माद्रोगिण इत्याह-दोषानुशयितेत्यादि।

Page #379

७म अध्यायः सूत्रस्थानम्।
३६७ विपरीतगुणस्तेषां स्वस्थवृत्तेविधिर्हितः ।
समसवरसं सात्म्यं समधातोः प्रशस्यते ॥ २३ ॥ बुधैरिति चेत् ? सत्यं, सत्त्वरजस्तमोगुणानां मनःप्रकृतित्वेन मानसदोपजव्याधीनां विना मोक्षं विनाशाभावेनात्र समपित्तानिलकका अनातुराः शारीरस्वास्थामापन्ना न तु व्याधिमात्रहीनाः। व्याधिसामान्याभावेन अनातुरवस्यानभिप्रायात् शारीरव्याध्यभावेन तु स्वास्थााभिप्रायात्। न हि समवातादिखेन समसत्त्वादिप्रकृतिकवमपि पुरुषाणामनुमेयं स्यात् । समवातादिकपुरुषस्यापि कामक्रोधादिदर्शनादिति । वातलाया इति मतुबर्थे लच। गर्भादिवातला गर्भादिपित्तला गर्भधारणात् प्रभृति श्लेष्मलाः सदातुरा अविच्छेदेनातुराः। गर्भाधाने शुक्रशोणितजीवसंयोगकाले यादृशरूपेण वातादयोऽनुबन्नन्ति तादृशस्वरूपेणैव तेषां समत्वे समवातादिप्रकृतिर्वातादेवकैकादिबहुलखे तु वातलादिखमिति। नन्वते वातलादयस्तु चेन्न स्वस्थास्तहि किमेषां वातादितः प्रकृति स्तीत्यत आह-दोपानुशयितेत्यादि। हि यस्मादेषां वातलादीनां दोषानुशयितादिवैषम्यलक्षणदुष्टिजनिप्यमाणशरीरदूषिका च दुष्टिस्तदाश्रयत्वेनानुशयिता गर्भाधानावधि यावन्मरणमनुवर्त्तनशीलता देहप्रकृतिरारोग्यं न तु साम्यलक्षणप्रकृतिरा गर्भाधानात् । तस्मात् ते सदा आ जन्मतो यावज्जातोत्तरजीवनकालमातुरा अविच्छेदेनैव कदापि प्रकृतेः क्षयादिन भवति। “प्रकोपो वान्यथाभावः क्षयो वा नोपजायते। प्रकृतीनां स्वभावेन जायते तु गतायुषि ।” इति सुश्रुते फलदर्शनात् । ननु तत् किं सा दोषानुशयिता ज्वरादिव्याध्यारम्भकाले विकृतिवत् विकृतिरेव न वा ? इत्यत आह-देहप्रकृतिरुच्यते । तेषां वातलादीनां वातादिदोषानुशयितैव देहप्रकृतिः । अस्वस्थतारूपा स्वस्थता उच्यते, गर्भादिवातावधिकखात्। देहपदं मनोव्यवच्छेदार्थम् । प्रकरणाद वातादीनां दोपस्य दुष्टेरनुशयो गर्भात् प्रभृति अनुवृत्तिविद्यते यस्य स दोषानुशयी, तस्य भावो दोषानुशयितेत्यर्थः । एतेनैषां दोषानुशयितोल्वणवातादिभाविताऽव्यभिचारिणीति यावत् ; देहप्रकृतिदेहस्वास्थ्यमिति यावत् ; एतेनैतेषां वातलादीनां मुख्यं स्वास्थ्यं नास्ति, किं तर्हि ? उपचारस्वस्था एत इति दर्शयति। ननु गर्भादीत्यनेन शुक्रशोणितजीवानां संसर्गे यथाभूता वातादयः समा विकृता वा तथाभूतैव प्रकृतिर्यावज्जीवमनुवर्तते रिए विना, यदुच्यते सुश्रुते-"प्रकोपो वान्यभावो वा क्षयो वा नोपजायते। प्रकृतीनां स्वभावेन जायते तु गतायुषि" ।।

Page #380

३६८
चरक-संहिता। (न-वेगान्-धारणीयः मुख्यस्वस्थता नास्ति गर्भात् प्रभृति वातादिदोपानुशयिखादेवौपचारिकी स्वस्थतास्तावेति ख्यापितम्। स्वास्थाहत्त्यनुष्ठानार्थमिति। ननु समपित्तानिलकफस्य यदा स्वकारणात वातादेवकतमस्य वृद्धिा हानि भवति तदैव वातिकादिव्याधिर्भवति। वृद्धिलक्षणो हीनलक्षणश्चेत्येवं वातलादीनामपि, तत् कथं प्रकृतेः प्रकोपक्षयान्यथाभावा न स्युरिति चेन्न । वातादिजव्याध्युत्पत्ती हि पुसां समाग्निखादिजागरूकखादिस्वभावजनको यः स्वभावो वातादीनां स च न क्षयद्धान्यथाभावानामन्यतममापदाते । तस्मात् समाग्निवादिजागरूकखादिस्वभावोऽपि पुंसां क्षयद्धान्यथाभावान्नापदाते। किन्तु वातादीनां तत्तज्ज्वरादिव्याधिजनकस्वभावो यः स एव मिथ्याहारादिभिः क्षयद्धान्यथाभावान्न आपदाते इत्येके। कश्चित् तु न हि प्रकृतिभूतवातादेः वृद्धग्रादयो भवन्ति, किन्तु कारणान्तरजनितकोपस्य वातादेस्तत्तद्विकारकर्तृवम् । प्रकृतिभूतदोषस्तु तत्रोपदर्शकः स्यात् । उक्तं हि “कालदृष्यप्रकृतिभिदोषस्तुल्यो हि सन्ततम् । निष्पत्यनीकं कुरुते तस्माझं यः सुदुःसहः ॥” इति । वातादिप्रकृतीनां पित्तादिरोगोत्पत्तौ पित्तादिलिङ्गः स्फुटितकरचरणादिकं प्रकृतिभूतवातादीनां लिङ्गं न वाध्यते किन्वनुवत्तेत एवेति। न हि क्षीणावस्थो वातादिः प्रकृतिक्रियाहीनलक्षणः शुक्रशोणितजीवसम्बन्धकाले वीजभूतस्य प्रकृतिभूनवातादेः क्षयमापादयति ; तस्मात् प्रकुतिभूतवातादेः क्षयादयो न भवन्त्यव । मुतरां वातप्रकृतिने पित्तप्रकृतिभवत्येवं शेषं वोध्यमिति वदति ।
तत्र यदा समप्रकृतेर्वातप्रकृतेर्वा आक्षेपकादिर्वातविकारी भवति, तदा वातस्य प्रकृतिभूतस्याधिक्यं भवत्येव, यदा च वातप्रकृते: पित्तविकारो भवति, तदा वातप्रकृतेरन्यथाभावः पित्तप्रकृतित्वं भवति, यदा तु समप्रकृतेरन्यतरदोपक्षयो भवति प्राकृतस्वकर्महानिलक्षणस्तदासौ प्रकृतिक्षयो भवति, यदुक्त दोषक्षयलक्षणे---“कर्मणः प्रकृतेर्हानिवृद्विपि विरोधिनाम्" इति । अत्रोच्यते---- प्रकृतिसम्मानरोगी पत्ती न प्रकृतिभूतस्य वृद्धि:, किं तहिं ? हेत्वन्तरजनितस्य वातादेस्तत्र विकारित्वं, प्रकृतिभूतस्तु दोषस्तत्रोपदशको भवति, यदुक्तं ... "कालदृष्यप्रकृतिभिर्दोपस्तुल्यो हि सन्ततम्। निष्प्रत्यनीकः कुरुते तस्माज ज्ञेयः सुदुःसहः”। वातप्रकृतेस्तु पित्तविकारोत्पत्तौ वातः प्रकृतिभूतस्तथैव करचरणस्फुटनादिकं कुर्वन्नास्ते, न तस्यागन्तुना पित्तविकारण किञ्चित् क्रियते , वातादीनान्तु स्वमानात् क्षयः प्राकृतकर्महानिलक्षणां न शुक्रशाणितसंसर्गकालजस्य प्रकृतिभूतस्य दोपस्य चीजभूतस्य क्षयमावहतीति न प्रकांतभूतदापक्षयः, यदि वा, प्रकृते. प्रकोपान्यथाभावक्षया न भवन्तीति प्रकृतित्वेनेति ब्रमः, तेन समप्रकृतिवातप्रकृतिर्न भवति, वातप्रकृतिः पित्तप्रकृतिन भवति समप्रक्रतिर्वा ; विकारावस्था तु

Page #381

७म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
३६६ अत्र विप्रतिपदनामहे । प्रकृतिभूतवातपित्तश्लेष्मातिरिक्ताः किं व्याध्यारम्भका वातादयः सन्ति, न च प्राणादिपश्चात्मकत्वेन सन्तीति वक्तश्च शक्यते । ते हि पञ्च पञ्च वातादयः प्रकृतयस्तेषामशःप्रभृतिषु पञ्चात्मकपश्चात्मकवातादीनां वृद्धग्रादीनां दर्शनात् । गर्भारम्भकशुक्रादिस्था वातादयो वै प्रकृतयस्तदारब्धाः प्राणादयः पञ्च व्याधिकरा इति चेन्न। तदा पित्तकफसंशदोषाभावात् । किञ्च धातुवैषम्यं विकारः साम्यं प्रकृतिरिति यद्वक्ष्यति, तत्र धातुः किं प्रकृतिभूतशुक्रादिस्थवातादिः ? किं तद्वातादिभूतजनितवातादिः ? तत्र शुक्रादिस्थवातादिभिभूतैरारब्धाः प्राणादयो धातुसंज्ञा धारणाच्छरीरस्येति चेत्तदा शुक्रादिस्था वातादयो न प्रकृतयः स्युः। प्राणादिभ्योऽतिरिक्ता न वातादयः सन्ति। ते च चे प्रकृतयस्तदा तेषां वैषम्यं विकारः साम्यमारोग्यमिति ।
अथ शुक्रादिस्था वायुतेजोजलधातव एव प्रकृतयो वातपित्तकका इति चेदुच्यते ? तहि, तेषां दृद्धापत्तिः । शुक्रशोणितसंयोगं गर्भाशयगतमवक्रान्तं खल्वात्मनि गर्भवत्या आहारजरसैः क्रमेण गर्भवृद्धः। तत्र चेदुच्यते---पितृजानि पञ्च महाभूतानि शुक्रस्थानि मातृजान्यात्तवस्थानि आत्मजानि तथा मातुराहारजरसजानि गर्भारम्भकाणि तत्र वाततेजोजलानि प्रकृतिभूतानि भवन्त्यव वातपित्तकफाख्यानि आ गर्भसम्पूर्णभावात। तत्र मातुराहारजरसस्थानि पुनवारवग्निजलानि शारीराणि वातपित्तककत्वेन क्षीणानि वा वृद्धानि वा भूत्वा व्याधिकराणि भवन्तीति। तत्र ब्रमः..आत्मजशुक्रशोणितवातादिवत् रस नवातादिरपि तात्कालिकाकृतिरेवान्यथा पोषणाभावेन गर्भतादवस्थ्यप्रसङ्गः स्यात् । तत्र रसवातानलजलपरिणामजरसादिधातुवद्वातपित्तकका अपि मातुराहारजरसगतवातानलजलान्यनुप्रविश्यात्मजशुक्रजशोणितगतान्यनिलानलजलानि परिणम्यमानानि क्रमेण भवन्ति । यावद् गर्भ सर्वाङ्गसम्पूर्णभावं तावत् प्रकृतिसंशास्ते वातपित्तकफा गर्भारम्भकखात् तेषां प्रकोपादयो न स्युः। प्रसूते गर्ने सति बालः स्वयं यदभ्यवहरति तत्परिणामजास्तु वातादयः स्वाहाररसगवाय्वनलजलविकारा न प्रकृतयो गर्भानारम्भकखादपि तु दोपसंशास्ते व्याधिकरा भवन्ति, हेवन्तरतो वृद्धाः क्षीणा वेति, अन्यथा समतेजोऽनिलजला इति न कृखा समपित्तानिलकफा इति वचनं कथं कृतमिति समपञ्चभूतप्रकृतिरेव वा भवति। भवति च हीनाधिकवातत्वादिलक्षणा भवतीत्यर्थः । न च वाच्यं-प्रकृतिभूतानां वातादीनां दूषणात्मकानां कथं न शरीरबाधकत्वं, सहजान वेन तथाविधविनाशविकाराकर्तृवात ; यदुक्त सुश्रुते -

Page #382

३७०
चरक-संहिता। (न-वेगान-धारणीयः वातलादिवन्नापार्थिवप्रकृतिद्वयमधिकमिति। उक्तं हि सुश्रुते-“प्रकृतिमिह नराणां भौतिकी केचिदाहुः, पवनदहनतोयैः कीर्तितास्ताश्च तिस्रः। स्थिरविपुलशरीरः पार्थिवश्च क्षमावान्, शुचिरथ चिरजीवी नाभसः खैमहद्भिः॥" इति। तत्कथं समत्रिदोषप्रकृतिर्वातलादयश्च भवन्तीति। तस्मादत्र ब्रुवन्ति । सुश्रुतेन हुयक्तम्- “सप्त प्रकृतयो भवन्ति दोषैः पृथक् द्विशः समस्तैश्च । शुक्रशोणितसंयोगे यो भवेदोष उत्कटः। प्रकृतिर्जायते तेन तस्यात्मलक्षणं शृणु॥” इति। पुरुषाणां जागरूकादिस्वभावरूपसप्तप्रकृतिवादिनोक्ता प्रकृतिः पुरुषाणां शीलादिखभावः शुक्रशोणितसंयोगकाले जायमानेन उत्कटदोषेणोत्पदाते न तु गर्भारम्भकभूतैरिति। तत्र वातोत्कटप्रकृतिकादिलक्षणद्वयमेलनेन वातपित्तादिद्विदोषप्रकृतिको लक्षणत्रयेण त्रिदोषप्रकृतिकश्वोक्त । स च त्रिदोषसमत्वेन स्वस्थः। उत्कटत्वे तु तत्र वातादीनां सोऽप्यस्वस्थः । तस्यापि दोषानुशयिता देहे प्रकृतयः सप्तैवापरेऽस्वस्थाश्चौपचारिकतया स्वस्था उपदिश्यन्ते। सुश्रुते वस्तुतः समदोषः समाग्निश्च त्यनेनोक्तस्तत्रैव स्वस्थः। स च समपित्तानिलकफत्वेन गर्भात् प्रभृति दृश्यते तदा स्वस्थ इत्युच्यते न खन्यथा। तेन ज्वरादौ समत्रिदोषजे यत् समपित्तानिलकफवं दृश्यते तद्वावच्छिदाते गर्भादीत्यनेन। इत्थश्च गर्भादिसमपित्तानिलकका अनातुरास्तेषामदुष्टवातायनुशयिता हि प्रकृतिरारोग्यमुच्यते। अनुशयिता खनुवर्तिता वातादीनां गर्भाधानावधि यावन्मरणं सोऽनुशयस्तद्वत्ता मानवानां देहे प्रकृतिरारोग्यम्। सा च गर्भाधानकाले जीवशुक्रशोणितसंयोगे मातुस्तात्कालिकाहारजरससम्बन्धेन चेतनाधिष्ठितं तं गर्भसंज्ञ' महदादिप्रकृतिविकृतित्रयोविंशत्या च सम्मूच्छितं शुक्रशोणितं तत्तदात्मशुक्रशोणिताहारजरसगतानां चतुविधवावादिचतुर्भूताकाशान् वायुर्विभजते, तेज एनान् पचति, क्लेदयन्त्यापः, पृथिवी संहत्याकाशो विवर्द्धयतीत्येवं मारुताध्मापनाहारजरसाभ्यां विवर्द्धमाने गर्भे यथाभूतैरेव भूतैश्चतुर्विधचतुर्भूतवाय्वादाकाशेभ्यो भूतेभ्यः पञ्चभूतात्मकत्वेन वायुप्रधानो वायुस्तेजःप्रधानतया पित्तं जलप्रधानत्वेन कफश्चेति त्रयः परस्परं समत्वेनासमत्वेन च संजायमाना यावन्मरणमनुशेरते, इति व्युत्पत्त्या वातपित्तकफानां समत्वेन जायमानानामनुवृत्तिकरणीभूतानि तादृशानि चतुर्विधभूतवाय्वादिगगनञ्चेति पञ्च भूतानि ‘विषजातो यथा कीटो विषेण न विपद्यते । तद्वत् प्रकृतिभिर्देहस्तज्जातत्वात् न बाध्यते” । नातिबाध्यत इति बोद्धव्य, वातादिप्रकृतेर्नित्यवातादिविकारगृहीतत्वात । तदुक्तमिह “वातलाथाः

Page #383

ज्म अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
३७१ धावनुशयितानि देहोत्पत्तावुपादानाख्या प्रकृतिरपि न समाग्निवादिलक्षणा देहप्रकृतिः। प्रकृतिशब्दोऽत्र स्वभावार्थो न तूपादानार्थः। देहे प्रकृतिविकृतिभूतानां मातापित्रोरदुष्टदुष्टशोणितशुक्रगतभूतानामारोग्यसहजव्याधिजनकतया वातादिदुष्टयदुष्टयनुत्तेरिति । तेभ्यः प्रकृतिभूतपश्चभूतरूपेभ्यो देहे जायमाने जातानां समासमानां पित्तानिलकफानां प्रकोपान्यथाभावक्षया न भवन्ति । प्रसूतानाचाहारजवातादीनाश्च भवन्तीति निष्कर्षः। इत्थश्च समपित्तानिलकफपुरुषाणां वातपित्तकफानां समखदशायां न दोषत्वं दुष्टाभावात् । किन्तु धातुत्वं शरीरधारणपोषणाभ्यां जातबालस्याहारजवातादीनां दोषत्वं दुष्टिमत्त्वात् । धातुखश्च धारणपोषणाभ्यामिति। यदा त्वेते दुष्टिमापद्यन्ते तदा दुष्टाश्रयखात् दोपलं शरीरदूषकत्वाच्चेति बोध्यम् । किञ्च प्रसन्नात्मेन्द्रियमनस्वित्वादयं समधातुमलक्रियः, समधातुमलक्रियत्वादयं समाग्निः, समाग्नित्वादयं समवातपित्तकफा, समवातपित्तकफखादयं प्रकृतिमान, स्वस्थ इत्यर्थः । इति काय्येणानुमीयते कारणमिति। एवमयं वातलवाद्वातप्रकृतिमानित्यादि बोध्यम् । वातलादीनान्तु दोषानुशयितायाः प्रकृतिखोपदेशस्तु न दोषप्रकृतिभवेदित्यादौ कृच्छसाध्यत्वविज्ञानोपदेशार्थमौपचारिकखेनैव प्रकृतिपदस्य तत्र व्यवहारात् । समवातादिकस्य तत्र प्रकृतित्वेनाभिप्रेतखाभावात् सर्वरोगस्य कृच्छसाध्यखापत्तेः। वस्तुतः समपित्तानिलकफस्यैव पंसः प्रकृतिमत्ता न खन्येषां विमानस्थाने वक्ष्यमाणवादिति । अपि च शुक्रशोणितसंयोगकाले रससम्बन्धेनों गर्भातिवृद्धौ यदि शुक्रादिगतभूतानां व्यापत्तिवेत्तते तदा व्यापनत्वेन जायमाना वातादयः प्रबलदुष्टिमापद्य जायन्ते तदा गर्भ नन्ति हीनदुष्टिन्तु प्राप्य गर्भस्य विकृति जनयन्तीति विषमवातादीनां यथाबलं शरीरबाधकवं गर्भारम्भकाले बोध्यं न तु जातोत्तरकालं सततमत्यन्तबाधकलं , सहजखात् विषजकीटवत् । सुश्रुतेऽप्युक्तम्-"विषजातो यथा कीटो न विषेण विपद्यते । तद्वत् प्रकृतिभिदेहस्तज्जातवान्न बाध्यते ॥” इति । न बाध्यते इति नातिबाध्यते इत्यर्थः ।
अत्र शारीराधिकारात् मानसप्रकृतिनोक्ता। नन्वेषां दोषानुशयिता यदि देहप्रकृतिः स्यात् तदा किमेषां स्वस्थवृत्तता नास्त्येवेत्यत आहसदाऽऽतुराः” इति । उक्तञ्चाश्ववैद्यके–“सर्वान् प्राणभृतो हन्ति नूनन्तु कायगं विषम् । अस्मिशापि समुत्पन्ना दृश्यन्ते क्रिमयो यथा। तथा हि विषमो दोषः प्रकृती ति बाधते'। न च वातादयो वृद्धास्तथा शुक्रशोणितसंसर्गे दृश्त्वाद वातविकारवन्तं गर्भ कुर्वन्ति ; तथा गर्भजनकत्वमेव शुक्रशोणितयोः कस्मान्न निम्नन्ति इति वाच्यं ; वातादिप्रकोपाणामेव हीनमध्योत्तमानां

Page #384

३७२
चरक संहिता |
अधः सप्त शिरसि खानि स्वेदमुखानि च । मलायमानि वाध्यन्ते दुष्टैर्मात्राधिकैर्मलैः ॥
विपरीतगुण इत्यादि । तेषां वातलादीनां स्फुटितकरचरणादिमतां· करचरणस्फोटनादीनां तद्धेतूनाञ्च विकारभूतप्रकृतीनां वातादीनां रौक्ष्यशैत्यादिगुणविपरीत गुणो यत्र स विधेयः । स्वस्थस्य दोषानुशयितावतो वृत्तेर्वर्त्तनस्य safafafar इत्यर्थः । ननु समपित्तानिलकफानां पुनः को विधिरित्यत आह- समसत्यादि । समाः सर्व्वे रसा मधुरादयः षट् रसा यत्र तत् तथा, तच्च सात्म्यं प्रशस्यतेऽभ्यस्यत्वेन विधीयते । समत्वमिह रसानां कम्मणा बोध्यं न तु मानतः । न हि यावलवणः कटुको, वा स्वस्थानां भोजने युज्यते तावन्नाम्लो परस्तिक्तो वेति, एष समसर्व्व रसाभ्यासविधिस्तु ऋतुविशेषविव्यविरोधेन बोध्यस्तेन हेमन्ते स्निग्धाम्ललवणानित्यादिवचनं ततद्रसप्राधान्ये सर्व्वरसाभ्यासविधायकमिति बोध्यम् । उक्तं हि नित्यं सर्व्वरसाभ्यासः स्वस्वाधिक्यमृतावृतौ इति ॥ २३ ॥
:.
गङ्गाधरः अथ स्वास्थ्य कारणरक्षणे उक्त्वा स्वास्थ्यप्रतिबन्धकदोषसञ्चय| निर्हरणमुपदेष्टु' दोष सञ्चयलक्षणानि वक्तमाह, किंवा वातादीनां साम्यवैषम्यविज्ञानलिङ्गमाह ई. अध इत्यादि । द्वं अधः खं च्छिद्रे गुदोपस्थ, सप्त शिरसि खानि च्छिद्राणि - दो नयने दो नासिके. हे श्रोत्रे. मुखमेकम् इत नव नानाशक्तित्वात् प्रबला वानादयों विनाशयन्ति, हीनास्तु विकृतिमात्रं जनयन्ति । तेषामिति सदातुराणां वातलादीनां विपरीतगुणो वातादिगत रौक्ष्यादिविपरीतस्नेहादिकर्मप्रयुक्त इत्यथः । समाः सर्व्वे रसा यत्र तत् तथा: समत्वन्चेहानुरूपत्वमभिप्र ेतं न तु तुल्यमानत्वं न हि स्वस्थ भोजने यात्रान् मधुर उपयुज्यते तावन्मानाः कट्टादयोऽपीति : यदि वा समशब्दोऽविरुद्रवचन:, तेनोपोदिकामत्स्यादिप्रतिपादनीयविरुद्ध रसवज्र्जितं सर्व्वरसमित्यर्थः । अयञ्च प्रकृत्यपेक्षः समधातु प्रति सर्व्वरसोपयोग ऋतुविहितेन "तस्मात् तुषारसमये स्निग्धाम्ललवणान् रसान्" इत्यादिना विशेषविधानेन युक्तः सन् सर्व्वमेवाम्ललवणरसातिरिक्त भोजनं हेमन्ते फलति ; वातप्रकृतेस्तु कटुतिक्तकषायवर्जितं प्रभूतमधुराम्ललवणभोजनं हेमन्ते, एवमन्यत्रापि देहप्रकृतिऋतुस्वभाव पर्थ्या लोचनयाऽनुगुणं तर्कणीयं यदुक्तं वाभटेन- "नित्यं सर्व्वरसाभ्यासः स्वस्वाधिक्यमृतावृतौ” ॥ २३ ॥
S
न वेगान-धारणीय:
A
r
चक्रपाणिः- स्वास्थ्योत्पत्तिकारणमभिधाय स्वास्थ्य प्रतिबन्धक दोष सञ्चयनिर्हरणम् अभिधातु दोषसञ्चयस्य लक्षणान्येव तावद्वक्त, माह हो अध इत्यादि । ह े गुदलिङ्ग े : खानि च्छिद्राणि

Page #385

७म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
३७३ मलवृद्धिं गुरुत्वेन लाघवान्मलसंक्षयम। मलायनानां बुध्येत सङ्गोत्सर्गादतीव च ॥ तान् दोषलिङ्ग रादिश्य व्याधीन् साध्यानुपाचरेत् ।
व्याधिहेतुप्रतिद्वन्द्वात्राकालौ विचारयन ॥ २४ ॥ खानि। स्वेदमुखानि स्वेदपथा लोमकूपानि इत्येतानि मलायनानि मलस्य वानि, दुष्टैविषमैमलर्बाध्यन्ते । ननु हीनः किमधिक रित्यत आह-मात्राधिकरिति। गोवलीवईन्यायेनेति कश्चित् ।
ननु मलायनबाधनेन मलाधिक्यं बुध्यतां मलक्षयस्तु केन ज्ञायते इत्यत आह-मलद्धिमित्यादि । मला धिक्यं मलायनबाधनेन मलायनानां गुरुत्वेन च बुध्येत। मलायनानां लाघवादतिलघुवात् मलक्षयं. मलानां वातादीनां प्रकृतिमानाद्धीनतां बुध्येतेति। न केवलमेतेनान्येन च तत् किमित्याह-.. सङ्गोत्सर्गादिति। मलानामतीव सङ्गादप्रवर्तनात् मलक्षयमतीवोत्सर्गात प्रवर्तनात् वृद्धिं बुध्यतेति। अत एव मलाधिक्यक्षयाभावात् मलसाम्यं बुध्येतेति चकारेण शापितम्। मलशब्दे नेह वातादयो मूत्रादयश्च बोध्याः। __ मलानां वृद्धौ क्षये वा सति किमाचरणीयमित्याह-तानित्यादि। तान मलानां वृद्धिक्षयान्यतरदुष्टिमत्तया वातादीन दोषलिङ्गैर्दु टिमद्वातादिलिङ्गरादिश्य बुद्धग्रा विविच्य तज्जान साध्यान् व्याधीन व्याधिहेतुप्रतिद्वन्द्वर्गुणतो बीर्यतो विपाकतः प्रभावतो वा व्याधिविपरीतैहेतु विपरीतैस्तदुभयविपरीतैर्वा भेषजाहाराचाररुपाचरेत् चिकित्सेत् । व्याधिहेतुप्रतिद्वन्द्वखविज्ञानहेतुमाह-मात्राकालाविति । दोषभेषजाहाराचाराणां मात्रां दोषव्याधिप्रकोपत दिनांशगत्राशभुक्तांशकालं विचारयन वैद्य इति शेषः ॥२४॥
सप्त शिरसाति श्रीने, द्वो नासापुटौ, द्वे अधिणी, मुखञ्च ; स्वेदमुखानीति लोमकूपानीति मलस्यायनानि। दुष्टैरिति गोवलीवईन्यायेन क्षीणैः; मात्राधिकैरिति वृद्धैः; येनोत्तरत्र अयवृद्धयोरपि लक्षणं वेदयति ; मलवृद्धिं गुरुतया मलायनगुरुतयेत्यर्थः, लाघवान्मलायनानां सङ्घयं मलस्य स्वमानादपि क्षयमित्यर्थः। यद्वा दुष्टैरिति मात्राधिकैरित्यस्य विशेषणम्, एवं सति लाघवान्मलसङ्ग्यमिति प्रकृतिस्थालाघवात् मलक्षयमित्यधिकस्य मलस्य क्षयं प्रकृतिस्थत्वमित्यर्थी व्याख्येयः । सङ्गोत्सर्गादतीव चेति अतीवसङ्गादप्रवृत्तेर्मलसङ्ग्यम् अतीवोत्सर्गान्मलवृद्धिं जानीयादित्यर्थः। नानिति ।मलवृद्धिश्चयात्मकान् मलवृहिलयजनितानिति यावत् । दोषाणां वाता

Page #386

३७४
न-वेगान-धारणीयः
चरक-संहिता। विषमस्वस्थवृत्तानामेते रोगास्तथाऽपरे। जायन्तेऽनातुरस्तस्मात् स्वस्थवृत्तपरो भवेत् ॥ २५ ॥ माधवप्रथमे मासि नभस्यप्रथमे पुनः । सहस्यप्रथमे चैव हारयेद दोषसञ्चयम् ॥ गङ्गाधरः-तेनेदन्तु यदातुर्य्यवृत्तमुक्तं मात्राशितीयादिना यच्च स्वस्थवृत्तमुक्तं यच्च वक्ष्यमाणं तद वृत्तिसेवने फलमाह-विषमेत्यादि। विषमस्य विषमधातोरातुरस्येति यावत्, स्वस्थस्य समाधातोश्च, वृत्तानि हितानि सन्ति येषां ते विषमस्वस्थत्तास्तेषाम्, एते शारीरधातुवैषम्यनिमित्ता रोगान जायन्ते । तथाऽपरे मानसागन्तुजाश्च न जायन्ते। तस्मादातुरः प्रागातुर्यात् सति चातुर्ये स्वस्थत्तपरो भवेत् । तन्न तत्त्वम् । तत्त्वं हि---विषमं वैषमेणाचरितं स्वस्थवृत्तं येषां तेषां विषमस्वस्थवृत्तानां पुरुषाणामेते मलद्धिक्षयजास्तथाऽपरे आगन्तुजाश्च रोगा जायन्ते। तस्मादनातुरः पुरुषः स्वस्थवृत्ते परस्तत्परभाववान् भवेदित्यर्थः ।। २५ ॥
गङ्गाधरः-स्वस्थवृत्तपरतायां किमिमे रोगा न भवेयुः ? कथं न स्युरित्याह - माधवेत्यादि। माधवो वैशाखस्तस्य प्रथमश्चैत्रः । नभस्यो भाद्रपदस्तस्य दीनां लिङ्गैः क्षयवृद्धिसम्बन्धेरादिश्य बुद्धा ये साध्यास्तानुपाचरेत। व्याधिप्रतिद्वन्द्वः व्याधिप्रत्यनीकैः, हेतुप्रतिद्वन्द्वः हेतुप्रत्यनीकैः; प्रतिद्वन्द्वशब्देन च विपरीतार्थकारिणामपि ग्रहणम् । मात्राकालग्रहणञ्च प्राधान्यात् ; तेन, दोषभेषजादीनामपि ग्रहणं बोद्धव्यम्, यदि वा कालग्रहण एव दोषादीनामवरोधो व्याख्येयः। अनातुरशब्देनातुर्यात् प्रागेवानागताबाधेन स्वस्थपरेण भवितव्यमिति शिक्षयति ॥ २४ ॥२३॥
चक्रपाणिः-माधवो वैशाखस्तस्य प्रथमश्चैत्रः, एवं नभस्यस्य भाद्रस्य प्रयमः श्रावणः, तथा सहस्यस्य पौषस्य प्रथमो मार्गशीर्षः । एते च मासाश्चैत्रश्रावणमार्गशीर्षा रोगभिषगजितीये विमाने शोधनार्थ वक्ष्यमाणप्रावृड़ादिऋतुक्रमेण वसन्तप्रावृट्शरदन्तर्गता भवन्ति । दृढ़बलसंस्कारेऽपि पठ्यते---"प्रावृट् शुक्रनभौ ज्ञेयौ शरदूजसही पुनः। तपस्यश्च मधुश्चैव वसन्तः शोधनं प्रति।" सुश्रुतेऽपि ऋतुचर्याध्याये दोषोपचयप्रकोपोपशमननिमित्तमीदृश एव ऋतुक्रमः परितः । तेन, शोधनमभिधीयमानं शोधनार्थोक्तत्तु क्रमेणैव व्याख्येयम्। वसन्तादीनामन्तमासेषु तु वमनाद्यभिधानं सम्पूर्णप्रकोपे भूते निर्हरणोपदेशार्थम्। प्रथमेषु हि मासेषु फाल्गुनाषाढ़कार्तिकेषु प्रकोपः प्रकर्षप्राप्तो न भवति, चितस्य ह्यसम्यक् प्रकुपितस्याविलीनस्य सग्यनिर्हरणं न भवतीति, अत एव कपिलबलेऽपि पठ्यते----"मधौ सहे नभसि च मासि दोषान् प्रवाहयेत। वम श्व

Page #387

७म अध्यायः सूत्रस्थानम्।
३७५ स्निग्धविन्नशरीराणामूर्द्धश्चाधश्च नित्यशः।।
वस्तिकम ततः कुर्य्यान्नस्तःकर्म च बुद्धिमान् ॥ प्रथमः श्रावणः। सहस्यः पौषस्तस्य प्रथमोऽग्रहायणः । तस्मिंस्तस्मिन् मासे दोषसञ्चयं हारयेत् निर्हारयेत् । हेमन्त श्लेष्मसञ्चयं चैत्रे, ग्रीष्मे वायुसश्चयं श्रावणे, वर्षासु पित्तसञ्चयं मार्गशीर्ष हारयेदित्यर्थः। आषाढश्रावणयोः प्राट्वेन वायोः प्रकोपकालतया वक्ष्यमाणबार, आषाढ़े वायोः सम्पूर्णप्रकोपाभावात् । तत्र निर्हरणे पुनः श्रावणे कालस्वभावेन वायोः सञ्चये प्रकोपसम्भवात् । एवं कार्त्तिकाग्रहायणयोः पित्तप्रकोपकालतया वक्ष्यमाणवेन कार्तिके पित्तनिर्हरणे पुनरग्रहायणे प्रकोपाशङ्का स्यात् । तथा फाल्गुनचैत्रयोः कफकोपकालखात् फाल्गुने कफनिर्हरणे चैत्रे पुनः कफकोपसम्भवात् । एतेन तग्राख्यानं प्रत्याख्यातं येन यदिदं व्याख्यायते। सहस्येति सहशब्दो मार्गशीर्षवाचकोऽकारान्तः । तस्य प्रथमः कार्तिक इति। एतदनुसारेणान्येनापीदं यदुक्तं "श्रावणे कात्तिके चैत्रे मासि साधारणे क्रमात्। ग्रीष्मवर्षाहिमचितान वाय्वादीनाशु निदरेत् ॥” इति तच्चानुभवादेवासङ्गतं बोध्यम् । यत्तु “कात्तिके श्रावणे चैत्रे मासि साधारणे क्रमात् । वर्षादिसञ्चितान दोषान् त्रिमासान्तरितान् हरेत् ॥” इति केनाप्युक्तमयुक्तम् । श्रावणात् परं द्विमासान्तरितवं कात्तिकस्य, कार्त्तिकात् परं मासचतुष्टयमन्तरितवं स्याच्चैत्रस्येति त्रिमासान्तरितानित्यस्यासङ्गतेः। सहसि श्रावणे चैत्र इति पाठे तु युज्यते ।
केपामित्याह-स्निग्धेत्यादि। आदौ स्निग्धं ततः स्विन्नं शरीरं येषां तेषामूर्द्ध वमनेनाधो विरेकेण निर्हारयेत्, ततोऽनन्तरं विरेकानन्तरं वस्तिकर्म परस्परापेक्ष्यवेनास्थापनानुवासनेति द्वयम् । ततश्चानन्तरं नस्तःकर्म शिरोविरेचनं, यथाक्रमं यथायोगतो यस्य यदुराज्यते तथायोगेन यथाक्रमं हारयेत् कुर्यादित्युभयत्र । तेन चैत्रे उद्ध, श्रावणेऽधो निर्हरणम्, अग्रहायणे वस्तिकर्म विरेकैश्च निरुहैः सानुवासनः।” इति। हरिचन्द्रेण तु, सहशब्दोऽयमकारान्तो मार्गशीर्षवचनस्तस्य सहस्य प्रथमे कार्तिके इति व्याख्यातम् ; नन्मतानुसारिणा वाभटेन चोक्त "श्रावणे कार्तिके चैत्रे मासि साधारणे क्रमात् । ग्रीष्मवर्षाहिमचितान् वारवादीनाशु निर्हरेत् ॥” इति । "कार्तिके श्रावणे चैत्रे मासि साधारणे क्रमात्। वर्षादिसञ्चितान् दोषान् त्रिमासान्तरितान् हरेत् ॥” इत्यस्य तु श्लोकस्य केनापि पठितस्याविरुद्धान्वेषणे बुद्धिमतां न व्यापारः। अद्ध ज्योति वमनेन, अध इनि विरेकेण, वस्तिकर्मशब्देनास्थापानानुवासने, एतच्च सर्व वमनादि यथायोग्यतया, ग

Page #388

३७६
चरक-संहिता। [न-वेगान-धारणीयः यथाक्रमं यथायोगमत ऊर्द्ध प्रयोजयेत् । रसायनानि सिद्धानि वृष्ययोगांश्च कालवित् ॥ रोगास्तथा न जायन्ते प्रकृतिस्थेषु धातुषु । धातवश्चाभिवर्द्धन्ते जरा चान्तमुपैति च ॥ विधिरेष विकाराणामनुत्पत्तौ निदर्शितः।
निजानामितरेषान्तु पृथगेवोपदिश्यते ॥ २६ ॥ कुर्थ्यादिति नाथः, किन्तु योग्यतया.वमनस्य ककहरेषु श्रेष्ठतमवाच्चैत्रे वमनम् । अनुवासनस्य वातहरेषु,श्रेष्टतमखेन श्रावणेऽनुवासनं तत्सापेक्ष्यखादास्थापनञ्च, विरेचनस्य पित्तहरेषु श्रेष्ठतमलेन मार्गशीर्षे विरेक इत्यर्थः। वस्तुतोऽत्रोद्ध चापश्चेति चकारद्वयेन वमनानन्तरं विरेकश्चैत्रे । मार्गशीर्ष तु प्राक् च विरेकात् वमनमिति परस्परापेक्ष्यवं शापितम् । तत इति पदे वमनविरेकानन्तरं चैत्रे मार्गशीर्षे च वस्तिकर्म कुर्यादिति ख्यापितं, नस्तःकर्म चेति चकारेण वस्त्यनन्तरं शीर्ष विरेचन कुर्य्याच्चैत्रे मार्गे च। श्रावणे तु यदि चैत्रे चमनादिकं कृतमिति बुध्यत तदानुवासनास्थापने कुय्यात् । न यदि कृतवमनविरेचनमिति जानीते तदा वमनविरेचने अपि कृखा वस्तिकम् कुर्यात् । ततोऽनन्तरं नस्तःकर्म च कुादिति । स्नेहनानन्तरं स्वेदः, स्वेदात् परं स्निग्धखिन्नशरीराणां वमनं, परं स्निग्धविनशरीराणां विरेकः, विरेकात् परं वस्तिद्वय, वस्तिद्वयात् परं स्निग्धस्विनशरीराणां नस्तःकमोति यथाक्रमं यथायोगं यस्य यद्वमनादीनां योगो युक्तः स्यात् तस्य तद्योगमनतिक्रम्य कुर्यात् । न तु चैत्रे वमनं, मार्गशीर्षे विरेकः, श्रावणे वस्तिकम्म ति यथायोग्यार्थे यथाक्रमपदमिति । सर्वथा सर्वशरीरगदोपहरणाभावात् । अत ऊद्ध पञ्चकम्मभिः संशोधनानन्तरं सिद्धानि रसायनानि प्रयोजयेत् । रसायनानन्तरं वृष्ययोगञ्च कालविद्वद्यः प्रयोजयेत् । अस्य फलपाह--रोगा इत्यादि। तथेति वृष्यान्तक्रियायां रसायनान्तक्रियायां वा कृतायां सत्यां धातुषु प्रकृतिस्थेषु सत्सु, विकाराः शारीरयथासंख्येन ; तेन वमनं मधौ प्रधानं, सहस्यप्रथमे विरेकः, नभस्यप्रथमे वस्तिरिति भवति । यथाक्रमं यथानुपूर्व, यथायोग्यं यद् यस्य युज्यते ; एतच पूर्वेण वमनादिना, उत्तरेण वा रसायनादि प्रयोजयेदित्यनेन योज्यम् । सिद्धानीति दृशफलानि, रोगास्तथा न जायन्त इति वमनादीनाचरतः। धातवश्वाभिवईन्त इति रसायनवृप्ययोगानुपयुज्यत इति योजनीयम् ।

Page #389

७म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
३७७ ये भूतविषवाय्वग्नि-संप्रहारादिसम्भवाः। नणामागन्तवो रोगाः प्रज्ञा तेष्वपराध्यति ॥ ईर्ष्याशोकभयक्रोध-मानद्वषादयश्च ये। मनोविकारास्तेऽप्युक्ताः सर्वे प्रज्ञापराधजाः ॥
त्यागः प्रज्ञापराधानामिन्द्रियोपशमः स्मृतिः। दोषजाः। जरा चान्तं नाशम्। निजानामित्यन्तेन च्छेदः । निजानां शारीरदोषजानां परिणामासात्मेन्द्रियार्थसंयोगजानाम्, इतरेषामिति प्रशापराधनानान्तु पृथगुक्तादन्यो विधिरुपदिश्यते॥२६॥ __ गङ्गाधरः--तत्रादौ आगन्तूनां हेतुमुपदिशति-ये इत्यादि। भूता देवग्रहादयः, विषं स्थावरजङ्गम, वायुलौ किको झन्झादुष्टवातः, आदिना अभिचारादि। तेषु भूतविषादिजेष्वागन्तुषु प्रज्ञा बुद्धिरपराध्यति। मिथ्याखेनान्यथाखेन या बुद्धिबोधयति पुरुषं, तस्या बुद्धः सोऽपराधः ।
न केवलमागन्तुष्वेषु रोगेषु प्रज्ञाऽपराध्यति, ईर्ष्यादिष्वपि मानसरोगेवित्याह-ईयेत्यादि। ईर्ष्यादयो मानसकाऱ्यां न तु वातादिजाः। आदिना लोभमोहादयः। कर्मजास्तु व्याधयः प्रज्ञापराधेन जनिता दुष्कम्मेभ्यो जायमाना धर्मस्य कालपरिणामेनापचारात् कुपिता वातादिभ्य आगन्तुकहेतुभ्यो रजस्तमोभ्यश्च जायन्ते। इति शारीरागन्तुषु मानसेषु च यथायोग्यमन्तर्भवन्ति शारीरागन्तुज्वरादिभ्य ईर्ष्यादिभ्यश्चापृथक्त्वात् ।
तेषु किं करणीयमित्याह-त्याग इत्यादि । आगन्तुमानसानां प्रज्ञापराधजत्वेन प्रशापराधत्यागादीनां तेषां हेतुः प्रज्ञापराधविपरीतखेनागन्तुषु मानसेषु रोगेषु विधिनिदर्शितः। प्रज्ञापराधानां प्रशया यद्वस्तु यथा सदसद्वा तथाखेन न जानाति तदज्ञानं, यद्वस्तु यथा सदसद्वा तत्तथा न ज्ञाखा सदसत् स यया निजानामिति च्छेदः। इतरेपामित्यागन्तूनाम्। आगन्तवश्चेह भूतविषवातादिजन्यास्तथा मानसा अभिप्रताः, येनैतद् द्वितयमप्यभिधायाऽऽगन्तूनामनुत्पत्तावित्या पसंहारमागन्तुकत्वेनैव करिष्यति ॥ २६॥
चक्रपाणि:-ये भूतेति । --भूताः पिशाचादयः, आदिग्रहणाद्वपधबन्धनादीनां ग्रहणं, प्रज्ञा बुद्धिस्तदपराधोऽज्ञानदर्शाने ; एतन्मलाश्चैते भूताभिषङ्गादयः ईर्ष्यादयश्च । यद्यपि निजा अपि प्रज्ञापराधमूला एव, यदुक्त-"प्रज्ञापराधाद्ध पहितानर्थान् पञ्च निषेवते” इति, तथापि प्राधान्यात् प्रज्ञापराधजनितवाह्मवातादिरुनभोजनादिजन्यत्वेन तथाऽन्तरावातादिजन्यत्वेन प्रपञ्च'नोच्यन्ते ।
आगन्तुमूलकारणपरिहारे हेतुमाह--त्याग इत्यादि । इन्द्रियोपशम इन्द्रियाणां

Page #390

चरक-संहिता। न-वेगान्-धारणीय: देशकालात्मविज्ञान सदवृत्तस्यानुवत्तनम्। आगन्तूनामनुत्पत्तावेष मागों निदर्शितः ॥ २७॥ प्राज्ञः प्रागेव तत् कुर्याद्धितं विद्याद् यदात्मनः ।
आप्तोपदेशः प्रज्ञानां * प्रतिपत्तिश्च कारणम् । विकाराणामनुत्पत्तावुत्पन्नानाच शान्तये ॥ २८ ॥ जानाति अतिशयेन वा यद्वस्तु जानाति तस्याः प्रशायाः स सोऽपराधस्तेषां त्यागः। इन्द्रियोपशमः विषयेभ्यो निग्रहः। स्मृतिस्तद्वस्तूनामनुभूतानामसम्प्रमाषः। एतच्च त्रयं मानसरोगानुत्पत्ती वम इति । प्रतिलोमतत्रयुक्त्या आगन्तुव्याध्यनुत्पत्तिमार्ग दर्शयति । दशेत्यादि इति कश्चित् । तन्न । आगन्तूनामेवैष मार्गः । प्राज्ञ इत्यादिना मानसव्याध्यनुत्पत्तिमागेस्य दर्शयितव्यखात्। देशश्च सन्नसन् वा किमित्यादिकरूपेण देशविज्ञानं, कालोऽयमसन् सन् न वा किमित्या दरूपेण कालविज्ञान, अहमीहरबल ईगविद्य ईक्सत्त्व ईदृक्शक्तिरेवंविधिनात्मविज्ञानं तथाविवदेशविज्ञानात् दुज्जेनव्याघ्रदस्युदैवादुअपहतदेशवज्जनन तज्जन्यागन्तवा न स्युः । निशाष्टम्यादिरूपोऽयं काल इत्यादिना देवग्रहादिकालवज्जेनात तज्जुष्टखेन तज्जागन्तवो न स्युः । आत्मशक्तत्रादिविज्ञानादभिघातादिजागन्तवा न स्युः। सत्तामन्द्रियोपक्रम. णीये वक्ष्यमाणं, तस्यानुवत्तेनमाचरणं, तस्माभिचाराभिशापादीनां वज्जेनात् तज्जागन्तवा न स्युरिति ॥२७॥
गङ्गापरः-मानसव्याधीनामनुत्पत्तिमागे उत्पन्नानाञ्च प्रशान्तिमार्ग उच्यते-प्राश इत्यादि। प्रागेवति व्याध्युत्पत्तः एवम्। उत्पन्नस्य च व्याधेः प्रव्यमेवात्मनो हितं यद्विद्या प्रक्षया विशेषेण जानीयात् तत् कुय्यात् । प्राज्ञ इत्यनेनापातमना विनं निरस्यति । हितं विाणाति ।-आप्त.पदेशः आप्ता स्वविषयेऽलम्पटत्वं, स्मृतिः पुत्रादीनां विनश्वरत्वभावाद्यनुस्मरणं, यदुक्त-"स्मृत्वा स्वभावं भावानां स्मरन् दुःखाद विमुच्यते । एतञ्च द्वयं मानसरोगप्रतिघातकम् ; देशज्ञानात् शून्यगृहाटव्युपसर्गगृहीतदेशवजनादि भवति, काल ज्ञानात् पौर्णमास्यादिवयमाणभूतायभिघातकालादिवर्जनम् , आत्मज्ञानात् स्वशत्ति पथ्य लांच,या चरतो बलबदभिघातादिपरिवर्जनं व्याख्येयं, सत्वृत्तमिन्द्रियोपक्रमणीये वक्ष्यमाणं, प्रागेवेत्यनुत्पन्नेष्वेव रोगेषु।
अथ किं हितमित्याह-आप्तोपदेश इत्यादि। आता ज्ञानवन्तो रागद्वषादि• भाप्तोदेशप्रज्ञानमिति वा पाठः ।

Page #391

७म अध्यायः] सूत्रस्थानम् ।
३७६ पापवृत्तवचःसत्त्वाः सूचकाः कलहप्रियाः। मम्मोपहालिनो लुब्धाः परवृद्धिद्विषः शठाः ॥ परापवादरतयश्चपला रिपुसेविनः। निघणास्त्यक्तधर्माणः पग्विा नराधमाः ॥ २ ॥ बुद्धिविद्यावय शील-धैर्यरतिसमाधिभिः ।
वृद्धोपसेविनो वृद्धाः स्वभावज्ञा गतव्यथाः ॥ रजस्तमोभ्यां निम्नु क्ता इत्यादिना वक्ष्यमाणास्तेषामुपदेश एवमिति वचनम् । प्रज्ञानां प्रमाणसि दानां बद्धीनां क णां प्रतिपत्तिः प्रतीतिः प्रमया बुना यत् प्रतिपद्यते सा। इति द्वयं कारणं विकाराणां पारिशेष्यात् मानसरोगाणामनुत्पत्तौ कारणवज्जैनात् नोत्पत्तिर्हि स्यात्, उत्पन्नानाञ्च शान्तिश्च स्यात् ।। २८ ॥
गङ्गाधरः--आप्तोपदेशग्रहणाथमाप्तानाप्तप्रदर्शनायानाप्तान् दर्शयति-पापत्यादि। पापानि पापजनकत्वेन पापवन्ति वृत्तमाचरितं वचो वचनञ्च सत्त्वं मनः तानि येषां ते तथा। सूचकाः खला । मोपहासिनः मर्म हृदयं मनःस्थानं तदुपहसितुम् उपहासेन पीड़यितु शीलं येषां ते। परवृद्धिं स्वेतरस्य सुखद्धिं द्विषन्ति। शठा धृर्ताः। चपलाश्चश्चलधियः। रिपुसेविनः शत्रूणां दासाः । निघृणा निद्देयाः । त्यक्तधर्माणी धम्मेहीनाः ॥२९॥
गङ्गाधरः-आप्तान् दर्शयति-बुद्धीत्यादि। ये बुद्ध प्राद्यन्यतमेन वृद्धास्ते नाप्ता मूखवयोवृद्धानामाप्तवप्रसङ्गात् । किन्तु बद्धग्रादिभिः समस्तैर्ये वृद्धास्ते आप्ताः। समाधिमतोऽपि पुरुषस्य कचिद, भ्रान्तिभवति ; कथं तादृशानां वृद्धानां सेव्यवमित्याह-दृद्धोपसे विनः आप्तोपसेवनेन सत्यशीलाः। स्वभारहिता: पुरुषाः । यद्वक्ष्यति----"रजस्तमोभ्यां निम्मुक्ताः” इत्यादि। प्रतिपत्तिरुपदिशार्थस्य सम्यगववोधः । एतद द्वयं कारणं विकाराणामनुत्पत्तौ हेतुवजनेनोत्पन्नानाञ्च शान्तये कारणं तश्चिकित्सानुष्ठानेनेत्यर्थः ॥ २॥२८॥ __ चक्रपाणि:-आप्तोपदेशग्रहणार्थम् अनाप्तान् वान् पापवृत्तेत्यादिना, सेव्यांश्चातान् बुद्धीत्यादिना दर्शयति ; वृत्तं चेरितं शरीरव्यापारः, सत्त्वं मनः ; एषां पापत्वं पापहेतुत्वात् ;
* सम्यगवरोध इति पाठान्तरम् ।

Page #392

३८०
चरक-संहिता। न-वेगान-धारणीयः सुमुखाः सव्वभूतानां प्रशान्ताः शंसितव्रताः। सेव्याः सन्मार्गवक्तारः पुण्यश्रवणदर्शनाः ॥ ३०॥ आहाराचारचेष्टासु सुखार्थी प्रत्य चेह च। परं प्रयत्नमातिष्ठेद् बुद्धिमान् हितसेवने ॥ ३१ ॥ न नक्तं दधि भुञ्जीत न चाप्यवृतशर्करम् ।
नामुद्गसूपं नाचौद्र नोष्णं नामलकैर्विना॥ वशाः सव्ववस्तूनाम। गतव्यथा अतातशोकादयः । मुमुखाः प्रसन्नवदनाः। प्रशान्ता इन्द्रियविषयेभ्यो निवृत्तचित्ताः। शंसितव्रता ब्रह्मचारिणः । सन्मार्गवक्तारः सत्पथोपदेष्टारः। पुण्यश्रवणदर्शनाः पुण्यश्रुतिं दर्शयितु शीलवन्तः। एवंभूताः पुरुषा आप्ताः सेव्या गुरुखेन शिक्षितुमुपगम्या इत्यर्थः । एतेनैवं ख्यापितम्-एवंविधपुरुषस्य गुरुखेन प्राप्त्या तदुपदेशेन मानस. व्याधीनां ज्ञानविज्ञानधैर्यस्मृतिसमाधिशिक्षया विनाशान्मुक्तः सन निर्व्याधिभवतीति ॥३०॥
गङ्गाधरः-अस्य निगमनवाक्यं दर्शयति--आहाराचारेत्यादि। यदावं हितसेवनेन भवति तस्मात् प्रत्य च मृखा च इह च एतजन्मनि च सुखार्थी सुखयाचक आहाराचारचेष्टासु मध्ये यद्धिता आहाराचारचेष्टास्तासां सेवने परमुत्कृष्ट प्रयत्न प्रवत्तेनमातिष्ठेदाश्रयेदिति निगमनम् । अत्राहारश्चतुविधाभ्यवहारः, आचारो वृत्तानुष्ठानं, चेष्टा वाङ्मनःशरीरप्रत्तिरालापचिन्तागमनादिः । चेष्टान्तर्गतत्वेऽपि आचारस्य यज्ञायज्ञाद्यनुष्ठानस्य धम्मोधर्मजनकखेन प्राधान्यात् पृथगुपादानम् ॥३१॥ .
गङ्गाधरः-ननु तर्हि किश्चिदपि नाहायं नाप्याचयं नापि च चेष्टनीयं भवति ; न हि किश्चिद्रव्यमैकान्त्येन हितमहितं वा, अपि तु हिताहित. शठाः कराः, निघृणा निष्कृपाः। बुद्धयादिभिवृद्धाः प्रभूतप्रशस्तबुद्धया युक्ता इत्यर्थः ; गतव्यथा गतशोकादय इत्यर्थः : सुमुखाः प्रसन्नमुखाः, संशितव्रता अवलम्बितनियमाः ॥२९॥३०॥
चक्रपाणिः--आहाराचारचेष्टास्विति निर्धारणे सप्तमी ; तेनाहाराचारचेष्टानां मध्ये यद्वितं तस्य सेवने प्रयत्नमातिष्ठेदिति फलति। आचारः शास्त्रविहितानुष्टानम् ॥३१॥
चक्रपाणिः-ध्नोऽनेकप्रकारनिषिद्धत्वाद दिङ्मात्रोदाहारणार्थ दधिभोजनविधिमाह-न नक्तमित्यादि। अत्र च न नक्तमित्यत्र नोष्णमित्यत्र च नकारः क्रियया सम्बध्यते, तेन निशि

Page #393

७म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
३८१ * अलक्ष्मीदोषयुक्तत्वान्नक्तन्तु दधि वर्जितम्। श्लेष्मलं स्यात् ससर्पिष्कं दधि मारुतसूदनम् ॥ न च संधुक्षयेत् पित्तमाहारञ्च विपाचयेत्। शर्करासंयुतं दद्यात् तृष्णादाहनिवारणम् ॥ मुद्गसूपेन संयुक्त दद्याद रक्तानिलापहम् । सुरसञ्चाल्पदोषञ्च क्षौद्रयुक्त भवेद दधि ॥
उष्णं पित्तास्त्रदोषान् धात्रीयुक्तन्तु निहरेत् । मेवास्तीत्याशङ्कायामाह-यस्मिन् यद्धितं यस्मिंश्चाहितं तत्तदाप्तोपदेशेन विज्ञाय यस्मिन् यदहितं भवति तस्मिन यथा हितं भवति तथैवाप्तोपदेशेन विज्ञाय तत् सेव्यमिति ज्ञापयितु दिङ्मात्रमुदाहत्त मनेकविधया अहितस्य दनः सेवनं हितं यथा स्यात् तत्तदुपदिशति---न नक्तमित्यादि। अत्र नयां प्रसज्यप्रतिषेधार्थत्वेन यदि दधि भुञ्जीत तदा रात्रीतरकाले घृतेन भुञ्जीत शकेरया सह भुञ्जीत मुद्गणेण भुञ्जीत क्षोद्रेण भुञ्जीत शीतलं भुञ्जीत आमलकैश्च भुञ्जीतेति रागमाप्ते प्रसज्यप्रतिषिद्धं, न तु पय्यु दासार्थेन ना दिवादिविधीयते इति बोध्यम् । नक्तमादिनिषेधवीजमाह-अलक्ष्मीत्यादि। नक्तम् अलक्ष्मीरेव दोषस्तेन युक्तखात् योगात् नक्तं दधि वज्जनीयं, तुश्चार्थे। दधि स्वभावतो हि श्लेष्मलं मारुतसुदनं पित्तसन्धुक्षणम्। तच्च ससर्पिष्कं चेत तदा श्लेष्मलं मारुतमूदनञ्च स्यादेव पित्तं न च सन्धुक्षयेत् आहारञ्च वह्निवलमादधत् विपाचयेत् । अल्पदोषमल्पकफकरम् । उष्णं दधि पित्तात्रकृद्भवति। तदितरत् तु न पित्तास्रकृत्। दोषान सश्चितान । एतेन रात्रीतरकाले दिवेति यावत्। घृतायन्यतमसहितं दधि भुञ्जानो यथोक्तगुणं लभते। इत्येवंविधयाप्तोपदेशेनाहितमपि कल्पनया हिततया सेवितव्यमिति ख्यापितम्। उष्णदघि सर्वथैव न सेव्यम् ; अधृतशर्करमित्यादौ च निषेधो नत्रा सम्बध्यते, तेनोभयप्रतिषेधात् सशर्करं भुञ्जीतेत्यादि वाक्यार्थो भवति ; तेन घृतादीनां मध्येऽन्यतमसम्बन्धेनापि दध्युपयोज्यं भवति । न नक्तमित्यादिवदिहापि नकारस्य क्रियासम्बन्धे मुद्गसूपसहितस्यापि अशर्करत्वमस्त्येव दघ्न इत्यनुपादेयत्वं स्यात् । जतूकर्णेनापि घृतादीनां मिलितानामेवोप
+ अलक्ष्मीत्यादि-निहरेदित्यन्तः पाठः न सर्वसम्मतः ।

Page #394

३८२
चरक-संहिता। (न-वेगान-धारणीयः ज्वरास्ट्रपित्तवीसर्प-कुष्ठपाण्डामयन्त्रमान्। प्राप्नुयात कामलाञ्चोग्रां विधिं हित्वा दधिप्रियः॥३२॥
तत्र श्लोकाः । वेगा वेगसमुत्थाश्च रोगास्तेषाञ्च भेषजम् । येषां वेगा विधार्याश्च यदर्थं यद्धिताहितम् ॥ उचिते चाहिते वज्ये सेव्ये चानुचिते क्रमः। यथाप्रति चाहारो मलायनगदौषधम् ॥ भविग्यतामनुत्पत्तौ रोगाणामौषधञ्च यत्। वाः सेव्याश्च पुरुषा धीमतात्मसुखार्थिना ॥ नवविधिना दधिभोजने कि दोषभाक स्यादित्याह-ज्वरेत्यादि। प्रिय इति प्रीतमानित्यर्थः। प्रीतिक्रियापेक्षया पूर्वकालभाजिखाद हिखेति क्खापत्ययः॥३२॥
गङ्गाधरः-अथाध्यायार्थमुपसंहरति-तत्र श्लोका इति। न वेगान्' इत्यारभ्य 'श्रमेण च' इत्यन्तेन वेगाः। एतान्' इत्यारभ्य 'न धारयेत्' इत्यन्तेन वेगसमुत्थाश्च रोगाः। तेषां रोगाणां भेषजञ्च। 'इमांस्तु' इत्यारभ्य 'चिनोति' इत्यन्तन येषां वेगा विधार्याश्च ते। शरीरचेष्टा' इत्यारभ्य 'विनश्यति' इत्यन्तेन यदर्थं यद्धिताहितं तत् । 'उषितात्' इत्यारभ्य ‘भवन्ति च' इत्यन्तेन उचिते चाहिते वज्ये सेव्ये चानुचिते क्रमः। 'समपित्तानिलकफा' इत्यारभ्य ‘प्रशस्यते' इत्यन्तेन यथाप्रकृति चाहाराः प्रकृतिश्च तदाहारश्च । 'द्वे अध' इत्यारभ्य ‘मलैंः' इत्यन्तेन मलायनानि। 'मलवृद्धिम्' इत्यारभ्य 'अतीव च' इत्यन्तेन गदा मलद्धिहानिरूपाः। 'तान्' इत्यारभ्य 'विचारयन्' इत्यन्तेन औषधानि तेपामित्यर्थात् । 'विषम' इत्यारभ्य 'शान्तये' इत्यन्तैः भविष्यतामनुत्पत्तो रोगाणामौषधश्च यत् तत् । ‘पापवृत्तम्' इत्यारभ्य 'नराधमा' योगात् दध्यसेव्यमुक्त, यदुक्तं "नाश्नीयाद् दधि नतमुष्णं वा न घृतमधुशर्करामुद्गामलकैविना वा इति ॥३२॥
चक्रपाणिः-अध्यायार्थसंग्रह हिताहितमिति सेव्यासव्यं व्यायामहास्यादि ; भविष्यतामनुत्पत्ती भेषजमिति माधवप्रथमे मासीत्यादिनोत्पन्नानाञ्च शान्तय इत्यन्तेन ॥ ३३ ॥

Page #395

७म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
३८३ विधिना दधि सेव्यञ्च येन यस्मात् तदत्रिजः। न-वेगान्-धारणेऽध्याये सर्वमेवावदन्मुनिः ॥ ३३ ॥
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रं चरकप्रत्तिसंस्कृत श्लोकस्थाने न-वेगान्
धारणीयो नाम सप्तमोऽध्यायः॥७॥
इत्यन्तेन वाः पुरुषाः। बुद्धिम्' इत्यारभ्य 'दर्शना' इत्यन्तेन सेव्याः पुरुषाः। 'आहाराचार' इत्यारभ्य 'सेवन' इत्यन्तेन धीमतात्मसुखार्थिना च सेव्या ये ते। 'न नक्तम्' इत्यारभ्य 'विना' इत्यन्तेन विधिना दधि सेव्यम् । "अलक्ष्मी” इत्यारभ्य यस्य हेतोविपिना दधि सेव्यं तत्। तत् सव्वत्रिज आत्रेयो भगवान् पुनव्वसुरिति। अध्यायं समापयति। अनीत्यादि पूर्ववद्याख्येयम् ॥ ३३॥
इति श्रीगङ्गाधरकविरत्रविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ सूत्रस्थानप्रथमस्कन्धस्य स्वास्थ्यचतुष्कीयतृतीयाध्याय न वेगान-धारणीय
जल्पाख्या सप्तनी शाखा ॥७॥
इति चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायाम् आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थान
व्याख्यायां न-वेगान्-धारणीको नाम सप्तमोऽध्यायः ॥७॥

Page #396

अष्टमोऽध्यायः। अथात इन्द्रियोपक्रमणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्र यः ॥१॥ इह खलु पञ्चेन्द्रियाणि पञ्चेन्द्रियद्रव्याणि पञ्चन्द्रियाधिष्ठानानि पञ्चेन्द्रियार्थाः पञ्च न्द्रियबद्धयो भवन्तीत्युक्तमिन्द्रियाधिकारे।
गङ्गाधरः--आहाराचारचेष्टासु यद्धितं तस्य सेवनमुक्तम्। तत्राहारः कीदृश आहार्य आचारश्च क आचर्यश्चेष्टा च कथं चेष्टनीयाः चेष्टाहारी च कैः कार्यावित्याशङ्कायां चेष्टाहारयोरिन्द्रियाधीनत्वेनेन्द्रियोपक्रमणीयाध्यायमारभते-अथात इत्यादि। इन्द्रियैरुपक्रमणं व्यवहत्तु मारम्भ इन्द्रियोपक्रमणमिन्द्रियारम्भस्तमधिकृत्य कृतोऽध्यायस्तं तथा, सव्वं प्राग्वग्राख्येयम् ॥११॥
गङ्गाधरः-अथाहाराचारचेष्टासु हितं यत् तस्य सेवने आहारो दधिभोजनवदाप्तोपदेशेन हिततया हत्तेच्यो भवतीत्याचारचेष्टयोरिन्द्रियाधीनखात् तानीन्द्रियाणि कतिधा कतीन्द्रियद्रव्याणि कति चेन्द्रियाधिष्टानानि कति चेन्द्रियार्याः
चक्रपाणिः-स्वस्थाधिकारे आहाराचारचेासु परं प्रयत्नमातिष्ठेदित्युक्त, तत्राहारचेयाः काश्चित् पूर्वाध्यायत्रयेण प्रतिपादिताः, तेनावशिए स्याचारस्याभिधानार्थ तथेन्द्रियमनसामतियोग-मिथ्यायोग-परिहाररूपचेष्ठोपदर्शनार्थञ्च इन्द्रियोपक्रमणीयमाह ; तत्रापि वक्ष्यमाणचेटाचारयोः प्रायेणेन्द्रियादिविषयत्वेनेन्द्रियादीन्येवादावाह-इन्द्रियस्योपक्रमणं व्याकर्तुमारम्भः, तमिन्द्रियोपक्रममिन्द्रिय-व्याकरणमधिकृत्य कृतोऽध्याय इन्द्रियोपक्रमणीयः । इहेतीह प्रकरणे, पञ्चेन्द्रियाणि, तेन प्रकरणान्तरेण दर्शनान्तरपरिग्रहेण वक्ष्यमाणैकादशेन्द्रियाभिधानेन समं न विरोध: ; यत: सर्वपारिपमिदं शास्त्रं, तेनायुर्वेदाविरुद्धवैशेषिकसांख्यादिवशनभेदेन विरुद्धार्थोऽभिधीयमानो न पूर्वापरविरोधमावहतीत्यर्थः। मनस्तु यद्यपि वैशेषिकमतेऽपीन्द्रियं शास्त्रकारेणापि मधुररसप्रस्तावे "पडिन्द्रियप्रसादनः” इत्यभिधानादनुमतमेव, तथापीह प्रकरणे चक्षुरादिभ्यो वक्ष्यमाणाधिकधर्मयोगितया नेन्द्रियमितीन्द्रियत्वेन न पठितम्। इन्द्रियादीनि स्वयमेव व्याकरिष्यति तत्र चक्षुः' इत्यादिना। इत्येतावदेवोक्तमिन्द्रियाधिकारे पूर्वाचाय्र्यैरिति शेषः । एतेनाव्यशास्त्र पीन्द्रियाधिकार एतावदेवोक्तमिति फलति ॥१॥

Page #397

८म अध्यायः सूत्रस्थानम्।
३८५ अतीन्द्रियं पुनर्मनः सत्त्वसंज्ञकं चेत इत्याहुरेके । तदर्थात्मसम्पदायत्तचेष्टं चेष्टाप्रत्ययभूतमिन्द्रियाणाम्॥२॥ कति चेन्द्रियबुद्धयो भवन्तीति शिप्यप्रश्नमाशङ्का इन्द्रियादीनि व्याकरोति ---- इहेत्यादि । इह संसारे खलु निश्चितं पञ्चेन्द्रियाणि प्रकरणात् बुद्धीन्द्रियाणि पञ्च वाह्यत्वात, पञ्चैव बुद्धीन्द्रियाणि बुद्धः प्राधान्यात्, कर्मेन्द्रियाणामत्रानभिप्रेतत्वात् । तेन तत्रान्तरे प्रकारान्तरेण पड़िन्द्रियाणीत्यादिकं यदुक्तं तन्न प्रतिषिद्धमतो न विरुध्यते। एवं पञ्चेन्द्रियद्रव्याणि द्रव्य प्रकृतिभूतकारण तत् तु गुणकर्माश्रयसमवायिकारणम् । पञ्चेन्द्रियाधिष्ठानानि अधिष्ठानमधिकरणमाधारभूतकारणमिति नार्थः ; पञ्चेन्द्रियस्थानानीत्यकरणात् परः कश्चित् यत्र स्थितेनान्यत्र यत्राधिकृत्य स्थीयते तदधिकारस्थानं सूक्ष्मदेहे स्थितैः इन्द्रियै तैः स्थूलदेहे चक्षुगोलकादिप्यधिकृत्य स्थीयते। पञ्चेन्द्रियार्था अर्थाः स्वसमानयोनिवस्तूनि । पञ्चेन्द्रियबुद्धय इति वाह्यबुद्धाभिप्रायेण प्रमाणीभूतप्रत्यक्षाभिप्रायेण चोक्तं, न तु बुद्धिसाकल्याभिप्रायेण । बुद्धिरत्वेकैव आत्मगुणः प्रत्यगात्मस्था सा तु पडिन्द्रियाण्याश्रित्य षड़भिव्यज्यन्ते। प्रत्यगात्मिकी हेत्रका मानसी चापरा द्वे आभ्यन्तरबुद्धी। वाह्याः पञ्चेति सप्त । “बुद्धिरुपलब्धिनिमित्यनान्तरम्' इति गौतमसूत्रम् । इत्युक्तमिन्द्रियाधिकारे इति । इन्द्रियाणामिन्द्रियद्रव्याणामिन्द्रियाधिष्ठानानामिन्द्रियार्थानामिन्द्रियबुद्धीनां पञ्चवपञ्चवमिन्द्रियाधिकारे तत्रान्तरे ब्रह्मादिभिरुक्तमग्निवेशतत्रं च तदुक्तं तदिहापि तत्र प्रतिषिद्धं सदनुमतमिति बोध्यम् । ___ ननु चक्षुरादिभिरिव मनसापि शायते इति मनोऽपीन्द्रियतया तत्रान्तरोक्तं कथमिन्द्रियं मनो नोच्यते, इत्याशङ्का यस्मिन यस्मिन तत्र पञ्चेन्द्रियाणीत्यादिकं पञ्चपञ्चकमुक्तं मनसश्च नेन्द्रियतयोक्तिर्यद्धम्मेण चेन्द्रियत्वमुक्त तत्रान्तरे, तद्धर्म दर्शयति-अतीन्द्रियं पुनरित्यादि। पुनर्भिन्नक्रमे। अतिक्रान्तमिन्द्रियाणि इत्यतीन्द्रियम् । चक्षुरादीनामिन्द्रियाणां शानकारणवमतिक्रान्तं, चक्षुरादिग्राह्यखेन योग्यखाभावादिति, सूक्ष्मखात् इति कश्चित तन्न, चक्षुरादीनामप्यतीन्द्रियखात्। वस्तुतोऽतिशयेनेन्द्रियं चक्षुरादिभ्यो
चक्षुरादिभ्यो विशिष्टेन धर्मेण मनो दर्शयति ---अतीन्द्रियमित्यादि। अतिक्रान्तमिन्द्रियमतीन्द्रयं ; चक्षुरादीनां यदिन्द्रियत्वं वाह्यज्ञानकारणत्वं तदतिक्रान्तमित्यर्थः। यद्यपि मनोऽपि सुखादिज्ञानं प्रति कारणत्वेनेन्द्रियं, तथापीन्द्रियचक्षुरादेरधिष्टायकत्वविशेषादतीन्द्रिय

Page #398

३८६
चरक संहिता |
[ इन्द्रियोपक्रमणीयः
1
यत् तदतीन्द्रियम् । चक्षुरादिभ्योऽतिशयेन्द्रियत्वम् । चक्षुरादीनां दशानां बुद्धिकम्मे न्द्रियाणां स्वस्वार्थ चेष्टाहेतुत्वमधिकार्थलञ्च तदर्थेत्यादिनात्रैव वक्ष्यति । मन्यतेऽनेनेति मनः सत्त्वमित्येषा संज्ञा सत्त्वप्राधान्यात् यस्य तत् सत्त्वसंज्ञकम् । चेत इति चेतत्यनेनेति चेतः । स्वरूपलक्षणार्थं सत्त्वसंज्ञकमित्याहङ्कारिकसत्वविकारसवप्रधानत्रिगुणकत्वात् कम्तो लक्षणार्थेन्तु मनश्चेतश्चेति द्वयं ज्ञानचैतन्यसाधकतमत्वात् इति । केचित् तु दश वहिरिन्द्रियाणि चखाय्र्यन्तःकरणानि चित्तमनोबुद्धाहङ्कारा इति । तत्र चैतन्यसाधनावस्थं शुद्धसत्त्वात्मको महांश्चेतश्चित्तमुच्यते बुद्धिसाधनावस्थं मनो मन एव बुद्धिः सूक्ष्मदेहस्थाहङ्कारात् स्थूलदेहे जाता मनसि तिष्ठति या खल्वात्मेन्द्रियमनोऽर्थसन्निकर्षादभिव्यज्यते पड़ विद्या । तन्मतमिह स्थूलशरीरनिर्णये हित्वा बुद्धप्राश्रयमनोवादिमतमनुमन्याह -- इत्याहुरेके इति । अनुमते चेन्द्रियत्वे मनसो यत्, षड़िन्द्रियाणीति नोक्त्वा पञ्चेन्द्रियाणीत्युक्तं तेनैवं ज्ञापितं तन्त्रेऽस्मिन् यत्रेन्द्रियपदं प्रयोक्तव्यं तत्र पञ्चानामेवेन्द्रियाणां ग्राह्यत्वं न मनस इति पर्यायकथनं शास्त्रे व्यवहारार्थं स्वरूपतो लक्षणार्थञ्च । इत्याहुरेके इति कणादादयः ।
परमतोपदशनमित्येतच्चाप्रतिषेधादनुमतं चेन्मनस इन्द्रियत्वं तर्हि कुतो हेतोर्ने न्द्रियत्वेन मनसो ग्रहणमित्यतो मनसोऽतिशयत्वमिन्द्रियेभ्यश्चक्षुरादिभ्यो दर्शयति - तदर्थेत्यादि । तन्मनः खलु तस्य मनसो अर्धा भावाश्चिन्तनीयाः, विधार्थ्याश्च । आत्मा चेतनाधातुः तयोः सम्पत् तदर्थात्मसम्पत्तदायत्ता चेष्टा व्यापारो यस्य तत् तथा । तत्र तदर्थसम्पत् सुखादीनां सन्निकर्षश्चिन्त्यादीनामाभिमुख्यञ्चेति कश्चित् । वस्तुतश्चिन्त्यादीनामर्थानामात्मस्पृहणीयत्वाभावाव्यापहितत्वं मनोऽर्थसम्पत् । सुखादयो हि न मनोऽर्था आत्मप्रत्यक्षत्वात् । वक्ष्यते हि " तत्रात्मप्रत्यक्षाः सुखदुःखेच्छाद्वे पादयः" इति । आत्मसम्पन्मनोऽर्थग्रहणे चैतन्यबुद्धीच्छादिमत्त्वं शारीरत्वादात्मनः सगुणस्य शारीरमानसरोगाद्यनभिभूतत्वञ्च । चेष्टा तु मनसः प्रवृत्तिः । सुखादिज्ञाने चित्तस्य मित्युक्त; यदि वाऽतीन्द्रियमिति चक्षुरादिभ्योऽप्यतीन्द्रियेभ्यः सूक्ष्मतरं दुरबबोधात् सत्वमित्येषा संज्ञा यस्य तत् तथा । चेत इत्याहुरेक इत्यादि परमतस्याप्रतिषेधात् स्वयमप्यनुमतं, पर्यायकथनं शास्त्रव्यवहारार्थम् । तदिति मनः, तस्याऽर्थो मनोऽर्थः स च सुखादिश्चिन्त्य - विचार्य्यादिश्व, आत्मा चेतनप्रतिसन्धाता, अनयोः सम्पत् तदर्थात्मसम्पत्, एतदायत्ता चेा व्यापारो यस्य तत् तथा । तत्रार्थसम्पत् सुखादीनां सन्निकर्षश्चिन्त्यादीनामाभिमुख्यञ्च, आत्म
"
1

Page #399

टम अध्याय |
सूत्रस्थानम् ।
३८७
चिन्तनादिकतर्कवितर्कादि तथा चक्षुरादीन्द्रियमं रणञ्च । चेष्टाप्रत्ययभृतमिन्द्रियाणां चक्षुरादीनां या चेष्टा स्वविषयरूपादिग्रहणे प्रवृत्तिस्तत्प्रत्ययभूतं कारणमित्यथः । एतेनतदुक्त भवति-यदा सुखादयश्चिन्त्यादयश्च विषया भवन्ति, आत्मा च तत्र बुद्धयादिपूव्र्वकप्रयत्नवान् भवति, तदा मनः स्वविषये ग्रहणार्थं प्रवर्त्तते । यदात्मा चेन्द्रियार्थे बुद्धादिपूर्वकप्रयत्नवान् स्यात् तदा तेन नियुक्तं मनोऽधितिष्ठति चेन्द्रियाणि । इन्द्रियाणि च तदधिष्ठितानि सन्ति स्वस्वविषये प्रवर्त्तन्ते इति कथिदाह । वस्तुतस्तु यथा मनस्त्वर्थात्मसम्पदायत्तचेष्टं भवति, तथा चक्षुरादिकमपि स्वस्वार्यात्मसम्पदायत्तचेष्टं भवति । इतीन्द्रियसामान्यलक्षणत्वादिन्द्रियत्वं मनसो दर्शितमिन्द्रियेभ्यो दशभ्योऽतिशयखन्तु चेष्टाप्रत्यय भूतमिन्द्रियाणामित्यनेन दर्शितमिति । न चात्मन्यप्रयतमाने स्वार्थ रूपादौ चक्षुरादिकं चेष्टते । न चासत्यां रूपादिसम्पदि प्रयतमानोऽप्यात्मा प्रभवति रूपादीन् ग्रहीतुमित्यर्थात्मसम्पदिति । अर्थात्मसम्पदि सत्यामात्मा प्रयतमानोऽर्थं ग्रहीतुं प्रभवतीति । अतिप्रसङ्गवारणायाह - चेष्टेत्यादि । चक्षुरादेः श्रोत्रादीन्द्रियचेष्टासु प्रयोजकत्वाभावान्न मनः संज्ञत्वमिति । अत्रेन्द्रियपद बुद्धीन्द्रियकम्म न्द्रियोभयपरम् । आत्मनोऽर्थाः सुखादयः, स्वसम्पदायत्तचेष्टाभावात् तु नातिप्रसङ्गः । समानयोनिकत्वं ह्यर्थत्वम् । प्रत्यगात्मनो योनिरस्ति, दीप्ताग्नितः स्फुलिङ्गव्युच्चारवनमहतो यथा तथात्मानो व्युचरन्ति महत एवात्मतः । सुखासुखादीनाञ्चात्मयोनिक मिति, जगतां सत्त्वरजस्तमोयोनित्वेन सत्त्वादियोनिकस्य मनसोऽर्थो जगदिति । सत्त्वादिपरिणानेन ब्रह्मवैवर्त्त्यात् न ब्रह्ममात्र योनिकत्वं जगतः परन्तु ब्रह्मविवर्त्तकसच्वादिगुणयोनिकत्वम् । भावानामाकाशविवर्त्तकवाय्वादिचतुर्भूतयोनिकलवत् । तथात्वे पाञ्चभौतिकखव्यपदेशवदब्रह्माधिष्ठितगुणमयत्वव्यपदेशो गुणविशिष्टब्रह्ममयं जगदिति । न च सत्वरजस्तमसां ब्रह्मयोनिकत्वेन ब्रह्मयोनिकस्यात्मनो जगदर्थः । आत्मा हि ब्रह्मणोऽशोऽविशेष
1
सम्पदर्थग्रहणे प्रयत्रशालित्वं मनश्चेष्टा च सुखादिज्ञानं तथा चिन्त्यचिन्तनादि तथा चक्षुरादीन्द्रियप्ररणञ्च इन्द्रियाणां चक्षुरादीनां या चेा स्वविषयरूपादिज्ञानलक्षणा, तत्र प्रत्ययभूतं कारणभूतं मन इति योज्यम् । एतेनैतदुक्तं भवति-यदा सुखादयश्चिन्त्यादयोऽपि विषया भवन्त्याऽऽत्माच प्रयत्नवान् भवति, तदा मन: स्वविषये प्रवर्त्तते इन्द्रियाणि चाधितिष्ठति, इन्द्रियाणि च मनोऽधिष्टितान्येव स्वविषयज्ञाने प्रवर्तन्ते ॥ २ ॥

Page #400

३८८
चरक-संहिता। ( इन्द्रियोपक्रमणीयः ___ स्वार्थेन्द्रियार्थसङ्कल्पव्यभिचरणाच्चानेकमेकस्मिन् पुरुषे सत्त्वं रजस्तमः सत्त्वगुणयोगाच्च। न चानेकत्वं नागवेकं * ब्रह्म व वद्विस्फुलिङ्गवत् । योनिस्तु रूपान्तरोत्पत्तिस्थानं न हि महतो ब्रह्मणो रूपान्तरखमात्मनः परममूक्ष्मत्वेऽप्यात्मनः समानप्रभावखादिति ।। २ ॥
गङ्गाधरः- ननु मनः किमेकस्मिन् पुरुषे नाना चैकं वेत्यत आह-. स्वार्थेत्यादि। एवमुक्तलक्षणं सत्वं, स्वार्थेन्द्रियार्थसङ्कल्पव्यभिचरणाच्च रजस्तमःसत्त्वगुणयोगाचानेकमेकस्मिन पुरुषे । स्वार्थस्य चिन्त्यविचार्यादेव्यभिचरणादनकान्तिकत्वात् तदनेकावस्थवाद नेकं सत्त्वमेकस्मिन् पुरुष भवति । कचिच्चिन्त्यते, कचिन्न चिन्त्यते, कचिदन्यच्चिन्त्यते, इत्येवं स्वार्थ व्यभिचारादनेकं मनः। यदा चिन्तयति तदा चिन्त्यानुभावकं. यदा विचारयति तदा विचार्यानुभावकमित्युपाधिभेदात् । तथेन्द्रियार्थव्यभिचरणाचाने मनः । कचिद् रूपं नीलं चक्षुदर्शयति तदा नीलदर्शकं, कचिद्रक्तं दर्शयति तदा रक्तदर्शकमित्येवं श्रोत्राद्यर्थेऽपि व्याखेरयम् । तथा सङ्कल्पानां कृप्तीकरणानां प्रतिपन्नानां भावानां सम्यगिदं ममावद्यमिदमनवद्यमित्यादिकल्पनानां व्यभिचरणाच्चानेकं मनः। कचिदगुणवत्तया कल्पते कचिद्दोषवत्तयेति, गुणसङ्कल्पकः क्वचिद् दोपसङ्कल्पकः कचिदिति । तथा रजोगुणबहुलवं यदा तदा कामादिर्भवति, यदा तमोबहुलं तदा मोहमयादिक स्यात् । यदा शुद्धसत्त्ववहुलं स्यात् तदा धर्मज्ञानशौचादि म्यादिति रजस्तमःसत्त्वगुणयोगाचानकं सत्त्वमिति।
चक्रपाणिः- इदानीं तन्मन एकस्मिन् पुरुपे उपाधिभेदादनेक परमार्थतस्त्वेकमिति दर्शयति-. स्वार्थेत्यादि। सत्त्वं मनः, अनेकमनेकमिव, यतः स्वार्थेन्द्रियसङ्कल्पव्यभिचरणाच्च तथा रजस्तमःसत्त्वगुणयोगाच्च, चकारः परस्परसमुच्चये, स्वार्थस्य मनोऽर्थस्य चिन्त्यस्य व्यभिचरणाच्च एवं चिन्त्यमर्थं परित्यज्यान्यार्थस्य ग्रहणादित्यर्थः। एतेनेतदुक्तं भवति यत एकमेव मनो यदा धम्मै चिन्तयेत् तदा धर्मचिन्तकं, यदा धर्म परित्यज्य कामं चिन्तयति तदा कामचिन्तकमित्येवमादिना धर्मभेदेन भिन्नमयभिधीयते । एवमिन्द्रियार्थव्यभिचरणेऽपि ; यदा रूपं गृह्णाति तदा रूपग्राहकं, यदा गन्धं गृह्णाति तदा गन्धग्राहकमित्यादि वाच्यम् । एवं सङ्कल्पव्यभिचरणेऽपि व्याख्येयं ; तत्र सङ्कल्पप्रतिपन्नानां भावानाम् उपकारकं ममेदमपकारकं ममेदमिति वा गुणतो दोपतो वा कल्पनम् । एतद व्यभिचरणे च कदाचिद गुणकल्पनं कदाचिद्दोपकल्पनमिति मनोभेदो व्याख्येयः। तथा एकपुरुष एकमेव मनो यदा बहुरजोयुक्त भवति तदा क्रोधादिमद्भवति यदा बहुतमोयुक्त भवति तदाऽज्ञानभयादिमद्भवति, यदा सत्त्वयुक्तं भवति तदा सत्यशौचादियुक्त
* नावेकमित्यत्र न हेयमिति चक्रपाणिः ।

Page #401

८म अध्यायः
३८४
सूत्रस्थानम् । ह्य ककालमनेकेषु प्रवर्तते । तस्मान्नैककाला सर्वन्द्रिय___ नन्वेवं तहोकस्मिन् पुरुषे नाना चेत् सत्त्वं तदा चाक्षुषश्रोत्रादिका सर्वा बुद्धियुगपद्भववित्याशङ्कयाह --न चानेकखमित्यादि। एवमुक्तं सत्त्वमेकस्मिन् पुरुषेऽनेकमपि न तस्यानेकखम् । आवस्थिकानेकस्य तस्य वस्तुतो नानेकखम् अपि खेकखमेव । यथैको देवदत्तः पुरा वालकस्ततो युवा ततश्च वृद्ध इत्यनेकावस्थोऽप्येक एव। कस्मादित्याह--नाप्वेकं हीत्यादि। हि यस्मादण्वेकं यदणु चैकश्च भवति, तदेककालं नानेकेषु प्रवर्तते। इदमनेक चेदभ विष्यत् तदा युगपदनेकेषु प्रावर्तिप्यत। यथा पञ्च वाणा रथिना क्षिप्ता युगपलक्ष्ये प्रवर्तन्ते। यथा वा युगपत् पतन्तो जलष्टिधाराविन्दवोऽनेकेषु युगपत प्रवन्तन्ते इति। मनसोऽने कवाभावादणुबैकलाच युगपदनकेषु प्रवत्तेनाभावाच. नैककाला सबै न्द्रियप्रत्तिः। यथा देवदत्तो वाराणसी गच्छन न पुरुपोत्तमं याति । नन्वेकत्वेऽप्येकोऽर्कः खल्बनेकान् प्रकाशयतीति चेन्न, स हि महानकस्त्वन के प्रवर्तते, मनस्खेकमणु च तस्मादनेकेषु युगपत् प्रत्त्यभावात् मनसा स्वाथन्द्रियार्थसनिकऽपि सति नियतमनःप्रवृत्तिप्रयुक्तप्रवृत्तिकानामिन्द्रियाणां सर्वपां चक्षुरादीनां नैककाला प्रत्तिः। अनेकले तु युगपन सन्द्रियप्रवृत्त्या पश्यन् शृणोतीत्यादि स्यात् । गौतमेनाप्युक्तं "ज्ञानयोगपद्यादेकं मनो न युगपदनेकक्रियोपलब्धेलानचक्रदर्शनवत् तदुपभवति । ततश्चानेकमिव मनो भवति । तदेतत् प्रतिपादितमनेकत्वं परमार्थतो न भवतीत्याह न चेति । न चानेकत्वं मनस इत्यर्थः, चकारादमहत्त्वञ्च मनस इति समुच्चिनोति । यदुक्तम् .. "अणुत्वमथ चैकत्वं द्वौ गुणो मनसः स्मृतौ।” कुतो नानेकत्वमित्याह अनेकमेककालं प्रवर्त्तते, अनेक यन्मन: देवदत्तयज्ञदत्तविष्णुमित्रेषु दृष्टं, तदेककालं युगपत् अनेकेषु रूपज्ञानशब्दज्ञानगन्धज्ञानेषु वर्त्तते, एवं दृष्टं-तद् यदि एकपुरुपेऽपि बहूनि मनांसि स्युस्नदा तान्यपि युगपत् एकपुरुष एव रूपादिज्ञानेषु प्रवर्तेरन् , न तु प्रवर्त्तन्ते, तस्मादेकमेवैकपुरुपे मन इत्यर्थः । दीघी शप्कुली भक्षयतो युगपत पञ्च ज्ञानान्युत्पद्यन्त इति तु ज्ञानं युगपदुःपलपत्रशतव्यक्तिभेदज्ञानवद भ्रान्तं, परमार्थ तो युगपजज्ञानोत्पत्तौ हि सति विषयसन्निकर्षे सदैव हि युगपजज्ञानानि स्युः ; अत एव हि कारणात महत्त्वमपि मनसो नाम्नि, महत्त्वे हि सति युगपत्पन्चेन्द्रियाधिष्टानात ज्ञानोत्पत्तिः स्यात्, न च भवति ; तस्मादेकमणु च मन इति। यस्माच्चैकपुरुषे एक मनोऽणुपरिमाणञ्च, तस्मात् कारणात् नैककाला सर्बेन्द्रियप्रवृत्तिर्न युगपदिन्द्रियाणि स्वविषयोपलब्धौ प्रवर्तन्त इत्यर्थः । इन्द्रियाणि मनोऽधिष्ठितानि प्रवर्तन्ते, तेन, यदा मनश्चक्षुरधितिष्ठति तदा न घ्राणादीनि ; एवं यदा घ्राणमधितिष्ठति तदा न चक्षुरादीनि।

Page #402

३६०
[ इन्द्रियोपक्रमणीयः
चरक संहिता । प्रवृत्तिः । यद्गुणञ्चाभीक्ष्णं पुरुषमनुवर्त्तते सत्त्वं तत्सवमेवोपदिशन्ति पयो बाहुल्यानुशयात् ॥ ३॥
*
लब्धिराशुसञ्चारादिति ।" तेन चाक्षुपादीनां ज्ञानानामयौगपदं प्रत्यक्षमुपलभ्यते । नास्ति हि प्रत्यक्षोपलब्धौ विप्रतिपत्तिः ।
नन्वेवर सत्वमेकमेव भवति तस्मात् युगपदनेकेषु प्रवृत्तिरस्तु ? स्वार्थेन्द्रि यार्थसङ्कल्पव्यभिचरणाच्च । रजस्तमः सत्त्वगुणयोगाच्चानेकन्तु कथं भवति ? केषाञ्चिद्धि मनो राजसम् आसुरादिभेदात् केषाञ्चित् तामसं पाशवादिभेदात्, केषाञ्चिद् ब्राह्मप्रादिभेदेन सात्त्विकमित्यत आह- यद्गुणमित्यादि । सत्त्वं मनः यो गुणो यस्य तत् । येन रजःप्रभृतिगुणेन युक्तं सदभीक्ष्णं पुनः पुनः पुरुषमनुवर्त्ततेऽनुवनाति तत्तद्गुणमेव सत्वं मन ऋषय उपदिशन्ति बाहुल्यानुशयात् । मनसत्रिगुणात्मकस्य सत्त्वबहुत्वात् सत्वसंज्ञकस्यैकस्यैव त्रयाणां रजःप्रभृतीनामन्यतमस्य बाहुल्यानुवर्त्तनात् । एतेन रजस्तमःसत्त्वगुणयोगेनापि न सत्त्वस्यैकस्यानेकत्वं यदस्य राजसं सत्त्वं कोपादिमत्त्वात् तत् सत्त्वमधुना तामसं मोहादिमत्त्वात् तदेव सवं सात्त्विकं शौचधर्म्मादिमत्त्वादित्येकस्वरूपत्वानपायादिति सूचितम् । यद्गुणञ्चेति चकारेण सच्वं यत् स्वार्थेन्द्रियार्थसङ्कल्पं सत् पुनःपुनः पुरुषमनुवर्त्तते तत्सत्त्वमेवोपदिशन्त्यृषयः । तद्यथायदा यच्चिन्त्यते तच्चिन्तकं सत्त्वम् । यदा तत्सत्त्वं तच्चिन्त्यं स्वार्थं विहाय विचाय्र्यमालम्बते तदा विचारक सत्त्वं भवति । एवं सुखादिबोधकं व्याख्येयम् । एवं यदिन्द्रियार्थग्रहणे यदिन्द्रियं प्रेरयति तदा तत्सत्त्वमेव तदिन्द्रियार्थग्राहकं भवति । इत्येवं यदा सत्त्वं प्रतिपन्नं शत्रौ इमं मे शत्रु जानामीत्येवं सङ्कल्पते तदा तत्सत्त्वं शत्रुसङ्कल्पकम् । यद्ययं मे बन्धुर्भवतीत्येवं सङ्कल्पते तदा बन्धुसङ्कल्पकं भवतीत्येवमेकमेव मनो भवति । न त्वनेकमिति निष्कर्षः ॥ ३ ॥
小
ननु यदेकस्मिन्नेव पुरुषे कदाचिद्रजोयुक्तं कदाचित् तमोयुक्तं कदाचित् सत्त्वयुक्त मनो भवति, तत् कथमयं सात्त्विकोऽयं राजस इत्यादिव्यपदेशो भवतीत्याह - यद् गुणमित्यादि । येन गुणेन सत्त्वादिना युक्त यद्गुणम्, अभीक्ष्णं पुनःपुनः सच्वं मनोऽनुवर्त्ततेऽनुबध्नाति, तत् सत्त्वं सात्त्विकं राजसं तामसं वा उपदिशन्ति बाहुल्यानुशयात् भूरिसम्बन्धादित्यर्थः । एतदुक्तं भवति-सत्यपि गुणान्तरान्वये सतबाहुल्यात् सत्कार्याणि सत्यशौचादीनि यस्य अवन्ति स सात्विक इति व्यपदिश्यते, एवमपरमपि व्याख्येयम् ॥ ३ ॥
मुनयो गुणबाहुल्यानुयात् इति चक्रपाणिष्टतः पाठः ।

Page #403

८म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
३६१ मनःपुरःसराणीन्द्रियाण्यर्थग्रहणसमर्थानि भवन्ति । गङ्गाधरः-नन्वेवमस्वने कावस्थप्रेकमेव सत्त्वम् । कथं नैककाला सचेन्द्रियप्रवृत्तिरिति चेत् ? न। चेष्टापत्ययभूतलादिन्द्रियाणां सत्त्वस्येति, चेष्टाप्रत्ययभूतलं शरीराधिष्ठानेनात्मन इव मनसस्तेनासचेन्द्रियप्रत्तिरेककाला भवितुमर्हतीत्याशङ्कायामाह---मनःपुरःसराणीत्यादि। मनः पुरोग्रे सरति येषां तानि। अर्थग्रहणे समर्थानि अथेग्रहणसमर्थानि भवन्तीति। एते. नैतदुक्तं भवति - यदाला बुद्धया गुणतो दोषतो वार्थमध्यवस्वन् वाञ्छयेप्सन् ग्रहीतुप्रयत्नवान् भवन् मनसा संयुज्यते तदा तस्मिन्नर्थे सत्वं प्रवर्तितुमिच्छति । तदनन्तरं मनस्तदर्थस्येन्द्रियेण संयुज्यते तदा मनःसंयुक्तं तदर्थस्य तदिन्द्रियं ग्रहणे समर्थ शक्तं भवति। इतीन्द्रियाणां चेष्टायां तदिन्द्रियाधिष्ठानेन प्रयोजकव्यापारयुक्तं भवति । मनःप्रेरणमन्तरेण नेन्द्रियमर्थग्रहणाय प्रभवतीति । इत्थश्च मनसो लिङ्गं युगपज्ज्ञानाशानं बोध्यम् । वक्ष्यति च कतिधापुरुषीये-- "लक्षणं मनसो ज्ञानस्याभावो भाव एव च । सति ह्यात्मेन्द्रियार्थानां सन्निकर्षे न वत्तते ॥” इति। गौतमेनाप्युक्तम्- “युगपज्ज्ञानानुपपत्ती मनसो लिङ्गम्” । इति । यदा चक्षुपा पश्यति न तदान्यैरिन्द्रियैरुपलभ्यन्ते शब्दादीनीति ज्ञानस्य चाक्षुपस्य भावः श्रोत्रादिकस्य ज्ञानस्याभावो युगपदेव भवति। इत्येतत् सर्व दशन्द्रियचेष्टायोजकव्यापारवरवं, तेन च दशेन्द्रियाणां स्वस्वकर्मसु प्रवत्तने खपुरःसरणेन सामथ्र्य विधायकखञ्चाधिकार्थवत्त्वञ्चावस्थिकानेकलम् । अतोऽतिशयखश्च मनसो बुद्धोन्द्रियेभ्योऽपि च कम्प्रेन्द्रियेभ्यः पञ्चभ्योऽतिशयेनेन्द्रियवं वैधयं दर्शितम् । इन्द्रियखन्तु खल्विन्द्रियस्यात्मनो ज्ञानक्रियान्यतरसाधकतमत्वम् । ज्ञानक्रिययोनिक्रियान्तरसाधकतपवेऽपि साध्यखेन लाभात् तुल्यसमर्थगम्यमेवेति नेन्द्रियखम् । साधकतमवं हि शेयकार्यान्य. तरसन्निकणेण ज्ञानक्रिययोजनकखमिति कश्चित् । स्वयं हि तदर्थात्मसम्पदायत्तचेष्टमिति लक्षणमिन्द्रियवाभिप्रायेण मनस उक्तम् । तेन ज्ञानकरणयोर्महदहङ्कारयोश्चेष्टावत्त्वाभावान्नेन्द्रियखम् । बोद्धव्यस्तु तयोरर्थः पञ्चभूतानान्तु अहङ्कारयोनिकतम् । “परं खादीन्यहङ्कार उपादत्ते यथाक्रमम्” इति वचने यथाक्रमपदेनाहकारः साक्षादाकाशमुपादत्ते। आकाशः परिणतः सन
चक्रपाणिः-उक्त मनश्चेष्टाप्रत्ययभूतमिन्द्रियाणां तद् ब्याकरोति । मनःपुरसराणि मनोधिष्ठितानि। पन्चेन्द्रियाणि इत्युक्त तद्विवृणोति--तत्र चक्षुरित्यादि। चष्ट्र रूपं रूपवन्तञ्च

Page #404

३६२
चरक-संहिता। [इद्रियापक्रमणीयः तत्र चक्षुः श्रोत्र घ्राणं रसनं स्पर्शनमिति पञ्चेन्द्रियाणि । पञ्चेन्द्रियद्रव्याणि खं वायुज्योतिरापो भूरिति ॥
पञ्चेन्द्रियाधिष्ठानानि अनिणी कणों नासिके जिह्वा त्वक चेति। पञ्चेन्द्रियार्थाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः॥ वायुमुत्तरभूतमुपादत्ते। इत्येवमहङ्कारादाकाशमाकाशान्मरुन्मरुतोऽग्निरग्नेलं जलात् क्षितिरिति विरुध्यते इति भूतानामी नास्ति यथा चात्मन इतीन्द्रियत्वम् । न चेत्यादिना चैकलमणुखञ्च साधम्म्यं दर्शितम् । नन्वेवंविधस्य मनसो नित्यले नात्मप्रतिपत्तिहेतूनां सुखादीनां मनस्यपि सम्धवान्मन एवास्तु नास्त्यतिरिक्तो मनस इति चेत् ? न ; ज्ञाता ह्यात्मा, तस्य ज्ञानसाधनं मन इति प्रतीत्या ज्ञाता ज्ञानसाधनमिति संज्ञाभेदाच्चैतन्यप्रतिसन्धाता चात्मा। मनस्तु तदपपादकमिति तदर्थात्मसम्पदायत्तचेष्टमित्यनेनात्माधीनखवचनेन ख्यापितम्। __इत्येवं वैश्येण पञ्चेन्द्रियाणि तथा साधम्म्येण पडिन्द्रियाणि व्यवस्थाप्य इत्येवं मतद्वयमनुमत्य वाह्य न्द्रियाभिप्रायेण पञ्चेन्द्रियाणीति यदुक्तं तद, व्याकरोति-तत्रेत्यादि। तत्र पञ्चपञ्चक सत्त्वञ्च यदुक्तं तेषु मध्ये, चक्षुरिति चष्टे रूपं, प्रकाशयति बुध्यतेऽनेनेति वा चक्षुः, शृणोत्यनेनेति श्रोत्रम्, जिघ्रत्यनेनेति घ्राणम्, रस्यतेऽनेनेति रसनम्, स्पृशत्यनेनेति स्पर्शनञ्चेति । अत्र सर्व न्द्रियेषु बहुविषयकखात् प्राधान्याच्च चक्षुषः प्रागुपादानम् । स्पर्शनस्य सचेन्द्रियव्यापकखादन्तेऽभिधानम् । पञ्चेन्द्रियद्रव्याणीति आत्मकृतानि भूतानि पञ्च समस्तानि प्रत्येक मिन्द्रियाणामेकैकप्रधानानि द्रव्याणि । वक्ष्यति चात्र---“पञ्चमहाभूतविकारसमुदायात्मकानां सतामिन्द्रियाणाम्" इति। शालाक्येऽप्युक्तम् “इन्द्रियाणि पञ्चैव। यथा श्रोत्रखगघ्राणरसनैनेत्रणापि समन्वितः” ॥ इति ।
पञ्चेन्द्रियाधिष्ठानानि इति। यदि चाक्षिणी द्वे चक्षुषः, कणो द्वौ श्रोत्रस्य, नासिके ₹ घ्राणस्याधिष्ठानं तथाप्यक्षिगोलकखादिसामान्येनैकत्वेनैवोक्तम। पञ्चेन्द्रियार्था इति । यद्यपि शब्दादयो बहवो भवन्ति, तथापि प्रकाशयतीति चक्षुः : तच्चोभयनयनगोलकाधिष्टानमेकमेव । शृणोत्यनेनेति श्रोत्रं, जिनत्यनेनेति घ्राणं, रसयत्यनेनेति रसनं, स्पृशत्यनेनेति स्पशनम् ।
इन्द्रियाणां प्राधान्येनारम्भकं व्यमिन्द्रियद्रव्यम्। इन्द्रियेषु चक्षुरादौ निर्दिष्टं प्राधान्याद, यदुक शालाक्ये -- श्रोत्रत्वगघ्राणरसनैः श्रेष्ठैरपि समन्वितः । बलवर्णादुरपेतोऽपि

Page #405

टम अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
३६३
शब्दखादिसामान्यादेकत्वेनोक्ता इति बोध्यम् । अत्राव्यक्तशब्दादयो नार्थाः 1 इन्द्रियाणां शब्दतन्मात्राद्याकाशादियो निकानीन्द्रियाणि । तानतुल्ययोनिकत्वान्न गृहन्ति ह्याहङ्कारिकत्वात् तस्माद्वाक्ताः कार्य्यभूता भौतिकाः शब्दादयः श्रोत्राद्यर्थाः प्रत्यक्षीभवन्ति । नाकाशो न चाव्यक्तः शब्दः, आहङ्कारिकत्वात् परमाणुत्वाच्च । श्रोत्रादीन्द्रियं हि खल्वाहङ्कारिकेन्द्रियानुप्रविष्टपाञ्चभौतिकत्वेन । ततो महत् । न हि महत् स्वस्मादणून ग्रहीतुं शक्नोति । एवं परत्रापि व्याख्येयम् । स्पर्शोऽपि व्यक्त एवार्थसंज्ञः नाव्यक्तः स्पर्शः 1 स चाहङ्कारिक एवं परमाणुरूपो न प्रत्यक्षीभवति, व्यक्तश्च प्रत्यक्षीभवतीति प्राग्वत् । वायुस्तु महाभूतस्पर्शमात्रसहित एवाहङ्कारादुत्पन्नः शब्दमात्रसहिताकाशवत् । स च परमाणुरूपो नोपलभ्यते व्यक्तश्चोपलभ्यते । रूपमपि व्यक्तमेवार्थो नाम न त्वव्यक्तमाहङ्कारिकत्वात् सूक्ष्मं नोपलभ्यते व्यक्तश्च प्रत्यक्षं भवति । तेजो महाभूतरूपमात्र सहितमेवाहङ्कारादुत्पन्नं न प्रत्यक्षीभवति । चक्षुरर्थ तस्मान्न भवति । रसस्नु खलु व्यक्तः परमाणुरूपोऽव्यक्तो रसनार्थः तत्र व्यक्तो रसः प्रत्यक्षीभवति, न त्वव्यक्तः । आपो हि रसमात्रसहिता अहङ्काराज्जाता न प्रत्यक्षीभवन्ति परमाणुरूपत्वात् । गन्धोऽपि व्यक्तो घ्राणार्थः सूक्ष्मो नोपलभ्यते, व्यक्तस्तु प्रत्यक्षीभवति । पृथिवी नाम महाभूतञ्च गन्धमात्रसहितैवाहङ्काराज्जाता सूक्ष्मा तत्प्रधाना पञ्चभूतयोनिका, घ्राणमिन्द्रियमिति नाव्यक्तो गन्धोऽर्थः ।
;
अत्रायमभिसन्धिः --- पञ्च तन्मात्राण्यतिसूक्ष्माणि पूर्व्वतरमभवन् । ततः शब्दमात्रं कालदिग्भ्यामेकीभूय स्थूलीभूतमप्रतिघातलक्षणमाकाशमभवत् । तेन व्याप्तखात् तदन्तव्वर्ती स्पर्श तन्मात्रवायुरेकादर्शकांशाकाशानुप्रविष्टः स्पर्शशब्दसहित एव वायुरभवत् । तस्मादेष झात्मके स्पर्शः शीतो वायुयोनिक एव । अतो व्यक्तः स्पर्शो भवति । स्पर्शनेन्द्रियञ्च वायुयोनिकं तं स्पशं गृह्णाति, नाव्यक्तं स्पर्श' भिन्नयोनित्वात् । एवमाकाशव्याप्तवायुव्याप्तत्वात् तदन्तरवस्थितं रूपतन्मात्रं महाभूतं तद्वायोरेकादशैकांशानुप्रविष्टं शब्दस्पर्शाभ्यां सहितमेवाभवत् । ज्योतिस्तत्र लोहितमेव व्यक्तं रूपं स्पशेत्खेनोष्णमभवत् । एवमाकाशनष्ट कुड्यसन्निभः ॥” इति । इन्द्रियद्रव्यनिर्देशे तु खादितत्वेन निर्देश: कृतो वक्ष्यमाणेन "महाभूतानि खं वायुरग्निरापः क्षितिस्तथा' इति ग्रन्थक्रमानुरोधेन । इन्द्रियाधिष्टानमिन्द्रियाश्रयः; यद्यपि चाक्षिणी कर्णौ नासापुटे हो तथाप्येकेन्द्रियाधिष्ठानत्वेनैकत्वमेवेति कृत्वा " पञ्च" इत्युक्तम् ।

Page #406

३६४
चरक-संहिता। इन्द्रियोपक्रमणायः व्याप्तवायुव्याप्ततेजोव्याप्तवादभ्यन्तरस्थितं रसतन्मात्रं महाभूतं तज्जयोतिष एकादशैकांशानुप्रविष्टं शब्दस्पर्शरूपैः सहितमेवाभवज्जलम्, ततो मिलितमधुरादिरसतया साधारणरसवेनाव्यक्त एव व्यक्तो रसः, न बन्योऽस्तीति । अत्र स्पर्शश्च शीतः रूपश्च शुक्रुमभिव्यज्यते द्रवत्वञ्च । एवं खव्याप्तवायुव्याप्ततेजोव्याप्तजलव्याप्तवेन तदन्तर्गतं गन्धतन्यानं महाभूतं तज्जलै कादशैकांशानुप्रविष्टं शब्दस्पर्शरूपरसः सहितमेवाभवत् पृथ्वी। तत्र साधारणो व्यक्त एवाव्यक्तो गन्ध इति। अत्र स्पर्शश्व खरः रूपं कृष्णः रसश्चापक्तः साधारणः दिगाकाशयोगात स्थूल शब्दगुणविशिष्टस्वरूपमाकाशमिदं स्थूलं शब्दगुणशीतस्पर्शगुणैवि शिष्टस्वरूपः पवनः। तथा शब्दोष्णस्पर्शरक्तरूपगुणैविशिष्टखरूपं तेजः । तथा शब्दशीतस्पर्शशुक्लरूपसाधारणरसगुण विशिष्ट स्वरूपा आपः । तथा शब्दखरस्पशेकृष्णरूपसाधारणरसगन्धगुणविशिष्टलक्षणा पृथिवी। इति यथा लोके तथा पुरुषेऽपि, तस्मादित्येषां शब्दादीनां तुल्ययोनिकानि श्रोत्रादीनीन्द्रियाणि ग्रहीतणि भवन्ति न शब्दमात्रादीनामिति ।
इत्येवं तत्त्वमविद्वांस एवानृपय इदं यद्वदन्ति तन्न। तद यथा-पञ्चानां महाभूतानां खादीनां द्विधा विभक्तीभूतानां प्रत्येकमद्धींशमेकं चतुश्चतुरंशीभूतं प्रत्येकमपराद्धांशे प्रवेशात : त्मिकखे खिदमाकाशमयं वायुरयं वह्निरिदं जलं यत् पीयते एपा च पृथ्वी स्थलरूपा बभूव । एतदर्थे श्लोकः कृतः-"द्विधा विधाय चैकैकं चतुद्धा विभजेत पुनः । स्वस्वेतरद्वितीयाद्धे योजना पञ्चपञ्चता॥" इति । अथ पृथिव्यादिवेषु पञ्चसु गुरुखादयो गुणा अव्यक्ता एव वर्तन्ते । ततो नाचाय्यरुपदिश्यन्ते। कार्ये खारभ्यमाणेऽन्योन्यानुप्रवेशादन्योन्यानुग्रहादावर्तमानेभ्य एव पृथिव्यादिभ्यस्त एव गुरुखादयोऽभिव्यक्ता भवन्तीति । सर्व विशिष्टं यद्यकिश्चिद् घटपटादिकं स्थावरं देवनरराक्षसादिकञ्च जगमं तेषु सर्वगुणा वर्तन्ते। पाश्चभौतिकानां शब्दादयः पञ्चपञ्चेन्द्रियार्था इव न गुरुखादयो घ्राणाद्यर्थाः। पृथिव्यादिष्वव्यक्तखेन वर्त्तनेऽपि तद्योनिकखाभावादभिव्यक्ती गन्धरसादीनां व्यक्तलेन गन्धतन्मात्रपृथिव्यादिषु सद्भावान्मधुरादिविशेषाभिव्यक्तौ खादियोगेऽपि चान्ययोनिकखाभावाद्सनादिग्राह्यवमिति । एतेन द्रव्यप्रत्यक्षे सन्निकर्षविशेष कल्पयतां वैशेषिकाणां वचनं विस्तरेण पञ्चेन्द्रियबुद्धिव्याख्याने दर्शयितव्यम् ।
इन्द्रियार्था इन्द्रियविषयाः। स्पर्शग्रहणेन स्पर्शस्य स्पर्शाश्रयस्य च दृव्यस्य स्पशैकार्थसमवेतस्य च परिमाणादेः स्पर्शग्राह्यस्य ग्रहणम् ; एवं रूपादिषु च वाच्यम् ।

Page #407

८म अध्यायः सूत्रस्थानम्।
३६५ पञ्चे न्द्रियबद्धयश्चक्षुर्बुद्धादिकाः। ताः पुनरिन्द्रियेन्द्रियार्थसत्त्वात्मसन्निकर्षजाः, क्षणिका निश्चयात्मिकाश्च । इत्येतत् पञ्चपञ्चकम् ॥ ४॥
पञ्चेन्द्रियबुद्धय इति। चक्षुबुद्धवादिकाः---चक्षुपा सयोनिग्राह्यग्रहणाभ्यां जाता बुद्धिश्चक्षुर्यु द्धिः। आदिना श्रोत्रबुद्धिः घ्राणबुद्धी रसनबुद्धिः स्पर्शनबुद्धिश्चेति पञ्चेन्द्रियबुद्धय इति। नन्विन्द्रियेभ्यो बुद्धयः कथमुत्पदान्त : इत्यत आह---ताः पुनरित्यादि। इन्द्रियाणि पञ्च चक्षुरादीनि। इन्द्रियार्थाः पञ्च निरुक्ताः शब्दादयः। सत्त्वं मनः। आत्मा पुनश्चेतनाधातुः। तेषां सन्निकर्षः सानिध्यमतिसन्निकर्पादिराहित्यं, तस्माज्जायन्ते इति तथा । परमते सत्त्वस्येन्द्रियखानुमतखे स्वमते चेन्द्रियवाभावेन इन्द्रियेन्द्रियार्थाभ्यामुत्तरं सत्त्वस्व ग्रहणात् मनःपुरःसराणीत्यादिवचनाच चक्षुरादिप्रत्येकेन्द्रियस्य तदर्थसन्निकर्षे सत्त्वात्मनोः सन्निकर्षाधीनवं ज्ञापितम्। मानसमात्रबुद्धिरत्र नष्टा सत्त्वार्थसन्निकर्षावचनात् । स्वमते चेन्द्रियवाभावान्नेन्द्रियोपक्रमे निद्दिष्टा मानसी बुद्धिः पृथक् च वक्ष्यते। ततो न प्रतिषिद्धा। तथा च चक्षुश्चक्षुरर्थसत्वात्मसन्निकर्षजा चक्षुवुद्धिः। श्रोत्रश्रोत्रार्थसत्त्वात्मसन्निकर्षजा श्रोत्रबुद्धिः। घ्राणघ्राणार्थसत्त्वात्मसन्निकषजा घ्राणबुद्धिः। रसनरसनाथसत्त्वात्मसन्निकर्षजा रसनबुद्धिः । स्पर्शनस्पर्शनार्थसत्त्वात्मसन्निकर्षजा स्पर्शनबुद्धिरिति। तत्र सन्निकर्णस्तु खलु सन्निधानम्। तच्च तत्तदिन्द्रियतत्तदिन्द्रयार्थयोः प्रभावपरिमाणाभ्यां यावन्तं देश व्याप्य प्रसराभिव्यक्ती स्यातां तावद्देशाव्यवधानम् । तथा सन्निकर्प' सम्भवति चात्मनस्तदर्थग्रहणे प्रत्तिजातमनःसन्निधानं सन्निकर्षः। तेन प्रवत्तितसत्वस्य तदिन्द्रियाभिधारणं सन्निकर्षः। तेनेन्द्रियं तत्रार्थे ग्रहीतु चेष्टत इत्येवमात्मप्रवृत्तिनियुज्यमानमनःप्रसारप्रजुष्टयदिन्द्रियार्थसन्निकण यज्ञानं जायते सा तदिन्द्रियबुद्धिः।
नन्वेवमुक्त इन्द्रियन्द्रियार्थसन्निकर्षः कः पदार्थ इति चेत् ? तत्र केनचिदुच्यते--इन्द्रियाणि द्रव्याणि पाञ्चभौतिकवात् । अर्थास्तु गुणाः। तैः ___ असाधारणेन कारणेनेन्द्रियेण व्यपदिष्टा बुद्धय इतीन्द्रियबुद्धयः ; चक्षुषाऽसाधारजोन कारन जनिता बुद्धिश्चक्षुर्बुद्धि ; एवं श्रोत्रादिबुद्धिषु वाच्यम् । इह चक्षुबुद्धिरादावुपदिश्यते चक्षुबुद्धरेव बहुविषयत्वात् । इन्द्रियबुद्धपत्पादसामग्रीमाह-ताः पुनरित्यादि।

Page #408

३६६
चरक संहिता |
[ इन्द्रियोपक्रमणीयः
I
सह तेषामसंयोगाख्यपृथग्भावभिन्नापृथग्भावो योनिरुक्तः समवायः । एवेन्द्रियेन्द्रियार्थसन्निकर्षः, न तु संयोगः । वक्ष्यते ह्यात्रेयभद्रकाप्यीये"योगः सहसंयोग उच्यते । द्रव्याणां द्वन्द्वसव्वककर्मजोऽनित्य एव च ॥” इति । तेन द्रव्याणां सहयोगः संयोगः । न ह्यत्रार्थसंज्ञानि द्रव्याणि शब्दादीनामर्थवत्वेन निर्देशः । पाञ्चभौतिकस्येन्द्रियप्रतिनियतद्रव्यस्याभावादेकेन्द्रियग्राह्यत्वाभावाच्च । तद्यथा घटादिकं द्रव्यं पाञ्चभौतिक शब्दादिगगनगुणवत् स्पर्शादिवायुगुणरूपादितेजोगुणरसादिजलगुणगन्धादिपार्थिवगुणसमुदयात्मकं कथं पश्यति कथं वा जिघ्रति कथं रसयति कथं स्पृशतीति । तस्माद् यदा घटं पश्यतीति प्रयुज्यते तदा घटरूपं पश्यतीत्यर्थः I घटं स्पृशति घटस्पर्श स्पृशति । रसयति घटरसम् । जिघ्रति घटगन्धम् । शृणोति शब्दमित्येवार्थः स्यात् । अतः शब्दादय एवार्था न तु द्रव्याणि । भूतान्यपीमानि पाञ्चभौतिकानीति न तेषां संयोगः सन्निकर्ष इति । न च त्वग्रसनयोः स्पृश्याद्ययोः संयोगे सम्भवति च नयनत्राणश्रवणानां दृश्यत्र यश्राव्यसंयोगः सम्भवति । अपरञ्च सर्व्वेन्द्रियव्यापकस्पर्शनस्याधिष्ठानत्वचः संसर्गमन्तरेण शब्दस्यापि प्रत्यक्षं न भवति । शब्दप्रत्यक्षे समवाय एव सन्निकर्षः भवतां मतेऽपि सिध्यति यथा तथा रूपादिप्रत्यक्षेऽपि समवायः सन्निकर्षः स्यात् काप्यनुपपत्तिर्नास्ति । सर्व्वत्र रूपादौ चक्षुरादेः स्वसंयुक्तस्पर्शनेन्द्रियसंयुक्तत्वक्समवायः सन्निकर्षः स्पर्शप्रत्यक्षे तु स्पर्शनेन्द्रियस्य स्वसंयुक्तत्वक्समवायः स्पर्श इत्येषां स्पर्शकृतो भावविशेषः सन्निकर्षः । त्वक्समवायः शब्दादीनां त्वचः पवनाधिकपाञ्चभौतिकत्वेन स्पर्शग्राहिता । न तु सर्वेषां समयोनिखाभावादाधिक्येन पुनः स्पर्शग्रहणमस्पृश्यस्याप्रतिघातस्याकाशस्य च स्पर्शविपर्ययस्य ग्रहणम् । सर्वेषामर्थानां विपर्यया हि भावास्तदर्थग्राहकेन्द्रियविज्ञेया अनुमानेन कश्चिदाह प्रत्यक्षेण । कट्ठादिरसस्यापि रसनावच्छेदे खचो ग्रहणमिति नाशङ्काम् । तेषामौष्ण्यादिस्पर्शानां कादिरससहावस्थितानां त्वचा ग्रहणात् एतेनैव सन्निकर्षेण तद्भावस्य तदिन्द्रियेण ग्रहणात् तद्भावविपर्ययस्याप्यभावस्वरूपभावस्य तत्रासत्तया ग्रहणं भवत्येव । इत्थञ्च संयोगादीनामपि चक्षुः प्रत्यक्षग्रहणमाश्रयप्रत्यक्षग्रहणपरम्परया साक्षादेव वा तेनैव सन्निकर्षेण स्पर्शनकृतेन तद्ग्रहणं भवति तथास्वभावादिति । सन्निकर्षः सम्बन्धः, स च क्वचित् संयोगः क्वचित्समवाय: ; तेन चक्षुर्बुद्वपादावात्मा मनसा संयुज्यते, मन इन्द्रियेण, इन्द्रियमर्थेन श्रोत्रबुद्धौ तु श्रोत्रशब्दयोः समवाय इति विशेषः ।
5

Page #409

टम अध्यायः }
सूत्रस्थानम् ।
द्रव्यस्थानां शब्दस्पर्शरूपरसगन्धानां श्रोत्रादिसंयुक्तस्पशनाश्रयत्वक्समवायेन प्रत्यक्षम् । तथा समवेतसमवायेन चाक्षुषप्रत्यक्षम् | " द्रव्याणां तदद्रव्यगता गुणकर्म्मजातयस्तु तथा समवेताश्रयसमवायेन प्रत्यक्षेणोपचय्र्यन्ते ।” इति । गौतमेनाप्येवमुक्तम् । "गन्धरसरूपस्पर्शशब्दाः पृथिव्यादिगुणास्तदर्थाः" इति । अत्र तदर्था इति घ्राणादीन्द्रियार्था इत्यर्थः । अत एवाधुनिकाः प्रमादिनस्तु “सन्निकर्षाः सहकारिणः । ते च द्विविधा लौकिकालौकिकभेदात । तत्र लौकिकसन्निकर्षाः संयोगः संयुक्तसमवायः संयुक्तसमवेतसमवायः समवायः समवेतसमवायो विशेषणता चेति षट्। तत्र द्रव्यं संयोगेन शब्देतरगुणः कर्म्म च द्रव्यगता जातिश्च संयुक्तसमवायेन भवति हि घटादिक चक्षुरादिसंयुक्तं तत्र समवेता रूपादिकस्पन्दद्रव्यवजातय इति । शब्दान्यगुणकर्म्मगता जातिः संयुक्तसमवेतसमवायेन भवति हि चक्षुरादिसंयुक्तं घटादिकं तत्र समवेतं रूपादिकर्म च । तत्र समवेता रूपत्वादिकम्मैखादिजातयः । शब्दः समवायेन कर्णशष्कुल्यवच्छेदेनाकाशे शब्दस्य समवायात् । शब्दगता जातिः समवेतसमवायेन । श्रोत्रसमवेतशब्दे शब्दत्वस्य समवायात् । समवायोsभावस्य विशेषणतया तत्र संयोगसमवाययोरसम्भवात् । सा च द्विधा - इन्द्रियविशेषणता इन्द्रियसन्निकृष्टविशेषणता च । शब्दाभावो गृह्यते श्रवणेन्द्रिये तस्य विशेषणत्वात् । अन्त्यया च भूतलादौ घटाद्यभावः । इन्द्रियसन्निकृष्टभूतले तस्य विशेषणत्वात् । तत्रान्त्या तु बहुधा लौकिकसन्निकर्षस्य बहुविधत्वात् । अत्र लौकिकसन्निकर्ष महत्त्वोद् भूतरूपा आलोकात्ममनइन्द्रियार्थास्तु लौकिकप्रत्यक्ष हेतवः । न तु प्रत्यक्षमात्रे ज्ञानलक्षणादिना वस्तुमात्रस्यैव प्रत्यक्षोत्पत्तेः । प्रत्यक्षस्य लौकिकलं तु नेन्द्रियसंयोगादिजन्यत्वमात्राश्रयात् । नापि विपयजन्यत्वं ज्ञानलक्षणाद्यजन्यखं वा तज्जन्यतावच्छेदकापरिचयात् । किन्तु विषयता विशेषः । जातेरांशिकत्वोपगमे चाक्षुषत्वादिजातिविशेषो वेति । ननु संयोगो न सन्निकर्षः संयुक्तसमवायेन घटादिग्रहसम्भवात् । इन्द्रियसंयुक्तं हि कपालाद्यवयवे घटादीनां समवायादिति चेत् ? न | आत्मनि तदसम्भवात् । आत्मनो हि न समवेतत्वमिति ।
तत्राद्यया
३६७
क्षणिका इत्याशुतरविनाशिन्यः, न तु बौद्धसिद्धान्तवदेकक्षणावस्थायिन्यः ; निश्चयात्मिका वस्तुस्वरूपपरिच्छेदात्मिका, क्षणिकत्वेऽपि वस्तुपरिच्छेदकत्वं प्रदीपाचैर्ज्वलनवद् बुद्धीनामविरुद मित्यर्थः ॥ ४ ॥

Page #410

३६८
चरक-संहिता। इन्द्रियोपक्रमणीयः अथैतव्यस्य मानसशानं प्रति संयोगस्य हेतुवेऽपि द्रव्यचाक्षुषादौ चक्षुःसयोगादेहेतुखं न स्यात । चक्षुरादिसंयुक्तसमवायादेव द्रव्यचाक्षुषाप्रपपत्तेरिति चेत् ? न । चक्षुःसंयुक्तसमवायो हि चक्षःसंयुक्तमहदुद्भूतरूपवद्र्व्यसम. वायः। इतरथा चक्षुःसंयुक्तपरमाणुसमवायन द्रव्यखादिग्रहापत्तेः। घटादौ महत्त्वसमानाधिकरणस्यापि तत्र सत्त्वात् । तेन च त्रसरेणुप्रत्यक्ष व्यभिचारात् । द्रव्येतरद्रव्यसमवेतचाक्षुषं प्रति चक्षुःसंयुक्तसमवायस्य हेतुखमिति । द्रव्य. चाक्षुषे चक्षुःसंयोगोऽवश्यं सन्निकर्षः । एतेन संयुक्तसमवायो न सन्निकर्णः । संयुक्तसमवेतसमवायादेव घटरूपादीनां ग्रहणसम्भवादिति च निरस्तं, चक्षुःसंयुक्तपरमाणुसमवेतसमवायेन परिमाणवादिप्रत्यक्षापत्न्या चक्षुःसंयुक्तमहदुद्भ तरूपवद द्रव्यसमवेतसमवायोऽपि सन्निको वाच्य इति स च न द्रव्यसमवेतचाक्षुषमात्रे हेतुः, त्रसरेणु-तद्रूपादिग्रहे व्यभिचारात् : किन्तु द्रव्येतरसमवेतचाक्षुष एवेति। अथान्धकारस्थघटादिकं कथं चक्षुषा नोपलभ्यते चक्षुःसंयोगरूपसन्निकर्पसत्त्वात् ? उच्यते। चक्षुषा द्रव्यग्रहे महदुद्भतरूपवदालोकसंयोगः सहकारी हेतुर्न च सोऽस्त्यन्धकारस्थघटे इति। महद्भ तरूपयोहेतुवन्तु परमाणुतेजसि चक्षुःसंयोगव्यवच्छेदार्थमवश्यं स्वीकर्तव्यमिति। ननु चक्षुषा तेजःप्रत्ययो न स्यात् तत्र तेजःसंयोगाभावात् , प्रदीपे हि तत्प्रभासंयोगोऽस्तीति चेत् ? न, मणिप्रभादौ तदभावात् । दृश्यते च महान्धकारे चन्द्रकान्तादिमणिविशेषप्रभा। अथालोकेतरद्रव्यचाक्षुषं प्रति आलोकः सहकारीति चेत् ? न। महान्धकारे सुवर्णरुप्यतेजःसाक्षात्कारापत्तेः। अत्रोच्यते-द्रव्यचाक्षुषमात्र आलोकसंयोगो हेतुः। न चालोकचाक्षुयं व्यभिचारः आलोकाकाशसंयोगस्यालोके सत्त्वात् तस्य तन्निष्ठखात्। न चैवमन्धकारे स्वर्णसाक्षात्कारापत्तिः, अनभिभूतरूपवदालोकसंयोगस्यैव हेतुलात्, सुवर्णरूपं ह्यभिभूतम् अन्यथा सौवर्णरूपस्यालोकसंयोगतो द्रव्यान्तरप्रत्यक्षापत्तेरिति । अथ यदि समवायाभावो न स्तस्तदा विशेषणता न सन्निकर्षः स्यात् । वस्तुतो हि वर्त्ततेऽभावोऽप्यतिरिक्तः सम वायश्च सर्वमतसिद्ध एवेति । पड़ेव लौकिकसन्निकर्षा भवन्ति । अलौकिकस्तु सन्निकर्ण स्त्रिविधः सामान्य लक्षण-ज्ञानलक्षण-योगजभेदात्। तत्र सामान्य यावद् घटादीनां सन्निकर्ष एकघटादिप्रत्यक्षेण निखिलघटादीनां प्रत्यक्षजनक हि तद्घटादिस्थघटखादिकमिति। ज्ञानं पूव्व यद्दण्डवतस्तस्यैव पुरुषस्य तहण्डरहितस्य प्रत्यक्षज्ञानं तद्दण्डज्ञानजनकमिति विशिष्टज्ञानं वैशिष्टयशाने

Page #411

८म अध्यायः] सूत्रस्थानम्।
३६६ सन्निकर्ष इति। योगजस्तु सन्निकर्षों द्विविधः--युक्तो युञ्जानश्च । तत्र स युक्तः सन्निकर्पो येन सर्चदैव सव्वेषां भावानां याथायेनावबोधः स्यात् । येन पुनः सन्निकण ध्यानधारणादिसहकारेण सम्पां भावानां याथार्येनावबोधः स्यात् स वै युञ्जानः सन्निकर्षः। इति भाषन्ते, तन्न सङ्गतं, प्रागुक्तरीत्या पालोचनात् । इन्द्रियस्य स्वार्थे सान्निध्ये सति तदर्थग्रहणे तदर्थप्राप्तिर्हि समवायादिना भवति । तस्मात समवायादिस्तदर्थग्रहणे करणव्यापारो न तु सन्निकर्षः। अर्थप्राप्तिपूर्वकं ह्यथेग्रहणमिन्द्रियाणामिति तद्विस्तरेण तिस्रषणीये व्याख्यास्यते। गौतमायाप्तोक्ततन्त्रविरोरदर्शनाच। तत्र हि पञ्चेन्द्रियार्थाः पञ्चेन्द्रियाणि, तेषु तत्तदिन्द्रियार्थयोः सन्निकपोत्पन्नज्ञानं, तच्चेदव्यपदेश्यमव्यभिचारि व्यवसायात्मकं स्यात् तदा तज्ज्ञानं प्रत्यक्षमिति दृश्यते। नापि तदानुभविकम् । अनुभूयते हि नेन्द्रियद्रव्ययोः संयोग इति। चक्षुषाऽग्निं पश्यतीत्यादी वह्निचक्षुपोः संयोगे सम्भवति चक्षुर्दग्धवप्रसङ्गः स्यात् । यदि च वयादिदर्शनेन शीताल्पतानुभवे यादृशशक्तिमत्तया वह्नमादेरोष्णं यावद्देशं व्यामोति तावदेशे तादृशशक्तिमत्तया तादृशघनाघनवयादिसंयोगः स्यात् तत्र यादृशसनिकपः स्यात् तादृशदाहोपलम्भः स्यादिति । तहि तथास्तु । द्रव्यसंयोगस्तु न सस्भवति इन्द्रियाणां खचा व्यवहितवात् । यदि वात्र व्यक्तव्यः सयोगोऽयं तु संयोगजः, संयोगः यथा तरुकुम्भकपालसंयोगेन तरुकुम्भयोः संयोग इति । तहि पतज्जलं पश्यति चक्षुपा चक्षुप इत्यादौ चक्षुरवधिकविभागशालिजलचक्षुषोः संयोगः किं सम्भवतीति ? अतः संयोगो न सन्निकर्षः। तत्सन्निकर्षणापि द्रव्याणां न प्रत्यक्षम् । द्रव्याणामिन्द्रियार्थवेन गौतमादिभिः सव्वमहर्षिभिरनुक्तवादतुल्य योनिकलेनाप्रतिनियतविषयवासक्तिदोषात् इन्द्रियार्थसन्निकोत्पन्नं हि ज्ञानं तद्यदव्यपदेश्यमव्यभिचारि व्यवसायात्मकं तत् प्रत्यक्षमित्युक्तमिति। ततः सुतरां न संयुक्तसमवायोऽपि सन्निको जातेरिन्द्रियार्थखेन गौतमाद्यनुक्तखात्। न च जातेः प्रत्यक्षम्। आकृतिर्जातिलिङ्गाख्येति गौतमोत्या। द्रव्यनिष्ठा हि जातिराकृत्याऽनुमीयते। अतः सुतरां संयुक्तसमवेतसमवायोऽपि न सन्निकषः। कम्खगुणवजात्योरतुल्ययोनिकखात् इन्द्रियाथेखाभावात् । तेन सन्निकर्षणापि न च तयोः प्रत्यक्षम् । परन्तु अर्थापत्त्यादिना गुणखकम्मखयोः ज्ञानादिति । व्यक्तिर्गुणविशेषाश्रया, मूर्तिस्तु द्रव्यम् । तन्निष्ठुवाकृतिर्न च मूत्तिः। परन्तु मूर्तिसंस्थारूपा द्रव्य निवन्धना द्रव्यमयव्यक्तः प्रकाररूपः

Page #412

चरक-संहिता। झान्द्रयोपक्रमणीयः स्वरूपविशेषस्तद्रव्यगतरूपदशनेनैव प्रत्यक्षेणोपचयंते। व्यक्तिश्च तदरूपादिदर्शनेन प्रत्यक्षतयोपचर्यते। ... अथ समवायोऽपि न सन्निकर्षः। शब्दादीनां मृदङ्गादितः पुनरभिव्यक्त्यव्यक्तिभ्यां श्रोत्रादिपु शब्दादिसमवायस्यापि पुनःपुनरुत्पत्तिविनाशापत्तेः, तथाखे चानित्यखापत्तेः। नित्यवानित्यत्ववादेऽपि हि महान्धकार निशि स्वदेहदर्शनानांयामत्यद्ध नक्षत्रं पश्यति नात्मदेह मिति प्रतीत्या नक्षत्ररूपचक्षुपोर्न समवायः सम्भवति। न हि प्रबलान्धकारेणाभिभूतं खदेहरूपं तन्नक्षत्रालोकेनापि तदन्धकाराभिभूतखान्न द्रष्टुं शक्यते । न च कियहरबर्द्ध चक्षुस्तः प्रसरज्जयोतिपा किमधः प्रसरन्नक्षत्ररूपस्य समवायः सम्भवति । यतश्चतज्यौतिया समवायेनकीभूतं नक्षत्ररूपं सव्वम्। कथमन्यः पुमांस्तन्नक्षत्रं पश्यति ? कुतो वाल्पचक्षुज्योतिरन्यः पुमांस्तन्नक्षत्रं न पश्यति ?-इति वस्तुतत्वं पालोच्यते। चक्षुज्योतिः किं चक्षुरेव ? किं वा चक्षुषो रूपं ? न च चक्षुः। दृश्यचक्षुषोरभ्यन्तरं गच्छता कठिनद्रव्येण चनःप्रतिघातापत्तेः। नापि चतुपो रूपमेकजातीयगुणसमवायस्य तद्गुणाश्रयद्रव्यद्वयमन्तरेणासम्भवात् । सम्भवो हि कार्यारम्भकाणामनेकद्रव्याणां संयोगेन विभिन्नगुणानां सजातीयगुणसमवायेनैव विशिष्टतत्तद्गुणं द्रव्यं तद्भहुगुणमिति । ततः प्रसरणमिन्द्रियगुणानां, किन्तु स्वस्थानस्थमेवेन्द्रियं स्वस्वार्थग्रहणशक्त्यधिकखानधिकखाभ्यां कचित् पुसि दूरस्थमर्थं गृह्णाति, कचिच पुंसि न गृह्णातीति निष्कपः। अथालोकमहत्त्वोद्भ तत्वानां हेतुत्वकल्पने गौरवमभिभवादिराहित्यं हि सन्निकर्ष इत्येवं व्याख्यानावश्यकखात् । न हि अभिभवातिसन्निकर्षातिविप्रकर्षातिसौक्ष्माकरणदोब्बल्यमनोऽनवस्थानावरणसमानाभिहारात् प्रत्यक्षमिति । तमसाऽभिभवाद्रूपस्यालोकाभावे प्रत्यक्षं न स्यात् । सौक्ष्मान्महत्त्वाभावे च प्रत्यक्षं न स्यात्। ततोऽनुद्भ तानां न प्रत्यक्षमिति। आलोकादित्रयवचने शेषाणामलामान्यूनखमिति। सुतरां समवेतसमवायोऽपि न सन्निकर्षः। विशेषणता तु तदा सन्निकर्षः समवायस्य प्रत्यक्षं स्यात् । प्रकृते हि तस्य तन्नास्तीति । अतो गौतमादिभिः सन्निकर्ष इत्युक्तम्। इन्द्रियार्थवाभावेन तत्रेन्द्रियसन्निकर्षणापि विशेषणवेन प्रत्यक्षाभावात्। तस्मादतिसूक्ष्मखातिसन्निकर्षातिविप्रकर्षाविशदद्रव्यावरणकरणदोब्बल्यमनोऽनवस्थानसमानाभिहरणाभिभवानां प्रतिबन्धकानां विरहे सति सनिधानं सन्निकर्षः, तस्मिन् सति चेतःसमवायिसबेन्द्रियव्यापकस्पर्शने

Page #413

४०१
८म अध्यायः
सूत्रस्थानम् । न्द्रियार्थस्पर्शकृतेन भावविशेषेणार्थ इन्द्रियेण गृह्यते। ततस्तदर्थज्ञानमुत्पद्यते । इत्येवमिन्द्रियार्थसन्निकपोत्पन्नमुच्यते ज्ञानम् । ___ अथालौकिकः सन्निको नास्ति गौतमायनभिमतखात्। न हि सामान्य घटखादिकं निखिलघटादिप्रत्यक्षे सन्निकर्पः । परोक्षविनष्टघटादिकमजानतां परोक्षविनष्टघटादीनामपि प्रत्यक्षापत्तेः। तथा गाङ्गपुष्करादिजलावगाहनफलस्य कूपादिजलस्पर्शनेनापत्तेः, स्वदारोपगमने सर्वनाय्युपगमनापत्तेश्च । नापि विशेषणविशिष्टयोविशिष्टवैशिष्टयावगाहि ज्ञानं सम्बन्धविशेषेण प्रत्यक्षे सन्निकर्पः। यतः प्राग्दृष्टः खड्गधरो यस्त्यक्तखड्गस्य तस्य दर्शनेन तखड़गस्य स्मरणं न तु प्रत्यक्षम् । न वा तत्पुरुषात् त्यक्तखड्गात् पूर्वतद्भयादिफलमिति ।
न चापि योगजः सन्निकर्षः। सर्वभावाणां याथायन प्रत्यक्षे तपोवलजातयुक्तयुञानज्ञानं ह्याप्तानामुपदेशप्रामाण्ये हेतुः । तज्ज्ञानवत्वादाप्तानां प्रामाण्यात् तस्मादाप्तोपदेशस्य प्रामाण्यमिति--आप्तोपदेशग्रहणेनाप्तत्य संग्रहात् । न हि तेन सन्निकण चाक्षुपादिप्रत्यक्ष भवति किन्तु दृष्टवन्मानसज्ञानमेव ; अतो न तत् प्रमाणान्तरम् । तज्ज्ञानं योगिनां न तु सर्वेषां; सजनस्य तु मानसज्ञानविशेषाणामनुमानादिसंज्ञकानांप्रमाणान्तरलेनोक्तखात् । तदतिरिक्तमानसशानन्तु सुखदुःखादिविषयकखेऽसार्वत्रिकलेन व्यभिचारात् प्रमाणवेनास्वीकारात पञ्चेन्द्रियबुद्धेः प्रामाण्येन प्रत्यक्षवं स्वीकृतम्, मानसप्रत्यक्षस्य न प्रामाण्यं स्वीकृतम् ; किन्तु प्रत्यक्षखमस्तीति तत्त्वम् । अव्यभिचारिण्य एवोक्ता एताः पञ्चेन्द्रियबुद्धयः प्रमाणमिति बोध्यम् । वक्ष्यति च तिस्रषणीये“आत्मेन्द्रियमनोऽर्थानां सन्निकर्षात् प्रवर्तते। व्यक्ता तदावे या बुद्धिः प्रत्यक्षं सा निरुच्यते ॥” इति । अस्य तु लक्षणस्यानेन लक्षणेन तुल्यार्थी न वोध्यः। तल्लक्षणं परीक्षाख्यप्रत्यक्षस्य यञ्च प्रत्यक्ष प्रमाणमुच्यते। इद तु प्रमाणाप्रमाणभूतपञ्चेन्द्रियबुद्धिलक्षणमिति। तस्मिन् लक्षणे व्यक्ता इति पदेनाव्यभिचारिणी बुद्धिलेक्ष्यते। न तु भ्रमसंशयावप्रमाणखात् । अत्र तु इन्द्रियबुद्धिमात्रस्यैव लक्ष्यवेन व्यक्ता इति नोक्तम् । एवं तदाखे इति दानप्रत्यक्षज्ञानानन्तरोत्पन्नानुमानस्मरणानुव्यवसायानां निरासः। अत्र तु प्रत्यक्षानुव्यवसायस्य लक्ष्यते तदास इति नोक्तम्। अनुमानस्मरणतदनव्यवसायानां मानसशानानां निरासस्तु चक्षुर्बुद्धवादिका इति निर्देशो लक्षणातिव्याप्तिवारणाय कृत इति। अस्याः पञ्चविधबुद्धेः प्रामाण्याप्रामाण्य

Page #414

४०२
इन्द्रियोपक्रमणीयः
मनो मनोऽर्थो बद्धिरात्मा चेत्यध्यात्मद्रव्यगुणसंग्रहः शुभाशुभप्रवृत्तिनिवृत्तिहेतुश्च । तत्र द्रव्याश्रितं कर्म - यदुच्यते
क्रियेति ॥ ५ ॥
चरक संहिता |
-
नावगमः,
ज्ञापनायाह-क्षणिका निश्चयात्मिकाश्चेति । ताः पञ्च चक्षुबुद्धयादिका इन्द्रियबुद्धयः क्षणिका आशुतरविनाशिन्यः । श्रुखा हि मृदङ्गवायः वीणावादं शृणोति वा पुत्रं पश्यतीति । एतेन तन्निरस्तं - पदुच्यते केनचिदिदं, तद्यथा-ता भ्रमात्मिकाः संशयात्मिकाश्चेति द्विविधाः । भ्रमस्तु तस्मिन् प्रसिद्ध भावेऽतरत्वेनावगमः । यथा ब्रह्मणि जगदबुद्धिः, शुक्तो रजतले - रज्ज्वां सपेज्ञानमिति मयरशब्दे विडालध्वनित्वेनावगमः, कामिनीस्तनयुगलस्पर्श चन्द्रकान्तमणिस्पर्शज्ञानम्, मालतीपुष्पगन्धे कुन्दपुष्पगन्धज्ञानम् । सहकारमधुराम्लरसे मधुज्ञानम् । इत्येवमादयः । संशयश्च रोगभिप जितीये वक्ष्यते । निश्चयात्मिकाश्चेति प्रत्यक्षप्रमाणसंज्ञका इति । भ्रमसंशयाख्ये द्वे बुद्धी खल्वासां बुद्धीनां भ्रंशादयोगातियो गमिथ्यायोगान्यतमाज्जायेते । ते च बुद्धी अप्यबुद्धी प्रज्ञापराधाखे भवतः । तयोः खलु भ्रमसंशययोर्निश्चयबुद्धिसमुत्पत्तौ तदैवापायात् । इत्थञ्च पञ्चेन्द्रियबुद्धय इन्द्रियेन्द्रियार्थसत्त्वात्मसन्निकर्षजा निश्चयात्मिकाः प्रत्यक्षप्रमाणानीति बोध्यमिति । मनसचातीन्द्रियत्वेनाभ्यन्तरत्वेन च तेषां पृथगेव ग्रहणात् । तच्च युक्तत्वादप्रतिषिध्यानुमत्य एकेषान्वतीन्द्रियत्वेनापि इन्द्रियत्वसामान्यात् मनसो ग्रहणात् पड़िन्द्रिबुद्धय इति मतमनुमतमाह - इत्येतदित्यादि । एतद् इति प्रागुक्तम् । प्रत्येकेन पञ्चसंख्यकैः पञ्चभिर्निष्पादितमिति पञ्चपञ्चकम् । पञ्चेन्द्रियाणीत्यादि पञ्चकम् ॥ ४ ॥
गङ्गाधरः - मन इत्यादि । मनः सत्त्वम् । मनोऽर्थश्चिन्त्यम् | बुद्धिर्मानसी | आप्तोपदेशरूपाऽनुमानरूपोपमानरूपा स्मरणरूपानुव्यवसायरूपा च युक्ता युञ्जाना चेति । आत्मा चेतनाधातुश्चैतन्यप्रतिसन्धाता । चकारः पूर्वोक्तानां समुच्चये । इत्यध्यात्मद्रव्यगुण संग्रह इति । इत्येषोऽध्यात्ममात्मानमधिकृत्य
चक्रपाणि: - मनोऽर्थो वक्ष्यमाणो "मनसस्तु चिन्त्यमर्थः" इत्यनेन । बुद्धिरिह मनोबुद्धिर्विवक्षिता, इन्द्रियबुद्धीनां पञ्चपञ्चकेनैव ग्रहणात् । आत्मानमधिकृत्याध्यात्मम् आत्मानमधिकृत्य यानि द्रव्याणि ये च गुणा:, तेषां संग्रहोऽध्यात्मद्रव्यगुणसंग्रहः । तत्र गुणा रूपादिबुद्धयः, शेषं द्रव्यम् । एतदुक्तं भवति - आत्मनोऽपकार कोपकारकाणां द्रव्यगुणानामयं संग्रहः

Page #415

८म अध्यायः]
सूत्रस्थानम् । तत्रानुमानगम्यानां पञ्चमहाभूतविकारसमुदायात्मकानां सतामिन्द्रियाणां तेजश्चक्षुपि खं श्रोत्रे प्रारणे नितिरापो रसने स्पर्शनेऽनिलो विशेषेणोपदिश्यते ॥ द्रव्याणां गुणानां संग्रहः संक्षेपः। तत्रादिमन्तु त्रिपञ्चकं पनो मनोऽर्थश्चिन्त्यद्रव्यमात्मा चेति द्रव्याणि । अन्त्यं द्विपञ्चकं मनोऽर्थाः सुखदुःखेच्छाद्वषप्रयत्ना बुद्धिश्च । इत्येते गुणाः। तेषां संग्रहः संक्षेपः। शुभाशुभत्तिनित्तिहतुश्च । पुनद्रव्याश्रितं कर्म यदुच्यते क्रियेति । शुभस्य लोकद्वये मङ्गलस्य लोकद्वये चाशुभस्य प्रत्तेः ससारे पुनःपुनरुत्पत्तिमरणाभ्यां गमनागमनस्य हेतुः । निटत्तेः संसारान्मोक्षस्य च हेतुः। किंवा शुभं दुःखहानिश्चतुव्वेगः। अशुभ सुखहानिः। तयोः क्रमेण प्रत्तिधम्मथिकाममोक्षाणां प्रत्तिरपम्मानाकामामोक्षाणां निवृत्तिः। तयोहेतुर्भवतीत्यर्थः। अथवा शुभाशुभयोः प्रत्तिश्च नित्तिश्च तयोहेतुः। च पुनद्रव्याश्रित कर्म शुभाशुभप्रतिनियुत्तिहेतुर्भवति । ननु कर्म किं वमनादिपञ्चकं गमनाशनस्वमादिकं वेति ? अत आहयदुच्यते क्रियति । शुभाशुभप्रवृत्तिनिटत्तिहेतुः कर्म क्रिया धर्माधर्म संस्कारजनकं कर्म। जन्मान्तरकृतमस्मिन् जन्मनि च कृतं यत् तत् ॥ ५ ॥
गङ्गाधरः-ननु द्रव्याश्रितं कम्मैव शुभाशुभप्रवृत्तिनित्तिहतुरिति चेत्, तर्हि किमर्थमिन्द्रियादिपञ्चपञ्चकादिरध्यात्मद्रव्यगुणसंग्रह उपदिष्ट इति ? अतो येन प्रकारेण शुभाशुभप्रतिनित्तिहेतुः कर्म भवति तमुपदेष्टुं मनसा पञ्चेन्द्रियाइति ; योऽयं संग्रहः शुभस्य धर्मस्य सुखस्य च प्रवृत्ती हेतुर्भवति ; अशुभस्याधर्मस्यासुखस्य च निवृत्तौ च हेतुर्भवति ; तत्रोक्तसंग्रहस्य सम्यगयोगः शुभस्य प्रवृत्तावशुभस्य निवृत्तौ हेतुर्भवति, अयोगातियोग मिथ्यायोगास्तु अशुभस्य प्रवृत्तौ च हेतवः ; यदि वा शुभस्य पूर्वव्याकृतस्य चाशुभस्य पूर्वव्याकृतस्य प्रवृत्तेः संसारस्य निवृत्तेः मोक्षस्य यथोक्तसंग्रहो हेतुरिति व्याख्येयं ; तत्र संग्रहस्य शुभाशुभहेतुत्वं पूर्ववदेव व्याख्येयं ; दुतिस्तु संग्रहः संसारस्य हेतुर्भवति तत्त्वतो ज्ञातस्तु मोक्षाय हेतुरिति व्याख्येयम्। अध्यात्मद्रव्यगुणादधिकमनुक्त हेतुमाह-'द्रव्याश्रितन्चेत्यादि। कर्म इत्युच्यमाने वमनादिप्वपि तथाऽऽस्यास्वप्नादिष्वपि कर्मशब्दवाच्येषु प्रसक्ति: स्यात्, अतस्तद्वयावृत्यर्थ द्रव्याश्रितपदं, तथापि धर्माधर्मयोः कर्मशब्दवाच्ययोः प्रसक्तिः स्यात् इत्युक्त यदुच्यते क्रियेति ; कर्मण: पृथक् कृत्वाभिधानं पञ्चकर्मादिषु कर्मणोऽप्रविष्टत्वात् ॥ ५ ॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति वैद्यकसिद्धान्तेन पाञ्चभौतिकानामपि चक्षुरादीनां यथा तैजसत्वादिव्यपदेशो भवतीति तत्राह,-तत्रेत्यादि। अनुमानेन प्रतीयन्त इत्यनुमानगम्यानि, अनुमानञ्च

Page #416

४०४
चरक-संहिता। [इन्द्रियोपक्रमणीयः तत्र यदयदात्मकमिन्द्रियं विशेषात् तत्तदात्मकमेवार्थमनुधावति ; तत्स्वभावाद्विभुत्वाञ्च ॥६॥ णीति यदुक्तं तत्र किमिन्द्रियं केनेन्द्रियेणान्येन वा गृह्यते ? तेषामिन्द्रियाणां द्रव्याणि पञ्चेति पञ्चेन्द्रियद्रव्याणीत्यनेनोक्तम् । तेषु कस्येन्द्रियस्य किं द्रव्यम् ? पञ्चेन्द्रियाधिष्ठानानीत्यनेन तेषामिन्द्रियाणां पञ्चाधिष्ठानान्यक्षिणी कर्णी नासिके जिह्वा लक् चेत्युक्तम् ; तेषु कस्येन्द्रियस्य किमधिष्ठानम् ? पञ्चेन्द्रियार्थाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धा इति च यदुक्तं तत्र कस्येन्द्रियस्य कोऽर्थः ? इति शिष्यप्रश्नमभिसन्धायाह- तत्रेत्यादि । तत्र तेष्वध्यात्मद्रव्यगुणेषु मध्ये इन्द्रियाणां पञ्चानामनुमानगम्यानां दर्शनादिकर्मणा लिङ्गेनानुमानबुद्धीव विषयतया ग्रहणयोग्यानां न तु प्रत्यक्षबुद्धग्रोपमानबुद्ध्या वा अणुखादावरणवादुपमानाभावाच्च । यतः पञ्चमहाभूतविकारसमुदायात्मकानां खादीनां पञ्चानां महाभूतानां विकाराः परिणामविशेषरूपाः, तेषां समुदायः तच्च मेलकसमवायेन मिलितो विशिष्टापूर्वः स्वरूप आत्मा येपां तेषां तथा। समुदाय. पदेन खादेजकैकभूतविकारात्मकखमिन्द्रियाणां निराकृतम् । तथाखे हि खादिभ्यो विशिष्टापूर्वमक्रियस्वरूपवं नोपपद्यते । न हेरकं कालपरिणतमपि भूतान्तरयोगं विना पूर्व विशिष्ट स्वरूपसमापद्यते, स्वरूपश्च न जहाति ; यथा ब्रह्म । तथा हि वीजधम्मिणि मूक्ष्मशरीरे यान्याहङ्कारिकाणि पञ्च बुद्धीन्द्रियाणि चक्षरादिसंशकानि निष्क्रियाणि नित्यानि सन्ति, तेषां चक्षुरादरकैकमिन्द्रियं स्थूलशरीरारम्भे तु शुक्रशोणिते गर्भाशयगते संयुक्त अव्यापन्ने परलोकादवक्रान्तसूक्ष्मशरीरिणा सूक्ष्मदेहस्थैः पञ्चभिर्महाभूतैर्विकार्यमाणैः सृष्टानां पञ्चाकाशादीनां महाभूतानामेकैकभूताधिकानि पञ्चैव भूतान्यनुप्रविश्य तत्तदेकैकाधिकपञ्चमहाभूतविकारसमुदायात्मकखेन जातानां सतां वस्तुरूपाणामिन्द्रियाणां चक्षुपि पाश्चभौतिके तेजोऽर्थादधिकं वत्तते, श्रोत्रे तथैव पाश्चभौतिके खमाकाशोचक्षुर्बुद्धवादय: करणकार्याः क्रियात्वात् छिदिक्रियावत् ; महाभूतानि खादीनि तेषां विकारः परिणामविशेषः, समुदायो मेलकः, स आत्मा समवायिकारणं येषां तानि। विशेषेणाधिकत्वेन । एतदुक्त भवति-पाञ्चभौतिकत्वेऽपि तेजोऽधिकत्वात् चक्षुस्तैजसं व्यपदिश्यते ; एवं घ्राणादिष्वपि पृथिव्याद्यधिकत्वेन पार्थिवत्वादिव्यपदेशः।
अथ कथं चक्षुस्तेजोऽधिकं, घ्राणं पृथिव्यधिकमित्याद्यवधार्य्यत इत्याह,-तत्रेत्यादि । यदिन्द्रयं विशेषात् यदात्मक, तद्भतारब्ध तदिन्द्रियं तदात्मकमेव तदभूतात्मक

Page #417

८म अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
४०५ ऽधिकलेन वर्त्तते, घ्राणे विन्द्रिये तथैव पाश्चभौतिके क्षितिरधिका वर्तते, रसने चेन्द्रिये तथैव पाश्चभौतिक आपोऽधिकाः, स्पर्शने विन्द्रिये तथैव पाश्चभौतिकेऽनिलोऽधिको वर्त्तते। इत्यभिप्रत्याह --विशेषेणेति। पञ्चमहाभूतविकारसमुदायात्मकखोपदेशेन चक्षुरादीनां तेजोमात्रादेवकैकभूताधिकपाञ्चभौतिकखे विशिष्टस्वरूपहेतुभावोक्तस्तेजोमात्राय कैकात्मकले तत्तदर्थग्रहणायोग्यवं वारितमेकैक भूतेभ्यश्च न विशिष्टस्वरूपसमिति ख्यापितमिति। सतामितिपदेन स्थूलशरीरविनाशेऽमीन्द्रियाणां नाशाभावस्तदधिष्ठानचक्षु\लकादिनाशश्च ख्यापित. । प्रत्येकमधिष्ठानोपदेशेन एकेन्द्रियवादो निराकृतः, पञ्चसु स्थानेषु एकैकस्य युगपदधिष्ठानानहलान् । पञ्चधाभूयेति चेत् ? न । पञ्चधाभावेऽपि उपादानान्तरापेक्षखात् । पञ्चधा स्वरूपेणैव प्रसिद्धति चेत् ? तर्हि पञ्चैव भवन्ति इन्द्रियाणीति । मनोवदेकमेवेन्द्रियं यदधिष्ठानं यदाधितिष्ठति तदा तदर्थं गृह्णातीति चेत् ? तदा तदधिष्ठानादपराधिष्ठानगमनेन खस्वाधिष्ठाने सततावस्थानाभावः स्यात् तदिष्टखे मनोवदाभ्यन्तरेन्द्रियखापत्तिर्यदि तत्र वाह्याधिष्ठानाद्वाह्यत्वमुच्यते तदा स्पर्शनस्य दर्शनादियोगपद्यापत्तिः सव्वत्रैव स्पर्शनेन्दियसत्त्वात्। विशेषणोपदेशेन पञ्चेन्द्रियाणां समपञ्चमहाभूतात्मकवं निराकृतम् । तथाखे हि पञ्चेन्द्रियाणां तुल्यः स्वभावः स्यात् ।।
ननु पञ्चानामिन्द्रियाणामेकं स्पर्शनेन्द्रियमिन्द्रियव्यापकं चेतःसमवायीति तिस्रं षणीये वक्ष्यति, तत् कथं पञ्चेन्द्रियाणि स्वीक्रियन्ते ? तेनैव ह्य केन स्पर्शनेन्द्रियेण सार्थानां ग्रहणं भवतीति चेन् ? न, युगपदेव पञ्चानामर्थानां ग्रहणापत्तेः । मनस एकखेन यत्रैव स्पर्शनेन्द्रिये योगस्तद्देशावच्छेद एव स्पर्शनेन्द्रियेणार्था गृह्यन्ते। अणुखाद्धि मनसो नैकदा सर्वस्पृश्यस्पर्शनं स्यादिति चेत् ? तदापि तद्देशावच्छेद एवं युगपत् सार्थग्रहणं स्यात्, स्पर्शनग्राह्या हि सर्वार्था इति । करचरणतलादिखगविशेषस्य भूतांशविशेषारब्धत्वेन वैशिष्टयादितरागावयवखचो रोमकूपादिमृदुखकाठिन्यादिभिः स्वल्पानल्पस्पर्शास्पर्शग्रहणवद् भूतविशेषारव्यखेन चक्षुगोलकीयादिखचां वैशद्यादिगुणविशेषण विशिष्टस्वरूपाणां स्पर्शनेन्द्रियाधिष्ठानानां रूपाद्यर्थयोगाद रूपादिग्रहणं स्यादिति न वाच्यम् । इन्द्रियार्थानां पञ्चलेन चक्षुरादीनामेकैकेन्द्रियस्यैकैकार्थग्राहकलात् । न हि रूपं मेव अर्थ विषयमनुगृह्णात्यनुधावति, यत् तेजःप्रधानं तत् तेज:प्रधानमेव विषयं गृह्णातीत्यथ: ; एवं पार्थिवादिष्वपि वाच्यम्। तत्र हेतुमाह,--तत्स्वभावात् विभुत्वाच्च, तत्स्वभावादिति ग्राह्याणां रूपादीनां यः स्वभावः तैजसत्वादिः, चक्षुरादीनामपि तत्स्वभावावेत्यर्थः, विभुत्वादिति

Page #418

चरक-संहिता। इन्द्रियोपक्रमणीयः स्पृशति स्पर्शनमित्येवमादि। यदि च रूपादीनां नीलपीतादिभेदेन चक्षुरादाकैकेन्द्रियार्थानां नानाखवदेकस्यैव स्पर्शनेन्द्रियस्य रूपाद्यर्थानां नानासमिति तथापि रूपखादिसामान्येन नीलपीतादीनामैक्यवद्रूपस्पर्शादीनामैक्यमर्थखादिति यत् तन्न युक्त भवति मनोविषयस्याप्यर्थवादिति। विषयवसामान्यात् स्पर्शरूपादीनामैक्यं भवति। रूपखादिसामान्येन नीलपीतादीनामिवेति चेत् ? न। बुद्धिलक्षणानामर्थानां पञ्चवादिन्द्रियाधिष्ठानानां पञ्चखाच्च । तत्र पञ्चेन्द्रियाणि सूक्ष्मदेहे हृदये तिष्ठन्ति । तत्र तिष्ठतामेव प्रसारणादि गमनावस्थानादिना चक्षुरादीनामर्थग्रहणाच । चक्षुर्हि हृदि तिष्ठत् स्वाधिष्ठानगोलकमधिष्ठाय वर्तमानं ज्योतिषः प्रसारणेनाथं गृह्णाति, स्पर्शनं खचमधिष्ठाय वर्तमानमेवार्थं गृह्णाति, श्रोत्रं कर्णावधिष्ठाय, घ्राणं नासिकामधिष्ठाय, रसनं जिह्वामधिष्ठाय वर्तमानमिति, गोलकाद्याकृतिविशेषण पञ्चखाच । तैजसखादिजातिपञ्चखाच्चेति ख्यापितं पञ्चमहाभूतविकारसमुदायात्मकानामिति वचनेनेति । अत्रापरे चक्षुगौलकाद्यधिष्ठानेषु सत्सु रुपादुरपलब्धिरनुपलब्धिश्चासस्विति । अतो भूतैकैकप्रधानपाश्चभौतिकाक्षिगोलककर्णखगजिह्वानासिकमेवाधिष्ठानतयोक्तम्। यत एवेन्द्रियाणि भवन्ति, न खपराणि सन्ति कानिचिदिति यद्वदन्ति तदपि निरस्तं सतामित्युपदेशेन । न हि तिमिरादिव्याधिश्चक्षुगौलकादो निव्वकल्ये केनापि द्रष्टु' शक्यते स्पष्टुं वेत्यादि।
न च दोषदृपितखेनाथग्रहणमिति चेत् ? तहि चक्षुरादीनां द्विखाद्यापत्तिः स्यात्. द्विवे हि सव्येनाक्षणा निमीलिते च दक्षिणेऽक्षिण यत् तथालेन पश्यता परिचीयते तथेतरेणापि। तत् सव्ये निमीलितेऽप्यक्षिगोलके दक्षिणेनाक्ष्णा पश्यता परिचीयते तदेवेति । अत्र केचिदेकस्मिन् नयनविनाशे तेन दृष्टस्यार्थस्य परेणाक्ष्णा प्रत्यभिज्ञानं मनसा प्राक् परिचितखादित्यतो नयनादेद्वि खमेव न खेकं नासिकया व्यवहिते द्विखेन दृष्टवादिति यदाहः तन्न। नासिकया व्यवधानेन चक्षुषोर्द्विवाभिमानादेव न वस्तुतः। न चैकाक्षिनाशे द्वितीयाक्षिनाशाभावान्न कथं नेत्रस्य द्विखमिति वाच्यम् एकावयवविनाशेऽप्यवयविनः प्रत्यभिज्ञानात् ? सावयवानामवयविनो वा नियमेन न नाशः स्यादिति। अतस्वेकगोलकविनाशे सति नान्धवं स्यादिति । दृष्टान्तविरोधशक्तत्वात्, समानजातीयतैजसादिग्रहण एव चक्षुरादीनां शक्तत्वादित्यर्थः। तदनेन ग्रन्थेन एतदनुमानमुपदिश्यते-एतच्चक्षुस्तैजसं, रूपादीनां मध्ये रूपस्यैव प्रकाशकत्वात् वाह्यालोकवत् ;

Page #419

म अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
४०७
श्चेत्, उच्यते— गोलकान्तरावस्थितावयवलेन चक्षुषो गोलकनाशे नाशाभावान्नित्यत्वाच्चेति पञ्चेन्द्रियाणीति वचनेनोपदर्शितम् । अत्र पञ्चेति संख्या खिन्द्रियाधिष्ठानान्येवेन्द्रियाणीति न युज्यते गोलकादीनि पुनभौतिकानि दृश्यन्ते । इन्द्रियाणि तु साविकात् खलु वैकारिकादहङ्कारात् तैजसाहङ्कारसहायादुत्पन्नान्युपदिश्यन्ते न च भांतिकानि । चक्षुरादिभिहि सूक्ष्मत्वेऽपि सूक्ष्मं वा महद्वा वस्तु गृह्यते । सत्त्वगुणस्य प्रकाशलक्षणखेन सात्त्विकाहङ्कारजखे सात्त्विकत्वेन प्रकाशात्मकखात् तच्च प्रकाशात्मकलं भौतिकले पुन सम्भवति अणुना महतो व्यापनासम्भवात् । न ह्यव्याप्यार्थग्रहणं सम्भवतीति । तत्रोवाचाक्षपादगौतमः -- “ रश्म्यर्थसन्निकर्षविशेषात् तद्ग्रहणम्" इत्यर्थानामिन्द्रियेणाणुना तैजसरूपेण भूतैकैकप्रधानपाञ्चभौतिकेन रश्मिना सन्निकर्षविशेषादणूनां महताञ्च ग्रहणमुपपद्यते । यथा भौतिकेन प्रदीपादिनाऽणुना महदणु च वस्तु प्रकाश्यते । अत्र " तदनुपलब्धेरहेतुः” रश्मिस्वरूपेन्द्रिये - न्द्रियार्थसन्निकर्षो न तुगलकाद्यतिरिक्तस्य रश्मेरनुपलब्धेरिति न वाच्यम् । "नानुमीयमानस्य प्रत्यक्षतोऽनुपलब्धिरभाव हेतुः” इति । अस्यार्थःअणुरूपादिशानेनानमीयमानस्य रश्मिस्वरूपचक्षुरादेरनावृतस्यापि प्रत्यक्षतोऽनपलब्धिर्नासद्भाव हेतुः । कथं तर्हि नोपलभ्यते ? उच्यते- “ द्रव्यगुणधर्मभेदाच्चोपलब्धिनियमः” द्रव्यस्य गुणस्य द्रव्यगुणस्योद्भूतखान तत्वधर्मभेदात् तदधीनत्वात् प्रत्यक्षस्य परमाण्वादिसाधारणद्रव्यगुणस्योपलब्धौ नियमः । उद्भ ूतस्य प्रत्यक्षमनद्भ ूतस्याप्रत्यक्षमिति । ननु चचुरादेरुद्धतरूपमेव न कथं प्रत्यक्षमिति चेत् ? उच्यते- “कर्म्म कारितश्चेन्द्रियाणां व्यूहः पुरुषार्थतन्त्रः" इति । अस्यार्थः- पुरुषार्थोऽदृष्टविशेषः, तत्तन्त्रस्तदधीनेन्द्रियाणां व्यूहो निर्माणविशेषः । कम्र्मकारित इन्द्रियारम्भकाणां कम्पेविशेषेण प्रत्यक्षाप्रत्यक्ष योग्यतासाधनतया कारित इति चक्षुरादीनां न प्रत्यक्ष योग्य परिमाणमस्तीति । “मध्यन्दिनोल्काप्रकाशानुपलब्धिवत् तदनुपलब्धिः” इति । यद्वा वाह्यप्रकाशानुग्रहाद्विपयोपलब्धिरभिभवादनभिव्यक्तितोऽनुपलब्धिरिति । बाह्याला कैरनुग्रहाच्चचुरादिनार्थी गृह्यते । तस्मादनभिव्यक्ता न चक्षुरादीनामुपलब्धिरिति । अथ सूर्यप्रकाशादिसहकारेणार्थानां ग्रहणाच्चक्षुरादीनामुद्भूतरूपत्वेन वाह्यप्रकाशापेक्षा न स्यात् । रसनमाप्यं, रूपादीनां मध्ये रसस्यैव प्रकाशकत्वात् दन्तोदकवत् तथा गन्धः स्वजातीयगुणोत्कर्षवदिन्द्रियग्राह्यो भूतविशेषगुणत्वात रूपवदित्यादि ॥ ६ ॥
66

Page #420

४०८
चरक-संहिता। [इद्रियोपक्रमणीयः तिमिराबभिभूतखे तु सूर्यादिप्रकाशसहकारेणापि प्रत्यक्षजननं न स्यात् । अभिभूतस्य स्वकर्मा प्यशक्तवादिति सर्वदाभिभावकद्रव्यान्तरकल्पनया रात्रिचराणां विड़ालादीनां चक्षुपि रश्मिदर्शनेनान्येपामपि पुरुषाणां दिवातेजसा अभिभूतरश्मौ चक्षुषि रश्म्यनमानं भवतीति। तथा सति काचावन्तरितप्रदीपेनेव रश्मिसत्त्वाञ्चक्षुरादिनाऽर्थः प्रकाश्यते । तेनेन्द्रियाणां भौतिकवे सिद्ध कुड्यान्तरितार्थानां पुनरनुपलब्धिर्न व्याहन्यते। इन्द्रियेन्द्रियार्थसन्निकर्षस्याप्रतिघातेनोत्पत्तेः। अप्रतिघातकले हेतुः वैशय भावानां यथादित्यरश्मिना स्फटिकान्तरितेऽपि दाह्य दाहः स्यादप्रतिघातखात् । ननु काचादिकमपि कुड्यादिवत् सन्निकोत्पत्तो प्रतिबन्धकं परस्परं प्रतिघातकखधर्मादिति चेत् ? न। आदशोदकयोः प्रसादस्वाभाव्यात् प्रतिविम्वरूपोपलब्धिवद्धि चक्षुरादीनामर्थे सन्निकपोत्पत्तौ काचस्याप्रतिघातकखं कुड्यादेः प्रतिघातकखमिति। अत्र तु प्रमाणं "दृष्टान मितानां हि नियोगप्रतिषधौ नोपपदेयते” इत्यक्षपादगौतमवचनमपि तुल्यम् । सुश्रुतेऽपि---"इन्द्रियेणेन्द्रियार्थन्तु स्वं स्वं गृह्णाति मानवः । नियमात तुल्ययोनिसान्नान्येनान्यमिति स्थितिः” इति वचनेन श्रोत्रादीनां शब्दादिग्रहणनियम एकैकाधिकपाश्चभौतिकखेन तुल्ययोनिखाच्छब्दादीनामितरार्थग्रहणप्रसङ्गस्तु सात्त्विकाहङ्कारिकखमात्रे भवतीति । चरकाचार्योऽपि तज्ज्ञापयितुमाह-तत्र यद्यदात्मकमिन्द्रियमित्यादि। तत्र तेषु पञ्चमु इन्द्रियेषु मध्ये यदिन्द्रियं तेषु पञ्चसु महाभूतेषु मध्ये यदात्मकं यद्भतप्रधान आत्मा स्वरूपं यस्य तत् यदात्मकं, तत्तदात्मकं तद्भूतप्रधानमेव तदिद्रियं तदात्मकं तद्भतगुणमथ तदकैकभूताधिकलेन विशेषात् प्रायेणान लक्ष्यीकृत्य धावति ग्रहीतुमिति शेषः। __नन तैजससहायसात्त्विकाहङ्कारिकवेऽप्येवमिन्द्रियाणि स्वार्थमनुधावितु नार्हन्तु कथं भौतिकत्वे एव चक्षुरिन्द्रियं रूपमिव रूपिणो मूर्तान् भावान् गृह्णाति नतराणीन्द्रियाणि शब्दाद्यर्थवतो गगनादीन् ग्रहीतुमहेन्तीति? अत आह-तत् स्वाभाव्यादित्यादि । तेषां वाह्यानां रूपादीनां यः स्वभावस्तैजसखादिः स एव खभावो यस्य तस्य भावः तस्मात् । तथा समानयोनिखे स्वभावविशेषादित्यर्थः । व्याख्यानमिदं तु समग्रवचनं, तेन तत्स्वभावादिति यद्यदात्मकमिन्द्रियं तस्य विशेषात् तदात्मकार्थग्रहणासिद्धावपि स्वभावादेव ; विशेषश्चायं चक्षुरिन्द्रिय तैजसमपि तेजसं रूपं विशेषादनुधावति । रूपवद्रव्यं तत्तदद्रव्यमयीमाकृतिञ्च कुत्सिताकुत्सितां पृथिव्याः कृष्णरूप

Page #421

टम अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
४०६
1
प्रभामन्धकारमातपालोकवदनुधावति। आकाशच अप्रतिघातमरूपं तद्वत्त्वेनोपचर्यते । स्त्रिग्धरुक्षविशदपिच्छिलादिकञ्च गृह्णाति न तु शब्दस्पर्शरसगन्धान् । स्पर्शनञ्च वायव्यं स्पर्शं शीतोष्णश्लक्ष्णखरादीनपि गृह्णाति । विशेषेण स्पर्श विपर्ययमप्रतिघातमाकाशं चानुधावति न च शब्दरूपरसगन्धान् । श्रोत्रं खान्तरीक्षं शब्दं गृह्णाति न स्पर्शादिकं । न वाऽऽकाशम् । रसनमाप्यं रसं गृह्णाति न शब्दादीन् । घ्राणं पार्थिवं गन्धमनुधावति न रसरूपस्पर्शशब्दादीन् इति । ननु रूपादयोऽर्थाः कथं चक्षुरादीनीन्द्रियाणि न गृह्णन्ति तुल्ययोनिलादितत्स्वभावादिति ? अत आह - विभुत्वाच्च । स्वाधिष्ठातृदेवतावनात्मकृतशुद्धभूतमयखेन च विभुत्वान् धावनादिक्रियावत्त्वादिसामर्थ्यात् तथा च चक्षुस्तैजसं तेजसं रूपमनुधावति, श्रोत्रमान्तरीक्षमान्तरीक्षं शब्दमनुधावति, अनुधावति तु स्पर्शनं वायव्यं वायव्यं स्पर्शम् रसनमाध्यमाप्यं रसमनुधावति, तथानुधावति घ्राणं पार्थिवं पार्थिव गन्धमिति । न गन्धादयो प्राणादीनि गृह्णन्ति । विशेषतो ग्रहणं बोध्यम् । गौतमेनाप्युक्त - " पूर्वपूर्वगुणोत्कर्षात् तत्प्रघानम्” इति । पृथिव्यादीनामुत्तरोत्तरभूतेषु गन्धादिपूपूगुणहासेऽपीन्द्रियादीनां पार्थिवादीनां रसादिग्रहणापचिर्न भवति, पूर्वपूर्वगन्धादे गुणोत्कर्षात् । घ्राणादीन्द्रियं तद्गन्धादिप्रधानम् । तथा च पञ्चभूतगुणवत्त्वेऽपि गन्धप्रधानं घ्राणमिन्द्रियम्, रसप्रधानं रसनं, रूपप्रधानं चक्षुः, स्पर्शप्रधानं स्पर्शनं, शब्दप्रधानं श्रोत्रमिति । ततो घ्राणेन लवणादयो न गृह्यन्ते, रसनेन रूपादय इत्येवमादि । गन्धादेकगुणोत्कर्षव्यवस्थानं प्राणादीनां तत्तदारम्भकपृथिव्यादीनां भूयस्त्वात् । सगुणानां हि पृथिव्यादीनां घ्राणादीन्द्रियरूपेण परिणामादिति । न चाकाशं चक्षुरनुधावति । “परन्तु मूर्त्तिमदद्रव्यविपय्येयस्याकाशस्य चक्षुरर्थाभावस्य चक्षुर्ज्ञानाभावेनाभावाख्यप्रमाणेन स्थिरगुरुवर कठिनसान्द्रादिरूपेण ज्ञातस्य धारणासामध्येंन निश्चयात् कूपपतनं गच्छतो न सम्भवतीति । तत्र तत्र तस्य तस्यार्थस्य प्राधान्येन प्रकाशकत्वादभिव्यक्तवाच्च ” इति कश्चित् एतेन कपिलोक्तसांख्यसूत्रम् आहङ्कारिकलश्रुतेन भौतिकानीति, न विरुद्रम्, अहङ्कारकाय्र्यप्रकरणोक्तानि यानि दशेन्द्रियाणि सूक्ष्मदेहस्थानि तानि न भौतिकानि आहङ्कारिकवश्रुतेः, सूक्ष्मदेहस्थानि तु अहङ्कारिकतत्तदिन्द्रियाधिष्ठितात्मकृतभूतकाधिकपाञ्चभौतिकानीन्द्रियाणि । न केवलं तेजोऽपतपंणात् तैजसं चक्षुत्तितो दृश्यवस्तुतो रूपरूपवदादितश्च भौतिकल

Page #422

४१०
चरक संहिता |
[ इन्द्रियोपक्रमणीय:
समनस्कमिन्द्रियं
तदर्थातियोगायोग मिथ्यायोगात् विकृतिमापद्यमानं यथास्वं बुद्धपघाताय सम्पद्यते । समयोगात् पुनः प्रकृतिमापद्यमानं यथास्वं बुद्धिमाप्याययति ।
-
सिद्धेः । प्राप्त्यर्थप्रकाशलिङ्गाच्च वृत्तिसिद्धिः । आत्मकृतभूतानामेकैकाधिकभूतस्य न्यूनाधिकाभ्यां भागगुणाभ्यामिन्द्रियाणां निष्पत्त्या तत्तान्तरत्वेनाहकारिकेन्द्रियतो विशिष्टत्वेन रूपादिष्टत्तिः सिद्धा । तत्ता हि तदात्मकृतैकैकभूताधिकपाञ्चभौतिकता । तेन तद्भौतिकमर्थं सम्बद्धं सर्पन्ति चक्षुरादीनीति | न तु वृत्तिग्रहणे द्रव्यनियमः । एकैकभूताधिकमिन्द्रियमेकैक भूताधिकमेव द्रव्यं गृह्णातीति नियमो लभ्यते, पृथिव्यम्बुगुणबहुलद्रव्ये मधुरो रसो रसनेनाम्बुगुणजलबहुलेन न गृह्यतामिति । अतो रसादिमात्रगुणनियम एव तद्गुणयोगात् । इत्येवमादि कपिलवचनं न विरुद्धं ज्ञेयम् ॥ ६॥
।
गङ्गाधरः -- इत्थमिन्द्रियेन्द्रियाधिष्ठानेन्द्रिय-द्रव्येन्द्रियार्थेन्द्रिय-बुद्धिमनांसि यथायोग्यं निद्दिश्योपदिश्य च तैरुपक्रमणं दर्शयति तदर्थेत्यादि । यद्यदात्मकमिन्द्रियं तदिन्द्रियस्यार्थेन सहातियोगात् रूपायतिदर्शनादितः अयोगात् सर्व्वशी रूपायदर्शनादितः मिथ्यायोगात् द्विष्टभैरवादिमूत्तिदर्शनादितः । स मनस्कं तदिन्द्रियमात्रस्य चेष्टा हेतुखापन्नेन मनसा सहैव तदिन्द्रिय चक्षुःश्रोत्रादिकं विकृतिं मनस्तदिन्द्रिय चेष्टाप्रयोजकता क्रियायां चक्षुरादिकन्तु स्वार्थग्रहणे चेष्टाया वृद्धिन्यूनान्यथाभावान्यतममा पद्यमानम् । यथास्वेति--तदिन्द्रियजबुद्धापघाताय सम्पद्यते इति पञ्चेन्द्रियबुद्धापघातेन भवन्तेन्द्रियकाः शारीररोगाः । रसनेन्द्रियार्थमिथ्यायोगात् समनस्करसनबुद्धापघातेन भवन्ति सव्र्व्वाङ्गावयवगज्वरादयः शारीररोगा इति । इति तु व्याधिहेतुत्वं स्वस्थाधिकारे दर्शितं तत्परिवर्जनार्थम् । सुतरां त्रिविधमिन्द्रियेन्द्रियार्थयोगं विहाय समयोगा
I
चक्रपाणिः -- शुभाशुभप्रवृत्तिहेतुरिति यदुक्तं तदुपपादयति, तदर्थेत्यादि । - तदिन्द्रियमर्थस्य रूपादेरतियोगो रूपाद्यतिदर्शनम्, अयोगो हीनमात्ररूपादिदर्शनं सर्व्वशो रूपाद्यदर्शनञ्च, मिथ्यायोगो विकृतबीभत्स रूपादिदर्शनं समनस्कं मनसा सहितं, विकृतिं विकारमापद्यमानम् । समनस्कमिति विशेषणं कुर्वन् चक्षुरापघातात् मनसोऽप्युद्विग्नत्वदुदैन्यादिलक्षणो विकारो भवतीति दर्शयति । यथास्वं या यस्यात्मीया बुद्धिः ; सामर्थ्ययोगात् समयोगात्, पुनः शब्दः पूर्व्वपक्षाद् व्यावर्त्तयति, प्रकृतिं स्वभावमनुपधीयमानमिन्द्रियमिति शेषः यथास्वं बुद्धिमाप्याययतीत्यात्मीयां बुद्धिं सातत्येन जनयतीत्यर्थः ।

Page #423

८म अध्याय
सूत्रस्थानम्। मनसस्तु चिन्त्यमर्थः। तत्र मनसो बुद्धेश्च त एव समानातिहीनमिथ्यायोगाः प्रकृतिविकृतिहेतवो भवन्ति ॥ ७ ॥ दिन्द्रियार्थयोः समयोगात् पुनस्तु समनस्कमिन्द्रियं प्रकृति स्वभावमापद्यमानं यथास्वं तदिन्द्रियजां बुद्धिमाप्याययति सातत्येनानुवत्तेयद वद्धयति । ___ अथ वाह्यपञ्चेन्द्रियोपक्रमणमुपदिश्य आभ्यन्तरेन्द्रियोपक्रमणमुपदिशति, अत्र मनोऽथ प्रागनुक्तमुपदिशति-मनसरिखत्यादि। चिन्त्यमिति उक्तपञ्चेन्द्रियबुद्धि भिन्ना बुद्धिश्चिन्तात्रोच्यते, तद्विषयं चिन्त्यं, सुखदुःखेच्छाद्वीप प्रयत्नबुद्धाहकारस्मृतिस्मरणीयादिकं (चिन्त्यत्वेन मनोऽर्थः । न तु ग्राह्यखेनात्मग्राह्यखात् । ) तत्र तस्मिंश्चिन्त्येऽर्थे मनसः समानातिहीनमिथ्यायोगा बुद्धश्च धीधतिस्मृतिरूपायास्ततः समनस्कादिन्द्रियाच्च जाताया बुद्धश्च त एव समयोगादयो योगाः प्रकृतिविकृतिहेतवो भवन्तीति। तत्र चिन्त्ये मनसः समानयोगादिबुद्धेश्च प्रकृतेः स्वभावस्य हेतुर्भवति । तत्र चिन्त्ये मनसोऽतियोगहीनयोगमिथ्यायोगा बुद्धश्च । बुद्धर्मनसश्च विकृते द्धिहान्यन्यतररूपान्यथाभावरूपाया हेतवो भवन्ति । मनसश्चिन्त्यानामतिचिन्तनादचिन्तनान्मिथ्याचिन्तनाच्च मनोबुद्धविकृतिमापन्नता प्रज्ञापराध उच्यते। तेन मनःकायवाचां कम्मणामतियोगायोगमिथ्यायोगेभ्यो भवन्त्यागन्तवः शारीररोगाश्च, भवन्ति च लोभमोहादयो मानसरोगा इति प्रशापराधजाः।
नन्विन्द्रियेन्द्रियार्थयोमनोमनोऽर्थयोश्चातियोगात् कवायतियोगाद्वातादेवृद्रिरिव भवितुमर्हति। पञ्चेन्द्रियाणां मनसश्च कुतोऽर्थग्रहणेऽन्यथाभावः स्यादिति चेत् ? सत्यं ; स्वस्वार्थानामतियोगोऽयोगश्च द्विविधः। इन्द्रियाणां मनसश्च स्वस्वप्रभावात् अनल्पानतिशयितानामर्थानां सातत्येनोपयोगः । अतिशयितानाञ्च यदृच्छयोपयोगश्चातियोगः। सातत्येनानुपयोगस्वनल्पानतिशयितानां यदृच्छया चाल्पानामुपयोगश्चायोगः। अनल्पानतिशयितानां मनोऽननुकूलानां सातत्येनोपयोगः अतिशयमनोऽननकूलानां यदृच्छयोपयोगश्च । पूर्व मन उक्त तस्य ग्राह्य विषयमाह --मनसस्तु चिन्त्यमर्थ इति। इन्द्रियनिरपेक्ष मनो यद् गृह्णाति तच्चिन्त्यं, यदि वा, इन्द्रियगृहीतमेवार्थं यत् पुनरिन्द्रियनिरपेक्षं मनो गृह्णाति तच्चिन्त्यम्, एतच्च प्राधान्याटुक्त, तेन मनोऽर्थानां सुखादीनामनुपादानं दोषत्वेन नैवोद्भावनीयम्। त एवेति-मनोविषयस्य चिन्त्यस्य समयोगस्तथातिहीनमिथ्यायोगाश्च, प्रकृतिरविकारः स्वभाव इति यावत्, विकृतिर्विकारः; तत्र चिन्त्यस्य सम्यगयोगो मनसो मनोबुद्धश्च प्रकृतिहेतुभवति, अतियोगादयस्तु चिन्त्यस्य मनसो मनोबुद्धश्च चिन्तनध्यानादिलक्षणाया

Page #424

४१२
चरक-संहिता। [इन्द्रियोपक्रमणीयः तत्रं न्द्रियाणां समनस्कानामनुपतप्तानामनुपतापाय प्रकृतिभावे प्रयतितव्यमेभिहेतुभिः। तद् यथा—सात्म्येन्द्रियार्थमिथ्यायोगः। तेभ्यो भवन्तीन्द्रियाणां मनसश्च वृद्धिहासान्यथाभावाः। सति च तथाले वृद्धद्यापि पुनरिन्द्रियाणां मनसश्च नानुवत्तेते सम्यगर्थग्रहणशक्तिरथेनाभिभूतत्वात् । तथाभूतेनायथास्वावस्थानात्। यथास्वावस्थो हि भावः सम्यग यथावकम्मे साधयितुमलं भवति वृद्धिश्चक्षुष्यादिना चक्षुरादीनान्तु सम्यगाहारादितः समवायेन भवति, भवति च सम्यगर्थग्रहणशक्त्यावरकदोषापहरणम्। तथा चक्षुषो भास्करायतितेजस्विनामुग्ररूपयोगात् तैजसांशट्टद्धौ तर्पकश्लेष्मणः क्षयात् स्वार्थस्य सम्यगग्रहणशक्तिः फलं हीयते । एवं श्लेष्मणा अनुतपितं हि चक्षुस्तेजोमयं सम्यगर्थं ग्रहीतुमलं भवतीति ॥७॥
गङ्गाधरः-एवं श्रोत्रानुकूलवातादीनामतिशब्दादिभिरभिभवाद् वृद्धावपि श्रोत्रादीनां सम्यक् स्वार्थग्रहणशक्तिर्नानुवर्तत इति। तत्र किं कर्त्तव्यमित्यत आह-तत्रेत्यादि। तत्र समनस्कानामिन्द्रियाणां स्वस्वातियोगादिभिः स्वस्वबुद्ध अपघातः स्यात् । मनोऽर्थातियोगादितश्च मनसो बुद्धचोपघातः स्यात् । तस्मिन्नुपधाते सति इन्द्रियाणां श्रोत्रादीनां पञ्चानां समनस्कानां मनःसहितानामर्थात् श्रोत्रस्पर्शननयनरसनघ्राणमनसामुपतापः स्यात् । तस्मादनुपतप्तानां षण्णां श्रोत्रादीनां स्वस्वार्थ रतियोगादियोगवर्जनेनानुपतापायानुपतापार्थ भाव्युपघातानुत्पत्तये प्रकृतिभावे स्वभावसत्तायां प्रकृत्यनुवृत्तौ एभिरव्यवहितोत्तरं वक्ष्यमाणहंतुभिरुपायः प्रयतितव्यं प्रयत्नवता भवितव्यं पुरुषेणेति शेषः। स्वस्वार्थरतियोगादियुक्तरुपतप्तानान्तु आतुर्याधिकारे वक्ष्यमाणहेतुभिः प्रकृतिभावे प्रयतितव्यमित्यर्थादेव लभ्यते। ___ तान् हेतूनाह-तद्यथेत्यादि। सात्म्येन्द्रियार्थसंयोगेनेति, सात्म्यानामिन्द्रियार्थानां सं सम्यगयोगेन हेतुना श्रवणादिपञ्च न्द्रियाणां स्वस्वार्थातिविकृतेर्हेतवो भवन्तीति वाच्यम्, अचिन्तनातिचिन्तनभयानकचिन्तनैर्मनोऽपि विकृतं मनोबुद्धि - मपि विकृतां जनयतीति भावः ॥ ७ ॥
चक्रपाणिः-तदीदृशे कर्त्तव्यमाह-तत्रेत्यादि। अनुपतापायानुपघाताय, उपघातकहेतुवर्जनेनेत्यभिप्रायः ; प्रकृतिभावे निनिकारत्वकरणे भेषजोपयोगेनेत्यभिप्रायः। सात्म्येन्द्रियार्थसंयोगेन इति सात्म्येन्द्रियार्थसमयोगेन, बुद्धया सम्यगिदं मम हितम् इदं ममाहितमित्यवेक्ष्यावेक्ष्य, कर्मणां प्रवृत्तीनां सम्या प्रतिपादनेनेत्यहितकर्मपरित्यागेन हितकर्माचरणेन च, एतेन प्रज्ञापराध

Page #425

८म अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
४१३ संयोगेन बुद्धया सम्यगवेक्ष्यावेक्ष्य कम्मणां सम्यक प्रतिपादनेन देशकालात्मगुणविपरीतोयसेक्नेन च ॥
तस्मादात्महितं चिकीर्षता सर्वेण सव्वं सर्वदा स्मृतिमास्थाय सदवृत्तमनुष्ठेयम् । तद्धानुष्ठानं* युगपत् सम्पादयत्यर्थद्वयमारोग्यमिन्द्रियविजयञ्च ॥८॥ योगाद्यनुपतप्तानामनुपतापाय बुद्धग्रा युक्त्या सम्यगवेक्ष्यावेक्ष्य विविच्य प्रकृतिभावे प्रयतितव्यम् । मनसस्तु स्वार्थातियोगाद्यनुपतप्तस्यानुपतापाय प्रकृतिभावे बुद्धया युक्तिबुद्धग्रा इदं हितमहितमिदमितिरूपेण सम्यगवेक्ष्यावेक्ष्य विविच्य कर्मणां सम्यक् प्रतिपादनेन वाङ्मनःशरीरप्रवृत्तीनामहितानां वर्जनेन प्रयतितव्यम्। देशकालात्मगुणविपरीतानां हितानामुपसेक्नेन च हेतुना पण्णामेवेन्द्रियाणामनुपतप्तानामुपतापाय प्रकृतिभावे प्रयतितव्यम्। आत्मगुणविपरीतेति प्रकृतिगुणविपरीतेत्यर्थः । एतेनासात्म्येन्द्रियार्थसंयोगपरिहारेण पञ्चेन्द्रियाणां प्रज्ञापराधपरिहारेण मनसोऽनागतबाधायाः प्रतिषेधः कर्तव्य इत्युक्तम् । कालगुणविपरीतोपसेवनेनेति वचनेन परिणामपरिहारेण पप्णामेवानागतव्याधिप्रतिषेधः कर्तव्य इत्युक्तम् । देशोऽत्र विशेषेण ज्ञापनार्थ पृथगुक्त इति ।
तस्मादिति। पुसा सात्म्येन्द्रियार्थसंयोगेन बुद्धया सम्यगवेक्ष्यावेक्ष्य कर्मणां सम्यक्प्रतिपादनेन देशकालात्मगुणविपरीतोपसेवनेन च पञ्चन्द्रियाणामनुपतप्तानामनुपतप्तस्य मनसश्चानुपतापाय प्रकृतिभावे प्रयत्नस्य विधातव्यबाद्धेतोरात्महितं चिकीर्पता सव्वेण पुरुषेण सर्वदा स्मृतिमास्थाय सद्वृत्तं सद्भिरिन्द्रियपञ्चकेन मनसा वाचा कायेन त्यतेऽस्मिन् कर्मणीति तत्, सतामारोग्यवतां वा वृत्तं, साधु वा वृत्तं सद वृत्तमनुष्टेयम् । इन्द्रियवाङ्मनःशरीरप्रवृत्तिरूपमनुष्ठे यमाचरणीयम्। सन्तः खलु इह चामुष्मिंश्च लोके शान्तिशौचाचारादियोगजनितधर्माप्रभावात् त्रिवर्गमव्यतिरिच्य जना वर्तन्त इति । मूलाहितार्थप्रवृत्तिनिषेधेन हितार्थप्रवृत्तुपदेशः कृतो भवति । एतेनासात्म्येन्द्रियार्थसंयोगप्रज्ञापराधपरिहाराभ्यामनागताबाधप्रतिषेधरूपचेयोक्ता भवति। उत्पन्नविकारप्रतिषेधोपायस्तु देशकालेत्यादिना कथ्यते । गुणशब्दः प्रत्येकमभिसग्बध्यते, आत्मशब्देन प्रकृतिविकारयोर्ग्रहणं, तस्मात् कर्मणां क्रियारूपाणां शास्त्रविहितत्वेन प्रतिपादितानां सम्यगनुष्टानमारोग्यहेतुः, तच्च कर्म हितं
* तद्धरनुतिष्टन् इति चक्रपाणितः पाठः ।

Page #426

चरक संहिता |
४:४
[ इन्द्रियोपक्रमणीयः
तत् सदवृत्तमखिलेनोपदेच्यामोऽग्निवेश ! तद्यथा - देव - गो-ब्राह्मण गुरुवृद्ध-सिद्धाचार्थ्यानर्च्चयेत् ।
-
च
नन् सदवृत्तं कस्मादनष्ठेयं न त्वसद वृत्तमित्याशङ्कयाह - तद्धीत्यादि । किञ्च तत् सदवृत्तं किंगुणमित्यत आह- तद्धीत्यादि । हि यस्मात् तत् सदवृत्तस्यानुष्ठानं युगपदर्थद्वयं सम्पादयति यदेवारोग्यं तदैवेन्द्रियजयम्, न तु कदाचिदारोग्यं कदाचिदिन्द्रियजयमिति । अर्थद्वयं विवृणोति आरोग्यमिन्द्रियजयञ्चेति ॥ ८ ॥
गङ्गाधरः -- तत् सद्वृत्तमखिलेन प्रायेण कात्स्न्येन वा यद्वा हि यस्मात् तदनष्ठानं युगपदारोग्येन्द्रियजयसम्पादकं तत् तस्मात् तत् सद्वृत्तमखिलेनोपदेक्ष्याम इत्यर्थः ।
इत्थञ्चाखिलेन सदवृत्ते सत्युपदेष्टव्ये मात्राशनादिकमातुराशनाचाराथ वेगधारणवज्जेनादयश्च ये सद्वृत्तरूपा उक्तास्तेभ्योऽवशिष्टं सार्व्वत्कं सदवृत्तमुपदिशति – तद्यथेत्यादि । तत्रादौ पूज्यत्वादाह देवेत्यादि । गुरुशब्देनात्र वर्णतोऽसवर्णानां शूद्रान्तानां पूर्वपूर्ववर्णो गुरुः । सवर्णतः पुन
तो ब्राह्मणानां शौय्यतः क्षत्रियाणां धनतो वैश्यानां वयसा शूद्राणामधिका ये ते गुरवः । सव्र्व्वेषाञ्च मातापितरौ पितृव्यादयश्च सम्पर्काः । असम्पर्कास्तु सवर्णा उत्तमवर्णाश्चेति विशेषेण वर्णतो गुरुः, कनिष्ठापेक्षया गरिष्ठत्वज्ञापनार्थम् । सव्वेषां मर्त्यानां देवा गुरवः । गावश्च मर्त्यानां ब्राह्मणादीनां नृणां गुरवः । ब्राह्मणा वर्णानां गुरवः । गुरवश्च वृद्धादीनां गुरवः । वृद्धाश्व सिद्धादीनां गुरवः । सिद्धास्तापसाः । ते पुनराचार्याणां गुरवः । इत्युत्तरोत्तराणां पूर्व्वपूर्व्वाच्चकखख्यापनार्थं तथैवानुपूर्व्या निर्देशः कृतः । आचार्यो ब्रह्मादौ गुरुः । एतच्चानुष्ठानं धम्मेद्वारेणारोग्येन्द्रियजयसम्पादकम् ।
1
1
सद्वृत्तानुष्ठानरूपं, तस्मात् कारणात् आत्महितं कर्त्तुमिच्छता स्मृतिमास्थायावधानेन सद्वृत्तोपदेशं स्मृत्वेत्यर्थः ; सतां वृत्तमनुष्ठानं देहवाङ्मनः प्रवृत्तिरूपं सद्वृत्तमनुष्ठेयम् । इह जन्मनि जन्मान्तरे शान्तिशौचाचारादियोगजनितधर्म्मप्रभावात् त्रिवर्गमव्याकुलमुपयुञ्जानास्तिष्ठन्तीति सन्त इत्युच्यन्ते, अधार्मिकास्तु विद्यमाना अप्यप्रशस्तावधानत्वेनासन्त इत्युच्यन्ते । सद्वृत्तानुष्टानं दर्शयति-तीत्यादि । सद्वृत्तानुष्ठाने नान्यश्रियमभिलषेदित्याद्यनुष्ठानेनेन्द्रियं यन्त्रयते, यन्त्रणाभ्यासात् तदिन्द्रियं जीयते इत्युक्तमिन्द्रियविजयचेति ॥ ८ ॥
चक्रपाणिः - यस्मादेवंगुणं सद्वृत्तानुष्ठानं तत् तस्मात् सद्वृत्तमुपदेक्ष्यामः, अखिलेन

Page #427

८म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
४१५ अग्निमनुचरेत्। ओषधीः प्रशस्ता धारयेत्। द्वौ कालावुपस्पृशेत्। मलायनेष्वभीषणं पादयोश्च वैमल्यमादध्यात् । त्रिः पक्षस्य केशश्मश्रु लोमनखान् संहारयेत् । नित्यमनुपहतवासाः सुमनःसुगन्धिः स्यात्। साधुवेशः, प्रसाधितकेशो, मूर्द्धस्रोतोऽभ्यङ्ग-* __ अग्निमनुचरेदिति-अग्नि सायं प्रातरग्निहोत्रमनुप्रातरनसायं सायमनु पुनः पातश्च तदाचरेदित्यर्थः। ओषधीरिति-वनजाः प्रशस्ताः। यस्मिन् यस्मिन् विगुणग्रहादौ याः शास्त्रान्तरे चायुर्वेद चोक्तास्ता इत्यर्थः। एतच्चापि युगपदुभयार्थसम्पादकं प्रभावात्। द्वौ कालाविति—सायं प्रातरुपस्पृशेन स्नायात्। सन्ध्यां वोपासीत । मध्याह्नसन्ध्योपासनायां तथा कालनियमाभावात्, कालात्यये प्रायश्चित्ताभावाच। मलायनेष्वित्यादि-"मेध्यं पवित्रम्” इत्यादिना मात्राशितीये स्वयमुक्तम् । तथागुणखादत्र विधीयते सद वृत्तवेन। त्रिः पक्षस्येति–मासि पञ्च दिनानि तु पट् षड् दिनानि मध्ये विहायाष्टमे दिने ३मश्वादिसंहारे भवन्तीति व्यवस्थायाः पक्षस्य त्रिः संहारयेदित्युपदिष्टम् । द्वितीयपक्षे तु प्रथमदिनसहितमेव गणनीयम्, चातुर्थकादिज्वरदिनवत्। एतच्च मात्राशितीये “पौष्टिकं वृष्यम्” इत्यादिगुणवेनोक्तखादत्र विधीयते सद वृत्तलेन गुणद्वयसम्पादनख्यापनार्थम् । नित्यमनुपहतवासाः मलवच च्छिन्नं वासो न पिदध्यात् । “काम्यं यशस्यम्” इत्यादिगुणखान्निम्मलाक्षण्णवासो विभृयात् । नित्यञ्च सुमनःसुगन्धिः स्यात् । मात्राशितीयोक्त-“वृष्यं सौगन्ध्यम्”-इत्यादिगुणवात्। अत्र सुमनसा सुगन्धिपुष्पेण माल्यरूपेण, सुष्टु गन्धो यस्य स तथा स्यादिति विधीयते । साधुवेशः मात्राशितीयीक्त-“दोगेन्थ्यं गौरवम्”-इत्यादिगुणखात् शरीरपरिमाज्जनवान् स्यादित्यत्र विधीयते। प्रसाधितकेशः मात्राशितीयोक्त“पौष्टिकम्”-इत्यादिगुणखात् केशश्मश्रुप्रसाधनवान् स्यादित्यत्र विधीयते । का स्न्येन, द्वौ कालौ सायं प्रातः, उपस्पृशेत् स्नायात्. यदि वा उपस्पृशेत् सन्ध्यामुपासीत ; त्रिः पक्ष्यस्येति पञ्चभिः पञ्चभिर्दिनः, यदि वा क्षारपाणेर्वचनप्रामाण्यात् पक्षशब्दोऽयं मासे वर्त्तते, "पतति पञ्चदशाभ्यां मासः' इति, पञ्चदशाहः पक्षोऽभिधीयते ; एवं “पतति ऋतुर्मासाभ्यां पक्षरूपाभ्याम्' इति मासोऽपि पक्षाभिधेयः ; उक्तञ्च क्षारपाणौ "त्रिर्मासस्य रोमनखान् संहारयेत्” इति । अनुपहतवासा अम्लानवासाः, प्रसिद्ध केशः प्रसाधितकेशः, इह केशप्रसाधनाभिधानात् पूर्व
* मूर्द्धश्रोत्रघ्राण इति चक्रपाणिः ।

Page #428

चरक-संहिता। (इन्द्रियोपक्रमणीयः पादतैलनित्यो, धूमपः, पूर्वावभाषी, सुमुखः, दुर्गेष्वभ्युपपत्ता, होता, यष्टा, दाता, चतुष्पथानां नमस्कर्ता, बलीनामुपहर्ता, अतिथीनां पूजकः, पितणां पिण्डदः, काले हितमितमधुरार्थवादी, वश्यात्मा, धर्मात्मा, हेतावीर्युः, फले नेयुः, निश्चिन्तो, मूर्द्धस्रोतोऽभ्यङ्गपादतैलनित्यः मात्राशितीये प्रोक्त-"नित्यं स्नेहाईशिरसः”. इत्यादिनोपदिष्टगुणत्वात् मृद्ध तैलनित्यः स्यात्। तथा तत्रोक्त "न कर्णरोगाः” इत्यादिगुणवान् कतैलनित्यः स्यात्, तथाणुतैलनस्यनित्यः स्यात् । कर्णादिच्छिद्रमिह स्रोतः। अभ्यङ्गतैलनित्यः स्यात् मात्राशितीयोक्त“स्नेहाभ्यगात्” इत्यादिगुणवात् तथा तत्रोक्त-खरखम्” इत्यादिगुणवात् पादतैलनित्यः स्यात् । इत्येतेऽत्र विधीयन्ते। धूमप इति मात्राशितीयोक्तगुणवात् तत्रोक्तत्रिविधधूमपः स्यादित्यत्र विधीयते। पूर्वावभाषीति अभ्यागतं वा मान्यपूज्यशीलादिकं सुहृदं वा प्रथमतो दृष्ट्वा पूर्वमेवावभापितुं कुशलप्रश्नादिवाचा आलपितु शीलवान् स्यात् । सुमुखः पराङमुखतारहितः स्यात् पराङ्मुखे हि स्वभ्यागताद्यभिशापात् ।
दुर्गेष्वभ्युपपत्ता दुर्गातिपतितानामभिमुखीभूयोपपत्ता स्यात् । दुर्गाद्धतो हि दुर्योद्धारकमाशीभिरभिनन्दयति । होता बलिवैश्वादिभिहोमकारकः स्यात् । यष्टा देवयजनकारकः स्यात् । तयोहिं ग्रहा देवाश्च प्रसीदन्ति । ते च ब्रह्मणाऽध्यस्ताः, तेषां प्रसादेन ब्रह्मप्रसादो लक्ष्यते। दाता दीनेभ्योऽदीनेभ्यश्च ब्राह्मणादिभ्यः सजनेभ्यः। चतुष्पथानां नमस्कर्ता स्यात्, तादृशपथेऽपि नानापुण्यपुरुषगमनागमनलभ्यबहुपुण्यखात्। बलीनामुपहर्ता पूजोपहाराणामुपहरणेन देवताप्रसादात् ; अथवा बलिजीविका तदुपहर्ता स्यात् । अतिथीनां पूजकः स्यात् बहुधम्म हेतुखान् । पितृणां पिण्डदः स्यात् पितृलोकतृप्त्या विष्णुप्रीतेः। काले यथाकालानतीते हितं मितञ्च मधुरं मनोशमर्थवन्तं प्रयोजनवन्तं वदितुं शीलवान् स्यात् ; तथावे हि लोकानुरक्तो भवति । वश्यात्मा वश्येन्द्रियमनाः स्यात् । आत्मशब्देनात्र मन उच्यते, तदशेन केशसंहरणे वचनं तीर्थादिप्राप्तनिमित्तेन कृतमुण्डनस्नातकादिविषयम् । पूर्वाभिभाषी प्रथमसम्भाषणशीलः । दुर्गेष्वभ्युपपत्ता दुर्गतिपतितानां रक्षिता, यया यज्ञकारका, वश्यात्मा वश्येन्द्रियः आत्मशब्दोऽयमिन्द्रियवचनः, हेतावीप्यु रित्यनेन येन हेतुनायं धनवान् विद्यावान् वा जातः स हेतुर्मे कथं भवेदिति प्रयत्नवता भवितव्यमिति दर्शयति फले नेयुरित्यनेन, परस्य न धनादि

Page #429

८म अध्यायः सूत्रस्थानम्।
४१७ निर्भीको, धीमान्, ह्रीमान्, महोत्साहः, दक्षः, क्षमावान्, धार्मिकः, आस्तिकः, विनयबुद्धिविद्याभिजनवयोवृद्धसिद्धाचार्याणामुपासिता, छत्ती, दण्डी, मौनी, सोपानको, युगमात्रक विचरेत् । मङ्गलाचारशीलः, कुचेलास्थि-कण्टकामध्यचक्षुरादीनामपि वश्यवं स्यात् ; तथावे हि लोभादयो न स्युरिति । एवं धर्मात्मा धर्मे मनो यस्य स तथा। हेतावीप्युरिति विद्याधनधादिसदुपार्जनहतो ईर्ष्याशीलवान स्यात। न तु तत्पुरुषाय न वा तद्धेतवे, येनायं विद्वानभूत् तेनाहं विद्वान् स्यामवत्यादिरूपेावान् स्यात् ; न तु अयं विद्वानभूत कदा मरिष्यतीत्येवम् । अयं येन विद्वानभूत नाहं तेन विद्वान् स्याम् अन्येन पुनः स्यामित्येवश्च ईप्यावान् न स्यात् । फले नेष्युः फले विद्याधनधर्मादौ परेषां फले ईप्यु ने स्यात् ।
निश्चिन्ता दुश्चिन्तात्यागी स्यात् । निर्भीक इति समुपस्थिते दुष्परिहार्यभयहेतो भयं मा कुर्य्यात्, परिहाराय शक्ये तु भये भयं परिहरेत् । धीमान् मनोविवेचनाव्यापारेण बुद्धिं कुा । हीमान् व्यवहाराहाराभ्यामन्यत्र लज्जाशीलः स्यात् । महोत्साहः कम्मसु कर्तव्येषु मनसो महोत्सुक्यवान् स्यात् । दक्षः कर्मसु कुशलः स्यात् । क्षमावान् भूतेषु । धाम्भिक इति धर्मात्मेति पदेन लब्धं धर्मचित्तखमत्र तु तच्चित्तः सन् धम्मेमाचरितवानुच्यते। आस्तिकस्तिस्रपणीये वक्तव्यनास्तिकतारहितः।।
विनयत्यादि। विनयन वा बुद्धया वा विद्यया वाभिजनेन विस्रब्धकुलात्पत्त्या वा वयसा वा वृद्धा ये तेषाम्, सिद्धानां तपोभिः आचार्याणां सावित्रोदायकानां गुरूणामुपासिता परिचयेया उपासनां कुर्यात् । छत्तोति मात्राशितीयोक्ततर्विधमनमितिगुणवान् छत्ती सन्नहः। तत्रोक्तस्खलतः संप्रतिष्ठानमिति गुणवादात्री दण्डी स्यात् । मानी अवचनः सन्, सापानकस्तत्रवाक्तचक्षुष्यं स्पशेनहितमित्यादिगुणखात् पादत्रधारणवान सन्, युगमात्रक युगा हस्तचतुष्टयं तन्मात्रमितस्ततो दशनशोलः सन् विचरेत् गच्छेत् । मङ्गलाचारशीलः स्यात, मङ्गलजनकक्रियाशीलः स्यात्। कुचेलं कुत्सितवसनम् ; अनुपहतवासा इत्यनेनापहतवाससः प्रतिषेधः, इह मलिनादिफलसम्बन्धनिवारणेच्छा कर्त्तव्येति दर्शयांत। निर्भीक इति उपस्थितेऽपरिहार्य भयहेतो बोद्धव्यम्, शक्यपरिहारेषु दृशाहरप्रत्यवायहेतुषु तु भेतव्यमेव ; आभजनो विशुद्धकुलम् ;

Page #430

चरक-संहिता। इन्द्रियोपक्रमणीयः केशतुषोत्कर-भस्मकपाल-स्नानबलिभूमीनां परिहर्ता, प्राक् श्रमाद व्यायामवर्जी स्यात् । सर्वप्राणिषु बन्धुभूतः स्यात् । ऋद्धानामनुनेता, भीतानामाश्वासयिता, दीनानामभ्युपपत्ता, सत्यसन्धः, सामप्रधानः, परपरुषवचनसहिष्णुः, अमर्षनः, प्रशमगुणदर्शी, राग पहेतूनां हन्ता॥
नानृतं ब्रूयात् । नान्यस्वमाददीत । नान्यस्त्रियमभिलषेत् कुत्सितक्सनप्रतिषेधः । अस्थि प्राणिनाम्, कण्टकं वृक्षस्य, अमेध्यमनीप्सनीयम् । केशः प्राणिमात्रस्य, लोमान्यत्राजिनादि मेध्यात, तुषं धान्यादेः, उत्करः शर्करा कङ्कर इति लोके, भस्म भसितं काष्ठादेः, कपालं घटादीनां खरं नरशिरः कपालञ्च, स्नानबल्योभूमिः, स्नानस्थानमन्यत्र जलाशयात्, बलीभूमिः पूजोपहारत्यागस्थानम्, एतेषां परिहर्ता परित्यक्ता स्यात् । प्राक् श्रादर्द्धशक्तितः, अर्द्धशक्तिपय्यन्तं व्यायाम कुर्यात् ततः श्रमे जायमाने व्यायामं त्यजेत् । सर्वप्राणिषु बन्धुभूतः स्यात् । क्रुद्धानामापाततोऽनुनेता विनयी स्यात् । भीतानामाश्वासयिता आश्वासवचनेन निर्भयखं कुर्यात्। दीनानामभ्युपपत्ता उपकारार्थ स्वीकर्ता। सत्यसन्धः सत्यसन्धीकृत् सत्यप्रतिज्ञः। सामप्रधानः । परपरुपवचनसहिष्णुः परेषां शत्रूणामितरेषां वा परुषस्य निष्ठुरस्य वचनस्य सहिष्णुः स्यात् । अमर्पमक्षमां हन्तीति अमर्षघ्नः क्रद्धानां क्रोधशान्तिकृत् । प्रशमगुणदर्शी प्रशमः शान्तिस्तदगुणेन द्रष्टुं शीलं यस्य स तथा स्यात् । रागद्वे पहेतूनां धनादिविभागाधिकाराद्यर्थकलहादीनां हन्ता स्यात् ।। - नानृतं ब्रूयात् असत्यं न ब्रयादिति तु धम्माविरोधिमिथ्यावाक्यादन्यत्र ; तेन राजयक्ष्मिणां काकादिमांसानि तैत्तिरिकादिमांसान्यभिसर्वप्राणिषु बन्धुभूत इति तु यद्यपि राजद्विपतितादीनामधर्मभयात् चिकित्सां न करोतीति तथापि तेष्वपि करुणार्द्रहृदयत्वेन मन्तव्यम् । अभ्युपपत्ता उपकारार्थं स्वीकर्ता, सत्यसन्धः प्रतिज्ञातार्थनिर्वाहकः, अमर्पोऽक्षमा तां हन्ती।त अमषन्नः, प्रशमं शान्तिं गुणत्वेन द्रष्टुशीलं यस्य स प्रशमगुणदर्शी।
नानृतं ब्रूयादित्यस्य राजयक्ष्मणि "काकांस्तित्तिरिशब्देन” इत्याद्ययथार्थभाषणोपदेशेन विरोधो न वाच्यः ; यतः-परापकारफलकमसत्यभाषणमनृतव्याहारदोषेण स्पृश्यते
* शमप्रधान इति चक्रपाणितः पाठः ।

Page #431

'८म अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
४१६ नान्यश्रियम्। न वैरं रोचयेत् । न कुर्यात् पापम् । न पापेऽपि पापी स्यात् । नान्यदोषान् ब यात् । नान्यरहस्यमागमयेत्॥
नाधार्मिकैन नरेन्द्रद्विष्टैः सहासीत; नोन्मत्तैः, न पतितः, न भ्रूणहन्तृभिः, न क्षुद्रः, न दुष्टैः। न दुष्टयानान्यारोहेत, न जानुसमं कठिनमासनमध्यासीत, नाऽनास्तीर्णमनुपहितमविशालमसमं वा शयनं प्रपदे त, न गिरिविषममस्तकेष्वनुधायाशनार्थ मिथ्यावचनं न विरुध्यते; परापकारार्थमनृतभाषणप्रतिषेधात् । उक्तश्चान्यत्र-"स्त्रीनर्ममृद्वाह विधौ तथैव सर्वेषु चैव व्यसनेषु नणाम् । प्राणात्यये सबंधनापहारे पञ्चानृतान्याहुरपातकानि ॥” इति वचनम् । नान्यस्व. माददीतेति स्पष्टम् । नान्यस्त्रियमभिलषेत् रन्तुमिति शेषः ; एतेनेन्द्रियजयसम्पत्तिः स्यात् । नान्यश्रियमित्यत्राभिलपेदित्यनेनान्वयः। स्वश्रीतयान्यश्रियं नाभिलपेदित्यर्थः । न वैरं रोचयेत्, न कुर्यात् पापमिति द्वयं सुगमम् । न पापेऽपि पापी स्यात् । पापेऽपि समुपस्थिते न च वारयितुमापाततः शक्येऽपि न पापी स्यात् ; तत् पापं न कुर्यात्। नान्यदोषान् ब्रूयादिति सुगमम् । नान्यरहस्यमागमयेत अन्येषां गुह्यतमं नोपदेशयेदन्यत्र । ___ नाधाम्मिकैः सहासीति परेणान्वयः, संसर्गादिपापं भवति तत्परिहारार्थम् । न नरेन्द्रद्विष्टैः सहासीत नरेन्द्रकोपसम्भवात्। एव नोन्मत्तैः सहासीत, न पतितैः सहासीत, न भ्रणहन्तृभिगर्भघातकः सहासीत, न क्षुदैर्नीचैः, न दुष्टैः खलचौरादिभिः सहासीत ; सर्वत्रान्वीयते सहासीतेति पदम् । न दुष्टयानं दुरभ्यस्तावादिम् । न जानुसमं कठिन. मासनमध्यासीत पतनभयात्। नानास्तीणमित्यादिकं शयनविशेषणम् । अनुपहितं शिरसोधो न्यस्तमुपधानं विना, अविशालमवहलम्, असममुच्चनीचम्। न गिरिविषममस्तकेष्वारोहेदिति गिरिषु विषममस्तकेषु
न तु परस्य जीवनार्थ मन्यथाभाषणम् ; उक्तञ्च-"प्राणात्यये सर्वधनापहारे पञ्चानृतान्याहुरपातकानि"। आगमयेद बुध्येत ; अधार्मिकसङ्गनिषेधैनैव पतितादिसङ्गनिषेधे लब्धे पुनस्तदभिधानं विशेषप्रतिषेधार्थम्। भ्रूणहा गर्भघातकः । अनुपहितमनुपधानं गण्डुकादिरहितम् ।

Page #432

४२०
चरक-संहिता। [इन्द्रियोपक्रमणीयः चरेत्, न तु ममारोहेत, न जलोप्रवेगमवगाहेत, न कुलच्छायामुपासीत, नाग्नुात्यातमभितश्चरेत, नोच्चैहसेत, न शब्दवन्तं मारुतं मुञ्चेत्, नासंवृतमुखो जम्भां चवथु हास्यं वा प्रवर्त्तयेत्, न नासिकां कुष्णीयात्, न दन्तान विघट्टयेत्, न नखान वादयेत, नास्थीन्यभिहन्यात, न भूमिं विलिखेत्, न च्छिन्द्यात् तृणम्, न लोष्ट्र मृद्गीयात्, न विगुणमङ्ग श्चेष्टेत, ज्योतीप्यग्निपञ्चामेध्यमशस्तश्च नाभिवीक्षेत, न हूं कुर्याच्छवम, न चैत्यध्वजगुरुपूज्याशस्तच्छायामाकामेत, न क्षपारवमरचोच्चावचप्रदेशेषु । न ठुममारोहेदिति सद वृत्ताधिकारादसत्फलायेति लभ्यते । तेन करमचितिक रसायनपादे आमलकीक्षारोहणं न विरुध्यते। न जलोग्रति स्पष्टम् । कुलच्छायां सत्कुलोत्पन्नानां स्ववंशोत्पन्नानां वा च्छायां नोपासीत पद्भग्रामिति शेषः। नाग्नुत्पातमुल्कापातमभितश्चतुःपार्वे कृत्वा न चरेत् ।।
नोच्चैहसेदिति स्पष्टम् । शब्दवन्तं मारुतमधोवायु शब्देन न मुञ्चेत्। नासंग्रतेत्यादि संतमुखेन जम्भां क्षवथु हास्यम् प्रवत्तयेत् । तेन हठान्मुखकुटिलखं भवति। न नासिकां कुष्णीयाद्विघट्टयेत्। न दन्तानित्यादौ न किश्चिद दृष्टफलं दृश्यते किन्सदृष्टफलजनकखादिह सद वृत्तोपदेशो बोध्यः । नास्थीन्यभिहन्यात् । न भूमिं लिखेत् व्यर्थ भूमिलिखनं न कुर्य्यात्। न च्छिन्द्यात तृणं व्यर्थ नखेन । न लोष्ट्र मृद नीयाद्वार्थ पदेन । न विगुणमङ्गविगुणं यथा स्यात् तथा नाङ्गैश्चेष्टेत। ज्योतींषि तेजस्वतां मूर्यादीनाम् । तत्राग्निं चामेध्यमशस्तं चिताङ्गारास्थ्यादिकम् । न ह्रकुर्याच्छवमिति यः शवं हूं करोति तेन सोमो वहिनिरस्तो भवतीत्यागमः” इति । न चैत्यध्वजादिच्छायामाक्रामेदुल्लङ्घयेत्। चैत्यो ग्रामदेवकुलसदृशगृहम् ध्वजस्य विशेषणम् । न न द्रुममारोहेदिति सामान्यो विधिरस्य च विशेषेण रसायनवक्ष्यमाणामलकीवृक्षारोहणोपदेशेन महाफलेन च बाधा भवत्येव ; कुष्णीयाद् विघट्टयेत् ; इह सवृत्तोपदेशे यत्र न नखान् वादयेदित्यादौ साक्षात् दृष्टमदृष्टं वा फलं न दृश्यते तत्राप्यरफलं वचनप्रामाण्यादेव बोद्धव्यम् । न शवं हूं कुर्यादित्यत्रागमः,-"यः शवं हूँ कुर्यात् तेन सोमो वहिनिरस्तो भवति" इति । चैत्यो * अनिष्ट इति चक्रः ।

Page #433

८म अध्यायः सूत्रस्थानम्।
४२१ सदनचैत्यचत्वरचतुष्पथोपवनश्मशानायतनान्यासेवेत । नैकः शून्यगृहं न चाटवीमनुप्रविशेत, न पापवृत्तान् स्त्रीमित्रभृत्यान् भजेत्, नोत्तमविरुध्येत, नावरानुपासीत, न जिह्म रोचयेत्, नाऽनार्यमाश्रयेत, न भयमुत्पादयेत, न साहसातिस्वप्नप्रजागरस्नानपानाशनान्यासेवेत, नोर्द्ध जानुश्चिरं तिष्ठेत, न व्यालानुपसर्पत न दष्ट्रिणो न विषाणिनः, पुरोवातातपावश्यायातिप्रवातान जह्यात, कलिं नारभेत, नानिभृतोऽग्निमुपासीत, नोच्छिष्टो नाधः कृत्वा प्रतापयेत्, नाविगतक्षपाखिति रात्रिषु, अमरसदनं, चैत्यं ग्रामस्यात्युच्चस्थानं, चखरमङ्गनम्, आयतनं वधस्थानम् । नैक इत्यादि स्पष्टम् । न पापवृत्तान् स्त्रीप्रभृतीन भजेत् । नोत्तविरुध्येत्। नावरानिति नीचान नोपासीत । न जिह्म न कुटिलं रोचयेत् । नानार्यमाश्रयेदिति शूद्रं नाश्रयेत् ; आरात दूरात् पापेभ्यो गच्छतीत्यार्यः, तद्भिन्नोऽनार्यः, ब्राह्मणक्षत्रिय वैश्ययोनिद्विजभिन्नः शूद्रः।।
न भयमुत्पादयेत् कस्यापीति शेषः। न साहसेत्यादि। अत्रातिशब्दस्य स्वप्नादिभिः प्रत्येकमन्वयान साहसं नासेवेत न चातिस्वप्नं न चातिप्रजागरं न चातिस्नानं न चातिपानं न चात्यशनम् आसेवेतेत्यन्वयः । साहसस्य न वेगान्धारणीय वर्जनविधिः, अत्र सद वृत्ततयोपदेशार्थमुक्तेर्न पुनरुक्तिः। नोद्ध जानुदेण्डायमानः सन् । न व्याडानुपसतानदंष्ट्रिणः सपेशूकरगजादिय॒हद्दन्तान नोपसत् समीपं न गच्छेत्। विषाणिनः शृङ्गिणः। पुरोवातः पूर्व दिश आगतवातः। अतिप्रवातः अतिशयप्रकृष्टवातः। कलिं ग्रामप्रधानतरुः ; आघातनं बधस्थानम् ; अवरा नीचा : जिह्म कुटिलम् ; आरात दूरात् पापेभ्यो यात आर्य्यः, तद्विपरीतोऽनार्यः ; अतिशब्दः स्वप्नादिभिः सह प्रत्येकं सम्बध्यते। इह च प्रकरणे साहस-नक्तं दधिभोजनादीनां येषां प्रकरणान्तर एव निषेधः कृतः, तानि पुनर्निषिध्यन्ते प्रकरणवशादेव, प्रकरणप्राप्तो ह्यर्थः प्रागुक्तोऽपि पुनरभिधीयमानः प्रकृतग्रन्थस्य न्यूनतामुदस्यति, पुनरभिधीयमानार्थ गौरवञ्च दर्शयति न पुनरुक्तदोषमावहति ; यदुक्तम् –“अधिकरणवशाद दााद गुणदोषप्राप्हितोऽर्थ सम्बन्धात् । स्तुत्यर्थ संशयतः शिष्यधियाञ्चाभिवृद्धयर्थम् । तन्त्रेऽस्मिन् पुनरुक्त पुनरुक्त नेप्यते तद्धि।" इति । ऊद्ध जानुर्दण्डायमानः, व्यालाः सर्पाः, असुनिभृतोऽसमा* आघातनेति चक्रः।

Page #434

४२२
चरक-संहिता। इन्द्रियोपक्रमणीयः क्लमो नानाप्लुतवदनो न नग्न उपस्पृशेत,न स्नानशाच्या स्पृशेदुत्तमाङ्गम्, न केशाग्राण्यभिहन्यात्, नोपस्पृश्य ते एव वाससी विभृयात, नास्पृष्ट्रा रत्नाज्यपूज्यमङ्गलसुमनसोऽभिनिष्क्रामेत, न पूज्यमङ्गलान्यपसव्यं गच्छेत्, नेतराण्यनुदक्षिणम्।
नारत्नपाणि स्नातो नोपहतवासा नाजपित्वा नाहुत्वा देवताभ्यो नानिरूप्य पितृभ्यो नादत्त्वा गुरुभ्यो नातिथिभ्यो पापसूचककर्म । नानिभृतोऽसमाहितः अगोपने इति वा। अग्निं वैतानिक वैवाहिकञ्च। नोच्छिष्टो भोजनावशिष्टयुक्तः सन्नग्निं लौकिकाग्नि “सामान्यशब्दस्य व्याख्यानतोऽर्थविशेषप्रतिपत्तिः न हि सन्देहादलक्षणम्” इति महाभाष्यात । न प्रतापयेत नाधः कृखा पादायः कृलाग्निमित्यन्वयः। नाविगतलमा श्रान्तः । न अनाप्लुतवदनः मुखं जलेनाप्लुतं यस्य स आप्लुतवदनः तद्भिन्नोऽनाप्लुतबदनः । न नग्नः दिगम्बरः सन उपस्पृशेत् स्नायात् । न स्नानशाच्या स्नातः परिहितवसनेनोत्तमाङ्गं शिरः स्पृशेत् । केशाग्राणि नाभिहन्यात् नोपस्पृश्येति उपस्पृश्य स्वाखा ते एव स्नानवाससी यद्वसनद्वयं परिधाय स्नायात तद्वसनद्वयं केशशरीरादिमार्जनानन्तरं निप्पीड्य वारिणा वा न विभृयात् परिदध्यात्। नास्पृष्टं त्यादि। अस्पृष्ट्वा रत्नानि मणिमुक्तादीनि, आज्यानि घृतानि, पूज्यानि शालग्रामादीनि, मङ्गलानि यान्यन्यानि, सुमनसः पुष्पाणि अस्पृष्ट्वा न निष्क्रामेत् स्वभवनात् कुत्रचिन्न गच्छत् । गृहात कुत्रचिद्गमन एतानि स्पृष्ट्वा गच्छेदिति भावः। न पूज्येत्यादि । पूज्यानि मङ्गलानि च शवशिवापूर्णकुम्भजलाहरणार्थगच्छद गृहीतापूर्णकुम्भव्यतिरिक्तानि अपसव्ययानं न गच्छेत् वामे कृखा न गच्छेदित्यर्थः ; शवादीनि वामे कृखा गच्छेत । एतानि विना इतराणि पूज्यमङ्गलेभ्योऽन्यानि अनुदक्षिर्ण न गच्छेत् दक्षिणे कृता न गच्छेदित्यर्थः ।
नारत्नपाणिरित्यादि नाददीतेत्यन्तमेकवाक्यम्। द्विजः पुरुषो नारत्नपाणिः रत्नयुक्तहस्तं विना नान्नमादतीत न भुञ्जीत। न चास्नातः, न चोपहतवासः परिहितवान्, न चाप्यहुखा देवताभ्यो नित्यहोममकृखा, हितः, नाधः कृत्वा अग्निमिति सम्बन्धः। ते एव वाससी स्नानवाससी इत्यर्थः यदि वा स्नानकालात् पूर्व पृते : अपसव्यं वामम् ।

Page #435

८म अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
४२३ नोपाश्रितेभ्यो नापुण्यगन्धो नामालो नाप्रचालितपाणिपादवदनो नाशुद्धमुखो नोदङ्मुखो न विमना नाभक्ताशिष्टाशुचिक्षुधितपरिचरो न पात्रीष्वमेध्यासु नादेशे नाकाले नाकीणे नादत्त्वाग्रमग्नये नाप्रोक्षितं प्रोक्षणोडकैर्न मन्त्र रनभिमन्त्रितं न नाजपिला गायत्रादिकमजपिला न भुञ्जीत। नानिरुप्येति पितृभ्यः श्राद्धनिव्वेपणं न कृता न भुञ्जीत । श्राद्धान्नदानपर्यन्तकर्मतर्पणान्यतमनि+पणं कृला भुञ्जीत । नादत्त्वा गुरुभ्यो यथाशक्ति किश्चिदभोज्यम् । न चातिथिभ्योदत्त्वा नाप्युपाश्रितेभ्यो निकटस्थाश्रितेभ्योऽदत्त्वा भुञ्जीत। नापुण्यगन्धोऽमाङ्गल्यगन्धवान न तु भुञ्जीत, नामाली पुप्पमाल्याभाववान् न भुञ्जीत, न चापक्षालितपाणिपादवदनः “आई पादस्तु भुञ्जानः शतं वर्षाणि जीवति" इति चोक्तम्, नाशुद्धमुखः अनाचम्य, नोदङ्मुखः उत्तराभिसुखो न भुञ्जीत, लोकद्वयहितखाभावात्। “आयुष्यं प्राङ्मुखो भुङ्क्ते यशस्यं दक्षिणामुखः। धन्यं प्रत्यङमुखो भुङ्क्त ऋतं मुक्त हुपद ङ्मुखः ॥" इति महाभारतवचने। ऋतं यद् द्रव्यमाहरति तद्व्यगुणमात्रलाये सत्यमित्यर्थः। प्राङ्मुखादिभोजने खायुष्यखाद्यधिकगुणवात् सद्वृत्तसेवनेऽभिधानमिति। मनुवचनेनाप्युङ् मुखभोजनस्यान्नगुणातिशयगुणाभावात् उदङ्मुखान्यमुखभोजनस्य आयुष्यवादिगुणानुत्त्यादिविशेषगुणस्यापि लाभादुदङ्मुखभोजनं निषिध्यते । धन्यमित्यत्र श्रियमिति पाठे इच्छन्निति शेषः । इति कश्चित् । सर्वमायुप्यमित्यादिकं क्रियाविशेषणम् । न विमना अन्यमना न भुञ्जीत। नाभक्तत्यादि। अभक्तपरिचरः भक्तिहीनपरिचरः, अशिष्टपरिचरः अशुचिपरिचरः, सुधितपरिचरः सन् न भुञ्जीत । न पात्रीप्वमेध्यासु अमनोज्ञाशुचिपात्रीषु न भुञ्जीत । नादशे अप्रशस्तदेशे न भुञ्जीत। नाकाले कालो ह्यात्महितोऽभ्यासीकृतः साद्धप्रहरद्वयादृर्द्ध दिवा रात्री प्रहरादृद्ध न भुञ्जीत । नाकीर्णे अकीण संकोणदेशे न भुञ्जीत, न आकीर्णे बहुजनव्याप्ते इति वा। नादत्त्वाग्रमग्नये अग्नये भोज्यस्यान न दत्त्वा न भुञ्जीत । नामोक्षितं प्रोक्षणोदकर्वेदोक्तविधिना प्रोक्षितभिन्नमन्नं न भुञ्जीत। न मन्त्रैवेदोक्तमन्त्रैरभिमत्रितं न कृखा न भुञ्जीत । वेदे तु प्रोक्षणाभिहननाभिमन्त्रा
अनिरूप्यानिवेद्य, आकीर्णे बहुजनाकीर्णे ; अन्नस्य प्रोक्षणाभिमन्त्रणानि वेदे बोहव्यानि ;

Page #436

४२४
चरक-संहिता। [ इन्द्रियोपक्रमणीयः कुत्सन् न कुत्सितं न प्रतिकूलोपहितमन्नमाददीत न पर्युषितमन्यत्र मांसहरितकशुष्कशाकफलभक्ष्येभ्यः॥
नाशेषभुक् स्यादन्यत्र दधिमधुलवणसक्तुसपिभाः । न नक्तंदधि भुञ्जीत। न सक्तनेकाननीयात्।न निशि न भुक्ता न बहून न द्विनोंदकान्तरितान न ब्छित्वा द्विजैर्भक्षयेत् । नानृजुः शातव्याः। न कुत्सन साधु वाप्यसाधु वा भवतु चान्नं किन्तु न निन्दयिखान्नं भुञ्जीत । तत्र यदि कुत्सितं भवति तदापि किं न निन्दितव्यमित्याहन कुत्सितम् कुत्सितमन्नं नाददीत, न प्रतिकूलैः प्राणिभिरुपहितं समीपगतम् । अन्नमिति भोक्तव्यं तावत् । तत्र निषेध्यमाह-न पय्युषितमिति। तत्रापि निषेध्यान्याह अन्यत्रेत्यादि। हरितमाईकादिकं शुष्कशाकं शुष्कपत्रादि । शुष्काशुष्कफलं भक्ष्यं घृतपूरपिष्टमोदकादयः एभ्योऽन्यत्र पय्युषितं नान्नमाददीत । अन्यत्रेति भिन्नमित्यर्थः । ___ कथमन्नादानमित्याह-नाशेषभुक् स्यादिति । पात्रावशेष रक्षयित्वा भुञ्जीतेत्यर्थः। निःशेषेण न भुञ्जीतेति यावत्। अन्यत्र दध्यादिभ्यः। दध्यादिभिन्नमन्नं न निःशेषण भुञ्जीत। दध्यादिकन्तु निःशेषेणैवेत्यर्थः । न नक्तं दधीत्यादि। “अलक्ष्मीदोपयुक्तलान्नक्तन्तु दधि वज्जितम्” इत्युक्तदोषखेनात्र दधिभोजनं रात्री निषिध्यते। आगमान्तरमपि--"दिवा कपित्थे वसति रात्री दधिन च सक्तुष। अलक्ष्मीः कलहाधारा कोविदारे कृतालया" ॥ इति । अत एवाह न सक्तनिति । एकान केवलान शकरावृतरहितान सक्तन दिवा नाश्नीयात्, न चाश्नीयान्निशि सक्तून, नापि भुक्त्वाश्नीयात् सक्तन, न वा बहून सक्तन, न च द्विािरं सक्तन नाश्नीयात् । नोदकान्तरितानिति उदकान्तर्गतान सक्तन् नाश्नीयात् । न छिन्वेति । द्विजेदन्तैश्छित्त्वा न भक्षयेत् । चव्वेयिता भक्षेत् । नाजुः न कुटिलः सन क्षुयात्, नानृजुरद्यात्, नानृजुः कुत्सितं स्वरूपत एक कदयत्वेन निन्दितम् ; हरितकमाईकादि ; शुष्कशाकं शुष्कपन्नादि ; भक्ष्या मोदकादयः ; नाशेषभुक् स्यात् निःशेषभोजी न स्यादित्यर्थः; नक्त दधिभोजननिषेधे आगमः-“दिवा कपित्थे वसति रात्रौ दनि च सक्त पु। अलक्ष्मीः कलहाधारा कोविदारे कृतालया ॥" एकानिति घृतशर्करारहितान् ; नोदकान्तरितान् नोदकं पृथक पीत्वेत्यर्थः।

Page #437

८म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
४२५ क्षुयान्नाद्यान्न शयीत। न वेगितोऽन्यकार्यः स्यात् । न वाय्वग्निसलिलसोमार्कद्विजगुरुप्रतिमुखं निष्ठीविकावातवच्चोंमूत्राण्युत्सृजेत्। न पन्थानमवमूत्रयेत् न जनवति नान्नकाले न जपहोमाध्ययनबलिमङ्गलक्रियासु श्लेष्मशिवाणकं मुञ्चेत् ।
न स्त्रियमवजानीत, नातिविश्रम्भयेत, न गुह्यमनुश्रावयेत, नाधिं कुर्यात। न रजस्वलां नातुरां नामेध्यां नाशस्तां नानिष्टरूपाचारोपचारां नादक्षां नादक्षिणं नाकामां नान्यकामां नान्यस्त्रियं नान्धयोनि नायोनौ न चैत्यचत्वरचतुष्पथोपवन
शयीतेति बोध्यम् । न वेगितः इति स्पष्टम् । न वाय्वादिप्रतिमुखं सम्मुख निष्ठीविकां मुखेन स्वल्पकासादिकफोद गिरणम् । न पन्थानमवमूत्रयेत पथि न मूत्रयेत, न जनवति। नान्नकाले, न जप्यादिक्रियासु च श्लेष्मसिङ्घाणकं कर्फ नासिकातो मुञ्चेत्।
न स्त्रियमवजानीतेति स्पष्टम् । तथा स्त्रियं नातिविश्रम्भयेत अतिविश्रम्भणं न कुर्यात् । एवं न गुह्यमनुश्रावयेत्, स्त्रियमित्यन्वयः। तथा नाधिं कुर्यात् अधिकारिणी स्त्रियं न कुर्यात् । न रजस्वलामित्यादिभिर्व्यवायं गच्छेदित्यनेनान्वयः। स्त्रियमित्यनुवत्तते सर्वत्र। नामेध्यामस्पृश्यां न व्यवायं गच्छेत् । नाशस्तां कुष्ठादिरोगेण स्वभावतो वाऽप्रशस्ताम् । नानिष्टरूपोपचारामभिमतरूपरहितामभिमतोपचाररहिताश्च न गच्छे त्। नादक्षिणामननुकूलां वामामित्यर्थः । नाकामां स्वं न या कामयते तां न गच्छेत्। नान्यकामामन्यपुरुषे कामवतीं न गच्छे त् । नान्यस्त्रियमन्यपुरुषेण विवाहितां स्वेनाविवाहितामेव । नान्ययोनिमसजातीयां न गच्छेत्। योनिग्रहणेन देवनरराक्षसादिसमानप्रकाराणां परिग्रहात् मनुष्यादीनां राक्षसादियोनिव्यवच्छे दः । नायोनाविति योनि विहाय अन्यत्र पायौ स्त्रियं न गच्छेत। न चैत्यादिषु स्थानेषु खियं व्यवायं गच्छेत् ; चैत्यं ग्रामस्य साधारणदेवस्थानं प्रधानक्षो वा,
नाथादनृजुः, न शयीतानूजुरिति योज्यम् ; नातिविश्रम्भयेत् नातिप्रश्रयवर्ती कुर्यात् ; नाधिकुर्यात् न सर्वत्राधिकृतां कुर्यात् ; अशस्तां कुष्ठादिसम्बन्धेन ; नान्ययोनि

Page #438

४२६
चरक-संहिता। [इन्द्रियोपक्रमणीयः श्मशानायतनसलिलौषधिद्विजगुरुसुरालयेषु न सन्ध्ययोः नाति न निषिद्धतिथिषु नाशुचिः नाजग्धभेषजः नाप्रणीतसङ्कल्पः नानुपस्थितप्रहर्षो नाभुक्तवान नात्यशितो न विषमस्थो न मूत्रोच्चारपीडितो न श्रमव्यायामोपवासक्लमाभिहतो नाऽरहसि व्यवायं गच्छेत् ।
न सतो न गुरून परिवदेत्। नाशुचिरभिचारकर्मचैत्यपूज्यपूजाध्ययनमभिनिवर्तयेत् । न विदुरत्वनात्तवीषु नाभ्युदितासु दिक्षु नाग्निसंप्नवे न भूमिकम्पे न महोत्सवे चवरमङ्गनम्, श्मशानं स्पष्टम्, आयतनं प्राणिवधस्थानम् । सलिले ओषध्याद्यालयेषु न स्त्रियं गच्छेत् । न सन्ध्ययोः प्रातःसायंसन्ध्ययोः। नाति स्त्रियमतिव्यवायं न गच्छेत् । निषिद्धतिथिषु व्यवायं न गच्छेत् ; पूर्णिमाष्टमीचतुद्देशीकुहषु संक्रान्तिषु च नित्यश्राद्धदिनवज्ज श्राद्धदिनादिषु । नाशुचिरशुचिः सन्। अजग्धभेपजोऽनुपयुक्तवाजीकरणौषधः। नाप्रणीतसङ्कल्पः येन प्रकर्षण न नीतः प्रापितो मनसि सङ्कल्पो मैथुनेच्छाकर्मा सोप्रणीतसङ्कल्पः। अनुपस्थितप्रहर्षः अजातमेहनोच्छायः। न अभुक्तवान् भुक्तवानेव । नात्यशितः अतिभुक्तवान् । न विपमस्थः विषमस्थानस्थितः । न मूत्रोच्चारपीडित इति स्पष्टम् । नाऽरहसि अनिज्जने स्थाने व्यवायं न गच्छेत् । व्यवायं मैथुनम् । स्त्रियं गच्छेदिति गमयेत् इति कश्चित् । व्याप्त्यर्थं गम्ये भावप्रत्ययान्तस्य व्यवायस्य कर्मेति भ्रमः। वस्तुतो नायोनावित्यन्तेषु स्त्रियं न गच्छेदित्यन्वयः। न चैत्येत्यादिषु व्यवायं न गच्छेदित्यन्वयः। ___ न सतो न गुरून् परिवदेत् । न मिथ्यावादं वदेत् । नाशुचिः सन्नभिचारकर्म चैत्यस्य ग्राम्यसाधारणदेवस्य पूज्यस्य च पूजामध्ययनं वेदादीनामभिनिवर्तयेत्। न विद्य, स्वित्यादिनाध्ययनमभ्यस्येदित्यनेनान्वयः। अनार्तवीषु भिन्नतुकाले विदुरत्सु जातासु तद्दिने। अभ्युदितासु दिग्दाहवतीषु दिक्षु । अग्निसंप्लवे ग्रामनगरादौ वह्निना दग्धे । भूमिकम्पे इति स्पष्टम् । महोत्सव मित्यस्यान्ते अभिगच्छेदिति शेषः ; अन्ययोनिरसवर्णा ; ओपध्यादिभिरालयशब्दः सम्बध्यते ; मातिथिष्विति न निषिद्धासु मैथुनं प्रतिपत्पूर्णिमाप्रभृतिषु ; अजग्धभेषजोऽनुपयुक्तवृष्यभेषजः ; अनुपस्थितनहर्षोऽजातध्वजोच्छ्रायः ; अरहसि अविजने : अभ्युदितासु दिन दाहवतीपु दिनु

Page #439

८म अध्यायः सूत्रस्थानम्।
૪૨૭ नोल्कापाते न महाग्रहोपगमने न नष्टचन्द्रायां तिथौ न सन्ध्ययो मुखाद गुरोः नावपतितं नातिमात्र न तान्तं न विस्वरं नानवस्थितपदं नातिद् तं न विलम्बितं नातिक्लीवं नात्युच्चै तिनीचैः स्वरैरध्ययनमभ्यस्येत्।
नातिसमयं जह्यात । न नियमं भिन्द्यात् । न नक्तं नादेशे चरेत्। न सन्ध्यास्वभ्यवहाराध्ययनस्त्रीस्वप्नसेवी स्यात्। न बालवृद्धलुब्धमूक्लिष्टक्कीवैः सह सख्यं कुर्यात् । न मद्यदूतस्वसम्पर्क दुर्गोत्सव विवाहादौ। नोल्कापाते इति स्पष्टम् । महाग्रहोपगमनं चन्द्रसूर्य ग्रहणं शनिगुरुराहुकेतुसञ्चारे च। न नष्टचन्द्रायामिति कृष्णपक्षे चतुई श्याममावस्यायां शुक्लायां प्रतिपदि च। न सन्धायोरिति च स्पष्टम् । नामुखाद गुरोगुरोमुखादेव गृहीतमध्ययनं न तु स्वयं व्याख्यातमध्ययनं बैध सद वृत्ताचरणफलदम् । न अवपतितं वर्णहीनं, नातिमात्रमतिशयेन न, न तान्तं रूक्ष, न विस्वरमुदात्तादिस्वररहितम्, अनवस्थितपदं पदावस्थानरहितं, न अतिद्वतं, न अतिविलम्वितं, न अतिक्लीवम् अतिमात्रेण बलहीनस्येवातिविलम्बोचारणं, नात्युच्चैरुदात्तादिस्वरैरेवात्युच्चैन, नातिनीचैरनुदात्तादिस्वरैरेव नातिनीचैरिति । अध्ययनमधीतग्रन्थमभ्यस्येत् पुनःपुनरावत्तयेत् । एषोऽध्ययनप्रकारस्तु गृहाश्रमे शेयो न तु ब्रह्मचर्याश्रमे । तत्र ब्रह्मचय्येविधानमेव सद्वृत्तमिति ।
नातिसमयम् । अतिनिमित्ते सति बहुभिः कृतविधारणं नियमः । न नक्त चरेत् नादेशे च चरेदित्युभयत्रान्वयः। न सन्ध्याखित्यादि। यद्यपि सन्ध्ययोरभ्यवहाराध्ययनस्त्रीसेवनं पूर्व निषिद्धं तथापि तत् स्त्रीसेवनाध्ययनादिनिषेधवचनं सन्ध्याकालस्य क्रियायां निषिद्धं तदुपसंहृत्येह शेषसंग्रहार्थं तदुक्तमिति न पुनरुक्तम् । न बालेत्यादि स्पष्टम् । अत्र क्लिष्टो महाग्रहोपगमनं चन्द्र सूर्यग्रहणम्, अवपतितं हीनवणे ; तान्तं रुक्षस्वरम् ; अतिक्लीवमतिविल. म्बितोच्चारणम् । _ अति समयो मिलित्वा बहुभिः कृतो नियमः। न सन्ध्यास्वित्यादौ पुनः स्त्रीनिषेधः सन्ध्यासु यावदकर्त्तव्यस्य न्यूनतापरिहारार्थमुक्तः ; पूर्वन्तु स्त्री यथा न सेव्या तनिखिलेनोपदिशता न सन्ध्ययोरित्युक्तम् इति प्रकरणभेदार्थ न पौनरुक्त यम्। क्लीवो हीनसत्त्वः, क्लिटो निन्दितो रोगादिना, गणान् मिलितान् । कृच्छद्वितीय आपदि सहायः, वहिः कुर्यादवजानीयात् ।

Page #440

४२८
चरक-संहिता। [इन्द्रियोपक्रमणीयः वेश्याप्रसङ्गरुचिः स्यात् । न गुह्य विवृणुयात् । न कश्चिदवजानीयात् । नाहमानी स्यात् । नादक्षो नादक्षिणो नासूयको न दक्षिणान् * परिवदेत् । न गवां दण्डमुद्यच्छंत् । न वृद्धान् न गुरून् न गणान् न नृपान वाधिक्षिपेत् । न चातिब यात्। न बान्धवानुरक्तकृच्छ्रद्वितीयगुह्यज्ञान बहिः कुर्य्यात्।।
नाधीरो नात्युच्छ्रितसत्त्वः स्यात्। नाभृतभृत्यो नाविश्रब्धखजनो नैकः सुखी न दुःखशीलाचारोपचारः न सवविश्रम्भी न सर्वाभिशङ्की न सर्वकालविचारी च।। रोगादिना, क्लीवः क्ली ववदल्पसत्त्वः कर्मस्वनुत्साही। न मदात्यादि। मद्यादीनां प्रसङ्गे रुचिर्यस्य स तथा। विकृणुयात् व्यक्तीकुर्य्यात् । न कश्चित् जनमवजानीयात् । अहम्मानी गर्ववान् । अदक्षः कर्मण्यपटुः। अदक्षिणः अननुकूलः । नासूयको गुणेषु दोषारोपणकारी न स्यादित्यन्वयः । न दक्षिणा अनुकूलान् परिवदेत् । न गवामित्यादि स्पष्टम् । न वृद्धादीन् अधिक्षिपेत् निन्दया स्तुतिवादं कुर्यात् । न अतिब्रूयात् न अतिशयेन जल्पेत् । न बान्धवेत्यादि। बान्धवान् न वहिः कुर्यात् स्वानुगतभावात् । न चानुरक्तान, न कृच्छद्वितीयान् आपदि सहायपुरुषान् , न चापि गुह्यज्ञान् ।
नाधीरो न वात्युच्छितसत्त्वः, अबुधो न स्यात् अत्युद्धतमनाश्च न स्यात् । नाभृतभृत्यः भृताः पोषिता भृत्याः पोष्या येन स भृतभृत्य एव स्यात् । नाविश्रब्धस्वजनः स्यात् स्वजनेष्वविश्वासं न कुर्यात् । नैकः सुखी स्यात् मधुरादिद्रव्याभ्यवहारव्यवहारोपभोगादिनैक एव सुखी न स्यात् । विभज्यापरेभ्यो दत्त्वाऽभ्यवहरेत् । एवमन्यत्र । न दुःखेत्यादि । शीलं स्वाभाविकवर्त्तनम्, आचारः शास्त्रोपदेशानुरूपव्यवहारः, उपचारः परिच्छदः। एषु दुःखिजनवन्न स्यात् । न सर्व विश्रम्भी न सर्वान् जनान् विश्वस्यात् ।
नैकः सुखी स्यात् सुखहेतून्याम्रफलादीन्येक एवाविभज्योपयुञ्जयादित्यर्थः । शीलं स्वाभाविक वृत्तम्, आचारः शास्त्रोपदेशानुरूपो व्यवहारः, उपचारः परिच्छदः, एतेषाञ्च दु खत्वं दुःखहेतुत्वात् ; सर्चविश्रम्भी सर्वेषु विश्वासी।
* ब्राह्मणानिति वा पाठः।

Page #441

८म अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
४२६ न कार्यकालमतिपातयेत, नापरीक्षितमभिनिविशेत, नेन्द्रियवशगः स्यात, न चञ्चलं मनो भ्रामयेत् । न बुद्धीन्द्रियाणामतिभारमादध्यात्, न चातिदीर्घसूत्री स्यात्, न क्रोधहर्षावनुविदध्यात, न शोकमनुवशेत, न सिद्धावौत्मुक्यं गच्छेन्नासिद्धौ दैन्यम्। प्रकृतिमभीक्ष्णं स्मरेत् । हेतुप्रभावनिश्चितः स्यात् हेत्वारम्भनित्यश्च । न कृतमित्याश्वसेत, न वीयं जह्यात, नापवादमनुस्मरेत् । न सर्वाभिशङ्की स्यात्। न सर्वेषामेव सन्दे हकारी स्यात् । न सव्वकालविचारी स्यात् । स्पष्टम्।
न कार्यकालमतिपातयेत् अतीतं कुर्यात्। नापरीक्षितमज्ञातं स्थानादिक नाभिनिवेशं गच्छेत् । नेन्द्रियव शगः स्यात् इन्द्रियाणां वशगो न स्यात्। न चञ्चलमिति मनोविशेषणम्। हेखन्तरेण चञ्चले मनो न भ्रामयेन पुनश्चञ्चलं कुर्यात् । न बुद्धीत्यादि। बुद्धे रिन्द्रियाणामतिभावमतित्तिम् । दीर्घसूत्री चिरक्रियः। न क्रोधहर्षावनुविदध्यात् । यादृश्क्रोधस्तादृशमुग्रकर्म न कुर्यात्, एवं यादृशहर्षस्तादृशकायं न कुर्यात् । न शोकमनुवशेत् शोकवशगो न स्यात् । औत्सुक्यमतिहर्ष सिद्धौ जयादि क्रियासिद्धौ अभिमतकर्मणश्वासिद्धौ न दैन्यमत्यहर्ष गच्छेत्। प्रकृति स्वस्यापरस्य स्वभावं जन्मकारणादिगुणकर्मद्रव्याणि स्मरेत् ; तां हि स्मरन रागादिभिरभिभूतः स्यात् । हेतुप्रभावनिश्चितः स्यात् ; शुभाशुभहेतूनां शुभाशुभफल जनकताप्रभावावेशफले स्यात् इत्येवं निश्चितबुद्धिः स्यात्। हेखारम्भनित्यश्च स्यात शुभहेतुयोगेनारम्भतत्परः स्यादित्यर्थः । न कृतमित्याश्वसेदिति कृतमिति बुद्धग्रा आश्वासवान् न स्यात्। छान्दसखात् विकरणलोपव्यत्यये खलुक् शम्। न वीर्य जह्यात् पराक्रमं न जह्यात्। नापवादमनुस्मरेत् स्पष्टम् ।
चञ्चलमिति क्रियाविशेषणं, यदि वा मनोविशेषणम् । बुद्धरिन्द्रियाणां बुद्धीन्द्रियाणाम् ; अतिदीर्घसूत्री शतैकनिपाताशङ्की, किं वा दीर्घसूत्री चिरक्रियः। न शोकमनुवशेदिति न चिरं शोकवशगः स्थात्, उत्सेकमतिगर्वम् * प्रकृतिमुत्पत्तिकारणं स्मरेत्, प्रकृति पञ्चभूतलक्षणामनित्यां स्मरन् न * "उत्सेकम्" इत्यत्र "औत्सुक्यम्" इति क्वचित्; तदर्थस्तु अतिहर्षम् ।

Page #442

चरक-संहिता। इन्द्रियोपक्रमणीयः नाशुचिरुत्तमाज्याक्षततिलकुशसर्षपैरग्निं जुहुयात्। श्रात्मानमाशीभिराशसानः, अग्निमें मापगच्छेच्छरीरात, वायुमें प्राणानादधातु, विष्णु, बलमादधातु, इन्द्रो मे वीयं शिवा मांप्रविशन्त्वापः, आपो हि ष्ठेत्यपः स्पृशेत्। द्विः परिभृड्यौष्ठौ पादौ चाभ्युक्ष्य मूर्द्धनि खानि चोपस्पृशेत, अद्भिरात्मानं हृदयं शिरश्च ।
नाशुचिरित्यादि। उत्तमाज्यं गोघृतं. शुचिरेवैतैर्जुहुयादित्यर्थः । आत्मानमाशासान इत्यादि अपः स्पृशेदित्यन्तो विच्छेदः । अग्निमें मापेत्यादिना आपो हि ष्ठेत्यन्तैमन्त्रैरपः स्पृशेत् स्नायात। आपो हिष्टारभीष्टये पुरुषार्थसाधिनी(महीत्यादि। अपः स्पृशेत् स्नायादिति कश्चित, तन्न, द्वौ कालावपस्पृशेदित्यनेन स्नानस्य पूर्वमुक्तखात; तस्यैव स्नानस्यायं मन्त्र इत्यन्यस्तच्च न ; द्विः परिमृज्येत्यादि दर्शनात्। उक्तं मनुना “उपस्पृश्य द्विजो नित्यमन्नमद्यात् समाहितः। भुक्त्वा चोपस्पृशेत् सम्यगद्भिः खानि च संस्पृशेत् ॥” अस्यार्थस्तु द्विजो ब्राह्मणक्षत्रियादिनित्यं ब्रह्मचर्यकाले तदनन्तरमपि उपस्पृश्य त्रिरपः पीला समाहितोऽनन्यमना अनमयात्। भुत्तवा च सम्यगद्भिरुपस्पृशेत, आचम्य त्रिरपः पिवेत् ततश्चौष्ठौ प्रमृज्य यत् कर्त्तव्यं तदाह-खानि चेति । संस्पृशेद द्भिः शीषेप्यानि पडिन्द्रियाधिष्ठानानि इत्यर्थः। “ब्राह्मण विप्रस्तीर्थेन नित्यकालमुपस्पृशेत। कायत्रैदशिकाभ्यां वा न पित्रण कदाचन ॥ अङ्गुष्ठमूलस्य तले ब्राह्मा तीर्थ प्रचक्षते। कायमङ्गुलिमूलेऽग्रे दैवं पित्रं तयोरधः॥ त्रिराचामेद्वपः पूर्व त्रिः प्रमृज्यात् ततो मुखम् । खानि चैव स्पृशेदद्भिरात्मानं शिर एव च ॥ अनुष्णाभिरफेनाभिरद्भिस्तीर्थेन धर्मवित । शोचेप्सुः सर्वदाचामेदेकान्ते प्रागुदङमुखः। हृद्राभिः पूयते विप्रः कण्ठगाभिस्तु भूमिपः । वैश्योऽद्भिः प्राशिताभिस्तु शुद्रः स्पृष्टाभिरन्ततः ॥” इति मनुवचनात् । अग्निमेंत्यादिनापो हि प्ठेत्याद्यन्तेन मन्त्रेण ब्राह्मणो हद गम्ययोग्यमात्रा अपः
रागढपादिभिरभिभूयेत। हेतुप्रभावनिश्चित इति अस्ति शुभाशुभहेतूनां शुभाशुभफलसम्बन्ध इति निश्चयमुपेयात् नात्र कथन्तावान् स्यादित्यर्थः ; हेत्वारम्भनित्यः शुभहेतुयोगाद्यारम्भपरः।।
अत्र उत्तमाज्यं गोसर्पिः ; आशीर्भिराशसान इति च्छेदः । अग्निमेंइत्यादिना "आपो हि ष्ठा"

Page #443

४३१
८म अध्यायः]
सूत्रस्थानम् । क्षत्रियः कण्ठगम्ययोग्यमात्रा वैश्यः पानयोग्यमात्राः स्वाष्ठमूलस्याधोभागेन ब्राह्मातीर्थेन कनिष्ठाद्यङ्गलिमूलेन प्राजापत्यतीर्थेन वा चतुरङ्गल्यग्रभागेण देवतीर्थेन वा न तु तयोः कायदैवतीर्थयोरधोभागेन द्विविधेन पितृतीर्थेनापः पिबेत । क्षत्रियवन्मूर्दाभिषिक्तः, वैश्यवदम्बष्ठो माहिष्यश्च ; पण्णामेषां ब्राह्मण मूर्दाभिषिक्त-क्षत्रियाम्बष्ठ-माहिष्य-वैश्यानां द्विजधम्मेिवात् । उक्तं हि याशवल्क्येन-“विप्रान्सु भिषिक्तो हि क्षत्रियायां विशः स्त्रियाम् । जातो. ऽम्बष्ठोऽथ शूद्रायां निषादः पारशवोऽपि वा॥” इति। मनुनाप्युक्त दशमाध्याये-“ब्राह्मणाद् वैश्यकन्यायामम्बष्ठो नाम जायते। निषादः शुद्रकन्यायां यः पारशव उच्यते। स्त्रीष्वनन्तरजातासु द्विजैरुत्पादितान सुतान । सदृशानेव तानाहुर्मातृदोषविहितान्। सजातिजानन्तरजाः षट् सुता द्विजधम्मिणः। शुद्राणान्तु सबमर्माणः सर्वेऽपध्वंसजाः स्मृताः । पुत्रा येऽनन्तरस्त्रीजाः क्रमेणोक्ता द्विजन्मनाम् । ताननन्तरनाम्नस्त मातृदोषात् प्रचक्षते ॥" इति। मनोययमभिपायः-ब्राह्मणस्य चतस्रो विवाहिता भार्याः ; एका ब्राह्मणकन्या, द्वितीया क्षत्रियकन्या, तृतीया वैश्यकन्या, चतर्थी शूद्रकन्या । तत्र आद्यायां जातः पुत्रो मातापित्रोरेकवर्णखात ब्राह्मण एव उच्यते; द्वितीयायां जातो यः पुत्रः स मातुः पितृतो हीनवणेखात पितृतो न्यूनो मातृतोऽधिक एव ब्राह्मणसदृशो मूर्दाभिषिक्तोऽभिधीयते, स च मातृवर्णनामा क्षत्रियवदुच्यते ; तृतीयायां वैश्यकन्यायां जातो यः पुत्रः सोऽपि पितृतो हीनवर्णवदोपान्मातुः वैश्यवर्णमातुरुत्तमपितृतो ब्राह्मणवर्णात् न्यूनरूपेण ब्राह्मणसदृशोऽम्बष्ठः वैश्यवर्णनानोच्यते, इत्यनन्तरनाम्नाभिधानं मनुनोक्तम ; विष्णुनाप्युक्तं-- “समानवर्णासु जाताः पुत्राः समानवर्णा भवन्ति, अनुलोमासु मातृवर्णाः पितृलोमासु आर्यविगहिताः इति मातृवर्णनामानोऽप्येते पित. सदृशखात् पितृवत् संस्कारादिक्रियाः कुर्युः ।” व्यासेनोक्तं-"विप्रवद्
इत्यन्तः स्नानमन्तः ; मैत्री सर्वभूतेष्वात्मनावाप्रतिकूला प्रवृत्तिः । ननु मैत्रीपरः स्यादिति विरुद्ध. मेतत्, येन, शास्त्रकार एवायं “दिग्धविद्धस्वयंमृतादिमांसपरित्यागेन वयःस्थत्वादिगुणयुक्तानां मृगादीनां सद्यस्कं मांसं सेव्यत्वेनोपदिशन् साक्षात् मैत्रीविरुद्धां हिंसामेवाह ; नैवं, रागत एवं प्राणिनां हिंसापूर्वकमांसभक्षणे प्राप्त अयम् आयुर्वेदोपदेष्टा मांसस्य क्वचिदरोगे कस्यचित् हितत्वं कचिञ्चाहितत्वम् उपदिशति, न तु मांसभक्षणं हिंसात्मक वा विदधाति ; न ह्ययं मदिराया अपि स्वस्थवृत्तेरोगिवृत्त वाहितत्वमुपदिशन् मदिरापानं प्रत्युपदेशा भवति । एवञ्च रोगाधिकारे राज

Page #444

४३२
चरक-संहिता। [ इन्द्रियोपक्रमणीयः ब्रह्मचर्य-ज्ञानदान-मैत्रीकारुण्यहर्षापेक्षाप्रशमपरश्च स्यात् इति ॥६॥ विप्रविन्नासु क्षत्रविन्नासु क्षत्रवत्। जातः कर्माणि कुर्वीत वैश्यविन्नासु वैश्यवत्। वैश्यक्षत्रियविप्रेभ्यो जातः शूद्रासु शूद्रवत्।” इति। न चैते वर्णसङ्कराः आनुलोम्यजातखात ; उक्तं हि नारदेन-"आनुलोम्येन वर्णानां यद्यन्न स विधिः स्मृतः। प्रातिलोम्येन यद्यन्न स शेयो वर्णसङ्करः॥" एतेन तदयुक्तं यत् क्षत्रियतुल्यो वैश्यकन्याजखात् वैश्यवत् संस्कार्योऽम्बष्ठश्चिकित्सितकर्मा द्विज उच्यते। चतुर्थान्तु जातः पुत्रः शुद्ध एव न द्विजधम्मा। एवं क्षत्रियस्य तिस्रो विवाहिता भाग्योः ; क्षत्रियकन्या एका, द्वितीया वैश्यकन्या, तृतीया शूद्रकन्या। तत्राद्यायां जातः क्षत्रिय एव मातापित्रोस्तुल्यवर्णखात, द्वितीयायान्तु जातो माहिष्यो वैश्यवत् संस्कायौं द्विज उच्यते, क्षत्रियान्नानरूपेण क्षत्रियसदृशः ; शुद्रायान्तु जातः पुत्रः शद्रवत् संस्काय्र्यखेन न द्विज उच्यते। वैश्यस्य द्वे भाये, तत्राद्या वैश्यकन्या, द्वितीया शूद्रकन्या, वैश्यायान्तु जातः पुत्रो वैश्य एव तुल्यखान्मातापित्रोः, शूद्रायायान्तु जातः शूद्रवत्संस्कार्यवान्न द्विज इति निष्कर्षः । केचित् तु ब्राह्मणो ब्राह्मातीर्थेन क्षत्रियः कायतीर्थेन वैश्यो दैवतीर्थनापस्त्रिः पिवेदिति व्याख्यानयन्ति, तन्न, मनुना विशेषणानुक्तखात् । इत्थं त्रिलं पीला मुखं द्विः परिमृज्याद्भिः पादो चाभ्युक्ष्य मूर्द्धनि खानि च षट् नासारन्धे, द्वे, द्वे नेत्रे द्वे च श्रोत्रे चाद्विरुपस्पृशेत् । स्पृष्ट्वात्मानं हृदयं शिरश्चाद्भिव क्रमेणोपस्पृशेदित्यर्थः । केचिन्नाभिमंसौ च स्पृशेदित्याहुस्तच्चात्र मनौ चादृष्टखान्नावशाकम् । केचित् तु खादिस्पर्शनमङ्गलिविशेषेणोपदिशन्ति। तच नावशाकखेन बोध्यमत्र च मनौ चादर्शनात् ।
गृहाश्रमिणांसद वृत्तमुक्त्वान्येषामाश्रमिणामप्याह ---ब्रह्म त्यादि । ब्रह्मचर्य कायवाङ्मानसमथुनवज्जेनं प्रथमाश्रम-चरमाश्रमयोः। गृहाश्रमे स्वदारेवतु
यक्ष्मादौ च मांसोपदेशः तथा शरहतुचर्यादौ "लावान् कपिञ्जलानेणान् इत्यादिग्रन्थो लावादिमांसहितत्वोपदेशार्थः न हिंसाविधायकः । तेन रोगिणः स्वस्थाश्च हिंसाफलभाजो भवन्त्येव, यथा"श्येनेनाभिचरन् यजेत” इत्यत्राभिचारस्य कामत एव प्राप्तत्वात् श्येनस्याभिचारसाधनत्वमात्रमेव विधिः ब ते, तेन श्येनेनाभिचारकरणेऽधर्मो भवत्येव । अयन्स्चत्र विशेषः-यदि हिंसोपार्जित

Page #445

म अध्यायः
सूत्रस्थानम्।
४३३ तत्र श्लोकाः। पञ्चपञ्चकमुद्दिष्टं मनो हेतुचतुष्टयम्। इन्द्रियोपक्रमेऽध्याये सदवृत्तमखिलेन च ॥१०॥ स्वस्थवृत्तं यथोदिष्टं यः सम्यगनुतिष्ठति ।
स समाः शतमव्याधिरायुषा न वियुज्यते ॥ कालवज्ज वानप्रस्थे यदृच्छया ऋतुकालं वर्जयित्वा विधवानां सर्वदैव इति । ज्ञानं शास्त्रार्थतत्त्वाववोधः। मैत्री सर्वभूतेष्वात्मीयतानुकूला प्रवृत्तिः। कारुण्यं सर्वभूतेषु दया। होऽनाहादरहितत्वम्। उपेक्षा अप्रतिग्रहः स्वयमुपस्थितधनादौ विवादादौ च। प्रशमः शान्तेन्द्रियखचित्तखेषु परस्तत्परः स्यात्। तच्च सदगृत्तं सव्वोत्कर्षखेनोपदिष्टं बोध्यम् , एषु च ब्रह्मचर्ये इतिकत्र्तव्ये यदि व्यवायं विहातुमशक्तः स्यात् तदा गृहस्थाश्रममाश्रित्य विवाह न रजस्वलामित्यादुप्रक्तविधिना व्यवायं गच्छेत् । यदि मांसानि विहातुमशक्तः खादितुमिच्छति तदा पितृन् देवान् समभ्यच्ये खादन मांसमदोषभागिति मन्वादुाक्तत्रा विधिना पश्न हवा खादेत् । उक्तञ्च मनुना–“न मांसभक्षणे दोषो न मद्य न च मैथुने। प्रत्तिरेषा भूतानां नित्तिस्तु महाफला ॥” इति महाफलाभिप्रायेण ब्रह्मचादिपरखोपदेशो बोध्य इति ॥९॥ ___ गङ्गाधरः-उक्तग्रन्थमुपसंहरति-तत्र श्लोका इत्यादि। पञ्चपञ्चकमिति पञ्चेन्द्रियाणीत्यादि पञ्चपञ्चकम्, अतीन्द्रियमित्यादिना मनस्तदर्थश्च । तदर्थातियोगेत्यादिना हेतुचतुष्टयं प्रकृतिहेतुरेकः समयोगः। विकृतिहेतवोऽयोगातियोगमिथ्यायोगाश्च त्रय इति। सद वृत्तमिति। तस्मादित्यारभ्याध्यायशेषपर्यन्तवचनेन। स्वस्थवृत्तानां चतुरध्यायोक्तानां फलरूपम् ॥१०॥
गङ्गाधरः-प्रशंसामाह—स्वस्थवृत्तमित्यादि। समाः शतमिति वषेशतमेवास्मिन् काले पूर्णमायुः “अरोगाः सव्वसिद्धाथोश्चतुव्वेषशतायुषः। कृते त्रेतादिषु मांसोपयोग विना पुरुषो न जीवति, अतो हिंसां करोति, तदा सर्वत्रात्मानं गोपायीत” इति वेदवचनविहितत्वात् तथाविधहिंसा न प्रत्यवायहेतुः, जीवनोपायान्तरसम्भवे तु पुथ्यादिप्रयोजनहिंसा प्रत्यवायहेतुरेव। किञ्च भवतु वा आयुर्वेदविहिता हिंसा तथापि हिंसा दोषार्थमुच्यते ; न हि आयुर्वेदविधयो धर्मसाधनमेवोपदिशन्ति, किं तर्हि, आरोग्यसाधनं "धातुसाम्यक्रिया चोक्ता तन्तस्यास्य प्रयोजनम्" इत्युक्तः ॥९॥
चक्रपाणि:-संग्रहे हेतुचतुथ्यं समातिहीनमिथ्यायोगाः। समाः शतं वर्षशतं ; यद्यपि सम्वृत्तानुष्ठानेऽपि दैवविपर्ययेणान्तरा मरणं व्याधयो वा भवन्ति, तथापि प्राधान्यात् दैवकृत

Page #446

४३४
चरक संहिता |
[ इन्द्रियोपक्रमणीयः
नृलोकमापूरयते यशसा साधुसम्मतः । धर्मार्थावेति भूतानां बन्धुतामुपगच्छति ॥ परान् सुकृतिनो लोकान् पुण्यकर्मा प्रपद्यते । तस्माद वृत्तमनुष्ठेयमिदं सर्व्वेण सर्व्वदा ॥ ११ ॥
मायु सति पादशः ॥” इति मनुवचनात् कलियुगाभिमतमिदं वचनम् । परे तु शतशब्दो बहुत्खपर इति वदन्ति । तत् तु न मनोरमं " शतायुर्वै पुरुष : " इति श्रुतेः । ईशोपनिषदि च शतवर्षमायुरुक्तम् । कठवल्याञ्च -- “शतायुषः पुत्रपौत्रान् वृणीष्व इत्युक्तम् । तस्मान्मनुवचने - " अरोगाः सर्व्वसिद्धार्थाचतुर्व्वर्षशतायुषः" इति युगानुरूपेण सम्पूर्णसर्व्वधर्माणां धपादक्षयेण चतुःशतस्य पादशः क्षयस्तच्च युगनियतं पूर्णमायुः कथ्यते । यदि हि पुरुषैस्तत्र बहुधम्मतपोजप्यरसायनतत्परः स्यात् तदाधिकपुण्यकर्मकत्वात् अधिकायुश्च स्यात् । ततो “दश वर्षसहस्राणि दश वर्षशतानि च रामो राज्यमकारयत्” इति चाधिकायुः सङ्गच्छते । वस्तुतः सत्य त्रेताद्वापरकलियुगेषु स्वभावत एव चतुष्पादत्रिपाद द्विपादैकपादधर्मत्वं संपद्यते लोकानामिति I एवं युगहासानुरूपेण विभिन्नधम्मंप्रतिनियमस्वभावात् कृतादीनां “शतायुर्वै पुरुषः " इति उत्सगंतो वेदोक्तमायुचतुर्षु युगपृक्तं स्वस्थवृत्तानुष्ठानेन सम्पद्यते । तत्र कृतयुगे लोकानां तपस्तत्परत्वेन कस्यचिद्धर्म्मस्य येन केनाप्याचर्य्यमाणस्यैकस्य चतुष्पात्वेन सिद्धेश्च चतुर्गुणमायुः स्याददिकधर्माचरणेन पुनरधिकायुश्वाचरितधर्म्मीनुरूपेण स्यात् तद्गणनमनियतम् । एवं त्रेतायां ज्ञानपरखाल्लोकानां धम्मस्य त्रिपात्त्वेन सिद्धेश्व त्रिगुणमायुश्च स्यादधिकधम्र्माचरणेन पुनधिकायुस्तथा स्यात् । एवञ्च द्वापरे यज्ञपरत्वाल्लोकानां धर्मस्य द्विपात्त्वेन निट तेच सदवृत्तानुष्ठानजायुर्द्वि गुणं शतद्वयं वर्ष स्यादधिकधम्र्म्माचरणेनाधिकमपि तथैव स्यात् । एवं कलियुगेऽपि दानपरत्वाल्लोकानां धर्मस्यैकपादखेनाभिनिष्ट तेश्च स्वस्थवृत्तानुष्ठानकृत शतवर्षायुर्न इसति । परन्तु सममेवानुवर्त्तते । धर्माधिकाल्पाचरणेन पुनरधिकाल्पायुः स्यादित्यभिप्रायेण मनुनोक्तं प्रथमाध्याये - “ चतुष्पाद् सकलो धम्मः सत्यञ्चैव कृते युगे । नाधम्र्मेणागमः कश्चिन्मनुष्यान् प्रतिवत्तेते ॥
व्याधेः पुरुषापराधाविषयत्वादुक्तं समाः शतमित्यादि यदुक्तम् -- "परिहार्य्याणि यत्नेन सदा परिहरन् नरः । भवत्यनृणतां प्राप्तः साधूनामिह पण्डितः" इत्यादि ॥ १०१११ ॥

Page #447

८म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
४३५ यच्चान्यदपि किञ्चित् स्यादनुक्तमिह पूजितम् ।
वृत्तं तदपि चात्र यः सदैवाभ्यनुमन्यते ॥ १२ ॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रं चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने इन्द्रियोपक्रमणीयो नामाष्टमोऽध्यायः॥८॥
स्वस्थवृत्तचतुष्कः।। इतरेष्वागमाद्धर्मः पादशस्ववरोपितः। चोरिकानृतमायाभिर्धम्मश्चापति पादशः॥ अरोगाः सव्व सिद्धार्थाश्चतुर्वर्षशतायुषः । कृते त्रेतादिषु ह्य षामायुइ सति पादशः॥ वेदोक्तमायुमेानामाशिपश्चैव कर्मणाम् । फलन्त्यनुयुगं लोके प्रभावश्च शरीरिणाम् । अन्ये कृतयुगे धस्त्रेितायां द्वापरे परे। अन्ये कलियुगे नणां युगहासानुरूपतः॥ तपः परं कृतयुगे त्रेतायां शानमुच्यते। द्वापर यज्ञमेवाहुर्दानमेकं कलौ युगे॥” इति धर्माथावेति प्राप्नोति ॥११॥
गङ्गाधरः-अनुक्तसत्तमनुमन्तुमाह---यच्चान्यदित्यादि। इहायुवेदोप. करणतया पूजितमनुमतम् । तद्यथा- “ब्राह्म मुहूर्त उत्तिष्ठेत् स्वस्थो रक्षाथमायुषः।” इत्यादिकं “अहरहः सन्ध्यामुपासीत” इत्यादिकं यावदिति । इति स्वस्थवृत्तचतुष्कः । चतुर्भिरध्यायनिष्पादित एकः परिच्छेदः । अध्यायं समापयति अग्निवेशेत्यादि प्राग्वत् व्याख्येयम् ॥ १२ ॥ इति श्रीगङ्गाधरकविरत्र कृते चरकजल्पकल्पतरौ सूत्रस्थाने स्वस्थचतुष्कीय
चतुर्थाध्यायेन्द्रियोपक्रमणीयाध्यायजल्पाख्याऽष्टमी शाखा ॥८॥ चक्रपाणिः-अनुक्तसवृत्तोपग्रहार्थमाह-यच्चान्यदपीत्यादि। वृत्तमाचारः, इहायुर्वेदेऽनुक्तमप्याचारोपदेशकेषु धर्मशास्त्रेषु पूजितं यथा-नाकस्माद विकचो भवेत् न परशस्येषु गां चरन्तीं धावन्तीं वा परस्य ब्रू यात्" इत्यादि सर्चमात्रेयानुमतं साक्षादायुर्वेदाविषयत्वेनैतद् ग्रन्थविस्तारभयाच्च न प्रत्युक्तमित्यभिप्रायः ॥ १२॥
इति चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायाम् आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थान
व्याख्यायाम् इन्द्रियोपक्रमणीय-नामकाटमोऽध्यायः ॥ ८॥

Page #448

नवमोऽध्यायः। अथातः खुड्डाकचतुष्पादमध्यायं व्याख्यास्यामः,
इति ह स्माह भगवानात्र यः ॥१॥ भिषग् द्रव्याण्युपस्थाता रोगी पादचतुष्टयम् । गुणवत् कारणं ज्ञेयं विकारव्युपशान्तये ॥२॥ गङ्गाधरः-ननु भेषजचतुष्के स्वस्थातुरोभयविषयास्तावन्त उपदिष्टाः । खस्थचतुष्के स्वस्थविषयास्तावन्त उक्ताः। एषां प्रयोग सिद्धौ के भावा हेतवो भवन्तीत्यतः स्वस्थचतुष्कानन्तरं निर्देशचतुष्क आरभ्यते। विस्तारवचनं हि निर्देशः । निद्दिश्यते विस्तरेणोच्यते प्रयोगसिद्धग्रादिहेतुरस्मिन्नध्याये इति निर्देशः। प्रयोगसिद्धिहेतुविस्तरवचनाधिकरणं तैश्चतुर्भिरध्यायः कृत एकः परिच्छेद इंति निर्देशचतुष्क इत्यर्थः। तत्रापि प्रधानहतूनां निर्देशं कत्तुं खुड्डाकचतुष्पादमध्यायमारभते-अथात इत्यादि । प्राग्वग्राखायम् । खुड्डाकशब्दोऽल्पार्थः । चतुष्पादशब्दोऽत्रायुवेदशास्त्रव्याख्यानाधिकारात चिकित्सार्थ पादचतुष्टयं बोध्यम् । खुड्डाकं वक्ष्यमाणनिर्देशापेक्षया स्वल्पनिर्देशेन निद्दिष्टं चतुष्पादं यत्राध्याये तं तथाध्यायम् ॥१॥
गङ्गाधरः--तत्र चतुरः पादानुद्देष्टुं प्राधान्यात् भिपगादिक्रमेण उद्दिशतिभिषगित्यादि। त्रिभ्यो भिषजः प्राधान्यं स्वयं वक्ष्यति । वैद्यस्य व्याधिप्रशमकत्वेन प्राधान्यम् । करणीभूतानां द्रव्यादीनां त्रयाणां मध्ये द्रव्यस्य प्राधान्याद द्रव्यमनु परिचारकस्याप्यातुरात् प्राधान्यं बोध्यम् । उपस्थाता परि
चक्रपाणिः-स्वस्थचतुष्कानन्तरं स्वस्थातुरयोरुभयोरपि हितत्वेन निर्देशचतुष्कोऽभिधीयते ; मस्थातुरहितं वैद्यभेषजादि निर्दिशतीति निर्देशचतुष्कः, तत्रापि स्वस्थातुरहिते तु प्रधानभूतचिकित्साङ्गवैद्यादिपादचतुथ्याभिधायकत्वेन खुड्डाकचतुष्पादोऽभिधीयते। खुड्डाकशब्दोऽल्पवचनः, यथा-खुडिका गर्भावक्रान्तिरल्पेत्यर्थः ; वैद्यौषधपरिचारकरोगिणश्चिकित्सायाश्चत्वारः पादाः, चतुप्पादं खुट्टाकमभिधेयतयाधिकृत्य कृतोऽध्यायः खुड्डाकचतुष्पादः। अनोत्पन्नस्य तु प्रत्ययस्य "भध्यायानुवाकयोलुक च" इति लुक , खुड्डाकत्वञ्चास्य वक्ष्यमाणमहाचतुष्पादमपेक्ष्य ॥ १॥
चक्रपाणिः-अत्र भिषगादावुक्तः प्रधानत्वात् ; वक्ष्यति हि "प्रधानं भिषगत्र तु" इति । तदनु भेषजं, चिकित्सायां प्रधानकारणभूतत्वात् । तदनु परिचारकः, भेषजप्रयोगस्य कल्ककाथादिसाध्यस्य तदधीनत्वात्। यद्यप्यातुराधिकरणमारोग्यं पादैः सम्पाद्यते, स एव च

Page #449

एम अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
४३७
चारकः । रोगीति त्रिकालार्थे घञ्, तेन त्रैकालिकरोगवान ; भाविरोगी चातीतरोगी च स्वस्थ उत्पन्न रोगवान आतुर इति । तेन स्वास्थ्यरक्षणेऽप्येते भिषगादयः पादाश्चत्वारो भवन्ति । पादश्चतुर्थोऽश एषां पादसंज्ञत्वेनोपदेशेन पादभङ्गे यथाङ्गभङ्गे सति न कस्यापि पूर्णता स्यात् तथा वैद्याद्यन्यतमभङ्गे भेषजपूर्णता न स्यादिति शापितम् । विकारव्युपशान्तये विकाराणामनुत्पन्नानां वि विगमाय अनुत्पत्तये, उत्पन्नानामुपशान्तये किंवा समविषमधातुः पुरुषो रोगी नत्र समवातादिधातुकस्यापि स्वभावमवृत्तक्षुत्पिपासाजरामरणादिलोभमोहादिरोगवत्त्वेन तत्तद्रोगलक्षणधातु वै म्यदुःखोभयस्य व्युपशान्तये विशेषेण प्रशमनाय भिगादिचतुष्टयं कारणम् : न त्वन्या किश्चिदस्ति कारणम् । ननु भिगादिचतुष्पादमात्रस्यैव किं कारणत्वमित्याहगुणवदिति । गुणाभावे तु न कारणवावधारणवेषाम् । भिगादिपादचतुष्टये व्याधिव्युपशान्तिकारणं गुणवत्त्वात् । यत्र पाढ़े गुणोऽस्ति तत्र व्याधिव्युपशान्तिकारणत्वमस्तीत्यकान्तिको भावो बोध्यः । ननु किं समस्तानां भिगादीनां कारणखमुत व्यस्तानाम् ? उच्यते, व्यस्तानां समस्तानाञ्च स्वस्वगुणवतां भादीनामेव विकारव्युपशान्तये कारणत्वमेव, नन्येषां नाप्यकारणमिति । महाचतुष्पादे तु यक्ष्यति - "ये ह्यातुराः केवलापजाते समुत्तिष्ठन्त" इत्यादि । तत्रापि किञ्चिदाहारविहाराभ्यां गुणवद्भ्यामेव विकारापशमो बोध्यः ॥ २ ॥
मैद्यादानामुपकार्य्यः, उपकार्य्यश्च प्रधानं भवति, तथापीह व्याधिप्रशमे साध्ये यथा वैद्यादिपादत्रयस्य व्यापारो न तथा आतुरस्येत्यप्राधान्यविवक्षया पश्चादुक्तः । पादश्चतुर्थो भागः, श्लोकादिपादवद् वैद्यादिषु पादसंज्ञाकरणेनान्यतरवैकल्येनापि चिकित्सा न भवतीति दर्शति । गुणवदिति वक्ष्यमाण- "श्रुते पर्यवदातत्वादिगुणवत् । इह च वैद्यादयो व्याप्रियमाणा एव विकारप्रशमने कारणं भवन्ति यतः, कारणत्वं कार्ये व्यापारवतामेव भवति तथा हिदेवदत्तः पाचक इत्युक्ते तुपचुपप्रक्षेपादिक्रिययैव पाकं करोतीति गम्यते एतेन यदुच्यते“चतुण भिपगादीनाम्" इत्यादिना इलाकेन वैद्यादीनां प्रवृत्तिश्चिकित्सा व्याधिप्रशम हेतुरभि - धातव्या, इह तु वैद्यादय एवेति पूर्वापरविरोधस्तन्न भवति, इह वैद्यादिप्रवृत्ते वैद्यादिग्रहणेनैव ग्रहणात् | "चतुर्णाम् इत्यादी के वैद्यादीनां धर्मिणां धम्मरूपायाश्च प्रवृत्तेर्भेदं पुरस्कृत्य चिकित्साया. क्रियारूपायाः कथनम् । एते वैद्याइयो विकारशमने कारणमेवेति नियमः, न पुनरेत एव विकारप्रशमनमिति नियमः । यतः वैद्यादीन् प्रत्याख्यायापि रोगशान्तिर्भवति वक्ष्यति हि महाचतुष्पादे – “ये ह्यातुरा. केवलादभेषजादृते समुत्तिष्ठन्ते" इत्यादिना ॥ २ ॥
;

Page #450

[खुड्डाकचतुष्पादः
४३८
चरक-संहिता। विकारो धातुवैषम्यं साम्यं प्रकृतिरुच्यते ।
सुखसंज्ञकमारोग्यं विकारो दुःखमेव च ॥३॥ गङ्गाधरः-ननु को विकारः का वा प्रकृतिः किं विना क्रियां गुणवत्पादचतुष्टयञ्च कारणमुक्त, तत्र भिषगादीनां के वा गुणा इत्याशङ्कायामाह-विकार इत्यादि । विक्रियते स्वरूपान्यथासमुत्पद्यते येन इति विकृतिविकारः। स च द्विविधः स्वरूपानुच्छेदे गुणकर्माधानं स्वरूपोच्छेदै गुणरूपाद्याधानश्च। यथा सुवर्ण कुण्डलं भवति, टुग्धं दधि, काष्ठं भस्म भवतीत्यादि । तदाह धातुवैषम्यमिति । धातुरिति चराचराणां जगतां धातुर्विधानधारणपोपणहेतुरव्यक्तमलक्षणं समत्रिगुणलक्षणं क्षेत्रज्ञाधिष्ठितम् परममहच्च चैतन्यहेतुः ब्रह्म यथोच्यते तथा प्राणिनामादिधातुरात्मा तद रूपा च वास्तवप्रकृतिस्तस्य नित्यखादवैषम्यात् । तद्यथा। शक्तिरेव स्वप्रभावगुणनिगृढा प्राक्सर्गादकवाद्वितीयासीत् महानिर्वाणे। तत् परं ब्रह्म मूलप्रकृतिः। सगेकाले सा स्वप्रभावविशेषण परिणामकारिणाशेषान प्रभावान परिणमन्य प्रथमं लोहितमिव तेजोऽमृजत् । तत् तेजोऽपोऽसृजत् शुक्ला इव । ताः कृष्णमिवान्नमसृजन्तेति तिम्रो देवतास्तेजोऽबन्नाखमा लोकिकतेजोऽपृथिवीनामाकरभूता अनप्रविशन्ती सा शक्तिः प्रथमं लोहितशुक्लकृष्णवदाभासा गायत्रीनामदेवता परममूक्ष्मध्वनिलक्षणा वाग्देवतारूपेण विवर्तिता बभूव। सा सगेकाले परमब्रह्म। सा पुनः स्वयं शान्तिर्विद्या प्रतिष्ठा निवृत्तिरिति चतस्रः शक्तयो भूत्वा परमव्योमरूपः परमात्मा शिवो बभूव। तच्चतुव्यूह एव सव्वशक्तिमानादिपुरुष आदिभूतवादादित्यस्तस्य ज्ञानशक्तिर्यदृच्छाशक्तिः क्रियाशक्तिश्चेति तिस्रः प्रधानशक्तयः। तस्य ज्योतिर्गायत्री स पुनर्गायत्रीस्थानि तेजोऽबन्नानि ज्ञानशक्तयाध्यवसाय यदृच्छाशक्तया तथैव नियम्य क्रियाशक्तया परिणमय्य प्रथम प्रणवं ततोऽकारादिवर्णात्मिका मातृकाः सृष्ट्वा तद्र पां विद्यां ससर्ज । तदाश्रयं सदाशिवं ब्रह्मपुरुषं ससज्जे। ततोऽपरां विद्यां सृष्ट्वा तदाश्रयानृग्वेदादींश्चतुरो वेदान् ब्रह्मपुरुषान् ससज्ज । ततस्तान् पञ्च कियदंशेनैकीकृत्य सदिति-नामानं महाविष्णु कालं ससर्ज। तत् सत् कियदंशेन चिबभूव । तचितः प्रसादांशः क्षेत्रज्ञः पुरुष आत्मा विष्णुर्बभूवेति । स आनन्दयतीत्यानन्द
चक्रपाणिः-विकारव्युपशान्तय इत्युक्त, तेन विकारस्वरूपज्ञानार्थमाह-विकारो धातुवैषम्यमित्यादि। धातवो वातादयो रसादयश्च तथा रजःप्रभृतयश्च, तेषां वैषम्यं व्यवहियमाण

Page #451

९म अध्यायः
सूत्रस्थानम्।
४३६ इति। आदौ सत् ततश्चित् ततः आनन्द इति स सच्चिदानन्दः। तचितोऽप्रसादो गुणांशः प्रधानं नाम ब्रह्मा बभूव । ___ य एप महाविष्णुः कालः स खलु चक्रवर्द्रमणस्वभावेन सर्वभावपरिणामकृतस्वभावः प्रधानं चिदगुणांशः स क्षेत्रने नाधिष्ठितमनप्रविश्य क्षेत्रज्ञ सञ्चाल्य तद्गुणं सङ्कोच्य विकाश्य च प्रसादमागेन सत्त्वं नाम गुणमप्रसादभागेन तमोगुणं मध्यमभागेन रजोगुणं पृथगरूपेणाभिव्यञ्जयामास । तदेव कालानुपविष्टं क्षेत्रज्ञाधिष्टितं समत्रिगुणमिति संहतरूपमव्यक्तं नामात्मा प्रकृतिबभूव । ततः कालेन तदव्यक्तं प्रधानं त्रिगुणाधिक्यरूपं वैषम्यमितं महान् बभूव। स द्वितीयो धातुः। स चाप्येकैकगुणाधिक्येन विषमस्त्रिविधोऽहकारो वभून। स तृतीयो धातुः। स चाहकारः पञ्च तन्मात्राणि विषम एव बभूव । तानि च मात्राणि शब्दतन्मात्रं स्पर्शतन्मात्रं रूपतन्मात्रं रसतन्मात्रं गन्धतन्मात्रमिति पञ्च महाभूतानि । शब्दगुणमात्र मप्रतीघातलक्षणमाकाशम्। स्पर्शगुणमात्रश्चलस्वरूपो वायुः। रूपगुणमात्रमुष्णलक्षणं तेजः। रसगुणमात्रा द्रवरूपा आपः। गन्धमात्रगुणा खररूपा भूरिति । पञ्चेति। सप्त विकाररूपाः प्रकृतयो धातवस्तथा प्राणिनां बुद्धाहङ्कारौ पञ्च भूतानि चेति सप्त धातवस्तत्रोत्तरोत्तरं सप्त पूर्वपूर्वधातुवैषम्याविकारा उत्तरोत्तरापेक्षया साम्यात्मकाः पूर्वपूर्वसप्तधातवः प्रकृतयः । पश्चार्थानां दशेन्द्रियाणाञ्च मूक्ष्माणां प्रकृतिरहङ्कारः, तत् तदपेक्षया साम्यात्मकत्वात्। अहङ्कारवैषम्यात्मकखात् तु पश्चार्थी दशेन्द्रियाणि च विकाराः। इत्येवं महदादिकं सर्व प्रधानत्रिगुणवैषम्यलक्षणं विकार एवेति । यथा लोके ब्रह्मा तथा मनः। यथा चेन्द्रस्तथाहङ्कारः। यथा विराट् तथा महान । यथाकाशादीनि पञ्च भूतानि तथा चैतानि चतुविधानि शुक्रशोणितरसात्मसम्भवानि । तेषां विपरिणामेन विकाररूपाश्च धातवः । वातादयो रसादयः पुरीषादयश्च साम्यमिताः शरीरसहजाताः प्रकृतयः। यथा च लोके यथास्वलक्षणा वाय्वकेसोमा धातवो विधानधारणपोषणैस्तथा शरीरे स्वरूपेण यथास्वलक्षणो वायुस्तैजसं पित्तं सौम्यः श्लेष्मा चैते धातवः । एवं लोके भूमियथा तथा स्थूलशरीरं भौमम्। तत्र मृजलक्षादिवत् रसरक्तमांसास्थादयो यथास्खलक्षणा धातवः । एवं हिरण्यगर्भवन्मनसो धातवो यथास्खलक्षणाः सत्वादयो गुणा इति । प्रकृतिभूता विकारा वास्तवप्रकृतिब्रह्मापेक्षयैवात्मापेक्षया वैषम्यात्मकलास्वास्थ्यहेतोः स्वमानात् न्यूनत्वमधिकत्वौं वा । साम्यं धातुसाम्यं, प्रकृतिरारोग्यम् । “उच्यते" ग्रह

Page #452

४४० चरक-संहिता।
(खुड्डाबचतुष्पादः दिति। शरीरग्रहणमेव विकारो निर्वाणमारोग्यम् । तत्रापि यथास्वलक्षणशरीरमनोयुक्तखेऽपि वातादिधातुसाम्यसम्भवादारोग्यं, शारीरमानसधातुबेषम्यन्तु विकार इत्यभिप्रायण,क्तं--"विकारो धातुवैषम्यं साम्यं प्रकृतिरुच्यते" इति। साम्यमिति प्रकरणात् धातुसाम्यमित्यर्थः ।
नन प्रतिदिनभोजनादिषु प्रातरादिषु च कफादिप्रकोपाद्वातादिपशमाच्च नित्यमेव धातुवैषम्यं वर्तत एवेति, कथं साम्यं स्यादिति चेत् ? न, तस्य प्रकृतिरूपविकारखेनष्टखार । क्षत्पिपासानिद्राजन्मजरामरणादीनामिव लोभादीनां मानसव्याधीनामिव च स्वाभाविकव्याश्विादिति। ननु धातूनां वैगम्यं गुणतोऽल्पाधिक्यं साम्यमन्यनातिरिक्तलम् । तच्च परिमाणाख्यो गुणविशेषः स्या। तत् कथं वक्ष्यमाणं “स्वधातुवंपम्यनिमित्तजा ये विकारसङ्घा बहवः शरीरे। न ते पृथक् पित्तककानिलेभ्य आगन्तवस्ते तु ततो विशिष्टाः ॥” इति वचनं सङ्गच्छते इति चेत् ? न। समवायिकारणद्रव्य. गुणकम्मे विकारः काय्य तदात्मकमेवेति विषमवातपित्तककात्मका एव तेषां काय्यभूता ज्वरादयो न ते पित्तककानिलेभ्यः पृथक् । तथा तेजऔष्णारूपदहनादिसमुदायोऽग्निस्तत्कायालोकदाहादयो न वह्नितः पृथगिति। एतेन च वातादयोऽपि स्वस्वसमवायिकारणद्रव्यगुणकम्मे विकारास्तदात्मककाय्यभूतद्रव्यगुणकम्र्मसमुदायरूपास्तेषाञ्च वैषम्यं द्रव्यतो गुणतः कम्मेतो वा हीना वा वृद्धा वा वातादय एव लभ्यन्त. एतदभिप्रायण कचिद्भावप्रधानस्वेन द्रव्यप्रधानलेनाचार्यनिदिश्यते इति । नन्वस्तु थानोवपम्यं विकारः साम्यन्तु प्रकृतिस्तेन प्राणिनां स्वस्थानां क्षुत्पिपासाजन्ममरणेच्छा. द्वेषादिस्वभावव्याधिमत्त्वे धातुवैपम्यसाम्याभावात् किं स्वास्थामातुय्यं वा स्यादित्यत आह-सुखसंज्ञकमित्यादि । मुखसंज्ञकमात्मलिङ्गखेन यद्वक्ष्यते तत् । तथा दुःखमात्मलिङ्गखेन यद्वक्ष्यते तत्। एवकारणाभेदो शापितः। विविधदुःखजनकतायोगा। दुःखमेव धातुवैषम्यं विकारः, सुखसंज्ञकमेव विविधसुखजनकखयोगात् सुखसंशमेव। धातुसाम्यं प्रकृतिर्न बन्यरूपो विकारोऽस्ति प्रकृतिर्वास्ति । एतदभिप्रायेणैव सुश्रुतेनाप्युक्तम्-“तत्र पुरुषः प्रधानं तस्योपणाद वैद्यकसिद्धान्ते हीयं प्रकृतिविकारव्यवस्था, अन्यदर्शनसिद्धान्तपरिग्रहे तु विकारः षोड़शकः, प्रकृतिगुणानां साम्यावस्था भविष्यतीति दर्शयतीति । ननु रात्रिदिनभोजनानां तासु तास्ववस्थासु श्लेष्मप्रकोपादिना नित्यं धातुवैषम्यमस्ति, तत कुतो धातुसाम्यमित्याह-सुखसंज्ञकमित्यादि। सुखहेतुः सुखम्, एवं दुःखहेतुःखं ; यतः, न दुःखं व्याधिः, तथा हि सति न ज्वरादीनां व्याधिस्त्वं

Page #453

४४१
९म अध्यायः
सूत्रस्थानम् । करणमन्यत् । तस्मात् पुरुषोऽधिष्ठानम् । “तद दुःखसंयोगो व्याधिः” इति । तत्र पुरुषे दुःखसंयोगा व्याधय इत्यर्थः। तथा तेनैवोक्तम् –“प्रागभिहितं तददुःखसंयोगो व्याधिरिति। तच्च दुःखं त्रिविधमाध्यात्मिकमाधिभौतिकमाधिदैविकञ्चेति ।” तस्य दुःखस्य संयोगः सम्बन्ध इति । प्राणिषु सम्बद्धं त्रिविधं दुःखं व्याधिरथवा दुःखस्य संयोगो यत्र स व्याधिर्धातुवैषमामित्यर्थः, तत्राध्यात्मिक दुःखं तद्यत् सत्त्वात्मसन्निकर्षण बुद्धमा सत्त्वेनोपलभ्यमात्मानमधिकृत्य सत्त्वे वा शरीरे वानुनिपततीति । सुश्रुतेन चोक्तं.-.-."तच त्रिविधं दुःखं सप्तविधे व्याधावुपनिपतति। ते पुनः सप्तविधा व्याधयो यथा--आदिबलप्रवृत्ता जन्मबलप्रवृत्ता दोषबलप्रयत्ताः सातबलप्रवृत्ताः कालबलपत्ता दैवबलप्रवृत्ताः स्वभावबलप्रवृत्ताः इति। तत्रादिबलपत्ता ये शुक्रशोणितदोषान्वयाः कुष्ठाशेःप्रभृतयः। तेऽपि द्विविधा मातृजाः पितृजाश्च। जन्मवलमत्ता ये मातुरपचारात् पङ्गजात्यन्धबधिरमूकमिन्मिनवाबनप्रभृतयो जायन्ते। तेऽपि द्विविधा रसकृता द्वै हेदापचारकृताश्च। दोपवलप्रवृत्ता ये आतङ्कसमुत्पन्ना मिथ्याहाराचारभवाश्च । तेऽपि द्विविधा आमाशयसमुत्था पक्काशयसमुत्थाश्च। पुनश्च द्विविधाः शारीरा मानसाश्च । त एते आध्यात्मिकाः । सङ्घातबलपत्ता य आगन्तवो दुबैलस्य बलवद्विग्रहात्; तऽपि द्विविधा. शस्त्रकृता व्यालादिकृताश्च । एत आधिभोतिकाः। कालबलप्रवृत्ता ये शीतोष्णवातवर्षाप्रभृतिनिमित्तास्तेऽपि द्विविधा व्यापन्नत्तकृता अव्यापन्नत कृताश्च । दैवबलप्रवृत्ता ये देवद्रोहादभिशप्तका अथव्वेकृता उपसर्गकृताश्च ; तेऽपि द्विविधा विदुरदशनिकृताः पिशाचादिकृताश्च । पुनश्च द्विविधा संसगजा आकस्मिकाश्च । स्वभावबलप्रवृत्ताः क्षत्पिपासाजरामृत्युनिद्राप्रभृतयस्तेऽपि द्विविधाः । कालकृता अकालकृताश्च । तत्र परिरक्षणकृताः कालकृताः अपरिरक्षणकृता अकालकृताः। एत आधिदैविकास्तत्र सव्वव्याध्यवरोध स्यात्, अत एव सुश्रुतेऽयुक्त "तच्च दुःखं सप्तविधेऽपि व्याधावुपनिपतति" इति। "संज्ञक". ग्रहणात् , परमार्थतोऽसुखमपि लोके सुखमिति यद व्यवह्रियते, तदिह गृह्यते ; इति दर्शयतियेन, दिवारात्रिभोजनावस्थादिनितधातुवैषम्यं स्वल्पमुवेजक विज्ञाराकतृत्वेन सुखमिति न्यवाहियते, तेन, यो शल्पः, स नास्त्येवेति कृत्वाऽल्पेऽपि धातुवैषम्ये धातुसाल्यो व्यवहारसिद्धो भवति ; तथा "संज्ञक"ग्रहणेन लौकिकसुखं न परमार्थतः सुखमिति दर्शयति । ततो वक्ष्यति "सर्व कारणवद दुःखम्" इत्यादि। "एव च” ग्रहणेन दुःखं परमार्थतोऽपि दुःखमेवेति दर्शयति, न सुखमिव व्यवहारमात्रेण। अन्न च धातुवैषम्येण कारणेनोपचारात् तत्कार्यज्वरादयोऽभिधीयन्ते ; यतः, धातुवैषम्यजो हि विकारो न धातुवैषम्यमानं, यद वक्ष्यति-"स्व

Page #454

४४२
चरक संहिता |
1 खुड्डाकचतुष्पादः
इति । ” एवं तेनैव तद्दुःखसंयोगा व्याधय इत्युच्यन्ते । “ते चतुर्व्विधाः । आगन्तवः शारीरा मानसाः स्वाभाविकाश्चेति । तेषामागन्तवोऽभिघातनिमित्ताः । शारीरास्त्वन्नपानमूला वातपित्तकफशोणितसन्निपातवैषम्यनिमित्ताः । मानसास्तु क्रोधशोकभयहर्ष विषादेर्ष्याभ्यसूयादैन्यमात्सर्य्यकामलोभप्रभृतय इच्छाद्वेषभेदैर्भवन्ति । स्वाभाविकाः क्षुत्पिपासाजरामृत्युनिद्राप्रभृतयः । तत्र ते मनःशरीराधिष्ठानाः” इति । एवमेव सुश्रतोक्तदिशा दुःखवत् सुखमप्युन्नेयम् । तद्यथा - यद्धातुवैषम्यानुपाति यद्दुःखमाध्यात्मिकं तद्धातुसाम्यानुपाति तत् सुखमाध्यात्मिकं भवति । एवं यद्धातुवैषम्यानुपाति यद्दुःखमाधिभौतिकं तद्धातुसाम्यानुपाति तत् सुखमाधिभौतिकम् । तथा यद्धातुवैषम्यानपाति यददुःखमाधिदैविकं तद्धातुसाम्यानुपाति तत् सुखमाधिदैविकमिति ।
कैवल्यमपि दैववलप्रत्रुत्तं त्रिविधदुःखात्यन्तनिवृत्तिलक्षणं सुखरहितमपि क्षत्रात्मनि यद्धातुवैषम्यनिवृत्तिरूपं परमव्योनरूपपरमात्मस्वरूपत्वेन धातुसाम्यानपातिसुखवत सुख न तु सुखमिति । सुखसंशकमारोग्यं प्रकृतिरुच्यते । इति संज्ञकेत्युक्तम् । स्वस्थानां क्षुधादिव्याधिस्तु तेषां सुखदुःखयोरुपाधिभेदभिन्नयोरयौगपदे ऽपि प्राधान्यात् तत् मुखदुःस्वरूपेणैवारोग्यरोगयोयौगपद्यं बोध्यम् । इत्थञ्च धातुवैषम्यसाम्ययोदुःखसुखयोश्च नित्यव्यतिहार्यत्वेन धातुषैषम्यदुःखयोर्धातुसाम्य सुखयोश्चायुगपद्भावः ख्यापितः । विना हि धातुवैषम्यं न दुःखमुत्पद्यते । न च सुखं विना धातुसाम्यमिति । जन्यGanarasu आपाततोऽदृश्यमाने यदैव धातुवैषम्यं जायते तदैव दुःखमुत्पद्यते, यदैव धातुसाम्यं स्यात् तदैव सुखं स्यादित्यनुभूयते । युक्तिसिद्धात् तु अयौगपद्याज्जन्यजनकभावः स्वीक्रियते । नृणां निःशेषेण दुःखाभावे ज्वरादिनिवृत्तौ सुखमारोग्यं तदपि सुखसंज्ञकम् । स्वर्गऽपि दुःखासम्भिन्ने किमपि दुःख मानसं देवानामस्तीति तदपि सुखसंज्ञकमिति ।
I
1
ननु सुखदुःखयोर्मनः शरीराश्रितखेनात्यन्तिकदुःखनिवृत्तिरूपमोक्षे यत् सुखमुत्पद्यते तत् कमाश्रयति ? न हि तदा शरीरं मनो वा वर्त्तते । यद्यात्मानमाश्रयति तदात्माश्रितमधिकं रोगारोग्यं वक्तव्यमिति चेत् ? न, युगपत्धातुवैषम्यनिमित्तजा ये विकारसंघा बहवः शरीरे" इत्यादि, तथा “विकृतिमापन्ना नानाविधैविकारैः शरीरमुपतपति" इत्यादि, तथा सुश्रुतेऽप्युक्तम् "धातुशोणितसन्निपातवैषम्यनिमित्ताः” इति । अत्र पक्षे धातुवैषम्यनिमित्ता इति ; यत्पक्षे धातुवैषम्यजश्चेद विकारस्तदा तु जनितविकारं agri प्रविशतु; किं विकारे, उत आरोग्ये ? न तावदारोग्ये यतः " इत्युक्त ं कारणं

Page #455

९म अध्यामः
सूत्रस्थानम् ।
४४३
सुखदुःखविनाशे ब्रह्मरूपप्राप्तौ सुखाश्रयत्वाभावात् ब्रह्मणो यद्रपत्वं तद्रप परमव्योमस्वरूपं प्राप्नोतीति । तैत्तिरीये तु यदानन्दो ब्रह्म ेत्युक्तं तन्नानन्दथुरानन्दो न वानन्दवानानन्दः परन्वानन्दहेतुरेवानन्दः । तत्रैव तैत्तिरीयोपनिषदि - " असा इदमग्र आसीत् ततो वै सदजायत । तदात्मानं स्वयमकुरुत तस्मात् तत् सुकृतमुच्यते । यदद्वैतत् सुकृतं रसो वै सः । रसं sari लानन्द भवति । को ह्यवान्यात् कः प्रायादानन्दो न स्याद्यदेष आकाशः । एष ह्य वानन्दयतीति । ” " तद्धेतुव्यपदेशात्" इति तत्र शारीरकसूत्रात्। गौतमन्यायसूत्रस्य भाष्ये वात्स्यायनेन चोक्तम्- "नित्यं सुखमात्मनो महत्त्ववन्मोक्षेऽभिव्यज्यते तेनाभिव्यक्तेनात्यन्तं विमुक्तः सुखी भवतीति केचिन्मन्यन्ते तेषां प्रमाणाभावादनुपपत्तिः न प्रत्यक्षं नानुमानं नागमो वा विद्यते ।" इत्यादि । सांख्ये च - " नानन्दाभिव्यक्तिमुक्तिः” इति कपिलः ।
5
अत्र केचित् नतु प्रतिदिन भोजनेन प्रातरादिकालेन च श्लेष्मप्रकोपे नित्यं धातुवैषम्यं वर्त्तत एव कथं साम्यं स्यादित्यत आह- सुखसंज्ञकमिति । सुखयतीति सुख सुखजनकमिति । एवं दुःखहेतुदु:ख लौकिक सुखगुणहेतुज्वरादिव्याधिनिवृत्तिः प्रातरादौ श्लेष्मादिप्रकोपे च सुखसंशग्रहणात् परमार्थतोऽसुखमिति शापितम्। एवं दुःखमिव दुःखमेव विकारो न तु दुःख सत् दुःखमित्यर्थः । तथा च सुखानुपातिधातुसाम्यं प्रकृतिः, दुःखानुपातिधातुवैषम्यं विकार उच्यते । सुश्रुतेऽप्युक्तं – “तद्दुःखसंयोगो व्याधिस्तत्र च त्रिविधं दुःखमनुपतति । तञ्चाधिदैविकमाधिभौतिकमाध्यात्मिकम्” इति विस्तरेण पूर्व्वव्याखयानेनोपदर्शितम् । प्रातरादिकालस्वभाव जधातुवैषम्यं दिवारात्रिभोजनमात्रादिजश्च धातुवैषम्यमवंकारिकम् । तत्राल्पमुद्र जकदुःखानुपातात् उत्कटव्याधिजनकत्वाभावात् प्रातिदैनिकत्वाच्चासुखमपि सुखतया व्यवहियते । यो ह्यल्पः स नास्तीति कृत्वा अल्पेऽपि धातुसाम्यव्यवहारात् । अत्र धातुवैषम्यशब्देन कारणे काय्र्योपचारात् धातुवैषम्यजज्वरादिरपि विकार उच्यते । वक्ष्यते हिकाय्यै धातुसाम्यमिहोच्यते । धातुसाम्यक्रिया चोक्ता तन्त्रस्यास्य प्रयोजनम् ॥” इत्यनेन ग्रन्थेनारोग्यं 'धातुसाम्यम् इत्युक्त'; न च रोगे प्रविशति रोगहेतुत्वेनैव कथितत्वात् । अथ धातुवैषम्यं भवति, विकारो न भवतीत्येषा दशा नास्त्येव ; यतः अवश्यं प्रमाणाधिको दोषः स्वलिङ्गाधिको भवति, क्षीणो वा क्षीणस्वलक्षण इति इह तर्हि धातुवैषम्यमेव विकारोऽस्तु एवमयं ग्रन्थो सुख्यो
इत्थश्च
;

Page #456

४४४ चरक-संहिता।
खुट्टाकचतुष्पादः "स्वधातुवैषम्यनिमित्तजा 'ये विकारसङ्घा बहवः शरीरे। न ते पृथक् पित्तककानिलेभ्य आगन्तवस्ते तु ततो विशिष्टाः॥” इति। न दि तत्र धातुवैषम्यमात्रमस्ति इत्याहुः । अपरे खत्र विप्रतिपद्यन्ते । स्वधातुवैषम्यजश्चेद्विकारस्तदा खल्वजनितज्वरादिविकारं धातुवैषम्यं किं रोगो किमारोग्यं ? न तावदारोग्यम् ; “धातुसाम्यक्रिया चोक्ता तत्रस्यास्य प्रयोजनम्" इति धातुसाम्यस्यैवारोग्यवख्यापनास; नापि रोगो रोगस्य निमित्तखेनोक्तखात् तस्य धातुवैषम्यस्येति । अत्र समाधत्ते कश्चित् । धातुवैषम्यं तावद्वर्त्तते न च विकारः कश्चिद्भवतीत्येतादृशरूपा दशा न भवत्येव स्वमानाधिको हि दोषोऽवश्यं खलिङ्गाधियं दर्शयति, क्षीणोऽपि क्षीणस्खलिङ्गानीति । धातुवैषम्यं विकारः। धातुवैषम्यजा ज्वरादयो हि विकारजन्यखात् विशिष्टविकारास्तत्रापि धातुवैषम्यस्यानपायात् । अन्ये तु धातुवैषम्यजो विकारो न तु धातुवैषम्यमिति व्याख्याय अजनिताव्यपदेश्यविकारं धातुवैषम्यं रात्रिन्दिवांशभोजनांशादिकृतधातुवैषम्यं चाल्पखेनाव्यपदेश्यतया धातुसाम्य एवान्तर्भावयन्ति। तिलकालकमशकादीनां धातुवैषम्यजखेनेह रोगलमुक्तम् । दुःखखञ्च मनोदुःखकर खादिति कश्चित् । एके तु धातुवैषम्य विकारो धातुसाम्यं प्रकृतिः। तयोः फलं सुख दुःखश्च । यथा गमनं पादाद्यङ्गपरिस्पन्दनं तस्य पालमुत्तरदेशसंयोगस्तस्य त्तरदेशसंयोगजनकस्पन्दनादिव्यापारस्य गमन लमिव सुखजनकधातु साम्यस्य प्रकृतिवं दुःखजनकधातुवैषम्यस्य विकारत्वम् । यथा चोत्तरदेशसंयोगमन्तरेण गमनं न प्रतिपद्यते तथा च सुखदुःखव्यतिरेकेण प्रकृतिविकारौ न प्रतिपदाते इति। संयोगो गमनं तज्जनकस्पन्दनादिश्च गमनमितिवत् सुखमारोग्यं सुखजनकधातुसाम्यचारोग्यं प्रकृतिरित्यनन्तरम् । दुःख विकारस्तजनकधातुवैषम्यश्च विकार इति। ज्वरादयश्च धातुवैषम्यजा विकारा विषमवातादिदोषदृषितरसादिसमुदायजखेन विशिष्टापूर्वलक्षणवेऽपि वातादिवैषम्यविशेषात्मका उच्यन्ते न ततो भिन्नाः । यथा पाञ्चभौतिकखेन विशिष्टापूर्वलक्षणभवति ; धातुवैषम्यजविकारप्रतिपादकस्तु ग्रन्थ आविष्कृततमज्वरादिप्रतिपादकत्वेन व्यवस्थाप्यता, तेन धातुवैषम्यञ्च धातुवैषम्यजाश्च ज्वरादयो विकारा भवन्ति, धातुवैषम्यजादिष्वपि हि ज्वरादिषु धातुवैषम्यरूपताऽस्त्येव, किञ्च स्वमानक्षीणा दोषाः किञ्चिद्विकारं न जनयन्ति, भीणलक्षणं वैषम्यमेव परं यान्ति, वचनं हि "क्षीणा जहति लिङ्गं स्वं समाः स्वं कर्म कुर्वते" इति, नात्र धातुवैषम्यमानं विकार इति ब्रुवतामयं पन्थाः, ये तु धातुवैषम्यजो विकार इति

Page #457

९म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
४४५ कनकादीनां तेजोमयसादिकं न तेजस्तः पृथकवं व्यवहियते। आगन्तवस्तु ज्वरादयो वातादिधातुभ्यो भिन्ना एव। वातादिदुष्टेः पूर्वमेव तेषामुत्पत्तेने चागन्तुभूतादिहेवात्मका भवन्ति तल्लक्षणखादिति वाच्यम् । भूतायागन्तुहेतूनां निमित्तकारणवेन समवायिकारणखाभावे च प्रकृतिविकारभावासम्भवात् । नन्वेवं भूतादयस्वागन्तुहेतवो ज्वरादिरूपेण परिणमन्तः शरीरमाविशन्तीति मृद्घटादिवत् प्रकृतिविकारभावसम्भवेन समवायिकारणवं ज्वरादिषु भूतादीनां कारणानामिति चेत् ? न। धातुवैषम्यवत दुःखजनकभूतादिरपि विकार इत्युक्तबापत्तेरिष्ट्यापत्तो ह्याचाय्यस्य न्यूनतदोषः स्यात् तत्रापीष्ट्यापत्ती व्याधेरनन्तकल्पनायां महागौरवं स्यात् तत्रापि पावन्तः सन्ति भावास्तावतां कल्पनं किं गौरवमिति कृषा चेष्टापत्तिश्चेत् तदा उच्यते वाह्यहेतुभूतायागन्तुवत् शारीरदोपहेतुकदादिद्रव्याण्यपि भवन्तु समवायिकारणानीत्यतश्च प्रकृतिविकारभावासम्भवादिति। ननु कटादिभिर्हेतुभिर्वातादिवैषम्ये जाते ततो ज्वरादुरत्पत्तिरिव भूतादीनां ज्वरादुरत्पत्तेः पूर्वं वातादिजनकखाभावात् भूतादिवत् कटादीनां समवायिकारणलं प्रकृतिविकृतिभावश्च नास्त्येवेति चेत् सत्यमागन्तुहेतूनां भूतादीनामपि शरीरसम्बन्धात् पूच न ज्वरखादिरूपेण परिणामोऽस्ति परन्तु भूतादीनां देहसम्बन्धमात्रेण तेभ्यो धातुसंक्षोभस्ततस्तत्तद्भतादिनदुःखञ्च युगपदुत्पयते शारीरं मानसंवा न तदा वातादिभिरनबध्यते। तस्मान्न वाताधात्मकाः पश्चात् तु वातादिभिरन बन्ध्यत्वेन तत्त
भूताद्यनुरूपवातादिजहास्यरोदनादिविशिष्टलक्षणाः स्युरिति बलवद्धतुप्रभावात् । फलोत्पत्ती व्यापारान्तरस्य जनकखाभावेन यथा विक्लित्त्यादिमात्रलक्षणः पाकस्तथागन्तुजो विकारो दुःखमात्रलक्षणो दुःखहेतुदेहमनोधातुवैषम्यलक्षणो वा। प्रातरादिदिनरात्रंशभोजनांशजधातुवैषम्यन्तु विकार एव न खारोग्यं, क्षुत्पिपासानिद्रादीनां स्वाभाविकव्याधिखेनोक्तखात् सुश्रुतादिभिरिति वदन्ति ।
सर्वत्रैव धातुवैपम्यं त्रिविधान्यतमदुःखञ्चायुगपदुत्पद्यते न तु धातुवैषम्य विना दुःखं दुःखश्च विना धातुवैषम्य वर्तत एवं धातुसाम्यं सुखविशेषश्चायुगपदुत्पद्यते। न तु मुखं विना धातुसाम्यं धातुसाम्यं विना न वत्तेते सुखमिति । धातुवषम्यं दुःखश्च विकारपर्यायः धातुवैषम्यं वा विकारः दुःखं वा विकारः । धातुसाम्यं वा प्रकृतिः सुखं वा प्रकृतिरारोग्यञ्च तदिति । आगन्तुषु च रसादि
म्यवस्थिताः, ते त्वजनितव्यपदेश्यविकारं धातुवैषम्यं रात्रिदिनावस्थादिकृतधातुवैषम्यवदल्पत्वेन

Page #458

[खुडाकचतुष्पादः
४४६
चरक-संहिता। चतुणां भिषगादीनां शस्तानां धातुवैकृते।
प्रवृत्तिर्धातुसाम्यार्था चिकित्सेत्यभिधीयते ॥४॥ धातुवषम्यं पूर्व भूतादितो जायते, पश्चाद्भूतादिसधर्मकतया वातादिभिरनबध्यते । समधम्मेखेन भूतादीनां वातादिधातुवैषम्यकरवं ज्वरादिविशिष्टव्याधिजनकखञ्चेत्युभयस्य योगपद्यात् । दोषव्याध्युभयहेतूनान्तु वातादिवैषम्यकरखव्याधिजनकलयोयौ गपद्याभावात् पून्द परभावाच्च भूतजादिलेन बलवत्कारणजखेन व्याधिव्यपदिश्यते न वा तत्तत्कारणधर्मानुलक्षणं धातुवैषम्यं भवतीति । रात्रिन्दिवादशजन्तु धातुवैषम्यं विकार एव स्वाभाविकः दिनापाक्यजीणवत् । एवं तवैषम्यजवैषम्यविशेष एव ज्वरादिने खन्यः । यथा लिङ्गिलिङ्गशानजन्यज्ञानमेवानुमिति म ज्ञानमित्यपरे ॥३॥
गङ्गाधरः-ननु गुणवत् पादचतुष्टयं विकारव्युपशान्तये कारणं निःसम्बन्धादेव भवति किं सम्बन्धादिति ? अत आह-चतुर्णामित्यादि। भिषगादीनां भिषगद्रव्योपस्थातरोगिणां चतुर्णां मिलितानां नियमेन व्यस्तानां यथार्ह न तु नियमतः शस्तानां गुणवत्तया प्रशस्तानां धातुवैकृते समविपमवातादिधातूनां पुरुषाणां स्वाभाविकादिबलप्रत्तिजे धातुवैपम्ये दुःखे वा सति साम्यार्थी समखार्था सुखार्था च या प्रवृत्तिः प्रवत्तेनं क्रिया चेष्टेति यावत् सा चिकित्साभिधीयते न तु निवृत्तिः। भिषगादीनां हि पादवं चिकित्सायामेव न बचिकित्सायाम्। भिषजः प्रवृत्तिस्तु तवायं व्याधिरेतदात्मकोऽयं व्याधिरस्मिन् व्याधौ तबेदं भक्ष्यमिदं पेयमिदमाचर्यमिदं भेषजमस्मिन् काले सेव्यमिदं पथ्यमिदमपथामित्यादुरपदेशादिच्छेदनभेदनादिरूपा। द्रव्यस्य तु प्रवृत्तिरुपयुक्तस्य खकाय्यकरणम् । परिचारकस्य प्रवृत्तिरौषधान्नादिसंस्कारातुरपरिचर्यादिरूपा। रोगिणः प्रवृत्तिभिषगुक्तप्रतिनियतानुष्ठानस्वगतज्ञापकखादिरूपा ॥४॥ अव्यपदेश्यतया धातुसाम्य एव प्रक्षिपन्तीति तिलकालकमशकप्रभृतीनां धातुवैषम्यजत्वेनेह चरके रोगत्वं व्यक्तमाह, दुःखहेतुत्वञ्च तेषां ज्ञातानां मनोदुःखकर्तृ त्वेन ॥३॥ - चक्रपाणिः--विकारलक्षणानन्तरं विकारप्रशमहतोश्चिकित्साया लक्षणमाह-चतुर्णामित्यादि। चतुर्णामिति पदं वैद्यादीनां मिलितानामेव ग्राहकम् । शस्तानामिति वक्ष्यमाण "श्रुते पर्यवदातत्वम्" इत्यादिगुणयोगेन प्रशस्तानाम्। धातुवैकृते रोगे चिकित्साधिकरणभूते। धातुसाम्यार्थाऽऽरोग्यकरणार्था इत्यर्थः। धातुकृत इति पदं स्पार्थं, येन धातुसान्मार्था प्रवृत्तिर्धातुसाम्य एव वैद्यादीनां भवति । प्रवृत्ति धस्य-इदं कर्त्तव्यमिदं न कर्त्तव्यमित्यादिकोपदेशरूपा.

Page #459

९म अभ्यायः] सूत्रस्थानम्।
४४७ श्रुते पर्यवदातत्वं बहुशो दृष्टकर्माता। दाक्ष्यं शौचमिति ज्ञ यं वैदो गुणचतुष्टयम् ॥ ५॥ बहुता तत्र योग्यत्वमनेकविधकल्पना।
सम्पच्चति चतुष्कोऽयं द्रव्याणां गुण उच्यते ॥६॥ गङ्गाधरः-ननु पादचतुष्टयं गुणवत् कारणमुक्त, भिषगादीनां पुनः के गुणा इत्याह-श्रुत इत्यादि। क्रमेण गुणानामपकर्षात् पूर्वपूर्वगुणोत्कर्षख्यापनार्थ निर्देशः। श्रुतमधीतशास्त्रं तत्र पर्यवदातवं सद्गुरूपदेशेन परि सर्वतोभावेनावदातलं बुद्धेरवेशद्यभ्रमसंशयान्यथाव्याख्यानादिरहितलम् । तथाले हि व्याध्युपशान्तये प्रत्तिः कुशला भवति । वहुशो दृष्टकम्मंता चिकित्सकसमूहानां रोगिसमूहानाञ्च चिकित्साकर्मदर्शनम् । तथावे हि क्रियापटुवं भवति । दाक्ष्यं चिकित्साक्रियानेककृतिमत्तया कुशलवं कर्म सामाञ्च । तथाले हि चिकित्सायाः प्रवर्त्तने स्फूर्तिभवति । शौचमिति शुचिभावः । अशुचिर्हि वैद्यो न मनो ज्ञायते मनसा श्रद्धाभावात् । सव्वेनैव हि श्रद्धा सिद्धिमूलमिति। अपरे च वैद्यादीनां जितहस्तखादयो गुणा अत्रानावश्यकखेन नोपदर्शिता एतावद्भिव गुणैश्चिकित्साक्रियासम्पादकखात् ॥५॥
गङ्गाधरः-द्रव्यगुणानाह-बहुतेत्यादि । बहुखमाधिक्यं द्रव्यस्य गुणः चिकित्सायामुपपादकः। स्वल्पं हि द्रव्यं भेषजाङ्गहानये भवति । तत्र योग्यत्वमिति । वत्र प्रतिकार्य व्याधौ योग्यवं याधिषु यद्रव्यमुपयोज्यं तद्रव्य नूतनखादिगुणयुक्तं कीटजग्धखादिदोषरहितञ्च । अनेकविधकल्पनेति। स्वरसकल्कचूर्णकषायादिनानाकल्पनां कत्तुं योग्य यद्रव्यमाद्रमतिशुष्कञ्चेत्यादिरूप द्रव्यस्य तूपयोगे सति स्वकार्यारम्भरूपा ; परिचारकप्रवृत्तिभैषजसंस्करणातुरपरिचादिरूपा, आतुरप्रवृत्तिवैद्योक्तानुष्ठानच्याधिस्वरूपकथनादिका ॥४॥
चक्रपाणि:-पूर्वसूत्रितवैद्यगुणान् दर्शयात-श्रुत इत्यादि। श्रुतमादौ श्रेष्ठवैद्यगुणत्वात् । एवमन्यत्रापि न्याख्येयम् । पर्यवदातत्वं विशुद्धज्ञानवत्त्वं गुरुशास्त्रसेवनादिना, शौचमहराद्वारोपकारकं, जितहस्तादयोऽपरेऽपि वैद्यगुणा अत्रैव गुणचतुथ्येऽन्तर्भावणीयाः ॥५॥
चक्रपाणि:-बहुता भेषजगुणः अल्पं हि भेषजं गुणवदप्यविद्यमानमिवासाधकत्वात्। तत्र प्रतिकर्तव्ये व्याधौ योग्यत्वं तत्र योग्यत्वं । अनेकविधकल्पना नानाप्रकारस्वरसाधपयुक्तकल्पनायोग्यत्वमित्यर्थः । यतः, प्राणिनः केचित् स्वरसद्विषः, केचित् कल्कद्विषः एवमादि ; एवं ग्याधि.

Page #460

खुडाकवतुन्पाद:
४४८
चरक-संहिता। उपचारज्ञता दाक्ष्यमनुरागश्च भर्तरि ।। शौचञ्चेति चतुष्कोऽयं गुणः परिचरे जने ॥ ७ ॥ स्मृतिनिर्देशकारित्वमभीरुत्वमथापि च ।
ज्ञापकत्वञ्च रोगाणामातुरस्थ गुणाः स्मृताः ॥ ८॥ सम्वं वर्तते तत् । सम्पच्चेति यथत्तुं सम्भूतलेन सम्पूर्णगुणरसवीर्यप्रभावादिमत्ता सम्पत्तिः॥६॥
गङ्गाधरः--उपस्थातुगुणानाह----उपचारशतेत्यादि। रसकरसौदनयूषपेयादिकरणशीलता संवाहनस्थापनशायनादिपु विशता। दाक्ष्यं दक्षता तत्तदातुरोपचारक्रियासु कुशलखम्। अनुरागश्च भत्तेरीति आतुरे स्वामिनि अनरागः। कदा क केन कथं वारोग्यमस्य भवतीत्यादिरूपेण मनसानुरागः श्रद्धा। शौचमिति पूर्ववत् ॥ ७॥
गङ्गाधरः-रोगिणो गुणानाह -- स्मृतिरित्यादि। स्मृतिः पूर्वमाचरितमभ्यवहृतं यावत्तावतां स्मरणं तदाख्यानेन वैद्यस्तावत् कारणं विज्ञाय क्रियामारब्धं व्याधि निरूपयितुञ्च शक्नोति। निर्देशकारिखं वंदेरन शासितस्य कम्मेणः क खम् । अभीरुवं व्याधितो वैद्यप्रयोक्तव्यकम्मेतश्चाभीतिशीलखम् । व्याधितो भीरुखे व्याधीनां वृद्धिः, उक्तं हि-विपादो रोगवद्धनानाम्' इति कर्मभीरुखे चिकित्सितकर्मासिद्धिः । अथापि चेति शब्देनेह कचिद्भीरुत्वमपि गुणस्तथा चास्मृतिरपि गुणः स्यात् । उन्मादचिकित्सिते... “सर्पणोद्ध तदंष्ट्रण" इत्यादिना त्रासनमुक्तं, तदा यस्य भयं न स्यात तहिं तत् विफलं स्यात। एवं “ज्वरवेगञ्च कालञ्च चिन्तयन् ज्वय्येते त यः। तस्येष्टैश्च विचित्रश्च प्रयोगस्वभावादपि काचित् कल्पना हिता भवति, यथा--ज्वरे कषाय इत्यादि ; तेनानेकल्पनायोग्यत्वात् यत् यत्र युज्यते तत् तत्र क्रियते। सम्पदिति क्रिमिसलिलाद्यनुपहतत्वेन रसादिसम्पत् । उपचारज्ञता यूषरसकादिकरणसंवाहनस्वापनादिज्ञता ॥ ६॥७॥
चक्रपाणिः--निर्देशकारित्व वैद्योपदिशार्थकत्र्तृत्वम्, अभीरुत्व गुणः, भीरुत्वस्य रोगकर्तृत्वात् ; यदुक्त -"विषादो रोगवर्द्धनानाम्" इति। “अथापि च" इतिशब्देन कचिद्भीरुत्व. मप्यस्मृतिरपि गुणो भवतीति दर्शयति ; यथोन्मादे “सर्पणो तदंष्ट्रण" इत्यादिना त्रासनमुक्त चिकित्सायां, तत्र यद्यप्यभीरुः स्याद्रोगी तदा चिकित्सा न फलति ; अस्मृतिस्तु ज्वरवेगागमनकालास्मरणेऽभिप्रेता ; यदुक्त --"ज्वरवेगञ्च कालञ्च चिन्तयन् ज्वर्यते तु यः। तस्येप्टेच विचित्र प्रयोगैर्नाशयेत् स्मृतिम्” ॥ ८॥

Page #461

९म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
४४६ कारणं पोडशगुणं सिद्धौ पादचतुष्टयम् । विज्ञाता शासिता योक्ता प्रधान भिषगत्र तु॥ पक्तौ हि कारणं पक्तुर्यथा पात्रंन्धनानलाः ।
विजेतुर्विजये भूमिश्चभूः प्रहरणानि च ॥ लोपयेत् स्मृतिम् ॥” इत्युक्तया ज्वरवेगकालविस्मरणमुक्तमिति कश्चिदाह, तन्न । पूर्वमाचरिताभ्यवहारादीनां स्मरणस्य गुणवेनोक्तखात् उत्पन्ने तु रोगे चिकित्साथं वेगादिविस्मरणस्य गुणलाभावात् विहारावभेषजखात् तथा उन्मादे त्रासनस्यापि तथाखाच्च। ज्ञापकसमिति पूर्व यदाचरितमभ्यवहृतं तत् तस्य तथातुय्ये यदा यथावं तस्य च ज्ञापकवं गुण इति ॥८॥
गङ्गाधरः-एवं गुणान् पादचतुष्टयस्य प्रोच्य चतुष्पादे प्राधान्यं वैद्यस्य दर्शयितुमाह-कारणमित्यादि। पोड़ शगुणं मिलिवा पादचतुष्टयं, सिद्वौ चिकित्सित क्रियासिद्धो कारणं भवति। अत्र तु चतुष्पादेषु मध्ये भिपक् प्रधानमिति प्रतिज्ञा। कस्मादित्याह -विज्ञातेत्यादि। अत्र पक्ती हीति हिशब्दो हेतो वोध्यः। तेन हि यस्मात् भिरक विज्ञाता ओषधस्य शासिता पथादिनियमे वर्तनाय रोगिणः। परिचारकस्य चेदमेवं कुरु नेदं नैवं कुरु इत्यादिरूपेण शासनकर्ता नियोगकर्ता। योक्ता रोगिण औषधादिप्रयोक्ता। एवं भिषकपरतत्राणां द्रव्यादीनां त्रयाणां पादानां प्रत्तिरिति, भिषक पुनः स्वतत्र इति बोध्यम् ।।
इदमेव दृष्टान्तद्वयेन दर्शयति -पक्तावित्यादि। पत्तो पाके । यथा पक्तः पाचकस्य पाके पात्रेन्धनानलाः कारणं पात्रमधिकरणं तथातुरः इन्धनानलो यथा करणे तथा द्रव्यपरिचारको। यथा च विजेतु यक्रियायां भूमिरधिकरणं तथातुरः, चमूः सेना प्रहरणानि चास्त्रशस्त्राणि यथा करणद्वयं तथा द्रव्यपरि
चक्रपाणिः--एवं वैद्यादीनाञ्चतुणामपि कारणत्वे सिद्ध वैद्यस्य प्राधान्यं दर्शयति-विज्ञातेत्यादि। विज्ञाता औषधस्य ; शासिता परिचारकस्य, एवं कुर्वे वं मा कुर्विति ; योक्ताऽऽतुरस्य। एतेन वैद्यपराधीना भेपजादीनां प्रवृत्तिः, वैद्यस्तु स्वतन्त्रः, ततश्च वैद्यः प्रधानमिति वाक्यार्थः। - एतदेवाभ्यहि तत्वात दृष्टान्तद्वयेन दर्शयति-पक्तावित्यादि। पक्तौ पाके कर्त्तव्ये ; पात्रस्थानीय आतुरः, परिचारक इन्धनरूपः, अनलो भेषजरूपः ; कारणमित्युपकरणम्, भूमियुद्धानुगुणदेशः। अत्रापि पूर्ववदेवातुरादिस्थानीयत्व भूम्यादीनाम्।।

Page #462

(खुडाकचतुष्पाद:
४५०
चरक-संहिता। आतुराधास्तथा सिद्धौ पादाः कारणसंज्ञिताः । वैद्यस्थातश्चिकित्सायां प्रधानं कारण भिषक् ॥ मृदण्डचक्रसूत्रायाः कुम्भकाराहते यथा। नावहन्ति गुणं वैद्याहते पादत्रयं तथा ॥६॥ गन्धवपुरवन्नाशं यद्विकाराः सुदारुणाः।
यान्ति यच्चेतरे वृद्धिमाशुपायप्रतीक्षिणः ॥ चारको करणद्वयमिति, एवंरूपेणातुरायाः प्रतिलोमतन्त्रयुक्तता आतुर-परिचारक-द्रव्याणीति त्रयः पादा वैद्यस्य चिकित्सायाः सिद्धो कारणम् । पक्तः पाके पात्रवत् विजेतुर्विजये भूमिवदातुरोऽधिकरणकारणमिति। तथा वैद्यस्य चिकित्सासिद्धौ इन्धनवच्चमूवच परिचारकः करणकारणसंशितः । अनलवन प्रहरणवच्च करणकारणसंशितं द्रव्यमिति बोध्यम्। निगमयति-अत इत्यादि। अतः प्रधानं कत्तु कारणं भिषक् इति पञ्चावयववाक्यम् । ___अन्वयेन पादचतुष्टथे वैद्यस्य प्राधान्यं खादिभिः स्थापयिखा व्यतिरेकेण स्थापयति-मृडत्यादि। यथा कुम्भकाराहते कुलालं विना मृद्दण्डचक्रसूत्राद्याः कुम्भनिर्माणे गुणं कुम्भनिम्मितिसिद्धिकरं नावहन्ति न कत्तु मलं भवन्ति तथा वैद्यादृते वैदंत विना पादास्त्रयः द्रव्योपचारकरोगिणः गुणं चिकित्सासिद्धिं नावहन्ति, तस्मा भिषक प्रधानं पादचतुष्टये ॥९॥
गङ्गाधरः---अथान्वयव्यतिरेकाभ्यां दृष्टान्ताभ्यां भिषनः प्राशन्यं स्थापयिखा एकेनैव दृष्टान्नान्वरेन गुणं व्यतिरेकेण दो दर्शयितु गुणवदित्यस्य व्यावृत्तिमाह-गन्धव्वेत्यादि । सति पादत्रयेऽपि द्रव्योपस्थातृरोगिषु सत्स्वपि गुणवत्सु उपायप्रतीक्षिणः क्रियासाध्या न बसाध्या विश्वेदेनोपक्रान्ताः सुदारुणा अपि विकाराः केचिद यद्यस्मात् आशु नाशं यान्ति गन्धवपुरवत । यथा नीहारातमकेटीजालयाशु नाशं यान्ति तत्र कारणं शो भिषक् । उपाय
सम्प्रति व्यतिरेकर शान्तेन वैद्यप्राधान्यं दर्शयति-मृद्दण्डत्यादिना। न वहन्ति न निष्पादयन्ति ; गुणं साध्यमित्यर्थः ॥९॥
चक्रपाणिः-अन्ययेन व्यतिरेकेग च पृथक् दान्त दर्शयित्वा कौशलेनैकत्रैव शान्ते गन्धर्वपुरत्यन्वये गुणं व्यतिरेके च दोषं दर्शयति, एकत्र पक्षे नाशमशु जन्तीति सम्बन्धः, इतरेऽपरेऽनभिज्ञवैद्योपक्रान्ता गन्धर्बपुरवदाशु वृद्धिं यान्तीति सम्बन्धः। उपायप्रतीक्षिण

Page #463

९म अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
४५३ सति पादत्रये ज्ञाज्ञो भिषजावत्र कारणम् । वरमात्माऽऽह तोऽज्ञ न न चिकित्सा प्रवर्त्तिता ॥ पाणिचाराद यथाऽचक्षुरज्ञानाद्भीतभीतवत् । नौतियशेवाज्ञो भिषक चति कर्मसु ॥ १०॥ यह छयासमापन्नमुत्तार्य नियतायुपम् । भियङ्मानी निहन्याशु शतान्यनियतायुषाम् ॥ ११॥
प्रतीक्षिणश्चैव खलपायसाध्या एव दारुणेभ्य इतरे सुखाध्या विकारा यद्धिं यान्ति, तत्र काग्णाज्ञो भिएग इति । विकारापन्न! गुणवति पादत्रये स्मृतिगुणवान् शो भिषक् कारणं न खा भिषक् । तथा विकाराणामाशु वृद्धो कारणमशो भिषङ्न तु शो भिषग् इति। विकारनाशद्धग्राः क्रमेण शाशी भिषनौ कारणमिति । चिकित्सायामशस्य प्रतिषेधमाहवरमित्यादि। आत्मा आहुत आहुन आत्मा वरम् आत्माहुतिमेरणं वरं, न खन भिपजा चिकित्सा प्रयत्तिता। एवं यथा पाणिचारात् हस्तपरामशात् अचक्षुरज्ञानात भीतभीतवद्भवति तथैवाशेन वदान प्रवत्तितचिकित्सायामातुरो भीतभीतवद्भवति। अज्ञानात् कदा किं क्रियतेति कथं भीतभीतवदित्याह-नोर्मारुतेत्यादि। अज्ञो भिषक् मास्तवशा नोरिव कम्मसु चिकित्सासु चरति। कर्णधारहीना नौका यथा जले वायुवशेन चरति तथा गुणचतुष्टयहीनोऽसौ वैद्यो यदृच्छावशगः कम्मेमु चरतीति ॥१०॥
गङ्गाधरः-तथाचारे का हानिरित्याह-यदृच्छयेत्यादि। अशो भिषक् यदृच्छया गुणचतुष्टयं कारणं विना समापन्नं प्राप्तमातुरं स्वगुणान् विना उपक्रान्तं नियतायुपमातरं तस्य प्राक्तनशुभकर्मवशात् उत्ताय्य व्याधितो मोचयिखा भिषङ्मानी। अभिषजमात्मानं भिषन मन्तु शीलं यस्य सः
इति वृद्धौ शान्तौ च आशु विकारशान्तौ ज्ञो भिषक् कारणम्, आशुवृद्धौ चाज्ञः। अज्ञवैद्यस्य चिकित्साप्रवृत्तिं निपेधति, वरमियादि। न वरमनुचितैव, प्रवर्तितेतिभापयाऽसर्वज्ञवैदेशन बलात् कृतेति दर्शयति, पाणिचारात् हस्तपरामर्शात्, कर्मसु चिकित्सासु।
यदृच्छयेति। वैद्यसम्यग्ज्ञान-पूर्वकप्रवृत्तिं विना कर्मवशादित्यर्थः; समापन्नं सम्यगुपक्रान्तं, नियतायुपमित्यनेनायुलेनैव व्याधितमुत्तीर्यमाणमित्यर्थः, आत्मानमभिपज

Page #464

चरक-संहिता।
खुड्डाकचतुष्पादः ४५२
तस्माच्छास्त्रं ऽर्थविज्ञाने प्रवृत्तौ कर्मदर्शने । भिषक चतुष्टये युक्तः प्राणाभिषर उच्यते ॥ १२ ॥ हेतौ लिङ्ग प्रशमने रोगाणामपुनर्भवे ।। ज्ञानं चतुर्विधं यस्य स राजाहों भिषक्तमः ॥ १३ ॥ शस्त्र शास्त्राणि सलिलं गुणदोषप्रवृत्तये ।
पात्रापेक्षीण्यतः प्रज्ञां चिकित्साथ विशोधयेत् ॥ १४ ॥ तथाभूतः सन्ननियतायुषां पुसामातगणां शतानि चिकित्सया उपक्रम्याशु निहन्ति ॥११॥
गङ्गाधरः---अतोऽज्ञो भिषक् न कारणमिति निगमयति--तस्मादित्यादि। तस्मात् उक्तदोपाच्छास्त्रादिचतुष्टथे युक्तो निष्पादितगुणप्रकर्पो भिपक प्राणाभिषर उच्यते। निद्देशतो लब्धेऽपि चतुष्टये पुनश्चतुष्टय इति यदुक्तं तन्मिलितार्थ शास्त्रे शास्त्रपाठे युक्तश्चेत् भिषक् तच्छास्त्रार्थविज्ञाता न स्यात् तदा चिकित्सासु मुह्यति। एवं शास्त्रेऽधीते शास्त्रम्य तत्त्वार्थविज्ञाता च सन्नपि यदि प्रत्तो चिकित्साक्रियायां कृती न भवति तदा मुह्यति । तादृशोऽपि भिषक् यदि दृष्टका न स्यान तदापि न सर्वथा कर्मकुशलः स्यादिति भावः ॥१२॥
गङ्गाधरः-शास्त्रंऽर्थविज्ञान प्रवृत्ती कर्मदर्शने युक्तस्य वैद्यस्य यद्भवति तदाह हेतावित्यादि। हतौ रोगाणामुत्पत्तिहेती रोगाणां लिङ्ग रोगाणां प्रशमने रोगाणामपुनर्भवे ज्ञानमिति चतुर्विधं ज्ञानं यस्य स गजाहो भिषक्तमः। शास्त्रार्थविज्ञानादिचतुष्टययुक्तस्य गेगहे खादिचतुष्टयज्ञानवत्वेन भिषक्तमवं बोध्यं राजाहखश्च ॥ १३ ॥
गङ्गाधरः-ननु सर्व एव भिपजः प्राणाभिसरा भिषक्तमाच भवन्ति । शास्त्राध्ययनेनैव तथाखसम्भवात् किमर्थमर्थविज्ञानादि पुनरुक्तमिति चेत् ? न इत्याह-शस्त्रमित्यादि । शस्त्रं शास्त्रं सलिलगिति त्रीणि गुणदोपप्रत्तये पात्रा
भिषकत्वेन मन्यत इति भिषङमानी। अनियतायुपामिति, यत्रायुःकारणं बलवत् कर्म नास्ति, तत्र पुरुषकारापराधेन वैद्यदोषान्मरणं भवतीति दर्शयति । शास्त्रे शास्त्रावधारणे, अर्थविज्ञाने शास्त्रार्थावबोधे, प्रवृत्तौ स्वयं कर्मकरणे, युक्त उद्युक्त उद्योगनिप्पादितगुणप्रकर्ष इति यावत् ।

Page #465

९म अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
४५३ विद्या वितको विज्ञानं स्मृतिस्तत्परता क्रिया। . यस्यते षड़, गुणास्तस्य न साध्यमतिवर्तते ॥ १५ ॥ विद्या मतिः कर्मदृष्टिरभ्यासः सिद्धिराश्रयः।
वैद्यशब्दाभिनिष्पत्तावलमेकैकमप्यदः ॥ पेक्षीणि भवन्ति। यथा शस्त्रविद्याविशारदपुरुषे शस्त्रं सद्गुणं भवति न तु शस्त्रविद्यायामकुशले, तथा व्याख्यानादिभिः स्वधीतशास्त्रे पुरुषे शास्त्रं वैशधादिगुणं भवति, न खधीतमात्रं सदुपदेशहीनं शास्त्रं, सलिलञ्च स्वर्णादिसुपात्रे सद्गुणं भवति, न तूपरमृत्तिकादौ। तथा शस्त्रविद्यास्वविशारदपुरुषे शस्त्रं सद्गुणमपि सदोपं भवति। शास्त्रश्च कुव्याख्यानेनाधीतपुरुषे विपरीतार्थ भवति। सलिलञ्च सलवणादिपात्रे सलवणादि भवतीति । अतः शास्त्रं सुधियाधीतं सदुपदेशेन चेत्तदा गुणप्रवृत्तये भवतीति निष्कर्षस्तस्माचिकित्साथ प्रज्ञां वैद्यो विशोषयेत् सद्गुरूपासनेन शास्त्रमधीत्य प्रज्ञाविशोधनं कुर्यात् ।। १४ ॥ _ गङ्गाधरः--प्रज्ञाविशोषनशानार्थ लिङ्गान्याह --विद्य त्यादि। प्रज्ञा-विशोधनेन विद्यादयो भवन्ति । इत्यतो विद्याभिरनुमीयते प्रज्ञाविशुद्धिरिति। विद्या तच्छास्त्रे तत्त्वेनाधीते तच्छास्त्र विद्या अत्रायुवेदविद्या। वितर्कः शास्त्रार्थमूलक ऊहापोहः । विज्ञानं बहुशास्त्रज्ञानेन विज्ञवम् । स्मृतिर्यदा यथा यत् कत्तव्यं यत्र यदुक्तं तत्सर्वस्य स्मरणम् । तत्परता तत्तत् क्रियायां प्रयत्नातिशयः। क्रिया पुनःपुनश्चिकित्साकरणम् । यस्यैते पड़ गुणा इति गिलितार्थज्ञापनार्थ न साध्यमतिवर्त्तते साध्यं व्याधि नातिवर्तते असाध्यो न भवति ॥ १५ ॥
गङ्गाधरः-न वेवम्भूतो यो न स्यात् स किं न वैद्यः स्यादिति ? इत्यत आह --विदात्यादि । विद्यायुवंदविद्या । मतिः स्वाभाविकविशुद्धबुद्धिः। कर्मदृष्टिः दृष्टचिकित्सितकम्मखम्। अभ्यासश्चिकित्साक्रियायां शस्त्रावचारणादि--- क्रियाभ्यासः। सिद्धिः प्रायेणानेकरोगिणो कृतारोग्यखम् । आश्रयः सद्गुरोप्राणान् गच्छतो व्यावत्तंयाति प्राणाभिसरः । पात्रापेक्षीणीति गुणवति पात्रे सगुणानि दोपवति पात्रे दोषयन्तीत्यर्थः, विशोधयेत् सद्गुरुसच्छास्त्रसेवादिभिरित्यर्थः ॥ १०----१४ ॥
चक्रपाणिः-विद्या वैद्यकशास्त्रज्ञानं, वितर्कः शास्त्रमूलमूहापोहः, विज्ञानं शास्त्रान्तरज्ञानं किंवा सहजं विशुद्धं ज्ञानम्, तत्परतेह व्याधिचिकित्सायां प्रयत्नातिशयत्वं, क्रिया पुनःपुनचिकित्साकरणम् । मतिः सहजविशुद्धमतिः, अभ्यासः काभ्यासः, सिद्धिः प्रायशो व्याधि

Page #466

४५४
चरक-संहिता। (खुड्डाकचतुष्पादः यस्य येते गुणाः सर्वे सन्ति विद्यादयः शुभाः। स वैयश ई सदभूतमहन प्राणिसुखप्रदः ॥ १६ ॥ श.स्त्र ज्योति प्रकाशार्थ दर्शनं बुद्धिरात्मनः ।
ताभ्यां भित्रक सुयुक्ताभ्यां चिकित्लन् नापराध्यति ॥१७॥ राश्रय इत्यद एकैकं वैद्यशब्दाभिनिष्पत्तो प्रकृतवैद्यपदवाच्यतेन निष्पत्तौ अल व्यथम् । यस्य तु एते सव्यं गुणाः शुभा विद्यामत्यादयः सन्ति न तु विद्या वितके इत्यादयः पड़ गुणा इत्यत आह --विद्यादय इति। एते पूर्वश्लोकोक्ताः । न तु पूर्व श्लोकात् पूवश्लोकोक्ताः सान्निध्यात्। स सद्भूतमसदभूतं वैद्यशब्दं सद द्यशब्दमहेन योग्यतां प्राप्नुवन प्राणिमुखपदः स्यात । एतच्च पृथक् पृथक् वेद्यगुणकयनं भिमबुभूपोः शास्त्रेऽर्थविज्ञाने इत्यादिषु गुणेषपाज्जेन प्रयत्नातिशयकत्र्तव्यताशापनाथम्. चतुषु वैद्यादिषु पादेषु वैद्यस्यैवातिप्रारान्यध्यापनार्थश्च । तथाविधी हि वैद्य एकः पादत्रयवैगुण्येऽपि कल्पनाशिक्षया मन्त्रणेन सम्पाद्य चिकित्सितुं शक्नोति। न तु गुणवदा विना गुणवन्तोऽपि त्रयः पादाः ॥१६॥
गङ्गाधरः-वैद्यस्य शास्त्राध्ययनावश्यकवं दर्शयति-शास्त्रमिति । इह शास्त्रशब्देनायुवेदः। तत्रानुपतितपरञ्च ज्योतिपादिकम् । लोके दर्शन. क्रियायां यथा वस्तूनां प्रकाशार्थ ज्योतिरालोकः दर्शनं चक्षुः, तथा चिकित्सायां शास्त्र रोगादिप्रकाशार्थम् । दशेनं बुद्विरातन इति आत्लन एव बुद्धि. देर्शनं चक्षुः नान्यस्येति । बुद्धिरित्युक्तावात्मनो बुद्धिरिति लाभे पुनर्बुद्धिप्रशमकत्वम्, आश्रयः सढ़ गुर्वाश्रय • इत्यर्थः, वैद्यशब्दाभिनिप्पत्तावित्यनेन पारमाथिकवैद्यत्वनिष्पत्ताविति दर्शयति। एत इत्यनेनैव लब्धेऽपि विद्यादय इति वचनं पूर्वोक्तगुणव्युदासार्थ, तद्व्युदासश्च विद्यादिदेवान्तर्भावणीयः, एतच्च प्रवन्धेन पृथक्पृथग्गुणकथनं वैद्यस्य गुणोत्पादने यत्रातिशयं कारयिनु तथा वैद्यादिभ्यः पादेभ्यो वैद्यस्यैव प्रधानतोपदर्शनार्थ, वैद्यो हि पादत्रयं विगुगमपि कल्पनया शिक्षया मन्त्रणेन च । सम्पाद्य चिकित्सितु पारयति, न तु गुणववैद्य विना द्रव्यादयः पादा गुणवन्तोऽपि क्षमाः ॥ १५॥१६॥
चक्रपाणिः-शास्त्रशब्देन शास्त्राभ्यासकृता मतिः, सा हि वाह्यालोक इव प्रकाशार्थ वस्तूनां ग्रहणयोग्यतां कतु मित्यर्थः, दर्शनमिव दशनं चक्षुरिवेत्यर्थः । यद्यपि बुद्धिरात्मन एव भवति तथाप्यात्मन इत्यनेन सहज बुद्धिं दर्शयति, यतः सहजां बुद्धिं बिना शास्त्रजा बुद्धिर्या
* सर्वगुणाश्रयः इति पाठान्तरम्। । यन्त्रणेन चेति क्वचित् पठ्यते ।

Page #467

४५५
९म अध्यायः
सूत्रस्थानम्। चिकित्सिते त्रयः पादा यस्माद वैधव्यपाश्रयाः। तस्मात् प्रयत्नमातिष्ठेद मिपक स्वगुणसम्पदि ॥१८॥ मैत्री कारुण्यमार्तेषु शक्ये प्रीतिरुपेक्षणम् ।
प्रकृतिस्थेषु भूतेषु वैद्यवृत्ति धतुविधा ॥ १६ ॥ रात्मन इति पदोपादानात् आत्मनः सहमा बुद्धिर्दशनं दर्शनमिव चक्षुरिवेति यावत् । सहजा बुद्धिं विना शास्त्राध्ययनादिजा या बुद्धिः सा वैपयिकी न सम्यक् चिकित्सासपथेति कश्चिा। वस्तुतस्वात्मनो निजस्य बुद्धिन तु परकीया बुद्धिवस्तूनां दर्शन क्रियायां दर्शनं चक्षुरिवेत्यर्थः। ताभ्यां शास्त्राध्ययनज्योतिबुद्धिभ्यां सुयुक्ताभ्यां सुयुक्तिमयाम्। द्रव्यपरिचारकरोगिणो वैद्यव्यपाश्रयाः वैद्य विशेषणापाश्रित्य विकारव्युपशान्तये कारणं यस्मात् तस्मात् भिषक खगुणसम्ादि श्र ते पथ्यवदातवमित्यादुरक्तगुगसमदुपान्जेने प्रकृष्टयन प्रयत्नमाति ठेवाश्रयेत् । वैद्यस्य गुणव्यापदि हि त्रयाणां पादानां विकारस्य प्रशान्त्यामसामथा वैधव्यपाश्रयवादिति ॥ १७/१८ ॥
गङ्गाधरः-अथ वैदेवन यथाभूतया बुद्धया व्यवहत्तव्यं चिकित्सायां तदर्शयति-मैत्रीत्यादि। आतेषु चिकित्सनीयव्याश्तेिषु मैत्री मित्रतया वत्तनम् । तेषु च कारुण्यं दुःखापशमेच्छा। शक्ये साध्ये व्यायौ प्रीतिचिकिसितु ग्रहणम् । उपेक्षणं प्रकृतिस्थेषु । प्रकृतिः स्वभावः । स च स्थूलदेहाधिष्ठानाभावेन सूक्ष्मदेहमात्राधिष्ठानेन या शरूपा तादृशरूपा बोध्या। तेन प्रकृतिशब्दनह मरणमुच्यते। प्रकृतो मरणत मापे तिष्ठन्तीति प्रकृतिस्था आसन्नमृत्यवः । सामीप्यसप्तम्भात्तत्पुरुषाद्र पसिद्धेः । तेष्वासन्नमृत्युषु भूतेषु उपेक्षणमुपेक्षा चिकित्साग्रहणमिति । चतुबिधा वैयत्तिवैद्यानां वतन मिति । एषा चतुविधा बुद्धिवामी बुद्धिबोध्या। वक्ष्यते चात्रवाध्यायाथसंग्रहे"शानानि बुद्धिामी च भिषजां या चतुविधा” इति ॥१९॥ वैनायकीत्यभिधीयते, सा न सम्यक चिकित्सासमा भवतीति। ताभ्यामिति सहजविशुद्धबुद्धिशास्त्राभ्यां सहजवनायकबुद्धिभ्याम् ।। १७११८॥
चक्रपाणिः-वदेवन च यादृश्या बुद्रा व्यवहत्तव्यं, तां दर्शयति, मैत्रीत्यादि।-मैत्री पूर्वमेव ब्याकृता, आर्तेपु आर्तियुक्त पु, कारुण्यं परदुःखप्रहाणेच्छा, शक्ये साधयितुं शक्ये साध्यन्याधिगृहीत इति यावत् ; प्रकृतिरिह मरणम् । यद्वक्त --- प्रकृतिरुच्यते स्वभावः

Page #468

४५६
चरक संहिता | तत्र श्लोकी ।
भिषग्रजितं चतुष्पाद पादः पादश्चतुगु खः । भिपक प्रधानं पादेभ्यो यस्माद् वैद्यस्तु यद्गुणः ॥ ज्ञानानि बुद्धिर्ब्राह्मीच भिषजां या चतुर्व्विधा । सर्व्वमेतच्चतुप्पाढे खुड्डाके सम्प्रकाशितम् ॥ २० ॥
1
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रं चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्याने खुड्डाकचतुष्पादो नाम नवमोऽध्यायः ॥ ६ ॥
[ खुड्डाकचतुष्पादः
गङ्गाधरः अव्यायमुपसंहरति तत्र श्लोका इति । चतुष्पाद प्रथमश्लोकेन भिषग्जितम् । द्वितीयतृतीयाभ्यां पादः पादचतुर्गुणः प्रत्येकपादचतुर्गुणचतुर्थादिभिचतुर्भिः कारणं पोडशगुणमित्यारभ्य शतान्यनियतायुषामित्यन्तै पक् प्रधानं तत्पदेभ्यः । तस्मादित्यारभ्य स्वगुणसम्पदीत्यन्तैवैद्यो यस्माद्धेतोर्यद्गुणो भवति तानि ज्ञानानीति मैत्रीत्यादिश्लोकेन बुद्धिर्ब्राह्मीच भिषजां या चतुर्व्विधा एतत्सर्व्वं खुड्डाके चतुष्पादेऽध्यायेऽस्मिन् सम्प्रकाशितमात्रेयेणेति शेषः ॥ २० ॥
अध्यायं समापयति अग्नीत्यादि । पूर्ववद्याख्येयम् ।।
इति श्रीगङ्गाधरकविरत्नविरचिते चरकल्पकल्पतरौ सूत्रस्थानीयनिदेश चतुष्कीय खुड्डाकचतुष्पादाख्यप्रथमाध्याय जल्पाभिधाना नवमी शाखा ९॥
तथेदमस्मान्मुहूर्तात् स्वभावमाप्स्यते" मरणमित्यर्थः, मरणसमीपगतत्वादुच्यते "प्रकृतिस्थे' इति ; तस्मिन्नुपेक्षा कर्त्तव्या न तत्र भेषजदानादि कर्त्तव्यं यशोहान्यादिभयात् । संग्रहे ब्राह्मी बुद्धिश्चतुर्व्विधा मैत्री कारुण्यादिका ॥ १९/२० ॥
इति चरकचतुरानन- श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायाम् आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थानव्याख्यायां खुड्डाकचतुष्पादो नाम नवमोऽध्यायः ॥ ९ ॥

Page #469

दशमोऽध्यायः। अथातो महाचतुष्पादमध्यायं व्याख्यास्यामः,
इतिह रमाह भगवानात्र यः ॥ १॥ चतुष्पाद पोड़शकलं भेषजमिति भिषजो भाषन्ते, यदुक्तं पूर्वाध्याये षोड़शगुणमिति। तदभेषजं युक्तियुक्तमलमारोग्याति भगवान् पुनव्वसुरात्र यः।।
गङ्गाधरः-अथ पादचतुष्टयं गुणद्विकारव्युपशान्तये कारणमिति यदुक्तं प्रतिज्ञातं तत्सतप्रतिपक्षतानिरासपूर्वकस्थापनार्थ महाचतुष्पादाऽध्याय आर. भ्यते----अथात इत्यादि। पूववद्याख्यातव्यं सचेम् । महान्तं चतुष्पादमध्यायचतुष्पादस्याध्यायस्य महत्त्वं वहुग्रन्यक्त्वं पूर्वपक्षोत्तरप्रत्युत्तरवचनैः सिद्धान्तवचनवत्त्वञ्च बोध्यम् ॥१॥
गङ्गाधरः-चतुष्पाद भिषगादिपादचतुष्टयम्। पोडशकलं पादस्यकैकगुणस्य कलाखाभिप्रायणोक्तम् । पाड़शगुणवन पाड़शकलामति । भेषजमिति भिषगजितं भिपनो भापन्ते वदन्ति इत्यनन तत्रान्तरसम्मतमिति दशितम्। सुतरां यदुक्तं पूवाध्याये खुड्डाकचतुष्पादे पोडशगुणमिति कारण पोड़शगुण सिद्धो पादचतुष्टयमिति वाक्य पाइशगुणाति यत् तभेषजम् । तदेव पोड़शगुण चतुष्पादं भेपजम्। किन्तु युक्तियुक्तनलमारोग्यायति। युनक्ति इति युक्तिः प्रत्तिवैद्यादीनां पूवाध्याय प्राक्ता। तया युक्तं प्रवर्तमानं पोइशगुण पादचतुष्टयमाराग्यायालं समर्थ भवताति भगवानात्रया भाषते। इति पुनव्वसोः प्रतिज्ञा इत्यथः।
चक्रपाणिः----पूर्वाध्याये वैद्यादयो व्याधिप्रशमकारणमित्युक्त, तदिहाक्षिप्य व्यवस्थाप्यत इत्यनन्तरं महाचतुप्पादोऽभिधीयते ; मह त्वञ्चास्य पूर्वाध्यायापेक्षया बहुग्रन्थेन पूर्वपक्षसिद्धान्तरूपवहुप्रमेयाभिधायकत्वेन च। पोडशकलं पोडशगुणं, कलाशब्दो गुणवचनः ; भिषजो भाषन्त इति त्रु वते। प्रकृतेऽर्थे शास्त्रान्तरसम्मतिं दर्शयति-युक्तियुक्तमिति । युनक्तीति युक्तिः प्रवृत्तिरुच्यते, युक्तियुक्त प्रवृत्तिमदित्यर्थः, प्रवृत्तिश्च वैद्यादीनां चिकित्सारूपा पूर्वाध्याये व्याता ; अलं समर्थम्। इति भगवानात्रेयो ब्रूते इति शेषः।

Page #470

४५८
[ महाचतुष्पादः
चरक-संहिता। नेति मत्रं यः। किं कारणं ? दृश्यन्ने ह्यातुराः केचिदुपकरणवन्तश्च परिचारकरसम्पन्नाश्चात्मवन्तश्च कुशलेश्च भिषगभिरनुष्ठिताः समुत्तिष्ठमानाः, तथायुक्ताश्चापरे नियमाणाः; तस्माद भेषजमकिश्चित्करं भवति । तद्यथा---श्वभ्र सरसि च प्रसिक्त
नेति मैत्रेय इति सत्प्रतिपक्षता। प्रतिविपरीतपक्षाश्रयो मैत्रेयः सत्पतिपक्षो विपरीतार्थस्थापकखात्। तत्र जिज्ञासा पोड़शगुणं चतुष्पादं भेषजं प्रवर्तमानमारोग्याय समर्थ न भवतीत्यत्र किं कारणमिति ? तत्र हेतुमाह मैत्रेयः-दृश्यन्ते हीत्यादि। हि यस्मात् केचिदातुरा उपकरणवन्तश्च भेषजवन्तश्च परिचारकसम्पन्नाश्च आत्मवन्तश्च स्मृतिनिर्देशकारिखादिगुणवन्तश्च कुशलैश्च श्रते पय्यवदातखादिगुणवद्भिभिपभिरनुष्ठिताः चिकित्सितुमुपक्रान्ताः सन्तः समुत्तिष्टमाना रोगात आरोग्यमापन्ना दृश्यन्त । तथायुक्ताश्वापरे तेन प्रकारेण चतुश्चतुगुणवत्पादचतुष्टयेन चिकित्सितुमुपक्रान्ताथापरे केचिदातुरा म्रियमाणा दृश्यन्ते। तस्माद भैपन पोड़शगुणं चतुष्पादं भवतु । किन्तु किञ्चित्करं न भवति किञ्चिदपि कत्तु शीलवन्न भवति । आरोग्यायालमेव भवतीति न वाच्यमित्यथः। अदं हृदयं-विनापि भेपजमातुराणामारोग्यात् केषाश्चित् केपाश्चिन्मरणाछ। पोडशगुणं चतुप्पादं भपज नालमारोग्याय। देवसंज्ञकन्त कम्म अप विनवारांग्यायालमेवेनि मैत्रेयस्य तात्पय्यम् ।
तत्र दृष्टान्तद्वयमुदाहरति--तद यथत्यादि। यथा स्वभ्रं जलमात्रहीने गर्ने प्रसिक्तमल्पमुदकं न किञ्चित्करं भवति, तथा देवसंशकशुभकमहीने आतुरे भेषजं न किञ्चित्करं भवति । भेपज कुरु वा न कुरु शुभकम्महीनखात् म्रियेतैव । यथा च सरसि जलपूर्ण हदे प्रसिक्तमल्पामुद्रकं न किश्चित्करं भवति. तथा शुभ
उक्तमाक्षिपति नतीत्यादि। उपकरणं भपंजर, अनुष्टिताश्चिकित्सितुमुपक्रान्ताः ; तथायुक्ताः पूर्ववञ्चिकित्सितुमुपक्रान्ता इत्यर्थः ; अकिंचिन्करमिति भेषजे सत्यपि यदा आरोग्य न भवति ; तेन, यत्रापि सति भेषजे आरोग्यं भवति, तत्रापि भेपजव्यतिरिक्त कम्मैव दैवसंज्ञकं कारणं, भेपजन्तु तवागतसन्निधानमकारणभेवेत्यर्थः। अत्रैवार्थे दृशान्तद्वयं दर्शयति-तद्यथेत्यादि। श्वभ्रे गर्ते यथाएं जलमकिञ्चिारमेव नियमाणेऽपि भेषजम् । यथा च सरसि अन्यत एव पूर्णे स्वल्पमुदकमकिञ्चिन्करं भवत्येवमन्यत एवारोग्यहेतोः कर्मणी

Page #471

१०म अध्यायः । सूत्रस्थानम्।
४५६ मल्पमुदकं नद्यां स्यन्दमानायां पांशुधाने वा पांशुमुष्टिः प्रकोणे इति । तथा परे दृश्यन्तेऽनुपकरमणाश्चापरिचारकाश्चानात्मवन्तश्च अकुशलश्च भिषम्भिर नुष्ठिनाः समुत्तिष्ठमानाः ; तथायुक्ता नियमारणाश्चापर। अतश्च प्रतिकुर्वन् सिध्यति प्रतिकुवन् दवसंशकातिशयवत्यातुर भपजं न किश्चित्करं भवति । चिकित्सा क्रियतां वा न क्रियतां देवाविशयकलेनारोग्यमानुयादेवेत्यर्थ: । दृष्टान्तान्तरमुदाहरति शिष्यहितार्थ नद्यामित्यादि। यथा वा नद्यां स्यन्दमानायां बहुजलतया स्रोतस्वत्यां प्रकीणः प्रक्षिप्तः पांशुमुष्टिर्न किश्चित्करो भवति, तथैवातुरे दुरदृष्टसमूहे पोड़शगुणं चतुप्पाई भेषजं प्रवत्तमानं नालमारोग्यायेति । भेषज कुरु वा न कुरु म्रियतैव स चातुरः दुरदृष्टातिशयात्। यथा वा पांशुधाने पांशुराशियुक्तस्थले प्रकीणः प्रक्षिप्तः पांशुमुष्टिन किञ्चित्कगे भवति ; यथा वा अशुभादृष्टातिशयवत्यातुरे भपज प्रवत्तेमानं नालमारोग्याय। भेषजं कुरु वा न कुरु देवातिशयबलेनातुरो नियघिरव भवति । कश्चिदिम दृष्टान्तं संशोधनभषजाभिप्रायेण व्याख्याति. कश्चिदपतर्पणभेषजाभिप्रायेणेति ; तयं न मनोरमम् ; सचेभषजस्याकिश्चित्करखे दृष्टान्ताभावात् । भेपजस्यान्वयेनाकिञ्चित्करखं स्थापयिखा व्यतिरकेणापि स्थापयति--तथेत्यादि। तथाशब्दोऽत्र न दृष्टान्तवचनः किन्तु समुच्चयार्थस्तेन तथा पर अपरे चातुराः केचित् अनुपकरणा भेषजद्रव्यहीनाश्चापरिचारकाश्चानात्मवन्तश्च स्मृत्यादिगुणहीनाश्च भिपग्भिश्चाकुशलैग्गुणवद्धिरनुष्ठिता उपक्रान्ताः समुत्तिष्टमाना रोगादारोग्यमापन्ना दृश्यन्ते । तथायुक्ताश्च पोड़शगुणपादचतुष्टयहीनाश्चापरे केचित् म्रियमाणा दृश्यन्ते । अत्रादि दृष्टान्तद्वयं बोध्यम् ।
इत्थश्चान्वयव्यतिरेकाभ्यां निगमनं व्यक्ति-अतश्चेत्यादि । अस्मात् दर्शितकारणात् प्रतिकुबन चतुष्पादन गुणवता भेपजेन प्रतिकुर्वन्नातुरः
रागप्रशमने जायमाने भेपजमकिञ्चित्करं भवतीति सरोदृष्टान्तेन दर्शयति ; एवं नद्यां स्यन्दमानायां वहमानायां पांशुमुरिरिति निदर्शनं श्वभ्रवत्, पांशुधाने पांशुराशौ पांशुमुरिरिति सरोदृष्टान्तवद ब्याख्येयम्। अत्र च तोयदृष्टान्तः संशोधनभेषजाभिप्रायेण, पांशुदृष्टान्तस्तु संशमन पजाभिप्रायेण ; यदि बा, जलं सन्तर्पणभेपजाभिप्रायेण, पांशुमुप्टिस्त्वपतर्पणाभिप्रायेण बोद्धया। भेषजान्वयन्यभिचारं दर्शयित्वा तद्वयतिरेकच्यभिचारं दर्शयति-तथाऽपर इति ।

Page #472

४६०
चरक-संहिता। { महाचतुष्पादः म्रियते, अप्रतिकुर्वन् सिध्यति अप्रतिकुव्वन् म्रियते, ततश्चिन्त्यते भेषजमभेषजेनाविशिष्टमिति।
मैत्रे य ! मिथ्या चिन्त्यत इत्यानं यः। किं कारणं ? ये ह्यातुराः षोड़शगुणसमुदितनानेन भेषजेनापद्यमाना नियन्त इत्युक्तं तत् अनुपपन्नम्। न हि भेषजसाध्यानां व्याधीनां भेषजमकारणं भवति। ये पुनरातुराः केवलाद भंपजाते समुत्सिध्यति नीरोगो भवति, भेषजेन प्रतिकुन्नातुरो म्रियते च । इति भेषजस्यान्वयेन व्यभिचारस्य निगमनम् । व्यतिरेकेण व्यभिचारस्यानिगमनमाहअप्रतिकुन्नित्यादि। अत्रापि अतश्चेत्यास्यानुत्तिः। अतश्चाप्रतिकुचन आतुरो भेषजैरनुपक्रान्तः स्वयं सिध्यति भेषजैरप्रतिकुब्वेन्नातुरो म्रियते च । अत्रातुरस्य प्रतिक्रियायां कत्तलप्रयोगो न वैद्यस्याप्राशन्येन रोगोपशमकतया, किन्तु स्वस्यारोग्याय प्रतिकार वैद्यादीनां तिकरणे प्राधान्यात् । अथ मैत्रेयमतमुपसंहरति-तत इत्यादि। तस्मात् प्रतिकारेण सिद्धिमरणान्यतरस्मात् अप्रतिकारेण सिद्धिचरणान्यतरस्मात् भेषजमभेपजेनाविशिष्ट विशेपरहितं तुल्यमिति यावत् चिन्त्यते मयेति शेषः । इति मैत्रेय आहति शेषः। __ मैत्रेयप्रतिष्ठापितमिदं दुपयितुमाह-मिथ्या चिन्त्यते। अर्थान्मैत्रेयेण इत्यात्रेय आह । अथात्र प्रश्नः। मैत्रयेण उक्तरूपं यन्मिथ्या चिन्त्यते तत्र किं कारणमिति जिज्ञासा। मैत्रेयस्य निरुक्तचिन्ताया मिथ्यावे हेतुमाह ..... ये ह्यातुरा इत्यादि। हि यस्मात् ये आतुरा पोड़शगुणसमुदितेनानेन भेपजेनोपपद्यमाना म्रियन्ते इत्युक्तं तन्नोपपद्यते। कस्मात् ? इत्यत आह-न हीत्यादि। हि यस्मात् भेषजसाध्यानां व्याधीनां भपजमकारणं न भवति ; ये त म्रियन्ते भपजेनोपएन्ना अपि ते खल्वसाध्यव्याधिमत्त्वान्नोत्तिष्ठन्ते इत्यथः ।
द्वितीयस्यात्तरमाह --ये पुनरातुराः केवलात् सम्पूर्णात् भेपजाते समुत्तिष्ठन्ते नीरोगा भवन्ति, न तेषामातुराणां सम्पूर्णभपजोपपादनार्थं तत्तद व्याधेः प्रतिकुन्नित्यन्त विण्यर्थत्वात् प्रतिकारयन्नित्यर्थः ; यदि वा आतुर एव वैद्यादीनुत्पाद्यात्मान प्रतिकुन्निति मन्तव्यम् ।
एतेन देवकर्मवशादेव जीवति म्रियते वा रोगी भवत्यरोगो वा, न दृष्टभेपजमन किञ्चित्करमिति पूर्वपक्षार्थ सिद्धान्तयति-मिथ्येति ।- केवलात् सम्पूर्णात्, न

Page #473

१०म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
४६१ तिष्ठन्ते, न तेषां सम्पूर्णभषजोपपादनाय समुत्थानविशेषोऽस्ति। यथा हि पतितं पुरुषं समर्थमुत्थानायोत्थापयन् पुरुषो बलमस्योपादध्यात्, स निप्रतरमपरिक्लिष्ट एवोत्तिष्ठेत् तद्वत् सम्पूर्णभेषजोपलम्भादातुराः । ये चातुराः केवलाद भेषजादपि नियन्ते न च सर्व एव ते अषजोपपन्नाः समुत्तिष्ठेरन् ।
न हि सर्व व्याधयो भवन्त्युपायसाध्याः। न चोपाय
समुत्थानविशेषो निदानविशेषोऽस्ति । अस्त्येव किश्चित् भेषजोपपत्तिप्रकर्षापकणोपशमाहे निदानविशेष एव। यथा हि यस्मात् पतितं पुरुषमुत्थानाय समर्थमुत्थापयन् पुरुषोऽन्योऽस्य पतितस्य पुरुषस्य बलमादध्यात्, तत पुरुपान्तरणोपाहितबलः पतितः समुत्थानायाधिकसमथ: सन् पुरुषः क्षिप्रतरं अपरिक्लिष्ट एवाक्लेशादेवोत्तिष्ठेत् तद्वत् आतुराः सम्पूर्णभेषजाते समुत्थानाय समर्था एव । तेऽपि सम्पूर्णभेषजोपलम्भात क्षिप्रतरमक्लेशात्तिष्ठेरन् । अत्रायं भावः यद्यपि सव्वत्र दृष्टमेवेष्टसाधने कारणं भवति तथापि तत्र यदि दृष्ट किञ्चिदपरं वलमादथ्यात् तदा दृष्टादृष्टोभयवलात् क्षिप्रतरमिष्टसिद्धिर्भवतीति । तथापरे दृश्यन्तेऽनुपकरणाश्चेत्यादिना व्यतिरेकेण व्यभिचारपदर्शनस्योत्तरम् ।
दृश्यन्ते ह्यातुरा इत्यादिना सम्पूर्णभेपजप्रयुक्ता म्रियमाणा इति दृपणस्योत्तरमाह ये चातुरा इत्यादि। केवलात् भेषजादपि पोड़शगुणसमुदितेनानेन भेषजेनोपपद्यमाना अपि ये चातरा म्रियन्ते न च सर्व एव ते आतुरा पोड़शगुणसमुदितेन भेपजेनोपपन्नाः समुत्तिष्ठेरन ।
ननु सम्पूर्णभेपजोपपन्नाः सन्तः सर्वे कस्मान्न समुत्तिष्टन्ते इत्याह-न हीत्यादि। सर्वे व्याधयो न भवन्त्युपायसाध्याः, असाध्याश्च व्याधयः सन्ति, येपां साधने तृपाया न सन्ति यस्मात तस्मात सव्वें सम्पूणभपजोपपन्ना अपि नोत्तिष्ठन्ते। न खेवं तत् कथमुपायः क्रियते साध्यानामित्यत आह-न
नास्ति, उभयनकारकरणादस्ति समुत्थानविशेष इत्यर्थः। तदिति क्षिप्रतरमक्लिष्टा एवोत्तिष्ठन्त इत्यर्थः। एवं मन्यते-- यद्यदृर मेवोत्थाने कारणमिति, तथापि, यदि दृष्टमपि तत्रानुबलं भवति, तदा दृष्टादृष्टोभयबलात् शीघ्रमेवारोग्यं भवति। सर्व एव साध्यव्याधयोऽसाध्य

Page #474

४६२ चरक-संहिता।
'महाचतुष्पादः साध्यानां व्याधीनामनुपायन सिद्धिरस्ति। न चासाध्यानां व्याधीनां भेषजसमुदायोऽस्ति। न ह्यलं ज्ञानवान् भिषङ मुमूर्षु मातुरमुत्थापयितुम् । __परीक्ष्यकारिणो हि कुशला भवन्ति । यथा हि योगज्ञोऽभ्यासनित्यः इक्ष्वासो धनुरादायेषुमप्यस्यन् नातिविप्रकष्ट चेत्यादि। उपायसाध्यानां व्याधीनामनुपायेन उपायं विना न च सिद्धिरस्ति यस्मात तस्मादुपायाः क्रियन्ते ।।
नन्वेवं चेत् तहि उपायन न कस्मात् सव्वे साध्या वाप्यसाध्या वा व्याधयः सिध्यन्ति इत्याहन चासाध्येत्यादि। असाध्यानां व्याधीनां भेषजसमुदायो न चास्ति यस्मात् तस्मादसाथ्यव्याध्यातुराः सम्पूणभेपजोपपन्ना नोत्तिष्ठन्ते । ननु कस्मादसाध्यानां व्याधीनां भेषजसमुदायो नास्ति, दृश्यते हि गुणवान देद्योऽस्ति चास्ति च द्रव्यं गुणवत् गुणवांश्च परिचारकः सर्वगुणश्चातुरः ? इति । तत आह... न हलमिति । ज्ञानवान सव्वगुणवानपि भिषक् मुमूर्ष मसाध्य व्याधितमसाध्यव्याधिभ्य उत्थापयितुमलं समों न भवति यम्मात नस्मान असाध्यव्याधीनां भेषजसमुदायोऽन्यत्रास्त्यपि नास्त्येव ।
ननु तन् कथं ज्ञानवान भवति भिपगिति ? अत आह-परीक्षात्यादि। परीक्ष्य व्याधीन साध्यासाध्यखादिरूपेण साध्यान् व्याधींश्चिकितसयारधुमसाध्यान् हातु शीलं यंपां ने परीक्ष्यकारिणो वैद्याः हि यस्मात् कुशलाः सिद्धिभाजो भवन्ति । तम्मान्मुम्रषु व्याधितानामुत्थापनसामथ्याभावेऽपि भिषक् ज्ञानवान भवति। असाध्यव्याव्यसाधने अज्ञानादग्राह्यखवारणाय दृष्टान्तमाह----यथा हीत्यादि । हि यस्मात् इष्वासो धनुष्मान् योगज्ञः व्याधयश्च ; सम्पूर्णभेपजोपपत्तावपि सत्यामसाध्यव्याधयो नोत्तिष्ठन्ते, साध्यव्याधय उत्तिष्ठन्त इति भावः। यद्यप्यसाध्यव्याधिं प्रति सम्पूर्णभेषजोपपत्तिरेव नास्ति, यदुक्तं,---"न च असाध्यानां व्याधीनां भेषजसमुदायोऽयमस्ति ; न ह्यलं ज्ञानवान् भिपङमुमूर्षु मातुरमुत्थापयितुम्' इति। तथापीह किञ्चिदसम्पूर्णत्वेऽपि सम्पूर्णभेपजोपपन्ना इति ये तु साध्यव्याधयस्ते सत्यामेव भेषजोपपत्तौ जीवन्तीति ; असत्यान्सु भेषजसम्पत्ती बलवज्जोवनकर्माभावे म्रियन्त एवेति दर्शयन्नाह---न चोपायेति । उपायेनैव दृष्टार्थेन साध्या उपायसाध्या ; इदमत्राकूतं---यद द्विविधं कर्म यलबदबलवच्च, तत्र बलवन्नियतविपाककालं,-यथेदं कर्मास्मिन्नेव काले मारयति ; अबलवच्च मारकं कर्म मारयत्येव कालानियमेन, यदा दृष्टसामग्रीमनुगुणामपथ्यसेवारूपाम्

Page #475

१०म अध्यायः
४६३
सूत्रस्थानम् । महति काये नापराधवान् भवति सम्पादयति चन्टकार्यम्, तथा भिषक स्वगुणसम्पन्न उपकरणवान् वीक्ष्य कारभमाणः साध्यरोगमनपराधः सम्पादयत्येवातुरमारोग्येण । तस्मान्न भेषजमभेषजेनाविशिष्टं भवति ॥ २ ॥
अभ्यासनित्यः सततं लक्ष्यवेधकारी धनुरादाय धृत्वा इ वाणमप्यस्यन् क्षिपन् नातिविपकृष्टे अनतिरे महति काये नातिमूक्ष्मकायवस्तुनि नापराधवान् लक्ष्यवेधासिद्धिभाक् न भवति, सम्पादयति च इष्टकार्य लक्ष्यवेधरूपमिति। तथा भिपक स्वगुणसम्पन्न उपकरणवान भेषजद्रव्यवान् वीक्ष्य साध्यासाध्यवादिरूपेण परीक्ष्य कर्म चिकित्सितमारभमाणः साध्यरोगमनपराधः सिद्धिभाक् सन्नातुरमारोग्येण सम्पादयत्येव । निगयमयति--तस्मात् इत्यादि। तस्मात् सम्पूर्णभेषनं विनोत्थानसमथस्यातुरस्य भेषजेन बलोपाधानात् सम्पूर्णभेपजेनोपक्रान्तस्य मरणनिवारणोपायभेपनसमुदायाभावाच्च न भेषजमभेपर्जनाविशिष्टं तुल्यं भवनीति ।।२।। औषधाभावरूपाञ्ज प्राप्नोति तदा मारयति. यदा तु न प्राप्नोति तदा न मारयति, यदुक्त जनपदोन ध्वंसनीये “कर्म किञ्चित् क्वचित काले विपाकनियतं महत् । किञ्चित् त्वकालनियतं प्रत्ययैः प्रतिबोध्यते ॥' अस्य त्वयं प्रपन्चेन तत्रैव दर्शयिष्यामः। न च वाच्यम्---अष्टमेव सर्वत्र कारणं, तच्च नियतकालविपाकमेव, यदुच्यते ..."नाकाले जायते कश्चिन्नाकाले म्रियते तथा। जगत् कालवशं सव्वं कालः सर्वत्र कारणम् ॥” इति ; यतः, यदिहादृष्टं तदेव दृष्टयागादिब्रह्मवधादिजन्यं किञ्चिद ; यद दृष्टेनानुत्पन्नं, तत्रादृष्टकल्पना प्रामाणिकी ; यत् तु दाहादि दृष्टेनैवाग्निसम्बन्धनोपपद्यते, तत्र का कथाऽदृष्टस्य दृष्टकाय्योन्यथानुपपत्तिपरिकल्पनीयस्य । तेन, य इमे दुबलेन कम्मणा दृष्टवलबदपथ्यसेवाजनितदोषबलादारब्धा व्याधयस्ते बलवता चतुष्पादसम्पन्नेन भेषजेन दोपक्षयकेणोपायेन परं साध्यास्तदभावे तु दुर्बलेनापि कर्मणा दृष्टदोपबलादारब्धा व्याधयो न निवर्तन्त इति ; यदक्त... "देवं पुरुषकारेण दुर्बलं हुउपहन्यते। देवेन चेतरत् कर्म विशिष्टेनोपहन्यते ॥” इति। अनुपायेनाऽभेषजेन ; अयं भेपजसमुदायः, समुदायः सर्वगुणसम्पन्न इत्यर्थः। असाध्ये व्याधौ चिकित्सां कुर्वन् वैद्य एव यथोक्तगुणो न भवतीत्यर्थः । न ह्यलं न समर्थः ; यद्यसाध्यतां जानाति तदा न प्रवर्तत एव, अथ न जानाति, तदा ज्ञानवानेव न भवतीति भावः। चतुष्पादसम्पदावश्यं व्याधिप्रशमो भवतीति दृष्टान्तेनाह--यथा हीत्यादि। इष्वासो धानुष्कः, अस्यन् क्षिपन्, नातिविप्रकृष्टे सान्नहिते, नापराधवान् इति लक्ष्यभ्र शरहितः, इष्टं कार्य लक्ष्यवेधलक्षणम् ॥ १॥२॥

Page #476

४६४
चरक-संहिता। ( महाचतुप्पा३: इदञ्चेदञ्च नः प्रत्यक्षं यदनातुरेण भेषनातुरं चिकिसामः। चाममनामेण कृशश्च दुबलमाप्याययामः । स्थूलं मेदखिनमपतर्पयामः। शीतेनोषणाभिभूतमुपचरामः । शीताभिभूतमुष्णेन । न्यूनान् धातून पूरयामः। व्यतिरिक्तान् हासयामः। व्याधीन मूपिय्ययेणोपचरन्तः सम्यक प्रकृतो स्थापयामः। तेषां नस्तथा कुवतामयं भेषजसमुदायः कान्ततमा भवति ॥३॥
गङ्गाधरः-भेषजस्य रोगप्रशमकले उपपत्त्यन्तरं दशयति इदच्चेत्यादि । नोऽस्माकं प्रत्यक्षमिति। प्रत्यक्षप्रमाणस्याप्रतिहतखादुक्तम्। अनातरेण आतुय्येविपरीतेन भेपजेन चिकित्साम इति यदुक्तं टिणोति–क्षाममित्यादि । क्षामं क्षीण कृशं दुबेलञ्चाक्षामेण पोपणेनाप्याययामः सन्तपेयामः। स्थूलं भेदस्विनमपतपयामः, अभोजनाद्यपतपणम् । उष्णाभिभूतं शीतनोपचरामः, शीताभिभूतमुष्णेनोपचराम इत्यनन सम्बन्धः। न्यनान् धातून पूरयामः । व्यतिरिक्तान् वृद्धान् हासयामः। व्याधीन मूलविषय्य यण कारणविपरीतेन गुणरसवीय्यविपाकप्रभावेण उपचरन्तो वयं प्रकृती सम्यक् स्थापयामः । तेन विपरीतार्थकारिष्वपि नाव्याप्तिः। तेषांक्षामादीनां तथा कुव्वतां नाऽस्माकमयं भेषजसमुदायः कान्ततमा भवति। विना हि भेषजसमुदायं केवलं शुभादृष्टमातुराणां व्याधिभ्य उत्थापनाय कान्तमपि न कान्ततमं भवति । हिमान्यायभिभूतानां पुरुषाणामनपातपगुरुप्रावरणादिकं शीतविपरीतमन्तरेण केवलातिशुभादृष्टेन शीतात्तिवारणाभावात् ।। ३॥
चक्रपाणि:-भेषजस्य रोगप्रशमकतृ त्वे उपपत्त्यन्तरमाह --- इदन्चेत्यादि। अनातुरेणेत्यातुरगुणविपरीतेन ; आतुरमनातुरेण चिकित्साम इति यदुक्त, तस्यैव विवरणं.---'क्षाममक्षामेण' इत्यादि। क्षामो निवः, कृशञ्च दुब्बलमाप्याययाम इति सन्तर्पयाभः, व्यतिरिक्तानित्यतिरिक्तान इत्यर्थः ; मूलविपर्थ्ययेणेति कारणविपर्ययेण, तच्च प्रभावादिति बोद्धव्यं, तेन विपविकारस्य विषेणोपचरणम् । एतत् प्रत्यक्षञ्चान्यदुपगृहीतं भवति, कान्ततमा विकारप्रशमकत्वेनाभीष्टतमः, अन्येऽर्थधर्मोपायाः कान्ताः कान्ततराश्च, अयञ्च भेपजसमुदायः सर्बोच्छेदकरोगहरत्नेन कान्ततमः ॥३॥

Page #477

१०म अध्यायः
४६५
सूत्रस्थानम् ।
भवन्ति चात्र । साध्यासाध्यविभागज्ञो ज्ञानपूवं चिकित्सकः । काले चारभते कर्म यत् तत् साधयति ध्रुवम् ॥ ४ ॥ स्वार्थ विद्यायशोहानिमुपक्रोशमसंग्रहम् ।। प्राप्नुयान्नियतं वैद्यो योऽसाध्यं समुपाचरेत् ॥ ५ ॥ सुखसाध्यं मतं साध्यं कृच्छ्रसाध्यमथापि च । द्विविधञ्चाप्यसाध्यं स्याद याप्यं यदनुपक्रमम् ॥ ६॥
गङ्गाधरः-- अत्रोक्तादधिकवचनमस्तीति तद्वक्तुमाह-भवन्ति चात्रेति । साध्येत्यादि। अधिकारात् साध्यासाध्यत्व विभागको व्याधीनाम्। ज्ञानपूर्वमिति व्याधीनां साध्यवासाध्यवादिज्ञानानन्तरं तदुपयोक्तव्यभेषजादिज्ञानानन्तरञ्च। काले आमपकादिकालविशेष यत् कर्म योग्यं तत्र यत् कम्म चिकित्सक आरभते तत् कर्म ध्र वं तं व्याधि साधयति । असाध्यसाधनयोग्यं हि कम्मे नास्त्येवेत्यसाध्ये करिब्धं न साधयतीति न व्यभिचारः ॥४॥
गङ्गाधरः-असाध्यव्याध्यपक्रमे वैद्यानां दोषं दशयति-स्वार्थेत्यादि। वार्थी धनलाभादिकं स्वप्रयोजनम्. विद्या विद्वत्त्वम्, यशः कीतिः, एषां या हानिस्ताम् । उपक्रोशं जनापवादम्, असंग्रहं चिकित्साथ लोकै. रग्राह्यतम् । इत्थञ्च साध्ये व्याधौ प्रतिवद्यानामर्थादिलाभानुपक्रोशोपसंग्रह करी भवतीत्युक्तं भवति ॥ ५ ॥
गङ्गाधरः-तत्र साध्यवासाध्यत्वज्ञानाथमुपदिशति--सुखसाध्यमित्यादि। साध्यं द्विविधम्-एकञ्च सुखसाध्यमथापि च द्वितीयश्च कृच्छसाध्यं मतम् । असाध्यमपि द्विविधम्, चकाराद्विविधमित्यस्योभयत्रान्वयः। यदेक याप्यं स्यात् चकारादपरमनुपक्रमं प्रत्याख्येयमित्यर्थः । भेषजेनात्यल्प
चक्रपाणिः- ज्ञानपूर्वमिति भपजादिज्ञानपूर्व यत् कारभते तत्कर्म चिकित्सितरूपं, साधयति साध्यमिति शेषः। असाध्यव्याधौ न प्रवर्तितव्यमिति शिक्षयति-अर्थत्यादि।अर्थोऽर्थलाभः, हानिः क्षतिः, उपक्रोशो जनापवादः, असंग्रहश्चिकित्सार्थमनुपादानं, यदि वा, असद ग्रह इति पाठः, तदा चासद ग्रहो राजदण्डेनासत्पुरुषैश्चाण्डालादिभिर्ग्रहणम् ॥ १५ ॥
चक्रपाणिः-- साध्ये प्रवृत्तिरुक्ता, असाध्ये निवृत्तिः । तेन साध्यासाध्ययोर्भेदकथनपूर्वक लक्षणं वक्त माह-सुखसाध्यमित्यादि।--अकिञ्चित्करत्वेनाऽविद्यमान उपक्रमो यस्य तदनुपक्रम,
"स्वार्थ" इत्यत्र “अर्थ" इति चक्रपाणिसम्मतः पाठः ।

Page #478

। महाचतुष्पादः
४६६
चरक-संहिता। साध्यानां त्रिविधश्चाल्पमध्यमोत्कृष्टतां प्रति । विकल्पो न वसाध्यानां नियतानां विकल्पना ॥७॥ हेतवः पूर्वरूपाणि रूपाण्यल्पानि यस्य वै।
न च तुल्यगुणो दूव्यो न डोपः प्रकृतिर्भवेत् ॥ कालेनात्यल्पप्रयत्ने नाशु किश्चित्कार्यवं प्रशाम्यवं वा सुखसाध्यवम् । बहुकालेन वहुप्रयत्न न पुनः कृच्छसाध्यखम्। पजेन प्रशाम्यवं साध्यत्वम् । भेषजेनानुपशाम्यत्वं न च वर्द्धमानव याप्यत्वम् । भेपनाकिश्चित्कार्यखमनुपक्रमवम् । भेपजेनानुपशाम्यखमसाध्यसमिति ॥ ६॥ - गङ्गाधरः-तत्र साध्यानां त्रिविधविकल्पमाह-साध्यानामित्यादि । साध्यानां व्याधीनामल्पमध्यमोत्कृष्टतां प्रति त्रिविधश्च विकल्पः कल्पनास्ति, न वसाध्यानां नियतानामनुपक्रमाणां कल्पना वर्तते। एतेनैवं ज्ञापितं -- याप्यानां याप्यत्वेनाल्पमध्यमोत्कृष्टोपायस्त्रिविधा कल्पनास्ति। साध्यानां व्याधीनामल्पसाध्यत्वं मध्यमसाध्यसमुत्कृ'टसाध्यसमिति त्रिविधं साध्यस्य कल्पनम। यदा साध्यानामल्पसाध्यत्वं वहूपायसाध्यवं मध्यसाध्यवं नात्यल्पनात्यधिकोपायसाध्यत्वमुत्कृष्टसाध्यवं स्वल्पोपायसाध्यसमिति। एतत्त्रिविधोपायसाध्यखभेदेन सुखसाध्यं त्रिविधम्. कृच्छसाध्यञ्च त्रिविधम् । याप्यञ्चापि तथाभेदात् त्रिविधमिति ज्ञापितम्। असाध्यानां नियतानां सद्यःप्राणहरत्वकालान्तरमाणहरणवैकल्यकरखादिविकल्पने प्रयोजनाभावेन अनियमाद्यल्पादापायैरुपशाम्यवाभावात् कल्पनाभावः ॥ ७॥
गङ्गाधरः-सुखसाध्यलक्षणं प्राथमिकखादाह - हेतव इत्यादि। हेतवोऽल्पाः। अल्पहेतपसेवनेन दोपकोपादयस्य व्यास्त्पत्तिः। नन यस्याल्पा हेतवस्तस्याल्पायाप्यन्त्वनुपक्रमं न भवति यापनाकर्तृत्वेन किञ्चित्कारत्वात् । तत्रोपक्रमस्य स्वल्पमध्यमोत्कृष्टताऽल्पमध्यमोत्कृष्टयोगादित्यर्थः । तेनारपसाध्यमरूपापायसाध्यं, मध्यसाध्यं मध्योपायसाध्यम्, उत्कृष्टसाध्यमुत्कृप्टोपायसाध्यमिति भेदत्रयं साध्यानां भवति। असाध्यानान्तु नियतानामिति याप्यव्यतिक्रान्तानामनुपक्रमाणां, विकल्पना विकापः, नास्ती येवम्भूनाऽल्पाऽसाध्यादिरूपा नास्ति ; प्राणहरवैकल्यकरसद्यःप्राणहरकालान्तरमाणहरत्वादिकल्पना त्वसाध्यानामस्येव, यदसाध्यं तदल्पेन च मध्येन चोत्कृप्टेन चोपायेनासाध्यमेव ; याप्यरूपासाध्यानां स्वल्पोपाययाप्यत्वादिभेदोऽस्त्ये व ॥ ६॥७॥
चक्रपाणिः न दोपः प्रकृतिर्भवेदिति व्याध्यारम्भको यो दोपः स तत्प्रकृतावुत्कटो न

Page #479

१०म अध्यायः ।
सूत्रस्थानम् ।
४६७ न च कालगुणस्तुल्यो न देशो दुरुपक्रमः। गतिरेका नवत्वञ्च रोगस्योपद्रवो न च ॥ दोषश्चैकः समुत्पत्ती देहः सर्वोषधनमः ।
चतुष्पादोएपत्तिश्च सुखसाध्यस्य लक्षणम् ॥ ८॥ न्येव भवन्ति पूर्वरूपाणि, कथं पुनरुच्यते ? उच्यते-स्वकारणकुपिता दोषाः सर्वपामेव रोगाणां हेतवो भवन्ति। ते च यदा पौव्वदेहिककम्मे विशेषवशाद विलक्षणां सामग्री तत्तल्लक्षणां सम्माप्तिमासादयन्ति तदा तत्तद्वप्राधिविशेषं ज्वरादिकमुत्पादयन्ति। तदानीं दृप्यस्थानादिसहकारिकारणविशेषसंसगांसंसर्गाभ्यामल्प हेतुकु पिता अपि बहुलक्षणं बहु हेतु कुपिता अप्पलपलक्षणं व्याध जनयन्तीति । अन्यत्राप्युक्तम् --"एकं द्वौ त्रीन् वहन वापि देहे थासादियोगतः । दशयन्ति विकारांस्तु कुपिनाः पवनादयः॥” इति । किञ्च विकृतिविषमसमवायेन बहुहेतुकोऽपि व्याधिरल्पलक्षणोऽल्पहेतुकोऽपि बहुरूपो भवतीति तत्त्वम् । तेनैतदेकमेव लक्षणं सुखसाध्यस्य न तु प्रत्येकम् । तथा सति यस्यैकस्य व्याघे हेतवः स्वारम्भकदोपदृष्यदूपणहेतवः कादयः वदेतवश्व वस्तुविशेषा दोषा दृष्याश्चालपा भवन्ति, पूवरूपाणि चाल्पानि, रूपाण्यपि चाल्पानि भवन्ति ; तस्य च व्याघेस्तल्यगुणो दृष्यो न भवेत् । तस्य च दोष आरम्भको वातादिन प्रकृतिभवेत्। गर्भादितो मानवानां विषमवातादिदोषानुशयिता प्रकृतिनं भवेत् । न वा समपित्तानिलककानुशयिता प्रकृतिभवेत् । स च व्याधिः कालगुणः शीतोष्णादिभिस्तुल्यो न स्यात् । व्याधिशब्देन नात्र व्याध्यारम्भकदोषः प्रातरादिकालगुणेन तल्यः सव्वत्रैव कफादिः स्यात। कालो ह्यत्र ऋतरूपः प्रातरादिरूपश्च। तस्यैव च व्याघेदेश उत्पत्तिदेशोऽनपादिरूपो व्याधित पुरुषीयदेहावयवञ्च, स च दुरुपक्रमो दुःखेन क्रियारम्भस्थाने जातो न स्यात्। तस्यैव रोगस्य गतिरेका स्यादेकमार्गः स्यात् । तिस्रषणीय मार्गो वाच्यः। नवखञ्च तस्य रोगस्याल्पकालोपपत्तिः स्यात् । न तु कालविप्रकृष्टवं स्यात् । तेन पुराणसंज्ञकखेऽपि ज्वरादीनां सुखसाध्यवं भवेदित्यर्थः ; देशो भूमिरातुरश्च, देशो दुरुपक्रमो यथा, वातव्याधौ तुल्यगुणो मरुः, तथा श्लेष्मव्याधावानूपः ; देहश्च दुरुपक्रमो यथा, सर्वव्याधीनामेव मर्मलक्षणो देशः, तथा वातन्याधेः पक्वाशय इत्यादि। गतिरेका एको मार्ग इत्यर्थः, मागास्त्रयस्तु तिने पणीये वक्तव्या:--"शाखा मास्थिसन्धयः कोष्ठश्च' इति । एतच्चोत्सर्गन्यायेनोक्त, तेन, क्वचिद्ववाधिप्रभावादन्यथापि

Page #480

४६८ चरक-संहिता।
। महाचतुष्पादः निमित्तपूर्वरूपाणां रूपाणां मध्यम बले । कालप्रकृतिदृष्याणां सामान्येऽन्यतमस्य च ॥ गर्भिणीवद्धबालानां नात्युपद्रवपीड़ितम ।
शस्त्रनाराग्निकृत्यानामनवं कृच्छदेहजम ॥ न व्याहन्यत । तस्य च रागस्यापद्रवो न स्यात्। तस्यव च रोगस्योत्पत्ती दोषश्चारम्भक एक एव वातायन्यतमः स्यात्। तेनानन्तरमन्येनानुबन्धे तु नासुखसाध्यतम् । तस्य च रोगस्याधिकरणं देहः सव्वों पक्षमो वमनादिनिखिलौषधप्रयोगसहः स्यात्। तस्य च रोगस्य चतुष्पादसम्पत्तिः स्यात् । तदा तस्य सुखसाध्यस्य लक्षणं बोध्यम्। यथा वातप्रकृतिके समवातादिप्रकृतिके वा सत्कर्मणि यनि पुरुष स्वल्पहेतुकुपितपित्तदोषरसदृष्यजो व्याधिराग्नेयः शीतकालानुपदेशामाद्यवयवेषु जातः कोष्ठगतोऽल्पदिनसमुत्थो निरुपद्रवः कालान्तरे कफानुबन्धो वा सौ पक्षमे चतुष्पादसम्पदाल्प पूर्वरूपोऽल्परूपश्च मुखसाध्यः स्यात् । एषामन्यतम कादिविरहे पुनरुत्तरोत्तरं नात्युपद्रवपीड़ितं तदा मध्यमोत्कृष्टोपायसाध्यख बोध्यम् । एतचोत्सर्गलक्षणं ज्ञेयम् । तेन व्याधिविशेषस्य लक्षणविशेषऽपि मुखसाध्यत्वं न विरुध्यते। यदुक्त "अरे तुल्यत्तु दोषवं प्रमेहे तुल्यदृष्यता। रक्तगुल्मे पुराणवं सुखसाध्यस्य लक्षणम् ॥” इति ॥ ८॥
गङ्गाधरः-कृच्छसाध्यलक्षणमुपदिशति-निमित्तेत्यादि। मध्यमे बले इति बलवत्वं निमित्तादीनां संख्याधिक्येन वीर्यवेगयोराधिक्येन च भवति । तेन यस्य व्याधेर्दोषकोपकारणानि नात्यल्पानि नात्यधिकानि न चातिवीर्यवन्ति नात्यल्पवीव्यवन्ति, पूर्वरूपाणि च रूपाणि च तस्यव नाधिकसंख्यानि नात्यल्पसंख्यानि नातिवेगवन्ति नात्यल्पवेगवन्ति, कालप्रकृतिदृष्याणामन्यतमस्य सामान्ये तेषां व्याधिना सह समानखे व्याधीनां दोषात्मकखात् तदव्याध्यारभ्भकदोषेण सहेत्यर्थः । तेषां त्रयाणां सामान्ये त सखसाध्यखम् । तं व्याधि नात्युपद्रवपीड़ितं कृच्छसाध्यं विद्यात्। लक्षणान्तरमाह-गर्भिणीत्यादि। सुखसाध्यत्वादिलक्षणाभिधानेन विरोधो न वक्तव्यः। यदुक्त “ज्वरे नुल्यत्तु दोपत्वं प्रमेहे सुख्यदृष्यता। रक्तगुल्मे पुराणत्वं सुखसाध्यस्य लक्षणम् ॥” इति ॥ ८॥
चक्रपाणिः-कालप्रकृतिदूष्याणामिति निर्धारणे षष्ठी, सामान्य इति दोषेण समम् । गुणिोवृद्धबालानां सर्व एव व्याधिः कृच्छ्रसाध्यो बोद्धव्यः । नात्युपद्रवपीडितमिति पृण

Page #481

१०म अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
४६६ विद्यादेकपथं रोगं नातिपूर्णचतुष्पदम । द्विपथं नातिकालं वा कृच्छ्रसाध्यं द्विदोषजम ॥ ६ ॥ शेषत्वादायुषो याप्यमसाध्यं पथ्यसेवया । लब्धाल्पसुखमल्पेन हेतुनाशुप्रवत्तकम् ॥
गभिणीद्रवालानां सबमेव व्याधिमसाध्येतरं कृच्छसाध्यं विद्यात्। एव राशो राजमात्रस्य राजसेवकस्य दरिद्रस्य च सव्यमव मुखसाध व्याधि कृच्छसाध्यं विद्यात् मुश्रुतवचनात् । लक्षणान्तरमाह - शस्त्रक्षाराग्निकृत्यानां प्रायेण शस्त्रकृत्यभाजां कृतक्षारकृत्यानां कृताग्निकृत्यानां मध्ये यो व्याधिर्जायते तं कृच्छ साध्यं विद्यात् । अनवं कालप्रकर्षात् पुराणमतिदीर्घकालातीतं व्याधि कृच्छसाध्यं विद्या । कृच्छ देहनं मर्मसन्ध्यायगावयवजं रोगं कृच्छ साध्य विद्यात्। नातिपूर्णचतुष्पदमेकपथमेकमार्ग रोगं कृच्छ साध्यं विद्यात्, अतिबहुकालातीतं न चेत् । नातिकालं द्विपथं रोगं कृच्छ साध्यं विद्यात् । विदोषजश्न नातिकालमपि कृच्छसाध्यं विद्यात् ।। ९॥
गङ्गाधरः--अथ द्विधा असाध्यस्य लक्षणोपदेशे याप्यलक्षणमाह -शषखात् इत्यादि। असाध्यं व्याधि पथ्यसेवयाल्पसुखमल्पेन इतनाशुप्रवर्तकं सदायुषः शेषखावशिष्टायुःसत्त्वात् पथ्यसै वया यत् याप्यं विद्यादायुषः क्षयात् तु पथ्य. संवयापि असाध्यमेव । आयुःशेषसत्त्वेऽप्यपथ्यसेवया च साध्यमेवेति बोध्यम् । असाध्यलक्षणमाह --लब्धाल्पसुख मित्यादि। पथ्यसंवया लब्धमल्पं सुख यस्मिन तं लब्धाल्पमुखम् । अल्पेन हेतुनाशु शीघ्र प्रवर्तते इत्याशुप्रवत्तकं.
म योजनीयं, किन्तु स्वतन्त्रमेव , शस्त्रक्षाराग्निकृत्याः शस्त्रक्षाराग्निसाध्याः, एषां यो व्याधिः तं कृच्छसाध्यं विद्यादिति सम्बन्धः ; कृच्छदेशजं मर्मसम्ध्यादिजम्। एकपथस्य विशेषण नातिपूर्णचतुष्पदमिति ; द्विपथमिन्यस्य विशेषणं नातिकालम् ॥ ९ ॥
चक्रपाणिः याप्यत्वेनैवासाध्यं, तेन, यदसाध्यमितिपदं तद्याप्ययापनार्थक्रियमाणभेषजतया तत्रासाध्यत्वशङ्कानिरासार्थम् । शेपत्वादायुप इति वचनं, आयुःशेषे विद्यमान एव याप्य. व्याधिप्रादुर्भावो भवतीति दर्शनार्थम् । पथ्यसेवया भेपजसेवया लब्धमल्पसुखं यत् तल्लब्धाल्प

Page #482

[महाचतुष्पादः
४७०
चरक-संहिता। गम्भीरं बहुधातुस्थं मर्मसन्धिसमाश्रितम्। नित्यानुशायिनं रोगं दोधकालमवस्थितम् ॥ विद्याद द्विदोषजं तद्वत् प्रत्याख्येयं त्रिदोषजम् । क्रियापथमतिक्रान्तं सर्वमार्गानुसारिणम् ॥
औत्सुक्यारतिसंमोह-करमिन्द्रियनाशनम् । दुब्बलस्य सुसंवहं व्याधि सारिष्टमेव च ॥ १०॥११॥
कर्तरि बुल। गम्भीरं गेंदप्रभृतिगभीरवातगतं, बहुधातुम्थं रसरक्तादिद्वियादिधातुस्थं, मम्म सन्धिसमाश्रितं, नित्यानुशायिनं सततानुबन्ध, दीर्घकालमवस्थितं द्वियादिवर्ष व्याप्य स्थितम्. एवम्भूतं प्रत्येक द्विदोपजं रोगं याप्यं विद्यात्। अनुपक्रममसाध्यमुपदिशति तदित्यादि । तद्वत् त्रिदोषजं गम्भीरं त्रिदोषजं प्रत्याख्येयं विद्या । बहुधातुस्थं त्रिदोपनं प्रत्याख्येयं विद्यात् । मम्मश्रितं त्रिदोपज प्रत्याख्येयं विद्यात । सन्धिसमाश्रितं त्रिदोषज प्रत्याख्येयं विद्यात्। नित्यानुशायिनं त्रिदोषज प्रत्याख्येयं विद्यात् । दीघकालमवस्थितं त्रिदोपज प्रत्याख्येयं विद्यात् । क्रियापथमतिक्रान्त रोग प्रत्याख्येयं विद्यात। समागानुसारिणम् ऊद्धाघस्तिथ्यगादिसव्वपथगतं रोगं प्रत्याख्येयं विद्यान्। ओत्सुक्य हपौद्र कः, अरतिरनवस्थितचित्तता, संमोहो मानसमोहः, तान् कर्तुं शीलं यस्य तम् । लक्षणमिदमेकम् । इन्द्रियनाशनं रोगं प्रत्याख्ययं विद्यात् । दुर्बलस्य पुसः सुसंवृद्धमतिशयेन सम्यग्यद्धं व्याधि प्रत्याख्येयं विद्यात्। सम्यग युद्धस्तु बलवतः कचिद् याप्यः स्यात् । दुब्बलस्य तु न सिध्यति। सारिष्टश्च व्याधि प्रत्याखायं विद्यात् । एवकारोऽत्र उक्तान्यव्यवच्छेदार्थम् ।। १०।११।।
सुखम्, अल्पेन हेतुनाऽऽशु शीघ्र प्रवर्तनं यस्य तदाशुप्रवर्तक स्वार्थे अण। गम्भीर मेदःप्रभृतिधातुगतं नित्यानुशायी नित्यानुबन्धः। विद्याद द्विदोपजमिन्यन्तेन याप्यलक्षणम्। तद्वदित्यादि तु प्रत्याख्येयलक्षणम्। तद्वदित्यनेन गम्भीरादिया यलक्षणयुक्त सत् त्रिदोषजं प्रत्याख्येयमित्यर्थः । औत्सुक्यं हर्पोद्रेकः, अतिरनवस्थानलक्षणा, संमोहो मानसो मोहः ।

Page #483

१०म अध्यायः
सूत्रस्थानम्। भिषजा प्राक परीक्ष्यैवं विकाराणां स्वलक्षणम् । पञ्चात् कार्यसमारम्भः कार्य्यः साध्येषु धीमता ॥ १२॥ साध्यासाध्यविभागज्ञो यः सम्यक प्रतिपत्तिमान् । न स मैत्रं यतुल्यानां मिथ्यावुद्धिं प्रकल्पयेत् ॥ १३ ॥
तत्र श्लोका। इहोषधं पादगुणाः प्रभावो भेषजाश्रयः ।
आत्र यमत्र यमती मतिद्व विध्यनिश्चयः ॥ गङ्गाधरः--सुखसाध्यादिव्याधीनपदिश्य प्रतिशां स्थापयितुं निगमयति-- भिषजेत्यादि । धीमता भिपजा एवमुक्तरूपेण विकाराणां स्खलक्षणं सुखसाध्यकृच्छ्रसाध्य-याप्य प्रत्याख्येयरूपं प्राक परीक्ष्य ज्ञाखा पश्चात् साध्येषु व्याधिषु कार्यसमारम्भश्चिकित्सारम्भः काव्ये इति। तस्मात् साध्यासाध्यविभागज्ञो यो भिषक् सम्यक प्रतिपत्तिमान विकल्पादिबुद्धिमान स वैद्यो यं व्याधि प्रतिनियमेन उपक्रमते नं साधयत्येव, असाध्यव्याध्युपक्रमकसाभावात् । ततः साध्यं व्याधि साधयिता पजस्य व्याधिप्रशमकवावधारणद्वारा मैत्रेयतुल्यानां भेषजम पजेनाविशिष्टमिति मैत्रेयवादानुवादिनां मिथ्यावुद्धिं भेषजमभेषजेनाविशिष्टमितिरूपां न वद्धयेत् नोत्पादयेदित्यर्थः ।। १२।१३ ।।
गङ्गाधरः--- अध्यायार्थमुपसंहरति--तत्र श्लोकाविति । इहौषधमिति । इहति अध्याये महाचतुप्पाद। अनन्तरश्लोकोक्तेनान्वयः। औषधमिति चतुप्पादं पोडशकलं भंपनमित्यारभ्य यदुक्तं पूर्वाध्याये पोड़शगुणमित्यन्तेनोक्तम् । प्रभावो भपजाश्रय इति तदभेषजं युक्तियुक्तमलमारोग्यायेत्यनेनोक्तः । आत्रेयमैत्रेयमती । नेति मंत्रय इत्यारभ्य भेषजमभेषजेनाविशिष्टमित्यन्तेन ___ न स मैत्रेयतुल्यानां मिथ्याबुद्धिं विवद्धयेदिति, एवंगुणा वैद्यः प्रतिनियमेन यं व्याधिमुपक्रमेत् तं साधयत्येव परम्। ततो भेषजस्य व्याधिप्रशमनं प्रति कारणद्वारा * साधने सति भेपजमभेपजेन समानमिति मैत्रेयसदृशानां सर्ववादिनां मिथ्याबुद्धरनुत्पाद इति भावः ॥ १०....१३॥ चक्रपाणिः... संग्रहे इहेति इहाध्याये। औपधमिति चतुःपादं, पादगुणा इति यदुक्त * प्रत्यवधानद्वारेति पाटान्तरम् ।

Page #484

४७२
चरक संहिता |
-
( महाचतुष्पादः
चतुव्विधविकल्पाश्च व्याधयः स्वत्वलक्षणाः । उक्ता महाचतुष्पादे येष्वायत्तं भिषगजितम् ॥ १४ ॥
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रं चरकप्रतिसंस्कृते सूत्रस्थाने महाचतुष्पादो नामो दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥
मैत्रेयमतिः । मिथ्या चिन्त्यत इत्यारभ्य तस्मान्न भेषजमभेषजेनाविशिष्टं भवतीत्यन्तेनात्रेयमतिरुक्ता । मति विध्यनिश्चयस्तु इदञ्चेत्यारभ्य कान्ततमो भवतीत्यन्तेनोक्तः । भवतश्चात्रेत्यारभ्य चतुर्व्विवविकल्पाः सुखसाध्यादि
विकल्पाः स्वस्वलक्षणा उक्ताः ॥ १४ ॥
अध्यायं समापयति । अग्रीत्यादि । प्राग्वझाख्येयम् ।
1
इति श्रीगङ्गाधरकविरत्नकविराजविरचिते चरक जल्पकल्पतरी सूत्रस्थानीय महाचतुष्पादाध्याय जल्पाख्या दशमी शाखा ।। १० ।।
;
पूर्वाध्याये "पोडशगुणम्" इति प्रभावो भेषजाश्रय इति "तद् भेषजं युक्तियुक्त सदारोग्याय" इति ॥ १४ ॥
इति चरकचतुरानन- श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायाम् आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थानव्याख्यायां महाचतुष्पादो नाम दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥

Page #485

एकादशोऽध्यायः । अमालन्तिान पीयमच्या व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानान यः ॥ १॥ इह खलु पुरुषशानुपहतसत्वबुद्धिपारुषपराक्रमेण हितमिह चामुष्मिंश्च लोके समनुपश्यता लिन एपणाः पर्येष्टव्या भवन्ति । तद् यथा --प्राणेषना धनषणा परलोकपणेति ॥२॥
गङ्गाधरः .. अथानन चतु पादद्वयन विकारव्युपशान्तये भेषजनिर्देशोपदेशः कुतो भवति ? किनारोग्यमिच्छत् ? रोगेण हि मृत्युलोकानां क्लेशो वा स्यादारोग्येणापि मृत्युः कानावश्यं भविता। न च सुखमात्रशाली स्यादन्यादृशदुःखस्यानिवाय्यखात ; सुखदुःखमयं हि जगत् । स्वस्थोऽपि मृखा पुनभेविता, आतुरोऽपि प्रत्य भवितेति चिकित्सया तुल्यैवाचिकित्सेत्याकाङ्क्षायां तिन पणीयमध्यायमाह-अथात इत्यादि। पूव्वेवर सर्व व्याख्येयम् । तित्र एषणा अधिकृत्य कृतोऽध्याय इति तिस्त्रं पणीयोऽध्यायः। तिस्रं षणा इति अनुकार्यानुकरणयोरित्यनेन निस्र एपणाः पयेष्टव्या इत्यस्यानुकाय्यस्यानुकरणन तिलंगणा इत्यनेन शब्देन सहाभेदविवक्षया रोः स्थाने कृतयलोपासि द्वौ भवति पुनः संहिता ॥१॥
गङ्गाधरः-इहेत्यादि। इहेति जगति प्रायेण भोगिखात् पुरुषाणां मोक्षार्थिनां धनैषणाभावऽपि परलोकपणा चास्तीति सापामेव तिख एषणा उपदिश्यन्ते, यथायोग्येन बोध्याः। पुरुषेण प्राणिना तिस एणाः वासनाः पयेष्टव्याः ___चक्रपाणि:--पूर्वाध्याये चतुष्पादमारोग्यकारणं व्यवस्थापितं, ततः चतुष्पादसम्पत्त्या प्राप्तारोग्येण सता यदनुष्ठेयं प्राणपरिपालनसाधनं तथा धनार्जनसाधनं तथा धर्मार्जनसाधनं, तदिहे पणात्रयमभिधीयत इत्यनन्तरं तिने पणीयोऽभिधीयते। तिस्रषणाशब्दोऽस्मिन्नस्तीति मत्वर्थीयः ; अत्रानुकारानुकरणयोर्भेदविवक्षया यलोपासिद्धेरभावात् संहितया तिस्रषणीय इति संज्ञायते, अध्यायान्ते “तिसं पणीये मार्गाश्च” इति श्लोकपादं करिष्यति ; यद्यप्यन्येऽप्यत्र शब्दाः सन्ति तथापि प्रधानत्वेनायं गृह्यते ॥१॥ ___चक्रपाणिः --इहेति भोगार्थि पुरुषाधिकारे ; यतः मोक्षार्थिपुरुषं प्रति धनेषणा सर्वथैवानुपयुक्ता। पुरुषेणेति पदं कुर्वन् य एव पुरुष एपणात्रयमान्वष्यति स एव पुरुषो भण्यते नान्यः

Page #486

४७४ चरक-संहिता।
{तिपणीयः भवन्ति । ननु किं सवेणैव पुरुषेणाथ केनचिदित्यत आह--अनुपहतसत्त्वेत्यादि। सत्त्वं मनः, बुद्धिबोधः, पौरुपं देहिकवलं, पगक्रमो मानसबलम् ; ते चानुपहता अव्याहता यस्य तेन तथा। ईदृशेन पुरुषण तिस्र एपणाः पय॑षितमर्दा भवन्ति, न खन्येन पुरुपेण। उपहतबुद्धिपोरुपपराक्रमेण हि सत्त्ववता तासु पय्यपणा नाहन्ति बुद्धिमता उपहतसत्त्वादिना सत्त्वबुद्धिमतोपहतपौरुष. पराक्रमेण वा सत्त्वबुद्धिपौरुपवतापि उपहतपराक्रमेण वा पथ्यं पितुमर्हा न स्युः। एतेनैषणात्रयाधिकारी भवत्यनुपहनसत्त्वबुद्धिपौरुपपराक्रमः पुरुष इत्युक्तमाचाव्येण ।
ननु य एव पुरुषोऽनुपहतसत्त्वादिभवति तेनैव तिस एपणाः पर्यष्टव्याः किमर्थं भवन्तीति अत आह-हितमित्यादि। यः पुरुष इह जन्मनि अमुष्मिंश्च जन्मनि परजन्मनि य इह लोके पुनःपुनर्जायते म्रियते च तस्मिनिह भूलोकेऽमुष्मिंश्च परलोके यस्मिन् जायते न म्रियते पुनःपुनरिति तस्मिंश्च लोके हितं कुशलं समनुपश्यता आकाङ्क्षिणा न तु तदसमनुपश्यता नथा सति यः पुरुषः सत्वबुद्धिपौरुषपराक्रमैरहीनः स चेदिह लोके परलोके च हितमाकाङ्क्षति तदा तेनैव पुरुषेण तिस्त्र एपणाः पथ्येष्टव्या भवन्ति । स एव पुरुष एपणात्रयेऽधिकारी भवतीत्यर्थः । एपणा इति इत्यते ऽविध्यन हितायेचा क्रियते इति हितेच्छा. क्रिया, अभीष्टभावो यया क्रियया स्यान सा क्रिमा । त्रिय पव्यष्टव्या अन्वेषणीया। अन्वेषणा अनुसन्धानम् ।।
नन तिस्र एपणाः का इति ? अन आह तत्र यथेत्यादि। प्रागपणा जीवितैपणा जीवितस्य हितसुखाकस्य दीर्घकालानबन्दै
प नपणा धनानाम् आश्क्यिानुवत्तन पणा। परलपणामस्मात् पुनःपुन न्यमरणोपादानलोकादन्यो लोकः परलोकः, न तु अठाक परलोक इति । सदसरसम्मणोरत्रैव लोके क्रियासाध्यवेनान्यलोकस्य तदभावात् एतल्लोकतः श्रेष्ठलाभावाल्लोकान्तरस्य । इह लोके हि कृतकम्र्मणा पुरुपेण लोकान्तरे तत्कर्मजफलं सुख वा दुःख वा भुज्यते। तस्मात् लत्रास्मालोकादितरस्मिन् लोके हितपणा इति परलोकैषणा। सव्वत्रैव हताधिकारात पशुतुल्यत्वादिति दर्शयति । पौरुषं शारीरं बलं, पराक्रमस्तु शौर्यायं भान बलम् । इहेतीह जन्मनि, अमुष्मिन्निति जन्मान्तरे ; इष्यतेऽन्विष्यते साध्यते नयेलोषणा जीवितं, तत साध्यते दीर्घत्वेन रोगानुपहतत्वेन चानयेति प्राणेपणा ; एवं :.. फस्य धर्मस्यैषणा परलोकैपणा ; कामैपणा तु प्राणेषणाधनेषणयोरन्तभावीया, शारिसम्पत्तिधन

Page #487

११श अध्यायः
सूत्रस्थानम्।
४७५ अन्त जलशानां प्राणेषणां तावत् पूर्वतरमापद्यत, कस्ता ? प्राणापरित्यागे हि सर्वत्यागः। तस्यानुपालनं स्वस्त : सस्थवृत्तिातुरस्य विकारप्रशमनेऽप्रमादः। तदुभय
प्राणहितेषणा धनहितपणा परलोकहितैषणा इति व्याख्येयम्। यद्यपि लोकातीतं मोक्षधाम नथाप्यमाल्लोकादन्यलयस्ति। स चापि खल्वनुत्तमतमः स्वलोकः परलोकशब्देन मोक्षधामाप्युच्यते। एतेन चतुर्वान्वेषणा उक्ता भवति। प्राणपणाधन पगाभ्यां हि कामो धनेषणार्थः परलोकैषणया शम्ममोक्षौ ॥२॥
नन प्रथमं कैपणा पर्यटना इति, अन आह.----आसामित्यादि। आसां त्रिसृणामैहिकपणाद्वापारलौकिकैरिकेपणानां मध्ये ऐहिकयोः पूच्चयो योरेषणयोरापादनपूर्व या तन् पूर्वतरणित्यापदेवतेति क्रियाविशेषणम् । तत्र शिष्यः पृच्छनि स्मादिति ? उत्तरखन हेतुमाह प्राणत्यागे हीत्यादि। प्राणो जीवितं, जीवितमायुः । तदायत्ता हि प्राणादयः । प्राणस्य परित्यागे परिहाणो. सर्वपरित्यागः सव्वैपामेव सदसतां सुखासुखानां कर्मणाञ्च हानिः। एतेन दीर्घकालहितसुखजीवनेनाल्पकालं हितसुखजीवनापेक्षया पारलौकिक मैहिकञ्च मुखाधिक्यम् । अतो रोगारोग्याभ्यां कालाकालेन मृत्युपुनर्भवाख्यखे तुल्यं नाशङ्का त्युक्तं भवति । तस्यानुपालनं प्राणस्यानुरक्षणम् । प्राणशब्दो हि प्राणादिपञ्चप्राणार्थे बहुवचननियमः। न बन्यार्थे । तत्वकं प्राणानुपालनगाह स्वस्थस्थेत्यादि। स्वस्थस्य स्वस्थवृत्तिः। अपरं प्राणानुपालनमातरस्य विकारप्रशमने रोगनित्तिक्रियायां चिकित्सायाम्
सम्पत्तिमाध्यन्यात कामस्य : यदि या भाषणायां स्वत एव पुरुषः प्रवृत्तो भवति, नोपदेशमपेक्षत इति तदेष गोपदेशो न कृतः ॥२॥
चक्रपाणिः - - प्राणेषणायाः प्रथमानुष्टाने उपपत्तिमाह---आसान्वित्यादि। भ्रयाणां मध्ये है पूः भवतातृतीयायाः सर्वावरत्वेनापूर्खत्वात्, तेन, द्वयोम्तर इति न्यायात् पूर्वतरं प्राणपणेति साधुतरप्रयोगः ; प्रा.शब्दा जीवितथचन एकवचनान्तोऽप्यस्ति, यदुक्त 'त्रीण्ये. वायतनान्याहु प्राणा येयु प्रतिष्ठते इति , तेन, प्राणप्रत्यवमर्षकं तस्य” इति पदमेकवचनेन प्रयुक्तमेव । विकारान् प्रशमयतीति विकारप्रशमनं चिकित्सा, तस्मिन ; अप्रमादोऽवधानेनानु

Page #488

४७६ चरक-संहिता।
तिसंपणी मेतदुक्तं, वक्ष्यते च । तद यथोक्तमनुवर्तमानःप्राणानुपालनाद दीर्घमायुरवाप्नोतीति प्रथमेवर व्याख्याता भवति ॥ ३ ॥ ___ अथ द्वितीयां धनेषणामापद्यत । प्राणेभ्यो यनन्तरं धनमेव पयेष्टव्यं भवति। न ह्यतः पापात् पापीयोऽस्ति यदनुपकरणस्य दीर्घमायुः, तस्मादयकरणालि पटं यतेत। अप्रमादः अवधानमेव। तदुभयमेतदुक्तं, वक्ष्यते च निखिलेन तन्त्रेणानेनेति शेषः। एते स्वस्थतिव्याधिनित्यवधानरूपे द्वे क्रिये प्राणपणा। प्राणपणाफलमाह---तद यथोक्तपित्यादि । तत् प्राणानुपालनं द्विविध, यथोक्तं वस्थाधिकारे स्वास्थारक्षार्थ वन विश्निोक्तं रोगाधिकारे रोगप्रशमनार्थ येन विधिनोक्तं यदयत्तदनुवत्तेमानः पुरुषः प्राणरक्षामिपिता पश्चात विधिना तद विविधं प्राणरक्षाकरण सेवमानः प्राणानुपालनानायुपो रक्षया दीर्घमायुरचाप्नोति। एतेन प्राणानुपालनायुदघायोरर्थान्तराभावेन साध्यसाधनभाको नास्तीति वादो निरस्तः। आयुषो देघा पूर्बाध्याये व्याख्यातम् । इति प्रथयषणा प्राधान्यात् प्राणैपणा व्याख्याता ॥३॥ ___ गङ्गाधरः-अथेति प्राणैषणामापाततः परीक्ष्यानन्तरं न तु यावत् प्राणेषणानन्तरं धनैषणा। धनपणाकालेऽपि प्राणपणानुत्तेः। द्वितीयां धनैषणामिति । धनपणाया द्वितीयले हेतुमाह-प्राणेभ्य इत्यादि। हि यस्माद्धनैषणा प्राणपणानन्तरं पश्येष्टिव्या तस्मात् प्राणपणां विधाय धनेषणामापद्यते। एवकारेण प्राणपणानन्तरं परलोकपणा निरस्ता। ननु कस्मात् प्राणपणानन्तरं धनपणां हिखा परलोकपणा न पर्येष्टव्येति ? अत आह-न ह्यत इत्यादि। हि यस्मात् । नास्तुपकरणं मुखारोग्यधर्मभोगसाधनं धनं यस्य तस्यानुपकरणस्य दीर्घमायुयेत् यादृशं पापं पापकार्य दुःखमतः पापतः पापजदुःखात् निर्दनस्य दीर्घायुष्टरूपात पापीयः पापजदुःखतमं नास्ति। तस्मादुपकरणानि यनानि पश्येष्टु यत्तेत्यर्थः । ष्टानम्। वक्ष्यते चेति निखिलेन शास्त्रेण , प्राणानुपालनादिति प्राणानुपालनसाधनात, तेन, प्राणानुपालनदीर्घायुष्टयोरथ भेदात् साध्यसाधनभावो नास्तीति यच्चीच्यते तन्निरस्त भवति ; प्रथमेति प्रधानात् ॥३॥
चक्रपाणिः-अथेति प्राणेषणानन्तरं, द्वितीयामिति हेतुगर्भविशेषणम्। तस्मादियमेव द्वितीया प्राणैषणानन्तरमवश्योपादेयत्वेन, तत इयमेवीच्यते इत्यर्थः। प्राणैषणामनु चास्याः

Page #489

1१श अध्याय सूत्रस्थानम् ।
४७७ तत्रोपकरणोपायाननुव्यायास्यामः। तद् यथा---कृषि-पाशुपाल्य-बाक्षिय-शाजोपसेवादीनि। यानि चान्यान्यपि सतामविगहितानि कर्माणि वृतिपुष्टिकरामि विद्यात् तान्यारभेत कर्त्त । तथा कुन दीर्घजीवितमनवमतः पुरुषो भवतीति, द्वितीया चनजान व्याख्याता भवति ॥ ४॥ ननु कैरुपायनान्वयेटच्यानीति अत आह-तत्रेत्यादि । धनोपाया. निति नोत्तवा बटुपकरणोपायानिति कृतं तेनैतत् ख्यापितं, धनस्य प्राणोपकरणतयोपार्जनं कर्तव्यं, न तु कृपणानामिवेति बोध्यम् । ननु के चोपकरणोपाया इति? अन आह नल्यथेत्यादि । कृषिभूमिविलेखनपूर्वकशस्य जननं, पाशुपाल्यं गोमहिषादिरक्षणं, येन धनमुपाज्ज्यते । बाणिज्यं वणिवा, राजोपरखेवा मन्त्रणादिकर्मणि नियुक्तः सन् राजानमुपसेवते यत् सा। आदिना लम्यग्रहणनियमपूर्वकोत्तमणेखादि। अत्रादिना गहितादन्यान्यपि कर्माणि नोपाज्जन किमाचर्याणि न वेति, अत आह-- यानीत्यादि। अन्यान्यपि सतां साधकर्मणां धार्मिकाणां सम्बन्धे न विगर्हितानि कर्माणि वृत्तिपुष्टिकराणि विद्यात, न केवलं सतामविगहितानि विद्यात् । सतामविगहितानि ह्यनेकानि वृत्तिपुष्ट्योरनुपार्जनानि सन्ति। वृत्ति वनेन वत्तेनं, पुष्टिर्धनसम्पत्तिः । एवम्भूतानि पुनः प्रतिग्रहाध्यापनादीनि भवन्ति। तानि कर्त्तमारभेत । इत्थं धनैषणाफलमाह- तथा कुचन्नित्यादि। तथा कुव्येन् उक्तविधिना धनैषणां कुर्वन् दीर्घजीवितं व्याप्यानवमतः लोकेऽनवज्ञातः अवज्ञया रहितः यावज्जीवं बहुभिमनिग्रहीतः पुरुषो भवतीत्यर्थः। इति इयं द्वितीया धनैपणा व्याख्याता भवति॥४॥ प्राधान्यं दर्शयति, प्राणेभ्यो हीत्यादि। पापशब्देन पापकार्य दुःखमुच्यते ; उपकरणमारोम्यभोगधर्मसाधनीभूतो धनप्रपञ्चः, स यस्य नास्त्यसावनुपकरणः ; धनोपायानिति वक्तव्ये उपकरणोपासानिति यतः करोति, तेन धनस्य भोगाद् धर्मसाधनार्थमेवोत्पादमिच्छान्त, न पुनः कृपणस्येव विनियोगशून्यस्य सुसंवर्द्धितमात्रकरणार्थम् । अन्यान्यपीति प्रतिग्रहाध्यापनादीनि, वृत्तिर्वर्तन, पुधिर्धनसम्पत्तिः ; अनवमतोऽनवज्ञातो बहुमानगृहीत इति यावत् ; दीर्घ जीवितं जीवति धारयतीत्यर्थः अनेकार्थत्वाद धातूनां : यदि वा दीर्घजीवितं यथा स्यात् तथा
जीवतीति क्रियाविशेषणेन व्याख्येयम् ॥१॥

Page #490

४७८ चरक-संहिता
तिषणीयः ___ अथ तृतीयां परलोकेषणामापदेत। संशयश्चात्र कथं भविष्याम इतश्च्युताः, न वेति। कुतः पुनः संशयः ? इत्यत उच्यते। सन्ति हेोके प्रत्यक्षपराः परोक्षत्वात् पुनभवस्य
गङ्गाधरः-उद्दशक्रमेण तृतीयाशेषणां व्याख्यानि-अथेत्यादि। अथ प्राणैषणाधनपणानन्तरं परलोकस्यैपणा परलोकपणा। परोऽस्साजन्ममरणयोः पुनःपुनरागृत्तिस्थानरूपाल्लोका भिन्नो लोकः परलोकः। तमिच्छता यया क्रियया प्राप्यते सा परलोकपणा। सामापरत। अस्यामपणायां परलोकस्य अप्रत्यक्षस्य पुनर्भवा पुनर्भवदन द्विवियस्य मध्ये खल्वपुनर्थवरय कादाचित्कवेनार्याणां सम्मतवे तथा पुनर्भवस्य दुर्श योन बायांकादिनास्तिकानामसम्मतखेन अपुनर्भवस्य मोक्षस्य सकेसम्मतलेन निविवादात मोक्षरत, विस्तरेण न व्याख्यातः । पुनर्भवस्य चाळकायसम्मतरण बारितखका निरस्यास्तिवं प्रमाणेन व्यवस्थापयितुमस्य च निश्चयाना प्रथमत संशयन परलोकेदयति- संशयश्चात्रेत्यादि। यदि च परलोको निश्चयज्ञानविषयः स्यात् तदा न तस्य संशयः स्यात, यदि च संशयविषयः स्यात् तदान निश्चितः स्यात. यदि संशयो न स्यात् तदा निश्चयोऽपि न स्यात : स स एवेति नियमावे विरूद्रखेन ज्ञानाभावात् । तथा च निश्चयज्ञानं प्रांत संशयज्ञानस्य हतखमिति वाध्यम् । न हि उत्पद्यते प्राक् संशयानिश्चयशानं, वादप्रत्यभावात्। जन्ममात्रे हि विनोपदेशं न कस्यचिनिश्चयबुद्धिः प्रवर्तते आ हिरण्यगति । उपदेशो हि भ्रमसंशयच्छदार्थः। तस्मान्निश्चयज्ञान प्रति संशयज्ञानं हेतुर्भवति, इत्यत आह-संशयश्चात्र ति। अत्र परलोकेऽनयोमध्ये पुनमवे संशयश्चेति, वादी वदति। कथं भविष्याम इतश्चाताः न वेति, प्रतिवादी। इतोऽस्माल्लोकाच्चाताः कथं भविष्यामो न वा भविष्याम इतिरूपेण संशयः । यद्वा इतश्चाता इह लोके मृत्खास्माल्लोकाद गताः सन्तः पुनरिह भविष्यामो वयं न वेति संशयः। कमिति संशयस्तु प्रतिवादी पृच्छति। वादी तत्र पुनर्भवे संआयत दर्शयति उच्यते इत्यादि ! हि यस्मात् एकऽन्ये मुनयः
चक्रपाणिः - परलोकैपणां व्याकरोति अग्रेत्यादि । अत्र च परलोकस्य दुर्जेयत्वेन चार्वाकादि-नास्तिकासम्मतत्वेन च परलोक प्रमाणेन ध्यवस्थापयितुं निर्णयार्थ प्रमाणप्रवृत्तिविषयं संशयमेव तावत परलोके दर्शयति । संशयश्चान्नेत्यादि। इतइच्युता इह जन्मनि मृताः, भविष्यामो जन्मान्तरे इत्यर्थः ; संशयहेतु पृच्छति कुनः मंशयः पुनरिति ; वादिविप्रतिपत्तिं

Page #491

११श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
४७६ नास्तिक्यमाश्रिताः, सति चागमप्रत्ययादव पुनभनिन्ति श्रुतिभेदाच्च।
मातरं पितरच मन्याने जकारणाम । स्वभावं पर्गनम्मांग य इन्छाचार जनाः ॥
प्रत्यक्षपराः प्रत्यक्षमेवकं प्रमाण नान्यदम्ति किञ्चिन् प्रमाणगिनि वादिन आहुः । परोक्षखा पुनर्भवस्य प्रत्यक्षाविषयवा पुनमवस्य प्रत्यभावस्य जन्मान्तर स्येति यावत्, नास्तिक्यमाश्रिताः प्रत्यक्षाविषयखाजन्मान्तरं नास्ति । जन्मान्तरं हि कम्लादयति, तस्यात् कम्म फलमपि नास्ति; तद्धि कम्मणा वैशेन जाय तस्मात् कम्मापि नास्ति। कर्म हि पुरुषादहवतो भति, तत आत्मापि नास्तीति। नास्तिना प्रचरतीति नास्तिकः तस्य भावो नास्तिक्यमाश्रिताः सम्वितन्ते।।
नन्वेवं चत् तदा कुतः संशयः स्याइ, पुनर्थयो नास्त्येवेति निश्चयादिति ; अत आह -सन्ति चेति । अत्रा इति पूर्यम् इत्यनुवर्तते । लेनापरे आगमप्रत्ययास उपदेशभामाण्या। भुनभवमिच्छन्तीति सन्ति चेति वादिविनिपत्तिरेकः संशयतुः। अपरस्वाह श्रुतिभेदाच्चेति । श्रुतिः प्रतिवादिवचनम् । तस्माच संशययात्रंत्यन्वयः। एके पुनर्भवस्या प्रत्यक्षामावान परे च श्रुतिभेदाच नासिक्यवादिनः, अपर खास्तिक्यवादिनः इति संशयः। मातरपितराव जन्मकारणमित्येके सुनयो मन्यन्ते, एक तु मुनयः स्वभावमेव जनाकार भन्यो , एक च परनिर्माणं जन्मकारणं मन्यन्ते, परे जनास्तु
संशयहेतुमाह उच्यत इत्यादि। प्रत्यक्षपरा अनुमतप्रत्यकसभाणाः, परोक्षत्वात् प्रत्यक्षाविषय वात्, नामित पुनर्भयो नास्ति कर्मफलं नास्त्यात्मेति, नाभिना प्रचरतीति नास्तिकस्तस्य
आयो जालिक्यं ; प्रत्यक्षत्रमाणेनापलभ्यते बटपटादि, तदेव परमस्ति ; नोपलभ्यते च प्रत्यक्षेण पालीका, नमान्नास्ति परलोक इति नास्तिकाभिप्रायः। अस्ति पुनर्भव इति येषां मतं, तान् दर्शयति सन्तीत्यादि। सन्ति चेत्यत्र 'अपरे' इति वाक्यशेपः, आगमप्रत्ययादागमप्रामाण्यात्, आगमञ्च पुनर्भवप्रतिपादकं दानतपोयज्ञ' इत्यादि दर्शयिष्यत्यग्रे। इच्छन्तीत्यत्र 'थे' इति वाग्यशेषः ; एवंभावत्वादिविप्रतिपत्तिरेका संशयकारणं दर्शिता । संशयहेत्वन्तरमाहश्रुतिभेदाच्चेत्यादि। श्रूयत इति श्रुतिः ; प्रतिवादिवचनमेवं ग्रन्थनिबद्धम् । एतानि च मातापितरावेव जन्मकारणमित्यादीनि पुनर्भवप्रतिक्षेपकाणि वचनानि। आगमप्रत्ययादम्ति

Page #492

४८० चरक-संहिता।
तिपणीयः इत्यतः संशयः, किं नु खल्वस्ति पुनर्भवा न ति। तत्र बुद्धिमान् नास्तिव्यबुद्धिं जयात् विचिकित्साच ; कस्मात् ? यहच्छामेव जन्मकारणं मन्यन्ते । अतः पुनर्भवस्वास्तिक्यवादे संशयः । कीदृश इति आह - किं नु खलिखत्यादि। किं नु भोः पुनभवोऽस्ति वा नास्ति इति मे संशय इत्यर्थः। इत्यश्च पुनभवः संशयविषयः प्रत्यक्षमात्र प्रमाणादिवादिमुनिभिः प्रत्यक्षाविषयलेन प्रमेयवाभावान्नास्तिनागमप्रमाण वादिभिम निभिरागमप्रमाणेन प्रमेयखाचास्तिखन च मन्यमानवात। इति पुनर्भवे संशयस्य स्थापना योध्या। ___ अत्र पुनर्भवस्यास्तिक्यपक्षस्य सायखेनाश्रित्योपदिशति -- तत्रेत्यादि। तत्र पुनर्भवस्य नास्तिस्यास्ति त्यसंशयबुद्धिषु मध्ये, बुद्धिमान प्रशस्तबुद्धिमान, नास्ति परलोक इति नास्तिवादनाचरणीं शुद्धिं जह्यात् । ननु परलोकोऽस्तीति मन्यामहे । संशयश्चास्तीति। अत आह-विचिकित्साच जह्या संशयञ्च जह्यात् । पुनर्भव इति यो व्रते, तद्वचनेन समं वादिविप्रपत्तिरूपतयैव संशयकारणं भवतीत्यत उक्तमुपसंहारे ‘अतः संशयः इति। एके मन्यन्ते जन्मकारणमिति । जन्मकारणमितिपदं मातरं पितरं तथा स्वभाव परनिम्नामितिपदत्रयेण सम्बध्यते ; यदृच्छाशापरे जना इत्यत्र मन्यन्ते जन्मकारणमितिपदं सम्बध्यते ; मातापितरावेवात्मान्तरनिरपेक्षावपत्योत्पादने कारणम् ; तेन, पूर्वशरीरं परित्यज्य शरीरान्तरपरिग्रहरूप आत्मनः परलोको नास्तीति प्रथमवादिनः पक्षः । परिदृश्यमानपृथिव्यादिभावानामेवायं । स्वभावः यत , संयोगविशेषामिलिसाः सन्तश्चेतनं पुरुषादिलक्षणं कार्यविशेषमारमन्ते, यथा सुराबीजादीनि प्रत्येकममदारणान्यपि मदकरं मद्यमारभन्ते ; नात्र कश्चिदात्मा विद्यते, यस्य परलोकः स्वादिति स्वभाववादिनो भावः। पर ऐश्वर्यादिगुणयुक्त आत्मविशेषः, तेन संसार्यान्सनिरपेक्षिणा निर्माण परनिर्माणम्, तत्रापि परस्यैवैश्वर्यादिगुणयुक्तस्य आत्मविशेषस्य प्रभावाद भूतानि चेतयन्त नान्मान्तरमस्तीति परलोकाभावः। यदृच्छा कारणाप्रतिनियमेनोत्पादः, न कारणप्रतिनित्रमेन कार्योत्पादोऽवधारयितु शक्यतेऽवधारकप्रमाणानां प्रामाण्यानवधारणात् : तस्मानामैव पुनर्णयानुभवाति न वाच्यमिति यादृच्छिकस्याभिप्रायः।
पुनर्भवास्तित्वपक्षं गृहीत्वा पाह- तत्रेत्यादि। बद्धि मानिति प्रशस्तबुद्धियुक्तः, नास्त्येव परलोक इति विपर्ययज्ञानं नास्तिक्यबुद्धिस्तां जह्यात् ; परलोकविषयो यथा विपर्ययो धर्मानुष्ठानं प्रति विरोधकः, तथा स्तोकक्रमेणास्ति परलोको न वेति संशयोऽपि धर्मानुष्ठान प्रति विरोधक इत्याह--विचिकित्साच्चेति । विचिकित्सां जयादिति सम्बन्धः, विचिकित्सा
* भूतानामिति पाठान्तरम् ।

Page #493

॥श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । प्रत्यवं ह्यल्पमनल्पमप्रत्यक्षमस्ति यदागमानुमानयुक्तिभिरुपलभ्यते। यैरेव तावदिन्द्रियैः प्रत्यनमुपलभ्यते तान्येव सन्ति चाप्रत्यक्षारिण। अत्र वादी प्राह कस्मादिति। तत्र हेतुमाह--प्रत्यक्षमित्यादि। प्रत्यक्षपरा मुनयो यदि प्रमाणान्तराण्यनुमानादीनि न मन्यमाना प्रत्यक्षमेव प्रमाणं मन्यमानाः पुनर्भवो नास्तीति वदन्ति, तज्जह्यात् तन्न ग्राह्यम् । हि यस्मात् प्रत्यक्षमल्पं; पञ्चविधं - चाक्षुषं श्रावणं खाचं रासनं घ्राणजमिति। अनल्पमपस्सिंख्येयमप्रत्यक्षमस्ति वर्तते। नन्वप्रत्यक्षं यदनल्पं भवद्भिरुच्यते, तत् अप्रमेयमस्विति । अत आह-यदित्यादि । आगमानमानयुक्तिभिः प्रमाणैर्यदुपलभ्यते तदप्रत्यक्षं वस्तु यावदनल्पमागमादिप्रमाणः प्रमेयमस्ति इति भावः । एतेन यथैवाव्यभिचारिणोऽव्यपदेश्यस्य व्यवसायात्मकस्य शानस्येन्द्रियार्थसत्त्वात्मसन्निकर्पोत्पन्नस्य प्रमाजनकखेन प्रत्यक्षप्रमाणवं भवति, तथैवाव्यभिचारिप्रमाणकवेनागमादीनि प्रमाणान्येव भवन्तीति ज्ञापितम्।। ___ नवप्रत्यक्षं यावद्भिरागमादिप्रमाणः प्रमेयाणि वस्तूनि सन्तीत्युच्यते, तानि न सन्तीति मन्यामह इति ख्यापयितुमाह-यरित्यादि। यैरेवेन्द्रियैश्चक्षुरादिभिस्तावत् प्रत्यक्षं रूपादिकमुदभूतमुपलभ्यते ज्ञायते भवद्भिर्यतस्ततस्तान्येवइन्द्रियाणि सन्ति च वत्तेन्त एव । ननु न सन्तीति वक्तुं शक्यते भवद्भिः प्रत्यक्षाभावात् तानि चाप्रत्यक्षाणि । किन्तु प्रमेयाणि सद्भावात्। तस्माचक्षुरादीनां प्रमेयवसिद्धार्थमागमादीनि प्रमाणानन्तराण्यवश्यमन्तव्यानि भवन्ति । ननु प्रत्यक्षं षड़ विधं मानसेन सह चाक्षुपादीनि इति सुखदुःखादिवदिन्द्रियादीनि मानसप्रत्यक्षाणि भवन्ति । मनसो हि चिन्त्यमर्थ इति चेत् न । चक्षुरादि. प्रमाणानान्तरावगतानामेवानुबोध्यस्य चिन्त्यखात् न बनवगतस्य । ननु सन्देहः : सा चेह प्रकृतत्वात् परलोकविषयव । अत्रेव हेतुप्रभपूर्वक हेतुमाह-कस्मादित्यादि । अप्रत्यक्षत्वात् परलोको नास्तीति प्रथमवादिमतं दृषति प्रत्यक्षमित्यादि। यथा प्रत्य प्रमाणमयभिचारिप्रमाजनकत्वेन, तथा आगमादीन्यपि तथाभूतप्रमाजनकत्वात् प्रमाणान्येव ; ततश्च प्रत्यक्षाविषयत्वेनैव यत् पुनर्भवस्य नास्तित्वं व्यवस्थाप्यते तन्न युक्तमिति प्रकरणार्थः । पुनर्भवसाधकानि चागमादीन्यग्रे वक्ष्यमाणानि सन्त्येवेति भावः ; आगमादीनि लक्षणतोऽग्रेऽभिधास्यन्ते । प्रत्यक्षाविषयत्वेऽपि यान्यन्यप्रमाणसिद्धानि सन्ति तान्याह-थैरेवेत्यादि । प्रत्यक्षमिति प्रत्यक्षविषयो घटादिः ; सन्तीतीन्द्रियोपक्रमणीयोक्तानुमानगम्यत्वादिति बोद्धव्यम् ।

Page #494

४८२ चरक-संहिता।
(तिस्रेषणीय सताञ्च रूपाणामतिसन्निकर्षादतिविप्रकर्षात् आवरणात् करणदौर्बल्यान्मनोऽनवस्थानात् समानाभिहारादभिभवादतिसौदम्याञ्च प्रत्यक्षानुपलब्धिः। शब्दस्पर्शरूपरसगन्धा इन्द्रियस्य प्रत्यक्षाः सुखादयश्चात्मप्रत्यक्षा इव प्रत्यक्षाण्येपेन्द्रियाणीति, यतश्चक्षुरादीनि गोलकादिरूपाणि। न हि गोलकादिभ्यो भिन्नानि सन्त्यप्रत्यक्षाणि कानिचिदिन्द्रियाख्यानीति न वाच्यम्, इन्द्रियोपक्रमे तस्य निरस्तवात् । वातादिदोषानुपहताधिष्ठानानां वातादुरपहतेन्द्रियाणां प्रत्यक्षत एव प्रत्यक्षशानाभावाच । तस्मादधिष्ठानव्यतिरिक्तानि सन्त्यप्रत्यक्षाणीन्द्रियाणि चक्षुरादीनीति।
तथा सति चाह-सताञ्चेत्यादि। नास्तिकस्य प्रत्यक्षविषयीकृतखेन वर्तमानानां रूपाणां शब्दादीनामतिसन्निकर्षादतिनैकट्यात् प्रत्यक्षानपलब्धिः प्रत्यक्षेण न ज्ञानं दीपस्येव चक्षुरादेस्तेजःप्रभृतीनामतिसन्निकृष्टे देशे प्रसारणाभावात् । यथा नयनापितकजलपक्ष्मादीनामदर्शनं तथातिविप्रकर्षादतिदूरखात् चक्षुरादेज्योतिरादेगैत्यभावात् प्रत्यक्षानुपलब्धिः। यथा अत्युद्ध गतानामुड्डीयमानानां पक्षिणामदर्शनम्। तथा तेषामावरणादाच्छादनाचक्षुरादीनां सञ्चाराभावेनालोकनाभावान्न प्रत्यक्षोपलब्धिः। यथा जलदायन्तर्गतानामदर्शनं तथा तेषां करणदौर्बल्याच्चक्षुरादिकरणानां कालेनाल्पशक्त्या प्रागभावात् पूव्वं यथाभूतानां रूपादीनां प्रत्यक्षमुपलब्धिस्तथाभूतानां न प्रत्यक्षोपलब्धिः, यथानेन दूरस्थं दृष्टवता वाद्धक्ये दशहस्तरेणापि न दृश्यते वस्तु, तथा मनोऽनवस्थानान् एकेनेन्द्रियेण अर्थान्तराभिनिविष्टस्य मनसोऽन्यत्रार्थेष्वभिनिवेशाभावात् तेषां तदन्यचाक्षुषादीनां रूपादीनां
इतश्च प्रत्यक्षानुलब्धिर्न वस्त्वभावनिश्चयकारिकेत्याहसतामित्यादि। सतामित्यप्रे वक्ष्यमाणातिसन्निकर्षाद्यभावे प्रत्यक्षेणैव गृह्यमाणत्वेन सतामित्यर्थः . प्रत्यक्षानुपलब्धिरित्यतिसन्निकर्षादिभिः सह प्रत्येकमभिसम्बध्यते ; अतिसन्निकर्षादनुपलब्धिर्यथा नयनगतकज्जलादेः, अतिविप्रकर्षाद् यथा दूराकाशगतस्य पक्षिणः, आवरणाद् यथा नद्यादिपिहितस्य घटादेः, करणदौर्बल्याद् यथा कामलायपहतस्य चक्षुषः पटशौक्लयाद्यप्रतिभानं, मनोइनवस्थानाद् यथा कान्तामुखनिरीक्षणप्रहितमनसः पाङगतानां वचनानवबोधः, समानाभिहाराद, यथा विल्वराशिप्रविष्टस्य विल्वस्येन्द्रियसम्बन्धस्यापि भेदेनाग्रहणम्, अभिभवाद यथा मध्यन्दिने उल्कापातस्य; सौक्ष्माद यथा त्रिचतुर्हस्तप्रमाणदेशवर्तिनः क्रिमिविशेषलिख्यादेरग्रहणम् ।

Page #495

११श अध्यायः ]
४८३
सूत्रस्थानम् । तस्मादपरीक्षितमेतदुच्यते प्रत्यक्षमेवास्ति नान्यदस्तीति । श्रुतयश्चैता न कारणं युक्तिविरोधात् ।
प्रत्यक्षानुपलब्धिः, यथा वीणादिवाद्यश्रवणासक्तचित्तस्य पार्श्वस्थानां वाक्याश्रवणम्, कान्तामुखमे क्षणासक्तचित्तस्य वा पार्श्वस्थ पुरुषाणामदर्शनम् । एतेन नास्तिकस्य मनः सन्निकर्षमन्तरेण प्रत्यक्षोपलब्धिवादो निरस्तः । ननु यद्यतिसन्निकृष्टानां ग्रहणयोग्यसन्निकर्षेण प्रत्यक्षोपलब्धिः स्यात् तदातिविप्रकृष्टानां ग्रहणाहसन्निकर्षेण प्रत्यक्षोपलब्धिः स्यात् तथा चावरणाच्छन्नानामावरणोद्वाटेन प्रत्यक्षोपलब्धिः स्यात् । तथा च चक्षुरादिदोव्बल्ये ग्रहणयोग्यसन्निकर्षेण रूपाणां प्रत्यक्षोपलब्धिः स्यात् तथा मनोऽवस्थानदशायाञ्च पार्श्वस्थानां प्रत्यक्षोपलब्धिः स्यात् । भवतु । किन्तु कलायादिराशिप्रविष्टानां कलायादीनां रूपाणां ग्रहणाहसन्निकर्षेण नातिसन्निकर्षेण नातिविप्रकर्षेण अनावरणेन करणादौब्वेल्येन मनसोऽवस्थानाभावेन च समानाभिहारात् समानस्वरूपतया भेदज्ञानाभावादयं कलायो मम नायं ममेति निश्चयप्रत्यक्षोपलब्धिर्न स्यात् । यदि च समानाभिहतानामिन्द्रियसन्निकर्षेण प्रत्यक्षमुपaforरस्ति कलायलादिरूपेणैव न मदीयादितत्तत्कलायखेन तस्मात् तदप्रत्यक्षं farararaात् । किन्तु मध्यन्दिनोदितनक्षत्रादीनां सतां रूपाणां सूय्यकरादिनाभिभवान्न प्रत्यक्षोपलब्धिः । यद्यभिभवाभावे प्रत्यक्षोपलब्धिः स्यात् तदस्तु । किन्वतिसूक्ष्माणां लिक्षादिक्रिमीणां द्वाणुकादिलक्षणानां सतां रूपाणामतिसौक्ष्म्यात् चक्षुर्मानतोऽन्यप्रत्यक्षोपलब्धिः स्यात् । दर्पणविशेषेण पुनः प्रत्यक्षत्वेनोपलब्धी तेषां प्रमेयत्वसत्वात् । झणुकात्मकानां हि दर्पणादिविशेषेण त्रसरेण्वादिस्वरूपेण प्रत्यक्षोपलब्ध्यां सत्यां परमाण्वात्मकानान्तु
कात्मकत्वेनैव प्रत्यक्षोपलब्धिः स्यात् न तु त्रसरेण्वादिरूपेण प्रत्यक्षजनकदर्पणविशेषोऽस्ति । तेन दर्पणविशेषेणापि परमाणोः परमाणुत्वेन प्रत्यक्षोपलब्धिर्न सिध्यति ।
अथ निगमयति--तस्मादित्यादि । पञ्चेन्द्रियाणां प्रत्यक्षाभावात् सताञ्च भावानामतिसन्निकर्षादितः प्रत्यक्षानुपलब्धेश्व प्रत्यक्षमेवास्ति, "नान्यदस्ति प्रमाणम्” इति वचनमपरीक्षितं परीक्षकैरप्रमाणीकृतं भवति ।
इत्थञ्च
सम्प्रति श्रुतिभेदवादिमतं दूषयति-श्रुतयइत्यादि । न कारणमिति न पुनर्भवकारणमित्यर्थः;

Page #496

४८४ चरक-संहिता।
(तिस्वैषणीमः आत्मा मातुः पितुर्वा यः सोऽपत्यं यदि सञ्चरेत् । द्विविधं सञ्चरेदात्मा सवों वावयवेन वा ॥ सर्वश्चेत् सञ्चरेन्मातुः पितुर्वा मरणं भवेत् ।
निरन्तरं, नावयवः कश्चित् सूक्ष्मस्य चात्मनः॥ प्रत्यक्षातिरिक्त प्रमाणमवश्यं स्वीकार्य भवति। आगमप्रत्ययादेव ये पुनर्भवमिच्छन्ति, तदागमतो भिन्नतिरप्यस्ति--नाप्रत्यक्ष प्रमाणमिति। ततो नास्ति परलोक इति यद्वदन्ति तद् दुपणायाह-श्रतयश्चैता इत्यादि । “मातरं पितरञ्चैके मन्यन्ते जन्मकारणम्" इत्यादयः श्रतयश्च न कारणं परलोकनास्तिवस्थापनायाम् ; कस्मात् ? युक्तिविरोधात्. बहुकारणोपपत्तितस्तत्त्वशानार्थमूहविरोधात् । ___ युक्तिविरोध दर्शयितुमाह---आत्मा मातुरित्यादि। “मातरं पितरञ्चैके मन्यन्ते जन्मकारणम्” इति यां श्रुतिमाश्रित्य ये खिदमाहुः। “सिद्धैव चेतना वीजपुरुषा अनेके वैको वायमाहुरादित्यमादिभूतखात्, स एवा न नारी भूखा तस्यां विराजममृजत्” इत्येवं पारम्पय्य॑जाता इमे मातापितृभ्यां जायन्ते संहतरूपा न चैषां सन्त्यात्मानः। जायमानेष्वात्मसञ्चाराच्चैतन्यादयो भवन्तीति चेत् तदा यदि मातुर्य आत्मा यो वा पितुरात्मा स एवापत्यं सञ्चरेत, तदा द्विविधं यथा तथा किमात्मा सश्चरेत् ? तत्र किं स एवात्मा सवांशेनैव सञ्चरेत् ? अथवावयवेन कियदंशेन सञ्चरेत् ? चेत् सर्वांशेनात्मापत्यं सश्चरेत् तदा मातुश्चेदात्मा सांशेन सश्चरेत् ततो मातुर्मरणं भवेत्, यदि पितुरात्मा सर्वांशेन सञ्चरेत् तदा पितुर्वा मरणं भवेत् इत्येको युक्तिविरोधः। अपरश्चायं युक्ति विरोधः । यद्यवयवेन कियदंशेन युक्तिविरोधादपपत्तिविरोधात्। अपत्यशरीरे मातापित्रोः कारणत्वमनुमतमेव, यतस्तथाविधौ मातापित्रोः कारणत्वे सत्यपि चैतन्यहेतोरात्मनः परलोकादागमने प्रत्यभावोऽखण्डित एवेति । चैतन्यमपत्यस्य, मातापित्रोरपि चैतन्यहेतुर्य आत्मा तत एव भवतीति यो मन्यते, तं प्रत्याह, भारमा मातुरित्यादि । द्विविधं द्विप्रकारं, सव्व इति मातरं पितरं परित्यज्यापत्यं गच्छेत् ; अवयवेनेति एकोऽवयवो वा आत्मनो मातरि पितरि वा तिष्ठेत्, अन्यश्चैकदेश आत्मनोऽपत्यं गच्छेत् । प्रथम-पक्षे दूषणमाह-सर्वश्चेदित्यादि। निरन्तरमिति च्छेदः, निरन्तरं तत्कालमेव, यदि मातुरात्मा अपत्यं सञ्चरेत्, तदा तत्कालं मातुर्मरणं, यदि तु पितुरात्माऽपत्यं सञ्चरेत्, तदा तत्कालमेव पितुर्मरणं स्यादिति । द्वितीयं पक्षं दृषयति-- नावयव इत्यादि। सूक्ष्मस्य

Page #497

११ अध्यायः ।
सूत्रस्थानम् ।
बुद्धिर्मनश्च निर्णीते यथैवात्मा तथैव ते । येषाञ्चैषा मतिस्तेषां योनिर्नास्ति चतुर्व्विधा ॥
४८५
आत्माऽपत्यं सञ्चरेदित्युच्यते तदा तदसम्भवः; कस्मात ? सूक्ष्मस्य च यत आत्मनो निरन्तरमेव कश्चिदवयवो नास्ति । कथमवयवेनात्मापत्यं सञ्चरेदिति ? परमाणुसंयोगे हि भवत्यवयवः, स खण्डः, परमाणुस्तु
अखण्डः ।
यदि चात्मसञ्चारं नोवा बुद्धिमनसोरन्यतरस्य सञ्चाराच्चैतन्यादयो भवन्तीत्युच्यते, तत्राप्युच्यते बुद्धिरित्यादि । बुद्धिर्मश्चेति यथात्मा सूक्ष्मो निर्णीत आप्तैस्तथैव बुद्धिमनसी सूक्ष्मे निर्णीते । तयोरन्यतरसञ्चारेऽपि सब्र्व्वशेन सञ्चारे निर्बुद्धिवं निर्मनस्त्वं वा मातुः पितुर्वा स्यात् । अवयवेन सञ्चारस्तु न सम्भवति, सूक्ष्मत्वेनावयवाभावात् । इत्यपरो युक्तिविरोधः । एवमपरथ युक्तिविरोधोऽयम् - येपामित्यादि । येषामेषा “ मातापितरौ जन्मकारणम्" इत्येवं मतिस्तेषां प्राणिजन्मनि चतर्व्विधा योनिर्नास्ति 1 जरावण्डस्वेदोद्भिदभेदाच्चतुर्व्विधा प्राणिनां मुत्पत्तौ योनिरुक्ता । जरायुजानां देवनरादीनामण्डजानां पक्ष्यादीनाञ्च स्तो मातापितरो न तु स्वेदजोद्विजानामित्येवं युक्तिविरोधात् प्राणिजन्मनि मातापितरौ कारणम् । “ नात्मास्ति कारणम्” इति श्रुतिः परलोकनास्तित्वस्थापने कारण न भवति ।
त्याह,
इत्यस्थूलस्य, स्थूलानां पृथिव्यादीनामवयवा भवन्ति, न तु सूक्ष्माणामाकाशकालमनोबुद्धिप्रभृतीनां ततश्चावयवाभावादात्मनोऽवयवेन सञ्चरणं दूरमपास्तमित्यर्थः । अथ शङ्कयते, मा आत्मा मातापित्रोः सञ्चरतु, बुद्धिस्तु तयोर्मनो वापत्यं सञ्चरतु, अत एवापत्यस्य चैतन्यं भविष्यतीत्याह -- बुद्धिर्मनश्चेत्यादि । निर्णीते व्यवस्थापिते प्रमाणेन किम्भूतेनेयथैवात्मा निरवयवत्वेनावयवसञ्चरणाक्षमस्तथा तत्कालमेव मातापितृपरित्यागप्रसङ्गेन कास्नेनापि सञ्चरतुमक्षमः, तथा ते अपि बुद्धिमनसी निरवयवत्वात् नैकदेशेन सञ्चरेयातां, मातापित्रोस्तत्कालमेवाऽबुद्धिमत्त्वामनस्कत्वप्रसङ्गाच्च न कार्त्स्नेपन सञ्चरेयातामिति भावः । दूषणान्तरमाह-येषामित्यादि । मातापितराचेवापत्ये चैतन्यकारणमित्येवंरूपा ; चतुर्व्विधा योनिरिति जरायुजाण्डज संस्वेदजोद्भिज्जलक्षणा ; एवं मन्यते--संस्वेदजानां मशकादीनां तथोविजानां गण्डूपदादीनां चेतनानां मातापितरौ न विद्यते, ततस्तेषामचैतन्यं स्यात्, मातापित्रोश्चेतनकारणयोरभावादिति ।

Page #498

४८६ चरक-संहिता।
तिषणीयः विद्यात् स्वाभाविकं षण्णां धातूनां यत् स्वलक्षणम् ।
संयोगे च विभागे च तेषां कम्मैव कारणम् ॥ अथापरा अतिरियम् । प्राणिनां जन्मकारणं स्वभाव एव ; नात्मास्ति जन्मकारणम्, तस्मान्नास्ति परलोकः। स्वभावादेव हि जायमानेषु प्राणिषु चैतन्यादयो जायन्ते- इति ये वदन्ति, तत्र युक्तिविरोधं दर्शयति, विद्यादित्यादि। प्राणिनामुत्पत्तो कारणं पड़ेव धातवः–पञ्च महाभूतान्यात्मा चति । तेषां पण्णां धातूनां यत् स्वलक्षणं तत् स्वाभाविक खभावजं विद्यात् । अनभिव्यक्तशब्दश्लक्ष्णमूक्ष्मलघुमुटुगुणमाईवशोपियलाघवकर्माकृल्लक्षणमाकाशं स्वभावसिद्धं न तु चैतन्यादिकर्मकृल्लक्षणम्। वायुः पुनरनभिव्यक्तलघुशीतरुक्ष-खरविशद-मूक्ष्माभिव्यक्तस्पर्शगुणरोक्ष्यग्लानि-विचारवेशद्यलाघवकृल्लक्षणः स्वभावसिद्धः, न तु चैतन्यादिकृल्लक्षणः। तेजस्वनभिव्यक्ततीक्ष्णोष्णमूक्ष्मलघुरुक्षविशदाभिव्यक्तरूपगुणदाह--पाकप्रभाप्रकाशवर्णकल्लक्षणं खाभाविकं न तु चैतन्यादिकृल्लक्षणम्। आपश्चानभिव्यक्त-द्रवस्निग्धशीत-मन्द सर-सान्द्र-मृदु पिच्छिलाभिव्यक्त-रसगुण-स्नेहोपक्लेश-बन्धविप्यन्दमादेवप्रहादकुल्लक्षणाः स्वभावसिद्धा न त चैतन्यादिवृल्लक्षणाः। पृथिवी चानभिव्यक्तगुरुवरकटिनमन्दस्थिरविशदसान्द्रस्थूलाभिव्यक्तगन्धगुणसंघातोपचयगौरवस्थैर्यकल्लाणा स्वभावसिद्धा न तु चैतन्यादिकृल्लक्षणा। आत्मा तु चेतनालक्षणः सत्त्वभूतगुणेन्द्रिययोगाच्चैतन्यादिकृत्स्वभावसिद्धः । तत्रात्मानमन्तरेण केवलपञ्चभूतारब्धे प्राणिनि कथं चैतन्यादयः स्युरिति ? तत्राहुः स्वभावकारणवादिनः-पाञ्चभौतिकशुक्रशोणिताहारजरससंयोगे पञ्चभिरेव भूतैर्जायमाना देवनरादयः खलु देवनरादिस्वभावेन चेतनाः. घटादयस्वचेतनाः
स्वाभाविकवादिनो भूतचैतन्यपक्षं दूपति-- विद्यादित्यादि। स्वभावकृतं स्वाभाविक, षष्णां धातूनामिति पृथिव्यप्तेजोवारवाकाशात्मनां, एपाञ्च धातुत्वं शरीरधारणात् जगद्धारणाच्च ; स्वलक्षणमात्सीयमव्यभिचारि लक्षणं, थच्च पृथिव्याः काठिन्यादि, अपां द्रवत्वादि, तेजस उष्णत्वादि, वाबोस्तियंगगमनादि, आकाशस्याऽप्रतिघातादि, आत्मनोज्ञानादि ; एतेन, एतदेव परमेषां लक्षणं स्वाभाविक, न तावदात्मरहितानामेपान्चैतन्यमपि स्वाभाविकमस्तीति दर्शयति । ततश्च यत् प्रत्येक भूतानां न सम्भवति तन्मिलितानामपि न सम्भवति चैतन्यं, यतः, भूतानामपि संयोगादपि चैतन्यसम्भवे बहूनि चेतनानि स्युर्बाण्याद्यवस्थाभेदात्, ततश्च ज्ञातृभेदात् प्रतिसन्धानानुपपत्तिरिति भावः, आत्मसम्बन्धेन तु चैतन्यं

Page #499

११ अध्यायः
४८७
सूत्रस्थानम् । घटादिस्वभावेन जायन्ते। इति नास्त्यात्मा, ततो नास्ति परलोकः, नास्ति च पुनर्भव इति। तत्राभिधीयते न स्वभावमात्रसिद्धिर्भावानामापेक्षिकलात् । अपेक्षाकृतमापेक्षिकम् । भावानां स्वेन भावेन जन्मसिद्धिन भवति कारणान्तरापेक्षिकत्वात् । स्खो भावो धम्मः स्वभावः। कः पुनः खो धौ भावानाम् ? यदयत् स्वस्खलक्षणयुक्तमाकाशादीनां तथान्येषाश्च यद्यत् स्वखलक्षणं तत्तत् सव्वं तस्य स्वभावः । तेषांखल्याकाशादीनां विनात्मानं चैतन्यकृतस्वभावाभावादे वनरादिषु तैरारब्धेषु चैतन्यादिसम्भवो न स्यात, अपेक्षते च चैतन्यहेतुमात्मानमेव । तत्राहुः स्वभावकारणवादिनः--भावानां स्वभावः स्वरूपम्। स्वं रूपं देवनरादिरूपं चेतनं तत्स्वरूपेण देवनरादयो जायन्ते विनात्मानं पञ्चभिरेव भूतैरिति स्वभाव एव जन्मकारणं नात्मा। तस्मात् नास्त्यात्मा नास्ति परलोको नास्ति च पुनर्भव इति। तत्राह न स्वभावसिद्धिर्भावानागापेक्षिकखात्। स्वभावस्तत्र चेतनानां जन्मसिद्धौ किमपेक्षते, इत्यत आह - संयोगे चेत्यादि। चेतनस्यारम्भे विनात्मानं पञ्चभिर्भूतैः अचेतनस्तेषां पञ्चानां संयोगे च विभागे च पुनःपुनः संयोगविभागाभ्यां देवनरादिस्वरूपस्य निर्माणे तेषां कम्मैव तत्संयोगविभागे कारणमपेक्षणीयं भवति। सत्यपि भूतानां क्रियावत्त्वे तेषामचेतनखान प्रवृत्त्यसम्भवो विना चैतन्यहेतुमात्मानमिति । तत्र चेदुच्यते .यथाकाशादिष्वनभिव्यक्ताश्लक्ष्णसादयो गुणास्तथा चैतन्यादयोऽप्यनभिव्यक्ताः सन्ति। कार्यारम्भे पश्चानां संयोगे श्लक्ष्णखादिवदभिव्यज्यन्ते। ततः कारणगुणपूवेकः कार्यगुणो दृष्ट इति । नवम्, अनभिव्यक्तश्लक्ष्णवादिगुणवदाकाशादीनां कस्याप्यनभिव्यक्तचैतन्यगुणानामाप्तैरुपदेशस्याभावात्। तत्रापि चेदुच्यते-पृथिव्यादीना. मुपचयसंघातादिकर्माभिरारभ्यमाणे देवनरादौ कार्यविरोधिवात कर्मणः स्वविरुद्धं कर्म चैतन्यादिकारम्भकवं मदशक्तयारम्भकखवदगुड़ादीनां मद्यकराणामिति। तत्र चेदमुच्यते--चैतन्यादीनां कर्मजलेन कर्मवप्रसङ्गो गुणलश्च न स्यात्। द्रव्यगुणयोर्हि सजातीयारम्भकलं द्रव्याणि हि द्रव्यान्तरमारभन्ते गुणाश्च गुणान्तरं, कांसाध्यं कर्म न विद्यते । तस्मात् आत्मनाधिष्ठितानि पञ्च भूतानि चेति तानि स्वस्वकम्मभिः कृतसंयोग
सम्मतमेव, परं; तत्रापि गर्भोत्पत्तौ भूतानामात्मसम्बन्धे तथा मरणे भूतानामात्मनो वियोगे कर्म जन्मान्तरकृतं कारणं, नान्यत् : उद्भ ततद् तसंयोगकारणजन्मान्तरकृतकर्मस्वीकारात्

Page #500

४८८ चरक-संहिता।
[तिवैषणीयः अनादेशचेतनाधातोर्नेष्यते परनिर्मितिः ।
पर आत्मा स चे तुरिष्टोऽस्तु परनिर्मितिः॥ विभागाभ्यां चेतनान् देवनरादीनारभन्ते इति युक्तिविरोधाजन्मकारणं स्वभावमेवेति श्रुतिन कारणं परलोकनास्तिखस्थापनायामिति । ___ अथ परनिर्माणवादिन आहुः----स्वभावमात्रं जन्मकारणं नास्तु। परनिर्माणन्तु जन्मकारणम् । परो हेोकः कश्चित् पुरुषः प्रसिद्धोऽमितसङ्कल्पोऽस्ति स्रष्टा। स एव खलु मनः शरीरं निर्माति यथा तथा चात्मानमपि निर्माय चेतनं सर्व देवनरादिकं निर्माति सङ्कल्पादेव, तस्मान्नित्य आत्मा नास्ति ; य इतः प्रेत्य परलोकं गखोषिखा भोगावसाने पुनरिह भवतीति । तन्नित्यस्यात्मनो नास्तिवान्नास्ति परलोको नास्ति कर्म नास्ति कर्मफलं नास्ति प्रत्यभाव इति । अत्र युक्तिविरोधं दर्शयति-अनादेरित्यादि । अनादिः खलु चेतनाधातुरव्यक्तं नाम सदसदात्मकं नित्यम् ; स आत्मा नित्यस्तस्य परनिर्मिति नेष्यते नोपपद्यते। यदि हि पूर्वप्रसिद्धः स आत्मा न वर्तते परस्तु पुरुषः किमुपादानमात्मानं निर्माति यतश्चैतन्यादीनि जायन्ते न च भूतैरचेतनश्चेतनं शक्नोति निर्मातु भूतानां चैतन्यादिलक्षणखाभावात् । संघाते च मदशक्तिवन कार्यविरोधिना कर्मणा सविरुद्धं कम्मे पदार्थश्चैतन्यादिगुणवात् । स च परः पुरुषः खलु नात्मा कथं चेतनः सम्भवति इत्यत आह....पर आत्मत्यादि। परशब्देनेह खल्वात्मा स एव निर्मातीति हेतुश्चेदिष्टः स्याद भवतां तदास्माकं मतेऽप्यस्तु परनिम्मितिः। तस्मादात्मास्ति नित्यः । स एव काले स्थूलमिदं शरीरं विहायेतः प्रत्य लोकान्तरं गखोषिवेह कृतकर्मणः फलमुपभुख्य तत्र भोग्यभोगावसानेऽत्र भोग्यभोगार्थमिह पुनर्भवतीति सिध्यति। तस्मा. दस्त्यात्मा नित्यः, कम्मे चास्ति, कर्मफलश्चास्त्यस्ति च परलोकोऽस्ति च पुनर्भव इति । प्रत्यभावः स्वीकृतो भवति भावः। परनिर्माणपक्षं दूपर्यात ---अनादेरित्यादि। अत्र परनिर्माणपक्षे शरीरस्यात्मरहितस्य परेण निर्माणं वाभिप्रेतं स्यात्, आत्मनो वापि परेण निर्माणमभिप्रतं स्यात् ; तदात्मनः परनिर्माणं दूषयति-अनादेरिति । नित्यस्य चेतनाधातोरित्यात्मनः, नेष्यते नित्यस्योत्पादककारणाभावादिति भावः, नित्यत्वञ्चात्मनः शारीरे प्रतिपादयिष्यति। अथ शरीरमात्रस्य निर्माणमभिप्रेतं तदनुगतमेव, परेणात्मना धमाधर्मसहायेन तस्य क्रियमाणस्वादित्याह--पर इत्यादि। हेतुरिति शरीरोत्पादे हेतुरिट इत्यर्थः, अस्तु परनिर्मितिरीहशी

Page #501

११ अध्यायः |
सूत्रस्थानम् ।
न परीक्षा न परीच्यं न कर्त्ता कारणं न च । न देवा नर्षयः सिद्धाः कर्म्म कर्मफलं न च ॥ नास्तिकस्यास्ति नैवात्मा यदृच्छोपहतात्मनः । पातकेभ्यः परञ्चैतत् पातकं नास्तिकग्रहः ||
४८६
इत्येवं परनिर्माणवादनिरासे प्राणिनां जन्मकारणं यदृच्छा माहुरपरे ये नास्तत्रापि युक्तिविरोधं दर्शयति-न परीक्षेत्यादि । अपरे ये जना भाषन्ते प्राणिनां जन्मकारणं यदृच्छेति । या इच्छा यदृच्छा नाम यथा यस्य जन्म तथा तस्य जन्म स्यादकारणं देवनरादीनां स्वस्खलक्षणचैतन्यादिमत्त्वेन जन्म स्यादितरेषामचेतनत्वेन । नास्ति तु तत्र कारणमाकस्मिकमेव जन्म सव्र्व्वेषा - 23 मिति । तत्रायं युक्तिविरोधः । यदृच्छोपहतात्मन उपहत आत्मा नास्त्यात्मेति यस्य तस्य नास्तिकस्य न परीक्षास्ति प्रमाणं नास्तीति चेत् तदा परीक्ष्यमपि नास्ति, परीक्षणीयाभावात् तु मातृपितृदुहितृभगिनीदारगुरुद्ध सिद्धादिरूपेण परीक्षणाभावे यदृच्छाचरणप्रसङ्गः स्यात् । नास्ति च तस्य कर्म यत् कृत्वा शुभाशुभ फलं प्राप्नोति । नास्ति हि तस्य कर्मफलं शुभमशुभं वा ।
प्रत्यभावावबोधिनीति भावः एवं मन्यते परेणैश्वय्र्यादिगुणयुक्त नात्मविशेषेणैतच्च शरीरं क्रियमाणं चेतनाहेतुभूतानतिरिक्तात्मसम्बन्धमन्तरा चेतनायुक्तं कर्त्तुं न पार्खेत, घटादिवत् अचेतनत्वप्रसङ्गात् ; चेतनाहेतुश्वात्मा नित्यत्वेन न क्रियते, तस्माच्चेत नाहेतुनित्यत्वेन जन्मान्तरसम्बन्धिनमात्मानं गृहीत्वा शरीरं चेतनं परः करोतीति स्वीकरणीयम् । एवमपि चेश्वरदरिद्रादिजगद् वैचित्रप्रदर्शनात् आत्मनो धर्म्माधर्म्मयोगवैचित्र्य कल्पनीयम् । तथाच सत्यात्मन व धर्माधर्मसहायता अवश्यं स्वीकरणीया, तस्मात् स एव शरीरादुत्पत्तौ कारणमस्तु किमपरेणेहात्मविशेषकल्पनेन यदि वा, एवमात्मन्यनेकजन्मसम्बन्धिनि संसारहेतुधर्माधर्मगुणशालिनि सिद्ध अस्तु सोऽप्यात्मा विशेषकारणमतो न काचित् क्षतिरिति ।
;
यच्छावादिमतं दूषयति-- न परीक्षेत्यादि । यच्छावादी खल्वेकमपि प्रमाणं नानुमन्यते, ततश्च तस्याप्रामाणिकत्वात् प्रमाणं विनैव यत् किञ्चिद् ब्रुवतो न श्रद्धेयं वचनं भवति, तस्मादुपेक्षणीयमिति प्रकरणाभिप्रायः यदृच्छयाऽपरिस्थितपक्षतयोपहत इहलोक - परलोकानुपयुक्त आत्मा यस्य स यदृच्छोपहतात्मा, तस्य परीक्षा नास्तीति परीक्षाहेतूनां प्रमाणानामभावादित्यर्थ, परोक्ष्यमपि नास्ति परीक्षकप्रमाणाभावादेव एवं कर्त्तापि नास्ति तत्कारणमपि नास्ति, प्रमाणास्वीकारादिति भावः । तथा सर्व्वजनसिद्धा देवादयोऽपि न सम्भवन्तीत्यभिधानेन नास्तिकस्य वज्र्जनीयत्वं दर्शयति पातकेभ्यो ब्रह्मबधादिभ्यः परं श्रेष्ठ,
5

Page #502

[तिषणीयः
४६०
चरक-संहिता। तस्मान्मतिं विमुच्यताममार्गप्रसृतां बधः।
सतां बुद्धिप्रदीपेन पश्येत् सव्वं यथातथम् । इति ॥ ५॥ द्विविधमेव खलु सव्वं सञ्चासच । तस्य चतुविधा परीक्षायतस्तस्य कोऽपि कर्ता नास्ति यः कर्म करोति यत् कर्म परत्र शुभाशुभ फलति। यतश्च यदृच्छया सव्वं भवति लस्मान किमपि कारणं नास्ति । कारणाभावाद यथेष्टाचरणे मुकृतदुरितामावाद, देवर्षिसिद्धादीनां राज्यापूज्यानाम् अभावात् । कथं न मातापित्रादिषु सदसत्कर्माल्याचरति। तस्य हि नास्तिकस्यात्मैव नास्ति य इतः प्रत्य परलोकं गला शुभाशुभश्च फलं प्राप्नुयात् । वाति च नास्ति कम्मे नास्ति कमालमिति कुरुते च मातरि दुहितरि भगिन्यां दारेषु मातृवादिव्यवहारं न यथष्टाचरणमिति, तस्मादेष यो नास्तिकग्रहः। एतत् खलु पातकेभ्यः परसुतकृष्टं पातकम् । तस्मादेताम् अमार्गप्रसृतां सजनगतिपथभिन्नपथमगतां नास्तिकस्य मतिं बुधो विमुच्य सतां जनानां बुद्धिप्रदीपेन यथातथं सर्व पश्यदिति ॥५॥
गङ्गाधरः--एवं नास्तिकनिरासे सति सतां कीदृशी बुद्धिर्यया प्रदीपभूतया खल्वालोककारिण्यालोके सति यथातथं सव्वं पश्येदिति। अतः प्रथमतः परीक्षामाह-द्विविधमित्यादि। सर्वमिति प्राङ्महानिर्वाणप्रलयाद यदासीच्छक्तिरेव परं ब्रह्म तदादेतदन्तं निखिलं द्विविधमेव प्रतीयमानं भवति। कथमिति तदाह सञ्चासच्चेति। अस्तीति सद्वस्तु परीक्ष्यमपरीक्ष्यश्च। तत्रापरीक्ष्यमलाकिकं वस्तु शक्तिब्रह्म सदेव । ततो जातं लोहितमिव तेजः शुक्ला इवापः कृष्णमिवान्नं, तल्लोहितशुक्लकृष्णवदाभासतेजोऽवन्नोपाहिता सा शक्तिः परभमूक्ष्मध्वन्यवरुद्धा लोहितशुक्लनास्ति परलोक इत्यादिको ग्रहो नास्तिकग्रहः ; नास्तिकबुद्धया हि उच्छृङ्गलप्रायः पुरुषः सर्वमेव पातकं करोतीति भावः । नास्तिकतापरित्यागेन यथाकर्त्तव्यमाह-तस्मादित्यादि। एतामिति नास्तिकबुद्धिम्, अमार्गे अधर्मे प्रसृता अमार्गप्रमृता, बुद्धिरेव प्रदीपो बुद्धिप्रदीपः, तेन प्रत्यक्षादिप्रमाणेन पश्येदित्यर्थः, यथातथमिति ययास्वरूपम् ॥५॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति परपक्षं दूषयित्वा स्वपक्षपरलोकसाधनानि प्रमाणान्यवतारयतिद्विविधमित्यादि। समिति यत्किञ्चित्प्रमाणप्रतीयमानं, तद् द्विविधम् । तद्वविध्यमाहसच्चासच्च । सदिति विधिविषय-प्रमाणगम्यं भावरूपम्, असदिति निषेधविषय-प्रमाणगम्यम् अभावरूपं, परीक्ष्यते व्यवस्थाप्यते वस्तुस्वरूपमनयेति परीक्षा, प्रमाणान्याप्तोपदेशादय उत्तरग्रन्थे

Page #503

११श अध्याय
सूत्रस्थानम् ।
४६१ आप्तोपदेशः प्रत्यक्षम् अनुमानं युक्तिश्चेति। आप्तास्तावत्कृष्णवदाभासा गायत्री भगवती दुर्गा सा पुनर्विद्या शान्तिः प्रतिष्ठा निवृत्तिरिति चतस्रः शक्तयो भूत्वैकीभूय परमव्योमरूपः परमात्मा शिवो बभूव। तस्य ज्योतीरूपा सा गायत्री तेजोऽवन्नांशेन तस्यैव ज्ञानशक्त्याध्यवसितं यदृच्छया शक्त्याभीप्सितं क्रियाशक्तया परिणमन्ती विद्याविद्या भूला विद्याश्रयं सदाशिवमविद्याश्रयांश्चतुरो बैदान मूते । ते नियति म । तच्छक्तयादेतदन्तं सव्वमपरीक्ष्यं प्रमाणागम्यलात् । ते चैकीभूय सद्धभूव । स च कालो महाविष्णुः सत् पुनः कियदशेन चिदबभूव । चिच्च संप्रसादांशेन क्षेत्रज्ञः पुरुषो विष्णुर्बभूव । स आत्मा । चितस्तु खल्बसम्प्रसादो गुणांशो ब्रह्मा नाम बभूव ; तत् प्रानं प्रकृतिश्चेत्यनान्तरम् । त्रय एते खलु नापरीक्ष्या न परीक्ष्याः स्वरूपतो भवन्ति । तेन हि कालेन महाविष्णुनानुप्रविष्टं प्रधानं क्षेत्रज्ञाधिष्ठितं सङ्कोचविकाशाभ्यामभिव्यक्तसत्वरजस्तमोगुणरूपमव्यक्तं नामात्मा बभूव । तदव्यक्तस्थले कालादयस्ते परीक्ष्याः प्रमाणगोचरखादिति। सदव्यक्ताज्जातं य किञ्चित् तसव्वं ब्रह्माण्डस्थं परीक्ष्यं ; तच्च सव्वं विविवामिह विवक्षितं सामान्यविशेषभूतं द्रव्यगुणकम्प समवायाख्यम् । द्विविशमाह सच्चासच्चेति। अस्तीति सत् वस्तुभावश्चेत्येकाऽर्थः। तेषु सासु खलु यादेषु मध्ये पुनरितरेतरभेदाद्भिन्न सव्वं सामान्यविशेषभूतं द्रव्यगुणकम्मसमवायाख्यमसमाभाव इत्येकोऽथः । यथा गौरवो पो महिप इत्येवमादि सः । तेषु पुनरितरेतरभेदाहौरनवोऽधात्मना गौन भवतीत्यवाभावो गौस्तथाऽश्वः सन भाव एव गवात्मना न भवत्यश्व इत्यगौरवो गवाभाव इति । तस्य भावाभावरूपेण सिद्धस्य सव्वस्य द्रव्यगुणकम्मेसमवायाख्यस्य सामान्यविशेषभूतस्य परीक्षा परीक्षणहेतुश्चतुर्दा भवति । का केति तां विकृणोतिआप्तोपदेश इत्यादि। आप्तरुपदिश्यते यदिदमेवमिदं नैवमित्युपदेश आप्तोपदेशः। शब्दः परीक्षा प्रमाण शब्धतेऽनेनेति शब्दः। प्रत्यक्षमिति अक्षस्येन्द्रियस्य प्रतिविषयं वृत्तिः प्रत्यक्षम् । दृत्तिस्तु सन्निकर्षी शानं वा यदा हि सन्निकर्षस्तदा ज्ञानं प्रमितिः। यदा ज्ञानं तदा हानोपादानोपेक्षाबुद्धयः फलमिति । अनुमानमिति मितेन लिङ्गेनानु पश्चादथस्य मानमनुमानमिति । युक्तिश्चेति युज्यते यया बुद्धया तक्यते सा तर्कात्मिका बुद्धियुक्तिरिति । स्फुटा भवान्त । आप्तांपदेशं दयितुम् आप्तमेव तावदाह- आत्मा इत्यादि।-निःशेषेण मुक्ता

Page #504

४६२ चरक-संहिता।
[ तिस्त्रैषणीयः रजस्तमोभ्यां निर्मुक्तास्तपोज्ञानबलेन ये।
येषां त्रैकालममलं ज्ञानमव्याहतं सदा ॥ उपलब्धिसाधनं ज्ञानं परीक्षाप्रमाणमित्यनान्तरं समाख्यानिर्वचनसामर्थ्यात् । परीक्ष्यते यया बुद्धया सा परीक्षा साधनं परीक्षा। प्रमीयतेऽनेनेति करणार्थाभिधानः प्रमाणशब्दः। एषां चतुणी परीक्षावं प्रमाणलमेभिर्यदुपलभ्यते तदुपलब्धिव्यापारः। स चाप्तोपदेशोक्तिराप्तोपदेशवम् । इन्द्रियार्थसन्निकर्षजन्यवं प्रत्यक्ष खम्। लिङ्गलिङ्गिसम्बन्धजन्यत्वानुमानखम् । बहुकारणोपपत्तिकरणं युक्तित्वमिति। न लातोपदेशादिचतुष्कान्यतमत्वं प्रमाणवं तदन्यतमलस्य तत्तदेकैकत्तिखेन चतुष्कत्तिखाभावात्। अथ न परीक्षाचतुष्कमैतिद्यार्थापत्तिसम्भवाभावानामपि परीक्षाखात्। नैवमैतिह्यस्याप्तोपदेशेऽर्थापत्तिसम्भवाभावानामनुमानेऽन्तर्भावात् । एपां प्रामाण्यं दर्शयिष्यते। पूर्व परीक्षेव परीक्ष्यते। आप्तोपदेशादीनामप्रामाप्यं त्रैकाल्यासिद्धः। आप्तोपदेशादीनां प्रमाणत्वं नास्ति त्रैकाल्यासिद्धेः। प्रमेयाणां पूर्वकालपरकालसहभावकालत्तेरनुपपत्तेः। पूर्व प्रमेयात् प्रमाणसिद्धौ नेन्द्रियार्थसन्निकर्षात प्रत्यक्षोत्पत्तिः। गन्धादि विषयकं ज्ञानं प्रत्यक्षं यत् तद् यदि प्रमेयात् पूर्व पश्चाद्गन्धादिप्रमेयसिद्धिस्तदा इदं गन्धविपयज्ञानमिन्द्रियार्थसन्निकर्षान्नोत्पद्यते, पश्चात् सिद्धौ न प्रमाणेभ्यः प्रमेयसिद्धिः। प्रमेयात् पश्चात् प्रमाणं सिद्धमिति चेत् तदा प्रमाणे खल्वसति केन प्रमीयमाणोऽर्थः प्रमेयः स्यात् ? प्रमाणेन हि प्रमीयमाणोऽर्थः प्रमेयमिति सिध्यति । युगपसिद्धो प्रमाणप्रमेययोः प्रत्यर्थनियतत्वात् क्रमवृत्तिखाभावो बुद्धीनाम् । यदि प्रमाण प्रमेयमिति द्व युगपद्भवतः तहि च गन्धादिष्विन्द्रियार्थेषु ज्ञानानि प्रतिविषयनियतानि युगपत् स्युरिति ज्ञानानां प्रतिविषयनियतखात् क्रमवृत्तित्वाभावः। या इमा घ्राणजादिबुद्धयः क्रमेणार्थेषु प्रवर्तन्ते तासां क्रमत्तिवं न सम्भवतीति व्याघाततश्च युगपज्ज्ञानानुपपत्ती मनसो लिङ्गमिति मनो ह्यणु चैकं न युगपदनेकेष्विन्द्रियेषु प्रवर्त्तते तस्मात् क्रमत्तित्वं बुद्धीनां ततो विषयाणां युगपद्भावेन प्रमेयत्वमनुपपन्नमिति ; तस्मात् प्रत्यक्षादीनां प्रमाणत्वं न सम्भवति
निम्मुताः, तपोज्ञानबलेनेति रजस्तमोनिम्मुक्तौ कारणत्वेन योजनीयं, त्रिकालमिति अतीतानागतवर्तमानविषयम्, अमलमिति यथार्थवाहित्वेन, अव्याहतमिति क्वचिदपि विषयेऽकुण्ठितशक्तित्वेन;

Page #505

११श अध्यायः |
सूत्रस्थानम् ।
आप्ताः शिष्टा विबुद्धास्ते तेषां वाक्यमसंशयम् । सत्यं वक्ष्यन्ति ते कस्मान्नीरजस्तमसो मृषा ॥ ६ ॥
४६३
इति । अत्रोच्यते--उपलब्धिहेतोरुपलब्धिविपयस्य चार्थस्य पूर्वपरसहभावादयथा दर्शनं विभागवचनम्। कचिदुपलब्धिहेतुः पूर्व पञ्चादुपलब्धिविषयः । यथादित्यस्य प्रकाश उत्पन्यमानानाम् । कचित् पूर्व्वमुपलब्धिविषयः पश्चादुपलब्धिहेतुर्यथावस्थितानां प्रदीपः । कचिदुपलब्धिहेतु रुपलब्धिविषयश्च सह सम्भवतो द्वौ यथा धूमेनाग्नेग्रहणमिति । उपलब्धिहेतुश्च प्रमाणं नाम परीक्षा प्रमेयन्तुपलब्धिविषयः परीक्ष्यः । एव प्रमाणप्रमेययोः पूर्व्वपरसहभावे खल्वनियतेऽर्थो यथा दृश्यते तथा विभज्य वाच्य इति । तत्रैकान्तेन प्रतिषेधानुपपत्तिः सामान्येन खलु विभज्य प्रतिषेध उक्त इति समाख्या हेतोर्हानोपादानोपेक्षाबुद्धिजनकव्यवसायप्रवत्तन्या बुद्धेस्त्रैकाल्ययोगात् । तथाभूता समाख्या । यत् पुनरिदं पश्चात् सिद्धे च प्रमाणेन प्रमीयमाणोऽर्थः प्रमेयमिति विज्ञायत इति । प्रमाणमित्येतस्याः समाख्याया उपलब्धिहेतुत्वं व्यवसायप्रवर्त्तनाधर्मो निमित्तं तस्य त्रैकाल्ययोगः । उपलब्धिमकान उपलब्धिं करोति, उपलब्धिं करिष्यति इति समाख्याहेतोस्त्रैकाल्ययोगात् समाख्या तथाभूता । प्रमितोऽनेनार्थः प्रमीयते प्रमास्यत इति प्रमाणम्। प्रमितं प्रमीयते प्रमास्यत इति च प्रमेयम् । एवं सति भविष्यति अस्मिन् हेतुत उपलब्धिः प्रमास्यतेऽयमर्थः । प्रमेयमिदमित्येतत् सर्व्वं भवतीति । त्रैकाल्यानभ्यनुज्ञाने च व्यवहारानुपपत्तिः । यश्चैवं नाभ्यनुजानीयात् तस्य पाचकमानय पक्ष्यति लावकमानय लविष्यति इति नोपपद्यत इति ।
1
अथाप्तोपदेशादीनामप्रामाण्यं त्रैकाल्यासिद्धेरित्येवमादिवाक्येन प्रमाणप्रतिषेधे खल्विदं भवान् प्रष्टव्यः । अनेन प्रतिषेधेन भवता किं क्रियत इति ? किं सम्भवः प्रमाणानां निवर्त्तते, अथासम्भवो ज्ञाप्यत इति ? यदि तत्सम्भवो निवत्येते सति सम्भवे प्रत्यक्षादीनां प्रतिषेधानुपपत्तिः । यो हि घटं दृष्ट्वा आह अयं घट इति तत् प्रमाणमेव न वघटः स इति तत्प्रतिषेधो निष्फलः । अथ यद्यसम्भवो
आप्तं रजस्तमोरूपदोपक्षयः, तद्युक्ता आप्ताः शासति जगत् कृत्स्नं कार्य्याकार्य्यप्रवृत्तिनिवृत्त्युपदेशेनेति शिष्टाः, बोद्धव्यं विशेषेण बुद्धमेतैरिति विबुद्धाः; आप्ताः शिष्टाः विबुद्धा
* असत्यं नीरजस्तमाः इति काचित्कः पाठः ।

Page #506

४६४ . चरक-संहिता।
[ति स्रेषणीयः ज्ञाप्यते प्रमाणलक्षणं प्राप्तस्तहि प्रतिषेधः प्रमाणासम्भवस्योपलब्धिहेतुखादिति । किश्चातः त्रैकाल्यासिद्धः प्रतिषेधानुपपत्तिः। काल्यासिद्धेः प्रमाणप्रतिषेधस्यानुपपत्तिस्त्रकाल्यासिद्धः। पूर्व हि प्रतिषेधसिद्धौ खल्वसति प्रतिषध्येऽनेन किं प्रतिषिध्यते ? पश्चात् प्रतिषेधसिद्धौ प्रतिषेध्यासिद्धिः प्रतिषेधा. भावात् । युगपत् प्रतिषेधप्रतिषेध्ययोः सिद्धाभ्यनुज्ञानादनर्थकः प्रतिषेधः प्रतिषेध्यप्रमाणस्य सिद्धेः। प्रतिषधलक्षणे च वाक्येऽनुपपद्यमाने सिद्धमाप्तोपदेशादीनां प्रामाण्यमिति। सर्वप्रमाणप्रतिषेधाच्च प्रमाणप्रतिषेधानुपपत्तिः। कथमिति चेत् ? तदोच्यते--त्रैकाल्यासिद्धेरित्यस्य हेतोर्यद्य दाहरणमुपादीयते तदा हेवर्थस्य त्रैकाल्यासिद्धेरित्यस्य प्रत्यक्षादीनामप्रामाण्यसाधकलं दृष्टान्ते भवता दर्शयितव्यमिति। तर्हि दृष्टान्तोपन्यासकरणे प्रत्यक्षादीनामप्रामाण्यं न भवति। तद्यथा-प्रत्यक्षादीनामप्रामाण्यमुपादीयमानमप्युदाहरणं नार्थ साधयिष्यतीति सोऽयं सर्वप्रमाणाहतो हेतुरहे तुः। प्रत्यक्षादीनामप्रामाण्यं त्रैकाल्यासिद्धे रित्यस्य हेतोयदुरदाहरणं भवतोपादीयते तदा हेलर्थस्य प्रत्यक्षादीनामप्रामाण्यसाधकवं दृष्टान्ते भवता दर्शयितव्यमिति। तहि दृष्टान्तोपन्यासे प्रत्यक्षादीनामप्रामाण्यं न भवति । दृष्टान्तेन खलदाहरणप्रदर्शने स एव दृष्टान्तः प्रत्यक्षप्रमाणमन्यद्वा प्रमाणमेव भवति । न हि ऋते प्रमाणादन्यः कोऽपि दृष्टान्तः कर्तुं शक्यः स्यात् । यदेववमप्रमाणीभूतदृष्टान्तेनोदाहरणमुपादीयते तदा तदुदाहरण प्रत्यक्षादीनामप्रामाण्यमर्थ न साधयिष्यति तस्यैवाप्रामाण्यात् । इत्युदाहरणादिभिः सव्वरवयवैः प्रमाणैाहत एव काल्यासिद्धेरिति हेतुरहेतुभवति । अयं हि विरुद्धाख्योऽहेतुः। सिद्धान्तमभ्युपेत्य तद्विरोधी हि विरुद्धः इति वाक्यार्थी ह्यस्य विरुद्धाख्यस्याहेतोलेक्षणस्य सिद्धान्तः। स च वाक्याथः खलु यं सिद्धान्तं प्रत्यक्षादीनाभप्रामाण्यमभ्युपेत्य क्रियते तं सिद्धान्तं विरुणद्धि। यदि पञ्चावयवानोपादीयन्ते तदा प्रतिपेशे नोपपद्यते हेतुवासिद्धेरिति । तत्प्रामाण्ये वा न सर्चप्रमाणविप्रतिषेधः । स्ववाक्ये प्रत्यक्षादीनामप्रामाण्यं त्रैकाल्यासिद्धेरित्यादिप्रतिषेधलक्षणे पश्चावयवभूतानां प्रत्यक्षादीनामप्रामाण्ये सति परवाक्ये खलु प्रत्यक्षादिप्रामाण्यवादिनां वाक्येऽभ्यनुशायमाने प्रत्यक्षादीनामवयवभूतानां प्रामाण्यं प्रसज्यते चाविशेरादिति। एवञ्च
इति संज्ञात्रयेणाप्तानां लोके प्रसिद्धिं दर्शयति। तेषामाप्तानां बाक्यमसंशयं निश्चितं सत्यं यथार्थमित्यर्थः। तद्वाक्यसत्यत्वे हेतुमाह--वक्ष्यान्त ते यस्मादसन्यं नीरजस्तमा इति । तमप

Page #507

११श अध्यायः,
सूत्रस्थानम् ।
४६५
।
तत्प्रामाण्ये सव्वाणि प्रमाणानि न प्रतिषिध्यन्ते इति विप्रतिषेधो न स्यादिति । त्रैकाल्याप्रतिषेधश्व शब्दाद्यातोद्यसिद्धिवत् तत्सिद्धेः । प्रत्यक्षादीनामप्रामाण्यrant प्रतिषेधो न युक्तः । तत्रैकमुदाहरण' दर्शयति-- शब्दाद्यातोयसिद्धिवदिति । यथा पश्चात्सिद्धेन शब्देन पूव्वं सिद्धमातोद्यमनुमीयते । साध्यञ्चातोय' साधनं शब्दः । अन्तर्हिते ह्यातोये स्वनतोऽनुमानमातोयस्य भवतीति । वीणा वाद्यते वंशी पूर्य्यत इति शब्दविशेषेणातोद्यविशेषः प्रतिपद्यते । तथा पूर्वसिद्ध वस्तूपलब्धिहेतुना प्रतिवद्यते । एवं शेषमुदाहर्तव्यमिति । इत्येवमाप्तोपदेशादीनां प्रामाण्ये सिद्धेऽपि प्रमेयत्वं न सिध्यति । यद्धि प्रमाणं न तत् प्रमेयं भवितुमहेति स्वज्ञानसाधनत्वाभावात् स्वस्येत्यत उच्यते । प्रमेयता च तुलाप्रामाण्यवत् । गुरुत्वपरिमाणज्ञानसाधनं तुलाप्रमाणं ज्ञानविपयो गुरुद्रव्यं सुवर्णादि प्रमेयम् । यदा तु सुवर्णादिना तुलान्तरं व्यवस्थाप्यते तदा तुलान्तरप्रतिपत्तौ सुवर्णादि प्रमाणं तुलान्तरं द्रव्यं प्रमेयमिति । एवमकेन प्रमाणेनापरं प्रमाण यदा प्रमीयते तदा प्रमेय, यदा तेन किञ्चित् प्रमीयते तदाप्रमाणमिति । तद्यथा प्रमेयेष्वात्मा पठित इच्छादिभिलिङ्गैरनुमीयते । स एव घटादुपलभ्धी प्रमाता यथा घटं पश्यतीत्येवमादि । एव बुद्धिश्च प्रमेयेषु पठिता । सा पुनरिन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्नाऽव्यमिचारिण्यव्यपदेश्या व्यवसायात्मिका प्रत्यक्षं प्रमाणम् । तथा हि प्रमीयते घटादिरिति । उपलब्धिविषयत्वात् तु प्रमेयमुभयाभावात् प्रमितिरित्येकया बुद्धया बुद्धिरपरा प्रमीयत इति प्रमाणमपि प्रमेयमिति वात्स्यायनाक्षपादौ ।
अथातोपदेशाचीनत्वात् प्रत्यक्षादीनां प्रथममाप्तोपदेशं निरूपयितुमाप्त लक्षयति- आप्तास्तावदित्यादि । रजस्तमोभ्यामिति । तपस्तपस्या, ज्ञानं योगसमाधिसिद्धिजातं तत्त्वज्ञानं तदेव बलमिति । तपोज्ञानबलेन ये रजस्तमोभ्यां निम्मुक्ता निःशेषेण मुक्ताः, एवं येषां विनापि तपोज्ञानबलं कालममलमव्याहतं ज्ञानं सदा वत्र्त्तते, ते तपोयोगसमाधिसिद्धा महर्षयो ब्रह्मादयश्च आप्ता उच्यन्ते, शिष्टा विबुद्धाश्चेत्यनर्थान्तरम् । वात्स्यायनचाह स्म—“आप्तः खलु साक्षात्कृतधर्म्मा यथादृष्टमर्थस्य चिख्यापयिषया प्रयुक्त उपदेष्टा । साक्षात्कारणमथेस्याप्तिः, तया प्रवत्तेत इत्याप्तः । ऋध्यायम्लेच्छानां समानं लक्षणम् । तथा च सव्वेषां लोके व्यवहाराः प्रवर्त्तन्त
प्रत्ययान्तः शब्दः, तेन, नीरजस्त्वपकर्षेण तमोऽपि व्युदस्तं भवति
ܪ
न हि सर्व्वथा नीरजस्के

Page #508

४६६ चरक-संहिता।
[तिस्रपणीयः इति ।” शिष्टा इति। स्वशक्तिवलेन कार्याकाय्यं हिताहिते नित्यानित्ये प्रवृत्तिनिवृत्त्युपदेशस्य चिकीर्षया, प्रयुक्ता यथार्थशासनमर्थस्य शिष्टिः, तया प्रवत्तेन्ते इति शिष्टाः। एवं विबुद्धा इति । विशिष्टा यथार्थभूता बुद्धिस्तया प्रवत्तेन्ते ये ते विबुद्धा इति। तत्र प्रश्नः-सत्यं वक्ष्यन्ति ते कस्मादिति । तत्रोत्तरम्-नारजस्तमसो मृषा। तपोज्ञानबलेन सहजखेन च रजोस्तमोभ्यां निम्मुक्तवादरजस्तमसो जनस्य न मृपा मिथ्यावचनमस्ति । 'नीरजस्तमसोऽमृषा' इति पाठेऽपि स एवार्थः । अमृपा इति बहुवचनान्तपाठे नीरजस्तमसो जनाः। अमृषा नास्ति मृषावचनं येषां ते। 'असत्यं नारजस्तमाः' इति पाठे अरजस्तमाः पुरुषा नासत्यं वक्ष्यन्ति। अतिशयेनारजसः पुरुषा अरजस्तमाः पुरुषा असत्यं न वक्ष्यन्ति । रजसो निवृत्तौ तमोनिवृत्तेने हि तमो विना रजो वर्त्तत इति। ननु येषां रजस्तमोमयशरीरखेऽपि रजस्तमोनिम्मुक्तं सहज सहजमेव चित्तं तेषां त्रैकालमव्याहतममलं ज्ञानं सत्यवचनश्च भवतु। ये पुनस्तपोज्ञानवलेन रजस्तमोभ्यां निम्मुक्तास्ते कथं सत्यमेव वक्ष्यन्तीति चेत् ? न। तपोयोगसमाधिसिद्धौ परमेश्वरसाक्षात्करणेन तदुज्ज्वलितचित्तवात् । सांख्ये कपिलेनाप्युक्तम्---“योगिनामबाह्यप्रत्यक्षखान दोपः”। योगिनां योगसमाधौ वाह्यत्तिनिरोधेऽप्यवाह्यानामाभ्यन्तराणामर्थानां मनसा प्रत्यक्षवान प्रत्यक्षलक्षणे न्यूनत्वदोषः। “लीनवस्तुलब्धातिशयसम्बन्धाद्वा”। योगिनां योगकाले तत्र तत्र संयमदेशे यत्र लीनं चित्तं भवति तत्तद्वस्तुनि लब्धो योऽतिशयोऽर्थस्तत्सम्बन्धाञ्चित्तस्य तदाकारोल्लेखाविज्ञानस्य योगजं नाम प्रत्यक्षमुच्यते। तस्माद्वा प्रत्यक्षलक्षणे न न्यनखदोषः । तहि योगिनामीश्वरे संयमादीश्वराकारेणाभिनिष्पत्ती द्रष्टुरभावात् प्रत्यक्षानुपपत्तिरिति चेत ? न। "ईश्वरासिद्ध.” योगिनां समाधौ खल्वीश्वर संयमात् पृथिव्यादीनां मनसि मनसश्च प्रज्ञाने लये प्रज्ञानस्य तामसस्य महतो राजसे महत्तत्त्वे लये राजसस्य महतः सात्त्विके महति लये सात्त्विको महाश्चितमित्यात्मनोऽभिधीयते। तेन प्रज्ञानेन प्राज्ञ एष आत्मा खल्वव्यक्ताखाः सपत्रिगुणलक्षण इश्वरं रसमेव लब्ध्वानन्दी भवति, न खीश्वररूपेणाभिनिष्पद्यते। "युक्तवद्धयोरन्यतराभावान्न तत्सिद्धिः” । योगिनामीश्वर संयमादीश्वरसाक्षात्करण मुक्तवद्धभावान्यतरा
पुरुषे तमो भवति ; यदुक्त-"नारजस्कं तमः” इति ; वक्ष्यन्ति ते कस्मादसत्यं ? न कस्मादपीस्यर्थः ; असत्यं मिथ्याज्ञानाद्वाऽभिधीयते, सम्यग्ज्ञानेऽपि रागद्वषाभ्यां वाभिधीयते ; तच्च त्रितयमपि

Page #509

११श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
४६७ भावान्न तदीश्वररूपेणाभिनिप्पतिसिद्धिः। तदा हि स योगी न मुक्तो देहसद्भावात्, न वा बद्धो बन्धकारणाविवेकाधभावात्, नोभयथाप्यसत्कारवम् । योगसमाधित ईश्वरसाक्षात्करणे खलु मुक्तखाभावे बन्धाभावे चासत्कारखं न भवति। यतः, “तत्सन्निधानादधिष्ठितलं मणिवत्” जवाकुसुमादिसन्निधानाद यथा स्फटिकादौ मणौ तत्कुसुमामाधिष्ठितवं भवति तथा योगसमाधित ईश्वरसाक्षात्करणेन तदीश्वरसन्निधानात् तदीश्वरेणाधिष्ठितलं तस्य योगिनः स्यात्। “तेन हि विशेषकार्यमिति जीवानाम्” सिद्धयोगसमाधीनां जीवतां जीवानां विशेषकार्यगिति प्रशंसा । विशेषकाव्येन्तु तेषां "सिद्धरूपबोद्धखाद् यथार्थोपदेशः' । सिद्धयोगसमाधियोगिनां जीवतामीश्वरसन्निधानादीश्वराधिष्ठितखात् सिद्धरूपाणां यद् यद्वस्तु यद्र,पं तत्तद्र पाणां याथायन बोद्ध त्वात् सर्वेषां भावानां यथार्थोपदेशः कार्यविशेषः सिद्धयोगसमाधेरिति । एवं यथार्थोपदेशशक्तिस्तु सिद्धयोगानाम् । “अन्तःकरणस्य तदुज्ज्वलितत्वाल्लोहवत्” ईश्वराविष्ठानेन सिद्धयोगानामन्तःकरणस्य खल्वात्मनो मनसो महत्तत्वस्य रजस्तमसोरपनयनात् केवलसात्त्विकत्वे तत्सात्विकमहताधिष्ठितत्वान्मनसोऽपि रजस्तमसोर्व्यपगतत्वादुज्ज्वलितत्वादत एव रजस्तमोभ्यां निमुक्ता योगिनो भवन्ति। लोहवत्। स्पर्शमणिस्पर्शनेन यथा लोहस्य मलापहरणेन सुवर्णभावादुज्ज्वलितत्वं तीक्ष्णत्वं वा तथान्तःकरणस्येति कपिलवचनेन स्पष्टं रजस्तमोभ्यां निर्मुक्तत्वमिति । त्रिविधं रोगविशेषविज्ञानीय च वक्ष्यते। तत्रोपदेशो नामाप्तवचनम्, आप्ता ह्यवितर्कस्मृतिविभागविदो निष्पीत्युपतापदर्शिनः। तेषामेवंगुणयोगाद् यद्वचनं तत् प्रमाणम् । अप्रमाणं पुनमंत्तोन्मत्तमूर्खवक्त दृष्टादृष्टवचनमिति ; आप्तवचनं वेदादिक मिह वक्ष्यते। कपिलेनाक्षपादेन चोक्तम्“आप्तोपदेशः शब्दः” इति। तत्र शब्यते उपदिश्यते योऽर्थः स शब्द इत्यविरोधः। यत् पुनर्वक्ष्यते रोगभिषगजितीये-शब्दो नाम वर्णसमाम्नायः। स चतुर्विको दृष्टाश्चादृष्टार्थश्च सत्यश्चानृतश्चेति। तत्र शब्द्यतेऽर्थ उपदिश्यतेऽनेन वर्णसमानायेनेति शब्द इत्यविरोधस्ताभ्यामिति। अथात्र विप्रतिपद्यन्ते--अस्तु दृष्टार्थश्चैव सत्यः शब्द आप्तोपदेशः प्रमाणमर्थस्यावधारणात् । अनृतश्च दृष्टार्थादृष्टार्थः शब्दो यो वेदादिः ।
मिथ्याज्ञानरागह परूपं रजस्तमोनिम्मुक्त सावगुणोद्रेकादमलविज्ञाने न सम्भवतीत्यर्थः ; यदि वा,

Page #510

४६८ चरक-संहिता।
[तिरोपणोयः 'तदप्रामाण्यमनृतव्याघातपुनरुक्तिदोपेभ्यः' पुत्रकामेष्टिहवनाभ्यासेषु। तस्य वेदादने प्रमाणखा। कस्मात? अतृतदोपात । पुत्रकामेष्टी, पुत्रकामः पुत्रेष्ट्या यजेतेति। नेष्टौ संस्थितायां पुत्रजन्म दृश्यते । दृष्टार्थवाक्यस्यानृतखाददृष्टार्थमपि वाक्यमनृतमग्निहोत्रं जुहुयात् स्वर्गकाम इत्यादि । विहितस्य हवने व्याघाताच तस्य वेदादेरमामाण्यम्। व्याधातवायम्। उदिते होतव्यमनुदिते होतव्यं समयाध्युपिते होतव्यम् -इति विधाय विहितं व्याहन्ति। श्यावोऽस्याहुतिमभ्यवहरति य उदिते जुहोति। शवलोऽस्याहुतिमभ्यवहरति योऽनुदिले जुहोति । श्यावशवली वास्याहुतिमभ्यवहरतो यः समयाध्युपिते जुहोति। अध्युपिते खलूदितानुदिताधिककाले इति । व्याघाताच दृष्टार्थस्याप्यमामाण्यम् । चिकित्सिते हि प्रयोगस्यातियोगायोगमिथ्यायोगैः क्रियाया असिद्धिरिति । पुनरुक्तिदोपाच्च वेदादेरप्रामाण्यमभ्यासे। पदात्तिरभ्यासः पदावर्तने देश्यमाने खलु वाच्यमाने त्रिः प्रथमामन्वाह त्रिरुत्तमामिति पुनरुक्तो दोपः । पुनरक्तं हि प्रमत्तवाक्यभिति। तत्र सिद्धान्त उच्यते-वेदादिशास्त्राणामप्रामाण्यं “न कम्मकते साधनवैगुण्यात।" अनृतदोषो हि न वेदादेः। पुत्रकामेष्टौ हि यत्र कर्मकर्त साधनवैगुण्यं भवति तदा न पुत्रजन्म स्यात् । सम्भोगो दम्पत्योः, कर्म कर्तारौ दम्पती, इप्टिः करणं साधनम् । त्रयाणां गुणयोगात् पुत्रजन्म, वैगुण्याद्विपर्ययः। पुत्रेष्टिकरणेऽपि सम्भोगस्य कर्मणो वैगुण्यं-पाचाभ्यां शयानायामनुत्तानायां वा निषेकः समीहा भ्रशश्च । कत्त वैगुण्यम् - अविद्वान् याजकः कपूयाचरणश्च । साधनवैगुण्यं हविरसंस्कृतमुपहतमित्येवमादि। न च व्याघातः। “अभ्युपेत्य कालभेदे दोषवचनात् ।” न हि हवने व्याघातः। योऽभ्युपगतं हवनकालं भिनत्ति ततोऽन्यत्र जुहोति तत्रायमभ्युपगतकालभेदे दोष उच्यते। श्यावोऽस्याहुतिमभ्यवहरति य उदिते जुहोतीत्यादि, तदिदं विधि-शे निन्दावचनम् । न च पुनरुक्तदोपोऽभ्यासे। “अनुवादोपपत्तेश्च ।” अनर्थकोऽभ्यासः पुनरुक्त उच्यते। अर्थवांस्तु खल्वभ्यासोऽनुवादः। न पुनरुक्तः, उपपत्तेः। सोऽयमभ्यासस्त्रिः प्रथमामन्वाह त्रिरुत्तमामित्यनुवादो हुपपद्यते. ऽर्थवत्त्वात् । इदमहं भ्रातृव्यं पञ्चदशावरण वाग्वजण अववाघे योऽस्मान् द्वेष्टि यञ्च वयं द्विष्म इति। पञ्चदश सामिधनीर्वज मन्त्रोऽभि
"नीरजस्तमसो मृपा' इति पाठः सुगमः ; एतच्चाप्तलक्षणं सहजाप्तब्रह्मायभिप्रायेण, लौकिकानान्तु

Page #511

११श अध्यापः ]
सूत्रस्थानम् ।
४६६
वदति, तदभ्यासमन्तरेण न भवति । त्रिर्वचनेन ह्यस्मिन् मन्त्रे प्रथमोत्तमयोरिति योऽस्मान द्वेष्टीत प्रथमपुरुपयोगे तिङ्प्रयोगघटितमन्त्रः । तस्यान्वाद उत्तममिति । यश्च वयं द्विष्म इत्युत्तमपुरुपयोगे तिङप्रयोगघटितमन्त्रस्त्रिरन्वाह त्रिः पठेदित्यभ्यासे पुनरुक्तिदोषो न भवति अनुवादस्यार्थवत्त्वात् । एवम् | " वाक्यविभागस्य चार्यग्रहणात् " न पुनरुक्तदोषः । यथा लोके प्रमाण शब्दस्तथा ब्राह्मणात्मकचाक्यानां विभाग त्रिविधः । तस्यार्थग्रहणान्न पुनरुक्तदोषः । “विध्यर्थवादानुवादवचनविनियोगात्" वाक्यविभागस्त्रिविधः । ब्राह्मणात्मक वाक्यानि विविधानि विनियुक्तानि - विधिवचनानि अर्थवादवचनानि अनवादवचनानीति । "विधिर्विधायकः " । यद्वाक्यं विधायकं कर्म्मणवोदकं स विधिः । विधिस्तु नियोगोऽनशा वा । विधिं ब्रुवन्ति यानि वाक्यानि तानि विधिवचनानि । तैर्विनियोगः क्रियते । यथाग्निहोत्रं जुहुयात् स्वर्गकाम इत्येवमादि । वाक्येषु नियुज्यः स्वर्गकामः पुरुषस्तस्य प्रवृत्तिजनकव्यापारः प्रवर्त्तना चोदनेत्यनर्थान्तरम् । स एवं विधानकर्त्ता । विधायको विधिस्तस्मिन्नर्थे लिङादितिङनं विधानात् तत्तत्तिङोऽर्थः स्वर्गका पुरुषस्य प्रवृत्तिजनकव्यापारः । स्वजन्यत्वेन पुरुषों सोऽन्वेतव्यः प्रवृत्तेर्धात्वर्थक्रियायामन्वेतव्यः । तथा च प्रवृत्तिजनकव्यापारजन्यनियोगजन्या या स्वर्गकामपुरुषाश्रया प्रवृत्तिस्तत्साध्योऽग्निहोत्रकम्मैको होमः । अत्र नियोक्ता वेदः । यथा लोके खल्विहाय बुञ्जीत भवानित्यादौ नियोक्ता वक्ता । स च विध्यर्थतिङा योत्य इति । अथार्थवादवचनवाक्ये चतुर्द्धा । "स्तुतिनिन्दा परकृतिः पुराकल्प इत्यर्थवादः ।” विधेः फलवादलक्षणा या प्रशंसा नामाशीः सा स्तुतिः, सम्प्रत्ययार्थं । स्तूयमानमर्थं श्रदधीतेति प्रवर्त्तिका च । फलश्रवणाद्धि प्रवर्त्तते । यथा - सव्वैजितो वै देवाः सर्व्वमजयन सर्व्वस्याप्त सव्र्व्वस्य जित्यै सव्र्वमेवैतेनाति स जयतीत्येवमादि । अनिष्टफलवादो निन्दा, वज्र्ज्जनार्थ; निन्दितं न समाचरेदिति । यथा-स वा एप प्रथमो यज्ञो यज्ञानां यज्ज्योतिष्टोमो य एतेनानिष्ट्वाऽन्येन यजेत, स गर्ने पतत्ययमेवैतज्जीय्र्यते वा इत्येवमादि । अन्यकत्कस्य व्याहृतस्य विधेर्व्वादः परकृतिः । यथा - हुखा वपामेवाग्रेऽभिधारयन्ति, अथ पृषदाज्यम् । तदुह चरकाध्वर्यवः पृषदाज्यमेवाग्रे ऽभिधारयन्ति । अग्नेः पृषदाज्यं स्तोममित्येवमभिदधतीत्येवमादि ।
प्राणाः
पुरुषाणामाप्तत्वं प्रतिविपयसम्यग्ज्ञानसम्भवेन तद्विपयरागढ़ पासम्भवेन च बोद्धव्यम् एतेन,

Page #512

५०० चरक-संहिता।
निर्देषणीयः एतिहसमाचरितो विधिः पुराकल्पः। यथा--तस्माद्वा एतेन ब्राह्मणा हविः पवमानं सामस्तोममस्तौषन् । यो भे यज्ञ प्रतनवामहे इत्येवमादि । कथं परकृतिपुराकल्पावर्थवादाविति नाशङ्काम्। स्तुतिनिन्दावाक्येनाभिसम्बन्धाद् विध्याश्रयस्य कस्यचिदर्थस्य द्योतनादर्थवादाविति। “विधि. विहितस्यानुवचनमनुवादः।” क्थ्यिनुवचनञ्च विहितानुवचनञ्च अनुवादः। विध्यनुवचनं शब्दानुवादः। विहितानुवचनम(नुवादः। यथा पुनरुक्तं द्विविधमेवमनुवादोऽपि द्विविक्षः। अधिकारार्थ हि विहितमन्द्यते। विहितमधिकृत्य स्तुतिवोच्यते निन्दा वा विश्शेिपो वाभिधीयते । विहितानन्तरार्थोऽपि चानुवादो भवति । एवमन्यदप्युत्प्रेक्षणीयम् । लोकेऽपि च विधिरथेवादोऽनुवाद इति च त्रिविधं वाक्यम्। ओदनं पचेदिति विधिवाक्यम् । आयुर्वचो बलं सुखं प्रतिभानश्चान्ने प्रतिष्ठितमित्यर्थवादवाक्यम्। पचतु पचतु भवानित्यभ्यासः, क्षिप्र पच्यतामिति वा। अङ्ग पच्यतापित्यध्येपणार्थम् । पच्यतामेवेति वाऽवधारणार्थम् । यथा लौकिके वाक्ये विभागेनाथग्रहणात् प्रमाणलं, तथा वेदवाक्येऽपि विभागेनाथग्रहणात् प्रमाणलं भवितुमहेतीति । अथ खल्वेवमपि वेदस्य प्रमाणवं न स्यात् । यतः-"नानुवादपुनरुक्तयोविशेषः शब्दाभ्यासोपपत्तेः ।” पुनरुक्तं दोपखादसाध। साधुरन. वादो निर्दोषखादित्येष विशेषो नोपपद्यते शब्दाभ्यासोपपत्तेः। उभयत्र हि प्रतीतार्थः शब्दोऽभ्यस्यते। चरितार्थस्य शब्दस्याभ्यासात् उभयमसाधु-इति। “शीघ्रतरगमनोपदेशवदभ्यासान्नाविशेषः।” अनुवादपुनरुक्तयोरविशेषो न भवति । विशेष एवास्ति, अभ्यासात्। अर्थवदभ्यासस्यानुवादलं समानेऽभ्यासे पुनरुक्तत्वमनर्थकं पुनरुक्तमर्थवाननुवाद इत्येवं विशेषः। शीघ्रतरगमनोपदेशवत् शीघ्र शीघ्र गम्यतां शीघ्रतरं गम्यतामिति क्रियातिशयोऽभ्यासेनैवोच्यते। एवमन्योऽप्यभ्यास ऊह्यः। पचति पचतीति क्रियानुपरमः। ग्रामो ग्रामो रमणीय इति वीप्सा। परि परि त्रिगर्तेभ्यो दृष्टो देव इति परिवर्जनम् । अध्यधिकुडंग निषप्णमिति सामीप्यम् । तिक्तं तिक्तमिति प्रकारः । एवमनुवादस्य स्तुतिनिन्दाशेषविधिषु अधिकाराथता विहितार्थता चेति । वेदस्यानृतव्याघातपुनरुक्तदोपाभावान्नाप्रामाण्यमिति ।
आप्तोपदेशशब्दरूपप्रमाणलक्षणमुक्त भवति ; बुद्धिप्रमाणपक्षे तु आप्तोपदेशजनिता बुद्धिः प्रमाणमिति बोद्धव्यम् ॥ ६॥

Page #513

११श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
५०१ आत्मेन्द्रियमनोऽर्थानां सन्निकर्शत् प्रवर्तते । व्यक्ता तदात्ये या बुद्धिः प्रत्यक्ष ला निरुच्यते ॥७॥ तत्राह वादी-न खलु प्रतिषेधहेतूद्धारमात्रादेव शब्दस्य प्रमाणत्व सिथ्यतीति।
तत्राह सिद्धान्तप्-“मत्रायुदप्रामाण्यवञ्च तत्प्रामाण्यमाप्तप्रामाण्यात् ।” यदायुनोपदिश्यते-इदं कृखेष्टमाप्नोति वर्जयिखा चेदमनिष्टं नामोति-तथानुष्ठाने तथैव स्यात् सत्याथखात्। अतोऽन्यथा विपर्यायः स्यात् । मन्त्रपदानाञ्च प्रयोगे सर्पराक्षससत्रादौ तदर्थस्य प्रत्यक्षदशनाच्च प्रामाण्यमाप्तवचनप्रामाण्यकृतं । तद्वन्निखिलवेदाद्याप्तवचनस्य प्रामाण्यमाप्तानां प्रामाण्यान। आप्तप्रामाण्यं समाधिसिद्धिजनितसार्थबोद्धत्वयथार्थोपदेष्टत्वं तेषां स्वयमेव बुध्यमानानामुपदेशादन्यन्नावरोधकारणमस्ति । तैरुपदिश्यमानं श्रुत्वा प्रतिपन्ना हेयं हास्यन्त्यधिगम्यमेवाधिगमिष्यन्त्युपेक्ष्य मुपेक्षिष्यन्ते चेति त्रिविवेनाप्तोपदेशेन त्रिविधेनैवाप्तप्रामाण्येन परिगृहीतोऽर्थोऽनुष्ठीयमानोऽर्थसाधको भवतीत्याप्तोपदेशप्रामाप्यादेवाप्ताश्च प्रमाणमेव । नाधिकं तदन्तर्दू तत्वात् । दृष्टार्थनाप्तोपदेशेन मन्त्रेणायुइँदैन चायन्ति तेन वेदभागेनादृष्टार्थोऽपरो वेदभागोऽनुमातव्यः प्रमाणमिति । दृष्टार्थादृष्टार्थयोरेकस्य वेदस्यैव द्वयोर्भागयोरुपदेप्टः समानत्वादिति। एवमाप्तोपदेशेऽन्तर्भूतस्य लोकेऽप्युपदेशस्य प्रामाण्यात् तदाश्रयो व्यवहारः । एष खल्वमुष्य पुत्रः पौत्रः प्रपौत्रः एतद्गोत्र एतत्प्रवर इत्येवयादि। प्रत्यक्षमपि च दृश्यमानमनुपदिष्टं न निश्चेतु शक्नोति । वदति च किमिदं दृश्यत इति तस्मादुपदेशतो ज्ञानमन्तरेण प्रत्यक्षप्रयाणपपि न सिध्यति । तस्माद्वेदानां वेदमितिहासपुराणमपि समानोपदेष्ट्रत्वान् प्रमाणं मधुब्राह्मणेऽप्युक्तम्-तस्याथर्वाङ्गिरसानि मधुकृत इतिहासपुराणं पुष्पमित्यादि ॥६॥
गङ्गाधरः-इत्याप्तोपदेशाज्ज्ञातमेवार्थम् प्रत्यक्षेणोपलभ्यत इत्यत आप्तोपदेशानन्तरमुद्दिष्टं प्रत्यक्षं लक्ष्यते-आत्मेत्यादि। आत्मा चेतनाधातुरव्यक्त नाम क्षेत्रवाधिष्ठितं कालानुपविष्टं प्रधानं सत्त्वरजस्तमोलक्षण मनसा
प्रत्यक्षलक्षणमाह-आत्मोन्द्रयेत्यादि। सन्निकर्षादिति सम्बन्धात्, स च सम्बन्धःसंयोगः, समवायः, संयुक्तसमवायः, संयुक्तसमवेतसमवायः, समवेतसमवायः, तद्विशेषणविशेष्यभावलक्षणो बोद्धव्यः। व्यक्ता इत्यनेन व्यभिचारिणीमयथार्थबुद्धिं संशयञ्च निरा

Page #514

५०२ चरक संहिता।
{ तिनैपणीयः नित्यातुबन्धं सत्त्वभूतगुणन्द्रिययोगाच्चैतन्ये कारणमिति। इन्द्रियाणि पञ्च चक्षुरादीनि प्रागुक्तानीन्द्रियोपक्रमणीये, बुद्धिहेतुखात्। न तु कर्मेन्द्रियाणि पञ्च पायवादीनि, पायवादिसभिक ज्ञानानुत्पत्तेश्च। तेषां स्वस्वार्थग्राहिलं मनःपुरःसरखेन प्रागुक्तम् । मन इति सत्त्वसंशकं, तदपि प्रागिन्द्रियोपक्रमणीचे व्याख्यातम्। अर्थाश्च तत्रैवोक्ताः पञ्च शब्दादयः । न तु मनोऽर्धश्चिन्त्यादिः प्रमाणाधिकारान्मानसप्रत्यक्षरयाप्रामाण्यात् । मानसप्रत्यक्षा हि वक्ष्यन्ते-चिन्त्यविचार्याइयो मनोऽर्था इति। आत्मप्रत्यक्षास्तु ज्ञानेच्छाव पखुखदुःखमयना इति। तेषां येन कश्चित् किमपि यादृशं चिन्तयति विचारयत्यपरोऽन्यथा चिन्तयति विचारयति तथा येन कश्चित् सुखमनुभवति शत्रुमरणेन तेन तच्छत्रुवान्धवा दुःखमनमान्तीति साधारणविषयवाभावात् न तन्मानसप्रत्यक्षमात्मात्यक्षश्च प्रमाणम्। योगिनां योगसमाधी यत प्रत्यक्षं तदपि तेषामेव न सव्वेषां जनानां प्रत्यक्षं सम्भवति। तैरुपदेशश्चाप्तोपदेश इति। तस्मान्नानसभत्यक्षमात्मप्रत्यक्ष, प्रत्यक्षज्ञानमेव न प्रमाणम् । अतोऽत्रार्थाः पञ्च शब्दादयः। तेषां ग्रहणार्थमिन्द्रियाणि मनः पुरःसरति संयोगाय यदा तदा तैमनःसंयुक्तरात्मनाभीप्सितः शब्दादिरर्थः सन्निकृप्यते, तदा खल्वात्मना स्वाभीष्टार्थमभीप्सता मनो नियुज्यते। तेन नियुक्तश्च मनस्तदर्थग्राहकमिन्द्रियं स्पर्शनेन्द्रियवत्सेना गच्छति। मनोयुक्तञ्च तदिन्द्रिय स्वार्थ सन्निकृष्टमेव गृहाति। सन्निकपश्चावरणायभावे सान्निध्यं यावन्मात्रव्यवधानेनाथों ग्रहणमहति तावन्मात्रम्। पूर्वमुक्तमिन्द्रियार्थसत्त्वात्मसन्निकर्पजाश्चानुवादिकाः क्षणिका निश्चयात्मिकाश्चेति। तेन कतिधापुरुषीये वक्ष्यते–“या यदिन्द्रियमाश्रित्य जन्तोवुद्धिः प्रवत्तेते। याति सा तेन निर्देशं मनसा च मनोमवा ॥” इति । पड़िया बुद्धयः। तागु मध्ये या बुद्धिरात्मना नियुज्यमानमनःसंयुक्तश्रोत्राद्यन्यतपेन्द्रियाणां स्वार्थेन सह सन्निकर्षात् तदाखे तात्कालिकी व्यता खल्वव्यभिचारिण्यव्यपदेश्या व्यवसायात्मिका प्रवर्तते सा प्रत्यक्षं नाम परीक्षा प्रमाणं निरुच्यते। स्मृत्यनमानादीनां तदालाभावान्न प्रत्यक्षतम् । पूर्वान भूतार्थस्य हि स्मरणं स्मृतिः। प्रत्यक्षपूव्वं हि ज्ञानपनमानमिति। अनेन प्रत्यक्षशानेन जन्यते या ज्ञानोपा. दानोपेक्षान्यतमा बुद्धिः सा प्रमा। वक्ष्यते च कतिशपुरुपीये-“इन्द्रियाभि
करोति ; तदात्वे तत्क्षणम्, अनेन च प्रत्यक्षज्ञानानन्तरोत्पन्नानुमानज्ञानं स्मरणञ्च परम्परया

Page #515

११श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
५०३ ग्रहः कर्म मनसस्त्यस्य निग्रहः। अहो विचारश्च ततः परं बुद्धिः प्रवत्तते ॥ इन्द्रियेणेन्द्रियार्थी हि समनस्केन गृह्यते। कल्पयते मनसा तूद्ध गुणतो दोपतो यथा ॥ जायते विषये तत्र या बुद्धिनिश्चयात्मिका। व्यवस्यते तथा वक्त कर्तुं वा बुद्धिपूर्वकम् ॥” इति । इन्द्रियेणाभीप्सितमर्थ जिघृलु मनस्तदिन्द्रियमभिमुखीभूय गृहातीतीन्द्रियाभित्रहो मनसः कर्मा। तदर्थस्य तदिन्द्रियेण ग्रहणानन्तरमस्य तदिन्द्रियस्य तदान्नित्रहो निवृतिस्तु मनसः कर्म। ततोऽनन्तरं तस्मिन् गृहीतेऽर्थे अहस्तके इदमेव वंगुण इत्येवमादिविचारश्च मनसः कर्म । ततः परं बुद्धिः प्रात्तते।
तद यथा-समनस्केनेन्द्रियेण तदिन्द्रियार्थी मृह्यते । ततः ऊई स गृहीतोऽर्थो गुणतो यथा स्यात् दोगतश्च यथा स्यात् तथा मनसा कल्प्यते। तत्र विषयेऽर्थे तथा गुणतो दोपतः कल्पनया खलह विचाराभ्यां या निश्चयात्मिका बुद्धिर्जायते तया निश्चयात्मिकथा बुना बुद्धिपूर्वकमूह विचारपूचकं वक्तुं कर्त वा व्यबस्यते, इति सा निश्चयात्मिका बुद्धिव्यवसायसाधिका व्यवसायात्मिकाऽभिधीयते । तत्र या व्यवसायात्मिका बुद्धिरात्मनाभीप्सिताथग्रहणाय नियुक्तमनसा युक्तेनेन्द्रियेण सहार्थस्य सन्निकर्यात् प्रवत्तेते सा प्रत्यक्षं नाम, प्रमाणं पञ्चविधं-चाक्षुपं श्रावणं खाचं रासनं घ्राणनभिति। तैहानबुद्धिदोषतो विचारेण। गुणतो विचारेणोपादानबुद्धिः। उपेक्षाबुद्धिस्तु गुणदोषो. भयाभावतः कल्पनया भवति, सा प्रमा। इन्द्रियोपक्रमणीये सन्निकर्षों व्याख्यातः। इत्थमेवाक्षपादगौतमेनाप्युक्तम् । तद्यथा-"प्रत्यक्षानुमानोपमानशब्दाः प्रमाणम्' इत्युद्दिष्टम् । अथ तल्लक्षणं क्रमेणोक्तं सपरीक्षम् । तद्यथा-"इन्द्रियार्थसन्निकपोत्पन्न शानमव्यपदेश्यमव्यभिचारि व्यवसायात्मकं प्रत्यक्षम् ।” घ्राणरसनचक्षुस्त्वक्लोत्राणीन्द्रियाणि भूतेभ्यः। पृथिव्यापस्तेजोवायुराकाशमिति भूतानि । गन्धरसरूपस्पर्शशब्दाः पृथिव्यादिगुणास्तदर्थाः। व्याख्यातञ्च वात्स्यायनेन-इन्द्रियस्यार्थेन सन्निकर्षात उत्पद्यते यज्ज्ञानं तत् प्रत्यक्षम् । तहौंदानीपिदं न भवति । आत्मा मनसा सह स्वयमेव संयुज्यते, मनश्च स्वयमेवेन्द्रियेण सह संयुज्यते, तदिन्द्रियं चार्थेन सह स्वयमेव युज्यते इति। नेदं कारणावधारणमिन्द्रियार्थसन्निकर्षादिति। एतावत् प्रत्यक्षकारणमिति । किन्तु विशिष्ट कारणवचनप्रिति यत् प्रत्यक्षज्ञानस्य
आत्मेन्द्रियमनोऽर्थसन्निकर्पज व्यवच्छिनत्ति ; आत्मादिचतुध्यसन्निकर्षाभिधानञ्च प्रत्यक्षकारणाभि

Page #516

५०४ चरक-संहिता।
[तिषणोयः विशिष्ट कारणं तदुच्यते । यई तु समानयनमानादिज्ञानस्य न तन्निवत्यंत इति । मनसस्तीन्द्रियेण संयोगो वक्तव्यः । भिवमानस्य प्रत्यक्षज्ञानस्य नायं भिद्यत इति समानखान्नोक्तः। आत्ममनःसंयोगदिन्देशकालाकाशानि ज्ञानस्य सदस्यैव सामान्यकारणानि वर्तन्त एव । आप्तैयन येन वास्येनोपदिश्यते श्रुखा तद्वाक्यमर्थमवगम्य जानाति घट एष पट एप इति श्रावण शानं, शाब्दमिन्द्रियार्थसन्निकोत्पन्नत्वात् प्रत्यक्ष प्रसज्यते। यावन्तो यस्तावन्त एव नामधेयशब्दा घदायर्थी घटादयः शब्दाः, तैर्घटादिशब्देर्घटादयोऽर्थाः सम्प्रतीयन्ते ; अर्थसम्प्रत्ययाच व्यवहारः। तत्र खल्विन्द्रियार्थसन्निकर्षात उत्पन्नं घटादिवस्तुज्ञानं रूपमिति वा रस इति वा शब्द इति वेत्येवमादि। रूपरसशब्दाश्च विषयनामधेयं, तेन व्यपदिश्यते ज्ञानं रूपमिति जानीते रस इति जानीते इति नामधेय शब्देन व्यपदिश्यमानं सत् खलु शाब्दं ज्ञानं प्रसज्यते। तत आह-व्यपदेश्य मिति। शब्दार्थसम्बन्चे सनपयुक्त यदिदमर्थज्ञानं न तन्नामधेयशब्देन व्यपदिश्यते। गृहीते च शब्दार्थसम्बन्धेऽस्यार्थस्यायं शब्दो नामधेयमिति। यदा तु स एव रूपादिरों गृह्यते, तत्र पूर्व रूपमिदं रसोऽयमित्येवमाप्तोपदेशतो यज्ज्ञानं तज्ज्ञानान्न रूपादिदर्शनशानं विशिष्यते। तदाप्तोपदिष्टरूपादिज्ञानं रूपादिदशेनज्ञानमेव भवति। तस्य खर्थशानस्य चाक्षुषादेः समाख्याशब्दो नास्ति येन शब्देन प्रतीयमानोऽथों व्यवहाराय कल्पेत । न चापतीयमानेन व्यवहारः स्यात् । तस्य खल्वज्ञ यस्यार्थस्य संज्ञाशब्देनेतिकत्र्तव्यतायुक्तेन जिदिश्यते। रूपमिदमिति ज्ञानं रसोऽयमिति ज्ञानमिति न तु व्यपदिश्यते। चक्षुरादिभी. रूपादीन् न गृहीला तत्तदथज्ञानकाले समाख्याशब्दो न व्याप्रियते, व्यवहारकाले तु व्याप्रियते । तस्मादशान्दमिन्द्रियार्थसन्निकोत्पनवज्ञानं प्रत्यक्षमित्यव्यपदेश्यविशेषणेनोक्तम् । अथाव्यभिचारीति विशेषणेन ग्रोप्रे मरीचयो भौमेनोप्मणा संसृष्टाः स्पन्दमाना दूरस्थस्य चक्षुषा सनिकृष्यन्ते। तत्रन्द्रियार्थसन्निकर्यादुदकमिति ज्ञानसुत्पद्यते। तस्य प्रत्यक्षलप्रसङ्गो वार्यते। यदतस्मिंस्तदिति तद् व्यभिचारि। यत् तु तस्मिंस्तदिति तदव्यभिचारि शानं प्रत्यक्षमिति ।
अथ दुराचक्षुषायं पुरुषोऽथं पश्यन्नावधारयति । धूम इति वा रेणुरिति वा वदेत् । तदिन्द्रियार्थसन्निकपोत्पन्नमनवधारणज्ञानमव्यभिचारि भवदपि
धानपरं, तेन “इन्द्रियार्थसन्निकर्पात् प्रवर्त्तते या' इत्येतावदेव लक्षणं बोद्धव्यम्, एतेन

Page #517

११श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
५०५ प्रत्यक्ष प्रसज्यत इत्यत उक्त व्यवसायात्मकमिति। व्यवसायो हि गुणतो दोपतः कल्पनया निश्चयात्मिकया बुद्धया भवति । चक्षुषा ह्ययमर्थ पश्यन् नावधारयति मनसा हीन्द्रियेणोपलब्धमर्थमुपलभते । एवमिन्द्रियेणानवधारयन् मनसा नावधारयति । यच्चैतदिन्द्रियानवधारणपूर्वकं मनसानवधारणं तद्विशेषापेक्षं विमर्शमात्रं संशयो न प्रत्यक्षमिति। सव्र्वत्र प्रत्यक्षविषये ज्ञातुरिन्द्रियेणार्थग्रहणादृद्ध मूहविचाराभ्यां गुणतो दोपतो वा कल्पनया निश्चयज्ञानाद व्यवसायः पश्चान्मनसा तदनुव्यवसायः । उपहतेन्द्रियाणामनुव्यवसायाभावात् । एवं सति आत्मादिपु सुखादिषु च प्रत्यक्षलक्षणं वक्तव्यम् । तद्धानिन्द्रियार्थसन्निकर्षजमिति चेत् ? तदोच्यते--सत एव मनस इन्द्रियवेऽपीन्द्रियेभ्यः पृथगुपदेशो धर्मभेदात् कृतो न खिन्द्रियसप्रतिषेधार्थन् । भोतिकानीन्द्रियाणि गन्धादिनियतविषयाणि सगुणानाञ्च घ्राणादीनामिन्द्रियसं, गुणाश्च तेषां गन्यादयः। मनस्तु अभौतिक सर्व विषयं न चास्य गन्धादिगुणवत्त्वेनेन्द्रियभावः। सर्वेन्द्रियचेष्टाप्रत्ययभूतञ्च मन इति धम्मभेदः। सति चेन्द्रियार्थसन्निकर्षे मनसः सन्निधिमसन्निधिञ्च युगपज्ञानानुपपत्तिकारणं वक्ष्यते इति ।
तहि किं मनसश्चेन्द्रियभावान्न लक्षणान्तरं वाच्यमिति ? तत्रान्तरसमाचाराच्चैतत प्रत्येतव्यमिति। परमतयप्रतिषिद्धमनमतमिति। तत्रयुक्ति. रिति चेन् ? तदोच्यते--यदिहेन्द्रियपदेन मनो गृह्यते तहि चास्य प्रत्यक्षलक्षणस्य परीक्षायां वक्ष्यमाणानाम् । “प्रत्यक्ष लक्षणानुपपत्तिरसमग्रवचनात् ।” "नात्ममनसो सन्निकोभावे प्रत्यक्षोत्पत्तिरिति ।” तत्र सिद्धान्तसूत्रम् । “ज्ञानालिङ्गखादात्मनो नानवरोषः।" “तदयोगपधलिङ्गलाच न मनसोऽनवरोधः” इति सूत्रवैययं स्यात् । तस्मादिह प्रमाणाधिकारे प्रमाणीभूतस्य प्रत्यक्षशानस्येदं लक्षणं, न तु प्रत्यक्षज्ञानमात्रस्य । तस्मात् तत्रान्तरसमाचारादात्मादिसुखादिप्रत्यक्षार्थ लक्षणं बोध्यम् । इह प्रमाणाधिकारे मानसप्रत्यक्षलक्षणं न वाच्यमिति । ज्ञानलिङ्ग आत्मा युगपज्ज्ञानानुपपत्ती मनसो लिङ्गमित्यात्ममनःसन्निकापेक्ष इन्द्रियार्थसन्निकर्षः प्रत्याज्ञानकारणम् । प्रत्यक्षानुमानोपमानशब्दानां निमित्तमात्ममनःसन्निकर्ष इति समानः। प्रत्यक्षस्यैवेन्द्रियार्थसन्निकः इत्यसमानः। इत्यसमानखादिन्द्रियार्थसन्निकर्षग्रहणमिह कृतम् । सुप्तव्यासक्तमनसाञ्चेन्द्रियार्थयोः सन्निकपंनिमित्तखात्। एकदा खल्वयं
सुखादिविषयमपि प्रत्यक्षं गृहीतं भवति, तत्र हि हेतुचतुष्टयसन्निकर्पो नास्ति, आत्मसन्निकर्षस्तु

Page #518

[ तिस्तेषणीयः
५०६
चरक-संहिता। सुप्तः प्रबोधकालं प्रणिधाय तत्प्रणिधानवशास् प्रबुध्यते। यदा तु तीनो ध्वनिस्पशौ प्रणिधानमन्तरेण प्रबोधकारणं भवतस्तदा प्रलुप्तस्येन्द्रियार्थसन्निकष निमित्तं प्रबोधज्ञानमुत्पद्यते। तत्र न ज्ञातुर्मनसश्च सन्निकर्षस्य प्राधान्यं भवति । किन्तु तीन्द्रियार्थसन्निकर्पस्येति । न ह्यात्मा जिज्ञासमानः प्रयत्नेन तदा मनः प्ररयतीति । एवमेकदा खल्वयं विषयान्तरसंसक्तमनाः सङ्कल्पवशाद्विपयान्तरं जिज्ञासमानः प्रयत्नात् प्रेरितेन मनसेन्द्रियं संयोज्य तद्विषयान्तरं जानीते। यदा तु खल्वस्य निःसङ्कल्पस्य निर्जिशासस्य च व्यासक्तमनसो वाह्यविषयोपनिपतना ज्ञानमुत्पद्यते, तदेन्द्रियार्थसन्निकपस्य प्राधान्यम्। न ह्यत्रासो जिज्ञासमानः प्रयत्नेन मनः प्ररयतीति प्राधान्यात् इन्द्रियार्थसन्निकर्षस्य ग्रहणमिह कृतम् । कार्यगुणवान्नात्ममनसोः सन्निकर्षस्येति । एवमिन्द्रियार्थग्रहणस्य प्रयोजनश्च । तैश्वापदेशो ज्ञानविशेषाणाम् । तैरिन्द्रियैरर्थश्च व्यपदिश्यन्ते ज्ञान विशेषाः। घ्राणेन सुगन्धिं जिघ्रतीति सुगन्धिविषयं घ्राण ज्ञानम् । तथा चक्षुषा घटं पश्यतीति घटविषयं चाक्षुषं ज्ञानमित्येवं पञ्चेन्द्रियज्ञानानि व्यपदिश्यन्ते इति प्राधान्यमिन्द्रियार्थसन्निकर्षस्येति।
ननु सुप्तव्यासक्तमनसाञ्चेन्द्रियार्थ योः सन्निकपस्य ज्ञाननिमित्तवादिह ग्रहणमित्यत्र स हेतुः, व्याहतत्वादहेतुः । यदि तावत खल्यात्ममनसोः सन्निकर्षस्य शानकारणवं नेप्यते तदा “युगपज शानानुत्पत्तिर्मनसो लिङ्गम्" इत्यस्य व्याधातः। तदा मनसः सन्निरूपमिन्द्रियार्थ सन्निकोऽपेक्षते । मनःसंयोगानपेक्षया च युगपज शानोत्पत्तिप्रसङ्गः। नवाव्याघातोऽभून सर्चविज्ञानानामात्यमनःसन्निकर्षस्य कारणलमिति वचनादेवाव्याघातो न स्यात् । शानकारणखेनात्ममनसोः सन्निकर्षस्य ग्रहणं कार्यमिति चेत् ? न, अर्थविशेषप्राबल्यात् । नास्ति हि व्याघात आत्ममनसोः सन्निकर्षस्य ज्ञानकारणखव्यभिचारात्। इन्द्रियार्थसन्निकर्षस्य हि प्राधान्यमर्थ विशेषप्राबल्यात्। सुप्तव्यासक्तमनसां हि युगपज ज्ञानोत्पत्तिर्भवति। अर्थविशेषः कश्चिदेवेन्द्रियार्थः। तस्य प्राबल्यं तीव्रत-पटुते। तच्चार्थ विशेषमावल्यमिन्द्रियार्थसन्निकर्षविषयं, न तु गुप्तव्यासक्तमनसामात्ममनःसन्निकर्ष
प्रमाणज्ञानसाधारणत्वेनैव लक्षणार्थमुपयुक्तः ; इह च प्रत्यक्षफलरूपापि बुद्धिः प्रत्यक्षशब्देनाभिधीयते तथैव लोकव्यवहारात्, परमार्थतस्तु यतो भवतीन्द्रियारीशी बुद्धिस्तत् प्रत्यक्षम् ॥ ७ ॥

Page #519

११श अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
५०७
1
विषयम् । तस्मादिन्द्रियार्थसन्निकर्षः प्रधानमिति । असति खल्वात्मनः प्रणिधाने मनसः सङ्कल्पे चासति सुप्तव्यासक्तमनसां नृणां यत् प्रबलार्थ तीव्रवज्रादिध्वन्यादिमनोहररूपादिसन्निकर्षादुत्पद्यते ज्ञानं प्रबोधरूपं तत्र प्रबोधत्वमात्मना सह तदैव तदर्थजनितमनः संयोगो जायमानः कारणमिति । अतो मनः क्रिया च कारणं वक्तव्यमिति युगपत्प्रबलेन्द्रियार्थसन्निकर्षो मनःक्रियात्ममनः संयोग भवति । यथैव शातुरिच्छाजन्ति एवार्थग्रहणायारम्भो मनसः प्ररको ह्यात्मगुणस्तथात्मनि गुणान्तरश्च सर्व्वस्य साधकं प्रवृत्तिदोषजनितमस्ति येन गुणेनात्मना प्रेरितं मन इन्द्रियेण सम्बध्यते । तेन गुणेन अय्र्यमाणे मनसि खल्वायनःसंयोगाभावाज्ज्ञानानुत्पत्तौ सत्यामस्यात्मनः सर्वाधिता निवर्त्तते। तस्मादात्मनि या नित्यैवानुद्भूता चेतना वर्त्तते सैवास्य द्रव्यगुणकम्मैभिरभिव्यज्यते । नित्यानुवन्धो हि मनस आत्मनि यदा सुप्तव्यासक्तमनसां प्रवलार्थेनेन्द्रियसन्निकर्षः स्यात् तदैवात्मनश्चैतन्यं व्यज्यमानं मनश्चेतयति । चेत्वापनः क्रियया चात्माप्युपचय्यते युगपदिति सक्रियतात्मन एव्यं भवति । अन्यथाकाशादि पूर्वपूर्व्वभूतानुप्रविष्टानां चतुर्व्विधानां सूक्ष्माणां भूतानां मनसच सक्रियलात् ततोऽन्यस्य क्रियाहेतोः असम्भवात् शरीरेन्द्रियविषयाणामनुत्पत्तिप्रसङ्ग इति ।
:
अथेन्द्रियार्थसन्निकर्षस्य ज्ञानकारणतं नोपपद्यते । यतः, अप्राप्यग्रहणं काचाभ्रपटलस्फटिकान्तरितोपलब्धेः । इन्द्रियेणार्थस्यामाप्यग्रहणं काचाद्यन्तर्गतानां तृणादीनामप्रतिहतं दर्शनं भवति । ततो व्यवहितेनेन्द्रियेणार्थः सन्निकृष्यते । व्यवधानेनार्थस्य प्राप्तिर्व्याहन्यते । यदि नक्तञ्चरनयनरश्मिदर्शनात् तद्रश्म्यर्थसन्निकर्षोऽर्थग्रहणहेतुः स्यात् तदा न व्यवहितस्य काचाद्यन्ततस्य सन्निकर्षः स्यात् । ततोऽर्थग्रहणं न स्यात् । अस्ति च काचाद्यन्तरितानां व्यवहितानामुपलब्धिरियन्तु ज्ञापयति । अमाय्यकारीणीन्द्रियाणि anarभौतिकानि । प्राप्यकारित्वं हि भौतिक इति चेत् ? न । कुड्यान्तरितानुपलब्धेरप्रतिषेधः । अवाप्यकारिले यदीन्द्रियाणां कुड्यान्तरितानामनुप-लब्धिन स्यात् तदा प्राप्यकारित्वेऽपि काचायन्तरितानामुपलब्धिनं स्यात् प्राप्तप्रभावात् । काचाद्यन्तरितानान्तु प्रत्यक्ष काचादिभिरप्रतिघातात् तत्सन्निकर्षोत्पत्तिः । न हि काचादयो नयनरश्मिं विष्टम्नन्ति । सोऽप्रतिहन्यमानः सन्निकृष्यते । अथ भौतिकस्य नाप्रतिघात इति चेत् ? न । आदित्यरश्मेः स्फटिकान्तरेऽपि दाह्य विधातात् । आदित्यरश्मेभौतिकस्याविघातात्

Page #520

५०८
[ तित्रैपणीयः
चरक संहिता । स्फटिकाद्यन्तरेऽप्यविघाताय दाहेोऽप्यविद्यातान्न भौतिकस्याप्रतिघातप्रतिषेधः । कुम्भस्थमुदकमादित्यरश्मिस्तापयति, तथान्यच गृहान्तरादिकम् । द्रव्यान्तरस्य च वादेरुष्णस्पर्शप्राप्ती शीतस्पर्शाभिभव इति । एवं स्फटिकान्तरेऽपि तृणादौ प्रकाशनी प्रदीपादिरश्मीनामप्रतिघातात् प्राप्तस्य ग्रहणमिति । तथा भर्ज्जनकपालस्थ द्रव्यमाग्नेयेन तेजसा दद्यते । तत्र भौतिकस्याप्रतिघातात् प्राप्तिः, प्राप्तौ हि दाहः स्यात् । न प्राप्यकारि स्यात् तेज इति । अविघातादित्ययमविघातः खल्वच्यूयमानावयवेन व्यवधायकेन द्रव्येणा सर्व्वतो द्रव्यस्य विष्टम्भः क्रिया हेतोरमतिवन्धः प्राप्तेरगतिषेध इति । दृष्टं हि कलसनिषिक्तानामपां वहिःशीतस्पर्शस्य ग्रहणम् । न चेन्द्रियेणा सन्निकृष्टस्य द्रव्यस्य स्पर्शोपलब्धिः । टो च प्रस्यन्दपरिस्रावी । तत्र काचादिभिर्नयनरश्मेः प्रतिघाताद्विभिद्यार्थेन सह सन्निकर्षादुत्पन्नं ग्रहणमिति । अथवं नेतरधम्र्मप्रसङ्गात् । काचादिभिरिव कुड्यादिभिरप्रतिघातः कुड्यादिभिरिव वा काचादिभिः प्रतिघात इत्येवमितरधर्मप्रसङ्गान्न प्राप्यार्थग्रहणमिति चेत् ? तत्र नियमोsयम् । आदर्शोदकयोः प्रसादस्वाभाव्याद् रूपोपलब्धिवत् तदुपलब्धिः । यथा खल्वादशदिकयोः प्रसादस्वभावयोर्न मेल्यस्वधर्म्मयोः पश्चात् स्थितमलिनद्रव्येण प्रतिहतपश्चात्प्रसादेन परावृतस्वमुखप्रतिविम्वस्य सन्निकप सति प्रतिरूपोपलब्धिरादर्शादेविशदरूपानुग्रहात् तन्निमित्तं प्रतिविम्बग्रहणम् । तद्विशदरूपोपघाते मलाते खादर्शादौ तत्प्रतिविम्वाभावात् । तथा कुड्यादिषु च प्रतिविम्बग्रहणं न भवति । तथैव काचादिभिरविघातश्चक्षरश्मेः प्रसादस्वाभाव्यात् । कुड्यादिभिस्तु प्रतिघातो मलिन स्वाभाव्यादिति ।
अपि च । दृष्टान्तानुमितानां नियोगप्रतिषेधानुपपत्तिः । प्रमाणस्य याथानार्थविषयत्वान्न खलु परीक्षमाणेन पुंसा दृष्टा अनुमिता वा निश्चयेन येऽर्थास्ते नियोक्त' प्रतिषेद्ध' वा न शक्या भवन्ति । यद् यादृशं दृष्टं तत् तादृशं न भवति, भवति चान्यादृशमित्येवं रूपान्तरनियोगो यथार्थ रूपप्रतिषेधो वा कर्त्तं शक्यते । दृष्टानमिताः खल्विमे द्रव्यधम्मः प्रतिघाताप्रतिघातयोरनपलब्ध्युपलब्धी व्यवस्थापिके भवतः । व्यवहितानुपलब्धाऽनुमीयते कुड्यादिभिः प्रतिघातः । व्यवहितोपलब्ध्या वनमीयते काचादिभिरप्रतिघात इति । एवमेव सांख्यशास्त्रे कपिलेनापि प्राप्यार्थ ग्रहणमिन्द्रियाणामुक्तम् । तद्यथा । "नामातप्रकाशकत्वमिन्द्रियाणामप्राप्तेः सर्व्वमाप्ते ।" सर्व्वमाप्ते |" काचाद्यन्तर्वर्त्तिनां चक्षुषा प्रत्यक्षेण ग्रहणादिन्द्रियाणामप्राप्तार्थ प्रकाशकलं न भवति, अप्राप्तेः ।

Page #521

११श अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
५०६
इन्द्रियेणार्थस्यातिसन्निकर्षातिविप्रकर्षातिसौक्ष्म्यकरणदौर्बल्या भिभवसमानाभिहारावरणमनोऽनवस्थानैरप्राप्तेः । न वार्थस्येन्द्रियेण सर्व्वप्राप्तेः प्राप्तप्रकाशकत्वम् । किन्तु प्राप्तानामेवार्थानां प्रकाशकत्वमिन्द्रियाणाम् । काचाद्यन्तवर्त्तनामपि सन्निकर्ष सतीन्द्रियेण स्वज्योतिषा सूक्ष्मगुणेन काचाद्यन्तः प्रविश्य प्रकाशः क्रियते । न सर्व्वाङ्गप्राप्तेरिन्द्रियाणां सूक्ष्मत्वात् । सूक्ष्मं हि तेजो विशदं समानगुणैरावरणादिभिर्न प्रतिहननीयम् प्रतिहननीयन्तु विपरीतगुणैः । तथा च काचादिभिः प्रसन्नरावरणैरप्रतिहतं चक्षुस्तेजः सौक्ष्म्येण काचादिकं विभिद्यान्तः प्रविश्यार्थ काचाचन्तर्गतं प्रकाशयति प्रसादगुणवद्रव्यानुग्रहात् । अन्यकारस्थं घटादिकमिव वाह्यालोकानुग्रहात् । अप्रसादगुणवद्भिः कुड्यादिभिश्चक्षुस्तेजो विपरीतगुणैरावरणैः प्रतिहतं चक्षुस्तेजः कुड्यान्तर्गतमर्थं न प्रकाशयति, कुड्यादि विभिद्यान्तःप्रवेशासामर्थ्यात् । इति ।
अथैवम्भूतं प्रत्यक्षमनमानमेकदेशग्रहणादुपलब्धेः । वृक्षं पश्यतः खलु वृक्ष एप एवंगुण एवंदोष इत्येवमादि यदिन्द्रियार्थसन्निकर्षानिश्चयात्मकमव्यपदेश्यमव्यभिचारि ज्ञानमुत्पद्यते तेनासौ हातुमुपादातुमुपेक्षितु वा यद्वावस्यति तद्वयवसायात्मकम् । तत् प्रत्यक्षं नाम ज्ञानं न प्रत्यक्षं नाम प्रमाणान्तरम् । किं तहि प्रमाणं न स्यात् ? स्यात् प्रमाणमनुमानं नाम । कस्मात् ? एकदेशग्रहणाद् वृक्षादेरुपलब्धः । चक्षुर्हि सूक्ष्मं यावन्मितं तावन्तमेव वृक्षस्यैकदेशHari गृहीला चक्षुषा वृक्षमुपलभते । न च वृक्षैकदेशो वृक्षः । तत्र यथा धूमं गृहीत्वा वह्निमनुमिनोति तथैकदेशं चक्षुषा गृहीला वृक्षमनुमिनोतीति ।
?
अत्र प्रश्नः - किं नु खलु वृक्षस्यैकदेशाद् गृह्यमाणादपरावयवमनुमेयं मन्यसे। तत्र द्वौ पक्षौ । अवयवसमूह एव वृक्षः । तस्यैकदेशग्रहणादवयवान्तराण्यनुमेयानि भवन्तीत्येकः पक्षः । अपरो द्रव्यान्तरोत्पत्तिरवयवसमूहसंयोगादेकं द्रव्यमुत्पद्यते । तानि चावयावान्तराप्यनुमेयानि तदवयवी चानुमेय इति द्वयमिति । तत्रावयवसमूह एवानुमेय इति चेत् ? तदा तदेकदेशग्रहणादनुमाने वृक्षबुद्धिनं स्यात् । न हि वृक्षोऽगृह्यमाणमेकदेशान्तरं गृह्यमाणैकदेशसहित एवावयवसमूहो वृक्ष इति । अथ चेदुच्यते-- एकदेशग्रहणादेकदेशान्तरानुमाने समुदायप्रतिसन्धानात् तत्र वृक्षबुद्धिः स्यात् तर्हि सावृक्षबुद्धिर्मानुमानं भवति । सति चैवं भवितुमर्हतीति । द्रव्यान्तरोत्पत्तिपक्षे पुनरवयवी नानुमेयः स्यात् । तस्य हेत्रकदेशसम्बन्धस्य ग्रहणाभावात् । अस्त्येकदेशसम्बन्धग्रहणमयं वृक्षस्य स्कन्ध एषा शाखा पत्रञ्चैतदित्येवमवयवन एकदेशग्रहणेऽपि तदेक

Page #522

५१० चरक संहिता।
[तिनैपणीयः दशसमुदायस्थाविशेषादनमेयत्वं नावयविनो भवति । तस्माद वृक्षवुद्धिरनुमानं न भवति । इत्येवमेकदेशग्रहणमाश्रित्य प्रत्यक्षस्थानमानलमनपपन्नम्।
तथापि चेत् ? उच्यते-वृक्षस्यैकदेशग्रहणादनमीयते वृक्षस्य सवियवसङ्घातः । तेन पुनस्तत्सवियववान वृक्ष इति चानुमीयते इति प्रत्यक्षमनुमानमेवेति चेत् ? न । प्रत्यक्षेण यावर तावदप्युपलम्भात् । यावदेकदेशग्रहणं भवताश्रीयते तावदेकदेशस्यापि प्रत्यक्षेणेवोपलम्भः । तस्मात् प्रत्यक्षं नानुमानमिति । न चैप उपलम्भो निविएयो भवति । यावच्चार्थजातमुपलम्यते तावदेव तदुपलम्भस्य विषयः प्रत्यक्षव्यवस्थापकं भवति। किं पुनस्तदन्यदर्थजातमवयवी वा समुदायो वेति । न चैकदेशग्रहणमनुमानतयोपपादयितु शवयं हेखभावादिति । अन्यथापि च प्रत्यक्षस्य नानमानसप्रसङ्गः, तत्पूर्वकलात् । प्रत्यक्षपूव्वेकं ह्यनुमानं सम्बदायग्निधूमौ प्रत्यक्षतो दृष्टवतो धर्म तत् प्रत्यक्षदर्शनादनावनुमानं भवति। यत्र च सम्बन्धयोलिङ्गीलगिनोः प्रत्यक्षं यच्च लिङ्गमात्रगत्यक्षग्रहणं न लिङ्गिनः प्रत्यक्ष, तत्र तल्लिङ्गग्रहणमन्तरेण नानुमानस्य प्रवृत्तिरस्ति। न चैतदनुमानमिन्द्रियार्थसन्निकषजवाद धूमज्ञानस्य । न चानुमेयस्य इन्द्रियार्थसनिकदिनुमानं भवति । एकमेव प्रत्यक्षानमानयोलक्षणभेदो महानाश्रयितव्य इति । ___ साङ्केत्र कपिलेनाप्युक्तम् – “अचाक्षुपाणामनुमानेन बोधो धूमादिभिरिव बने रिति ।” अथ तहि किं सर्वत्र वैकदंशस्यैव प्रत्यक्षं न समुदायस्येति ? “न चैकदेशोपलब्धिरवयविसद्भावात् ।” एकदेशोपलब्धिमात्रं न प्रत्यक्षम् । तहि कि प्रत्यक्षा ? एकदेशोपलब्धिस्तत्सहितावविनश्चोपलब्धिरिति द्वयमेव प्रत्यक्षम् । कस्मात् ? अश्यविसद्भावात् । अस्ति ह्ययमेकदेशव्यतिरिक्तोऽत्रयवी। तस्यावयवसङ्घातस्योपलब्धिकारणानि गन्धरसरूपस्पर्शादीनि प्राप्तस्य खल्वेकदेशोपलब्धौ सत्यामनुपलब्धिरनपपन्ना भवति। अकृत्स्नग्रहणादनुपपन्न वैति चेत् ? न। प्रत्यक्षकारणगन्धादितः खल्बस्याक्यविन एकदेशाभावात । न चावयवाः कृतस्त्रा गृह्यन्ते। अवयवेनैवाक्यवान्तरव्यवधानात्। नावयवी च कात्स्नान गृह्यते। नायमवयवेषु गृह्यमाणेषु परिसमाप्त इति, सेयमेकदेशोपलब्धिन नित्तेति। कृत्स्नमिति हि निःशेषतायां सत्यां भवतीति शेषे सति वकृतमिति भवति। तच्चैतदवयवेषु बहुषु वत्तते। अव्यवधाने ग्रहणात् व्यवधाने चाग्रहणादिति । अथ खल्लङ्गं किं गृह्यमाणस्यावयविनस्वगृहीतं मन्यते येनैकदेशोपलब्धिः स्यादिति ? न ह्यस्य प्रत्यक्षकारणेभ्यो गन्धादिभ्यो

Page #523

१श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
५११ भिन्ना एकदेशाः सम्भवन्तीति तवाक्यवद्वत्तं प्रत्यक्षं नोपपद्यत इति। इदं तस्य तृत्तं येषामिन्द्रियार्थसन्निकर्षाद ग्रहणमवयवानाम् । तैरवयवैः सहावयवी गृह्यते। येपामवयवानां व्यवधानादग्रहणं तैरवयवैः स नावयवी गृह्यते । न चैतत्कृतोऽस्ति भेदः। समुदायोऽप्यशेषतावान् समुदायो वृक्षः स्यात् । तत्समाप्तिर्वा उभयथा ग्रहणभावः । मूलस्कन्धशाखापलाशादीनामशेषतावान् समुदायो वृक्षः स्यात् । समाप्तिवों समुदायिनाभिति-उभयया समुदायभूतस्य वृक्षस्य ग्रहणं नोपपद्यते। अवश्वस्ताबदवषयान्तरस्य व्यवधानादशेषग्रहणं नोपपद्यते। एवं समाप्तिग्रहणमपि नापवले समाप्तिमताभग्रहणात् । सेयमेकदेशग्रहणसहचरिता वृक्षवुद्धिः द्रव्यान्तरोपपत्तो कल्पाते, न समुदायमात्र इति। यदुक्ता --एकदेशोपलब्धिनाक्यविसद्भावादिति, तत्र साध्यखादवयविनि सन्देहः। अवयविसद्भावादित्ययं हेतुः, समाप्तिमतामहेतुः साध्यताम् । साध्यन्तु खलु तावदेतत्कारणेभ्यो द्रव्यान्तरमुपपद्यते । एकदेशप्रहणेन गृह्यते चावयवीति साध्यम्, अवयविसद्भावादिति हेतुरपि स एव । अतस्तु हेतोः साध्यखात् साध्यसमखादहेतुलमुपपद्यते। तदेकदेशग्रहणगृहीतोऽवयवी तदेकदेशसमानधम्मेण द्रव्यान्तरमुपपद्यते । यस्येकदेशग्रहणं तन्नोपपादितं स्वादिति । एवं सति विप्रतिपत्तिमात्रं भवति। विप्रतिपत्तेश्चावयविनि संशयः-किं समुदायो वृक्षोऽन्यो वेति ।
तत्राह --सर्वग्रहणमवयविसिद्धेः। यद्यवयवी नास्ति तदा सर्वग्रहणं नोपपद्यते। किं पुनस्त सव्वं ? द्रव्यगुणकम्मे समवायसामान्यविशेषाः। कथं कृखा परमाणुसमवस्थानं तावद दर्शनविषयो न भवतीति, अतीन्द्रियत्वादणूनाम् । द्रव्यान्तरञ्चावयविभूतं दर्शनविषयो नास्तीति। दर्शनविषयस्थाश्चेमे द्रव्यादयो गृह्यन्ते। तेन निरधिष्ठाना न गृहेपरन्। गृह्यन्ते तु कुम्भोऽयं श्याम एको महान् संयुक्तः स्पन्दतेऽस्ति मृन्मयश्चेति । सन्ति चेमेऽत्र गुणादयो धर्मा इति। तेन सर्वस्य ग्रहणात् पश्यामोऽस्ति द्रव्यान्तरभूतोऽवयवीति । एवमवयविसिद्धेः सव्वग्रहणम् । “धारणाकर्षणोपपत्तेश्च ।” धारणाकर्षणे द्वे संग्रहकारिते भवतः। संग्रहो नाम संयोगसहचरितं गुणान्तरम् । यथा ह्यपां स्नेहव्ववपैच्छिल्यकारितं मृदादिद्रव्यान्तरेण संयोगादामे कुम्ने गुणान्तरमग्निसंयोगात् पक्वे तत्रैव कुम्मे पुनगुणान्तरमुष्णतीक्ष्णखादिकारितम् । यदि तदा कुम्भे यदगुणान्तरं पक्वे च पुनयेद्गुणान्तरं स एव संग्रहो नाम तत्संग्रहकारिते चेद्धारणाकर्षणे द्वे नाभविष्यतामथ ते द्वे यद्यवयविकारिते अभविष्यतां

Page #524

तिस्प्रेषणीयः
५१२
चरक-संहिता। तदा पांशुराशिप्रभृतिष्वपि ते द्वे गुणान्तरे अशास्येताम् । द्रव्यान्तरानुत्पत्तौ च तृणोपलकाष्ठादिपु प्राणिसंगृहीतेप्वपि धारणाकर्षणे नाभविष्यतामिति तस्मात् सर्वग्रहणमेव । अथावयविनं प्रत्याचक्षाण आह-मा भूत प्रत्यक्षलोप इति । अणुसञ्चयं दर्शनविषयमिति प्रतिज्ञातवान् किमनुयोज्य इति ? एकमिदं द्रव्यमित्येकबुद्धिविषयम्। पथ्येनुयोज्यस्तु किमेकबुद्धिरभिन्नार्थविषया ? आहोस्विदनेकार्थविषयेति ? अभिन्नार्थविपयेति चेत्, अर्थान्तरानुज्ञानात् अवयविसिद्धिः। नानाथेविषयेति चेत्, भिन्नेप्वेकदर्शनानुपपत्तिः । अनेकस्मिन् एक इति व्याहता बुद्धिर्न दृश्यत इति ।
“सेनावनवद् ग्रहणमिति चेत् नातीन्द्रियत्वार्थत्वादणूनाम् ।” यथा सेनाङ्गेषु वनाङ्गेषु च दूरादगृह्यमाणपृथक्त्वेषु एकमिदमिति बुद्धिरुपपद्यते, तथा परमाणुषु सञ्चितेप्वगृह्यमाणपृथक्त्ववेकमिदमिति बुद्धिरुपपद्यते । दुरात् अगृह्यमाणपृथक्त्वानां सेनाङ्गानां बनाङ्गानाञ्च यथा च कारणान्तरतो दूराव पृथक्त्वस्य न ग्रहणम् । तद्यथा । अगृहामाणजातीनां धव इति वा खदिर इति वा जातिग्रहणं दूरान्न भवति । एवमगृहप्रमाणप्रस्पन्दानां सेनावनाङ्गानां दूरात् प्रस्पन्दनग्रहो न भवति । तथा च गृहप्रमाणेऽप्यर्थसगृहे पृथक्त्वस्याग्रहणादेकमिति भाक्तः प्रत्ययो भवति, न खणूनाम् । तथा संघाते गृहप्रमाणेऽप्यगृहप्रमाणपृथकलानां कारणतः पृथक्त्वस्याग्रहणाद्भाक्त एकप्रत्ययो भवति। कस्मात ? अतीन्द्रियत्वादणूनामिति । तथा चाणूनां संघातस्यैवैकप्रत्ययो भवति घट इति पट इति । न त्वणूनां भाक्तोऽपि प्रत्ययो भवति सेनावनाङ्गवत् । अतीन्द्रियत्वादिति गौतमाक्षपादः। सायशास्त्रे कपिलेन विवेकाद् बन्धध्वंसमुपदिश्य तद्विवेकजनकप्रत्यक्षलक्षणमुक्तम्। न केवलं प्रमाणस्तप्रत्यक्षलक्षणमुक्तम। तेन योगजप्रत्यक्षमिह प्रमाणभूतमत्यक्षाधिकारे चरकाक्षपादाभ्यां नोक्तमिति अविरोधः। कपिलेन यत प्रत्यक्षलक्षणमुक्तं, तदयधा-“यत्सम्बन्ध सदयतुतदाकारोल्लेखि विज्ञानं तत् प्रत्यक्षम् ।” व्याख्यातञ्चैतत्-यद्विज्ञानं यत्सम्बन्ध सत। यत्रार्थ यतो जायमानं जन्यत्वेन सम्बन्धयुक्तं सत् । तदाकारोल्लेखि तत् तद्विपयकखतरजन्यत्वाभ्यां नाम्नोल्लेखयुक्तं भवति तद्विज्ञानं तस्यार्थस्य प्रत्यक्षं भवति। विशेषेण ज्ञायते येन तद्विज्ञानम् । खल्विदमेवं दोपाद्धेयमिदमेवंगुणत्वादुपादेयमिदं पुनदोषगुणाभावेन प्रयोजनामावादुपेक्ष्यमित्येवं निश्चीय व्यवस्यति येन तज्ज्ञानं विज्ञानम्। यथा खल्वयं चक्षुपा घटं पश्यन मनसा वितायं मृन्मय एतल्लक्षण एतत्प्रयोजनाय हेय एतदर्थ

Page #525

११श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
५१३ मुपादेय एतदर्थे तूपेक्ष्य इति निश्चिनोति। तत् खलु तहटसम्बन्धं तद्धट. सन्निकृष्टचक्षुर्जन्यं घटविषयकं चाक्षुष ज्ञानमित्येव नाम्नोल्लेखयुक्तं प्रत्यक्षमुच्यते। तन्निश्चयज्ञानं व्यवसायलक्षणम्। तेन हि निश्चित्य व्यवस्यति भो ईदृशं घटमानय नेदृशमित्येवमादिव्यवसायः क्रियते । विषयाणामानन्त्याद विषयभेदेनानन्तमपि चाक्षुपवादिभेदेन षड्विधं तदाकारेणोल्लेखात्। तत्तद्विषयकं चाक्षुपं प्रत्यक्षं तत्तद्विषयकं प्राणजं ज्ञानं रासनं ज्ञानं खाचं ज्ञानं श्रावण ज्ञानमिति पञ्चधा लौकिकम् । तथा सुखादिविषयकं मानसं ज्ञानश्च लोकिकमात्मादिबिपयकन्तु योगजं मानसमलौकिकमित्युभयं मानसशानं न प्रत्यक्षमपि न प्रमाण सार्वजनीनखाभावात निश्चयखाभावाच । योऽयं धनबान्धवादिभिः सुखमनुभवति तैश्च तस्य शत्रुदुःखमनुभवतीति । यदि प्रत्यक्षमेव प्रमाणं भवति तर्हि चानुमानादीनां मानसज्ञानत्वेन प्रामाणे सिद्धे पृथगवचनानर्थक्यात्। यथा तथा भवत्खनुमानादिकं ज्ञानं मानसज्ञानमेवेति तस्मात् पञ्चविधमै न्द्रियज्ञानं प्रत्यक्षं नाप्रमाणम् । न मानसं ज्ञानं प्रत्यक्षं नाम प्रमाणम् । यत् तु मानसशानं प्रमाणं भवति तदनुमानादिनामधेयं भवति । सुखादिकन्तु मानसप्रत्यक्षप्रमाणाविषयत्वेऽपि प्रमेयमनुमानादिविषयखात । __ अथैवं समाधौ योगिनामवाह्यप्रत्यक्षे तु योगजज्ञानमित्याकारोल्लेखेन तत्तदिन्द्रियमनोमिस्तु तदाकारोल्लेखाभावात् प्रत्यक्षलक्षणस्याव्याप्तिदोषः इति चेत् ? तदोच्यते-- योगिनामवाह्यप्रत्यक्षवान्न दोषः”। योगिनां समाधौ चित्तस्य वाह्यत्तिनिरोधेऽपि खल्ववाह्यानामर्थानां मनसा प्रत्यक्षवान्नाव्याप्तिदोषः। कणादेनाप्युक्तम---"आत्मन्यात्ममनसोः संयोगविशेषादात्मप्रत्यक्षम् । तथा द्रव्यान्तरेषु समाहितान्तःकरणानाम् । तत्समवाया कर्मा गुणेषु इति ।" समाहितान्तःकरणानामात्ममनसोरात्मनि संयोगविशेषादात्मविषयं प्रत्यक्ष भवति। तथा द्रव्यान्तरेष्ववाद्य षु चात्ममनसोः संयोगविशेषात् प्रत्यक्षमिति योगजं मानसं विज्ञानमित्याकारेणोल्लेखान दोषः। अस्तु चैवमात्मादिप्रत्यक्ष. मीश्वरप्रत्यक्षे पुनरव्याप्तिः। योगशासने ह्य क्तं पतञ्जलिना-"योगश्चित्तत्तिनिरोधः। वृत्तयः पञ्चतय्यः क्लिष्टाक्लिष्टाः। प्रमाणविपर्ययविकल्पनिद्रास्मृतयः। प्रत्यक्षानुमानागमाः प्रमाणानि। विपर्ययो मिथ्याज्ञानमतद्रूपप्रतिष्ठम्। शव्दज्ञानानुपाती वस्तुशून्यो विकल्पः । अभावप्रत्ययालम्बना वृत्तिर्निद्रा। अनुभूतविषया सम्प्रमोषः स्मृतिः। अविद्याऽस्मितारागद्वेषाभिनिवेशाः क्ले शाः। अनित्याऽशुचिदुःखानात्मसु नित्यशुचिसुखात्मख्यातिः

Page #526

Acharya Shri Ka
५१४
तिस्प्रेषणोयः
चरक-संहिता। तिषणायः प्रत्यक्षपूवं त्रिविधं त्रिकालञ्चानुमीयते। वहिनिगूढो धूमेन मैथनं गर्भदर्शनात् ॥ एवं व्यवस्यन्त्यतीतं वीजात् फलमनागतम् ।
दृष्टा वीजात् फलं जातमिहैव सदृश बुधाः ॥८॥ अविद्या। दृग्दर्शनशक्त्योरेकात्मतेवास्मिता । सुखानुशयी रागः । दुःखानु शयी द्वषः। स्वरसवाही विदुषोऽपि तथारूढ़ोऽभिनिवेशः।” इत्येवं पञ्चधा चित्तवृत्तिनिरोधे योगे योगिनामवाद्यार्थस्य मानसप्रत्यक्षासम्भवान्नेदं प्रत्यक्षलक्षणं भवति । तदा द्रष्टुः स्वरूपेणावस्थानात मनसश्च प्रशाने लयादभावादिति दोषः । नायं दोषः। लीनवस्तुलब्धातिशयसम्बन्धाद्वा। योगिनां समाधौ तत्तत् संयमदेशबिशेषे यत्र लीनं चित्तं भवति तत्तल्लीनवस्तुनि लब्धोऽतिशयो दृत्तिभ्यः पञ्चभ्योऽतिरिक्त एव योऽर्थ ईश्वरपर्यन्तस्तत्सम्बन्धाद्वा प्रत्यक्ष भवति । न तत्र लक्षणन्यूनखदोषः। तदानीं समाधौ पृथिव्यादीनामहङ्कारान्तानां महति तत्त्वे लयान्महता तत्त्वेन चेतसा खव्यक्ताख्य आत्मा पञ्चविंशं पड्विंशं सप्तविंशमष्टाविंशमेकोनत्रिंशं दृष्ट्वा त्रिंशं परमात्मानं शान्तं शिवमद्धतमव्यवहार्य पश्यति, योगसिद्धश्च भवति ; न चेश्वररूपेणाभिनिप्पद्यत इति । ___ अथ वैशेषिके शास्त्रे कणादेनाप्युक्तम्- "अविद्या आत्मेन्द्रियमनोऽर्थसन्निकर्षाद यन्निष्पद्यते तदन्यत् । सङ्ख्याः परिमाणानि पृथक्त्वं संयोगविभागो परखापरखे कर्म च रूपिद्रव्यसमवायाचाक्षुपाणि, अरूपिष्वचाक्षुपाणि। अनेकद्रव्यसमवायाद् रूपविशेषाच्च रूपोपलब्धिः। एतेन रसगन्धस्पर्शषु शानं व्याख्यातम् । तत्समवायाकर्मगुणेषु” ॥७॥
गङ्गाधरः-अथ प्रत्यक्षानन्तर्यादुद्दिष्टमनुमानं लक्ष्यते-प्रत्यक्षपूर्वमित्यादि। मानसे प्रत्यक्ष ज्ञाने यत् तु मानसं ज्ञानं प्रमाणं तदुपदेष्टुपनुमानमाह–प्रत्यक्षपूर्वमिति । प्रत्यक्षं पूर्व यस्य तत् प्रत्यक्षपूर्वम् । त्रिविधं कारणं कायं सामान्यतो दृष्टम् । त्रिकालं भूतं भवद यविष्यञ्च । वस्तु यत् परोक्षं तदनु प्रत्यक्षात् पश्चाद यन्मीयते शायते तदनुमानम्। प्रत्यक्षपूर्व मित्यनेन ख्यापित
चक्रपाणिः-अनुमानरूपमाह-प्रत्यक्षेत्यादि। प्रत्यक्षग्रहणं व्याप्तिग्राहकप्रमाणोपलक्षणार्थ, तेन, प्रत्यक्षपूर्वमिति व्याप्तिग्राहकप्रमाणपूर्वं । त्रिविधमित्यनुमानत्रैविध्यं दर्शयति, तेन, कार्यात् कारणानुमानं यथा-गर्भदर्शनान्मैथुनानुमानं, तथा कारणात् कार्यानुमानं यथा-वीजात्

Page #527

११श अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
५१५
ज्ञ
यद ्यस्य कारणं यस्य च कार्य्यस्य यत् कारणं यस्य च . सामान्यं यत्र तयोस्तयोः सम्बन्धयोर्नियतसम्बन्धस्य प्रत्यक्षेण ज्ञानं लिङ्गज्ञानं तयोः परोक्षस्य लिङ्गस्मृतिश्च परोक्षस्य ज्ञाने हेतुरिति ज्ञापयिष्यते त्रिविधं रोगविशेषविज्ञानीये रोगभिषग्जितीये च विमाने । अनुमानं नाम तर्कों युक्त्यपेक्ष इति । युक्तिव अत्रातः परं वक्ष्यते - बुद्धिः पश्यति या भावान् बहुकारणयोगजान् । युक्तित्रिकाला साया त्रिवर्ग साध्यते यया ।। इति । तेनात्र प्रत्यक्षपदं प्रत्यक्षादिव्यवसायात्मकशानरूपप्रमाणोपलक्षितम् । अप्रत्यक्षाणामुपलब्धिकारणं लिङ्गं पञ्चविधं हेतुपूर्वरूपरूपोपशयसम्प्राप्तिभेदेन भवति । तत्पञ्चविधलिङ्गलिङ्गिनोः सम्बन्धज्ञानं प्रत्यक्षादिप्रमाणं पूर्व यस्य तस्य तत्पञ्चविधलिङ्गदर्शनादिना तलिङ्गकत्वेन तस्य च स्मृतितोऽप्रत्यक्षस्य मनसा यज्ज्ञानमव्यभिचारि व्यवसायात्मकं तदनुमानम् । तत् खलु बहुकारणयोगेनोपपत्तितो यत् यथा तत् तथा प्रकाशनानन्तरनिश्चयरूपम् । तेन हि गुणतो दोषतो वा निश्चित्य हातुमुपादातुमुपेक्षितु वा वाङ्मनः शरीरकर्म्मभिर्व्यवस्यति । सम्बन्धश्च लिङ्गलिङ्गिनोः कार्य्यकारणभावः संयोगः समवायश्च । तत् सम्बन्धज्ञानञ्च प्रमाणावयवैः प्रत्यक्षाद्यन्यतमैकानेकैर्भवति । लिङ्गलिङ्गिनोश्चैषः सम्बन्ध उभयोरेकतरस्य वा नियतधर्म्मसाहित्यं व्याप्तिरुच्यते । स चासकृत्प्रत्यक्षादिना निश्चीयते न सकृत्प्रत्यक्षादिना । तथा च कियदुदाहरति-बहिर्निगृढ़ो धूमेनेत्यादि । अतीतं काय्र्येण कारणमेवं व्यवस्यन्ति । यथा निगूढो वहिधूमेनानुमीयते कुत्रचिदग्निः संवृतो वर्त्तत इति । यस्तु खलु पूर्व्वं दृष्टवान् धूमो जायते आज एव नान्यस्मात् । ततो वह्निधूमयोर्नियतं धूमस्य धस्य वह्नौ धर्म्मिणि साहित्यं ज्ञायते । जन्यजनकभावः सम्बन्धः । अत्र युक्तिः न हि धूम आर्द्रेन्धनजवह्निमन्तरेण सम्भवति । यत्र कुत्रचिद् धूमो यदि वर्त्तते तदा तेनैव धूमेन तज्जनको वहिरनुमीयते । गृहान्तरे य आन्धनजो वह्निस्तस्मादुत्तिष्ठन् धूम आकाशे गृहान्तरे वा यद्वर्त्तते तयोर्वह्निधूमयोर्विभागवतोर्न संयोगः सम्बन्धः । किन्तु तेन धूमेनानु
सहकारिकारणान्तरयुक्तात् फलानुमानं तथाऽकार्य कारणभूतानाञ्च सामान्यतो दर्शनादनुमानं यथा - धूमाद्वर्त्तमान क्षणसम्बन्धादग्नानुमानम्, एतत् त्रिविधमनुमानं गृहीतं भवति ; त्रिकालमित्यनेन त्रिकालविषयत्वमनुमानस्य दर्शयति ; अनुमीयते इत्यत्र 'येन तदनुमानम्' इति वाक्यशेषः तेन, व्याप्तिग्रहणादनु अनन्तरं मीयते सम्यक् निश्चीयते परोक्षार्थो येन तदनुमानं, व्याप्तिस्मरणसहायलिङ्गदर्शनमित्यर्थः । त्रिविधमिति यदुक्तं तस्योदाहरणं दर्शयति - वह्निरित्यादि ।

Page #528

५१६
चरक-संहिता।
[ तिस्रेषणीयः मीयते वर्तते खलु कुत्रचिदस्य धूमस्य जनको निगूढो वह्निरिति। इति काव्येण कारणस्य वर्तमानस्यानुमानम् । एवमेवान्यत् सव्वं बोध्यम् । यथा देहेन्द्रियमनःसन्तापेन ज्वरो वर्तमानोऽनुमीयते, ज्वरस्य रूपं देहेन्द्रियमनःसन्ताप इत्याप्तोपदेशेन ज्वरस्य धर्मिणो धर्मस्य तत्सन्तापस्य नियतसाहित्य येन ज्ञातमसकृत् स यदा देहादिसन्तापं स्पर्शनेन जानाति तदा ज्वरमनुमिनोति। स एव ज्वरो यदि गृढलिङ्गो वत्तते रोगान्तरतया वा संशीयते तदा ज्वरप्रशमनरौषधानविहारैः प्रयुक्तस्तस्य व्याधेरुपशयतो हासेन शातेन ज्वरोऽनुमीयते। अनुपशयतो वृद्धग्राऽनुमीयते रोगान्तरमिति नायं ज्वर इति। रूपेणोपशयेनानुपशयस्वरूपनिदानेन वर्तमानव्याघेरनुमानम् । इत्येवं स्वरूपलक्षणेनानुमितस्य व्याधेर्वातादिजखेनानुमाने यद् यद् वातादिजस्वरूपं नामलिङ्गमुक्तं तेषु किश्चिदव्यभिचारि किश्चिञ्च व्यभिचारि भवदपि तत्तदव्यभिचारिस्वरूप-लिङ्गसहचरित-वातादिजाव्यभिचारि-लिङ्गसहचरितखेन वातादिजखेनानुमाने लिङ्गं भवत्येव । यदा वातज्वरे कम्पः, कम्परोगे च कम्पः। पित्तज्वरे स्वेदः वातश्लेज्वरेऽपि स्वेदः। तथा स्वेदादिरोगेऽपि स्वेद इत्येवमादिलिङ्गमेव तत्तग्राधिप्रतिपत्तिसाधनखात् । प्रतिपत्तिसाधनं हि लिङ्गमिति । वक्ष्यते च निदानस्थाने–लिङ्गञ्चैकमनेकस्य तथैकस्यैकमुच्यते । बहून्येकस्य च व्याधेबहूनां स्युर्बहूनि च॥ विषमारम्भमूलानां लिङ्गमेक ज्वरो मतः। ज्वरस्यैकस्य चाप्येकः सन्तापो लिङ्गमुच्यते। विषमारम्भमूलश्च ज्वर एको निरुच्यते। लिङ्ग रेतैर्वरश्वास-हिक्काद्याः सन्ति चामयाः॥” इति ।
इति कार्येण वत्तेमानस्य कारणस्यानुमानमुदाहृत्यातीतस्य कारणस्य कार्येणानुमानमुदाहरति-मैथुनं गर्भदशर्नादित्यादि। अतीतं मैथुनं गर्भदर्शनादनुमीयते। एवमेतत्प्रकारेणातीतं कारणं कार्येणानुमीय बुधा व्यवस्यन्ति। अत्रेयं युक्तिरपेक्ष्यते। यः खल्वाप्तोपदेशेन ज्ञातवानेवम् अदुष्टशुक्रपुरुषेणादुष्टशोणितगर्भाशयया ऋतुस्नातया सह संवसेत्, तस्य पुत्रादिकारणदिष्टाधिष्ठितशुक्रं तस्या गर्भाशयगतादुष्टात्तवेन संसृष्टं पाश्चभौतिक परलोकादवक्रामति वीजधा जीवात्मा। तदा तत्पञ्चमहाभूतानामात्मनश्च संयोगात् गर्भसम्भवः स्यादिति। स खलु नार्या गर्भदर्शनादेवमूहति पञ्च एतच्च व्याकृतमेव, निगूढोऽदृश्यमानः, एवं व्यवस्यन्त्यतीतमिति व्यवच्छेदः। वीजादिति सहकारिकारणान्तरजलकर्षणादियुक्तादिति बोद्धव्यम् ; अनागतं फलं सदृशं व्यवस्यन्तीति सम्बन्धः। 'दृष्ट्वा वीजात् फलं जातम्' इत्यनेन वीजफलयोः कार्यकारणलक्षणां व्याप्ति

Page #529

११श अध्याय
सूत्रस्थानम् । महाभूतान्यात्मा चेति षड्धातुसंयोगात् गर्भसम्भवः । षड्धातुसंयोगश्च स्त्रियाः पुंसवार्तवशुक्रसंयोगमन्तरेण न भवति । तयोः संयोगश्च नत्त मैथुनाद भवतीति युक्तितः पुंसास्या मैथुनमनुमिनोत्यतीतमिति युक्त्यपेक्षतर्कः। इहापि गर्भमैथनयोः कार्यकारणभावः सम्बन्धी नियतधर्मसाहित्यमुभयोः कचित् एकतरस्य च कचित्। इत्येवमनूढ़ायाः कुवेरस्य मातुर्गभेदर्शनात् तस्य पिता तस्या मैथनयनुमाय विश्वश्रवसः सन्निधौ गखोवाच कथमेषानूढ़ा गर्भिणी वभूमात्रागता भगवान् ब्रवीतु इति । स होवाच मद्वचनान्न तु पुंसंयोगादिति साप्तोपदेशेनापि तस्या गर्भो ज्ञात इति मैथुनाद गर्भानुमानं न व्यभिचरति, तपित्रा हि पूर्व तस्या गर्भदर्शनान्मथनमेवानुमितमिति। गर्भकारणवेन मैथुनस्य साधारणतया लोके प्रसिद्धः। उभयोनियतधर्मासाहित्यमदुष्टशुक्रपुंसोऽदुष्टार्तवगर्भाशयया सह मैथुनं यत्र तत्र गर्भ एकान्तेन, यत्र गर्भस्तत्र तथा मैथुनञ्चैकान्तेनेत्येवमेकतरस्य वा यत्र धूमस्तत्र वह्निः न तु यत्र वह्निस्तत्र धूमो भजनकपालादावभावात् ; इतिवन् । ___ अथ कारणेन भविष्यतः काव्यस्यानुमानमुदाहरति-एवमित्यादि । वीजात् फलमनागतमिति। अनागतं भविष्यत् फलं वीजादनुमाय व्यवस्यन्तीति योजना। तत्र युक्ति:-क्षेत्रकपणं जलमृतुर्वर्षादिर्वीजञ्चेति-चतुष्कसंयोगात् फलमस्य शस्यं भविष्यति । यदिदं कृष्टायां भूमौ वीजं वपति तदर्पणादिजलं चेल्लभेत तदारं जनयिष्यत्यथ बर्द्धिष्यते, न चेन्जलं लभेत शोषमापत्स्यतेइति युक्त्या तयति। यदि शोपं नापत्स्यते जलं लब्धा वद्धेते तदा शरदादौ काले फलिष्यतीति युक्त्यपेक्षस्तोत्रानुमानम् । एवमेव व्याघेस्तस्य तस्य निदानसेवनदर्शनात् स स रोगो भविष्यतीत्यनुमीयते। तथा पूर्वरूपदर्शनेन भविष्यप्राधिः सम्प्राप्तिदर्शनेन तु जायमानो व्याधिरनुमीयते । यथा गर्भदर्शनेन जायमानो बालोऽनुमीयते, तथोपशयेन च स स एव व्याधिरनुमीयते। यथा वातिकज्वरपूर्वरूपे घृतपानेनोपशयाद्वातिकज्वरो भविष्यतीत्यनुमीयते, तथा जायमाने रोगे चोपशयादनुमीयते स स एव रोगो जायत इति। एवं सर्वत्र कारणेन भविष्यत्कार्यानुमानं स्यात् । तत्रासामान्यतो दृष्टश्च भूतं भवद भविष्यच कार्यमनुमीयते तदुदाहरति । दृष्ट्वा वीजात् फलं जातमिहैव दर्शयति । यद्यपि च कारणं कार्य व्यभिचरति, यतः, नावश्यं वीजसद्धावे फलं भवति, तथापि सहकारिकारणान्तायुक्त वीजं फलं न व्यभिचरतीत्यभिप्रायो बोद्धव्यः, कारणसामग्री च कार्ये न व्यभिचरत्येव ॥८॥

Page #530

५१८ चरक-संहिता।
[ तिस्रेषणीयः जलकर्षणवीजर्तु-संयोगाच्छस्यसम्भवः । युक्तिः षड़धातुसंयोगाद गर्भाणां सम्भवस्तथा ॥ मथ्यमन्थनमन्थानसंयोगादग्निसम्भवः । युक्तियुक्ता चतुष्पाद-सम्पदव्याधिनिवर्हणी॥ बुद्धिः पश्यति या भावान् बहुकारणयोगजान् । युक्तिस्त्रिकाला सा ज्ञया त्रिवर्गः साध्यते यया ॥ एषा परीक्षा नास्त्यन्या यया सव्वं परीक्ष्यते ।
परीक्ष्यं सदसच्चैवं तथा चास्ति पुनर्भवः ॥ ६ ॥ सदृशं बुधा व्यवस्यन्तीति योजना। आम्रवीजादुप्ताद, यत् फलं जातं तत्तदाम्रवीजसदृशं दृष्ट्वा बुधा व्यवस्यन्ति–यादृशं वीजं तादृशं फल भवति भूत भविष्यति चेत्येवमनुमाय यत् फलमभीप्सति तद्वीजं वपतीत्येवं व्यवस्यन्ति । वीजसदृशं फलं नान्यस्माद्वीजादन्यफलमिति युक्तिः ॥ ८॥
गङ्गाधरः-न केवलं वीजात् सदृशं फलं भवतीति फलने कारणान्तरं दर्शयन्ननुमाने युक्तिमुदाहरति-जलकर्षणेत्यादि। व्याख्यास्यते युक्तिव्याख्याने इति । एवमेव गौतमेनाक्षपादेनोक्तम्-“प्रत्यक्षानुमानोपमानशब्दाः प्रमाणानि"। इत्युद्दिश्य प्रत्यक्षलक्षणमुक्तम्, ततः परम्-अथ तत्पूर्वकं त्रिविधमनुमानं पूव्ववच्छेपवत् सामान्यतो दृष्टश्च । व्याख्यातञ्चेदं लक्षणं वात्स्यायनेन ; अथेति प्रत्यक्षानुमानोपमानशब्दतो भावानां ज्ञानानन्तरम् । तैः प्रमाणैस्तेषु भावेषु यस्य येन सह काय्यकारणभावः संयोगः समवायो वा तस्य तस्य तादृशरूपेण ज्ञातस्याप्रत्यक्षस्य येन सह सम्बन्धस्तस्य प्रत्यक्षादिपूर्व यस्याव्यपदेश्याव्यभिचारिव्यवसायात्मकज्ञानस्य तत् । अथ तत्पूर्वकं व्यवसायात्मकं ज्ञानमनुमानम् । इति । अथ शब्देन पूर्व प्रमाणे वानां ज्ञानं सम्बध्यते। तत्पूर्वकमित्यनेन लिङ्गलिङ्गिनोः सम्बन्धदशेनं लिङ्गदर्शनश्चाभिसम्बध्यते। लिङ्गलिङ्गिनोः सम्वन्धयोर्दर्शनेन च लिङ्गस्मृतिरभिसम्बध्यते।
चक्रपाणिः-युक्त प्रमाणस्यान्यशास्त्रप्रसिद्धत्वेनोदाहरणान्येव तावद्दर्शयति ; उदाहरणे ज्ञाते युक्तलक्षणं सुखेन ज्ञायते इत्यभिप्रायेण, जलकर्षणेत्यादि। कर्षणशब्देन कर्षणसंस्कृता भूमिः गृह्यते, जलकर्षणवीजत्तु संयोगात् शस्यस्य सम्भवो भवतीति यज्ज्ञानं तद्युक्तिरिति योजनीयम् ।

Page #531

११श अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
५१६
;
;
पूर्व्वज्ञातानां सम्बन्धानां स्मृत्या लिङ्गदर्शनेन चाप्रत्यसोऽर्थोऽनुमीयते । पूर्ववदिति - पत्र कारणेन काय्यमनुमीयते यथा मेघोन्नत्या भविष्यति दृष्टिरिति । शेषवत्, तद्यत्र काय्र्येण कारणमनुमीयते पूर्वोदकविपरीतमुदकं नयाः पूर्णत्वं शीलञ्च दृष्ट्वा स्रोत सोऽनुमीयते -भूता दृष्टिरिति । सामान्यतो दृष्टं तद यदन्यत्र दृष्टस्यान्यत्र दर्शनमिति यथा कस्यचिज्यापूर्वकमन्यत्र दृष्टस्य प्राणिणोऽन्यत्र दर्शनम् । तथा चादित्यस्य । तस्मादस्त्यप्रत्यक्षाप्यादित्यस्य व्रज्येति । अथवा पूर्व्ववदिति । यत्र यथापूव्वं प्रत्यक्षभूतयोरन्यतरदर्शनेनान्यतरस्य अप्रत्यक्षस्यानुमानम् । यथा धूमेनाग्रिरिति । शेषवन्नामपरिशेषः । स च प्रसक्तप्रतिषेधेऽन्यत्राप्रसङ्गात् शिष्यमाणस्य सम्प्रत्ययः । यथा -- सन्नित्यमित्येवम्, आदिना द्रव्यगुणकर्मणामविशेषेण सामान्यविशेषसमवायेभ्यो निर्व्विभक्तस्य शब्दस्य तस्मिन् द्रव्यगुणकर्मसंशये न द्रव्यं शब्द एकद्रव्यत्वात् न क शब्दान्तर हेतुत्वात् । यस्तु शिष्यते सोऽयमिति शब्दस्य गुणलप्रतिपत्तिः । सामान्यतो दृष्टं नाम यत्राप्रत्यक्षे लिङ्गलिङ्गिनोः सम्बन्धे केनचिदर्थेन सामान्यात् अप्रत्यक्षो लिङ्गी गम्यते यथेच्छादिभिरात्मा । इच्छादयो गुणाः । गुणाश्च द्रव्यसंस्थानास्तद्यदेषां स्थानं स आत्मेति । एवं विभागवचनादेतत् त्रिविधमिति सिद्धे त्रिविधवचनं महतो न्यायस्य लघीयसा सूत्रेणोपदेशात् परं वाक्य लाघवं मन्यमानस्यास्मिन् वाक्य लाघवेऽनादरः । तथा चायमित्थम्भूतवाक्य विकल्पेन प्रवृत्तः । सिद्धान्ते च्छले शब्दादिषु च बहुलं समाचारः शास्त्र इति । सद्विषयञ्च प्रत्यक्षं । सदसद्विषयञ्चानुमानम् । कस्मात् १ त्रैकाल्यग्रहणात् । त्रिकालयुक्ता अर्था अनुमानेन गृह्यन्ते । भविष्यतीत्यनुमीयते भवतीति चाभूदिति च । असच्च खल्वतीतमनागतञ्चेति । अथेदमनुमानं परीक्षितं, तद् यथा“रोधोपघातसादृश्येभ्यो व्यभिचारादनुमानमप्रमाणम् ।" रोधादिभ्यो व्यभि-चारादनुमानं नार्थस्य प्रतिपादकं कदापीत्यप्रमाणम् । रोधादपि नदी पूर्णा गृह्यते । तदा चोपरिष्टाद दृष्टो देव इति मिथ्यानुमानम् । नीड़ोपघातादपि पिपीलिकाण्डसञ्चारो भवति, तदा च भविष्यति दृष्टिरित्यनुमानं मिथ्येति 1 पुरुषोऽपि मयूरवासितमनुकरोति, तदापि शब्दसादृश्यान्मिथ्यानुमानं भव
I
I
*
षड्धातुसंयोगात् पञ्चमहाभूतात्मसंयोगात्, “तथा शब्दो युक्तिरित्यतिकर्पति । * मथ्यं मन्थनकाष्ठयन्त्रकं, कां मन्धनं, मन्थानं काष्ठभ्रमणम्; किंवा मन्थक इति पाठः, मन्थानं भ्राम्य
युक्तिरित्या तीति कचित् पाठान्तरम् ।

Page #532

५२० चरक-संहिता।
[तिरेपणीयः तीति। तत्राह-"नैकदेशवाससादृश्येभ्योऽर्थान्तरभावात् ।” नायमनुमानव्यभिचारः। अननुमाने तु खल्वयमनुमानाभिमानः । कथं ? नाविशिष्टो लिङ्गं भवितुमर्हति । पूच्चोंदकविशिष्टं खलु वर्षोदकं शीघ्रतरख स्रोतसो बहुतरफेनफलपर्णकाष्ठादिबहुलञ्चोपलभमानः पूर्णत्वेन नद्या उपरिष्ठाद् दृष्टो देव इत्यनुमिनोति, नोदकदिमात्रेण। पिपीलिकामायस्याण्डसञ्चारे भविष्यति वृष्टिरित्यनुमीयते। न त्रासात् कासाञ्चिदिति। नैवं भयरवासितं तत्सदृशोऽयं शब्द इति विशेषपरिज्ञातान्मिथ्यानुमानमिति । यस्तु सदृशाद्विशिष्टात् शब्दात् विशिष्टं मयरवासितं गृह्णाति तस्य विशिष्टोऽयो गृह्यमाणो लिङ्गम् । यथा सर्पोदीनामिति । सोऽयमनुमातुरपराधः, नानुमानस्य । योऽर्थविशेषेणानुमेयमर्थमविशिष्टार्थदर्शनेन बुभुत्सत इति। अथ त्रिकालविषयमनुमानं त्रैकाल्यग्रहणादिति यदुक्तं, तत्र च-“वर्तमानाभावः पततः पतितपतितव्यकालोपपत्तेः।” हन्तात् प्रच्युतस्य फलस्य भूमौ प्रत्यासीदतो यदृद्ध स पतितोऽध्वा तत्संयुक्तः कालः पतितकालः। योऽधस्ता स पतितव्योऽवा तत्संयुक्तः कालः पतितव्यकालः। नेदानी तृतीयोऽध्या वत्तते, यत्र पततीति वर्तमानः कालो गृहेत। तस्माद्वर्तमानः कालो न विद्यत इति । तत्राह-“तयोरप्यभावो वर्तमानाभावे तदपेक्षखात् ।” नावव्यङ्गाः कालः, किन्तु क्रियाव्यङ्गाः पततीति। यदा पतनक्रिया व्युपरता भवति स कालः पतितकालः। यदा तु पतिष्यति स पतितव्यकालः। यदा द्रव्ये वत्तेमाने क्रिया गृह्यते, स वर्तमानः कालः। यदि चायं द्रव्ये वर्तमान पतनं न गृह्णाति तदा कस्योपरममुत्पत्स्यमानतां वा प्रतिपद्यते। पतितः काल इति भूता क्रिया। पतितव्यः काल इति चोत्पत्स्यमाना क्रिया। उभयोः कालयोः क्रियाहीनं द्रव्यमधः पततीति क्रियासम्बद्वम्। सोऽयं क्रियाद्रव्ययोः सम्बन्ध गृह्णाति वर्तमानः कालस्तदाश्रयो चेतरौ कालौ तदभावे न स्यातामिति ।
अथापि-"नातीतानागतयोरितरेतरापेक्षासिद्धिः।” यद्यतीतानागतावितरेतरापेक्षौ सिध्येता, प्रतिपदेवमहि बत्तेमानविलोपनम् । नातीतापेक्षाऽनागतसिद्धिः, नाप्यनागतापेक्षाऽतीतसिद्धिः। कया युक्त्या केन कल्पेन वा कथमतीतानागतयोरिति। तन्नोपपद्यते विशेषहेखभावात्। दृष्टान्तवत्माणकाष्ठं, संयोगात् मेलकादिति बोद्ध व्यं, यतः मन्थनस्य क्रियारूपस्य संयोगो न सङ्गच्छते, किंवा मन्थनशब्देन मन्थनरज्जुरुच्यते। युज्यते सम्बध्यतेऽनयेति युक्तिः, तया युक्ता युक्तियुक्ता। चतुष्पाद इति वक्तव्ये सम्पद ग्रहणं गुणवञ्चतुष्पादग्रहणार्थम् ।

Page #533

११श अध्यायः । सूत्रस्थानम्।
५२१ प्रतिदष्टान्तोऽपि प्रसज्यते। यथा रूपस्पशी गन्धरसो नेतरेतरापेक्षौ सिध्यते । एवमतीतानागताविति । नेतरेतरापेक्षा कस्यचित् सिद्धेति । यस्मादेकाभावेऽन्यतराभावादुभयाभावः । यदप्रकस्यान्यतरापेक्षा सिद्धिरन्यतरस्येदानी किमपेक्षा ? यद्यन्यतरस्यैकापेक्षा सिद्धिरेकस्येदानी किमपेक्षा ? एवमेकस्याभावेऽन्यतरत् न सिध्यतीत्युभयाभावः प्रसज्यते। अर्थसद्भावव्याप्रश्वायं वत्तमानः कालः -विद्यते द्रव्यं विद्यते गुणा विद्यते कम्गता यस्य चायं नास्ति तस्य “वत्ते. मानाभावे सर्वाग्रहणं प्रत्यक्षानुपपत्तेः।” प्रत्यक्षमिन्द्रियार्थसनिकषज, न चाविद्यमानं सदिन्द्रियेण सन्निकृप्यते। न चायमविद्यमानं किञ्चित् सदनजानाति । प्रत्यक्षनिमित्तं प्रत्याविषयः प्रत्यक्षानं सच नोपपद्यते। प्रत्यक्षानुपपत्तौ च तत्पूर्वकवादनुमानानमयोरनुपपत्तिः। सर्वप्रमाणविलापे सर्वग्रहणं न भवतीति उभयथा च वत्तेमानः कालो गृह्यत; कचिदर्थसद्भावव्यङ्गाः- यथास्ति द्रव्यमिति, कचित् क्रियासन्तानव्यङ्गाः--यथा पचति छिनत्तीति । नानाविधा चैकार्था क्रिया क्रियासन्तानः क्रियाभ्यासश्च । नानाविधा चैकार्था क्रिया पचतीति । स्थाल्यधिश्रयणमुदकासेचनं तण्डुलारोपणमग्न्यभिज्वालनं दीघट्टनं मण्डस्रावणमयोऽवतारणमिति। छिनत्तीति क्रियाभ्यासः । उद्यम्योद्यम्य परशुं दारुणि निपातयंश्छिनत्तीत्युच्यते। यच्चेदं पच्यमानं छिद्यमानञ्च तत् क्रियमाणं तस्मिन् क्रियमाणे-“कृतताकर्तव्यतोपपत्तेस्तूभयथा ग्रहणम् ।” यदा क्रियासन्तानोऽनारबश्विकीपितः सोऽनागतः कालः-पक्ष्यतीति । प्रयोजनावसानः क्रियासन्तानोपरमोऽतीतः कालः-- अपाक्षीदिति। आरब्धः क्रियासन्तानो वर्तमानः कालः-पचतीति ; तत्र योपरतता सा कृतता, या चिकीपितता सा कर्तव्यता, या विद्यमानता सा क्रियमाणा। तदेवं क्रियासन्तानस्थस्त्रैकाल्यसमाहारः। पचति पच्यत इति वर्तमानग्रहणेन गृह्यते। क्रियासन्तानस्यात्राविच्छेदो विधीयते, नारम्भो नोपरम इति । सोऽयमुभयथा बत्तमानो गृह्यते, अपणो व्यपटवणश्च अतीतानागताभ्याम् स्थितिव्यङ्गयो विद्यते द्रव्यमिति । क्रियासन्तानविच्छेदाभिधायी च त्रैकाल्यान्वितः-पचति--छिनत्तीति। अन्यश्च प्रत्यासत्तिप्रभृतेरथेस्य विवक्षायां तदभिधायी बहुप्रकारो लोकेपक्षितव्यः। तस्मादस्ति वर्तमानः काल इति ।
सम्प्रति युक्तलक्षणमाह-बुद्धिरित्यादि। या बुद्धिर्भावान् पश्यति विषयीकरोति, बहुकारणयोगो बहूपपत्तियोगः, जनिश्चायं ज्ञानार्थे, तेन, बहूपपत्तियोगज्ञायमानानन्

Page #534

चरक-संहिता।
{ तिषणीयः अथ प्रत्यक्षानुमानोपमानशब्दाः प्रमाणानीत्युद्देशे-न चतुष्ट्वमैतिह्यार्थापत्तिसम्भवाभावप्रामाण्यात्। प्रमाणानां चतुष्टमेवेति न यथार्थम् । ऐतिह्यादीनामपि प्रामाण्यात् न्यूनवचनात् । तत्राह, सत्यमेतान्यपि प्रमाणानि भवन्ति। न तु प्रत्यक्षादिभ्योऽतिरिक्तानि। तस्माचखायेंव प्रमाणानि भवन्ति । कस्मात् ? शब्द ऐतिह्यस्यानान्तरभावादनुमानेऽर्थापत्तिसम्भवाभावानामनर्थान्तरभावाचाप्रतिषयः । आप्तोपदेशः शब्द इति । न च शब्दलक्षणमैतिह्याद् व्यावर्त्तते। सोऽयमभेदः सामान्यात् संगृह्यत इति वेद आप्तोपदेश इव लोक आप्तोपदेश ऐतिह्यमिति। प्रत्यक्षेण अप्रत्यक्षस्य लिङ्गसम्बन्धस्य प्रतिपत्तिरनुमानम् । तथा चार्थापत्तिसम्भवाभावाः संगृहान्ते। वाक्यार्थसम्प्रत्ययेनानभिहितस्यार्थस्य प्रत्यनीकभावाद ग्रहणमर्थापत्तिरनुमानमेव। वक्ष्यते च रोगभिषगजितोये—“अर्थप्राप्ति म यत्रैकेनार्थेन उक्तनापरस्यार्थस्यानुक्तस्य सिद्धिः। यथा नायं सन्तर्पणसाध्यो व्याधिः इत्युक्त भवत्यर्थप्राप्तिरपतर्पणसाध्योऽयमिति। नानेन दिवाभोक्तव्यमित्युक्ते भवत्यर्थप्राप्तिर्निशि भोक्तव्यमिति ।” सुश्रतेनाप्युक्तम्- “यदकीर्तितमर्थात् आपद्यते सार्थापत्तिरिति ।" इत्येवं समाख्यायोगादर्थादित्यनेन यदकीर्तितं शब्दादापद्यते तच्छन्दद्योत्योऽयो व्यावर्त्तते। यथा न गच्छतीति नत्रा द्योत्यः प्रतिषेधो नादापद्यते। एवं प्रकरोतीत्येवमादिषु प्रकर्षाद्यर्थोऽर्थान्नापद्यते, स च शाब्द एव।
आग्नेये महापुराणे चाग्निना वसिष्ठायोक्तम् --"प्रकटखमभिव्यक्तिः श्रुतिराक्षेप इत्यपि। तस्या भेदो श्रुतिस्तत्र शाब्दं स्वार्थसमर्पणम् ॥” इत्यादिना श्रतिमुक्तवाक्षेप उक्तः। "श्रु तेरलभ्यमानोऽर्थो यस्माद्भाति स चेतरः। स आक्षेपो ध्वनिः स्याच्च ध्वनिना व्यज्यते यतः॥ शब्देनार्थेन यत्रार्थ कृखा स्वयमुपार्जनम्। प्रतिषेध इवेष्टस्य यो विशेषाविधित्सया॥ तमाक्षेपं ब्रुवन्त्यत्र स्तुतं स्तोत्रमिदं पुनः। अधिकारादपेतस्य वस्तुनोऽन्यस्य या स्तुतिः॥ यत्रोक्ते गम्यतेऽन्योऽथ स्तत्समानविशेषणः । सा समासोक्तिरुदिता सझे पार्थतया बुधैः ॥ अपह्न तिरपद् त्य किश्चिदन्यार्थसूचनम् । पर्यायोक्तं यदन्येन प्रकारणाभिधीयते ॥ एषामेकत्र सङ्गे च समाख्या ध्वनिरित्यतः॥” इति। व्याख्यायते चेदं सर्वम्। प्रकटखया बुद्धिः पश्यति, उहलक्षणा सा युक्तिरिति प्रमाणसहायीभूता ; एवमनेन भवितव्यमित्येवंरूप अहोऽत्र युक्तिशब्देनाभिधीयते ; सा च परमार्थतोऽप्रमाणभूतापि वस्तुपरिच्छेदे प्रमाणसहाय

Page #535

५२३
११ अध्यायः]
सूत्रस्थानम् । मित्यादि। शब्दानामर्थस्य प्रकटवं प्रकाशकलमभिव्यक्तिः। तस्या द्वौ भेदौ-श्र तिराक्षेप इत्यपि। तत्र मुख्या वृत्तिलक्षणा वृत्तिगौणी वृत्तिरिति त्रिधा। श्रतिमुक्त्वाक्षेपं लक्षयति। श्रतेरलभ्यमानोऽौँ यस्माद्भाति स चेतरः। स आक्षेपो ध्वनिः स्याच ध्वनिना व्यज्यते यतः॥ इति । श्रुतेनिरुक्तायास्त्रिविधायाः श्रतितो न लभ्यमानो यः श्रुत्यर्थादितरोऽर्थः स यतो भाति प्रकाशते स आक्षेपो नाम शब्दस्याभिव्यक्तिः। स एव ध्वनि म स्याद् यतो ध्वनिना वर्णात्मकशब्दभिन्नशब्देन व्यज्यते ध्वन्यते तस्माद ध्वनिव्यङ्गयो ध्वनिरिति। स चाक्षेपो निर्देशादेव पड़िधः । स्तुतं स्तोत्रं समासोक्तिरपह्न तिः पायोक्तं समाख्या चेति। तत्र स्तुतं लक्षयति। शब्देनार्थेन यत्रार्थ कृखा स्वयमुपाजनम् । प्रतिषेध इवेष्टस्य यो विशेषोऽभिधित्सया॥ तमाक्षेपं ब्रुवन्त्यत्र स्तुतं स्तोत्रमिदं पुनः । अधिकारादपेतस्य वस्तुनोऽन्यस्य या स्तुतिः ॥ इति । यत्राक्षेप शब्देन स्वयं मुख्यया श्र त्याभिहितेनार्थेन द्वाराऽर्थमुपाजनं कृखा इष्टस्याभिमतस्याभिधित्सयाऽभिधानेच्छया प्रतिषेध इव यो विशेषस्तमाक्षेपमत्र स्तुतं नाम्ना ब्रुवन्ति । तद्यथा--"निःशेपच्युतचन्दनं स्तनतटं निर्मष्टरागोऽधरो नेत्रे दूरमनञ्जने पुलकिता तन्वी तथेयं तनुः। मिथ्यावादिनि दूति बान्धवजनस्याशातपीड़ागमे वापी स्नातुमितो गतासि न पुनस्तस्याधमस्यान्तिकम् ॥” इति । इह मिथ्यावादिनीति सम्बोधनेन बान्धवजनस्याशातपीड़ागम इत्यनेन च सखेदवं बान्धवपदेन व्यज्जितम्। इष्टस्य स्वसङ्गमाकाझ्या कान्तस्यानयनाथ दूतीप्रेषणस्य विवक्षया दूत्याः स्वसङ्गमस्य प्रतिषेध इव विशेष उक्तः-वापी स्नातुमितो गतासि न पुनस्तस्याघमस्यान्तिकमित्यनेनेति। मम सङ्गमार्थ कान्तसन्निधाने खामहं प्ररीरम्, खया तु स्वयं तेन रमिताऽभूरिति-नोचितमिति प्रतिषेध इव विशेषो व्यज्यते इति स्तुतं नामाथप्राप्तिः।।
इदं पुनर्वक्ष्यमाणं स्तोत्रं नामाक्षेपः। “अधिकारादपेतस्य वस्तुनोऽन्यस्य या स्तुतिः।” यत्राक्षेपेऽधिकारादपेतस्यान्यस्य वस्तुनो या स्तुतिस्तत्स्तुतिकरणमाक्षेपः। स्तोत्रं नामाक्षेपोऽर्थापत्तिरेव । थथा-“धन्यासि या कथयसि प्रियसङ्गमेषु विस्रब्धचाटुकशतानि रतान्तरेषु। नीवी प्रति प्रणिहितेऽपि करे
वेन व्याप्रियमाणत्वात् तथा तयैव ऊहरूपया प्रायो लोकानां व्यवहारादिह प्रमाणत्वेनोक्ता ; अत एव प्रदेशान्तरे युक्ति विना यथोक्त प्रमाणत्रयं दर्शयिष्यति–“त्रिविधा परीक्षा सहोपदेशेन"

Page #536

५२४
चरक-संहिता।
[तिषणीयः प्रियेण सख्यः शपामि यदि किञ्चिदहं स्मरामि ॥” इति। इइ सुरतविद्याधिकारादपेतानामन्यासां नारीणां स्तुतिरियं धन्यासीति । नीवी प्रति प्रियस्य करप्रणिधाने स्मरणमात्राभाववचनेन मुरतसुखानुभवे नैपुण्यमात्मनोऽर्थादापद्यत इति स्तोत्राक्षेपोऽर्थापत्तिः।। ___ अथ समासोक्तिमाह--“यत्रोक्त गम्यतेऽन्योऽथस्तत्समानविशेषणः। सा समासोक्तिरुदिता सङ्गपार्थतया बुरैः॥” यथार्थतूक्ते सति यदि तत्समानविशेषणोऽन्योऽथो गम्यते तदा सो पार्थतया सा समासोक्तिबु धैरुदिता। यथा"क्षिप्तो हस्तावलग्नः प्रसभमभिहतोऽप्याददानोऽशुकान्तं गृह्णन् केशेवपास्तश्वरणनिपतितो नेक्षितः सम्भ्रमेण । आलिङ्गन् योऽवतस्त्रिपुरयुवतिभिः साश्रनेत्रोत्पलाभिः कामीवापराधः स दहतु दुरितं शाम्भवो वः शराग्निः॥" इति। इह कामीवेति वचनेन क्षिप्त इत्यादिसमानविशेषणोऽन्योऽर्थो गम्यते । स व्यङ्गयोऽर्थः खल्वपत्तिः समासोक्तिर्नामाक्षेपः॥ __ अथापन ति लक्षयति-“अपह्न तिपरपसत्य किञ्चिदन्यार्थसूचनम् ।” यत्रापे किञ्चिद्वस्तु अपह्न त्य खल्वपन वं कृखान्यार्थसूचनं क्रियते स आक्षेपोऽपगु तिन मार्थापत्तिरुच्यते। तद्यथा--"कस्य न वा रोपः स्यात् सव्रणमधरं प्रियायाः समीक्ष्य। सभृङ्गपद्माघ्रायिणि वास्तिवामेऽना सहस्व ॥” इति । अत्र नायकान्तरेणाधरं दष्टमपन त्य सभ्रमरपनामागे तभ्रमरदष्टाघर इत्यर्थादापद्यते इति अपह्न तिर्नामाक्षेपोऽर्थापत्तिः।
अथ पर्य्यायोक्तं लक्षयति-पायोक्तं यदन्येन प्रकारेणाभिधीयते ।” अन्येन प्रकारेण यदभिधीयते स आक्षेपः पर्यायवचनात् पर्यायोक्तं विपर्ययोक्तं नामापत्तिः। यथा--- "कान्ते कत्यपि वासराणि गमय वं मीलयित्वा दृशौ स्वस्ति स्वस्ति निमीलयामि नयने यावन्न शून्या दिशः। आयाता वयमागमिष्यथ सुहृद्वगेस्य भाग्योदये सन्देशो बद कस्तवाभिलषितस्तीर्थप तोयाञ्जलिः ॥” इति । भत्त: प्रवासामने मरणं भविष्यतीति प्रकारान्तरेण अभिहितमिति पायोक्तं नामाक्षपोऽर्थापत्तिरिति ।
समाख्यानामाक्षेपमाह-"एपायकत्र सङ्गे च समाख्याध्वनिरित्यतः॥” इति । एषां स्तुतस्तोत्रसमासोक्त्यपगु तिपायोक्तानामाक्षेपाणामेकत्र सङ्ग मेलने
इति वचनात् । तथा, उपमानं गृहीत्वा रोगभिषजितीये शब्दादीनि चत्वारि प्रमाणान्यभिधास्यति । त्रिकाला वर्तमानातीतानागतविषया त्रिकालविषया, त्रिकालविषयत्वञ्चास्यास्त्रिकालानुमान

Page #537

११श अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
५२५ इत्यतः सम्यगाख्या इत्यस्माद्धेतोः समाख्या नाम ध्वनिराक्षेपोऽर्थापत्तिः स्यात् । तयथा - " हन्तालि सन्तापनिवृत्तयेऽस्याः किं तालवृन्तं तरलीकरोषि । उत्ताप एषोऽन्तर दाह हेतुर्नतभ्रवो न व्यजनापनोद्यः ॥” इति । इह वैदेवनेष्टस्य कामिन्याः कामजतापजन्मकथनस्य विवक्षया किं तालवृन्तं तरलीकरोषीत्यनेन प्रतिषेध इव विशेषः कृत इति स्तुतं नामाक्षेपः । तथा शान्त्यधिकारादपेतस्य कामोत्कण्ठितचित्तस्य स्तुतिरूत्ताप एषोऽन्तरदाह हेतुरित्यनेन कृता, तेन स्तोत्रं नामाक्षेपः । न व्यजनापनोय इति व्यजनापनोद्यो नायमुत्ताप इत्यर्थे तूक्ते नव्यजनापनोद्य इति समानविशेषणोऽन्योऽर्थो गम्यते नवयौवनान्वितजनेनापनोय इति समासोक्तिराक्षेपः- तथा कामजमनोव्याकुललमपहू त्यान्तरदाहजनितो दाहः सूचित इति अपह्न तिर्नामाक्षेपोऽर्थापत्तिः, प्रकारान्तरेण कामतापाभिधानात् पर्यायोक्तं नामाक्षेपोऽर्थापत्तिरिति । एषां पञ्चानाम् आक्षेपाणामेकत्र सङ्गो भवतीत्यतः समाख्या नाम ध्वनिराक्षेपोऽर्थापत्तिरिति । इत्येवं पविध आक्षेपोऽर्थापत्तिः पविश्वेति ।
इमामर्थापत्तिं परीक्षते गौतमः 1 "अर्थापत्तिरप्रमाणमनैकान्तिकत्वात् " व्याख्यातमिद वात्स्यायनेन -असत् मेघेषु वृष्टिर्न भवति सत्सु भवति इत्येतदर्थादापद्यते, सत्स्वपि चैकदा न भवति । सेयमर्थापत्तिरप्रमाणमनैकान्तिकत्वादिति । अनैकान्तिकत्वमर्थापत्तेः । "नानर्थापत्तावर्थापत्यभिमानात् । असति कारणे कार्य नोत्पद्यत इति वाक्यात् प्रत्यनीकभूतोऽर्थः सति कारणे काय्र्यमुत्पद्यत इत्यर्थोऽर्थादापद्यते । अभावस्य हि भावः प्रत्यनीक इति सोऽयं काय्र्योत्पादः । सति कारणेऽर्थादापद्यमानो न कारणस्य सत्तां व्यभिचरति । न खल्वसति कारणे काय्यमुत्पद्यते । तस्मान्नानकान्तिकी । यत् तु सति कारणे निमित्तप्रतिवन्धात् कार्यं नोत्पद्यत इति, कारणधम्र्मोऽसौ न त्वर्थापत्तेः प्रमेयम् । किं तर्हि अस्याः प्रमेयम् ? सति कारणे काय्र्यमुत्पद्यत इति । योऽसौ काय्र्योत्पादः कारणस्य सत्तां न व्यभिचरति, एतदस्याः प्रमेयम् । एवञ्च सति, अनर्थापत्तावर्थापत्त्यभिमानं कृत्वा प्रतिषेध उच्यत इति । दृष्टश्व कारणधम्र्मो न शक्यः प्रत्याख्यातुमिति । “प्रतिषेधाप्रामाण्यञ्चानैकान्तिकत्वात्" । अर्थापत्तिर्न प्रमाणमन
;
विपयोपदेशकत्वेनैव त्रिवर्गसाधकत्वञ्च त्रिवर्गसाधनादेव ऊतैरेव हि प्रायस्त्रिवर्गानुष्टाने प्रवृत्तिर्भवति प्रमाणपरिच्छेदेन तु प्रचारो विरल एव । यत् तु बहुकारणजलकर्पणवीजतु -

Page #538

५२६ चरक-संहिता।
[तिस्त्रैषणीयः कान्तिकखादिति प्रतिषेधस्य चाप्रामाण्यमनैकान्तिकलात् । अर्थापत्तिने प्रमाणमित्यनेनार्थापत्तेः प्रामाण्यप्रतिषेधो भवति, न बर्थापत्तेः सद्भावप्रतिषेधः स्यात् । एवं हि स प्रतिषेधोऽनैकान्तिको भवति । अनैकान्तिकेनाप्रमाणेन प्रतिषेधेन न कश्चिदर्थः प्रतिषिद्धः स्यात् । तत्रापि यदि मन्यसे-नियतविषयेष्वर्थेषु मध्ये स्वविषये व्यभिचारो भवति, न तु विषयान्तरे। तेनार्थापत्तेः प्रायाण्यं प्रतिषेधविषयः, न वापत्तेः सद्भावोऽत्र प्रतिषेधविषय इति । तहि च-“तत्यामाप्ये वा नार्थापत्त्यप्रामाण्यम्”। प्रतिषेधप्रामाण्ये वा सति नार्थापत्तेरप्रामाण्यम् । अर्थापत्तेरपि कार्योत्पादनेन कारणसत्ताया अव्यभिचारो विषयः ; न च कारणधम्मो विषयः। असत्सु मेघषु न बृष्टिर्भवतीत्युक्ते भवत्यापत्तिः सत्सु मेधेषु कृष्टिभवति निमित्तप्रतिवन्धाभावे सति । निमित्तप्रतिबन्धात् तु कचिच्च न भवतीत्यव्यभिचारः। एवमर्थादापद्यते योऽन्योऽर्थः स चेदापत्तिः प्रमाणं भवति, तर्हि शब्दादापद्यते योऽर्थः स चाप्तोपदेशो नाम । “शब्दोऽनुमानमर्थस्यानुपलब्धेरनुमेयखात्” । शब्दोऽनुमानं प्रमाणं न तु प्रमाणान्तरम्, शब्दार्थस्यानुमेयत्वात् । तदनुमेयवं तु प्रत्यक्षतोऽर्थस्यानुपलब्धः। यथाऽनुपलभ्यमानो लिङ्गी मितेन लिङ्गेन पश्चाजज्ञायते—इत्यनुमानम् । एवमिह मितेन खलु ज्ञातेन शब्देन पश्चात् मीयतेऽनुपलभ्यमानोऽयमर्थ इत्यनुमानं शब्दः। यथा लोके कश्चिदाह घटमानय पुत्रकेति प्रयुक्तः पुत्रो यादृशं वस्तु घटेति बुद्धवानयति तद्वस्तु घटखेन ज्ञातं पूर्वमभूतपदेशेन । तदुपदेशेन खलु शब्देनायं घट इति विज्ञायतेऽनुमानेन इति उपदेशः शब्दोऽप्यनुमानमिति । न केवलमर्थस्यानुमेयत्वादनुमानं शब्दः । " उपलब्धेरद्विप्रत्तिखात्" । शब्दस्य प्रमाणान्तरख द्विपत्तिरुपलब्धिः स्यात् । यथानुमाने खेकप्रकारोपलब्धिरन्यप्रकारोपलब्धिः, प्रत्यक्षे शब्दे तु यथोपदेशात् प्रवत्तेते उपलब्धिरनुमानेऽपि तथा प्रवर्तते तस्मादद्विपत्तिखादुपलब्धेः" शब्दोऽनुमानमेव । तत्र चेदुच्यते-अनुमाने लिङ्गलिङ्गिनोः सम्बन्धयोः सम्बन्धप्रतीतो लिङ्गोपलब्धितो लिङ्गिग्रहणम् । तत आह–“सम्बन्धाच्च” । शब्दार्थयोः सम्बन्धाच्च शब्दोऽनुमानम्। सम्बद्धयोरेव शब्दयोः सम्बन्धप्रतीतो शब्दोपलब्धितोऽथग्रहणमिति शब्दोऽनमानमिति। तत्राह-“आप्तोपदेश
संयोगात् भाविशस्यज्ञानं युक्तिरुच्यते, तच्चानुमानं, नार्थान्तरभूतं ; तत्रानुमानाद भेदो दुष्कर इति नाद्रियामहे ; किञ्च कारणेभ्यः कार्य प्रतीयमाणं न कदापि वर्तमानं प्रतीयते, ततश्च

Page #539

११श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
५२७ सामर्थ्याच्छब्दादर्थसम्प्रत्ययः।” स्वोऽप्सरस उत्तराः कुरवः सप्त द्वीपाः सप्त समुद्रा लोकसन्निवेश इत्येवमादेरप्रत्यक्षस्यार्थस्य न शब्दमात्रात् प्रत्ययः। किन्तु आप्तैरयं शब्द उक्त इत्याप्तोपदेशसामर्थ्यादेव स्वर्गादिशब्दादर्थसम्प्रत्ययः स्यात्--अस्ति स्वर्गादिर्भावः। विपर्यायेण संप्रत्यया. भावात् । यद्याप्तः स्वर्गोऽस्तीत्येवमादिकं नाह कस्तर्हि स्वर्ग इत्येवमादिकं सत्यमिति सम्प्रत्ययं गच्छेत् । न खेवमनुमाने। तत्रापि लिङ्गलिङ्गिनोराप्तोपदेशेनैव वह्न र्वहिवेन धूमस्य धूमत्वेन ज्ञानाद्वह्निधूमयोनि यतधर्मसाहित्यं सम्बन्धो झायत इति । यदुक्तमुपलब्धेरद्विप्रत्तिखादिति-तन्न। अयमेव हि शब्दानुमानयोरूपलब्धेः प्रत्तिभेदः। आप्तोपदेशसामर्थ्यादेवास्य शब्दस्यायमर्थ इति प्रसिद्धिं ज्ञातवता प्रयुक्ताच्छब्दादर्थस्य सम्प्रत्ययः स्यात् अनुमाने च तदुपदेशेन शातानां यस्य येन कार्यकारणभावः 'संयोगः समवायो वा तथा दर्शनेन ततस्मृत्या पुनरप्रत्यक्षस्य तस्य लिङ्गिनो लिङ्गदर्शनेनोपलब्धिरिति द्विपत्तिखमेवोपलब्धः। सम्बन्धाच्चेति यदुक्तं तत्रास्ति च शब्दार्थयोः सम्बन्धोऽनुमतः प्रतिषिद्धश्च। अस्येदमिति षष्ठीविशिष्टस्य वाक्यस्यार्थविशेषोऽङ्गीकृतो वाच्यवाचकभावः सम्बन्धः। “सिद्धे शब्दार्थसम्बन्धे” इति कात्यायनवात्तिकात् । प्राप्तिलक्षणस्तु शब्दार्थयोः सम्बन्धः प्रतिषिद्धः । येन सम्बन्धेन सम्बद्धयोलिङ्गिलिङ्गयोलिङ्गज्ञानेन लिङ्गी गृहेतेति। स च सम्बन्धो नास्ति। “प्रमाणतोऽनुपलब्धः।” प्रत्यक्षतस्तावच्छब्दार्थप्राप्ते!पलब्धिः अतीन्द्रियखात् । रूपिद्रव्यस्य रूपोपलब्धेस्तत्समवायात् संयोगप्रत्यक्षम् । अरूपस्याप्रत्यक्षमिति । यथा येनेन्द्रियेण गृह्यते शब्दस्तदिन्द्रियविषयत्वमतिकान्तोऽर्थो न तेनेन्द्रियेण गृह्यते। अस्ति चातीन्द्रियो विषयभूतोऽप्यर्थः । स च नाननेन्द्रियेण गृहाते। प्राप्तिलक्षणे तु सम्बन्धे गृहप्रमाणे शब्दाथयोः किं शब्दस्यान्तिकेऽर्थः स्यात् ? अथवार्थान्तिके शब्दः स्यात् ? अथोभयं वाप्युभयत्र स्यादिति। यदेषामन्यतमेन प्राप्तिलक्षणः सम्बन्धः शब्दार्थयोरङ्गीक्रियते तदा-"पूरणप्रदाहपाटनानुपलब्धेश्च सम्बन्धाभावः।” स्थानकरणाभावाच । शब्दान्तिकेऽर्थ इति चेदनुमानेनोपलभ्यते तदा कण्ठताल्वादिस्थानकरणत उच्चारणे कण्ठादिस्थः शब्दस्तदन्तिके चार्थश्चेद्वत्तंते तदा अन्नामासिशब्दो
त्रिकालेति पराहतं स्यात् ; अत्र शान्तरक्षित-कमलशीलाभ्यां युक्तिप्रमाणान्तरस्वीकारे पूर्वपक्षसिद्धान्तावुक्तौ “यस्मिन् सति भवत्येव न भवत्यसतीति च। तस्मादतो भवत्येतत् युक्तिरेषाभि

Page #540

धीयते । विद्यते ॥ *
५२८
[ तित्रैपणोय:
चरक संहिता |
I
चारणे मुखपूरणप्रदाहपाटनानि गृहेरन् । न च मुखपूरणादीनि विज्ञायन्ते । अग्रहणान्नानुमेयः प्राप्तिलक्षणः शब्दार्थयोः सम्बन्ध इति । अर्थान्तिके शब्द इति चेत् तदा स्वर्गस्तु यत्र न तत्र शब्दः ; उच्चारयितुमुखे हि शब्दः । यदि स्वर्गान्तिके स्वर्गशब्दस्तदा कण्टताल्वादिस्थानकरणाभावादनुच्चारणम् । इत्येवमुभयप्रतिषेधाच्च नोभयमुभयत्रेति । तस्मान्न शब्देनार्थः प्राप्त इति । तत्राह “शब्दार्थव्यवस्थानादप्रतिषेधः” । शब्दार्थप्रत्ययस्य व्यवस्थादर्शनादनुमीयते व्यवस्थाकरणं शब्दार्थ सम्बन्धोऽस्तीति । असम्बन्धे हि यत्तच्छब्दप्रयोगाद्यथेष्टार्थ प्रत्ययप्रसङ्गः, तस्माच्छब्दार्थयोः सम्बन्धप्रतिषेधो न कत्र्त्तुं शक्यत इति । तत्, “न सामयिकत्वाच्छ्ब्दार्थप्रत्ययस्य " । शब्दार्थव्यवस्थानं न सम्बन्धकारितम्, किन्तु समयकारितं तद्ब्रूमः । अस्येदमिति षष्ठीविशिष्टस्य वाक्यस्यार्थविशेषोऽङ्गीकृतः । प्राप्तिलक्षणस्तु सम्बन्धः प्रतिषिद्धः । समयं तत्रावोचाम । कः पुनरयं समयः ? अस्य शब्दस्येदमर्थजातमभिषेयमित्यभिधानाभिवेयनियमयोगः । तस्मिन्नुपयुक्त शब्दादर्थ सम्प्रत्ययो भवति । विपर्यये हि शब्दश्रवणेऽपि तदर्थप्रत्ययाभावः । सम्बन्धवादिनोऽपि शब्दार्थयोर्वा चकवाच्यभावसम्वन्धं ब्रूयात् न तु प्राप्तिलक्षणम् । प्रयुज्यमानग्रहणाच्च लौकिकानां समयोपयोगः । समयपालनार्थञ्च खल्विदं पदलक्षणया वाचाऽन्वाख्यानं व्याकरणं वाक्यलक्षणया वाचात्यर्थे' लक्षणम् । पदसमूहो वाक्यमर्थपरिसमाप्ताविति । तदेवम् अप्राप्तिलक्षणस्य शब्दार्थसम्बन्धस्यार्थजुषोऽपि शब्दार्थव्यवस्थानं नानुमाने हेतुर्भवति, प्राप्तिलक्षणस्यानुमानहेतुतयोक्तवात् । अस्येदं कारणं काय्य संयोगि समवायि चेति लौकिकमित्युक्तं कणादेन । अस्ति चानुमानमप्राप्तिलक्षणेन सम्बन्धेन । यथा दूरान्नगरे दग्धेऽस्मिन् वा ग्रामान्तरेपूद्ध धूमो दृश्यते वह रसम्बन्धस्तेन चानुमीयते कापि वह्निभूत इति चेत् ? न तत्र संयोगसमवायाभावेऽप्यस्ति कार्यकारणभावः सम्बन्धः, न त्वप्राप्तिलक्षणः शब्दार्थयोरिव । अर्थास्तु शब्दार्थयोरप्राप्तिलक्षणः सम्बन्धः । नास्तु तेनानुमानम् । प्रत्ययस्तु शब्दादर्थस्य स्वाभाविक इति चेत् ? न । शब्दार्थप्रत्ययो हि सामयिकः । " जातिविशेष चानियमात् ।" ऋप्याय्र्यम्लेच्छानां जातिविशेषे च यथाकामं शब्दविनियोगोऽर्थप्रत्यायनाय प्रवर्त्तते । नास्ति
ין
प्रमाणान्तरमेवेदमित्याह चरको मुनिः । नानुमानमियं यस्माद् दृष्टान्तोऽन एतत् शान्तरक्षितवचनं कमलशीलेन व्याख्यातं - “ तद् भावभावित्वेन यत्कार्य्यता

Page #541

११श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
५२६ च तत्र नियमः। यथा ऋषयः संस्कृतं भाषन्ते ब्राह्मणादय आउः स्वस्वदेशवचनं भाषन्ते म्लेच्छाश्चानार्यदेशवचनम् । स्वाभाविकस्तु भावः सर्वत्र समानः स्यात् ! यथाग्निरुष्णः शीतं जलमित्येवमादि सर्वत्र तुल्यं न जातिविशेषे व्यभिचरतीति। शब्दो नानुमानम्, किन्तु प्रमाणान्तरमेव । वैशेषिके कणादेनाप्युक्तम् शब्दार्थावसम्बन्यौ। सामयिकः शब्दार्थप्रत्ययः” इति । अथैवार्थापत्तेरनुमानेऽन्तर्भाववत् सम्भवस्यापि प्रामाण्ये प्रमाणान्तरखं नास्ति अनमानेऽनान्तरभावात् । अविनाभाववृत्त्या च सम्बन्धयोः समुदायसमुदायिनोः समुदायेनेतरस्य ग्रहण सम्भवस्तदप्यनुमानमेव । यथा द्रोणस्य समुदायस्य सद्भावग्रहणेनानुपीयल प्रस्थादिमानं समुदायि । न हि प्रस्थादिकसद्भावमन्तरेण द्रोणः सम्भवति। वक्ष्यते च रोगभिपगजितीये,---अथ सम्भवः । सम्भवो नाम यो यतः सम्भवति स तस्य सम्भवः। यथा पडधातवो गर्भस्य, व्याधरहितं. हिनपारोग्यस्यति । न ह्यात्मानं पञ्च च महाभूतानि विना गर्भः सम्भवति। समुदायेन गर्भणानमीयन्ते समुदायिनो धातवः पट् । एवमहितं विना व्याधिन सम्भवति, समुदायेन व्याधिनाऽनुमीयते, अहितमस्याचरितमिति । तथा हितमाचरितमारोग्यणानुमीयत इति ॥२॥ एवमभावोऽपि प्रमाणं न प्रमाणान्तरमनुमानऽनान्तरभावात् । कणादेन चोक्तम्--"काय कायान्तरस्य, विरोधि असूनं भूतस्य. भूतमभूतस्य, भूतो भूतस्य ।” इति। तत्राभूतं भूतस्याभावः विरोधिवात् । तथा च--अस्मिन् सतीदं नोपपद्यते इति विरोधिखे प्रसिद्ध तत्काय्यं नोत्पद्यते । नानुमीयते कारणस्य प्रतिवन्धक किमपि विरोधि वर्तत इति । सत्यं प्रमाणचतुष्टयान्तभूतान्येतानि प्रमाणानीति। अत्राह वादी-"नाभावप्रामाण्यं प्रमेयासिद्धः”। अमावस्य न प्रामाण्यं प्रमेयासिद्धः। प्रमाणेन प्रमीयते यत् तत् प्रमेयम् । तच्च नाभावस्यास्ति । तस्मानाभावः प्रमाणं भवति । तत्रोत्तरमाह-“लक्षितेष्वलक्षणलक्षितबादलक्षितानां तत्पमेयसिद्धिः”। तस्याभावस्य सिध्यति प्रमेयम् । लक्षितेषु लक्षणैरलक्षितखादलक्षितानाम् । यथा सव्यमभावो भाववितरेतराभावसिद्धेः । तथा च गवाभावोऽश्वः एवमश्वाभावो गोरिति परस्पराभावसिद्धेः सव्वं भावजातमभाव इति । अतोऽश्वस्य भावस्य भावलक्षणेन लक्षितस्य यलक्षणं तेन लक्षणेनालक्षितो गौरभाव इति गोरश्वाभावस्य प्रमेयमश्वः। गवाऽनुमीयतेऽश्वो भावः। एवं नीलं वस्त्रमानयेत्युक्त प्रतीतिरियं युक्तिः । इदज्ञ सविकल्पत्वान्न प्रत्यक्षं, नाप्यनुमानं दृष्टान्ताभावात् ; तथाहिदृशाना एक नद्भावभाविवान तत्काथ्यताप्रतिपत्तिः, नत्रापि दृछान्तोऽन्योऽन्वेषणीयः.

Page #542

५३० चरक-संहिता।
[ तिरेपणोयः यस्मिन् वस्त्रे नीललक्षणं न पश्यति तन्नीललक्षणाभावेनानुमीयते नेदमानेतुमुक्तवानिति। यत्र नीललक्षणं पश्यति तत्रानीललक्षणालक्षितं पश्यन् नेतु प्रतिपद्यत इति प्रतिपत्तिहेतुखादभावः प्रमाणं प्रमेयसिद्धेरिति। तत्राह वादी -----अमावस्तस्य तत्रोपपद्यते यत्र किञ्चिद् भूखा न भवति । तत्र यद् भवति स भावः। स एव यत्र भूखा न भवति सोऽभावः। यथामे फले श्यामता भूवा पक्वे पुनर्न भवति स श्यामभावोऽभावः, न तु यत् नास्ति सोऽभावः। यथा निम्बे मधुरो नास्तीति। यथा वासामु खल्बलक्षितेषु लक्षणानि भूखा सन्ति तानि तत्रैवालक्षितेषु न भवन्तीत्येवं न दृश्यते। लक्षितलक्षणस्तु नास्तीति दृश्यते तस्मात् तस्मिन् । “असत्यर्थे नाभाव इति चेत् नान्यलक्षणोपपत्तेः”। यथा खल्वयमन्येषु वासःसु नीलवासांस्यानयेत्युक्तस्तन्नीललक्षणानुपपत्तिं पश्यति। नैवं नीललक्षणलक्षितेप। सोऽयमन्येषु नीलेष नीललक्षणाभावं पश्यन्नभावेनार्थ प्रतिपद्यत इति। तत्राह वादी"तत्सिद्धेरलक्षितेष्वहेतुः”। तेषु लक्षितेषु वासःसु सिद्धिविद्यमानता येषां भवति न नेष्वभावोऽस्त्यलक्षितललणानाम् । यानि च लक्षितेष विद्यन्ते लक्षणानि तेषामलक्षितेष्वभावः इत्यहेतुः। यानि स्वल भवन्ति तेपामभावो व्याहत इति। “न लक्षणावस्थितापेक्षसिदः।" न वयं ब्रमः यानि लक्षणानि भवन्ति पापभाव इति। किन्तु केपचिल्लक्षणान्यवस्थितानि, अनवस्थितानि च केपुचित्, अवेक्षमाणो येए लक्षणानां भावं न पश्यति तानि लक्षणाभावेन प्रतिपद्यते । “प्रागुत्पत्तेरभावोपपत्तश्च" अभावद्वतं खलु भवति । प्राक् चोत्पत्तरविधमानता। उत्पन्नस्य चात्मनो हानादविद्यमानता च। तत्रालक्षितेप वासामु प्रागुत्पत्तरविद्यमानतालक्षणो लक्षणाना मभावो नेतर इति । अभावस्य प्रमेयसिद्धः प्रामाण्यं सिद्धमिति । __ अथ तको न प्रमाणसंगृहीतो न प्रमाणान्तरम् । प्रमाणानामनुग्राहकस्तत्त्व ज्ञानाय कल्पत इति वात्स्यायनेनाक्षपादाभिप्रायो व्यञ्जितः । तेन प्रमाणासंगृहीतोऽपि तो नाप्रमाणं तत्त्वज्ञानाय क्लुप्तवान् । तापक्षस्तों हनुमानम् । तदवान्तरीयत्वेन तकस्य सिद्धप्रामाण्यम् । आप्तोपदेशावान्तरीयखेन आप्तस्य प्रामाण्यसिद्धिवत्प्रमाणे संग्रहो न कृतः। अन्यथाप्तस्यापि प्रमाणासंगृहीतवादप्रामाण्यं भवतु। तदप्रामाण्ये हीप्टे “मन्त्रायुवेदप्रामाण्यवच्च तत्राप्यपर इत्यनवस्था स्यात् तस्मात् प्रमाणान्तरं युक्तिः।' एवं पूर्वपक्षमुत्थाप्य दृपितंयत-"कार्यकारणभावस्य प्रीपत्तिर्न सङ्गता। तस्मादस्यां न भेदोऽस्ति साध्यसाधनयोर्यतः।

Page #543

११श अध्यायः] सूत्रस्थानम् ।
५३१ तत्प्रामाण्यमाप्तप्रामाण्या” इति स्ववचनानुपपत्तिः स्यात्। प्रतिपत्तिहेतुहिं प्रमाणमिति चोक्तं वात्स्यायनेन। इत्यभिप्रायेणास्मिंस्तन्त्रे युक्तिः प्रमाणवेन पृथगुक्ता तत्त्वज्ञानसाधनवादिति, अतो न विरोधश्चरकाक्षपादयोरिति । अथ वैशेषिके साङ्घय योगशासने च त्रिविधं प्रमाणमुक्त-प्रत्यक्षमनुमानं शब्दश्च। गोतमेनालपादेन चतुर्वि सहोपमानेन। अस्मिंस्तु सह युक्त्या ततो विरोध इनि चेन् ? न। वैशेषिकादिषु स्वस्वाभिधेयखात् षट्पदार्थादीनां वादमागोपदेश आन्वीक्षिकीशासने यादप्रत्तो न्यायवाक्यस्य पञ्चावयवानां पक्षाश्रितयोः स्वस्वपक्षसाधनखापमानस्य पृथगभिशनमक्षपादेन कृतम् । नत्र प्रतिमा नृपदेशः, हेतुरनुमानम्. दृष्टान्तः प्रत्यक्षम्, उपनय उपमानम् । इति चतुभिः प्रमाणैः सायिखा तदुपसंहारो निगमनेनेति वादोपयोगिलादुपमानं पृयगुक्तमक्षपादन। प्रमेयान्तर्गतखेऽपि प्रमाणसंशयादीनां पञ्चानां पृथगुपादानवदिति। वैशेषिकादौ तु तदवादमागोपदेशशास्त्रं प्रसिद्धं यत् तदेवाक्षपाठप्रकाशितं तत्प्रसिद्धवादमागोपदेशशास्त्रं कणादकपिलपतञ्जलिवरकादिभिः सव्वमहपिभिः अशोकृत्य तद्वादमार्गमनुसृत्य स्वे स्वे तन्त्रेऽभिहितस्यार्थस्य परीक्षायां तैरेव पञ्चभिरवयवैः परीक्षा कृता दृष्टान्तप्रदशनात् । तद् यथा वैशेषिके-"असदिति भूतप्रत्यक्षाभावाद् भूतस्मृतेविरोधिप्रत्यक्षवत् ।" इति मूत्रे विरोधिप्रत्यक्षवदिति दृष्टान्त उक्तः। अत्रोपदेशः प्रतिज्ञा--गवाभावेनाश्वेन गोः प्रतीतिः। असदिति भूतप्रत्यक्षाभावाद् भूतस्मृतेरिति हेतुः। विरोधिप्रत्यक्षवदिति दृष्टान्त उपमानमिति। तथा साङ्ख प्रापि कपिलेनोक्तः- “स्वभावाच्चेष्टितमनभिसन्धानादभृत्यवत्" इति मूत्र। प्रधानस्य स्वभोगस्यानभिसन्धानात् पुरुषार्थ चेष्टितमित्युपदेशः प्रतिज्ञा। स्वभावादिति हेतुरनुमानम्। भृत्यवदिति दृष्टान्त उपमानमिति । इत्येवं वादे न्यायवाक्यस्य पञ्चावयवानङ्गीकृत्य स्वे स्वे तन्त्रे प्रमाणोपदेशे तूपमानं पृथङ्नोक्तं कणादकपिलादिभिः। एवमस्मिंस्तन्त्रेऽपि चोपमानमिह प्रमाणप्रकरणेऽनुमानेऽन्तर्भूतमिति मला न पृथगुक्तम्। वादमागोपदेशे तु रोगभिपगजितीये पृथगुपमानं वक्ष्यते-वादोपयोगिन्यायवाक्यावयवार्थम्। यथा---अथ हेतुः। हेतुर्नामोपलब्धिकारणम् । तत्प्रत्यक्षमनुमानमैतिह्यमौपम्यमिति । तस्मान्नैषां विरोध इति । साङ्केत्र वैशेषिकेऽप्याप्तोपदेशे तद्भावव्यवहारे तु योग्यतायाः प्रसाधने। सङ्केतकालविज्ञातो विद्यतेऽर्थी निदर्शनम् ॥” एतद, व्याख्यातं कमलशीलेन---"युक्तो न साध्यसाधनयाभदः, अत्र तद्भावभाविता हेतुः, कार्यकारणता

Page #544

निषणीयः
५३२
चरक-संहिता। खल्वैतिह्यस्यान्तर्भावमनुमानेऽर्थापत्तिसम्भवाभावोपमानानामन्त वमनमाना-- वान्तरीयखेन तकस्य प्रामाण्यमाप्तोपदेशावान्तरीयवेनाप्तस्य प्रामाण्याङ्गीकृत्य स्वे स्वे तन्त्रे प्रत्यक्षानुमानाप्तोपदेशास्त्रय एव प्रमाणान्युक्ता इति। तत्र वैशेषिकेऽनुमानमुक्तम् । यथा-“हेतुरपदेशो लिङ्गमनमानं करणमित्यनान्तरम् । अस्येदमिति बुद्धापेक्षितखात्”। अस्येदं कार्यकारणं संयोगि च समवायि चेति लौकिकम् । “अस्येदं कार्यकारणं सम्बन्धश्चावयवाद्भवति”। “अभूदित्यपि । सति च कार्यदर्शनात् । एकार्थसमवायिकारणान्तरेषु दृष्टवात् । एकदेश इत्येकस्मिन् शिरः पुष्ठमुदरं मर्माणि तद्विशेषस्तद्विशेषेभ्यः । कारणमिति द्रव्ये काय्ये समवायात् । योगाद्वा । कारणे समवायात् कर्माणि। तथा रूप कारणकार्थसमवायाच । कारणसमवायात् संयोगः। कारणसमवायाच तूलकपिण्डावयवे वर्तमानः प्रचयाख्यं तूलकपिण्डमहत्त्वमारभते। संयुक्तसगवायादग्नेवशेषिकम् । दृष्टानां दृष्टप्रतिपादनाय प्रपञ्चोऽयं द्रष्टव्यः दृष्टाभावे । तद्वचनादाम्नायप्रामाण्यम्” इति । ___ व्याख्यातान्येतानि क्रमेण। तदयथा हेतुरपदेशो लिङ्गमनमानं कारणमित्यनान्तरमिति हेवादिकं सर्वमेकार्थकम् । हेतुरूपलब्धिविशेषस्य कारणं न तूपलब्धिसामान्यस्य। तदभिप्रायव्यञ्जनार्थमुक्तमपदेश इति। अनेन कारणेनैवमित्यपदेश इति सुश्रुतः। ततो लिङ्गं लिङ्गप्रतेप्रत्यक्षाऽयोऽननेति लिङ्गम्। यथा धूमेनाग्निः पूर्व प्रत्यक्षेण दृष्टः पश्चात् परोक्षोऽनुभूयते। अत एवानुमानं पूर्व प्रमाणेनोपलब्धमर्थजातमन पश्चान्मीयते ज्ञायतेऽनेनेत्यनमानं लिङ्गज्ञानेन लिङ्गिज्ञानमनुमितिः। तत्करणं यद्यपि लिङ्गज्ञानमनुमानं तथापि तजज्ञानस्य स्वरूपानुपपत्त्या यद्विपयं तज्ज्ञानं तदपि लिङ्गमनमानं करणमित्येकोऽथः। कस्मात् तेनानुमितिः स्यादिति ? अन आह--- "अस्येदमिति बुद्धापेक्षितत्वात्”। अस्येदं कार्यकारणं संयोगि समवायि चेति वक्ष्यते । तदवुद्धापेक्षितखालिङ्गेनानुमितिः स्यात् । पूर्व वा बुद्धियंत्र भवति। वह्निना काष्ठे दह्यमाने धूमो भवति, नाङ्गारे धूम इत्येवं पश्यन् ऊहयति विचारयति च-भवति नाग्निमन्तरेण धूमः, काष्ठमन्तरेण चाङ्गारे धूमाभावात् । तस्मादाडेन्धनाग्निजो धूम इति तर्काद बुद्धिः, पश्चात् परोक्षे स्थितवह्न धूमदर्शनेन मीयते-अस्ति खल्वाट्टैन्धनाग्निरमुत्र देशे इति तक्यते। इति च साध्या, न चानयोर्भेद उपलभ्यते पर्यायत्वात् गुरुतातबन्। अथ मतं. न कार्यकारणता साध्यते किं तर्हि ? तनावच्यवहार इति, तत्रोक्त---'तद्धावव्यवहारे' इत्यादि । तस्या हेतुफलताया

Page #545

1१श अध्यायः ।
सूत्रस्थानम् ।
५३३ तकविक्षस्तक एवानुमानमिति। अस्येदमिति बुद्धिं दर्शयति । अस्येदं कार्यकारणं संयोगि समवायि चंति लाकिकमिति। अस्थेदं कार्यकारणमस्येदं काव्य याग्निकाय्य धूम इति, लोके तेन धूमेनानिरनुपीयते। अस्येदं कारणमिति फलस्यास्येदं बीजं कारणमिति। बीजेन कारणेन फलमनुमीयते। अस्येदं संयोमीति बुद्धग्रा खल्वाकपदण्डेन दृश्यमानेनाकपणेन परोक्षो वृक्षोऽनुमीयते। अस्येदं समवायि चेति बुद्ग्रा घटावयवदर्शनेन घटानुमानं तत्समवायादिति। कुन एवं ज्ञायत इति ? अत आह - अस्येदं कार्यकारणं सम्बन्धश्चावयवाद भवति। अस्ये कार्यम्, अस्येदं कारणम्, अस्येदं सम्बन्धश्च संयोगः । समवायश्च ज्ञानानां प्रमाणानामवयवादन्यतमस्माद् भवति । तदर्शयति अदित्यपि सति च कार्यदर्शनात् । यदभूदवर्तमानं वयादिकं तदपि सति वर्तमान च कार्यदर्शनात कार्यकारणज्ञानं स्यात् । धूमदर्शनेनातीतो वहिवतमानच कार्यकारणभावशानादनुमीयते: कस्मादिति ? अत उक्तम् । "एकार्थसमवायिकारणान्तरपु दृष्टखात्। एकस्मिन्नर्थे काय्ये घटादौ समयायि कारणं भूः । तत्कायमूर्तिदशनेन यथा भूरनुमीयते तपादिकं कृरणादिकं तथा तहटसमवायकारणजलादिभूतान्तरेषु नकाम्यरूपादीनां दृष्टलात् कार्यदर्शनादभूदिति सदिति चानुमीयते। न हि घटोऽयं कृष्णः श्वेतरक्तकृष्णमिलितस्तु वर्णविशेषः । तस्मात् तथाविधपटात्मककार्यदर्शनात् तद्धटसमवायिकारणानि पञ्चैव भूनान्यनुमीयन्त इति ।
ननु तहि कथमेकदेशोऽनुमीयते शिरस्पदादिरिति ? अत आहएकदेश इत्येकस्मिन शिरःपृष्टमुदर मर्माणि, तद्विशेषस्तद्विशेषेभ्य इति । एकस्मिन् नरादो कार्य तद्विशेपस्तस्यैव नरादेविशेषः शिरःपृष्ठादिकयेकदेश इत्यनुमीयते तद्विशेषेभ्यः । मनुग्यस्य शिरःपृष्ठादिविशे पेभ्यो बानरस्य शिरःपृष्ठादिविशेषेभ्य इत्येवगादि शेपं बोध्यम् । शिरःपृष्ठादिकं संयोगीति बुद्धा तदनुमानम् । कथं समवायोति बुद्धग्रानुमीयते ? तदाह-कारणमिति द्रव्ये काव्य समवायात् घटादों द्रव्ये कार्य समवायीनि पञ्चभूतानीति कार्य द्रव्ये समवायादनुमीयन्ते । घटदर्शनेन तत्समवायिपञ्चभूतानि । ननु मन्मयोऽयं घट आयसो वा सोवो वा सर्व एव पार्थिव इत्यनुमीयते । नास्ति विशेष इति । अत आहयोगाद्वा। योगोऽन्वयः । स खल्वनुप्रवेशः। पृथिव्यनुप्रवेशेन मल्लौहसुवर्णानाभावस्तद्भावः, तत्र व्यवहारो यः स तद्भावव्यवहारः ज्ञानाभिधानप्रवृत्तिलक्षणमनुष्ठानं, तस्मिन् योग्यता मूई प्रतिसाध्यते ; ये यद व्यापारानन्तरनियतोपलम्भस्वभावास्ते ततकार्यव्यवहारयोग्याः ;

Page #546

चरक-संहिता। । तिषणीयः मुत्पत्तेम दादिकार्यविशेषदर्शनेन मृन्मयादिरूपेण ज्ञानान्मृदायनुमानसहचरितपृथिवीभूतमनुमीयते तद्योगात्। एवं द्रव्यानुमानमुक्त्वा कर्मानुमानमाहकारणे समवायात् कर्माणि। कार्यद्रव्यस्य घटादेः कारणे द्रव्ये मृदादौ समवायान्मृदादिकाण्यनुमीयन्ते । कथं गुणा अनुमीयन्त इति ? अत आह-तथा रूपे कारणैकार्थसमवायाच। तथा रूपे कारणद्रव्याणां रूपादौ गुणे कारणैकार्थसमवायाच। मृन्मयादी घटे ये श्यामरूपादयो गुणास्तेषु मृद्वालुकादिकारणस्यकस्मिन्नर्थे समवायाद नुमीयन्ते। कर्माणि यैः कर्मभिः मृदादिस्थं रूपादिकं सजातीयरूपाद्यन्तरमारभते । सानि कर्माणि मृदादौ कारणे वर्तन्ते। मृदादिकारणं रूपादि कारणञ्च द्वयमप्येकस्मिन्नर्थे घटादौ रूपे समवायेन वर्तत इति। कारणकार्थसमवायेन गुणे रूपादो कर्माप्यनुमीयन्ते। एवं मृद्वालुकादीनां संयोगश्च कथमनुमीयत इति ? अत आहकारणसमवायात् संयोगः। घटादिकाय कारणमृदादिसपवायान्मृद्वालुकादेः संयोगोऽनुमीयते। सोऽयं संयोगः पुनः कारणसमवायाच्च तूलकपिण्डावयवे वर्तमानः प्रचयाख्यं तूलकपिण्डमहत्त्वमारभते। लूलकपिण्डावयवे यत् कर्म यश्च तत्तुलकपिण्डावयवस्थसंयोगस्तयोः कारणं यदयद्रव्यं तत् तूलकपिण्डावयवस्य कारणमिति । कारणस्य यस्मिन्नर्थे समवायस्तस्मिन्नर्थ कर्मणः संयोगस्य समवाय इति कारणैकार्थसमवायसम्बन्धेन कर्मणा तूलकपिण्डावयवे वर्त्तमानस्तूलकपिण्डावयवसंयोगस्तत्तूलपिण्डमहत्त्वं प्रचयाख्यं समवायाचारभते । तेन तत्रापि संयोगः कारणसमवायादनुमीयते । संयुक्तसमयायादग्नेवशेषिकम् । गन्धकादिद्रव्यविशषस्याभिना संयुक्तस्य समवायात् तदग्नवशे पिकं रूपादीत्यनुमीयते। नीलोऽयमग्निर्गन्धकसंयोगात् । इत्येवं दृष्टानां दृष्टप्रतिपादनाय प्रपञ्चोऽयं द्रष्टव्यः। अयं लौकिकस्यानुमानस्य प्रपञ्चो दृष्टानां प्रत्यक्षाणां भावानां कियतां यः कृतः स खलु निखिलानां दृष्टानामनुमानरीतिप्रतिपादनाय द्रष्टव्य इति । दृष्टाभावे तद्वचनादाम्नायप्रामाण्यामिति । यो यो भावो न प्रत्यक्षस्तेपां दृष्टलिङ्गाभावे तद्वचनात तस्य लिङ्गस्य वचनादुपदेशादनुमाने सम्बन्धज्ञाने आनायस्य प्रामाण्यं वेदादिशास्त्रं प्रमाणमिति । आन्नाये ह्यागमो दृश्यते । यदिदमस्य कार्य कारणं संयोगि समवायि चेति तद्वचनादनुमीयेत। तद्यथा---
तद यथा-सङ्केतकालानुभूताः कुलालादिव्यापारानन्तरोपलम्भम्वभावघटादयः, तथा च ताल्वादिव्यापारानन्तरनियतोपलम्भस्त्र भावाः शब्दा इनि । स्वभावो हेतुः, ततश्च स दृष्टान्त

Page #547

११श अध्यायः] सूत्रस्थानम् ।
५३५ प्राकृतप्रलये क्रमेण स्वस्वकारणे कार्याणां लयादव्यक्तस्यात्मनश्च पुनः कालानुप्रविष्टं क्षेत्रवाधिष्ठितं प्रधानमेकीभूय त्रिगुणलक्षणं संहतरूपं पृथग्भूतं कालः क्षेत्रज्ञः प्रधानञ्चेति त्रयं वर्तते। तदा तेषां लिङ्गाभावादनुमातुरभावाच नानुमानं स्यात्। ततः प्राकृतप्रलयस्थितिकालात्यय पुनः सगारम्भे कालः प्रवत्तेमानः क्षेत्र नाधिष्ठित प्रधानमनप्रविश्य तं क्षेत्र चालयिखा प्रधानं सङ्कोच्य विकाश्य च सत्त्वरजस्तमोगुणानभिव्यज्य चैकीभूतं सर्वमव्यक्तं नामात्मा चतुविंशतत्त्वं बभूव । तस्मान्महान् । महतोऽहङ्कारः। अहङ्कारात् भूतादितः पञ्च शब्दतन्मात्रादीनि सात्किान्मनोऽधिष्ठातृदेवतागणश्चाभूत् । तेजसादहकारात् सात्त्विकसहायादिन्द्रियाणि दश वभूवुः। ततः कालदिगयोगाच्छब्दमात्रमाकाशं संहतमभूत्। तत्पुनर्वायु स्पर्शमात्रमनप्राविशत् । द्विगुणो वायुभूखा रूपमात्रं तेजोऽनुप्राविशत् । ततस्त्रिगुणं तेजो भूखा रसमात्रा आपोऽनप्राविशत् । ततश्चतुगुणा आपो भूला गन्धमात्रां पृथिवीमनप्राविशन् । पञ्चगुणा पृथिवी वभूव । तेभ्यः पञ्च शब्दादयोऽभिव्यज्यन्त इति । ततश्चैण पाञ्चभौतिकी पृथिवी काय्यरूपा। तया गन्धमात्रामनमीयेत। अद्भिस्तु रसमात्राम् । तेजसा रूपमात्रं तेजः । वायुना स्पर्शमात्रं वायुम् । स्थूलेनाकाशेन शब्दमात्रमाकाशमिति। तैरिन्द्रियश्चेन्द्रियाप्यनगीयेरन् । तन्मात्रैश्च महाभूनेस्तामसमहङ्कारमनुमिनोति । सूक्ष्मरिन्द्रियै राजसं मनसा देवतागणैः सात्त्विकमिति । अहङ्कारेण महान्नम् । महता चाव्यक्तमिति । तदव्यक्त संहतम् । तेन पुरुपञ्च क्षेत्र तत्रस्थपन मिनोतीति । नात ऊर्द्ध मनुमानगम्यं लिङ्गाभावादिति । एवमुक्तश्च सांख्थे कपिलेन। तद्यथा--- "अचाक्षुपाणामनमानेन वोधो मादिभिरिव वह । स्थूलात् पञ्चतन्मात्रस्य । स्थलपञ्चतन्मात्रस्यानुमानन बाधः । वाह्याभ्यन्तराभ्यां तैश्चाहकारस्य । वायनेन्द्रियेणानुमितमूक्ष्मेन्द्रियणाभ्यन्तरेण स्थूलमनोऽनुमितेन मूक्ष्ममनसा तैः पञ्चभिस्तन्मात्रैः आकाशादिभिरहवारस्यानुमानेन बोधः । “तेनान्तःकरणस्य”। तेनाहकारेण महतः खल्वात्मनोऽव्यक्तस्य मनसोऽनुमानेन वोधः। “ततः प्रकृतेः” ततो महतः प्रकृतेरव्यक्तस्यात्मनोऽनुपानेन बोधः ..."संहतपरार्थखात् पुरुषस्य ।” प्रकृतिः संहतपरार्था कालक्षेत्रक्षप्रधानानीति समुदायात्मिका। न तु प्रधानमात्रपरार्था। तस्मादव्यक्ताख्यायां संहतरूपायां प्रकृती स्थितस्य क्षेत्रज्ञस्य स्वादनुमानादभेदो युक्तः। एतौ च पूर्वपक्षसिद्धान्तौ एवंभूतयुक्तस्वीकारादेव प्रतिविधेयौ ।

Page #548

चरक-संहिता।
(तिपणीयः पुरुषस्य तन्महत एवानुमानेन वोधः। तत्पुरुषस्य कार्यखात्। न हाकेन गुणरूपेण प्रधानेन कत्तुं शक्यते महानात्मा, परन्तु संहतरूपेणाव्यक्तन । तस्मादुभयं महतानुमीयते! “महदाख्यमादध काय्यं तन्मनः।” अव्यक्तस्यादर कायं महदाख्यं तत्तस्याव्यक्तस्यात्मनो मनः। न तु देवनरादिस्थूलपुरुषाणाम् । “चरमोऽहकारः ।' अव्यक्तस्यात्मनो महदाख्यमाद कायम् । तन्महद नुप्रवेशादहमिति मननादहकारो द्वितीयः काव्यः। “त:कायखमन्येपाम् ।” पञ्चमहाभूतमनोदशेन्द्रियपञ्चाांनामहङ्कारकार्यखम् । तेन तेन कायणवमुपदिष्टेन कारणस्य तस्य तस्यानुमानम्। तहि कीदृशमनुमान मिति ? अन उक्तम् .. “अनिवन्धदृशः प्रतिबन्ध्यज्ञानमनुमानम् ।" यन प्रतिनियमतो यं बनाति स प्रतिवन्धनहेतुः। प्रतिवन्धो लिङ्गम्। यं वनाति स प्रतिवन्धो लिङ्गी सम्बन्धीत प्रतिवन्धप्रतिवन्ध्ययोः प्रतिवद्रयोः प्रतिवन्धदशिनः प्रतिबन्यस्य सम्बन्धिनो ज्ञानमनुमानं भवति। प्रतिवन्ध्यं पुनस्त्रिविधं--प्रसिद्धं भूतं भवद्भविष्यच्च। तदपि कायं कारणं सामान्यतो दृष्टञ्च प्रसिद्धमिति लेषां प्रतिबन्ध्यानां, प्रतिवन्यस्य लिङ्गस्य । “न सकृदग्रहणात् सम्बन्धसिद्धिः।' प्रतिवन्धप्रतिवन्ध्ययोधू योग्रहणात् सम्बन्ध. निश्चयसिद्धिभवति, न सकृद्ग्रहणात्, संशयच्छंदाभावात् । भूयो ग्रहणन्तु प्रत्यक्षानुमानाप्तोपदेशान्यतमन केनानकेन वा यदा स्यात् तदा विभिः सम्बन्धसिद्धिः। प्रतिबन्धप्रतिवन्ध्ययोः सम्वन्यज्ञानसिद्रिस्तिभिः प्रमाणैः प्रत्यक्षानुमानाप्तोपदेशभवति । सम्बन्धस्तु... "नियतबम्पसाहित्यमुभयारकतरस्य वा व्याप्तिः ।' प्रतिवन्धप्रतिवन्ध्ययोः सम्बन्धो नामोभयारकतरस्य वा नियतधर्मसाहित्यं व्याप्तिरुच्यते । धम्मेण साहित्यं धर्मसाहित्यम्। नियतमेकान्तेन धर्मसाहित्यं नियतथर्मसाहित्यम । साहित्यं द्विविधं- पृथगपृथक् च । यथा पुत्रेण सहागत इति पृथक्साहित्यम् । वालुकाभिः सह मृत्पिण्डो घटो जात इत्यपृथकसाहित्यम् । तस्य नियतवं तत्र तस्यावधारणेन वर्तनम । यव्यतिरेकेण यस्य वत्तनं नास्ति तत्र तस्य तदव्यतिरिच्य वत्तनं व्याप्तिः । ताप्तिमप्राप्यं प्रतिबन्धः। तदाप्तिजनकव्यापारवान् व्यापकः प्रतिबन्ध्यः । तत्रोभयोनियतधम्मसाहित्यम्। यथा फलवीजयोरुभयमव्यतिरिच्यैवोभयस्य जन्यजनकभावेन धम्मेण सह वर्तनं साहित्यं पृथगरूपम्। फलस्य हि वीज
उपसंहरति-एपेत्यादि।-नास्त्यन्येतिवचनेनार्थापत्तपसम्भवादीनामन्यतम्तमतानां प्रमाणानां निभं करोति । प्रस्तुते परीक्षा प्रयोजयति-"तया चास्ति उपलभ्यते ना पुनर्भवः” इति ॥९॥

Page #549

११श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
५३७
जन्य वीजाव्यतिरेकतो वीजसहितं वीजे व्याप्तिः सम्बन्धः । ततः फलेन काय्येण वीजमनुमीयतेऽतीतम्। फलं हि व्याप्यं प्रतिबन्धः । वीजन्तु तव्यापकं प्रतिबन्ध्यम् । तद्वाप्तिजनकव्यापारवत्त्वात् फलं व्याप्नोति वीजमिति वीजस्य कर्त्तृ खात् । तथा वीजस्य फलजनकत्वम्मेण फलाव्यतिरेकतः फलसाहित्यं फले व्याप्तिः सम्बन्धः । ततो वीजेन कारणेन भविष्यत् फलमनुनीयते । इह हि वीजं प्रतिबन्यो लिङ्गं व्याप्यम् । फलन्तु प्रतिबन्य व्यापकं वीजवृत्तिव्याप्तिजनकव्यापारवत्त्वात् । वीजं व्याप्नुवन्ति फलानीति फलानां कत्खात् । यद्वीजेन न फलस्योत्पत्तिस्तन्न वीजमुच्यते । बीजभावाभावात् । तत् तु पण्डवीजमवीजमुच्यते । तद्व्यावृत्तये धम्मस्येति । इत्युभयमेण नियतं साहित्यं फलवीजयोः ।
एवं काण्डक्षयोरपि बीजफलयोरिव व्याप्तिः । धर्मेण साहित्यस्य नियतत्वं तद्धम्प्रेस्य तदन्यावृत्तिकत्वम् । जन्यजनकभावस्य हि वीजफलाभ्यामन्या वृत्तिः । न ह्याम्रवीजस्य पनसकलजनकत्वम् । पनसफलस्य वा आम्रवीजजन्यत्वम् । न हान्यस्माद्वीजादन्यत् फलमुत्पद्यते, न चावीजात् । उभयोरित्यनेनाभिहितं काय्र्येण कारणस्य कारणेन काय्र्यस्यानुमानमिति धूमेन काय्र्येण कारणमाद्रेन्धनवहिरन् मीयते, नियत जन्यजनकभाव साहित्यात् । तथान्धनयोगे भविष्यति वह्निना भविष्यद्धमोऽनुमीयते । न हि केवलो वह्निधूमस्य जनकः । आयसगोलके भज्जेनकपालेऽङ्गारे चाग्नेनिर्द्धमत्वदशैनात् । तत् केवलवह्निच्यावृत्तये धम्मेतिपदम्। एकतरस्य वेति वचनेन सामान्यतो दृष्टमनुमानं ख्यापितमिति । त्रिविधं त्रिकालञ्चानुमानम् । एकतरस्य यथाशेत्येनानुमीयते परोक्षं जलम् । वायुसामान्यतो दृष्टेन । अत्र हि जलशैत्ययोरेकतरस्य जलस्य शैत्ये नियतं समवायम्प्रेस्य साहित्यं व्याप्तिः, न तु शैत्यस्य जले व्याप्तिः, वायो शैत्यसद्भावात् । इति सामान्यतो दृप्टेन वत्तमानानमानम्, काय्र्येण वत्तंमानातीतानुमानम, कारणेन भविष्यदनमानमिति । वाप्पजधूमेन जलहूदादिषु निदुतेजोऽनुमेयमेव । जलानुप्रवेशि हि तेजो वाष्पमुद्भिरति न तु जलमात्रम् । तत्परमाणुचयो वा न धूमरूपेणोच्चरति । पलालादितॄणराशितो धूमोत्थानदर्शनात् । परन्तु जलपरमाणुवह्निपरमाणूभयविकारविशेषो धम इति । अथान्ये खाहुः- तत्त्वान्तरं व्याप्तिः । तस्य भावस्तत्त्वं धर्मः । यस्य यो धर्मस्तत् तस्य तत्त्वं, तस्य तत्त्वान्तरं तत्तद्धर्म्मातिरिक्तो धम्मैः । तस्य तत्र सा व्याप्तिः । यथा धूमस्य तत्त्वं धूमलं
६८

Page #550

५३८
चरक संहिता |
| तिस्त्रेषणीयः
YS
1
नियतो धर्म्मः । तद्धर्म्मादन्तरं धर्म्मस्तु वाव्यतिरेकेण वर्त्तनं व्याप्तिः, न तु वह धूमे धूमव्यतिरेकेण वह रयोगोलकादौ वर्त्तनात् । वहिलं तु वह नियतो धर्म्म इत्येव तत्त्वान्तरं व्याप्तिरिति । तत्राह - " न तत्त्वान्तरं वस्तुकल्पनाप्रसक्तेः” । उक्तरूपं तत्त्वान्तरं प्रतिबन्धप्रतिवन्ध्ययोर्व्याप्तिनं भवति । कस्मात् ? वस्तुकल्पनाप्रसक्तः । तवान्तरन्तु तद्धर्म्मातिरिक्तो धम्मः तस्य वस्तुखेन कल्पनाप्रसक्तः । धूमाभावेन वाभावानुमाने धूमाभावस्य गवाश्वादिनिखिलस्य धूमाभावत्वं धम्मेः कल्पनीयः । तच्च धूमाभावत्वं गवाश्वादिनिष्ठैकरूपेणासम्भवान्न वस्तु । तत्रावस्तुनि वस्तुत्वेन कल्पना प्रसज्येतेति । तदभाववधर्मातिरिक्तश्च धर्मोऽपि धूमाभावस्य कल्पनीयः । धूमाभावो यद्यवस्तुभूतो विवक्ष्यते तदा तदवस्तुनोऽप्यवस्तुत्वातिरिक्तो धम्मेः किमपरो वर्त्तते ? न च वर्त्तते । अवस्तुनोऽवस्तुत्वं तदतिरिक्तो वा धर्म्मः कश्चिद्वस्तुभूतः । यदि धूमाभावो वस्तुभूतो विवक्ष्यते तदा धूमातिरिक्तः सर्व्वे भावो धूमाभावः । तस्मिन् सव्र्व्वस्मिन् भावे धूमाभावे यत्तत्वं नियतं घटस्य घटलं पटस्य पटत्वमित्येवं धूमातिरिक्तं धूमखादिक निखिलं धूमाभावस्तत्र धूमत्वस्य तत्रं किं वस्तु ? वान्तरं वा किं वस्तु तदपि कल्पनीयं भवति । न च धूमवस्य धम्मः कश्चिच्छक्यते कल्पयितुमिति । तस्मात् तत्त्वान्तरं न व्याप्तिः ।
अथ "निजशक्ताद्भवमित्याचार्याः । प्रतिवन्धप्रतिवन्ध्ययोरुभयोरेकतरस्य वा निजशद्भवं तवान्तरं व्याप्तिरित्याहुराचाय्य आनुमानिकशास्त्रस्य । यो यस्य नियतो वहिलं धूमस्य धूमत्वमित्येवमादिः, तत्तद्धर्म्माद अन्तरमन्यो धम्र्मो यो निजशक्तुद्भवः स खलु तस्यान्यवस्तुनि व्याप्तिः । यथा धूमेन वानुमाने धूमस्य मयं तवं मरम्मदिन्तरं धन्तु वहीतराजन्यत्वं वह्नाव्यतिरेकेण वर्त्तनञ्च धूमस्य निजशतयुद्भवं व्याप्तिः । वह्निव्यतिरेकेणाकाशे वर्त्तनञ्च भ्रमस्य वायुशक्वं न निजशक्ाद्भवमिति । धूमाभावेन भावानुमाने धूमाभावो यद्यवस्तुभूतो विवक्षितः स्यात् तदा तस्यावस्तुनो निजशक्तिरप्रसिद्धा । न चावस्तुना लिङ्गेनावस्तुनो लिङ्गिनोऽनुमानं सम्भवति । तहि वस्तुभूतो धूमाभावो वाभावश्च वस्तुभूतो विवक्षितु युज्यते । तथाविवक्षायां धूमाभावस्य लिङ्गस्य दर्शनमपेक्षते । यथा वदस्य अदर्शनं दर्शनाभावो दर्शनस्य निवृत्तिर्नाम प्रयत्नो गुणविशेषः, तथा धमाभावो धूमस्य निवृत्तिर्नाम प्रयत्नविशेषो गुणः । तस्य तत्त्वं निवृत्तित्वं धम्मैः । तद्धम्मदिन्तरं धम्मन्तु वह्निनिवृत्तिजन्यत्वं धूमनिवृत्तं निजशतयुद्भवं वह्निनिवृत्तिरूपे

Page #551

११श अभ्यायः । सूत्रस्थानम्।
५३६ वाभावे व्याप्तिः सम्बन्धः---इत्याचा- आहुः। तत्राह कपिल:--"निजशक्तिः” इति। निजस्य शक्तिः सा स्वरूपविशेष एव न खतिरिक्ता। तथा सति - “न स्वरूपशक्तिनियमः पुनर्यादप्रसक्तः”। निजशक्तिः स्वरूपशक्तिरेव । न खतिरिक्ता--- इत्येवं नियमो न क्रियते। यथा वह हिका शक्ति— पस्य मालिन्यकारिवादिशक्तिरित्येवं स्वरूपशक्तिवचने वह्नौ धमस्य व्याप्तिन भवति । मालिन्यकारिखादिस्वरूपशक्तितो धमो न वह्निना व्याप्यते। तयाप्तिसिद्धार्थ पुनः शक्त्यन्तरवचनप्रसङ्गः स्यात्। तस्मानिनशक्तिने केवलस्वरूपशक्तिः। यत्र यया शक्त्या यम्मान्तरमुद्भवति तत्र सा शक्तिनिजशक्तिरियन इति। कुतः पुनर्वादप्रसक्तिरिति ? अत उक्तम् । “विशेषणानर्थक्यप्रसक्तः”। स्वरूपशक्तिरेव निजशक्तिरिति वचने पुनर्वादप्रसक्तिविशेषणानर्थक्यप्रसक्तः। निजस्य शक्तिनिजशक्तिः--इत्यत्र शक्तविशेषणं निजस्येति---तस्यानर्थवयं प्रसज्यते । स्वरूपशक्तुद्भवमित्युक्तमा तत्सिद्धेः। स्वरूपेति स्वशब्देन यदुक्तं तदेव निजशब्देनोच्यते। तेन निजस्वरूप शक्त्युद्भवमिति वचनं पुनरुक्तिप्रसङ्गः, निजस्य स्वरूपशक्तिरित्यर्थात् न केवलं विशेषणानर्थवयप्रसङ्गः । “पल्लथादिष्वनपपत्तिश्च”। वृक्षादीनां पल्लवादिकमपि स्वरूपं छायादिकर्मकृच्छक्तिकम्। पल्लवादिस्वरूपाणां शत्तयुद्भवं छायादि। वृक्षण कार्यणानुमेये तद्वीजे कारणे च्छायादिकरणं पल्लवादाप्तिर्भवति। न वृक्षस्येति। ततोऽनमानस्यानुपपत्तिरिति ।
नत्रापि--"आधेयशक्तिसिद्धौ निजशक्तियोगः समानन्यायात्"। यस्याधेयं यत्स्वरूपं तस्याधेयस्य शक्तिसिद्धौ निजशक्तियोगोऽस्ति, समानन्यायात् । पल्लवाद्याधेयस्य च्छायादिकर्मकरणे शक्तिसिद्धौ वृक्षस्य निजस्य च शक्तियोगोऽस्ति । यथा वह्ननिजस्य दाहिका शक्तिर्वह्निर्दहतीति । यदुष्णगुणो वह्न: काष्ठाटिदाहकर्म करोति तत्र वह्न निजस्य दाहिकायाः शक्तयोगोऽस्ति । द्रव्यं हि यतकिञ्चित् कम्मै करोति । तत्र किश्चित् स्वप्रभावेण किश्चिद गुणप्रभावेण किश्चि कर्मप्रभावाच। यद्यपि तत्र गुणप्रभावात् कर्मप्रभावाच्च यत्किञ्चित् करोति तत् तु द्रव्यस्य स्वप्रभावयोगश्चास्ति । तथापि द्रव्यप्रभावमन्तरेणापि गुणकम्मप्रभावात् तत्तद्भवति शक्तिरूपेण समानन्यायात् ।
तस्मादुक्तदोषान्निजस्य स्वरूपशत्तयुद्भवं तत्वान्तरं न व्याप्तिरिति साङ्क्षत्र कपिल उवाच-तत्रानुमानेऽर्थापत्तिसम्भवाभावोपमानानामन्तर्भावान्न न्यूनलमिति । नत्रोवाचाक्षपादगौतमो वादमार्गोपदेश आन्वीक्षिकीशासने-“प्रसिद्ध

Page #552

५४०
चरक-संहिता।
तिस्प्रेषणीयः साधात् साध्यसाधनमुपमानम् ।” प्रशातेन सामान्यात् प्रज्ञापनीयस्य प्रज्ञापनमुपमानमिति। यथा गौरेवं गवय इति । किं पुनरत्रोपमानेन क्रियते ? यदा खल्वयं गवा समानधर्म प्रतिपद्यते, तदा प्रत्यक्षतस्तमर्थ प्रतिपद्यत इति । समाख्यासम्बन्धप्रतिपत्तिरुपमानार्थ इत्याह-यथा गौरवं गवय इति उपमाने प्रयुक्त गवा समानयम्मेममिन्द्रियार्थन्निकर्षादुपलभमानोऽस्य गवयशब्दः संज्ञेति संशासशिसम्बन्ध प्रतिपद्यते। यथा मुद्गस्तथा मुद्गपर्णी, यथा माषस्तथा माषपर्णी-इत्युपमाने प्रयुक्त उपमानात् संज्ञासंशिसम्बन्ध प्रतिपद्यमानस्तामोषधिं भैपज्यायाहरति। एवमन्योऽप्युपमानस्य लोके विषयो बुभुत्सितव्य इति । परीक्षितं चैतल्लक्षणं तत्रैव। अत्यन्तप्रायैकदेशसाधादुपमानासिद्धिः। अत्यन्तसाधादुपमानं न सिध्यति। न चैवं भवति । यथा गोरेवं गौरिति। प्रायसाधादुपमानं न सिध्यति । न हि भवति यथानड़ानेवं महिष इति । एकदेशसाक्षात् उपमानं न सिध्यति। न हि सण समुपमीयते। एकदेशसाम्यं सव्वस्य सर्वत्रैवास्तीति । तत्रोत्तरम्। प्रसिद्ध साधादुपमानसिद्धे यथोक्तदोषानुपपत्तिः।” न साध्यस्य कात्स्नपायाल्पभावमाश्रित्योपमानं प्रवत्तते। किन्तु प्रसिद्धसाधात् साध्यसाधनभावमाश्रित्य प्रवत्तते। यत्र चैतदस्ति न तत्रोपमानं प्रतिषेद्ध' .क्यम् । तस्मादयथोक्तदोषो नोपपद्यत इति ! अस्तु तहि चोपमानमनुमानम्। प्रत्यक्षेणाप्रत्यक्षसिद्धः। यथा धूमेन प्रत्यक्षेणाप्रत्यक्षस्य वह्न ग्रहणमनुमानम् । एवं गवा प्रत्यक्षेणाप्रत्यक्षस्य गवयस्य ग्रहणमिति । नेदमनुमानादिशिष्यते । तत्र विशिष्यत इत्याह । कया युक्त्या ? नामत्यक्षे गवये प्रमाणार्थमुपमानस्य पश्याम इति । यदा ह्ययमुपयुक्तापमानो गोदशी गवयं गोसमानमथं पश्यति तदायं गवय इत्यस्य संज्ञाशब्दस्य व्यवस्था प्रतिपद्यते, न चैवानुमानमिति ! परार्थ चोपमानं यस्य हुअपमानमप्रसिद्धं तदर्थ प्रसिद्धोभयेन क्रियते। यथा बलिवासवयोयुद्धं बालवासवयोरिवेति। परार्थमुपमानमिति चेत् ? न, स्वयमध्यवसायात् । बलिवासवयोयुद्धं बलिवासवयोरिवेति स्वयमध्यवसीयते, न तूपमा भवति । भवति च भोः स्वयमध्यवसायः। यथा गोरेवं गवय इति। नाध्यवसायः प्रतिषिध्यते। उपमाने तु तन्न भवति । “प्रसिद्धसाधात् साध्यसाधनमुपमानम् ।" न च यस्योभयं प्रसिद्धं तं प्रति साध्यसाधनमावो विद्यते । तथापि तथेत्युपसंहारादुपमानसिद्ध विशेषः। तथेति वादे न्यायवाक्ये

Page #553

१श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । पञ्चावयवे य उपनयस्तदुपमानम् । तत्र यथा। पुरुषो नित्यः, अकृतकलात् । यथाकाशः। यथाकाशोऽकृतकस्तथा पुरुषोऽकृतक इति। तथेत्यनेन समानधम्मोपसंहारादुपमानं सिध्यति। नानमानमिति । वादेऽवयवार्थ पृथगुपमानं प्रमाणमिष्यते। इत्ययमनयोविशेषः--इति कपिलादिभिरपि चाङ्गीकृत्य खस्वतन्त्रे वादानभिशनात् प्रमाणेऽभिधेयेऽनमानऽन्तर्भावितमुपमानमिति न विरोधः। इत्यनमानं व्याख्यातम्। ___ अथानुमानं तों युक्तापेक्ष इति युक्तापेक्षवादनमानावान्तरीयत्वेऽपि युक्तः सिद्धे प्रामाण्ये वहुकारणोपपत्तितस्तत्वज्ञानार्थ पृथगेवेहोक्ता। तामुदाहरति--जरेत्यादि। जलं रायत्त शिशिरवर्षणरोचनादिना सिक्तम। कर्षण क्षेत्रस्य । वीज बीनकम, न तु निर्बीजांशयुक्तं वीज पुलाकादि । ऋतुर्यस्य वीजस्य यः प्ररोहकालादिफलोत्पत्तिपर्यन्तः कालः। तेषां चतुणे सान्निध्यादेकान्तेन शस्यसम्भवः स्यादित्येका युक्तिभविष्यद्दशिनी भविष्यन्ती नाम। अपरा तु पातु संयोगादगर्भाणां सम्भत्र इति। यथा दोषरहितायां भूमौ कृष्टायाम्दोषं बीजाप्त यथाजलोपसिक्तं यथर कालेङ्करं जनयति-- तथा दोपहीने गर्भाशये क्षेत्रे दोपहीनशुक्रात्तेवजलसेके वीजा सूक्ष्मदेहिजीवात्मा यदावक्राति ऋतुकाले तदात्मा शुक्रात्तवीयपञ्चमहाभूतानीति पडतुसंयोगाइव गर्भाणां सम्भवः स्यादिति वर्तमानद शिनी बुद्धि युक्तिवेत्तैमाना। अपरा तु-मथ्येत्यादि । मथ्यमन्थनमन्थानसंयोगादग्निसम्भवः । मथ्यं मन्थनार्थमयःस्थकाष्ठमरणिर्नाम, मन्थनमूद्ध स्थकाप्ठं येन घृष्यति, मन्थानः कर्ता; एषां संयोगानमन्धनक्रिययावश्यमग्निसम्भव इति भविष्यन्ती युक्तिः । अपरा तु तेषां संयोगादग्निसम्भवो दृष्ट इत्यतीता। तथा युक्तियुक्ता चतुष्पादसम्पत्-अविगुणभिपगद्रव्योपस्थात्मेपजानि युक्तियुक्तानि साध्यव्याधिनिवहेणानि भवन्तीति युक्तिः।
ननु कासो युक्तिरिति ? अत आह-बुद्धिरित्यादि। या बुद्धिबंहुकारणयोगजान् बहुविश्कारणोपपत्तितः खल्वविज्ञाततत्त्वान् भावानर्थान् तत्वज्ञानाथं पश्यति सा बुद्धियु क्तिर्नाम । सा त्रिकाला त्रिकालमर्थ पश्यतीति विज्ञया। यया युक्त्या वुझा त्रिवर्ग धमेश्वाथेश्च कामश्चेति वर्गत्रयं साध्यते इति त्रिवर्गसायिनी त्रिकाला तत्त्वज्ञानसाधिनी युक्तिस्तक इत्यनान्तरम्। तथा चाभिहितस्तौऽक्षपादगौतमेन-"अविज्ञाततत्त्वेऽर्थे कारणोपपत्तितस्तत्त्वज्ञानार्थमूहस्तकः”। व्याख्यातं वात्स्यायनेन। तौ

Page #554

५४२ चरक-संहिता।
[तिषणीयः न प्रमाणसंगृहीतो न प्रमाणान्तरं प्रमाणानामनुग्राहकस्तत्त्वज्ञानाय कल्पते। तस्योदाहरणं किमिदं जन्म कृतकेन हेतुना निवर्तते ? आहोखिदकृतकेन ? अथाकस्मिकमिति? एवमविज्ञातेऽर्थे कारणोपपत्त्या तत्त्वज्ञानार्थमूहः प्रवर्तते। यदि कुतकेन हेतुना निवर्त्तने जन्म तदा हेतूच्छेदादुपपन्नोऽयं जन्मच्छेदः। अथाक्तकेन हेतुना, ततो हेतूच्छेदस्याशक्यवादनुपपन्नोऽय जन्मच्छेदः। अथाकस्मिकमित्यकस्मान्निवत्तमानं जन्म न पुननिर्वत्स्यतीति नित्तिकारणं नोपपद्यते। तेन जन्मानुच्छेद इति। एतस्मिंस्तर्कविषये कम्मे निमित्तं जन्मेति प्रमाणानि वर्गमानानि तणानुगृह्यन्ते। तत्त्वज्ञानविषयस्य विभागात् तत्वज्ञानाय कल्पते तर्क इति । सोऽयं तक प्रमाणसहितो वादे साधनायोपलम्भाय वार्थस्य भवतीत्येवमर्थ पृथगुच्यते प्रमेयेऽन्तर्भूतोऽपीति। अविज्ञायमानतत्त्वेऽर्थे जिज्ञासा तावज्जायते जानीयेममर्थमिति । अथ जिशासितव्यस्य वस्तुनो व्याहतो थम्मो विभागेन विमृशति । किं स्विदित्यम् ? आहोस्विनेत्थमिति ? विमृश्यमानयोधर्मयोरेकं कारणोपपत्त्याऽनुजानाति । सम्भवत्यस्मिन् कारणं प्रमाणं हेतुरिति । कारणोपपत्त्या स्यादेवणेतन्नेतरदिति । तत्र निदर्शनं योऽयं ज्ञाता ज्ञातव्यमर्थ जानीले तञ्च भो जानीयेति जिज्ञासा। स किमुत्पत्तिधर्मकोऽनुत्पत्तिधम्मको वेति विमर्शः। विमृश्यमानेऽशाततत्त्वेऽर्थे यस्य धर्मस्याभ्यनुज्ञाकारणमुपपवते तमनुजानाति । यद्ययमनुत्पत्तिधम्मकस्ततः स्वकृतस्य कम्मणः फलमनुभवति ज्ञाता। दुःख जन्मपत्तिदोषमिथ्याज्ञानानामुत्तरमुत्तरं पूर्वस्य पूर्वस्य कारणम् । उत्तरोत्तरापाये तदनन्तराभावादपवर्ग इति स्यातां संसारापवगो । उत्पत्तियम्मके ज्ञातरि पुनर्न स्याताम् । उत्पन्नः खल शाता देहेन्द्रियबुद्धिवेदनाभिः सम्बध्यत इति । नास्येदं स्वकृतस्य कर्मणः फलम् । उत्पन्नश्च भूखा न भवतीति तस्याविद्यमानस्य निरुद्धस्य वा स्वकृतस्य कर्मणः फलोपभोगो नास्ति । लदेवगेकस्याने कसरीरयोगः शरीरादिवियोगश्चात्यन्तं न स्यादिनि। यत्र कारणमुपपद्यमानं पश्यति नत्रानुजानाति सोऽयम् । एवंलक्षण अहस्तर्क इत्युच्यते । कथं पुनरयं तत्त्वज्ञानार्थी न तत्त्वज्ञानमेवेति ? अनवधारणात् अनुजानात्ययभेकतरं ध कारणोपपत्त्या न खवधारयति न व्यवस्यति न निश्चिनोत्येवमेवमिदमिति । कथं नत्वज्ञानार्थ इति ? तत्त्वज्ञानविषयाभ्यनुशालक्षणानुग्रहोमावितात् प्रसन्नादनन्तरप्रमाणसामर्थ्यात्तत्त्वज्ञानमुत्पद्यत इत्येवं तत्वज्ञानार्थस्तकः। सोऽयं तकः प्रमाणानि प्रतिसन्दधानः प्रमाणाभ्यनुज्ञानात् प्रमाणसहितो वादे तूपविष्ट इत्यविज्ञात

Page #555

"श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
५४३ तत्राप्तागमस्तावद्वेदः,यश्चान्योऽपि कश्चिद्वं दार्थादविपरीतः परीक्षकैः प्रणीतः शिष्टानुमतो लोकानुग्रहप्रवृत्तः शास्त्रवादः स चाप्तागमः। आप्तागसादुपलभ्यते -दानतपोयज्ञसत्यातत्त्वमनुजानातीति । यथा सोऽथों भवति नस्य नथाभावस्तत्त्वमविपर्ययो याथातथ्यमिति ।
इति चतुर्णामाप्तोपदेशादीनां लक्षणान्युक्त्वा तदुपसंहरति---एघेत्यादि । एषा चतुर्विधव परीक्षा न खतिरिक्ता खल्वन्या परीक्षास्ति। यतो यया चतुर्विधयैव परीक्षया सव्वं परीक्ष्यते। समिति या परीक्ष्यते तत् परीक्ष्यं सव्व सदसच्चैव भावोऽभावश्चेति सव्वम्, न तु किश्चिदिति । तस्मात् तया चतुविधया परीक्षया पुनर्भवोऽस्त्येवेति ॥९॥
गङ्गाधरः---प्रत्यक्षमात्रप्रमाणवादिप्रभृतीन् नास्तिकान निरस्य पुनर्भवस्य अस्तिवं चतुब्बिंधया परीक्षया स्थापयितु पूर्वमाप्तोपदेशेन स्थापयतितत्र आतागमस्तावदित्यादि। तावद ऋगयजःसामाथव्ववेदः सेतिहास. पुराणः सपङ्गश्चाप्तागमः यश्चान्योऽपि कश्चिदवेदार्थादविपरीतः। वेदार्थविपरीतस्तु न प्रमाण । कथं वेदार्थाविपरीततया ज्ञायते ? शिष्टानुमतः शिष्टैराप्तः खानुमतो यः शास्त्रवादः परीक्षकैः प्रणीतः। वेदवाक्याथ एव वाक्यान्तरण प्रकाशितः । तत्र लोकानुग्रहधम्मकम्ांदिप्रणयनेन वर्तते यः स लोकानुग्रहवृत्तः। स च शास्त्रबाद आप्तागम इति । एनेनैतदुक्ता -- ऋग्यजुःसामाथव्दानगला ज्योतिच्वंदवनचंदगान्धव्यवदायुचंदाः शिक्षाकल्पव्याकरणच्छन्दोनिरुक्तज्योतिब्वेदास्ते पुनम हपिभिः परीक्षकः प्रणीताः शाखादिसंज्ञा आप्तागमाः प्रमाणानीति । तस्मादागमादुपलभ्यते खलु यत्तदाह---दानेत्यादि। दानादीन्यभ्युदयनिःथ यसकराणीनि। आप्तागमे श्रुतं दानादिकम्मभिः अभ्युदय इह शुभपारत्रिकस्वर्गपुनर्भवादि शुभं भवति। तथा दानादि
चक्रपाणिः-- तन शब्दस्य पुनर्भवातिपादकत्वं दर्शयति -- नासागम इत्यादि । -प्रथम वेदं प्रदर्शयन् वेदस्य निरस्तविभ्रमाशङ्क प्रामाण्यं दर्शयति. यश्चान्योऽपीत्यनेन ग्रन्थेन वेदार्थाविपरीतत्वादिभिर्हेतुभिः परिच्छेदनीयप्रामाण्यायुर्व्वदस्मृतिशास्त्रादीनि दर्शयति, शास्त्ररूपो वादः शास्त्रवादः ; आप्तागमादिति वेदात्, यज्ञोऽग्निहोमादिः, ब्रह्मचर्यमुपस्थसंयमनादि, अभ्युदयः स्वर्ग:, निःश्रेयसं मोक्षः ; अत्र यथायोग्यतया स्वर्गस्य मोक्षस्य च कारणं बोद्रव्यम् ।

Page #556

५४४ चरक-संहिता।
(तिपणीः ऽहिंसाब्रह्मचर्याण्यभ्युदयनिःश्रेयसकराणीति। न चानतिवृत्तसत्त्वदोषाणामदोषैरघुनर्भवो धर्मद्वारे पदिश्यते। धर्मद्वारावहितैश्च व्यपगतभयरागढ पलोभमोहमानब्रह्मपरैराप्तः कर्मविद्भिरनुपहतसत्त्वबुद्धिप्रचारैः पूयः पूर्वतरैमहर्षिभिदिव्यचक्षुष्ट्रिोपदिष्टः पुनर्भव इति व्यवस्येत् ॥१०॥ विशेषैनिःश्रेयसं भवतीति । दानादिविपरीतकर्माभिरभ्युदयनिःश्रेयसविपरीतं चाशुभं भवतीत्यर्थादापद्यते। तेनाशुभेन दुःखभोगपूव्वेकनरकयातनां परत्र भुक्त्वा पुनरिह दुःखभोगाहे जन्म प्रामाति। तहि चेदानादिर्मद्वारेषु निःश्रेयसं भवतीत्यतः पुनर्भवो नास्तीत्यत आह-न चेत्यादि । अनतित्तसत्त्वदोषाणाम्-अतिवृत्तावुपशान्ती सत्वदोषो मनोदोषो रजस्तमोगुणों येषां तेऽतित्तसत्त्वदोपाः। नातियत्तसत्वदोपास्तेषाम् । येषां मनोदीपरजस्तमोनिवृत्ति भूत्तेपामपुनभवो निःश्रेयसमदोषराप्तैदानादिपु पम्मद्वारषु कम्मसु नोपदिश्यते । हि तेषां दानादिषु धर्मद्वारेषु किमुपदिश्यत इति ? अत आहधम्मद्वारेत्यादि। बम्नेद्वारेणावरानद्भिस्तु व्यागतभयादिभिब्रह्मपरब्रह्मविद्भिराप्तः कम्म विभिन कम्र्मणा यन्भवति तत् तथा जानभि. रनपहतसत्त्वबुद्धिप्रचारैः सत्त्वस्य बुद्धश्च प्रचारो येषां नोपहतस्तैः पूनः पूर्वतरमहर्षि भिदिव्यचक्षुभियोगचक्षुभिहा तेषामनतिकृत्तसवदोषाणां प्राणिनां पुनर्भव उपदिष्ट इत्यस्ति पुनभव इत्याप्तागमानवस्ये ॥१०॥ एतेन जन्मान्तरभोग्यस्वर्गानेकजन्मलभ्यमोक्षोपदेशेनात्मनः परलोको भवतीति भावः । आगमान्तरमाह-न चेति। अनतिवृत्तावनुपशान्ती सत्त्वदोषौ मा सौ रजस्तमारूपो येषां ते तथा, तेषामपुनर्भवो मोक्षः, धर्मद्वारेषु धम्मशास्त्रेषु, अदांपैमहर्षिभिरुपदिश्यते तेनेति सम्बन्धः, तेन पुनर्भव उपदिश्यते इत्यः । आगमान्तरमृपिवचनमाह-धर्मद्वारेत्यादि। ब्रह्म अध्यात्मज्ञानं तत्परैः, कर्मविभिरनुष्टातव्ययागादिकर्मविधिः, अनुपहतसत्वगुणबुद्धः प्रचारो बोधलक्षणो येषां ते तथा ; एतेन विशुद्धबुद्धिवं दर्शयति ; दिव्यमतीन्द्रियार्थदर्शि चक्षुः समाधिरूपं ज्ञानं येषां ते दिव्य चक्षु यस्तैदृष्ट्वोपदिशः स्वयमनुभूय कथित इत्यर्थः ; इतिशब्दो हेतौ, एवमित्यागमेन ॥ १० ॥
* एवमिति चक्रपाणितः पाठः ।

Page #557

११श अध्यायः ।
सूत्रस्थानम् ।
५४५
एवं पुनर्भवः प्रत्यक्षमपि चोपलभ्यते । मातापित्रा - विसदृशान्यपत्यानि तुल्यसम्भवानां वर्णस्वराकृतिसत्त्वबुद्धिभाग्यविशेषाः, प्रवरावरकुलजन्म, दास्येश्वर्य, सुखासुखमायुः,
।
गङ्गter:-आप्तोपदेशप्रमाणेन पुनर्भवोऽस्तीति स्थापयन्तं नास्तिक आह--- कस्कः खल्लिह मृखा परलोकं गवा पुनरिह भवेत् ? शुक्रार्त्तवादिपश्ञ्चभूतविकारसमुदायो हि पुमान प्रागभिहित इति नास्त्यात्मा योऽसौ मृत्वा परलोकं गच्छति तत्र भोगं भुक्त्वा पुनरिह भवतीति ? अत आह एवं पुनर्भव इत्यादि । प्रत्यक्षमपि चोपलभ्यते पुनर्भव आत्मनित्यत्वात् । न ह्यात्मानमन्तरेण शुक्रार्त्तवीयादिभिः पञ्चभिर्महाभूतैर्जायते जन्तुः कश्चित् । भूतसंयोगे चैतन्यसम्भवाभावात् । भूतेषु प्रत्येकमदृष्टस्य चैतन्यस्य सङ्घाते तदसम्भवात् कारणगुणपूर्वको हि कार्य्यगुणो भवति । का मदशक्तिवन्न चैतन्यं कारणकर्मसम्भूतं स्यात् । चैतन्यं हि गुणः । गुण एव गुणान्तरमारभते, न कर्म गुणमारभते । इत्यादि विस्तरेण दर्शितं पूर्व्वाध्याये । तस्मादस्त्यात्मा नित्यः संसारी स एव पुनरिह जायते प्रत्यक्षेण तदुप - लभ्यते कथमिति ? अत आह मातापित्रोरित्यादि । मानि विभिन्नस्वरूपाणि प्रत्यक्षेण दृश्यन्ते । कानि च कानि च कुरूपादीनि । तादृशरूपाणि खलु मातापित्रोः शुक्रार्त्तवविशेषेण सम्भवन्तीति : [? अत आह— तुल्यसम्भवानामित्यादि । तुल्याभ्यां मातापितृभ्यां तयोः पूर्व्ववच्छुक्रार्त्तवाभ्यां सम्भवो येषामपत्यानां वर्णस्वरादिविशेषाः प्रत्यक्षेण दृश्यन्ते । या चैकस्यापत्यस्य माता यश्च पिता साचस चापरस्यापत्यस्येति | कस्मात् तस्य तस्यापत्यस्य कारणात् स्वरवर्णादिविशेषाः । आत्मजा हि वर्णस्वराकृतिमनोबुद्धिभाग्यानां विशेषाः । न हि तेषु पञ्चभूतसम्भवेऽपि वर्णस्वराकृतीनां विशेषा भाग्यविशेषाहते सम्भवन्ति । भाग्यविशेषश्च सत्त्वबुद्धिविशेषेण पूर्व्वदेहकृतैः कर्मभिर्जायते । भाग्यविशेषाच्च सत्त्वबुद्धयोर्विशेषः स्यात् । एवं भाग्यविशेषादेव प्रवरावरकुले जन्म । कस्य
वि - सहशानीसुरूपादीनि ।
चक्रपाणिः - प्रत्यक्षञ्च यद्यपि पुनर्भवं न गृह्णाति तथापि तत् पुनर्भवग्राहकानुमानस्य लिङ्गग्रहणे यथा व्याप्रियते, तथा दर्शयति-- प्रत्यक्षमपीत्यादि । विसदृशानीति कश्चित् कुरूपः कश्चित् सुरूपः, तुल्यसम्भवानां तुल्योत्पादकारणानां कश्चिद् गौरः कश्चित् कृष्णः; एवं स्वरादावपि विशेषो बोद्धव्यः; दास्यैश्वय्र्यमिति कस्यचिद्वास्यं कस्यचिद्वैश्रय्र्यम् एवमपरत्रापि विपर्ययः पुरुषभेदेन

Page #558

५४६ चरक-संहिता।
तिपणोयः आयुषो वैषम्यम्, इहाकृतस्यावाप्तिः, अशिनितानाञ्च सदितस्तनपानहासत्रासादीनाञ्च प्रवृत्तिः, लक्षणोत्पत्तिः, कर्मच दास्यम् । कस्य चापत्यस्यैश्वर्यम् । सुखं चायुः कस्यचित् । कस्यचित् असुखमायुः। तथैवायुषः कस्य च दैव्य॑म् । केपाञ्चाल्पसमिति भाग्यादेव भवति। न चैतानि मनोबुद्धिभ्यां कृतैः कम्मभिरात्मानं विना जाताभाग्यविशेषात् सम्भवन्ति। न हि मनो वा बुद्धिा वैशेष्यं स्वयमापद्यते विनात्मानं येन विशेषण कर्मविशेषः क्रियते। यदि च सत्त्वमन विधीयते शरीरं शरीरं चानुविधीयते सत्त्वमिति शरीरविशेपयोगात् सत्त्वविशेषः स्यात्, ततो बुद्धिविशेषः, ताभ्यां कर्मविशेषः क्रियते, ततो भाग्यविशेषः स्यादित्युच्यते । तत्राह--इहाकृतस्यावाप्तिरित्यादि। यदि पूर्वजन्म नास्ति तत् प्रर्व जन्मकृतकर्मफलेन मनोबुद्धिभाग्यविशेषा न स्युः। तहि कथमिह जन्मनि यत् कम न कृतं तदिहाकृतस्य कम्मणः फलावाप्तिः कस्माद् भवति ? तस्मादस्त्यात्मा नित्यः सवस्य कर्ता।
य इह पूर्वजन्मनि यत्किञ्च कर्म चकार शुभं वाशुभं तम्यैतत् फलं यदिहाकृतकर्मणो न फलम् । तद्यथा-अशिक्षितानाञ्चेत्यादि । जातमात्रस्य शिशोर्ने शिक्षितानि शिक्षाकर्मभिन कृतानि रुदितादीनि यानि तेषामवाप्तिरिति। गौतमेनाप्युक्तम्- 'पूव्वाभ्यस्तस्मृत्यनुवन्धाज्जातस्य हपभयशोकसम्प्रतिपत्तेः” । व्याख्यातमिदं वात्स्यायनेन जातः खल्वयं कुमारकोऽस्मिन् जन्मन्यगृहीतेषु हर्पभयशोकादिहेतुषु हर्पभयशोकादीन् प्रतिपद्यते लिङ्गानुमेयान्। ते च स्मृत्यनुबन्धादुत्पद्यन्ते, नान्यथा। स्मृत्यनबन्धश्च पूव्वाभ्यासम् अन्तरेण न भवति । पूर्वाभ्यासश्च पूर्वजन्मनि सति भवति । नान्यथेति । तस्मादस्त्यात्मा नित्यः संसारी। यः पूर्वदेहे कर्माणि कृखा रुदितादिहेतून उपलभ्याभ्यस्य परलोक गवा पुनरिह जातमात्रं तान् रुदितादिहतून् स्मृखा रोदिति स्तन्यं पिबति हसति त्रस्यति बिभेति हृष्यति शोचति । बोद्धव्यः ; सुखासुखमित्यायुपो विशेषणम्। रुदितादयोऽमी अव्युत्पन्नबालगोचरतया बोद्धव्याः, एते च रुदितादयो यथायोगमिष्टानिष्टस्मरणमन्तरा न भवान्त-स्मरणञ्च पूर्वज्ञानं विना न भवतीति पूर्वजन्मज्ञानानुमानान् परलोकानुमायका भवान्त ; पूर्वप्रतिपादितञ्च विसदृशत्वादिवैचित्रप्रमुत्तरत्र प्रतिपादनीयञ्च लक्षणोत्पत्त्यादिकारणान्तरं दर्शने सति पूर्वजन्मकृतकारणानुमायकमिति परलोकानुमायकं मन्तव्यम् । लक्षणोत्पत्तिरिति सामुद्रकलक्षणप्रतिपादितलक्षणोत्

Page #559

११श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
५४७
इत्येवमेपामशिक्षितानां रुदितादीनां प्रवृत्तिदर्शनादस्ति पुनर्भव इति । नत्राहुर्नास्तिका - नास्ति पुनर्भवः । जातमात्र शिशोि पद्मादिषु प्रबोधसम्मीलनविकारवत्तद्विकारः" । यथा पद्मादिष्वनित्येषु प्रबोधसम्मीलनं विकारो भवति स्वभावात् एवमनित्येषु शिशुषु तत्तदात्मनोऽप्यनित्यस्य भूतमयस्य great रुदितस्तनपानहासत्रासादय विकाराः सम्प्रतिपद्यन्ते । तत्रोच्यते-नेदं युक्तं हेत्वभावात् । अनेन हेतुना पद्मादिषु मवोचसम्मीलन विकार इतिवदनित्यस्य भूतमयस्यात्मनो हर्षादिसम्प्रतिपत्तिरिति । न aatree साध्यसाधनहेतुरस्ति न वा वैधम्र्म्यात् साध्यसाधनहेतुरस्ति । इति हेत्वभावादसम्बन्धार्थकमपार्थकमुच्यते । दृष्टान्ताच्च हर्षादिनिमित्तस्य न निवृत्तिर्भवति । या च खल्वियम सेवितेषु विषयेषु हर्षादिसम्पतिपत्तिः स्मृत्यनुबन्धकता प्रत्यात्मं गृह्यते सेयं पद्मादिबोधसम्मीलनदृष्टान्तेन न निवर्त्तते । यथा चेयं न निवर्त्तते तथा जातस्यापीति । क्रियाजातौ च पर्णविभागसंयोग पद्मादीनां प्रबोधसम्मीलने उच्येते । क्रियाहेतुश्चानुमेयः । एवं सति दृष्टान्ते किं प्रतिषिध्यते ? तत्राह निर्निमित्तः पद्मादिपु प्रबोधसम्मीलनविकार इति । तथा शिशोरपि निर्निमित्ता रुदितादय विकारा इति चेत् ? न । उष्णशीत वर्षाकालनिमित्तत्वात् पञ्चात्मकविकाराणाम्। न निर्निमित्तः पद्मादिप वोवसम्मीलनविकार इव शिशोजतिमात्रस्य हर्षादयो विकारा निर्निमित्ताः । पञ्चात्मक विकाराणामुष्णादिकालनिमित्तत्वात् । उष्णादिषु सत्सु भावादसत्स्वभावात्तन्निमित्ताः पञ्चभूतानुग्रहेण निरृतानां पद्मादीनां प्रबोधसम्मीलनविकाराः निमित्ताभवितुमर्हन्ति, न निमित्तमन्तरेण । न चात्मनो दृष्टान्तादुत्पत्तिनिरोधः कारणानुमानं भवति । न हर्षादीनां निमित्तमन्तरेणोत्पत्तिर्नोष्णकालादिवन्निमित्तान्तरोपादानं हर्षादीनाम् । तस्मादयुक्तमेतत् । एवमितवास्ति नित्य आत्मा चैतन्यकारणम् । प्रत्याहाराभ्यासकृतात् स्तन्याभिलापाज्जातमात्रस्य शिशोः प्रवृत्तिलिङ्गः स्तन्याभिलापो गृह्यते । स च नान्तरेणाहाराभ्यासं भवति । कया युक्त्येति चेत् ? दृश्यते हि शरीरिणां सुवया पीड्यमानानामाहाराभ्यासकृतात् स्मरणानुबन्धादाहाराभिलापः । न च पूर्व्वशरीरमन्तरेण जातमात्रस्य शिशोरुपपद्यते सः । तेन स्तन्यपानाभिलाषेणानुमीयते भूतपूर्व्वं शरीरं यत्रानेन शिशुनाहारोऽभ्यस्त इति । स खल्वयमात्मा पूर्व्वशरीरात् प्र ेत्य शरीरान्तरमिदमापन्नः क्षुत्पीड़ितः पूर्वाभ्यस्तं निवृत्तिकरमाहारमन स्मरन् स्तन्यमभिलषन् पिवति । तस्माद

Page #560

५४८
चरक-संहिता।
। तिमेपणीयः सामान्ये * फावशेषः । मेधा कचित कचित् कर्मण्यमेधा। देहभेदान्नात्मा भिद्यते। भवत्येवैप इति ऊ देहभेदादिति । तस्मादस्त्यात्मा नित्यः संसारी चैतन्यहेतुः। तस्मादस्ति प्रेत्यभाव इति । तत्राहुः पुनर्भवो नास्तीति वादिनः..."अयसोऽयस्कान्ताभिगमनवत्तदुपसर्पणम्”। यथा खल्वयोऽभ्यासमन्तरेणायस्कान्तमुपसर्पति एवमभ्यासमन्तरेण वालो जातमात्र स्तन्यमभिलपति। किमिदमयसोऽयस्कान्ताभिसर्पणं निनिमित्तम्, अथ निमित्तादिति ? तत्राह निनिमित्तं तावदिति चेत् ? न ; अन्यत्र प्रवृत्त्यभावात्। यद्ययसोऽयस्कान्ताभिसर्पणं निनिमित्तं स्यात् तदा लोप्ट्रादयोऽप्ययस्कान्तमुपसपेयुः। न जातपसपन्ति । तत्र नियमे कारणमस्तीति । अथ तहि निमित्तात् ? तच्च निमित्तं केनोपलभ्यत इति ? तत्रोच्यते---क्रियालिङ्गः क्रियाहेतुः क्रियानियमलिङ्गश्च क्रियाहेतनियमः। क्रियाहेतः कारकपटकं क्रियालिङ्गं तत्र क्रियाविशेषसाधकतमत्वादिव्यापारनियमलिङ्गः करणकारकादिनियमः। तेनान्यत्र प्रवृत्त्यभावः। अयसोऽयस्कान्त एव प्रत्तिनान्यत्र । बालस्यापि नियतमुपसर्पणं क्रियोपलभ्यते। न च स्तन्याभिलाषलिङ्गमाहाराभ्यासकृतात् स्मरणानुबन्धादन्यन्निमित्तं दृष्टान्तेनोपपद्यते। न चासति निमित्ते कस्यचिदुत्पत्तिः स्यात् । न च दृष्टान्तो दृष्टमभिलापहेतु बाधते। तस्मादयसोऽयस्कान्ताभिगमनं न दृष्टान्त इति । अयसः खल्वपि नान्यत्र प्रवृत्तिर्भवति। न जात्वयो लोप्ट्रमुपसर्पति । किं कृतोऽस्यानियम इति। यदि कारणनियमाः सर्वक्रियानियमलिङ्गा एवं जातमात्रबालकस्यापि नियतविषयोऽभिलापः कारण नियमावभक्तुिमहति। तच्च कारणमभ्यस्ताहारस्मरणमन्यव ति दृष्टेन विशिष्यते। दृष्टो हि शरीरिणामभ्यस्तस्मरणादाहाराभिलाष इति । अक्षपादगौतम उवाच---"तथान्यस्यापि फलस्येहाकृतकर्मणोऽवाप्तिर्यथा।" ।
लक्षणोत्पत्तिः। कस्यचिद् देह राजचिह्न कस्यचिद दारिद्राचिन सहव जायते। न च तत् पूर्वदैहिककर्मफलमन्तरेण सम्भवति।।
अथान्यस्यापीहाकृतकर्मणः फलावाप्ति श्यते; कर्म सामान्ये इत्यादि। द्वाभ्यां बटुभिर्वा पुरुपः समाने कर्माणि कृते क्रियमाणे च फलविशेषो न तुल्यं पत्तिः, कर्मसादृश्ये सेवासादृश्ये, मेधा क्वचित् कर्मणि चित्रलेखनास्वविद्यादी ; जातेरतीतायाः * कर्मसादृश्ये इति वा पाठः ।

Page #561

११श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
५४६ जातिस्मरणम्, इहागमनमितश्चातानाञ्च भूतानां, समदर्शने प्रियाप्रियत्वम् । ___ अत एवानुमीयते यत् तत् स्वकृतमपरिहार्य्यमविनाशि पौवदेहिकं देवसंज्ञकमानुवन्धिकं कर्म। तस्यैतत् फल मितश्चान्यद्भविष्यतीति फलाद्वीजमनुमीयते, फलश्च वीजात् ।
फल भवति। तत्र कारणं पोर्चदेहिकं कर्म, विशेषः इहाकृतस्य कर्मणः फलमन्यच्च दृश्यते । मेधा कचित् कर्मणि पुसोऽशुभे वा शुभे वा कचिच्च कर्मण्यमेधा कस्यचित् सर्वस्य न तथा। तत्र हेतुः पौव्वदैहिकं कम्मव । कस्य च पुसो जातिस्मरणं पूर्वजन्मवृत्तान्तस्मृतिवत्तते। भूतानामितश्च्युतानाच पुनरिहागमनं स्वस्यापि पुनरागमनं येन स्मरति तज्जातिस्मरणं कस्यचिद् कृश्यते। तत् तु शुभकर्मकृतमनोदोषरजस्तमोनिवृत्तौ सत्यां जायते। तन्न जातमात्रशिशोः सम्भवति । एवं समदर्शने वस्तुनि कचिदेकस्य प्रियवमन्यत्र अप्रियखमन्यस्य तत्राप्रियखमन्यत्र प्रियखमिति। तत्र कारणमिहाकृतं कम्मेव इति। तस्मादस्त्यात्मा नित्यः संसारी कर्ता यः कर्म करोति। तस्य च फलमुपभुङ्क्त। नस्मादस्ति पुनर्भव इति प्रत्यक्षेणोपलभ्यते । ___ अथानुमाननाप्युपलभ्यते, तदाह ----अत एवानुमीयत इत्यादि। मातापित्रोवि-सदृशान्यपत्यानीत्यादिभ्यः समदशेने प्रियाप्रियवमित्यन्तेभ्यो लिङ्गेभ्योऽनुमीयते तत् । यत् तत् स्वकृतमपरिहाय्यं भोगाते चाविनाशि पौर्वदैहिक पूर्वजन्मनि कृतं देवसंज्ञकं देवं दिष्टं भाग्यमित्यादिसंज्ञमात्मनि नित्यमानुबन्धिकं कर्म । तस्य यस्यैतत् फलं मातापित्रोवि-सदृशापत्यादिकं फलमिति फलेन वीजं वत्तेमानं दैवमात्मानुबन्धमनुमीयते। इतश्चान्यत् फलं पुनर्जन्म स्मरणं जातिस्मरणं, तदेव स्मरणं दर्शयति----इहागमनमितश्च्युतानामिति, इह कुले जातोऽस्मि, इतश्च कुलादागतोऽस्मीत्येवमाकारं जातिस्मरणमित्यर्थः ; यदि वा, इह जन्मनि च्युतानामिह जन्मनि पुनरागमनम्, अनेन च, भ्रान्त्या यमपुरुषै तस्य पुनरागमनं दृश्यते। समदर्शने तुल्याकारे क्वचित् पुरुषे प्रियत्वं क्वचित् पुनरप्रियत्वमिति समदर्शने प्रियाप्रिय स्वम्। अत्र चावान्तरानुमानभेदो विस्तरभयान्न दर्शितः। एवं प्रत्यक्षेण लिङ्गग्रहणं दर्शयित्वानुमानमाह---अत एवेत्यादि । स्वकृतमात्मना कृतम्, अविनाशीत्युपभोगं विनाऽविनाशि, पौर्वदेहिक पूर्व कृतं, जन्मान्तराण्यनुगच्छतीत्यानुबन्धिकम्, एतत् · फलमिति विसदृशापयोत्पादादिफलम्, एतच्च

Page #562

| तिस्त्रेपणीयः
५५०
चरक संहिता | युक्तिश्चषा पड़ धातुसमुदायाद गर्भजन्म, कत्तु करणसंयोगात् क्रिया, कृतस्य कर्मणः फलं नाकृतस्य नाकरोत्पत्तिवीजात् । कर्मसदृशं फलं नान्यस्माद्वीजादन्यस्त्रोत्पत्तिरिति युक्तिः ॥ ११।१२ ॥
भविष्यतीति वीजात् फलं भविष्यदप्यनुमीयते । यतः फलञ्च वीजादनुमीयते । इत्यनुमानेनापि पुनर्भवोऽस्तीत्युपलभ्यते । अत्रानुमाने युक्तिश्या पद्धातुसंयोगादर्भजन्म पञ्चमहाभूतशरीरिसमवायादेव चेतनस्य जन्म । न तु पञ्चमहाभूतमात्राद्विनात्मानमिति युक्तिः । नहि पड्यासंयोगः कथं स्यादिति ? अत आह— कत्तु करणसंयोगात् क्रिया भवति । यथा काष्ठाग्निजलादिकत्तसंयोगात् पाकादिक्रिया भवति ! तथा कर्त्ता परलोकस्थ आत्मा, करणं तस्य दैवम्, तन्नियमादिह स्त्रीपुरुषवीजसंयोगः क्षेत्रे गर्भाशये, aaaaaक्रमणमात्मनः, ततो जन्म | यच कम् पूर्वदेहे कृतं तस्यैतत् फलम् न वकृतस्य कम्मणः फलमस्ति । यथा नाक रोत्पत्तिरवीजात् वीजादेवाड, रोत्पत्तिः, तथा कृतादेव कम्मणः फलं शुभशुभं वोत्पते । कम्स फलं यत्फलकं यत् कम्पं तत् फलं तस्मादेव कणः स्यात् न त्वन्यस्मात् कर्म्मणोऽन्यत् फलं स्यात् । यथा नान्यस्माद्वीजादन्यस्योत्पत्तिः स्यात् न हि जम्बूवीजादाम्रस्योत्पत्तिरिति युक्तिः । तस्मादस्त्यात्मा नित्यः संसारी कर्त्ता चैतन्यहेतुः अस्ति च कम्म शुभाशुभं यत् फलति अस्ति कम्फलं येन तस्य फलं भोक्तुं पुनरिह जायते : तस्मादस्ति पुनर्भव इति ।। ११।१२ ।।
S
सङ्गपाद व्युत्पादितमेव इतश्चेतीह जन्मनि कृतात् कर्म्मणः अन्यदिति भाविजन्मान्तरं भविष्यतीत्यनुमीयत इति सम्बन्धः । कमी इत्याह फलादित्यादि । फलातू फलसदृशापत्यदर्शनात वीजं पूर्वजन्मकृतं कर्णादि कारणमनुमीयते तथा फलञ्च भाविजन्मान्तरसुखदुःखादिवीजादिह जन्मकृतात् कर्म्मणोऽनुमीयते इति योजना ।
तर्करूपयुक्तिविषयतां परलोकस्य दर्शयति युक्तिश्चैषेत्यादि । पद्मातुसमुदायाद्गर्भजन्मेति बढ़ता आत्मसम्बन्धमन्तरा चेतना गर्भस्य नोत्पद्यते, आत्मा च परलोकसम्बन्ध एवेति परलोका युक्तिरुपदश्यते । कर्त्तकरण-संप्रयोगात् क्रियेति आत्मानं कर्त्तारं विना क्रिया परिदृश्यमाना योगादिलक्षणा न भवतीति । आत्मन अहं दर्शयति- कृतस्येत्यादिनाऽवीजादित्यन्तेन, परिदृश्यमानदास्यैश्वय्र्यादिफलेन जन्मान्तरकृतस्य कर्मणः कारणभावं दर्शयति, कर्म्मसदृशं फलमिति पूर्वकृनशुभकर्मणः शुभ पुत्रधनादिफलम् अत्र दृष्टान्तमाह नान्येत्यादि । नान्यवीजात् शालिवीजादन्यस्य यवाङ्क ुरस्योत्पत्ति

Page #563

११श अध्यायः
५५१
सूत्रस्थानम् । एवं प्रमाणश्चतुभिरूपदिस्ट पुनर्भवे धर्मद्वारेववधीयेत । नदयथा गुरुशुश्र पायामध्ययने ब्रह्मचर्य्यायां दारक्रियायाम् अपत्योत्पादने मृत्यभरगणऽतिथिपूजायां दानेऽनभिध्यायां तपस्यनसूयायां देहबाङ्मानसे कर्मण्यक्किष्टं दहेन्द्रियमनोऽर्थबुद्धात्मपरीनायां मनःसमाधाविति। यानि चान्यान्यपि
गङ्गाधरः-- उनि परलोके चतुर्भिः प्रमाणः स्थापिने यथा परलोकैषणा कर्तव्या. तदाह एवमित्यादि । एवमित्युक्तप्रकारेण चतुर्भिराप्तोपदेश-प्रत्यक्षानुमान-युक्तिभिः प्रमाणराप्तहरुपदिष्टे पुनभवे सति धर्मद्वारेप्ववधीयेत । कथं धम्मद्वारे प्ववधानं कुर्यात् ? तदाह -तद्यथेत्यादि। धर्मद्वारेष्वित्यस्य विशेषणं प्रत्येकं गुरुशुश्रूपायामित्यादि। प्रथमाश्रम खलपनयनानन्तरं गुरु. शुश्रपायां तथा वेदादीनामध्ययने रम्पद्वारे ब्रह्मचर्यायां धम्मेद्वारे कायवाङ्मनोभिमथुनत्यागो ब्रह्मचा--तदङ्गानि भैक्ष्यचर्यादीनि । ततः सब वेदादिशास्त्राध्ययनानन्तरं समावत्यै गृहाश्रमे कत्तव्ये दारक्रियायां विवाहकर्मणि यमद्वारे ततोऽपत्योत्पादने धर्मद्वारे जाते ह्यपत्ये ऋणमुक्तिः स्यात् । भृत्यभरणे मातापित्रादीनां भृत्यानां भरणे धर्मद्वारे । तथाऽतिधिपूजायामतिथिभोजनादौ । दाने नित्यं किश्चिद्यथाशक्तिदानक्रियायाम् । अनभिध्यायां परस्ववाच्छावज्जैने। नतो वानप्रस्थाश्रममाश्रित्य नपसि तपस्यायाम् । अनम्यायां परगुणेषु दोषारोपणवजने। तथैवाक्लिष्टे देहवाङ्मानसे कर्मणि धर्मद्वारेऽवधीयेत । ततश्चतुर्थमाश्रममाश्रित्य देहेन्द्रियमनोऽर्थबुद्धात्मपरीक्षायां खलु देहपरीक्षायामिन्द्रियपरीक्षायां मनःपरीक्षायामधेस्य विषयस्य शब्दादेः परीक्षायां बुद्धिपरीक्षायामात्मपरीक्षायाश्च धम्मद्वारेऽवधीयत! तथा मनःसमाधौ योगे धर्मद्वारेऽवधीयतेति। रित्यर्थः। युक्तिमुपसंहरति इति युक्तिरिति । अत्र बहुवक्तव्ये प्रमेये तथाविधोपयोगाभावात् विस्तरभयाच्च विस्तरो न कृतः ॥ ११॥१२॥
चक्रपाणिः-- सम्प्रति परलोकं व्यु पाद्य तदुपयुक्तधर्मसाधनान्याह एवमित्यादि । -धर्मद्वारेषु धर्मसाधनद्वारेषु, इह चातिथिपूजादीनि सद वृत्तोक्तान्यपि प्रकरणप्राप्तत्वेनोदाहरणार्थं पुनरभिधीयन्ते ; देहादिपरीक्षायामवधीयेत इति वचनादवधानोपदर्शनेन देहादीनां क्षयित्वादिधर्मनिरूपणेनोपजायमान भनि विषयानभिपणच जायमानमिच्छन्ति ; विपयेषु प्रसक्ति

Page #564

५५२ चरक-संहिता।
[तिसेषणीयः एवंविधानि कर्माणि सतामविगहितानि स्वाणि वृत्तिपुष्टिकराणि विद्यात् तान्यारभेत कर्तुम। तथा कुन्निह चैव यशो लभते प्रत्य च स्वर्गमिति तृतीया परलोकैषणा व्याख्याता भवति ॥ १३ ॥
अथ खलु त्रय उपष्टम्भाः, त्रिविधं बलम् , त्रीण्यायतनानि, त्रयो रोगाः, त्रयो रोगमार्गाः, त्रिविधा भिषजः, त्रिविधमौषधमिति ॥ १४ ॥ __ अथानुक्तानि काण्यनुमन्यते यानि चान्यानीत्यादि । स्वाणि स्वर्गहितानि वृत्तिपुष्टिकराणि तथा काश्यादिवासादीनि शुभानि विद्यात् तान्यप्यारभेत कम्। तस्याशिपमाह-तथा हीत्यादि। इह यशो लभते। प्रेत्य स्वर्ग, चकारान्मनःसमाधिसिद्धौ मोक्षश्च लभते इति। इति तृतीया परलोकैपणा व्याख्याता भवति ॥ १३ ॥
गङ्गाधरः-इत्येवं तिस्र एषणा व्याख्याय त्रिखसामान्यादन्यानि त्रिकाणि व्याख्यातुमाह---अथ खल्वित्यादि। त्रय उपष्टम्भा इति। ये शरीरमुपगत्य स्तभ्नन्ति त उपष्टम्भाः शरीरधारणक्रियारम्भास्त्रय इति । त्रिविधं बलं वलाधानं हुपष्टम्भाः। यथा गृहरक्षणार्थ स्तम्भादिकं गृहवलाधानं तथा शरीररक्षणाथेमुपष्टम्भत्रयम्। त्रीण्यायतनानि कारणानि । यथा लोके कारणाधीनं बलमबलश्च तथा शरीरादिबलाबलं युक्तायुक्तकारणत्रयाधीनं तत्रायोगकारणाधीनास्त्रयो रोगाः रोगाणाश्च त्रयो मार्गाः। तेषां रोगाणां प्रतिकारकास्त्रिविधा भिषजः। प्रतिकारसाधनानि त्रिविधमौषधमिति । इत्येष सप्तानां त्रिकाणामुद्देशः॥१४॥ मनसो वारयित्वाऽऽत्मनि समाधानं मनः-समाधिः ; अत्र च सर्वत्रावीयेतेति सम्बन्धः ; स्वाणि स्वर्गहितानि स्वर्गकराणीति यावत् ; वृत्तेर्धनस्य पुष्टिः वृत्तिपुरिः ; धर्मेपणायाञ्च वृत्तिपुष्टिकराभिधानं धर्महेतूनां वृत्तिहेत्वविरोधेनाचरणोपदेशार्थम् ; यशो लभते धार्मिकोऽयमित्येवमादिख्यातिरूपम् ; परलोकैषणा तृतीयैव, ततश्च पुनस्तृतीयेति पदं, धर्मस्य प्राणधनकारणत्वेन धमॆषणायाः प्राणधनैषणात्व-प्रसक्तिप्रतिषेधार्थम् ॥ १३ ॥
चक्रपाणिः----सम्प्रति त्रिसंख्यावच्छिन्नोपोद्धातेनान्यान्यपि त्रिसंख्यावच्छिन्नानि स्वस्थातुरहितत्वेनेह वक्तव्यान्याह--..अथ खल्वित्यादि ।-प्रथममुपष्टम्भा अभिधीयन्ते मृलभतशरीर

Page #565

११श अध्यायः] सूत्रस्थानम् ।
५५३ त्रय उपष्टम्भा इत्याहारः स्वप्नो ब्रह्मचर्यमिति। एभिस्त्रिभियुक्तियुक्तरुपष्टब्धमुपष्टम्भः शरीरं बलवर्णोपचयोपचितमनुवर्तते यावदायुषः संस्कारात् । * संस्कारः स हितमुपसेवमानस्य य इहैवोपदेक्ष्यते ॥ १५ ॥ ___ गङ्गाधरः---उद्देशानन्तरं तेषां निर्देशेन विभागः क्रियते-त्रय उपष्टम्भा इत्यादि । आहारोऽत्राशितखादितपीतलीढ़भेदन चतुविधोऽप्यभ्यवहारसामान्यादेक एवेह गण्यते। जिया ह्याहरणमाहारः । स्वमोऽपि मुप्तिसुषुप्तिभेदेन द्विविधोऽपि, तथा-“तमोभवा श्लेष्मसमुद्भवा च मनःशरीरश्रमसम्भवा च । आगन्तुकी व्याध्यनुवतिनो च रात्रिस्वभावप्रभावा च निद्रा ॥' इति भेदेन पड्विधोऽपि वहिश्चैतन्याभावहेतुलेन स्वमवसामान्यादेक एव गण्यते। ब्रह्मचर्यमिति कायवाङ्मनोभिमथुनवर्जनसामान्यादेकमेव गण्यते। इत्युपष्टम्भत्रयं निर्दिश्य तेषां प्रयोजनान्याह-एभिरित्यादि। एभिस्त्रिभिराहारस्वमब्रह्मचय्यरुपष्टम्भयुक्तियुक्तः समयोगयुक्तः प्रयोगीकृतैराचरितैरुपष्टब्धं दृढीभूतं शरीरं बलवोपचितं सदनुवत्तेते। तथाले हि शरीरस्य पुसामिह परत्र च शुभं सम्पद्यते। कियन्तं कालमिति ? अत आह-यावदायुपः संस्कारादिति । यावदायुपः शरीरानुवर्त्तनं संस्कारात्। त्रिभिरुपष्टम्भैरायुः संस्क्रियते । धारकत्वेन, तदनु बलमुपरम्भाहारादिजन्यत्वात्, तदनु रोगायतनानि बल-विरोधकर्त्त त्वेन, तदनु रोगास्तजन्यत्वेन, तदनु तन्मार्गज्ञानं सुविन्यस्तमेव, तदनु रोगप्रतिषेधार्थ प्रधानकारणवैद्याभिधानं, तदनु तदुपकरणत्वेन भैपज्यम् ॥ १४ ॥
चक्रपाणि:---अन्येन स्तभ्यमानं धार्यमाणमुप समीपं प्रधानकारणस्य गत्वा स्तम्भयति धारयतीत्युपरम्भः ; यथा गृहधारणनियुक्तप्रधानम्तम्भसमीपवर्ती तद बलाधायक उपयम्भः, तथेहापि शरीरस्यायुःसंवर्तकेन कर्मणा ध्रियमाणस्याहारादयो धारकत्वेनोपरम्भा इत्युच्यन्ते । आयतनानि कारणानि रोगस्येति शेषः । ब्रह्मचर्यशब्देन इन्द्रियसंयमसौमनस्यप्रभृतयो ब्रह्मज्ञानानुगुणा गृह्यन्ते ; आहारादयश्चेह प्रधानकल्पतया प्रशस्ता एव गृह्यन्ते, तेन, विरूपकाहारादीनां शरीरानुपष्टम्भकत्वं नोद्धावनीयम् ; अत एव युक्तियुक्तैरिति विशेषणं करिष्यति ; युक्तया प्रशस्तेन योगेन युक्ता युक्तियुक्ताः। ब्रह्मचर्य्यस्यायुक्तिरनभ्यासादतिभात्रोन्द्रयसंयमनादिरूपा, सा हि मनाक्षोभादिहेतुर्भवति । उपचितं युक्तम् ; आयुःसंस्कारादायुःकारण-धर्माधर्मावसानं यावदित्यर्थः, संस्कारशब्दः कारणवचनः ; आहारादयश्च प्राधान्येनोक्ताः, तेनः अभ्यङ्गादीनां
* संस्कारमहितमनुपसेवमानस्येति चक्रपाणिसम्मतः पाठः।
७०

Page #566

५५४ चरक-संहिता।
(तिस्प्रेषणोयः त्रिविधं बलमिति–सहज, कालजं, युक्तिकृतञ्च । सहज पुनस्तद् यच्छरीरसत्त्वयोः प्राकृतम्। कालकृतस्तुविभागज वयःकृतश्च। युक्तिकृतं पुनस्ता पदाहारचेष्टायोगजम् ॥१६॥
संस्कारः करणं गुणाधानम् । हासमुणनित्याख्यगुण आधीयते। आयुस्तु प्राक्तनकर्म फलजनितनियतकालप्रमाणे शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसंयोगरूपम् । कः पुनरायुपः संस्कार इति? अत आह-संस्कार इत्यादि। स हि संस्कार आयुपः। तमुपष्टम्भगुपसेवमानस्य खल्विह शास्त्र य उपदेक्ष्यने आहारादिसम्यगयोगेनायुपो हासनितिगुणाधानरूप इति ॥ १५ ॥
गङ्गाधरः-अथ क्रमोदिष्टं वलं निर्दिशति-त्रिविध वलमितीत्यादि । सहजमिति जायमानस्य यच्छरीरसत्वयोः प्राकृतं स्वाभाविक गर्भारम्भकाले यादृशप्राक्तनकम्भजनितशुभाशुभफलवशाद यादृशपधातुयोगे यादृशरसाहारसेवमानाया मातुर्विपकरसेन च प्रकृत्या सह शरीरसत्वाभ्यां जातं बलं तच्छरीरसत्वयोः प्राकृतं बलं सहज बलगुच्यते। कालकृतं वलमृतुविभागजम् । सहजबलस्य पडतुकालस्वभावाज्जातं वृद्धिमध्यहासरूपं बलं प्रागुक्तम्-'आदावन्ते च दौर्बल्यं विसर्गादानयोनृणाम् । मध्ये मध्यवलं खन्ते श्रेष्ठमग्रे च निर्दिशेत् ॥” इति। वयःकृतश्चेति बाल्ययौवनवार्द्धक्यकृतम् । यत् प्राकृतबलस्य हासद्धिमध्यरूपं बलं तदपि कालकृतम्मुच्यते । युक्तिकृतञ्चेति युक्तिकृतं पुनस्तत्तदाहारचेष्टायोगजम् । बलावलकारिभ्य आहारेभ्यो युक्तियुक्तभ्यो जातं तथा चेष्टाभ्यश्च जातं तथा वाजीकरणयोगेभ्यश्च जातं बलं युक्तिकृतमिति ॥१६॥
शरीरधारकत्वेऽविरुद्धत्वमेव । नन्याहारादीनि सम्बगाचरतोऽपि विशेषेरसात्मेन्द्रियार्थसंयोगादिजन्यैव्याधिभिरन्तरापि मरणं दृष्टमित्याह-संस्कारमिन्यादि । संस्कारं कारणम् अहितं शरीरस्येति शेषः, य इहवोपदेश्यत इति 'नीष्यायतनानि" इत्यादिना ग्रन्थेन ॥ १५ ॥ ___ चक्रपाणिः - युक्तिराहारचेष्ठयोः सम्यक् शरीरेण योजना ; सत्त्व मनः, मनसो बलं यदुत्साह उच्यते, प्राकृतमिति जन्मादिप्रवृत्तं प्राकृतधातुवृद्ध्या हेत्वन्तरनिरपेक्षं वृद्धं, दृश्यन्ते हि केचित् स्वभावादेव बलिनो दुर्बलाश्च केचित् । ऋतुविभागजम् “आदावन्ते च दौर्बल्यम्' इत्याद्यक्तम् । आहारस्य मांससर्पिरादेः, चेवाया उचितविश्रामव्यायामादेर्योग आहारचेवायोगः ; अन्ये तु योगशब्देन रसायनप्रयोगं ग्राहयन्ति ॥ १६ ॥

Page #567

११श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
५५५ त्रीण्यायतनानीत्यर्थानां कर्मणः कालस्य चातियोगायोगमिथ्यायोगाः। तत्रातिप्रभावतां दृश्यानामतिमात्र दर्शनम् अतियोगः, सर्वशोऽदर्शनमयोगः, अतिसूरुमारणाञ्च * तथातिविप्रकृष्ट-रोहीरवाइलहिष्ट-बीभत्सविकृतादिरूपए-दर्शनं
गङ्गाधरः- क्रमिकलात् त्रीण्यायननान्याह---त्रीण्यायतनानीति। अर्थानां शब्दस्पशरूपरसगन्धाः पञ्च बाह्यास्तेषाम् अतियोगायोगमिथ्यायोगा एकमायतनम्। कर्मणश्वातियोगायोगमिथ्यायोगा इत्येकमायतनम्। कालस्य चातियोगायोगमिथ्यायोगा इत्येकमायतनम् । कारणं रोगाणामिति त्रीण्यायतनानि रोगाणां कारणानि । अतियोगायोगमिथ्यायोगानामसम्यगयोगलेनैकखादेकतया गप्यत इति त्रीणि। न तु नत्र।। __तत्रादितोऽर्थानामतियोगादिपदाहर्तव्येषु प्राधान्यात् प्रथमं चक्षुरातियोगादीनुदाहरति -तत्रेत्यादि। तत्र तेषु त्रियायतनेषु मध्ये, अतिप्रभावतां सूर्यादीनां देवपिगन्धवादीनाञ्च दृश्यानामलिमानं दर्शनं चक्षुरानामतिशयेन योग इत्यतियोगः। दृश्यानामित्यधिकारः। दृश्यानां सर्वशोऽदर्शनं चक्षुरानामयोगः। अतिसूक्ष्यादीनां चक्षुरानां दृश्यानां दर्शनं सम्यगदृश्यखाभावान्मिथ्यायोगः । अतिविप्रकृष्ट रूपमतिदूरस्थं मूर्तम् । रौद्रमुन रूपम् । भैरवं भीमं मूर्त्तम् । अव भुतमाश्चयं मृत्तम् । द्विष्टं द्रष्टा यद्रूपं द्वेष्टि तद् रूपम् । बीभत्सं विड़ादिरूपम् । विकृतं कर्णादिहीनं मृत्तम्। आदिपदेनामनोक्षमूत्तमिति । रूपशब्देन रूपगुणवद द्रव्यमुच्यते। इति त्रिधाविकल्पश्चक्षुरर्थस्यासात्स्ययोग एकः।
चक्रपाणि:-अर्थानामिान्द्रयार्थानाम्, कम्मणः कायवाङ्मनःप्रवृत्तेः, कालस्य शीतोष्णवर्षलक्षणस्य । अतिप्रभावतामातपाग्निप्रभृतीनाम् । अत्र हीनमात्रदर्शनं विकारं न करोति, तेन सर्वश इत्युसम्, एवमन्यत्रापि सर्वश इति व्यायम् । अदर्शनञ्चातिप्रभावतामेव बोद्धव्यम्, अप्रभावताञ्ज घटादीनां दर्शनमतियोगादपि न दोपकरम्। अतिश्लिष्टं नयनप्रत्यासन्नम्, अतिविप्रकृयमतिदूरवर्ति, रौद्रम तकारणात्मकं, भैरवं भयजनकम् अद्भु तमपि व्याघ्रादि, द्विष्टं यद्यस्य द्वध्यं, बीभत्सनं मनस उद्बोगकारकं, विकृतं हीनाङ्गादि, वित्रासनं झटिति भयजनकम्, आदिग्रहणात् अमेध्यादीनां ग्रहणम् । रौद्रादयो यद्यपि न रूपं किन्त्वाकृतिविशेषाः, तथापि रूपैकार्थसमवायेन चक्षुरा एव, न चेन्द्रियार्थग्रहणेन रूपादीनामेव परं ग्रहणमिति पूर्वमेव व्याख्यातं, यतः,
* अतिश्लिष्टेति चक्रपाणिः ।

Page #568

५५६ चरक-संहिता।
तित्रैषणीयः मिथ्यायोगः। तथातिमात्रस्तनितपटहोत्कष्टादीनां शब्दानाम अतिमात्र श्रवणमतियोगः, सर्वशोऽश्रवणमयोगः, परुषेष्टविनाशोपघातप्रधर्षणभीषणादिशब्दश्रवण मिथ्यायोगः । तथातितीक्ष्णोग्राभिष्यन्दिनां गन्धानामतिमात्र प्राणमतियोगः, सर्वशोऽघ्राणमयोगः, पूतिद्विष्टामेष्यक्लिन्नविषपवनकुरणप
अथापरानुदाहरति---तथेत्यादि । अतिमात्रस्य स्तनितादिपु सर्वत्रान्वयः । अतिमात्रस्य स्तनितस्य मेघशब्दस्य। अतिमात्रस्य पटहशब्दस्य ढकाशब्दस्य । अतिमात्रस्योत्क्रुष्टस्योच्चैःशब्दस्य । आदिना वीरदपसिंहनादादीनामतिमात्राणां शब्दानाश्चातिमात्रं श्रवणं श्रवणार्थस्यातियोगः। अनतिमात्रस्तनितादीनां शब्दानामतिश्रवणमप्यतियोगः। सर्वशो बनीनामश्रवणं श्रवणान्निवृत्तिः श्रवणार्थस्यायोगः। परुषादीनां शब्दानां श्रवण श्रवणार्थस्य मिथ्यायोगः । परुषशब्दोऽमनोशशब्दः। इष्टविनाशशब्दः पुत्रधनादिविनाशध्वनिः। उपघात इष्टस्यैव पुत्रादेरुपघातशब्दः। प्रधणशब्दो दुर्चचनशब्दः। भीषणशब्दो भयानकशब्दः। यन्नामग्रहणेन यस्य भयं स्यात् तच्छब्द इह भीषणः, न खतिमात्रस्तनितादिशब्दः। आदिनातिसूक्ष्मविप्रकृष्टकलहशब्दादीनां ग्रहणम् । इति त्रिविधविकल्पः श्रवणार्थस्यासात्म्ययोग एकः। ___ गन्धस्याल्पलेन प्राग्रसस्पर्शाभ्यां त्रिविधयोगं दर्शयति-तथातीत्यादि । अतितीक्ष्णगन्धो मरिचादीनाम् । अत्युग्रगन्धश्चम्पकादीनाम् । अत्यभिष्यन्दिगन्धो ज्योतिष्मतीक्षवकादीनाम् । तेषां गन्धानामतिमात्रं घ्राणं ग्रहणं नासया घ्राणार्थस्यातियोगः। साधुगन्धानामप्यतिमात्र प्राणं घ्राणार्थस्यातियोगः । सर्वशोऽघ्राणं गन्धानां घ्राणार्थस्यायोगः । पूत्यादीनां गन्धानां वाणं घ्राणार्थस्य मिथ्यायोगः । पूतिदुर्गन्धः । द्विष्टगन्धो यं प्राता द्वेष्टि । अमेध्यगन्धोऽपवित्रवस्तुगन्धः । क्लिन्नगन्धो वस्तूनां कदभावे जाले यो गन्धः। विपगन्धोऽथ पवनानीतो गन्धः। कुणपगन्धः शवगन्धः। आदिना विरगन्धादीनां ग्रहणम् । स्पर्शनरसनयोः सम्यग्योगेऽसम्यग्यांगे च बहवः स्पर्शरस व्यतिरिक्ताः स्नानाभ्यङ्गादयः प्रकृतिसंयोगसंरकारादयश्च कारणवेन वक्तव्याः ; अतिमात्रस्तनितं प्रवृद्धो मेघध्वनिः, पटहः पटहशब्दः, उत्क्रष्टं ददितिमानं शब्दितं, प्रधर्षणं तिरस्कारः ; तीक्ष्णो गन्धश्चक्षुर्विरेचनकारकः, यथाकृष्णजीरकादीनाम्, उग्रो वमनकारको वचादीनाम्, अभिष्यन्दी स्नैमित्यकारकः फाणितसुरासवा

Page #569

११श अध्यायः
५५७
सूत्रस्थानम् । गन्धादिघ्राणं मिथ्यायोगः। तथा रसानामत्यादानमतियोगः, अनादानमयोगः, मिथ्यायोगोराशिवजेम्बाहारविधिविशेषायतनेषु उपदेच्यते। तथातिशीतोष्णानां स्पृश्यानां स्नानाभ्यङ्गोत्___ भक्षणादिकर्मणा बहुकार्यहेतुखात् प्राक् स्पर्शाद्रसातियोगादीनाह-तथेत्यादि । रसानां मधुरादीनामत्यादानं भोजनादिना सततं ग्रहणं रसनार्थस्यातियोगः। रसानामनादानमयोगः; सर्वशो रसानामशनमक्षणपानलेहाभावः। मिथ्यायोग इति-रसानां मिथ्यायोगो राशिवज्जप्वाहारविधिविशेषायतनेषु विमानस्थाने रसविमानेऽध्याय उपदेक्ष्यते। तद्यथा-प्रकृतिकरणसंयोगदेशकालोपयोगसंस्थोपयोक्त राशीनामाहारविधिविशेषायतनानामष्टानां मध्ये राशिं वर्जयित्वा प्रकृत्यादीनां सप्तानां विपर्ययेणाहारस्योपयोगः रसनार्थस्य मिथ्यायोगः। राशेः परिमाणलक्षणस्य विपर्ययेणोपयोगोऽतियोगः स्यात् । सर्वशोऽनादानमल्पमात्रेण वा रसानामादानमयोगः स्यात् । अतो मिथ्यायोगासम्भवादाह-राशिवज्जष्विति। राशिर्वक्ष्यते---"राशिस्तु सर्वग्रहपरिग्रही मात्राऽमात्राफलविनिश्चयार्थः प्रकृतः। तत्र सर्वस्याहारस्य प्रमाणग्रहणमेकपिण्डेन सव्वग्रहः। परिग्रहश्च पुनः प्रमाणग्रहणमेकैकलेनाहारद्रव्याणाम् । सर्वस्य ग्रहः सर्वग्रहः । सर्वतश्च ग्रहः परिग्रह उच्यते।” इति रसानां करणादिना योगवदाहारादिना च योगः स्यादिति। अत आहारमात्रस्य योगो नोक्तः।
पारिशेष्यात् सबै न्द्रियव्यापकसाब स्पर्शनेन्द्रियस्यार्थेन सह त्रीन् दीना, पूति अत्यर्थक्लिन्न, विपयुक्तः पवनो विषपवना, कुणपः शवः। रसानामिति रससहितानां द्रव्याणाम् । इहानादानमिति कुर्वन् । हीनयोगोऽपि रसानां विकारकर इति दर्शयति ; आहारविधिविशेषायतनानि रसविमाने वक्ष्यमाणानि "प्रकृतिकरणसंयोगराशिदेशकालोपयोगसंस्थोपयोटमानि" ; तत्र राशिवजेंग्वितिवचनेन राशिं पृथक् करोति,--राशेराहारस्य परिमाणरूपस्य यो दोप:--हीनमात्रत्वमतिमात्रत्वं वा, तस्यातियोगायोगाभ्यामेव गृहीतत्वात्, न मिथ्यायोगो राशेः सम्भवति ; उक्त हि ---"राशिः पुनर्मात्राऽमात्राफलविनिश्चयार्थः” इति। प्रकृत्यादीनान्तु दोषादाहारस्य मिथ्यायोग एव परं सम्भवति, यतः, प्रकृतिविरुद्धानां माषादीनां भोजनं मिथ्यायोग एवाहारस्य भवति ; एवं संस्कारविरुद्धशक्त पिण्डिकेऽपि मिथ्यायोग एव, तथा संयोगविरुद्वसमटतमधुमर्पिरुपयोगेऽपि, एवं कालादिविरुद्धोदाहरणमपि रसविमाने प्रतिपादितं सर्वे मिथ्यायोगरूपमेव, तेषामयोगातियोगनिरपेक्षाणामेव दोषकतत्वात् । शीतोष्णादीनामित्यादि। यद्यपि शीतोष्णादीनामभ्यगादीनाञ्च हीनयोगोऽपि रोगकरस्तथापि

Page #570

५५८ चरक-संहिता।
[तिषणोयः सादनादीनच्चात्युपसेवनमतियोगः, सर्वशोऽनुपसेवनमयोगः, * विषम-स्थानाभिघाताशुचि-भूत-संस्पर्शादयश्चेति मिथ्यायोगः ॥ १७॥
तत्र के स्पर्शनेन्द्रियमिन्द्रियव्यापकं चेतासमवायि स्पर्शनव्याप्तेापकमपि च चेतः। योगानुदाहरति-तथेत्यादि । अतिशब्दस्य शीतोष्णाभ्यां सहान्वयः । स्पर्शानामिति न कृता स्पृश्यानामित्युक्त्या शापितञ्चेदम् - शब्दादयो ह्या द्रव्यधर्मा नान्तरेण धर्मिणं वर्त्तन्ते। तस्माद्धर्मिणामुपादानेनोपचारात् तदिन्द्रियग्राह्याणामर्थानां ग्रहण सिद्धमिति। अतिशीतात्युप्णानां स्पृश्यानां स्पर्शनमात्रमतियोगः। स्नानादीनामपि चातिमात्रमुपसेवनं स्पर्शनेन्द्रियार्थस्यातियोगः। सर्वशः स्पृश्यानामसेवनमयोगः स्पर्शनेन्द्रियार्थस्य। विषमस्थान. स्याभिघातस्याशुचिद्रव्यस्य भूतानाञ्च स्पर्शादयः स्पर्शाः स्पर्शनेन्द्रियार्थस्य मिथ्यायोग इति ॥१७॥ • गङ्गाधरः--इत्येवं पञ्चानामिन्द्रियाणां पञ्चभिः स्वस्वाथः सह त्रिविधयोगस्यैकां संज्ञामाह-तत्रेत्यादि । तत्र तेषु पञ्चभिरिन्द्रियः सह पञ्चानामर्थानामतियोगायोगमिथ्यायोगेषु खल्विन्द्रियाणां पश्चानां मध्ये खेक स्पर्शनेन्द्रियं खगिन्द्रियमिन्द्रियव्यापकम्। शेषाणां चतुणां श्रवणरसननयनघ्राणानां पायूपस्थहस्तपादवागिन्द्रियाणाञ्च व्यापक तानि सर्वाणि व्याप्य वर्तते । तच्च चेतःसमवायि---चेतो मनस्तस्य समवायो योगो विद्यतेऽस्येतितत् स्पर्शनेन्द्रियस्य सदन्द्रियव्यापकस्य सर्वव्याप्तेस्तत्समवायि चेतोऽपि स्वरूपत एकखाणुलगुणवेनाव्यापकञ्च व्यापकं भवति । सर्वशोऽनुपसेवनमितिवचनं सर्वशोऽनुपसेवनस्य भूरिभव्यक्तविकारकत्त त्वाभिप्रायेण ; अननुपूर्ध्या ययोतक्रमलचनेन, यथा-स्नात्वा उत्सादनं, तथोष्णपीडितस्य सहसा शीतलपानीयावगाहनसेवादि। अभिघातः खड्गहननादि, भूताः प्राणिनः पिशाचकरुण्डप्रभृतयः ; आदिग्रहणात् यत् किञ्चित् स्पर्शनसम्बद्धं शरीरोपघातकमयोगातियोगव्यतिरिक्त, तद् गृह्यते ॥ १७ ॥
चक्रपाणिः-ननु चक्षुरादीनि पन्चेन्द्रियाणि, अतस्तेषां प्रतिनियताः पञ्चासात्म्येन्द्रियार्थसंयोगाः, तत् कथमेकोऽसात्म्येन्द्रियार्थसंयोग इत्याख्यायत इत्याशङ्का स्पर्शनेन्द्रियस्य सर्वेन्द्रिय
* "स्नानादीनां शीतोष्णादीनां च स्पृश्यानामननूप्टष्टयोपसेवनं” इति चक्रपाणिः ।

Page #571

११श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
પૂપ तस्मात् सर्बेन्द्रियाणां व्यापकस्पर्शकृतो यो भावविशेषः, सोऽयमनुपशयात् पञ्चविधस्त्रिविधविकल्पो भवत्यसात्म्येन्द्रियार्थसंयोगः। सात्म्यार्थो ह्य पशयार्थः ॥ १८ ॥
तस्मादित्यादि। तस्मात् सवन्द्रियव्यापकस्पर्शनेन्द्रियप्तमवायिबाच्चेतसः खल्वात्मनाभीप्सितार्थग्रहणाय प्रेरितेन स्पर्शनेन्द्रियवमना प्राप्तस्य तदर्थग्राहकस्येन्द्रियस्य तस्मिंस्तस्मिन् स्वे स्वेऽर्थे सबैन्द्रियाणां व्यापकस्य स्पर्शनेन्द्रियस्य स्पर्शकृतो यो भावविशेषः स तु तदिन्द्रियस्य तदर्थप्राप्तिनिवृत्त्यन्यतरलक्षणः स्पर्शनेन्द्रियस्पर्शन क्रियाकृतो मेलकाभेलकसमवायपृथक्त्वान्यतर एव तदिन्द्रियस्थशब्दादिभिः सहार्थानां शब्दादीनां भेलनं यः करोति स च समवायः। यस्तमेलनं करोति तत् पृथक्त्वमिति उभयमेव संज्ञयवेहेन्द्रियार्थसंयोग उच्यते। द्रव्यस्था हि शब्दादयो गुणास्तदिन्द्रियगुणे तदर्थगुणस्य मेलने तयोर्वाश्रयद्रव्यसंयोगमन्तरेण न सम्भवतीति । स च द्विविधः-सात्म्योऽसात्म्यश्च । य उपशेते स सात्म्यः। यो नोपशेते सोऽसात्म्य इति अतस्त्रिवियो विकल्पः पञ्चविधः। सोऽयमिन्द्रियेणार्थस्य अतियोगायोगमिथ्यायोगात्मकः संयोगोऽनुपशयादेतोरसात्म्येन्द्रियार्थसंयोगः संशया भवति। तस्मादयोगोऽपि लभ्यते। कस्मादसात्म्येति ? तत्राहसात्म्यार्थी हुापशयार्थः। हि यस्मात् सात्म्यमित्ययमर्थ उपशयार्थः । विकल्पः पञ्चविधः। यदात्मना सहेकतां याति तत् सात्म्यम् । असात्म्याथोंव्यापकत्वं दर्शयित्वा सन्द्रियानुगतं स्पर्शमर्थ ग्रहणकारणमेकरूपं दर्शयति, ततश्च तस्यैकस्य असात्म्येन्द्रियार्थेन संयोगापपन्न एकरूपोऽसात्म्येन्द्रियार्थ-संयोग इति दर्शयति तत्रैकमित्यादिना सात्म्यार्थी हुपपशयार्थ इत्यन्तेन । एक स्पर्शनमिति स्पर्शनमेव नान्यच्चक्षुरादि, इन्द्रियाणामिति निर्धारणे षष्टी, इन्द्रियाणि चक्षुरादीनि व्याप्नोतीतीन्द्रियव्यापकम् । स्पर्शनं हि सर्वेग्विन्द्रियेषु अम्ति, अत एव स्पृष्ट्वार्थमिन्द्रियाणि गृह्णन्ति ; तर्हि न कथं सर्वदार्थग्रहणं स्यादित्यत आह चेत इत्यादिना। श्रोत्रञ्चास्मद् दर्शने पाञ्चभौतिकं कर्णशकुलीगतनभोरूपं, तेन, तस्यापि स्पर्शोऽस्ति ; चेतासमवायि मनःसम्बन्धि, मनासम्बन्धकथनेनार्थग्रहणं प्रति समर्थत्वं स्पर्शस्य दर्शयति, मनोऽधिष्टितानामिन्द्रियाणामर्थग्राहकत्वात् ; तत् किमणुपरिमाणेन मनसैकत्रस्थितेनैव स्पर्शनत्य सर्बेन्द्रियव्यापकस्य सम्बन्धात् सर्वेन्द्रियाणि प्रवर्त्तन्ते, तथा सति युगपत पञ्चज्ञानोत्पत्तिप्रसङ्ग इत्याह-स्पर्शनेन्द्रियव्याप्तेयापकमपि चेत इति। स्पर्शनेनेन्द्रियाणां व्याप्तिः स्पर्शनेन्द्रियव्याप्तिः, तस्याश्चेतोऽपि व्यापकम्, एतदुक्त भवति-यावति प्रदेशे स्पर्शनं

Page #572

५६०
चरक-संहिता।
[तिषणीयः ऽनुपशयाथः। इत्येकमायतनं रोगाणां व्याख्यातम् । नैप सर्वरोगस्य हेतुः। वक्ष्यते हि कतिधापुरुपीये-“अत्युग्रशब्दश्रवणात् श्रवणात् सर्वशो न च। शब्दानाञ्चातिहीनानां भवन्ति श्रवणाज्जड़ाः ॥ परुषोद्भीपणाशस्ताप्रियव्यसनसूचकैः । शब्दैः श्रवणसंयोगो मिथ्यायोगः स उच्यते ।। असंस्पर्शीऽतिसंस्पर्शी हीनसंस्पर्श एव च। स्पृश्यानां संग्रहेणोक्तः स्पर्शनेन्द्रियबाधकः ॥ यो भूतविषवातानामकालेनागतश्च यः। स्नेहशीतोष्णसंस्पर्शी मिथ्यायोगः स उच्यते ॥ रूपाणां भास्वतां दृष्टिविनश्यति हि दर्शनात्। दर्शनाचातिसूक्ष्माणां सर्वशश्चाप्यदर्शनात् ॥ द्विष्टभैरवनीभत्स-दरातिक्लिष्टदर्शनात् । ताम: सानाच रूपाणां मिथ्यायोगः स उच्यते॥ अत्यादानमनादानमोकसात्म्यादिभिश्च यत्। रसाना विषमादानमल्पादानश्च दूपणम् ॥ अति. मृद्वतितीक्ष्णानां गन्धानामुपसेवनम् । असेवन सव्व शश्च घ्राणेन्द्रियविनाशनम् ॥ पूतिभूतविषद्विष्टा गन्धा ये चाप्यनार्त्तवाः। तैर्गन्धैर्घाणसंयोगो मिथ्यायोगः स उच्यते॥ इत्यसात्म्यार्थसंयोगस्त्रिविधो दोपकोपनः। असात्म्यमिति तद्विद्याद यन्न याति सहात्मताम् ।। मिथ्यात्ययोगहीनेभ्यो यो व्याधिरुपजायते । शब्दादीनां स विज्ञ यो व्याधिरैन्द्रियको बुधैः ॥” इति । असात्म्याथसेवनन्तु न खलु बुद्धिभ्रंशमन्तरेण सम्भवति । ततो बुद्धेतियोगायोगमिथ्यायोगेष्वन्तर्भवन्नप्यसात्म्येन्द्रियार्थसंयोगो नियमत एव ऐन्द्रियकव्याधीनां हेतुरित्यतः पृथगुक्तः ॥ १८ ॥
तिष्टति, तावन्तं देशं मनोऽपि भ्रमात प्रत्यक्षेणार्थग्रहणार्थ, तेन, यस्मिन यदा प्रदेशे मनो वर्तते, तदा तेन प्रदेशेन चक्षुरादिरूपेणार्थ गृह्णाति, न युगपज्ज्ञानोत्पत्तिः ; प्रकृते योजयतितस्मादित्यादि। व्यापकश्चासौ स्पर्शश्चेति व्यापकस्पर्शस्तेन कृतस्तन्निबन्धन', सर्वेन्द्रियाणां भावविशेषः स्वभावविशेषोऽर्थग्रहणकारणीभूतः स्पर्श इत्यर्थः, यमधिकृत्योक्तम् -- "स्पर्शनेन्द्रियसंस्पर्शः स्पर्शी मानस एव च। विविधसुखदुःखानां वेदनानां प्रवर्तकः ॥ इति ; अन श्लोके स्पर्शनसम्बन्धकृतः सॉन्द्रयस्पर्शः स्पर्शनेन्द्रिय-संस्पर्श-शब्देनोक्तः, मानसस्तु स्पर्शश्चिन्त्येन विषयेण सतापि सम्भवतीति तत्रैव व्याख्येयम्। विशेष इत्यत्रातीति शेषः ; सोऽयमेकस्येन्द्रियव्यापकस्य स्पर्शस्यैकरूपोऽसात्म्योन्द्रयार्थसंयोगः। अनुपशयादिति दुःखक त्वात्, पञ्चविधः सन् चक्षुरसात्म्योन्द्रयार्थसंयोगो धागासात्म्योन्द्रयार्थसंयोग इत्यादिरूपः पुनस्त्रिविधविकल्पो भवति अयोगातियोगमिथ्यायोगेनेति भावः ; एवन्चैकप्रकारस्त्रिप्रकारम्तथा पञ्चदशप्रकारः असात्म्योन्द्रयार्थसंयोग उक्तो भवति । अनुपशयशब्देन चक्षुराद्यनुपशयविशेषः ; अन्नासात्म्येन्द्रियार्थसंयोगस्य पञ्चविधत्वं हेतोपदेशाद बोद्धव्यम्, न हेवकरूपोऽनुपशयः पञ्चविधत्वम्

Page #573

११श अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
५६१
कर्म वाङ्मनः शरोरप्रवृत्तिः । तत्र वाङ्मनः शरीरातिप्रवृत्तिरतियोगः, सर्व्वशोऽप्रवृत्तिरयोगः, सूच कानृताकाल- कलह । प्रियान्ड (नुपच रपरूष वचनादिर्वातिथ्यायोगः ।
I
गङ्गाधरः- शेषाणां व्याधीनां हेतुस्तु बुद्धिभ्रंशाज्जातस्य कम्मणोऽतियोगायोगमिथ्यायोगात्मकः प्रज्ञापराव इत्यतोऽनन्तरं कर्म्मणोऽतियोगादीन उदाहक चाह - कम्मेत्यादि । वाङ्मनःशरीरप्रवृत्तिः कम्मे क्रिया । तत्र वाग्देहप्रवृत्तिश्चेष्टा । न तु मनःप्रवृत्तिः । गौतमश्चाक्षपाद उवाच - "प्रवृत्तिर्वाग बुद्धिशरीरारम्भः " व्याख्यातञ्चेदं सूत्रं वात्स्यायनंन - मनोऽत्र बुद्धिरित्यभिप्र ेतम् | बुध्यतेऽनेनेति बुद्धिः । सोऽयमारम्भः शरीरेण वाचा मनसा च पुण्यः पापश्च दशविधः । तत्र वाचाचय्र्यते यत् सत्यं हितं प्रियं स्वाध्यायश्चेति चत्वारि कम्र्माणि येनारम्भेण स वाचारम्भः शुभः । शरीरेण दानं परित्राणं परिचरणञ्चेति त्रीणि कर्माणि येनारम्भेण स शरीरारम्भः । मनसा चाचर्यते । दया चास्पृहा च श्रद्धा चेति त्रीणि कर्माणि येनारम्भेण स मानस आरम्भः शुभः । इति दशविधः पुण्य आरम्भः । पापस्तु वाचारम्भः खल्वनृतपरुषसूचना सम्बन्धवचनादीनाम् । शरीरारम्भस्तु हिंसास्तेयप्रतिषिद्वमै थुनादीनाम् । मनसारम्भः पुनः परद्रोहपरद्रव्याभीप्सानास्तिक्यादीनाम् । इति पापानां कणां हेतुर्वाग्देहमनसामतिप्रवृत्तिः कम्पेणोऽतियोगः । तेषामेव सर्व्वशोऽप्रवृत्तिः कर्म्मणोऽयोगः ।
एषां प्रत्येकं मिथ्यायोगमाह-सूचकेत्यादि । सूचकं खलोक्तिः । अनृतमसत्यवचनम् | अकालवचनं यस्मिन् काले यद्वक्तव्यं तन्नोक्त्वा तदितरका ले वचनम् । कलहवचनं स्फुटम् । अप्रियवचनं कटूक्तिः । अवद्धवचनमसम्बन्धवचनम् ; यस्मिन् यद्वचनं नार्हति तस्मिंस्तदवचनं सततमेव वावचनम् । असात्मेन्द्रियार्थस्य कर्त्तुं समर्थः ; यतश्चक्षुरादीनां प्रतिनियतान्येवोपवातकान्यतिभास्वररूपादीनि, ततश्च स्पर्शेन्द्रिय-व्याप्तनापि नैकस्पर्शनेन्द्रियत्वं चक्षुरादीनाम्, एकत्वे हे केन्द्रियांपघातकमन्येषामप्युपघातकं स्यादिति मन्तव्यम् । सात्म्योपशययोरेकार्थतां दर्शयति- सात्मार्थी हुनप शार्थ इति । एतेन, अनुपरायेनेन्द्रियार्थसंयोगं दर्शयित्वाऽसात्मेन द्वयार्थसंयोग इति संज्ञाकरणमविरुद्धमिति दर्शितं भवति ॥ १८ ॥
चक्रपाणिः - अर्थानामयोगातियोगमिथ्यायोगानभिधाय कर्म्मणस्तानाह- कर्मेत्यादि । अत्र यद्यपि भूरिप्रधानशारीररोगकतं त्वेन पूर्वे शारीरमेव कर्मासात्म्यमभिधातुं युज्यते, तथाप्यल्प७१

Page #574

५६२ चरक-संहिता।
(तिस्रेषणोयः भयशोकक्रोधलोभमोहमानेामिथ्यादर्शनादिर्मानसो मिथ्यायोगः। वेगविधारणोदीरण-विषमस्खलनगमन-पतनाङ्गप्रणिधानाङ्गप्रदूषणप्रहारावमर्दनप्राणोपरोधसंक्लेशनादिः शारीरो मिथ्यायोगः। संग्रहेण चातियोगायोगवज्ज कर्म वाङ्मनःशरीरजमहितमनुपदिष्टं यत्तच्च मिथ्यायोगं विद्यादिति ॥१६॥ अनुपचारवचनं प्रतिकूलवचनम् । परुपवचनं ककशोक्तिः। आदिना प्रलापादिवचनम् । इति वामिथ्यायोगः। भयेत्यादि मनोमिथ्यायोगः । मोहोऽज्ञानम्। मानश्चित्तोन्नतिः। मिथ्यादर्शनं नास्तिक्यबुद्धिः । आदिना अतत्त्वज्ञानम्। इति मनसः कर्मणो मिथ्यायोगः। शारीरमिथ्यायोगमाहवेगविधारणेत्यादि। वेगानामविधार्याणां मूत्रपुरीपादिवेगानां प्रवृत्तानां धारणमनुपस्थितानामुदीरणम् । विषमशब्दस्याङ्गप्रणिधानान्तैः सहान्वयः । विषमस्खलनं समस्थाने विषमपतनं विषमगमनमयथावद्गमनम् । विषमपतनमुच्चैःस्थानात् । विषमाङ्गप्रणिधानं वैषम्येणाङ्गविक्षेपादिकम् । अङ्गप्रदूषणमतिकण्डूयनादिभिः प्रदोपः। अङ्गप्रहारो दण्डादिभिरुपघातः। अङ्गाव. मद्देनमाविमः। प्राणोपरोधो निश्वासप्रश्वासधारणम्। संक्लेशनं संक्लेशो व्रतोपवासादिभिः। आदिना विषमनृत्यादीनां ग्रहणम् । इति शारीरः कर्मणो मिथ्यायोगः । अनुक्तमिथ्यायोगमुपसंहरति-संग्रहेणेत्यादि । इहोक्तवाङ्मनःशरीरातियोगायोगवनं यदहितमिह च परत्राहितस्य पापस्य कारणमनुपदिष्टं तच्च सर्व कर्मणो मिथ्यायोगं विद्यात् ।। १९ ।। त्वेन वाङ्मानसे कर्मणी पूर्वमुक्त', प्रत्येकमिथ्यायोगकथने तु प्राधान्यात् शारीर एव मिथ्यायोगः प्रथमं दर्शितः ; अनातियोगरूपातिप्रवृत्तिस्तथाऽयोगरूपाऽप्रवृत्तिर्विहितानां कायवाङ्मनःकर्मणां बोद्ध व्या, अविहिताचरणस्य तु सर्वस्य मिध्यायोगत्वेन वक्तव्यत्वात्। वेगोदीरणमप्राप्तवेगोदीरणम् ; विषमशब्दोऽङ्गप्रणिधानान्तः संबध्यते, अङ्गदृपणमतिकण्डूयनादिभिः ; संक्लेशनं मद्यातपजलसेवादिभिः ; अबद्धवचनम् असम्बद्धमसत्यवाक्यं यावत् तावत् कीर्तनम् ; अनुपचारमननुकूलवचनम् ; इह चानृतवचनादयोऽधर्मद्वारेण रोगकराः।
अनुक्तमिथ्यायोगसंग्रहणार्थमाह --संग्रहेणेत्यादि। अहितमिह जन्मनि, अनुपदिशमित्यनेन परलोकेऽधर्महेतुतया पापकारकं परदारसेवादि ग्राहयति । एतेन यदुच्यते-अधर्मस्य अग्रहात् न्यूनमेतदायतनमिति, तन्न भवति ; शारीरमानसिकवाचनिककर्ममिथ्यायोगेनैवाधर्मोत्पादावान्तरव्यापारेणैवाधर्मजन्यानां विकाराणां क्रियमाणत्वात, यथााग्नहोमेन स्वर्गः क्रियते

Page #575

११ अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
५६३ त्रिविधविकल्पं त्रिविधमेव कर्म प्रज्ञापराध इति व्यवस्येत् ॥ २०॥
गङ्गाधरः-अस्य संशामाह। त्रिविधेत्यादि। एतदतियोगायोगमिथ्यायोगैर्विकल्पो यस्य तं त्रिविधविकल्पं, त्रिविधमेव वाङ्मनःशरीरप्रत्तिरूपं कम्मे वाचा कृतं मनसा कृतं शरीरकृतञ्च प्रज्ञापराध इतिसंश व्यवस्येत् । प्रशाया अपराधो धीधृतिस्मृतिभ्रंशस्तन्मूलखादेतत् त्रिविधं कर्म च प्रज्ञापराव उच्यते । यथा आम्राज्जात आम्र एवोच्यते । एतत् प्रज्ञापराधाख्यं त्रिविधं कर्म यत् पापं जनयति तत् खलु किञ्चित् सद्यःफलं गोदोहनवत्, किञ्चित् कालान्तरफलं वृक्षमूले जलसेचनवत्। तत्र कालान्तरफलं परलोकाहितं पापं जनयति पुनर्जन्माहितश्च । यत् सद्यःफलं तदिहैव जन्मनि पापं जनयति। तत्पापमपि प्रज्ञापराधमूलकखात् प्रज्ञापराध एवोच्यते । कालान्तरफलन्तु यदिह जन्मनि पुनर्जन्मनि परलोके चाहितं पापं जनयति तत् पापं न प्रज्ञापराध उच्यते। कालान्तरे परिणामतोऽशुभजनकखात् परिणाम एवोच्यते। न तु सव्वं पापं प्रशापराधेऽथवा परिणामेऽन्तर्भवति । त्रिविधन्तु खल्वेतत् कर्म वाङ्मनःशरीरवृत्तिरूपं प्रज्ञापराधाख्यं यथा पापं जनयति तथा खल्विहैव पुनर्जन्मनि च व्याधि जनयति। यत् तु तत्र पुनर्जन्मनि यं व्याधि जनयति तत् कर्म देवसंज्ञकं, स च व्याधिः कम्मंज उच्यते। यत् तु यं व्याधिमिह जन्मनि जनयति स व्याधिः प्रज्ञापराधज आगन्तुप्रभृतिरुच्यते। वक्ष्यते च शारीरे कतिधापुरुपीये-“धीधृतिस्मृतिविभ्रष्टः कम्म यत् कुरुतेऽशुभम् । प्रज्ञापराधं तं विद्यात् सर्वदोषप्रकोपणम्॥ उदीरणं गतिमतामुदीर्णानाञ्च निग्रहः। सेवनं साहसानाञ्च नारीणा. ञ्चातिसेवनम् ॥ कम्नकालातिपातश्च मिथ्यारम्भश्च कम्मणाम्। विनयाचारलोपश्च पूज्यानाञ्चाभिधर्षणम् ॥ ज्ञातानां स्वयमर्थानामहितानां निषेवणम् । धर्मोत्पादावान्तरव्यापारेणैव ; अन्ये तु कालमिथ्यायोगेऽधर्म क्षिपन्ति, अधर्मो हि कालवशादेव फलति न तत्कालमिति कृत्वा ; एतच्च प्रथमाध्याय एव प्रपञ्चितम् ॥ १९॥
चक्रपाणिः--सम्प्रति कर्मासम्यगयोगः प्रज्ञापराधमूलत्वात् प्रज्ञापराध एव उच्यत इति त्रिविधमित्यादिना दर्शयन् , यदुक्त पूर्वहेतुत्रयकथने-"असात्मेवान्द्रयार्थसंयोगः प्रज्ञापराधः परिणामश्च' इत्यस्याविरोधं दर्शयति ; एवं यदने वक्ष्यति-"कालः पुनः परिणाम उच्यते" तत्रापि पूर्वोक्ताविरोधोपदर्शनं व्याख्येयमिति । त्रिविधविकल्पमिहातियोगादिरूपम् ॥२०॥

Page #576

५६४ चरक-संहिता।
(तिस्लेषणीयः शीतोष्णवर्षलक्षणाः पुनर्हेमन्तग्रीष्मवर्षाः संवत्सरः स कालः। तत्रातिमात्रस्वलक्षणः कालः कालातियोगः, हीनस्वलक्षणः कालः कालायोगः, यथास्वलक्षणविपरीतलक्षणस्तु परमोन्मादिकानाञ्च प्रत्ययानां निषेवणम् ॥ अकालादेशसञ्चारौ मैत्री संक्लिष्टकम्मभिः। इन्द्रियोपक्रमोक्तस्य सवृत्तस्य च वर्जनम् ॥ ईर्ष्यामानभयक्रोध-लोभमोहमदभ्रमाः। तज्जं वा कर्म यत् क्लिष्टं क्लिष्टं यद् देहकम्मे च ॥ यच्चान्यदीदृशं कर्म रजोमोहसमुत्थितम्। प्रज्ञापराधं तं शिष्टा ब्रुवते व्याधिकारणम्॥ बुदद्या विषमविज्ञानं विषमञ्च प्रवर्तनम्। प्रशापराधं जानीयात् मनसो गोचरं हि तत् ॥ २०॥ ___ गङ्गाधरः--अथ कालातियोगायोगमिथ्यायोगानुदाहरति--शीतेत्यादि । वर्षणे यद्यपि शीतोष्णे द्वे विदेते तथापि मिश्रलक्षणखेन प्रत्येकतो भेदमादायोक्तं वषति। लक्षणं लिङ्गं क्रमेण बोध्यम् । हेमन्तः शीतलक्षणः । ग्रीष्म उष्णलक्षणः । वर्षास्तु वर्षलक्षणाः। एवं विलक्षणहेमन्तग्रीष्मवर्षात्मकः संवत्सरः कालः। नैतस्मादतिरिक्तः कालोऽस्ति। तमेव संवत्सरमात्य द्विपराधकाल आयुर्ब्रह्मविष्णादीनामुपदिश्यते। स महाकल्पः, शीतोष्णवर्षलक्षणातिरिक्तलक्षणकालाभावात्। शिशिरस्य हि शीतलक्षणवेन हेमन्तेन ग्रहणम् । वसन्तस्योष्णलक्षणवेन ग्रीष्मेण ग्रहणम्। शरदो वर्षलक्षणवेन वर्षासु ग्रहणमिति।
तस्य कालस्य योगत्रयमुदाहरति-तत्रातिमात्रेत्यादि। अतिमात्रस्खलक्षणः हेमन्तादिः काल: कालातियोगः। अतिमात्रशीतलक्षणो हिमश्च शिशिरश्च हिमशिशिरातियोगः। अतिमात्रोष्णलक्षणो वसन्तो ग्रीष्मश्च वसन्तग्रीष्मातियोगः। अतिमात्रदृष्टिलक्षणा वर्षाः शरच्च वर्षाशरदतियोगः। तेषामतिमात्रशीतोष्णवर्षणानामतियोगात् ते काला उक्ता अतियोगा इति। हीनखलक्षणेत्यादि। हीनखलक्षणस्तु हेमन्तादिः कालः कालायोगः। कालस्य सर्वशो योगाभावासम्भवाद्धीनयोग एव कालायोग उक्तः। हीनशीतलक्षणो हेमन्तः शिशिरश्च तयोरयोगः । हीनोष्णलक्षणो वसन्तो ग्रीष्मश्च तयोरयोगः।
चक्रपाणिः-कालातियोगादीन् दर्शयति-शीतोष्णेत्यादि।-अतिमात्रस्वलक्षणोऽतिमात्र. शीतादिः,यथास्वलक्षणात् शीतादेः विपरीतलक्षण, यथा-- हेमन्ते वर्षणं वर्षासु शीतमित्यादि ॥२१॥

Page #577

पशअध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
५६५ कालः कालमिथ्यायोगः। कालः पुनः परिणाम उच्यते ॥ २१॥ हीनवषलक्षणा वर्षाः शरच तयोरयोगः। यथावलक्षणविपरीतलक्षणस्तु कालः कालमिथ्यायोगः। अन्यनातिरिक्तशीतलक्षणः स्खलक्षणः कालो हेमन्तः शिशिरश्चातिलक्षणोऽतियोगः, हीनलक्षणोऽयोगः, ताभ्यां विपरीतलक्षणस्तु हिमे शिशिरे चोष्णवर्षान्यतरलक्षणो हिमशिशिरमिथ्यायोगः । एवं वसन्तग्रीष्मयोः शीतवर्षलक्षणान्यतरलक्षणो वसन्तो ग्रीष्मो वसन्तग्रीष्ममिथ्यायोगः। तथा शीतोष्णलक्षणान्यतरलक्षणा वर्षाः शरच्च वर्षाशरन्मिथ्यायोग इति।
एषां सामान्यधर्मेण संज्ञार्थमाह -कालः पुनरित्यादि। काल इति कलयति कालयति वा भूतानीति। समयोगातियोगायोगमिथ्यायोगयुक्तः सर्वः कालः। परिणमयति भूतानीति परिणामहेतुलात् परिणाम उच्यते। नितरामेवैतत्त्रिविधविकल्पोऽपि कालपरिणामसंश उच्यते। एप हि कालः सर्वाणि शुभाशुमानि कर्माणि परिणम्य धर्माधर्मरूपेण परिणामसंज्ञ एव भवति। तस्माद धर्माधर्मावपि परिणामाख्यखात् कालेन गृहेाते न तु प्रशापराधेन। सद्यःफलकर्मणः फलन्तु प्रशापराधेन गृह्यते, कालान्तरे परिणामाभावादिति। वक्ष्यते च कतिधापुरुषीये-"निर्दिष्टा कालसम्माप्तिाधीनां हेतुसंग्रहे। चयप्रकोपप्रशमाः पित्तादीनां यथा पुरा ॥ मिथ्यातिहीनलिङ्गाश्च वर्षान्ता रोगहेतवः। जीर्णभुक्तमजीर्णान्न-कालाकालस्थितिश्च या॥ पूर्वमध्यापराह्नाश्च रात्रया यामास्त्रयश्च ये। येषु कालेषु नियता ये रोगास्ते च कालजाः॥ अन्येदुरष्को द्वाहग्राही तृतीयकचतुर्थको । स्वे स्वे काले प्रवर्तन्ते काले हेषां वलागमः॥ एते चान्ये च ये केचित् कालजा विविधा गदाः। अनागते चिकित्स्यास्ते बलकालो विजानता॥ कालस्य परिणामेन जरामृत्युनिमित्तजाः। रोगाः स्वाभाविका दृष्टाः स्वभावो निष्पतिक्रियः ॥ निर्दिष्टं दैवशब्देन कर्म यत् पौव्वेदैहिकम् । . हेतुस्तदपि कालेन रोगाणामुपलभ्यते ॥ न हि कर्मा महत् किञ्चित् फलं यस्य न भुज्यते । क्रियानाः कर्मजा रोगाः प्रशमं यान्ति तत्क्षयात् ॥ धीधृतिस्मृतिविभ्रंशः सम्प्राप्तिः कालकर्मणाम् । असामार्थागमश्चेति ज्ञातव्या दुःखहेतवः॥" इति ॥२१॥

Page #578

५६६
( तित्रेपणीयः
इत्यसात्म्येन्द्रियार्थसंयोगः प्रज्ञापराधः परिणामश्चेति त्रयस्त्रिविधविकल्पाः कारणं विकाराणाम् । समयोगयुक्तास्तु प्रकृतिहेतवो भवन्ति ॥ २२ ॥
सर्वेषामेव भावानां भावाभावौ नान्तरेण योगायोगातियोगमिथ्यायोगात् समुपलभ्येते । यथास्वयुक्त पेचिलो हि भावाभावो ॥ २३ ॥
गङ्गाधरः-- इत्यसात्मेत्यादि । इति पूर्वोक्ता असात्मेन्द्रियार्थसंयोगः प्रज्ञापराधः परिणामश्चेति त्रयः खल्वतियोगायोगमिथ्यायोगविकल्पा विकाराणां कारणं भवन्ति । एभ्योऽन्यो यः समयोगः स कस्य कारणमिति ? अत आह—समयोगेत्यादि । समयोगयुक्तास्तु खल्विन्द्रियार्थसंयोगबुद्धिसंयोगकालसंयोगाः प्रकृतिहेतवः स्वास्थ्ये हेतवो भवन्ति ।। २२ ।।
गङ्गाधरः - कस्मादिति ? अत आह—- सर्व्वेषामित्यादि । सर्व्वेषामिति सर्गास्थायां यावन्तो भावास्तावतामेव भावानां वस्तूनां भावाभावौ । यथास्वस्वरूपेण वत्र्त्तनं भावः, अन्यथारूपेण वर्त्तनमभावः । एतौ द्वौ न कालबुद्धी न्द्रियार्थानां समयोगायोगातियोग मिथ्यायोगादन्तरेण विना समुपलभ्येते । कस्मादिति ? अत आह— यथास्वेत्यादि । भावाभावो हि यस्माद् भावानां यथास्वयोगक्षिणौ । कालादीनां समयोगापेक्षी भावानां भावः । तेषामेवातियोगायोगमिथ्यायोगापेक्षी भावानामभाव इति । तदुक्तं कतिधापुरुषीये" विषमाभिनिवेशो यो नित्यानित्ये हिताहिते । ज्ञ ेयः स बुद्धिविभ्रंशः समं
1
चरक संहिता |
-
चक्रपाणिः - आयतनान्युपसंहरति-- इतीत्यादि । विकाराणां हेतवो भवन्तीति सम्बन्धः, तथा समयोगयुक्ताः सम्यग्योगयुक्ताः प्रकृतिहेतवो भवन्तीति योज्यम्, प्रकृतिरारोग्यम् ॥ २२ ॥
चक्रपाणिः—– इदानीं धातुसाम्यवैषम्य हेतुत्वेन सम्यग्योगायोगौ च प्रतिपाद्य वाह्यानामपि वृक्षघटादीनां सम्यस्थिति-विनाशयोः, सम्यग् योगायोगावेव कारणमिति दृष्टान्तार्थं भावस्वरूपज्ञानार्थञ्चाह - सर्व्वेषामित्यादि । भावः सम्यगवस्थानम्, अभावोऽसम्यगवस्थानं विनाशो वा ; योगात् सम्यग्योगाद् भावः, अयोगादिभ्योऽभावः यथास्वं युक्तिर्या यस्य भावस्याभावस्य वा युक्तिः स्वकारणयुक्तिस्तदपेक्षिणौ भवत इति सम्बन्धः यथा वृक्षस्य भावेऽवस्थानेऽनत्यरूपपानीययोगादिर्युक्तिः, अभावे तु वृक्षस्य पानीयातपातियोगायोगी तथा वज्रपातनादियुक्तिः, ततस्तदपेक्षौ वृक्षस्य भावाभावौ भवत इत्यादि कल्पनीयम् ॥ २३ ॥
;

Page #579

१श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
५६७ त्रयो रोगा इति निजागन्तुमानसाः। तत्र निजः शरीरदोषसमुत्थः, आगन्तुभूतविषवाय्वग्निसम्प्रहारादिसमुत्थः । मानसः पुनरिष्टस्यालाभाल्लाभाच्चानिष्टस्योपजायते ॥ २४ ॥
तत्र बुद्धिमता मानसव्याधिविपरीतेनापि सता बुद्धया हिताहितमवेच्यावेक्ष्य धर्मार्थकामानामहितानामनुपसेवने हितानाञ्चोपसेवने प्रयतितव्यम्। न ह्यन्तरेण लोके बुद्धिहि पश्यति ॥ विषयप्रवणं चित्तं धृतिभ्रशान्न शक्यते । नियन्तुमहितादाद धृतिहिं नियमात्मिका॥ तत्त्वज्ञान स्मृतियस्य रजोमोहातात्मनः । भ्रश्यते स स्मृतिभ्रंशः स्मर्तव्यं हि स्मृतौ स्थितम् ॥” इति प्रथमाध्यायोक्तस्य काल. बुद्धीन्द्रियार्थानामित्यादिवचनस्य प्रपञ्चोऽयमिति ॥२३॥
गङ्गाधरः-अथ क्रमप्राप्तं त्रयो रोगा इति निजागन्तुमानसाः। निजस्यायं निजः शरीरदोषसमुत्थः। शारीरदोषवातपित्तकफवैषम्यं तत्कृतश्च ज्वरादि निजः। आगन्तुरिति भूतादिसमुत्थः। भूता देवग्रहादयः। विषं स्थावरं जङ्गमञ्च तथोपविपञ्च। वायुः सामुद्रो विषजुष्टादिश्च दुष्टवायुः । अग्निलो किकाग्निः। सम्प्रहारः शस्त्रास्रम्, आदिना दण्डमुष्ट्यादिकम् । मानसो रोगस्तु इष्टस्यालाभादनिष्टस्य लाभाच उपजायते। क्रोधशोककामादिौनसदोषस्य रजसस्तमसवानिग्रहात् । यदि तयोनिग्रहो भवति सत्त्वं चोद्रिक्तं स्यात् तदा नानिष्टलाभादिष्टस्यालाभाच क्रोधादयो भवन्ति ॥२४॥
गङ्गाधरः---अथास्मिंस्तन्त्र निजागन्तुव्याधीनामुपायस्य विस्तरेण वक्ष्यमाणसमभिनत्य तयोरुपायमिह नोक्त्वा मानसव्याध्युपशमोपायमाहतत्रेत्यादि। बुद्धिमता प्रशस्तबुद्धिमत्पुरुषेण प्रशस्तया बुद्धया हिताहितमवेक्ष्य मानसव्याधिविपरीतेन लोभमोहक्रोधादिविपर्ययेण सता साधुना कर्मणा धर्मार्थकामानामहितानामनुपसेवने हितानाञ्च धर्मार्थकामानामुपसेवने प्रयति
चक्रपाणिः-रोगानाह-त्रयो रोगा इति। इएलाभाजायते कामहर्षादिः, अनिए-प्रियवियोगादिलाभाच शोकादयः ; यदि वा, इष्टस्यालाभालाभाञ्चानिरस्येति पाठः, अत्र तु पाठे चकारादिष्टलाभोऽपि हेतुर्बोद्धव्यः ॥ २४ ॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति मानसव्याधिचिकित्साया अल्पवक्तव्यत्वेनेहैव तच्चिकित्सामाह-तत्रेत्यादि। मानसव्याधिपरीतेनापीत्यपिशब्देन शारीरव्याधियुक्त नापि वक्ष्यमाणमनुष्ठेयमिति

Page #580

५६८ चरक-संहिता।
(तिषणीयः त्रयमेतन्मानसं किश्चिनिष्पद्यते सुखं वा दुःखं वा, तस्मादेतच्चानुष्ठेयम्। तद्विद्यवृद्धानाञ्चोपसेवने प्रयतितव्यम् आत्मदेशकालबलशक्तिज्ञाने यथावच्चेति ॥ २५ ॥
भवति चात्र। मानसं प्रति भैषज्यं त्रिवर्गस्यान्ववेक्षणम् ।
तद्विद्यसेवा विज्ञानमात्मादीनाञ्च सर्वशः ॥ इति ॥ २६ ॥ तव्यम् । कस्मात् ? न ह्यन्तरेणेत्यादि । हि यस्मात् । लोके त्रयमेतद्धर्मार्थकाममन्तरेण मानसं सुखं वा दुःखं वा किश्चिन्न निष्पद्यते, तस्मादेतच्च हितमेव धर्मार्थकाममनुष्ठेयं बुद्धिमता। हिताहितं बुद्धग्रावेक्ष्य को धम्मो मम हितः कोऽहितः, कश्चाथों हितः कोऽहितः, कः कामश्च हितः को वाप्यहित इति हितानामुपसेवनेऽहितानामनुपसेवने प्रयतितव्यम् । तथा तद्विद्यद्धानां चोपसेवने प्रयतितव्यम् । तेनात्महिताहितान् धर्मार्थकामान् वेदितुमहेति । एवमात्मदेशकालबलशक्तिज्ञाने यथावच्च प्रयतितव्यं तद्विद्यद्धोपसेवनेनेति । तद्विद्यद्धोपसेवनेन हि भवत्यात्मशानं देशज्ञानं कालशानं वलज्ञानं शक्तिशानं यथावत् । यस्यात्मनि यः कामोऽर्थो धम्मो वा हितोऽप्यहितो वा, यस्मिन् देशे च यो धर्मोऽर्थो वा कामो वा हितो वाऽहितो वा। यस्य धर्मास्यार्थस्य कामस्य यादृशं बलं हितमहितं वा यस्य यादृशी शक्तिहिता वाऽहिता। तत् सर्च तद्विद्यद्ध उपसेवनेन तुष्ट उपदिशेदिति मानसव्याधिप्रतीकारोपाय उक्तः। तत्र प्रमाणं श्लोकमाह- भवति चात्रेति। मानसं प्रतीत्यादि। मानसं व्याधि प्रति भैषज्यं त्रिवर्गस्य धम्मस्यार्थस्य कामस्य चान्ववेक्षणम् । तदवेक्षणार्थमुपदेष्टुस्त द्विद्यस्य सेवा। तद्विद्योपसेवनेन चात्मादीनामात्मदेशकालबलशक्तीनां विज्ञानं स्यादिति ॥ २५।२६ ॥
सूचयति । त्रयमेतद्धर्मार्थकामरूपं, मानसं सुखं वा मानसं दुःखं वा निष्पद्यत इति योज्यम् ; तद्विद्य इह मानस-व्याधि-भेषजवेदी। आत्मदेशेत्यादि ।-कोऽहं, किं मे हितमित्यात्मज्ञानम्। को देशः, अस्मिन् किमुचितमिति देशज्ञानम् ; एवं कालादावपि ज्ञानं बोद्धव्यम् ॥ २५ ॥
चक्रपाणिः-सम्प्रत्यमुमेवार्थे सुखग्रहणार्थ श्लोकेनाह-मानसं प्रतीत्यादि। मानसं विकारम् इति भावः । त्रिवर्गस्य धर्मादेः ॥ २६ ॥

Page #581

११श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
५६६ त्रयो रोगमार्गा इति-शाखा मास्थिसन्धयः कोष्ठश्च । तत्र शाखा रक्तादयो धातवस्त्वक च स वाह्यो रोगमार्गः। मम्माणि पुनवस्तिहृदयमूर्द्धादीन;अस्थिसन्धयोऽस्थिसंयोगाः तत्रोपनिबद्धाश्च स्नायुकण्डराः स मध्यमो रोगमार्गः । कोष्ठः पुनरुच्यते महास्रोतः शरीरमध्यं महानिम्नमाम
गङ्गाधरः-अथ “त्रयो रोगमार्गाः” इति यदुक्तं, ते तु शाखा च मास्थिसन्धयश्च काष्ठश्चेति पृथक्पदेन हेयकको मार्ग उक्तः। तत्र शाखा रक्तादयः पड् धातवस्त्वक् चेति सप्तक एको मार्गः। वक् चेति पृथकपदेन खग्गतरसथोपलक्ष्यते। तेनाहारपरिपाकजो हृदयस्थो रसो व्यावत्तते, तस्य कोष्ठस्थबेन कोष्टान्तर्भूतखात्। एवं प्लीहयकृद्तरक्तस्य कोष्ठान्तर्गतखान शाखासंशा। एष वाह्यो रोगमार्ग एकः। सुखसाध्यवख्यापनाथमेतदुपदेशः । माणि पुनरित्यादि। वस्तिहृदयमूर्द्धादीनीति। सप्तोत्तरं मम्मशतम् । तत्र प्राधान्याद्वस्तिहृदयमूर्नामुपादानमादिना शेषाणां चतुरुत्तरं मम्मशतस्य ग्रहणम् । तद्विस्तरेण शारीरे व्याख्यास्यते। अस्थिसन्धय इति किमस्थि च सन्धयश्चेति किमस्थनां सन्धय इति ? तत्राह-अस्थिसन्धय इति अस्थिसंयोगास्तत्रोपनिबद्धाश्च स्नायुकण्डराः। स्नायुः सूक्ष्मसिराः, कण्डरा अस्थिवत् स्थूलसिराः। इति मादीनामेकमार्गखेनोक्तिप्रयोजनमाह-स मध्यमो रोगमागे इति। मध्यममार्गखवचनेन तदरोगाणां कृच्छसाध्यवं ख्यापितम् । तृतीयं मार्ग व्याचष्टे-कोष्ठः पुनरित्यादि। शरीरमध्यमुदरादिमहास्रोतोमहासरणिश्छिद्रं महानिम्नं महागर्त्तमामपकाशयश्चेति पर्यायशब्दः । तत्रान्तरे चोक्तम्-"स्थानान्यामाग्निपकानां मूत्रस्य रुधिरस्य च। हृदुण्डकः
चक्रपाणिः-अत्र प्रतिरोगमार्गानाह---त्रय इत्यादि। मास्थिसन्धिभ्यामेको मार्गः। अत्र शाखेति संज्ञाकरणं व्यवहारार्थे, तथा रक्तादीनां धातूनां शाखाभिधेयानां वृक्षशाखातुल्यत्वेन वाह्यत्वज्ञापनार्थम् । त्वक चेति त्वक्शब्देन तदाश्रयोऽपि रसो गृह्यते ; साक्षात् तु रसानभिधानं हृदयस्थायिनो रसस्य शाखासंज्ञाव्यवच्छेदार्थ, तस्य हि कोष्ठग्रहणेनैव ग्रहणम् । अनेन न्यायेन यकृत्प्लीहाश्रितञ्च शोणितं कोष्ठत्वेनैवाभिप्रतमिति बोद्धव्यं सामान्यन्यायत्वात्, उक्तञ्च कोष्ठविवरणे-"स्थानान्यामाग्निपक्कानां मूत्रस्य रुधिरस्य च। हृदुण्डुकः फुफ्फुषश्च कोष्ट इत्यभिधीयते ॥' अस्थिसन्धिविवरणम् - अस्थिसंयोगा इति ; तत्रेति, अस्थिकण्डरा इह तन्त्र स्थूल
७२

Page #582

५७० चरक-संहिता।
तिस्त्रैषणीयः पक्वाशयश्चेति पर्यायशब्दैः तन्त्रं । स रोगमार्ग आभ्यन्तर इति ॥ २७॥
तत्र गण्डपिड़कालज्यपचीचमकीलाधिमांसमशककुष्ठव्यङ्गादयो विकारा पहिर्गिजाश्च वीसर्पश्वयथुगुल्मार्थीविद्रध्यादयः शाखानुसारिणो भवन्ति रोगाः। पक्षबधग्रहापतानकादित-शोष-राजयक्ष्मास्थि--सन्धि--शूल--गुदद्मशादयः शिरोहृद्वस्तिरोगादयश्च मध्यममार्गानुसारिणो भवन्ति रोगाः। ज्वरातीसारच्छईलसक-विसूचिका-कास-श्वास-हिकानाहोदरप्लीहादयोऽन्तगिजाय। वोसर्पश्वयथगुल्मार्थोऽभ्यन्तरविद्रध्यादयः कोष्ठानुसारिणो भवन्ति रोगाः ॥ २८॥ फुप्फसश्च कोष्ठ इत्यभिधीयते ।" इति। अस्य प्रयोजनमाह-स इत्यादि । स आभ्यन्तरो रोगमार्गस्तृतीयः। एतन्मार्गगतरोगाणां सुखदुःखयाप्यासाध्यवं यथालक्षणं भवतीति ख्यापितम् ॥ २७ ॥
गङ्गाधरः--अर्थतत्रिमार्गप्रतिनियतविशिष्टव्याधीनुपदिशति-तत्रेत्यादि । गण्डो व्रणशोथो न गलगण्डः। आदिनाऽजगल्लिकादीनां ग्रहणम्। वीसादयश्च शाखानुसारिणो रक्तायनुसारिणोऽपि भवन्ति। कोष्ठानुसारिणश्च भवन्तीति वक्ष्यते । तेषां ये रक्ताद्यनुसारिणस्ते तु न कोष्ठानुसारिणः । कोष्ठानुसारिणो ये तेऽपि - शाखानुसारिण इति भेदः। मध्यममार्गानुसारिणस्तु रोगाः पक्षबधपक्षग्रहापतानकादयः स्युः। पक्षशब्देन सह बधग्रहयोः प्रत्येकमन्वयः। आदिना हिक्कादयः शिरोहद्वस्तिरोगादय इति । पुनरादिशब्देन वृषणवृद्धग्रादयः ।
कोष्ठानुसारिणो रोगानाह-वरातिसारेत्यादि। ज्वरोऽतिसार इत्यादयो स्नायुः ; भामस्य पक्वस्य चाशय आमपक्वाशयः । एतच्च मार्गभेदकथनं तदाश्रितव्याधीनां सुखसाध्यत्वादिज्ञानार्थम् ॥ २७ ।।
चक्रपाणिः--सम्प्रति यन्मार्गाश्रितो यो रोगो भवति तं दर्शयति-तत्र गण्डेत्यादि। वहिर्मार्गजाश्चेति विसर्पोदीनां विशेषणं, विसादयो ह्यन्तर्मार्गभाजोऽपि सम्भवन्त्यतस्तद व्युदासार्थम् । पक्षशब्दो बधग्रहाभ्यां सम्बध्यते, शोपो धातुविशोषः। ज्वरो यद्यपि सर्वशरीरग

Page #583

११श अध्याय:] सूत्रस्थानम् ।
५७१ त्रिविधा भिषज इति ।-- भिषकछद्मचराः सन्ति सन्त्येके सिद्धसाधिताः। सन्ति वैद्या गुणैर्युक्तास्त्रिविधा भिषजो भुवि ॥ वद्यभाण्डौषधैः पुस्तैः पल्लवैरवलोकनैः । लभन्ते ये भिषकशब्दमज्ञास्ते प्रतिरूपकाः ॥ श्रीयशोज्ञानसिद्धीनां व्यपदेशादतद्विधाः । वैद्यशर्ट लभन्ते ये ज्ञ यास्ते सिद्धसाधिताः॥ प्रयोगज्ञानविज्ञान-सिद्धिसिद्धाः सुखप्रदाः।
जीविताभिषरास्ते स्युवैद्यत्वं तेववस्थितम् ॥२६॥इति। रोगा अन्तर्मागजाः कोष्ठानुसारिणः। विसादयश्च कोष्ठानुसारिणोऽन्तमागंजा एव भवन्तीति ॥२८॥
गङ्गाधरः-अथ त्रिविधा भिपज इति यदुक्तं तनाचष्टे-भिषकछमचराः सन्ति सन्त्येके सिद्धसाधिताः। सन्ति वैद्यगुणयुक्तास्त्रिविधा भिषजो भुवि ।। इति न स्खलौके। वैद्यप्रभेदोपदेशप्रयोजनं वैद्यानामातुरैयतोपादेयता च ।
त्रिविधवैद्यलक्षणमाह-वैद्यभाडेत्यादि। वैद्यानां भाण्डमौषधाधारपात्रम् । पल्लवैरवलोकन रिति विस्तारतश्चातुर्यावलोकनैः। एवंप्रकारेण ये वैद्यशब्द लभन्ते ते वैद्यप्रतिरूपका भिषक्छद्मचरा अशा आतुरैया इति।
अथ सिद्धसाधितवैद्यलक्षणमाह--श्रीत्यादि। अन्यत्र चिकित्सया श्रियं यशो ज्ञानं चिकित्साक्रियासिद्धिं लभन्ते इत्येन व्यपदेशं कुर्वन्ति य आत्मनः । किन्तु ते तद्विधा न स्युः। तादृशा ये वैद्यशब्दं लभन्ते ते सिद्धसाधिता वै नेयास्तेऽप्यातुरैहेया इति । ___ अथ सदगुणवैद्यलक्षणमाह-प्रयोगेत्यादि। प्रयोगमौषधप्रयोगकरणम्, झानं शास्त्रशानम्, विज्ञानं लोकव्यवहारशानम, सिद्धिः सर्वत्र चिकित्साएव तथापि विशेषेणामाशयसमुत्थत्वादिहोच्यते, अन्तगिजाश्चेति विसर्पादिविशेषणम्। अर्शी बहिर्बल्याश्रितं शाखागतम्, अन्यच्च कोष्टगतम्। वहिर्मार्गजो गुल्मः, यो वहिरुत्तुण्डित उपलभ्यते वहिश्च पच्यते, स ज्ञेयः, अन्यस्तु सर्वः कोष्टगत एव ॥ २८॥ चक्रपाणिः-भिषक छनचराः भिषग्वेशचराः ; सिद्धन प्रसिद्धन साधिताः सिद्धसाधिताः, • वैद्यगुणैरिति चक्रपाणितः पाठः ।

Page #584

५७२
चरक-संहिता। तिस्रषणोयः त्रिविधमौषधमिति-दैवव्यपाश्रयं युक्तिव्यपाश्रयं सत्त्वावजयश्चेति। तत्र देवव्यपाश्रयं—मन्त्रौषधिमणिमङ्गल* नियमप्रायश्चित्तोपवासस्वस्त्ययनप्रणिपातगमनादि। युक्तिव्यपाश्रयं—पुनराहारौषधद्रव्याणां योजना। सत्त्वावजयः-- पुनरहितेभ्योऽर्थेभ्यो मनोनिग्रहः ॥ ३०॥
शारीरदोषप्रकोपे खलु शरीरमेवाश्रित्य प्रायशस्त्रिविधमौषधकम्मणः सिद्धिः; ताभिः सिद्धाः प्रख्याता ये व्याधितानां सुखप्रदास्ते प्राणाभिषरा वैद्या उच्यन्ते । तेषु वैद्यखं भवत्यवस्थितम् । इति । जीवितायायुषेऽभिमुखीभूय सरन्तीति जीविताभिषरास्ते व्याधितरुपादेया इति ॥२९॥ , गङ्गाधरः-अथ त्रिविधं भेषज व्याचप्टे-त्रिविधमित्यादि। त्रिविधमौषधमिति यदुक्तं तदेवव्यपाश्रयं युक्तिव्यपाश्रयं सत्त्वावजयश्चेति। दैवयुक्तिव्यपाश्रयं पूर्वाध्याये व्युत्पादितमिह निर्दिशति। तत्र मन्त्रीपधिप्रभृति दैवं विशेषेणापाश्रित्य व्याधीन प्रशमयतीति देवव्यपाश्रयम् । अत्रौषधिःप्रशस्तक्षादिधाय्यवेन विहिता या। मङ्गलं शुभकृत् कम्मे । आदिना स्तोत्रपाठादि। युक्तिव्यपाश्रयं पुनरिति। युक्तिं योगं विशेषेणापाश्रित्य यदौषधं व्याधीन् प्रशमयति तदाहारस्यौषधद्रव्याणाञ्च योजना इति। आहारपदं विहारोपलक्षणम् । सत्त्वावजयः पुनरित्यादि। सत्त्वं मनः। अस्यार्थेभ्योऽहितेभ्यो निग्रहः सत्त्वावजय उच्यते ॥३०॥
गङ्गाधरः-एषु यदौषधं यत्र व्याधी विधेयं तदाह-शरीरेत्यादि। शरीरदोषाणां वातपित्तकफानां प्रकोपे निजागन्तुव्याधिषु शरीरमेवाश्रित्य त्रिविधवैद्यभाण्डं वस्तिनेत्रादि, प्रतिरूपका वैद्यसदृशाः, व्यपदेशोऽन्यसम्बन्धेन कीर्तनम्, अतद्विधा ज्ञानहोनाः ॥ २९॥
चक्रपाणिः-दैवमदृष्टं तद् व्यपाश्रयं, तच्च यद रजननेन व्याधिप्रत्यनीकं मन्त्रादि, यदि वा, देवशब्देन देवा उच्यन्ते, तानाश्रित्य यदुपकरांति तत् तथा, मन्सादयो हि देवप्रभावादेव व्याधिहराः, बल्युपहारादिप्रीताश्च देवा एवं प्रभावाद व्याधीन् प्रन्ति ; अत्र दैवव्यपाश्रयमादावुक्तमाशुव्याधिहरत्वेन, प्रणिपातो देवादीनां शारीरो नमस्कारः, गमनं विदूरदेवादिगमनम् ॥ ३०॥
चक्रपाणिः--सम्प्रति प्रकारान्तरेणोपयुक्त भेषजत्रैविध्यमाह-शरीरेत्यादि। प्रायःशब्दः * बल्युपहारहोम इत्यधिकः पाठश्चक्रसम्मतः ।

Page #585

११श अध्यायः !
सूत्रस्थानम् ।
५७३
मिच्छन्ति । अन्तःपरिमार्ज्जनं वहि:परिमाज्जनं शस्त्रप्रणिधानं चेति । तत्रान्तःपरिमार्ज्जनं यदन्तःशरीरमनुप्रविश्यौषधमाहारजातव्याधीन् प्रतिमार्ष्टि । यत् पुनर्वहिः स्पर्शनमाश्रित्याभ्यङ्गस्वेदप्रदेहपरिषेकोन्मईनादैः रामयान् प्रमार्ष्टि तद् वहिःपरिमार्ज्जनम् । शस्त्रप्रणिधानं पुनरछेदन भेदनव्यधनदारणलेखनोत्पाटनप्रच्छनसीवनैप एचार जलौकाश्चेति ॥ ३१ ॥ भवन्ति चात्र प्राज्ञो रोगे समुत्यन्ने वाह्य नाभ्यन्तरेण वा । कर्मणा लभते शर्म शस्त्रोपक्रमणेन वा ॥
मौषधमिच्छन्ति । सत्त्वावजयेनापथ्यवज्र्ज्जनं स्यात् । ततः सत्त्वावजयोपयोगित्वमुपपद्यते । प्रायश इत्युक्त्या क्वचिद्वाभिचारस्त्रिविधस्य द्रष्टव्यः । तत्र युक्तिव्यपाश्रयं त्रिविधमाह अन्तरित्यादि । तत्रान्तःपरिमाज्ञ्जनं तदौषधं यच्छरीरस्याभ्यन्तरमनुप्रविश्याहारजातव्याधीन प्रमार्ष्टि । तथा यत पुनः शरीरस्य वहिःस्पर्शनमाश्रित्याभ्यङ्गादिभिः कम्मे भिस्तैलादिकं यदामयान् प्रमार्ष्टि तद्वहिःपरिमाज्जैनमिति । संशोधयति संशमयति चेत्युभयार्थः प्रमाज्जनम् । आद्यपदेनावगाहनादीनां ग्रहणम् ।
अथ शस्त्रप्रणिधानमाह - शस्त्रेत्यादि । छेदनं द्विधाकरणम् । भेदनम् आशयान्तःप्रवेशनम् । व्यध आशयातिरिक्तस्थानेऽन्तर्भेदः । दारणं विदीर्णीभावः । लेखनं खननम् । उत्पाटनम् अन्तःशुपिरादुद्धरणम् । प्रच्छनं पाठीनदंष्ट्रादिना किञ्चिदिरणम् । सीवनं मूत्रादिना सन्तानीकरणम् । एषणं नाड़ीगत्यनुसन्धानम् | क्षारो द्रव्याणां भस्मनः क्षरणजः सारभागः । जलौका रक्तपा इति । इतिशब्दः समाप्त ॥ ३१ ॥
गङ्गाधरः:- अत्र प्रमाणश्लाकानाह - भवन्ति चात्रेत्यादि । प्राज्ञ इत्यादयः श्लोकाः । प्राज्ञां बुद्धिमान रागे समुत्पन्न सति वालन वहिःपरिमाज्जेनेन कम्पेणा, आभ्यन्तरेणान्तः परिमार्ज्जुनेन वा कर्मणा, शस्त्रोपक्रमणेन वा शरीरदोषकोप इत्यनेन सम्बध्यते, तेन, मानसदोषजेऽप्युन्मा पस्मारादावञ्जनादि भवतीति दर्शयति ॥ ३१ ॥
चक्रपाणिः - वैद्यभेदाभिधानप्रसङ्गेनातुरभेदमाह - प्राज्ञ इत्यादि । शर्म सुखमारोग्यमिति
:

Page #586

५७४
चरक संहिता |
बालस्तु खलु मोहाद्वा प्रमादाद्वा न बुध्यते । उत्पद्यमानं प्रथमं रोगं शत्रु मिवाबुधः ॥ ३२ ॥ अर्हि प्रथमं भूत्वा रोगः पश्चाद् विवर्द्धते । स जातमूलो मुष्णाति बलमायुश्च दुर्मतेः ॥ न मत्यों लभते श्रद्धां तावद् यावन्न पीड्यते । पीड़ितस्तु मतिं पश्चात् कुरुते व्याधिनिग्रहे ॥ अथ पुत्रांश्च दारांश्च ज्ञातींश्चाहूय भाषते । सर्व्वस्वेनापि मे कश्चिद भिषगानीयतामिति ॥ तथाविधञ्च कः शक्तो दुर्बलं व्याधिपीडितम् । कृशं जीकेन्द्रियं दीनं परित्रातुं गतायुषम् ॥
तिरूपणीय:
कम्मणा शम्म लभते । वाह्याभ्यन्तरशस्त्रोपक्रमणानि दैवव्यपाश्रयमित्यादिना व्याख्यातानि । बालस्तु खल्वप्राज्ञो मोहाद्वा प्रमादाद्वा शत्रुमिवोत्पद्यमानं रोगं न बुध्यते । यतो न बुधः ॥ ३२ ॥
गङ्गाधरः -- कस्माच्छत्रुरिवेति ? अत आह- अणुहत्यादि । हि यस्मात् । रोगः प्रथममणुः सूक्ष्मो भूत्वा पश्चाद्विवर्द्धते । वृद्धस्तु स रोगो जातमूलः सन् दुम्म तेस्तस्याबुधस्य बलमायुश्च मुष्णाति ।
प्रथमं कस्मान्न बुध्यत इति ? अत आह— न मर्त्त इत्यादि । मय यावन्न रोगेण पीड्यते तावच्छ्रद्धां प्रतिकारार्थं न लभते । यदा पीड़ितो भवति तदा पश्चान्मतिं व्याधिनिग्रहे कुरुते ।
व्याधिनिग्रहे मतिं कृत्वा यत् करोति तदाह - अथेत्यादि । अथ व्याधिनातिपीड़ितः सन् तद्वयाधिनिग्रहे मतिं कृत्वा पुत्रान् दारान् ज्ञातश्चाहूय भाषते । किं भाषते ? सव्र्वस्वेनापि मे मम सम्बन्धे कश्चिद्भिषगानीयतामिति भाषते । ततः परं तथाविधं व्याधिपीड़ितं दुर्बलं कृशं क्षीणेन्द्रियं दीनं गतायुषं को भिषक् त्रातुं शक्तः ? ततः स बालोऽबुधस्त्रातारं भिषजमनासाद्य जीवितं यावत् । प्रमादो बुद्धापि रोगमप्रतीकारः, संज्ञा सम्यग् ज्ञानं - व्याधिरयं त्वरया प्रतिकर्त्तव्य इति । एवमाकारं त्रातारं वैद्यमनासाद्य; तथाविधं हि रोगिणं वैद्यो नोपसर्पतीति भावः ।
* न मूढो लभते संज्ञामिति पाठश्वक्रसम्मतः ।

Page #587

११श अध्यायः
सूत्रस्थानम्।
५७५ स त्रातारमनासाद्य बालस्त्यजति जीवितम् । गोधा लाङ्ग लबद्धेवाकृष्यमाणा बलीयसा॥ तस्मात् प्रागेव रोगेभ्यो रोगेषु तरुणेषु वा।
भेषजैः प्रतिकुर्वीत य इच्छेत् सुखमात्मनः ॥३३॥ त्यजति। कथम् ? गोधेत्यादि। लाङ्गले बद्धा गोधा यथा बलीयसा जनेन आकृष्यमाणा जीवितं त्यजति । ___ तस्मादित्यादि। तस्माद्धेतोः य आत्मनः सुख मिच्छेत् स खलं प्रागेव रोगेभ्यो जनिष्यमाणेभ्यो रोगेभ्यः पूर्व दोषं चये प्रकोपे वा प्रसरे वा स्थानसंश्रये पूर्वरूपे वा भैषज्यस्तच्चयादीनि प्रतिकुर्चीत। रोगेषत्पन्नेषु तरुणेषु अजातमूलेषु भेषजैस्तान् रोगान् प्रतिकुर्वीत । इति । उक्तञ्च सुश्रुतेऽपि एकविंशतितमे व्रणप्रश्नाध्याये सूत्रस्थाने “तत्र सञ्चितानां दोषाणां स्तब्धपूर्ण कोष्ठता पीतावभासता मन्दीष्मता चाङ्गानां गौरवमालस्यं चयकारणविद्वेषश्चेति लिङ्गानि भवन्ति । तत्र प्रथमः क्रियाकालः । अत ऊ प्रकोपणानि वक्ष्यामः” इत्यारभ्य “तेषां प्रकोपात् कोष्ठतोदसञ्चरणाम्लिकापिपासापरिदाहोऽन्नद्वेषहृदयोत्क्लेशाश्च भवन्ति । तत्र द्वितीयः क्रियाकालः। अत ऊद्ध प्रसरं वक्ष्यामः । तेषामेभिरातकविशेषः प्रकुपितानां पय्यु पितकिण्वोदकपिष्टसमवाय इवोद्रिक्तानां प्रसरो भवति। तेषां वायुगतिमत्ता प्रसरणहेतुः । सत्यप्यचैतन्ये स हि रजोभूयिष्ठो रजश्च प्रवर्तकः सव्वभावाणाम्। यथा महानुदकसञ्चयोऽतिवृद्धः सेतुमवदी-परेणोदकेन व्यामिश्रः सव्वतः प्रधावत्येवं दोषाः कदाचिदेकशी द्विशः समस्ताः शोणितसहिता वानेकधा प्रसरन्ति। तदयथा--- वातः पित्तं श्लेष्मा शोणितम् । वातपित्त वातश्लेष्माणौ पित्तश्लेष्माणो वातशोणिते पित्तशोणिते श्लेष्मशोणिते । वातपित्तशोणितानि वातश्लेष्मशोणितानि पित्तश्लेष्मशोणितानि वातपित्तकफाः । वातपित्तकफशोणितानीत्येवं पञ्चदशधा प्रसरन्ति। कृत्स्नेऽ ऽवयवे वापि यत्राने कुपितो भृशम् । दोषो विकारं नभसि मेघवत् तत्र वर्षति ॥ नात्यर्थ कुपितश्चापि लीना मागेषु तिष्ठति । निष्पत्यनीकः कालेन हेतुमासाद्य कुप्यति ॥ तत्र वायोः पित्तस्थानगतस्य पित्तवत् प्रतीकारः। पित्तस्य कफस्थानगतस्य कफवत् । कफस्य वातस्थानबालोऽज्ञः। गोधारान्तेन जीवनाथ यत्न कुर्वन्नपि विपद्यत इति दर्शयति। कुर्वीत यत्नम्

Page #588

५७६
चरक संहिता | तत्र श्लोकौ ।
एषणाः समुपष्टम्भा बलकार रामामयाः । तिणीये मार्गाश्च भिजो भेवजाति च ॥
{ तिस्रेषणीयः
।
गतस्य वातवत् । एष क्रियाविभागः । एवं प्रकुपितानां प्रसरताच वायोविभागगमनाटोपो । उपचोपपरिदाहधूनायनानि पित्तस्य । अरोचकाऽविपाकाङ्गसादाश्छद्दिश्चेति इष्मणो लिङ्गानि भवन्ति । तत्र तृतीयः क्रियाकालः । अत ऊर्द्ध स्थानसंश्रयं वक्ष्यामः । एवं कुपितास्तांस्तान् शरीरप्रदेशानागत्य तांस्तान् व्याधीन जनयन्ति । ते यदोदरसन्निवेशं कुर्व्वन्ति तदा गुल्मविद्रध्युदरा प्रिसङ्गानाहविसूचिकातिसारमभृतीन् जनयन्ति । वस्तिगताः प्रमेहाश्मरीमूत्राघातमूत्रदोषप्रभृतीन् । मेदुगता निरुद्रकशोपदंशशुकदोषमभृतीन् । गुदगता भगन्दराशःप्रभृतीन् । वृषणगता वृद्धीः । ऊ जगतास्तूद्ध जान् । त्वङ्मांसशोणितस्थाः क्षुद्ररोगान् कु ठानि विसपश्चि । मेदोगता ग्रन्थ्यर्बुदगलगण्डालजीप्रभृतीन । अस्थिगता विद्रध्यनुशयीप्रभृतीन् । पादगता श्लीपदवातशोणितवातकण्टकप्रभृतीन। सर्वाङ्गगता ज्वरसव्र्व्वाङ्गरोगादीन् । तेषामेवमभिनिविष्टानां पूव्वे रूपप्रादुर्भावः । तत् प्रतिरोगं वक्ष्यामः । तत्र पूर्व्वरूपगतेषु चतुर्थः क्रियाकालः । अत ऊर्द्ध व्याधिदर्शनं वक्ष्यामः । शोफान्बु दग्रन्थिविद्रधिविसपेप्रभृतीनां प्रव्यक्तलक्षणता ज्वरातिसारप्रभृतीनाञ्च । तत्र पञ्चमः क्रियाकालः । अत ऊर्द्ध मेतेषामवदीर्णानां व्रणभावमापन्नानां षष्ठः क्रियाकालः । ज्वरातिसारप्रभृतीनाञ्च दीर्घकालानुबन्धः । तत्राप्रतिक्रियमाणेऽसाध्यतामुपयान्ति । भवन्ति चात्र | सञ्चयञ्च प्रकोपञ्च प्रसरं स्थानसंश्रयम् । व्यक्तिं भेदञ्च यो वेत्ति दोषाणां स भवेद्भिषक् । सञ्चयेपहृता दोषा लभन्ते नोत्तरा गतीः । ते तूत्तरासु गतिषु भवन्ति बलवत्तराः ॥ सव्वैर्भावैस्त्रिभिर्वापि द्वाभ्यामेकेन वा पुनः । संसर्गे कुपितं क्रुद्धं दोषं दोषोऽनुधावति ॥” इति ॥ ३३ ॥
गङ्गाधरः-- अथाध्यायार्थसंग्रहार्थमाह - तत्र श्लोकाविति । त्रिवेनाष्टाविति । एषणादयत्रिका अष्टौ । कृष्णात्रेयेण कृष्णात्रिपुत्रेण पुनर्व्वसुना। शक्तेन
I
इति शेषः । संग्रहे धीमता भावा इति च्छेदः । अझै भावा इति सम्बन्धः भावेषु विषयेषु अक्तनाप्रसक्त ेन, येषु एषणादिष्वसु । सर्व्वमिति धर्म्मार्थकामाः ॥ ३०-३४ ॥

Page #589

१२श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
५७७ त्रित्वेनाष्टौ सानुद्दिष्टाः कृष्णप्रयेण धीना। भावाभा अणु शकेन * ये सव्वं प्रतितिम्॥ ३४ ॥ इत्यग्निवेशको तन्त्र चरमप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने तिस्रषणीयो नान एकादशोऽध्यायः ॥११॥
द्वादशोऽध्यायः। अथातो वातकलाकलीयमध्यायं व्याख्यास्यामः, इतिह
स्माह भगवानात्र यः ॥ १॥ समर्थेन । येष्वष्टसु त्रिकेषु एषणादिषु सत्सु चासत्सु च भावाभावेषु सर्व वस्तु प्रतिष्ठितम् । ते त्रिका अष्टौ समुद्दिष्टा इति ॥३४॥
अध्यायं समापयति । अनीत्यादि। पूर्ववद्याख्येयम् । इति श्रीगङ्गाधरकविरत्नकविराजविरचिते चरकनल्पकल्पतरौ सूत्रस्थानीय
तिस्रपणीयाध्यायजलपाख्या एकादशी शाखा ॥११॥ गङ्गाधरः-अथान्तर्बहिःपरिमार्जनशस्त्रप्रणिधानैर्यद् व्याधिप्रशमं भिषक् कुर्यात् तत्र शारीरदोषाणां वातादीनामंशांशक्षानमन्तरेण न स्यात् इत्यतो वातकलाकलीयमारभते --अथात इत्यादि। अस्याध्यायस्य प्रथमोपात्तवातकलाकलेतिपदविकृत्य कोऽध्यायः स वातकलाकलीयः, तमध्यायं व्याख्यास्यामः, इत्यादि सय पूर्ववद्याख्ययम्। कला च कला चेति आभीक्ष्ण द्विर्भाव कलाकले। वातस्य कलाकले वातकलाकले तयोर्शानं तत् तथा॥१॥ इति चरकचतुरानन-श्रीमचक्रपाणिदत्तविरचितायाम् आयुर्वददीपिकायां सूत्रस्थान
व्याख्यायां तिषणीयो नाम एकादशोऽध्यायः ॥११॥
चक्रपाणिः-पूर्वाध्याये रोगाः स्वरूपमार्गवाह्यकारणभेषजैरभिहिता:, उपयुक्तज्ञानाः तत्कारणवाखादयो बहुवाच्यत्यान्नोक्ताः, अतः सम्प्रति पृथक्यकरणे तेऽभिधोयन्ते वातकलाकलीये: तनापि प्राधान्यात् वायुरेव प्रथममुच्यते। कला गुणः, यदुक्त-“षोडशकलम्” इति । अकला
* भावाभावेष्वसक्त न इति चक्रपाणिः ।
७३

Page #590

Acharya Shri ka
वातकलाकलोयः
५७८
चरक-संहिता। वातकलाकलोयः वातकलाकलाज्ञानमधिकृत्य परस्परमेतानि जिज्ञासमानाः समुपविश्य महर्षयः पप्रच्छुरन्योन्यम्। किंगुणो वायुः किमस्य प्रकोपणमुपशमनानि वास्य कानि ? कथं चैनमसङ्घातमनवस्थितमनासाद्य प्रकोपणप्रशमनानि प्रकोपयन्ति प्रशमयन्ति वा ? कानि चास्य कुपिताकुपितस्य शरीराशरीरचरस्य शरीरेषु चरतः कर्माणि वहिः शरीरेभ्यो वेति ? ॥२॥
गङ्गाधरः-अधिकारात् प्रसङ्गतः पित्तादीनां कलाकलाज्ञानाय यद्वक्ष्यते तदपि परिगृह्यते । वातकलाकलेत्यादि। वातकलाकलाशानं वातस्यांशांशयोः ज्ञानमधिकृत्य महर्पयः सांकृत्यायनकुशादयः समुपवेश्य परस्परमेतानि वक्ष्यमाणानि किंगुणो वायुरित्यादीनि जिज्ञासमाना ज्ञातुमिच्छन्तोऽन्योन्यं परस्परं पप्रच्छुः। यानि पप्रच्छुस्तानि क्रमेण दर्शयति–किंगुण इत्यादि। को गुणो यस्य स किंगुणो वायुरिति प्रथमः प्रश्नः। किमस्य वायोः प्रकोपणं प्रकोपयतीति नन्द्यादिखात् युच। वायोः प्रकोपकारणं किं भवतीति द्वितीयः प्रश्नः । एवमस्य कुपितस्य वायोरुपशमनानि कानि भवन्तीति तृतीयः प्रश्नः । कथमित्यादि। कथश्च केन प्रकारेण खल्वेनं कुपितं वायुमसङ्घातममूर्तमनवस्थितं सततचलस्वभावादस्थिरं ततो न ग्रहणाहम् । अतोऽनासाद्य न प्राप्य प्रकोपणानि कथं :प्रकोपयन्ति प्रशमनानि वा कथं प्रशमयन्तीति चतुर्थः प्रश्नः। अथास्य च वायोः शरीराशरीरचरस्य शरीरचरस्य लोकेषु चरस्य च कुपितस्य चाकुपितस्य च खलु शरीरेषु चरतः कानि कर्माणि, शरीरेम्यो वहिलोकेषु चरतो वा कानि कम्मोणीति पञ्चमः प्रश्नः ॥२॥
गुणविरुद्धो दोष', वातकलाकलीयो वातगुणदोषीय इत्यर्थः । यदि वा कला सूक्ष्मो भागः, तस्यापि कला कलाकला तस्यापि सूक्ष्मो भाग इत्यर्थः ॥१॥
चक्रपाणिः---अत्रानेकर्षिवचनरूपतया वातादिगुणकथनं, बहषिसम्मतिदर्शनार्थं तन्त्रधम्मैतिह्ययुक्तत्वकरणार्थञ्च। असङ्घातमिति पित्तश्लेष्मवदवयवसङ्घातरहितम्, अनवस्थितमिति चलस्वभावम्, अनासादेवति चलत्वेनाऽनिविड़ावयत्वेन चेति मन्तव्यम् ॥ २॥

Page #591

५७६
१२श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । अत्रोवाच कुशः साङ्कत्यायनः, रुक्षलघुशीतदारुणखरविशदाः षडिमे वातगुणा भवन्ति ॥३॥
तत् श्रुत्वा वाक्यं कुमारशिरा भरद्वाज उवाच, एवमेतद यथा भगवानाह, एत एव वातगुणा भवन्ति । स त्वेवंगुणेद्रव्यैः एवंप्रभावश्च कर्मभिरभ्यस्यमानैर्वायुः प्रकोपमापद्यते । समानगुणाभ्यासो हि धातूनां वृद्धिकारणमिति ॥ ४ ॥
गङ्गाधरः-एपामुत्तराणि क्रमेण दर्शयति--अत्रोवाचेत्यादि। अत्र एष प्रश्नेषु मध्ये प्रथमप्रश्नोत्तरं साङ्क त्यायनः कुशो महर्षिरुवाच तद्यथा, रुक्षेत्यादि। रुक्षादय इति गुणवचनाः शब्दाः शुक्लादिवत्, मखर्थीयप्रत्ययलोपे धर्मिपराश्च भवन्ति, तथैवोक्तं पूर्बाध्याये रुक्षः शीतो लघुरित्येवमादिवचने ; न च लक्षणया तथा प्रयोगः साधः स्यात् । शुक्लादयो गुणे हि पुसि वर्तन्ते, तेषां गुणिलक्षणायामपि स्वलिङ्गत्यागाभावाद् गुणिलिङ्गानुपपत्तिभवति । ततः शुक्लः पटः शुक्ला साटी शुक्ल वस्त्रमित्येवं न भवति । पूर्वाध्याये सप्तगुणो वायुरुक्तः। तत्र सूक्ष्मश्चलश्चोक्तः। इह तु नोक्तः। परन्तु दारुणो गुणोऽधिक उक्तः। पड़िये वातगुणा इति चोक्तम्। तेन न विरुद्धमाशङ्काम् । प्रश्नेऽनवस्थितवचनेन चलखं कर्म प्रसिद्धमिति मला नेहोक्तम् । सक्ष्मखञ्च प्रश्नऽसङ्घातवचनेनोक्तम् । तदप्यनुमत्येह नोक्तमिति ॥३॥
गङ्गाधरः--इति साङ्क त्यायनकुशस्य वातगुणवचनं वाक्यं श्रुखा कुमारशिरा भरद्वाज उवाच-एवमेतदित्यादि। भगवान् भवान् यथैवमेतद् रुक्षलघुशीतेत्यादयो गुणा वातस्येत्युवाच, एत एव रुक्षादयो वातगुणा भवन्ति । तथाविधगुणस्य वायोः प्रकोपणानि खल्वेवं भवन्ति। तद्यथा-स खेवमित्यादि । स तु रूक्षलघुशीतादिगुणो वायुरेवंगुणे रूक्षलघुशीताद्यन्यतमानेकद्व प्रकगुणैव्यैरेवंप्रभावै रुक्षादिगुणजनकधर्माजनकप्रभावैर्धावनरात्रिजागरणादिभिः कर्मभिश्चानेकद्वप्रकगुणतः प्रकोपमापद्यते। कस्मात् ? समानगुणाभ्यासो हि यस्माद् धातूनां वृद्धिकारणमिति। कर्मसु न रौक्ष्यादयो
चक्रपाणि:-रुक्षादयो भावप्रधानाः, तेन, रुक्षत्वादयो गुणा मन्तव्याः ; दारुणत्वं चलत्वं चलत्वात् यदि वा, दारुणत्वं शोषणत्वात् काठिन्यं करोति, दीर्घञ्जीवितीयोक्त चलत्वमुक्त भवति। कुमारशिरा इति भरद्वाजविशेषणमात्रेयगुरुभरद्वाजनिषेधार्थम् । एवंप्रभावै

Page #592

५८०
चरक-सहिता। [वातकलाकलीयः ता श्रुत्वा वाक्यं काङ्कायनो व हीकभिषगुवाच, एवमेतत् यथा भगवानाह। एतान्येव वातप्रकोपणानि भवन्ति । अतो विपरीत.नि खल्वस्य प्रशमनानि भवन्ति। प्रकोपविपर्ययो हि धातूनां प्रशमकारणमिति ॥ ५॥
तत् श्रु त्वा वाक्यं वडिशो धामार्गव उवाच, एवमेतद् यथा भगवानाह। एतान्येव वातप्रकोपप्रशमनानि भवन्ति । यथा होनमसङ्घतमनवस्थितमनासाद्य प्रकोपणप्रशमनानि प्रकोपगुणा वर्तन्ते । रुक्षवादिधर्मजनकप्रभावास्तु कम्मसु वर्तन्ते। प्रभावोऽचिन्त्यशक्तिः। कर्मापि निश्चेष्टसमवायिकारणलेन गुणशब्देन गुण इवाभिधीयते। तेन समानगुणाभ्यास इति समानगुणकाभ्यासः। नफवारापसेवितः समानगुणः कर्म वा वृद्धिकारणं भवतीति सूचनार्थमभ्यास इत्युक्तमिति ॥४॥
गङ्गाधरः-तदित्यादि। एवमुक्तं कुमारशिरसा वाक्यं श्रुखा काङ्कायनो वाहीकभिषगुवाच-भगवान् भवान् यथाह एतदेवमीदृशं मवति। यत एता. न्येव भवदुक्तानि वातप्रकोपणानि भवन्ति। अतो विपरीतानि रुक्षादिविपरीतानि खलु स्निग्धगुरू णमृदुश्लक्ष्णपिच्छिलस्थूलस्थिरगुणद्रव्याणि तत्प्रभावाणि च कर्मा,ण अस्य प्रकुपितस्य वातस्य प्रशमनानि भवन्ति । कस्मात् ? प्रकोपणविपर्ययो हि यस्माद् धातूनां प्रशमकारणमिति। एकद्वित्रयादिगुणतो यथा प्रकापः स्यात् तथकत्रियादिगुणद्रव्यस्तथैवप्रभावैः कर्मभिर्धातूनां प्रशमः स्यादिति ॥५॥
गङ्गाधरः--तत् श्रुखेत्यादि । काकायनस्य तद्वाग्यं श्रुखा धामागवो वड़िशो महषिरुवाच-एवमित्यादि । भगवान् भवान् यथा वातप्रशमनान्युवाच, एतदेवम् ईदृशमेव भवति। यत एतान्येव वातप्रकोपस्य प्रशमनानि भवन्ति । यथा हीत्यादि। यथा खल्वेनं वायु रुक्षादिगुणमसङ्घात सूक्ष्ममनवस्थितं चलं रुक्षादीनि प्रकोपणानि प्रकोपयन्ति। यथा च तदगुणविपरीतानि रिति प्रभावाद्रगोक्षादिकारकैर्धावनजागरणादिभिः, प्रभावाभिधानञ्च कर्मणां निगुणत्वात् ; अभ्यस्यमानैरिति न सकृत्प्रयुक्तः ॥ ॥४॥
चक्रपाणिः-शरीरागाति शरीरावयवानां शुपिरकराणि रन्ध्रकराणि, आश्रयमिक

Page #593

१२श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
५८१ यन्ति प्रशमयन्ति वा। तथानुव्याख्यास्यामः ;--वातप्रकोपणानि खलु रुक्षलघशीतदारुणखरविशदशुषिरकराणि शरीराणाम्। तथाविधेषु शरोरेषु वायुराश्रयं गत्वा आप्याय्यमानः प्रकोपमापद्यते। वातप्रशमनानि पुनः स्निग्धगुरूष्णश्लक्ष्णमृदुपिच्छिलघनकराणि शरीराणाम्। तथाविधेषु शरीरेषु वायुरासज्जम नश्वरन् प्रशान्तिमापद्यते ॥६॥
तत् श्रुत्वा शिवचनमविथभृषिगणैरनुमतमुवाच वार्योंविदो राजर्षिः, एवमेतत सर्वमनपवादं यथा भगवानाह।
प्रशमनानि प्रशमयन्ति तथानुव्याख्यास्यामः। तद्यथा-वातप्रकोपणानि खलु रुक्षादीनि द्रव्याणि रुक्षादिशुषिरान्तकराणि शरीराणां भवन्ति । तथाविधेषु शरीरेपु रुक्षादीन्यासेवमानानां जनानां रुक्षादिगुणवत्सु शरीरेषु शुषिरान्वितेषु वायुराश्रयं गवावकाशं प्राप्याप्याय्यमानो विवद्धामानश्चलस्वभावः सव्वत्रातिशयेन चलति। शरीरेऽवकाशलाभात् सुतरां प्रकोपम् आपद्यते इत्युच्यते। वातप्रशमनानि पुनरिति । रुक्षादिगुणविपरीतानि खलु स्निग्धगुरूष्णादीनि घनकराणि सेवमानानां जनानां रुक्षादिभिः शुषिरमापन्नेषु शरीरेप स्निग्धादिभिर्घनीभूतेषु शुपिररहितेषु वायुरवकाशमलब्ध्वा खल्वासज्जमानः स्थिरो भवंश्चरन् प्रशान्तिमापद्यते। इति ॥६॥
गङ्गाधरः--तत् श्रुखेत्यादि। एवमुक्तं धामार्गववड़िशवचनं तत्र स्थितैऋषिगणैरवितथं बुद्धानुमतं तच्छुखा वायॊविदो राजर्षिरुवाच-भगवान् भवान् यथाह एतत् सर्वमनपवादमपवादवचनहीनमेवमेव भवति। एवमेव प्रकोपणानि प्रकोपयन्ति। एवमेव च प्रशमनानि वातं प्रशमयन्तीति ।
समानगुणस्थानम्, आप्याय्यमानश्चीयमानः, दारुणविपरीतो मृदुः शुपिरविपरीतो धनः, आसज्यमानोऽनवतिष्ठमानः क्षीयमाणावायव इति यावत् ; एतेनैतदुक्तं भवति, यद्यपि वायुना वातकारणानां वातशमनानां वा तथा सम्बन्धो नास्ति, तथापि शरीरसम्बद्धै स्तैर्वातस्य शरीरचारिणः सम्बन्धो भवति, तराश्च वातस्य समानगुणयोगात् वृद्धिर्विपरीतगुणयोगाच्च हास उपपन्न एवेति॥ ५॥

Page #594

५८२
चरक-संहिता। (बातकलाकलीयः यानि तु स्वल वायोः कुपिताकुपितस्य शरीराशरीरचरस्य शरीरेषु चरतः कर्माणि वहिः शरीरेभ्यो वा भवन्ति । तेषामवयवान् प्रत्यक्षानुमानोपमानैः साधयित्वा नमस्कृत्य वायवे यथाशक्ति प्रवक्ष्यामः ॥७॥
वायुस्तन्त्र-यन्त्र-धरः प्राणोदान-समानव्यानापानात्मा प्रवर्तकश्चेष्टानामुच्चावचानां नियन्ता प्रणेता च मनसः ।
यानि खित्यादि-पञ्चमप्रश्नोत्थापनम् । कुपिताकुपितस्य शरीराशरीरचरस्य वायोः शरीरेषु चरतो यानि कर्माणि शरीरेभ्यो वहिलोके चरतश्च वायोर्यानि कर्माणि भवन्ति पृष्टानि, वायवे नमस्कृत्य तेषां कम्मेणाम् । असंख्येयवेन कात्स्नेन वक्तमशक्यवादवयवान् कतिचित् यानाप्तोपदिष्टांस्तान् प्रत्यक्षानुमानोपमानैः प्रमाणैः साधयिखा यथाशक्ति प्रवक्ष्यामो व्याख्यास्यामः॥७॥
गङ्गाधरः--तव्यथा-वायुस्तन्त्रेत्यादि। तन्त्रं शारीरधातूनां यस्य यो नियमस्तस्य धारणकृद्धायुः। यत्रधरश्च यत्रमस्य शरीरस्य धातूनां यथा यत्र यस्य चलनस्थानभ्रमणादिव्यापारी येन भवति तद् यन्त्रं तस्य धारणकृत, प्राणादिपञ्चरूपः। तत्र चोक्तम्--"स्थानं प्राणस्य मृद्धौरः कण्ठजिहास्यनासिकम् । ष्ठेवनं शवथूगार-श्वासकासादिकर्मकृत् ॥ १। वृषणो वस्तिमेढश्च श्रोण्यूरुवाणं गुदम। अपानस्थानमेतत् तु शुक्रमूत्रशकृतक्रियः। २। समानोऽग्निसमीपस्थः कोष्ठे चरति सर्वतः। भुक्तं गृह्णाति पचति विवेचयति मुञ्चति । ३। उदानस्य पुनः स्थानं नाभ्युरःकण्ठ एव च। वाक्प्रत्तिश्च यनौजो-बलवर्णाग्निकर्मकृत् । ४ । देह व्यामोति सर्वन्नु व्यानः सर्वगतिनृणाम् । गतिप्रसारणाक्षेप-निमेषादिक्रियः सदा । ५।” इति । उच्चावचानां प्रवर्तक इति। उच्चैश्च नीचैश्च चेष्टानां सर्वासां प्रवत्तकः प्रेरकः। मनसो
चक्रपाणिः-शरीराशरीरचरस्येति वातस्वरूपकथनं, तेन, शरीरेषु चरत इति वहिः शरीरेभ्यो वेति च पुनरुक्त न भवति ; अत्रावयवानिति वचनं, कास्नगाभिधानमशक्यं बहुप्रपञ्चत्वादिति दर्शयति ; साधयित्वा प्रतिपाद्य, तन्त्रं शरीरं, यदुक्त ---"तन्त्रयन्त्रेषु भिन्नेषु तमोऽन्तं प्रविवक्षताम्” तदेव यन्तम्, यदि वा, तन्तस्य यन्त्रं सन्धयः । प्राणाद्यात्मा प्राणादिस्वरूपः, चेटाविशेषणम्-उच्चावचानां विविधानाम् इत्यर्थः, किंवा शुभाशुभानामित्यर्थः ; नियन्ताऽनीप्सिते

Page #595

५८३
१२श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । सर्बेन्द्रियाणामुद्दयोतकः - सर्बेन्द्रियार्थानामतिवोढ़ा सर्वशरीरधातुव्यहकरः सन्धानकरः शरीरस्य प्रवर्तको वा+। अतः प्रकृतिः स्पर्शशब्दयोः श्रोत्रस्पर्शनयोर्मलं हर्षोत्साहयोयोनिः समीरणोऽग्नेर्दोषसंशोषणः क्षेप्ता वहिर्मलानां नियन्ता प्रणेता च। मनो यस्मिन प्रवत्ततेऽथ न प्रवत्तते तत्र नियमकवायुः । मनो यत्र गच्छति न वा गच्छति तत्र प्रणेता नायको वायुः। सर्वेन्द्रियाणां दशानां श्रोत्रादीनामुद्योतकः प्रकाशकः। सव्वेषामिन्द्रियार्थानां शरीरगतानां शब्दादीनामतिवोढ़ा। सर्वेषां शरीरधातूनां व्यूह सङ्घातं करोति ; रचनाकृदिति। शरीरस्य सन्धानकरः शरीरावयवसंयोजनकृत् । प्रवर्तको वा शरीरस्येवेति। शरीरावयवानां स्वस्त्रक्रियायां प्रवत्तकः प्रेरकः। अतः शरीरगतयोः शब्दस्पर्शयोः प्रकृतिर्वायुरेव, न खाकाशः। शब्दानां मूलप्रकृतिवेऽप्याकाशस्य शब्दाभिव्यक्तिने ह्याकाशाद्भवति, न वाकाशीयशब्दो हेवन्तरेणाभिव्यज्यते ; आकाशानुप्रवेशेन वायो यः शब्दः स च तदनुप्रवेशेन च तेजःप्रभृतिषु यः शब्दः स स च पाश्चभौतिके शरीरधातौ सर्व एकीभूय स्थूलशब्दो जातः, स एव वायभिहननेनाभिव्यज्यते, इति शब्दप्रकृतिवायुन तु वायुरेव न बन्येति नियमः। तथा स्पर्शस्य प्रकृतिर्वायुः। वायोरनुप्रवेशात तेजोऽम्बुपृथिवीपूष्णशीतखरस्पशाः स्पर्श विशेषा अपि स्पशस्य मूलप्रकृतिर्वायुः। अतः श्रोत्रस्पर्शनयोरिन्द्रिययोमूलं कारणम् । यद्यपि चाकाशबहुलपाञ्चभौतिक श्रोत्रं तथापि चाकाशवद्वायुरपि तदाकाशात् न्यूनः श्रोत्रे तेजःप्रभृतिभ्योऽधिकः क्रियाहेतुत्वात् । अन्यथा श्रोत्रे शब्दग्रहणक्रियाया अनुपपत्तिः। हर्पोत्साहयोयोनिः । हर्ष आहादः, उत्साहः कार्येषु मनस उद्योगः ; तयोर्यानिरभिव्यक्तिकारणम् । समीरणोऽग्नेः जाठराग्नेः सन्युक्षणविषये प्रवर्त्तमानस्य मनसः ; प्रणेता च मनस एवेप्सितेऽर्थे उद्योजकः किंवा, उद्योगकारकइति वा पाठः, सोऽप्यभिन्नार्थः । अभिवोढेवाभिवोढा सर्वेन्द्रियग्राहकत्वेन, तच्चास्य वायुमयेन स्पर्शनेन्द्रियेण सर्बेन्द्रियाणां व्यापकत्वात् पूर्वाध्यायप्रतिपादितेन न्यायेन बोद्धव्यम्। न्यूहकरः सङ्घातकरो रचनाकर इति यावत् ; प्रकृतिः कारणं, शब्दकारणत्वञ्च वायोर्नित्यमाकाशानुप्रवेशात्, उक्त हि खादीन्यभिधाय-"तेषामेकगुणः पूर्वो गुणवृद्धिः परे परे” इति ; पुनरुक्त खादीन्यभिधाय “विष्टं ह्यपरं परेण इति । श्रवणमूलत्वं वायोः कर्णशष्कुलीरचनाविशेषे * उद्योजक इति चक्रपाणिः।
+ प्रवर्तको वाच इति चक्रपाणिः ।

Page #596

चातकलाकली.
५८४
चरक-साहता। स्थलाणुस्रोतसां भेत्ता कर्ता गर्भाकृतीनाम्। आयुयोऽनुवृत्तिप्रत्ययभूतो भवत्यकुपितः ॥८॥ - कुपितस्तु खलु शरीरे शरीरं नानाविधैर्विकारैरुपतपति बलवर्णसुखायुषामुपघाताय । मनो व्याहर्षयति सन्द्रियाण्युपहन्ति । विहन्ति गर्भान् विकृतिमापादयत्यतिकालं धारयति। भयशोकमोहदैन्यातिप्रलापान् जनयति प्राणांश्वोपरुणद्धि ॥६॥
प्रकृतिभूतस्य खल्वस्य लोके चरतः काणीमानि भवन्ति । प्रेरकः। दोषसंशोषणः शरीरक्लेददृद्धौ दोषे संशोषकरः। क्षेप्ता वहिमेलानां मूत्रपुरीपादीनां क्षेप्ता वहिष्करणकर्ता। स्थूलाणुस्रोतसां स्थूलानां मूक्ष्माणाञ्च स्रोतसां भेत्ता गलनासिकादिपु च्छिद्राणां निर्माणकर्ता। कर्ता गर्भाकृतीनां देहावयवानां निर्माणकर्ता। आयुषोऽनुत्तिप्रत्ययभूतः शारीरवायुगमनेनायुषोऽनुत्तिरनुमीयते। इत्येवंभूतो भवत्यकुपितो वायुः शरीरचरः॥८॥
गङ्गाधरः--अथ कुपितस्य शारीरस्य काण्याह-कुपितस्तु खल्वित्यादि । तुशब्दैन शरीरचरो वायुरनुवर्तते। खलु वाक्यालङ्कारे। शरीरचरो वायुः कुपितः सन नानाविधैज्वेरादिभिर्व्याधिभिः शरीरमुपतपति। ततो बलवर्णसुखायुषामुपघाताय भवति। मनो व्याहषयति ग्लायति । सचेन्द्रियाणि दशेन्द्रियाणि उपहन्ति । गर्भान् विहन्ति । गर्भान् विकृतिमङ्गवैगुण्यमापादयति प्रापयति । गर्भानतिकालं प्रसवकालमतीत्य धारयति। भयादीन् जनयति । प्राणांचोपरुणद्धि मारयति । इति कुपिताकुपितस्य शरीरचरस्य वायोः कर्माणि व्याख्यातानि भवन्ति ॥९॥
गङ्गाधरः-अथ शरीरेभ्यो पहिलोंके चरतोऽकुपितस्य वायोः कर्माणि व्याख्यायन्ते। तदयथा-प्रकृतिभूतस्येत्यादि। प्रकृतिभूतस्याकुपितस्यास्य वायोलोके चरतः सप्तस्कन्धस्य तस्याशितीये दर्शितस्य प्रवहावहोद्वहसंवहव्याप्रियमाणत्वात्, मूलं प्रधानकारणम् ; उत्साहः कार्येषूद योगो मनसः, योनिरभिव्यक्तिकारणं, दोषसंशोषणः शरीरक्लेदसंशोषणः, भेत्ता कर्ता,-एतरच शरीरोत्पत्तिकाले ; भूतशब्दः स्वरूपवचन', अपघालायेति च्छेदः, गर्भानिति विकृतिमापादयत्यतिकालं धारयतीत्यनेन च सानध्यते ।

Page #597

१२श अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
५८५
तद्यथा - धरणीधारणं ज्वलनोज्ज्वालनम् आदित्यचन्द्रनक्षत्रग्रहगणानां सन्तानगतिविधानं सृष्टिश्च मेघानाम् अपाञ्च विसर्गः प्रवर्त्तनं स्रोतसां पुष्पफलानाञ्चाभिनिव्वेर्त्तनमुदभेदनञ्चद्भिदानाम् ऋतूनां प्रविभागः विभागो धातूनां धातुमानसंस्थानव्यक्ति: वीजाभिसंस्कारः शस्याभिवर्द्धनम् अविलेोपशोषणमक रिकविकाराश्चति ॥ १० ॥
प्रकुपितस्य खल्वस्य लोकेषु चरतः कम्र्माणीमानि भवन्ति । तद्यथा- उत्पीड़नं सागराणामुद्वर्त्तनं सरसां
७४
विवह परिवहपरावा इति सप्तात्मनः कम्पणीमानि वक्ष्यमाणानि भवन्ति । तद्यथेत्यादि । तेषां सप्तानां कर्माणि साधारणत्वेनाह - धरणीधारणमित्यादि । धरणीधारणं भूगोलधारणम् । ज्वलनस्याग्नेज्वलनम् । आदित्यादीनां ग्रहगणानां धारावाहिगतिविधानमित्यावहस्य कर्माणि । सृष्टिश्व मेघानाम् । अपां विसर्गः । स्रोतसां प्रवर्त्तनम् । पुष्पफलानामभिनिर्व्वर्त्तनम् । औद्भिदानामुद्ध दनमित्युद्वहस्य कम्र्माणि । ऋतूनां प्रविभागो धातूनां विभागो धातूनां मानसंस्थानव्यक्तिश्चेति प्रवहस्य कर्माणि । वीजानामभिसंस्कारो गुणाधानं शस्याभिवर्द्धनं विक्लेदहीनानामुपशोषणम् । अवैकारिकविकाराच संवहस्य कर्माणि । एवमन्यान्यपि द्रष्टव्यानि यानि व्यासोक्तानि मात्रा - शितीये दर्शितानि ॥ १० ॥
गङ्गाधरः - अथ प्रकुपितस्य लोके चरतोऽस्य सप्तस्कन्धस्य प्रवहाद्यात्मकस्य कर्माणीमानि भवन्ति - तद्यथा, उत्पीड़नमित्यादि । लोके चरतो वायोः प्रकोपकारणमुक्तं व्यासेन - "विष्णोनिश्वासतो वातो यदा वेगसमीरितः । सहसोदीय्येते तात जगत् प्रव्यथते तदा ॥” इति । एवं प्रकुपितस्य सप्तस्कन्धस्य वहिश्वरस्य वायोः कर्म्म | सागराणामुत्पीड़नमुत्प्लावनम् । सरसामुद्वत्तेनमधिकआदित्यादीनां सन्तानेनाविच्छेदेन गतिविधानं सन्तानगतिविधानं, स्रोतसामिति नदीनां, प्रविभागो विभागलक्षणं, धातूनामिति पृथिव्यादीनां धातवः कार्यद्रव्याणि प्रस्तरादीनि, मानं परिमाणं संस्थानमाकृतिस्तयोर्व्यक्तिरभिव्यक्तिः कारणमिति यावत्; वीजस्य शाल्यादेः, अभिसंस्कारोऽङ्कुरजननशक्तिः, अविक्लेद: पाककालादय्वगविक्लिन्नत्वम्, उपशोषणञ्च पाकेन यवा

Page #598

५८६
चरक-संहिता। [ वातकलाकलीयः प्रतिसरणमापगानाम् आकम्पनश्च भूमेराधमनमम्बुदानां शिखरिशिखरावमथनमुन्मथनमनोकहानां नीहारनिर्वादपांशुसिकतामत्स्यभेकोरगक्षाररुधिराश्माशनिविसगों व्यापादनश्च षण्णामृतूनां शस्यानामसङ्घातो भूतानाञ्चोपसो भावानाञ्चाभावकरणम्। चतुयुगान्तकराणां मेघसूर्य्यानलानां * विसर्गः ॥ ११ ॥
स हि भगवान् प्रभवश्चाव्ययश्च भूतानां भावाभावकरः सुखासुखयोर्विधाता मृत्युर्यमो नियन्ता प्रजापतिरदितिर्विश्वजलवदनाद्ध प्रवर्त्तनम् । प्रतिसरणमापगानां नदीनां विपरीतस्रोतोगमनम्। भूमेराकम्पन कम्पः। अम्बुदानां मेघानामाधमनमतिशब्दजननम। शिखरिशिखरावमथनं पव्वेतानां शृङ्गभञ्जनम् । उन्मथनमनोकहानां वृक्षाणां भञ्जनम् । नीहारादीनां विसर्गः। निर्हादो ध्वनिः। क्षारो भस्मादिः। रुधिरं रक्तम् । अश्म क्षुद्रप्रस्तरम् । अशनिवेत्रः । एषां विसर्ग आकाशाद्वर्षणम् । व्यापादनश्च पण्णामृतूनां व्यापज्जननमतियोगायोगमिथ्यायोगलक्षणकरणम्। शस्यानाम् असङ्घातोऽपुष्टिकरणम् । भूतानाञ्चोपसर्गः राक्षसादीनामुपद्रवः ।भावानांचाभावकरणं वस्तूनामभावकरणम् । चतुयुगान्तकराणां मेघादीनां विसर्गः प्ररणम ॥११॥
गङ्गाधरः-कस्मादेवं करोति कुपितो वहिश्वरो वायुरिति ? अत आह-। स हीत्यादि। हि यस्मात् स भगवान वायुः प्रभवश्वाव्ययश्च भूतानां सुखादीनामार्द्राणामेव विक्लेदोपशोपणं, शस्यानामेवावैकारिकविकारेण सर्व्वस्मिन्नेव जगति प्रकृतिरूपकारणत्वं व्रते। शिखरी पर्वतः, भनोकहो वृक्षः, ऊद्ध वर्तनमुद्वर्त्तनं, प्रतिसरणं प्रतीपगमनम् ; विसर्जनं विसर्गः, स च पृथङनीहारादिभिः सम्बध्यते ; नीहारः शिशिरसमूहः, निर्वादो मेघ विना गर्जितम्, अशनिवज्रभेदोऽग्निः, असङ्घातोऽनुत्पादोऽनुपचयो वा, उपसर्गो मारकादिप्रादुर्भावः, मेघसूर्यत्यादौ विसर्ग सृष्टिः, वायुरिह देवतारूपोऽभिप्रेतः, तेन, तस्य भूतरूपचतुर्युगान्त. करानिलकरणलिङ्गम् अविरुद्धम् ; एवं यदन्यदप्यनुपपद्यमानं वायोस्तदपि देवतारूपत्वेनैव समाधेयम् ॥ ७-११॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति सामान्येन पुनः कुपिताऽकुपितस्य वायोः स्वरूपमुच्यते-स हि भगवानित्यादि। प्रभवः कारणम्, अव्ययोऽभयः, भूतानामित्युत्तरेण सम्बध्यते, मृत्युर्यमादि
* मेघसूर्यानलानिलानामिति पाठश्चक्रपाणिसम्मतः ।

Page #599

१२ अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
५८७
कर्मा विश्वरूपः सर्व्वगः सव्वतन्त्राणां विधाता भावानामणुविभु विष्णुश्च कान्ता लोकानां वायुरेव भगवानिति ॥१२॥
तत् श्रुखा वार्योविदवचो मारीचिरुवाच - यद्यप्येवमेतत् किमर्थस्यास्य वचने विज्ञाने वा सामर्थ्यमस्ति भिषग्विद्यायाम् ? भिषग्वियां वाविकृत्य कथा प्रवर्त्तते ? १३ ॥
वायोंविद उवाच । भिषक पवनमतिबलम तिपरुषमतिशीघ्रकारिणमात्ययिकं चेन्नानुनिशम्येत् सहसा प्रकुपितमतिप्रयतः कथमग्रे ऽभिरचितुमभिधास्यति प्रागेवैनमत्ययभयादिति ? वायोर्यथार्था स्तुतिरपि भवत्यारोग्याय बलवर्णवृद्धये वर्चखिबायोपचयाय ज्ञानोपपत्तये परमायुःप्रकर्षाय चेति ॥ १४ ॥
सुखयोश्च भावाभावकरः । विधाता मृत्युर्यमो नियन्ता प्रजापतिरदितिर्विश्वकर्मा विश्वरूपः सर्व्वगः सव्वंतत्राणां नियमानां विधाता । भावानामणुविभुर्विष्णुलोकानां क्रान्ता सर्व्वलोकक्रमणकर्त्ता । वायुरेव भगवान् इति ॥ १२ ॥
गङ्गाधरः- तदित्यादि । इति पञ्चमप्रश्नोत्तरं वाय्र्योविदराजर्षिवचः । तत् श्रुत्वा मारीचिरुवाच यद्यप्येवमित्यादि । यद्यपि वहिश्वरस्य कुपिताकुपितस्य वायोरेवंविधमेतत् कम्मे तथापि अस्यार्थस्य वहिश्वरस्य वायोः कुपिताकुपितस्य भिषग्विद्यायामायुर्वेदवचने उक्तौ विज्ञाने वा किं सामर्थ्य मस्ति, भिषगविद्याञ्चाधिकृत्यास्य वायोः कथा किं प्रवत्तेत इति ? तत्र वाय्यविद उवाच - भिषग विद्यायामस्य वहिश्वरस्य वायोर्वचनेन चेत् पवनमतिबलमित्यादिकरूपेण नातुनिशाम्येत् तदा भिषक् प्रकुपितं तथाविधं पवनं प्रागेवास्वयभयादभिरक्षितु कथं सहसाभिधास्यति ? तस्माद भिषग्विद्यायामस्य वहि
भेदाश्वागमे ज्ञेयाः सर्व्वतन्त्राणां सर्व्वकर्म्मणां, तन्त्रशब्दः कर्म्मवचनोऽप्यस्ति यदुक्त - वस्तिस्तन्वाणां " कर्म्मणामित्यर्थः ॥ १२-१४ ॥

Page #600

५८८
चरक संहिता |
वातकलाकलीयः
मारीचिरुवाच अग्निरेव पित्तान्तर्गतः कुपिताकुपितः शुभाशुभानि करोति । तद्यथा- पक्तिमपक्तिं दर्शनमदर्शनं मात्रामात्रत्वमुष्मणः प्रकृतिविकृतिवणं शौय्यं भयं क्रोधं हर्ष मोहं प्रसादमित्येवमादीनि चापराणि इन्द्रादीनि इति ॥ १५ ॥
-
श्वरस्य वायोर्वचनं विज्ञानञ्च सप्रयोजनं भवति । तथा वायोर्यथार्था स्तुतिरपि भवत्या रोग्यादिनिमित्तायेति || १३ | १४ ||
गङ्गाधरः- मारीचिरुवाचेति । तद्वाय्यविवचनं श्रुत्वा मारीचिरुवाच । यदुवाच तदाह - अग्निरेवेत्यादि । न केवलं वायुः कुपिताकुपितः शुभाशुभानि करोति । यथा वायुस्तथाग्निस्तेजोभूतं पित्तान्तर्गततेजोभूतबहुलपञ्चभूतविकारसमुदायात्मकं हि पित्तं पञ्चात्मकं तदन्तर्गतोऽग्निः पञ्चसु पित्तेषु वर्त्तमानः कुपिताकुपितः शुभाशुभानि करोति । न तु तदन्तर्गतानि वाय्वादीनि । वाय्वादीनि वा इत्येवशब्देन व्यावर्त्तयते । पित्तेनेत्युक्त्या धावन्तरस्थानामुष्मणां व्यावृत्तिः कृता । कानि शुभानि कानि चाशुभानि करोतीति, अत आह—- तद्यथेत्यादि । यथा पत्यपत्यादिकं करोति । अकुपितो वह्निः पित्तान्तःस्थः पक्तिं दर्शनमुष्मणो मात्रां देहादेः प्रकृतिवर्ण शौय्यं हर्षमेवमादीनि शुभानि करोति । कुपितस्तु पित्तान्तःस्थो वह्निरपक्तिमन्नानामदर्शनमुष्मणोऽमात्रखं देहादेविकृतिवर्ण भयं क्रोधं मोहमेवमादीनि खशुभानि कर्माणि करोति । इति । सुश्रुते चैकविंशतितमेऽध्यायेऽभिहितम् अत्र जिशास्यम् - किं पित्तव्यतिरेकादन्योऽग्निः ? आहोस्वित् पित्तमेवाग्निरिति । अत्रोच्यते न खलु पित्तव्यतिरेकादन्योऽग्निरुपलभ्यते । आग्नेयत्वात् पित्ते दहनपचनादिष्वभिवर्त्तमानेऽग्निवदुपचारः क्रियतेऽन्तरग्निरित्यादि । क्षीणे ह्यग्निगुणे तत्समानगुणद्रव्योपयोगादतिवृद्धं शीतक्रियोपयोगादागमाच्च पश्यामो न खलु पित्तव्यतिरेकादन्योऽग्निरिति । तच्चादृष्टहेतुकेन विशेषेण पकामाशयमध्यस्थं पित्तं चतुब्बिंधमन्नं पचति
.
चक्रपाणिः -- तच त्वेत्यादि सुगमम् । वर्चस्वत्वं तेजस्वित्वम् । पित्तान्तर्गत इति वचनेन शरीरे ज्वालादियुक्तवह्निनिषेधेन पित्तोष्मरूपस्य वह्नः सद्भावं दर्शयति, न तु पित्तादभेदं, पित्तेनाग्निमान्द्यस्य ग्रहण्यध्याये वक्ष्यमाणत्वात्, तथा पित्तहरस्य सर्पिषोऽग्निवर्द्धनत्वेनोक्तत्वात् । पक्तिमपक्तिमित्यविकृति विकृतिभेदेन पाचकस्याग्नेः कर्म, दर्शनादर्शने नेत्रगत स्यालोचकस्य, उष्मणो मात्रामात्रत्वं वर्णभेदौ च त्वग्गतस्य भ्राजकस्य, भयशौर्थ्यादयो हृदयस्थस्य साधकस्य :

Page #601

१२श अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
५८६
तत् श्रस्वा मारीचिवचः काश्यप उवाच सोम एव शरीरे श्लेष्मान्तर्गतः कुपिताकुपितः शुभाशुभानि करोति । तद्यथा— दाढी शैथिल्यमुपचयं कार्यमुत्साहमालस्यं वृषतां क्लीवतां ज्ञानमज्ञानं बुद्धिं मोहमेवमादीनि चापराणि इन्द्रादीनि इति ॥ १६ ॥
विवेचयति च रसदोषमूत्रपुरीषाणि । तत्रस्थमेव चात्मशक्त्या शेषाणां पित्तस्थानानां शरीरस्य चानिकम्मेणाऽनुग्रहं करोति । तस्मिन् पित्ते पाचकोऽग्निरितिसंज्ञा । यत् तु यत्लीहोः पित्तं तस्मिन् रञ्जकोऽग्निरिति संज्ञा । स रसस्य रागकृदुक्तः । यत् पित्तं हृदयसंस्थितं तस्मिन् साधकोऽग्निरिति संज्ञा । सोऽभिप्रार्थितमनोरथ साधन कुदुक्तः । यद् दृष्ट्यां पित्तं तस्मिन्नालोचकोऽग्निरिति संज्ञा । सरूपग्रहणेऽधिकृतः । यत् तु त्वचि पित्तं तस्मिन् भ्राजकोऽग्निरिति संज्ञा । सोऽभ्यङ्गपरिषेकावगाहावलेपनादीनां क्रियाद्रव्याणां पक्ता च्छायानाञ्च प्रकाशक इति ||" इह च पत्त्यपक्तिभ्यां पावको जाठराग्निरुक्तः । दर्शनादर्शनाभ्यामालोचकोऽग्निः । उष्मणो मात्रामात्रलाभ्यां भ्राजकोऽग्निः । प्रकृतिविकृतिवणाभ्यां रञ्जकोऽग्निः । शौर्यादिभिस्तु साधकोऽग्निरुक्तः । अपराणि द्वन्द्वादीनि सुखदुःखादीनि ॥ १५ ॥
गङ्गाधरः- अथैतन्मारीचिवचः श्रुखा काश्यप उवाच - सोम एवेत्यादि । शरीरे इलेप्मान्तर्गतः सोम एव धातुरापो नाम भूतं कुपिताकुपितः शुभाशुभानि करोति, न तु वायुर्वाग्निर्वा । सोमबहुलपञ्चभूतात्मकस्तु श्लेष्मा | तत्रस्थः सोमोऽब्धातुः, न वन्योऽन्धातुः । कानि शुभानि कानि चाशुभानि करोतीति ? अत आह— तद्यथेत्यादि । अकुपितश्लेष्मान्तर्गतसोमो धातुः शरीरदा मुपचयमुत्साहं वृषतां ज्ञानं बुद्धिमेवमादीनि चापराणि द्वन्द्वादिषु शुभानि करोति । धैय्र्यं सुखादीनीत्यादिना गृह्यते । कुपितश्लेष्मान्तर्गतस्तु सोमो धातुः शरीरस्य शैथिल्यं कार्यमालस्यं क्लीवतामज्ञानं मोहञ्चेत्येवमादिषु द्वन्द्वादिषु अशुभानि अधैय्र्यदुःखादीनि च करोतीत्यादिशब्देनोक्तम् । सुश्रुते चोक्तम्- "इलेष्मा तु पञ्चधा, क्लेदकोsवलम्बको रञ्जकस्य तु वहिः स्फुटार्थ्यादर्शनादुदाहरणं न कृतम् ; सोमो जलदेवता, यदि वा,
चन्द्रः ॥ १५॥१६ ॥

Page #602

५६०
चरक-संहिता। [ वातकलाकलीयः तत् श्रु त्वा काश्य वचो भगवान् पुनव्वसुरात्रेय उवाच, सर्व एव भवन्तः सम्यगाहुरन्यत्र कान्तिकवचनात् । सर्व एव खलु वातपित्तश्लेष्माणः प्रकृतिभूताः पुरुषमव्यापन्नेन्द्रिय बलवर्णसुखोपपन्नमायुषा महतोपपादयन्ति। सम्यग्विाचरिता धर्मार्थकामा निःश्रेयसेन महता पुरुषमिह चामुष्मिंश्च रोधकस्तर्पकः श्लेषकश्चेति। तत्रामाशयस्थः पित्ताशयस्योपरिष्टात् तत्प्रत्यनीकखादृद्ध गतिखात् तेजसश्चन्द्र इवादित्यस्य । स चतुर्विधाहारस्याधारः । तेन च तत्रोदकैर्गुणैराहारः प्रक्लिन्नो भिन्नसङ्घातः सुखजरश्च भवति । माधुर्यात् पिच्छिलखाच प्रक्लेदिखात् तथैव च। आमाशये सम्भवति श्लेष्मा मधुरशीतलः॥ स तत्रस्थ एव स्वशक्त्या शेषाणां श्लेष्मस्थानानां शरीरस्य चोदककर्मणानुग्रहं करोति। उरःस्थस्तु विकसन्धारणमात्मवीर्येणान्नरससहितेन हृदयावलम्बनं करोति । जिह्वामूलकण्ठस्थो जिह्वन्द्रियस्य सौम्यखात् सम्यग्रसशाने वत्तेते। शिरःस्थः स्नेहसन्तर्पणाधिकृतखादिन्द्रियाणामात्मवीव्येणानुग्रहं करोति। सन्धिस्थस्तु श्लेष्मा सव्वेसन्धिसंश्लेषात् सव्वं सन्ध्यनुग्रहं करोतीति ।” एषां कोपाकोपाभ्यां दाादी नि भवन्तीति ॥१६॥
गङ्गाधरः-तत् श्रवेत्यादि । काश्यपस्य तद्वचः श्रुखा भगवान् पुनर्वसुरात्रेय उवाच। यदुवाच तदाह-सर्व एवेत्यादि। भगवन्तो भवन्तो महर्षयः सर्च एव वातादाकैकस्य यदाहुस्तत् सम्यगाहः। अन्यत्रकान्तवचनात । प्राणिनां शुभाशुभयोः कारणस्यैकान्तवचनादव्यभिचारिवचनादन्यत्र । वातादेवकैकस्य कुपिताकुपितस्य निखिलशुभाशुभयोः कारणवाभावात् । सम्यगाहुरित्यनेन वातादेवकैकस्य यथा यथा यद् यत् कुशादिभिरुक्तं तत् सन्मनुमत्य निखिलशुभाशुभयोः कारणवाभावाद् व्यभिचारचाह स्मान्यत्रैकान्तवचनादित्यनेनेति । तहि किमेकान्तवचनमिति ? अत आह-सव्व एवं खल्वित्यादि। सवें खलु समस्ता एव वातपित्तश्लेष्माणः प्रकृतिभूता अकुपिता अव्यापन्नेन्द्रियं बलवर्णसुखोपपन्नं महतायुषा चोपपादयन्ति पुरुषम् । सम्यगिवेत्यादि दृष्टान्तः । यथा धर्मार्थकामाः सम्यगाचरिता महता निःश्रेयसेन शुभेन पुरुषमिह लोके
चक्रपाणिः-ऐकान्तिकवचनादित्यवधारणादित्यर्थः । निःश्रेयसेन सुखेन, ऋतवस्त्रयः इति शीतोष्णवर्षलक्षणाश्चतुर्मासेन ऋतुना, उपघातकाल इति दोषोच्छेदे काले ॥ १७॥१८॥

Page #603

१२श अध्यायः
५६१
सूत्रस्थानम् । लोके, विकृतास्त्वेन महता विपर्ययेणोपपादयन्ति । ऋतवस्त्रय इव विकृतिमापन्ना लोकमशुभेनोपघातकाले। इत्येतहषयः श्रुत्वा सर्व एवानुमेनिरे वचनमात्र यस्य भगवतोऽभिननन्दुश्चेति ॥ १७ ॥
भवति चात्र। तदात्र यवच. श्र त्या सर्व एवानुमेनिरे।
ऋषयोऽभिननन्दुश्च यथेन्द्रवचन सुराः ॥ १८ ॥ चामुष्मिंश्च लोके उपपादयन्ति। विकृतास्वित्यादि । विकृतास्तु खलु कुपिता वातपित्तश्लेष्माण एनं पुरुषं महता विपर्ययेण व्यापन्नेन्द्रियं बलवर्णमुखानुपपन्नमल्पेनायुषा चोपपादयन्ति। तत्र दृष्टान्तः-ऋतव इत्यादि। विकृतिमापन्नास्त्रय ऋतव उपधानकाले लोकमशुभेन यथोपपादयन्ति तथा । इतीत्यादि। इत्येतत् पुनव्वेमूक्तं वचनं सर्व एव कुशादय ऋषयोऽनुमेनिरे । अभिननन्दुश्च तेन वचनेनेति ॥ १७॥ __ गङ्गाधरः-तत्र वचनं दर्शयति-भवति चात्रेत्यादि। तदात्रेयेत्यादि। ऋषयोऽत्र कुशादयः। यथेन्द्रवचनं श्रखा सर्वे देवा अनुमन्यन्तेऽभिननन्दुश्च तथा। नन्वेवमस्तु सर्वमनपवादं न चास्ति खल्वात्रेयवचनेऽप्यैकान्तिकलं, यत एतदुक्तं सुश्र तेन-“वातपित्तश्लेष्माण एव देहसम्भवे हेतवः। तैरेवाव्यापन्नरघोमध्योद्ध सन्निविष्टः शरीरमिदं धार्यतेऽगारमिव स्थूणाभिस्तिमृभिः, अतश्च त्रिस्थूणमाहुरेके। त एव च व्यापन्नाः प्रलयहेतवः। तदभिरेव शोणितचतुर्थः सम्भवस्थितिप्रलयेष्वप्यविरहितं शरीरं भवति। भवति चात्र । "नतें देहः कफादस्ति न पित्तान्न च मारुतात्। शोणितादपि वा नित्यं देह एतैस्तु धाय्यते ॥” इति। एवं “शोणितस्य स्थानं यकृतप्लीहानौ, तच्च प्रागभिहितम् । तत्रस्थमेव शेषाणां शोणितस्थानानामनुग्रहं करोति । भवति चात्र । अनुष्णशीतं मधुरं स्निग्धं रक्तश्च वर्णतः। शोणितं गुरु विस्र स्यात् विदाहश्चास्य पित्तवत् ॥” इति । एवं "पित्तप्रकोपणैरेव चाभीक्ष्णं द्रवस्निग्धगुरुभिश्चाहारैवासमक्रो रानलातपश्रमाभिघाताजीणेविरुद्धाध्यशनादिभिरसक प्रकोपमापद्यते” इति चेत्, सत्यं “शोणिाचतुर्थः” इति वचनेन “त्रिस्थूणमिति” वचनेन च शोणितस्थ वातपित्तश्लेष्मपरतन्त्रलं ख्यापितम्। न तु त इव स्वतन्त्राः स्वतन्त्र स्वकोपनैः कुपितमकुपितञ्च प्रकोपणविपर्ययैः किश्चिदशुभं

Page #604

५६२
चरक संहिता | तत्र श्लोकौ ।
गुणाः षड़िविध हेतुविविधं कर्म तत् पुनः । वायोश्चतुर्व्विध' कर्म्म पृथक् च कफपित्तयोः ॥ महर्षीणां मतिर्या या पुनर्व्वसुमतिश्च या । कलाकलीये वातस्य तत् सव्र्व्वं संप्रकाशितम् ॥ १६॥ इत्यग्निवेशकृते तत्र चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने वातकलाकलीयो द्वादश। ध्यायः ॥ १२ ॥ इति निर्देशचतुष्कम् |
शुभं वा कर्तुमलं भवति । भवतु । न च भवति रसमांसादिधातुरिवासचिताप्रसारि चाप्रकोप चानिर्हाय प्रकोपकालवर्ज्जमित्यभिप्रायेण तत्रैवोवाच सुश्रुतः- “यस्माद्रक्तं विना दोषैने कदाचित् प्रकुप्यति । तस्मात् तस्य यथादोपं कालं विद्यात् प्रकोपणे ।।" इति । भगवतः पुनर्व्वसोरात्रेयस्य वचन - मैकान्तिकमेवातिशयग्राह्यमिति ख्यापनार्थमृषिगणानुमतत्वमुपदर्शयितु श्लोक उक्तः ।। १८ ।।
गङ्गाधरः- अध्यायार्थामुपसंहर्त्तुमाह-तत्र श्लोकों इति । गुणाः पड़िति वातगुणाः कुशोक्ताः । विविधो हेतुरिति वातप्रकोपणहेतुः । कुमारशिरोभरद्वाजप्रोक्तः प्रशमहेतुः काङ्कायनप्रोक्तः वशिप्रोक्तश्च । वायोर्विविधं चतुव्विधं कर्म्म कुपिताकुपितशरीरचरवहिश्वरस्य । कुपितस्य शरीरचरस्य कम्मे विविधम् । अकुपितशरीरचरस्य कम्मे विविधम् । कुपितस्य वहिवरस्य कम्मे विविधं 1 अकुपितस्य वहिश्चरस्य कम् विविधमिति चतुव्विधं कम्मे । शेषं सुगमम् ||१९||
गङ्गाधरः - अध्यायं समापयति- अग्नीत्यादि । इति निद्देशचतुष्कः । त्रिस्तरवचनं निर्देशः । निर्देशानां चतुर्भिर्निष्पन्न एक इति निर्देशचतुष्कः । इति निर्देशचतुष्कव्याख्या ।
[ वातकलाकलीयः
इति श्रीगङ्गाधरकविरत्नकविराजविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ सूत्रस्थानीयवातकलाकलीयद्वादशाध्याय जल्पाख्या द्वादशी शाखा ॥ १२ ॥
चक्रपाणि: - संग्रहे गुणाः षड़िति रुक्षादयः, द्विविधो हेतुरिति वातप्रकोप हेतुतप्रशमहेतुः, विविधं नानाप्रकारं सन्निखिलमेव वायोः कर्म्म यत् कुपिताकुपिताऽशरीरशरीरचरभेदेन भवति, तदुक्तमिति योजनीयं, न हि चतुर्व्विधव्यतिरेकेण वायोः पृथग्विधं कर्मोक्तम् ॥ १९ ॥
इति चरकचतुरानन- श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायाम् आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थानव्याख्यायां वातकलाकलीयो नाम द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥ निर्देशचतुष्कः समाप्तः ।

Page #605

त्रयोदशोऽध्यायः। अथातः स्नेहाध्यायं व्याख्यास्यामः, इतिह स्माह
भगवानात्र यः॥ १॥ सांख्य संख्यातसंख्येयः सहासीनं पुनर्वसुम् । जगद्धितार्थं पप्रच्छ वहिवेशः स्वसंशयम्॥
गङ्गाधरः-अथैषां कुपिताकुपितानां शरीरचराणां वातपित्तश्लेष्मणां स्वस्थेषु पुरुषेषु धातुसाम्यस्थापनस्यातुरेषु विषमधातुसाम्य करणस्य चोपायानां प्रधानतमानां संशोधनानां नियतापेक्षणीयस्नेहस्वेदयोः पौर्वापय्ये नियमात् प्राक् स्वेदाद वातादिनिर्देशाच्चानन्तरं स्नेहाध्यायमारभते-अथात इत्यादि । स्नेहोऽधिकरणयोगायोगादिज्ञानविषयतयाधीयते यत्र स स्नेहाध्यायः। सर्वमन्यत् पूर्ववद्याख्येयम् ॥१॥
गङ्गाधरः-तत्र प्रश्नाः स्नेह विषये उत्थाप्यन्ते---सांख्यरित्यादि । संख्या सम्यगवस्तुतत्त्वज्ञान तेनाचरन्तीति सायाः। तैः सङ्ख्यातसंख्येयः। सङ्ख्यातं सम्यगज्ञातं सङ्खप्रयं सम्यग्ज्ञ यमात्मादितत्त्वं यस्तैस्तथा विज्ञातविज्ञ यैः।
चक्रपाणिः-निर्देशवातकलाकलीये वातादयोऽभिहिताः, तेषां भेषजं यथा कल्पनीयं, तदुपदेष्टु कल्पनाचतुष्कोऽभिधीयते । भेषजानां कल्पना भेषजकल्पना, सा च कल्पना आश्रयद्व्याभिधानं विना न पाय॑ते कल्पयितुम्, अतः स्नेहादिद्रव्यगोचरा स्नेह-स्वेद-वमन-विरेचनकल्पनेहाभिधीयते, वस्तिकल्पना तु वहुवक्तव्यत्वान्नोक्ता ; अत्रापि वमनादिप्रवृत्तौ स्नेहस्यैव प्रथमं विधीयमानतया तथा दोषप्रधानस्य वातस्य प्रधानभेषजत्वाच्च तत्प्रतिपादक एव स्नेहाध्यायोऽभिधीयते । स्नेहस्य प्रतिपादकोऽध्यायः स्नेहाध्यायः॥१॥
चक्रपाणिः-संख्या सम्यग्ज्ञानं, तेन व्यवहरन्तीति सांख्या: ; संख्यातं ज्ञातं संख्येयं ज्ञेयं यैस्ते तथा ; यदि वा, संख्यातसंख्येयमिति पाठः, तदा पुनर्वसुविशेषणमेतत्, अर्थस्तु समानः ; सांख्यैः सहावस्थानदर्शनमात्रेयस्य कर्त्तव्यप्रश्नानुगुणमनःसमाधानोपदर्शनार्थम्। संशयमिति संशयेन विषयिणा विषयं लक्षयति, तेन संशयविषयमित्यर्थः ।

Page #606

५६४ चरक-संहिता।
[स्नेहाध्याय: किंयोनयः कति स्नेहाः के च स्नेहगुणाः पृथक् । कालानुपाने के कस्य कति काश्च विचारणाः ॥ कति मात्राः कथंमानाः का च केषूपदिश्यते। कश्च केभ्यो हितः स्नेहः प्रकषः स्नेहने च कः॥ स्नेह्याः के के च न स्नेह्याः स्निग्धातिस्निग्धलक्षणम् । किं पानात् प्रथमं पीते जीणे किञ्च हिताहितम् ॥ के मृदुक्ररकोष्ठाः का व्यापदः सिद्धयश्च काः । अच्छे संशोधने चैव स्नेहे का वृत्तिरिष्यते ॥ विचारणाः केषु योज्या विधिना केन तत् प्रभो। स्नेहस्यामितविज्ञान ! ज्ञानमिच्छामि वेदितुम् ॥२॥ अथ तत्संशयच्छेत्ता प्रत्युवाच पुनर्वसुः । स्नेहानां द्विविधा सोस्य ! योनिः स्थावरजङ्गमा ॥३॥
- स्वसंशयविषयानाह-कियोनय इत्यादि। स्नेहाः किंयोनयः का योनियेषां ते किंयोनय इति। स्नेह विषये स्नेहानां का योनिरित्यादिकान पञ्चविंशतिप्रश्नान कृखानिवेश उवाच-हे गुरोऽमितविज्ञान प्रभो स्नेहस्य तज्ज्ञानं वेदितुमिच्छामि ॥२॥ . गङ्गाधरः-अथैवमग्निवेशेन पृष्टः पुनव्वसुस्तत्संशयच्छेता क्रमेण प्रत्युवाचतद् यथा-स्नेहानामित्यादि। कियोनयः स्नेहा इति प्रथमप्रश्नस्योत्तरमाह । हे सौम्याग्निवेश स्नेहानां योनिद्विविधा स्थावरा योनिङ्गमा च योनिः ।
किं योनयः किं वा आधारकारणाः; कालश्चानुपानञ्च कालानुपाने, विचारणा द्रव्यान्तरासंयुक्तस्नेहपानं वर्जयित्वा स्नेहोपयोगः, कथंमानाः कीदृङ्माना', का चेति मात्रा, प्रकर्षः कालप्रकर्षः, स्नेहने स्नेहयुक्तिक्रियायां ; के न चेति के न च स्नेद्याः, किं पानात् प्रथमं पूर्व हिताऽहितं, किस पीते तु स्नेहे तथा जीर्णे च स्नेहे हिताहितमिति योज्यम् ; सिद्धयो व्यापत्साधनानि भेषजानि। अच्छ इति पृथनिर्देशात् गोवलीवईन्यायेन संशमन इति भवति। वृत्तिरिति, वृत्तिरूपचारविधानं, ज्ञानं शास्त्रम् ॥ २॥३॥

Page #607

१३वा अध्यायः
सूत्रस्थानम्।
५६५ तिलः पियालाभिषुको विभीतकश्चित्राभयरण्डमधूकसर्षपाः। कुसुम्भविल्वारुकमूलकातसीनिकोठकानोडकरञ्जशिग्र काः॥ स्नेहाश्रयाः * स्थावरसंज्ञितास्तथा स्युर्जाङ्गमा मत्स्यगाः सपक्षिणः । तेषां दधि क्षीरघृतामिषं वसा
स्नेहेषु मजा च तथोपदिश्यते ॥४॥ सर्वेषां तैलजातानां तिलतैलं विशिष्यते ।
बलार्थे स्नेहने चार मैरगडन्तु विरेचने ॥५॥ तत्र तिलादयः स्थावरसंशिताः स्नेहाश्रया योनयः स्युः। अभिषुक औत्तरापथिकः, चित्रा रक्त एण्डः गोरक्षकर्कटीवीजं जयपालवीजं वा, अभया हरीतकी, अरुकः अरुष्करः भल्लातकफलम्, निकोठकः क्षुद्र आक्षोडः, आक्षोडः पर्वतस्थ आक्षोड़ः। जङ्गमस्नेहयोनिमाह-स्युजङ्गमा मत्स्यमृगाः पक्षिणश्च स्नेहयोनयः। तेषां दध्यादिकं स्नेहेषूपदिश्यते न तु रोमादिकम् । स्थावरजङ्गमयोनिनिद्देशेनैव कति स्नेहा इति द्वितीयप्रश्नस्याप्युत्तरमुक्तम् । तिलतैलमित्यादि भेदाः स्थावरस्नेहाः । दध्यादिभेदा जङ्गमस्नेहाः । इति ॥३॥४॥
गङ्गाधरः-अथ के च स्नेहगुणाः पृथगिति तृतीयप्रश्नस्योत्तरमाहसव्वेषामित्यादि। तिलादीनां वीजप्रभवः सर्वः स्थावरः स्नेहस्तैलमुच्यते लोके। सवेषां तैलजातानां तैलसमूहानां मध्ये तिलतैलं प्रशस्तगुणतो विशिष्यते। तदाह-वलार्थे स्नेहने च यतोऽतिलतैलं ततो विशिष्यते
चक्रपाणिः--अभिषुक औत्तरापथिकः, चित्रा गोरक्षकर्कटी तद्वीजमिह, यदि वा, चित्रा लोहितरण्डः, अतसी उमा इति ख्याता, अरुकनिकोठामोड़ा औत्तरापथिकाः, स्नेहाशयाः स्नेहस्थानानि, एते च आविष्कृततमत्वेनोक्ताः, तेन निम्बतैलादयो बोद्धव्याः, आमिषं मांसम् ॥४॥
चक्रपाणिः-तैलजातानामिति, जातशब्दः प्रकारवचनः, यथा-"यदाहारजातमग्निवेश" इत्यादि, अत्र यद्यपि योगात् तिलभवमेव तैलं, तथापि रूढयह सर्व एव स्थावरस्नेहास्तैलमित्युच्यन्ते,
* स्नेहाशया इति वा पाठः।

Page #608

५६६ चरक-संहिता।
[स्नेहाध्यायः सपिस्तैलं वसा मजा सव्वस्नेहोत्तमा मताः ।
एभ्यश्चैवोत्तमं सर्पिः संस्कारस्यानुवर्तनात् ॥ सर्वेषां तैलजातानां मध्ये। ऐरण्डन्तु तैल विरेचनेऽयं तस्मात् तेषां तैलजातानां मध्ये विशिष्यते ॥५॥
गङ्गाधरः-स्थावरजङ्गमानां मध्ये पुनर्विशेपमाह-सर्पिरित्यादि। सर्पिरादयश्चवारः स्नेहाः स्नेहोत्तमा न तु शेषाः स्थावरजङ्गमाः स्नेहोत्तमाः। तत्रापि विशेषमाह-एभ्यश्चेत्यादि। एभ्य सर्पिरादिभ्यश्च सर्पिरेवोत्तमम् । कस्मात् ? संस्कारस्यानुवत्तेनात्। सपियथा द्रव्यान्तरैः संस्कारे तव्यान्तरगुणगुणाधानं संस्कारमावहति, न तथा तैलं वसा मज्जा चेति। तदुक्तप्“नान्यः स्नेहस्तथा कश्चित् संस्कारमनुवर्तते। यथा सपिरतः सपिः सव्वस्नेहोत्तमं मतम् ॥” इति। तथा च सर्पियथा सर्वथैव संस्कारकद्रव्यगुणान स्वगुणसहितानावहति न स्वगुणपरिभवेण, न तथा तैलादयः। ते हि किञ्चित्स्वगुणसहितान् सस्कारकद्रव्यगुणानधिकतयवावहन्तीत्यवधेयम् । न हि सपिपः स्नहशैत्यगुणा तद्विरोधिभ्यां संस्कारकद्रव्यचित्रकादीनां रुक्षोष्णाभ्यां गुणाभ्यां संस्कारेणाभिभूयते। तदुक्तम् -- “स्नेहाद्वातं शमयति पित्तं माधुय्ये. शैत्यतः। घृतं तुल्यगुणं दापं संस्कारात् दु जयेत् कसा ॥” इति । विरुद्धानायदुक्तं सुश्रुते "निष्पत्तेस्तदतुणत्वाच्च तैलत्वमितरेष्वपि” इति । विशिष्यतेऽतिरिच्यते ; अग्रयमित्येरण्डेन सम्बध्यते ॥५॥
चक्रपाणिः-सर्वस्नेहोत्तमा इत्यत्र सर्वशब्देन दधिक्षीरादयो गृह्यन्ते, सव्वस्नेहोत्तमत्वञ्च सर्पिरादीनां स्नेहगुणप्रकर्षवत्त्वेन ; संस्कारो गुणान्तरारोपणं, तस्यानुवर्तनमनुविधानं स्वीकरणमिति यावत्, एतदुक्तं भवति---यत्-न तथा तैलादयो द्रव्यान्तरसंस्कृताः संस्कारगुणानावहन्ति यथा सपिरिति, अत एवोक्त-“नान्यः स्नेहस्तथा कश्चित् संस्कारमनुवर्तते। यथा सर्पिरतः सर्पिः सर्वस्नेहोत्तमं मतम् ॥” अत एवं संस्कारकद्रव्य-चित्रमादिगुणानुविधानेऽपि सर्पिन स्वगुणान् स्नेह-शैत्यादीन् जहाति, हिञ्च, स्वगुणान् तद्गुणांश्च वहति, यतः, अनुशब्देन पश्चाद्वाचिना स्वगुणवर्तनस्य पश्चात् संस्कारकगुणवर्तनमुच्यते,अत एवोक्त- “स्नेहाद वातं शमयति पितं माधुलोन्यतः । न तुल्यरान दोर्ष गारात् तु जयेत् कफम् ॥” न न वाच्यं--- रुक्षोष्णचित्राहिसंस्कारात सक्षोषण सपिभूत; ततश्च सर्भिपा रहा ये तद्विरुद्ध कथं तिष्टतः, यतः, सर्पिसम्बद्ध चित्रकावयवानुगतं हि रुक्षोणत्वं, सर्मिर्गते च स्नेहशैत्ये इति भिन्नाश्रयत्वान्न विरोधः, इदमेव च सर्पिषः संस्कारानुवर्त्तनं ; यद्---गुण-विरुद्धस्यापि तस्यानुपघातेन धारणम् । संस्कारक चित्रका विगुणवहनेऽपि सरिष: औत्यादयः कदाचिदभिर या ते सरकारक

Page #609

१३श अध्याय
सूत्रस्थानम् ।
५६७ घृतं पित्तानिलहरं रसशुक्रौजसां हितम्।
निर्वापणं मृदुकरं स्वरवर्णप्रसादनम् ॥ मपि संस्कारकद्रव्यगुणानामावहनं स्वगुणानुपघातेन यत् तत् संस्कारानुवत्तनम् । एवमेव तैलादीनामल्पतरखेन संस्कारानुवत्तनं बोध्यम्। चन्दनोशीरादिशीतद्रव्यसंस्कृतन्तु तैलं स्वभावादुष्णमपि शीतं भवति। बाहुल्यात् तैलश्च दाहं शमयति। “विरुद्धगुणसमवाये भूयसाल्पमवजीयते” इति तलाष्णास्य संस्कारद्रव्यशैत्येनावजितखात् तत्तैलेन दाहप्रशमनमिति। ये तु स्वगुणपरित्यागपूर्वकसंस्कारकद्रव्यगुणानामावहनं संस्कारानुवत्तेनं तच्च सव्वेथा तैलेऽपि वर्त्तते, न तु सर्पिषि ; यतः “स्नेहाद्वातं शमयति पित्तं माधुर्यशैत्यतः” इत्युक्तम्, तन कचित् कस्यचिदगुणस्यानुपघातेनापि संस्कारद्रव्यगुणानामावहनमित्याहुः। तन्न। तिलतैलगव्यपुराणघृतादिविशेषाणाम् अविशेषापत्तेः संस्कारेण। एतद्दोपपरिहारार्थमन्ये तु व्याचक्षते-निखिलस्वगुणानुपघातेन स्वगुणविरोधिसंस्कारद्रव्यगुणानामावहनं संस्कारानुवर्तनम् । तेन कचिन शैत्यमाधुर्यादिगुणोपघातेन संस्कारद्रव्यगुणावहनेऽपि स्नेहनगुणस्य कुत्रापि नोपघातः स्यादिति निखिलस्वगुणानुपघातो वत्तेते इति यत् तदपि न सम्यक् । यदि हि तत्र घृतस्य शैत्यादिगुणाभिभवः संस्कारद्रव्यगुणैः स्नेहनगुणमात्रश्चानुवर्तते, तत् कथं तैस्तैद्रव्यैर्घ तसाधनमुपदिश्यते न तैलसाधनम्, तैलं हि बलार्थे स्नेहने चाग्रामुष्णञ्च साधितुमुपदिश्यतां तुल्यखात्, किमर्थ कफहरणाय तैलं पित्तशमनाय सर्पिरुपदिश्यते ? पित्तं माधुय्यशैत्यत इति वचनासङ्गतिश्च स्यादिति।
स्नेहानां पृथग्गुणानाह-घृतं पित्तानिलहरमित्यादि। ओजः सर्वधातुसारो बलाधिष्ठानमिति। निळपणमग्निदाहज्वालाप्रशान्तिकरम्। मृदुकरं कोमलखकरम् । गुणैरुष्णादिभिर्न पुनः स्नेहगुणः, तस्य स्नेहेषु सर्वात्मना व्यवस्थितस्य प्रबलत्वात्, अत एवं सर्पिरादयः स्नेह-प्रधानत्वात् स्नेहा इत्युच्यन्ते ; अन्ये तु संस्कारानुवर्त्तनं स्वगुणोपघातेन संस्कारकगुणवहनं ब्रुवते, एतञ्च तैले तिष्ठति न सर्पिषीति वदन्ति, सर्पिषि तु संस्कारानुवर्तनमुक्त यत्, तत्सर्पिपि सर्वथा कस्यचिद् गुणस्य संस्कारगुणेन स्वगुणोपघाताद् भवति ; तथा हि दाहप्रशमनार्थ ज्वरे चन्दनादिशीतद्रव्यसाधिततैलमुक्त, यतः, शीतेन साधिततैलमुष्णमपि स्वभावात् शीतमेव भवतीति स्नेहगुणानभिधत्ते । घृतमित्यादि। निर्वापणं दाहप्रशमनम् ।

Page #610

६८
-
चरक संहिता |
मारुतघ्न न च श्लेष्म-वर्द्धनं बलवर्द्धनम् ।
त्वच्यमुष्णं स्थिरकरं तैलं योनिविशोधनम् ॥ विद्धभग्नाहतभ्रष्ट योनिकर्णशिरोरुजि ।
पौरुषोपचये स्नेहे व्यायामे चेप्यते वसा ॥ बलशुक्र रसश्लेष्म- मेदोमजविवर्द्धनः । मज्जा विशेषतोऽस्थनाञ्च बलकृत् स्नेहने हितः ॥ ६॥ सर्पिः शरदि पातव्यं वसा मज्जा च माधवे । तैलं प्रावृषि नात्युष्ण-शीते स्नेहं पिवेन्नरः ॥ ७ ॥
[ स्नेहाध्यायः
तैलगुणमाह-मारुतन्नमित्यादि । स्थिरकरं शरीरस्थैय्र्यकरम् । तैलमिति तिलतैलादि सर्व्वं स्थावरयोनिकम् । तत्र तिलतलं विशिष्टगुणमिति बोध्यम् ।
वसागुणानाह - विद्धेत्यादि । विद्धे च भने चाहते च भ्रष्टयोनौ च कर्णरुजि च शिरोरुजि च पौरुषोपचये शुक्रोपचये स्नेहे शरीरस्नेहकरणे व्यायामे कृते वसा जन्तुस्नेहो हृदयस्थमेद इष्यते ।
मज्जगुणानाह--वलेत्यादि । मज्जा बलवर्द्धनथ शुक्रवर्द्धनश्च रसवर्द्धनश्च श्लेष्मवर्द्धनश्थ मेदोवर्द्धनश्थ मज्जवर्द्धनश्च विशेषतोऽस्थनां वलकृच्च शरीरस्नेहने हितश्च भवति ॥ ६ ॥
अन्नपानादिके तैलादीनां प्रभेदगुणा विस्तरेण वक्ष्यन्तं - अथ कालानुपाने के कस्येति । कस्य स्नेहस्य कः कालः किमनुपानञ्च इत्येतयोरुत्तरमाह - सर्पिरित्यादि । शरदि काले सर्पिः पातव्यम् । माधवे वसन्ते ऋतुवचन
मारुतनमित्यादि तैलगुणः, स्थिरकरमङ्गस्थैर्यकरम् । विद्धेत्यादि वसागुणः, पौरुषोपचयः शुक्रोपचयः, स्नेहे शरीरस्नेहने कर्त्तव्ये । बलशुक्रेत्यादि मज्जगुणः ॥ ६ ॥
चक्रपाणिः - सर्पिरादिपानकालमाह - सर्पिः शरदीत्यादि । माधवे वैशाख, प्रावृढापाढ़श्रावणौ, यदुक्त'--" प्राट् शुक्रनभौ ज्ञेयौ” इति । शरदि बहुपित्तत्वेन पित्तविरुद्ध घृतमेव यौगिकं नान्यस्तैलादिः । वसामज्ज्ञोस्तु नातिशीतोष्णत्वात् साधारणोष्णयोस्तयोरनुपाने शीतत्वेन वोष्णत्वेन वा निर्देशो न कृतः " यथासत्त्वन्तु शैत्योष्णे वसामज्जे विनिर्दिशेत्” इति तु वचनेन शैत्योष्णाभिधानं सामान्येन तैलसर्पिर्वदुष्णशैत्याभिधानान्न प्रकर्पप्राप्त शैत्योष्णत्वप्रापकं,

Page #611

१३श अध्यायः] सूत्रस्थानम् ।
५६४ वातपित्ताधिके रात्रावुष्णे चापि पिबेन्नरः।
श्लेष्माधिके दिवा शीते पित्ते चामलभास्करे ॥ * प्रकरणात् न तु वैशाखमात्र माधवशब्दोपादानेन चैत्रवैशाखात्मकवसन्तो ग्राह्यः, न तु संशोधनाभिप्रायेणोक्तः फाल्गुनचैत्रात्मको वसन्तोऽत्र गृह्यते । एतेन शरदपि आश्विनकार्त्तिकात्मकः, न तु कार्त्तिकाग्रहायणात्मकः। एवं तैलं प्रादृषीति। श्रावणभाद्रात्मिकायां प्रादृषि न बापादश्रावणात्मिकायाम् इति ख्यापितम्। हिमशिशिरग्रीष्मे पुनरत्युष्णशीते समये यथार्ह घृतादिस्नेहं न पिबेत् ॥७॥
गङ्गाधरः-तत्रापवादमाह-वातपित्तेत्यादि। आत्ययिके व्याधावुपस्थिते तूष्णे ग्रीष्मे रात्री वातपित्ताधिके वाताधिके पित्ताधिके च स्नेहं पिबेत् । वातश्लेष्माधिके तु ग्रीष्मे स्नेहपानं दिनेऽपि न प्रतिषिध्यते रात्रौ प्रतिषिध्यते । श्लेष्माधिके व्याधौ शीते हिमे शिशिरे चामलभास्करे मध्याह्न दिवा स्नेहं नरः पिबेत् । पित्ते च पिवेत् । वाताधिके प्रतिषिध्यते। भत एवोक्त-"तैलवसामजसर्पिपान्तु यथापूर्वं श्रेष्ठत्वं वातविकारेषु भवति, यथोत्तरं पित्तविकारेषु" इति। तत्र उत्तरस्य सर्पिषः शैत्यात् पित्तहरत्वम्, तैलस्य तूष्णत्वात् वातश्लेष्महरत्वम्, वसामजज्ञोस्तु साधारणत्वेन मध्यगतत्वमिति स्थितम् । एवं वसामजज्ञोः साधारणत्वेन तथा बल्यत्वधातुवृद्धिकरत्वाभ्यामनतिशीतोष्णे तथा बलक्षयधातुक्षयासन्ने माधवे प्रायः प्रयोगो युक्तः ; चैत्रस्तु मुख्यसाधारणगुणोऽपि प्रभूतश्लेष्मतया न स्नेह-विषय इत्यनुक्तः। __ सामान्येन स्नेहोपयोगेऽशस्तं कालमाह----नात्युष्णेत्यादि। नात्युष्णे ग्रीष्मे, नातिशीते हेमन्ते शिशिरे च तथा वर्षजनितशेत्ये वर्षाकाले ; अयञ्चानायिकविकारे सति कालनियमो ज्ञेयः, अग्रे उटणे शीते च काले स्नेहोपदेशात् ॥ ७ ॥
चक्रपाणिः .. कालविशेपे दोपविशेपे च पानक्रमं दर्शयति-बातेत्यादिना। वातश्च पित्तञ्च वातपित्तं तदधिको वातपित्ताधिकः ; रात्राविति सायम्, उष्णे ग्रीष्मे, श्लेष्माधिकग्रहणमत्यन्तशीतविकारगृहीतपुरुपोपलक्षणार्थ, तेन, वातश्लेष्माधिकः श्लेष्माधिकश्च गृह्यते, अत एव सुश्रुतेऽप्युक्त ---"वातपित्ताधिको रात्री वातश्लेष्माधिको दिवा" इति। केवलवाताधिकस्य तथा पित्ताधिकस्य श्लेष्माधिकस्य साधारणे च शरदादौ काले उत्सर्गसिद्ध एव पानकालो वक्ष्यमाणो भवति। वक्ष्यति हि-"पिबेत् संशमनस्नेहमन्नकाले" इत्यादि। अन्ये तु ब्रुवते वाताधिकग्रहणेन केवलवातस्यापि ग्रहणं श्लेष्माधिकव्यपदेशाच्च वातश्लेष्मपित्तश्लेष्मणोरपि ग्रहणमिति। शीते हेमन्तादौ, अमलः प्रबलरश्मियस्मिन् दिनस्य भागे भास्करः सोऽमलभास्करो मध्याह्न इति यावत् ।
* "श्लेष्माधिको दिवा शीते पिबेच्चामलभास्करे" इति चक्रसम्मतः पाठः ।

Page #612

चरक-संहिता।
स्नेहाध्यायः अत्युष्णे वा दिवा पीतो वातपित्ताधिकेन च। मूर्छा पिपासामुन्मादं कामलां वा समीरयेत् ॥ शीते रात्रौ पिबन् स्नेहं नरः श्लेष्माधिकोऽपि वा। आनाहमरुचिं शूलं पाण्डुतां वा समृच्छति ॥८॥ जलमुष्णं घृते पेयं यूषस्तैलेऽनु शस्यते। वसामज्ञोस्तु मण्डः स्यात् सर्वेषूष्णमथाम्बु का॥६॥
ओदनश्च विलेपी च रसो मांसं पयो दधि ।
यवागूः सूपशाको च यूपः काम्बलिकः खडः ॥ तत्र दोषानाह-अत्युष्णेत्यादि। अत्युष्णे ग्रीष्मे वातपित्ताधिकेन वाताधिकेन पित्ताधिकेन वा नरेण दिवा पीतः स्नेहो मूर्छादीन् समीरयेत् ।
शीतेत्यादि। शीते हिमऋतौ शिशिरे वा श्लेष्माधिको नरो रात्रौ स्नेह पिबन्नानाहादीन् समृच्छति। इति स्नेहपाने काल उक्तः॥८॥ ___ गङ्गाधरः-अथानुपानं किं कस्येत्यस्योत्तरमाह-जलमुष्णमित्यादि। घृते पीतेऽनुपेयमुष्णं जलं शस्यते। तैले पीतेऽनुपेयो यूपः शस्यते। व्यवहितञ्चेति सूत्रेण व्यवधानेनानुशब्दप्रयोगश्छान्दसः। वसामज्ञोस्तु पीतयोरनुपेयो मण्डः स्यात् । अथवा सर्वेषु घृततैलवसामज्जसु पीतेष्वनुपेयमुष्णमम्बु शस्यते। भल्लाततौवरस्नेहे शीतमेव जलं पिबेदिति वक्तव्यं तत्रान्तरसंवादात् । अनुपानमानं यथार्ह स्नेहपरिपाकयोग्यं विद्यते ॥९॥
गङ्गाधरः-अथ स्नेहस्य कति विचारणा इत्यस्योत्तरमाह ओदनश्चेत्यादि। ओदनादयोऽक्षितर्पणान्ताश्चतुर्विंशतिः स्नेहस्य प्रविचारणाः
उक्तकालनियमविपर्यये दोपमाह-- अत्युष्णे वेत्यादि। अत्युष्णे काले दिवा पीतः स्नेहः श्लैष्मिकस्यापि यथोक्तविकारकरः, तथा वातपित्ताधिकेन पीतः शीतकालेऽपि यथोक्तविकारकरः ; एवं निशापानेऽपि वाक्यार्थः, परं निपिद्धस्य कालस्य दोपस्य च मेलकेऽत्यये चोक्तविकारप्रकर्षापकर्षों तर्कणीयौ ॥८॥ ___ चक्रपाणिः-अनुपानमाह-जलमित्यादि। तैलेऽन्वित्यनुपाने, अनुपानपरिमाणन्तु सम्यगभेषजपाकाथ क्रियमाणं भेषजाऽवैकारिकपाकेणैवोन्नेयं वृद्धवैद्यव्यवहाराच्च ॥९॥
चक्रपाणिः-विचारणाः संख्यया स्वरूपेण चैकग्रन्थेनाह–ओदनश्चेत्यादि । विलेपी विरलगवा यवागूबहुसिक्थसमन्विता ज्ञेया ; सशाकपल्लवेन कृतो यूषः खड़ः, काम्बलिको दधिलवणतिलादि

Page #613

१३श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । सक्तवस्तिलपिष्टश्च मद्य लेहास्तथैव च । भक्ष्यमभ्यञ्जनं वस्तिस्तथा चात्तरवस्तयः॥ गण्डूषः कर्णतैलञ्च नस्तःकम्मानितर्पणम् । *
चतुविंशतिरित्येताः स्नेहस्य प्रविचारणाः ॥ १०॥ भवन्ति । तत्रौदनोऽन्नं पश्चगुणजललाध्यम् । विलेपी दरदलितक्षुद्रतण्डुलानां चतुर्गुणजले साधनेन विरलद्रवा बहुसिक्थसमन्विता यवाः । रसो मांसरसः । मांसं यथावत् पक मांसम् । पयो दधि च प्रसिद्धम् । यवाः पेया दरदलित. क्षुद्रता डुलानां पड़ गुणजले साधनेन सिकथसमन्विता द्रवरूपा। मूपशाको चेति मूपो विदलकृतश्चाई शगुणतोयेऽष्टादशगुणताय वा पक्त्वा पादशिष्टो द्रवः । शाकः फलादिपड़ विधः। यूपः काम्बलिकः खड़श्च। विदलकृतश्चतुर्दशगुणतोयेऽष्टादशगुणतोय वा पक्त्वा शिष्टो द्रवो यूरः। काम्बलिकश्च यूपः---"तक्रं कपित्थं चाङ्गरो मरिचानाजिचित्रकः। सुपकः खड़यष,ऽयं यषः काम्बलिकोऽपरः। दध्यम्ललवणस्नेह-तिलमापसमन्वितः ॥” इति।
सक्तव इत्यादि। सक्तवो यवादिसक्तवः। तिलपिष्टं तिलशकुल्यादिकं पिष्टकम् । मद्य प्रसिद्धम् । लेहाः शर्करादिना पाकात कृता उत्कारिकाः। भक्ष्यं घृतपूरादिकम् । तथाभ्य अनं गात्रै भ्रक्षणम् । वस्तिरनुवासनविधिना । उत्तरवस्तयो योनिशिश्नपथेन वस्तिना दानमः ।।
गण्डूप इत्यादि। गण्डयोऽसञ्चार्यस्नेहमात्राया मुखे धारणम। कणतैलं कर्णपूरणम्। नस्तःकर्म पञ्चविधम्। अक्षितर्पणं नेत्राभ्यन्तरे दानेनाक्षितृप्तिकरणम्। प्रविचारणा प्रकपण विशेषात् चय्यते भक्षणपानलेहाभ्यञ्जनादिरूपेण उपसेव्यते यत् तत् प्रवर्तना। ओदनादयश्चविंशतिर्भवन्ति। स्नेहयुक्ता हाते भक्ष्यन्ते इत्येवमादय आचरणम्। न तु सव्वत्रैव जाठराग्निसम्बन्धेन व्याप्रियन्ते। अभ्यङ्गादीनि हि भ्राजकपित्तोष्मणा पच्यन्ते। तस्मात् प्रविचारणासंज्ञा कृता न खवचारणासंज्ञति ओदनादिनिर्देशेऽधिकगणना. व्यवच्छेदाथं पुनश्चतुविंशतिरित्युक्तम् ॥१०॥ कृत ईषदम्लः, एतयोरुदाहरणं यथा--"तकं कपित्थचाङ्गेरी-मरिचाजाजिचित्रकैः । सुपक्कः खड्यूषोऽयमयं काम्बलिको मतः । दध्यम्लो लवणस्नेह-तिलमाषान्वितः शृतः" ॥ इति। लेहः शर्करादीनां पाकात कृतः, लिह्यत इति लेहः । प्रविचार्यतेऽवचार्यतेऽनुकल्पेनोपयुज्यतेऽनयेति प्रविचारणा नस्तःकर्णाक्षितर्पणमिति चक्रपाणिः ।
७६

Page #614

६०२
[ स्नेहाध्यायः
चरक संहिता | अच्छपेयस्तु यः स्नेहो न तामाहुर्विचारणाम् । स्नेहस्य स भिष्टः कल्पः प्राथमकल्पिकः ॥ ११ ॥ रसैश्चोपहितः स्नेहः समासव्यासयोगिभिः । भिस्त्रिपष्टिधा सङ्ख्याः प्राप्नोत्येकञ्च केवलः ॥ एवमेषा चतुःषष्टिः स्नेहानां प्रविचारणा । ओकर्त्तव्याधिपुरुषान् प्रयोज्या जानता भवेत् ॥ १२ ॥
गङ्गाधरः-- अथ केवलस्नेहपानमपि विचारणा भवतीत्याशङ्कयाह -अच्छपेयस्वित्यादि । अच्छ एवानाविलतया पेयस्तु यः स्नेहस्तां विचारणां नाहुः । कस्मात् ? स्नेहस्येत्यादि । यतः स्नेहस्य स खल्वच्छ पेय कल्पः प्राथमकल्पिको भिषग दृष्टः । तदनन्तरं प्रकृतिदेहशेषादीनवेक्ष्य तथा पानाशक्तो च ओदनादिविचारणा कर्त्तव्या ॥ ११ ॥
गङ्गाधरः - अथ " काय विचारणाः" इति प्रश्नस्योत्तरमाह रसैरित्यादि । ओदनादिविचारणासु च विचारणाः सर्पिरादि स्नेहा बुरादिभिः पद्मः समासव्यासयोगिभिरुपहिता उपाधिमान् सन् त्रिष्टिरासयाः प्राप्नोति । केवलोऽनुपहितश्चैक इत्येवमेषा स्नेहानां चतुःषष्टिः पविचारणा तू व्याधिपुरुषान जानता भिषजा प्रयोज्या भवेत् । यद्यपि स्वच्छदेयों न विचारणा तथापि ओदनादयः, ओदनादयश्च स्नेह - विचारणायां स्नेहयुक्ता एव बोद्धव्याः, अभ्यञ्जनादयस्तु यद्यपि शुद्ध स्नेहसम्पाद्यास्तथापि जठराग्निसम्बन्धेन व्याप्रियन्त इति तन्त्रे विचारणाशब्देनोच्यन्ते ॥ १० ॥
चक्रपाणिः -- केवलस्नेहपानन्तु स्नेहते शक्यविज्ञयवत्त्वेन न विचारणासंज्ञयोच्यते, एतदेवाहअच्छपेय इत्यादि । अच्छश्व पेयश्च अच्छपेयः, श्रदनाद्यसम्बन्धे मति पेय इत्यर्की, न तामाहुविचारणामिति वचनेन वैद्यपरम्परासिद्धोऽयं व्यवहार इति दर्शयति भिपग्भिटेटो भिषग्टटः । प्रथमे श्रेष्ट कल्पे पक्षे भवतीति प्राथमकल्पिकः श्रेष्ठ इत्यर्थः ॥ १३ ॥
2
चक्रकाणिः --- प्रकारान्तरेण विचारणाभेदमाह रसैश्चेत्यादि । समासो रसानामन्योन्यमेलकः, व्यासोऽमेलकः, समासव्यासवद्भिः पड़भी रसैरोदनादिगतैरुपहितो युक्तः सन् स्नेहस्रिपरिसंख्यां प्राप्नोति ; एकश्च केवल इत्यच्छपेयं वर्जयित्वाऽभ्यञ्जनादि-प्रयोज्यः; त्रिषष्ठी रसभेद आत्रेयभद्रकाप्यये “स्वाद्वम्लादिभिर्योगम् इत्यादिवाक्ये वक्ष्यमाणो बोद्धव्यः एवं स्नेहानां रसयुक्तानां चतुःषष्टिः प्रविचारणाः स्युः, चतुःषष्टिरिति स्नेहानामित्यनेन सम्बध्यते, तेन, प्रविचारण्त्येकवचनमुपपन्नं स्यात् । न सर्व्वविचारणा सर्वत्र कर्त्तव्या, किन्तु, सात्म्यतु व्याधिदोषपुरुषान् परीक्ष्य या यत्र युज्यते तत्र सा कर्त्तव्येत्याह-ओकर्त्वित्यादि । ओकोऽभ्यासः । पुरुषग्रहणेन कस्मिन् देशेऽयं पुरुषो वर्त्तत इति परीक्षया देशोऽप्यवरुद्धो बोद्धव्यः, क्योबलप्रभृतयश्च बोद्धव्याः ||१२||

Page #615

१३श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । प्रथमकल्पविचारणा भवतीति चतुःषष्टिरुक्ता। रसानां षष्णां समासव्यासयोगेन त्रिपष्टिविधवमात्रेयभद्रकाप्यीये वक्ष्यते। सुश्रुते च रसभेदविकल्पे प्रोक्तः। तद यथा--यथाक्रमं प्रवृत्तानां द्विकेषु मधुरो रसः। पञ्चानुक्रमते योगानम्लश्चतुर एच च ॥ त्रीथानुगच्छति रसो लवणः कटुको द्वयम्। तिक्तः कपायमन्वेति ते द्विका दश पञ्च च ॥” तद्यथा--मधुराम्लो मधुरलवणो मधुरकटको मकरतिक्तो मघरकपायः। इत्येते पञ्चानुक्रान्ता यधरण। अम्ललवणोऽम्लकटकोऽम्लतितोऽम्लकगाय इत्येते चखारोऽनुक्रान्ता अम्लेन। लवणकटुको लवणतिक्तो लवणकपाय इत्येते त्रयोऽनुक्रान्ता लवणेन। कतिक्तः कदकपाय इति द्वावेतावनुक्रान्तो कटुकेन। तिक्तकषाय इत्येकएवानुक्रान्तस्तिक्तन। एते पञ्चदश दिकसंयोगा व्याख्याताः।
त्रिकं वक्ष्यामः । “आनो प्रयुज्यमानस्तु मथुरो दश गच्छति । षड़म्लो लवणस्तस्माददन्वेकं रसः कटुः।।" तद्यथा-मधुरामललवणो मधराम्लकटुको मधु. राम्लतिक्तो मधुराम्लकपायो मधुरलवणकटुको मधुरलवणतिक्तो मधुरलवणकपायो अधुरकटुतिक्तो मधुरकटुकपायः मधुरतिक्तकशय एवमेते त्रिकसंयोगानां दशानामादौ मधुरः प्रयुज्यते।
अम्ललवणकटुकोऽम्ललवणतिक्तोऽललवणकपायोऽलकटुतिक्तोऽम्लकटुकषायोऽम्लतिक्ततपाय एकोपां परणामादावम्लः प्रयुज्यते ।
लवण कटुलितो लवणकटुकपायो लवणतिक्तकपाय एवमेषां त्रयाणामादौ लवणः प्रयुज्यते।
कटुतिक्तकपाय एवमेकस्यादौ कटुकः प्रयुज्यते। एवमेषा त्रिकसंयोगविंशतिर्व्याख्याताः।
चतुष्कान वक्ष्यामः। “चतुष्करससंयोगान् मधुरो दश गच्छति। चतुरोऽम्लस्तु गच्छंच्च लवणस्त्वेकमेव तु ॥” तद्यथा
मधराम्ललवणकटुको मधुरामललवणतिक्तो मधुराम्ललवणकषायो मधुराम्लकटुतिक्तो मधुगम्लकटुकषायो मधुराम्लतिक्तकषायो मधुरलवणकटुतिक्तो मधुरलवणकटुकपायो मधुरलवणतिक्तकषायो मधुरकटुकतिक्तकषायः, एवमेषां चतुष्कसंयोगानां दशानामादौ मधुर प्रयुज्यते ।
अम्ललवणकटुतिक्तोऽम्ललवणकटुकषायोऽम्ललवणतिक्तकषायोऽम्लकटुतिक्तकपायः, एवमेषां चतुणां चतुष्कसंयोगानामादावम्लः प्रयुज्यते ।
लवणकटुतिक्तकषाय एवमेकस्यादौ लवणः प्रयुज्यते ।

Page #616

६०४ चरक-संहिता।
[स्नेहाध्यायः अहोरात्रमहः कृत्स्नम हश्च प्रतीक्ष्यते । प्रधाना मध्यमा ह्रस्वा स्नेहमात्रा जरां प्रति ।
इति तिस्रः समुद्दिष्टा मात्राः स्नेहस्य मानतः ॥ १३ ॥ एवमेते चतुष्करससंयोगाः पञ्चदश व्याख्याताः।
पश्चकान वक्ष्यामः । “पञ्चकान पञ्च मधुर एकमालस्तु गच्छति ।” तद, यथा-मधुरामललवणकतिक्तो मधुराम्ललवणकटुकपायो मधुरामललवणतिक्तकषायो मधुराम्लकटतिक्तकपायो मथरलवणकतिक्तकपायः । एवमेषां पञ्चानां पञ्चकरससंयोगानामादौ मधुर प्रयुज्यते। ___ अम्ललवणकटुतिक्तकाय एवमेकस्यादावम्लः प्रयुज्यते । एवमेते पट पञ्चक रससंयोगा व्याख्यानाः।
षट्कमेकं वक्ष्यामः। “पटक एकः पृथक पट् च त्रिपष्टिः स्य रसा इति ।" मधुरामललवणकटुतिक्तकषाय एवमेकः पट को रसः। पृथक् च पद मधरश्चाम्लश्च लवणश्च कटुकश्च तिक्तश्च कपायश्चेति । एवं समासव्यासयोगा। त्रिपष्टिर्भवन्ति रसा इति ॥ १२ ॥
गङ्गाधरः-अथ स्नेहस्य कति मात्राः कथंमाना इति प्रश्नयस्योत्तरमाहअहोरात्रमित्यादि। निदेशाव विधा मात्रा स्नहस्य प्रधाना मध्य । इस्वा च । क्रमेणाहोरात्रं या जरां प्रति प्रतीक्षते सा प्रधाना। या कृत्समहरा प्रति प्रतीक्षते सा मध्यमा मात्रा। या चाद्धाहं जरां प्रति प्रतीक्षते सा इस्वा मात्रा भवतीति। मात्राणामन्यतमया मात्रया चतुःष्टिप्रविचारणानामन्यतमया प्रविचारणया खल्वोदनादिप्रविचारणान्यतमया विचारणया स्नेहस्तेन भिषजा स्नेहः प्रयोक्तव्यो य ओकादीन जानाति। ओकोऽभ्यास एतस्य पुसोऽस्य स्नेहस्याभ्यासोऽस्ति न चापरस्येत्येवं यो भिषक् जानाति । ऋतुश्च यो जानाति। यस्याभ्यस्तस्य स्नेहस्य यस्मिन ऋतौ विधानमविशनश्च जानाति यः। तत्र व्याधिश्च यो जानाति। वातजो वा पित्तजः कफजोऽन्यथा वेति, तत्र योग्यं स्नेहं तस्य कालं ज्ञाखा प्रयोजयेत्. तत्रापि पुरुपं यथा तथा जानीयात् ।
चक्रपाणिः-मात्रायाः संख्या प्रमाणञ्चाह - अहोरात्रमित्यादि। अहोरात्रशब्दोऽष्टप्रहरोपलक्षणः, एवमहाशब्दाहिशब्दौ चतुःप्रहरद्विप्रहरोपलक्षणो, तेन प्रहराद्यतीतेऽप्यनि पीता मात्रा यथोक्तप्रहरकालप्राप्तया दिनान्तरे रात्रौ वा जीर्यमाणा मन्तव्या। अन्ये त्वहोरात्रशब्देन न्यनेनाप्यता युक्ता रात्रिरहोरात्रेणैवोच्यते, कृत्स्नाही तु प्रहरोपलक्षणाविति वदन्ति, अत्र यदाहोरात्र

Page #617

१३श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
६०५ ताप्तां प्रयोगान् वक्ष्यामि पुरुषं पुरुषं प्रति । प्रभूतस्नेह नित्या ये क्षुत्पिपासासहा नराः॥ पावकश्चोत्तमबलो येषां ये चोत्तमा बले । गुल्मिनः सर्पदष्टाश्च विसर्पोपहताश्च ये॥ उन्मत्ताः कृच्छ्रमूत्राश्च गाढवर्चस एव च । पिबेयुरुत्तमा मात्रां तस्याः पाने गुणान् शृणु ॥ विकारान् शमयत्येषा शीघ्र सम्यक्प्रयोजिता। दोषानुकर्षिणी मात्रा सर्वमार्गानुसारिणी। वल्या पुनर्नवकरी शरीरेन्द्रियचेतसाम् ॥ १४ ॥ अरुष्करफोटपिडका-कण्डूपामाभिरर्दिताः।
कुठिनश्च प्रमीढ़ाश्च वातशोणितिकाश्च ये॥ पुरुषोऽयं कस्मिन् देशे जातो वसति वा किंप्रकृतिकः किंसारः किंवयाः किमग्निः किंबलः किंकोष्ठ इत्येवंप्रकारेण यो जानाति पुरुपमिति । __ अथैपां मात्राणां का मात्रा केषु प्रयोक्तव्या इति प्रश्नस्योत्तरमाह-इति तिस्र इत्यादि। प्रभूतस्नेह नित्या नित्यं प्रचुरस्नेहसात्म्या ये ते तावत् स्नेहमुपसेवितु प्रभवन्ति । अताऽन्ये च ये क्षुत्पिपासासहाः स्युस्तेऽपि प्रभवन्ति । तेभ्योऽन्येषां येषां पावको जाठराग्निरुत्तमबलस्तेऽपि चोत्तमा मात्रां पातु प्रभवन्ति । तेभ्योऽन्ये च ये वले भवन्त्युत्तमास्तेऽपि प्रभवन्ति। गुल्मिप्रभृतयश्च व्याधिवलात् प्रभवन्तीत्यत एते स्नेहस्योत्तमा मात्रां पिबेयुः। तस्या उत्तममात्रायाः पाने गुणान् शृणु। नद यथा--विकारानित्यादि शरीरेन्द्रियचेतसामित्यन्तेन ॥१३॥१४॥
गङ्गाधरः-अथ मध्यममात्राह पुरुषमाह-अरुप्केत्यादि । अरुष्कोऽरु षिका परिणामिनी मात्रा क्रियते, तदा तदहराहारो न कर्त्तव्यः, अत एवैतत्पानं पुरुषविशेषविषयकथने उक्त “क्षुत्पिपासासहा नरा:" इति । प्रभूतस्नेहनित्याः प्रभूतस्नेहसात्म्याः , सम्यगयोजितेतिवचनेन महाव्यापत्तित्वमस्याः सूचयति। सर्वमार्गाः कोष्टसान्धमम्म शाखाः, पुनर्नवकरी निःशेषदोषहरत्वेन ।। १३३१४ ॥
चक्रपाणिः-अरुप्केत्यादि मध्यममात्रागुणः, अभएकाहरुचिका । शोधनार्थ इति शोधनार्थ

Page #618

६०६ चरक-मंहिता।
( स्नेहाध्यायः नातिबबाशिनश्चैव मृदुकोष्ठास्तथैव च । पिबेयुर्मध्यमां मात्रां मध्यमाश्चापि ये बले ॥ मात्रैषा मन्दविनशा न चातिबलहारिणी। सुखेन च स्नेहयति शोधनार्थे च युज्यते ॥ १५ ॥ ये तु वृद्धाश्च बालाश्च सुकुमाराः सुखोचिताः। रिक्तकोष्ठत्वमहितं येषां मन्दाग्नयश्च ये॥ ज्वरातीसारकासाश्च येषां चिरसमुत्थिताः । स्नेहमात्रां पिबेयुस्ते ह्रस्वां ये चावरा बले ॥ परिहारे सुखा चैषा मात्रा स्नेहनवृहणी। वृष्या बल्या निरावाधा चिरञ्चाप्यनुवर्तते ॥ १६ ॥ वातपित्तप्रकृतयो वातपित्तविकारिणः ।
चक्षुःकामाः क्षतक्षीणा वृद्धा बालास्तथाबलाः॥ अरुष्कादिव्याधिस्वभावाद, तदार्ताः कुष्ठिप्रभृतयश्च स्नेहस्य मध्यमां मात्रां पिबेयुः। नातिबहाशिनो नात्यल्पाशिनश्च ये मध्यमाहारा इति । अस्या गुणानाह-मात्रैपेत्यादि। मन्दविभ्रंशा अल्पवलेशकरी मात्रा ॥१५॥
गङ्गाधरः-अथ इस्वमात्रायोग्यं पुरुषमाह...ये वित्यादि। वृद्धबालादयः स्नेहमात्रां ह्रस्वां पिबेयुः। सुकुमारा मृदु स्वभावाः। सुखोचिताः सुखजनकभावाभ्यासवन्तः। येषां रिक्तकोष्ठवं शुन्योदरत्वमाहितं शून्ये सति कोष्ठे कष्टं स्यात् । येषां ज्वरादयो रोगाश्चिरोत्थितास्ते। ये चावराः कनिष्ठा बले दुर्बला इति।
इस्खमात्राया गुणानाह--परिहार इत्यादि। एषा हस्खा मात्रा खल्वल्पपरिहारविषयखात् सुखा। स्नेहनी च छहणी च । निराबाधा व्यापत्तिरहिता, चिरञ्च कालमेषा मात्रानुवर्तते, न शीघ्र निवत्तेते ॥१६॥
गङ्गाधरः-अथ “कश्च केभ्यो हितः स्नेहः इत्यनेन पृष्टः कः स्नेहः केभ्यो स्नेहकरणे, एतेन उत्तममात्रा संशमने एव परं, न तु शोधनाङ्गस्नेहे कर्तव्ये इति दर्शयति । ये स्वित्यादि ह्रस्वमात्रागुणः, परिहारे सुखेत्यल्पमात्रपरिहारत्वेन ॥ १५॥१६॥ चक्रपाणिः-यः स्नेहो यन्न कार्य स्तमाह-वातपित्तेत्यादि । वातपित्तविकारग्रहणेनैव वातपित्त

Page #619

१३श अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
आयुःप्रकर्षकामाश्च बलवर्णस्वरार्थिनः । पुष्टिकामाः प्रजाकामाः सौकुमार्य्यार्थिनश्च ये ॥ दीप्त्यजःस्मृतिमेधाग्नि-बुद्धीन्द्रियबलार्थिनः । पिवेयुः सर्पिराश्चि दाहशस्त्रविषाग्निभिः ॥ १७ ॥ प्रवृद्धश्लेममेदस्कारच लस्थूल गलोदराः । वातव्याधिभिराविष्टा वातप्रकृतयश्च ये । बलं तनुत्वं लघुतां दृढ़तां स्थिरगात्रताम् । त्रिग्वलदत्वां ये च काङ्क्षन्ति देहिनः ॥ किमिकोष्ठाः करकोष्ठास्तथा नाडीभिरद्दिताः । पिवेयुः शीतले काले तेलं तैलोचिताश्च ये ॥ १८ ॥
६०७
जनेभ्यो हित इति, तस्योत्तरमाह-वातपित्तेत्यादि । ये वातपित्तप्रकृतयस्तथा ये वातपित्तविकारिणः एवं चक्षुःकामादयश्च ये दाहादिभिरार्त्ताश्च ये ते सर्पिः पिवेयुस्तेषां सपिहितमिति वाध्यम् ॥ १७ ॥
गङ्गाधरः- अथ येषां तलं हितं तानाह पद्धत्यादि । ये प्रवृद्धश्लेष्ममेदस्काः प्रवृद्धश्लेष्माणः प्रवृद्धभेदस्काय । चले च स्थूळे च गलोदरे येषां ते । ये च बलादिकं कान्ति, क्रिमिकोष्ठाः तथा करकोष्ठाश्च ये । ये च नाड़ीभिः नाड़ीव्रणैरद्दिताः, ये च तैलोचितास्तैल से वनमभ्यस्तवन्तस्ते शीतले काले हिमे शिशिरे दिवा तैलं पिवेयुः । तैलं प्रापीति पूर्व्वमुक्तं नात्युष्णशीते इति च तत्रातिशीतवज्जैनं तदपवादे पुनरिह शीतले काले विधिरुक्तः ।। १८ ।।
I
प्रकृति धेषु पुनस्तदभिधानं वातपित्तप्रकृतीनां स्तोक श्लेष्मविकारेऽपि घृतपानोपदेशार्थम् । एवं “वातव्याधिभिराविष्टा वात प्रकृतयश्च ये” इत्यत्र व्याख्येयम् । बलार्थिन इत्यत्र बलशब्दः स्मृत्यादिभिः सम्बध्यते ; आत्तो: पीड़िता दाहादिभिरिति सम्बन्धः ॥ १७ ॥
चक्रपाणि: तैलविषयमाह - प्रवृद्धेत्यादि । शीतले काल इति तैलस्योष्णत्वेन शीतलेऽपि काल इत्यर्थः ; तेन सामान्यप्रतिषेधः - " नात्युष्णशीते स्नेहं पिवेन्नरः" इति न विरुध्यते ; यदि वा, सर्पिःपानकालापेक्षया शीतत्वं बोद्धव्यम् ॥ १८ ॥

Page #620

६०८ चरक-संहिता।
[स्नेहाध्यायः वातातपसहा ये च रुक्षा भाराध्यकर्षिताः। संशष्करतोरुधिरा निस्फीतकफमेदसः* ॥ अस्थिसन्धिशिरास्नायु-मर्मकोष्ठमहारुजः । बलवान् मारुतो येषां खानि चावृत्य तिष्ठति ॥ महच्चाग्निबलं येषां वसासात्म्याश्च ये नराः । तेषां स्नेहयितव्यानां वसापानं विधीयते ॥ १६ ॥ दीप्ताग्नयः क्लशसहा घस्मराः स्नेहसेविनः । वातार्ताः क्रूरकोष्ठाश्च स्नेह्या मज्जानमाप्नुयुः ॥ २० ॥ येभ्यो येभ्यो हितो यो यः स्नेहः स परिकात्तितः।
स्नेहनस्य प्रकौ तु सप्तरात्रत्रिरात्रको ॥ २१॥ गङ्गाधरः-अथ वसा येषां हिता तानाह-वातातपेत्यादि। भारकर्षिता अध्यकर्षिताश्च। संशुष्करेतसो ये, ये च संशुष्करुधिराः, ये च निस्फीतकफमेदसः। निशब्दो निषधे। येषांकको न स्कीतो मेदश्च न स्कीतं ते क्षीणकफमेदस इति। ये चास्थ्यादिमहारुजः, अस्थ्यादिपु महारुना येषाम् । येषां खानीन्द्रियाणि स्रोतांसि चाहत्य बलवान् वायुस्तिष्ठति। येषामग्निवलं महत्। ये च नरा वसासात्म्यास्तेषां स्नेहयितव्यानां स्नेहाहाणां वसापानं प्रशस्यत्वेन विधीयते ॥१९॥
गङ्गाधरः-अथ येषां मज्जा हिनस्तानाह--दीप्तामय इत्यादि। घस्मरा अमरा बहुभोजिन इति। वाताश्चि ये, ये च करकोष्ठा अथ च स्नेह्याः स्नेहनार्हा न खस्नेह्यास्ते मज्जानमाप्नुयुः पिवेयुरिति ।। २०॥
गङ्गाधरः-उपसंहरति- येभ्य इत्यादि। अथ “प्रकर्ष स्नहने च कः” इति प्रश्नस्योत्तरमाह-स्नेहनस्येत्यादि। स्नेहनस्य द्वौ प्रकप सप्तरात्रश्च त्रिरात्रश्च ___ चक्रपाणिः-वसाविषयमाह-वातातपेत्यादि। संशुष्कनिष्पीतशब्दो क्षीणार्थावेव ; महारुज इत्यस्थयादिभिः सम्बध्यते ; खानि स्रोतांसि। दीप्ताग्नय इत्यादि मजपानविषयः, धस्मरा बहुभक्षकाः, आप्नुयुरुपयुञ्जीरन् ।। १९।२० ॥
चक्रपाणिः--प्रकर्षावित्यल्पप्रकर्ष-भूयःप्रकर्षों , तेन अल्पत्वेन त्रिरानिकः प्रकर्षों भूयस्त्वेन * निष्पीतकफमेदसेति चक्रपाणिः ।

Page #621

१३श अध्याय
सूत्रस्थानम् ।
६०६ म्वद्याः शायितव्याश्च रुक्षा वातविकारिणः । व्यायाममथस्त्रीनित्याः स्नेह्याः स्थर्य चचिन्तकाः ॥२२॥ संशोधनाते येषां रुनणं संप्रवक्ष्यते । न तेषां स्नेहनं शस्तमुत्सन्नकफमेदसाम् ॥ अभियन्दाननगुदा नित्यं मन्दाग्यश्च ये।
सामूपिरीताश्च गभिण्यस्तालुशोषिणः ॥ इति। अच्छोपसंवया क्रूरकोष्ठस्य सप्तरात्रः प्रकर्षस्तथा मृदुकोष्ठस्याच्छोपसेवने त्रिरात्रः प्रकः । ओदनादिविचारणया स्नेहनप्रकर्षों नानुगतस्तस्य सम्यगलक्षणदर्शनेन प्रको वोध्यः ॥ २१॥ .
गङ्गाधरः अथ “स्नेयाः के" इति प्रश्नस्योत्तरमाह-स्वेद्या इत्यादि । वक्ष्यमाणा ये स्वयाः स्वेदाहोः स्वेदसाध्यव्याधिमन्तः। ये च शोधयितव्या वमनादिना। ये च कक्षा ये च वातविकारिणः । ये च व्यायामादिनित्याः नित्यं व्यायामकारिण नित्यं मद्यपायिनो नित्यं स्त्रीसम्भोगिनश्च। ये च चिन्तकाः सततचिन्ताकारिणस्ते सर्व स्नेह्याः स्नेहनार्हाः। तेषां स्नेहः कत्तव्य इति ॥२२॥
गङ्गाधरः----अथ के च न स्नह्याः” इति प्रश्नस्योत्तरमाह-संशोधनादित्यादि। यषां संशोधनाते रक्षण कर्तव्यं वक्ष्यते तेषां स्नेहनं न शस्तम् । ते तु न स्नेह्यास्तेषां संशोधने कर्लगे तु स्नेहः काय्यः। उत्सन्नकफमेदसाश्च स्नेहनं न शस्तम् । एवं ये खल्वभिप्यन्दाननगुदाः । अभिष्यन्दी सावं सवन्तावाननगुदौ येषां ते। तथा ये नित्यं मन्दाग्नयः। कचिन्मन्दाग्नयस्तु न स्नेहने प्रतिसाप्तरात्रिक इति च स्यात । एतच्च वक्ष्यमाणसद्यःस्नेहप्रयोगातिरिक्तप्रयोगे बोद्धव्यं, यदि वा, सद्यःस्नेहप्रयोगा अपि बाहेनैव स्नेहयन्ति, नुत्यर्थन्तु तेषु सद्य इन्युक्त; यदुक्त -"नाहावरं सप्तदिनं परन्तु स्निग्धो नरः स्वेदयितव्य इयः। नातः परं स्नेहनमादिशन्ति सात्म्योभवेत् सप्तदिनात् परन्तु" ॥२१॥
चक्रपाणिः -- सामान्येन स्नेह्यानाह स्वेद्या इति ।-- स्वेद्या, स्वतन्त्रस्वेदसाध्याः वातरुगा - दयः, शोधनाङ्गस्वेदसाध्यानान्तु 'शोधयितव्याः' इत्यनेनैव गृहीतत्वात् ; चिन्तका इति चिन्तांबहुलाः ॥ २२ ॥ . चक्रपाणि:--- अम्नेह्यानाह-- संशोधनात इत्यादि। येपां रुक्षणं वक्ष्यते लङ्घनवृहणीये.-.... " यादा महादीपा मर्मस्था व्याधयश्च ये । ऊरुस्तम्भप्रभृतयो रुक्षणीया निदर्शिताः॥" इत्यनेन

Page #622

चरक-संहिता।
[स्नेहाध्यायः अन्नविषश्छर्दयन्तो जठरामगर्दिताः। दुर्बलाश्च प्रतान्ताश्च स्नेहग्लाना मदातुराः ॥ न स्नेह्या वर्तमानेषु न नम्तोवस्तिकर्मसु । स्नेहपानात् प्रजायन्ते तेषां रोगाः सुदारुणाः ॥ २३ ॥ पुरीषं ग्रथितं रुकं वायुरप्रगुणो मृदुः। पक्ता खरत्वं रौक्ष्यश्च गात्रस्यास्निग्धलक्षणम् ॥ २४ ॥ वातानुलोम्यं दोप्तोऽग्निवर्चः स्निग्धमसंहतम् ।
माईवं निग्धता चाङ्ग स्निग्धानामुपजायते ॥ २५ ॥ षिध्यन्ते। छद्दे यन्तश्छदिरोगवन्तः । जठररोगामदोषगरदोषार्दिता ये। प्रतान्ता ग्लानिमन्तः। स्नेहग्लानाः स्नेहसवन ये ग्लायन्ति न हृष्यन्ति ते। ये मदातुराः सव्वेदा मदरोगार्ता मद्यादिपानजमदनित्याश्च ते सर्वे जना न स्नेह्याः स्नेहनार्हा न भवन्ति, तेषां स्नेहो न काव्यः। नस्तःकम्मेसु नस्यप्रधानादिष वत्तेमानंष क्रियमाणेषु तथा वस्तिकम्मेसु निरुह नुवासनकम्मेसु क्रियमाणेषु ते जना न स्नेह्याः। एषां स्नेहने दोषमाह-स्नेहपानादित्यादि । तेषाम् अस्नेह्यानां स्नेहपाना सुदारुणा रोगाः कफादितो जायन्ते ॥ २३॥
गङ्गाधरः-- अथ “स्निग्धातिस्निग्धलक्षणं किम” इति प्रश्नस्योत्तरमाह-पुरीष. मित्यादि। पुरुषस्य यस्य स्नेहने कृते पुरीषं ग्रथितं ग्रन्थिभूतं वत्ततं न द्रवीभूतं स्यादेवं रुक्षश्च तत् पुरीषं दृश्यते। वायुश्च प्रगुणो यथास्वगुणो न भवति । पक्ता जाठराग्नि दुमन्दः। गात्रस्य खरखं ककेशवं रौक्ष्यश्च चिक्कणखराहित्यं स्यात् तदा तस्यास्निग्धलक्षणं स्नेहायोगलक्षणं विद्यात् । प्रश्ने स्निग्धातिस्निग्धलक्षणपदमस्निग्धेऽप्युपलक्षणात् ॥ २४ ॥
गङ्गाधरः-अथ स्नेहस्य सम्यग्योगलक्षणमाह-वातानुलोम्यमित्यादि । तेषां शोधनादृते स्नेहनं न शस्तं, यदा च शोधने विरुक्ष्यन्ते तदा परं शोधनाङ्गस्तव स्नेहः कर्त्तव्य इति भावः ; उत्सन्नो वृद्धः कफो मेदश्च येषां ते तथा,-एतच्च विशेषणं, विरुक्षणीया एवम्भूता एव भवन्तीति दर्शयति । अभिष्यन्दो द्रवप्रधानश्लेष्मविकारी, गरः कृत्रिमं विषम् अतिप्रतान्तोऽतिक्षीणद्वधातुः वर्तमानेषु क्रियमाणेप्वित्यर्थः ॥ २३ ॥
चक्रपाणिः--अस्निग्धलक्षणमाह-पुरीषमित्यादि। मृदुरिति पक्त विशेषणम्। वातानुलोम्यमित्यादि स्निग्धलक्षणम् । पाण्डुतेत्याद्यतिस्निग्धलक्षणम्। जाड्यमिन्द्रियमदत्वम् ॥ २४॥२५॥

Page #623

१३श अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
पाण्डुता गौरवं जाड पुरीषस्याविपक्कता । तन्द्रीररुचिरुतुक्क शः स्यादतिस्निग्धलक्षणम् ॥ २६॥ द्रवणमनभिष्यन्दि भोज्यमन्नं प्रमाणतः । नातिस्निग्धमसङ्कीर्णं श्वः स्नेहं पातुमिच्छता ॥ पिबेत् संशमनं स्नेहमन्नकाले प्रकाङ्क्षितः । शुद्धार्थ पुनराहारे नैशे जीर्णे पिवेन्नरः ॥ उष्णोदकोपचारी स्याद् ब्रह्मचारी क्षपाशयः । शकृन्मूत्रानिलोद्गारानुदीर्णांश्च न धारयेत् ॥ स्निग्धं वच्चेश्चासंहतञ्च बच्चे इति । अङ्गे मार्दवं स्निग्यता च । स्निग्धानां सम्यक् स्निग्धानाम् ॥ २५ ॥
गङ्गाधरः - अथातिस्तिग्यलक्षणमाह-पाण्डुतेत्यादि । पुरुषस्य पाण्डुता च गौरवञ्च जाड्यञ्च गात्रे, न तु पुरीषस्येति योजना, जाड्यासम्भवात् । अविपक्कता तु पुरीष त्यामता अतिस्निग्धलक्षणमिति ॥ २६ ॥
६११
गङ्गाधरः - अथ किं पानात् प्रथमं हिताहितमिति प्रश्नस्योत्तरमाहद्रवोष्णमित्यादि । स्नेहः श्वः परदिने पातुमिच्छता पुंसा पूव्वं दिनं द्रवञ्च उष्णञ्च अनभिष्यन्दि चानतिस्निग्धञ्च असङ्कीर्ण द्वित्रादिद्रव्याणामेकीकरणेन निष्पन्नपाकं सङ्कीर्णं तदन्यदसङ्कीर्णमन्नं भाज्यं, परदिने तु यदा प्रकाङ्क्षा भोजनाकाङ्क्षा स्यात् तदान्नकाले संशमनं स्नेहं स पुमान् पिवेत् । शुद्धार्थ स्नेहने कत्तव्ये नैशाहारे जीर्णे प्रातःकाले स नरः पिबेत् । ततः पीते स्नहे जीर्णे च किञ्च हिताहितमिति प्रश्नस्योत्तरमाह - उष्णोदकोपचारोत्यादि । उष्णोदकेन पानस्त्रानशौचादुपचारशीलः स्यात् तथा ब्रह्मचारी मैथुनवज्र्जी स्यात् । तथा क्षपाशयः स्यात् न तु दिवाशयो रात्रिजागरणो वा स्यात् ।
चक्रपाणिः - स्नेहात् पूर्वं यत् पथ्यं तदाह - द्रवोष्णमित्यादि । असङ्कीर्णमविरुद्धवीर्य्यम्, श्व इत्यागामिदिने । अन्नकाले द्विप्रहरादिलक्षणे, बुभुक्षा कदाचिन्न स्यादपि, तदर्थं विशेषणं “प्रकाङ्कितः” इति । शुद्धयर्थं स्नेहं नैशे दिनान्तरकृत आहारे जीर्ण एव प्रातरेव पिबेदित्यर्थः । संशमनार्थस्नेहो यदि जरणान्ते प्रातरेव क्रियते तदा कोष्ठोपलेपकदोषस्याक्षयात् तेन दोषेण सम्बद्धो दोषोत्क्लेशं कुर्य्यात् न संशमनं, संशोधनार्थस्तु दोषोत्क्लेशं करोतीत्यपेक्षणीय एवेति भावः । एतच्च कालकथनमुत्सर्गेण, तेन, " वातपित्ताधिको रात्रौ इत्युक्तकालविरोधो न स्यात् ।

Page #624

६१२
चरक संहिता |
व्यायाममुच्चवचनं क्रोधशोको हिमातपरे । वज्र्जयेद प्रवातञ्च सेवेत शयनासनम् ॥ स्नेहं पीत्वा नरे स्नेहं प्रतिभुञ्जान एव च । स्नेहमिथ्योपचाराद्धि जायन्ते दारुणा गदाः ॥ २७ ॥ मृदुकोष्ठस्त्रिरात्रंण स्निह्यत्यच्छोपसेवया । स्निह्यति करकोष्ठस्तु सप्तरात्रं ग मानवः ॥ २८ ॥ गुड़मिनुरसं मस्तु नीरमुल्लोड़ित दवि । पायसं कृशरं सर्पिः कामर्थ्य त्रिफला रसम ॥
एवमुदीर्णान् शकृदादीनां वेगान् न धारयेत् । व्यायामादिकञ्च वज्जयेत् । शयनासनमप्रवातं प्रवातगमनरहितदेशे सेवेन । स्नेह पीला त्वपरं स्नेह प्रतिभूजाने नरे स्नेहमिथ्योपचाराद् दारुणा गढ़ा जायन्ते । हि यस्मात् तस्मात् स्नेहं पीत्वा भोजनादौ स्नेहान्तरं न भुञ्जीत इति । पीते जीर्णे च स्नेहितञ्चाहितञ्चोक्तम् ॥ २७ ॥
गङ्गाधरः- अथ के मृदुक्रूरकोष्ठा इत्यूनविंशप्रश्नस्योत्तरमाह मृदुकोष्ट इत्यादि । यो मृदुकोष्ठ स खल्वच्नेहोपसेवया त्रिरात्रेण निह्यति । तथा स्नेहनदर्शनान्मृदुकोष्ठोऽयमित्यनुमीयेत । सप्तरात्रेणाच्छोपसेवया करकोएस्त स्त्रिद्यतीति स्नेहनदर्शनादनुमीयेतायं करकोष्ठ इति ॥ २८ ॥
गङ्गाधरः- एवं मृदुकोष्टस्य लक्षणान्तराण्याह--गुड़मित्यादि । गुड़ावन्यतमं पीखा मृदुकोष्ठो नरो विरिच्यत इति गुड़ायन्यतमपानेन विरेचनददर्शनादनुमीयेतायं मृदुकोष्ठ इति । उल्लोड़ितमालोनि दधि । शरं शरा तिलतण्डुलमाषमयी यवाः। तदुक्तम् “तितमाषैस्तु क्रिसग क्षपायामेव स्वपितीति क्षपाशयः । अप्रवाज्येति शयनासनविशेषणम् स्नेह प्रतिइति स्नेहे जीर्णेऽपि स्नेहप्रयोगानुगुणमन्यस्नेह मविरुद्धवीर्यादिगुणयुक्तं भुञ्जानः, एतेन, स्नेहे पीते जीर्णे किञ्च हिताहितमिति प्रश्नद्वयस्योत्तरमिदम् उष्णोदकोपचारी याद" इत्यादि स्यात् ॥ ३६।२७ ॥
चक्रपाणि: मृदकोष्ठादिलक्षणमाह - मृद्दित्यादि । अभ्यर्हितत्वात् कोष्टज्ञानस्यास्यापि तलक्षणमाह-गुड़मित्यादि । उल्लोड़ित दधिसरः कृशरा निलनमापकृता पवायः गचनं
नहायाय
'

Page #625

1३श अध्यायः ।
ar
सूत्रस्थानम् । द्राक्षारसं कालुरसं जलमुष्णमथापि वा। मद्य वा तरुणं पीत्वा मृदुकोप्टो विरिच्यते ॥ विरेचयन्ति न तानि करकोष्ट कदाचन । भवति क्र. क्रोष्ठस्य ग्रहण्यत्युल्बणानिला ॥ उदीय पित्ताल्पकका ग्रहणी मन्दमासना। मृदुकोष्ठस्य तस्मात् स सुविरच्यो नरः स्मृतः॥ २६ ॥ उदीण पित्ता:ग्रहणी यस्य चाग्निबलं महत् ।
भस्मीभवति तस्याशु स्नेहः पीतोऽग्नितेजसा ॥ किशरेति च ॥" कामयंत्रिफलारसं काश्मर्यादीनां चतुणी प्रत्येक रसः । तरुणं मद्यम् । एषां मात्रावत्पानं मृदुकोष्ट विरेचयति न तु स्वल्पमात्रम् । __ अथ करकोटलक्षणमाह विरेचयन्तीत्यादि। एतानि गुड़ादीनि वर कोष्ट नरं कदाचन न विरेचयन्ति । एपां गुड़ादीनां यथामात्रया पानेन विरेचनस्यादर्शनेनानुमीयेतायं करकोष्ठ इति। ननु केन हेतुनैवं कोष्ठः स्यादित्यत आह भवतीत्यादि। करकोष्ठस्य नरस्य ग्रहणी नाही अत्युरुवणानिला भवति, तस्माद्दुबिरेयः स्यात् । मदुकोष्ठस्य नरस्य ग्रहणी नाड़ी उदीणपित्ततयाल्पकका मन्दमामला च भवति। तस्माद गुड़ादिभिरप. विरेचनशक्तिभिर्द्रव्यैः स म दुकोष्ठो नरः मुवि च्या स्मृत इति ॥२९॥
गङ्गाधरः .. अथ का व्यापद इगनेन स्नेहस्य का व्यापत्तयः स्युरिति प्रश्नस्योत्तरमाह- उदीपित्तेत्यादि। यस्य ग्रहणी नाड़ी उदीण पत्ता प्रवलपित्ता न तु कफ मारतयुक्ता. तथानिवलच यस्य महत. तस्य नरस्य पीतः स्नेहोऽग्नित जसाथ भस्मीभवति। न केवलमाशु स्नेहम्य जीणेता म्यान । हि...तिलतण्डुलमायस्नु कुशरा क्रिपति च । ऋ रकोष्ठानां विरेचनहेतुमाह - भवतीत्यादि । ग्रहणी कोष्ट म्याग्न्यधिष्टानभूता नाड़ी, यदुतम् 'अग्न्यधिष्ठानमन्नस्य ग्रहणाद ग्रहणी माता' इनि। उतीर्णपित्तेत्यादि मृटुकोष्टरवरूपकथनं क्र र कोष्ठस्य ग्रहणीगतो वायुगुड़ा. दानां सरत्वं प्रतिवध्नानि, मृदुकोष्ठस्य हि ग्रहप्यां विरोधको वायुनास्ति स्तम्भकोऽपि इले मालपः, अतरसगुणाञ्च पित्तं प्रवलं ; तेन, गुड़ादिभिः सुखं विरेचनं भवति भावः ॥ २८१२० ॥
चक्रपाणिः - सम्प्रति स्नेहव्यापदो दर्शयति- उदीर्णत्यादि। ओजः सर्वधातुसारभूनं हति: म्य.नं, प्रक्षारद न स्थानान भ्रशयन रुपरंश्च । बलात्यनेन महेन्धनो बहिति बलवान भवहीनि

Page #626

चरक-संहिता।
( स्नेहाध्यायः स जग्ध्वा स्नेहमात्रां तामोजः प्रक्षारयन् बली। स्नेह निरुत्तमां तृष्णां सोपसर्गामुदीरयेत् ॥ नालं स्नेहसमृद्धस्य शमायान्न सुगुर्वपि । स चेत् सुशीतं सलिलं नासादयति दह्यते। यथैवाशीविषः कक्षमध्यगः स्वविषाग्निना ॥ ३० ॥ अजीणे यदि तु स्नेहे तृष्णा स्याच्छईयेद्भिषक। शीतोदकं पुनः पीत्वा भुक्ता रुक्षान्नमुल्लिखेत् ॥ न सर्पिः केवले पित्त पेयं सामे विशेषतः ।
सव्वं ह्यनुचरेद। देहं हत्वा संज्ञाञ्च मारयेत् ॥ स महाबलो देहाग्निजेठराग्निस्तां पीतां स्नेहमात्रां जग्ध्वा पुनर्बली वल्वान् सन्नोजः प्रक्षारयन सोपसर्गामुन्यां प्रवलां तृष्णामुदीरयेत् । ___ तर्हि तदग्निप्रशान्त्यर्थ गुर्वन्नमश्नीयादित्याशङ्कायामाह-नालमित्यादि। स्नेहसमृदस्य सम्यगवद्धस्य महाबलस्य देहाग्नेः शमाय शान्त्यै सुगुप्यन्न भुक्त नालं न समर्थ भवति। तदा स महाबलाग्निः स्नेहपानेन लब्धबलानिश्च पुरुषो यदि तदा सुशीतलं जलं नासादयति पानाय न प्रामोति, तदा तेनाग्निना दह्यते दाहवान् स्यात् । तत्र दृष्टान्त:- यथैवेत्यादि । यथा खल्वाशीविषः सर्पः कक्षमध्यगः संतृतस्थानमध्यगः सन् स्वविषाग्निना दह्यते । इति स्नेहव्यापद उक्ताः।
अथ सिद्धयश्च का इति प्रश्नस्योत्तरमाह-तस्मात् स तदा सुशीतलं जलमा पिपासाशान्तः पिबेदिति ख्यापितम्। तत्र चान्यदाह-अजीर्ण इत्यादि। यदि तु तत्र पीते स्ने हे खल्वजीणे तृष्णा स्यात् तदा तं स्नेहं छई येद् भिषक् । ततोऽनन्तरं पुनः शीतोदकं पीखा रुक्षान्नञ्च भुक्त्वा उल्लिखेत् वमेत् । इति स्नेहव्यापत्सिद्धिं तात्कालिकीमुक्त्वा तदकरणेऽन्या व्यापद आहदर्शयति, वचनं हि-'नालं स्नेहसमृद्धस्य शमायान्नं सुगुपि”। उत्तमा महती मात्रां, सोपसगी सोपद्रवां, कक्षः काष्ठ समूहः ; छईयेदिति प्रथमं स्नेहमेव, तृष्णाकारकं तं स्नेहं छईयित्वा पुनः शीतोदकं पीत्वा रुक्षान्नञ्च भुक्त्वा उल्लिखेदिति योजनीयम् । * केवल मिति चक्रपाणितः पाठः।
अनुचरेदित्यत्र अनुरजदिति चक्रः।

Page #627

१३श अध्यायः ] सूत्रस्थानम्।
६१५ तन्द्रीरुत्क्लेश आनाहो ज्वरः स्तम्भो विसंज्ञता। कुष्टानि कण्डूः पाण्डुत्वं शोथाशांस्यरुचिस्तृषा ॥ जठरं ग्रहणीदोषः स्तमित्यं वाक्यनिग्रहः । शूलमामप्रदोषश्च जायते स्नेहवित्रमात् ॥ तत्राप्युल्लेखनं शस्तं स्वेदः कालप्रतीक्षणम् । प्रति प्रतिव्याधिबलं बुद्धा स्रसनमेव च ॥
न सपिरित्यादि। तस्मात् केवले पित्ते विशेषतः सामे पित्ते सर्पिन पेयम् । कस्मात् ? सव्वं हीत्यादि। हि यस्मात् पित्तस्य तीक्ष्णगुणसहयोगात्, स्नेहस्य व्यवायिखेन सपिः सर्व देहमनुचरेत्। ततो विकाशिगुणेन संज्ञां हखा मारयेत् इति ।
पित्ते स्नेहव्यापद उक्त्वा वातपित्ताधिके इलेष्माधिके चान्येषु स्नेषु स्नेहमिथ्यायोगेन या व्यापदो जायन्ते ता आह-तन्द्रीरित्यादि। स्तम्भः शरीरस्य । स्तमित्यमाद्वसनावगुष्ठितखमिव शरीरं मन्यते। वाक्यनिग्रहो वाग्राधः । आमप्रदोष आमविषलक्षणः । स्नेह विभ्रमात् स्नेहमिथ्योपचारात् । ___ आसां स्नहव्यापदां सिद्वीराह-तत्रापीत्यादि । तत्र तापु स्नेहव्यापत्नु उल्लेखनं वमनं शस्तं, स्वेदः शस्तः। कालप्रतीक्षणं स्नेहदोषक्षयपर्यन्तमभोजनं, यावत्कालं स्नही जीय्यति। प्रतिव्याधिवलं तन्द्राले शादिप्रत्येकव्याधिबलं बुद्धा प्रतिस्रसनं कर्त्तव्यम् । यत्र व्याधा यत् स्रसनमहेति
न सर्पिरित्यादि। न सर्पिः सामे पित्ते पेयं, केवलन्त्वसंस्कृतं विशेषतो न पेयं सामपित्त एवेति योजना, एवं मन्यते-संस्कृतं तिक्तकादिभिः घृतं सामे पित्ते तितकादि-पाचनगुणानुयोगात् योग्यं कदाचिद, भवत्यप्यसंस्कृतन्तु सर्वथा विरुद्धमेव ; यदि वा, केवलमसंस्कृतं सर्पिः पित्ते सामान्येन सामे निरामे वा न पेयं, सामे पित्त विशेषत इति योजना ; एतेन, यत्रापि सामान्येन घृतं विहितं, यथा- अत उद्ध कफे मन्दे वातपित्तात्तरे ज्वरे। परिपक्कषु दोषेषु सर्पिःपानं यथाऽमृतम् ; तत्राप्युचितभेषजसंस्कृतमेव बोद्धव्यं ; यदि वा, न केवलं पिते सामे सदिविशेषतो न पेयं, किं तर्हि, तैलादीन्यपि वातश्लेष्मविहितानि, तयोः सामयोन पेयानीत्यर्थः । तस्मिन् व्याख्यानेऽपेयमित्यकारण्श्लेषो द्रश्व्यः । अनुरजेत् पित्तवर्णं कुर्यात्, संज्ञा स्मृतिस्तद्धननन्चेह व्याधिप्रभावात्। स्तैमित्यम् आर्द्रवस्त्रगुण्ठितत्वमिव, आमप्रदोषा

Page #628

६१६
म्तहाध्यायः
चरक-साहता। तक्रारिष्टप्रयोगश्च रुनपानान्नसेवनम् । मूत्राणां त्रिफलायाश्च स्नेढ्यापत्तिभेषजम् ॥ ३१ ॥ अकाले चाहितश्चैव मात्रया न च योजितः । स्नेही मिथ्योपचाराच्च व्यापदे तातिसेवितः ।। स्नेहात प्रस्कन्दनो जन्तुस्त्रिरात्रोपरतः पिबत् । स्नेहच द्रवमुकच त्र हं भुक्ता रमौदनम् ॥
नदेव तन कर व्यम् । एवं तक्रारिष्टप्रयोगथ कत्तव्यः । रूपानान्नसेवनं नशा मूत्राणामानां सेवन विकलायाध सेवन मिति स्नेहव्यापत्ति पजमुक्तं भवति ॥ ३०॥३१॥
गङ्गाधरः व्यापत्कारणान्या अकाले चेत्यादि। यस्य स्नेहस्य यः काल उक्तातहिपरीतकाले योजितः स्नेहो व्यापटात अहितो यो यस्य स म्ने हो योजितो व्यापदेवत। मात्रया न च योजितो यो यस्य हितः स्नेहः स चेन्मात्रया न युज्यते तदा व्यापदेवत। मिथ्योपचाराच्च यथाविधिविपश्ययेण उपयोगाच्च स्नहो व्यापदेन । अतियोगेन भवितश्च यो यस्य हितः स्नेहः सव्वापदेन । इति । ___ स्नेहव्यापत्सिद्धिमप्याह स्नेहादित्यादि । अकालादियोजितस्नेहव्यापदि जातायां स्नेहात् तत्स्नेहपानात् प्रस्कन्दनः प्रचलितः सन स्नेहपानं विहाय प्राहं द्रवमुष्णं मांसरसौदनं भुक्त्वा विरात्रोपरतस्विरात्र विश्रम्य पुनश्च स्नेह
अल साविसूचिकालयः, कालपतक्षिणं स्नेहनितदोपक्षयं यावदभोजनं ; तयारि रानाञ्च चिकित्सावक्ष्यमाणानां प्रयोगः , मूत्रागाञ्च त्रिफलायाश्च सेवनमिति सम्बन्धः ॥ ३०॥३१॥
चक्रपाणिः मिथ्योपचाराद यथोक्तविध्यननुष्टानात, अतिसेवितः कालप्रकर्षण सेवितः । संशोधनस्नेहपाने वृत्तिप्रचारमाह -स्नेहादित्यादि। स्नेहात स्नेहप्रयोगात्, त्रिरात्रोपरतः विरात्र परित्यक्तस्नेहपान इत्यर्थः ; प्रस्कन्दनं विरेचनं, स्नेहोपरतस्य त्रिरात्र एव भोजनं दर्शयति नेहवदि यादि। रसप्रधानमोदनं रमौदनम् ।
. . म्नेवदहबमुष्णञ्च इति ना पाठः ।

Page #629

१३श अध्यायः!
सूत्रस्थानम् । एकाहोपरतस्तद्वद् भुत्तवा प्रच्छर्दनं पिबत् । स्यात्तु संशोधनार्थाय * वृत्तिः स्नेह विरिक्तवत् ॥३२॥ स्नेहद्विषः स्नहनित्या ऋदुकोष्ठाश्च ये नराः। क्लेशासहा मद्यनित्यास्तेषामिष्टा विचारणाः ॥ लावतैत्तिरिमायूर-हंसवाराहकोकु टाः । गव्याजौरभ्रमात्स्याश्च रसाः स्युः स्नेहने हिताः ॥ यवकालकुलत्थाश्च स्नेहाः सगुडशर्कराः।
दाडिमं दधि सव्योषं रससंयोगसंग्रहः ॥ ३३॥ पि। तत्र तद्वद्वमुष्णश्च मांसस्य रसौदनं भुक्त्वा एकाहोपरतः एकाह विरम्य प्रच्छद्देनं वमनमौषवं पिवेत्। एवंप्रकारेण वमनानन्तरं पुनरेकाई विश्रम्य त्रिदिनानन्तरं पुनस्तं स्नेहं पिबेदिति तात्पर्यम् । इति व्यापत्सिद्धिमुक्त्वा “अच्छे संशोरने चैव स्नेह का दृत्तिरिष्यते” इति प्रश्नस्योत्तरमाह -स्यात् खित्यादि । संशोधनार्थाय खल्वच्छे स्नेह पीते विरिक्तवत्तिः स्यात् । विरिक्तस्य वृत्तिर्वक्ष्यते ॥३२॥
गङ्गाधरः--इति वृत्तिमुक्त्वा "विचारणा केषु योज्याः" इति प्रश्नस्योत्तरमाह-स्नेह द्विप इत्यादि । स्नेह द्विडादिषु विचारणा इष्टा भवन्ति । “विधिना केन तत् प्रभो विचारणा योज्याः” इति प्रश्नस्योत्तरमाह -- लावेत्यादि । ओदनादयो या विचारणा उक्तास्तासु मध्ये मांसरसा लावादीनां मांसरसाः स्नेहनक्रियायां हिताः। (वभ्र नकुलः)। एषां रसानां संस्कारद्रव्याण्याह-यवेत्यादि । रस
वमने स्नेहवृत्तिमाह--एकेत्यादि । एकाहोपरतः स्नेहादिति योजना, तद्वदिति स्नेहवद् द्रवमुष्णञ्च रसौदनं स्नेहोपरमदिवस एव।। __ संशमनविधिमाह–स्यात् वित्यादि। असंशोधनार्थीये संशमने, वृत्तिरुपचारः, विरिक्तवदित्यनागतावेक्षणेनोपकल्पनीयवक्ष्यमाणं सम्यगविरिक्त तैलम्' इत्यादिग्रन्थप्रतिपादनीयमुपचारमाह, न तु पेयादिक्रमम्। यद्यपि वमनोक्ता एव तत्रोच्चैर्भाष्यादयो विरेचनवृत्तावप्यतिदिशास्तथापीह वमनविधिं परित्यज्य विरेचनविध्यतिदेशो धूमपानप्रतिषेधार्थः, विरेचने हि तत्र 'धूमपानवर्जम्" इति कृतं, स्नेहपाने च धूमपानं निषिद्ध मात्राशीतीये,--"न मद्य-दुग्धे पीत्वा च न स्नेहम्” इत्यादिना ॥ ३२ ॥
चक्रपाणिः-विचारणाविषयमाह--स्नेहद्विप इत्यादिना। लानादिरसानामुक्तानां संस्कारम् * स्यात्त्वसंशोधनार्थीय इति चक्रसम्मतः पाठः ।

Page #630

६१८
चरक संहिता |
| स्नेहाध्यायः
स्नेहयन्ति तिलाः पूव्व जग्धाः सस्नेहफाणिताः । कृशराश्च बहुस्नेहास्तिलकाम्बलिकास्तथा ॥ फाणितं शृङ्गवेरञ्च तैलञ्च सुरया सह । पिबेदरुतो भृतैमसेर्जीर्णेऽश्नीयाच्च भोजनम् ॥ तैलं 'सुराया मण्डेन वसां मज्जानमेव वा । पिबेत् सफाणितं चीरं नरः स्निह्यति वातिकः ॥ धारोष्णं स्नेहसंयुक्तं पीत्वा सशर्करं पयः । नरः स्निह्यति पीत्वा वा सरं दक्षः सफाणितम् ॥ संयोगसंग्रहः रसानां संयोगा यैद्रव्यैः काय्र्यास्तेषामेष सङ्क्षेपः । यथायोग्य वादिभिः सह रसः संयोजनीय इति ॥ ३३ ॥
गङ्गाधरः - - स्नेहयन्तीत्यादि । विचारणासु तिलपिष्टमिति यदुक्तं तत्र तिलमाह - भोजनात् पूर्वं सस्नेहफाणितास्तिलजग्याः स्नेहयन्ति । बहुस्नेहाः शरास्तिलमाvaarjat भोजनात् पूर्वं जग्याः स्नेहयन्ति । तथा तिलकाम्बलिकाः तिलबहुलकाम्बलिका यूपाः युषाः भोजनात् पूर्वं जग्यास्तथा स्नेहयन्ति ।
मद्यविचारणायां योगमाह - फाणितमित्यादि । फाणितमर्द्धावशिष्टपक इक्षुरसः । शृङ्गवेरमाद्रकम् । तत् पिष्ट्वा फाणितञ्च तैलञ्च त्रयमेकीकृत्य सुरया मिश्रयित्वा रुक्षो नरः पिवेत् । तस्मिन जीर्णे सति भृतै । सभजनञ्चाश्नीयात् । भृतैर्भटित्रीकृतेः ।
अपरश्च - तैलमित्यादि । सुराया मण्डन सह तेलं वसां मज्जानं वा पिबेद् वातिको नरः स्निह्यति । सफाणितं क्षीरं वातिको नरः पिवेत् ततः fafa |
अथ पयोविचारणायां योगमाह- धारोष्णं सशर्करं बहुसर्पिरादिरयुक्त पयः पीत्वा नरः स्निह्यति । सफाणितं दध्नः सरं वा पीला नरः स्निह्यति । आह-यवेत्यादि । रसे स्नेहार्थोक्तरस उचितः संयोगो येषां रससंयोगास्तेषां संग्रहणं
संग्रहः ॥ ३३ ॥
चक्रपाणिः - पूर्वमिति भोजनात् पूर्व्वम् । तिलप्रधानः काम्बलिकम्तिलकाम्बलिकः । फाणितम्

Page #631

१३श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
६१६ पाञ्चप्रस्मृतिकी पेया पायसो माषमिश्रकः । क्षीरसिद्धो बहुस्नेहः स्नेहयेदचिरान्नरम् ॥ (सर्पिस्तैलवसामन्ज-तण्डुलप्रसृतैः कृता * । पाचप्रमृतिकी पेया पेया स्नेहनमिच्छता ॥ ३४ ॥ ग्राम्यानूपौदकं मांसं गुड़ दधि पयस्तिलान् । कुष्ठी शोषी प्रमेही च स्नेहने न प्रयोजयेत् ॥ स्नेहैर्यथास्वं तान् सिद्धैः स्नेहयेदविकारिभिः।
पिप्पलीभिहरीतक्या सिद्वैस्त्रिफलयापि वा ॥ ३५ ॥ • अपरश्चाह---पाश्चप्रसूतिकीत्यादि। वक्ष्यमाणा पाश्चप्रमृतिकी पेया पीता नरमचिरात् स्नेहयेत्। मापमिश्रः क्षीरसिद्धो । बहुसपिरादिस्नेहयुक्तस्तण्डुलकृतः पायसो भुक्तो नरमचिरात् स्नेहयति ।
पाञ्चप्रमृतिकी पेयामाह-सपिरित्यादि। पाश्चप्रसूतिकीति-संज्ञाबलात् । सपिरादीनां पञ्चानां प्रत्येकमेकैकं प्रसृतं पलद्वयं गृहीखा तैः पञ्चानां पञ्चभिः प्रमृतैः पड्गुणतोसे कृता पेया पाश्चप्रमृतिकी पेया। स्नेहनमिच्छता पेया पातव्या ॥३४॥
गङ्गाधरः-अथ याभिविचारणाभियेषां स्नेहनं न कायं तदाह-ग्राम्येत्यादि। कुष्ठी शोषी प्रमेही च स्वस्य स्नेहने ग्राम्यमांसमानपमांसमोदकञ्च मांसं गुड़ञ्च दधि च पयश्च तिलाश्च न प्रयोजयेत्, तद्वर्डकखात् । कैस्तु तान् स्नेहयेदिति ? अत आह-स्नेहै रित्यादि। कुष्ठायधिकारे कुष्ठादिहरलेन यथास्वं स्वस्वहरद्रव्येण सिद्धघृतादिभिः स्नेहैरविकारिभिस्तत्तद्विकारविरोधिखेन विकाराकारिभिस्तान कुष्ठिप्रभृतीन नरान वैद्यः स्नेहयेत् । अथवा पिप्पलीभिः कल्कैः सिद्धैः स्नेहैघृतादिभिः हरीतक्या कल्कभूतया वा सिद्धैः स्ने हैः त्रिफलया वा कल्कभूतया सिद्धेः स्नेहैस्तान कुष्ठिशोषिप्रमेहिणः स्नहयेत् ॥३५॥ इत्यादौ शृङ्ग बे रमिात शृङ्ग बेररसं, भृतमरित्रीकृतैः। पाञ्चप्रसूतिक्यग्रे वक्ष्यमाणा; माष. मिश्रको माषतण्डलकृतमन्नं ; पेया पातव्या ॥ ३४ ॥ चक्रपाणिः-यथास्वमिति। यो यत्र स्नेहो युज्यते सर्पिरादिः । सिद्धैरिति पिप्पलीभिस्तथा * कृतेत्यन्न शृतेति वा पाठः ।

Page #632

६२०
चरक संहिता |
[ स्नेहाध्यायः
द्राक्षामलकयूषाभ्यां दध्ना चाम्लेन साधयेत् । व्योषगर्भ भिषक स्नेहं पीत्वा स्निह्यति तन्नरः ॥ यवकोलकुलत्थानां रसाः नीरं सुरा दधि । चीरसर्पिश्च तत्सिद्धं स्नेहनीयं घृतोत्तमम् ॥ तैलमज्जवसासर्पिर्बदर त्रिफलारसैः । योनिशुक्र प्रदोषेषु साधयित्वा प्रयोजयेत् ॥ ३६ ॥ गृह्णात्यम्बु यथा वस्त्र' प्रस्रवत्यधिकं यथा । तथाग्निर्जीर्यति स्नेहं तथा स्रवति चाधिकम + ॥
-
गङ्गाधरः- अथापरविचारणामाह - द्राक्षेत्यादि । द्राक्षायूषेणामलकयूषेण दना चाम्लेन मिलिला चतुर्गुणेन व्योषगर्भ त्रिकटुकं पादिकं कल्कीकृत्य स्नेह यथार्ह घृतादिकं साधयेत् । तत् पीला नरः स्त्रियति । अपरचाह - यवेत्यादि । यवादीनां प्रत्येकं रसः । बहुवचनात् त्रयो रसाः काथाः । क्षीरं सुरा दधि चेति त्रयमिति षड्द्रवद्रव्याणि प्रत्येकम् । क्षीरोत्थसर्पिः समानानि । कल्कहीनमिदं सिद्धं स्नेहनीयं घृतोत्तमम् । तैलेत्यादि । तैलादिचतुःस्नेहं व्यस्तं समस्तं वा यथार्हमेकवद्भावेन समस्तमेव वा बदरादीनां चतुण रसंश्चतुभिः प्रत्येकं स्नेहसमानैर्मिलित्वा चतुर्गुणैरकल्कं साधयित्वा योनिशुक्रप्रदोषेषु स्नेहनार्थं प्रयोजयेदिति ॥ ३६ ॥
गङ्गाधरः-- सर्व्वान् प्रश्नानुक्त्वा स्नेहसेवने मात्राधिक्यादिदो पानाह गृह्णातीत्यादि । यथा वस्त्रं सममात्रमम्बु यथावद्गृह्णाति तत्राधिकमम्बु यथा प्रस्रवति तथाग्निः सममात्रं स्नेहं जीय्येति, तत्राधिकं स्नेहं स्रवति ।
हरीतक्या तथा त्रिफलया चेति पृथग्योजनीयं; पिप्पल्यादिसिद्धस्नेहश्व कुष्टादिषु यथासंख्यमिति केचित् । यूपशब्दः क्वाथवचनः, व्योषगर्भे व्योषकल्कम्, अत्र त्रिभिर्द्रव्यैर्मिलित्वा चातुर्गुण्यम् । यवकोलादौ पड् द्रव्याणि स्नेहसमानि, क्षारो यवक्षारः कल्कः । तैलमज्जेत्यादि । चतुःस्नेहो - कल्क एव । तैलमज्जवसासर्पिरित्येय वद् भावात् द्वितीयान्तः प्रयोगः ॥ ३५॥३६ ॥
चक्रपाणिः - सम्प्रति स्नेह उपयुक्तो यथा शरीरं संस्नेह्याधिको दृश्यते, तदाह- गृह्णाती
त्यादि । तच्च शिष्येणाध्यायादावपृष्टमपि शिष्य हिततयाभिधीयते ; यथाग्नीत्यग्न्यनधिक
इत्यर्थः । नन्वग्न्यधिकश्चेत् स्रवति तदवधि च स्नेहलक्षणमुक्त, यदुच्यते - " अधस्तात् स्नेह* क्षारः सर्पिश्च इति पाठान्तरम् । + यथाग्निजीति स्नेहस्तथा स्रवति चाधिकः । इति चकः ।

Page #633

१३श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । यथा वाल द्य मृत्पिण्डमासिक्तं त्वरया जलम् । स्रवति स्रसते स्नेहस्तथा त्वरितसेवितः ॥ ३७॥ लवणोपहिताः स्नेहाः स्नेह्यन्त्यचिरान्नरम्। तद्धाभिष्यन्यरुक्षञ्च सूक्ष्ममुष्णं व्यवायि च ॥ ३८॥ स्नेहमयं प्रयुञ्जीत ततः स्वेदमनन्तरम् । स्नेहस्वेदोपपन्नस्य संशोधनमथेतरत्॥ ३६॥
न तु जीर्यति। तस्मादधिकमात्र स्नेहं सेवमानस्य गुदतः स्रावमात्रेण किं स्यादिति ? अत आह---यथा वेत्यादि। यथाग्निमात्रां विना शीघ्र स्नेहनमिच्छता सरितसेवितः स्नेहो मात्राधिक्येन पीतः स्रवति गुदतः स्रसते च । यथा खरया खल्वासितं जलं मृत्पिण्डमाक्लेद्य ईषत् क्लिन्नं कृला स्रवति तन्मृपिण्डं संसते गालयति ॥३७॥ ___ गङ्गाधरः तर्हि शीघ्रस्नेहनमिच्छता किं कायमिति ? अत आह–लवणेत्यादि। यावन्तः स्नेहा उक्तास्तावन्त एव स्नेहाः सैन्धवलवणेनोपहिताः सन्तोऽचिरात् शीघ्र नरं स्नेहयन्ति । कस्मात् ? तद्धीत्यादि। हि यस्मात् तल्लवणमभिष्यन्दि चारुक्षश्च मूक्ष्मञ्चोष्णञ्च व्यवायि च। अभिष्यन्दित्वेन लवणं दोषसङ्घातं विलालयति, अरुक्षवात् स्नेहयति, मूक्ष्मसात् देहान्तः मूक्ष्मदेशं प्रविशति, उष्णखात् स्नेहं पीतं शीघ्र जरयति, व्यवायिखात् कृत्स्नं देहं स्नेहसहितं व्यामोति। तस्मादचिरात् स्नेहयति ॥३८॥
गङ्गाधरः--अथास्याग्रे विधानप्रयोजनमाह-स्नेहमित्यादि । शोधने कत्तव्ये खल्वग्र स्नेहं प्रयुञ्जीत। ततोऽनन्तरं स्वेदं प्रयुञ्जीत । एवं स्नेहस्वेदोपपन्नस्य नरस्य संशोधनं प्रयुञ्जीत। अथवेतरत् संशमनं वैति ॥३९॥
दर्शनम्" इति ; तेनैकदिन एवाधिक रनेहपानं क्रियतामित्याह- यथा रेत्यादि। आक्लच ईषत् क्लेदायत्वा ; त्वरित सेवितः स्नेहो धातनरने यिस्दैव सस्तेऽधो याति यावान्, न तावता स्नेहनं भवतीति भावः ॥ ३७॥
चक्रपाणिः-स्नेहने सर्वस्ने हेषु लवणप्रयोगमाह- लवणोपहिता इत्यादि। तदिति लवणम्, अभिप्याद दोपसङ्घात विमोदकं, त्यवायि अखिल देहत्याहिपूर्व व पाव गामि.। तो व६८माण

Page #634

६२२ चरक-संहिता।
[ स्वेदाध्यायः ____ तत्र श्लोकः। स्नेहाः स्नेहविधिः कृरस्नो व्यापतसिद्धिः सभेषजा। यथाप्रश्न' भगवता व्याहृतं चान्द्रभागिणा ॥४०॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रं चरकप्रतिसंस्कृत श्लोकस्थाने स्नेहाध्यायो नाम त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥
गङ्गाधरः-अध्यायार्थमाह-तत्र श्लोक इत्यादि। चान्द्रभागिणा भगवता चन्द्रभागापुत्रेण पुनर्वसुनात्रेयेणेति ॥४०॥
अध्यायं समापयति-अग्नीत्यादि । पूर्ववद व्याख्येयम् । इति श्रीगङ्गाधरकविरत्नकविराजकृते चरकजल्पकल्पतरौ सूत्रस्थानीय
स्नेहाख्य त्रयोदशाध्यायजल्पाख्या त्रयोदशी शाखा ॥ १३॥
स्वेदोपकल्पनाध्याययोः सम्बाधसूचनं स्वेदादिषु स्नेहस्य प्रागभावमाह -- स्नेहमित्यादि। चान्द्रभागी आग्नवेशः ॥ ३८--४० ॥
इति चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायाम् आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थान
व्याख्यायां स्नेहाध्यायो नाम त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥

Page #635

चतुर्द्दशोऽध्यायः ।
अथातः स्वेदाध्यायं व्याख्यास्यामः, इतिह स्माह भगवानात्रेयः ॥ १ ॥
अतः स्वेदाः प्रवच्यन्ते यैर्यथावत् प्रयोजितैः । स्वेदसाध्याः प्रशाम्यन्ति गदा वातकफात्मकाः ॥ स्नेहपूर्व प्रयुक्तेन स्वेदेनावर्जितेऽनिले । पुरीषमूत्ररेतांसि न सज्जन्ति कथञ्चन ॥
गङ्गाधरः --- अथ स्नेहानन्तर्य्यात् स्वेदस्य विधानमुपदेष्टुमारभते – अथात इत्यादि । पूर्वाध्याय वद व्याख्येयम् ॥ १ ॥
गङ्गाधरः अत इत्यादि । " स्नेहमये प्रयुञ्जीत ततः स्वेदमनन्तरम्" इत्यतो हतोः स्नेहानन्तरं ते स्वेदाः प्रवक्ष्यन्ते यैः स्वेदेर्यथावत्प्रयोजितैः स्वेदसाध्या वातकफात्मका गढ़ाः प्रशाम्यन्ति । न हि सर्व्वे वातकफात्मका गदा यथावत् प्रयोजितः स्वेदैः प्रशाम्यन्ति । कषायमद्यनित्यादीनामस्वेद्यत्वेन वक्ष्यमाणानां वातकफात्मगदशान्त्यभावात् । तत उक्तं स्वेदसाध्या इति । अयथावत् प्रयोगेण पित्तप्रकोपमूर्च्छादिसम्भवादुक्त यथावत् प्रयोजितैरिति । वातकफात्मक वातात्मकाः कफात्मका वातककात्मकाश्चेति व्यस्तसमस्ताः ।
स्वेदाशिषमाह-यथा वातकफात्मकं गदं प्रशमयति - स्नेहपूर्व्वमित्यादि । प्रयुक्तेनेत्यस्याः क्रियाया विशेषणं स्नेहपूब्र्व्वम् । न सज्जन्ति पुरीषादीनि शरीराभ्यन्तरे संसक्तानि न भवन्ति, विबन्धकवातावजयात् । केवलकफजे च प्रेरकवातजयाच्च ।
चक्रपाणिः - स्नेहपूर्व्वकत्वात् स्वदस्य स्वदेदाध्यायोऽभिधीयते ; स्वदप्रतिपादको ऽध्यायः स्वेदाध्यायः । चातकफात्मका असंसृष्टबातकफजाः; वातकफजत्वेऽप्युदरादयः स्वेदेन न शाम्यान्त, अत आह— “स्वेदसाध्याः”; एतेनोदरादयोऽस्वेद्या व्यावर्त्यन्ते ।
स्नेहपूर्वमिति क्रियाविशेषणं । न सज्जन्ति अप्रवृत्तानि न भवान्त । यथान्यायं यथागमम्,

Page #636

६२४
(स्वेदाध्यायः
चरक-संहिता। शुष्काण्यपि हि काष्ठानि स्नेहस्वेदोपपादनैः। नमयन्ति यथान्यायं किं पुनर्जीवतो नरान् ॥ २ ॥ रोग व्याधितापेक्षो नात्युष्णोऽतिमृदुर्न च । द्रव्यवान् कल्पिते देश स्वेदः कार्यकरो मतः॥ व्याधौं शीते शरीरे च महान् स्वेदो महाबले । दुर्बले दुर्बलः स्वेदो मध्यमे मध्यमो हितः ॥३॥
वातकफजे व्याधी स्नहस्वेदोच्छेद्यवं दशयति---शुष्काण्यपीत्यादि। हि यस्मात् शुष्काण्यपि काष्ठानि जीवहीनानि नीरसानि दृढानि स्नेहक्रियापूर्वक स्वेदनक्रिययोपपादनैयथान्यायं क्रमेणासहसा पुरुषा 'नमयन्ति । वक्राणि ऋजकुर्वन्ति ऋजूनि च वक्राणि कुर्वन्ति। जीवितान् नरान् सरसान् मृदूश्च पुनयत् स्नेहपूर्वकस्वेदरुपपादितान् वैद्या नमयन्ति तत्र किं वैचित्रामिति ॥२॥
गङ्गाधरः-कीदृशोऽयं कायं कुरुत इति ? अत आह-रोगेत्यादि । रोगापेक्ष ऋतुविशेषापेक्षो व्याधितपुरुषापेक्षश्च । नात्युष्णो नातिमृदुश्च तत्तद्रोगहरद्रव्यैः कल्पितः स्वेदः स्वेदेव देशे कृतः कार्यकरश्वोक्तः। तत्र नात्युष्णो नातिमृदुरिति यदुक्तं तत्र विशेषमाह-व्याधावित्यादि। शीते व्याधौ शरीरे च शीते महाबले पुरुषे महास्वेदस्तच्छरीरसह्यखेनासह्योष्णभिन्नः स्वेदः कार्यः। तथा शीते व्याधौ शीते च शरीरे दुर्बले पुरुष दुबेलः स्वेदो हितः। एवं शीते व्याधौ शीते च शरीरे मध्यमबले पुरुषे मध्यमः स्वेदो हितः॥३॥
एतच स्नेहस्वेदोपपादनैरित्यनेन संबध्यते ; यदि वा यथान्यायं यथासहजं नमयन्तीति सम्बन्धः ॥ १२॥ __ चक्रपाणिः-रोगमृतुं व्याधितञ्च बलवत्त्वादिनापेक्षत इति रोगत्तु व्याधितापेक्षः।. मात्युष्णो नातिचण्डतापः, द्रव्यवानिति स्निग्धरुनादिद्रव्यवान्, कल्पित इति रोगादीनपेक्ष्य यथोचितेन द्रव्येण, देशे चामाशयादौ यथायोग्यतया सम्पादित इति मन्तव्यम् ।
रोगाद्यपेक्षयोक्तकल्पनां दर्शयति-व्याधावित्यादि। व्याधौ महाबले तथा शीते कालकृते महाबले, महानिति चण्डताप एव पुनःपुनः क्रियमाणत्वेन मृदुस्वेदापेक्षयाऽधिकतापत्वेन ज्ञयः ;

Page #637

१४श अध्यायः
६२५
सूत्रस्थानम् । वातश्लेष्मणि वाते वा कर्फ वा स्वेद इष्यते। स्निग्धरुक्षस्तथा स्निग्धो रुक्षश्चाप्युपकल्पितः॥
आमाशयगते वाते कर्फ पक्वाशयाश्रिते। रुनपूवो हितः स्वेदः स्नेहपूर्वस्तथैव च ॥ वृषणो हृदयं दृष्टी स्वेदयेन्मृदु वा न वा । मध्यमं वंक्षणौ शेषमङ्गावयवमिष्टतः॥
गङ्गाधरः- अथ स्वेदविपयानाह-वातश्लेष्मणीत्यादि। स्वेदस्यौष्णाात् शीतगुणे वातश्लेष्मणि रोगे स्निग्धरुक्षद्रव्यरुपकल्पितः स्निग्धरुक्षः स्वेद इप्यते। वाते वा केवलवाते स्निग्धद्रव्यैरुपकल्पितः स्निग्धः स्वेद इष्यते । कफे वा केवलकफे रुक्षः स्वेदश्च रुक्षद्रव्यरुपकल्पित इप्यते ।
तत्र वाते स्निग्धः कफे रुक्षः स्वेद इति यदुक्तं तत्रापवादमाह-आमाशयेत्यादि। आमाशयेति ककस्थानमात्रोपलक्षणम् । पकाशयेति वातस्थानोपलक्षणम् । तेन कफस्थानगते वाते रुक्षपूर्वः स्वदो हितः। पूर्व कफानहेखात स्नेहकम्न न कृखा सक्षन्तु कफाखान् कुखा पश्चाद्वाताहेखात स्निग्धः स्वेदो हितः। वातस्थानाश्रिते कर्फ स्नेहपूर्वः स्वेदो हितः। पूर्व वातस्थानानुरोधात् स्नेहकम्म कृखा वातानहे खाद् रुक्षश्च न कृखा पश्चात् ककाखाद रुक्षः स्वेदो हितः काय्यः। इति । उक्तश्च स्थानं जयेद्भिषक् पूव्व स्थानस्थस्याविरुद्धतः” इति ।
अथ यत्र यत्र स्वेदः कार्यो न कार्य्यस्तथा यथा कार्यस्तदाह-वृषणी दुर्बल इति च तथा मध्यम इति च व्या व्यादिषु पूर्ववद योजनीयं, स्निग्धरुक्षद्रव्यकृतः स्निग्धरुक्षः, स्निग्धरुक्षद्रव्यादयो वातश्लेप्मादिषु यथासंख्यं मन्तव्याः। एतच्च स्निग्धरुक्षादिकथनं दन्यापेक्षकल्पनोदाहरणम्। वाते स्निग्धः, कफे रुक्षः ।
तं देशविशेषसम्बन्धेन व्यभिचारयन् देशापेक्षाञ्च कल्पनामाह-आमाशयेत्यादि। आमाशयगते वाते रुक्षपूर्वश्च स्थानापेक्षया रुक्षं कृत्वा पवाद वातापेक्षः स्निग्धः कार्यः, एवं पक्काशयगते कफे स्नेहपूछों व्याख्येयः , आमाशयशब्देन कफस्थानं ज्ञयं, कफास्थानापेक्षया हि प्रथम रुक्षः क्रियते, यदुक्तम् -- "स्थानं जयेद्धि पूर्वन्तु स्थानस्थस्याविरुद्धत:" इति ।
मृद्विति ।- स्वेदैकसाध्ये वृषणादिगते व्याधौ मृदुस्वेदव्यतिरिक्तोपायान्तरसम्भवे तुः न वेति बोद्धव्यम्, इष्टत इत्यातुरेच्छातो वैदेवच्छातश्च। इसत इति भावक्तादिच्छावचनः ।
७९

Page #638

६२६ चरक-संहिता।
स्वेदाध्यायः सुशुद्धैर्लक्तकैः * पिण्ड्या गोधूमानामथापि वा। पद्मोत्पलपलाशैर्वा स्वेदः संवृत्य चक्षुषी॥ मुक्तावलीभिः शीताभिः शीतलैर्भाजनैरपि । जलालजैहस्तैः विद्यतो हृदयं स्पृशेत् ॥ ४॥ शीतशलव्युपरमे स्तम्भगौरव निग्रह।
सञ्जाते माईवे स्वेदे स्वेदनाद्विरतिर्मता ॥५॥ इत्यादि। स्वेदैकसाध्यषणहृदयदृष्टिगते व्याधौ मृदु मृदुतापेन स्वेदयेत् । वृषणादीति। विना स्वेदं क्रियान्तरसाध्ये व्याधा पणादीनि न वा स्वेदयेत् । वंक्षणस्थे व्याधौ वंक्षणो मध्यमं मध्यमतापेन स्वेदयेत् । एभ्यः शेषमङ्गावयवमातुरस्येष्टतः स्वेदयेत् ।
ननु वृषणादिषु मृदुस्वेदं कैद्रव्यः कुर्यादिति ? अत आह-मुशुद्धरित्यादि । सुशुद्धधूल्यादिदृपकद्रव्यरहितैः। लक्तकैरलक्ततूलकैः। गोधूमानां पिण्ड्या वा। पद्मोत्पलान्यतरपुष्पदलैवा चक्षुपी संकृत्य स्वेदः काय्यः ।
हृदयं यदि मृदुस्वेदं तर्हि कथं स्वददिति ? अत आह-मुक्तावलीभिरित्यादि। मुक्तावली बहुमुक्ता ग्रथिताः श्रेणीभवन्ति। ताभिः पुनःपुनजलादिना चक्षुष्यद्रवेण वा सेचनेनार्दीकृत्य शीतीकृताभिमुक्तावलीभिरुष्णीकृत्य स्विद्यतो जनस्य हृदयं स्पृशेत् । अथवा मृदु यथा स्यात् तथा स्वेदनद्रव्येण विद्यतो जनस्य हृदयं मुक्तावलीभिः शीताभिः स्पृशेन्। अथवा शीतलैः कांस्यादीनां भाजनैह दयं स्पृशेन् । अथवा स्विद्यतो जनम्य हृदयं जलांजलजैः पद्मादिभिः स्पृशेत्। अथवा जलांव्हेस्तैः स्पृशदिति : टपणस्वेदानुक्तखात् हृदयस्वेदवद बोध्य इति। प्राधान्याद्वा हृदयपदोपादानं जपणोपलक्षणात् ॥४॥
गङ्गाधरः-ननु किन्तावत कालं स्वेदथेति ? अत आह-शीतशूलत्यादि। शीतापगमेऽपि शूलं वर्तते इति । शीतशृलोभयव्युपरम इति । तथा सति
स्वेदे क्रियमाणे चक्षुपः स्वेदपरिहारोपायमाह - सुशुद्धरित्यादि। नक्तकः कर्पटावयवः । स्वेदे क्रियमाणे हृदयरक्षणार्थमाह-मुक्तावलीत्यादि। जलजानि पङ्कजादीनि ; एवमस्वेद्यत्वसामान्यत्वात् वृषणरक्षाप्युन्नेतन्या, प्राधान्यात् हृदय-चक्षुःपालनमुक्तम् ॥ ३॥४॥
चक्रपाणिः-शोतशूलेत्यादौ स्वेद इति स्वेदभवे धर्मे,स्वेदनाद् विरतिर्मतेत्युपदिशन् शीतादिप्यपरमे सति स्वेदो निवर्तनीयः, शीताद्यनुपरमे च स्वेदः कर्त्तव्य इति द्वयमुपदिशति ; ततश्च इत
* नक्तकैरिति चक्रपाणिसम्मतः पाठः ।

Page #639

१४श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
હર૭ पित्तप्रकोपो मूर्छा च शरीरसदनं तृषा। दाहः स्वेदाङ्गदौर्बल्यमतिविन्नस्य लक्षणम् ॥ उक्तस्तस्याशितीये यो टिमकः सर्बशो विधिः । सोऽतिस्विन्नस्य कर्तव्यो मधुरः स्निग्धशीतलः ॥६॥ कषायमनित्यानां गर्भिण्या रक्तपित्तिनाम् ।
पित्तिनां सातिसाराणां रुक्षाणां मधुमेहिनाम् ॥ स्तम्भगौरवे च वर्तेत इत्यत आह-स्तम्भगौरवनिग्रहे इति। एवं सति यावत् न शरीरं मृदु स्यात् तावत् स्वेदयेत् । शरीरस्य माइवे च सञ्जाते दोषस्य अविनिर्गमे स्वेदतो विरामे पुनः शीतशूलादिसम्भवः स्यात् । अत उक्तं-स्वेद सञ्जाते धर्मे सम्यगजाते स्वेदनाद्विरतिविरामो मता, इति स्वेदस्य सम्यगयोगलक्षणम् । अतिस्वेदलक्षणमप्येतेन ज्ञापितम्। शीतशूलव्युपरमाभावे स्वेदनाद्विरतिरसम्यगयोगलक्षणम्। स्वेदमिथ्यायोगलक्षणमप्यन्यथा स्वेदः करणमिति तयोलक्षणं स्वयं मुक्तकण्ठेनोक्तम् ॥ ५ ॥
गङ्गाधरः--अथातिस्वेदलक्षणमाह-पित्तप्रकोप इत्यादि । स्वेदाङ्गदौर्बल्यमिति स्वेदातिप्रत्याजदौर्बल्यमिति अतिस्विन्नस्य लक्षणम् ।
अस्यातिस्वेदव्यापचिकित्सामाह--उक्त इत्यादि। तस्याशितीयेऽध्याये यो टिमको विधिरुक्तः स विधिः सव्वंशो यावानेव खलु मधुरः स्निग्धः शीतलश्च तावानेवातिस्विन्नस्य कर्तव्यः। न तु मद्यमल्पं न वा पेममथवा सुबहृदकमिति मद्यविधिः कत्तेव्यः ।।६।।
गङ्गाधरः.. अथ किं सनिव पुरुषान् वातश्लेष्मणि वाते वा कर्फ वा स्वेदयेदिति ? अत आह-कपायमद्यनित्यानामित्यादि। कषायनित्यादीनां एव स्वेदनिवृत्तिविपयशीतादिव्युपरमोत्पादः स्वेदस्य सम्यग्योगलक्षणं तथा शीतादिव्युपरमानुत्पादश्व स्वेदानिवृत्तिविपयोऽयोगलक्षणमुक्तं भवतीति नायोगलक्षणानभिधानमुद्भावनीयम् ॥५॥
चक्रपाणिः-अतिस्विन्नचिकित्सितमाह-उक्त इत्यादि । प्रैष्मिकविधिरित्यनेन लब्धे पुनर्भधुरः शीतल इत्यादिवचनम्, “मद्यमल्पं न वा पेयम् इत्यत्रोपदिशमद्यपानस्य प्रतिषेधार्थ मधुरशीतादियोगविशेषविधानार्थञ्च ॥ ६॥
चक्रपाणिः-अस्वेद्यानाह-पायेत्यादि। कषायद्व्यकृतं मदंघ कषायमद्यम्, किंवा कषायशब्दोऽमधुरवचनः, तेन, यदुच्यते --कपायनित्यस्य वातप्रधानता स्यात् कषायस्य वातकारित्वात्,

Page #640

६२८ चरक-संहिता।
{ स्वेदाध्यायः विदग्धभ्रष्टब्रनानां विषमद्यविकारिणाम्। श्रान्तानां नष्टसंज्ञानां स्थूलानां पित्तमेहिनाम् ॥
पुंसां वातश्लेष्मजे वाते कफे वा न स्वेदमवचारयेत् । कपायनित्याः पाचनादिकपायाणां नित्यसेविनः। मद्यनित्याः सततमद्यसेविनः। रक्तपित्तिप्रभृतीनां वमनविरेचने कर्तव्ये संशोधनीयस्वेदवेऽपि प्रतिषेधोऽयम् । पित्तिनामिति पित्तप्रकृतीनां पित्तव्याधिमताञ्च। सातिसाराणामतिसारवताम । मधुमेहिनामिति सबमेहिणां विशेषेण मधुमेहिनाम् । प्रमेहस्य देहशिथिलीकरखेन प्रमेहकृतशिथिलदेहस्य पुनर्देहशिथिलीकरस्वेदो न युक्तः स्यात् । पित्तमेहिनामिति यत् पुनरुक्तं तत् पित्तसम्बन्धे विशेषेण प्रतिषेधार्थमिति कश्चित् । तन्न तन्त्रकत्तरभिप्रतम्। मेहिनामिति करणेनैव सिद्धेः। तस्मात् मधुमेहिनामिति ओजःसंसृष्टवायुजमधुमेहिनां कालेनाप्रतिकृतले वायुना मधुरस्यौजसः प्रदुष्टया मधुरखापन्नस+मेहवतां स्वेदेन पुनरोजसो द्रवीभावेणाधिकक्षरणसम्भवे प्रतिषधोऽयम्। पुनः पित्तमेहिनां स्वेदप्रतिषेधः । शेषाणां कफपित्तादिमेहानां सर्वेषां स्वेदप्राप्तौ कृत इति तत्त्वम् । विदग्धभ्रष्टबनानाम् । ब्रन्न गुदं विदग्धं पक भ्रष्टं वहिनिर्गतं वा येषां तेषां पक्कगुदबलीनां गुदभ्रंशवताश्च । मद्यनित्यानामित्युक्त्या मद्यामद्यकृतसव्वव्याधिषु प्रतिषेधो मद्यनित्यानां कृतः। पुनर्मद्यविकारिणामितिवचनेनानित्यमद्यानां मद्यकृतविकारे स्वेदप्रतिषेधः कृतः। श्रान्तानां श्रमवताम् । नष्टसंज्ञानाम्
वाते च स्वेदो विहित एव, तत् कथं कषायनित्यं प्रति स्वेदनिषेध इति, तन्निरस्तं स्यात् ; किंवा, कषायनित्या रुक्षातिस्तब्धगात्रा भवन्ति कषायस्य विरुक्षकस्तम्भकत्वेन, ततश्च तेषां स्वेदः पर्वभेदमावहतीत्यतः कपायनित्यनिषेधः। रक्तपित्तिनामविधानादेव स्वेदे निपिढे पुनः स्वेदनिषेधो रक्तपित्तिनां यद्यन्योऽपि स्वेदसाध्यो वातश्लेष्मजो विकारो भवति तत्रापि स्वेदनिषेधार्थ तथा रक्तपित्तिनां वमनविरेचनाङ्गतया प्राप्तस्वेदप्रतिप्रसवनिषेधार्थञ्च ; एवं पित्तमेहिकामल्यादिष्वपि व्याख्येयम् । पित्तिनामिति पित्तप्रकृतीनां, मधुमेहशब्देन सर्व एव मेहा गृह्यन्ते ; मधुमेहशब्दो हि सर्वेष्वेव मेहेषु वर्तत इति कियन्तःशिरसीये दर्शनीयम्, मेहेषु च सर्वेष्वेव शरीरशैथिल्यप्रवृत्तेषु विशेषतः शरीरशैथिल्यहेतुत्वेन स्वेदो न युज्यते ; पित्तमेहिनामिति तु पुनरभिधानं पित्तसम्बन्धेन विशेषप्रतिषेधतादर्शनार्थम् ; व्रनो गुदः, मद्यविकारिणामिति मग्रनित्यस्य वात

Page #641

१४श भध्यायः सूत्रस्थानम् ।
६२६ तृष्यतां क्षुधितानाञ्च ऋद्धानां शोचतामपि । कामल्युदरिणाञ्चैव चतानामाढ्यरोगिणाम् ॥ दुब्बलातिविशुद्धानामुपक्षीणौजसां तथा। भिषक तैमिरिकाणाञ्च न स्वदमवतारयेत् ॥७॥ प्रतिश्याये च कासे च हिवाश्वासेष्वलाघवे । कर्णमन्याशिरःशूले स्वरभेदे गलग्रहे ॥ अर्दितैकाङ्गसाङ्ग-पक्षाघाते विनामके। कोष्ठानाहविबन्धषु शक्राघाते विजम्भके॥ पार्श्वपृष्ठकटीकुनि-संग्रहे गृध्रसीषु च । मूत्रकृच्छं महत्त्वे च सुष्कयोरङ्गमईके । पादोरुजानुजङ्घाति-संग्रहे श्वयथावपि ।
खल्लीष्वामेषु शीते च वेपथौ वातकण्टके ॥ अज्ञानानाम् । क्षतानाम् व्रणवताम्, रक्तदुष्टिभयान प्रतिषेधः। आध्यरोगिणां वातरक्तरोगवताम्। एषां स्वेदैकसाध्ये महात्ययकारिणि व्याधों स्वेदो न प्रतिषेध्यः। प्रबलात्ययापेक्षया स्वल्पात्ययदोषादेषां स्वेदे। उक्तं च-"भूयोविरोधे स्वल्पमप्यन्याय्यमिष्टम् ।” इति ॥७॥
गङ्गाधरः-स्वेदप्रतिषेधमुक्त्वा स्वेद्यानाह-प्रतिश्याये चेत्यादि। अलाघवे देहगौरवे। विनामके देहविनमनकारिणि दण्डापतानकादिव्याधौ । विज़म्भके बहुज़म्भणे। पार्थादीनां संग्रहे वेदनायाम् । अङ्गमईके सर्वाङ्गमद्दे । पादादीनामत्तौ रुजायां तेषां संग्रहे विमर्दे च । खल्वीषु करपादादौ विमोटनकफजमदात्यये स्वेदनिषेधार्थम् ; आढयरोगीह वातरक्ती ; एषु चास्वेदविषयेषु यदि स्वेदैकसाध्यः सन्न्यासादिर्भवति तदा महाप्रत्यवायभयादल्पप्रत्यवायमुपेक्ष्यापि स्वेदो विधेय इति न्यायसिद्धमेव, यदाहुायबिंद..... यद भूयोविरोधे स्वल्पमन्याय्यम्” इति ॥ ७ ॥
चक्रपाणिः-प्रतिश्याये चेत्यादिना स्वेद्यान् दर्शयति। विनामकः शरीरविनमनकारी वातः ; विजृम्भको वहिरायामः, जृम्भाबहुत्वं वा ; पादजानूरुजङ्घाभिरातिः संग्रहश्च पृथक संबध्यते,
* अतिविशुष्कणामिति चक्रः ।

Page #642

६३० चरक-संहिता।
[स्वेदाध्यायः सङ्कोचायामशलेषु स्तम्भगौरवसुप्तिषु ।। सर्वाङ्गषु विकारेषु स्वेदनं हितमुच्यते ॥ ८ ॥ तिलमाषकुलत्थाम्ल-घृततैलामिषौदनैः। पायसैः कृशरैमासैः पिण्डस्वेदं प्रयोजयेत् ॥ गोखरोष्ट्रवराहाश्व-शकृद्भिः सतुषैर्यवैः। सिकतापांशुपाषाण-करीषायसपूटकैः ॥ श्लैष्मिकान् स्वेदयेत् पूवैातिकान समुपाचरेत् ॥ ६ ॥
रूपासु। आमेष्वपकान्नदोपजविसूचिकादिषु। वातकण्टके गुल्फाश्रितवातरोगविशेषे। सङ्कोचे वातव्याधिविशेष शरीराकुश्चनकारिणि वातरोगे। आयामोऽन्तगयामो वातरोगः। शूलं गुल्मादिजं तेषु । स्तम्भः शरीरचालनशक्तिनाशिरोगः। गौरवं देहस्य स्तम्भकृतमेव तेनालाघववचनं न पुनरुक्तम । सुप्तिः स्पर्शाज्ञानम् । सर्लाङ्गेषु विकारेषु ज्वरादिषु वातश्लेष्मादिषु स्वेदनं हितमुच्यते । इति ॥८॥
गङ्गाधरः- अथ स्वेदद्रव्याण्याह तिलेत्यादि। तिलादिभिः स्वेदो वाते स्निग्धस्वेदः। अन्नं भक्तमोदनः पुनरामिपरसकृतः। कृशरस्तिलमाषकृता यवागूः। पिण्डस्वेदम् एतेषां प्रत्येकं पिण्डाकारं कृखा स्वेदं प्रयोजयेदिति स्निग्धस्वेदद्रव्याणि। - अथ रुक्षस्वेदद्रव्याण्याह-गोखरेत्यादि। गवादीनां शकृद्भिराद्रः सतुषयवैः पिष्टैः। सिकतादीनां पूटकैः पोट्टलीकृतः। करीषं शुष्कगोमयादिकमतो न पुनरुक्तम् । आयसं क्षुद्रीकृतलौहम् । एभिगोखरादीनां शकृदादिभिः श्लैष्मिखल्ली हस्तपदावमोटनम्, वातकण्टको गुल्फाश्रितो वातः, अलायव इति पूर्वमुक्तोऽपि पुनगौरववचनमङ्गानां गुरुतरत्वप्रतिपादनार्थम्, अलाधववचनन्तु लाधवप्रतिषेधमात्रप्रयोजनं नातिगुरुत्व बते, यतः, सर्वत्र नञ् विरुद्ध न वर्तते, यतः, “अरुक्षमनभिष्यान्द त्वासीनप्रचलायितम्' इत्यत्र न ह्यरुक्षशब्देन स्निग्धत्वमभिप्रतम्, किं तर्हि ? रुक्षताप्रतिषेधमात्रमेव ॥ ८॥
चक्रपाणिः-वक्ष्यमाणानां सङ्करादिस्वेदानां द्रव्याच्याह--तिलमाषेत्यादि। पिण्डरूपः स्वेदः पिण्डस्वदः। करीषः शुष्कगोमयः ; आयसः अयोविकारः, स चेह पुटकरणयोग्यो बोद्धव्यः ; पूर्वैरिति तिलमाषादिभिः। यथास्वमित्यनेन तिलमाषादयो वाते, गोखरादिग्रन्थोक्ताश्च श्लेष्मणि

Page #643

१४श अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
द्रव्याण्येतानि शस्यन्ते यथास्वं प्रस्तरेष्वपि ॥ भूगृहेषु च जन्ताकेपूष्णगर्भगृहेषु च । विधूमाङ्गारतप्तेष्वभ्यक्तः स्विद्यति ना सुखम् ॥ १० ॥ ग्राम्यानूपौदकं मांसं पयो वस्तशिरस्तथा । वराहमध्यपित्तासृक स्नेहवत्तिलतण्डुलाः ॥ इत्येतानि समुत्क्वाथ्य नाड़ीस्वेदं प्रयोजयेत् । देशकालविभागज्ञो युक्तापेो भिषक्तमः ॥ ११ ॥
६३१
कान् व्याधीन् स्वेदयेत् । रुक्षस्वेदत्वात् । श्लैष्मिकानित्यादि । पूव्र्व्वस्तिलादीनां पिण्डैतिकान विकारान् स्वेदयेत् स्निग्धत्वात् । वातश्लैष्मिकान् विकारांस्तु द्वाभ्यामेताभ्यां मिलिताभ्यां स्वेदयेदिति । पिण्डस्वेद एव सङ्करस्वेद उच्यते । अथैषां द्रव्याणां सर्व्वत्रैव स्वेदेष्वतिदिशति द्रव्याणीत्यादि । एतानि तिलादीनि द्रव्याणि प्रस्तरेष्वपि यथास्वं वातिके तिलादीनि श्लैष्मिके गोखरादिशकृदादीनि वातश्लैष्मिके तदुभयानि शस्यन्ते ।
प्रस्तरस्वेदविधिवेक्ष्यते - तथान्येषु येषु यानि शस्यन्ते तदाह - भूगृहेषु चेत्यादि । एतान्येव तिलादीनि द्रव्याणि नेहानुवत्तन्ते । कस्मादिति : अत आह-विधूमाङ्गारतप्तेष्विति । येषां काष्ठानां वातहरत्वं तेषां काष्टानां विधूमाङ्गारतप्तेषु भूगृहादिषु वातिको ना तैलाभ्यक्तः सुखं स्विद्यति । तथा कफहरकाष्टानां विधूमाङ्गारतप्तेषु भूगृहादिषु इलेष्मिको ना तैलाभ्यक्तः सुखं स्वियति । ताभ्यामुभाभ्यां काष्ठाभ्यां विधूमाङ्गारतप्तेषु भूगृहादिव वातइलेष्मिको ना तैलाभ्यक्तः सुखं स्विद्यति । इति विधूमाङ्गारपदेन तद्योग्यकाष्ठानि स्त्रिग्धरुक्षस्वदद्रव्याणि ख्यापितानि ॥ ९॥१० ॥
गङ्गाधरः– अथान्यस्वेदद्रव्याण्याह – ग्राम्येत्यादि । वस्तु शिरश्छागमस्तकम् । वराहस्य मध्यदेहः । पित्तश्चासृक् च स्नेहवद् यावद्वीजमेरण्डवीजादिकं तत्र प्राधान्यान्निस्तुषीकृत्य ग्रहणार्थं पृथगुक्तं तिलतण्डुला इति । इत्येतानि ग्राम्यमांसादीनि यथायोग्यं वातिके स्वेदनार्थमुत्काथ्य नाड़ीस्वेदं प्रयोजयेत् । स यो भिषक्तमो देशादिविभागशः स्यात् ॥ ११ ॥
प्रस्तरस्वेदे कर्त्तव्या इति दर्शयति । भूस्वेदार्थेषु गृहेषु भूगृहेष्विति; उष्णगर्भगृहेष्विति कुटीस्वेदं दर्शयति, अभ्यक्त इति सम्यगभ्यक्तः । वस्तशिरश्छागमस्तकम् । स्नेहवन्तश्चैरण्डवीजादयः तिलाव
1

Page #644

(स्वेदाध्यायः
६३२
चरक-संहिता। वारुणामृतकैरण्ड-शिग्र मूलकसर्षपैः । वासावंशकरञ्जाक-पत्र रश्मन्तकस्य च ॥ शोभाञ्जनकशरीय-मालतीसुरसाज्जकः। पत्र रुतक्वाथ्य सलिलं नाड़ीस्वेदं प्रयोजयेत् ॥ भूतीकपञ्चमूलाम्यां शरीयः * दधिमस्तुना । मूत्ररम्लैश्च सस्नेहैर्नाडीस्वेदं प्रयोजयेत् ॥ १२॥ एत एव च नियंहाः प्रयोज्या जलकोष्ठके। स्वेदनार्थं घृतनीर-तेलकोष्ठांश्च कारयेत् ॥ १३ ॥ गङ्गाधरः-अन्यान्यपि नाड़ीस्वेदद्रव्याण्याह-वारुणेत्यादि। वरुण एव वारुण इति। अमृतकं गुडूची। शिनः शोभाञ्जनः। मलकं मलकवीजम्, सर्षपसाहचर्य्यात्। वासा वासकः। वंशो वेणुः। करजो गोकरञ्जः । अर्कः श्वेतो रक्तश्च। एषां वासादीनां पत्ररश्मन्तकस्य पाषाणभेदस्य चाङ्गेऱ्या वा पत्ररित्यन्वयः। शोभाञ्जनकः रक्तशोभाञ्जनोऽथवा किञ्चित् स्थूलफलः शोभाञ्जनकः। सुरसार्जको द्वौ पर्णासभेदो। एषां वरुणादीनां यथाह लपत्रादिभिरुतत्काथ्य देशकालविभागको भिषक्तमो युक्त्यपेक्षः नाड़ी. स्वेदं प्रयोजयेत् । एवमन्यान्यपि द्रव्याणि नाड़ीस्वेदस्याह-भूतीकेत्यादि। भूतीको यमानी। पञ्चमूलं महत् वातकफ़हरवात्। शैरीयो झिण्टी। दनो मस्तु दधिमस्तु । मूत्ररष्टभिः पूव्वोक्तः। अम्लरम्लवंगः। स्नेहधूततैलादिभिः सह उत्काथ्य वातश्लैष्मिके नाड़ीस्वेदं प्रयोजयेद देशादि विभागो भिषक्तम इति योज्यम् । क्रमेण त्रिविधविभागेनोक्त्या वातिकादिक्रमोक्तविकारेषु क्रमेण त्रय एते नाड़ीस्वेदा इति ख्यापितम् ॥ १२ ॥
गङ्गाधरः-एषामतिदेशञ्चान्यत्राप्याह-एत इत्यादि। एते ग्राम्यमांसादिकाथादयस्त्रयो निय्यू हाः क्रमाद्वातिकादिषु व्याधिषु जलकोष्ठके स्वेदे प्रयोज्या
तण्डुलाश्च स्नेहवत्तिलतण्डुलाः । ग्राम्येत्यादिना वातापहो नाडीस्वेद उक्तः, वारुणेत्यादिना कफापहः, भूतीकेत्यादिना वातश्लेष्मापहः। वारुणः वरुणः, अमृतका गुड़ ची, सर्षपैरित्यत्र पत्रैरिति संवध्यते, बशो वेणुः, पुनः शोभाञ्जनग्रहणात् द्वितीयो विटपशोभाञ्जनो गृह्यते, शैरीयः झिटी।
* सुरयेति वा पाठः।

Page #645

१४श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
गोधूमशकलेश्चूणैर्यवानामम्लसंयुतैः । सस्नेह करावल रुपनाहः प्रशस्यते ॥
गन्धैः सुरायाः किन जीवन्त्या शतपुष्पया । उमया कुष्ठतैलाभ्यां युक्तया चोपनाहयेत् ॥ चर्मभिश्चापनद्धव्यः सलोमभिरप्रतिभिः । उपवीय्यैरलाभ तु कौशेय । विकशाटकः ॥
८०
दशादिविभागज्ञः । न केवलजलकोटस्वेदः । कोष्टान्तरञ्चाह - स्वेदनार्थमित्यादि । घृतादीनां कोष्ठांश्च स्वेदनार्थं कारयेदिति । ग्राम्यमांसादिकाथेन पकघृताद्यन्यतमकोटं वाते । वरुणादिकाथे पकघृताद्यन्यतम कोष्ठं इलैष्मिके । भूतीकादिकाथे पकघृतायन्यतमकोष्टं वातश्लैष्मिके कारयेदिति ॥ १३ ॥
।
गङ्गाधरः-- अथापरस्वेदद्रव्याण्याह - गोधूमेत्यादि । गोधूमशक लैगधूमानां सूक्ष्मसूक्ष्मखण्डेयेवानां चूर्णरम्लकाञ्जिकादियुक्तः सस्नेहैः सकिण्वैमेय किट्टसहितैरनुष्णैरुपनाहः स्वं दार्थ वहलमुपलेपं कृत्वा बन्धनं प्रशस्यत इति वातिके । कफे त्वपरञ्चाह—गन्धैरित्यादि । गन्धैः सुगन्धिद्रव्यैश्चन्दनागुरुपत्रादिभिः सुराकिन युक्तया जीवन्त्या शतपुष्पया च कफे उपनाहयेत् । वातकफे तु कुष्ठतैलाभ्यां युक्तया तूमया चोपनाहयेत् । बहलमुष्णं लेपयित्वा वनीयात् । इति ।
1
अनग्निसम्बन्धन स्वदे प्रलेपद्रव्याण्युक्तत्वात्र बन्धनद्रव्याण्याह - चम्प्रेभिरित्यादि । अपूतिभिः पूतिगन्धवज्जितशुष्कै चभिः सलोमभिरुष्णवीर्य्यगधूमादिना वहलप्रलेपं दत्वोपनद्धव्यः बन्धनीयः । ईदृशचर्म्मणोऽलाभे तु कौषियशाटकैः क्रिमिकीटकृत कोषसम्भव सूत्रनिम्मितवस्त्रे रथवाविकशाटकैः कम्बलैबन्धनीय इति ।
एत एवेति नाड़ीस्वेदोक्तास्त्रयोऽपि, जलकोष्ठोऽवगाहार्थकृतं महज्जलपात्रम्, एवं घृत क्षीरतैलकोष्टाश्च
व्याख्याताः ॥ ९-१३॥
चक्रपाणिः -- गोधूमशकलैर्गोधूमचूर्णैः, किण्वः सुरावीजम् । उपनाहो बहलं लेपं दत्त्वा चर्मादिभिरावृत्य व्याधियुक्तस्याङ्गबन्धनम् उपनाहः प्रशस्यते इत्यत्र उपनाहोऽनग्निस्वेदो ग्राह्यः । गन्धैश्च सुगन्धिद्रव्यैरुपनाहो बन्धनीयः; उष्णवीय्यैरिति उष्णवीर्य्यानूपादिप्राणिप्रभवैः, आविक
शाटकः कम्बलः ।
६३३

Page #646

६३४
चरक संहिता |
| स्वेदाध्यायः
रात्रौ बद्धं दिवा मुञ्चेत् मुञ्चेद्रात्रौ दिवाकृतम् । विवाहपरिहारार्थं स्यात् प्रकर्षस्तु शीतले ॥ १४ ॥ सङ्करः प्रस्तरो नाडी परिषेकोऽवगाहनम् । जेन्ताकोऽश्मघनः कर्षः कुटी भूः कुम्भिकैव च । कूपो होला इत्येते स्वेदयन्ति त्रयोदश । तान् यथावत् प्रवच्यामि सर्व्वानेवानुपूर्व्वशः ॥ १५ ॥ तत्र वस्त्रान्तरितैरवस्त्रान्तरितैर्वा पिण्डैर्यथोक्तैरुपस्वेदन' सङ्करस्वेद इति विद्यात् ॥ १६ ॥
I
अथ बन्धन मोचनकालावाह - रात्रावित्यादि । रात्रौ प्रलेपं दत्त्वा बद्धं दिवा मुञ्चेत् विदाहपरिहारार्थम् । एवं दिवाकृतं प्रलेपं दत्त्वा बन्धनं रात्रौ मुञ्चेत् विदाहपरिहारार्थम् । तस्य प्रकर्षस्तु शीतले काले हिमे शिशिरे च । इति ॥ १४ ॥
गङ्गाधरः --अथ स्व दानुपसंहरति सङ्कर इत्यादि । सङ्करादय इत्येते त्रयोदश स्वेदयन्ति । तांस्त्रयोदश स्वेदान सर्व्वाननुपूर्व्वशः सङ्करादुरक्तक्रमेण यथावद् येन प्रकारेण तेषां विधानं तथा प्रवक्ष्यामि ।। १५ ।।
गङ्गाधरः_ अथैषां स्वेदानां तान् प्रकारानाह तत्रेत्यादि । तत्र सङ्करादिषु त्रयोदशसु स्वेदेषु मध्ये यथोक्तैस्तिलमापादिभिः पिण्डैवते । गोशकदादिभिः पिण्डः कफे । तदुभयैर्मिलितैः पिण्डेवति । वनान्तरितैरवखान्तरितैर्वा यथार्हमुष्णीकृतैरुपस्वेदनं सङ्करस्वेदः सङ्करेण स्वेद इति विद्यात् ( १ ) ॥ १६ ॥
उपनावेदे , बन्धमोक्षविधि दर्शयत रात्रौ बन्द्वमित्यादि । दिवाकृतमित्यत्र मिति शेषः विदाही रक्तादिविवाहः; शीतल इत्यत्र काल इति शेषः प्रकर्षउक्ताद् बन्धनकालादधिककालत्वं बन्धनस्य ॥ १४ ॥
;
;
चक्रपाणिः सम्प्रति साग्निस्वेदानां लक्षणमभिधातु सङ्करादीन् स्वेदान् नामतस्तावदुद्दिशति - सङ्कर इत्यादि । सङ्करादिस्वेदाश्रायुर्वेद परम्परा सिद्वाः, तत्र क्वचिन्नाड़ीस्वेदादौ नाड्या प्रणीत इत्यन्योऽप्यनुसरणीयः, जेन्ताकादयश्चान्त्रयनिरपेक्षा एव ॥ १५ ॥
चक्रपाणिः -- पिण्डैर्ययोक्तैरिति तिलमापादिपिण्डैः, तथा गोखरादिग्रन्थोक्तपुटकरूपैश्च पिण्डैः; स्वेदनमेवोपस्वेदनम् ॥ १६॥

Page #647

१४श अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् । शुकशमीधान्यपुलाकानां वेशवारणाय सकृशरोत्कारिकादीनां वा प्रस्तरे कौषयका विकोत्तरच्छदे पञ्चाङ्गलोरुवूकार्कपत्रप्रच्छंदे व स्वभ्यक्तसर्व्वगात्रस्य शयानस्योपरि स्वेदनं प्रस्तरस्वेद इति विद्यात् ॥ १७ ॥
स्वेदद्रव्याणां पुनर्मूलफलपत्र शुल्कादीनां मृगशकुनिपिशितशिरः पदादीनामुष्णस्वभावानां वा यथार्हमम्ललवणस्नेहोपसंहितानां मूत्रनीरादीनां वा कुम्भ्यां वाष्पमनुद्वमन्त्याम्
*
गङ्गाधरः- प्रस्तरस्वेदमाह शुकेत्यादि । शुकं धान्यम् । शालिषष्टिकाशुधान्ययवगोधूमादिकञ्च । शनीधान्यं सुपयोनि मुद्रमापादि । पुलाकस्तुच्छधान्यं तण्डुलहीनं चिप्पटरूपम् । वेशवार: पारिभाषिकः - “निरस्थिपिशितं खिन्नं पिष्टं गुड़घृतान्वितम् । कणामरिचसंयुक्तं वेशवार इति स्मृतम् ॥” कुशरा च तिलमापकृता यवादः । उत्कारिका माषादिकृतपालकः । आदिना तिलमाषादीनां पूर्वोक्तानां यथाहमुष्णीभूतानां प्रस्तरे विस्तृतीकृते घने काष्ठादिविस्तारीभूते स्थाने लेपिते काँपेयाविकवस्त्रेणोत्तरमुपरि प्रच्छाय शय्यारूपे कृते । अथवा पञ्चाङ्गलादीनां पत्रैरुपरि प्रच्छाय शय्यारूपं कृते स्वभ्यक्तसर्व्वगात्रस्य तत्र शयानस्य यदुपस्वेदनं तत् प्रस्तरस्वेद इति विद्यात् ( २ ) ||१७|
गङ्गाधरः-- अथ नाड़ीस्वेदप्रकारमाह स्वेदद्रव्याणामित्यादि । स्वेदद्रव्याणां स्वेदोपगानां दशानां मूलफलपत्रशृङ्गबल्कादीनाम् । तथात्र पूर्वोक्तानां ग्राम्यापौदकमांसादीनां वरुणादीनाञ्च तथा मृगशकुनिपिशितादीनामुष्णस्वभावानां वा यथा यथादोपादिकमम्ललवणघृतादिस्नेहोपसंहितानामम्लादियुक्तानां मूत्रक्षीरादीनां गवादिमूत्राणां गव्यादिक्षीरदधिमस्तुतक्रादीनां तैः पूरितायां
६३५
चक्रपाणिः - पुला कस्तुच्छधान्यकम्, उत्कारिका माषादिकृतमूषिकोत्काराकृतिव्यञ्जनविशेषः, प्रस्तीर्य्यत इति प्रस्तरः शयनप्रमाणेन स्वेदवस्तूनां विस्तरणं, तस्मिन् प्रस्तरे कौषेयाविकोत्तरप्रच्छदे कौषेयाविकपिहित इत्यर्थः ; पञ्चाङ्गुल एरण्डभेदः ॥ १७॥
:
- स्वेदनेत्यादिना नाड़ीस्वेदमाह । स्वेदनद्रव्याणि स्व दोपगगणोक्तानि, इह च नाड़ीवेदकाथार्थमुक्तानि ; शिरः पदो मस्तकम् ; वाष्पमनुद्रमन्त्यामित्यनेन कथनकाले वाष्पो यथा निर्यात तथा कर्त्तव्यमिति दर्शयति ; उत्क्वथितानां वाप्पं स्नेहाक्तगात्रः सन् नाड्या उपहरेदिति मूलफलपत्रभङ्गादीनामिति चक्रपाणिघृतः पाठः ।

Page #648

६३६ चरक-संहिता।
(स्वेदाध्यायः उतक्कथितानां नाड्या, शरेषीकावंशदलकरञ्जाकपत्रान्यतमकृतया गजाग्रहस्तसंस्थानया व्यामदीघया व्यामाध्यर्द्धदीर्घया* वा व्यामचतुर्भागाष्टभागमूलाग्रपरिणाहस्रोतसा सर्वतो वातहरपत्रसंवृतछिद्रया द्विस्त्रिा विनमितया वातहरसिद्धस्नेहाभ्यक्तगात्रो वाष्पमुपहरेत्। वाष्पो ह्यनूर्द्धगामी विहतचण्डवेगस्त्वचमविदहन सुखं स्वं दयतीति नाड़ीस्वेदः ॥१८॥ कुम्भ्यां वाप्पमनुद्वमन्त्यां तस्याः कुम्भ्या मुरखे शरावादिना पिधाय लिप्ते सति वाष्पनिर्गमाभाववत्यामुत्कथितानां वाप्प शरेपीकादिकृतया नाड्या नलिकया तस्याः कुम्भ्या मुखे संलग्नया वातहरद्रव्यसिद्धस्नेहाभ्यक्तगात्रः पुमानुपहरेत् ।
तत्र नाड़ीप्रकारमाह- शरेपीकेत्यादि। शरेपीका शराग्रभागे या सा ईषिका तस्याः पत्रम्। वंशस्य पत्रम् । करञ्जपत्रमर्कपत्रमेषामन्यतमपत्रकृतया नाड्या गजाग्रहस्तसंस्थानया हस्तिनः शुण्डाग्रतुल्यशुङ्गाकारवृत्ताग्रभागया। व्यामदीर्घया प्रसारितवाहुद्वय पुरुषपरिमितदीर्घया। व्यामाध्यर्द्धदीर्घया सार्द्धव्यामदीर्घया वा व्यामस्य चतुर्भागैकभागमितमूले परिणाहस्रोतो व्यामस्याष्टमभागमिताग्रपरिणाहस्रोतो यस्यां तया। सर्वतश्चतुर्दिग्भागे तस्या नाड्या यावन्ति च्छिद्राणि तावन्ति वातहरपत्रैरैरण्डादिपत्रैः संतृतानि यस्यास्तया नाड्या द्विर्वा त्रिर्वा वक्रीकृत्य विनमितया कुम्भीमुखे संलग्नया वाष्पमुपहरेत् । द्वित्रिविनामेन वाष्पस्वनूई गामी द्वित्रिभङ्गेण विहतचण्ड वेगश्च सन् वचं चर्म खल्वविदहन सुखं स्वेदयति नरमिनि नाड़ीस्वेदः । इति (३) ॥१८॥ सम्बन्धः । नाडीकरणविधिमाह ---शरेषीकेत्यादि । वंशदलो बंशविदलः, गजाग्रहम्तसंस्थानत्वं नाड्या अग्र एव बोद्धव्यं, व्यासस्तिर्यविस्तृतबाहुद्वयप्रमाणं, व्यामदीर्घत्वं नाड्या बहलस्वेदे कर्त्तव्यम् ; व्यामचतुर्थभागेन व्यामारभागेन च मूले अग्रे च यथासंख्यमानं नाड्या वेदितव्यं, परिणाहेन वेटनेन स्रोतो यस्याः सा तथा। यथोक्तनाड़ीकरणगुणमाह-वाप्पो हीत्यादि । विहतचण्डवेगवं नाडीकाया दीर्घत्वेन वक्रत्वेन च बोद्धव्यम् ॥ १८ ॥
* व्यामाई दीर्घयेति चक्रश्तः पाठः।

Page #649

४श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
६३७ वातिकोत्तरवातिकानां पुनर्मलादीनामुत्क्वाथैः सुखोष्णः कुम्भीर्वर्षनिकाः प्रनाड़ीर्वा पूयित्वा यथार्हसिद्धस्नेहाभ्यक्तगात्रं वस्त्रावच्छन्नं परिषेचयेदिति परिषेकः ॥ १६ ॥
वातहरोतकाथक्षीरतैलघृतपिशितरसोष्णसलिलकोष्ठकावगाहस्तु यथोक्त एवावगाहः ॥ २० ॥
अथ जेन्ताकं चिकीर्षर्भमि परीक्षेत। तत्र पूर्वस्यां
गङ्गाधरः-- अथ परिपेकस्वेदमाह-वातिकेत्यादि । वातिकोत्तरवातिकानीति वातिकानि केवलवातहराणि द्रव्याणि। तथोत्तरवातिकानि प्रबलवातत्रिदोपहराणि च यानि द्रव्याणि तेषाम् । मूलादीनां मूलफलपत्रशुङ्गवल्कादीनाम्। सुखोष्णरुन्काथः शरीरसहोष्णैः। वर्ष निकाः कुम्भीः पूरयित्वा अथवा प्रनाड़ीः प्रकृष्टा नाड़ी नलिका निविष्टा यासु कुम्भीषु ताः, पूरयिता यथाह सिद्धस्नेहाभ्यक्तगात्रं यथादोषव्याधिपुरुषप्रकृतिदेशकालं हितद्रव्यसाधितघृतादिस्नेहाभ्यक्तगात्रं पुरुषं वस्त्रावच्छन्नं सव्वेगात्रं वस्त्रेणाच्छाद्य परिषेचयेत् । इति परिपेकस्वेदः (४)॥१९॥
गङ्गाधरः--अथावगाहस्वेदमाह-वातहरेत्यादि। वातहराणां द्रव्याणामुत्काथः क्षीरं तैलं घृतं पिशितरस उष्णसलिलश्च तथा नाड़ीस्वेदोक्तो ग्राम्यानपौदकमांसादिकाथो वरुणादिकाथो भूतीकादिकाथश्च तैः पूरितकोष्ठे. ऽवगाहस्तु यथोक्त एवावगाहः स्वेदः (५) ॥२०॥
गङ्गाधरः--अथ जेन्ताकस्वेदविधानमाह-अथ जेन्ताकमित्यादि । अथेत्यानन्तर्याथें। जेन्ताकं कूटागारविशेषप्रवेशजातस्वेदं चिकीर्षः कर्तुमिच्छन् वैद्यस्तज्जेन्ताककरणयोग्यां भूमि परीक्षेत। तत्र जेन्ताके स्वेद्यपुरुषस्य
चक्रपाणिः-- परिषेकविधिमाह-वातिकोत्तरेत्यादि। वातिकानि वातहरणानि, उत्तरवातिकानि उत्तरवाते प्रधानवाते वातश्लेष्मणि हितानीह ग्राह्याणि, वालिका अल्पघटी, सहस्रधारा इत्यन्ये ; प्रणाड़ी वेणुनलनाड्याद्याः। यथोक्त एवेति लोकप्रसिद्ध इवेति, अवगाहोऽवगाहस्वेदः ॥ १९॥२०॥
चक्रपाणिः-जेन्ताकविधिमाह-अथेत्यादि । अथशब्दो मङ्गल आनन्तर्ये वा । पूर्वस्यामुत्तरस्यां

Page #650

६३८ चरक-संहिता।
[ स्वेदाध्यायः दिश्युत्तरस्यां वा गुणवति प्रशस्ते भूमिभागे कृष्णभृत्तिके सुवर्णवृत्तिके वा परीवापपुष्करिण्यादीनां जलाशयानामन्यतमस्य कूले दक्षिण पश्चिमे वा सूपतीर्थ समसुविभक्तभूमिभागे च, सप्ताष्टौ वाऽरत्नीः सूपकम्योडकात प्राङमुखमुदङमुखं वाभिमुखतीर्थ कूटागारं कारयेत, उत्सेधविस्तारतः परमरत्नीः षोड़श, समन्तात् सुवृत्तं नृत्कम्र्मसम्पन्नमनकवातायनम् । अस्य कूटागारस्यान्तः समन्ततो भित्तिमरनिविस्तारोत्सेषां पिरिडकां कारयेदा कपाटात। मध्ये चास्य वासग्रामात् पूर्वस्यां दिशि अथ वोत्तरस्यां दिशि यो भूमिभागो गुणवान् भूरुहादीनां सम्यगवलवत्त्वादिरूपेण जनितखेनानुमीयते प्रशस्तश्च दृश्यते मनोरमतया। तथा कृष्णमृत्तिकः सुवर्णमृत्तिको वा दृश्यते तस्मिन् भूमिभागे परीवापादीनां जलाशयानामन्यतमस्य जलाशयस्य दक्षिणे कूले पश्चिमे वा कूले। मुपतीर्थे सुष्टु समीपे तीर्थ जलपान्तभागो यस्य तत्र । मुविभक्तभूमिभागे सुष्टु खल्वनुच्चनीचरूपेण विभक्त भूमिभागे स्थाने।। ___ सप्ताष्टाविति। उदकात् तज्जलाशयजलमवधीकृत्य सप्तारनीरष्टौ वारनीः । सूपक्रम्य सुष्ठु आरभ्योपरिष्टात् पश्चिमे कूले जलायतीर्थमभिमुखं प्राङ्मुखं कूटागारं कारयेदथवा दक्षिणे कूले तत्तीर्थजलमभिमुखीकृत्योत्तरमुखं कूटागारं कारयेत् । कूटं रद सुसंकृतमगारं कूटागारं जेन्ताकम् । यादृशं कूटागारं कारयेत् तदाह-उत्सेधेत्यादि। उत्सेधतः उच्चतः परं पोड़शाऽरनीविस्तारतश्च षोड़शारनीाप्य समन्तात् सुटत्तं गोलाकारमनेकवातायनं बहुगवाक्षं मृत्कर्म सम्पन्नं मृत्तिकया भित्तिं कृखालेपनादिना सम्पनिर्मितं गृहं कार्यम् । __ अस्येत्यादि। अस्य कूटागारस्यान्तमध्ये भित्तेः समन्ततश्चादिशि अरनि मात्रोचामरनिमात्रविस्तारां पिण्डिकां कारयेत् । कूटागारस्यास्य कपाट: द्वारपश्यन्तं मृत्तिकया पिण्डिका हस्तमात्रोच्चां हस्तमात्रविस्तारां कारयेत् । वा इति ग्रामाद बोद्धव्यः, गुणवतीति सम्यक्प्ररोहादियुक्तत्वेन, प्रशस्तभूमिभागत्वं तुपाङ्गारादिरहितत्वेन, परीवापो दीर्घिका, सुष्टु च उपसमीपे तीर्थ यस्य तस्मिन् सूपतीर्थे, अरनिहस्तः, प्रालमुखमिति पश्चिमे, उदङ्मुखमिति दक्षिणे, एवं ह्यभिमुखं तीर्थ स्यात्, कूटागारमिति वर्तुलागारम्,

Page #651

१४श अध्याय:]]
६३६
सूत्रस्थानम् । कूटागारस्य चतुष्किष्कुमात्र पुरुषप्रमाणं भृन्मयं कन्दुसंस्थान बहुसूक्ष्मच्छिद्रमङ्गारकोष्ठकस्तम्भं सपिधानं कारयेत्। तञ्च खादिराणामाश्वकर्णादीनां वा काष्ठानां पूरयित्वा प्रदीपयेत्। स यदा जानीयात् साधुदग्धानि काष्ठानि गतधूमान्यवतप्तश्च केवलमग्निना तदग्निगृहं स्वं दयोग्येन चोमणा युक्तमिति। तत्र नं पुरुषं वातहराभ्यक्तगात्रं वस्त्रावच्छन्न प्रवेशयेत, प्रवेशयंश्चैनमनुशिष्यात्-सौम्य ! प्रविश कल्याणायारोग्याय चेति। प्रविश्य चैनां पिण्डिकामधिरुय पापियार्वाभ्यां यथासुखं शयीथाः, न च त्वया स्वेदमूर्छा
मध्य इत्यादि। अस्य कूटागारस्य मध्ये चतुर्दिशि षोड़शहस्तमिते कृते तदेकहस्ते पिण्डिकयाते शेषं यावत् स्थानमुत्तेत तावत्स्थाने चतुष्किष्कुमात्रं पुरुषप्रमाणं मृन्मयं कन्दुसंस्थानं यया चुल्लिकया लोके तण्डुलादीनि भृजति तद्भज्जनचुल्लिका कन्दुनामोच्यते। तदाकारं बहुमूक्ष्मच्छिद्रमग्नि प्रज्वालाकृतज्वलदङ्गारस्थानकोष्ठस्तम्भं कारयेत्। तस्योद्ध मुखाच्छादनार्थमेकं पिधानश्च कारयेत् । तञ्चेत्यादि । तञ्च कोप्ठस्तम्भं खादिरादीनां काष्ठानां पूयिखा खादिरादिकाप्टः पूरयित्वा दीपयेत् प्रज्वालयेत् । तृप्तार्थयोगे करणे पष्ठी विभापावचनादिह करणे पष्ठी। स इत्यादि। स वैद्यो यदा जानीयात् काष्ठानि मुदग्यानि गतधृमानि अतीतधूमानि । अग्निना खवतप्तश्च केवलं कृतस्नं तदग्निगृहं स्वेदयोग्येनोप्मणा युक्तञ्चेति जानीयात् । तत्रेत्यादि। तदा खल्वेनं स्वेदं पुरुपं वातहरद्रव्यसाधितस्नेहाभ्यक्तगात्रं वस्त्रावच्छन्नं कृखा तद्गृहं प्रवेशयेत् । वैद्यस्वनं पुरुषमीदृशप्रकारेण प्रवेशयन् यदा प्रवेशयति तदा प्रविशन्तमेनं पुरुषमनुशिप्याद यथा तद्गृहं प्रविश्याचरेत् । तदनुशासनमाह---सौम्येत्यादि । भोः सौम्य ! प्रविशैतद गृहं कल्याणायारोग्याय चेति । पविश्येत्यादि। प्रविश्य यथा वत्तेत भवान् तद् ब्रूमः । गृहमेतत् प्रविश्य चैनां पिण्डिकामधिरुह्यारोहणं कृखा पार्थापपार्श्वभ्यां यथासुख खं शयीथाः । आ कवाटादित्यनेन द्वारपर्यन्तं लक्षयति, किकुर्हस्तः, पुरुषप्रमाणमित्यङ्गन, कुम्भः कुम्भाकाराऽग्निस्थानम्, अङ्गारार्थ कोष्टोऽवकाशो विद्यते यस्मिन् सोऽङ्गारकोष्ठकः स एव स्तम्भः, खादिराणाम्

Page #652

६४०
[ स्वेदाध्यायः
चरक संहिता | परीतेनापि सता पिण्डिकेषा विमोक्तव्या आ प्राणोच्छ्रासात् । श्यमानो ह्यतः पिण्डिकावकाशात् द्वारमनधिगच्छन् स्वेदमूर्च्छापरीततया सद्यः प्राणान् जह्याः, तस्मात् पिण्डिकामेनां न कथञ्चन मुञ्चेथाः । त्वं यदा जानीयाश्च विगताभिष्यन्दमात्मानं सम्यक् प्रत्र तस्वं दपिच्छं सर्व्वस्रोत विमुक्तं लघुभूतमपगतविबन्धस्तम्भसुप्तिवेदनागौरवमिति, ततस्तां पिण्डिकामनुसरन द्वारं प्रपदेथाः । निष्क्रम्य च न सहसा चक्षुषोः परिपालनार्थं शीतोदकमुपस्पृशेथाः । अथ व्यपगतसन्ताप
एकपावन शयित्वा तत् पार्श्व परिवर्त्त्यापरपाश्वेन शयीथाः । इत्येवं प्रकारेण यथासुखं शयीथाः । न चेत्यादि । तत्र स्वेदमूर्च्छापरीतेनापि त्वया सता पिण्डिकेषा न विमोक्तव्या न त्याज्या । आ प्राणोच्छ्रासात् यावत् प्राणोच्छ्रासं वर्त्तेत । कस्मादिति ? अत आह - भ्रश्यमान इत्यादि । स्वेदमूर्च्छापरीततया यद् यस्मात् पिण्डिकावकाशात् त्वं भ्रष्टः स्यास्तदा भ्रश्यमानस्त्वं वहिरागन्तुकामः स्वेदमूर्च्छापरीततया द्वारमस्यागारस्यानधिगच्छन् सद्यः प्राणान् जह्याः । तस्मादित्यादि । तस्मात् पिण्डिकामेनां कथञ्चन न मुञ्चेथाः । न च तत्र स्थितो मरिष्यसि । कस्मात् ? यदा त्वं जानीयात् आत्मानं निजं विगताभिष्यन्दं सम्यक् तस्वदपिच्छं सर्व्वस्रोतोविमुक्तं बद्धभूतस्रोतोभ्यो विमुक्त लघुभूतशरीरमपगत विबद्धस्तम्भादिकं स्वं जानीया यदा तदा । तत इत्यादि । ततः परं तां पिण्डिकामनुसरन् द्वारं प्रपदेथाः । द्वारं प्रपद्य निष्क्रम्य च तस्मात् चक्षुषोः परिपालनाथं शीतोदकं सहसा ग्रीष्मार्त्ततया नोपस्पृशेथाः । तर्हि किं कर्त्तव्यमिति ? अत आह अथ व्यपगतेत्यादि ।
इति पूरणे षष्ठी, स इत्यत्र त्वमित्यध्याहाय्यं, जानीया इत्यर्थः ; किंवा जानीयादिति पाठः, उत्तरत्रापि प्रपदेवतेति पाठः; एवञ्च सुगमम् । पिच्छा स्व ेदस्य व पिच्छिलो भागः, सर्वेषु स्रोतः सु विमुक्तमपगतबन्धं सर्व्व स्त्रोतोविमुक्तम्, भपगतविबन्धस्तु अपगतमलविबन्धो बोद्धव्यः ; चक्षुषोः परिपालनार्थमिति - अत्रोपतप्तस्य सहसा शीतजलप्रवेशेन शीतजलपरिहत उष्मा नयनोपघातं करोतीत्यभिप्रायः । अत्र जेन्ताके भूमिविशेषपरिग्रहजलसान्निध्यादयो मङ्गलार्था ; जलसान्निध्यन्तु
।

Page #653

१४श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
६४१ क्लमस्तु मुहर्तात् सुखोष्णन वारिणा यथान्यायं परिषिक्तोऽनीयाः ; इत्येष जन्ताकः स्वेदः ॥ २१ ॥
शयानस्य प्रमाणन घनामश्ममयीं शिलाम् । तापयित्वा मारुतत दारुभिः संप्रदीपितैः ।। व्यपोह्य सानङ्गारान् प्रोक्ष्य चैवोष्णवारिणा । तां शिलामथ कुर्वीत कौषयाविकसंस्तराम् ॥ तस्यां स्वभ्यक्तसर्वाङ्गः स्वपन विद्यति ना सुखम् । रोरवा जिनकोषय-प्रावारादः सुसंवृतः ॥ इत्युक्तोऽश्मघनस्वेदः कर्षस्वेदः प्रवक्ष्यते । खानये श्छयनस्याधः कषू स्थानविभागवित् ॥
मुहूर्तात् मुहत्तं कालं स्थिवाऽपगतस-तापक्त मस्तु सन् मुखोष्णेन वारिणा यथान्यायं परिपितः स्नातोऽश्नीया इति । एष जेन्ताकस्वेदः (६) ॥२१॥
गङ्गाधरः-अथाश्मवनस्वेदविधानमाह-शयानस्यत्यादि। शयानस्य यः पुरुषः शयिता विदात् तस्य पुरुषस्य समानप्रमाणेन दीधीं यथा विस्तारवतोश्च अश्ममयीं प्रस्तरमयीं शिलां घनां वहलामग्निसन्तापेन पुरुषारोहणे तद्भारान्न भग्ना स्याद् यथा तथाभूतां वातघ्न देवदाादिभिर्दारुभिः सम्प्रदीपितैरग्निना प्रचालितेस्तापयिता सानङ्गारान व्यपोह्य दूरीकृत्योष्णवारिणा प्रोक्ष्य अभ्युक्ष्य तत्र शिलायां कोषयवस्त्रेणाविककम्बलेन वा संस्तरं शय्यां कृता शय्यायुक्तायां तस्यामुष्णशिलायां पुमान स्नेहेन स्वभ्यक्तसङ्गि सन् रोरवाजिनादिभिः सुसंतश्च सन शयानः सुख स्विधति । इत्यश्मघनस्वेद उक्तः (७)।
अथ कप स्वेदविधानं प्रवक्ष्यते - खानयेदित्यादि। कयूं हण्डिकाकारां मृत्तिकाम्। शयनस्यायः खानयेत् तां हण्डिकाकारां गोलाकृतिगर्तरूपां कर्पू स्वेयमानस्य दर्शनेन इष्टेः परिपालनार्थञ्च स्यात्, तथा स्वेदाति योगप्रतिक्रियार्थे कूटागारस्य जलसान्निध्ये सुखेन करणार्थञ्च ॥२१॥ चक्रपाणिः-कौरवं कार्पासं, कर्पूरभ्यन्तरविस्तीर्णोऽल्पमुखो गर्तः, अनत्युत्सेधविस्तारामिति * “रौरव” इत्यत्र "फौरव' इति चक्रः ।

Page #654

६४२ चरक-संहिता।
। स्वेदाध्याय, दीप्त रधूमैरङ्गारैस्तां कर्पू पूरयेत् ततः । तस्यामुपरि शय्यायां वपन् विद्यति ना सुखम्॥२२॥३३॥ अनत्युत्सेधविस्तारां वृत्ताकारामलोचनाम् । घनभित्तिं कुटीं कृत्वा कुष्ठादेवः संप्रलेपयेत् ॥ कुटीमध्ये भिषक शय्यां वास्तीर्णाञ्चोपकल्पयेत् । प्रावाराजिनकोषेय-कुत्थकम्बलगोलकैः ॥ स हण्डिकाभिरङ्गार-पूर्णाभिस्ताश्च सर्वशः। परिवार्यान्तरारोहेदभ्यक्तः विद्यते सुखम् ॥ २४ ॥ य एवाश्मघनस्वेद-विविभूमौ स एव तु । प्रशस्तायां निवातायां समायामुपदिश्यते ॥ २५ ॥
दीप्तरधूमैरङ्गारैः पूरयेत् तत उपरि खदादिशय्यां स्थापयिखा तत्र स्वपन शयानः पुमान् सुखं स्विद्यतीति कपूस्वेदः (८) ॥२२॥२३॥
गङ्गाधरः-अथ कुटोस्वेदविधानमाह-अनत्युत्सेधेत्यादि। अनतीत्यनतिशयपरिसरामनतिशयोत्सेधां वृत्ताकारां वत्त लाकारामलोचनां गवाक्षरहितां घनभित्तिं निविड़भित्तिं कुटी स्वल्पगृहं कृखा तस्या अभ्यन्तरे कुष्ठादप्रर्दशभिरुष्णवीय्यद्रेव्यैः सम्प्रलेपयेत्। तत्प्रलिप्ते कुटीमध्ये स्वास्तीणां शय्यां भिषगुपकल्पयेत् । प्रावारादिभिरङ्गारपूर्णा भिवतीभिर्हण्डिकाभिश्च तां शय्यां परिवाय्ये स्नेहाभ्यक्तः पुमान् तदन्तरा तन्मध्यमारोहेन । तेन सुख विद्यति । इति कुटीस्वेदः (९) ॥ २४ ॥
गङ्गाधरः-अथ भूस्वेदविधानमाह--य एवेत्यादि। शयानस्य प्रमाणेनेत्यादिना य उक्तोऽश्मघनस्वेदविधिः स एव तु विधिः प्रशस्तायां समायां भ्रमौ
स्वल्पप्रमाणोच्छायविस्ताराम् ; अलोचनां निर्जालकां, कुष्टादैयरित्यत्रादिशब्दः प्रकारवचनः, तेन उष्णसुगन्धिद्रव्यैरिति स्यात् ; हसन्तिकाऽङ्गारधानिका, परिवायेति हसन्तिकाभिरित्यनेन सम्बध्यते। तामिति उपकल्पितशय्यां कुटीम् आरोहेदिति सम्बन्धः ॥ २२–२५॥
* “स हण्डिकाभिः" इत्यत्र “हसन्तिकाभिः” इति चक्रसम्मतः पाठः ।

Page #655

१४श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
६४३ कुम्भी वातहरक्वाथ-पूर्णा भूमौ निखानयेत् । अर्द्धभागं त्रिभागं वा शयनं तत्र चोपरि ॥ स्थापयेदासनं वापि नातिसान्द्रपरिच्छदम् । अथ कुम्भ्यां सुसन्तप्तान् प्रक्षिपेदयसो गुड़ान् ॥ पाषाणान् वोष्मणा तेन तत्स्थः खिद्यति ना सुखम् । सुसंवृताङ्गः स्वभ्यक्तः स्नेहैरनिलनाशनैः ॥ २६ ॥ कूपं शयनविस्तारं द्विगुणश्चापि वेधतः । देशे निवाते शस्ते च कुर्य्यादन्तः सुमार्जितम् ॥
चोपदिश्यते। तद्यथा- “शयानस्य प्रमाणेन भूमिं शस्तां समां तथा। तायित्वा मारुतन दारुभिः सम्प्रदीपयेत् ॥ व्यपोह्य सनिङ्गारान् प्रोक्ष्य चैचोष्णवारिणा। तां भूमिमथ कुर्वीत कोषेयाविकसंस्तराम् ॥ तस्यां निवाते खभ्यक्तः शयानः स्विद्यते सुखम्। रौरवाजिनकोपेय-भावारादेवः सुसंवृतः॥" इति भूस्वेदः (१०) ॥२५॥
गङ्गाधरः-अथ कुम्भीस्वेदविधानमाह -कुम्भीमित्यादि। वातहरदेवदार्खादिकाथेन पूर्णां कुम्भी भूमो खातं तत्कुम्भ्या अर्द्ध निखातं त्रिभागं वा निखातं यथा स्यात् तथा निखातां कुर्यात् । तत्र चोपरि खटादिकं स्थापयित्वा शयनं शय्यामासनं वा नातिसान्द्रपरिच्छदं स्थापयिखाथ तस्यां भूमो निखातायां कुम्भ्यां वातहरकाथपूर्णायां सुसन्तप्तान् लोहगुड कान बहून पाषाणान वा सुसन्तप्तान गुडकान प्रक्षिपेत् । तेनोमणा तस्थस्तदुपरि स्थापितशयनासने स्थितः पुमान् अनिलनाशनः स्नहैः स्वभ्यक्तगात्रः सन प्रावारादिना सुसंसृताङ्गः सन् सुखस्विधति । इति कुम्भीस्वेदः (११) ॥२६॥
गङ्गाधरः-अथ कूपस्वेदविधानमाह-कूपमित्यादि। यावन्मात्रस्थाने शयनमर्हति तावन्मात्रविस्तारं दीर्घाकाररूपं वेश्तोऽवस्तान्निम्नं द्विगुणं कूपं
चक्रपाणिः-शयनं तत्र चोपरीत्यत्र कुम्भीकोपरि शयनं खटादि तथा कर्त्तव्यं यथा कुम्भीका न भज्यते, तत्स्थ इति यथोक्तशयनासनस्थः। कूपमिति कूपमिव कूपगम्भीरत्वेन, द्विगुणमिति

Page #656

६४४ चरक-संहिता।
[स्वेदाध्यायः हस्त्यश्वगोखरोष्ट्राणां करीषैर्दग्धपूरिते।। खवच्छन्नः सुसंस्तीर्णेऽभ्यक्तः विद्यति ना सुखम् ॥ २७॥ धीतीकान्तु करीषाणां यथोक्तानां प्रदीपयेत् । शयनान्तःप्रमाणेन शय्यामुपरि तत्र च ॥ सुदग्धायां विधूमायां यथोक्तामुपकल्पयेत् । खवच्छन्नः स्वपंस्तत्राभ्यक्तः स्विद्यति ना सुखम् ॥ होलाकस्वेद इत्येष सुखः प्रोक्तो महर्षिणा । इति त्रयोदशविधः स्वेदोऽग्निगुणसंश्रयः ॥ २८ ॥
प्रशस्त निवाते देशे कुर्यात् । तं कूपं लेपनेन सुमार्जितं कृता तत्र हस्त्ययादीनां करीषैः शुष्कपुरीषैर्दग्धपूरित तैर्दग्धनिधूमाग्नियुक्तः पूरिते कूपे उपरि खटामारोप्य सुसंस्तीणे शयने वातनाशनैः स्नेहरभ्यक्तः सन प्रावारादिना खवच्छन्नः संश्च शयानः पुमान् सुखं स्विद्यति । इति कूपस्वेदः (१२ ) ॥२७॥ ___ गङ्गाधरः-अथ होलाकस्वेदविधानमाह-धीतीकान्खित्यादि। यथोक्तानां गोखरावादीनां करीपाणां धीतीकां दीर्घाकृति वर्त लां शयनान्तःप्रमाणेनाग्निप्रज्वालनाय निर्माय संशोप्यामिना प्रदीपयेज्ज्वालयेत् तां धीतीकां मुदग्धायां विधूमायां सत्यां तत्र चोपरि खदादिकं स्थापयित्वा यथोक्तं शय्यामुपकल्पयेत् । तत्र शय्यायां वातनाशनस्नहैरभ्यक्तः सन् प्रावारादिना खवच्छन्नः स्वपन शयानः पुमान् सुखं स्विद्यति। इत्येष सुखः सुखकृतहोलाकस्वेदो महर्षिणा पुनमुना प्रोक्त इति । (१३ )।
उपसंहरति इतीत्यादि। अग्निगुणसंश्रय इति सङ्करादित्रयोदशविधः स्वेद उक्तो भवति ॥२८॥ विस्ताराद बोद्ध व्यं, वेधत इत्यधःखननप्रमाणेन, सुसंस्तीर्ण इति सुष्ठुसंस्तीणे आच्छादिते, शय्यायां खट्रोपरिस्थितायां कूप इति बोदव्यम् ॥ २६॥२७॥
चक्रपाणिः-धीतीकामिति होलाकस्वेदः, धीतीका शुष्कगोमयादिकृतोऽन्याश्रयविशेषः ; यथोक्तानामिति पूर्वोक्तहस्त्यश्वादिभवानां, शयनान्तःप्रमाणेनेति ‘धीतीकां कृत्वा' इत्यध्याहाय्य योज्यं, यथोक्तामिति नातिसान्द्रपस्च्छिदाम् । उपसंहरति---इतीत्यादि। भग्नेगुणमुष्णत्वमाश्रित्य स्वेदयतीत्यग्निगुणसंश्रयः ॥२८॥

Page #657

१४श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
६४५ व्यायाम उष्णसदनं गुरुप्रावरणं क्षुधा। बहुपानं भयकोधावुपनाहाहवातपाः ॥ स्वेदयन्ति दशैतानि नरमग्निगुणाहते। इत्युक्तो द्विविधः स्वेदः संयुक्तोऽग्निगुणैर्न च ॥ २६ ॥ एकाङ्गसाङ्गगतः स्निग्धो रुक्षस्तथैव च।
इत्येतत् त्रिविधं द्वन्द्व स्वेदमुद्दिश्य कीर्तितम् ॥ गङ्गाधरः--अथाग्निगुणादृतेऽपि स्वेदानाह- व्यायाम इत्यादि। व्यायामः शरीरचेष्टा मल्लक्रीड़ादिः। उष्णसदनमग्नियोगं विना वातादिशीतस्पर्शनादिरहितं गर्भगृहम् । गुरुपावरणं कम्बलादिकम् । क्षुधा बुभुक्षा। बहुपानमुष्णानां मयादीनां बहुमात्रया पानम्। भयश्च क्रोधश्च तौ। उपनाहो बन्धनम् । स च द्विविधः साग्निनिरग्निश्च। तत्र साग्निरुष्णबहलमुपलेपं घनप्रलेपं दत्वा लोमशचर्माविकवस्त्रकोषयवस्त्रबन्धनम् । निरग्निस्तु सलोमचमोदिना बन्धनम्। आहवो युद्धम् । व्यायामान्तर्गतखेऽपि विशेषार्थमस्य पृथगभिधानम्। शरीरचेष्टातिक्रमेणापि प्राणबधार्थ युद्धं करोतीति । अनित्यखाच्च युद्धस्य । आतपो रौद्रम् । एतानि दश व्यायामादीनि अग्निगुणाहते स्वत एवोटण्यस्वभावान्नरं स्वेदयन्ति। ___ उपसंहरति इत्युक्त इत्यादि। अग्निगुणैः संयुक्त एकत्रयोदशविधः स्वेदः। अग्निगुणेने च संयुक्तोऽपर एको दशविधः स्वेदः। इति द्विविधः स्वेद उक्तः । स च द्विविधः पुनदि विधः। एकाङ्गगतः साङ्गगतश्च। आद्यः सङ्करस्वेदादिद्वितीयः प्रस्तरस्वेदादिः। उपनाहादिश्चैकाङ्गगतः। व्यायामादिः
चक्रपाणिः-सम्प्रत्यनग्निस्वेदानाह- व्यायाम इत्यादि। उष्णं सदनमित्यग्निसन्तापव्यतिरेकेण निर्जालकतया घनभित्तितया च यद् गृहं स्वेदयति, तद योद्धव्यम् ; बहुपानमिति बहुमद्यपानम्। उपनाहो द्विविधः, साग्निरनग्निश्च, तत्र यः साग्निरुपनाहः स सङ्कर एव बोदम्यः, यदुक्त,-"कोलं कुलत्थाः सुरदारास्नाः" इत्यादिना आरग्वधीये, यस्त्वनग्निबलत्वेन शरीरोष्णरोधं कृत्वा स्वेदयति स इह बोद्धव्यः ; आतपश्च यद्यपि उष्णः, तथाप्यग्निकृतं तस्योष्णत्वं न भवतीत्यनाग्नस्वेदः उक्तः ; अग्निगुणादृते साक्षादग्निसम्बन्धेन : ताष्णत्वाद् विना ॥ २९॥
चक्रपाणिः- सर्वस्वेदमुपसंहरति--इत्युक्त इत्यादि। एकाङ्गगताः सङ्करनाड्यादयः,

Page #658

स्वेदाध्यायः
६४६
चरक-संहिता। स्निग्धः स्वेदैरुपक्रम्यः स्विन्नः पथ्याशनो भवेत् । तदहः स्विन्नगावस्तु व्यायाम वर्जयेन्नरः ॥ ३०॥
तत्र श्लोकाः। स्वेदो यथा कार्यकरो हितो येभ्यश्च यद्विधः। यत्र देशे यथायोग्यो देशो रक्ष्यश्च यो यथा ॥ स्विन्नातिस्विन्नरूपाणि तथातिस्विन्नभेषजम् । अस्याः स्वेदयोग्याश्च स्वेदद्रव्याणि कल्पना ॥ त्रयोदशविधः स्वेदो विना दशविधोऽग्निना। संग्रहेण च षट् स्वेदाः स्वेदाध्याये निदर्शिताः ॥
साङ्गगतः। पुनश्चैव स द्विविधः स्वेदः। स्निग्धो रुक्ष इति द्विविधः । इत्येतत् त्रिविध द्वन्द्व साग्निगुणोऽनग्निगुणश्च । एकाङ्गगतः सव्वाङ्गगतश्च । स्निग्धो रुक्षश्चेति स्वेदमुद्दिश्य कीर्तितः। स्निग्धः पुमान् स्वदेरुपक्रम्यः स्विन्नश्च पथ्याशनो भवत्। खिन्नगावस्तु पुमान् तदहव्यायामं वज्जये. दिति ॥२९॥३०॥ ___ गङ्गाधरः-- अध्यायार्थमाह- तत्र श्लोका इत्यादि। स्वेदो यथा कार्यकर इति । स्नेहपूर्वप्रयुक्तंनेत्यादिग्रन्थः। येभ्यो यद्विधो हित इति वाते स्निग्ध इत्यादि ग्रन्थः। यत्र देशे यथायोग्य इति आमाशयगते वात इत्यादिना ग्रन्थेनोक्तः। देशो रक्ष्यश्च यो यथेति वृषणी हृदयं दृष्टी इत्यादिना ग्रन्थेनोक्तः। स्विन्नेत्यादि। स्विन्नातिस्विन्नरूपाणीत्यादीनि स्पष्टानि । संग्रहेण
सर्वाङ्गगताः प्रस्तरजेन्ताकादयः, स्निग्धो वातविहितः स्वेदः, रुक्षः कफविहितः स्निग्धस्मस्तु वातश्लेष्मविहितोऽनयोर्न भिद्यत इति पृथक नोक्तः ; द्वन्द्व परस्परं विरुद्धं युग्मम्। स्विन्नेन यथा कर्त्तव्यं तदाह-स्विन्न इत्यादि। पथ्याशनो भवेदित्यत्र यद्यपि शृङ्गग्राहिकया नोक्त, तथापि स्वेद प्रवृत्तिविषयदोषस्य यत् पथ्यं तदेव बोद्रव्यम् ॥ ३०॥
चक्रपाणिः-संग्रहे स्वेदो यथा कार्यकर इति स्नेहपूर्वं प्रयुक्त नेत्यादि, येभ्यश्च यद्विध इति

Page #659

१४श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । स्वेदाधिकारे यद् वाच्यमुक्तमेतन्महर्षिणा । शिष्यस्तु प्रतिपत्तव्यमुपदेष्टा पुनर्वसुः ॥ ३१ ॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रं चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने
स्वेदाध्यायो नाम चतुर्दशोऽध्यायः ॥ १४ ॥
च पट् स्वदा इति । इत्युक्तो द्विविधः स्वेद इत्यादिना ग्रन्थेनोक्तः । स्वेदाधिकारे महर्षिति पुनर्वसूपदिष्टेनाग्निवेशेन स्वेदाधिकारे यद्वाच्यं तदेतदुक्तं शिष्यैस्तु तत्प्रतिपत्तव्यमिहापदेष्टा पुनव्वेसुरिति ॥३१॥ __ अध्यायं समापयति---अग्नीत्यादि। पूर्ववद् व्याख्येयम्। इति स्वेदा ध्यायः। इति श्रीगङ्गाधरकविरत्नकविराजकृते चरकजल्पकल्पतरौ मूत्रस्थानीय
चतु देशस्वेदाध्यायनल्पाख्या चतुद्देशी शाखा ।। १४ ।।
वाते स्निाध इत्यादि संगृह्णाति, यत्र देशे यथायोग्य इति आमाशयाते वाते पूर्व इत्यादि। शेष सुगमम् ॥ ३१॥
इति चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायाम् आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थान
व्याख्यायां स्वेदाध्यायो नाम चतुर्दशोऽध्यायः ॥ १४ ॥

Page #660

पञ्चदशोऽध्यायः ।
अथात उपकल्पनीयमध्यायं व्याख्यास्यामः, इति माह भगवानात्रे यः ॥ १ ॥
इह खलु राजानं राजमात्रमन्यं वा विपुलद्रव्यं संभृतसम्भारं वमनं विरेचनं वा पाययितुकामेन भिषजा प्रागेवौषधपानात् सम्भारा उपकल्पनीया भवन्ति । सम्यक चैव हि गच्छत्यौषधे प्रतिभोगार्थाः । व्यापन्ने चौषधे व्यापदः परि
गङ्गाधरः - स्वेदाध्याये प्रोक्तं- “स्नेहस्वेदोपपन्नस्य संशोधनमनन्तरम् ” इति । ततः स्वेदाध्यायानन्तरं संशोधनयोवमन विरेचनयोरुपकल्पनीयमध्यायमारभते - अथात इत्यादि । उपकल्पनीयमिति वमनविरेचनयोः संशोधनयोः कल्पनमुपलक्ष्यीकृत्य यत् कल्प्यते तदुपकल्पनमधिकृत्य कृतोऽध्यायस्तमुपकल्पनीयमध्यायं व्याख्यास्याम इत्यादि सव्र्व्वं पूर्व्ववव्याख्येयम् ॥ १ ॥
गङ्गाधरः - इह खल्वत्यादि । इह खलु लोके राजानं राजमात्रं राजवत् मात्रा परिच्छदो यस्य तम्, अन्यं वा विपुलद्रव्यं धनजनाद्याढ्य सम्भृतसम्भारं सम्यक् भृतमाहरणादिना धृतः सम्भारस्तत्र योग्य खिलवस्तुसमुदायो येन तं कृतमस्तुततद्योग्य सकलद्रव्यं पुमांसं वमनमौषधं विरेचनञ्चषधं पाययितुकामेन भिषजा प्रागेवौषधपानात् वमनविरेचनोपधपानात् पूर्व सम्भारा वमनविरेचनयोरुपयुक्ता द्रव्यसमूहा उपकल्पनीयाः समीपे कल्पनीयाः क्लृप्तीकरणीया भवन्ति । कस्मात् ? सम्यक् चैव हीत्यादि । हि यस्मात् । वमन विरेचनयोरौषधे पीते सम्यक् चैव योगं गच्छति सति प्रतिभोगार्थी मनविरेचनभोगानन्तरं पुनर्भोगार्थाः सम्भारा भवन्ति । न केवलं प्रतिभोगार्थाः । व्यापन्ने चौषधे असम्यग्योगं गच्छति व्यापदः अयोगादि
चक्रणाणिः -- स्नेहस्वेदोपपन्नस्य संशोधनमनन्तरमित्यनेनैवोक्तात् सम्बन्धादुपकल्पनीय इति शोधनोपकल्पना वाचको ज्ञेयः । राज्ञ इव मात्रा परिच्छदो यस्य स राजमात्रः, विपुलद्रभ्यस्तु

Page #661

१५श अध्यायः] सूत्रस्थानम् ।
६४६ संख्याय प्रतीकारार्थाः। न हि सन्निकृष्टे काले प्रादुभतायामापदि सत्यपि क्रयाकये सुकरमाशु सम्भरणमौषधानां यथावत् ॥ २॥
इत्येवंवादिनं भगवन्तमात्रं यमग्निवेश उवाच। ननु भगवन्नादावेव ज्ञानवता तथा प्रतिविधातव्यं, यथा प्रतिविहिते सिध्येदेवौषधमेकान्तेन। सम्यकप्रयोगनिमित्ता हि सर्वकर्मणां सिद्धिरिष्टा, व्यापञ्चासम्यक्प्रयोगनिमित्ता। अथ सम्यगसम्यक् च समारब्धं कम सिध्यति व्यापद्यते वा अनियमेन, तुल्यं भवति ज्ञानमज्ञानेनेति ॥३॥ . योगव्यापदः परिसंङ्ख्याय ज्ञाखा तत्तद्व्यापदः प्रतिकारार्थाश्च सम्भारा उपकल्पनीया भवन्ति ।
कथमग्रे कल्पनीया भवन्ति व्यापत्यतिकारार्थाः सम्भाराः, न होकान्तेन व्यापदः सम्भवन्ति यदि च भवेयुस्तदा तदर्था आनेतव्या भवन्ति सम्भारा इत्याशङ्कायामाह-न हीत्यादि। हि यस्मात् प्रादुर्भूतायां व्यापदि सत्यां सन्निकृष्टे निकटे कालेऽर्थात् तत्क्षणे तत्प्रतीकारार्थमोपधानामाशु सम्भरणम् आहरणं सत्यपि क्रयाकये क्रयणस्थानहट्टादित आनयने सम्भवति न सुकरं भवति यथावत् । गमनागमनाभ्यां व्यापयद्धिः स्यादिति । तस्मात् प्रागेवौषधपानादुपकल्पनीयाः सम्भारा इति ॥२॥
गङ्गाधरः--इत्येवंवादिनं भगवन्तमात्रेयमग्निवेश उवाच। तद्यथा-नन्वित्यादि। ननु भगवन् गुर आदावेव भिषना संशोधनं पाययितुकामेन पुरुषं बलेन वयसा क्रियासहासहवतः कार्याकार्याभ्यां दोषेण दोषबलेन प्रकृतिविकाराभ्यां जानीयात् । तत एवं ज्ञानवता तत्पुरुषयोग्यमौषधं मात्रया तथा प्रतिविधातव्यम्, यथा प्रतिविहिते सति खौषधे तदौषधमेकान्तेन सिध्यन्न भवत्ययोगातियोगमिथ्यायोगाय। सम्यगित्यादि। हिं यस्मात सम्यक्प्रयोगनिमित्ता सर्वकर्मणां सिद्धिर्भवतीष्टा। व्यापच्चासम्यक्प्रयोगबणिगादिः, परिसंख्यायेति ज्ञात्वा ; क्रयः पण्यम्, आक्रयो मूल्यम् । अनियमेनेति सम्यगारब्धञ्च सिध्यति व्यापद्यते च ॥१-३॥

Page #662

६५०
चरक-संहिता।
[उपकल्पनीयः तमुवाच भगवानात्र यः। शक्यं तथैव प्रतिविधातुमस्माभिरस्मद्विधैर्वाप्यग्निवेश यथा प्रतिविहिते सिध्येदेवौषधम् एकान्तेन, तच्च प्रयोगसौष्ठवमुपदेष्टुं यथावन्न हि कश्चिदस्ति य एतदेवमुपदेष्टु *मुपधारयितुमुत्सहेत, उपधार्य वा तथा प्रतिपत्तं प्रयोक्तुं वा । सूक्ष्माणि हि दोषभेषजदेशकालबलशरीरानिमित्ता, कथं तहि व्यापत् सम्भवेत् ? यदि चैवं ज्ञानपूव्वकप्रयोग कम्म सम्यगसम्यक च समारब्धं सत् कस्यचित् सिध्यति कस्यचिद व्यापद्यते वा खल्वनियमन, तहि च ज्ञानमज्ञानेन तुल्यं भवतीति। ततः केन हेतुना व्यापदो भाविखाशङ्कायां तत्प्रतिकारार्थमग्रे सम्भारा उपकल्पनीया भिषजा भवन्तीति ॥३॥ ___ गङ्गाधरः इत्येवं पृष्टो भगवानात्रेयस्तं पृष्टवन्तमग्निवेशमुवाच तदुत्तरम् । तयथा-शक्यमित्यादि। भो अग्निवेश ! यथा प्रतिविहिते सत्यौषधे सिध्येत्
औषधमेकान्तेन तथा खौषधं प्रतिविधातुमस्माभिः शक्यं भवत्यस्मद्विधैर्वा तपोबलेन रजस्तमोभ्यां विनिर्मुक्तनिर्मालाव्याहतबुद्धा सर्वज्ञतया तत्त्वज्ञानवद्भिर्वा शक्यं भवति । यदुच्यते खया यथा तत्प्रयोगसौष्ठवं स्यात् तथा भवतोपदिश्यतामिति तत्र ब्रूमः। तच्चेत्यादि। तच्च प्रयोगसौष्ठवं यथावदुपदेष्टुं समर्थः कश्चित् न ह्यस्ति य एतत् प्रयोगसौष्ठवमुपदेष्टुमुत्सहेत यो वा तत प्रयोगसौष्ठवमुपधारयितुमुत्सहेत, तादृशोऽपि कश्चिन्नास्ति । - श्रुखा च तत्प्रयोगसौष्ठवोपदेशमुपशय्य तथा प्रतिपत्तुंबोद्ध बुद्धा वा तत्प्रयोगसौष्ठवार्थ प्रयोक्तमस्मभ्योऽस्मद्विधभ्यो वान्यः कश्चिदस्ति कस्मादिति चेत् ? तदोच्यते---सूक्ष्माणि हीत्यादि। हि यस्मात् प्रतिपुरुषं दोपभेषजादीनां
चक्रपाणिः--प्रयोगसौष्ठवं प्रयोगसुष्ठुत्वं, यथावदुपदेष्टु शक्यमस्माभिरस्मद्विधर्वात योजना ; एतदिति प्रयोगसौष्टवम्, एवमिति यथावद, उपधारयितुमिति ग्रन्थेन धारयितुम् ; प्रतिपत्तुमित्यर्थतो ग्रहीतुम् । सूक्ष्माणीत्यादि।-सूक्ष्माणीव सूक्ष्माणि दुर्बोधत्वेन, तत्र दोषस्यावस्थान्तराणि-क्षयस्तथा वृद्धिस्तथा समत्वं, एवमूद्ध देहगमनं तथाधोदेहगमनं तिर्यग्गमनं वा, तथा शाखाश्रयित्वं कोष्ठाश्रयित्वं मध्यमार्गाश्रयित्वं, तथा स्वदेशगमनं परदेशगमनं, तथा स्वतन्त्रं परतन्त्रं, तथाऽशांशविकल्पस्तथा धातुविशेषायित्वं, तथा कालप्रकृतिदृष्यानुगुणत्वादिकृतं स्वतन्त्रप्रतिपादितं ज्ञेयानि ; एवं भेषजस्यावस्थान्तराणि-तरुणत्वं, वृद्धत्वम्, आर्द्रत्वं, शुष्कत्वं,
* उपदिषमिति चक्रः।

Page #663

१५ अध्यायः !
सूत्रस्थानम् ।
६५१
हारसात्मासत्त्वप्रकृतिवयसामवस्थान्तराणि । यान्यनुचिन्त्य - मानामि विमलविपुलबुद्धेरपि बुद्धिमाकुलीकुर्युः किं पुनरल्प
प्रतिक्षणमवस्थान्तराणि जायमानानि सूक्ष्माणि भवन्ति । यानि सूक्ष्माणि दोषभेषजादीनां प्रतिक्षणमवस्थान्तराण्यनुचिन्त्यमानानि विमलविपुलबुद्धेरपि पुरुषस्य बुद्धिमा कुलीकुर्यु रल्पबुद्धे जेनस्य तु किम् । यदाकुलीकुर्य्य बुद्धिमल्पबुद्धेस्तानि दोषभेपजादीनां सक्ष्माण्यवस्थान्तराणि । तत्र दोषाणामवस्थान्तराणि खलु क्षयवृद्धिसाम्यानि तथोर्द्धाधस्तिर्य्यगगमनानि कोष्ठशाखामर्मास्थिसन्धिसमाश्रयणानि तथा स्वस्थानावस्थानपरस्थानप्रस्थानस्थानाकर्षणानि च तथा स्वातन्त्र पारतन्त्रासमतन्त्रत्वानि तथा बलाबलमध्यबलानि तथा धातुविशेषाश्रयणधातुविशेषदूषणादीनि तथा कालमाकृतखवैकृतखदूष्यानुगुणत्वादीनि चेति । एवं भेषजानामवस्थान्तराणि तरुणलवृद्धत्वमध्यलाई वशुष्कलजन्तुभक्षितत्वाभक्षितत्वसुदेशोत्पन्नत्वानुत्पन्नख -- द्रव्यान्तर - मिश्रितत्वामिश्रितत्वस्वरसादि-कल्पनायोम्यलायोग्यत्व सम्पूर्णा सम्पूर्ण रसवीय्य-विपाक-गुण-प्रभावतत्तत्पुरुषदोषानुरूपकर्मकरत्वादीनि । देशस्यावस्थान्तराणि जाङ्गलानूपसाधारणानि । तेषां सम्पन्यापदश्च । कालानामवस्थान्तराणि शिशिरादिषडृतुरूपाणि प्रातरादीनि च स्वलक्षणालक्षणातिलक्षणमिथ्यालक्षणानि च । शारीराणि स्वास्थ्यातुय्येवाल्यपौगण्ड कैशोर यौवनमध्यवार्द्धक्यादीनि च व्याधितानि पक्कापकत्वकालरूपाणि । बलस्यावस्थान्तराणि साहजिकलकालकृतत्ववयःकृतत्वयुक्तिकृतत्वानि । शरीरस्यावस्थान्तराणि कृशत्वाकुशलमध्यत्वसारवत्त्वनिःसारखादीनि मृदुखामृदुखसौकुमार्य्यादीनि च । आहारस्यावस्थान्तराणि प्रकृतिकरणदेशकालसंयोगराशिप्रभृतीनि । सात्म्यस्यावस्थान्तराणि देशत ऋतुतः प्रकृतितश्च विकृतितश्च स्वभावतश्च व्यवस्थारूपाणि । सत्त्वस्य खलु
द्रव्यान्तरसंयुक्तत्वं, स्वरसादिकल्पनायोगित्वं, रसवीर्य्यविपाकैः प्रभावैश्च तस्मिन् देहे दोषादौ तत्तत्कार्य्यकर्त्तृत्वमेवमादीनि ; देशस्त्वानूपजाङ्गलसाधारण प्रशस्तादिभेदभिन्नः; कालावस्थान्तराणि
ऋतुभेदाः पूर्वाह्लादिश्व तथा व्याध्यवस्था ज्वराष्ट्राहादय इत्येवमादीनि ; बलन्तु सहजयुक्तिकृतम् उत्कृष्टापकृष्टमध्यादिभेदभिन्नम् ; शरीरन्तु स्थूलत्वसारवत्त्व निःसारवत्त्वादिभिः, तथा परिपालनीयदुष्टैर्म मद्यवयव । वपयादिभिश्च भिन्नम् आहारस्तु प्रकृतिकरणसंयोगराशिभेदादिभिर्भिन्नः ; सात्म्यन्तु देशतः कालतो व्याधितः प्रकृतितः स्वभावतोऽभ्यासतश्च भिन्नं स्यात् ; सत्वन्तु भय-शौर्य- विषादन्द्व पहर्षादियद्योगभिन्नं स्यात् ; प्रकृतिभेदास्त्वनेकप्रकार भिन्नवाताद्यारन्ध
ن

Page #664

६५२
चरक-संहिता।
पकल्पनीय बुद्धेः। तस्मादुभयमेतद् यथावदुपदेष्यामः । सम्यक् प्रयोगं चौषधानां व्यापन्नानाञ्च व्यापत्साधनानि सिद्धिषत्तर कालम् ॥४॥
इदानीं तावत् सम्भारान् विविधानपि समासेनोपदेक्ष्यामः। तद् यथा-दृढ़ निवातं प्रवातैकदेशं सुखप्रविचारमनुपत्यकं मनसोऽवस्थान्तराणि शोकभयलोभमोहक्रोधेष्येच्छाव पसुखदुःखविषादादीनि, ब्राह्मादिसात्त्विकराजसतामसवानि च । वातादिदपितवादषितवरजस्तमो. दुष्टवादुष्टखानि च। प्रकृतेरवस्थान्तराणि समपित्तानिलकफादिलेऽपि तल्लक्षणसद्भावासद्भावक्षयादीनि । वयसोऽवस्थान्तराणि वाल्यादीनि तेषां ताद्रूप्येण सद्भावासद्भावादीनि। एतानि दोषादीनामवस्थान्तराणि खौषधप्रयोगेऽपेक्ष्यन्ते । तस्मात् खल्वल्पबुद्धर्जनस्य बुद्धदोषभेषजादीनां मूक्ष्मावस्थान्तरैरा कुलीकरणादेतद्वक्ष्यमाणमुभयं यथावदुपदेक्ष्यामः। किमुभयमिति ? अत आह–सम्यगित्यादि। एकमौषधानां सम्मक प्रयोगं व्यापनानाञ्चौषधानां व्यापत्साधनानीति द्वितीयं सिद्धिषु सिद्धिस्थानेऽतः परमुपदेश्याम इति ॥४॥
गङ्गाधरः- इदानीमिहाध्याये संशोधनमभिप्रेत्य सम्यग् योगे प्रतिभोगार्थान व्यापत्सु व्यापप्रतिकारार्थांश्च तावत् सम्भारान् विविधानपि समासेन सङ्क्षपेणोपदेक्ष्यामः। तद्यथेत्यादि। संशोधन पाययितुकामो भिषक् तावत् पूर्व वास्तुविद्याकुशलं जनं प्रशस्तं गृहमेवोपकल्पयेत् । वास्तुविद्याकुशलो गृहकारो यदगृहमुपकल्पेत तं गृहकारं वैद्यो दृढ़मित्येवमादुक्तं गृहमुपकल्पयेत् । दृढं निवातमपि प्रवातैकदेशं तस्मिन् वायुने सञ्चरेदेकदेशे तु प्रकृष्टवायुः सञ्चरेत्। सुखप्रविचारं सुखेन प्रकर्षण सञ्चरणयोग्यम् ; गमनागमनप्रवेशादिषु सुखम् । अनुपत्यकम्-अन्यस्य महतो गृहपर्वतादेरुपत्यकासामीप्यं नास्ति त्वेन बोद्धव्याः ; वयोभेदास्तु बाल्ययौवनवार्द्धक्याद्यवस्थाकृततदवान्तरभेदाः ; एतानि दोषाधवस्थान्तराणि चिकित्साप्रयोगे यथा यथापेक्ष्यन्ते, तदुदाहरणं शास्त्रेऽनुसरणीयम्; इह लिख्यमानन्तु विम्तरत्वं ग्रन्थस्यावहतीति नोक्तम् ; उभयमेतदुत्तरकालं सिाद्धपूपदेक्ष्याम इति योजना ॥ ४ ॥
चक्रपाणिः-विविधानपीत्यपिशब्दः समासेनापीत्येवंरूपो ज्ञेयः, तेन गृहादयोऽपि विस्तरेणोच्यन्ते, संग्रहणीयादयश्च समासेनेति द्वयमपि सुस्थ स्यात् ; यदि वा, द्विविधानपीति

Page #665

६५३
१५श अध्यायः]
सूत्रस्थानम्। धूमातपरजसा*मनभिगमनीयमनिष्टानाञ्च शब्दस्पर्शरसरूपगन्धानां सोपानोदूखलमुषलवर्चःस्थानम्नानभूमिमहानसोपेतं वास्तुविद्याकुशलः प्रशस्तं गृहमेव तावत् पूर्वमुपकल्पयेत् ॥५॥
ततः शीलशौचाचारानुरागदाक्ष्यप्रादक्षिण्योपपन्नानुपचारकुशलान् सव्वकर्मसु पर्यवदातान् सूपौदनपाचकस्नापकसंवाहकोत्थापकसंवेशकौषधपेषकांश्च परिचारकान् सर्वकर्मस्वप्रतिकूलान् तथा गीतवादित्रोल्लापकश्लोकगाथाख्यायिकेतिहासपुराणकुशलानभिप्रायज्ञाननुमतांश्च देशकाल
यस्य तदनुपत्यकम्। वृहद्गृहपचतादेदू रदेशे तद्गृहमुषकल्पयेत्, न तु पर्वतादेः समीपे। धूमातपरजसामगम्यं तथैवानिष्टानाममनोज्ञानां शब्दादीनामगम्यश्च सर्वतोभावेनागमनानह सोपानादुरपेतम् ॥५॥
गङ्गाधरः-प्रथममीदृशं गृहं निर्माय शीलशौचादुरपपन्नानुपचारकुशलान् तत्तत्कर्माचरणे कौशलयुक्तान सव्वकर्मसु पथ्यवदातान् सर्वकम्मैकरणे निःसन्देहं शिक्षितान् सूपौदनपाचकान् स्नापकान् स्नानकारकान् संवाहकान हस्तपादादिसंमद्देकान् उत्थापकान गात्रोत्थानकारकान् शय्यासनादिभ्यः संवेशकान् शयनादिकारकान औषधपेषकांश्च परिचारकानुपकल्पयेत् । तत्र शीलं सुस्वभावः । शौचं शुचिता। आचारः साधुव्यवहारः । अनुरागो भर्तरि । अनुरक्तिभक्तिः। दाक्ष्यं तत्तत्कर्मसु निपुणता । प्रादक्षिण्यं प्रकृष्टमानुकूल्यं वामताहीनम्। तथा पारिषद्यांश्च गीतादिकुशलादीनुपकल्पयेत्। गीतादिषु कुशलान् शिक्षया निपुणान्। गीतं गानम् । वादित्रं वीणामुरजकांस्यवंश्यादिवाद्यम् । उल्लापकं स्तुतिपाठः। श्लोकः काव्यादिपद्यम् । गाथा प्रबन्धः । आख्यायिका उपलब्ध्यर्था शास्त्रविशेषः। इतिहासः पुरात्तम् । पुराणं पाठः, तेन भोगार्थानि तथा व्यापत्साधनानि गृह्यन्ते। अनुपत्यकं यद विदूरमन्यस्य महतो गृहस्य, उदकं पीयते येन तदुदपानम् ॥५॥ चक्रपाणिः-प्रादक्षिष्यमानुकूल्यम्, उल्लापकं स्तोत्रम्, इतिहासोऽज्ञायमानकर्तृकाप्तोपदेशः, मृग* धूमातपरजसामित्यत्र धूमातपजलरजसामिति तथा सोपानोदूखलेत्यत्र सोदपानोदूखलेत्यादि पाठः चक्रसम्मतः ।

Page #666

६५४ चरक-संहिता।
[ उपकल्पनीयः विदः पारिषद्यांश्च, तथा लावकपिञ्जलशशहरिणैणकालपुच्छकमृगमातृकोरभ्रान्, गां दोग्ध्रीं शीलवतीमनातुरां जीवद्वत्सां सुप्रतिविहिततृणशरणपानीयाम्, पात्राचमनीयोदकाष्ठमणिकघटपिठरपर्योगकुम्भीकुम्भकुण्डशरावदींकटोदञ्चनपरिपचनमन्थानचमचेलसूत्रकार्पासोर्णादीनि च शयनासनादीनि च, उपन्यस्तभृङ्गारप्रतिग्रहाणि, सुप्रयुक्तापञ्चलक्षणं शास्त्रं ब्राह्मपामादिसंज्ञम् । अभिप्रायज्ञान् भर्तुरिङ्गितनाभिप्रायं ज्ञातुमर्हान् अनुमतांश्च भर्तुरभिमतान् मनोरमान्। देशकालविदश्च-यस्मिन देशे यथा कार्य तद्विदः। यस्मिन् काले च यथा विधातव्यं तद्विदश्च । एवं पारिषद्यानुपकल्प्य तथोपभोगार्थ लावादीनुपकल्पयेत्। कालपुच्छो हरिणभेदः । एणः कृष्णसारः। मृगमातृका हदुदरगृहच्छरीरहरिणः । उरभ्रो मेषः ।
गामित्यादि। एतान रसमांसाद्यर्थमुपकल्प्य च दुग्धाद्यर्थ गां दोग्धीं दुग्धवती शीलवतीमनातुरां जीवद्वत्सां न तु आतुरां मृतवत्सां वा। सुप्रतिविहितं भक्षणार्थ सुष्टुविहितं तृणं प्रति पुनविहितं तृणम् । तथा शरणं गृहं सुष्टु परिष्कृतं कृता प्रतिपुनःपरिष्कृतं कृता विहितम् । तथा पानाथं पानीयं दत्त्वा प्रतिपुनविहितं यस्यास्ताम् । तथा पात्रवादीनुपकल्पयेत् ।।
पात्रीत्यादि। पात्री क्षुद्रपात्रम्। आचमनोदकोष्ठम् --आचमनार्थ कोष्ठं पात्रं तथोदकोष्ठमुदकाधारगृहत्पात्रम् । मणिको गोणकः । घटः प्रसिद्धो लोके । पिठरः स्थाली। पर्योगः कटाहः। कुम्भी बृहत्कुम्भः। कुम्भो दृढ़ावयवः क्षुद्रकलसः। कुण्डः खात विशेषरूपपात्रम्। शराव उपढौकनम्। दी पाकाथं दण्डः। कटः शयनासनाद्यर्थः प्रख्यातः। उदञ्चनः पिधानार्थमुत्तरशरावः। परिपचनं तैलपाचनिका। मन्थानं मन्थनदण्डः । चम्मै हरिणादीनाम्। चेलं जीर्णवस्त्रम्। सूत्रं कार्पासादीनाम्। कार्पासं तूलकम् । ऊर्णा मेषलोम। आदिना रज्जुप्रभृतीनां ग्रहणम् । तथा शयनासनादीनि चोपकल्पयेदीदृशानि। मातृका पृथूदरो हरिणः, शरणं गृहम्, आचमनीयोदकोष्ठमाचमनार्थमुदककोष्ठं, किंवा, आचम्यते येन पात्रेण तदाचमनम् ; मणिको गोलकः, पिठरः स्थाली, पर्योगः कटाहः, कुम्भो दृढ़ावयवोऽल्पमुखो घटः, कटस्तृणाविरचितमासनम्, उदञ्चनं पिधानशरावः, परिपचनं तैलपाचनिका,

Page #667

१५श अध्याय: ।
६५५
सूत्रस्थानम् । स्तरणोत्तरप्रच्छदोपधानानि स्वापाश्रयाणि, संवेशन स्नेहस्वेदाभ्यञ्जनप्रदेहपरिषेकानुलेपनवमन विरेचनास्थापनानुवासनशिरोविरेचनमूत्रोच्चारकर्म्मणामुपचारसुखानि, सुप्रक्षालितोपधानाश्च सुश्लक्ष्णखरमध्यमा दृषदः, शस्त्राणि चोपकरणानि, धूमनेत्रञ्च वस्तिनेत्रश्चोत्तरवस्तिकञ्च कुशहस्तकञ्च तुलाञ्च मानभाण्डञ्च घृततैलवसामज नौद्रफाणितलवणेन्धनोदकमधुसीधुसुरासौवीरकतुषोदकमैरेय मेदक-धि-दधिमण्डोद स्विद्धान्याम्लमूत्राणिच, तथा शालिषष्टिकमुद्गमाषयवतिलकुलत्थबदरमृद्रीकापरूपकाभयामलकविभीतकानि, नानाविधानि च
उपन्यस्तेत्यादि । उपन्यस्तभृङ्गारप्रतिग्रहाणि समीपे धारिता भृङ्गारप्रतिग्रहा येषां तानि । भृङ्गारो नालमुखजलपात्रविशेषः । प्रतिग्रहः निष्ठीविकादिक्षेपणपात्रम् । सुप्रयुक्तानि सुविहितानि आस्तरणमुत्तराच्छादनवस्त्रमुपधानञ्च यत्र तानि । आस्तरणं खट्टादिकम् । उत्तरप्रच्छदः खादुपरि विस्तरणार्थं घनवहलवस्त्रादिकृता शय्या । उपधानं शिरोधारणार्थं तूलककृतम् । स्वापाश्रयाणि निद्रार्थ शयनशय्याः ।
शयनासनव्यतिरिक्तानि चेमान्यादिपदोक्तान्युपकल्पयेत् संवेशनेत्यादि । तानि संवेशनादिषु सुखानि । संवेशनमनियतशयनस्थानम् । स्नेहादिकर्मणामुपचारे सुखानि यानि कानि च तान्युपकल्पयेत् ।
सुप्रक्षालितेत्यादि । एवं सुप्रक्षालितोपधानाः शिलापुत्रा यासां तादृश्यः, श्लक्ष्णाश्च खराश्च मध्यमाथ हुपदः प्रस्तरशिला उपकल्पयेत् । तथोपकरणरूपाणि शस्त्राणि कुद्दालपशु कर्त्तरीदात्रादीनि ।
धूमनेत्रमित्यादि । तथा धूमनेत्रञ्चेत्यादिकमुपकल्पयेत् । उत्तरवस्तिकमुत्तरवस्तिनेत्रम् | कुशहस्तं रन्धनी, आर्द्रद्रव्यपरिपचनमित्यन्ये । तुलां तौलकरणाथों दण्डपालीम् । मानभाण्डं मानार्थं परिमाणभाण्डम् । घृत- तैलेत्यादि । घृतादीनि स्पष्टार्थानि । तथा शालीत्यादीनि च विभीतऊर्णा गडररोमाणि सुपक्षालितेत्यादौ उपधानः शिलापुत्र इति प्रसिद्धः, दृषदः पाषाणपट्टकाः, * उपवेशनेत्यधिकः पाठः ।

Page #668

६५६ चरक-संहिता।
[उपकल्पनीयः स्नेहस्वेदोपकरणानि द्रव्याणि, तथैवोई हरानुलोमिकोभयभागिकसंग्रहणीयदीपनीयपाचनीयोपशमनीयवातहराणि समाख्यातानि चौषधानि, यच्चान्यदपि किश्चिद्वापदः परिसंख्यायोपकरणं विद्यात्, यच्च प्रतिभोगार्थ तत्तदुपकल्पयेत् ॥ ६॥७॥
ततस्तं पुरुषं यथोक्ताभ्यां स्नेहस्वेदाभ्यां यथाहमुपपादयेत् । तं चेदस्मिन्नन्तरे कश्चिन्मानसः शारीरो वा व्याधिः कश्चित् तीव्रतरः सहसाभ्यागच्छेत्, तमेव तावदस्योपावर्त्तयितुं यतेत । ततस्तमुपावर्त्य तावन्तमेवैनं कालं तथाविधेनैव कर्मणोपाचरेत् । ततस्तं पुरुषं स्नेहस्वेदोपपन्नमनुपहतमानसमभिसमीक्ष्य कानीत्यन्तानि नानाविधानीत्यादीनि च स्पष्टानि। तथैवेत्यादि। ऊर्द्धभागहरादीनि षड्विरेचनाश्रितीयोक्तानि समाख्यातानि संज्ञातानि । यच्चान्यदप्युक्तभ्योऽन्यदनुक्तं यच्च व्यापदः परिसंख्याय झाला तूपकरणं वैद्यो विद्यात् । यच्चान्यदुक्तेभ्योऽनुक्तं द्रव्यं प्रतिभोगार्थ विद्यात् तत्तत् सर्दनुपकल्पयेत् ॥ ६॥७॥
गङ्गाधरः- इत्युपकल्पनामुक्त्वा वमनप्रयोगमाह-ततस्तमित्यादि। तत एवमुपकल्पनादनन्तरं तं संशोध्यं पुरुपं यथोक्ताभ्यां यथा येन प्रकारेणोक्ताभ्यां स्नेहस्वेदाभ्यां यथाहमुपपादयेत् । तञ्चेत्यादि । उक्तस्नेहविधिना स्नेहयित्वा स्वेदोक्तविधिना स्वेदयेत् । तं पुरुषं चेदस्मिन् स्नेहकर्मणि स्वेदे वा क्रियमाणेऽवान्तरं मानसः शारीरो वा तीव्रतरो व्याधिरागच्छेत् सहसा तदा तं पुरुषमस्य स्नेहस्य स्वेदस्य वोपावर्तयितु निवर्तयितु भिषग यतेत। तीव्रतररूपेण यदि व्याधि गच्छेत् तदा नोपावर्तयितु यतेतेति। तत इत्यादि। ततः परं तं पुरुषं स्नेहस्वेदयोरुपावत्तेनादनन्तरं तावन्तमेव कालमेनं पुरुषं तथाविधेन तत्तद्व्याधियोग्येन कर्मणैवोपाचरेत् । ततो निवृत्ततद्व्याधि तं शस्त्राणि चोपकरणार्थानीति कुद्दालकर्तरीप्रभृतीनि, कुशहस्तकं वर्जनी, अन्ये तु आद्रव्यपरिपचनमभिदधति ; मानभाण्डं प्रतिमानम् ॥ ६७॥
चक्रपाणिः-तन्चेत्यादावस्मिन्नन्तर इति स्नेहस्वेदकरणसमये, तावन्तमेव कालमिति यावत्

Page #669

१५श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । सुखोषितं प्रजीर्णभक्तं शिरःस्नातमनुलिप्तगात्र स्रग्विणमनुपहतवस्त्रसंवीतं देवताग्निद्विजगुरुवृद्धवैद्यानर्चितवन्तम् इष्टे नक्षत्र तिथिकरणमुहर्ते'च कारयित्वा ब्राह्मणान् स्वस्तिवाचनं प्रयुक्ताभिराशीर्भिरभिमन्त्रितां मधुमधुकसैन्धवफाणितोपहितां मदनफलकषायमात्रां पाययेत् ॥ ८ ॥ __ मदनफलकषायमात्राप्रमाणन्तु खलु सर्वसंशोधनमात्रा-. प्रमाणानि च प्रतिपुरुषमपेक्षितव्यानि भवन्ति, यावद्धि यस्य संशोधनं पीतं वैकारिकदोषहरणायोपपद्यते न चातियोगायोगाय, तावदस्य मात्राप्रमाणे वेदितव्यं भवति ॥६॥
पीतवन्तन्तु खल्वेनं मुहूर्तमनुकाक्षत् । तस्य यदा
पुरुषं पुनः स्नेहस्वेदोपपन्नमनुपहतमानसं स्वस्थचित्तमभिसमीक्ष्य सुखोषितं प्रजीणभक्तं पूर्वदिनकृताहारे जीर्णे सति शिरःस्नातं शिरःपर्यन्तं सङ्गिं जले मज्जयिखा स्नातं चन्दनागादिघृष्टद्रवेणानुलिप्तगात्रं स्रग्विणमनुपहतवस्त्रसंवीतमक्षुण्णवस्त्रं वसानं संवीतश्च कुणिं देवतादीनचितवन्तं खल्विष्टे शुभनक्षत्रादियुक्तकाले ज्यातिषशास्त्रोक्तरक्षणविधानेन प्रयुक्ताभिराशीभिरभिमन्त्रितां मध्वादुरपहितां मदनफलकपायमात्रां वैद्यः पाययेत् । मदनफलकषायमात्राप्रमाणं तथा खलु सव्यसंशोधनमात्राप्रमाणानि च प्रतिपुरुषमपेक्षितव्यानि भवन्ति । कस्मादिति ? अत आह-यावधीत्यादि। अस्य पुंसो यावन्मात्रं संशोधनमौषधं पीतं वैकारिकदोपहरणायोपपद्यते न चातियोगादयः, तावदेव संशोधनौषधस्य मात्राप्रमाणं भिषजा वेदितव्यं भवतीति ॥ ८९॥
गङ्गाधरः-मध्वादिकं मदनफलकपाये यथायोग्यं देयम् । एवं यथाईमात्रां वमनोपधं पीतवन्तमेनं पुरुषं मुहूत्तं कालमनुकाङ्केत् । ततस्तस्य वम्यस्य
'कालेन व्याधिप्रशमः कृतस्तावन्तम् ; इट इति शोधनकर्तृ नक्षत्राद्यनुगुणे औषधप्रयोगार्थे विहित इत्यर्थः, यदुक्त ज्योतिषे– “पुष्यो हस्तस्तथा ज्येष्ठा रोहिणी श्रवणाश्विनौ । स्वातिः सौम्यञ्च भैषज्ये कुर्य्यादन्यत्र वर्जयेत्' इति । कारयित्वेति स्वस्तिवचनं कारयित्वा ॥८॥ चक्रपाणिः-प्रतिपुरुषमपेक्षितव्यानीत्यनेन प्रतिपुरुषं शोधनमात्राभेदं दर्शयति-यावद
८३

Page #670

६५८ चरक-संहिता।
[उपकल्पनीयः जानीयात् स्वेदप्रादुर्भावेणैव दोषप्रविलयनमापद्यमानम् लोमहर्षेण च स्थानेभ्यः प्रचलितं कुक्षिसमाध्मापनेन च कुक्षिमनुगतं हृल्लासास्यस्त्रवणाभ्यामपचितोडु मुखीभूतम् । अथास्मै जानुसममसंबाधं सुप्रयुक्तास्तरणोत्तरप्रच्छदोपधानं स्वापाश्रयमासनमुपवेष्टुं प्रयच्छेत् । प्रतिग्रहांश्चोपचारयेत्। ललाटप्रतिग्रहे पाश्वोपग्रहणे नाभिप्रपीड़ने पृष्ठोन्मदने च अनपत्रपणीयाः सुहृदोऽनुमताः प्रयतेरन् ॥ १०॥
___ अथैनमनुशिष्यात्-विवृतोष्ठतालुकण्ठो नातिमहता व्यायामेन वेगानुदीर्णानुदीरयन् किश्चिदवनम्य ग्रीवामूद्धयदा स्वेदप्रादुर्भावः स्यात् तदा दोषं प्रविलयनं द्रवीभावमापद्यमानं जानीयात् । लोमहर्षेणेत्यादि । लोमहर्षो यदा स्यात् तदा दोपं स्थानेभ्यः प्रचलितं जानीयात् । यदा कुक्षिसमाध्मानं स्यात् तदा दोषं कुक्षिमनुगतं जानीयात्। यदास्य हल्लास आस्यस्रवणश्च स्यात् तदा दोपमपचितमूद्ध मुखीभूतं जानीयात् । अथानन्तरमस्मै वम्याय पुरुषाय जानुसमं जानूच्चमसंबाधं सुप्रयुक्तमास्तरणं शय्यामुत्तरप्रच्छदेनाच्छादितमुपधानयुक्तं स्वापाश्रयमासनं उपवेष्टु प्रयच्छेत् । प्रतिग्रहानित्यादि। प्रतिग्रहांश्च ये खङ्गविशेष धारयेयुस्तानुपचारयेत् । ते यथोपचरेयुस्तथा कुचतः प्रेरयेत्। तत्र यत्र यत्र प्रतिग्रहणं कारयेत् तदाह-ललाटेत्यादि। तस्य वम्यपुरुषस्य जानुसमासने तूपविष्टस्य कश्चित् परिचारकं ललाटप्रतिग्रहे यथासुखमुपमद्देने नियोजयेत्। कश्चित् तस्य पार्योपग्रहणे कश्चिन्नाभिप्रपीड़ने कञ्चित् पृष्ठोन्मईने च। ते तु सुहृद उपचारका अनपत्रपणीया व्यपगतलज्जाः सन्तो. ऽनुमतास्तत्र तत्र प्रतिग्रहणे तथा प्रयतेरन् ॥१०॥
गङ्गाधरः-अथैनमित्यादि। अथैवं प्रतिग्रहणे नियुज्य भिषगेनं वाम्यमानं पुरुषमनुशिष्यात्। भो विकृतोष्ठतालुकण्ठो भूखा नातिमहता व्यायामेन . हीत्यादि। मात्राशितीयोक्त "यावद्धपस्याशनम्” इत्यादिग्रन्थव्याख्यानानुसारेण व्याख्येयम् । अनुकाङ्गदिति परीक्षयन् धारयेत्, असम्बाधमित्यसङ्कीर्णम् । प्रतिगृह्णन्तीति प्रतिग्रहाः ललाटप्रतिग्रहादयः, अनपत्रपणीया अलजाविषयाः। उपवेगं वेगसमीपम्, एतेन सर्वथाऽप्रवृत्ते वेगे

Page #671

१५श अध्यायः ] सूत्रस्थानम् ।
६५६ शरीरमुपवेगमप्रवृत्तान् प्रवर्तयन् । सूपलिखितनखाभ्यामङ्गलीभ्यामुत्पलकुमुदसौगन्धिकनालैर्वा कण्ठमनभिस्पृशन् सुखं प्रवत्तैयस्वेति। स तथाविधं कुर्य्यात् । ततोऽस्य वेगान् प्रतिग्राहगतानवेक्षत। वेगविशेषदर्शनाद्धि कुशलो योगायोगातियोगविशेषानुपलभते। वेगविशेषदर्शी पुनः कृत्यं यथार्हमवबुध्येत क्षणेन, तस्माद वेगानवेक्षतावहितः ॥ ११ ॥
तत्रामून्ययोगयोगातियोगविशेषज्ञानानि भवन्ति। तद् यथा-अप्रवृत्तिः कुतश्चित् केवलस्य वाप्यौषधस्य विनंशो वेगव्यापारण उदीर्णान वमिवेगानुदीरयन् प्रेरयन् किश्चिदवनम्य ग्रीवादिकम् अप्रत्तान् वमिवेगसमीपवेगान् प्रवर्तयन् सूपलिखितौ नखौ ययोस्ताभ्यां सुकर्तितनखाभ्यामङ्गलीभ्यां तर्जनीमध्यमाभ्यां कण्ठमनभिस्पृशन्नीपदभिस्पृशन् सुख वमिं प्रवत्तयस्व। अथवोत्पलादिनालैः कण्ठमीषदभिस्पृशन् प्रवत्तेयस्वेति अनुशिष्यात् ।।
स इत्यादि। ततः स पुरुषस्तथाविधं कुर्यात् । स वमनाय प्रवर्त्तमानः पुमानुक्तानुशासनप्रकारेण वमेत् । वैद्यस्तु ततो वमतः पुरुषस्यास्य प्रतिग्राहगतान् वेगानवेक्षत। कस्मात् ?-वेगविशेषेत्यादि। कुशलो दक्षो वैद्यः खलु वमिवेगविशेषदर्शनादयोगादिविशेषानुपलभतेऽनुमिनोति। तथानुमाने किं स्यादिति ? अत आह -वेगेत्यादि । वेगविशेषदर्शी पुनस्तद्वेगविशेषं दृष्ट्वातियोगादीनां भाविनां यथाहं कृत्यं प्रतिकत्तव्यं तत्क्षणेन अवबुध्येतेति । तस्माद वमनवेगानवधानयुक्तः सन्नवेक्षेत ॥११॥ ___ गङ्गाधरः-ननु कीदृशलिङ्गेनायोगादीन् बुध्यतेति ? अत आह-तत्रामूनीत्यादि। अमूनि वमनस्यायोगादिविशेषविज्ञानानि भवन्ति । तद्यथाअपत्तिरित्यादि। कुतश्चित् कारणात् सूपलिखितनखाङ्गल्यादिना कण्ठस्पर्शनादपि वमनस्याप्रत्तिरीपप्रतिर्वा । केवलस्य वौषधस्य वमनाथ पीतस्य प्रवर्तन निषेधयति । वेगविशेपदर्शनाद्धीत्यादिग्रन्थस्य भाविनो योगायोगादीन् वेगविषयानुपलभ्य सर्कयतीत्यर्थः ; किंवा, वैगिकी शुद्धिरभिधातच्या "जघन्य-मध्य-प्रवरे तु वेगाश्चत्वार इशा वमने पड़ौ' इत्यादिना, तामनेन दर्शयति ॥९-११॥
चक्रपाणिः-अप्रवृत्तिः कुतश्विदिति सर्वस्यैवाप्रवृत्तिः, तथा केवलस्य कृत्स्नस्य शोधनीय.

Page #672

६६०
चरक संहिता |
[ उपकल्पनीयः
विबन्धो वेगानामयोगलक्षणानि भवन्ति । काले प्रवृत्तिः अतिमहती व्यथा यथास्वं दोषहरणं स्वयञ्चावस्थानमिति योगलक्षणानि भवन्ति । योगेन तु दोषप्रमाणविशेषेण तीक्ष्णमृदुमध्य विभागो ज्ञेयः । योगाधिक्येन तु फेनिलरक्तचन्द्रिकोपगमनमित्यतियोगलक्षणानि भवन्ति ॥ १२ ॥
विभ्रंशो न दोषसहितस्य । वेगानां विबन्धश्चेति वमनायोगस्य लक्षणानि । अथ वमनस्य सम्यग्योगलक्षणान्याह - काले प्रवृत्तिरित्यादि । काल इति यथाकाले नातिशीघ्रं नातिविलम्बं वमनप्रवृत्तिः । अनतिमहती व्यथा वमनकरणे क्लेशो नातिमहान् । यथास्वं दोपहरणम् । तद्यथोक्तम्- ' क्रमात् कफः पित्तमथानिलश्च यस्यैति सम्यग्वमितः स इष्टः ।' इति । स्वयमवस्थानं निवृत्तिर्वमनस्येति सम्यग्योगलक्षणानि भवन्ति । तथा दोषप्रमाणविशेषेण मनप्रवृत्तौ त्रिविधस्तीक्ष्णमध्यमृदुभेदो ज्ञेयः । सम्यग्योगलक्षणेन प्रस्थद्वयदोषनिर्गमने तीक्ष्णं वमनम्। सार्द्धप्रस्थदोपनिर्गमे मध्यमं वमनम्। एकप्रस्थदोपनिगमे मृदुवमनं विद्यात् । तथा वेगतश्च मृदुमध्यतीक्ष्णभेदा वमनस्य ज्ञ ेयाः । तदुक्तं – “ जघन्यमध्यप्रवरे तु वेगाश्चवार इष्टा वमने पड़ष्टौ ” इति । “वमने च विरेके च तथा शोणितमोक्षणे । अर्द्धत्रयोदशपलं प्रस्थमाहुमनीषिणः ॥ वमने तु पीतमपधमपनीय निर्गतदोषो मेयः स्यात् । स्वयञ्चावस्थानमिति यथास्वदोषहरणे सति स्वयमेव वमनस्यावस्थानं निवृत्तिर्भवतीति सम्यग्योगस्य वमने लक्षणानि भवन्ति । तद्योगाधिक्येन तु - फेनिलादि वमनं भवतीति वमनातियोगलक्षणानि भवन्ति ॥ १२ ॥
;
;
"
दोपस्याप्रवृत्तिः, तथैौषधस्य विभ्रंशः प्रातिलोम्येन गमनं, यथा-वमनस्याध ऊर्द्धञ्च विरेचनस्य, एतदेव सिद्धावुक्तम् - " अयोगः प्रातिलोम्येन न वाल्पं वा प्रवर्त्तनम्” इति किंवा कुतश्चिद्वा अप्रवृत्तिः स्वोकदोषप्रवृत्तिरित्यर्थः तथा केवलस्य चाप्योपधस्य प्रवृत्तिरिति ; यथाक्रममिति वमने प्रथमं श्लेष्मा, तदनु पित्तं तदनु वायुः यदुक्त' - - " क्रमात् कफः पित्तमथानिलश्च यस्यैति सम्यग् वमितः स इष्टः" इति । सम्यग्योगोऽपि हर्त्तव्यदोषस्याल्पत्वमध्यत्वोत्कृष्टत्वेन त्रिविधो भवतीति दर्शयन्नाह-योगेन त्वित्यादि । तुशब्दोऽवधारणे, तेन योगेनैव यः प्रमाणविशेषोऽत्वादिस्तेन, न त्वयोगातियोगाभ्यामित्यर्थः ; अयञ्च तीक्ष्णादियोगविभागः पेयाक्रमोत्
* यथाक्रममिति चक्रपाणिस्वीकृतः साधीनान् पाठः ।

Page #673

१५श अध्यायः ।
सूत्रस्थानम् । तत्रातियोगायोगनिमित्तानिमानुपद्रवान् विद्यात् । आध्मानं परिकर्तिका परिस्रावो हृदयोपशरणमङ्गग्रहो जीवादानं विभ्रंशः स्तम्भः क्लम उपद्रवा इति ॥ १३॥
योगेन तु खल्वेनं छतिवन्तमभिसमीक्ष्य सुप्रचालितपाणिपादास्यं मुहूर्तमाश्वास्य स्नैहिकवरेचनिकोपशमनीयानां धूमानामन्यतमं सामर्थ्यतः पाययित्वा पुनरेवोदकमुपस्पर्शयेत् । उपस्पृष्टोदकञ्चैनं निवातमगारमनुप्रवेश्य संवेश्य चानुशिष्यात --उच्चैर्भाष्यमत्यासनमतिस्थानमतिचंक्रमणं क्रोधशोकहिमातपावश्यायातिप्रवातान, यानयानं ग्राम्यधर्ममखपनं निशि, दिवा स्वप्नम, विरुद्धाजीर्णासात्म्याकालप्रमितातिहीनगुरु
गङ्गाधरः-तत्रेत्यादि। तत्रातियोगायोगनिमित्तानुपद्रवानिमान् विद्यात् । आध्मानमित्यादि। आध्मानं सवेदनमुदरपूर्णता। परिकत्तिका गुदे कर्त्तनवत् पीड़ा। परिस्रावो मुखस्य वयने, गुदस्य विरेचने। हृदयोपशरणम् उपद्रवणम् । अङ्गग्रहोऽङ्गवेदना। जीवादानं जीवरक्त निर्गमः। विभ्रंशः शरीरस्य स्तम्भश्च । क्लमश्चेत्युपद्रवा व्यापदः सिद्धिस्थाने विस्तरेण वक्ष्यन्ते ॥१३॥
गङ्गाधरः-तत्सिद्धयश्च अथात्राह-योगेनेत्यादि । सम्यग्योगेन च्छदित. वन्तमेनं पुरुषमभिसमीक्ष्य सुप्रक्षालितपाणिपादास्यं मुहूर्त्तमाश्वास्य विश्राम्य स्नैहिकधूमादीनामन्यतमं धूमं सामर्थ्यतः पाययिखा पुनरेवोदकमुपस्पर्शयेत् मुखादीनि प्रक्षालयेत्, न तु स्नापयेत् । ___ उपस्पृष्टेत्यादि। उपस्पृष्टोदकञ्चैनं वमितं पुरुषं निवातमगारं गृहमनुप्रवेश्य संवेश्य च शाययिखानुशिष्यात्। उच्चैर्भाष्यादीन् निशि चास्वपनं
कर्षार्थः, तथाहि वक्ष्यति सिद्धौ-"पेयां विलेपीम्” इत्यादि। तत्रातियोगेत्यादी आध्मानादयः शोधनसिद्धौ "बहुदोषस्य रुक्षस्य" इत्यादिना ग्रन्थेन प्रपन्चेन वक्तव्याः, अतस्तत्रैषां योगातियोगजन्यो यश्चायोगजन्यः स स्फुटो ज्ञेयः ॥ १२-१३॥
चक्रपाणिः-स्नैहिकधूमपानविकल्पः पुरुषप्रकृत्यपेक्षः, अत एव सामर्थ्यत इत्युक्त यद -

Page #674

[ उपकल्पनीयः
६६२
चरक-संहिता। विषमभोजनवेगसन्धारणोदीरणमिति भावानेतान् मनसाप्यसेवमानः सर्चमाहारमद्या इति। स तथा कुर्य्यात् ॥ १४ ॥ ___ अथैनं सायाह परे वाहि सुखोदकपरिषिक्तं पुराणानां लोहितशालितण्डलानां स्ववक्लिन्नां मण्डपूर्वा सुखोष्णां यवागू पाययेदग्निबलमभिसमीक्ष्य च, एवं द्वितीय तृतीये चान्नकाले। चतुर्थे वन्नकाले तथाविधानामेव शालितण्डुलानामुस्विन्नां विलेपीमुष्णोदकद्वितीयामस्नेहलवणाम् अल्पस्नेहलवणां वा भोजयेत्। एवं पञ्चमे षष्ठे चान्नकाले । सप्तने त्वन्नकाले तथाविधानामेव शालीनां द्विप्रमृतं सुस्विन्नदिवा स्वप्नं विरुद्धादिभोजनं मलमूत्रादिवेगसन्धारणमनुदीर्णानां मलादिवेगानामुदीरणम् । इत्येतान् भावान् मनसाप्यसेवमानः सव्वैमाहारमद्याः इत्यनुशिष्यात् । स वमितः पुमांस्तथा कुर्यात् ॥१४॥ . गङ्गाधरः-अथैनमित्यादि। एवं निवातगृहे शयानमेनं पुरुषमथानन्तरं साया ऽथवा परदिने सुखोदकपरिषिक्तं शिरःस्नातं वा पुराणानां समातीतानां लोहितशालिताडुलानां यवा स्ववक्किन्नामतिद्रवीभूतां सुखोप्णां मण्डपूर्वामादौ तदुपरितनद्रवांशं पीखाग्निबलमभिसमीक्ष्य शेषं घनीभूतांश पाययेत् । ततो द्वितीयभोजनकाले तृतीयभोजनकाले चाग्निवलमभिसमीक्ष्य तथाभूतां यवा पाययेत्। चतुर्थे खन्नकाले तथाविधानां पुराणानां लोहितशालि. तण्डुलानामुत्स्विन्नामतिसिद्धां विलेपीमुष्णोदकद्वितीयामस्नेहलवणामल्पस्नेहलवणां वा भोजयेत् । इह भोजने तदुष्णोदकपानादिवचनेन पूर्वेषु त्रिषु जलस्नेहलवणानि वज्जयेदिति ज्ञापितम् । एवं पञ्चमे षष्ठे चान्नकाले च चतुर्थान्नवद्विधिः।
सप्तमे इत्यादि। सप्तमे खन्नकाले तथाविधानां पुराणानां लोहितशालियस्य युज्यत इत्यर्थः, अतिस्थानमिति अत्यर्थं दण्डायमानत्वेनावस्थितिः , प्रमितभोजनमेकरसाभ्यासः ; अतिहीनकं नटशक्तिकं धान्यादि ; गुरुशब्देन स्वभावगुरुलड्डुकचिपिटकादेर्यथोक्तमात्रयापि भोजननिषेधः ॥ १४ ॥
चक्रपाणिः-सायाह्न इत्यादौ सम्यगग्निशुद्धिलक्षणे भूते सायाह्न, किञ्चित्त्वविशुद्धावपरेऽह्नि ; यदुक्त सिद्धौ--वमितं लङ्घयेत् सम्यक् जीर्णलिङ्गान्यपेक्षयन् । तानि दृष्ट्वा तु पेयादिक्रम

Page #675

१५श अध्यायः
६६३
सूत्रस्थानम्। मोदनमुष्णोदकानुपानं तनुना तनुस्नेहलवणोपन्नेन मुद्गयूषण भोजयेत। एवमष्टमे नवमे चान्नकाले। दशमे त्वन्नकाले लावकपिञ्जलादीनामन्यतमस्य मांसरसेनौदकलावणिकेनापि सारवता भोजयेत् ; उष्णोदकानुपानम् । एवमेकादशे द्वादशे चान्नकाले। अत ऊर्द्धमन्नगुणान् क्रमेणोपभुञ्जानः सप्तरात्रण प्रकृतिभोजनमागच्छेत् ॥ १५ ॥ __ अथैनं पुनरेव स्नेहस्वेदाभ्यामुपपाद्यानुपहतमनसमभिसमीक्ष्य सुखोषितं सुप्रजीर्णभक्तं कृतहोमबलिमङ्गलजन्यप्रायतण्डुलानां द्विप्रसृतं चतुःपलं सुस्विन्नमोदनमुष्णोदकानुपानं तनुना खल्वघनेन तनुस्नेहलवणोपपन्नेन मुद्गयूषेण भोजयेत् । एवंप्रकारेणाष्टमेऽन्नकाले नवमे चान्नकाले च भोजयेत् । दश खन्नकाले लावादीनां मांसरसेनातिसारवतातिघनेन तथौदकलावणिकेन व्यक्तौदकलवणवता पुराणरक्तशालितण्डुलानामोदनं भोजयेत् । उःणोदकानुपानम् । तत्रानुपिबेदुष्णोदकम् । एवंप्रकारेणैकादशद्वादशवारभोजने कर्तव्ये। अत ऊर्द्ध त्रयोदशवारान्नभोजनेऽन्नगुणान् यथाभिकामं गुरुकठिनमधुरादीन् क्रमेणोपभुञ्जानः सप्तरात्रेण प्रतिदिनं द्विराहारेण चतुर्दशभिराहारैः प्रकृतिभोजनं स्वाभाविकमाहारमागच्छेत् इति ॥१५॥ ___ गङ्गाधरः---चमनविधानमुक्त्वा विरेचन विधानमाह-अथैनमित्यादि । अतः परमेनं वमितं जातवलम्। सप्ताहादूद्ध पुनरेवोक्तरूपेण स्नेहस्वेदाभ्यां पूर्व स्नेह यिखा स्वेदेनोपपन्नं कृत्वाऽनुपहतमनसं प्रसन्नचित्त . प्रसमीक्ष्य वैद्यः सुखोपितं सुखेन रात्रौ कृतवासं सुप्रजीर्णभक्तं कृतहोमादिकम् इष्टतिथ्यादौ कुर्यान्न लकनम् ॥” इति । मण्डपूर्वी मण्डप्रधानाम्, अयञ्च द्वादशकालनिवर्तनीयः क्रमः प्रधानशुद्धिशुद्ध शेयः ; मध्ये त्वानुकालिकः ; उक्त हि-"पेयां विलेपीम्" इत्यादि। अत इत्यादि । अनुगुणान् मधुरादीन् गुरुकठिनादींश्च ; एतच्च संसर्जनक्रमादूद्ध सप्तरात्रेण प्रकृतिभोजनगमनं तदा कर्त्तव्यं, यदि वमनानन्तरं विरेचनं न कर्त्तव्यं भवति ; तत्करणे तु संसर्जनक्रमादूद्ध मेव स्नेहपानं, यदुक्त..."संस टभक्त नवमेऽह्नि सर्पिस्तं पाययेद्वाप्यनुवासयेद्वा" इति। तथा सुश्रुतेऽप्युक्त ---"पक्षाद्विरेको वान्तस्य' इति । यदि संसर्जनक्रमं तथानुगुणाभ्यासश्च कृत्वा स्नेहः क्रियते, तदा पक्षाद विरेको वान्तस्य न स्यात् ॥ १५ ॥

Page #676

चरक-संहिता। [ उपकल्पनीयः श्चित्तमिष्टतिथिनक्षत्रकरणमुहूर्ते ब्राह्मणान् स्वस्ति वाचयित्वा त्रिवृत्कल्कमक्षमात्र यथार्हालोडनप्रविनीतं पाययेत्। ग्रसमीक्ष्य दोष-भेषज-देश-काल-बल-शरीराहार-सात्म्य-सत्त्वप्रकृतिवयसामवस्थान्तराणि विकारांश्च। सम्यक विरिक्तञ्चैन वमनोक्तेन धूमवर्जेन विधिनोपपादयेत् आ बलवर्णप्रतिलाभात्। बलवर्णोपएन्नञ्चैनमनुपहतमनसमभिसमीक्ष्य सुखोषितं सुप्रजीर्णभक्तं शिरःलातमनुलिप्तगात्रं स्रग्विणमनुपहतवस्त्रसंवीतम् अनुरूपालङ्कारालङ्कतं सुहृदां दर्शयित्वा ज्ञातीनां दर्शयेत् । अथैनं कामेष्ववसृजेत् ॥ १६ ॥ ब्राह्मणान् स्वस्ति बाचयित्वा दोषभेषजादीनामवस्थान्तराणि विकारांश्च प्रसमीक्ष्य विवेच्य विकल्कमात्रां विरेचनौषधस्य मात्रां यथार्हणालोडनद्रवेण प्रतिविनीतमालोड्य पाययेत्।
सम्यगित्यादि। सम्यग विरिक्तश्च खल्वेनं पुरुषं वमनोक्तेन विधिना धृमवज्जेनोपपादयेदुपचारयेत् । तद्यथा-निवृत्ते विरेचने सुप्रक्षालितपाणिपादास्यमेनं निवातमगारमनुप्रवेश्य संवेश्य शय्यायामनुशिष्यात्। उच्चैर्भाष्यादीनि मनसाप्यसेवमानः सव्वेमाहारमद्या इति। स तथा कुर्यात् । ततः सायात परे वाह्नि सुखोदकपरिषिक्तमित्यादुप्रक्तक्रमेणाहारविधानसेवनं कारयेदा बलवर्णप्रतिलाभात् । सम्यग्योगायोगातियोगलक्षणश्च । काले प्रवृत्तिरनतिमहती व्यथा यथास्वं दोपहरणं स्वयञ्चावस्थानमिति समयोगलक्षणानि भवन्ति, एवं सम्यग्योगेन तीक्ष्णमध्यमृदुभेदो विरेचनस्यापि ज्ञ यः । तदयथा“जघन्यमध्यप्रवरे तु वेगाश्चखार इष्टा वमने षडष्टो। दशैव ते द्वित्रिगुणा विरेके प्रस्थस्तथा द्वित्रिचतुर्गुणश्च ॥ पित्तान्तमिष्टं वमनं विरकादर्द्ध कफान्तञ्च विरेकमाहुः। द्वौ त्रीन् सविटकानपनीय वेगान् मेयं विरेके वमने तु पीतम् ॥" इति। योगाधिक्येन तु फेनिलरक्तचन्द्रिकोपगमनमिति । तदतियोगनिमित्ता
चक्रपाणिः-अथैनमिति कृतसंसर्जनक्रम, प्रतिविनीतम् आलोड़ितं, दोषादयः पूर्ववद . व्याख्येयाः ; विकारांश्चेति कुष्टज्वरादीन् विरेचनसाध्यान्, पूर्वन्तु "सूक्ष्माणि हि' इत्यादी
* वमनानन्तरलक्षणोक्त नेति चक्रपाणिगृहीतः पाठः ।

Page #677

१५श अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् । भवन्ति चात्र ।
अनेन विधिना राजा राजमात्रोऽथवा पुनः । यस्य वा विपुलं द्रव्यं स संशोधनमर्हति ॥ दरिद्रस्त्वापदं प्राप्य प्राप्तकालं विरेचनम् । पिबेत् काममसंभृत्य सम्भारानपि दुर्लभान् ॥ न हि सर्व्वमनुष्याणां सन्ति सर्व्वपरिच्छदाः । न च रोगा न बाधन्ते दरिद्रानपि दारुणाः ॥ यद्यच्छक्यं मनुष्येण कर्त्तुमौषधमापदि । तत्तत् सेव्यं यथाशक्ति वसनान्यशनानि च ॥ मलापहं रोगहरं बलवर्णप्रसादनम् ।
८४
पीत्वा संशाधनं सम्यगायुषा युज्यते चिरम् ॥ १७॥ आध्मानादयश्वोपद्रवा व्यापदो भवन्ति । ते वमने प्रागुक्ताः । सिद्धिस्थाने विस्तरेण वक्ष्यन्ते सिद्धयश्च तासामिति ।
अथ वैद्यो यत् कुर्य्यात् तदाह - वलवर्णोपपन्नञ्चेत्यादि । कामेष्ववसृजेत् तस्य यथाकामं कम्पेसु कत्तव्येषु विधानमादिशेदिति ॥ १६ ॥
गङ्गाधरः - अथोपसंहरति भवन्ति चात्रेत्यादि । अनेनेत्यादि । अनेनोक्तरूपेण विधिना राजा राजमात्रो वा धनवान् वा यस्य विपुलं धनमेव द्रव्यमस्ति, स एवंविधानेन संशोधनमहेति, न त्वन्यः । दरिद्रस्तु खलु यदा व्याधिरूपमापदं प्राप्नोति तदा दुर्लभान् सम्भारानसम्भृत्यापि काममिष्टतः पिबेत् । कस्मात् ? न हीत्यादि । हि यस्मात् सर्व्वमनुष्याणां सव्वेपरिच्छदा न सन्ति । न च दारुणा रोगा दरिद्रान् न बाधन्ते ? अपि च बाधन्ते । अत एव यद्यद् येन मनुष्येणौषधमापदि रोगे कत्तुं शक्यं यथाशक्ति तत् सेव्यं तेन । तथा विकारो नोक्तः, तस्य परीक्ष्यत्वेनैव ग्रहणात्, किंवा, दोषग्रहणेनैव तत्र विकारग्रहणम् ; कामेषु ईप्सितेषु, अवसृजेन्निर्यन्त्रणं कुर्य्यात् ॥ १६ ॥
चक्रपाणिः सम्प्रति दरिद्वस्य यथोक्त सम्भारमकृत्वापि संशोधनकरणमाह-दरिद्र इत्यादि । दुर्लभानिति वचनेन सुलभानि दरिद्रेणोत्पादनीयानि ।
संशोधनकरणगुणमाह-मलापह
मित्यादि ॥ १७ ॥
६६५

Page #678

२६६
चरक-संहिता। [ष विरेचनशताश्रितीय: विस्तरेण चोदिष्टाः। एतावन्तो ह्यलमल्पबुद्धीनां व्यवहाराय, बुद्धिमताञ्च स्वालक्षण्यानुमानयुक्तिकुशलानामनुक्तार्थज्ञानायेति ॥ ११॥
कल्पते। तस्मादनतिसझे पेणानतिविस्तरेण पञ्च कषायशतान्यभि समस्य पञ्चाशन्महाकषाया उद्दिष्टा न खतिविस्तरेण न वातिसङ्क्ष पेण। अत्र चशब्दः समुच्चयपूर्वकावधारणे। ता वञ्चेत् कथमल्पबुद्धिभिश्चिकित्सितव्यं कथं वा महाधीभिरखिलेन ज्ञातुमिच्छद्भिः कषायद्रव्याणि गुरुतः श्रूयन्ते ? इत्यतस्तत्र हेतुमाह-एतावन्तो हीत्यादि। हि यस्मात् एतावन्तो निरुक्ता एते ये पञ्च कषायशतान्यभि समस्य पञ्चाशन्महाकषायास्ते एवाल्पबुद्धीनां मन्दबुद्धिभिभैषज्यव्यवहाराय चिकित्सायां व्यवहत हेतवो भवन्ति। न ह्यल्पबुद्धयोऽखिलं व्याधि चिकित्सितु श वन्ति, यावद्रोगं चिकित्सन्ति तच्च एतावद्भिरेवोपपद्यते इति भावः । कथं महाधीभिरपि गुरुभिः श्रावयितुं शक्यते तदाह-बुद्धिमताञ्चेति । च पुनर्बुद्धिमतां महासूक्ष्मधियां खालक्षण्यानुमानयुक्तिंकुशलानामिति । जीवकादीनां दशशो द्रव्याणां पञ्चशतानां कषायद्रव्याणां स्वालक्षण्येन स्निग्धशीतष्यमधुरखादिना च स्वेन स्वेन लक्षणेन गुणकम्मरूपेण लोकानां जीवनादिहेतुखमित्यनुमाने युक्तिकुशलानां भूयो दर्शनेन तत्तद गुणकर्मवतां द्राक्षादीनामपि जीवनीयवादि इति युक्तौ च कुशलानां दक्षाणां भिषजाम् अनुक्तार्थानाय अनुक्तानां द्रव्याणां जीवनीयवादातिरिक्तार्थानां कर्मणां ज्ञानाय हेतवो भवन्ति, एतावन्तो महाकषायाः पञ्चाशद येऽत्रोक्ता इति । एतेनैतदुक्त भवति, जीवनटहणादिपश्चाशत्प्रयोजनातिरिक्तं यदेतच्छास्त्रेऽस्ति तदनेन भविष्यतीति नातो न्यूनता, यस्य तु कषायद्रव्यस्यातिरिक्तमेव गुणकर्मास्ति तद्विशेषेणैघोपदेश्यमिति ॥ ११ ॥
एतावन्तो यथोक्ताः, अलं समर्थाः, व्यवहारायेति चिकित्साव्यवहाराय। स्वलक्षणस्य भावः स्वालक्षण्यं, तेनानुमानं तत्र कुशला अभिज्ञा इत्यर्थः। बुद्धिमन्तो हि, जीवकादयो हि स्निग्धशीतमधुरवृष्यादिगुणयुक्ताः सन्तो जीवनं कुर्वन्तीति भूयोदर्शनादुपधार्य तद गुणयुक्तऽन्यत्रापि द्राक्षापयोविदार्यादौ तज्जातीयत्वेन जीवनान्यनुमिमते तथा जीवकादीनामेकजीवनकार्यकत्र्तृवेन महाकषायत्वं, तद्वत् पाठासमङ्गादिप्रभृतीनामप्यतीसारहराणामतीसारहरमहाकषायत्वम् ; अनुमानेन कृत्स्नमेव कषायं प्रतिपयन्त इति भावः ॥११॥

Page #679

४र्थ अध्यायः] सूत्रस्थानम् ।
२६७ एवंवादिन भगवन्तमात्रयमग्निवेश उवाच। नैतानि भगवन् पञ्च कषायशतानि पूर्य्यन्ते। तानि तानि ह्य वाङ्गानि संप्रवन्ते तेषु तेषु महाकषायेष्विति ॥ १२॥
तमुवाच भगवानात्र यः। नैतदेवं बुद्धिमता द्रष्टव्यमग्निवेश, एकोऽपि ह्यनेकां संज्ञां लभते कार्यान्तराणि कुर्वन् । तदयथा पुरुषो बहूनां कर्मणां करणे समर्थो भवति। स यद
गङ्गाधरः-अत्र पूर्वपक्षमुत्थापयति-एवमित्यादि। पञ्च कषायशतानि न पूयन्ते इत्यत्र हेतुमाह-तानि तानि हीत्यादि। हि यस्मात् जीवनीयादिषु तेषु तेषु महाकपायेषु पञ्चाशदन्यतमेषु तानि तानि जीवकादीन्यङ्गानि दशान्यतमैकानेकान्यतमानि संप्लवन्ते एकस्य महाकषायस्याङ्गमेकमनेक वान्यस्मिन महाकषायेऽवगाहते पुनः पठ्यते इति, तस्मात् पञ्च कषायशतानि न पूर्यन्ते न्यू नाश्च भवन्ति, इति पूर्वपक्ष सिद्धान्तं दर्शयतितमुवाचेत्यादि। तमित्यग्निवेशम् । आत्रेय इति पुनर्वसुः। कि सिद्धान्तमुवाचात्रेय इत्यतस्तदुक्तसिद्धान्तवचनमाह-नैतदित्यादि। एतदिति यदुक्तम् "अग्निवेश भवता तदेतद् एवप्रकारेण बुद्धिमता सुधिया न दष्टव्यम्” इति प्रतिक्षा । करमादित्यतस्तत्र हेतुमाह-एकोऽपि हीत्यादि। हि यस्मात् एकोऽपि एकः खरूपोऽपि ; अपिशब्दादनेकस्तु सुतरां कार्यान्तराणि कुर्वननेकां संज्ञां लभते इति हेतुः। तस्माज्जीवनीयान्तर्गतजीवकादिक्षीरकाकोल्यादिरेकोऽपि जीवनहितः सन्नपि हणं कुर्वन् हणीयोऽपि भवतीति, तस्मात् जीवनीयः काकोल्यादिष्ट हणीय एवेति प्रकारं बुद्धिमता द्रष्टव्यमित्यर्थः। ननु कथमेकः कार्यान्तरं कुर्वननेकां संज्ञां लभते इत्याकाङ्क्षायां दृष्टान्तमाह--यथेत्यादि । पुरुष इत्येकः पुरुषो देवदत्तादिः कर्मणां क्रियाणां फलरूपाणां बहूनां कुम्भादुरत्पत्तिस्तण्डुलविक्लित्तिरुत्तरदेशसंयोग इत्यादीनां करणे जनकव्यापारे
चक्रपाणि:-पूर्वपक्षमुत्थापयति-एवमित्यादि। तानि तानीति जीवकक्षीरकाकोलीप्रभृतीनि, तेषु तेषु जीवनीयवृहणीयशुक्रजननादिषु, उपप्लवन्ते पुनःपुनस्तान्येव पठ्यन्ते, एकं द्रव्यमनेकेषु पव्यमानमेकमेव ; ततश्च न संख्या पूर्यते ; इति पूर्वपक्षं सिद्धान्तयति नैतदेवमित्यादि। एकस्थानेकत्वेनाभिधाने दृान्समाह-यथेत्यादि । एकः पुरुषः कर्मणां व्यापाराणाम् ओदनपचनकुम्भकरणखनित्रकरणभूमिखननानां करणे समर्थो भवति, य इत्यध्याहार्य, स इत्युक्तगुणं पुरुषं प्रत्यव

Page #680

६६८
चरक-संहिता। चिकित्साप्राभृतीयः दौर्बल्यं लाघवं ग्लानिया॑धीनामल्यता रुचिः। हृद्वर्णशुद्विः चुत् तृष्णा काले वेगप्रवर्त्तनम् ॥ बुद्धीन्द्रियमनःशुद्धिर्मारुतस्यानुलोमता। सम्यग्विरिक्तलिङ्गानि कायाग्नेश्चानुवर्द्धनम् ॥३॥ ष्ठीवनं हृदयाशुद्धिरुत्क्लेशः श्लेष्मपित्तयोः ।
आध्मानमरुचिश्छदिरदौर्बल्यमलाघवम् ॥ गङ्गाधरः-ननु स योगात सुखमश्नुते इति यदुक्तं तत् सम्यग्योगः कथ विज्ञायत इति ? अतो विरेचनस्य सम्यग्योगलक्षणान्याह-दोब्बेल्यमित्यादि। विरेचनकृत दोब्बल्यम् न तु व्याध्यादिकृतम्। लाघवश्व शरीरस्य। ग्लानिश्चाहर्षेः शरीरस्य। व्याधीनां तेषां तेषामल्पता। एवं रुचिश्चाहारे भवति। हृच्छुद्धिर्मनोबुद्धिस्थानवक्षसः शुद्धिरजाड्यम्। वर्णशुद्धिवेणप्रसन्नता। काले क्षुधा तृष्णा मलमूत्रयोः प्रवर्तनश्च। बुद्धीन्द्रियमनसां शुद्धिः। बुद्धदेशानामिन्द्रियाणां मनसश्च शुद्धिमलापहतिः। मारुतस्यानुलोमताऽधोगतिशीलता। कायाग्नेश्च जाठराग्नेरनुक्रमेण बद्धनम् । सम्यगविरिक्तस्य लिङ्गानि भवन्ति ॥३॥
गङ्गाधरः-विरेचनस्यायोगलक्षणान्याह-ठीवनमित्यादि। ष्ठीवनं मुखेन स्वल्पोन्दिरणम्। हृदयस्याशुद्धिर्जाड्यम् । उत्क्लेश उपस्थितक्मनखमिव यावता यस्य वस्तुन उचितो योगः स योगः, तस्य स्वल्पो वा योगः सर्वथा वाऽयोगोऽयोग उच्यते, तस्यैवातिमात्रयोगो विकारकरोऽतियोगः ; अनुचितसम्बन्धेन तु वस्तुनो मिथ्यायोगः, तेनेहाप्युक्लिएश्लेष्मादिधर्मप्रयुक्त पुरुषे विरेचनं सर्वथाऽपौगिकमेव, तच्च प्रयुक्त प्रतीपगमनेनैव याति, विरेचने मिथ्यायोगोऽयमयोगः, एवं वमनादिष्वपि ज्ञेयम् ; एवम्भूतस्य मिथ्यायोगस्य अयोगेनैव ग्रहणात्, उक्त हि-"प्रातिलोम्येन दोषाणां हरणात् ते ह्यकृत्स्नशः। अयोगसंज्ञे कृच्छेण यदागच्छति चाल्पशः" ॥ इति । दृष्टविरेचनौषधस्य वमनोपयुज्यमानस्य हीनमात्रत्वातिमानत्वाभ्यां विना ययाधिकरणत्वं तन्मिथ्यायोगादेव परं स्यात् ; यदुक्त तिषणीये-“मिथ्यायोगो राशिव प्वाहारविधिविशेषायतनेपूपदेक्ष्यते” इति। सत्यं, भेषजस्य मिथ्यायोगोऽयं, वमनस्य तु दोषहरणरूपस्यायोग इति , एवञ्च विरेचनादावपि ज्ञेयम्। यद्यप्यत्रापि मिथ्यायोगः कथञ्चित् पाय॑ते कल्पयितु, तथाप प्रयोजनशून्यत्वादाचार्येण पृथङ् न कृतः, शब्दादिषु तु मिथ्यायोगिनां सम्बन्धमात्रस्यापि परिहारार्थ पृथक कृत इति ॥ १॥२॥ चक्रपाणिः-दौर्बल्यमित्यादि विरेचनस्य सम्यगयुक्तायुक्तातियुक्तस्य लक्षणानि ; अदौर्बल्यं

Page #681

६६
१६श मध्यायः
सूत्रस्थानम् । जबोरुसदनं तन्द्रा स्तमित्यं पीनसागमः। लक्षणान्यविरिक्तानां मारुतस्य च निग्रहः ॥४॥ विपित्तकफवातानामागतानां यथाक्रमम् । परं स्त्रवति यद्रक्तं मेदोमांसोदकोपमम् ॥ निःश्लेष्मपित्तमुदकं शोणितं कृष्णमेव वा। तृष्यतो मारुतातस्य सोऽतियोगः प्रमुह्यतः॥५॥ वमनेऽतिकृते लिङ्गान्येतान्येव भवन्ति हि । ऊद्ध गा वातरोगाश्च वागग्रहश्चाधिको भवेत् ॥६॥ चिकित्साप्राभृतं तस्मादुपेयाच्छरणं नरः।
युञ्जाद य एनमत्यन्तमायुषा च सुखेन च ॥७॥ श्लेष्मपित्तयोरेव। आध्मानञ्चारुचिश्च छर्दिश्च तथा विरेचनकृतदोब्बल्यं न भवति। अलाघवं शरीरस्य । जङ्घयोरूव्वाश्च सदनमवसादः। तन्द्रा निद्रावत् क्लान्तिः। स्तमित्यमाद्रवसनावगुण्ठितखमिव देहस्य । पीनसस्य प्रतिश्यायस्य आगमः। मारुतस्य निग्रहो नानुलोमता। एतान्यसम्यगविरिक्तानां लक्षणानि भवन्ति ॥४॥
गङ्गाधरः-अथ विरेचनस्यातियोगलक्षणान्याह-विपित्तेत्यादि । अधोभागे खलु विरेचने यस्य विडादीनां यथाक्रममागतानां परं रक्त स्रवति। तत् रक्तं मेदोमांसोदकोपमं निःश्लेष्मपित्तं केवलमुदकं कृष्णं शोणितमेव वा स्रवति । तस्य तृष्यतो मारुतातस्य मारुतलिङ्गान्वितस्य प्रमुह्यतश्च स विरेचनस्यातियोगो भवति ॥५॥ ___ गङ्गाधरः-अथ वमनातियोगलक्षणान्याह-वमनेऽतीत्यादि। वमनेऽतिशयेन कृते सत्येतान्येव कफपित्तानिलानां यथाक्रममागतानां परं रक्तं स्रवतीत्यादीनि लिङ्गानि भवन्ति । अधिकञ्च लिङ्गं वातरोगा ऊद्ध गा भवन्ति । वागग्रहश्च भवतीति। तस्मात् संशोधने कत्र्तव्ये बुद्धिमान् नरश्चिकित्सास्थौल्यानपगमः। यथाक्रममिति पठन् क्रमेणैवेति दर्शयति, यदुक्त-"प्राप्तिश्च विपित्तकफानिलानां सम्यगविरिक्तस्य भवेत् क्रमेण।” आगतानां परमूद्ध मिति योजना ॥३–५॥ चक्रपाणिः--अतियोगलक्षणं वमनेऽतिदिशति-वमन इत्यादि। वमनातियोगे विटपित्तकफ

Page #682

२७०
चरक-संहिता। पड़ विरेचनशताश्रितीय: रसा लवणवाश्च कषाया इति संज्ञिताः। तस्मात् पञ्चविधा योनिः कषायाणामुदाहृता ॥ तथा कल्पनमप्येषामुक्तं पञ्चविधं पुनः। महताश्च कषायाणां पञ्चाशत् परिकीर्तिताः॥ पञ्च चापि कषायाणां शतान्युक्तानि भागशः। लक्षणार्थ प्रमाणं हि विस्तरस्य न विद्यते ॥ न चालमतिसंक्षेपः सामर्थ्यायोपकल्पते । अल्पबुद्धेरयं तस्मान्नातिसंक्षेपविस्तरः॥ मन्दानां व्यवहाराय बुधानां बुद्धिवृद्धये ।
पञ्चाशत्को ह्ययं वर्गः कषायाणामुदाहृतः॥ यावन्ति विरेचनानि त्रयस्त्रिंशद योगशतमित्यादिना येद्र व्यमिलितैमदनफलत्रिवृतादिभिः षड़ विरेचनशतानि चतुर्भिः श्लोकैरुक्तानि इत्यर्थः। तथैवैषां षड़ाश्रया इति षड़ विरेचनाश्रयाः क्षीरादिफलानीत्यन्तेन ।
रसा इति। पञ्चानां मधुरादीनां रसानां कषायसंशा। मधुरकषाय इत्यारभ्य तन्त्रे संज्ञत्यन्तेन तस्माल्लवणवज्जरसात् पञ्चधा कषायाणां योनिः सुतरामुदाहृता। तथा कल्पनमेषामिति पञ्चविधं कषायकल्पनमित्यारभ्य सर्वत्रोपयोगीनि भवन्तीत्यन्तेन निर्देशोपदेशाभ्याम् । पञ्चाशन्महाकपाया इत्यारभ्य लक्षणोदाहरणार्थ व्याख्याता भवन्तीत्यन्तेन महताश्च कषायाणां पञ्चाशत् परिकीर्तिता निर्देशेन प्रोक्ताः। तेषामित्यारभ्य व्याख्याता भवन्तीत्यन्तेन महतां कषायाणां पञ्चाशतो विभागशो दशदशावयविकतया विभागेन पञ्च कषायाणां शतानि चापि उक्तानीति। न हीत्यारभ्यास्तीत्यन्तेन लक्षणार्थ विस्तरस्य प्रमाणं न विदाते इत्युक्तं, न चेत्यारभ्य चोद्दिष्टा इत्यन्तेनातिसंक्षेपः सामर्थाय नालं न समर्थः कल्पाते इत्युक्तम् । एतावन्त इत्यारम्य शिष्षेभ्य इत्यन्तेन नातिसंक्षेपविस्तरः पञ्चाशत्कोऽयं कषायाणां महाकषायाणां वर्गः विरेचनशतानि षडिति। लक्षणार्थमित्यादिग्रन्थोऽनतिसंक्षेपविस्तरेणोक्तपञ्चाशन्महाकषायोपपत्तिसंग्राहकः। अलमतिसमथः, अल्पबुद्धस्यमिति पदमतिसंक्षेप इत्यनेन सम्बध्यते। यद्यपि चेहातिसंक्षेपो नास्ति तथापि बुद्धिस्थिरीकृतः प्रत्यवमृष्यते। पञ्चाशत्को ह्यमित्यत्रायमिति पदं

Page #683

-
२७१
४ अध्यायः]
सूत्रस्थानम् । तेषां कर्मसु वाहोषु योगमाभ्यन्तरेषु च। संयोगश्च प्रयोगश्च यो वेद स भिषग्वरः ॥ १४ ॥
इति भेषजचतुष्कः। इत्यग्निवेशकृते तन्त्र चरकप्रतिसंस्कृत श्लोकस्थाने षडविरेचन
शताश्रितीयो नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४॥ मन्दानामल्पबुद्धीनां व्यवहाराय बुधानां बुद्धिमतां बुद्धिमृद्धयेऽनुक्तार्थशानायायं पश्चाशन्महाकषायावधारणहेतुवादसहित उदाहृतः। हि शब्द एवार्थे ।
पञ्चाशन्महाकषायोपदेशप्रयोजनमाह-तेषामित्यादि। तेषां पञ्चाशतो महाकषायाणां यथायोग्यं स्वस्थपुरुषे वातुरपुरुषे वा वाह्य षु कर्मसु प्रलेपावगाहादिषु, आभ्यन्तरेषु वमनादिषु कर्मसु च विषयेषु कर्तव्येषु संयोगं परस्परमुचितानां मेलकमयौगिकानां पृथककरणं प्रयोगश्च कालदेशपकृत्यादापेक्षया योजनाश्च यो वेद वेत्ति स भिषग्वर इति ॥१४॥
अध्यायं समापयति-अग्निवेशेत्यादि । प्राग्वत् सर्व व्याखो यम् । इति भेषजचतुष्क इति स्वस्थातुरपरायणभेषजोपदेशैश्चतुर्भिरध्यायनिष्पन्न एकः परिच्छेदः समाप्तः।
इति श्रीगङ्गाधररायकविरत्नविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ सूत्रस्थानजल्पे
प्रथमस्कन्धे चतुर्थाध्यायजल्पाखरा चतुर्थी शाखा ॥४॥ दुर्घटमेव। वाह्य षु प्रलेपादिषु, आभ्यन्तरेषु वमनादिषु, संयोगं द्रव्याणामुचितं मेलनं, प्रयोग कालप्रकृत्यपेक्षया योजनाम् ॥ १४ ॥
इति भेषजचतुष्कः। इति चरकचतुरानन-श्रीमश्चक्रपाणिदत्तविरचितायाम् आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थान
व्याख्यायां षड् विरेचनशताश्रितोयो नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४॥

Page #684

चरक-संहिता। चिकित्साप्राभृतोयः भेषजयिते पथ्यमाहारैश्चैव वृहणम्। घृतमांसरसचीर-हृद्ययूषोपसंहितैः ॥ अभ्यङ्गोत्सादनैः स्नाननिरूहैः सानुवासनैः। तथा स लभते शर्म युज्यते चायुषा चिरम ॥१०॥ अतियोगानुबन्धानां सपिष्पानं प्रशस्यते । तैलं मधुरकैः सिद्धमथवाप्यनुवासनम् ॥ यस्य त्वयोगस्तं स्निग्धं पुनः संशोधयेन्नरम् । मात्राकालबलापेक्षी स्मरन् पूव्वमनुक्रमम् ॥ ११ ॥
पुनरागतिध्रुवा भवति। भेषजक्षयिते खलु संशोधनौषधैः क्षयो मूलोच्छेदो जातो यस्य तस्मिन् भेषजक्षयिते दोषे सति स संशुद्धः पुमान् पथ्यं तथाहारैश्च घृतादुरपसंहितैघृतादियुक्तंट हणमभ्यङ्गादिभिश्च हणं लभते। तथा शम्म सुखं लभते। चिरञ्चायुपा युज्यते। यथा माणां मूले च्छिन्ने प्रसराः पुनगच्छन्ति ॥ ९।१०॥
गङ्गाधरः-ननु प्रमादेन वैद्यमानिना बबुधेन कृते संशोधनेऽतियोगे निवृत्ते यद्यनुवन्धो वर्त्तते तदा किं कर्तव्यमिति ? अत आह-अतियोगेत्यादि। येषामतियोगकृतलक्षणानुबन्धो वर्त्तते तेषां तत्तापत्पशमनौषधस्य सर्पिषः पानम् । अथवा मधुरकैर्जीवनीयैदेशभिः सिद्धं कल्कैः साधितं तैलमनुवासनं प्रशस्यते। अथ यस्य विरेकायोगः स्यात् तं जनं पुनः स्नेहेन स्निग्धं स्वेदेन च खिन्नं पूर्व यादृशमौषधं यन्मानं दत्तं तेन न सम्यक् युक्तमभूत। तत सर्वमनुक्रमं स्मरन् मात्राकालबलान्यपेक्ष्य पुनः संशोधयेदिति ॥११॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति शोधनेन यथा दोषक्षयः तथा धातुक्षयोऽपि स्यात्, तेन प्रतिकारमाहभेषज इत्यादि। आहारैरेवेत्येवावधारणे, तेन, भैषज्यैः वृहणं निषेधति, भेषजस्य वीर्यप्रधानस्य तदा दुःसहत्वात् । अनुवासनैरित्यत्र चकारो बोद्धव्यः, तेन अभ्यङ्गादिभिश्च वृहणं पथ्यम् ॥ १०॥
चक्रपाणिः-अतियोगादिचिकित्सामाह-अतियोगेत्यादि। स्मरन् पूर्वमनुक्रममित्यनेन, यः

Page #685

१६श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
I
स्नेह स्वेने शुद्धौ रोगाः संसर्ज्जने च ये जायन्तेऽमार्गविहिते तेषां सिद्धिषु साधनम् ॥ १२ ॥ जायन्ते हेतुवैषम्याद्विषमा देहधातवः । हेतुसाम्यात् समास्तेषां स्वभावोपरमः सदा ॥ १३ ॥ प्रवृत्तिहेतुर्भावानां न निरोधेऽस्ति कारणम् । केचित् तत्रापि मन्यन्ते हेतु हेतोरवर्त्तनम् ॥ १४ ॥
६७३
गङ्गाधरः - अथ स्नेहादौ क्रियमाणे यदि समयोगाभावादयोगादितो रोगा अन्ये भवन्ति तत्र किं कर्त्तव्यमिति ? अत आह स्नेहन इत्यादि । स्नेहनादौ तथा शुद्ध तथा सम्यग्योगे पेयादिसंसर्ज्जने चामागविहिते यथावन्मागविधानाभावेऽयोगातियोगादौ सति ये रोगा जायन्ते तेषां साधनं सिद्धिषु सिद्धिस्थाने वक्ष्यत इति शेषः ।। १२ ।।
गङ्गाधरः- नन्वेवं चेत् कुतो देहधातूनां वैषम्यं भवति, कुतो वा साम्यं, तयोश्च साम्यवैषम्ययोरनुवृत्तिः कुतः स्यात् कुतो वा निवृत्तिः ? इत्याशङ्कायामाह जायन्त इत्यादि । देहधातवो देहस्य धारका ये भावास्ते । हेतुवैषम्यात तेषामुत्पत्तौ स्थितौ च हेतूनां वैपम्याद बुद्धिहान्यन्यतरस्माद्विषमा जायन्ते । तथा देहधातूनां ये हेतवस्तेषां साम्यात् वृद्धिहासव्यतिरेकावस्थायामवस्थानात् ते देहधातवः समा जायन्ते । तयोदेहधातुसाम्यवैषम्ययोः सदैवाविरतं स्वभावोपरमः । स्वभावस्य स्वस्य धर्मस्य स्वस्य रूपस्य चोपरमो नाशो भवति । तत्र भावानां स्वस्वधर्माणां स्वस्वरूपाणाञ्च सदैवाविरतप्रवृत्तौ हेतुरस्ति । सदैवाविरतनिरोधे
1
पूर्व्वमयोगे हेतुभूतः, तं परिहरान्नति शिक्षयति । अमार्गविहितेऽविधिविहिते; साधनमित्यत्र वक्ष्यत इति शेषः ॥ ११--१२ ॥
चक्रपाणिः - सम्प्रति यदेतत् सिद्धौ वक्ष्यमाणं तदनुषङ्गेण च सर्व्वभेषजानामेव क्षणभङ्गभावे पक्षेऽपि गमकत्वं प्रतिपादयितुं प्रकरणमारभते जायन्त इत्यादि । तेषामिति विषमाणां धातूनां समानाञ्च, स्वभावाद विनाशकारिणां निरपेक्षादपरमो विनाशः स्वभापोपरमः, सदेत्यविलम्बेन तेनोत्पन्नमात्र एव विनश्यतीत्यर्थः ॥ १३ ॥
चक्रपाणिः - अत्रैवार्थे उपपत्तिमाह-प्रवृत्तीत्यादि । प्रवृत्तिहेतुरुत्पत्तिहेतुर्भावानामस्ति, निरोधे विनाशे हेतुर्भावानां कारणं नास्ति, यस्मात् सर्व्व एव भावाः प्रदीपार्चिर्वदुत्पत्तौ कारणापेक्षिणः, विनाशे तु द्वितीयक्षणाविद्यमानत्वलक्षणे सहजसिद्धत्वे न हेत्वन्तरमपेक्षन्ते यतः न स्वाभाविक
"

Page #686

Acharya Shri ka
६७४
चरक-संहिता। चिकित्साप्राभृतीयः एवमुक्तवार्थ*माचार्य्यमग्निवेशोऽभ्यभाषत। खभावोपरमे कर्म चिकित्साप्राभृतस्य किम् ॥ भेषजैविषमान् धातून् कान् समीकुरुते भिषक् ।
का वा चिकित्सा भगवन् किमर्थं वा प्रयुज्यते ॥ १५ ॥ विनाशे कारणं नास्ति । इत्यकारणं प्रतिक्षणं भङ्गः स्यादिति। तत्र केचिन्महर्षयो भावानां स्वभावोपरमेऽविरतनिरोधे हेतोरवर्तनं हेतुर्नास्तीति य एव हेतोरसद्भावस्तमेव भावानां सदा स्वभावोपरमे हेतु मन्यन्ते ।।१३।१४ ।।
गङ्गाधरः-एवमित्यादि। इत्येवमर्थमुक्त्वा वदन्तमाचायमात्रयपुनसुमभि लक्ष्यीकृत्याग्निवेशोऽभाषत। तत्रोक्त्वेति क्त्वाप्रत्ययः परापरयोगे। यथा-तत् सर्च सृष्ट्वानुपाविशदिति, नदीं गला पर्वतोऽयमिति, न तु पूर्वकाले। क्रिययोरेककर्तृकयोराचार्यकर्तृ कक्रियान्तराभावात्, भिन्नकर्तृकयोरेककत्तू कयोर्वा । यथा यत्र क्रियाद्वयं पूर्वपरकालस्थं तत्र तवा स्यादिति ; तदा भवतु पूर्वकाले । “एककत्तू कयोः पूर्वकाले” इति सूत्रे व्यर्थमेककत्त कयोरिति पदमुपात्तं पाणिनिना। भिन्नकत्त कयोः क्रिययोः परापरयोगाभावान्न स्यात् क्त्वा इनि। अनिवेशो यदभापत नदाह--- स्वभावत्यादि। भो भगवन भावानां सदैव स्वभावोपग्मे सति चिकित्साप्राभृतस्य वैद्यस्य किं कर्म ? सदैव स्वभावोपरम विपमा धातवो न भणमपि वर्तन्ते। तदा कान विषमान् धातृन भिषक भेषनः समर्माकुरुते ? सदन च धातूनां वैपम्यस्वभावोपरमे चिकित्सा वा का म्यात : वैषम्यसमीकरणं रूपे हेत्वन्तरापेक्षा स्यात, न हुात्पन्नः खड्गः स्वाभाविक लोहमयन्य कारणान्तरमपक्षत ; तदेवं सर्वथा भावानामेव स्वाभाविके नाशे, देहधातूनामपि नाशः स्वाभाविक एवेति भावः । व्याधिप्रशम च चिकित्साऽपेक्षकं पक्षान्तरमाह केचिदित्यादि। नत्रापि विनाशेऽपि हेतु कारणं, हेतोरवर्तनमिति उत्पादकहेतोरभावं मन्यन्त इति योजना , एवमपि हेनुपरम्परायाः क्षणिकत्वेन तत्कार्याणामपि स्वभावादेव नित्यसन्निहितसहेतुविनाशहेतूनां न विनाशहेतुचिकित्सापेक्षेति भावः ॥ १४ ॥
चक्रपाणिः -- एवमुत्थितायां शङ्कायां गुरु पृच्छति एवमित्यादि। --किमित्याक्षेप, कम्म साध्यं, स्वभावोपरमे सति न किमपि साध्यं पश्यामीति भावः । कान् समीकुरुते, विषमाणाम अस्थिरत्वेन साम्यं तत्र कत्तुं न पार्यते इत्याशयः ; का वा चिकित्सेति रोगप्रशमं प्रत्यकारणत्वन
* एवमुक्तार्थमिति चक्रपाणिसम्मतः पाठः ।

Page #687

१६ अध्याय..
सूत्रस्थानम् ।
६७५ तच्छिष्यवचनं श्रुत्वा व्याजहार पुनव्वसुः । श्रूयतामत्र या सौम्य युक्ति ष्टा महर्षिभिः ॥ १६ ॥ न नाशकारणाभावाद भावानां नाशकारणम् । ज्ञायते नित्यगस्येव कालस्यात्ययकारणम् ॥ शीघगत्वाद यथाभूतस्तथा भावो विपद्यते ।
निरोधे कारणं तस्य नास्ति नैवान्यथाक्रिया ॥ १७ ॥ हि चिकित्सोच्यते। यदि स एव वैषम्योपरमः सदा भवति तदा किमथ चिकित्साकम्म भिपजा प्रयुज्यते ? इत्यग्निवेशोऽभाषत ॥ १५ ॥
गङ्गाधरः-- तत्रोत्तरमाह शिप्यस्याग्निवेशस्य तद्वचनं श्रुखा पुनर्वसुरात्रेयो व्याजहार। किं व्याजहार ? नदाह -श्र यतामित्यादि । अत्र भावानां सदा म्वभावोपग्मं महर्षि भिर्या युक्तिर्या बुद्धिष्टा सा श्रयतां सौम्याग्निवेशेति ॥१६।।
गङ्गाधरः - कीदृशी सा युक्तिरिति ? अत आह-न नाशेत्यादि । भावानां सदव स्वभावस्योपरमो यो नाशस्तस्य कारणं न ज्ञायते नोपलभ्यते । कस्मात ? नाशकारणाभावात्। यथा नित्यगस्य कालस्य सदात्ययोऽनवरतमतीतलं ज्ञायते, तस्यात्ययस्य कारणं न ज्ञायते शीघ्रगखात्। भावानां स्वभावो हि शीघ्रगः। यथा कालस्वभावोऽपि चक्रवद् भ्रमणात्मकः स च शीघ्रगः। तस्मान्नाशकारणाभावो न नाशकारणं सम्भवति । तहिं कथं भावानांस्वभावोपरमः सदा स्यादिति ? अत आह---यथाभूत इत्यादि। यो भावो यदा यथाभूतो वत्तंते तथाखेनोत्तरावस्थामारभ्य पूर्वावस्थानतो विपद्यते। तत्र पूर्वावस्थाया निरोधे तस्य कारणं नास्ति। न च तन्निरोधेऽन्यथाक्रिया पूर्वभावादन्यथाक्रियोत्तरावस्थायामस्ति । यथा हेतुवैषम्याद्धातवो वातादयो विषमा भवन्ति । विषमा एवोत्तरावस्थां तत्पूर्वावस्थिकविषमरूपेणैवारभ्य चिकित्सा नास्तीत्यर्थः : किमर्थ वा प्रयुज्यत इति यन्निवृत्त्यर्थं चिकित्सा प्रयुज्यते तदातुवैषम्यं स्वभावान्निवृत्तमिति चिकित्साप्रयोजनं नास्ति ॥ १५॥
चक्रपाणिः- पूर्वोक्तहेतुविनाशं दृशान्तेन हेतुमन्तमाह---न नाशेत्यादि। भावानां नाशकारणं न ज्ञायते, तत् किमभावादेव, यथा--शश-विषाणं, तद् वाऽज्ञानयोग्यत्वात् पृथिव्यां निखातमूलकीलकादिवत सदपि न ज्ञायते. इत्याह-नाशकारणाभावात् इति, नाज्ञानयोग्यत्वेन, किं तहरभावादेवेत्यर्थः ; अन दृशान्तमाह-नित्यगस्येत्यादि। निमेषादिरूपत्वेन निस्यगस्य,

Page #688

६७६
[चिकित्साप्राभृतीयः
तच्चा
चरक संहिता | पूर्वावस्थविषमस्वभावनाशमुपयन्ति । न तु विषमस्वभावनाशं प्राप्योत्तरावस्थां साम्यस्वभावेनारभन्ते । तस्मात् प्रवृत्तौ खलु भावानामुत्पत्तौ कारणमस्ति न तु निरोधे । वक्ष्यते च स्वयं खुड्डीकागर्भावक्रान्तिशारीरे - आत्मजश्चायं गर्भ इत्यारभ्य “गर्भाशयमनुप्रविश्य शुक्रशोणिताभ्यां संयोगमेत्य गर्भलेन जनयत्यात्मात्मानमात्मसंज्ञो हि गमः । तस्य पुनरात्मनो जन्मानादिलान्नोपपद्यते । तस्मादजात एवायमजातं गर्भं जनयति । अजातो ह्यजातेन जनितः । स चैव गर्भः कालान्तरेण वालयुवस्थविरभावान प्राप्नोति ; स यस्यां यस्यामवस्थायां वर्त्तते तस्यां तस्यां जातो भवति । या त्वस्य पुरस्कृतावस्था तस्यां जनिष्यमाणः । तस्मात् स एव जातवाजातश्च युगवद् भवति । तस्मिंश्च एतदुभयं सम्भवति जातवञ्चैव जनिष्यमाणत्वञ्च । स च जातो जन्यते । स चैवानागतेष्ववस्थान्तरेष्वजातो जनयत्यात्मनात्मानम् । सतो ह्यवस्थान्तरगमनमात्रमेव जन्म चोच्यते । तत्र तत्र वयसि तस्यां तस्यामवस्थायाम् । यथा सतामेव शुक्रशोणितवीजानां प्राक् संयोगाद्गर्भखं न भवति । तच्च संयोगाद् भवति । यथा सतस्तस्यैव पुरुषस्य प्रागपत्यात् पितृखं न भवति पत्याद्भवति । तथा सतस्तस्यैव गर्भस्य तस्यां तस्यामवस्थायां जातत्वमजातखं चोच्यते " इति । अथ - शीघ्रगत्वाद् यथा भूतस्तथा भावो विपद्यते इति । भावः किं प्राणी चाप्राणी चोच्यते ? तेषाञ्च शीघ्रगले किं कारणमिति ? तत्रोच्यते केनचिन्महर्षिणा - प्राणी चामाणी च सर्व्वे भावः क्षणिकः शीघ्रगः । पाञ्चभौतिकत्वेऽपि सर्वेषां दिक्कालोपादानकत्वाच्चक्रवद्भ्रमणस्वभावेन कालेऽविरतं भ्रामितत्वादिति वादमाश्रित्य वादिवचनमक्षपादगौतमेनोक्तम् “स्फटिकेऽप्यपरापरोत्पत्तेः क्षणिकत्वाद्व्यक्तीनाम्” इति । व्याख्यातञ्चैतद्वात्स्यायनेन"स्फटिकस्याभेदेनावस्थितस्योपधानभेदान्नानात्वाभिमानः । कस्मात् स्फटिकेऽप्यपरापरोत्पत्तेः 1: 1 स्फटिकेऽप्यन्या व्यक्तय उत्पद्यन्ते अन्या निरुध्यन्ते इति, कथम् ? क्षणिकत्वाद्व्यक्तीनाम् । क्षणश्चाल्पीयान् कालः । स्थितिकाः क्षणिकाः । कुतः पुनर्गम्यते क्षणिका व्यक्तय इति ? उपचयापचयप्रबन्धदर्शनाच्छरीरादिषु । पक्तिनिर्व्व तस्याहाररसस्य शरीररुधिरादिभावेनोपचयोऽपचयश्च प्रबन्धेन प्रवर्त्तते । उपचयाव्यक्तीनामुत्पादोऽपचयान्निरोधः । एवञ्च सत्यवयवपरिणामभेदेन वृद्धिः शरीरस्य कालान्तरेण गृह्यत इति । एवं मन्यते -- नित्यगः कालो यथा विनश्वरत्वे न हेत्वन्तरं विनाशेऽपेक्षते, तथा सर्व्व एव भावाः, यद्धि यस्य हेत्वन्तरापेक्षं, न तस्य तदवश्यम्भावि, यथा- परस्य रागः हेत्वन्तरापेक्षी बेट
क्षण

Page #689

१६श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
६७७ सोऽयमुपचयापचयप्रबन्धो व्यक्तिमात्रे वेदितव्य इति”। तत्रोवाच गौतमः“नियमहेखभावाद यथादशेनमभ्यनुज्ञा।" व्याख्यातञ्च तद्वात्स्यायनेन-“पदार्थानां सर्वासु व्यक्तिपूपचयापचयप्रबन्धः शरीरवदिति नायं नियमः। कस्मात् ? हेखभावात् । नात्र प्रत्यक्षमनुमानं वा प्रतिपादकमस्तीति। तस्माद यथादर्शनमभ्यनुज्ञा। यत्र यत्रोपचयापचयप्रबन्धो दृश्यते, तत्र तत्र व्यक्तीनाम् अपरापरोत्पत्तिरुपचयापचयप्रबन्धदशनेनाभ्यनुज्ञायते ; यथा शरीरादिषु । यत्र यत्र न दृश्यते, तत्र तत्र प्रत्याख्यायते : यथा ग्रावप्रभृतिषु । स्फटिकेऽप्युपचयापचयप्रवन्धो न दृश्यते। तस्मादयुक्तं स्फटिकेऽप्यपरापरोत्पत्तिरिति । यथा चाकस्य कटुकिम्ना सर्व्वद्रव्याणां कटुकिमानमापादयेत् ताहगेतदिति।” तत्र चोवाचापरः कश्चित् “यश्चाशेपनिरोधेनापूर्वोत्पादं निरन्वयं द्रव्यसन्ताने क्षणिकानां मन्यते।” क्षणिकानां भावानां द्रव्यसन्ताने द्रव्यस्योपचयापचयप्रबन्धे खलु निःशेषेण निरोधेनापचयेनापूव्वस्योपचयस्योत्पत्तिस्तत्र प्रवेभावान्वयो नास्तीति मन्वानः कश्चनोवाच-"नोत्पत्तिविनाशकारणोपलब्धेः ।" नियमहेखभावादयथादर्शनमभ्यनुज्ञा । न सवेत्रव प्राण्यप्राणिष्वभ्यनुजानीहि । कस्मात् ? उत्पत्तिविनाशकारणोपलब्धेः। प्राणिषु शरीरवत् उत्पत्तिकारणं तावदुपलभ्यते। अप्राणिप्वपि यथावयवोपचयो वल्मीकादीनाम् । विनाशकारणञ्चोपलभ्यते यथा घटादीनामवयव विभागः। यस्य खपचितावयवं निरुध्यते, स्वरूपमनुपचितावयवञ्च खरूपमुत्पद्यते तस्याशेषनिरोधे निरन्वये खपूर्वोत्पादे च न कारणमुभयत्राप्युपलभ्यते इति। तत्र सिद्धान्तमुवाचाक्षपादगौतमः-"क्षीरविनाशे कारणानुपलब्धिवद् दध्युत्पत्तिवच्च तदुपपत्तिः।" यथानुपलभ्यमानं क्षीरविनाशकारणं दध्युत्पत्तिकारणञ्चाभ्यनुज्ञायते, तथा स्फटिकेऽप्यपरापरासु व्यक्तिषु विनाशकारणमुत्पत्तिकारणञ्चाभ्यनुज्ञ यमिति । ___ तत्राह वादिवचनम्-“लिङ्गतो ग्रहणान्नानुपलब्धिः ।” क्षीरविनाशलिङ्गं दध्युत्पत्तिः। ततः क्षीरविनाशकारणं गृह्यते। तथा शरीरावस्थान्तरोत्पत्तिः पूर्वावस्थाया लिङ्गम् । ततः पूर्वावस्थाया विनाशकारणं गृह्यते । ततो विनाशकारणस्य नानुपलब्धिरिति। तत्रोवाच पुनर्वसुः---विनाशकारणाभावात् भावानां नाशकारणम्। न जायते यथाभूतस्तथा भावो विपद्यते ॥ इति। न हि क्षीरविनाशे कारणानुपलब्धिवद् दध्युत्पत्तिवच्च तदुपपत्तिभवति । विनाशः स्यात्, नावश्यम्भावी स्यात् ; एतद्विपर्ययाच्चानपेक्षत्वं विनाशस्य सिद्धम्। सम्प्रति अहेतुको विनाश उत्पत्त्यन्तरमेव स्यात्, पश्चात् स्थिरत्वेन संस्काराधानमपि भावेषु न पाय॑ते

Page #690

h
६७८
चरक संहिता |
चिकित्साप्राभृतीयः
क्षीरदनोः प्रकृतिविकृतिभावाद यथाभूतो भाव उत्तरावस्थायां तथा भावः पूर्वावस्थायां विपद्यत इति । अत्र दृष्टान्तत्वाभावात् क्षीरदनोः पूर्व्वानुरूपेण उत्तररूपोत्पत्तौ पूव्वभावो हि हेतुः न पूर्व्वभावविनाशः । ततो विक्रियमाणं क्षीरमेव दध्युत्पत्तौ हेतुः न क्षीरविनाश इति । अतः क्षीरविनाशलिङ्गं न दध्युत्पत्तिः । भवतु वा व्युत्पत्तिः क्षीरविनाशलिङ्गम् । तेन लिङ्गेन क्षीरविनाश एव गृह्यते न तु क्षीरविनाशकारणं गृह्यते । तस्माद्विनाशकारणानुपलब्धिरिति पुनब्र्व्वसुः । अथैवं चेत् तदा न सर्व्वभावाणां क्षणिकत्वम् । स्फटिकादिषु द्रव्येषूपचयापचयाभावादपरापरोत्पत्तौ व्यक्तीनां न लिङ्गमुपचयापचयमबन्धोऽस्ति । तस्माद यथादर्शनमभ्यनुज्ञा । इति वात्स्यायन - व्याख्यानम् । तत्र कश्चित् परिहारमाह न पयसः परिणामो गुणान्तरमादुर्भावात् ।" पयसः परिणामो दक्षि न विनाशः । इत्येक आहुः । परिणामश्च afrat aorts goवेधनिवृत्तो धम्र्मान्तरोत्पत्तिरिति । गुणान्तरप्रादुर्भाव इत्यपर आहुः । गुणान्तरप्रादुर्भावश्च सतो द्रव्यस्य पूर्व्वगुणनिवृत्तों गुणान्तरोत्पत्तिरिति । स खल्वेकपक्षीभाव इव ।
अत्र तु प्रतिषेधः व्यूहान्तराद द्रव्यान्तरोत्पत्तिदर्शनं पूर्व्वद्रव्यनिवृत्तेरनुमानात् ।" सन्मूर्च्छन लक्षणादवयवव्यूहान्तराद द्रव्यान्तरे दनुत्पन्ने गृह्यमाणे पूर्व पयोद्रव्यमवयवविभागेभ्यो निवृत्तमित्यनुमीयते । यथा मृदवयवानां व्यूहान्तराद व्यूहान्तरस्थाल्यामुत्पन्नायां पूव्वं मृत्पिण्डद्रव्यं मृदवयवविभागेभ्यो निवर्त्तत इति । मृवावयवाऽन्वयः । पयोदोर्नाशेषनिरोधे निरन्वयो द्रव्यान्तरोत्पादो घटते इति ।
अथाभ्यनुज्ञाय च निष्कारणं क्षीरविनाशं दव्युत्पादश्च प्रतिषेद्धमुच्यते"कचिद्विनाशकारणानुपलब्धेः कचिचोपलब्धेरनेकान्तः ।” क्षीरदधिवत् निष्कारण विनाशोत्पादौ स्फटिकादिव्यक्तीनामिति नायमेकान्तः । कस्मात् ? हेत्वभावात् । नात्र हेतुरस्ति । अकारणी विनाशोत्पादौ स्फटिकादिव्यक्तीनां न पुनर्विनाशकारणाभावात् । कुम्भस्य विनाश उत्पत्तिकारणाभावादुत्पत्तिः । एवं स्फटिकव्यक्तीनां विनाशोत्पत्तिकारणाभावाद्विनाशोत्पत्त्यभावः प्रतिक्षणमिति । निरधिष्ठानञ्च दृष्टान्तवचनं गृह्यमाणयोर्विनाशोत्पादयोः स्फटिकादिषु स्यादयमाश्रयवान् दृष्टान्तः । क्षीरविनाशकारणानुपलब्धिवद् दध्युत्पत्तिवच्चेति तु न गृह्यते । तस्मान्निरधिष्ठानोऽयं दृष्टान्तः । इति । अभ्यनुज्ञाय च स्फटिकस्य सुमित्याह-यथा भूत इति । यादृश उत्पन्नः, तथेति तादृश एव । पूर्व्वसाधितम हेतु विनाशित्वं

Page #691

१६श अध्यायः ।
सूत्रस्थानम् ।
६७६
1
अनुत्पादविनाशौ योऽत्र साधकस्तस्याभ्यनुज्ञानादप्रतिषेधः । कुम्भवन्न निष्कारणौ विनाशोत्पादौ स्फटिकादिव्यक्तीनामित्यभ्यनुज्ञेयोऽयं दृष्टान्तः प्रतिषेद्धमशक्यत्वात् । क्षीरदधिवत् तु निष्कारणौ विनाशोत्पादाविति शक्योऽयं दृष्टान्तः प्रतिषेद्ध' कारणतो विनाशोत्पत्तिदर्शनात् । क्षीरदनोविनाशोत्पत्ती पश्यता तत्कारणमनुमेयम् । कार्य्यलिङ्गं हि कारणमित्यक्ष पादगौतमः । अत्रोवाच भगवानात्रेयः पुनव्वसुः “जायन्ते हेतुवैषम्याद्विपमा देहधातवः । हेतुसाम्यात् समास्तेषां स्वभावोपरमः सदा ॥” इति । प्राणिनां देहधातवो वातपित्तकफरसरुधिरादयो हेतुवैषम्यात् कालबुद्धीन्द्रियार्थानामतियोगायोगमिथ्यायोगाद्विपमा जायन्ते इति । समानानां तेषां कालादीनामतियोगादितः समानां धातूनामुपचयोऽपचयोऽसमानां वैषम्येण नेपाञ्चैवासमान हेतूनाम् अतियोगादितोऽपचयोऽसमानधातूनां वैपम्येणोपचयः समानामिति । एवं हेतुसाम्याद्देहधातवः समा जायन्ते इति । तेषामेव कालादीनां हेतूनां समयोगात् समानां धातूनामुपचयः । विशेषाणामपचयो भवति साम्येनैव तत्र विषमाणामुपचयापचययोः समानाश्चोपचयापचययोस्तत्तद्विषयोपयुक्ताहाराचारादिभिजतिरसेन मलेन च मेलनाद देहरसादिमलादीनामुपचयापचयो यद्भवतस्तत्र पूर्वावस्थायां यथाभूतो देहधातुः समवाविमो वा तथाभावेनैवोत्तरावस्थायां तं तं धातुमारभ्याकारणं विपद्यते । उत्तरावस्थामवृत्तौ तु तत्तदाहाराचारादिरसमलसंयोगः कारणमिति । निरन्तरमाहारादिजनितरसमलानुवृत्तेनिरन्तरमेव तेषां धातूनां समानां विषमाणां वा स्वभावोपरमः स्यात् । तत्रान्ययाक्रियापूर्वावस्थायां यथाभूतः । ततोऽन्यथाक्रियोत्तरावस्थायां नैवास्ति शीघ्रगखाद्भावानाम् । सर्व्वे हि भावो लोके कालानु प्रविष्टः प्राणी । तत्र नवद्रव्यात्मकश्चेतनः । अप्राणी तु आत्ममनोवज्र्ज्ज सप्तद्रव्यात्मकः । तस्मादविरत भ्रमण स्वभावकालान्वयाच्छीघ्रगत्वस्वभावः । यथासावात्मा वीजधर्म्मा मानुपशुक्रार्त्तवसंयोगं मानुषगर्भाशयगतमुपेत्य प्रथमादिषु कललादिरूपावस्थान्तरं प्रतिक्षणं प्राप्तः सर्व्वसम्पूर्णाङ्गः कालेन मनुष्यविग्रहेण प्रसूतो जायते, गवादिशुक्रार्त्तवसंयोगं गवादिगर्भाशयगतमुपेत्य तथैव गवादिविग्रहेण जायते । जातश्च शिशुरूपेणाहारादिरसपोषणमवाप्य रस
तथा शीघ्र हेतुसाधितमसत्काय्र्यत्वमुपसंहरति-निरोध इत्यादि । अन्यथाक्रिया अन्यथाकरणं संस्काराधानमिति यावत् ।। १६।१७ ।।

Page #692

६८०
चरक संहिता |
चिकित्साप्राभृतीय:
रक्तादिधातु पुष्टिं प्रत्यग्रस्वभावां प्रतिक्षणं प्राप्तो यौवनपर्यन्तं प्रतिक्षणमुत्तरावस्थारम्भपूर्वावस्थानाशाभ्यामवस्थान्तरमुपेत्य वृद्धिमुपैति । स्थैर्य्यस्वभावात् तु धातूनां मध्यावस्थायां तथाविधाहारादिरसपोषणे स्थिरभावेण वर्त्तते । प्रतिक्षणमुत्तरावस्थारम्भपूर्व्वावस्थानाशाभ्यामवस्थान्तरञ्चोपैति । तथा ततः परं हासस्वभावाद्धातूनां वार्द्धक्ये तथाविधाहारादिजनितरसपोपणेऽपि प्रतिक्षणमुत्तरावस्थारम्भपूर्वावस्थाविनाशाभ्यां क्रमेणावस्थान्तरमुपेत्य हासमुपैतीति । शैशवादिक्रमेण परिणामे कारणं शरीरारम्भकः कालः । इत्येवं पूर्व्वपूर्व्वव्यूह उत्तरोत्तरव्यूहमारभ्य नश्यति मनुष्यभावञ्च न जहाति । गवादिभावश्च न प्राप्नोति । तस्मात् क्षणभङ्गे व्यूहान्तराद्रव्यान्तरोत्पत्तिः, न तज्जातीयभिन्नद्रव्यान्तरोत्पत्तिः । पूर्व्वद्रव्यनिवृत्तिरपि पूर्व्वव्यहनिवृत्तिने तज्जात्यारम्भकपूर्वद्रव्यनिवृत्तिः । उत्तरमपि तज्जातिदर्शनात् । यथा गर्भाशयगतं जीवाधिठितं शुक्रार्त्तवं कललादिक्रमेण प्रतिक्षणमुत्तरावस्थारम्भपूर्वावस्थानाशाभ्यां सम्पूर्णाङ्गो वहिर्निःसृतो जायते मनुष्यादिः शिशुः तथा क्षीरविनाशकारणानुपलब्धिवद्दध्युत्पत्तिवच्च भावानां पूर्व्वपूर्व्वावस्थानाशकारणानुपब्धिरुत्तरोत्तरावस्थागमनमुत्पत्तिः प्रतिक्षणम् । क्षीरं हि कालेन परिणमत् खलूत्तरोतरावस्थामारभ्याकारणं विनश्यति। तत्कारणमुपलब्धप्रभावान्नास्त्येव । एवं प्रतिक्षणमुत्तरोत्तरावस्थारम्भपूर्वपूर्वावस्थानाशाभ्यां सर्व्वभावेण काले दधि जायते । ततो जातस्य शिशोः शैशवादिवार्द्धक्याबस्थान्तरावस्थान्तरगमनं जन्म यथा प्रतिक्षणमुत्तरोतरावस्थारम्भपूर्व्वपूर्व्वावस्थानाशाभ्यां भवति । तथा जातस्य दनोऽपि प्रतिक्षणमुत्तरोत्तरावस्थारम्भपूर्ण पूर्वावस्थानाशाभ्यां मधुराम्लात्यग्लादिखरूपेण तरुणमध्यपुराणत्वावस्थान्तरमापद्यते दधित्वञ्च न जहाति । तत्र पूव्र्व्वव्यूहस्य काय्र्यमुत्तरव्यूहो लिङ्गं न तु पूर्व्वव्यहनाशस्य कार्य्यमुत्तरव्यूहः । अतो न पूव्र्व्वव्यहनाशस्य लिङ्गं दधि । तस्मात् तन्नाशकारणं न ज्ञायत इत्यतो नास्ति । एवमजीवेंषु सव्र्व्वेषु स्फटिकादिषूपचयापचयकारणं कालादि । तत्तदारम्भकञ्च वाह्यश्च । यदा पव्वेते सजीवे स्फटिकादिकं जायते तदा तत्तत्पर्व्वतादुपचयापचये तस्य तस्याहारादिपोपणेन जातं प्रतिक्षणमेव तथैवोत्तरावस्थारम्भपूर्वावस्थानाशौ भवतः कालेन परिणामात् । पर्व्वतादानीते स्फटिके निज्जीवे त्वाहारवत्पोपणकारणाभावान्नोपचयः वाह्मकालादिभ्यस्त्वपचयो वा भवति । कालेनैव वाय्वग्निजलादिभिरवस्थान्तरप्राप्तं दृश्यमानञ्च लोके स्फटिकादिकमुच्यते । नूतनमिदं मध्यममिदं

Page #693

१६श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
६८१ याभिः क्रियाभिर्जायन्ते शरीरे धातवः समाः।
सा चिकित्सा विकाराणां कर्म तद्भिषजां मतम् ॥ १८ ॥ पुराणमिदमिनि। वल्मीकादीनामवयवोपचयकारणमाहाररसवद्वल्मीककीटोद्धतमृदप्यस्ति । तद्वद्वल्मीकोपचयेऽपि तदुद्धतमृदा मेलनेन पूर्ववल्मीकमृद्धिं प्राप्योत्तरावस्थामारभ्य पूर्वावस्थिकरूपेण नश्यतीति। तत्र कारणं नास्तुपलब्धाभावात् । घटादीनां विनाशकारणमवयविभागो न परावस्थारम्भकपूर्वावस्थाव्यहनाशे कारणमिति। एवञ्च प्राण्यप्राणिनां सव्वेषामुत्तरावस्थारम्भ-पूर्वावस्थानिष्कारण-विनाशयोः नियमहेखभावादयथादर्शनमभ्यनुशावचनं नाद्रियते। शरीरवत् सर्वासु व्यक्तिषु कालकृतावस्थान्तरदर्शनात् । प्राण्यप्राणिषु सव्यत्रैव प्रतिक्षणमवस्थान्तरदर्शनादेव च प्रतिक्षणमुत्तरोत्तरव्यूहारम्भाकारणपूर्वपूर्वव्यहनाशप्रवन्धः । कचिद्विनाशकारणानुपलब्धः कचिदुपलब्धेश्च नानकान्तः। इति ॥१७॥
गङ्गाधरः---इत्येवं भावानां स्वभावोपरमे प्रतिहेतु निरोध कारणाभावस्य युक्तिमुक्त्वा स्वभावोपरमे कम्म चिकित्साप्रामृतस्य किमिति ? प्रश्नोत्तरमाहयाभिरित्यादि। विषमधातूनां प्रतिक्षणं विषमा धातव उत्तरावस्थां विषमधातुकामारभ्य नश्यन्ति । इत्येवं विषमधातुप्रवन्धे शरीरे याभिः क्रियाभिस्ते विषमा धातवः समा जायन्ते सा क्रिया विकाराणां विषमधातूनां चिकित्सा। तदेव चिकित्साक्रिया भिपजां कर्म मतम् । एतेन भंपजैविषमान् धातून् कान् समीकुरुते भिषगित्यस्याप्युत्तरमुक्तं भवति । विकाराणामिति वचनेन प्रतिक्षणं
चक्रपाणिः--एतेन विषमे धातो साम्यं संस्कार आधीयतामित्येवरूपापि चिकित्सा निरस्ता मन्तम्या, एवं व्यवस्थिते पूर्वाक्षिप्त चिकित्सितं समादधति याभिरित्यादि।-“सा चिकित्सा" इत्यनेन "का वा चिकित्सा" इत्याक्षेपः परिहतः । “कर्म तद्" इत्यनेन प्रथमोहिर आक्षेपः परिहृतः। “इत्यर्थं क्रियते क्रिया इत्यनेन "किमर्थं वा" इत्याक्षेपः परिहृतः। “कान् समीकुरुते" इत्याक्षेपस्तु, “समैस्तु हेतुभिर्यस्माद " इत्यादिना परिहतः । विषमेषु धातुषु याभिः क्रियाभिः समा धातवो जन्यन्ते सा चिकित्सा ; एवं मन्यते यद्यपि धातुवैषम्यं विनश्वरम्, तथापि विनश्यदपि तद्धातुवैषम्यं स्वकारय विषममेव धातुमारभते, एवं सोऽप्यपरं विषममिति न धातुवैषम्यसन्ताननिवृत्तिर्धातुसाम्यजनकत्वहेतुं विना ; यदा तु धातुसाम्यहेतुरुपयुक्तो भवति, तदा तेन सहितं वैषम्यसन्ततिरहितमपि कारणं सममेव धातुसन्तानमारभते, यथा मुद्गरप्रहारसहितो घटपरमाणुसन्तानो विसदृशं कपालसन्तानमारभते ॥१८॥

Page #694

६८२
चरक-संहिता। चिकित्साप्राभृतीयः कथं शरीरे धातूनां वैषम्यं न भवेदिति। समानाञ्चानुबन्धः स्यादित्यर्थं क्रियते क्रिया ॥ १६ ॥ त्यागाद्विषमहेतूनां समानाञ्चोपसेवनात् । विषमा नानबध्नन्ति जायन्ते धातवः समाः॥ समैस्तु हेतुभिर्यस्माद धातून संजनयेत् समान् । चिकित्साप्राभृतस्तस्माद दाता देहसुखायुषाम् ॥ २०॥ धम्मस्यार्थस्य कामस्य नृलोकस्योभयस्य च ।
दाता सम्पद्यते वैद्यो दानाद देहसुखायुषाम् ॥ २१ ॥ वैषम्येणारब्धोत्तरावस्थाप्रवन्धानां विकाराणां सा चिकित्सेत्युक्तः। का वा चिकित्सेत्यस्याप्युत्तरं सा चिकित्सेति वचनम् । किमर्थं वा प्रयुज्यते इति प्रश्नस्योत्तरमाह-कथमित्यादि । विपमधातूत्तरप्रवन्धो वैपम्यं कथमपि धातूनां शरीरे न भवेदित्यर्थं समीकृतेषु च धातुपूत्तरप्रबन्धः समानामेव स्यान्न तु विषमाणामिति चार्थ चिकित्साक्रिया क्रियते ॥१८॥१९॥
गङ्गाधरः- ननु याभिः क्रियाभिरिति काभिरिति ? अन आह .. त्यागादित्यादि। विपमहेतूनां कालबुद्धीन्द्रियार्थानामतियोगायोगमिथ्यायोगयुक्तानां त्यागात् । समानां समयोगयुक्तानां नेपामेव कालबुद्धीन्द्रियार्थानामुपसेवनात् विषमा धातवो न जायन्त न चानुवन्नन्ति समाश्च जायन्त। अथैवमाचरणं सर्व एव किं स्वयं स्वयं कतु महंतीति ? अत आह-समरित्यादि । यस्माचिकित्साप्राभृतो वैद्यः समः समयोगयुक्तस्तु हेतुभिर्शन समान संजनयेत्, तस्मादेहसुखानामायुषाञ्च दाता भवति न खबुधो वैद्यमानी ।। २०॥
गङ्गाधरः---देहसुखायुषां दानादयच्च फलं लभते तदाह----एम्मस्येत्यादि । चक्रपाणिः----एवं व्यवस्थिते, ''कथं शरीर' इत्यादि ग्रन्थो व्याख्येयः ; वैपम्यं न भवेत् नोत्पदेवतेत्यर्थः । समानाञ्चानुबन्ध इति सन्तायोत्पादः । विपमा नानुबध्नन्ति इति हेत्वभावात् विषमसन्तानस्योत्पादो न भवति । समानाञ्योपसेवनादिति समहेतूनां सेवनात् ॥ १९॥२०॥
चक्रपाणिः-देहसुखायुपां दानात् धर्मादीनां दाता भवति, देहसम्पत्तिसाध्यत्वाद् धर्मादीनामपीति भावः ॥२१॥
इति कल्पनाचतुष्कः।

Page #695

१६श अध्यायः]
सूत्रस्थानम् ।
६८३ तत्र श्लोकाः। चिकित्साप्राभृतगुणो दोषो यश्चेतराश्रयः । योगायोगातियोगानां लक्षणं सिद्धिसंश्रयम् ॥ बहुदोषस्य लिङ्गानि संशोधनगुणाश्च ये। चिकित्सासूत्रमात्रश्च सिद्धिव्यापत्तिसंश्रयम् ॥ या च युक्तिश्चिकित्साया यञ्चार्थं कुरुते भिषक् । चिकित्साप्राभृताध्याये तत् सर्वमवदन्मुनिः ॥ २२ ॥
इति कल्पनाचतुष्कः। इत्यग्निवेशकृते तन्त्रं चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने
चिकित्साप्राभृतीयो नाम षोडशोऽध्यायः ॥१६॥ वैद्यो नृलोकस्य नरस्य जनस्य देहसुखायुषां दानात् धर्मस्याथस्य कामस्य दाता सम्पद्यते । तस्मादुभयस्य च सुखायुषाश्च धर्मादित्रिवर्गस्य च दाता सम्पद्यते। न केवलं सुखायुपाम् । धर्मादयो हि सुखायुपामायत्ताः । इति ॥२१॥ ____ अध्यायार्थमाह-तत्र श्लोका इत्यादि । चिकित्साप्राभृतो विद्वानित्यादिना चिकित्साप्राभृतस्य वैद्यस्य गुणः। इतराश्रयो वैद्यमान्यबुधवैद्याश्रयो दोषश्च यं वैद्यमानीत्यादिनोक्तः। दोब्बल्यमित्यादिना सम्यग्योगादिलक्षणमुक्तम् । अविपाक-इत्यादिना बहुदोषस्य लक्षणमुक्तम् । एवं विशुद्धकोष्ठस्येत्यादिना संशोधनगुणा उक्ताः। अतियोगानुबन्धानामित्यादिना शुद्धिव्यापत्तिसंश्रयं चिकित्सासूत्रमात्रमुक्तम् । जायन्ते इत्यादिना या च युक्तिरित्यादुक्तम् ॥२२॥ ___ अध्यायं समापयति–अग्नीत्यादि। पूर्ववद्याख्येयम्। इति कल्पनाचतुष्कः। स्नेहस्वेदोपकल्पनीयचिकित्सामाभृतीयैश्चतुभिः कल्पनाध्यायैनिष्पन्नः कल्पनाचतुष्कः।
इति श्रीगङ्गाधरकविरत्नकविराजकृते चरकजल्पकल्पतरौ सूत्रस्थानीय. षोड़शाध्यायचिकित्साप्राभृतीयस्य जल्पाख्या पोड़शी शाखा ॥१६॥
चक्रपाणिः-संग्रहे सिद्धिसंश्रयञ्च व्यापत्तिसंश्रयञ्च सिद्रिव्यापत्तिसंश्रयम् ; तत्र सिद्धिसंश्रयं सिद्धिसंस्थानसंश्रयेण, व्यापत्तिसंश्रयम् “अतियोगानुबद्वानाम्" इत्यादनोक्तम् ॥२२॥ इति चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायाम् आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थान
व्याख्यायां चिकित्साप्राभृतीयो नाम षोडशोऽध्यायः ॥ १६ ॥

Page #696

सप्तदशोऽध्यायः ।
अथातः कियन्तः शिरसीयमध्यायं व्याख्यास्यामः, इतिह स्माह भगवानात्रे यः ॥ १ ॥
कियन्तः शिरसि प्रोक्ता रोगा हृदि च देहिनाम् । कति वाप्यनिलादीनां रोगा मानविकल्पजाः ॥ क्षयाः कति समाख्याताः पिडकाः कतिधानघ । गतिः कतिविधा प्रोक्ता दोषाणां दोषसूदन ॥ २॥ हुताशवेशस्य वचस्तच्छ्रुत्वा गुरुरब्रवीत् । पृष्टवानसि यत् सौम्य तन्मे शृणु सविस्तरात् ॥ ३॥
गङ्गाधरः- अथ भेषजस्वस्थनिर्देशकल्पनाचतुष्कचतुष्टयैः संक्षेपेण रोगनिदानभेषजचिकित्सा अभिहिताः । अधुना विस्तारवचनेन सूत्ररूपेण रोगानभिधातु रोगचतुष्के वक्तव्ये तत्राप्यङ्गानां मर्म्मणां सप्तोत्तरशते शिरोहृदययोः प्राधान्यात् तद्गतरोगानभिधातु प्रथमं कियन्तः शिरसीयमध्यायमारभते । अथात इत्यादि । " कियन्तः शिरसि प्रोक्ता रोगा" इति वाक्यस्याध्यायादिस्थस्यैकदेशं कियन्तः शिरसीतिपदमधिकृत्य कृतोऽध्यायः कियन्तः शिरसीयः तं तथा । सर्व्वमन्यत् पूर्ववयाख्येयम् ॥ १ ॥
गङ्गाधरः - कियन्त इत्यादि - प्रोक्ताः प्रवचनेनोपदिष्टा इति । तेन संख्यया वातादिजलादिना च ज्ञातुमेते प्रश्ना अग्निवेशेन कृताः ॥ २ ॥
गङ्गाधरः- हुताशेत्यादि । - गुरुरात्रेयः पुनव्र्व्वसुहुताशवेशस्य तद्वचः श्रुत्वा ऽब्रवीत् । हे सोम्याग्निवेश ! खं यत् पृष्टवानसि तन्मे सविस्तराच्छृणु ॥ ३ ॥
चक्रपाणिः पूर्व्वचतुष्कचतुष्टयेन भेषजमभिहितम्, सम्प्रति तद्विषयरोगाभिधानार्थं रोगचतुष्कोऽभिधातव्यः ; चिकित्सा च विधेयत्वेनैव प्रधानमतः प्रथममुक्ता, किञ्च दर्शितश्चायं प्रथमाध्याय एव सम्बन्धः एवञ्चाङ्गेषु मर्म्मसु च प्रधानभूतशिरोहदयरोगाभिधायकत्वेन कियन्तः शिरसीयोऽभिधीयते ॥ १ ॥
3.
चक्रपाणिः - क्षयस्थानवृद्धयो दोषमानं, तस्य विकल्पो दोषान्तरसम्बन्धासम्बन्धकृतो भेदः ।

Page #697

१७श अध्यायः] सूत्रस्थानम् ।
६८५ दृष्टाः पञ्च शिरोरोगाः पञ्चैव हृदयामयाः। व्याधीनां द्वाधिका षष्टिदोषमानविकल्पजा ॥ दशाष्टौ च क्षयाः सप्त पिड़का माधुमेहिकाः । दोषाणां त्रिविधा चोक्ता गतिर्वक्ष्यामि विस्तरम् ॥४॥ गङ्गाधरः- तत्र प्रथमप्रश्नः कियन्तः शिरसि प्रोक्ता रोगा इति तस्योत्तरमाहदृष्टाः पञ्च शिरोरोगा इति। हृदि च देहिनां कियन्तो रोगाः प्रोक्ताः इति प्रश्नस्योत्तरं पञ्चैव हृदयामया इनि । कति वाप्यनिलादीनां रोगा मानविकल्पजा इति प्रश्नस्योत्तरम् --व्याधीनां प्रधिका पष्टिदोषमानविकल्पजा इति। सर्वेषामेव व्याधीनां ज्वररक्तपित्तादीनां दोपमानविकल्पना द्वाधिका पष्टिषष्टि दाः । तत्रापि ज्वरादीनां दृद्रदोषजानां स्वस्खाधिकारे निर्दिष्टसंख्यासु कल्पनीयाः। तेन पञ्चविधशिरोरोगा अपि पञ्चविंशतिविधाः कल्पनीयाः। एवं हृदामयादयः सवें बोध्याः। क्षयाः कति समाख्याताः ? इत्यस्योत्तरं-दशाष्टौ च क्षया इति। अष्टादश क्षयाः। एते च पञ्चविंशतिधा कल्पनीयाः। पिडकाः कतिधानघ इत्यस्योत्तरं - - सप्त पिडका माधुमेहिका इति प्राधान्यात् अन्याथासङ्घाकलेन कतिचिच वक्ष्यन्ते । गतिः कतिविधा चोक्ता इत्यस्योत्तरमाहदोषाणां त्रिविधा चोक्ता गतिः । तांश्च सनि विस्तरं प्रकारभेदेन निदानादिवचनेन च वक्ष्यामीति ॥ ४ ॥ माधुमेहिका इत्यस मधुमेहशब्दः सामान्येन प्रमेहवचनः, यतोऽत्रैव सामान्येन ब्रुनते-"विना प्रमेहमप्येता जायन्ते दुश्मेदसः” इति ; अन्यथा हि "विना मधुमेहम्' इति कृतं स्यात्, तथा चिकित्सिते वक्ष्यति सामान्येनैव, यत् "प्रमेहिणो याः पिड़का यथोक्ताः, रोगाधिकारे पृथगेव सप्त' इत्यादि, तथा मधुमेहपिड़कानां चिकित्सितोपदेशाच सर्वमेहभवत्वं पिड़कानां, मधुमेहभवत्वेन हि मधुमेहस्यैवाऽसाध्यत्वात् न तद्भवपिड़कानामुपक्रमणीयत्वमस्ति, किञ्ज, प्रदेशान्तरेऽपि मधुमेहशब्देनायं सर्वप्रमेहानुक्तवान्, यथा--'गुल्मी च मधुमेही च राजयक्ष्मी च यो नरः। अचिकित्स्या भवन्त्येते बलमांसपरिक्षये ॥” इति। अत्रापि यदि वातिको मधुमेहः अभिप्रतः स्यात्, तदा तस्य स्वरूपत एवासाध्यत्वेन 'बलमांसपरिक्षये सति' इति विशेषणमनर्थक स्यात् ; सुश्रुतेनापि च सामान्येन प्रमेह एवैताः पिड़का दर्शिताः, यदुल..-"तद्वच्च वसामेदोभ्यामभिपन्नस्य शरीरस्य दोषैश्चानुगत धातोः प्रमेहिणः पिड़का जायन्ते" इत्यादि ; सर्व एव प्रमेहा यस्माद् देहं मधुरोकृत्य जायन्ते तस्मान्मधुमेहा इत्युच्यन्ते, वचनं हि-“पट्पदपिपीलिकाभिसरणम्" इति, तथा च वाभटः, "मधुरं यच्च सर्वेषु प्रायो मध्धिव मेहति । सर्वे हि मधुमेहाख्या माधुर्याच्च तनोरतः ॥' विस्तरत इति शृष्वित्यनेन सम्बध्यते ॥ २-४॥

Page #698

६८६
चरक संहिता |
सन्धारणाद दिवास्वप्नाद रात्रौ जागरणान्मदात् । उच्चैर्भाष्यादवश्यायात् प्राग्वातादतिमैथुनात् ॥ गन्धादसात्म्यादाघाताद रजोधूमा निलातपात् । गुर्व्वम्लहरितादानादतिशीताम्बुसेवनात् ॥ शिरोभितापाद दुष्टामाद रोदनाद वाष्पनिग्रहात् । मेघागमान्मनस्तापाद देशकालविपर्य्ययात् ॥ वातादयः प्रकुप्यन्ति शिरस्यस्त्रञ्च दुष्यति । ततः शिरसि जायन्ते रोगा विविधलचणाः ॥ प्राणाः प्राणभृतां यत्र श्रिताः सव्र्व्वन्द्रियाणि च । यदुत्तमाङ्गमङ्गानां शिरस्तदभिधीयते ॥ ५ ॥
[ कियन्तः शिरसीयः
गङ्गाधरः- अथ विस्तरेण शिरोरोगमाह-- सन्धारणादित्यादि । अविधार्याणां मूत्रादिवेगानां सन्धारणात् । मदान्मदकरद्रव्यातिसेवनेन मत्तभावात् । हरितमाद्रकमरिचधन्याकादि । गुर्व्वम्लहरितानामत्यादानात् । शीताम्बुनश्च अतिसेवनात् । शिरोऽभितापाच्छिरसोऽभिहननात् । दुष्टामात् दुष्टामाजीर्णात् । उष्णामादिति पाठे उष्णाच्चामाजीर्णाच्च । देशकालविपय्य यात् देशस्य पूव्वेस्थितेविपर्य्ययात् । तथा कालस्य ऋतोर्विपय्येयात् । तेन कालातियोगमिथ्यायोगयोः शिरोरोगहेतुत्वं व्यावृत्तमिति । तथातिमैधनादित्यनेन मैथुनायोगमिथ्यायोगयोर्व्यावृत्तिः कृता । गुर्व्वम्लहरितानाञ्चात्यादानाच्चानादानमिथ्यादानयोश्च व्यावृत्तिः । एभ्यो व्यस्तसमस्तेभ्यो हेतुभ्यो वातादयः पृथक् समस्ताश्च शिरसि प्रकुप्यन्ति । अस्रं रक्तञ्च एभ्यो हेतुभ्यो दुष्यति शिरस्येवेति । सव्वैस्मिन्नेव शिरोरोगे रक्तदोषश्च वर्त्तत एव । ततो वातादिभ्यः सह दुष्टरक्तभ्यः शिरसि विविधलक्षणा वक्ष्यमाणा अद्रविभेदकादय रोगा जायन्ते । ननु किमिदं शिरः कर्णेभ्रभ्य ऊ म् अथ मुखकर्णाक्षिश्रोत्र सहितं सर्व्वम् ? यदि सर्व्वं तदा मुखादिरोगाथ शिरोरोगा भवन्तीति; अत आह--प्राणा इत्यादि ।
चक्रपाणिः - सन्धारणादिति वेगसन्धारणात्, हरितमाईकादि, अतीति पूर्वेण परेण च शीताम्बुसेवनादित्यनेन सम्बध्यते; दुष्टामात् किंवा उष्णाऽमादिति पाठः, तत्रोष्णाच्चामाच्च इत्यर्थः । देशकालविपर्ययादित्यत्र देशविपर्य्यय उपसर्गगृहीतत्वं देशस्य ; अरुञ्च प्रदुष्यतीत्य

Page #699

१७श अध्यायः
सूत्रस्थानम्। अर्द्धावभेदको वा स्यात् सव्वं वा रुज्यते शिरः। प्रतिश्यामुखनासाक्षि-कर्णरोगशिरोत्रमाः ॥ अर्दितं शिरसः कम्पो गलमन्याहनुग्रहः । विविधाश्चापरे रोगा वातादिकृमिसम्भवाः ॥ ६॥ पृथगदृष्टास्तु ये पञ्च संग्रहे परमर्षिभिः।। शिरोगदास्ताञ्णु मे यथास्वहेतुलक्षणः ॥७॥ उच्चैर्भाष्यातिभाष्येभ्यस्तीक्ष्णाघ्राणात् * प्रजागरात् । शीतमारुतसंस्पर्शाद व्यायामाद + वेगनिग्रहात् ॥ उपवासादभीघाताद विरेकवमनादति।
वाष्पशोकभयत्रासाद भारमार्गातिकर्षणात् ॥ यत्र प्राणाः श्रिताः प्रतिष्ठिताः। हृदयादिषु स्वस्वस्थानेषु स्थितिः प्राणानां यदायत्ता। सव्वन्द्रियाणि पञ्च बुद्धीन्द्रियाणि यत्र श्रितानि स्वस्वाधिष्ठानवर्तीनि यत्र श्रितानि। यदङ्गानां मध्ये उत्तममङ्गं तदङ्गं शिर इत्यभिधीयते ॥५॥
गङ्गाधरः-तेन किं पञ्चेन्द्रियाधिष्ठानवर्जमुत्तमाझं शिर उच्यते ? इत्यत आह-अविभेदको वेत्यादि। वाशब्देन अनन्तवातादीनामनुक्तानां ग्रहणम् । क्रिमिसम्भवा इत्यन्तैये रोगास्ते सव्वें शिरोरोगाः। तेभ्यः पृथग् ये पञ्च शिरोगदाः परमर्षिभिदृ ष्टास्तान स्वैहेतुलक्षणेमें शृणु ॥५-७॥
गङ्गाधरः-उच्चैर्भाष्येत्यादि । तीक्ष्णानामाघ्राणात् वक्ष्यमाणेन वमनादतीत्यतिशब्देन सह तीक्ष्णाघ्राणादीनामन्वयः। एभ्य उच्चै प्यादिभ्यो हेतुभ्यो भिदधानः सर्वशिरोरोगे रक्तदुष्टि दर्शयति । प्राणा इत्यादिनाङ्गेषु शिरःप्राधान्यं दर्शयन् प्रकृतशिरोरोगाणामेवात्यहितत्वं दर्शयति ; तेन नोत्सूत्र शिरःप्राधान्याभिधानं ; श्रिता इव श्रिताः शिर-उपधाते उपघातात् ; उपरिटादङ्गमुत्तमाङ्गम् ॥ ५॥
चक्रपाणि:-प्रकृतान् शिरोरोगानाह --अद्वैत्यादिना क्रिमिसम्भवा इत्यन्तेन। एतच्च "जायन्ते रोगा विविधलक्षणाः” इत्यस्य विवरणम् ॥ ६ ॥
चक्रपाणिः-शिरोगतत्वेन नासादिरोगेषु प्राप्तेष्वपि तान् विहायैवाष्टोदरीये प्रोक्तांस्तानेव शिरःशूललक्षणान् रोगान् प्रपन्चेन वक्त माह-पृथगित्यादि। संग्रहेऽष्टोदरीये, तेन * तीक्ष्णपानादिति चक्रः।
+ व्यवयादिति चक्रः।

Page #700

६८८
चरक-संहिता। [कियन्तःशिरसीयः शिरोगता वै धमनीर्वायुराविश्य कुप्यति । ततः शूलं महत् तस्य वातात् समुपजायते ॥ निस्तुदेोते भृशं शडी घाटा सम्भिद्यते तथा। भ्र वोर्मध्यं ललाटञ्च तपतीवातिवेदनम् ॥ बध्यते स्वनतः श्रोत्र निष्कृष्यते इवारिणी । पूर्णतीव शिरः सव्वै सन्धिभ्य इव मुच्यते ॥ स्फुरत्यतिसिराजालं स्तभ्यते च शिरोधरा । स्निग्धोष्णमुपशेते च शिरोरोगेऽनिलात्मके ॥८॥ कटुम्ललवणतार-मद्यक्रोधातपानलः। पित्तं शिरसि संदुष्टं शिरोरोगाय कल्पते ॥
वायुः शिरोगता धमनीराविश्य कुप्यति । ततः शिरोगतधमनीप्रविष्टात् कुपिताद वातात् तस्य जनस्य शिरसि महच्छुलं समुपजायते । तच्छूलं यथा-निस्तुदाते इत्यादि वातजशिरःशूललक्षणम् । शङ्खो हो भृशं निःशेषतस्तुदाते सूचीभिरिव व्यथेते। तथा घाटा सम्भिद्यत सम्यगभिन्नवत् पीड्यते। भ्र वोमेध्यं ललाटश्चातिवेदनं यथा स्यात् तथा तपतीव तापयुक्तमतिवेदनायुक्तञ्च भवति । द्व श्रोत्रे बध्यते। स्वनतः सततशब्देन सम्बध्येते। निष्कृष्येते इवाक्षिणी । द्वे चक्षुषी स्थानान्निगते इव भवतः। सर्च शिरः कण्टादृद्ध सर्व घूर्णतीव । तथा सर्व शिरः सन्धिबन्धनान्मुच्यत इव श्लथीभवति। शिरसि यावत्यः सिरास्तावसिराजालमतिस्फुरति स्पन्दतेऽतिशयेन । शिरोधरा ग्रीवा स्तभ्यते स्तब्धा भवति। स्निग्धोष्णमुपशेते वातहरत्वादिति। एतल्लक्षणमनिलात्मके शिरोरोगे भवति ॥८॥ गङ्गाधरः--अथ पित्तजशिरःशूलमाह-कटुम्लेत्यादि । स्पष्टम् । दह्यत इत्यादि ।
मारू पिकादयोऽत्र प्रकरणे शिरोरोगशब्देनोच्यन्ते, शिरोरोगशब्दस्य शूल एव रुजाकरे घृत्तत्वात् : तीक्ष्णपानं तीक्ष्णमद्यपानं, किंवा तीक्ष्णं मदिरादि ; बध्येत इव बध्येत इत्यर्थः पीडायुक्तस्वे न ॥ ७-~८॥

Page #701

१७श अध्यायः सूत्रस्थानम्।
६८६ दह्यते तुद्यते तेन शिरः शीतं सुष्यते।। दहे।ते चक्षुषी तृष्णा भ्रमः स्वेदश्च जायते ॥६॥ आस्यासुखैः स्वप्नसुखैर्गुरुस्निग्धातिभोजनैः। श्लेष्मा शिरसि संदुष्टः शिरोरोगाय कल्पते ॥ शिरो मन्दरुजं तेन सुप्तस्तिमितभारिकम् । भवत्युत्पद्यते तन्द्रीरालस्यमरुचिस्तथा ॥१०॥ वाताच्छलं भ्रमः कम्पः पित्ताद दाहो मदस्तृषा ।
कफाद गुरुत्वं तन्द्रा च शिरोरोगे त्रिदोषजे ॥ ११ ॥ दह्यते तुद्यते च शिरः। तेन दाहतोदेन शिरः शीतं सुष्यते कासति । सूपसगेण सूयतेरिच्छार्थः। चक्षुषी दहेाते। भ्रमो घूर्णनं चक्रस्थित. स्येव ॥९॥
गङ्गाधरः--कफजशिरःशूलमाह -आस्यासुखैरित्यादि। आस्यासुखादयः कफजशिरःशूलकारिकफस्य हेतवः । तल्लक्षणमाह---शिर इत्यादि । तेन शिरसि दुष्टकफेन मन्दरुज शिरो भवति। मुप्तञ्च भवति । स्तिमितञ्च भारिकश्च भारान्वितं शिरो भवति। उत्पद्यते तन्द्रीश्चारुचिश्वालस्यञ्चेति ॥१०॥ ___ गङ्गाधरः- त्रिदोपजशिरःशूललक्षणमाह-वातादित्यादि । वातजादिशिरोरोगाणां सवलक्षणव्यावृत्त्यर्थ लक्षणमिदमुक्तम् हेतुश्च नोक्तः सव्वहेतूनामनुमत स्वार्थमिति । ननु पित्तजशिरःशूले भ्रम उक्तः। कथमत्र वाताभ्रम उच्यते ? अथोच्यते-भ्रमस्तु रजःपित्तानिलाद्भवति। तत्र पित्तज इह वातज इति । मदो मत्तता। उक्तानां वातादिजानां पृथग्लक्षणेषु मदस्यानुक्तेः त्रिदोषजेऽस्मिन्न वभेदकानन्तवातसूर्यावर्तानामन्तर्भावः। उक्तं हि सुश्रुते शिरोरोगविज्ञानीयेऽध्याये -"शिरो रुजति मानां वातपित्तकफैस्त्रिभिः। सन्निपातेन रक्तन क्षयेण क्रिमिभिस्तथा ॥ मूर्यावर्तानन्तवाताविभेदकशङ्खकैः । एकादशप्रकारस्य लक्षणं संप्रवक्ष्यते ॥ यस्यानिमित्तं शिरसो रुजश्च भवन्ति तीव्रा निशि चातिमात्रम् । बन्धोपतापैश्च भवेद्विशेषः शिरोऽभितापः स
चक्रपाणिः-शोतं सुपूयते शोतमिच्छन्ति। स्वप्नसुखमनुचितदिवास्वप्नेन ज्ञेयं, सुप्तमिव सुप्तप्रबोधरहितत्वेन, भाराकान्तमिव भारिकम् ॥९-११॥

Page #702

६६०
चरक संहिता |
। कियन्तःशिरसीय
समीरणेन (१) ॥ यस्योष्णमङ्गारचितं यथैव भवेच्छिरो धूमवती च नासा । शीतेन रात्रौ च भवेद्विशेषः शिरोऽभितापः स तु पित्तकोपात् ( २ ) || शिरो गलं यस्य कफोपदिग्धं गुरु प्रतिष्टब्धमथो हिमञ्च । शुनाक्षिकूटं वदनश्च यस्य शिरोऽभितापः स कफप्रकोपात् ( ३ ) || शिरोऽभितापे त्रितयप्रवृत्ते सर्व्वाणि लिङ्गानि समुद्भवन्ति ( ४ ) ॥ रक्तात्मकः पित्तसमानलिङ्गः स्पर्शासहत्वं शिरसो भवेच्च ( ५ ) ॥ वसावलासक्षतसम्भवानां शिरोगतानामिह संक्षयेण । क्षयप्रवृत्तः शिरसोऽभितापः कष्टो भवेदुग्ररुजोऽतिमात्रम् ॥ संस्वेदनच्छ धूमनस्यैरस्रग्विमोक्षैश्च विद्धिमेति ( ६ ) | निस्तुयते यस्य शिरोऽतिमात्रं संभक्ष्यमाणं स्फुरतीव चान्तः । घ्राणाच्च गच्छेत् सलिलं सरक्तं शिरोऽभितापः क्रिमिभिः स घोरः ( ७ ) || यस्योदयं या प्रतिमन्दमन्दमक्षिध्रुवं रुक समुपैति गाढम् । विवर्द्धते चांशुमता सहैव सूर्यापत्तौ विनिवत्तते च ॥ शीतेन शान्तिं लभते कदाचिदुष्णेन जन्तुः सुखमाप्नुयाच्च । तं भास्करावर्त्तमुदाहरन्ति सव्र्वात्मकं कष्टतमं विकारम् ( ८ ) | दोषास्तु दुष्टात्रय एव मन्यां संपीड्य घाटां सरुजां सुतीत्राम्। कुव्वैन्ति साक्षिभ्रवशङ्खदेशे स्थितिं करोत्याशु विशेषतस्तु | गण्डस्य पार्श्वे तु करोति कम्पं हनुग्रहं लोचनजांच रोगान् । अनन्तवातं तमुदाहरन्ति दोपत्रयोत्थं शिरसो विकारम् ( ९ ) || यस्योत्तमाङ्गार्द्धमतीव जन्तोः संभेदतोद भ्रमशूलयुक्तम् | पक्षादशाहादथ वाप्यकस्मात् तस्यार्द्धभेदं त्रितयाद्वावस्येत् ( १० ) ।। शङ्खाश्रितो वायुरुदीर्णवेगः कृतानुमात्राः कफपित्तरक्तः । रुजः सुतीत्राः प्रतनोति मूद्धि) त्रिदोषश्चापि हि शङ्खयोस्तु || सुकष्टमेनं खलु शङ्खकाख्यं महपयो वेदविदः पुराणाः । व्याधि वदन्त्युद्धतमृत्युकल्पं भिपक्सहस्रं रपि दुर्निवारम् ( ११ ) इति ।
निमिस्तु राजा विदेह उवाच हिमशीतात्मको नित्यं सहितो क मारुतौ । कुर्व्वाते वेदनां तीत्रां दिनात् पूर्वाह्न एव च ।। आदित्यतेजसः युक्ते विनिवृत्ते तु भास्करे । स्रोतसां वितत्वाच्च ततः श्लेष्माविगच्छति ॥ उत्थितो मातरिश्वा च स्वमार्ग प्रतिपद्यते । तस्मान्मध्यन्दिनादूर्द्ध वेदनात्र प्रशाम्यति ।।" इति । सूयवित्तस्य यद्वातश्लैष्मिकत्वमुक्तं तद्वातमध्यकफोत्कट पत्ताल्प सन्निपातजवेन व्याख्यातम् । तदसाध । यतो विदेहेनैवोक्तं“ - सूर्य्यापवृत्त विपर्य्ययस्य । तत्र वातानुगं वित्तं चिरं शिरसि तिष्ठति । मध्याह तेजसाऽर्कस्य तद्वृद्धं शिरसो रुजाम् ॥ करोति पैत्तिकीं घोरां संशाम्यति

Page #703

१७श अध्यायः
६६१
सूत्रस्थानम् । दिनक्षये। अस्तं गते प्रभाहीने मूर्ये वायुनिवर्तते ॥ पित्तं शान्तिमवानोति ततः शाम्यति वेदना। एवं पित्तानिलकृतः मूर्यावर्तविपर्यायः ॥” इति । मूर्यावर्त्ततद्विपश्येययोस्तुल्यचिकित्साभिधानात् पित्तोत्कटमध्यवायुस्वल्पकफरूपसन्निपाततः मूर्ध्यावत्तविपर्यय इति व्याख्यातम् । सन्निपातहरखेन तुल्यचिकित्सा तु दोपवलावल दृष्ट्व कार्येति। अनन्तवातश्च सवरेव महषिभिस्त्रिदोषजः पठित । अद्धभेदस्तु विदेहेन पठितः--"शिरसोऽन्यतरे पाश्र्वे कुपितो मारुतो यदा। इलेष्मणा रुध्यते जन्तोस्तोदस्फुटनदालनैः ।। शुलावदारणैर्गाढमद्ध तदवरुध्यते। नयनञ्चावदीय्येत सोऽद्धभेदः कफानिलात् ॥ ग्रहात् त्राहात सपश्चाहात् पक्षान्मासाच्च देहिनाम् ॥” इति यत् कफानिलजः पठ्यते तदपि मध्यकफवातप्राधान्ये पित्ताल्पतया सान्निपातिकखेनैवाभिमतम् । यचाप्यन्यत्र पठितम्-रुक्षाशनात्यध्यशन प्रागवातावश्यमथनः। वेगसन्धारणायास-व्यायामः कुपितोऽनिलः ॥ केवलः सकको वापि गृहीखा शिरसो वली। मन्याभ्र शङ्खकर्णाक्षि-ललाटाद्धेऽतिवेदनाम् ॥ शस्त्रारणिनिभां कुर्यात् तीत्रां सोऽर्द्रावभेदकः। नयनं वाथवा श्रोत्रमतिद्धो विनाशयेत् ॥” इति यद्वातकफजखनोक्तं तदपि वातोत्कटमध्यकफाल्पपित्तजवेन सान्निपातिकवख्यापकमिति। शकस्तु विदेहेन पठितः“चीयते तु यदा पित्तं शवयोरनिलेरितम् । निरुणद्धि ततो मम्मे परिशोपितमप्मणा॥ ततः शङ्को विभज्येते दहाते इव वह्निना। सूचीभिरिव तुदेवते निकृत्येते इवारया ॥ शङ्खको नाम शिरसि व्याधिरेष सुदारुणः। तृष्णामूर्छावरकरस्त्रिरात्रात् परमन्तकृत् ॥ कुशलेन हुरपक्रान्तस्त्रिरात्रादेव जीवति ॥” इति वातपित्तजखेन यत् पठितं तदपि पित्तप्रधानमध्यवायुस्वल्पकफजखेन सान्निपातिकवख्यापनार्थम् । यतोऽभिहितम् “योऽधिकस्तेन निर्देशः क्रियते रसदोषयोः” इति। अन्यत्राप्युक्तम्-"पित्तरक्तानिला दुष्टाः शङ्कदेशे विमच्छिताः। तीव्ररुग्दाहरागं हि शोथं कुर्वन्ति दारुणम् ॥ स शिरो विपवढे गी निरुध्याशु गलं तथा। त्रिरात्राजीवितं हन्ति शङ्खको नाम नामतः॥ हाज्जीवति भैपज्यं प्रत्याख्याय समाचरेत् ॥” इति च यदुक्तं तदपि शोथादिलिङ्गेन कफानुबन्धः सूचितः। सव्वत्रैव यद्रक्तसम्बन्धो विदेहादिभिरुक्तः स चरकवचनात् तत्रापि व्याख्येय इति सर्वतत्राविरोधः । मुश्रुतेन रक्तन-क्षयजौ यो शिरोरोगायुक्तौ तौ पुनश्चरकेण सर्वत्र शिरोरोगे रक्तदुष्ट्याः सद्भावात् प्रबलरक्तजस्यापि पित्तलिङ्गक्रियाभ्यां तुल्यखात् पैत्तिक

Page #704

Acharya Sh
६६२
चरक-संहिता। (कियन्तःशिरसीयः तिलक्षीरगुड़ाजीर्ण-पूतिसङ्कीर्णभोजनात् । क्लदोऽस्मृक्कफमांसानां दोषलस्योपजायते ॥ ततः शिरसि संक्लेदात् क्रिमयः पापकर्मणः । जनयन्ति शिरोरोगं जाता बीभत्सलक्षणम् ॥ छेदव्यधनरुकण्डू-शोफदौर्गन्ध्यदुःखितम। क्रिमिरोगातुरं विद्यात् क्रिमीणां लक्षणेन च * ॥ १२ ॥
शिरोरोगे. क्षतजस्य वातिकपत्तिकशिरोरोगेऽन्तर्भावः कृतः। विदेहे हुक्तम्-- "शून्यं भ्रमति तुदेवत शिरो विभ्रान्तनेत्रता। मूर्छा चाङ्गावसादश्च शिरो. रोगे क्षयात्मके॥” इति । चक्षुष्येणाप्युक्तम् -- "स्त्रीप्रसङ्गादभीघातादथ वा देहकर्षणात। क्षिण संजायते कृच्छः शिरोरोगः क्षयात्मकः।। वातपित्तात्मक लिङ्गं व्यामिश्र तत्र लक्षयेत् ।” इति। पृथगवातजपित्तजशिरोरोगलिई व्यामिश्र तत्र लक्षयेदिति न पृथगुक्तः । क्षयात्मकः शिरोरोग इति न न्यूनखमिति सर्वत्र दोपनिद्देशे बोध्यम् ।। ११ ।। __ गङ्गाधरः--अथ क्रिमिजशिरोरोगमाह-तिलेत्यादि । संकीर्णभोजनादितिबहुद्रव्याणि मेलयिवेकविधखेन निष्पन्नस्य भोजनात् । दोपलस्य बहुसञ्चितदोषवतः पुंसः। कफरक्तमांसानि क्लियन्ति । पापकर्मणोऽधर्मावतस्तस्य । ततस्तस्माद्रक्तकफमांससंक्लेदाच्छिरसि जाताः क्रिगयः वीभत्सलक्षणं घ्राणादिरन्ध्रेण पूयादिप्रवृत्तिलक्षणं शिरोरोगं जनयन्ति। पापकर्मण इत्यनेन शिरसि क्रिमिरोगोऽतिदुःखदो भवत्यधर्मत एवेति सूचितम् । रूपमाह-छेदश्छदनवत् पीड़ा शिरसि भवति। व्यधनं विद्धवत् पीड़ा। रुक् सामान्यतो वेदना । क्रिमीणां लक्षणेन क्रिमिरोगोक्तलक्षणेन। इति पञ्च शिरोरोगा विस्तरेण व्याख्याताः॥१२॥
चक्रपाणिः-सङ्कीर्णभोजनं विरुद्धाहारः, दोषलस्य बहुदोषस्य । पापकर्मण इत्यनेनाधर्मवत एवायमतिदःखक्रिमिरोगो भवतीति दर्शयति-बीभत्सलक्षणमिति । घ्राणादिभ्यः पूयादि. प्रवृत्तिः ॥ १२ ॥
* दर्शनेन च इति चक्रः ।

Page #705

१७श अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् । शोकोपवासव्यायाम - रुक्षशुष्काल्प भोजनैः । वायुराविश्य हृदयं जनयत्युत्तमां रुजम् ॥ वेपथुर्वेष्टनं स्तम्भः प्रमोहः शून्यता भ्रमः * । हृदि वातातुरे रूपं जीर्णे चात्यर्थवेदना ॥ १३ ॥ उष्णाम्ललवणचार-कटुकाजीर्णभोजनैः । मद्यको धातश्चाशु हृदि पित्तं प्रकुप्यति ॥ हृद्दाह तिक्तता वक्तुं पित्ताम्लोद्विरणं क्लमः । तृष्णा मूर्च्छा भ्रमः स्वेदः पित्तहृद्रोगलक्षणम् ॥ १४ ॥ अत्यादानं गुरुस्निग्धमचिन्तनमचेष्टनम् । निद्रासुखञ्चाप्यधिकं कफहृद्रोगकारणम् ॥ हृदयं कफहृद्रोगे सुप्त स्तिमितभारिकम् । तन्द्रारुचिपरीतस्य भवत्यश्मावृतं यथा ॥ १५ ॥
६६३
गङ्गाधरः - अथ पञ्चैव हृदयामया इति यदुद्दिष्टं तस्य विस्तरं प्रवक्तिशोकेत्यादि । शोकेत्यादिनार्द्ध श्लोकेन वातहृद्रोगनिदानम् । वायुरित्यादिना सम्माप्तिः । आविश्य हृदयं हृदयं गत्वा रसं दूषयित्वा । वेपथुरित्यादिना वेश्लोकेन वातहृद्रोगलिङ्गम् । वेष्टनमुद्वेष्टनवत् वक्षोदवदविका । (१) ॥ १३ ॥
गङ्गाधरः- उष्णाम्लेत्यादि । उष्णाम्लेत्यादिना पित्तहृद्रोगस्य निदानम् । प्रकुप्यतीत्यनन्तरं तत आविश्य हृदयं जनयत्युत्तमां रुजामित्यनुवत्ये व्याख्येयम् । हृद्दाहेत्यादिना पित्तहृद्रोगलिङ्गम् । (२) ॥ १४ ॥
गङ्गाधरः - अत्यादानमित्यादि । अत्यादानमित्यादिना कफहृद्रोगनिदानम् । अत्यादानमतिमात्रया भोजनम् । अचिन्तनमल्पचिन्तनं वा । कफहृद्रोगकारणमित्यतोऽनन्तरं कफ आविश्य हृदयं जनयत्युत्तमां रुजमित्यनुवत्त्ये व्याख्यातव्यम् । हृदयमित्यादिना कफहृद्रोगलिङ्गम् । स्तिमितभारिकमिति
चक्रपाणिः शोकोपवासेत्यादि हृद्रोगलक्षणं, वेष्टनमुद्द ेष्टनमिव, दरो दरदरिका, अचिन्तनं * भ्रम इत्यत्र दर इति चक्रः ।

Page #706

६६४
चरक संहिता |
हेतुलचणसंसर्गादुच्यते सान्निपातिकः । हृद्रोगः कष्टदः कष्ट साध्य उक्तो महर्षिभिः ॥ त्रिदोषजे त हृद्रोगे यो तु दुरात्मा निषेवते I तिलक्षीरगुड़ादीनि ग्रन्थिस्तस्योपजायते ॥ मम्मैकदेशे संकटं रसश्वास्योपगच्छति । संत दात क्रिमयश्चास्य भवन्त्युपहतात्मनः ।
मैकदेशे ते जाता सर्पन्तो भक्षयन्ति च ॥ तुद्यमानं स हृदयं सूचीभिरिव मन्यते । विद्यमानं यथा शस्त्र जतकराडूं महारुजम् । हृद्रोगं क्रिमिजं विद्यादेनं वैद्यः सुदारुणम् ॥ ॐ
;
प्रस्तरशिलाक्रान्त
आर्द्रवसनावगुण्ठनवद्भारेणाक्रान्तम् । अश्मावृतं मिव । ( ३ ) ॥ १५ ॥
गङ्गाधरः- हेतुलक्षणेत्यादि । हेतुलक्षणेत्यादिना सान्निपातिकद्रोगस्य निदानादीनि अतिदिष्टानि ( ४ ) | क्रिमिहृद्रोगं वक्तुं तन्निदानमाह - त्रिदोषेत्यादि । आदिशब्देनाजीर्णपूतिसंयोगविरुद्ध भोजनादीनां ग्रहणम् । ग्रन्थिरित्यादिना क्रिमिहद्रोगस्य सम्प्राप्तिः । मम्मकदेशे हृदयेकदेशे । ग्रन्थिः ग्रन्थिवदपक्करसकृत उपजायते । रसश्च रसमयश्च रसग्रन्थिरस्य पुंसः संक्लेदमुपगच्छति । अस्योपहतात्मनः । दुष्टस्वभावेनाप्रतिकत्तु मनसोऽस्य नष्टस्वभावस्य रसमयग्रन्थेः संक्लेदात् ककस्थाने सम्मकदेशे हृदयैकदेशे क्रिमयो भवन्ति । मम्मैकदेशे जातास्तु ते क्रिमयो हृदयं सर्पन्तो भक्षयन्ति च । तत्क्रिमिहद्रोगलक्षणमाह- तुद्यमानमित्यादि । स इति उक्तरूपेण हृदयैकदेशजस पेत् क्रिमिभक्षितहृदयः पुसान सूचीभिरिव तुद्यमानं हृदयं मन्यते । शस्त्रैश्च च्छिद्यमानं यथा तथा हृदयं मन्यते । विद्वानात्मवानातुरः प्राज्ञः ।
[ कियन्तः शिरसीयः
स्वल्पचिन्तनम् अश्मावृतमश्माक्रान्तं ग्रन्थिरिव ग्रन्थिः, स च रसदोपकृतः ममैकदेशे हृदयैकदेशे द्वितीयं मर्मेतिपदं कर्म्मतापन्नम् ॥ १३ – १६ ॥
* नायं पाठश्चक्रपाणिसम्मतः ।
Fi

Page #707

१७श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
६६५ हृद्रोगं क्रिमिजन्वतैलिङ्ग बुद्धा सुदारुणम । त्वरेत जेतु तं विद्वान् विकारं शीघ्रकारिणम ॥ १६ ॥ द्वाल्वणकोल्वणः षट् स्युहीनमध्याधिकैश्च षट।
समैश्चैको विकारास्ते सन्निपातास्त्रयोदश ॥ १७ ॥ शीघ्रकारिणं शीघ्रमरणकारकम् । सुश्रतेऽप्युक्तम् -- “वेगाघातोष्णरुक्षान्नरतिमात्रोपसेवितैः। विरुद्धाध्यशनाजीणरसात्म्यैश्चापि भोजनैः॥ दूषयिखा रसं दोषा विगुणा हृदयं गताः। कुचन्ति हृदये बाधां हृद्रोगं तं प्रचक्षते ॥ चतुविधः स दोषश्च पञ्चमः क्रिमिभिस्तथा । पृथग लिङ्गं प्रवक्ष्यामि चिकित्सितमनन्तरम् ॥ आयम्यते मारुतजे हृदयं तुद्यते तथा। निम्मेथ्यते दीय्यते च स्फोट्यते पाट्यतेऽपि च (१)॥ तृष्णोषाचोषदाहाः स्युः पैत्तिके हृदयलमः। धूमायनश्च मूर्छा च स्वेदः शोषो मुखस्य च ( २ ) ॥ गौरवं कफसंस्रावोऽरुचिः स्तम्भोऽग्निमाईवम् । माधुय्यमपि चास्यस्य बलासावतते हृदि (३ ) ॥ उत्क्लेशः ष्ठीवनं तोदः शूलो हल्लासकस्तमः । अरुचिः श्यावनेत्रवं शोषश्च क्रिमिजं भवेत् ( ४ ) ॥ भ्रमलमौ सादशोषो ज्ञयास्तेषामुपद्रवाः । क्रिमिजे क्रिमिजातीनां श्लैष्मिकाणाञ्च ये मताः” (५)॥ इति। अत्र त्रिदोषजहृद्रोगस्यानुक्तर्वातादित्रिविधहद्रोगहेतुलक्षणोऽभिप्रेतः। इति पञ्चविधहद्रोगस्य विस्तराभिधानं पुनश्च चिकित्सिते करिष्यते ॥१६॥
गङ्गाधरः-अथ "व्याधीनां द्वाधिका पष्टिदोषमानविकल्पजा" इत्येतद्विस्तरेणाभिधीयते-हल्वणेत्यादि। यथा वृद्धरित्यादिवक्ष्यमाणवचनात दृद्धानां वातपित्तकफानां संसर्गतः सन्निपाता विकारास्त्रयोदश भवन्ति । तत्र वालवणैस्त्रयो विकारा एकोल्वणैर बैदोस्त्रयः सन्निपाता इति ते पट सन्निपाताः स्युः । तद्यथा-वातपित्तोल्वणः सन्निपातो वातकफोल्वणः पित्तककोल्वणश्चेति त्रयो वृद्धद्विदोपोल्वणाः सन्निपाताः (३)। वृद्धकदोषोल्वणाश्च सन्निपातास्त्रयो वृद्धवातोल्वणो वृद्ध पित्तोलवणो वृद्धकफोल्वणः सन्निपात इति षट सन्निपाताः (६)। हीनमध्याधिकैश्च दृढेदोषैः षट् सन्निपाताः स्युः। तद्यथा-वृद्धवातद्धतरपित्तद्धतमकफ इत्येवं संसर्गेण
चक्रपाणिः—“कति चाप्यनिलादीनाम्" इत्याद्यक्तस्योत्तरं-ह पल्वणेरित्यादि। हीनमध्याधिकेरिति वृद्धवृद्धतरवृद्धतमः । संसर्गे नवेति च्छेदः, अस्गव विवरणं "पट तेभ्यः" इत्यादि ;

Page #708

६६६
चरक-संहिता। कियन्तःशिरसीः: संसर्गेण नवैते षड़ेकवृद्धया समस्त्रयः । * पृथक् त्रयश्च तैवृद्धैयाधयः पञ्चविंशतिः । यथा वृद्धैस्तथा क्षीणदोषैः स्युः पञ्चविंशतिः ॥ १८॥
वृद्धिक्षयकृतश्चान्यो विकल्प उपदिश्यते । एकः सन्निपातः। वृद्धवातद्धतरकफद्धतमपित्तन इत्येवं द्वितीयः। वृद्धपित्तद्धतरकफद्धतमवातज इत्येवं तृतीयः। वृद्धपित्तद्धतरवातद्धतमकफज इत्येवं चतुर्थः। दृद्धकफद्धतरपित्तद्धतमवातज इत्येवं पञ्चमः । वृद्धकफद्धतरवातद्धतमपित्तज इत्येवं षष्ठः । इति षट् सन्निपाताः स्युः । (६) इति द्वादश सन्निपाताः (१२)। वृद्धः समै स्त्रिभिदोषैश्च सन्निपात एक इति त्रयोदश ते सन्निपाताः स्युरिति । (१३ ) ॥१७॥ ___ गङ्गाधरः-अथ द्विदोषभेदानाह-संसर्गेण नवते पड़ेकद्धया समस्त्रय इति । वृद्धानां वातपित्तकफानामन्यतमाभ्यां द्वाभ्यां संसर्गेण जाता विकारा नव भवन्ति । एते द्वन्द्वा एकैकदोषद्धया पट् । समैट बैद्वन्द्व स्त्रयः। इति नवधा। वृद्धवाताधिकटद्धपित्तज इत्येवं वातपित्तज एकः (१)। वृद्धपित्ताधिकटद्धवातज इति द्वितीयो वातपित्तजः ( २ )। वृद्धवाताधिकवृद्धकफज इत्येवं वातकफज एकः। युद्धक फाधिकटद्धवातज इत्येवं द्वितीयो वातकफजः (२)। वृद्धपित्ताधिकटद्धकफज इत्येवं पित्तकफज एकः। वृद्धकफाधिकटद्धपित्तज इत्येवं द्वितीयः पित्तकफजः ( २ )। इत्येवमेकैकटद्धमा षड़ द्वन्द्वजाः (६)। समैद्धवन्द्व दोषैस्त्रयः। यथा-वृद्धसमवातपित्तजः। वृद्धसमवातकफजः। दृद्धसमपित्तकफजः । इति त्रयः। इत्येवं नव संसर्गजा विकाराः ( ९)। पृथक् त्रयश्च ते द्वैाधयः पञ्चविंशतिरिति। टैस्तै. तिपित्तकफैदोषः पृथक् जाता रोगास्त्रयः । वृद्धवातजो वृद्धपित्तजो वृद्धकफज इति त्रयः। इत्येवं वृद्धदोषैर्जाता व्याधयः पञ्चविंशतिचरादयो भवन्ति । स्वस्वाधिकार सङ्ख्यया भेदाः कल्पनीया एव । न तु ततोऽधिकप्रकृतिसमवेतदोपजाः इति ( २५ ) । इति वृद्धावस्थायां दोषाणां पञ्चविंशतिभेदवद्धीनावस्थायाश्च पञ्चविंशतिभेदानाह-यथा डैरित्यादि। वृद्धः समैस्त्रय इति वृद्धः समैः। वृद्धिक्षयकृत इत्यस्य विवरणं वृद्धिरेकस्येत्यादि ; अत्र च यद्यपि समतापि वृद्धिक्षयविकल्पे पठ्यते, तथापि समतायां स्वातन्त्रेपण विकाराकर्तृत्वात् वृद्धिक्षयकृत
* “संसर्गे नव पट तेभ्यश्चैकवृद्ध्या सभैस्त्रयः” इति चक्रभृतपाठः ।

Page #709

५७श अध्यायः सूत्रस्थानम्।
६६७ वृद्धिोकस्य समता चकस्यैकस्य संक्षयः।
द्वन्द्ववृद्धिः क्षयाचकस्येकवृद्धि योः क्षयः ॥ १६ ॥ दोषैर्यथा पञ्चविंशतिया॑थयो भवन्ति तथा क्षीणोपैः स्वमानतः क्षयावस्थैः दोर्जाताः व्याधयः पञ्चविंशतिः स्युः क्षीण प्रवणस्त्रिभिदौरेस्त्रयः सन्तिपाता रोगाः । क्षीणरेकोल्वणस्त्रिभिोपातास्त्रयः सन्निपाता रोगाः। इति पट् स्युः। एवं क्षीणहीनमध्याधिकदोपजाताः षट् सन्निपाता रोगाः । इति क्षीणदोपजा द्वादश सन्निपाताः स्युः। एवं क्षीणदोषैः समैजर्जात एकः सन्निपात इति त्रयोदश क्षीणदोपजाः सन्निपाताः। क्षीणदोपजाश्च नव द्वन्द्वजाः। एककक्षीणदोपद्धता षट् । सभैः क्षीणदोषैस्त्रयः इति नव । एवं क्षीणदोपः पृथगजातास्त्रयो रोगा इति क्षीणदोषर्जाताः पञ्चविंशतिः भवन्ति। एवं क्षीणदोपजा न ज्वरादयो व्याधयो यावन्तो वक्ष्यन्त वृद्धोपैर्हि ज्वरादयो भवन्तीति । यथास्वाधिकार सम्प्राप्तो वक्ष्यन्ते ॥१८ ।।
गङ्गावरः-छोपान दोपभेदानाह---द्धिक्षयकृतश्चेत्यादि । दोषाणां वृद्धिक्षयोभयकृतोऽन्यो निरुक्तपश्चाशतोऽन्यः। तदयथा--द्धिरित्यादि । वातादीनां त्रयाणामेकस्य वृद्धिः। एकस्य समता। अपरस्य क्षयः । इत्येवं वृद्धसमक्षीणदोर्जात एकवियो रोगः पड़ विधो भवति। तद्यथा-वृद्धवातसमपित्तक्षीणकफज एकः । (१) वृद्धवातसमकक्षीणपित्तजो द्वितीयः (२) ! दृद्धपित्तसमवातक्षीणक कजस्तृतीयः (३)। द्धपित्तसमकक्षीणवातज. चतुर्थः (४)। युद्धक समवातक्षीणपित्तजः पञ्चमः ( ५ )। वृद्धकफसमपित्तक्षीणवातजः पाठः । ६ ।। इति पट्। द्वन्द्वद्धिः क्षयश्चैकस्येति त्रिभ्य एकस्त्रिविधः। तद्यथा-वृद्धवातपित्तक्षीणवातज एकः (१)। हद्धवातकफक्षीणपित्तजा द्वितीयः (२)। दृद्धवातपित्तक्षीणकफजस्तृतीयः (३)। इति त्रयः। इति नव । (९) एकद्धियोः क्षय इत्येवं त्रयः। तद्यथावृद्धकफक्षीणवातपित्तज एकः (१)। पित्तक्षीणवातकफजो द्वितीयः (२)। वृद्धवायुक्षीणपित्तक कजस्तृतीयः (३) । इति त्रयः। इत्येवं द्वादश भेदा इति । पूर्वः पञ्चाशता सह हाधिका पष्टियाधीनां दोषमानविकल्पजा इत्युक्तम् । वृद्धिरेकस्य समता चेकस्य संक्षय इत्यनेन पड् विकाराः ; द्वन्द्ववृद्धिः क्षयश्चैकस्य इत्यनेन त्रयः ; एकवृद्धिद्धयोः क्षयस्तेन त्रयः ; एवं द्विषष्टिप्रकारा भवन्ति ॥ १७॥१८॥
चक्रपाणिः -- वृद्धिरेकस्येत्यादेख्दाहरणं - "प्रकृतिस्थं यदा पित्तम्" इत्यादि। अन्न केचिदेतत्

Page #710

६६८
चरक-संहिता। कियन्तःशिरसीयः प्रकृतिस्थं यदा पित्तं मारुतः श्लेष्मणः क्षये। स्थानादादाय गात्रं षु यत्र यत्र विसर्पति ॥ तदा भेदश्च दाहश्च तत्र तत्रानवस्थितः ।
गात्रदेशे भवेत तस्य श्रमा दौर्बल्यमेव च ॥ २०॥ भवतीति (६२ )। नन्वेवम्भूता द्विषष्टिर्भवतु । सम्भवन्ति चैभ्योऽधिका विकल्पाः । तद यथा-एकस्य वृद्धिः समता द्वयोश्चेति त्रयस्तथा । द्वयोट द्धिश्च समता चैकस्येति त्रय इति ॥ तथा पड़िया कल्पना वृद्धावस्थायां पृथगजेषु द्वन्द्वजेवृक्ता। तथा, क्षयश्चकस्य समता द्वयोश्चेति त्रयस्तथा । द्वयोः क्षयश्च समता चैकस्येति त्रय इति पड़ विधा कल्पना क्षयावस्थायां पृथगजेषु द्वन्द्वजेषु चोक्तवाविकृतवादिति चेत् ? तदा वृद्धिरेकस्य, समता चैकस्य, एकस्य संक्षयः----इति षण्णामपि चानुपपत्तिः। दृद्धिक्षयव्यतिरिक्तस्य समस्याविकृतखादेकद्धिः क्षयश्चैकस्येत्येवमेव पड़, भवन्तु इति चेत् ? प्रकृतिस्थं यदा पित्तमित्यादिनासमस्यापि दाहादिकार्यवचनात् वृद्धक्षीणदोषाकण्णाद् दुष्टिवचनात् । नैवम् । यत एकस्य वृद्धिः समता द्वयोश्चेत्यादिषु च समावस्थस्याकर्षणादिदुष्टिसम्भवात्। अत्रोच्यते-समदोषस्य दुष्टदोषसंसगाभावे पृथगजद्वन्द्वजानामभिधानं टैकदोपजे समयोः शेषयोर्न हि तत्संसर्गजा दुष्टिर्भवति, न वा वृद्धदोपयजे समस्य शेषस्य दुष्टिर्भवतीति ख्यापनाथ वृद्धिक्षयकृतव्याधिषु यस्यैकस्य द्धिरपरस्यैकस्य क्षयस्तदेव समस्याकपण दुष्टिर्भवति नियमेन, तत्स्वभावादिति च ख्यापनार्थमिहोक्तम्-"पृद्धिरेकस्य समता चैकस्यैकस्य संक्षयः” इति। ननु तहि कथमुक्तम् ---"एकः प्रकुपितो दोषः सनिव प्रकोपयेत्” इति ? उच्यते सनिय यत् प्रकोषयेदित्युक्तं, तदेवं नियमेन प्रकोपयेत् न तु सव्वत्रैव प्रकोपयेदित्यभिप्रायेणोक्तमिति । अथ “पृद्धिरेकस्य समता चैकस्यैकस्य संक्षयः” इति त्रीनुदाहरति-प्रकृतिस्थमित्यादि। प्रकृतिस्थं स्वमानस्थं पित्तं श्लेष्मणः क्षये पारिशेप्याद वृद्धो वायुः स्थानात् पित्तं स्वस्थानादादाय गात्रेषु यत्र यत्र विसर्पति तदा तत्र तत्रानवएव परमुदाहरणं दृष्टान्तार्थ पठन्ति, शेषोदाहरणन्तु कृत्स्ने तन्त्रे बोद्धव्यम्। केचित् तु ... —वृद्धिक्षय-विकल्पस्य दुर्बोधन्वेन सर्वेषामेव द्वादशानामपि विकल्पानामाचार्येण लक्षणं कृतमिति कृत्वा सर्वमेव पठन्ति। ननु प्रकृतिस्थे पित्ते कथं तदा दाहश्चेति सङ्गतं भवतु, न हि

Page #711

१७३श अध्याय.
सूत्रस्थानम् ।
प्रकृतिस्थं कफं वायुः चीणे पित्ते यदा बली । कर्षेत् कुर्य्यात् तदा शूलं यस्तम्भनगौरवम् ॥ २१ ॥
६६६
;
5
स्थितो भेद इव पीड़ा वातेन कदाचित् कदाचित् पित्तेन दाहः । तथा गादेशे श्रमोऽनायासेन वातात्, वैवर्ण्यञ्च तस्य भवतीति । अत्र जिज्ञास्यम् - दुष्टिस्तु खलु दोषाणां किं विकृतिः, किं प्रकृतिसहिता विकृतिः ? यदि विकृतिरेव दुष्टिः, तदा स्वप्रमाणाद्बुद्धिहनिश्वावस्था दुष्टिर्भवति ततः स्वप्रमाणस्थं पित्तं इलेष्मणः क्षये वृद्धवायुना नीतं यत्र तत्र यद्दाहं करोति तत् किं स्वमानस्थमदुष्टं पित्तं करोति ? न ह्यदुष्टस्य पित्तस्य काय्र्यो दाहः । अथ तर्हि प्रकृतिसहिता विकृतिः सा च प्रकृतिः समानावस्था । तस्यां विकृति द्धिर्वा हानिव । तत्रेयं वृद्धिलक्षणा दुष्टिर्दाहात् कार्य्यादनुमेया । वातेन रञ्जकस्योदरस्थस्य पित्तस्यैकदेशाकर्षणात् कथं दृद्धिस्तक्येते, हानिरेव हि तर्क्या स्यात् । तत्राहुरेके - गात्रेषु यत्र यत्र पित्तं वानाकृष्यते तत्र तत्र स्थितं भ्राजकं पित्तं सर्व्वशरीरगं यत् तत्तेन सह संयुक्तं वृद्धं भवति । तदेव दाहं करोतीति । तत्रान्ये ब्रुवते -- यतः स्थानस्थात् पित्तादाकृष्यते तत् पित्तं तहि हसति । तत् पित्तहासकृतं कर्म च तदा भवतु भवत्येव तत् । दहाकृष्टपित्त कार्यप्रकरणे भगवता नोक्तम् । तस्मात् तस्य पित्तस्य क्षीणत्वात् पित्तस्य वृद्धस्य भ्राजकस्य द्वासकरणार्थं न विरेचनं विहितम् । विरेचनेन हि कोष्ठस्थरञ्जकपित्तस्य निर्हरणं स्यात् । इह च तत् पित्तं तस्मादाकृष्टपित्तस्य स्वस्थाननयनं विहितम् । वृद्धभ्राजकहासार्थमभ्यङ्गावगाहनादिकं वा प्रयोक्तव्यमिति । स्थानाकृष्टिरपि वृद्धि: क्षयविशेषरूपा दृष्टिः । न वृद्धिक्षयव्यतिरिक्तेति । एवमन्यदुदाहाय्र्यमित्येके ब्रुवते न चात्र पठन्ति ।। १९।२० ॥
1
क्षीणमिति ।
-
गङ्गाधरः अन्ये तु तान्यप्युदाहरणानि पठन्ति तद्यथा प्रकृतिस्थं कफमित्यादि । वली वृद्धो वायुः प्रकृतिस्थं कफं क्षीणे पित्ते सति यदाकर्षत् तदा शूलं वायुः कुर्य्याति शैत्यस्तम्भनगौरवं कफः कुर्य्यादित्याकृष्टकफकाय्य शैत्यादिकमिति । व्याध्यारम्भात् पूव्यं कफः प्रकृतिस्थ एव । व्याध्यारम्भे तु
प्रकृतिस्थो दोषो विकारकारी, न च वायोदहः सम्भवति ; उच्यते-यत्र यत्रेति वचनात् यत्र कुपितेन वायुना पित्तं नीतं, नत्र शरीरावयवे प्रकृतिमानास्थतमपि पित्तं वृद्धमेव । यतस्तस्मिन्

Page #712

७००
चरक संहिता |
प्रकृतिस्थमित्यादौ तु —
-
प्रकृतिस्थं या बातं पित्तं कफपरिक्षये । संरुणद्धि तदा दाहः शलञ्चारयोपजायते ॥ २२ ॥ प्रकृतिस्थं कफं पित्तं यदा वातपरिचये । * संनिरुन्ध्यात् तदा कुर्य्यात् सतन्द्रगौरवं ज्वरम् ॥ २३ ॥ प्रकृतिस्थं यदा वातं श्लेष्मा वित्तपरिचये ।
संनिरुन्ध्यात् तदा कुर्याच्छीतकं गौरवं जर ॥ २४ ॥
| कियन्तः शिरसीयः
खल्वाकृष्टो दोषस्तत्स्थानस्थतदोषसंयोगाद्ध एव भवतीति, अन्यथा शैत्यादिकं न सम्भवतीति; एवं सव्वेत्र स्थानाकृष्टसमध्यम् । कुपितदोषेण समदोषस्याकर्षणं स्थानस्थावयवहासे स्थानान्तरस्थावयवमेलनेन वृद्धौ कारणं न तु समदोषस्य दुष्टिरिति वाह्यहेतुव्यापारवत् ।। २१ ।।
गङ्गाधरः - प्रकृतिस्थमित्यादि । कफपरिक्षये वृद्धं पित्तं प्रकृतिस्थं वातं वटा संरुणद्धि तदा पित्तेनास्य दाहः क्रियते । शूलन्तु पित्तनिरुद्धवातः करातीति । यदि स्थानाकुष्टिर्दु ष्टिविशेष इष्यते तदा तद्वत् संरोधव दुष्टिविशेषो भवतु । न ह्यस्ति पित्तकफयोराकर्षणशक्तिः पङ्गखात् ॥ २२ ॥
गङ्गाधरः - प्रकृतिस्थं कफमित्यादि । प्रकृतिस्थं स्वप्रमाणे स्थितमकुपितं कफं वातपरिक्षये वृद्धं पित्तं संनिरुन्ध्यात् तदा कफकाय्यं तन्द्रागौरवसहितं ज्वरं पित्तं कुर्य्यादिति ॥ २३ ॥
गङ्गाधरः- प्रकृतिस्थं यदेत्यादि । प्रकृतिस्थ वातं पित्तपरिक्षये वृद्धः इलेप्मा यदा सन्निरुन्ध्यात् तदा वाकाव्यं शीतकं स्वकार्यं गौरवं ज्वरश्च कफः दुर्य्यात्॥२४॥
प्रदेशे तावान पित्तसम्बन्ध उचितो न भवत्येवेत्यधिकेन तत्र पित्तेन दाह उपपन्न एव एवम्
* श्लेष्माणं हि समं पित्तं यदा वातपरिक्षये । निपीडयेत् तदा कुर्य्यात् सतन्द्रागौरवं ज्वरम् ॥ प्रवृद्धो हि यदा इलेष्मा पित्ते क्षीणे समीरणम् । रुन्ध्यात् तदा प्रकुर्वीत शीतकं गौरवं रुजम् ॥
समीरणे परिक्षीणे कफं पित्तं समत्वगम् ।
कुर्वीत सन्निरुन्धानो मृह ग्नित्वं शिरोग्रहम् ॥ इति चक्रसम्मतः पाठः ।

Page #713

१७श अध्यायः
७०१
सूत्रस्थानम् । प्रकृतिस्थं यदा पित्तं श्लेष्मा मारुतसंनये । संनिसन्ध्यात् तदा कुर्य्यान्मृद्वग्नित्वं शिरोग्रहम ॥ निद्रां तन्द्रां प्रलापञ्च हृद्रोगं गात्रगौरवम । नखादीनाञ्च पीतत्वं ष्ठीवनं कफपित्तयोः॥२५॥ हीनवातस्य तु श्लेग्मा पित्तन सहितश्चरन् । करोत्यरोचकापाको सदनं गौरवं तथा ॥ हृल्लासमास्यत्रवणं सदाहं पाण्डुतां मदम । विरेकरय च वैषम्यं वैषम्यमनलस्य च ॥२६॥ होनपित्तस्य तु श्लेष्मा मारुतेनोपसंहितः। स्तम्भं शैत्यञ्च तोदञ्च जनयत्यनवस्थितम ॥ गौरवं मृदुतामग्नेर्भक्ताश्रद्धाञ्च वेपनम । नखादीनाञ्च शुक्लत्वं गात्रपारुष्यमेव च ॥ २७॥
गङ्गाधरः--प्रकृतिस्थं यदेत्यादि। यदा मारुतसंक्षये वृद्धः श्लेमा प्रकृतिस्थ पित्तं सन्निरुन्ध्यात् तदा पित्तकायं प्रलापं स्वकार्यन्तु मृद्रग्निवं शिरोग्रह निद्रां तन्द्रां हृद्रोगं गात्रगौरवं कुर्यात् । नखादीनां पीतवं पित्तकाय्यम् । कफपित्तयोः ष्ठीवनं तदुभयस्य काय भवेत् ॥२५॥
गङ्गाधरः---अथ इन्द्रद्धिः क्षयश्चैकस्येत्यस्योदाहरणत्रयमाह --हीनवातस्येत्यादि। पित्तेन वृद्धन सहितो वृद्धः श्लेष्मा हीनवातस्य स्वप्रमाणतः क्षीणो वातो यस्य तस्य देहे चरन्नरोचकाधनलवैषम्यान्तं करोति। तत्रास्यस्रवणान्त कफकाव्यम्। शेषं पित्तकाम्यम् ॥२६॥ __ गङ्गाधरः- हीनपित्तस्येत्यादि। मारुतेन वृद्धेनोपसंहितो वृद्धः श्लेष्मा स्तम्भादीनि जनयेत् । अनवस्थितं तोदं वातो वृद्धः स्वकार्य वेपनश्च गात्रपारुष्यञ्च जनयति ॥२७॥
अन्यत्रापि प्रकृतिस्थस्यापि दोषस्य विकारे व्याख्येयम् । अन्ये तु अवते-प्रकृतिस्थानामपि दोषाणां दुष्टदोषसम्बन्धाद विकारकारित्वं स्यात्, यथा रक्तादीनाम् ॥ १९-२५ ॥

Page #714

७०२
चरक-संहिता। वियन्तःशिरसीयः मारुतस्तु कफ हीने पित्तञ्च कुपितं द्वयम । करोति यानि लिङ्गानि शृणु तानि समासतः ॥ क्रममुदवेष्टनं तोदं दाहं स्फुटनवेपने । * अङ्गमई परीशोष हृदये धूपनं तथा ॥ २८ ॥ वातपित्तनये श्लेष्मा स्रोतांस्यपिदधद भृशम् । चेष्टाप्रणाशं मूर्छाञ्च वाकसङ्गच्च करोति हि ॥ २६ ॥ वातश्लेष्मनये पित्तं देहौजः स्रसयेच्चरत् । ग्लानिमिन्द्रियदौर्बल्यं तृष्णां मूर्छा क्रियानयम् ॥३०॥ . पित्तश्लेष्मक्षये वायुमआण्यभिनिपीड़यन् । प्रणाशयति संज्ञाञ्च वेपयत्यथ वा नरम् ॥ ३१ ॥ दोषाः प्रवृद्धाः स्वलिङ्ग दर्शयन्ति यथावलम् ।
क्षीणा जहति लिङ्ग स्वं समाः स्वं कर्म कुर्वते ॥ ३२ ॥ गङ्गाधरः- मारुत इत्यादि। कफ हीने वृद्धो मारुतः पित्तश्च वृद्धमिति द्वयं कुपितं यानि लिङ्गानि करोति तानि समासतः शृणु। भ्रममित्यादि। इति द्वन्द्वद्धप्रकक्ष योदाहरणानि त्रीणि ।।२८ ।।
गङ्गाधरः---अर्थकद्धि द्वन्द्वक्षयोदाहरणान्याह त्रीणि--- वातपित्तक्षय इत्यादि। श्लेष्मा वृद्धः। अपिदयदाच्छादयन् ।। २९॥
गङ्गाधरः -बालश्रेष्मक्षय इत्यादि। दहोजश्चरत् पित्तं संसयेत् क्षर यत् ॥३०॥
गङ्गाधरः--पित्तश्लेष्मक्षय इत्यादि । वायु द्धो मर्माणि हृदयादीनि ॥३१॥
गङ्गाधरः- इति द्धिक्षयोभयकृतान द्वादश दोपविकल्पानुक्त्वा शिप्याणामाशङ्कामुद्भाव्याह दोपा इत्यादि । दोषाणां द्विपष्टिविकल्पाः । वृद्धावस्थायां
चक्रपाणिः--हीनवातस्येत्यादि द्वन्द्ववृद्धिः, क्षयश्चैकरयेत्यस्योदाहरणं, देहोजो देहसारः, किंवा देहश्च ओजश्च देहौजः ॥ २६--३१॥ चक्रपाणिः--दोषाणां वृद्धि साम्यक्षयलक्षणानि पृथगाह-दोषा इत्यादि। स्वं लिङ्गमिति
* स्फुटनवेपने इत्यत्र स्फोटनमुत्तमम् तथा हृदये धूपनमित्यत्र दूयनं धूपनमिति च पाठान्तरम्।

Page #715

१७श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । पञ्चविशतिः, क्षयावस्थायां पञ्चविंशतिः, वृद्धिक्षयावस्थायां द्वादश । इति य उक्तास्तत्र युद्धानां क्षीणानां कानि कार्याणीति शिष्याणामाशङ्का । तत्राहप्रद्धा दोषा यथावलं स्वं लिङ्गं दर्शयन्ति । प्रकुपितलक्षणं वक्ष्यते त्रिशोथीये“दोपप्रकृतिवैशेष्यं नियतं वृद्धिलक्षणम्” इति। वातकलाकलीये चोक्तं प्रत्येकं प्रकुपितलक्षणम् । तद्यथा--"कुपितस्तु खल वायुः शरीरे शरीरं नानाविधैर्विकारैरुपतपनि बलवर्णमुखायुषामुपघाताय। भनो व्याहर्षयति सङ्केन्द्रियाणि उपहन्ति विहन्ति गर्भान् विकृतिमापादयति अतिकालं वा धारयति । भयशोकमोहदैन्यातिप्रलापान् जनयति। प्राणांचोपरुणद्धि ।" इति । वक्ष्यत च महारोगाध्याये "संसद्मशव्यासङ्गभेदहर्षतर्वकम्पावमद्देचालतोदव्यथाचेष्टादीनि । तथा खरपरुषविशदशुपिरारुणकपायविरसमुखशोपमुप्तिसङ्कोचनखातादीनि वायोः काणि" इति ।
अथ कुपितस्य पित्तस्य च वातकलाकलीये..."अपक्तिरदर्शनममात्रावत्त्वमुष्मणो विकृतिवर्णी भयं क्रोधमोहावित्येवमादीन्यशुभानि यानि ।” तथा महारोगाध्याये च पित्तकाणि। तद्यथा “दाहौष्प्यपाकस्वेदक्लेदकोथसावरागाः। तथा यथास्वगन्धवणेरसादिनिबत्तनं पित्तकर्माणीति ।” एवं कुपितस्य कफस्य वातकलाकलीये शैथिल्यं कार्यमालस्यं क्लीवतामज्ञानं मोह इत्येवमादीनि यान्यशुमानि तानि कुपितस्य कफस्य कर्माणि ।” महारोगाध्याये च “श्वैत्यशैत्यगौरवस्नेहमाधुय्यस्थैय्यपैच्छिल्यमात्स्यानि श्लेष्मण वैकारिकम्, यथाबलमिति -अतिवृद्धरतिवृद्धं मध्यवृद्धैर्मध्यवृद्धमित्यादि ; लिङ्ग स्वं जहतीत्यनेन क्षीणानां प्रकृतिलिङ्गक्षयव्यतिरिक्त विकारकत्र्तृत्वं नास्तीति दर्शयति ; यतः बृद्धा उन्मार्गगामिनो दोपा दृप्यं दूपयन्तो ज्वरादीन् कुर्वन्ति, न क्षीणाः, स्वयमेव दुःस्थितत्वात् । स्वं कर्मेति प्राकृतं कर्म। एते च द्विपरिर्भेदा आविष्कृततमत्वेनोक्ताः, ते कदोषक्षये द्विदोषवृद्धौ वृद्धवृद्धतरभेदादिभ्योऽधिकत्वं नोद्धावनीयम्। ननु भवत्येवं संख्या यदि सन्निपातो दोषाणां स्यात्, स तु न भवितुमर्हति, यतः वातादीनां परस्परं विरुद्धाः सन्ति गुणाः, विरुद्धगुणानान्तु परस्परोपघातो भवति, यथा-वह्नितोययोः । नैवं, विरोधो हि भावानां कार्योन्नेयः, नान्यतो दृष्टमात्रेण कल्पयितु पार्यते ; यतः, अन्यत्र तोबदहनयोर्भेद उपलब्धः, तत् किं पाञ्चभौतिकदव्यारम्भेऽपि तयोर्विरोधात पाञ्चभौतिकं द्रव्यं न स्यात्, तोयाग्निगुणातिरेकाद्वाम्लरसो न स्यात् ; तस्मादनुपलब्धत्वाद्दोपसंसर्गे विरोधस्य स्वभावपर्यनुयोगो न युज्यते ; अथ मन्यसे --- एवं विरुद्धगुणानामपि दोषाणामविरोधे “विरुद्ध गुणसन्निपाते भूयसाऽल्पमवजीयते' इति, तथा "हासहेतुर्विशेषस्तु इति वचने तर्हि निरर्थके, न, अनयोः प्रभावात् प्रतिपादितविषयव्यतिरेके चरितार्थत्वात् ; प्रभावश्च तयाविरोधको भवत्येव ; यथा-त्रिदोषकरलिकुचगता गुणा समान्

Page #716

७०४
। कियन्त शिरसोय :
आत्मरूपाणि । कर्माणि च श्वैत्यशैत्यकण्डस्थेय्यौत्सेधगौरव स्नेहसृप्तिक्लेदोपदेहबन्धमा नुय्य लवणचिरकारित्वादीनि इलेष्मणः कर्माणि " इति प्रवृद्धानां दोषाणां लिङ्गम् । क्षीणा जहति लिङ्गं स्वं समाः स्वं कर्म कुव्र्वत इति । स्वं प्राकृतं कर्म्म लिङ्गं क्षीणा दोषा जहति । त्रिशोथीये वक्ष्यते"वाते पित्ते कफे चैव क्षीणे लक्षणमुच्यते । कर्मणः प्रकृताद्धानि द्धिर्वापि विरोधिनाम् " || इति । तत् प्राकृतन्तु स्वं कर्म समानां दोषाणां स्वं स्वं कम्मे । तच्च तत्रैव त्रिशोथीये – “उत्साहोच्छ्रासनिश्वास- चेष्टायातुगतिः समा । समो मोक्षो गतिमतां वायोः कर्माविकारजम् (१) । दर्शनं पक्तिरुष्मा च क्षुत् तृष्णा देहमादवम् । प्रभा प्रसादो मेघा च पित्तकर्माविकारजम् ( २ ) | स्नेहो बन्धः स्थिरत्वञ्च गौरवं वृषता वलम् | क्षमा धृतिरलोभव कफ कम्मविकारजम् (३) ।।” इति । वातकलाकलीये चोक्तम्- “ शरीरेष चरतो वायोरकुपितस्य कर्माणि । वायुस्तत्रयन्त्रधरः, प्राणोदानसमानव्यानापानात्मा प्रवत्तकश्चेष्टानामुच्चावचानाम्, नियन्ता प्रणता च मनसः, सव्वन्द्रियाणामुद्योतकः सव्वन्द्रियार्थानाम् अतिवोढा, सव्वशरीरधातुव्यहकरः, सन्धानकरः शरीरस्य प्रवत्तको वा, अतः प्रकृतिः स्पर्शशब्दयोः, श्रोत्रस्पर्शनयोर्मूलम्, हर्षोत्साहयोः योनिः, समीरणोऽनः, दोषसंशोषणः, क्षेप्ता वहिमेलानां, स्थूलाणुस्रोतसां भेता, कर्त्ता गर्भाकृतीनाम्, आयुषोऽनुवृत्तिप्रत्यय भूतो भवत्यकुपितः ।” ति । पित्तस्य चाकुपितस्य कर्माणि - पक्तिदर्शनं मात्रावत्त्वसुष्मणः प्रकृति
;
चरक संहिता |
-
दोषान् कुर्व्वते परं न तु विरुद्धत्वेन दोषहरणं कुर्वते, त्रिदोषकर्त्तृत्वप्रभावात् तथा आमकेऽम्लत्वं वातं हन्ति, माधुर्य्यशैत्ये तु पित्तं, श्लेष्मागञ्च कटुत्वतिक्तत्वे, अम्लं कषायशेत्याभिभूतं वातं न निहन्ति, माधुर्य्यशैत्ये वाम्लत्वाभिभूते पित्तं न जयत एवमादि; तस्माद् दोषाणां प्रभावोऽयं दृष्टत्वादवधार्यते, यत् न ते परस्परमुपन्नन्ति । एवम्भूतप्रभावत्वे तु तेषामदृष्टमेव कारणं, प्राणिनां दुःखजनकेन ह्यदृष्ट ेन तेऽविरोधेन निवेश्यन्ते, अत एव वक्ष्यति - "विरुद्धपन त्वेते गुणैनन्ति परस्परम् । दोषाः सहजसात्म्यत्वाद् घोरं विषमहीनिव ॥ सहजं दैववशात् स्वाभाविकं सात्म्यत्वम् अनेन व्याख्यानेन " यथा दोपा अन्योन्यं नोपतन्ति तथा रसरक्तादीनपि नोपन्युः" इत्यादि यदुच्यते कैश्चित् सर्व्वं तन्निरस्तम् । ननु कालदूष्यप्रकृतिभिदोषस्तुल्यो हि सन्ततं, निष्प्रत्यनीकं कुरुते" इति चिकित्सिते वक्ष्यति, तेन प्रकृतिर्दोषस्य प्रतिपक्षा भवतीत्युक्तम् । प्रकृतिश्च जन्मप्रभृतिवृद्धो वातादिरुच्यते ; " दोषानुशायिता ह्येषां देहप्रकृतिरुच्यते' इत्यादिवचनात् तदयं प्राकृतेन दोषेण दोषस्य विरोधः कथं तर्हि उपपन्नः ? उच्यते-तत्र प्रकृतेः प्रत्यनीकता इत्यर्थगुणत्वेन मन्तव्या: समानां हि प्रकृतिं प्राप्य दोषः प्रवृद्धबलो भवति, असमानान्तु प्राप्य तथा बलवान् न स्यात् न समानया प्रकृत्या हन्यते एवम्

Page #717

Acharya Shrike
१७श अध्यायः] _सूत्रस्थानम् ।
७०५ वातादीनां रसादीनां मलानामोजसस्तथा।। क्षयास्तत्रानिलादीनामुक्तं संक्षीणलक्षणम् ॥ ३३ ॥ घट्टते सहते शब्दं नोच्चैद्रवति शूलति । हृदयं ताम्यति स्वल्प-चेष्टस्यापि रसक्षये ॥ परुषा स्फुटिता ग्लाना त्वग रुक्षा रक्तसंक्षये। मांसक्षये विशेषण स्फिगग्रीवोदरशुष्कता ॥ सन्धीनां स्फुटनं ग्लानिरक्ष्णोरायास एव च ।
लक्षणं मेदसि क्षीणे तनुत्वञ्चोदरस्य च ॥ वर्णः शौर्य हर्ष इत्येवमादीनि यानि शुभानि।” अथाकुपितस्य कफस्य कर्माणि -“दाय मुपचय उत्साहो कृपता ज्ञानं बुद्धि रित्येवमादीनि यानि शुभानि।" एतानि प्राकृतानि कर्माणि क्षीणा वातादयी जहति । प्राणादिभेदेन वातादीनां प्राकृतकम्मोणि वातकलाकलीये व्याख्यातानि ॥३२॥
गङ्गाधरः-अथ दश चाष्टौ क्षया इतुप्रद्दिष्ट विस्तरं प्रवक्ति-वातादीना. मित्यादि। वातादिरसादिसप्तधातुसप्तमलादीनामोजसश्च क्षया अष्टादश । तत्रानिलादीनां क्षीणा जहति लिङ्ग स्वम् इत्यनेन संक्षीणलक्षणमुक्तम् ॥३३॥
गङ्गाधरः-सप्तानां रसादीनां क्षयान् सप्ताह घट्टत इत्यादि । रसस्य संक्षये हृदयं घट्टते विलोड़यते। तथोच्चैः शब्दं न सहते हृदयम् । तथा हृदयं द्रवति धावते धकधक करोति। शूलति शूलयुक्तं भवति। ताम्यति च ग्लायति । स्वल्पचेष्टस्येत्यनेन स्वल्पचेष्टा भवति (१) । परुषेत्यादि । रक्तसंक्षये खक परुपा च स्फुटिता च म्लाना च रुक्षा च भवति (२)! मांसक्षये विशेषेण स्फिगादिशुष्कता। तेभ्योऽन्यत्र च शुष्कता स्वल्पा ( ३ ) सन्धीनामित्यादि। मेदसि क्षीणे सन्धीनां स्फुटनम् । अक्ष्णोग्लानिः। आयासो देहे। उदरस्य तनुवं अन्यत्राप्युन्नेयम्, अतिवृद्धेन वायुना श्लंघमणो दुर्बलस्य दुष्टत्वाद विरोधो भवत्येव, क्वचिन्नतावता संसर्गसन्निपातासम्भवः ॥ ३२ ॥
चक्रपाणिः-सम्प्रत्ययादश क्षयानाह ---वातादीनामित्यादि।-अत्र मलानामित्यनेन मूत्रपुरीषयोः पन्चेन्द्रियमलानाञ्च ग्रहणम् । विशेषेणेतिवचनादन्यगात्राणामपि शुष्कता लभ्यते ॥३॥
चक्रपाणिः-सन्धीनामित्यादि मेदःक्षयलक्षणम् । केशेत्यादि अस्थिक्षयस्य । बाधते चास्येति

Page #718

७०६
चरक संहिता |
केशलोमनखश्मश्रु - द्विजप्रपतनं श्रमः । ज्ञेयमस्थिक्षये रूपं सन्धिशैथिल्यमेव च ॥ शीर्य्यन्त इव चास्थीनि दुर्बलानि लघूनि च । प्रततं वातरोगाणि ती मज्जनि निर्दिशेत् ॥ दौर्बल्यं मुखशोषश्च पाण्डुता सदनं भ्रमः । क्लव्यं शुक्राविसर्गश्च चीणशुक्रस्य लक्षणम् ॥ क्षीणे शकृति चान्त्राणि पीड़यन्निव मारुतः । रुक्षस्योन्नमयेत् कुक्षिं तिर्य्यगूर्द्धञ्च गच्छति ॥ मूत्रक्षये मूत्रकृच्छ्र, मूत्रवैवर्ण्यमेव च । पिपासा बाधते चास्य मुखञ्च परिशुष्यति ॥ मलायनानि चान्यानि शून्यानि च लघूनि च । विशुष्काणि च लक्ष्यन्ते यथास्वं मलसंक्षये ॥
[ कियन्तः शिरसीयः
कृशत्वमिति लक्षणम् ( ४ ) | केशेत्यादि । अस्थिक्षये केशादीनां प्रपतनम् । श्रमस्तु अनायासे । सन्धिशैथिल्यञ्च लक्षणं ज्ञेयम (५) । शीय्यन्त इत्यादि । मज्जनि क्षीणेsस्थीनि शीर्य्यन्त इव । तथा दुर्बलानि लघूनि चास्थीनि भवन्ति । प्रततं सततं वातरोगयुक्तान्याप्यस्थीनि स्युः । तथा निद्दिशेत् ( ६ ) | दौर्बल्यमित्यादि । सदनमङ्गावसादः । भ्रमो गात्रघणनम् । क्लैव्यं स्त्रीध्वशक्तिः । शुक्रस्य चावि सर्गः स्त्रीसंसर्गेऽल्पविसर्गो वा क्षीणशुक्रस्यैतल्लक्षणम् (७) । सुश्रते च क्षयलक्षणानि वातादीनामुक्तानि - “ तत्र वातक्षये मन्दचेष्टत्वमल्पवाक्त्वमल्पहर्षो मूढ़संज्ञता च (१) । पित्तक्षये मन्दोष्माग्निता निष्प्रभवञ्च ( २ ) । श्लेष्मक्षये रुक्षतान्तर्दाहः । आमाशयेत राशयशिरसां शून्यता । सन्धिशैथिल्यं तृष्णा दौर्बल्यं प्रजागरणञ्चेति (३) ।” अथ मलानां सप्तानां क्षयलक्षणान्याह - क्षीणे' शकृतीत्यादि । क्षीणे पुरीषे रुक्षस्य मारुतो वृद्धः सन्नत्राणि पीडयन्निवोद्ध नमयेत् कुक्षिश्च तिय्यगूर्द्ध गच्छति (१) । मूत्रक्षय इत्यादि । सूत्रक्षये मुत्रकृच्छ्राकर्मणि शेषलक्षणा पष्ठी । मलायनानीत्यनेन पञ्चेन्द्रियाधिष्टानानां मुखनासिकाचक्षुः कर्णानां * श्रम इति चक्रः ।

Page #719

७०७
१७श अध्यायः ।
सूत्रस्थानम् । बिभेति दुर्बलोऽभीषणं ध्यायति व्यथितेन्द्रियः । दुश्छायो दुर्मंना रुक्षः नामश्चैवौजसः नये ॥ ३४॥ हृदि तिष्ठति यच्छुद्धं रक्तमीषत् सपीतकम्।
ओजः शरीरे संख्यातं तन्नाशान्ना विनश्यति ॥ ३५॥ दीनि भवन्ति ( २ )। प्राधान्यात् पुरीपमूत्रक्षयलक्षणानि पठिता शेषाणां पञ्चानां श्रोत्रमलखमलनेत्रमलरसनामलनासिकामलानां सङ्क्ष पेण लक्षणानि आह—मलायनानि चेत्यादि। यथास्वं मलसंक्षयात् श्रोत्रादीनां स्वस्वमलसंक्षयात् मूत्रपुरीपायतनाभ्यामन्यानि मलायनानि, श्रोत्ररन्ध्र व खगधिष्ठानं बगगतलोमकूपमात्रं चक्षुपोऽधिष्ठान चक्षुर्गोलके द्वे रसनाधिष्ठानं जिह्वा घ्राणाधिष्ठान द्वे नासारन्ध्र । एतानि मलायनानि शुन्यानि च लघूनि च विशुष्काणि च लक्षान्ते। इति श्रोत्रादिमलक्षयलक्षणोनि (५)। पारिशेष्यात् ओजसः क्षयलक्षणमाह-विभेतीत्यादि । ओजसः क्षयेऽहेतु बिभेति । दुर्बलः स्यात्। अभीक्ष्णं ध्यायति। सन्द्रियेषु व्यथा पीड़ा भवति। दुश्छायो मन्दच्छविः। टुम्मैना दुबैलमनाः । क्षामः क्षीणदेहः । इति ॥३४॥
गङ्गाधरः ओजसः क्षयलक्षणमुक्त्वा तस्यौजसो लक्षणमाह---हृदीत्यादि। हृदये तिष्ठति यच्छुभ्र शुक्लवर्णमीषद्रक्तं सपीतकमीपत्पीतवणं तच्छरीरे ओजः संख्यातम् । तस्यौजसो नाशान्ना पुरुषो विनश्यतीत्युक्त्या त्विदमष्टबिन्दुमानमोजः ख्यापितम् । तदवयवनाशमात्रान्ना नश्यति । तत्रान्तरे चोक्तं-"प्राणाश्रयस्योजसोऽष्टौ विन्दवो हृदयाश्रयाः” इति। शारीरे च वक्षाते-- “तावच्चैव श्लेष्मणश्चैजसः” इति अनेनार्दाञ्जलिमानं यदोजः तस्यैवेदं लक्षणम्। न हि तस्यावयवनाशे नृणां नियमतो मरणम् । अस्यार्धाञ्जलिमितस्यौजसः क्षये बिभेति दुर्बलोऽभीक्ष्णमित्यादिलक्षणं भवति न तु मरणमिति। कश्चित् तु-"अष्टविन्दुमितन्तु प्रधानं हृदि तिष्ठति” इत्यादिलक्षणमिति। तस्याष्टत्वगिन्द्रियाधिष्टानभूतानाञ्च लोमकूपप्रजननानां यथास्वं मलायनानि गृह्यन्ते ; यदुक्त जबूकणे"दोषाणां धातूनां ओजोमूत्रशकृदिन्द्रि यमलायनानामष्टादश क्षयास्ते लक्ष्याः स्वगुणक्रियानाशात्" इति । ओजःक्षयलक्षणमाह-बिभेतीत्यादि।-दुर्मना मनोबलविहीनः। ओजसो दर्शयत्वेन लक्षणमाह-हृदीत्यादि।-शुद्धमिति शुक्लम्, रक्तमीषदिति किञ्चिद्रक्त, सपीतकमिति ईपत्पीतकं, तेन शुक्लवर्णमोजः, रकपीती तु वर्णावत्रानुगतो ; किंवा, ईषदित्यरूपप्रमाणं, तेन अष्टबिन्दुकमोज इति दर्शयति, यदुक्त तन्त्रान्तरे-"प्राणाश्रयस्यौजसोऽौ बिन्दधो हृदयाश्रयाः"

Page #720

७०८
चरक संहिता |
प्रथमे जायते ह्योजः शरीरेऽस्मिञ्छरीरिणाम् । सर्पिर्व मधुरसं लाजगन्धि प्रजायते ॥ ३६ ॥
;
1
बिन्दुमितौजसो नाशान्ना पुरुषो विनश्यति, अर्द्धाञ्जलिमितस्य (ओजसः) क्षये तु न नश्यतीति व्याचष्टे, तन्न । सुश्रुते चार्द्धाञ्जलिमितस्य ओजस स्त्रिविधः क्षय उक्तः । वित्र सो व्यापत् क्षयश्चेति । तत्राद्ययोश्चिकित्सितमुक्तम् । क्षये मरणमुक्तं तदनुपपत्तेः । तस्माद् यदेवार्द्धाञ्जलिमितं तदेवाष्टबिन्दुमितं भवति । विन्दुशब्देनात्र कपेः । कर्षाष्टकमर्द्धाञ्जलिर्भवति । तस्यार्द्धाञ्जलिमितस्य स्थानं हृदयम् । तच्च शुद्धमीषद्रक्तं सपीतकम् । तस्यौजसः क्षये विस्र से व्यापदि च विभेतीत्यादिलक्षणं भवति । द्विया हि विस्र से व्यापदि च लक्षणं भवति । तत्रैकविधमिहोक्तं सुश्रुतेऽन्यविधमुक्तम् । न हि सर्व्वः सर्व्वं वक्तीति । तदोजसस्तु नाशात् सर्व्वशः क्षयान्ना पुमान् विनश्यति । इति द्वयो - रविरोधः ।। ३५ ।।
1
1
गङ्गाधरः - तस्योजस उत्पत्तिक्रममाह-- प्रथम इत्यादि । रसादीनां सव्र्वेषां यत् परं तेजस्तदेवौजः प्रथमेऽस्मिञ्छरीरे शरीरिणां सर्पिर्वर्ण मधुरसं जायते । ततो लाजगन्धि प्रजायते । इति । सुश्रुते चोक्तं- “तत्र रसादीनां शुक्रान्तानां धातूनां यत् परं तेजस्तत् खल्वोजः । तदेव बलमितुप्रच्यते स्वशास्त्रसिद्धान्तात् । तत्र बलेन स्थिरोपचितमांसता सर्व्वचेष्टास्वप्रतीघातः स्वरवर्णप्रसादो वाह्यानाम् आभ्यन्तराणाञ्च करणानामात्मकाय्र्यप्रतिपत्तिर्भवति । भवन्ति चात्र - ओजः सोमात्मकं स्निग्धं शुक्ल पीतं स्थिरं सरम् । विविक्तं मृदु मृत्स्त्रञ्च प्राणायतनमुत्तमम् ॥ देहः सावयवस्तेन व्याप्तो भवति देहिनाम् । तदभावाच्च शीय्यन्ते शरीराणि शरीरिणाम् || अभिघातात् क्षयात् कोपाच्छोकाद्धानाच्छ्रमात् क्षुधः । ओजः संक्षीयते ह्यभ्यो धातुग्रहणनिःसृतम् ॥ तेजः समीरितं तस्माद्विस्रंसयति देहिनाम् ॥ तस्य विस्र सो व्यापत् क्षय इति लिङ्गानि व्यापन्नस्य
[ कियन्तः शिरसीयः
;
इति एतच्चाबिन्दुकं परमोजो ज्ञेयम्, अर्द्धाञ्जलिपरिमाणन्तु यदोजस्तदप्रधानम् । यच्छारीरे वक्ष्यति - " तावच्चैव श्मेष्मण ओजसश्च प्रमाणम्" इत्यनेन ; तस्माद्विविधमिहोजः; अत एव अर्थे दशमहामूलीये वक्ष्यति - तत् परस्यौजसः स्थानम् इति परस्य श्रेष्टस्याष्टबिन्दुकस्येत्यर्थः । इह च क्षयलक्षणमर्दाञ्जलिमानस्यैव ज्ञेयम्, अष्टविन्दुकस्य त्ववयवनाशेऽपि मृत्युर्भवतीति "हृदि" इत्यादिना ग्रन्थेन दर्शयति एतच्चौजः सर्व्वधातुसमुदायरूपं तेन सप्तधातुष्वेवावरुद्धमिति नाष्टमधातुत्वादिप्रसक्तिः अत एव सुश्रुतेऽप्युक्तं - " रसादीनां शुक्रान्तानां तत् परं तेजस्तत्

Page #721

१७श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
७०६
1
भवन्ति । सन्धिविश्लेषो गात्राणां सदनं दोषच्यवनं क्रियासन्निरोधश्व विस्र से | स्तब्धगुरुगात्रता वातशोफो वर्णभेदो ग्लानिस्तन्द्रा निद्रा च व्यापन्ने । मूर्च्छा मांसक्षयो मोहः प्रलापो मरणमिति क्षये । भवन्ति चात्रयो दोषा बलस्योक्ता व्यापद्विस्र सनक्षयाः । विश्लेषसादौ गात्राणां दोषवित्र सनं श्रमः || अप्राचुय्यं क्रियाणाञ्च बलविस सलक्षणम् । गुरुत्वं स्तब्धताऽङ्गेषु ग्लानिर्वर्णस्य भदनम् ॥ तन्द्रा निद्रा वातशोको बलव्यापदि लक्षणम् । मूर्च्छा मांसक्षयो मोहः प्रलापोऽज्ञानमेव च । पूर्वोक्तानि च लिङ्गानि मरणश्च बलक्षये ॥ इति । तत्र विस्र से व्यापन्ने च क्रियाविशेषैरविरुद्धः बलमास्थापयेत् । नष्टसंज्ञमितरञ्च वज्र्जयेत् । " तन्त्रान्तरेऽपि - "भ्रमरः फलपुष्पेभ्यो यथा संहियते मधु । तद्वदोजः शरीरेभ्यो गुणैः संहियते नृणाम् ।” इति । तदेव यथा जायते तदुक्त' 'प्रथमे जायते ह्योजः" इत्यादिना । एते चाष्टादश क्षया आविष्कृततयैवोक्ताः, न तु निरवशेषेण । सन्ति हि शारीरभावास्तेभ्योऽधिकाः स्वेदार्त्तव स्तन्यगर्भस्वरोदकादयः, तेषाञ्च क्षया उन्नेयाः । उक्तश्च सुश्रुते - "तेजोऽप्याशयं क्रमशः पच्यमानानां धातूनामभिनिवृत्तमन्तरस्थं स्नेहजातं रसाख्यं स्त्रीणां विशेषतो भवति । तेन मार्दवसौकुमार्य्यमृद्वल्पलोमतोत्साहदृष्टिस्थितिपक्तिकान्तिदीप्तयो भवन्ति । तत् कषायतिक्तशीतरुक्ष विष्टम्भवेगविघातव्यवाय- व्यायामव्याधिकर्षणैश्च विक्रियते । तस्यापि पारुष्यवर्णभेद तोद निष्प्रभवानि विस्रं सने भवन्ति । कामन्दाग्रिताधस्तिर्य्यकच्युतिर्व्यापत्तौ । दृष्टाशिबलहान्यनिलप्रकोपमरणानि क्षये” । इति । तथा स्वेदक्ष यलक्षणमप्युक्तं स्वेदक्षये स्तब्धरोमकूपता वकशोषः स्पर्शवैगुण्यं स्वेदनाशश्च । तत्राभ्यङ्गस्वेदोपयोगश्च । १ । आर्त्तवक्षये यथोचितकालादर्शनमल्पता वा योनिवेदना च । तत्र संशोधनमान यानाश्च द्रव्याणां विधिवदुपयोगः । २ । स्तन्यक्षये स्तनयोग्लनता स्तन्यासम्भवोऽल्पता वा तत्र श्लेष्मवद्ध नद्रव्योपयोगः | ३ | गर्भक्षये गर्भस्य अस्पन्दनमनुन्नतकुक्षिता च, तत्र प्राप्तवस्तिकालायाः क्षीरवस्तिप्रयोगो मेध्यान्नोपयोगश्च ति । ४ । स्वर - खल्वोजः" इति । अन्यत्राप्युक्त - "भ्रमरैः फलपुष्पेभ्यो यथा संहियते मधु । तद्वदोजः शरीरेभ्यो गुणैः संहियते नृणाम् ||" इति । प्रथमे जायते इत्यादिपाठस्तु नातिप्रसिद्धः । एतेऽष्टादश क्षया आविष्कृततमत्वेनोक्ताः तेन उदकक्षयस्वरक्षयाद्यनभिधानं नोद्भावनीयम्" उक्त हि - "स्वरक्षयसुरोरोगम्' इति । तथोदकक्षयलक्षणं, यथा- 'ताल्वोष्ठकष्ट कोमसंशोषं पिपासाञ्च दृष्ट्वा उदकवाहान्यस्य दुष्टामीति जानीयात्" इति ॥ ३४-३६ ॥
,

Page #722

७१०
चरक-संहिता। कियन्यःशिरसीयः व्यायामोऽनशनं चिन्ता रुनाल्पप्रमिताशनम । वातातपो भयं शोको रुनपानं प्रजागरः॥ कफशोणितशुक्राणामतिवर्त्तनमोक्षणम। कालो भूतोपघातश्च विज्ञ याः क्षयहेतवः ॥ ३७॥ गुरुस्निग्धाम्ललवणान्यतिमात्र निविणाम । नवमन्नञ्च पानञ्च निद्रामास्यासुखानि च ॥ त्यक्तव्यायामचिन्तानां संशोधनमकुर्वताम।
श्लेष्मा पित्तञ्च सोदश्च मांसञ्चातिप्रवर्द्धते ॥ क्षयश्च स्वरभङ्गरोगलक्षणे बोध्यः । ५। उदकक्षयस्तु ताल्वोष्ठकण्ठक्लोमसंशोषपिपासादिभिलक्षणैरुदकवहानि स्रोतांस्यस्य दुष्टानीति व्यवस्येत् । इति ॥३६॥
गङ्गाधरः–क्षयलक्षणानि अष्टादशानामुक्त्वा तेषां क्षयनिदानानि आहव्यायाम इत्यादि। अल्पाशनं मानतः प्रमिताशनम्, अनशनं लङ्घनम् । कफशोणितशुक्राणामतिवर्त्तनमतिप्रवृत्तिः, वमनातियोगेन कफस्य । शोणितस्यातिमोक्षणं सिराव्यधादिभिः। शुक्रस्य अतिमोक्षणमतिमैथुनादिना। कालो वार्द्धक्यातुर्यादिः। भूतोपघातः पिशाचायभिषङ्गः। एते क्षयहेतवो विशे याः। ननु व्यायामादिकं वातपित्तप्रकोपकं कथं क्षयहेतुरिति चेत् ? न। साधारणतया क्षयहेतुखेनोक्त्या यथाह हेतुतया व्याख्येयं। यद् यस्य विशेषवत् तस्य क्षयहेतुस्तदिति व्यायामेनातियुक्तेन कफक्षयः स्यात् । वातपित्तक्षयस्तु अतिस्निग्धायशनादिना स्यादित्येवं यथाहता अत्र बोध्या ॥३॥
गङ्गाधरः-इति क्षयानुक्त्वा सप्त पिड़का माधुमेहिका इति यदुदिष्टं तस्य विस्तरं प्रवक्ति-गुरुस्निग्धेत्यादि । निद्रामास्यासुखानि च भजतामिति शेषः । मेहिनामित्यर्थादापद्यते। मेहिनां गुर्बाद्यश्नतां निद्रास्यासुखभजतां त्यक्त
चक्रपाणिः-सामान्येन आयाणां हेतुमाह-व्यायाम इत्यादि। प्रमिताशनम् एकरसाभ्यासः, अतिवर्तन मतिप्रवृत्तिर्वहिर्गमनमिति यावत, कालो वाई क्यमादानञ्च, भूतोपघातः पिशाचाद्य प. प्रातः। अत्र वातक्षयहेतुक्तिो विलक्षणत्वात, स चाचिन्तनदिवास्वपनादियः, किंवा भनशनात् किट्टाभावः, ततश्च किट्टरूपस्य वातस्याप्यनुत्पादात् क्षयो ज्ञेयः ॥ ३ ॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति सप्त पिड़का वक्तव्याः, अतस्तासां प्रधानहेतुत्वेन प्रमेहान् तावनिदानादि

Page #723

१७श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
७११ तैरावृतगतिर्वायुरोज आदाय गच्छति । यदा वस्तिं तदा कृच्छ्रो मधुमेहः प्रवर्तते ॥ स मारुतस्य पित्तस्य कफस्य च मुहुर्मुहुः । दर्शयत्याकृतिं गत्वा क्षयमाप्यायते पुनः ॥ ३८ ॥ उपेक्षयास्य जायन्ते पिड़काः सप्त दारुणाः । मांसलेष्ववकाशेषु मर्मस्वपि च सन्धिषु ॥ शराविका कच्छपिका जालिनी सर्वपी तथा।
अलजी विनताख्या च विद्रधी चेति सप्तमी ॥ ३६॥ व्यायामादीनां श्लेष्मादिकं प्रवर्द्धते। तैः प्रवृद्धैराटतगतिर्वायुयंदा तु ओज आदाय वस्तिमागच्छति तदा तेषां सर्वएवमेहः कृच्छः कृच्छसाध्यो मधुमेहः प्रवर्तते मधमेहरूपेण परिवत्तते। स मधुमेहः मुहुमुहुः कदाचित् मारुतस्य कदाचित् पित्तस्य कदाचित् कफस्य आकृतिं दर्शयति, मुहुमुहुः क्षयं गच्छति, क्षयं गवा च पुनराप्यायते वृद्धिमानोति । अकारणमेवैवं स्यादिति ॥३८॥
गङ्गाधरः---अस्य मधुमेहस्य उपेक्षया अचिकित्सया प्रतिकाराकरणे दारुणाः सप्त पिड़का जायन्ते । मांसलादिषु मात्रावकाशेषु । तथा चोक्तं-मधुमेहे मधसमं जायते स किल द्विधा। क्रुद्ध धातुक्षयात् वायो दोषाटतपथेऽथवा। आटतो दोषलिङ्गानि सोऽनिमित्तं प्रदर्शयन् । क्षीणः क्षणात् क्षणात् पूणो भजते कच्छ. साध्यताम् ॥ इति । स एवायं कृच्छसाध्यो मधुमेहः। अस्मिन् उपेक्षिते सप्त पिड़काः स्युः। यश्चासाध्यस्तत्र न पिड़काः स्युरिति । सुश्रुते तु प्रमेहिणो दश पिडका भवन्तीति यदुक्तं, तत्र पुत्रिणीममूरिकाविदारिकाणां तिमृणां नातिपीडाकरत्वेन गणनयात्र नोपदेशः कृतः। तासाश्च पिडकानामुपसंहारार्थमथान्याः पिडकाः सन्तीत्यादि वक्ष्यते। पिडकानामुत्पत्तिप्रदेशमाह-मांसलेष्वित्यादि। ताः सप्ताह--शराविकेत्यादि। शराविकादिषट्संशा यौगिक्यः स्वस्खलक्षणे स्फटीकृताः। अलजी तु रूढिसंज्ञा ॥३९॥ क्रमेणाह-गुर्खित्यादि। नवं पानमिति नवं मद्यम् । निद्रामास्यासुखानि चेत्यत्रान्ते भजतामिति शेषः । ओजः प्रसादो धातूनामिति यावत् ; कृच्छ इति कृच्छ्रसाध्यः, उपेक्षयाऽचिकित्सया ;

Page #724

७१२
चरक-संहिता। कियन्तःशिरसीयः अन्तोन्नता मध्यनिम्ना श्यामा क्लदरुगन्विता। शराविका स्यात् पिड़का शरावाकृतिसंस्थिता ॥ ४० ॥ अवगाढ़ार्तिनिस्तोदा महावास्तुपरिग्रहा। श्लदणा कच्छपपृष्ठाभा पिड़का कच्छपी मता ॥४१॥ स्तब्धा सिराजालवतो स्निग्धस्रावा महाशया। रुजा निस्तोदबहुला सूक्ष्मच्छिद्रा च जालिनी ॥ ४२ ॥ पिड़का नातिमहती निप्रपाका महारुजा। सर्षपी सर्षपाभाभिः पिड़काभिश्चिता भवेत् ॥ ४३॥ दहति त्वचमुत्थाने तृष्णामोहज्वरप्रदा। विसर्पत्यनिशं दुःखाद दहत्यग्निरिवालजी॥ ४४ ॥ अवगाढ़रुजालंदा पृष्ठे वाप्युदरेऽपि वा। महती विनता नीला पिड़का विनता मता ॥ ४५ ॥
गङ्गाधरः-शराविकालक्षणमाह-अन्तोन्नतेत्यादि । स्पष्टम् ॥४०॥ गङ्गाधरः-अवगाढेत्यादि। अवगाढ़ेत्यादिना कच्छपिका ॥४१॥
गङ्गाधरः-स्तब्धेत्यादि। स्तब्धेत्यादिना जालिनी सिराजालवती जाला. कारेण सिरासमूहवती। ततो जालिनीति संज्ञा ॥ ४२ ॥
गङ्गाधरः-पिडकेत्यादि। सर्पपी सपाभाभिः पिडकाभिश्चिताऽधिष्ठिता व्याप्तेत्यर्थः । तेन सर्पपीति संज्ञा ॥४३॥
गङ्गाधरः-दहतीत्यादि। दहतीत्यादिनालजी। खचं चर्म। उत्थान पिडकोद्गमकाले । विसर्पति स्थानात् स्थानान्तरं व्रजति ॥४४॥
गङ्गाधरः--अवगादेत्यादि। अवगाढरुजेत्यादिना विनता विनम्रभावमापन्ना विनता ततो विनता संज्ञा मता ॥४५॥
शराविकादि-संज्ञान्वयो विवरणे स्फुटः । अलजीसंज्ञा रूदा ; एताश्च प्राधान्यादुक्ताः ; तेन सुश्रुते. ऽपि पिड़काधिक्यमुक्त यत्, तन्न विरोधि । शिराजालं शिरासमूहः, चिताऽधिष्ठिता ॥३४-४५॥

Page #725

१७श अध्यायः !
सूत्रस्थानम् ।
विद्रधिं द्विविधामाहुर्वाद्यामाभ्यन्तरी तथा । वाह्यात्वकस्नायुमांसोत्था कण्डराभा महारुजा ॥ ४६ ॥ शीतकान्नविदाहुाष्ण-रुचशुष्कातिभोजनात् । विरुद्धाजीर्णसंक्लिष्ट विषमासात्म्य भोजनात् ॥ व्यापन्नबहुमद्यत्वाद वेगसन्धारणाच्छ्रमात् । जिह्मव्यायामशयनादतिभाराध्वमैथुनात् ॥ अन्तःशरीरे मांसाक प्रविशन्ति यदा मलाः । तदा संजायते ग्रन्थिर्गम्भीरस्थः सुदारुणः || हृदये क्लोनि कृति प्लीहि कुक्षौ च बुकयोः नाभ्यां वयोर्वापि वस्तौ वा तीव्रवेदनः ॥४७॥
गङ्गाधरः - विद्रधिमित्यादि । विद्रधिमित्यादिना विद्रधिः । अस्यास्तु द्वैविध्येऽपि विद्रधिवसामान्यात् पिडकानां न सप्तत्वव्याघात इति । त्वक्स्नायुमांसोत्था यतो गम्भीरधातुसमुत्था । तस्माद्वाह्या कण्डराभा स्थूलस्नायु
७१३
प्रकारा ।। ४६ ।।
गङ्गाधरः- वाह्याभ्यन्तरविद्रव्योर्वातादिजविद्रधितुल्यलक्षणत्वेऽपि आभ्यन्तरविद्रधर्वाह्मविद्रधितो गरिष्टत्वेनान्तरविद्रधीमुपलक्ष्योपदेष्ट तन्निदानमाह - शीतकेत्यादि । arantaratri प्रत्येकमतिभोजनेत्यनेनान्वयः । विरुद्धादीनाञ्च प्रत्येकं योजनेत्यनेनान्वयः । संक्लिष्टं दोषलम् | व्यापन्नं गुणसम्पद्रहितम् । बहु पीतं मदं येन तस्य भावः तस्मात् व्यापन्नबहुमद्यखात् । जिह्म कोटिल्येनाचरितं व्यायामशयनं व्यायामश्च शयनञ्श्च तत् तस्मात् । अतिशब्दस्य भारादिभिः प्रत्येकमन्वयः । अन्तःशरीरे शरीराभ्यन्तरे । मांसासृक् मांसञ्चाक् च तद्द्वयमभ्यन्तरे यदस्ति यदा तदेव प्रविशन्ति मला वातपित्तकफास्तदा ग्रन्थिग्रन्थिरिवाकृत्या गम्भीरस्थः अत्यन्तावगाढमूलः सुदारुणः कष्टदो जायते । अभ्यन्तर उत्पत्तिस्थानान्याह -
चक्रपाणि:- विधिं द्विविधामित्यनेनाभ्यन्तरविद्रधेरपि विद्रधित्वेन पिड़कानां सप्तत्वेविरोध इति दर्शयति ; कण्डराभा स्थूलस्नाय्वाकारा । अन्तर्विद्वधेर्गरीयस्त्वेन निदानान्याह - शीतकेत्यादि । संक्लिष्टं दोपलम्, व्यापन्नञ्च बहु च मद्यमुपयुक्त यः स व्यापन्न बहुमद्यः । ९०

Page #726

७१४
चरक-संहिता। [कियन्तःशिरसीयः दुष्टरक्तातिमात्रत्वात् स वै शीघ्र विदह्यते। ततः शीघ्रविदाहित्वाद विद्रधीत्यमिधीयते ॥४८॥ व्यधच्छेदभ्रमानाह-शब्दस्फुरणसपणैः। वातिकी पैत्तिकी तृष्णा-दाहमोहमदज्वरैः॥ जम्भोत्क्लेशारुचिस्तम्म-शीतकैः श्लैष्मिकी विदुः । सर्वासु तु महच्छ्रलं विद्रधीपूपजायते ॥ ४६॥ शस्त्रास्त्रभिद्यत इव चोल्ककैरिव दह्यते। विद्रधी व्यम्लतां याता वृश्चिकैरिव दश्यते ॥ ५० ॥ तनु रुक्षारुणं श्यावं फेनिलं वातविद्रधी। तिलमाषकुलत्थोद-सन्निभं पित्तविद्रधी॥ श्लैष्मिकी स्रवति श्वेतं बहलं पिच्छिलं बह।
लक्षणं सर्वमेवैतद भजते सान्निपातिकी ॥५१॥ हृदये इत्यादि। क्लोनीति कण्ठोरसोः सन्धिरूपे स्थाने यत् परिशोपात् पिपासा भवति। कुक्षावुदरगहरे। वुकयोवेक्षोऽधःपाश्वयोः । संहतरूपोग्रन्थिः। शीघ्र विदह्यते पच्यत इत्यर्थः । शीघ्रविदाहिखाद्विद्रधीति पृषोदरादिखात रूपसिद्धिः ॥४७॥४८॥
गङ्गाधरः- तस्य लक्षणमाह-व्यधेत्यादि। व्यधो विद्धवत् पीडा। छेदः क्षुद्रखड्गादिच्छेदनवत् पीड़ा। भ्रमो घूर्णनवत् पीडा। आनाहो मलविवद्धता। शब्दस्फरणसर्पणानि तु विद्रधौ। एतैय॑धादिभिः सर्पणान्तर्वातिकी विधीम्, तृष्णादिभिज्वरान्तैः पैत्तिकीम, जम्भेत्यादिभिः श्लैष्मिकी विदुः। शीतमेव शीतकम् । सर्वासु विद्रधीषु सामान्यलक्षणं महच्छूलम् ॥४९॥
गङ्गाधरः-पक्कलक्षणमाह - शस्त्रेत्यादि । शस्त्रविशेषेण भेदच्छेदवत् पीडा । उल्काग्निदाहवद् दाहश्च । इति वातादिनविद्रधेः पहाया लक्षणम्। विद्रधी व्यम्लतां पकतां याता पृश्चिकैरिव दश्यत इति पकवलक्षणम् ॥५०॥
गङ्गाधरः-विदीर्णखे च पूयसावभेदं दर्शयति तन्वित्यादि। तन्वित्यादिना स्रावलक्षणम् । तिलादीनां प्रत्येकमुदशब्दस्यान्वयः। उदकार्थे दुवदनशब्दोअन्तःशरीर इति कोष्ठ, मला दोषाः, प्रन्थिरिव ग्रान्थः। स इति प्रन्थिः ; व्यधादयो व्यथा

Page #727

१७श अध्यायः ]
७१५
सूत्रस्थानम् । थासां विद्रधीनां साध्या साध्यत्वविशेषविज्ञानार्थं स्थानकृतलिङ्गविशेषमुपदेच्यामः । तत्र प्रधानमर्म्मजायां विद्रध्यां हृद्घट्टनतमकप्रमोहकासाः । क्लोमजायान्तु पिपासामुखशोषगलग्रहाः । यकृजायां श्वासः । प्रीहजायामुच्छ्रासोपरोधः । कुक्षिजायां कुक्षिपार्खान्तरांसशूलम् | बुकजायां पार्श्वपृष्ठकटीग्रहः * । नाभिजायां हिक्का । वणजायां सकथिसादः । वस्तिजायां कृच्छ्रपूतिमूत्रवच्चस्त्वम् । पक्कप्रभिन्नासूर्द्ध जासु मुखात् स्त्रावः अधोजासु तु गुदात् उभयतस्तु नाभिजासु । आसां हृन्नाभिवस्तिजाः परिपक्काः सान्निपातिकी च
1
ऽप्यस्ति । बहुशब्दो बहुत्ववाचकोऽपि यदातिशयार्थे प्रयुज्यते न तु संख्यायां तदैकवचनान्तोऽपि विशेष्यानुरूपलिङ्गवचन विभक्तिनियमात् विशेषणस्येति । वातजादीनां विद्रधीनां तिसृणां लक्षणस्रावावुक्त्वा तदतिदेशेनाधिकलक्षणस्रावाभावात् सान्निपातिकविद्रवेक्षणं सावञ्चाहलक्षणमित्यादि । लक्षणं सर्व्वमिति व्यधादिवात वेदनाविशेषतन्वादिस्रावविशेषो वातविद्रधेलेक्षणं तृष्णादितिलादुदकसन्निभस्रावौ पैत्तिकविद्रधेलेक्षणं जम्भादिवलश्वेतबहुपिच्छिलस्रावौ इलैष्मिक विद्रधेर्लक्षणं सर्व्वासाञ्च महच्छूलं शस्त्रवद्भेदनमुल्काग्रिदाहवर दाहश्च पकले वृश्चिकदंशनञ्चेत्येतत्सव्वलक्षणं सान्निपातिकी विद्रधी भजते ॥ ५१ ॥
गङ्गाधरः - अथेत्यादि । तत्र प्रधानममेति हृदयम् । तत्र जातायां तमकः श्वासविशेषः, प्रमोहोऽत्रेन्द्रियमात्रमोहः । यकृदित्यादि । कुक्षिपार्श्वन्तरांसशूलं कुक्षौ पार्श्वन्तरे असे भुजोपरिदेशे च शूलम् । पकप्रभिन्नासुद्ध जासु हृदय क्रोम यकृत्प्लीहकुक्षिषु जातासु मुखात् स्रावः । अधोजासु वङ्खणवस्तिजासु पकप्रभिन्नासु गुदात् । नाभिजासु उभयत इति मुखात् गुदाच्च । स्थानकृतलिङ्गविशेषप्रदर्शनप्रयोजनमाह - आसामित्यादि । हन्नाभिवस्तिजाः
प्रकाराः शीतमेव शीतकम्, व्यम्लतां याता विदाहं प्राप्ता । तमकः श्वासभेदः; कुक्षिपार्श्वान्तरांसशूलमिति कुक्षिपार्श्वान्तरांसेषु शूलम् । हन्नाभिवस्तिजासु सान्निपातिकीं पृथक् पठन्,
* पृष्ठकोटिग्रहः इति पाठान्तरम् ।

Page #728

७१६
चरक-संहिता। [कियन्तःशिरसीयः मरणाय। शेषाः पुनः कुशलमाशुप्रतिकारिणं चिकित्सकम्
आसाद्योपशाम्यन्ति। तस्मादचिरोत्थितां विद्रधी शस्त्रसर्पविदुरदग्मितुल्यां स्नेहस्वेदविरेचनैश्चोपक्रमेत । सर्वशो गुल्मवच्चेति ॥ ५२ ॥ परिपका मरणाय। प्रागेवोत्पन्नमात्रं परमकुशलभिषजा आदो पार्क वारयितुकामेन गुणवता गुणवदातुरस्य चेदुपक्रान्ता न पक्त पार्यन्ते। तदा न मरणायेति-परिपक्का इति वचनेन शापितम्। सान्निपातिकी च पका चापका च यत्र तत्र जाता मरणाय। अत्रापि हन्नाभिवस्तिजा इत्येकवचनान्ततयानुवान्वेतव्यम्। पृथक् पाठात् परिपक्का इत्यस्य नानुवृत्तिः । सान्निपातिक्याः सामान्येनोक्त्या पकायाश्वासाध्यखोक्ताभात् । इदन्तु वचनं हृदयनाभिवस्तिजा सान्निपातिकी विद्रधी कुशलेनापि भिषजा गुणवदातुरस्य अप्यादौ पाकं वारयितुकामेनाप्युपक्रान्ता पच्यते । यदि वा कस्यचित् न पच्यते तदापि मरणायेति ख्यापनार्थमिति। शेषाः पुनरिति-परिपक्कहन्नाभिवस्तिजाभ्यः सान्निपातिक्याश्चान्या क्लोमयकृतप्लीहकुक्षिबुक्कवङ्खणजा वातादिजाः। हन्नाभिवस्तिजा अध्यपक्का वातादिजाः कुशलादिकं वैद्यमासाद्योप. शाम्यन्ति। कुशलमाशुप्रतिकारिणमिति विशेषणद्वयेन पुनरेतत् ख्यापितम । हन्नाभिवस्तिजा अपरिपका सर्ववातजादयः परिपका ऊद्ध मुखात् सुतिशीला असाध्याः सत्योऽपि कुशलेनोपक्रान्ताः शरीरवाद्यतो विदीर्णाश्चेदास्रावं स्रवन्ति न तु मुखात्, तदा कदाचिदुपशाग्यन्ति, इति ज्ञापितम् । सर्वासाञ्च कष्टसाध्यवमुक्तमिति। “हन्नाभिवस्तिजास्तु खलु वाह्य शरीरतः प्रभिन्ना अपि कुशलेनोपक्रान्ता न सिध्यन्ति" इति प्रवेमुक्तम। ___ तस्मादित्यादि। सर्वासामेव कष्टसाध्यखात् कष्टसादिकं दर्शयतिशस्त्रेत्यादि। शस्त्रवच्छेदकसम् । सर्पवदाशु संहारिखम् । विदुरदग्निवेंजामिः, तद्वदाशुमारकः। ननु सुश्रुते हृदयादिवदगुदजापि विद्रधी उक्ता। तद्यथा“गुवंसात्म्यविरुद्धान्न-शुष्कसंक्लिन्नभोजनात् । अतिव्यवायव्यायाम-वेगाघातविदाहिभिः ॥ पृथक् सम्भूय वा दोषाः कुपिता गुल्मरूपिणम्। वल्मीकवत् सानिपातिकी पक्कामपक्काञ्चासाध्यां दर्शयति। शस्त्रादिदृष्टान्तत्रयात् शस्त्रवन्मम्मच्छेदकत्वं सर्पवदाशुसंज्ञाहारित्वं, वियदग्निवदाशुमारकत्वं ज्ञयम् ॥ ४६-५२॥

Page #729

१७श अध्याय:
सूत्रस्थानम्।
७१७ भवन्ति चात्र। विना प्रमेहमप्येता जायन्ते दुष्टमेदसः ।
तावच्चैता न लक्ष्यन्ते यावद्वास्तुपरिग्रहः ॥ ५३॥ समुन्नद्धमन्तः कुर्वन्ति विद्रधिम्॥ गुदे वस्तिमुखे नाभ्यां कुक्षौ वझणयोस्तथा । बुक्कयोः प्लीहि यकृति हृदये क्लोन्नि वा तथा ॥ तासां लिङ्गानि जानीयाद्वाह्य विद्रधिलक्षणैः ॥” इत्यादि। गुदजायास्तु तत्रैव लक्षणमुक्तं-"गुदे वातनिरोधश्च” इतिमात्रम् । एवम्-“स्त्रीणामपप्रजातानां प्रजातानां तथाऽहितैः । दाहज्वरकरो घोरो जायते रक्तविद्रधिः ॥ अपि सम्यक् प्रजातानाममृक् कायात् अनिःस्न तम् । रक्तजं विद्रधिं विद्यात् कुक्षौ मकल्लसंज्ञितम्। सप्ताहान्नोपशान्तश्चेत् तलोऽसौ संप्रपच्यते ॥” इति । रक्तविद्रधी च वातादिविद्रधिवदुक्ता। तथा वाह्यविद्रधी च वातपित्तकफसन्निपातजक्षतजरक्तजभेदात् षोढ़ा उक्ता। तत्र वातादिजानामभ्यन्तरविद्रधीनाञ्च लक्षणान्येव वातादिजवाह्यानाम् । क्षतजायास्तु-"तैस्तैर्भावरभिहते क्षते चापथ्यसेविनः । क्षतोष्मा वायुविसृतः सरक्तं पित्तमीरयेत् ॥ ज्वरस्तृष्णा च दाहश्च जायते तस्य देहिनः। एष विद्रधिरागन्तुः पित्तविद्रधिलक्षणः। कृष्णस्फोटातः श्यावस्तीवदाहरुजाज्वरः। पित्तविधिलिङ्गस्तु रक्तविद्रधिरुच्यते॥” इति । कथमत्राचार्येण नोक्ता इति चेत् ? न । आभ्यन्तरविद्रधौ गुदजातविद्रध्या आर्त्तवजविद्रध्या वस्तिजायामन्तर्भावात् । वस्तिशब्देन वस्तिसामीप्यादगुदं वस्तिमुखञ्च गृह्यते। तत्र गुदजायां कृच्छपूतिवातवर्चस्वं वस्तिमुखजायां कृच्छाल्पपूतिमूत्रवच्चस्वमिति वस्तिजायां कृच्छपूतिमूत्रखमिति वचनस्य व्याख्यानम्। सुश्रुतेऽप्युक्तं-"गुदे वातनिरोधश्च वस्तौ कृच्छाल्पमूत्रता” इति। अत्रापि वातनिरोधः कृच्छवातवं तेनापि कृच्छवर्चस्वं गम्यते। रक्तजाभ्यन्तरविद्रध्याश्च रक्तजगुल्मेऽन्तर्भावाच । सप्ताहानन्तरपाकिखेन तदारम्भकवातजखेन वातजायामन्तर्भावाद्वा । आविष्कृततमखेन सूत्ररूपखेन वात्रानुक्तवदोषाभावाच। सर्वशो गुल्मवच्चोपक्रमेदित्युक्त्या गुल्मविद्रध्यन्यतरवेन विज्ञानादेरप्रयोजनस्य व्याधिनिवतनस्यानपायाच ॥५२॥
गङ्गाधरः-ननु सुश्रुते प्रमेहिकपिड़काव्यतिरिक्ताश्च दश पिड़का उक्ताः । कथमत्र माधुमेहिका एवेति ? अत आह-भवन्ति चात्रेति। विनेत्यादि । चक्रपाणिः-प्रमेहं विनाप्युफपिड़कासम्भवं दर्शयति-विनेत्यादि ।-एतेन च पिदकानां
m

Page #730

[ कियन्ताशिरसीयः
७१८
चरक-संहिता। [कियन्तःशिरसीयः शराविका कच्छपिका जालिनी चेति दुःसहा । जायन्ते ता ह्यतिबलाः प्रभूतश्लेष्ममेदसः ॥ ५४॥ सर्षपी त्वलजी चैव विनता विद्रधी च याः। साध्याः पित्तोल्वणास्तास्तु संभवन्त्यल्पमेदसः ॥ ५५ ॥ मर्मस्वंसे गुदे पाष्र्योस्तले सन्धिषु पादयोः । जायन्ते यस्य पिड़काः स प्रमेही न जीवति ॥ ५६ ॥ तथान्याः पिड़काः सन्ति पीतरक्तासितारुणाः।
पाण्डुराः पाण्डुवर्णाश्च भस्माभा मेचकप्रभाः॥ प्रमेह विनापि दुष्टमेदस एता जायन्त। याः पिड़का भवन्ति तासामेव माधुमेहिकपिड़कावल्लिङ्गसाध्यासाध्यवादिकं बोध्यम् । वास्तुपरिग्रहः स्थानस्य परि सर्वतो ग्रहणमित्यर्थः ॥ ५३॥ ___ गङ्गाधरः-आसां दोपदृष्यनियममाह-शराबिकेत्यादि। दुःसहाः कष्टदखात्। प्रभूतश्लेष्ममेदस इत्यनेन (विना प्रमेहं प्रमूतश्लष्ममेदसः) कफमेहिनामेव गुरुस्निग्धादिसेवनेन मधुमेहत्वे शराविकादिकास्तिसो भवन्ति ॥५४॥
गङ्गाधरः-नन्वन्यमेहिनां सर्पपीत्यादिकाश्चतस्रः पितोल्वणा अल्पमेदसो भवन्तीत्यनेन पित्तमेहिनां गुरुस्निग्धादिसेवनेन मधुमेहले एव भवन्ति सर्षप्यादयश्चतस्रो न तुल्यमेहिनामिति । अत्र विद्रधी वाह्या न खाभ्यन्तरा, तस्य दोषादिविशेषोक्तखात्। आभ्यन्तरा हि विद्रधी यस्य यन्मयप्रमेहस्तस्य तन्मयी भवति, यद्यपि मधुमेहले त्रैदोषिकलं तथापि पूव्वप्रमेहदोषाधिक्येन मधुमेहत्वेऽपि तद्वापदेशात् । पूर्वप्रमेहकददोषस्याप्राधान्येनोल्वणत्रिदोषजवेन मधुमेहले त्रिदोषजा 'वद्रधी भवति । सुतरां सुश्रुतेनोक्तम्-“ये यन्मयाः स्मृता मेहास्तेषामेतास्तु तन्मयाः।” इति ॥५५॥ . गङ्गाधरः-प्रमेहमात्रे पिड़काया असाध्यखमाह- मर्म स्वित्यादि। बहुवचनात् सप्तोत्तरे मम्मे शते। तले हस्ततले ॥५६॥
गङ्गाधरः-ननु सुश्रुते दश पिड़काः प्रमेहिणामप्रमेहिणाश्चोक्ताः। अत्र तु माधुमेहिकत्वं यत् पूर्वमुक्त तत् प्रायिकत्वेन ज्ञयम्। वास्तु स्थानं, विद्रधी चेति वायविद्रधी ।। ५३-५६ ॥
चक्रपाणिः-पिड़काप्रसङ्गेनान्यासामपि पिड़कानामाविष्कृतानां लक्षणं व्रते-तथाऽन्या

Page #731

१७श अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
मृद्वाश्च कठिनाश्चान्याः स्थूलाः सूक्ष्मास्तथापराः । मन्दवेगा महावेगाः स्वल्पशूला महारुजाः ॥
७१६
सप्तति विरोध इति ? अत आह— तथान्या इत्यादि । सप्त पिड़का आविष्कृततमतयोक्ताः अन्याश्च पिडकाः सन्ति । ताः कीदृश्य इति ? अत आह—पीतेत्यादि । अत एव सुश्रुतोक्ता “महत्यल्पचिता शेया पिड़का सा तु पुत्रिणी । मसूरसमसंस्थाना या सा तु मसूरिका । विदारीकन्दवदवृत्ता कठिना च विदारिका ।।” इति तिस्रोऽन्तर्भाव्याः । पाण्डुरा धूसराः । पाण्डुवर्णाः रुक्षपाण्डुवर्णाः । भस्माभाः श्यावाऽनुश्वेतवर्णाः । मेचकप्रभाः स्त्रिग्धकृष्णवर्णाः । सुश्र तेऽप्युक्तं नामविशेषेण -- “ स्निग्धा सवर्णा ग्रथिता नीरुजा मुद्द्रसन्निभा । कफवातोत्थिता शेया बालानामजगल्लिका ॥ यवाकारा सुकठिना ग्रथिता मांससंश्रिता । पिड़का श्लेष्मवाताभ्यां यवप्रख्येति सोच्यते ।। घनामवक्तां पिड़कामुन्नतां परिमण्डलाम् । अत्राजीमल्पपूयां तां विद्यात् कफवातजाम् ॥ विवृतास्यां महादाहां पकोडुम्बरसन्निभाम् । विवृतामिति तां विद्यात् पित्तोत्थां परिमण्डलाम् ॥ ग्रन्थयः पञ्च वा पडू वा दारुणाः कच्छपोन्नताः । कफानिलाभ्यामुद्भूतां विद्यात् तां कच्छपीमिति ॥ पाणिपादतले सन्धौ ग्रीवायामृद्ध जत्रणि । ग्रन्थिल्मीकवद्यस्तु शनैः समुपचीयते ।। तोदक्लं दपरीदाह- कण्डूमद्भित्र घृतः । व्याधिdeute इत्येष कफपित्तानिलोद्भवः । पद्मपुष्करवन्मध्ये पिडकाभिः समाचिताम् । इन्द्रवृद्धान्तु तां विद्याद् वातपित्तोत्थितां भिषक् ॥ कर्णौ पर समन्ताद्वा पृष्ठे वा पिड़कोग्ररुक् । शालकवत् पनसिकां तां विद्यात् श्लेष्मवातजाम् || ( हनुसन्धौ समुद्धतं शोफमल्परुजं स्थिरम् । पाषाणगर्द भं विद्याद्वलाशपवनात्मकम् ||) विसर्पवत् सर्पति यो दाहज्वरक रस्तनुः । अपाकः श्वयथुः पित्तात् स शेयो जालगर्दभः । बाहुपाश्वासकक्षासु कृष्णस्फोटां सवेदनाम् । पित्तप्रकोपात् सम्भूतां कक्षामिति विनिर्दिशेत् ॥ अग्निदग्धनिभाः स्फोटाः सज्वरा रक्तपित्ततः । कचित् सर्व्वत्र वा देहे स्मृता विस्फोटका इति । कक्षाभागेषु ये स्फोटा जायन्ते मांसदारणाः । अन्तर्दाहज्वरकरा दीप्तपावकसन्निभाः । सप्ताहाद द्वादशाहाद्वा पक्षाद्वा घ्नन्ति मानवम् । तामनिरोहिणीं विद्यादसाध्यां सन्निपाततः || विदारीकन्दवदत्तां
इत्यादि । - पाण्डुरा धूसरा, पाण्डुवर्णास्तु रुक्षपाण्डुवर्णा ज्ञेयाः, मेचकप्रभाः स्निग्धकृष्णवर्णाः ।

Page #732

चरक संहिता |
ता बुद्धा मारुतादीनां यथास्वं हेतुलक्षणैः । ब्रूयादुपाचरेदाशु प्रागुपद्रवदर्शनात् ॥ ५७ ॥
७२०
[ कियन्तः शिरसीयः
कक्षावंक्षणसन्धिषु । रक्तां विदारिकां विद्यात् सव्र्व्वजां सव्वलक्षणाम् ॥ प्राप्य मांससिरास्नायः श्लेष्मा मेदस्तथानिलः । ग्रन्थिं कुर्व्वन्ति भिन्नाऽसौ मधुसर्विसनिभम् । सवत्यासावमत्यर्थं तत्र वृद्धिं गतोऽनिलः । मांसं विशोष्य ग्रथितां शर्करां जनयेत् पुनः । दुर्गन्धं क्लिन्नमत्यर्थं नानावर्णं ततः सिराः । सुवन्ति सहसा रक्तं तं विद्याच्छर्करार्बुदम् || पामाविचच्च्यो कुष्ठेषु रकसा च प्रकीर्त्तिता । शर्करोन्मथिते पादे क्षते वा कण्टकादिभिः ॥ मेदोरक्तानुगैश्वव दोषैर्वा जायते नृणाम् । सकीलः कठिनो ग्रन्थिनिम्नमध्योन्नतोऽपि वा । कोलमात्रः सरुक् स्रावी जायते कदरस्तु सः । अरूषि बहुवक्त्राणि बहुक्के दीनि मर्द्धनि ॥ कफासृक्रिमिकोपेण नृणां विद्यादरुषिकाम् । दाहज्वररुजावन्तस्ताम्राः स्फोटाः सपीतकाः । गात्रेषु वदने चान्तर्विज्ञेयास्ता मसूरिकाः । शाल्मलीकण्टकप्रख्याः कफमारुतशोणितैः । जायन्ते पिड़का यूनां वक्त या मुखदूषिकाः ॥ कष्टकैराचितं वृत्तं कण्डूमत् पाण्डु मण्डलम् || पद्मिनीकण्टकप्रखैस्तदाख्यं कफवातजम् ।। अवेदनं स्थिरञ्चैव यस्य गात्रेषु दृश्यते । माषवत् कृष्णमुत्सन्नमनिलान् मशकं विदुः ॥ व्यानो गृहीला श्लेष्माणं करोत्यर्शस्त्वचो वहिः । कीलोपमं स्थिरकरं चम्मेकीलन्तु तद्विदुः । वातेन तोदपारुष्यं पित्तादसितवक्तृता । श्लेष्मणा स्तिमितं तस्य ग्रथितलं सवर्णता || शकृन्मूत्रसमायुक्तेऽधौतेऽपाने शिशोर्भवेत् । स्विन्नस्यास्त्राप्यमानस्य कण्डू रक्तकफोद्भवा । कण्डूयनात् ततः क्षिप्रं स्फोटः स्रावश्च जायते । एकीभूतां वणैर्घोरां तां विद्यादहिपूतनाम् ॥ स्नानोत्सादनहीनस्य मलो पणसंश्रितः । प्रक्लिद्यते यदा स्वेदात् सकण्डू जनयेत् तदा || तत्र कण्डूयनात् क्षिप्रं स्फोटः स्रावश्थ जायते । प्राहु षणकच्छु तां श्लेष्मरक्तप्रकोपजाम् ॥” इति ।
सर्व्वमुपसंहर्त्तुमाह-- ता इत्यादि । उपाचरेच्चेति मारुतादीनां भेषजैरिति । मागुपद्रवदर्शनादिति पिड़कायामुपद्रवोत्पत्तेः पूर्वमेवोपाचरेदित्यर्थः । उपद्रवसहिता हि पिडकाः साध्या अपि कृच्छ्रा भवन्ति इति ज्ञापितमिति ॥ ५७ ॥ उपाचरेति मारुतादीनां भेषजैरित्यर्थाद्भवति प्रागुपद्रवदर्शनादित्यनेन उपद्रवयुक्ता पिकाऽसाध्येति दर्शयति ॥ ५७ ॥

Page #733

१७श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
७२१ तृट्श्वासमांससङ्कोच-*-मोहहिकामदज्वराः । विसर्पमम्मसंरोधाः पिड़कानामुपद्रवाः ॥ ५८ ॥ क्षयः स्थानञ्च वृद्धिश्च दोषाणां त्रिविधा गतिः । ऊर्द्धश्चाधश्च तिर्यक् च विज्ञ या त्रिविधापरा ॥ त्रिविधा चापरा कोष्ठ-शाखामास्थिसन्धिषु । इत्युक्ता विधिभेदेन दोषाणां त्रिविधा गतिः ॥ ५ ॥ गङ्गाधरः--उपद्रवानाह-वृडित्यादि। मर्मसंरोधो वक्ष-उपरोधः ॥५८॥ गङ्गाधरः-अथोदिष्टदोषाणां त्रिविधा चोक्ता गतिरपि विस्तरेणाह-क्षय इत्यादि । गतिरवस्था प्रकारश्च । स्वस्थातुरसामान्येन वातादीनां त्रिधा गतिः। तत्रातुराणां वातादेः क्षयश्च वृद्धिश्च क्षयवृद्ध भयम् । क्षयद्धिसहचरस्थानञ्चेति चतुर्दापि त्रिधैव, ततो नातिरेकात् । स्वस्थानान्तु स्थानं साम्यमेवेत्यर्थः तात्पय्येतो व्याख्येयः। तत्र क्षयस्त्ववयवापचयः, न च ध्वंस एव । स्थानं समत्वेनावस्थानम। द्धिरवयवोपचयः। स च द्विधा स्वस्थानस्थो नान्यो दूषक एव, यस्तु चय इत्युच्यते। द्वितीयस्तु स्वस्थानात् प्रसारी दूष्यदूषको विशिष्टव्याधिजननोन्मुखो यस्तु प्रकोप इत्युच्यते। क्षयलक्षणान्युक्तानि पाक्, सृद्धिलक्षणान्येषाम् सुश्रते-यथा “वृद्धिः पुनरेषां स्वयोनिवर्द्धनात्युपसेवनाद्भवति। तत्र वातवृद्धौ खक पारुष्यं काश्यं काष्ण्यं गात्रस्फुरणमुष्णकामिता निद्रानाशोऽल्पवलत्वं गाढ़वर्चस्त्वञ्च । पित्तवृद्धौ पीतावभासता सन्तापः शीतकामिखमल्पनिद्रता मूर्छा वलहानिरिन्द्रियदौर्बल्यं पीतविण्मूत्रनेत्रखञ्च । श्लेष्मवृद्धौ शौक्ल्यं शैत्यं स्थैर्य गौरवमवसादस्तन्द्रा निद्रा सन्ध्यस्थिविश्ले पश्चेति” त्रिविधम् । गत्यन्तरमाह-ऊद्ध मित्यादि। अत्रापि गतिरित्यनुवत्तते। एषा गतिरू.दिगमनरूपैवावस्था प्रायेण वृद्धावस्थायामेव ॥
गत्यन्तरमाह-त्रिविधेत्यादि। अत्र चकारादगतिरनुवर्तते। तेन कोष्ठे गतिरेका, शाखासु गतिरेका, मास्थिसन्धिषु गतिरेका, कष्टसाध्यल
चक्रपाणिः--सकोथ: प्रतिभावः ॥ ५८ ॥ चक्रपाणिः-सम्प्रति दोषाणां गतिं विवृणोति-क्षय इत्यादि। स्थानं स्वमानावस्थानं, गतिः * सङ्कोथ इति वा पाठः।

Page #734

७२२
चरक संहिता |
चयप्रकोपप्रशमाः पित्तादीनां यथाक्रमम् । भवन्त्येकैकशः षट्सु कालेष्वभ्रागमादिषु ॥ ६० ॥
[ कियन्तः शिरसीयः
ख्यापनायोक्ता । एताश्च तिस्रो गतयः तिस पणीये त्रिविधरोगमागव्याख्याने विस्तरेण व्याख्याताः । गतिमुपसंहरति-- इत्युक्तेत्यादि । विधिभेदेनेतिविधिस्तु प्रकारः । अन्वयवान् प्रकारः, निरन्वयो भेद इति । तेनाभिन्नजातीयानामेव कस्यचिद्धर्मान्तरस्य योगः प्रकारः समाने भावे वर्त्तते । संख्यावन्मात्रे तु भेद इति । विधिभेदेन क्षयादेकप्रकारेण ऊद्ध दिवकप्रकारेण कोष्ठादेवप्रकारेण विधेरपि भेदेन त्रिविधा गतिरित्युक्ता ॥ ५९ ॥
1
1
1
गङ्गाधरः- क्षयादिप्रकाराणां चयत्वादिप्रकारत्वाभावात् पुनर्गतिप्रकारं पृथगाह चयेत्यादि । चयेति प्रचयः प्राधान्येन चयः । प्रकोपश्च प्राधान्येन कोपः । प्रशमोऽपि प्रकर्षेण शम इति बोध्यम् । अभ्रागमो वर्षाः । तदादिषु षट्सु वर्षाशरद्धेमन्तवसन्तग्रीष्पमासु कालेष्वृतुषु । पित्तादीनामिति पित्तकफवातानामेकैकशो अयौगपदेवन पृथक् पृथगित्यर्थः । यथाक्रमं प्रचयप्रकोपप्रशमा भवन्ति ।
1
तेन प्राग् दक्षिणायनादेको मास आषाढ़, परश्चैको मासः श्रावण: ; तौ मातृट् । ततो वर्षा भाद्राश्विनयोः पित्तं प्रचीयते । शरदि कार्त्तिकाग्रहायणयोः प्रकुप्यति । ततः प्रागुत्तरायणादेको मासः पौषः परको मास माघ इति पौषमाः प्रशाम्यति । श्लेष्मा तु पौषमाघयोहेमन्ते प्रचीयते । फाल्गुनचैत्रयोवेसन्ते प्रकुप्यति । वैशाखज्यैष्ठयोग्रमे प्रशाम्यति । वातः पुनस्तत्र वैशाखज्यैष्ठात्मके ग्रीष्मे प्रचीयते । आषाढश्रावणात्मिकायां प्रावृषि प्रकुप्यति । भाद्राश्विनयोर्वर्पासु प्रशाम्यति । अभ्रागमादिष्वित्यत्रादिशब्देन तद्गुणसंविधानबहुव्रीहिणा पूर्वपूव्र्वस्य प्रशमकालमादायैवोत्तरोत्तरस्य प्रचयादौ कालत्रयं विवक्षितमाचाय्येण । तेनोक्ता व्याख्या न व्याहन्यते । सुश्रुते तु ऋतुचर्याध्याये सूत्रस्थान –“इह तु वर्षाशरद्धेमन्तवसन्तग्रीष्ममावृषः पड़तवो
प्रकारोऽवस्था वा । चय इत्यत्र प्रशन्दोलुप्तनिर्दिष्टः तेन प्रकृष्टचयः, एवं प्रशमोऽपि एतेन वर्षादिषु पितादीनां प्रकृष्टश्चयो भवतीति दर्श्यते, इतरदोषस्यापि च स्तोकमात्रेण चयो यथासम्भवं सूच्यते ; तेन शरधनुबलत्वेन कफप्रकोपो भवतीत्यादि गृहीतं स्यात् ॥ ५९ ॥
चक्रपाणिः - यथाक्रममिति वर्षाशरद्धेमन्तग्रीष्मप्रावृट्क्रमेण, किंवा यथाक्रममिति यथायोग्यतथा । पित्तादीनामिति पित्तश्लेष्मवातानाम्, एकैकश इति अयोगपद्य ेन, एतच्च प्राधान्येनैव

Page #735

१७श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
७२३ भवन्ति दोषोपचयप्रकोपप्रशमनिमित्तम् । ते तु भाद्रपदाधन द्विमासिकेन व्याख्याताः। तद्यथा-भाद्रपदाश्विनौ वर्षाः। कात्तिकमार्गशीषौ शरत् । पौषमाघौ हेमन्तः । फाल्गुनचैत्री वसन्तः। वैशाखज्यैष्ठौ ग्रीष्मः। आषाढश्रावणी प्रावृट” इत्यादि । तस्याशीतीयव्याख्याने सर्व लिखितमिति । षट्स्वृतुष्विति मोक्त्वा षट्सु कालेष्वभ्रागमेतिरूपेणोक्त्या संवत्सर इव पड़तुकोऽहोरात्रोऽपि शीतोष्णवर्षलक्षणः पूर्वरात्रपाद्यात्मकवर्षादिषडतुलिङ्गकः पित्तकफवातानां प्रचयप्रकोपप्रशमहेतुः ख्यापितः। तद्यथा-रात्रौ प्रथमदशदण्डात्मकवर्षासु पित्तमुपचीयते। मध्यरात्रे शरीद प्रकुष्यति । रात्रिशेषे हेमन्ते प्रशाम्यति । श्लेष्मा तु तत्र हेमन्ते रात्री शेषदण्डदशकरूपायां वषेत्तु लक्षणायां प्रचीयते। पूति प्रकुप्यति वसन्तलक्षणे। मध्याह्न ग्रीष्मलक्षणे प्रशाम्यति । सुश्रतेऽप्युक्तमृतुचर्याध्याये-- “तत्र पूर्वाह्न वसन्तस्य लिङ्गम् मध्याह्न ग्रीष्मस्य अपराह्न प्रावृपः प्रदोषे वार्षिकम् शारदमर्द्धरात्रे प्रत्यूषसि हैमन्तमुपलक्षयेत् एवमहोरात्रमपि संवत्सरमिव शीतोष्णवर्षलक्षणं दोपचयप्रकोपप्रशमैर्जानीयादिति ।” प्रचयादिषु प्रशब्दोपादानेन प्राधान्येन चयप्रकोपप्रशमाः ख्यापिताः। तेन वर्षासु कफस्य किश्चिञ्चयः, शरदि किश्चित्प्रकोपः, शान्तिहेमन्ते । हेमन्ते च पित्तस्य किश्चिञ्चयः, वसन्ते च किश्चित्कोपः, शान्तिीष्मादौ । ग्रीष्मोत्तरे च पित्तस्य कफस्य किश्चिच्चयः, प्रावृषि च किश्चित्कोपः, वर्षादौ शान्तिः । न वर्षान्ते । तत्र पुनश्चयः स्यादिति बोध्यम् । वस्तुतस्तु पित्तादीनामिति पूर्व पित्तस्य ग्रहणं विसर्गाभिप्रायेण। चयस्य च प्राथमिकत्वेन तदनुरोधाच चयस्य तु कफस्थाप्यादानप्रथमत्तों च सम्भवात्। यथाक्रममिति चयादिक्रमेण पित्तादीनां वर्षादिषु षट्मु एकैकशः प्रत्येक एवत्तौ यथाक्रमं भवन्तीत्यर्थः । एषा कालकृता मिथ्यायोगातियोगायोगव्यतिरिक्तसमयोगयुक्ता प्राकृता कालकृता गतिश्चयाद्या पुनश्वोच्यते। तेन उक्तञ्चान्यत्र-'चयप्रकोपप्रशमा वायोर्घादिष त्रिषु । वर्षादिषु च पित्तस्य कफस्य शिशिरादिषु ॥” कफस्य चयो वातस्य प्रकोपः । भाद्राश्विनादिद्विद्विमासरूपवर्षादिषु त्रिषु क्रमेण यथा पित्तस्य चयप्रकोपप्रशमाः, कफस्य चयप्रकोपप्रशमाः, वातस्य चयप्रकोपप्रशमा भवन्ति, ज्ञेयम्, तेन प्रावृषि श्लेष्मपित्तकोपेनाप्रधानेन न व्यभिचारः ; यदुक्तम्-“वर्षास्वग्निबले हीने कुप्यन्ति पवनादयः” इत्यत्र हि पवनादय इति पवनप्रधानाः, एवं वसन्ते वातपित्तप्रकोपे व्याख्येयम् । अत्र च पट्सु ऋतुपु पित्तश्लमवातानां प्रबलचयादयः विभज्यमानत्वेन पित्तचयकाले वातस्य कोपः, शरदि पित्तस्य प्रकोपकाले वातप्रशमः, हेमन्ते पित्तप्रशमः, कफस्य चयः, वसम्से

Page #736

७२४
चरक-संहिता। [कियन्तःशिरसीयः गतिः कालकृता चैषा चयाद्या पुनरुच्यते।
गतिश्च द्विविधा दृष्टा प्राकृती वैकृती तथा ॥६१॥ तथा पुनः फाल्गुनचत्रादि-द्विद्विमासात्मकवसन्तादिषु त्रिषु क्रमेण पित्तस्य चयप्रकोपप्रशमाः, कफस्य चयप्रकोपप्रशमाः, वातस्य चयप्रकोपप्रशमा भवन्ति । तथा सति षटसु वर्षादिषु पित्तस्य प्रथमा द्वितीयाश्चयप्रकोपप्रशमाः। वर्षाषु पित्तस्य चयः शरदि प्रकोपो हेमन्ते प्रशमः। पुनर्वसन्ते चयो ग्रीष्मे प्रकोप प्राषि प्रशमः। एवं कफस्य हेमन्ते चयो वसन्ते प्रकोपो ग्रीष्मे प्रशमः। पुनः प्रारपि चयो वर्षासु प्रकोपः शरदि प्रशमः। तथा वायोग्रीष्मे चयः प्राषि प्रकोपो वर्षासु प्रशमः। पुनः शरदि चयो हेमन्ते प्रकोपो वसन्ते प्रशमः। इत्येकैकशः पट्टतुषु द्विधा गतिः प्राकृती वैकृती च दृष्टा पूर्वाश्चयप्रकोपप्रशमाः प्राकृती गतिः । शेषा वैकृती गतिरिति । एवमहोरात्रेऽपि पट्मु भागेषु द्विविधा गतिः प्राकृती वैकृती च द्रष्टव्या। एवन्तु प्रकृतिस्थः कालोऽपि हेतुर्निजानां व्याधीनां न तु मानसानां कालादीनामित्यतस्त्रिविधहेतुषु नोक्तः ॥६॥
गङ्गाधरः-ननु प्राषि पित्तस्य शरदि कफस्य वसन्ते वातस्य प्रशमहेतुस्तर्हि “वर्षासु मारुतो दुष्टः पित्तश्लेष्मान्वितो ज्वरम् । कुर्यात् पित्तश्च शरदि तस्य चानुबलः कफः॥ कफो वसन्ते तमपि वातपित्तं भवेदनु॥” इति वचनद्वयं कथं संगच्छते इत्याकाङ्क्षायामाह-गतिः कालेत्यादि। एषा उक्तरूपा चयप्रकोपप्रशमात्मिका गतिः कालकृता ऋतुस्वभावादेव भवति। न तु निदानान्तरमपेक्षते। निदानविशेषात् पुनरतो विपर्ययेणापि भवतीति कालकृता चेति चकारेण शापितम् । तथा सति कात्तिकाग्रहायणात्मिकायां शरदि कालस्वभावात् प्रकुपिते पित्ते सति काले स्वभावात् शान्तोऽपि कफः किश्चित्तुषारपतनान्निःशेषेण न प्रशाम्यति, अनुबन्धरूपेणावतिष्ठते वायुचयारम्भान्मध्ये। एवं वसन्ते च कालस्वभावात् हेमन्तसञ्चितः प्रकोपमापन्नः कफः प्रबलः, वायुस्तत्र शान्तोऽप्यादानस्वभावेन सूर्यसन्तापरोक्ष्यात निःशेषेण न प्रशाम्यति। सशेषखमापन्नोऽनुवन्धरूपेण कुप्यति। तत्र चयारम्भेण मध्यम कफप्रकोप एव परं, तथा कफप्रशमके ग्रीष्मे वातचय इति च स्यात् । वातं परित्यज्य पित्तादीनामित्यभिधानं विसर्गस्याभिप्रेतत्वेनाग्रे वक्तव्यत्वात् कृतम्, विसर्गे च पित्तचय एव स्यादिति कृत्वा ॥६ ॥
चक्रपाणि:-गतिभेदान्तरमाह-गतिश्चेत्यादि ।-अन्न पित्तमादौ कृतं शरीरस्थितिहेत्वग्नि

Page #737

१७ अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् । पित्तादेवीष्मणः पक्तिर्नराणामुपजायते। पित्तञ्चैव प्रकुपितं विकारान् कुरुते बहून् ॥ ६ ॥ प्राकृतस्तु बलं श्लेष्मा वैकृतो मल उच्यते । स चैवौजः.स्मृतं काये स च पाप्मोपदिश्यते ॥६३॥
भवति । एवं प्रापि च ग्रीष्मसञ्चितो वायुः कालस्वभावात् भूवाष्पादितः प्रकोपमापन्नः प्रबलस्तत्र च पित्तमपि शान्तिमापद्यमानं भूवाष्पमेघनिष्यन्दनादिभ्यः कालस्वभावान्निःशेषेण न प्रशाम्यति, सशेषमापन्नमनुवन्धरूपेण कुप्यति । कफश्च तत्र चयमापद्यमानः कालस्वभावात् भूवाष्पादितो मध्यमं कुप्यति इति। कालकृतापि निदानविशेषकृता कालकृतैव गतिबोध्या।। __अस्यास्तु चयाद्यनेकगतेविधिभेदमाह-चयाद्या पुनरित्यादि। उक्तरूपा चयाद्या तु पित्तादीनां गतिः प्राकृती वैकृती चेति द्विधोच्यते । पित्तस्य वर्षादिषु त्रिषु चयाद्या गतिः प्राकृती वसन्तादिषु त्रिषु वैकृती। कफस्य हेमन्तादिषु त्रिषु चयाद्या गतिः प्राकृती, प्राडादिषु त्रिषु वैकृती। वायोः पुनीष्मादिषु त्रिषु चयाद्या गतिः प्राकृती शरदादिषु त्रिषु वैकृतीति । उक्तञ्च-“वर्षाशरद्वसन्तेषु वातादैनः प्राकृतः क्रमात् । वैकृतोऽन्यः स दुःसाध्यः प्राकृतश्चानिलोद्भवः॥” इति। तथेत्यादि। तथा पित्तादीनां चयाद्या प्राकृती वैकृती द्विधा गतिष्टा । प्राकृती स्वास्थावस्था वैकृतीखातुर्यावस्था इति । द्विधा पित्तादीनां गतिरित्यर्थः । तदद्वयमुदाहरति-आहारेत्यादि। अत्रापि पित्तस्यादावुपादानमग्न शरीररक्षणहेतुत्वेन तदात्मकखात् । पक्तिः पाको भुक्तानामिति शेषः। पित्तं पाचकाख्यमपि रूपं वातः समानाख्यः पक्तपुरुषवत् । कफः क्लोदकाख्यो जलवत् एभिस्त्रिभिः पाकः सम्पद्यते यथा लोके पुरुषाग्निजलैस्त्रिभिरिति । पित्तवातकफानां स्वास्थ्यावस्थारूपा प्राकृती वैकृती गतिर्दाहादिभिः । पित्तञ्चैवेत्यादि बहूनिति ओषचोषादीन् ॥ ६११६२ ।।
गङ्गाधरः-कफस्योदाहरणमाह-प्राकृतस्त्वित्यादि । प्राकृतः प्रकृतिगति. माश्रितः। बलमोजोरूपस्य श्लेष्मणः कर्म बलमिति बलहेतुः। मल इति
कर्तृत्वेन, पक्तिः पाकः, बलमिति बलहेतुत्वेन, मल इति शरीरमलिनीकरणात्, भोज इति सारभूतं, यदि वा द्वितीयश्लौष्मिकोजोहेतुत्वेनौजः, वक्ष्यति हि शारीरे-“तावच्चैव श्लैष्मिकी

Page #738

७२६ ___ चरक-संहिता। (कियन्तःशिरसीयः
सर्वा हि चेष्टा वातेन स प्राणः प्राणिनां स्मृतः। तेनैव रोगा जायन्ते तेन चैवोपरुध्यते ॥ ६४ ॥ नित्यं सन्निहितामित्र परीक्ष्यात्मानमात्मवान् । नित्यं युक्तः परिचरेदिच्छन्नायुरनित्वरम् ॥६५॥
तत्र श्लोको। शिरोरोगाः सहृद्रोगा रोगा मानविकल्पजाः। क्षयाश्च पिड़काश्चोक्ता दोषाणां गतिरेव च ॥
मालिन्यकारः मन्दानादिविकारहेतुरुच्यते। नन्वोजःकर्म बलं कथं प्राकृतश्लेष्मा कुरुते इति ? अत आह-स चेति । बलकृदेव यः प्राकृतः श्लेष्मा स एव काये ओजः ख्यातमिति। वक्ष्यते च शारीरे-“तावदेव श्लेष्मणश्चौजसः प्रमाणम् ।" इति । सुश्रुतेऽप्युक्तं “सौम्यमोजः सर्वधातूनां तेजः।” इत्युपचारात् स वैकृतः श्लेष्मा पाप्मा रोगः ॥६३ ॥
गङ्गाधरः-सा हीत्यादि । वातेनेति प्रकरणात् प्राकृतेन । सर्वा चेष्टा इति प्राकृतक्रिया गमनादयः। तेनेति वैकृतेन उपरुध्यते मार्यते हन्यते इत्यर्थः ॥ ६४॥ ___ गङ्गाधरः- नन्वेवं तदा किं कर्त्तव्यमिति ? अत आह-नित्यमित्यादि । सन्निहितामित्रं स्वशरीरस्थत्वेनातिनिकटस्थान्यमित्राणि शत्रवो वैकृतपित्तादयो यस्य तं तथाभूतमात्मानमात्मवान प्रशस्तमनाः परीक्ष्य युक्त आत्महितावहितचेताः सन् नित्यगमनशीलमायुनिखरमगमनशीलतया नित्यमिच्छन् परिचरेदिति ॥६५॥
गङ्गाधरः-अध्यायार्थमुपसंहरति-तत्रेत्यादि । शिरोरोगा इत्यादिश्लोकद्वयं स्पष्टम् ॥६६॥
जसश्च प्रमाणम्" इति ; दुःखहेतुत्वात् पाप्मा। सर्वा हि चेष्टा इत्यविकृतगमनायाः, उपरुध्यने नियते ॥६१-६४॥

Page #739

१७२ अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
७२७ कियन्तःशिरसीयेऽस्मिन्नध्याये तत्त्वदर्शिना । ज्ञानार्थ भिषजाञ्चैव प्रजानाञ्च हितैषिणा ॥६६॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रं चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने कियन्तःशिरसीयो नाम सप्तदशोऽध्यायः ॥ १७ ॥
अध्यायं समापयति-अग्नीत्यादि। पूव्ववद् व्याख्यातव्यम् । इति श्रीगङ्गाधरकविरत्नकविराजविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ सूत्रस्थाने,कियन्तःशिरसीयसप्तदशाध्यायजल्पाख्या
सप्तदशी शाखा ॥१७॥
चक्रपाणिः-आत्मवानिति प्रशंसायां मतुपप्रत्ययः; युक्त इत्युद्य क्तः, अनित्वरम्
अगत्वरम् ॥ ६५/६६ ॥
इति चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायाम् आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थान
व्याख्यायां कियन्ताशिरसीयो नाम सप्तदशोऽध्यायः ॥ १७ ॥

Page #740

अष्टादशोऽध्यायः ।
अथातस्त्रिशोथीयमध्यायं व्याख्यास्यामः, इतिह स्माह भगवानात्रेयः ॥ १
त्रयः शोथा भवन्ति वातपित्तश्लेष्मनिमित्ताः । ते पुनद्विविधा निजागन्तुभेदेन । तत्रागन्तवश्छेदन भेदनक्षणनभञ्जन पिच्छ नोत्पेषणवेष्टनप्रहारबधबन्धनव्यधनपीड़नादिभिर्वा
गङ्गाधरः - अथ शिरोरोगहृद्रोगयोः सप्रभेदयोरुक्तले दोषमानविकल्पजविकाराणां विशिष्टव्याधिषु ज्वरादिषु हेतूनां क्षयाणां गतीनाञ्च विस्तरवचनेऽपि च विशिष्टव्याधिविशेषाणामुत्सेधलक्षणानां पिड़कानां मध्ये या अन्याः सामान्यत उक्तास्तासां विस्तरेण वक्त त्रिशोथीयमध्यायमारभतेarra इत्यादि । अध्यायादौ त्रयः शोथा इति वाक्यस्यार्थं त्रिशोथमधिकृत्य कृतोऽध्याय इति त्रिशोथीयस्तं तथा सव्वं पूर्व्वाध्यायवव्याख्येयम् ॥ १ ॥
गङ्गाधरः- यद्यप्यत ऊर्द्ध विधिभेदो वक्ष्यते तथाप्यादौ चिकित्सार्थ प्राधान्याच्च प्रतिवातादिजखेन त्रिविधानाह - त्रय इत्यादि । ननु वातपित्तश्लेष्मनिमित्तास्तु खलु निजा एव तिस्रं षणीये हुत्रक्तम् । तत्र निजः शरीरदोषसमुत्थः । आगन्तुः भूतविषादुत्रत्थः । कथमत्र ते वातपित्तकफनिमित्तास्त्रयः शोथाः पुनर्द्विधा भवन्ति निजागन्तुकभेदेनेति चेत् ? न । शोथा वातादिजखेन यदा ज्ञातव्यास्तदा त्रय एव, अन्यथा तु निजागन्तुभेदेनेति ।
-
ननु वातादिजा एव शोथाः पुनद्विविधाः ते इति पदेन सामान्यतः शोथा इत्यस्मादनुवृत्तेद्विधा प्रतिलोमतत्रयुक्त्यादावागन्तुशोथस्य निदानलिङ्गचिकित्सासूत्राण्याह – तत्रागन्तवश्छेदनेत्यादि । छेदनं द्विधाकरणम् । भेदनमाशयावदारणम् | क्षणनं चूर्णनम् । भञ्जनं जर्जरीकरणम् । पिच्छनमत्यर्थंपीड़नम् ।
चक्रपाणिः - पूर्वाध्याये पिड़का उक्ताः, ताश्च शोधरूपाः, तेन शोधाधिकारात् त्रिशोथीयोऽभिश्रीयते । वक्ष्यमाणद्विविधादिभेदे विद्यमानेऽपि वातादिकृतत्रित्वाभिधानमग्रे वातादिकृतस्यैव प्राधान्यख्यापनार्थम् । भेदनमाशयविदारणं, क्षणनमस्थिचूर्णनम्, भञ्जनं जर्जरीकरणं, पिच्छन

Page #741
१८श अध्यायः सूत्रस्थानम् / 726 भल्लातकपुष्पफलरसात्मगुप्ताशूकक्रिमिशूकाऽहितपत्रलता-गुल्मसंस्पशनैर्वा स्वेदनपरिसर्पणावमूत्रणा विषिणां सविषाविषप्राणिदंष्ट्रादन्तविषाणनखनिपातन; सागरविषवातहिमदहनसंस्पर्शनैर्वा शोथाः समुपजायन्ते // 2 // ने पुनर्यथास्वं हेतुजैव्य॑ञ्जनैरादावुपलभ्यन्तै निजव्यञ्जनैकदेशविपरीतेः, व्रण-बन्ध-मन्त्रागद-प्रलेप-प्रतापनिर्वापणदिभिश्चोपक्रमरुपक्रम्यमाणाः प्रशान्तिमापद्यन्ते // 4 // उत्पेषणं शिलयेवोत्पेषणवत् / वेष्टनं सर्पादिवग्रन्थिबन्धनम् / व्यधनं विद्धवत् कण्टकादिना। प्रात्यगुप्तायाः शूकः / क्रिमीणां शूरुवतां शुकः क्रिमिशूकः / अहितपत्रादिः वृश्चिकाल्यादीनां पत्रादिः। स्वेदनेत्यादिना विपिणामित्यनेनान्वयः। ते पुनरिति च्छेदनायागन्तुजाः शोथा आदौ यथास्वं हेतुजैः खड़ गादिहेतुभवैव्यं जनलक्षगनिजव्यञ्जनकदेशविपरीनैः शारीरदोपजलक्षणेभ्यः। आगन्तूनामेकदेशेन ईपल्लक्षणेन निजो रोगः पूर्वमेव वातादिभिरन्वीयते / आगन्तुहि व्यथापूनों जायते, पश्चात् निजैोपैरनुवध्यते इति / किश्चिद्विपरीतैरादौ प्रथममुपलभ्यन्तेऽर्थात् उत्तरकालं वातादिभिरनुवध्यन्ते इत्यर्थः। उक्तं हि"आगन्तुरन्वेति निजं विकारं निजस्तथागन्तुमतिपटद्धः” इति / आगन्तुशोथस्य हेतुलक्षणे उक्त्वा क्रियोपक्रमसूत्रमाह-व्रणेत्यादि। व्रणे बन्धो व्रणबन्धः / बन्धमन्त्रादयो यथायोग्यं विधेयाः। आदिना शोधनरोपणादीनां ग्रहणम् / चकारस्तुकारार्थः न तु समुच्चये। पूर्वमुपक्रमाभावात् / / 2-4 // अस्यर्थपीदन, उत्पेषणं शिलोत्पेषणमिव, वेष्टनमग्रन्थिबन्धनं सादिभिः, शूकयतां क्रिमीणां शूकर शूकक्रिमिशूकः, स्वेदनादिभिर्विषिणामिति योज्यम् // 12 // सक्रपाणिः-आदावुपलभ्यन्त इति वचनादुत्तरकालमागन्तोरपि निजतुल्यतां भूते, यदुक्तम्'आगन्तुरन्वेति निजं विकारम् इति। निजन्यजनैकदेशविपरीतैरिति निजलक्षणेभ्य आगन्तूनामेरदेशो विपरीतो भवति, स च वातादिजन्यश्याववर्णधिकारत्वाज् ज्ञेयः ; किंवा, आगन्तुयथापूर्वा भवति पश्चात् वातादिभिरनुबध्यते,निजस्तु पूर्व वातादिलक्षणैयुज्यते,पश्चाद् वेदनावान् स्यादित्येक देशविपरीतम्। व्रणेऽरिष्टअन्धो पन्धः, बन्धादयश्च यथायोग्यतया योदव्याः // 34 // For Private and Personal Use Only

Page #742

चरक-संहिता।
[त्रिशोथीयः निजाः पुनः स्नेहस्वेदवमनविरेचनास्थापनानुवासनशिरोविरेचनानामयथावत्प्रयोगान्मिथ्यासंसज्जनाद्वा च्छर्दालसकविसूचिका-श्वास-कासातीसारशोष-पाण्डुरोगोदर-*-प्रदरभगन्दराशों विकारातिकर्षणाद्वा कुष्ठकण्ड्रपिड़कादिभिर्वा च्छर्दिक्षवथूगार-शुक्र-वात-मूत्र-पुरीषवेगविधारणैर्वा कर्मरोगोपवासातिकर्षितस्य वा सहसातिगुज़म्ललवणपिष्टान्नफलशाकरागदधिहरितक-मद्य-मन्दकविरूढ़नवशूकशमीधान्यानूपौदकपिशितोपयोगात् मृत्पङ्कलोष्ट्रभक्षणाल्लवणातिभक्षणाद्दर्भसंपीड़नादामगर्भप्रपतनात् प्रजातानाञ्च मिथ्योपचारादुदीर्णदोषत्वाच्च शोथाः प्रादुर्भवन्तीत्युक्तः सामान्यो हेतुः ॥ ५॥
गङ्गाधरः-निजशोथानां हेतुलिङ्गक्रियासूत्राण्याह-निजाः पुनरित्यादि । अयथावदित्ययोगात्। मिथ्यासंसर्जनादिति स्वेदादीनां यस्य यत् पथ्यमुक्तं तद्विपरीतपथ्याहारात् । छ दिरोगातिकर्षणं शोथहेतुर्भवति। आदिनाऽपथ्यादेओ हणम् । छप्रिभृतीनां वेगविधारणानि शोथहेतवः। कर्मेति पञ्चकर्मणां रोगाणामुपवासस्य चातियोगैः कणञ्च शोथहेतुः। अत्रानुक्तरोगातिकर्षणोपसंहारार्थं पुनर्वचनम् । सहसा तु अतिगुज़म्लादिभक्षणं शोथ. हेतुः। अत्र रागो रागषाइवः । मन्दक मन्दजातम् । विरूदमङ्क रितम । नवं नूतनश्च शूकधान्यम् तथा शमीधान्यञ्च । मृदादर्भक्षणं शोथहेतुः । प्रजातानाश्च मिथ्योपचारादिति नवप्रसूतानां पथ्यविपरीतसेवनात् । उदीणदोषत्वाद्वातादीनां स्वकारणकुपितखात् किंवा स्वस्वकारणं विनतेभ्यः कारणेभ्य उदीर्णखात् तेन । एते हेतवो दोषं कोपयन्तः शोथं जनयन्तीति दोषव्याध्युभयस्यैव हेतुत्वमेषामिति बोध्यम् ॥५॥
चक्रपाणिः-छादयः पुराणा एव शोथहेतयः । कर्माद्यतिकर्षितस्य तु सहसाति गुप्यादिसेवनं शोथहेतुः । कर्मेति पञ्चकर्म । विरून शब्दो कशमीधान्यविशेषणवाचको, प्रजातानामित्यचिरप्रसूतानाम् ॥ ५॥
* पाण्डुरोगज्वरोदर इति चक्रपाणिस्वीकृतः पाठः ।

Page #743
18 अध्यायः सूत्रस्थानम् / 731 अयन्त्वत्र विशेषः। शीतरुक्षलघुविशदधूमोपवासातिकर्षणक्षपणादिभिर्वायुः कुपितस्त्वङ्मांसशोणितादीन्यभिभूय शोथं जनयति। स क्षिप्रोत्थानप्रशमो भवति, तथा श्यावारुणवर्णः प्रकृतिवर्णो वा। चलनः स्पन्दनः खरपरुषभिन्नत्वगोमा / छिद्यत इव भिद्यत इव सूचीभिरिव तुद्यते। पिपीलिकाभिरिव संसृप्यते। सर्वपकल्कावलिप्त इव चिमिचिमायते सङ्कच्यते आयम्यत इति वातशोथः // 6 // उष्णतीक्षणकटनारलवणाम्लाजीर्णभोजनैरग्न्यातपप्रतापैश्च पित्तं प्रकुपितं त्वङमांसशोणितादीन्यभिभूय शोथं जनयति / स विप्रोत्थानप्रशमो भवति / कृष्णनीलपीतताम्रावभास उष्णो मृदुः कपिलताम्रलोमा / स उच्यते दूयते धूप्यते उष्मायते विद्यते क्लिद्यते। न च स्पर्शमुष्णं सुषयते इति पित्तशोथः // 7 // गङ्गाधरः-वातादिविशेषहेतुमाह-अयमित्यादि / शीतेत्यादि / शीतादीनि द्रव्याण। धूमः। उपवासातिकर्षणम् / क्षपणं वमनादिभिर्दोषक्षपणम् / आदिना व्यायामादीनां ग्रहणम् / तस्य रूपमाह–स इत्यादि। प्रकृतिवर्णी गात्रसवणः / चलनः वृद्धिहासाभ्यां संक्रमणः / स्पन्दनः स्फुरणः। सङ्कच्यते इत्याकुश्चनवान् / आयम्यते इत्यायतो भवति // 6 // गङ्गाधरः--पित्तशोथस्य सहेतुलिङ्गमाह -उष्णेत्यादि। कपिलेति पिङ्गलवर्णः। उष्यत इति पाश्वस्थवहिनव दह्यते / दूयते तप्यते। धृप्यते धूममिवोद्वमति / उष्मायते वहिरुप्णो भवत्यन्यैरप्युष्णतयोपलभ्यते। खिग्रते धम्मेवान् भवति / क्लियते पाकात संक्लेदो भवति। न चोष्णं स्पर्श मुध्यते न सहते // 7 // चक्रपाणि:-क्षपणं वमनादिभिः ; प्रकृतिवर्णो देहसमानवर्णः, चलः संक्रमवान, स्पन्दनः कम्पनः। उष्यते पावस्थेनेव वहिना दह्यते, धूप्यते धूममिबोद्वमति, उष्णायते पहिः परैः * श्रम इति चक्रः। + पीड्यते इवेत्यधिक पाठश्चक्रपाणितः। For Private and Personal Use Only

Page #744
732 चरक-संहिता। / त्रिशोथीय: . गुरुमधुरशीतस्निग्धोपयोगैरतिस्वाताव्यायामादिभिश्च श्लेष्मा प्रकुपितस्त्वङ्मांसशोणितादीन्यभिभूय शोथं जनयति / स कृच्छोत्थानप्रशमो भवति। पाण्डुश्वेतावभासो गुरुः स्निग्धः श्लक्ष्णः स्थिरः स्त्यानः शुक्लायरोमा स्पोष्णसहश्चेति श्लेष्मशोथः // 8 // यथास्वकारणाकृतिसंसर्गाद द्विदोषजास्त्रयः शोथा भवन्ति / यथास्वकारणाकृतिसन्निपातात् सान्निपातिक एक एवं सप्तविधी भेदः / प्रकृतिभिस्ताभिर्भिद्यमानो द्विविधस्त्रिविधश्चतुविधः सप्तविधोऽष्टविधः शोथ उपलभ्यते। स पुनश्चैक एवोत्सेधसामान्यात् // 6 // गङ्गाधरः-काशोथस्य सहेतुलिङ्गमाह---गुचित्यादि। कृच्छोत्थानप्रशम इति चिरेणास्योत्पत्तिः प्रशमश्च स्यात् // 8 // __गङ्गाधरः--शोथस्य वातादिजखेन त्रिविधवेऽपि संसर्गतोऽपि भेदं दर्शयतियथास्वेत्यादि। स्पष्टम्। ननु तहि त्रिविधखाद्यनियमो भवतीत्युक्तसंख्याधिक्य. मपि भवतीति ? अत आह--प्रकृतिभिरित्यादि / प्रकृतिभिरित्युपादानकारणस्ताभिस्ताभिरिति दोषागन्तुरूपाभिः पृथगदोषरूपाभिः संसृष्टदोषरूपाभिः सन्निपतितदोषरूपाभिः, द्विविध इति मागेव स्वनिदानकुपितदोषहेतुकलेन प्रागेव दोषसम्बन्धाभावेन च्छेदनादिहेतुकलेन भेदाद द्विविधः शोथः / पुनः स एव द्विविधः शोथ उत्तरकालं यथास्वदोषानुवन्धेन प्रागेव च दोषसम्बन्धेन त्रिदोषाविना. भाषात् वातजखादिभेदेन त्रिविधः। स एव त्रिविधः शोथः पृथगदोषसंसृष्टदोषभेदेन चतुर्विधः। संसर्गो हि द्वाम्यां त्रिभिश्च भवति। स च पुनः पृथग् दोषद्वन्द्वदोषसन्निपतितदोषजवभेदेन सप्तविधश्च भवति। दोषाणां पृथगद्वन्द्वसन्निपतितत्वे तु मानविकल्पेन द्विषष्टिविधखान्तर्भाव इति बोध्यम् / उत्सेधसामान्यादिति उच्छितवसामान्यात् / / 9 // अप्युष्णत्वेनोपलभ्यते, स्विद्यति स्वेदनवान् स्यात् / न सुषूयते न सहते, स्पर्शन न सहते, उष्णञ्च न सहते। स कृच्छ्रोत्थानप्रशम इति चिरोत्थानप्रशमः, प्रकृतिभिरिति कारणैः, उल्सेधः उन्नतस्वम् // 6-1 // For Private and Personal Use Only

Page #745
18 अध्यायः सूत्रस्थानम् / 733 भवन्ति चात्र। दूयन्ते* यस्य गात्राणि स्वपन्तीब रुजन्ति च / पीड़ितान्युन्नमन्याश वातशोथं तमादिशेत् // यश्चाप्यरुणवर्णाभः शोथो नक्तं प्रणश्यति / स्नेहोष्णमईनाभ्याश्च प्रणश्येत् स च वातिकः // 10 // यः पिपासावरातस्य यतेऽथ विदह्यते। स्विद्यते किया गन्धी स पत्तः श्वयथुः स्मृतः // यः पीतमुखनेत्रत्वक पूर्व मध्यात् प्रसूयते। तनुत्वक चातिसारो च पित्तशोथः स उच्यते // 1. // यः शीतलः सक्तगतिः कण्डूमान् पाण्डुरेव च / यः पीड़ितो नोन्नमति श्वयथः स कफात्मकः // यस्य शस्त्रकुशच्छेदान्छोणितं न प्रवर्त्तते / कृच्छ्रेण पिच्छां स्त्रवति स चापि कफसम्भवः // 12 // गङ्गाधरः---एषां लिङ्गान्युक्त्वापि पुनः प्रायोभावीणि लिङ्गान्याह-भवन्ती. त्यादि / यन्ते इत्यादिना वातशोथस्य लिङ्गानि / स्वपन्तोवेति निवेदनानि / रुजन्ति व्यथन्ते। तेन कदाचिद्वायोनिश्चलखान्न व्यथन्ते, चलखात् तु कदाचिद्वप्रथन्ते गात्राणि शोथप्रदेशे न खन्यत्र / एवं शोथप्रदेशे गात्राणि पीड़ितान्याशून्नमन्ति। नक्तं प्रणश्यतीति प्रशाम्यति // 10 // गङ्गाधरः-यः पिपासेत्यादिना पित्तशोथस्य / दूयते इतीह विदाहादिना / वातिके तु वेदनादिना दूयन्त इति बोध्यम् / गन्धीति पाकान् क्लेदेन पृयगन्धवान् भवति। मध्यादिति पूर्व मध्यशरीरमारभ्य प्रमूयते पित्तेन दोषे. ति शेषः। मध्यदेशप्रसवेन पित्तानुमाना / / 11 // गङ्गाधरः----यः शीतल इत्यादिना कफशोथस्य // 12 // चकपाणिः-झूयन्त इत्यादि पुनः श्लोकेन पुनर्लक्षणाभिधानं प्रायो भाविलक्षणदर्शनार्थम् / स्वपन्तीवेति निर्वेदनः, एनेन, वायोश्चलवेन क्षणाञ्च रुक, क्षणाञ्च तदभाव इति ज्ञेयम् / मध्यादिति शरीरमध्यात्। सक्तगतिरविसारी, छिन्नादिति रछेदात् // 10-13 // * अयन्ते इति वा पाठः। For Private and Personal Use Only

Page #746
निशोथीयः 734 चरक-संहिता। निदानाकृतिसंसर्गाच्छ्यथुः स्याद द्विदोषजः / साकृतिः सन्निपाताच्छोथो व्यामिश्रलक्षणः // 13 // यस्तु पादाभिनिवृत्तः शोथो गुर्खङ्गगो * भवेत् / जन्तोः स च सुकष्टः स्यात् प्रसूतः स्त्रीमुखाच्च यः // 14 // यश्चापि गुह्यप्रभवः स्त्रिया वा पुरुषस्य वा। स च कष्टतमो शं यो यस्य च स्युरुपद्रवाः // 15 // छर्दिः श्वासोऽसचिस्तृषणा रोऽतीसार एव च / सप्तकोऽयं सदौर्बल्यः शोथोपद्रवसंग्रहः // 16 // गङ्गाधरः--निदानेत्यादिना द्वन्द्वजानां शोधानाम् / सकृितिरित्यादिना सान्निपातिकस्य / / 13 / / गङ्गाधरः -एपामसाध्यवादिज्ञानार्थमाह-यस्त्वित्यादि। पादाभिनित्त इति पादमभि लक्षवीकृत्यादी जातः / गुब्बैङ्गगः सर्वाङ्गगः इत्यर्थः / पादादिक्रमे. णादावोदेहे जातमात्रं लघुदेहे जातवेऽपि शोथो न प्रतिकत्तुं शक्यते / स यदा गुरुमूर्द्ध देहं गच्छति तदा जेतु न शक्यतेऽसाध्य इत्यर्थः-सुकष्ट इति पदेन ख्यापितः। प्रमूतः स्त्रीमुखाच्च य इति स्त्रिया विशेषेणोक्तखादेप पुंसो जन्तोरसाध्यशोथोपदेशः। स्त्रिया मुखमादावारभ्य यो गुङ्गगो भवेत् स स्त्रियाः मुकष्टोऽसाध्य इत्यर्थः। उक्तं हि-"अधोभागो गुरुः स्त्रीणामृद्ध पुंसां गुरुस्तथा।" इति // 14 // - गङ्गाधरः---वीसयोरुभयोरसाध्यशोथलक्षणमाह यश्चेत्यादि / गुह्यप्रभवः गुह्यात् प्रमूत इत्यर्थः / अत्रापि कटतमपदेनासाध्य उच्यने / उपद्रपयुक्तत्वेऽप्युभयस्य शोथस्थासाध्यवम् / / 15 / / गङ्गाधरः-उक्तानुपद्रवानाह-छदिरित्यादि। अथोत्सेधसामान्यादैकदेशिकानां शोथानां सम्माप्तिवचनेन स्वरूपमाह। दोष भेदे लक्षणश्चात्र भिन्नाधिकाराद्विस्तरेण न वक्ष्यते यथावदोष लिङ्गैतिव्यवादिनि // 16 // चक्रपाणिः- पादाभिनिवृत्तः पुरुपाणां लघावधोदेशे जातः सन् यदा न जीयते, तदा गुरुमूद देशं गतः स च न पायंते जेतुम्, यो हि लधौ प्रदेशे जेनु न पायंते गुरुप्रदेशगतो नितरामेव न पाय॑ते ; एवम्, प्रसृतः स्त्रीमुखाच्च य इत्यपि ज्ञेयम्, वचनं हि-'अधोभागो गुरुः स्त्रीणामूद्ध : पुसा गुरुस्तथा इति। उत्तानुपद्रवानाह-छदिरित्यादि / / 14-16 // * सर्वाङ्गगः इति चक्रः For Private and Personal Use Only

Page #747
18 अध्यायः] सूत्रस्थानम् / 735 यस्य श्लेष्मा प्रकुपितो जिह्वामूलेऽवतिष्ठते / आशु संजनयेच्छोथं जायतेऽस्योपजिबिका // 17 // यस्य श्लेष्मा प्रकुपितः काकलेष्ववतिष्ठते। आशु संजनयेच्छोथं करोति गलशुण्डिकाम् // 8 // यस्य श्लेष्मा प्रकुपितो गलवाहोऽवतिष्ठते / शनैः संजनयेच्छोथं गलगण्डोऽस्य जायते // 16 // गङ्गाधरः -यस्येत्यादि। यस्येत्यादिना उपजिद्विकालक्षणम् / सुश्रुते वेनमधिजिहमाह / तद्यथा -"जिह्वाग्ररूपः श्वयथुः ककात तु जिह्वोपरिष्टादपि रक्तमिश्रात् / शेयोऽधिजिद्दुः खलु रोग एप विवर्जयेदागतपाकमेनम् / / " इति / तेनानाशु संजनयदित्यनेनाशुकारिरक्तसंसोऽत्र कफस्य शापितः // 17 // गङ्गाधरः यस्येत्यादि / अत्रापि आशुसंजनयेच्छोथमिति वचनन आशु. कारिरक्तसंसगः कफस्य मूचितः / ( इदं गलशुण्डीलक्षणम् / अत्र काकलं तालु. मूलम् / ) सुश्रते तु–“इले मासग्भ्यां तालुमूलात् प्रदो दीघः शोथो ध्मातवस्तिप्रकाशः। तृणाकासश्वासकृत् तं वदन्ति व्याधि वैद्या गलशुण्डीति नाम्ना॥” इति / “शोथः स्थूलस्ताददाहप्रपाकी प्रागुक्ताभ्यां तुण्डिकेरी मता तु।" इत्यस्याप्यत्रावरोधः // 18 // गङ्गाधरः-यस्येत्यादि। पुनयस्येत्यादिना गलगण्डलक्षणम्। एषोऽत्र दोषभेदेन नोक्तः पदाधिकारात् / सुश्रुते हि स्वाधिकाराद्विस्तरेणोक्तः / तद्यथा “वातः कश्चापि गले प्रद्धो मन्ये तु संसृत्य तथैव मेदः / कुर्वन्ति गडं क्रमशः स्वलिङ्गः समन्वितं तं गलगण्डमाहुः // तोदान्वितः कृष्णसिराकनद्धः कृष्णोऽरुणो वा पवनात्मकस्तु। भेदोऽन्वितश्योपचितश्च कालात् भवेत् पदिग्धे च गलेऽरुनश्च // पारुप्ययुक्तश्विरद्धापाको यहच्छया पाकमियात् कदाचित्। वैरस्यमास्यस्य च तस्य जन्तोभेवेन तथा तालुगलप्रशोषः / / स्थिरः सवर्णोऽल्परुगुग्रकण्डूः शोथो महांश्चापि कफात्मकस्तु / चिराभिद्धिं कुरुते. ऽचिराद्वा प्रपच्यते मन्दरुजं कदाचित् ॥माधुय्यमास्यस्य च तस्य जन्तोभवेत् तथा तालुगलप्रलेपः। स्निग्धो मृदुः पाण्डुरनिष्टगन्धो मेदःकृतो नीरुगथातिकण्डः // चक्रपाणिः-सम्प्रत्युत्सेधसामान्यात् प्रादेशिकान् शोथानाह-यस्येत्यादि। काकलं तालुमूलम् / शनैरितिवचनेन गलगण्डकारिणो दोषाश्चिरक्रिया भवान्त। गलग्रहादी चाशुकारिणो For Private and Personal Use Only

Page #748
736 चरक-संहिता। [ त्रिशोधीयः यस्य श्लेष्मा प्रकुपितस्तिष्ठत्यन्तर्गले स्थिरः / आशु संजनयेच्छोथं जायतेऽस्य गलग्रहः // 20 // यस्य पित्तं प्रकुपितं सरक्तं त्वचि सर्पति / शोथं सरागं जनयेद्विसर्पस्तस्य जायते // 25 // यस्य पित्तं प्रकुपितं त्वचि रक्तेऽवतिष्ठते। शोथं सरागं जनयेत् पिड़का तस्य जायते // 22 // यस्य पित्तं प्रकुपितं शोणितं प्राप्य शुष्यति / तिलकाः पिनवो व्यङ्गो नीलिका तस्य जायते // 23 // प्रलम्बतेऽलाबुवदल्पमूलो देहानुरूपक्षयटद्धियुक्तः। स्निग्धास्यता तस्य भवेच्च जन्तोर्गलेऽनुशब्दं कुरुते च नित्यम् // कृच्छाच्छुसन्तं मृदुसव्र्वगात्रं संवत्सरातीतपरोचकात्तम् / क्षीणन्तु वैद्यो गलगण्डिनं तं भिन्नस्वरञ्चैव विवर्जयेत् तु // निबद्धः श्वयथ्यस्य मुष्कवल्लम्बते गले। महान् वा यदि वा हस्वस्तं गण्डमिति निदिशेत् // " इति गलगण्डाधिकारः // 19 // गङ्गाधरः-- यस्येत्यादि। यस्य प्रकुपितः श्लेष्मा स्थिरः सन्नन्तगेले तिष्ठति, तस्य तदन्तगेले स आशु शोथं संजनयेत्। स च शोथो गलग्रहो नाम जायते // 20 // ' गङ्गाधरः यस्य पित्तमित्यादि। यस्य प्रकुपितं पित्तं सरक्तं खचि सर्पति / तत् सरक्त पित्तं वचि सरागं शोथ जनयेत्। तस्य स तु शोथो विसो नाम जायते / विसपोऽयं विस्तरेण चिकित्सिते वक्ष्यते // 21 // गङ्गाधरः--यस्येत्यादि। यस्य प्रकुपितं पित्तं खचि स्थिते रक्तेऽवतिष्ठते / तत् पित्तं खस्थरक्तावस्थितं सरागं शोथं जनयेत्। स च शोथः पिड़का नाम जायते // 22 // गङ्गाधरः यस्य पित्तमित्यादि / यस्य प्रकुपितं पित्तं शोणितं प्राप्य शुष्यति शोषयति, शोषणविशेषात् तस्य तिलकस्तिल इव प्रतिकृतिस्तिलकाल इति नाम जायते, पिप्लवो जतुमणि म च जायते / व्यङ्गो मुखदेशे न्यच्छो जायते। दोषा भवन्ति। विसर्पस्य पिड़कायाश्च तुल्यकारणत्वेऽपि विसर्पे सर्पणशीलो दोपः पिडकायाञ्च स्थिरो ज्ञेयः, अत एव पिड़कासंप्राप्तौ “अवतिष्ठते इत्युक्तम् // 17-20 // चक्रपाणिः–यस्य पित्तमित्यादौ पित्तं प्राप्य शोणितं कर्तृ शुष्यतीति योजनीयम् / पिप्लको For Private and Personal Use Only

Page #749
18 अध्यायः सूत्रस्थानम् / 737 यस्य पित्तं प्रकुपितं शङ्खयोरवतिष्ठते। श्वयथुः शङ्खको नाम दारुणस्तस्य जायते // 24 // यस्य पित्तं प्रकुपितं कर्णमूलेऽवतिष्ठते / ज्वरान्ते दुर्जयोऽन्ताय शोथस्तस्योपजायते // 25 // वातः प्लीहानमुद्धय कुपितो यस्य तिष्ठति / शनैः परितुदन् पाश्व प्लीहा तस्याभिवद्धते // 26 // यस्य वातः प्रकुपितो गुल्मस्थानेऽवतिष्ठते। शोथं सशूलं जनयन् गुल्मस्तस्योपजायते // 27 // नीलिका नाम च जायते। सुश्रुते क्षुद्ररोगाधिकार विशेषेणते रोगा उक्ताः। तदयथा-"कृष्णानि तिलमात्राणि नीरुजानि समानि च। वातपित्तकफोद्रेकात् तान् विद्यात् तिलकालकान्॥ नीरु सममुत्पन्नं मण्डलं कफरक्तनम्। सहज रक्तमीषच श्लक्ष्णं जमणिं विदुः॥ क्रोधायासप्रकुपितो वायुः पित्तेन संयुतः। सहसा मुखमागम्य मण्डलं विसृजत्यतः / नीरुजं तनुकं श्यावं मुखे व्यङ्गं तमादिशेत् / / " इति // 23 // गङ्गाधरः-यस्वेत्यादि। यस्य प्रकुपितं पित्तं द्वयोः शङ्खयोरवतिष्ठते, तस्य तयोः शङ्कदेशयोदारुणः श्वयधुः शङ्कका नाम जायते // 24 // गङ्गाधरः यस्य पित्तमित्यादि। यस्य प्रकुपितं पित्तं ज्वरितस्य कर्णमूलेऽवतिष्ठते तस्य ज्वरान्ते कर्णमूले ततः शोथो जायते / स दुर्जयोऽन्ताय भवति / / 25 // गङ्गाधरः वात इत्यादि। यस्य कुपिनो वातः प्लीहानमुद्धय तिष्ठति, तस्य वामं पाश्व शनैः परितुदन् प्लीहा नाड़ी अभिवर्द्धते // 26 // गङ्गाधरः-यस्येत्यादि। यस्य प्रकुपितो वातो गुल्मस्थाने गुल्मनिदानोक्त स्थानेऽवतिष्ठते, तस्य स वातः सशुलं शोथं गुल्माख्यं जनयन् जनयति / तस्य स गुल्म उपजायते // 27 // अटुला इति प्रसिद्धाः। दारुणोऽनुपक्रमादाशु मारकः। दुर्जयोऽन्तायेति दुर्जयो वा यथाक्रममुपक्रम्यमाणः, अन्तायेति मिथ्योपक्रमाद वेति मन्तव्यम् ; अयमेव शोथोऽन्यत्राप्युक्तः--"सन्नि पातज्वरस्यान्ते कर्णमूले सुदारुणः। शोथः सञ्चायते तेन कश्चिदेव प्रमुच्यते" इति // 21-25 // For Private and Personal Use Only

Page #750
चरक-संहिता। / त्रिोधीमः यस्य वातः प्रकुपितः शोथशूलकरश्चरन् / वक्षणाद् वृषणो याति वृद्धिस्तस्योपजायते // 28 // यस्य वातः प्रकुपितस्त्वमांसान्तरमाश्रितः / शोथं संजनयेत् कुक्षावुदरं तस्य जायते // 26 // गङ्गाधरः-यस्य वात इत्यादि। यस्य प्रकुपितो वातो वङ्क्षणे शोथशूलकरः संश्चरन् वङ्क्षणापणौ याति, तस्य वृद्धिर्नाम रोग उपजायते इति। सुश्रुतेऽयं वृद्धिरोगः प्रपञ्चेनोक्तः। तदयथा-“वातपित्तश्लेष्मशोणितमेदोमूत्रात्रनिमित्ताः सप्त वृद्धयः। तासां मूत्राश्रनिमित्ते वृद्धी वातसमुत्थे केवलमुत्पत्तिहेतुरन्यतरः। अधः प्रकुपितोऽन्यतमो हि दोषः फलकोषवाहिनीरभिप्रपद्य धमनीः फलकोपयोट द्धिं जनयति, तां द्धिमिति आचक्षते / तासां भविष्यतीनां पूव्वरूपाणि वस्तिकदिमुष्कमेषु वेदना मारुतनिग्रहः फलकोषशोफश्चेति। तत्रानिलपरिपूर्णा वस्तिभिवाततां परुषाम् अनिमित्तानिलरुजं वातद्धिमाचक्षते / 1 / पकोडम्बरसङ्काशां ज्वरदाहोष्मवती चाशुसमुत्थानपाकां पित्तद्धिम् / 2 / कठिनामल्पवेदनां शीतां काडूमती श्लेष्मद्धिम् / 3 / कृष्णस्कोटानां पित्तलिङ्गां रक्तद्धिम् / 4 / मृदुस्निग्यां कण्डमतीमल्पवेदनां तालफलप्रकाशां मेदोद्धिम् / 5 / मूत्रसन्धारणशीलस्य मूत्रद्धिर्भवति, गच्छत्तोऽस्य पूर्णा तिरिख क्षुभ्यति। मूत्रकृच्छवेदनां वृषणयोः श्वयथु कोषयोश्चापादयति, तां मूत्रद्धिं विद्यात् / 6 / भार. हरणवलवद्विग्रहवृक्षप्रपतनादिभिश्चायासविशेपैर्वायुरतिपटद्धः प्रकुपितश्च स्थूलाअस्येतरस्य चैकदेशं विगुणमादायाधो गला वङ्क्षणसन्धिमुपेत्य प्रन्धिरूपेण स्थिखाऽप्रतिक्रियमाणे च कालान्तरेण फलकोषं प्रविश्य मुकं शोकमाषादयति। आध्मातो वस्तिरिवाततः प्रदीर्घः शोको भवति। सशब्दमवपीड़ितश्चोद्ध मुपैति / विमुक्तश्च पुनराधमति / तामन्त्रद्धिप्रसाध्यामाचक्षते / इति। अत्र वङ्क्षणसन्धिस्था यदा तदासाध्येति शेयम् // 28 // गङ्गाधरः--यस्य वात इत्यादि / यस्य प्रकुपित। वातस्त्वङ्मांसान्तरमाश्रितः सन् शोथं जनयेत्, तस्य स कुक्षावुदरं जायते // 29 // चक्रपाणिः--गुल्मादयो विस्तरवक्तव्या अपि इहोत्सेधसामान्यात् लेशत पुच्यन्ते। शोध. संग्रह इति शोथत्वेनोत्सेभरूपेण संग्रहः शोथसंग्रहः // 26-31 / / For Private and Personal Use Only

Page #751
18 अध्यायः] सूत्रस्थानम् / 736 यस्य वातः प्रकुपितः कुक्षिमावार्य तिष्ठति / नाधो व्रजति नाप्यूर्द्ध मानाहस्तस्य जायते // 30 // रोगाश्चोत्सेधसामान्यादधिमांसार्बुदादयः / विशिष्टा नामरूपाभ्यां निद्देश्याः शोथसंग्रहे // 31 // गङ्गाधरः-अस्य भेदो वक्ष्यते-यस्येत्यादि। यस्य प्रकुपितो वातः कुक्षिमावाय्य तिष्ठति. नाघो नाप्यूद्ध व्रजति, तस्य स आनाहो नाम रोगो जायते // 30 // ____ गङ्गाधरः-उपसंहरति---रोगा इत्यादि। इह शोथसंग्रहे उत्सेधसामान्यात् अन्ये येऽधिमांसाधूदादयो रोगास्ते नामरूपाभ्यां विशिष्टा निर्दिष्टा बुद्धिमद्भिः / तद्यथा सुश्रुते--- “गात्रप्रदेशे कचिदेव दोषाः संमूर्च्छिता मांसममृक् प्रदूष्य / वृत्तं स्थिर मन्दरुजं महान्तमनल्पमूलं चिरद्वापाकम् / कुर्वन्ति मांसोप. चयश्च शोकं तपञ्चदं शास्त्रविदो वदन्ति / / वातेन पित्तेन कफेन चापि रक्तन मांसेन च मेदसा च। तज्जायते तस्य च लक्षणानि ग्रन्थेः समानानि समादिशन्ति // दोषः प्रदुष्टो रुधिरं सिराश्च सम्पीड्य सङ्कोच्य गतस्वपाकम् / सास्रावमुन्नाति मांसपिण्डं मांसाङ्क रैराचितमाशु सृद्धिम् // स्रवत्यजस्र रुधिरं प्रदुष्टमसाध्यमेतदूधिरात्मकं स्यात्। रक्तक्षयोपद्रवपीड़ितखात् पाण्डुभवेदबुदपीड़ितस्तु / / मुष्टिपहारादिभिरहितेऽङ्गे मांसं प्रदुष्टं प्रकरोति शोफम् / अवेदनं स्निग्धमनन्यवर्णमपाकमश्मोपममप्रचाल्यम् // प्रदुष्टमांसस्य नरस्य गाड़मेतद्भवेन्मांसपरायणस्य // मांसाचु दन्खेतदसाध्यमुक्तं साध्येप्वपीमान्यपि वर्जयेत तु। संप्रत्रतं मर्माणि यच्च जातं स्रोतःसु वा यच्च भवेदचाल्यम् // यज्जायतेऽन्य खलु पूर्वजाते थे यं तदध्यबु दमबुदाः // यद् द्वन्द्वजातं युगपत् क्रमादा द्विरबुदं तच भवेदसाध्यम् // न पाकमायान्ति कफाशिकखान्मेदोऽधिकलाच्च विशेषतस्तु / दोषस्थिरसाद ग्रथनाच तेषां साबुदान्येच निसर्गतस्तु // " ग्रन्थिश्व सुश्रुते यथा-"वातादयो मांसमसक् प्रदुष्टाः सन्दूष्य मेदश्च ककानुबन्यम् / वृत्तोन्ननं विग्रथितन्तु शोफ कुर्चन्त्यतो ग्रन्थिरिति प्रदिष्टः // आयम्यते व्यथ्यत एति तोदं प्रभ्रश्यते कृत्यत एति भेदम् / कृष्णो. ऽमृदुवैस्तिरिवाततश्च भिन्नः स्रवेच्चानिलजोऽस्रमच्छम् // दन्दह्यते धूप्यति चातिमात्रं पापच्यते प्रज्वलतीव चाति / रक्तः सपीतोऽप्यथवापि पित्ताद्भिन्नः स्रवेदुष्णा तीव दुष्टम् // शीतो विवोऽहपरुजोऽतिकाडुः पाषाणवत् संहन For Private and Personal Use Only

Page #752
740 चरक-संहिता। त्रिशोथीयः नोपपन्नः। चिराभिवृद्धिश्च कफप्रकोपाद्भिन्नः स्रवेद्रक्तघनश्च पूयम् // शरीरद्भिक्षयद्धिहानिः स्निग्यो महानल्परुजोऽतिकण्डुः / मेदःकृतो गच्छति चातिभिन्ने पिण्याकसर्पिःप्रतिमन्तु मेदः // व्यायामजातैरवलस्य तैस्तैराक्षिप्य वायुहि सिराप्रतानम्। सम्पीड्य सङ्कोच्य विशोष्य चापि ग्रन्थिं करोत्युन्नतमाशु वृत्तम् / / ग्रन्थिः सिराजः स तु कृच्छ साध्यो भवेदयदि स्यात् सरुजश्चलश्च / अरुक् स एवाप्यचलो महांश्च मम्मोत्थितश्चापि विवज्जनीयः॥” इति / अपची चात्र द्रष्टच्या मुश्रुतोक्ता / तद्यथा-“हन्वस्थिकक्षाक्षकबाहुसन्धिमन्यागलेषूपचितन्तु मेदः। ग्रन्थिं स्थिरं वृत्तमथायतं वा स्निग्धं कफश्वाल्परुजं करोति / / तं ग्रन्थिभिश्चामलकास्थिमात्रैर्मत्स्याण्डजालपतिमैस्तथान्यः / अनन्यवर्णरुपचीयमानं चयापकर्षादपची वदन्ति // कण्डयुतास्तेऽल्परुजः प्रभिन्नाः सवन्ति नश्यन्ति भवन्ति चान्ये। मेदःकफाभ्यां खलु रोग एष सुदुस्तरो वर्षगणानु. वन्धि // " इनि। गण्डमालापची च नात्रोक्ता। “कर्कन्धुकोलामलकप्रमाणः कक्षांसमन्यागलबक्षणेषु। मेदकफाभ्यां चिरमन्दपाकैः स्याद्गण्डमाला वहुभिश्च गण्डैः // ते ग्रन्धयः केचिदवाप्तपाकाः स्रवन्ति नश्यन्ति भवन्ति चान्ये। कालानुवन्धं चिरमादधाति सैवापचीति प्रवदन्ति केचित् // " इति / पाकं प्राप्ता गण्डमालवापचीत्यर्थः। श्लीपदमुक्तं सुश्रुतेन यथा-“कुपितास्तु दोषा वातपित्तश्लेष्माणोऽधः प्रपन्ना वङ्क्षणोरुजानुजङ्घास्ववतिष्ठमानाः कालान्तरेण पादमाश्रित्य शनैः शोफ जनयन्ति / तत् श्लीपदमित्याचक्षते / तत् त्रिविधम् वातपित्तकफनिमित्तमिति। तत्र वातजं खरं कृष्णं परुष. मनिमित्तानिलरुज परिस्फुटति च बहुशः / पित्तजन्तु पीतावभासमीपन्मृदु ज्वरदाहप्रायञ्च / श्लेष्मजन्तु श्वेतं स्निग्धावभासं मन्दवेदनं भारिकमिति महाग्रन्थिकं कण्टकैरुपचितञ्च। तत्र संवत्सरातीतमतिमहवल्मीकजात प्रतमिति वज्जेनीयानि / भवन्ति चात्र-त्रीण्यप्येतानि जानीयात् श्लीपदानि कफोच्छयात् / गुरुत्वञ्च महत्त्वञ्च यस्मान्नास्ति विना कफात् / / पुराणोदकभूयिष्ठाः सर्वत्तषु च शीतलाः। ये देशास्तेषु मायन्ते श्लीपदानि विशेषतः॥ पादवद्धस्तयोश्चापि श्लीपदं जायते नृणाम् / कर्णाक्षिनासाशिश्ने च केचि. दिच्छन्ति तद्विदः॥” इति / ब्रनरोगश्चान्यत्र दृश्यते--.."अत्यभिष्यन्दि. गुमि-सेवनान्निचयं गतः। करोति ग्रन्थिवच्छोफं दोषो वङ्क्षणसन्धिषु / / ज्वरशूलाङ्गदाहाढ्यं तं ब्रन्नमिति निद्दिशेत् // " इति। एवं शिलायुभभृतिगलरोगादयः स्वाधिकारे वाच्याः // 31 // For Private and Personal Use Only

Page #753
16श अध्यायः सूत्रस्थानम् / 741 वातपित्तकफा यस्य युगपत् कुपितास्त्रयः / जिह्वामूलेऽवतिष्ठन्ते विदहन्तः समुच्छिताः // जनयन्ति भृशं शोथं वेदनाश्च पृथग्विधाः। तं शीघ्रकारिणं रोगं रोहिणीति विनिदिशेत // त्रिरात्र परमञ्चास्य जन्तोर्भवति जीवितम् / कुशलेन स्वनुक्रान्तः नि सम्पद्यते सुखी // 32 // गङ्गाधरः-प्राधान्यादाशुकारिताच गलगतरोहिणीमाह / अथास्य गलशोथविशेषमाह-चातेत्यादि। यस्य पृथग्वातपित्तकफाः युगपञ्च कुपितास्त्रयो वातपित्तककाः समुच्छिताः प्रद्धा जिवामूलेऽन्तर्विदहन्तोऽत्रतिष्ठन्ते, तत्र भृशं शोथश्च जनयन्ति। पृथग्विधाः प्रतिदोपजा वेदनाश्च जनयन्ति। त जिह्वामूले जातं शोथं शीघ्रकारिणं शीघ्रमारकं रोगं रोहिणीति नाम्नादिशेत् / वातपित्तकफा इति पृथक् पुनस्य इति वचनात् युगपत् कुपिताश्च य इति वातपित्तकफाः सन्निपतिना इत्यर्थः / शीघ्रकारित्ववचनात् रक्तमप्यत्र बोध्यम् / समुच्छिता इति अतिटद्धाः / भृशमतिदुःखदम्। शीघ्रकारिणं मोचनहननान्य. तरत् शीघ्र कत्तुं शीलं यस्य तं तथा। उक्त हि-“स शीघ्र शीघ्रकारितात् प्रशमं याति हन्ति वा" इति / शीघ्रमारकवं दशयनि-त्रिरात्रमित्यादि। परमं जीवितमित्यायुः परमायुरित्यर्थः / अस्य जन्तोत्रिरात्रं परमायुर्भवतीत्यर्थः / इति बकुशलभिषजोपक्रान्तखेऽनुपक्रान्तख च बोध्यम् / कुशलेन तु भिषजा क्षिप्रमनुक्रान्तश्चिकित्सितुमारब्धः रोहिणीमान् पुमान् क्षिप्रं सुखी आरोग्यवान् सम्पद्यते / इत्युभयत्रैव क्षिप्रशब्दान्वयः / एतेनाविरुद्धा सुश्रुतेनाप्युक्ता वातादिभेदैन रोहिणी। यथा--"गलेऽनिलः पित्तकफौ च मूच्छितो पृथक् समस्ताच तथैव शोणितम् / प्रदृप्य मांसं गलरोधिनोऽक रान सृजन्ति यान सासुहरा तु रोहिणी॥ जिहां समन्ताभृशवेदना ये मांसाङ्कराः कण्ठनिरोधिनः स्युः। तां रोहिणीं वातकृतां वदन्ति वातात्मकोपद्रवगादयुक्ताम् // क्षिमोद्मा क्षिप्रविदाहपाका तीबज्वरा पित्त निमित्ततः स्यात् / सोतोनिरोधिन्यपि मन्दपाका गुची स्थिरा सा कफसम्मता वै / / गम्भीरपाक्यप्रतिवायेवी चक्रपाणिः-समुच्छ्रिता अतिरिक्तप्रमाणाः, भृशमत्यर्थःखकारणम्। क्षिप्रमित्यनुपक्रान्त इत्यनेन संबध्यते, ऐन निघावं यस र.स्य क शीशम इति चाय नोत्तिष्टते, विचा, For Private and Personal Use Only

Page #754
त्रिशोथीयः 742 चरक-संहिता। सन्ति चैवंविधा रोगाः साध्या दारुणसम्मताः। ये हन्युरनुपक्रान्ता मिथ्याचारेण वा पुनः॥ 33 // साध्याश्चैवापरे सन्ति व्याधयो मृदुसम्मताः / यत्नायनकृतं येषु कर्म सिध्यत्यसंशयम् // 34 // असाध्याश्चापरे सन्ति व्याधयो याप्यसंशिताः / सुसाध्वपि कृतं येषु कम्म यात्राकरं भवेत् // 35 / / सन्ति चाप्यपरे रोगा येषु कर्म न सिध्यति / अपि यत्नकृतं * वैदैन तान् विद्वानुपाचरेत् // 36 // त्रिदोषलिङ्गा त्रयसम्भवा स्यात् / स्फोटाचिता पित्तसमानलिङ्गाऽसाध्या पदिष्टा रुधिरात्मिकेयम् / " इति। पञ्च रोहिण्यः स्युरिति // 32 / / गङ्गाधरः--नन्वेवं शीघ्रकारी किमेष एव रोगोऽस्ति, न बन्यः 1 इत्याकायायामाह-सन्ति चेत्यादि / एवंविधा इति शीघ्रकारिणो रोगाः ज्वरान्तजातकणेशोथवलयादयः। साध्या दारुणसम्प्रता इति दारुणवं विवृणोतिये हन्युरित्यादि। कुशलेनोपक्रान्तत्वे साध्यत्वम्। अकुशलेनोपक्रान्तत्वे तथा चानुपक्रान्तत्वे ये हन्युस्ते दारुणखेन साध्यतया सम्मताः // 33 // गढाधरः-दारुणवप्रसङ्गेन मृदुखादिकमप्याह–साध्याश्चेत्यादि। मृदुलं विवृणोति-यत्नायनेत्यादि / कर्मेति कर्तृपदम् // 34 // गङ्गाधरः-साध्यस्य दारुणत्वमृदुखभेदावुक्त्वा असाध्यस्य भेदमाहअसाध्या इत्यादि / याप्यसङ्गिता इति विकृणोति / येषु रोगेषु सुसाधुरूपेण कृतं कम्मे चिकित्सा यात्राकरं कालक्षेपणकरयापनाकदित्यर्थः // 35 // गङ्गाधरः-असाध्यस्य भेदान्तरमाह-सन्तीत्यादि / न सिध्यतीत्यसिद्धत्वं विकृणोति / अपीत्यादि। कुशलैरपि वैदयंत्रकृतमपि कम्मे येषु न सिध्यति भित्र सम्पयते सुखीति व्याधिमहिम्ना भवति, व्याधेश्वैतत् स्वरूपं यत् शीघ्रं हन्ति शीघ्र प्रशाम्यतीति ; यदुक्त "स शीघ्रं शीघ्रकारित्वात् प्रशमं याति हन्ति वा" इति // 32 // . चक्रपाणिः- एतदेव शीघ्रकारित्वम् अन्येष्वपि ज्वरातकर्णशोथवलयादिष्वस्तीत्याह-सन्ति हेरयमित्यादि। दारुणा इति सम्मता दारूणसम्मताः। दारुणरवप्रसङ्गेन मृदादिभेदानप्याह * बालैरिति पाठान्तरम्। For Private and Personal Use Only

Page #755
148 अभ्यायः। सूत्रस्थानम्। साध्याश्चैवाप्यसाध्याश्च व्याधयो द्विविधाः स्मृताः। मृदुदारुणभेदेन ते भवन्ति चतुर्विधाः // 37 // त एवापरिसंख्यया भिद्यमाना भवन्ति हि / रुजावर्णसमुत्थान-स्थानसंस्थाननामभिः // प्रयोजनसिद्धिं न करोति ते रोगाः प्रत्याख्यया इत्यर्थः / विद्वानिति साध्यतासाध्यवादिसर्वप्रकारेण व्याधि तदुपक्रमश्च सव्वथैव विदितवान् , तान्नोपाचरेत् // 36 // गङ्गाधरः---एवं मृदुदारुणभेदेन साध्यस्यासाध्यस्य च भेदानुपसंहरतिसाध्याश्चैवेत्यादि। मृदुदारुणभेदेनेति मृदुसाध्या दारुण साध्या मृदुसाध्या दारुणासाच्या इति चतुविधा भवन्ति। अत्रासाध्यानां मृदुत्वं याप्यत्वं दीघेकालेन मारकखम्। दारुणवन्तु प्रत्याख्येयत्वं सद्यःप्राणहत्त वञ्चेति कश्चिन, तन्न। कालान्तरेण मारकत्वेऽपि च दारुणखात्। तस्य हि प्रत्याख्येयत्वमस्त्येवेति। त एवेति चतुविधा एव रुजा वातादिकृतवेदना चिमिचिमादिरनेकः / वर्णा अपि वातादिकृताः श्यावादयो बहवः। समुस्थानानि वातादीनां कारणानां कारणानि। रुक्षजागरणादीनि तथा स्वस्थ व्याधीनां स्वस्वकारणानि वहुनि सन्ति। स्थानानि व्याधीनाञ्च तानि तानि बहूनि गात्रप्रदेशरूपाणि सन्ति। संस्थानानि वातादिभिः समविषमसमवायारवत्वेन कृतानि रूपाणि अपरिसंख्येयानि नामानि ज्वररक्तपित्तादीनि अपरिसंख्येयानि तैर्भिद्यमानास्ते चतुविधा व्याधयो. ऽपरिसंख्यया भवन्ति / साध्याश्चेत्यादि। यात्राकरं यापनाकर, बालेरझैः, असाध्ये अज्ञा एवोत्साहात् प्रवर्तन्त इत्यर्थः। असाध्यस्य मृदारुणवं याप्यप्रत्याख्येयभेदेन, तथा सद्यःप्राणहर-कालान्तरमाणहरत्यादिना च // 33-37 // चक्रपाणि:--रुजावणेत्यादि।-समुत्थानभेदा हेतुभेदाः, रुमभोजमरात्रिजागरणादिभिन्नहेतुजम्यो हि वातो भिन्नोपक्रमसाध्यश्च भवतीति भावः ; स्थानभेदा आमाशयादयो रसादयश्च ; संस्थानमाकृतिः, यथा--गुल्मार्बुदादिः ; नामभेदो यथा---एकस्मिन्नेव राजयक्ष्मणि राजयक्ष्म. For Private and Personal Use Only

Page #756
744 चरक-संहिता। / त्रिशोथोयः व्यवस्थाकरणं तेषां यथा स्थूलेषु संग्रहः / तथा प्रकृतिसामान्य विकारेषूपदिश्यते // विकारनामाकुशलो न जिहीयात् कदाचन / न हि सर्वविकाराणां नामतोऽस्ति ध्रुवा स्थितिः // 38 // स एव कुपितो दोषः समुत्थानविशेषतः। स्थानान्तरगतश्चापि विकारान् कुरुते बहून् / नन्वेवं चेदपरिसंख्येयवं व्याधीनां कथ चिकित्सितु व्यवहर्त्तव्यमिति ? अत आह-व्यवस्थेत्यादि। तेषां परिसंख्याविहीनानां व्याधीनां चिकित्सार्थ स्थूलेषु रोगेष्वष्टोदरीयोक्तेषु यथा संग्रहः सझे पो व्यवस्थाकरणं संख्ययोक्तार्थमुपदिश्यते तथा संख्ययाऽनुक्तेषु विकारेषु प्रकृतिसामान्यं समताकारणसमानताव्यवस्थाकरणमुपदिश्यते / प्रकृतिभूतकारणवातादिसामान्यं हि सर्वेप्येव व्याधिषु वर्तते। तदभेदेन सव्वेषां व्याधीनां संख्या व्यवस्था कर्तव्येति भावः। विकारेष्वपि दृश्यते इति पाठेऽपि तुल्यार्थः। वक्ष्यते ह्यष्टोदरीये "सचे विकारा वातपित्तकफान् नातिवत्तन्ते" इति / ननु रुजावर्णादिभेदेन ज्ञातत्वे चिकित्साविशेषात् तस्य शानमावश्यक मन्यथा तद्रोगस्य रुजावणनामाद्याने प्रतीकारो न भवतीति ? अत आहविकारनामेत्यादि। विकाराणां ज्यररक्त पित्तादिनामभेदेनाविदितवान् चिकित्सितुमिति शेषः / लज्जाभावे हेतुमाह-न हीत्यादि // 37 // 38 // गङ्गाधरः कुतो नामतो न ध्रुवा स्थितिरिति ? अत आह--स एवेत्यादि / स एव ज्वरादितत्तद्वप्राध्यारम्भक एव दोषः पुनः समुत्थानविशेषतः अतीसाराशोषादिसंज्ञा। नन्वेवमपरिसंख्येयत्वे कथं व्यवहार इत्याह-व्यवस्थेत्यादि / व्यवस्थाकरणं चिकित्साव्यवहारार्थ संख्याकथनम् / यथास्थूलेविति ये ये स्थूला उदरमूत्रकृच्छ्रादयः तेषु संग्रहो. ऽष्टोदरीयरोगसंग्रह इत्यर्थः। स्थूलेषु विकारेषु अशोदरीये संज्ञयाऽनुक्तेषु कथं व्यवस्थाकरणमित्याह-तथेत्यादि। प्रकृतिसामान्यं समानकारणता, तेन अनुक्त षु साक्षाद व्याधिषु, वातजोऽयं इलेप्मजोऽयमिति तथा रसजोऽयम् रक्तजोऽयमित्यादिका चिकित्साग्यवहारार्थ व्यवस्था कर्तव्येति भावः ; अत एवाशोदरीये वक्ष्यति—"सचे विकारा वातपित्तकफान् नातिवर्तन्ते' इति / ज्वररक्तपित्तादिवन्नामाज्ञालेप वातादिजन्यत्वज्ञानेनैव प्रचरितम्यमित्याह-विकारेत्यादि / स्थानान्तरगतश्चेत्यत्र चकार एकस्थानगतोऽपि बहुविकारं करोतीति समुचिनोति, यतो वक्ष्यांत For Private and Personal Use Only

Page #757
१८श अध्यायः 745 सूत्रस्थानम् / तस्माद्विकारप्रकृतीरधिष्ठानान्तराणि च / समुत्थानविशेषांश्च बुद्धा कर्म समाचरेत् // 36 // यो ह्य तत् त्रितयं ज्ञात्वा काण्यारभते भिषक / ज्ञानपूर्व यथान्यायं स कर्मसु न मुह्यति // 40 // नित्याः प्राणभृतां देहे वातपित्तकफास्त्रयः। विकृताः प्रकृतिस्था वा तान् बुभुत्सेत पण्डितः॥४१॥ दीनां कारणविशेषतश्च नामतः स्थितिरस्ति / ततो येषां स्थानान्तरगतः सन् चकारात् तत्स्थानस्थोऽपि वा बहून् विकारानतीसाररक्तपित्ताव्यतिरिक्तान् कुरुते। ततो नामभेदतः स्थितिर्न ध्रुवास्ति। नन नामाशाने सति कथं चिकित्सितव्यमिति, अत आह-तस्मादित्यादि। तस्मादिति व्याधीनां नाम्नः स्थितेरवसा / विकारमकृतीया॑धीनां समवायिकारणानि वातादिदोषान् रसरक्तादिदूष्यांश्च तेषां कार्य दृष्ट्वाऽधिष्ठानान्तराणि च बुद्धा कम्मे चिकित्सितं समाचरेत् / नन्वामाशयगतपक्काशयगतवातयोः रुक्षस्वेदं स्नेहपूर्वस्वेदं न प्रयुज्य सर्वत्र रुक्षो वा स्निग्धो वा स्वेदः प्रयुज्यतामिति ? अत आह - अधिष्ठानेति। आशयान्तराणि। ननु मृत्तिकानपाण्डुरोगादीनां प्रकृतिर्वातादीनां विशानेन न प्रशमो भवतीति तत्र का गतिरिति 1 अत आह- समुत्थानेत्यादि // 39 // ___ गङ्गाधरः- एतत्रितयविज्ञानपूर्वककम्र्मकरणे फलमाह-यो हेतदित्यादि / ज्ञानपूर्व मिति व्याधीनां प्रकृत्यधिष्ठाननिदान विशेषज्ञानानन्तरं तत्र यस्य यत् प्रतिक्रिया तस्याः क्रियाया ज्ञानपूर्वकं यथान्यायं यस्मिन् व्याधौ यत् कम्मे शास्त्रोक्तं तस्मिन् व्याघौ तत् कम्मे यो भिषक् आरभते स भिषक कम्मसु व्याधिप्रतिकारकम्मसु न मुह्यति // 40 // गङ्गाधरः-नन्वेवं सति व्याधीनां प्रकृत्यादीनां शानस्यावश्यकखे के "करोति गलमाश्रितः। कण्ठोद ध्वंस कासञ्च स्वरभेदमरोचकम्" इति। अधिष्ठानान्तराणि भाशयान्तराणि, ज्ञानपूर्वमिति चिकित्साज्ञानपूर्वकं, यथान्यायं यथागमम् ; एवं मन्यते-- थद, वातारब्धस्वादिज्ञानमेव कारणं रोगाणां चिकित्सायामुपकारि, नामज्ञानन्तु व्यवहारमात्र प्रयोजनार्थ, न स्वरूपेण चिकित्सायामुपकारीति // 38-40 // चक्रपाणिः सम्पति वातादिज्ञानेन रोगज्ञानमुद्दिष्टं तेनोपोद्घातेन बातादीनां प्रकृति For Private and Personal Use Only

Page #758
चरक-संहिता। [त्रिशोथीयः उत्साहोच्छासनिश्वास-चेष्टा धातुगतिः समा। समो मोक्षो गतिमतां वायोः काविकारजम् // 42 // दर्शनं पक्तिरुष्मा च क्षुत् तृष्णा देहमाईवम् / प्रभा प्रसादो मेधा च पित्तकाविकारजम् // 43 // स्नेहो बन्धः स्थिरत्वञ्च गौरवं वृषता बलम् / क्षमा धतिरलोभश्च कफकर्माविकारजम् // 4 // चावश्यविज्ञ या भवन्तीति? अत आह--नित्या इत्यादि। वातपित्तकफास्त्रयः समस्ता एव न खन्यतमः | विकृताः क्षीणा वा द्धावा ये क्षीणद्धसंसृष्टसमाना वा। प्रकृतिस्था वा। क्षीणा वा वृद्धा वा क्षीणद्धसंसृष्टा वा ये केऽपि भवन्तु ते केनचिद्रूपेण प्राणभृतां देहे नित्या एव सततसम्बन्धा एव सन्तः सव्व क्रियाहेतव एव भवन्ति। पण्डितस्तान विकृतान् वा प्रकृतिस्थान वा वातपित्तकफार बुभुत्सेत ज्ञातुमिच्छेत् // 41 // गङ्गाधरः-- तत्रादौ प्रकृतिस्थानां लक्षणान्याह... उत्साहोच्छासेत्यादि / चेप्टेति यथार्थभूता वाङ्मनःशरीरमत्तिः समा चेष्टा / धातुगतिः परपरधातुपोषकतया गमनमवस्था वा समा अविकृता। गतिमतां मूत्रपुरीपादीनां समो मोक्षो यथाकालं यथामानं वहिर्मोचनम् // 42 // गङ्गाधरः- अथ पित्तकण्यिाह-दर्शनमित्यादि। दर्शनमित्यादिषु पित्तस्य प्राकृतकर्माणि / पक्तिभुक्तानां पाकः / उष्मा देहे स्वाभाविकमौष्णा पाचकाग्निर्वा। प्रभा देहकान्तिः। प्रसादो मनःप्रसन्नता // 43 // गङ्गाधरः-स्नेह इत्यादि। स्नेह इत्यादिना कफस्य प्राकृतकर्माणि / स्नेहः शरीरस्य चक्कण्यम् / बन्धः सानुबन्ध इति कश्चित् / शरीरावयवसम्धीनां बन्ध इति युक्तः। स्थिरखमशिथिलसम् / दहस्य गोरवं देहस्य स्थानाम् अप्रकृतिस्थानाच लक्षणं वक्त माह-नित्या इत्यादि। बुभुत्सेत ज्ञातुमिन्छेत् // 41 // चक्रपाणि:-चेष्टेत्यविकृता चेशा / धातुगतिरिति रसादीनां पोध्यं धातुं प्रति गमनम। पतिमतामिति पुरीषादीनां वहिनि सरताम्, प्रसादो मनःप्रसादः, बन्धः सन्धिबन्धः, स्थिरत्वम भशैथिल्यम्, गौरवं प्राकृतं शरीरगौरवम्, क्षमा सहिष्णुता, तिर्मनसोऽचानल्यम्, भमादयश्च For Private and Personal Use Only

Page #759
18 भध्यायः सूत्रस्थानम् / 247 वाते पित्ते कफे चैव क्षीणे लक्षणमुच्यते। कर्मणः प्राकृताद्धानिवृद्धिर्वापि विरोधिनाम् // 45 // खाभाविकगुरुता। वृषता पुंस्वशक्तिः / क्षमादयस्त्रयः प्रभावाः कफकर्माणि बलमोजःकृतम् // 44 // गङ्गाधरः-वातादीनां प्राकृतकाण्युक्ता विकृतकाण्याह-चात इत्यादि। अत्र कश्चिन् तु वृद्धिर्वापि विरोधिनामिति वातायन्यतमक्षयेऽज्यतमयद्धिर्भवतीति व्याचष्टे, तन्न। युगपत्त्रयाणां क्षयानुपपत्तेः पित्तद्धौ श्लेष्मणः सव्वाशेन विनाशापत्तेश्च / वस्तुतस्तु क्षीणा जहति लिङ्गं स्वम्' इत्युक्त्या इदमेव बोध्यम् / तदयथा 'कर्मणः प्राकृताद्धानिः' इति वातस्य प्रकृतिस्थस्य प्राकृतं कर्म उत्साहादिकमुक्तं यत् तस्माद्धानिरपचयः। अल्पोत्साहोऽनुत्साहः अल्पो. छासोऽल्पनिश्वासः / अल्पचेष्टा / रसादीनामुत्तरोत्तरधातुपोषकलमल्पम् / मलादीनामल्पमोक्ष इति क्षीणवातस्य कर्म। अथवा प्राकृतादुत्साहादिकर्मणो विरोधिनामनुत्साहादीनां वृद्धिरिति तत्तदेव कम्मै लभ्यते। क्षीणे वातस्येति तुल्यमेव क्षयलक्षणमुभयथैव भवतीति वाशब्द उपात्तः। एवं पित्तस्य प्रकृतिस्थस्य यद् यत् प्राकृतं कम्म दर्शनादिकमुक्तं तस्माद्धानिरपचयस्तस्माद्वा विरोधिनामदर्शनादीनां वृद्धिः पित्ते क्षीणे लक्षणमुच्यते। तथा च पित्तक्षयेऽल्पदर्शनमदर्शनं वा। अल्पपक्तिरपक्तिर्वा। अल्पोष्मानुष्मा वा। अल्पक्षुधा अक्षुधा वा, अल्पतृष्णा चातृष्णा वा, देहमादेवमल्पं न वा, अल्पप्रभा अप्रभा वा, मनसश्वाल्पप्रसादोप्रसादो वा, अल्पमेधा चामेधा वेति भवतीति। एवं कफस्य प्रकृतिस्थस्य प्राकृतं कर्म स्नेहादिक यद्यदुक्तं तस्मात् तस्मात् कम्मेणो हानिरपचयस्तत्तत्कम्मणो विरोधिनां रौक्ष्यादीनां वृद्धिर्वा कफे क्षीणे लक्षणमुच्यते। तथा च श्लेष्मक्षये देहस्याल्पस्निग्धखं रौक्ष्यं वा, शरीर श्लेष्मणः प्रभावात् क्रियन्ते, एवमन्यत्रापि ज्ञेयम् / कर्मणः प्राकृतादिति वातादिप्रकृतिकर्मत्वेनोक्तादुत्साहादेः, हानिरपचयः। वृद्धिापि विरोधिनामिति–उक्तप्राकृतलक्षणविरोधिनां कर्मणां वृद्धिः, यथा-वातक्षये उत्साहविरोधिनी विषादस्य वृद्धिः, पित्तक्षयेऽदर्शनापत्यादीनाम्, श्लेष्मः भये रौक्ष्यादीनां वृद्धिः, इह प्राकृतकर्महानौ सत्याम् नावश्यं विरोधिक वृद्धिरत उक्त वृदिर्वेत्यादि, न झवश्यमुत्साहहानावल्पमात्रायां सत्यां विषादो वईते, अलोभन्यूनत्वे वा मनाक लोभो वर्द्धते ; किंवा, उत्साहायभावेनाभावमुखेन ज्ञानार्थ 'कर्मणः प्राकृतादानिः' इत्युक्तम्, विषादवृद्धा तु विधिमुखेन ज्ञानार्थं 'वृद्धिापि विरोधिनाम्' इत्युतम् ; यदुच्यते-वृद्धिर्वापि For Private and Personal Use Only

Page #760
748 चरक-संहिता। त्रिशोथीयः दोषप्रकृतिवैशेष्यं नियतं वृद्धिलक्षणम् / दोषाणां प्रकृतिहानिवृद्धिश्चैव परीक्ष्यते // 46 // सन्धीनामल्पबन्धनमबन्धो वा, देहमांसाद्यवयवस्याल्पशैथिल्यं शैथिल्यं वा, देहे ऽल्पगुरुत्वं लघुखं वा, स्त्रीसंसर्गशक्तिरल्पा न वा, अल्पवलमवलं वा, अल्पक्षमा अक्षमा वा, अल्पधृतिरधृतिर्वा, अल्पलोभोऽलोभो वा भवतीति / / 45 // गङ्गाधरः- वातादीनां प्राकृतकम्मेणां भावाभाववचनेन क्षयलक्षणमुक्तवा सृद्धि लक्षणमाह-दोषेत्यादि / दोषाणां वातपित्तकफानां प्रकृतिः स्वभावः रोक्षयादिकम् / तस्य वशेष्यमाधिक्यमेवात्र विवक्षितम्, न खल्पखाधिक्ये / पदार्थाख्यतत्रयुक्त्याऽल्पत्वस्य क्षयलक्षणत्वेनोक्तखात् तदितरवृद्धिलक्षणे वक्तव्ये तदितरस्याधिक्यमात्रस्यैव वैशेष्यपदेन लब्धत्वात् / तथा च वातस्य प्रकृतिस्थस्य रौक्ष्यशैत्यलाघवसौम्यचलखवैशबखरखानां प्रकृतीनामाधिक्य वातस्य वृद्धिलक्षणम्। तस्य रोक्ष्यशैत्याद्याधिक्यं न पित्तकफयो दिलक्षणम्, पित्ते कफे च तत्तद्धर्मस्यानियतखात्। सत्यपि हि पित्तस्य रोक्ष्य कफे च शैत्ये रौक्ष्यादिसहचरितसौक्ष्माशत्यादयश्च न पित्ते कफे चेति नियतखाभावः / नियतत्वं हि तद्वदन्यात्तिकत्वं याद्रूप्येण यस्य यत्तिकलं ताप्येण तदितरात्तिकसमिति रूपेण ग्राह्यम् / एवं पित्तस्य प्रकृतिस्थस्य सस्नेहोष्णवतीक्ष्ण्वद्रवखाम्लकटुवसरवानां प्रकृतीनां धर्माणां वैशेष्यमाधिक्यं पित्तस्य वृद्धिलक्षणम् / तथा श्लेष्मणश्च प्रकृतिस्थस्य गौरवशैत्यमृदुखस्निग्धखमाधुर्यस्थैय्येपैच्छिल्यानां प्रकृतीनां धर्माणां वैशेष्यमाधिक्यं श्लेष्मणो द्धिलक्षणमिति कश्चिद्याचष्टे / तन्न मनोरमम् / वातस्य रोक्ष्यशैत्यादीनां पित्तस्य सस्नेहोष्ण्या. दीनां कफस्य, गुरुखशैत्यादीनां विज्ञानार्थ लक्षणानां वक्तव्यखावश्यकखेन न्यनवदोषादिति / तस्मादत्र व्याख्यास्यामः / प्रकृतिः स्वमानस्थस्य रोक्ष्यादिगुणः प्राकृतं कर्म च प्रकृतिस्थवे हि वातादीनां रोक्षप्रादिधर्मजनितमपि कर्म विरोधिनामिति-विरोधिदोषाणाम्, यथा--पित्तवृद्धौ तु इलेष्मक्षयो जायते, इत्येवमादि ; तम्न, यतः अन्यदोषवृद्धावन्यस्यावश्यं न पायो भवात, तथाहि सति, पित्तवृद्धौ सत्यां सदा इलेष्मक्षयः स्यात्, न च दोषाः परस्परघातकाः इति प्रागेव प्रतिपादितम्, प्रदेशान्तरेऽपि दोषाणां स्वलक्षणहानिरेव परं क्षयलक्षणं "क्षीणा जहति लिङ्गं स्वम्" इत्यनेनोक्तम् // 42-45 // चक्रपाणिः-वृद्धिलक्षणमाह-दोषेत्यादि। प्रकृतिः स्वभावस्तस्य वैशेष्यमाधिक्यं, श्लेष्मण: स्नेहशैत्यमाधुर्यादिर्या प्रकृतिस्तस्या . स्नग्धातियातिमाधुरयांदि देशेप्यं वृद्धि रक्षणम् / For Private and Personal Use Only

Page #761
18 अध्यायः / सूत्रस्थानम् / 746 तत्र श्लोकाः। सङ्ख्या निमित्तं रूपाणि शोथानां साध्यता न च / तेषां तेषां विकाराणां शोथास्तांस्तांश्च पूर्वजान् // रौक्ष्यादिवत् प्रकृतिर्भवति / तेषां वैशेष्यम् / तेषां विशेषोऽत्र पदार्थाख्यतत्रयुक्त्या आधिक्यं न तु हानिः। तस्माज्जातं प्रकृतगुणजकम्मेणामधिकवलेनानुत्तिसहितातिरिक्तं यद्यत कम्मे आध्मानादिकं तत् सर्च दोषप्रकृतिवैशेष्यम् / तत् तु पृद्धिलक्षणमित्यर्थः / उक्तं हि-"दोषाः प्रद्धाः स्वं लिङ्गदर्शयन्ति यथा. चलम्” इति / इत्थश्च वातादीनां रौक्ष्यादिगुणवृद्धया जनिताध्मानादिमिलिङ्गै रौक्ष्यादीनां वृद्धानुमानेनैव वातादीनामपि वृद्धानुमानं सिध्यति तत्तद्गुणसमुदायविशिष्टो हि वातादिः न खतिरिक्त इति ; उक्तश्च महारोगाध्यायोक्तकर्माणि प्रतिसंस्कृत्य--“आध्मानस्तम्भरोक्षास्फुटनविमथनक्षोभकम्पप्रतोदाः, कण्ठोद्धसावसादौ श्रमकविलपनं संसशूलप्रभेदाः। पारुष्यं कर्णनादो विषयपरिणतिभ्रंशदृष्टिप्रमोहाः, विस्पन्दोट्टिनानि ग्लपनमशयनं ताड़नंपीड़नश्च / / नामोन्नामो विषादो भ्रमपरिपतनं जम्भणं रोमहषों, विक्षेपाक्षेपशोषग्रहणशुषिरता च्छेदनं वेष्टनश्च। वर्णः श्यावोऽरुणो वा तडपि च महती स्वापविश्लेषसंज्ञा, विद्यात् कर्माण्यमूनि प्रकुपितमरुतः स्यात् कपायो रसश्च // विस्फोटाम्लकधूमकाः प्रलपनं स्वेदन तिमूर्छनं, दोर्गन्ध्यं दरणं मदो विसरणं पाकोऽरतिस्तृभ्रमौ / उष्माऽतृप्तितमःप्रवेशदहनं कटुम्लतिक्ता रसाः, वर्णः पाण्डुविवज्जितः कुथितता कम्माणि पित्तस्य वै॥ तृप्तिस्तन्द्रा गुरुता स्तमित्यं कठिनता मलाधिक्यम् / स्नेहापत्त्युपलेपाः शैत्यं काडूः प्रसेकश्च // शोको निद्राधिक्यं द्वावेव रसो' पटुस्वादू / वर्णः श्वेतोऽलसता कर्माणि कफस्य जानीयात् // " इति / एवमपि महारोगाध्याये वक्ष्यन्ते। नन्वतैः प्राकृतहानिद्धिलक्षणैः किं स्यादिति ? अत आह-दोषाणामित्यादि। अर्थादतरविकारजैः कर्मभिदोषाणां प्रकृतिः स्वभावनावस्था परीक्ष्यते परीक्षकैः। एतैः क्षीणलक्षणेदोषाणां हानिः परीक्ष्यते। एतैश्च वृद्धिलक्षणैर्दोषाणां द्धिः परीक्ष्यतेऽनुमानादिभिः // 46 // गङ्गाधरः-अध्यायार्थसंग्रहायाह-तत्रेत्यादि / त्रयः शोया इत्यादिना नियतमिति प्रतिनियतम् / यद्यस्य प्रकृतिलक्षणं तद् वृद्धं सत् तस्यैव वृद्धिलक्षणमित्यर्थः, अन्ये तु निश्चितमित्याहुः // 46 // चक्रपाणिः-- संग्रह शोथानां साध्यतामिति स्नेहोष्णपमईनाम्याच प्रणश्येत्, स च वातिकम For Private and Personal Use Only

Page #762
! त्रिशोथीयः 750 चरक-संहिता। विधिभेदं विकाराणां त्रिविधं बोध्यसंग्रहम् / प्राकृतं कर्म दोषाणां लक्षणं हानिवृद्धिषु // शोथानां सङ्ख्या। छेदनेत्यादिना आगन्तुशोथानां निमित्तम्। ते पुनरित्यादिना च रूपं बहुवचनात् / वणवन्धेत्यादिना क्रियासूत्रश्च। निजा इत्यादिना दोषजशोथानां निमित्तं सामान्यत उक्तम् / अयन्वत्र विशेष इत्यादिना दोषविशेषवातशोथानां निमित्तं बहुवचनात् / (प्रदीप्तिस्त्वित्यादिना सम्माप्तिम् ) / स क्षिप्रोत्थानेत्यादिना रूपश्च / उष्णतीक्ष्णेत्यादिना पित्तशोथानां निमित्तम् / प्रकुपितमित्यादिना सम्पाप्तिम् / स क्षिप्रत्यादिना रूपश्च / गुरुमधुरेत्यादिना कफशोथानां निमित्तम्। प्रकुपित इत्यादिना सम्माप्तिम् / स कृच्छत्यादिना रूपञ्च। यथास्वेत्यादिना द्वन्द्वजशोथानां निमित्तं रूपश्च / पुनयथास्वेत्यादिना सान्निपातिकशोथानां निमित्तं रूपञ्चोक्तम् / प्रकृतिभिरित्यादिना पुनः सङ्ख्या / बहुवचनादुक्ता वोध्या बहुवचनाच्च। भवन्ति चात्रे. त्यादिना वातादिजानां शोथानां पुनरधिकरूपञ्चोक्तमिति वोध्यम् / स्नेहोष्णमनाभ्याञ्चेत्यादिकमपि हुअपशयं बहुवचनाद्विद्यात् / यस्तु पादाभिनिव्वत्त इत्यादिना तेषां तेषां विकाराणां वातादिजानां शोथानामसाध्यतावचनेन तदितरेषां साध्यता / तेषाश्च न च साध्यता उक्ता। एतेन यस्तु स्नेहोष्णमनाभ्यामित्याद्य पशयवचनं साध्यतापरतया व्याचष्टे तद् दृषितं भवति / छर्दिरित्यादिना तूपद्रवाश्च न साध्यतावचनेन बोध्याः। यस्येत्यादिना सम्पद्यते सुखीत्यन्तेन ऐकदेशिकांस्तांस्तान् पूर्वजान् माक्शोथरूपेण जातान् पश्चादुपजिहादित्रणादिरूपेण भाविनः शोधान निमित्तसम्प्राप्तिरूपसहिताश्चैकैकश्लोकेन त्रिभिस्तु रोहिणीरोगञ्चोक्तवान्। इति यथोक्तक्रमेण सङ्ख्यानिमित्तरूपाणि बोध्यानि न तु यथाक्रमेण। सन्ति चैवेत्यादिनाऽधिमांसभेदम् / विकारनामाकुशल इत्यादिना त्रिवियो बोध्यसंग्रहः / विकारविज्ञानार्थ बोध्यानां प्रकृत्यधिष्ठानान्तरसमुत्थान विशेषाणां संग्रहः / उत्साहेत्यादिना वातादीनां प्राकृतं कर्म / इत्युक्त ज्ञेयम् ; न चेति न च साध्यताम्, यथा--"यश्च पादाभिनिवृत्तः" इत्यादि। तेषामित्युपजिह्वादीनाम् / शोधान् पूर्वजानित्यभिदधानः, उपजिह्वादिषु पूर्व शोथो भवति, पश्चापजिहादिशेगर तिरिति दर्शयति, भत्त एव "भाशु सञ्जनयेत् शोथम्" इत्युका "जायतेऽरयोप For Private and Personal Use Only

Page #763
18 अध्यायः ] सूत्रस्थानम्। वीतमोहरजोदोष-लोभमानमदस्पृहः / व्याख्यातवांस्त्रिशोथीये रोगाध्याये पुनर्वसुः // 47 // इत्यग्निवेशकृते तन्त्र चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने त्रिशोशीयो नाम अष्टादशोऽध्यायः // 18 // वाते पित्ते इत्यादिना दोषाणां हानिद्धिषु लक्षणम्। एतत् सर्च व्याख्यातवानित्यस्य कर्मपदम् // 47 // अध्यायं समापयति-अग्नीत्यादि। पूर्ववद्याख्येयम् / इति त्रिशोथीयाध्यायः। इतिशब्दः समाप्तिवचनः। इति वैद्यश्रीगङ्गाधरकविरत्नकविराजविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ सूत्रस्थानीयः अष्टादशाध्यायत्रिशोथीयजल्पाख्या ह्यष्टादश शाखा // 18 // जिटिका" इत्युक्तम्। बोध्यो बोद्ध न्यो विकारप्रकृत्यादिः, तस्य त्रिविधं संग्रहमिति, "तस्माद विकारप्रकुतीः" इत्यादरक्त त्रयम् // 47 // इति चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायाम् आयुर्बेददीपिकायां सूत्रस्थान व्याख्यायां त्रिशोथीयो नाम अधादशोऽध्यायः // 18 // For Private and Personal Use Only

Page #764
एकोनविंशोऽध्यायः। अथातोऽष्टोदरीयमध्यायं व्याख्यास्यामः, इतिह स्माह भगवानात्र यः // 1 // इह खल्वष्टावुदराणि / अष्टौ मूत्राघाताः। अष्टौ क्षीरदोषाः। अष्टौ रेतोदोषाः / / सप्त कुष्ठानि / सप्त पिड़काः। सप्त वीसर्पाः / / षड़तीसाराः / षडुदावर्ताः / पञ्च गुल्माः। पञ्च प्लीहदोषाः। पञ्च कासाः / पञ्च श्वासाः। पश्च हिकाः / पञ्च तृष्णाः / पञ्च च्छर्दयः। पञ्च भक्तस्यानशनस्थानानि / पञ्च शिरोरोगाः। पञ्च हृद्रोगाः। पञ्च पाण्डुरोगाः। पञ्चो. न्मादाः / / चत्वारोऽपस्माराः / चत्वारोऽनिरोगाः। चत्वारः गङ्गाधरः-अथ क्षुद्रव्याधीनां व्यवस्थाकरणं स्थूलव्याधिवदुक्तम, ननु स्थूलव्याधीनां व्यवस्थाकरणञ्च च किं तावदित्याकानायां त्रिशोथीयानन्तरमष्टो. दरीयमाह-अथात इत्यादि। अध्यायादौ अष्टावुदराणीति वचनस्यार्थमादाय अष्टोदरमिति पदमधिकृत्य कृतोऽध्याय इत्यष्टोदरीयस्तम् इति सर्व प्राग्वत् व्याख्यातव्यम् // 1 // गङ्गाधरः-उदररोगस्यापि शोफरूपखेन त्रिशोथीयानन्तरं प्रथममेकादि सप्तादिसङ्खाकव्याधीनामपि निर्देशश्चात्रोदेश इति 1 सप्त कुष्ठानीति प्राधान्यात महाकुष्टानि / भक्तस्यानशनस्य स्थानानि आकररूपाणि अरोचककारणम् चक्रपाणिः-पूर्वाध्याय उक्त व्यवस्थाकरगं तेषां यथास्थूलेपु संग्रहः' इति, तदनु जिज्ञासायामटादुदराणीत्यादि यथास्थूलं संग्रहोऽभिधीयते / अष्टोदरीय इति चार्थपरसंज्ञा, उदराभिधानमादी पूर्वाध्यायोक्तशोथसामान्यात्, उदराणि उत्सेधसामान्यात् शोथप्रभेदा एवं // 1 // चक्रपाणिः-इहकादिसङ्ख्यापरित्यागादसंग्रहणमादी कृतम्, अष्ठसङ्ख्याया बहुत्वेन प्राधान्यात् / विंशतिसङ्ख्या मेहादीनम् ऊनविंशत्यधःसङ्ख्यनुपूर्वीप्राप्तम्भावान्न कृतः प्रथम निवेशः ; यद्यपि चिकित्सिते अष्टादश कुष्ठानि, तयापीह महाकुष्ठाभिप्रायेण सप्लोच्यते / पड़दावत इत्यत्र न वेगान्धारणीयोक्तन्यायेन उच्चारादिनिरोधजादय उदावर्ता इहोच्यन्ते / गुल्मैाख्याता इति For Private and Personal Use Only

Page #765
१९श अध्यायः सूत्रस्थानम् / 753 कर्णरोगाः। चत्वारः प्रतिश्यायाः। चत्वारो मुखरोगाः। चत्वारो ग्रहणीदोषाः / चत्वारो मदाः। चत्वारो मूर्छायाः / चत्वारः शोषाः / चत्वारि क्लैव्यानि / / त्रयः शोथाः। त्रीणि किलासानि / त्रिविधं लोहितपित्तम्।। द्वौ वरौ। द्वौ व्रणौ / द्वावायामौ / व गृध्रस्यौ / द्व कामले। द्विविधमामम् / द्विधा वातशोणितम। द्विविधान्यशीसि / एक ऊरुस्तम्भः / एकः संन्यासः। एको महागदः / / विंशतिः क्रिमिजातयः / विशतिः प्रमेहाः / विंशतियोनिव्यापदः / / इत्यष्टचत्वारिंशद रोगाधिकरणान्यस्मिन् संग्रहे समुद्दिष्टानि / तानि यथोदेशमभिनिर्दिश्यन्ते // 2 // . अष्टावुदराणीति-वातपित्तकफसन्निपातनीहबद्धच्छिद्रोदकोदराणीति / / अष्टौ मूत्राघाता इति--वातपित्तकफसन्निपाताश्मरीशर्कराशुक्रशाणितनिमित्ता इति / / अष्टौ क्षीरदोषा इति-वैवर्य वैगन्ध्यं वरस्यं पैच्छिल्यं फेनेसङ्घातो रौक्ष्यं गौरवमतिस्नेहश्चति / / अष्टौ रेतोदोषा इति--तनु शुष्क फेनिलमश्वेतं पत्यतिपिच्छिलमन्यधातूपहितमवसादि चेति // 3 // इत्यथः। कारणस्य काय्यरूपवेनाभिनिर्वृत्त्या पश्चारोचका इति लभ्यखान्न रोगाधिकरणे कारणवचने दोषः। इत्यष्टचत्वारिंशत् स्थूलरोगाधिकरणानि / क्षुद्ररोगाधिकरणान्यप्यनया दिशा उद्देष्टव्यानि बुद्धिमता भवन्ति // 2 / / गङ्गाधरः--यथोद्देशं रोगसङ्ख्या निद्दिशति-अष्टावुदराणीतीत्यादि / एषां याद्रूप्येण यया सङ्ख्यया उपदेशे चिकित्सायामुपयोगितास्ति ताद्रप्येण प्रभेदासहयोपदर्शनं वोध्यम् / तेन द्वन्द्वजादीनां चिकित्सामेलकेन प्रयोजनसिद्धेर्ने यथा गुल्मभेदस्तथापीह। पञ्च तृष्णेति संभोजनस्नेहादिनितानामपि वातादिजन्य एवावरोधात्, For Private and Personal Use Only

Page #766
[भरोदरीया 754 चरक संहिता। सप्त कुष्ठानीति---कपालोडुम्बरमण्डलय॑जिह्वपुण्डरीकसिध्मकाकणानीति / / सप्त पिड़का इति-शराविका कच्छपिका जालिनी सर्षप्यलजी विनता विद्रधी चेति / / सप्त विसर्पा इति–वातपित्तकफाग्निकर्दमकग्रन्थिसन्निपाताख्याः॥४॥ षड़तीसारा इति-वातपित्तकफसन्निपातभयशोकजाः / / षड्दावर्ता इति--वातमूत्रपुरीषशुक्रच्छदिक्षवथुजाः // // पञ्च गुल्मा इति-बातपित्तकफसन्निपातशोणितजाः। पञ्च प्नीहदोषा इति---गुल्मैाख्याता भवन्ति / / पञ्च कासा इति–वातपित्तकफक्षतक्षयजाः / पञ्च श्वासा इति---महोई. च्छिन्नतमकक्षुद्राः / / पञ्च हिका इति-महती गम्भीरा व्यपेता क्षुद्रा चान्नजा च। पञ्च तृष्णा इति-बातपित्तामक्षयोपसर्गात्मिकाः / / पञ्च छर्दय इति-द्विष्टान्नसंयोगवातपित्तकफसन्निपातीद्र कात्मिकाः / / पच भक्तस्यानशनस्थानानीति--- वातपित्तकफ पायासाः / / पच शिरोरोगा द्वन्द्वजवादिना उपदेशः। सान्निपातिकस्य विकृतिविपमारम्भाचिकित्सा विशेषोपदेशार्थ पृथमिशन मिति सर्वत्र वोव्यम्। उदगध्यायऽष्टोदराणां पृथक् लक्षणानि दयितव्यानि / / 3 / / गङ्गाधरः-सप्त कुष्ठानीतीत्यादि। सप्त कुष्ठानि लक्षणतो वक्ष्यते / सप्त पिड़काः कियन्तःशिरसीये दर्शिताः / पडदावा नवेगान्धारणीय दर्शितवेगधारणलक्षणोध्याः॥४॥५॥ __ गङ्गाधरः-पञ्च गुल्मा इत्यादि। पञ्च प्लीहदोपा इति गुल्मव्यास्याता इति-वातपित्तकफसन्निपातशोणितजा इति / बीहशब्देनात्रोपलक्षणात यकृदोषा अपि पश्च तथैव बोध्याः। कियन्तःशिरसीय शोफसामान्यादुक्तः प्लीहदोषोऽत्र सङ्ख्याया व्यवस्थाकरणार्थमुपविष्टः / पञ्च शिरोरोगा इत्यादि। स्थानमिव स्थानं कारणं, तेन अनशनस्थानान्यरोचकानीत्यनेन कारणेन कार्याण्यरोचकानि For Private and Personal Use Only

Page #767
19 अध्यायः ! सूत्रस्थानम् / इति--पूर्वोदेशमभिसमस्य वातपित्तकफसन्निपातक्रिमिजाः।। पञ्च हृद्रोगा इति--शिरोरोगैर्व्याख्याताः। पञ्च पाण्डुरोगा इति–वातपित्तकफसन्निपातमृजाः / / पञ्चोन्मादा इति–वातपित्तकफसन्निपातागन्तुनिमित्ताः // 6 // __ चत्वारोऽपस्मारा इति–वातपित्तकफसन्निपातनिमित्ताः।। चत्वारोऽनिरोगाश्चत्वारश्च कर्णरोगाश्चत्वारः प्रतिश्यायाः चत्वारो मुखरोगाश्चत्वारो ग्रहणीदोषाश्चत्वारो मदाश्वत्वारो मूर्छाया इत्यपस्मारैाख्याताः / / चत्वारः शोषा इति— साहससन्धारणक्षयविषमाशनजाः / / चत्वारि क्लव्यानीति—बीजोपघातात् ध्वजभङ्गाजरायाः शुक्रक्षयाच्च // 7 // यः शोथा इति वातपित्तश्लेष्मनिमित्ताः। त्रीणि किलासानीति रक्तताम्रशुक्लानि / / त्रिविधं लोहितपित्तमिति ऊद्ध भागमधोभागमुभयभागञ्च // 8 // द्वौ बरावित्युष्णाभिप्रायः शीतसमुत्थः, शीताभिप्रायश्चोष्णपूर्वोदेशमभिसमस्येति कियन्तःशिरसीयोक्तानां पञ्चशिरोरोगाणामुद्देशमभि लक्ष्यीकृत्य समस्याविभेदकाअन्तर्भावण सङ्क्षिप्य / शिरोरोगैरिनि वातपित्तकफसन्निपातकृमिजा इत्यर्थः // 6 // गङ्गाधरः-चखारोऽक्षिरोगा इत्यादि। अपस्मारैर्व्याख्याता इति अक्षिरोगकर्णरोगप्रतिश्यायमुखरोगग्रहणीदोपमदमूर्छानां सप्तानां चतुश्चतुर्विधनमपस्मारवत् वातपित्तकफसन्निपातजखभेदादित्यर्थः // 78 // गङ्गाधरः-छो ज्वरावित्यादि। शीतसमुत्थ इत्यनेनैवोष्णाभिप्रायखस्य लाभेऽपि यत् पुनरुष्णाभिप्राय इत्युक्तं तन्निदानविपरीतज्वरितस्य भवतीति गृह्यन्ते ; तेन संग्रहे कारणाभिधानमन्याय्यमिति न भवति। पूर्दोद्देशमभिसमस्येति कियन्तःशिरसीये विस्तरोक्तान् संक्षिप्य, किंवा कियन्तःशिरसीय एव 'अविभेदको वा स्याद' इत्यादि उद्दिष्टानभिसमस्य परित्यज्य शिरस्येव हजारूपा ये पञ्चोच्यन्ते। साहसं सन्धारणं यो विषमाशनमिति पाठे कारणेन कार्यञ्च चतुर्विधः शोप उच्यते। द्वौ ज्वरावित्यादी शीतसमुत्थेनैव For Private and Personal Use Only

Page #768
756 चरक-संहिता। * अष्टोदरीयः समुत्थः / / द्वौ व्रणाविति–निज आगन्तुश्च / / द्वावायामो इति–वाह्यश्चाभ्यन्तरश्चेति / / द्वे गृनस्याविति----बाताद वातकफाच्च / द्वं कामले इति---कोष्ठाश्रया शाखाश्रया च / / द्विविधमाममित्यलसको विसूचिका च। द्विविधं वातशोणितमित्युत्तानं गम्भीरश्च / / द्विविधान्यशीसीति--- शुष्काण्यााणि च // 6 // ____ एक रुस्तम्भ इत्याम त्रिदोषसमुत्थः / / एकः संन्यास इति---त्रिदोषात्मको मनःशरीराधिष्ठान इति / एको महागद इत्यतत्वाभिनिवेशः // 10 // विंशतिः क्रिमिजातय इति- यकाः पिपीलिकाश्च द्विविधा शापनार्थम् , एवं शीताभिप्रायश्चोष्णसमुत्थ इत्यत्रापि बोध्यम्। किंवा शीतसमुत्थ इत्यत्र कि शीतत्तं समुत्थस्य पित्तस्यापि उष्णामिलापजनकखमस्तीति तद्वारणाय शीतसमुत्थज्वरस्य लक्षणविधया विशेषणमुक्तमुष्णाभिप्राय इति / एवमुण्णसमुत्थस्य लक्षणविधया विशेषणं शीताभिप्राय इनि बोध्यम् / द्विविधमाममिति त्रिविधकुक्षीयविमानेऽन्नविषाख्यस्यालसकेऽन्तर्भावान् / अन्ये तु अन्नविषस्य विषान्तरसवदत्रान ग्रहणं विपत्खादित्याहुः / / 9 // गङ्गाधरः--एकः संन्यास इत्यादि / —मनःशरीराधिष्टान इति युगपदुभयाश्रयः एको महागद इति अनत्त्वाभिनिवेश इति लक्षणः सव्व सांसारिक दुःखरूपः कामक्रोधादिसकलमानसव्याधिरतत्त्वाभिनिवेशवसामान्यादक एव चण्यते। महागदखञ्चास्य प्रायेणापहाय्यखात् // 10 // गङ्गाधरः-विंशतिरित्यादि / -विंशतिः क्रिमिजातय इति जानिभेदेनोपउष्णाभिप्रायता लब्धा, यतः निदानविपरीतमिच्छति ज्वरी, तदाह उणाभिप्रायताविशेषणं शीतत्तु . समुत्थरवेन पैत्तिकस्यापि अरस्य शीतसमुत्थत्वनिरासार्थम्, एवं शीताभिप्रायेऽपि वक्तव्यम् / द्विविधमाममिति आमविषस्य विविधकुक्षीये वक्ष्यमाणस्यालसक एवान्तर्भावान , अन्ये त्वामविपस्य विषत्वेनान्यविपतन्त्रविषयत्वादिहाग्रहणमिति ब्रुवते / अतत्त्वाभिनिवेशो मानमा विकारः, सच सर्वसंसारिदःखहेतुतथा गद इत्युच्यते / / 2-10 // चक्रपाणिः -क्रिमीणां संज्ञा प्रायो रूझ्या ज्ञातव्या। पिपीलिका लिख्याः। दोपस्य दृष्येण For Private and Personal Use Only

Page #769
१९श अध्यायः सूत्रस्थानम् / 757 बहिर्मलजाः / / केशादा लोमादा लोमद्वीपाः सौरसा औड़म्बरा जन्तुमातरश्चेति षट् शोणितजाः / 0 / अन्त्रादा उदरावेष्टा हृदयचराश्चुरवो दर्भपुष्पाः सौगन्धिका महागुदाश्चेति सप्त कफजाः / / ककेरुका मकेरुका लेलिहाः सशूलसौसुरादाश्चेति पञ्च पुरीषजा इति // 11 // विंशतिः प्रमहा इति-- उदकमेहश्चेचवालिकारसमेहश्च सान्द्रमेहश्च सान्द्रप्रसादमेहश्च शुक्लमेहश्च शुक्रमेहश्च शीतमेहश्च शनैर्महश्च सिकतामेहश्च लालामेहश्चेति दश श्लेष्मनिमित्ताः / / क्षारमेहश्च कालमेहश्च नीलमेहश्च लोहितमेहश्च मञ्जिस्टामेहश्च हरिद्रामेहश्चेति षट् पित्तनिमित्ताः / / वसाहश्च मजमेहश्च हरितमेहश्च मधुमेहश्च ति चत्वारो वातनिमित्ताः। इति विंशतिर्महाः॥ 12 // विंशतियोंनिध्यापद इति-----वातिकी पैत्तिकी श्लैष्मिकी सान्निपातिकी चंति चतस्रो दोषजाः / / दोषदृष्यसंसर्गप्रकृतिनिर्देशैरवशिष्टाः पाडश निर्दिश्यन्ते / / रक्तयोनि देशस्तु वहिर्मलशोणितकफपुरीपजलभेदोपदेशेन चिकित्सासिद्धौ क्रिमिप्रकारदर्शनेनापि मलशोणितादिजन्यखविज्ञानार्थः / पिपीलिका इति लिख्याः। वहिमेलजा इत्यादि स्थानभेदकथनं चिकित्साविशेषार्थम् // 11 // ___ गङ्गाधरः---विंशतिः प्रमेहा इति वितृणोति / उदकमेहश्चेत्यादि / उदकमेहादिनानोपदेशः कफजखादिना चोपदेशश्चिकित्साविशेषार्थ साध्यत्रादिज्ञानार्थश्च // 12 // गङ्गाधरः--विंशतियोनिव्यापद इति / वातिकीत्यादिभेदेन चतुर्विधखोपदेशस्तु वातादिदोपहरचिकित्सार्थम्। दोपेत्यादि।-दोषस्य वातादरक्तादिना दृष्येण संसर्गः दोषदृष्यसम्बन्धः / प्रकृतिहेतुस्तै निर्देशा विस्तरोक्तयः रक्तादिना संसर्गा दोषदृप्यसम्बन्धः ; प्रकृतिः कारणं तत्र दोषदृष्यसंसर्गनिर्देशन रक्तयोन्यादयः, For Private and Personal Use Only

Page #770
758 चरक-संहिता। ! अशोदरीयः श्चारजस्का चाचरणा चातिचरणा च प्राकचरणा चोपप्लुता च परिप्लुता चोदावर्तिनी च कर्णिनी च पुत्रनी चान्तर्मुखी च सूचीमुखी च शुष्का च वामिनी च षण्डयोनिश्च महायोनिश्चेति विंशतियोनिव्यापदो भवन्ति / / इति केवलश्चायमुद्देशो यथोद शमभिनिर्दिष्टो भवति // 13 // सर्व एव निजा विकारा नान्यत्र वातपित्तक योऽभितन्यथा। एतेन रक्तयोन्यादीनां पोड़शानां दोपदृष्यसंसर्ग निदानश्चावेक्ष्य चिकित्सा कर्त्तव्येति भूचितम् / केवलश्चेत्यादि / -अयमष्टावुदराणीत्यादिः केवलः कृतस्त्र उद्देशः / कश्चिदत्र मदात्ययरोगस्य मदरूपलेन मदेऽन्तर्भावं व्याचष्टे, तन्न / मदात्ययो हि मद्यपानात्ययः / मदस्तु वानादिदोपकृतो विधिशोणितिके वक्ष्यन्ते। वस्तुतस्तु पानात्ययपरमदपानविभ्रमशलाम्लपित्तस्वरभेदादीनामनुक्तानां संग्रहार्थ व्यवस्थाकरणमिति वचनं पूर्वाध्याये उक्तम् / एषामुदरादीनां प्राधान्येन चिकित्सोपयोगिभेदकधर्मेण संख्या उक्ताः। प्रकारान्तरेण तु भेदकधर्मान्तरेण चिकित्साप्रकारान्तरख्यापनार्थ खतन्त्रे तन्त्रान्तरे च यः संज्ञाभेदः कृतः सोऽप्यनेनाविरुद्धो वोध्यः। स च प्रतिरोगव्याख्याने दशयिष्यामः // 13 // गङ्गाधरः-अथ शृलाम्लपित्तस्वरभङ्गपानात्ययादीनामनुक्तानां तथा त्रिशो. थीयेऽस्मिंश्चाध्याये उक्तानां महारोगाध्याये च वक्ष्यमाणानां रोगाणां निजानामुपसंहारार्थमाह--सन्चे एवेत्यादि / सव्वे इत्युक्ता अनुक्ता वक्ष्यमाणाश्च सचे एव निजा दोषजा विकारा वातपित्तकफेभ्योऽन्यत्र हतो नाभिनिव्वतन्ते / यदि चागन्तवोऽपि पश्चादोपसम्बन्धेन व्यभिचरन्ति तथाप्यागन्तौ . दोष. प्रकृतिनिर्देशेन प्राकञ्चरणादयो योनिच्यापत्तिचिकित्सितं वीक्ष्य व्याकर्तव्याः / अत्र मदा एव मदात्ययरूपतां यान्तीति कृत्वा मदात्ययाः पृथङनोक्ताः / इह चोक्तानां रोगाणां यद्यपि प्रकारान्तरेण अन्यथापि संख्या स्यात्, तथाहि-अष्टौ ज्वराः, द्वावुन्मादौ निजागन्मुकभेदेनेत्यादि, तथापि प्रधानविवक्षया एत एव भेदा गृहीताः / प्राधान्यञ्च स्वाधिकारे रोगाणामनुसरणीयम् // 11-13 // चक्रपाणिः-सम्प्रत्यशोदरादीनां तथा वक्ष्यमाणानां महारोगे तथानुक्तानामिह तन्त्रे रोगाणां निजानां वातपित्तश्लेष्माण एवं यस्ताः समता का कारणं भवतीत्येतद्रपं रोगाणां चिकित्सोपयोगि सूत्र दर्शयितुमाह- सर्व इत्यादि / - सर्व इयुक्ता अनुक्ताश्च / यद्यप्यागन्तुपु For Private and Personal Use Only

Page #771
19 अध्यायः सूत्रस्थानम् / निर्वत्तन्ते / यथा हि शकुनिः सळ दिशः परिपतन् खां छायां नातिवर्तते. तथा स्वधातुवैषम्यनिमित्ताः सर्वे विकारा वातपित्तकफान् नातिवर्तन्ते / वातपित्तश्लेष्मणां तु खलु स्थानसंस्थानप्रकृतिविशेषान् समीक्ष्य तदात्मकानपि सर्वविकारांस्तांस्तानेवोपदिशन्ति बुद्धिमन्तः // 14 // प्रत्यनीकचिकित्सा न काय ति ज्ञापनाय निजा इत्युक्तम् / अत्र दृष्टान्तमाह ---यथा हीत्यादि। शकुनिः पक्षो / सुश्रुतेऽप्युक्तं-“सङ्घषाश्च व्याधीनां वातपित्तश्लेष्माण एव मूलं तल्लिङ्गलाददृष्ट कलखादागमाच / यथा हि कृत्स्नं विकारजानं विश्वरूपेणावस्थितं सत्त्वरजस्तमांसि न व्यतिरिच्य वर्तन्ते, एवमेव कृत्स्नं विकारजातं विश्वरूपेणावस्थितमव्यतिरिच्य वातपित्तश्लेष्माणो वर्तन्ते” इति / तथा स्वधातुवैषम्यनिमित्ता इति स्वपदेन वाताय. न्यतमज्वरादीनां पित्तादिव्यतिरिक्तवं ख्यापितम् / धातुपदेन वायहेतुव्यायामादिकदादिगुरुमधुरादीनां वाह्यहेतूनां निरासः / उक्तं हि “जायन्ते हेतवैषम्याद्विपमा देहधातवः” इति / वैषम्यपदेन साम्यनिमित्तानामुत्साहादीनां दर्शनादीनां स्नेहादीनाश्च निरासः। निमित्तपदेन न पश्चात् धातु. वैपम्यजनकानामागन्तूनां दण्डायभिघातादीनां निरासः : न हि दण्डाभिघातेन जाताः क्षतादयः पूर्व धातुवैषम्यनिमित्ता भवन्तीति / एवं सर्वे विकारा इति ज्वरादिरूपाः न तु वातादिवैषम्यरूपाः। इति च निमित्तपदेन ख्यापितम्। ननु प्लीहोदरादयः पूर्वमेवागन्तु विनव स्वधातुवैषम्यनिमित्ताः पृथङ्। निर्दिष्टाः किं दोषागन्तुभ्यामतिप्रोच्यन्ते इति ? अत आह-वातपित्तेत्यादि। प्लीहादयो हि पूर्व वाताद्यविनाभूता भवन्ति। वातेत्यादि। वातादीनां स्थानं रसादि पक्काशयादि, संस्थानं लिङ्गम्, प्रकृतिः समवायिकारणं रोक्ष्यादिगुणः, तेषां विशेषान प्रभेदानभिसमीक्ष्य तदात्मकान् धातुस्थानअपि दोपसम्बन्धो न व्यभिचरति, तथाप्यागन्तो रोगे दोपापेक्षया न चिकित्सेत्यागन्तुच्युदासाथ निजा इत्युक्तम् / स्वशब्देनागन्तुकृतं धातुवैषम्यं निराकरोति ; ननु यदि वातादिजन्या एच सर्व विकारास्तत् किमर्थमन्यथाप्युदरादयः प्लीहजत्वादिभिः निईश्यन्त इत्याह-वातपित्तेत्यादि / --स्थानं रसादयो वस्त्यादयश्व, संस्थानमाकृतिर्लक्षणमिति यावत्, प्रकृतिः कारणम्, एषां विपेपानभिसमीक्ष्य तोस्तानुपदिशन्ति “अष्टावुदराणि" इत्येवमादधपदिशन्ति ; तदात्मकानपीति For Private and Personal Use Only

Page #772
चरक-संहिता। / अहोदरीयः भवतश्चात्र--- स्वधातुवैषम्यनिमित्तजा ये विकारसङ्घ। बह्वः शरीर / न ते पृथक् पित्तकफानिलेभ्य आगन्तवस्त्येव ततो विशिष्टाः॥ संस्थानप्रकृत्यात्मकलेन तांस्तान् वातादिजानेवांदरादीन् सर्वविकारान बुद्धिमन्त उपदिशन्ति / वातपित्तकफसन्निपातप्लीहबद्धच्छिद्रोदकोदराणीत्यष्टाखुदराणीति एवमादीन्। स्थानविशेषेण नाम रक्तगुल्मादुरपदेशः / संस्थानविशेषेणोपदेशस्तु इक्षुरसमेहादिव्यपदेशः। प्रकृतिविशेपेण व्यपदेशस्तु प्लीहोदरादीत्यन्ये। तन्न। स्थानविशेषखान प्लीहादेः। परन्तु शीतज्वर उष्णज्वर इत्यादि रसज्वररक्तज्वरेत्येवमादिरूपेण / किन्तु वातादिहेतुलक्षणवशाद वातादिजा एव ते सर्वे रोगा वोध्या इति // 14 // गङ्गाधरः-अत्राधिकार्थप्रदर्शनार्थमाह--भवतश्चात्रेत्यादि / अत्रापि स्वधातुवैषम्यनिमित्तजा इति पूर्ववव्याख्येयम्, तत्र बहुव्रीहिः अत्र कर्मधारयः खधातुवैषम्यपदस्य निमित्तपदेन सह / ततो जनेड इति तु यावर्थः / प्रकरणाद बहव इति बहवो रोगास्ते च विकारसंघाः स्वस्खलक्षणरूपविकारसमूहवन्तः / एतद्विशेषणेन स्वस्खलक्षणस्यापि स्वधावात्मकत्वं ख्यापितम्। शरीरे इति पदं मानसव्याध्यागन्तुव्याध्योव्यवच्छेदार्थम् / पित्तकफानिलेभ्यो न पृथङ नान्ये वर्तन्ते इत्यर्थः। अत्र पित्तस्यादावुपादानं छन्दोऽनुरोधात् / वाताद्यात्मका एव नान्यात्मकाः, यथा मृदात्मका एव घटादयः इति / आगन्तवस्तु ततो वातादिभ्यो विशिष्टा अन्ये एव। वातादिनितानपि / तत्र स्थानविशेषादपदेशो यथा----ऊरुस्तम्भरक्तमोनिकामलाप्रभृतयः, संस्थानविशेषात् पिड़कागुल्मप्रभृतयः, प्रकृतिविशेषात् इलेमप्लीहोदरप्रभृतयः / अन्ये तु व्याख्यानयन्तियतस्तानेवेति वातादिजानेवेति व्यपदिशन्ति, तदात्मकानपीति यथोक्ताष्टादिसंख्यायुक्तानपि, यद्यपि प्लीहादिकारणान्तरेण भिन्ना अपि रोगास्तथापि वातादिस्थानजन्यत्वेन तथा वातादिलक्षणयुक्तत्वेन तथा वातादिकारणजातत्वेन वातादिजा एव सविकारा इति वाच्यार्थः // 14 // ___ चक्रपाणि:--अमुमेवार्थ इलोकेनाह- स्वधात्वित्यादि।-स्वशब्दोऽग्रे वक्ष्यमाणशरीरापेक्षः, तेन शरीरधातुवैषम्यं गृह्यते, मानसन्तु प्रतिलिप्यते ; धातचश्च न स्वरूपेण रोगकारणमिति वैषम्यपदं कृतम्। आगन्तत्रो हि रोगा अभिघातज्वरादयो धातुवैषम्यजा भवन्ति, अतस्त्रदव्युदासाथै निमित्तपदम्, आगन्तुषु वैषम्यं विद्यमानमपि कारणत्वेन न व्यपदिश्यते अप्रधानत्वात् / मिन्वागन्तुरेव लगुड़ादिप्रहारस्तत्र चिकित्साविशेषप्रयोजककारणं ; निजे तु वैषम्यमेव चिकित्सा. For Private and Personal Use Only

Page #773
१५श अध्यायः सूत्रस्थानम् / 761 आगन्तुरन्वेति निजं विकारं निजस्तथागन्तुमतिप्रवृद्धः। तत्रानुबन्धं प्रकृतिश्च सम्यग ज्ञात्वा ततः कर्म समाचरेत्तु // 15 // ननु कथं त्रयः शोथा भवन्ति वातपित्तश्लेष्मनिमित्तास्ते पुनद्विधा निजागन्तुभेदेनेति वचनेनागन्तोर्वातायत्मकत्वं सङ्गछते इति ? अत आहआगन्तुरित्यादि। निजमिति वातादिदोपवैषम्यरूपं पूर्वमागन्तुर्दण्डाद्यभिघातजनितो भूतादिनितश्च, उत्तरकालं निजं वातादिदोषवैषम्यरूपमन्वति / अतिप्रद्धश्चन बहुकालेन च शारीरप्रायो भवतीति बोध्यः / तथा निजः वातादिदोषजो व्याधिरतिप्रवृद्धः कालान्तरेणानुबन्धादतिबलवान् आगन्तुरत्र भूतादिकमन्वेति। तस्मादागन्तुपि वातायनुबन्धरूपात्मकत्वेनोत्तरकालं नातिवर्तते। ननु कामज्वरादीनां मानसव्याधीनां किमागन्तुकलम्, किं मानसत्वम् इति चेत् 1 न / कामादीनां मानसव्याधित्वात् तज्जानां ज्वरादीनामागन्तुनखात् / ननु तत्रोत्तरकालं वातादिप्रत्यनीकं कर्म कि कत्तव्यमिति ? अत आह...तोत्यादि। प्रकृति कामशोकादिकारणं वातादिकारणश्च सम्यक् बलाबलत्वेन शाखा / किंवा अनुवन्धमप्रधानम्, प्रकृति प्रधानम् / यदुक्तं "स्वतन्त्रो व्यक्तलिङ्गो यथोक्तसमुत्थानोपशमो भवत्यनुवन्ध्यः / तद्विपरीतोऽनुवन्ध इति” // 15 // प्रयोजकम् / 'निमित्तजाः' इति च स्वधातुबै पम्यपदस्य कर्मधारयत्वेन, बहुव्रीहिपक्षे त्वनर्थक एव स्यात् / विकारसङ्घा इत्यारावुदराणीत्यादयः। बहुवचनेनैव बहुत्ये लब्धै पुनः 'बहवः' इति वचन बहुवचनस्य बित्वमात्रेणेव चरितार्थत्वनिषेधार्धम् / न ते पित्तकफानिलेभ्यः पृयगिति पित्तकफानिला एव ते दृष्यादिविशेपभाज इत्यर्थः ; इह पित्तमादौ कृतं छन्दोऽनुरोधात्, किंवा प्राधान्यानियमज्ञापनार्थं कृतम्। अत्र च धानुवैषम्यमानं विकारो नोक्तः, तस्य वातादि पम्यरूपत्वेन सिदत्वादेव ; यस्तु धातुवैपम्यविशेषो धातुधैषम्यजातो ज्वरादिरूपः, स इह शिष्यं प्रति विकृतवाताद्यभेदेन प्रतिपाद्यते। तत इति पूर्वोक्तविकारसङ्घात्। विशिरा इति पित्तफफानिलव्यतिरिक्ताः। सम्प्रति भिन्नयोर्निजागन्त्वोः सम्बन्धमाह --आगन्तुरित्यादि। निजं प्रश्रमसमुत्पन्न विकारमागन्तुर्भूतादिजन्यो विकारोऽन्त्यनुगतो भवति, यथा दोपज एव बरे उन्मादे वा पश्चाद भूतनिवेशोऽपि भवति, तथागन्सुमुत्पन्नमभिघातजं ज्वरं भूतजञ्चोन्मादं पश्चाहेतु. मासाद्य निजोऽपि तत्र दोपलक्षणलक्षितो गदो भवति / 'अपि प्रवृहः' इति वचनेन आगन्त्वव. स्थायामपि निजदोपो वृद्धोऽस्त्येव, परं प्रवृद्धोऽसौ न भवति स्वलक्षणाकर्तृत्वेनेति दर्शयति / भपि. शब्डेन तु निजस्य निजेन तथागन्तोरप्यागन्तुना अनुबन्धः सूच्यते / अत्र निजागन्त्वोरनुकार्यमाह- तनेत्यादि। अनुबन्धः पश्चात्कालजातः, प्रकृतिमूलभूतः सम्यगज्ञात्वेति बलवत्त्वा For Private and Personal Use Only

Page #774
762 चरक-संहिता। (भष्टोदरीयः तत्र श्लोको। विंशकाश्चैककाश्चैव त्रिकाश्चोक्तास्त्रयस्त्रयः। द्विकाश्चाष्टौ चतुष्काश्च दश द्वादश पञ्चकाः // चत्वारश्चाष्टका वर्गाः षट्को द्वौ सप्तकास्त्रयः / अष्टोदरीये रोगाणामध्याय सम्प्रकीर्तिताः // 16 // इत्यग्निवेशकृते तन्त्रं चरकप्रतिसंस्कृत श्लोकस्थाने ऽष्टोदरीयो नाम एकोनविंशाऽध्यायः॥१६॥ गङ्गाधरः-अध्यायार्थमाह-तत्र श्लोकाविति // 16 // अध्यायं समापयति-अग्नीत्यादि / इति पूब्वेवाख्येयम् / इत्याष्टोदरीयः / इतिशब्दः समाप्तिवचनः॥ इति वैद्यश्रीगङ्गाधरकविरत्नकविराजविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ मूत्र स्थानीयकोनविंशाष्टोदरीयाध्यायजल्पाख्या एकोनविंशी शाखा // 19 // बलवत्त्वादिना ; किंवा, अनुबन्धोऽप्रधानः, प्रकृतिरनुबन्ध्यः प्रधानमित्यर्थः ; यदुक्त... “स्वतन्त्रो म्यक्तलिङ्गः स्वचिकित्साप्रशमश्चानुबन्ध्योऽतो विपरीतस्त्वनुबन्धः” इति // 15 // 16 // इति चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिवत्तविरचितायाम् आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थान व्याख्यायाम् अशोदरीयो नाम ऊनविंशोऽध्यायः // 19 // For Private and Personal Use Only

Page #775
विंशोऽध्यायः। अथातो महारोगाध्यायं व्याख्यास्यामः, इतिह स्माह भगवानात्र यः // 1 // चत्वारो रोगा भवन्ति, आगन्तुवातपित्तश्लेष्मनिमित्ताः। तेषां चतुर्णामपि च रोगाणां रोगत्वमेकविधं भवति रुकसामान्यात् / द्विविधा पुनः प्रकृतिरेषामागन्तुनिजविभागात् / गङ्गाधरः-अथ त्रिवध्यायेषु तावन्तः सामान्यतो वातादिजा उक्ताः / सम्पति परिशिष्टान वातादरकजान नानाव्याधीनुपर्दष्टं महारोगाध्यायमाह--अथात इत्यादि। रोगस्यात्र महत्त्वमेकैकजनानासमिति महारोगाणां विज्ञानायाध्यायस्तं तथा इति कश्चित् / तन्न। संग्रह श्लोके सम्यङ महति रोगाणामध्याये तत्त्वदशिनति स्ववचनविरोधात् / तेन रोगाणामध्यायः रोगाध्यायः। महांश्चासौ रोगाध्यायश्चेति महारोगाध्यायः। पूर्वाध्यायापेक्षयास्य महत्त्वादिति / स पूव्वाध्यायवद्वग्राख्येयम् // 1 // गङ्गाधरः--चखार इत्यादि / यद्यपि तिस्रपणीये त्रयो रोगा इति निजागन्तुमानसा इत्युक्तं, तथापि मानसव्याधेरागन्तुलख्यापनार्थ पुनरिहोच्यतेआगन्तुरित्यादि-इति कश्चित् / तन्त्र / वचनमिदं हि शारीरख्याध्यभिप्रायेण / तत्र हि शारीरमानसोभयाभिप्रायेण तवचनमुक्तम् / तेषामित्यादि। रुक्सामान्यादिति धातुवैषम्यसामान्यात् दुःखनसामान्याद्वा। प्रकृतिः समवायिकारणं स्वभावो वा / आगन्तुत्वं पूर्वसञ्चयदोषानपेक्षत्वे सति दुःखजनकसम् / मानसव्याधिकामादिदण्डायभिधाताभ्यां जातज्वरादेश्च जनकयोर्मानसदोषदण्डायभिघातायोः पूर्वसञ्चयापेक्षाशीलखाभावादागन्तुलम् / पूर्वाह्नादिकालिककफादेः शेषरात्रादिसश्चयापेक्षप्रकोपेण ज्वरादिव्याधिजनकखम्। न चक्रपाणिः- पूर्व सामान्येन वातादिजन्या उक्ताः, सम्प्रत्यवशिष्टान् केवलवातादिजन्यान् अभिधानु महारोगाध्यायोऽभिधीयते। आगन्तोरुक्तस्यापि त्रिशोथीये पुनरिह विशेषण लक्षणाभिधानार्थमभिधानम् / प्रकृतिरिह स्वभावः / मन शरीरविशेषादिति भागन्तोरपि मनः शरीरचाधिष्ठानम्, एवं निजस्यापि ; आगन्तुग्रहणेन च मानसोऽपि कामादिगं यते। For Private and Personal Use Only

Page #776

७६४ चरक-संहिता।
[महारोगः द्विविधञ्चैषामधिष्ठानं मनःशरीरविशेषात् । विकाराः पुनः तु सञ्चयनिरपेक्षप्रकोपेणेति नागन्तुलम्। तिस पणीये तु यदुक्तमागन्तुत्वं भूतविषवाय्वग्निसम्पहारादिसमुत्थ इत्यनेन तत्रागन्तुशब्देन विरुध्यते। तत्र हि मानसनिजागन्तुजास्त्रिधा व्याधय एवोक्ताः। अत्र तु निजागन्तुजावेव शारीरव्याध्यधिकाराभिप्रायेणागन्तुनिजभेदादित्युक्तो। द्विविधञ्चैषामधिष्ठानं मनःशरीरविशेषादित्युक्तेने चानुपपत्तिः । शारीराणां कामभयादिजज्वरादीनां मनोऽधिष्ठानाभिप्रायात् । न तु मानसकामादिव्याधेरधिष्ठानाभिप्रायेण मनःशरीरविशेषादित्युक्तम्। अथापस्मारोन्मादादीनामुभयाश्रयत्वं तदा किं तेषां मानसखम्, किं शारीरत्वं ? न तावन्मानसत्वं शारीरदोषजन्यखात् न वा शारीरत्वं मनःसंश्रयत्वात्। किन्तु मानसातिरिक्तशारीरातिरिक्तखाभ्यामत्र मानसव्याध्यतिरिक्तत्वमेवास्तीति। मानसव्याध्यतिरिक्तव्याध्यधिकारोऽयं रोगचतुष्क इति च नाशङ्का चतुर्णामपि रोगाणां रोगखमेकविधं भवति रुक्सामान्यादिति वचनानुपपत्तः। यदि चागन्तुवातपित्तकफनिमित्तानां चतुणों रोगत्वं रुक्सामान्यादेकविधवमन्यत्र रुक्सामान्यसत्त्वे कथं ब्याहन्यत इति ? तर्हि द्विविधञ्चैपामधिष्ठानं मनःशरीरविशेषादित्यत्र मनःशरीरविशेषादित्युक्तापत्तिः स्यादिति कश्चित् । तन्न। तत्र केवलमानसव्याधेरनधिकरणखाभिप्रायेणैवोक्तं-चखारो रोगा भवन्तीत्यादि। एषां चतुर्णान्तु द्विविध. मधिष्ठानं शारीराभिप्रायेण मनःशरीरविशेषादित्युक्तम् । यद्यप्यपस्मारोन्मादादरुभयाश्रयत्वं तथाप्यपस्मारोन्मादाघारम्भकदोषस्य वातादेः प्राक्सत्त्वाल्पभावे रजस्तमसोराधिक्ये अपस्मारोन्मादादिजनकखात् शारीरत्वेऽपि क्षीणसत्त्वमानसखप्राधान्यान्मनस एवाधिष्ठानखात्। अधिष्ठानं हि न केवलमाधारवस्खात्मा तूच्यते। किन्वाधेयवस्तुनो यः स्वस्वधर्मस्तेनावच्छिन्न आधार उच्यते । यथा वगाधारकप महानसादिर्वद्भिधम्मोष्णखावच्छिन्नकर्पू खादिमान् तथा चात्र दृष्यत्वे सत्यधिकरणसमधिष्ठानखमिति बोध्यम् । सर्वेषामेव हि रोगाणामागन्तुनिजानां स्वजनितदुःखस्य मनोऽनुभूतखान्न मानसखम् न वा मनोऽधिष्टानमिति। अत ऊर्द्धश्च मुखानि तु खल्वागन्तोरित्यादिना चागन्तोः कारणोपदेशे केवलमानसव्याधेोषरजस्तमसोरदृष्टखाच्च । त्रिशोथीये "त एवापरिसंख्य या भिद्यमाना भवन्ति हि। रुजावर्णसमुत्थानएवं चतुर्विधत्वादि प्रतिपाद्य पुनः प्रकारान्तरेणाऽपरिसंख्येयतां रोगाणामाह

Page #777

२०श अध्यायः सूत्रस्थानम्।
७६५ अपरिसंख्येयाः प्रकृत्यधिष्ठानलिङ्गायतनविकल्पविशेषाणाम् अपरिसंख्येयत्वात् ॥ २ ॥
मुखानि तु ग्वल्वागन्तोनखदशनपतनाभिघाताभिषङ्गाभिस्थानसंस्थाननामभिः॥” इत्यनेनापरिसंख्येयखस्योक्तत्वेऽपि पुनरिहापरिसंख्येयववचनं रोगपरिसंव्योपदेशप्रकरणखान पुनरुक्तं बोध्यम् । किंवा उक्ततत्प्रकारा विविधप्रकारेणात्रापरिसंख्येयववचनमिद समग्रोपादानाथमिति न पुनरुक्तम् । अत्र हि प्रकृतिः समवायिकारणम् । प्रकृतिभूतद्रव्यं वातादिः । अधिष्ठानमपि दृप्यत्वेनावस्थानं रसरक्तादि। लिङ्ग लिङ्गीभूतज्वरादीनां 'लङ्गम् । आयतनं वातादीनां पकाशयादि। तथा चात्रोक्तानां तत्रोक्तानाञ्च प्रकृत्यादीनां रुजावर्णादीनाञ्च विकल्पविशेषाणामपरिसंख्य यखाद्विकारा अपरिसंख्य या इति पय्येव सितोऽर्थी बोध्यः । तद्यथा-दोषदृष्यलिङ्गीभूतलिङ्गपकाशयादीनां रुजावणेवाह्य हेतुरात्रिजागरणादिगात्रप्रदेशविशेपलिङ्गनाम्नाश्च विशेषाणां विकल्पेन तद्भदै भवन्त्यपरिसंख्य या रोगा इति निष्कर्षः। दोपा हि संसगांशांशयोविकल्पेनापरिसंखोयाः। दृष्याश्च रसादयः शरीरावयवाः परस्परमेलकाल्पवाधिकवादिना विभज्यमाना अपरिसंवायाः। लिङ्गानि च लिङ्गीभूतानां ज्वरादीनां प्रत्येकशश्चापरि संखायनानि तन्त्रे वाचायेणाविष्कृततमान्युपदिश्यन्ते। आयतनानि च वातादीनां शरीरप्रदेशेऽपरिसंवायान्याचारायणाविष्कृततमानि कतिचिदुपदिश्यन्ते ॥२॥
गङ्गाधरः-एषाम् अव्यवहितपूर्ववर्त्तिकारणान्याह-मुखानीत्यादि । यद्यपि विकारा इत्यादि। पुनरिति वक्ष्यमाणप्रकारान्तरेण, प्रकृतिः प्रत्यासन्नं कारणं वातादि, अधिष्टानं दृष्यं, लिङ्गानि लक्षणानि, आयतनानि वाह्यहेतवो दुशाहाराचाराः ; एषां विकल्परूपो विशेषो विकल्पविशेषः : तेपामपरिसख्येयत्वादिति- अत्र दोषाः संसगीशांशविकल्पादिभिरसंख्येयाः ; दृष्यास्तु शरीरावयवा 3 णुशः परस्परमेव मेलकेन विभज्यमाना असंख्येयाः ; लिङ्गानि कृत्स्नविकारगतान्यसंख्येयान्येव, आविष्कृतानि तु तन्त्रे कथितानि ; हेतवश्वावान्तरविशेषादसंख्येयाः ; प्रव्यक्ता एवं विकाराः। केचित् पुनरेषामिति पठन्ति, स तु पाठो नानुमतस्तावत्, यदि च स्यात्, तदा देहमनःप्रत्यवमर्पकम् – 'एषाम्' इति पदम्। बहुवचनन्तु मनःशरीरयो हुत्वविवक्षया ॥ ॥२॥
चक्रपाणिः- मुखानि कारणानि, यथा “रजस्वलागमनमलक्ष्मीमुखाणाम् इति। प्ररणमिति

Page #778

७६६ चरक-संहिता।
[महारोगः चाराभिशापबध-बन्धनव्यधन-वेष्टन-पीड़नरज्जुदहनशस्त्राशनिभूतोपसर्गादीनि। निजस्य तु खलु मुखं वातपित्तश्लैष्मिकं वैषम्यम् ॥३॥ ___ द्वयोस्तु खल्वागन्तुनिजयोःप्रेरणमसात्म्येन्द्रियार्थसंयोगः प्रज्ञापराधः परिणामश्चेति। सर्वेऽपि खल्वेते प्रवृद्धाश्चत्वारो रोगाः परस्परमनुवघ्नन्ति। न चान्योन्येन सह सन्देहमापद्यन्ते ॥ ४॥ तिस्रषणीये भूत विषवाय्वग्नीत्यादिनागन्तुकारणान्युक्तानि तथाप्यत्र प्रकरणात् भाष्यरूपेण तद्विग्रव्यवसायाथे पुनरुक्तान्यपुनरुक्तानि भवन्ति। निजस्येति शरीरदोपसमुत्थस्य विशिष्टस्य ज्वरादिरूपस्य धातुवैषम्यस्य निजले तस्य स्व हेतुखासम्भवात् वैषम्यं प्रत्येकशो हानिराधिक्यश्च संसृष्टानामपि सन्निपतितानां हस्वद्धसंसृष्टसाम्यश्च । एतानि खल्वागन्तुनिजयाः कारणानि कत्तु भूतानि सन्निकृष्टानि । प्ररणमिति प्ररयतीति कत्तेरि कृन् प्रयोजकमित्यर्थ । तेन नखादिपातनादेर्वातादिवैषम्यस्य च प्रयोजकमसात्मेन्द्रियार्थसंयोगादित्रयं बोध्यम् । ज्वररक्तपित्तादीनां प्रतिनियतकारणमिथ्याहारादीनां वातादिप्रेरकववत् ज्वरादिजनकखमप्यस्तीति न्यूनखदोषो नाशङ्काः। तत्रापि मिथ्याहारादीनां प्रतिनियतज्वराद्यारम्भकतया वातादिप्रेरकख न तु व्याधिजनकखम् । साक्षादेव यत्र तु बाह्यहेतूनां वातादिन रकखवत् साक्षायाधिजनकख तत्र तज्जत्वेनैवाचाय्याधयो व्यपदिश्यन्ते । यथा मृत्तिकाजपाण्डुरोगादयः । एतेन रक्तादिजत्वेन गुल्मादीनां व्यपदेशो व्याखबातो भवति। अनुवचन्तीत्यनुगच्छन्तीति । अष्टोदरीये यदेतदुक्तम्-आगन्तुरन्वेतीत्यादिना तदागन्तुनिजयोः परस्परानुवन्धकखवचनमप्यत्र वातजादीनामन्यतमानुबन्धकखरखाापनाथमत्र पुनरुक्तम्। नन्वतिद्धत्वे वातजपित्तजकफजागन्तुजानामन्यतमानुबन्धकत्वे मिश्रीभावेणागन्तुनिजयोनिजागन्तुजान्यतमत्वेन सन्देहः स्यादिति चेत् ? नेति । अर्थमाह-न चेत्यादि। तथाखेनान्योन्येन ते रोगा न सन्देहत्वमापद्यन्ते परस्परानुबन्ध्यत्वे ॥३॥४॥ कारणम्, अनेकार्थत्वाद्धातूनाम्। अनुबध्नन्त्यनुगच्छन्ति । न सन्देहमापद्यन्त इति न सन्देहविषयता मापद्यते । मिश्रीभूता अपि प्रतिसंभिन्न क्षणैर्भदा ज्ञायन्त इत्यर्थः ॥ ३॥४॥

Page #779

२०श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
___७६७ आगन्तुर्हि व्यथापूव्वमुत्पन्नो जघन्यं वातपित्तश्लेष्मणां वैषम्यमापादयति । निजे तु वातपित्तश्लेष्माणः पूर्व वैषम्यमापद्यन्ते, जघन्यं व्यथामभिनिव्वर्त्तयन्ति ॥ ५ ॥
तेषां त्रयाणामपि दोषाणां शरीरे स्थानविभागमनुव्याख्यास्यामः । तद यथा-वस्तिः पुरीषाधानं कटी सक्थिनी पादावस्थीनि च वातस्थानानि। तत्रापि पक्वाशयो
गङ्गाधरः-तत्र हेतुमाह-आगन्तु त्यादि। जघन्यमिति पश्चात् । वैषम्य मापादयतीति वातादिवैषम्यप्रेरको भवति इत्यर्थः । पूर्व व्याधावपनिपतति दुःखं प्राक् व्यथाया जघन्यमुत्तरकालं वातादिवैषम्यमापादयति। निजे तु वातादयः पूर्व पश्चाद्वायां तत्रोत्पादयन्ति परं दुःखमाधिदैवमाधिभौतिकमाध्यात्मिकं वा। इति आगनुनिजयो पूर्वोत्तरकालं व्यथादोपवैषम्यदोपवैषम्यव्यथात्मकभेदकलक्षणम् । अत्र वातजस्य पित्तनानुबन्धकत्वे मिश्रीभावे को भेद इति नाशङ्काः, तयोमिश्रीभावे स्वस्वलक्षणमेव भेदकमलं तदुक्तेनेति । अथ प्रकृत्यधिष्ठानसमुत्थानं ज्ञात्वा कर्माचरणमुपदिष्टम्। तत्रागन्त्वादिप्रकृतिरुक्ता ॥५॥
गङ्गाधरः-असात्मेन्द्रियार्थसंयोगादिसमुत्थानमुक्तम् अधिष्ठानन्तु कि तावद्वातादीनामित्यत आगन्तोर्वातादीनान्तु स्थानेषु वक्तव्येषु तत्रागन्तोः स्थानप्रतिनियमाभावेन, वातादीनान्तु स्थाननियमाद्वातादीनां स्थानान्याहतेषामित्यादि किंवा वातादीनां मिश्रीभावे सन्देहनिरासार्थ भेदकस्थानान्याह-तंपामित्यादि। त्रयाणामपीत्यपिशब्दः समुच्चये। निजागन्तुभेद उक्तः, त्रयाणाञ्च दोषाणां मिश्रीभावे सन्देहनिरासार्थ स्थानविभागमनुव्याखवास्याम इति भावः।
तद्यथेत्यादि। वातस्थानानीति प्राणादिभेदेन हृत्कण्ठवह्निपायुसर्बाङ्गेषु पकाशये च नित्यं स्थितस्य वातस्य शीर्षादिविशेषसञ्चारस्थानवदेतानि वस्त्या
चक्रपाणिः--आगन्तुनिजयोर्भेदक लक्षणमाह-आगन्तुस्त्यादि। आगन्तुरुत्पन्नः सन, व्यथापूर्वमिति पीड़ां प्रथमं कृत्वा पश्चाहोपाणां वैषम्यमिति दोषवैषम्यलक्षणमुक्तम्,-स्वलक्षणकारकन्तु वैषम्यमागन्तोरादितः प्रभृति विद्यमानमप्यकिञ्चित्करमिति भावः ॥ ५॥
चक्रपाणिः-आगन्तुनिजयोर्भेदकं लक्षणमभिधाय निजविकारकराणां वातादीनां भेदज्ञानार्थम्

Page #780

७६८
चरक-संहिता।
[महारोगः विशेषेण वातस्थानम्। स्वेदो रसो लसीका रुधिरमामाशयश्चेति पित्तस्थानानि । तत्राप्यामाशयो विशेषेण पित्तस्थानम्। उरः शिरो ग्रीवा पाण्यामाशयो मेदश्च दीनि व्यानापानवातयोः सञ्चारस्य स्थानानि वैशेपिकाणि। तत्रापि पकाशयो विशेषेण वोव्यः। समानापानव्यानानां त्रयाणामधिष्ठानखात् प्रायेण वस्त्यादिषु स्थानेषु वातविकारा भवन्ति । एषु च स्थिते वाते जिते सव्ववातविकारजयः स्यादित्यभिप्रायेणोक्तान्येतानि स्थानानि। उक्तं हि सुश्रुते--- “तत्र समानवानः श्रोणिगुदसंश्रयः, श्रोणिगुदयोरुपयेधो नाभेः पकाशय इति। प्राणोदानो समानश्च व्यानश्चापान एव च। स्थानस्था मारुताः पञ्च यापयन्ति शरीरिणम् ॥ वायुयो वक्तसञ्चारी स प्राणो नाम देहधृक् ॥ सोऽन्नं प्रवेशयत्यन्तः प्राणांश्चाप्यवलम्बते। प्रायशः कुरुते दुष्टो हिक्काश्वासादिकान् गदान् ॥ उदानो नाम यस्सूद्ध मुपैति पवनोत्तमः। तेन भाषितगीतादि विशेषोऽभिप्रवर्तते । ऊई जत्रुगतान् रोगान् करोति च विशेषतः॥ आमपकाशयचरः समानो वह्निसङ्गतः। सोऽन्नं पचति तज्जांश्च विशेषान् विविनक्ति हि । गुल्मानिसङ्गातिसार-प्रभृतीन कुरुते गदान्॥ कृत्स्नदेहचरो व्यानो रससंवाहनोद्यतः॥ स्वेदामृक्स्रावणो वापि पञ्चया चेष्टयत्यपि ।। ऋद्धश्च कुरुते रोगान् प्रायशः सव्वदेहगान ॥ पकाधानालयोऽपानः काले कषेति चाप्ययम्। समीरणः शकुन्सूत्र-शुक्रगर्भात्तेवान्यधः॥ ऋद्धश्च कुरुते रोगान् घोरान् वस्तिगुदाश्रयान,। शुक्रदोषप्रमेहाश्च व्यानापानप्रकोपजाः॥ युगपत् कुपिताश्चापि देहं भिन्दुारसंशयम् ॥” इति वचनैः वातिकस्थानान्युक्तानि।
पित्तस्थानान्याह-स्वंद इत्यादि। लसीका देहोदकस्य पिच्छाभागः। तत्राप्यामाशयः पितस्य विशेषेण स्थानम् पाचक-रञ्जक-भ्राजकानां त्रयाणा मधिष्ठानखात्। प्रायेणेतेषु स्थानेषु स्थितस्य पित्तस्य जितले सर्वपित्त विकारावजयः स्यादित्यभिप्रायेणोक्तानि। आमाशयः पकामाशयमध्यम् । सुश्र ते हि पक्कामाशयमध्यं पित्तस्येत्युक्तम् ।
श्लेष्मणः स्थानान्याह-उर इत्यादि। अत्रामाशय इत्यामाशयस्योर्दाआह-तेपामित्यादि। पुरीपाधानं पक्वाशयः । यद्यपि प्राणादिभेदभिन्नस्य वायोः पृथगेव स्थानानि वक्ष्यति, यथा, --- “स्थानं प्राणस्य शीर्पोरःकण्ठजिह्वास्यकर्णनासिकाः” इत्यादि, तथापीदं वैशेषिकं स्थानं ज्ञेय, या, अन्न प्रायो वातादिविकारा भवन्ति, भूताश्च दुर्जया। अत्र च विजिते

Page #781

२०श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
७६६ श्लेष्मणः स्थानानि। तत्राप्युरो विशेषेण श्लेष्मणः स्थानम् ॥ ६॥
सर्वशरीरचरास्तु खलु वातपित्तश्लेष्माणो हि सर्वस्मिन् शरीरे कुपिताकुफ्तिाः शुभाशुभानि कुर्वन्ति। प्रकृतिभूताः शुभान्युपचयबलवणप्रसादादीनि। अशुभानि पुनविकृतिमापन्नानि विकारसंज्ञकानि। तत् विकाराः सामान्यजा वयवभागः। अत्राप्युरो विशेषेण श्लेष्मणः स्थानमिति, क्लेदकावलम्बकश्लेषकाणां त्रयाणामधिष्ठानत्वात्। प्रायेणेषु स्थानेषु स्थितस्य कस्य जये सवश्लेष्मविकारावजयः स्यादित्यभिप्रायेणोक्तान्येतानि स्थानानि। मुश्रते तु इलेप्मणः स्थानमामाशय इति यदुक्तं तत्राप्यामाशयोद्ध भागाभिप्रायेण बोध्यम् । अथवा पाचकपित्तस्थानाभिप्रायेण। सुश्रुतेनोक्तं-पक्कामाशयमध्यं पित्तस्येति । अत्र खामाशयः पित्तस्थानतया यदुक्तं तद रञ्जकपित्ताभिप्रायेणेति बोध्यम् । आमाशयः श्लेष्मणः स्थानं यत् सुश्र तेनोक्तं तत् क्लेदकश्लेष्मस्थानाभिप्रायेण। अत्र खपि तदभिप्रायेणेति न विरोधः। एवमेव स्थानभेदेन लक्षणप्रभेदेन परस्परानुबन्धवातादीनां मिश्रीभावे सन्देहस्पों न स्यादिति भावः ॥६॥
गङ्गाधरः-स्थानभेदवचनस्य प्रयोजनान्तरमाह-सव्वेत्यादि। सर्वशरीरचरखमेपां त्रयाणामेव पञ्चपञ्चात्मकलेन बोध्यम् । न केवलं व्यानभ्राजकश्लेषकमात्रेण। तथाले तु कुपिताकुपिताः शुभाशुभानि कुव्वन्तीति वचनस्यानकान्तिकवप्रसङ्गात् प्राणादिपाचकादिक्लेदकादीनामपि कुपिताकुपितानां शुभाशुभकत्तु खात्। सवस्मिन् हीति हिशब्दार्थस्य यस्मादित्यस्य ततो विकारा इत्यत्र तत् इत्यनेन सहान्वयः। किंवा एवार्थे हि सबस्मिन्नेव शरीरे इत्यर्थः। तत् इति तत्रेत्यर्थः ।
कुपिताकुपिताः शुभाशुभानीत्यस्यानुलोमतत्रयुक्त्यान्वयशङ्कानिरासार्थ शुभा. शुभानि च विवरितुमाह-प्रकृतीत्यादि विकारसंशकानीति । वाते सर्ववातविकारावजयः ; लसीकोदकस्य पिच्छाभागः, पित्तस्थाने आमाशय इति आमाशयाधो. भागः, श्लेष्मस्थानेप्वामाशय आमाशयोद्ध भागः ॥६॥ . चक्रपाणिः--सामान्यजा इति वातादिभिः प्रत्येकं मिलितैश्च ये जन्यन्ते । नानात्मजा इति

Page #782

૭૭૦
चरक संहिता |
[ महारोगः
नानात्मजाश्च ।
तत्र सामान्यजाः
व्याख्याताः ।
पूव्वमष्टोदरीये नानात्मजां स्त्रिहाध्यायेऽनुव्याख्यास्यामः । तद् यथा— अशीतिर्वातविकाराः । चत्वारिंशत् पित्तविकाराः । विंशतिः श्लेष्मविकाराः ॥ ८ ॥
तत्रादित एव वातविकाराननुव्याख्यास्यामः । नखभेदश्च विपादिका च पादशूलश्च पादत्रंशश्च पादसुप्तता च वातखुड्डताच गुल्फग्रहश्च पिण्डिकोष्टच सी च जानुभेदश्च जानुभिश्लेषश्चोरस्तम्भचोरुसादश्च पाङ्ग, ल्यञ्च गुदभ्रंशश्च गुदात्तिश्च वृषणानेपश्च शेफः स्तम्भश्च वङ्क्षणा
विकारान् विवृणोति तत इत्यादि । तत इति तत्रोपचयवलादिरूपाणि शुभानि । विकारसंशकानीति | विकाराः सामान्यजा नानात्मजाश्चेति द्विवेति शेषः । तत्र सामान्यजा इति सामान्येन तत्ताधित्वरूपेण जायन्ते वाताद्वा पित्ताद्वा कफाद्वा द्वन्द्वाद्वा सन्निपतिताद्वाऽन्यस्माद्वा ये ते सामान्यजाः । नानात्मजा इति नानात्मकत्वेन बहुव्याधित्वरूपेण जायन्ते वाताद्वा पित्ताद्वा कफाद्वा ये ते नानात्मजाः । ज्वरादयो हि ज्वरत्वावच्छिन्नाः प्रत्येकं वातादिव पित्तादितोऽपि जायन्ते । नखभेदविपादिकादयश्च केवलादेव वातात् बहुव्याधित्वावच्छिन्ना जायन्ते । न तु वातादिव पित्तादित इति बोध्यम् । तत्रेति सामान्यजनानात्मजविकारेषु मध्ये सामान्यजा इति स्थूला उदरादयः सूक्ष्माश्च व्यवस्थाकरणमित्यादिना व्याख्याता इत्यर्थः । इहाध्याये तु नानात्मजान् व्याख्यास्यामः । तद्यथेत्यादि । तत्रादित एवेत्यत्र भूरिदारुणविकारकत्तु खादिति हेतुरुन्नेयः ॥ ७७८ ॥
गङ्गाधरः- नखभेदश्चेत्यादि । नखभेदः कुनखः । विपादिका पाणिपादस्फुटनम् । वातखुड्डता चालुक इति लोके । पिण्डिका जान्वधोमांसपिण्डः । तस्योद्वेष्टनं दण्डादिनेव ताड़नम् । अत्र कश्विदाह गृध्रसी गृध्रसीशुलम् । ऊरुस्तम्भ ये वातादिभिर्दोषान्तरासंपृक्तऽन्यन्ते । विपादिका पाणिपादस्फुटनं, पादभ्रंशः पादस्यारोपविषय देशादन्यत्र पतनम्, सुप्तिः पादयोर्निष्क्रियत्वं स्पर्शाशिता वा, वातखुडका चालुक इति sta प्रसिद्धः । गृध्रसीशब्देन गृध्रसीशूलं गृह्यते, ऊरुस्तम्भेन च ऊरुस्तम्भनमात्रं वातजन्यत्वेन

Page #783

२०श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । नाहश्च विभेदश्च श्रोणिभेदश्वोदावत्तश्च खञ्जत्वञ्च वामनत्वच त्रिकग्रहश्च पृष्ठग्रहश्च पार्श्वमईश्वोदरायेष्टश्चोन्मादश्च हृवश्च वक्षोघर्षश्च वन उपरोधश्च वक्षस्तोदश्च बाहुशोषश्च ग्रीवास्तम्भश्च मन्यास्तम्भाच कण्ठोदडंसश्च हनुभेदश्चौष्ट
ऊरुस्तम्भनवातः। कर्णाक्षिशलादयश्च वातातिसारे विड्भेदश्चेत्यादि वातजन्यवेन गृह्यते न तु गृ स्यादिरोगाः : तपां पैत्तिकादिप्रभेदादित्युक्त्वा दोषान्तरसम्बन्धस्तत्रानुवन्धरूप इत्याह । तन्न मनोरमम् । यतोऽत्र नखभेदो नखभङ्गरता, न तु कुनखः । विवादिका वातव्याध्युक्ता पाणिपादस्फटनम् । पादशूलः स्वनामा । गुल्फग्रहो गुल्फलः । पिण्डिकोद्वेष्टनमुक्तम् । गृवसी वातव्याध्युक्ता। तत्र वाताद्वातक तात् तन्नेति या कासम्बन्ध उक्तः स च नारम्भकखेन किन्तूत्तरकालम्, नातोऽस्याः सामान्यजखम् । जानुभदः जानुभङ्गः। जानु विश्ल पो जानुसन्धिशैथिल्यम् । ऊरुस्तम्भश्चेति नोरुस्तम्भाख्यो व्याधिः श्लप्ममेदःप्रधानमः, किन्तकम्तम्भनमात्र बातकृतमन्यदेकम् । पाङ्गल्यं पङ्गता वातमात्र जव्याधिविशेषः, न खामवातादिकृतपाङ्गल्पमात्रलिङ्गम् । पाइल्यस्य वातकर्मवेऽपि रोगान्तरलिङ्गत्वे रोगखाभावात्। वक्ष्यते हि "ज्ञानार्थ यानि चोक्तानि व्याधिलिङ्गानि संग्रह । व्याश्यस्ते तदात्वे हि लिङ्गानीष्टानि नामयाः ।।" इति। अनयैव दिशा एथ्वशीतिवातव्याधिषु उन्मादाद्याख्या ये सामान्यजा दृश्यन्ते तेऽत्र न वातव्याधिषु बोध्याः, किन्तु केवलवातजमनोमत्तत्वमात्रादिरूपेण तत्तत्सम्प्राप्तिव्यतिरिक्ता ज्ञयाः। वातरोगाध्याये यावन्तो रोगा उक्तास्तावन्तस्तु वातनानात्मजा एव । तत्र तत्र हि पित्तायावरणादित्वेन आरम्भकत्वं वातस्यैव, न तु पित्तादेः। अत एव विड्भेदो न वातातिसारीयविड्भेदः परन्तु अतीसारग्रहण्यादिसामान्यजव्याधीनां सम्प्राप्ति विना केवलवात नद्रवपुरीपातिनिःसरणं विड्भेदः । उदरावेष्ट इत्युदरस्या समन्तादवेष्टनवत् । हृद्रव इति हृदयस्य द्रुतिः स्फुरणम् । बाहुशोपोऽववाहुकः । मन्यास्तम्भश्च वातरोगाधिकारे वाच्यः । कण्ठोदध्वंस इति शुष्ककासः । राजयक्ष्मणि कफलिङ्गत्वेन य उक्तः स च कफमिश्रवातानुबन्ध एव ; स चात्र न ज्ञयः । हनु
गृह्यते, एवं कर्णाक्षिशूलयोः शूलमात्रं, वातजातीसारेऽपि विड्भेदो वातजः, एवञ्च न गृध्रस्यादीनां

Page #784

७७२ चरक-संहिता।
महारोगः भेदश्चाक्षिभेदश्च दन्तभेदश्च दन्तशैथिल्याच मूकरकच गद्गदत्वञ्च वाकसङ्गश्च कषायास्यता च मुखशोषचारसज्ञता च कणशलश्चाशब्दश्रवणञ्चोच्चैःश्र तिश्च बाधिर्यच वत्मस्तम्भश्च वर्त्मसङ्कोचश्च तिमिरञ्चानिशूलञ्चाभिव्युदासश्च भ्रू व्युदासश्च शङ्खभेदश्च ललाटभेदश्च शिरोरुक च केशभूमिस्फुटनञ्चादितञ्चैकाङ्गरोगश्च सर्वाङ्गरोगश्चाचंपकरच दण्डकश्च श्रमश्च नमश्च वेपथुश्च जाभा च हिका चविषादश्च
भेदो हनुस्तम्भः। ओष्ठभेद ओष्ठस्तम्भः। अक्षिभेदोऽक्षिगोलकभ्रमणाभावरूपोऽक्षिस्तम्भः। दन्तभेद इति दन्तभङ्गः । दन्तशैथिल्यं चलदन्तवम् । वाक्सङ्गो जातोत्तरकालं वाकप्रत्यभावः अस्फुटवचनत्वं वा । अरसज्ञता रसज्ञानाभावः। अशब्दश्रवणमल्पशब्दश्रवणम् । न तूच्चैः। उच्चैःश्रनिट हवनिश्रवण न खल्पध्वनः। बाधियं स्वल्पहदुभयशदाश्रवणन् । वत्मस्तम्भ इत्यक्षिवत्मद्वयचलनाभावः । वत्मसङ्कोच इत्यक्षिवर्मद्वयान्यतरस्य सङ्कचितत्वं विस्फारणाभावः। तिमिरमिति लिङ्गनाशाः षट् तथान्ये च । अक्षिशूलमक्षिवेदना। अभिव्युदास इत्यक्षिभ्रष्टता, नेत्रस्य स्वस्थानच्युतता। भ्रव्युदास इति भ्र वोः स्वस्थानादधो निपतनम् । शङ्खभेद इति ललाटैकदेशः शङ्खः तस्य भेदो वेदना भङ्गो वा न तु शङ्खकरोगः। ललाटभेद इति मध्यललाटे वेदना भङ्गो वा। शिरोरुगिति केवलं शिरःपीडा, न तु पञ्चशिरोरोगा ये उक्ताः । केशभूमिस्फुटनं विदरणम् । अदितादयः षट् वातरोगाध्याये वाच्याः । तमोऽन्धकारप्रवेशमात्रम्। भ्रमो गात्रशिरोघूर्णनम् । हिक्केति न पश्च हिक्काः ये सामान्यजा
सामान्यजत्वं, याक्तातङ्कस्य केवलवातजन्यत्वात् ; उदरस्यावेष्टनमिवोदरस्यावेप्टः, अशब्दश्रवणं शब्दाभावेऽपि शब्दश्रवणम्, उः श्रुतिस्तावत् स्वरमात्रश्रवणम्, अल्पशब्दस्य तु सर्वथैवाश्रवणम्, बाधियं शब्दमात्रस्यैवाश्रवणम् ; तिमिरन्तु वातजमेव, दोषान्तरसम्बन्धस्तत्रानुबन्धरूपः ; एकाङ्गरोगः सर्वाङ्गरोगश्चेति ज्वरादिपु उप्णत्वशीतत्वादीनां कदाचिदेकाङ्गव्यापकत्वेनैकाङ्गरोगः, तेषामेव कदाचित् सर्वाङ्गच्यापकत्वेन सर्वाङ्गरोगः, दोपान्तरसम्बन्धोऽपि व्याप्त्यव्याप्ती वातकृते एव, “वायुना यत्र नीयन्ते तत्र वन्ति मेघवत्' इति वचनात् ; तथा भ्रमश्च वातिकः स्मृतिमोहरूपः ; अत्र कस्यचिदङ्गस्य पादादेः शूलादयोऽभिहिताः, न हस्तादीनां

Page #785

७७३
२०श अध्यायः ।
सूत्रस्थानम् । प्रलापश्च ग्लानिश्च रौक्ष्यच पारुष्याच श्यावारुणावभासता चास्वप्नश्चानवस्थितचित्तत्वञ्च * इत्यशीतिर्वातविकाराः । वातविकाराणामपरिसङ्घयानामाविकृततमा एव व्याख्याताः । सर्वेष्वपि खल्वेतेष वातविकारेपत्तो वन्येषु चानुक्तेषु वायोरिदमात्मरूपमपरिणामि कर्मणश्च स्वलक्षणम् । यदुपउक्ताः, किन्तु हिकनमात्रं हिगितिशब्दप्रत्तिः। विषादो मनोदैन्यम्। अतिप्रलापश्चेति वातकृतः। प्रलापस्तु पित्त कृत इति प्रलापयोर्भेदात् न सामान्यजखम् । ग्लानिरहपः। अनवस्थितत्वं क्षणिकस्वभाववैपय्येयखवत ।
ननु वातरोगाध्याये वक्ष्यमाणखल्वीमिन्मिनादीनां किं न वा नानात्मजत्वमिति ? अत आह---इत्यशीतिरित्यादि। आविष्कृतत्वं प्रायोभावित्वम् । तेनान्येऽपि वातरोगाः सन्ति ।
नन्वेषामुक्तानामनुक्तानाश्च वातरोगाणां कथं ज्ञयत्वमिति ? अत आह-सवें वित्यादि । वायोरिदमात्मरूपमपरिणामीति-आत्मरूपं सम्बन्धाश्रयत्वाप्रपाभिव्यतिरिक्त अपरिणामि सहजसिद्धं लिङ्गमकुपितवायोरिदं स्वाभाविकं लिङ्गमित्यर्थः । स्थानान्तरादिसम्बन्धोपाधिना हि परिणामिलिङ्गन्तु यथाकरं बोध्यम्। कर्मणश्चेति चकारेण वायोरिदमपरिणामीत्यनुवर्त्तते । विकाराधिकारात् वायोवकारिकलमदेव लभ्यते । तेन वृद्धस्य वायोः कर्मणश्च स्खलक्षणमिदमपरिणामि पित्तादुत्रपाधिव्यतिरिक्तं स्वरूपतः सिद्धम् । स्वं रूपं लिङ्गकर्म हि वायोः क्रिया । तस्य लिङ्गं श्रमादिकं वक्ष्यते । न तु तस्य लिङ्गानि वक्ष्यन्ते । कर्म पुनः प्रत्तिरुतक्षेपणादि पञ्चविधमाहुरन्ये । तन्न, बहुविश्वात् । कीदृशं वायोर्वातविकारेषु स्वीय रूप? तस्य च कर्मणश्व तत्र येऽभिहितास्ते प्रधान ताः प्रायोभावित्वेन, अनुक्तास्तु वातविकाराणामपरिसंख्येयत्वेन ग्राह्याः।
वायोरिदमित्यादी वायोरिदमात्मरूपं स्वरूपम्, अपरिणामीति सहजसिद्धं नान्योपाधिकृतमित्यर्थः । कर्मणश्चेति विकृतस्य वायोः कर्मणः, स्वलक्षणमित्यात्मीयं लक्षणम् ;
* उन्मादश्चेत्यत्र हृन्मोहस्तथा हनुभेदश्चेत्यत्र हनुतास्तथा हिक्का चेत्यत्र विषाद इति चक्रसम्मतः पाठः।

Page #786

७७४ . चरक-संहिता।
महारोगः लभ्य तत्तदवयवं वा विमुक्तसन्देहा वातविकारमेवाध्यवस्यन्ति कुशलाः ॥६॥
तद्यथा---शैक्यं शैत्यं लाघवं विशदता गतिरमूत्तित्वञ्च वायोरात्मरूपाणि। एवंविधत्वाञ्च वायोः कर्मणः स्वलक्षणमिदमस्य भवति तं तं शरीरावयवमाविशतः। तदयथास्वलक्षणं कीदृशमिति ? अत आह-यदुपलभ्येत्यादि। वातविकारेषु वायोरात वृद्धस्य संसर्गाद्यन्तरेण स्वाभाविकं यदात्मरूपं कृत्स्नं तत्तदवयवं वा एकदेशं वोपलभ्य विमुक्तसन्देहाः वातविकारलेन संशयपरिहीणाः कुशला भिषजः वातविकारमेवाध्यवस्यन्ति। न तु पित्तादिविकारखेन वाशब्देन कृत्स्नमिति लभ्यते। एतच यदितिपदस्य कम्मेणश्च स्खलक्षणमित्यनेन अप्यन्वयः। तेन वातविकारेषु वृद्धस्य वायोः कम्मणश्च स्वामाविकं यत् कृतन स्वलक्षणं तत्तदवयवं वोपलभ्य विमुक्तसन्देहा वातरोगत्वेनैवाध्यत्रस्यन्ति न तु पित्तादिरोगत्वेनेत्यो बोध्यः॥९॥
गङ्गाधरः-ननु वातविकारेषु वायोरर्थात् वृद्धस्यापरिणामि किमात्मरूपं किञ्च तस्य कर्मणोऽपरिणामि स्वलक्षणमिति ? तत्तदाह-तद्यथेति । गतिश्चलखम् । अमूर्तित्वं सूक्ष्मत्वम् न तु परमाणुलम् । किन्तु वृहत्त्वेऽपि सूक्ष्मानुसारिवाभिधायकगुण इति यावत् । एतानि चात्मरूपाणि वायोः साम्यहान्यवस्थयोरपि भवन्त्यपि मानाधिक्येनात्र बोद्धव्यानि। दृद्धावस्थखाद वायोर्यथा हीनस्य वा समस्य का वृद्धस्य वा बह्न रुष्णत्वं वर्तमानमेवाल्पं वा समं वा वृद्धं वा भवति । तेन चोणत्वेन किश्चिदति, समश्च दहति, अधिक वा दहतीतिवत् अत एवाह एवं विश्वादिति। वृद्धरौक्ष्यादिरूपवादस्य वृद्धस्य वायोस्तं तं शरीरावयवमाविशतः कर्मणश्च स्वलक्षणमिदं भवति । शरीरावयवापेक्षया हि कर्म विशेषः स्यात् । स्याचामाशयादिपित्तादिसम्बन्धेन कम्मे च प्रयत्तिः। अत्राप्यपरिणामीति पित्तश्लेष्मसम्बन्धनिरपेक्षं, न तु शरीरावयवानपेक्षमिति, यत', बने- "तं तं शरीरावयवमाविशतः' इति ; अत एव च स्रसादीनां शरीरावयवापेक्षत्वेन न सर्वदा भावः ; एवञ्च पित्तश्लेप्मणोरपि चात्मरूपादि व्याख्येयः ॥ ७-९॥
चक्रपाणिः-अमूर्त्तत्वमित्यदृश्यत्वम्, एवंविधत्वादिति शैक्ष्यादियुक्तत्वाद्वायोरिति सम्बन्धः

Page #787

२०श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
७७५ स्रसत्रंश-व्यासङ्गभेद हर्ष-तर्षकम्पावमईचालतोदव्यथाचेष्टादीनि। तथा खरपपविशदशुषिरारुणकषायविरसमुखशोषसुप्तिसङ्कोचनखातादीनि च वायोः कर्माणि । तैरन्वितं वातविकारमेवाध्यवस्येत् ॥२०॥ ___ सा च वायोरत्र द्वचलखादिगुणेन भवतीति अभिप्रायेण वृद्धवायोः कर्मणो लिङ्गमिदमस्य भवतीति यदुक्तं तदाह-तद्यथेत्यादि। स्रस इति स्वस्थानतोऽस्तात् स्थानान्तरचलनमदूरतः। भ्रंशः स्वस्थानतो दूरगमनम्। व्यासङ्ग इत्यन्यासक्तिरित्यर्थः । भेद इत्यङ्गभेदोऽङ्गभङ्गवत्पीड़ा। हत्यङ्गस्य । तेनाहो लोमाञ्चः। कश्चि वायोः प्रभावात् हर्षों हृष्टचित्तख पाह, तन्न; चलखगुणकाव्यमव्यवासाहवय्यांदनुभवाकोशलात । कम्पो वेपथः। अवमर्दोऽङ्गवेदना। चालः स्पन्दनम् । तोदः सूचीवद्व्यथा। व्यथा पीड़ा। चेष्टा गमनक्षेपणादि। अत्रादिपदप्रयोगेण पृथक् पदकरणं वायोश्चलखगुणस्य प्राधान्यात्। तज्जन्यकर्मणो लिङ्गान्यतानीति खाापनार्थम् । खरवादिगुणजन्यकर्मणो लिङ्गान्याह--तथा खरेत्यादि। खरखगुणेन वृद्धवायोः कम्णो लिङ्गं खरवम् पुंसः शरीरस्य कर्कशत्वम् । परुषत्वं अचैकण्यम् शरीरस्य निःस्नेहतेत्यर्थः । रोक्ष्यगुणेन वृद्धवायोः कम्प्रेणः विशदत्वं देहेऽपैच्छिल्यं विशदगुणेन वृद्धस्य वायोः कम्मेणो लिङ्गम् । सूक्ष्मगुणेन युद्धस्य वायोः कम्मणो लिङ्गं शुपिरत्वं देहेऽधनखम् । वायोभा तिकत्वेन पाश्चभोतिक शरीरसम्बन्धेन चारुणवर्णः । वैशयगुणेन वृद्धस्य वायोः कम्म पैच्छिल्या. भावः। कपायरसता विरसता च तथा व्याखपाता। रोक्ष्यगुणेन वृद्धस्य वायोः कम्मणो लिङ्गं मुखस्य कपायरसता रसाभिव्यक्तौ च दृश्यते। वाय्वाकाशवाहुल्यात् कपाय इति । विरसता स्वभावरसवैपरीत्यं मुखस्य रोक्ष्यशैत्यश्च भवति वा। शोपस्तु रौक्ष्यलाघवगुणाभ्यां वृद्धस्य कर्मणो लिङ्गम्। सुप्तिः अस्पशेज्ञानं लाघवचलखगुणाभ्यां वृद्धस्य कम्णो लिङ्गम्। सोचनं शैत्यगुणेन वृद्धस्य चलखगुणेन चलनकम्मेणो लिङ्गम् । खञ्जत्वं लाघवरोक्ष्याभ्यां वृद्धस्य शोषणकर्मणः कर्म। आदिपदेनाध्मानादिकं बोध्यम्। वायोः स्रसः किञ्चिदवस्थानसञ्चलनं, भ्रशस्तु दूरगतिः, व्यालो विस्तरणं, हर्षो वायोरनवस्थितत्वेन * भेदेत्यनन्तरं सादम्तथा सङ्कोचनेत्यनन्तरं स्तम्भनमित्यधिकः पाठश्चक्रस्वीकृतः ।

Page #788

महारोगः
७१६
चरक-संहिता। तं मधुरामललवणनिग्धोष्णरुपक्रमेत। न हस्वेदास्थापनानुवासननस्तःकम्म-भोजनाभ्यङ्गोत्सादन-परिपेकादिभिर्वातहरैर्मात्रां कालश्च प्रमाणीकृत्य । तत्रास्थापनानुवासनन्तु खलु सर्वोपक्रमेभ्यो वाते प्रधानतमं मन्यन्ते भिषजः । तद्धि आदित एव पक्काशयमनुप्रविश्य केवलं वैकारिकं वातमूलं छिनत्ति। तत्रावजिते वालेऽपि शरीरान्तर्गतवातविकाराः प्रशान्तिमापद्यन्ते। यथा वनस्पतेमू ले छिन्ने स्कन्धकभणीति वृद्धवायोः कर्मणः कर्माणि कर्मभूतलिङ्गानि । एतैः कर्मभिरनुमितेन कम्र्मणानुमेया भवन्ति । वातस्य वृद्धया रोक्ष्यादयो गुणा लिङ्गभूताः । तैश्च गुणैर्वातो वृद्धोऽनुमीयते इति । ततः सुतरां तैः स्वसादिभिरन्वितं विकारं वातविकारमेव वातरोगखनै वाध्यवस्येत् न खन्यविकारत्वेनेति ॥ १० ॥
गङ्गाधरः-प्रसङ्गादस्य वातस्य प्रशममूत्रमाह-तमित्यादि। तं वातरोगं मधुरादिभिः रौक्ष्यादिगुण विपरीतैः स्निग्योष्णयुगपत् स्निग्धखोष्णववद्भिस्तैलादिभिः उपक्रमेतेति विटणोति-स्नेहेत्यादि। मधुरादिभिः स्नेहादिपरिपेकाधन्तोपक्रमाणां रौक्ष्यादिविपरीतत्वात् वातहरखम् । मात्रां कालश्च प्रमाणी. कृत्येत्यस्य मधुरादिभिः स्नेहादिभिश्च सहान्वयादुपक्रमेतेत्यस्य चोभयत्रान्वयः। आस्थापनानुवासनन्नु इत्येकवचनम् आनुपूविकत्वेन युगलखाभिप्रायात् । सर्वोपक्रमेभ्यः स्नेहस्वेदादिम्यो मध्ये वाते प्रधानतमम्, न तु पित्तादौ । प्रधानतमत्वं दर्शयितु हेतुमाह --तद्धीत्यादि। आस्थापनानुवासनं हि आदित एव वातरोगे प्रयोगमात्रं शीघ्रमेव वैकारिक वातमूलं न तु प्राकृतं, छिनत्तीति वायोयम् स्थानसमाश्रयणेन तत्तद्विकारकत्त खं तत्स्थानसंयोगमुच्छिनत्ति। तदुच्छेदेन कथमन्यत्रगतवातविकाराः प्रशाम्य तीति ? अत आह-तत्रेत्यादि । तत्र वैकारिकमूलभूतस्थानसंयोगे वातस्यावजिते शरीरान्तर्गतवातविकारा प्रभावाद वा क्रियते, वर्तुलीकरणं वर्त्तः, चालः स्पन्दः, रसवर्णों वायुना रसवर्णरहितेनापि प्रभावात् क्रियते ॥ १० ॥
चक्रपाणि:-प्रस्तावागतत्वेन चिकित्सामाह-मधुरेत्यादि। आदित एवेति शीघ्रमेव, केवलं वैकारिकमिति सकलविकारकारकम् ॥ ११ ॥ १२ ॥

Page #789

995
चरक संहिता |
[ महारोगः
कक्षा च कामला च तिक्तास्यता च लोहितगन्धास्यता च पूतिमुखता च तृष्णाधिक्यञ्च अतृप्तिश्चास्यपाकश्च गलपाकश्च चिपाकश्च गुदपाकश्च मेढपाकश्च जीवादानञ्च तमः प्रवेशश्च हरितहारिद्रनेत्रवर्चस्त्वञ्च । इति चत्वारिंशत् पित्तविकाराणामपरिसंख्येयानामाविष्कृततमा व्याख्याताः ॥ १३ ॥
1
सर्वेष्वपि तु खल्येतेषु पित्तविकारेषूक्तेष्वनुक्तेषु चान्येषु पित्तस्येदमात्मरूपमपरिणामि कर्म्मणश्च स्वलक्षणम् । यदुपलभ्य तदवयवं वा विमुक्तसन्देहाः पित्तविकारमेवाध्यवस्यन्ति विद्यतामिति तां विद्यात् पित्तोत्थां परिमण्डलाम् ॥” इति । रक्तपित्तञ्चेति रक्तसंसर्गेण रक्तीभूतं पित्तं रक्तपित्तम् । न तु रक्तपित्ताख्यो य उच्यते तस्य यवकोलादिकारणैः पित्तं प्रकुप्य रक्तश्च विवृद्धं यकृत्प्लीहप्रभव रक्तवहस्रोतोऽभिगम्य दूषयित्वा रक्तपित्तं जनयतीति रक्तप्रदोषात् भेदात् किंवा तस्यापि वातादिसंसर्गेखादारम्भे पैत्तस्यैव कर्तृत्खात् सामान्यजवाभावाच नानात्मजत्वम् । तदेवात्र गृह्यते । हरितत्वं रक्त णत्वम् | हारिद्रत्वं हरिद्रावर्णत्वम् । नीलिका क्षुद्ररोगे सुश्रुतोक्ता त्रिशोथीये लिखिता । कक्षा चेति सुश्रुते"बाहुपाश्वांसकक्षासु कृष्णस्फोटांसवेदनाम् । पित्तप्रकोपात् सम्भूतां कक्षामिति विनिर्दिशेत् ||" इति । कामला चेति कामला पित्तपाण्डोरवस्थाविशेषः । कामला बहुपत्तैा बोध्या । पाण्डोहि सामान्यजत्वेऽपि पित्तपाण्डौ पित्तलाहारात् व्याध्यन्तरत्वेन कामला भवति । तस्मान्न कामलायाः सामान्यजत् । तिक्ता स्यता तिक्तमुखत्वम् । लोहितगन्धास्यता मुखे रक्तगन्धलन् । पूतिमुखता दुर्गन्धमुखता । तृष्णाधिक्यं केवलतृष्णातिशयः न तु तृष्णाख्यरोगविशेषः, तस्य सामान्यजत्वात् । अतृप्तिः सदा बुभुक्षा। जीवादानं विरेचनव्यापद्विशेष उक्तो यो जीवरक्तनिर्गमः । हरितेत्यादिना एक एव रोगः । इतीत्यादि सव्यं पूव्र्व्ववद् व्याख्येयम् ।। १३ ॥
गङ्गाधरः - सव्वष्वित्यादि । पित्तस्यात्मरूपेषु वर्णश्चाशुक्लसदृशः । गन्धश्व एवं तृष्णायाञ्च तृष्णामात्रं, कक्षा कक्षदेशगतमांसदरणं, स्फोटाः सुश्रुतक्षुद्ररोगोक्ताः, गन्धो वि इत्यामगन्धः, यथास्वमित्यामगन्धवर्णसदृशम्, अग्निमद् गृहमग्निगृहम् ॥ १३–१७ ॥

Page #790

२०श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
७७६ कुशलाः। तद्यथा-औष्ण्यं तैक्षण्यं द्रवमनतिस्नेहो वणश्चाशक्लो* गन्धश्च विस्रो रसौ कटकाम्लो सरश्च पित्तस्यात्मरूपाणि। एवंविधत्वाचास्य कर्मणः स्वलक्षणमिदमेतस्य भवति तं तं शरीरावयवमाविशतः। तद्यथा-दाहौष्ण्यपाकस्वेदक्लेदकोथ स्त्रिावरागाः यथास्वगन्धवर्णरसादिनिवर्त्तनं पित्तस्य कर्माणि । तैरन्वितं पित्तविकारमेवाध्यवस्येत् ॥ १४॥१५॥
तं मधुरतिक्तकषायशीतैरुपक्रमरुपक्रमेत स्नेहविरेचनप्रदेहपरिषेकाभ्यङ्गादिभिः पित्तहरैर्मात्रां कालञ्च प्रमाणीकृत्य । विरेचनन्तु सवोपक्रमेभ्यः पित्ते प्रधानतमं मन्यन्ते भिषजः । तद्धि आदित एवामाशयमनुप्रविश्य केवलं वैकारिकं पित्तमूलमपकर्षति। तत्रावजिते पित्ते शरीरान्तर्गतपित्तविकाराः विस आमगन्धः। एवं विश्वाच्चेति औष्णादिगुणवत्त्वात् । वृद्धपित्तस्य
औष्णवादिगुणनितस्य कम्मण इदं वक्ष्यमाणं दाहादिकं कर्म स्खलक्षणम् । ___ कर्मणो लक्षणान्याह एवमित्यादि । पूर्वमिह व्याख्यातम् । दाहेत्यादि। पित्तस्य औरण्यतीक्ष्णत्वाभ्यां वृद्धस्य कर्म वह रिव दाहादिकं तेन कर्मणा शरीरे दाहोण्यपाकादिरागान्ता औष्प्यतीक्ष्णताभ्यां सहचरितद्रवानतिस्नेहाभ्यां भवन्ति पित्तस्य दहनादिकर्मणो लिङ्गानि। यथास्वगन्धवर्णेत्यादि । अशुक्लनानावर्णगुणेन वृद्धस्य पित्तस्य कम्णश्चिह्नमशुक्लास्तावन्तो वर्णाः शरीरस्य । गन्धश्च शरीरस्य विस्रः। रसश्च शरोरे कटुरसेन वृद्धस्य कटुकथाम्लरसेनाम्लः। सवं पूर्ववव्याख्येयम् ॥ १४।१५ ॥
गङ्गाधरः--प्रसङ्गादागतखात् पैत्तिकरोगाणां क्रियामूत्रमाह-तमित्यादि । शीतेति स्पर्शतः पाकतो वीयतश्च । उपत्र नाह-स्नेहेत्यादि । आमाशयमिति पक्कामाशयमध्यस्थानस्योद्धम्। ततःप्रभृति पित्तस्याधोभागगमनेन यावदवैकारिकमूलस्थानसंयोगं छिनत्तीत्यभिप्रायेणाह-अपकषेतीति छिनत्ति । * वर्णश्च शुक्लारुणवर्ज इति चक्रस्वीकृतः पाठः । + कोथेत्यनन्तरं कण्डू इति चक्रः ।

Page #791

७८०
चरक-संहिता। ___ [ महारोगः प्रशान्तिमापद्यन्ते ; यथाग्नौ व्यपगते केवलमग्निगृहं शीतीभवति तद्वत् ॥ १६॥१७॥
श्लेष्मविकारान् विंशतिमत ऊर्द्ध व्याख्यास्यामः। तद्यथा--तृप्तिश्च तन्द्रा च निद्राधिक्यच स्तमित्य च गुरुगात्रता च आलस्य च मुखस्रावश्च मुखमाधुर्य्यञ्च श्लेष्मोदिरणञ्च बलाशकश्चापक्तिश्च हृदयोपलेपश्च कण्ठोपलेपश्च धमनीप्रविचयश्च गलगण्डश्च अतिस्थौल्यञ्च शीताग्निता चोदईश्च श्वेतावभासता च वेतनेत्रमूत्रवर्चस्त्वच। इति विंशतिः व्यपगते व्यपोढ़े केवलमग्निहीनमग्निसन्तप्तमात्रम् अग्निगृहमग्निमदगृहम् ॥१६॥१७॥ ___ गङ्गाधरः--उद्देशक्रमप्राप्तान् श्लैष्मिकान् विंशतिं रोगानाह-इलेष्मेत्यादि । तृप्तिश्चेत्यादि। येनात्मानं तृप्तमिव मन्यते सर्वदा सा तृप्तिः। बलाशको बलक्षयः। कश्चित् तु–“नित्यं मन्दज्वरो रुक्षः शूनकस्तेन सीदति । स्तब्धाङ्गः श्लेष्मभूयिष्ठो नरो वातवलाशकी॥” इत्याह, तन्न। वातश्लेष्मारब्धत्वेन नानात्मजत्वाभावात्। धमनीप्रविचयो धमन्युपलेपेन धमनीनां पुष्टता। गलगण्डस्तु ककारब्ध एव वातानुबन्धेन कफेनारब्धत्वे हि वातजकफजमेदोजखव्यपदेशोऽनुवन्धत्वेन तेषामाधिस्यात् । न पुरवस्तुतो ज्वरादिवत् वातजादिः । शीताग्निता मन्दाग्निता। उदद्दश्चेति तत्रान्तरे हुक्तो यथा-“शीतमारुत संर्पशात् प्रदुष्टौ कफमारुतौ। पित्तेन सह सम्भूय वहिरन्तर्विसर्पतः ।। पिपासारुचिल्लास-देहसादाङ्गगौरवम् । रक्तलोचनता तेषां पूर्वरूपस्य लक्षणम्॥ वरटी. दष्टसंस्थानः शोथः सञ्जायते वहिः। सपाण्डुस्तोदबहलश्छर्दिवरविदाहवान् ॥ उदद्दे मिति तं विद्याच्छीतपित्तमथापरे। वाताधिकं शीतपित्तमुदद्देश्च कफाधिकः॥” इति । एवमन्यत्रापि-“सोत्सङ्गैश सरागैश्च कण्डमद्भिश्च मण्डलैः। शैशिरः कफजो व्याधिरुदई इति कीर्त्तितः ॥ इति । एष एवात्र विवक्षितः। पूर्वश्च कफाधिकत्वेन यो निरुक्तस्तस्य वातमात्रादिजखाभावेन सामान्यजत्वाभावात् ।
चक्रपाणिः-तृप्तियन तृप्तमिवात्मानं सर्वदा मन्यते, बलाशको बलक्षयः, किंवा श्लेष्मोदेकान्मन्दजवित्वम् स्थूलाङ्गता वा बलाशकः, धमनीप्रतिचयो धमन्युपलेपः, शीताग्निता,

Page #792

२०श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
७८१ श्लेष्मविकाराः, श्लेष्मविकाराणामपरिसंख्येयानामाविष्कृततमा व्याख्याता भवन्ति ॥ १८॥ ___ सर्वेष्वपि तु खल्वेतेषक्तंषु श्लेष्मविकारेषु चाप्यनुक्तेषु चान्येषु श्लेष्मण इदमात्मरूपमपरिणामि कर्मणश्च स्वलक्षणम् । यदुपलभ्य तदवयवं विमुक्तसन्देहाः श्लेष्मविकारमेवाध्यवस्यान्त कुशलाः। तद् यथा--श्वैत्यशैत्यगौरवस्नेहमाधुर्य्यस्थैर्य पच्छिल्यमान्यानि श्लेष्मण आत्मरूपाणि । एवंविधत्वाचास्य कर्मणः स्वलक्षणमिदमस्य भवति तं तं शरीरावयवमाविशतः। तद् यथा-श्वैत्यशैत्यकण्डूस्थैर्योत्सेध-गौरव-स्नेह सुप्ति-क्लेदोपदेहबन्धनमाधुर्यचिरकारित्वादीनि श्लेष्मणः कर्माणि । तैरन्वितं श्लेष्मविकारिणमेव अध्यवस्येत् ॥ १६॥२०॥
तं कटुतिक्तकषायतीक्ष्णोष्णरुरुपक्रम रूपक्रमेत। स्वेदपित्तवातारब्धत्त्वे तु वातादिजत्वव्यपदेशाभावात् । ३तीत्यादि। सर्व पूर्ववव्याखेरयम् ॥१८॥
गङ्गाधरः- श्वैत्येत्यादि। पूर्वाध्याय श्वेतवर्णानुपदेशस्तत् कथयितुमनावश्यकत्वादत्र तु विज्ञानाय श्वेतवर्णोपदेशः। मात्स्ना मृत्स्नावन्ममृणत्वरूपं मृदुत्वं वा । श्वैत्यादीनि शरीरस्य । तेन कफस्य वृद्धस्य कानुमानात् । तेन कम्मेणा कफास्य वृद्धाः श्वैत्यादयोऽनुपीयन्ते । तैश्च वृद्धः ककोऽनुमीयते । अत्र सुप्तिः कफकर्मलक्षणं, वाताशीतिरोगिषु पादसुप्तता यद्यपुत्रक्ता तथापि कफस्य शैत्यगुणकम्मणा सुप्तिर्भवतीतिवन वातस्यापि शैत्यगुणकम्मेणा सुप्तता भवितु. महतीति वातस्थाने पादे मुप्तता उक्ता। कफस्थाने तु कफजा इति भेदेन बोध्या। गन्धश्च नानाविधः । आदिना शोकलवणरसादीनां ग्रहणम् ॥१९॥२०॥
गङ्गाधरः--तमित्यादि। तमित्यादि पूर्व दिशा व्याखेरयम् । आदित मन्दाग्निता, मात्स्यै मसृणता, श्लेष्मकर्मसु सुप्तिनिष्क्रियत्वेन, वाते तु स्पर्शाज्ञानेन ; अत्रामाशयम् * स्नेहेत्यस्यानन्तरं स्तम्भ इत्यधिकः पाठश्चक्रसम्मतः।

Page #793

७८२
चरक-संहिता। __( महारोगः वमनशिरोविरेचनव्यायामादिभिश्च श्लेष्महरर्मात्रां कालञ्च प्रमाणीकूत्य। वमनन्तु सर्वोपक्रमेभ्यः श्लेष्मणि प्रधानतम मन्यन्ते भिषजः। तद्धि आदित एवामाशयमनुप्रविश्य केवलं वैकारिकश्लेष्ममूलमूद्ध मुरिक्षपति। तत्रावजिते श्लेष्मणि शरीरान्तर्गताः श्लेष्मविकास प्रशान्तिमापयन्ने। यथा भिन्ने केदारसेतो शालियरषष्टिकादीनि अनभिष्यन्डमानान्यम्भसा प्रशोषमापद्यन्ते तद्वदिति ॥ २१।२२ ॥
भवन्ति चात्र। रोगमादौ परीक्षेत ततोऽनन्तरमौषधम् ।
ततः कर्म भिषक पश्चाजज्ञानपूर्व समाचरेत् ॥ २३ ॥ एवामाशयमित्यामाशयस्यो वयवस्य विशेषेण श्लेप्मस्थानखात्। अत्राप्युरो विशेषेण श्लेष्मणः स्थानमिति वचनेन वक्षसः श्लेष्मण प्रधानस्थानत्वेऽपि श्लेष्मणः सव्र्वेषु स्थानेष्वाशयरूपेष्वध आशयस्त्वामाशय एव। ततःप्रभृति ऊद्ध हरणेन सर्वाशयश्लेष्महरणं भवतीति ज्ञापनाय हि ऊद्ध मुक्षिपतीत्यूद्धश्लेष्म हरणेन श्लेष्मण आमाशयेन वैकारिकमूलसंयोगमारभ्य वक्षःप्रभृतिसंयोगं छिनत्तीत्यर्थः। अत्र दृष्टान्तमाह-यथा भिन्ने इत्यादि। अम्भसा अनभिष्यन्दमानानीत्यन्वयः ।। २१॥२२॥
गङ्गाधरः-ननु वाताद्यात्मरूपकर्म लक्षणानां विज्ञाने किं प्रयोजनमित्यत आह पदेवन-भवन्तीत्यादि । रोगमित्यादि । आदौ रोग परीक्षेतेति चेत् सुतरां रोगपरीक्षायां वातादिलिङ्गशानमपेक्षते इति भावः। तत औषधं परीक्षेत इत्यन्वयः । औषधरीक्षा हि व्याध्यपेक्षिणी भवतीति। अतो रोगपरीक्षानन्तरं भेषजपरीक्षा उपपद्यते। अत एव सुतरां रोगपरीक्षाभेषजपरीक्षानन्तरं प्रतिक्रिया भवतीत्याह-ततः कम्में आस्थापनादुरपक्रयणम् । ज्ञानपूर्वमिति अन्यत्र अनुप्रविश्येति वचनेन इलेप्मस्थानेष्वामाशयस्य प्राधान्यम्, पूर्वन्तु "तत्रापि उरो विशेषेण” इति वचनेनोरः प्रधानम्, एवमुभयमपि तुल्यं ज्ञेयम् ॥ १८-२२॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति रोगज्ञानस्य चिकित्सायामुपयोगमाह-रोगमित्यादि । औषधं परीक्षेतेति

Page #794

२०श अध्यायः
७८३
सूत्रस्थानम् । यस्तु रोगमविज्ञाय काण्यारभते भिषक् । अध्यौषधविधानज्ञस्तस्य सिद्धिर्यदृच्छया ॥ २४ ॥ यस्तु रोगविशेषज्ञः सर्वभैषज्यकोविदः। . देशकालप्रमाणज्ञस्तस्थ सिद्धिरसंशयम् ॥ २५ ॥
तत्र श्लोकाः। संग्रहः प्रकृतिर्दशो विकारो मुखमीरणम् । असन्देहोऽनुबन्धश्च रोगाणां संप्रकाशितः ॥ २६ ॥ दोषस्थानानि रोगाणां गणा नानात्मजाश्च ये।
रूपं पृथक च दोषाणां कर्म चारिणामि यत् ॥ २७ ॥ कृतास्थापनादिकर्मदर्शनादिजनितज्ञानपूवम् । रोग विशनं विना कारभ्भ दोषमाह-यस्त्वित्यादि। यदृच्छयेति । यदि कदाचित् व्याध्यनुरूपेण दैवात् कर्म भवति तदा सिद्धिरपि भवतीति न त्वेकान्तेन । एकान्तेन सिद्धिं दर्शयितु. माह-यस्त्वित्यादि। तस्य कर्मणप्रारभमाणे सिद्धिरित्यर्थः ॥२३-२५॥
गङ्गाधरः-अध्यायाथसंग्रहार्थमाह-तत्रेत्यादि। संग्रह इति चखारो रोगा इत्यादिना व्याधीनां संक्षेपः । प्रकृतिरिति द्विविधा पुनरित्यादिना। देश इति द्विविधश्चैपामित्यादिनाधिष्ठानम् । विकाराश्च मुखानि च तत्तथा। विकारा इति विकाराः पुनरित्यादिना विकारापरिसङ्ख्यानम् । मुखमिति मुखानि वित्यादिना सन्निकृष्टकारणानि। ईरणमिति द्वयोस्तु खल्वित्यादिना मुखानां प्ररणं त्रिविधमुक्तम। असन्देह इति न चान्योन्येत्यादिना। अनुबन्धश्चेति सर्वेष्वित्यादिना च्छन्दोऽनुरोधेन असन्देहवचनात् पुर्व कृतोऽत्र परं निरूपितो बोध्यः। तेषां त्रयाणामित्यादिना दोषस्थानानि । नानात्मजा रोगाणां गणाः इति सर्वशरीरचरास्त्वित्यादिनारभ्य नखभेदश्चेत्यादिना निदेशेन दोषाणां पृथक् प्रत्येकं रूपम्। सवेष्वपीत्यारभ्य रोक्ष्येत्यादिना वातस्य, पुनः सर्वेषु सम्बन्धः, औषधपरीक्षा रोगापेक्षिणी, तेन, तदनन्तरमेव सा भवतीति भावः ; अतः कर्मेति चिकित्साम्, ज्ञानपूर्वमिति कर्मदर्शनजनितज्ञानपूवम् ॥ २३-२५ ॥
चक्रपाणिः-संग्रह “संग्रह इति चत्वारो रोगाः" इत्यादि संक्षेपोक्तिः, प्रकृतिरिति "द्विविधा पुनः' इत्यादि, देश इति "द्विविधन्वैपामधिष्ठानम्" इत्यादि, विकाराश्च मुखञ्च विकारमुखं,

Page #795

७८४ चरक-संहिता।
[ महारोगः पृथकत्वेन च दोषारणां निर्दिष्टाः समुपक्रमाः। सम्यङ् महति रोगाणामध्याये तत्त्वदर्शिना ॥ २८ ॥
इति रोगचतुष्कः। इत्यग्निवेशकृते तन्त्रं चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने
महारोगो नाम विंशतितमोऽध्यायः ॥ २० ॥ इत्यारभ्य औरण्येत्यादिना पित्तस्य, पुनः सर्व वित्यारभ्य श्वैत्येत्यादिना कफस्य स्वकर्मणो रूपम्। पृथक् त्वेन दोषाणां समुपक्रमा इति तं मधुराम्लेत्यादिना वातस्य, पुनस्तं मधुरतिक्तत्यादिना पित्तस्य, पुनस्तं कटुतिक्तत्यादिना कफस्योपक्रमाः। रोगाणां महति अध्यायेऽस्मिन निर्दिष्टास्तत्त्वदर्शिना पुनर्वसुनेत्यर्थः ॥२६-२८॥ इति रोगचतुष्को रोगाणां विज्ञानायाध्यायचतुष्क इत्यर्थः । अध्यायं समापयति ---अग्नीत्यादि । महारोगाध्याय इति समाप्तिवचनम् । इति वैद्यश्रीगङ्गाधरकविरत्नकविराजविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ मूत्र
स्थानीयमहारोगाध्याय जल्पाख्या विंशी शाखा ॥२०॥ तन्त्र विकाराः “विकाराः पुनः' इत्यादिना “मुखानि” इत्यादिना मुखम्, “द्वयोस्तु' इत्यादिना ईरणम्, असन्देहः “न चान्योन्य इत्यादिना, 'सर्वपु इत्यादिना अनुबन्धः, नानात्मजाः सर्वे दोषान्तरासंपृक्तदोषजन्या उक्ताः॥२६-२८॥
इति रोगचतुष्कः।
इति चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायाम् आयुर्वेदीपिकायां सूत्रस्थान
व्याख्यायां महारोगो नाम विंशोऽध्यायः ॥ २० ॥

Page #796

एकविंशोऽध्यायः। अथातोऽष्टौनिन्दितीयमध्यायं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्र यः॥ १ ॥ इह खलु शरीरमधिकृत्याष्टौ निन्दिताः पुरुषा भवन्ति, तद्यथा-अतिदीर्घश्चातिह्रस्वश्चातिलोमा चालोमा चातिगौरश्वातिकृष्णश्चातिस्थूलश्चातिकशश्चेति ॥ २॥
गङ्गाधरः-रोगनिरूपणानन्तरं भेषनरोगयोयथायोजनं कर्तव्यं तदुपदेष्टुं योजनाचतुष्कमारभते। तत्र प्रायेण व्याधिविशेष भेषजयोजनायां शरीरविशेषवापेक्षत इत्यतः इलैष्मिकनानात्मजेषु चातिस्थौल्यञ्चोक्तम् । तत्र भेषजयोजनार्थमष्टोनिन्दितीयमारभते-अथात इत्यादि। अस्याध्यायस्यादी अष्टो निन्दिताः पुरुषा भवन्ति इत्यस्य वाक्यस्याष्टोनिन्दितेतिपदमधिकृत्य कृतोऽध्याय इति तथा । सव्वं पूर्ववद् व्याखेश्यं भवति ॥१॥ ___ गङ्गाधरः --इह खलु भोः शरीरमधिकृत्याष्टो निन्दिताः पुरुषा भवन्ति । मनोऽधिकृत्य च ये निन्दिताः पुरुषाः खलशठादयस्तेऽस्मिंस्तन्त्रे शारीरव्याधिचिकित्साप्रधानखान्नोपदिष्टाः। अतिदीर्घादयः पड़िह निन्दिताः प्रस्तावात् शरीरनिन्दाधिकाराचोक्ताः कुब्जकाणभङ्गरादयश्चैकदेशनिन्दितखानोक्ताः। निन्दितवं न दृश्यलेन कुत्सितलम्, आकृतिसौष्ठवादतिदीर्घादीनामपि सौन्दर्य्यात् । किन्तु क्रियाविशेषेऽसाधुत्वम्। तथा सत्यतिदीर्घादीनां षष्णां कुत्रचिन क्रियाविशेषेऽसाधुत्वेनानतिनिन्दितखात् तद्दषणं नोक्तं तदुन्नयम् ॥ २ ॥
चक्रपाणि:--रोगचतुष्के रोगा उक्ताः, भेषजञ्च भेषजचतुष्के, रोगभेषजयोस्तु योजना यथा कर्तव्या तद् वक्तुं योजनाचतुष्कोऽभिधीयते ; सा च योजना रोगेण समं भेषजानां प्रायः शरीरमेवापेक्षत इति शरीरभेदप्रतिपादकोऽयौनिन्दतीयोऽभिधीयते ॥१॥ __ चक्रपाणिः-शरीरमधिकृत्येति वचनेन मनोऽधिकृत्य ये निन्दिता अधार्मिककदर्य्यादयः, तानिहानुपयुक्तान् निराकरोति ; अतिदीर्घादयश्च पड़िह निन्दितप्रस्तावादुच्यन्ते ; निन्दितत्वञ्च तेषां लोकविगानादेव ; अतिदीर्घश्चेत्यादिचकारः कुञादिनिन्दितग्रहणार्थम् ॥ २॥
९९

Page #797

७८६
चरक संहिता |
[ अष्टौनिन्दितीयः
तत्रातिस्थूलातिशयोभूय एवापरे निन्दित विशेषा भवन्ति । अतिस्थूलस्य तावदायुषो ह्रासो जरोपरोधः कृच्छ्रव्यवायता दौर्बल्यं दौर्गन्ध्यं स्वेदाबाधः नुदतिमात्र पिपासातियोश्चेति भवन्त्यष्टौ दोषाः । तदिदमतिस्थौल्यम् अतिसंपूरणाद्गुरुमधुर स्निग्धोपयोगात् अव्यवायात् अव्यायामाद दिवास्वप्ना हर्षनित्यत्वात् अचिन्तनादुवीजखभावाञ्च्चोपजायते ॥ ३ ॥
तस्य ह्यतिमात्र मेदखिनो मेद एवोपचीयते, न तथेतरे धातवस्तस्मादस्यायुषो ह्रासः । शैथिल्यात् सौकुमर्थ्याद गुरुत्वाच्च मेदसो जरोपरोधः । शुक्राल्पत्वान्मेदसावृतमार्गत्वाच्चास्य कुच्छ्रव्यवायता । दौव्र्व्वल्यमसमत्वाद्धातूनाम् । दौगन्ध्यन्तु मेदोदोषान्मेदसः स्वभावात् स्वेदनत्वाच | मेदसः श्लेष्म
गङ्गाधरः- अष्टसु मध्ये पुनरतिशयेन क्रियाविशेषोऽतिस्थौल्यातिकार्ययो निन्दितत्वं दर्शयितुमाह तत्रेत्यादि । भूय इति तदपेक्षयैव भूयिष्ठं यथा स्यात् तथाऽपरे निन्दितविशेषाः क्रियासु निन्दाविषयविशेषा भवन्ति । तानाह - अतिस्थूलस्येत्यादि । अष्टौ दोष इति निन्दित क्रियाविशेषहेतुत्वात् । अतिस्थौल्य हेतुमाह तदिदमित्यादि । वीगस्वभावादित्यतिस्थलमातापितृशोणितशुक्र स्वभावात् ॥ ३ ॥
गङ्गाधरः--एभ्यो हेतुभ्योऽतिस्थूलसोद्भवं तदोपजन्ममकारवाह - तस्य ह्यतीत्यादि । अतिमात्रमेदखिन इति वचनार्थेदि एवोपचीयत इत्यादि । तस्मादतिमेदस एवातिक्रुद्धान्य शत्रूनामयथोपचयाद्विपमधातुखात्। दौच्चल्यश्चा
चक्रपाणिः -- तत्रातिस्थूलकृशयोश्चिकित्सोपयुक्त विशेषं वक्तुमाह – तत्रेत्यादि । भूय एवेत्यतिदीर्घादितुल्यलोक विगानादधिका निन्दिताश्च ते विशेषाश्चेति निन्दितविशेषाः । अतिस्थौल्यस्य हेतुमाह-- तदित्यादि । अति संपूरणमतिभोजनम् । वीजस्वभावादिति स्थूलमातापितृजन्यत्वात् । सम्प्रति स्थूलस्य साधारणादप्याहाराद् भूरिमे दोजन्माहइ-तस्य हीत्यादि । मेदस्विन इति हेतुगर्भविशेषणं तेन यस्मादतिस्थूलशरीरे मेदो देहव्यापकत्वेन लब्धवृत्त्यतस्तदेव प्रायो वर्द्धते, नान्ये रसादयस्तदभिभूनत्वादित्यर्थः । तस्मादिति विषमधातुत्वात् मेदोदोपादिति

Page #798

२१ अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
७८७ संसर्गाद विष्यन्दित्वादबहुत्वाद*व्यायामासहत्वाच्च स्वेदाबाधः। तीक्ष्णाग्नित्वात् प्रभूतकोष्ठवायुत्वाच्च क्षुदतिमात्र पिपासातियोगश्चेति ॥४॥
भवन्ति चात्र।
मेदसावृतमार्गत्वाद्वायुः कोष्ठे विशेषतः। चरन् सन्धुन्नयत्यग्निमाहारं शोषयत्यपि ॥ तस्माद स शीघ्र जरयत्याहारश्चापि काङ्क्षति। विकारांश्चाश्नुले धोरान कांश्चित् कालव्यतिक्रमात् ॥५॥ एतायुपद्रवकरौ विशेषादग्निमारुतौ।
एतौ हि दहतः स्थलं वनदावो वनं यथा ॥६॥ समधातुवात् । दोगेन्व्यन्तु मेदोदोपात्, मेदो हि टुष्टदुर्गन्धिमत् दुर्गन्धाय भवति । दुष्टमेदसो दुर्गन्धिखे हेतुमाह मेदसः स्वभावात् स्वेदनलाच ति। पुसः स्वेदजनकखे हि मेदसः स्वभाव एव हेतुः। स्वेदातिशयाच गात्रे दौगन्ध्यं स्यादिति भावः। स्वेदावाध इति स्वेदस्यानिवृत्तिः। तत्र हेतुर्मेदसः श्लेष्मसंसर्गः। श्लेष्मा हि विष्यन्दी स्नेहगुणात् । तत्संसर्गण मेदसोऽपि विष्यन्दनं बहुखात् । बहुमेदा हि श्लेष्मसंसर्गण सुतरां विस्यन्दते। व्यायामासहखाच्चेति व्यायामासहत्वं ह्यतिस्थूलस्य देहशैथिल्यात् सौकुमार्यात् देहगुरुवात् दौर्बल्याच्चेति पूर्वोक्ता हेतवोत्राप्युन्नेयाः। तीक्ष्णाग्निखं हि पित्ताद् भवति ॥४॥
गङ्गाधरः--अत्र तु प्रभूतकोष्ठवायुवमुक्तमित्यतः प्रभूतकोष्ठवायुत्वेऽपि तीक्ष्णामित्वं दर्शयितुमाह--भवन्तीत्यादि। स इति मेदस्वी। कालव्यतिक्रमात् वयसः कालाधिक्यात् ।।५।६॥ दुष्टमेदोदुर्गन्धयुक्त भवति, स्वभावादिति स्वभावादपि मेद आमगन्धित्वेन दुर्गन्धम्, स्वेदलत्याच्चेति सति च स्वेदे दुर्गन्धतानुभवसिद्धैवेत्यर्थः, श्लेष्मसंसर्गादिभ्यो हेतुभ्यः स्वेदावरोधो ज्ञेयः ॥ ३॥४॥
चक्रपाणिः- मेदसेत्यादौ वायोरनतिवृद्धत्वेनाग्निसन्धुक्षणत्वम्, न वैषम्यापादकत्वम्, यतः, अतिवृद्धो हि वैषम्यं वह्नः करोति वायुः ; स इति मेदस्वी ; कालव्यतिक्रमादिति भोजनकालाति* अत्र गुरुत्वादित्यधिकः पाठश्चक्रे ।

Page #799

७८८
चरक-संहिता।
{ अष्टौनिन्दितीयः मेदस्यतीवसंवृद्ध सहसैवानिलादयः । विकारान् दारुणान् कृत्वा नाशयन्त्याशु जीवितम् ॥ ७॥ मेदोमांसातिवृद्धत्वाञ्चलस्फिगुदरस्तनः । अयथोपचयोत्साहो नरोऽतिस्थूल उच्यते ॥८॥ इति मेदस्विनो दोषा हेतवो रूपमेव च । निर्दिष्टं वक्ष्यते वाच्यमतिकार्ये त्वतः परम् ॥ ६ ॥ सेवा रुक्षान्नपानानां लङ्घनं प्रमिताशनम् । क्रियातियोगः शोकश्च निद्रावेगविनिग्रहः ॥ रुक्षस्योद्वर्त्तनस्तानस्याभ्यासः प्रकृतिजंग। विकारानुशयः क्रोधः कुर्वन्त्यतिकृशं नरम् ॥ १०॥ व्यायाममतिसौहित्यं क्षुत्पिपासामथौषधम् । कृशो न सहते तद्वदतिशीतोष्णमैथुनम् ॥ गङ्गाधरः-मेदोऽतिटद्धौ दोषान्तरमाह-मेदस्यतीवेत्यादि । स्पष्टम् ॥ ७॥
गङ्गाधरः-ननु मेदस्खी कथं विज्ञायत इति ? अतोऽतिस्थूललक्षणमाहमेदोमांसेत्यादि। इति निर्दिष्टमित्यन्वयः। अतिकाश्यं तु दोपा हेतवो रूपमेव च इति यत्तत् वाच्यं वक्तव्यं नोक्तमतः परमूई तद्वक्ष्यते इत्यर्थः ।।८।९।।
गङ्गाधरः-तत्रादौ हेतूनाह-सेवेत्यादि। प्रमितस्य स्तोकस्य मात्राल्प. स्याशनमिति प्रमिताशनम् । क्रियातियोगो वमनादिसंशोधनक्रियाणामति. योगः। निद्राया रात्रौ स्वभावतः प्रवृत्ताया विनिग्रहो न तु दिने वेगनिग्रहः । उद्वर्तनश्च स्नानञ्च तत्तस्य रुक्षस्य स्नेहतैलादिहीनस्य अभ्यासः सततं क्रिया। प्रकृतिरतिकृशमातापित्रोः शोणितशुक्रस्य स्वभावः। जरा वाक्यम् । विकारानुशयो व्याधेश्चिरानुत्तिः ॥१०॥
गङ्गाधरः-अतिकृशस्य दोषानाह-व्यायाममित्यादि। व्यायामाद्यसहत्वे क्रमात् । अतिस्थूललक्षणमाह-मेदोमांसेत्यादि। वाच्यमभिधेयम्, किंवा, वाच्यमिति निन्दितम् अवमिति यावत् ॥५-८॥
चक्रपाणिः-प्रमितस्य स्तोकस्याशनं प्रमिताशनम्, क्रियातियोगो वमनातियोगः, प्रकृतिदेह

Page #800

२१श अध्यायः }
सूत्रस्थानम् ।
नीहा कासः क्षयः श्वासो गुल्माशस्युदराणि च । कृशं प्रायोऽभिधावन्ति रोगाश्च ग्रहणीगताः ॥ ११ ॥ शुष्क स्फिगुदरग्रीवो धमनी जालसन्ततः । वगस्थिशेषोऽतिकृशः स्थलपर्व्वा नरो मतः ॥ १२ ॥ सततं व्याधितावेतावतिस्थूलकृशौ नरौ । सततञ्चोपचय हि कर्षणैव हरपि ॥ १३ ॥ स्थterary ai air समोपकरणौ हि तौ । यदुप्रभो व्याधिरागच्छेत् स्थूलमेवातिपीडयेत् ॥ १४ ॥
1
१८६
कृशस्यातिस्थूलस्येव हेतून न दर्शितवान दौर्व्यव्यदोषस्य दृश्यमानत्वात् । अतिकृशस्यातिदौब्ल्ये यत्किञ्चिदाहारादेवातिगुर्व्वाहारा भवन्ति, सुतरां तीक्ष्णाग्निदोषा न भवन्ति इति भावः । प्रहादयश्व रोगा अतिकृशं धावन्ति ॥ ११ ॥
गङ्गाधरः-- अतिकृशस्य रूपमाह - शुष्क स्फिगित्यादि । स्थूलपर्व्वा स्थूलग्रन्थिः ।। १२ ।।
गङ्गाधर:- अनयोः क्रियासूत्रमाह- सततमित्यादि । सततं हि अतिस्थूले 'कषेणोपचारः । अतिकृशे सततं दृहणोपचारः कर्त्तव्यः । तत्र हेतुः सततं व्याधितावित्यादि । सततव्याधितत्वञ्चातिस्थलस्य देहस्य शैथिल्यादि । शुक्राल्पवदौर्बल्यदौगन्ध्यादित्वञ्च कृशस्य सततव्याधितत्वं व्यायामाद्यसहत्वम् ।। १३ ।।
1
गङ्गाधरः-- अनयोरप्यतिनिन्दितत्वं दशयति-- स्थौल्येत्यादि । स्थौल्यकाइये इति निर्द्धारणे सप्तमी । वरमिति किञ्चिदिष्टम् । वरत्वं दर्शयतिसमोपेत्यादि । हि शब्दों हेत्वर्थे । समोपकरणावपि तावुभौ अतिस्थूलातिकृशौ यस्मात् व्याधिः सहसा आगच्छेत् । आगच्छंश्च स्थूलमेवातिपीडयेत् । जनकं वीजम्, अनुशयोऽनुबन्धः । कृशस्य लक्षणम् - शुष्केत्यादि । त्वगस्थिशेष इति दृश्यते इति शेषः, स्थूलपर्व्वा स्थूलग्रन्थिः ॥ ९-१२ ॥
1
चक्रपाणिः- कर्पणैवृ हणैरिति यथासंख्यम् । वरमिति मनागिष्टम्, स्थूलमेवातिपीडयेदिति स्थूलस्य दुरुपक्रमत्वात् । यतः स्थूलस्य सन्तर्पणमतिस्थौत्यकरम्, अपतर्पणञ्चायं प्रवृद्धाग्नित्वान्न सोढुं क्षमः, अबले तु सन्तर्पणं योग्य मेवेति भावः ॥ १३ ॥ १४ ॥

Page #801

७६०
चरक संहिता |
सममांसप्रमाणस्तु समसंहननो नरः । न्द्रियविकाराणां न बलेनाभिभूयते ॥ १५ ॥ चुत्पिपासात सहः शीतव्यायामसंसहः । समपक्ता समजरः सममांसचयो मतः ॥ १६ ॥ गुरु चातपञ्चेष्टं स्थूलानां कर्षणं प्रति । कृशानां वृंहणार्थन्तु लघु सन्तर्पणान्तु यत् ॥ १७ ॥
[ अष्टौनिन्दितीयः
नतु अतिकृशमतिपीडयेत् । अतिकुशस्य गमनागमनादिष्वतिस्थूलतः किञ्चि दधिकयोग्यत्वात् । सन्तपणापतर्पणादिषु च किञ्चित् क्षमलम् । समोपकरणवञ्चानयोः अतिव्यायामव्यवाय क्षुत्पिपासातिशीतोष्णत्वासत्वम् ॥ १४ ॥
गङ्गाधरः -- निन्दित पुरुषप्रसङ्गात् प्रशस्त पुरुषं दर्शयति - समेत्यादि । कश्चिदत्र "मांसशब्देनोपचयः स्तविपर्ययश्च विवक्षितस्तेन समयुपचयस्य प्रमाणं यस्य स तथा" इति व्याचष्ट, तन्न ; अतिदीर्घादेः समोपचयप्रमाणत्वेऽपि निन्दितत्वात् । वस्तुतस्तु समे मांसप्रमाणे यस्य स तथा, मांसस्य समत्वं यथायोग्यं नातिस्थौल्यं नातिकाश्यमित्यर्थः । प्रमाणस्य समत्वं नातिदैर्ध्य नातिस्वत्वं यथायोग्यमित्यर्थः । समसंहननः समं यथायोग्यं शरीरमांसादीनां सन्निवेशो नातिशैथिल्यं नातिदाढ्य मित्यर्थः । दृढेन्द्रिय इति दृढ़दृष्ट्यादिः । तथा सति स नरो देहे जातानां विकाराणां वलेन नाभिभूयते । तथा क्षुधादिसहस्यात् । समपत्तादिश्च मतः ।। १५/१६ ।।
गङ्गाधरः- अतिस्थूलस्य यत् कर्षणमुक्तमतिकृशस्य च य हणमुक्तं तयोः सूत्र आह- गुरु चेत्यादि । स्थौल्ये तीक्ष्णाग्नित्वप्रभूतको वायुत्वाभ्यां गुरुद्रव्यं यदतर्पणं तदिष्टमप्यपोषकत्वात् कर्षणं स्यात् । न तु यद्रव्यं सन्तर्पणं तद्ष्टंहणं कृशानां भवति । अतर्पणमिति येन न तृप्तिः स्यात् तदतर्पणम् । तर्पणद्रव्यञ्च
चक्रपाणिः सम्प्रति प्रशस्तपुरुषमाह - समेत्यादि ।
मांसशब्देनेोपचयस्तद्विपर्ययश्च विवक्षितः, तेन सममुपचयस्य प्रमाणं यस्य स तथा । संहननं मेलकः । अपरमपि सममांस प्रमाणगुणानाह--क्षुदित्यादि ॥ १५/१६ ॥
चक्रपाणिः -- एवं स्थूलकृशौ प्रतिपाद्य तयोर्योजनीयं भेषजमाह-गुर्व्वित्यादि । गुरु चातर्पणञ्च, यथा मधु। एतद्धि गुरुत्वाद् वृद्धमग्निं यापयति अतर्पणत्वान्मेदो हन्ति । एवं प्रशातिकाप्रभृतीनामतर्पणानां संस्कारादिना गुरुत्वं कृत्वा भोजनं देयम् । कृशानान्तु लघु तर्पण देयम्, तद्धि

Page #802

२१श अध्यायः
सूत्रस्थानम्।
७६१ वातघ्नान्यन्नपानानि श्लेष्ममेदोहराणि च । रुक्षोष्णा वस्तयस्तोष्णा रुक्षाण्युद्वत्तेनानि च ॥ गुडचीभद्रमुस्तानां प्रयोगस्त्र फलस्तथा।
तक्रारिष्टप्रयोगश्च प्रयोगो मानिकस्य च ॥ श्लेष्मसंसृष्टमेदस्त्वादिष्टमित्यतः प्रशातिकायवादीनामतपणानां संस्कारेण च गुरूणां लघुत्वं विधाय भोजनम् । तथा गुरूणां संस्कारेणातपणत्वं विधाय भोजनं स्थलानां कर्षणं प्रतीष्ट भवति । अतिस्थूलस्य ज्वरादो व्याधौ दुरुपक्रमखात । न हि तस्य सन्तपेणं स्थौल्यकरखाद्धितम् । नाप्यतपणमतिद्धाग्निवायुखात सह्य स्यादिति । कृशानां हणार्थ लघु यदव्यं भवति अग्निकरत्वा तदतिकृशस्याल्पाग्नित्वादिष्टमपि तचाहणवान चेष्टं गुरुत्वहणमिष्टमग्निवलापेक्षया देयम् । यच्च सन्तर्पणं द्रव्यं तदपि पुष्टिकरत्वादिष्टमित्यर्थः । इत्यञ्च गुरुत्वापतर्पणखोभयं यत्र तदिष्ट स्थौल्ये । लघुतासन्तपणत्वोभयं यत्र तदिष्ट कार्श । एवं सति स्वभावगुरुद्रव्यं संस्कारेणापतपणं कृत्वा स्थौल्ये स्वभाव लघु च द्रव्यं संस्कारेण लघु च कृत्वा स्थालये प्रयोक्तव्यम् । तथा का स्वभाव लघु यद्रव्यं तत् संस्कारेण सन्तर्पणं कृत्वा स्वभावगुरु च यदद्रव्यं तदपि संस्कारेण गुरु कृत्वा प्रयोजयेदित्यर्थः । लघुत्वस्यापतर्पणत्वं गुरुत्वस्य सन्तपणत्वमिति । तत्रादो स्थौल्ये गुरु चातपणं कपणमिति सूत्रं विटणोत्यत्रैव चिकित्सास्थाने विवरणानभिप्रायात् ॥ १७॥
गङ्गाधरः ---वातघ्नत्यादि। वातनानीति गुरुस्निग्धोष्णानि। श्लेष्ममेदोहराणीति रुक्षोणलपनि च अन्नपानानीत्यन्वयः । एतदपि भाष्यरूपेण सूत्रम् । "रुक्षोप्णा वस्तयस्तीक्षणाः" इति वस्तितिहराणामिति वचनात् स्नेहद्रव्यनिर्मितखाद्वस्तेः सर्वस्या एव । सति च वातहरत्वे तीक्ष्णरुक्षोष्णद्रव्ययोगेण तथाखविधानान्मेदःश्लेष्महरखं बोध्यम् । एवं रुक्षद्रव्यकृतोद्वत्तेनश्च जलोपसेकेन गुरुवात् वातहरखापतपणखश्च बोध्यम् । गुड्चीभद्रमुस्तानां प्रयोगस्त्रिदोषहरखात लाघवादग्निवृद्धिकरं सन्तर्पणत्वाच्च पुष्टिकृत् ; एतच्च द्वितयमप्यभीष्टतमत्वेनोक्तम् । तेन मेदस्विनो यल्लघु चातर्पणं प्रशातिकाप्रियङ्गादि, तच्च कर्त्तव्यम् । तथा कृशस्यापि नवान्नादि गुपि सन्तर्पण कर्तव्यम् । परं लाघवं गौरवञ्च तत्संस्कारादिना प्रतिकर्त्तव्यम् ॥ १७ ॥
चक्रपाणिः-माक्षिकस्येति मधुनः, न च मधुनो वृष्यप्रयोगेषु दृरत्वाद बृहणत्वं वाच्यम, यतः योगवाहि मधु यदा वृष्येण युज्यते तदा वृष्यत्वं करोति, लेखनयुक्तन्तु लेखनकरम, तथा

Page #803

७६२
चरक-संहिता। (अष्टौनिन्दितीयः विडङ्ग नागरं क्षारं काललोहरजो मधु। यवामलकचूर्णस्य प्रयोगः श्रेष्ठ उच्यते ॥ विल्वादिपञ्चमूलस्य प्रयोगः चौद्रसंयुतः। शिलाजतुप्रयोगश्च साग्निमन्थरसः परः ॥ प्रशातिका प्रियङ्ग श्च श्यामाका यवका यवाः। जूर्णाद्वाः कोद्रवा मुद्गाः कुलत्थाश्च मुकुष्टकाः ॐ ॥
आढकीनाञ्च वीजानि पटोलामलकः सह । भोजनार्थ प्रयोज्यानि पानञ्चानु मधूदकम् ॥ अरिष्टांश्चानुपानार्थ मेदोमांसककापहान् ।
अतिस्थौल्यविनाशाय प्रविभज्य प्रयोजयेत् ॥१८॥ तथा त्रैकलप्रयोगोऽपि तथा तक्रारिष्टनयोगश्च । माक्षिकस्य मधुनः प्रयोगस्तु तस्य योगवाहित्वन कृप्यायोगे दृष्टत्वेऽपि केवलस्य वृप्यखाभावात् स्वभावेन रौक्ष्यादिगुणयोगाच्च कर्पणमिति चोध्या। उक्तं हि “नानाद्रव्यात्मकखाच योगवाहि परं मधु ॥” इति । विड़ादीनान्त्वोपधिद्रव्याणां गुरुखाभावेऽपि प्रभावात् स्थौल्यकर्षणखम् । काललौहरजातीक्ष्णलोहस्य जारितमारितचूर्णः । मधु इति पुनः पाठात् विड़ादीनां सहयोगेन प्रयोगो बोध्यः । पूर्व हि केवलस्य माक्षिकस्य प्रयोग उक्तः। विल्वादिलोद्रसंयुत इत्येको योगः। प्रयोगः सततोपसेवनमित्यर्थः। शिलाजखित्यारभ्य साविमन्थरस इत्यन्तोऽत्रैको योगः । अथ गुरु चापतपणसमाह-प्रसातिरेत्यादि । प्रसातिका ओडिधान्यमिति लोके प्रसिद्धा। प्रियश्चेति प्रियङ्गनामधान्यविशेषः। श्यामाका इति श्यामघासवीजानि। यवकाः खल्पयवाः। यवा हदयवाः प्रसिद्धाः । जूर्णाह्वा जुनारा इति लोके। आड़की तुवरी। मधूदकमिति मधुमिश्रोदकमित्यर्थः ॥१८॥ स्वरूपेणापि रुक्षादिगुणयोगात् कर्पणं, वचनं हि-"नानाद्व्यात्मकत्वाच्च योगवाहि परं मधु ।" विडङ्गादिप्रयोगो गौरवनिरपेक्ष एवातिस्थौल्यहरः प्रभावात् । प्रशातिका उडिकेति प्रसिद्धा यवकाः स्वल्पयवाः, चक्रमुद्गक ऋषिमुद्गक इति प्रसिद्धः, आड़की तुवरी ॥ १८॥ * कुलत्थाश्चक्रमुद्गका इति चक्रस्वीकृतः पाठः ।

Page #804

२१श अध्यायः] सूत्रस्थानम् ।
७६३ अस्वग्नञ्च व्यवायञ्च व्यायाम चिन्तनानि च। स्थौल्यमिछन् परित्यक्तुं क्रमेणाभिप्रवद्धयेत् ॥ स्वन्नो हर्षः सुखा शय्या मनसो निर्वतिः शमः । चिन्ताव्यवायव्यायाम-विरतिः संप्रहर्षणम् * ॥ नवान्नानि नवं मद्य ग्राम्यानूपौदका रसाः। संस्कृतानि च मांसानि दधि सर्पिः पयांसि च ॥ इक्षवः शालयो मापा गोधूमा गुडवैकृतम् । वस्तयः स्निग्धमधुरास्तैलाभ्यङ्गश्च सर्वदा॥ निग्धमुद्वर्त्तनं स्नान-गन्धमाल्यनिषेवणम् । शुक्ल वासो यथाकालं दोषाणामवसेचनम् ॥ रसायनानां वृष्याणां योगानाञ्चोपसेवनम् । हत्वातिकार्यमाधत्त नृणामुपचयं परम् ॥ १६ ॥ गङ्गाधरः-अतिस्थौल्यप्रतिक्रियामुक्त्वातिकशस्य प्रतिक्रियामाह-अस्वाममित्यादि। अस्वप्नादिकं क्रमेण वज्जयितु स्वप्नादिकं क्रमेण वर्द्धयेत् । खप्न इत्यादि । सुखा शय्या सुखदशय्या। मनसो निन् तिः अनित्य. भावः। शमः शान्तिमनस एवेत्यन्वयः। चिन्तादिभ्यो विरतिनिवृत्तिः । ग्राम्यानपोदकमांसानां रसा ग्राम्यानूपौदका रसाः। संस्कृतानि च मांसानीति वचनेन मांससामान्यस्य संस्कारेण लघुखमुत्पाद्य प्रयोगः काश्ये न पथ्यं वोध्यमिति ज्ञापकेन नवान्नादीनां सर्वेषां गुरुसन्तर्पणानामपि संस्कारेण लघुखनाधाय काश्येन प्रयोग इति ज्ञापितम् । तथा प्रकृतिलघूनामपि सन्तर्पणखमाधाय प्रयोगः कार्शी वोध्यः। प्रकृतिलघनां तथा प्रकृतिसन्तपेणानाञ्च
चक्रपाणिः-कार्यचिकित्सामाह-स्वप्न इत्यादि। शमः शान्तिः। ननु नवान्नादीनां गुरूणां संस्कारादिनाऽगौरवं प्रतिकर्तव्यमग्निमान्द्यभयात्, तत् किमिति लघून्येव रक्तशाल्यादीनि तथा न क्रियन्ते, तानि हि प्रकृत्या लघूनि तर्पणानि च मधुरयोगात् ? न, उभयस्याभिप्रेतत्वात्, प्रकृतिलघु च तर्पणं रक्तशाल्यादि, संस्कादिलघु च नवान्नादि सन्तर्पणकरणमिति ; एवं पूर्वोक्त
* प्रियदर्शनमिति चक्रपाणिः ।

Page #805

७६४
चरक-संहिता। अष्टोनिान्दतीयः अचिन्तनाच्च कार्याणां ध्र वं सन्तर्पणेन च । स्वप्नप्रसङ्गाच्च नरो वराह इव पुष्यति ॥ २० ॥ यदा तु मनसि क्लान्ते कम्मात्मानः क्लमान्विताः।
विषयेभ्यो निवर्तन्ते तदा स्वपिति मानवः ॥ २१ ॥ रक्तशाल्यादीनां सुतरामनुक्तानां प्रयोगः काश्य हितो लघुसन्तर्पणन्तु यदिति सूत्रेणैव प्रतिपादितो भवति। वस्तय इत्यस्य विशेषणं स्निग्धमधुरा इति। गन्धमाल्यादीनां मनःप्रहर्षणखात् पुष्टिकरत्वम् । यथाकालं यस्य दोपस्य यश्च यः कालस्तस्मिन् काले चीयमानस्य तस्य दोपस्पावले चनं निहरणापचय करणमित्यर्थः ॥१९॥
गङ्गाधर-प्रशस्ततमान्याह ---अचिन्तनाच्चेत्यादि । कार्याणामिति पदेन सत्कर्मकरणेऽपि चिन्ताव्यवच्छेदार्थ चिन्तामात्रस्यैव कपणखात्। वराह इत्यनेन पुष्टिकरणे प्रशस्ततमलं ख्यापिनम् । स्वप्नासकादिति सततनिद्रयाऽतिमात्रनिद्रया चेत्येताभ्यां वानप्रस्तावा निदायाः स्थौलाकाश्ययोः प्रशनभेषजत्वेन विशेषादुपदेशं कत्त मारभते--यहा बिल्यादि। मननीति चेतसि । क्लान्ते इति क्लमान्विते । कमस्तक्तः सुश्रुत योऽनायासत्रमा देश प्राद्धः श्वासवज्जितः । क्लमः स इति विज्ञ य इन्द्रियार्थप्रवाधकः ॥” इति, देहकमाभिप्रायेण उक्तस्तदनुसारेण मनःप्रतीनां निश्चेष्टता लमः । कम्मरमान इन्द्रियाणि। कालस्वभावात् श्रमादिहेत्वतरतो वा मनसि चेष्टाहीने मनःप्रयुज्यानीन्द्रियाणि क्लमान्वितानि भूत्वा विषयेभ्यः शमस्वादिभ्यो निवन्ते यदा तदा मानवो राशिपुरुषः स्वपितीत्यतो न परमात्मा सुप्तोऽनुगीयते । एतेन समनस्कन्द्रियाणां विषयतो नित्तिनिद्रेति ख्यापितम्। तस्याश्च भेदाः ..."तमोभवा" इत्यादिनात्रैवाध्याये वक्ष्यन्ते इति । कश्चित् तु-एकस्तु खन्ना निरिन्द्रियप्रदेशे मनोऽवस्थानमित्याह, परे तु मेध्यामनःसंयोगो निद्रा स्वप्नः। पुरी तन्मनःसंयोगो निद्रासुषुप्तिरित्याहुः। तदमूलकम्। वस्तुतस्तु कर्मात्मान इत्यनेन प्रशातिकादावप्यनुसतव्यम्। अचिन्तनाच्चेत्यादिना प्रकृष्ट श्रृंहणकारणमुच्यते, स्वप्नप्रसङ्गो नित्यं स्वप्नमतिमात्रञ्च ॥ १९॥२०॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति प्रस्तावानुगतं स्थौल्यकाश्यचिकित्साप्रधानभूतं स्वप्नं निद्रारूपं सर्वतो निरूपयति-यदा वित्यादि। मनसीत्यन्तःकरणे किंवा मनोयुक्त आत्मा मन इत्युच्यते, तस्मिन्

Page #806

२१श अध्यायः )
सूत्रस्थानम् ।
७६५
आत्मबुद्धयहङ्काराणां व्यवच्छेदः । वाह्यानां दशानामिन्द्रियाणाञ्च ग्रहणम् । मनसश्च क्लान्तिः स्वस्थानस्य हृदयस्य तमसावरणेन निमीलनाद्भवति । मनसश्च सर्व्वेन्द्रियाणां चेष्टापत्येयस्य क्रमात् सव्वन्द्रियाणां लमो निश्चेष्टता भवति । सुतरां सव्वन्द्रियाणि विषयेभ्यो निवर्त्तन्ते । यतः स राशि पुरुषस्य स्वापो निद्रेत्यर्थः । समनस्केन्द्रियाणां विषयतो निवृत्तिस्तु राशिपुरुषस्य वस्तुतो निद्रा । किन्तु राशिपुरुषस्य सर्व्ववान्द्रियाणां विषयतो निवृत्त्यां नानुमीयते आत्मनो निद्रा । सा चात्मनि नीरजस्तमोऽन्यतरसंयोगः तैजसतामसाहङ्कारान्यतरसंयोग इति यावत् । तत्संयोगे तु हेतुस्तम आत्ममनःस्थानचं ममनोदेहश्रमादिः । तमःश्लेष्मादिना हि उद्रिक्तरजस्क केवलान्यतरत्वेन तमस उद्रेकात् सत्त्वस्य लाघवादुद्रिक्तरजस्केन केवलेन वोद्रिक्तेन तमसा हृदयावरणम् । हृदयावरणेन हि मनश्चेतयितुमात्मा नालं भवति, चैतन्या - भावात् प्रकाशाभावाच्च । सक्रियमपि मनो वाह्ये न्द्रियाणां स्थानेषु न गन्तुमर्हति । नातश्चेन्द्रियाणि स्वस्वविषयेषु प्रयोक्तुमर्हति । ततश्चेन्द्रियाणि न स्वविषयान ग्रहीतुमर्हन्ति । सुतरां विषयेभ्यो निवर्त्तन्ते इति । वाहेन्द्रियाणां विपयतो निवृत्त्या मानवानां वाहेन्द्रियकाय्येशाने कर्माभावेनानुमीयते आत्मनो राजसतामसाहङ्कारान्यतरयोगः । सा च निद्रा द्विधा । तत्र तैजसाहङ्कारयोगः स्वमः । तामसाहङ्कारयोगः सुषुप्तिः । अत्र तु निद्रा सुप्तिः सुषुप्तिश्रोच्यते । तयोस्तमोभवेत्यादिना विवरणात् स्वमस्य पुनरिन्द्रियस्थाने विवरितव्यत्वम् । “ मनोवहानां पूर्णत्वात् दोपरतिबलैस्त्रिभिः । स्रोतसां दारुणान् स्वान् काले पश्यति दारुणे । नातिप्रसुप्तः पुरुषः सफलानफलांस्तथा । इन्द्रियेशेन मनसा स्वप्नान् पश्यत्यनेकधा ।। दृष्टं श्रुतानुभूतञ्च प्रार्थितं कल्पितं तथा । भाविक दोपजञ्चैव स्वप्नं पञ्चविधं विदुः ||" इत्यादि । तत् स्वप्नदर्शनस्य विवरणं न तु स्वप्नस्य निद्रारूपस्य । गुप्तिसुषुप्त्योलिङ्गन्तु देहिनो बुद्धिम्मेन्द्रियकार्याभावः । तत्र बुद्धिम्मेन्द्रियाणां नातिकाभावः स्वप्नस्य लिङ्गम् । अतिशयेन काय्र्याभावस्तु सुप्तः । श्वासोच्छ्रासप्राणापानादिकन्तु न बुद्धिम्मेन्द्रियाणां कार्यम् । आत्मलिङ्गत्वादात्मकार्य्यं सुखादिवत् । उक्तं हि माण्डूक्योपनिपदि "स्वप्नस्थानोऽन्तः प्रज्ञः सप्ताङ्ग क्लान्त इति निष्क्रिये, कर्मात्मान इतीन्द्रियाणि कुमान्विताः क्रियारहिताः, विषयेभ्यो रूपादिभ्यः, मनसोऽप्रवृत्त्येन्द्रियाण्यपि न प्रवर्त्तन्त इति भावः तदा स्वपितीति स्वप्नगुणयुक्तो भवति, स्वप्नश्च निरिन्द्रियप्रदेशे मनोऽवस्थानम्; किंवा कर्मात्मान इति संसार्थ्यात्मानः । मनसि लाग्ते

Page #807

७६६
चरक-संहिता। (अष्टौनिन्दितीयः एकोनविंशतिमुस्वः प्रविविक्तभुक् तैजसो द्वितीयः पादः। यत्र सुप्तो न कञ्चन कामं कामयते न च कञ्चन स्वप्न पश्यति तत् सुषुप्तम् । सुषुप्तस्थान एकीभूतः प्रशानघन एवानन्दमयो ह्यानन्दभुक् चेतोमुखः प्राशस्तृतीयः पादः।” इत्यादि। सुषुप्तिकाले केवलमनोमात्रयुक्तखात् तदितरतत्त्वानां लयात् पुनर्जन्मान्तरसंस्कारतः सव्वेतत्त्वसम्पूणः स एव जीव इति बुद्धिमान जागरितः स्यात् । उक्तं हि कैवल्योपनिषदि-“स एव माया परिमोहितात्मा शरीरमास्थाय करोति सर्वम् । स्त्रियान्नपानादिविचित्रगोगैः स एव जाग्रत् परितृप्तिमेति ॥ स्वप्ने स जीवः सुखदुःखभोक्ता स्वमायया कल्पितविश्वलोके । सुषुप्तिकाले सकले विलीने तमोऽभिभूतः सुखरूपमेति ॥ पुनश्च जन्मान्तरकम्मयोगात् स एव जीवः स इति प्रबुद्धः ॥” इत्यादि । प्रथमः पादस्तु जागरितस्थान आत्मा । तमाश्रमाद्यभावे सत्त्वोद्रेकात् तमसात्ममनःस्थानहृदयावरणाभावेन उद्रिक्तसत्त्वेन प्रकाशात् सात्त्विकाहङ्कारोद्रेकः। प्रवर्तको हि सत्त्वम् । अतस्तेन चोद्रिक्तसात्त्विकाहङ्कारेण प्रवत्तेकेनात्मा मनश्चेतयितुमर्हन मनश्चेतयति । तच्चेतितश्च मनः श्रोत्रादीनां स्वस्वस्थानेषु गन्तुमहेत् गच्छच्च श्रोत्रादीनि चेतयिखा स्वस्वकर्ममृपयुक्त। प्रयोजितानि पुनः श्रोत्रादीनि स्वस्वविषयान् गृह्णन्तीति जागरणं सात्त्विकाहङ्कारात्मसंयोगः। तस्य लिङ्गानि वाहेन्द्रियकर्माणि। माण्डूक्येऽप्युक्तं-"जागरितस्थानो वहिःप्रज्ञः सप्ताङ्ग एकोनविंशतिमुखः स्थूलभुक् वैश्वानरः प्रथमः पादः॥” इति । सुश्रुतेऽप्युक्तं"तद्धदयं विशेपेण चेतनास्थानम् । अतस्तस्मिंस्तमसाटते सर्वप्राणिनः स्वपन्ति। भवति चात्र। पुण्डरीकेण सदृशं हृदयं स्यादधोमुखम् । जाग्रतस्तद्विकशति स्वपतश्च निमीलति ॥ निद्रान्तु वैष्णवीं पाप्मानमुपदिशन्ति । सा स्वभावत एव सर्वप्राणिनोऽभिस्पृशति । तत्र यदा संज्ञावहानि स्रोतांसि तमोभूयिष्ठः श्लेष्मा प्रतिपद्यते तदा तामसी नाम निद्रा सम्भवत्यनववोधिनी सा प्रलयकाले। तमोभूयिष्ठानामहःसु निशासु च भवति । रजोभूयिष्ठानामनिमित्तम्। सत्त्व. भूयिष्ठानामर्द्धरात्रे । क्षीणश्लेष्मणामनिलबहुलानां मनःशरीराभितापवताश्च नैव सा वैकारिकी भवति। भवन्ति चात्र। हृदयं चेतनास्थानमुक्तं सुश्रत देहिनाम् । तमोऽभिभूते तस्मिंस्तु निद्रा विशति देहिनाम् ॥ निद्राहेतस्तमः सत्त्वं बोधने हेतुरुच्यते। स्वभाव एव वा हेतुर्गरीयान् परिकीत्त्यते ॥ पूर्वदेहानुआत्मानः क्लान्ता भवान्त, मनोऽधीनप्रवृत्तित्वादात्मनां, ततश्च मनोनिवृत्त्या आत्मानोऽपि न विषयान् गृह्णन्ति, इन्द्रियाणि चात्मनोऽप्रवृत्त्यैव न प्रवर्त्तन्ते ॥ २१ ॥

Page #808

२१श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
७६७ निद्रायत्त सुखं दुःखं पुष्टिः काश्यं बलावलम् । वृषता क्लीवता ज्ञानमज्ञानं जीवितं न च ॥ २२ ॥ अकालेऽतिप्रसङ्गाच न च निद्रा निषेविता। सुखायुषी न वा कुर्यात् कालरात्रिरिवागता ॥ सैव युक्ता पुनर्युक्त निद्रा देहसुखायुषा। पुरुषं योगिनं सिद्धया सत्या बुद्धिरिवागता ॥ २३ ॥
भूतांस्तु भूतात्मा खपतः प्रभुः। रजोयुक्तेन मनसा गृह्णात्यर्थान् शुभाशुभान्॥ करणानान्तु वैकल्ये तमसाभिप्रवर्द्धिते । अस्वपन्नपि भूतात्मा प्रसुप्त इव चोच्यते॥" इति । अस्वपन्निति वैकल्याभिप्रायेण प्रसुप्त इति । तैजसतामसाहङ्कारयोगाभिप्रायेणोक्तम् ।।२०।२१॥
गङ्गाधरः-अथ निद्राफलमाह-निद्रायत्तमित्यादि। निद्रायत्तं सुखं दुःखमित्यादि भावाभावरूपं निद्रायाः समयोगायोगमिथ्यायोगातियोगयुक्ताया आयत्तमधीनम्। तत्र समयोगयुक्त निद्रायत्तानि सुखपुष्टिवलपताज्ञानजीवितानि भवन्ति। इतराणि दुःखादीनि मिथ्यायोगादियुक्तनिद्रायत्तानि भवन्तीत्यर्थः। न चेत्यजीवितमल्पजीवितञ्च ॥२२॥
गङ्गाधरः- प्रतिलोमतन्त्रयुक्त्या तदद्वयमुदाहरति-अकालेऽतीत्यादि । अकाले इति दिनाद्यविहितकाले निपविता निद्रा मिथ्यायोगयुक्ता भवति। अतिप्रसङ्गात् निषेविता निद्राऽतियोगयुक्ता भवति। न च निषेविता निद्रा अयोगयुक्ता भवति। एषा त्रिविधा निद्रा सुखायुषी नैव कुर्यात् । वाशब्द एवार्थे । कालरात्रिः काल एव यम इति यावत् । अथवा सकलकालिकी निद्रा कालरात्रिः । सैवेति निद्रा युक्ता समयोगयुक्ता सुखायुषा सुखेनायुषा च पुरुष युक्ते। योगिनं योगवन्तं यथा सत्या बुद्धिस्तत्त्वज्ञानम् ॥ २३॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति विधिना सेविताया निद्राया गुणम् अविधिना च दोषमाह-निद्रायत्तमित्यादिना न चेत्यन्तेन । अत्र च सुखादि विधिसेवितनिद्राफलम्, दुःस्वादि त्वविधिनिद्राफलम्। एतदेव विभजते--अकाल इत्यादि। अकाल इति दिनादौ निद्रां प्रति निषिद्धे काले। अनेन च मिथ्यायोगो निद्राया उक्तः, कालरात्रिः कालोषा, सत्या बुद्धिस्तत्ज्ञानम् ॥ २२-२३॥,

Page #809

७६८
चरक-संहिता। [ अष्टौनिन्दितीयः गीताध्ययनमयस्त्री-कर्मभाराध्यकर्षिताः। अजीणिनः क्षताः क्षीणा वृद्धा बालास्तथाबलाः॥ तृष्णातीसारशूलार्ताः श्वासिनो हिकिनः कृशाः। पतिताभिहतोन्मत्ताः श्रान्ता यानप्रजागरैः॥ क्रोधशोकभयक्लान्ता दिवास्वप्नोचिताश्च ये। सर्व एते दिवास्वप्नं सेवेरन् सार्वकालिकम् ॥ गङ्गाधरः-निद्रायाः कालमाह-गीतेत्यादि। गीतादिकर्पितानां रौक्ष्य. विरोधी स्निग्धदिवास्वमो देहपुष्टिकरी रोक्ष्यहरश्च भवतीत्यारोग्यं तेषां भवति । अजीणिन इति जीणे एव भुञ्जीतति वचनादजीणे सति भोजनाभावादभुक्तवत एवाजीणिनो दिवानिद्रा तदजीर्णपर पाकाय भवति। एवं क्षतादीनामपि बोध्यम्। उक्तं हि सुश्रुते-“सव्वेत्तु पु दिवास्वप्नः प्रतिपिद्धोऽन्यत्र ग्रीष्मात् । प्रतिपिद्धेष्वपि तु बालवृद्धस्त्रीकषितक्षतक्षीणपद्यनित्ययानवाहनावकर्मपरिश्रान्तानामभुक्तवतां मेदःस्वेदकफरसरक्तक्षीणानामजीणिनाञ्च मुहत्तं दिवास्वपनमप्रतिषिद्धम् । रात्रावपि जागरितवतां जागरितकालादर्द्धमिप्यते दिवास्वप्नः' इति । तस्मात् मेद स्वेदक्षीणाः कृशा एव भवन्ति । रसक्षीणशब्देन रक्तक्षीणशब्देन च पुनरखलाः। दिवास्वप्नश्च तृशूल हिक्काजीर्णातिसारिणामित्यनेन वाच्यखान्न न्यूनता । तथा पतिता अभिहता उन्मत्ताः क्रोधलान्ताः शोकक्लान्ताः भयक्लान्ताश्च कफक्षीणा एव । यानप्रजागरैरिति बहुवचनं प्रत्येकं बहुखाभिप्रायेण। प्रजागरो रात्रिजागरणम् । दिवास्वप्नोचिताः सव्वत्त पू अभ्यस्तदिवास्वप्नाः । सुश्रुतेऽप्युक्तं “दिवा वा यदि वा रात्रौ निद्रा सात्म्यीकृता तु यः। न तेषां
चक्रपाणिः-सम्प्रति दिनेऽपि यैन्द्रिा सेव्या तानाह--गीतेत्यादि। इह गीतकर्षितानां दिवास्वप्नाद धातुपुटौ सत्यामारोग्यम्, अतीसारादिषु च प्रभावाविवापि निद्रा हिता ; अजीर्णिनस्तु अजीर्णपाकार्थे दिवानिद्रा, निद्रा हि स्रोतोऽवरोधेनाग्निबलं कृत्वा शीघ्रमाहारं पचति ; दिवास्वप्नसात्मयानां सहसा तत्परित्यागे दोप एव स्यात् ; रात्री जागरितानाञ्च तजनितवातक्षीभशमार्थं दिवास्वप्नः, स च क्षारपाणिवचनेन कर्त्तव्यः, ८ दुक्तम्- “यावत्कालं न सुप्तः स्याद रात्रौ स्वप्नाद यथोचितात्। ततोऽर्द्धमानं तत्कालं दिवास्वप्नो विधीयते ॥” अयञ्च दिवास्वप्नोऽभुक्तवतामेव, यदुक्त हारीते- "भुवा स्वप्नं न सेवेत सुस्थोऽप्यसुखितो भवेत् । अन्यत्राप्युक्त व्यायामादिषु दिवास्वप्नविधाने—'नरान् निरशनानू काम दिवा स्वापयेत्” इति ।

Page #810

२१श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
७६६ धातुसाम्यं तथा होषां बलञ्चाप्युपजायते । श्लेष्मा पुष्यति चाङ्गानि स्थैय्यं भवति चायुषः ॥ २४ ॥ ग्रीष्मे त्वादानरुक्षाणां वर्द्धमाने च भास्करे। रात्रीणाञ्चातिसङ्क्षपाद दिवा स्वप्नः प्रशस्यते ॥ २५॥ ग्रीष्मवज्र्येषु कालेषु दिवास्वप्नात् प्रकुप्यतः। श्लेष्मपित्ते दिवास्वप्नस्तस्मादन्येषु नेष्यते ॥ मेदस्विनः स्नेहनित्याः श्लेष्मलाः श्लेष्मरोगिणः । दृषीविषार्ताश्च दिवा न शरीयन् कदाचन ॥ २६ ॥
स्वपतां दोपो जाग्रता वा विधीयते ॥” इति। सावकालिकं सार्बन के न तु भुक्ते वाप्यभुक्ते वा। एषागमुक्तवतां दिवास्वप्न फलगाह-धाखित्यादि ॥२४॥
गङ्गाधरः---ननु सावत्त कमभुक्तवतां गीतकपितादीनां दिवास्वप्नो भवरवं भुक्तवतां किमन्यथा स्यादिति ? अत आह-ग्रीमे इत्यादि। सावकालिकमित्यनेन गीतकपितादीनामभुक्तवतां दिवास्वप्नो विहितः । ग्रीष्मे खित्यादिना सर्वपामेव स्वस्थातुराणां भुक्तवतामभुक्तवताश्च विहितः। केचिदभुक्तवतामेवेत्याहुः ॥२५॥
गङ्गाधरः--ग्रीष्मवजापु कालेषु पुनरभुक्तवतां गीतकर्षितादीनां दिवास्वप्नस्य विहितत्वात् तेषां भुक्तवतामन्येषां भुक्तवतामभुक्तवताञ्च ग्रीमेतरेप ऋतुए दिवास्वप्नो निपिद्धो बोध्यः। तस्मादिति श्लेष्मपित्तप्रकोपा। अन्येषु ग्रीसमेतरेषु अतुषु । दिवा स्वाप्यानुक्त्वा दिवा न स्वाप्यानाह-मेदस्विन इत्यादि। एते कदाचन कस्मिंश्चित कालेऽपि दिवा न शयीरन् । तेनैपां भुक्तऽमुक्त च ग्रीष्मे च ग्रीष्मेतरे च ॥२६॥
सार्वकालिकमिति ग्रीष्मं परित्यज्यापि। 'रात्रीणाञ्चातिसंक्षेपाद' इत्यनेनाल्पनिद्रत्वञ्च सूचयति ॥ २४॥२५॥
चक्रपाणिः-"न शयीरन् कदाचन” इतिवचनात् ग्रीप्मेऽपि दिवास्वप्नं मेदस्विप्रभृतीनां निषेधयति गीतकर्षणादौ तु बलाबलं निरूप्य दिवास्वप्नप्रवृत्तिर्वा विधेया। विषवेगप्रवर्तनमिति

Page #811

चरक-संहिता। [ अटोनिन्दितीयः हलीमकं शिरःशूलं स्तमित्यं गुरुगात्रता। अङ्गमर्दोऽग्निनाशश्च प्रलेपो हृदयस्य च ॥ शोफारोचकहल्लास-पीनसा वभेदकाः । कोठोऽरुः पिडका कण्डूस्तन्द्रा कासो गलामयः ॥ स्मृतिबुद्धिप्रमोहश्च संरोधः स्रोतसां ज्वरः। इन्द्रियाणामसामर्थ्य विषवेगप्रवर्तनम् ॥ भवेन्नणां दिवास्वप्नस्याहितस्य निषेवणात् । तस्माद्धिताहितं स्वप्नं बुद्धा स्वप्यात् सुखं बुधः ॥ २७ ॥ रात्री जागरणं रुक्षं स्निग्धं प्रस्वपनं दिवा।
अरुक्षमनभिष्यन्दि त्वासीनप्रचलायितम् ॥ २८ ॥ गङ्गाधरः-अथाविहितदिवास्वप्ननिषेवणे दोपमाह-हलीमकमित्यादि। स्मृतिबुद्धिप्रमोहः स्मृतिभ्रंशो बुद्धिभ्रंशश्चेत्यर्थः । स्रोतसां संरोधो रसादिवहानां स्रोतसामन्तःशुषिररोधः। विपवेगप्रवत्तेनं दूषीविषार्तानां सद्योविषं भुक्तवताश्च विषवेगः पुनर्भवति । सुश्रुतेऽप्युक्तं-"विकृतिहि दिवास्वप्नो नाम । तत्र स्वपतामधम्मः सव्वेदोषप्रकोपश्च । तत्प्रकोपाच कासश्वासप्रतिश्यायशिरोगौरवाङ्गमारोचकज्वराग्निदोब्बल्यानि भवन्ति । रात्रावपि जागरितवतां वातपित्तनिमित्तास्त एवोपद्रवा भवन्ति । भवन्ति चात्र । तस्मान्न जागृयाद्रात्रौ दिवास्वप्नश्च वज्जयेत् । ज्ञाखा दोषकरावेतौ बुधः स्वप्नं मितं चरेत् ॥ अरोगः मुमना हेवं बलवर्णान्वितो वृषः। नातिस्थूलकृशः श्रीमान् नगे जीवेन समाः शतम् ।।” इति । तस्मात् गीतकपितादीनामभुक्तवतां ग्रीष्मे च दिवास्वप्नेन धातुसाम्यादिसद्भावात् तदितरथा दिवास्वप्ननिषेवणेन हलीमकादिसम्भवात् हिताहितं स्वप्नं बुद्धा बुधः सुखं स्वप्यात् । इह स्वप्नो ह्यसुख भवतीति। हितं स्वप्नमाचरेदित्यर्थः । एतेन दिवास्वप्नस्य विशेषेणोक्त्या रात्रिस्वप्नश्च लभ्यते ॥२७
गङ्गाधरः-ननु रात्री जागरणे दिवा स्वप्ने च को दोषो गुणो वेति ? अत दृषीविषार्तानां बोद्धव्यम् ; स्वप्यात् सुखमिति सुखं यथा भवति तथा स्वप्यात्, तच्चाहितस्वप्नपरित्यागेन हितस्वप्नसेवया च ॥ २६॥२७ ॥
चक्रपाणिः-रानावित्यादिना जागरणस्य स्वप्नस्य च रुक्षत्वं स्निग्धत्वञ्च तत्कार्यकर्तृत्वात्

Page #812

२१श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । देहवृत्तौ यथाहारस्तथा स्वप्नः सुखो मतः। स्वप्नाहारसमुत्थे तु स्थौल्यकार्ये विशेषतः ॥ २६ ॥ अभ्यङ्गोत्सादनं स्नानं ग्राम्यानूपौदका रसाः। शाल्यन्नं सदधि क्षीरं स्नेहो मद्य मनःसुखम् ॥ मनसोऽनुगुणा गन्धाः शब्दाः संवाहनानि च। चक्षुषोस्तर्पणं लेपः शिरसो क्दनस्य च ॥
आह-रात्रावित्यादि । रुक्ष रुक्षयतीति रुक्षवगुणजनकम् । एवं स्निग्धं स्निग्धगुणो जन्यतया विद्यतेऽस्य तत् तथा। एतेन भुक्तवतामभुक्तवतां दिवास्वप्न. रात्रिजागरणयोमिथो विपरीतलं ज्ञापितम् । स्वप्नविशेषखादासीनप्रचलायितस्य उपविष्टस्य किञ्चिन्निद्रारूपस्य गुणमाह-अरुक्षेत्यादि। अनभिष्यन्दि अस्निग्धम् ॥२८॥
गङ्गाधरः-विहारेषु स्वप्नस्य प्राधान्यमाह-देहेत्यादि । देहस्य वृत्तौ सुख इति मिथ्यायोगायोगातियोगभिन्नयोगयुक्तः। स्वप्नाहारेति अतियोगादियुक्ताभ्यां स्वप्नाहाराभ्यां समुत्थं स्थौल्यम् अयोगादियुक्ताभ्यां स्वप्नाहाराभ्यां समुत्थं काश्य विशेषतो भवति। स्थौल्यकार्य योविशेषहेतुखेनोक्तिरिहाष्टौ निन्दिताः पुरुषा उक्तास्तेष्वतिनिन्दितखात् तदधिकाराच । एतेन समयोगयुक्तनाहारेणेव स्वप्नेनापि नातिस्थूलकृशः स्यादिति सुश्र तेन तुल्यवाक्यता बोध्या ॥२९॥
गङ्गाधरः-स्वप्नस्य निमित्ततो विनष्टस्य जनकान्याह--अभ्यङ्गेत्यदि। मनसोऽनुगुणा इति गन्याः शब्दा इत्येताभ्यामन्वीयते । संवाहनानि सुखजनक
उपचर्यते । किञ्च जागरणं रात्री दिने वा रुक्षमेव, परं दिवा जागरणं न विरुक्षणं शरीरे करोति रात्रिस्वप्नप्रस्निग्धत्वात् , रात्री जागरणन्तु शैक्ष्यं करोति, तेन तत् रुक्षमुच्यते ; एवं दिवास्वप्नेऽपि वाच्यम्। स्वप्नप्रसङ्गेन स्वप्नभेदगुणमाह-अरुक्षमित्यादि। अनभिष्यन्द्यस्निग्धमित्यर्थः । आसीनप्रचलायितमुपविष्टस्य किञ्चिन्निद्रासेवनम्, यदाहुर्जनाः प्रधानं विहारेषु। स्वप्नप्राधान्ये हेतुमाह- देहवृत्तावित्यादि।-॥२८२९॥
चक्रपाणिः-सुखहेतुस्वप्नजनकं हेतुमाह --अभ्यङ्गेत्यादि। कालस्तथोचित इति यस्मिन्

Page #813

८०२
चरक-संहिता। [ अष्टोनिन्दितोयः स्वास्तीर्ण शयनं वेश्म सुखं कालस्तथोचितः। आनयन्त्यचिरान्निद्रां प्रनष्टा या निमित्ततः ॥ ३० ॥ कायस्य शिरसश्चैव विरेकश्लईनं भयम्। चिन्ता क्रोधस्तथा धूमो व्यायामो * रक्तमोक्षणम् ॥ उपवासोऽसुखा शय्या सत्त्वौदाय्यं तमोजयः । निद्राप्रसङ्गमहितं वारयन्ति समुत्थितम् ॥
वाहनानि शरीरप्रदेशविशेषे सुष्ठुमद्दनानि । स्वास्तीर्ण शयनं सुखम् । वेश्म च सुखमिति बोध्यम् । कालस्तथोचित इति--यस्य पुरुषस्य यः कालो निद्रायामभ्यस्तः स कालस्तस्योचित इत्यर्थः । निमित्तत इति निद्राया अनिमित्ततो विनष्टाया व्यवच्छेदः । सुश्रुते हुयक्तं-"निद्रानाशोऽनिलात् पित्तान्मनस्तापात् क्षयादपि। सम्भवत्यभिघाताच प्रत्यनीकैः प्रशाम्यति ॥ निद्रानाशेऽभ्यङ्गयोगो मृद्धि तैलनिषेवणम् । गात्रस्योद्वर्त्तनञ्चैव हितं संवाहनानि च ॥ शालिगोधूमपिष्टान्न-भक्ष्यरैक्षवसंस्कृतैः। भोजनं मधुरं स्निग्धं क्षीरमांसरसादिभिः ।। रसैविलेशयानाश्च विष्किराणां तथैव च। द्राक्षासितक्षुद्रव्याणामुपयोगो भवेनिशि ॥ शयनासनयानानि मनोज्ञानि मृदृनि च। निद्रानाशे तु कुर्वीत तथान्यान्यपि बुद्धिमान् ॥” इति ॥३०॥
गङ्गाधरः-अथ निद्रानाशस्य हेतूपदेशादतियोगयुक्तनिद्राप्रतिषेधमाहकायस्येत्यादि । असुखा शय्या सुखस्यानिका शय्या। सत्त्वौदार्य सत्त्वगुणभूयिष्ठता । तमोजयस्तमोगुणस्य योगाभ्यासादिना जयः । निद्राप्रसङ्गमहित मिति अहितनिद्राप्रसङ्गोऽतियोगयुक्तनिद्रा। सुश्रुतेऽप्यतिनिद्राप्रतिषेध उक्तस्तद्यथा-"वमेन्निद्रातियोगे तु कुर्यात् संशोधनानि च। लङ्घनं रक्तमोक्षश्च मनोव्याकुलनानि च ॥” इति ॥ अतियोगकाले निद्रा पुरुषेणाभ्यस्ता, स कालस्तस्याचितः । निमित्ततः प्रनष्टेतिवचनमरि राजनितनिद्राभावप्रतिषेधार्थम्, अरिष्टं ह्यनिमित्तमुच्यते ॥ ३० ॥
चक्रपाणि:-त्र निद्राप्रतिषेधहेतुमाह-कायस्येत्यादि। सत्त्वौदार्यम् सत्त्वभूरित्वम् ;
* तथा इत्यत्र कथा इति एवं व्यायाम इत्यत्र व्यवाय इति चक्रसम्मतः पाठः ।

Page #814

२१श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
८०३ एत एव च विज्ञ या निद्रानाशस्य हेतवः।
काय कालो विकारश्च प्रकृतिर्वायुरेव च ॥ ३१॥ तमोभवा श्लेष्मसमुद्भवा च मनःशरीरश्रमसम्भवा च । आगन्तुकी व्याध्यनुवर्तिनी च रात्रिस्वभावप्रभवा च निद्रा ॥
युक्तनिद्रावारकस्य समयोगयुक्त निद्रानाशकत्वं दर्शयति–एत एव चेत्यादि। निद्रानाशस्य स्वस्थपुरुषस्य समयोगेन सेव्याया अपि निद्राया नाशस्येत्यर्थः। आतुरस्य तु सुश्रुतोक्तनिद्रानाशोऽनिलादिना दशितः। आचार्येणापि दश्यते-कार्यमित्यादि। स्वस्थातुरोभयपरतया काय्यकालप्रकृतयो बोध्याः। कार्य कर्म । क्रियासक्तो हि न निद्राति । कालो वाक्यम् । तमोभूयिष्ठस्य श्लेष्मजये। विकारो ज्वरादिः। दृद्धो हि वाक्यावस्थास्वभावान निद्राति। प्रकृतिः स्वभाव', वायुर्वायुप्रकृतिः, न तु समावस्थो वायुनिद्रानाशहेतुः ; विषमस्य तु वायोविकारपदेन लाभात् । वायुप्रकृतिको हि जागरूकः स्फुटितकरचरणादिक उक्त इति। एतेन प्रकृतिः स्वभावः वायुविशेषेण निद्रापहारक इति ज्ञापनार्थ पुनरुक्त इति यद्व्याख्यातं तददृषितं भवति। जागरूकखस्वभावस्तु पुंसां न निसर्गतः स्यात्, प्रकृतिभूतवायुना हि भवति। सुश्रुते दिवानिद्रावद्रात्रिजागरणमपि रोगविशेष हितमुक्तम् । तद्यथा--- "कफमेदोविषार्तानां रात्रौ जागरणं हितम्। दिवास्वमश्च तृट्शूल-हिक्काजीर्णातिसारिणाम् ॥” इति ॥ ३१॥
गङ्गाधरः-निद्राविधिमुक्त्वा निद्रायाः कारणभेदेन भेदानाह-तमोभवेत्यादि। तमोभवेति आत्ममनःस्थानहृदयपद्मस्य तमोगुणावरणमन्तरेण
तमोजयस्तमोगुणजयः, स च योगाभ्यासादिना भवति । एत एव चेति स्वस्थे क्रियमाणा हात बोद्धव्यम् । निद्रातिप्रसङ्गे सति क्रियमाणा अतिप्रसङ्गनिषेधका भवान्त। अपरानपि निद्रानाशहेतूनाह-कार्यमित्यादि। कार्यमिति कार्यासक्तो न निद्रां याति। काल इति वार्द्धक्यं, वृद्धा हि स्वभावत एव जागरूका भवन्ति । विकारो व्याधिः शूलादिः । प्रकृतिः स्वभावः, स्वभावादेव केचिदनिद्रा भवान्त। विकारग्रहणेनैव वाते लब्धे पुनर्वातग्रहणं विशेषेण वायोनिद्वापहारकत्वप्रतिपादनार्थम् ॥३१॥
चक्रपाणि:-निद्राविशेषानाह--- तमोभवेत्यादि। तमोभवा इति तमोगुणोद्रेकभवा , मनः

Page #815

८०४
चरक-संहिता। अष्टौनिन्दितीयः रात्रिस्वभावप्रभवा मता या तां भूतरात्रीं * प्रवदन्ति निद्राम। तमोभवामाहुरघस्य मूलं शेषाः पुनाधिषु निर्दिशन्ति॥३२॥
निद्रा कापि न भवतीति, तस्य तमसो निद्रासाधारणकारणस्य श्लेष्मादिहेतुव्यतिरेकेण यः स्वतो भवत्युद्रेकस्तस्य यन्निद्राजनकत्वं सा निद्रा तमोभवा । एषा पुनरघस्य मूलतयाऽत्रैव वक्ष्यते। सुश्रुते तु-“तामसी नामोक्ता सा प्रलयकाले भवति। तदन्या चेयं श्लेष्मसमुद्भवा केवलवृद्धेन श्लेष्मणा द्वितीया निद्रा। मनःशरीरश्रमसम्भवा तु मनसो वा शरीरस्य दा श्रमेण यदा न च मनो न वेन्द्रियाणि स्वस्वविषयेषु प्रवत्तन्ते तहि ततो निद्राति, न तु श्रमेण। वायुवृद्धग्रा निद्रानाशः स्यात् तात्कालिकः। कालान्तरे तु ततो वातान्निद्रानाश एवोच्यते। आगन्तुकी रिष्टरूपा निद्रा, न तत्र तयःश्लेष्मादिको हेतुः। ज्वरारिष्टादिलक्षणं हि-“शेते निपतितोऽपि वा” इत्यादि व्याध्यनुवत्तिंनी सन्निपातिकज्वरादौ। रात्रिस्वभावात् प्रभवति या सा रात्रिस्वभावप्रभवा। सा तु न तमसा न वा श्लेष्मणा न वा मनःशरीरश्रमसम्भवा न वा आगन्तुकी नापि व्याध्यनुवर्तिनी। दिवा तु या निद्रा सा तमःश्लेष्मादिसम्भवा। हेतुव्यतिरेकेण न भवतीति भावः।
एतासु च निद्रासु प्रशस्तां निद्रामाह-रात्रिस्वभावेत्यादि। भूतानि राति ददातीति भूतरात्री, तां तथा। आसु चातिनिन्दितनिद्रामाह-तमोभवामित्यादि । अघस्य मूलमिति तमोगुणबाहुल्येन सदैव निद्राक्लान्तस्य सत्ताद्यनुष्ठानाभावेन पाप जायते इति भावः। शेषा ति व्याधिषु स्वभावप्रवृत्तादिव्याधिषु । रात्रिस्वभावप्रभवाया हि निद्रायाः स्वभावव्याधित्वात् क्षुत्पिपासा
शरीरश्रमसम्भवा तु निद्रा मनःशरीरयोः श्रमेण क्रियोपरमे सति नेन्द्रियाणि न च मनो विषयेषु प्रवर्त्तन्ते, ततश्च निद्रा स्यात्, श्रमश्चायमनतिवृद्धो भूरिवाताप्रकोपकोऽभिप्रेतः, तेन श्रमस्य वातजनकत्वेन निद्रानाशः किमिति न भवतीति न वाच्यम्, दृच्चैतत् यत्-श्रान्तानामनिद्रा न भवतीति। आगन्तुकी रिष्टभूता ; व्याध्यनुवर्तिनी सन्निपातज्वरादिकार्या; रात्रिस्वभावात् प्रभवतीति रात्रिस्वभावप्रभवा। दिवाप्रभवन्ती तु निद्रा तमःप्रभृतिभ्यस्त्रिभ्य एव स्यात् ।
आसु निद्रासु प्रशस्तां निद्राचाह-रात्रीत्यादि। भूतानि प्राणिनो दधाति पुष्णा. तीति भूतधात्री, धात्रीव धात्री। अघस्य पापस्य मूलमिति कारणम्। तमोगृहीतो हि
* भूतधात्रीमिति वा पाठः।

Page #816

२१श अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् । तत्र श्लोकाः ।
निन्दिताः पुरुषास्तेषां यो विशेषेण निन्दितौ । निन्दिते कारण दोषास्तयोर्निन्दितभेषजम् ॥ येभ्यो यदा हिता निद्रा येभ्यश्चाप्यहिता यदा । अतिनिद्रानिद्रयोश्च भेषजं यद्भवा च या ॥
जन्ममरणादीनामिव । मनःशरीरश्रमभवापि हि निद्रा व्याधिरूपा भवत्येव । तदा धातुवैषम्यात् ।। ३२॥
८०५
गङ्गाधरः-- अध्यायार्थसंग्रहाय इलोकानाह - तत्रेत्यादि । इह खल्वित्यारभ्यातिकृशश्चेत्यन्तेन निन्दिताः पुरुषाः । तत्रातिस्थूलेत्यारभ्य भवन्तीत्यन्तेन तेषां यो विशेषेण निन्दितौ । अतिस्थूलस्येत्यादिना दापा इत्यन्तेनातिस्थूलस्य दोषाः । तदिदमित्यादिना निर्दिष्टमित्यन्तेन कारणम् । वक्ष्यते वाच्य - मित्यादिनातिकृशं नरमित्यन्तेन कारणम् । व्यायाममित्यादिना मत इत्यन्तेनातिकृशस्य दोषाः । सततमित्यादिना प्रयोजयेदित्यन्तेन स्थौल्यभेषजम् । अस्वममित्यादिना पुण्यतीत्यन्तेन कृशस्य भेषजम् । यदा त्वित्यादिना बुद्धिरिवागतेत्यन्तेन निद्रायाः सामान्यतो हितत्वमुक्त्वा गीताध्ययनेत्यादिना नेप्यत इत्यन्तेन येभ्यो यदा हिता निद्रा । गेदस्विन इत्यादिना कदाचनेत्यन्तेन येभ्यो यदा अहिता सा सदोषा । हलीमकेत्यादिना विशेषत इत्यन्तेन अभ्यङ्गादित्यादिना निमित्तत इत्यन्तेन अनिद्राय अनिद्रपुरुपाय भषजं निद्राजननाय इति । कायस्येत्यादिना अतिनिद्राय पुरुषाय भेषजम् ।
;
सदा निद्रात्मकत्वेनानुष्ठेयं सद्वृत्तं न करोति, ततश्चाधम्मपादः । व्याधिष्विति शरीरव्याधिषु इलेप्मादयो व्याधय एव तेष च भूता निद्रा व्याधिरूपैव आगन्तुकी चासाध्यव्याधिभवा च स्वयमप्यसाध्यभूता व्याधिरूपा तेन ताञ्च व्याधिषु मध्ये निद्दिशन्ति ; किंवा व्याधिषु आधारेषु निर्दिशन्तीत्यर्थो ज्ञेयः ॥ ३२ ॥
* अतिनिद्रानिद्वयोश्चेत्यत्र अतिनिद्रायानिद्राय तथा या या यथा यत्प्रभवा इत्यत्र या या यथाप्रभावा च इति चक्रष्टतः पाठः ।

Page #817

८०६
चरक-संहिता। [ अष्टोनिान्दतीयः या या यथा यत्प्रभवा निद्रा तत्सर्वत्रिजः। अष्टौनिन्दितसंख्याते व्याजहार पुनव्वंसुः ॥ ३३॥
इत्यग्निवेशकृते तन्त्र चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थानेऽष्टौ
निन्दितीयो नामैकविंशोऽध्यायः ॥ २१ ॥
तमोभवेत्यादिना यद्भवा पुरुषाय या या निद्रा। रात्रिस्वभावप्रभवेत्यादिना यथाप्रभवा या निद्रा तत्सर्व सामान्यत उक्तम् ॥३३ ।।
अध्यायं समापयति---अग्नीत्यादि। सर्च पूववव्याख्येयम् ।
इति श्रीगङ्गाधरकविरत्नकविराजविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ मूत्रस्थानीयाष्टौनिन्दितीयाख्यैकविंशाध्यायजल्पाख्या
एकविंशी शाखा ॥२१॥
चक्रपाणिः-संग्रहे अनिद्रायेति अविद्यमाननिद्राय पुरुषाय। यथाप्रभावा चेति भूतधात्रीत्यादिवर्णितप्रभावा ॥ ३३ ॥ इति चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायाम् आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थान
व्याख्यायाम् अशौनिन्दितीयो नाम एकविंशोऽध्यायः ॥२१॥

Page #818

द्वाविंशोऽध्यायः ।
अथातो लङ्घनवृंहणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः, इतिह स्माह भगवानात्र यः ॥ १ ॥ तपःस्वाध्यायनिरतानात्र यः शिष्यसत्तमान् । षड़ग्निवेशप्रमुखानुक्तवान् परिचोदयन् ॥ लङ्घनं वृहणं काले रुक्षणं स्नेहनं तथा । स्वेदनं स्तम्भनञ्चैव जानीयात् स भवेद भिषक् ॥ २ ॥ तमुक्तवन्तमात्र यमग्निवेश उवाच ह । भगवन् लङ्घनं किं तल्लङ्घनीयाश्च कीदृशाः ॥
वृहणं वृहणीयाश्च रुक्षणीयाश्च रुक्षणम् । के स्नेहाः स्नेहनीयाश्च स्वेदाः स्वेद्याश्च के मताः ॥ स्तम्भनं स्तम्भनीयाश्च वक्तुमर्हसि तद् गुरो ।
अथ पुरुषे भेषजयोजनायां शरीरदेध्यस्थौल्यायपेक्षावत्क्रियाविशेषलङ्घनवृंहणादिषु योग्यताsयोग्यताज्ञानमप्यपेक्षणीयं भवतीत्यतोऽष्टौनिन्दितीयानन्तरं लङ्घनवृंहणीयोऽभिधीयते अथात इत्यादि । लङ्घनं वृंहणमितिपदद्वयार्थमधिकृत्य कृत इति लङ्घनट हणीयः ॥ १ ॥
गङ्गाधरः- तप इत्यादि । तपःस्वाध्यायनिरतानग्निवेशप्रमुखान् षट् शिष्यसत्तमान् अग्निवेशभेलजतूकर्णपराशरहारीतक्षारपाणीन् परिचोदयन्नध्यापन विधौ पूर्वं गुरु यात् शिष्यं प्रति पठेति प्ररणवाक्यम्, इति प्रेरणवाक्यं ब्रवन्तुक्तवान । किमुक्तवान तदाह--यदुक्तं लङ्घनमित्यादि । काले इत्यस्य लङ्घनादिभिः प्रत्येकमन्वयः ।। २ ।।
गङ्गधरः - तमित्यादि । अग्निवेशस्य षट्सु शिष्येषु विशिष्टबुद्धिमत्त्वादग्रे
चक्रपाणिः-- योजनापेक्षिणीयशरीरमभिधाय लङ्घनादिविषयत्वात् योजनाया लड़नादीनि एव विषयतः स्वरूपतश्च वक्तु ं लङ्घनवृहणीयोऽभिधीयते ॥ १ ॥

Page #819

८०८
चरक-संहिता। [लङ्घनवृहणीयः लचनप्रभृतीनाश्च षण्णामेषां समासतः । कृताकृतातिवृत्तानां * लक्षणं वक्तमर्हसि ॥ ३ ॥ तदग्निवेशस्य वचो निशम्य गुरुरब्रवीत् । यत् किञ्चिल्लाघवकरं देहे तल्लङ्घनं स्मृतम् ॥ वृहत्वं यच्छरीरस्य जनयेत् तच्च वृहणम् । रौक्ष्यं खरत्वं वैशय यत् कुर्यात् तद्धि रुक्षणम् ॥ स्नेहनं स्नेहविष्यन्द-माईवक्लेढकृन्मतम् । स्तम्भगौरवशातनं स्वेदनं स्वेदकारकम् ।
स्तम्भनं स्तम्भयति यत् गतिमन्तं चलं द्रवम् ॥ ४ ॥ तत्प्रश्नेनैवान्येषां प्रश्नसिद्धेने प्रश्नान्तरं तेपां दशितम् । कृताकृतातिवृत्तानामिति कृतं सम्यक् कृतम् । अकृतमसम्यमिथ्याभ्यां कृतम् । अतिवृत्तमति. योगयुक्तम् ॥३॥
गङ्गाधरः-क्रमिकप्रश्नोत्तरमाह यत्किश्चिदित्यादि। देहे लाघवकरमित्युक्तप्रव सिद्धौ यत् पुनर्यत्किञ्चित्पदं तदयोगातियोगमिथ्यायोगयुक्तखेऽपि लङ्घनवख्यापनार्थमिति बोध्यम् । यत्किश्चित्पदं वृहत्त्वादिभिः सर्वैः सम्बध्यते। तेन यत् शरीरस्य यत्किश्चिदहत्त्वं जनये तच हणमित्यादिरूपेण केचिद्याचक्षते, तन्न ; यत्किञ्चिद्वस्तु देहे लाघवकरं भवति तल्लङ्घनं स्मृतमित्यर्थः। तेनैवायोगादेर्लाभात्। रौक्ष्यमित्यादि प्राधान्येन रोक्ष्यम् । खरखवैशदा खनुगते इति कश्चिद्याचष्टे। रोक्ष्यमितिमात्रोक्त्यैव रुक्षणलक्षणसिद्धौ खरखवैशदेव पुनयदुक्ते तद्रौक्ष्यानुमानाथं लिङ्गवख्यापनार्थम् । देहे हि रौक्ष्यं खरखवैशद्याभ्यामनुमीयते, न तु प्रत्यक्षमुपलभ्यते। न च रौक्ष्य स्निग्धवाभावो देहे प्रत्यक्षमेव हि दृश्यते : खरवं वैशयश्च रौक्ष्यकार्यमिति । स्नेहविष्यन्दः शरीरस्य स्नेहविलयनं शरीरात स्नेहक्षरणमिव । स्नेहविष्यन्दादिभिरनुमीयते देहे स्निग्धखमिति। स्वेदकारकमिति धर्मकारकमित्यर्थः ।
चक्रपाणिः-परिचोदयन्निति ज्ञानार्थं प्रेरयत् । कृतेत्यादी कृतं सम्यककृतम् ॥ २॥३॥ चक्रपाणिः-रौक्ष्यमित्यादौ रौक्ष्यमेव प्रधानं बोद्धव्यम् ; खरत्ववैशदेव तु तदनुगते। विष्यन्दो * कृताकृतातिरिक्तानामितिपाठश्चकटतः ।

Page #820

२२श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
८०६ लघृष्णतीदणविशदं रुत्वं सूक्ष्मं सरं खरम्। कठिनञ्चैव यद् द्रव्यं प्रायस्तल्लङ्घनं स्मृतम् ॥ ५॥ गुरु शीतं मृदु स्निग्ध बहलं स्थूलपिच्छिलम् । प्रायो मन्दं स्थिरं श्लक्ष्णं द्रव्यं वृहणमुच्यते ॥६॥ रुनं लघु खरं तीक्ष्णमुष्णं स्थिरमपिच्छिलम्।
प्रायशः कठिनञ्चैव यद द्रव्यं तद्धि रुक्षणम ॥७॥ स्तम्भगौरवशीताभावधम्मरनुमीयते दह स्वेदः। स्तम्भयताति स्थिरीकरोति । गतिमन्तमिति प्रव्यक्तगतियुक्तम् । चलं किञ्चिद्गतिमन्तम्। द्रवमकठिनं मूर्तिमन्तम् । तेन वातस्य प्रव्यक्तगतिमतस्तु चलद्रवसहचरितस्य स्तम्भकद्रव्यं स्तम्भनं भवति। न तु कैवल्ये। किंवा स्तम्भनलक्षणमेवैतत् । तन्न । तस्मात केवलवातसम्भवे वातस्य वृद्धो क्षतिः। एषां हि लखनादीनां सम्यकप्रयोगादिभिः शुभाशुभे क्रियेते। तदर्थ भिषगवहितो भवति । तस्मात् यत्किञ्चित वस्तु प्रव्यक्तगतिमन वा किञ्चिद्गतिमन्तं द्रवं वा भावं स्तम्भयति रुणद्धि तद्वस्तु स्तम्भनमित्यर्थ । लङ्गनादिपदसिद्धिस्तु कत्तरि कृत्प्रत्ययेन बोध्या न तु भावे लुटा। लाघवकरमिति स्तम्भयतीत्यादि कुणिचोः प्रयोगदर्शनात् ॥ ४॥
गङ्गाधरः-लङ्घनादिद्रव्यं क्रमेण विकृणोति--लध्वित्यादि। लघ्वादिनवगुणयुक्तद्रव्यं देहे लाघवकरखाल्लङ्घनं स्मृतम् ॥५॥
गङ्गाधरः-गुरु शीतमित्यादि । एतल्लध्वादिनवगुणविपरीतगुरुशीतादिनवगुणवद द्रव्यं हणम् । लघोविपरीतो हि एणो गुरुः । उष्णस्य शीतः । तीक्ष्णस्य मन्दः। विशदस्य पिच्छिलः । रुक्षस्य स्निग्धः। सूक्ष्मस्य स्थूलः सान्द्रश्च । सरस्य स्थिरः । खरस्य श्लक्ष्णः । कठिनस्य मृदुः। प्राय इत्यनेन मन्दगुणस्य आधिक्यं यस्मिन् द्रव्ये तद द्रव्यं चिरकारिखान हणम् । कचित्तीक्ष्णगुणवद्द्रव्यस्यापि पिप्पल्यादेव हणलं ख्यापितमित्यर्थः ॥६॥
गङ्गाधरः-रुक्षमित्यादि। रुक्षमित्याद्यष्टगुणयुक्तं द्रव्यं रुक्षणम् । लङ्घनं विलयनम्। स्वेदकारकं धर्मकारकम्। स्तम्भयतीति विरुणद्धि ; चलमिति किञ्चिद्गतिमत्, गतिमन्तमिति प्रव्यक्तगतिमन्तम, एतच्चातिसारशोणितस्रुतिविषदाहवेदनादिषु बोद्धव्यम् न तु केवलवाते गतिमन्तं प्रति, स्तम्भकस्य वर्द्वकत्वात्। गुर्वित्यादी बहलं धनम्, मन्दमिति

Page #821

८१०
चरक-संहिता। [ लङ्घनघृहणीयः द्रवं स्निग्धं सरं स्थूलं * पिच्छिलं गुरु शीतलम्। प्रायो मन्दं मृदु च यद् द्रव्यं तत् स्नेहनं मतम्॥८॥ उष्णं तीक्ष्णं सरं स्निग्धं रुक्षं सूक्ष्म द्रवं स्थिरम् । द्रव्यं गुरु च यत् प्रायस्तद वै स्वेदनमुच्यते ॥ ६ ॥ शीतं मन्दं मृदु श्लक्ष्णं सूक्ष्म रुनं द्रव स्थिरम् ।
यद द्रव्यं लघु चोदिष्टं प्रायस्तत् स्तम्भनं स्मृतम्॥ १० ॥ हि सरगुणयुक्तम्, रुक्षणन्तु स्थिरगुणयुक्तमिति भेदः। भेदश्च लघुरुक्षगुणाधिक्येन लङ्घनरुक्षणयोरिति बोध्यम् । वोध्यञ्च लङ्घननापि रौक्ष्यमल्पं देहे लाघवमधिकं रुक्षणेन रौक्ष्यमधिकं लाघवमल्पमिति। तथा द्रव्याद्रव्यभूतखं लङ्घनस्य । रुक्षणस्य तु द्रव्यभूतत्वमिति ॥ ७ ॥
गङ्गाधरः-द्रवमित्यादि। द्रवादिनवगुणयुक्त द्रव्यं स्नेहनम् । अत्रापि मन्दगुणस्याधिक्येन स्नेहनं कचित् किश्चित्तीक्ष्णत्वेऽपि स्नेहनलस्य न व्यवच्छेदः॥८॥
गङ्गाधरः-उष्णमित्यादि । उष्णादिभिः सप्तभिगुणः रवेदनम् । उणादिसप्तगुणसहचरितः स्थिरो वा सरो वा स्थिरसरान्यतरसहितः स्निग्धरुक्षान्यतरसाहितैश्च स्निग्यो वा रुक्षो वा गुणो यस्य तद्व्यं वेदनमिति भावः ॥ ९॥
गङ्गाधरः---शीतमित्यादि। शीतादिनवगुणयुक्त स्तम्भनम् । प्रायःपर्दन प्रभावात् कचिदन्यस्यापि लनटहणवादिकं बोध्यं लक्षणतो लङ्घनादिकम् ॥ १० ॥ चिरकारि। स्थलं संहतावयत्रं लडडुपिटकादि। विरुक्षणद्रव्यकथने यद्गुणमेव लखनद्रव्यमुक्तं तद्गुणमेव विरुक्षणं यद्यप्युक्त, तथापि रुक्षगुणस्यात्र प्राधान्यम् , रङ्कने तु लघुगुणप्राधान्यं ज्ञेयम्, तथा लङ्घनमद्रव्येणोपवासेनापि नियते विरुक्षणन्तु द्रव्यकार्यतयैव प्राधान्यात् उक्तम्, तेन लवनविरुक्षणयोनकता ; यत् तु वक्ष्यति ... 'कृतातिकृतलि यलचिते तद्विरुक्षिते' इति, तत् प्रायोवादात्। विरुक्षणस्य हि मुख्यः स्नेहाभावः, लवनस्य तु गौरवाभाव इति स्फुट एव भेदः प्रतिभाति ॥ ४-७॥
चक्रपाणिः-स्वेदगुणकथने स्निग्धं रुक्षमिति स्निग्धं वा रुक्षं वत्यर्थः । एवं सरस्थिरावपि विकल्पेन ज्ञेयो। पिपासेति पिपासानिग्रहः ; मारुतो यद्यपि सोमसम्बन्धात् तथा लङ्घनं न भवति,
* श्लपणमित्यपि क्वाचित्कः पाठः।

Page #822

२२श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
८११ चतुष्प्रकारा संशुद्धिः पिपासा मारुतातपौ। पाचनान्युपवासश्च व्यायामश्चेति लवनम् ॥११॥ प्रभूतश्लेष्मपित्तात्र-मलाः संसृष्टमारुताः। वृहच्छरीरा बलिनो लवनीया विशुद्धिभिः ॥ १२॥
गङ्गाधरः-लङ्घनादिद्रव्यमुक्त्वा स्वरूपतो लङ्घनादिकं वक्तमादौ लङ्घनस्य प्रभेदानाह--चतुरित्यादि । चतुष्प्रकारा संशुद्धिरिति वमनविरेचनास्थापनशिरोविरेचनानीति। अनुवासनस्य य़हणवात्तद्वयवच्छेदाय चतुष्पकारेति । पिपासेति-पिपासानिग्रहस्तृष्णावेगधारणमित्यर्थः। मारुतेति-वायुर्वाह्यः प्राकृत एव लङ्घनं स्यात् देहे लाघवकरखात् । न तु विकृतः प्रागादिदिगष्ट्यादिसोमसम्बन्धेन लाघवकरखाभावात् ग्रीष्मादौ चातपसम्बन्धेन वैकृतस्य देहलाघवं प्रत्यकुशलखाच । आतपश्च लङ्घनं सर्वदैव देहलाघवकरत्वात् । पाचनानीति----आहारान् पचन्तं जाठरमग्निसन्धुक्षयन्ति तद्धलं वद्धयन्ति च । यानि पाचयन्ति तानि पाचनानि वाय्वग्निगुणबहुलानि सैन्धवमरिचादीनि द्रव्याणि। लौकिकोऽयश्च वनिरपि पाचनः। उपवासस्तु जाठराग्निसन्धुक्षणेन बलदानेन च आहारपानोऽपि द्रव्यमयखाभावात् पृथगुपदिष्टः। आतपान्तास्तु सप्त न पाचना जाठराग्निसन्धक्षणखाभावेन, देह. लाघवकरखा तु पृथगुक्ताः। एवञ्च व्यायामोऽप्यद्रव्यभूतखात् पृथगुक्तः न तु पाचनखेन संगृहीतः। अत एव लङ्घनस्य द्रव्याद्रव्यसाधाणखख्यापनार्थं लवनलक्षणे यत्किश्चिदित्युक्तम् न तु द्रव्यमित्युक्तम् ॥११॥ ___ गङ्गाधरः--शिष्यपृष्टलङ्घनीयोपदेशार्थ लङ्घनप्रभेदान् दशोक्त्वा तद्दशविधलङ्घनेषु प्रतिलचनयोगमाह - प्रभूतेत्यादि। विशुद्धिभिरिति चतुर्भिः संशोधनः यथावाधिकारोक्तवम्यविरेच्यास्थाप्यशिरोविरेच्यत्वेनोक्ता ये ते प्रभूतश्लेष्मादयः संशोधनीया इत्यर्थः ।। १२ ॥
तथापि स्वरूपेण लङ्घनमेव । पचन्तमग्नि प्रतिपक्षक्षपणेन बलदानेन च यत् पाचयति तत् पाचनं, तञ्च वारवग्निगुगभूयिष्ठम्। चतुष्प्रकारा संशुद्धिरित्यनुवासनं वर्जयित्वा, तस्य श्रृंहणस्वात् ॥ ८.--११॥
चक्रपाणिः-- उक्तस्य दशप्रकारलझनस्य भिन्न विषयमाह-प्रभूतेत्यादि। आदाविति पचन

Page #823

८१२ चरक-संहिता।
[ लङ्घनवृहणीयः येषां मध्यबला रोगाः कफपित्तसमुत्थिताः । छर्द तीसारहृद्रोग-विसूच्यलसकज्वराः ॥ विवन्धगौरवोद्गार-हृल्लालारोचकादयः।। पाचनस्तान् भिषक् प्राज्ञः प्रायेणादावुपाचरेत् ॥ एत एव यथोदिष्टा येषानल्पवला गदाः ।। पिपासानिग्रहस्तेषामुपवासैश्च तान् जयेत् ॥ १३॥ रोगान् जयेन्मध्यवलान् व्यायामातपमारुतैः । बलिनां किं पुनर्येषां रोगाणामवरं बलम् ॥ गङ्गाधरः--अधिकबलदोपविषयकलवनमुक्त्वा क्रमिकलात् मध्यबलदोषविषयकलवनयोग्यानाह- येषामित्यादि । मध्यवला इत्यादिविशेषणं छातीसाराबरोचकादय इत्यन्तस्य । प्रायेणादाविति वचनेन मध्यवलपित्तश्लेष्मजच्छर्दिज्वरादिष्वादो उपवास विधानं न विरुद्ध मिति ख्यापितम्। न च लङ्घनमत्र पाचनशब्देनोच्यते पृथगुक्तखात् । क्रमिकखादल्पवलदोषविषयकलङ्घनयोग्यानाह-एत एवेत्यादि। एत एव श्लेष्मपित्तसमुत्थिताश्छदंतीसारादयो यथोद्दिष्टा गदा अल्पवलाः। अल्पबलखेन येषां जायन्ते तेषां पिपासानिग्रहैरुपवासश्च तान् श्लेष्म पित्तसमुत्थितान् छतीसारादीनल्पवलान् गदान जयेत् संशमयेत्। जयेदित्युक्त्या प्रभूतश्लेप्मजादिच्छातीसारज्वरादीन् पुनरादावेवोपवासेनोपक्रम्य पश्चात् संशोधनपाचनादिभिजयेदिति ख्यापितम् । अल्पबलानामेषां पिपासानिग्रहोपवासाभ्यामेव जयः स्यात्, न संशोधनाद्यपेक्षा भवतीति भावः ॥१३॥
गङ्गाधरः-रोगानित्यादि। रोगानिति बलिनां पुंसां छद्दतीसारादीन् मध्यवलानादावुपवासेन तथा पाचनरुपक्रम्य पश्चात् व्यायामातपमारुतैर्जयेत् । पुनर्येषां रोगाणां बलमवरं बलिनां पुंसां तेषां रोगाणां व्यायामातपमारुतै. जये किम् ? अर्थादतिसुखेन तान जयेदिति भावः ।। मन्ते च्छर्यादीनां निरामाणां संशमनीयत्वात्। रोगानिति लङ्घनीयरोगान् , बलिनामिति पदं बलवतामेव व्यायामादिसेवाविधानार्थ', मध्यबलानामप्येतेनाल्पबला एवःगदा व्यायामादिविषया इति भावः।

Page #824

२२श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
८१३ त्वगढोषिणां प्रमीढानां * स्निग्धाभिष्यन्दिव हिणाम्। शिशिरे लङ्घनं शस्तमपि वातविकारिणाम् ॥ १४ ॥ अदिग्धविद्धमक्लिष्टं वयःस्थं सात्म्यचारिणाम्। मृगमत्स्यविहङ्गानां मांसं वहणमिष्यते ॥ १५॥ क्षीणाः न्ताः कृशा वद्धा दुबला नित्यमध्वगाः। स्त्रीमद्यनित्या ग्रीष्मे च वहणीया नराः स्मृताः ॥ शोषाशोग्रहणीदोषैाधिभिः कर्षिताश्च ये। तेषां क्रयादमांसानां वहणा लघवो रसाः॥
नन्वेवमस्त्वेषामन्येषां पुंसां लगदोपप्रमेहवातजरोगादीनां किं न लङ्घनसाध्यखमिति ? अत आह-खगदोपिणामित्यादि। स्निग्धाभिष्यन्दि इति अतिस्निग्धत्वे गुदादितोऽभिष्यन्दयानस्नेहानाम् । हिणां टहणयुक्तानाम् । शिशिरे इति पौपमाघयोस्तत्र पुसामतिबलत्वान संशोधनेतरलचनं, कार्तिकाग्रहायणयोस्तु संशोधनरूपं लङ्घनं, तयोः संशोधनकालत्वेनोक्तत्वात्। न तु शिशिरगुणयुक्त हेमन्त शिशिररूपा द्वये चातुर्मासिकलङ्घनमिति दशविधमेवोक्तम् ॥१४॥
गङ्गाधरः--लङ्घनानन्तय्यात् हणं द्रव्यं पूव्व लक्षणत उक्तमधुना स्वरूपत उपदिशति-अदिग्धेत्यादि । दिग्धेन विषाक्तशरादिना विद्धमिति दिग्धविद्धम् । न तददिग्धविद्धमिति। अक्लिष्ट रोगाद्यविकृतम्। वयःस्थं यूनां सम्बन्धे। किंवा वयःस्थामिति पाठः षष्ठीबहुवचनान्तत्वेन बोध्यः। सात्माचारिणामिति सात्मादेशे ये चरन्ति ते सात्माचारिणस्तेषाम् ॥१५॥
गङ्गाधरः--हणीयाश्च कीदृशाः ? इति प्रश्नोत्तरमाह-क्षीणा इत्यादि । ग्रीष्मे चेति क्षीणादिभिन्ना अपि ढहणीया इति बोध्यम्। शीघ्रहणीयानाहशोषेत्यादि। क्रव्यादमांसानां मांसभक्षकमृगादीनां व्याघ्रकुम्भीरगृध्रादीनां
वृहिणो वृहणयुक्तानां, लङ्घनं शस्तमिति दशविधमपि । शिशिर इति शिशिरगुणयुक्त हेमन्ते शिशिरे च । अत्र च ल झनं बलवत्त्वात् प्राणिनां कार्यम् ॥ १२-१४ ॥ . चक्रपाणिः-अदिग्धविद्धमिति विषाक्तशस्त्राविद्धम्। सात्म्यदेशे चरन्तीति सात्म्यचारिणः । * प्रमूढ़ानामिति चक्रः।

Page #825

८१४ चरक-संहिता।
[ लङ्घनवृहणीयः स्नानमुत्सादनं स्वप्नो मधुराः स्नेहवस्तयः । शर्करानीरसपी पि सर्वेषां विद्धि वंहरणम् ॥१६॥ कटुतिक्तकषायाणां सेक्नं स्त्रीवसंयमः । खलिपिण्याकतक्राणां मध्वादीनाञ्च रुक्षणम् ॥ अभिष्यन्दा महादोषा मर्मस्था व्याधयश्च ये। ऊरुस्तम्भप्रभृतो रुक्षणीया निदर्शिताः ॥ १७ ॥ स्नेहाः स्नेहयितव्याश्च स्वेदाः स्वेद्याश्च ये नराः। स्नेहाध्याये मयोक्तास्ते स्वेदाख्ये च सविस्तरम ॥१८॥ द्रवं तन्वसरं यावच्छीतीकरणमौषधम ।
खादतिक्तकषायश्च स्तम्भनं सर्वमेव तत् ॥ मांसानां रसा लघवः स्वभावतो लघवः । श्येनादीनां मांसानां रसाः स्वभावतो गुरवश्व। संस्कारेण लघूकृताहणाः शीघ्र हणा इत्यर्थः। सव्व पुरुषसाारणहणान्याह--- स्नानमित्यादि। सापां पुंसां सर्वमिदं हणं विद्धीत्यर्थः ॥१६॥
गङ्गाधरः--अथ पूचं लक्षणत उक्तं रुक्षणद्रव्यं स्वरूपत आह---कदित्यादि । स्त्रीष्वसंयमः प्रायेण स्त्रीसेवनम् । खलिप्रभृतीनां मध्वादीनाञ्च सेवनमित्यन्वयः। खलिनिःस्नेहसपखलिः। पिण्याको निःस्नेहतिलखलिः, किंवा पिण्याकशाकविशेषः। आदिना भृष्टचणकादयः। रुक्षणीयाश्च कीदृशाः ? इति प्रश्नस्योत्तरमाह-अभिष्यन्दा इत्यादि। अभिष्यन्दाः स यमाणाक्षिनासादयः, महादोषा व्याधयः। प्रभृतिशब्देन प्रमोहादयः ॥१७॥
गङ्गाधरः-अथ के स्नेहाः ? इ.यादिप्रश्नचतुष्टयस्योत्तरे वक्तव्ये लक्षणतः स्नेहस्वेदावक्तौ प्रागिहाध्याये स्वरूपतः सविस्तर तथा स्नेह्याः स्वेद्याश्च के ? इति प्रश्नस्योत्तरमाह-स्नेहा इत्यादि। स्वेदाख्ये चेति स्वेदाध्याये ॥१८ ॥
गङ्गाधरः-अथ स्तम्भनं कीदृशम् इति प्रश्नोत्तरे वक्तव्ये पूर्व लक्षणतः लघव इति संस्कारेण लघवः ; किंवा क्रन्यादानां ये लघवः श्येनादयः, तन्मांसरसा इत्यर्थः ॥ १५॥१६॥
चक्रपाणिः-मध्वादीनाञ्च सेवनमिति सम्बन्धः ; खलिः सर्पपखलिः : पिण्याकं तिलखलिः,

Page #826

२२श अध्यायः]
सूत्रस्थानम् ।
८१५ पित्तनाराग्निदग्धा ये च्छई तीसारपीडिताः । विषस्वेदातियोगार्ताः स्तम्भनीयास्तथापरे ॥ १६ ॥ वातमूत्रपुरीषाणां विसर्ग गात्रलाघवे ।। हृदयोद्गारकण्ठास्य-शुद्धौ तन्द्राक्लमे गते ॥ स्वेदे जाते रुचौ चापि क्षत्पिपासाऽसहोदये।
कृतं लङ्घनमादेश्यं निव्यथे चान्तरात्मनि ॥ २० ॥ स्तम्भनद्रव्यमुक्तमधुना स्वरूपत आह-द्रवमित्यादि। सान्द्रमपि द्रव्यं घृतदुग्धादिकं द्रवं भवतीत्यत आह—तन्विति । तनु अवहलमसान्द्रमित्यर्थः । असरमिति यन सरति तदसरं स्थिरगुणयुक्तम् । शीतीकरणं स्पशेतो वीय्यतश्च यद्व्यमशीतं शीतं करोति, यद्यपि पूव्वं शीतं मन्दमित्यादिभिगुणलक्षणतो द्रव्यं स्तम्भनमुक्तम्। पुनश्चात्र वतन्वादिगुणः स्वरूपतोऽत्र स्तम्भनद्रव्यमुपसंहारार्थमुक्तं तद्व्याणामपरिसंख्येयखात् । स्वाद्वित्यादिरसनिर्देशेन वीय्येतोऽशीतीकरणस्वाद्वादिरसद्रव्यं न स्तम्भनं भवतीति ज्ञापनार्थम् ॥
गङ्गाधरः--स्तम्भनीयाश्च कीदृशा ? इति प्रश्नस्योत्तरमाह-पित्तेत्यादि । पित्तादिदग्यानां दाहस्तम्भः काव्यः। विषार्तानां विषवेगस्तम्भः काय्यः । स्वेदो घम्मस्तस्यातियोगे स्तम्भः काव्यः। परे इति रक्तपित्तादय इति ॥१९॥ __गङ्गाधरः-अथ लङ्घनप्रभृतीनां पप्णां कृताकृतातित्तानां लक्षणं वक्तमहेसि, इति प्रश्नोत्तरं क्रमेणाह-बातमूत्रत्यादि। तन्द्रालमा सुश्रुतेनोक्तो। रुचौ चापि जातायामिति लिङ्गविषय्ययणान्वेतव्यम्। क्षुपिपासाऽसहोदये क्षुधातृष्णयोयु गपदुदये इति कश्चिा, तन्न ; “सृष्टमारुतविण्भूत्रं क्षुत्पिपासासहं लघुम्” इत्यादि सुश्रुतवचनदर्शनात् । क्षुधापिपासयोरसहोदयः। असहखेन क्षुधातृष्णयोः समस्तयोरुदय इत्यर्थः। समाहारद्वन्द्वसमासात् । कृतमिति सम्यकृतम्। अन्तरात्मनीति मनसि। इति सम्यकृतलङ्घनस्य लक्षणम् । इति लक्षणविपरीतलक्षणञ्च अकृतलङ्घनलक्षणं सुतरां बोध्यमिति ॥२०॥ किंवा पिण्याकशाकम्। प्रभृतिग्रहणादाट्यवातप्रमेहादयो ग्राह्याः। तन्वबहलम्। सरति गच्छतीति सरं, न सरमसरं स्थिरमित्यर्थः ॥ १७-१९ ॥
चक्रपाणिः-- क्षुत्पिपासयोरमहः पीड़ाकरन्वेनोदयः क्षुत्पिपासहोदयः, न तु क्षुत्पिपासयोयुग

Page #827

८१६ चरक-संहिता।
[ लङ्घनवृहणीयः पवभेदोऽङ्गमर्दश्च कासः शोषो मुखस्य च। क्षत्प्रणाशोऽरुचिस्तृष्णा दौर्बल्यं श्रोत्रनेत्रयोः ॥ मनसः सम्भ्रमोऽभीक्ष्णमूर्द्ध वातस्तमो हृदि । देहाग्निबलहानिश्च लङ्घनेऽतिकृते भवेत् ॥ २१ ॥ बलं पुष्टुप्रपलम्भश्च कार्यदोषविवर्जनम्। लक्षणं वृहिते स्थौल्यमति चात्यर्थवृहिते ॥ २२ ॥ कृतातिकृतचिह्न यल्लविते तद्विरुक्षिते । * म्तम्भितः स्याद् बले लब्धे यथोक्तैश्चामयैर्जितैः ॥ २३ ॥ गङ्गाधरः --अतो नोक्तातिकृतलङ्घनलक्षणमाह ---पभेद इत्यादि। क्षुत्प्रणाशोऽत्र क्षुधोदयानन्तरं क्षुन्नाशः। अरुचिश्च। मनसः सम्भ्रमो भ्रान्तिरेव। ऊर्द्ध देहे वातो वायुः कुपितखेन लक्ष्यते इत्युद्ध वातः। ऊद्ध गतिमान वातः। तमो हृदीत्यन्धकारप्रवेशवत् ॥२१॥
गङ्गाधरः-अथ हणस्य कृताकृतातिवृत्तस्य लक्षणमाह-वलमित्यादि । पुष्टुापलम्भः शरीरपोपणारम्भज्ञानम् । काश्यदोषविवज्जनमिति काश्य ये दोषा व्यायामाद्यसहवादीनि तेषां विवज्जनं विशेषेण सम्यग्वज्जनमित्यर्थः । वृहिते सम्यग्वृहिते। इति सम्यकृतहणलक्षणमेतल्लक्षणविपरीतलक्षणन्तु अकृतहणलक्षणं सुतरामतो नोक्त्वातिहणलक्षणमाह -स्थौल्यमतीति । अतिस्थौल्यमत्यर्थवृहणलक्षणमित्यर्थः ॥ २२॥
गङ्गाधरः-अथ रुक्षणस्य कृतादिलक्षणमतिदेशेनाह- कृतातीत्यादि। लवनस्य मुक्तकण्ठेन कृतातिकृतचिह्नमुक्तम् । अतो रुक्षणस्यापि तथाविधेन कृतातिकृतचिह्न नार्थापत्त्याऽत्राप्य कृतरुक्षणलक्षणं वोध्यमिति न प्रश्नोत्तरोक्तो न्यनता। एवं स्नेहाध्याय स्निग्धस्य, स्वेदाध्याये स्वेदस्य कृताकृतातिहत्तस्य लक्षणमुक्तमिति। अतोऽत्र न पुनरुक्तमिति बोध्यम् । स्तम्भनस्य कृता कृतातियत्तस्य लक्षणमाह-स्तम्भित इत्यादि। स्तम्भित इति सम्यकपदयः, अत एव सुश्रुते- "सृष्टमारुतविष्मृत्र-क्षुत्पिपासासहं लघुम्” इत्यादि । अन्तरात्मनीति मनसि। मनसः सम्भ्रमो भ्रान्तिरेव, ऊन्ढे काये वात ऊर्द्ध वात: ॥ २०-२१॥
चक्रपाणिः-कार्यदोषविवर्जनमिति काश्य ये दोपाः शीतोष्णासहत्त्वादयः, तेपां वर्जनम्। वले लब्ध इति बलवान यदा पुरुषो भवति । यथोक्त रिति "पित्तक्षाराग्निदग्धा ये' इत्याद्यभि
* कृताकृतस्य लिङ्ग यल्लविते तद्धिरुक्षिते इति चक्रतः पाठः ।

Page #828

२२श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । श्यावता स्तब्धगात्रत्वमुदवेगो हनुसंग्रहः । हृदच्चोंनिग्रहश्च स्यादतिस्तम्भितलक्षणम् ॥ २४ ॥ लक्षणञ्चाकृतानां स्यात् षण्णामेषां समासतः । तदौषधानां धातूनामशमो वृद्धिरेव च ॥ इति षट् सर्वरोगाणां प्रोक्ताः सम्यगुपक्रमाः । साध्यानां साधने सिद्धा मात्राकालानुरोधिनः ॥ २५ ॥
भवति चात्र। दोषाणां बहुसंसर्गात् सङ्कीर्यन्तेऽप्युपक्रमाः।
षट्त्वन्तु नातिवर्तन्ते त्रित्वं वातादयो यथा ॥ २६ ॥ स्तम्भितः। बले लब्धे इति स्तम्भनीया पित्तक्षाराग्निदग्धायामयजयेन यदा पुरुषो बलवान् भवति तदा इत्यर्थः ॥ २३ ॥
गङ्गाधरः----एतत् सम्यकस्तम्भितलक्षणविपरीतलक्षणन्तु अकृतस्तम्भनलक्षणं बोध्यमिति नोक्त्वातिस्तम्भितलक्षणमाह ---श्यावतेत्यादि। उद्वेगः सम्यगात्मत्वाभावः ॥२४॥
गङ्गाधरः-विस्तरेण सम्यककृतलङ्गनादीनां लक्षणेनार्थापत्त्या मिथ्याकृतलङ्घनादीनां लक्षणलाभऽपि शिष्यानुकम्पया समासेन घण्णामेकलक्षणम् अकृतानामाह-लक्षणमित्यादि। तदोपधानामिति तल्लङ्घनादिकं यद यदौषधं येषां ते तदोपधा व्याधयः। धातूनामिति दोषाणाम्, दोषाश्च धातुसंशका भवन्ति। तेन लङ्घनादिसाध्यतत्तप्राध्यारम्भकदोषाणामशमो न शान्तिश्च पुन धिरेव भवति । अल्पमात्रकृतत्वे दोपक्षोभात् । उपसंहरति-इतीत्यादि। इति षट् विदिखा सव्वेरोगाणां सम्यगुपक्रमाः किंवा यथायोग्यत्वेऽपि संशोधनस्य सव्वव्याधिविषयत्वान्न सवेरोगाणामितिवचन विरुध्यते। साध्यानामित्यसाध्य रोगव्यवच्छेदाय । सिद्धा इत्युपक्रमविशेषणम् । मात्राकालावननुरुध्य साध्यानामपि व्याधीनां साधनाय न स्युरिति ज्ञापनार्थमाह-मात्रेत्यादि ॥२५॥
गङ्गाधरः-ननु पप्णां लङ्घनादीनामेकैकेनोपक्रमेण किमेकैकव्याध्युपशमो भिधेयैः, उद्वेग ऊर्बुवातवेगः, किंवा भैषज्यानभिलाषः । तदोषधानामिति लङ्घनादिसाध्यानाम्, वृद्धिरेव चेति स्तोकमात्रकृतलङ्घनादिक्रियया, दोषक्षोभमात्रस्य कृतत्वात्, धातूनामिति दोषाणाम्, "दोषा अपि धातुशब्दं लभन्ते" इति वचनात् ॥ २२-२५॥ चक्रपाणिः-सम्प्रत्युकलङ्कनाद्यपक्रमाणां विकारापेक्षया संसर्गमाह --- दोपाणामित्यादि ।

Page #829

लिवनहगीपः
८१८
चरक-संहिता।
तत्र श्लोकः। इत्यस्मिन् लकनाध्याये व्याख्याताः षड़ पक्रमाः ।
यथाप्रश्नं भगवता चिकित्सा यैः प्रवर्त्तिता ॥ २७ ॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रं चरकप्रतिसंस्कृत श्लोकस्थाने लान
वृहणीयो नाम द्वाविंशोऽध्यायः ॥ २२ ॥ भवति ? भवति च किं व्यस्तसमस्तेन ? ततश्च षट्वमित्याशङ्कयाह -- भवति चात्रेत्यादि । दोषाणां वातपित्तककानां बहुसंसर्गात् द्विशस्त्रिशश्च हीनाधिकमध्यक्षयद्धिभिः संसर्गात्, सुतरां बहुत्वम् त्रित्वन्तु नाति. वर्तन्ते, तथा लङ्घनादीनामेकैकश उपयोगेन न व्याध्युपशमो भवतीति लङ्घनादयोऽप्युपक्रमाः सङ्कीय्यन्ते मिलिता भवन्त उपयोक्तव्या भवन्ति । यथा कुत्रचित् सन्निपातज्वरादो लङ्घनस्वेदने कुत्रचित् टहणस्वेदनादि कचित् स्नेहनवमनादि इत्येवमादयः । एवञ्च लङ्घनादयः सङ्कीर्णा अपि षट्त्वं नातिवत्तेन्ते। यथा वातादयस्त्रयो दोपाः द्विपष्टिया भवन्तोऽपि त्रित्वं नातिवन्ते । परम्परं संसृष्टा अपि माघृतवत् स्वस्वकार्यारम्भकत्वान्न तु वस्वकार्यातिरिक्तकार्यारम्भकत्वादतिवर्तन्ते इति भावः ॥२६॥
अध्यायार्थमुपसंहरति-तत्र श्लोक इत्यादि एकश्लोकेन । स्पष्टम् ।। २७॥ अध्यायं समापयति अनीत्यादि । पूर्ववद व्याख्यातव्यम् । इति श्रीगङ्गाधरकविरत्नकविराजविरचिते चरकजल्पकल्पतरौ सूत्रस्थानीय
द्वाविंशलङ्घनटहणीयाध्यायजल्पाख्या द्वाविंशी शाखा ॥२२॥ दोषाणां यस्मात् संसर्गा बहवस्तस्मात् तत्साधनार्थमुपक्रमा अपि सङ्कीर्यन्ते मिश्रतां यान्ति; यथा-कचिल्लङ्घनस्वेदने, कचिद् वृहणस्वेदने, एवमादि । षट्त्वन्तु नातिवर्त्तन्त इति संसृा अपि लङ्कनादिस्वरूपं न जहति, लङ्घनादयः परस्परयुक्ता मधुसर्पिःसंयोगवन्न प्रकृतिगुणानपेक्षिकार्यान्तरमारभन्त इति भावः। अत्रैव दृशान्तमाह--त्रित्वमित्यादि। अयञ्च दृष्टान्तः संसर्गिसंख्याऽपरित्यागमात्रकः ।। २६॥२७॥ इति चरकचतुरानन-श्रीमचक्रपाणिदत्तविरचितायाम् आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थान
व्याख्यायां लङ्घनवृहणीयो नाम द्वाविंशोऽध्यायः ॥ २२ ॥

Page #830

त्रयोविंशोऽध्यायः ।
अथातः सन्तपेणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः, इतिह स्माह भगवानात्रं यः ॥ १ ॥ सन्तर्पयति यः स्निग्धैर्मधुरैर्गुरुपिच्छिलैः । नवान्नैर्नमश्च मांसश्चानूपवारिजैः ॥ गोरसै गौडिकैश्चान्यैः • पैष्टिकैश्चातिमात्रशः । चेष्टापी दिवास्वप्न शय्यासनसुखे रतः ॥ रोगास्तस्योपजायन्ते सन्तर्पणनिमित्तजाः । प्रमेहपिकाकोट-कण्डपाण्डामयज्वराः ॥ कुष्ठान्यामप्रदोषाश्च मूत्रकृच्छ्रमरोचकः । तन्त्रा क्लैव्यमतिस्थौल्यमालस्यं गुरुगात्रता ॥
गङ्गाधरः- अयोक्तानां षण्णां लङ्घनादीनामुपक्रमाणां सन्तर्पणापतपेणत्वभेदेन पुनद्व विध्यादनन्तरं सन्तर्पणीयोऽध्यायोऽभिधीयते--अथात इत्यादि । सन्तर्पणमधिकृत्य कृत इति सन्तर्पणीयः ॥ १ ॥
1
5
गङ्गाधरः सन्तर्पयतीति तृपसन्दीपनप्रीणनयोरिति विभाषितचौरादिको धातुः सन्तृप्यतीत्यर्थः न तु सन्तर्पणमाचरतीत्यर्थः । तदर्थं प्रयोगासाधुत्वात् । सन्तर्पणं हि द्विविधम् स्निग्धं रुक्षश्च । “सक्तूनां षोड़शगुणो भागः सन्तर्पण' पिवेत्” इति वक्ष्यमाणवचनदर्शनात् । तत्र स्निग्धसन्तर्पणोत्यव्याधीनाह- स्निग्धैरित्यादि । स्निग्धादिभिर्नवान्नादिभिद्रव्यैश्चेष्टादिभिः अद्रव्यैश्व यः सन्तृप्यति चेष्टाद्वं प्यादिश्व यः तस्य सन्तर्पणं शीघ्रमप्रतिकुर्व्वतः सन्तर्पणनिमित्तजाः प्रकरणात् स्निग्धसन्तर्पणनिमित्तजा रोगा उपजायन्ते । ते रोगाः के इति ? अत आह— प्रमेहेत्यादि । आमप्रदोषा चक्रपाणिः - व्याख्यातषडुपक्रमाणामेत्र सन्तर्पणापतर्पण भेटेन द्विविधानां द्विविधविषये प्रवृत्तिं दर्शयितुं सन्तर्पणीयोऽभिधीयते । सन्तर्पयति सन्तर्पणमाचरति । स्निग्धैरित्यादिवचनम्, अस्निग्धादिभिरपि शक्तप्रभृतिभिस्तृप्तिमात्रकारकत्वेन सन्तर्पणनिषेधार्थम् । भवति हि तृप्तिकारके सन्तर्पणशब्दप्रयोगः, यथा त्रैव सन्तर्पणप्रयोगे “शक्तूनां षोडशगुणो भागः सन्तर्पणं * अन्नैरिति चक्रः ।

Page #831

८२०
चरक संहिता | इन्द्रियस्रोतसां लेपो बुद्धेर्मोहः प्रमीलकः । शोथश्चैवंविधाश्वान्ये शीघ्रमप्रतिकुर्व्वतः ॥ २॥ शस्तमुल्लेखनं तत्र विरेको रक्तमोक्षणम । व्यायामश्चोपवासश्च धूमाश्च खेदनानि च ॥ सचौद्रश्चाभयाप्राशः प्रायो रुचान्नसेवनम् । चूर्णप्रदेहा ये प्रोक्ताः कण्डूकोठविनाशनाः ॥ ३ ॥ त्रिफलारग्वधं पाठा सप्तपणे सवत्सकम् । मुस्तं निम्बं समदनं जलेनोत्कथितं पिवेत् ॥ तेन मेहादयो यान्ति नाशमभ्यस्यतो ध्रुवम् । मात्राकालप्रयुक्तेन सन्तर्पणसमुत्थिताः ॥ ४ ॥
3
विसूच्यादयः । इन्द्रियस्रोतसां चक्षुरादीनामधिष्ठान गोलकादीनामतिमलेन तेषां स्रोतोपो वोध्यः । बुद्धेर्मोह इति मनोमोहः । बुद्धेरस्फूर्त्यनुमेयः । प्रमीलकः सर्व्वदा प्रध्यानम् । एवंविधाश्वान्ये प्रतिश्यायादयः || २ |
गङ्गाधरः- तेषां प्रमेहादीनां जन्मनः पूर्वं तत्प्रतीकारार्थं क्रियासूत्राप्याह-शस्तमित्यादि । उल्लेखनं वमनम् । उल्लेखन विरेकरक्तमोक्षणव्यायामोपवास धूमस्वेदक्षौद्रान्विताभाभक्षणरुक्षान्नसेवनादीनां स्निग्धसन्तर्पणविपरीतत्वात तन्निमित्तकप्रमेहादिप्रशमकत्ववचनेन अरुक्ष सन्तर्पणनिमित्तजमूच्र्छा भ्रमादिव्याधिप्रशमकत्वं स्निग्धादीनामुक्त' भवतीति ये चोक्ता इत्यारग्वधीये ॥ ३ ॥
गङ्गाधरः - त्रिफलेत्यादि । समदनमिति मदनफलकल्कं वमनार्थं युक्त्या प्रक्षिप्य पिवेदित्यथः । शमनार्थन्तु तुल्यमानेन ग्राह्यम् । तेनेति त्रिफलादिकथितपानेन । अयमुल्लेखनार्थमपि योगः ॥ ४ ॥
सन्तर्पणीयः
पिवेद्" इति । शय्यासनसुखेरतत्वेनैव चेोषित्वे लब्ध पुनस्तद्वचनं शय्यासनस्थितस्यापि गीताङ्गचालनादिचेष्टानिषेधार्थम् आमप्रदोषा विसूचिकादयः, प्रमीलकः सततं प्रध्या
नम् ॥ १२ ॥
चक्रपाणिः - सक्षौद्रश्चाभयाप्राश इति क्षौद्रेण सह हरीतकीप्राशः, किंवा अगस्त्यहरीतक्यादिप्राशः । ये चोका इत्यारग्वधीये । तेनेति क्वाथेन करणभूतेन अभ्यस्यतोऽभ्यासं कुर्वाणस्य, किंवा तेन क्वाथेन त्रिफलादीन्यभ्यस्यत इति योजना ॥ ३४ ॥

Page #832

२३श अध्याय
सूत्रस्थानम् ।
८२१ मुस्तमारग्वधः पाठा त्रिफला देवदारु च। श्वदंष्ट्रा खदिरो निम्बो हरिद्रा त्वक् च वत्सकात् ॥ रसमेषां यथादोषं प्रातः प्रातः पिबन्नरः। सन्तर्पणकृतैः सव्वैयाधिभिः सम्प्रमुच्यते ॥ एभिश्चोद्वत्तनोदघर्ष-स्नानयोगोपयोजितः । त्वग्दोषाः प्रशमं यान्ति तथा स्नेहोपसंहितैः ॥ ५ ॥ कुष्ठं गोमेठको हिङ्ग, क्रौञ्चास्थि त्रषां वचा। वृषकले श्वदंष्ट्रा च खराह्वा चाश्मभेदकः ॥ तकं ग दधिमण्डेन बदराम्लरसेन वा। मूत्रकृच्छ प्रमेहञ्च पीतमेतद्व पोहति ॥ ६॥ तक्रामय प्रयोगश्च त्रिफलायास्तथैव च । अरिष्टानां प्रयोगश्च यान्ति मेहादयः नयम ॥७॥
गङ्गाधरः-मुस्तमित्यादि। मुस्तेत्यादिविरेकाथ योगः । खक् च वत्सकात् कुटजखगित्यर्थः । यथादोपमिति दोपमानापेक्षया मानेन। एभिरिति मुस्तादिभिः । उद्वत्तेनमभ्यक्तगात्रे म्रक्षणम् । उदयपस्त्वनभ्यक्तगात्रे म्रक्षणम् । स्नानार्थकाथोऽपीत्येवंरूपयोगेनोपयोजितः। खग्होपाः कण्डादयः । स्नेहोषसंहितैः स्नेहानां सर्पिस्तैलादीनां साधनरूपेणैवोपयुक्तरेभिश्च मुम्तादिभिः कल्कः कटुतैलादिकं पत्तवाभ्यङ्गयोगेनेत्यर्थः ॥ ५॥
गङ्गाधरः-कुष्ठमित्यादि। गोमेदको मणिविशेषः। क्रोञ्चेति को च इति ख्यातः पक्षी। खराता खुरासिनी अंजमोदा ॥६॥
गङ्गाधरः--तक्राभयेत्यादि स्पष्टम् ॥७॥
चक्रपाणिः- यथादोपमिति दोपप्रमाणापेक्षया गृहीतमात्रम। उद्वर्त्तनमम्यङ्गपूर्वकम्, उद्रर्परत्वनभ्यङ्गापू कः। स्नेहोपसंहितैरिति स्नेहसाधनेनोपयुक्तः। गोमेदको मणिविशेषः, क्रौञ्चः पक्षी, को च इति ख्यातः पक्षी। खराश्वाऽजमोदा। लोहोदकाप्लु तः इत्यगुरूदकाप्लुतः,
* हरिद्रे इति वा पाठः ।

Page #833

८२२ चरक-संहिता।
(सन्तर्पणीयः जषणं त्रिफला क्षौद्र क्रिमिनमजमोदकः । मन्थोऽयं सक्तवः ॐ सपिहितो लोहोदकाप्लुतः ॥८॥ व्योषं विडङ्ग शिग्र णि त्रिफलां कटुरोहिणीम । वृहत्यौ द्वे हरिद्र द्वं पाठामतिविषां स्थिराम ॥ हिङ्ग केवूकमूलानि यमानीधान्यचित्रकान् । सौवर्चलमजाजीञ्च हवुषाञ्चेति चूर्णयेत् ॥ चूर्णतेलघृतक्षौद्र-भागाः स्युर्मानतः समाः। संक्तनां षोड़शगुणो भागः सन्तर्पणं पिबेत ॥ प्रयोगादस्य शाम्यन्ति रोगाः सन्तर्पणोत्थिताः । प्रमेहा मूढ़वाताश्च कुष्ठान्यांसि कामलाः॥ गङ्गाधरः-वाषणमित्यादि। लोहोदकाप्लुत इति षडङ्गपरिभाषया अगुरुकाथमद्धेशृतं कृखा तदुदकोपहितः सन् मन्थो भवति। अत्रानन्तरव्योषमित्यादियोगनिर्दिष्टप्रमाणसाहचर्यात् अषणादीनामपि मानं बोध्यम्। तेन अषणत्रिफलाक्रिमिनाजमोदानां मिलितानां यावन्मानं तावन्मानं क्षौद्रस्य तावच्च सर्पिषः। चूर्णादीनां सव्वेषां पोड़शगुणमानं सक्तनामित्येवं सर्वमर्द्धशृतागुरुकाथेनालोड्य पानं सन्तपणं रुक्षमिति बोध्यम् ॥ ८ ॥
गङ्गाधरः-व्योषमित्यादि। यमानीति वनयमानी। अनाजी जीरकम्। हवुषामिति स्वनामख्याताम्। चूर्णयदिति व्योषादिहवुषान्तानां चूर्णानां मिलितानां यावन्मानं तावन्मानं तिलतैलम् । तावच्च क्षौद्रम् । तावच घृतम् । सक्तनान्तु चूर्णापेक्षया षोड़शगुणो भाग इत्येवं सव्वं द्रवानुक्त्या शृतजलेन आलोड्य सन्तर्पणं पिवेत्। सन्तृप्यन्तं प्रयुङ्क्ते यत्तत् सन्तपेणं सन्तृप्यतेऽनेन वा तत्तथा। एतच्च रुक्षसन्तर्पणमप्यपतर्पणं बोध्यम् । स्निग्धसन्तर्पणप्रत्यनीकत्वेनोक्तखात्। सन्तर्पणोत्थिता इति स्निग्धसन्तपणोत्थिताः। चूर्णतैलेति उदककरणञ्च षडङ्गविधानेन । इह प्रयोगे वक्ष्यमाणव्योपाद्य क्तप्रमाणेन साहचर्याच्चूर्णादिमानं
चक्रपाणिः -- सन्तर्पणमिति जलालोड़ितशत रूपतया, तेन सन्तर्पणसंज्ञकस्याप्यपतर्पणता
ज्ञयम् ॥५-८॥
* सर्पिरित्यत्र तैलमिति चक्रोक्तः पाठः ।

Page #834

२३श अध्यायः ।
सूत्रस्थानम्।
८२३ प्लीहा पाण्डामयः शोफो मूत्रकृच्छ्रमरोचकः । हृद्रोगो राजयक्ष्मा च कासश्वासगलग्रहाः॥ क्रिमयो ग्रहणीदोषाः चत्र स्थौल्यमतीव च । नराणां दीप्यते चाग्निः स्मृतिबुद्धिश्च वर्द्धते ॥६॥ व्यायामनित्यो जीर्णाशी यवगोधूमभोजनः। सन्तर्पणकृतैदोषैः स्थौल्यं मुत्तवा विमुच्यते ॥ १० ॥ उक्तं सन्तर्पणोत्थानामपतर्पणमौषधम । वक्ष्यन्ने सौषधाश्चार्द्धमपतर्पणजा गदाः ॥ ११ ॥ देहाग्निबलवजिः -शुक्रमांसपरिक्षयः। ज्वरः कासानुबन्धरच पार्श्वशूलमरोचकः ॥ श्रोत्रदौर्बल्यमुन्मादः प्रलापो हृदयव्यथा । विण्मूत्रसंग्रहः शुलं जबोरुत्रिकसंश्रयम ॥ पास्थिसन्धिभेदश्च ये चान्ये वातजा गदाः।
ऊर्द्धवातादयः सबै जायन्ते तेऽपतर्पणात् ॥ १२ ॥ वचनन्तु अपतपेणरूपरुक्षसन्तर्पणार्थ परिभाषारूपं बोध्यम। तेन सर्वत्र सन्तर्पणमेतयैव दिशा कार्यमिति । श्वैत्रा वित्रिवम् ।।९।।
गङ्गाधरः--संग्रहेण सन्तर्पणप्रतीकारमाह-व्यायामेत्यादि । उक्तमित्यादि। सन्तपेणोत्थानामिति स्निग्धसन्तर्पणोत्थानाम्, अपतर्पणमिति स्निग्धसन्तपेणविपरीतं तपेणमपतपणमित्यर्थः, न तु तर्पणमात्रविपरीतमपतपणम् । अषणादिव्योषादियोगयोः सन्तर्पणाख्यया स्वयमुक्तवात्। अपतर्पणजा इति रुक्षसन्तर्पणजाः स्निग्धसन्तपेणविपरीततर्पणजा इत्यर्थः । स्निग्धतर्पणविपरीततर्पणन्तु द्विविधम् ; उपवासाद्यद्रव्यभूतं रुक्षादिद्रव्यभूतश्च ॥१०।११ ॥
गङ्गाधरः-अपतपेणजाः के गदा इति ? अत आह-देहानीत्यादि । ऊर्द्ध वातादय इति श्वासादयः, किंवा “अधः प्रतिहतो वायुः श्लेष्मणा कुपितेन च । शेया। श्वैत्रं श्वित्रित्वम्, श्वैत्यमिति पाठे श्वेतावभासता। ऊद्ध वातादय इति पूर्वाध्यायोक्ताः-“गर्द्ध वातास्तमो हृदि' इत्यादि, अर्द्धवातः श्वासादिर्यत्रोद्ध वायुर्याति, किंवा

Page #835

८२४ चरक-संहिता।
(सन्तर्पणीयः तेषां सन्तर्पणं तजज्ञः पुनराख्यातमौषधम् । यत् तदर्थे ७ समर्थं स्यादभ्यासे वा तदिप्यते ॥ सद्यःक्षीणो हि सयो वै तर्पणेनोपचीयते । नर्ते सन्तर्पणाभ्यासाचिरक्षीणस्तु पुष्यति ॥ १३ ॥ देहाग्निदोषभैषज्य-मात्राकालानुवतिना। कार्य्यमत्वरमान भेषजं चिरदुबले ॥ हिता मांसरसास्तस्म पयांसि च घृतानि च ।
स्नानानि वस्तयोऽभ्यतास्तर्पणास्तर्पणाश्च ये॥ १४ ॥ करोत्यनिशमुद्गारमूर्द्ध वातः स उच्यते॥” इति तन्त्रान्तरोक्त ऊर्द्ध वातः। आदिना भ्रमादयः । अपतर्पणात् स्निग्धसन्तर्पणविपरीतलङ्घनादिरुक्षसन्तर्पणात् ॥१२॥
गङ्गाधरः अपतर्पणजव्याधिप्रशान्त्यर्थ चिकित्सासूत्राण्याह- तेपामित्यादि । सन्तर्पणं स्निग्धसन्तर्पणं यदौषधमाख्यातमुक्त तयत् तत्तग्राधि प्रशमयितु सद्यः समर्थ स्यात् तदर्थे तयाधिप्रशमहेतुसन्तपणार्थे तदिप्यते। अथ सद्यः प्रशमने समर्थ न स्यात् तत्र व्याधौ तदेवौषधमभ्यासे इष्यते। सद्यस्तपणाभ्यासयोविषयमाह-सद्यः इत्यादि। सद्यःपदं सप्ताहाद्यन्तपरं तपेणेन सद्यः उपचीयते। किं पुनः सद्यः सन्तपणेनेत्युभयत्र तर्पणोपचययोः सद्यःपदान्वयः। नत्तें इति वचनेन सद्यस्तपेणस्य चिरक्षीणतपेणकरणव्यवच्छेदादित्यर्थः। तस्मादेहाद्यनुवतिना सन्तर्पणेन अभ्यस्यमानेन चिरनिपेव्यमाणेन चिरदुबले भेषजं चिकित्सनं काय्यम्, न तु शीघ्रसेव्यमानेन। शीघ्रसेव्यमानं हि सन्तपेणं देहाग्न्यादापतापाय भवतीति भावः ।
सन्तपेणमाह-हिता इत्यादि। तस्मा इति चिरक्षीणाय। वस्तय इति स्नेहवस्तयः । तपंणास्तपणा इति तर्पणसंज्ञा, ये स्निग्धतपणाः शर्करापिप्पली
तन्वान्तरोक्ता रोगविशेपा एव यथा--'अधः प्रतिहतो वायुः श्लेष्मणा कुपितेन च। करोयानश मुगारमूर्द्ध वातः स उच्यते” इति ॥९-१२ ॥
चक्रपाणिः--सद्यस्तर्पणतर्पणाभ्यासयोपियभेदमाह-सद्य इत्यादि। अत्वरमाणेनेति वचनेन
* यत्तदात्वमिति चक्रः ।

Page #836

२३श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
८२५ ज्वरकासप्रसक्तानां कृशानां मूत्रकृच्छृिणाम् । तृष्यतामूई वातानां वक्ष्यन्ते तर्पणा हिताः ॥ १५ ॥ शर्करापिप्पलीतैल-घृतक्षौद्रः समांशकैः * । सक्तर्द्विगुणितो वृष्यस्तेषां मन्यः प्रशस्यते॥ १६ ॥ सक्तवो मदिरा क्षौद्र शर्करा चेति तर्पणम् । पिबेन्मारुतविण्मूत्र-कफपित्तानुलोमनम् ॥ १७॥ फाणितं सक्तकः सर्पिदधिमण्डोऽम्लकाञ्जिकम् । तर्पणं मूत्रकृच्छन्नमुदावर्त्तहरं पिबेत् ॥ १८॥ मन्यः खजूरमृद्वोका-वनाम्लाम्लोकदाडिमः।
परूषकैः सामलकैर्युक्तो मद्यविकारनुत् ॥ १६ ॥ त्यादिनात्रैव वक्ष्यन्ते। न खपतयेगाः, ये रुक्षसन्तपणवा तपणसंज्ञकाः पूर्व अषणमित्यादिना व्योपमित्यादिना चोक्ताः ॥१३।१४ ॥
गङ्गाधरः - इति तर्पणांस्तपणान् वक्त विषयोपदेशपूर्वकमाह-ज्वरेत्यादि । तर्पणा इति स्निग्धतर्पणत्वेन तपेणसंज्ञकाः ॥१५॥
गङ्गाधरः -- शकरेत्यादि। शर्करादिसर्बद्रव्याद द्विगुणितः सक्तर्मन्थः । अत्राप्यालोडनार्थम् अनुक्तं केवलार्द्धशृतजलं बोध्यम्। सक्तवस्तु सव्वत्रैव दोषापेक्षया भृष्टयवलाजादीनां वोध्याः। एतच्च वचनं स्निग्धसन्तपेणरूपतपेणसाधनाथं परिभाषारूपं वोध्यम् । तेन सर्वत्रवानेन वचनेनोक्तमानेन यत् स्नेहद्रव्यमधानं साध्यते तत् स्निग्धसन्तर्पणं भवति मन्थसंज्ञा। तेषामिति ज्वरकासादीनामुक्तानाम् ॥ १६ ॥
गङ्गाधरः-अपरमाह-सक्तव इत्यादि। अत्र मदिरादिभ्यस्त्रिभ्यो द्विगुणाः सक्तवः ॥१७॥
गङ्गाधरः-अपरं तर्पणमाह--फाणितमित्यादि। अत्र प्रत्येकसमफाणितादिसर्वद्विगुणाः सक्तवः। किंवा प्रत्येकं समं समफाणितसपिा द्वाभ्यां द्विगुणः सक्तः, सर्पिदेधिमण्डाम्लकाञ्जिकैरालोडनं बोध्यम् ॥१८॥
गङ्गाधरः-मन्थ इत्यादि। मन्थ इत्यादिनापरं तर्पणम् । खज्जू रादीनां चिरदुर्बले त्वरया क्रियमाणमग्निबधादिदोषं करोतीति सूचयति। तर्पणास्तर्पणाश्वेति सन्तर्पण
* शर्कशापप्पलीमूल-घृतक्षौद्रसमांशकैरिति चक्रपाणिसम्मतः पाठः ।

Page #837

८२६
चरक संहिता |
स्वादुरम्लो जलकृतः सस्नेहो रुन एव वा । सद्यः सन्तर्पणो मन्थः स्थैर्य्यवर्णबलप्रदः ॥ २० ॥ तत्र श्लोकः । सन्तर्पणोत्था ये रोगा रोगा ये चापतर्पणात् । सन्तर्पणीये तेऽध्याये सौषधाः परिकोर्त्तिताः ॥ २१ ॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रं चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने सन्तर्पणीयो नाम त्रयोविंशोऽध्यायः ॥ २३ ॥ प्रत्येकं समानानां पिष्टानां कल्कैर्युक्तः सद्विगुणसक्त रिति सन्तर्पणानां सक्त, योनित्वाल्लभ्यते ॥ १९ ॥
गङ्गाधरः- सद्यस्तर्पणमाह - स्वादुरित्यादि । स्वादुः शर्करामध्वादियोगात् । अम्ल इति दाडिमामलकादियोगात् । जलकृत इति जलेनालोडितः । सस्नेहो घृतादियोगात् स्नेहसक्त मयो मन्थः । रुक्ष एव वेति घृतादियोगं विनापि रुक्षसक्तमयो वा मन्थः द्रवशैत्यविकाशित्वैः सद्यः सन्तर्पयतीति भावः । एवञ्च लङ्घनादीनां पण्णामुपक्रमाणामरोगत्वे सेव्यमानानां व्याधिहेतुलमुक्त' भवति । यतस्तु वहणस्नेहनयोः सन्तर्पणवमुक्त, तज्जातानाञ्च व्याधीनामपतर्पणं वमनविरेचन व्यायामोपवासरुक्षान्नस्वेदनादिकमुक्तम् । अत एव हणस्नेहने सन्तर्पणे भवतश्रवारि लङ्घनादीन्यपतर्पणानि भवन्तीति द्वैविध्यं पष्णामिति बोध्यम् ॥ २० ॥
गङ्गाधरः- अध्यायार्थमुपसंहर्त्ती माह तत्रेत्यादि । स्पष्टम् ।। २१ ।। गङ्गाधरः- अग्निवेशेत्यादि ॥
इति वैद्य श्रीगङ्गाधरकविरत्नकविराजविरचिते चरकजल्पकल्पतरो मूत्रस्थानीयत्रयोविंशाध्यायसन्तर्पणीयजल्पाख्या त्रयोविंशी शाखा ।। २३ ।।
| सन्तर्पणीयः
कारकमन्थादयः, तेन इइ संज्ञामात्रेण ये तर्पणा अपतर्पणकारका व्योषादयस्ते न ग्राह्या, किन्तु शर्करापिप्पलीत्यादिग्रन्थवाच्याः शर्करादिमन्थोक्तमानेनापरेऽपीह मन्था ग्राह्याः ॥ १३ – ६९ ॥
;
चक्रपाणिः – स्वादुरग्लेत्यादिना सद्यस्तर्पणमाह- अम्ल इति अम्लदाड़िमादियोगात् अत्र भक्त कृतस्यापि मन्थस्य द्रवत्वशैत्यदेहानुसारित्वैः सद्यस्तर्पकत्वं भवत्येव, अत एव सध इत्युक्तम् ; स्नेहादिवृंहणद्रव्ययोगात् तु कालान्तरतकत्वमपि भवति || २०|२१ ॥
इति चरकचतुराननश्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायाम् आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थानव्याख्यायां सन्तर्पणीयो नाम त्रयोविंशोऽध्यायः ॥ २३ ॥

Page #838

चतुव्त्रिंशोऽध्यायः ।
अथातो विधिशोणितीयमध्यायं व्याख्यास्यामः, इतिह स्माह भगवानात्रे यः ॥ १ ॥
विधिना शोणितं जातं शुद्धं भवति देहिनाम् । देशकालौकसाम्यानां विधिर्यः सम्प्रकाशितः ॥ २ ॥ तद्विशुद्धञ्च रुधिरं बलवर्णसुखायुषा । युनक्ति प्राणिनां प्राणः शोणितं ह्यनुवर्त्तते ॥ ३॥
गङ्गाधरः- अथ भेषजयोजनाकर्त्तव्यतायां पुंसां देहे शोणितमपि धातुषु प्रधानत्वादपेक्षणीयं भवतीत्यतोऽनन्तरं विधिशोणितीयाध्यायमाह – अथात इत्यादि । अध्यायादौ विधिना शोणितमिति पदस्यार्थतो विधिशोणितेतिशब्दमधिकृत्य कृतोऽध्याय इति विधिशोणितीयस्तं तथा । सर्व्वं पूर्व्ववत् ॥ १ ॥
गङ्गाधरः - विधिनेत्यादि । विधिना तेन सम्यगाहाराचाराभ्यां देहिनां देहे जातं शोणितं शुद्धमदुष्टमेव भवति । केन विधिना तदाह--देशेत्यादि देहिनां विशेषणम् । विधिर्यः संप्रकाशित इति तस्याशीतीये देशकालौकसात्म्यानां देहिनामाहाराचारयोर्यो विधिः सम्यक् प्रकाशितस्तेनैव विधिना कृताहारजरसाज्जातमिति योज्यम् ॥ २ ॥
गङ्गाधरः- ननु तस्य च विशुद्धरुधिरस्य किं फलमिति ? अत आह— तद्
चक्रपाणिः - सम्प्रति वातादिवद बहुविकारकर्त्तृत्वेन शोणितस्य शोणितविकाराणां पूर्वोक्तान् एवोपक्रमान् लङ्घनश्रृंहणादीन् विशेपेण दर्शयितुं विधिशोणितीयोऽभिधीयते ; इयमप्यर्थपरा संज्ञा । विधिनेति सम्यगाहाराचारविधिना । शुद्धं भवतीत्यत्र भवति विद्यत इत्यर्थः, उत्पादस्य जातशब्देनैवोक्तत्वात् । केन विधिनेत्याह--देशेत्यादि । सात्म्य शब्दस्य देशादिभिः प्रत्येकमन्वयः । ओकसात्म्यमभ्याससात्म्यम् । संप्रकाशित इति तस्य। शितीये; संप्रकाशित इत्यत्र तेनेति शेषः, अतो यः संप्रकाशितो विधिस्तेन विधिनेति सम्बन्धः । अन्ये व्याख्यानयान्तशोणितं जातं तावद् भवति, तच्च कारणान्तरदुष्टं सद् विधिना यथोक्त ेन पुनः शुद्धं भवतीति योजनीयम् । विशुद्धं शोणितं किं करोतीत्याह - तद्विशुद्धमित्यादि । तेन विधिना विशुद्धं
* प्राणिनमिति चक्रः ।

Page #839

८२८
चरक संहिता |
प्रदुष्टं बहुतीच्णोष्णर्मधे रन्येश्च तद्विधैः । तथातिलवणचारैरम्लैः कटुभिरेव च ॥
विधिशोणितयः
इत्यादि । विशुद्धञ्च तद्रधिरं बलादिभिर्युनक्ति । हि यतः प्राणिनां प्राणः शुद्धमशुद्ध वा शोणितमनुवर्त्तते । शोणितव्यतिरेकेण प्राणो नानुवर्त्तते इत्यर्थः । वक्ष्यते च "दशैवायतनान्याहुः प्राणा येषु प्रतिष्ठिताः । शङ्खौ मत्रयं कण्ठो रक्तं शुक्रौजसी गुदम् ॥” इति । सुश्रुतेऽपि सूत्रस्थाने शोणितवर्णनीयाध्याये प्रोक्तं"तत्र पाञ्चभौतिकस्य चतुर्व्विधस्य षड्रसस्य द्विविधवीय्र्यस्याष्टविधवीय्र्यस्य वानेकगुणस्योपयुक्तस्याहारस्य सम्यक् परिणतस्य यस्तेजोभूतः सारः परमसूक्ष्मः सरस इत्युच्यते । तस्य च हृदयं स्थानम् । सहृदयाचतुर्विंशतिधमनीरनुप्रविश्योर्ध्वगा दश दश चायोगामिनीश्च तत्र स्तिर्य्यग्गाः कृत्स्नं शरीरमहरहस्तर्पयति वर्द्धयति धारयति यापयति जीवयति चादृष्टहेतुकेन कर्म्मणा । तस्य शरीरमनुधावतोऽनुमानाद्गतिरुपलक्षयितव्या क्षयवृद्धिवैकृतैः । तस्मिन् सशरीरावयवदोषधातुमलाशयानुसारिणि रसे जिज्ञासा - किमयं तैजसः सौम्य इति ? अत्रोच्यते स खलु द्रवानुसारी स्नेहनजीवन तर्पणधारणादिभिर्विशेषैः सौम्य इत्यवगम्यते । स खल्वाप्यो रसो यकृत्प्लीहानौ प्राप्य रागमुपैति । भवतवात्र - रञ्जितास्तेजसा त्वापः शरीरस्थेन देहिनाम् । अव्यापन्नाः प्रसन्नेन रक्तमित्यभिधीयते ॥ रसादेव स्त्रिया रक्तं रजःसंश' प्रवर्त्तते । तद्वदिद्वादशादूद्ध याति पञ्चाशतः क्षयम् । आर्त्तवं शोणितन्त्वाग्नेयमग्नीषोमीयत्वाद् गर्भस्य पाञ्चभौतिकञ्चापरे जीवरक्तमाहूराचार्य्याः । विस्रता द्रवता रागः स्पन्दन' लघुता तथा । भूम्यादीनां गुणा ते दृश्यन्ते चात्र शोणिते ।। रसाद्रक्त' ततो मांसं मांसान्मेदः प्रजायते । मेदसोऽस्थि ततो मज्जा मज्ज्ञः शुक्रस्य सम्भवः ॥” इत्यादि ॥ ३ ॥
गङ्गाधरः -- विशुद्धिहेतुमुक्त्वा शोणितस्य दुष्टिहेतुमाह - प्रदुष्टमित्यादि । प्रदुष्टता शोणितस्य वस्तुनः प्रकृतिविपर्ययः । अन्यैश्व तद्विधैरिति प्रदुष्टं बहुतीक्ष्णोष्णैः । अन्यैरिति पानकादिभिः । अन्नैरिति पाठो वा । अतिलवणक्षारैः तद्विशुद्धम्, किंवा तदिति शोणितम् । प्राणः शोणितं ह्यनुवर्त्तत इति शोणितान्वयव्यतिरेकमनुविधीयते, यदुक्त – “दशैवायतनान्याहुः प्राणा येषु प्रतिष्ठिताः । शङ्खौ ममंत्रयं कण्ठो रक्त शुक्रौजसी गुदम्" इति ॥ १-३ ॥
चक्रपाणिः -शुद्धि हेतुमभिधाय दुष्टिहेतुमाह - प्रदुष्टेत्यादि । प्रदुष्टं स्वप्रकृतिविपरीतम् ।

Page #840

२४श अध्यायः
८२६
सूत्रस्थानम् । कुलत्थमाषनिष्पाव-तिलतैलनिषेवणात्। पिण्डालुमूलकादीनां हरितानाञ्च सर्वशः ॥ जलजानपवैलानां प्रसहानाञ्च सेवनात्। दध्यम्लमस्तुशुक्तानां सुरासौवीरकस्य च ॥ विरुद्धानामुपक्लिन्न-पूतीनां भक्षणेन च। भुक्ता दिवा प्रस्वपत्तां द्रवलिग्धगुरूणि च ॥ अत्यादानं तथा क्रोधं भजताञ्चातपानलौ । छर्दिवेगप्रतीघातात काले चानवसेचनात् ॥ श्रमाभिघातात् सन्तापादजीर्णाध्यशनात् तथा । शरत्कालस्वभावाच्च शोणितं सम्प्रदुष्यति ॥ ४॥
इति केचिदर्भपजतया व्याचक्षते तन्न, अन्नप्रकरणात् । अन्नै रित्यस्य विशेषणं कटुभिरित्यन्तम्। निष्पावः श्वेतशिम्बा। पिण्डालुः पिण्डाकारालुकः । हरितानां मरिचादीनाम्। वैलानामिति विलेशयानाम् । विरुद्धानां संयोगविरुद्धानाम् । उपक्लिन्नपूतीनां क्लेदीभूतानां पूतिगन्धीनां द्रव्याणाम् । द्रवस्निग्धगुरूणि भजतामित्यनेनान्वयः। अत्यादानमित्यर्थादाहारद्रव्याणामतिभोजनम् । भजतां क्रोधमातपानलौ च भजतामित्यन्वयः। अयुक्त्या क्रोधादिसेवनादित्यर्थः । काले चेति शोणितस्य दुष्टस्य यदावसेचनं कर्त्तव्यं तदानीम् । अनव सेचनात् अमोक्षणात्। अजीर्णे सति अघि चाशनमजीर्णाध्यशनम् अजीर्णे भोजनम् । अध्यशनञ्च पूर्वाहमुक्तशेषे यत् भोजनम् । तदुक्तं"भुक्तस्योपरि यद भुङ्क्ते तदध्यशनमुच्यते।” सम्प्रदुष्यतीति शोणितस्य दुष्टिः स्वभावान्यथावं क्षयो वृद्धिश्चेति ॥४॥
अन्यैश्च तद्विधैरिति प्रदुटपानकादिभिः, किंवा “अन्नैः” इति पाठः । “तथाऽतिलवणक्षारैः' इत्यादि केचिद भेषजविषयं वर्णयन्ति । तद्विधैरिति वचनेनानपानस्यातिलवणादेगृहीतत्वात् । निष्पावः श्वेतशिम्बिः ; अत्यादानं तृप्तिमतिक्रम्य भोजनम्, काले चेति शोणितरियुक्त शरत्काले। अजीर्णेऽध्यशनमजीर्णाध्यशनम्, किंवा अजीर्णस्यापकस्थाशनम्, अध्यशनन्तु पूर्वानशेषे यदभुज्यते, यदाह---"भुक्तस्योपरि यद् भुक्तं तदव्यशनमुच्यते" ॥ ४ ॥

Page #841

चरक-संहिता।
विधिशोणितीयः ततः शोणितजा रोगाः प्रजायन्ते पृथग्विधाः। मुखनासाक्षिपाकश्च * पूतिघ्राणास्यगन्धता ॥ गुल्मोपकुशवीसर्प-रक्तपित्तप्रमीलकाः । विद्रधी रक्तमेहश्च प्रदरो वातशोणितम् ॥ वरस्यम् + अग्निनाशश्च पिपासा गुरुगात्रता। सन्तापश्चातिदौर्बल्यमरुचिः शिरसोऽतिरुक ॥ विदाहश्चान्नानस्य तिक्ताम्लोदगिरणं क्लमः। क्रोधप्रचुरता बुद्धेः संमोहो लवणास्यता ॥ स्वेदः शरीरदोर्गन्ध्यं मदः कम्पः स्वरक्षयः। तन्द्रानिद्रातियोगश्च तमसश्चातिदर्शनम् ॥
गङ्गाधरः-तत इत्यादि। उपकुशो मुखरोगविशेषः। उक्तं हि सुश्रुते-"वेष्टेषु दाहो भवति तेन दाताश्चलन्ति च। यस्मिन्नुपकुशो नाम पित्तरक्तकृतो गदः॥” इति। प्रमील का इति सततप्रध्यानम् । क्लम इति सौश्रुतो-“योऽनायासश्रमो देहे प्रद्धः श्वासवर्जितः। क्लमः स इति विज्ञ य इन्द्रियार्थप्रबाधकः॥” इति । बुद्धः सम्मोहो मनःसम्मोहः । लवणास्यता यद्यपि लवणो रसः कफकर्म तथापि रक्तस्यापि पाञ्चभौतिकत्वेन लवणरसस्य प्रत्यक्षोपलब्ध्या कफकर्मलवद्रक्तकर्मत्वं न विरुद्धम्। स्वेदो धर्मः। मदो मत्तता। तन्त्रानिद्रातियोगश्चेति । तत्र तन्द्रा तु-“इन्द्रियार्थेष्वसं वित्तिगौरवं जम्भणं क्लमः। निद्रान्स्येव यस्येहा तस्य तन्द्रां विनिर्देशेत् । तमोवातकफात् तन्द्रा निद्रा श्लेष्मतमोभवा ॥” इत्यन्यत्र दर्शनात् । रक्तस्य च तमोबहुलखात् तमो. गुणबहुलतन्द्रानिद्रयोरतियोगः स्यात् । अत एव च तमसोऽन्धकारस्यातिमात्रस्य दर्शनं भवति । कडूः कण्डूयना। उत्कोठः । पिड़का त्रिशोथीये दर्शिता ।
चक्रपाणिः-उपकुशो मुखरोगविशेषः, यदुक्त सुश्रुते-"वेष्टेषु दाहो भवति तेषु दन्ताश्वलन्ति च । यस्मिन्नुपकुशो नाम पित्तरक्तकृतो गदः ॥” इति । कुष्ठ इत्युक्त ऽपि चर्मदलाभिधानं विशेषार्थम् । शोणिताश्रया इतिभाषया शोणितस्य वातादिवत् स्वातन्वेषण रोगकर्तृत्वं निरा.
* मुखपाकोऽनिरोगश्च इति चक्रः । । वैव मिति पाटः क्वचित् ।

Page #842

२५श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
८३१ कण्डरुत्कोठपिड़का-कुष्ठचर्मदलादयः। विकाराः सर्व एवैते विज्ञं याः शोणिताश्रयाः॥ ५ ॥ शीतोष्णस्निग्धरुताद्य रुपक्रान्ताश्च ये गदाः। सम्यक साध्यान सिध्यन्ति रक्तजस्तान् विनिर्दिशेत् ॥ कुर्य्याच्छोणितरोगेषु रक्तपित्तहरी क्रियाम् । विरेकमनुवासश्च स्रावणं शोणितस्य च ॥ ६॥
कुष्ठचर्म दलादय इति कुष्ठोक्तो पुनश्चर्मदलादय इति विशेषेण रक्तदुष्टिख्याप. नार्थ क्षुद्रकुष्ठचम्मेदलादीनामस्मिन संग्रहे ह्यनुक्तत्वेन सप्तकुष्ठातिरिक्तानां तेषाम् अलाभापत्त्या लाभार्थश्च । शोणिताश्रया इति वचनेन शोणितस्य वातादिवत् - कर्तवाभावः ख्यापितः ॥ ५ ॥
गङ्गाधरः-अनुक्तभूरिशोणिताश्रयव्याध्युपसंहारार्थमाह--शीतेत्यादि। आदि. ग्रहणात् वक्ष्यमाणशोणितव्याधिप्रतीकारोपक्रमभिन्नलङ्घनहणादुरपक्रमाणां ग्रहणम्। सम्यगुपक्रान्ता इति सम्बन्धः। ननु शीतोष्णादुरपक्रमः किं न रक्तपशमः स्यादिति ? अत आह-कुर्यादित्यादि। अत्रायं भावः, शोणिताश्रयव्याधीनां वातादिजन्यत्वेऽप्याश्रयस्य शोणितस्य प्राधान्यात् तन्निहरणं विनादितो येषां साध्यानां रोगाणां केवलवातादिप्रशमनशीतोष्णादुरपक्रमैने सम्यक् सिद्धिर्भवति तान् रक्तजान् व्याधीनादिशेत्। रक्तस्य स्रावणं ततो विरेचनं ततोऽनुवासनं ततो रक्तपित्तहरीरक्तपित्तसंशमनी क्रियां कुर्यात् । न खघोगरक्तपित्तहरणवमनक्रियाम् । न खादितो रक्तपित्तसंशमनी क्रियां ततो विरेचनं ततोऽनुवासनं ततो रक्तविस्रावणमिति ॥६॥
करोति। अनुक्तभूरिशोणितरोगग्रहणार्थमाह - शीतोष्णेत्यादि। आद्यग्रहणात् तीक्ष्णमृद्वादी ग्रहणम् ; सम्यगिति पूर्वेण योजनीयम् ; तत्र शीतोष्णस्निग्धरुक्षादैचरिति शोणितवृद्धिमनपेक्ष्य वातादिजयार्थमात्रप्रयुक्त रिति मन्तव्यम्, येन शोणितव्याधेरपि शान्तिर्वक्ष्यमाणरक्तपित्तहरक्रियादिभिः शीतोष्णस्निग्धादि क्रियाप्रविष्टैच, ततश्च शोणितरोगस्यापि शीतादिक्रियाभिरेव शोणितप्रतिकूलाभिः प्रशमो भवति ; प्रवृद्धशोगिताश्रयास्तु वातादयः स्वाश्रयप्रभावाः स्वचिकित्सामात्रेण न प्रशाम्यन्ति। रक्तपित्तहरक्रियादयो यथायोग्यतया बोद्धव्याः॥५॥६॥

Page #843

चरक-संहिता। [विधिशोणितीयः बलदोषप्रमाणाद्वा विशुद्धा रुधिरस्य वा । रुधिरं स्त्रावयेजन्तोराशयं प्रसमीक्ष्य वा ॥ ७॥ अरुणाभं भवेद्वातात् फेनिलं विशदं तनु । पित्तात् पीतासितं रक्तं स्त्यायत्यौष्णाच्चिरेण च ॥ ईषत्पाण्डु कफाद दुष्टं पिच्छिलं तन्तुमद् धनम्। संस्कृष्टलिङ्ग संसर्गात् त्रिलिङ्ग सान्निपातिकम् ॥८॥ तपनीयेन्द्रगोपाभं पद्मालतकसन्निभम् । गुञ्जाफलसवर्णश्च विशुद्धं विद्धि शोणितम ॥६॥ गङ्गाधरः--शोणितस्य विसावणं यथा कत्तव्यं तदाह-बलदोपेत्यादि । बलस्यातुरबलस्य शोणितरूपदोषस्य च प्रमाणात् परियाणमनुसृत्य जन्तो रुधिरं स्रावयेत् । किंवा रुधिरस्य दुष्टस्य विशुद्धया विशुद्धिं यावत् वीक्ष्य विस्रा. वयेत् । यावद्दुष्टरक्त निर्गमः स्यात् तावत् विस्रावयेत् । विशुद्धरक्तदर्शने तु सति रक्तं स्तम्भयेदिति भावः। आशयरक्तजव्याधिस्थानं समीक्ष्य वा रक्तं विस्रावयेत् तद्याध्याश्रयस्थानस्य रक्तवर्णतादो विनष्टे रक्तं स्तम्भयेदिति भावः॥७
गङ्गाधरः--विशुद्धया रुधिरस्य वेति यदुक्तं कथं रक्तं दुष्टखेन विशुद्धखेन वा शेयं स्यादिति : अतः शोणितदुष्टिविशुद्धिलक्षणानि क्रमेणाह-अरुणाभमित्यादि। स्तवायत्यौटण्याचिरेण चेति पित्तदुष्टरक्तमौटण्यादधिकोष्णवाचिरेण स्त्यायति घनीभवति ॥ ८ ।।
गङ्गाधरः---विशुद्धरक्तलिङ्गमाह - तपनीयेत्यादि । तपनीयं वह्निना द्रवत्सुवर्णः। इन्द्रगोपः स्वनाम्ना प्रसिद्धः कीटविशेषः । अत्र नानावणता रक्तस्य वातादिनानाप्रकृतिपुरुषीयवात् । शोणितस्य दुष्टिविशुद्धोः मुश्रुतवचनानि
चक्रपाणिः -- उक्तशोणितस्रावणप्रमाणमाह-बलेत्यादि। बलदोपप्रमाणादिति बलस्य तथा दोपस्य शोणितव्याधिरूपस्य प्रमाणं वीक्ष्य, दोषशब्दो ह्ययं रोगे वर्त्तते। विशुद्धया रुधिरस्य चेति यावता स्रावणेन शोणितं शुद्धं स्यात् । आशयं स्थानं दुष्टशोणिताशयमिति यावत्, यथा - स्वल्पे कुष्ठे स्तोकमेव विशुद्धयर्थमुपादेयम्, महति कुष्टे बहु स्रावणीयम्, यदुक्तम्-"प्रच्छनमल्पे कुष्ठे महति च शस्तं सिराव्यधनम्"। एषु च पक्षेषु यद् यत्रानत्ययं भवति तत् तत्र ग्राह्यम् ॥ ७ ॥
चक्रपाणिः-टुष्टरक्तलक्षणमाह -- अरुणाभमित्यादि। स्त्यायति घनं भवति। विशुद्ध

Page #844

२४श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । च यथा शोणितवर्णनीये -"तत्र फेनिलमरुणं कृष्णं परुषं तनु शीघ्रगमस्कन्दि च वातेन दुष्टम् । नीलं पीतं हरितं श्यावं विसनिटं पिपीलिकामक्षिकाणामस्कन्दि च पित्तदुष्टम्। गैरिकोदकमतीकाशं स्निग्धशीतलं बहलं पिच्छिलं चिरस्रावि मांसपेशीप्रभं श्रेष्मदुष्टश्च । पित्तवद्रक्तनातिकृष्णश्च । द्विदोपलिङ्गं संसृष्ट। जोरशोणितमन्यत्र वक्ष्यामः। इन्द्र गापप्रतीकाशमसंहतमविपणश्च प्रकृतिस्थं जानीयात्। विसाव्याप्यन्यत्र वक्ष्यामः । अथाविसाव्या सर्वाङ्गशोकः क्षीणस्य चाम्ठभोजननिमित्तः। पाण्डुरोग्यशसोदरिशोषिगभिणीनाश्च श्वयथवः।” अथान्योति अटवियशस्त्र कम्ण्ये ऽथ्याये, तदयथा"साव्या विद्रयः पञ्च भवेयुः सव्वे जाहते” इति। “तत्र शस्त्रविसावर्ण द्विविधम् । प्रच्छनं सिराव्यग्नश्च। तत्र ऋज्यसङ्कीण मूक्ष्मं सममनवगाढ़मनुत्तानपाशु च शस्त्र पापन्नम्मंसिरास्नायुमन्धीनाश्चानुपघाति। तत्र दुदिन दुम्बिद्ध पीतवातयोरस्विन्ने भुक्तवतः स्कन्नखाच्छोणितं न स्रवत्यल्पं वा सवति । भवति चात्र। मदमूश्रियातनां वातविमूत्रसङ्गिनाम् । निद्राभिभूतभीत'नां नृणां नामृक् प्रवत्तते ॥ तददुष्टं शोणितमनिहियमाणं कडूशोकरागदाहपार वेदनां जनय।। अत्युःणानिस्विन्नानिविद्धष्वज्ञ विस्रा. वितमतिप्रवत्तते। तदतिमत्तं शिरोऽभितापमान्ध्यमधिमन्थं तिमिरप्रादुर्भाव धातुक्षयमाक्षेपकं पक्षाघातमेकाग विकारं तृष्णाह। हिक्कां कासं श्वासं पाण्डुरोगं मरणञ्चापादयति । भवन्ति चात्र । तस्मान्न शीते नात्युःणे नास्विन्ने नातितापिते। यवा प्रतिपीतस्य शोणितं मोक्षयद्भिपक्॥ सम्यग गवा यदा रक्तं स्वयमेवावतिष्ठते । शुद्धं तदा विजानीयात सम्यग्विस्रावितञ्च तत् ॥ लाघवं वेदनाशान्तिधिवेगपरिक्षयः। सम्यग्विस्राविते लिङ्ग प्रसादो मनसस्तथा ॥ खग्दोपा ग्रन्थयः शोका रोगाः शोणितजाश्च ये। रक्तमोक्षणशीलानां न भवन्ति कदाचन ॥
अथ खल्वप्रवत्तमाने रक्ते एलाशीतशिवकुएतगरपाठाभद्रदारुविडङ्गचित्रकत्रिकटुकागारधृमहरिद्राङ्कि रनक्तमालफल येथालाभं त्रिभिश्चतुभिः समस्त चूर्णाकृतैः सर्पपतैललवणप्रगाढव्रणमुखमवघषयेवं सम्यक प्रवत्तेते। अथातिप्रवृत्ते लोध्रप्रधुकप्रियङ्गपत्तङ्गगरिकसज्जेरसरसाञ्जनशाल्मलीपुष्पशङ्खशुक्तिमाष
रक्तलिङ्ग नानावगंता नानावातादिप्रकृतित्वात् मनुण्यागाम् ; तपनीयं लोहितसुवर्णम्, इन्द्रगोपः स्वनामप्रमिन्द्रः कीटविशेषः ॥१९॥
१०५

Page #845

८३४
चरक-संहिता। { विधिशोणितीयः यवगोधूमचूणः शनैः शनैर्ऋणमुखमवचाङ्गल्यणावपीड़येत् । सालसर्जार्जुनारिमेदमेषशृङ्गधवधन्वनखाभिर्वा घृणिताभिः क्षोमेण वा ध्मापितेन समुद्रफेनलाक्षाचूणैर्वा यथोक्तव्रणबन्धनद्रव्यैर्गा बनीयात्। शीताच्छादनयोजनागारैःशीतैः परिषेकप्रद हैश्चोषाचरेत् । क्षारणाग्निना वा दहेत । यथोक्तव्यधनादनन्तरं वा तामेवातिमत्तां सिरां विध्येत् । काकोल्यादिकाथं वा शकरामधमधुरं पाययेत् । एणहरिणोरभ्रशशमहिषवराहाणां वा रुधिरं क्षीरयूपरसः सुस्निग्धेश्च अश्नीयात् । उपद्रवांश्च यथास्वमुपाचरेत् । भवन्ति चात्र। धातुक्षयात् नु ते रक्त मन्दः सञ्जायतेऽनलः। पवनश्च परं कोपं याति तस्मात् प्रयत्नतः। तं नातिशीतैलेघुभिः स्निग्धैः शोणितवद्धनः। ईषदम्लैरनम्ला भोजनैः समुपाचरेत् ॥ चतुविधं यदेतद्धि रुधिरस्य निवारणम् । सन्धानं स्कन्दनञ्चंव पाचन दहनं तथा॥ व्रणं कषायः सन्धत्ते रक्तं स्कन्दयते हिमम् । तथा सम्पाचयेद्भस्म दाहः सङ्कोचयेत् सिराः ।। अस्कन्दमाने रुधिरे सन्धानानि प्रयोजयेत् । सन्धाने भ्रश्यमाने तु पाचनः समुपाचरेत् ॥ कल्परेतस्त्रिभियद्यः प्रयतेत यथाविधि । असिद्धिमत्सु चैतेषु दाहः परम इप्यते ॥ सशेपदोषे रुधिरे न व्याधिरतिवर्तते। सावशेपे ततः स्थेयं न च कुर्य्यादतिक्रमम् ॥ देहस्य रुधिरं मूलं रुधिरेणव धाय्यते । तस्माद यत्नेन संरक्ष्य रक्तं जीव इति स्थितिः॥ तरक्तस्य सेकादेवः शीतैः प्रकुपितेऽनिले। शोफ सलाद कोरणेन सपिपा परिपचयेत् ।।" इति। ___ अत ऊद्ध प्रवक्ष्यामि न विध्यद याः लिग भिषा ! बैंशल्यं मरणश्चापि व्यधात् तासां ध्रुवं भवेत् ।। सिराशतानि चखारि विद्याहाखातु बुद्धिमान् । पत्रिंशच शतं कोष्ठं चतुःपष्टिश्च मुद्धनि ॥ शाखामु पोडश सिराः कोष्ठ द्वात्रिंशदेव तु। पञ्चाशजत्रुणश्चाद्ध मवेव्याः परिकीतिताः। तत्र सिराशतमेकैकस्मिन सक्थिन भवति तासां जालभरावका। निश्चाभ्यन्तराः। तत्रोवीसंज्ञ हूँ लोहिताक्षसंज्ञा चैका । एतास्त्ववेव्याः। एतेनंतरसथिवाहू च व्याख्यातौ । एवमशस्त्रकृत्याः पोड़श शाखा । वात्रिंशत् श्रोण्याम् । तासामष्टौ अशस्त्रकृत्याः-द्वंद्वं विटपयोः कटीकतरुणयोश्च । अष्टावष्टावककस्मिन् पावें, तासामेकैकामूद्ध गां परिहरेत् पाश्वसन्धिगते च द्व। चतस्रो विंशतिश्च पृष्ठवंशमुभयतः। तासामूद्ध गामिन्यो द्वे व परिहरेद वृहती सिरे। तावत्य एवो दरे। तासां मेनोपरि रोमराजीमुभयतो द्वे द्वे परिहरेत् । चत्वारिंशद्वक्षसि। तसां चतुशाशस्त्रकृत्याः-हृदये हूँ। दुवै स्तनमूले। स्तनरोहितापलाप

Page #846

२४श अध्यायः ] सूत्रस्थानम्।
८३५ स्तम्भेषूभयतोऽष्टौ । एवं द्वात्रिंशदशस्त्रकृत्याः पृष्ठोदरोरःसु भवन्ति । चतुःषष्टिसिराशतं जत्रुण ऊद, भवति । तत्र षट्पञ्चाशच्छिरोधरायाम्। तासामष्टौ चतस्रश्च मम्मसंज्ञाः परिहरेत्। द्वे कृकाटिकयोर्द्व विधुरयोः। एवं ग्रीवायां षोड़शाव्याध्याः। हन्वोरुभयतोऽष्टावष्टौ । तासान्तु सन्धिधमन्यो द्वे द्वे परिहरेत् । पत्रिंशजिह्वायाम् । तासामधः पोड़शाशस्त्रीकृत्याः-रसबहे द्वे, वाग्वहे च द्वे । द्विादश नासायाम् । तासामोपनासिक्यश्चतस्रः परिहरेत् । तासामेव च तालुन्येकां मृदाबुद्देशे। अष्टात्रिंशदुभयो त्रयोः। तासामेकैकामपाङ्गयोः परिहरेत्। कणेयोर्दश। तासां शब्दवाहिनीनामेकैकां परिहरेत्। नासानेत्रगतास्तु ललाटे पष्टिः। तासां केशान्तानुगताश्चतस्रः। आवत्तेयोरेकेका, स्थपन्याञ्चैका परिहत्तव्या। द्वादश मद्धि । तासामुक्षेपयोढे परिहरेत्, सीमन्तेष्वेकैकामकामधिपताविति । एवयशस्त्रकृत्याः पञ्चाशजत्रुण ऊर्द्ध मिति । भवति चात्र । व्याप्नुवन्त्यभितो देहं नाभितः प्रमृताः सिराः। प्रतानाः पमिनीकन्दाद्विसादीनां यथा जलम् ॥ __अथातः सिराव्यविधिशारीरं व्याख्यास्यामः। वालस्थविररुक्षक्षतक्षीणभीरुपरिश्रान्तस्त्रीमद्याध्वकषितमत्तवान्तविरिक्तास्थापितानुवासितजागरितक्लीवकृशगर्भिणीनां कासश्वासशोपप्रवृद्धज्वराक्षेपकपक्षाघातोपवासपिपासामूर्छाप्रपीडितानाञ्च सिरा न विध्ये। याचाव्यध्याः व्यध्याश्चादृष्टा दृष्टाश्चायत्रिता यन्त्रिताश्चानुत्थिता इति। शोणितावसेकसाध्यास्तु विकाराः प्रागभिहितास्तेषु चापक प्वन्येषु चानुक्तेषु यथाभ्यासं यथान्यायञ्च सिरां विध्येत् । प्रतिषिद्वानामपि च विषोपसर्ग आत्यायकेषु सिराव्यधनमप्रतिषिद्धम् । तत्र स्निग्धस्विन्न मातुरं यथादोपप्रत्यनीकद्रवप्रायमन्नं भुक्तवन्तं यवागू पीतवन्तं वा यथाकालमुपस्थाप्यासीनं स्थितं वा प्राणानवाधमानो वस्त्रपट्टचर्मान्तर्वल्कललतानामन्यतमेन यत्रयित्वा नातिगादं नातिशिथिलं शरीरप्रदेशमासाद्य यथोक्त शस्त्रं गृहीत्वा सिरां विध्येत् । नैवातिशीते नात्युष्णे न प्रवाते न चाभ्रिते। सिराणां व्यधनं कार्यमरोगे वा कदाचन ॥ तत्र व्यध्यसिरं पुरुषं प्रत्यादित्य मुखमरनिमात्रोच्छिते उपवेश्यासने सक्थ्नोराकुञ्चितयोनिवेश्य कूर्परसन्धिद्वय स्योपरि हस्तावन्त ढाङ्गुष्टकृतमुष्टी मन्ययोः स्थापयित्वा यत्रणशाटकं ग्रीवा. मुष्ट्योरुपरि परिक्षिप्यान्येन पुरुपेण पश्चाइ स्थितेन वामहस्तेनोत्तानेन शाटका. न्तद्वयं ग्राहयित्वा वैद्यो व्रया दक्षिणहस्तेन सिरोत्थापनार्थ नात्यायशिथिलं यत्रमावेश्य इति। असकस्रावणायन्त्रं पृष्ठमध्ये च पीडय इति। कर्म

Page #847

चरक-संहिता। (विधिशोणितीयः पुरुषश्च वायुपूर्णमुखं स्थापयेत् । एष उत्तमाङ्गगतानामन्तर्मुखवानां सिराणां व्यधने यत्रविधिः ॥
तत्र पादयध्यसिरस्य पादं समे स्थाने सुस्थिरं स्थापयित्वान्यं पादमीषत् सङ्कचितमुच्चैः कृत्वा न्यध्यपादं जानु पन्धेरधःशाटकेनावे ट्य हस्ताभ्यां प्रपीड्यागुल्फ व्यध्यप्रदेशस्योपरि चतुरङ्गलं प्लोतादीनामन्यतमेन वद्वां पादसिरां विध्येत् । अथोपरिष्टाद्रस्तो ढाङ्गठकृतमुष्टी सम्यगासने स्थापयित्वा सुखोपविष्टस्य पूर्णपदयन्त्रं बड़ा हस्तसिरां विध्यत् । गृध्रसीविश्वच्योः सङ्कुचितजानुकूपरः स्यात्। श्रोणिपृटस्कन्धे बन्नमित पृष्ठस्यावाशिरस्कस्योपविष्टस्य विस्फजितष्ठस्य विध्यत् । उदरोरसोः प्रसारितोरस्कस्योन्नमितशिरस्कस्य विस्फज्जितदेहस्य । वाहुभ्यामवलम्व्यमानदेहस्य पाश्वयोः। अवनामितमेदस्य मेढ़। उन्नामितविदष्टनिहायस्यायोनिहायाम्। अतिव्यात्ताननस्य तालुनि दन्तमूलेषु च। एवं यत्रापायानन्य श्च सिरात्यापनहतून बुवावेक्ष्य शरीर. वशेन व्याधिवशेन च विदध्यात् । मांस रेष्ववकाशषु यवमानं शस्त्रं निदध्यात् । अतोऽन्येष्वद्धे यवमात्रं व्रीहिमानं वा बोहिमुखेण। अनामुपरि कुठास्किया विध्यदद्धयवमात्रम् । भवन्ति चात्र। ध्यभ्रंपासु विरत ग्रीष्मकाले तु शीतले। हमन्तकाले मध्याह्न शस्त्रकालास्त्रयः स्मृता ॥ सम्यशास्त्रनिपातेन धारया या सवेदसा। मुहूत्तमूर्दा ति ठेच्च सुविद्धां तां विनिर्शित ॥ यथा कुम्भपुष्पेभ्यः पूर्व स्रवति पातिका । तथा सिरासु विद्धासु दुष्टमग्र प्रवत्तेते ॥ मूच्छेितस्यातिभीतस्य श्रान्तस्य तृषितस्य च । न वहन्ति सिरा विद्धास्तथानुत्थितर्यात्रताः॥ क्षीणस्य बहुदोषस्य मूच्छेयाभिद्रुतस्य च। भूयोऽपराह्न विसाव्या सापरेदुरस्त्रहेऽपि वा ॥ रक्त सशेषदोपन्तु कुर्य्यादपि विचक्षणः । न चातिप्रस्र तं कुयाच्छेषं संशमनजे यत् ।। बलिनो बहुदोषस्य वयःस्थस्य शरीरिणः। पर प्रमाणमिच्छन्ति प्रस्थं शाणितमोक्षणे॥
तत्र पाददाहपादहर्षाववाहुकचिप्पविसपेवातशोणितवातकप्टकविचच्चिकापाददारीप्रभृतिषु क्षिप्रमम्मेण उपरिष्टान द्वाङ्गले ब्रीहिमुखेण सिरां विध्येत् । श्लीपदे तचिकित्सिते यथा वक्ष्यते। क्रोष्टुक शिरःखऊ पङ्गलवातवंदनासु जङ्घायां गुल्फस्यापरि चतुरङ्गले। अपच्यामिन्द्रवस्तरधरतात् बङ्गले। जानुसन्धेरुपय्यधो वा चतुरङ्गले. मृद्रस्याम् । उरमूल संश्रितानान्तु गलगाडे । एतेनतरसक्थिवाहू च व्याख्यातो। विशेषतस्तु वामबाहो कूपरसन्रभ्यन्तरतो बाहुमध्ये प्लीह्नि कनिष्ठिकानामिकयोमध्ये वा। एवं दक्षिणवाही यकृधाल्ये

Page #848

२४श अध्यायः?
सूत्रस्थानम् । कफोदरे चैतामेव च कासश्वासयोरप्यादिशन्ति। गृध्रस्यामिव विश्वच्याम् । श्रोणिं प्रतिसमन्ताद ग्रङ्ग प्रवाहिकायां शूलिन्याम्। परिकत्तिकोपदंशशकदोषशुक्रव्यापत्सु मेदामध्ये । वृपणयोः पार्वे मूत्रदयाम् । नाभेरधश्चतुरङ्गले सेवन्या वापपाश्र्वेदकोदरे। वामपावें कक्षास्तनयोरन्तरेऽन्तविद्रधी पाश्वेशूठे च । बाहुशापावयाहुकयारप्येके वदन्त्यं तयोरन्तरे। त्रिकसन्धिमध्यगतां तृतीयके। अधःस्कन्धसन्धिगतामन्यतरपाश्वसंस्थितां चातुथके। हनुसन्धिमध्यगतामपस्मारे। शङ्ख के केशान्तमधिगतामुरोऽपाङ्गललाटेषु चोन्मादेऽपस्मारे च। जिद्वारागेवघोजिह्वायां दन्तव्याधिषु च । तालुनि तालव्येषु । कर्णयोरुपरि समन्ताइ कणेशूटे तद्रोगेषु च । गन्धाग्रहणे नासारोगेषु च नासाग्रे। तिमिराक्षिपाकप्रभृतिष्वापये पनासिके लालाव्यामपाड्याञ्चता एव शिरोरोगाधिमन्यप्रभृतिषु रोगेष्विति ।
अत ऊद दुष्टप्रधनमनुपाख्यास्यामः। तत्र दुर्विद्धातिविद्धा कुश्चिता पिचिता कुट्टिना अप्रत्र ता अत्युतीर्णा अन्तेऽभिहता परिशुष्का कूणिता वेपिताऽनुत्थिनविदा शवहना नियंमिावि दाऽव्याध्याविना धेनुका पुनःपुनविदा सिरानावस्थि पनिम्मे चेति विशति व्यत्राः। तत्र या मूक्ष्मशनिदा न व्य कास्क स्रवत रुतायावती च सा दुविद्धा (१) प्रमाणातिरिक्त विद्वापामतःप्रविगति शोणिां शोणितातिप्रातिर्वाप्यतिविद्रा (२) कुश्चितायामप्यम् (३)। कु ठशस्त्रप्रथिता पृथलीभावमापन्ना पिचिता (४)। अनासादिता पुनःपुनरन्तयाश्च बहुगः शस्त्राभिहता कुट्टिता (५)। शीतभयमूच्छाभिरपत्तशाणता अप्रत्रता (६)। तोश्णमहामुखशस्त्रविद्धा अत्युदीणों (७)। अल्परक्त त्राविण्यन्तेऽभिहताविद्रा (८)। क्षीणशोणितस्यानिलपूर्णा परिशुष्का (९)। चतुर्भागावसादिता किञ्चित्पत्तशाणिता कूणिता (१०)। दुःस्थानबन्धनादवेपमानायाः शोणितसम्मोहो भवति सा वेपिता (११)। अनुत्थितविद्वायामप्येवम् (१२)। छिन्नातिप्रात्तशोणिता क्रियासङ्गकरी शस्त्रहता (१३)। तिप्यणिहित शस्त्रा किञ्चिच्छेषा तिव्यग्विद्धा (१४)। बहुशःक्षता हीनशस्त्रप्रणिननापविद्धा (१५)। अशस्त्रकृत्या उच्याध्या (१६) । अनवस्थितविद्धा विद्रता (१७) । प्रदेशस्य बहुशोऽघटनादारोहव्यधा मुहुर्मुहुः शोणितसावा धेनुका (१८) । मूक्ष्मशस्त्रव्यधनादहुशा विच्छिन्ना पुनःपुनविद्धा (१९)। स्नाय्वस्थिसिरासन्धिमम्सु विद्धा वा रुजां शोषं वैकल्यं मरणं वापादयति (२०)। भवन्ति चात्र । सिरासु शिक्षितो नास्ति चला होताः

Page #849

८३८
चरक-संहिता। (विधिशोणितीयः स्वभावतः। मत्स्यवत् परिवर्तन्ते तस्मादयत्नेन ताड़येत् ॥ अजानता गृहीते तु शस्त्रे कायनिपातिते । भवन्ति व्यापदश्चैता वहवश्वाप्युपद्रवाः॥ स्नेहादिभिः क्रियायोगैने तथा लेपनैरपि। यान्त्याशु व्याधयः शान्तिं यथा सम्यक् सिराव्यधात् ।। सिराव्यरश्चिकित्साद्ध शल्यन्त्रे प्रकोतितः। यथा प्रणिहितः सम्यम् वस्तिः कायचिकित्सिते॥ तत्र स्निग्पस्विन्नवान्तविरिक्तास्थापितानुवासित. सिराविद्धः परिहनेव्यानि क्रोधायासमैथनदिवास्वप्नवागव्यायामयानोत्थाना. सनचंक्रमणशीतवातालपविरुद्धासात्म्याजीर्णान्या वललाभान्नासमेके मन्यन्ते । एतेषां विस्तरमुपरिष्टावक्ष्यन्ते । भवतश्चात्र । सिराविषाणनुम्बस्तु जलौकापच्छनै. स्तथा । अवगा यथापूर निहरेददुष्टशोणिाम् ॥ अवगाढ़े जलोका स्थान प्रच्छनं पिण्डिते हितम् । सिराङ्गव्यापके रक्त शृङ्गोऽलावस्त्वचि स्थिते ॥” इत्येवं शोणितस्रावणाय वैद्यः स्वधिातसव्यशास्त्रार्थोऽपि शस्त्रावचारणे योग्यां कुर्यात् । उक्तं हि सुश्रुते–“सुबहुश्रुतोऽध्यकृतयोग्यः कर्मस्वयोग्यो भवति। तत्र पुष्पफलालावकालिन्दकत्रपुपैयारुकाकारुकप्रभृतिषुच्छेद्यविशेषान दर्शयेदुत्कतनपरिकतनानि चोपदिशे। दृतिबस्तिपसेकपतिदकपकपूणेषु भेद्ययोग्याम् । सरोणि चर्मण्यातते लेख्यस्य । मृतपशुसिरामूत्पलनालेषु च व्यथ्यस्य । घुणोपहतकाष्ठवेणुवं(नल)शनालीशुष्कालाबूमुखेष्वेप्यस्य । पनस विम्बीविल्वालमजमृतपशुदन्तेष्वाहाय्य॑स्य। मधुच्छिष्टोपलिप्त शाल्पलीफलके विसाव्यस्य। सूक्ष्मघनवस्त्रान्तयोम दुचम्मान्तयोश्च सीव्यस्य । पुस्तमयपुरूपाङ्गप्रत्यङ्गविशेषेषु वन्धयोग्याम् । मृदुमांसपेशीकृत्पलनालेषु च कर्णसन्धिवन्धयोग्याम् । मृदुषु मांसखण्डेयमिक्षारयोग्याम् । उदकपूणवट पाश्व स्रोतस्यलायमुखादिषु च नेत्रप्रणिधानवस्तिवणवस्तिपीड़नयोग्यामिति । अवतश्चात्र । एवमादिषु मेधावो योग्याहेषु यथाविधि । द्रव्येषु योग्यां कुर्वाणो न प्रमुह्यति कामु ॥ तस्मान कौशलमन्विच्छन् शस्त्रक्षाराग्निकर्मसु । यस्य यत्रेह साधम्म्यं तत्र योग्यां समाच॥" इति। एवं कृतयोग्यो वैद्योऽष्टविधशस्त्रावचारणाय शस्त्राणि विंशतिं जानीयात् । उक्तं हि सुश्रुते-"विंशतिः शस्त्राणि । तद्यथा-मण्डलायकरपत्रद्धिपत्रनखशस्त्रमुद्रिकोत्पलपत्रकाधारमूचीकुशपत्राटीमुखशरारीमुखान्तर्मुख-त्रिकूच्चककुटारिकाव्रीहिमुखारावेतसपत्रकडिशदन्तश्क एण्य इति । तत्र मण्डलाग्रकरपत्रे स्यातां च्छेदने लेखने च । यद्धिपत्रनखशस्त्रमुद्रिकोत्पलपत्रकाधाराणि च्छेदने भेदने च। सूचीकुशपत्राटीमुखशरारीमुखान्तम्मु खत्रिकूच्चकानि विसावणे । कुठारिकाबीहिमुखारावेतसपत्रकाणि व्यधने सूची च । वड़िशोदन्त

Page #850

८३६
२४श अध्यायः]
सूत्रस्थानम् । शङ्कश्चाहरणे। एपण्येपणे आनुलोम्ये च। सूच्यः सेवने । इत्यष्टविधे कर्मप्युपयोगः शस्त्राणां व्याख्यातः। तेषामथ यथायोगग्रहणसमासोपायः कम्मंसु वक्ष्यते । तत्र वृद्धिपत्रं वृन्तफलसाशरणे भागे ग्रहीयाद्भदनान्येवं सर्वाणि । वृद्धिपत्रमण्डलामञ्च किश्चिदुत्तानपाणिना लेखने बहुशोऽवचाय्येम्। वृन्तान विस्रावणानि। विशेषेण वालवृद्धभुकुमारभीरुनारीणां राज्ञां राजपुत्राणाश्च त्रिकूच्चेकेन विसावरेत् । तलपच्छादितयन्तमङ्गुष्ठप्रदेशिनीभ्यां ब्रीहिमुखम् । कुठारिकां वामहस्तन्यस्तामितरहस्तमध्यमाङ्गल्यङ्गटविष्टब्धयाऽभिहन्यात् । आराकरपत्रपण्यो मूले। शेषाणि तु यथायोगं रहीयात् । तेषां नामभिरेवाकृतयः प्रायेण व्याख्याताः। तत्र नखशस्त्रैपप्यावष्टाङ्गले। मूच्यो वक्ष्यन्ते । वड़िशो दन्तश चानता तीक्ष्णकष्टकप्रथमयवपत्रमुखे । एपणी गण्ड्रपदाकारमुखी। प्रदेशिन्यापर्वप्रदेशसमाना मुद्रिका । दशाङ्गु ला शरारीमुखी सा कतरीति कथ्यते। शेषाणि तु पड़ङ्गलानि। तानि सुग्रहाणि सुलोहानि सुधाराणि सुरूपाणि मुसमाहितमुखाग्राणि अकरालानि चेति शस्त्रसम्पत् । तत्र वक्रं कुण्ठ खाडं खरवारमतिस्थूलमत्यल्पमतिदीर्घमतिहस्वमित्यप्टो शस्त्रदोपाः। अतो विपरीतगुणमाददीत अन्यत्र करपत्रात् तद्धि खरचारमस्थिछेदनाथम् । तत्र धारा भेदनानां मामूरी। लेखनानामर्द्धमासूरी। व्यवनानां विस्रावणानाश्च कशिकी। छेदनानामद्धक शिकीति । तेषां पायना त्रिविधा, क्षारोदकतलेषु । तत्र क्षारपायितं शरशल्यास्थिच्छेदनेषु । उदकपायितं मांसच्छेदनभेदनपाटनेषु । तैलपायितं सिराव्यधनस्नायुच्छेदनेषु । तेषां निशाणार्थ श्लक्ष्णशिला मापवर्णा । धारासंस्थापनाथ शाल्मलीफलकमिति । भवति चात्र । यदा सुनिशितं शस्त्रं रोमच्छादि सुसंस्थितम् । सुगृहीतं प्रमाणेन तदा कम्मसु योजयेत् ॥ अनुशस्त्राणि तु बक्सारस्फटिककाचकुरुविन्दजलौकाग्निक्षारनख. गोजीशेफालिकाशाकपत्रकरीवालाङ्गलय इति । शिशूनां शस्त्रभीरूणां शस्त्राभावे तु योजयेत् । खासारादिचतुव्वगं छदेव भेदे च बुद्धिमान् ।। आहाय्येच्छेद्यभेदेना नखं शस्त्र पु योजयत्। विधिः प्रवक्ष्यते पश्चात् क्षारवह्निजलौकसाम् ॥ य रयुमुखगता रोगा नेत्रवत्मगताश्च ये। गोजीशकालिकाशाक-पत्र विसावयेत् तु तान् ॥ एष्यपु त्वेषणालामे वालाङ्गल्यकुरा हिताः । शस्त्राप्येतानि मतिमान् शुङ्गशैक्यायसानि तु ।। कारये करणः प्राप्त कारं कम्मकोविदम् । प्रयोगशस्य वैद्यस्य सिद्धिभेवति नित्यशः। तस्मात् परिचयः काय्यः शस्त्राणामादितः सदा ॥” इति ।

Page #851

८४० चरक-संहिता।
विधिशोणितीयः अथातो जल कावचारणीयाध्यायो व्याख्यायते। तदुक्तं सुश्रुतेन"नृपाढ्यवालस्थविरभीरुदुबैलनारी मुकुमाराणामनुग्रहार्थ परमसुकुमारोऽयं शोणितावसेचनोपायोऽभिहितो जलाकसः। तत्र वातपित्तक दुष्टशोणित यथासङ्ख्य शृङ्ग जलाकालाबूभिरवसेच येत्। स्निग्धशीतरुक्षखा। सवाणि सव्ववा। भवन्ति चात्र । उष्ण समधरं स्निग्धं गवां शृङ्गं प्रकोतितम् । तस्माद वातोपसृष्टे तु हितं तदवसेचने ।। शीताश्विासा मरा जलोका वारिसम्भवा । तस्मात् पित्तापसृष्टे तु हितं सा खसेचन ॥ अलावु कटुकं रुक्षं तीक्ष्णञ्च परिकीर्तितम् । तस्मात् श्लेष्मोपस्टे तु हितं तदवतेचन ॥ तत्र प्रच्छिते तनुवस्त्रपटलावनद्धेन शृङ्गण शोणितमवसेचयेदा चूषणा । सान्तीपयाऽलाब्बा।
अथ जलायुका वक्ष्यन्ते। जलमासामापुरति जलायुकाः, जलपासा. मोक इति जलोकसः। ता द्वादश। तासां सविणः पा, तावत्य एव निर्विपाः। तत्र सविपाः कृ णाः कय्रा अलगर्दा इन्द्रायुशः सामुद्रिका गोचन्दनाश्चेति। तासु अञ्जनचूणवर्णा पृथुशिराः कृष्णा वाम्म मत्स्यवदायता छिन्नोन्नतकुक्षिः कब्बुरा। रोमशा महापाचा कृष्ण ख्यलगा । इन्द्रायुध वदृर्द्ध राजिभिश्चित्रिता इन्द्रायुधा। इपदसितपीतिका विचित्रपुष्पाकृतिचित्रा सामुद्रिका। गोटपणवदधोभागे द्विधाभूत कृतिरणुसुखी गोचन्दनति । ताभिदेष्टे पुरुषे दंशे श्वयथुरतिमात्रं कण्डमूछा ज्वरो दाहश्छ। ईमेदः सदनमिति लिङ्गानि भवन्ति । तत्र महागदः पानालेपननस्यक.म्मादिषपयाज्यः । इन्द्रयुधादष्टमसाध्यम्। इत्येताः सविमा सविकित्सिता व्याख्याताः। __ अथ निविषाः। कपिला पिङ्गला शङ्ख मुखी मूपिका पुण्डरीकमुखी सावरिका चेति। तत्र मनःशिलारञ्जिताभ्यामिव पाभ्यां पृष्ठे स्निग्धमुद्गवर्णा कपिला। किश्चिद्रता वृत्तकाया पिङ्गाशुगा च पिङ्गला। यकृद्वर्णा शीघ्रपायिणी दीर्घतीक्ष्णमुखी शङ्ख मुखी । मूषिकाकृतिवर्णाऽनिष्टगन्धा च मूपिका। मुद्गवर्णा पुण्डरीकतुल्यवक्ता पुण्डरीकमुखी। स्निग्धा पद्मपत्रवर्णा दशाङ्गल. प्रमाणा च सावरिका, सा च पश्वर्थे। इत्येता अविषा व्याख्याताः। तासां यवनपाण्डासापोतनादीनि क्षेत्राणि : तेषु महाशरीरा बलवत्यः शीघ्रपायियो महाशना निर्विषाश्च विशेषेण भवन्ति। तत्र सविपमत्स्यकीटदर्दु रमूत्रपुरीषकोथजाताः कलुषेप्वम्भासु च सविपाः। पद्मोत्पलनलिनकुमुदसौगन्धिककुवलयपुण्डरीकशैवालकोथजाता विमलेष्वम्भःसु च निविपाः। भवति चात्र। क्षेत्रेषु विचरन्त्येताः सलिलेषु सुगन्धिषु । न च सङ्कीणेचारिण्यो

Page #852

२४श अध्यायः |
८४१
सूत्रस्थानम् । नात्युष्णशीतं लघु दीपनीयं रक्तंऽपनीते हितमन्नपानम् । तदा शरीरं ह्यनवस्थिता सृगनिविशेपेण च रचितव्यः ॥ १० ॥ न च पङ्केशयाः सुखाः । तासां प्रग्रहणमाचणान्यैर्वा प्रयोगेगृहीयात् । अथैनां नवे महति घंटे सरस्ता गोदकपङ्कयावाप्य निदध्यात् । भक्ष्यार्थे चासासुपहरेच्छेवालं वल्लरमोदकांच कन्दांश्चूर्णीकृत्य । शय्यार्थ तृणमोदकानि च पत्राणि । द्वाहात् ग्रहाचाभ्योऽन्यज्जलं भक्ष्यश्च दद्यात् । सप्तरात्रात् सप्तरात्राच घटमन्यं संक्रामयेत् । भवति चात्र । स्थूलमध्याः परिक्लिष्टाः पृथ्व्यो मन्दविचेष्टिताः । अग्राहिण्योऽल्पपायिन्यः सविपाय न पूजिताः ।।
अथ जलोकोऽवसेकसाध्यव्याक्तिमुपवेश्य संवेश्य वा विरुक्ष्य चास्य तमवकाशं मृगोमय वृर्णयेरुजं स्यात् । गृहीताश्च ताः सर्प परजनीकल्कोदकमदिग्धगात्रीः सलिलसरकमध्ये मुत्तस्थिता विगतक्लमा ज्ञात्वा ताभी रोगं ग्राहयेत् । श्लक्ष्णशुलाई पिचुलो तावच्छन्नां कुखा मुखमपाउणुयात्। अगृहन्त्यै क्षीरबिन्दु शोणितविन्दु वा दद्यात् । शस्त्रपदानि वा कुर्व्वति । यदेवमपि न गृहीयात तदान्यां ग्राहयेत् । यदा च निविशते अश्वक्षुखदाननं कृत्वोन्नम्य च स्कन्धं तदा जानीयात् गृह्णातीति । गृहन्तीञ्चार्द्रवस्त्राव च्छन्नां धारयेत् सेचयेच्च | दंशे तोदकण्डूमादुर्भाव जनीयात् शुद्धमियमादत्त इति । शुद्धमाददानामप नयेत् । अथ शोणितगन्धन न मुञ्चेन्मुखमस्याः सैन्धवचूर्णनाव करेत् । अथ पतितां तण्डुलकण्डम दिवगात्रीं तैललवणाभ्यक्तमुखीं वामहस्ताङ्गुष्ठाङ्गलीभ्यां गृहीतपुच्छां दक्षिणहस्ताङ्गुष्ठाङ्गुलीभ्यां शनैः शनैरनुलोममनुमार्ज्जयेत् आ मुखात् । वामयेत् तावत् यावत् सम्यग्वान्तलिङ्गानि । सलिलसरकन्यस्ता भाक्तुकामा सती चरेत् । या सीदति न चेष्टते सा दुर्व्वान्ता, तां पुनः सम्यग्वामयेत् । दुर्व्वान्ताया व्याधिरसाध्य इन्द्रमदो नाम भवति । अथ सुवान्तां पूर्ववत् सन्निदध्यात् । शोणितस्य च योगायोगानवेक्ष्य जलोकोत्रणान् मधु नावघयेत् । शीताभिरद्भिश्च परिषेचयेत् । बनी वा व्रणं कषायमधुरस्निग्धशीतैश्च प्रदेहैः प्रदिद्यादिति । भवति चात्र । क्षेत्राणि ग्रहणं जातीः पोषणं सावचारणम् । जलौकसाञ्च यो वेत्ति तत्साध्यान् स जयेद्गदानिति ॥ ९ ॥
सम्मग्वान्ता
गङ्गाधरः - अथापनीत रक्तपुरुषस्य हितान्नमाह - नात्युष्णेत्यादि । ननु कुतो हेतोर्नात्युष्णशीतलघुदीपनीयान्नमवसेचितरक्तस्य हितमिति । अतस्तत्र चक्रपाणिः - नात्युष्णादिभोजने हेतुमाह - तदेत्यादि । अतिशीतमग्निमान्द्य
करोत,

Page #853

८४२
चरक-संहिता। [विधिशोणितीयः प्रसन्नवर्णेन्द्रियमिन्द्रियार्थमिच्छन्तमव्याहतपक्तिवेगम् । सुखान्वितं पुष्टि *-बलोपपन्नं विशुद्धरक्तं पुरुषं वदन्ति ॥११॥
यदा तु रक्तवाहीनि रससंज्ञावहानि च ।
पृथक् पृथक समस्ता वा स्त्रोतांसि कुपिता मलाः ॥ हेतुमाह-तदेत्यादि। हि यस्मात् तदा तात्कालिकं शोणितावसेचने कृते सति तस्मिन् काले तत्पुरुषस्य शरीरमनवस्थितामृक् प्रचलद्रक्तम् । तत्रात्युष्णमन्नं पानञ्च प्रचलद्रक्तं प्रचालयति। अतिशीतमन्नपानमाशु स्तम्भयति। तदा कोष्ठाग्निश्च दुब्बलः स्यात्, स च विशेषेण रक्षणीयः । तश्चातिशीतगुवेदीपनीयान्नपानं मन्दीकरोति। तस्मात् नात्युष्णं नातिशीतं लघु दीपनीयञ्चान्नं पानश्च हितमित्यर्थः। ततः प्रचलद्रक्तमाक्रमेण स्तम्भनं वह्निबलवर्द्धनञ्चेति बोध्यम्। पूर्व तपनीयेत्यादिना शोणितमोक्षणकाले विशुद्धरक्तदर्शनं यावत् रक्तमोक्षणं कर्त्तव्यमुक्तं तदर्थ रक्तविशुद्धिलक्षणमुक्तम् ॥१०॥
गङ्गाधरः-सम्प्रति शोणितविशुद्धग्रा अनुमानलक्षणमाह-प्रसन्नेत्यादि । अव्याहतः पक्तुराहारपाको वेगश्च मूत्रपुरीषादीनां यस्य तं तथा। पुष्टिदेहस्य ॥११॥
गङ्गाधरः-अथ शोणितदुष्टिजव्याधिप्रसङ्गतः शोणितवहस्रोतोदुष्टिजरोगान् आह-यदेत्यादि । रस आहारजनित आयधातुः। संज्ञा बुद्धिः । तदाश्रयखात् केवलबुद्धिः स्रोतसाञ्चाभावादत्र संज्ञाशब्देन मन उच्यते । यत् तु रससंज्ञाधातु. मावहन्तीति रससंज्ञावहानि रसहधमनीस्थानं हृदयम्, तदुपघाताच मनो. विक्षोभात् संज्ञाया अपि मोहाकुलखादिकमुपपद्यते इति तन्न। सन्यास प्राणायतनमाश्रिता इत्युक्त्या सर्वत्रैव बुद्धग्रायतनाश्रयं विना मनःक्षोभद्धिअत्युष्णञ्च प्रचलस्यासृजो नितरां प्रचलतां करोति, तस्मानात्युष्णशीनम् । लघु दापनीयञ्चाग्निदीप्यर्थमेव ॥१०॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति शोणितादर्शनेनापि विशुद्धरक्तज्ञानार्थ लक्षणमाह--- प्रसन्नेत्यादि । अव्याहतौ पक्तिश्च वेगश्च पुरीपादीनां यस्य स तथा। सम्प्रति रक्तवाहिधमनीदुष्टया ये व्याधयो भवन्ति, तानाह--यदा वित्यादि। संज्ञावहानीति संज्ञाहेतुमनोवहानि, मनसस्तु केवलशरीरम्
* पुष्टीत्यत्र तुष्टीति वा पाठः ।

Page #854

२४श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
८४३ मलिनाहारशीलस्य रजोमोहावृतात्मनः । प्रतिहत्याचतिष्ठन्ने जायन्ते व्याधयस्तदा ॥ मदमूर्छायसंन्यासास्तेषां विद्याद विचक्षणः । यथोत्तरं बलाधिक्यं हेतुलिङ्गोपशान्तिषु ॥ १२॥ दुर्बलं चेतसः स्थानं यदा वायुः प्रपद्यते । मनो विनोभयन् जन्तोः संज्ञां संमोहयेत् तदा ॥ पित्तमेवं कश्चवं मनो विक्षोभयन्तृणाम् ।
संज्ञां नयत्याकुलतां विशेषश्चात्र कथ्यते ॥ १३ ॥ मोहाद्यसम्भवात्। हृदयमात्रोपघाते हि चतन्याभावो न सम्भवति, सम्भवति च चैतन्याल्पता। मला इति दुष्टवातपित्तकफानां संज्ञा। यदुक्तं-“शरीरदूषणादोषा मलिनीकरणान्मलाः । धारणाद्धातवो ज्ञ या वातपित्तकफास्त्रयः॥" इति।
वातादीनां दुष्टिहेतुमाह-मलिनेत्यादि। मलहेतवो मलिनाः, ते च रजस्तमोवातादिदुष्टिजनका ये आहारा भवन्ति तच्छीलस्य । रजोमोहेति रजस्तमोभ्यामाटत आत्मा मनो यस्य तस्य तथा। मोहहेतुखात् मोहशब्देन 'तम उच्यते। मानसदोपौ हि रजस्तमश्च। स्वस्वहेखाहाराद् दुष्टाभ्यान्तु ताभ्यां दृषितमनसः पुनर्वातादिहेखाहारात् पृथक् पृथक् वातादयः समस्ता वा मलाः सरक्तमनोवहस्रोतांसि प्रतिहत्यावतिष्ठन्ते यदा तदा मदमूर्छायसन्न्यासा व्याधयो जायन्ते। तेषां मदादीनां हेतुलिङ्गोपशान्तिषु एकरूपासु यथोत्तरं बलाधिक्यं विचक्षणो विद्यात्। मदे तु हेखल्पबलखाल्लिङ्गाल्पवलखं ततश्च शान्तिक्रियाया अप्यल्पवलद्रव्यसाध्यत्वं नाधिकद्रव्यसाध्यभेषजापेक्षा। ततो मूर्छाये हेतुबलाधिक्याल्लिङ्गबलाधिक्यम्। ततः शान्तिक्रियायामधिकवलभेषजापेक्षा ततोऽपि सन्यासे इति ॥१२॥
गङ्गाधरः-एतच्च सूत्ररूपं भाष्येण स्वयं व्याकरोति-दुर्बलमित्यादि । दुबेलमिति रजोमोहातत्वेन, चेतसः स्थानं हृदयं दुब्बेलं यदा कुपितो वायुः प्रतिपद्यते तदा जन्तोमेनो विक्षोभयन् संज्ञां मोहयेत्। पित्तमेव मिति अयनीभूतम्, यदुक्तम्- "सत्वादीनां पुनः केवलं शरीरमयनीभूतम्" इत्यादि ; किंवा रससंशं

Page #855

८४४ चरक-संहिता।
विधिशोणितीयः सक्तानल्पद्रु ताभाषं चलरखलितवेष्टितम् । विद्याद्वातमदाविष्टं रुक्षश्यावारुणाकृतिम् ॥ सक्रोध परुषाभाषं सम्प्रहारकलिप्रियम् । विद्यात् पित्तमदाविष्टं रक्तपीतासिताकृतिम् ॥ स्वल्पासम्बन्धवचनं * निद्रालस्यसमन्वितम्। विद्यात् कामदाविष्टं पाण्डं प्रयानतत्परम् ॥ सर्वाण्येतानि लिङ्गानि सन्निपातकृते मदे। जायन्ने शा यति क्षिप्रमदो सद्यमदाकृतिः ॥ यश्च मद्यकतः प्रोक्तो विषजो रोधिरश्च यः।
सई एते मदा न वातपित्तकाश्रयात् +॥ १४ ॥ दुर्बलं चेतसः स्थानं यदा कुपितं पित्तं पक्तिं प्रपद्यते तदा जन्तोर्मनो विक्षोभयत् संज्ञां मोहयेत। कफश्चैव मिति दुबलं चेतसः स्थानं यदा कफः प्रतिपद्यते तदा नृणां मनो विक्षोभयन् संज्ञामाकुलतां नयति ॥१३॥
गङ्गाधरः-तत्र विशेषमाह--सक्तत्यादि। सक्तमव्यक्तमनल्पं बहु द्रुतं शीघ्रम् आभापते यस्तम् । पित्तमदे परुषाभाष परुपं ककशं ब्रूते यस्तम् । कफजे मदे. स्वल्पसंज्ञामाकुलतां नयेत. असम्बन्धवचनं स्वल्पमालापः। सर्वाणीत्यादि। मदस्य स्वरूपमाह --जायते इत्यादि। मदः क्षिपन्तु जायते क्षिप्र शाम्यति यथा मदो मद्यमदाकृतिरिति । अथ रौधिरमदप्रसङ्गात् मद्यविषजयोरपि मदयोर्भेदमाह-यश्चेत्यादि। यश्च मद्यकृतो यश्च विरजो यश्च रोधिरो मदः । एते सर्वे मदा वातपित्तकफाश्रयात् वातात् पित्तात् कफादृते न भवन्ति । धातुमावहन्तीति रससंज्ञावहानि। रसवहधमनीनान्तु हृदयं स्थानं, तदुपघाताच मोह उपपन्नएव। मला इति दुष्टदोपसंज्ञा, यदुक्तम्- "मलिनीकरणान्मलाः इति । यथोत्तरं लिङ्गाधिक्यं मदमूर्छायसन्न्यासेपु मोहरूपं ज्ञेयम्, मदेऽपि हि स्तोको मोहोऽस्ति, उत्तरयोस्तु व्यक्त एव मोहः ॥ ११ - १३॥
चक्रपाणिः --परुपं व्रत इति परुषाभाषः। मदस्वरूपमाह---जायत इत्यादि। मदप्रसङ्गेन मद्यविषजयोरपि । मदयोश्चातुर्विध्यमाह--यश्चेत्यादि। वातपित्तकफत्रयादिति वातात् * स्वल्पसम्बन्धवचनमिति चातः ।
। वातपित्तकफत्रयादिनि चक्रः ।

Page #856

२४श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
८५ नीलं वा यदि वा कृष्णमाकाशमथवारुणम् । पश्यंस्तमः प्रविशति शीघ्रञ्च प्रतिबुध्यते ॥ वेपथुश्चाङ्गमईश्च प्रपीड़ा हृदयस्य च। कायं श्याशरुणा च्छाया मूर्छाये वातसम्भवे ॥ १५ ॥ रक्तं हरितवर्ण बा, वियत् पीतमथापि वा। पश्यंस्तमः प्रविशति सस्वेदः प्रतिबध्यते ॥ सपिपातः ससन्तापो रक्तपीताकुलेक्षणः । संभिन्नवाः पीतामो मूर्छाये पित्तसम्भवे ॥ १६ ॥
एते-इति-पदेन पूगकोद्रवादिमदव्यवच्छेदः, तेपां न त्रैविध्यमिति भावः। एतेन मद्यविपजयोरपि मदयोरस्य रौघिरस्य लक्षणवत् लक्षणानीति सूचितम् ॥१४॥
गङ्गाधरः-क्रमिकखात् मूर्खायलक्षणान्याह-नीलमित्यादि। यद्यपिआकाशस्य वस्तुतो रूपाभावान्न चाक्षुपं भवति तथापि वातादिदुष्ट्या नयने जातं नीलादिरूपमधिकं तदाधिक नीलादिरूपमाकाशं व्यामोतीत्याकाशं नीलादिकं पश्यति । यथा ज्योत्स्नातपतमांस्याकाशं व्याप्नुवन्तीति ज्योत्स्नाद्यन्वितमाकाशं पश्यति तथा। न तु शुक्तौ रजतदर्शनवद रज्ज्वां सर्पदर्शनवद्वा । पैत्तिके कफजे चैवं बोध्यम्। वायोश्चलत्वेन शीघ्र प्रतिबोधः। श्यावारुणा च्छायेति श्यावच्छायारुणच्छाया। वातजा चेयं मूर्छा श्यावारुणा च्छाया क्लेशमरणाय भवतीति कश्चिदाह----'वायवी तु विनाशाय क्लेशाय महतेऽपि वा” इति वचनात्, तन्न। वायुकृतश्यावारुणच्छाया नारिष्टम् । किन्तु या श्यावारुणप्रतिच्छाया स्यादनिमित्ता तस्या अरिष्टखमेवेति बोध्यम् । पित्तात् कफात् वानपित्तकफाञ्च, एतेन तेपामप्येतदेव लक्षणं वातादिकृतं भवतीति भावः ॥१४॥
चक्रपाणिः --- मूच्छीयलक्षणमाह-नीलं वेत्यादि। तत्र वातमूर्छाये श्यावारुणा च्छाया रिष्टरूपत्वान्मरणाय स्याद वायव्यत्वादिति चोदंघ कुन्ति, उक्त हि-"वायव्या सा विनाशाय क्लेशाय महतेऽपि चा" इति ; तन्न, अनिमित्ता हि च्छाया रिष्टं विनाशयति, न तु दृश्यमाननिमित्ता; इह च वातसम्बन्धो दृश्यत एव निमित्तम् ; किंवा “क्लेशाय महतेऽपि वा" इति

Page #857

८४६
चरक संहिता | मेघसङ्काशमाकाशमावृतं वा तमोघनैः । पश्यंस्तमः प्रविशति चिराञ्च्च प्रतिबुध्यते ॥
गुरुभिः प्रावृतैरङ्गर्यथैवाद्रेण चर्मणा । सप्रसेकः सहृल्लासो मूर्च्छाये कफसम्भवे ॥ १७ ॥ सकृतिः सन्निपातादपस्मार इवागतः । स जन्तुं पातयत्याशु विना बीभत्सचेष्टितैः ॥ १८ ॥ दोषेषु मदमूच्या गतवेगेषु देहिनाम् । स्वयमेवोपशाम्यन्ति संन्यासो नौषधैर्विना ॥ १६ ॥ रक्तमित्यादि पित्तमूर्च्छायलक्षणम् । मेघेत्यादि । मेघसङ्काशमित्यादिकफजमूर्च्छायलक्षणम् । अत्र तमोघनैरिति तमोभिश्च घनैश्च तमोव घनैव । चिरादिति कफस्य चिरकतृत्वात् । सकृतिरित्यादिना सन्निपातजमूर्च्छायलक्षणम् । अपस्मार इवागतस्तमःप्रवेशकालेऽपस्मारे यथा भवति तथा सान्निपातिक मृच्छये स्यात् । विशेषमाह - विनेत्यादि । बीभत्स - चेष्टितानि फेनोमन दन्तखादनाङ्गविक्षेपणनेत्र वैकृतादीनि भवन्त्यपस्मारे तानि तु न सान्निपातिकमूर्च्छाये भवन्तीति भेदः । स सन्निपातजमृच्छयः । एतेनास्या साध्यत्ववचनेनान्येषां साध्यलं बोध्यम् । मदस्य मयमदाकृतिखेन अल्पतमः प्रवेशो मदे भवति मूर्च्छाये च तमः प्रवेश एव भवतीति भेदो दर्शितः ॥ १५ - १८ ॥
गङ्गाधरः- मदमूच्र्छाययोः साध्यत्वादि साधम्म्र्म्यश्च दर्शयन् सन्न्यासे वैधम्र्म्य दर्शयति - दोषेष्वित्यादि । गतवेगेषु अतीत वेगेषु । कृतवेगानां दोषाणां वेगकरणकाले अल्पवलखेन स्वल्पव हुतमःप्रवेशन कारित्वं वेगापगमे तु दोषाणां श्रान्तक्रुद्धपुरुषवत् दुब्बैलखात् मदाश्च मूर्च्छायाश्च स्वयमेवोपशाम्यन्ति । दौर्बल्ये हि न गहेतुर्दृश्यते लोके इति मदमूर्च्छाययोः साधम्म्य, सन्न्यासे त्वनयोर्वैधम्म्यैमाह – सन्न्यासो नौषधैविनेति ॥ १९ ॥
विधिशोणितीयः
वचनादेव वायव्य च्छायाया मारकत्वं व्यभिचरितम् । तमोभिर्धनैश्चेति तमोघनैः, किंवा तमोभिरेव घनैः । बिना बीभत्सचेष्टितैरिति दन्तखादनाङ्गविक्षेपणादिकं विना ॥। १५ - १८ ॥
चक्रपाणि: - सन्न्यासस्य मूर्च्छादिभ्यो भेदकं लक्षणमाह--दोषेध्वित्यादि । कृतवेगेविति हृतवेगेषु तथा कृतवेगेषु इति वा पाठः ।

Page #858

२५श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
८४७ वागदेहमनसां चेष्टामाक्षियातिबला मलाः । संन्यस्यन्त्यबलं जन्तु प्राणायतनमाश्रिताः ॥ स ना संन्याससंन्यस्तः काष्ठीभूतो मृतोपमः। प्राणैर्विमुच्यते शीघ्र मुक्त्वा सद्यःफलाः क्रियाः ॥२०॥ दुर्गेऽम्भसि यथा मजद्भाजनं त्वरया बुधः। गृह्णीयात् तलमप्राप्त तथा संन्यासपीड़ितम् ॥ २१ ॥ अञ्जनान्यवपीड़ाश्च धूमाः प्रधमनानि च।
सूचीभिस्तोदनं शस्त्रहः पीड़ा नखान्तरे ॥ ननु विनौषधैः संन्यासः किं स्वभावादेवातीतवेगेषु दोषेषु स्वयं नोपशाम्यति इति ? अतस्तत्र स्वभावो न हेतुरित्यभिप्रायेणाह-हेतु वाग्देहेत्यादिकम् । अतिबला इति मला वातादयो दोषा मदमूर्छायकरा यादृशवलेन भवन्तितदधिकवलेन कुपिताः सुतरां वागदेहमनसां त्रयाणामेव चेष्टामाक्षिप्य निरस्याबलं दुर्बलं पुरुषं संन्यस्यन्ति सन्निक्षिपन्ति सम्यक् तमसि प्रवेशयन्ति । न तु बलवन्तं पुरुषम् । अतः सोऽधिकबलोन्नद्धकुपितप्राणायतनाश्रितदोषवान् दुर्बलो ना पुमान् संन्याससंन्यस्तः सन् सुतरां काष्ठीभूतो निस्पन्दमानो भवति च मृतोपमो मृतवत्। श्वासोच्छ्रासादिप्राणलिङ्गैनोपलभ्यते। ननु तहि किं मृत एव भवतीति ? अत आह–प्राणैरित्यादि। संन्यासकाल एव यदि सद्यःफलाः प्रयोगमात्रेण प्रबोधरूपफलजनिकाः क्रिया न कुर्यात् तदा प्राणैविमुच्यत एव इति मृतोपम इत्युच्यते। अत एव दोषाणामतिबलवतां वेगापगमो न भवति । जन्तोदुब्बलत्वेनातिप्रबलकुपितदोषाश्रितप्राणायतनखात अतिक्लान्त्या स्वयं न प्रतिबोधो भवति । मदमूर्छाययोश्च दोषा नेदृशमवला न च जन्तुरबल इत्यतः स्वयं प्रतिबोधः स्यात् ।
ननु प्राणविमोचनजनकदोषवेगोपहतपुरुषाः किं क्रियाविशेषेण प्राणान् न त्यजन्तीति ? अत आह- दुर्गेत्यादि । एतेन प्राणमोचनात् पूर्व सद्यःफलाः क्रियाः कार्या इति ज्ञापितम् । सद्यःफलाः क्रिया आह–अञ्जनानीत्यादि। वेगं कृत्वा क्षीणबलेपु ; वेगो हि दोपाणां बलक्षयकारणं भवति, यदुक्त विषमज्वरे-“कृत्वा वेगं गतबलाः" इत्यादि ; संन्यस्यन्त्यचेष्टं कुर्वन्ति ; प्राणायतनमिति हृदयम्, मुक्त त्यप्राप्य, सद्यःफलामिति सद्यःप्रयोधनकारिकां तोक्ष्णाञ्जनादिकाम्, शस्त्रैरिति च तोदनेन सम्बध्यते ।

Page #859

८४८
| विधिशोणिताय.
चरक संहिता | लुञ्चनं केशलोनाञ्च दन्नदेशनमेव च । माधर्षश्च हितस्तस्याववचने ॥ संमूर्च्छितानि तीच्णानि मद्यानि विविधानि च । प्रभूतकटुयुक्तानि तस्यास्ये गायेन्मुहुः ॥ २२ ॥ मातुलुङ्गरसं तन्महौषधसमायुतम् । तद्वत् सौवर्चलं दश युक्तं मद्याम्लकाञ्जिकः ॥ हिङ्ग परणसमायुक्तं यावत् संज्ञाप्रबोधनम् । प्रबुद्धसंज्ञमन्नेच लघुभिस्तमुराचरेत् ॥ २३ ॥ विस्मापनः संस्मरणैः प्रियश्रुतिभिरेव च । पटुभिर्गीतवादित्र: श- दैश्वित्र च दर्शनः ॥ 'सनोल्लेखन मरञ्जनः कड़ग्रहैः । शाणितस्यावसेकैश्च व्यायाम घर्षणैस्तथा ॥
-
अञ्जनानीति प्रबोधफलकखात तीक्ष्णानि । सूचीभिस्तोदनं शस्त्रैश्च तोदनमित्यन्वयः । दाहो वह्निना । पीड़ा नखान्तरे । लुञ्छनमुत्पाटनं केशानां लोम्नाञ्च । तस्यावबोधने संन्याससंन्यस्तस्य सद्यः प्रबोधने । सबः फलयोगान्तराण्याहसंमूच्छिंतानीत्यादि । तीक्ष्णानि विविधानि मद्यानि संमूच्छिंतानि मिलितानि कृत्वा तस्यास्ये यत्नेन मुर्गालयेत् । प्रभूतकटुतिक्तानि च संमूच्छितानि तस्यास्ये मुहुर्गालयेत् ।। २०-२२ ।।
'गङ्गाधरः- मातुलुङ्गेत्यादि । मातुलुङ्गरसं महौषधयुक्तमित्यास्ये गालयेत् । तद्वदित्यादिकमप्यास्य मुहुर्गालियेत् । सोबच्चेलमित्यत्र सौवीरमिति केचित् । हिङ्गिति कीवलिङ्गम् ऊपणसमायुक्तं हिङ्ग मद्याम्लकाञ्जिक इत्यथेः । अथवा हिङ्गषणयुक्तं मघाम्लकाञ्जिकैश्व युक्तं सौवच्चेलमित्येको योगः । प्रबुद्धसंज्ञ प्रबोधयुक्तमनसं लघुभिरन्नैरुपाचरेत् ।। २३ ।।
गङ्गाधरः - विस्मापनैरित्यादि । तथा विस्मापनैरित्यादिभिस्तमुपाचरेत् । संमूर्च्छितानीत मिलितानि ; गालयेदिति यत्नेन मुखे प्रक्षिपेत् । सौवर्चलं केचित् सौवीरमाहुः ।

Page #860

२४ अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
प्रबुद्धसंज्ञ' मतिमाननुबन्धमुपाचरेत् ।
*
ततः संरचितव्यो हि मनःप्रलयहेतुतः ॥ २४ ॥ स्नेहस्वेदोपन्नानां यथादो यलम् । पञ्च कर्माणि कुत मूर्च्छायेषु मदेषु च ॥ २५ ॥ अष्टाविंशत्योषधस्य तथा तिक्तस्य सर्पिषः । प्रयोगः शस्यते तद्वन्महतः षट्पलस्य च ॥ त्रिफलायाः प्रयोगो वा सघृतचौद्रशर्करः । शिलाजतुप्रयोगो वा प्रयोगः पयसोऽपि वा ॥ पिप्पलीनां प्रयोगो वा पयसा चित्रकस्य वा । रसायनानां कौम्भस्य सर्पिषो वा प्रशस्यते ॥
ननु प्रबुद्धचित्तं संन्यासिनं कुतः पुनरेतैरुपाचरं दिति ? अत आह—मबुद्धेत्यादि । संन्याससंन्यस्तः पुमान् प्रतिबुद्धोऽपि संन्यासकरदोषानुबन्धवान् तस्मात् तदनुबन्धदोपप्रशमनार्थं प्रबुद्धसंज्ञमपि विस्मापनादिभिरुपाचरेत् । नन्वस्तु अनुबन्धो दोषाणां तेन किमिति ? अत आह— तत इति । ततोऽनन्तरमपि संन्यस्तो भवितुमर्हति तदारम्भकदोषानुबन्धात् । अतो हि यस्मात् ततोऽनन्तरं मनःप्रलयस्य हेतुतः संन्यासरूपमोहतः स पुमान् रक्षितव्यः पुनः प्रलयो यथा न भवितुमर्हतीति भावः ॥ २४ ॥
गङ्गाधरः— मदमूच्छयोः संन्यासस्य दोषनिम्मू लताहेतुक्रिया आह— स्नेहेत्यादि । पञ्च कर्माणि वमनादीनि प्रकरणात् । संन्यासे लब्धे मदमूर्च्छाययोरप्येकविधत्वात् तुल्या क्रिया योग्येत्यत आह-मूर्च्छायेषु मदेषु चेति । अष्टाविंशत्योषधस्य पानीयकल्याणघृतस्य । तिक्तस्य सर्पिष इत्यस्य महतः पटुपलस्येति चान्वयः । तेन महातिक्तघृतस्य षट्पलतिक्त घृतस्य च प्रयोगस्तद्वत् अष्टाविंशत्योषधस्य प्रयोगवत् शस्यते । तिक्तपट्पलमहातिक्तघृते कुष्ठचिकित्सिते वक्ष्यमाणे । सघृतक्षोद्रशकर स्त्रिफलायाः प्रयागः । शिलाजतुन. केवलस्य शुद्धस्य प्रयोगः रक्तिद्वयादिक्रमेणापयोगः सघृतक्षौद्रशर्केर एब । पयसाऽपि सघृतक्षौद्रशकरः प्रयोगः क्रमेणोपयोगः । पलमानमारभ्यति बोध्यम् अनुबन्धं सततम्, प्रल - हेतुत इति मोहहेतुतः । अष्टाविंशत्यौषधस्येति पानीयकल्याणस्य ; * संरक्षितम्यमिति चक्रः ।
८४६

Page #861

। विधिशोणितीयः
८५०
चरक-संहिता। रक्ताक्सेका ब्छास्त्राणां सतां सत्त्ववतामपि । सेवनान्मदमूर्छायाः प्रशाम्यन्ति शरीरिणाम् ॥ २६॥
तत्र श्लोको। विशुद्धञ्चाविशुद्धञ्च शोणितं तस्य हेतवः । रक्तप्रदोषजा रोगास्तेषु रोगेषु चौषधम् ॥ मदमूर्छायसन्न्यास-हेतुलक्षणभेषजम् । विधिशोणितिकेऽध्याये सव्वमेतत् प्रकाशितम् ॥ २७॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रं चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने विधिशोणितीयो नाम चतुविंशोऽध्यायः ॥२४॥
इति योजनाचतुष्कः।। आहारद्रव्यखात् । पिप्पलीनां प्रयोगः पयसा पिप्पलीवर्द्धमानयोगः। चित्र कस्य वा पयसा रक्तिद्वयादिक्रमेण पिप्पलीवर्द्ध मानवद्वा प्रयोगः। रसायनानाम् अभयामलकादीनां प्रयोगः । कौम्भस्य दशाब्दिकस्य शताब्दिकस्य वा । रक्तावसेकादिति पुनर्मदभू यामित्यभिप्रायेण सुश्रुते रक्तमोक्षणे मूर्छितस्य यः प्रतिषेधः कृतस्तत् रक्तमोक्षणे यो मूच्छेति तस्यैव बोध्यः। सतां शास्त्राणां वेदपुराणादीनां पुप्यजनकानां सेवनादिति श्रवणपठनपाठनादितः । सतां सत्त्वक्तामपि सात्विकसत्पुरुषाणां सेवनात् शुश्रूषणसङ्गादित इति ॥२५॥२६॥
गङ्गाधरः-अध्यायाॉपसंहारार्थमाह-तत्र श्लोकावित्यादि। स्पष्टम् । योजनाचतुष्क इति चिकित्सायां भेषजयोजनायै चतुष्कश्चतुभिरध्यायैनिष्पादित इत्येकः प्रकारः ॥२७॥
अग्नीत्यादि पूर्ववत् । इति श्रीगङ्गाधरकविरत्नकविराजकृते चरकजल्पकल्पतरौ मूत्रस्थानीय
चतुर्विंशविधिशोणितीयाध्यायजल्पाख्या चतुविंशी शाखा ॥२४॥ तिक्तस्य महतस्तथा तिक्तस्य षट्पलस्येति सम्बन्धः ; एते च तिक्तषट्पलमहतिक्तकघृते कुष्टचिकित्सिते वक्तव्ये। कौम्भं दशाब्दिकम् ॥ ६९-२७॥
इति योजनाचतुष्कः। इति चरकचतुरानन-श्रीमचक्रपाणिदत्तविरचितायाम् आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थान
व्याख्यायां विधिशोणितीयो नाम चतुर्विशोऽध्यायः ॥२४॥

Page #862

पञ्चविंशोऽध्यायः ।
अथातो यज्ञः पुरुषीयमध्यायं व्याख्यास्यामः, इतिह स्माह भगवानात्रं यः ॥ १ ॥ पुरा प्रत्यधम्र्माण भगवन्तं पुनर्व्वसुम् । उपासतां महर्षीणां प्रादुरासीदियं कथा ॥ आत्मेन्द्रियमनोऽर्थानां योऽयं पुरुषसंज्ञकः । राशिरस्यामयानाञ्च प्रागुत्पत्तिविनिश्चये ॥ २ ॥
गङ्गाधरः - अथ भेषजयोजनायां लङ्घनट हणादुपक्रमा न विना हिताहार सिध्यन्तीत्यतो योजनाचतुष्कानन्तरमाहारस्य हितलाहितत्वविज्ञानार्थम् अन्नपानचतुष्क आरभ्यमाणे समासेनान्नपानगुणोपदेशार्थं यज्जः पुरुषीयोऽभिधीयते - अथात इत्यादि । अत्र प्रश्नादौ किंतु भोः पुरुषो यज्ज इति पदस्यार्थं यज्जः पुरुष इति अधिकृत्य कृतोऽध्याय इति यज्जः पुरुषीयोऽध्यायः । शेषं सर्व्वं पूर्ववद्वाख्येयम् ॥ १ ॥
गङ्गाधरः - प्रश्नावतारार्थमाह – पुरेत्यादि ।
प्रत्यक्षणमिति तपःप्रभावात् साक्षात्कृतो धम्र्मो यस्य तम् । उपासतां उपासीनानां, तिङः परस्मै. पदसंज्ञाविधानसामर्थ्यात् तङामपि परस्मैपदत्वादिह शतृप्रत्ययः । प्रादुरासीत् प्रादुरभूत् । इयं कथा वक्ष्यमाणरूपा । किंविषया सा कथा ? तदाहआत्मेन्द्रियेत्यादि । आत्मेन्द्रियमनोऽर्थानां योऽयं प्रत्यक्षभूतो राशिः
चक्रपाणिः - य इमे योजनाचतुष्के पडुपक्रमा अभिहितास्तेऽन्नपानापेक्षयैव व्याधिहरणे समर्थाः, अतोऽन्नपानचतुष्कोऽभिधीयते, तत्रापि सङ्घ पेणान्नपानगुणाभिधायको यजः पुरुषीयोऽभिधीयते । तत्रादौ पुरुषच्याधिकारणनिश्चायकप्रकरणन्त्वाहारगुणप्रश्नावतारार्थं तथा पूर्वोक्तषडुपक्रमणीय रोगकारणज्ञानार्थञ्च 'यजः पुरुष' इति प्रश्नं प्राधान्येनाधिकृत्य कृतोऽध्यायो यज्जःपुरुषीयो ज्ञेयः । यद्यपि "पुरुषो यजः" इति प्रश्नक्रमः, तथापि प्रश्नार्थाऽत्र गृहीतः ॥ १ ॥
चक्रपाणिः - प्रत्यक्षधर्मत्वं तपःप्रभावात् इयमित्यग्रे वक्ष्यमाणा, कथा तत्त्वजिज्ञासार्थम् अन्योन्यपृच्छा | राशिर्मेलक आत्मेन्द्रियमनोऽर्थसमुदय इत्यर्थः अस्य राशेरामयानाञ्चोत्पत्तिविनिश्वये उत्पत्तिविनिश्चयविषयिणी कथा प्रादुरासीदिति सम्बन्धः ॥ २ ॥
;
* समेतानामिति वा पाठः ।

Page #863

। यजःपुरुषीयः
८५२
चरक-संहिता। तदन्तां काणि तिर्गमको वाचमर्थवित् । व्याजहासिमितिमभिष्टुत्याभिवाद्य च ॥ किं नु भोः पुरुो यजस्तजास्तरयामयाः स्मृताः । न वेत्युक्त नरेन्द्रण प्रोवाचर्षीन् पुनसुः ॥ सर्व एवानितज्ञान-विज्ञाच्छिन्नसंशयाः।
भवन्तश्छेत्तुमर्हन्ति काशिराजस्य संश्यम् ॥३॥ संघातः खलु पुरुषसंशो देवनरादिसाधारणस्तस्य प्रागुत्पत्तिविनिश्चयेऽस्यामयानाञ्च प्रागुत्पत्तिविनिश्चये ॥२॥
गङ्गाधरः-कस्तां कथां पप्रच्छेति ? अत आह-तदन्तरमित्यादि । तदन्तरं राशिपुरुषस्य तस्य चामयानां प्रागुत्पत्तिविनिश्चये कथायामुपस्थितायां मध्येऽर्थवित् काशिपतिर्वामको नाम राजर्षि पिसमितिमृषीणां समवायं समूहमभिवाद्याभिष्टुत्य च वाचं व्याजहार। कां वाचमिति ? अत आह-किंन्वित्यादि। नु भो यजः पुरुषो यस्मात् कारणात् पुरुषो राशिसंशको देवनरादिर्जायते तस्य पुरुषस्यामयाश्च तज्जास्तस्मात् कारणाज्जाताः किं न वेति भवद्भिः स्मृता इति नरेन्द्रेण वामकेन काशिराजेनोक्तः पुनर्वसु.
पीनन्यान् तत्र समवेतान् प्रोवाच। किं प्रोवाचेति १ अत उच्यते-सर्व एवेत्यादि। भवन्त ऋषयः सबै एवामितज्ञानविज्ञानाभ्यां छिन्नसंशयाः काशिराजस्य संशयं छेत्तुमर्हन्ति । इति ॥३॥
चक्रपाणिः-तामेव परस्परप्रश्नरूपां कथां दर्शयति--तदन्तरमित्यादि। अन्तरशब्दः कालवचनः, यथा-"अपस्माराय कुन्ति वेगं किञ्चिदथान्तरम्' इति, किञ्चित्कालमित्यर्थः ; तेन तदन्तरमिति कथारम्भकाल इत्यर्थः ; काशी वाराणसी, तस्याः पतिः; तेषां बहुत्वाद् विशेषणं 'वामकः' इति। यस्माजातो यजः, तत एव पुरुषजनकात् कारणाजातास्तजाः ; न वेति अन्यतः पुरुषो जायतेऽन्यतश्च तस्य रोगा इत्यर्थः : नरेन्द्रेणेति काशिपतिनाना राजर्षिणा।
अमिताभ्यां ज्ञानविज्ञानाभ्यां छिन्नः संशयो येषां ते तथा ; "भवन्तश्छेत्तुमर्हन्ति काशिराजस्य संशयम् इति पाठः सुगमः; "भवन्तोऽहन्ति नश्छेत्तु काशिराजे च संशयम्' इति तु पाठे,- नोऽस्माकं काशिराजेऽस्मन्मध्यगत इत्यर्थः, एतेन स्वपक्षे काशिराजे न व्यामोहन वचनं वक्तव्यमिति शिक्षयति ; चकारेणान्येषाञ्च ऋषीणां संशयं समुश्चिनोति ; अन्ये तु,

Page #864

२५ अध्याय: सूत्रस्थानम् ।
८५३ पाई विस्तारीक्ष्याने मौद्गल्यो वाक्यम्ब्रत् ि ।
आत्मजः पुरुषो रोगा आलजा कारणं हि सः॥ स चिनोपभुक्त च कर्म कर्मफलानि च । न हाते चेतनाधातोः प्रवृत्तिः सुखा खयोः ॥ ॥ गङ्गाधरः-तद्वचनं श्रुखा यो य ऋषियेदुवाच तदर्श ति–पारीक्षिरित्यादि। राशिपुरुषस्य देवनरादेश्चविंशतितत्त्वविकारसमुदायस्थ प्रागुन्पत्तो यावन्ति कारणानि तस्प पुरुषस्य रोगाणाश्च प्रागुत्पत्तौ यावन्ति कारणानि तावतां कारणानामेकैककारणवादमाश्रित्य शेषा ऋषयः प्रत्यूचुः। तत्र तेषु ऋषिषु मध्येऽग्र मौद्गल्यः पारीक्षिस्तत्पुरुषरोगयोः प्रागुत्पत्तो कारणं परीक्ष्य विचार्य वाक्यमब्रवीत् । यदब्रवीत् तदाह-आत्मज इत्यादि। आत्मा चेतनाधातुरव्यक्तं नाम महता जीवनात्मना प्रशयोपाहितः प्राज्ञः, स खलुअहङ्कारादिभिर्वाविंशत्या सूक्ष्मस्तावद्भिपाहितः सूक्ष्मशरीरी तैजसः, स पुनः पूर्वपूर्वभूतानुपविष्टपञ्चभूतोपाहित एव वैश्वानर इति त्रिधा। तस्मादेवात्मनः एष एष देवनरादिराशिपुरुषो जायत इत्यात्मजः पुरुषः। तस्य पुरुषस्य रोगाश्चात्मजास्तस्मादेवात्मनोऽजायन्त इत्यात्मजा इति यज्जःपुरुषस्तज्जा एव तस्यामयाः। कस्मात् ? कारणं हि स इति। हि यस्मात् स आत्मैव कारणं भवति। कथं ? स चिनोतीत्यादि। स आत्माऽव्यक्त चेतनाधातुस्थूलपञ्चभूतोपाहितः सन् वैश्वानरो नाम जागरितस्थानः सप्ताङ्ग एकोनविंशतिमुखः स्थूलमिदं शरीरं गृहीखा कर्म धमाधम्मसाधनं कर्म वाङ्मनःशरीरप्रवृत्तिमयोगातियोगमिथ्यायोगसमयोगर्बुद्धियागेन चिनोति चयं करोति । तत् कर्म कलानि चोपभुङ्क्त । जागरितः स्थूलं सवें विषयं सुखासुखानि बुद्धिसमयोगेन वाङ्मनःशरीरमत्तिं समां कराति तेन धम्मैः नोऽस्माकं संशयं काशिराजे च संशयमिति ब्याख्यानयन्ति ;-संशयद्वये चैकोऽत्र ऋषीणाम् "भास्मेन्द्रिय” इत्यादिना श्लोकेन दर्शितः संशयः, स च पुरुषस्थामयानाञ्च प्रा गुत्पत्तिं प्रथमोत्पत्ति प्रतीति व्याख्यानयन्ति , द्वितीयस्तु काशिपतेर्यथोक्त एव ॥३॥
चक्रपाणिः-आत्मजः पुरुष इत्यापि प्रश्नद्वयस्योत्तरम्, तत्र पूर्वप्रश्नस्य, पुरुषस्यामयानाञ्च कुत उत्पत्तिरित्येवंरूपस्य प्रश्नस्योत्तरम्-आत्मजः पुरुषो रोगाश्चेति, काशिपतिप्रश्नमात्रेऽप्युत्तरमेतत्-यत एवात्मतः पुरुषो जायते तत एव रोगा इत्यनुरूपमेव ; प्रश्नात्तरता स्वस्थ ग्रन्थस्य सुगमैव। कारणत्वे हेतुमाह-स चिनोतीत्यादि। चिनोति कर्म, कर्मफलानि च

Page #865

८५४
[यजःपुरुषोयः
चरक-संहिता। शरलोमा तु नेत्याह न ह्यात्मात्मानमात्मना । योजयेदव्याधिभिर्दुःखैदुःखद्वषी कदाचन ॥ रजस्तमोभ्यान्तु मनः परीतं सत्त्वसंज्ञकम् । शरीरस्य समुत्पत्तौ विकाराणाञ्च कारणम् ॥ ५ ॥
स्यात् तत्फलानि सुखादीनि उपभुङ्क्त। बुद्धिविषमयोगेण यां वाङ्मनःशरीरपत्तिमाचरति तद्विषमयोगकृतकम्मफलमधम्मः शारीरमानसदोषवैषम्यञ्च रोगस्तत्फलानि दुःखान्युपभुङ्क्त । एवं ततफलानि स्वप्नेऽपि स एवाव्यक्ताख्यश्चेतनाधातुरात्मा त्रयोविंशतितत्त्वोपाहितस्तैजसो नामान्तःप्रशः सप्ताङ्ग एकोनविंशतिमुखः प्रविविक्तः सुखानि दुःखानि चोपभुङ्क्त इति । नन्वहिताहाराचारादितो दुःखानि हिताहाराचारादितः सुखानि भवन्ति, कुत आत्मजानि भवन्तीति ? अत आह-न हात इत्यादि। हि यस्मात् चेतनाधातोरात्मन ऋते सुखदुःखयोः प्रवृत्तिरुत्पत्तिने भवति । यदि बुद्धिसमयोगात् कर्म करोति ततो धर्मश्वारोग्यञ्च मुखं जायते। यदि विषमयोगेण बुद्धया कर्म चाचरति तदा कर्मणां वैषम्यादधौ धातुवैषम्यं चातुर्य दुःखं जायत इति ॥४॥
गङ्गाधरः--शरलोमेत्यादि । तच्छुखा पारीक्षिवचनं नेत्याह शरलोमा ऋषिः। आत्मजः पुरुष इति यदुक्तं तदसम्यक् । तस्य रोगाश्चात्मजा इति यदुक्तं तन्न। कस्मात् ? न ह्यात्मेत्यादि। हि यस्मादात्मा दुःखद्वेपी स आत्मना निजेनात्मानं स्वं दुःखैयाधिभिः कदाचन न योजयेत् । तस्मात् नात्मजा रोगा इध्यन्ते न च पुरुष आत्मज इति। तहि भवता कुतः पुरुषप्रागुत्पत्तिः कुतस्तस्य रोगाणामुच्यत इति ? अत आह-रजस्तमोभ्यामित्यादि। सत्त्वसंज्ञकं मनो रजस्तमोभ्यां परीतं सत् पुरुषशरीरस्य समुत्पत्तो कारणं तस्य विकाराणाश्च समुत्पत्तो कारणं भवति। रजो हि प्रवर्तकं तमो मोहात्मकम् । यदा तु रज उद्रिक्तं भवति तदा शरीरारोग्यविकारादीनि भुक्त इति योजना, कर्मसहायस्यात्मनः शरीरविकारादिकर्तृत्वात् कारणत्वमिति भावः ; एतदेव व्यतिरेकेणाह-न हयत इत्यादि। चेतनाधातुरात्मा, सुखदुःखयोरिति सुखदुःखसाधनयोः नीरुशरीरविकारयोरित्यर्थः ॥ ४॥
चक्रपाणिः-मन इत्युक्त मन्यतेऽनेनेति व्युत्पत्त्या आत्मापि शङ्कयते, तदुक्त ---"सत्त्वसंज्ञकम्"

Page #866

२५ वा अध्यायः )
सूत्रस्थानम् ।
।
वायविदस्तु नेत्याह न ह्येकं कारणं मनः । नर्ते शरीराछारीर- रोगाणां मनसः स्थितिः ॥ रसजाति तु भूतानि व्याधयश्चाष्पृथग्विधाः पोहि रसवत्यस्ताः स्मृता निर्ऋत्तिहेतवः ॥ ६ ॥ बुद्धिसमयोगेन समयोगयुक्तानि कर्माणि स्वयं मनो वाग्देहाभ्याञ्च करोति तत्फलं धर्मः सुखञ्चारोग्यं भवति । यदा तम उद्रिक्तं भवति तदा बुद्धिविषमयोगेण विषमयोगयुक्तानि कर्माणि स्वयं मनः शरीरवाभ्याञ्च करोति । तत्फलमधम्म दुःखञ्चातुग्र्यञ्च भवतीति । यदा तु मनः सत्त्वसंज्ञकं जीवस्पृक् ताभ्यां धर्माधर्माभ्यां परलोकं पुरुषं नीखा तत्र भोगावसाने पुनधर्माधर्माभ्यां ताभ्यां सूक्ष्मशरीरिणं परलोकादवक्रामयगर्भाशयमनुप्रवेशयति तदा राशिपुरुषो जायत इति यन्मनोजः पुरुषस्तन्मनोजा रोगा इति ।। ५ ।। गङ्गाधरः तच्छरलोमवचनं श्रुखा वायविदो राजपिंस्तन्ने त्याह । शरीरस्य प्रागुत्पत्तिर्विकाराणाञ्च प्रागुत्पत्तिरिति यदुक्तं तन्न । कस्मात् ? –नवकं कारणं मनः । हि यस्मादेकं मनो न शरीरमागुत्पत्तौ कारणम्, न च रोगाणां प्रागुत्पत्तौ कारणम् । कारणान्तरादुत्पत्तौ मन उपपादकम् । ततः कारणान्तरमस्ति । तच्च किमिति ? अत आहनर्त्त इत्यादि । स्थूलादस्माच्छरीराहते शारीर रोगाणां न स्थितिः न च मनसः स्थितिः । तर्हि कुतः पुरुषो जायते कुतश्च रोगा इति ? अत आह-रसजानीत्यादि । देवनरादिभूतानि प्राणिनो रसजानि मातापित्रोराहारजरससम्भूतशुक्रशोणितगर्भिण्याहाररसेभ्यो जायन्ते । भूतानि प्राणिनस्तेषां व्याधयश्वापृथग्विधाः शुक्रदोपशोणितदोषाहाररसजा एव । ननु रसनार्थी रसः कथमुपयुज्यते इति ? अत आह— आपो हीत्यादि । हि यस्मादापो रसवत्यस्ता एवापः पाञ्चभौतिकरसस्य निट त्तिहेतवः । तत्पश्चभूतारब्धेऽद्भ्य एवं मधुरायो निर्व्वर्त्तते । इति ॥ ६ ॥
मनसः
-
इति । नर्ते शरीरात् शारीरा वातादिजन्याः शोषादयस्तिष्ठान्त, तथा न मनसः स्थितिर्वा ऋते शरीरादिति योज्यम्; रजस्तमः परीतस्य हि मनसो नित्यं शरीर एवं स्थितिः; यत् तु निर्दोषं मनः, तत् तु पुरुषस्य नापि च व्याधेः कारणमिति भावः । रसजानीत्यादी स्मृता निर्ऋति : tra इति व्याधिपुरुषयोः ; एतेन व्याधिपुरुषजनकरसकारणत्वेनापः कारणकारणतया पुरुष* व्याधयश्च पृथग्विधा इति चक्रः ।
८५५

Page #867

[ यजापुरुषीयः
चरक-संहिता। हिरण्यानस्तु नेत्याइ न ह्यात्मा रसजः स्मृतः । नातीन्द्रियं मनः सन्ति रोगाः श दादिजास्तथा ॥ षडधातुजस्तु पुरुषो रोगाः षड्वानुजात्तथा।
राशिः षड्धा जो ह्यष संपायः परीक्षितः ॥ ७॥ गङ्गाधरः-हिरण्येत्यादि। तथु ला वायॊविदवचनं कुशिको हिरण्याक्ष स्तन्नेत्याह । रसनानि भूतानि रसजाश्च तेषां विकारा इति यदुक्तं तन्न । कस्त्रादिति ? अन आह-न ह्यात्मेत्यादि । हि यस्मादात्मा न रसजो न च मनश्चातीन्द्रियं रसनं न च सर्वे रोगा रसना यतो रोगाः शब्दादिजाश्च सन्ति इति।
तहि कुतो जायते पुरुषः कुतश्च तस्य रोगा जायन्त इति ? अत आहषड्धातुजस्वित्यादि। पञ्चमहाभूनानि खं वायुनौतिरापो भूरिति आत्मा च चेतनाघातुरव्यक्तं नामेति षड्भ्यो धातुभ्यो यः पुरुषो जातः स षड्धातुजः पुरुषः, तस्मादेष राशिः पुरुषो जायते। तथा तस्य रोगाश्च पधातुजाः षड़धातुपुरुषाज्जायन्ते । तहि कुतो बुद्धनादयोऽस्य जायन्त इति ? अत आहराशिरित्यादि। एष राशिश्वाविंशतेस्तत्त्वानां सङ्घातो यस्मात् षड़धातुज एवादाः साङ्ख्यैर्महर्षिभिः परीक्षितः। वक्ष्यते-“खादयश्चेतनाधातुषष्ठाश्च पुरुषः स्मृतः” इति। तद्यथा-प्राक् सर्गादिदं तमोभूतं यदासीत् तत् खलु मूलं मूलानां मूलामावादमूलम् । तदसत् । क्रियागुणव्यपदेशाभावात् । संदेवासत् । प्राक्सर्गात् क्रियागुणव्यपदेशाभावात् सतः क्रियागुणव्यपदिष्टादर्थान्तरखात्। न बसदेवासत्। न ह्यसतः सदुत्पद्यते। उपादानमनुपमृदेव सतः प्रादुर्भावप्रसङ्गात् । न हि खपुष्पादुत्पद्यते फलम् । उपादानमुपदैरव प्रादुर्भावनियमात् । यथा वीजमुपमृदावाङ्कुरो जायते। जनिष्यमाणोऽङ्करो हि वीजमुपमृद्य प्रादुर्भवति। क्रमनिर्देशाच्च । क्रमश्चायं वीजं परिणमदव्यहान्तरेण जायते, सोऽपि व्यहः पूव्वव्यहविनाशे व्यूहान्तरत्वेन जायत इत्येवं पूब्वेपूर्वव्यहनाशानन्तरं कार्यरूपेण प्रादुर्भवतीति नासतः सदुत्पत्तिः। सैवासत् खलु सदेव शक्तिरेव मूलं ब्रह्म सव्वेषां कार्याणां यानि मूलानि तेषां मूलम् । विकारयो; कारणं भवति : किं वा, आपो निर्वृत्तिहेतव इति रसानां, किं वा यस्माद रसवत्य आपः, तस्मात् ता निवृत्तिहेतव इति योजना ॥ ५॥६॥
चक्रपाणिः-न यात्मेत्यादो नातीन्द्रियं मनो रस स्मृतमिति योजना, यस्मादतीन्द्रियं मन

Page #868

२५श अध्यायः ] सूत्रस्थानम् ।
८५७ तस्याः शक्तमू लाभावादमूलं तद्ब्रह्म । सा शक्तिः प्राक् सर्गात् स्वप्रभावैगुणांशै. निगूढासीत् । तस्या अतिपरमव्योमरूपो मुख्यांशोऽपरिणामी। गुणांशस्तु प्रभावः परिणामी । क्षीरवत् । यथा क्षीरस्य स्नेहांशोऽपरिणामी मुख्यः । स्नेहातिरिक्तो द्रवांशः परिणामी गुणांशः । तद्गुणीभूतद्रवांशविशिष्टो मुख्यांशस्नेह एकमेव क्षीरं न द्वितीयम् । तथा शक्तिरेवासद्ब्रह्म सदेव तदगुणाख्य. प्रभाव विशिष्टमतिपरमव्योममुख्यांशभूतमेकमेवाद्वितीयम्, यथैवालोककृत् प्रभावविशिष्टं वनग्रादीनां रूपमेकमेवाद्वितीयम्। न हि रूपादतिरिक्त आलोककृत प्रभावः। न हि स प्रभावो द्रव्यं क्रियागुणाभावात् । न वा रूपादन्यो गुणो गुणे रूपे वृत्त्यसम्भवात् । न वा कम्मे रूपे गुणे तृत्त्यदर्शनात् । न च समवायो मेलकवासामर्थ्यात् । तस्माद रूपादनन्य एवालोककृत् प्रभावो घनाघनखाभ्यां रूपालोकाख्याभ्यां व्यपदेशः। तथातिपरमव्योमप्रभावयोरपृथगभावादेकत्वं न च विजातीयतत्वं मुख्यांशभूता च शक्तिगुणांशभूतप्रभावश्च तच्छक्तिरिति शक्तित्वेन विजातीयवाभावान्मुख्यांशगुणांशवाभ्यां द्वैतत्वेऽपि सजातीयवादेकत्वं शक्तिखात् ततो न द्वितीयमिति । सगकालरूपे तस्याः प्रभाव विशेष समुद्रिक्ते सति सा शक्तिरेव सद्ब्रह्म प्रसुप्तादुत्थितमिव किमपि नास्तीति दृष्ट्वा बहु स्यां प्रजायेयेत्यालोचयाञ्चकार। ततस्तत्तेजोऽसृजत । तच्च लोहितमिव न तु लोहितं रूपं सर्वेषां तेजसां मूलं तेजः उष्णत्वं क्रमेण स्थूलं सत् तेजसि यात्मके भूतेऽभिव्यक्तं लोहितं रूपं भवति। तच्चक्षुब्रह्म। तत्तेज ऐक्षत। बहु स्यां प्रजायेयेत्यालोचयाञ्चकार। तदपोऽसृजत। ताः पुनः शुक्ला इव न तु शुक्लरूपं सर्वासामपां मूलं क्रमेण स्थूला भूखा चतुरात्मिकास्वप्स्वभिव्यक्ताः शुक्लरूपं भवति । ता अमृतं मधुररस इव न तु मधुरो रसः सर्वस्य मधुररसस्य मूलं क्रमेण स्थूलं भूखा पाञ्चभौतिके भूम्यवगुणबहुलेऽभिव्यक्तो मधुररसो भवति। ता आपः प्राणो ब्रह्म। ता आप ऐक्षन्त बहु स्याम प्रजायेमहीति। बहु स्याम प्रजायेमहीत्यालोच्य ता आपोऽन्नमसृजन्त । तच्चान्नं कृष्णमिव न तु कृष्णरूपं सर्वेषामन्नानां मूलमन्नं पृथिवीतत्त्वं क्रमेण स्थूलं सत् पञ्चात्मिकायां पृथिव्यामभिव्यक्तं कृष्णरूपं भवति। तदगन्ध इव न तु गन्धः सर्वेषां गन्धानां मूलं क्रमेण स्थूलं सत् पृथिवीबहुले पाञ्चभौतिकेऽभिव्यक्तं गन्धो भवति। तदन्न ब्रह्म। आभिस्तेजोऽबन्नाख्याभिस्तिमृभिर्देवताभिरेकीभूताभिविशिष्टा सा शक्तिब्रह्म लोहितशुक्लकृष्णवत् भात्मा चातीन्द्रियः, तस्मान्न रसजौ, रसादि जायमानं कारणगुणानुविधानादेन्द्रियकं स्यादित्यर्थः;

Page #869

८५८
चरक संहिता |
| यज्जःपुरुषीयः
आभासमाना हिरण्यवदाभासा गायत्री नाम देवता परमसूक्ष्मध्वनिभिरवरुद्धातिपरव्योमरूपा बभूव । सा वाक् सा सरस्वती सा दुर्गा सा सावित्रीत्येवमादिसमाख्याभिरभिहिता । सा शक्तिः स्वयमेवैतत्तेजोऽवन्नं तत् संहतरूपा गायत्री चेत्येवं सर्व्वं सदजायतेत्यभिहितम् । "असद्वा इदमग्र आसीत ततो वै सदजायत ।” इति । सेयं देवता गायत्री पुनरेव स्वस्थानि तेजोऽवन्नानि परिणमयन्ती विद्या शान्तिः प्रतिष्ठा निवृत्तिरिति चतस्रः शक्तयो भूत्वैकीभूय परमव्योमरूपचतुर्व्यूहः प्रथमो जीव एव पर आत्मा वभूव स स्वयः सुष्ठु अयः शुभावहविधिरूपस्तस्मात् तत् सुकृतं कारणीभूतधर्मरूपमुच्यते । राशिपुरुषे
शुभाशुभ धर्माधर्मरूपो भवति । तदुक्त “ तदात्मानं स्वयमकुरुत तस्मात्तत् सुकृतमुच्यते " इति । एष सर्व्वं मन्वानो मनो ब्रह्म । सा गायत्री वाग्ब्रह्मतया वदन्नयञ्च वाग्ब्रह्म । गायत्रीस्थमन्नं ब्रह्म यत्तेनायं विश्वं विभ्रदन्नं ब्रह्म । याश्चापो गायत्री स्थास्ताः प्राणो ब्रह्म तेन प्राणेनायञ्च प्राणन् प्राणो ब्रह्म । यत्तद् गायत्रीस्थं तेजश्चक्षुर्ब्रह्म । तेन चक्षुषा चायं पश्यंश्चक्षुर्ब्रह्म । याच सा प्राक् सर्गादेका शक्तिरासीत् क्रियागुणव्यपदेशाभावादसत् खलु शून्यमिवातिपरमव्योम तच्छ्रोत्रं ब्रह्म । तेन चायं शृण्वन् श्रोत्रं ब्रह्मत्यात्मषट्क एष पुरुषः प्रथम संहतरूपः इति पड़धातुरादिपुरुषः । तस्माज्जातश्चेतनाधातुरव्यक्तं नामात्मा ।
"
स च खादयश्च पञ्चेति पड़धातुजानि चतुविंशतिस्तत्त्वानि तैजसाख्यः सूक्ष्मशरीरी पड्धातुः पुरुषः । तद्यथा - सेयं गायत्री देवी खल्वेवं पर आत्मा स्वयं सुकृतं परमव्योम व्योमेव प्रतिकृतिरीशो व्योमकोऽनन्तशक्तिमान् भूत्वा पुनर्हन्ताहमिमास्तिस्रो देवतास्तेजोऽवन्नाख्या अनेन जीवेनात्मना परमव्योम्ना व्योमकेशेनानुप्रविश्य निखिलस्य नामरूपे व्याकरवाणीति । तासां तिसृणां देवतानां तेजोऽवन्नानामेकैकां त्रिवृतं त्रिवृतं करवाणीति चालोचयाञ्चकार । ततः सा तेनैकीभूय तस्य परमव्योम्नः शिवस्यादिजीवस्यादिभूतत्वादादित्यस्य परमपुरुषस्य ज्योतिः स्वरूपेणावर्त्तत । 1 स हि सर्व्वं तथा सूते इति सविता । सा च सावित्री तत् सवितुर्वरेण्यम् । तदमृतं तत् परं ब्रह्मह सर्गावस्थायामिति । स खलु परमव्योम परमपुरुषः शिवोऽनन्तशक्तिमानजः स विष्णुर्ब्रह्मा सोऽग्निरिन्द्रः स्वाङ्गलिपरिमाणेन हेत्वन्तरमाह - सन्तीत्यादि । अहितशब्दरूपादिजन्ये विकारे न रसः कारणमित्यर्थः । आत्मा पृथिव्यादीनि च पञ्च पड़ धातव; यदुक्त - " खादयश्चेतनापष्ठा धातवः पुरुषः स्मृतः” ॥ ७ ॥

Page #870

२५श अध्यायः |
सूत्रस्थानम् ।
८५ह
तस्य
चतुरशीत्यङ्गुलिपरिमित त्रिधाविभागकल्पनया भूर्भुवः स्वरिति त्रिपात् पुरुषः । तस्याधस्तात् पञ्चाशदङ्गुलिपव्योम भूः । तदूर्द्ध चतुर्व्विशत्यङ्गुलिपरव्योमे भुवः । तदर्द्ध दशाङ्गलिमितपरमव्योम स्वरिति । तत्र भूर्लोfast लोकाः । एतत्सप्तपातालसहितभूर्लोकः । आन्तरीक्षन्तु भुवर्लोकः । वस्तु इन्द्रादिदेवलोकः । महलको जनलोकः तपोलोकः सत्यलोकश्चेति सप्तलोकादृद्धं प्रकृतेः परं विष्णुलोकोमो लोकः । इत्यष्टलोकी भूलकः प्रथमः पादः । तत् पञ्चाशदङ्ग लिमितपरव्योम्न ऊर्द्ध चतुर्व्विशत्यङ्गुलिपरिमितं परव्योम कौमारलोकः । पञ्च ब्रह्मपुरुषा ऋग्वेदयजुर्वेद सामवेदाथर्ववेदसदा शिवानां स्थानं भुवर्लोको द्वितीयः पादः । इति द्वौ पादौ विश्वानि भूतानि । तत ऊर्द्ध दशाङ्गुलं वर्लोकः सा यस्तृतीयः पाद इति त्रिपात् परमव्योमैव शिवः परमपुरुषः परमात्मा हिरण्मयः पष्ठः कोषः । हृदयातिपरमव्योम्नि तस्य चात्मा सा शक्तिरजा तिष्ठति यास्यां सर्गावस्थायां तेजोऽवन्नलक्षणा गायत्री तस्य ज्योतिः स्वरूपेण भाति सा खल्वमृतं तस्मिन् परमे व्योम्नि सव्र्व्वतो वत्ततेऽभ्यन्तरतश्च वाह्यतश्चाधस्ताचोर्द्धतश्च पूर्व्वतश्च दक्षिणतश्च पश्चिमतचोत्तरतश्चेति । सा चतुर्थः पाद इति गायत्रीविशिष्टत्रिपात्पुरुषश्चतुष्पाद्ब्रह्माऽस्यां सर्गावस्थायाम् । प्राक् सर्गान्महानिर्वाणावस्थायां सैका शक्तिमूलं ब्रह्म, यदुक्तम् “असद्वा इदमग्र आसीत्" इति, न तदा पादव्यपदेशो भेदकाभावात् । उक्तञ्च - “एतावानस्य महिमा ततो ज्यायांश्च पूरुषः । पादोऽस्य विश्वा भूतानि त्रिपादस्यामृतं दिवि” इति । अत्र पाद इति औस्थाने सुः पादावित्यर्थः । उक्तञ्च तथा-"सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात् । स भूमिं सव्र्व्वतो वृत्त्वा अत्यतिष्ठद्दशाङ्गुलम् ।।” इति । अत्र सहस्रपादेनासत्यं विवक्षितम् । तत उक्तम् - "सर्व्वतः पाणिपादं तत् सर्व्वतोऽक्षिशिरोमुखम् । सर्व्वतः श्रुतिमल्लोके सव्यमाहत्य तिष्ठति ।। " इति । शीर्षाक्षिपादादिकं नास्य लोकवव्याकृतम् । तदुक्तं“सचेन्द्रियगुणाभासं सव्वैन्द्रियविवज्जितम् । सव्र्व्वस्य प्रभुमीशानं सर्व्वस्य शरणं वृहत् ||" सर्व्वेन्द्रियगुणाभासत्वात् सव्र्व्वेन्द्रियाभावेऽपि सव्वन्द्रियकर्मकृच्छक्तिमत्त्वमुक्तम्- “अपाणिपादो जवनो ग्रहीता पश्यत्यचक्षुः स शृणोत्कणः । स वेत्ति वेद्य ं न च तस्य वेत्ता तमाहुरग्रां पुरुषं महान्तम् ॥” इति । एवंविधसहस्रशीर्षादियः पुरुषस्तस्याव्याकृतं परमव्योमरूपं (सर्व्वाङ्ग) स्वाङ्गुलिमानेन चतुरशीत्यङ्गुलमधस्ताच्चतुःसप्तत्यङ्गुलपरव्योम्ना स भूमिमष्टलोकी
-

Page #871

८६० चरक-संहिता।
[यजापुरुषीयः भूलॊकसहितं भुवलॊकं सबतो वृत्त्वात्य स्वाङ्गलिमानेन दशाङ्गलं स्वर्लोको भूभु वलौकादतिशयेनातत्वेनोत्कृष्टत्वेनातिष्ठदिति। तत्र दशाङ्गलिमितायां दिवि त्रिपादस्य पुरुषस्य तृतीयपाद परव्योम्नि अमृतं ज्योतिःस्वरूपा गायत्री चतुर्थः पाद इति।
अथ यथास्य द्वा पादौ विश्वानि भूतानि वभूवुर्यथा च स भूमि भुवलौकमाणोत् । तद्यथा-तस्यैव परमव्योम्नः पुरुषस्य स्वाङ्गुलिमानेन चतुरशीत्यङ्गलिपरिमितस्य यदृद्ध, दशाङ्गुलं तच्छिरोग्रीवमिवोच्यते। तद्दशाङ्गुलादधस्ताच्चतुर्विशत्यङ्गलं कण्ठादिनाभिपय्येन्तमन्तराधिरिवोच्यते भुवोकः । तत्र कण्ठायधस्तादद्वादशाङ्गलं हृदयं तदभ्यन्तरे यदतिपरमव्योम तत्र पञ्च देवसुषयः। ऊर्द्ध मेका सुपिः पूव्वेस्मिन्नेका दक्षिणस्मिन्नेका पश्चिमे चैका उत्तरस्मिंश्चका मध्ये यदतिपरमव्योम सा शक्तिब्रह्म तस्यात्मा वर्तते। तदुक्तं-“हिरण्मये परे को विरजं ब्रह्म निष्कलम् । तच्छुभ्र ज्योतिषां ज्योतिस्तद् यदात्मविदो विदुः ॥” ___ इत्येवं स्वयमेवाभूत् स इति स्वयम्भूयथा ससज्ज । तदुक्तं मनुना-“ततः स्वयम्भूभंगवानव्यक्तो व्यञ्जयन्निदम्। महाभूतादिवृत्तौजाः प्रादुरासीत् तमोनुदः॥” इति। तद्यथा-अथासौ भगवानव्यक्तः स्वयम्भूः परमव्योमरूपोऽनन्तशक्तिमानुत्तमपुरुषोऽकामयत बहु स्यां प्रजायेयेति । ततः स तपोऽतप्यत। स तपस्तप्त्वा इदं सर्वमसृजत। यदिदं किञ्च तत् सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत् । तदनुप्रविश्य सच्च त्यच्चाभवत्। निरुक्तञ्चानिरुक्तश्च । निलयनञ्चानिलयनश्च। विज्ञानञ्चाविज्ञानश्च। सत्यश्चानृतश्च । सत्यम् अभवत् । यदिदं किञ्च तत् सत्यमाचक्षत इति । तद्यथा--असौ खल्वनन्तशक्तिमान् परनव्योम परमात्मा व्योमकेशस्तत् तपोबलेन स्वशक्तिषु प्रधानानां तिसणां ज्ञानशक्तियदृच्छाशक्ति क्रियाशक्तीनां प्रथमज्ञानशक्त्या करिष्यमाणानाश्च यत् प्रयोजनं यत् कारणं यत् करणञ्च तदेवाध्यवसाय यहच्छया शक्त्या बुद्धग्राध्यवसितं तदेवमेव स्यान्नैवं स्यादित्येवमभ्यनुमन्यत । ततस्तस्य क्रियाशक्तिस्तस्य दशाङ्ग लादधस्ताच्चतुःसप्तत्यङ्गुलिमिते परमव्योम्नि ज्योतिःस्वरूपेण स्थिताया अतिसूक्ष्मध्वनिरूपाया वाचो गायत्रया यास्तेजोऽवन्नाख्यास्तिस्रो देवताः परिणामिनीस्ताः क्षोभयामास । तेन त्रित्तिदेकैका भूत्वैकीभूय तत् परमामृतवागेव किञ्चित् स्थूलीभूय नादोऽभूत् । पुनस्तं नादं सा क्रियाशक्तिः क्षोभयामास। तेन नादात् क्षोभ्यमाणाद्विन्दुर्वभूव । विन्दौश्च पुनः क्रिया

Page #872

२५श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
८६१ शक्त्या क्षोभ्यमाणादोमिति ध्वनिरभूत्। तदोङ्कारस्तु सत्। तन्निरुक्तं तस्याकारोकारमकारयोगेण संहितायां निरुक्तिरुक्ता। तस्मादोङ्कारात् क्रियाशक्त्या क्षोभितादकारादयो मातृकावणेध्वनयो बभूवुरिति मातृकावर्णास्त्यत् तदोङ्कारविपर्ययं तदेवेति त्यत् । नैपामकारादीनां निरुक्तिरस्ति ततोऽनिरुक्तम् । इति। सैपा प्रणवमातृकात्मिका देवी शुद्धा परा विद्या तस्य पुरुषस्य वागीश्वरी नाम शक्तिः । सैवेयं बभूव । तदुक्तं-“पञ्चाशल्लिपिभिविभक्तमुखदोःपन्मध्यवक्षःस्थलां भावन्मौलिनिबद्धचन्द्रशकलामापीनवक्षोरुहाम्। मुद्रामक्षगुणं सुधाढ्यकलसं विद्याञ्च हस्ताम्बुजैविभ्राणां विशदप्रभां त्रिनयनां वागदेवतामाश्रये ॥” इति ।
तत्तदोङ्कारादिवर्णात्मकध्वन्याश्रयो यावानसौ परमव्योमभागः स एब सदाशिवो नाम महाभूतः प्रथमो ब्रह्मपुरुषो बभूव । तद्विज्ञानं नाम सत्। एष तत् परमपुरुषस्य हृदये यदद्ध सुषिस्तद्वहिरपालः शिवस्योदानो नाम प्राणः। एष एव लोके त्रिगुणविशेषयोगादयमाकाशोऽभूदयश्च वायुरभूत् । पुरुषे चास्य हृदयस्य मध्ये य आकाशः स आत्मा, पञ्च च तद्वच्छिद्राणि सन्ति। तत्रोद्धच्छिद्राद्वहिरुदानो नाम प्राणस्तिष्ठति। अथासां या शुद्ध विद्या सा पुनः क्रियाशत्त्या क्षोभ्यमाणा परिणमन्ती अकारादीनामनन्तसंयोगात् कला विद्या तच्छुद्धविद्याविपरीतविद्या खल्वविद्या नाम वभूव । इति । कलां विद्यामविद्यां त्यद्र पामसृजत् । सा चतुर्दा-ऋग्विद्या यजुविद्या सामविद्याऽथव्वे विदेशति । तत्र प्रथमा धातुप्रातिपदिकमत्ययागमादिरूपा ऋग्विद्या बभूव । ततः सुपतिङन्तपदरूपा यजुविद्या । ततो गीतभूतवाक्यरूपा सामविद्या । ततो वाक्यभूताथव्वविद्या च बभूवेति तत्रान्तर्भूतानि पड़ङ्गानि । सा च निरुक्तिमती चानिरुक्तिमती च। सच त्यच्च। एतच्तु विद्याश्रयास्तत्तत्परमव्योमभागा ऋग्वेदयजुवेदसामवेदाथर्ववेदा बभूवुरिति । वेदाश्चत्वारो ब्रह्मपुरुषा विज्ञानविपरीता अविज्ञानरूपास्त्यदित्युच्यन्ते। नियति म हि वेदचतुष्को नियमकरसात् । तस्मानियतिने ब्रह्म । स्वभावश्च यस्य यो भवति तं यदृच्छया बुद्धिशक्त्याध्यवसितो नियतः कृत इति स्वभावो न ब्रह्म। यदृच्छा च न ब्रह्म । ब्रह्मणः शक्तिविशेषत्वात् । उक्तश्च “द्वे ब्रह्मणी ब्रह्मपरे खनन्ते विद्याविदा निहिते यत्र गृढ़े। क्षरन्त्वविद्या अमृतन्तु विद्या विद्याविदा ईशते यस्तु सोऽन्यः ॥” इति । चखार एते वेदा ब्रह्मपुरुषास्तस्य हृदयस्य पूर्चदक्षिणपश्चिमोत्तरमुषिषु क्रमेण द्वारपालाः। तद्यथा-“योऽस्य पूर्वसुषिस्तस्मादहिःस्थितो द्वारपाल ऋग्वेदः ।

Page #873

८६२ चरक-संहिता।
यजःपुरुषीयः शिवस्य तस्य प्राणः स एवास्मिन् लोके एप आदित्यः पुरुष देवनरादौ वाह्यचक्षुश्च अभूत्। प्राणश्च हृदयस्य पूर्वसुषिद्वारे । योऽस्य दक्षिणसपिस्तस्मादहिःस्थितो द्वारपालो यजुवेंदः। स तस्य शिवस्य व्यानो नाम प्राणः। स एतस्मिन लोके चन्द्रमाः पुरुषे च देवनरादो हृदयस्य दक्षिणसुषो व्यानाख्यः प्राणः श्रोत्रश्च । २। योऽस्य प्रत्यङ् सुषिस्तस्माद्वहिःस्थितो द्वारपालः सामवेदः । स तस्य शिवस्याषानो नाम प्राणः। स एवास्मिन् लोकेऽग्निः पुरुषे देवनरादौ हृदयस्य पश्चिमसुषिद्वारेऽपानो नाम प्राणो वाक् चेति । ३। अथ योऽस्योदङ सुषिस्तस्माद्वहिःस्थितो द्वारपालोऽथर्ववेदः। स शिवस्य समानो नाम प्राणो मनश्च। स एवास्मिन लोके पर्जन्यो वर्षणोद्यतमेघः। पुरुषे च देवनरादौ हृदयस्योत्तरसुषिद्वारे समानो नाम प्राणो भवतीति । ४।” इत्येवं पञ्चसदाशिवग्वेदादीन् 'कुमारान् सावित्री सुषुवेऽतः सावित्री परमव्योम च शिवस्तया सुषुवेऽतः सविताऽभिधीयते।
अथैषां पञ्चानां यशस्तेजइन्द्रियवीर्यान्नार्थ पुन ह्यादयस्तपस्तेपुः। तदयथा-"तस्य हृदयाभ्यन्तरे स्थितं गायत्रीस्थं यत्तेजोऽवन्नमेवामृतं तत्र या आपो मधुररस इव यो रसस्तत् पुष्पम् । स एव खल्च ऋग्वेदमभ्यतपन्नृचः ततस्तस्यर्वेदस्य यशस्तेज इन्द्रियं वीर्यञ्चेत्येतेषु जातेपु पुष्पञ्च परिणमन्नन्नमम्ल इवारसोऽजायत । तद् यत् पूर्वसुषिद्वारादक्षरत् । तज्जयोतीरूपेण तदा दित्यं हृदयेऽभितो मण्डलरूपेणाश्रयत्। तदेव सत्त्वगुणयोगादेतदादित्यस्य मण्डले शुक्लरूपं सदस्ति । १। एवं यजू पि यजवंदमभ्यतपन। ततस्तस्य यजुर्वेदस्य यशस्तेज इन्द्रियं वीय्येमजायत । स एव चरसः परिणमन् लवण इव रसोऽन्नाद्यमजायत, तद्यदक्षिणसुषिद्वारेणाक्षरत्तत्तदादित्यं शिवं हृदयेऽभितो ज्योतीरूपं मण्डलाकारणाश्रयत्। तद्वा एतद् यदेतदादित्यस्य मण्डले रजोगुणयोगाद्रक्तं रूपं सदस्ति । २ । एवं सामानि सामवेदमभ्यतस्ततस्तस्य सामवेदस्य यशस्तेज इन्द्रियं वीर्यमजायत। स एव च रसः परिणमन् कटुक इव रसोऽन्नाद्यमजायत । तद् यत् पश्चिमसुपिद्वारेणाक्षरत्तत्तदादित्यं शिवमभितो हृदये ज्योतिःस्वरूपेण मण्डलाकारं भूखाश्रयत्। तद्वा एतद् यदेतदादित्यस्य मण्डले सत्त्वतमोगुणयोगात् श्यामरूपं सदस्ति । ३ । अथाथर्वाङ्गिरसा इतिहासपुराणमभ्यतपन्। ततस्तस्येतिहासपुराणस्य यशस्तेज इन्द्रियं वीर्यमजायत। स एव च रसः परिणमंस्तिक्तरस इव रसोऽन्नाद्यमजायत । तद्यदुत्तरसुषिद्वारेण अक्षरत्तत्तदादित्यं शिवमभितो ज्योतीरूपेण हृदये मण्डलाकारणाश्रयत् । तद्वा

Page #874

८६३
२५श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । एतद् यदेतदादित्यस्य मण्डले तमोगुणयोगात् परं कृष्णरूपं सदस्ति । ४ । अथ गृह्या एव देवताः सदाशिवं ब्रह्माभितपन्नभितप्तस्य तस्य ततो यशस्तेज इन्द्रियं वीय्येमजायत। रसश्च स एव परिणमन् कषाय इव रसोन्नाघमजायत । तद यदूद्ध सुषिद्वारेणाक्षरत्तत्तदादित्यं शिवमभितो ज्योतीरूपं सन्मण्डलाकारेण हृदयेऽश्रयत्। तद्वा एतत् यदेतदादित्यस्य मण्डलमध्ये क्षोभत इव वत्तते । ५। इति।
इत्येवं भेदकैर्देशाङ्गुलात् खर्लोकादधस्ताद वर्लोको नाभिपर्यन्तं विशिप्यते । २। इत्येवं विज्ञानश्चाविज्ञानश्च सृष्ट्वा स परमात्मा समण्डलः सन वृत्तौजाः सन् प्राक् सर्गाद यत्तम आसीत तन्नुनोद । अथ नाभेरवस्तात् पश्चाशदलिमिते परमे व्योम्नि सत्यञ्चानृतञ्च सत्यमभवत् । तथाभूतः सन सर्वभूतमयो भूखा स परमन्योम पुरुष उद्दिदीपे। तदुक्तं मनुना-“योऽसावतीन्द्रियो. ग्राह्यः मूक्ष्मोऽव्यक्तः सनातनः। सबभूतमयोऽचिन्त्यः स एव स्वयमुद्रभो॥" इति । तदयथा---अयस्तात् पञ्चाशदङ्गलं परमव्योम विद्याविद्याश्रयपश्चब्रह्मपुरुपैरावृतं यत्तत्र खल्वोङ्कारादिवर्णमयो देव स्त्रिधा भूखा ऋग्यजुःसामवेदेषु प्रविवेश। तथैवाथववेदस्त्रिधा भूला शान्तिभागेनग्वेदमनुप्राविशत् । पौष्टिकांशेन यजुर्वेदमाभिचारिकांशेन सामवेदमित्येवं त्रयी बभूव । तच्चैकीभूतं सदाख्यं वस्तुभूतमेकं बभूव । तत्सदेव द्विधा भूत्वाद्धेन चिदबभूवाद्धं सदेव स महाविष्णुः कालो नामाक्षरपुरुषादुत्तम इति पुरुषोत्तमः। तत्र योऽशः परम ग्योम्नः स रुद्र इति। हरिमेहदादिसंहरणात् । चिच्च सम्प्रसादो मुख्यांशोऽसम्प्रसादो गुणांश इति भेदेन द्विधा अभवत्। तत्र चिन्मुख्यांशः सम्प्रसादः क्षेत्र आत्मा पुरुषः स कूटस्थः सन्नानन्दतीति आदो सत ततश्चित् तत आनन्द इति सच्चिदानन्दो विष्णुः । परमव्योम्नस्त्वधस्तादक्षे जातखादधोऽक्षजश्वोच्यते। स हि परमात्मनो ज्ञस्य परव्योन्नो योऽशश्चित्प्रसादांशेनामृतस्तावानंश इति चित्प्रसादांशोपाधिना भिदाते। अत्र स परमात्मनोऽशस्तत्तत्पुरुषो नाम । चिद्गुणांशः पुनरसम्प्रसादो ब्रह्मा नाम प्रधानमुच्यते। तत्र परमव्योन्नो योऽशः स ईशानो नाम शिवः। एतत् कालक्षेत्रशप्रधानमिति त्रयं सत्यमेव सत। सदनुपविष्टत्वात। ततस्तत प्रधानं क्षेत्र नाधिष्ठितं कालमनुमविश्य क्षेत्र क्षोभयन् प्रधानं सङ्कोच्य विकाश्य त्रीन् सत्त्वरजस्तमोगुणान क्रमेणाविद्या नाम कलाविद्याऽभिव्यञ्जयन्ती तत् त्रिगुणलक्षणं कालानुप्रविष्टं क्षेत्रशाधिष्ठितं प्रधानं संहतीकृत्याव्यक्त नामात्मानं

Page #875

८६४ चरक-संहिता।
। यजःपुरुषीयः ससर्ज। यो व स स्वयंभूर्भगवानव्यक्तः परमव्योमैव व्योमकेशः प्रथमसंहतरूपः। स एवेत्थं विद्या तदाश्रयब्रह्मपुरुषादयतत् प्रधानान्तसंहतरूपः सन्नव्यक्तं नाम सदसदात्मकमात्मा बभूव । एष द्वितीयः संहतरूपः पुरुषः ।
एतदव्यक्तादिचतुविंशतितत्त्वानि तथैतच्चतुविंशतितत्त्वमयं लोकं पुरुषश्च देवनरादिकं सव्वं सत्यमनृतं प्रायेणाचार्या नव्याः साङ्ख्या उपदिशन्ति, न तु प्रधानान्तानां सगेम् । आदास्तु साङ्क्षप्रस्तत् सव्वमेवोपदिष्टम् । तद्यथा भुश्रते--“सव्वभूतानां कारणमकारणं सत्त्वरजस्तमोलक्षणमष्टरूपमखिलस्य जगतः सम्भवहेतुरव्यक्त नाम। तदेकं वहूनां क्षेत्रज्ञानामधिष्ठान समुद्र इवोदकानां भावानाम् । तस्मादेव क्षेत्राधिष्ठितादव्यक्तात् तल्लक्षण एव महानुत्पद्यते।” इत्यादिकमुपदिष्टम् । पराशरेणाप्येतदुपदिष्टं तद्यथा-- "गुणसाम्ये ततस्तस्मिन् पृथाः पुंसि व्यवस्थिते। कालः स्वरूपं रूपं तद्विष्णोमत्रेय वण्यते॥ ततस्तत् परमं ब्रह्म परमात्मा जगन्मयः। सवंगः सम्वभूतेशः सर्वात्मा परमेश्वरः ॥ प्रधानं पुरुपश्चापि प्रवेश्यात्मेच्छया हरिम् । क्षोभयामास सम्प्राप्त सगैकाले व्ययाव्यये ॥ यथा सन्निधिमात्रेण गन्धः क्षोभाय जायते। मनसो नोपकत्वात् तथासौ परमेश्वरः॥ स एव क्षोभको ब्रह्मन् क्षोभ्यश्च पुरुषो मतः। स सङ्कोचविकाशाभ्यां प्रधानस्य व्यवस्थितः ।। गुणसाम्यात् ततस्तस्मात क्षेत्राधिष्ठितान्मुने। गुणव्यञ्जनसम्भूतिः सर्गकाले द्विजोत्तम । प्रधानतत्त्वसम्भूतं महान्तं तत् समाणोत् । सात्त्विको राजसश्चैव तामसश्च त्रिधा महान॥” इत्यादि। शेष सबै समानम् । लैङ्गे च-“गुणसाम्ये ततस्तस्मिन् सुविभागे तमोमये। सर्गकाले प्रधानस्य क्षेत्राधिष्ठितस्य वें॥ गुणभावाद्वाह्य आत्मा महान् प्रादुब्बभूव ह । सूक्ष्मेण वृहता सोऽथ ह्यव्यक्तेन समाप्तः ॥ सत्त्वोद्रिक्तो महानग्र सत्त्वयात्रः प्रकाशकः। मनो महांस्तु विशे यमेकं तत् कारणं स्मृतम् ॥ समुत्पन्नं लिङ्गमात्र क्षेत्रवाधिष्ठितन्तु तत्। धर्मादीनि च रूपाणि तस्य लोकार्थहेतवः॥ मनो महान् मतिब्रह्मा पूवुद्धिः ख्यातिरीश्वरः। प्रज्ञा चितिः स्मृतिः संविज्ञानं विखरमेव च ॥ महान् सृष्टि विकुरुते चोद्यमानः सिमुक्षया। सङ्कल्पो व्यवसायश्च तस्य वृत्तिद्वयं स्मृतम् ॥ त्रिगुणः स तु विज्ञ यः सात्त्वराजसतामसः। त्रिगुणादाजसोद्रिक्तादहङ्कारस्ततोऽभवत् ।। महता चाहतः सोऽभूद भूतादिर्वाह्यतस्ततः। तस्मादेव तमोद्रिक्तादहङ्कारादजायत ॥ भूततन्मात्रसगस्तु भूतादिस्तामसस्तु सः। भूतादिस्तु विकुणिः शब्दमात्रां ससज्ज ह ॥ आकाशं शुपिरं तस्मादुत्पन्न शब्द

Page #876

२५श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । लक्षणम्। आकाशं शब्दमात्रञ्च भूतादिश्वाणोत् पुनः॥ शब्दमानं तदाकाशं स्पर्शमात्रं ससज्ज ह। बलवानभवद्वायुस्तस्य स्पशौं गुणो मतः॥ आकाशः शब्दमावस्तु स्पर्शमात्रं समावृणोत् । वायुश्चापि विकुर्बाणो रूपमात्रं ससज्जे ह ॥ ज्योतिरुत्पद्यते वायोस्तद्रूपगुणमुच्यते। स्पर्शमात्रस्तु वायुर्वे रूपमात्रं समायणोत् ॥ ज्योतिश्चापि विकुणिं रसमात्रं ससर्ज ह। सम्भवन्ति ततश्चापस्ता वै सवरसात्मिकाः॥ रसमात्रा अपस्तास्तु रूपमात्रोऽग्निरायणोत् । आपश्चापि विकुर्वन्यो गन्धमात्रां ससजिरे॥ संघातो जायते ताभ्यस्तस्य गन्धो गुणो मतः। अद्भिः समाटता भूमिगेन्धमात्रगुणा तथा॥ तस्मिंस्तस्मिंस्तु सा मात्रा तेन तन्मात्रता स्मृता। अविशेषवाचकखात् अविशेषास्ततस्तु ते॥ एषान्खघोराऽमूढवाद विशेषास्तु ततश्च ते। भूततन्मात्रसोऽयं विज्ञ यस्तु परं परम् ॥वैकारिकादहङ्कारात् सत्त्वोद्रिक्तात तु सात्त्विकः। वैकारिकस्तु सर्गोऽयं युगपत् संप्रवर्तते ॥ बुद्धीन्द्रियाणि पञ्चैव पश्च कम्मन्द्रियाणि च। सतेजसात् साधकानि देवा वैकारिकादश ॥ एकादशं मनस्तत्र स्वगुणेनोभयात्मकम् । श्रोत्रं वक् चक्षुपी जिता नासिका चैव पञ्चमी॥ शब्दादीनामवाप्त्यर्थ बुद्धियुक्तानि वक्ष्यति। पादौ पायुरुपस्थश्च हस्तौ वाक् पञ्चमी भवेत् ॥ गतिविसगो ह्यानन्दः शिल्पो वाक्यञ्च कम्मे तत् । आकाशः शब्दमात्रस्तं स्पर्शमात्रं तदाविशत् ॥ द्विगुणस्तु तदा वायुः शब्दस्पर्शात्मकोऽभवत्। रूपमात्रञ्चाविवेश शब्दस्पर्शगुणो मरुत्। त्रिगुणस्तु ततस्वग्निः सशब्दस्पशेरूपवान् ॥ शब्दस्पर्शरूपगुणो रसमात्र समाविशत् । तस्माच्चतुगुणा ह्यापो विज्ञ यास्तु रसात्मिकाः॥ शब्दस्पर्शरूपरसा गन्धमात्रमथाविशन् । संहता गन्धमात्रेण आचिन्वंस्ते महीमिमाम् ॥ तस्मात् पञ्चगुणा भूमिः स्थूला भूतेषु शब्द्यते। शान्ता घोराश्च मूढाश्च विशेषास्तेन ते स्मृताः॥” इति । इत्येतानि चतुर्विंशतिस्तत्त्वानि खल्वधस्तात् परमव्योम्नि पञ्चाशदङ्गलेऽसौ परमात्मा स्वयम्भूभगवानव्यक्तः शिवस्तचतुर्विंशतितत्त्वरूपसर्वभूतमयो देवो भूखोद्धभौ। एवञ्च लोकं सृष्ट्वा तद्भदकान पुरुषान सिमृक्षुः स सर्वभूतमयः पुरुषः स्वादव्यक्तादिचतुर्विंशतितत्त्वमयाच्छरीरादादावपः ससर्ज । ततस्तास्वपसु तानि चतुविंशतिं तत्त्वानि वीजान्यक्षिपत् । तत्र तै-जैरेकमण्डमभवत् । तस्मिन्नण्डे प्रथमः शरीरी पुरुष एको बभूव । स नारायणो नाम । तदुक्तं मनुना–“सोऽभिध्याय शरीरात् स्वात् सिसृढविविधाः प्रजाः। अप एव ससर्जादौ तासु वीजमवासृजत् ॥ तदण्डमभवढेमं

Page #877

चरक-संहिता। [ यजःपुरुषीयः सहस्रांशुसमप्रभम् । तस्मिन् जज्ञे स्वयं ब्रह्मा सर्वलोकपितामहः ॥ आपो नारा इति प्रोक्ता आपो वै नरसूनवः। ता यदस्यायनं पूर्व तेन नारायणः स्मृतः॥ यत्तत् कारणमव्यक्तं नित्यं सदसदात्मकम् । तद्विसृष्टः स पुरुषो लोके ब्रह्मति कीत्यते॥ तस्मिन्नण्डे स भगवानुषिखा परिवत्सरम् । स्वयमेवात्मनो ध्यानात् तदण्डमकरोद द्विधा ॥ ताभ्यां स शकलाभ्याञ्च दिवं भूमिञ्च निम्मेमे। मध्ये व्योम दिशश्चाष्टावपां स्थानश्च शाश्वतम् ॥ उद्ववर्हात्मनश्चैव मनः सदसदात्मकम्। मनसश्चाप्यहङ्कारमभिमन्तारमीश्वरम् ॥ महान्तमपि चात्मानं सर्वाणि त्रिगुणानि च। विषयाणां ग्रहीत णि शनैः पञ्चेन्द्रियाणि च ॥ तेषान्त्ववयवान् सूक्ष्मान् षष्णामप्यमितौजसाम् । सन्निवेश्यात्ममात्रासु सर्वभूतानि निम्ममे॥ यन्मूत्तावयवाः सूक्ष्मास्तस्येमान्याश्रयन्ति पट्। तस्माच्छरीरमित्याहुस्तस्य मूर्ति मनीषिणः॥ तदाविशन्ति भूतानि महान्ति सह कर्मभिः । मनश्चावयवैः सूक्ष्मः सर्वभूतकृदव्ययम् ॥ तेषामिदन्तु सप्तानां पुरुषाणां महौजसाम् । सूक्ष्माभ्यो मूर्तिमात्राभ्यः सम्भवत्यव्ययाद्वायम् ॥ आद्याद्यस्य गुणन्वेषामवामोति परः परः। यो यो यावतिथश्चैषां स स तावद्गुणः स्मृतः ॥सर्वे षान्तु सनामानि कर्माणि च पृथक पृथक् । वेदशब्दभ्य एवादौ पृथक् संस्थाश्च निम्मेमे ॥ कत्मिनाञ्च देवानां सोऽमृजत् प्राणिनां प्रभुः। साध्यानाश्च गणं सूक्ष्मं यज्ञञ्चैव सनातनम् ॥ अग्निवायुरविभ्यस्तु त्रयं ब्रह्म सनातनम् ।. दुदोह यशसिद्धाथेमृगयजुःसामलक्षणम् ॥ कालं कालविभक्तीश्च नक्षत्राणि ग्रहांस्तथा। सरितः सागरान शैलान् समानि विषमाणि च ॥ तपो वाचं रतिञ्चैव कामांश्च क्रोधमेव च । सृष्टिं ससज्ज चैवेमा स्रष्टुमिच्छनिमाः प्रजाः॥ कम्मेणाञ्च विरेकार्थं धमाधम्मौ व्यवेचयत् । द्वन्द्व रयोजयच्चेपाः सुखदुःखादिभिः प्रजाः॥ अण्वो मात्रा विनाशिन्यो दशा नान्तु याः स्मृताः। ताभिः सार्द्धमिदं सर्च सम्भवत्यनुपूर्वशः ।। यन्तु कर्मणि यस्मिन् स न्ययुक्त प्रथम प्रभुः । स तदेव स्वयं भेजे सृज्यमानः पुनः पुनः। हिंस्राहिंस्र मृदुक्ररे धर्माधर्मादृतानृते । यद यस्य सोऽदधात सर्गे तत् तस्य स्वयमाविशत् ॥ यथर्नु लिङ्गान्यतवः स्वयमेवत्तु पय्येये। खानि खान्यभिपद्यन्ते तथा कर्माणि देहिनः॥ लोकानान्तु विद्धार्थ मुखबाहूरुपादतः। ब्राह्मणं क्षत्रियं वैश्यं शुद्रश्च निर. वत्तेयत् ॥” इति। इत्युक्तया रीत्याऽण्डमध्याज्जातोऽसौ नारायणो नाम महान् ब्रह्मा सर्वतत्त्वमय आदिभूतखादादित्यः। सर्वमेवं सूक्ष्म सुषुवे तस्मात् सविता। तद्यथा-तस्य दक्षिणपाचोत् प्रधानं नाम योऽसौ ब्रह्मा

Page #878

२५श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
८६७ स रजोगुणमाश्रित्य सरस्वत्या सह चतुर्मुख एव सत्यलोकस्थो ब्रह्माविर्वभूव । योऽसौ क्षेत्रज्ञः पुरुषो विष्णः स एव सत्त्वगुणमाश्रित्य लक्ष्ममा सहैष वैकुण्ठस्थो विण्णुश्चतुर्भुज आविर्बभूव । कल्पान्तमहाकल्पान्तप्राकृतप्रलयेष्वस्य हृदयाद रुद्राधिदैवतः कालो महाविष्णुहरिराविर्भूय रुद्ररूपी सन् संहृत्य जना ईनो नाम विष्णुः सन्नहिपयेथे शयानो वर्तते। इत्येष एव त्रयो देवा इत्युक्तम् । अथैष नारायणो महान् ब्रह्मा तदण्डं द्विधा कृखा तस्योद्धे नाण्डकपालेन सुवर्णमयेन स्वर्गलोकमयोऽण्डकपालेन सप्तपातालसहितां भूमि निम्ममे। मध्ये दिक्कालाभ्यां सहकीकृत्य यदिदं द्यावापृथिव्योरभ्यन्तरमन्तरीक्षं यव्योम तद्भवलोक निर्ममे। या दिक् महाभूतस्याकाशस्याधिदेवता सात्त्विकादहङ्काराबभूव तां कालेन नभोभागैरेकीकृत्याष्टौ दिशश्च निम्मेमे । शाश्वतञ्चापां स्थानं सोममण्डलं निम्ममे। एवं निर्माय सर्वतत्त्वमयात् स्वस्य शरीरात् मन उज्जहार। तद्धि सदसदात्मकं सात्त्विकाहङ्कारसम्भूतसत्त्वगुणबहुलत्रिगुणानुपविष्टपञ्चब्रह्मपुरुषवेदादिमयखात् । पञ्च ब्रह्मपुरुषा मनःक्रियागुणव्यपदेशाभावात् प्रागसत् । त्रिगुणन्तु सदिति । एवमुक्तं मनोमयकोषव्याख्याने-“तस्य यजुरेव शिर ऋगदक्षिणः पक्षः सामोत्तरः पक्ष आदेश आत्माऽथर्वाङ्गिरसः पुच्छं प्रतिष्ठेति ।” अत्रादेशः सदाशिवो विद्याश्रयः पुरुषः। तस्मान्मनसश्चाभिमन्तारमीश्वराधिदैवतमहङ्कारमुज्जहार। ततश्चैव महान्तमप्यात्मानं जीवसंज्ञमव्यक्तात्मानुप्रविष्टमव्यक्तस्थत्रिगुणानुप्रविष्टविद्याश्रयसदाशिवात्मकं प्रशानमुज्जहार। विज्ञानमयकोषव्याख्याने चोक्तं-"तस्य श्रद्धव शिरः सत्यं दक्षिणः पक्ष ऋतमुत्तरः पक्षो योग आत्मा महः पुच्छं प्रतिष्ठेति ।” विषयाणां ग्रहीतृणि श्रोत्रादीनि पञ्च बुद्धीन्द्रियाणि सर्वाणि खल्वाहङ्कारिकत्रिगुणमयानि शनैः क्रमेणोजहार। एवमुद्धतेषु तेषु मनोऽहकारमहत्पश्चबुद्धीन्द्रियेषु मध्ये तेषां षण्णाममितौजसामहङ्कारपश्चबुद्धीन्द्रियाणां सूक्ष्मान् सूक्ष्मानेकैकानवयवान् तास्वात्ममात्रास्वव्यक्तानुपविष्टप्रशानमात्रासु मध्ये खेकैकस्यामात्ममात्रायां सन्निवेश्य सव्र्वभूतानि सूक्ष्मशरीरिणो निम्मे मे। एषां संज्ञामाह-यद् यस्मात् षट् तेषामहङ्कारादीनां पण्णां मूक्ष्मा मूत्तावयवा इमानि वक्ष्यमाणानि महाभूतादीनि आश्रयन्तीति तस्मात् तस्य मूत्तिं तस्य शरीरमित्याहुः । यदा पप्णां सूक्ष्मानवयवान् खल्वात्ममात्रासु सन्निवेशयामास तदा महान्ति पञ्च भूतानि सदभूतकृदव्ययं मनश्च सूक्ष्मावयवैः सूक्ष्म श्वावयवैः कम्मेभिः पञ्चेन्द्रियः पारवादिभिः सह विशन्ति ।

Page #879

८६८
चरक-संहिता।
( यज पुरुषीयः तदुक्तवन्तं कुशिकमाह तन्नेति शौनकिः । कस्मान्मातापितृभ्यां हि विना षड्धातुजो भवेत् ॥ पुरुषः पुरुषं गौर्गामश्वोऽश्वन्तु प्रजायते ।
मातापितृभवाश्चोक्ता रोगास्तावत्र कारणम् ॥ ८॥ * इति पञ्चमहाभूतमनःपञ्चकर्मेन्द्रियपञ्चबुद्धीन्द्रियाहङ्कारा इति सप्तदशकं लिङ्गं महत आत्मनः सूक्ष्मशरीरमव्यक्तस्यात्मनः सह महताष्टादशकं लिङ्गमिति। पञ्च शब्दादयश्च महाभूतसहचरितवान पृथगुक्ताः। अत एव तेषां महौजसां सप्तानां बुद्धीन्द्रियाणां पञ्चानामहङ्कारस्य महतोऽव्यक्तानुप्रविष्टमहतश्चात्मनश्च सूक्ष्माभ्यो मूत्तिमात्राभ्यः खल्वव्ययादस्मात् सूक्ष्मशरीराद्वायं स्थूलशरीरं सम्भवतीति । तदव्यक्तानुप्रविष्ट एव महानात्मशब्देनोच्यते। स हि चेतनाधातुः पञ्च महाभूतानीति षड्धातवः पुरुषस्योत्पत्तो कारणानि रोगाणाञ्च कारणानि। इत्येवमाद्यः साङ्खः परीक्षितः । इति ॥७॥
गङ्गाधरः-तदित्येवमुक्तवन्तं कुशिकं हिरण्याक्षं शौनकिराह । तन्नेति । तत्र प्रश्नमाह-कस्मादित्यादि। सूक्ष्मशरीरी पड्धातुः पुरुषो भवतु वीजधर्मा। तस्मादेव केवलात मातापितृभ्यां विना कस्मादेष राशिः स्थूलपुरुषो जातो भवेत् ? मातापितृभ्यां विना स्वेदजा उद्भिजा जायन्त इति दृश्यते इति चेत् तत्राह-पुरुष इत्यादि। न खलु सर्वे प्राणिनः स्वेदजोद्भिजवद विना मातापितृभ्यां जायन्ते। पुरुषो देवनरादिस्तद्विधमेव पुरुषं प्रजायते उत्पादयति । न तु गामश्वं वा। गौश्व गां प्रजायते न देवनरादिपुरुषमश्वं वा। अश्वश्चाश्वं प्रजायते न देवनरादिपुरुषं गां वान्यं वेति। तस्मान्मातापिडभवाः पुरुषा रोगाश्च मेहादयो मातापितृभवा उक्ताः। अत एव तौ मातापितरौ खल्वत्र पुरुषोत्पत्तौ रोगोत्पत्तौ च कारणम् । तद्यथा--मातापित्रोः
चक्रपाणिः--कुशिक इति हिरण्याक्षस्य नाम । कस्मादित्याक्षेपे, मातापित्रनपेक्षित्वे सर्वप्राणिपु एड,धातुसमुदायस्य विद्यमानत्वेन नरगोऽश्वादिभेदो न स्यादिति भावः । हेत्वन्तरमाहपित्रया मेहादयश्चोक्ता इति ;-पितृतोऽपत्यं गच्छन्तीति पित्रयाः, आदिशब्देन कुष्ठार्श-प्रभृतयो प्रायाः ; स्वपक्षं दर्शयति-तावत्र कारणमिति, तौ मातापितरौ ॥ ८ ॥
* पुरुषः पुरुषाद् गौरिश्वादश्वः प्रजायते। पित्र्या मेहादयश्चोक्ता रोगास्तावत्र कारणम् ॥ इति चक्रसम्मतः पाठः ।

Page #880

२५श अध्याय:]
सूत्रस्थानम्।
८६६ 'भद्रकाप्यस्तु नेत्याह न ह्यन्धोऽन्ध प्रजायते। मातापित्रोरपि च ते प्रागुत्पत्तिन जायते * ॥ कर्मजस्तु मतो जन्तुः कर्मजास्तस्य चामयाः ।
न हाते कम्मणो जन्म रोगाणां पुरुषस्य वा ॥६॥ अदुष्टार्तवरेतसोः ऋतुकाले मातुरदुष्टगर्भाशयायाः पित्रा सह संयुक्ताया गर्भाशयगतं रेतो यदात्तवेन संयुक्तं भवति तदा षड्धातुः सूक्ष्मशरीरी वीजधान्त. गर्भमवक्रम्य प्रविश्य पूर्वमाकाशादीन् पञ्चमहाभूताख्यान् धातून सृजति । ततः पितृजशुक्रगतपञ्चमहाभूतमातृशोणितगतपञ्चमहाभूतमातृभुक्तगतपञ्चमहा. भूतानि चेत्येवं चतुर्विधपञ्चाकाशादिधातवः सूक्ष्मशरीरी चात्मेति षड्भ्यो जायते पुरुषस्तेभ्य एव च रोगा आदिवलप्रवृत्ताः कुष्ठार्शःप्रभृतयः शुक्रशोणितदोषान्वयाः पितृजाश्च मातृजाश्चेति द्विधा ॥८॥
गङ्गाधरः-इति शौनकिवचनं श्रुत्वा भद्रकाप्यस्तु तन्नेत्याह। कस्मात् ? न ह्यन्धोऽन्धं प्रजायते इति। हि यस्मादन्धो नान्धं पुरुषः पुरुषं गौर्गामश्वो वाश्वं प्रजायते। तस्मान्न मातापितृभवा राशिपुरुषाः। अपि च ते तव मातापित्रोः प्रागुत्पत्तिने युज्यते। तयोरपि मातापितरौ, तयोरपि मातापितरावित्येवं वीजभूतयोस्तयोरमातापितृभवसमन्तरेणोपपत्तिने स्यादिति । सत्यम् । वीजभूतौ मातापितरौ न मातापितृजौ भवतः। तदुक्तं मनुना तत्र नारायणस्योत्पत्तिरण्डमध्यतो दर्शिता तेन नारायणेन च सृष्टानि शूद्रान्तानि सूक्ष्माणि दर्शितानि स्थूलपुरुषसर्गश्चोक्तः–“द्विधा कृखात्मनो देहमढेन पुरुषोऽभवत् । अद्धेन नारी तस्यां स विराजमसृजत् प्रभुः ॥ तपस्तप्वाऽमृजदयन्तु स स्वयं पुरुषो विराट्। तं मां वित्तास्य सव्वस्य सृष्टारं द्विजसत्तमाः॥” इति । एवं तर्हि चामातापितृजश्च स वीजपुरुषो नारायण इत्यनेकान्तो नाशङ्काः स हि न राशिसंशः पुरुषः। विराडादयस्तु राशिपुरुषा इत्येवमुपपत्तौ चाह(देवनरादि विशेषोपपत्तिर्नस्यात् तस्मादुच्यते ) कर्मजस्वित्यादि। जन्तुस्तु
चक्रपाणिः-न ह्यन्ध इत्यादि। मातापितृकारणत्वेऽन्धेन जातोऽन्धः स्यादित्यर्थः । हेत्वन्तरमाह-मातापित्रोरपीत्यादि। ते तव मातापितृकारणवादिनः, प्रागिति सर्गादौ निःशरीरिणि मातापित्रोरुत्पत्तिर्न स्यात्, सर्गादौ निःशरीरिण्यादिभूतयोर्मातापित्रोरभावादुत्पादो नोपपन्न इति भाव: ॥९॥ * युज्यते इति द्वितीयः पाठः ।

Page #881

चरक-संहिता।
यजःपुरुषीयः भरद्वाजस्तु नेत्याह कर्त्ता पूर्व हि कम्मणः ।
दृष्टं न चाकृतं कम्म यस्य स्यात् पुरुषः फलम् ॥ सर्व एव कर्मजः शुभाशुभकर्मफलदवजः। तस्य च रोगाः कर्मजा एव । कस्मात् ? तत आह-न ह्यत इत्यादि । हि यस्मात् कर्मणः शुभाशुभलक्षणाद्वाङ्मनःशरीरारम्भाद वैधावैधाहते पुरुषस्य रोगाणां वा न जन्म स्यात्। कम्मे हि सद्यःफलं कालान्तरफलश्च । सद्यःफलमाहाराचारादि. कालान्तरफलश्च तथा यशादिवैधमवैधञ्च पापकर्मेति ॥९॥
गङ्गाधरः- तद्भद्रकाप्यवचनं श्रुखा तन्नेत्याह भरद्वाजः कुमारशिराः। कस्मात् १ कर्त्ता पूर्व हि कर्मण इत्यादि । हि यस्मात् कम्मणः पूर्व राशिपुरुषः कास्ति स कुतो जातः? नन्वस्त्यकृतं प्रसिद्ध कर्म ततः पुरुषो जायत इति चेत् तत्रोच्यते-दृष्टमित्यादि। यस्य कर्मणः फलं पुरुषः स्यात् पुनज्जन्म पुरुषस्य स्यात् तत् कम्मे न खल्वकृतं योगिभिदृष्टं कम्र्मणः कत्तुं स्तस्य जन्म कुतः कर्म स्यान्न च किमपि पूर्व तत् पुरुषेणाकृतमस्ति। तस्मान्न कम्मंजः पुरुषः। सत्यञ्च तत्। यः पुरुषः प्रथमो जातस्तस्य तत्प्रथमजन्मनो हेतुर्नारायणकृतमेव दैवं न स्वकृतम्। तत्र जन्मनि यत स्वकृतं कम्म तत्फलं तस्य पुनर्जन्म। तस्मात् कम्मेजः पुरुषः। उक्तञ्चैतत् मनुना तद्दर्शितमग्र-“सर्वेषान्तु स नामानि कर्माणि च पृथक् पृथक्” इत्यारभ्य “कम्मेणाञ्च विवेकार्थ धमाधम्मौ व्यवेचयत्” इत्यादिना। तथा चासौ नारायणो महान् ब्रह्मा मूक्ष्मशरीरिणः पुरुषान् सृष्ट्वा पृथक पृथक नामानि देवनरपशुपक्षिप्रभृतीनि तेषां नामानि कर्माणि देवानां नराणां पशुपक्ष्यादीनां पृथक पृथक् निम्मेमे । तत्र हिंसाहिंसमृदुरधम्माधम्मसत्यानृतादिद्वन्द्वकर्माणि सृष्ट्वा यस्मिन् कर्मणि .यं सूक्ष्म पुरुषं तत् प्रथमसर्गकाले नियुक्तवान। स पुमान पुनःपुनर्जायमानः स्वयमेव तत् कम्म भजते । तच्च कर्म तं स्वयमाविशति । तत् कम्मणाश्च फलस्य विवेचनार्थ धमाधम्मो स नारायणो विवेचयाञ्चकार । इति तन्नारायणब्रह्मणा कृतकर्मवशाजातः परुषो देवनरादि
चक्रपाणि:-कर्ता पूर्व हीत्यादि। कर्मणः पूर्व कर्ता भवतीति शेषः, येन कर्मणा स पुरुषः कर्त्तव्यः, तस्य कर्मणः पुरुषपूर्वभाविकत्वात् कारणत्वं स्वीकर्तव्यम्, ततश्च स चेद विना कर्म पुरुषोऽभूत, कथं पुरुषस्य कर्म कारणमिति भावः ; अथ शङ्कयते-अकृतमेवादी पुरुषजनक कर्म भविष्यतीत्याह-वृष्टं न चेत्यादि। अकृतं कर्म न दृष्टं प्रमाणेन नोपलब्धम्

Page #882

२५श अध्याय: सूत्रस्थानम् ।
८७१ भावहेतुः स्वभावस्तु व्याधीनां पुरुषस्य च । खरद्रवचलो णत्वं तेजोऽन्तानां तथैव हि ॥१०॥ काङ्कायनस्तु नेत्याह न ह्यारम्भफल भवेत्।। भवेत् स्वभावाद भावानामसिद्धिः सिद्धिरेव च ॥ स्रष्टा त्वमितसङ्कल्पो ब्रह्मापत्यं प्रजापतिः।
चेतनाचेतनस्यायं कारणं * सुखदुःखयोः॥ ११॥ योनिषु ब्राह्मणादिवर्णतया जातोऽपि कश्चिद्धिंसः कश्चिदहिंसः कश्चिन्मृदुः कश्चित् क्रूरः कश्चिद्धार्मिकः कश्चिदधाम्मिकः कश्चित् सत्यवादी कश्चिन्मिथ्यावादीत्येवमादि विशेषो भवति। इत्येवञ्चेदुच्यते तत्राह-भावहेतुरित्यादि । योऽसौ प्रथमसर्गे नारायणेन हिंसाहिंसादिभियों नियुक्तः स खलु हिंसादिको धर्मः स्वभाव उच्यते । न कर्म । स एव स्वभावो नाम पुरुषस्य भावहेतुर्व्याधीनाञ्च भावहेतुरिति । तत्र दृष्टान्तः-खरेत्यादि । हि यस्माद् यथैव तेजोऽन्तानां भूजलानिलतेजस क्रमेण खरखादयः स्वभावाः आदिसर्गे तथैव सृष्टखात् ॥१०॥
गङ्गाधरः-तद्भरद्वाजवचनं श्रुखा काङ्कायनो तन्ने त्याह वाहीकभिषक् । कस्मात् ? तत आह-न ह्यारम्भेत्यादि । हि यस्मादिह पुरुषेणारभ्यते यदयत् कम्प्रे तस्य तस्यैवारम्भस्य शुभस्याशुभस्य वा तथाविधं शुभमशुभं वा फलं भवे। न स्वभावादेव भावानां शुभाशुभानां सिद्धिरसिद्धिर्वा भवेत् । तस्मान स्वभावजः पुरुषः स्वभावजा व्याधयः । किं तर्हि तयोः कारणमिति ? अत आह-सृष्टा खित्यादि। अमितसङ्कल्पो ब्रह्माऽसौ नारायणः प्रजापतिरपत्यं सष्टा यथा सूक्ष्मशरीरिणां सष्टा तथा राशिसंशमपत्यश्च सष्टा इत्यर्थः, यस्मात् शुभाशुभकर्म क्रियाजन्यमेव धर्माधर्मरूपं सर्व भवतीति भावः ; भावहेतुरुत्पत्तिहेतुः । स्वाभाविकत्वे दृशान्तमाह-खरेत्यादि। तेजोऽन्तानामिति "खरद्रवचलोष्णत्वं भूजलानिलतेजसाम्" इत्यादि वक्ष्यमाणक्रमेण भवेत् ॥ १० ॥
चक्रपाणिः-स्वभावादित्यत्रादौ 'यदि" इत्यध्याहर्त्तव्यम्, तेन यदि स्वभावादेव भावानां विकारशरीरादीनां सिद्धयसिद्धी भवतः, तदा आरम्भफलं न भवेत्, स्वाभाविकत्वाद् भावानाम् ; य इमे लोकशास्त्रसिद्धा यागकृष्यध्ययनाद्यारम्भास्ते निष्प्रयोजना भवेयुरकारणत्वादित्यर्थः । स्रष्टेत्यादौ-जगतः सुखदुःखयोश्च स्रपा प्रजापतिरिति योजना ; स च ब्रह्मणोऽपत्यम् ; अमित.
* चेतनाचेतनस्यास्य जगत इति वा पाठः ।

Page #883

८७२ चरक-संहिता।
[ यजःपुरुषीया तन्नेति भिक्षुरात्र यो न ह्यपत्यं प्रजापतिः । प्रजाहितैषी सततं दुःखैर्यु यादसाधुवत् ॥ कालजः पुरुषस्त्येव कालजास्तस्य चामयाः। जगत् कालवशं सर्व कालः सर्वत्र कारणम् ॥ १२ ॥ तथर्षीणां विवदतामुवाचेदं पुनर्वसुः।
मैवं रोचत तत्त्वं हि दुष्प्राप्यं * पक्षसंश्रयात् ॥ प्रथममर्द्धन नारी भूलार्द्धन पुरुषो भूवा विराजमसृजदित्येवं प्राग्दशितं मनूक्तमिति। तथा चेतनाचेतनस्य देवनरादेटे क्षादेश्च जगतः सुखदुःखयोश्चायं ब्रह्मा सृष्टा । सुखमारोग्य दुःखं विकारः। तन्मनूक्तं प्रागदर्शितम्–'द्वन्द्वरयोजयच्चेमाः सुखदुःखादिभिः प्रजाः' इति। प्रथमसर्ग एव सुखदुःखादियुक्ताः प्रजाः सूक्ष्मा ब्रह्मणा सृष्टा इति ॥११॥ - गङ्गाधरः-तत् काङ्कायनवचनं श्रुखा आत्रेयो भिक्षुस्तन्न इत्याह । कस्मात् ? तत आह-न ह्यपत्यमित्यादि। प्रजाहितैषी प्रजापतिर्ब्रह्मा हि यस्मादसाधुवत् सततमपत्यं दुःखैने युज्यात् । यच्च मनुनोक्तं द्वन्द्वः सुखदुःखादिभिरिमाः प्रजा अयोजयदिति, तदादिसर्गे' समशरीरिप्रजाः सुखदुःखादिद्वन्द्वभाकशीलताभिरयोजयदिति। यो हितमाचरेत् स सुखं भुञ्जीत यस्वहितं स दुःखमिति। तस्मात्तु ब्रह्मा प्रथममपत्यं विराज विना नान्यदपत्यं सृजति न च रोगस्य कारणमिति। तहिं कस्मात् पुरुषो जायते कस्माद्वा तस्य रोगा इति ? अत आह-कालज इत्यादि। पुरुषः कालजः कालविशेषाज्जायते। तस्यामयाश्च कालजाः कालाजायन्ते। जगत् सबै कालवशम् । तस्मात् सव्वत्रैव कालः कारणं भवति ॥ १२ ॥
गङ्गाधरः-तथर्षीणां विवदतां निरुक्तरूपेण विवदमानानामृषीणां पारीक्षिप्रभृतीनां विवादं श्रुत्वा पुनव्वसुरात्रेय इदमुवाच। किमुवाच तदाहसङ्कल्प इति युगपदपरिमितस्थावरजङ्गमरूपकार्यकर्तृत्वेनापरिमिततजननसङ्कल्प इत्यर्थः । असाधुवदित्यसाधुरिवापत्यद्रोहकारी ॥ ११॥१२॥
चक्रपाणिः-पक्षसंश्रयादिति रागतः पक्षसंग्रहात् ; निश्चितानिवेति परमार्थतोऽनिश्चिता एव, परं पक्षरागात् बुद्धिप्रकर्षान्निश्चिता इवाभिधीयन्ते पक्षा इत्यर्थः । पक्षान्तमिति सम्यगाव
* रोचत इत्यत्र वोचत तथा दुष्प्राप्यमित्यत्र दुष्प्रापम् इति चक्रः ।

Page #884

२५श अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
वादान् सप्रतिवादांश्च वदन्तो निश्चितानिव । पक्षान्तं नैव गच्छन्ति तिलपीड़कगतौ ॥ मुक्तवैवं वाद संघट्टमध्यात्ममनुचिन्त्यताम् । नाविवृते तमःस्कन्धे ज्ञये ज्ञानं प्रवर्त्तते ॥ येषामेव हि भावानां सम्पत् संजनयेन्नरम् | तेषामेव विपाधीन् विविधान् समुदीरयेत् ॥ १३॥
८७३
मैवं रोचत । एवं भवन्तो मा रोचत । कस्मादिति ? अत आह—- तत्त्व हीत्यादि । हि यस्मात् तत्त्वं याथार्थ्य पक्षसंश्रयात् दुष्प्राप्यं भवति । कस्मादिति ? अत आह— वादानित्यादि । यस्माद वादिनः समतिवादान वादांश्च निश्चितानि वदन्तो नैव पक्षान्तं गच्छन्ति । तिलपीडकवद्गतौ । यथा तिलपीडकस्तिलानां गतौ नैवान्तं गच्छति । तस्मादेवं वादसंवद्धं तमःस्कन्धका मुक्त्वाऽध्यात्म्यमात्मानमधिकृत्य भवद्भिरनुचिन्त्यताम् । कस्मादिति ? अत आह—-नाविधूत इत्यादि । हि यस्मादविधूते तमःस्कन्धे सति शयेऽर्थे ज्ञानं न प्रवर्त्तते । प्रवर्त्तते तु खलु विधूत एव सति तमःस्कन्धे । इति ।
।
।
इत्येवमुक्त्वा पुनर्व्वसुः स्वयमत्र तत्त्वमाह - येषामित्यादि । येषां भावानां सम्पत खल्ववैगुण्यं नरं संजनयेत् तेषामेव भावानां विपत् खलु वैगुण्यं विविधान् व्याधीन समुदीरयेत् संजनयेत । अव्यापन्ना होते भावाः खलु नरं संजनयन्ति । आत्मा च मनश्च रसश्च षड्वातुकच मातापितरौ च कम्मे च स्वभावश्च ब्रह्मा च कालश्चेति । व्यापन्नाश्चैते तस्य नरस्य विविधान् व्याधीन् संजनयन्ति | न व्यापन्न एषामेकैको भावो नरं संजनयति । व्यापन्नो वाप्येकैको व्याधीन् संजनयतीति । तत्रात्मनः सम्पत् खलु परलोकभोगावसानं जन्मकारणीभूत कम्मे कलपरिणामश्च । ततो जातस्यात्मनो व्यापत खल्वशुभकम्मे कलाक्रमजातस्वभावविशेषः । ततश्च प्रज्ञापराधाद् धीधृतिधारणरूपं पक्षान्तम्; तिलपीड़कस्तैलार्थं यन्त्रोपरिस्थितो मनुष्यः, तिलपीड़को यथा, - गतौ गमने सति गम्यदेशाप्राप्तया चान्तं नासादयति, पुनस्तत्रैव भ्रमणात्; तथा - पक्षसंश्रयाद् वादिनोऽपीत्यर्थः ; सङ्घट्टोऽन्योन्यपीड़को मेलकः; अध्यात्मं तत्त्वम्; स्कन्धः समूहः; पक्षराग चेह तत्त्वज्ञानप्रतिबन्धकत्वेन 'तमःस्कन्धः' उच्यते । सिद्धान्तमाह-येषामित्यादि 1 येषा

Page #885

८७४
चरक-संहिता। ( यज पुरुषीय: स्मृतिभ्रंशादयथार्थमिच्छा भवतीत्येवमात्मनो व्यापदि मनोव्यापदयथावतप्रत्तिभवति । आत्मसम्पदि तु यथावत मनःप्रत्तिः स्यादिति मनसः सम्पत्। रसव्यापत पुनरसात्म्याहारकृतदोषः। षधातुकसो व्यापत खल्वादिसर्गे हिंसाहिंसादिस्वभावयोगः परलोकभोगानवशेषप्रयुक्तगर्भानवक्रान्तिप्रभृतिः । मातृव्यापत्-दुष्टात्तैवगर्भाशययोनिभावः । अपत्यजननकम्मेफलस्याप्यभावासौष्ठचे। पितृव्यापच्च ते दुष्टशुक्रता च। कम्मेणो व्यापत् तु-असम्यककृतता पूव्वजन्मनि। स्वभावव्यापत--पूर्वकृततत्कर्मफलव्यापज्जातस्वभावता। विधातुापत्-अयथावत्कृतपूर्वजन्मकर्मफलायत्तता। कालव्यापत पुनः-कृतयुगादिस्वभावात क्रमेण वस्तूनां रसवीय्य विपाकप्रभावहासकृतस्वभावस्ततस्वभाववैपरीत्यञ्च। ततः क्रमेण पुसां बलवीर्यपराक्रमशीलाचारशौचविद्याबुद्धिदेहेन्द्रियशक्तिप्रभृतीनां हानिभवति। अशुभक्षणता च कालव्यापत। इत्येवं व्यापन्नेष्वात्मादिषु व्यस्तेषु समस्तेषु यथाहे व्याधयः स्युः। अव्यापन्नेषु तेषु सव्वसम्पदुपेतः पुरुषो जायते। समस्तेषु व्यस्तेषु तु यथातथं सम्पदुपेतः स्यादिति यज्जः पुरुषो न तज्जास्तस्य व्याधय इति सिद्धान्तः। __ अथात्र वयमाशङ्कामहे । श्रूयते यदयजुवेदीयतैत्तिरीयशाखायाम् उपनिषदि भृगुवल्ल्याम्-ईश्वरादेव खलु व्योमकेशात् परमात्मनो ब्रह्मणो भूतानां जन्मादि। न च तस्य व्यापदस्ति। कथम् ? तहि येषां भावानां सम्पन्नरं संजनयेत् तेषां व्यापद्विविधान् व्याधीन संजनयेदिति। तद्यथा भृगुवल्ल्यां श्रुतिः- "भगुवै वारुणिवरुणं पितरमुपससार। अधीहि भगवो ब्रह्मति । तस्मा एतत् प्रोवाच । अन्नं प्राणं चक्षुः श्रोत्रं मनो वाचमिति । तं होवाच यतो वा इमानि भतानि जायन्ते येन जातानि जीवन्ति यत् प्रयन्त्यभिसंविशन्ति तद्विजिज्ञासस्व तदब्रह्मति । स तपोऽतप्यत। स तपस्तप्वाऽन्नं ब्रह्मति व्यजानात्। अन्नाद्धव खल्विमानि भूतानि जायन्ते। अन्नेन जातानि जीवन्ति। अन्नं प्रयन्त्यभिसंविशन्तीति । तद्विज्ञाय पुनरेव वरुणं पितरमुपससार। अधीहि भगवो ब्रह्म ति। तं होवाच तपसा ब्रह्म विजिशासव। तपो ब्रह्मति। स तपोऽतप्यत। स तपस्तप्वा प्राणो ब्रह्मति व्यजानात्। प्राणाद्धव खल्विमानि भूतानि जायन्ते। प्राणेन जातानि जीवन्ति। प्राणं प्रयन्त्यभिसंविशन्तीति । तद्विशाय पुनरेव वरुणं मिति यज्जातीयानां, ते च महाभूतादयः ; तेन महाभूतत्वेनैव वातादीनां ग्रहणम् ; सम्पदिति

Page #886

२५श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
८७३ पितरमुपससार। अधीहि भगवो ब्रह्मति । तं होवाच । तपसा ब्रह्म विजिशासव। तपो ब्रह्मति । स तपोऽतप्यत। स तपस्तप्खा मनो ब्रह्मति व्यजानात्। मनसो हेव खल्विमानि भूतानि जायन्ते मनसा जातानि जीवन्ति । मनः प्रयन्त्यभिसंविशन्तीति । तद्विशाय पुनरेव वरुणं पितरमुपससार। अधीहि भगवो ब्रह्म ति। तं होवाच तपसा ब्रह्म विजिशासव । तपो ब्रह्म ति। स तपोऽतप्यत। स तपस्तप्सा विज्ञानं ब्रह्म ति व्यजानात् । विज्ञानाद्धव खल्विमानि भूतानि जायन्ते। विज्ञानेन जातानि जीवन्ति । विज्ञानं प्रयन्त्यभिसंविशन्तीति । तद्विज्ञाय पुनरेव वरुणं पितरमुपससार । अधीहि भगवो ब्रह्म ति। तं होवाच तपसा ब्रह्म विजिशासख। तपो ब्रह्म ति। स तपोऽनप्यत । स तपस्तखानन्दो ब्रह्म ति व्यजानात् । आनन्दाघव खल्विमानि भूतानि जायन्ते। आनन्देन जातानि जीवन्ति । आनन्द प्रयन्त्यभिसंविशन्तीति। सैषा भार्गवी वारुणी विद्या परमे व्योमन् प्रतिष्ठिता। य एवं वेदेत्यादि ।” अत्र परमे व्योमन् प्रतिष्ठितेत्युपसंहारवचनेन शुक्रशोणितारम्भकानप्राणमनोविज्ञानानां भूतजन्मजीवनादिकारणत्वं निराकृत्य परव्योमरूपस्य परमात्मन ईश्वरस्य व्योमकेशस्योक्तस्तस्य निर्विकारस्य व्यापन्नं सम्भवति। कथं यजः पुरुषस्तजा न तस्य व्याधय इति स्यात्। इति खस्माकमाशङ्कति । ___ अत्रोच्यते तत्त्वविद्भिः। उक्तं श्वेताश्वतरोपनिषदि-“न तस्य कार्य करणश्च विद्यते न तत्समश्चाप्यधिकश्च दृश्यते। परास्य शक्तिविविधैव श्रूयते स्वाभाविकी ज्ञानवलक्रिया च ।” इति । तथा–“निष्कलं निष्क्रिय शान्तं निरवद्य निरञ्जनम् । अमृतस्य परं सेतु दग्धेन्धनमिवानलम् ॥” शरणमहं प्रपद्य इति पूच्ौक्तनान्वयः। इति। तस्य परमव्योम्नः शिवस्य परमात्मनः खलु काय्याभावो निष्क्रियत्वात्। वाङमनःशरीरप्रत्तिरूपक्रियाभावात् तस्य कार्याभाव उक्तः। पुनश्चोक्तस्तत्रैव-“स विश्वकृद्विश्वविदात्मयोनिश: कालकारोऽगुणी सर्व विद्यः। प्रधानक्षेत्रपतिगुणेशः संसारमोक्षस्थितिबन्धहेतुः ॥” इति मन्त्रे विश्वकृदिति। तथा तत्रव“छन्दांसि यशाः कवयो व्रतानि भूतं भव्यं यच्च वेदा वदन्ति। यस्मान्मायी सृजते विश्वमेतत् तस्मिंश्चान्यो मायया सनिरुद्धः” । इति मन्त्रेण मायाविशिष्ट प्रशस्त गुणता ; नरमिति संयोगिपुरुषम्, विपदिति वैगुण्यं, ससुदीरयेदिति जनयेत्। एतेषाञ्च ऋषिवादानां कथनं पूर्वपक्षसिद्धान्तश्रवणेन शिष्यसन्देहनिवृत्त्यर्थम् ॥ १३ ॥

Page #887

८७६ चरक-संहिता।
( यज्जःपुरुषीयः एतद्विश्वं सृजते इति चोक्तम्। तस्मात् स्वयं किश्चिदपि न करोतीति तस्य न काव्यमस्ति। शानबलक्रियाभिः शक्तिभिविश्वं क्रियत इति तच्छक्तिमत्त्वाद्विश्वकृदित्युक्तम् । तद्यथा--अतिपरमसूक्ष्मध्वन्यादिप्रभावगुणवती अतिपरमव्योमरूपा शक्तिरेव मूलं ब्रह्म। तत् पाक सर्गात् क्रियागुणव्यपदेशाभावादसदेव सत्। तत् तेजोऽसृजत्। तत्तेजोऽपोऽमृजत् । ता आपोऽन्नम् असृजन्त इति तिसो देवताः सृष्ट्वा ताभिविशिष्टाऽसावजा शक्तिलौहितशुक्लकृष्णवदाभासाऽतिसूक्ष्मध्वन्यवरुद्धाऽतिसूक्ष्मव्योमरूपा वाग्बभूव। सा खलु सर्वाणि गायति च त्रायते च संसारादिति गायत्ती नाम महामाया शक्तिः । सा पुनः शान्तिर्विद्या प्रतिष्ठा निवृत्तिरिति चतसः शक्तयो भूत्वैकीभ्य तच्चतुर्ग्रहः परमव्योमरूपः परमात्मा व्योमकेशः शिवो बभूव । स चानन्तशक्तिमान्। तस्य स्वाभाविक्यस्तिसः शक्तयो ज्ञानशक्तिरिच्छाशक्तिः क्रियाशक्तिश्चेति। ततः परमात्मा शिवः परमव्योमरूप आत्मयोनिब्रह्मयोनिश्चेत्युक्तम् । तथा चोक्तं श्वेताश्वतरोपनिपदि-"ब्रह्मवाहिनो वदन्ति । किं कारणं ब्रह्म कुतः स्म जाता जीवाम केन क च सम्मतिष्ठिताः। अधिष्ठिताः केन सुखेतरेषु वर्तामहे ब्रह्मविदो व्यवस्यम् ॥ कालः स्वभावो नियतियेदृच्छा भूतानि योनिः पुरुषेति चिन्ता। संयोग एषां न तु आत्मभावादात्माप्यनीशः सुखदुःखहेतोः॥ ते ध्यानयोगानुगता अपश्यन् देवात्मशक्तिं स्वगुणैनिगढ़ाम् । यः कारणानि निखिलानि तानि कालात्मयुक्तान्यधितिष्ठत्येकः ॥” इति कालादीनामेकैकस्य जन्मादिकारणखाभावेन ब्रह्मवं निराकृत्य देवस्य परमव्योम्नः शिवस्यात्मा या शक्तिस्तस्याः सर्वेषां जन्मादिकारणवादब्रह्मवमुक्तम् । सैवाजा सव्वं ससज्जेंति चोक्तम्---"अजामेकां लोहितशुक्लकृष्णां बढीः प्रजाः सृजमानां सरूपाम् । अजो ह्य को जुषमाणोऽनुशेते जहात्येनां भुक्तभागामजोऽन्यः ।” इति । छान्दोग्योपनिषदि चोक्तम्-“गायत्री वा इदं सर्वं भूतं यदिदं किश्च। वाग्वै गायत्री वाग्वै सर्वभूतं गायति च त्रायते चेति ।” तद्यथा तदप्युक्तं तत्रैव-“सेयं देवतैक्षत हन्ताहमिमास्तिसो देवता अनेन जीवेनात्मनानुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणीति । तासां त्रिवृतं त्रितमेकैकां करवाणीति च। सेयं देवतेमास्तिसो देवता अनेन जीवेनात्मनानुप्रविश्य नामरूपे व्यकरोत् तासां त्रिवृतं त्रितमेकैकामकरोदिति गायत्ती शिवेच्छयैकीभूय शिवेन सह सर्व ससज्जेति।” नन्वेवं तहिं गायत्तताः परमात्मादि सवें जातं कथं यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते इत्यादि विद्या परमे व्योम्नि

Page #888

२५श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
८७७ आत्रं यस्य भगवतो वचनमनुनिशम्य पुनरपि वामकः काशिपतिरुवाच भगवन्तमात्रेयम्। भगवन् । सम्पत्तिनिमित्तजस्य पुरुषस्य विपत्तिनिमित्तजानाञ्च रोगाणां किमभिवृद्धिकारणं भवतीति ? तमुवाच भगवानात्र यः-हिताहारोपयोग एक एव पुरुषस्याभिवृद्धिकरो भवति, अहिताहारोपयोगः पुनव्याधिनिमित्तमिति ॥ १४ ॥ परमात्मनि प्रतिष्ठां गच्छ तीति चेत् ? न। परमव्योम्नो हि जन्मादिव्यवच्छेदाथम् इमानीत्युक्तम् । इमानि हि भूतानि गायच्या विशिष्टात् परमव्योम्नः शिवाजायन्ते। एतजज्ञापनार्थं पूवमुक्तम्। तस्मा एतत् प्रोवाच-अन्नं पाणं चक्षुः श्रोत्रं मनो वाचमिति । शक्तिब्रह्म हि अतिमूक्ष्मध्वन्यादिमदतिपरमव्योमरूपखात् श्रोत्रं ब्रह्म तेजश्चक्षुरापः प्राणोऽन्नमन्नं गायत्ती वाक् स्वयं मन इति संहतरूपं परमव्योम खल्वन्नेन सर्व बिभ्रदन्नं विश्वम्भरः प्राणेन प्राणन प्राणश्चक्षुषा पश्यंश्चक्षुः श्रोत्रेण शृण्वन् श्रोत्रं स्वयं मन्वानो मनो वाचा वदन वाक् परमात्मेति । तस्य तेजोऽबन्नान्यंशाः परिणामिनस्तेषां वैगुण्यमधर्माद्भवति सम्पत् पुनर्मात् । तस्माद यजः पुरुषस्तज्जा न तस्य व्याधय इति ॥१३॥
गङ्गाधरः-इत्येतद्वचनं भगवत आत्रेयस्य पुनर्वसोः श्रुखा काशिपतिवामकः पुनरप्युवाच भगवन्तमात्रेयं पुनव्वेसुम् । भगवन् भोः पुनर्वसो तावदुत्पत्तिकारणानाम् सम्पत्तिनिमित्तजस्य पुरुषस्याभिद्धिकारणं किं भवति ? तथा तावत् कारणानां व्यापत्तिनिमित्तजानाञ्च रोगाणामभिवृद्धिकारणं किं भवति ? इति ।
एवं पृष्टवन्तं तं काशिपतिं. वामकमात्रेय उवाच । तद् यथा-हिता. हारेत्यादि। एक एव हिताहारोपयोगः पुरुषस्याभिवृद्धिकरो भवति । एक एवाहिताहारोपयोगः पुनाधीनामुत्पत्त्य मिद्धिनिमित्तं भवतीति ।
चक्रपाणिः-हिताहारोपयोग एक एवेत्यवधारणेनान्याप्राधान्यं दर्शयति, नान्यप्रतिषेधम् । आचारस्य स्वप्नादेः कारणत्वेन तथा शब्दादीनामपि कारणत्वात् ; व्याधिनिमित्तमिति व्याध्यभिवृद्धि निमित्तं मध्यपदलोपाज्ज्ञेयं, अभिवृद्धिकारणस्यैव पृष्टत्वात्, तथाहिताहारस्य यद व्याधिनिमित्तत्वं, तस्य "तेषामेव विपद व्याधीन् विविधान् समुदीरयेद्" इत्यनेनैवोक्तत्वात् ; किंवा

Page #889

८७८
चरक-संहिता। [यज्जापुरुषीयः ____ एवंवादिनं भगवन्तमात्र यमग्निवेश उवाच---कथमिह भगवन् हिताहितानामाहारजातानां लक्षणमनपवादमभिजानीयाम। हितसमाख्यातानाञ्चैव ह्याहारजातानामहित. समाख्यातानाञ्च मात्राकालक्रियाभूमिदेहदोषपुरुशवस्थान्तरेषु विपरीतकारित्वमुपलभामह इति ॥ १५ ॥ तथा च गर्भिण्या हिताहारोपयोगादरोगमेव पुरुषोत्पत्तिरभिवृद्धिश्च । अहिताहारोपयोगात् सरोगं गर्भस्याभिवृद्धिभवति। एवं जातस्य हिताहारोपयोगादरोगं पुरुषोऽभिवर्द्धते रोगाश्वाहिताहारादुत्पद्यन्तेऽभिवर्तन्ते चेति ॥१४॥
गङ्गाधरः-एवं वादिनं भगवन्तमात्रेयं गुरु पुनर्वसुमग्निवेश उवाच । कथमित्यादि। भगवन गुरो हिताहितानामाहारजातानामनपवादं लक्षणमपवादहीनं लक्षणं कथं वयमभिजानीयामेति। अथ येन हितं भवति तद्धितलक्षणं येनाहितं स्यात् तदहितलक्षणमिति । ___ कस्तत्र संशय इति ? अत आह-हितसमाख्यातानाञ्चैवेत्यादि। हितसमाख्यातानाञ्चैवाहारसमूहानामहितसमाख्यातानाञ्च मात्रादिषु विपरीतकारिखमहितकारिखमुपलभामह इति। तद्यथा- रक्तशाल्यादिमुद्गादीनाम् एकान्तहितानाश्च हीनातिमात्राभ्यामुपयोगात्। कालान्तरेषु नवखातिपुराणखकालेधूपयोगात्। क्रियान्तरेषु विरेचन क्रियादिषूपयोगात्। भूम्यन्तरेष्वानूपदेशभूम्यूपरभूमिषु जातानामुपयोगात्। देहान्तरेषु लङ्घनीयदेहेषूपयोगात्। दोषान्तरेषु शूलाद्यारम्भकदोषेषूपयोगात्। पुरुषान्तरेषु लखनीयादिषूपयोगात्। अवस्थान्तरेषु मुमूष्वाद्यवस्थायामहितकारिखमुप
व्याधिनिमित्तशब्देन सामान्येन जनको वर्द्धश्च हेतुरुच्यते। अनपवादमित्ययभिचारि । हिताहारदर्ज्ञानताहेतुमाह-हितसमाख्यातानामित्यादि। विपरीतकारित्वमिति पथ्यस्यापथ्यत्वं मात्रादिवशाद् भवति, तत्र पथ्या रक्तशाल्यादयोऽतिमात्रा हीनमात्रा वा मात्रादोषादपथ्या भवन्ति ; तथा कालवशात् त एव शाल्यादयो लघुत्वाद् बलवदग्नीनां हेमन्ते न हिताः ; कालशब्देन चेह नित्य एव कालो गृह्यते, आवस्थिकस्य पुरुषावस्थाशब्देन गृहीतत्वात् । क्रिया तु संस्करणं, तेन च रक्तशाल्यादिरसम्यस्विन्नत्वाप्रस्रुतत्वादिना ओदनदोषेणाहितो भवति ; तथा स एव भूमिसम्बन्धादानूपदेशजः सन् अपथ्यो भवति, तश देहापेक्षया मेदस्विनो रक्तशालिल तया न हितो भवति, तदुक्तम्,-"गुरु चातर्पणन्चेष्टं स्थूलानां कर्शनं प्रति"

Page #890

२५ अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
८७६
तमुवाच भगवानात्रे यः -- यदाहारजातमग्निवेश समांश्चैव शरीरधातून् प्रकृतौ स्थापयति विषमांश्च समीकरोत्येतद्धितं विद्धि । विपरीतम हित मे तद्धिताहितलक्षणमनपवादं भवति । एवंवादिनं भगवन्तमात्र यमग्निवेश उवाच – भगवन् न लेतदेव - मुपदिष्टं भूयिष्ठकल्पाः सर्व्वभिषजो विज्ञात्यन्ति ॥ १६ ॥ लभामह इति । एवमहितसमाख्यातानाञ्श्चाहारजातानां मात्राकालाद्यन्तरेषूपयोगाद्विपरीतकारित्वं हितकारित्वमुपलभामह इति ॥ १५ ॥
गङ्गाधरः - एवमुक्तवन्तं तमग्निवेशं भगवानात्रेयो हिताहितानामाहार जातानामनपवादलक्षणमुवाच । तद्यथा - यदाहारेत्यादि । भो अग्निवेश ! यदेव आहारजातं सम्यगयुक्तं समान् शरीराधातून प्रकृतौ साम्यावस्थायां स्थापयति विषमांश्च शरीरधातून् समीकरोति, तदाहारजातं हितं विद्धि । यच्चैतद्विपरीतमाहारजातं सम्यगसम्यक् च युक्तमपि समान् शरीरधातून विषमीकरोति विषमांश्च शरीरधातून् न समीकरोति तदहितं विद्धि । इत्येतद्धिताहितलक्षणमनपवादं भवति । नास्ति तदप वज्र्ज्जयित्वाऽन्यो वादोऽस्य कश्चिदित्यनपवादः । सामान्यतो विशेषवचनमपवादः । ( एवमित्यादि । यदाहारजातमित्यादिनोक्तवन्तमात्रेय पुनसुमग्निवेश उवाच ) नन्वेवमपि चोपदेशमात्रेण किमाहारजातं द्रव्यतो गुणतः कम्मतः सर्व्वावयवतश्च सर्व्वभिषगभिर्विदितं भवतीति ? अत उच्यते - न त्वेतदित्यादि । भूयिष्ठकल्पाः प्रायेण सव्र्व्वभिषज एतदाहारजातं हितमहितमेवंप्रकारेणोपदिष्टं न हिताहितं विशास्यन्ति ॥ १६ ॥ इति ; तथा स एव दोषे वायावहितः, दोपशब्देन व्याधिरपि ग्रहीतव्यः । तथा पुरुष बाल्यावस्थायां श्लेष्मप्रधानायां तिक्तादि पथ्यम्, तत् तु वार्द्धक्ये वृद्धवाते न पथ्यम् । अवस्थान्तरशब्दश्च मात्रादिभिः प्रत्येकं सम्बध्यते; एवमहितस्यापि मात्रादिपरिग्रहेण हितत्वमुन्ने
तव्यम् || १४|१५ ॥
;
चक्रपाणिः - सिद्धान्तयति - यदाहारजातमित्यादि । अनेन च ग्रन्थेन हिताहितत्वं न स्वरूपेण भावानाम्, किन्तु मात्रादिसव्यपेक्षमिति दर्शितं स्यात् । न त्वित्यादि । -- - एतदिति हिताहितम् ; एवमुद्दिष्टमिति " यदाहारजातम्' इत्यादिलक्षणोद्दिष्टम् विज्ञास्यन्ति न खिति सम्बन्धः ; एतस्मिन् हिताहितलक्षणे मात्राद्यवस्थान्तरज्ञानं विना न हितत्वमहितत्वं वा हितानां रक्तशाल्यादीनामहितानां यवकादीनाञ्च ज्ञातुं पाते, मात्राद्यवस्थायाश्च दुर्ज्ञानत्वेन सर्व्ववैद्या ज्ञातुमक्षमा इति ॥ १६ ॥

Page #891

८८०
चरक-संहिता।
[ यजापुरुषीयः तमुवाच भगवानात्र यः। येषां हि विदितमाहारजातमग्निवेश गुणतो द्रव्यतः कम्मतः साक्यवशश्च मात्रादयो भावास्त एतदेवमुपदिष्टं विज्ञातुमुत्सहेरन् । यथा तु खल्वेतदेवमुपदिष्टं भूयिष्ठकल्पाः सर्व एव भिषजो विज्ञास्यन्ति तथैव तदुपदेक्ष्यामः। मात्रादीन् सर्वानुदाहरन्तु * । तेषां हि बहुविधा विकल्पा भवन्ति ॥ १७॥
गङ्गाधरः-तहि चैवमुपदिष्टं के भिषजो हिताहितं विज्ञास्य-तीति ? अत उच्यते-येषां हीत्यादि। येषां भिजां गुगतो द्रव्यतः कर्मतः सर्वावयवशश्चाहारजातं विदितं, विदिताश्च येषां तस्य मात्रादयो भावा मात्राकालक्रियाभूमिदेहदोषपरुषावस्थान्तराणि, ते भिपज एवंप्रकारेण समान् धातून् प्रकृतौ स्थापयति विषमांश्च समीकरोति यदाहारजातं तद्धितं तद्विपरीतमहितमित्येवंप्रकारेणोपदिष्टमेतद्धिताहितं विज्ञातुमुत्सहेरन्। येषां गुणादितो न विदितं ते कथं हिताहितं विज्ञास्यन्तीति ? अत उच्यते--यथा खित्यादि। भूयिष्ठकल्पा ये सवभिषजस्ते खल्वेवमुपदिष्टं यदाहारजातं समान् धातून प्रकृतौ स्थापयति विषमांश्च समीकरोति तद्धितं तद्विपरीतमहितमित्येतत्प्रकारेणोपदिष्टमेव तद्धिताहितं ते गुणादितो यथा विज्ञास्यन्ति तथैव तद्धिताहितमुपदेश्यामः। तर्हि किं तस्याहारजातस्य मात्राबवस्थान्तराणाप्युपदेश्यन्ते इति ? अत उच्यते–मात्रादीनित्यादि। ये सर्व भिपजो गुणतो द्रव्यतः कम्मेतः सावयवशश्चाहारजातं न विदन्ति ते भूयिष्ठकल्पाः मात्रादीन् सान मात्राकालक्रियाभूमिदेहदोषपुरुषावस्थाविशेषान् कम्मैकाले दृष्ट्वा विविच्योदाहरन्तु । कस्मादिति ? अत उच्यते-तेषां हीत्यादि । हि यस्मात् तेषां
चक्रपाणिः-एतदेवासभिषगज्ञेयत्वं लक्षगस्याह-येषामित्यादि। गुगत इतीह प्रकरणे गुरुलघुत्वादिगुणतः ; द्रव्यत इति कारणतः, यथा- "इदमाप्यमिदमाग्नेयम्” इत्यादि । किंवा द्रव्यत इत्याहारद्रव्याद् रक्तशाल्यादेः ; कर्मतः कार्य्यत:, यथा-"इदं जीवनमिदं वृहणम्" इत्यादि ; सावयवशश्चेति रसवीर्यविपाकप्रभावेभ्यः; मात्रादयश्चानन्तरोक्ताः पुरुषावस्थान्तरान्ता ज्ञेयाः। आहारतत्त्वञ्च गुणादिभ्यो विदितम्, मात्रादयश्च विदिता इति योजना; किंवा गुगशब्देन रसवीर्यादीनामपि ग्रहगम् ; सवियवशश्वेति मात्रादिज्ञानेन सम्बध्यते । यथेत्यादौ एतदिति हिताहितम् ; भूयिष्ठकल्पा नानाप्रकारा उत्तमाधममध्यमा इत्यर्थः,
* मात्रादीन् सर्वान् भावानुदाहरन्तः इति चक्रः ।

Page #892

२५श अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् । आहारविधिविशेषांस्तु खलु लक्षणतः सर्व्वावयवतश्चानुव्याख्यास्यामः ; तद्यथा - आहारत्वमाहारस्यैकविधमर्थाभेदात् । पुनर्द्वियोनिः स्थावरजङ्गमात्मकत्वात् । द्विविधप्रभावो हिताहितोदकविशेषात् । चतुव्विधोपयोगः, पानाशनभक्षलेहोपयोगात् । षड़ास्वादः रसभेदतः षड्विधत्वात् ॥ १८ ॥
;
८८१
मात्रादीनां प्रतिपुरुषमवस्थाविशेषे बहुविधा नूनाधिक्यादयो विकल्पा भवन्ति तानुपदेष्टुमपरिसात्वान्न प्रभवामः ॥ १७ ॥
गङ्गाधरः- तस्मादाहारविधिविशेषांस्तु लक्षणतो गुणादितोऽवयवतश्च व्याख्यास्यामः । ततस्ते गुणादितो हिताहितं विज्ञास्यन्ति । तद्यथेत्यादि । आहारत्वमित्यादि आहारस्येति । आहाय्यते जिह्वया दन्तैश्वाधो गलान्नीयते यः स आहारः । तस्याहारत्वं जिह्वया सह दन्तैश्च गलादधोनयनमेकविधम् । कस्मात् ? अर्थाभेदात् । अर्थस्य प्रवृत्तिनिमित्तस्य जिह्वा - दन्तकरणकगलाघोनयनव्यापारजन्यगलाधोगमनस्य भेदाभावात । सव्र्वत्रैष आहारेष्वपरिसङ्ख्प्रयेषु । स पुनराहारो द्वियोनिर्द्वि प्रभवः । स्थावरजङ्गमात्मकत्वात् । स एवाहारो द्विविधप्रभावः, द्विविधः प्रभावो वीय्यं यस्य । कस्मात् १ हिताहितोदकविशेषात् । हितश्चाहितचौत्तरकालिको हि फलोदयो यस्ततस्तस्य विशेषात् । आहारेऽभ्यवहृते प्रत्तरकालं विपाकादुत्तरं हितत्वाहितत्वभेदः प्रभावस्य । स पुनश्चतुव्विधोपयोगः । चतुर्व्विध उपयोगः प्रयोगो यस्य सः । कस्मात् ? पानाशनभक्षलेहोपयोगात् । पानं द्रवद्रव्यगलाधोनयनम् । अशनं गलाधोगमनजनक चर्व्वणव्यापारः । भक्षो भक्षणमिह तु
भूयिष्ठकल्पा इति कृत्वा सर्व्वग्रहणमुत्तमादीनामेव श्रेष्ठश्रेष्ठतमादिभेदग्रहणार्थम् ; किंवा शल्याद्यष्टाङ्गाध्यायिवैद्यग्रहणार्थम् ; किंवा भूयिष्ठकल्पा इति विज्ञातभूरिहिताहितोदाहरणाः ; प्राधिकारेण बहु हिताहितं वक्तव्यम्, तच्चाल्पबुद्धीनां व्यवहाराय भवति, प्रकृट बुद्धीनाञ्चानुज्ञानायेति भावः ॥ १७ ॥
चक्रपाणिः - लक्षणत इति, लक्षणम् - आहारत्वस्थावरजङ्गमादि, एतच्च " तद्यथाऽहारत्वम्” इत्यादिना "करणबाहुल्याद" इत्यन्तेन वक्ष्यति अवयवत इत्येकदेशतः, एकदेशाश्च लोहितशाल्यादयः, ते तु "तदयथा लोहितशाल्यादयः" इत्यादिना वक्ष्यन्ते । अर्थाभेदादित्यभ्यवह्रियमाणस्वार्थाभेदात् द्वियोनिरिति द्विप्रभवः हितरूपोऽहितरूपो वोदर्को हिताहितोदर्कः, स एव

Page #893

८२
चरक-संहिता। । यज्जापुरुषीयः विंशतिगुणः--गुरुलघुशीतोष्णस्निग्धरुक्षमन्दतीक्ष्णस्थिरसरमृदुकठिनविशदपिच्छिलश्लक्षणखरसूक्ष्मस्थूलसान्द्रद्रवानुगमात् ॥ १६ ॥ पिष्टकादिद्रव्यगलाधोगमनजनकचर्वणचूषणव्यापारः। लेहो जिह्वामात्रेण घनद्रवद्रव्यगलाधोगमनजनकचव्वेणचूषणव्यापारः। इत्येवं चतुर्विधया यस्योपयोगः क्रियते स चतुविधोपयोगः। स पुनराहारः षड़ास्वादः । पड़ास्वादाः स्वादुताभजनानि यस्य सः। रसभेदतः पविधखादास्वादस्य । मधुराखादोऽम्लास्वादो लवणास्वादः कटुकास्वादस्तिक्तास्वादः कषायास्वाद श्चेति षड़ास्वादाः ॥१८॥
गङ्गाधरः-स पुनराहारो विंशतिगुणः। विशतिगुणा यस्य सः गुरुलघुखाद्यनुगमात् । आहारस्य हि गुरुलाघवादयो गुणा अनुगता एकान्तेन। रूपादयो गुणास्तु नैकान्तेनानुगताः। संन्यासादौ मलिनाहारयोगस्य हेतुत्वाद् गर्भस्य वर्णकरणाथें तत्तद्वणद्रव्योपयोगाच सर्वत्रोपयोगाभावात्। एवमेव गुरुलाघवादीनां द्वन्द्वानामेकैकस्यैवानुगमो न द्वन्द्वानामिति चेन ? सत्यम्। स्वस्थानां हितोपयोगेऽहितवर्जनेन मलिनाहारवज्जनलाभे। तदुपयोगेऽनुगमाभावान्मलिनगुणस्य। सुश्र ते चेमे गुणा लक्षणतः प्रोक्ताः। तद्यथा--"अत ऊर्द्ध प्रवक्ष्यामि गुणानां कर्म. विस्तरम् । कम्मे भिस्वनुमीयन्ते नानाद्रव्याश्रया गुणाः॥ हादनः स्तम्भनः शीतो मू.तटस्वेददाहजित् । उष्णस्तद्विपरीतः स्यात् पाचनश्च विशेषतः ॥ स्नेहमादेवकृत् स्निग्धो बलवणेकरस्तथा । रुक्षस्तद्विपरीतः स्याद्विशेषात् स्तम्भनः खरः॥ पिच्छिलो जीवनो बल्यः सन्धानः श्लेष्मलो गुरुः । विशदो विपरीतोऽस्मात् क्लंदाचूषणरोपणः॥ दाहपाककरस्तीक्ष्णः स्रावणो मृदुरन्यथा। सादोपलेपवलकृद गुरुस्तपणटहणः । लघुस्तद्विपरीतः स्याल्लेखनो रोपणस्तथा॥ दशाद्याः कम्मतः प्रोक्तास्तेषां कम्मविशेषणः। दशैवान्यान प्रवक्ष्यामि द्रव्यादीस्तान् निबोध मे॥ द्रवः प्रक्ले दनः सान्द्रः स्थूल स्यादवन्ध कारकः। श्लक्ष्णः पिच्छिलवशे यः ककेशो विशदो यथा॥ सुखानुविशेषः : उदर्क उत्तरकालीनं फलम्। गुरुलाघवादयो युग्माः परस्परविरोधिनो ज्ञेयाः, अनुगमादित्यनुगतत्वादिति : आत्रेयभद्रकाप्यीये वक्ष्यमाणाः परस्वापरग्वाट्यो गुणा न नथानाप

Page #894

२५श भध्याया
सूत्रस्थानम् । अररिसंख्येयविकल्पो द्रव्य योगसंस्कारादिकरणबाहुत्यात्। तस्य खलु ये ये विकारावयवा भूयिष्ठमुपकल्यन्ते भूयिष्ठकल्पनाश्च मनुष्याणाञ्च प्रकृत्यैव हिततमाश्चाहिततमाश्च तांस्तान् यत्रावदुपदेच्यामः। तद्यथा----लोहितशालयः शुकधान्यानां पथ्यतमत्वेन श्रेष्ठतमा भवन्ति, मुगाः वन्धी सूक्ष्मश्च सुगन्धो रोचनो मृदुः। दुर्गन्धो विपरीतोऽस्माल्लासासचिकारकः॥ सरोऽनुलोमनः प्रोक्तो मन्दो यात्राकरः स्मृतः । व्यवायी चाखिलं देहं व्याप्य पाकाय कल्पते ॥ विकाशी विकशन्नेव सन्धिवन्धान विमोक्षयेत् । आशुकारी तथाशुखाद्धावत्यम्भसि तैलवन ॥ मूलस्तु सौम्यात् सूक्ष्मेषु स्रोतःस्वनुसरः स्मृतः । गुणा विंशतिरित्येवं यथावत् परिकीर्तिताः ॥ इति ॥ १९ ॥
गङ्गाधरः--स पुनराहारोऽपरिसङ्घ त्रयविकल्पः। अपरिसङ्घ प्रयः संख्यातुमहेलरहितो विकल्पो यस्य सः। द्रव्याणां संयोगम्य करणस्य संस्कारस्य च बाहुल्यात। इति। तहि किमसंवाकविकल्पानां द्रव्याणां कात् स्ननोपदेशः करिष्यते इति? अत उच्यते--तस्येत्यादि। तस्याहारस्य ये ये विकारा अवयवाश्च भूयिष्ठं प्रायेणोपकल्प्यन्ते, एवं ये ये भूयिष्ठकल्पना आहारस्य विकारा यवाग्वादयोऽवयवाश्च मनुष्याणां प्रकृत्यैव हिततमाश्चाथवाहिततमाश्च भवन्ति तांस्तानाहारस्य विकारानवयवान् यथावदुपदेक्ष्यामो न कृत्स्नान॥
तयथेत्यादि । लोहितेत्यादि। लोहितशालयः शूकधान्यानां पथ्य तमत्वेन श्रेष्ठतमा भवन्तीति । लोहितशालय इति रक्तशालयः। शुकधान्याना
कारका इति नेहोच्यन्ते , ये तु तत्र संयोगकरणे आहारविधौ भूयुपयोगिनी, ते बहुविधत्वेन त्वपरिसंख्येयविकल्पहेतुत्वेनैव निवेशिते ; परिमाणन्तु मात्रा, सा चेहानुदाहरणीयत्वेन प्रतिज्ञाता 'मात्रादीन भावाननुदाहरन्तः' इति वचनेन। व्यसंयोगकरणबाहुल्यादिति-द्रव्यं शूकधान्यादिकं, संयोग आहारद्रव्याणां मेलनं, करणं संस्कारः। विकारावयवा इति प्रकारैकदेशाः, भूयिष्टकरूपानामिति किञ्चिन्यू नवस्तूनां, कल्पशब्दो ह्ययमीषदसमाप्त्यर्थः, यथा--"राजकल्पः" इति । एतेन प्रायशो वस्तूनां ये हिता भहिताश्च त उच्यन्त इत्यर्थः ; अन्ये तु भूषिष्ठकल्पानामिति समानधातुप्रकृतीनामिति अवते ; प्रकृस्येति न संयोगकरणादिना, किन्तु स्वभावेन।।
लोहितशाली रक्तशालिः, शूकधान्यानामित्यादौ निर्धारणे पष्ठी ; पथ्यतमस्वन इति नमपप्रयोगः सजातीयेभ्यः प्रकृष्टत्वेन श्रेष्ठतमा इति तमपग्रहणं स्वार्थिकं, यथा--- "युधिष्ठिरः

Page #895

८८४
चरक संहिता |
[ यज्जः पुरुषीयः
शमीधान्यानाम्, अन्तरीक्षमुदकानाम्, अन्तरीचमुदकानाम्, सैन्धवं लवणानाम्, जीवन्तीशाकं शाकानाम्, ऐणेयं मृगमांसानाम्, लावः पक्षिणाम्, गोधा विलेशयानाम्, रोहितो मत्स्यानाम्, गव्यं सर्पिः सर्पिषाम्, गोक्षीरं चीराणाम्, तिलतैलं स्थावरस्नेहानाम् वराहवसानूपमृगवसानाम्, चुलुकीवसा मत्स्यवसानाम्, पाकहंसवसा जलचर विहङ्गमवसानाम्, कुक्कुट
-
मिति निर्द्धारणे षष्ठी । एवं वक्ष्यमाणेषु सर्व्वत्र बोध्यम् । पथ्यतमखेनेति पथ्यानां हितानां मध्येऽतिशयेन पथ्यास्तत्त्वेन तद्धम्मवत्त्वेन श्र ेष्ठतमाः प्रशस्यातिशया ये तेषां मध्येऽतिशयेन प्रशस्यातिशया इति । एतत्सूत्रस्थं पथ्यतमत्वेन श्रेष्ठतमा इत्यधिकृतमुत्तरत्र सव्र्व्वत्रानुवत्तनीयम् । तथा चमुद्राः शमीधान्यानामित्यादौ पथ्यतमत्वेन श्रेष्ठतमा इत्येवमादि योजना काय । शमीधान्यानि सपयोनयः । आन्तरीक्षमुदकमेकविधमेवैन्द्रकारकतौपा र मनभेदेन चतुव्विधत्खेऽप्यान्तरीक्षत्वेनै क्यात् ।
सैन्धवं लवणानां पथ्यतमत्वेन श्र ेष्ठतममिति यथाह लिङ्गवचन विपरि णामादन्वयात् । जीवन्तीशाकं शाकानां स्वस्थातुरोभयत्र पथ्यतमत्वेनातुरहिततमकाकमाच्यादिभ्यः श्रेष्ठतमम् । ऐणेयं मृगमांसानामिति मांसजातितः पृथक्करणादेणस्य कृष्णसारस्य मांसं न तु चर्मादिकं पथ्यतमखेन श्रेष्ठम् । लावः पक्षिणामिति पक्षिणां मांसानामित्यनुवृत्त्या लावमांसं पक्षिमांसानां श्रेष्ठतमम् । एवं गोधा सुवणेगोधामांसं विलेशयानां मांसानां श्रेष्ठतमम् | रोहितो मत्स्यानामिति । मत्स्यानां मांसानां मध्ये रोहितमत्स्यमांस श्रेष्ठतमम् । गव्यं सर्पिः सर्पिषाम् । गोक्षीरं क्षीराणाम् । तिलतैलं स्थावरस्नेहानाम् ।
वराहवसानूपवसानाम् । चुलुकीवसा शिशुमारवसा, मत्स्येषु चुलुकी व्यवह्रियते शास्त्रे | हंसवसा जलचरविहङ्गवसानां न तु जलचराणां सर्वेषां श्रेष्ठतमः कुरूणाम्” इति, तथा "अन्यतमं जिह्वावैपदिकम् " इति । श्रेष्ठतमा इति प्रशस्याः । यद्यपि काकमाची त्रिदोषनी रसायनी च, तथापीह जीवन्ती स्वस्थ हितत्वप्नकर्षादुच्यते, स्वस्थहितत्वप्रकर्षश्चेह वचनादेव लभ्यते; एवमन्यत्रापि व्याख्येयम्, काकमाच्यास्त्वयं विशेषःयत् - काकमाची पर्युषिता मरणाय ; यद्यपि गोधारोहितौ कफपित्तवर्द्धनौ, वचनं हि - "भूशया

Page #896

२५श अध्याय:
८८५
सूत्रस्थानम् । वसा विष्किरशकुनिवसानाम् , अजमेदः शाखादमेदसाम , शृङ्गवरं कन्दानाम् , मृद्रोका फलानाम् , शर्करा इक्षुविकाराणाम् , इति प्रकृत्यैव हिततमानामाहारविकाराणां प्राधान्यतो द्रव्याणि व्याख्यातानि भवन्ति ॥ २० ॥ ____ अत ऊर्द्ध महिततमानप्युपदेच्यामः। यवकाः शूकधान्यानामपथ्यतमत्वेन श्रेष्ठतमा भवन्ति , माषाः शमीधान्यानाम्, वर्षाना यमुदकानाम् , ऊपरं लवणानाम् , सर्षपशाकं शाकानाम् , गोमांसं मृगमांसानाम् , काणकपोतः मध्ये । कुक्क टवसा विष्किरशकुनिवसानां श्रेष्ठतमा न तु सर्वेषां शकुनीनां वसानाम् । हृन्मेदस्तु वपावसेत्यभिधीयते। अजमेदः शाखादमेदसां श्रेष्ठतमम्। मेदः सर्वधातुस्नेहः । शृङ्गवेरं कन्दानाम् । मृवीका फलानाम् । शर्करा इक्षुविकाराणाम्। इति प्रकृत्या स्वभावेन हिततमानामाहारविकाराणां प्राधान्यतो द्रव्याणि व्याख्यातानि ॥२०॥
गङ्गाधरः-प्रकृत्यैव अहिततमान्यप्याहारविकाराणां प्राधान्यतो द्रव्याणि उपदेक्ष्यामः। अहिततमानीति प्रतिज्ञावचने निर्देशात् । पूर्वस्मादनुत्तेषु पथ्यतमखेन श्रेष्ठतमा भवन्तीति । एष मध्ये पथ्यतमखेनेतिपदं प्रतियोगिपदमहिततमानीति दृष्ट्वा निवृत्तम् । तेनाहिततमत्वेन श्रेष्ठतमं भवतीति लब्धम् । स्फुटमाह-यवका इत्यादि। अपथ्यतमखेन श्रेष्ठतमा भवन्तीति परत्र सव्वेत्रानुवत्यम्। यवका वेणुयवाः । माषाः शमीधान्यानामपथ्यतमखेन श्रेष्ठतमाः। वर्षानादेयं वर्षासु नदीजलम्। ऊपरं लवणानामितिऊपरमृत्तिकासम्भवं लवणं लवणानामपथ्यतमत्वेन श्रेष्ठतमं भवति। सार्षपशाकं शाकानामपथ्यतमखेन श्रेष्ठतममतिशयेनापथ्यतमम्। गोमांसं मृगवारिजाताश्च कफपित्तविवर्द्धनाः” इति, तथापीह सजातीयेषु पथ्यत्वप्रकणे होच्यते, तथा किञ्चिद्दोषकरस्यापि धातुभेदेन पथ्यत्वं भवत्येव, किञ्चित् स्वस्थहितत्वं द्रव्यस्य पृथगेव गुणः दोषकत्तृत्वं दोषकृत्यं वापेक्षते, यदुक्तम्-"किञ्चिद्दोपप्रशमनं किञ्चिद् धातुप्रदूषणम् । स्वस्थवृत्तौ मतं किञ्चिद द्रव्यं त्रिविधमुच्यते” ॥ चुलकी "शुशु" इति ख्यातः ; पाकहंसः श्वेतहंसः॥१८-२०॥
चक्रपाणि:-प्रकृरतम इति तमप्रयोगः पूर्ववत् स्वार्थिकः, यद्यप्यपथ्यतम इति तमपप्रयोगेणैव प्रकृष्ट स्वं प्रतिपादितं, तथाप्यपथ्यतमानां बहूनां मध्ये प्रकर्षख्यापनार्थ "प्रकृयतमः''

Page #897

८८६ चरक-संहिता।
| यजःपुरुषोयः पक्षिणाम् , भेको क्लेिशयानाम् , चिलि चिमो मत्स्यानाम् ,
आविकं सर्पिः पि.म् , अविक्षीरं नीराणाम् , कुसुम्भस्नेहः स्थावरस्नेहानाम् महिषवसा आनुपमृगवसानाम् कुम्भीरवसा मत्स्यवसानाम् , काकमदगुवसा जलचरविहङ्गवसानाम् , चटकवसा विष्किरशकुनिवसानाम् , हस्तिमेदः शाखादमेदसाम् , मूलकं * कन्द नाम् , निकुचफलं फलानाम , फाणिमिक्षुविकाराणाम्। इति प्रकृत्यैवाहिततमानामाहारविकाराणां प्रकृष्टतमानि द्रव्याणि व्याख्या नि भवन्ति ॥ २१॥ मांसानाम् । काणकपोतः पक्षिणां मांसानां मध्ये काणकपोतमांसमपथ्यतमखेन श्रेष्ठतमम्। काणकपोतः काणाकोया।।
भेको विलेशयानां मांसानां भेकमांसम् । चिलिचिमो मत्स्यानां मांसानां मध्ये वनरोहितमत्स्यमांसमपथ्यतमखेन श्रेष्ठतमम् । आविकं सपिः सपिषाम् । अविक्षीरं क्षीराणाम् । कुसुम्भरनेहः स्थावरस्नेहानाम् । महिषवसानूपमृग वसानाम् । कुम्भीरवसा मत्स्यवसानाम् । कुम्भीरोऽपि शास्त्रे मत्स्येषु व्यवहियते । काकमदगुवसा जलचरविहङ्गवसानाम्, काकमद्गुः पानीयकाकः । चटकवसा विष्किरशकुनिवसानाम् । विष्किरसंज्ञा वक्ष्यते।।
हस्तिमेदः शाखादमेदसां मध्येऽपथ्यतमत्वेन श्रेष्ठतमम् । मूलकं कन्दानाम्। निकुचफलं डहुफलं फलानाम् । फाणितम वर्तित इक्षुरसः, इक्षुविकाराणां मध्येऽपथ्यतमखेन श्रेष्ठतमं भवतीति । __ इति प्रकृत्यैवाहिततमानामाहारविकाराणां प्राधान्यतो द्रव्याणि व्याख्या तानि ॥२१॥ इति पदम् ; वर्षासु नादेयं वर्षानादेयम् ; ऊपरदेशभवमूषरम्, काणकपोत इत्यत्र काणशब्दोऽल्पवचनः यथा--"काणो मेघः” इति। चिलिचिमो महाशकली मत्स्यो रोहितभेदः, आनंयभदकाप्यीयेऽग्रे रोहितभेदमेव चिलिचिमं वक्ष्यति ; काकमद्गुः पानीयकाकिका ; चटक: प्रसिद्धः ॥२१॥
* आलुकमिति वा पाठः ।

Page #898

२५श अध्यायः !
सूत्रस्थानम् ।
८८७
इति हिताहितावयवो व्याख्यातः आहारविकाराणाम् । अतो भूयः कम्मौपधादाच प्राधान्यतः सानुबन्धानि द्रव्य.द.न्य ु व्याख्यास्यामः । तद्यथा - अन्नं वृत्तिकराणां
गङ्गाधरः इति हितेत्यादि । आहारविकाराणामित्येष हितोऽवयव एकदेशी रक्तशाल्यादिरहितोऽवयवो यवकादिर्व्याख्यातः । अतः परं भूयः पुनरपि कम्पधानाञ्च चिकित्सिते यानि कर्माणि यान्यौषधानि क्रियन्ते तेषां द्रव्यादीनि प्राधान्यतस्तत्तत्कम्मेणि चौप ेषु प्रधानानि कर्मान्तरेऽप्यनौषधे चानुबन्धवन्ति अमावान्यरूपेणोपयोगीनि तानि अनुव्याख्यास्याम इति । नन्वेतदपृष्टं कथमनुव्याख्यास्यते इति चेत् ? न हिताहितस्यानपवादलक्षणस्य प्रश्नवाहारातिरिक्तानाश्च हिताहितत्वं पृष्टं तदुत्तरमिदं यथाहारजातं हिताहितं तथा कम्प्रेसु चोषयेषु च हिताहितं द्रव्यं भवतीति नापृष्टमनुव्याख्यास्यते ।
1
तद्यथेत्यादि - अन्नमित्यादि । अन्नं वृत्तिकराणां श्रेष्ठतममित्यारभ्य मात्राः श्लेष्मपित्तजननानामित्यन्तः कम्मणां स्वस्थातुरोपयोगिद्रव्याणि । ततो मदनफलमित्यारभ्य तृष्णातियोगप्रशमनानामित्यन्तैरोपधानां द्रव्याणि व्यायुपयागीनि । ततोऽतिमात्राशनमित्यारभ्य एकरसाभ्यासो दोब्वेल्यकराणामित्यन्तः कर्माणि । ततो गर्भशल्यमनाहाय्र्याणामित्यारभ्य सव्र्व्वसंन्यासः मुखकराणामित्यन्तः कम्मणां द्रव्याणि व्याख्यातानि । तथा च अनं वृत्तिकराणां श्रष्ठतममिति यतो यन्निर्द्धाय्य तद्धमेवत्वेन तच्छु ष्टतममिति सव्वॆत्र बाध्यम् । तेन वृत्तिकराणां वत्तेनहतूनां मध्येऽन्नं चतुव्विधं वृत्ति
चक्रपाणिः --- हिताहितावयवमित्यादि - अत्रादावितिशब्दोऽध्याहार्यः, तेन इति हिताहितावयवमाहारविकाराणां व्याख्यातं भवतीति पूर्वेणैव योजनीयम्; अतो भूय इति, अत इति हेतौ, यस्मात् हिताहितादुक्तम्, न तु तेषां कर्मेत्यर्थः भूयः शब्दः पुनरर्थे, कर्मेति कार्य्यम्, तेन अतो भूय आहारविकाराणा कर्म्म, यथा- "अन्नं वृत्तिकराणाम् "उदकमाश्वासकराणाम्' इत्यादि, तथौषधानाञ्च कर्म, यथा- - "त्रिवृत् सुखविरेचनानाम्" इत्यादि वक्ष्यामः । प्राधान्यत इत्यनेन सर्व्वेषामाहारविकाराणामपिधानाञ्च कम्मभिधातव्यम्, किन्तु, यथाप्रधानमिति दर्शयति ; सानुबन्धानीति सप्रयाजनानाति, यथा-- "अजोणमुद्धाय्याणाम्" इत्यादि; अजीर्णज्वरादिकर्मकथनं हि चिकित्सोपयोगि वक्तव्यमेव ; द्रव्याणीति महाभूतानि यथा - " जलं स्तम्भनानां' "वायुः संज्ञाप्रदानहेतूनाम् इत्यादि द्रव्याणीत्युपलक्षणम्, तत्र सानुबन्धानीत्यस्य विशेषणम्, तेन, अद्रव्यमपि सानुबन्धमुच्यते, यथा- 'शास्त्रसहितस्तर्क: साधनानाम्' इति ; किंवा हिताहिता

Page #899

८८८
चरक-संहिता। [ यज्जःपुरुषीयः श्रेष्ठतमम् , उदकमाश्वासकराणाम् , सुरा श्रमहराणाम् , क्षीरं जीवनीयानाम् , मांसं वृहणीयानाम् , रसरतर्पणीयानाम्। लवणमन्नद्रव्यरुचिकराणाम् , अम्ल हृद्यानाम् । कुक्कुटो बल्यानाम् , नकरतो वष्याणाम् , मधु श्लेष्मपित्तप्रशमनानाम् , सर्वाितपित्तप्रशमनानाम् , तैलं वातश्लेष्मप्रशमनानाम् । करखेन श्रेष्ठतमं भवतीत्यर्थः। एवं सव्वत्र । श्रेष्ठतममित्यधिकारः। उदकं सव्वेमेव माहेन्द्रनादेयादिकम् । आश्वासकराः सन्ति वहवो भावाः सान्ववचनधनदानादयस्तेषां श्रेष्ठतममुदकम् । सुरा श्रमहराणां व्यजनानिलच्छायासनादीनां मध्ये सुरा श्रेष्ठतमेति लिङ्गविपरिणामेन।।
जीवनीयानां शीतवातजलानजीवकर्षभकादीनां श्रेष्ठतमं क्षीरम् । मुंहणीयानां मधुरादीनां श्रेष्ठतमं मांसम्। तपणीयानां दध्यम्लकोलबदरादीनां मध्ये मांसस्य रसः श्रेष्ठतमस्तपणः। अन्नद्रव्यरुचिकराणां मरिचाईकाम्लादीनां मध्ये लवणं श्रेष्ठतममन्नद्रव्यरुचिकरम् । हृद्यानां भोजनादिषु मनोशानां दुग्धदधिशर्करादीनां षड्सद्रव्याणां मध्येऽम्लरसद्रव्यं श्रेष्ठतमं हृद्यम् । वल्यानां वलहितानां घृतदुग्धादीनां मध्ये कुव कुटो रसमांसादिविधया श्रेष्ठतमो बल्यः। वृष्याणां पुरुषत्वशक्तिजननानां दुग्धादीनां मध्ये नक्ररेतः श्रेष्ठतमं वृष्यम् । नक्रः कुम्भीरः।
श्लेष्मपित्तप्रशमनानां स्वस्थातुरयोः श्लेष्म पित्तप्रशमनानां यवगोधूमादीनां मध्ये मधु श्रेष्ठतमं श्लेष्मपित्तप्रशमनम्। दुरालभा खातुरस्य श्लेष्मपित्तप्रशमनानां श्रेष्ठतमा वक्ष्यमाणा नैतेन विरुध्यते। वातपित्तप्रशमनानां दुग्धादीनां मध्ये श्रेष्ठतमं वातपित्तप्रशमनं सर्पिः। वातवयवमिति कर्मविशेषणम्, तेन हिताहितैकदेशरूपं कर्माहारविकाराणामिति स्यात् ; तत्र हितं कर्म-"अन्नं वृत्तिकाराणाम्' इत्यादि, अहितं कर्म,-"आविकं सर्पिरहृद्यानाम्" इत्यादि, औषधानां कर्म,-"त्रिवृत् सुखविरेचनानाम् इत्यादि व्याख्यानं पूर्ववदेव।
बृत्तिकराणामिति शरीरस्थितिकराणाम्, अन्नध्यरुचिकराणामिति -लवणमन्नेन संयुक्त सदन्ने रुचिं करोतीत्यर्थः। अम्लं हृद्यानामिति रुच्यानामिति, अम्लन्तु स्वयमेव रोचते। मधु श्लेष्मपित्तप्रशमनानामिति द्रवद्रव्येषु, दुरालभा त्वौषधद्रव्येषु, तेन दुरालभाया

Page #900

२५श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । वमनं श्लेष्महराणाम्, विरेचनं पित्तहराणाम्, वस्तिर्वातहराणाम्, स्वेदो माईवकराणाम्, व्यायामः स्थैय्यकराणाम्, क्षारः पुंस्त्वोपघातिनाम्, तिन्दुकमनन्यद्रव्यरुचिकराणाम् । आमकपित्थम् अकराव्यानाम् आविकं सर्पिरहृद्यानाम्, अजाक्षीरं शोषन्न-स्तन्यसात्म्यदोषत्र-सांग्राहिकशोणितपित्तप्रशमनानाम् ,
श्लेष्मप्रशमनानां पक्क तिन्तिड़िकादीनां मध्ये श्रेष्ठतम वातश्लेष्महरं सव्व तैलम्। इति स्वस्थातुरयोयथासम्भवं वृत्यादीनां कर्मणां द्रव्याणि व्याख्यातानि। ___ अथ स्वस्थातुरयोः कर्मणां कर्माण्याह-वमनमित्यादि। इलष्महराणां कर्मणामुपवासादीनां मध्ये वमनं कर्म श्रेष्ठतमं श्लेष्महरम् । विरेचनं पित्तहराणां कम्मेणां पानाशनादीनां मध्ये श्रेष्ठतमं पित्तहरम् । वातहराणां स्नेहनादिकर्मणां मध्ये वस्तिः कर्म श्रेष्ठतमं वातहरम् । मादेवकराणां मईनादीनां मध्ये स्वेदः कर्मा श्रेष्ठतमो मादेवकरः। ब्यायामः स्थैय्यंकराणां शरीरदाढ्य कराणां पानाशनादीनां कम्र्मणां मध्ये व्यायामः कर्म श्रेष्ठतमः स्थय्येकरः। इति ।
कर्मणां कर्माण्युक्त्वा कर्मणां द्रव्याणि स्वस्थातुरयोरहितान्याह-क्षार इत्यादि। पुस्खोपघातिनां चणकादीनां द्रव्याणां मध्ये क्षारः श्रेष्ठतमः पुंस्त्रोपघाती। तिन्दुकं तिन्दुकफलम्, अनन्यस्य स्वस्यैव रुचिकराणां जाम्बवादीनां मध्ये तिन्दुकफलं श्रेष्ठतमं स्वरुचिकरम् । अन्यद्रव्यारोचकं श्रेष्ठतमं तिन्तुकमिति । अकण्ठ्यानां कप्ठस्याहितानां कषायरसद्रव्याणां वकुलफलादीनां मध्ये आमकपित्थफलं श्रेष्ठतममकण्ठ्यम् । अहयानामाहारद्रव्याणामुष्ट्रीक्षीरादीनां मध्ये आविकं मेषीसर्पिः श्रेष्ठतममहृद्यम् ।
अथातुरस्य कर्मणां हितानि श्रेष्ठतमानि द्रव्याण्याह-अजाक्षीरमित्यादि। शोषनानां स्तन्यानां सात्म्यानां सांग्राहिकाणां रक्तपित्तप्रशमनानाञ्च मध्येऽजाक्षीरं श्रेष्ठतमं शोषघ्नं स्तन्यहितं सात्म्यं सांग्राहिक रक्तपित्तप्रशमनमिति।
मधुनश्च इलेष्मपित्तप्रशमनश्रष्टत्वावधारणं न विरोधि। वस्तिरित्यविशेषादास्थापनानुवासने।

Page #901

ξέσ
चरक संहिता |
[ यज्जःपुरुषीयः
अविचीरं श्लेष्म पित्तजननानाम्, महिषीतीरं स्वप्नजननानाम, मन्दकं दधि अभिष्यन्दकराणाम्, गवेधुकान्नं कर्षणीयानाम्, कोद्दालकान्नं रुक्षणीयानाम् इतुमूत्रजननानाम् । यवाः पुरीषजननानाम् जाम्बवं वातजननानाम्, शष्कुल्यः श्लेष्मपित्तजननानाम्, कुलत्थोऽम्लपित्तजननानाम्, माषाः श्लेष्मपित्तजननानाम्, मदनफलं वमनास्थापनानुवासनोपयोगि
श्लेष्म पित्तजननानां द्रवद्रव्याणां मध्ये श्रेष्ठतमं श्लेष्मपित्तजननमविक्षीरं मेषीक्षीरम्, न तु कठिनानां द्रव्याणाम् । कठिनानां हि वक्ष्यतेऽत्र - माषाः श्लेष्म पित्तजननानामिति शष्कुल्यः श्लेष्मपित्तजननामिति च । महिषीक्षीरं स्वप्रजननानाम् । मन्दकं दध्यभिष्यन्दकराणामिति । शरीरधातुक्लेदकरणपूर्वकस्रावकराणां मध्ये मन्दजातं दधि श्रेष्ठतममभिष्यन्दकरम् ।
कर्षणीयानां द्रव्याणां मध्ये गवेधुकान्नं जूर्णान्नं श्रेष्ठतमं कर्षणीयम् । विरुक्षणीयानां मध्ये कोद्दालकान्नं वनकोद्रवान्नं श्रेष्ठतमं रुक्षणीयम् । मूत्रजननानां मध्ये इक्षुः श्रेष्ठतमो मूत्रजननः । परीषस्य बहुमलस्य जननद्रव्याणां मध्ये यवाः श्रेष्ठतमा बहुपुरीषजननाः ।
वातजननानां मध्ये जाम्बवफलं श्र ेष्ठतमं वातजननम् । श्लेष्म पित्तजननानां भक्ष्याणां मध्ये शष्कुल्यः श्रेष्ठतमाः श्लेष्मपित्तजननाः । न तु कठिनानां द्रवाणां वा मध्ये | कठिनानां माषाः श्लेष्मपित्तजननानामिति वक्ष्यते । द्रवाणामविक्षीरं श्लेष्म पित्तजननानामित्युक्तम् । अम्लपित्तजननानां मध्ये कुलत्थः श्रेष्ठतमोऽम्लपित्तजननः । श्लेष्मपित्तजननानां कठिनानां मध्ये माषाः श्रेष्ठतमाः श्लेष्मपित्तजनना न तु द्रवाणां भक्षत्राणां वा मध्ये । तदुक्तम् अविक्षीरं श्लेष्मपित्तजननानां शष्कुल्यः इलेष्मपित्तजननानामिति । 'श्रेष्ठतमखेनेकद्रव्योपदेशमतिभावेन त्रयाणां इलेष्मपित्तजनने श्रेष्ठतमखवचनं न दोषावहम' इति यो व्याचष्टे ताख्याने अविक्षीरशष्कुलीमाषाः श्लेश्मपित्तजननानामित्येवं पाठापत्तिः ।
इति कर्म्मणां द्रव्यादीन्युक्ता औषधानां द्रव्यादीन्याह - मदनफलमित्यादि । अविक्षीरं पित्तश्लेष्म जननानामिति पेयेषु मध्ये, माषाः पित्तश्लेष्मजननानामिति भोज्येषु, शष्कुल्यः पित्तश्लेमजननानामिति भक्ष्येषु मध्ये किंवा त्रयमप्येतत् पित्तश्लेष्मजननं प्रति समान
;

Page #902

२५श अध्यायः]
सूत्रस्थानम्।
८६१ नाम्, त्रिवृत् सुखविरेचनानाम्, चतुरङ्गल मृदुविरेचनानाम्, स्नुपयस्तीक्ष्णविरेचनानाम्. प्रत्यकपुष्पी शिरोविरेचनानाम्, विडङ्ग क्रिमिनानाम्, शिरीषो विषन्तानाम, खदिरः कुष्ठन्नानाम् , राना वातनानाम् , आमलकं वयःस्थापनानाम् । हरीतकी पथ्यानाम् । एरण्डमूलं वृष्यवातहराणाम् । पिप्पलीमूलं दीपनीयपाचनीयानाहप्रशमनानाम्। उदीच्यं निर्वापणीयदीपनीयपाचनीयच्छईतीसारहराणाम्। कटुङ्ग सांग्राहिकदीपनीयपाचनीयानाम्। अनन्ता सांग्राहिकदीप
वमनादिकृतामौषधानामुपयोगीनि यानि द्रव्याणि तेषां मध्ये मदनफलं श्रेष्ठ तमं वमनोपयोगि आस्थापनोपयोगि अनुवासनोपयोगि च। सुखविरेचनानां द्रव्याणां मध्ये त्रिन्मूलं श्रेष्ठतमं सुखविरेचनम् । मृदुविरेचनानां द्रव्याणां मध्ये चतुरङ्गुलवीजं शम्पाकवीजं श्रेष्ठतमं मृदुविरेचनम्। .
तीक्ष्णविरेचनानां मध्ये स्नुकपयः स्नुहीक्षीरं श्रेष्ठतमं तीक्ष्णविरेचनम् । शिरोविरेचनानां द्रव्याणां मध्ये प्रत्यकपुष्पी अपामार्गवीजं श्रेष्ठतमा शिरोविरेचनी। विड़ङ्गं क्रिमिन्नानां श्रेष्ठतमम् । शिरीषो विषघ्नानां श्रेष्ठतमम् । खदिरः कुष्ठन्नानां श्रेष्ठतमः कुष्ठन्नः । रास्ना वातहराणाम् श्रेष्ठतमा वातहरी। आमलकं वयःस्थापनानां श्रेष्ठतमं वय स्थापनम् । हरीतकी पथ्यानां मध्ये श्रष्ठतमा पथ्या। एरण्डमूलं वृष्यवातहराणाम्। वृष्याण्यथ च वातहराणि यानि तेषां मध्ये एरण्डमूलं श्रेष्ठं वृष्यवातहरम् । रास्ना तु न दृष्या। ततो न दोषः। पाचनीयानां दीपनीयानामानाहप्रशमनानाञ्च मध्ये श्रेष्ठतमं पिप्पलीमूलं दीपनीयं पाचनीयम् आनाहप्रशमनश्च । उदीच्यं निर्धापणीयानां दीपनीयानां पाचनीयानां छविहराणामतिसारहराणां मध्ये उदीच्यं बालक श्रेष्ठतमम् । दीपनीयवपाचनीयवाभ्यां श्रेष्ठतममपि पिप्पलीमूलं न निळपणीयलादिभिस्तेन न दोषः। कान्तरैः पृथश्रेष्ठतमखेनोक्तम् । कङ्गं श्योनाकं सांग्राहिकदीपनीयपाचनीयानाम् मध्ये श्रेष्ठतमं । अनन्ता अनन्त
मिति त्रितयमुच्यते ; एवमन्यत्रापि तुल्यश्रेष्ताभिधानं तजातीयश्रेष्ठताभिप्रायेण तुल्यत्वेन च

Page #903

८६२
चरक-संहिता। । यजःपुरुषीयः नीयरक्तपित्तप्रशमनानाम्। चित्रकमूलं दीपनीयपाचनीयगुदलशोथहराणाम् * । पुष्करमूल हिक्काश्वासकासपार्श्वशूलहराणाम्। मुस्तं सांग्राहिकदीपनीयपाचनीयानाम् । अमृता सांग्राहिकदीपनीयवातहरश्लेष्मशोणितविबन्धप्रशमनानाम् । विल्व सांग्राहिकदीपनीयवातकफप्रशमनानाम् । अतिविषा दीपनीयपाचनीयसांग्राहिकदोषहराणाम्। उत्पलपद्मकुमुदकिचल्कः सांग्राहिकरक्तपित्तप्रशमनानाम्। दुरालभा पित्तश्लेष्मप्रशमनानाम् । गन्धप्रियङ्ग शोणितपित्तातियोगप्रशमनानाम्। कुटजत्वक श्लेष्मपित्तरक्तसांग्राहिकोपशोषणानाम् । काश्मर्यफलं + सांग्राहिकशोणितपित्तप्रशमनानाम् । पृश्निपर्णी सांग्राहिकदीपनीयवातहरवृष्याणाम्। विदारिगन्धा वृष्यसव्वदोषहराणाम्। बला सांग्राहिकबल्यवातहराणाम् । मूलम् । चित्रकमूलं न तु पत्रादिकम् । पुष्करमूलम्-पुष्करं वृक्षविशेषस्तस्य मूलं न तु कुष्ठम् । मुस्तं भद्रमुस्तकम् । अमृता गुड़ची। सांग्राहिकाणां दीपनीयानां वातहराणां श्लेप्मशोणितयोविबन्धप्रशमनानाञ्च । विल्वमामविल्वफलम् । न तु मूलादिकम् । अतिविषा घुणप्रिया। उत्पलस्य पद्मस्य कुमुदस्य किञ्जल्कः केशरः । दुरालभा यवासः । गन्धप्रियङ्गः प्रियङ्गरेव । शोणितपित्तस्य रक्तपित्तरोगस्य रक्तातिप्रवृत्तिप्रशमनानां श्रेष्ठतमः। __ कुटजलक् श्लेष्मणः पित्तस्य रक्तस्य च सांग्राहिकाणामुपशोषणानाञ्च मध्ये श्रेष्ठतमा श्लेष्मादिसांग्राहिकी श्लेष्मादुरपशोषणी च। काश्मय्यफलं सांग्राहिकाण्यथ च रक्तपित्तप्रशमनानि च यानि तेषां मध्ये श्रेष्ठतमम् । पृश्नीपर्णी सांग्राहिकाणां दीपनीयानां वातहराणां दृष्याणाञ्च मध्ये श्रेष्ठतमा। विदारिगन्धा शालपर्णी वृष्याणां सव्वंदोपहराणाञ्च श्रेष्ठतमा। बला ज्ञेयम् ; मन्दकमिति मन्दजातम् ; उद्दालको वनकोद्रवः ; गुदशोथोऽर्शः ; गन्धप्रियङ्गः प्रियङ्गुरेव ; * दीपनीयपाचनीयगुदशोथार्शःशूलहराणामिति वा पाठः । + रक्तसंग्राहिकेति वा पाठः ।

Page #904

२५श अध्याय: । सूत्रस्थानम् ।
८६३ गोनुरो मूत्रकृच्छानिलहराणाम्। हिङ्गा निर्यासश्छेदनीयदीपनीयभेदनीयानुलोमिकवातकफप्रशमनानाम्। अम्लवेतसो भेदनीयदीपनीयानुलोमिकवातश्लेष्महराणाम् । यावशूकः संसनीयपाचनीयार्थीनानाम्। तक्राभ्यासो ग्रहणीदोषशोफार्मोघृतव्यापत्प्रशमनानाम्। क्रयादमांसाभ्यासो ग्रहणीदोषशोषार्थीनानाम। क्षीरघृताभ्यासो रसायनानाम । समघृतसक्तुकाभ्यासो वृष्योदावर्त्तहराणाम । तैलगण्डूषो दन्तबलरुचिकराणाम । चन्दनोडुम्बरं दाहनिर्वापणानाम् । रानागुरुणी शीतापनयनप्रलेपनानाम् । लांमजकोशीरे दाहत्वगदोषस्वेदापनयनप्रलेपनानाम् । कुष्ठं सांग्राहिकाणां बल्यानां वातहराणाञ्च श्रेष्ठतमा। गोक्षुरो मूत्रकृच्छहराणामनिलहराणाश्च श्रेष्ठतमः। हिङ्गुनिया॑सश्छेदनीयानां दीपनीयानां भेदनीयानामानुलोमिकानां वातकफप्रशमनानाञ्च श्रेष्ठतमः। अम्लवेतसो भेदनीयानां दीपनीयानामानुलोमिकानां वातश्लेप्महरणानाञ्च मध्ये श्रेष्ठतमः । यावशूकः संसनीयानां पाचनीयानामर्शोनानाञ्च मध्ये श्रेष्ठतमः । तक्राभ्यासो ग्रहणीदोषप्रशमनानामर्शःप्रशमनानां घृतव्यापत् प्रशमनानाश्च मध्ये श्रेष्ठतमः । क्रव्यादमांसाभ्यासो ग्रहणीदोषनानां शोषनानामौनानाञ्च मध्ये श्रेष्ठतमः । क्षीरोत्थं घृतं न तु दध्युत्थम्, तस्य घृतस्याभ्यासो रसायनानामनौषधद्रव्याणां मध्ये श्रेष्ठतमः। न तु रसायनौषधानां सोमादीनाम्। सोमादयो ह्योषधय एकैकशो रसायनतमाः (औपधानि)। समघृतसक्तकाभ्यासो दृष्याणामुदावतहराणां श्रेष्ठतमः। तैलगडूपो मुखे धृतो दन्तवलकराणां रुचिकराणाञ्च श्रेष्ठतमः । चन्दनमुडुम्बरवक् च व्यस्तं समस्तञ्च दाहनिपिणार्थ प्रलेपनानां श्रेष्ठतमम् । राना चागुरु च व्यस्तसमस्ते द्वे शीतापनयनार्थप्रलेपनानां श्रेष्ठतमे भवतः। लामज्जकं सुगन्धि वीरणमलम् । निर्गन्धवीरणमूलमुशीरम । द्व व्यस्तसमस्ते दाहखगदोपस्वेदानामपनयनाथ प्रलेपनानां श्रेष्ठतमे।
कन्यं मांसमत्तीति क्रम्यादो व्याघ्रादिः। समघृत इत्यत्र समशब्दः सहार्थः ; उद्व पनमिति

Page #905

८६४ चरक-संहिता।
[ यजःपुरुषीयः वातहराभ्यङ्गोपनायोगिनाम्। मधुकं चक्षुष्यवृष्यकेश्यकण्ठ्यवण्यबल्यविरजनीयरोपणीयानाम्। वायुः प्राणसंज्ञाप्रदानहेतूनाम्। अग्निरामस्तम्भशीतशूलो पनप्रशमनानाम्। जल स्तम्भनीयानाम्। मृदभृष्टलोष्ट्रनिर्वापितमुदकं तृष्णातियोगप्रशमनानाम्। अतिमात्राशनमामप्रदोषहेतूनाम्। यथान्यभ्यवहारोऽग्निसन्धुक्षणानाम् । यथासात्म्यं चेष्टाभ्यवहारौ सेव्यानाम्। कालभोजनमारोग्यकराणाम् । तृतिराहारगुणानाम् । वेगसन्धारणमनारोग्यकुष्ठं स्वनामख्यातं न तु पुष्करमूलम् । वातहरयोरभ्यङ्गोपनाहयोरुपयोगिनां श्रेष्ठतमम् । मधुकं चक्षुष्याणां वृष्याणां केश्यानां कप्ट्यानां वर्ष्यानां बल्यानां विरजनीयानां रोपणीयानाञ्च श्रेष्ठतमम् । वायुर्वाह्यो व्यजनादिकृतश्च प्राणप्रदानहेतूनां संज्ञाप्रदानहेतूनाश्च श्रेष्ठतमः। अग्निर्वाह्य आमप्रशमनानां स्तम्भप्रशमनानां शीतप्रशमनानां शूलप्रशमनानामुवेपनप्रशमनानाञ्च श्रेष्ठतमः । जलं स्तम्भनीयानां श्रेष्ठतमम् । मृदो लोष्ट्र भृष्टं सज्जले निक्षिप्तं तदुदकं तृष्णाया अतियोगप्रशमनानां श्रेष्ठतमम् । इत्यौषधानां द्रव्याण्युक्त्वा हिताहितानि द्रव्याणां काण्याह-अतिमात्रेत्यादि। आहारद्रव्याणामतिमात्राशनमामप्रदोषस्यालसकादेतूनामशनानां मध्ये श्रेष्ठतमम्। यथान्यभ्यवहारो मात्रयाऽभ्यवहारोऽग्निसन्धक्षणानामभ्यवहाराणां श्रेष्ठतमः ।
यथासात्म्यं चेष्टा चाभ्यवहारश्च सेव्यानां क्रियाणां श्रेष्ठतमः। कालभोजनं यस्य यः कालोऽभ्यस्त आहारे तस्य तत्कालभोजनमारोग्यकराणां कर्मणां श्रेष्ठतमम् । भोजनकालस्तु साद्धप्रहरद्वयाभ्यन्तरे प्रथमाहारस्य, द्वितीयस्याहारस्य कालस्ततः परं सार्द्धप्रहरद्वयाभ्यन्तरे रात्रावागेकयामात् ।
वेपनम् । उदकमाश्वासनस्तम्भनानामिति वक्तव्ये,, यत् पृथक्, “उदकमाश्वासकराणां” तथा, "जलं स्तम्भनानाम्” इति करोति, तेन कर्मद्वयेऽपि जलस्यानन्यसाधारणतां दर्शयति । मिलित्या गुणपाठे हुपभयकर्मकर्तृत्वे हेयव प्राधान्यं स्यात् । एवमन्यत्राप्यनेककर्मकर्तृवे यस्य प्राधान्यमुक्त पिप्पलीमूलादौ, तत्र तथाभूतानेककर्मकर्तृत्वे हेयव प्राधान्यं ज्ञेयम्, न तु पृथक्कर्मणि। लामजकोशीरम् उशीरद्वयम् सगन्धमगन्धञ्च गृह्यते। एकाशनभोजनमित्येक काल

Page #906

२५श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
८६५ कराणाम्। मद्य सौमनस्यजननानाम् । मद्याक्षेपो धीतिस्मृतिहराणाम् । गुरुभोजनं दुर्विपाकानाम्। एकभोजनं सुखपरिणामकराणाम्। शुक्रवेगनिग्रहः पाण्ड्यकराणाम् । स्त्रीष्वतिप्रसङ्गः शोकराणाम् । परायतनम् * अन्नाश्रद्धाजननानाम् । अनशनमनायुष्कराणाम् + । प्रमिताशनं कर्षणीयानाम्। अजीर्णाशनं ग्रहणीदूषणानाम्। विषमाशनमग्निवैषम्यकराणाम्। विरुद्धवीर्य्याशनं निन्दितव्याधिकराणाम्। प्रशमः पथ्यानाम् । आयासः सर्वापथ्यानाम् । यामादृर्द्ध यामद्वयी रात्रिमहानिशा। तृप्तिराहारगुणानामाहारस्य कर्मणां श्रेष्ठतमा। वेगसन्धारणं मूत्रपुरीषादीनामनारोग्यकराणां श्रेष्ठतमम्, न तु धार्याणां वेगानां सन्धारणम् । मद्य यथामात्रं पीतं सौमनस्यस्य जननानां श्रेष्ठतमम्। मद्याक्षेपोऽतिमात्रमत्तता धीधृतिस्मृतिहराणां श्रेष्ठतमः। गुरुभोजनं गुरूणां द्रव्याणां मात्रया भोजनं दुव्र्विपाककराणां श्रेष्ठतमम् । एक भोजनं सुखपरिणामकराणां भोजनानां श्रेष्ठतमम्। शुक्रवेगनिग्रहः शुक्रवेगधारणं पाण्ड्यकराणां श्रेष्ठतमम् । स्त्रीष्वतिप्रसङ्गोऽतिमैथुनं शरीरस्य शोषकराणां श्रेष्ठतमम् । परायतनं परगृहं भोजने कर्तव्येऽन्नेष्वश्रद्धाजननानां श्रेष्ठतमम्। अनशनमुपवासोऽनायुण्कराणां श्रेष्ठतमम् । प्रमिताशनमल्पमात्रयाऽशनं कर्षणीयानां श्रेष्ठतमं कर्षणीयम् । अजीर्णाशनं सति चाजीणे भोजनं ग्रहणीनाडीदूषणानां श्रेष्ठतमम् । विषमाशनं कदाचिदल्पमात्रं कदाचिदतिमात्रमशनं अग्निवैषम्यकराणां श्रेष्ठतमम् । विरुद्धवीर्याणां द्रव्याणामशनं निन्दितव्याधिकराणां पामाविचर्चिकादिकराणां श्रेष्ठतमम् । प्रशमो मनःप्रवृत्तिजकामादिभ्यो निवृत्तिः पथ्यानां श्रेष्ठतमः। आयासः परिश्रमः सर्वेषाम् भोजनम्, अनेन सुखपरिणाममात्रमुच्यते, न द्वितीयान्नप्रतिषेधः क्रियते, एतेन द्विभॊजनेऽपि अव्याहताग्नितानिद्रादयः सुखपरिणामकारणं ज्ञयाः ; शोषकराणामिति शोषकारणानाम् ; पराघातनं बधस्थानं, बध्यमानप्राणिदर्शनाद्धि घृणया नान्ने श्रद्धा स्यात् । "यथा शितम्" इति केचित् पठान्त, तन्नातिसाधु ; प्रमिताशनमतीतकालभोजनम्, स्तोकभोजनं वा; विषमाशनं * पराघातनमिति चक्रः।
+ आयुषो हासकराणामिति पाठान्तरम् ।

Page #907

८६६ चरक-संहिता।
। यजःपुरुषोयः मिथ्यायोगो व्याधिकराणाम् । रजस्वलाभिगमनमलक्ष्मी-. मुखाणाम्। ब्रह्मचर्यमायुष्याणाम्। सङ्कल्पो वृष्याणाम् । दौम्मनस्यमवृष्याणाम्। अयथावलमारम्भः प्राणोपरोधिनाम्। विषादो रोगवर्द्धनानाम् । स्नानं श्रमहराणाम् । हषः प्रीणनानाम् । शोकः शोषणानाम् । निवृत्तिः पुष्टिकरणानाम् । तुष्टिः ॐ स्वामकराणाम् । अतिस्वप्नस्तन्द्राकराणम्। सर्वरसाभ्यासो बलकराणाम् । एकरसाभ्यासो दौर्बल्यकरणानाम्। गर्भशल्यमनाहार्याणाम् । अजीर्णमुद्धार्याणाम् । बालो मृदुभेषजीयानाम्। वृद्धो याप्यानाम्। गर्भिणी तोदणौषधव्यवायव्यायामवर्जनीयानाम् । अपथ्यानां श्रेष्ठतमः । मिथ्यायोगः स्नेहस्वेदादीनां सव्वेषां शोधनशमनादीनां कर्मणामयथावदयोगो व्याधिकराणां श्रेष्ठतमः । रजस्वलानीवभिगमनं व्यवायो-ऽलक्ष्मीमुखाणाम् अलक्ष्मीदोषकलिकलहाकालमरणादिदोषाणाम् । मुखानि साक्षात्कारणानि यानि तेषां मध्ये श्रेष्ठतमम् । ब्रह्मचर्य वाक्कायमनोभिमथुनवज्जेनमायुष्याणां श्रेष्ठतमम। सङ्कल्पो मनसा व्यवायार्थ वाभीष्टकामिन्यादिचिन्तादिकमै वृष्याणां श्रेष्ठतमः। दौम्नेनस्यमष्याणां श्रेष्ठतमम् । अयथावलमारम्भः प्राणोपरोधिनां श्रेष्ठतमः। विषादः सव्वेदा मनःखेदः रोगवढे नानां श्रेष्ठतमः । स्नानं श्रमहराणाम् । हर्षः प्रीणनानां श्रेष्ठतमः। शोकः शोषणानां श्रेष्ठतमः। नित्तिर्वाक्कायमनसा प्रवृत्तितो विरामः पुष्टिकरणानां श्रेष्ठतमा । तुष्टिः स्वप्नकराणाम्। पुष्टिरिति कचित् पठ्यते। अतिस्वप्नस्तन्द्राकराणाम् । सवरसाभ्यासो बलकराणां श्रेष्ठतमः । एकरसाभ्यासो दोब्बल्यकरणानां श्रेष्ठतमः। गर्भशल्यमनाहाय्यशल्यानां श्रेष्ठतमम्। अजीणमुद्धार्याणामुद्धरणीयानां श्रेष्ठतमम्। बालो मृदुभेषजीयानां श्रेष्ठतमः । वृद्धो याप्यानां कालयापनीयानां श्रेष्ठतमः । गर्भिणी प्रकृतिकरणादिविषमाशनम ; निान्दतव्याधिः श्वित्रकुष्ठादिः ; अलक्ष्मीमुखागामलक्ष्मीकारणानाम् ; मिथ्यायोगः सम्यगयोगादन्यस्त्रिविधो योगः, सङ्कल्पः स्त्रीसङ्गसङ्कल्पः, ज्वरो रोगाणामिति रुजा
* तुष्टिरित्यत्र पुष्टिरिति वा पाठः ।

Page #908

२५ अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
८६७
सौमनस्यं गर्भधारणा (नाम् । सन्निपातो दुश्चिकित्स्यानाम् । आमो विषम चिकित्स्यानाम् । ज्वरो रोगाणाम् । कुष्ठं दीर्घरोगाणाम् । राजयक्ष्मा रोगसमूहानाम् । प्रमेहोऽनुषङ्गिगाम् । जलौकसः शस्त्राणाम् । वस्तिस्तन्त्राणाम् । हिमवानोषधिभूमीनाम् । सोम ओषधीनाम् । सोम ओषधीनाम् । मरुभूमिदेश आरोग्यदेशानाम् | अनूपोऽहित देश (नाम् । निर्देशकारित्वम् तुरगुणानाम् । भिषक् चिकित्साङ्गानाम् । नास्तिको saणम् + लौल्यं क्लेश कराणाम् । निर्देशकारित्वमरिष्टानाम् | अनिव्व दोधार्त्तासारलचणानाम् । वैद्य - तीक्ष्णौषधप्रयोगे व्यवाये व्यायामे च वज्र्ज्जनीयानां मध्ये श्रेष्ठतमा । सोमनस्यं वीणां गर्भधारणहेतुनां श्रेष्ठतमम् ।
सन्निपात जो व्याधिदुश्चिकिनुस्यानां श्रेष्ठतमः । आमोऽलसकादिर्विषमचिकित्स्यानां श्रेष्ठतमः । ज्वरो रोगाणां श्रेष्ठतमः । कुष्ठं दीर्घरोगाणां श्रेष्ठतमम् | राजयक्ष्मा रोगसमूहानां श्र ेष्ठतमः । रोगो धातुवैषम्यम् । तद्धातुवैषम्पनिमित्तो ज्वरादिर्व्याधिर्नानारोगात्मकलिङ्गखेन रोगसमूह उच्यते । न तु धातुवैषम्यं रोगसमूहः । अथवा रोगसङ्करकरत्वेन रोगसमूह उक्तः । प्रमेोऽनुषङ्गिणां रोगाणां नित्यसंलग्नीभूतानां श्रेष्ठतमः । जलौकसः शस्त्राणां श्रेष्ठतमाः । वस्तिस्तन्त्राणां नियताधीनकणां मध्ये वस्तिकम्मे श्रेष्ठतमं तन्त्रम् । हिमवानोषधिभूमीनां श्रेष्ठतमः । सोमो विंशतिविध ओषधीनां श्र ेष्ठतमः । मरुभूमिदेशः आरोग्यदेशानां श्रेष्ठतमः । अनपो देशोऽहितदेशानां श्रेष्ठतमः । निर्देशकारित्वमातुरगुणानां श्रेष्ठतमम् । भिषक खल्वष्टाङ्गायुवेदवित् चिकित्साङ्गानां चतुणां श्रेष्ठतमः । नास्तिकोsaणाम ष्ठानां मध्ये श्रेष्ठतमः । लौल्यं क्लेशकराणां श्रेष्ठतमम् । अनिद्देशकारित्वमातुरस्यारिष्टानां श्रेष्ठतमम् । अनिव्वेदो वैराग्यादितो मनःखेदो
कर्तृणाम् ; अनुषङ्गी पुनर्भावी, तन्त्राणामिति कर्म्मणां ; सोम ओषधिराजः पञ्चदशपर्व्वा ; * जलौकसोऽनुशस्त्राणामिति द्वितीयः पाठः । + वर्ज्यानामिति पाठान्तरम् । + वार्तलक्षणानामिति वा पाठ: ।

Page #909

८६८
चरक-संहिता। [ यजःपुरुषीय: समूहो निःसंशय फराणाम् । योगो वैद्यगुणानाम् । विज्ञानमौषधानाम् । शास्त्रसहितस्तर्कः साधनान.म्। संप्रतिपत्तिः कालज्ञानप्रयोजनानाम् । ॐ अव्यवसायः कालातिप्रतिपत्तिहेतूनाम्। इष्टकम्म ता निःसंशयकराणाम्। असमर्थता भयकराणाम् । तद्विद्यसम्झाषा बुद्धवर्द्धनान.म्। आचार्यः शास्त्राधिगमहेतून.म्। आयुर्वेदोऽमृतानाम्। सद्वचनमनुष्ठेया म्। असम्बन्ध वच मसंग्रहण सव्वाहितान.म् ।।
सव्वे सन्न्यासः सुखकाणामिति ॥ २० ॥ निर्वेदः, वैराग्यादितो मनःखेदाभावोऽधात्तस्याधृतिभावस्य लक्षणानां श्रेष्ठतमः, असारलक्षणानाञ्च श्रेष्ठतमः, वैद्यसमूहाऽष्टाङ्गायुर्वेदविदां समूहश्चिकित्सायां रोगादितत्त्वज्ञान निःसंशयकराणां श्रेष्ठतमः। योगा भेषजानां सम्यग्योगो वैद्यगुणानां श्रेष्ठतमः। विज्ञानं ( आयुर्वेदादिशास्त्रेषु ) तत्त्वशानं शारीरमानसव्याधेरोषधानां मध्ये श्रेष्ठतममोपयम् ।
शास्त्रसहितस्तके ऊहः साधनानां कम्मसिद्धिनिप्पत्तिकराणां श्रेष्ठतमं साधनम्। सम्प्रतिपत्तिः सम्यग् ज्ञानं कालज्ञानस्य प्रयोजनानां मध्ये श्रष्ठतम कालज्ञानप्रयोजनम् । अव्यवसायो व्यवसायाकरणं कालस्यातिप्रतिपत्तेः प्रतिपत्त्यतिक्रमस्य हेतूनां श्रेष्ठतमः कुव्यवसायातिप्रतिपत्तिहतुः। __ दृष्टकम्मता दृष्टं चिकित्सितकम्मे येन तस्य भावो दृष्टकम्मता चिकित्साकम्मेणि निःसंशयकराणां श्रेष्ठनमा निःसंशयकरी। असमर्थता भयकराणां श्रेष्ठतमा। तद्विद्यसम्भाषा समानशास्त्राचीतवतां परस्परवादो जल्पवितण्डे च बुद्धिवर्द्धनानां मध्ये श्रेष्ठतमा बुद्धिवद्धेनी। आचाय्यः शास्त्राणामर्थाधिगमहेतूनां श्रष्ठतमोऽर्थाधिगमहेतुः। आयुवेदोऽमृतानां श्रेष्ठतमोऽमृतः। 'वेदा ह्यमृता' इत्युक्तं छान्दोग्योपनिषदि। सद्वचनं साधु वाक्यमनुष्ठेयानां मध्ये श्रेष्ठतममनुष्ठेयम् । असम्बन्धवचनम् असंग्रहणानां वहुभाषणानां सव्वस्य वार्तलक्षणानामित्यारोग्यलक्षणानाम् । ज्ञानमित्यौपधविज्ञानं, साधनानामिति ज्ञानसाधनानाम्, सम्प्रतिपत्तिः यथाकर्त्तव्यतानुष्ठानम, तृप्तिराहारगुणानामित्यत्र गुणशब्दः प्रशस्तधर्मवचनः। एक* तृप्तिराहारगुणानामित्यधिकपाठश्चक्र। असदग्रहणं सर्वाहितानामिति पाठान्तरम् ।

Page #910

R
२५श अध्यायः ] सूत्रस्थानम् ।
८६० भवन्ति चात्र । अग्रगाणां शतमुदिष्टं यद् द्विपञ्चाशदुत्तरम् । अलमेतद्विकाराणां विघातायोपदिश्यते ॥ २३ ॥ समानकारिणो येऽस्तेिषां श्रेष्ठस्य लक्षणम् । ज्यायस्त्वं काय्यकतृ त्वेऽवरत्वञ्चा-युदाहृतम् ॥ २४ ॥
अहितानाञ्च श्रेष्ठतममसंग्रहणं साहितश्च । सर्वसन्न्यासः सर्वेषामारम्भाणां प्रवृत्तीनां सम्यक निक्षेपस्त्यागः सुखकराणां श्रेष्ठतमः सुखकर इति ॥२२॥
गङ्गाधरः-एषां संग्रह श्लोकानाह –भवन्ति चात्रेत्यादि। अग्राणा मित्यादि। इति अग्राणां श्रेष्ठतमानां यद द्विपश्चाशदुत्तरं शतमुद्दिष्टं संक्षेपेणोक्तं तदेत दिकाराणां विघातायालं समर्थमुपदिश्यते। एषां विज्ञानतो जातसामथ्यः पुरुषोऽन्येषामपि कम्गुणनिर्देशसमथौं भवति। तेनानुक्तानामपि कम्मा पधानां द्रव्याहोनि व्रयान्न चेतावन्मात्रं श्रेष्ठतम परिसमाप्तम । ये खर्थाः समानकम्मेकारिणस्तेषां श्रेष्ठतमस्य लक्षणं ज्यायस्वं श्रेष्ठखमवरखश्च
रसाभ्यामः कर्शन'नामित्यपवादं वर्जयित्वा, तेन घृताभ्यासो रसायनानामिति न विरुध्यते । अमृतानामिति जीवितप्रधानहेतूनाम्, सर्वसंन्यासः सर्वक्रियात्यागः, स हि परमसुखमोक्षहेतुः शारीरे वक्तव्यः ॥ २२ ॥
चक्रपाणिः-अग्रयाणामित्यादौ अग्रपशब्दः श्रेष्टवचनः, अलमिति समर्थम्, अत्र ज्वरप्रमेहादयोऽपि स्वरूपेणातिपीड़ाकरत्वानुपङ्गिकत्वादिना ज्ञाताः सन्तः चिकित्सायामुपयुक्ता भवान्त, अतो ज्वरादिज्ञानमपि विकाराणां विघाताय समर्थ भवति, अग्रयाणाञ्च विकारशमकत्वाभिधानं प्राधान्यादुच्यते स्तुत्यर्थ वा तेन यदुच्यते--एत एव चेदग्रघाधिकारे विहिता विकारान् शमयन्ति, तत् किनपरचिकित्साभिधानेनेति तन्निरस्तं ; विकारविघातश्चेहोत्पन्नानाञ्चौषधोपयोगेन तथानुत्पन्नानां स्वास्थ्यपरिपालनेन ज्ञेयः ॥ २३ ॥
चक्रपाणिः-अग्रवाधिकारोक्त संग्रहेण कथयति-समानेत्यादि । समानकारिणस्तुल्यकाणः ; श्रेष्ठस्य लक्षणमिति प्रशस्तस्य लक्षणम्, लक्षणन्त्विह पाठ एव पाठेन हि श्रेष्ठं लक्ष्यते ज्ञायते इत्यर्थः : ज्यायस्त्वं वृह त्वम् तदा प्रशस्तगुणवृहत्त्वज्ञेयम् अत एवाहिताधिकारकथने श्रेष्ठतमशब्दं त्यका "अपथ्यतमत्वे प्रकृष्टतमा भवन्ति” इत्युक्तम्, तेन, श्रेष्ठस्य लक्षणमिति रक्तशाल्या. दीनां हिताहाराणां ज्ञेयम् ; ज्यायस्त्वञ्चाहिताहाराणां यवकादीनामपथ्यतमत्वे प्रकर्षशालित्वम ; कार्यकत्र्तृत्वे वरत्वव्येति कर्मणि चोत्कृष्टत्वं, तच्च "अन्नं वृत्तिकराणाम् इत्यादिनोक्त ज्ञयम् ।

Page #911

१०० चरक-संहिता।
[यजःपुरुषीयः वातपित्तकफानाञ्च यदयत् प्रशमने हितम् । प्राधान्यतश्च निर्दिष्ट यदव्याधिहरमुत्तमम् ॥ २५ ॥ एतन्निशम्य निपुणश्चिकित्सां संप्रयोजयेत् । एवं कुर्वन् सदा वैद्यो धर्मकामौ समश्नुते ॥ २६ ॥ पथ्यं पथोऽनपेतश्च यच्चोक्तं मनसः प्रियम् ।
यच्चाप्रियमपथ्यञ्च नियतं तन्न लक्ष्यते ॥ २७॥ काय्यकत्ते खेऽप्युदाहृतम्। एवं वातपित्तकफानां प्रशमने यदय द्धितं प्राधान्यतस्तनिर्दिष्टम्। तथा व्याधिहरं यदुत्तमं तदपि निद्दिष्टम् । इति ॥ २३-२५ ॥
गङ्गाधरः-एषां विज्ञानप्रयोजनमाह-एतदित्यादि। निपुणो वैद्य एतदुत्तमं द्विपञ्चाशदुत्तरं शतं निशम्य चिकित्सायां प्रयोजयेत् । एवञ्च कुर्वन् चिकित्सायामेषां प्रयोगं कुर्वन् वैद्यो धर्मश्च कामञ्चाश्नुते ॥२६॥
गङ्गाधरः-ननु हितं पथ्यमाहितमपथ्यं कथमभिधीयते इति ? अत आहपथ्यमित्यादि। पथः शारीराणां वातपित्तकफरसरक्तादीनां धातूनां सञ्चारमार्गात् स्रोतोरूपादनपेतमनपगतम्। सर्चस्रोतोगतमपायकरं न भवति । यच्च मनसः प्रियं सुखानुभवकरं तत् पथ्यं कट्टाधास्वादनेन मनसोऽप्रियवेऽपि परिणामे सुखजनकखान मनसोऽप्रियं भवति । यच्चापाततः परिणामे च नियतं मनसोऽप्रियमपथ्यश्च तन्न लक्ष्यते ॥ २७॥ वातपित्तकफेभ्यश्चेत्यादौ "वस्तिर्वातहराणाम्' "विरेचनं पित्तहराणाम्” "वमनं श्लेष्महराणाम्' "आस्थापनं वातहराणाम्' इत्यादि ज्ञयम् । यद् व्याधिहरमिति "खदिरं कुष्ठहराणाम्" "पूष्करमूलं हिकाश्वासपार्श्वशूलानाहहराणाम्" इत्यादि ज्ञेयम् ; किंवा, "अवरस्वम्" इति पाठः, तदा, अवरत्वम् अत्यर्थानभिप्रेतकर्तृत्वम्, तच्च "रजस्वलागमनमलक्ष्मीमुखाणाम् इत्यादि ज्ञेयम् ; श्रेष्ठत्वज्यायस्त्वाभ्यां प्रशस्ताप्रशस्तकर्मणामपि ग्रहणं व्याख्येयम् ॥ २४-२६ ॥
चक्रपाणिः-सम्प्रत्युक्तस्य पथ्यस्य हितापरनाम्नो लक्षणमाह-पथ्यमित्यादि । पथः शरीरमार्गात् स्रोतोरूपादनपेतम्, अपेतमपकारकमनपेतमनपकारकमित्यर्थः, पथिग्रहणेन पथो वाह्यदोषा धातवश्व, तथा पथो निवर्त्तका धातवो गृह्यन्ते ; तेन कृत्स्नमेव शरीरं गृहीतं स्यात्, ततश्च शरीरानुपघाति पथ्यमिति स्यात् ; किंवा स्वस्थस्वास्थ्यरक्षणमातुरव्याधिपरिमोक्षश्चेति पन्थाः, तस्मादनेपेतं पथ्यम् । एवमपि मनोऽनुपधातित्वं न लभ्यत इत्याह-यञ्चोक्त मनसः प्रियमिति, मनसोऽतिप्रीत्याभिलषितं, तेन मनसो हितमिति प्रियार्थः । तेन प्रशमज्ञानाभीष्टत्वादयो गृह्यन्ते ; एतेन मन.शरीरानुपघाति पथ्यमिति पथ्यलक्षणमनपवादमुक्त स्यात् ; अन्ये तु पथ्यलक्षण

Page #912

२५श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
१०१ मात्राकालक्रियाभूमि-देहदोषगुणान्तरम् । प्राप्य तत्तद्धि दृश्यन्ते ते ते भावास्तथा तथा ॥ तस्मात् स्वभावो निर्दिष्टस्तथा मात्रादिराश्रयः । तदपेक्ष्योभयं कर्म प्रयोज्यं सिद्धिमिच्छता ॥२८॥
तदात्र यस्य भगवतो वचनमनुनिशम्य पुनरपि भगवन्तमात्र यमग्निवेश उवाच---यथोदेशमभिनिर्दिष्टः केवलोऽयमों भगवता श्रुतस्त्वस्माभिः। आसवद्रव्याणामिदानीमनपवादं लक्षणमनतिसंक्षेपेणोपदिश्यमानं शुश्रूषाम इति ॥ २६ ॥
गङ्गाधरः-मात्रेत्यादि। ये ये लोहितशाल्यादयः श्रेष्ठखेनोक्तास्ते ते भावा मात्राकाल क्रियाभूमिदेहदोषगुणावस्थान्तरं तत्तत् प्राप्य तथा तथा भवन्ति । न तु तत्तद्गुणान्तरव्यतिरिक्तापरभावमापना हिता अहिता भवन्ति अहिता हिता भवन्ति । तस्माद्धिताहितखस्वभावो लोहितशाल्यादीनां निद्दिष्टः। तत्र तथा हितसाहितत्वयोराश्रयो मात्रादिर्मात्राकाल क्रियाभूमिदेहदोषावस्थान्तरमिति तन्मात्राद्याश्रयं हिताहितमुभयमपेक्षा सिद्धिमिच्छता चिकित्सायां पानाशनादिकं कर्म प्रयोज्यमिति ॥२८॥
गङ्गाधरः-इत्येवमनपवादं हिताहितलक्षणं श्रुखाग्निवेशः पुनर्यदपृच्छत् तदाह -तदात्रेयेत्यादि। भगवता यथोद्देशमयं केवलः कृत्स्नोऽर्थोऽभिनिद्दिष्टः । द्वयमेतत् पठन्ति, वदन्ति च--"यदेववं लक्षणं स्यात्, तदा ज्वरादिषु तिक्त भेषजं मनसोऽप्रियत्वेन म पथ्यं स्यात, एतच्चानुमतमेव,-यद् ज्वरे तिक्तप्रयोगस्य तदात्वे न मनसोऽनुकूलरवं, न चैतावता शरीरं प्रत्यपथ्यत्वं स्यात्, अतः यन्मानं मनोऽनुकूलत्वं मानसविकाराकर्तृत्वात् तद व्यपदेश्यमेव ; किंवा तावन्मात्र मनोऽननुकूलत्वं मानसविकारकत्वादस्यपदेश्यमेव ; तदेतदपथ्यत्वं किमाहाराचाराणां नियतमस्ति ? नेत्याह-तच्चेत्यादि । नियतं निश्चितमिदमप्रियमेव सर्वदेदमपथ्यमेव सर्वदेत्येवंरूपं किञ्चिन्नास्तीत्यर्थः । कुतो नास्तीत्याह-मात्रेत्यादि। गुणान्तरशब्दो मात्रादिभिः सम्बध्यसे, तत्तदिति मात्रादिगुणान्तरम्, ते ते इति हिताहिताहाराचाराः, तथा तथेति हितोक्ता अपि हिता अहिताश्च, तथाऽहितोक्ताश्चाहिता हिताश्च ; एवं प्रियमपि मधुरादि अप्रियम्, तिक्ताद्यप्रियमपि प्रियम् । अत्रोदारणं यथा-पथ्यं तावद् घृतम्, तदतिमात्रमपथ्यं स्यात् काले च वसन्तेऽपथ्यम्, संस्कारेण च विरुद्ध द्रव्यसंस्कृतमपथ्यम्, भूमौ चानुपायामपथ्यम्, एवं देहेऽतिस्थूले, एवं दोपे कऽपथ्यम् ; अपथ्यमपि विप मात्रादिना हितं स्यात्, यथा 'उदरे

Page #913

१०२
चरक संहिता।
यजःपुरुषीयः तमुवाच भगवानात्रं यः। धान्यफलमूलसारपुष्पकाण्डपत्रत्वचो भवन्त्यासक्योनयोऽग्निवेशाष्टौ संग्रहेण शर्करानवमीकाः। तास्वेव द्रव्यसंयोगकरणतोऽपरिसंख्येयासु यथापथ्यतमानामासवानां चतुरशीतिं निबोध ॥ ३० ॥
तद्यथा सुरासौवीरकतुषोदकम रेयमेदकधान्याम्लाः षड् धान्यासवा भवन्ति। मृद्रीकाकाश्म>खजूरधन्वनराजादनइदानीमासवद्रव्याणामनतिसंक्षेपेणोपदिश्यमानमनपवादं लक्षणं शुश्रूषाम इत्यग्निवेश उवाच ॥२९॥
गङ्गाधरः-ततस्तमुवाचात्रेयः । धान्यफलेत्यादि । धान्यादयोऽष्टावासवानां योनयो भवन्ति। शकरानवमीकाः शकरा नवमी योनिर्यास्वष्टसु योनिषु ताः शकरानवमीकाः। धान्यादिवदोषधिजात्यभावाच्छर्करायाः पृथक् अभिधानं, धान्यस्य तृणफलखेन फलस्य वृक्षजफलविवक्षाशापनार्थ पृथग्वचनम् । तास्वेव नवस्वासवयोनिषु द्रव्यसंयोगकरणतः पुनरपरिसङ्घा यासु योनिषु पथ्यतमानामासवानां चतुरशीतिं योनीः निबोध ॥३०॥
गङ्गाधरः----सुरेत्यादि। सुरादयः पड् धान्यासवाः । सुरा तन्डुलकृता, सौवीरकं निस्तु षयवकृतं, तुषोदकं सतुषयवकृतं, मैरेयं सुराकृतसुरा, मेदको जगलाख्या श्वेतसुरा, धान्याम्लं काञ्जिकमिति। मृद्वीकादीनां शविन्यन्तानां पड्विंशतः फलानामेकैकेपामासवाः पड्विंशतिभवन्ति । विषस्य तिलं दद्यात्' इत्यादि ; एवमन्यदप्यूह्यम् ; यस्मादेवमेकान्तमपथ्यत्वमनिश्चितं, प्रायोवादपथ्यता तु निश्चिता, तस्मात् स्वभावो निईिट इति,-पथ्यानां रक्तशम्ल्यादीनाम अपथ्यानाञ्च यवकादीनामित्यर्थः, स्वभावः प्रकृत्या पथ्यताऽपथ्यता च, तथा मानादिराश्रय इति निद्दिष्ट इति सम्बन्धः, मात्रादिर्मात्राकालक्रियादिः ; आश्रय इति पथ्यत्वापथ्यत्वयोः, मात्रादीन्याश्रित्य भावानां पथ्यत्वापथ्यत्वञ्च पारमार्थिकं भवतीत्यर्थः ; उभयमिति स्वभावो मात्रादिश्र ॥२७-२१॥ ___ चक्रपाणिः- इदानीमनवाधिकारादासवेष्वनन्तेषु य आसवा अग्रयास्त उच्यन्ते। धान्यादी. न्येकत्वेन पठित्वा पृथक् शर्करां पठन्ति, धान्यादीनामवान्तरजातिमत्त्वात्, शर्करायास्त्ववान्तरजातिर्नास्ति ; तासु शर्करा नवभ्यासवकारणतया श्रूयते ; मधुशर्करा तु मध्वन्तरनिविष्टैव ; मध तु नासवयोनितया पृथक् पठितम्, येन तत्कृतस्यासवस्य धान्यसम्बन्धत्वात् धान्यासवेनैव ग्रहणम् ; एवं गौड़ासवादिष्वपि बोद्धव्यम्। द्रव्यञ्च संयोगश्च करणञ्च द्रव्यसंयोगकरणम, ततो

Page #914

२५श अध्यायः]
सूत्रस्थानम् ।
६०३ तृणशून्यपरूपकाभयामलकमृगलण्डिकाजम्बीर:*कपित्थकुवलबदरकर्कन्धपीलुपियालपनसन्यग्रोधाश्वत्थप्नक्षकपीतनोडम्बराजमोदाशृङ्गाटकशविनीफलासवाः षडूविंशतिर्भवन्ति। विदारिगन्धाश्वगन्धाकृष्णगन्धाशतावरीश्या मात्रिवृदन्तीद्रवन्ती-विल्वोरुबूकचित्रमूलैरेकादश मूलासवा भवन्ति । शालप्रियकचन्दनस्यन्दन-खदिर-कदरसप्तपर्णाश्वकर्णार्जुनाशनारिमेद-तिन्दुककिर्णािहशमीशक्तिपत्रशिंशशिरीषवजुलधन्वनमधूकसारासवा
धन्वनो वृक्षविशेषः। राजादनं पियालभेदः। तृणशून्या (न्यं) केतकी तस्याः फलासवः। मृगलण्डिका विभोतकी तस्याः फलम् । कुवलं हत्फलबदरों। बदरं स्वल्पकलयदरो। कन्धः शृगालकोली। पीलु उत्तरापथिक गुड फलम् । प्लक्षः पकेटो। अजमोदा यमानी। शङ्खिनी चोरपुष्पीति । विदारिगन्धेत्यादि। विदारिगन्धादिचित्रमूलान्तरेकादशभिरेकैकस्य मूलेन कृत आसव इति मूलासवा एकादश भवन्ति । विदारिगन्धा शालपर्णी। कृष्णगन्धा शोभाञ्जनः । श्यामा श्याममूला त्रित् । दन्ती नागदन्ती । द्रवन्ती क्षुद्रमला दन्ती। एपां मूलानि । शाळेत्यादि । शालादीनां मधुकान्तानां सारैरासवा विंशतिभवन्ति। शालस्त्रिविधः। तत्र हदक्षः शाल इह विवक्षितः। प्रियकः प्रियक्षः । चन्दनं रक्तचन्दनम् । स्यन्दनस्तिनिशक्षः। खदिरो वयोलः । कदरः श्वेतखदिरः । सप्तपणेः सप्तच्छदः । अश्वको हत्पत्रहव. शालवृक्षः। अज्जुनः स्वनामख्यातः। अशनः पीतशालः। अरिमेदो विट्खदिरः। किणिहिः स्वनामख्यातो वृक्षविशेषः सारवान् न खपामागेः साराभावात् । शुक्तिपत्र बदरीक्षः। वजुलोऽशोकक्षः। धन्वनो धामनीवृक्षः ।
ऽपरिसंख्येयाः स्युः ; सौवीरं निस्तुपयवकृतं, मैरेयं सुरासवकृता सुरा, मेदकः श्वेतसुरा जगलाख्या धान्याम्बु कालिक, तृणशून्यं केतकी, मृगलिण्डिका विभीतकम्, कुवलमिति स्थूलवदरी, कर्कन्धूः शृगालबदरी, कदरः श्वेतखदिर:, अश्वकर्णः शालभेदः, अरिमेदो विटखदिरः,
-
-
* जम्बीरेत्यत्र जाम्बवेति वा पाठः ।

Page #915

६०४
चरक संहिता | विंशतिर्भवन्ति । पद्मोत्पलनलिन कुमुद-सौगन्धिकपुण्डरीकशतपत्रम वूक प्रियङ्ग, धातकीपुष्पैर्दश पुरपासवा भवन्ति । इक्षुकाण्डेदिवबालिका पुण्ड्रकचतुर्थाः काण्डासवाः । पटोल ताडकपत्रासवौ द्वौ भवतः । तिल्वकलोध लबा लुकक्रमुकचतुर्थास्त्वगासवा भवन्ति । शर्करासव एक एवेति ॥ ३१ ॥
[ यजःपुरुषीयः
एवमेषामासवानां चतुरशीतिः परस्परेणा संसृष्टानामासवद्रव्याणामुपदिष्टा भवन्ति । एषामा सवानामासुतत्वादासव संज्ञा ।
पद्मोत्पलेत्यादि । पद्मादीनां धातक्यन्तानां दशानामेकैकस्य पुष्पैः कृता आसवाः पुष्पासवा दश । पद्ममरविन्दं कमलम् । उत्पलं नीलोत्पलम् | नलिनं स्वल्पदलपद्मम् । तच्चाष्टदलं द्वादशदलश्चारुणवर्णम् । कुमुदं श्व ेतपुष्पनाली पुष्पम् । सौगन्धिकं श्वेतपुष्पं कहारम् । रक्तपुष्पञ्च । पुण्डरीकं श्वेतपद्मम् । शतपत्र मरुणवर्णशतदल पुष्पपद्मम् । प्रियङ्गु वृक्षस्य पुष्पम् | इक्ष्वत्यादि । इक्षुप्रभृतीनां चतुणों काण्डानामासवाश्चत्वारः । इक्षुः कृष्ण इक्षुः । बहुधा | काण्डेक्षुः कठिनोऽल्परस इक्षुः खालिया इति लोके । इक्षुबालिका लटा । पुण्ड्रकः श्वेतेक्षुः । पटोलेत्यादि । द्वौ पत्रात्रौ । पटोलपत्रस्य ताडपत्रस्य च । ताजस्तालपत्रवदनुहत्पत्रवृक्षः । तिल्वकेत्यादि । तिल्वकादीनां चतुणां त्वचा कृता आसवाश्वत्वारः । तिल्वकः श्वेतलोधः । लोध्रो रक्तलोध्रः । एलवालुक ऍलेयवृक्षः । क्रमुको गुवाकवृक्षः । शकैरासव एक एवेति । इति चतुरशीतिरासवाः ॥ ३१ ॥
गङ्गाधरः - एषामासवसंज्ञा खल्वासुतत्वात् कालान्तरेण सन्धानभावात् । नन्वेषां चतुरशीतेर्द्रव्याणामेव किमासवा भवन्ति नान्येषामिति ? अत उच्यते एवमेषामित्यादि । परस्परेणासंसृष्टानामेषामेकैकेषामासवानां द्रव्याणां चतुरfefret अपामार्गः, शुक्तिबंदरी पद्म सरक्तमष्टदलपद्मम् नलिनं श्वेतमष्टदलपद्मम्, पुण्डरीकं श्वेतशतपत्रपद्मम्; शतपत्रन्त्वरुणम् । इक्षुशब्दप्राप्तस्यापि पुण्ड्रकस्य पुनरभिधानमासवं प्रति तस्य प्राधान्यख्यापनार्थम् क्रमुकं गुवाकम्; तिल्वकः शावरलोध्रः । आसुतत्वादिति सन्धानरूपत्वात् । द्रव्यसंयोगविभाग इत्यादौ 'एषाम्' इतिपदेन प्रत्येकं धान्यादिद्रव्यकृता आसवा उक्तः, तेषाञ्च विभागोऽनुपपन्न एकरूपत्वादिति, तन्न, तेपामपि स्वजातीयद्रव्यविभागस्य * सौगन्धिकं नीलोत्पलाकारवर्णमुत्पलं सुगन्धिचेति डल्लणः ।

Page #916

३५श अध्याय:
६०५
सूत्रस्थानम् । द्रव्यसंयोगविभागविस्तरस्त्वेषां बहुविधविकल्पः संस्कारश्च । यथाव' संयोगसंस्कारसंस्कृता ह्यासवाः स्वं व कर्म कुर्वन्ति ॥ ३२॥
संयोगसंस्कारादौ देशकालमात्रादयश्च भावाः। तेषां तेषामासवानां ते ते समुपदिश्यन्ते तत्तत्कार्यमभिसमीयेति ॥३३॥
___ भवति चात्र। मनःशरीराग्निबलप्रदानाम् अस्वप्नशोकारुचिनाशनानाम् । संहर्षणानां प्रवरासवानाम्
अशीतिरुक्ता चतुरुत्तरषा ॥ ३४ ॥ शीतिरुपदिष्टा भवन्ति, तेषामासवानामुक्तानुक्तद्रव्यैः संयोगविस्तरो द्रव्यविभागविस्तरश्च बहुविधविकल्पः संस्कारश्च बहुविधविकल्पः। तत्र येन येन द्रव्येण संयोगाद् यस्य यस्य द्रव्यस्यासवा ये भवन्ति, येन येन च द्रव्येण च संस्कारात् संस्कृताश्च भवन्ति तत्तद यथास्वं द्रव्यस्य संस्कारस्य गुणकम्मेभ्यां ते त आसवाः स्वं स्वं कम्मे कुम्वन्ति ॥३२॥
गङ्गाधरः-तत्तद्रव्यसंयोगविभागादौ संस्कारे च असंस्कारे च यद्यत् कम कुम्वन्ति बुद्धिमद्भिस्तेषां तेषामासवानां तत्तत्काय्येमभिसमीक्ष्य विविच्य मात्रादयश्च भावास्तेषां तेषां ते ते मात्राकालक्रियाभूमिदेहदोपप्रकृत्यवस्थान्तरभावाः समुपदिश्यन्ते। इति ॥३३॥
गङ्गाधरः-भवति चात्रेत्यादि। मनःशरीरेत्यादिना श्लोकेनासवानाम् उपसंहारः॥३४॥
विद्यमानत्वात्, किञ्च संस्कारद्रव्यविभागस्यापि तत्र शक्यत्वात् ; न हेरकेनैव द्रव्येण सुरादयः क्रियन्ते, प्राधान्यात् तु धान्यादयोऽभिधीयन्ते । संस्कारश्च बहुविधविकल्प इति योजना। संयोगसंस्कारकरणप्रयोजनमाह-यथास्वमित्यादि। यथास्वमिति यद युज्यते ; देशो भस्मराशिधान्यराश्यादिः सन्धानेषु वक्ष्यमाणः ; कालस्तु पक्षमासादिः ; स्थापनमात्रा सन्धानद्रव्यमात्रा ;

Page #917

१०६ . चरक-संहिता।
यज्जापुरुषीयः तत्र श्लोकः। शरीररोगप्रकृतौ मतानि तत्वेन चाहारविनिश्चयाय * । उवाच यजःपुरुषादिकेऽस्मिन् मुनिस्तथाग्राणि वरासवांश्च ॥३५ इत्यग्निवेशकृते तन्त्र चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने
यजःपुरुषीयो नाम पञ्चविंशोऽध्यायः ॥ २५ ॥ गङ्गाधरः-तत्र श्लोक इत्यादि। शरीररोगेत्यादिनैकेनाध्यायाः शरीरप्रकृतौ रोगप्रकृती चोपादानकारणे तत्त्वेन मुनीनां मतानि आहारविनिश्चयाय यानि हिताहितानि तथाग्राणि श्रेष्ठतमानि तथा वरासाश्चास्मिन् यज्जःपुरुषादिकेऽध्याये मुनिरात्रेयपुनर्वसुरुवाचेति ॥३५॥
अग्नीत्यादि। सव्व पूर्ववत् । इति श्रीगङ्गाधरकविरत्नकविराजकृते चरकजल्पकल्पतरौ सूत्रस्थानीय
पञ्चविंशयज्जःपुरुषीयाध्यायजल्पाख्या पश्चविंशी शाखा ॥२५॥
आदिग्रहणाद, द्रव्यस्वभावेतिकर्तव्यतासंग्रहणम् ; तत्तत्कार्यमिति देशकालशरीरदोषादिभिन्नं हितत्वम्। मनःशरीरेत्यादिना गुणकथनं युक्तया पीतस्यासवस्य ज्ञेयम् ॥ ३०-३५॥
इति चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायाम् आयुर्बेददीपिकायां सूत्रस्थान
व्याख्यायां यजःपुरुषीयो नाम पञ्चविंशोऽध्यायः ॥२५॥
* आहारविनिश्चयो य इति पाठान्तरम् ।

Page #918

षड्विंशोऽध्यायः। अथात आत्रे यभद्रका-यीयमध्यायं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्र यः ॥ १ ॥ आत्र यो भद्रकाप्यश्च शाकुन्तेयस्तथैव च । पूर्णाक्षश्चैव मौद्गल्यो हिरण्यानश्च कौशिकः ॥ यः कुमारशिरा नाम भरद्वाजः शठानघः * ! श्रीमान वायॊविदश्चैव राजा मतिमतां वरः ।। निमिश्च राजा वैदेहो बडिशश्च महामतिः । काङ्कायनश्च वाहीको वाहीको भिषजां वरः । ॥
गङ्गाधरः-द्रव्यादीनां हिताहितखयोराहारादिविधयोपयोगापेक्षलेनाभ्यवहृतानि द्रव्याणि तानि तानि यद्यत् कर्म कुर्वन्ति तद्रसादिदारेणैवेत्यतस्तदुपदेशार्थमात्रेयभद्रकाप्यीयमध्यायमारभते-अथात इत्यादि। अध्यायस्यादौ आत्रेयो भद्रकाप्यश्चेति वाक्यार्थमात्रयभद्रकाप्यमधिकृत्य कृतोऽध्याय इत्यात्रेयभद्रकाप्यीयोऽध्याय इति। शेषं सर्च पूर्ववव्याख्येयम् ॥१॥
गङ्गाधरः-आत्रेय इत्यादि। आत्रेयः पुनव्वसुः । भद्रकाप्यश्च शाकुन्तेयो ब्राह्मणः। मौद्गल्यः पूर्णाक्षः। कौशिको हिरण्याक्षः। कुमारशिरा भरद्वाजः शठानघः। मतिमतां वरो राजर्पिः श्रीमान् वाोविदः। विदेहो मैथिलो निमिर्नाम राजर्षिः। महामतिर्वडिशो धामार्गवः! भिषजां वरो वाहीको
चक्रपाणिः-हिताहितैकदेशमभिधाय कृत्स्नद्रव्यहिताहितत्वज्ञानार्थ रसवीर्यविपाकाभि. धायकात्रेयभद्रकाप्यीयोऽभिधीयते। तत्रापि विपाकादीनामपि रसेनैव प्रायो लक्षणीयत्वात्
* स चानघ इति वा पाठः। + वाहीको भिषजां वरः इत्यत्र वाहीकभिषजां वर इति चक्रः ।

Page #919

चरक-संहिता। [आत्रेयभद्रकाप्यीयः एते श्रु तवयोवृद्धा जितात्मानो महषयः । वने चैत्ररथे रम्ये समीयुर्विजिहीर्षवः ॥ तेषां तत्रोपविष्टानामियमर्थवती कथा। बभूवार्थविदां सम्यग्रसाहारविनिश्चये ॥२॥ एक एव रस इत्युवाच भद्रकाप्यः। यं पञ्चानामिन्द्रियार्थानामन्यतमं जिह्वाविषयभावमाचक्षते कुशलाः। स पुनरुदकादनन्य इति ॥३॥
बाघदेशवासी वाहीकदेशीयश्च काकायनपिः। इति निमिवा?विदयो राजर्षिखादैते दश महयः श्रुतेन वयसा च वृद्धा विजिहीर्षवो विहत्तुमिच्छवश्चैत्ररथे नाम्ना रम्ये वने समीयुः संगता बभूवुः। तत्र वने खलूपविष्टानां तेषां पुनव्वेसुप्रभृतीनामर्थविदामियं वक्ष्यमाणा रसाहारविनिश्चयेऽर्थवती प्रयोजनवती कथा बभूव ॥२॥
गङ्गाधरः-का सा कथेति ? अत उच्यते-एक एवेत्यादि। तेषां मध्ये भद्रकाप्य ऋषि एक एव रस इत्युवाच। कोऽसावेको रस · इति ? अत उच्यते-यं पुनरित्यादि। कुशलाः पण्डिता यं पश्चानामिन्द्रियाथानामन्यतममेकतमं जिहन्द्रियवैषयिकं भावमाचक्षते स रस एक एव न तु द्विविधादिः जिह्वन्द्रियविषयवसामान्यात् । जिह्वावैपयिको भावश्च शीतोष्णमृदुकठिनादिश्च भावस्तत्र प्रसङ्गवारणाय। पञ्चानामिन्द्रियार्थानां मध्ये यो यो भावोऽन्य एकः परस्परविभिन्नः श्रोत्रादिग्राह्यवेन भिन्नभिन्नधर्मा तेषु मध्ये जिह्वन्द्रियवैषयिको यो भावः स रसः। शीतोष्णादिस्तु स्पर्शनेन्द्रियग्राह्यखेन भिन्नः । जिह्वायां हि त्रीणीन्द्रियाणि वर्तन्ते। वागिन्द्रियं रसनेन्द्रियं स्पर्शनेन्द्रियश्च
रसप्रकरणमादौ कृतम् । मुनिमतैः पूर्वपक्षं कृत्वा सिद्धान्तव्यवस्थापनं शिष्यव्युत्पत्यर्थम् । रसेनाहारविनिश्चयो रसाहारविनिश्चयः, किंबा, "अयं रसविनिश्चयः तथापरञ्चातो विपाकानाम्' इत्यादिराहारविनिश्चयः ॥ १२ ॥
चक्रपाणिः-एक एवेत्यादि। हान्द्रयार्थानामिति निर्धारणे षष्टी। अन्यतममित्येकम्, अन्यशब्दो ह्ययमेकवचनः, यथा “अन्यो दक्षिणेन गतः, अन्य उत्तरेण,” एक इत्यर्थः, तमशब्दः

Page #920

२६श अध्यायः] सूत्रस्थानम् ।
१०६ इति । तत्र जिह्वास्थं खगिन्द्रियं शीतोष्णादिस्पर्श गृह्णाति। मधुराम्लादिकं रसनेन्द्रियं गृह्णाति न शीतोष्णादिकम् । प्रागुत्पत्तौ हि यदा भूतादिसमाख्याततामसादहकारात् पञ्चशब्दतन्मात्रादीनि गगनादीनि पञ्चमहाभूतानि जायन्ते, तदैव सहोदकेन भूतेन जातो रसः साधारणरूपः । तमेव भूतान्तरसंयोगेन संहते द्रव्ये जायमानेऽभिव्यक्तं जिह्वन्द्रियविषयं भावं कुशला आचक्षते । तस्मादेक एव रसो नानेकः। तद्यदुदकं प्रागजातं तदुदकात् पुनः स रसोऽनन्यो नान्य इति। तथा च रसनार्थो रस इति प्रागभिहितम् । नातोऽतीन्द्रिये तस्मिन् रसे लक्षणाप्रसङ्गः। यो हि भावोऽभिव्यक्तः सन् ग्राह्यो भवति स एवार्थसंशो भवति नानभिव्यक्तो भावोऽथ उच्यते इन्द्रियस्य योऽभिव्यक्तो रसनेन इन्द्रियेण गृह्यते स रसनार्थो रस उच्यते। न चातिप्रसङ्गो लक्षणस्य रसखे रसाभावे च जिह्वेन्द्रियार्थवाभावात्। न हि रसनेन्द्रियेण रसवं रसाभावो वा प्रत्यक्षमुपलभ्यते। रसेनैव ह्यनुमीयते रसखम् । रसाभावश्च भावरूपो गन्धादिर्न रसनेन्द्रियार्थः। अवस्तुरूपश्चाभावस्तत्तद्रसस्यासत्ता। (तस्याभावस्य भाव इति पदेन तात्तिः) स हि रसनेन्द्रियेणोपलभ्य रसमनुपलब्धयाऽनुमीयते। नास्त्यत्र निम्बे मधुरो रस इति । तस्माद्रसनेन्द्रियग्राह्यत्तिगुणखावान्तरजातिमत्त्वं रसखमित्येवं न तल्लक्षणं व्याख्यातव्यम् । तस्मिन्नतीन्द्रियस्य रसस्य रसवं न जातिः साधारणैकरूप. खात् । जातिहानेकव्यक्तिसमवायिनी। स एवाभिव्यक्तो यदानेकरूपो भवति मधुरादिविशेषस्तदा विशेषे रसवं जातिभवति न खविशेषे । तस्मिन्नविशेष रसे रसखन्तु शब्दादितन्मात्राखापेक्षो विशेषः पदार्थः । तन्मात्रावं शब्दादीनां पञ्चानां सामान्यमाकाशादीनां हि शब्दादिः, सा सा मात्रेति तन्मात्रा । सुश्रुते चोक्तम् 'आप्यो रस' इति । अनया रीत्या शब्दादीनामपि लक्षणान्यनुक्तानि वाच्यानि। श्रवणार्थः शब्दः। योऽभिव्यक्तः सन् श्रवणग्राह्योऽथों भवति सोऽर्थः शब्दः । स्पर्शनार्थः स्पर्शः। योऽभिव्यक्तः सन् स्पर्शनग्राह्यो भवति स स्पर्शनार्थः स्पर्शः । नेत्रार्थो रूपम् । योऽभिव्यक्तः सन् नेत्रग्राह्योऽर्थो भवति स नेत्रार्थो रूपम् । घ्राणार्थो गन्धः। योऽभिव्यक्तः सन् घ्राणग्राह्योऽर्थों भवति स घ्राणार्थो गन्धः। इति ॥३॥
स्वार्थिकः । जिह्वावैषयिकमिति जिह्वाग्राह्यम् । रसाभावोऽाप जिह्वया गृह्यते, अत आह भावमिति ; उदकादनन्य इति रसोदकयोरेकत्वख्यापनार्थं पूर्वपक्षत्वाद् ; दृष्टः पूर्वपक्षश्च कापिलमतेन

Page #921

६१०
चरक-संहिता। [आत्रेयभद्रकाप्योयः द्वौ रसाविति शाकुन्तेयो ब्राह्मणः। छेदनीय उपशमनीयश्चेति ॥४॥
त्रयो रसा इति पूर्णाक्षो मौद्गल्यः। छेदनीयोपशमनीयसाधारणाः ॥५॥
चत्वारो रसा इति हिरण्यानः कौशिकः । स्वादुहितश्च स्वादुरहितश्च अस्वादुर्हितश्चास्वादुरहितश्च ॥ ६ ॥
गङ्गाधरः-द्वावित्यादि। शाकुन्तेयो ब्राह्मणः खलु योऽभिव्यक्तः सन् रसनग्राह्योऽौँ भवति स रस एक एवेति सत्यम् । अभिव्यक्तः संस्तु योऽथों भवति स पुनश्छेदनीय उपशमनीयश्चेति द्विधाऽभिव्यज्यते। तस्माद द्वौ रसावित्युवाच । शरीरदोषादिच्छेदनेन वत्तेत इति च्छेदनीयः। शरीरदोषादरुपशमनेन वत्तेत इत्युपशमनीय इति। अम्ललवणकटुभिः शारीरक्लेदादिदोषश्छिद्यत इति हि दृश्यते मधुरतिक्तकषायैरुपशाम्यत इति च दृश्यते । इति ॥४॥ ___ गङ्गाधरः-त्रय इत्यादि। पूर्णाक्षो मौद्गल्यः खलु यो भावोऽभिव्यक्तः सन् रसनग्राह्योऽर्थो भवति स रस एक एवेति सत्यम् । अभिव्यक्तः सन् पुनर्योऽर्थो रसनग्राह्यो भवति स पुनश्छेदनीयोपशमनीयो साधारणश्चेति त्रिधाऽभिव्यज्यते तस्मात् त्रयो रसा इत्युवाच । तयोमिश्रीभावे च्छेदनोपशमने दृश्येते ॥५॥
गङ्गाधरः--चखार इत्यादि । हिरण्याक्षः कौशिकः खलु यो भावोऽभिव्यक्तः सन् रसनग्राह्योऽथों भवति स रस एक एवेति सत्यम् । अभिव्यक्तस्तु सन् योऽर्थो रसनग्राह्यो भवति स तु स्वादुहितश्च स्वादुरहिप्तश्चास्वादुहितश्चास्वादुरहितश्चेति चतुर्दाऽभिव्यज्यते। तस्माच्चखारो रसा इत्युवाच। रक्तशालियबगोधूममुद्गादिः स्वादुश्च हितश्च । मापादिस्तु स्वादुश्वाहितश्च। चुलुकीवसादिरस्वादुहितश्च आविकघृतादिस्वस्वादुश्वाहितश्चेति ॥६॥
से हि "रसतन्मानं गन्धतन्मात्रम्” इत्यादिवचनेन गुणव्यतिरिक्तद्रव्यमिति ब्रुवते। छेदनीय इत्यपतर्पणकारकः, उपशमनीय इति वृहणः ; साधारण इत्याग्नेयसौम्यसामान्याभयोरपि लङ्घन

Page #922

२६श अध्यायः
६११
सूत्रस्थानम् । पञ्च रसा इति कुमारशिरा भरद्वाजः। भौमौदकाग्नेयवायव्यान्तरीक्षाः ॥७॥
षड़सा इति वा•विदो राजर्षिः। गुरुलघुशीतोष्णस्निग्धरुक्षाः ॥८॥
सत रसा इति निमिविदेहः। मधुराम्ललवणकटुतिक्तकषायनाराः ॥६॥
गङ्गाधरः-पञ्चेत्यादि। शठानघः कुमारशिरा भरद्वाजः खलु यो भावोऽभिव्यक्तः सन् रसनग्राह्योऽयों भवति स रस एक एवेति सत्यम् । अभिव्यक्तस्तु सन् यो रसनग्राह्योऽर्थो भवति स पुनभौ मौदकाग्नेयवायव्यान्तरीक्षभेदेन पञ्चधाऽभिव्यज्यते। तस्मात् पञ्च रसा इत्युवाच। वक्ष्यते च सोमगुणाति. रेकान्मधुरो रसः इति । पूर्वाध्याये चाभिहितम्- “रसनाथों रसस्तस्य द्रव्यमापः क्षितिस्तया। नित्तौ च विशेषे च प्रत्ययाः खादयस्त्रयः॥” इति ॥ ७ ॥
गङ्गाधरः-पडित्यादि । अथ वाय्योविदो राजर्षिः खलु यो भावोऽभिव्यक्तः सन रसनग्राह्योऽर्थो भवति स रस एक एवेति सत्यम । सोऽभिव्यक्तस्तु सन् यो रसनग्राह्योऽर्थी भवति स गुरुलधुशीतोष्णस्निग्धरुक्षभेदेन षड्धाऽभिव्यज्यते । तस्मात् पट् रसा इत्युवाच। कश्चिद्धि रसो गुरुश्विरेण पच्यते, कश्चिल्लघुः शीघ्र पच्यते, कश्चिच्छीतः शैत्यं जनयति, कश्चिदुष्ण औष्ण्यं जनयति, कश्चित् स्निग्धः स्नेहयति, कश्चिद रुक्षो रुक्षयतीति ॥ ८॥
गङ्गाधरः-सप्तेत्यादि। अथ निमिविदेहो राजर्षिः खलु यो भावोऽभिव्यक्तः सन् रसनग्राह्योऽथों भवति स रस एक एवेति सत्यम् । स खलु अभिव्यक्तस्तु सन् यो रसनग्राह्योऽर्थो भवति स मधुरामललवणकटुतिक्तकषायक्षारभेदेन सप्तधाऽभिव्यज्यते। तस्मात् सप्त रसा इत्युवाच । इति ॥९॥
वृहणयोः कर्ता, परस्परविरोधादकर्ता वा। स्वादुरित्यभीरः, हित इत्यायत्यनपकारी। भाश्रीयत इत्याश्रयो द्रव्यम् ; गुणाः सिग्धगुर्वादयः, कर्म धातुवर्द्धनक्षपणादि ; संस्वादो रसानामवान्तरभेदः, एषां विशेषाणां भेदानामित्यर्थः । तत्र द्रव्यभेदादाधारभेदेनाश्रितस्यापि रसस्प भेदो भवति, आश्रयो हि कारणं, कारणभेदाच्च कार्यभेदोऽवश्यं भवतीत्यर्थः, गुर्वादिगुणभेदास्तथा कर्मभेदाश्च रसकृता एव ; ततश्च कार्यभेदादवश्यं कारणभेद इति पूर्वपक्षाभिप्रायः। संस्वाद

Page #923

१२
चरक-संहिता ।
[ आत्रेयभद्रकाप्यीयः
अष्टौ रसा इति वड़िशो धामागवः । मधुराम्ल लवण
कटुकतिक्तकषापचाराव्यक्ताः ॥ १० ॥
अपरिसंख्येया रसा इति काङ्कायनो वाह्लीकभिषक्, आश्रयगुणकम्मसंस्कारविशेषाणामपरिसंख्येयत्वात् ॥ ११ ॥
पड़ेव रसा इत्युवाच भगवान् पुनव्वसुमधुराम्ललवणकटुतिक्तकषायाः । तेषां परणां रसानां योनिरुदकम् ।
।
गङ्गाधरः - अष्टावित्यादि । अथ वड़िशो धामार्गवः खलु यो भावोऽभिव्यक्तः सन् रसनग्राह्योऽर्थो भवति स रस एक एवेति सत्यम् । अभिव्यक्तस्तु सन् यो रसनग्राद्योऽर्थो भवति स खलु मधुरादिपूर्व सप्तविधोऽव्यक्तश्च दृत्यष्टधाऽभिव्यज्यते । तस्मादष्टौ रसा इत्युवाच ॥ १० ॥
गङ्गाधरः - अपरिसङ्ख्या इत्यादि । अथ काकायनो वाह्रीको भिषक् खलु यो भावोऽभिव्यक्तः सन् रसनग्राद्योऽर्थो भवति स रस एक एवेति सत्यम् । यस्तु अव्यक्तो रसनग्राद्योऽर्थः स आश्रयादिविशेषाणामपरिसङ्क्षे त्रयत्वेन अपरिसंख्येयतयाभिव्यज्यते । अभिव्यक्ताश्चाश्रयगुणकर्म संस्कारविशेषाणाम् अपरिसंख्येयत्वादपरिसंख्येया रसा इत्युवाच । रसानामाश्रया द्रव्याणि खलु अपरिसंख्येयानि न समानरसानि गुणास्तेषां समानाधिकरणा गुरुत्वाद यस्तैश्च विभिन्नाः । कर्माणि च धातुवर्द्धनादीनि समानाधिकरणान्यपरिसंख्येयानि । संस्कारः पुनः करणं रसान्तरकरणद्रव्य क्रियान्तरेण रसान्तरभावा अपरि
या इति ॥। ११ ॥
गङ्गाधरः -- षड़ेवेत्यादि । भगवानात्रेयः पुनर्व्वसुः खलु नवानां महर्षीणां वचनं श्रुला यो व्यक्तो भावोऽभिव्यक्तः सन्: रसनग्राह्योऽर्थो भवति स रस एक एवेति सत्यम् । अभिव्यक्तस्तु सन् रसनग्राह्यो योऽर्थो भवति स खलु मधुराम्ललवणकटुतिक्तकषायभेदेन षड्विध एवाभिव्यज्यते । तस्मात् पट्टेव
भेदस्तु - एकस्यामपि मधुरजाताविक्षुगुडादिगतः प्रत्यक्षमेव भेदो दृश्यते स्वसंवेद्य एव यदुक्तं - "इक्षुक्षीरगुड़ादीनां माधुर्य्यस्यान्तरं महत् । सरस्वत्यापि शक्यते” ॥ ३–११ ॥
चक्रपाणिः - सिद्धान्तं पुनर्व्वसुवचनत्वेनाह-पड़ेवेत्यादि । पूर्ध्वपक्षोक्तरसैकत्वादिव्यवस्थामाह - तेषां षण्णामित्यादि । योनिराधारकारणं, कार्यकारणयोश्च भेदात् सिद्ध उदकाद रसभेदः
स तु संस्वादभेदः
भेदस्तथापि नाख्यातु

Page #924

२६ अध्यायः !
सूत्रस्थानम् ।
१३
छेदनोपशमने द्वे कम्मणी । तयोर्मिश्रीभावात् साधारणत्वम् ।
रसा इत्युवाच । न खभिव्यक्तः सन्नेको रसो न वा द्वौ रसौ न च त्रयो रसा न च चत्वारो रसा नव पञ्च रसा न च गुरुत्वादयः पड् रसाः न च सप्त रसा नैवाष्टौ रसा नाप्यपरिख्येया रसाः । न च स पुनरुदकादनन्य इति । कस्मादिति ? अत उच्यते- तेपामित्यादि । यो भावोऽभिव्यक्तः सन् रसनग्रा यो योsर्थो भवति रसनग्राह्यः स सोऽर्थो नोदकादनन्यः, तेषां पण्णां रसानां योनिरुत्पत्तिस्थानमुदकम् । वक्ष्यते ह्यत्र - "सौम्याः खल्वापोऽन्तरीक्षप्रभवाः प्रकृतिशीता लध्व्यश्चाव्यक्तरसास्वन्तरीक्षाद्भ्रश्यमाना भ्रष्टाश्च पश्चमहाभूतगुणसमन्विता जङ्गमस्थावराणां भूतानां मूर्तीरभिप्रीणयन्ति । तासु मूर्त्तिषु पड़ भिमूच्छेति रसाः । तेषां पण्णां रसानां सोमगुणातिरेकात् मधुरो रसः । भूम्यग्निभूयिष्ठत्वादम्लः | तोयानिभूयिष्ठवल्लवणः । वाय्वग्निभूयिष्ठत्वात् कटुकः । वाय्वाकाशातिरिक्तवात् तिक्तकः । पवनपृथिव्यतिरेकात् कषायः ।” इत्येवमेषां पप्णां रसानामभिव्यक्तिः पदत्वेनैव नातिरिक्तत्वेन । तस्मात् षटत्वमुपपन्नं न्यूनातिरेकविशेन्महाभूतानाम् । भूतानामिव स्थावरजङ्गमानां नानावर्णाकृतिविशेषः । पड़ऋतुकत्वाच्च कालस्योपपन्नो महाभूतानां न्यूनातिरेकविशेष इति । तत् पाञ्चभौतिकीषु मूर्त्तिषु यत् सोमगुणायतिरिक्तत्वे मधूरादयोऽभिव्यज्यन्ते तत् तेषु पञ्चसु महाभूतेषु खलु यदुदकमव्यक्तरसं तस्मादुदकादेव तस्याव्यक्तो रसो भूतान्तरसंयोगे सति स्थूलः सन् मधुरादिभावम् आपन्नोऽभिव्यज्यते इति तेषां रसानां योनिरुदकम् । ( तेषां योन्यव्यक्तरसाश्रयत्वात् ) न पुनरुदकादनन्यो रस इति ।
अत एव द्वां रसाविति यत् शाकुन्तेयेनोक्तं तन्न । कस्मात् १ यतस्तेषां षण्णां रसानां द्वे कम्मणी च्छेदनोपशमने । तत् परसाश्रयद्रव्याणि हि अम्ललवणकटुभिः शारीरक्के दादीनि च्छिन्दन्ति मधुरतिक्तकषायैरुपशमयन्तीति तेरसौ न भवतः ।
नितरां त्रयो रसा इति यत् पूर्णाक्षेणोक्तं तन्न । साधारणत्वं हि तयो - इछेदनीयोपशमनीययोमिश्रीभावाद् भवति तदपि तेषां कम्मे । तस्मात् न यो रसा इति ।
प्रत्यक्ष एवेतिभावः । क्षितिव्यतिरिक्तमुदकमेव यथा रसयोनिस्तथा "रसनार्थो रसस्तस्य " इत्यादी विवृतमेव दीर्घजीवितीये; तयोर्मिश्रीभावादिति, कर्मणोरमूर्त्तयोर्मिश्री भावानुपपत्ती
११५

Page #925

६१४
चरक-संहिता। [ आत्रेयभद्रकाप्यीयः स्वादुः स्वादुताभक्ति * द्वौ हिताहितौ च प्रभावौ। पञ्चमहाभूतविकारास्त्वाश्रयाः प्रकृतिविकृतिविचारणा देशकालवशाः ॥ १२ ॥
हिरण्याक्षेणापि चखारो रसा इति यदुक्तं तत् न। कस्मात् ? यतः स्वादुः हितश्च स्वादुरहितश्चास्वादुहितश्चास्वादुरहितश्चेत्येतेषु स्वादुः खलु तेषां मधुरादीनां पण्णां रसानां स्वादुता आखादनं भक्तिः। हिताहितौ द्वौ प्रभावी तेषामचिन्त्यशक्ति विशेषौ तस्मात् न ते चखारो रसा इति । ___ कुमारशिरसा भरद्वाजेन च भौमादिभेदेन पञ्च रसा इति यदुक्तं तत् न। कस्मात् ? यतः पञ्चभूतविकाराः खलु कार्यभूतद्रव्याणि भौमान्याप्यानि तेजसानि वायव्यान्यान्तरीक्षाणि। तेषां पप्णां रसानामाश्रया न तु रसा इति। ननु सोमगुणातिरेकात् मधुरो रसः। भूम्यग्निगुणभूयिष्टखादम्ल इत्यादुरत्या कथमाश्रयाः पाञ्चभौतिकद्रव्याणीति ? अत उच्यते-प्रकृतीत्यादि। प्रकृति विकृतिविचारणा देशकालवशाः। प्रकृतविकृतिविचारणा चेयम्-देशविशेषात् कालविशेषाच्च चेतनयोगात् सचेतनः पञ्चभिर्महाभूतेन्यू नातिरेकांशेन संयुक्तः काय्य द्रव्ये घटादावारभ्यमाणे वाय्वादीनां कर्मभिरन्योन्यानुप्रवेशादन्योन्य. गुणमेलनादन्योन्यक्रियामेलनाच्च विक्रियमाणाः प्रकृतयः पञ्चभूततद्गुणान सजातीयान् द्रव्यान्तरगुणान्तररूपान् विकारानारभन्ते। प्रकृतिराकाशः सुपिरादिकं विशिष्टमाकाशान्तरं वायुविशिष्टवाय्वन्तरं तेजो विशिष्ट तेजो. ऽन्तरमुदकं रसरक्तादिद्रवान्तरं पृथिवी मूर्तिम् । तेषाञ्च गुणाः शब्दादयो ये तेपां शब्दो दशविधं शब्दान्तरमारभते। षडजपेभगान्धारमध्यमपञ्चमधैवतनिषादकष्टाकष्टसाधारणभेदात् । स्पर्शश्व स्पान्तरं शीतोष्ण श्लक्ष्णखरादिभेदात् । रूपञ्च विशिष्ट रूपान्तरं लोहितशुक्लकृष्णनीलपीतारुणादिभेदात्। रसश्च विशिष्ट रसान्तरं मधुरामललवणकटुतिक्तकषायभेदात् । गन्धश्च विशिष्टं गन्धान्तरं तदाधारयोर्द्रन्ययोर्मिश्रीभावादिति बोद्धव्यम् । साधारणमिति साधारणकार्य योगित्वम् ; भक्तिरितीच्छेत्यर्थः, तेन, यो यमिच्छति स तस्य स्वारस्वादुरितर इति पुरुषापेक्षी धम्मो न रसभेदकार्यावित्यर्थः । पञ्चमहाभूतेत्यादौ 'तु'शब्दोऽवधारणे, तेन आश्रया एव न रसा इत्यर्थः ; किम्भूता भौमादयो भूतविकारा आश्रया इत्याह-प्रकृतिविकृतिविचारणा देशकालवशा इति,
* स्वाद्वस्वाइतेति वा पाठः।

Page #926

२६श अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् । तेष्येषु द्रव्यसंज्ञकेषु गुणा गुरुलघुशीतोष्णस्निग्ध
रुक्षाः ॥ १३ ॥
१५
सौरभ पूतिविस्रादिभेदात् । इत्येवं द्रव्यगुणयोः सजातीयारम्भकत्वं साधम्म्य द्रव्याणि द्रव्यान्तरमारभन्ते गुणाश्च गुणान्तरम् । कर्म च कर्मासाध्यं न विद्यते । विक्रियमाणं हि स्वतस्तत्तद्वाय्वादीनां क च परस्परं मिश्रीभूतं स्वविरोधिकमन्तरं सजातीयं विजातीयं वा चिन्त्यमचिन्त्यमारभते, यत् उच्यते- -- प्रभाव इति । कणादेनोक्तं " तस्मिन् पञ्चमहाभूत विकारे द्रव्ये मधुरादयो रसा आश्रिता अतो न भौमो रस आप्यो वा तैजसो वाड्थ वायव्यो वान्तरीक्षो वेति” ।। १२ ।।
गङ्गाधरः -- तेष्वाश्रयेष्वित्यादि । अथ वाय्र्योविदराजपिणा गुरुलघुशीतोष्णस्त्रिग्यरुक्षा इति षड़ रसा इति यदुक्तं तदपि न । कस्मात् ? यतस्तेषु आश्रयेषु पञ्चमहाभूत विकारेषु द्रव्येषु गुणा गुरुलध्वाद्याः । गन्धतन्मात्रादिपृथिव्यादिस्था अनभिव्यक्ता ये गुर्व्वादयो रसातिरिक्ताः प्रकृतिभूता गुणास्तेषां पञ्चभूतान्योन्यानुप्रवेशात् कार्य्या अभिव्यक्ता गुर्व्वादयो गुणा न तु रसाः, रसानारव्यत्वात् | आदिशब्देन मन्दतीक्ष्णमृदुकठिन श्लक्ष्णख रविशद पिच्छिलस्थूलसूक्ष्मस्थिरसरसान्द्रद्रवाः । शब्दादयश्च ॥ १३ ॥
शब्दोऽधनार्थः, स च प्रकृत्यादिभिः प्रत्येकं योज्यः, प्रकृतिवशा यथा - मुद्राः कपाया मधुरा सन्तः प्रकृत्या लघवः, एतद्धि लाघवं न रसवशं, तथा हि सति कषायमधुरत्वाद् गुरुत्वं स्यात्; विकृतिवशञ्च व्रीहेर्लाजानां लघुत्वं तथा सक्त सिद्धपिण्डकानाञ्च गुरुत्वम्, विचारणा विचारो द्रव्यान्तरसंयोग इत्यर्थः । तेन, विचारणावशं यथा-मधुसर्पिषी संयुक्त विषम्, तथा विपञ्चादयुक्तः स्वकार्यव्यतिरिक्तकार्य्यकारि । देशो द्विविधो भूमिरातुरा; ; तत्र भूमौ 'श्वेतकपोती च वल्मीकाधिरूदा विषहरी ', तथा “हिमवति भेषजानि महागुणानि भवन्ति"; शरीरदेशे यथा --- “ सक्थि मांसाद् गुरुतरं स्कन्धक्रोइशिरस्पदाम्" इत्यादि कालवशन्तु यथा मूलकमधिकृत्योक्तं--“तद्वालं दोषहरं वृद्धं त्रिदोषम्" तथा "यथत्तु पुष्पक उमाददीत इत्यादि ; अत्र चैकप्रक्ररणोक्ता येऽनुक्तास्ते चकारात् स्वभावादेरन्तर्भावणीयाः, यदुक्तम्- “चरः शरीरावयवाः स्वभावो धातवः क्रियाः । लिङ्गं प्रमाणं संस्कारो मात्रा चास्मिन् परीक्ष्यते । तत्र, चरशरीरावयवधातूनां देशेन ग्रहणं, मात्रा विचारे प्रविशति शेषं स्वभावे, तयो रसविमाने वक्ष्यमाणञ्च अत्राप्रविटमाहारविशेपायतनमन्तर्भावणीयं यथासम्भवम् ; स्निग्धरुक्षाद्या इत्यत्र आदि

Page #927

६१६
चरक-संहिता। (आत्रेयभद्रकाप्यीयः क्षरणात् क्षारः, नालो रसः द्रव्यं हि। तदनेकरससमुत्पन्नमनेकरसं कटुकलवणभूयिष्ठमनेकेन्द्रियाथसमन्वितं करणाभिनिवृत्तम् ॥ १४ ॥
गङ्गाधरः-क्षरणादित्यादि। अथ निमिना विदेहेन राजपिणा मधुराम्ललवणकटुतिक्तकषायक्षारा इति सप्त रसा इति यदुक्तं तच न। कस्मात् १ यतः क्षरणात् क्षारः स्यान्नासो रसो भवति। तहि किमिति? अत उच्यतेद्रव्यम्, भस्मीभूतद्रव्यारब्धखात्। यतस्तदनेकरसद्रव्यभस्मसमुत्पन्नमनेकरसम्। किं किं रसमिति ? अत उच्यते-कटुलवणभूयिष्ठम्, कथं विज्ञायते ? अनेकेन्द्रियार्थसमन्वितम् रूपरसस्पर्शगन्धादियुक्तम्, तस्माद् द्रव्यम् । नन्वेवं तत्स्थस्तु कटुलवणभूयिष्ठो यो भावः स खलु मधुरादिभ्यः षड्भ्योऽतिरिक्तत्वादपरो रस एवेति । अत उच्यते-करणाभिनित्तमिति । करणात् क्रियातोऽभिनिव्वत्तते तद्भस्मीभूतद्रव्यात् तस्मात् तत्स्थोऽपि कटुलवणभूयिष्ठो यो भावः सोऽपि तत्करणादेवाभिनित्तते। न तु मधुरादिवत् प्रसिद्धद्रव्यप्रादुर्भावे। तस्मान्मधुरादिन्यूनकटुलवणभूयिष्ठानेकरसमेलनेन कृत्रिमो रसो मधुरादिभ्यः षड्भ्योऽतिरिक्तः। यथा सैन्धवनिम्बादिमेलनाद रसो नातिरिक्त इति। __ अथ धामार्गवेग बडिशेन मधूराम्ललवणकटुतिक्तकपायक्षाराव्यक्ता इत्यष्टौ रसा इति यदुक्तं तन्न। कस्मात् ? क्षारो यथा नातिरिक्तो रसस्तद् दर्शितम् । अव्यक्तस्तु रसो यथा नातिरिक्तस्तथोच्यते॥१४॥ ग्रहणेनानुक्ता अपि तीक्ष्णमृद्वादयो न रसाः, किन्तु, द्रव्यगुणाः पृथगेवेति दर्शयति। क्षरणादधोगमनक्रियायोगात् क्षारो द्रव्यं, नासो रसः, रसस्य हि निष्क्रियस्य क्रियानुपपन्नेत्यथः, क्षरणञ्च क्षारस्य पानीययुक्तस्याधोगमनेन, वदन्ति हि लौकिकाः-"क्षारं स्रावयामः" इति, शास्त्रञ्च "छिला च्छित्त्वाशयात् क्षारः क्षारत्वात् क्षारयत्यधः” इति। हेत्वन्तरमाह-द्रव्यं तदनेकरसोत्पन्नमित, अनेकसेभ्यो मुककापामागांदिझ्ध उत्पन्नमनेकरसोत्पन्नम्, यतश्चानेकरसोत्पन्नमत एवानेकरसं, कारणगुणानुविधायित्वात् कार्यगुणस्येति भावः ; अनेकरसत्वञ्चाह--- कटुकलवणभूष्टिमिति भूयिष्टशब्देनाप्रधानरसान्तरसम्बन्धोऽस्तीति दर्शयति ; हेत्वन्तरमाहअनेकेन्द्रियार्थसमन्वितमिति,-क्षारो हि स्पर्शेन गन्धेन चन्वितः, तेन द्रव्यम् ; रसे हि गुणे न स्पर्शो नापि गन्ध इति भावः ; हेत्वन्तरमाह-करणाभिनिर्वृत्तमिति, करणेन भस्मस्रावादिनाऽभिनिर्वृत्तं कृतमित्यर्थः, न रसोऽनेन प्रकारेण क्रियत इति भावः ॥ १२-१४॥

Page #928

२६श अध्यायः }
सूत्रस्थानम् । अव्यक्तीभावस्तु रसानां प्रकृतौ भवत्यगुरसेऽणुरस*सम
न्विते वा द्रव्ये ॥ १५ ॥
अपरिसंख्येयत्वं पुनन तेषामाश्रयादीनां भावानां विशेषापरिसंख्येयत्वाद युक्तम् एकैकोऽपि ह्येषामाश्रयादीनां भावानां
गङ्गाधरः - अव्यक्तीभाव स्त्वित्यादि । रसानां मधुरादीनाम् अव्यक्तीभावस्तु खलु प्रकृतौ रसतन्मात्रासु अप्सु भवति वर्त्तते । ननु क्षीरेक्षुरसविकारादिषु माधुय्यविशेषोपलब्ध्याऽनुमीयते क्षीरेष्विक्षुरसविकाराणां माधुर्य्यान्माधु
पीभावो ऽव्यक्तरसान्तरयोगादेवेति । अत उच्यते-अणुरसे इति । अणुः सूक्ष्मो यो मधुराद्यन्यतम एव रसस्तस्मिन्नेवाव्यक्तीभावो न मधुरादिभ्योअतिरिक्त भावे । तदणुरससमन्विते स एवाणरसोऽव्यक्तो रसो न मधुरादिभ्यः षड्भ्योऽतिरिक्तः ।। १५ ॥
रसा
गङ्गाधरः- अपरिसङ्घयेत्यादि । अथ आश्रयाद्यपरिसङ्घ प्रयत्वादपरिसङ्ख्या कस्मादिति ? अत उच्यते - एककेत्यादि । षण्णां रसानामेकैकोऽपि रस आश्रयविशेषान्
*
९१७
काङ्कायनवाहीक भिषजा पुनः इति यदुक्तं तन्न युक्तम् । यस्मादेषां मधुरादीनां गुणविशेषान् कम्प
हि
चक्रपाणिः - अव्यक्तरसपक्षं निषेधयति-अव्यक्तीत्यादि । अव्यक्तीभाव इत्यभूततद्भावे विप्रत्ययेन रसानां मधुरादीनां व्यक्तानामेव कचिदाधारेऽव्यक्तत्वं नान्यो मधुरादिभ्योऽव्यक्तरस इत्यर्थः ; रसानामिति मधुरादीनां पण्णाम् ; प्रकृतावित्यादि - प्रकृतौ कारणे जल इत्यर्थः ; अव्यक्तत्वञ्च रससामान्यमात्रोपलब्धिर्मधुरादिविशेषशून्या, सा च जले स्यात्, यत उक्त जलगुणकथने सुश्रुते "व्यक्तरसता रसदोपः" इति इहापि च "अव्यक्तरसच" इति वक्ष्यति, लोकेऽपि चाव्यक्तरसं द्रव्यमास्वाद्य वक्तारो वदन्ति – “जलस्येवास्य रसो न कश्चिन्मधुरादियुक्तः" इति ; विशेषमधुराधनुपलब्धिश्चानुद्भूतत्वेन, यथा- - दूरादविज्ञायमानविशेषवर्णे वस्तुनि रूपसामान्यप्रतीतिर्भवति, न शुक्लत्वादिविशेषबुद्धिरिति तथाऽनुरसेऽव्यक्तीभावो भवति, प्रधानं व्यक्त रसमनुगतोऽव्यक्तत्वेनेत्यनुरसः, यथा - - वेणुयवे मधुरे कपायोऽनुरसः, यदुक्तम् - " रुक्षः कषायानुरसो मधुरः कफपित्तहा' इति अनुरससमान्यत इति सर्व्वानुरसयुक्त, यथा-विषे, वचनं हि"उष्णमनिर्देश्यरसम्” इत्यादि किंवा अणुरससमान्वत इति पाठः तेन, अणुरसेनैकेन मरिचेन युक्त शर्करापानके कटुत्वमव्यक्तं स्यात् । अपरिसंख्येयपक्षं दूषयति — अपरीत्यादि । तेषामिति रसानामपरिसंख्येयत्वं न युक्तम्, आश्रयादीनां भावानामित्याश्रयगुणकर्म्मसं स्वादानां,
;
;
अनुरसेऽनुरसेति वा पाठः ।

Page #929

चरक-संहिता। [ आत्रेयभद्रकाप्यीयः विशेषानेवाश्रयते * न च तस्मादन्यत्वमुपपद्यते। परस्परसंस्पृष्टभूयिष्टत्वात् ॥ १६॥१७॥
न चैषामभिनिवृत्तेर्गुणप्रकृतीनामपरिसंख्येयत्वं भवति । विशेषान् संस्कारविशेषानाश्रयते। यथा खल्वेको मधुरो रस इविक्षु. बालिकाकाण्डेक्षुप्रभृतीनाश्रयविशेषानाश्रयते। एवमम्लो बदरदाहिमामलकादीन् । लवणः सैन्धव सौवर्चलादीन् । कटुकः पिप्पलीमरिचशुष्ठीचव्यादीन् । तिक्तो निम्बपटोलपत्रवेत्राग्रादीन। कपायो हरीतकीविभीतकी प्रभृतीन्। न च तस्मान्मधुरादम्लादितो वाऽन्यत्वमन्यरसखमुपपद्यते उपगच्छति। कस्मात् तत्र तत्रेविलवालिकादिषु मघरभेद उपलभ्यते इति ? अत उच्यते-परस्परेत्यादि। तत्र तत्रापररसस्य कस्यचित् कस्यचिदम्लादेः परस्परसंमृष्ट मधुरादिभूयिष्ठखान्मधुरादिरेव रस उच्यते न तस्मा. दन्यो भवतीति। एवं गुणकर्म विशेपानपि नद्रसान्तरसंसर्गादाश्रयते । संस्कारद्रव्यविशेषसंसर्गादपि न ततोऽन्यो भवति ॥ १६॥१७॥
गङ्गाधरः-ननु चैवं चेत् तदा पुनरिक्षुकाण्डे क्षुप्रभृतीनामारम्भकाणां भावानामंशन्यूनाधिक्यादितस्तदुत्पत्तावेव तथा तथा मधुरादिभावोऽभिनिर्वर्तत इति तथाविधस्तथाविधो रसः पृथक् पृथगेव भवति ततोऽपरिसंङ्खया रसाः पटसञ्चातिवर्तन्ते । इति। अत उच्यते-न चैपामित्यादि । एषां मधुरादीनां विशेषापरिसंख्येयत्वादित्याश्रयादिभेदस्यापरिसंख्येयत्वात् : अत्र हेतुमाह एकैकोऽपि हीत्यादि ! एषामाश्रयगुणकर्मसंस्वादानां विशेपानेकैकोऽपि मधुरादिराश्रयते ; न च तस्मादाश्रयादिभेदादन्यत्वमाश्रितस्य मधुरादेर्भवति ; एवं मन्यते--- यद्यपि शालिमुद्धृतक्षीरादयो मधुराश्रयाभिन्नास्तथापि तत्र मधुरत्वजात्याक्रान्त एक एव रसो भवति बलाकाक्षीरकार्पासादिपु शुकुवर्ण इवेति ; तथा. गुणानां गुरुपिच्छिलास्निग्धादीनाम् अन्यत्वेऽपि कर्मणां वा रसादिवर्द्धनायुर्जननवर्णकरणादीनां भिन्नत्वे सति न मधुररसरयान्याकम, यतः, एक एब मधरस्तत्तद्गुणयुक्तो भवति तत्तत्कर्मकारी चेति को विरोधः, तथा, मधुरस्यावान्तरास्वादभेदेऽपि मधुरत्वजात्यनतिक्रमः, कृष्णवर्णावान्तरभेदे यथा कृष्णत्वानतिक्रमः। ननु मैवं भवत्वपरिसंग्ग्रेयत्वं रसानां परस्परसंयोगात् तु य आस्वादविशेषः स कार्यविशेषकरोऽपि, न हि मधुराम्लेन क्रियते, तन्मधुरेण वाम्लेन वा शक्यम् , अतः, तेन परस्परसंयोगेनापरिसंख्येयत्वं भविष्यतीत्याह- परस्परेत्यादि । संसमिति भावे क्तः, तेन संसर्गभूयिष्टत्वादेषां मधुरत्वादीनामभिनिङ्घत्तेन च गुणप्रकृतीनाम् असंख्येयत्वमिति योजना। अयमर्थः--यद्यपि रसाः परस्परसंसर्गेणातिभूयसा युक्ताः सन्तोऽभि
* विशेषापरिसंख्येयत्वात् इत्यधिकः पाठश्चक ।

Page #930

२६श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
८१६ तस्मान्न संस्कृष्टानां रसानां कम्मोपदिशन्ति बुद्धिमन्तः ॥ ८॥ __ तच्चैव कारणमवेक्षमाणाः पराणां रसानां परस्परेणासंस्कृष्टानां लक्षण पृथकत्वमुपदेक्ष्यामः। अयं तु तावद् द्रव्यभेदमभिप्रंत्य किश्चिदभिधास्यामः ॥ १६ ॥ पण्णामभिनित्तो प्रधानभूतानां प्रकृतीनां सोमगुणातिरिक्तपञ्चभूतानां प्रधानले तत्र तत्र गुणीभूतरसानां प्रकृतयो या अल्पांशभूता भूम्यग्निगुणवहुलादिभूतद्वन्द्वास्तासामपरिसङ्घ प्रयत्वं न भवति । पञ्चानामेव भूतानामंशन्यूनाधिक्यादिविशेषात् तथाविधापररसोत्पत्तेः। इति। तस्मात् संसृष्टानां रसानां कम्मे बुद्धिमन्तो नोपदिशन्ति ॥ १८ ॥
गङ्गाधरः--तच्चेत्यादि। तच्च कारणं प्रधानरसानामुत्पत्तौ गुणीभूतरसानामपि प्रकृतय एवांशाल्पाधिकभावेन संसृष्टा गुणीभूतरसानुत्पादयन्ति । पञ्चैव भूतानि नापरिसंप्रयाः प्रकृतय इत्येवं कारणमवेक्षमाणा वयं परस्परेणासंसृष्टानां पण्णामेव रसानां लक्षणं पृथक्वेनोपदेक्ष्यामः। न परस्परेण संसृष्टानां. पृथगलक्षणेनैव तेषां गुणीभूतानामभिज्ञानसिद्धेः। अग्रे तु तावद् द्रव्यभेदमभिप्रेत्य किश्चिदभिधास्यामः पश्चाद्रसम् । इति ॥१९॥ निवृत्ता घृतक्षीरादी द्रव्ये भवन्ति, तथापि न तेषां गुणा गुरुलध्वादयः प्रकृतयो वा मधुरादीनां या या आयुष्यत्वरसादिवर्द्धकत्वाद्यास्ताः असंख्येया भवन्ति किन्तु, य एव मधुरादीनां प्रत्येकं गुणाः प्रकृतयश्च उद्दिष्टाः, त एव मिश्रा भवन्ति ; किं वा गुणप्रकृतीनामिति मधुरादिषडगुणस्वरूपाणाम् इत्यर्थः । तेन रसस्य रसान्तरसंसर्गे दोषाणामिव दोषान्तरसंसर्गे रसानां नापरिसंख्येत्वम् इत्यर्थः ; प्रकृतिशब्देन कर्म वोच्यते, तेन गुणकर्मणामित्यर्थः ; मधुरादीनामवान्तराखात् अविशेपोऽपि परस्परसंसर्गकृतो ज्ञयः। यत एव हेतो रसानां संमृ टानां नान्ये गुणकर्मणी भवतः, अत एव संसृष्टानां रसानां पृथक कर्म शास्त्रान्तरेऽपि नोक्तमित्याह-तस्मादित्यादि। कर्मशब्देनेह गौरवलाववादिकारकत्वादयो रसरक्तादिजननादयोऽपि बोद्धव्याः ; न केवलमन्यशास्त्रकारे रसानां संसृरानां कर्म नोपदिष्टं, किन्तु वयमपि नोपदेश्याम इत्याहतच्चैवेत्यादि। तच्चैव कारणमिति परस्परसंसर्गेऽपि रसानामनधिकगुणकर्मत्वं ; लक्षणेन पृथक्त लक्षणपृथक्त; लक्ष्यते येन तल्लक्षणम्-"अतस्तु मधुरो रसः” इत्यादिना ग्रन्थेन, तथा "स्नेहनप्रीणनह्लादन" इत्यादिना यद् वाच्यं, तत् सर्च गृह्यते ; किं वा, लक्षगशब्देन "मधुररस” इत्यादिग्रन्थवाच्यं लक्षणमुच्यते ; पृथक्त ञ्च, रसे भेदज्ञानार्थ यदवक्ष्यते

Page #931

२०
चरक संहिता |
| आत्रेयभद्रकाप्यीयः
सव्वं द्रव्यं पाञ्चभौतिकमित्यस्मिन्नर्थे तच्चेतनावदचेतनश्च तस्य गुणः शब्दादयो गुर्व्वादयश्च द्रवान्ताः । कर्म पञ्चविधमुक्तं वमनादि ॥ २० ॥
तत्र द्रव्याणि गुरुखरकठिनमन्दस्थिर विशदसान्द्रस्थूल
गङ्गाधरः -- तदयथा सर्व्वमित्यादि । सर्व्वं पृथिव्यादिकाय्यं द्रव्यं शरीरेन्द्रियविपयसंज्ञकम् । पाञ्चभौतिकं पञ्चभिर्भूतैर्निष्पादितं पञ्चभूतप्रकृतिकम् । अस्मिन् पाञ्चभौतिकेऽर्थं तत् सव्वं द्रव्यं चेतनावदचेतनञ्च । तत्र "सेन्द्रियं चेतनं द्रव्यं निरिन्द्रियमचेतनम्" इति पूर्वाध्यायेऽभिहितम् । तत्र भूतानि पञ्च खल्वनभिव्यक्तशब्दमात्र आकाशोऽभिव्यक्तस्पर्शमात्रो वायुरभिव्यक्तरूपमात्रं तेजोऽभिव्यक्तरसमात्रा आपोऽभिव्यक्तगन्धमात्रा पृथिवीति । तस्य गुणा इति । तस्य पाञ्चभौतिकस्य चेतनावतोऽचेतनस्य च गुणाः कार्य्यभूताः शब्दादयस्ते दशविधशब्दशीतोष्णादिस्पर्श-लोहितादिरूप-मधुरादिरस सौरभादिगन्धाः । गुर्व्वादयश्च द्रवान्ताः काय्यगुणा यज्जः पुरुषीयेऽभिहिता गुरुलघुशीतोष्ण स्निग्धरुक्षमन्द-तीक्ष्णस्थिरसरमृदुकठिन विशद पिच्छिल श्लक्ष्णखरसूक्ष्मस्थूलसान्द्रद्रवा इति । कर्म च काय्यभूतं वमनादि पञ्चविधमुक्तम प्रथमाध्याये ॥ २० ॥
गङ्गाधरः- तत्रापरिसङ्घ प्रयमपि पाश्चभौतिकं द्रव्यं संग्रहण परिसङ्ख्यातुमाह"स्नेहनप्रीणन इत्यादि, तद् गृह्यते । अग्र इत्यादि । रसेषु वाच्येषु द्रव्यभेदमभिप्र ेत्य प्रतिपादनीयतया परिगृह्य रसानां द्रव्यज्ञानाधीनज्ञानत्वात् द्रव्याभिधानमग्रे कृतमित्यर्थः किञ्चिदिति आयुर्वेदोपयोगि द्रव्यस्वरूपं न सर्व्वमिति, अप्रसङ्गदोषादिति भावः ॥ १३ – १९॥
चक्रपाणिः - सर्व्वद्रव्यमिति कार्यद्रव्यम्; अस्मिन्नर्थेऽस्मिन् प्रकरणे । द्रवान्ता इति वचनेन पूर्वोक्तान् विंशतिगुणानाह ; अत्र परत्वापरत्वादीनामिहानभिधानेन चिकित्सायां परत्वादीनामप्राधान्यं दर्शयति, येऽपि तत्रापि युक्तिसंयोगपरिमाणसंस्काराभ्यासा अत्यर्थचिकित्सोपयोगिनोऽपि न ते पार्थिवादिद्रव्याणां शब्दादिवत् सांसिद्धिकाः, किं तर्हि, आधेयाः, भत इह नैसर्गिक गुणकथने नोक्ताः ; उक्तमित्यपामार्ग तण्डुलीये; एतच्च प्राधान्यादुच्यते, तेन, वृंहणाद्यपि बोद्धव्यम्; बहुलशब्दो गुर्व्वादिभिः प्रत्येकं सम्बध्यते, किंवा, गन्धेनैव यतः, गन्धगुणबहुला पृथिव्येव भवति, अत एव द्रव्यान्तरलक्षणेऽपि वैशेषिकगुणोऽन्त एव पठ्यते" रस गुणबहुलानि " इत्यादि, तेन तत्रापि रसादिभिरेव बहुलशब्दो योज्यः; सर्व्वकार्यद्रव्याणां पाञ्चभौतिकत्वेऽपि पृथिव्याद्यत्कर्षेण पार्थिवत्वादि ज्ञेयम्, सङ्घातः काठिन्यं, स्थैर्यमविचाल्यम्,

Page #932

२६श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
६२१ गन्धगुणवहुलानि पार्थिवानि। तान्युपचयसङ्घातगौरवस्थैय्यकराणि स्युः ॥ २१॥
द्रवस्निग्धशीतमन्दसरसान्द्रमृदु-पिच्छिलरस-गुणबहुलानि आप्यानि । तान्युपक्ल दस्नेहबन्धविन्यन्दमाईवप्रह्लादकराणि ॥ २२ ॥
उष्णतीक्ष्णसूक्ष्मलघुरुक्षविशदरूप-गुणबहुलानि आग्नेयानि। तानि दाहपाकप्रभाप्रकाशवर्णकराणि स्युः ॥ २३ ॥
लघुशीतरुक्षखरविशदसूक्ष्मस्पर्शगुणबहुलानि वायव्यानि। तानि रौक्ष्यग्लानिविचारवेशद्यलाघवकराणि ॥ २४ ॥ तत्रेत्यादि। तत्र पाश्चभौतिकेषु द्रव्येषु चेतनावत्स्वचेतनेषु च मध्ये गुर्वादिनवगुणबहुलानि द्रव्याणि पार्थिवानि पृथिवीबहुलपञ्चभूतात्मकानि । शेषाणां भूतगुणानां द्रवादीनामबहुलखमेष पार्थिवेषु द्रव्येष्विति ख्यापितम् । तेषां पार्थिवानां कर्माण्याह- तान्युपचयेत्यादि। तानि पार्थिवद्रव्याणि खलूपयुक्तानि शरीरादीनामुपचयसंघातगौरवस्थैय्यकराणि भवन्ति ॥२१॥
गङ्गाधरः-द्रवेत्यादि। तत्र द्रव्याणीत्यनुवत्तेने। द्रवादिरसान्तनवगुणबहुलानि द्रव्याण्याप्यानि भवन्ति अब्बहुलपाश्चभूतात्मकानि, तेनाबहुल. भूतगुणा अपि गुर्वादयः शेषभूतगुणा अबहुलतया सन्तीति ख्यापितम् । तेषामाप्यानां काण्याह-तान्युपेत्यादि। तान्याप्यानि द्रव्याणि खलूपयुक्तानि शरीरादीनामुपक्लेदस्नेहबन्धविष्यन्दमाद्देवप्रहादान कुर्वन्ति ॥२२॥
गङ्गाधरः-उष्णेत्यादि। अत्र द्रव्याणीत्यनुवर्तते। उष्णादिसप्तगुणबहुलानि द्रव्याण्याग्नेयानि तेजोबहुलपश्चभूतात्मकानि। एतेनाबहुलभूतानां गुणा अपि शेषा ये तेऽप्यबहुलखेनाग्नेयेषु वत्तेन्ते। इति ख्यापितम् । तेषामाग्नेयानां काण्याह-तानीत्यादि । तान्याग्नेयानि द्रव्याणि उपयुक्तानि शरीरादीनां दाहपाकप्रभाप्रकाशवर्णान् कुर्वन्ति ॥२३॥
गङ्गाधरः-लघुशीतेत्यादि। अत्र द्रव्याणीत्यनुवत्तते। लघ्वादिसप्तबन्धनं परस्परयोजनसम्बन्धः, प्रह्लादः शरीरेन्द्रियतर्पणं, सूक्ष्मं सूक्ष्मस्रोतोऽनुसारि, प्रभा वर्णप्रकाशिनी दीप्तिः, यदुक्तम्,-"वर्णमाकामति च्छाया प्रभा वर्णप्रकाशिका' इत्यादि ; विचारणं
११६

Page #933

१२२
चरक-संहिता। [आत्रेयभद्रकाप्यीयः मृदुलघुसूक्ष्मश्लदणशब्दगुणवहुलान्याकाशात्मकानि । तानि माईवशौषिर्यलाघवकराणि ॥ २५ ॥
गुणबहुलानि द्रव्याणि वायव्यानि वायुबहुलपञ्चभूतात्मकानि भवन्ति । बहुलेतिवचनेन तु खल्वबहुलभूतानां गुणा अपि ये शेषास्ते चात्राबहुलखेन वत्तेन्त इति ख्यापितम्। एपां कर्माण्याह-तानीत्यादि। तानि वायव्यानि द्रव्याप्युपयुक्तानि शरीरादीनां रौक्ष्यग्लानिविचारवेशद्यलाघवानि कुर्वन्ति । विचारो विचरणं सर्पणम् ॥ २४ ॥ ___ गङ्गाधरः--मृद्वित्यादि। अत्र द्रव्याणीत्यनुवर्तते । मृद्वादिपञ्चगुणबहुलानि द्रव्याणि आकाशात्मकानि आकाशबहुलपञ्चभूतात्मकानि भवन्ति । अत्रापि बहुलवचनेनाबहुलभूतानां गुणा अपि ये शेपास्ते च अबहुलखेन वत्तेन्ते इति ख्यापितम्। एषां काण्याह-तानीत्यादि। तान्याकाशात्मकानि द्रव्याणि उपयुक्तानि शरीरादीनां माहेवशोषिय्येलाघवानि कुव्वेन्तीति । सुश्रुते चोक्तं-"पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशानां समुदायाद् द्रव्याभिनितिरुत्कर्षस्वभिव्यञ्जको भवति । इदं पार्थिवमिदमाप्यमिदं तैजसमिदं वायव्यमिदमाकाशीयमिति । तत्र स्थूलसारसान्द्रमन्दस्थिरखरगुरुकठिनगन्धबहुलमीपत्कषायं प्रायोमधुरमिति पार्थिवम् । तत् स्थैय्येबलसंघातोपचयकरं विशेषतश्चाधोगतिस्वभावमिति ।। शीतस्तिमितस्निग्धमन्दगुरुसरसान्द्रमृदुपिच्छिलरसबहुलमीषतकषायाम्ललवणं मधुररसपायमाप्यम्। तत् स्नहनमहादनक्लेदनबन्धनविष्यन्दनकरमिति ।। उष्णतीक्ष्णमूक्ष्मरुक्षखरलघुविशदरूपगुणबहुलमीषदम्ल. लवणं कटकरसप्रायं विशेषतचोद्ध गतिस्वभावमिति तैजसम् । तद दहनपचनदारणतापनप्रकाशनप्रभावर्णकरमिति ।। मूक्ष्मरुक्षखरशिशिरलघुविशदस्पर्शबहलमीपत्तिक्तं विशेषतः कपायमिति वायवीयम् । तद वैशद्यलाघवग्लपनविरुक्षणविचारणकरमिति ।। श्लक्ष्णमूक्ष्ममृदुव्यवायिविविक्ताव्यक्तरसशब्दगुणबहुलमाकाशीयम् । तन्मादेवशोषियलाघवकरमिति || तत्र य इमे गुणा वीय्यसंज्ञकाः शीतोष्णस्निग्धरुक्षमृदुतीक्ष्णपिच्छिल विशदास्तेषां तीक्ष्णोप्णो आग्नेयो शीतपिच्छिलावम्बुगुणभूयिष्ठौ। पृथिव्यम्बुगुणभूयिष्ठः स्नेहः । तोयाकाशगुणभूयिष्ठं मृदुखम् । वायुगुणभूयिष्ठं रौक्ष्यम्। क्षितिसमीरण
विचारो गतिरित्यर्थः ; शौपियं रन्ध्रबहुलता ; अन्नाकाशबाहुल्यं द्रव्यस्य पृथिव्यादिभूतान्तराल्प

Page #934

२६श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
६.२३ गुणभूयिष्ठं वैशद्यमिति।” ननु सर्च पाञ्चभौतिकमित्युक्तं तत्र पञ्चभिभूतैः आरभ्यमाणे का पार्थिवादीनि द्रव्ये कार्यगुणस्य कारणगुणपूर्वकखाद द्रव्य. गुणयोः सजातीयारम्भकलस्वभावात् विजातीयारम्भकखाभावाच्च गुदियो गुणाः किमुपादाना उत्पद्यन्ते ? न हि पञ्चसु भूतेषु कापि गुरुखादयः सन्ति । वत्तते च पृथिव्यां गन्धोऽप्सु रसो रूपं तेजसि स्पशौ वायावाकाशे शब्दः । पञ्चैते खविशेषास्तेपां विशेषारत्वेवं वभूवुः। तद्यथा- तच्छब्दैकगुण आकाशो दिकालयोगात् किश्चित् स्थलीभूयैकादशांशस्यैकांशेन स्पशेमानं वायुमनुप्राविशत् । तदद्वयमेकीभूतो प्रात्मको वायुरभत् तत्र शब्दः किश्चित्स्थूलोऽभवत् स्पर्शश्च शीतोऽभूत्। स च ह्यात्मको द्विगुणो वायुरेकादशांशस्यकांशेन अविशेषरूपगुणमात्रं तेजोऽनुप्राविशत् । तत्त्रयमेकीभूतं प्रात्मकं तेजोऽभूत् । तत्रापि शब्दः किञ्चित्स्थूलोऽभवत्। रूपञ्च साधारणं लोहितरूपमारेभे । स्पर्शश्चौष्ण्यं कथमुत्पद्यते ? तच्च यात्मकं तेजस्त्रिगुणमेकादशांशस्यैकांशेन रसैकगुणा अपोऽनुप्राविश। तदद्वयमेकीभूताश्चतुरात्मिका आपो बभूवुः । तत्रापि शब्दश्च रसश्च पूर्वतः किश्चितस्थलोऽभूत। स्पर्शश्च शीतः शुक्लश्च रूपं कथमुत्पद्यते ? अर्थताश्चतुरात्मिकाश्चतुर्गुणा आप एकादशांशस्यैकांशेन पृथिवीं गन्धैकगुणामनुप्राविशत् । तद द्वयमेकीभूता पश्चात्मिका पञ्चगुणा पृथिवी बभूव । तत्रापि शब्दरसगन्धाः किश्चित्स्थूला बभूवुन व्यक्ताः। स्पर्शश्व तत्र खरः कृष्णश्च रूपं कथमुत्पद्यते ? तथैषु पञ्चखपि भूतेषु न गुदियो गुणाः सन्ति, तैरारब्धे द्रव्ये पार्थिवादिनि पाश्चभौतिके किमुपादाना गुर्वादयो जायन्ते किं निरुपादानाः स्युः ? कम्माणि च कथं जायन्ते किमुपादानानि ? न हि भूतेषु पञ्चसु कम्मे किश्चिदुक्तमिति चेत् ? सत्यम् । तत्र ब्रमः। पूर्व प्रथमाध्यायेऽभिहितम्-सार्था गुर्बोदय इति । तत्रार्था गुर्वादय इति नोक्त्वा साथों इतिवचनेन ख्यापितम् । यदा भूतादरहवारादनभिव्यक्तशब्दमात्रमाकाशश्व सहैवाभूत् तदा तच्छब्दसहिता मृदुल घुमुक्ष्मश्लक्ष्णाश्चवारोऽत्यनभिव्यक्ता आकाशेऽजायन्त । एवं यदाभिव्यक्तस्पशेश्च वायुश्च सहैवाभूम् तदा तत्स्पर्शसहिता अत्यनभिव्यक्ता लघुरुक्षखरविशदमूक्ष्माः पञ्च वायावजायन्त। तथाभिव्यक्तं साधरणं रूपं तेजश्च सहैवाभूत् । तदा तद्रूपसहिता अत्यनभिव्यक्ता उष्णतीक्ष्णसूक्ष्मलघुरुक्षविशदाः षड्गुणास्तेजस्यजायन्त। एवं रसोऽपि साधारणः आपश्च त्वेन भूरिव्यक्ताकाशत्वेन च ज्ञेयम्, यदेव भूरिशुषिरं तन्नाभसम्, किंवा आकाशगुणबहुलत्वे नाभसं द्रव्यमित्युच्यते ॥ २०-२५॥

Page #935

६२४
चरक संहिता |
यदा सहव भवस्तदा तद्रससहिता अत्यनभिव्यक्तद्रवस्निग्धशीतमन्द सरसान्द्रमृदुपिच्छिलाः अष्टौ गुणाश्चास्वजायन्त । तथा साधारणो गन्धञ्च पृथिवी च यदा सहवाभूत् तदा तद्गन्धसहिता अत्यनभिव्यक्ता गुरुखरकठिनमन्दस्थिरविशदसान्द्रस्थूलाचा गुणाः पृथिव्यामजायन्त ।
एवमेषामाकाशादीनां कर्माणि पञ्चात्यनभिव्यक्तानि तदैवाकाशादिषु अजायन्त । न चैतान्यत्यनभिव्यक्तवादाकाशादिषूपदिष्टान्याचाय्यः । आचार्याणां हीयं रीतिः - आदुत्पत्तौ ये भावा नाभिव्यज्यन्ते न ते तदा निर्दियन्ते नाप्युपदिश्यन्ते यदाभिव्यज्यन्ते तदा निद्दिश्यन्ते । तथा च सगुणक्रियमेव द्रव्यमुत्पद्यते न तु निर्गुणक्रियमिति चोक्तम् । एवं सत्याकाशस्य भूतान्तरसंयोगे तत् क्रियाभिव्यक्तिस्वभावं कम्मत्यनभिव्यक्तं तदा बभूव, तस्मान्निष्क्रियमुच्यते स्थौल्येऽप्यभिव्यक्तकर्माभावात् । वायोः सव्वंतोगतिस्वभावमत्यनभिव्यक्तं कम्मे बभूव । तेजसश्चात्यनभिव्यक्तमूर्द्धज्वलन स्वभावं कर्म बभूव । अपामधोगतिस्वभावमत्यनभिव्यक्तं कम्भूत् । पृथिव्या धीरगतिस्वभावमत्यनभिव्यक्तं कम्मभूदिति । तथा च दिक्कालयोगात् स आकाशः किञ्चित्स्थूलो यथा स्यात् तथा शब्दादयश्च गुणाः किञ्चित्स्थूला भवन्ति । कर्म च किञ्चित्स्थूलं स्यान्न चाभिव्यज्यन्ते क्वापीति सव्र्व्वदैकांशोऽनभिव्यक्तशब्दश्च निष्क्रियश्चोच्यते । तस्यानुप्रवेशाद् द्वात्मके वायौ शब्दः किञ्चित्स्थूलः स्यात् । स्पर्शश्च शीतत्वेनाभिव्यज्यते नाभिव्यज्यन्ते लघ्वादयः । कर्म च सर्व्वतोगतिरूपेणाभिव्यज्यते । तस्य झात्मकस्य वायोरनुप्रवेशात् त्रात्मके तेजसि शब्दः किञ्चित्स्थलो धकधगिति रूपोऽव्यक्त एव भवति । स्पर्शश्च वायोः शीतो वायोः क्रिययाऽत्यनभिव्यक्तोष्णस्पशः प्रव्यक्तः प्रदीप्तः स चाभिव्यज्यते । एवं तीक्ष्णादयः किञ्चित्स्थूला भवन्ति न चाभिव्यज्यन्ते । साधारणञ्च रूपं तदा लोहितं भवति । तस्यैव त्रात्मकस्य तेजसोऽप्स्वनुप्रवेशाच्चतुरात्मिकास्वप्सु शब्दः पूर्वतः किञ्चित्स्थूलः कलकलरूपः साधारणोऽव्यक्तः स्यात् । स्पर्शश्च शीतो वायोर्व्यक्तो जलस्यानभिव्यक्तः शीत इति द्वयमेकीभतं तेजस औष्णामभिभूयाभिव्यज्यते शीत एव । द्रवादयो नाभिव्यज्यन्ते किञ्चित्स्थूलाश्च भवन्ति । रूपञ्चात्यनभिव्यक्तं शौक्कत्र लोहितसंसर्गादभिव्यज्यते शौक्लामेव । रसश्राव्यक्तो वर्त्तते किञ्चित्स्थल एव । एवं तासां चतुरात्मिकानामपां पृथिव्यामनुप्रवेशात् पञ्चात्मिकायां पृथिव्यां शब्दः पूर्व्वतः किञ्चित् स्थूलोऽव्यक्त एव जायते । स्पर्शश्च खरोऽभिव्यज्यते
[ आत्रेयभद्रकाप्यीयः

Page #936

२६श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
६२५ अनेनोपदेशेन नानौषधीभूतं जगति किश्चिद्रव्यमुपलक्ष्यते तां तां हि युक्तिमर्थश्च तं तमभिप्रेत्य। न तु केवलं नाभिव्यज्यन्ते गुबर्वादयो गुणाः किश्चित्स्थूलाश्च भवन्ति । रूपञ्च शुक्लखमपां तदगन्धमात्रपृथिव्या अत्यनभिवयक्तकृष्णेन मिश्रीभूतं व्यक्तकृष्णवेनाभिनिवर्तते । रसश्चाव्यक्त एव किञ्चित्स्थूलो वर्तते। गन्धश्च किञ्चित्स्थूलो वत्तंते। इत्येवमेकद्वित्रिचतुःपञ्चगुणानां पञ्चानां भूतानां कार्यारम्भे यथा पृथिव्यादिद्रव्यात सजातीयद्रव्यान्तरं जायते तथा शब्दादिभ्यो गुणेभ्यः सजातीयं गुणान्तरमभिवयज्यते। पञ्चानां शब्दादिदशविधः शब्दविशेषः । वायव म्बुनोः स्पर्शाभ्यां शीतस्तेजसः स्पर्शादुष्णः पृथिव्या वायोश्च अत्यनभिव्यक्तखरात् खरः आकाशस्यात्यभिव्यक्तश्लक्ष्णाद व्यक्तः श्लक्ष्णः । भूजलयोरत्यनभिव्यक्तान्मान्द्यान्मान्द्यम् । सान्द्रात् सान्द्रः। जलाकाशयोरत्यन भिव्यक्तात् माईवात् माद्दवम् । भूतेजोवायूनामत्यनभिव्यक्ताद विशदाद्विशदः । तेजोऽनिलयोरत्यनभिव्यक्ताद रुक्षाद रुक्षः। तेजोवाय्वाकाशानामत्यनभिवयक्ताल्लघुखाल्लघुतम्। सौक्ष्म्यात् सौम्यम्। इत्येवं पृथिव्या अत्यनभिवयक्ताद गुरुत्वाद् गुरुत्वम् काटिन्यात् काठिन्यम स्थैर्यात् स्थैय्यम् वेशद्याद्व शद्यम् स्थौल्यात् स्थौल्यमभिनिर्वर्त्तते। तथैवापामत्यनभिव्यक्ताद् द्रवलाद् द्रवलम् स्निग्धखात् स्निग्धवं सरवान् सरखं पैछिल्यात् पैच्छिल्यमभिनित्यत्तते। एवञ्च तेजसोऽत्यनभिव्यक्तात् तेण्यात् तैक्षप्यमभिनिव्वतते। तथा वायोरत्यनभिवयक्तादुक्ता लघ्वादयः। आकाशस्याप्युक्ता मृदुखादयः । इति पार्थिवादिषु पाश्चभौतिकेषु द्रव्येषु गुरुखादयो गुणा विंशतिनानुपादाना अभिवयज्यन्ते। तस्माद द्रव्याणि सजातीयद्वयान्तरमारभन्ते गुणाश्च सजातीयगुणान्तरं न तु विजातीयम् । ततः कारणगुणपूवंकः काव्यगुणो दृष्ट इति। कम्माणि तानि तानि चोतक्षेपणावक्षेपणप्रसारणाकुश्चनगमनान्यारभन्ते यथायथं सजातीयविजातीयानि। इति तत्त्वम्॥२५॥
गङ्गाधरः-- नन्वेवं पाञ्चभौतिकानां पार्थिवादीनामुपदेशेन किं स्यादिति ? अत उच्यते-अनेनेत्यादि। अनेनोपदेशेन खल्वनौषधीभूतं किञ्चिदपि द्रव्यं जगति नास्तीत्युपलक्ष्यते। कस्मात् ? अत आह-तां तामित्यादि। तं
चक्रपाणिः-अनेनेति प्रतिनियतद्रव्योपदेशेन यत् पार्थिवादि द्रव्यं यद्गुणं, तद्गुणे देहे सम्पाद्य भेषजं भवतीत्यर्थः , तच्च पार्थिवादि द्रव्यं न सर्वथा न च सर्वस्मिन् व्याधौ भेषजम्

Page #937

६२६
चरक-संहिता। (आत्रेयभद्रकाप्योयः गुणप्रभावादेव द्रव्याणि कामकाणि स्युः। द्रव्याणि हि द्रव्यप्रभावाद गुणप्रभावाद् द्रव्यगुणप्रभावाच्च तस्मिंस्तस्मिन् काले तत्तदधिकरणमासाद्य तां ताञ्च युक्तिमर्थञ्च तं तमभिप्रेत्य तमर्थ प्रयोजनं व्याधीनां कारणानाञ्च यस्य यद्यदगुणादिमत्वं तत्तद गुणादिविपरीतगुणं द्रव्यमुपयुज्यमानं साधयतीति तां तां युक्तिमभिप्रेत्य अनौषधीभूतं जगति किश्चिन्नोपलक्ष्यते, सब्वमेव द्रव्यमौषधमुपलक्ष्यते । तहि किं द्रव्यं गुणप्रभावात् कर्म करोतीति चेत ? तदा उच्यते-न खित्यादि। द्रव्याणि न केवलं गुणप्रभावादेव काम्मु काणि कर्मकारीणि भवन्ति । कस्मादिति ? अत उच्यते-द्रव्याणि हीत्यादि। हि यस्माद् द्रव्याणि कचिद्रव्यप्रभावात् कचिदगुणप्रभावात् कचिद्रव्यगुणोभयप्रभावाच तस्मिंस्तस्मिन् काले यत् काले यत् समर्थ स्यात् तत्तत् काले तत्तदधिकरणं यत्र यत्र व्याध्यादिषु यद् यत् प्रयोजनमभिप्रत्य प्रयुक्तानि भवन्ति तत्तदधिकरणं व्याध्यादिकमासाद्य तं तमर्थ प्रयोजनं वमनविरेचनास्थापनसंशमनादिकम् अभिप्रत्य तत्तप्राध्यादिविपरीतानि प्रयुक्तानि कर्म कुर्वन्तीति कामुकाणि भवन्ति। तत्र यत् कुव्वन्ति द्रव्याणि तां तां युक्तिमर्थश्च तं तमभिप्रत्य प्रयुक्तानि तस्मिंस्तस्मिन् काले तत्तदधिकरणमासाद्य द्रव्यप्रभावात् गुण
इत्याह---तां तां युक्तिमित्यादि। युक्तिमित्युपायम्, अर्थमिति प्रयोजनम्, अभिप्रत्येत्यधिकृत्य, तेन केनचिदुपायेन क्वचित् प्रयोजने किञ्चित् द्रव्यमौषधं स्यात्, न सर्वत्र ; तेन, यदुच्यते-- वैरोधिकानां सर्वदाऽपथ्यत्वेन “नानौपधं द्रव्यम्" इति वचोविरोधि, तन्न स्यात् ; वैरोधिकानि संयोगसंस्कारदेशकालाद्यपेक्षाणि भवन्ति, रोधिकसंयोगाद्यभावे तु पथ्यान्यपि क्वचित् स्युः ; यान्यपि सर्वदापि स्वभावादेव विपमन्दकादीन्यपथ्यानि, तान्यप्युपाययुक्तानि क्वचित् पथ्यानि स्युः, यथा-"उदरे विषस्य तिलं दद्याद्" इत्यादि। यत्,-तृणपांशुप्रभृतीनि नोपयुज्यन्ते,अतो न तानि भेषजानीत्युच्यते, तन्न, तेपामपि भेषजस्वेदाधु पायत्वेन भेषजत्वात् ।
पार्थिवादिद्रव्याणां गुरुखरादिगुणयोगाद भेषजत्वमुक्तं, तेन गुणप्रभावादेव भेषजं स्यादिति शङ्कां निरस्यन्नाह-न तु केवलमित्यादि। द्रव्यप्रभावाद् यथा- दन्त्या विरेकत्वं, तथा मणीनां विषादिहन्तृत्वमित्यादि ; गुणप्रभावाद यथा-वरे तिक्तको रसः, शीतेऽग्निरित्यादि ; द्रव्यगुण. प्रभावाद् यथा-कृष्णाजिनस्योपरीति, अत्रापि कृष्णत्वं गुणोऽजिनञ्च द्रव्यमभिनतम् ; यथा च-मण्डलैर्जातरूपस्य तस्या एव पयः शृतं ; तत्र मण्डलगुणयुक्तस्यैव जातरूपस्य कामुकत्वम् । कथं कुन्तीत्याह-तस्मिंस्तस्मिन्नित्यादि। तां तां युक्तिमासाद्यति तां तां योजनां प्राप्य ;

Page #938

६२७
२६श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । यन् कुर्वन्ति तत् कर्म, येन कुर्वन्ति तद्रोर्यम्, यत्र कुर्वन्ति तदधिकरणम् , यदा कुर्वन्ति स कालः, यथा कुर्वन्ति स उपायः, यत् साधयन्ति तत् फलम् ॥ २६ ॥ प्रभावादुभयप्रभावात् यत् कुर्वन्ति तत् कम्म, येन कुर्वन्ति तद्वीयम्, यत्र कुर्वन्ति तदधिकरणम्, यदा कुव्वन्ति स कालः, यथा कुर्वन्ति स उपायः, यत् साधयन्ति तत् फलमिति। तद यथा द्रव्याणि स्वप्रभावात् कामु काणि दृश्यन्ते--यथा दन्तीमूलं कटुकं रसे पाके च तथा चित्रकमूलम्। तयोश्चित्रक न विरेचयति दन्तीमूलन्नु स्वभावाद्विरेचयति। तथा मण्यादयश्च विषं नन्ति स्वप्रभावात् । गुणप्रभावात् तु घृतादिकं स्निग्धं रुक्षं वातं शमयति, स्वप्रभावादायुर्वेद्धयति । गुणानां प्रभावास्तु सुश्र तेनोक्ताः। तद्यथा-“अत ऊर्द्ध प्रवक्ष्यामि गुणानां कम्मविस्तरम् । कम्मे भिस्वनुमीयन्ते नानाद्रव्याश्रया गुणाः॥ हादनः स्तम्भनः शीतो मृच्छतिटस्वेददाह जित। उष्णस्तद्विपरीतः स्यात् पाचनश्च विशेषतः॥ स्नेहमाईवकृत् स्निग्धो बलवणेकरस्तथा। रुक्षस्तद्विपरीतः स्याद्विशेषात स्तम्भनः खरः॥ पिच्छिलो जीवनो बल्यो सन्धानः श्लेष्मलो गुरुः। विशदो विपरीतोऽस्मात् क्लेदाचूषणरोपणः ॥ दाहपाककरस्तीक्ष्णः स्रावणो मृदुरन्यथा । सादोपलेपवलकृद् गुरुस्तपेण हणः॥ लघुस्त द्विपरीतः स्याल्लेखनो रोपणस्तथा। दशाद्याः कर्मतः प्रोक्तास्तेषां कर्मा विशेषणः। दशैवान्यान् प्रवक्ष्यामि द्रवादीस्तान् निबोध मे॥ द्रवः प्रक्लेदनः सान्द्रः स्थूलः स्यादन्धकारकः। श्लक्ष्णः पिच्छिलबज्ज्ञ यः ककेशो विशदो यथा॥ सुखानुबन्धी मूक्ष्मश्च सुगन्धो रोचनो मृदुः। दुर्गन्धो विपरीतोऽस्मादहल्लासारुचिकारकः। सरोऽनुलोमनः प्रोक्तो मन्दो यात्राकरः स्मृतः। व्यवायी चाखिलं देह व्याप्य पाकाय कल्पते ॥ विकाशी विकशत्येव यत् कुर्वन्तीत्यादावुदाहरणं यथा -शिरोविरेचनद्रव्याणि ५त् शिरोविरेचनं कुर्वन्ति, तत् शिरोविरेचनं कर्म ; येनोष्णत्वादिकारणेन शिरोविरेचनं कुर्वन्ति, तदवीर्यम्, वीर्य शकिः, सा च द्रव्यस्य गुणस्य वा ; यत्र शिरोविरेचनं कुर्वन्ति, तदधिकरणं शिरः ; नान्यत्राधिकरणे शिरोविरेचनद्रव्यं स्यादित्यर्थः ; यदेति वसन्तादौ शिरोगौरवादियुक्त च काले, एतेन, अकाले शीतादौ शिरोविरेचनं स्तब्धत्वान्न कार्मुकं, किन्तु, स्वकाल एव ; यथा येन प्रकारेण-प्रधमनावपीड़नादिना तथा “प्रसारिताङ्गमुत्तानं शयने संस्तरास्तृते । ईषत्प्रलम्बशिरसं संवेश्य चावृतेक्ष. णम ॥” इत्यादिना विधिना कुर्वन्ति, स उपायः ; यत् साधयन्ति शिरोगौरवशूलाधु परमं, तत्

Page #939

६२८
चरक-संहिता। [आत्रेयभद्रकाप्यीयः भेदश्चैषां त्रिषष्टिविधरसविकल्पो द्रव्य देशकालप्रभावाद भवति। तमुपदेष्यामः ॥ २७ ॥
स्वादुरम्लादिभियोगं शेङ्गरम्लादयः पृथक ।
यान्ति पञ्चदशैतानि द्रव्याणि द्विरसानि हि ॥ सन्धिवन्धं विमोक्षयन् । आशुकारी तथाशुखाद धावत्यम्भसि तैलवत् ।। सूक्ष्मस्तु सौक्ष्म्यात् सूक्ष्मेषु स्रोतःस्वनुसरः स्मृतः। गुणा विंशतिरित्येवं यथावत् परि. कीर्तिताः ॥२६॥
गङ्गाधरः--इत्येवं भौतिकवभेदैन द्रव्याणां पञ्चविधं भेदमुक्त्वाऽपरं भेदमाह-भेदश्चैषामित्यादि। एषामपरश्च भेदस्त्रिपष्टिविधरसविकल्पो द्रव्य प्रभावाद्भवति देशप्रभावात् कालप्रभावाच। द्रव्यप्रभावात् यथा-सोमगुणातिरेकान्मधुर इत्येवमादिः। देशमभावाद यथा-आम्रफलादि देशविशेष मधुरपायं देशविशेषेऽम्लप्रायम्। कालप्रभावाद यथा-कदलफलादि ग्रीष्मे मधुरं हिमे सकषायम्। एवमावस्थिककालप्रभावाच्च यथा-बालमाम्रफलं सकषायाम्लं मध्यमम्लं पक मधुराम्लमिति। एप त्रिषष्टिविधरसः सहज एव द्रवयाणां न तु द्रव्यान्तरसंयोगादिजः कारणत्वेन तत्संयोगादेवमुक्तवात् । तं त्रिषष्टिविधरसविकल्पाद द्रव्याणां भेदमुपदेक्ष्यामः । इति प्रतिज्ञा ॥२७॥
गङ्गाधरः-तदयथा-स्वाद्वित्यादि। द्विरसानि द्रव्याण्यतानि पञ्चदश भवन्ति। कस्मात् ? हि यस्मात् स्वादुमधुरो रसः शेपैरम्लादिभिः पञ्चभिः फलम्, फलमुद्देश्यम् ; कर्म कार्य्यम्, उद्देश्यं फलं यथा,--- योगनिष्पाद्यो धर्मः कार्यतया कर्म, तज्जन्यस्तु स्वर्गादिरुद्देश्यः फलम्, एवं वमनादिप्वपि कर्मवीर्याधिकरणाद्यन्नेयम् ॥ २६ ॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति द्रव्यमभिधाय विकृतानां रसानामेव भेदमाह-भेदश्चैपामित्यादि। प्रभावशब्दो द्रव्यदेशकालैः प्रत्येक युज्यते, तत्र द्रव्यप्रभावाद यथा--"सोमगुणातिरेकान्मधुर." इत्यादि, देशप्रभावाद यथा--"हिमवति द्राक्षादाडिमादीनि मधुराणि भवन्त्यनपत्राम्लानि" इत्यादि ; कालप्रभावाद, यथा- "बालानं सकपायं तरुणमम्ल पक्कं मधुर", तथा हेमन्ते "ओपथ्यो मधुरा वर्षास्वम्लाः" इत्यादि। अग्निसंयोगादयो येन्ये रसहेतवः तेऽपि काले द्रव्ये वान्तर्भावणीयाः ॥२७॥ ___ चक्रपाणिः-भेदमाह-स्वादुरित्यादि। तत्र स्वादोरम्लादियोगात् पञ्च, शेपैरिति आदिस्वेनोपयुक्तादन्यैः, तेनाम्लस्य लवणादियोगाच्चत्वारि ; एवं लवणस्य कटादियोगात् त्रीणि, कटकस्य तिक्तकषाययोगाद् द्व, तिक्तस्य कषाययोगादेकम्, एवं पञ्चदश द्विरसानि।

Page #940

२६श अध्यायः ] सूत्रस्थानम् ।
६.२६ पृथगम्लादियुक्तस्य योगः शेषः पृथग्भवेत् । मधुरस्य तथाम्लस्य लवणस्य कटोस्तथा ॥ त्रिरसानि यथासंखा द्रव्याण्युक्तानि विंशतिः।
वक्ष्यन्ते च चतुष्केण द्रव्याणि दश पञ्च च ॥ एकैकशो योगं यान्ति। ततो द्विरसानि पञ्च भवन्ति। मधुराम्लो मधुरलवणो मधुरकटुको मधुरतिक्तो मधुरकषायश्चेति । अम्लादयः पञ्च चैकैकशो रसाः शेषश्चतुत्रिय कैः सह योगं यान्ति। ततो द्विरसानि द्रव्याणि दश भवन्ति । तद्यथा-अम्ललवणोऽम्लकटुकोऽम्लतिक्तोऽम्लकषायश्चेति चखारः। लवणकटको लवणतिक्तो लवणकपाय इति त्रयः। कटुतिक्तः कटकषाय इति द्वौ। तिक्तकषाय इत्येकः। इति दश पूर्वः पञ्चभिः सह पञ्चदश द्विरसद्रव्याणि । - त्रिरसान्याह-पृथगित्यादि। पृथगम्लादियुक्तस्य मधुरस्य शेषलेवणादिभिश्चतुर्भिः पृथग योगश्चतुब्बिंधः । मधुरामललवणो मधुरामलकटुको मधुराम्लतिक्तको मधुरामलकपायश्चेति । आदिना.मधुरस्य लवणादियुक्तस्य शेषैः कटादिभियोग इति । यथा-मधुरलवणकटकः मधुरलवणतिक्तः मधुरलवणकषायः। . मधुरकटुतिक्तः मधुरकटुकपायः। मधुरतिक्तकषायः। इति मधुरयोगाद् दश । तथाम्लस्य पृथगलवणादियुक्तस्य शेषैः कदादिभिः पृथगयोगः स्यादिति। यथा -अम्ललवणकटुकः अम्ललवणतिक्तः अम्ललवणकषायः। अम्लकटुतिक्तः अम्लकटुकषायः। अम्लतिक्तकपायः। इति अम्लस्य योगात् षट् । तथा लवणस्य पृथकटादियुक्तस्य शेषैस्तिक्तकषायाभ्यां योगो भवेत । यथा--लवण. कदतिक्तः लवणकटुकषायः लवणतिक्तकपायः। इति त्रयः। कटोस्तथा तिक्तयुक्तस्य शेषेण कषायेण योगो भवेदिति। कतिक्तकषाय इत्येकः । इति दश। इति विंशतिद्रव्याणि त्रिरसानि यथासंख्यमुक्तानि ।
त्रिरसमाह-पृथगित्यादि। मधुरस्याम्लादिरसचतुथ्येन पृथगित्येकशी युक्तस्य शेषै. लवणादिभिर्योगो भवति । तत्र मधुरस्याम्लयुक्तस्य शेषलवणादियोगाच्चत्वारि, तथा मधुरस्य लबणयुक्तस्य कटादियोगात् त्रीणि, तथा कटुकयुक्तस्य तिक्तादियोगाद् द्व, तथा तिक्तयुक्तस्य कषाययोगादेकम्, एवं मधुरेणादिस्थितेन दश। एवमम्लस्यादिस्थितस्य लवणयुक्तस्य कदादियोगात् त्रीणि, तथा कटुकयुक्तस्य शेषाभ्यां योगाद् द्वे', एवं तिक्तयुक्तस्य कषाययोगादेकं, एवमम्लस्य षट । अनेनैव न्यायेन लवणस्य त्रीणि, कटोश्चैकमेव ; एवं मिलित्वा त्रिरसानि विंशतिः ।

Page #941

६३०
चरक-संहिता। {आत्रेयभद्रकाप्यीयः खाद्वम्लौ सहितौ रक्तौ लवणाद्यः पृथग्गतैः । योगं शेषैः पृथगयातश्चतुष्करससं यया ॥ सहितौ स्वादुलवणौ तद्वत् कटादिभिः पृथक् । युक्तौ शेषः पृथग्योग यातः स्वादूषणो तथा ॥ कट्टायरललवणो संयुक्तौ सहितौ पृथक । यातः शेषैः पृथर योग शेषेरलकटू तथा ॥ अथ चतुष्केण रसेन दश पञ्च च द्रव्याणि वक्ष्यन्ते, तद्यथा-वाद्वम्लावित्यादि। स्वाद्वम्लो सहितौ मिलितो सन्तो द्वौ रसौ पृथगगतैलेवणायः लवणकटुतिक्तकपाययुक्तो पुनः शेषः कतिक्तकपायैरेकैकशो योगं यातश्चतुष्करससंख्यया पड् द्रव्याणि भवन्ति। तद्यथा-मधुरामललवणकटुः मधुराम्ललवण तिक्तः मधुरामललवणकपायः मधुराम्लकटुतिक्तः मधुराम्ल. कटुकपायो मधुराम्लतिक्तकायश्चेति षट्। सहितावित्यादि। सहितौ मिलितो स्वादुलवणो द्वौ रसौ तद्वत् पूर्ववम् कदादिभिः पृथगेकैकेन युक्तौ सन्तौ पुनः शेषैस्तिक्तादिभिः पृथगेककेन योगं यातः प्राप्नुतश्चतुष्करससंख्यया त्रीणि द्रव्याणि भवन्ति। तदयथा-मधुरलवणकटुतिक्तः मधुरलवणकटुकपायः मधुरलवणतिक्तकपायः। इति त्रीणि। स्वादूपणौ तथेति। मधुरकटुतितकपाय इत्येकं चतुष्करससंख्यया द्रव्यमिति चतुष्करसद्रव्याणि दश मधुरादिकानि । कटाद्य रम्ललवणाविति । अम्ललवणो द्वौ रसो मिलितो. कट्टायः पृथक् एकैकशो युक्तौ सन्तौ शेषैस्तिक्तादारेकको योगं यात इति चतुष्करससंख्यया त्रीणि द्रव्याणि भवन्ति। यथा--अम्ललवणकदतिक्तः अम्ललवणकटुकषायः अम्ललवणतिक्तकपाय इति त्रीणि। शेषरम्लकटू तथा युज्यते इति । अम्ल. कटुतिक्तकपाय इत्येकम् । एवं युज्यते तु कपायेण सतिक्तो लवणोषणौ। इति लवणकटुतिक्तकपाय इत्येकमिनि पञ्च च। इत्येवं चतुष्करससंख्यया
चतूरसे स्वादम्लादिस्थितौ लवणादिभिरेकै कश्येन युक्तौ शेषैः कटादिभिर्योगात् षड़ भवान्त ; स्वादुलवणी सहितावादिस्थिती, कटादिभिरिति कटुतिक्ताभ्यां पृथगयुक्तौ ; शेपैरिति तिक्तकषायाभ्याम्, तेन इह बहुवचनं जाती बोद्धव्यम्, एवं त्राणि ; एवं स्वादूपणौ तथेत्यनेन स्वादकटुकतिक्तकपायरूपमेकम् ; कटायै रित्यादावपि बहुवचनं जाती, अम्ललवणी संयुक्तौ कटुना

Page #942

२६श अध्याय:]
सूत्रस्थानम् । युज्यते तु कषायण सतिक्तौ लवणोषणौ । षट् तु पञ्चरसान्याहुरेकैकस्यापवर्जनात् ॥ षट् चैवैकरसानि स्युरेकं पडू समेव च । इति त्रिषष्टिव्याणां निर्दिष्टा रससंख्यया ॥ त्रिषष्टिः स्यादसंखोया रसानुरसकल्पनात् । रसास्तरतमाभ्यां तां * संख्यापतिपतन्ति हि ॥ २८॥
द्रव्याणि दश पञ्च चेति । पट लियादि। पञ्चरसानि द्रव्याणि षट् खलु पण्णां रसानामेकैकस्य रसस्यापज्जनादाहुः! तद्यथा --मधुरामललवणकटुतिक्तः अम्ललवणकटु तितकपायः लवणकटुतितकपायमधुरः कटुतिक्तकषायमधुराम्लः तिक्तवपायमधुरामललवणः कपायाधुरामललवणकटुः। इति पञ्चरसानि द्रव्याणि षट् ।
षट् चेत्यादि। एकरसानि द्रव्याणि पड़ भवन्ति । मधुरमम्लं लवणं कटुकं तिक्तकं कषायमिति एडेकरसद्रयाणि। एकं पड़समेव च द्रव्यम् । मधुरामललवणकटुतिक्तकपायम् । इत्येवं त्रिषष्टिवियरसयोगात् त्रिपष्टिभेंदा द्रव्याणां भवन्तीति । उपसंहरति-इतीत्यादि। रसानुरसकल्पनादसंख्येया रसाः स्युः, हि यस्मात् तरतमाभ्यां ते रसाः संख्यापतिपतन्ति ॥२८॥
सहितौ शेषाभ्यां योगाद् द्वे, तथाम्ललवणो तिक्तयुक्ती शेपयोगादेकम् ; अम्लटू तथेत्यनेनाम्ल. कटुतिक्तरूपायरूपमेकं ; युज्येते वित्यादिना चैकम् ; एवं पञ्चदश चतूरसानि । अपवर्जनादिति त्यागात् । अत्र च रसानां गुणत्वेनैकस्मिन् द्रव्ये समवायो योगशब्देनोच्यते ।
रससंसर्गस्य प्रकारान्तरेणापरिसंखेयतामाह-त्रिषष्टिः स्यादित्यादि। अनुरसोऽने वक्ष्यमाणः। अत्र च त्रिपथ्यात्मकरसे रसानुरसकल्पना नास्त केवलस्य मधुरादेरपवर्जनात्, तेन यथासम्भवं सप्तपञ्चाशत्संयोगविशेष रसानां रसफल्पनं ज्ञेयम् : किंवा एकरसेऽप्यनुरसोऽस्त्येवाव्यपदेश्यः । प्रकारान्तरेणाप्यसंख्येपतामाह-रसास्तरतमाभ्यस्ताः संख्यामित्यादि। मधुरमधुरतरमधुरतमादिभेदादसंख्येयता रसानां भवतीति भावः ; किंवा, रसानुरसत्वेनैव यासंख्येयता, तत्रैवायं हेतुः - रसास्तरतमेत्यादिः ॥ २८ ॥
* रसास्तरतमाभ्यस्ताः इति पाठान्तरम् ।

Page #943

६३२
चरक-संहिता। [ आत्रेयभद्रकाप्यायः संयोगाः सप्तपञ्चाशत् कल्पना तु त्रिषष्टिधा। रसानां तत्र योग्यत्वात् कल्पिता रसचिन्तकैः ॥ २६ ॥ क्वचिदेको रसः कल्प्यः संयुक्ताश्व रसाः क्वचित् । दोषौषधादीन् संचिन्त्य भिषजा सिद्धिमिच्छता ॥ ३० ॥ द्रव्याणि द्विरसादीनि संयुक्तांश्च रसान् बुधाः । रसानेकैकशो वापि कल्पयन्ति गदान प्रति ॥ ३१॥
गङ्गाधरः-संयोगा इत्यादि। तेषु त्रिषष्टिविधेषु मध्ये सप्तपञ्चाशद्रससंयोगाद् द्वित्रिचतुःपञ्चषड़साः। पृथक् पट् चेति त्रिपष्टिया कल्पना। तत्र योग्यखाद्रसानां वातादिकल्पना रसचिन्तकैः कल्पिता ॥२९॥
गङ्गाधरः-कथमिति चेत् ? तदोच्यते-कचिदित्यादि। कचिदोषौषधा. दीन् सञ्चिन्त्यावेक्ष्यावेक्ष्य तदेकदोपजादौ व्याधौ तदोषव्याधिविपरीत एको रसः कल्प्यः स्यात् सिद्धि मिच्छता। कचित् संयुक्तदोषादी व्याधौ दोषौषधादीन् सञ्चिन्त्य तद्विदोषत्रिदोषन्पुनाधिकादिभावमवेक्ष्य संयुक्तास्तत्तदोषव्याधिविपरीताः संयुक्तरसाः कल्प्याः स्युः सिद्धि मिच्छता भिपना ॥३०॥
गङ्गाधरः-कस्मात् ? तत आह--द्रव्याणीत्यादि। यतो गदान प्रति बुधा बैद्या द्विरसादीनि द्रव्याणि संयुक्तांश्च द्विरसादीन रसान् एकैकशो वापि रसान् कल्पयन्ति ।। ३१॥
चक्रपाणिः-एवमसंख्येयत्वेऽपि विपरिविधैव कल्पना चिकित्साव्यवहारार्थमिहाचाय्यः कल्पिता इत्याह-संयोगा इत्यादि। तत्र योग्यत्वादिति,-तत्र स्वस्थातुरहितचिकित्साप्रयोगेऽनतिसपविस्तररूपतया हितत्वादित्यर्थः ॥ २९॥
चक्रपाणिः-तमेव चिकित्साप्रयोगमाह -क्वचिदित्यादि। अत्रादिग्रहणाद् देशकालबलादीनां ग्रहणम् । एतदेव संयुक्तासंयुक्तरसकल्पनं भिन्नरसद्रव्यमेलकाद्वानेकरसैकद्रव्यप्रयोगादेकरसद्रव्यप्रयोगाद वा भवतीति दर्शयन्नाह-द्रव्याणीत्यादि। द्विरसादीन्युत्पत्तिसिद्धद्विरसत्रिरसादीनि-द्विरसं यथा--कषाय-मधुरो मुद्गः ; त्रिरसं यथा ---"मधुराम्लकषायञ्च विम्भिगुरुशीतलम् । पित्तश्लेष्महरं भव्यम् इत्यादि ; चतूरसस्तिलः, यदुक्तम्-"स्निग्धोष्णमधुरस्तिक्तः कषायः कटु कस्तिलः।” पञ्चरसन्त्वामलकं हरीतकी च "शिवा पञ्चरसा" इत्यादिवचनात् ; व्यक्तषसन्तु द्रव्यमिहानुक्तम् ; विषन्त्वव्यक्तपडससंयुक्तम् ; हारीते तु-एणमांसं

Page #944

२६श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
६३३ यः स्याद्रसविकल्पज्ञः स्थाच दोषविकल्पवित् । न स मुह्यं द्विकाराणां हेतुलिङ्गोपशान्तिषु ॥ ३२॥ व्यक्तः शुष्कस्य चादौ च रसो द्रव्यस्य लक्ष्यते । विपर्ययेणाणरसो रसो नास्तीह सप्तमः ॥ ३३ ॥ गङ्गाधरः---एतेन किं स्यादिति ? अत आह--यः स्यादित्यादि। यो वैद्यो रसविकल्पज्ञः स्यात् स्याच्च दोपविकल्पवित् स वैद्यो दोषं बिकल्प्य न्यूनाधिकाशं प्रविविच्य रसं तदुपशान्ति हेतु विकल्प्य प्रयुज्य विकाराणां हेतुलिङ्गोपशान्तिषु न मुहेात् भ्रान्तिमान न स्यादिति ॥३२॥
गङ्गाधरः-ननु रसाणुरसौ कथं विज्ञायते इति ? अत आह - व्यक्त इत्यादि। मुखे क्षिप्तस्य शुष्कस्य द्रव्यस्य व्यक्तो रस आदौ लक्ष्यते। तस्य द्रव्यस्याद्रीभावे पुनस्तद्वाक्तरसविषय्य येणाणुरसो लक्ष्यते न खतिरिक्तो रसो लक्ष्यते। तस्मादिह जगति सप्तमो रसो नास्ति । इति ॥३३॥ व्यक्तषड्ससंयुक्तमुक्तम् ; एवं द्विरसादिगव्ययोगाद द्विरसादुरपयोगः ; तथा संयुक्तांश्च रसानिति,एकैकरसादिद्रव्यमेलकात् संयुक्तान् रसान् तथैकैकज्ञः कल्पयन्ति प्रयोजयन्ति ; गदान प्रतीति प्राधान्येन,तेन स्वस्थवृत्तेऽपि बोद्धव्यम् ; किंवा, द्विरसादिभेदो गद एव,स्वस्थे तु सरसप्रयोग एव, यदुक्तम् - "समसरसं सात्म्यं समधातोः प्रशस्यते"। एवञ्च व्याख्याने सति "क्वचिदेकरसः" इत्यादिना सममस्य न पोनरुक्तयम् ; किंबा, “क्वचिदेकर सः” इत्यादिना स्वमतमुक्तम्, अत्रैवार्थे "द्रव्याणि द्विरसादीनि” इत्यादिना आचारयन्तिरसम्मतिं दर्शयति ; अत एवाचार्यान्तराभिप्रायेण "कल्पयन्ति" इत्युक्तम् , तेन न पौनरुक्तम् ॥ ३०१३ ॥
चक्रपाणिः-रसज्ञानफलमाह-यः स्यादित्यादि। अत्र रसविकल्पज्ञानादेव व्याधिहेतुद्रव्यज्ञानं कृत्स्रमवरुद्धम् ,रसज्ञानेनैव प्रायः सकलद्रव्यगुणस्य वक्ष्यमाणत्वात् । दोषविकल्पज्ञानाच्च लिङ्गज्ञानम्, यावद्धि लिङ्गं, तत् सर्च दोपविकल्पसम्बद्धम् ; रसदोषविकल्पज्ञानात् तु भेषजज्ञानम्, यतः, रसतः स्वरूपज्ञानं भेपजद्रव्यस्य, दोपश्च भेपजप्रयोगविषयविज्ञानम् ; किंवा, रसविकल्पाच्च तथा दोपविकल्पाच्च हेत्वाविज्ञानं पृथगेव वक्तव्यम्, रसभेदाद्धि तत् कार्य लिङ्गमपि ज्ञायते ; हेतुभेषजविज्ञानन्तु रसभेदविज्ञानादेव वक्तव्यम, यतः रसभेदवद्व्यमेव विकाराणां हेतुर्भेषजञ्च भवतीति, एवं दोपभेदं ज्ञात्वा च तस्य समानं हेतु प्रत्येति, दोषविरोधि च द्रव्यं भेषजमिति ; तद् युक्तमुक्तम् 'न स मुह्यद्विकाराणां हेतुलिङ्गोपशान्तिषु' इति ॥ ३२॥
चक्रपाणिः-पूर्वोक्तरसानुरसलक्षणमाह-व्यक्त इत्यादि। शुष्कस्य चेति चकारादास्य च, आदौ चेति चकारादन्ते च ; तेन शुष्कस्य वा आर्द्रस्य वा प्रथमजिह्वासम्बन्धे वा आदावास्वादान्ते वा यो व्यक्तत्वेन मधुरोऽयमम्लोऽयमित्यादिना विकल्पेन गृह्यते, स व्यक्तः । यस्तूक्तावस्थाचतुथ्ये.

Page #945

६३४
चरक-संहिता। आत्रेयभद्रकाप्यीयः परापरत्वे युक्तिश्च संख्या संयोग एव च । विभागश्च पृथकत्वञ्च परिमाणमथापि च ॥ संस्कारोऽभ्यास इत्येते गुणा ज्ञयाः परादयः । सिध्युपायाश्चिकित्साया लक्षणैस्तान् प्रवक्ष्यते ॥ ३४ ॥ देशकालवयोमान-पाकवीर्यरसादिषु । परापरत्वे युक्तिस्तु योजना या तु युज्यते ॥ ३५॥ गङ्गाधरः-नन्वेवं रसानां विकल्पने क उपाय इति ? अत आह--परापरखे इत्यादि। इत्येते परादयो दश गुणाश्चिकित्सायाः सिद्धावुपायाः यथा कुवन्ति स उपाय इति हयाः! तान् परादीन लक्षणः प्रवक्ष्यते ब्याख्यास्यते ॥३४॥
गङ्गाधरः-क्रमेण लक्षणमाह-दशेत्यादि। देशादिपु परापरखे युज्यते । परश्वापरश्च तयोर्भाव इति परापरले परतापरखे। परखं प्रथयादुत्तरखम् । अपरवं तत्परतः परवमिति पर परस्य परम् । तच्च देशादिपु युज्यते। देशस्तु ऽपि व्यक्तो नोपलभ्यते, किंतर्हि, अव्यपदेश्यतया च्छायामात्रेण कार्यमात्रेण वा मीयते, सोऽनुरस इति वाक्यार्थः ; यतश्च मधुरादय एव व्यक्तत्वायत्तत्वाभ्यां रसानुरसरूपाः, अतः अध्यक्तनामा सप्तमो रसो नास्ति ; अयञ्चार्थः ----पूर्व प्रतिषिद्धोऽप्यनुगुणस्प हेतुप्राप्या पुनर्निषिध्यते ; अन्ये रवाहुः-शुष्कस्य चेत्यनेन यस्य द्रव्यल्प शुष्कस्य चाईस्य चोपयोगः, तत्र शुष्कावस्थायां यो व्यक्तः, स रस उच्यते, यरत्वावस्थायां व्यक्तः सन् शुष्कावस्थायां नानुयाति, नासौ रस, किन्त्वनुरसः ; यथा-- पिप्पल्या आया मधुरो रसो व्यक्तः, शुष्कायाः पिप्पल्याः कटुकः, तेन कटुक एव रसः पिप्पल्याः, मधुरस्त्वनुरसः ; यस्तु द्राक्षादीनामावस्थायां शुष्कावस्थायाञ्च मधुर एवेति, तत्र विप्रतिपत्तिरेव नास्ति, न, तत्र मधुर एवं रसः । नित्याईप्रयोज्यानान्तु काञ्जिकतक्रादीनामादौ व्यक्तो य उपलभ्यते, स रसः, अनु चोपलभ्यते यः सोऽनुरसः, चुक्रतिक्तत्वादिस्तथावस्थायां शुष्कावस्थाविपरीतो यः पिप्पल्या इव मधुरः, सोऽनुरस इति, किन्त्वापि पिप्पली मधररसैवेति पश्यामः, यतः वक्ष्यति-"इलेप्मला मधुरा चार्ली गुर्वी स्निग्धा च पिप्पली” इति । मधुरस्य तत्रानुरसत्वे गुरुत्वश्लेष्मकत त्यानुपपन्नानि ; तेन आर्द्रा पिप्पली व्यक्तमधुररसैव, शुष्का तु मधुरानुरसेति युक्तम् ॥ ३३ ॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति पूर्वोक्तगुर्वादिगुणातिरिक्तान् परत्वापरत्वादीन् दश गुणान् रसधर्मबेनोपदे टच्यानाह-परेत्यादि। तच्च परत्वं प्रधानत्यम्, अपरत्वमप्रधानत्वम् ; तद्विवरणं देशकालेत्यादि। तत्र देशो मरुः परः, अनूपोऽपरः ; कालो विसर्गः परः, आदानम्परः ; वय

Page #946

६३५
२६श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । भौमः शारीरश्च। अयमस्मात् परो देशोऽयमस्मात् परतोऽपि परो देश इत्येवं लोके व्यवहियते। भौमदेशे शरीरदेशे च। तथा कालेऽपि व्यवह्रियतेऽयमस्मात् परः कालो वत्सर ऋनुवैत्सरो वेत्येवमादिः प्रातरादिश्च कालो दृश्यते । तथायमस्मादपरः कालः परतः कालादपि परः काल इति। एवं वयसि च युज्यते। यथा इदमस्य वयसः शशवात् परं पोगण्डा पोगण्डग्राचापर कैशोरं यौवनश्चापरमित्येवमादिः। नायं काले व्यवहारः। तस्मिन् हि काले कस्यचिच्छेशवं कस्यचिन पोगण्डा कस्यचि कैशोरमिति । तथा मानेऽपि परखापरखे व्यवहियेते। यथा हन्यहोर्यादिमानं पुरुषस्य बाल्ये इखवात् परं दैध्य यौवनेऽपरश्च ततः परभिति। अयमस्माद इस्वोऽय दीघे इति। एवं पाकेऽपि परवापरखे युज्यते। अयमभ्यवहतस्थानस्य जाठराग्निना पाकात परो रसपाकस्तत्परश्चापरो रक्तक इति। एवमभ्यवहताः पृथुकाः परं पच्यन्तेऽपरश्च लड्डुका इति। तथा वीय्यऽपि परखापरखे व्यव हियेते। आमलकस्य शीतवीर्यात् परं शीतं वीव्यम् । आमनारिकेलोदकस्य ततश्चापरं शीतं वीय्यमितरेपामिति । एवं रसेऽपि परापरखे व्यवहियेते । आमे फले पूव्वम् आम्रः सकपायोऽम्लो रसः परश्वाम्लस्ततः पकस्यापरो रसः । इति । आदिना प्रभावोत्पत्तवादिषु सव्वेषु भावे परखापरखे व्यवहियेते । परखापरखयोस्तु परखापरखाभावः। काव्यगुण काव्यगुणाभाववत् । प्रकृतिभूतो हि गुणो परखापरखे काव्यगुणेष्वपि वर्तते । तस्मान्मानपाकवीय्यरसादिषु युज्यते। परापरसादयः प्रकृतिभूतगुणा न काट्यगुणकम्सु प्रति पिता इति। “यत्राश्रिताः कम्मेगुणाः कारणं समवापि या” इत्युक्तमा कार्यद्रव्यस्यैव कर्मगुणाश्रयत्वम् उक्तम् न तु काय्ये गुणस्य गुणाथ यवमुक्तमिति। अथ युक्तिं लक्षयतियुक्तिस्वित्यादि। युक्तिस्तु योजना नाम सा या तु युज्यते, युज्यते इति योजना युक्तिरुच्यते। यत्र यद् याद्रप्येण योग्यं भवति तत्र तस्य तादृप्येण योगो युक्तिने तु तकः। तस्य प्रमाणवेन बुद्धि विशेफ्वात् । इयं हि तके. पूविका योजना न बुद्धिः। न चैपा युक्तिः संयोगादिष्वन्तर्भवति। युक्त्या स्तरुणं परम्, अपरमितरत् ; मानञ्च शरीरस्य यथा वक्ष्यमाणं शारीरे परं, ततोऽन्यदपरम् । पाकवीर्यरसास्तु ये यस्य योगिनस्ते तं प्रति पराः, अयौगिकास्त्वपराः ; 'आदि'ग्रहणात् प्रकृतिवलादीनां ग्रहणं ; किंवा परत्वापरत्वे वैशेशिकोक्त ज्ञेये,. तत्र देशापेक्षया सन्निकृष्टदेशसम्बन्धिनमपेक्ष्य विदूरदेशसम्बन्धिनः परत्वं, सन्निकृष्टदेशसम्बन्धिनि चापरत्वम् स्यात् ; एवं सन्निकृष्टविप्रकृष्टकालापेक्षया च स्थविरे परत्वं यूनि चापरत्वं स्यात् ; वयःप्रभृतिषु परत्वापरत्वं

Page #947

६३६
चरक संहिता |
संख्यास्य गणितं योगः सहसंयोग उच्यते । द्रव्याणां द्वन्द्वसव्वैक-कर्म्मजोऽनित्य एव च ॥
[ आत्रेयभद्रकाप्यीयः
हि द्रव्यं संयुज्यते परिमीयते संस्क्रियते । न समवायेऽप्यन्तर्भवति । स पृथग्भावो भावानामियन्तु योजना न तथा । पृथग्भूतानामपि योजना पदानां दृश्यते । तस्मात् तेभ्यः पृथगुक्ता युक्तिः । योजनायान्तु युज्यते इति पाठान्तरम् ।। ३५ ।।
गङ्गाधरः– अथ सङ्ख्या- प्रत्यादि । सङ्ख्या स्याद्ाणितम् । गण्यते ह्येवं लोके । अयमेक इत्यभ्यासनिरपेक्षा खत्वेकत्वं संख्या । सैवाभ्यासगुणवती द्विखादिश्च संख्याभिधीयते । यथा पुनरयमेकोऽपरश्चैक इति द्वौ । तथायमेकोsपरश्चैकः परश्चैक इति त्रयः । इत्येवमभ्यासगुणः परापरत्ववती सैकसङ्ख्या द्विवादिः संख्या । द्वावेतावेक एतौ चापरौ द्वावेक इति द्वौ । arat तथा चैते त्र एकस्त्रयश्चापरे द्वे ते एक इति द्वौ त्रयः । एवं त्रयस्त्रयः । त्रयश्चत्वार एकश्चत्वार एतेऽपरे लेकवार इति द्वौ चत्वारः । इत्येवं संख्यावती च संख्या द्विलादिर्न खेक एक इति । एकत्वस्यैकत्वाभावात् । कणादेन चोक्तं- “पृथक्त कवयोरेकखपृथक्त्वाभावो ऽणुख महत्त्वाभ्यां व्याख्यातः” इति । पृथक्त्वस्यैकत्वपृथक्त्वाभावः । एकत्वस्य चैकलपृथक्त्वाभावो न तु पृथक्त्वस्य एकत्वाभाव एकत्वस्य पृथक्त्वाभाव इति यथासङ्ख्ाम् । ययाणुलमहत्त्वयोरणुखमहत्त्वाभावः । अणुवस्याणुत्वमहत्त्वाभावो महत्त्वस्याणुखमहत्त्वाभाव इति । तथा चैवं न प्रतीयते द्विलात् पृथगेकलं न वैकत्वमेकमिति । तथा पृथगन्यतः
यथासम्भवं कालदेशकृतमेवेहोपयोगादुपचरितमप्यभिहितं यतः गुणे मानादौ न गुणान्तरसम्भवः । युक्तिश्चेत्यादौ योजना दोपाद्यपेक्षया भेषजस्य समीचीनकल्पना, अत एवोक्तम्'या तु युज्यते', १', या कल्पना यौगिकी स्यात्, सा तु युक्तिरुच्यते, अयौगिकी तु कल्पनापि सत युक्तिर्नोच्यते पुत्रोऽप्यपुत्त्रवत् । युक्तिश्चेयं संयोगपरिमाणसंस्कारायन्तर्गताप्यत्युपयुक्तत्वात् पृथगुच्यते ॥ ३४ ॥ ३५ ॥
चक्रपाणिः - संख्यां लक्षयति-संख्या स्याद्गणितमिति । गणित मिहैकद्विन्रीत्यादि । संयोगमाह-योग इत्यादि । सहेति मिलितानां द्रव्याणां योगः प्राप्तिरित्यर्थः, सहेत्यनेने हाकिञ्चित्करं परस्परसंयोगं निराकरोति । तद्भेदमाह - द्वन्द्वरेत्यादि । तत्र द्वन्द्वकर्म्मजो यथा-: - युध्यमानयोर्मेषयोः, सव्वंकर्म्मजो यथा- भाण्डे प्रक्षिप्यमाणानां मााणां बहुलमाषक्रियायोगजः, एककर्म्मजो यथा - वृक्षवायसयोः ; अनित्य इति संयोगस्य कर्म्मजत्वेनानित्यत्वं दर्शयति ।

Page #948

२६श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
६३७ विभागस्तु विभक्तिः स्याद्वियोगो भागशो ग्रहः।
पृथकत्वं स्यादसंयोगो वैलक्षण्यमनेकता॥ पृथक्त्वमेकस्येति। यतः पृथगन्यदित्यनान्तरमित्युक्त कणादेन । तथा चैकखातिरिक्ता सङ्ख्यासु वत्तेते सङ्ख्या। तथा च पाणिनीयसूत्रं “संख्ययाव्ययदुरासन्नाधिकसङ्ख्याः संख्येये।” इति बहुव्रीहो सङ्ख प्रयेऽर्थे गम्येऽव्ययादयः संख्यया सह समस्यन्ते । इति । द्वौ त्रयो येषां ते द्वित्राः, षड् गावः, पञ्चषास्त्रिंशद्धटाः। त्रिपश्चारे पीठे इति त्रयः पञ्च आराणि कोणाः यस्य पीठस्य तत् त्रिपञ्चारं पीठम् । पञ्चदशकोणं पीठमिति । लक्षाणां पञ्च लेभे चेत्यादयः प्रयोगा दृश्यन्ते। सहस्राणां दशैव तु । तस्मादा दशभ्यः संख्याः संख्येये ततः परं सङ्ख्याः संख्येये सङ्ख्याने चेति प्रमादिभिरुक्तं तदयुक्त मिति ।
अथ संयोगः। द्रव्याणां द्वन्द्वसव्वककम्मेजः सहयोगोऽव्यवधानेन मेलनं संयोग उच्यते। स चानित्य एव च । न तु गुणानां कर्मणां न वा गुणकम्मेणोः काभावात्। न च द्रव्यगुणयोद्रव्यकम्मेणोर्वा तदेकस्य कम्मेसद्भावे तद्यावृत्त्यर्थं द्रव्याणामिति । ततः समवायादस्य भेदः। समवायो हि द्रव्यगुणकम्मणां सहयोग उक्तः। द्रव्याणां द्वन्द्वस्य कर्मजः सर्वेषां संयोगाभिजातानां कर्मजः। एकस्य कर्मजः सहयोगो नैकस्य सम्भवतीति द्विवहूनां द्रव्याणां सहयोगः। द्वन्द्वकर्मजो यथा-योधमानयोमेषयोः सहयोगः। सर्वकर्मजो यथा यन्त्रे पीडामानानां तिलानां सर्वेषां सहयोगः समकालम् । उत्तरकाले सहयोगस्तु संयोगजः संयोगो न प्रकृतिभूतः संयोगः । एकद्रव्यकम्मैजो यथा-वृक्षपक्षिणोः सहयोगः। स च खल्वनित्य एव न तु नित्यः कम्मंजवात् । यस्तु विदेशादागतस्य सुहद्भिः संयोगः स नैष संयोगः व्यवधानात् परन्तु योजना नाम युक्तिगुणः। संयोगविभागयोश्च संयोगविभागाभावः सुतरां द्रव्यखाभावात् । ___ अथ विभागः। विभागस्तु विभक्तिर्द्रव्याणां द्वन्द्वसव्वंककमजोऽनित्य एव चेति योजना। तस्य पर्यायो वियोगो भागशो ग्रहश्च । द्रव्याणामिति
विभागमाह-विभागरित्वत्यादि। विभक्तिर्विभजनम् । विभक्तिमेव विवृणोति-वियोग इति ; संयोगस्य विगमो वियोगः ; तत् किं संयोगाभाक एव वियोग इत्याह-भागशो ग्रह इति, भागशो विभक्तत्वेन ग्रहणं ततो भवतीति भावः, तेन विभक्तिरित्येषा भावरूपा प्रतीतिः, न संयोगाभावमात्रं स्यात्, किं तर्हि, भावरूपविभागगुणयुक्त इत्यर्थः ।

Page #949

६३८
चरक-संहिता। [ आत्रेयभद्रकाप्यीयः परिमाणं पुनर्मानं संस्कारः करणं मतम् ।
भावाभ्यसनमभ्यासः शीलनं सततक्रिया ॥ अनेन पृथक्त्वाद्भदः। योगाद् विगमो वियोगो वियुक्तिर्भागशो ग्रह इति विभिन्नो भागः। द्वन्द्वकम्मेजो यथा-युध्यमानयोः मेपयोरन्योन्यापसरणं वियोगः। सव्वेकम्मैजो यथा-पीड्यमानानां तिलानां संयोगोत्तरं वियोगः पुनयोगः इत्येवमादिः। एककम्मेजो यथा-वृक्षं त्यजति खग इत्यादि । इति । गुणानां कम्मणां गुणकम्मेणोद्रेव्यगुणयोद्रेव्यकम्मेणोश्च न विभागः स्याद द्रव्याणामित्युक्तः।
अथ पृथक्वम् । “पृथक्त्वं स्यादसंयोगो वैलक्षण्यमनेकता।" असंयोग इति संयोगविपरीतो द्रव्याणां विभागः, एष खसंयोगः सम्यग्योगाभावः संयोगसमवायविपरीतः। यथा मेषयोः संयोगात् पृथक्तयोविभागः सम्यग्योगरहितः । न हि संयोगविभागयोः सम्यगयोगोऽस्तीति पृथगुच्यते। संयोगात् पृथगविभागः विभागात् पृथक् संयोगः । तयोश्च वैलक्षण्यं भेदः । तयोश्चानेकता च वर्तते । इति । त्रिविधं पार्थक्यमयोगो भेदोऽनेकखमिति द्रव्यगुणकर्मसु वत्तते । भेदमात्रमभिप्रेत्य कणादेनोक्तं-“पृथगन्यदित्यनान्तरमिति । पृथक्त्वस्य पृथक्त्वैकखाभावः । यथा द्रव्यगुणकर्मणां मेलकः समवायेन तस्य तेषु समवायः स्व. रूपेण वर्तनात् तथा रूपादिभ्यः पृथक् पृथक्वमिति पृथक्वे पृथत्त्वस्वरूपेण वत्तेनान पृथक्त्वस्य पृथक्त्वमिति। अनेकखस्वरूपादेकत्वञ्च जास्ति। द्विग्रादिनिष्ठं ह्यनेकखं सदैवानेकं न कदाप्येकं भवतीत्येकखाभावः पृथक्त्वस्य ।
अथ परिमाणं--परिमाणं नाम पुनर्मानमिति । मीयतेऽनेनेति मानं पञ्चपृथकत्वन्तु इदं द्रव्यं पटलक्षणं घटात् पृथगित्यादिका बुद्धिर्यतो भवति, तत् पृथक्त्वं स्यात् ; तच्चाचार्यस्त्रैविध्येनाह-पृथक्त्वमित्यादि। तत्र यत् सर्वथाऽसंयुज्यमानयोरिव मेरुहिमाचलयोः पृथव त्वम्, एतदसंयोग इत्यनेनोक्तम् ; तथा संयुज्यमानानामपि पृथकत्वं विजातीयानां महिपधराहादीनां, तदाह-लक्षष्यमिति, विशिष्टलक्षणयुक्तरवेन लक्षितं विजातीयानां पृथक्त्वमित्यर्थः । तथैकजातीयानामप्यविलक्षणानां माषाणां पृथक्त्वं भवतीत्याह ----अनेकतेति । एकजातीयेषु हि संयुक्तषु न वैलक्षघ्नं नाप्यसंगोगः, अथ चानेकता पृथकत्वरूपा भवतांति भावः ; किंवा पृथक्त्वं गुणान्तरमिच्छन् लोकव्यवहारार्थमसंयोगवैलक्षण्यानेकतारूपमेव ।
यथोदाहृतं पृथक्त्वं दर्शयति मानं प्रस्थानकादि सुलादिमेयम्। करणं गुणान्तराधायकत्वं संस्करणमित्यर्थः, यद वक्ष्यति-"संस्कारो हि गुणान्तराधानमुच्यते”। भावस्य

Page #950

२६श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
1
६३६ विधम्, महदणुहस्वदीर्घपरिमण्डलभेदात् । महतो विपरीतमणुः | अणत्वमहत्वयोः अणुखमहत्त्वाभावः कम्मगुणैर्व्याख्यातः । कर्म हि द्रव्याश्रितं कम्मरतरानपेक्षं संयोगविभागकारण समवायीत्युक्तम्, न तु कर्माश्रितं गुणाश्रितं वोक्तम् । गुणश्च द्रव्याश्रितोऽप्यगुणवानुक्तः । तेन व्याख्यातोऽणुखस्याणुत्वमहत्त्वाभावो महत्त्वस्याणुत्वमहत्त्वाभावः । यथा पञ्चाङ्गुलं दारु । दीर्घ महच्चतुरङ्गुलाद् दारुणः । पञ्चाङ्गलादण् हस्वश्च चतुरङ्गलमिति पञ्चाङ्गलस्य दारुणो महत्त्व दीर्घ त्रियाङ्गलस्य दारुणोऽणुखं हस्वमिति । अणुत्वमहत्त्वयोदघ्र्घ्यहासपरिमाणमस्तीति उक्तमणुत्वमहत्त्वाभाव इति । एतेन दीर्घत्वहस्वत्वे व्याख्याते । यथाणुलमहत्त्वयोरणुवमहत्त्वाभावो व्याख्यातस्तथा दीर्घ सहस्वत्वयोर्दीर्घसहस्वत्वाभावो व्याख्यातः । यथा पञ्चाङ्गलं दारु दीर्घ सच्च द्वित्रयाद्यङ्गलं ह्रस्वमणु चेति पञ्चाङ्गुलदारुणो देध्यं महत् द्वित्र्यायङ्गलस्य दारुणो ह्रस्वत्वमणु भवतीति दीर्घेलहस्वत्वयोर्दीर्घसहस्वत्वाभावः न तु महत्त्वाणुत्वाभाव इति । अत्र वात्स्यायन उवाच – भावानां स्वभावसिद्धिर्नापेक्षिकत्वात् । हस्वापेक्षाकृतं दैर्घ्यं दीर्घा - पेक्षाकृतं ह्रस्वं न स्वेनात्मनावस्थितं किञ्चित् अपेक्षासामर्थ्यात् । तस्मान्न स्वभावसिद्धिर्भावानामिति । व्याहतत्वादेतदयुक्तम् । यदि हस्वापेक्षाकृतं दीर्घ किमिदानीमपेक्ष्य हस्वमिति गृह्यते ? अथ दीर्घापेक्षाकृतं ह्रस्वं दीर्घं तर्हि चानापेक्षिकम् । एवमितरेतराश्रययोरेकाभावेऽन्यतराभावादुभयाभाव इति अपेक्षाव्यवस्थाऽनुपपन्ना | स्वभावसिद्धावसत्यां समयोः परिमण्डलयोद्रव्ययोः आपेक्षिके दीर्घसहस्वले कस्मान्न भवतः ? अपेक्षायामनपेक्षायाञ्च द्रव्ययोः अभेदः । यावती द्रव्येऽपेक्ष्यमाणे तावती द्रव्ये एवानपेक्ष्यमाणे नान्यतरत्र भेदः । आपेक्षिकखे तु सति अन्यतरत्र तु विशेषोपजनः स्यादिति । किम् अपेक्षा सामर्थ्यमिति चेद् १ द्वयोग्र हणेऽतिशय ग्रहणोपपत्तिः । द्वे द्रव्ये पश्यन्नेकत्र विद्यमानमतिशयं गृह्णाति तद्दीर्घमिति व्यवस्यति । यच्च हीनं गृह्णाति तद् एवञ्चापेक्षा सामर्थ्यमिति । एवमणुत्वमहत्त्वयोरपि वोध्यम् । इति । कणाद उवाच - अनित्येऽनित्यं नित्ये नित्यम् । नित्यं परिमण्डलमिति । अणुखमहत्त्वदीर्घ ह्रस्वमनित्ये नित्ये नित्यं नित्यं परिमण्डलं नित्ये पूर्व्वतोऽनुवृत्तखात्।
स्वमिति व्यवस्यति ।
वस्तुन्यनित्यं परिमण्डलमाकाशं
पष्टिकादेर्व्यायामादेश्चाभ्यसनमभ्यासः, अभ्यसनमेव लोकसिद्धाभ्यां पर्यायाभ्यां विवृणोति - शीलनं सततक्रियेति, यं लोकाः शीलनसतत क्रियाभ्यामभिदधति, सोऽभ्यास इति भावः ;

Page #951

६४०
चरक-संहिता। [ आत्रेयभद्काप्यीयः इति स्वलक्षणैरुक्ता गुणाः सर्वे परादयः।
चिकित्सा यैरविदितैर्न यथावत् प्रवर्त्तते ॥ ३६॥ सर्वतोमण्डलं तच्चाकाशनित्यवान्नित्यम्। तथा परिमण्डलं सर्षपं तत्रानित्यं पारिमाण्डल्यम्। न च परिमण्डलं महत्त्वाणुखविशेषः। परि सव्र्वतो मण्डलं परिमण्डलम् । सतो वर्तुले द्रव्ये गगने महत् सपेपे वणु। तस्मात् परिमण्डले परिमण्डलाभाव इति न खणुमहद्दीघंहस्खलाभाव इति । अथ तहि वंशीसषेपयवरक्तिमाषकशाणकोलकर्षशुक्तिपलप्रसृतकुड़वादिपरिमाणं किं न परिमाणमिति चेत् ? सत्यम् । तत् परिमाणं हि गुरुत्खनिबन्धनं तुल्यक्रिययानुमेयं गुरुवमेव सर्षपादिसंज्ञपरिमाणम् । न खेतत् प्रकृतिभूतं परिमाणम्। सर्वपादिकाणुमहत्परिमाणनिबन्धनबाद गुरुखस्यैव परिमाणसंशा बोध्येति।
अथ संस्कारः। संस्कारः करणं मत इति। वक्ष्यते च रसविमानेकरणं पुनः स्वाभाविकानां द्रव्याणामभिसंस्कारः। संस्कारो हि गुणाधानमुच्यते। ते गुणास्तोयाग्निसन्निकर्षशौचमन्थनदेशकालवशेन भावनादिभिः कालप्रकर्षभाजनादिभिश्वाधीयन्ते । इति व्याख्यास्यते चैतद्विस्तरेण तत्रैवेति । ___अथाभ्यासः। भावाभ्यसनमभ्यासः शीलनं सततक्रियेति । भावानामभ्यसनमभ्यास आत्तिः । शीलनं पुनःपुनरनुष्ठानं सततकरणं क्रियासातत्यम् । येन देहमनोभ्यामेकीभूयाहाराचारविशेषफलं चिरमवतिष्ठते सोऽभ्यासः। यथा यदभ्यवहतं, प्रतिदिनमन्नमभ्यस्तं देहेन सहकीभूतं तत्फलं चिरमवतिष्ठते। यथा च श्लोकादिकं सततमुच्चारितं वाचा मनसा सहकीभूतस्तद्वर्णात्मकध्वनिश्चिरमवतिष्ठते इति तत् पुनरुच्चारयते स्मृवेति । तत् संस्कारहेतुरभ्यास इति। यत आहाराभ्यासेन शरीरं संस्कृतं भवति, शास्त्राध्ययनेन मनः संस्कृतं भवति बुद्धिश्च संस्कृता सती निर्मला भवतीति ।
इतीत्यादि। इति परादयः सर्वेऽभ्यासान्ता दश गुणाः खलक्षणैरुक्ता यैदशभिगुणैरविदितैर्यथावत् चिकित्सा वैद्यान्न प्रवत्तते । इत्येतैः विदितैरेव गुणवैद्याच्चिकित्सा यथावत् प्रवत्तेते। ननु व्यवायिविकाशिनी द्वौ गुणो नोक्ताविहेति चेत् ? न । तीक्ष्णगुणविशेषत्वात् तयोस्तीक्ष्णेऽन्तभयञ्च संयोगसंस्कारविशेषरूपोऽपि विशेषेण चिकित्सोपयुक्तत्वात् पृथगुच्यते। न यथावत् प्रवर्तत इति वचनेन शब्दादिषु च गुर्वादिषु च परादीनामप्राधान् सूचयात ॥ ३६॥

Page #952

२६श अध्यायः]
सूत्रस्थानम् । गुणा गुणाश्रया नोक्तास्तस्माद रसगुणान् भिषक् ।
विद्याद द्रव्यगुणान् कर्तुरभिप्रायाः पृथग्विधाः ॥ र्भावात् । ननु च कणादेन सप्त गुणाः परसादयः पठिताः, न तु युक्ति. संस्काराभ्यासास्त्रयः इति चेत् ? सत्यम्। परसादयः सप्त गुणाः प्रकृतिगुणा न तु काय्यगुणाः सव्वत्रैव द्रव्यगुणकर्मसु वर्तन्ते इत्यभिप्रायेण प्रकृतिगुणपाठे पठिखोक्तम्-“पृथिव्या गन्धः, अपां रसः, तेजसो रूपम् । एतेन गुदियो द्रवादय उप्णादयश्च व्याख्याताः” कारणगुणपूर्वकाः पृथिव्यादौ पाकजाः। पृथिव्यादिषु रूपरसगन्धस्पर्शा द्रव्यानित्यवादनित्याः। एतेन नित्येषु नित्या उक्ताः। “सङ्ख्याः परिमाणानि पृथक्वं संयोगविभागी परखापरखे कर्म च रूपिद्रव्यसमवायाच्चाक्षपाणि”। “अरूपिष्वचाक्षुषाणि" संयोगविभागयोः संयोगविभागाभावोऽणुखमहत्त्वाभ्यां व्याख्यातः। गुणो विभाव्यते गुणेनापि। इति परखादिसप्तगुणेनापि प्रकृतिगुणः कार्यगुणोऽपि विभाव्यते। न तु पाकजगुणेन गुरुखादिना गुणो विभाव्यते । इति गुरुखादयः संस्काराभ्यासयुक्तयश्च काय्यगुणास्तस्मात् कणादेन नोक्ता गुणपाठे। इति ॥३६॥
गङ्गाधरः-- अथ द्रव्यभेदानुत्तवा रसान वक्त यथा वक्तव्यास्तं प्रकारमाहगुणा इत्यादि। गुणा इति प्रकरणादिह पार्थिवादीनां द्रव्याणां कार्यभूतानां कार्यगुणा गुरुखादयो “यत्राश्रिताः कम्मगुणाः कारणं समवायि यत् । तद्रव्यम्" इत्यनेन द्रव्याश्रिता एवोक्ताः। न तु काय्ये गुणाश्रया उक्ताः। तस्मात् कार्यगुणगुरुखाद्याश्रयखेनोपदेक्ष्यमाणानां रसानां मधुरादीनां गुणान् गुरुखादीन्
चक्रपाणिः-सम्प्रति रसानां परस्परसंयोगो गुण उक्तः, तथा चाऽग्रे स्निग्धत्वादिगुणो वाच्यः, स च गुणरूपर से न सम्भवतीत यथा रसानां गुणनिर्देशो बोद्धव्यः, तदाह-गुणा इत्यादि। गुणा गुणाश्रया नोक्ता इति । दीईजीवितीये “समवायी तु निश्चेष्टः कारणं गुणः” इत्यनेन, रसगुणानिति रसे स्निग्धत्वादीन् गुणान् निर्दिष्टान् तद, रसाधारद्रव्यगुणानेव विद्यात् । ननु, यदि द्रव्यगुणा एव ते, तत् किमिति रसगुणत्वेनोच्यन्त इत्याह-कर्तुं रिति तन्वकर्तुः, अभिप्राया इति । तत्र तत्रोपचारेण तथा सामान्यशब्दादिप्रयोगेण तन्तकरणबुद्ध यः, सामान्यशब्दोपचारादिप्रयोगश्च प्रकरणादिवशादेव स्फुटत्वात् तथा प्रयोजनवशाच्च क्रियते ; तच्च प्रकरणादि, "अतश्च प्रकृतं बुद्धा" इत्यादी दर्शयिष्यामः ; इह च द्रव्यगुणानां रसेषु यदपचरणं, तस्यायमभिप्रायःयत्-मधुरादिनिर्देशेने व स्निग्धत्वादिगुणा अपि प्रायो मधुराद्यव्यभिचारिणो द्रव्ये निर्दिष्टा भवन्तीति न मधुरत्वं निर्दिश्य स्निग्धत्वादिप्रतिपादनं पुनः पृथक् क्रियत इति ।

Page #953

६४२
चरक-संहिता। [ आत्रेयभद्रकाप्यीयः अतश्च प्रकृति* बुद्धा देशकालान्तराणि च। तन्त्रकर्तुरभिप्रायानुपायांश्चार्थमादिशेत् ॥ ३७॥ षड् विभक्तीः प्रवक्ष्यामि रसानामत उत्तरम् ।
षट् पञ्चभूतप्रभवाः संख्याताश्च यथा रसाः ॥ ३८ ॥ कार्यगुणान् तद्रसाश्रयद्रव्यगुणान् विद्यात्। ननु किमर्थमेवमुपदेश्यन्ति रसांस्तत्तद्रव्याणां तांस्तान् गुणान् रसांश्च तांस्तान पृथक् पृथगेवोपदेष्टु नेच्छेदिति ? अत उच्यते-करभिप्रायाः पृथग्विधाः। इति । यो यत्तत्रस्य कर्ता तस्य तस्याभिप्रायाः पृथक पृथकप्रकारा भवन्ति न खेकप्रकाराः। यो हि यथाकरणे तत्रस्य सुरचनां बुध्येत स तथा रचनां करोति। तस्मात् तत्रस्य प्रकृति प्रथममुपक्रमे या प्रकृतिर्भवति तां प्रकृति प्रकरणं यद्देशान्तरे यत्कालान्तरे तत्तन्त्रोपढेशस्तद्देशान्तरं कालान्तरञ्च बुद्धा ततस्तत्तत्रकत्तु रभिप्रायानुपायांश्च तत्रयुक्ती बुद्धा तन्त्रस्यार्थ व्याख्याता बुध आदिशेत् । इति । तस्मादस्य तन्त्रस्य कत्तु रेवमेवाभिप्रायो बोध्यः। रसगुणोपदेशेन द्रव्यगुणा उपदेश्यन्ते। इति। तथैव चोपदेक्ष्यमाणे रसे प्रतिज्ञाते पाक तच्चैव कारणमवेक्षमाणाः षणां रसानां परस्परेणासंसृष्टानां लक्षणं पृथक्वमुपदेश्याम इति ॥३७॥
गङ्गाधरः-तदुपदेष्टुमाह-पडित्यादि। रसानां विभक्तीविभागान षट् प्रवक्ष्यामि। यथा च पञ्चभूतप्रभवा: पट रसाः सङ्खयाताः तत्प्रकारांश्च प्रवक्ष्यामि। इति ॥३८॥
अभिप्रायपृथक्त्वे सति यथा ग्रन्थो बोद्धव्यस्तदाह-अतश्चेत्यादि। तत्र प्रकृतं बुद्धा यथा-"क्षाराः क्षीरं फलं पुष्पम्" इत्यत्र उद्भिदगणरय प्रकृतत्वात् 'क्षीरम्" इति स्नुह्यादिक्षीरमेव क्षीरशब्देन वदेत् ; देशान्तरं बुद्धति यथा-शिरसि शोधनेऽभिधीयमाने "क्रिमिव्याधौ इति, तत् शिरोगतक्रिमियाधावेव भवति ; कालान्तरे यथा-वमनकालेऽभिहितं "प्रतिग्रहांश्चोपहारयेद इति, तत्र प्रतिग्रहशब्देन पात्रमुच्यते, न तु ग्रहणं प्रतिग्रहः ; तन्त्रकतुरभिप्रायानिति यथोक्त रसेषु गुणारोपणे तद बोडव्यम् ; उपायानिति शास्त्रोपायान तन्त्रयुक्तिरूपान् इति ; अर्थमभिधेयम ; यद्यपि प्रकृतादयोऽपि तन्त्रकर्तुंरभिप्राया एव, तथापि यत्र प्रकृतत्वादि न स्फुटं प्रतं यते, तत्र तन्त्रकत्तुरभिप्रायत्वेन बोद्धव्यम् ॥ ३७॥ चक्रपाणिः-पड़ विभक्तीरिति। मधुरादिषड् विभागानित्यर्थः ; षट् पञ्चभूतप्रभवा इति * प्रकृतमिति चक्रः।

Page #954

२६श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । सौम्याः खल्वापोऽन्तरीक्षप्रभवाः प्रकृतिशीता लध्व्यश्च अव्यक्तरसास्वन्तरीक्षाद भ्रश्यमानाः। भ्रष्टाश्च पञ्चमहाभूतविकारगुणसमन्वितजङ्गमस्थावराणां भूतानां मूर्तीरभिप्रीणयन्ति। तासु च मूत्तिषु षडभिमूच्छन्ति रसाः। तेषां षण्णां रसानां सोमगुणातिरेकान्मधुरो रसः। भूम्यग्नि
गङ्गाधरः- तद्यथा पञ्चभूतप्रभवत्वमादावाह-सौम्या इत्यादि । सोमश्चन्द्रमास्तस्येमा इति सोम्याः। आपः खल्वन्तरीक्षप्रभवा आकाशादाद्यप्रकाशाः प्रकृत्या स्वभावेन शीताः। लघ्व्यश्च प्रकृत्यैव गुरुखनिबन्धनतौलव्यवहारे यतो यतो यद यद्गुरु ततस्ततस्तत्तद यल्लघु भवति तोलन्यवहारे तथाविधालयोऽन्त्या अपकृष्टगुरुखवत्यः। न तु वायुतेजोवल्लघ्व्य इति । एतदभिप्रायेण केचिजले गुरुत्वम् आहुः। अव्यक्तरसाः पण्णां रसानां साम्येन मेलनाद. यथाभूतो रसः स्यात् तथाभूताव्यक्तरसाः। ईदृशाः सौम्या आपोऽन्तरीक्षात सोममण्डलात प्रच्युता आकाशाद भ्रश्यमानास्ततः क्रमेण भ्रष्टा भूमावपतन्त्य एवान्तरीक्षे स्थिताः पञ्चमहाभूतगुणविकारगुणसमन्विताः। तत्काले पञ्चमहाभूतानां विकारभूता एतदाकाशपवनाकेचन्द्रास्तथा सततमाकाशे समुड्डीय. माना भौमास्त्रसरेणवस्तपां गुणगुरुवादिसमन्विताः सत्यस्तदयोगानां सेन्द्रियाणां प्राणिनां मनुष्यादीनां स्थावराणाञ्च वृक्षादीनां मूर्तीरभि. प्रीणयन्ति। तासु च जङ्गमस्थावराणां मूत्तिषु ताभिरद्भिः प्रीयमाणासु ताभ्य एवाद्भाः षड्रसा अभिमूच्छन्ति व्यक्तीभावमापद्यन्ते। कथमिति ? अत उच्यते तेषामित्यादि। तेपां पण्णां रसानां मध्ये मधुरो रसः सोमभूतगुणातिरेकात् पञ्चमहाभूतगुणसमवाये सोम्योदकमीणने सति जलभूम्योः पञ्चभूतप्रभवाः सन्तो यथोक्त न प्रकारेण “सोमगुणातिरेकाद.” इत्यादिना संख्याताः पटसंख्यापरिच्छिन्ना भवन्ति, तथा वक्ष्यामीति योजना ॥ ३८॥ ___ चक्रपाणिः-सम्प्रति रसानामादिकारणमेव तावदाह-सौम्या इत्यादि। सौम्याः सोमः देवताकाः ; भ्रश्यमाना इति वदता भूमिसम्बन्धव्यतिरेकेणान्तरीक्षेरितः पृथिव्यादिभिः परमाण्वादिभिः सम्बन्धो रसारम्भको भवतीति दयते ; मूर्तीरिति व्यक्तीः, अभिप्रीणयन्तीति तर्पयन्ति, किंवा जनयन्ति ; अभिमूर्च्छन्ति रसा इति व्यक्ति यान्ति ; अत्र चान्तरीक्षमुदकं रसकारणत्वे प्रधानत्वादुक्तम्, तेन क्षितिस्थमपि स्थावरजङ्गमोत्पत्तौ रसकारणं भवत्येव ।
सोमगुणातिरेकादिति अतिरेकशब्देन सर्वेष्वेव रसेपु सर्वभूतस्य सान्निध्यमस्ति,

Page #955

६४४
चरक-संहिता। [ भात्रेयभद्रकाप्यीयः भूयिष्ठरवादम्लः। तोयाग्निभूयिष्ठत्वाल्लवणः । वाय्वग्निसौम्ययोगुणाधिक्यादुदकभूमिस्थाद्रसाद्विक्रियमाणादभिव्यज्यते । प्राक्चाभिहितं-"रसनार्थों रसस्तस्य द्रव्यमापः क्षितिस्तथा” इति जलभूम्यो रसानां यानिलेनोक्त्या तयोर्द्व योराधिक्ये शेषाणां त्रयाणां योगे. मधुर एवाभिव्यज्यते। सुश्रते चोक्तं-पृथिव्यम्धुगुणबाहुल्यान्मधुर इति। भूम्यग्निभूयिष्ठखादम्ल इति। या मूत्तिभूम्यग्निबहुलपञ्चभूतारभ्यमाणा सौम्योदकप्रीयमाणा भवति तत्र भूमिस्थानामपामेवाधिक्यादुदकस्य भूतस्याल्पखाच्छेषभूतयोगात् तदल्पोदकाधिक भूम्या रसाद्विक्रियमाणादम्लो रसो नाम विशेषोऽभिनिवत्तते। इति। सुश्र ते तु-तोयाग्निगुणबाहुल्यादम्ल इत्युक्तम् । तत्र तोयं भूम्यनुप्रविष्टमभिप्रेतं न तु तोयाख्यं भूतम् । अथवा रसस्योदकं योनिरित्यभिप्रेत्य सव्वत्रोदकं भूतं ग्राह्यमिति। भूम्यम्बुनोभूतयोयत्तोयगुणो रसोऽव्यक्तस्तस्याग्निगुणयोगेनाम्लीभावात्। न्यूनांशेन खादियोगाद्विशेषोऽम्लो रसोऽभिव्यज्यते। इति न विरोधः। तोयाग्निगुणभूयिष्ठखाल्लवण इति। तोयभूतं तेजोभूतञ्च यत्र बहुलं शेपास्त्रयो न्यूनास्तत्र मूत्तौ सौम्योदकप्रीयमाणायां पाश्चभौतिक्यां तोयगुणोऽव्यक्तोऽधिकस्तथाग्निगुणोऽधिकः शेषाणामल्पो गुण इति तोयगुणोऽव्यक्तरसोऽग्निगुणाधिकयोगात् लवणभावमापद्यमानोऽभिव्यज्यते। सुश्रुते तु पृथिव्यग्निगुणबाहुल्याल्लवण इत्युक्तम्। तत्रापि रसस्य योनिरुदकम् । तस्यापि भूमावनुपविष्टस्य गुणो योऽव्यक्तो 'रसः स एवारम्भकाणां शेषाणामब्वाय्वाकाशानां न्यूनत्वेनाग्निगुणस्याधिक्येन विक्रियमाणो लवणलेनाभिव्यज्यते। इति न विरोधः। तथा क्वचित् कस्यचिद भूतगुणस्यातिरेकात् रसविशेषो भवतीति दर्शयति, एतच्च मधुरं प्रति अवगुणातिरिक्तत्वं विशेषोत्पत्तौ कारणत्वेन ज्ञेयम् ; यच्चाधारकारणत्वमपा, तत् सर्वसाधारणम् । एवं लवणेऽप्यपां कारणत्वं ज्ञेयम् ; लवणस्तु सुश्रुते पृथिव्यतिरेकात् पठितः, अस्मिंश्च विरोधे कार्यविरोधो नास्त्येव । ननु, उष्णशीताभ्यामग्निसलिलाभ्यां कृतस्य लवणस्याप्युष्णशीतस्वेन भवितव्यम्, तल्लवणं कथमुष्णं स्यात् ? नैवम् ; यतः भूतानामयं स्वभावः-यत् केनचित् प्रकारेण सान्नविधानि कञ्चिद् गुणमारभन्ते, न सर्वम् ; यथा-मुकुष्ठकेऽनिर्मधुरो रसः क्रियते, न स्नेहः ; तथा सैन्धवे वह्निनापि नोष्णत्वमारभ्यते ; अयञ्च भूतानां सन्निवेशोऽदृष्टप्रभावकृत एव, स च सन्निवेशः कार्यदर्शनोन्नेयः ; तेन यत्र कार्य दृश्यते, तत्र कल्प्यते, यथा-लवणे उष्णत्वादग्निर्विष्यन्दित्वाच्च जलमनुमीयते ; आगमवेदनीयश्चायमर्थो नास्मद्विधानां कल्पनाः प्रसरन्ति । एतेन यदुच्यते--तोयवत् पृथिव्यादयोऽपि क्रिमिति पृथग रसान्तरं न कुर्वन्ति, तथा

Page #956

२६श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
६४५ भूयिष्ठत्वात् कटुकः । वाय्वाकाशातिरिक्तत्वात् तिक्तकः । चाम्ले द्रव्येऽग्निगुणवाहुल्ये जलभूम्योः साम्पेनोभयरसादम्लः। लवणे द्रव्ये. ऽप्यनिगुणबाहुल्ये भूमिगततोयभूतगुणरसबाहुल्यादुदकरसस्याल्पखे लवणः स्यादिति भेदः। अत एवापामल्पवाद्वक्ष्यते। उष्णानामुष्णखाल्लवणः परो मध्योऽम्लः कटुकश्चान्त्य इति । अम्लो द्विधोदकस्याधिक्यादग्निगुणस्य तत्समखान्मध्योष्ण इति। वाय्वग्निभूयिष्ठखात् कटुक इति। रसस्य योनिरुदकं तस्माद् भूम्याकाशन्यूनोदकमध्यवाय्वग्निगुणवाहुल्यादुदकभूमिगतरसः सौम्योदकप्रीयमाणो विक्रियमाणोऽल्पोष्णवीय्यत्वेन कटुक उत्पद्यते। मुश्रुतेऽप्येवमुक्तम् । वाय्वाकाशातिरिक्तखात् तिक्तक इति। रसस्य योनिरुदकम् इत्युक्तम् । तस्माद् यस्यां पाञ्चभौतिक्यां मूत्तौ तदारम्भकाणां पञ्चानां भूतानां द्वं तेजोभूमी न्यने उदकं मध्यमं वाय्वाकाशौ बहुलौ तस्यां जायमानायां सौम्योदकप्रीयमाण उदकस्याव्यक्तो रसो विक्रियमाणोऽभिव्यज्यते तिक्तक एव। सुश्र तेऽप्येवमुक्तम् । पवनपृथिव्यतिरेकात कषाय इति। अत्रापि रसस्य योनिरुदकमिति। यस्यां मूत्तौ पञ्चभिभूतैरारभ्यमाणायां सौम्योदकप्रीयमाणायाम् आकाशतेजसी न्यूने मध्यममुदकं पवनपृथिव्यावतिरिक्त तस्यां जायमानायां तदुदकभूमिगतो रसो विक्रियमाणोऽभिव्यज्यते कपाय एव । सुश्रुतेऽप्येवमुक्त मिति । एतेन वाह्य तोयाग्नियोगाल्लोष्ट्राग्नियोगाच्चाम्ल. लवणभावोपपत्तिनिरस्ता आरम्भाभावात् सौम्योदकपीणनाभावाच्च। ___ अथैवमन्तरीक्षप्रभवसौम्योदकस्य रसाभिव्यक्ती यद हेतुखमुक्तं तन्न गर्भ बालकशरीरस्य रसोत्पत्तौ । तत्र मातुराहारगतमुदकं कारणम् । अनयैव रीत्या व्याख्ययम्। विषादिप्वव्यक्तरसाभिनित्तौ तथाणुरसाभिव्यक्तौ चैतया रीत्या भूतानां न्यूनाधिकतया संयोगे तदुदकस्य रसो हेतुरुन्नेयः। यथा प्राधान्येनाने पके मधुरो जायते सोमगुणातिरेकात् तथाम्लोऽपि न्यूनांशभूम्यग्निगुणबाहुल्यादल्पो जायत इति। समानरूपेण षट्सु रसेषु जायमानेषु मेलनाद विषादावव्यक्तरूपेण वर्तन्ते पड़ रसा न तु षड्भ्योऽतिरिक्त उक्तः । अव्यक्तीभावस्तु खलु रसानां प्रकृती भवति । अणुरसेऽणुरससमन्विते वा द्रव्ये इति । यत्र सोमगुणातिरेकान्मधुरो जायते तत्र चेन्न्यूनखेन भूम्यनिगुणवाहुल्यं तोयवातादिसंयोगादिभ्यः किमिति रसान्तराणि नोत्पद्यन्त इति, तदपि भूतस्वभावापर्यनुयोगादेव प्रत्युक्तम् ; इह च कारणत्वं भूतानां रसस्य मधुरत्वादिविशेष एव निमित्तकारणत्वम्

Page #957

हं४६
[ आत्रेयभद्रकाप्यीयः
चरक संहिता | पवनपृथिव्यतिरेकात् कषायः । एवमेषां षण्णां रसानां पट्त्वमुपपन्नं न्यूनातिरेक विशेषान्महाभूतानाम् । भूतानामिव स्थावरजङ्गमानां नानावर्णाकृतिविशेषः । षड़तुकत्वाच्च कालस्योपपन्नो महाभूतानां न्यूनातिरेकविशेषः ॥ ३६ ॥
।
वर्त्तते तदाम्लश्च जायते । यदि तोयाग्रिगुणवाहुल्यमवराणां वर्त्तते तत्र लवणश्च जायते । तत्र चेद्वाय्वग्निगुणबाहुल्यं वर्त्तते तदाणुकटुको जायते । इत्येवं त्रिषष्टिधा : रसः सम्पद्यते । इति । तदाह - एवमेषामित्यादि । एवमुक्तरूपेण महाभूतानामारम्भकाणां न्यनातिरेकविशेषात् प्राधान्यमध्यमनानादिविशेषात् षण्णां रसानां प्रधानाप्रधानानां पट्वमेवोपपन्नं भवति । तत्र दृष्टान्तः -- भूतानामिवेत्यादि । यथा स्थावरजङ्गमानां भूतानां प्राणिनां महाभूतानां न्यूनातिरेक विशेषान्नानावर्णाकृतिविशेषो जायते तद्वत् । कुत एवं भूतानां न्यूनातिरेकविशेषः स्यादिति १ अत उच्यते- पट्ट तुकत्वादित्यादि । कालस्य पड़ऋतुकत्वात् तु महाभूतानां तत्र तत्र रसोत्पत्तौ न्यूनातिरेकविशेषः स्यात् । हेमन्तः सोम्यः शिशिरश्च सौम्यः । सौम्याग्नेयो वसन्तः । आग्नेयो ग्रीष्मः | वर्षाश्च सौम्याग्नेयवायव्याः । शरत् सम्यग्नेयी । इति । तेषां विशेषश्च वाय्वक सोमेभ्यो भवति । तेषां बलाबले हेतुश्चक्रवद्भ्रमणस्वभावः काल इति प्रागुक्त तस्याशितीये - तावेताववायू सोमश्च कालस्वभावमागपरिगृहीताः कालत्तु रसदोपदेहवलनिष्ट तिमत्ययभूताः समुपदिश्यन्ते । इति ॥ ३९ ॥
उच्यते, तेन नीरसानामपि हि दहनादीनां कारणत्वमुपपन्नमेव व्युत्पादितम् । रसभेदं दृष्टान्तेन साधयन्नाह - एवमित्यादि । रसानां पवं महाभूतानां न्यूनातिरेकविशेषात् सोमगुणातिरेकपृथिव्यग्न्यतिरेकादेः पड़त्पादककारणादुपपन्नम्, पड़भ्यः कारणेभ्यः पट् कार्याणि स्युरिति युक्तमेवति भावः । भूतानामित्यादि । भूतानां यथा नानाकृतिवर्णविशेपो महाभूतानां न्यूनातिरेकविशेषात् तथा रसानामपीति । भूतानां यथोक्तानामतिरेकविशेषहेतुमाह - पढतुकत्वात् इत्यादि । षडृतुकत्वेन कालो नाना हेमन्तादिरूपतया किञ्चिदभूतविशेषं क्वचिद् बर्द्धयति, स चमका रसं पुष्टं करोति, यथा-- हेमन्तकाले सोमगुणातिरेको भवति, शिशिरे वाचा - काशातिरेकः, एवं तस्याशितीयोक्तरसोत्पादक्रमेण वसन्तादावपि भूतोत्कर्षो ज्ञेयः, षडृतुकाच्चेति चकारेणाहोरात्रकृतोऽपि भूतोत्कर्षो ज्ञेयस्तथाऽदृष्टकृतश्च तेन हेमन्तादावपि रसान्तरोत्पादः क्वचिद वस्तुन्युपपन्नो भवति, यद्यपि च ऋतुभेदेऽपि भूतोत्कर्षविशेष एव कारणं, यदुक्तम्- "तावेतावर्क

Page #958

२६श अध्याय:
सूत्रस्थानम् ।
६४७ तत्राग्निमारुतात्मका रसाः प्रायेणोड़ भाजः। लाघवात् प्लवनत्वाच्च वायारूर्द्ध ज्वलनत्वाच्चाग्नेः। सलिलपृथिव्यात्मकास्तु प्रायेणाधोभागभाजः पृथिव्या गुरुत्वान्निनगत्वाच्च उदकस्य । व्यामिश्रात्मकाः पुनरुभयतोभागभाजः ॥४०॥
गङ्गाधरः---एवं रसवतां द्रव्याणां पाश्चभौतिकानां मध्ये यत्र द्रव्य वत्तन्तेऽग्निमारुतात्मका रसाः कटुकाः प्रायेणोद्धं भाजः, कस्मात् ? वायोर्लाघवात प्लवनखाच । प्लवते य उपरि उद्गच्छति स प्लवनस्तत्त्वात्, अग्नेश्रोद्ध ज्वलनवाच। प्रायेणेत्युक्त्या कचिद्रव्ये ऊद्ध भाजो न भवन्ति । सलिलेत्यादि। ये च सलिलपृथिव्यात्मका मधुरा रसास्ते तु प्रायेणाधोभाजो विरेचकाः, कस्मात् ? पृथिव्या गुरुवादुदकस्य निम्नगवाच्च । प्रायेणेत्युक्त्या कचिन्नाधोभाजः। व्यामिश्रात्मकाः पुनरम्ललवणा भूम्यग्निभूयिष्ठतोयाग्निभूयिष्ठाः, तिक्तकपाया वाय्वाकाशभूयिष्ठवायुपथिवीभूयिष्ठा उभयभागमाज ऊद्ध भागाधोभागभाजः । एतेन वायोः कम्मे प्लवनं तेजस ऊद्धज्वलनमपां निम्नगमनं पृथिव्याः शनैर्गमन मिति ख्यापितम् । ननु यथा सोमगुणातिरेकान्मधुरः भूम्यग्निगुणबाहुल्यादम्ल इत्येवमादयः षड़सा द्विद्विभूतगुणाधिक्यात् तथान्येऽपि द्विद्विभूतगुणाधिक्यात् सम्भवन्ति रसाः । तद्यथाभूम्यम्बुगुणवाहुल्यादेकः । वाय्वम्बुगुणवाहुल्यादेकः । तोयाकाशबाहुल्यादेकः । वह्नयाकाशबाहुल्यादेकः। भूम्याकाशवाहुल्यादेकः। भूमिवायुबाहुल्यादेकः । इत्येवं रसाः पड्भ्योऽधिकाः कथं न भवन्ति ? अत्रोच्यते-भावस्वभावनित्यखान्मधुरादयः षड़ेव रसास्तथाभूतद्विद्विभूतगुणाधिक्याद्भवन्ति। न खन्यथा द्विद्वित्रित्रिचतुश्चतुर्भूतगुणाधिक्ये । इति ।। ४०॥ .
वायू” इत्यादि, तथापि वीजाङ्क रकार्यकारणभाववत् संसारानादितयैव भूतविशेष ऋत्वोः कार्यकारणभावो वाच्यः ॥ ३९ ॥
चक्रपाणिः-भूतविशेषकृतं रसानां धर्मान्तरमाह-तत्रेत्यादि। प्रायेणेति न सर्वे, रसा इति रसयुक्तानि द्रव्याणि ; प्लवनत्वादिति गतिमत्त्वात्, यद्यपि गतिरधोऽपि स्यात्, तथापि लघुत्वपरिगतिरिह वायोरूद्ध मेव गममं करोति, यथा-शाल्मलीतूलानाम् । हेत्वन्तरमाह- उद्धज्वल नत्वाचाग्नेरिति, अग्नेरप्ट द्ध गतिस्वादित्यर्थः ; निम्नगत्वमधोगत्वमेव ॥ ४०॥

Page #959

९४८
चरक-संहिता। आत्रेयभद्रकाप्यीय: तेषां षण्णां रसानामेकैकस्य यथाद्रव्यं गुणकर्माण्यनुव्याख्यास्यामः। तत्र मधुरो रसः शरीरसात्म्याद्रसरुधिरमांसमेदोऽस्थिमज्जौजःशुक्राभिवर्द्धन आयुष्यः षडिन्द्रियप्रसादनो बलवर्णकरः पित्तविषमारुतघ्नस्तृष्णाप्रशमनः त्वच्यः कण्ठ्यो केश्यः प्रीणनः जीवनस्तर्पणो वृहणः स्थैर्यकरः क्षीणक्षतसन्धानकरो प्राणमुखकण्ठोष्ठजिह्वाप्रह्लादनो दाहमूर्छा
गङ्गाधरः-इत्येवं भौतिकभावेन रसानामधि उभयभागप्रेरणकाष्युक्त्वा यथाद्रव्यं यस्य रसस्याश्रयो यद्रव्यं तद्रव्यस्य गुणकर्माण्यभिप्रेत्य पणां रसानामेकैकस्य रसस्य गुणकर्माण्यनुव्याख्यास्यामः इति प्रतिजानीतेतेषां पण्णामित्यादि। रसानामेकैकस्य गुणकर्माणि खलु तद्रसाश्रयद्रव्यस्य गुणकर्माणि। __ तत्रेत्यादि। तेषु षट्सु रसेषु मध्ये मधुरो रसः श्रेष्ठबादादौ कर्मत उच्यते। शरीरसात्म्यात् शरीररसस्य समानतया शरीरेण सहात्मीभावस्वभावाद्रसादिसप्तधालोजसां वद्धनः। येन रसेन द्रव्यमेतानि वर्द्धयति स रसो रसादिवद्धनः। आयुष्यः प्रभावात्। पड़िन्द्रियप्रसादनः। मनस इन्द्रियखेनाप्रतिषेधादनुमतखादिह पडिन्द्रियेत्युक्तम्। बलवर्णकरः। पित्तविषमारुतघ्नः। तृष्णाप्रशमनः। प्रीणयतीति प्रीणनः प्राणकरः। जीवन इति जीवयतीत्यायुष्यखोक्त्या न पुनरुक्तम् । इह हि मूच्छोद्यभिभूतानां सद्यो जीवनरक्षणं जीबनमायुष्यत्वं कालप्रकणायुषो हितत्वम् । तर्पणस्तृप्तिकरः। क्षीणस्य क्षतस्य च सन्धानं करोति भग्नसंयोगं करोति । घ्राणादीनां प्रहादनः। दाहमूर्छाप्रशमन । षट्पदादीनामिष्टतमः इति (यदुक्तं तन्मूत्रशरीररसपरीक्षार्थम्)
चक्रपाणिः-यथाद्व्यमिति । यद् यस्य रसस्य द्रव्यमाधारस्तदनतिक्रमेण, एतेन रसानां गुणकर्मणी रसाधारव्ये बोद्धव्ये इति दर्शयति । तत्रेत्यादिना मधुर आदावुच्यत्ते प्रशस्तायुष्यादिगुणतया प्रायः प्राणिप्रियतया च ; पडिन्द्रियाणि मनसा समम्, जीवनोऽभिघातादिमूर्छितस्य जीवनः ; आयुप्यस्त्वायुःप्रकर्पकारित्वेन, क्षीणस्य सन्धानकरो धातुपोषकत्वेन, किंवा क्षीणश्चासौ क्षतश्चेति ; तेन क्षीणक्षतस्य उरक्षितं सन्दधाति ; षट्पदाद्यभीर त्वगुणकथनं प्रमहपूर्वरूपादि

Page #960

२६श अध्यायः सूत्रस्थानम्।
१४६ प्रशमनः षटपदपिपीलिकानामिष्टतमः स्निग्धः शीतो गुरुश्च ॥४१॥
स एवंगुणोऽप्येक एवात्यर्थमुपयुज्यमानः स्थौल्यमाईवालस्यातिस्वनगौरवम् अनन्नाभिलाषम् अग्निदौर्बल्यमास्यकण्ठयोमांसाभिवृद्धिम्, तथा श्वासकासप्रतिश्यायालसकविसूचिका-शीतज्वरानाहास्य-माधुर्य-वमथु-संज्ञा-स्वर-प्रणाशगलगण्डगण्डमाला-श्लीपद-गलशोथ-वस्तिधमनी-गलोपलेपाच्यामयाभियन्दान् इत्येवंप्रभृतीन् कफजान् व्याधीन् आपादयति ॥४२॥ अम्लो रसो भक्तं रोचयति अग्निं दीपयति देहं वृति
कर्माणि । गुणास्तु-स्निग्धः शीतो गुरुश्चेति । मधुररससमानाधिकरणाः स्निग्धादयस्त्रयो गुणा रसादिवद्धनादीनि च कर्माणि । तेन मधुररसद्रव्यगणा ये ते गुणाः कम्पाणि चतानि विद्यात् ॥४१॥
गङ्गाधरः-अस्यातियोगे दोपानाह–स एवंगुण इत्यादि। एवमुक्ता गुणा गुणकर्माणि यस्य स एवंगुणोऽपि मधुरो रसोऽत्यथेमुपयुज्यमान एक एव स्थौल्यादीन कफजान् व्याधीन् आपादयति। न तु सम्यगयोगेनायोगेन मिथ्यायोगेन वा, नवा अन्यरससहातिमात्रयोगेण। आस्यकण्ठयोमांसाभिवृद्धिम् । शीतज्वरः शीतयुक्तज्वरः। संज्ञाखरयोः प्रणाशः। गलशोथो गले उत्सेधमात्रं गलशुण्ड्यादिकं न तु गलगण्डः। वस्त्यादुरपलेपः । अक्ष्यामया अक्षिरोगाः। अभिष्यन्दो मुखनासादिस्रावो न तु नेत्राभिष्यन्दो नान रोगविशेषोऽक्ष्यामयवचनेन तस्योक्तखादिति ॥४२॥
गङ्गाधरः-प्रहादसाधात् हृदयतर्पणमम्लरसं कर्मगुणाभ्यामाह-अम्लो ज्ञानोपयुक्तं, यदुक्तम् “मूत्रेऽभिधावन्ति पिपीलिकाश्च” इति, तथा रिष्टे वक्ष्यति-"मक्षिकाकान्तम्" इति, अनेन च मधुरत्वं ज्ञायते ; अक्ष्यामयेनैवाभिष्यन्दे लब्धे विशेषोपादानार्थ पुनर्वचनं, किंवा, अभिष्यन्दो नासादिष्वपि ज्ञेयः ॥ ४॥४२॥
चक्रपाणिः- हृदर तर्पयतीति हृद्यो भवति, मुक्तमपकर यतीति सारयति, क्लेदयति तथा

Page #961

९५०
चरक-संहिता। [आत्रेयभद्रकाप्यीयः ऊर्जयति मनो बोधयति इन्द्रियाणि दृढ़ीकरोति बलञ्च वर्द्धयति वातमनुलोमयति हृदयं तर्पयति आस्यमास्रावयति भुक्तमपकर्षयति वलेदयति जरयति प्रीणयति लघुरुष्णः स्निग्धश्च ॥४३॥
स एवंगुणोऽप्येक एवात्यर्थमुपयुज्यमानो दन्तान् हर्षयति तर्षयति संमील यत्यक्षिणी संवीजयति रोमाणि कर्फ विलालयति पित्तमभिवर्द्धयति रक्तं दूषयति मांसं विदहति कायं शिधिलीकरोति क्षीणक्षतदुर्बलानां * श्वथुमापादयति । अपि
च क्षताभिहतदष्टदग्धभग्नशूलप्रच्युतावमूत्रितपरिसर्पितच्छिन्नरस इत्यादि। ऊर्जयति संन्यासादिभिरचेतनस्य मनसः प्रबोधनपूर्वकजीवनं स्थापयति। मनो बोधयति मृर्छादिभिरचेतनं मनो वोधयति। इन्द्रियाणि दश । स्वेषु कम्मसु । बलञ्च बर्द्धयति मनोबोधकखात् पार्थिवसाच्च । वातमनु लोमयति पार्थिवखेन गुरुवात् । हृदयं तपेयति हृदयस्थमनस्तपणात् । आस्यमास्रावयति आग्नेयखेन तीक्ष्णखात्। भुक्तमपकषयति स्वप्रभावादधस्तात् नयति, भुक्त क्लेदयति भुक्तं जरयति । प्रीणयति प्रीणनं करोति। इत्येवं कम्मे। अम्लो रसो लघुरुष्णः स्निग्धः। लघूष्णस्निग्धसमानाधिकरणः। लघ्वादयो गुणास्त्रयोऽम्लरसद्रव्ये वत्तेन्ते। भक्तरोचनादीनि च कर्माणि ॥४३॥
गङ्गाधरः-अतिमात्रोपयोगे दोषमाह-स एवंगुण इत्यादि। सोऽम्लो रस. सम्यगयोगयुक्त एवंगुणोऽपि एक एवायमम्लरसोऽत्यर्थमुपयुज्यमानो दन्तान् हयति। अक्षिणी संमीलयति मुद्रीकरोति। लोमानि संबीजयति उद्गमयति। कर्फ विलालयति गालयति । पित्तमभिवर्द्धयति । रक्त दृपयति । मांसं विदहति । कायं शिथिलीकरोति। दुबेलानां श्वयथुमापादयति। अपि च क्षतादीनि पाचयति आग्नेयस्वभावात् । जरयति भुक्तमेव। अवमूत्रितं मूत्रविषैर्जन्तुभिः, परिसर्पितञ्च स्पर्शविषैः कारण्डादिमिः ॥ ४॥४४॥
* क्षीणक्षतकृशदुर्बलानामिति वा पाठः ।

Page #962

२६श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
६५१ भिन्नविश्लिष्टोद्विद्धोपिष्टादीनि पाचयति, आग्नेयस्वभावात् परिदहति कण्ठमुरो हृदयश्च ॥४४॥ __लवणो रसः पाचनः क्लेदनो दीपनश्च्यवनश्छेदनो भेदनस्तीक्ष्णः सरो विकाश्यधःस्रस्यवकाशकरो वातहरः स्तम्भवन्धसंघातविधमनः सर्वरसप्रत्यनीकभूत आस्यमानावयति कर्फ निष्यन्दयति मार्गान् विशोधयति सर्वशरीरावयवान् मृद्रकरोति रोचयत्याहारयोगी नात्यर्थ गुरुः स्निग्ध उष्णश्व ॥४५॥
स एवंगुणोऽप्येक एवात्यर्थमुपयुज्यमानः पित्तं कोपयति रक्तं वयति तर्षयति मूच्छति मोहयति तापयति दारयति अवमूत्रितं मूत्रविप्राणिभिम बाते यत्र गात्रप्रदेशे। परिसपितं सविषप्राणिभिः स्पष्टं छिन्नं द्विधाभूतं शस्त्रण। भिन्नं शङ्क नाशये विद्धम् । विश्लिष्टमभिघातादिना विभक्तरूपम् । उद्विद्धमूद्ध तो विद्धं कण्टकादिना। उपिष्ट शिलादिभिरुपरिष्टात् पिष्टम् । तथाग्नयस्वभावात् कण्ठं परिदहति हृदयश्च परिदहतीत्यम्लातियोगनिमित्तं कर्म । समानहीनमिथ्यायोगेभ्यस्तु नैवम्, न वा रसान्तरसहितोपयोगाच्चेति ॥४४॥
गङ्गाधरः---आग्न यवसाधाल्लवणस्य कर्मगुणानाह-लवणो रस इत्यादि । च्यवनः स्रावकरः । विकाशी तीक्ष्णप्रभेदः-“विकाशी विकशत्येव सन्धिवन्धं विमोक्षयन्” इति। अधःस्रसी विष्यन्दनशीलः। अवकाशकरः सावादिकरणादाकाशांशप्रकाशकरः। स्तम्भादिविधमनः विनाशनः। सव्वेरसप्रत्यनीकभूतः सव्वंपां रसानां परिभवकरः। दृश्यते हि यत्र लवणोऽति. मात्रस्तत्र रसान्तरस्य न व्यक्तता। आहारयोगी आहारद्रव्यसंस्कारकरखेन उपयोगशीलः। इति लवणरसद्रव्यस्य लवणरसद्वारा कम्माणि। गुणास्तु नात्यर्थ गरुः स्निग्ध उष्णश्च ॥४५॥ __ गङ्गाधरः-अस्यात्योपयोगे दोषमाह-स एवंगण इत्यादि। सम्यगयोगेनैवमुक्तप्रकारगणकापि स लवणो रस एक एवात्यर्थमुपयुज्यमानः पित्तं कोपयति । रक्त बद्धयति । तपयति । मूच्छेयति तमः प्रवेशयति। मोहयति चक्रपाणिः-विकासी क्लेदच्छेदनः, अधःस्रसी विष्यन्दनशीलः, सर्वरसप्रत्यनीकभूत इति

Page #963

६५२
चरक-संहिता। [आत्रेयभद्रकाप्यायः कुष्णातिमांसानि प्रगालयति कुष्ठानि विषश्च वर्द्धयति शोफान् स्फोटयति दन्तांश्च्यावर्यात पुस्त्वमुपहन्ति इन्द्रियाण्युपरुणद्धि पलिपलितखालित्यमापादयति । अपि च लोहितपित्ताम्लपित्तविसर्पवातरक्तविचचिकेन्द्रलुप्तप्रभृतीन् विकारान् उपजनयति ॥ ४६॥ ____कटुको रसो वक्त शोधयति अग्निं दीपर्यात भक्तं शोषयति घ्राणमात्रावयति चक्षुर्विरेचयति स्फुटीकरोतीन्द्रियाणि अलसकश्वयथूपचयोदर्दाभिष्यन्दस्नेहस्वेदक्लेदमलानुपहन्ति रोचयत्यशनम् कण्डू विलालयति ब्रणानवसादयति क्रिमीन् हिनस्ति मांसं विलेखयति शोणि तसङ्घातं भिनत्ति बन्धान्
वैचित्त्यं जनयति। मांसानि कुष्णाति हिनस्ति। कुष्ठानि प्रगालयति । विषं भुक्तं शरीरस्थं वद्धयति । शोफान स्फोटयति विदारयति । दन्तांच्यावयति च्युतान् करोति। वलिः शिथिलीभूतं चम्म । पलितं केशशुक्लता। खालित्यं केशोन्मूलीभावो नेन्द्रलुप्तं नाम। अपि च लोहितपित्तादीन विकारानुपजनयति । अम्लपित्तन्तु अष्टोदरीये यद्यपि नोक्त तथापि महा. रोगाध्याये पित्तव्याधिष्ववगन्तव्यम् । इन्द्रलुप्त खालित्यं नाम रोगविशेषो न तु केशोन्मूलनमिति ॥४६॥ ।
गङ्गाधरः-लवणस्याग्नयवसाधम्यात् कटकमाह-कटको रस इत्यादि। व शोधयति मुखगतक दं छेदयति। भक्त भुक्त शोषयति। घ्राणं घ्राणेन्द्रियाधिष्ठानम्। इन्द्रियाणि स्फटीकरोति प्रत्यक्तानीन्द्रियाणि करोति । अलसकादीनुपहन्ति । उपचयः सञ्चयः। स्नेहं शरीरादेः स्निग्धवम्। कण्डूं विलालयति विलीनां करोति। व्रणान् अवसादयति अवसन्नान् करोति । मांसं विलेखयति विलिखनं खननविशेषः। शोणितसंघातं भिनत्ति द्रवीकरोति ।
यत्र मात्रातिरिक्तो लवणो भवति तत्र नान्यो रस उपलक्ष्यते ; आहारयोगीत्याहारे सदा युज्यते, मोहयति वैचित्त्यं कुरुते, मूर्च्छयतीति संज्ञानाशं करोति ॥४५॥४६॥

Page #964

२६श अध्यायः] सूत्रस्थानम् ।
९५३ छिनत्ति मार्गान् विवृणोति श्लेष्माणं शमयति लघुरुष्णो रुक्षश्च ॥४७॥ ___ स एवंगुणोऽप्येक एवात्यर्थमुपयुज्यमानो विपाकप्रभावात् पुस्त्वमुपहन्ति रसवीर्यप्रभावात् मोहयति ग्लपयति सादयति कर्षयति मूर्च्छयति नमयति तमति भ्रमयति कण्ठं परिदहति शरीरतापमुपजनयति बलं निणोति तृष्णाञ्चोपजनयति । अपि च वाय्वग्निगुणबाहुल्याद् भ्रममदवमथु-*-कम्पतोदभेदैश्चरणभुजपीलुपृष्ठपार्श्वप्रभृतिषु मारुतजान् विकारानुपजनयति॥४८ बन्धान परस्परसंश्लिष्टान् छिनत्ति विश्लेषं करोति । मागान् विवृणोति स्फटीकरोति। श्लेप्माणं शमयति। इत्येवंका कटुको रसः खलु द्रव्याश्रितः सन् भवति। अस्य समानाधिकरणो गुणश्च लघुरुष्णो रुक्षश्च । इति ॥४७॥.
गङ्गाधरः-एवंगुणकर्मा सम्यगयोगेन कटुको रसोऽत्यर्थयोगेन यथा स्यात् तदाह-स एवंगुण इत्यादि। सम्यग्योगयुक्तस्त्वेवंगणः स कटुको रस एक एव रसान्तरयोगमन्तरेणात्यर्थमुपयुज्यमानः पुस्तमुपहन्ति विपाकप्रभावात्। मोहयति रसवीर्यप्रभावात् कटुरसप्रभावात् रुक्षोष्णप्रभावाच्च । कटुरसस्य कटुविपाकस्तत्प्रभावात् पुस्खोपघाती न तु रसप्रभावाद वीय्येप्रभावाद्वा। कणाशुण्ठ्योहि रसतः कटुवेऽपि विपाकतो माधुर्य्यावृष्यवम् । रसवीर्यप्रभावात् तु सर्वत्रैव द्रव्ये स्थितो मोहयति । सर्वत्रैवं विपाकप्रभावाद दृष्यवावृष्यवमवधाय्यम्। ग्लपयति हर्ष नाशयति। सादयत्यवसादयति । कर्षयति शरीरधातूनपकृष्टान् करोति। मूर्छयति अन्धकारमिव दर्शयंश्चेतो हरति । नमयति गात्राणि। तमयति किञ्चिदग्लानिं जनयति। भ्रमयति शरीरम्। कण्ठं परिदहति । शरीरतापमुपजनयति । बलं क्षिणोति हिनस्ति । अपि च वाय्वग्निगुणवाहुल्यात् कटुको रसः पुनरत्यर्थमेक एवोपयुज्यमानः खलु भ्रमादिभिलिङ्गैश्चरणादिषु मारुतजान रोगानुपजनयति। पीलु
चक्रपाणिः-विपाकस्य प्रभावो विपाकप्रभावः, विपाकश्च कटूनां कटुरेव, रसस्य वीर्यस्य च प्रभावो रसवीर्यप्रभावः ; अयञ्च वक्ष्यमाणे सर्वत्र हेतुः ; चरणादीनां साक्षाद ग्रहणं, तत्रैव * भ्रमदवथुरिति चक्रः।

Page #965

९५४
चरक-संहिता। [भात्रेयभद्रकाप्यीयः तिक्तो रसः स्वयमरोचिष्णुररोचकन्नो विषन्नश्च क्रिमिनो मूर्छादाहकण्डूकुष्ठतृष्णाप्रशमनः त्वङ्मांसयोः स्थिरीकरणो ज्वरघ्नो दीपनः पाचनः स्तन्यशोधनो लेखनः क्लदमेदोवसालसीका-पूयस्वेद-मूत्रपुरीष-पित्तश्लेष्मोपशोषणो रुक्षः शोतो लघुश्च ॥ ४६॥
स एवंगुणोऽप्येक एवात्यर्थमुपयुज्यमानो रौक्ष्यात् खरविशदस्वभावाञ्च रसरुधिरमांसमेदोऽस्थिमज्जशुक्राणि उपशोषयति स्रोतसां खरत्वमुपपादयति बलमादत्ते कषयति ग्लपयति मोहयति भ्रमयति वदनमुपशोषयत्यन्यांश्च वातजान् विकारानुपजनयति ॥ ५० ॥ हस्ततलम। अग्नेरपि रुक्षोष्णलघुगुणैर्वातगुणसामान्याद् वातबद्ध कलमिति ॥४८॥
गङ्गाधरः-अथ कटुकस्य वायवीयवसामान्यात् तिक्तरसमाह-तिक्तो रस इत्यादि। स्वयं तिक्तो रसो न रोचिष्णुने रोचतेऽथचारोचकं रोग हन्ती. त्यरोचकन्नः। शरीरस्थविषघ्नश्च क्रिमिन्नश्च । मूच्छादिप्रशमनः । वङमांसयोः स्थिरीकरणः स्थैय्यकृत् । लेखनः किनिदिदरणः। क्लेदादिशोषणः। इत्येतानि तिक्तरसद्रव्यस्य कर्माणि गुणाश्च तद् रससमानाधिकरणा सक्षः शीतो लघुश्चेति त्रयः॥४९॥
गङ्गाधरः-स एवमित्यादि। सम्यग्योगाद् एवगणकम्मापि स तिक्तो रसोऽत्यथमेक एव रसान्तरेणासंसृष्टः उपयुज्यमानः रौक्ष्यात् शैक्ष्यसहावस्थानाद बलमादत्ते गृह्णाति । खरविशदस्वभावाच खरविशदसहावस्थानस्वभावाच्च पुनः रसादीन्युपशोषयति। ततश्च स्रोतसां खरखमुपपादयति । बलश्चादत्ते गृह्णाति । कषयति शरीरम् । मोहयति चित्तम् । भ्रमयति गात्रम् । वदनमुपशोषयति । अपि चान्यान् वातजांश्च रोगानुपजनयतीति ।। ५०॥ प्रायो वातविकारभावात् ; अत्र च विपाकप्रभावादिकथनमुदाहरणार्थम्, तेन मधरादिपु विपा

Page #966

२६ अध्यायः
६५५
सूत्रस्थानम् । कषाया रसः संशमनः संग्राही संधारणः पीडनो रोपणः शोषणः स्तम्भनः श्लेष्मपित्तरक्तशमनः शरीरवलेदस्योपयोक्ता रुक्षः शीतो गुरुश्च ॥५१॥ ___ स एवंगुणोऽप्येक एवात्यर्थमुपयुज्यमान आस्यं शोषयति हृदयं पीडयत्युदरमाध्मापयति वाचं निगृह्णाति स्रोतांस्यवबध्नाति श्यावत्वमुपादयति पुंस्त्वमुपहन्ति विष्टभ्य जरयति * वातसूत्ररेतःपुरीपाण्यवगृह्णाति बलमादत्ते कर्षयति म्लापयति तर्पयति स्तम्भयति खर्रावशदरुक्षत्वात् पक्षबधग्रहापतानकादितप्रभृतींश्च वातजान् विकारानुपजनयति ॥५२॥
गङ्गाधरः-वायवीयवसाधात् कषायरसमाह-कषायो रस इत्यादि । संशमन इति-"न शोधयति यद दोषान समान नोदीरयत्यपि । शमीकरोति च क्रद्धांस्तत् संशमनमुच्यते ॥” इति। संग्राही चलद्रवधातुसंक्षेपकारी। सन्धारणश्चलत्स्तम्भनकारी। पीड़न आकृष्य सङ्कोचकरः। रोपणः व्रणस्य मांसादिपूरणः। शोषणः क्लेदादीनां शुष्कताकरः। स्तम्भनः स्खलतां चलतां वा भावानां स्थिरीकरणः। श्लेष्मपित्तरक्तानां प्रशमनः। शरीरक्लेदस्योपयोक्ता आचूपणः। इत्येतानि कषायरसद्रव्यस्य कर्माणि । गुणाश्च तद्रससमानाधिकरणा रुक्षः शीतो गुरुश्चेति त्रयः॥५१॥
गङ्गाधरः-स एवमित्यादि । सम्यग योगादेवंगुणकर्मापि कषायो रसः स एक एव रसान्तरयोगमन्तरेणात्यर्थमुपयुज्यमानः। आस्यं शोषयति । हृदयं पीड़यति । वाचं निगृह्णाति कण्ठबन्धात् । स्रोतांस्यवबन्नाति रुणद्धि । श्यावख शरीरादेरुपपादयति । स्वमुपहन्ति कटुविपाकप्रभावात् । विष्टभ्य भुक्तान्तरं जरां गच्छति । वातादीनवगृह्णाति । बलमादत्ते गृह्णाति । कर्षयति शरीरधातून । म्लापयति कान्तिक्षयं करोति । स्तम्भयति द्रवचलान् भावान्। अपि च खरादिखात् पक्षबधादीन् वातजान विकारानुपजनयति । इति। इत्येवं कादि कार्यमुन्नेयम् । ग्लपयति हर्षक्षयं करोति । पीड़नो व्रणपीड़नः, शरीरक्लेदस्योपयोक्तति आचूषकः, शीतो लघुश्चेत्यकारप्रश्लेषादलघुः ; अवगृह्णातीति बद्धानि करोति ॥ ४७--५२ ॥ * विष्टभ्य जरां गच्छतीति पाठान्तरम्।

Page #967

१५६
चरक-संहिता। [ आत्रयभद्रकाप्यीयः एवमेते षडू रसाः पृथकत्वेनकत्वेन वा मात्रशः सम्यगुपयुज्यमाना उपकारका भवन्त्यध्यात्मलोकस्य, अपकारकाः पुनरतोऽन्यथा भवन्ति उपयुज्यमानाः, तान् विद्वानुपकारार्थमेव मात्रशः सम्यगुपयोजयेदिति ॥ ५३॥
भवन्ति चात्र। शीतं वीर्येण यद् द्रव्यं मधुरं रसपाकयोः ।
तयोरम्लं यदुष्णश्च यच्चोष्णं कटुकं तयोः * ॥ द्विद्विभूताधिकद्रव्याणि पृथक् षड़सभेदेनोक्तानि । एषु च शीतोष्णगुरुलघुस्निग्धरुक्षाः प्राधान्येनोक्ता यथारसं यथाभूतगुणाश्च प्राधान्येन खरविशदादयोऽनुक्ता अपि तत्तद द्विद्विभूतगुणा उन्नयाः। य उक्ता एकैकपृथिव्यादिभूतबहुलपञ्चभूतात्मकानां पार्थिवादीनां पञ्चानां द्विरसादीनां द्रव्याणाश्च गुणा यथारसं भूतगुणा उन्नेयाः ॥ ५२ ॥
गङ्गाधरः-उपसंहरति-एवमेत इत्यादि। एवमुक्त प्रकारेणैते पडसाः पृथक्त्वेनैकैकशो मात्रया मात्रया खलूपयुज्यमाना एकखेन वा मिलितखेन वा मात्रश उपयुज्यमाना अध्यात्मलोकस्यात्मानमधिकृत्य वर्तमानस्य लोकस्योपकाराय भवन्ति। अपकारकाः पुनरतोऽन्यथा खल्वमात्रया खेकखेनातिमात्रादित उपयुज्यमाना भवन्तीति तान् विद्वान ज्ञाखा उपकारार्थमेव मात्रशः सम्यगुपयोजयेदिति ॥५३॥
गङ्गाधरः-अथैषां द्रव्याणाम् आरम्भकभूतन्यूनमध्याधिकतरतमादिभेदेन असङ्के प्रयानां गुणकम्मोपदेशो यथा कर्तव्यस्तत्राह श्लोकान्-भवन्ति चात्रेति । शीतमित्यादि । यद्व्यं वीय्येण शीतं रसपाकयोर्मधुरं तस्य गुणसंग्रहो रसोप__ चक्रपाणिः-पृथक्त्वेनेति एकैकशा मात्रशः ; एकत्वेनेत्येकीकृत्य समुदयं मात्रश इत्यर्थः ; मात्रश इति मात्रया ; तच्चैकीकरणं द्विव्यादिभिः सव्वै यम् ; अध्यात्मलोकस्येति सर्वप्राणिजनस्य ; अन्यथेति अमात्रया ॥५३॥ ___ चक्रपाणिः-सम्प्रति रसद्वारेणेव द्रव्याणां वीर्यमाह-शीतमित्यादि। यद्व्यं रसे पाके च मधुरम्, तच्छीतं वीर्येण ज्ञेयम् ; तथा तयोरिति रसपाक्योर्यदम्लं द्रव्यम्, तदुष्णं वीर्येण ; तथा यच्च द्रव्यं तयोरिति रसपाकयोः कटुकमुक्तम्, तच्चोष्णं वीर्येण ; स्यादिति शेषः ; किंवा यच्चोष्णं कटुकं तयोरिति पाठः ; अत्र यद् रसतो मधुरं तवीर्यतः शीतमिति * यद द्रव्यं कटुकं तयोरिति चक्रसम्मतः पाठः ।

Page #968

२६श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । तेषां रसोपदेशेन निर्देश्यो गुणसंग्रहः ।
वीय्यतो विपरीतानां * पाकतश्चोपदेक्ष्यते ॥ देशेन मधुरमित्युपदेशेन निद्देश्यो निर्देशः कत्तव्यो बुद्धिमद्भिः। सोमगुणातिरेकात् पञ्चभूतारब्धद्रव्ये मधुरो रसोऽभिव्यज्यते इत्युक्त्या तन्मधुररससहचरितास्तु नियता गुणाः स्निग्धगुरुशीताः। स्वादुमधुरं पच्यते इति च वक्ष्यते, तेन मधुररसोपदेशेन शीतवीरयेमधुरविपाको शेयौ। पृथिव्यामम्बुप्रवेशे तदुभयाजाता गुणा गुरुखरकठिनमन्दस्थिरविशदसान्द्रस्थूलगन्धास्तथापां द्रवस्निग्धशीतमन्दसरसान्द्रमृदुपिच्छिला गुणा इत्येपां गुणानां संग्रहो निद्देश्यो भवति ।
तथा यद्रव्यं तयो रसपाकयोरम्लं वीर्येणोष्णं तस्यापि रसोपदेशेनाम्लरसोपदेशेन गुणसंग्रहो निद्देश्यः। भूम्यग्निगुणभूयिष्ठखादम्लः स च लघुरुष्णः स्निग्ध इत्युक्त्या तथा अम्लोऽम्लं पच्यते इत्युक्त्याम्ल इति रसमात्रोपदेशेनोष्णवीर्याम्लरसपाकलघुस्निग्धा ज्ञयाः । तथापि भुम्यग्न्योरनभिभवाच्च शेषा गुणा ये भूमे रुखरकठिनमन्दस्थिरविशदसान्द्रस्थूलगन्धाः, अग्नेश्च ये उष्णतीक्ष्णसूक्ष्मलघुरुक्षविशदरूपाणि गुणास्तेषामपि गुणानां संग्रहो निर्देश्यः।
एवं यच्च द्रव्यं वीर्येणोष्णं तयो रसपाकयोः कटुकं मरिचादिकं तस्यापि कटुरसोपदेशेन गुणानां संग्रहो निद्देश्यः । वाय्वमिगुणभूयिष्ठखात् कटुकः, स च लघुरुष्णो रुक्षश्चेत्युक्त्या कटुतिक्तकपायाणां विपाकः प्रायशः कटुरित्युक्त्या च कटुकमितिमात्रोपदेशेन लघुरुक्षोष्णवीय्येकदुरसपाका ज्ञ याः। तत्रापि शेषाणां वाय्वग्निगुणानां वायोलघुशीतरुक्षखरविशद
वक्तव्ये यद रसपाकयोरिति करोति, तन्मधुररसोचितपाकस्यैव द्रव्यस्य शीतवीर्य्यताप्राप्त्यर्थम् ; एवमम्लकटुकयोरपि वाच्यम् ।।
तेषामिति मधुरपाकादीनाम, रसोपदेशेनेति रसमात्रकथनेनैव, यतः विपाकोऽपि रसत एव प्रायो ज्ञायते, यद् वक्ष्यति- "कटुतिक्तकषायाणां विपाकः प्रायशः कटुः" इत्यादि ; एतच्च न सर्वत्रेत्याह-वीर्यत इत्यादि। वीर्य्यतोऽविपरीतानां रसद्वारा वीर्यज्ञानम्, न तु रसविरुद्धवीर्याणाम् , यथा-महापञ्चमूलादीनाम् ; न केवलं रसेन, किं तर्हि पाकत उपदेक्ष्यते। गुणसग्रहः- "शुक्रहा बद्धविष्मूत्रो विपाको वातलः कटुः” इत्यादिना, स च वीर्य्यतोऽविरुद्धानां विज्ञेयः, यदि तत्र वीर्य विरोधि स्यात्, तदा विपाकोऽपि यथोक्तगुणकारी न स्यात् ; किंवा, पाकतश्चाविपरीतानां रसोपदेशेन गुणसंग्रहः शीतोष्णलक्षणो निर्देश्यः ;-यस्यास्तु पिप्पल्याः
* वीर्यतोऽविपरीतानामिति चक्रः ।

Page #969

१५८
चरक-संहिता। (आत्रेयभद्रकाप्यीयः यथा पयो यथा सपिर्यथा बा चव्यचित्रको। एवमादीनि चान्यानि निर्दिशेद्रसतो भिषक ॥ ५४॥ मधुरं किञ्चिदुष्णं स्यात् कषायं तिक्तमेव च।
यथा महत् पञ्चमूलं यथा वानूपमामिषम् * ॥ सूक्ष्मस्पर्शगुणानामग्नेरुष्णतीक्ष्णमूक्ष्मलघुरुक्षविशदरूपगुणानां मेलनेन यादृशलघुखादयो भवन्ति तादृशानां तेषां गुणानां संग्रहो निर्देश्यः। विपरीतानां वीटग्रतः पाकतश्च विपरीतानां मधुराम्लकटुकानां वीय्यतः पाकतचोपदेक्ष्यते गुणसंग्रह इति । यच्च व्याख्यायते यद्रव्यं रसपाकयोर्मधुरं तद्वीप्येण शीतं, यच्च रसपाकयोरम्ल तद्वीयेणोष्णं, यच्च रसपाकयोः कटुकं तद्वीय्येणोष्णमिति। तदयुक्तम् । तेषां रसोपदेशेन निदेश्यो गुणसंग्रह इति वचनस्यासङ्गतः ॥ ५३॥
गङ्गाधरः-तथा च शीतवीर्यमधुररसमधुरपाकद्रव्याणां मधुररसोपदेशेन गुणसंग्रहः-यथा पयो यथा च समिधरं स्निग्धगुरुशीतादिकम्, एवमुष्णवीर्याम्लरसाम्लपाकद्रव्याणामम्लरसोपदेशेन गणसंग्रहो यथा-भव्यं चालिताफलमम्लं तेन लघूप्णस्निग्धखादिसंग्रहः, एवमुष्णवीट्येकटुरसकटपाकद्रव्याणां कटुरसोपदेशेन शेषगुणसंग्रहो यथा-चव्यचित्रको । तत्र चित्रकः-“कटुकः कटुकः पाके वीोणश्चित्रको मतः” इति वक्ष्यते । तेन लघूष्णरुक्षादीनामपि संग्रहः। एवमादीनि चान्यानि शीतवीर्यमधुररसमथुरपाकाणि द्रव्याणि मधुररसतो यथा तथोप्णवीम्लिरसाम्लपाकानि द्रव्याणि चाम्लरसतस्तथोष्णवीय्येकटुरसकटुपाकानि द्रव्याणि कटुरसतो भिषग गणतो निद्दिशेत् ॥५४॥
गङ्गाधरः-वीय्यतो विपाकतश्च विपरीतानां मधुराम्ललवणकतिक्तकषायाणां वीय्येतश्च पाकतचोपदेशो यथा तदाह-मधुरमित्यादि । किश्चिद्रव्यं यथानूपमामिषं मधुरं वीर्यंत उष्णं तद्वीप्यतो रसतश्च निर्देश्यम्। तथा कटुकाया अपि विपरीतमधुरपाकित्वम्, न तत्र कटुकरसवेनोप्णत्वमित्यर्थः ; अस्मिंश्च पक्षे "उपदेक्ष्यते” इति “यथा पयः” इत्यादिना सम्बध्यते। तान्येवाविपरीतवीर्यविपाकान्याहयथा पय इत्यादि। पयःप्रभृतीनि हि द्रव्यगुणकथनेनाविन्द्रवीर्यविपाकान्युपदेष्टव्यानि ॥५४॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति यत्र विरुद्धवीर्यविपाकरसेनोप्णत्वादि निर्देश्यं तदाह-मधुरमित्यादि। * यथाब्जानूपमामिषमिति चक्रतः पाठः ।

Page #970

२६श अध्यायः! सूत्रस्थानम् ।
५६ लवणं सैन्धवं नोष्णमम्लमामलकं तथा । अर्कागुरुगुचीनां तिक्तानामौष्ण्यमुच्यते ॥ ५५ ॥ किञ्चिदम्लं हि संग्राहि किञ्चिदम्लं भिनत्ति च । यथा कपित्थं संग्राहि भेदि चामलकं तथा ॥ पिप्पलीनागरं वृष्यं कटु चावृष्यमुच्यते ।
कषायः स्तम्भनः शीतः सोऽभयायाभतोऽन्यथा ॥ ५६ ॥ किञ्चित् द्रव्यं कषायं तिक्तमेव च किश्चिद् द्रव्यं यथा वृहत्पश्चमूलं वीर्यत उष्णं तद्वीय्यत उपदेश्यते। कषायतिक्तो शीतावुक्तौ। ननु तिक्तकपाययोः पाक एकान्तेन कटुस्तेन तयो रसोपदेशेन गुणसंग्रहो निद्देश्यः कुतो नोक्त इति चेत् ? न ; रसपाकवीर्याणामसामान्यात् । प्रायेण हि तिक्तकषाययोः शीतं वीव्य कटुः पाक इति। अपरमुदाहरति-लवणमित्यादि। सर्व लवणमत्यर्थ गुरु स्निग्धमुरणं सैन्धवन्तु लवणं नोष्णवीर्यम् । तथा सव्वेमम्लमुष्णं लघुस्निग्धमामलकमम्लं नोष्णमिति वीय्यतो विपरीतं वीर्यतो निद्देश्यम् । तथाांगरुगडचीनां तिक्तानामौप्णावीयं न शीतं सव्वं तिक्त शीतमुक्तमिति । वीर्य्यतोऽोदय उपदेश्याः॥५५॥
गङ्गाधरः-इति वीय्यतो विपरीतान्युदाहृत्य पाकतोऽमुमुदाहरतिकिश्चिदम्लमित्यादि। अम्लस्याम्लपाके सृष्टविण्मूत्रता कम। तत्र किश्चिदम्लं द्रव्यं संग्राहि यथा कपित्थं फलं संग्राहि, तेनानुमीयते कपित्थं कटुपाकम् । वक्ष्यते हि-"शुक्रहा बद्धविण्मत्रो विपाके बातलः कटुः” इति तस्मात् पाकत उपदेक्ष्यते द्रव्यम्। आमलकश्चाम्लं भेदि शीतञ्च तस्मात् पाकतोऽविपरीतं वीरयेतो विपरीतं वीरयेत उपदेक्ष्यते । एवं सर्च कटु द्रव्यं कटपाकादुष्णशुक्रघ्नखादवृष्यम् । पिप्पलीनागरन्तु दृष्यम् तस्मान्मधुरपाकञ्च । पाकतो विपरीतं पाकत उपदेक्ष्यते। कषायः सर्वः स्तम्भनः शीतश्च ।
किञ्चित्कपायञ्चोष्णं तिक्तञ्चोष्णमिात योजना, कषायतिक्तलवणादीनामुदाहरणमसूनितानामपि प्रकरणात् कृतम् ; महत् पञ्चमूलं विल्वादि पञ्चमूलमिह, एतच्च तिक्तत्य कषायस्य चोष्णताया उदाहरणम् ; अब्जानूपामिषन्तु मधुरस्योष्णवीय॑त्वेन ॥ ५५ ॥
चक्रपाणिः-वीर्यप्रसङ्गादन्यदप्यम्लादीनां विरुद्धगुणमाह-किञ्चिदित्यादि। अभयायामतो

Page #971

चरक-संहिता। ( आत्रेयभद्रकाप्यीयः तस्माद रसोपदेशेन न सव्वं द्रव्यमादिशेत् । दृष्टं तुल्यरसेऽप्येवं द्रव्ये द्रव्ये गुणान्तरम् ॥ ५७ ॥ रौक्ष्यात् कषायो रुक्षाणामुत्तमो मध्यमः कटुः । तिक्तोऽवरस्तथोष्णानामुष्णत्वालवणः परः॥
कटुपाकात् स्तम्भनः। सोमगुणः स्तम्भनश्च शीतश्च। अभयायां हरीतक्यां विपय्येयो रेचनश्चोष्णश्च । इति वीर्यतो विपरीता कपाया हरीतकी पाकतश्च विपरीता रेचनखात्। तस्मात् सव्वं द्रव्यं न रसोपदेशेनादिशेन् । यत्तु शीतवीय्यमधुररसमधरपाकं तन्मधररसोपदेशन आदिशेन् । यच्चोष्णवीर्याम्लरसाम्लपाकं तदप्यम्लरसोपदेशेनादिशेत्। एवं यदुष्णवीय्यंकटुरसकटुपाकं तदपि कटरसोपदेशेनादिशेदेति निगमनम् । इति ॥५६॥५७॥
गङ्गाधरः—अथैषां मधुरादीनां गुरुलघुशीतोष्णस्निग्धरुक्षाणां न्यूनमध्याधिक्यानि सन्ति न वेति ? अत आह-रौक्ष्यादित्यादि। रुक्षाणाम् उक्तानां कषायकटुतिक्तानां मध्ये कपायो रसो रौक्ष्यादुत्तमो रुक्षः। पवनपृथिव्यतिरिक्तपञ्चभूतारब्धखात्। तत्र हि न्यूनः खान्यम्बुभिरधिकाम्यां पवनपृथिवीभ्यामारम्यमाणे कायें भूयसाल्पावजयात् भूयस्योश्च पवनपृथिव्योः पृथिव्या विरोधिगुणाभावात्, पवनस्य रोक्ष्यगुणस्यावजयाभावात् पोषणाच्च रौक्ष्यमधिकं कषायरसद्रव्ये भवतीति। कटुस्तु तेषां रुक्षाणां कषायकटुतिक्तानां मध्ये रौक्ष्यान्मध्यमो रुक्षः, वाय्वग्निभूयिष्ठपञ्चभूतारब्धखात्। तत्र हि न्यूनः पृथिव्यम्युगगनैरधिकाभ्यां वाय्वग्निभ्यामारभ्यमाणे कटुरसद्रव्ये भूयिष्ठाभ्यां वाय्वनिगुणाभ्यामल्पानां शेषाणां गुणावजये भूयिष्ठयोई योरेव वाय्वग्न्यो रौक्ष्यगुणावेकीभूय मध्यमो रोक्ष्यगुणो भवति । कथं नाधिकः स्यात् ? उच्यते भ्रयिष्ठयोवनयोरुभयो रोक्ष्येऽपि मृत्तखाभावेनाल्पबलात् स्निग्धगणानामपाम अंशस्यात्र पृथिव्याकाशाभ्यामधिकस्य स्निग्धगणस्य निःशेषेणावजये वाय्यग्न्यो रौक्ष्यं मध्यमं भवति। कषायद्रव्यारम्भे तु पवनपृथिवीभ्यां भूयसीभ्याम् अमूत्तमूर्ताभ्यां प्रबलाभ्यामपां स्नेहावजये शेषोऽधिक एव रौक्ष्यगुणो वर्तते। इति । तेषामेव रुक्षाणां कषायकटुतिक्तानां मध्ये तिक्तो रसो रोक्ष्यादवरः,
ऽन्यथेति अभयायां कषायो रसो भेदनश्चोष्णश्चेत्यर्थः। रौक्ष्यादिति रोक्ष्येण कषाय उत्तम इति

Page #972

२६श अध्यायः
६६१
सूत्रस्थानम् । मध्योऽम्लः कः कश्चान्त्यः स्निग्धानां मधुरः परः ।
म योऽम्ला लवणश्चान्त्यो रसः स्नेहान्निरुच्यते॥ वाय्वाकाशातिरिक्तपञ्चभतारब्धत्वात्। तत्र हि न्यूनः पृथिव्यप्तेजोभिरधिकाभ्यां वाग्वाकाशाभ्याञ्चारभ्यमाणे तिक्तरसद्रव्ये भूयसा वायुनाल्पानां गणाव नयेऽपां स्नेहावजयशेषोऽल्पो रुक्षो वर्तते। तत्राकाशस्यामूर्तस्य साहाय्ये बलाल्पवादिति। अथोष्णा लवणामलकटुका उक्तास्ते किं तुल्या उष्णा न्यूनाधिका वेति ? अत उच्यते - तोरणानामुष्णखाल्लवणः परः । इति । उष्णानां लवणाम्लकटुकानां मध्य लवण उपणखात् परः श्रेष्ठः, तोयाग्निगुणभूयिष्ठपञ्चभूतारव्यखाम् । तत्र हि न्यूनः पृथिवीवाय्वाकाशेर्भूयिष्ठाभ्यां तोयाग्निभ्याम् आरभ्यमाणे लवणद्रव्ये भयिष्ठाभ्यां तोयाग्निभ्यां न्यूनानां शेषाणाम् अनुष्णानामवजयादुष्णो गुणोऽधिको वत्तेते। तोयगणेनापि तुल्येन शीतगणन अवजयाभावात् । तेषामुप्णानां मध्येऽलस्तूप्णखान्मध्यमः । भूम्यग्निभयिष्ठपश्चभूतारब्धखात्। तत्रापि न्यूनराकाशवायुतोयरधिकाभ्यां भूम्यग्निभ्यामारभ्यमाणेऽम्लरसद्रव्ये भूम्यग्निभ्यां शेषाणामवजये तोयगुणावजयतो मध्यम उष्णोऽग्नवत्तते नाधिक इति। कटुकश्चान्त्यः। तेपामुष्णानां लवणाम्लकटना मध्ये कटुकोऽन्त्य उष्णवादल्प उष्णः, वाय्वग्निभूयिष्ठपञ्चभूतारब्धखात् । तत्र हि न्यूनराकाशाम्बुपृथिवीभूतैरधिकाभ्यां वाय्वग्निभ्यामारभ्यमाणे द्रव्ये कटुरसे वाय्वग्निभ्यां शेषाणामवजये तोयस्य शैत्येन सह वायोः शैत्यमग्निगुणोष्णस्य तुल्यमेकीभूतं प्रवलं भवति । तेन प्रबलेन शैत्येनानिगुणोष्ण्यं किञ्चिज्जिताव शिष्टमल्पं वत्तेते न खधिकम् । अथ तहि मधुरामललवणाः स्निग्धा उक्तास्तेऽपि कि तुल्या अथ किं न्यूनमध्याधिका वत्तेन्त इति ? अत उच्यते--स्निग्धानां मधुरः पर इति । हिग्धानां मध राम्ललवणानां मध्ये मधुरो रसः स्नेहात् परः उत्तमः स्निग्धः, सोमगुणातिरिक्तपञ्चभूतारब्धत्वात् । तत्र हि नानैराकाशवाय्वग्निभूमिगणरारभ्यमाणे मध ररसद्रव्ये भूमिगततोयाधिकभूतगणाभ्यामेकीभूताभ्यां प्रबलाभ्यामधिकस्निग्धाभ्यां शेषाणामवजये वाय्वादिरौक्ष्यस्यावलस्यावजयादधिकः स्नेहो वत्तेते। मध्योऽम्लो रसस्तेषां स्निग्धानां मधुरामललवणानां मध्येऽम्लो रसः स्नेहगणतो मध्यः स्निग्धः । भूम्यग्निगुणभूयिष्ठपञ्चभूतारब्धवात् । तत्र हि नानराकाशवाय्वम्युभिरधिकाभ्यां रुक्षतमः, तिक्तो रुक्षः, कटुस्तु मध्यो रुक्षतरः ; एवमन्यत्रापि । कटुकश्चान्त्य इत्यवर इत्यर्थः ।
१२१

Page #973

१६२
चरक-संहिता। । आत्रेयभद्रकाप्यीयः तिक्तात् कषायो मधुरः शीताच्छीततरः परः * ।
स्वादुर्गुरुत्वादधिकः कषायालवणोऽवरः ॥ भूम्यग्निभ्याश्चारभ्यमाणेऽम्लरसद्रव्येऽधिकाभ्यां भूम्यग्निभ्यां शेषाणामवजये भूमिगततोयस्नेहेन सह तोयभूतस्य न्यूनस्य च स्नेह एकीभूतोऽग्निभूतस्य भूयिष्ठस्य रुक्षगुणेन प्रबलेनाल्पावजये मध्यमः स्नेहो वर्त्तते। लवणस्वन्तयो रसः स्नेहानिरुच्यते । स्निग्धानां मधुरामललवणानां मध्ये लवणो रसः स्नेहात् अन्त्यो जघन्यः, तोयामिभूयिष्ठपञ्चभूतारब्धवात् । तत्र हि न्यूनैराकाशवायुपृथिवीभूतैरधिकाभ्याश्च तोयामिभ्यामारभ्यमाणे लवणरसद्रव्ये तोयाग्निभ्यां शेषाणां नानानामवजये तोयस्नेहोऽग्ने रुक्षस्य तुल्यवेन भूमिगततोयस्नेहेन युक्तोऽधिकबलः सन्नल्पः स्नेहो वत्तेते इति । __ अथ तिक्तकषायमधुराः शीता उक्तास्ते किं तुल्या नूनमध्याधिका वा स्युरिति ? अत उच्यते-“तिक्तात् कषायो मधुरः शीताच्छीततरः परः” इति । शीतात् तिक्ताच्छीततरः कषायो मध्यमशीतः। परो मधर उत्तमः शीतः । कस्मात् ? सोमगुणातिरिक्तपञ्चभूतारब्धवान्मधुरस्य। भूवायुभूयिष्ठपञ्च भूतारब्धवात् कषायस्य । खवायुगणभूयिष्ठपञ्चभूतारब्धवात तिक्तस्य। तत्र हि सोमभूतगणशीतस्य तोयवाय्वोभू मिगततोयस्थस्याधिक्यान्मधुरद्रव्येऽधिक शैत्यम् । कपायरसद्रव्ये पवनस्य शैत्यं बलवद् भूगततोयशैत्यं मध्यं तोयभूतस्य शैत्यमल्पमिति वह्न रुष्णखावजये मध्ममशैत्यं वत्तते। तिक्त रसद्रव्ये तु वायोः शैत्यं प्रबलं तोयस्य भूगततोयस्य च शैत्यमल्पमेकीभूतमग्नेरुष्णावजये खल्पं शैत्यं शेषं स्यादिति। एवं तहि मधुरामललवणा गुरव उक्तास्तेऽपि कि तुल्या नानमध्याधिका वा वर्तन्त इति ? अत उच्यते-स्वादुगरुखादधिक इति । मरूणां मधराम्ललवणानां मध्ये स्वादुमधुरो गुरुवादधिकः सोमातिरिक्तपञ्चभूतारब्धवात् । तत्र हि तोयस्य भूमितो लघोविग्न्याकाशेभ्यो गुरोः भूमेश्च गरोगो रवैक्यादधिकमेव गुरुवम् । कपायाल्लवणोऽवर इति-कषायो गुरुवान्मध्यमः पवनपृथिव्यतिरिक्तपञ्चभूतारब्धवात् । तत्र हि नानभूतावजये भूमिगततोयस्यालघुवाद गुरुखरूपं गुरुवं भूमिगरुत्वेन मिलितं प्रबलं लबणोऽवर इति गुरुत्वेनेत्यर्थः। अग्लात् कटुरित्यादावम्लात् कटुर्लघुः, ततः कटुकात् लाघवेन भालादुत्तमात् तिक्तो लछुत्वेनोत्तमोत्तमः, उत्तमात् कटुकादुत्तमोत्तमः । * "मध्योत्कृष्टावराः शैत्यात् कषायस्वातितकाः" इति पाठान्तरम् ।

Page #974

२६श अध्याय
सूत्रस्थानम् ।
६६३ अम्लात् कटुस्ततस्तिक्तो लघुत्वादुत्तमोत्तमः।। केविल्लघनामवरमिच्छन्ति लवणं रसम्। .
गौरवे लाघवे चैव सोऽवरस्तुभयोरपि ॥ ५८॥ सत् खानिलानलानाममूर्तानां लघुखमवजित्य मध्यमं गुरुव वर्त्तते । तस्मात् कषायादवरो गुरुलेवणः तोयाग्न्यतिरिक्तपञ्चभूतारब्धवात्। तत्र हि नानभूतानां लघुखावजये तोयस्याल्पगुरुवं भूमिगुरुवेनकीभूतपयल्पं वत्तेते। इति। ___ तर्हि चाम्लकटुतिक्ता लघव उक्तास्ते कि तुल्या न्यूनमध्याधिका वेति ? अत उच्यते-“अम्लात् कटुस्ततस्तिक्तो लघुत्वादुत्तमोत्तमः” इति । अम्लो रसो लघुरवरः। तस्मादम्लाल्लघोरुत्तमो लघुः कटुः। उत्तमाल्लघोः कटुकाटुत्तमो लघुस्तिक्त इतुत्तमोत्तमो लघुस्तिक्तः। तत्र हि भूम्यग्निभूयिष्ठपञ्च भूतारब्धवादम्लरसद्रव्ये न्यूनभूतानां भूम्यग्निभ्यां जये भूमेगु रुखमग्नेलघुतम् । तयोस्तुल्ययोरवजयाभावाल्लघुलमल्पम् । कटुरसद्रव्ये च वाय्वग्निभूयिष्ठपञ्चभूतारब्धवान्यनभूतावजयऽधिकाभ्यां वाय्वग्निभ्यां लघुभ्यां मध्यम लघुत्वं वत्तेते। यत आकाशात् स्थूलोऽग्निरिहारम्भकः । वाय्वाकाशातिरिक्तपञ्चभूतारम्भात् तु तिक्तोऽतिलघुः । वहिराकाशात् स्थूल इति वाय्वाकाशारब्धखादतिलघुस्तिक्त इति। अत्र केचिद् यदाहुस्तत् दर्शयति-केचिदित्यादि । अमूनां लघूनां मध्ये लवणमवरं लघुकेचिदिच्छन्ति न खम्लमवरं लघुमिच्छन्ति । ततो गुरूणामवरमम्लमिच्छन्तीति तथालेऽपि न विरोधः स्यात् ॥ ५७॥ __ कस्मादिति ? अत उच्यते--गौरवे इत्यादि। अस्माकं सोऽम्लो गौरवेऽवरः सन् लाघवे चैवावरो भवेदित्युभयोरपि सोऽम्लो लवणश्चावर इति । तथा च यथाम्लो गुरुस्तथा लवणो गुरुर्यथा चाम्लो लघुस्तथा लवणो लघुरिति गुरुलाघवे तुल्यौ भवतोऽम्ललवणाविति। तथा सति-कषायकटुतिक्तलवणाम्लमथुरा उत्तरोत्तरं स्नेहाधिकाः पूर्वपूर्व रुक्षाधिकाः। लवणाम्लकटुतिक्तकषायमधुराः उत्तरोत्तरं शीताः पूर्वपूर्वमुष्णा अधिका इत्येवं
एकीयमतमाह-केचिदित्यादि। एकीयमतं वचनभङ्गया स्त्री कुर्वन्नाह-गौरव इत्यादि। एतेन गौरवे लाघवे चावरत्वं लवणस्य स्वीकुर्वन् गौरवेऽवर इत्यनेनाम्लकटुतिक्तभ्यो गुरुत्वं स्वीकरोति लवणस्य, लाघवे चावर इत्यनेनाम्लादपि लघुनोऽल्पं लाघवं लवणस्य स्त्रीकरोति ; न च वाच्यम्, अम्ले पृथिवी कारणं लवणे तु तोयं, ततः पृथिव्यपेक्षया तोयजन्यस्य

Page #975

६६४
चरक-संहिता। आत्रेयभद्रकाप्योयः परश्चातो विपाकानां लक्षणं संप्रवक्ष्यते। करतिक्तकषायाणां विपाकः प्रायशः कटुः ।
अम्लोऽम्लं पच्यते स्वादुर्मधुरं लवणस्तथा ॥ ५६ ॥ कस्मात्रोक्त मिति चेत् ? न। यथा हि लवणाम्लो गरुलाघवे तुल्यौ तथा तिक्तलबणो रुक्षस्निग्धाभ्यां तुल्यो कटुतिक्तो शीतोष्णाभ्यां तुल्यौ भवत इति तस्मात् क्रमभङ्गः। एवमपि कपायक टुतिक्तानामरूपात्यल्पस्निग्धवं प्रसज्यते । मधुरामललवणानामत्यल्पादिरुक्षवम्। लवणाम्लकटुकानामत्यल्पादिशीतवं प्रसज्यते । कटुतिक्तकषायाणामत्यल्पाप्रणवमिति । न च तत्तद्गुणस्तत्र तत्र वत्तते। तस्मादुक्तप्रकारेणोपदिष्टम् ॥५८ ॥
गङ्गाधरः---नन्वेते मधुरादयो यद्गुणकर्माण उक्ताः कथं तत्कलमभिनिष्पद्यत इति ? अतो विपाकमाह-परश्चात इत्यादि । अतः परञ्च विपाकानां लक्षणं सम्प्रवक्ष्यते यः पाकैः फलमभिनिष्पद्यते। तद् यथा-कट्टित्यादि । विपाक इति पाकः पचनं द्रव्याणां स्वरूपरसयोः परा वृत्तिः । सा च स्वरूपान्तर खेन रसान्तरखेन च परिणतिः। तस्या विशेषो विपाकः । जाठराग्नियोगेन भुक्तानां द्रव्याणां पाकेन जायमाने कि साररूपेण पृथक्वे यः सारभागो द्रवरूप आयो रसाख्यो धातुः किट्टभागश्च मूत्रपुरीषरूपो मलयातुश्च तद्रसमलधातुभूतरसान्तरवद्रव्यान्तरत्वेन भुक्तानां परिणतिविशेषोऽत्र विपाकः । उक्तञ्च-“जाठरेणाग्निना योगाद् यदुदेति रसान्तरम् । रसानां परिणामान्ते स विपाक इति स्मृतः ॥” इति । कस्य रसस्य किं रसान्तरखेनोदयः परिणामः स्यादिति ? अत आह---"कटुतिक्तकपायाणां विपाकः प्रायशः कटुः” इति । भुक्तानां द्रव्याणां यः कटुस्तिक्तः कपायो वा रसः, स स रसः खलु जाठरेण अग्निना पच्यमानानां भुक्तानां द्रव्याणां रसाख्यधातुरूपेण परिणामे तत्पाकेन पच्यमानः सन प्रायशः कटुधिपाकः स्यात् । कटुश्च कविशेषेणाभिनिष्पन्नः संस्तत्र रसाख्ये धातौ वत्तेते । तिक्तश्च रसः कटुविशेषरूपेणाभिनिष्पन्नः संस्तत्र रसधातौ वत्तेते। कषायश्च कटविशेषरुपेणाभिनिष्पन्नः संस्तत्र रसधातो
रूवणस्यैव लाघवमुचितमिति, यतः न भूतनिवेशेन गौरवलाघवे शक्ये अवधारयितुम्, तथा हिसोयातिरेककृतो मधुरः पृथिव्यतिरेककृतात् कपायात गुरुर्भवति ॥ ५६-५८ ॥
चक्रपाणिः--सम्प्रति विपाकस्यापि रसरूपत्वालक्षणमाह-परमित्यादि । प्रायोग्रहणात्

Page #976

२१श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । वर्तते। प्रायश इत्यनेन कणाशुण्ठयादीनां कटूनां कटुरसस्य मधुरः पाकः। पटोलपत्रवेत्राग्रादीनाश्च तिक्तानां तिक्तरसस्य च मधुरः पाकः । तथा हरीतक्यादीनां कपायद्रव्याणां कषायरसस्य मधुरः पाको न विरुध्यते । एवमम्लो रसोऽम्लं पच्यते । प्रायशोऽम्लो रसोऽम्लविशेषरूपेणाभिनिष्पन्नः संस्तत्र रसधातौ वर्तते। प्रायश इत्यनेनामलकस्याम्लस्याम्लो रसो मधुरः पच्यते। इति न विरुध्यते। तथा स्वादुमधुरं लवणस्तथा। स्वादुमधुरो रसः प्रायशो मधुरं यथा स्यात् तथा विपच्यते । मथुरविशेषरूपेणाभिनिष्पन्नः संस्तत्र रसाख्यधातो वत्तते। तथा लवणश्च रसो मवरं यथा स्यात् तथा प्रायशः पच्यते। मधुररसविशेषरूपेणाभिनिप्पन्नः संस्तत्र रसधातौ वत्तते। प्रायश इत्यनेनातसीतलं मधुराम्लं विपाके कटुकमिति। पांशुजं लवणं कटु। इति रसोपदेशेन कटपाकश्चोक्त इति विरोधः। अथ सुश्रुते दृश्यते तद्यथा-- "तत्राहुरन्य प्रतिरसं पाक इति। केचित् त्रिवियभिच्छन्ति मधुरमम्लं कटुकन इति। तत् तु न सम्यक्, भूतगुणादागपाच्च अम्लविपाको नास्ति। पित्तं हि विदग्धमम्लतामुपैति अग्नेमेन्दखात्। स यदावं लवणोऽप्यन्यः पाको भविष्यति। श्लेष्मा हि विदग्यो लवणतामुपैति । मधुरो मधुररसस्याम्लोऽम्लस्य। एवं सर्वेषामिति केचिदाहुः। दृष्टान्तञ्चोपदिशन्ति यथा-तावत् क्षीरं स्थालीगतमभिपच्यमानं मधुरमेव स्यान् तथा शालियवमुद्गादयः प्रकीर्णाः खभावमुत्तरकालेऽपि न परित्यजन्तीति तद्वत् । केचिद्वदन्ति अबलवन्तो बलवतां वशमायान्तीत्येवमनवस्थितिस्तस्मादसिद्धान्त एषः। आगमे हि द्विविध एव पाको मधुरः कटुश्चेति । तयोर्मधुराख्यो गुरुः कटुकाख्यो लघुरिति । तत्र पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशानां द्वैविध्यं भाति गुणसाधात् गुरुता लघुता च। पृथिव्यापश्च गव्यः शेषाणि लघूनि। तस्माद् द्विविध एव पाक इति । भवन्ति चात्र। द्रव्येषु पच्यमानेषु येवम्वुपथिवीगुणाः । निव्वंत्तन्तेऽधिकास्तत्र पाको मधुर उच्यते ।। तेजोऽनिलाकाशगुणाः पच्यमानेषु येषु तु । निवर्तन्ते. ऽधिकास्तत्र पाकः कटुक उच्यते ॥ इति।" तत् कथमत्राम्लविपाकवचनं सङ्गच्छत इति ? अत्रोच्यते कैश्चित्-ब्रीहिकुलत्थादीनायम्लपाक उपलभ्यते पित्तकोपलिङ्गेन । तथाम्बुपथिवीगुणानामाधिक्येनाभिनित्या मधुरः पाको गुरुरक्तः । तेजोवाय्याकाशगुणानामाधिक्येनाभिनित्ता कटुकः पाको लघुः पिप्पलीकुलत्यादीनां रसानुगुणपारितां दर्शयति ; कटुकादिशब्देन तदाधारं द्रव्यमुच्यते, यतः न रसाः पच्यन्ते, किन्तु द्रव्यमेव ; लवणस्तु तथेति लवणोऽपि मधुरविपाकप्राय इत्यर्थः ;

Page #977

चरक-संहिता। [ भात्रेयभद्रकाप्योयः इति चेत् तहिं कः पाकोऽम्लस्य तोयाग्निगुणभूयिष्ठस्य ? भूम्यग्निगुणवहुलस्य सुश्रुतोक्तस्य लवणस्य कपायस्य तु पवनपृथिवीगुणबहुलस्य च कः पाक इति । मधुरकटुपाकव्यतिरिक्तपाकस्वीकारमन्तरेण नोपपत्तिः स्यादिति । य एवाग्लपाकश्चरकेणोक्तः स सुश्रतेनोष्णवीय्यमुच्यते ततस्तन्त्रकारयोर्न विरोधः । सुश्र तेनाम्लपाको यत् खण्डितः पित्तं हि विदग्धमम्लतामुपैत्यग्नेमेन्दखात्, तदनभुपगमान्निरस्तमिति। एष सिद्धान्तो न मनोरमः स्यात् । यदि हि व्रीहिकुलत्थादीनामम्लपाक उपलभ्यते तदा पाकस्य त्रैविध्ये सिद्धे सुश्रतोक्तद्वैविध्यं व्याहन्यते। तदर्थमम्लपाको वीर्यमुष्ण इति वचनमयुक्तम् । वीर्येण रसविपाकाभिभवात् । लवणकटुकद्रव्ययोरपुप्रष्णवीय्यमस्ति किमर्थ तद्विपाकः स्वीकृत इति ? अथात्र ब्रूमः। वहन्दिन विदग्धस्य पित्तस्य अम्लखे भुक्तानां षड़सानामम्लः पाकः। स चेदिष्टस्तदा कफस्य विदग्धस्य लवणखे भुक्तानां पड़सानां लवणः पाकश्चतुर्थ एव स्वीकार्यः स्यादिति वचनेन भूतगुणादागमाच्चेति वचनेन च तेषां त्रिविधपाकः प्रत्याख्यातः । ये केचित् षड़सस्याहारस्य प्राकृतवैकारिकसाधारणखेन त्रिविधः पाको मधुरोऽम्लः कटुकश्चेत्याहुः ; ये चैके प्रतिरसं पाक इत्याहुः ; न तु पड़सस्याहारस्य भुक्तस्य पण्णां रसानां मध्ये कुटुतिक्तकपायाणां प्रायशोऽवैकारिकः कटुर्विपाकोऽम्लस्य अम्लो मधुरलवणयोर्मधुर इति पाकत्रयं प्रत्याख्यातम् । जतूकणेनाप्युक्तकदादीणां कटुर्विपाकोऽम्लोऽम्लस्य शेषयोमधुर इति। तथा च पड़सेषु द्रव्येषु भुक्तेषु येषु पच्यमानेषु अम्बुपृथिव्योगव्योर्गुणा गुरुखरादयो द्रवादयोऽधिका व्यक्तखेनाभिनिर्वत्तेन्ते सजातीयरूपान्तरखेन निष्पद्यन्ते, तत्र द्रव्येषु स पाको मधुरो नामोच्यते स गुरुः पाक उच्यते, गुरुगुणसाधम्यादम्बुपृथिव्योः। तस्मादत्र मधुरशब्दो गुरुपाके पारिभाषिको न तु मधुररसाख्ये पाके। त्रयो हि रसा मधुरकपायलवणा गुरव उक्ताः। उत्तयमध्यमावरास्ते तत्तद्रसद्रव्याणि तथैव गुरूणि तथैव चिरमध्यावरकाले पच्यन्त इति गुरुपाक उक्तः, न तु मधुरलवणयोः रसमात्रयोः पाको मधुर उक्तः । इह तु मधुररसद्रव्यलवणरसद्रव्ययोः पच्यमानयोमेधुरो रसो लवणश्च रसो मधुरविशेषरूपेण पच्यते । तत्र मधुररससहचरिताः स्निग्धगुरुशीताश्च तद्विशेषेण नितरां पच्यन्ते। लवणरससहचरितास्तु गुरुः स्निग्ध उष्णश्चेति त्रयोऽपि विपाकलक्षणन्तु जठराग्नियोगादाहारस्य निष्ठाकाले यो गुण उत्पद्यते, स विपाकः, वचनं हि "जाठरेणाग्निना योगाद् यदुदेति रसान्तरम्। आहारपरिणामान्ते स विपाक इति स्मृतः ॥५९॥

Page #978

२६श अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
६६७
:
मधुरत्वेन पाकान्मधुररससहचराः स्निग्धगुरुशीता विशेषेण पच्यन्ते, न तूष्णत्वम् औष्ण्यविशेषेण पच्यते । इति लवणस्य गुरोर्गुरुपाके पृथिवीगुणानां सजातीयतयाधिक्येनाभिनिर्ऋतौ नोष्णगणसजातीय उष्णो न भवति मधुररसपाकात् । लवणारम्भकाग्निगुणविनाशे भूमितोयगुणोद्रेकात् । निःसारखा वह्नः । भूमितोययोः ससारखादुदेके शेषाणां भूमितोयगुणानामाधिक्येनाभिनिट त्तिर्भवतीति द्वयोः अविरोधः । एवं कषायरसद्रव्ये पच्यमाने कषायो रसः कटुरसविशेषरूपेण पच्यते । तत्र कषायरस सहचरा रुक्षशीतगुरवस्तु गुणाः पाकात् अमृत्तस्य वायोरपगमे तद्गुणस्य शीतस्यापगमे पार्थिवगुणा अधिकवेनाभिनिव्र्व्वत्तन्ते । तस्मादयं गुरुः पाको रसपाके कटुरपि मधर उच्यते । एवं लघुपाकस्य संज्ञा कदुरुक्तः -- “ तेजोऽनिलाकाशगुणाः पच्यमानेषु येषु तु । निव्वेर्त्तन्तेऽधिकास्तत्र पाकः कटुक उच्यते ॥” इति । तथा च-अम्लकटुतिक्ता अधममध्यमोत्तमा लघव उक्तास्ततस्तत्तद्रसद्रव्याणि तथैव लघूनि । तथैवावरमध्यमोत्तमकाले पच्यन्ते । इति लघुपाक उक्तो भूतगुणपाक एव । न तु अम्लकटुतिक्तरसानां पाक उक्तः । इह तु कटुतिक्तकषायाणां कटुरसपाकोऽम्लस्याम्लरसपाक उक्तः । तस्मादम्लकटुतिक्तद्रव्येषु पच्यमानेषु खल्वम्लरसद्रव्यपाकेऽत्राग्निगुणानामम्लरसव्यतिरिक्तानामाधिक्येन अभिनिर्ऋत्तिर्भवति । अतोऽयमलघुपाक उक्तः । तत्राम्लो रसस्त्वम्ल एव पच्यते विशेषरूपेण तत्राम्लो रसो न तोयगुणो न वाग्निगुण उभयगुणयोगे हि तोयस्याव्यक्तरसः परिणम्याम्लः पूर्वजातः पश्चादम्लविशेषरूपेण पच्यत इत्यतोऽयं लघुपाकरूपः कटुपाको भूतगुणानामम्ल रसस्य पुनरम्ल एव पाक इत्यविरोधः । कटुतिक्तद्रव्याणां पाके तिक्तस्य कटरूपेणाभिनिर्ऋत्तिः पाकतो हि तिक्तस्याकाशस्याप्रतिघातामूर्त्तिवेन तद्गुणपरिणामाभावेन प्रतिघातामूत्तिमतो वायोगंणपरिणामे तेजोगुणयोगात् कडुभावनिष्पत्तिरिति । इत्थञ्च रसपाकाभिप्रायेण त्रिधा पाक उक्तः । सुश्रते भूतगणपाकाभिप्रायेण द्विधा पाक उक्तो गुरुश्च लघुश्चेति क्रमेण मधुरसंशः कटुसंज्ञः । इति । इत्येवं भूतगुणपाके रसपाके चाबलवन्तो बलवतां वशमापद्यमाना नाभिव्यज्यन्ते । बलवन्तश्चाबलवतोऽवजित्याधिकखेनाभिव्यज्यन्ते । इति सव्र्व्वमतानि साधूनि । वक्ष्यते हि “विरुद्धगुणसमवाये भूयसाल्पमवजीयते" इति । इमे मधुराम्लकटरूपेण रसानां त्रयो विपाकावरमपरिणामा रसाख्या आद्यधातौ गणा भवन्ति । न तु पाकारम्भ

Page #979

६६८
चरक-संहिता। [ भात्रेयभद्काप्यीयः मधुरो लवणालौ च स्निग्धभावात् यो रसाः । वातमूत्रपुरीषाणां प्रायो मोन सुखा मताः ॥ कतिक्तकायाश्च रुक्षभावात् यो रसाः। दुःखाय मोने दृश्यनो वातविणमूत्ररेतलाम् ॥ ६॥ शुक्रहा बद्धविरामूत्रो विधाको वातलः कटुः।
मधुरः स्पृष्टविण मूत्रो विपाकः कमशुक्रलः ॥ चरमपश्यन्तं पच्यमाने पड़सद्रव्ये प्रथममध्यमचरमास्ववस्थासु मधुराम्लकटु रूपाः, ते च वक्ष्यन्ते ग्रहण्यध्याये -“अन्नस्य भुक्तमात्रस्य पडसस्य प्रपाकतः । मधुराख्यात् कफो भावात् फेनभाव उदीय्यते ॥ परन्तु पच्यमानस्य विदग्धस्याम्लभावतः। आशयाच्च्यवमानस्य पितमच्छमुदीय्यते॥ पक्काशयन्तु प्राप्तस्य शोष्यमाणस्य वह्निना। परिपिण्डितपकस्य वायुः स्यात् कफभावतः॥" इत्यादि। एवं पक्कस्याहारस्य प्रसादपाको रसो नाम धातुः। किट्टपाको मूत्रपुरीषकफपित्तवाता इति ।। ५९॥
गङ्गाधरः--अथ विपाकानां प्रभावमुपदेष्टं तत्कारणरसानां प्रभावमाहमधुर इत्यादि। स्निग्धभावादुत्तममध्यमाघमस्निग्धखाद्वातादीनां प्रमोक्षे प्रायः क्रमणोत्तममध्यमाधमरूपेण सुखाः सुखकरा मताः। प्रायःपदेन कपित्थादीनामम्लादिरसा प्राहिणः। कदित्यादि। कटुतिक्तकपायाश्चेनि कपायकटुतिक्तास्त्रयो रसा रुक्षभावादुत्तममध्यमाधमरुक्षवाद्वातादीनां मोक्षे क्रमेणोत्तममध्यभाधमरूपेण दुःखाय दृश्यन्ते । अतिग्राहिणः कषाया मध्यग्राहिणः कटुका अल्पग्राहिणस्तिक्ता इति ॥६०॥ गङ्गाधरः-अत एव विपाकस्य प्रभावमाह ... शुक्रत्यादि। कटुर्विपाकः
चक्रपाणिः-सम्प्रति वक्ष्यमाणविपाफलक्षणे मधुराम्लपाक्योतिमूत्रपुरीपानवरोधकत्वे तथा कटोर्विपाकरय वातमूत्रपुरीपविबन्धकत्वे हेतुमाह--मधुर इत्यादि। अत्र मधुराम्ललवणा विपाकनिष्टाः पाकं गता अपि सन्तः स्नेहगुणयोगात् वातमूत्रपुरीषाणां विसर्ग सुखेन कुर्वन्तीति वाक्यार्थः । तेन मधुराम्लपाकयोरेतत् समानं लक्षणम् ; एवं कटुतिक्तकपायेष्वपि विपर्ययेऽपि वाक्यार्थः ॥६॥
चक्रपाणि:--सम्प्रति विपाफलक्षणं हेतुव्युत्पादितं शुमहत्वादिविशेएयुक्त वक्त माह- शुक्रहा इत्यादि। अतोऽन्यथेति लः ।

Page #980

२६श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । पित्तकृत् स्पृष्टविणमूत्रः पाकोऽम्लः शुक्रनाशनः । तेषां गुरुः रयान्मधुरः कटुका लावतोऽन्यथा ॥ विपाकलक्षणस्याल्प-मध्यभूयिष्ठतां प्रति ।
द्रव्याणां गुणवशष्यात् तत्र तत्रोपलक्षयेत् ॥ ६१ ॥ शुक्रहा बद्धविष्मत्रो वातलश्च। एवं कटुरसस्य ये पूर्वोक्ताः कर्मविशषा वक्त शोधयतीत्यारभ्य लघुरुष्णो रुक्षश्चेत्यन्ताः। मधुरो विपाकः श्रेष्ठस्नेहभावात् श्रेष्ठः सृष्टविण्मूत्रकफशुक्रलः पूर्वोक्तमधुररसगुणश्च ।।
अथाम्लः पाकः स्नेहभावस्य मध्यवान्मध्यमरूपेण सृष्टविष्मूत्रः शुक्रनाशनश्च मध्यमः। पित्तकृच्च। एवं पूवोक्ताम्लरसगुणश्च बोध्यः। इति । ननु विपाकादेव यदि द्रव्यगुणोदयः स्यात् तदा पाणां रसानां गणः कथं स्यादिति चेन् ? न। प्रागविपाकाद्धि रसकायं भवति पाकादुत्तरं विपाककाय्यं भवति । अथैषां त्रयाणां विपाकानां संशान्तरमाह--तेषामित्यादि। तेषां मधुराम्लकटु विपाकानां मध्ये मधुरः पाको गुरुः स्यादतो गरुतोऽन्यथा लघुपाको कटुकाम्लौ। तथा हि सुश्रुतादविरोधः। एषां विपाकलक्षणस्य शुक्रत्यादिकर्मणः स्वल्पमध्यभूयिष्ठतां प्रति व्याणां
सम्प्रति यथोक्तविपाकलक्षणानां ध्यदे क्वचिदल्पत्वं क्वचिन्मध्यत्वं क्वचिच्चोत्कृरत्वं यथा स्यात्, तदाह-विपाकेत्यादि। विपाकलक्षणस्याल्पभूयिष्टतामुपलक्षयेत्, प्रतिप्रतिद्रव्याणां गुणवैशेप्यात् हेतोरित्यर्थः । एतेन द्रव्येषु यथा बैंशेप्यं मधुरत्वमधुरतरत्वमधुरतमत्वादि, ततो हेतोर्विपाकानामल्पत्वादयो विशेषा भवन्तीत्युक्त भवति । अत्र केचित् अवशेप्रतिरसं पाको भवति, यथा--- मधुरादीनां षण्णां पण्मधुरादयः पाका इति। केचिद् ब्रुवतेबलवतां रसानामबलवन्तो रसा वशतां यान्ति, ततश्चानवस्थितः पाकः ; तत्रैतद् द्वितयपाकव्यवस्थाकरणमनादृत्य सुश्रुतेन द्विविधः पाकः-..'मधुरः' 'कटु'श्चाङ्गीकृतः ; वैविध्यञ्च--पञ्चभूतात्मके द्रव्ये पृथिवीतोयातिरेकान्मधुरपाको भवति, शेषलघुभूतातिरेकात् तु कटुकः पाको भवति, यदुक्तम्- "व्येषु पच्यमानेषु येषु स्युः पृथिवीगुणाः । निवर्तन्तेऽधिकास्तत्र पाको मधुर उच्यते ।। तेजोऽनिलाकाशगुणाः पच्यमानेषु येषु तु। निवर्तन्तेऽधिकास्तत्र पाकः कटुक उच्यते ॥” इति ; प्रतिरसपाक तथानवस्थितपाके च द्रव्यं रसगुणेनैव तुल्यं पाकावस्थायामपि स्यात्, तेन कश्चित् विशेषो विपाके र तत्र बुध्यत इति सुश्रुतेन तत् पक्षद्वयमुपेक्षितमिति साधु कृतम् ; तृतीयाम्लपाकनिरास. पुनर्दोषमावति, यतः व्रीहिकुलत्यादीनामग्लपाकतया पित्तकर्तृत्वमुपलभ्यते। अथ मन्यसे ---ब्रीह्यादेष्णवीय॑त्वेन तत्र पित्तकर्तृत्वम् ; तन्न मधुरस्य व्रीहेस्तन्मते च मधुर
१२२

Page #981

। आत्रयभद्रकाप्यीयः
चरक-संहिता। । आत्रयभद्रकाप्यीयः गणवैशेष्यादल्पमध्यश्रेष्ठखात् तत्र तत्र विपाककर्म सु स्वल्पमध्यमश्रेष्ठलमुपलक्षयेत् । तेन मधुररसविपाको मधरः श्रेष्ठो विण्मूत्रमोक्षे कफशुक्रद्धौ च । लवणरसविपाको मधुरस्वल्पः सृष्टविष्मूत्रः कफशुक्रलचाल्पः। अम्लश्च मध्यमः सृष्टविण्मूत्रः शुक्रनाशनश्च मध्यमः। तिक्तकटुकषायाणां तिक्तरसविपाकः कटुरल्परूपेण शुक्रहा बद्धविण्मूत्रो वातलश्च। कटुरसविपाकः
विपाकस्योष्णवीटर तायामपि सत्यां न पित्तकर्तृत्वमुपपद्यते रसविपाकाभ्यामेकस्य वीर्यस्य बाधनीयत्वात् ; किञ्च, अम्ल पाकत्वाद ब्रीह्यादे: पित्तमम्लगुणमुत्पद्यते , यदि तु तदुष्णवीर्यताकृतं स्यात्, तदा कटुगुणभूयिष्ठं पित्तं स्यात्। दृश्यते च ब्रीहिभक्षणादम्लोद्गारादिना अम्लगुणभूयिष्ठतैवेति ; किञ्च, पृथिवीसोमगुणातिरेकान्मधुरपाको भवति, वावग्न्याकाशातिरेकाच्च कटुर्भवतीत्यपेक्षया यदा व्यामिश्रगुणातिरेकता स्यात्, तदा सोमाग्न्यात्मकस्याम्लस्योत्पादः कथं प्रतिक्षेपणीयः ? . अथवा तन्त्रकारयोः किमनयोरनेन वचनमात्रविरोधेन कर्त्तव्यम् ? यतः यदम्लपाकं चरको ब्रूते, तत् सुश्रुतेन वीर्योष्णमिति कृत्वा समाधीयते, तेन न कश्चित् द्रव्यगुणे विरोधः ; यत् तु सुश्रुते अभ्लपाकनिरासार्थं दूषणमुच्यते-"पित्तं हि विदग्धमम्लतामुपैति" इत्यादिना, तदनभ्युपगमादेव निरस्तम्। ननु लवणस्य मधुरपाकित्वे पित्तरक्तादिकर्तृत्वमनुपपन्नं, तथा तिक्तकषाययो: कटुपाकित्वे पित्तहन्तृत्वमनुपपन्नम्, नैवम, सत्यपि लवणस्य मधुरपाकित्वे तत्र लवणे रस उष्णञ्च वीर्य यदस्ति, तेन तु पित्तरतादिकारकत्वम् ; विपाकरतु तत्र पित्तरक्तहरणलक्षणे कार्य बाधितः सन् “सृष्टविण्मूत्रः” इत्यादिना लक्षणेन लक्ष्यत एव । एतेन, यदुच्यते-लवणे मधुरो विपाकश्चेत्, रसवीर्याभ्यां बाधितः सन् स्वकार्यकरो न स्यात्, तत् किं तेनोपदिष्टेनेति तन्निरस्तं स्यात् ; यतः अस्त्येव सृष्टविण्मूत्रतादिना तत्र लवणे मधुरविपाकित्वं लक्षणीयम् ; अनया दिशा तिक्तकषाययोरपि पूर्वपक्षपरिहारः। अन्ये तु दोषभयात् लवणोऽम्लं पच्यत इति व्याख्यानयन्ति "लवणस्तथा" इत्यत्र 'तथा'पदेन विप्रकृष्स्याम्लस्य कर्षणादिति ; तन्न, कटादीनां कटुको विपाकोऽग्लोऽग्लस्य शेषयोर्मधुरः” इति जतूकर्णवचनात् ; न च वाच्यम्,कस्मात् त्रय एव विपाका भवन्ति, न पुनस्तिक्तादयोऽपीति, यतः भूतखभाव एवैषः, येन मधुरादयस्त्रय एव भवन्ति, भुतस्वभावाश्चापर्य्यनुयोज्याः। ननु, यश्च रसविपरीतः पाकः-यथालवणस्य मधुरः, तिक्तकषाययोश्च कटुः, स उच्यताम्, यस्तु समानगुणो मधुरस्य मधुरोऽग्लस्य भम्लः कटुकस्य वा कटुकः, तत्कथने किं प्रयोजनम् ; यतः रसगुणरेव तत्र विपाकगुणोऽपि ज्ञास्यते ; नैवम्, येन, लवणादिवदविसदृशरसान्तरोत्पादशङ्कानिरासार्थमपि तत्रानुगुणोऽपि विपाको वक्तव्य एव, विपाकजश्च रस आहारपरिणामान्ते भवति, प्राकृतस्तु रसो विपाकविरुद्धः परिणामकालं वर्जयित्वा ज्ञयः, तेन, पिप्पल्या: कटुकरसत्वमादौ कष्टस्थइलेष्मक्षेपणमुखशोधनादिकर्तृत्वेन सप्रयोजनम्, मधुरविपाकत्वन्तु परिणामेन वृष्यत्वज्ञापनेन सप्रयोजनम् । तथा यत्र विपाकस्य रसाः समानगुणतयानुगुणा भवन्ति, तत्र बलवत् कायं भवति ; विपर्यये तु दुर्बलमिति ज्ञेयम् ; एतच्च पाकत्रयं द्रव्य नियतं ग्रहण्यध्याये वक्ष्यमाणाहारावस्था

Page #982

२६श अध्यायः
सूत्रस्थानम्। मृदुतीक्ष्णगुरुलघु-स्निग्धरुतोष्णशीतलम् । वीर्यमष्टविधं केचित् केचिद् द्विविधमास्थिताः ॥ शीतोष्णमिति वीर्यन्तु क्रियते येन या क्रिया।
नावीय्यं कुरुने किञ्चित् सा वीर्यकृता हि सा॥ कटुमध्यमरूपेण। कषायरसविपाकः कटुरुत्तमरूपेणेति। इत्येवं द्रव्याणां स्नेहरोक्ष्यादिगुणवैशेष्यादल्पमध्यश्रेष्ठखादुपलक्ष्य ब्रूयात् ॥ ६१॥
गङ्गाधरः-ननु स्नेहादयो गुणाः किं कुव्वेन्ति कदा वेति ? अत आहमृद्वित्यादि। मृदादिकमष्टविध वीर्यमास्थिताः केचिदपरे केचिच्छीतोष्णमित्येव द्विविधं वीर्यमास्थिताः। इति । सुश्रुने चोक्त-“तत्र वीय्यं द्विविधम् उष्णं शीतश्चानीपोमीयखाजगतः। केचिदष्टविधमाहुः --उष्णं शीतं स्निग्धं रुक्षं विशदं पिच्छिलं मृदु तीक्ष्णश्च इत्येतानि वीर्याणि खवलगुणोत्कर्षाद रसमभिभूयात्मकम् कुर्वन्ति । इति ।” “तत्र य इमे गुणा वीय्यसंशकाः शीतोष्णस्निग्धरुक्षमृदुतीक्ष्णविशदपिच्छिलास्तेषां तीक्ष्णोष्णावाग्नेयो शीतपिच्छिलावम्बुगुणभूयिष्ठौ पृथिव्यम् गुणभूयिष्ठः स्नेहः। वास्वमिभूयिष्ठं रौक्ष्यम् । तोयाकाशभूयिष्ठं मृदुखम् । क्षितिसमीरणभूयिष्ठं वैशयम् । गुरुलघुविपाकाबुक्तगणो । तत्रोष्णस्निग्धौ वातघ्नौ । शीतमृदुपिच्छिलाः पित्तनाः । तीक्ष्णरुक्षविशदाः श्लेष्मनाः। गुरुपाको वातपित्तनः । लघुपाकः श्लेष्मनः । तेषां मृदुशीतोष्णतीक्ष्णाः स्पर्शग्राह्याः। पिच्छिलविशदौ चक्षुःस्पर्शाभ्याम् । स्निग्धरुक्षौ चाक्षुषो। शीतोष्णो सुखदुःखोत्पादनेनेति”। अत्र पिच्छिलविशदौ न वीर्यसंशयोक्तो गुरुलघू च वीर्यसंशयोक्तौ । सुश्रुते विपाकावुक्ताविति। तत्र स्वमतमाह-वीय्येन्वित्यादि । क्रियते येन या क्रिया तस्यां क्रियायां तस्य सा क्रिया साधनं वीव्यं भवति। तहि किं द्रव्याणां गणाः कर्माणि च चिन्त्यान्यचिन्त्यानि प्रभावाख्यानीति सव्वं वीयं भवतीति ? अत आह-नावीय्येमित्यादि। किश्चिदप्यवीय वस्तु न किञ्चित् कर्म पाकात् भिन्नमेव, तत्र ह्यविशेषेण सर्वेषामेव रसानामवस्थावशात् त्रयः पाका वाच्याः "अन्नस्य भुक्तमात्रस्य षड्रसस्य प्रपाकतः" इत्यादिना ग्रन्थेन ॥ ६१ ॥
चक्रपाणिः-एकीयमतेन वीर्यलक्षणमाह-मृद्वित्यादि। एतच्चैकीयमतद्वयं पारिभाषिकी वीर्यसंज्ञा पुरस्कृत्य प्रवृत्तम् । वैद्यके हि रसविपाकप्रभावव्यतिरिक्त प्रभूतकार्यकारिणि गुणे "वीर्यम्" इति संज्ञा, तेन अष्टविधवीर्य्यवादिमते पिच्छिलविशदादयो गुणा न रसादिविपरीतं

Page #983

चरक-संहिता। यभद्रकाप्यीयः रसो निपाते द्रव्याणां विपाकः कम्मनिष्ठया।
वीयं यावदधीवासान्निपाताच्चोपलश्यते ॥ ६२ ॥ कुरुते । कस्मात् ? सर्वा क्रिया हि यस्माद्वीयंकृता द्रव्येप्वारोप्यते । सुश्रुतेऽप्येवम् । येन कुर्वन्ति तद्वीपमिति तथा द्विधा वीर्यमष्टया वीर्यश्चानयोढ योर्मतेऽन्तर्भूतं भवति। ननु सुश्रुते चोक्तम् --"तद् द्रव्यमात्गना किश्चित् किश्चिद्वीप्येण सेवितम्। किश्चिद्रसविपाकाभ्यां दोषं हन्ति करोति वा ॥” इति। स्वयश्चात्राध्याये पूर्वमुक्तं-तत्र किश्चिद्रव्याणि गुणप्रभावादेव काम्मु काणि भवन्ति । द्रव्याणि हि द्रव्यप्रभावाट गुणप्रभावात् यत् कुर्वन्ति तत् कम्प्र इत्यादि । तत् कथं नावीयं कुरुते किश्चित् सा वीर्यकृता हि सा इति सङ्गच्छते? उच्यते--तद्रव्यमात्मना किञ्चिदिति यदुक्त तदात्मना स्ववीयण प्रभावेणेति च द्रव्यस्य वीय्येणेति ततो नानुपपत्तिः।
यद्यप्येवं द्रव्याणां स्वप्रभावो वीर्य गुणाश्च रसादयः सर्वाणि वीर्याणि तत् कथं रसादीनां भेद उपलभ्यत इति ? अत उच्यते--रसो निपात इत्यादि। द्रव्याणामभ्यवड़ियमाणानां मुखे रसनायां निपाते रसो मधुरादिः कार' प्रायः कुर्वन्ति, तेन तेषां रसाद्य पदेशेनैव ग्रहणं , मृद्वादीनान्तु रसायभिभावकत्वमस्ति, यथा- पिप्पल्यां कटुरसकार्य पित्तकोपनसभिभूय तद्गते मृदुशीतवीर्ये पित्तमेव शमयत इति, तथा कपाये तिक्तानुरसे महति पञ्चमूले त कार्य वातकोपनमभिभूय उष्णेन वं. येण तद्विरुद्धं वातशमनमेव क्रियते, तथा मधरेऽपीक्षी शीतवीर्यत्वेन वातवृद्धि रित्यादि ; यदुक्त सुश्रुते---- "एतानि खलु वीर्याणि स्वबलगुणोत्कर्षात् रसमभिभूयात्मकर्म दर्शयन्ति” इत्यादि ; शीतोष्णवीर्यवादिमतन्तु अग्नीषोमीयत्वाजगतः शीतोष्णयोरेव प्राधान्याजज्ञ यम् ; उक्तञ्च----' नाना स्मकमपि द्रव्यमग्नीपोमो महाबलो। व्यक्ताव्यक्त जगदिव नातिकामति जातुचित् ॥ एतच्च मतद्वयमप्याचार्यस्य परिभापासिद्धमनुमतमेव, येन उत्तरत्र "रसीयविपाकानां सामान्य यत्र लक्ष्यते इत्यादौ पारिभाषिकमेव कार्य निर्देश्यति । पारिभाषिकवीर्यसंज्ञापरित्यागेन तु शक्तिपर्यायस्य वीर्यस्य लक्षणमाह- वीररिक त्यादि। बं मिति शक्तिः, येनेति रसेन वा विपाकेन वा प्रभावेण वा गुळदिपरत्वादिभिर्वा गुणैर्या क्रिया तर्पणलादनशमनादिरूपा कृत्स्ना क्रियत इत्युपदिश्यते, तस्यां क्रियायां तद्रसादि वीर्य्यम्, अत एवोक्त सुश्रुते,---'येन कुर्वन्ति तद वीर्यम्" इति । अत्रैव लोकप्रसिद्धामुपपत्तिमाह-- नावीर्यमित्यादि। अवीर्यमशक्तिमित्यर्थः ; वीयकृतेति वीर्यता कृता वीर्यकृता।
रसादीनामेकद्रव्यनिविद्वानां भेदेन ज्ञानार्थ लक्षणमाह-- रसो निपात इत्यादि ।

Page #984

२६श अध्यायः
सूत्रस्थानम्। रसवीयविषाकानां सामान्यं यत्र लक्ष्यते । विशेषः कर्मणाञ्चैव प्रभावस्तस्य स स्मृतः ॥ कटुकः कटुकः पाके वीणिश्चित्रको मतः ।
तद दन्ती प्रभावात् तु विरचयति मानवम् ॥ उपलभ्यते। न तु सर्व वीर्य । तर्हि विपाकोऽपि वीर्य निपाते द्रव्याणां नोपलभ्यते। कथमुपलभ्यते ? तदाह---विपाकः कर्म निष्ठयेति । द्रव्याणां भुक्तानां यावन्ति कर्माणि तावतां कर्मणां निष्ठया परिसमाप्तमा विषाक उपलभ्यते। तर्हि रसविणाकयो:व्ययोरुपलब्धिकारणमुक्त्वा शेषं यावद्वीर्य संज्ञ तदुपलब्धिमाह वीर्य यावदित्यादि। द्रव्याणां रसनायां निपातात् प्रभृति शरीरे धीवासाद यावदुपलभ्यते । कदाचित् कस्यचित् रसस्योपलब्धि निपाते विपाकस्य कम्पनिष्ठया शेषाणां यथाह मिति ॥ ६२ ॥
गङ्गाधरः ननु द्रव्याणां गुणाः कम्माणि च दृश्यन्ते पदाथाः, द्रव्यप्रभावश्च कीदृश इति ? अन उच्यते-रसेत्यादि। पत्र. वस्तुनि रसवीर्यविपाकानां सामान्यं यस्य रसस्य यत् काय्यं यस्य विपाकस्य च यत् कार्य यस्य वीर्यस्य च यत् कार्य तत्तस्य सामान्यं यत्र वस्तुनि लक्ष्यते तत्र कम्र्मणाञ्च यो विशेषो लक्ष्यते स कम्मणां विशेषस्तस्य वा वस्तुनः प्रभावः स्मृतः। तदुदाहरतिकटुक इत्यादि । चित्रकः कटुको रो पाके च कटुकः। वीर्ये चोष्णः । तस्य निपात इति रसनायोगे, कर्मनिष्ठयेति कर्मणो निष्टा निष्पत्तिः कर्मनिष्ठा क्रियापरिसमाप्तिः-- रसोपयोगे सति योऽन्त्याहारपरिणामकृतः कर्मविशेषः कफशुक्राभिवृद्धयादिलक्षणः, तेन पिाको निश्चीयते ; अधीवासः सहावस्थानं, यावदधीवासादिति यावच्छरीरनिवासात, एतच्च पाकात् पूर्व निपाताचचोद्ध ज्ञयम् । निपाताच्चेति शरीरसंयोगमात्रात् , तेन किञ्चिद वीर्यमधीवासादपलभ्यते, यथा-- आनूपमांसादेहगत्वम् , किञ्चिच्च निपातादेव लसते. यथामरीचादीनां तीक्ष्णत्वादि, किञ्चिच्च निपाताधीवासाभ्याञ्च, यथा--मरीचादीनां दीपनीयादीनाम् एव ; एतेन रसः प्रत्यक्षेणैव, विपाकस्तु नित्यपराक्षस्तत्कारणानुमीयते, वीर्यन्तु किञ्चिदनुमानेन, यथा--सैन्धवगतं शैत्यम् आनूपमांसगतं वा औष्ण्यं, किञ्चिच्च वीर्य प्रत्यक्षेणैव यथा--- राजकागतं तैष्यं घ्राणेन, पिच्छिलविशेदस्निग्धरुक्षादयः चक्षुःस्पर्शनाभ्यां निश्चीयन्ते इति वाक्यार्थः । एतच्च वीर्य सहजं कृत्रिमञ्च ज्ञेयम् ; एतञ्च यथासम्भवं गुरुलध्वादिषु वीर्येषु लक्षणं ज्ञेयम्, द्रव्यागामिति उपयुज्यमानद्व्याणाम् ; एतच्च वीर्यलक्षणं पारिभाषिकमेव ॥६२॥
चक्रपाणिः-प्रभावलक्षणमाह-रसवीर त्यादि। सामान्य मिति तुल्यता, विशेषः कर्मणाम् इति दन्त्याद्याश्रयाणां विरेचनत्वादीनां ; सामान्य लक्ष्यत इत्यनेन रसादिकार्यत्वेन यन्नाव

Page #985

६७४
चरक-संहिता। [आत्रेयभद्रकाप्यीयः विषं विषन्नमुक्तं यत् प्रभावस्तत्र कारणम् । ऊर्धानुलोमिकं यच्च तत् प्रभावप्रभावितम् ॥ मणीनां धारणीयानां कर्म यद विविधात्मकम् । तत प्रभावकृतं तेषां प्रभावोऽचिन्य उच्यते ॥ ६३ ॥
तस्य काय्य सामान्यं कटुरसस्य यत् कार्य कटुपाकस्य यत् कार्यमुष्णवीय्यस्य च यत् कार्य तत्तल्लक्ष्यते न चाधिकं कर्म लक्ष्यते। तद्वद् दन्ती रसे कटुका पाके कटुका वीय्ये चोष्णा तत्तद्रसपाकवीर्याणां कर्माणि शुक्रहननविण्मूत्रबन्धादीनि यानि तेषु मध्ये सर्व सामान्य लक्ष्यते विशेषस्तु विरेचनं कर्म लक्ष्यते यत्तत् प्रभावान्मानवं विरेचयति । अपरश्च-विषमित्यादि। विपं विषघ्नं यदुक्त जङ्गमविषघ्न स्थावरविषं, स्थावरविषघ्नं जङ्गमविषं विपरीतगतित्वात्। जङ्गमविषमूर्द्ध गं स्थावरविषमयोगमिति परस्परं गतिविपरीतखेन मिथो नाशकमपि यद्गतिविपर्ययः स प्रभावादेवेति। यच्चो नुलोमिकं द्रव्य मदनादित्रितादिक तदपि प्रभावप्रभावितम् । एवं चन्द्रकान्तादीनां मणीनां ग्रहपीड़ादिशान्त्यर्थमपामार्गमूलादीनां धारणीयानां यहाहविषादिग्रहपीड़ादिप्रशमनादिकं विविधात्मकं कर्म दृश्यते तेषां प्रभावकृतं तत्तत् कर्म न तु रसपाकवीर्यकृतं भवति। न तु येन या क्रिया क्रियते तस्यां क्रियायां तस्य तवीर्यमुक्तम् । ततो वीय्यमेव प्रभावः कथं वीर्यसामान्ये कर्मविशेष एष प्रभावोऽतिरिच्यत इति ? अत आह-प्रभावोऽचिन्त्य उच्यते इति । येन कुर्वन्ति तद्वीय॑मिति
धारयितु शक्यते फाय्य, तत् प्रभावकृतमिति सूचयति, अत एवोक्तम्-"प्रभावोऽचिन्त्य उच्यते । रसवीर्य विपाकतयाचिन्त्य इत्यर्थः। अस्व दुरभिगमत्वाइदाहरणानि बहून्याह -कटुक इत्यादिना। तद्वदन्ती चित्रकसमानगुणा, विषप्तमुक्तमिति ‘तस्माद, दंष्ट्राविषं मौलम्" इत्यादिना ; ऊोनुलोमिकमिति युगपत् उभयभागहरम् ; किंवा, ऊद्ध हरं तथानुलोमकरञ्च ।
कर्म यद्विविधात्मकमिति विषहरणशूलहरणादि ; एतच्चोदाहरणमात्रम्, तेन, जीवनमेध्यादिद्रव्यस्य रसायचिन्त्यं सर्च 'प्रभावः' इति ज्ञेयम् ; प्रभावश्चेह द्रव्यशक्तिरभिप्रेता, सा च द्रव्याणां सामान्यविशेषः-दन्तीत्वादियुक्ता व्यक्तिरेव, यतः शक्तिहि स्वरूपमेव भावानाम्, नातिरिक्त किञ्चिद्धर्मान्तरं भावानाम् ; एवं प्रदेशान्तरोक्तगुणप्रभावेष्वपि वाच्चम्, यथोक्त---'द्रव्याणि हि द्रव्यप्रभावाद् गुणप्रभावाद्' इत्यादि ; न च वाच्यम्-दन्त्यादिरेव

Page #986

९७५
२६श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । किश्चिद रसेन कुरुते कर्म वीर्येण चापम् । द्रव्यं गुणेन पाकेन प्रभावेण च किञ्चन ॥
साधारणलक्षणेन रसपाकशब्दस्पर्शादिगुरुलाघवादीनि कर्माणि च सर्वाणि वीर्याणि भवन्ति। तत्र यस्य यत् कम्मे तत् तस्य चिन्तया निवक्तुं शक्यं तातिरिक्त द्रव्यस्य यत् कम्र्मविशेषः सोऽचिन्ताः तत्तद्रसपाकगुणकर्मभिः काय्यतया चिन्तयितुमशक्यस्ततः प्रभावः शक्तिविशेष उच्यते । प्रभवनं प्रभावः सामर्थ्य स्वखारम्भकद्रव्यसंयोगे समवेतानां तेषां द्रव्यगुणकर्मणां द्रव्यगुणयोः सजातीयारम्भकखात् तत्र द्रव्यात् सजातीयद्रव्यान्तरं जायते गुणात् सजातीयगणान्तरं जायते। कम्प्रणान्तु सजातीयकम्ारम्भकवनियमाभावात् कर्मासाध्यकभिावाच्च यत्र विजातीयं कर्म तदारम्भकद्रव्याणां कर्माण्यारभन्ते । तद्विजातीयं कम्मे खल्वचिन्त्यं स प्रभाव उच्यते । काय्यभूतं कर्मेदं कम्मेपदार्थः प्रभावः । कार्यद्रव्यं दन्तादिकं तत्कर्म विशेषेण स्वीयेन प्रभावेण विरेचनादि कर्म करोतीति ॥६३॥
गङ्गाधरः-तथा चोच्यते-किञ्चिदित्यादि । द्रव्यन्तु रसेन किश्चित् कर्मा कुरुते। अपरं किश्चित् कर्म वीव्येण वीय्यसंशकेन गुणाष्टकेन कुरुते । किञ्चन कर्म गुणेन रसवीय्येसंज्ञगुणव्यतिरिक्त न गन्धादिस्थिरसरादिना कुरुते। किश्चन कम्मै पाकेन कुरुते। किञ्चन कर्म स्वस्य प्रभावेण कुरुते । इति प्राधान्यादद्रव्यप्रभाव उदाहृतः। रसादीनां खलु मधुरादीनामपि यत् स्वस्खलक्षणं स्वभावसिद्धं तत् तस्य तस्य प्रभावकृतमुन्नेयम्। यथाग्ने रूपं प्रकाशयति भूमे रूपं तमो न प्रकाशयति। औष्ण्यं दहति शैत्यं शीतयतीत्येवमादि सर्व प्रभाववदेव नाप्रभावं किञ्चिदस्ति द्रव्यं वा गुणो वा कर्म वेति।
स्वरूपत एव विरेचयति, तेन किमिति जलायु पहता दन्ती न विरेचयतीति ; प्रतिबन्धकाभावविशिरस्यैव प्रभावस्य कारणत्वात्, जलोपहतायां दन्त्यां जलोपघातः प्रतिबन्धक इत्यायनुसरणीयम् ; नैयायिकशक्तिवादे-या च विषस्य विषन्नत्वे उपपत्तिरुक्ता ऊर्धाधोगामित्वविरोधलक्षणा, सान्त गत्वात् प्रभावादेव स्यात् ; एवमू नुलोमिकत्वादी पार्थिवत्वादिलक्षणेऽपि वाच्यम ॥ ६३॥

Page #987

१७६
चरक-संहिता। [आत्रेयभद्रकाप्योयः रसं विपाकप्तौ वीय्यं प्रभावस्तान्यवोहति । गुण साम्ये * रसादीनापिति नैसर्गिकं बलम् ॥ सम्यग्विपाकवीर्याणि प्रभावश्चाप्युदाहृतः । पराणां रसानां विज्ञानमुपदेच्याम्यतः परम् ॥ ६८ ॥ ननु मृदुतीक्ष्णादयोऽष्टौ गुणाः कथं वीर्यसंज्ञया पृथगुपदिश्यन्ते इति ? अत उच्यते---रसमित्यादि। द्रव्ये यो रसो वत्तते यदि पाकश्च स एव रसः स्यात तदा न विरोधः स्यात् । यत्र द्रव्ये रसपाकयोविरोधो वर्तते यथातिक्तः पित्तशमनस्तस्य पाकः कटुः पित्तवद्धनस्तत्र विपाको रसमपोहति स्ववलगुणोत्कर्षात् । तिक्तस्तु प्राविपाकात् स्वकम्मं करोति पाके तु कटः सन् तिक्तकर्म न कृता कटुककर्म करोतीति । वीप्यन्तु मृदुतीक्ष्णादिगुणाष्टकं तो रसविपाको विरोपिनो अपोहति स्वबलगुणोत्कर्षा। यथार्कागुरुगुड़ चीनां तिक्त रसं कटुश्च विपाकमुष्णवीयमपोहति । निपातावधि यावधीवासं तिक्तकाय्यकटुपाककाय्यं न कृखोपणवीर्यकाव्यमर्कादीनि कुर्वन्ति । प्रभावस्तु तानि रसविपाकवीाण्यपोह ति स्वबलगुणोत्कर्षात् । यथा दन्ती कटुरसकार्य कटुपाककाव्यमुष्णवीय्यकायश्च निरस्य प्रभावकाय्यं विरेचनं करोति । कुत एवं बलाबलं रसादीनामिति ? अत उच्यते---गुणसाम्य इत्यादि । रसादीनां रसविपाकवीर्यप्रभावाणां गुणकर्मतया विशेपे सत्यपि द्रव्यस्य काय्यभूतस्य द्रव्यगुणकर्म समुदायात्मकस्यारम्भकाणां द्रव्याणां प्राधान्याद द्रव्यांशस्य प्राधान्यं गुणकम्मेणामारम्भकाणामप्राधान्यात् तदारब्धगणकर्मणामपि रसविपाकवीर्यसंशप्रभावाणां गणीभावाद गुणसंज्ञा तदगुणभावसाम्येऽपि खल्वतिबलं रसादधिकं बलं विपाकस्य विपाकाद्वीय॑स्य वीर्य्यात् प्रभावस्य यत् तन्नसगिकं स्वाभाविकं स्वभावसिद्धं न तु कारणमिति । मुश्रुतेऽपुक्तं -“एतानि वीर्याणि 'स्वबलगुणोत्कर्पात् रसमभिभूयात्मकम् कुर्वन्ति। यथा-तावन्महत् पञ्चमूलं कपायं तिक्तानुरसं वातं शमयेदुष्णवीर्यखात् । तथा कुलत्थः कषायः कटुकः पलाण्डः स्नेहभावाच्च । मधुर
चक्रपाणिः--विज्ञायतेऽनेनेति विज्ञानं लक्षणमित्यर्थः ॥ ६४ ॥
* बलसाम्ये इति वा पाठः ।

Page #988

६७७
8७७
२६षा अध्यायः
सूत्रस्थानम् । स्नेहनप्रीणनाहाद-मार्दवैरुपलभ्यते । मुखस्थो मधुरश्चास्यं व्याप्नुवन् लिम्पतीव च ॥
इक्षुरसो वातं वर्द्धयति शीतवीर्यवात्। कटुका पिप्पली पित्तं शमयति मृदुशीतवीय्यखात्। अम्लमामलकं लवणं सैन्धवञ्च । तिक्ता काकमाची पित्तं वर्द्धयति उष्णवीय्येखात्। मधुरा मत्स्याश्च। कटुकं मूलकं श्लेष्माणं वद्धयति स्निग्धवीरयेवात्। अम्लं कपित्थं श्लेष्माणं शमयति रुक्षवीर्यखान्मधरं क्षौद्रश्च। तदेवं निदर्शनमात्रमुक्तम्। भवन्ति चात्र । ये रसा वातशमना भवन्ति यदि तेषु वै। रौक्ष्यलाघवशैत्यानि न ते हन्युः समीरणम् ।। ये रसाः पित्तशमना भवन्ति यदि तेषु वै। तैपण्याष्ण्यलघुताचापि न ते तत्कर्मकारिणः ॥ ये रसाः श्लेष्मशमना भवन्ति यदि तेषु वै । स्नेहगौरवशैत्यानि बलासं वद्धयन्ति ते॥ तस्माद्वीय्यं प्रधानमिति । नेत्याहुरन्ये । विपाकः प्रधानमिति । कस्मात् ? सम्पमिथ्याविपाकखात्, इह सर्वद्रव्याण्यभ्यवहृतानि सम्यमिथ्याविपक्कानि गुणं दोपं वा जनयन्तीति। पाको नास्ति विना वीर्याद्वीव्यं नाति विना रसात् । रसो नास्ति विना द्रव्यात् द्रव्यं श्रेष्ठमतः स्मृतम् ॥ जन्म तु द्रव्यरसयोरन्योन्यापेक्षिकं स्मृतम् । अन्योन्यापेक्षिक जन्म यथा स्याद देहदेहिनोः॥ वीट्यसंज्ञा गणा येऽष्टो तेऽपि द्रव्याश्रयाः स्मृताः। द्रव्ये द्रव्याणि यस्माद्धि विपच्यन्ते न पड़साः। श्रेष्ठं द्रव्यमतो शेयं शेषा भावास्तदाश्रयाः ॥ अमीमांस्यान्यचिन्तानि प्रसिद्धानि खथावतः। आगमेनोपयोज्यानि भेषजानि विचक्षणैः॥ प्रत्यक्षलक्षणफलाः प्रसिद्धाश्च स्वभावतः। नौषधीहेतुभिविद्वान् परीक्षेत कथञ्चन। सहस्रणापि हंतूनां नाम्बष्ठादिविरेचयेत्। तस्मात् तिष्ठेत् तु मतिमानागमे न तु हतुप ॥” इति।।
अथोपसंहरति-सम्यांगत्यादि। अतः परं विपाकवीय्यप्रभावाणामुदा. हरणात् परम् । विज्ञानं विज्ञानसाधनं स्वरूपता लक्षणम् ।। ६४ ॥
गङ्गाधरः-तद्यथा-स्नेहनत्यादि । मधुरा रसा मुखस्थः सन् स्नेहनादिभिः कम्मेभिस्तु रसनन्द्रियेणोपलभ्यते। अम्लाऽप्यभिरुपलभ्यते। तदात्ताथम् आह-मुखस्थ इत्यादि। मुखस्थः सन्नास्यं व्याप्नुवन् लिम्ताव मुखमुपलभ्यते। न खन्ये रसा आस्यं व्याप्नुवन्त आस्य लिम्पन्तीवोपलभ्यन्ते।
१२३

Page #989

६७८
चरक-संहिता। [आत्रेयभद्रकाप्यीयः दन्तहर्षान्मुखात्रावात् स्वेदनान्मुखबोधनात् । प्राश्यैवाम्लरसं विद्याद विदाहाच्चास्यकण्ठयोः॥ प्रीणयन् क्लेदविष्यन्द-मार्दवं कुरुते मुखे। यः शीघ्र लवणो ज्ञ यः स विदाहान्मुखस्य च ॥ संवेजयेद यो रसनां निपाते मुह्यतीव च । विदहन् मुखनासाक्षि-संस्रावी स कटुः स्मृतः ॥ प्रतिहन्ति निपाते यो रसनं स्वदते न च। स तिक्तो मुखवैशद्य-शोषप्रह्लादकारकः ॥
अम्लविज्ञानमाह-दन्तेत्यादि। अम्लं रसं प्राश्यैव तद्रसद्रव्यं दन्तहषादितो विद्यात् । दन्तहर्षश्च मुखस्रावश्च स्वेदनश्च मुखप्रबोधनञ्चास्यकण्ठविदाहश्चाम्लप्राशने स्यादिति । एवञ्च लवणप्राशनेऽपि स्यात तात्यर्थमाह-प्रीणयन्नित्यादि। यो रसः प्राश्यमानः खलु प्राशितारं जनं प्रीणयन् मुखे क्लेदादीनि कुरुते शीघ्र न तु दन्तहर्ष कुरुते स रसो मुखस्य विदाहाच्च लवणो ज्ञेय इति। मधुरस्य मुखविदाहादिकाभावादम्ललवणाभ्यां भेदः, दन्तहर्षाभावाल्लवणस्याम्लतो भेदः ।
तहि मुखविदाहश्च कटुकादपि भवतीति ? अत आह-संवेजयेदित्यादि । यो रसो मुखे निपाते रसनं संबेजयेदुद्वजयेत्। मुह्यतीव मोहयतीव यः। मुखनासाक्षि विदहन् यो मुखादिस्रावी स्यात् स कटुकः स्मृतः। इति पूर्वाभ्यां भेदः।
तिक्तरसविज्ञानमाह-प्रतिहन्तीत्यादि। यो रसो मुखे निपाते रसनं प्रतिहन्ति न च स्वदते। रसनस्य तदा स्वादनक्रियायामनुत्साहः प्रतिघातः। स्वदते हि न। लवणकटुकयोरेवं रसप्रतिघातकखे तद्वारणार्थ स्वदते न चेति। यथा मधराम्लो खदेते न तथा लवणकटुकाविति तद.
चक्रपाणिः-प्रलीयन्निति विलीनो भवन, संस्रावयतीति संसावी। विकासीति हृदयविकसनशीलः, उक्त हि सुश्रुते-"हृदय पीड़यति' इति ॥६५॥
* प्रीणयन्नित्यत्र प्रलीयन् इति पाठान्तरम् । + मुह्यतीवेत्यत्र तुदतीवेति वा पाटः।

Page #990

२६श अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
वैषम्य स्तम्भजाड्यै र्यो रसनं योजयेद रसः । नातीव च यः कण्ठं कषायः स विकाश्यथ ॥ ६५ ॥ एवमुक्तवन्तं भगवन्तमात्र यं पुनरग्निवेश उवाच । भगवन् श्रतमेतदवितथमर्थसम्पद्युक्तं भगवतो यथावद्रव्यगुणकर्माधिकारे वचः । परन्तु आहारविकाराणां वैरोधिकानां लक्षणमनतिसंक्षेपेणोपदेश्यमानं शुश्रू पामहे इति ॥ ६६ ॥
तमुवाच भगवानात्र यः, देहधातुप्रत्यनीकभूतानि द्रव्याणि देहातुभिर्विरोधमापद्यन्ते परस्परगुणविरुद्धानि कानिचित् व्यावृत्त्यर्थमाह-मुखेत्यादि । मुखस्य लेपस्राव विष्यन्दकरणमन्तरेणेंवापच्छिल्यं वैशद्यम्, शोषः शुष्कीभावः अमहादः आहादाभावः । स तिक्तो रसः स्मृतः । कषायविज्ञानमाह-वैषम्येत्यादि । यो रसस्तु मुखे निपतितः सन् रसनं वैषम्यस्तम्भजाडैर्योजयेत् कण्ठञ्चातीव च वन्नाति, विकाशी च सन्धिबन्धं विमोक्षयन् विकशति स कषायो रसः स्मृतः । सुश्रुते तूक्तं हृदयं पीडयतीति ॥ ६५ ॥
गङ्गाधरः - एवमित्यादि । एवमित्याहारविनिश्चये द्रव्याणां रसविपाकवीर्य्यप्रभावानुक्तवन्तं भगवन्तमात्रेयं गुरुमग्निवेश उवाच । यदुवाच तदाहभगवन्नित्यादि । भगवन् ! भगवतः श्रुतमेतद्रव्यगुणकर्माधिकारे यथावदवितथमथसम्पद्युक्तं वच उक्तम् । परन्तु खल्वाहारविकाराणामोदनव्यञ्जनादीनां वैरोधिकानामनतिसंक्षेपेण भगवतोपदिश्यमानं लक्षणं भगवतः शुश्रुषामहे वयमिति ॥ ६६ ॥
गङ्गाधरः - तमुवाचेति । तं तथा पृष्टवन्तमग्निवेशं भगवानात्रेय उवाच । यदुवाच तदाह - देहधाखित्यादि । देहधातुप्रत्यनीकभूतानीति देहधातूनां
चक्रपाणिः - संप्रति विरुद्वाहारं वक्तुमाह - एवमित्यादि । शरीरधातुविरोधं कुब्र्बन्तीति वैरोधिकाः, लक्ष्यते वैरोधिकमनेनेति लक्षणं- वैरोधिकाभिधायको ग्रन्थ एव; " यत् किञ्चिद्दोषमratorम्" इत्यादि चैरोधिकलक्षणं ज्ञेयम् ॥ ६६ ॥
चक्रपाणिः - देहधातुप्रत्यनीकभूतानीति देहधातूनां रसादीनां वातादीनाञ्च प्रकृतिस्थानां
* वैपम्येत्यत्र वैशदेपति पाठः साधीयान् ।
ह७८

Page #991

१८०
चरक-संहिता। [ आत्रेयभद्रकाप्योयः कानिचित् संयोगात् संस्कारादपराणि देशकालमात्रादिभिश्चाग्राणि तथा स्वभावादयराणि। द्रव्याणि तत्र यान्याहारमधिकृत्य भयिष्टम् उपयुज्यन्ते तेषामेकदेशं वैरोधिकम् अधिकृत्य उपक्ष्यामः॥६७॥
न मत्स्यान् पयसा सहाभ्यपहरेत्, उभयं ह्य तन्मधुरं मधुः वि..का महाभिव्यन्दि, शीतो णत्वाद्विरुद्धवीय्य विरुद्ध
रसादीनां पुरीषमूत्रवातपित्तकमादीनां स्वेदादीनाञ्च प्रकृतिस्थानां प्रत्यनीकभूतानि गणविपरीतगणयोगेन नाशकभूतानि द्रव्याणि देहधातुभिः सह विरोधमापद्यन्ते न समानगुणानि। इत्याहारविकाराणां वैरोधिकानां लक्षणम्।
ननु दहधातुप्रत्यनीकानि कानि द्रव्याणि कथं भवन्तीति ? अत उच्यतपरस्परेत्यादि। कानिचिद द्रव्याणि देहधातुसमगुणान्यपि द्रव्यान्तरसंयोगात् परस्परं गणतो विरुद्धानि भवन्ति। अपराणि कानिचिद् द्रव्याणि संस्कारात् परस्परगुणविरुद्धानि भवन्ति । एवमपराणि कानिचिद् द्रव्याणि देशकालमात्राप्रकृतिवयोऽवस्थादिभियोगेनकशोऽपि विरुद्धगुणानि भवन्ति। तथा स्वभावादपराणि कानिचिद् द्रव्याणि स्वरूपत एव देहधातुविपरीतगुणतया गुणविरुद्धानि भवन्ति । तानि देहधातुप्रत्यनीकानि द्रव्याणि । तत्राहारमधिकृत्य यानि द्रव्याणि यथायिष्ठं यथा स्यात तथोपयुज्यन्ते तेषां द्रव्याणामेकदेशं कियद्रव्यं वैरोधिकमधिकृत्योपदेक्ष्यामः। इति प्रतिशातम् ॥६७॥
गङ्गाधरः-तद्यथा--न मत्स्यानित्यादि। मत्स्यान् निखिलान् पयसा सह नाभ्यवहरेत् । कस्मात् ? उभयमित्यादि। हि यस्मादुभयं मत्स्याश्च पयश्चेत्युभयं रसे मधुरं मधुरविपाकाच महाभिष्यन्दि भवति। पयसः शीतवीय्येवान्मत्स्यस्योष्णवीर्यवान् विरुद्धवीर्य तस्माच्छोणितदूषणाय तत् पयसा प्रत्यनीकस्वरूपाणि, विरोधमापद्यन्त इति देहधातूनां विरोधमाचरन्ति दूषयन्तीति यावत् ; यथाभूतानि द्रव्याणि देहधातुभिर्विरोधमापद्यन्ते तदाह-परस्परविरुद्धानि कानिचिदित्यादि। तत्र परस्परविरुद्धानि यथा-"न मत्स्यान् पयसाऽभ्यवहरेभय ह्य तद इत्यादिनोक्तानि ;

Page #992

२६श अध्यायः ] सूत्रस्थानम्।
९८१ वीर्य्यत्वाच्छोणितदूषणाय महाभिष्यन्दित्वान्मार्गोपरोधाय चेति॥६॥
तदनन्तरमात्र यवचनमनु भद्रकाप्योऽग्निवेशमुवाच । सर्वानव मत्यान पयसा सहाभ्यवहरेदन्यत्र कस्माच्चिलिचिमात् । स पुनः शकली सर्वतो रोहितराजी रोहितप्रकारः प्रायो भूमौ च ति। तं चेत् पयसा सहाभ्यवहरेन्निःसंशयं शोणितजानां विरुद्धजानाञ्च ® . व्याधीनामन्यतममथवा मरणमवाप्नुयात् ॥ ६ ॥ सह मत्स्यभोजनं महाभिष्यन्दित्खान्मार्गांपरोधाय च तद्भवतीत्यनेन ज्ञापितम् । रसपाकतस्तुल्यानां संयोगेऽतिमात्रं तद्रसमानं भवति । रसतस्तुल्यानि पाकतः चद्भिन्नानि स्युस्तेषां संयोगान्न तथातिमात्रं विरुद्धखम् । पाकतस्तुल्यानां रसतो भिन्नानाञ्च संयोगेऽपि न तथातिमात्र विरुद्धखमिति ॥ ६८ ॥
गङ्गाधरः-तदनन्तरमित्यादि। भद्रकाप्यो यदुवाच तदाह-सर्वानेव इत्यादि । एक चिलिचिमं मत्स्यं विना सर्वानेव मत्स्यान् पयसाऽभ्यवहरेत्। कः पुनश्चिलिचिम इत्यत आह–स पुनः शकली नान्दलिमत्स्य इति ख्यातो भवति । सव्वेतः सर्वपावं लोहितवर्णराजी रोहितमत्स्याकारश्च प्रायो भूमौ चरति। तं चिलिचिमं चेत् पयसाभ्यवहरेत् तदा निःसंशयं संयोगविरुद्धं यथा-"तदेव निकुचं पक्कं न माप" इत्यादिनोक्तम्, यत् संस्कारादिविरुद्धगुणकथनं विना साहित्यमात्रेण विरुद्धमुच्यते, तत् संयोगविरुद्धम् ; मत्स्यपयसोस्तु यद्यपि सहोपयोगो विरुद्धत्वेनोक्तः, तथाप्यसौ गुणविरुद्धत्वेन कथित इति गुणविरोधकस्यैवोदाहरणम् ; विरोधश्च विरुद्धगुणत्वे सत्यपि क्वचिदेव द्रव्यप्रभावात् स्यात्, तेन पड़साहारोपयोगे मधुराम्लयोर्विरुद्धशीतोष्णवीर्य योर्विरोधो न भावनीयः ; संस्कारविरुद्धं यथा-"न कपोतान् सर्पपतैलभृष्टान्” इत्यादि। देशो द्विविधः-भूमिः शरीरञ्च ; तत्र भूमिविरुद्धं यथा-'तदेव भस्मपांशुपरिध्वस्तम्" किंवा "यत् किञ्चिदगोचरभूतम्' तद्देशविरुद्धम् ; शरीरविरुद्धं यथा-"उष्णातस्य मधु मरणाय'; कालविरुद्ध यथा-"पर्युषिता काकमाची मरणाय” ; मात्राविरुद्ध यथा -“समटते मधुसर्पिषी मरणाय" ; आदिग्रहणाद दोपप्रकृत्यादिविरुद्धानां ग्रहणं ; स्वभावविद्धं, यथा-विपम् ।
* विबद्धजानान्चेति पाठान्तरम्।

Page #993

६८२
चरक-संहिता। [आत्रेयभद्काप्यायः नेति भगवानात्र यः.----सर्वानेव मरयान् न पयप्ता सहाभ्यवहरेद्विशेषतस्तु चिलिचिमम्* स हि महाभिप्यन्दित्वात्, स्थूललक्षणभवानेतान् व्याधीनुपजनयत्य.मविषतुदीरयति च ग्राम्यानपौदकानि पिशितानि च मधुगुड़तिलपयोमाषमूलकमारिषविरुदधान्यैश्च नैकध्यमाददीत; तन्मूलं हि बाधिUन्ध्या जाड्यविकलमूकतामैन्मिन्यमथवा मरणमवाप्नोतीति। न कपोतान् सर्षपतैलमृष्टान् मधुपयोभ्यां शोणितजानां विरुद्धाहारजानाञ्च व्याधीनामन्यतमं व्याधिमाप्नुयात् । मरणं वाप्नुयात् ॥ ६९॥
गङ्गाधरः-इति भद्रकाप्यवचनं निशम्य नेत्यात्रेय उवाच । कस्मान्नेत्युच्यते तत्राह-सनिवेत्यादि । सर्वानेव मत्स्यान् पयसा नाभ्यवहरेत् । विशेषतस्तु चिलिचिमं पयसा नाभ्यवहरेत् । कस्मात् ? सहीत्यादि। हि यस्मात् स चिलिचिमो महाभिष्यन्दी यतस्ततः पयसा सह संयोगेऽतिमहाभिप्यन्दी भूखा स्थूललक्षणभवान् स्थूलाहारजलक्षणैरुत्पन्नानेतान् विरुद्धाहारजान् शोणितदुष्टिजान् व्याधीनुपजनयति तथामविपमलसकमुदीरयति चेति तत्त्वम् । सुश्रुतेऽप्युक्त'--"सांश्च मत्स्यान् पयसा विशेषेण चिलिचिमं नाश्नीयात्” इति । अथापरमाह-ग्राम्येत्यादि । ग्राम्यायन्यतममांसं मध्वाघन्यतमश्च सहकध्यं नाददीत, कस्मात् ? तन्मूलं हीत्यादि । हि यस्मात् तदग्राम्यादिमांसमध्वादिसंयोगविरुद्धाहारमूलमान्ध्यादिकमथवा मरणञ्च । जाड्यमव्यक्तवचनं, विकलं मनसो वैकल्यं व्याकुलत्वं, मूकता वागरहितत्वं, मन्मिन्य सानुनासिकवचनत्वमिति । सुश्र ते च-"न विरूढधान्यैवेसामधुपयोगुड़मापर्वा ग्राम्यानूपौदकपिशितादीन्यभ्यवहरेत" इति। न कपोतानित्यादि। वनकपोतान् - वैरोधिकमधिकृत्येति वैरोधिकमुद्दिश्य, शीतोष्णत्वादिति-पयः शीतम् उष्णवीर्याश्च मत्स्याः, शेपं मधुरत्वादि समानम् । एतच्च द्रव्यप्रभावादेव विरोधि। “स पुनः शकली' इत्यादिना नान्दिनिरिति ख्यातो मत्स्य उच्यते ॥ ६७-६९ ॥ चक्रपाणिः-ग्राम्यपिशितादीनि मध्वादीनामन्यतरेणापि विरुद्धानि ; कलमूकतेति कल* महाभिष्यन्दितमत्वादिति वा पाठः।। । इतः परं वेपश्चिति अधिक, तथा “विकलमूकता" इत्यत्र ‘कलमूकता" इति चक्रसम्मतः
पाठः।

Page #994

२६श अध्यायः] सूत्रस्थानम् ।
६८३ सहाभ्यवहरेत्। तन्मूलं हि शोणिताभिष्यन्दधमनीप्रविचयापस्मारशङ्खकगलगण्डरोहिणीनामन्यतमं प्राप्नोत्यथवा मरणम्। तथा न मूलकलशुनकृष्णगन्धा कसुमुखसुरसादीनि भक्षयित्वा पयः सेव्यं कुष्ठाबाधभयात् । न जातुशाकं न च निकुचं पक्वं मधुपयोभ्यां सहोपयोज्यम्, एतद्धि मरणायाथवा बलवर्णतेजोवी-परोधाय अलघुव्याधये पाण्डयाय चेति। तदेवं निकुचं पक्कं न माषसूपगुड़सर्विभिः सहोपभोज्यं वैरोधिकत्वात्। तथाम्रानातकमातुलुङ्गनिकुचकरमईमोचदन्तशठबदरकोषाम्रभव्यजाम्बवकपित्थतिन्तिडीपारावतासर्पपतैलभृष्टान् मधुपयोभ्यां सह नाभ्यवहरेत् । कस्मात् ? तन्मूलं हीत्यादि। शोणिताभिष्यन्दनं धमनीप्रविचयः धमनीनां विस्तारभावः। एषामन्यतमं प्रामोत्यथवा मरणमिति। सुश्रुते चोक्त-"न मधुपयोभ्यां कपोतान् सर्पपतैलभृष्टानद्यात्' इति । तथेत्यादि। मूलकादीनामन्यतमं भक्षयिखा न पयः सेव्यम् । कृष्णगन्धा शोभाञ्जनम् । अज्जकं पर्णाशभेदः । सुमुखस्तुलसीभेदः। सुरसः पर्णाशः । कस्मात् ? कुष्ठावाधभयात् । न जातुशाकमित्यादि। जातुशाकं वंशतिका । पकनिकुचं डहुः । पयोमधुभ्यां नोपयोज्यं नाश्नीयात्, एतद्धि यतस्तन्मरणायाथवा वलवणवीय्यतेजसामुपरोधाय, अलघुव्याधये गुरूव्याधये पाण्ड्याय चेति। तदेवमित्यादि। एवं तनिकुचं पक माषादिभिः सह नोपयोज्यं वैरोधिकखात् । तथाम्र त्यादि । आम्राद्यम्लं सव्वं द्रवमद्रवञ्च पयसा सह विरुद्धम् । अम्लञ्चेत्युक्त्या मधुराम्रादीनां न पयसा सह विरोधः । कोपाम्र बालाम्रम् । करमदेः पानीयामलकम् । पारावतो जम्बीरविशेषः । मुकता अव्यक्तवचनता ; पौष्करादीनां मधुपयोभ्यां सहाभ्यवहारो विरुद्धः, पोकरं पुष्करपत्ररूपं शाकं, रोहिणी कटुरोहिणी, धमनीप्रविचयः सिराजग्रान्थः ; जातुशाकं वंशपत्रिका ; वैरोधिकत्वादित्यनेन प्रकरणलब्धस्यापि वैधिकत्वस्य पुनरभिधानं सामान्योक्तषाण्ड्यादिव्याधिकर्तृतोपदर्शनार्थम्, एवमन्यत्रापि सामान्येऽपि वैरोधिकत्वमात्राभिधाने वक्तव्यम् ; तथाम्लेत्यादौ 'अम्ल' ग्रहणेन लब्धस्याप्यालादानामभिधानं विशेषविरोधसूचनार्थम् ; सर्वग्रहणेनैव द्वादवाम्ले प्राप्ते पुनवाद्ववचनं 'सर्व'शब्दस्य द्रवादवाम्लकारार्थताप्रतिपादनार्थ, भवति हि प्रकरणात

Page #995

१८४
चरक-संहिता। आत्रेयभद्रकाप्यीयः क्षोड़पनसनारिकेलदाडिमामलकान्येवंप्रकाराणि चान्यानि सर्वश्चाम्लं द्रवमद्रवञ्च पयसा सह विरुद्धम्, तथा कङ्ग वरक. मुकुष्ठककुलत्थमाषनिष्पावाः पयसा सह विरुद्धाः ॥ ७०॥
पद्मोत्तरिकाशाकं शार्करो मैरेयो मधु च सहोपयुक्तं विरुद्धं वातश्चातिकोपयति। हारिद्रकः सर्षपतैलभृष्टो विरुद्धः पित्तश्चातिकोपयति । पायसो मन्थानुपानो विरुद्धः श्लेष्माणश्चातिकोपयति, उपोदिका तिलकल्कसिद्धा हेतुरतीसारस्य । बलाका वारुण्या सह कुल्मारैरपि विरुद्धा, सैव शूकरवसाभृष्टा सद्यो व्यापादयति। मथरमांसम् एरण्डसोसकाग्निप्लुष्टमेरण्ड तैलयुक्तं सद्यो व्यापादयति। हारीतकमांसं हरिद्राग्निप्लुष्टं आक्षोड़ः आखरोटः। तथेत्यादि। कङ्गः कामनिस्तृणधान्यभेदः । वरको वनकोद्रवः॥७०॥ ___ गङ्गाधरः-पद्मोत्तरिकेत्यादि। पद्मोत्तरिकाशाकं कुसुम्भशाकं, शार्करो मैरेयः शकेराकृतो मेरेयः, मधु चेति त्रयं सहोपयुक्तम्। हारिद्रकः पक्षिविशेषः। पायस इति पायसं भुक्त्वा मन्थं द्रवणालाड़ितं सक्त कमनुपिबति यस्तस्य स पायसो विरुद्धः। उपोदिका पुदिना तिलकल्कलिप्ता पकातिसारस्य हेतुः। वलाका काणवकी वारुण्या सह विरुद्धा, कुल्माषैः काञ्जिकैः सहापि विरुद्धा, सैवेति बलाकैव शूकरवसायां भृष्टा । मयूरमांसमेरण्डसीसकावसक्तमेरण्डपत्रटन्तनालावलग्नमेरण्डकाष्ठामिना प्लुष्टं दग्ध पुनरेरण्डतलयुक्त भक्षितम् । सुश्र ते च-“कपिञ्जलमयूरलावतित्तिरिगोधाश्चरण्डएकदेशेऽपि सर्वन्यपदेशः, यथा-"सर्वान् भोजयेत्' इति, किंवा, सर्वग्रहणमम्लपाकानामपि व्रीह्यादीनां ग्रहणार्थम् ; पयसेति तृतीययैव सहाथ लब्धे पुनः 'सह' इत्यभिधानं केवलाम्लादियुक्तस्यैव विरोधितोपदर्शनार्थम्, तेन अम्लपयःसंयोगे गुड़ादिसंयोगे सति विरुद्धत्वं न दुग्धाम्रादीनाम् ; वनको वनकोद्रवः, पद्मोतरिका कुसुम्भः, शार्कर इति मैरेयविशेषणम्, अति वातं कोपयतीतिवचनेन पित्तकफावल्पं कोपयतीति बोधयति, एवं पित्तञ्चातिकोपयति कफञ्चातिकोपयतीत्येतयोरपि वाच्यम् ; हारिन्द्रको हरिताल इति ख्यातः पक्षी ; वलाका बारुण्या सह * हारिद्रकमांसं हारिद्रसासकावसक्तम् इति पाठान्तरम् ।

Page #996

२६श अध्यायः । सूत्रस्थानम् ।
९८५ सद्यो व्यापादयति। तदेव भस्मपांशुपरिध्वस्तं सक्षौद्र मरणाय। मत्स्यनिस्तालनसिद्धाः पिप्पल्यस्तथा काकमाची मधु च मरणाय। मधु चोष्णमुष्णात्तस्य च मधु मरणाय, मधुसर्पिषी समधृते, मधु वारि चान्तरीक्ष समवृतं, मधु पुष्करवीजं, मधु पीत्वोष्णोदकं, भल्लातकोणोइक, तक्रसिद्धः कम्पिल्लकः, पर्युषिता काकमाची, अङ्गारशूल्यो भासश्चति विरुद्धानि इत्येतद् यथाप्रश्नमभिनिर्दिष्टं भवतीति ॥७१॥ दार्च निसिद्धा एरण्डतैलसिद्धा वा नायात्” इति । हारीतकः पुनर्हारिद्रपक्षिविशेषस्तस्य मांसं हरिद्रानालादिकृताग्निप्लुष्टम्। पूर्व सापतैलभृष्टं विरुद्धमुक्तमिति न पुनरुक्तम् । तदेव हारीतकमांसं हरिद्राग्निप्लुष्टं भस्मपांशुपरिध्वस्तं क्षौद्रयुक्तं मरणाय भवति । मत्स्यनिस्तालनं मत्स्यभजने क्रियमाणे निर्गतं यन्मत्स्यस्यैव तैलं तेन पकाः पिप्पल्यो भक्षिता मरणाय स्युः। तथा चोक्तं जतूकणे-“मत्स्यवसासिद्धाः पिप्पल्यः” इति। तथाच काकमाची मत्स्यनिस्तालनसिद्धा मरणाय। तथाच सुश्रुते-“मत्स्यपरिपचने सिद्धां शृङ्गवेरपरिपचने वा सिद्धां काकमाची नाद्यात्” इति। तथाच मधु मत्स्यनिस्तालनयुक्तं मरणाय भवति। सुश्रते तु “गुड़ेन काकमाची मधुना मूलकं गुड़ेन वाराहं मधुना च सह विरुद्धम्" इति । मधु चोष्णं कृतं मरणाय । अग्न्यातपादिना तूष्णेनातस्य नरस्य मधु पीतं मरणाय भवति । समध्ते समानमान मिते मधुसर्पिपी मिलिते भक्षिते मरणाय भवतः। समधृतं मधु चान्तरीक्षजलश्च मिश्रितं पीतं मरणाय भवति। मधुपुष्करवीजं पद्मवीजसहितं मधु पीतं मरणाय। मधु पीत्वोष्णजलं पीतं पीत्वा चोष्णजलं मधु पीतं मरणाय भवतीति । “मधु चोष्णोदकानुपानम्” इति सुश्रतः। भल्लातकोष्णोदकं संयुक्तं मरणाय। तक्रसिद्वः काम्पिल्लो मरणाय, पय्यु पिता पका काकमाची विरुद्धा, तथा कुल्माषैश्च बलाका विरुद्वा ; एरण्डसोसकावसक्तमिति, सीसको हि भटित्रकरणकाष्ठमुच्यते ; तदेवेति हारिद्रकमांसम् ; मस्या निस्ताल्यन्ते पच्यन्ते यस्मिन् तन्मस्यनिस्तालनम्, किंवा निस्तालनं वसा, जतूकर्णेऽप्युक्तम्-“मत्स्यवसासिद्धाः पिप्पल्यः' इति ; काकमाची मधु चेति संयोगविरुद्धम् ; भासो गोष्ठकुक्कटः ।। ७०११॥
१२४

Page #997

६८६
चरक संहिता |
-
[ आत्रेय भद्रकाष्पीयः
भवन्ति चात्र ।
यत्किञ्चिद्दोषमुत्क्लिश्य * न निर्हरति कायतः । आहारजातं तत्सव्र्व्वमहितायोपदिश्यते ॥ +
पर्युषिता मरणाय, अङ्गारशूल्यो भासश्चेति भासो गोष्ठकुक्कुटः स चाङ्गाराशिना शूलविद्धः पक्को मरणाय भवतीति ॥ ७१ ॥
गङ्गाधरः- अनुक्तवैरोधिक संग्रहार्थमाह- भवन्ति चात्रेत्यादि । यत्किश्चिदित्यादि । आहियते जिहया गलाधः क्रियते इत्याहारस्तस्य जातं समूहः । औषधादीनामप्याहारत्वमतो बोध्यम् । यत् किश्चिदाहारजातमशितखादितपीतचक्रपाणिः -- अनुक्तवैरोधिकसंग्रहार्थमाह-यत् किञ्चिदित्यादि । आह्नियत इत्याहारो भेषजम् * उक्लिश्येत्यत्र आस्राव्य इति चक्रसम्मतः पाठः ।
+ इतः परं श्लोकाश्चैतेऽष्टादश क्वचिदधिका दृश्यन्ते । यथा-
यच्चापि देशकालाग्निसात्म्यासाम्यानिलादभिः । संस्कारतो वीर्यतश्च कोष्टावस्थाक्रमैरपि ॥ पारहारोपचाराभ्यां पाकात् संयोगतोऽपि च । विरुद्धं तच्च न हितं हृत्संपद्विधिभिश्च यत् ॥ विरुद्धं देशतस्तावद् रुक्षतीक्ष्णादि धन्वनि । आनूपे स्निग्धशीतादि भेषजं यन्निषेव्यते ॥ कालतोऽपि विरुद्धं यच्छी तरुक्षादिसेवनम् । शीते काले तथोष्णे च कटुकोष्णादिसेवनम् ॥ विरुद्धमनले तद्वदन्नपानं चतुर्व्विधे । मधुसर्पिः समष्टतं मात्रया तद् विरुध्यते ॥ कटुकोष्णादिसात्म्यस्य स्वादृशीतादिसेवनम् । यत् तत् सात्म्य विरुद्धन्तु विरुद्धन्त्वनिलादिभिः ॥ या समान गुणाभ्यास-विरुद्धानौषधक्रिया । संस्कारो विरुद्धं तद् यद्भोज्यं विषवद् भवेत् ॥ एरण्डसीसकासक्त शिखिमांसं तथैव हि । विरुद्धं वीर्यतो ज्ञेयं वीर्यंतः शीतलात्मकम् ॥ सत् संयोज्योष्णवीर्येण द्रव्येण सह सेव्यते । क्रूरकोष्टस्य चात्यरूपं मन्दवीर्यमभेदनम् ॥ मृदुष्टस्य गुरु च भेदनीयं तथा बहु । एतत् कोष्टविरुद्धन्तु विरुद्धं स्यादवस्थया ॥ श्रमव्यवायव्यायाम-सक्तरयानिलकोपनम् । निद्रालसस्यालसस्य भोजनं श्लेप्मकोपनम् ॥ यच्चानुत्सृज्य विण्मूत्रं भुङ्क्त े यश्चावुभुक्षितः । तच्च क्रमविरुद्धं श्याद यच्चातिक्षुद्वशानुगः ॥ सेवेतोष्णं घृतादींश्च पीत्वा शीतं निषेवते ॥ अपक्वतण्डुलात्यर्थ- पक्कदग्धञ्च यद्भवेत् ॥ अमनोरुचितं यच्च हृद्विरुद्धं तदुच्यते ॥ अतिक्रान्तरसं वापि विपन्नरसमेव वा ॥
परिहारविरुद्धन्तु वराहादीन् निपेध्य यत् । विरुद्ध पाकतश्वापि दुष्टहस्साधितम् । संयोगतो विरुद्धं तद् यथाम्लं पयसा सह सम्पद्विरुद्धं तद् विद्यादसंजातरसन्तु तत् ।
।
ज्ञेयं विधिविरुद्धन्तु भुज्यते निभृतेन यत् । तदेवंविधमन्नं स्याद् विरुद्ध मुपयोजितम् ॥ साम्यतोऽरूपतया वापि दीप्ताग्नेरतरुणस्य च । स्नेहव्यायामबालनो विरुद्धं वितथं भवेत् ॥ इति
एनानां श्लोकानां चक्रसम्मता टीका तु- "यश्वापि देशकालाग्नि इत्यादिग्रन्थं केचित् पठन्ति तद व्यक्तमेव ॥ इति ।
;

Page #998

२६श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
६८७ लीढं दोषमुक्तिश्य कायतो न निहरति न वहिः करोति, तत् सर्चमाहारजातम् अहितायोपदिश्यते । एतेनान्यत्रोक्तान्यनुमतानि। तथाच सुश्रुते यान्यधिकानि तयथा-“काकमाची पिप्पलीमरिचाभ्याम् । नाड़ीभङ्गशाककुक्कुटदधीनि च नैकध्यम् । पित्तेन वा मांसानि। सुराकृशरापायसांश्च नैकध्यम् । सौवीरकेण सह तिलशष्कुलीम् । मत्स्यैः सहेक्षुविकारान्। कदलीफलं तालफलेन पयसा दन्ना तक्रेण वा । निकुचफलं पयसा दना मापसूपेन वा मधुना घृतेन च । प्राक् पयसः पयोऽन्ते वा इति संयोगादहितानि।” संस्कारकम्मतो यथा“कपिञ्जलमयूरलावतित्तिरिगोधाश्चैरण्डदार्वग्निसिद्धा एरण्डतैलसिद्धा वा नाद्यात्। कांस्यपात्रे दशरात्रपयुप्रषितं सर्पिः । मत्स्यपरिपचने शृङ्गवेरपरिपचने वा सिद्धां काकमाचीम् । नारिकेलेन वराहवसापरिभृष्टां बलाकाम् । मानविरुद्धां यथा-स्नेही मधुस्नेही जलस्नेही वा विशेषादान्तरीक्षोदकानुपानौ । अत उद्धे रसद्वन्द्वानि रसतो वीर्यतो विपाकतश्च विरुद्धानि यथा-तत्र मधुराम्लो रसवीय्येविरुद्धौ । मधुरलवणो च मधुरकटुको च सव्वतः । मधुरतिक्तो रसविपाका. भ्याम् । मधुरकषायो चाम्ललवणौ रसतः। अम्लकटुको रसविपाकाभ्याम् । अम्लतिक्तौ अम्लकषायौ च सव्वतः । लवणकटको रसवीर्याभ्याम्। लवणतिक्तो लवणकषायौ च सर्वतः । कटुतिक्तौ रसवीर्याभ्याम् । कटुकपायौ तिक्तकषायो च रसतः। तरतमयोगयुक्तांश्च भावानतिरुक्षानतिस्निग्धानत्युप्णानतिशीता. नित्येवमादीनि विवज्जयेत् । भवन्ति चात्र । विरुद्धान्येवमादीनि रसवीर्यविपाकतः । तान्येकान्ताहितान्येव शेषं विद्याद्धिताहितम् ॥ सात्म्यतोऽल्पतया वापि दीप्ताग्नेस्तरुणस्य च । स्निग्धव्यायामबलिनां विरुद्धं वितथं भवेत् ॥ व्यायामशीलो बलवान् । शिशुश्च स्निग्धोऽग्निमांश्चापि महाशनश्च। आप्नोति रोगान् न विरुद्धजातानभ्यासतश्चाल्पतया च जन्तुः ॥” इति। अथैषु मध्ये . पयसा मत्स्यादीन् संयोगात् । सापपतैलभृष्टकपोतादीन् संस्कारात् । भस्मपांशुपरिध्वस्तहारीतकमांसादीन् भूदेशतः। उष्णात्तस्य मधु चेत्यादीन शरीरदेशतः। पर्युप्रषितकम्पिल्लकादीन कालतः। मधुसर्पिषी समधृते इत्यादिना मात्रातः । आदिना दोषव्याधिप्रकृतिभ्यस्तु वाते कपायरसादीन् रसतः । एवं प्रकृतितश्च । पिण्डालुकादीन् गुल्मादिव्याधितः । विषादीन् स्वभावतो विरुद्वान विद्यादिति । यानि खलु द्विरसादीनि द्रव्याप्युक्तानि यथायथं द्विदोषादिषूपयोज्यानि तानि अपि, दोषमानाव्येति दोषानुक्लियरूपान् जनयित्वा न निर्हरतीति ; अनेन वमनविरेचनदन्याणि निराकरोति, तानि हि दोषानास्राच्य निर्हरान्त।

Page #999

[ आत्रेयभद्रकाप्योया
४८८
चरक-संहिता। पाण्ड्यान्ध्यवीसर्पदकोदराणां विस्फोटकोन्मादभगन्दराणाम् । मूर्छामदाध्मानगलग्रहाणां पाण्डामयस्यामविषस्य चैव ॥ किलासकुष्ठग्रहणीगदानां शोफाम्लपित्त-*-ज्वरपीनसानाम् । सन्तानदोषस्य तथैव मृत्यो
विरुद्धमन्नं प्रवदन्ति हेतुम् ॥७२॥ एषां खलु परेषाञ्च वैरोधिकनिमित्तानां व्याधीनामिमे भावाः प्रतीघातकरा भवन्ति। यथा वमनं विरेचनं
द्रव्यसहजान्येवोपयोज्यानि न संयोगादित उपयोक्तव्यानि रसद्वन्द्वादीनां विरुद्धबात् इति। न तु तत् सबैमहितायोपदिश्यत इति यदुक्तं, तत् कस्मै कस्मै अहितायेति ? अत उच्यते-पाण्ड्यान्ध्येत्यादि। पाण्ड्य क्लैव्यं चतुविधं वक्ष्यते। सन्तानदोषस्येति-मृतवत्सादिदोषस्य तथान्यविधदोषस्य । एषां वैरोधिकानां द्रव्यान्तरयोगात् न विरुद्धता भवति। यथा घृतमधुशकरा इति त्रयं न विरुद्धम् ॥७२॥
गङ्गाधरः-ननु वैरोधिकाहारजव्याधीनां प्रतीकाराः के भवन्तीति ? अत उच्यते-एषामित्यादि । एषां पाड्यान्ध्यादीनामपरेषामनुक्तानाश्च वैरोधिकाहानिमित्तानां व्याधीनां प्रतीकारा इमे वक्ष्यमाणा भावा वमनादयो भवन्ति । इमे के भावा इति १ अत उच्यते-- तद्यथेत्यादि । संशोधनार्थं वमनं विरेचनश्च ।
पाण्ड्य नपुसकता, सन्तानदोषो मृतवत्सत्वादिः एतच्च वैरोधिककथनं विशेष. वचनेन बाध्यते. तेन लशुनस्य क्षीरेण पानं क्वचिन्न विरोधि, यदुक्त-'साधयेच्छुद्धशुष्कस्य लशुनस्य चतुष्पलम् । क्षीरोदकेऽर गुणिते क्षीरशेषञ्च पाययेत्” ॥ तथा 'मूलकस्वरसं क्षीरम्” इत्यादिप्रयोगेन्नेयम् ; किंवा अनेकद्रव्यसंयोगादन विरोधिनामविरोधः, विरोधिमात्रसंयाग एव
* शोफाम्लपित्तेत्यन्त्र शोषास्रपित्तेति चक्रः ।

Page #1000

२६ अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
हदह
तद्विरोधिनाञ्च द्रव्याणां संशमनार्थमुपयोगस्तथाविधैश्व द्रव्यैः पूर्वमभिसंस्कारः शरीरस्येति ॥ ७३ ॥
भवति चात्र ।
विरुद्धाशनजान् रोगान् प्रतिहन्ति विरेचनम् । वमनं शमनञ्चैव पूर्वं वा हितसेवनम् ॥ ७४ ॥ तत्र श्लोकाः ।
मतिरासीन्महर्षीणां या या रसविनिश्वये । द्रव्याणि गुणकर्मभ्यां द्रव्यसंख्या रसाया ॥
तद्विरोधिनाञ्च द्रव्याणां सशमनार्थमुपयोगः । यद्यद्विरुद्धं द्रव्यमुपयुक्तं भवति तद्विरुद्धद्रव्याणां विरोधीनि यानि द्रव्याणि भवन्ति तेषामुपयोगः प्रयोगः कत्तेव्यः । तथाविधश्व द्रव्यैस्तत्तद्विरुद्धद्रव्यविरोधिद्रव्यैरभ्यवहृतैः शरीरस्य अभिसंस्कारो भावविरुद्धद्रव्याहार जदोष हरगुणाधानमिति ।। ७३ ।।
गङ्गाधरः— तत्र प्रमाणश्लोकः । भवति चात्र । विरुद्धेत्यादि । पूर्व्वं वा हितसेवनं शरीरस्य तत्तद्विरुद्धद्रव्यविरोधिद्रव्य सेवनेन पूर्व्वमभिसंस्कार इति
व्याख्यातम् ॥ ७४ ॥
गङ्गाधरः—अथाध्यायार्थसंग्रहार्थमाह-- तत्र श्लोका इति । मतिरिति रसविनिश्चये भद्रकाप्यादीनां रसस्यैकत्वादिमतिः, एक एवेत्यारभ्य उपदेक्ष्याम इत्यन्तेन । ततोऽग्र े त्यारभ्य तत्कलमित्यन्तेन गुणकम्मेभ्यां द्रव्याणि । ततो भेदश्षामित्यारभ्य संख्यामतिपतन्ति हीत्यन्तेन रसाश्रया त्रिषष्टिरसभेदेन
विरोधी भवति यत्तु मधुन उष्णेन वमनेन संयुक्तस्य मदनफलादिद्रव्यसंयोगे ऽविरोधार्थ मुक्तमपगमनादि, तन्मधुनो द्रव्यान्तरसंयोगेऽप्युष्णसम्बन्धविरोधित्वेन, यतः विषान्वयं मधु, विषस्य चोष्णं विरोधि; लशुनादीनान्तु द्रव्यान्तरासंयोगे सत्येव मेलको विरुद्ध इति शास्त्रवचनात् नीयते । तद्विरोधिनामिति पाण्ड्यादिहराणाम् तथाविधैरिति विरुद्धाहारजन्यव्याधिविरुद्धैः; अभिसंस्कार इति सततोपयोगेन शरीरभावनम् ; किंवा तथाविधैरिति रसायन प्रयोगः एतच्च अनागतव्याधिचिकित्सितं ज्ञेयम् ॥ ७२ - ७४ ॥
;
चक्रपाणिः -- संग्रहे द्रव्यसंख्या रसाश्रया इति 'भेदश्चैषाम् इत्यादिना, रससंख्या हि पर

Page #1001

880
चरक-संहिता। [आत्रेयभद्रकाप्यीयः कारणं रससंख्याया रसानुरसलक्षणम् । परादीनां गुणानाञ्च लक्षणानि पृथक पृथक् ॥ पञ्चात्मकानां षट्त्वञ्च रसानां येन हेतुना। ऊद्धानुलोमभाजश्च यद्गुणातिशयाद रसाः ॥ षण्णां रसानां षट्वे च अतिमुक्ता विभक्त यः । उद्देशश्चापवादश्च द्रव्याणां गुणकम्मणि ॥ प्रवरावरमध्यत्वं रसानां गौरवादिषु । पाकप्रभावयोलिङ्ग वीय्य संख्याविनिश्चयः ॥ षण्णामास्वायमानानां रसानां यत् स्वलक्षणम् ।
यद् यद्विरुध्यते यस्माद येन यत्कारि चैव यत् ॥ द्रव्यसंख्या त्रिषष्टिः। ततः संयोगाः सप्तपञ्चाशदित्यारभ्य हेतुलिङ्गोपशान्तिषु इत्यन्तेन रससंख्यायाः कारणम्। व्यक्त इत्यादिना रसो नास्तीह सप्तम इत्यन्तेन रसानामनुरसानाञ्च लक्षणम्। ततः परापरत्वे इत्यारभ्य प्रवत्तेते इत्यन्तेन परादीनां गुणानां सप्रयोजनानि स्वरूपनिर्देशलक्षणानि पृथक् पृथक् । चकारात् गुणागुणाश्रया नोक्ता इत्यारभ्याथेमादिशेदित्यन्तेन तन्त्रव्याख्यानोपदेशः। षड़विभक्तीरित्यारभ्य न्यूनातिरेकविशेष इत्यन्तेन पञ्चात्मकानां रसानां भूतद्वयाधिक्येन पाञ्चभौतिकत्वं पटत्वं तस्य हेतुश्च। ततस्तत्रेत्यादिना पुनरुभयतो भाज इत्यन्तेन यदगुणातिशयाद्रसा ऊर्धानुलोमभाजः। तषां षण्णामित्यारभ्य सम्य गुपयोजयेदित्यन्तेन पण्णां रसानां पट्त्वे अतिभुक्तानाम् एकैकस्यातिमात्रभुक्तानां विभक्तयो विभागाः । शीतं वीट्येणेत्यारभ्य द्रव्याणां गुणकर्मणि उद्देशश्चापवादश्च। चकारात् तदुदाहरणानि । ततो रौक्ष्यादिति आरभ्य सोऽवरस्तूभयोरपीत्यन्तन रसानां गौरवादिषु प्रवरावरमध्यत्वम्, परश्चात इत्यारभ्य तत्रोपलक्षयेदित्यन्तेन पाकस्य लिङ्गम्, ततः परं मृदुतीक्ष्णेत्यारभ्य वीय्येसंख्या, वीर्यान्वित्यारभ्य कृता हि सेत्यन्तेन वीय्यम्, रसो निपात इत्यारभ्य रसपाकादिज्ञानं, रसवीरयेत्यारभ्य उदाहत इत्यन्तेन सोदाहरणं प्रभावलिङ्गम् । षणां रसानामित्यारभ्य सविकाश्यथ इत्यन्तेन षष्णामास्वाद्यमानानां माईतो दृष्यसंस्यैव निर्गुणत्वाद रसानामित्यर्थः। कारणं रससंख्याया इति “रसानां तत्र

Page #1002

६४१
२५श भध्यायः
सूत्रस्थानम् । वैरोधिकनिमित्तानां व्याधीनामौषधश्च यत् ।
आत्र यभद्रकाप्यीये तत् सर्वमवदन्मुनिः ॥ ७५ ॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रं चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने
आत्रे यभद्रकाप्यीयो नाम षड़ विंशोऽध्यायः ॥२६॥ रसानां स्वस्खलक्षणं यत्तत् । तत एवमुक्तमित्यारभ्य सब्वेमहितायोपदिश्यत इत्यन्तेन यस्माद्धेतोयदयेन सह विरुध्यते यच्च करोति । ततः पाण्ड्य त्यारभ्य हेतुमित्यन्तेन वैरोधिकद्रव्यनिमित्ता व्याधयस्तेषाञ्च व्याधीनामौषधश्च यत्तत् । एषां खल्वित्यारभ्य हितसेवनमित्यन्तेन तत्सवमस्मिन्नात्रेयभद्रकाप्यीयेऽध्याये मुनिरात्रेयः पुनर्वसुरवददिति ।। ७५ ॥
गङ्गाधरः-अध्यायं समापयति-अग्नीत्यादि, पूर्ववत्, इत्यात्रेयभद्रकाप्यीयोऽध्यायः ॥२६॥ इति श्रीगङ्गाधरकविरत्नकविराजकृते चरकजल्पकल्पतरौ सूत्रस्थानीय
पड़ विंशात्रेयभद्रकाप्यीयाध्यायजल्पाख्या पविंशी शाखा ॥२६॥ योग्यत्वाद्” इत्यादिना ; विभक्तयो भेदाः “तत्र मधुरः” इत्यादिना ; उद्देशो द्रव्याणां, “शीतं वीर्येण" इत्यादिना, अपवादो द्रव्याणाम्, “मधुरं किञ्चिद्" इत्यादिना ॥ ७ ॥ इति चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायाम् आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थान
व्याख्यायाम् आत्रेयभद्रकाप्यायो नाम पड़ विंशोऽध्यायः ॥ २६ ॥

Page #1003

सप्तविंशोऽध्यायः। अथातोऽन्नपानविधिमध्यायं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगदानादयः ॥ १॥ इष्टवर्णगन्धासस्पर्श विधिविहितमन्नपानं प्राणिनां प्राणिगङ्गाधरः-अथाहारद्रव्याणां प्रभेदरससहचरितगुणकम्मेवीर्यविपाकप्रभाबान् सामान्यत उक्त्वा प्रतिद्रव्यं विशेषत उपयोगार्थ वक्तु मन्नपानविधिम् अध्यायमारभते-अथात इत्यादि। अन्नमशनखादनं चवणसामान्यात् । पानं पानलेहरूपं द्रव्याणां गलाधःकरणसामान्यात् । अन्नञ्च पानश्चान्नपाने विधीयेते अस्मिन्ननेन वेति अन्नपानविधिरिति कश्चित्, तन्न, यतोऽस्मिन्नध्यायेऽनमानयोविधानमस्ति । तस्मादन्नपानयोविधियतः उपदेशतः सोऽनपानविध्युपदेशस्तमधिकृत्यकृतोऽध्याय इति । अन्नपान विधिमत्र तद्धितलुक् । सव्व पूवेवव्याख्यातव्यम् ॥१॥
गङ्गाधरः-कोऽसावन्नपानविधिरुपदेष्टव्य इति ? अत उच्यते-इष्टेत्यादि । इष्टाः प्रायेण सर्वजनाभिमता वर्णगन्धरसस्पर्शा येषां द्रव्याणां तेषां विधिना इन्द्रियोपक्रमणीयोक्तेन नारत्नपाणिरित्यादिना वक्ष्यमाणरसविमानोक्तन तदाहारविधानमित्यादिना विहितं कृतमन्नश्च पानश्च प्राणिनां स्थावर
चक्रपाणिः-सम्प्रति सामान्येनोक्तानां गुणकर्मभ्यां प्रतिव्यक्त्यनुक्तानां प्रतिव्यक्तिप्रायोपयोगिद्गव्यस्य विशिष्टगुणकर्मकथनार्थमन्नपानविधिरध्यायोऽभिधीयते ; अत्रोत्पन्नस्य छप्रत्ययस्य लुक ; अत्रान्ने काठिन्यसामान्यात् खाद्यम्, पाने च द्रवत्वसामान्यात् लेह्यमवरुद्धं ज्ञेयम् ; अन्नपानं विधीयते विशिष्टगुणकर्मयोगितया प्रतिपाद्यतेऽनेनेत्यन्नपानविधिः, द्रव्याणां गुणकर्मकथनमेव चानपानविधिः, यतः तद्धि ज्ञात्वान्नपानं विधीयते ॥१॥
चक्रपाणिः-किं तदन्नपानं करोतीत्याह-इष्टेत्यादि। इटमभिमतं हितञ्च, किंवा इट. मिति प्रियं हितञ्च, विरोधि ह्यप्रियम् ; हितन्तु विधिविहितशब्देनैव प्राप्यते ; विधिर्वक्ष्यमाणरसविमाने-“तदेतदाहारविधानम्' इत्यादिग्रन्थवाच्यः ; तथेन्द्रियोपक्रमणीये च "नारत्नपाणिः" इत्यादिनोक्त विधानं, तेन विधिना विहितं विधिविहितम् ; अत्र वर्णादिषु शब्दाग्रहणमनपाने प्रायःशब्दस्याविद्यमानत्वात् ; वर्णादिषु यद्यत् प्रथममन्नपाने गृह्यते, तत्तत् पूर्वमुक्तम् ; रसस्तु मर्शस्य पश्चाक्गृह्माणोऽपि प्राधान्यख्यापनाथ स्पर्शस्याने कृतः ; प्राणिनामित्यनेनैव लधेऽपि

Page #1004

२७श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
९६३ संज्ञकानां प्राणमाचक्षते कुशलाः। प्रत्यक्षफलदर्शनात् तदिन्धना ह्यन्तरग्नेः स्थितिस्तत् सत्त्वमूजयति। तच्छरीरजङ्गमानां वृक्षादिमनुष्यादीनां चेतनाचेतनानां मध्ये प्राणिसंज्ञकानां चेतनानां माणं प्राणहतुवात्। आयुर्घ तमितिवत्। वृक्षादयो हि प्राणिनोऽपि न लोके प्राणिसंशयोच्यन्ते। तस्मादुक्तं प्राणिसंज्ञकानामिति। न च तेषाम् अपीष्टवणेगन्धरसस्पर्शपृथिवीरसपानेनैवाप्याय्यन्ते प्राणा न तु विहितानपानेन विधिर्हि शास्त्रेऽन्नपानयारुपदिष्टः न तु यस्य यथानपानाभ्यां शरीरमविकलम् आप्याय्यते स तस्यान्नपानविधिः । भवतु वा न चास्ति वृक्षादीनामचेतनप्राणिनाम् अन्नमिति। बुभुक्षमाणानां प्रथमतोऽन्नपानीययोरिष्टवणेदर्शनेन मनसा श्रद्धेयत्वं स्यात् । श्रद्धापूर्वकान्नपानयोद्यतत् प्राणहेतुखमिति ख्यापितम् । एवं गन्धरसस्पर्शानामपि तत्रोपयोगित्वं ज्ञेयम्। पूर्व खल्वन्नं पानं वा दृश्यते ततो गन्ध उपलभ्यते ततः स्पश्यते ततश्च रस्यते रस इति क्रमेण वणेगन्धस्पशरसमित्यानुपूर्वी युज्यमानमपि स्पर्शस्य किश्चिदनिष्टत्वेऽपि न प्राणहेतुत्वहानिराहारस्य भवति । रसस्य खनिष्टखे बहुतरमाणहतुहानिरन्नपानयोरिति स्पर्शात् प्राधान्यख्यापनार्थे रसस्य पूध्वमुपादानं कृतमाचार्येण । पञ्चानां शब्दस्पर्शरूपरसगन्धानामर्थानामन्नपानीयद्रव्येषु वृत्तावपि शब्दस्य इष्टलानिष्टखयोरन्नपानस्य प्राणहतुखे तूपयागिखाभावान्नापादानं कृतमिति । ननु कुता हतोः कुशलास्तथाविधमन्नपानं प्राणमाचक्षते इति ? अत उच्यते, प्रत्यक्षफलदर्शनात् । अत्रान्नपानयोभुक्तपीतयोलोके प्रत्यक्षेण प्राणजनकवं दृष्टा कुशलास्तथाविधान्नपानं प्राणमाचक्षते इति । ननु तथाविधान्नपानयोः प्राणद्धिः फलं कथं स्यादिति ? अत उच्यते । तदिन्धनेत्यादि । तत्तथाविधान्नपानं लोकिकामिस्थितिकारणमिन्धनमिवेन्धनं यस्या अन्तरग्निस्थितेः सा 'प्राणिसंज्ञकानाम्' इति वचनं स्थावरप्राणिप्रतिषेधार्थम्, वृक्षादयो हि वनस्पतिवर्गानुकारोपदेशात शास्त्रे प्राणिन उक्ताः, न तु लोके प्राणिसंज्ञकाः, किं तर्हि ? जङ्गमा एव ; इह च मनुष्यस्यैव अधिकृतत्वेऽपि सामान्येन सकलप्राणिप्राणहेतुतया आहारकथनं मनुष्यव्यतिरिक्तऽपि प्राणिनि भाहारस्य प्राणजनकत्वोपदर्शनार्थम् ; प्राणमिति प्राणहेतुत्वात्, यथा-"आयुर्घतम्"। अथ कथं तत् प्राणमाचक्षत इत्याह-प्रत्यक्षफलदर्शनादिति, प्रत्यक्षेणैव ह्याहारं विधिना कुर्वतां प्राणा भनुवर्तन्त इति तथा निराहाराणां प्राणा न ह्यवतिष्ठन्त इति श्यत इत्यर्थः, प्रत्यक्षशब्दश्चेह स्फटप्रमाणे वर्तते, यतः प्राणानामन्न कार्यत्वमनुमानगम्यमेव ; अन्नकार्यत्व एव प्राणानां हेतुम्

Page #1005

द६४
चरक-संहिता। [ अक्षपानविधिः धातुव्यूहबलवणेन्द्रियप्रसादकरं यथोक्तमुपसेव्यमानं विपरीतमहिताय सम्पद्यते। तस्माद्धिताहितावबोधनार्थमन्नपानविधिमखिलेनोपदेच्यामोऽग्निवेश ॥२॥ तथा। उक्तं हि "बलमारोग्यमायुश्च प्राणाश्चानौ प्रतिष्ठिताः" इति, एतेन तथाविधान्नपानयोः प्राणहेतुखवदन्तरग्निस्थितिहेतुलं शापितं भवति। तयोः कान्तरमाह--तदित्यादि। येन यथोक्तमुपसेव्यमानमन्नपानं तत्सत्त्वं तस्य मन ऊज्जयति बलवत् करोति, चौरादिक उज्जे बलजीवनयोरिति । कर्मान्तरमाह-तच्छरीरेत्यादि। तदन्नपानं येन पुंसा यथोक्तमुपसेव्यते तस्य तदन्नपानं शरीरधातुव्यूहबलादिकरं शरीरस्य धातवो रसरक्तादयस्तेषां व्यूहं संघातं बलश्च वणेञ्च इन्द्रियप्रसादच करोति । विपरीतं यथोक्तविधिविपर्ययेणोपसेव्यमानमन्नपानमहिताय प्राणाग्निस्थितिसत्त्ववलशरीरधातुव्यूहबलवणेन्द्रियप्रसादानां विपय्येयाय सम्पद्यते। तस्माद्धेतोहिताहितानामवबोधार्थम् अन्नपानयोविधि विधायकमत्यन्ताप्राप्तस्योपयोगप्रकारस्य प्रापकं नियोगमुपदेक्ष्याम इति व्याचष्टे कश्चित् तन्न। विधिवत्र प्रकारवचनो न विधायकवचनः । तस्मादखिलेनानपानप्रकारमुपदेक्ष्यामोऽनिवेशेति। यद्यप्यत्र वक्ष्यते अन्न पानकदेशोऽयमुक्तः प्रायोपयोगिकः इति तथाप्यनुक्तानां द्रव्यगुणकम्मेणामुपसंहारवचनेन निखिलेनोपदेशो नानुपपन्नः ॥२॥
आह 'तदिन्धना' इत्यादिना ; अग्निहेतुश्च प्राणहेतुः, ततोऽन्नं प्राणा इति भावः, उक्त हि"बलमारोग्यमायुश्व प्राणाश्चाग्नौ प्रतिष्टिताः” ; किंवा पूर्द्धमन्नपानस्य प्राणहेतुत्वमुक्तम् , 'तदिन्धना हिं' इत्यादिनाग्निहेतुत्वं वर्ण्यते ; सत्त्वमूर्जयतीति मनोबलं करोति ; धातुप्यूहो धातुसङ्घातः ; विपरीतम् अविधिस्थितम् । अन्नपानं विधीयते येन ज्ञानेन तं विधि द्रव्यगुणकर्मरूपम्, तथा, चरशरीरावयवादिरूपञ्चाखिलेन कार्ने वनोपदेक्ष्यामः यद्यपि चेह द्रव्य प्रतिप्रतिगुणकर्मभ्यां न निर्देक्ष्यति, वक्ष्यति हि-"अन्नपानकदेशोऽयमुक्तः प्रायोपयोगिक" इति, तथाप्यनुक्तानां द्रव्याणामपि चरशरीरावयवाद्यपदेशेन, तथा पूर्वाध्यायोक्तपार्थिवादि. द्रव्यगुणकथनेन च तद्विधानामप्युक्त स्थादित्यत उक्तम्---'अखिलेन' इति, वक्ष्यति हि-“यथा नानौषधं किञ्चिदेशजानां वचो यथा। द्रव्यन्तु तत्तथा वाच्यमनुक्तमिह यद् भवेत् ॥” तथा, "चरः शरीरावयवः” इत्यादि ; किंवा, विधिशब्दोऽशितपीतलीढखादितप्रकारवाची, तेन चाशितादय: सर्व एवाखिलेन वाच्याः, तत्कारणभूतानि तु द्रव्याणि रक्तशाल्यादीन्येकदेशेनोक्तानि, भतो वक्ष्यति-"अन्नपानकदेशोऽयमुक्तः" इति ॥ २ ॥

Page #1006

२७श अध्यायः ]
हपू
सूत्रस्थानम् । तत्स्वभावादुदकं क्लेदयति, लवणं विप्यन्दयति, चारः पाचयति, मधु सन्दधाति सर्पिः स्नेहयति, क्षीरं जीवयति, मांसं हयति, रसः प्रीणयति, सुरा जर्जरीकरोति, सीधुरवगङ्गाधरः -- तथान्नपानयोः साधारणयोर्गुणकर्माण्यभिधाय तदुपयोग प्राधान्यात् गुणकर्मभिद्रव्याण्युपदिश्यन्ते - तदित्यादि । तत्स्वभावादिति वक्ष्यमाणानामिहोदकादीनां यदयत् कर्म वक्ष्यते तत्तत्कर्मकृदेव स्वभावः । स्वस्वतत्स्वभावात् । तथाच उदकं यत् क्लेदयति तत्तत्क्लेदकृदद्रव्यत्वस्वभावात् । इहान्नपानप्रकरणात् उदकस्यान्नपानसाधन यत् कम्र्म्मणः प्राधान्यं तदुपदेशेन श्रष्ठतमोपदेशे यदुक्तम् उदकमाश्वासकराणां जलं स्तम्भनानामिति तन्न व्याहन्यते । यदि चान्नसाधने वह ेरपि प्राधान्यमुदकवत् तुल्यं तथाप्याहारे वह्ने रुपयोगाभावादुदकस्याभ्यवहृतानामपि क्लेदकत्वादादावुपदेशः । क्लेदोऽवयवसंयोगकाठिन्यविनाशजन्यद्रवीभावस्तज्जनकव्यापार उदकस्येति । लवणं द्रव्यं विष्यन्दयति तत्स्वभावात् स्रावयति स्रावजनकव्यापारो लवणस्य सन्धवादेरिति अन्नोपकरणव्यञ्जनद्रव्यसाधनोपयोगित्वेनोदकादप्राधान्यं लवणस्य | क्षारः पाचयतीति । क्षारो भस्मीभूतद्रव्यकृतविकारविशेषो यवक्षारादिः यकिञ्चित् पचन्तम् उष्माणं प्रेरयति तत्स्वभावात् । सैन्धवादिभ्योऽप्राधान्यात् तदनुवचन कचिदुपयोगात् । मधु सन्दधाति संश्लेषं करोति तत्स्वभावात् मधु चाहारोपयोगितयै वेहोक्तम् । सर्पिः स्नेहयति तत्स्वभावात् - दैवादिक वि ष्णिह ऌ प्रीतिस्नेहनयोः । प्रयोजके णिच् । सर्पिषोऽप्युपकरणं व्यञ्जनादिसंस्कारत्वेन वचनम् । क्षीरं जीवयति तत्स्वभावात् । आयुर्जीवनं तत् करोति । शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसंयोगं द्रढयति । मांसं दृहयति तत्स्वभावात् । भौवादिको
चक्रपाणिः - अन्नपाने च वक्तव्ये यद्द्रव्यं प्राय उपयुज्यते, तस्य सामान्यगुणमभिधाय वर्गसंग्रहेण गुणमुपदेक्ष्यति ; उदकाभिधानञ्चाग्रे कृतमुदकस्यान्ने पाने च व्याप्रियमाणत्वात् ; तदित्युदाहरणम्, किंवा, स स्वभावो यस्य स तत्स्वभावस्तस्मात् क्लेदनस्वभावादित्यर्थः ; यद्यपि "उदकमाश्वासकराणाम्" "जलं स्तम्भनानाम्' इत्युक्त, तथापि इहानुक्तक्लेदकर्म्माद्यभिधानार्थं पुनरुच्यते ; इह जललवणादीनां यत् कम्र्म्मोच्यते तत्तेषामितरकर्म्मभ्यः प्रधानं ज्ञेयम्, अग्राधिकारे तु तत्कर्म्मक स्वद्रव्यान्तरप्रशस्तता ज्ञेया । क्षारः पचन्तमग्निं प्रेरयति, तेन पाचय तीति हेतौ णिच्; स्नेहयतीत्यादौ तु " तत् करोति तदाचष्टे " इति णिच्; सन्दधातीति विश्लिष्टानि

Page #1007

Acharya Shri ka
९६६ चरक-संहिता।
( अन्नपानविधिः धमति, द्राक्षासवो दीपति, फाणितमाचिनोति, दधि शोफं जनयति, पिण्याको * ग्लपयति, प्रभूतान्तर्मलस्तु माषसूपः, दृष्टिशुक्रतः क्षारः, प्रायः पित्तलमम्लमन्यत्र दाडिमामलकात्, वृहि ध्वनिवृद्धयोरिति-मांसं वृहत् प्रेरयति। रसो मांसस्य रसः प्रीणयति तत्स्वभावात् । प्रीत्र तपेणे। तपयति तृप्तिं जनयति। सुरा जज्जेरीकरोति तत्स्वभावात्। शरीरशैथिल्यं करोति रक्तमेदोबाहुल्यात्। तदुक्तं हारीतेन-सुरा जज्जरकरोत्यमृङमेदो बाहुल्यात् । सीधुरवधति तत्स्वभावात् अवधमति विलिखति शरीरं धातूनामनेकार्थखात् । सीधुरवधमति व्याह्याग्निप्रबोधनादिति हारीत उवाच। द्राक्षासवो दीपयति ततस्वभावादग्निं प्रज्वलयति। फाणितमाचिनोति तत्स्वभावादोषाणामाचितिं करोति । दधि शोफ जनयति तत्वभावात्, दोषजं शोफम्। पिण्याको ग्लपयति तत् स्वभावात्, तिलकल्कः हर्षक्षयं करोति। प्रभूतान्तम्मेलो माषपस्त तस्वभावात् । प्रभूतो बहुलोऽन्तम्मेलः पुरीपं भवति यस्मात्, स तथा माषसूपः। माषो बहुमल इति माविकारसामान्यस्य बहुमलकरखात् तदेकस्य विकारस्य सूपस्यापि पुनरिहानुवादः। दृष्टिशुक्रनः क्षारस्तत्स्वभावात्। पाचकवं कम्मे प्रागुक्तम् अन्त वाह्यप्रयोगाभिप्रायेणेह पुनर्विपाके दृष्टिशुक्रहन्तवमुक्तम् । प्रायः पित्तलम्
म्लमन्यत्र दाडिमामलकात् तत्स्वभावात्। प्रायोऽम्लं द्रव्यं पित्तलं तत्स्वभावात् । पाके रसे वीट्ये चाम्लोष्णवात् । दाडिमामलकन्तु वीय्येण त्वङमांसादीनि संश्लेषयति ; रसो मांसरसः, प्रीणयतीति क्षीणान् पुष्णाति न त्वतिवृद्धं करोति, तेन मांसकर्मणा बृहणेन समं नैक्यम् ; जर्जरीकरोति इलथमांसाद्य पचयं करोति, यदुक्तम् हारीते- "सुरा जर्जरीकरोत्यसृङ्मेदो बाहुल्याद्” इति, तथाह्यत्रैवोक्तम्- "सुरा कृशादीनां पुष्टयर्थम्" इति ; अवधमयतीति विलिखतीत्यर्थः, अनेकार्थत्वाद्धातूनाम्, वचनं हि---"लेखनः शीतरसिकः” इति, तथा हारीतेऽप्युक्त-"शीधुरवधमयति वास्वग्निप्रबोधनाद" इति । आचिनोति दोषानिति शेषः, तत्रान्तरवचनं हि-“वातपित्तकफांस्तस्मादाचिनोति च फाणितम्" इति ; पिण्याकस्तिलकल्का, निघण्टुकारस्त्वाह-"पिण्याको हरितशिन'; ग्लपयति हर्षक्षयं करोति ; प्रभूतान्तर्मलस्य पुरीषस्य कर्ता प्रभूतान्तर्मलः, यद्यपि "मापो बहुमलः" इति वक्ष्यति, तथापि माषविकृतेः सूपस्येह गुणकथनम्, तेन न पुनरुक्तम् ;-न चावश्यं प्रकृतिधर्मो विकृतिम् अनुगच्छति, यतः शक्त नां सिद्धपिण्डिका गुरवः स्युः ; तस्मान्माषविकृतावपि मलवृद्धिदर्शनार्थम् * पिण्याक इत्यत्र पिण्याकशाकमिति क्वचित् ।
REEEEEEEEEEEEEEEEEEE

Page #1008

२७श अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
६६७
प्रायः श्लेष्मलं मधुरमन्यत्र मधुनः पुराणाद यवगोधूमाच्च, प्रायस्तिक्तकं वातलमवृष्यञ्च अन्यत्र वेत्राग्रपटोलपत्रात्, प्रायः कटुकं वातलमवृष्यञ्च अन्यत्र पिप्पलीविश्वभेषजात्, प्रायः कषायं वातलमवृष्यं स्तम्भनं शीतञ्चान्यत्र हरीतक्याः, प्रायो लवणं श्लेष्मलमवृष्यञ्चान्यत्र सैन्धवात् ॥ ३ ॥
शीतं स्वभावः । रसविपाकावपोह्य पित्तं शमयति न पित्तं वर्द्धयति । प्रायः श्लेष्मलं मधुरमन्यत्र मधुनः पुराणाद् यवगोधूमात् तत्स्वभावात् । प्रायो मधुरं द्रव्य श्लेष्मलं तत्स्वभावात् । रसे हि मधुरं पाके च मधुरं वीर्ये च शीतम् । तत्र मधु हुप्णवीय्येण मधुररसविपाकावपोह्य श्लेष्माणं शमयति । पुराणश्च वो गोधूमच न हिमः, नवस्य हिमवात् । विपाके च कटुस्तस्मान श्लेष्मलः । प्रायस्तिक्तं वातलमवृष्यञ्चान्यत्र वेताग्रपटोलपत्रात् । तिक्तद्रव्यं प्रायो वातलम् अनुष्यञ्च रसे तिक्तत्वात् पाके कटुखात् वीय्ये शीतत्वात् । वेत्राग्र' पटोलपत्रश्च न वातलं नानुष्यं पाके हि मधुरं रसमपोह्य वातं शमयति वृष्यञ्च भवति । शीतं वीय्र्यञ्च पित्तं शमयति वृषस्यति च । प्रायः कटुकं वातलमवृष्यञ्चान्यत्र पिप्पलीविश्वभेषजात् । कटुकं द्रव्यं मरिचादिकं प्रायो वातलमवृष्यञ्च रसे पाके कटुवाद्वी चोणखात् । पिप्पली विश्वभेषजञ्च मधुरपाकाच्छीतवीर्याच्च कटुरसमपोद्य न वातं वर्द्धयति नादृष्यत्वञ्च करोति । प्रायः कषायं वातलम् अवृष्यं स्तम्भनं शीतश्चान्यत्र हरीतक्याः । कषायद्रव्यं प्रायो वातलमवृष्यं स्तम्भनं शीतञ्च । कटुपाकात् वातलमवृष्यं स्तम्भनञ्च शीतवीर्यादल्पवृष्यम् । हरीतकी तूष्णवीर्य्यात् प्रभावाच्च न स्तभ्मनी वृष्या च । प्रायो लवणं इलेष्मलम् अवृष्यञ्चान्यत्र सैन्धवादिति सेन्धवं हि नोष्णं पित्तं शमयति हृष्यञ्च प्रभावात् एतदभिधानम् ; क्षारस्य पाचनत्वगुणोऽभिहितः, इह तु 'दृष्टिशुक्रमत्व' - दोष इति पृथगुच्यते । प्रायः पित्तलमिति विशेषेणान्येभ्यो लवणकटुकेभ्योऽम्लं पित्तलम् एवमन्यत्रापि 'प्रायः 'शब्दो विशेषार्थो वाच्यः, किंवा, 'प्रायः' शब्दोऽग्लेन सम्बध्यते; अत्र पित्तमादावम्लजन्य तयोक्त' दोषप्राधान्यस्यानियतत्वाद्, उक्त हि-न ते पृथक् पित्तकफानिलेभ्यः” इति, तथा, "समपित्तकफानिलाः” इति, किंवा पित्तोमा वह्निः स चेहान्नपानपचने प्रधानम्, यदुक्तम् - "यदन्न देहधात्वोजोबलवर्णादिपोषकम् । तत्राग्निर्हेतुराहारान् न ह्यपक्का रसादयः ॥” इति तेनेह वह्निकारण पित्तजनक मेवादादुच्यते, यतश्च पित्तजनकमग्र े वक्तव्यम्, अतो रसप्रधानमपि मधुरो नादौ उक्तः ; मधुन इति विच्छेदपाटेन नवानवस्य मधुनः क.फाकतृत्वं दर्शयति ; इह च षड्रसस्यैव
;
;

Page #1009

चरक संहिता। [अन्नपानविधिः परमतो वर्गसंग्रहेणाहारद्रव्याण्यनुव्याख्यास्यामः ;
शूकधान्यशमीधान्य-मांसशाककलाश्रयान्। वर्गान् हरितमद्याम्बु-गोरसेक्षुविकारकान् ॥ दश द्वौ चापरौ वगौ कृतान्नाहारयोगिणम् । रसवीर्यावपाकैश्च प्रभावश्चोपदेच्यते ॥४॥ रक्तशालिमहाशालिः कलमः शकुनाहृतः।
चूर्णको * दीर्घशूकश्च गौरः पाण्डुकलाङ्गलौ ॥ कर्फ न वद्धयतीति। केचिदत्राम्लमधुरकटुकानि पठन्ति न तिक्तकषायलवणानि ॥३॥
गङ्गाधरः-इत्येतत् किञ्चित् साधारण्येनान्नपानविधावुपदिश्यातः पर यदुपढेक्ष्यति तत् प्रतिजानीते-परमत इत्यादि । वर्गतः संग्रहेण संक्षेपेणाहारद्रव्याण्यतः परमुपदेश्याम इति प्रतिज्ञा। तत्र वर्गान निद्दिशति-शूकेत्यादि । शूकधान्यवगेश्च शमीधान्यवर्गश्च मांसवर्गश्च शाकवगेश्च फलवगेश्च हरितवगेश्व मद्यवगेश्वाम्बुवगेश्च गोरसवगेश्च गोरस विकारवगेश्च इक्षवगेश्च इक्षुविकारवर्गश्व इति दश वर्गा अपरौ च द्वौ वगौ कृतान्नाहारयोगिणां कृतान्नवर्गश्चाहारयोगिवगेश्चेति द्वादशवर्ग रसवीय्य विपाकप्रभावैरुपदेक्ष्यते। इति ॥४॥
गङ्गाधरः-तत्र क्रमेण शुकधान्यवर्गादीनुपदिशति-रक्तशालिरित्यादि । अत्राहारविधौ शुकवतां धान्यानां प्राधान्यादादावुपदेशः कृतः, शेषाणां तदुपकथनमेतत्, त्रयेणैवानुक्तानां लवणतिक्तकषायाणामपि पाकद्वारा ग्रहणात्, यतः, लवणः पाकात् प्रायो मधुरः, तिक्तकपायौ कटुको पाकतो भवतः। 'प्रायः सर्व तिक्तम्' इत्यादिस्तु ग्रन्थो हारीतीयः, इह केनापि प्रमादाल्लिखितः ॥३॥ . चक्रपाणिः-वर्गेण शूकधान्यादीनां संग्रह आहारद्रव्याणां वर्गसंग्रहः । रसवीर्येत्यादी प्रभावोऽल्पविषयतया पृथक् पठितः, रसादिनिर्देशश्च यथायोग्यतया ज्ञयः, तेन, न सर्व्वद्रव्ये सर्वरसायभिधानं भविष्यति ; अन्न शूकधान्यमादावाहारप्रधानत्वात् । शूकवन्ति धान्यानि शूकधान्यानि ॥४॥
चक्रपाणिः-इह च द्रव्यनामानि नानादेशप्रसिद्धानि। तेन नामज्ञाने सामर्थ्य तथाभूतं नास्त्येवान्येषामपि टीकाकृताम, तेन देशान्तरेयो नाम प्रायशो ज्ञेयम्, यत्तु प्रचरति गौड़े,
* चूर्णक इत्यत्र तूर्णकस्तथा शरीराख्या इत्यत्र शारिराख्या इति पाठश्चक्रसम्मतः ।

Page #1010

२७ अध्यायः
सूत्रस्थानम् । सुगन्धकालोहबालाः शरीराख्याः प्रमोदकाः । पतङ्गास्तपनीयाश्च ये चान्ये शालयः शुभाः॥ शीता रसे विपाकेऽत्र मधुराः स्वल्पमारुताः। बद्धाल्पवर्चसः स्निग्धा वृहणाः शुक्रमूत्रलाः॥ रक्तशालिवरस्तेषां तृष्णानस्त्रिमलापहः ।
महांस्तस्यानु कलमस्तस्याप्यनु ततः परे॥ करणत्वात्। इहाभिहितानां शूकधान्यानां नामानि नानादेशप्रसिद्धानि । तानि सर्वाणि न सर्वे पुरुषा ज्ञातु प्रभवन्ति । तस्माद देशान्तरतो नामानि प्रायशोऽनुसन्धाय कुशलः ज्ञातव्यानि भवन्ति । रक्तशालेः शुकधान्येषु श्रेष्ठलात पूर्वमुपादानं, रक्तशालिः प्रसिद्धो रक्तवणो हैमन्तिको धान्यविशषः। महाशालिमेगधदेशे प्रसिद्धो हैमन्तिकः, कलमो गौड़दशे प्रसिद्धः। शकुनाहृतः श्रावन्तीदेशे प्रसिद्धः। एवं शेषाः ज्ञातव्याः। ये चान्ये शालयः शुभा इति हैमन्तिका येऽन्ये शुभाः शुकधान्यविशेषाः, कद्दमकपाडुकपुष्पाण्डकपुण्डरीकशीतभीरुकलोध्रपुष्पककाञ्चनकमहिपमस्तकहायनकदूषकमहादूषकप्रभृतयः।
एषां सामान्यतो गुणकाण्याह-शीता इत्यादि । एते रक्तशाल्यादयः सचे वीव्येण शीताः रसे पाके च मधुरास्तस्मात् पित्तघ्नाः स्निग्धा हणाः शुक्रमूत्रलाः सन्तोऽपि स्वल्पमारुता वद्धाल्पवच्चेसश्च प्रभावात् । सुश्रुते तु लोहितशालीत्यारभ्य महादूषकप्रभृतयः शालयः,-मधुरा वीय्यतः शीता लघुपाका बलावहाः। पित्तनाल्पानिलकफाः स्निग्धा बद्धाल्पवच्चेसः । इति । अत्र लघुपाका इति न कटुकपाकाः किन्तु येऽन्ये मधुररसा यथा गुरुपाका न तथैते रक्तशाल्यादयो गुरुपाकास्ततो लघुपाका इत्यभिप्रायेणोक्ताः । तत्र विशेषणाह-रक्तशालि. रित्यादि। तेषां रत्तशालि-महाशालिप्रभृतीनां मध्ये रक्तशालिवेरः श्रेष्ठस्तत्त. कम्मेकरणे प्राधान्यं करोति एवं तृष्णानः। त्रिमलापह इति स्वल्पमारुता इत्युपसर्गस्यापवादः । सुश्र ते च--"तेषां लोहितकः श्रेष्ठो दोषघ्नः शुक्रमूत्रलः। चक्षुष्यो वर्णवलकृत् स्वय्र्यो हृद्यः श्रमापहः । ब्रण्यो ज्वरहरश्चैव सव्वेदोषविषातल्लेखिष्यामः, अन्यदेशप्रसिद्धञ्च किञ्चित् ; कलमो वेदाग्रहारेषु स्वनामप्रसिद्धः, शकुनाहतः भवनस्यां वक्रनाम्ना प्रसिद्धः, रक्तशालिः प्रसिद्ध एव, महाशालिमंगधे प्रसिद्धः ; अत्र शालि. हैंमन्तं धान्यम, पष्ठिकादयश्च प्रैष्मिकाः, बीहयः शारदा इति व्यवस्था ; रक्त शाल्यादीनां मधर

Page #1011

[अन्नपानविधिः
१०००
चरक-संहिता। यवका हायनाः पांशु-प्यो नैषधकादयः । शालीनां शालयः कुम्वन्त्यनुकारं गुणागुणैः ॥ ५ ॥ शीतः स्निग्धोगुरुः ® स्वादुस्त्रिदोषतः स्थिरात्मकः।
षष्टिका प्रवरो गौरः कृष्णगौरस्ततोऽनु च ॥ . पहः॥ तस्मादल्पान्तरगुणः कलमः शालयोऽपराः। इति । एतच्चाह-महांस्तस्यानु कलमस्तस्याप्यनु ततः परे। इति। रक्तशालितोऽनु अल्पान्तरगुणो महान शालिस्तस्यानु अल्पान्तरगुणः कलमस्ततः परे शकुनाहृतादयः स्तपनीयान्ताः। इह रक्तशालितोऽल्पान्तरगुणो महाशालिः, सुश्रुते कलमः कलमादनन्तरकदृमकादिभ्यः षड़भ्यः स्वल्पान्तरगुणो महाशालिरित्येवं यत्किश्चिदल्पान्तरगुणवचनभेदो नाद्रियते कुशले रिति ।। यवका इत्यादि। यवकाः शालिधान्यविशेषास्तथा हायनकाः काप्या नैषधकाप्रभृतयः शालय एव शालीनां रक्तशाल्यादीनां गुणागुणरनुकारं कुछन्ति। एते पूर्वपूर्वतो. ऽनुगुणाभावात् पृथगुक्ताः सर्वे हि शाल्यनुकारेण गुणागुणान् कुर्वन्तीति ॥५॥ ___ गङ्गाधरः-हैमन्तिकानां शूकधान्यानां गुणानुक्त्वा पष्टिकानां गुणानाह शीत इत्यादि। द्विविधं शुकधान्यं सुधान्यकुधान्यभेदात्। तत्र सुधान्यं त्रिविधं शालिषष्टिकत्रीहिभेदात्। तत्र शालिगुणानन्तरं षष्टिकजातिसामान्यादेष गुणसंग्रहः। पष्टिकः प्रवरः पष्टिकेषु मध्ये प्रवरः श्रेष्ठः षष्टिकनामा गौरः षष्टिकः । शीतश्च स्निग्धश्चागुरुश्च स्वादुश्च त्रिदोषनश्च स्थिरात्मकश्च स्थैय्यकृच्च (ग्राही च)। यः प्रवरः षष्टिकः गौरः पष्टिकः शुक्लषष्टिकः । ततोऽनु
पाकित्वे बद्धवर्चस्त्वं प्रभावादेव, महांस्तस्यान्विति रक्तशालेरनु, तेन रक्तशालिगुणात् महाशालेर्मनागल्पाः, एवं तस्यानु कलम इत्यत्रापि वाच्यम, तस्येति महाशालेः, ततः पर इति शकुनाहृतादयः, इत्युत्तरोत्तरमल्पगुणा इत्यर्थः। ___गुणागुणैरिति। शालीनां रक्तशाल्यादीनां ये गुणास्तृप्णानत्वत्रिमलापहत्वादयः, तेषामगुणैस्तदगुणविपरीतैर्दोषैः यवकादयोऽनुकारं कुर्वन्ति, ततश्च यवकास्तृष्णात्रिमलादिकरा इति स्युः ; गुणशब्दश्चेह प्रशंसायाम् ; पष्टिकगुणेऽकारप्रश्लेषादगुरुरिति बोद्धव्यम्, मात्रा
* स्निग्धोऽगुरुरिति चक्रस्तपाठान्तरम ।

Page #1012

२७श अध्याय:
सूत्रस्थानम् । वरकोदानको चीन-शारदोदाल-*-दर्दराः। गन्धलाः कुरुविल्लाश्व + षष्टिकाल्पान्तरा गुणैः ॥ मधुरश्चाम्लपाकश्च व्रीहिः पित्तकरो गुरुः ।
बहुमूत्रपुरीषोणस्त्रिदोषस्त्वेव पाटलः ॥ ६॥ अल्पगुणः कृष्णगौरः षष्टिकः, वरक उद्दालकश्चीनः शारदोदालो दद्दुर गन्धलाः कुरुविल्वाश्चेत्येते पष्टिकाः पष्टिकनामपष्टिकस्याल्पान्तरा गुणैरल्पभेदाः। अल्परूपाः शीताः स्निग्धा गुरवः स्वादव स्त्रिदोषघ्नाः स्थिरात्मकाश्चेति । सुश्रते चोक्तं-"पष्टिककाङ्गुकमुकुन्दकपीतक-प्रमोदक-काकलकासनपुष्पक-महापष्टिकचूर्णककुरवककेदारकमभृतयः पष्टिकाः। रसे पाके च मधुराः शमना वातपित्तयोः । शालीनाञ्च गुणैस्तुल्या हणाः ककशुक्रलाः॥ पष्टिकः प्रवरस्तेषां कपायानुरसो लघुः । मृदुः स्निग्धस्त्रिदोषनः स्थैर्यकृद्ध लवर्द्धनः ॥ विपाके मधुरो ग्राही तुल्यो लोहितशालिभिः। शेषाः स्वल्पान्तरगुणाः पष्टिकाः क्रमशो गुणैः॥ इति ।
अथ व्रीहिगुणानाह-मधुरश्चेत्यादि । व्रीहिराशुधान्यस्य संज्ञा। व्रीहिः आशुधान्यजातिमधुरश्चाम्लपाकश्च पित्तकरश्च गुरुश्च बहुमूत्रश्च बहुपुरीषश्व वहूष्मा च भवति । तत्र पाटलः पाटलवर्णो व्रीहि स्त्रिदोषकद्भवतीति। सुश्रु ने च-कृष्णवीहि-शालामुख-जतुमुख-नन्दीमुख-लावाक्षक-खरितक--कुक टाण्डकपारावतक-पाटलप्रभृतयो व्रीहयः। कपायमधुराः पाके मधुरा वीय्यतोऽहिमाः। अल्पाभिष्यन्दिनस्तुल्याः पष्टिकर्बद्धवच्चसः। कृष्णव्रीहिवेरस्तेषां कषायानुरसो लघुः। तस्मादल्पान्तरगुणाः क्रमशो ब्रीहयोऽपरे ।। इति । इह पाके मधुरा इति अम्लपाकाश्चेत्यनेन विरोधो नाशङ्काः । सश्रुतेऽम्लपाक नोक्त्वा मधुरकटुपाको गुरुलघुपाकयोः संशया तूक्तौ। तेन पृथिव्यम्बुगुणाधिक्याभिनिवृत्तिकपाको मधुरो नाम गुरुपाको न तु मधुररसे पाको मधुरपाकस्तस्मादम्ले रसे पाकस्तु भमिगुणाधिक्याभिनितिक इति न विरोध इति । एषां शालिषष्टिकतीहीणां क्षेत्रविशेषे जातानां गुणविशेषा उक्ताः सुश्रते-दग्धायामवनी जाताः शालयो. लघुपाकिनः । कपाया बदविण्मूत्रा रुक्षाः श्लेष्मापकर्षणाः ॥ स्थलजाः कफशितीये परिको लघुः पठितः ; ततोऽनु चेति गौरषष्टिकादल्पान्तरगुणः। वरकोद्दालकादयः पष्ठिकविशेषाः ; केचित् कुधान्यानि वरकादीनि वदन्ति। व्रीहिरिति शारदाशुधान्यस्य संज्ञा।
* शारदोज्ज्वलेति वा पाठः। + गन्धनाः कुरुबिन्दाश्च इति चक्रोक्तपाठः ।

Page #1013

१००२
चरक संहिता |
सकोरदूषः श्यामाकः कषायमधुरो लघुः । वातलः श्लेष्म पित्तघ्नः शीतसंग्राहिशोषणः ॥ हस्तिश्यामाकनीवार- तोयपर्णीगवेधुकाः । प्रशातिकाम्भःश्यामाक- लौहिताणुप्रियङ्गवः ॥ मुकुन्दो झिन्टिरमुख वरुकावर कास्तथा । शिविशेत्कटजूर्णाख्याः श्यामाकसदृशा गुणैः ॥ ७ ॥
*
पित्तघ्नाः कषायाः कटुकान्वयाः । किश्चित्सतिक्तमधुराः पवनानलवर्द्धनाः ॥ कैदारा मधुरा goat बल्याः पित्तनिवर्हणाः । ईषत्कषायाल्पमला गुरवः कफशुक्रलाः ॥ रोप्यातिरोप्या लघवः शीघ्रपाका गुणोत्तराः । अदाहिनो दोषहरा बल्या मूत्रविवर्द्धनाः ॥ शालयश्छिन्नरूढ़ा ये रुक्षास्ते बद्धवच्चसः । तिक्ताः कषायाः पित्तघ्नाः लघुपाकाः कफापहाः । विस्तरेणायमुद्दिष्टः शालिवर्गों हिताहितः । इति । इह शालिशब्दः शालिषष्टिकत्रीहिवचनः, न केवलहैमन्तिकधान्यवचनः, शालिवर्गशब्दस्य शालिशब्देन शाल्यादीनां त्रयाणां संग्रहादिति ॥ ६ ॥
गङ्गाधरः- अथ कुधान्यगुणानाह - सकोरदूष इत्यादि । कोरदूषः कङ्गः श्यामाकः श्यामाघासस्य वीजं, कषायमधुरः, कषायलघुवाद्वातलः, श्लेष्मघ्नः शीतकषायमधुरत्वात् पित्तन्नः, लघुवीय्यवाद्वातलः इलेप्मन्नः शीतवीय्यत्वात् पित्तघ्न्नः, कषायलघुखाद् ग्राही च शोषणच । हस्तिश्यामादयस्तु गुणैः श्यामाकसदृशा भवन्ति । हस्तिश्यामाको बृहच्यामाघासवीजम् । नीवारः तोयपर्णी गवेधुकः प्रशातिका अम्मः श्यामाकः लोहिताणः प्रियङ्गुः मुकुन्दः वाकसतृणः झिन्टिरमुखी वरुका वरकः शिविरः इत्कटः नृर्णाख्याः
( अन्नपानविधिः
पाटलो प्रीहिविशेषः तन्त्रान्तरे पठ्यते - ' त्रिदोषस्त्वेव पाटल:' इति । सुश्रुते पाटलशब्देन एतदव्यतिरिक्तो धान्यविशेषो ज्ञेयः तेन तद्गुणकथनेन नेह विरोधः ॥ ५६ ॥
चक्रपाणिः -- कोरदूपादयः कुधान्यविशेषाः, कोरदूपः कोद्रवः, कोरदूपस्य केवलस्य श्लेष्मपित्तघ्नत्वं तेन, यदुक्तं रक्तपित्तनिदाने- "यदा जन्तुर्यवकोद्दालककोरदूपप्रायान्यन्नानि भुङ्क्त" इत्यादिना पित्तकर्तृत्वम् कोरदूषस्य तत् तत्रैवोक्तनिष्पावकाञ्जिकादियुक्तस्य संयोगमहिम्ना बोद्धव्यम्। श्यामाकादयोऽपि तृणधान्यविशेषाः । हस्तिश्यामाकः श्यामाकभेद एव, नीवार "मुकुन्दो झिण्टिग टी चारुकवरकास्तथा" इति क्वचित् पाठान्तरं दृश्यते ।

Page #1014

२७श अध्याय
सूत्रस्थानम् । रुक्षः शीतो गुरुः स्वादुर्बहुवातशकृट् यवः । स्थैय्येकृत् सकषायश्च बल्यः श्लेष्म विकारजित् ॥
सवें तृणसम्भवाः। सुश्रुते च अथ कुधान्यवर्ग:-कोरदूषकश्यामाकनीवार-शान्तनु-तुवरोद्दालक प्रियङ्ग-मधूलिका-नान्दीमुखीकुरुविन्द-गवेधुकवरुकतोयपर्णीमुकुन्दक-वेणुयवप्रभृतयः। उष्णाः कषायमधुरा रुक्षाः कटुविपाकिनः। श्लेष्मन्ना बद्धनिष्यन्दा वातपित्तप्रकोपणाः ।। कपायमधुरास्तेषां शीताः पित्तापहाः स्मृताः। कोद्रवश्व सनीवारः श्यामाकश्च सशान्तनुः ।। कृष्णा रक्ताश्च पीताश्च श्वेताश्चैव प्रियङ्गवः। यथोत्तरं प्रधानाः स्यू रुक्षाः कफहराः स्मृताः ॥ मधूली मधुरा शीता स्निग्धा नान्दीमुखी तथा। विशोषी तत्र भूयिष्टं वरुकः समुकुन्दकः ॥ रुक्षा वेणुयवा ज्ञ या वीय्योष्णाः कटुपाकिनः। बद्धमत्राः ककहराः कपाया वातकोपनाः ।। इति ।। शूकधान्येषु यवादीनामोदनकल्पनानहखादोदनकल्पनानि शाल्यादीनुत्त्वा यवादीनाहरुक्ष इत्यादि। यवो रुक्षश्च शीतश्च वीर्येण रसे स कपायः स्वादुमधुरः। बहुवातशकृत । अधोवायुसरणं बाहुल्येन भवति, शकृत्सरणश्च बाहुल्येन प्रभावात् । वल्यश्च। विपाकोऽस्य मधुर एव कषायसहितवाद् यथान्येषां केवलमधुराणां मधुरो विपाको न तथा, तन मध्यलघुपाकः शीतवीर्यात् पित्तजित् । श्लेष्मविकारजयश्च प्रभावात् । उक्तश्च सुश्र ते----यवः कषायो मधुरो हिमश्च कदर्विपाके कफपित्तहारी। व्रणेषु पथ्यस्तिलवच्च नित्यं प्रवद्धमूत्रो बहुवातवर्चाः ॥ स्थैर्याग्निमेधास्वरवर्णकृच्च सपिच्छिलः स्थूलविलेखनश्च। मेदोमरुत्तृढरणोऽतिरुक्षः प्रसादनः शोणितपित्तयोश्च ॥ इति । अत्र कटुः पाकेऽनतिलघुः ॥७॥
गङ्गाधरः--यवविशेषो वेणुयवो गुणकर्मभ्यामुच्यते-रुक्ष इत्यादि । रुक्षो
ओडिका, गवेधुको धुलुञ्चः, ---स ग्राम्पारण्यभेदेन द्विविधः, प्रशातिका ओड़िफैव स्थलजा रक्तशूका, अभ्भःश्यामाका जलजा ओड़िका लोके झरा इत्युच्यते, प्रियङ्गः कायनीति प्रसिद्धा, मुकुन्दो वाक सग इति, चारुतः शागीजम्, वरकः सामवीजम्, शिविरस्तीरभुक्तो सिद्धक इत्युच्यते, जूर्णा ह्वो जोनार इति ख्यातः ॥ ७ ॥
चक्रपाणिः-यवस्य गुरोरपि बहुवातत्वं रूक्षत्वात्। किंवा, सुश्रुते यवो लघुः पठितः,

Page #1015

चरक-संहिता। {पानविधिः रुक्षः कषायानुरसो मधुरः कफपित्तहा। मेदःक्रिमिविषघ्नश्च बल्यो वेणुयवो मतः ॥ ८॥ सन्धानकृद्वातहरो गोधूमः स्वादशीतलः। जीवनो वृहणो वृष्यः स्निग्धः स्थैर्यकरो गुरुः ॥ नान्दीमुखी मधुली च मधुरस्निग्धशीतले । इत्येवं शूकधान्यानां पृवों वगेः समाप्यते ॥६॥
' इति शूकधान्यवर्गः । १ । ऽतिरुक्षः। कषायानुमधुरो रसोऽस्य । पाके च मधुरः कफपित्तहा रुक्षवीर्य्यात् । मेदःक्रिमिविषघ्नः प्रभावात्। वल्यश्च । अपरे च यवा एतद्गुणानुसारेण गुणकम्भ्यामुन्नेया आभ्यामप्राधान्यादनुक्तत्वेनाभ्यां किश्चिन्यूनतरगुणा वाच्याः। उक्तश्च सुश्रुते-एभिर्गुणैहींनतरांश्च किश्चिद् विद्यादयवेभ्योऽतियवान विशेषैरिति ॥८॥
गङ्गाधरः-गोधूममाह-सन्धानकृदित्यादि। गोधूमः सन्धानकृद भग्नानां संश्लेषकृत्। वातहरः प्रभावात् । स्वादुशीतलखाच्च पाके च मधुरः। तस्माज्जीव नश्च हणश्च दृष्यश्च । स्थैरयकरः स्थिरगुणवात् । गोधूमविशेषाणाञ्च गुणानाह -नान्दीमुखीत्यादि। गोधूमविशेपो द्वे नान्दीसुखी-मधुलिके मधुरे स्निग्ध. शीतले भवतः। सुश्रु ते तु कुधान्यमध्ये पठिखा सामान्यत उक्ताः ---उष्णाः कषायमधुरा रुक्षाः कटु विपाकिनः। श्लेष्मना बद्धनिष्यन्दा वातपित्तप्रकोपणाः ॥ इति। ततो विरोधः परिहार्थः कुधान्यविशेषौ हिते नेमे द्वे गोधूमप्रकरणे पठितखादिति । वर्ग समापयति -इत्ययमित्यादि। पूवो वगेः शूकधान्यवर्गः समाप्यते ।। ९ ।।
इति शूकधान्यवर्गः ।। तेन भत्राप्य गुरुरिति मन्तव्यम्, बल्यञ्च स्रोतःशुद्धिकरत्वात् प्रभावाद वा। अस्य च शीतमधुरकषायत्वेनानुक्तमपि पित्तहन्तृत्वं लभ्यत एव, तेन सुश्रुते-"कफपित्तहन्ता" इत्युक्तमुपपन्नम् ॥ ८॥
चक्रपाणिः-गोधूमस्य स्वादशीतस्रिग्धादिगुणोपयोगात् श्लेष्मकर्तृत्वं भवत्येव, अत एव सुश्रुते-“श्लेष्मकरः” इत्युक्तम् । यत तु वसन्ते कफप्रधाने यवगोधूमभोजनम् इत्युक्त, तत् पुराणगोधूमाभिप्रायेण ; पुराणश्च गोधूमः कर्फ न करोतीत्युक्तमेव “प्रायः श्लेष्मलं मधुरम्” इत्यादिना ग्रन्थेनात्रैवाध्याये। नान्दीमुखी यविका, मधुली गोधूमभेदः। इत्ययमत्र 'इति' प्रकारार्थः ।

Page #1016

२७श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
१००५ कषायमधुरो रुक्षः शीतः पाके कटुलघुः । श्लेष्मपित्तप्रशमनो मुद्गः सूप्योत्तमो मतः ॥ वृष्यः परं वातहरः स्निग्धोष्णमधुरो गुरुः । बल्यो बहुमलः पुंस्त्वं माषः शीघ्र ददाति च ॥ गङ्गाधरः-क्रमिकवात् शमीधान्यवर्ग उच्यते । सूपयोनिः शमीधान्यमुच्यते । तत्र प्राधान्यादादो मुद्गगुणानाह--कषायमधुर इत्यादि। मूप्योत्तमो मुद्गः कषायमधुरो रसे वीर्य रुक्षो लघुश्च शीतश्च । पाके कटुः प्रभावात् । श्लेष्मपित्तप्रशमनश्च तस्माद्रक्तप्रशमनश्च । सूपस्यायं मूप्यः। सुश्रुते तु-मुद्गवनमुद्गकलायमुकुष्टकममूरमङ्गल्यचणकसतोनत्रिपुटकहरेवाढ़कीप्रभृतयो वैदलाः। कषायमधुराः शीताः कटुपाका मरुत्कराः। बद्धमूत्रपुरीपाश्च पित्तश्लेष्महरास्तथा ॥ नात्यर्थ वातलास्तेषु मुद्दा दृष्टिप्रसादनाः । प्रधाना हरितास्तत्र वन्या मुद्रसमाः स्मृता ॥ इति। अन्यत्र च -कृष्णमुद्गा महामुद्गा गौरह रितपीतकाः। श्वेता रक्ताश्च निर्दिष्टा लघवः पूर्वपूर्वतः ॥ इति। एवंगुणविशेषा अपि मुद्ग जातितः किश्चिद्भ दो नाद्रियते कुशलैः। तस्मान्मुद्गसामान्यगुणा इहोक्ता न विशेषाणाम्। - वृष्य इत्यादि। परमुत्कृष्टं वृष्यो मापस्तस्मात् पुस्वं शीघ्र ददाति । परमुत्कृष्टं वातहरश्च निग्योष्णमधुरवात् गुरुवाच्च । बल्यश्च तस्मात् । बहुमलश्च प्रभावात् । सुश्रु ते च-“मापो गुरुभिन्नपुरीपमूत्रः स्निग्धोःणवृष्यो मधुरोऽनिलघ्नः । सन्तपणस्तन्यकरो विशेपाद वलप्रदः शुक्रकफावहश्च” ॥ इति । शुक्रद्धिविरेककृदिति कश्चिदाह। परं वृष्य इत्युक्त्या शुक्र तिद्धिकरदृष्यवं मापस्योक्तम् । वृष्यं हि त्रिविषमुक्तं तत्रान्तरे---शुक्रस तिकरं किञ्चित् किञ्चिच्छुक्रविवर्द्धनम् । स तिवृद्धिकरं किश्चित् त्रिविधं वृष्यमुच्यते ॥ इति ।। समाप्त इति वक्तव्ये समाप्यत इति यत् करोति, तेन ज्ञापयति-यत् बहुदव्यत्वान्नार्य समाप्तो गुणः, किन्तु यथाकथञ्चित् प्रसिद्धगुणकथनेन समाप्यते ; एवमन्यत्रापि पष्ठो वर्ग: समाप्यत इत्यादी व्याख्येयम् ॥५॥
इति शूकधान्यवर्गः।। चक्रपाणिः-धान्यत्वेन शमीधान्यवर्ग निरूपयितव्ये प्रधानत्वात् मुद्गो निरुच्यते, सूप्यं सूपयोग्यं शमीधान्यं, तत्रोत्तमः सूप्योत्तमः। वृष्य इत्यादिमाषगुणे, स्निग्धोष्णमधुरत्वादिगुणयोगादेव वातहरत्वे लब्धे पुनस्तदभिधानं विशेषवातहन्तृत्वप्रतिपादनार्थम् ; एवमन्यत्राप्येवंजातीये व्याख्येयम्, पुंस्वं शुक्र, शीघ्रमितिवचनेन शुक्रतिकरवलक्षणमपि वृष्यत्वं मापस्य

Page #1017

चरक-संहिता। [भन्नपानविधिः राजमाषः सरो रुच्यः कफशुक्राम्लपित्तकृत् । तत् स्वादुर्वातलो रुक्षः कषायो विशदो गुरुः ॥ उष्णाः कषायाः पाकेऽम्लाः कफशुक्रानिलापहाः। कुलत्था ग्राहिणः कास-हिकाश्वासार्शसां हिताः॥ मधुरा मधुराः पाके ग्राहिणो रुक्षशीतलाः । मुकुष्टकाः प्रशस्यन्ने रक्तपित्तवादिषु ॥
माषजात्या राजमाषगुणमाह-राजमाषो वरवटीति लोकेऽलसात्राभिधानान्तरम् । सरः सारकः । गुरुस्वादुखेऽपि रुक्षविशदवीाद्वातलः । द्वं हि वीय्ये गुरुवीव्यविरोधिनी बलवती। स्वादुकषायखान्मधुरपाकः। स्वल्प इतरमधुरद्रव्यापेक्षया। सुश्रु ते तु-कपायभावान्न पुरीपभेदी न मूत्रलो नैव कफस्य हर्ता । वादविपाके मधुरोऽलसान्त्रः सन्तर्पणः स्तन्यरुचिप्रदश्च । आरण्यमापा गुणतः प्रदिष्टा रुक्षाः कपायाश्च विदाहिनश्च । इति । अलसात्रो राजमापः।
उष्णा इत्यादि-कुलत्था उष्णाः कपायरसाः पाके अम्लाः प्रभावात् । कफशुक्रानिलापहाः । ग्राहिणः । कासादिहिताः। सुश्र ते तु-उष्णः कुलत्थो रसतः कपायः कटुर्विपाके कफमारुतघ्नः। शुक्राश्मरीगुल्मनिमूदनश्च संग्राहकः पीनसकासहारी॥ आनाह मेझोनुदकीलहिका-श्वासापहः शोणितपित्तकृच्च । कफस्य हन्ता नयनामयनो विशेषतो वन्यकुलत्थ उक्तः ॥ इति ।।
मधुरा इत्यादि । मुकुष्टकाः कृष्णमुद्दा न तु वनमुद्राः। सुश्रुते प्रधाना हरितास्तत्र वन्या मुद्गसमाः स्मृताः। मुकुटकाः क्रिमिकरा इति पृथक् पाठात्। मुकुष्टका रसपाकयोर्मधुरा अपि प्रभावाद्वीप्यतो रुक्षशीतलाः। तस्माद ग्राहिणः । रक्तपित्तादिषु तस्माच्छस्यन्ते ।
दर्शयति, शुक्रसुतिकरणञ्च वृष्यशब्देनोच्यत एव, वचनं हि...-"शुक्रसुतिकरं किञ्चित् किञ्चिच्छुकविवर्द्धनम् । स्रुतिवृद्धिकरं किञ्चित् त्रिविधं वृप्यमुच्यते ॥ तदेवं सम्पूर्णवृष्यत्वं मापे बोद्धव्यम् । राजमापगुणकथने तत्स्वादुरिति माषवत् स्वादः, किंवा, रुक्षश्चेत्यादि पाठान्तरम्। उष्ण इत्यादिना कुलत्थगुणः, कुलत्थश्च शुक्लकृष्णचित्रलोहितभेदेन चतुर्विधो भवति, तथा ग्राम्यवन्यभेदेन च द्विविधोऽपि, अत एव तन्खान्तरे-वन्यकुलत्थस्तवच्च विशेपात् नेत्ररोगनुद्' इत्युक्तम् ।

Page #1018

२७श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । चणकाश्च मसूगश्च खण्डिकाः सहरेणवः । लघवः शीतमधुराः सकपाया विरुक्षणाः ॥ पित्तश्लेष्मणि शस्यन्ते सूपेवालेपनेषु च । तेषां मसूरः संग्राही कलायो वातलः परः ॥ स्निग्धोषलो मधुरस्तिक्तः कषायः कटुकस्तिलः । स्वच्यः केश्यश्च वल्यश्च वातनः कफपित्तकृत् ॥
चणका इत्यादि-खण्डीका वतु लकलाया। हरेणवश्च वत्तु लकलायभेदा न तु सतीनः। स च बत्तुलकलायविशेषो न तु त्रिपुटकलायः। सुश्रु ते सतीनहरेप्योः पृथकपाठात्। तदयथा-वातलाः शीतमधुराः सकपाया विरुक्षणाः । कफशोणितपित्तनाश्चणकाः पुंस्वनाशनाः।। हरेणवः सतीनाश्च विशे या बद्धवच्चेसः । सूपेष्वालेपनेषु च शस्यन्ते, आलेपनेषु व्रणादीनामिति। चणकादीनां मध्ये ममूरकलाययो विशेषमाह --तेषामित्यादि । तेषां चणकखण्डीकममूरहरेणूनां मध्ये ममुरः संग्राही, कलायः खण्डीको वातलः परः। सुश्र ते च -कपाया मधुराः शीताः कटुपाका मरुत्कराः । वद्धभूत्रपुरीषाश्च पित्तश्लेष्महरा. स्तथा ॥ मद्गादिसामान्यगुणास्तत्र विशेषगुणाः । विपाके मथुराः प्रोक्ता ममूरा बद्धवच्चेसः। मुकुटकाः क्रिषिकराः कलायाः प्रचुरानिलाः। आढ़की कफपित्तन्नी नातिवातप्रकोपणी॥ इति ।
शमीधान्यखात् तिलगुणमाह - स्निग्ध इत्यादि। तिलः कृष्णादिजातिः । स्निग्यश्चोष्णश्व वीव्यात, रसतस्तु मयरतिक्तकषायकटुकः । खच्यस्वचे हितः, केशाय हितो वलाय हितश्च प्रभावात् । तिक्तकषायकटुकवेऽपि स्निग्धोष्णवीर्याद्वातघ्नः। तथावेऽपि प्रभावान् पित्तकफकृत् । स्निग्धेन कफकरववदुष्णवेन कफनखापत्त्यास्तथोप्णवेन पित्तकरवक्त् स्निग्धखेन. पित्तघ्न खापत्याश्च । सुश्र ते तु-इषतकषायो मधुरः सतिक्तः संग्राहकः पित्तकर. स्तथोष्णः। तिलो विपाके मधुरो बलिष्ठः स्निग्धो व्रणालेपन एव पथ्यः॥
मुकुटको मोठ इति ख्यातः ; चणक: प्रसिद्धः ; खण्डिका त्रिपुटकलायः, हरेणुवालकलायः । कलायो वातल इति त्रिपुटकलायः। तिलगुणो यद्यपि विशेषेण नोक्तः, तथापि प्रधाने कृष्णतिले शेयः, उक्त हि सुश्रुते-"तिलेषु सर्वेष्वसित: प्रधानो, मध्यः सितो हीनतरास्ततोऽन्ये” इति ।

Page #1019

१००८
चरक-संहिता। [अन्नपानविधि: मधुराः शीतला गुळ्यों वलन्यो रुक्षणात्मिकाः । सस्नेहा बलिभिर्भक्ष्या विविधाः शिम्बिजातयः ॥ शिम्बी रुक्षा कषाया च कोष्ठवातप्रकोपनी। न च वृप्या न चक्षुण्या विष्टम्य च विपच्यते ॥ आढ़को कफपित्तन्त्री वातला कफवातनुत् । अवल्गुजः सैड़गजो निष्पावो वातपित्तलाः॥ काकाण्डोमात्मगुप्तानां माषक्त् फलमादिशेत् । द्वितीयोऽयं शमीधान्य-वर्गः प्रोक्तो महर्षिणा ॥ १०॥
इति शमीधान्यवर्गः।२।। दन्योऽग्निमेधाजननोऽल्पमत्रः स्वच्योऽथ केश्योऽनिलहा गुरुश्च। तिलेषु सर्वप्वसितः प्रधानो मध्यः सितो हीनतरास्तथान्ये । इति ।
शमीधान्यसाच्छिम्बगुणानाह-मधुरा इत्यादि। विविधाः शिम्बिजातयो मधुराश्च शीतलाश्च गुब्व्यश्च बलनाश्च रुक्षणात्मिकाश्च । ताः सस्नेहाः स्नेहेन संस्कृता बलवद्भिर्भक्ष्या गुरुवाच। सुश्रु ते च-रुक्षः कषायो विषशोफशुक्र. वलाशदृष्टिक्षयकृद विदाही। कटाविपाके मधुरस्तु शिम्बः प्रभिन्न विष्मारुतपित्तलश्च ।। सितासिताः पीनकरक्तवर्णा भवन्ति येऽनेकविधास्तु शिम्बाः । यथादितस्ते गुणतः प्रधाना झंयाः कटूष्णा रसपाकयोश्च ॥ सहाद्वयं मूलकजाश्च शिम्बाः कुशिम्बवल्वीप्रभवास्तु शिम्बाः। ज्ञ या विपाके मधुरा रसे च वलप्रदाः पित्तनिवहेणाश्च ॥ विदाहवन्तश्च भृशञ्च रुक्षा विष्टभ्य जीर्यन्त्यनिल प्रदाश्च । रुचिप्रदाश्चैव सुदुज्जेराश्च सव्य स्मृता वैदलिकाश्च शिम्बाः ॥ इति ।
शिम्बीगुणमाह--शिम्बी वैदलयोनिमु गादीनां शिम्बी अपरिणतावस्थिकी शिम्बीत्युच्यते। विदाहवन्तश्चेत्यादिना प्रोक्ताः।
शिम्बखादाढ़कीगुणमाह --आढ़कीत्यादि । कफवातयोमिलितयोनौदिनी, नातिवातला। अवल्गुजः सोमराजीशिम्बः। एड़गजस्य शिम्बः। निष्पावः शिम्बश्च । एते वातपित्तलाः।
काकाण्डेत्यादि। काकाण्डः कृष्णशिम्बः। उमा अतसी, आत्मगुप्ता विविधाः शिम्बिजातय इति, कृष्णपीतरक्त श्वेतकुशिम्बिभेदा इत्यर्थः । शिम्बी रुक्षेत्यादि केचित् पठन्ति । आढ़की तुवरी, वातलेति च्छेदः ; कफवातनुदित्यवल्गुजैड़गजयोर्वीजस्य गुणः ।

Page #1020

२७श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
१००६ गोखराश्वतरोष्ट्राश्व-द्वीपिसिंहर्जानराः ।। वृकव्याघ्रो तरक्षुश्च बत्रु मार्जारमूषिकाः ॥
लोपाको जम्बुकः श्येनो वान्तादश्चापवायसौ । शुकशिम्बा। एषां फलं गुणकम्मेभ्यां माषवदादिशेत्, सुश्रुते तु-माषैः समानं फलमात्मगुप्त मुक्तञ्च काकाण्डकलं तथैव । उष्णातसी खादुरसानिलनी पित्तोल्वणा स्यात् कटका विपाके। इति। कश्चित् स्वतन्त्रे काकाण्डोमात्मगुप्तयोरिति पनि। तन्न, सुश्रुते काकाण्डफलमित्युक्त्या काकाण्डोमाशब्दमाचक्षाणस्य भ्रान्तिः स्फुटीभवति । सुश्र ते शिम्बप्रकरणात् सिद्धार्थसषेपकुसुम्भशिम्धगुणा उक्ताः। तद्यथा--पाके रसे चापि कटुः प्रदिष्टः सिद्धार्थकः शोणितपित्तकोपी। तीक्ष्णोष्णरुक्षः कफपारुतघ्नस्तथागुणश्वासित. सपोऽपि। कटुविपाके कटकः कफनो विदाहिभावादहितः कुसुम्भः । इति । शुकधान्यशमीधान्यानां नवखानवखे प्रशस्त्याप्रशस्त्यादिकमुत्तरकालं वक्ष्यते। वर्ग समापयति। द्वितीयोऽयमित्यादि। महर्पिणा पुनव्वेसुना ॥१०॥
इति शमीधान्यवर्गः।२। क्रमिकखान्मांसवर्गमाह---गोखरेत्यादि। अस्मिंस्तन्त्र व्यवहारार्थ गवादिकुररान्ता मृगपक्षिणः प्रसह्य भक्षयन्तीति प्रसहाख्या उच्यन्ते । तत्र खरो गभः । अश्वतरः खचरः । द्वीपी चित्रव्याघ्रः, ऋक्षो भल्ल कः। को व्याघ्रविशेषः, पृहत् कुक्क रसदृशः। पशुहिंसकः प्रायेण कचिन्मनुष्यं हिनस्ति। व्याघ्रो वृहदव्याघ्रः। तरक्षुः प्रायेण मृगभक्षको व्याघ्रविशेषः। बभ्र रतिलोमशः कुक्कुरः पव्वेते भवति । लोपाकः क्षुद्रशृगालः । जम्बुकः शृगालः । वान्तादः कुक्करः। श्येनवज्जमेतदन्ता मृगाः । श्येनः पक्षिविशेषः, वाज इति लोके शिकरापक्षीति Sो भेदो। चासः फिङ्गा इति लोके पक्षिविशेषः, वायसो द्विविधः काकः।
निष्पावो वल्लः । काकाण्डः शूकरशिम्बि:, उमा अतसी, ऊर्गापाठे तस्यैवोर्णा ; शमीधान्यवर्ग इति शमी शिम्बिस्तदन्तर्गतं धान्यम् ।। १० ।।
इति शमीधान्यवर्गः।२।। चक्रपाणि:--सूप्यानन्तरं मांसस्य व्यञ्जनत्वे प्राधान्यात् मांसवर्गाभिधानम्। खरो गईभः, अश्वतरो वेगसरः, म चाश्वायां खराजातः ; द्वीपी चित्रव्याघ्रः, ऋक्षो भल कः, वृकः कुक्क रानुकारो पशुशत्रुः, तरक्षुावभेदस्तरच्छ इति ख्यातः ; बभ्र रतिलोमशः कुक र पर्वतोपकण्ठे भवति, केचिद बृहन्नकुल माहुः ; लोपाकः स्वल्पशृगालो महालाङ्ग लः, श्येनः पक्षी प्रसिद्धः,
१२७

Page #1021

भन्नपानविधिः
चरक-संहिता। शशनी मधुहा भास-गृध्रोलूककुलिङ्गकाः । धूमिका कुररश्चेति प्रसहा मृगपक्षिणः ॥ ११ ॥ श्वेतः श्यामश्चित्रपृष्ठः कालकः काकुनीमृगः । कूर्चिका चिल्लिटो भेको गोधा शल्लकगण्डको। कदली नकुलः श्वाविदिति भूमिशयाः स्मृताः॥ १२॥ स्मृमरश्चमरः खड़गो महिषो गवयो गजः ।
न्यङ्कर्वराहश्चानूपा मृगाः सर्वे रुरुस्तथा ॥ १३ ॥ शशनी पक्षिभेदो जाड़िरिति ख्यातः । मधुहा महुआ नाम पक्षिभेदः। भासो मत्स्यभक्षः चिल इति ख्यातः पक्षी। कुलिङ्गको वयइ इति ख्यातः पक्षी हरिद्रावर्णमस्तको वनचटकः । धूमिका चटकः । कुररः कुरा पक्षी, यस्तु नखेन विद्धा मत्स्यान् जलादुद्धरति । इति वान्तादवज श्येनादयः पक्षिणः । इति प्रसहजातिः॥११॥ ___ गङ्गाधरः-श्वेतादयो भूमिशयसंज्ञाः, भूमौ गरौं शरते इति, उच्यन्ते विलेशया इति । श्वेतवर्णः स्वनामख्यातः । श्यामः सामापक्षी। चित्रपृष्टः स्वनामख्यातः, देशविशेषे ख्यातः । कालकः क्षुद्रचटकः । काकुनीमृगः काउनिमृगः । कूच्चेिका । चियामत्स्यः । चिल्लिटो लोके चियाड़ इति। शल्लकः सेजाड़ इति लोके । गण्डकः स्वर्णगोधा। कदली कदलीहहः। नकुलः । श्वाविच शल्लकिमभेदः वृहदसेज्जड़ इति । इत्येते भूमिशया विलेशयाः गुहाशयाश्चीच्यन्ते। इति भूशयवर्गः॥१२॥
गङ्गाधरः-समर इत्यादि। सृमरादिरुरुपय्यन्ता मृगा आनपाः, अनूपदेशे चरन्तीति आनूपसंज्ञा भवन्ति । तत्र सृमरः महाशूकरः, चमरः केशवल्लाङ्कलः, वान्तादः कुक्करः, चासः ( चापः ) कनकवायस इति ख्यातः, शशनी पाञ्जिरिति ख्याता, भासो भस्मवर्णपक्षी, शिखावान् प्रसहादः, कुलिङ्गः कालचटकः ॥११॥
चक्रपाणिः--काकुनीमृगो मालुयासर्प इति ख्यातः, तस्य श्वेत इत्यादयश्चत्वारो भेदाः ; कुर्चीका सङ्क,चः ; चिल्लिटश्चियारः, शलको महाशलकः, शल इति ख्यातः ; गण्डको गोधाभेदः, कदली कदलीहट्ट इति ख्यातः, श्वावित् सेजक इति स्वातः ॥ १२॥
चक्रपाणिः-सृमरो महाशूकरः, चमरः केशमृत्युः, खङ्गो गण्डकः, गवयो गवाकारः, न्यकुहरिणः, रुरुर्बहुशृङ्गो हरिणः ।। १३ ॥

Page #1022

२७श अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
कूर्मः कर्कटको मत्स्यः शिशुमारस्तिमिङ्गिलः । शुक्तिशङ्घोद्रकुम्भीर - चुलुकीम करादयः ।
इति वारिशयाः प्रोक्ताः
-॥ १४ ॥
- वक्ष्यन्ते वारिचारिणः । हंसः क्रौञ्च बलाका च वकः कारण्डवः प्लवः ॥ शगरी पुष्कराश्च केशरी माणतुण्डिकः । मृणालकण्ठो मदगुश्च कादभ्यः काकतुण्डकः ॥
१०११
हरिणः । रुरुहुशृङ्गो हरिणः ।
खड़गो गण्डारः, गवयो गोसदृशः पशुः, न्यङ्क हे इति सर्व्वे मृगा आनूपाः । इत्यानुपवर्गः ।। १३ ।। गङ्गाधरः - कूम् इत्यादि । कूम्र्म्मादयो वारिणि जायन्ते शेरत इति वारिशया उच्यन्ते । तत्र द्विधित्रिविधो वा कमक्षुद्रकपठकच्छपभेदात् । कर्कटकः कटः । मत्स्यो रोहितादिः । तिमिङ्गिलः स्वनामख्यातः समुद्रजः । शुक्तिशङ्खौ प्रसिद्धौ । उद्र उदविड़ालः प्रायो मत्स्यभुक् । चुलुकी गृहच्छिशुमारः । आदिना ग्राहादयः । इति वारिशयाः प्रोक्ताः । इति वारिशयवर्गः ॥ १४ ॥
गङ्गाधरः-- अथ वारिचारिणो वक्ष्यन्ते -- हंस इत्यादि । हंसादयः खगा वारिणि चरन्तीति वारिचारिणो वारिचरसंज्ञा भवन्ति । तत्र हंसो राजहंसादिचतुर्व्विधः । क्रौञ्चो नाम वृहद्वकः कौच इति ख्यातः । बलाका काणवकी । वकः शेतवकः । कारण्डवः पानीयकौड़ इति ख्यातः । पुत्रो भेयापक्षी । शरारी पक्षी प्रसिद्धः । पुष्करारी नारालीपक्षी । केशरी दीर्घालीति लोके पक्षी । मातुण्डिकः मातुण्डी पक्षी । मृणालच मद्गुश्च पानीयकौड़ी प्रकारपक्षिविशेषः ।
चक्रपाणिः- शिशुमारो गोतुण्डनक्रः, तिमिङ्गिलः सामुद्रो महामत्स्यः, शुक्तिर्मुक्ताप्रभवो जन्तुः, उद्रो जलविद्दालः, कुम्भीरो घटिकावान्, चुलुकी शुशु इति ख्यातः । शिशुमारादीनां मत्स्येन ग्रहणे प्राप्ते विशेषव्यवहाराथ पुनरभिधानम् ॥ १४ ॥
चक्रपाणिः - हंसश्चतुर्व्विधोऽपि राजहंसादिर्ग्राह्यः क्रौञ्चः कोञ्च इति ख्यातः, वकः पाण्डुरपक्षः, बलाका शुक्ला, कारण्डवः काकवकः, प्लवः स्वनामप्रसिद्धः शरारिः शरालीति लोके, महू :

Page #1023

। अन्नपानविधिः
१०१२
चरक-संहिता। उत्क्रोशः पुण्डरीकाक्षो मेघरावोऽम्बुकुक्कुटी। आरा नन्दीमुखी वाटी सुमुखाः सहचारिणः ॥ रोहिणी कामकालो च सारसो रक्तशीर्षकः। चक्रवाकस्तथा चान्ये खगाः सन्त्यम्बुचारिणः ॥ १५ ॥ पृषतः शरभो रामः श्वदंष्ट्रो मृगमातृकः । शशोरणौ कुरङ्गश्च गोकर्णः कोकारकः ॥ चारुष्को हरिणणौ च सम्बरः कालपुच्छकः । ऋष्यश्च वरपोतश्च विज्ञ या जाङ्गला मृगाः ॥ १६ ॥
कादम्बस्तादृशपक्षी । काकतुण्डकः श्वेतपानीयकौड़ी। उत्क्रोश उच्चःक्रोशकृत्, वृहचिल इति लोके । पुण्डरीकाक्षः पुण्डरियापक्षिभेदः । मेघरावो मेघनादपक्षी। अम्बुकुक्क टी जलकुककुटः। आरा पक्षिविशेषः स्वनामख्यातः। नन्दीमुखी वाटी च पक्षिभेदो खनामख्यातो। सुमुखाः सहचारिणश्च रोहिणी च काम काली च पक्षिभेदा देशविशेषे तत्तन्नामानः। सारसः प्रसिद्धः । रक्तशीर्षकः । चक्रवाकप्रकारः चक्रवाकः प्रसिद्धः। तथान्ये कद्दमखचादयः । इति वारिचरपक्षिवगः ॥१५॥
गङ्गाधरः-- पृषत इत्यादि । पृषदादयो मृगा जाङ्गलसंज्ञा भवन्ति । नत्र पृषत् हरिणविशेषः । शरभ उष्ट्रप्रमाणमहाशृङ्गपशुभेदः। रामो हिमालये महामृगः । श्वदंष्ट्रः चतुर्दष्ट्रः कात्तिकपुरे प्रसिद्धमृगः। मृगमातृकः पृथदरगवाकृति वृहद्धरिणः। शशः प्रसिद्धः । उरणः शशकविशेषः । कुरङ्गो हरिणविशेषः । गोकणः गोम्बाहरिणः । कोटकारश्च चारुष्कश्च हरिणश्च हरिणभेदाः । पानीयकाका, कादम्बः कलहंसः, काकतुण्डकः श्वेतकारण्डवः, उत्क्रोशः कुरल इति ख्यातः, पुण्डरीकाक्ष: पुण्डरः , मेवरावो मेघनादः, मेघरावश्चातक इत्यन्ये, तन्न, तस्य वारिचरत्याभावात् ; अम्बुकुक्क टी जलकुक्कुटी, आरा स्वनामख्याना, नन्दीमुवी पत्राटी सारसः प्रसिद्धः, रक्तशीर्षक: सारसभेदो लोहितशिराः ; अम्बुचारिण इति जले प्लवन्त इत्यर्थः ॥ १५॥
चक्रपाणिः-पृपतश्चित्रहरिणः ; शरभोऽयपाद उष्ट्रप्रमाणो महाशृङ्गः पृष्ठगतचतुप्पादः काश्मीरे प्रसिद्धः, रामः हिमालये महामृगः, श्वदंष्ट्रा चतुर्दष्टा कार्तिकपुरे प्रसिद्धः, मृगमातृका स्वरुपा पृथूदरा हरिणजातिः, कुरङ्गो हरिणभेदः, गोकर्णो गोमुखहरिणविशेषः, हरिणस्ताम्रवर्णः,

Page #1024

२७श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
१०१३ लावो वीरकश् चव वार्तीकः सकपिञ्जलः । चकोरश्वोपचक्रश्च कुक्कुभो रक्तवर्तकः ॐ । लावाद्या विष्किरारोते----............---- ॥ १७ ॥
.......... बक्ष्यन्ते वर्तकादयः। वर्तको वर्तिका चैव वहीं तित्तिरिकुक्कुटौ ॥ कङ्कशारपदेन्द्राभ-गोनईगिरिवर्तकाः।
क्रकगेऽवकरश्चैव + वारड़ाश्चेति विकिराः ॥ १८ ॥ एणः कृष्णसारः। सम्बरः कालपुच्छकः ऋष्यश्च वरपोतश्च हरिणभेदाः । मुश्रुते शशो विलेशयलेनोक्तो गुणभेदार्थः । इति जाङ्गलमृगवर्गः ॥१६॥
गङ्गाधरः--जाङ्गलपक्षिणां संज्ञान्तरमाह -- लार इत्यादि। लावाया एते विष्किरा विष्किरसंज्ञा विकीर्य भक्षयन्तीति । विष्किरा द्विविधाः गुणविशेषार्थ भिद्यन्ते । लावाद्याश्च वर्तकादयश्च । तत्रैते लावाद्याः । लारश्च वीरकश्चेत्या. दयो रक्तवनेकान्ताः। तत्र लाकः प्रसिद्धः वतीरः कपिञ्जलविशेषः । वातीकश्व कपिञ्जलभेदः। कपिञ्जलः श्वेततित्तिरिः । चकोरः प्रसिद्धः । उपचक्रश्चकोरविशेषः। कुक्कुभः कुकुया। रक्तवर्तकः रक्तवर्णवटेर इनि लोके। इत्येने लावाद्या विकिरा उक्ताः ॥१७॥
गङ्गाधरः - वर्त्तकादयो विष्किरा अत ऊर्द्ध वक्ष्यन्ते । तद्यथा। वर्तक इत्यादि । वर्तको वटेरः पक्षी । वत्तिका क्षुद्रवटेरः ! बहीं मयूरः । तित्तिरिरुक्ताद्भिन्नः तित्तिरिः। कुक्कुटो बन्यथ ग्राम्यश्च। कङ्कः को क इति लोके । शारपदैन्द्राभो मल्लकङ्कः । गोनही दाङ्गकङ्गः । गिरिवत्तेकः पव्वेतस्थवटेरः । एणः कृष्णसारः, अभ्यो नीलाण्डो हरिणः, चारुष्कादयोऽपि हरिणभेदा एव। शशस्तु सुश्रुते विलेशयेषु पठितः, तद् गुणान्तरार्थम् ॥ १६ ॥
चक्रपाणिः- लावः प्रसिद्धः, वीरः कपिञ्जलभेदः, कपिञ्जलो गौरतित्तिरिः, वार्तीकश्चटकभेदः सङ्घातचारी, उपचक्रश्चकोरभेदः, कुक्क भः प्रसिद्धः, रक्तवर्णक इति कुक्कुभविशेषणम्, तेन स्थूलकुक्क टो गृह्यते ॥ १७॥
चक्रपाणिः-- वत्तंक: वही ख्याता, वत्तिका स्वल्पप्रमाणजात्यन्तरमेव ; केचित् तु वर्त्तकस्त्रियं वर्तिका वदन्ति, अस्याश्च ग्रहणं स्त्रीलिङ्गभेदोऽपि विशेषलाधवप्रतिषेधार्थम्, अन्यथा, स्त्रीत्वेन • रक्तवर्णक इति पाठान्तरम्।
.. विकरश्चैवेति वा पाठः ।

Page #1025

१०१४ चरक-संहिता।
[अन्नपानविधिः शतपत्रो भृङ्गाराजः कोयष्टिर्जीवजीवकः । कैरातः कोकिलोऽत्यूहो गोपपुत्रः प्रियानुजः॥ लहाल?षको वज्रर्वटहा डिण्डिमानकः । जटी दुन्दुभिधाङ्कोर-लौहपृष्ठकुलिङ्गकाः ॥ कपोतशुकसारङ्गाश्चिरटीकङ्क यष्टिकाः। शारिकाः कलविङ्कश्च चटकोऽङ्गारचूड़कः ।
पारावतः पानविक इत्युक्ताः प्रतुदा द्विजाः ॥ १६ ॥ क्रकरः कयेर इति लोके। अबकरः क्रकरभेदः। वारडाश्च क्रकरविशेषाः। इति वत्तंकादयो विष्किरसंज्ञा भवन्ति ॥ १८ ॥ ___ गङ्गाधरः-शतपत्रेत्यादि। शतपत्रादयः पानविकान्ता द्विजाः प्रतुदसंशा भवन्ति । तत्र शतपत्रः काष्ठकुठारिकः। भृङ्गराजः प्रसिद्धः शुकपक्षिसमवर्णाकृतिः। कोयष्टिः कोरुक् इति ख्यातः। जीवजीवकः, विषदर्शने मृत्युः । कैरातकः कोकिलभेदः । कोकिलः प्रसिद्धः । अत्यूहः डाउकः । गोपपुत्रः स्वनामख्यातः । प्रियानुजो देशभेदे ख्यातः। लट्टा लटापक्षीति ख्यातः । लट्टषकः लाटषा पक्षीति ख्यातः। बभ्रः पिङ्गलपक्षी। वटहा वडहा पक्षी। डिण्डिमानकः स्वनामख्यातः। जटी जड़ापक्षी। दुन्दुभिधाकोरः दुधुयापक्षी। लौहपृष्ठश्च कुलिङ्गभेदः। कुलिङ्गकः वायइ इति लोके । कपोतो घुघुः। शुकः प्रसिद्धः । सारङ्गश्चातकः । चिरटी चिटाइ पक्षी। कङ्क: काउन् पक्षी। यष्टिका याइट पक्षी। शारिका शालिक-भयना-गाङ्गशालिकभेदात् त्रिविधा। कलविको गृहचटकः । चटको वनचटकः । अङ्गारचूड़कः वल्बुल इति लोके । पारावतः कपोतः। पानविकः कपोतभेद इति । प्रतुद्य भक्षयन्तीति प्रतुदसंज्ञा द्विजाः पक्षिणः उक्ताः । इति प्रतुदवर्गः ॥१९॥
वर्तिकाद् वर्तिकाया लाघवं स्याद् ; वहीं मयूरः ; शारपदेन्द्राभो मल्लकङ्कः, गोनों घोड़ाकक इति ख्यातः, क्रकरः प्रसिद्धः। लावादिवर्तिकादिगणद्वयकथनं गुणभेदार्थम् ॥ १८॥
चक्रपाणिः--शतपत्रः काटकुक्क टकः, भृङ्गराजः प्रसिद्धो भ्रमरवर्णः, कोधिः कोड़ा इति ख्यातः, जीवञ्जीवको विषदर्शनमृत्युः, अत्यूहो डाहुकः, दात्यूह इति प्रसिद्धः पाठः, लटा फेञ्चाको रक्तपुष्छाधोभागः, लट्टषकोऽपि तद्भदः, डिण्डिमानक डिण्डिमवत्कटध्वनिः, कुलिङ्ग इति वन

Page #1026

२७२ अध्यायः] सूत्रस्थानम् ।
१०१५ प्रसह्य भक्षयन्त्येते प्रसहास्तेन संज्ञिताः । भूशया विलशायित्वादानपानूपसंश्रयात् ॥ जले निवासाजलजा जलेचर्य्याजलेचराः । स्थलजा जागलाः प्रोक्ता मृगा जङ्गलचारिणः ॥ विकीय्य विष्किराश्चैव प्रतुय प्रतुदास्तथा।
योनिरष्टविधा त्वेषां मांसानां परिकीर्तिता ॥ २० ॥ गङ्गाधरः-अथ यथैषां प्रसहादिसंज्ञा कृता, तदाह-प्रसहोत्यादि। प्रसह्य हठादादाय भक्षयन्तीति गवादयस्तेन प्रसह्य भक्षणेन प्रसहाः संशिताः॥ १॥ भूशया विले शायिखादिति भुवि गते शयितु शीलमेषामिति विलशायिखं तस्माच्छागादयो भूशयाः संशिताः॥२॥ आनूपोऽनूपसंश्रयात्। अनूपो जलसमीपदेशस्तत्र संश्रयाचरणस्थित्यादिकरणात् मृमरादिरानूपः संज्ञितः॥३॥ जले निवासाजलजा इति, जले जाता निवसन्तीति कूदियो वारिजा वारिशयाः संशिताः॥४॥ जले चाजलचरा इति । स्थले जाता एव जले चरन्तीति जले चरणशीलखात् हंसादयो जलेचरा वारिचारिणः संशिताः ॥ ५॥ स्थलजा जाङ्गलाः प्रोक्ता इति। स्थले जायन्ते इति जाङ्गलसंशिताः पृषदादयः प्रोक्ताः, यतस्ते मृगा जङ्गलचारिणः जङ्गले चरन्ति ॥ ६॥ विकीय्य विष्किराश्चैवेति । मण्डूकप्लुत्या भक्षयन्तीत्यनुवर्तते। विकीप चञ्चुचरणाभ्यां विक्षिप्य ये भक्षयन्तीति ते लावादयो वत्तकादयश्च विष्किराः संशिताः। वर्णागमाद्विष्किरेति रूपसिद्धिः॥७ प्रतद्य प्रतुदास्तथेति भक्षयन्तीत्यनुयत्त्या। प्रतुद्य बहुधा चञ्चुचरणाभ्याम अभिहत्य ये भक्षयन्ति ते शतपत्रादयस्तेन प्रतुदाः संशिताः॥८॥ इति तेषां गवादीनां मांसानामष्टविधा प्रसहादिभेदेन योनिः परिकीर्तिता। सुश्रुते तु मांसवगेश्वोपदिष्टः। तद्यथा-जलेशया आनूपा ग्राम्याः क्रव्यभुज एकशफा चटकाकारः पीतमस्तकः वाऐ इति लोके, कलविको ग्राम्यचटका, चटकस्तु देवकुलचटकः स्वल्पप्रमाणः । यान्यत्रानुक्तान्यप्रसिद्धानि तानि तद्वियोपदेशान्तरिभ्यो ज्ञेयानि ॥ १९ ॥
चक्रपाणिः-प्रसहादिसंज्ञानिरुक्त्या लक्षणमाह-प्रसह्योति हठात्, आनूपानूपसंश्रयादिति पूर्वत्रासिद्ध विधेरनित्यत्वादानूपानूप इत्यत्र लोपस्य सिद्धत्वेनैव संहिता ज्ञेया। जलेचदिति जलवासिनामेव हंसादीनां जले चरणमात्रत्वं बोद्धव्यम्। स्थलजा इत्युक्तर्गजादिष्वपि स्थल

Page #1027

१०१६
चरक-संहिता। ( अमपानविधिः जाङ्गलाश्चेति षण्मांसवर्गाः, तेषां वर्गाणामुत्तरोत्तर प्रधानतमाः। ते पुनः द्विविधाः-जाङ्गला आनूपाश्चेति। तत्र जाङ्गलवगोऽष्टविधः, तद्यथा-जङ्घाला विष्किराः प्रतुदा गुहाशयाः प्रसहाः पणेमृगा विलेशया ग्राम्याश्चेति । तेषां जङ्घालविष्किरी प्रधानतमो,. तत्रैणहरिणयकुरङ्गकरालकृतमालशरभश्वदंष्ट्रापृषतचारुष्करमृगमातृकाप्रभृतयो जाला मृगाः॥१॥ लावतित्तिरिकपिञ्जलवीरवत्तिकावत्तेकनप्तृकावातीक चकोर-कलविङ्क-मयरक्रकरोपचक्रक-कुक्कुटसारङ्गशतपत्रककुतित्तिरिकुरराहूकयवलकप्रभृतयो जाङ्गला विष्किराः ॥२॥ कपोतपारावत-भृङ्गराज--परभृत-कोयष्टिककुलिङ्ग--गृहकुलिङ्ग गोक्षोड़क डिण्डि-. मानकशतपत्रक-मातृनिन्दकभेदाशिशुकासारिकाअबल्गुलीगिरिशालंकालसुगृही. खञ्जरीटकहारीतदात्यूहप्रभृतयः प्रतुदाः॥३॥ सिंहव्याघ्रटकतरष्टक्षद्वीपिमार्जार शृगालमृगेारुक प्रभृतयो गुहाशयाः ॥४॥ काककककुररचापभास-शशघात्युलूकचिल्लिश्येनगृध्रप्रभृतयः प्रसहाः ॥५॥ मदगुमूषिकक्षशायिकाऽवकुशपूतिघासवानरप्रभृतयः पणेमृगाः ॥ ६॥ श्वाविच्छल्लकगोधा-शश-वृषदंश लोपाक-लोमश-कर्णकदली-मृगप्रियकाजगरसर्पमूषिकनकुलमहाबभ्र प्रभृतयो विलेशयाः॥७॥ अश्वाश्वतरगोखरोष्ट्रवस्तोरभ्रमेदापुच्छकप्रभृतयो ग्राम्याः॥८॥ जाङ्गलानामेवमष्टयाभेदकथनं वगेशो गुणभेदोपदेशार्थम् । तद् यथा-जङ्घाला मृगाः कषाया मधुरा लघवो वातपित्तहराः तीक्ष्णा या वस्तिशोधनाश्च ॥१॥ विष्किरा लघवः शीतमधुराः कषाया दोषोपशमनाथ ॥२॥ प्रतुदाः, कषायमधुरा रुक्षाः फलाहारा मरुत्कराः। पित्तश्लेष्महराः शीता बद्धमूत्राल्पवर्चसः॥३॥ गुहाशयाः, मधुरा गुरवः स्निग्धा बल्या मारुतनाशनाः। उष्णवीय्यो हिता नित्यं नेत्रगुह्य विकारिणाम् ॥४॥ प्रसहाः, एते सिंहादिभिः सर्वे समाना वायसादयः। रसवीय्य विपाकेषु विशेषाच्छोषिणे हिताः ॥५॥ पर्णमृगाः, मधुरा गुरवो वृष्याश्चक्षष्याः शोषिणे हिताः । सृष्टमूत्रपुरीषाश्च कासाशेःश्वासनाशनाः॥६॥ विलेशयाः, वर्गों मूत्रं संहतं कुय्यु रेते, वीय्ये चोष्णाः पूर्ववत् स्वादुपाकाः । वातं हन्युः श्लेष्मपित्तश्च कुय्युः, स्निग्धाः कासश्वासकार्यापहाच ॥७॥ ग्राम्या वातहराः सर्वे ,हणाः कफपित्तलाः। मधुरा रसपाकाभ्यां दीपना वलवर्द्धनाः ॥८॥ इति । इत्यष्टविधा जाङ्गलाः। आनूपास्तु पञ्चविधा उक्ताः, जातेषु प्रसक्तिः स्यादित्याह-जाङ्गलचारिण इति। विकीर्येत्यन्त्र भक्षयन्तीति शेषः। एवं प्रतुत्यत्र अपि, प्रतुद्योति बहुधाऽभिहत्य ॥२०॥
HTHHTHH

Page #1028

२७श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । प्रसहा भूशयानूप-वारिजा वारिचारिणः । गुरूपणस्निग्धमधुरा बलोपचयवर्द्धनाः॥ वृष्याः परं वातहराः कफपित्तविवर्द्धनाः। हिता व्यायामनित्येभ्यो नरा दीप्ताग्नयश्च ये॥ . प्रसहानां विशेषेण मांसं मांसाशिनां भिषक् ।
जीर्णार्थीग्रहणीदोष-शोषार्तानां प्रयोजयेत् ॥ २१॥ तद यथा-आनूपवर्गस्तु पञ्चविधः। तद्यथा-कूलचराः प्लवाः कोशस्थाः पादिनो मत्स्याश्चेति। तत्र गजगवयमहिषरुरुचमरसृमररोहितवराहखड़गिगोकर्णकालपुच्छकोन्द्रन्यङ्करण्यगवयप्रभृतयः कूलचराः। ०। वातपित्तहरा वृष्या मधुरा रसपाकयोः । शीतला बलिनः स्निग्धा मूत्रलाः कफवर्द्धनाः॥१॥ हंससारसक्रोश्चचक्रवाक-कुररकादम्बकारण्डवजीवञ्जीवकवकबलाका-पुण्डरीकप्लवशरारीनन्दीमुखीमदगुत्क्रोशकाचाक्षमल्लिकाक्षशुक्लाक्षषुष्करशायिकाकोनालकाम्बुकुक्कुटिकामेघरावश्वेतचरणप्रभृतयः प्लवाः संघातचारिणः ।।। रक्तपित्तहराः शीताः स्निग्धा वृष्या मरुज्जितः। सृष्टमूत्रपुरीषाश्च मधुरा रसपाकयोः ॥२॥ शङ्खशङ्खनखशुक्तिशम्बकमल्लकप्रभृतयः कोशस्थाः ॥३॥ कूम्मकुम्भीरककेटककृष्णकर्कटकशिशुमारप्रभृतयः पादिनः ।। शम्मोदयः स्वादु-रसपाका मरुन्नुदः । शीताः स्निग्धा हिताः पित्ते बच्चेस्याः श्लेष्मपित्तलाः॥४॥ मत्स्या वक्ष्यन्ते। इत्येवंगुणशेषकथनाथं गणश एव सामान्येन विशेषतस्तु पुनरुपदेक्ष्यते। इति । अस्मिंस्तु तन्त्रे प्रसहभूशयजाङ्गलविष्किरप्रतुदवर्गभेदेनोक्तास्ते सुश्रुते जाङ्गलखसामान्यादष्टधा विशेषादुक्ता जाङ्गलादिभेदेन । ये चास्मिंस्तन्त्रे आनूप वारिशयवारिचरवर्गा उक्तास्ते सुश्रुते आनपखसामान्यात् पञ्च विशेषाः कूल. चरादिखसामान्येनोक्ता इति न विरोधः। तत्तत्सामान्येनैतत्सामान्येन ये केचिद् गुणकम्मभेदास्ते च यत्किञ्चिद्वै लक्षण्यान्नाद्रियन्ते कुशलः ॥२०॥
गङ्गाधरः-तथा चाष्टयोनीनां वर्गशो गुणकण्यिाह-प्रसहा इत्यादि। प्रसहादयः पञ्च वर्गाः। गुरूष्णस्निग्धमधुरा बलोपचयवद्धेनाः। वृष्याश्च परमुत्कृष्टं वातहराः, कफपित्तविवढेनाश्च । व्यायामनित्येभ्यो हिताः, ये च नरा दीप्ताग्नयस्तेभ्योऽपि हिताः। इति पञ्चवर्गसामान्यगुणकर्माणि ।
चक्रपाणि:--प्रसहा द्विविधा मांसादा व्याघ्रश्येनादयः, तथा अमांसादाश्च गवादयः । तेन

Page #1029

[भमपानविधिः
चरक-संहिता। लावाद्यो वैष्किरो वर्गः प्रतुदा जाङ्गला मृगाः। लघवः शीतमधुराः सकषाया हिता नृणाम् । पित्तोत्तरे वातमध्ये सन्निपाते कफानुगे ॥ २२ ॥ विष्किरा वर्त्तकाद्यास्तु प्रसहाल्पान्तरा गुणैः ॥ नातिशीतगुरुस्निग्धं मांसमाजमदोषलम् । शरीरधातुसामान्यादनभिष्यन्दि वृहणम् ॥
मांसं मधुरशीतत्वाद् गुरु वृहणमाविकम् । विशेषतस्त्वाह-प्रसहानामित्यादि। मांसाशिनां प्रसहानां द्वीपिसिंहकव्याघ्रादीनां मांसं भिषक् जीर्णाशौग्रहणीदोषशोषार्तानां विशेषेण प्रयोजयेत् ॥२१॥
गङ्गाधरः-लावाद्य इत्यादि। लावायो वैष्किरी वर्गो न तु वर्तकादिः । प्रतुदाश्च जाङ्गलाश्च मृगाः सर्वे लघवः शीताश्च मधुराश्च सकषायाः पित्तोत्तरे वातमध्ये कफानुगे सन्निपाते नृणां हिताः॥२२॥ ___ गङ्गाधरः-विष्किरा इत्यादि। वत्तकाद्यास्तु विष्किराः प्रसहाल्पान्तरा गुणैरल्पभेदाः । गुरूष्णेत्यादिभिरुक्तः प्रसहस्य गुणैः किश्चिदल्पगुणाः।
अष्टानां वर्गाणां गुणानुक्त्वा च्छागगुणानाह-नातीत्यादि । आज मांसं नातिशीतं नातिगुरु नातिस्निग्धमदोषलश्च । नृणां शरीरधातुभिः सह सामान्याद् गुणसामान्यादनभिष्यन्दि च हणश्च। सुश्रुते तु-नातिशीतो गुरुः स्निग्धो मन्दपित्तकफः स्मृतः । छगलस्वनभिष्यन्दी तेषां पीनसनाशनः ।। इति । तेषां ग्राम्याणां मध्ये। मन्दपित्तकफवेऽपि दोपलखव्याघातो नेष्यते । प्रशस्तदोषं लाति इत्यर्थात् । ___ मांसमित्यादि । आविकं मांसं मधुरशीतखात् गुरु हणमिति । सुश्र तेऽपि चोक्तम्-हणं मांसमौरभ्रं पित्तश्लेष्मावहं गुरु । मेदःपुच्छोद्भवं वृष्यमौरभ्रामांसादानां विशेषमाह-प्रसहानामित्यादि। जीर्णत्वेनाशःप्रभृतीनां चिरानुबन्धं दर्शयति । प्रतुदा इत्यत्र, तथा, जाङ्गला इत्यत्र चकारो लुप्तनिर्दियः ; कफानुगे इति च्छेदः ॥ २॥२२॥
चक्रपाणिः--शरीरधातुसामान्यादिति मनुष्यमांससमानत्वात्, एतेन शीतगुरुस्निग्धत्वेन युक्तमप्याजमांसं शरीरधातुसाम्यात् कर्फ न करोतीत्युक्तं स्यात्, आविकं मांसं मधुरशीतत्वेन

Page #1030

-
२७ अध्याय: ]
सूत्रस्थानम् ।
योनावजावी व्यामिश्र - गोचरत्वादनिश्चितौ ॥ सामान्येनोपदिष्टानां मांसानां स्वगुणैः पृथक् ॥ २३ ॥ केषाञ्चिदगुणवैशेष्याद विशेष उपदेदयते । गुरूण स्निग्धमधुराः स्वरवर्णबलप्रदाः ॥ वृंहणाः शुक्रलाचोक्ता हंसा मारुतनाशनाः । दर्शनश्रोत्रमेधाग्नि वयोवर्णस्वरायुषाम् । वह हिततमो बल्यो वातघ्नो मांसशुक्रलः ॥ सदृशं गुणैः । इति । मेदःपुच्छ मेषविशेषः, पुच्छे यस्य स्थूलमांसपिण्डं वर्त्तते । इति ।
१०१६
नन्वष्टविधयोनिव्यतिरिक्तावेतावजावी किं भवत इति ? तत्राह - थोनावित्यादि । द्वा वजावी व्यामिश्रगोचरत्वाद् ग्राम्यारण्यचरणशीलखाद योनानिश्चितौ न ग्राम्यौ न जाङ्गला इत्यतः पृथगष्टभ्य उक्तौ 1
नन्वष्टृयोनीनां गणशः सामान्येनोक्ता गुणा एव किं सन्ति न विशेषेणेति ? अत आह— सामान्येनेत्यादि ॥ २३ ॥
गङ्गाधरः - केपाञ्चिन्न तु सव्र्वेषां गुणैर्व्विशेष उपदेक्ष्यते । तत्रादौ वारिचरेपच्यते - गुरुष्णेत्यादि । गुरूष्णस्निग्धमधुरा इति बहुवचनात् राजहंसमल्लिकधार्त्तराष्ट्र क्षुद्र हंसभेदेन हंससामान्यस्यैवते गुणाः ख्यापिताः । सुश्र तेऽपि गुरूष्णमधुरस्निग्धः स्वरवर्णेबलप्रदः । वृंहणः शुक्रलस्तेषां हंसो मारुतनाशनः ॥ इति आनूपवर्ग संघातचारिवेषूक्तम् ।
दर्शनेत्यादि । वत्तेकादिविष्किरेषु मध्ये वहीं दर्शनादीनां हिततमः | पित्तहरमपि बोद्धव्यम्, अत एव शरद्विधावप्युक्तम् - " उरभ्रशरभानू" इति । रक्तपित्तनिदाने तु " वराहमहिष" इत्यादिना द्रव्यान्तरसंयुक्तस्यैवाविकमांसस्य रक्तपित्तकर्तृत्वं ज्ञेयम् । योनाविति प्रसहाद्यष्टविधजातौ भिश्रगोचरत्वादिति कदाचिदानूपसेवनात् कदाचिद् धन्वसेवनात् कदाचिदुभयसेवनात, अजाव्योरनिश्चितयोनित्वमित्यर्थः ; अत्र, 'अनिश्चिते" इति योनिविशेषणम्, किंबा, अजा च अवी च एते अनिश्चिते; ननु यद्येवं तदा तित्तिरिरपि धन्वानूपसेवनात विष्किर गणे पठनीयः, नैवं, तित्तिरिजातिविशेषस्य धन्वानूपयोर्नियमेव निषेवणात् गुणनियम: पाय्र्यते कतुम्; अव्यजयोस्तु नियमोऽयं नास्ति, यतः, केचिदजावी धन्वमात्रचरे, केचिच्चानूपमात्रचरे, केचिचोभयमात्रचरे; तेन तयोर्नियमघरकृतो योनिभेदः कर्त्तुं न पार्थ्यते ॥ २३ ॥
चक्रपाणिः - केषाञ्चिदिति वक्ष्यमाणमयूरादीनां गुणवैशेष्यादिति विशिष्टगुणशालित्वात् ।
;

Page #1031

१०२०
चरक संहिता |
-
[ अन्नपानविधिः
स्निग्धाश्रोष्णाश्च वृष्याश्च बृंहणाः खरबोधनाः । बल्याः परं वातहराः स्वेदनाश्चरणायुधाः ॥ गुरूष्णो मधुरो नाति धन्वानूपनिषेवणात् । तित्तिरिः स जयेच्छीघ्र त्रिदोषाननिलोल्वणान् ॥ पित्तश्लेष्म विकारेषु सरक्तेषु कपिञ्जलाः । मन्दवातेषु शरयन्ते शैत्यमाधुर्य्य लाघवात् ॥ लावाः कषायमधुरा लघवोऽग्निविवर्द्धनाः । सन्निपातप्रशमनाः कटुकाश्च विपाकः ॥ २४ ॥
I
वातघ्नो मांसशुक्रलश्च । सुश्रुतेऽपि विष्किरवर्ग - मयूरः स्वरमेधाग्नित्वक्श्रोत्रेन्दियदा कृत् । स्निग्धोष्णोऽनिलहा वृष्यः स्वेदवर्णबलावहः । इति । अन्यत्र च । वहीँ दृक्श्रोत्रमेधाग्नि- वयोवणें स्वरायुषाम् । हितो बल्यो गुरुष्णो वातघ्नो मांसशुक्रलः । इति । तथान्यत्र च । हेमन्तकाले शिशिरे वसन्ते सेव्यं हि मायूरमुशन्ति मांसम् । उष्णो हि वह विषभोजनत्वाद्वर्षाशरद्ग्रीष्ममुखेष्वपथ्यम् | चरणायुधाः कुक्कुटाः आरण्याः ग्राम्याथ । वत्तेकादिविष्किरेषु मध्ये | सुश्रुते च विष्किरवर्ग - हणः कुक्कुटो वन्यस्तद्वद् ग्राम्यो गुरुस्तु सः । वातरोगक्षयवमी - विषमज्वरनाशनः इति ।
तित्तिरिरित्यादि । वत्तेकादिविष्किरेषु स तित्तिरिः । त्रिदोषान् वातोलवणान् शीघ्रं जयेत् । सुश्रुतेऽपि - विष्किरेषु, ईषद्गुरूष्णमधुरो दृष्यो मेधाग्निवर्द्धनः । तित्तिरिः सर्व्वदोषघ्नो ग्राही वर्णप्रसादनः । हिक्काश्वासानिलहरो विशेषाद् गौरतित्तिरिः । पित्तश्लेष्मेत्यादि । लावादिविष्किरेषु मध्ये कपिञ्जलाः शैत्यमाधय्येलाघवात् सरक्तेषु मन्दवातेषु पित्तविकारेषु श्लेष्मविकारेषु च शस्यन्ते बहुवचनात् । सुश्रुते च विष्किरवर्गे- रक्तपित्तहरः शीतो लघुश्चापि कपिञ्जलः । कफोत्थेषु च रोगेषु मन्दवाते च शस्यते ॥ इति ।
लावा इत्यादि । लावादिविष्किरेषु लावाः कषायमधुरा अपि कटुपाकाः मयूरस्य गुरुत्वस्निग्धत्वं वर्त्तकादिगणपठितत्वेनैव लब्धं सत् पुनरुच्यते विशेषार्थम् ; एवमन्यत्रापि गुणकथनेन लब्धस्य पुनः कथने व्याख्येयम् | चरणायुधः कुक्कटः; धन्वानूपनिषेवणादिति हेतुकथनेन य एव धन्वानूपनिषेवी तित्तिरिः स एव यथोक्तगुणइति ज्ञेयः एवमन्येऽपि ये गवादयो धन्वानूपनिषेविणस्तेऽपि तित्तिरिसमानगुणाः स्युः,
;

Page #1032

२७श भध्यायः] सूत्रस्थानम् ।
१०२१ गोधा विपाके मधुरा कषायकटुका रसे। वातपित्तप्रशमनी वृहणी बलवद्धनी ॥ शल्बको मधुरोऽम्लश्च विपाके कटुकः स्मृतः । वातपित्तकफनश्च श्वासकासहरस्तथा ॥ कषाया विशदाः शीता रक्तपित्तनिबर्हणाः। विपाके मधुराश्चैव कपोता गृहवासिनः॥ तेभ्यो लघुतराः किश्चित् कपोता वनवासिनः ।
शीताः संग्राहिणश्चैव स्वल्पं मृदुतराश्च ते ॥ प्रभावात्। सुश्रुते च-विकिरमध्ये, संग्राही दीपनश्चैव कषायमधुरो लघुः। लावः कटुविपाकश्च सन्निपाते च पूजितः ॥ इति ॥ २४ ॥
गङ्गाधरः--गोधेत्यादि । भूशयेषु मध्ये गोधा रसे कपायकटुका अपि विपाके मथुरा प्रभावान तु कटुका । सुश्रुते च-विलेशयेषु, गोधा विपाके मधुरा कपायकटुका रसे । वातपित्तप्रशमनी हणी बलवर्द्धिनी। द्विधा गोधा, स्वर्णगोधिका वन्यगोधिका चेति, द्वयोरेवते गुणाः। शल्बक इत्यादि। विलेशयेषु शल्वको रसे मधुराम्लश्च प्रभावाद्विपाके कदकः। रक्तपित्तादिहरश्च। सुश्रुते च--- विलेशयेषु, शल्वकः स्वादुपित्तनो लघुः शीतो विषापहः। इति ।
कपाया इत्यादि। प्रतुदेषु मध्ये कपोताः पारावता गृहवासि-वनवासिभेदाद द्विविधाः। तत्र गृहवासिनः पारावताः कषाया विशदाश्च। कषाया रसेऽपि प्रभावाद्विपाके मधुराः। तेभ्यो गृहवासिपारावतेभ्यः किञ्चिल्लघुतरा वनवासिनः । पारावता ये कपोतास्तेभ्यो मृदुतरास्ते शीताः स्वल्पं संग्राहिण. श्चैव भवन्ति। सुश्रुते च-प्रतुदवर्गे, रक्तपित्तप्रशमनः कषायो विशदोऽपि च। विपाके मधुरश्चापि गुरुः पारावतः स्मृतः॥ इति । पारावतसामान्यस्य गुणा उक्ताः। काणकपोतगुणाश्चोक्ताः, कषायस्वादुलवणो गुरुः काणतित्तिरिस्तु विशेषेणेति तित्तिरिः साक्षादुक्तः ; किंबा, तित्तिरेरेव एवंगुणत्वे धन्वानूपनिषेवणं हेतुः, नान्यत्र गवादेरनूपदेशादेरिति ज्ञेयम् ॥ २४ ॥
चक्रपाणिः-कपोता गृहवासिन हात पारावताः। चटका मधुरा इति केचित् पठन्त्येव,
* स्वल्पमूत्रकराश्चेति चक्रसम्मतः पाठः ।

Page #1033

चरक-संहिता। (अन्नपानविधिः शुकमांसं कषायाम्लं विपाके कटु शीतलम् । शोषकासक्षयहितं संग्राहि लघु दीपनम् ॥ चटका मधुराः स्निग्धाः कफशुक्राभिवर्द्धनाः। सन्निपातप्रशमनाः शमना मारुतस्य च ॥ बलवीर्यकराश्चैते क्लीवत्वमुपहन्यते।। कषायो विशदो रुक्षः शीतः पाके कटुर्लघुः॥ शशः स्वादुः प्रशस्तश्च सन्निपातेऽनिलावरे । मधुरा मधुराः पाके त्रिदोषशमनाः शिवाः ।
लघवो बद्धविण्मूत्राः शीताश्चैणाः प्रकीर्तिताः॥ कपोतकः। इति । काणः क्षुद्रः कपोतो घुघुरिति ख्यातः । प्रतुदेषु भेदाशिनो गुणाश्चोक्ताः सुश्र ते-सबवेदोषकरस्तेषां भेदाशी मलदृषकः । इति । तेषामिति प्रतुदानां मध्ये। शुकमांसमित्यादि । प्रतुदेषु शुकमांसं विपाके यथासम्भवात् कट तस्माच संग्राहि लघु चोपपद्यते । प्रतुदेषु सुश्रुते-कुलिङ्गो मधुरः स्निग्धः कफशुक्रविवद्धनः। रक्तपित्तहरो वेश्म कुलिङ्गस्वतिशुक्रलः॥इति। कुलिङ्गश्चटकः । तद्गुणमाह-चटका इत्यादि। चटका इति बहुवचनेन जातिमात्रं ख्यापितं. तेन कुलिङ्गचटकयोरेष गुणसंग्रहः। कफशुक्राभिवर्द्धना अपि मिलितत्रिदोष शमनाः प्रभावात्। मारुतस्य च शमनाः । __ कषाय इत्यादि। जाङ्गलमृगेषु शशः स्वादुः कषायो रसे लघुरुक्षविशदशीतो वीव्ये पाके कटुः सनिपाते वातावरे शस्यते। सुश्रुते-विलेशयेषु, कषायमधुरस्तेषां शशः पित्तकफापहः। नातिशीतलवीय्यखाद्वाते साधारणो मतः॥ इति।
मधुरा इत्यादि। जाङ्गलमृगेषु एणाः कृष्णसारा रसे मधुराः पाके च मधुराः, त्रिदोषशमनाः संसृष्टानां त्रयाणां दोषाणां शमनाः। शिवा मङ्गलाः । लघवो बद्धविण्मूत्राः शीताश्च वीय्येण। सुश्रुते च-जङ्घालानां, कषायो मधुरो हृयः पित्तामुक्कफरोगहा। संग्राही रोचको बल्यस्तेषामेणो ज्वरा. पहः ॥ मधुरो मधुरः पाके दोषघ्नोऽनलदीपनः । शीतलो बद्धविण्मूत्रः सुगन्धिये तु न पठन्ति, तेषां मते चटषस्य प्रतुदसामान्यगुणलब्धं वृष्यत्वं "तृप्ति टकमांसानां गत्वा

Page #1034

२७शा भध्यायः सूत्रस्थानम् ।
१०२३ गव्यं केवलवातेषु पीनसे विषमज्वरे। शुष्ककासश्रमात्यग्नि-मांसक्षयाहितञ्च तत् ॥ गुरूष्णा मधुरा बल्या वृहणाः पवनापहाः ।
मत्स्याः स्निग्धाश्च वृष्याश्च बहुदोषाः प्रकीर्तिताः॥ हरिणो लघुः ॥ एणः कृष्णस्तयोशे यो हरिणस्ताम्र उच्यते। न कृष्णो न च ताम्रश्च कुरङ्गः सोऽभिधीयते ॥ इति ।
गष्यमित्यादि। प्रसहेषु गव्यं मांसं केवलवातादिषु हितम् । इति । सुश्रु ते ग्राम्यवर्ग-श्वासकासप्रतिश्याय-विषमज्वरनाशनम् । श्रमात्यनिहितं गव्यं पवित्रमनिलापहम् ।। अश्वादिमांसानां गुणाश्चोक्ताः । औरभ्रवत् सलवणं मांसमेकशफोद्भवम् । अल्पाभिष्यन्द्ययं वो जाङ्गलः समुदाहृतः। दृरे जलान्तनिलया दूरे पानीयगोचराः। ये मृगाश्च विहङ्गाश्च तेऽल्पाभिष्यन्दिनो मताः॥ अतीवासननिलयाः समीपोदकगोचराः। ये मृगाश्च विहङ्गाश्च महाभिप्यन्दिनस्तु ते॥ इति । ___ गुरूष्णा इत्यादि। वारिशयवर्गषु। मत्स्या गुरूष्णा मधुराश्च रसे पाके च मधुराः। उष्णाः प्रभावात्। पवनापहाः स्निग्धवात् । वहुदोषा नानाव्याधिकराः। सुथ ते पञ्चविधा आनूपा उक्ताः-कूलचराः, प्लवाः कोशस्थाः पादिनो मत्स्याश्चेति। तत्र मत्स्यास्तु द्विविधाः नादयाः सामुद्राश्च । तत्र नादेया रोहितपाठीनपाटलाराजीवम्मिगोमत्स्यकृष्णमत्स्यवागुञ्जारमुरलसहस्रदंष्ट्रप्रभृतयः। नादेया मधुरा मत्स्या गुरवो मारुतापहा । रक्तपित्तकराश्चोष्णा वृष्याः स्निग्धाल्पवच्चसः । कपायानुरसस्तेषां शष्पशवालभोजनः। रोहितो मारुतहरो नात्यर्थ पित्तकोपनः । पाठोनः श्लेष्मलो दृष्यो निद्रालुः पिशिताशनः। दूषयत्यम्लपित्तन्तु कुष्ठरोगं करोत्यसो ॥ मुरलो हणा वृष्यः स्तन्य श्लेष्मकरस्तथा। सरस्तड़ागसम्भूताः स्निग्धाः स्वादुरसास्तथा। महादेष बलिनः खल्पेऽम्भस्यबलाः स्मृताः॥ इति । तथान्यत्र च । मत्स्यास्तु हणाः सवें गुरवः शुक्रवद्धनाः। बल्याः स्निग्धोष्णमधुराः कफपित्तकराः स्मृताः। व्यायामाध्वरतानाञ्च दीप्तानीनाश्च शस्यते। मत्स्याशिनो न बाधन्ते प्रायशो वातजा गदाः। महाप्रमाणा गुरवः शुक्रला बद्धवच्चेसः। क्षुद्रमत्स्यास्तु लघवो ग्राहिणो ग्रहणीहिताः। कृष्णमत्स्या लघुस्निग्धा वातघ्ना वह्निवद्धनाः। योऽनुपिबेत् पयः” इत्यादिवृष्यप्रयोगादेव लभ्यते ; मयूरादीनान्तु बहवो गुणा गणोक्तगुणाधिका

Page #1035

१०२४
चरक-संहिता। [अन्नपानविधिः पाण्डरा दोषलाः स्निग्धा गुरवो भिन्नवर्चसः । इल्लिशो मधुरः स्निग्धः पित्तश्लेष्मप्रकोपणः। नृणां व्यायामनित्यानां हितो वह्निप्रदीपनः । एलङ्गः स्निग्धमधुरो गुरुविष्टम्भिशीतलः। अन्यत्र। एलङ्गो मधुरो दृष्यः संग्राही कफपित्तजित् । पव्वेतो वातहा स्निग्धः शुक्रलो वलवर्द्धनः। तत्रान्तरे। पवंतो मधुरः स्निग्धः कषायानुरसो गुरुः। शिलिन्दः श्लेष्मलो बल्यो विपाके मधुरो गुरुः। वातपित्तहरो दृष्य आमवातहरो मतः । शकुलो मधुरो वृष्यः कषायो विशदो लघुः। अन्यत्र च। शकुलो मधुरो ग्राही रुक्षः पित्तामजिद्गुरुः। भाङ्गटो मधुरो वृष्यः कपायानुरसो गुरुः । वम्मिमत्स्यस्तथा दृष्यो मधुरो रसपाकयोः। तन्त्रान्तरे तु। वम्मिमत्स्यो गुरु ष्यः कषायो रक्तपित्तहा। वम्मु पो वातहा स्निग्धो ग्रहणीदोषनाशनः । कुलिशो मधुरो हृद्यः कषायो दीपनो मतः । शृङ्गी तु वातशमनी स्निग्धा श्लेष्मप्रकोपिणी। अन्यत्र तु । शृङ्गी स्वादुरसा स्निग्धा टहणी कफकोपिनी। मदगुरो मधुरो दृष्यो विपाके मधुरो गुरुः। अन्यत्र च। मदगुरो मधुरः स्निग्धः संग्राही शुक्रलो गुरुः। कवयः सिग्धमधुरा बल्या वातकफापहाः । चलदङ्गोऽनभिषान्दी हितो वाते च रोचनः । गड़को मधुरो रुक्षः कषायः शीतलो लघुः। शकली रोहिताकारा प्रायो भूमो चरत्यसो। मत्स्यश्चिलिचिमो नाम वल्वीगड़समो गुणैः। सव्वेवातकरश्चैव कफनाशन उत्तमः। वल्वीगड़ो लघू रुक्षोऽनभिष्यन्दी च पूच्चतः। गुच्छमत्स्यो गुरुः स्निग्धः श्लेष्मलो वातनाशनः। आडिमत्स्यो गुरुः स्निग्धो वातश्लेष्मप्रकोपणः। वायुपो मधुरो वृष्यो हणो धातुवर्द्धनः। भेकाटो मधुरः शीतो वृष्यः श्लेष्मकरो गुरुः। गगेरो मधुरः स्निग्धो वातपित्तविनाशनः । चित्रफलो गुरुः स्वादुः स्निग्धो वृष्यो बलप्रदः। फली स्वादुगुरुः स्निग्धो वलकृच्छकवर्द्धनी। नन्द्यावत्तेस्तु संग्राही कफपित्तविनाशनः । वाचः स्वादुगुरुः स्निग्धः इलेष्मलो वातपित्तजित् । चिङ्गटस्तु गुरुाही मधुरो वलवद्धनः। भेदःपित्तास्रजिष्यो रोचनश्च कफप्रदः। चिङ्गटी मधुरा हृया वातघ्नी श्लेष्मला गुरुः । स्निग्धास्यकफरोगनी श्रेष्ठा प्रोष्ठी प्रकीर्तिताः। प्रोष्ठी तिक्ता कटुः स्वादुः शुक्रला कफवातजित् । चन्द्रकस्वनभिष्यन्दी मधुरो बलवद्धनः । दण्डिकः कफजित् तिक्तो.वातपित्तहरो लघुः। चम्पकुन्दो गुरुप्यो मधुरो वातपित्तजित्। त्रिकष्टः पित्तहा रुक्षो दीपनः कफजिल्लघुः। खलिशः कथितो इति पृथक् पाठः कृतः। “मांसं वृहणानाम्” इत्यनेनैबामवाधिकारवचनेन मांसस्य वृहणत्वे

Page #1036

१०२५
२७श अध्यायः ।
सूत्रस्थानम्। वल्यो वातहरो वृष्यश्चतुष्यः श्लेष्मवर्द्धनः। मेधास्कृतिकरः पथ्यः शोषतः कूर्म उच्यते ॥ स्नेहनं बृहणं वृष्यं श्रमसमनिलापहम् । वाराहं पिशितं पल्यं रोचनं स्वेदनं गुरु ॥
ग्राही कषायो वातकोपनः । रुतो लघुः शलहरः किश्चिदापविनाशनः । गरा चाजीणेजननी गुर्वी इलेमप्रकोपणी। गुर्जी पाके च मधुरा भोजिका दोषकोपनी। पोताधानास्तु सम्म सुस्निग्धा गुरुरोचनाः। मत्स्य–म्मे खगाण्डानि स्वादुवाजीकराणि च । कटपाकोनि रुच्यानि वातश्लेष्महराणि च। कुथिता दोपला गत्स्याः शुष्का विष्टम्भिदुज्जेराः। लवणैर्भाविता मत्स्याः कफपित्तकराः सराः। इति। सामुद्रास्तु मुश्रुते-तिमि-तिमिङ्गिल. कुलिशपाकमत्स्यनिरालकनन्दिवारलकमकरगगेरकचन्द्रकमहामीनराजीवप्रभृतयः सामुद्राः । सामुद्रा गुरवः स्निग्या मवरा नातिपित्तलाः । उष्णा वातहरा वृष्या बच्चेस्याः श्लेष्मवद्धनाः। बलावहा विशेषेण मांसाशिवात् समुद्रजाः। समुद्रजेभ्यो नादेया हणवाद गुरूत्तरा। तेपामप्यनिलनवाचौण्डप्रकोप्यो गुणोत्तरौ। स्निग्धतात् स्वादुपाकखान तयोर्वाप्या गुणोत्तराः। नादेया गुरवो मध्ये यस्मात् पुच्छास्यचारिणः । सरस्तड़ागजानान्तु विशेषेण शिरो लघु। अदूरगोचरा यस्मात् तस्मादुत्सोदपानजाः। किश्चिन्मुक्त्वा शिरोदेशमत्यर्थ गुरवस्तु ते। अधस्तादगुरखो ज्ञ या मत्स्याः सरसिजास्तु ये। उरोविचरणात् तेषां पूर्वमङ्ग लघु स्मृतम् । इति मत्स्याः ।
वल्य इत्यादि। वारिशयेष कूम्मो जातिः, बल्यो वातहरः इत्येवमादिगुणकर्मा प्रभावात् । शोषघ्नो राजयक्ष्मनः। शोथन इति भ्रान्ताः पठन्ति, ग्राम्याब्जानूपं पिशितलवणमित्यादिना शोथे निदानतया वज्जनवचनात् । सुश्र ते तु-शङ्ककूर्मादयः स्वादु-रसपाका मरुन्नुदः। शीताः स्निग्धा हिताः पित्ते वच्चस्याः इलेष्मवद्धनाः। कृष्णः कर्केटकस्तेषां बल्यः कोष्णोऽनिलापहः। शुक्लः सन्धानकृत् सृष्ट-विमूत्रोऽनिलपित्तहा ॥ इति ।
स्नेहनमित्यादि। आनूपेषु वाराहं पिशितं हणमित्यादिगुणम् । लब्धे "शरीरवृहणे ना द्" इत्यादिवचनं प्रकरणप्राप्तत्वेन तथा तस्यैवार्थस्य दावि झयम् ॥ २५॥

Page #1037

१०२६
चरक-संहिता! : अमानविधिः स्निग्धोष्णं मधुरं वृष्यं माहिषं गुरु तर्पणम् । दाढंग बहत्वमुत्साहं स्वप्नश्च जनयत्यपि ॥ वार्तराष्ट्रचकोराणां दक्षाणां शिखिनामपि । वटकानाञ्च यानि स्युरण्डानि च हितानि च ॥ त क्षीणेषु कालेषु हृदरोगेषु क्षतेषु च । मधुरागयविदाहीनि सद्योबलकराणि च ॥ शरीरब हर्ण नान्यदादं मांसाद विशेष्यते । इति वर्गस्ततीयोऽयं मांसानो परिकीर्तितः ॥ २५ ॥
' इति मांसवर्ग: । ३।
स्नग्धोष्णमित्यादि । तपयति तपेणं माहिएं पांसं प्रकरणात् । सुश्रुते च-गजगवयादयः कूलचरा आनूपाः पशवः : वातपित्तहरा वृष्या मथरा रसपाकयोः । शीतला बलिनः स्निग्धा मूत्रलाः कफवर्द्धनाः। विरुक्षणो लेखनश्च वीय्योष्ण पित्तदक्षणः । स्वाद्वम्ललवणस्तेषां गजः श्लेष्मानिलापहः ।। गवयस्य तु मांसं हि स्निग्धं मघरकासजित् ! विपाके मधुरश्चापि व्यवायस्य तु बढेनम् ॥ स्निग्धोष्णमधुरो वृषो महिषस्तपेणो गुरुः : निद्रा स्वबलस्तन्य बर्द्धनो मांसदाकृत् ।। रुरुमांस समधुरं कपायानुरसं स्मृतम् ! वातपित्तोपशमनं गुरु शुक्रप्रवर्द्धनम् । तथा चमरमांसन्तु स्निग्धं मघरकासजिन् । विपाके मधुरश्चापि वातपित्तप्रणाशनम् । समरस्य तु मांसश्च कषायानुरसं स्मृतम् ॥ वातपित्तोपशमनं गुरु शुक्रविवद्धनम् ।। स्नेहनं हणं वृष्यं शीतलं तर्पणं गुरु । स्निग्धं श्रमानिलहरं वाराहं बलवर्द्धनम् ॥ कफघ्नं खगिपिशितं कषायमनिलापहम् । पिश्यं पवित्रमायुष्यं बद्धमूत्रं विरुक्षणम् ॥ गोकणेमांस मधुरं स्निग्धं मृदु कफापहम् । विपाके मधरश्चापि कफपित्तविनाशनम् ॥ इति ।
सब्वेमांसस्य विशेषफलमाह-शरीरेत्यादि। शरीरहणे मांसादन्यत आद्य खाद्य न विशिषाते इति ! वर्ग समापयति, इतीत्यादि ॥२५॥
। इति नृतीयो मांसवर्गः ।३।

Page #1038

२७श अध्यायः सूत्रस्थानम्
१०२७ पाठा शुषा शटीशाकं वास्तुकं सुनिषण्णकम् । विद्याद ग्राहि त्रिदोषन्न बर्नोभेदि च वास्तुकम् ॥ त्रिदोषशमनी वष्या काकमाची रसायनी। नात्युष्णशीतवीर्या च भेदिनी कुष्ठनाशिनी ॥ राजधवकशाकन्तु त्रिदोषशमनं लघु । ग्राहि शस्तं विशेषेण ग्रहण्यशेविकारिणाम् ॥ कालश:कञ्च कटकं दीपनं गरशोफजित् । लघृष्णं वातलं रुक्ष कालीयं * शाकमुच्यते ॥ गङ्गाधरः -क्रमिकवान्मांसवर्गानन्तर शाकवर्गमाह --पाठेत्यादि : वक्ष्यते वर्गसमाप्तौ। चतः शाकवर्गोऽयं पत्रकन्दफलाश्रय इति । तेन शाकं गुण कम्मभ्यां वक्त पाठादीनां यत्र पत्रादिविशेषेणोपदेश्यते नत्र यथायोग्य पत्रादिकं विद्यात् । यद्यप्यन्यत्रोक्त : पत्रं पुष्पं फलं नालं कन्दं संस्वेदन
था। शाकं पड़विधमुद्दिष्ट गुरु विद्याट यथोनरमिति तथापि मुश्रुते - पुष्पच पत्रञ्च फलं तथैव यथोत्तरं ते लघवः प्रदिया इति वचनेन यथाय फलपत्रपुष्पाणां पूर्व पूव्वं लघु पर एरं गुरु विद्यात् इह त गणकथनं सामान्यर एव बोध्यम् ! पाठा आकनिधि : भूपा कासमडे. शटरी हरिद्रापत्राकृति वास्तुकं वथ्याशाकम् . मुनिषण्ण निद्राल. तेषां पत्राणां शस्तूकवर्ग ग्राहिखात् सर्वेषां त्रिदोषघ्नलं . विद्यात् : वास्तुकन्तु चोभेदि त्रिदोषेत्यादि। कुष्ठनाशिनीत्यन्ताः काकगाचीगणाः गत्युषणजीतवीर्या मध्यवीर्या। अस्याः पत्रमव शाकम् . राजक्षकत्यादि रजक्षवक दुग्धिकापत्रम्। कालशाकमित्यादि . सुश्रुतेऽपि-- दीपनं बालशाकन्तु गरदोषहरं कटु। लघृष्णमित्यादि . कालीयशाकं लधूष्णरुक्षवादातलम
चम्पाणिः-शाकानामपि व्यञ्चनत्वेनानन्तरमुपदेशः। शुषः कासमईः. चनाम प्रसिद्धा, वास्तुकं टकवास्तुकम्। नात्युष्णशीतवीर्येति नोष्णस्व प्रकर्षप्राप्तमस्यः नापि शीतस्वम् इत्यर्थः ; यत् तु सुश्रु ते "तिक्ता काकमाची वातं शमयत्युष्णधीय॑त्वाद” इत्युक्त , तद्वीर्यवादि मतेन, भत एव दम्यगुणे सुश्रु तेऽपि नारयुष्णशीतमेव पठितम् । राजभवको दुग्धिका, कालशाक • कालाख्यमिति पाठान्तरम्।

Page #1039

१०२८
चरक-संहिता। । अन्नपानविधिः दीपनी चोष्णवीर्या च ग्राहिणी कफमारुते। प्रशस्यतेऽम्लचाङ्गरी ग्रहण्योंहिता च सा ॥ मधुरा मधुरा पाके भेदिनी श्लेग्मवर्द्धिनी। वृष्या स्निग्धा च शीता च मदनी चाप्युपोदिका ॥ रुक्षो मदविषन्नश्च प्रशस्तो रक्तपित्तिनाम् । मधुरो मधुरः पाके शीतलस्तण्डुलीयकः ॥ मण्डूकपर्णी वेत्रान कुचला वनतिक्तकम् । कर्कोटकावल्गुजको पटोलं शकुलादनी ॥ वृषपुष्पाणि शाङ्गष्टा केबुकं सकठिल्लकम् । नाड़ीकलायं गोजिता वार्ताकी तिलपर्णिका ॥ कोलकं कार्कशं नम्बं शाकं पार्पटकञ्च यत् ।
कफपित्तहरं तिक्तं शीतं कटु विपच्यते ॥ दीपनीत्यादि। अम्लचाङ्गरी अम्लरोलीति ख्याता। मधुरेत्यादि । उपोदिका पुदिनापत्रम् । मक्ष इत्यादि। नाडुलीयकोऽल्पमारिषः । मण्डूकपर्णीत्यादि। मण्डकपर्णी मन्युमणी। वधान त्रस्य कोमलाग्रम् : कुचेलापत्रम् । वनतिक्तकं श्वेतबहला । ककौटकं कॉकरोलाख्यस्य फलम् । अबल्गुजं वागुजीपत्रवीजम् । पटोलं पत्रं फलन । शकुलादनी कटुरोहिणीपत्रम् । वृषपुष्पाणि वासकपुष्पाणि। शाङ्गेष्टा कानिक्तिका। केवुकं केउफलम् . कठिल्बकः कारवेलः । नाड़ी नाड़ीशाक डाँडा इति लोक। कलायं वर्तुल कलायपत्रम्। गोजिहा दीशाकम् । वार्ताकुः प्रसिद्धा। तिलपर्णो एड़गजापत्रं फलश्च। कोलकं पटोलफलम् । काकेशं स्वल्पकर्कोटकफलम् । निम्बं निम्बपत्रम्। पापटकश्च शार्क क्षेत्रपपटीपत्रम् । सर्वमिदं कफपित्तहरमित्यादिगुणं तत्र विशेष उन्नेयः । कालिया इति ख्यातम्, कालाख्यमिति कालशाकमेवोच्यते पुनः, अन्ये तु “कालायम्" इति पठन्ति। मण्डूकपर्णा मणिमणि ख्याता, कुचेला अकर्णविद्धि काभेदः ; वनतितकं पथ्यसुन्दरम, अवलगुजो वागुजी, शकुलादनी कटुरोहिणी, शाङ्गेष्टा काकतिक्ता, कटिल्लकः पुनर्नवा, नाड़ी नाड़ीचः,

Page #1040

२७श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । सर्व्वाणि सूयशाकानि फञ्जी चिल्ली कुतुम्बुकः । लुकानि च सर्वाणि सपत्राणि कठिञ्जरः ॥ शाल्मलिपुष्पाणि कर्बुदारः सुवर्चला । निष्पावः कोविदारस्य पत्तरश्चञ्चुपर्णिका ॥ कुमारजीव लोहाकः पालङ्को मारिषस्तथा । कलम्बुनालिका सूर्य्यः कुसुम्भवृकधूमकौ ॥ लक्ष्मणा च प्रपुन्नाड़ो नलिनीका कुठेरकः । लोणिका यवशाकञ्च कुष्माण्डकमवल्गुजम् ॥
१०२८.
1
/
सर्व्वाणीत्यादि । मृत्यस्य पयोनिमुहचणकादेः शाकानि पत्राणि । फञ्जी ब्रह्मयष्टीपत्रम् । चिल्लिगी वास्तुकम् । कुतुम्बुकः द्रोणपुष्पीपत्रम् | सर्व्वाण्यालुकानि पिण्डालुकमध्वालुकादीनि सपत्राणि तेषां पत्राणि । कठिञ्जरः कुठेरकपत्रम् | कच्च दारपुष्पम् । सुवच्चेला सय्यभक्तापुष्पम् | कोविदारस्य काञ्चनस्य निष्पावः शिम्बाफलम् । पत्तूरः शालिञ्चः । चुञ्चुपणिका चुयाशाकं लोके एरण्डपर्णीत्युच्यते । कुमारजीवो जीवशाकम् । लोट्टाको लुटियाशाकम् । पालकाः ख्यातो लोके । मारिषः डॉडालटिया । कलम्बुः कलमीशाकम् | नालिका गोलाड़चिः । सूय्यैः सुरीः राजी तस्याः पत्रं राइशाकम् | कुसुम्भः प्रसिद्धः । वृकधूमकः भूमिमारिषः | लक्ष्मणा स्वनामख्याता तस्याः पत्रम् । प्रपुनाड़ एड़गजा तस्य पत्रं, फलन्तु शमीधान्ये प्रागभिहितम् । नलिनीका पद्ममृणालम् नीलिनीकेति पाठे नीलीपत्रम् । कुठेरकः पर्णासभेदः । लोणिका गुणइशाकम् | यवशाकं क्षेत्रवास्तूकशाकम् ।
कलायं वर्त्तुं लकलायम्, तिलपका हुलहुलिका, गोजिहा दार्श्विपत्रिका, कुलकः कारवेल्लकः, केचित् तु कुलकं पटोलभेदमाहुः, कर्कशः स्वल्पकर्कटिकः ।
सूयशाकानि मापपर्ष्यादनि, फञ्जी ब्राह्मणयटिका, बिल्ली गौड़वास्तुकं कुतुम्बुको द्रोणपुष्पिका, आलुकादीनि पिण्डालुकादीनि कर्बुदारः काञ्चनः सुवर्चला सूर्यreer, केचिन्न फलकमाहुः, पत्तूरः शालिञ्चः, चुन्नुपर्णिका नाड़ीचभेदः, कुमारजी वो जीवशाकं, लोट्टाको लोहामारिषः, नालिका गोनाड़ीच:, आसुरी राजिका मण्डको वा, वृकधूमको भूमिशिरीषः, लक्ष्मणा स्वनामख्याता, नलिनी पद्ममृणालं, नीलिनीपाठपक्षे बुद्धा, यवशाकं क्षेत्रवास्तुमं,

Page #1041

अन्नपानविधिः
१०३०
चरक-संहिता . यातुकः शालकल्याणी त्रिपर्णी पीलुपणिका : शाकं गुरु च रुक्षञ्च प्रायो विष्टभ्य जीर्यति ॥ मधुरं शीतवीर्यश्च पुरीषस्य च भेदनम् । खिन्नं निष्पीडितरसं स्नेहाद तत् प्रशस्यते ॥ २६ ॥ शणस्य कोविदारस्य कळदारस्य शाल्मलेः । पुष्पं ग्राहि प्रशस्तञ्च रक्तपित्ते विशेषतः ॥ न्यग्रोधोडुम्बराश्वत्थ-प्रक्षपद्मादिपल्लवाः । कषायाः स्तम्भनाः शीता हिताः पित्तातिसारिणाम् । वायु वत्सादनी हन्यात् कर्फ गण्डीरचित्रको श्रेयसी विल्वपर्णी च विल्वपत्रच वातनुत् ।। भण्डी शतावरीशाक बला जीवन्तिकश्च यत् ।
पवण्याः पव्वपुष्प्याश्च वातपित्तहरं स्मृतम् ॥ कुष्माण्डकं प्रसिद्धम् : अवलगुज लोमाजोपत्रम् . भातुक शलशालपणीपत्रम् । शालकल्याणी शालिञ्चप्रभेदः 'यी पदी : सोलपर्णी नोवटकः । एषां सूप्यादीनां शाकं गुरु च र शानवी बार मकरम् । तत् सब स्विन्नं कृता निष्पीडितसं स्नेह पहस्नेह एका नवा प्रशस्यते ।। २६. ___ गङ्गाधरः-एषु शणादीनां पुष्पस्य विशेषगुणमाह--शणस्येत्यादि । शणादीनां पुष्पं गुरुरुक्ष मित्यादिगुणं विशेषतो ग्राहि रक्तपित्ते प्रशस्तश्च । न्यग्रोधेत्यादि आदिना कञ्चटादेः पल्लवाः। वायुमित्यादि। वत्सादनी गुड़ची पल्लवरूपा प्रकरणात्। गण्डीरः शमठस्तस्य पत्रम्। चित्रकश्च पत्ररूपः । श्रेयसी गजपिप्पली । विल्वपर्णी विलाज्जक तेषां पत्रं विल्वपत्रच वातनुत् । भण्डीत्यादि ! भण्डी माटीति लोके। तस्याः पत्रं शतावर्याश्च पत्रं शाकम् । बला वाट्यालकस्य पत्रम्। जीवन्तिकश्च यच्छाकं पत्रम् । पर्वणी कुष्माण्डः सर्पच्छत्रम्, अवल्गुजमित्यवल्गुजभेदः, यातुकः शुक्ला शारूपर्णी, शालकल्याणी शालिञ्चीभेदः, त्रिपर्णी हंसपादिका, पीलुपर्णी मोरटकः ॥२६॥
चक्रपाणिः-गण्डीरः शमठः, विल्वपर्णो विरुवार्जकम्। भण्डी स्वनामख्याता, पग्वणी पर्व

Page #1042

२७श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । लघु भिन्नशकृत् तिक्तं लाङ्ग लिक्युरुवूकयोः । तिलवेतसशाकञ्च शाकं पञ्चाङ्ग लस्य च ॥ वातलं कटुतिक्ताम्लमधोमार्गप्रवर्तनम् । रुक्षाम्लमुष्ण कौसुम्भं कफन्न पित्तवर्द्धनम् ॥ २७ ॥ त्रपुषैरिके स्वादु-गुरुविष्टभिशीतले । मुखप्रियश्च रुक्षश्च मूत्रल त्रपुषन्त्यति ॥ एर्वारुकञ्च संपक्वं दाहतृष्णाक्लमार्त्तिनुत् वोंभेदीन्यलानि रुनशीतगुरूणि च ।
पव्वेशाकं पञ्चपुष्पी कुरकुटी पथ्यशाक पत्र लम्वित्यादि। लाङ्गलिकी 'चत्ररण्डपत्रम् उरूवार एरण्डपत्रं लिकर। तिलस्य चेतसस्य च शाक पश्चाङ्गलस्य क्षुट्टै रण्ड एवं शाकं वानलमित्यादिगुणम् । रक्षाम्लमित्यादि पूर्व कुसुम्भपत्रगुण उत्त, इह पुरस्तस्य फलं रक्षाम्लमित्यादिगुणम् ॥२७॥
गङ्गाधरः ---षेत्यादि । त्रपुपमपश्चं मायाम्वृफलम्, एवमे रुकमपक्व फलम् । वे स्वादुनी गुरुणी विष्टम्धिनी शीतले च ! नयोमध्ये त्रपुषन्तु संपक्वम् अतिमुखप्रियादिगुणम् । गोरुकञ्च संपक्वं दाहादिनुन् । रुिकं ककेटीफलम् । सुश्रु ते च-त्रपुषैचोरु-कारु-शणन्तप्रभृतीनि । गुरुविष्टम्भि शीतानि खादूनि कफकृन्ति च ! मुष्टमूत्रपुरीपाणि सक्षारमधुराणि च ॥ बालं सुनीलं त्रपुषं तेषां पित्तहरं स्मृतम् ' तत् पाण्डु कफजीर्णमम्लं वातकफापहम् ।' एरुिकं सकारु सम्पक्वं कफवातकृत् । सक्षारं मधुरं रुच्य दीपनं नातिपित्तलम् ॥ सक्षारं मधुरञ्चैव शीणेढन्तं ककापहम् । भेदनं दीपनं हृद्यमानाहाष्ठीलनुल्लघु ॥ इति :
वर्षोभेदीनीत्यादि । अलाब्बाः फलानि वर्चीभेदीनि । अन्यत्र च । चिर्भरेत्यादि । चिभेटो गोडम्बाफलं द्विविधं क्षुद्रफलं वृहत्फलश्च। एरुिकं
शाकं, पर्धपुष्पी कुकटी, पञ्चाङ्गलभित्रैरण्डः, एरिक राजकर्षटी, कुष्माण्डकं सुश्रुते बाल्याच. वस्थाभेदेम पठितं तदप्यविरुद्धमेब, यतः, बालमध्ययोता पित्तहरत्वं कफकरवसोत, तदपीर पित्तोतरे कफोसरे समिपाते बोबुभ्यम् ॥ २७ ॥

Page #1043

१०३२ चरक-संहिता।
अन्नपानविधिः चिर्भटर्वारुके तद्वद बच्चोंभेदहिते तु ते। कुष्माण्डपक्वं सक्षारं मधुराम्ल तथा लघु ॥ स्पृष्टमूत्रपुरीषञ्च सर्वदोषनिवर्हणम् । केलूटञ्च कदम्बञ्च नदीमाषकमैन्दुकम् ॥ विशदं गुरु शीतञ्च समभिष्यन्दि चोच्यते ॥ २८॥ उत्पलानि कषायाणि पित्तरक्तहराणि च । पौ करन्तु भवेद्वीजं रक्तपित्तनयापहम् ॥ तथा तालप्रलम्बश्च उरःक्षतरूजापहम् ।
खजूरं तालशस्यश्च रक्तपित्तनयापहम् ॥ क्षुद्रकर्कटीफलं करिनाम। तद्वत् । रुक्षशीतगुरुणी! वर्चीभेदे अहिते तु ते। - कुष्माण्डमित्यादि। पूर्व कुमाण्डकमवल्गुनयितिवचनेन कुष्माण्ड पत्रगुण उक्त इह तु तस्य फलं सक्षारादिगुणम् । सुश्र ते तु-...पुष्पफलालावुकलिन्दकप्रभृतीनि। पित्तनान्यनिलं कुय्यु तथा मन्दककानि च। सृष्टमूत्रपुरीपाणि स्वादुपाकरसानि तु ॥ पित्तघ्नं तेषु कुष्माण्ड घालं मध्यं कफावहम् । पक्वं लघूष्णं सक्षारं दीपनं वस्तिशोधनम् । सबदोपहरं हृदा पथ्यं चेनोविकारिणाम् ॥ इति ।
केलूटञ्चेत्यादि। केलूटं स्वादुविटपं तत्कन्दः स्वादशीतल इति हारीत. वचनम् । कदम्बं कलम्बिकामिति केचित, स्वल्पकदम्वमित्यन्ये । नदीमाषक: वर्तमानकः। ऐन्दुकं निखाड़ इति लोके ।। २८ ।।
गङ्गाधरः---उत्पलानीत्यादि। उत्पलानां कन्दानि वीजानि। पोष्करमित्यादि। पौष्करं पयवीजम् । तालपलम्ब तालाङ्करः। खजूरं तालशंस्यश्च फलम् । सुश्र ते च-तालनारिकेलखज्जू रप्रभृतीनां मस्तकमज्जानः---- स्वादुपाकरसानाहू रक्तपित्तहरांस्तथा। शुक्रलाननिलघ्नांश्च कफबृद्धिकरानपि॥ अन्यत्र तु। गुवाकम्य शिरस्तद्वद्भ दकं मदकारकमिति । ... चक्रपाणिः-केलूटे हारीतवचनं-“केलुटं स्वादविटपं तत्कन्दः स्वादशीतलः" इति । कदम्बं कदम्बिकां वदन्ति, केचित् तु स्यल्पकदम्बकमाहुः, नदीमाषका उन्दीमाणबक इति ख्यातः, ऐन्दुक

Page #1044

२७२ अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
१०३३ तरूटं विसशालूकं क्रौञ्चादनकसेरुकम् । शृङ्गाटकाङ्कलोड्यञ्च गुरु विष्टम्भि शीतलम् ॥ कुमुदोत्पलनालाश्च सपुष्पाः सफलाः स्मृताः। शीताः स्वादुकषायाश्च कफमारुतकोपनाः ॥ * बल्यः शीतो गुरुः स्निग्धस्तर्पणो वृहणात्मकः । वातपित्तहरः स्वादुवृ ष्यो मुञ्जातकः परः॥ जीवनो वंहणो वृष्यः कण्ठ्यः शस्तो रसायने।
विदारीकन्दो बल्यश्च मूत्रलः स्वादुशीतलः॥ तरूटविसेत्यादि। तरूटं कहारकन्दः। विसं पद्मादीनां क्षुद्रमृणालम् । शालूकं पद्मादीनां कन्दः। क्रोश्चादनं घेञ्चुलिका। कसेरुकं द्विविधंक्षुद्रं चिञ्चोटकं, वृहत् तु राजकशेरुकम्। शृङ्गाटकं पानीयफलम् । अङ्कलोड्य हस्त्रोत्पलकन्दः। सर्व गुरु विष्टम्भि शीतलम् । कुमुदत्यादि। कुमुदोत्पलयोनालाः पुष्पाणि च फलानि च शीतादिगुणानि । बल्य इत्यादि । मुञ्जातक 'औत्तरापथिकः कन्दः। वल्य इत्यादिगुणः । जीवन इत्यादि। विदारीकन्दो जीवन इत्यादिगुणः । सुश्र ते तु-मधुरो हणो दृष्यः शीतः खर्योऽतिमूत्रलः। विदारिकन्दो बल्यस्तु पित्तवातहरस्तु सः॥ इति । विदारिकन्दो द्विविधः स्वल्पवहुक्षीरभेदात् । तत्रालपक्षीरो हस्तिपाद इति लोके, बहुक्षीरस्तु दीर्घकन्दः, भूमिकुष्माण्ड इति लोके। ( तथा सुश्र तेवातपित्तहरी वृष्या स्वादुतिक्ता शतावरी। महती चव हया च मेधाग्निबलवर्धिनी। ग्रहण्यशोविकारनी दृष्या शीता रसायनी ॥ इति ।) निक्षारः। तालप्रलम्बस्तालाङ्करः, शस्यशब्देनेह मस्तकमजा गृह्यते। तरूटः कहारकन्दः, क्रौञ्चादनं घिन्चुलिका, कसेरुकशब्देन चिचोड़का राजकसेरुकश्च गृह्यते, अङ्कलोड्य हस्वोत्पल... * इतः परं श्लोकोऽयं के चित् पुस्तकेषु दृश्यते--
कषायमीषद् विष्टम्भि रक्तपित्तहरं स्मृतम् ।
पौष्करन्तु भवेद्वीजं मधुरं रसपाक्योः ॥ + सुश्रुतोक्तस्त्वयं शतावरीविषयकः श्लोकः हस्तलिखितादर्शपुस्तके दशनात् अत्रैव विनिवेशितोऽस्माभिः ।
१३०

Page #1045

Acharya Shri ka
१०३४ चरक-संहिता।
[ भनपानविधिः अम्लीकायाः स्मृतः कन्दो ग्रहण्योंहितो लघुः । नात्युष्णः कफवातनो ग्राही शस्तो मदात्यये ॥ त्रिदोषं बद्धविणमूत्र सार्षपं शाकमुच्यते। तद्वत् पिण्डालुकं विद्यात् कन्दत्वाच्च मुखप्रियम् ॥ सर्पच्छत्रकवास्तु बह्वयोऽन्याश्छत्रजातयः । शीताः पीनसकतं पश्च मधुरा गुव्य एव च ॥ चतुर्थः शाकवर्गोऽयं पत्रकन्दफलाश्रयः ॥ २६ ॥
। इति शाकवर्गः। ४। अम्लीकाया इत्यादि। अम्लीकाया अम्लाकस्य कन्दः। त्रिदोषमित्यादि। सापं शाकं सर्षपपत्रम् । तद्वदित्यादि। पिण्डालुकः पिण्डाकारः कन्दः तं, तद्वत् त्रिदोषं बद्धविण्मूत्रं विद्यात् । कन्दवाच्च मुखप्रियं विद्यात् । अत्रापरेषां कन्दानां गुणाः उन्नेयाः। तद यथा सुश्र ते---स्थूलशुरणमाणकप्रभृतयः कन्दाः इपत्कषायाः कटुका रुक्षा विष्टम्भिनो गुरवः कफवातलाः पित्तहराश्च। माणकं स्वादु शीतञ्च गुरु चापि प्रकीतितम् । स्थूलकन्दस्तु नात्युप्णः शृरणो गुदकीलहा ॥ कुमुदोत्पलपद्मानां कन्दा मारुतकोपनाः। कषायाः पित्तशमनाः विपाके मधुरा हिमाः॥ वाराहकन्दः श्लेष्मन्नः कटुको रसपाकतः। मेहकुष्ठक्रिमिहरो बल्यो वृप्यो रसायनः॥ इति ।
सर्पच्छत्रकेत्यादि। सर्पच्छत्रकं मृतसर्पदेहभूतभूभागे जातमुद्भिज्ज छत्राकृतिकं छत्रं, सपैच्छत्रकं वज्जयिखा अन्या बह्वाश्छत्रजातयः उद्भिज्जाः शीताः पीनसकत्राश्च मधुराश्च गुव्वाश्चेति । सुश्र ते च-उद्भिदानि पलालेक्षुकरीषवेणुक्षितिजानि। तत्र पलालजातं मधुरं मघर विपाकं रुक्षं दोषप्रशमनश्च। इक्षुजं मधुरं कपायानुरसं कटुकं शीतलञ्च। तद्वदेवोष्णं कन्दः। मुजातक औत्तरापथिककन्दः। अम्लीका स्वल्पविटपा प्रायः कामरूपादौ भवति । सर्पच्छन्नं सर्पफणाकारं छत्रकम् ; अन्याइछवजातयः करीषपलालादिजा बहुला ज्ञेयाः। पत्रकन्दफलाश्रय इति प्राधान्येन, तेन पुष्पाश्रयत्वमपि शाकवर्गस्य ज्ञेयम् ॥ २८१२९ ॥
। इति शाकवर्गः। ४।

Page #1046

२७श अध्यायः ।
सूत्रस्थानम् ।
१०३५ तृष्णादाहज्वरश्वास-रक्तपित्तक्षतक्षयान् । वातपित्तमुदावर्त स्वरभेदं मदात्ययम् ॥ तिक्तास्यतामास्यशोषं कासश्चाशु व्यपोहति । मृद्वीका.वहणी वृष्या मधुरा स्निग्धशीतला ॥ मधुरं वहणं वृष्यं खजरं गुरु शीतलम् । चयेऽभिघाते दाहे च वातपित्ते च तद्धितम् ॥ तपणं वहणं फल्गु गुरु विष्टम्भि शीतलम् । परूषकं मधूकञ्च वातपित्ते च शस्यते ॥ मधुरं वहणं बल्यमाम्रातं तर्पणं गुरु ।
सस्नेहं श्लेष्मलं शीतं वृष्यं विष्टभ्य जीर्यति ॥ कारीषं कषायं वातकोपनश्च । वेणुजातं कषायं वातकोपनश्च। भूमिजं गुरु नातिवातलं भूमितश्चास्यानुरसः। इति । __ वर्ग समापयति-चतुर्थ इत्यादि। पत्रकन्दफलाश्रय इति प्रायेण तत्पुष्पगुणकथनं नानुपपन्नमिति ॥२९॥
इति शाकवर्गश्चतुर्थः । ४ ।। गङ्गाधरः-अथ शाकफलाश्रया इति वर्गक्रमनिर्देशाच्छाकवर्गानन्तरं फलवगमाह-तत्र श्रष्ठखाद्राक्षागुणमाह-तृष्णेत्यादि। मूद्वीका द्राक्षाफलं पक्वं न सामं मधुरखाभावात् । मधुरमित्यादि । खजूरं खज्जू रस्य पक फलं स्वल्पशस्यं बहुशस्यश्च द्विविधम् । तर्पणमित्यादि । फल्गु कोठोडम्बुरफलं पकम् । तच्चामं शाकखान्नात्राभिहितम्। परूषकमित्यादि। परूषफलं पक', पकमेव च मधूकफलं न खामम् । सुश्रुते च-द्राक्षाकाश्मय्येमधूकखजूरप्रभृतीनि । रक्तपित्तहराण्याहुगुरूणि मधुराणि च। तेषां द्राक्षा सरा वा मधुरा स्निग्ध. शीतला। रक्तपित्तज्वरश्वास-तृष्णादाहक्षयापहा ॥ हृद्य मूत्रविबन्धघ्नं पित्तामृग्वातनाशनम्। केश्यं रसायनं मेध्यं काश्मयं फलमुच्यते ॥ इति । मधुरमित्यादि । आम्रातमाम्रातकस्य पक फलं मधुरमामन्तु अम्लं शाकखात् तस्य
चक्रपाणिः-फलानामपि केपाञ्चिच्छाकवदुपयोगात् फलवर्गमाह। मृवीकाऽऽभिधीयते श्रेष्ठगुणत्वात् । फल्गु औडुम्बरम् । मधूकशब्देन समानगुणत्वात् फलं कुसुमञ्च ज्ञेयम् । परूषकमिह

Page #1047

१०३६
चरक-संहिता। [ अन्नपानविधिः तालशस्यानि सिद्धानि नारिकेलफलानि च। वहणस्निग्धशीतानि बल्यानि मधुराणि च ॥ मधुराम्लकषायश्च विष्टम्भि गुरु शीतलम् । श्लेष्मपित्तकरं भव्यं ग्राहि वक्तविशोधनम् ॥ अम्ल परूषकं द्राक्षा बदराण्यारुकाणि च । पित्तश्लेष्मप्रकोपीणि कर्कन्धूनिकुचानि च ॥ नात्युषणं गुरु संपक्वं स्वादुप्रायं मुखप्रियम् । संवहणं शीघ्रजरं नातिदोषलमारकम् ॥ द्विविधं शीतमुषणञ्च मधु रञ्चाम्लमेव च ।
गुरु पारावतं ज्ञयमरुच्यत्यग्निनाशनम् ॥ गुण इह नोक्तः। तालशस्यानीत्यादि । सिद्धानि पकतालफलानि सिद्धान्येव पकानि नारिकेलफलानि। अत्र च, विशेषतः कोमलनारिकेलं निहन्ति पित्तज्वरदाहमोहम्। इति। मधराम्लेत्यादि। भव्यं पकं कम्मरङ्गफलम् । अन्ये तु खसंघातरूपं चालित्रफलं पकमाहुः। श्लेष्मपित्तकरमम्लखात् । अम्लमित्यादि । द्विधा परूषकं द्राक्षा च मधुराम्लभेदात् ; तत्र मधरयोगुणा उक्ता अम्लयोरिह वचनमिदम् । आरुकाणि कात्तिकपुरे प्रसिद्धानि । बदराणि कोलानि हत्फलानि । ककन्धूस्तु क्षुद्रफलबदरम् । तत्रारुकस्य विशेषमाह । नात्युष्णमित्यादि। आरुकम् आलुवोखरमिति लोके। तच्च द्विविधं शीतमुष्णश्च मधुरं शीतमम्लमुष्णमिति। सुश्रुते-कन्धुकोलबदरमामं पित्तकफापहम् । पक्क पित्तानिलहरं स्निग्धं समधुरं सरम् ॥ पुरातनं तृट्शमनं श्रमघ्नं दीपनं लघु। सौवीरं बदरं स्निग्धं मधुरं वातपित्तजित् ॥ इति । गुवित्यादि। पारावतं कामरूपे प्रसिद्धम् । तदपि द्विविधं, मधुरं मधुरपरूषकं ज्ञयम्। आम्रातम् आमड़ा इति ख्यातम्, आम्रफलसदृशमिति चान्द्रका, एतञ्च द्विविधं-मधुरमम्लञ्च, अन मधुरस्यैव गुणः, अम्लस्य वक्ष्यमाणस्वात्। तालशस्यानीति तालफलानि, यथा-“हरीतक्यादीनां शस्यानि" इति फलमेव शस्यमुच्यते। सिद्धानि पक्कानि, तेन पक्कतालस्य ग्रहणम् । भव्यं कर्मरङ्गं फलं, केचित् त्वक्संहतिफलं वदान्त । आरुकं कार्तिकपुरे प्रसिद्धं ; कर्कन्धूः शृगालबदरी, कर्कन्धूनिकुचयोविच्छिद्य पाठे न नित्यं पित्तश्लेष्मकर्तृत्वं

Page #1048

२७श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
१०३७ भव्यादल्पान्तरगुणं काश्मर्यफलमुच्यते। तथैवाल्पान्तरगुणं तूदमम्लं परूषकात् ॥ कषायं मधुरं टङ्क वातलं गुरु शीतलम् । कपित्थमामं कण्ठन्न विषन प्राहि शीतलम् ॥ मधुराम्लकषायत्वात् सौगन्ध्याञ्च चिप्रदम् । तदेव सिद्धं दोषघ्न विषन्न ग्राहि गुद्धपि ॥ विल्वन्तु दुज्जरं सिद्धं दोषलं पूतिमारुतम् । स्निग्धोषणतीक्ष्णं तदबालं दीपनं कफवातजित् ॥ रक्तपित्तकरं * वालमापूर्ण पित्तवर्द्धनम् । पक्कमान जयेद वायु मांसशुक्रबलप्रदम् ॥
कषायमधुरप्रायं गुरु विष्टम्भि शीतलम् । शीतमम्लमुष्णम्। रसनिदेशे वीर्यप्राप्ती खामलकस्याम्लस्य शीतवीर्यदर्शनाद् वीर्यान्तराशकानिवारणार्थ पुनः शीतमुष्णमित्युक्तम् । भव्यादित्यादि। भव्यफलस्य ये गुणाः उक्ता मधुरामलकपायविष्टम्भिखगुरुशीतलश्लेष्मपित्तकरखग्राहिखवक्त शोधनखानि, तेभ्योऽल्पान्तरा अल्पभेदा गुणा यस्य तत् । हृद्यमित्यादिना सुश्रुतोक्तगुणाः पूर्व दर्शिताः। तथैवेत्यादि । तूदफलमुत्तरापथे प्रसिद्धं परूषकादल्पान्तरगुणम् । परूषकस्य गुणाः पूवे. मुक्ताः पित्तश्लेष्मप्रकोपिखाम्लखादयस्तेभ्योऽल्पान्तरा अल्पभेदा गुणा यस्य तत् । कषायमधरमित्यादि । टङ्क काश्मीरदेशे प्रसिद्धम्। कपिमित्यादि। आममपक्वं कपित्थफलम् । तदेव सिद्धं पक्वं कपित्थफलम् । विल्वन्वित्यादि। सिद्धं पक्वं विल्वफलम्। तद्धालमामं स्निग्धोष्णादिगुणम् । रक्तपित्तेत्यादि। आम्रमाम्रफलं बालं रक्तपित्तकरमसम्पूर्णमाम मध्यममपक्वं पित्तवर्द्धनम् । तयोर्दर्शयति ; परूषकादीनान्तु मधुराम्लभेदेन द्विरूपाणां य एव परूषकादयोऽम्लास्त एव पित्तश्लेष्मकरा इति। पारावतः कामरूपप्रसिद्धः, अत्र यो मधुरः स शीतः, यश्चाम्ल: स उष्णः इति ज्ञेयम् ; एवं रसनिर्देशेनैव वीर्ये लब्धेऽपि पुनः वीर्याख्यानम् अम्लस्य आमलकस्य शीतता* वातपित्तकरमिति चक्रः ।

Page #1049

१०३८
चरक-संहिता। ( अन्नपानविधिः जाम्बवं कफपित्तघ्न ग्राहि वातकरं परम् ॥ मधुरं बदरं स्निग्धं भेदनं वातपित्तजित् । तच्छुक कफवातघ्न पित्ते न च विरुध्यते । कषायमधुरं शीतं ग्राहि सिम्बितिकाफलम् ॥ ३०॥ गाङ्गरुकं करीरञ्च विम्बी तोदनधन्ननम् । मधुरं सकषायञ्च शीतं पित्तकफापहम् ॥ संपक पनसं मोचं राजादनफलानि च । स्वादूनि सकषायाणि स्निग्धशीतगुरूणि च ॥
पक्वं वायु जयेदित्यादिगुणम् । जाम्बवमित्यादि । जाम्बवमिति सामान्यात् वृहत्फलजाम्बवं राजजाम्बवं क्षुद्रफलजाम्बवं भूजाम्बवं वनजाम्बवं काकजाम्बवं सर्व कफपित्तनमित्यादि। मधरमित्यादि। मधुरं बदरं सौवीरबदरं, सुवीरा यमुना नदी, तस्या यस्मिन् देशे स्थितिः, तद्देशजं बदरं सौवीरमिति सुश्र तोक्तं दर्शितम्। सौवीरं बदरं स्निग्धमित्यादिगुणम्। तच्छुष्कमिति तद्भदरमिहानुवत्तेते न तु सविशेणमनुवर्तते। तेन सर्च बदरं शुष्क कफवातघ्नं न तु पित्ते च विरुध्यते। कषायेत्यादि । सिम्बितिकाफलं स्वनामख्यातम् । सुश्रुते च-कपायं स्वादु संग्राहि शीतं सिम्वितिकाफलम्, इति ॥३०
गङ्गाधरः-गाङ्गेरुकमित्यादि। गाङ्गेरुकी नागवला तस्याः फलम् । करीरो मरुजमस्तस्य फलम् । विम्बी ओष्ठोपमफलम् । तोदनं फलविशेषः। धन्वनं धन्वनक्षस्य फलम् । मधुरमित्यादिगुणम् । संपक्वमित्यादि। पनसं कण्टकिफलम् । मोचं कदलीफलम् । राजादनफलं पियालफलम् । पक्वान्येतानि खादूनीत्यादिगुणानि। सुश्रुते तु-पनसं सकषायन्तु स्निग्धं स्वादुरसं गुरु। मोचं खादुरसं प्रोक्तं कषायं नातिशीतलम् । रक्तपित्तहरं वृष्यं रुच्यं श्लेष्मकरं गुरु। स्निग्धं स्वादुकषायञ्च राजादनफलं गुरु । इति ।
दर्शनाद बोद्धव्यम्। तूदम् औत्तरापथिकफलम् । टङ्क काश्मीरप्रसिद्धम् । सिद्धमिति कालवशात् पक्वं; कपित्थविल्वाम्राणामवस्थाभेदेन गुणकथनं सर्वावस्थासु तेषामुपयोज्यत्वात् । बदरं मध्यप्रमाणं तद्धि मधुरमेव स्यात् । गागरुक नागबल फिलम, करीरो मरुजो दुमः, तोदनं

Page #1050

२७श अज्यायः] सूत्रस्थानम् ।
१०३६ कषायविशदत्वाच सौगन्ध्याच्च रुचिप्रदम् । अवदंशक्षम हृद्य * वातल लवनीफलम् ॥ नीपं शतारुकं पीलु तृणशून्यं विकङ्कतम् । प्राचीनामलकञ्चैव दोषन्न गरहारि च ॥ ऐङ्ग दं तिक्तमधुरं स्निग्धोषणं कफवातजित् । तिन्दुकं कफपित्तनं कषायं मधुरं लघु ॥ विद्यादामलके सर्वान् रसान लवणवर्जितान् । स्वेदमेदककोत्क्लेद-पित्तरोगविनाशनम् ॥+ अम्लं कषायमधुरं वातन ग्राहि दीपनम्।
स्निग्धोषणं दाडिमं हृय करूपित्ताविरोधि च॥ कपायेत्यादि। लवनीफलम् कषाय विशदसौगन्ध्यारुचिकरम्। अवदेशक्षम भोज्यद्रव्यान्तरम्रक्षणे रोचकखक्षमम् । नोयालीति ख्यातम् । नीपमित्यादि। नीपं पक्वं कदम्बफलम्। शतारुकं स्वनामख्यातम् । पीलुफलम् गुड़फलम्। तृणशून्यं केतकीफलम् । विककृतं वइच इति ख्यातम् । प्राचीनत्यादि। प्राचीनामलकं पानीयामलकमलम्। ऐङ्गदमित्यादि। ऐगदं पुत्रजीवकलम्। तिन्दुकं तिंदु इति ख्यातम् । विद्यादित्यादि । लवणवज्जेितान् पञ्च रसान्। तदामलकं स्वेदादिनाशनम् । अम्लमित्यादि। द्विधा दाडिमं मधुरफलमेकमपरमम्लफलम् । तत्राम्लावरं कपायमधुरमम्लप्रवरं कषायमधुरम् । स्निग्धोणमित्यादिगुणम्। सुश्रुते च--कषायानुरसं तेषां धन्वनभेदः। राजादनं क्षीरि। अवदंशक्षममिति लवलीफलं प्राश्य व्यान्तरे रुचिभवति । नीपं कदम्बकम्, शतारुकफलं शरका इति ख्यातम, पीलु औत्तरापथिकम, तृणशून्यं केतकीफलम्, प्राचीनामलकं पानीयामलकम्। ईङ्ग दं पत्रजीवकफलम। तिन्दुक केन्दः। दाडिमगुणे कफपित्ताविरोधोत्यम्लदाडिमं पित्ताविरोधि, मधुरन्तु कफाविरोधि, तेन श्रिदोषहरत्वमस्योपपन्नम्, यदुक्त सुश्रुते-द्विविधं तत् तु विज्ञेयं मधुरञ्चाम्लमेव च । त्रिदोषनन्तु मधुरमम्लं वातकफापहम् ॥” इति ।
* रुक्षमिति क्वचित् पाठः। __+ इतः परं श्लोकोऽयं प्रन्थान्तरेषु दृश्यतेरु स्वाद कायाम्लं कफपित्तहरं परम । रसामृङमांसमे दोजान् दोषान् हन्ति विभीतकम ॥

Page #1051

चरक-संहिता।
( अन्नपानविधिः रुक्षाम्लं दाडिमं यत् तु तत् पित्तानिलकोपनम् । * वृक्षाम्लं ग्राहि रुक्षोणं वातश्लेष्मणि शस्यते ॥ अम्लीकायाः फलं पक्कं तस्माञ्चाल्पान्तरं गुणैः । गुणैस्तैरेव संयुक्तं भेदनन्त्वम्लवेतसम् ॥ शलेऽरुचौ विबन्धे च मन्देऽग्नौ मविप्नवे । हिकाश्वासे च कासे च छर्दिवर्चागदेषु च ॥ वातश्लेष्मसमुत्थेषु सर्वजेषूपदिश्यते ।
केशरं मातुलुङ्गस्य लघु शेषमतोऽन्यथा ॥ + दाडिमं नातिपित्तलम् । दीपनीयं रुचिकर हृद्य वच्चौविवन्धनम् ॥ द्विविध तत् तु विशे यं मधुरञ्चाम्लमेव च । त्रिदोषघ्नश्च मधुरमम्लं वातकफापहम् ॥इति । वृक्षाम्लमित्यादि । वृक्षाम्लं तिन्तिडीकं, सुश्रुते च-वातापहं तिन्तिडीकमामं पित्तबलाशकृत् । ग्राहाणं दीपनं रुच्यं सम्पर्क कफवातनुत् ॥ अम्लीकाया इत्यादि। द्विविधं तिन्तिडीकं वृक्षाम्लमम्लीका च। तत्र यस्य वृक्षोऽप्यम्लः स वृक्षाम्लः, यस्य फलमम्लं साम्लीका। तस्याः पकं फलं तस्मात् किश्चिद्गुणैरन्तरं भिन्नम्। तस्या आमफलमपि तिन्तिड़ीकामफलवत् । तदुक्तं सुश्रुते--अम्लीकायाः फलं पक तद्वद् भेदि तु केवलम् । तस्मादल्पान्तरगुणं कोपाम्रफलमुच्यते। इति । गुणरित्यादि। वृक्षाम्लस्य गुणै रुक्षोष्णवातश्लेष्महरखैः संयुक्तं ग्राहिलवज्ज भेदनश्चाम्लवेतसं थैकर इति ख्यातम् ।शूले रुचावित्यादि । मद्यविप्लवे मद्यविक्षेप, शूलादिवातश्लेष्मसमुत्थ. सम्बंगदेषु मातुलुङ्गस्य केशरमुपदिश्यते, लघु चोपदिश्यते। शेष केशरातिरिक्तं खगादिकमतोऽन्यथा गुणान्तरमुपदिश्यते। तद्यथा सुश्रुते-लध्वम्लं दीपनं हृद्यमातुलुङ्गमुदाहतम् । खक तिक्ता दुज्जेरा तस्य वातक्रिमिकफापहा । स्वादु शीतं गुरु स्निग्धं मांसं मारुतपित्तजित्। मेध्यं शूलानिलच्छद्दि-कफारोचक
वृक्षाग्नं महाकम्, अम्लीका तिन्तिड़ी। शेषमिति त्वङ्मासम्, अतोऽन्यथेति * "मधुरं पित्तनुत् तेषां पूर्व दाडिममुत्तमम" इत्यधिकः पाठः कचित् । + इतः परं श्लोकोऽयमादर्शान्तरे दृश्यते---
रोचनो दीपनो हृद्यः सुगान्धस्त्वगविवर्जितः । कच्चू र कफवातनः श्वासहिकार्शसां हित:॥

Page #1052

२७श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । सुगन्धि मधुरं साम्लं विशदं भक्तरोचनम् । * दुर्जरं वातशमनं नागरङ्गफलं गुरु ॥ वातामाभिषुकानोड़-मुकूलकनिकोचकाः। गुरूपणस्निग्धमधुराः सोरुमाणा बलप्रदाः॥ वातना वृहणा वृष्याः कफपित्ताभिवर्द्धनाः। पियालमेषां सदृशं विद्यादौष्ण्यं विना गुणैः ॥ श्लेष्मलं मधुरं शीतं श्लेष्मातकफलं गुरु ।
श्लेष्मलं गुरु विष्टम्भि चाकोठफलमग्निजित् ॥ नाशनम्। दीपनं लघु संग्राहि गुल्मार्शोघ्नन्तु केशरम् । शूलाजीणविवन्धेषु मन्दाग्नौ कफमारुते। अरुचौ च विशेषेण रसस्तस्योपदिश्यते। इति । सुगन्धीत्यादि। नागरङ्ग फलं कमलालिम्पाकं साम्लं मधुरं सुगन्धि च विशदश्च। सुश्रुते ....अम्लं समधुरं हृद्य विशदं भक्तरोचनम् । वातघ्नं दुज्जेरं प्रोक्तं नारङ्गस्य फलं गुरु ॥ इति ।
वातामेत्यादि। वातामस्य फलम्, अभिषुकस्य अभिषुकनाम्ना ख्यातस्य फलम् । आक्षोडस्य आखरोट इति ख्यातस्य फलं, मुकूलकस्य फलं, निकोचकस्य पव्वेतीयाखरोटस्य फलम्, उरुमाणस्य च फलम् । फलरूपा एते वातामादयो गुरूष्णस्निग्धमधुरा इत्यादिगुणाः। सुश्रुते च-चातामाक्षोड़ाभिषुकनिचलपिचुनिकोचकोरुमाणप्रभृतीनि। पित्तश्लेष्मकराण्याहुः स्निग्धोष्णानि गुरूणि च। बृहणान्यनिलघ्नानि बल्यानि मधुराणि च॥ इति । पियालमित्यादि । पियालस्य फलं द्विविध, राजादनं पियालश्च । तत्र राजादनगुणा उक्ताः। पियालस्य वचनमिदम् । एषां वातामादीनाम्
औष्ण्यं विना शेषैर्गुणैः सदृशं पियालफलं विद्यात् । सुश्रुते-पियालमज्जा मधुरो वृष्यः पित्तानिलापहः । इति । श्लेष्मलमित्यादि । श्लेष्मातकं शेलुफलम् ।
गुरु, किंवा, शूले रुचावित्युक्तकेशरगुणविपरीतम्। वातामादय औत्तरापथिकाः। पियालोऽयं मगधप्रसिद्धः। * मधुरं कश्चिदम्लञ्च हृद्य भक्तप्ररोचनमिति चक्रधृतः पाठः ।
१३१

Page #1053

१०४२
चरक-संहिता। [अन्नपानविधिः गुरूष्णं मधुरं रुकं * केशनञ्च शमीफलम् । विष्टम्भयति कारजं पित्तश्लेष्माविरोधि च ॥
आम्रातकं दन्तशठमम्लसकरमईकम् । रक्तपित्तकर विद्यादेरावतकमेव च ॥ वातन दीपनञ्चैव वार्ताक कटु तिक्तकम् । वातलं कफपित्तन विद्यात् पर्कटकीफलम् ॥ पित्तश्लेष्मन्नमम्लञ्च वातलञ्चाक्षिकीफलम् । मधुराण्यम्लपाकीनि पित्तश्लेष्महराणि च ।।
अश्वत्थोडुम्बरप्लक्ष-न्यग्रोधानां फलानि च ॥ ३१ ॥ श्लेष्मलमित्यादि। अकोठफलम् आखरोटविशेषः। गुरूष्णमित्यादि । शमीफलं पक रुक्षं गुरूष्णश्च । केशघ्नं केशानामुपघातकरम् । विष्टम्भयती. त्यादि। कारन कष्टकिफलमिति कश्चित्, करमईफलमित्यन्ये। पित्त. श्लेष्मविरोधिखं प्रभावात्। आम्रातकमित्यादि। आम्रातकं द्विविधं मधुरश्वाम्लञ्च । तयोर्मधुरं पूवेमुक्तं मधुरामलमुच्यते। दन्तशठं जम्बीरफलं कागजीतिख्यातम् । करमदम् अम्लकरञ्जफलमेरावतकमम्लनागरङ्गफलश्चाम्लं रक्तपित्तकरं विद्यात् । सुश्रते च-आम्रातकफलं वृष्यं सस्नेहं श्लेष्मवद्धनम् । तृष्णाशुलकफोत्क्लेश-च्छबिश्वासनिवारणम् ॥ वातश्लेष्मविबन्धनं जम्बीर गुरु पित्तकृत् । अम्लं तृष्णापहं रुच्यं पित्तकर करमद्देकम् ॥ वातघ्नमित्यादि। वार्ताकं दक्षिणापथे फलवत् खाद्यते । तच्च कटु तिक्तकम् । वातलमित्यादि। पकेटकीफलं पकेटस्य पक्क फलम्। पित्तश्लेष्मन्नमित्यादि। अक्षिकी लता तस्याः फलम् आक्षिकं पक फलम् । मधुराणीत्यादि । अश्वत्थादीनां पकानि
दन्तशठो जम्बीरः, केचिदम्लोटं वदन्ति। इह आम्रातकमम्ल ग्राह्यम् ; पूर्वन्तु मधुरमानातकमुक्तम् ; करमई द्विविधं ग्रामजं वनजञ्च, ऐरावतमम्लातकम्, किंवा, नागरङ्गम्। वार्ताक दक्षिणापथे फलवत् खाद्यते, यद्गोष्टवार्ताकसंज्ञक, तस्येह गुणः ; किंवा * रुक्षमित्यत्र शीतमिति वा पाठः । + मधुराण्यनुपाकीनि वातपित्तहराणि च इति चक्रसम्मतः पाठः ।

Page #1054

२७श भध्यायः सूत्रस्थानम् ।
१०४३ कषायमधुराम्लानि वातलानि गुरूणि च । भल्लातकान्यग्निसमं* त्वङ्मांसं स्वादुशीतलम् । पञ्चमः फलवर्गोऽयमुक्तः प्रायोपयोगिकः॥ ३२॥
इति फलवर्गः । ५। रोचनं दीपनं वृष्यभाद्र कं विश्वभेषजम् । वातश्लेष्मविबन्धेषु रसस्तस्योपदिश्यते ॥ रोचनो दीपनस्तीक्ष्णः सुगन्धिमुखबोधनः ।
जम्बीरः कफवातघ्नः क्रिमिहा भुक्तपाचनः॥ फलानि मधुराणीत्यादीनि प्रभावात् अम्लपाकीनि। कषायेत्यादि । भल्लातकानि फलानि कषायमधुराम्लानि पकान्येव । तेषां फलानां खङ्मांसं लग्गतं शस्यमग्निसमं स्वादु च, शीतलन्तु वीर्येण, स्पर्श तु वह्निसमं दाहकरमिति । वर्ग समापयति-पञ्चम इत्यादि। प्रायोपयोगिक एव न तु कृत्स्नः ॥३॥३२॥
इति पञ्चमः फलवर्गः।५। गङ्गाधरः-क्रमिकखाद्धरितवग उच्यते-रोचनमित्यादि । आद्रकम् अशुष्क विश्वभेषजमिति, तदेव रोचनादिगुणम्। तस्याद्रेकस्य रसो वातश्लेष्मविवन्धेषपदिश्यते। सुश्रुते तु–कफानिलहरं स्वयं विवन्धानाहशूलनुत् । कटूष्णं रोचनं हृद्य वृष्यञ्चैवानेकं स्मृतम् ॥ शुष्कस्य गुण आहारसंयोगवर्गे वक्ष्यते। रोचन इत्यादि। जम्बीरः पर्णासभेदः पुंस्त्वात् । कफवातघ्नः क्रिमिहा भुक्तपाचनश्च । सुश्रुते च-जम्बीरः पाचनस्तीक्ष्णः क्रिमिवातफलवदसिद्धस्यैव वार्ताकस्योपयोज्यस्यायं गुणः। आभिकी लता तस्याः फलमाक्षिकम्। अनुपाकि अनुया इति ख्याता। अग्निसममिति स्फोटादिजनकरवात् ॥ ३०-३२॥
[इति फलवर्गः।५।] चक्रपाणिः- हरितानामप्याद्रकादीनां फलवदग्निपाकमन्तरेण भोजनस्य प्राक् पश्चाञ्चोपयोगात् फलमनु हरितकथनं, फलेषु पश्चादमिधानं हरितस्य तृप्त्यनाधायकत्वात् । आकमिति विशेपणं शुष्ठीच्यावृत्त्यर्थम्, शुष्ठीगुणश्चाहारसंयोगवर्ग भविष्यति ; जम्बीरः पर्णासभेदः, जम्वीरफल
* भल्लातकास्थ्यग्निसममिति पाठान्तरम।

Page #1055

। अन्नपानविधिः
१०४४
चरक-संहिता। बालं दोषहरं वृद्धं त्रिदोषं मास्तापहम् । स्निग्धस्विन्नं विशुष्कञ्च मूलकं कफवातजित् ॥ हिकाकासविश्वास-पावशूलविनाशनः । पित्तकृत् कफवातनः सुरसः पूतिगन्धहा ॥ यमानी चार्जकश्चैव शिग्र शालेयतृष्टकम् * । हृद्यान्यास्वादनीयानि पित्तमुत्क्लेशयन्ति तु॥
कफापहः । सुरभिदापनो रुच्यो मुखवशद्यकारकः ॥ इति। बालमित्यादि । मूलकं बालं दोपहरं, वृद्धं मूलकं त्रिदोषं, तदेव स्निग्धं स्नेहेन पक्वं खिन्नं मारुतापहम् । तदेव विशुष्क कफवातजित् । सुश्रुते च-सव्वदोषहरा लध्वी कण्ठया मूलकपोतिका । महत् तद् गुरु विष्टम्भि तीक्ष्णमाम त्रिदोषकृत् ॥ तदेव स्निग्धखिन्नन्तु पित्तनुत् कफवातजित् । त्रिदोषशमनं शुष्कं विषदोपहरं लघु॥ विष्टम्भि वातलं शाकं शुष्कमन्यत्र मूलकात् ॥ इति। हिक्केत्यादि। सुरसः पणासः हिक्कादिनाशनादिगुणः। सुश्रुते-कफानिलविषश्वास-कासदोगेन्ध्यनाशनः। पित्तकृत् पाश्वशूलघ्नः सुरसः समुदाहृतः । यमानीत्यादि। यमानी वनयमानी। आज्जेकः श्वेतपर्णासः। शिग्र वीजम्, शालेयं चाणक्यमूलं मगधे प्रसिद्धम्। तृष्टकं राजिका। एतानि हृद्यादीनि । सुश्रुते चकफघ्ना लघवो रुक्षाः स्निग्धोष्णाः पित्तवर्द्धनाः। कटुपाकरसाश्चैव सुरसाज्जैकभूस्तृणाः। कटुः सक्षारो मधुरः शिग्र स्तिक्तोऽथ सुगन्धि। बालं दोषहरमिति तरुणावस्थायामव्यक्तरसायां त्रिदोषहरम् ; तन्त्रान्तरवचनं हि-“यावद्धि चाव्यक्तरसान्वितानि नवप्ररूढानि च मूलकानि। भवन्ति तावाला दीपनानि पित्तानिलश्लेष्महराणि चैव ॥" वृद्धं त्रिदोषमिति, तदेव प्रवृद्धम, एनामेव मूलकावस्थामभिप्रत्य चोक्त,-'मूलक कन्दानामपथ्यत्वे प्रकृष्टतमम" इति । मारुतापहं स्निग्धासमिति सामान्येन बाल वृद्धञ्च ; “शुष्काणि कफवातनान्येतानि इति वक्ष्यमाणग्रन्थेनैव शुकमूलकरय कफवातहन्तृत्वे लब्धे पुनर्वचनं प्रकटप्राप्त्यर्थम्।
पूतिगन्धहेति शरीरस्य तथा व्यञ्जनान्नमांसस्य पूतिगन्धतां हन्ति। अर्जकः श्वेतपर्णासः, शिग्र विटपं शोभाञ्जनम् ; शालेयश्चाणक्यमूलं मरौ प्रसिद्धम्, किंवा शालेयमिति मिस्तेयं पाटकप्रसिद्धम्, वचनं हि-"चाणक्यमूलमिस्तेये शालेयाभिख्यया जगुः” इति ; मृटकं
* मृष्टकमिति चक्रः।

Page #1056

२७३ अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
जलपिप्पलिगण्डीर श्रृङ्गवेर्य्यथ तुम्बुरु | तो करुनाणि कफवातहराणि च ॥ पुस्त्वन्नः कटुरुक्षोणो भूस्तृणो रक्तशोधनः । खराश्वा कफवातनी वस्तिरोगरुजापहा ॥ धान्यकञ्च । जगन्धा च सुमुखाश्चेति रोचनाः । सुगन्धा नातिकटुका दापानुत्क्लेदयन्ति च ॥ ग्राही गृञ्जनकस्तीक्ष्णो वातश्लेष्मार्शसां हितः । वेदनेऽभ्यवहारे च योजयेत् तमपित्तिनाम् ॥
१०४५
पित्तलः । मधुशिग्रः सरस्तिक्तः शोफघ्नो दीपनः कटुः । जलेत्यादि । जले पिप्पल्याकारा जलपिप्पली | गण्डीरः समष्टीला, स च शुक्लो रक्तश्चेति द्विविधः, तत्र शुक्लो जलजः शाकवर्ग पठितोऽकटुत्वात् । कटुत्वात् तु रक्तोऽत्र हरितव पठित इति न द्विरुक्तः । शृङ्गवेरी शृङ्गवेराकृतिः । उक्तञ्च-शृङ्गवेरवदाकृत्या शृङ्गवेरीति भाष्यते । कुस्तुम्बुरुसमाकृत्या तुम्बुरुणि वदन्ति हि । पुस्खेत्यादि । भूस्तृणो गन्धतृणः । पुंस्त्वघ्नः । खराश्वेत्यादि । खराश्वा पारसीययमानी खराशिनीति लोके । धान्यकमित्यादि । धान्यकं कुस्तुम्बुरुः । सश्रुते च – आर्द्रा कुस्तुम्बुरुः कुर्य्यात् स्वादुसौगन्ध्यहृद्यताम् । सा शुष्का मधूरा पाके स्निग्धा तृड्दाहनाशिनी । दोषघ्नी कटुका किञ्चित्तिक्ता स्रोतोविशोधनी । इति । अजगन्धा क्षेत्रयमानी । सुमुखा पर्णासभेदः । सुश्रुते च -- कफानिलविषश्वास- कासदौर्गन्ध्यनाशनः । पित्तकृत् पाश्वेशूलघ्नः सुरसः समुदाहृतः । तद्वत् तु सुमुखो ज्ञ यो विशेषाद् गरनाशनः ॥ इति । एवं तत्रैव चोक्तं- तीक्ष्णोष्णं कटुकं पाके रुच्यं पित्तानिवर्द्धनम् । कटु इलेष्मानिलहरं गन्धाढ्य जीरकद्वयम् । कारवी करवी तद्वद्विशे या सोपकुञ्चिका । भक्ष्यव्यञ्जनभोज्येषु विविधेष्ववचारिता । इति । ग्राहीत्यादि । गृञ्जनको गाँजोर इति लोके । तं गृञ्जनकमपित्तिनां स्वेदनेऽभ्यवहारे च योजयेन तु पित्चिनाम् । राजिका । गण्डीरो द्विविधो रक्तः शुक्कुश्च तत्र यो रक्तः, स कटुत्वेन हरितवर्गे पठ्यते, यस्तु शुक्को जलजः स शाकवर्गे पठित इति नैकस्य वर्गद्वये पाठः ; जलपिप्पली जले पिप्पल्याकारा स्यात्; शृङ्गवेरी गोजिह्निका, किंवा शृङ्गवेरी आद्रका यदुक्त - " शृङ्गवेरवदाकृत्या शृङ्गवेरीति भाषिता । कुस्तुम्बुरुसमाकृत्या तुम्बुरुणि वदन्ति च ॥" भूस्तृणो गन्धतृणः, खरादवा

Page #1057

१०४६
चरक संहिता |
[ अन्नपानविधिः
श्लेष्मलो मारुतन्नश्च पलाण्डुर्न च पित्तकृत् । आहारयोगे बल्यश्च गुरुवृ ष्योऽथ रोचनः ॥ क्रिमिकुष्ठकिलासन्नो वातघ्नो गुल्मनाशनः । स्निग्धश्चोष्णश्चवष्यश्च लशुनः कटुको रसः ॥ शुष्काणि कफवातन्नान्येतान्येषां फलानि च । हरितानामयञ्चैषां षष्ठो वर्गः समाप्यते ॥ ३३ ॥ [ इति हरितवर्ग: । ६ । । श्लेष्मल इत्यादि । पलाण्डुः श्लेष्मलो मारुतन्नश्च ईषत् पित्तलश्चाल्पार्थखात् नमः । स च द्विविधः, पलाण्डुः क्षीरपलाण्डुचाहारयोगे बल्यश्च गुरुश्च दृष्यश्च रोचनश्च । सुश्रुते च नात्युष्णवीर्य्योऽनिलहा कटुव तीक्ष्णो गुरुर्नातिकफावहश्च । बलावहः पित्तकरोऽथ किञ्चित् पलाण्डुरग्निञ्च विविद्धेयेच्च ॥ स्निग्धोऽरुचिघ्नः ftrangea बल्योsथ मेधाकफपुष्टिकृच्च । स्वादुगुरुः शोणितपित्तशस्तः स पिच्छिलः क्षीरपलाण्डुरुक्तः ॥ इति । क्रिमीत्यादि । लशुनो रसोनः क्रिम्यादिनाशनादिगुणः । सुश्रुते च - स्निग्धोष्णतीक्ष्णः कटुपिच्छिलय गुरुः स्थिरः स्वादुरसश्च बल्यः । हृष्यथ मेधा स्वरवर्णचक्षुभेनास्थिसन्धानकरो रसोनः ॥ हृद्रोगजीर्णज्वर कुक्षिशूल - विबन्धगुल्मारुचिकासशोफान् । दुर्नामकुष्ठानलसादजन्तु- समीरणश्वासकफांश्च हन्ति ॥ इति । शुष्काणीत्यादि । एतानि गृञ्जनकादीनि शुष्काणि कन्दानि कफवातघ्नानि भवन्ति । एषां गृञ्जनकादीनां फलानि च कफवातन्नानि भवन्ति । इति केचित् । परे खेतानि हरितवर्गोक्तान्याद्रेविश्वभेषजादीनि । शुष्काणि कफवातघ्नानि फलानि चैषां कफवातघ्नानि । एवमादिगुणा द्रष्टव्याः तद्यथा सश्रुते - कटून्युष्णानि रुच्यानि वातश्लेष्महराणि च । कृतान्नेषूपयुज्यन्ते संस्कारार्थमनेकधा । इति वर्ग समापयति- हरितानामित्यादि । एषां हरितानामयं षष्ठो वर्गः समाप्यते ॥ ३३ [इति षष्ठो हरितवर्गः ॥ ६ ॥ ] कृष्णजीरकम् | अजगन्धा यमानी, सुमुखः पर्णासभेदः, अयञ्च धान्यकादीनाम् आर्द्राणां गुणः, शुष्काणान्त्वहारयोगिगणे "कारव्योपकुञ्चिका" इत्यादिना गुणं निर्देश्यति । गृञ्जनकः स्वरूपनालपत्रः पलाण्डुरेव । एतानीति हरितवानि शुष्काणीत्यादिना यद्यपि शुष्काणामपि शुण्ठीप्रभृतीनां गुण उक्तो भवति, तथापि विशेषगुणकथनार्थं पुनरतदभिधानमाहारसंयोगि वर्गे भविष्यतीति न पौनरकम् ॥ ३३ ॥ [ इति हस्तिवर्गः । ६ । ]
❤

Page #1058

२७श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
१०४७ प्रकृत्या मद्यमम्लोष्णमम्लञ्चोक्तं विपाकतः। सर्व सामान्यतस्तस्य विशेष उपदेच्यते ॥ कृशानां सक्तमूत्राणां ग्रहण्यशोविकारिणाम् । सुरा प्रशस्ता वातघ्नी स्तन्यरक्तक्षयेषु च ॥ हिकाश्वासप्रतिश्याय-कासव♚ग्रहास्चौ। छद्दयानाहविबन्धेषु वातघ्नी मदिरा हिता॥ शूलप्रवाहिकाटोप-कफवातार्शसां हितः। जगलो ग्राहिरुक्षोष्णः शोथघ्नो भुक्तपाचनः ॥ गङ्गाधरः-अथान्नतदुपकरणानन्तरं पानं वक्तु क्रमिकखान्मद्यवर्ग उच्यतेप्रकृत्येत्यादि। प्रकृत्येति स्वभावात् । सब मय सामान्यतो रसेऽम्लमुष्णन्तु वीय्ये विपाकतश्चामलमुक्तम् । तस्य मद्यस्य विशेष उपदेक्ष्यते। यद्यपि रसपाकयोरम्लखे वीय्यत उष्णं लभ्यते तथापि पुनरुष्णमिति वचनेन तीक्ष्णखादयो गुणाः ख्यापिताः। सुश्र ते चोक्तं-सव्व पित्तकरं मद्यमम्लं दीपनरोचनम् । भेदनं करुवातघ्नं हृद्य वस्तिविशोधनम्। पाके लघु विदाहरणं तीक्ष्णमिन्द्रियवोधनम् । विकाशि सृष्टविण्मूत्रं शृणु तस्य विशेषणम्॥ इति । कृशानामित्यादि। सुरा पैष्टिकी अनुभूतमण्डा कृशादीनां प्रशस्ता, स्तन्यादिक्षयेषु च प्रशस्ता। सुश्रुते च-कासाशौग्रहणादोष-मूत्राघातानिलापहा। स्तन्यरक्तक्षयहिता सराहणदीपनी ॥ इति । हिक्केत्यादि । मदिरा श्वेतवर्णा सुरा हिकादिषु हिता वातघ्नी च। सुश्रुते चकासाशीग्रहणीश्वास-प्रतिशप्रायविनाशिनी। श्वेता मूत्रकफस्तन्य रक्तमांसकरी सुरा ॥ इति । शूलेत्यादि। जगलो भक्तकिण्वभूता सरा शूलादीनां हिता। शोथनः ग्राही च वीय्यतो रुक्षश्चोष्णश्च भक्तपाचनश्च । सुश्रुते चग्राहुाष्णो जगलः पक्ता रुक्षस्तृट्कफशाफहृत् । हृयः प्रवाहिकाटोप-दुनामानिल
चक्रपाणि:-अन्नमभिधाय पानं वक्तव्यम्. अत्रापि पानप्रधानमपि पानीयमुल्लङ्घय हर्षादि. कर्तृत्वात् जनानां मुख्यपेयत्वाच्च मद्यमाह। प्रकृत्येति स्वभावात्, यद्यपि च मद्य पीयमाने नाग्लरसता प्रतीयते व्यक्ता, तथापि दन्तहर्पमुखस्रावाद्यम्लकार्यकर्तृत्वादभ्लमेव, वचनं हि"अम्लानि चाम्लप्रभावाणि चाम्लमेव कृत्वोपदेक्ष्यामः” इति, तेन अग्लप्रभावस्याम्लरसत्वमेव, अत एवोक्तम् - "सर्वेषां मद्यमग्लानामुपयुपरि वर्त्तते' इति ; विपाकत इति तृतीयायां

Page #1059

१०४८ चरक-संहिता।
[अन्नपानविधिः शोषार्थीग्रहणीदोष-पाण्डुरोगारुचिचरान् । हनयरिष्टः कफकृतान् रोगान् दीपनपाचनः * ॥ मुखप्रियः सुखमदः सुगन्धिर्वस्तिदोषनुत् । जरणीयः परिणतो हृयो वण्यश्च शार्करः॥ रोचनो दीपनो हृद्यः शोषशोफार्शसां हितः। स्नेहश्लेष्मविकारघ्नो बल्यः पक्करसो मतः ॥ जरणीयो विबन्धनः स्वरवर्णविशोधनः । कर्षणः शीतरसिको हितः शोफोदरार्शसाम् ।। सृष्टभिन्नशकद्वातो गौडस्तपणदीपनः ।
पाण्डुरोगबणहिता दोपनी चानिकी मता ॥ शोथहत् ॥अपरश्च-छद्दारोचकहत्कुक्षि-शूलतोदप्रमद्दनी। प्रसन्ना कफवाताझैविबन्धानाहनाशिनी ॥ इति । शोषेत्यादि । ओषधिक्काथादिः सन्धानेन काले जातरस एवारिष्टस्तस्य सामान्यत एष गुणसंग्रहः। शोपादीन कफकृतान् रोगान् हन्ति दीपनः पाचनश्च। इति । तद्विशेषमाह। मुखप्रिय इत्यादि। शाकरोऽरिष्टः मुखप्रियादिगुणः। सश्र ते च--शाकेरो मधुरो रुच्यो दीपनो वस्तिशोधनः। वातघ्नो मधुरः पाके हृद्य इन्द्रियवोधनः॥ तद्वत् पकरसः सीधुबलवणेकरः परः। शोफनो दीपनो हृयो रुच्यः श्लेष्माशंसां हितः ॥ इति । अस्य पक्करसस्य गुणमाह--रोचन इत्यादि। पक्करसो नाम सीधुः इक्षुरसं पक्त्वा कालेन जातरसः सीधभवति । स च रोचनादिगुणः। जरणीय इत्यादि। शीतरसिक इक्षोः शीतेनापक्वेन रसेन नि तोऽरिष्टः जरणीयादिगुणः। कर्षणः शरीरस्य। सुश्रुते च–कषणः शीतरसिकः श्वयथूदरनाशनः। वर्णकृज्जरणः स्वय्यो विवन्धन्नोऽशंसां हितः॥ इति । सृष्टत्यादि। गौड़ इति गुड़कृत एवारिष्टः। सुश्रुते च-दीपनः सृष्टविण्मूत्रो विशदोऽल्पमदो गुरुः। कपायो मधरः सीधगोड़ः पाचनदीपनः॥ तसिः। सुरा अनुद्ध तमण्डा, मदिरा तु सुरामण्डः, जगलो भक्तकिण्वकृता सुरा, अरिष्ट औपधक्काथसम्पादितो वक्ष्यमाणो दन्त्यभयारिष्टादिः, शार्करः शर्कराप्रकृतिक आसवः, पक्करसो - दीपनपाचनेत्यन्त्र रोचनदीपन इति क्वचित् पाठः ।

Page #1060

२७ अध्यायः सूत्रस्थानम्।
१०४६ सुरासवस्तीव्रमदो वातन्नो वदनप्रियः। छेदी मध्वासवस्तीक्ष्णो मेरेयो मधुरो गुरुः ॥ धातक्यभिषुतो रुक्षो हृयो रोचनदीपनः ।
मार्दीक-*-वन्न च.त्युष्णो मृवीकेचरसासवः ॥ पाण्डुरोगेत्यादि। आक्षिकी विभीतकफलकृता सुरा। सश्रुते चआक्षिकः पाण्डुरोगनो व्रण्यः संग्राहको लघुः। कषायमधुरः सीधुः पित्तनोऽमृप्रसादनः॥ जाम्बवो बद्धनिषान्दस्तुवरो वातकोपनः॥ इति । सुरासव इत्यादि। मुरासवः सुरया द्रवकार्य यत्रासवे क्रियते स सुरासवः, सुतरां तीव्रमदः। सुश्रुते च-तीक्ष्णः सुरासवो हृयो मूत्रल: कफवातनुत् । मुखप्रियः स्थिरमदो विज्ञ योऽनिलनाशनः ।। इति । छेदीत्यादि। मध्वासवो मधुकृत आसवः। सुश्रुते च--लघुर्मध्वासवश्छेदी मेहकुष्ठविषापहः । तिक्तः कषायः शोफन्नस्तीक्ष्णः स्वादुरवातकृत् ॥ तीक्ष्णः कषायो मदद दुर्नामकफगुल्महत् । क्रिमिमेदोऽनिलहरो मैरेयो मधुरो गुरुः । इति । मध्वासवमैरेययोस्तीक्ष्णखवचनादिह तीक्ष्णशब्दो मध्वासर्वेऽन्वितः पुनराहत्तमैरेयेऽप्यन्वेतव्य इति । मैरेयो यथा--आसवस्य सुरायाश्च द्वयोरेकत्र भाजने। सन्धानं तद्विजानीयान्मरेयमुभयाश्रयम् । इति । धातक्यभिषुत इत्यादि। धातकीपुष्पकृत आसवो धातक्यभिपुतः। माकवदित्यादि। मृद्वीकाकृतमदं माकं तद्वन्नात्युष्णो मृद्वीकारससहितक्षुरसासवश्च भवति। मृद्वीकारसेक्षुरसयोमिलितयोरासवो मृवीकेक्षुरसासव इत्येक आसव इति न पुनरुक्तम् । माकमद्यगुण एतेन ख्यापितः । सुश्रु ते च–माकमविदाहिखान्मधुरान्वयतस्तथा । रक्तपित्तेऽपि सततं बुधैने प्रतिषिध्यते ॥ मधुरं तद्धि रुक्षश्च कषायानुरसं लघु । लघुपाकि सरं शोष-विषमज्वरनाशनम् ।। माकाल्पान्तरं किञ्चित् खाज्जूर चातकोपनम् । तदेव विशदं रुच्यं कफन कपणं लघु॥ इह खाज्ज रमद्यगुणोयः कथितेनेचरसेन क्रियते ; शीतरसिकस्तु शीतेक्षुरसकृतः। गौड़ो गुड़प्रकृतिकः। सुरासवो यत्र सुरयैव तोयकार्य क्रियते। मधूकपुष्पकृतो मध्वासवः। मैरेयलक्षणं यथा"आसवस्य सुरायाश्च द्वयोरेकत्र भाजने। सन्धानं तद विजानीयात् मैरेयमुभयाश्रयम्। इति। धातक्याऽभिषुतो धातकीफलासबः, माध्वीकं मधुप्रधानम्,-रोचनं दीपन
* माध्वीकवदिति पाठान्तरम्।
१३२

Page #1061

[ अन्नपानविधिः
१०५०
चरक-संहिता। रोचनं दीपनं हृद्य बल्यं पित्ताविरोधि च । विबन्धघ्नं कफघ्नञ्च मधु लघ्वल्पमारुतम् ॥ सुरा समण्डा रुतोषणा यवानां वातपित्तला। गुर्वी जीयति विष्टभ्य श्लेष्मला तु मधूलिका ॥ दीपनं जरणीयञ्च हृत्पाण्डुक्रिमिरोगनुत् । ग्रहण्यशोहितं भेदि सौवीरकतुषोदकम् ॥
ऽनभिहितोऽप्युन्नेयः। रोचनमित्यादि। मध्विति । मधकृतं मदं माध्वीक रोचनादिगुणम् । सुरेत्यादि । सुरा पैष्टिकी, सा तु समण्डा रुक्षोष्णा ; पूर्वन्तु मण्डहीना सरा कृशानामित्यादिनोक्ता न ततः पुनरुक्ता। यवानां सरा यवकृता सुरा वातपित्तला । सुश्रुते च-पित्तलाल्पकफा रुक्षा यवैर्वातप्रकोपणी इति । गुर्वीत्यादि। मधूलिका सुरा मधूलकफलकृता गुर्ची विष्टभ्य च जीर्यति श्लेष्मला च। सश्रु तेऽपि-विष्टम्भिनी सुरा गुर्वी इलेप्मला तु मधूलिका। रुक्षा नातिकफा तृप्या पाचनी चाक्षिकी स्मृता। त्रिदोषो भेद्यवृष्यश्च कोहलो वदनप्रियः। वक्कसो हृतसारखाद्विष्टम्भी वातकोपनः। सीधुमेधूकपुष्पोत्थो विदाह्य निवलप्रदः। रुक्षः कषायः कफहृद्वातपित्तप्रकोपणः। निदिशेद्रसतश्चान्यान् कन्दमूलफलासवान । अरिष्टो द्रव्यसंयोग-संस्कारादधिको गुणैः। बहुदोषहरश्चैव दोषाणां शमनश्च सः। दीपनः कफवातघ्नः सरः पित्ताविरोधनः। शूलाध्मानोदरप्लीह-ज्वराजीर्णाशेसां हितः। पिप्पल्यादि. कृतो गुल्म-कफरोगहरः स्मृतः । चिकित्सितेषु वक्ष्यन्तेऽरिष्टा रोगहराः पृथक् । अरिष्टासवसीधूनां गुणान् कर्माणि चादिशेत् । बुद्धा यथास्वं संस्कारमवेक्ष्य कुशलो भिषक् । इति।
दीपनमित्यादि। सौवीरं काञ्जिकं शुक्तकृतं तुपोदकं सतुषयवकृतं काञ्जिकम् । सुश्रते च-ग्रहण्यशौविकारघ्नं भेदि सौवीरकं तथा। तुषाम्बु दीपनं हृद्य हृत्पाण्डुक्रिमिरोगनुत्। इति ।
मित्यादि वक्ष्यमाणं, तद्वन्मृद्धीकक्षुरसाभ्यां मिलिताभ्यां कृत आसवो जयः। मध्विति मधु. प्रधान . आसवः। सुरा समण्डेति यवतण्डुलकृता बोद्धच्या, विरभ्येति विच्छेदः , मधूलको

Page #1062

२७ अध्यायः
१०५१
सूत्रस्थानम् । दाहज्वरापहं स्पर्शात् पानाद वातकफापहम् । विबन्धनमवस्त्रसि दीपनश्चाम्लकाञ्जिकम् ॥ प्रायशोऽभिनवं मद्य गुरु दोषसमीरणम् । स्रोतसां शोधनं जीणं दीपनं लघु रोचनम् ॥ हर्षणं प्रीणनं वयं भयशोकश्रमापहम्। प्रागल्भ्यवीर्य्यप्रतिभा-तुष्टिपुष्टिबलप्रदम् ॥
दाहेत्यादि। अम्लकाञ्जिकं धान्याम्लं धान्यकृतं भक्तकाञ्जिकच दाहादिहरम् । सुश्रुते च--धान्याम्लं धान्ययोनिखाद् दीपनं दाहनाशनम् । स्पर्शात् पानात् तु पवन-कफतृष्णाहरं लघु। तैक्ष्ण्याच्च निहरेदाशु कर्फ गण्डूषधारणात् ॥ मुखवैरस्यदौर्गन्थ्य-मलशोषक्लमापहम्। दीपनं जरणं भेदि हितमास्थापनेषु च। समुद्रमाश्रितानाञ्च जनानां सात्म्यमुच्यते ॥ इति । इह शुक्तादिगुणा उन्नेयाः। तद् यथा सुश्रुते-रक्तपित्तकरं शुक्तं छेदि भुक्तविपाचनम्। वैस्खय्य जरणं श्लेष्म-पाष्डु क्रिमिहरं लघु॥ तीक्ष्णोष्णं मूत्रलं हृद्य कफघ्नं कटुपाकि च । तद्वत् तदासतं सर्व रोचनश्च विशेषतः॥ गौड़ानि रसशुक्तानि मधुशुक्तानि यानि च। यथापूर्व गुरुतराण्यभिष्यन्दकराणि च॥ इति। __अथेदानी मद्यानां नवखाद्यवस्थायां गुणविशेषमाह-प्रायश इत्यादि। दोषसमीरणं दोषत्रयप्रकोपणम्। सुश्रुते च-नवं मद्यमभिष्यन्दि गुरु वातादिकोपनम्। अनिष्टगन्धं विरसमहृयश्च विदाहि च ॥ जोमद्यगुणमाह-स्रोतसामित्यादि। जीणें पुराणं मद्य स्रोतसां शोधनं स्फुटीकरणमित्यादिगुणम् । सुश्र ते च--सुगन्धि दीपनं हृद्य रोचिष्णु क्रिमिनाशनम् । स्फुटस्रोतस्करं जीर्ण लघुवातकफापहम् ॥ इति । प्रागल्भ्येत्यादि। सात्त्विकर्मानवैयुक्त्या मात्रया विधिवत् सभक्तादिकं पीतं तज्जीणं मद्य प्रागल्भ्यादिप्रदं स्याद् यथा चामृतं तथा स्याच्च। तदुक्तं सुश्रते-सात्त्विके शौचदाक्षिण्य-हर्षमण्डनलालसः । गीताध्ययनसौभाग्य-सुरतोत्साहकृन्मदः। राजसे दुःखशीलखमात्मत्यागं ससाहसम् । कलहं सानुबन्धन्तु करोति पुरुष मदः॥ अशौचनिद्रामात्सर्यागम्यागमनलोलताः। असत्यभाषणश्चापि कुर्याद्धि तामसे मदः॥ तस्यानेकपकारस्य

Page #1063

१०५२
चरक-संहिता। [ भन्नपानविधिः सात्त्विकैर्विधिवद युक्ता पीतं स्यादमृतं यथा। वर्गोऽयं सप्तमो मद्यमधिकृत्य प्रकीर्तितः ॥ ३४ ॥
इति मग्रवर्गः।। जलमेकविधं सव्वं पतत्यैन्द्र नभस्तलात् ।
तत् पतत् पतितञ्चैव देशकालावपेचते॥ मद्यस्य रसवीट्येतः। सौक्ष्मादौष्ण्याच्च तक्ष्ण्याच्च विकाशिखाच्च वह्निना। समेत्य हृदयं प्राप्य धमनीरूद्ध मागतम् । विक्षोभ्येन्द्रियचेतांसि वीयं मदयतेऽचिरात् । चिरेण श्लैष्मिके सि पानतो जायते मदः। अचिराद वातिके दृष्टः पैत्तिके शीघ्रमेव तु । सान्द्रविदाहि दुर्गन्धि विरसं क्रिमिलं गुरु। अहृय तरुणं तीक्ष्णमुष्णं दुर्भाजनस्थितम्। अल्पौषधं पय्यु पितमत्यच्छं पिच्छिलश्च यत् । तद् वज्यं सवेंदा मद्य किश्चिच्छेषन्तु यद्भवेत् । तत्र यत् स्तोकसम्भारं तरुणं पिच्छिलं गुरु। कफमकोपि तन्मय दुजेरञ्च विशेषतः। पित्तप्रकोपि बहुलं तीक्ष्णमुष्णं विदाहि च। अहृद्य फेनिलं पूति क्रिमिलं विरसं गुरु । तथा पय्युषितञ्चापि विद्यादनिलकोपनम्। सर्द दोषैरुपेतन्तु सर्व्वदोषप्रकोपणम् । चिरस्थितं जातरसं दीपनं कफवातजित् । रुच्यं प्रसन्नं सुरभि मद्य सेव्यं मदावहम् । इति। वर्गसमापयति-वगोऽयमित्यादि । मद्यमधिकृत्यारिष्टादीनामपि गुणाश्रय एप सप्तमो वर्गः प्रकीर्तितः॥३४॥
। इति सप्तमो मद्यवर्गः।७। गङ्गाधरः-पानविशेषखादम्बुवग उच्यते-जलमित्यादि। सच जलमेकविधं धारकारकहैमनतोषारभेदेन चतुर्विधमपि ऐन्द्रखसामान्यादेकविध नभस्तलानभस उपरिष्टात् सोममण्डलात् पतति । तदैन्द्र जलं पतत् पतितश्च गोधूमभेदः, तत्कृतं मद्य मधूलकम् ; अन्ये तु मेदकमाहुः। दीपनमित्यादि-सौवीरतुषोदकगुणः ; अग्लकाञ्जिकमिति काजिकमेवाग्ल गुणम् ॥ ३४ ॥ इति मद्यवर्गः।७।)
सम्प्रति पानप्रधानस्य जलाय गुणमाह-जलमित्यादि। सर्वमिति सुश्रुतप्रतिपादित. धारकारहमतोषारमपि, एकविमिति "शिवाः खल्वापः" इत्यादिनोक्तगुणम्, तथा 'शीतं शुचि' इत्यादिवक्ष्यमाणगुणम्, ऐन्द्र मिति प्राप्यमवशेनेन्द्रप्रेरितम् ; एकविधत्वेऽपि तस्य भेदमाह- तत् पतदित्यादि। पतद्देशमाकाशगतभूतरूपं, कालञ्च शीतोष्णादिरूपं, तथा पतितच

Page #1064

२७श अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
खात् पतत् सोमवाय्वकैः स्पृष्टं कालानुवर्त्तिभिः । शीतोष्ण स्निग्धरुतादेर्यथासन्नं महीगुणैः ॥ शीतं शुचि शिवं मृष्टं विमलं लघु षड्गुणम् । प्रकृत्या दिव्यमुदकं भ्रष्टं पात्रमपेक्षते ॥
;
देशकालापेक्षते । तत्र पतत् तु यथा - खादित्यादि । दिव्यं द्यलोकीयम उदकं प्रकृत्या शीतादिषड्गुणं खात् सोममण्डलात् पतदेव तत्रैवान्तरीक्षे सोमवाय्वकैः कालानुवर्त्तिभिः शीताद्यतु दिनरात्रानुवत्तिभिः, गुणविशेषं दधद्भिः स्पृष्टं सद् भ्रष्ट' यथासन्नं पात्रं यत्र देशे पतितं स्यात् तद्देशं भूमिगुणैः शीतोष्णस्निग्धरुक्षायैरपेक्षते । जलन्तु खलु शीतं शुचि मृष्टं शुद्धं विमलं लघु च इति षड्गुणं स्वभावात् । ततः खात् पतनकाले यथाकालानुवत्ति - सोमवाय्वक गुणस्पृष्ट ं गुणवैशेष मापद्य भूमौ पतितं तद्भूमिगुणमापद्यते ।
१०५३
भूमिविशेषरूपं देशं कालञ्च तथैवापेक्षते; गुणदोषसम्बन्धे इति शेषः । एनमेव देशकालसम्बन्धमाह - खादित्यादि । सौम्यत्वात् पृथिव्या अपि गगनागतभूलीरूपायास्तथा मेघसहचरितलूतादिविपादिरूपायाश्च ग्रहणं वक्तव्यम्, किंवा वायुग्रहणादेव वायुना नीयमानाया पृथिव्या ग्रहणम् स्पृष्टं भवतीति शेषः । कालानुवर्त्तिभिरिति कालपराधीनैः कालप्रधानैरिति यावत्, एतेन कालकृतसोमादिसम्बन्धविशेषो जले विशेषं करोति, तेन न कालस्याकिञ्चित्करता; पतितजलस्य देशकालसम्बन्धमाह - शीतोष्णेत्यादि । यथासन्नमिति यस्मिन् काले यस्यां मह्यां ये गुणाः शीतादय उद्विक्ता भवन्ति, तैः स्पृष्टं जलं भवति ; एतेन सुश्रुते प्रतिपादितगाङ्गसामुद्रभेदो गुणदोषसम्बन्धमात्रकृत एव दिव्यजलस्येति दर्शयति ; तेन यद् विषादिजुष्टं तत् सामुद्रसमान गुणत्वात् सामुद्रम्, यद, धूल्यादिना विषादिना च रहितं, तत् तद्गुणत्वाद गाङ्गमित्युक्तं सुश्रुते; आश्विने तु मासि दिव्यजलस्य धूलीविषादिसम्बन्धो न भवत्येव, कालमहिम्ना, भवन्नपि वा न जलं तथा दूषयति, अत उक्तं सुश्रुते - “सामुद्रं तन्न पातव्यं मासादाश्वयुजाद् विना इति, अतः हारीतवचनात् कार्त्तिका ग्रहायणयोरप्यान्तरीक्षं जलं ग्राह्यमेव भवति, यदाह - "प्रवृत्तायां शरद्यस्मात् पश्चाद् वाते प्रवात्यपि । हेमन्ते वापि गृह्णीयात् तज्जलं मृन्मयैर्घटैः ॥ इति तेन " आश्वयुजाद विना' इति वचनं आश्वयुजात् प्रभृति जलोपादेयतोषदर्शनार्थम्, न त्वाश्विन एवोपादेयतोपदर्शनपरम् अन्ये त्वाहु: - "आश्विन एव परमान्तरीक्षं ग्राह्यम्” इति ; जतूकर्णवचनन्तु 'वर्षासु चरान्त घनैः सहोरगां वियति च कीटलूताश्च। ताद्वषजुष्ठमपेयं खजलमगस्त्योदयात् पूर्व्वम्” ।
;
दिव्य जलस्य प्राकृतगुणमाह - शीतमित्यादि ।
वदन प्रियत्वेन
शिवमिति कल्याणकरत्वेन, मृष्टमिति वक्ष्यमाण गुणविशेषहेतुमाह - भ्रमित्यादि । पात्रमपेक्षत इति नद्यादि

Page #1065

१०५४
चरक-संहिता। ( अन्नपानविधिः श्वेते कषायं भवति पाण्डुरे खात् तु तिक्तकम् । कपिले क्षारसंस्पृष्टमूषरे लवणान्वितम् ॥ कटु पव्वेतवित्रावे * मधुरं कृष्णभृत्तिके । एतत् षाड़ गुण्यमाख्यातं महीस्थस्य जलस्य तु।
तथाव्यक्तरसं विद्यादैन्द्र कारं हिमञ्च यत् ॥ ३५ ॥ यदन्तरीक्षात् पततीन्द्रसृष्टञ्चोक्तश्च पात्रः परिगृह्यतेऽम्भः । तदैन्द्रमित्येव वदन्ति धीरा नरेन्द्रपेयं सलिलप्रधानम् ॥ ३६ ॥
तद् यथा। अत्र केचित् पठन्ति। श्वेत इत्यादि। श्वेते भूमिदेशे पतितं तज्जलं कषायं भवति, पाण्डुरे भूमिदेशे भ्रष्ट तिक्तकं भवति, कपिले भूमिदेश भ्रष्ट क्षारसंसृष्ट भवति, ऊपरे भूमिदेशे भ्रष्ट लवणान्वितं भवति । पर्वतविस्रावे भूमिदेशे पतितं कटु भवति, कृष्णमृत्तिके देशे पतितं मधुरं भवति । इत्येतत् षाडू गुप्यं महीस्थस्य जलस्य व्याख्यातम् । तत्रैन्द्रं जल यद्देवो वर्षति, यत् कारं करकासम्भवं जलं, हिमञ्च यद् द्विविधं हेमं हिमानीसम्भवं, तोषारं तुषारसम्भवं तत्सर्वमव्यक्तरसं विद्यात् । तत्रैन्द्र जलमाह-यदन्तरीक्षादित्यादि। इन्द्रसृष्टं यजलमन्तरीक्षात् पतति तदम्भ ऐन्द्रमित्येवं धीरा वदन्ति। तच्चोक्तः पात्रः परिगृह्यते तत् सलिलप्रधानं नरेन्द्रपेयमिति । अपरे चैतत् श्वेत इत्यादिकं न पठन्ति । न हि तत् सम्यगिति। सुश्र ते चपानीयमान्तरीक्षमनिद्देश्यरसममृतं जीवनं तपेणं धारणमाश्वासजननं श्रमघ्नं क्लमपिपासामदमूर्छातन्द्रानिद्रादाहप्रशमनमेकान्ततः पथ्यतमञ्च। तदेवावनीपतितमन्यतमं रसमुपलभते। स्थानविशेषानदीनदसरस्तड़ागवापीकूपचण्डीप्रस्रवणोद्भिद्विकिरकेदारपल्बलादिषु स्थानेष्ववस्थितमिति। तत्र लोहितकपिलपाण्डुपीतनीलशुक्ल प्ववनिप्रदेशेषु मधुराम्ललवणकटुतिक्तकषायाणि यथासंख्यमुदकानि सम्भवन्तीत्येके भाषन्ते। तत् तु न सम्यक् । तत्र पृथि. व्यादीनामन्योन्यानुप्रवेशकृतः सलिलरसो भवत्युत्कापकण । तत्र स्वगुणभूयिष्ठायां भूमावम्लं लवणञ्च, अम्बुगुणभूयिष्ठायां मधुरं, तेजोगुणपात्रविशेषसम्बन्धमपेक्ष्य गुणविशेषवद भवति, एतच्च, यद्यपि 'देशकालावपेक्षते' इत्यनेन पूर्वम्
* विस्रावे इत्यत्र विस्तारे इति क्वचित् पाठः ।

Page #1066

२७श अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् ।
ईषत्कषायमधुरं सुसूक्ष्मविशदं लघु ॥ अरुक्षमनभिव्यन्दि सव्वं पानीयमुत्तमम् । गुर्व्वभिष्यन्दि पानीयं वार्षिकं मधुरं नवम् ॥ तनु लघ्वनभिव्यन्दि प्रायः शरदि वर्षति 1 तत् तु ये सुकुमाराः सुराः स्निग्धभूयिष्ठभोजनाः । तेषां भच्ये च भोज्ये च लेह्यं पेये च शस्यते ॥
१०५५
भूयिष्ठायां कटुकं तिक्तञ्च वायुगुणभूयिष्ठायां कषायञ्च, आकाशगुणभूयिष्ठायामव्यक्तरसम्, अव्यक्तं ह्याकाशमित्यतस्तत्प्रधानमव्यक्तरसत्वात् तत्पेय मान्तरीक्षालाभे । तत्रान्तरीक्षं चतुविधं तद्यथा-धारं कारं तौपारं हैमनमिति तेषां धारं प्रधानं लघुलात् । तत् पुनर्द्वा विधं गाङ्गं सामुद्रञ्चेति । तत्र गाङ्गमाश्वयुजे मासि प्रायो वपति । तयोद्वयोरपि परीक्षणं कुर्व्वीत । शाल्योदनपिण्डमकुथितमविदग्धं रजतभाजनोपहितं वर्षति देवे वहिष्कुर्व्वीत, स यदि मुहूर्त्त स्थितस्तादृश एव भवति तदा गाङ्गं पततीत्यवगन्तव्यम्, वर्णान्यत्वे सिक्थ
दे च सामुद्रमिति विद्यात्, तन्नोपादेयम् । सामुद्रमध्याश्वयुजे मासि गृहीतं गाङ्गवद्भवति । गाङ्गं पुनः प्रधानं तदुपाददीताश्वयुजे मासि शुचिशुक्लविततपटैकदेशच्युतमथवा हम्म्ये तलपरिभ्रष्टमन्यैर्वाशुचिभिर्भाजने गृहीतं सौवर्ण राजते मृन्मये वा पात्रे निदध्यात् तत् सर्व्वकालमुपयुञ्जीत तस्यालाभे भौमं, तच्चाकाशगुणबहुलं तत् पुनः सप्तविधं तद्यथा - कोपं नादेयं सारसं ताड़ागं प्रस्रवणमोद्भिदं चौण्ड्यमिति । तत्र वर्षास्वान्तरीक्षमोद्भिदं वा सेवेत महागुणलात् शरदि सर्व्वं प्रसन्नत्वात्, हेमन्ते सारसं ताड़ागं वा, वसन्ते कौ प्रास्रवणं वा ग्रीष्मेष्वेवं, प्रावृषि चौण्डामनवमनभिवृष्टं संस्कृतं वा सव्र्व्वञ्चेति || ३५/३६ ॥
गङ्गाधरः- अथोत्तम जलमाह ईषदित्यादि । ईपत्कपायमधुरादिकं सर्व्व भोमैन्द्रश्च पानीयमुत्तमं भवति । सुसूक्ष्मं सुतनुकम् । गुव्वित्यादि । वार्षिकं वर्षाकाले स पानीयमभिप्यन्दि च गुरु च । शरदि तु प्रायस्तनु लध्वनभिध्यन्दि पानीयं वर्षति । तत् तु शरदि दृष्टं पानीयं ये सकुमारादयस्तेषां एवोक्तम्, तथापि कालापेक्षा देशविशेषस्य प्रकर्षेण गुणविशेषे हेतुताप्रदर्शनार्थे पुनरुक्तम् । केचित्तु " श्वेते कषायं भवति" इत्यादिग्रन्थं पठन्ति, स तु नातिप्रसिद्धः ॥ ३५-३७ ॥

Page #1067

[अन्नपानविधिः
१०५६
चरक-संहिता। हेमन्ते सलिलं स्निग्धं वष्यं बलहितं गुरु । किश्चित् ततो लघुतरं शिशिरे करुवातजित् ॥ कषायमधुरं रुकं विद्याद वासन्तिकं जलम् । ग्रष्मिकन्त्वनभिष्यन्दि जलमित्येव निश्चयः॥ विभ्रान्तेष्वृतुकालेषु यत् प्रयच्छन्ति तोयदाः । सलिलं तत् तु दोषाय युज्यते नात्र संशयः॥ राजभी राजमात्रा सुकुमारैश्च मानवैः । सुगृहीताः शरद्यापः प्रयोक्तव्या विशेषतः ॥ ऋतावृताविहाख्याताः सर्व एवाम्भसांगुणाः ॥ ३७ ॥ नद्यः पाषाणविच्छिन्न-विक्षुब्धविमलोदकाः। हिमवत्प्रभवाः पथ्याः पुण्या देवपिसेविताः।
भक्ष्यादौ शस्यते। हेमन्त इत्यादि। हेमन्ते सर्व सलिलं सिग्वादिगुणम् । शिशिरे ततः किञ्चिल्लघुतरं सव्व सलिलम्। वासन्तिकं जलं सव्वं कषायमधुरादिगुणं विद्यात्। गौषिमकं सव्य जलमनभिष्यन्दीत्येव निश्चयः। विभ्रान्तेष्वित्यादि। पस्तुषु कालेषु विभ्रान्तेषु विपरीतलक्षणेषु तोयदा यत् सलिलं प्रयच्छन्ति वर्षान्त, तत् तु सलिलं त्रिदोषाय नानादोषाय च युज्यते तत्र न संशयः । राजभिरित्यादि । राजादिभिः शरदि गृहीतास्वान्तरीक्षा आपो विशेषतः सचेष्टतुषु प्रयोक्तव्याः। ऋतातो चाम्भसां सब्वे एव गुणा इहाख्याताः। इति ॥३७॥
गङ्गाधरः-तदलाभे तैरपरश्च यत् तोयं प्रयोक्तव्यं तदर्थमाह--नद्य इत्यादि। पाषाणविच्छिन्न स्रोतोवेगेन चलज्जलं यासां नदीनां गर्भस्थैः पाषाणविच्छिद्यते च क्षुभ्यते चोत्प्लुत्योत्प्लुत्य गच्छति विमलश्च ताः पाषाणविच्छिन्नविक्षुब्धविमलोदका नद्यः। हिमवत्प्रभवाश्च या गङ्गा
चक्रपाणिः-आधारविशेषे गुणविशेषमाह-- नद्य इत्यादि। पाषाणैविच्छिन्नं विक्षुब्धम् अभिहतञ्चोदकं यासां तास्तथा, एतेन, आधत्यकाप्रभवा एव हिमालये नद्यः पथ्या उक्ता भवन्ति,

Page #1068

२७ अध्यायः ।
सूत्रस्थानम् ।
नद्यः पाषाणसिकता - वाहिन्यो विमलोदकाः ॥ मलयप्रभवा याश्च जलं तास्त्रमृतोपमम् । पश्चिमाभिमुखा याश्च पथ्यास्ता निम्मलोदकाः ॥ प्राय मृदुवहा गुव्वों याश्च पूव्र्व्वसमुद्रगाः । पारिपात्रभवा याश्च विन्ध्य सह्यभवाश्च यः । शिरो हृद्रोगकुष्ठानां ता हेतुः श्लीपदस्य च ॥ यमुनादयो नयः । ता देवर्षिसेविताः पुण्याः पथ्यास्तासां जलं पथ्यम | याच हिमवत्प्रभवा नद्यो न पाषाणविच्छिन्नविक्षुब्धविमलोदकास्ता हृद्रोगादीन जनयन्तीत्यभिप्रायेण सुश्रुत उवाच - हिमवत्प्रभवा हृद्रोगश्वयथुशिरोरोगइलीपदगलगण्डान् जनयन्ति इति न विरोधः । पुननय इत्यादि । पाषाणसिकतावाहिन्यो नद्यो विमलोदका निर्दोषा भवन्ति । मलयेत्यादि । मलयप्रभवा याच नद्यः पाषाणसिकतावाहिन्यो विमलोदकास्तासु जलममृतोपमं, तदन्यास्तु या मलयप्रभवास्ताः क्रिमीन् जनयन्तीत्यभिप्रायेण सुश्रुत उवाचमलयप्रभवाः क्रिमीन जनयन्तीति । तत्रासामपवादञ्चोवाच- नद्यः शीघ्रवहा लव्यः प्रोक्ता याश्राम लोदकाः । इति । पश्चिमेत्यादि । या नद्यः पूव्वस्या दिशः पश्चिमां गच्छन्ति ताः पश्चिमाभिमुखाः पथ्याः, यतो निम्मेलोदकाः । शेषास्त्वपथ्याः । सुश्रुते च –तत्र नयः पश्चिमाभिमुखाः पथ्या लघुदकत्वात्, पूर्वाभिमुखास्तु न प्रशस्यन्ते गुरूदकत्वात् । दक्षिणाभिमुखा नातिदोषला साधारणत्वात् इति । मृदुवहा नद्यस्तु गुन्यं इत्यनेन शीघ्रवहा लछ्य इत्यर्थादापद्यते । याच पूवसमुद्रगा नवस्ताव गुव्वं इत्यर्थादापद्यते । दक्षिणाभिमुखा उत्तराभिमुखाश्च नद्यः साधारणत्वान्नातिदोषलाः इति । पारिपात्रेत्यादि । पारिपात्रपव्वेतप्रभवा या नद्यः पूव्र्व्वसमुद्रगा याव विन्ध्यपव्वेतभवाः सह्यपर्व्वतप्रभवा नग्रस्ताः शिरोरोगादीनां हेतुरिति । याः
I
१०५७
नोपत्यकाप्रभवाः; यतः, अधित्यकाप्रभवास्वेव पाषाणविच्छिन्नत्वादि, अतः, सुश्रुते यदुक्तम्"हिमवत्प्रभवा हृद्रोगादीन् जनयन्ति," तदुपत्यकाप्रभवाभिप्रायेणेति न विरोधः; यत् तु, अन्यश्रोत - "मलयप्रभवाः क्रिमीन् जनयन्ति तदपाषाणसिकतावाहिनद्यभिप्रायेण, इह "पाषाणसिकतावाहिनदीष्वमृतोपमम्” इति न विरोधः ; यत् तु पारिपात्रभवाणां शिरोरोगादिकर्तृत्वम्, तत् पारिपादरीभवनदीजलाभिप्रायेण, सुश्रुते तु पारिपात्रतड़ागभवनदीजलाभिप्रायेणोक्तम्
१३३
A

Page #1069

१०५८ चरक-संहिता।
भिनपानविधिः बहुधा 8 कीटसर्पाखु-मलसंदूषितोदकाः । वर्षाजलवहा नद्यः सर्वदोषसमीरणाः ॥ ३८ ॥ वापीकूपतड़ागोत्स-सरःप्रस्रवणादिषु।
आनूपधन्वशैलानां गुणदोषविभावयेत् ॥ पारिपात्रभवा न पूर्वसमुद्रगास्ताः पथ्या बलारोग्यकार्य इत्युक्तं सश्रुतेविन्ध्यभवाश्च सर्वा नद्यः कुष्ठं पाण्डुरोगश्च जनयन्ति, सह्यभवास्तु कुष्ठं जनयन्ति, महेन्द्रप्रभाः श्लीपदोदराणि जनयन्तीति प्रायिकखाभिप्रायेण सुश्रुतेनोक्तम् । बहुधेत्यादि। बहुधा कीटादिदूषितोदका नद्यस्तथा वर्षाकाले जलवहा नद्यः सर्वदोषसमीरणाः ॥३८॥
गङ्गाधरः-वापीत्यादि। वापी दीर्घिका पुष्करिणी च । कूपः प्रसिद्धः । तड़ागस्तटादागच्छति पर्वतव्यतिरिक्ततटादिस्थलप्रभवः सबों जलाशयः। स पुनरुच्चदेशात् पतज्जलवेगेन जातः। सरो देवखातम् । प्रस्रवणं निझर। आदिपदेन उद्भिदचुण्ड विकिरकेदारनदीनदादीनां यज्जलम् । तथानूपधन्वदेशचन्द्रकान्तादिमणिशैलानां जलाशयेषु यज्जलं तद्गुणदोषैस्तत्तद्देशस्य गुणदोषैविभावयेत्। सुश्रुते चोक्तम्-वातश्लेष्महरं वाप्यं सक्षारं कटु “पारिपात्रभवाः पथ्याः” इति ; तदुक्तम् विश्वामित्रेण-तड़ागज दरीजच तड़ागाद् यत् सरिजलम् । बलारोग्यकरं तत् स्याद् दरीज दोषलं मतम्" ॥ प्रायोग्रहणात् "पूर्वसमुद्रगाः” इति, पूर्वसमुद्रगमनेऽपि गाङ्गं पथ्यं भवति, किंवा, यथोक्तलक्षणहिमालयभवत्वादेव गाङ्गं पथ्यम् ; पारिपात्रादयः पर्वताः स्वनामप्रसिद्धाः। वर्षासुजलं वहन्तीति वर्षाजलवहाः, यदुक्तमप्रवाधिकारे"वर्षानादेयमुदकानाम्” इति, तस्येहापथ्यत्वे उपपत्तिवर्णनमिति न पौनरुक्त्यम् । प्रस्रवणादिग्विति जलमिति शेषः, वाप्यादयोऽनूपदेशधन्वदेशहिमालयादिपर्वतादिषु भवन्त्यतश्चानूपादिजलगुणैरेव तद्गुणनिर्देशः कर्तव्यः। पश्चिमाभिमुखनदीजलपूर्वाभिमुखनदीजलानूपजलखधन्द. जलपर्वतजलगुणाश्चोक्ता एव, तेन, तद गुणातिदेशो वाप्यादिषु बोद्धच्यः , उत्तञ्च हारीतेन-आपदेशे यद् वारि गुरु तत् इलेष्मवर्द्धनम्। विपरीतमतो मुख्यं जागलं लघु चोच्यते ॥" सुश्रुतेऽपि वाप्यादीनां पृथगेवोक्ता गुणाः । स चेह कूपादीनां संस्कारादिः प्रत्यक्षरो अन्धविस्तरभयानोक्त एवेति मन्तव्यम्। वापी इरकादिबद्धतीर्था दीर्घिका, कूपः प्रसिद्धः, तटात् आगो गतिर्यस्य स तड़ागः, स पुनरुञ्चदेशादागच्छजलबन्धनाद भवति, भन्ये तु पुष्करिणी सड़ागम भाहुः ; उत्सा निम्नानुत्तिष्टज्जलस्थानम् ; सरो दिन्ट खातं पुरुषव्यापार विना, तत् पुनः पम्पादि;
• बहुधेत्यत्र वसुधेति चक्रोक्तः पाठः ।

Page #1070

२४ अध्यायः ) सूत्रस्थानम् ।
१०५९ पिच्छिलं क्रिमिलं किन्नं पर्णश वालकदमैः।
विवणं विरसं सान्द्र दुर्गन्धि न हितं जलम् ॥ पित्तलम् । सक्षारं पित्तलं कोपं श्लेष्मन्न दीपनं लघु। ताड़ागं वातलं स्वादु कषायं कटुपाकि च। तृष्णानं सारसं बल्यं कषायं मधुर लघु। कफन्न दीपनं हृदय लघु प्रस्रवणोद्भवम्। मधुरं पित्तशमनमविदाह्यौद्भिदं स्मृतम्। चौण्ड्यमनिकर रुक्ष मधुरं करुकन्न च। वैकिरं कटु सक्षारं श्लेष्मन्न लघु दीपनम् । केदारं मधुरं प्रोक्तं विपाके गुरु दोषलम् । तद्वत् पाल्वलमुद्दिष्टं विशेषाद दोषलन्तु तस्। नादयं वातलं रुक्षं दीपनं लघु लेखनम्। नदेऽभिष्यन्दि मधुरं सान्द्रं गुरु कफावहम्। अनेकदोषमानूपं वाय॑भिष्यन्दि गर्हितम। एभिर्दोषैरसंयुक्तं निरवद्यन्तु जाङ्गलम्। पाके विदाहि तृष्णाघ्नं प्रशस्तं प्रीतिवर्द्धनम् । दीपनं स्वादु शीतश्च तोयं साधारणं लघु। रक्षोन शीतलं हादि ज्वरदाहविषापहम्। चन्द्रकान्तोद्भवं वारि पित्तनं विमलं स्मृतम्। मूर्छापित्तौटण्यदाहेषु विषे रक्त मदात्यये। भ्रमक्लमपरीतेष तमके वमथौ तथा। ऊद्धगे रक्तपित्ते च शीतमम्भः प्रशस्यते । पाश्वशूले प्रतिश्याये वातरोगे गलग्रहे। आध्माते स्तिमिते कोष्ठे सद्यः शुद्धे नवज्चरे। हिक्कायां स्नेहपीते च शीताम्बु परिवजयेत् । कफमेदोऽनिलामन्नं दीपनं वस्तिशोधनम्। श्वासकासज्वरहरं पथ्यमुष्णोदकं सदा । यत् काध्यमानं निवेगं निष्फेनं निर्मलं लघु । चतुर्भागावशेषन्तु तत् तोयं गुणवत् स्मृतम्। न च पय्युषितं देयं। कदाचिद वारि जानता। अम्लीभतं कफोत्क्लेशि न हितं तत् पिपासवे। मद्यपानात् समुद्भ ते रोगे पित्तोत्थिते तथा। सन्निपातसमुत्थे च शृतशीतं प्रशस्यते। शृतशीतं जलं शस्तं तृष्णाच्छदिभ्रमेष च। अरोचके प्रतिश्याये प्रसेके श्वयथौ क्षये। मन्दानावुदरे कुप्ठे ज्वरे नेत्रामये तथा। व्रणे च मधुमेहे च पानीयं मन्दमाचरेत् । इति। • पिच्छिलमित्यादि। क्रिमिलं कीटयुक्तं जलं, क्लिन्नं कर्दमादिक्लेदैन क्लेदयुक्तम् । इत्यादिदोपवत् जलं न हितं भवति। सुश्रुते च-कीटमूत्रपुरीषाण्ड-शवकोथप्रदूषितम् । तृणपणोत्करयुतं कलुषं विषसंयुतम्। योऽवगाहेत प्रस्त्रवणो निर्झरः। अन्ये तु हृदधाराजलानीति पठन्ति, तत्र हृदो नदीस्थजलप्रदेशो गम्भीरो जलाशयः ; धारा तु पर्वतादेव जलधारारूपा पतन्ती ; आदिग्रहणात् केदारचुण्डादीनां ग्रहणम् ।

Page #1071

[अन्नपानविधिः
१०६०
चरक-संहिता। वित्र त्रिदोषं लवणमम्बु यद वारुणालयम् । इत्यम्बुवगः प्रोक्तोऽयमष्टमः सुविनिश्चितः ॥३६ ॥
इत्यम्बुवर्गः । ८ । ] वर्षासु पिबद्वापि नवं जलम् । स वाह्याभ्यन्तरान् रोगान् प्राप्नुयात् क्षिप्रमेव तु। इति। विस्रमित्यादि। वारुणालयं सामुद्रं यत् तोयं तद् विस्र त्रिदोषं लवणञ्च न हितमिति । सुश्रुते च-सामुद्रमुदकं विस्र लवणं सर्वदोषकृत् । इति। अत्र जलानां व्यापतसम्पच्चानुक्ताप्युन्नेया। तदयथासुश्रुते-तत्र यच्छवालपङ्कटतृणपद्मपत्रप्रभृतिभिरवच्छन्नं शशिमूर्यकिरणानिलैनाभिजुष्टम् गन्धवर्णरसोपसृष्टञ्च तद्वद्यापन्नमिति विद्यात् । तस्य स्पर्शरूपरसगन्धवीय्यविपाकदोषाः षट् संभवन्ति। तत्र खरता पैच्छिल्यमौष्ण्यं दन्तग्राहिता च स्पर्शदोषाः। पकसिकताशैवलबहुवर्णता रूपदोषाः । व्यक्तरसता रसदोषः। अनिष्टगन्धता गन्धदोषः। यदुपयुक्तं तृष्णागौरवशूलकफप्रसेकानापादयति स वीर्य्यदोषः। यदुपयुक्तं चिराद्विपच्यते विष्टभ्नाति वा स विपाकदोषः। इति। त एते आन्तरीक्षे न सन्ति । व्यापन्नानामग्निकथनं मूर्यातपतापनं तप्तायःपिण्डसिकतालोष्ट्राणां वा निर्वापणं प्रसादनश्च कर्तव्यम् । नागचम्पकोत्पलपाटलापुप्पप्रभृतिभिश्चाधिवासनमिति। तत्र सप्त कलुषस्य प्रसादनानि भवन्ति । तद् यथा--कतकगोमेदकविसग्रन्थिशवालमूलवस्त्राणि मुक्तामणिश्चेति। पञ्च निक्षेपणानि भवन्ति। तद यथाफलकं त्राष्टकं मुञ्जवलय उदकमश्चिका शिक्यञ्चेति । सप्त शीतीकरणानि भवन्ति । प्रवातस्थापनमुदकप्रक्षेपणं यष्टिकाभ्रामणं व्यजनं वस्त्रोद्धरणं बालुकाप्रक्षेपणं शिक्यावलम्बनञ्चेति। सौवणे राजते ताम्र कांस्ये मणिमये तथा। पुष्पावतंसे भौमे वा मुगन्धि सलिलं पिवेत्। व्यापन्नं वज्जयेन्नित्यं तोयं यद वाप्यनात्तेवम् । दोषसञ्जननं हेप्रतन्नाददीताहितन्तु तत् । व्यापन्नं सलिलं यस्तु पिबतीहाप्रसाधितम्। श्वयथु पाण्डुरोगश्च खग्दोषमविपाकताम । श्वासकासप्रतिश्याय-शूलगुल्मोदराणि च। अन्यान् वा विषमान् रोगान् प्राप्नुयात् क्षिप्रमेव च। दिवाककिरणैजुष्टं निशायामिन्दुरश्मिभिः। अरुक्षमनभिष्यन्दि तत् तुल्यं गगनाम्बुना। गगनाम्बु त्रिदोषघ्नं गृहीतं यत् क्लिन्नं पर्णादिभियुतं सदित्यर्थः, वरुणालये समुद्रे, विसमामगन्धि। सुनिश्चित इति सर्वजलगुणकथनात् ॥ ३८॥३९॥
इत्यम्बुवर्गः।८।।

Page #1072

२७श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
१०६१ स्वादु शीतं मृदु स्निग्धं बहलं श्लक्षणपिच्छिलम् ।
गुरु मन्दं प्रसन्नश्च गव्यं दशगुणं पयः॥ . सुभाजने। बल्यं रसायनं मेध्यं पात्रापेक्षि ततः परम् ।। तत्र सर्वेषां भौमानां ग्रहणं प्रत्यूषसि, तत्र ह्यमलवं शत्यश्चाधिकं भवति ; स एव चापां परो गुण इति। निगन्धमव्यक्तरसं तृष्णानं शुचि शीतलम् । अच्छं लघु च हृयश्च तोयं गुणवदुच्यते ॥ इति । तथा। कालेन पकनिर्दोषमगस्त्येनाविषीकृतम्। हंसोदकमिति ख्यातं शारदं विमलं जलम् ॥ जतूकणे च। वर्षाम् चरन्ति घनैः सहोरगा वियति कीटलताश्च। तद्विषजुष्टमपेयं खजलमगस्त्योदयात् पूर्वम ॥ शुक्लागस्त्यत्रयोदश्यां भाद्रस्यान्ते शरद्यथ। अध्य दखा खगस्त्याय गृह्णीयाद् गगनोदकम ॥ इति । अत्र पानीयसाधाजलखाच नारिकेलादिजलगुणा उन्नेयाः। तद् यथा सुश्रुते-स्निग्धं स्वादु हिमं हृद्य दीपनं वस्तिशोधनम्। वृष्यं पित्तपिपासानं नारिकेलोदकं गुरु ॥ इति। अन्यत्र च । नारिकेलोदकं वृष्यं स्वादु स्निग्धं हिमं गुरु। हृय पित्तपिपासानं दीपनं वस्तिशोधनम्। नारिकेलजलं जीर्ण विष्टम्भि गुरु पित्तकृत् । वालक्रमुकतोयश्च तृष्णापित्तास्रजिद गुरु। तालाम्पु पित्तजिच्छक्र-स्तन्यद्धिकरं गुरु ॥ इति । वर्ग समापयति-इत्यम्घुवर्ग इत्यादि ॥३९॥
इत्यष्टमोऽम्बुवर्गः । । गङ्गाधरः-अथ द्रवलसामान्याज्जीवनीयवादिसाधम्म्याच जलानन्तरं तत्रोद्देशक्रमिकखाच क्षीरवर्गमारभते। तत्र पूर्वाध्याये तूक्तम् ; अथ क्षीराणि वक्ष्यन्ते कम्मे चैपां गुणाश्च ये। अवीक्षीरमजाक्षीरं गोक्षीरं माहिषञ्च यत् । उष्ट्रीणामथ नागीनां बड़वायास्तथा स्त्रियाः। प्रायशो मधुरं स्निग्धं . शीतं स्तन्यं पयो मतम्। प्रीणनं हणं वृष्यं मेध्यं बल्यं मनस्करम् । जीवनीयं श्रमहरं श्वासकासनिवर्हणम् । हन्ति शोणितपित्तश्च सन्धान विहतस्य च। सर्वप्राणिभृतां सात्म शमनं शोधनं तथा। तृष्णाघ्र दीपनीयश्च श्रेष्ठं क्षीणक्षतेषु च। पाण्डुरोगेऽम्लपित्ते च शोषे गुल्मे तथोदरे। अतिसारे ज्वरे दाहे इवयथौ च विशेषतः। योनिशुक्रप्रदोषेषु मूत्रेषु प्रदरेषु च। पुरीष ग्रथिते पथ्यं वातपित्तविकारिणाम्। नस्यालेपावगाहेषु वमना
चक्रपाणिः-जीवनीयसामान्याज्जल मनु क्षीरमुच्यते ; क्षीरजत्वाद् दध्यादय उच्यन्ते ; प्रसन्नमिति निर्दोषम्, निर्दोषता तु प्रशस्तत्वेन गुण इत्युच्यते, किंवा, गुणानामसंख्येयत्वेन प्रसन्नत्वं

Page #1073

१०६२
चरक-संहिता। [भापानविधिः तदेवंगुणमेवौजः सामान्यादभिवद्धयेत् । प्रवरं जीवनीयानां दीरमुक्तं रसायनम् ॥ महिषीणां गुरुतरं गव्याच्छीततरं पयः ।
स्नेहानानमनिद्राणामत्यग्निभ्यो हितञ्च तत् ॥ स्थापनेषु च। विरेचने स्नेहने च पयः सर्वत्र युज्यते। यथाक्रम क्षीरगुणानेकैकस्य पृथक् पृथक् । अन्नपानादिकेऽध्याये भूयो वक्ष्याम्यशेषतः॥ इति । ___ तदुद्दिष्टं खल्ववीक्षीरादिकं गुणतः कर्मातश्च पृथक् पृथग वक्तु प्राधान्यात् आदौ गोक्षीरमाह-वाद्वित्यादि। गव्यं पयः स्वादुखादिदशगुणं, कम्मे चास्याह-तदेवमित्यादि। तद् दशगुण गव्य पय एवंगुणश्च खादुखादिदशगुणमोजश्च सामान्याद गुणसाम्यादभिवर्द्धयेत्। जीवनीयानां मध्ये प्रवरं जीवनीयं क्षीरं पूर्वमुक्तं रसायनश्च । इति । सुश्रूते च-गव्यमाज तथा चौष्ट्रमाविकं माहिषश्च यत्। अश्वायाश्चैव नार्याश्च करेणूनाश्च यत् पयः। तत् बनेकौषधिरस-प्रसादं प्राणदं गुरु। मधुरं पिच्छिलं शीतं स्निग्धं शीतं सरं मृदु । सर्वप्राणभृतां तस्मात् सात्मा क्षीरमिहोच्यते । तत्र सर्वमेव क्षीरं प्राणिनाम अप्रतिषिद्धं जातिसात्म्यात् । वातपित्तशोणितमानसविकारेष्वविरुद्धं जीणेज्वर-कासश्वासशोषक्षयगुल्मोन्मादोदरमूर्छा-भ्रममददाहपिपासा-हृद्वस्ति-पाण्डुरोग-ग्रहणीदोषाशः-शृलोदावर्तातिसारप्रवाहिकायोनिरोगगर्भस्रावरक्तपित्तश्रमक्लमहरं पाप्मापहं बल्यं वृष्यं बाजीकरणं रसायनं मेध्यं सन्धानमास्थापनं वयःस्थापनमायुष्यं जीवनं मुंहणं वमनविरेचनश्च तुल्यगुणवाचौजसो वर्द्धनम इति बालवृद्धक्षतक्षीणानां क्षुद्वावायव्यायामकर्षितानाश्च पथ्यतमम् । गोक्षीरम् अनभिष्यन्दि स्निग्धं गुरु रसायनम् । रक्तपित्तहरं शीतं मधुरं रसपाकयोः । जीवनीयं तथा वात-पित्तघ्नं परमं स्मृतम् ॥ इति। यद्यपीह सचदुग्धकम्मे ओजसो वर्द्धनमुक्तम्, अत एव गव्यस्यापि तद्वचनं न विरुद्धमिति माहिषादिप्वप्यनुक्तमपि वक्तव्यमिति । महिषीणामिति। महिषीणां पयो गव्यात् पयसः शीततरं गुरुतरश्च स्नेहान्यूनश्च तथा नष्टनिद्राणां हितं निद्राकरम् गुथिपटितमपि गुण एवेति शेयम्। एवंगुणमेवेति स्वाद्वादिदशगुणं ; सामान्यादिति सामान्यत्वात्। महिषीक्षीरगुणे स्नेहोनमिति महिषीक्षीरं गन्यमीरात् स्नेहोनं, गौरवशैत्याभ्यान्तु तदधिकमिति केचिद अवते, तन्न, प्रत्यक्षमेव हि महिषीक्षीरादधिकमेव घृतं दृश्यते, तथा, जतू. कर्णेऽप्युक्तम,-"गुरु शीतं स्निग्धतरं माहिषमतिबल्यं बृहणञ्चाग्रयम्" सुश्रुतेऽप्युक्त “गय्यात्

Page #1074

काभण्यायः
१०६३
सूत्रस्थानम् । रुक्षोष्णं क्षीरमुष्ट्रीणामीषत् सलवणं लघु । शस्तं वातकफानाह-क्रिमिशाफोदरार्शसाम् ॥ बल्यं स्थैर्यकां सर्वमुष्णमैकशकं पयः । साम्लं सलवणं रुक्षं शाखावातहरं लघु ॥ छागं कषायमधुरं शीतं ग्राहि पयो लघु । रक्तपित्तातिसारघ्नं नयकासज्वरापहम् ॥
अत्यग्निभ्यश्च हितं तत् । सुश्रुते च-प्रहाभिष्यन्दि मधुरं माहिषं वह्निनाशनम् । निद्राकरं शीततरं गव्यात् स्निग्धतरं गुरु ॥ इति । रुक्षोष्णमित्यादि। उष्ट्रीणां क्षीरं रुक्षोष्णमीषत्सलवणं मधुरं लघु च। वातकफादीनां शस्तम्। मुश्रुते च-रुक्षोष्णं लवणं किश्चिदौष्ट्र स्वादुरसं लघु। शोफगुल्मोदराशीन क्रिमिकुष्ठविषापहम् ॥ इति। बल्यमित्यादि । ऐकशफमेकशफानामश्वादीनामेकखुराणां सर्वासां पय इति सर्व मिति विशेषणेन ख्यापितम् । यद्यप्युद्देशे बड़वाया इत्युक्तं तथापि च सामान्याद गुणवचने अधिकखदोषो न भवतीति । उष्णमिति गव्यादिक्षीरापेक्षया। साम्लं सलवणं मधुरमेव सामान्यवचनात् । रुक्षश्च गव्यादिक्षीरापेक्षया न तु निःस्नेहम्। शाखावातहरं रक्तादिधातुगतवातहरं, लघु गव्याद्यपेक्षया। इति। सुश्रुते-उष्णेञ्चैकशर्फ बल्यं शाखावातहर पयः। मधुराम्लरसं रुक्षं लवणानुरसं लघु ॥ इति । छागमित्यादि। छागं पयः कषायमधुरादिगुणम् । सुश्रुते च-गव्यतुल्यगुणन्वाज विशेषाच्छोषिणां हितम्। दीपनं लघु संग्राहि श्वासकासास्रपित्तनुत् । अजानामल्पकायखात् कटुतिक्तनिषेवणात्। नात्यम्बुपानात् व्यायामात्
स्निग्धतरम्" इति, तेन "स्नेहान्यूनम्" इति पाठः ; तेन, स्नेहादधिकमित्यर्थः, किंवा, 'स्नेहान्यूनम्' इति स्नेहपूर्णमित्यर्थः। उष्ट्रीशीरादीनां सलवणत्वादि मधुरानुरसत्वेन बोल्यम्, मधुरस्तु रसः प्रधान एव, दीर्घजीवितीये-"प्रायशो मधुरम्" इत्युक्तम्, न तु सर्वथा मधुरमेव। ऐकशमिति बड़वायाः ; केचित् तु सर्वशब्देन खरवेगसरयोरपि भीरस्यायं गुण इत्यपि वदन्ति ; उष्णमिति भीरान्तरापेक्षया, तेन, सामान्यगुणे शीतस्वमुक्तमविरुद्धं भवति, यतः लघूत्तमान तिक्तरसाद गुरुरपि कटुर्लधुरेवोग्यते मधुरायपेक्षया, एवं शीतसमात् इतरक्षीराणमिति ; बढ़वायाः क्षीरं शीतमेव मूत्राद्यपेक्षया भवति ; एवं सममित्येतदपि

Page #1075

१०६४
चरक-संहिता। [ भन्नपानविधिः हिकाश्वासकरन्नूष्णं पित्तश्लेष्मलमाविकम् । हस्तिनीनां पयो बल्यं गुरु स्थैर्यकरं परम् ॥ जीवनं वहणं सात्म्यं स्नेहनं मानुषं पयः। नावनं रक्तपित्ते च तर्पणञ्चानिलिनाम् ॥ ४०॥
सव्वव्याधिहरं पयः ॥ इति । हिक्केत्यादि। आविकं मेषीदुग्धम्। सुश्रुते च-आविकं मधुरं स्निग्धं गुरु पित्तकफावहम्। पथ्यं केवलवातेषु कासे चानिलसम्भवे। इति। हस्तिनीनामित्यादि। हस्तिनीनां पयो बल्यादिगुणम् । सुश्रुते च-हस्तिन्या मधुरं वृष्यं कषायानुरसं गुरु । स्निग्धं स्थैर्यकर शीतं चक्षुष्यं बलवर्द्धनम् ॥ इति । जीवनमित्यादि । मानुषं पयो जीवनादिगुणं रक्तपित्ते नावनं नस्यम् । अक्षिशूलिनां नेत्रे तर्पणम् । सश्रुते-ना-स्तु मधुरं स्तन्यं कषायानुरसं हिमम्। नस्याश्च्योतनयोः पथ्यं जीवनं लघु दीपनम् ॥ इति । इत्यष्ट क्षीराण्युत्तवा कालविशेषे गृहीतानां तेषां गुणानाह, सुश्रुते-प्रायः प्राभातिकं क्षीरं गुरु विष्टम्भि शीतलम् । रात्रौ सोमगुणखाच व्यायामाभावत स्तथा। दिवाकराभितप्तानां व्यायामानिलसेवनात् । वातानुलोमि श्रान्तिघ्न चक्षुष्यश्चापराह्निकम् । पयोऽभिष्यन्दि गुमि प्रायशः परिकीर्तितम्। तदेवोक्तं लघुतरमनभिष्यन्दि वै शृतम् । वज्जयित्वा स्त्रियाः स्तन्यमाममेव हि तद्धितम्। धारोष्णं गुणवत् क्षीरं विपरीतमतोऽन्यथा। तदेवातिशृतं सच गुरु हण. मुच्यते। अनिष्टगन्धमम्लञ्च विवर्ण विरसञ्च यत्। वजन सलवणं क्षीरं यच्च विग्रथितं भवेत् । इति । अन्यत्र च। गवां प्रत्यूषसि क्षीरं गुरु विष्टम्भि दुर्जरम् । तस्मादभ्युदिते मूर्ये यामं यामा मेव वा। समुत्तीर्य पयो ग्राहय तत् पथ्यं दीपनं लघु। विवत्साबालवत्सानां पयो दोषलमीरितम् । शस्तं वत्सकवर्णाया धवलीकृष्णयोरपि । इक्ष्वादा मापपर्णादा ऊर्द्धशृङ्गी च या भवेत् । तासां गवां हितं क्षीरं शृतं वाऽशृतमेव वा। क्षीरं पय्यु पितं सवें गुरु विष्टम्भि दुज्जरम् । प्रायोऽभिष्यन्दि गुमि शृतोष्णं कफवातजित् । शृतशीतश्च पित्तन धारोष्णममृतं पयः। इति ॥४०॥
व्याख्येयम्। यद्यपि च हस्तिक्षीरादीनि शास्त्रे प्रयोगेषु नोक्तानि तथापि कथितगुणं बुद्धा तत्र तन्त्र प्रयोज्यानि ॥ ४० ॥

Page #1076

२७श भध्यायः सूत्रस्थानम्।
१०६५ रोचनं दीपनं वृष्यं स्नेहनं बलवर्द्धनम् ।। पाकेऽम्लमुष्णं वातघ्नं मङ्गल्यं वृंहणं दधि ॥ पीनसे चातिसारे च शीतके विषमज्वरे ।
अरुची मूत्रकृच्छ्रे च कार्ये च दधि शस्यते ॥ गङ्गाधरः-इत्यष्टक्षीरमुक्ता तद्विकारमाह-रोचनमित्यादि। सर्वेषां क्षीराणां सुनातं सर्व दधि रोचनादिगुणम् । सत्यपि रुचिमत्त्वे पुरुषेभ्योऽभ्यवहियमाणं रोचयतीति रोचनमरुचौ च रोगे शस्यते। उष्णवीयवात् स्नेहनखाच्च वातघ्नं तस्मात् पीनसादौ शस्यते । सुश्रुते च-दधि तु मधुरमम्लमत्यम्लञ्चेति । तम् कपायानुरसं स्निग्धमुष्णं पीनस विषमज्वरातिसारारोचकमूत्रकृच्छकार्यापहं वृष्यं प्राणकरं मङ्गल्यश्च। महाभिष्यन्दि मधुरं कफमेदोविवर्द्धनम्। कफपित्तकृदम्लं स्यादत्यम्लं रक्तदूषणम् ॥ स्निग्धं विपाके मधुरं दीपनं बलवर्द्धनम् । वातापहं पवित्रश्च दधि गव्यं रुचिप्रदम् ॥ दध्याज रक्तपित्तनं लघु वातक्षयापहम् । दुर्नामश्वासकासेषु हितमग्नेः प्रदीपनम् ॥ विपाके मधुरं वृष्यं वातपित्तप्रसादनम्। बलासवर्द्धनं स्निग्धं विशेषाद दधि माहिषम् ॥ विपाके कटु सक्षारं गुरु भेद्यौष्ट्रिकं दधि। वातमांसि कुष्ठानि क्रिपीन् हन्त्युदराणि च॥ कोपनं करूवातानां दुर्नाम्नाश्चाविकं दधि। रसे पाके च मधुरमत्यभिष्यन्दि दोपलम् ॥ दीपनीयमचक्षुष्यं बाड़वं दधि वातलम् । रुक्षमुष्णं कषायश्च ककमूत्रापहश्च तत् ॥ स्निग्यं विपाके मधुरं बल्यं सन्तपेणं गुरु। चक्षुष्यमग्न्यं दोषनं दधि नार्या गुणोत्तरम् ॥ लघु पाके बलासन वीर्योष्णं पक्तिनाशनम् । कषायानुरसं नाग्या दधि वच्चौविवर्द्धनम् ॥ दधीन्युक्तानि यानीह गव्यादीनि पृथक् पृथक् । विशे यमेषु सव्वेषु गव्यमेव गुणोत्तरम्॥ वातघ्नं कफकृत् स्निग्धं हणं न च पित्तकृत् । कुर्याद भक्ताभिलाषश्च दधि यत् सपरिस्र तम्।। शृतात् क्षीरात् तु यजातं गुणवद दधि तत् स्मृतम्। वातपित्तहरं रुच्यं धाबग्निबलवर्द्धनम् ॥ इति ।
चक्रपाणिः-दधिगुणमाह-रोचनमित्यादि। भत्र रोचनमित्युक्तापि “अरुचौ” इति वचनमरुचिहरत्वेन, रोचनता तूपयोगकाल एव वास्तवरुचिकरत्वेनोक्ता । वृहणमिति रोगादिकृशस्य वृहणम्, कार्ये चेति सहजकार्ये शस्यते इति बोद्धव्यम्, तेन न पौनरुक्तयम्। पीनसे चतुर्विधेऽपि प्रभावाद्वितम्, किंवा, पीनसपाचकत्वात् सर्वत्र हितम् ; यच्च-वृष्यशीत

Page #1077

१०६६ चरक-संहिता।
अन्नपानविाधः शरग्रीष्मवसन्तेषु प्रायशो दधि गर्हितम् । रक्तपित्तकफोत्थेषु विकारेवहितञ्च तत् ॥ त्रिदोषं मन्दकं जातं वातघ्नं दधि शुक्रलम् ।
सरः श्लेष्मानिलघ्नस्तु मस्तु स्रोतोक्शिोधनम् ॥ ४१ ॥ शरदित्यादि। प्रायश इति गव्यस्य पित्तकरखाभावाच्छरद्ग्रीष्मयोने गहित. खम। वसन्ते तु बाड़वं दधि न गहितं कफहरवादिति। रक्तपित्तकफोत्थेषु विकारेषु तद दधि न हितमिति। ततोऽर्थादापद्यते हिमशिशिरवर्षासु न दधि गहेनत इति। मुश्रुतं च-शरद ग्रीष्मवसन्तेषु प्रायशो दधि गहितम्। हेमन्ते शिशिरे चैव वर्षासु दधि शस्यते ॥ इति। त्रिदोषमित्यादि। मन्दकमल्पजातं दधि त्रिदोषं मिलितत्रिदोषकरमिति । सुश्रुते च-विदाहि सृष्टविण्मूत्रं मन्दजातं त्रिदोषकृत् । इति । यदा क्षीरं विक्रिय. माणं न सम्यग्दधिभावं याति तदा मन्दकं जातमुच्यते। यदा तु सम्यग दधिभावं गच्छति क्षीरं स्वरूपमुत्सृज्य मधुरमीपदम्लश्च घनश्च भवति तदा जातमुच्यते। तज्जातं दधि वातन शुक्रलं भवतीति। तस्य सारहीनक्षीरजातस्य दनस्तु गुण उक्तः सुश्रुते---दधि खसारं रुक्षश्च ग्राहि विष्टम्भि वातलंम्। दीपनीयं समधुरं सकपायं रुचिप्रदम् ॥ इति। सर इत्यादि। प्रकरणाद् दन एव सरः श्लेष्मानिलघ्नो न तु क्षीरस्य, तथा दन्न एव मस्तु ततो निःसृतं जलवद द्रवं स्रोतोविशोधनं भवति । उक्तश्च सते-दनः सरो गुरुट प्यो विश योऽनिलनाशनः । वह्न विधमनश्चापि कफशुक्रश्विद्धनः॥ तृष्णाक्लमहरं मस्तु लघु स्रोतोविशोधनम्। अम्लं कपायं करत्वहितत्वादि दधिगुणपालोचनयाऽनुपपद्यमानमिह दृश्यते, तत् प्रभावाद् बोदव्यम् ; यच्च गुणान्तरादेवाम्लत्वोष्णत्वस्निग्धत्वाल्लभ्यमानमपि वातघ्नत्वं पुनरुच्यते, तत् प्रकर्षार्थ, तथा, अग्लत्वादियुक्तस्यापि वातहन्तृतादिव्यभिचारदर्शनादिति बोद्धव्यम् ; व्यभिचारोदाहरणानि च मन्दकमन्दजातमण्डादीन्यनुसतच्यानि ; न्यायश्चायं सन्निपानगुणकथने यथासम्भवं वर्णनीयः ; प्रन्थप्रचुरतरताभीत्या सर्व वस्तु वरां नोद्भावयामः । प्रायश इति वचनात् कालान्तरेऽपि गर्हितत्वं शरदादावपि प्रकृत्यादिवशाद गर्हितत्वं दर्शयति । ___ मन्दकं यदा क्षीरं विक्रियामापन्नं घनत्वं याति, तदा तन्मन्दकम् ; जातं वासप्तमिति यदा तु मन्दकावस्थामुत्सृज्य घनतया जातं सत् मधुरमीषदम्लञ्च भवति, तदा वातन विशेषेण भवतीत्यर्यः ; पूर्वे तु दधिगुणाः सुजातस्य व्यक्ताम्लस्य बोद्धस्याः। शुक्रलः

Page #1078

२७ अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
१०६७ शोफार्थीग्रहणीदोष-मूत्रग्रहोदरारुचौ। • स्नेहव्यापदि पाण्डुत्वे तक दद्याद गरेषु च ॥ ४२ ॥ संपाहि दीपनं हृद्य नवनीतं नवोद्धृतम् ।
ग्रहण्यशोविकारधनमदितारुचिनाशनम् ॥ मधुरमष्यं कफवातनुत् ॥ प्रहादनं प्रीणनश्च भिनत्याशु मलश्च तत् । वलमावहते चापि भक्तच्छन्दं करोति च ॥ इति ॥४१॥
गङ्गाधरः-शोफेत्यादि। अथ दधिभवत्वेन तक्रं गुणकर्मभ्यामाह ! शोफादिप तक्रं दद्यात् तत्तद्धरखमेतेनापद्यते तक्रस्येति। सश्रते च--तकं मधुरमम्लं कषायानुरसमुष्णवीय्ये लघु रुक्षपग्निदीपनं गरशोफातिसारग्रहणी. पाण्डुरोगार्शः प्लीहगुल्मोदरारोचक-विषमज्वर-तृष्णाच्छदिप्रसेक-शूलगेदःश्रेष्मा. निलहरं मधुरविपाकं हृदा मूत्रकृच्छस्नेहव्यापत्तशमनमदृष्यश्च ! मन्थनादिपृथगभूत-स्नेहमद्धोदकन्तु यत्। नातिसान्द्रद्रवं तकं साद्वम्लं तुवरं रसे॥ यत तु सस्नेहमजलं मथितं घोलमुच्यते । इति। अन्यत्र तु-ससारं निजलं घोलं तकं पादजलान्वितम्। अझैदकमुदश्चित् स्यान्मथितं सारखज्जितम् । घोलं पित्तानिलहरं तक्रं दोपत्रयापहम्। उदश्विन श्लेष्मलञ्चैव मथितं कफपित्तनुस्। इति। वक्ष्यते चात्र चिकित्सिते। रुक्षमद्धोद्ध तस्नेहं यत थानुद्धतं धनम्। तर्क दोषाग्निबलवित् त्रिविधं सम्प्रयोजयेत् । इति । त्रिविध ससारक्षीरजातदधिमन्यनजं कटुकमुच्यते। असारदुग्धजातदधिमन्थन तक्रं नैवंगुणमुच्यते। सुश्र्ते तु द्विविधमन्यथा चोक्तम्। तत् तु पुनर्मधुरं श्लेष्मप्रकोपणं पित्तप्रशमनश्च, अम्लं वातघ्नं पित्तकरश्च। वातेऽम्लं सैन्धवोपेतं स्वादु पित्ते सशर्करम् । पिवेत् तक्र कफे चापि व्योषक्षारममायुतम् ॥ तक्रं नैव क्षते दद्यान्नोष्णकाले न दुब्बेले । न मूर्छाभ्रमदाहेषु न रोगे रक्तपैत्तिके ॥ इति ॥४२॥ __ गङ्गाधरः-क्षीरविकारतया गोरसखानवनीतमाह-संग्राहीत्यादि। नवोद्धतं मन्थनादुत्थितमात्रं नवनीतं सामान्यतो गव्यादि सर्च संग्राहीत्यादिगुणम् । सर इति च्छेदः ; सरो दध्युपरिस्नेहः, शुक्रलः शुक्रसुतिवृद्धिकरः, अत एव सुश्रुते सरगुणे-“वृष्यः शुक्रविवर्द्धनः" इति पदद्वयोपादानं कृतम् । मण्ड इति प्रकरणाद दधिमण्डो मस्वित्यर्थः ॥ ४॥
चक्रपाणिः-शोफेत्यादि तक्रगुणः, मूत्रग्रहो मूत्रकृच्छाणि, गरोऽकृत्रिमविषम्। संग्राहीत्यादि

Page #1079

| अमपानविधि:
१०६८
चरक-संहिता। अन्नपानविधि: स्मृतिबुद्धाग्निशुक्रौजा-कफमेदोविवद्धनम् । वातपित्तविषोन्माद-शोषालक्ष्मीज्वरापहम् ॥४३॥ सर्वस्नेहोत्तमं शीतं मधुरं रसपाकयोः । सहस्रवीय्य विधिवद घृतं कम्मसहस्रकृत् ॥
मदापस्मारमूर्छाय-शोषोन्मादगरज्वरान् । अलक्ष्मीदोषापहं प्रभावात् । द्विविधमेतत् किश्चिदल्पान्तरगुणं दध्युत्थं क्षीरोत्थश्च। तदुक्तं सुश्रुते-नवनीतं पुनः सद्यस्कं लघु सुकुमारं मधुरं कषायमीषदम्लं शीतलं मेध्यं दीपनं हृद्यं संग्राहि पित्तानिलहरं दृष्यम् अविदाहि क्षयकासश्वासत्रणाशोऽदितापहं गुरु कफमेदोविवर्द्धनं बलकरं हणं शोषन विशेषतो बालानां प्रशस्यते। क्षीरोत्थं पुनर्नवनीतमुत्कृष्टस्नेह माधुय्यंयुक्तम तिशीतं सौकुमार्यकरं चक्षुष्यं संग्राहि रक्तपित्तनेत्ररोगहरं प्रसादनश्च । इति ॥४३॥
गङ्गाधरः-गोरसखाद घृतमाह । सव्वस्नेहोत्तममित्यादि । घृतं सामान्यत एतद्गव्यादि सर्व सर्वेषु स्थावरजङ्गमेषु स्नेहेत्तमं विधिवत् तत्तद्वप्राधिहरदोषहरौषधिसंस्कृतं सहस्रमसङ्घयवीयं भवत् कम्मसहस्रकृद् भवति । शुद्धन्तु जीणं पुरातनं घृतं मदापस्मारादीन् रोगानपोहति। जीर्ण वक्ष्यते चोन्मादचिकित्सिते-उग्रगन्धं पुराणं स्याद् दशवर्षस्थित घृतम् । लाक्षारससमं शीतं प्रपुराणमतः परम् ॥ इति । संवत्सरातीतमपि जीणमुच्यते। तथा चोक्तं हारीतेन-यथा यथा जरां याति गुणवत् स्यात् तथा तथा। इति। तथा कौम्भं सर्पिः शताब्दिकमिति। सुश्रुते च-घृतन्तु सौम्यं शीतवीर्य मृदु मधुरमल्पाभिष्यन्दि स्नेहनमुदावतोन्मादापस्मारशूलज्वरानाह-वातपित्तप्रशमनम् अग्निदीपनं स्मृतिमतिमेधाकान्तिखरलावण्यसौन्दय्यो जस्तेजोबलकरमायुष्यं नवनीतगुणः ; नवोतं सद्यस्क, नवोद्धृतमिति वचनादभिनवस्यैव नवनीतस्य यथोक्तगुणाः प्रकर्षवन्तो भवन्तोति, पुराणस्य तु नैते बलवन्तो गुणा भवन्तीति ॥ ४२।४३ ॥
चक्रपाणिः-उत्पादक्रमागतस्य घृतस्य गुणमाह-स्मृतीत्यादि।-सहस्रवीर्यमिति भूरिशक्तिकम् । कथं सहस्रवीर्यमित्याह-विधिवदिति, विधिवद् विधियुक्त सदित्यर्थः, विधिश्च नानाकर्मकारिभिर्द्रव्यैः संस्कारः संयोगश्च, अत एवोक्तम् – “नान्यः स्नेहस्तथा कश्चित् संस्कारमनुषर्त्तते", तथा तन्त्रान्तरे “घृतं योगवाहि” इति, तस्मात् सहस्रवीर्य्यतः कर्मसहस्रकृदिति योज्यम् ; यत तु सुश्रुतटीकाकृतः सुश्रुतोक्तघृतगुणेषु त्रिदोषापकर्षणमिति पठन्ति, तत्संस्कारेण

Page #1080

२७श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
१०६६ योनिकणशिरःशलं घृतं जीर्णमपोहति ।
सी ष्यजावीमहिषी-क्षीरवत् स्वादु * निर्देशेत् ॥ ४४ ॥ वृष्यं मेध्यं वयःस्थापनं गुरु चक्षुष्यं श्लेष्माभिवर्द्धनं पाप्मालक्ष्मीप्रशमनं विषहरं रक्षोन्नश्च। क्षीरघृतं पुनः संग्राहि रक्तपित्तभ्रममूर्छाप्रशमनं नेत्ररोगहितश्च । सपिः पुराणं सरं कटुविपाक त्रिदोषापहं मूर्छामेदउन्मादोदरज्वरगरशोफापस्मारयोनिश्रोत्राक्षिशूलन दीपनं वस्तिनस्याक्षिपूरणेपूपदिश्यते । भवन्ति चात्र। पुराणं तिमिरश्वास-पीनसज्वरकासनुत् । मूछोकुष्ठविषोन्माद-ग्रहापस्मारनाशनम् । एकादशशतञ्चैव वत्सरानुषितं घृतम्। रक्षोन्नं कुम्भसपिः स्यात् परतस्तु महाघृतम्। पेयं महाघृतं भूतैः करुन पवनाधिकः। वल्यं पवित्रं मेध्यञ्च विशेषात् तिमिरापहम्। सर्वभूतहरञ्चैव घृतमेतत् प्रशस्यते ।। इति।
ननु दध्यादिकं सर्व क्षीरविकारमूतं क्षीरन्वष्टविधमक्तं पृथगगुण दध्यादिकन्तु किं न पृथगगुण भवतीत्यत आह -सपी पीत्यादि। सी'पि इति बहुवचनात् दधितक्रनवनीतघृतानीति अनावीमहिपीतिपदत्रयोपादानात पूर्वोक्ताष्टधा क्षीरयोनिः ख्यापिता। गव्यायष्टविधक्षीरवत् तत्तत्क्षीरसम्भवदधितक्रनवनीतघृतेष स्वादु स्वाद्वादिकं निद्दिशेत् । तदुक्तं पृथग्घृतगुणादिकं सुश्रुते-विपाके मधुरं शीतं वातपित्तविषापहम्। चक्षुष्यमय्यं बल्यश्च गव्यं सर्पिगुणोत्तरम् ॥ आज घृतं दीपनीयं चक्षुष्यं बलवर्द्धनम्। कासे श्वासे क्षये चापि पथ्यं पाकं च तल्लघु॥ मधुर रक्तपित्तन गुरु पाके कफावहम । वातपित्तप्रशमनं सुशीतं माहिषं घृतम् ॥ औष्ट्र कटुरसं पाके शोफक्रिमि विषापहम्। दीपनं कफवातघ्नं कुष्ठगुल्मोदरापहम् ॥ पाके लध्वाविक सर्पिने च पित्तप्रकोपणम्। कफेऽनिले योनिदोपे शोफे कम्पे च तद्धितम् । पाके लघूष्णवीर्यश्च कषायं कफनाशनम्। दीपनं बद्धमूत्रञ्च विद्यादैकशफ घृतम् ॥ चक्षुष्यमय्यं स्त्रीणान्तु सपिः स्यादमृतोपमम्। सृद्धिं करोति काहरणादिति ज्ञेयम्। मदेत्यादि । -जीर्णन्तु दशवर्षातीतम्, वचनं हि-"पुराणं दशवर्ष स्यात् प्रपुराणमतः परम्” इति ; यथा यथा च जीर्णत्वाकर्षः तथा तथा गुणोत्कर्षो ज्ञेयः, उक्त हि हारीते-“यथा यथा जरां याति गुणवत् स्यात् तथा तथा" इति। अनुक्तसर्पिगुणानतिदिशति सीपीत्यादि।-सीपि स्वानीति सम्बन्धः, तेन अजाक्षीविदजासपिनिदिशेदिति ; एवं
* स्वाद्वित्यत्र स्वानीति साधीयान् पाठश्चक्रसम्मतः ।

Page #1081

चरक-संहिता।
भन्नपानविधिः पीयषो मोरटञ्चैव किलाटा विविधाश्च ये। दीप्ताग्नीनामनिद्राणां सव्व एव सुखप्रदाः । गुरवस्तपणा वृष्या वंहणाः पवनापहाः॥ विशदा गुरवो रुक्षा ग्राहिणस्तकपिण्डकाः । गोरसानामयं वर्गो नवमः परिकीत्तितः ॥ ४५ ॥
इति दुग्धवर्गः । ९। देहानमोलेधूपाकं विषापहम् ॥ कपायं बविण्मूत्रं तिक्तमग्निकरं लघु। हन्ति कारेणवं सर्पिः कफकुष्ठविपक्रिमीन् ॥ इति ॥४४॥ ___गङ्गाधरः-पीयूष इत्यादि। क्षीरं सद्यःप्रसूतायाः पीयूषमिति संज्ञितम् । सप्तरात्रात् परं क्षीरमप्रसन्नश्च मोस्टम। किलाटा इति नष्टक्षीरपिण्डा इति कश्चित् तन्न तक्रपिण्डिकास्वन्तर्भावात् । तर्हि किलाटा घनावत्तितदुग्धकृताः क्षीरश इति ख्याता । विविधा इत्युक्तया । दुग्धस्य सरः घृतस्य मण्ड इत्यादयो शापिताः। दीप्तानीनां सुखपदा यतो गुरव इत्यादिगुणाः। सुश्रुते च--गुरुः किलाटोऽनिलहा पुस्खनिद्रापदः स्मृतः। मधुरो हणो वृष्यो तद्वत् पीयूषमोरटौ। सन्तानिका पुनर्वातनी तपेणी बल्या वृप्या स्निग्धा रुच्या मधुरा मधुरविपाका रक्तपित्तप्रसादनी गुीं च। इति । विशदा इत्यादि। तक्रपिण्डकास्तक्रकृच्चिका विशदादिगुणाः। सश्रुतं च--ग्राहिणी वातला रुक्षा दुज्जेरा तक्रकूच्चिका। तक्राल्लघुतरो मण्डः कूच्चिका दधितक्रजा। इति। अत्रैव तक्रपिण्डिकायां दधिच्चिका स्वता नष्टक्षीरपिण्डयोरन्तर्भावः। तप्तं पयसि तक्रस्य संयोगात् तक्रकृच्चेिका। दना सह पयः पक्वं सा भवेद दधिकूर्चिका। सश्रुत-सर्पिर्मण्डस्तु मधुगे योनिश्रोत्रातिशिरसां शूलघ्नो वस्तिनस्याक्षिपूरणेखूपदिश्यते । विकल्प एप दध्यादिः श्रेष्ठो गव्योऽभिवणितः। विकल्पानव शिष्टांस्तु क्षीरवीर्यात् समा.
शेषयोरपि वा५म् ; अनेन च न्यायेन हस्त्यादिसपिरपि बोद्धव्यम्, हस्त्यादिसर्पिर्म्यवहारा. भावात् साक्षान्नोक्तम् ॥ ४४ ॥
चक्रपाणिः-पीयूषः सद्यःप्रसूतायाः क्षीरं ; तदेव यावत् न परतोऽप्रसन्नतां याति, तावन्मोस्ट इत्युच्यते। किलाटो नरमीरभागः, यं लोकाः क्षीरसामित्याहुः। विशद इत्यादि

Page #1082

२७श अध्यायः सूत्रस्थानम्।
१०७१ वष्यः शीतः सरः स्निग्धो वृहणो मधुरो रसः। श्लेष्मलो भक्षितेसाक्षोर्यान्त्रिकस्तु विदह्यते ।
शैत्यात् प्रसादान्माधुर्य्यात् पौण्डूकाद. वंशको वरः ॥४६॥ दिशेत् ॥ इति । वर्ग समापयति-गोरसानामित्यादि। गोरसानामिति प्राधान्यादुपलक्षणाद् गवादिरसानामयं नवमो वर्गः परिकीर्तितः॥४५॥
इति नवमो गोरसवर्गः।९। गङ्गाधरः- क्रमिकवादिक्षुविकारकवर्गमाह । तत्र श्रेष्ठखाचवितस्येक्षो रसगुणमाह-वृष्य इत्यादि। भक्षितम्य दन्तचर्चितस्य पौण्डकादिजातिविशेषण परिगृहीतस्य सामान्यस्येक्षो रसो दृष्यादिगुणः। यान्त्रिकस्तु खलुइक्षोयेन्त्रनिष्पीड़ितो रसो विदह्यते। सुश्रुते च-इक्षवो मधुरा मधुरविपाका गुरवः शीताः स्निग्धा बल्या कृप्या मूत्रला रक्तपित्तप्रशमनाः क्रिमिकफकराश्चेति । ते चानेकविधाः। तद् यथा-पौण्डको भीरुकश्चैव वंशकः शतपोरकः। कान्तारस्तापसेक्षुश्च काप्ठे क्षुः मूचिपत्रकः । नैपालो दीर्घपत्रश्च नीलपोरोऽथ कोशकृत् । इत्येता जातयः स्थौल्यात् गुणान वक्ष्याम्यतः परम् ॥ सुशीतो मधुरः स्निग्धो हणः श्लेष्मलः सरः। अविदाही गुरु ष्यः पौण्डको भीरुकस्तथा। आभ्यां तुल्यगुणः किश्चित् सक्षारो वंशको मतः । वंशवच्छतपोरस्तु किश्चिनः स वातहा। कान्तारतापसाविक्ष वंशकानुगुणो मतो। एवंगुणस्तु काष्ठेक्षुः स तु वातप्रकोपणः। मृचीपत्रो नीलपोरो नेपालो दीघेपत्रकः। वातलाः कफपित्तघ्नाः सकपाया विदाहिनः। कोशकारो गुरुः शीतो रक्तपित्ततफपिण्डगुणः, तक्रपिण्डस्तक्रकूर्चिकाया एव सुतद्रवो घनो भागः। गोरसानामिस्यत्र 'आदि'शब्दो लुप्तनिर्दिष्टो द्रव्य:, तेन, महिषीक्षीरादीनामपि ग्रहणम्, किंवा, प्राधान्यात् गोरसनिर्देशाद् गोरसतया गोरसनिष्पन्नाः सर्च एव क्षीरदधितक्रादयो गृह्यन्ते, लोके हि सर्वेष्वेवैषु गोरससंज्ञा माधुर्य्यसामान्यात् ॥ ४५ ॥
इति गोरसवर्गः।९।। चक्रपाणिः-इक्षुविकृतिप्रायो वर्ग उच्यते ;--भक्षितस्येति दन्तपीड़ितस्य ; यान्त्रिक इति यन्त्रपीड़ितः, विदाहश्चास्य प्रायशस्त्वग्ग्रन्थियुक्तस्य यन्त्रेण पीड़नात्, तथा. कालान्तरमवस्थानाच्च, वचनं हि-"त्वगग्रन्थिसंयोगात् यान्त्रिकस्तु विदह्यते” उक्तञ्च हारीते-"व्यापित्वात् सुकुमारो हि रसो यन्त्रनिपीड़ितः। सौक्ष्मात् स्पृशोऽनिलार्काभ्यां भृशं काये विदह्यते ॥" तत्र व्यापित्वादिति स्वगादियुक्त क्षुकाण्डभवत्वाद्, यदुच्यते-विदाहित्वे यान्त्रिकस्य रक्तपित्तहन्तृत्वमुक्त विरुध्यते, यथा---'मधूदकस्येचुरसस्व चैव पानाच्छमं गच्छति रमपित्तम् ।" तन्न, यतः,

Page #1083

'अन्नपानविधिः
१०७२
चरक-संहिता। प्रभूतक्रिमिमज्जास्मृङ्-मेदोमांसकरो गुड़ः । क्षुद्रो गुड़श्चतुर्भागत्रिभागा वशेषितः । रसो गुरुर्यथा पूर्व धौतस्वल्पमलो गुड़ः ॥४७॥ ततो मत्स्यण्डिका खण्डः शर्करा विमला परम् । यथा यथैषां वैमल्यं भवेच्छैत्यं तथा तथा ॥
क्षयापहः। अतीव मधुरो मूले मध्ये मधुर एव च। अग्रप्वक्षिषु विशे य इथूणां लवणो रसः । अविदाही कफकरो वातपित्तनिवारणः । वक्त महादनो वृष्यो दन्तनिष्पीड़ितो रसः। गुरुर्विदाही विष्ठम्भी यान्त्रिकस्तु प्रकीर्तितः। इति ॥ ४६॥
गङ्गाधरः- इक्षुरसविकारानाह-प्रभूतेत्यादि। गुड़ इति प्रसिद्धः। प्रभूतक्रिम्यादिकरः। पाकादतिसान्द्रसमापन्न इक्षुरसो गुड़ः। स च त्रिविधः चतुर्थभागावशेषित इक्षुरसस्तु गुड़ उच्यते। त्रिभागावशेषित इक्षुरसः क्षुद्र उच्यते। अविशेपित इक्षुरसस्वगुड़ः फाणितमित्युच्यते। तेषु यथापूर्व पूर्वः पूच्चो गुरुः । तत्राल्पमलः पाककालेऽथवोत्तरकाले मलापहरणेन यो गुड़ोऽल्पमलः स्यात् स धौत इत्युच्यते। ततो धौताद्विमला मत्स्यण्डिका नानाभिधीयते । ततः पुनर्मतस्यण्डिकातो विमलः खण्ड उच्यते । खण्डाद्विमला शकेरा नामाभिधीयते। परं यथा यथा चैषां वमल्यं भवेत तथा तथा शैत्यं शीतगुणवमेषां भवेत् । सुश्रुते च-गुड़ः सक्षारमधुरो नातिशीतः स्निग्धो मूत्ररक्तशोधनो नातिपित्तजिद्वातघ्नो मेदःक्रिमिकफकरो बल्यो वृष्यश्च । पित्तन्नो दन्तनिष्पीडितस्यैवाविदाहिनो रक्तपित्ते ग्रहणं भविष्यति ; किंवा, यान्त्रिकोऽपि विदाहकारकत्वादिसंयोगस्य तथा कालान्तरावस्थानस्य च त्यागं कृत्वोपयोगः कर्तव्यः ; “यात्रिकस्तु विदह्यते" इतिवचनं प्रायोवादमाश्रित्य बोद्रव्यम् ; अन्ये तद्दोपभयाद विदह्यत इति शीघ्रं पच्यत इति व्याख्यानयन्ति ॥ ४६ ।।
चक्रपाणिः--प्रभूतक्रिम्यादिकारणत्वात् प्रभूतक्रिग्यादिकरो गुड़ उच्यते। क्षुद्रगुडस्तथा चतुर्भागविभागाविशेपितः ; रस इत्यत्र चकारलोपो द्रष्टव्यः, तेन, क्षुद्रगुडश्चतुर्भागावशेषिताद्रसाद गुरुस्तथा त्रिभागाच्चतुर्भागावशेपितो गुरुरित्यादि ज्ञेयम् । अत्र क्षुद्रगुडोऽसितगुड़ इत्युच्यते ; फाणितञ्च तन्तुलीभावाद् भवति । धौतः स्वरूपमल इति मलावशेषेण धौतेऽस्पमलो भवति, तेनाल्पक्रिम्यादि भत्तीति भावः। तंत इति धौतगुड़ात् ; मत्स्यष्टिका खण्टु.

Page #1084

२७२ अध्याया) सूत्रस्थानम् ।
१०७३ वृष्या क्षीणक्षतहिता सस्नेहा गुड़शर्करा। कषायमधुरा शीता सतिक्ता यासशर्करा ॥ रुक्षा च्छईतिसारनी च्छेदनी मधुशर्करा।
तृष्णामृपित्तदाहेषु प्रशस्ताः सर्वशर्कराः॥४८॥ मधुरः शुद्धो वातन्नोऽमृक्मसादनः। स पुराणोऽधिकगुणो गुड़ः पथ्यतमः स्मृतः॥ (पक्को गुरुः सरः स्निग्धः स तीक्ष्णः कफवातनुत्, फाणितं गुरु मधुरमभिष्यन्दि हणमप्यं त्रिदोषकृच्च । ) मत्स्यण्डिकाः खण्डशकेरा विमलजाता उत्तरोत्तरं शीताः स्निग्धा गुरुतरा मधुरतरा सृष्या रक्तपित्तप्रसादनाः तृष्णाप्रशमनाश्च। यथा यथैषां वैमल्यं मधुरखं तथा तथा। स्नेहगोरव. शैत्यानि सरत्वञ्च तथा तथा॥ यो यो मत्स्यण्डिकाखण्डशवराणां खको गुणः । तेन तेनैव निद्देश्यस्तेषां विस्रावणो गुणः। सारस्थिता सुविमला निक्षारा च यथा यथा। तथा तथा गुणवती विज्ञ या शकरा बुधैः॥ इति । अस्याः शकराया गुणमाह-वृष्येत्यादि। गुड़शर्करा खण्डान्निम्मेला शकरा यथा यथा निर्मला तथा तथैव शैत्यादियुक्ता वृप्यादिगुणा भवति । खण्डगुणथान्यत्रोक्तः, खण्डो वृष्यतमो बल्यश्चक्षुष्यो हणस्तथा। शकरामसङ्गादपरशर्करामाह-कषायेत्यादि। यासशकरा दुरालभारसकृतशर्करा। सश्रते च-यवासशकरा मधुरकपाया तिक्तानुरसा श्लेष्महरी सरा चेति । रुक्षेत्यादि । मधुशकरा काले स्वत एव मधुनः शकरा भवति, सा रुक्षादिगुणा। सश्रते च-मधुशकरा पुनश्छद्दतीसारहरी रुक्षा च्छेदनी प्रहादनी कपायमधुरा मधुरविपाका च। इति। सर्वासां शकराणामासां सामान्यतो गुणानाहतृष्णामृगित्यादि । सव्वंशकरा गुड़शकेरा यास शकेरा मधुशकरा चेति । सश्रते च-यावत्यः शकराः प्रोक्ताः सव्वा दाहमणाशनाः। रक्तपित्तप्रशमनाश्छदि. मूर्छातृषापहाः। रुक्षं मधूकपुप्पोत्थं फाणितं वातपित्तकृत् । कफघ्नं मधुरं पाके कषायं वस्तिदूषणम् ॥ इति ॥४५॥४८॥
मध्ये पाकाद घनीभूता मत्स्याण्डनिभा भवति ; विमलाः परमित्युत्तरोत्तरं विमलाः ; भवेच्छैत्य तथा तथेति मत्स्यण्डिकायाश्च खण्ड: शीततरः, ततश्च शर्करा शीततमेत्यर्थः ।
गुड़शर्करेति यासमधुशर्करयोग्यवच्छेदार्थम् ; यासशकरा दुरालभावाथकृता शर्करा; मधशर्करा तु मधुमण्डेषु शर्करा भवति ॥ ४॥४८॥

Page #1085

[अन्नपानविधिः
१०७४
. चरक-संहिता। अन्नपानविधिः माक्षिकं भ्रामरं चौद्र पौत्तिकं मधुजातयः । माक्षिकं प्रवरं तेषां विशेषाद् भ्रामरं गुरु ॥ माक्षिकं तैलवर्णं स्याद घृतवर्णन्तु पौत्तिकम् । नौद्रन्तु कपिलं वर्ण श्वेतं भ्रामरमुच्यते ॥ वातलं गुरु शीतश्च रक्तपित्तककापहम् ।
सन्धानं छेदनं रुदं कषायं मधुरं मधु ॥ गङ्गाधरः-मधुशर्कराप्रसङ्गादिह पुनर्मधुभेदादीनाह-माक्षिकमित्यादि । माक्षिकादयश्चतस्रो मधुजातयः। मक्षिकादिप्राणिसम्भवखाजाङ्गमत्वाच्चेहोपदिष्टाश्छात्राध्यौ हालदालानां स्थावरबादिह नोपदेशः कृतः। तत्र मक्षिकाः पिङ्गलवर्णास्तत्कृतं मधु माक्षिकम्। भ्रमरास्तु वृहन्मक्षिका स्तत्कृतं मधु भ्रामरम् । क्षुद्रा मक्षिकास्तत्कृतं मधु क्षौद्रम् । महत्यः । पिङ्गलास्तु मक्षिकाः पुत्तिकास्तत्कृतं मधु पौत्तिकम्। तेषां मधनां मध्ये माक्षिकं मध प्रवरं, भ्रामरन्तु विशेषाद गुरु, सक्वेषां लघत्वेऽपि तत्र भ्रामरस्य गुरुत्वम् । तेन क्षौद्रपौत्तिकयोमध्यगुरुवं ख्यापितम्। माक्षिकादीनां ज्ञानार्थं लक्षणान्याह-माक्षिकमित्यादि। तैलवर्ण तिलतैलवर्ण माक्षिक, गव्यघृतवर्ण पौत्तिक, कपिलवणं क्षौद्रं, श्वेतवर्ण भ्रामरमिति । एषां सामान्यतो गुणानाह - वातलमित्यादि । सर्व मधु वातलादिगुणं भवति । सुश्रुते चोक्तम्-मधु तु मधुरं कपायानुरसं रुक्षं शीतमग्निदीपनं वयं बल्यं लघु सुकुमारं लेखनं हृदय सन्धानं शोधनं रोपणं वाजीकरणं संग्राहि चक्षुःप्रसादनं सूक्ष्ममार्गानुसारि पित्तश्लेष्ममेदोमेह हिक्कावासकासातिसारच्छदितृष्णाक्रिमिविषप्रशमनं हादि त्रिदोषपशमनश्च । तत् तु लघुत्वात कफन्न पैच्छिल्यान्माधुर्यात् कपायभावाच्च वातपित्तनम् । पौत्तिकं भ्रामरं क्षौदें माक्षिकं छात्रमेव च। आध्यमोहालकं दालमित्यष्टौ मधुजातयः॥ विशेषात् पौत्तिकं तेषु रुक्षोष्णं सविषयान्वयात् । वातास पित्तकृच्छेदि विदाहि मदकृन्मधु । पैच्छिल्यात् स्वादुभूयस्त्वाद् भ्रामरं गुरुसंज्ञितम् । क्षौद्रं विशेषतो ___ चक्रपाणिः--मधुशर्कराप्रसङ्गेन मध्वभिधानम्-मक्षिका पिङ्गलाः, तद्भवं माक्षिकम् ; भ्रमरः प्रसिद्धः ; क्षुद्रमक्षिकाभवं भौगम् ; पिङ्गलामक्षिका महत्यः पुत्तिकाः, तद्भवं पौत्तिकम् ; छत्रादयश्चत्वारो मधुभेदाः सुश्रुतोक्ताः सामान्यमधुगुणा एवं ज्ञेयाः, किंवा, अप्रशस्तत्वादिह नोक्ताः ;

Page #1086

२७श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
१०७५ हन्यान्मधूष्णमुष्णा-मथवा सविषान्वयात् ।
गुरुरुक्षकषायवाच्छैत्याचाल्पहितं मधु ॥ शेयं शीतलं लघु लेखनम्। तस्माल्लघुतरं रुक्षं माक्षिकं प्रवरं स्मृतम् । श्वासादिषु च रोगेष प्रशस्तं तद विशेषतः। स्वादुपाक गुरु हिमं पिच्छिलं रक्तपित्तजित् । श्वित्रमेहक्रिमिहरं विद्याच्छात्रं गुणोत्तरम् । आघं मध्वतिचक्षुष्यं कफपित्तहरं परम् । कषायं कटु पाके च बल्यं तिक्तमवातकृत् । औदालकं रुचिकर स्वयं कुष्ठविषापहम् । कषायमुष्णमम्लञ्च पित्तकृत् कटुपाकि च। छद्दिमेहप्रशमनं मधु रुक्षं दलोद्भवम् । इति । अन्यत्र चोक्तम्-कीत्ताते तन्मधु च्छात्रं वरटीच्छत्रसम्भवम् । तपोवने जरत्कारोराध्यं मधु तरूद्भवम् । ओदालकन्तु वल्मीक-कीटकारिविनिर्मितम्। दालमित्यभिनिद्दिष्टं वृक्षकोटरकीटजम् । इति । अथ मधूपयोगानहेमाह-हन्यादित्यादि। मधु शीतवीर्यमपि सविषान्वयात् सविषप्राणिसम्भूतलादुष्णविरोधि प्रकृत्यैवोष्ण पुरुषमथवा स्वेदातपादिभिरुष्णात्तं पुरुषं सेवमानं हन्यात् । उष्णोष्णार्ताभ्याम् अन्यत्र पुरुषे तु मधु गुरुवादिखात् शैत्याचाल्पहितं भवति। सुश्रुते च-तत् तु नानाद्रव्यरसगुणवीय्यविपाकविरुद्धानां पुष्परसानां सविपमक्षिकासम्भवखाच्चानुष्णोपचारम् । उष्णविरुध्यते सर्व विषान्वयतया मधु । उष्णात्तेमुष्णरुष्णे वा तनिहन्ति यथा विपम् । तत् सौकुमार्याच्च तथैव शैत्यानानौषधीनां रससम्भवाच्च । उष्णविरुध्येत विशेषतश्च तथान्तरीक्षेण जलेन चापि ।। उष्णेन मधु संयुक्तं वमनेष्ववचारितम् । अपाकादनवस्थानान विरुध्येत पूर्ववत्॥ इति । केचित् 'माक्षिकं तैलवर्ण स्याद्' इत्यादि श्लोकं पठन्ति। उष्णा-मथवेति भाषया यथा उष्णं 'मधु हन्यात्, न तथा उष्णातमिति सूचयति ; तत्रैव हेतुमाह-सविषान्वयादिति, सविषप्रायाणि नानापुष्पाणि, किंवा, सविपा एव मक्षिकादयोऽन्वया उत्पत्तिस्थानानि यस्य तत् सविपान्वयं मधु, तेन, सविषान्वयाद् विपानुगतस्योष्णविरोधित्वस्यैव मधुनोऽनुगमो भवति, न तु सविषत्वस्य ; तथा सत्युष्गमपि मारकं स्यात्, किंवा, “अथवा इति सविषान्वयादित्यनेन सम्बध्यते, तेन, सविषान्वयादन्यतश्च शैत्यात् सौकुमार्याच्च उष्णेन गधु विरुध्यत इत्यर्थो भवति, उक्त हि हारीते–'नानापुष्पप्रकाराणां रससारात्मकं मधु। तच्छेत्यात् सौकुमार्याच्च सर्वैरुष्णैर्विरुध्यते॥ सुश्रुतेऽप्युक्तम् -'तत् सौकुमा-च्च तथैव शैत्याद्' इत्यादि । अल्पस्य मधुनो हितत्वे हेतुमाह-गुवित्यादि। गुरुत्वात् मध्वामकारकं भवति, रूक्षं कषायं शैत्यन्तु महान्ययं चातकरमिति भावः ।

Page #1087

। अन्नपानविधिः
चरक-संहिता। नातः कष्टतमं किञ्चिन्मध्वामं तद्धि मानवम् । उपक्रमविरोधित्वात् सद्यो हन्याद् यथा विषम् ॥ नानाद्रव्यात्मकत्वाच्च योगवाहि परं मधु । । इतीक्षुविकृतिप्रायो बगोऽयं दशमो मतः ॥ ४६॥
इतीक्षुवर्गः।१०। नात इत्यादि। आममपक मधु यथा कष्टतममतः कटतमं न किञ्चिदाममस्ति। कस्मात ? तद्वीत्यादि। हि यस्मात् तदामं मधु उपक्रमविरोधिखात् सद्यो यथा विषं हन्ति तथा सद्यो मानवं हन्ति । सर्वं ह्याममुष्णभेषजसाध्यं मधुनि तु तदुष्ण विरुद्धं नोपयोक्त युज्यते इत्यत उपक्रमे चिकित्सारम्भे खाममधु पीतवत उष्णक्रिया विरुद्धा भवतीत्युपक्रम विरुद्धखम्। आमन्तु मधु तदुच्यते यन्मधुकोषेऽल्पकालमारव्यमम्लं भवति भूरिकालेन परिणतन्तु कषायानुमधुरं पकमुच्यते। तथाविधन्तु कोषाद ग्रहणकाले परीक्षितव्यं कालान्तरे खम्लखेनामखाभावात् । उक्तञ्च सुश्रते-दोषत्रयहरं पकमाममम्लं त्रिदोषकृत । मध्यामात् परतस्त्वन्यदामं कष्टं न विद्यते। विरुद्धोपक्रमखात् तत् सर्व हन्ति यथा विषम् ॥ इति । इहाममम्लमिति वचनेन तदभ्रान्त. व्याख्यानं विज्ञायते येनोच्यतेऽग्निसम्पर्कण पक मधु पक्कमन्यदाममिति, मधुनश्चोष्णविरोधिखाच्च।
मधुनो योगवाहिलमाह-नानेत्यादि। मधु योगवाहि, येन सह युज्यते तदगुणमावहति। कस्मात ? नानाद्रव्यात्मकखादिति। सुश्रुते चोक्तम्तद युक्तं विविधैर्योगैनिहन्यादामयान् बहून् । नानाद्रव्यात्मकखाच्च योग वाहि परं मधु ॥ इति । वर्ग समापयति-इतीत्यादि। इति एप इक्षुविकृति
मध्वामस्य महात्ययतामाह-नात इत्यादि। उपक्रमविरोधित्वं मध्वामे यथाआमे तूष्णं पथ्यं, तन्मधुनो विरुद्ध म्, यत् तु मधुहितं शीतम्, तदामे विरुद्धम। मधुनो योगवाहित्वमाह-नानेत्यादि। यस्मान्नानारसादिवीर्यदिभ्यः पुष्पेभ्य उत्पन्नं तन्मधु, तेन अनभिव्यक्तनानाशक्तिकमेव ; ततश्च, येन द्रव्येण वामनीयेनास्थापनीयेन वा वृष्येण कार्यान्तरकारकेण वा युज्यते, तस्यैव कम्मै करोति समानानुकारिद्रव्यप्रबोधितशक्तित्वादिति भावः ; चकारोऽत्र हेत्वन्तरसमुच्चये, तेन प्रभावाच्चेति बोद्धव्यम् ; तेन, सत्यपि नानौषधिसम्भवस्वे प्रभावात् न क्षीरमद्यादयो योगवाहिनः, तथा, अनानात्मका अपि शिलाजतुतैलादयो योगवाहिनो भवन्ति ; योगवाहित्वेऽपि मधु स्नेहने न प्रयुज्यते, वाते रक्षादिगुणयुक्तत्वात् ; नानाद्रव्यात्मकत्वे

Page #1088

२७श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
१०७७ क्षुत्तष्णाग्लानिदौलत्य-कुनिरोगज्वरापहा । स्वेदाग्निजननी पेया वातवर्णोऽनुलोमनी॥ तर्पणी ग्राहिणी लध्वी हृद्या चापि विलेपिका ।
मण्डस्तु दीपयत्यानि वातञ्चाप्यनुलोमयेत् ॥ प्राय इनुविकारः प्रायो यत्र वग स इक्षुविकारप्रायोऽयं दशमो वर्गो मत इति ॥४९॥
इति दशम इक्षुविकारको वर्गः ॥ १० ॥ गङ्गाधरः-अथाहारार्थ शुकधान्यादीनि द्रव्याणि गुणतः कर्मतश्चोक्त्वा शूकधान्यादीनि यथाकृतान्यन्नानि यद्गुणानि भवन्ति, तथाकृतानामन्नानां गुणकर्माणि वक्त कृतान्नवर्गमारभते। तत्रातुरहितवादादौ द्विविधेष्वन्नेषु यवाग्वोदनभेदेन भिन्नेषु यवागुणानाह ; त्रिविधा खलु यवागूभवति पेयाविलेपी-मण्ड भेदात् । यवागृमुचिताद् भक्ताच्चतुर्भागकृतां वदेत् । यवागूस्त्रिविधा शे या द्रवसिक्थसमन्विता। सिक्थकै रहितो मण्डः पेया सिकथसमन्विता। यवागूबेहुसिक्था तु विलेपी विरलद्रवा। अन्नं पञ्चगुणे साध्य विलेपी च चतगुणे। मण्डश्चतुर्दशगुणे यवाः षड़गुणेऽम्भसि । इति प्रसिद्धखात् तत्रादौ पेयागुणमाह--क्षुत्तृष्णेत्यादि। पेया नाम यवाः क्षुदाद्यपहा स्वेदाग्निजननी वातवच्चोऽनुलोमनी च। सुश्रुते चस्वेदाग्निजननी लध्वी दीपनी वस्तिशोश्नी। क्षुत्तुदश्रमग्लानिहरी पेया वातानुलोमनी ॥ इति । तपेणीत्यादि। विलेपिका नाम यवागः तपेणीत्यादिगुणा। सुश्रु ते च-विलेपी तपेणी हृया ग्राहिणी बलवद्धिनी। वृष्या स्वादुरसा लध्वी दीपनी क्षुत्तृषापहा ॥ इति । मण्डस्वित्यादि। मण्डोऽग्निं ऽपि मधु रुक्षकपायाभ्यां द्वाभ्यामेवाविर्भूतं स्यात्, प्रायेण रुक्षकषायगुणाधिकानामेव मधु. मक्षिकाणाञ्च करणादिति बोद्धव्यम ; अनेन न्यायेन, नानाव्यात्मकरवेन सर्वगुणता मधुनो निरस्ता भवति ; सुश्रुतेऽप्येवमेव योगवाहित्वं "तच्च नाना' इत्यादिना ग्रन्थेन मधुन उक्तम् । इक्षुविकृतिप्राय इति इक्षुविकृतिप्रधानः, तेन, यासशर्करादिकथनमप्यत्राविरुद्धमिति भावः ॥४९॥
[इतीक्षुवर्गः । १०।चक्रपाणिः-सम्प्रति शूकधान्यादिवगैर्यथासम्भवं सम्पादितस्य कृतान्नस्य पेयादेगुणान् वक्त कृतान्नवर्ग उच्यते ; ते च पेयादीनां गुणाः केचित् संस्कारसंयोगादिजाः, केचित् प्राकृता अपि ज्ञेयाः ; न च वाच्यम् -पेयादीनामेव गुणेन बाधितत्वात् शूकधान्यादीनां पृथगगुणो न

Page #1089

१०७८ चरक-संहिता।
[अन्नपानविधि: मृद्करोति स्त्रोतांसि स्वेदं संजनयत्यपि । लहितानां विरिक्तानां जीर्ण स्नेहे च तृष्यताम् ॥ दीपनत्वाल्लधुत्वाच मण्डः स्यात् प्राणधारणः । तृष्णातिसारशमनो धातुसाम्यकरः शिवः ।। लाजमण्डोऽग्निजननो दाहमू निवारणः । मन्दाग्निविषमानीनां बालस्थविर योषिताम् । देयः रयात् सुकुमाराणां लाजमण्डः सुसंस्कृतः । चुत्पिपासापहः * पथ्यः शुद्धानान्तु मलापहः ॥
शृतः पिप्पलिशुण्ठीभ्यां युक्तो लाजोऽम्लदाडिमः। + दीपयतीत्यादिका लवितादीनां दीपनखादिधम्मेण प्राणधारणः। एवं तृष्णातिसारशमनः धातुसाम्यकरः शिवश्च । सुश्रुते च हृद्यः सन्तर्पणो दृष्यो. हहणो बलवर्द्धनः। मण्डस्तृष्णातिसारघ्नो धातुसाम्यकरः स्मृतः। शाकमांसफलयुक्ता यवाग्वस्ताश्च दुजराः। इति । यवाग्वस्ताः पेयाविलेपीमाडात्मिकाः । इति । लाजमण्ड इत्यादि । अग्निजननादिगुणो लाजमण्डो मन्दानग्रादीनां देयः स्यात्। सुकुमाराणान्तु सुसंस्कृतो लाजमण्डो दयः स्यात् । शुद्धानान्तु वमनविरेचनादिना शुद्धकोष्टानां क्षुत्पिपासापहः पथ्यो भवति। पिप्पली. शुण्ठीभ्यां शृतो लाजः पुनरम्लदाडिमैयुक्तो मलापहः स्यादिति। सुश्रते च-लाजमण्डो विशुद्धानां पथ्यः पाचनदीपनः । वातानुलोमनो हृद्यः पिप्पलीवाच्य इति, यतः, पेयादयो हि प्रकृतिगुणानुविधायिनः सन्तः स्वगुणमावहन्ति, तेन कृतान्नस्य गुण उच्यते, स यदि रक्तशाल्यादिप्रकृतावपि भवति, तदा बलवान् भवति, अथ प्रकृती विपरीतो गुणो भवति, तदा कृतान्नगुणस्यालगत्वं भवतीति मन्तव्यम्। अत्र खस्थातुरहित. त्वेनादौ पेयोच्यते; पेया बहुद्रवा यवागृः, विलेपी विरल द्रवा यवागृः। पेयादिक्रमेणान्ने वक्तव्ये प्रथमोत्पद्यमानत्वेन मण्डगुणकथनम् ; दीपनलघुत्वाभ्यामग्निं यस्मात् करोति, तस्माल्लवितादीनां प्राणधारण इति ज्ञेयम, सुसंस्कृत इति धन्याकपिप्पल्यादिसुसंस्कृतः ; शुद्धानां मलापह इति सम्यक. शुद्धानामपि कोष्ठोपलेपकदोषापहरत्वेन, यदुच्यते-- शुद्धानामिति ईपच्छुद्धानाम्; तेन ईषच्छुद्धा शेषदोषसम्बन्धान्मलापह इत्युपपन्नम्, तथा
• क्षुत्पिपासासह इति चक्रोक्तः पाठः । + मण्डः सन्दीपयत्यग्नि वातं चाप्यनुलोमयेत् इत्यधिकः पाठः क्वचित् दृश्यते ।

Page #1090

२७ अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
१०७६ सुधौतः प्रतः स्विन्नः सन्तप्तश्चौदनो लघुः ॥ भृष्टतण्डुलमिच्छन्ति गरश्लेष्मामयेष्वपि । अधौतोऽप्रस्तु तोऽस्विन्नः शीतश्चाप्योदनो गुरुः ॥ ५० ॥ मांसशाकवसातैल-घृतमजफलौदनाः । बल्याः सन्तर्पणा हृद्या गुरवो वृहयन्ति च ॥
नागरायुतः। इति । तथा सिक्थैविरहितो मण्डः पेया सिक्थसमन्विता । विलेपी बहुसिक्था स्याद यवागृविरलद्रवा। इति । यवाणः सिक्थैविरहितो मण्डः, सिक्थसमन्विता यवागः पेया, बहुसिक्था विरलद्रवा यवागूविलेपीति त्रिथैव यवागून तु मण्डादिभ्योऽतिरिक्ता यवागूः पृथकतद्गुणवचनाभावात् । इति । यवा गमुक्त्वा ओदनमाह-सुधौत इत्यादि । सुधौततण्डुलः पकः स्विनः प्रस्र तो निःशेषेण गालितमण्डः सन्तप्तः सुतप्त ओदनो नाम लघुभवति। भृष्टतण्डुलकृतमोदन गरादिष्विच्छन्ति। अधौततःडुलकृत ओदनो गुरुः। धौततण्डुलकृतोऽप्योदनोऽप्रस्र तश्चेत् तदा गुरुः स्यात्, धौततण्डुल. कृतो निःशेषेण प्रस्र तोऽपि चेदखिन्नः स्यात् तदा गुरुः स्यादेवं धौततण्डुलकृतः प्रत्र तश्च स स्विन्नश्च सन्नपि शीतश्चेद्भवति तदा गुरुः स्यादिति ॥५०॥
गङ्गाधरः-अस्यौदनस्याभ्यवहारे तूपकरणैः सह गुणमाह-मांसेत्यादि । मांसादिसहिता ओदना वल्या इत्यादिगुणाः। सुश्रु तेऽपि, “लाजमन्डो विशुद्धानाम्" इत्यकरोत्. विशेषादीषच्छुद्धानामिति बोध्यम् ; तन्न सत्, ईषविशुद्ध पेयो निषिद्धव, व वनं हि-“कफपित्ते विशुद्धेऽल्पे मद्यपे वातपैत्तिके। तपंणादिक्रमः कार्यः पेयाभिष्यन्दयेद्वितान्"।
खिन्न इत्युम्बिन्नधान्यतण्डुलकृतः, किंवा, सम्यस्विन्न त्वेन मृदूभूतः, सन्तप्त इति सहजेनोष्मणा, न तु पुनस्तापनेन, वचनं हि-"विवर्जयेत् स्थिरं शीतमन्नमुष्णीकृतं पुनः" इति। भृश्तण्डुलकृतमोदनं भृष्टतण्डुलम्। अधौतोऽधौततण्डुलकृतः। अत्र सुधौतत्वादिगुणविशिष्टस्यौदनस्य लघुत्ववचनेन तद्विपरीतानामधौतादीनां गुरुत्वमर्थतः सिद्धमपि यत् पुनरुच्यते, तत् स्पार्थम् ॥ ५० ॥
चक्रपाणिः-सन्तर्पणा इति तदात्वेऽपि बरकरा मांसादिसंयोगसाधिताश्च ओदना एवं बोध्या:; अत्र रुक्षाभ्यां शाकमुकुटकाभ्यामपि संयुक्तस्यौदनस्य बल्यत्वादि संयोगमहिम्ना तथा घृतादिसंस्काराच्च लोकव्यवहारक्रियमाणस्वाद् बोद्धव्यम् । यवपिष्टमुष्णोदकसिक्तः

Page #1091

[ अन्नपानविधिः
१०८०
चरक-संहिता। तद्वन्माषतिलक्षीर-मुदगसंयोगसाधिताः । कुल्माषा गुरवो रुक्षा वातला भिन्नवर्चसः ॥ खिन्नभक्ष्यास्तु ये केचित् सौप्यगोधूमयावकाः । भिषक तेषां यथाद्रव्यमादिशेद गुरु लाघवम् ॥ अकृतं कृतयुषश्च तनु संस्कारितं रसम्। सूपमम्लमनम्लञ्च गुरु विद्यात् यथोत्तरम् ॥ ५१॥ तद्वदित्यादि। मापादिभिव्यस्तैः समस्तैर्वा सह संयोगात् साधिता ओदनास्तद्वद्धल्याः सन्तपणा हृद्या गुरवो हयन्ति च। कुल्माषा माषविदलसहिततण्डुलाः पका ओदना गुरवो रुक्षा बातला भिन्नवच्चेसश्च । सुश्रुते चधोतस्तु विमलः शुद्धो मनोशः सुरभिः समः । स्विन्नः सुप्रस्र तस्तूष्णो विशद. स्वोदनो लघुः । अघौतोऽप्रा तोऽस्विन्नः शीतश्चाप्योदनो गुरुः । लघुः सुगन्धिः कफहा विज्ञ यो भृष्टतण्डुलः । स्नेहैमांसः फलैः कन्दै वदलाम्लैश्च संयुताः । गुरवो
हणा वल्या ये च क्षीरोपसाधिताः । विष्टम्भी पायसो बल्यो मेदःकफकरो गुरुः । कफपित्तकरी बल्या कुशरानिलनाशिनी। स्विन्नेत्यादि । सूप्या मुद्गमापादयः गोधमाश्च यवाश्च स्विन्नाः पुनर्ये भक्ष्याः क्रियन्ते ने सौप्या गोधमा यावका भक्ष्यास्तेषां यथाद्रव्यं गुरु लाघवं भिषग्बुद्धादिशेत् । अथ मूपमाह-अकृतमित्यादि । सस्नेहलवणं सव्येमकृतं कटुकै विना। लवणस्नेहकटुकैः संस्कृतं कृतमुच्यते। चतुद्देशगुणे तोये अष्टादशगुणेऽथवा। ईषदभृष्टन्तु विदलं पक्त्वा यूषोऽद्धशेषितः। पादशिष्टो भवेत् मूपः साम्लोऽनम्लश्च स द्विधा। तत्र पुनरकृतं यूपं कृतयपं तनु च संस्कारितञ्च मांसरसं साम्लं सूपमनम्लं सूपश्च यथोत्तरं गुरु विद्यात् । सुश्रुते च-सुस्विन्नो निस्तुषो भृष्ट ईषतम्पो लघुहितः। इति । मांसरसश्च त्रिविधः। तनुतरस्तनुः सान्द्रश्च । तदुक्त-पलानि द्वादशमस्थे घनेऽथ तनुके च पट्। मांसस्य बटकं कुर्यात् पलमच्छतरे रसे॥ सुश्रुते तु-मांसं स्वभावतो वृष्यं स्नेहनं वलवर्द्धनम् । स्नेहगोरसधान्याम्ल-फलाम्लकटुकः सह । सिद्धं मांसं हितं बल्यं रोचनं वृहणं गुरु। तदेव गोरसादानं सुरभिद्रव्यसंस्कृतम्। विद्यात् पित्तमीपस्विन्नमपूपीकृतं कुल्मापमाहुः। स्विन्नभक्ष्या इत्युत्स्वेदेन भक्ष्यकृता हण्डरिकादयः । यथाद्रव्यमिति वदन्नन्यन्न प्रकृतिगुणोपमहनलाजादाविव न गुणान्तरोदय इति दर्शयति ;

Page #1092

२७२ अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
१०८१ ककोदें कि बलमांसाग्निवर्द्धनम्। परिशुष्क स्थिरं स्निग्धं हर्पणं प्रीणनं गुरु । रोचनं बलमेधाग्नि-मांसोजःशुक्रवद्धनम् । तदेवाल्लुप्तपिष्टसादुल्लप्तमिति पाचकाः। परिशुष्कगुणयुक्तं वह्नः पकमतो लघु। तदेव शूलिकाप्रोतमङ्गारे परिपाचितम्। ज्ञयं गुरुतरं किञ्चित प्रदिग्धं गुरुपाकतः। उल्लप्त भज्जितं पिष्टमतप्त कन्दुपाचितम् । परिशुष्कं प्रदिग्धश्च शूल्यं यच्चान्यदीदृशम् । मांसं यत् तैलसिद्धन्तु वीर्योष्णं पित्तकृद् गुरु। लघ्वग्निदीपनं हृद्य रुच्यं दृष्टिप्रसादनम्। अनुष्णवीय्यं पित्तघ्नं मनोज्ञ घृतसाधितम्। प्रीणनः प्राणजननः श्वासकासक्षयापहः। वातपित्तश्रमहरो हृयो मांसरसः स्मृतः । स्मृत्योजःस्वरहीनानां ज्वरक्षीणक्षतोरसाम्। भग्नविश्लिष्टसन्धीनां कृशाना. मल्परेतसाम् । आप्यायनः संहननः शुक्रोजोबलवर्द्धनः। स दाडिमयुतो वृष्यः संस्कृतो दोषनाशनः । यन्मांसमुद्धतरसं न तत् पुष्टिवलावहम् । विष्टम्भि दुजरं रुक्षं विरसं मारुतावहम् । दीप्तानीनां सदा पथ्यः खानिष्कस्तु पर गुरुः । मांसं निरस्थि मुस्विन पुनदृ पदि चूणितम् । पिप्पलीशुण्ठिमरिच-गुड़सपिः समन्वितम्। ऐकथ्यं पाचयत् सम्यक वेशवार इति स्मृतः। वेशवारो गुरुः स्निग्धो बल्यो वातरुजापहः। प्रीणनः सबंधातूनां विशेषान्मुखशोपिणाम् । क्षत्तप्णापहरः श्रेष्ठः सौरारः स्वादुशीतलः। ककन्नो दीपनो हयः शुद्धानां ब्रणिनामपि। झं यः पथ्यतमश्चापि मुद्गयूपः कृताकृतः। स तु दाडिममृट्ठीका युक्तः स्याद् गगपाइवः। चक्षुप्यो लघुपाकश्च दोपाणाविरोधकृत् । मसूरमुद्गगोधूम-कुलत्थलवणैः कृतः । कफपित्ताविरोधी स्याद वातव्याधौ च शस्यते। मृद्वीकादाडिमयुक्तः स एवोक्तोऽनिलादिते। रोचनो दीपनो हृयो लघु पाक्युपदिश्यते । पटोलनिम्बयूपो तु कफमेदोविशोपिणौ। पित्तन्नो दीपनौ हृयो क्रिमिकुष्ठज्वरापहो। श्वासकासप्रतिश्याय-प्रसेकारोचकज्वरान् । हन्ति मूलकयूषस्तु कफमेदोगलामयान। कुलत्थयूपोऽनिलहा श्वासपीनसनाशनः । तूणीप्रतूणीकासार्शी-गुल्मोदावत्तनाशनः । दाडिमामलकै पो हृद्यः संशमनो लघुः। प्राणाग्निजननो मूछा-मेदोन्नः पित्तवातजित् । मुद्दामलकयषस्तु ग्राही पित्तकफे हितः। यवकोलकुलत्थानां यूपः कप्ठ्योऽनिलापहः। सर्चधान्यकृतस्तद्वद टहणः प्राणवद्धनः। खड़काम्बलिको हृयो तथा वातकफे अकृतकृतयूपलक्षणम् - "अस्नेहलवणं समकृतं कटुकैविना। विज्ञेयं लवणस्नेहकटकैः संस्कृतं कृतम्” ॥ इति । तनुमिति स्वल्पमांसत्वेनाधनम्, संस्कारिकमिति बहुमांसादिमंस्कृतत्वाद् धनम् ॥ ५१ ॥

Page #1093

अन्नपानविधिः
१०८२
चरक-संहिता। शक्तवो वातला रुक्षा बहुवच्चोंऽनुलोमिनः । तर्पयन्ति नरं शीघ्र पीताः सद्योबलाश्च ते॥ मधुरा लघवः शीताः शक्तवः शालिसम्भवाः । ग्राहिणो रक्तपित्तनास्तृष्णार्दिज्वरापहाः ॥
हितो। बल्यः कफानिलो हन्ति दाडिमाम्लोऽग्निदीपनः । दध्यम्लः कफकृद्धल्यः स्निग्धो वातहरो गुरुः। तक्राम्लः पित्तकृत् प्रोक्तो विपरक्तप्रदूषणः । खड़ाः खड़यवाग्वश्च षाड़वाः पानकानि च। एवमादीनि चान्यानि क्रियन्ते वैद्यवाक्यतः। अस्नेहलवण सव्वेमकृतं कटुविना। विज्ञ यं लवणस्नेह . कटुकैः संस्कृतं कृतम् । अथ गोरसधान्याम्ल-फलाम्ल रन्वितश्च यत् । यथोत्तरं लघु हितं संस्कृतासंस्कृतं रसे। दधिमस्वम्लसिद्धस्तु यपः काम्बलिकः स्मृतः। तिलपिण्याकविकृतिः शुष्कशाकं विरूढ़कम्। शिण्डाकी च गुरूणि स्युः कफपित्तकराणि च। तद्वच वटकान्याहुर्विदाहीनि गुरूणि च। लघवो हहणा वृप्या हया रोचनदीपनाः। तृष्णामूभ्रिमच्छदि श्रमन्ना रागपाडवाः । रसाला हणी वृया स्निग्धा वल्या च रोचनी ।। इति ।। ५१॥
गङ्गाधरः-शक्तव इत्यादि । शक्तव इति सामान्यतः सव्वं वातलादिगुणाः । तेषु शालिसम्भवाः शक्तवो मधुरा लघवः शीताश्च ग्राहिणश्च रक्तपित्तादिहराश्च । सुश्रुते च-शक्तवः सपिंपाभ्यक्ताः शीतवारिपरिप्लुताः। नातिया नातिसान्द्रा मन्थ इत्युपदिश्यते। मन्थः सद्योवलकरः पिपासाश्रमनाशनः । साम्लस्नेहगुड़ो मूत्र-कृच्छोदावत्तनाशनः। शकरेक्षुरसदाक्षायुकः पित्तविकारनुत् । द्राक्षामधुकसंयुक्तः कफरोगनिवहणः। वर्गत्रयेणोपहितो मलदोषानुलोमनः। सक्तवो हणा वृष्यास्तृष्णापित्तकफापहाः। पीताः सद्योबलकरा भेदिनः पवनापहाः । गुर्ची पिण्डी खरात्यर्थ लध्वी सैव विपर्ययात् । शक्तूनामाशु जीयेत मृदुखादवलेहिका। लाजाश्छतिसारना दीपनाः कफनाशनाः। बल्याः कषायमधुरा लघवस्तृड मलापहाः। तृदछ दिदाहघात्तिनुदस्तत्सक्तवो मताः। रक्तपित्तहराश्चैव दाहज्वरविनाशनाः ।। इति।
चक्रपाणिः-सक्त ना रुक्षत्वेऽपि वातलत्वाभिधानं तकस्य रुक्षस्यापि वातहारित्वदर्शनात्, पीता इत्यनेन सक्त नां पिण्डोपयोगे निषेधं दर्शयति ; तर्पयन्ति तृप्तिं जनयन्ति, सद्योबलाः

Page #1094

२७श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
१०८३ हन्याद-व्याधीन् यवापूपो यावको वाट्य एव च। उदावत्तप्रतिश्याय-कासमेहगलग्रहान् ॥ धानासंज्ञाश्च ये भक्ष्याः प्रायस्ते लेखनात्मकाः । शुष्कत्वात् तर्षणाश्चैव विष्टम्भित्वाञ्च दुजराः ॥ विरूढ़धानाः शकुल्यो मधुक्रोड़ाः सपिण्डकाः ।
पूपाः पूपलिकाद्याश्च गुरवः पैष्टिकाः परम् ॥ हन्यादित्यादि। यवापूपो यवकृतोऽपूपः, यावको यवकृतो मण्डः, वाख्यो भृष्टयवमण्डः, उदावर्तादीन व्याधीन हन्यात्। सुश्रुते च-उदावतहरो वाट्यः कासपीनसमेहनुत् । इति। धानेत्यादि। धाना भृष्टयवस्तत्कृता ये भक्ष्या लेखनात्मका ईपद्विदरणस्वभावाः। शुष्कलात् तर्पणाप्तृष्णाजननाः। सश्रुते च--- धानोल तास्त लघवः कफमेदोविशोपणाः। इति । विरूदधानेत्यादि। विरूढ़ा अङ्क रिता यवा भृष्टा विरूदधानाः । शकुल्यः प्रसिद्धाः पिष्टपिण्डगर्भ तिलकल्कादिकं दत्त्वा वेष्टयित्वा पकाः। सपिण्डका मधुकोड़ा गोधूमपिण्डमध्ये मधु पूरयित्वा घृते पकाः सपिण्डका मधुक्रोड़ाः। पूपा माषादिपिष्टकृता वटकाः। पूपलिका तु -विमृद्य समिताचूर्ण मृदुपाकं गुड़ान्वितम् । घृतावगाहे गुड़िका पका भाण्डे सशकरे। क्षिपेत् सौगन्धिवासाञ्च कुर्य्यात् पूपलिकां बुधः ॥ इति । एपा संयावश्चोच्यते। समिता. मम्बुदुग्धेन मद्देयिखा सुशोभनाम्। पचेद घृते क्षिपेत् खण्डान्विते भाण्डे नवे च ताम्। संयावोऽसौ युतश्चूर्णस्वगेलामरिचा कैः ॥ इति। आद्यशब्देन घृतपूरादीनां ग्रहणम् । तदुक्तं सुश्रुते-भक्ष्याः क्षीरकृता बल्या वृष्या हृद्याः सुगन्धयः । अदाहिनः पुष्टिकरा दीपनाः पित्तनाशनाः। तेषां प्राणकरा हृया घृतपूराः कफावहाः। वातपित्तहरा वृष्या गुरवो रक्तमांसलाः। मदिता तदात्वेनैव वाजीकरणवद् बलकराः, एतेन, परिणामेन बलापहत्वमप्युक्त भवति। यवकृतो वाटयो यावको वाटयः, वाट्यो भृश्यवौदनः। धाना भृष्टयवाः अङ्कुरितस्य यवस्य धाना विरूढधानाः। शप्कुल्यः शालिपिठाः सतिलास्तैलपक्काः क्रियन्ते। मधुक्रोड़ाः पाकघनीभूतमधुगर्भाः। सपिण्डका इति मधुक्रोडा एव सपिटकपिण्डाः, अतस्त्वाह"विम समिताचूर्ण मृदुपाकं गुड़ान्वितम्। घृतावगाहे गुड़िका वृतां पक्का सकेशराम् । सौगन्धिकाधिवासाञ्ज कुर्यात् पूपलिकां बुधः। स एव खण्डसंयावः सिताम्रातकपूरितः ।

Page #1095

१०८४ चरक-संहिता।
| अन्नपानविधिः फलमांसवसाशाक-पललनौद्रसंस्कृताः । भक्ष्या हृद्याश्च वल्याश्च गुरवो बृहणात्मकाः ।
वेशवारो गुरुः स्निग्धो बलोपचयवर्द्धनः॥ समिता क्षीर नारिकेलसितादिभिः। अवगाह्य घृते पका घृतपूरोऽयमुच्यते । हणा गौड़िका भक्ष्या गुरवोऽनिलनाशनाः। अदाहिनः पित्तहराः शुक्रलाः कफवर्द्धनाः। मधुमस्त कसंयावाः पूपा ह्य ते विशेषतः। गुरवो हणाश्चैव मोदकास्तु सदुजराः। रोचनो दीपनः स्वयः पित्तन्नः पवनापहः । गुरुमष्ट तमश्चैव सट्टकः प्राणवर्द्धनः। हृयः सुगन्धिम धुरः स्निग्धः कफहरो गुरुः । वातापहस्तृतिकरो बल्यो विप्यन्दनः रमृतः। हणा वातपित्तन्ना भक्ष्या वल्यास्तु सामिताः। त्वाः पथ्यतमास्तपां लघवः फनकादयः। मुद्गादिवेसवाराणां पूर्णा विष्टम्भिनो मताः। वेसवारैः सपिशितैः सम्पूर्णा गुरुटहणाः । पाललाः श्लेष्मजननाः शकुल्यः कफपित्तलाः। वीय्यौप्णाः पैष्टिका भक्ष्याः कफपित्तप्रकोपणाः। विदाहिनो नातिवला गुरवश्च विशेषतः । वैदला लघवो भक्ष्याः कपायाः.सृष्टमारुताः। विष्टम्भिनः पित्तसमाः इलेप्मना भिन्नवच्चसः । बल्या सृष्यास्तु गुरवो विज्ञ या मापसाधिताः। कूच्चेिका विकृता भक्ष्या गुरवो नातिपित्तलाः। विरूढ़ककृता भक्ष्या गुरवोऽनिल. पित्तलाः। विदाहोलक शजनना रुक्षा दृष्टिप्रदूषणाः । हृयाः सुगन्धयो दृष्या लघवो घृतपाचिताः। वातपित्तहरा वल्या वणदृष्टिप्रसादनाः । विदाहिन स्तलकृता गुरवः कटुपा किनः। उष्णा मारुतदृष्टिनाः पित्तलास्तक प्रदूषणाः । फलमांसेक्षुविकृति-तिलमापोपसंस्कृताः। भक्ष्या वल्यास्तु गुरवो टहणा हृदयप्रियाः। कपालाङ्गारपक्कास्तु लघवो वातकोपनाः। सुपक्कास्तनवश्वापि भूयिष्ठं लघवो मताः । सकिलाटादयो भक्ष्या गुरवः कफवर्तनाः । कुल्माषा वातला रक्षा गुरखो भिन्नवच्चेसः । इति । पष्टिकाः ताइलपिष्टकृता भक्ष्याः परं गुरवो भवन्ति । फलेत्यादि । फलादिभिः संस्कृता यावन्तो भक्ष्या हयाश्च बल्याश्चेत्यादिगुणाः। वेशवार इत्यादि। निरस्थि पिशितं पिष्टं स्विन्नं गुड़घृता. न्वितम् । कणामरिचसंयुक्त वेशवार इति स्मृतः । एवं स्विन्नश्च पिटश्च मुद्गादि मातुलुङ्गत्वचा चैव वेष्टितो मधुशीर्पकः” इति ; मधुशीर्पक एव मधुक्रोडः। पूपाः पिष्टिकाः । पूपलिका चापडिकेति ख्याता। पललं तिलचूर्णम् । वेशवार:-सूदशास्त्रे- "मांसं निरस्थि सुस्विन्नं पुनशदि पेपितम्। पिप्पलीकडमरिच-गुहसापासमन्वितम् । ऐयाऽयं विपचेत् सम्यग्

Page #1096

२७श अध्याय:
सूत्रस्थानम् ।
१०८५ गुरवस्तर्पणा वृष्याः क्षीरेचरसपूपकाः ॥ सगुड़ाः सतिलाश्चैव सक्षीरनौद्रशर्कराः । भक्ष्या वृष्याश्च वल्याश्च परन्तु गुरवः स्मृताः ॥ सस्नेहाः स्नेहसिद्धाश्च भच्या विविधलक्षणाः । गुरवस्तर्पणा वष्या हृद्या गौधृमिका मताः॥ संस्काराल्लघवः सन्ति भक्ष्या गोधूमपैष्टिकाः । धानापटपृपायास्तान् बुद्धा निदिशेत् तथा ॥ ५२ ॥ पृथुका गुरवो भृष्टान् भचयेदल्पशस्तु तान् । या वा विष्टभ्य जीर्यन्ति सरसा भिन्नवर्चसः ॥
चेद गुडान्वितम् । कणामरिचाज्ययुक्त वेसवारः स चापरः॥ तद्वै सवारगर्भास्तु भक्ष्या उक्ताश्च सुश्रुते । गुरव इत्यादि। क्षीरेक्षुरसाभ्यां मदिता समिता वा पिष्टं वान्यद्रा घृते पक्त्वा पूपाः कृताः गुरवस्तपणा वृष्याश्च भवन्ति । सगुड़ा इत्यादि। सपिता तण्डुलपिष्टं वान्यदवा गुड़तिलपिष्टक्षीरक्षौद्रशकेराभिः सह 'मेलयिता घृतं पक्त्वा कृता भक्ष्या गुरवश्च वल्याश्च वृष्याश्च स्मृताः । सस्नेहा इत्यादि। सस्नेहा घृतादिस्नेहयुक्ता एवं स्नेह सिद्धाः घृतादिषु पका विविधलक्षणा भक्ष्याः, गोधूमिका गोधूममया गुरव इत्यादिगुणाः । ते च संस्काराल्लघवश्च सन्ति गोधूमिकाः पैष्टिकाश्च भक्ष्याः। धानत्यादि। धाना भृष्टयवाः पपेटाः पूपाद्यास्ते यदद्रव्यमयाः क्रियन्ते तान् बुद्धा निद्दिशेत् ॥५२॥ ___ गङ्गाधरः-पृथुका इत्यादि। पृथुकाश्चिपिटा गुरवस्तान् भृष्टानल्पशो भक्षयेत् । याः पृथुका वा सरसा अपरिणताद्रेधान्यकृतास्ता विष्टभ्य
वेशवार इति स्मृतम्"। क्षीरप्रधानाः पूपाः श्रीरपूपाः । सगुड़ा इत्यादौ 'सक्षीराः' इति क्षीरयोगमात्रम्, न क्षीरप्रधानतेति न पौनरुक्तयम् । सस्नेहा इति पिष्टावस्थायामेव स्नेहयोगाद गुरुत्वेनोक्तानामपि भूर्यग्निसंयोगादिना संस्कारालघव इति। बुद्धा निर्दिशेदिति संस्कारगुणं तथा प्रकृतिगुणञ्च बुद्धा यथोचितं गुणं निर्दिशेत् ॥५२॥
चक्रपाणिः....पृथु काश्चिपिटाः। यावा इति यचिपिटाः, अन्ये तु गान्धारदेशप्रसिद्धान्

Page #1097

१०८६
चरक-संहिता। | अन्नपानविधिः सूप्यान्नविकृता भक्ष्या वातला रुक्षशीतलाः। सकटुस्नेहलवणान भक्षयेदल्पशस्तु तान् ॥ मृदुपाकाश्च ये भक्ष्याः स्थूलाश्च कठिनाश्च ये। गुरवस्तेऽप्यतिक्रान्त-पाकाः पुष्टिबलप्रदाः॥ द्रव्यसंयोगसंस्कारं द्रव्यमानं पृथक तथा । भक्ष्याणामादिशेद बुद्धा यथास्वं गुरुलाघवम् ॥ नानाद्रव्यसमायुक्तः पत्तवा वहिषु भर्जितः ।
विमईको * गुरुह यो वृष्यो बलवतां हितः॥५३॥ जीयेन्ति भिन्नवर्चसश्च भवन्ति इति। सुश्रुते च-पृथुका गुरवः स्निग्धा टहणाः कफवद्धनाः । बल्याः सक्षीरभावात् तु वातना भिन्नवच्चेसः ॥ इति। सक्षीरभावादपरिणतातेधान्यकृताः पृथकाः सक्षीरखात् वातना भिन्नवच्चेसश्च भवन्ति । मूप्यान्नेत्यादि । ये मूप्यविकृताः शमीधान्यविकृता भक्ष्या भृष्टमुद्गचणकादयो भृष्टताडुलादयश्च अन्नविकृताः शूकधान्यविकृताः भक्ष्याश्च ते वातला रुक्षशीतलाश्च। तान् मरिचादिकटुतैलादिस्नेहसैन्धवादिलवणयुक्तानल्पशो भक्षयेत् । मृदुपाकाश्चेत्यादि । ये मूप्यान्नविकृता भक्ष्याः स्थूलाः कठिना मृदुपाकाश्च भवन्ति ते गुरवः। व्यतिक्रान्तपाकाः खरपाकाः स्थूलाः कठिनाश्च ते पुष्टिबलप्रदा भवन्ति। उपसंहरति-द्रव्येत्यादि। यद्रव्यये भक्ष्या भवन्ति तेषां भक्ष्याणां द्रव्यसंयोगं संस्कार द्रव्यमानश्च पृथक् बुद्धा यथास्वं गुरु लाघवश्च बुद्धा गुरु लाघवमादिशेत् । सुश्रुते च-द्रव्यसंयोगसंस्कार-विकारान् समवेक्ष्य तु। यदा कारणमासाद्य भोक्तृणां छन्दतोऽपि वा। अनेकद्रव्ययोनिखाच्छास्त्रतस्तान विनिर्दिशेत् । इति ॥ ५३॥ संपिष्टसंज्ञानाहुः, सरसा अभृष्टाः। सूप्यविकृता इति मुद्गमाषादिविकाराः। मृदुपाकाः स्तोकाग्निसंयोगसाध्याः ; व्यतिक्रान्तपाका इति चिरेण जरां गच्छन्ति । अनुक्तगुणातिदेशार्थमाहद्रव्यसंयोगेत्यादि। द्रव्यमानं पृथगिति भक्ष्यकरणे संयुक्तानां मध्ये कस्य कियन्मानमिति बुद्धा ; यथास्वमिति यस्य द्रव्यस्य गौरवं लाघवं वा बलवद्वति तं निर्दिशेत् ॥ ५३ ॥
• "नानाद्रव्यैः समायुक्तः पक्कामक्लिन्नभर्जितैः। निमईकः" इति चक्रभृतः पाठः ।

Page #1098

२७ अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
१०८७ रसाला वृहणी वष्या स्निग्धा बल्या रुचिप्रद।। स्नेहनं तर्पणं हृद्य वातघ्नं सगुई दधि ॥ द्राक्षाखजरकोलानां गुरु विष्टम्भि पानकम् । परूषकाणां क्षौद्रस्य यच्चेनुविकृति प्रति ॥ तेषां कटुम्लसंयोगात् पानकानां पृथक् पृथक् । द्रव्यं मानञ्च विज्ञाय गुणकर्माणि निर्दिशेत् ॥ ५४ ॥ कटुम्लस्वादुलवणा लघवो रागवाड़वाः। मुखप्रियाश्च हृद्याश्च दीपना भक्तरोचनाः ॥ गङ्गाधरः-रसालेत्यादि। रसाला नाम शिखरिणी। तदुक्तम्-सचातुजातकाजाजि सगुड़ाद्रकनागरम् । रसाला स्याच्छिखरिणी सुघृष्ट ससरं दधि । सुश्रुते च-रसाला हणी वल्या स्निग्या दृष्या च रोचना। इति । स्नेहनमित्यादि । सगुई दधि स्नेहनादिगुणं स्यात्। सुश्र ते च-स्नेहनं गुड़संयुक्तं हृद्य दध्यनिलापहम् । इति । द्राक्षेत्यादि। द्राक्षादीनां व्यस्तसमस्तानां कृतं पानकं गुरु विष्टम्भि च । द्राक्षादीनि पिष्ट्वा जले गोलयिखा वस्त्रपूतं कृखा यत् पानाहं करोति तत् पानकम् । एवं सव्यंत्र। एवं परूषकाणां पानकं यच्च सौद्रस्य पानकं यच्च पानकमिक्षुविकृति प्रति शक रादिकृतं तेषां पानकानां कदम्लसंयोगाल्लिम्पाकदाडिमाघम्लमरिचादिकद्रव्यसंयोगात् पृथक पृथक द्रव्यं मानश्च तत्तद्रव्याणां विज्ञाय गुणकर्माणि तेपां पानकानां निदि शेत् । सुश्रुते च-गौड़मम्लमनम्लं वा पानकं गुरु मूत्रलम्। तदेव खण्डमृद्वीकाशकरासहितं पुनः । साम्लं सुतीक्ष्णं मुहिमं पानकं स्यान्निरत्ययम। माकन्तु श्रमहरं मूर्छादाहत्यापहम्। परूपाणां कोलानां हृदंग विष्टम्भि पानकम । द्रव्यसंयोगसंस्कारं ज्ञाखा मात्राञ्च सर्वतः । पानकानां यथायोगं गुरु लाघवमादिशेत् ॥ इति ॥५४॥
गङ्गाधरः-कटुम्लेत्यादि। रागपाड़वा इति । कथितन्तु गुडोपेतं सहकारफलं नवम् । तिलनागरसंयुक्तं विने यो रागपाड़वः ॥ इति नलः। अथवा,
चक्रपाणिः-रसालालक्षणम्,-"सचातुर्जातकाजाजि सगुड़ाईकनागरम् । रसाला स्याच्छिखरिणी संघुष्टं ससरं दधि ॥” रसालाप्रसङ्गेन सगुड़दधिगुणमाह-स्नेहनमित्यादि । पानकानामपि कृतान्नतो भेदाद तदगुणमाह --द्राक्षेत्यादि। यच्चेक्षुविकृति प्रति पानकमिति सम्बन्धः ।

Page #1099

१०८८ चरक-संहिता।
अन्नपानविधि: आत्रामलकलेहाश्च वहणा बलवर्द्धनाः। रोचनास्तर्पणाश्चोक्ताः स्नेहमाधुर्यगौरवात् ॥ बुद्धा संयोगसंस्कारान् द्रव्यमानञ्च तत् स्मृतम् । गुणकर्माणि लेहानां तेषां तेषां तथा वदेत् ॥ ५५ ॥ रक्तपित्तकफोत्क्लेदि शुक्त वातानुलोमनम् । कन्दमूलफलायञ्च तद्वद विद्यात् तदासुतम् ॥ शिण्ड की चासुतश्चान्यत् कालाम्लं रोचनं लघु । विद्याद वगं कृतान्नानामेकादशमिमं भिषक ॥ ५६ ॥
इति कृतान्नवर्गः।११।। सितारुचकसिद्धार्थः सहक्षाम्लपरूषकैः। जम्बू कलरमैयुक्तो रागो राजिकयान्वितः ।। इति । पाडवस्तु मधुराम्लद्रव्यकृत इति कश्चिन्, तन्न। रागशब्देन रागपाडवस्य अभिधानात् । आम्रत्यादि । आम्रामलकलेहाश्चेत्यादि । आम्रामलकयोः पृथक, स्वरसेन सशक रेण घनाः क्रियन्ते ये ते तल्लेहाः। स्नेहमाधुय्यंगौरवात् हणादिगुणा इति । बुद्धं त्यादि । लेहानां तेषां तेषां द्रव्याणां संयोगसंस्कारान् प्रत्येक बुद्धा मानश्च तत् स्मृतं कृता यथा गुणकर्माणि तथा गुणकर्माण्यादिशेत् ॥ ५५ ॥ ___ गङ्गाधरः-रक्तपित्तेत्यादि । शुक्तं नाम चुक्रं सन्धानविशेषः। यन्मस्वादि शुचौ भाण्डे सगुड़क्षौद्रकाजिकम्। धान्यराशो त्रिरात्रस्थं शुक्तं चक्रं तदुच्यते ।। इति । कन्देत्यादि। यत कन्दं यन्मूलं यत फलं यच्च पुष्पादिकं यदगुणं तदासुतं तत्कन्दादिकृतासवं तद्वत् तद्गुणं विद्यात् । शिण्डाकीत्यादि। शिण्डाकी स्वनामख्याता। अन्यच्चासुतं यत् किञ्चनकालाम्लं कालेन जातरसमम्लं रागपाइवं केचिदेवं वदन्ति “कथितन्तु गुड़ोपेतं सहकारफलं नवम् । तैलनागरसंयुक्त विज्ञेयो रागपाड़वः ॥ इति ; किंचा, "सितारुचकसिद्धार्थः सवृक्षाम्लपरूषकैः। जम्बूफल रसयुक्तो रागो राजिकयान्वितः ॥ पाडवस्तु मधुराम्लद्रव्यकृतः । आम्रामलकलेहास्तु तयोः पृथक क्वाथेन सशर्करेण वनाः क्रियन्ते । अनुक्तपानकगुणातिदेशार्थम् आह-बुद्धत्यादि । --अस्य "द्रव्यसंयोग" इत्यादिवद् व्याख्यानम् ॥ ५४॥५५ ।।
चक्रपाणिः -शुक्तलक्षणम्,-"यन्मस्त्वादि शुचौ भाण्डे सगुनौद्रकाञ्जिकम्। धान्यराशौ त्रिरात्रस्थं शुक्र चकं तदुच्यते ॥” तदास्तमिति शुममध्यस्थितं मूलककुष्माण्डादि ।

Page #1100

२७श अध्यायः ।
सूत्रस्थानम् ।
१०८६ कषायानुरसं स्वादु सूक्ष्ममुष्णं व्यवायि,च। पित्तलं बद्धविण्मूत्र न च श्लेष्माभिवद्धनम् ॥ वातघ्नमुत्तमं बल्यं त्वच्यं मेधाग्निवर्द्धनम् । तैलं संयोगसंस्कारात् सर्वरोगापहं मतम् ॥ तैलप्रयोगादजरा निर्विकारा जितश्रमाः।
आसन्नतिबलाः संख्ये दैत्याधिपतयः पुरा ॥ ५७॥ भवति तत् सव्वं रोचनं लघु च। सुश्रुते च-शिण्डाकी गुरुरुक्तात्र तु लघुः । तेन नातिगुरु तिलघुरिति विद्यात् । वर्ग समापयति-विद्यादित्यादि । इमं कृतान्नानां वर्गमेकादशं भिषग विद्यात् ॥५६॥
इत्येकादशः कृतान्नवर्गः।११।। गङ्गाधरः-अथ क्रमिकखादाहारयोगिकवर्गमाह-तत्र संस्कारे तैलस्य प्राधान्यादादावाह गुणकर्माणि। कपायत्यादि। तैलं तिलप्रभास्नहः । कषायानुरस व्यवायीति व्यवायी दहमखिलं व्याप्य पाकाय कल्पते। स च काय्यगुणस्तीक्ष्णगुणसम्भूतो नातिरिक्तः। संयोगसंस्कारादिति। तैलस्याभ्यवहाय्यद्रव्येण संयोगः, संस्कारो भेषनद्रव्येण पाकादितो गुणान्तराधानम् । ततः सव्वरोगापहं तैलं मतम् ।
तत्र पुरावृत्तमाह-तैलेत्यादि। बहवो दैत्याधिपतयः पुरा तैलप्रयोगात तैलाभ्यङ्गादितः अजरादयो भूत्वा सङ्घ युद्धेऽतिबला आसन्। सुश्रुते चतैलन्वाग्नेयमुष्णं तीक्ष्णं मधुरं मधुरविपाकं वृंहणं प्रीणनं व्यवायि सूक्ष्म विशदं गुरु सरं विकाशि वृष्यं खासादनं मेधामादेवमांसस्थैय्यवर्णवलकर चक्षुष्यं बद्धमूत्रं लेखनं तिक्तकषायानुरसं पाचनमनिलबलाशक्षयकर क्रिमिघ्रमशीतपित्तजननं योनिशिरःकर्णशूलप्रशमनं गर्भाशयशोधनश्च। तथा च्छिन्नभिन्न-विद्धोत्पिष्टच्युतमथित-क्षतपिच्चितभग्नस्फुटित-क्षाराग्निदग्धविश्लिष्टशिण्डाकी स्वनामप्रसिद्धा तीरभुक्तौ। आसुतञ्चान्यदिति सन्धानान्तरं ; कालाम्लमिति चिरकालावस्थानादम्लं न त्वम्लद्रव्यसंयोगात् । कृतान्नानामिति करणनिष्पादितमण्डपेयादीनाम् ॥५६॥
इति कृतानवर्गः।११।। चक्रपाणिः-आहारमभिधाय तयोगिद्रव्यमुच्यते । तत्र सर्पिष उक्तत्वात् तैलमेवासम्मसंस्कारप्रधानत्वादाह-कषायेत्यादि। संयोगाच्च संस्काराच्चेति संयोगसंस्कारात्, संस्कारः

Page #1101

। अन्नपानविधि:
चरक-संहिता। एरण्डतैलं मधुरं गुरु श्लेष्माभिवर्द्धनम् । वातास्मृगगुल्महृद्रोग-जीर्णज्वरहर परम् ॥ कटूष्णं सार्षपं तैलं रक्तपित्तप्रदूषणम् । कफशुक्रानिलहरं कण्डूकुष्ठविनाशनम् * ॥ आतस्यं मधुराम्लन्तु विपाके कटुकं तथा। उष्णवीयं हितं वाते रक्तपित्तप्रकोपणम् ॥ कुसुम्भतैलमुष्णञ्च विपाके कटुकं गुरु ।
विदाहि च विशेषेण सव्वेरोगप्रकोपणम् ॥ दारिताभिहतदुर्भु नमृगव्यालविदष्टप्रभृतिषु च परिषकाभ्यगावगाहेषु तिलतैलं प्रशस्यते। तद्वस्तिषु च पाने च नस्ये कर्णाक्षिपूरणे। अन्नपानविधी चापि प्रयोज्यं वातशान्तये ॥ इति । एरण्डतैलमित्यादि । सुश्रुते च-एरण्डतैलं मधुरमुष्णं तीक्ष्ण दीपनं कटुकपायानुरसं सूक्ष्मं स्रोतोविशोधनं खच्यं वृष्यं मधुरविपाकं वयःस्थापनं योनिशुक्रविशोधनमारोग्यमेधाकान्तिस्मृतिबलकरं वातकफहरमधोभागदोपहरश्च । इति । कटूष्णमित्यादि । कण्डूकुष्ठविनाशनमिति प्रमावात्। सुश्रुते च-निम्बातसीकुसुम्भमूलकजीमूतकक्षककृतवेषनार्ककम्पिल्लकहस्तिकर्ण-पृथ्वीकापीलुकरजेङ्गुदीशिगु सर्पपसुवर्चल विडङ्गज्योतिप्मतीफलतैलानि तीक्ष्णानि लघून्युष्णवीर्याणि कटूनि कटुविपाकानि सराण्यनिलकफक्रिमिकुष्ठप्रमेहशिरोरोगहराणि चेति । क्रिमिन्न सापपं तैलं कण्डूकुष्ठापहं लघु । कफमेदोऽनिलहरं लेखनं कटु दीपनम् ॥ इति । __ आतस्यमित्यादि। अतसीभवमातस्यं तैलमित्यनुवर्तते। सुश्रुते चवातघ्न मधुरं तेषु क्षौमं तैलं बलावहम् । कटुपाकमचक्षुष्यं स्निग्धोष्णं गुरु पित्तलम् ॥ इति । कुसुम्भेत्यादि। कुसुम्भवीजस्य तैलं विशेषण सर्वरोग. प्रकोपणमिति प्रभावात् । सुश्रुते च-विषाके कटुकं तैलं कौसुम्भं सव्वंदोषकृत् । रक्तपित्तकरं तीक्ष्णमचक्षुष्यं विदाहि च॥ क्रिमिनमी दीतैलमीपत्तिक्त तैलस्य भेषजैः पाकः, संयोगस्त्ववचारणायां ज्ञेयः। संज्ये युद्धे । आतस्य उमातैलम् ।
+ कन्डूकोठनिवारणम् इति पाठान्तरम् ।

Page #1102

२७श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
१०६१ पियालतैलं मधुरं गुरु श्लेष्माभिवद्धनम् । हितमिच्छन्ति नात्योष्ण्यात् संयोगे वातपित्तयोः॥ फलानां यानि चान्यानि तैलान्याहारसन्निधौ।
युज्यन्ते गुणकम्मभ्यां तानि याद यथा फलम् ॥५८ ॥ तथा लघु। कुष्ठामयक्रिमिहरं दृष्टिशुक्रबलापहम् ॥ इति। पियालेत्यादि । पियालवीजस्य तैलं मधुरादिगुणं नात्यौष्ण्याद्वातपित्तयोः संयोगे हितमिच्छन्ति तज्ज्ञाः इति । सुश्रुते च-किराततिक्तकातिमुक्तकविभीतकनारिकेलकोलाक्षोड़जीवन्ती पियालकव्वु दार-मूर्यबल्ली-त्रपुषैरुिक--कर्कार--कुष्माण्ड. प्रभृतीनां तैलानि मधुराणि मधुरविपाकानि वातपित्तप्रशमनानि शीतवीर्याण्यभिष्यन्दीनि सृष्टविण्मूत्राणि अग्निप्रसादनानि चेति ।। ___ अनुक्तफलतैलान्युपसंहरति---फलानामित्यादि। यानि च अन्यानि फलानि तेषां यानि तैलानि आहारादिविधौ युज्यन्ते तानि तस्य तस्य फलस्य यानि गुणकर्माणि ताभ्यां तानि तैलानि ब्रूयादिति । तथा च सुश्रुते-मधूककाश्मय्येपलाशतैलानि मधुरकषायाणि कफपित्तप्रशमनानि च। तुवरकभल्लातकतैले उष्णे मधुरकषाये तिक्तानुरसे वातकफकुष्टमेदोमेहक्रिमिहरे उभयतोभागदोपहरे च। सरलदेवदारुगण्डीरशिंशपागुरुसारस्नेहास्तिक्तकटुकपाया दुष्टत्रणशोधनाः क्रिमिकफकुष्ठानिलहराश्च। तुम्बीकोशाम्र-दन्ती-द्रवन्तीश्यामा-सप्तलानीलिका-कम्पिल्लक-शविनीस्नेहास्तिक्तकटुकषाया अधोभागदोपहराः क्रिमिकफकुष्ठानिलहरा दुष्टत्रणविशोधनाश्च । यवतिक्तातैलं सवेदोषप्रशमनमीषतिक्तमग्निदीपनं लेखनं मेध्यं पथ्यं रसायनश्च । एकेषिकातैलं मधुरमतिशीतं पित्तहरमनिलप्रकोपणं श्लेष्माभिवर्द्धनञ्च। सहकारतैलमीपत्तिक्तमतिसगन्धि वातकफहरं रुक्षं कषायं रसवन्नातिपित्तकरश्च। फलोद्भवानि तैलानि यान्यनुक्तानि कानिचित् । गुणान कम्मे च विज्ञाय फलवत् तानि निदिशेत् ॥ यावन्तः स्थावराः स्नेहाः समासात परिकीर्तिताः। सर्वे तैलगुणा ज्ञयाः सर्वे चानिलनाशनाः॥ सर्वेभ्यस्विह तैलेभ्यस्तिलतैलं प्रशस्यते। निष्पत्तेस्तद्गुणखाच तैलखमितरेवपि॥५७५८॥ अनुक्ततैलगुणनिर्देशार्थमाह-फलानामित्यादि। फलानामित्युपलक्षणम्, तेन, सारस्नेहा अपि सुश्रु तोक्ता बोदव्याः ; यथाफलमिति यादृशगुणं फलम्, तादृश एव तत्स्नेहोऽपीत्यर्थः ॥५७।५८॥

Page #1103

१०१२ चरक-संहिता।
( अन्नपानविधिः मधुरो वृहणो वृष्यो बल्यो मजा तथा वसा । यथासत्त्वन्तु शैत्यौष्णे वसामजज्ञोबिनिदिशेत् ॥५॥ स्नेहनं दीपनं वृष्यमुष्णं वातकफापहम् । विपाके मधुरं हृद्य रोचनं विश्वभेषजम् ॥ श्लेष्मला मधुरा चार्टा गुर्वी स्निग्धा च पिप्पली। सा शुष्का कफवातघ्नी कटूष्णा वृष्यसम्मता ॥
. गङ्गाधरः- इति तलमुक्त्वा मज्जानं वसाश्चाह-मधुर इत्यादि। मज्जा मधुरादिगुणः तथा वसा च मधुरादिगुणा। तयोवेसामजज्ञोः शैत्योष्ण्ये यथासत्त्वं यस्य सत्त्वस्य जन्तोर्यो मज्जा या वा वसा तस्य शैत्यं चेच्छैत्यं विनिद्दिशेदौष्ण्यं चेदोष्ण्यं विनिहिशेत् । सुश्रुते च-ग्राम्यानूपौदकानाश्च वसामेदोमज्जानो गुरूष्णमधुरा वातघ्नाः। जाङ्गलैकशफक्रव्यादादीनां लघुशीतकपाया रक्त. पित्तनाः। प्रतुदविष्किराणां श्लेष्मनाः। तत्र घृततैलवसामेदोमज्जानो ययोत्तरं गुरुविपाका वातहराश्च । इति ॥ ५९॥ - गङ्गाधरः-आहारयोगिस्नहानुक्त्वा शेषानाह-स्नेहनमित्यादि । विश्वभेषजं शुण्ठी। सुश्रुते च-नागरं कफवातघ्नं विपाके मधुरं कटु । वृष्योष्णं रोचनं हृद्य सस्नेह लघु दीपनम् ॥ इति । श्लेष्मलेत्यादि । आः पिप्पली श्लेष्मलेत्यादिगुणा। सा पिप्पली शुष्का कफवातघ्नीत्यादिगुणा। सुश्रते च-पिप्पली. मरिच शृङ्गवेराद्र क-हिङ्गजीरक-कुस्तुम्बुरु-जम्बीरक-सुमुख-सुरसाज्जेक-भूस्तृण. सुगन्धक कासमद्देक कालमालकुठेरकक्षवक-खरपुष्प-शिग्र-मधुशिग्रु-फणिज्झकसषेप-राजिका-कुलाहलवेणु गण्डीर-तिलपणिक--वर्षाभू-चित्रकमूलकपोतिकालसुन-पलाण्डुकलायप्रभृतीनि। कटून्युष्णानि रुच्यानि वातश्लेष्महराणि च । कुतान्नेषूपयुज्यन्ते संस्कारार्थमनेकधा। तेषां गुर्वी स्वादुशीता पिप्पल्या
चक्रपाणिः-यथासत्त्वमिति, यः प्राणी आनूपादिरुष्णस्तस्योष्णः, यस्तु प्राणी जागलादिः शीतस्तस्य शीत इत्यर्थः ; सामान्य तस्तु वसामजज्ञोरनुष्णाशीतत्वं यथा भवति तथा स्नेहाध्याये एवम् प्रोक्त ॥ ५९॥

Page #1104

Acharya Shri k
२७श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
१०६३ नात्यथमुष्णं मरिचमवृष्यं लघु रोचनम् । छेदित्वाच्छोषणत्वाच्च दीपनं कफवातजित् ॥ वातश्लेष्मविबन्धनं कदूषणं दीपनं लघु। हिङ्ग शूलप्रशमनं विद्यात् पाचनरोचनम् ॥ ६ ॥ दीपनं रोचनं वृष्यं चक्षुष्यमविदाहि च। त्रिदोषनं समधुरं सैन्धव लवणोत्तमम् ॥ सौम्यादौष्ण्याल्लघुत्वाच्च सौगन्ध्याच्च रुचिप्रदम् ।
सौवर्चलं विबन्धघ्नं हृद्यमुद्गारशोधि च ॥ कफावहा । शुष्का कफानिलनी सा दृष्या पित्ताविरोधिनी॥ इति। नात्यर्थमित्यादि । शुष्कमेव मरिचं नात्यर्थमुष्णमऋष्यादिगुणञ्च च्छेदिखाच्छोषणवाच्च कफवातजित् । सश्रते-स्वादुपाक्याद्रमरिचं गुरु श्लेष्मप्रसेकि च। कटूष्णं लघु तच्छुष्कमवृष्यं कफवातजित्। नात्युष्णं नातिशीतञ्च वीर्य तो मरिचं सितम् । गुणवन्मरिचेभ्यश्च चक्षुष्यञ्च विशेषतः। जम्बीरः पाचनस्तीक्ष्णः क्रिमिवातकफापहः। सुरभिर्दीपनो रुच्यो मुखवैशयकारकः। कफानिलविषश्वास-कासदौगैन्ध्यनाशनः। पित्तकृत् पाश्र्वशूलघ्नः सुरसः समुदाहृतः । तद्वत् तु सुमुखो शेयो विशेषाद गरनाशनः। कफन्ना लघवो रुक्षाः स्निग्धोष्णाः पित्तवर्द्धनाः। कटुपाकरसाश्चैव सुरसाज्जेकभूस्तृणाः। मधुरः कफवातघ्नः पाचनः कण्ठशोधनः। विशेषतः पित्तहरः सतिक्तः कासमईकः ॥ इति । वातश्लेष्मेत्यादि। हिङ्गु हिङ्गुनिया॑सः। सश्रुते च-लघूष्णं पाचनं हिडु दीपनं कफवातजित् । कटु स्निग्धं सरं तीक्ष्णं शूलाजीणेविबन्धनुत् ॥ इति ॥६॥ ___ गडाधरः-दीपनमित्यादि। सैन्धवं लवणेषत्तमम्। सुश्रुते च-सैन्धबसामुद्रविडसौवर्चलरोमकौद्भिदप्रभृतीनि लवणानि यथोत्तरमुष्णानि वातहराणि कफपित्तकराणि यथापूर्व स्निग्धानि स्वादूनि सृष्टमूत्रपुरीषाणि चेति । चक्षुष्यं सैन्धवं हृद्यं रुच्यं लध्वमिदीपनम् । स्निग्धं समधुरं वृष्यं शीतं दोषनमुत्तमम् ॥ इति । सौक्ष्यादित्यादि। सौवर्चलं नाम लवणं सौभ्यात् चक्रपाणिः-सौम्यादित्यादि सौवर्चलगुणः। तैपण्यादित्यादि विड़गुणः। भौमिदमुत्.

Page #1105

१०६४ चरक-संहिता
। अमपानविधिः तैपण्यादौष्ण्याद्वावायित्वाद् दीपनं शूलनाशनम् । ऊर्द्धश्चाधश्च वातानामानुलोभ्यकरं विडम् ॥ सतिक्तकटु सक्षारं तीक्ष्णमुत्वलेदि चौद्भिदम् । न काललवणे गन्धः सौवर्चलगुणाश्च ते ॥ सामुद्रकं समधुरं सतिक्तं कटु पांशुजम् । रोचनं लवणं सव्वं पाकि नस्यनिलापहम् ॥ ६१ ॥ हृत्पाण्डुग्रहणीरोग-प्लीहानाहगलग्रहान् ।
कासं कफजमशसि यावशूको व्यपोहति ॥ औष्ण्याल्लघुखाच्च सौगन्ध्याच रुचिप्रदम्। सुश्रुते च-लघु सौवर्चलं पाके वीग्योष्णं विशदं कटु। गुल्मशूलविबन्धनं हृद्य सुरभि रोचनम्। इति। तैष्ण्यादित्यादि। विडं नाम लवणं तैक्ष्ण्यादौष्ण्याद् व्यवायित्वाच दीपनबादिगुणम्। सुश्रुते च-सक्षार दीपनं रुक्षं शूलहद्रोगनाशनम् । रोचनं तीक्ष्णमुष्णञ्च विडं वातानुलोमनम् ॥ सतिक्तेत्यादि । औद्भिदं नाम लवणं तीक्ष्णमुत्क्लेदि च । सुश्रुते च-लघु तीक्ष्णोष्णमुत्क्ले दि सूक्ष्मं वातानुलोमनम् । सतिक्तं कटु सक्षारं विद्यालवणमौद्भिदम् ॥ इति । न कालेत्यादि । सौवच्चेलस्य ये गुणास्ते तु गुणाः सर्वे काललवणे वत्तेन्ते न तु गन्धः, सौवच्चेलस्य यो गन्धः, स न काललवणे वत्तते इति। सामुद्रकमित्यादि। सामुद्रक करकचं नाम लवणं सतिक्तकं समधुरश्च। पांशुजञ्च लवणं सतिक्त कटु । सबलवणमुपसंहरति-रोचनमित्यादि। सर्वमुक्तमनुक्तञ्च लवणं रोचनं पाकि च स्रसि चानिलापहश्च । सुश्रुतेऽपराणि लवणान्युक्तानि । तद् यथा-- रोमकं तीक्ष्णमत्युष्णं व्यवायि कटुपाकि च। वातघ्नं लघु विष्यन्दि सुक्ष्म विड्भेदि मूत्रलम् । कफवातक्रिमिहरं लेखनं पित्तकोपनम्। दीपनं पाचनं भेदि लवणं गुटिकाह्वयम् । उपसूतं वालुकेलं शैलमूलाकरोद्भवम् । लवणं कटुक छेदि विहितं कटु चोच्यते ॥ इति ॥६१॥
गङ्गाधरः-हृदित्यादि। यावशूको यवक्षारः हृद्ग्रहादीन् कफजं कासम् कारिकालवणम् । काललवणं सौवर्चलमेवागन्धं दक्षिणसमुद्रसमीपे भवतीति। सामुद्रं करकचम्, पांशुज पूर्वसमुद्रजम् ॥ ६१६१ ॥
चक्रपाणिः- क्षाराणामपि लवणरस् त्वात् क्षारगुणमाह- हृदित्यादि यवक्षारगुणः। सब

Page #1106

२७श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
१०६५ तीक्ष्णोष्णो लघुरुक्षश्च क्लेदी पक्ता विदारणः । दहनो दीपनश्छेत्ता सव्वक्षारोऽग्निसन्निभः ॥ कारख्यः कुञ्चिकाजाजी-यमानीधान्यतुम्बुरु। रोचनं दीपनं वात-कफदोर्गन्ध्यनाशनम् ॥
आहारयोगिणां भक्ति-निश्चयो न तु विद्यते। पूर्यते द्वादशश्चायं वर्ग आहारयोगिणाम् ॥ ६२ ॥
इति द्वादश आहारयोगी वर्गः । १२ । , अशांसि च व्यपोहति । सुश्रते च---यवक्षारस्वर्जिकाक्षारपाकिमटङ्गणक्षाराः। गुल्माशीग्रहणीदोप-शकैराश्म रिनाशनाः। क्षारास्तु पाचनाः सर्वे रक्तपित्तकराः स्मृताः। यो वह्निसमौ क्षारौ स्वज्जिकायावशूकजौ । शुक्रश्लेष्मविबन्धाझे. गुल्म-प्लीहविनाशनो॥ उष्णोऽनिलनः प्रक्लेदी ऊपक्षारो बलापहः। मेदोन्नः पाकिमः क्षारो मूत्रवास्तिविशोधनः॥ विरुक्षणोऽनिलकरः श्लेष्मघ्नः पित्तदक्षणः। अग्निदीप्तिकरस्तीक्ष्णष्टङ्गणः क्षार उच्यते॥ इति। सन्वक्षारमुपसंहरति-तीक्ष्णोष्ण इत्यादि। सव्वक्षारो यो यो द्रव्यभस्मकृतः क्षारः सबै एव तीक्ष्णादिगुणः । दहनो दाहकरः । अग्निसन्निभ इति । कारवीत्यादि। कारवी कृष्णजीरकम्, कुचिका स्वल्पकृष्णजीरकम्। अजाजी जीरकम् । यमानी द्विविधा, धान्यं धन्याकं, तुम्बुरु धन्याकसदृशम्, रोचनादिगुणम् । आहारयोगिणां द्रव्याणां भक्तिनिश्चयो नास्ति युक्तितस्तूपयोजयेदिति भावः। मुश्रुते च-तीक्ष्णोष्णं कटक पाके रुच्यं पित्ताग्निवद्धनम्। कटु श्लेष्मानिलहरं गन्धा जीरकद्वयम् । कारवी करवी तद्वद विशे या सोपकुञ्जिका। भक्ष्यव्यञ्जनभोज्येषु विविधेष्ववचारिता। आर्द्रा कुस्तुम्बुरी कुर्यात् स्वादुसौगन्धाहृयताम् । या शुष्का मधुरा पाके स्निग्या तृड्दाहनाशनी। दोपनी कटुका किञ्चित्-तिक्ता स्रोतोविशोधिनी। इति । वर्ग समापयति-पूयेत इत्यादि। आहारयोगिणामयं द्वादशवर्गः पूर्यते इति ॥६२ ॥
। इति द्वादश आहारयोगी वर्गः। १२ ।। भार इति स्वर्जिकाक्षारटङ्गणक्षारादिः। कारवी कृष्णजीरक, कुञ्चिका स्थूलजीरकम्, अआजी मूक्ष्मजीरकम्। उक्तात् तैलादेरन्यदप्याहारसंस्कारकत्वेनाहारयोगि भवतीत्याह-आहारेत्यादि । भक्तिर्विभाग इयत्तेति यावत्, किंवा, भक्तिरिच्छा, तेन पुरुपेच्छानामनियमादुक्तमपि किजित्

Page #1107

[ अन्नपानविधिः
१०६६
चरक-संहिता। शुकधान्यं शमीधान्यं समातीतं प्रशस्यते। पुराणं प्रायशो रुवं प्रायेणाभिनवं गुरु ॥ यद् यदागच्छति क्षिप्र तत् तल्लघुतरं स्मृतम् । निस्तुषं युक्तिभृष्टश्च सूप्यं लघु विपच्यते ॥६३ ॥
गङ्गाधरः--अथैषां शूकधान्यादीनामवस्थाभेदेन गुणविशेषानाह-शुकधान्यमित्यादि । शुकधान्यं रक्तशाल्यादिकमुक्तं यत्, यच्च शमीधान्यं मुद्गादिकमुक्त तत् सर्व समातीतं संवत्सरातीतं प्रशस्यते। तत ऊर्द्ध द्विवर्षातीतं पुराणं शूकधान्यं शमीधान्यश्च प्रायशो रुक्ष शेषगुणकम्मे तु नातिवत्तते। प्रायेणाभिनवं षण्मासानतीतं शुकधान्यं शमीधान्यं गुरु वत्तते शेषगुणकम्मे तु वर्तत एव । सुश्रुते च-अनात्तेवं व्याधिहतमपागतमेव च। अभूमिजं नवश्चापि न धान्यं गुणवत् स्मृतम् ॥ नवं धान्यमभिष्यन्दि लघु संवत्सरोपितम् । विदाहि गुरु विष्टम्भि विरूढं दृष्टिदूषणम् ॥ इति। यदित्यादि। यद् यच्छुकधान्यं शमीधान्यश्च क्षिप्रमागच्छति जायते तत्तद्धान्यं लघुतरं स्मृतम्। सुश्रुते च-रोप्यातिरोप्या लघवः शीघ्रपाका गुणोत्तराः। अदाहिनो दोषहरा बल्या मूत्रविवर्द्धनाः॥ शालयच्छिन्नरूढ़ा ये ये रूढ़ा बद्धवर्चसः। तिक्ताः कषायाः पित्तन्ना लघुपाकाः कफापहाः॥ इति । निस्तुषमित्यादि । सूप्यं सूपयोनि मुद्गादिकं युक्तितो भृष्टं निस्तुषं पक्वं लघु शीघ्र विपच्यते। सश्रुते चसुखिनो निस्तुषो भृष्ट ईषत्स्पो लघुहितः । इति ॥६३ ॥
प्राय आहारयोगि न भवति, तथा अनुक्तमपि रसोनाम्रपेषिकाद्याहारसंयोगि भवतीत्युक्त भवति ॥ ६२॥
इत्याहारयोगी वर्गः । १२ । चक्रपाणिः-सम्प्रत्युक्तानां शूकधान्यादीनां यदनुक्तगुणं तद् वक्त माह-शूकधान्यमित्यादि।-समातीतमित्येकवर्षातीतम्, प्रशस्यत इति लाघवात् हेमन्ते नवधान्यविधानन्त्वप. पादः। भागच्छति क्षिप्रमिति उप्तं सत् शीघ्रं भवति ; तेन पष्ठिकाः सर्वधान्येषु लघवः, ते हि षष्टिरात्रेण भवन्ति ; अस्मिंश्च व्याख्याने, बीहेः शारदस्य च हैमन्तं शालिं प्रत्यल्पकालत्वेन लघुत्वं प्राप्नोति, तस्मात् सजातीय एव शीघ्रागमनं लाघवहेतुरिति वाच्यम् ; किंवा, आगच्छति भिप्रमिति भुक्तं सत् क्षिप्रपच्यते। युक्तिभृष्टमीषदभृष्टमिति यावत्। सूप्यं सूपाय योग्य मुगमाषाहि ॥ ६३ ॥

Page #1108

२७श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
१०६७ मृतं कृशममेध्यश्च * वृद्धं बालं विषहतम् । अगोचरभृतं व्याड़-सूदितं मांसमुत्सृजेत् ॥ ततोऽन्यथा हितं मांसं वृहणं बलवर्द्धनम् । प्रीणनः सर्वधातूनां हृयो मांसरसः परः॥ शुष्यतां व्याधियुक्तानां कृशानां क्षीणरेतसाम् । बलवर्णार्थिनाञ्चैव रसं विद्याटु यथामृतम् ॥ सर्वरोगप्रशमनं यथास्वं विहितं रसम्। विद्यात् स्वयं बलकरं वयोबुद्धीन्द्रियायुषाम् ॥ गङ्गाधरः-मृतमित्यादि । मृतं काले स्वयं मृतस्य मांस, कृशं निराहारादितः कृशस्य मांसम् । अमेध्यं न मेधाहितम् अमेदुरम् । वृद्धस्य मांसं बालस्य मांसं विविषलिप्तशरादिहतस्य मांसम् अगोचरे भृतम् असात्मादेशादिषु पुष्टं व्याइसूदितं सर्पादिदष्टं मांसं त्यजेत् । तत इत्यादि । ततो मृतादिभ्योऽन्यथा मांसं हितमित्यादिगुणम्। सुश्रुते च-तत्र शुष्कपूतिव्याधितविषसर्पहतदिग्धविद्धजीर्णकृशबालानामसात्माचारिणां मांसान्यभक्ष्याणि । यस्माद विगतव्यापन्नापहतपरिणताल्पासम्पूर्णवीय्यखाद दोषकराणि भवन्ति । अरोचक प्रतिश्यायं गुरु शुष्कं करोति तत् । विषव्याधिहतं बालं मृतं छर्दि प्रकोपयेत् । कासश्वासकरं वृद्धं त्रिदोषं व्याधिदृषितम् । क्लिन्नमुत्क्लेशजननं कृशं वातप्रकोपणम्॥ एभ्योऽन्येषामुपादेयं मांसमिति । प्रीणन इत्यादि। स्वयंमृतादिव्यतिरिक्तानां मांसरसः प्रीणन इत्यादिगुणः। शुष्यदादीनां पुंसां मांसस्य रमं यथामृतं तथा विद्यात्। सवेरोगाणां यथास्वं यस्मिन् व्याधौ यद् विहितं तथा यथाखमौषविहितं साधितं मांसस्य रसं प्रशमनं विद्यात् । वयोबुद्धीन्द्रियायुषां बलकरं वृद्धिकरञ्च विद्यात् ।
चक्रपाणिः-मृतमिति स्वयं मृतम्, मेद्य मेदरम्, कृशग्रहणेन शुष्कमपि ग्राह्यम ; अगोघरभृतम्, यथा--आनूपं धन्वदेशे पुष्टम् ; व्याड़ा व्याघ्रादयः, किंवा व्याड़ः सर्पः ; विषहतन्सु विषदिग्धशस्त्रविद्धम्। मांसरसगुणः-प्रीणन इत्यादि। सर्वरोगप्रशमनमिति सर्वशब्दो
___ * कृशममेध्यन्चेत्यत्र कृशातिमेद्यमिति क्वचित् पाठः ।

Page #1109

१०१८ चरक-संहिता।
[अन्नपानविधिः व्यायामनित्याः स्त्रीनित्या मद्यनित्याश्च ये नराः। नित्यं मांसरसाहारा नातुराः स्युर्न दुव्वलाः ॥ ६४ ॥ क्रिमिवातातपहतं शुष्कं जीर्णमनात्तेवम् । शाकं निस्नेहसिद्धश्च वज्यं यच्चापरिखतम ॥ पुराणमामं संलिप्ट क्रिमिव्याडहिमातपैः । अदेशाकालजं क्लिन्नं जह्यात् फलमसाधु तत् । हरितानां यथा शाकं निर्देशः साधनादृते ॥६५॥
व्यायामेत्यादि । व्यायामनित्यादयो ये नरास्ते नित्यं मांसरसाहाराश्चेदभवन्ति तदा नातुराः न वा दुबलाः स्युः॥६४॥ ___ गङ्गाधरः-क्रिमीत्यादि । क्रिमिः कीटः, कीटवातातपहतादिकं शाकं वजन वज्जयेत्। खिन्नं निष्पीड़ितरसं बहुस्नेहं शाकं ग्राह्यम् । सुश्रुते च---पुष्पं पत्रं फलं नालं कन्दाश्च गुरवः क्रमात्। ककेशं परिजीणञ्च क्रिमिजुष्टमदेशजम्। वज्जयेत् पत्रशाकं तद् यदकालविरोहि च। खिन्नं निष्पीड़ितं शाकं हितं स्यात् स्नेहसंस्कृतम् । इति
पुराणमित्यादि। पुराणं बहुकालस्थितं फलमाममपक्कञ्च फलं संक्लिष्टं क्रिम्यादिभिः अदेशजमकालजञ्च फलं क्लिन्नं क्लेदीभूतं फलं जह्याद यथा पुमानसाधुजनं त्यजेत् । सुश्रुते च--फलेषु परिपक्क यद् गुणवत् तदुदाहतम् । विल्वादन्यत्र विज्ञ यमामं तद्धि गुणोत्तरम्। ग्राहुरण दीपनं तद्धि कषायकटुतिक्तकम्। व्याधितं क्रिमिजुष्टश्च पाकातीतमकालजम् । वर्जनीयं फलं सर्वमपर्यागतमेव च ॥इति । अपर्यागतमपरिणतमिति । हरितानामित्यादि। यथा शाकं वज्यमुक्तं तथा हरितानां वजने निदशः कार्यः साधनाइते
भरिवचनः, एतेन उन्मादादी मांसनिषेधो न विरोधवान् भवति, उक्त हि-उन्मादे "निवृत्तामिपमद्यो यः” इत्यादि । यथास्वमिति यस्य व्याधेर्यो चिहित इति, तादृशं रसम् ॥ ६ ॥
चक्रपाणि:-स्नेहेन विना सिद्धं निःस्नेहसिद्धम् । आमित्यपक्वम्, एतच्च विल्वादीन विहाय बोद्धव्यम् ; अदेशजमित्यनुचितदेशभवम्, अकालजमनातवम्। साधानात इति हरितानामाईकपलाण्डप्रभृतीनां निःस्नेहसिद्धानामपि तथा परिसूतानामपि निर्दोषत्वमित्यर्थः ।

Page #1110

२० अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
१०१६ मद्याम्बुगोरसादीनां स्वे स्वे वर्गे विनिश्चयः । यदाहारगुणैः पानं विपरीतं तदिप्यते। अन्नानुपानं धातूनां दृष्टं यन्न विरोधि च ॥ आसवानां समुदिष्टामशीतिं चतुरुत्तराम् ।
जलं पेयमपेयञ्च परीक्ष्यानुपिबेद्वितम् ॥ शाकसाधनं हि स्विन्नं निष्पीडितरसं प्रभूतस्नेहसाधितमुक्त, हरितानान्तु तथा साधनं न काय्येमिति। अत्र कन्दानामपि वजनमुन्नेयम् । तद्यथा सुश्रुते-बालं ह्यनात्तैवं जीर्ण व्याधितं क्रिमिभक्षितम्। कन्दं विवज्जेयेत् सर्च यो वा सम्यङ् न रोहति ॥
कृतान्ने वज्ज्येधान्यादीन्युक्त्वा भोजनादनु यत् पेयं तदाह-मदात्यादि । मद्यादीनां द्रव्याणां स्वे स्वे वर्गे यस्य यदगुणस्य विनिश्चयः कृतः, तत्र यत् पुनराहारद्रव्यगुणविपरीतगुणं स्यात् तत् तस्याहारस्यानु पानमिष्यते। यच्च धातूनामविरोधि स्यात् तदप्यन्नानुपानमिप्यते । इत्यनुपानं सामान्यतोऽभिहितम् । अपरश्च-आसवानामित्यादि। आसवानां चतुरुत्तरामशीतिं समुद्दिष्टां जलश्वोद्दिष्टं, तत्र पेयमपेयश्च परीक्ष्य हितमनुपिवेत्। सुश्रुते च-अम्लेन केचिद्विहता मनुप्या माधुय्ययोगे प्रणयीभवन्ति। तथाम्लयोगे मधुरेण तृप्तास्तेषां यथेष्टं प्रवदन्ति पथ्यम् ॥ शीतोष्णतोयासवमद्यवृष-फलाम्लधान्याम्लपयोरसानाम् । यस्यानुपानन्तु हितं भवेद् यत् तस्मै प्रदेयन्विह मात्रया तत् ।। व्याधिश्च कालच विभाव्य धीरेंद्रेव्याणि भोज्यानि च यानि तानि । सानुपानेषु परं वदन्ति मेध्यं यदम्भः शुचिभाजनस्थम्। लोकस्य जन्मप्रभृति प्रशस्तं तोयात्मकाः सर्वरसाथ दृष्टाः। संक्षेप एषोऽभिहितोऽनुपानेष्वतः परं विनिश्चयः कृत इति शेषः, तथा च मद्यानाम्-“प्रायशोऽभिनवम्' इत्यादिना गुणदोषकथनं कृतमेव, एवं जलेऽपि “पिच्छिलं क्रिमिलम्' इत्यादिना ; गोरसकृतान्नाहारानुसंयोगिवर्गेषु तु यथोक्तकर्तृ गुणवत् विपरीते विपरीतगुणमनुमेयमिति भावः ॥६५॥
चक्रपाणिः-सम्प्रत्येषां यदनुपानं कर्त्तव्यं तदेवाह-यदेत्यादि। आहारगुणैरिति शीतं. स्नेहमधुरादिभिः, विपरीतमिति विपरीतगुणमनुपेयम् ; एवं दध्नोऽम्लस्य मधुरं क्षीरं तथा पायसस्य कालिकानुपानं स्यादित्याह-धातूनां यन्न विरोधि चेति ; एवज्ञाम्ले पयोऽनुपीयमानं विरुद्धत्वाद भातुविरोधेन प्रत्युक्तं भवति, एवमन्यदपि विरुद्धं बोद्धव्यम् ; समुद्दिष्टमिति यजः

Page #1111

। अन्नपानविधिः
११००
चरक-संहिता। स्निग्धोष्णं मारुते शस्तं पित्ते मधुरशीतलम् । कफऽनुपानं रुक्षोष्णं क्षये मांसरसः परम् ॥ उपवासाध्वभाष्यस्त्री-मारुतातपकर्मभिः । क्लान्तानामनुपानार्थं पयः पथ्यं यथामृतम् ॥ सुरा कृशानां पुष्ट्यर्थमनुपानं विधीयते। कार्याथै स्थूलदेहानामनु शस्तं मधूदकम् ॥ अल्पाग्नीनामनिद्राणां तन्द्राशोकायक्लमः। मद्यमांसोचितानान्तु मद्यमेवानु शस्यते ॥६६॥ अथोदकानुपानकर्म प्रवक्ष्यामि। अनुपानं तर्पयति प्रीणयति
विस्तरतोऽभिधास्ये ॥ इति । स्निग्धोष्णमित्यादि। स्निग्धश्च यदुष्णं यत् पेयं द्रवद्रव्यं तन्मारुते व्याधौ शस्तम् । मधुरञ्च यच्छीतलं तत् पित्ते व्याधौ शस्तम् । रुक्षश्च यदुष्णं तत् पेयं द्रवद्रव्यं कफेऽनुपातु शस्तम् । क्षये धातुक्षयेऽनुपानं मांसरसः परं श्रेष्ठं भवति । सश्रुते च-स्निग्धोष्णं मारुते पथ्यं कफे रुक्षोष्णमिष्यते। अनुपानं हितश्चापि पित्ते मधुरशीतलम् ॥ इति। उपवासेत्यादि। उपवासादिकम्मेभिः क्लान्तानां यथामृतं तथानुपानार्थ पयः पथ्यं भवति । उक्तश्च सुश्रुते-क्षीरं घमाध्वभ्याष्यस्त्रीलान्तानाममृतोपमम् । इति। सुरेत्यादि। सुरा कृशानां पुष्ट्यर्थमनुपानं विधीयते। स्थूलदेहानां मेदखिना कार्यार्थ मधूदकमनुपाने शस्तमिति । तदुक्तं सुश्रुते-सरा कृशानां स्थूलानामनुपानं मधूदकम् । इति। अल्पानीनामित्यादि। ये मद्यमांसोचिता मद्यमांसाभ्यासयुक्तास्तेषां ये चाल्पानयस्तेषां ये चानिद्रास्तेषां ये च तन्द्राशोकभयलमैयुक्तास्तेषाश्च मद्यमेवानुपानं शस्यते । सुश्रते च-मद्य मद्योचितानान्तु सव्वेमांसेषु पूजितम् । इति ॥६५॥६६॥
गङ्गाधरः-अथेत्यादि। अन्नपानस्य भोजनादनु जलादिपानं कम्से वक्ष्यामीति प्रतिज्ञा। जलमनुपानं, तत् पीतवन्तं तर्पयति तृप्त करोति । प्रीणयति
पुरुषीये। पेयमपेयञ्च सहजगुणदोषवत्त्वात् तथा उपयुक्तभोजनापेक्षया। स्निग्धोष्णमित्यादिनापि अनुपानमाह । अनु शस्तमित्यनुपानम् । अनुपानगुणमाह-- अथेत्यादि। पर्याप्तिस्तृप्तिः ॥६६॥६॥

Page #1112

२७२ अध्यायः
सूत्रस्थानम् । ऊज्जयति पर्याप्तिमभिनिवर्तयति भुक्तमवसादयति अन्नसंघातं भिनत्ति मादवमापादयति क्लेदयति जरयति सुखपरिणामितामाशु व्यवायिताश्चाहारस्य जनयतीति ॥६७॥
भवन्ति चात्र। अनुपानं हितं युक्तं तर्पयत्याशु मानवम् । सुखं पचति चाहारमायुषे च बलाय च ॥ नोर्दाङ्गमारुताविष्टाः न हिकाश्वासकासिनः। न गीतभाष्याध्ययन-प्रसक्ता नोरसि क्षताः ॥ पिबेयुरुदकं भुक्ता तद्धि कण्ठोरसि स्थितम् ।
स्नेहमाहारजं हत्वा भूयो दोषाय कल्पते ॥ ६८॥ प्रीतं करोति । ऊर्जयति जीवयति बलवत्तं वा करोति । ऊज बलजीवनयोचौरादिकः। भुक्त्वा जलादिकमनुपिवतोऽनुपानं तजलादिकं भुक्तमासादयत् पाप्ति शरीरेण सहकीभावमभिनिव्वर्त्तयति। अन्नसंघातं भिनत्ति। तदन्नस्य माईवमापादयति । तदन्नं क्लेदयति जरयति सुखपरिणामताश्चाशुव्यवायितामखिलदेहव्यापिताञ्च आहारस्य जनयति। इति ॥६७॥
गङ्गाधरः-तत्र श्लोका वत्तन्ते, भवन्ति चात्रेत्याह-अनुपानमित्यादि। उदकमनुपानं हितं युक्तमाशु मानवं तर्पयति । आहारं सुखं पाचयति । आयुषे बलाय च भवति । ये तूगिमारुताविष्टा ये हिवाश्वासकासिनः ये गीतभाष्याध्ययनप्रसक्ता ये चोरसि क्षतास्ते सवें भुक्त्वा नोदकं पिबेयुः। कस्मात् ? तद्धीत्यादि। हि यस्मात् तद् भुक्त्वा पीतमुदकं कण्ठोरसि तेषां कण्ठे वक्षसि च स्थितमाहारजं स्नेहं हखा भूयो भूयिष्ठं दोषाय कल्पते क्लप्तं स्यादिति ।
चक्रपाणिः-यैरनुषानं न कर्त्तव्यम्, तानाह-नोङ्गित्यादि। कण्ठोरसि स्थितमित्यादिना तदुक्त मारुतादीनामनुपानं कठोरसि स्थितमेव भवति नाधो यातीति दर्शयति ; स्नेहमाहारजं हत्वाभिभूय, भूयो दोषाय कल्पते, वातलक्षणं दोषं करोतीत्यर्थः, आहारस्नेहेन यो वातप्रशमः कर्त्तव्यस्तं शैत्यप्रकर्षात् पानीयमभिभवतीत्यर्थः ; एतेन, ददुच्यते-- अपां स्निग्धत्वेन स्नेहन

Page #1113

११०२
चरक-सीहता।
अन्नपानविधिः
सुश्रुते चोक्त-सर्वानुपानेषु वरं वदन्ति मध्यं यदम्भः शुचिभाजनस्थम् । लोकस्य जन्मप्रभृति प्रशस्तं तोयात्मकाः सवरसाश्च दृष्टाः॥ उष्णोदकानुपानन्तु स्नेहानामथ शस्यते। ऋते भल्लातकस्नेहात् स्नेहात् तोवरकात् तथा॥ अनुपानं वदन्त्येके तैले यूषाम्लकाञ्जिके। शीतोदकं माक्षिकस्य पिष्टान्नस्य च सव्वेशः। दधिपायसमद्यात्तिविषजुष्टे तथैव च । केचित् पिष्टमयस्याहुरनुपानं सुखोदकम् । पयो मांसरसो वापि शालिमुद्गादिभोजिनाम् । युद्धाध्वातपसन्ताप-विषमद्यरुजासु च। मापादेरनुपानन्तु धान्याम्लं दधिमस्तु वा । निरामयाणां चित्रन्तु भक्तमध्ये प्रकीर्तितम्। हितं शोणितपित्तेभ्यः क्षीरमिक्षुरसस्तथा। अकेशेलुशिरीषाणामासवास्तु विषार्तिषु ॥ भवन्ति चात्र । सर्वेषामनुपानानां माहेन्द्र तोयमुत्तमम् । सात्म्यं यस्य त यत् तोयं तत् तस्मै हितमुच्यते। उष्णं वाते कफे तोयं पित्ते रक्त च शीतलम्। दोपवद गुरु वा भुक्तमतिमात्रमथापि वा। यथोक्तनानुपानेन सुखमन्नं प्रजीय्येति । रोचनं बृहणं वृष्यं दोषसंघातभेदनम्। तर्पण माईवकरं श्रमक्लमहरं मुखम् । दीपनं दोषशमनं पिपासाच्छेदनं परम्। बल्यं वणेकरं सम्यगनुपानं सदोच्यते । तदादो कर्शयेत् पीतं स्थापयेन्मध्यसेवितम् । पश्चात् पीतं हयति तस्माद वीक्ष्य प्रयोजयेत् । स्थिरतां गतमक्लिन्नमन्नमद्रवपायिणाम् । भवत्यावाधजननम् अनुपानमतः पिबेत् । न पिबेच्छासकासातौ रोगे चाप्युद्ध जत्रगे। क्षतोरस्कः प्रसेकी च यस्य चोपहतः स्वरः। पीखाध्वभाष्याध्ययन-गेयस्वप्नान् न शीलयेत् । प्रदृष्यामाशयं तद्धि तस्य कण्ठोरसि स्थितम्। स्यन्दाग्निसादच्छादीन् आमयान् जनयेद बहून् । गुरुलाघवचिन्तयं खभावं नातिवर्तते । तथा संस्कारमात्रान्न-कालांश्चाप्युत्तरोत्तरम् । मन्दकानलारोग्याः सुकुमाराः सुखोचिताः। जन्तवो ये तु तेषां हि चिन्तेयं परिकीत्तिता । वलिनः खरभक्ष्या ये ये च दीप्तानयो नराः। कर्मनित्याश्च ये तेषां नावश्यं परिकीर्त्यते ॥ इति ॥६८॥
मुपपन्नमिति, यत् तु वते-हन हिंसागत्योरिति वचनात् स्नेहं हत्वेति स्नेहं गत्वेत्यर्थः, तदपि न भवति, यतः, स्नेहयुक्तत्वेन अगिमारुतादिहननमेवोक्तम्, तत् मारुतहननस्याधिकरणम् ; किंवा, स्नेहमिति सारम्, “यस्माद देहस्नेहपरिक्षयात् इति देहसारपरिक्षयादित्यर्थः, सारहननच जले नाहारस्नेहं गृहीत्वा कठोरस्यवस्थानात् अपाकात् क्रियते ॥ ६८ ॥

Page #1114

२७३ा अध्याया।
सूत्रस्थानम् । अनुपानेकदेशो-*-ऽयमुक्तः प्रायोपयोगिकः। द्रव्यन्तु न हि निर्देष्टुं शक्यं कात् स्न्येन नामभिः ॥ यथानामौषध + किञ्चिद् देशजानां वचो यथा।
द्रव्यं तत् तत् तथा वाच्यमनुक्तमिह यद भवेत् ॥ ६ ॥ गङ्गाधरः--उपसंहरति--अनुपानत्यादि। कस्मात् प्रायोपयोगिकोऽनुपानकदेश उक्तो न कृतस्न इत्यत उच्यते-द्रव्यन्वित्यादि। हि यस्माद् द्रव्यं कानन नामभिनिद्देष्टु न शक्यं कैरपि भवति। यथानाम किश्चिदोषधन्तु शक्यं स्यात् । देशजानां वचो यथा। यथा कृत्स्नं वचो निर्दष्टुन कैरपि शक्यं देशजानामेकैकदेशजानां वचस्तु शक्यं निर्देष्टुमिति, तस्मादिह यदनुक्तं द्रव्यं भवेत् तत् द्रव्यं तथा वाच्यमिति ॥ ६९॥
चक्रपाणिः--अन्नपानद्रव्यैकदेशकथनं सहेतुकमाह---अन्नेत्यादि। अन्नपानकदेशः प्रायोपयोगिक इति बाहुल्येन यदुपयुज्यते, एतेन यद् बाहुल्येनोपयुज्यते तस्य शृङ्गग्राहिकतया कथनम्, प्रायोपयुज्यमानानां शृङ्गग्राहिकतयाऽल्पकथनमल्पदोपमिति दर्शयति, तथा अल्पदोपस्यापि परिहारार्थम् ; तदपि किमिति नोच्यत इत्याह द्रव्याणीत्यादि। द्रव्याणि कान्येनेति साकल्येन, निर्देष्टु नामभिरिति नामभिरपि न शक्यं, केनचिदिति शेषः, हि शब्दो यस्मादर्थे ; एतेन सर्वाणि च्याणि नाममात्रेणापि वक्तु कश्चिन्न पारयत्यतिबहुत्वात्, तत् का कथा अशेषानपानद्रव्यस्य शृङ्गग्राहिकतया गुणकथनं प्रतीति भावः ; किंवा, नामभिर्युक्तानि तानि कान्येन निर्दष्टुमिति गुणतः कथयितुं न शक्यं केनचिदिति योजना। अथ कथं हि अत्र अकीर्तितानपानस्य तर्हि गुणा निर्दृ एव्या इत्याह-यथेत्यादि। यथा येन प्रकारेण नानौषधं किञ्चिदिति पूर्वाध्याये प्रोक्त तथा तेन प्रकारेणानुक्त द्रव्यं वाच्यं, गुणत इति शेपः। पूर्वाध्याये हि "तत्र द्रव्याणि गुरुखर' इत्यादिना ग्रन्थेन पार्थिवादिभेदेन विशिष्टेन च कर्मणा प्रोक्तानि द्रव्याणि, ततश्चानुक्त द्रव्यं तेनैव गुरुखरादिना गुणेन पार्थिवत्वादि प्रतिपद्य यथोपचयादिकर्मकर्तृकतया व्यपदेष्टध्यमित्यर्थः ; तदेवानिाईष्टस्य द्रव्यस्य गुरुखरत्वादि कथं ज्ञेयमित्याह--. देशजानां वचो यथेति, देशजा देशान्तरीयाः, तद्देशीयवचनात् ते ते गुरुखरादयो शेषा इत्यर्थः ; किंवा, देशजा यथा तत्तद्रव्यं व्यवहरन्ति-'इदं मधुरमम्लम्' इत्यादि, तत् प्रतिपद्य, मधुरत्वाम्लत्वादिप्रतिपन्नपृथिव्याद्यस्य कारणमिति पृथिव्यादीनां गुर्वादिगुणगणेन कर्मणा च रसोक्तन तद् वक्तव्यमित्यर्थः ॥ ६९॥
* अन्नपानैकदेश इति चक्रपाणिसम्मतः पाठः । । यथानामौपमित्यत्र यथा नानौपमिति क्वचित् पाठः ।

Page #1115

Acharya Shrik
११०४
चरक-संहिता। [ अन्नपानविधिः चरः शरीरावयवाः स्वभावो धातवः क्रिया। लिङ्गप्रमाणं संस्कारो मात्रा चास्मिन परीक्ष्यते ॥ चरोऽनूपजलाकाश-धन्वाद्यो भक्ष्यसंविधिः । जलजानूपजाश्चैव जलानपचराश्च ये॥ गुरुभक्ष्याश्च ये सत्त्वाः सर्वे ते गुरवः स्मृताः । लघुभक्ष्यास्तु लघवो धन्वजा धन्वचारिणः ॥
अथ मांसयोनीनां मृगपक्षिप्रभृतीनामुक्तगुणतो विशेषगुणहेतुमाह-चर इत्यादि। चर इति भक्षणार्थ चरत्यस्मिन् इति चरश्चरणशीलदेशः भक्षणश्च अनूपजलजङ्गलादिः। शरीरावयवाः शिरःस्कन्धादयः। स्वभाव इति मांसाशिखानाशिवादिने तु गुरुलाघवादिः खस्वगुणनिदेशे पूक्तखात्। धातवः शोणितादयः। क्रिया सततगमनागमनादिरूपा । लिङ्गं पुस्खादि। प्रमाणं हस्खदीर्घादि। संस्कारः पाकादिषु भटित्रादिकरणम् । मात्राऽग्निवलापेक्षिणी द्रव्यपरिमाणभूता चास्मिन्ननुपानविधौ परीक्ष्यते ।
तत्र चरमाह--चर इत्यादि। अनूपजलाकाशधन्वाद्यो देशस्तत्र कङ्करमांसफलादीनां भक्षसंविधानश्च चर उच्यते। तत् परीक्ष्यते, किमर्थ ? गुरु. लाघवज्ञानार्थम् । कथं विज्ञायते ? तदाह-जलजेत्यादि। ये सत्त्वाः प्राणिणो जलजा अनूपजाश्च ये च सत्त्वा जलचराः स्थलजा अनूपदेशचराश्च गुरुद्रव्यभक्षास्ते गुरवो भवन्ति। ये सत्त्वा धन्वदेशजाः, ये च धन्वदेशचरास्ते लघुद्रव्यभक्षा लघवः स्मृताः । इति चरपरीक्षाप्रयोजनम् ।
चक्रपाणिः---अपरमप्यनुक्तानपानगुणज्ञानकारणमाह--चर इत्यादि। चर्यत इति चरो देशः, भक्ष्यश्च सामान्येन गृह्यते ; क्रिया व्यापारः, प्रमाण मानम्, अत्रेत्यन्नपानगुणाधिकरणे ।
चरं विवृणोति--चरोऽनूपेत्यादि। भक्ष्यस्य संविधिः भक्ष्यभक्षणम् ; तत्र अनूपजलाकाशधन्वाद्य इत्यनेन गतिरूपश्चर इत्युच्यते, भक्ष्यसंविधिवचनेन च भक्ष्यरूपश्चर उच्यते ; अत्रैवोदाहरणमाह-जलजेत्यादि। अत्र जलजत्वेनानूपजत्वेन च जले वानूपे वा गतिरेव दय॑ते, न हि जलादौ ये जातास्ते प्रायोऽन्यत्रावतिष्ठन्ते, ये त्वन्यत्र जाता अप्यन्यत्र तिष्ठन्ते प्रायः काकमद्गुप्रभृतयः, तदग्रहणार्थमाह-'जलानूपचराश्च ये' इति, एतेन सामान्येन जले प्रायोऽवस्थानादिह जलचरत्वम्, एवमनूपचरत्वाद्यपि शेयम्। भक्ष्यरूपचरकृतं गुणमाह--- गुरुभक्ष्या इत्यादि। धन्वजा धन्वचारिण इत्यत्र चकारो लुप्तनिर्दिष्टो द्रष्टव्यः, तेन आकाश

Page #1116

२७श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । शरीरावयवाः सथि-शिररकन्धादयस्तथा । सक्थि मांसाद गुरुतरं स्कन्धकोड़शिरस्पदम् ॥ वृषणौ चर्म मेदश्च श्रोणीबुक्के यकृद गुदम् । मांसाद गुरुतरं विद्याद् यथास्वं मध्यमस्थि च ॥ ७० ॥ स्वभावाल्लघवो मुद्गास्तथा लावकपिञ्जलाः । स्वभावाद् गुरवो माश वराहमहिषास्तथा ॥
अथ शरीरावयवानाह---शरीरेत्यादि। सक्थिशिरःस्कन्धादयः शरीरावयवास्तेषां परीक्षा किमर्थत्यत आह--सक्थीत्यादि। सक्थिमांसाद गुरुतरं क्रमेण स्कन्धक्रोडशिरस्पदम् । ___ एवं मांसादपि गुरुतरखं येषां तदाह-वृषणावित्यादि। मांसाद गुरुतरं क्रमेण वृषणादिकं विद्यात्। मांसाद गुरू वृषणो ततो गुरु चम्म ततो गुरु मेढ़ ततो गुरुः श्रोणी ततो बुक्कं ततो यकृत् फ्लीहा च। ततो गुदमिति । अस्थि च यथास्वं यस्य गुरोवो गुम्यौवास्थि मध्यगुरु मध्यलघु। गुरोः सत्त्वस्यास्थि नातिगुरु नातिलघु। लघोः सत्त्वस्यास्थि नातिलघु नातिगुरु ।
स्वभावः किमर्थ परीक्ष्यत इत्यत उच्यते-स्वभावादित्यादि । खो भावः स्वभावः स्वरूपं निसर्गः प्रकृतिरित्येकोऽर्थः । तस्मात् स्वरूपत एव मुदगा लघवः। तथा लघवो लावादयः स्वभावादव। स्वभावादेव च माषा वराहादयो गुरव इति। स्वभावं परीक्ष्य तत्र चरादितो गुरुलाघवं विविच्य प्रयुञ्जीत।
धारिणामपि श्येनादीनामनुक्त लाघवं स्वजातिप्रसहान्तरापेक्षया बोद्धव्यमाकाशस्य लघुत्वात् ; यत् तु ब्रु वते-आकाशचारिणां गौरवलाघवानियमादकथनमिति, तन्न, तथा सत्याकाशस्याप्रयोजइत्वात् “चरोऽनूपजलाकाशधन्वाद्यः' इत्यत्राकाशकथनं निष्प्रयोजनं स्यात् । मांसाद गुरुतरं विद्यादिति गुरुत्वेन प्रतिपादनं, सक्थ्यादिमांसाद् वृषणादि गुरुतरं विद्यादिति ; यथास्वमित्यत्र शरीरसक्थ्यादीनामेवैतत् गौरवादि, न त्वन्यस्य शरीरापेक्षयेति ज्ञेयम् ; मध्यमित्यन्तराधिः, अस्थि इति अस्थिस्थितं मांसम् । अन्ये तु मव्यमित्यस्थिमध्यगतं मज्जानं त्रुवते, तन्नातिसुन्दरम्, तस्योत्तरोत्तरधातुकथनेनैव लब्धत्वात् ॥ ७० ॥
१३९

Page #1117

अन्नपानविधिः
११०६
चरक-संहिता। धातूनां शोणितादीनां गुरु विद्याद यथोत्तरम् । अलसेभ्यो विशिष्यन्ते प्राणिनो ये बहुक्रियाः ॥ गौरवं लिङ्गसामान्ये पुंसां स्त्रीणान्तु लाघवम् । महाप्रमाणा गुरवः स्वजातौ लघवोऽन्यथा ॥
अथ धातवः किमर्थ परीक्ष्यन्ते इत्यत आह-धातूनामित्यादि। रस. धातोराहारोपयोगासम्भवादुक्त शोणितादीनामिति । यथोत्तरं शोणितादिकं गुरु विद्यात् । किमर्थं क्रिया परीक्ष्यते इत्यत आह-अलसेभ्य इत्यादि । अलसा अत्यल्पक्रियास्ते सजातीयेष्वपि लघवः सन्तोऽपि तेभ्यो विशिष्टा लघवो ये बहुक्रिया भवन्ति। तथा ये स्वभावतो गुरवोऽलसास्तेभ्यो विशिष्टा ये बहुक्रिया गुरवः क्रियाबाहुल्यान्न तथा गुरवः स्युरिति ।। ___ अथ लिङ्ग किमर्थं परीक्ष्यते इत्यत आह-गौरवमित्यादि । लिङ्गसामान्ये पुसां गौरवं लिङ्गविशेषात् स्त्रीणां लाघवमिति तर्हि किं वराहादीनां गुरूणां स्त्रीणां लावादिभ्यः पुभ्यो लाघवमिति ? नैवं, लिङ्गं हि पुस्खादिकं सामान्य सति वा लिङ्गे सामान्ये स्वजातौ पुसां गौरवं स्त्रीणां लाघवमिति । एतच्च चतुष्पादाभिप्रायेण बोध्यं, यत उक्तं हारीतेन। चतुष्पादपु लध्वी स्त्री विहगेषु लघुः पुमानिति । किमर्थं प्रमाणं परीक्ष्यते इत्यत उच्यतेमहेत्यादि। स्वजातौ महाप्रमाणा गुरवः स्वल्पप्रमाणा लघवो यथा हच्चिङ्गटा गुरवः क्षुद्रचिङ्गटा लघवः। स्वजाति रिहान्त्यविशेषादन्यत्र जातिविशेषो वराह खादिविवादिनं तु यत् सामान्यञ्च विशेषश्च पशुखादि पक्षिखादिः। प्रमाणन्तु द्विविधं स्वभावकृतं वयःकृतश्च । स्वभावाद्रोहितो महान् वयसा तु प्रथमतः क्षुद्रदेहो मध्ये महादेहः शेष पक्कदेह इति वयसः प्रमाणे. ऽन्तर्भावः।
चक्रपाणिः-स्वभावादिति प्रकृत्या। क्रियोदाहरणम्-अलसभ्य इत्यादि, अलसेभ्य इत्यल्पक्रियेभ्यः । विशिष्यन्त इति विशिष्टा भवन्ति लघवो भवन्तीत्यर्थः। लिङ्गान्ते ज्ञायन्तेऽनेनेति लिङ्ग जातिः, तेन, लिङ्गसामान्ये जातिसामान्ये, एतच्च चतुष्पादाद्यभिप्रायेण बोद्धव्यम्, पक्षिषु विपर्ययः, यदाह हारीतः-“चतुष्पादेषु लध्वी स्त्री विहगेषु लघुः पुमान्” इति, अनाप्युक्तम्"स्त्रियश्चतुष्पदे ग्रायाः पुमांसो विहगेषु च। पुंसाञ्च गौरवे अत्यर्थगुरोः शुक्रस्यारम्भकस्य

Page #1118

२७श अध्यायः } सूत्रस्थानम्।
११०७ गुरूणां लाघवं विद्यात् संस्कारात् सविपर्ययम् । बीहेर्लाजा यथा च स्युः शत्तूनां सिद्धपिण्डकाः ॥७१॥
अथ किमर्थं संस्कारः परीक्ष्यते इत्यत उच्यते-गुरूणामित्यादि। यथा संस्काराद् गुरूणां लाघवं विद्यात् तथा सविपर्ययं लघूनां संस्काराद् गौरवं विद्यात् । उदाहरति-वीरित्यादि । व्रीहेगु रोभर्जनेन संस्काराल्लाजा लघवः स्युः। यथा च लघूनां शक्तूनां पिण्डीकरणात् संस्कारात् सिद्धपिण्डिका गुर्व्यः स्युरिति। सुश्रुते चैवमुक्तं तद् यथा-स्त्रियश्चतुष्पादेषु पुमांसो विहङ्गेषु महाशरीरेष्वल्पशरीरा अल्पशरीरेषु महाशरीरा विशिष्टतमा एवमेकजातीयानां महाशरीरेभ्यः कृशशरीरा विशिष्टतमाः। स्थानादिकृतं मांसस्य गुरुलाघवमुपदेक्ष्यामः। तद् यथा- रक्तादिषु शुक्रान्तेषु धातुषु उत्तरोत्तरास्तु गुरुतरास्तथा सक्थिस्कन्धक्रोडशिरस्पादकरकटीपृष्ठचम्मेकालेयकयकृदन्त्राणि । शिरःस्कन्धं कटीपृष्ठं सक्थिनी चात्मपक्षयोः। गुरुपूर्व विजानीयाद धातवस्तु यथोत्तरम्। सर्वस्य प्राणिनो देहे मध्यो गुरुरुदाहृतः । पूर्वभागो गुरुः पुंसामधोभागस्तु योषिताम्। उरोग्रीवं विहङ्गानां विशेषेण गुरु स्मृतम्। पक्षोत्क्षेपात् समो दिष्टो मध्यभागस्तु पक्षिणाम्। अतीव रुक्षं मांसन्तु विहङ्गानां फलाशिनाम् । हणं मांसमत्यर्थ खगानां पिशिताशिनाम् । मत्स्याशिनां पित्तकरं वातघ्नं धन्वचारिणाम्। जलजानूपजा ग्राम्याः क्रव्यादैकशफास्तथा। प्रसहा विलवासाश्च ये च जङ्घालसंशिताः। प्रतुदा विष्किराश्चैव लघवः स्युयथोत्तरम् । अल्पाभिष्यन्दिनश्चैव यथापूर्वमतोऽन्यथा। प्रमाणाधिकास्तु स्वजातो चाल्पसारा गुरवश्च । सर्वप्राणिनां सर्वशरीरेभ्यो ये प्रधानतमा भवन्ति यकृत्प्रदेशवर्त्तिनस्तानाददीत। प्रधानलाभाभावे मध्यमवयस्कं सद्यस्कमक्लिष्टमुपादेयं मांसमिति। भवति चात्र॥ चरः शरीरावयवाः स्वभावो धातवः क्रियाः। लिङ्गं प्रमाणं संस्कारो मात्रा चास्मिन् परीक्ष्यते ॥ इति ॥७०/७१ ॥
भूयस्त्वं हेतु ब्रु वते ; किन्तु, खभावस्तत्र हेतुः अपवाद इति पश्यामो विहङ्गेषु । सविपर्ययमिति संस्कारालवूनामपि गौरवं विद्यादित्यर्थः । तदेव संस्कारजन्यं लाघवं गौरवञ्चाह-प्रीहे. रित्यादि। गुरोरपि व्रीहेः संस्काराल्लाजा लघव इत्यर्थः, सक्त नाञ्च लघूनां सिद्धपिण्डिका गुरवः, सिद्धपिण्डिका अग्निपाचिताः पिण्डाः ॥ ७१॥

Page #1119

११०८ चरक-संहिता।
[अन्नपानविधिः अल्पादाने गुरूणाञ्च लघूनाश्चातिसेवने। मात्राकारणमुद्दिष्टं द्रव्याणां गुरुलाघवे । गुरूणां स्वल्पमादेयं लघूनां तृप्तिरिष्यते। मात्रां द्रव्याण्यपेक्षन्ते मात्रा चाग्निमपेक्षते ॥ बलमारोग्यमायुश्च प्राणाश्चाग्नौ प्रतिष्ठिताः । अन्नपानेन्धनैश्चाग्निर्दीप्यते शाम्यतेऽन्यथा ॥ गुरुलाघवचिन्तेयं प्रायेणाल्पबलान प्रति । मन्द क्रियाननारोग्यान सुकुमारान् सुखोचितान ॥ गङ्गाधरः-अथ किमर्थ मात्रा परीक्ष्यते इत्यत आह-अल्पादान इत्यादि। गुरूणामल्पादाने च लघूनामतिसेवने च द्रव्याणां गुरुलाघवेऽपि सति मात्राकारणं मात्राशितीयेऽध्याये पूर्वमुपदिष्टम् । गुरूणां खल्पमादेयं लघूनां तृप्तिय दिष्यते तत्र द्रव्याणि मात्रामपेक्षन्ते मात्रा चाग्निम् अपेक्षतेऽग्निवलापेक्षिणी हि मात्रा, बलश्चाग्नौ प्रतिष्ठितमारोग्यश्चाग्नौ प्रतिष्ठितमायुश्चाग्नौ प्रतिष्ठितं प्राणाश्चानौ प्रतिष्ठिता इति। अग्निश्चान्नपानरिन्धनैर्दीप्यतेऽन्यथानपानेन्धनविना शाम्यते। तिङोऽपि तङमिच्छन्ति परस्मैपदिनां कचिदित्युक्तेस्तङ । ननु किमेवं चरादिकृतगुरुलाघवचिन्ता किं सव्वेष्वेव पुरुषेष्वाहारविधी कत्तेव्या भवति ? इत्यत आह-गुरुलाघवेत्यादि । इयं मांसस्य चरादिकृतगुरुलाघवचिन्ता प्रायेणाल्पबलान् मन्दक्रियान् अनारो
चक्रपाणिः-अल्पादान इत्यादि मात्राविवरणम्,—गुरूणामपि द्रव्याणाम् अल्पस्य स्तोकमात्रस्यादाने यल्लाघवं, तस्मिन् लाघवे मात्रामात्रकारणम्, न द्रव्यं, तस्य गुरुत्वात् ; एवं लघूनामतिसेवने गौरवं मात्राकृतम् ; उद्दिष्टमिति मात्राशितीये पुनरुक्तम् ; द्रयाणि मात्राम् अपेक्षन्त इति यथोचितमात्रावन्ति सुखं पच्यन्त इत्यर्थः ; मात्रा चाग्निमपेक्षत इति प्रतिपुरुषं प्रतिदिनञ्चाग्निभेदमपेक्ष्य मात्रा महती स्वल्पा वा भवति, न प्रतिनियतमात्रा विद्यत इति भावः। कुतः पुनरग्न्यपेक्षया मात्रा क्रियत इत्याह-बलमित्यादि। अग्निमपेक्ष्य मात्रया प्रयुक्तया अग्न्यनाशाद बलादयो भवन्तीति भावः, अग्नी प्रतिष्टिता इति अग्न्यधीनाः, यथा-राजाश्रिताः प्रजा इति । प्राणा इति वायवः, किंवा, प्राणा आश्रयाः शङ्खादयो दश प्राणाः ; इन्धनं काष्ठम्, इन्धनमिवेन्धनं, तैः, किंवा, अग्निदाह इन्धनमुच्यते । अन्यथेत्यनिन्धनम् । इयं
* ज्वलति व्येति चान्यथा इति चक्रोक्तः पाठः ।

Page #1120

२७श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । दीप्ताग्नयः खराहाराः कार्मनित्या महोदराः। ये नराः प्रति तांश्चिन्त्यं नावश्यं गुरुलाघवम् ॥ ७२॥ हिताभिर्जुयान्नित्यमन्तरग्निं समाहितः। अन्नपानसमिद्भिर्ना मात्राकालौ विचारयन् ॥
आहिताग्निः सदा पथ्यान्यन्तरग्नौ जुहोति च। दिवसे दिवसे ब्रह्म जपत्यपि ददाति च ॥ नरं निःश्रेयसे युक्तं साल्यज्ञ पानभोजने ।
भजन्ते नामयाः केचिद् भाविनोऽप्यन्तराहते ॥ ग्यान् सुकुमारान् सुखोचितान् पुरुषान् प्रति क्रियते । ये च नरा दीप्ताग्न्यादयस्तान् प्रति माषादेगुरुलाघवं नावश्यं चिन्त्यं भवतीति ॥ ७२ ॥
गङ्गाधरः-ननु ते किं यथेष्टमाहारमनीयुरित्यत आह-हिताभिरित्यादि। समाहितः समाधिमान् पुरुषः खलु मात्राकाली विचारयन् हिताभिरनपानात्मिकाभिः समिद्भिनित्यमन्तरग्नि जाठराग्नि जुहुयात्। ताभिहिताभि. रन्नपानसमिद्भिः आहिता निः सन्नपि सदा प्रतिदिनं पथ्यान्यन्तरग्नौ जुहोति च न खल्वेकवारं हिताभिरन्नपानसमिद्भिरन्तरग्नि जुहुयान्नित्यमेव जुहुयात् एवं सदैवाहितानिः अन्तरग्नौ दिवसे दिवसे पथ्यानि जुहोति च ब्रह्म चाजपामन्त्रं जपति च निश्वासोच्छासाभ्यां हंस इति मन्त्र जपति च ददाति च ब्रह्म व हंस इमं मन्त्रं निश्वासेन त्यजति । एवं पानभोजने निःश्रेयसे युक्तं सात्म्यक्ष नरं चरादिकृता गुरुलाघवचिन्ता अल्पाग्नि प्रति प्राय इति दर्शयन्नाह-गुन्नित्यादि। अत्राप्यबलवत्वेन मन्दकाचैरपि वह्निमान्द्यमेव लक्षणीयम्। खराहारा इति कटिनाहारसामर्थ्याः, महोदरत्वेनापि मेदोऽवरोधात् महाग्नित्वं दर्शयति, नावश्यं चिन्त्यमित्यनेन दीप्ताम्नीनामपि प्रतिस्तोकप्रयोजनाय गुरुलाघवचिन्ता विद्यत इति दर्शयति, यतः, दीप्ताग्न्यादीनामपि गुरुद्रव्यमग्नेः प्रतिपक्षमावहत्येव, स्वभावतोऽग्निविरुद्धात् ॥ ७२ ॥
चक्रपाणिः-समिध इव समिधः, आहिताग्निरिति सात्म्येन व्यवस्थापिताग्निः, किंवा, भाहिताग्निरिवाहिताग्निः, तेन, आहिताग्निर्यथा प्रातः सायं जुहोति, तथायमपि प्रातः सायन पथ्यान्यन्तराग्नौ जुहोति । ब्रह्म जपतीति प्रणवादिमन्त्रमावर्त्तयति ; ददाति चेति यथाशक्ति दानमाचरति, तं नरं निःश्रेयसे कल्याणे युक्तमामया न भजन्ते, भाविनोऽपीति जन्मान्तरेऽपि, भत्रेह जन्मनि पथ्याशित्वान्न भवन्ति गदा जन्मान्तरेऽपि ब्रह्मज पज्ञानाभ्याम् अर्जितधर्मप्रभावात

Page #1121

अन्नपानविधिः
१११०
चरक-संहिता। षट्त्रिंशतं सहस्राणि रात्रीणां हितभोजनः।
जीवत्यनातुरो जन्तुर्जितात्मा सम्मतः सताम् ॥७३॥ भाविनोऽपि केचिदामया अन्तरादृते विनान्तरमवकाशं विना न भजन्ते यदा खन्तरमहितपानभोजनं प्राप्नुवन्ति तदा भजन्ते इति ।
एवं हितान्नपाने यावन्तं कालं जीवति तदाह-पत्रिंशतमित्यादि। रात्रीणां षट्त्रिंशतं सहस्राणि खल्वन्तरेण दिनानि सम्भवन्तीत्यतोऽहोरात्राणां पत्रिंशत्सहस्राणि। त्रिंशदिनमासानां द्वादशभिवर्षमेकं, तेषां वर्षाणां शतं भवति, तावत्कालं हितभोजनो जन्तुरनातुरः सन् जितात्मा च सन् सतां सम्मतः सन् जीवतीति। नन्वेवं हितमन्नपानं केन प्रकारेणाभ्यवहरेदिति चेदुच्यते, तदा तदुन्नेयम् । सश्रुते तु तदुक्तम् ---अथाहारविधिं वत्स विस्तरेणाखिलं शृणु। आप्तावितमसङ्कीर्ण शुचि कायं महानसम्। तत्राप्तगुण. सम्पन्नमन्नं भक्ष्यं सुसंस्कृतम् । शुचौ देशे सुसंगुप्तं समुपस्थापयेद भिषक् । विषघ्नैरगदैः स्पृष्टं प्रोक्षितं व्यजनोदकैः। सिद्धेमन्त्रैर्हतविष सिद्धमन्नं निवेदयेत् । वक्ष्याम्यतः परं कृत्स्नामाहारस्योपकल्पनाम्। घृतं कार्णायसे देयं पेया देया तु राजते। फलानि सवैभक्ष्यांश्च प्रदद्याद वैदलेषु च। परिशुष्कपदिग्धानि सौवर्णेषु प्रकल्पयेत् । प्रद्रवाणि रसांश्चैव राजतेषूपहारयेत् । कट्टराणि खडांश्चैव सर्वान शैलेषु दापयेत् । दद्यात् ताम्रमये पात्रे सुशीतं मुशृतं पयः। पानीयं पानकं मद्य मृन्मयेषु प्रदापयेत् । काचस्फटिकपात्रेषु शीतलेषु शुभेषु च । दद्याद वैदर्यपात्रेषु रागपाडवसट्टकान्। पुरस्ताद विमले पात्रे सविस्तीर्णे मनोरमे । मूदः सूपोदनं दद्यात् प्रदेहांश्च सुसंस्कृतान्। फलानि सर्वभक्ष्यांश्च परिशुष्काणि यानि च। तानि दक्षिणपाश्र्वे तु भुञ्जानस्योपकल्पयेत् । प्रद्रवाणि रसांश्चैव पानीयं पानकं पयः। खड़ान यूषांश्च पेयाश्च सव्ये पार्वे प्रदापयेत् । सर्लान् गुड़ विकारांश्च रागपाडवसट्टकान्। पुरस्तात् स्थापयेत् प्राशो द्वयोरपि च मध्यतः। एवं विज्ञाय मतिमान् भोजनस्योपकल्पनाम्। भोक्तारं विजने रम्ये निःसम्बाधे शुभे शुचौ । एव न भवन्ति ; अत एवाह-अन्तराहत इति, अन्तरादिति कारणात् ऋने विना, अपथ्यस्य तथा अधर्मस्य रोगकरणभावात् गदा भवन्तीति भावः। वर्षशतायुष्वमपि हितादिभोजनाद् भवतीत्याह-पत्रिंशतमित्यादि। एतावतीभी रात्रिभिवर्षशतमेव भवतीति, जितात्मा जिते. न्द्रियः, सम्मतः पूजितः ॥७३॥

Page #1122

२७श अध्यायः
. सूत्रस्थानम् । सुगन्धिपुष्परचिते समे देशेऽथ भोजयेत्। विशिष्टमिष्टसंस्कारैः पथ्यैरिष्ट रसादिभिः। मनोज्ञ शुचि नात्युष्णं प्रत्यग्रमशनं हितम् । पूर्व मधुरमश्नीयान्मध्येऽम्ललवणौ रसौ। पश्चाच्छेषान् रसान् वैद्यो भोजनेष्वव. चारयेत् । आदौ फलानि भुञ्जीत दाडिमादीनि बुद्धिमान। ततः पेयाः ततो भोज्यान भक्ष्यांश्चित्रांस्ततः परम्। घनं पूर्व समश्नीयात् केचिदाहुः विपर्ययम् । आदावन्ते च मध्ये च भोजनस्य तु शस्यते। निरत्ययं दोष. हरं फलेप्चामलकं नृणाम्। मृणालविसशालूक-कन्देक्षुप्रभृतीनि च। पूब्ध योज्यानि भिषजा न तु भुक्ते कथञ्चन। सुखमुच्चैः समासीनः समदेहोऽन्नतत्परः । काले सात्म्यं लघु स्निग्धं क्षिप्रमुष्णं द्रवोत्तरम् । बुभुक्षितोऽन्नमश्नीयात् मात्रावद् विदितागमः। काले भुक्तं प्रीणयति सात्म्यमन्नं न बाधते। लघु शीघ्रं व्रजेत् पाकं स्निग्धोष्ण बलवह्निदम् । क्षिप्रं भुक्तं समं पाकं यात्यदोषं द्रवोत्तरम् । मुखं जीय्येति मात्रावत् धातुसाम्यं करोति च। अतीवायतयामास्तु क्षपा येष्टतुषु स्मृताः। तेषु तत्प्रत्यनीकान्य भुञ्जीत पातरेव तु । येषु चापि . भवेयुश्च दिवसा भृशमायताः। तेषु तत्कालविहितमपराह्न प्रशस्यते । रजन्यो दिवसाश्चैव येषु चापि समाः स्मृताः। कृखा सममहोरात्रं तेषु भुञ्जीत भोजनम् । नाप्राप्तातीतकालं वा हीनाधिकमथापि वा। अमाप्तकाले भुञ्जानः शरीरे ह्यलघौ नरः। तांस्तान् व्याधीनवाप्नोति मरणं वा स गच्छति। अतीतकाले भुञ्जानो वायुनोपहतेऽनले। कृच्छाद विपच्यते भुक्तं द्वितीयश्च न कासति । हीनमात्रमसन्तोषं करोति च बलक्षयम् । आलस्यगौरवाटोप-सादांश्च कुरुतेऽधिकम् । तस्मात् सुसंस्कृतं युक्त्या दोषैरेतेविवर्जितम्। यथोक्तगुणसम्पन्नमुपसेवेत भोजनम्। विभज्य कालदोषादीन् कालयोरुभयोरपि। अचोक्षं दुष्टमुच्छिष्टं पाषाणतणलोष्ट्रवत्। द्विष्टं व्युषितमस्वादु पूति चान्नं विवज्जयेत् । चिरसिद्धं स्थिरं शीतमन्नमुष्णीकृतं पुनः। अशान्तमुपदग्धश्च तथा स्वादु न लक्ष्यते। यद् यत् स्वादुतरं तत्र विदद्यादुत्तरोत्तरम् । प्रक्षालयेद द्भिरास्यं भुञ्जानस्य मुहुर्मुहुः। विशुद्धरसने तस्मिन् रोचतेऽन्नमपूर्ववत् । स्वादुना तस्य रसनं प्रथमेनापि तर्पितम् । न तथा स्वादयेदन्यत् तस्मात् प्रक्षाल्यमन्तरा। सौमनस्पं बलं पुष्टिमुत्साहं हर्षणं मुखम् । स्वादु सञ्जनयत्यनमस्वादु च विषय्येयम् । भुक्त्वा च यत् प्रार्थयते भूयस्तत् स्वादु भोजनम्। अशितञ्चोदकं युक्त्या भुञ्जानश्चान्तरा पिवेत् । दन्तान्तरगतश्चान्नं शोधनेन हरेच्छनैः। कुर्यादनाहृतं तद्धि मुखस्यानिष्ट

Page #1123

( अन्नपानविधिः
चरक-संहिता।
भवतश्चात्र । प्राणाः प्राणभृतामन्नमन्नं लोकोऽभिधावति । वर्णप्रसादः सौन्दयं जीवितं प्रतिभा सुखम् ॥ तुष्टिः पुष्टिवलं मेधा सर्वमन्ने प्रतिष्ठितम् । लौकिकं कर्म यद वृत्तौ सद्वृत्तं * यच्च वैदिकम् ।
कापवर्गे यच्चोक्तं तच्चाप्यन्ने प्रतिष्ठितम् ॥ ७ ॥ गन्धताम्। जीर्णेऽन्ने वर्द्धते वायुविदग्धे पित्तमेव तु । भुक्तमात्रे कफवापि तस्माद मुक्त हरेत् ककम् । धूमेनापोह्य हृया कषायकटुतिक्तकैः । पूगककोलकर्पूर-लवङ्गसुमनःफलैः। कटुतिक्तकषायैर्वा मुखवैशयकारकैः। ताम्बूलपत्र सहितैः सुगन्धैर्वा विचक्षणः । भुक्त्वा राजवदासीत यावदन्नक्लमो गतः। ततः पदशतं गवा वामपाश्र्वे तु संविशेत् । शब्दरूपरसान् गन्धान स्पशांश्च मनसः प्रियान । भुक्तवानुपसेवेत तेनान्नं साधु तिष्ठति । शब्दरूपरसस्पर्श-गन्धाश्चापि जुगुप्सिताः । अशुच्यन्नं तथा भुक्तमतिहास्यश्च वामयेत् । शयनश्चासनश्चापि नेच्छेद्वापि द्रवोत्तरम् । नाग्न्यातपो न प्लवनं न यानं नापि वाहनम् । न चैकरससेवायां प्रसज्येत कदाचन । शाकावरानभूयिष्ठमालश्च न समाचरेत् । एकैकशः समस्तान् वा नाप्यश्नीयाद रसान सदा। प्रागभुक्त खविरिक्तऽनौ द्विरन्नं न समाचरेत् । पूर्वमुक्त विदग्धेऽन्ने भुञ्जानो हन्ति पावकम् । मात्रागुरु परिहरेदाहारं द्रव्यतश्च यः । पिष्टान्नं नैव भुञ्जीत मात्रया वा बुभुक्षितः। द्विगुणश्च पिबेत् तोयं सुखं सम्यक् पनीयते। पेयलेह्यायभक्षाणां गुरु विद्याद यथोत्तरम् । गुरूणाम सौहित्यं लघूनां तृप्तिरिष्यते। द्रवोत्तरो द्रवश्चापि न मात्रागुरुरिष्यते। द्रवाव्यमपि शुष्कन्तु सम्यगेवोपपद्यते। विशुष्कमन्नमभ्यस्तं न पाकं साधु गच्छति। पिण्डीकृतमसंक्लिन्नं विदाहमुपगच्छति। स्रोतस्यन्नवहे पित्तं पक्तौ वा यस्य तिष्ठति । विदा हि भुक्तपन्यद वा तस्यापन्नं विदह्यते। शुष्क विरुद्धं विष्टम्भि वह्निव्यापदमावहेत् ॥ इति ॥७३॥
गङ्गाधरः-अधिकार्थमाह-भवतश्चात्रेत्यादि। प्राणा इत्यादि। प्राणभृताम् अन्नं प्राणास्तस्माल्लोकोऽन्नं धावति। वर्णप्रसादादिमेधान्तं सर्वमन्ने प्रति
चक्रपाणिः-किमर्थमन्नपानविधावेतत् परीक्ष्यमित्याह -प्राणा इत्यादि। अभिधावतीति प्रार्थयति, प्रतिभा प्रज्ञा, मंधा धारणावतो धीः, लौकिकमित्यपरीक्षकलोके भवम्, अपरीक्षका एव
* स्वर्गतौ इति चक्रसम्मतः पाठः।

Page #1124

२७श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
तत्र श्लोको। अन्नपानगुणाः साग्रा वर्गा द्वादश निश्चिताः । सगुणान्यनुपानानि गुरुलाधवसंग्रहः ।
अन्नपानविधायुक्तं तत् परीक्ष्यं विशेषतः॥ ७५ ॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रं चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थानेऽन्नपान
चतुष्केऽन्नपानविधिर्नाम सप्तविंशोऽध्यायः ॥ २७॥ ष्ठितम् । तत्र प्रतिभा श्रतमात्रमर्थतत्वावबोधः। एवं वृत्तौ देहयात्रायां यत् कम्मे यच्च सदवृत्तमुक्तं यच्च वैदिक कम्ने यच्चापवर्ग मोक्षे कम्मेयोगादिसाधनमुक्तं तच्चापि सव्वमन्ने प्रतिष्ठितमिति ॥ ७४ ॥
गङ्गाधरः--अध्यायार्थमाह-तत्र इलोकावित्यादि । साग्रपाः श्रेष्टगुणसहिता अन्नपानगुणाः शूकधान्यादीनां द्वादश वर्गाः। अनुपानानि तेषां गुणाश्च गुरुलाघवयोः संग्रहः सकथ्यादीनां क्रमेण । चरः शरीरावयवा इत्यादिना तयोगुरुलाघवयोः परीक्ष्यमस्मिन्नन्नपानविधायुक्तमिति ।। ७५ ॥
अध्यायं समापयति-अग्नीत्यादि । पूव्वद व्याख्येयम् । इति श्रीगङ्गाधरकविरत्नकविराजकृते चरक जल्पकल्पतरौ मूत्रस्थानीय
सप्तविंशान्नपानादिकाध्यायल्पाख्या सप्तविंशी शाखा ॥२७॥ हि वर्तमानमात्रे प्रवर्तन्ते, परीक्षकास्तु जन्मान्तरोपकारिण्येव प्रायः, कर्म यद वृत्ताविति वर्तमाने साध्ये यत् कृप्यादि कर्म; स्वर्गताविति स्वर्गगमने, वैदिकमिति यज्ञादि ; अपवर्ग इति मोक्षे ; एताश्च निमित्तसप्तम्यः ; यच्चोक्तमिति मोक्षशास्त्रे “सत्यं ब्रह्मवर्यादि अन्न प्रतिष्ठितम्' इति, अन्ननिबन्धनदेहस्थित्यभावेन सरिम्भाभावात्, यस्मादन्न सर्वत्र कारणं, ततस्तत्रावधातव्यमिति ॥ ७ ॥
चक्रपाणि:-- संग्रहेऽन्नपानगुणा इति ‘इश्वर्णम्' इत्यादिनोक्ताः, साग्रमा इति “उदकं केदयति' इत्यादिना, उदकादयो हि क्क दनादिषु अग्रवाः श्रेष्ठा इत्यर्थः ॥ ७५ ॥ इति चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायाम् आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थान
व्याख्यायाम् अन्नपानविधिर्नाम सप्तविंशोऽध्यायः ॥ २७ ॥

Page #1125

अष्टाविंशोऽध्यायः। अथातो विविवाशितपीतीयमध्यायं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रं यः ॥ १॥ विविधमशितं पीतं लीढं खादितं जन्तोर्हितमन्तरग्नि
गङ्गाधरः-अथान्ने यथा वर्णप्रसादादिकं प्रतिष्ठितं तदुपदेष्टुमाह– अथात इत्यादि। सो पूर्ववद व्याख्येयम् । विविधाशितपीतीयमिति-अस्मिन् अध्याये प्रथमं विविधमशितपीतेत्यादि अत ऊद्ध वक्ष्यते तत्र यत्तत्पदार्थ विविधाशितपीतं तदधिकृत्य कृतोऽध्याय इति विविधाशितपीतीय इति । वक्ष्यते ह्यर्थे दशमहामूलीये। अधिकृत्याथेमध्यायमिति ॥ १ ।।
गङ्गाधरः--विविधमित्यादि। विवियमशिनं शालिपष्टिकादि नानाविध शूकधान्यकृतता दुलविकारभूतं प्रधानतयाभ्यवहतमन्नम्। तथा विविध पीतमान्तरीक्षादिजल-दुग्धदधिघृतमधुपद्यासवकाञ्जिकारिष्टचुक्रतक्रानकादिकं पानाथं द्रवभूतम् । विविध लीढ़मिति, नानाविवशूकशमीधान्यविकारपायसक्षीरसम्पव्यञ्जनगुड़ादिरूपं नानिद्रवं नातिसान्द्रं द्रवद्रव्यमुपकरण रूपेणावचारितम् । एवं विवियं खादितमिति, शूफशमीधान्य मांसशाकफलादि-विकार विशेष पिष्टकापूप- घृतपूरादि-फलादि कठिन-द्रव्यमवचारणया कल्पितमभ्यवहृतम् । तच्चतुष्कं जन्तोद्विविधं हितमहितञ्च, तत्राहितवर्ज हितमेव यद् भवति तच्चेदशितं पोतं लीढं खादितं भवति तदा तद्विविधमशितादिकं चतुष्कं द्रव्यं तस्य जन्तोरन्तरग्निना पक्कमाय रससंशयातुभूतं
चक्रपाणिः-पूर्वाध्याये अन्नं प्रागा.'' इत्युकम्, तेन प्रकारेणान्नं प्राणहेतुर्भवति तदभिधानार्थ विविधाशितपीतीयोऽभिधीयते, इयमष्यथंपरा संज्ञा ॥१॥
चक्रपाणिः - विविधमित्यादि । विविधमित्यनेनाशितादीनामवान्तरभेदं दर्शयति, अशितादिषु यो यः प्राय उपयुज्यते, स पूर्वमुक्तः , जन्तोर्हितमिति वचनम् अहितस्याशितादेबलवर्णादि

Page #1126

२८श अध्यायः ]
सूत्रस्थानम् । सन्धुनितबलेन यथास्नोष्मणा सम्यग्विपच्यमानं कालवदनवस्थितसर्वधातुपाकम् अनुपहतसर्वधातूष्ममारुतस्रोतः केवलं शरीरमुपच बलवणसुखायुषा योजयति धातूनूर्जयति ।
तदन्तरग्निना सन्धुक्षितवलेन स्वेन स्वेनोष्मणा स्व स्वस्थितेनाग्निना सम्यगविपच्यमानः खलु कालवदविरतगमनशीलो यथा कालस्तथाविरतसेवानवस्थितः सवधातूनामनन्तरावस्थामारभ्य पूर्वावस्थानाशात्मकः यथास्वेनैवोष्मणा पाको यस्मिंस्तत् केवलं कृत्स्नं शरीरमनुपहतानि सबंधातूष्ममारुतस्रोतांसि यस्मिंस्त । तथाविधं सदेव उपचयबलवर्णसुखायुषा सह योजयति। अविरतसव्वधातुपाकमपि शरीरं नोपहतसर्चधातूप्ममारुतस्रोतो भवति। यतः सर्वान् शरीरधातूनूजयति । प्रतिदिनं यथाकालमभ्यवहतं क्रमेणाविरतं रसादीन् धातून जनयित्वा सर्वधातूष्ममारुतस्रोतांसि पोषयलं जनयति।
कर्तृत्वाभावात् ; अन्तरग्निना ज ठरेण वहिना सन्धुक्षितं बलं यस्य तेनान्तरग्निसन्धुक्षित. बलेनोमणा, यथास्वेनोप्मणेति पृथिव्यादिरूपाशितादेर्यस्य य उष्मा पार्थिवाग्न्यादिकरूपस्तेन, ववनं हि - भीमाप्याग्नेयवायव्याः पञ्चोप्माणः सनाभसाः । पञ्चाहारगुणान् स्वान् स्वान् पार्थिवादीन् पन्ति हि ॥” इति। सम्यगविपच्यमानमित्यशितादि ; किंवा, यथास्वेनोप्मणेति यस्य रुधिरादेय उप्मा धात्वग्निरूपस्तेन सम्यगविपच्यमानमशितादि रसतामापन्नम्, यथा कालो नित्यगत्वेनानवस्थितः, तथानवस्थितोऽविश्रान्तः सर्वधातूनां पाको यस्मिन् शरीरे तत् तथा, तेन, स्वाग्निपाकक्षीयमाणधातोः शरीरस्याशितादिना उपवयादियोजनमुपपन्नमिति दर्शयति । यदि हि पाकक्षीयमाणं शरीरं न स्यात् तदा स्वतः सिद्ध उपचयादौ किमशितादि कुर्यादिति भावः ; किंवा, कालवदित्यशितादिविशेषणम्, तेन, यथोतकाल कृतमशितादीत्यर्थः, अकालभोजनस्योपचयाकारकत्वात्, तथा, अनवस्थितः सर्वधातुषु पाको यस्य तस्याशितादेस्तत् तथा, एतेन, क्वचिदप्यशितादे रसरूपस्य पाकविगमनात् नोपचयादिर्भवतीति दर्शयति । एतच्च व्याख्यानं नातिसुन्दरम्, अस्यार्थस्य "अनुपहत" इत्यादिशरीरविशेषणेनैव लब्धत्वात् पुनः शरीरविशेषणमनुपपन्नम् । अनुपहतेत्यादि। अनुपहतानि सर्वधातूनाम् उष्ममारुतस्रोतांसि यस्य तत् तथा, यदा हि एकोऽपि धातुपाचकोऽग्निरुपहतो मारुतो वा धातुपोपकरसवाही व्यानरूपः क्वचिदुपहतो भवति, तथा स्रोतो वा धातुपोषकरसवहमुपहतं स्यात्, तदाशितादिकं धातूनामवर्द्धकत्वान्नोपचयादिकारकमिति भावः ; केवलमिति कृत्स्नं शरीरम्, किंवा, केवलमित्यधर्मरहितम्, अधर्मयुक्ते हि शरीरे विफलमशितादि भवतीति ।

Page #1127

१११६
चरक-संहिता। । विविधाशितपीतीयः धातवो हि धास्वाहाराः प्रकृतिमनुवर्तन्ते । तत्राहारः प्रसादाख्यं रसं * किट्टश्च मलाख्यमभिनिवर्तयति ।
किट्टात् स्वेदमूत्रपुरीषवातपित्तश्लेष्माणः कर्णानिकस्मादित्यत आह-धातवो हीत्यादि। हि यस्मात धातवो रसादयः सवें ये प्रसादाख्या मलाख्या उपधावाख्याश्च ते घाखाहाराः पूर्वपूवेधातुराहारो येषां ते धाखाहाराः प्रकृतिमनुवत्तेन्ते पूर्वपूर्वधातुमाहरन्तस्ते प्रथपधातोराहार मशितादिकमलभमानाः प्रकृतिस्थमेव पूव्वेपूर्वधातूनाहरन्तः प्रकृतिक्षयमुन् पादयति। न तु प्रकृतिमनुवत्तेन्ते।
तत्रायो रसधातुय्यदाहृत्य पुष्यति तदाह - तत्राहार इत्यादि। आहारो ऽशितायः पक्को जाठराग्निना प्रसादाख्यो रमनामाननाय धातुमभिनिव्वेत्यति । किन्तु मूत्रपुरीषं मलाख्यमभिनिव्वेत्तयति। सर्वपामेव पाके पाकव्यापाराद द्विधा फलमभिनिव्वत्तेते प्रसादभागश्च मलभागश्च ; तत्राहारपाके फलं प्रसादाख्यो रसो मलाख्यं किट्ट मूत्रपुरीषम्। यथा तण्डुलपाके प्रसादाख्य ओदनः मलाख्यं फेनमण्डम् इति। स खल्यायो रसधातुरिमं रसमाहृत्य पुष्यति। किट्टश्च मूत्रमाहत्य मूत्रं पुरीषमाहत्य पुरीषं पुष्यति । तस्मात् पुनयंदयत् पुष्यति तदाह-किट्टादित्यादि । किट्टात् तदा हारजातकिट्टात् स्वेदादयः पुष्यन्ति। किट्टात् प्रथमं सस्नेहद्रवांशः स्वेदस्तमाहत्य स्वेदः पयति निःस्नेहद्रवांशमाहृत्य मूत्रं पुष्यति निवांशमाहृत्य पुरीषं पुष्यति। पकाशयगतस्य पुरीपस्य वायुना शोष्यमाणस्य परिपिण्डितरूपस्य परिणामेन जाताद्वायोर्वायुः पुष्यति। पच्यमानादनादम्लीभूतान स्वच्छभागात्मकं पित्तमाहृत्य पित्तं पुष्यति । भुक्तान्नपाकारम्भे यः फेनभाग उदीय्यते स श्लेष्मा, तमाहत्य श्लेष्मा पुष्यति। इति आहारज
ननु शरीरधातूनां प्रकृतिस्थितानां स्वत एवोपचयाद्यस्ति, तत् किमशितादिना क्रियत इत्याह--धातवो हीत्यादि। धातुराहारो येषां . ते धात्वाहाराः, धातवो रसादयो नित्य क्षीयमाणा अशितादिजनितधात्वाहारा एव सन्तः परं खास्थ्यमनुवर्त्तन्ते, नान्यथेत्यर्थः । योऽसौ धातूनामाहारस्तमाह-तत्रेत्यादि। तत्रेत्यशितादौ रसः किट्टञ्चाभिनिवर्तत इस्थन्वयः, काहारप्रसाद इत्या । यस्य स तथा, प्रसादः सारः ; किट्टमसारभागः ; किट्टादिति मलाख्यात्. तेन अन्नाद् यः किटांशस्ततो मूत्रपुरीषे भवतो वायुश्च, रसात् पच्यमानात् मल: कफः ; इमानि ग्रहण्यध्याये वक्ष्यमाणान्यनुसतव्यानि, वक्ष्यति हि-किट्टमन्नस्य विष्मूत्रं रसस्य तु
* तत्राहारप्रसादाख्यो रसः, इति चक्रतः पाठः ।

Page #1128

२८श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । नासास्यलोमकूपप्रजननमलाः केशरमश्रलोमनखादयश्चावयवाः पुष्यन्ति । पुप्यन्ति त्वाहाररसाद रसरुधिरमांसमेदोऽस्थिमजशुक्रौजांसि पञ्चेन्द्रियद्रव्याणि धातुप्रसादसंज्ञकानि, शरीरकिट्टादेते पुष्यन्ति । यथा जाठराग्निनान्नस्य पाकारम्भे समुदीरितफेनभागमाहृत्य श्लेष्मा पुष्यति तथा रसस्य मलमाहृत्य श्लेष्मा पुष्यति। यथा च पच्यमानादन्नात स्वच्छभाग उदीर्यते यस्तमाहत्य पित्तं पुष्यति तथा रक्त. स्यापि पच्यमानस्य किट्टात् पित्तं पुण्यति। मांसस्य पच्यमानस्य किट्टात् किट्टमाहृत्य यथायथं कर्णाक्षिनासास्यरोमकूपोपस्थमलाः पुष्यन्ति। मेदसः पच्यमानस्य किट्टान किमाहत्य पुनः स्वेदः पुण्यति। अस्थ्नां पच्यमानानां किट्टात् किट्टमाहृत्य केशश्मथलोषनखदन्तादयः पुष्यन्ति। मज्ज्ञस्तु पच्यमानस्य किट्टात् किट्टमाहृत्य दंहस्य स्नेहः पुप्यति। खचः पच्यमानायाः किट्टात् किट्टयाहृत्याक्षिविट् पुप्यतीति। मलाख्यः पाककलम् । वक्ष्यते च चिकित्सिते ग्रहणीचिकित्सिते। अन्नस्य भुक्तमात्रस्य पड़सस्य प्रपाकतः । मधुराख्यात् कफो भावात् फेनभाव उदीयते। परन्तु पच्यमानस्य विदग्धस्याम्लभावतः। आशयाच्च्यवमानस्य पित्तमच्छमुदीय्यते । पकाशयन्तु प्राप्तस्य शोष्यमाणस्य वह्निना। परिपिण्डितपकस्य वायुः स्यात् कटुभावतः । सप्तभिर्देहधातारो धातवो द्विविधं पुनः। यथास्वमग्निभिः पाकं यान्ति किट्टप्रसादतः। किट्टमन्नस्य विषमूत्रं रसस्य तु कशोऽसृजः। पित्तं मांसस्य खमला मलः स्वेदस्तु मेदसः। स्यात् कि केशलोमानो मजाः स्नेहोऽक्षिविटखचः इति।
प्रसादाख्यात् तु पोषणमाह -पुष्यन्ति खित्यादि। आहाररसात तु रसरुधिरादीनि पुष्यन्ति । एवमुक्तं ग्रह यध्याये। रमाद्रक्तं ततो मांसं मांसान्मेदस्ततोऽस्थि च । अस्थनो मज्जा ततः शुक्रं शुक्राद गर्भः प्रसादजः । इति । ओजस्तु सव्वधातुसारम् । एवः आहारा प्रसादसंज्ञानि पञ्चेन्द्रियद्रव्याणि कफोऽसृजः। पित्त मांस खलो : वेदग्न पदमः भ्यान किटं केशलोमास्थनो मजज्ञः स्नेहोऽक्षिधिटन्वचः . दि :, . , पि वातोऽनशनादप्युपलभ्यते तथापि रुक्षकिटादिभाजनमलांशादप्युपपद्य ! ९३ . ४. तात्पनियुन व, न चायं नियमः, यत्मलादेवोत्पद्यत एवेति व्यायामादवगाहादेप वातादिसद्भावात् ; प्रजननं लिङ्गम् ।।
रसपोप्यमाह-पुष्यन्ति हीत्यादि। पन्चेन्द्रिद्रयाणीति पृथिव्यादीनि घाणादीन्द्रिय

Page #1129

१११८
चरक-संहिता। [विविधाशितपीतीयः खवायुज्योतिरब्भूमयः पुष्यन्ति । आहारजरसे हि यानि विकृतीभूतानि पञ्च खादीनि तानि पक्कानि मलविकारं विहाय प्रसन्नानि भूखा शब्दाद्य कैकगुणानि भवन्ति खाहृत्य गर्भारम्भे खात्मकृतानि पञ्चेन्द्रियारम्भकाणि खादीनि पञ्चमहाभूतानि शब्दाद्य कैकगुणानि पुष्यन्ति । वायुपोषणेन प्राणपोषणं ख्यापि तम् । इह शरीरपोषणप्रकरणाद्वात्मनः पोषणं नोक्तम् । तदप्युन्नेयम् । तदुक्तं छान्दग्योपनिषदि त्रिकरणप्रकरणे, तदयथा-यथानु खलु सौम्येमास्तिस्रो देवताः पुरुपं प्राप्य त्रित्तिदैकैका भवन्ति, तन्मे विजानीहीति। अन्नमशितं त्रेधा विधीयन्ते। तस्य यः स्थविष्ठो धातुस्तत् पुरीपं भवति । यो मध्यमस्तन्मांसं योऽणिष्ठस्तन्मनः। आपः पीतास्त्रेया विधीयन्ते । तासां यः स्थविष्ठो धातुस्तन्मूत्रं भवति, यो मध्यमस्तल्लोहितं योऽणिष्ठः स प्राणः। तेजोऽशितं त्रधा विधीयते। तस्य यः स्थविष्ठो धातुस्तदस्थि भवति । यो मध्यमस्तन्मज्जा, योऽणिष्ठः सा वाक। उन्नमयं हि सोम्य मनः आपोमयः प्राण
कराणि, धातुप्रसादसंज्ञकानीति अत्यर्थशुद्धत्वेनैव धातुप्रसादस्वेनेन्द्रियाण्यारभन्त इति दर्शयति । शरीरं बनातीति शरीरबन्धः स्नायुशिरादिः, आदिग्रहणादा-वस्तन्यादिग्रहणम् ; अत्राहारेण रसादिपोषणमेवं केचिद् ब्रुवते, यद्-रसो रक्तरूपतया परिणमति, रक्तञ्च मांसरूपतया, एवं मांसादयोऽप्युत्तरोत्तरधातुरूपतया परिणमन्ति ; अत्रापि च मध्ये केचिद वते--क्षीराद् यथा सर्वात्मना दधि भवति, तथा कृत्स्नाद रसाद् रक्तं भवति, एवं रक्तादयो मांसादिरूपा भवन्तीति, अन्ये त्वाहुः ;-- केदारीकुल्यान्यायेन रसस्य धातुपोषणम्, तत्रान्नादुत्पन्नो रसो धातुरूपं रसम् मधिगम्य कियताप्यंशेन रसं वर्द्धयति, अपरश्च रसराशिस्तत्र च गतः सन शोणितगन्धवर्णयुत्तत्वात् शोणितमिव भूत्वा कियतापि शोणितसमानेनांशेन धातुरूपं शोणितं पुष्णाति, शेषश्च भागो मांसं याति, तत्रापि शोणितवद्व्यवस्था ; तथा मेदःप्रभृतिष्वपाति ; अत एव च मुख्यार्थोऽयं ग्रन्थो भवति, यथा-'रेसागत ततो मांसं मांसान्भेदस्ततोऽरिथ च। अस्थ्नो मजा ततः शुक्र शुक्राद गर्भः प्रसादजः ॥” इति ; तथा हारीतेऽप्युक्त-"रसः सप्ताहादाक् परिवर्त्तमानः श्वेतकपोतहरित हारिद्र पद्मकिंशुकालक्तकरसप्रख्यश्चायं यथाक्रम दिवसपरिवर्त्ताद वर्ण परिवर्तमानः पित्तोप्मोपरागाच्छोणितत्वमापद्यते” इति ; तथा, सुश्रु तेऽप्युक्तम्- “स खल्वाप्यो रस एकैकस्मिन् धातौ त्रीणि त्रीणि कलासहस्राणि पञ्चदश कला अवतिष्टन् एवं मासेन रसः शुक्रीभवति । अन्ये स्वाहुः-- खलेक.पोतन्यायेन अयमन्नरसः पृथक् पृथक् धातुमार्गे गतः सन् रसादीन् पोषयति, न स्वस्य धातुपोषको रसभागो धात्वन्तरेण सम सम्बन्धमप्यनुभवति ; रसादिपोषकाणि स्रोतांसि उत्तरोत्तरं सूक्ष्ममुखाणि दीर्घाणि च, तेनैव रसपोपकरसभागो रसमार्गचारित्वात् रसं पोषयति, एवं रसपोषणकालादुत्तरकालं रक्तपोषकमार्गचारित्वात् रक्तपोषको रसभागो रक्त पोषयति, तथा शोणितपोषणकालादुत्तरकालं मांसपोपकरसभागो मांसं पोपयति विदूरसूक्ष्म

Page #1130

२८श अध्यायः सूत्रस्थानम्।
१११६ सन्धिबन्धनपिच्छादयश्चावयवाः। ते सर्व एव धातवो मलाख्याः प्रसादाख्याश्च रसमलाभ्यां पुष्यन्तः स्वं मानम् स्तेजोमयी वागिति। एवं रसादेव च शरीरस्य सन्धिबन्धनपिच्छादयवावयवाः पुष्यन्ति। ते सव्वे एव मलाख्याः प्रसादाख्याश्च धातवः रसमार्गचारित्वात्, एवं मेद प्रभृतिपोषणेऽपि ज्ञेयम् ; तेन, “रसाद रक्त ततो मांसम्” इत्यादेरयम् अर्थः,-यत्-रसपुष्टिकालादुत्तरकालं रक्त जायते, तथा रक्तकालादुत्तरकालं मांसं प्रजायत इत्यादि । यच्च “रक्त विबदमार्गत्वात् मांसादीन् न प्रपद्यते” इति राजयक्ष्मणि वक्ष्यति तत् हृदयचारिशोणिताभिप्रायेण, न तु पोषकशोणिताभिप्रायेण । किञ्च, परिणामपक्षे, वृष्यप्रयोगस्य रक्तादिरूपापत्तिक्रमेणातिचिरेण शुकं भवतीति ; क्षीतादयश्च सद्य एवं वृष्या दृश्यन्ते ; खलेकपोतपक्षे तु वृष्योत्पन्नो रसः प्रभावात् शीघ्रमेव शुक्रण सम्बद्रः सन् तत्पुष्टिं करोतीति युक्तम् , तथा रस. दुष्ठौ सत्यां परिणामपक्षे तजन्मनां शोणितादीनां सापामेव दुष्टिः स्यात् दुष्टकारणजातत्वात् ; खलेकपोतपक्षे तु यद्धातुपोषको रसभागो दुः, स एब दुष्पति न सर्वे, तदितरेपामदुष्टकारणत्वात् ; तथापि मेदोवृद्धौ सत्यां मूरिकारणत्वेनास्थ्नापि भूयसा भवितव्यम्, दृश्यते च भूरिमेदस इतरधातुपरिक्षयः, वचनञ्च -- मेदस्विनो मेद एवोपचीयते, न तथेतरे धातवः' इति, एवमादिपरिणामवादे दूषगम् ; एप पक्षेषु सवीत्मपरिणामवादो विरुद्ध एवं येन, सर्वात्मपरिणामे त्रिवतुरोपवासात् शरीरस्य मरणं स्यात्, मासोपवासे च केलं शुकमयं स्यात् ; केदारीकुल्यान्यायस्तु तुलएबल एव खलेकपोतन्यायेन, यतः, यदुक्त वृष्यप्रभाव प्रति, तत् केदारीकुल्यापक्षेऽपि प्रभावादेव शीघ्रं रक्तादिधातूनधिगम्य शुक्रजनयिष्यति वृष्य, यथा खलेकपोत. पक्षेऽपि 'प्रभावाद्' इति ; यत् तु रसदुष्टौ शोणितदूषणं, तन्न भवति, धातुभूतशोणितांशपोषकस्य रसभागस्यादुष्टत्वादिति समानं पूर्वेण ; अत्रापि हि पक्षे न सो रसो धातुरूपशोणिततामापद्यते, किं तर्हि, कश्चिदेव शोणितसमानभागः, शेषस्तु शोणितस्थानगतत्वेन किञ्चिच्छोणितसमानवर्णादित्वाच्च शोणितमुच्यते, अनेन न्यायेन –मेदोवृद्धो सत्याम् अस्थिवृद्धिरपि निरस्ता, यतः, मेदसा सह अस्थि पोप्यते, अपि तर्हि मेदास्थानगतेनैव रसेन मेदोऽनुकारिणा ; एवमनयोः पक्षयोमहाजनादृतत्वेन तुल्यन्यायत्वेन च नैकमपि निश्चितं ब्रूमः, बुद्धिविभवान्न पक्षबलाबलम्, तत्र न कश्चित् कार्यविरोध इत्युपरम्यते। ___ नन्वाहाररसाद् रसादयः पुष्यन्तीति वदता धातुरसादाहाररसोत्पादः पृथक स्वीक्रियते, ततश्च, तस्य किं स्थानं, किंवा प्रमाणमिति नोच्यते ? न तस्याहारीत्कर्षापकर्षावेवंविधावुत्कर्षापर्षस्य निश्चितप्रमाणत्वाभावात्, तत्स्थानं तु धमन्य एव पोषकाहाररसस्य तस्य च पृथक् रसादिधातुभ्यः प्रदेशान्तरग्रहणं न क्रियते, रसादिकारणरूपतया रसादिग्रहणेनैव ग्रहणात् । अत्र यद्ययोजः सप्तधातुसाररूपम्, तेन धातुग्रहणेनैव लभ्यते, तथापि प्राणधारणकत्र्तृत्वेन पृथक् पठति ; ये तु शुक्रजन्यमोज इच्छान्त, तेषामरमो धातुरोजः स्यादिति पक्षे चातिदेशं कृत्वा वक्ष्यति'रसादीनां शुक्रान्तानां यत् परं तेजस्तत् खल्बोजः' इति ।

Page #1131

११२०
चरक-संहिता। [विविधाशितपातीयः अनुवर्तयन्ते यथावयः शरीरम् । एवं रसमलौ स्वप्रमाणावस्थितावाश्रयस्य समधातोर्धातुसान्यमनुवत्तयतः ॥२॥ मलाभ्यामाहारजाभ्यां पुष्यन्तो यथावयः शरीरं स्वं मानं प्रकृतिमानमनुवर्तयन्ते । वयोऽनुरूपं यथावयस्तु शरीरं जन्मावधिप्रत्यग्रस्वभावधातुसमुदायात्मकम् । धातूनां हि प्रत्यग्रता खल्वग्रषग्रनिति प्रत्यग्र वत्तते प्रत्यग्रभावस्तु स्वभावात् त्रिंशद्वर्षं यावद्वत्तते। तत्र पोडशवर्ष यावदसम्पूर्णभावेन प्रत्यग्रभावः, षोडशे तु सम्पूर्ण सव्वधातुशरीरं भवति। उक्तश्च सुश्रुते। यथा हि पुष्पमुकुलस्थो गन्धो न शक्यमिहास्तीति वक्त न वास्तीति । अथवास्ति सतां भावानाम् अभिव्यक्तिरिति कृता केवलं सोक्षम्यान्नाभिव्यज्यते । स एव गन्धो वित. पत्रकेशरे कुमुमे कालान्तरेणाभिव्यक्तिं गच्छति, एवं बालानामपि वयःपरिणामाच्छुक्रमादुर्भावो भवति। रोमराज्यादयोऽथातवादयश्च विशेषा नारीणां रजसि चोपचीयमाने शनैः शनैः स्तनगर्भाशययोन्यभिद्धिर्भवति। स एवानरसो वृद्धानां जरापरिपकशरीरखान्न प्रीणनो भवति। त एते शरीरधारणाद्धातव उच्यन्ते इति । बालानामिति वचनेन पोडशवर्षपय्येन्तं ख्यापितमिति। ततस्तु त्रिंशद्वपं यावत् सम्पूर्णसर्वशतूनां प्रत्यग्रभावस्तेनाहाररसात् क्रमेण शरीरं वद्धते धातुद्धया। त्रिंशद्वादृद्ध धातूनां स्थैय्यस्वभावः पष्टिवषं यावत् । तेन समभावः शरीरस्य न क्षयो न वृद्धिश्च स्यात् । षष्टिवादृर्द्ध सप्ततिवपं यावत् हासारम्भस्वभावस्तेन ह्रासारम्भमात्र शरीरस्य भवति । सप्ततिवर्षादूद्ध क्षयः क्रमेण भवति वाद्धक्यं तदोच्यते। इति यथावयः शरीरं बोध्यमिति । एवमनेन प्रकारेण रसश्च मलश्चेति द्धो स्वप्रमाणावस्थितौ तद्रसमलयोराश्रयस्य समधातोः शरीरस्य धातुसाम्यमनुवत्तयत इति । रसतो रसाउत्तरोत्तरपोषणमुक्तं सुश्रुते शोणितवणनीये। तद यथा-तत्र पाञ्चभोतिकस्य चतुविधस्य परसस्य द्विविधवीय्यस्याष्टविधवीय्यस्य वानेकगुणस्योपयुक्तस्याहारस्य सम्यकपरिणतस्य यस्तेजोभूतः सारः परममूक्ष्मः स रस इत्युच्यते । तस्य च हृदयं स्थानं, स हृदयाच्चतुर्विशतिं
उपपादितपोषणानां धातुमलानां प्रकृत्यनुविधानमुपसंहरति-ते. सर्व इत्यादि ।-मलाख्या अपि स्वेदमूत्रादयः स्वमानावस्थिता देहधारणात् धातवो भवन्तीत्युक्त-"धातवो मलाख्याः" इति ; यथावयः शरीरमिति यस्मिन् वयसि बाल्यादौ यादृशं मानं धातूनां, तादृशं पुष्यन्तः ; तथा यस्मिन् शरीरे प्रकृत्या दीर्घ ह्रस्वे कृशे वा स्थूले वा यादृशं मानं धातृनां, तादृशं पुष्यन्त

Page #1132

२८श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
११२१ धमनीरनुपविश्योद्धगा दश दश चाधोगाश्चतस्रस्तियंगगाः कृत्स्नं शरीरमहरहः तर्पयति बढे यति धारयति यापयति जीवयति चादृष्टहेतुकेन कम्मणा। तस्य शरीरमनुधावतोऽनुमानाद गतिरुपलक्षयितव्या क्षयद्विवैकृतैः; तस्मिन् सर्वशरीरावयवदोपधातुमलाशयानुसारिणि रसे जिज्ञासा ; किमयं सौम्यः तैजसो वेति ? अत्रोच्यत--स खलु द्रवानुसारी स्नेहनजीवनतर्पणधारणादिभिः विशेषः सौम्य इत्यवगम्यते। स खल्वाप्यो रसो यकृतप्लीहानी प्राप्य रागमुपैति। भवतश्चात्र। रञ्जितास्तेजसा वापः शरीरस्थेन देहिनाम् । अव्यापन्नाः प्रसन्नेन रक्तमित्यभिधीयते। रसादेव स्त्रिया रक्तं रजःसंज्ञ प्रवर्तते। तद्वदि द्वादशादृद्ध याति पञ्चाशतः क्षयम् ॥ आत्तेवं शोणितन्तु अग्नेयमग्नीपोमीयखाद गर्भस्य, पाञ्चभौतिकश्चापरे जीवरक्तमाहुराचाय्योः। वित्रता द्रवता रागः स्यन्दनं लघुता तथा। भूम्यादीनां गुणा हेते दृश्यन्ते चात्र शोणिते। रसाद्रक्तं ततो मांसं मांसान्मेदः प्रजायते। मेदसोऽस्थि ततो मज्जा मज्ज्ञः शुक्रस्य सम्भवः ॥ तत्रैषां धातूनामन्नपानरसः प्रीणयिता । रसजं पुरुषं विद्याद रसं रक्षेत् प्रयत्नतः । अन्नात् पानाच मतिमानाचाराच्चाप्यतन्द्रितः। तत्र रस गतो धातुः, अहरहर्गच्छतीत्यतो रसः। स खलु त्रीणि त्रीणि कलासहस्राणि पश्चदश च कला वैकैकस्मिन् धाताववतिष्ठन्ते एवं मासेन रसः शुक्रीभवति, स्त्रीणाश्चात्तेवमिति । भवति चात्र। अष्टादश सहस्राणि संख्या चास्मिन् समुच्चये। कलानां नवतिः प्रोक्ताः स्वतन्त्रपरतन्त्रयोः॥ सशब्दाच्चेिजेलसन्तानवदणुना विशेषेणानुधावत्येवं शरीरं केवलम्। वाजीकरण्यस्वोषधयः स्वबलगुणोत्कर्षाद विरेचनवदुपयुक्ताः शुक्रं शीघ्र विरेचयन्तीति । अत्र कला त्रिंशत् काष्ठारूपा मतान्तरे दशमुहूत्र्तरूपा। तेन पश्चाहोरात्रात् परं रक्तं भवतीत्येवमेकैकधातुपरिवत्तेनेन त्रिंशदिनात् परं शुक्ररूपेण प्रव्यज्यते रसः पुंसः स्त्रिया आर्तवरूपेणेति। हारीतमते सप्तदिनादागितिवचनेन कस्यचित् कदाचित् पञ्चाहेन षड़हेन वा रसपरिवर्तनं भवति न खत ऊद्धमिति ख्यापितम्। पत्रिंशदिनात् परमिति नार्वाक् शुक्रं भवतीति ॥२॥
इति योजना ; एवमित्यादी खग्रमाणावस्थितौ इति अनतिरिक्तावन्यूनौ च ; आश्रयस्येति शरीरस्य, यथा पक्कं सर्वाश्रयं पश्चाद्धमनीभिः प्रपद्यते सर्वशरीरमित्यर्थः ; समधातोरिति समरसादेः समस्वेदमूत्रादेश्च ॥ २ ॥

Page #1133

११२२
चरक-संहिता। विविधाशितपीतीयः निमित्ततस्तु क्षीणाभिवृद्धानां प्रसादाख्यानां धातूनां वृद्धिक्षयाभ्यामाहारमूलाभ्यां रसः साम्यमुत्पादयत्यारोग्याय किट्टश्च मलानामेव। स्वमानातिरिक्ताः पुनरुत्सर्गिणः शीतोष्णपर्यायगुणश्च उपचर्यमाणा मलाः शरीरधातुसाम्यकराः
गङ्गाधरः-ननु समधातोर्धातुसाम्यमनुवत्तयतो रसमलौ विपमधातुश्च पुरुषो यदभ्यवहरति तत् किं व्यर्थ स्यादित्यत उच्यते-निमित्ततस्वित्यादि । निमित्तविशेषात् क्षीणातिद्धधातूनां प्रसादाख्यानां रसादीनामाहारभूलाभ्यां वृद्धिक्षयाभ्यां साम्यमुत्पादयति रस आरोग्याय। निमित्ततो हि क्षीणानां धातूनां वृद्धिकराहारेण रसो दृद्धिं कृखा साम्यमुत्पादयति आरोग्याय। तथा निमित्ततो वृद्धानां धातूनां क्षयकराहारेण रसक्षयं कृतारोग्याय साम्यमुत्पादयतीति । किश्चाहारस्य निमित्ततः हि क्षीणद्धानां मलानामेव ऋद्धिक्षयाभ्यामाहारमूलाभ्यां साम्यमुत्पादयत्यारोग्यायेति चकारेणानुवत्तेते। आहारो मूलं ययोस्ताभ्यां वृद्धिक्षयाभ्यामिति ; क्षीणे द्धि कारणाहारेण वृद्ध क्षयकारणेनाहारेण किट्ट मलयातूनां साम्यमुत्पादयत्यारोग्यायेति ।
प्रसादाख्यधातुभ्यो मलानां विशेषमाह-स्वमानेत्यादि । स्वमानादतिरिक्ता वृद्धा मलधातव उत्सर्गिणः शरीरानिःसरणशीलाः। स्वेदमूत्रपुरीपादयरते च शीतोष्णपायगुणैः शीतगुणमलद्धावुष्णगुणद्रव्यः संशोधनरूपचर्यमाणा उष्णगुणमलद्धौ शीतगुणद्रव्यैरुपचर्यमाणा उत्सृष्टा वहिनि मृताः शरीरधातुसाम्यकराः समुपलभ्यन्ते।
चक्रपाणिः-निमित्तत इत्यादि। निमित्तत इत्यनेन अनिमित्तेऽरियरूपे क्षयवृद्धी निराकरोति ; वृद्धिक्षयाभ्यामिति यथासंख्यं वृद्धक्षीणाहारकृताभ्याम्, एतेन आहारविशेषकृतवृद्धिक्षयो रसः साम्यं करोतीत्यर्थः ; धातुसाम्यस्यारोग्यत्वे सिद्धेऽपि यदारोग्यायेति व ते, तेन प्राकृतधातूनां क्षयेण वातिवृद्ध या वा साम्यं निराकरोति, अस्य साम्यस्य रोगकर्तृत्वादेव । किञ्च मलानामेवमेवेति, यथा रसस्तथा किटमप्यारोग्याय मलानां साम्यं प्रतिपादितं रसक्रमेण करोति । वृद्धमलानां चिकित्सान्तरमाह-स्वमानेत्यादि। उत्सर्गो वहिनिःसरणं संशोधनरूपमेषां शास्त्रोक्तमस्ति, उत्सर्ग वा वहन्तीत्युत्सर्गिणः ; वृद्धानां मलानां चिकित्सान्तरमाहशीतोष्णेत्यादि। पर्ययो विपर्ययः, तेन शीतोष्णविपरीतगुणैरित्यर्थः, तेन शीतसमुत्थे मले उष्णं तथोषणसमुत्थे शीतभुपचारो भवति ; आदिशब्दश्चात्र लुप्तनिर्दिष्टः, तेन स्निग्धरक्षादीनामपि विपरीतगुणानां ग्रहणम्. किंवा, पर्याय गुणात्मगुणाः शीनोस्निग्धरक्षातयः, तैश्च

Page #1134

२८श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
११२३ समुपलभ्यन्ने। तेषां मलप्रसादाख्यानां धातूनां स्रोतांस्ययनमुखानि, तानि यथाविभागेन यथास्वधातून पूरयन्ति। एवमिदं शरीरम् अशितलीढ़पीतखादितप्रभवम् अशितखादितपीतलीढ़प्रभवाश्च शरीरेऽस्मिन् व्याधयो भवन्ति । हिताहितोपयोगविशेषास्तत्र शुभाशुभकरा भवन्तीति ॥ ३॥
· एवंवादिनं भगवन्तमात्र यमग्निवेश उवाच। दृश्यन्ते हि
केन पथा ते पोपकाः स्युरिति ? अत उच्यते-तेपामित्यादि । तेषां मलाख्यानां प्रसादाख्यानाञ्च धातूनामयनस्य गमनस्य मुखानि स्रोतांसि, तानि स्रोतांसि यथास्वं यस्य धातोर्यत् स्रोतस्तद्धि खलु यथाविभागेन पूच्चपूर्वधातुना परपरधातून पूरयन्ति । एवमित्यादि । अनेन प्रकारेणाशितपीतलीढ़वादिताहारप्रभवमिदं शरीरं यथा, तथैवाशिनादिप्रभवाश्च व्याधयोऽस्मिञ्छरीरे भवन्ति । कथमित्यत आह--हिताहितेत्यादि। तत्र हिताहारोपयोगविशेषाः शुभकरा आरोग्यकरा भवन्ति । अहिताहारोपयोगविशेषा अशुभ. करा व्याधिकरा भवन्ति । इति ॥३॥ __ अथात्र संशयानस्याग्निवेशस्य प्रश्नमुपन्यस्तुमाह-एवंवादिनमित्यादि। तत्प्रश्नं दर्शयति-दृश्यन्ते हीत्यादि। हि यस्माद्भो भगवन् गुरो हितयथायोग्यतयोपचर्यमाणा इति ज्ञेयम् । एतेन वृद्धमलानां त्रिविधोऽप्युपक्रमो निदानवर्जनशोधनशमनरूप उक्तो भवति, अत्र निदानवर्जन वृद्धमले मलवृद्धिहेत्वाहारपरित्यागादल्पमलाहारोपयोगाद वा बोद्धव्यम्, संशोधनज्ञ ‘उत्सर्गिणः” इत्यनेनोनम्, शमनञ्च ‘शीतोष्ण” इत्यादिनन्थे। नोकम् । ___ अयनानि च तानि मुखानि चेत्ययनमुखानि, अत्रायान्त्यनेनायनानि, स्वनामस्रोतोमुखञ्चायनञ्च ; किंवा अयनस्यागमनस्य मुखानि मार्गाणि, तेन अयनमुखानि गतिमार्गाणीत्यर्थः ; तानि च स्रोतांसि मलप्रसादपूरितानि। धातून् यथास्वमिति यद् यस्य पोप्यं तच्च तत् पूरयति ; यथाविभागेनेति-यस्य धातोर्यो विभागः प्रमाणं तेनैव प्रमाणेन पूरयति, ताहकप्रमाणान्येव पुष्यन्ति, नाधिकानीत्यर्थः । एतच्च प्रकृतिस्थानां कर्म ; विकृतानान्तु न्यूनातिरिक्तधातुकरणमस्त्येवेति बोद्धव्यम् ; उक्तञ्चान्यत्र-"स्रोतसा च यथास्वेन धातुः पुष्यति धातुना” इति ।
उपसंहरति-एवमित्यादि। कथमशितादेविरुद्धयोः शरीरतदुपघातकरोगयोरुत्पाद इत्याहहिताहितेत्यादि। हितरूपोऽशितादिविशेष: शुभरूपविशेषकारकः, अहितरूपस्स्वशितादिविशेषोऽशुभरूपविशेषकरो भवतीति । तेन नैव रूपात् कारणात् विरुद्ध कार्योदय इति भावः ॥३॥

Page #1135

११२४
चरक-संहिता। विविधाशितपीतीयः भगवन् हितप्तमाख्यातमप्याहारमुपयुञ्जाना व्याधिमन्तश्चैव अगदास्तथैवाहितसमाख्यातम् । एवं दृष्ट कथं हिताहितोपयोगविशेषात्मकं शुभाशुभविशेषमुपलभामहे इति ॥ ४ ॥ . तमुवाच भगवानात्रयः। न हिताहारोपयोगिनामनिवेश तन्निमित्ता व्याधयो हि जायन्ते। न च केवलं हिताहारोपयोगादेव सर्वव्याधिभयमतिकान्तं भवति । सन्ति हातेऽप्याहारोपयोगात् ॐ अन्या रोगप्रकृतयः; तद् यथा-काल विपर्यायः परिणामः प्रज्ञापराधः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाश्च असात्म्याः । इत्येता रोगप्रकृतयो रसान सम्यगुपयुञ्जानमपि पुरुषमशुभेन समाख्यातमप्याहारमुपयुञ्जाना नरा व्याधिमन्तश्चागदाश्च दृश्यन्ते, तथाचाहितसमाख्यातञ्चाहारमुपयुञ्जाना नरा व्याधिमन्तश्चैवागदाश्च दृश्यन्ते। एवं दृग्टे सति कथं हिताहितोपयोगविशेषकृतं शुभाशुभविशेष जानीमः ? इति ॥४॥
एवं पृष्टस्तु भगवानात्रेयस्तमग्निवेशमुवाच नेत्यादि । हे अग्निवेश न खलु हिताहारोपयोगिनां तन्निमित्तव्याधय आहारनिमित्ता व्याधयो जायन्ते । तहि च तेषां हिताहारोपयोगिनां ये व्याययो दृश्यन्ते न च ते व्याधय आहारनिमित्ताः, यतो हिताहारोपयोगादेव केवलं सर्वव्याधिभयमतिक्रान्तं न भवति। कस्मादित्यत आह-सन्तीत्यादि । हि यस्मादाहारोपयोगातेऽप्यन्या रोगाणां प्रकृतयः कारणानि सन्ति, तन्निमित्तास्ते व्याधयस्तेषामिति । काः पुनस्ता आहारोपयोगादन्या रोगप्रकृतय इति ? तदाह-तद् यथेत्यादि । कालविपर्ययः परिणामो नाम, प्रज्ञापराध एवमसात्म्याश्च शब्दादय इति । इत्येता रोगप्रकृतयः खलु रसान् हिनाहारान् सम्यगुपयुञ्जानमपि पुरुषं
चक्रपाणिः- दृश्यन्ते हि भगवन्नित्यादौ तथैवाहितसमाख्यातम् उपयुञ्जाना ब्याधिमन्नश्चागदाश्चेति सम्बन्धः, विशेषात्मकमिति विशेषोद्भवम् ॥ ४॥
चक्रपाणिः-तन्निमित्ता इति हिताहारनिमित्ताः ; न केवलमिति न परम् ; रोगप्रकृतय इति
* अहिताहारोपयोगादिति चक्रसम्मतः पाठः साधीयान् ।

Page #1136

२८श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
११२५ व्याधिनोपपादयन्ति। तस्माद्विताहारोपयोगिनोऽपि दृश्यन्ते च व्याधिमन्तः। अहिताहारोपयोगिनां पुनः कारणतः न सद्यो दोषवान् भवत्यपचारः। न हि सर्वाण्यपथ्यानि तुल्यदोषाणि, न च सर्वे दोषास्तुल्यबलाः, सर्वाणि शरीराणि न व्याधिनमित्वे समर्थानि भवन्ति । तदेव ह्यपथ्यश्च देशकालसंयोगवीर्यप्रमाणातियोगाद भूयस्तरमपथ्यं सम्पद्यते । स एव व्याधिरूपेणाशुभेनोपपादयन्ति। तस्माद्धिताहारोपयोगिनोऽपि पुरुषा व्याधिमन्तो दृश्यन्ते। अथाहितसमाख्यातमाहारमुपयुञ्जाना ये चागदा दृश्यन्ते तत्र ब्रूमः। अहिताहारोपयोगिनां घुसान्तु सोऽपचारो न सद्यो दोपवान् भवति कारणतः प्रतिबन्धककारणान्तरतः न सद्योऽशुभकरो भवति यावदोपवान् न भवति सोऽपचारस्तावत् ते खगदा दृश्यन्ते यदा दोपवान् स्यात् तदा व्याधिमन्तो भवन्ति । कस्मान्न सद्यो दोषवान् भवति सोऽपचारः ? इत्यत आह-न हीत्यादि। हि यस्मात् सळण्यपथ्यानि न तुल्यदोषाणि भवन्ति। कानिचित् सद्योदोषवन्ति कानिचित् कालान्तरदोषवन्ति भवन्ति तत्स्वभावात्। ये च तेपामपथ्यानां दोषास्तेऽपि सचे दोषा न तुल्यवलाः ; केचिदल्पबलाः केचिन्मध्यबलाः केचित् प्रवलबलाः। एवं चेत् तत्रापि पुंसां शरीराणि सर्वाणि न व्याधिक्षमित्वे समर्थानि भवन्ति। कानिचिच्छरीराणि व्याधिसहानि व्याधिमन्तापि चाव्याधीनीव भान्ति, व्याधिक्षमिले समर्थखात्। कानिचिच्छरीराणि यत्किश्चिद व्याधिमन्तापि प्रबलव्याधिमन्तीव भान्ति व्याधिक्षमिले सामर्थ्याभावात्। तथाचाह-तदेवेत्यादि। यदपचारादगदाः पुरुषा दृश्यन्ते हि यस्मात् तत् अपथ्यमल्पवलं न सद्योदोपवद्भवति देशकालायतियोगाद भूयस्तरं बलवरोगकारणानि ; अहिताहारोपयोगिनामित्यादि। कारणत इति निमित्तान्तरात् प्रतिबन्धकात्, तच्च कारणम्,-"तदेव ह्यपथ्य-मित्यादिवक्ष्यमाणग्रन्थविपरीतं बोद्धव्यम् । सद्य इति तत्कालम्, अनेनापथ्यस्य रोगजननं प्रति कालान्तरविकारकर्तृत्वं प्रायो भवतीति दर्शयति, अन्यथा सद्य इत्यनर्थकं स्यात् कालान्तरेऽपि दोपा कर्तृत्वात् ; दोपवानिति व्याधिजनकः, अपचार इति अहिताहारोपयोगः ; उक्तकारणमाह-न हीत्यादि। तुल्यदोषाणीति तुल्यदोषकराणि ; व्याधिक्षमित्वं व्याधिबलविरोधित्वं व्याध्युत्पादप्रतिबन्धकत्वमिति यावत् ; तदेवापथ्यतुल्यदोषादि विवृणोति-तदेवेत्यादि । अत्र यद्यपि प्रस्तुतत्वादपथ्यप्रतिबन्धकानि कारणानि वक्तव्यानि,

Page #1137

११२६
चरक-संहिता। विविधाशितपीतीयः दोषः संसृष्टयोनिर्विरुद्धोपक्रमो गम्भीरानुगतश्विरस्थितः प्राणायतनसमुत्थो मम्मोपघाती भूयान कष्टतमः क्षिप्रकारितमश्च सम्पद्यते। शरीराणि चातिस्थूलान्यतिकृशान्यनिविष्टमांसशोणितादीनि दुर्बलान्यसात्स्याहारोपचितान्यल्पाहाराणि
अल्पसत्त्वानि भवन्ति व्याध्यसहानि, विपरीतानि पुनर्व्याधिदपथ्यं सम्पद्यते। तबलवदपथ्यकृतः स एव दोषः खलु यथादेशकालाद्यतियोगाद भूयस्तरखापन्नापथ्यकृतो भवति। तथाविधः सन् कश्चित् संसृष्टयोनिद्वन्द्वसन्निपातव्याधेोनिर्भवति, कश्चित् तथा विरुद्धोपक्रमहेतुर्भवति, कश्चिद् गम्भीरधाखनुगः स्यात्, कश्चिचिरस्थितः स्यात्, कश्चित् प्राणायतनसमुत्थव्याधिहेतुर्भवति, कश्चिन्मौपघाती स्यात् । कश्चिद् भूयान कष्टतमः स्यात् । कश्चित् क्षिपकारितमश्च सम्पद्यते इति।
ननु कीदृशानि शरीराणि व्याधिक्षमिव समर्थासमर्थानि भवन्ति ? इत्यत आह-शरीराणि चेति । अतिस्थूलादीनि शरीराणि व्याध्यसहानि भवन्ति । अतिस्थलादिविपरीतानि तु शरीराणि व्याधिसहानि भवन्ति । तथापि सामान्यन्यायतयाऽपथ्यशक्तिबर्द्धकान्युच्यन्ते ;-रात्र देशादीनां योगादिति अनुगुणदेशादियोगात, यथा-व्रीहिः पित्तकर्तृत्वेनापथ्यः,-स चानूपदेशयोगाद भूयस्तरमपथ्यो भवति, धन्वदेशे तु हीनबलो भवति, तथा शरत्कालस्यानुगुणस्य योगात् बलवान् भवति, हेमन्ते दुर्बलः ; संयोगाद् यथा-दधिफाणितादियुक्तो बलवान्, मध्वादियुक्तश्च दुर्बलः ; वीर्याद् यथा-संस्कारोष्णीकृतो बलवान्, शीतस्तु दुर्बलः ; स एव च प्रमाणातियोगाद बली, हीनमात्रस्त्वबल इत्याद्यनुसतव्यम्। दोषतुल्यबलतामाह-स एव दोष इत्यादि। संसृष्टा मिलिता बहवो योनयः कारणानि यस्य स तथा ; किंवा, संसृष्टयोनिरित्यनुगुणदूप्यो यथा-पित्तस्य रक्त दूष्यम् असाध्यकरत्वं क्षिप्रकारित्व भवति ; विरुद्धोपक्रमो यथा--पित्तं मेहारम्भकम्, वचनं हि-त्वङ्मांसाश्रयमुत्तानं गम्भीरन्त्वन्तराश्चयम्” इति ; गम्भीरानुगत इति गम्भीरमजादिधातुगत इत्यर्थः ; चिरस्थित इति देहे चिरकालावस्थानेन कृतमूलत्वात् कष्टतमोऽसाध्यः ; प्राणायतनसमुत्थ इत्यग्रपाध्याये वक्ष्यमाणशङ्खादिदशप्राणायतनाश्रयी ; मोपघाती इति प्राणायतनव्यतिरिक्तक्षिप्रकारितमो हृदयादिमम्र्मोपघातकारी ; मर्मघातित्वेनैव मर्मविशेषप्राणायतनसमुत्थत्वे लब्धे पुनस्तद्वचनं प्राणायतनमाश्रयिणो विशेषेण कष्टत्वप्रतिपादनार्थम् ; कष्टतम इति बहुदुःखकर्तृत्वेनासाध्यत्वेन च ; क्षिप्रकारितम इत्याशुविकारकारितमः ; चकारात् संसृष्टयोनित्वादिहेतूनामरूपत्वेन कष्टकष्टतरक्षिप्रकारिव्याधिकारित्वं दर्शयति ; व्याध्यक्षामशरीराण्याह-शरीराणि चेत्यादि। अनिविशनि श्लथमांसादीनि येषां शरीराणां तानि तथा,

Page #1138

२८श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
११२७ सहानि। एभ्यश्चैवापथ्याहारदोषशरीरविशेषेभ्यो व्याधयो मृदयो दारुणाः क्षिप्रसमुत्थाश्चिरकारिणो भवन्ति। अत एव वातपित्तश्लेष्माणः स्थानविशेष प्रकुपिता व्याधिविशेषान् अभिनिवर्तयन्त्यग्निवेश। तत्र रसादिषु स्थानेषु प्रकुपितानां दोषाणां यस्मिन् यस्मिन् स्थाने ये ये व्याधयः सम्भवन्ति तांस्तान व्याधीन यथावत् अनुव्याख्यास्यामः ॥ ५ ॥ तहि कुतो व्याधयो मृदुदारुणादयो भवन्ति ? इत्यत उच्यते-एभ्यश्ववेत्यादि । अपथ्याहारश्च देशकालसंयोगवीय्येप्रमाणातियोगकृतोऽपथ्याहारजो दोषविशेपश्चातिस्थलादिशरीरविशेपश्चेत्येभ्य एव हेतुभ्यो मृदवो व्याधयो भवन्ति । तद्विशेषेभ्यो दारुणाश्च व्याधयो भवन्ति। तद्विशेषे क्षिप्रसमुत्थाश्च चिरकारिणश्च व्याधयो भवन्तीति ।
के पुनरेपां विशेषेभ्यो मृदुदारुणादीन् व्याधीन जनयन्ति ? इत्यत उच्यते--अत एवंत्यादि । अत एवापथ्याहारादोषशरीरविशेषेभ्य एव वातादयः कुपिताः स्थानविशेषे व्याधिविशेषानभिनिवेशयन्ति । स्थानविशेषेण यद्माधिविशेपान दर्शयितु प्रतिजानीते। तत्रेत्यादि । रसादिषु स्थानेषु कुपिता यस्मिन यस्मिन्न परस्मिन् स्थाने ।। ५॥ .
किंवा, भनिविधानि विपमाणि । उपचितानीति संवर्द्धितानि ; आमान्नपुष्टं हि शरीरमनुभूतदोपभावितमेव भवतीति भावः ; विपरीतानीत्यनतिस्थूलत्वादियुक्तानि, व्याधिसहानीति व्याध्युत्पादकप्रतिबन्धकानि; एतच्च शरीरमधिकृत्य वैपरीत्यं व्याधिसहत्वे उदाहरणार्थम् उपन्यस्तम्, तेन यथोक्ता पथ्यबलवैपरीत्यं दोपबलपरीत्यञ्च न सद्यो व्याधिकारक भवतीत्येदप्युक्त बोद्रव्यम् ; पुनदेवापथ्याहारदोपशरीराणामेवाबलवत्त्वबलवत्त्वेन लक्षणविशेष यथायोग्यतया मृद्वादिव्याधिकारणत्वेन उपसंहरन्नाह-एभ्यश्चैवेत्यादि। विशेषा यथोक्ता उक्तविपरीताश्च, तत्र, उक्तविपरीतानां विशेषान् मृदवस्तथा चिरकारिणश्च भवन्ति, यथोक्तापथ्यादिविशेषाद दारुणाः क्षिप्रकारिणश्च भवन्तीति मन्तव्यम्। अनेन प्रसङ्गेन वातादीनां रसादि. स्थानविशेषेषु कुफ्तिानां ये व्याधयो भवन्ति, तान् दर्शयितुमाह-अत एवेत्यादि । तत्र रसेत्यादौ कुपितानां दोपागामित्यनियमेन रसे कुपितो वायुः पित्तं वा श्लेष्मा वा, वातादयोऽश्रद्धादीनि कुन्ति, सत्यपि दोषभेदे आश्रयस्याभेदात् आश्रयप्रभावेणैवाऽश्रद्धादयो भवान्त, परं दोषभेदे अश्रद्धादावेव वातादिलिङ्ग विशिष्टं भवति ; किंवा यथायोग्य

Page #1139

११२८
वरक-संहिता। विविधाशितपीतीयः अश्रद्धा चाचिश्चास्य-वरस्यमरसज्ञता। अङ्गमर्दो ज्वरस्तन्द्रा हृल्लासो गौरवं तमः॥ पाण्डुत्वं स्रोतसां रोधः क्लैव्यं सादः कृशाङ्गता। नाशोऽग्नेरयथाकालं बलयः पलितानि च ॥ रसप्रदोषजा रोगाः--
---वक्ष्यन्ते रक्तदोषजाः। कुष्ठवीसर्परिड़का रक्तपित्तममृगदरः ॥ गुदमेदास्थपाकाश्च प्लीहा गुल्मोऽथ विद्रधी। नीलिका कामला व्यङ्गाः पिनवस्तिलकालकाः ॥ दद्रुश्चर्मदलं श्वित्रं पामा कोठास्त्रमण्डलम् । रक्तप्रदोषाजायन्ते--
--शणु मांसप्रकोपजान। अधिमांसाव॒दं कीलं गलशालकशुण्डिका ॥ पूतिमांसालजीग़ण्ड-गण्डमालोपजिलिकाः । विद्यान्मांसाश्रयात्--------------------------॥
गङ्गाधरः-तद यथा--- अश्रद्धेत्यादि। अश्रद्धादयो रसप्रदोषजा रोगा भवन्ति । १। वक्ष्यन्ते रक्तदोषजा इति । कुष्ठादयो रक्तपदोषजा जायन्ते । २। अथ मांसप्रकोपजान् शृणु। अधिमांसादीन मांसाश्रयान्
रसायिणा वातादिनाऽश्रद्धादिकरणं बोद्धव्यम्, यतः---न गौरवं वातदुष्टरसे भवितुमर्हति, एतच्च नातिसुन्दरम् , तेन पूर्वपक्षो ज्यायान् ॥ ५॥
चक्रपाणिः --अश्रद्वायां मुखप्रविष्टस्याहारस्याभ्यवहरणं भवत्येव परन्त्वनिच्छा, अरुची तु मुखप्रविष्टं नाभ्यवहरतीति भेदः। आस्यवरस्यमुचितादाहारस्य रसादन्यथात्वम्, अरसज्ञता रसाप्रतिपत्तिः, सादोऽवसादः । रक्तप्रदोपजेषु कुष्ठग्रहणादेव चर्मकीलदह दिलाभे सिद्धे पुनस्तद्वचन विशेषप्रादुर्भावप्रदर्शनार्थम्, निलकालकास्तिलाकृतयः, अस्रमण्डल लोहिामण्डलम् ।

Page #1140

२८श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
११२६ ....-मेदःसंश्रयांस्तु प्रवक्ष्यते। निन्दितानि प्रमेहाणां पूर्वरूपाणि यानि च ॥ अध्यस्थिदन्तदन्तास्थि-भेदशूलं विवर्णता। केशलोमनखश्मश्रु-दोषाश्चास्थिप्रकोपजाः ॥ मूनिमोऽसत्तमसो दर्शनं पर्वणाञ्च रुक । अरुषां स्थूलमूलानां पर्वजानाञ्च दर्शनम् ॥ मजप्रदोषात् ----------------------------॥
~-~-शुक्रस्य दोषात् क्लैब्यमहर्षणम् । रोगिणं क्लीवमल्पायुर्विरूपं वा प्रजायते ॥ न चास्य जायते गर्भः पतति प्रस्रवत्यपि ।
शुक्र हि दुष्टं सापत्यं सदारं वाधते नरम् ॥ ६॥ रोगान् विद्यात् । ३ । मेदःसंश्रयांस्तु रोगान् यानि निन्दितानि अतिस्थूललिङ्गानि यानि च प्रमेहाणां पूवरूपाणि तान् विद्यात् । ४ । अस्थिप्रकोपजा अध्यस्थ्यादयः; अध्यस्थि अधिकास्थि ; अधिदन्तश्च । दन्तभेदो दन्तशूलम् अस्थिभेदोऽस्थिशूलं केशादीनां दोषश्चेति । ५। मज्जप्रदोषात् तु मूर्छा च भ्रमश्चासत्तमोदर्शनश्च पवेणां रुक् च पव्वेजानां स्थूलमलानामरुषां व्रणानां दर्शनश्च भवति। ६ । शुक्रस्य दोषात् क्लव्यश्च अहणश्च व्यवायार्थ शेफसोऽनुद्गमः स्यात् । यदि वा व्यवायशक्तिवेत्तेते तदा स शुक्रदोषाद्रोगिणं क्लीवमल्पायुविरूपं वापत्यं प्रजायते। न चास्य शुक्राद गर्भो जायते, जातो वा गर्भः पतति प्रस्रवत्यपि। कुत एवं स्यादत उच्यते। शुक्र हीत्यादि। हि यस्मात् दुष्टं शुक्रं सापत्यं सदारं पुमांसं बायते ॥६॥ कीलशब्देनाऽत्रार्श उच्यते। निन्दितानि प्रमेहपूर्वरूपाणीति केशजटिलत्वादीनि तेपामेव निन्दितत्वात्, न स्वास्थवरस्पमधुरत्वादानि, किंवा निन्दितानाति अतिस्थूलगतान्यायुर्हासादीनि अष्टोनिन्दितीयोक्तानि, तेपाच निन्दितत्वं निन्दितातिस्थूलत्वेन ; एवं पूर्वस्मिन् व्याख्याने “यानि च इति 'च'कारी नियमे, उत्तरव्याख्याने चः समुच्चये। अध्यस्थिदन्तशब्देन मध्यस्थ्यधिदन्तयोम्र हणम्, शूलमध्यस्थिशूलमेव बोद्धव्यम् । मूछेत्यादि मजदोषाज ज्ञेयम् । भरूषीति व्रणानि। क्तव्यमिति ध्वजानुच्छायः ; अहर्पणञ्च सत्यपि ध्वजोत्थाने मैथनाशक्तिः,

Page #1141

११३०
चरक-संहिता। विविधाशितपीतीयः इन्द्रियाणि समाश्रित्य प्रकुप्यन्ति यदा मलाः । उपतापोपघाताभ्यां योजयन्तीन्द्रियाणि तु॥ स्नायुशिराकण्डराभ्यो दुष्टाः क्लिश्नन्ति मानवम् । स्तम्भसङ्कोचखल्वीमियन्थिस्फुरणसुप्तिभिः ॥ मलानाश्रित्य कुपिता भेदशोषप्रदूषणम् । दोषा मलानां कुवन्ति सङ्गोत्सर्गावतीव च ॥ ७॥ विविधादर्शितात् पीतादहिताल्लोढ़वादितात् । भवन्त्येते मनुष्याणां विकारा य उदाहृताः॥ तेषामिव्छन्ननुत्पत्ति सेवेत मतिमान सदा। हितान्येवाशितादीनि न स्युस्तजास्तथामयाः ॥॥ गङ्गाधरः--अथन्द्रियदोषानाह -इन्द्रियाणीत्यादि। प्रकुप्यन्तीत्यपथ्याहारप्रकरणादपथाहारात् न सात्म्येन्द्रियार्थयोगात्। स्नायुशिरेत्यादि । अपथ्याहारेण दुषितेभ्यः स्लावादिभ्यो हेतुभ्यो दुष्टा मलाः स्तम्भनादिभिः मानवं क्लिश्नन्ति क्ल शयन्ति। अपथाहाराद् दुष्टान् मलान् मूत्रपुरीषादीन आश्रित्य कुपिता दोषा वातादयो मलानां मूत्रपुरीषादीनां भेदादिकं कुर्वन्ति । अतीव सङ्गोत्सगों च कुव्वन्ति ॥ ७॥ __गङ्गाधरः---विविधादित्यादि। य एते विकारा उदाहृतास्ते विविधादहिताशितादिकात् मनुष्याणां भवन्ति। तेषामनुत्तत्तिमिच्छन् पुमान शुक्र हि दुष्टं सापत्यं सदारं बाधते नरमित्यत्रापत्यबाधा रोगिक्तीवाद्यपत्यजनकत्वेन, दारबाधा तु स्राविगर्भादिजनकत्वेन ॥ ६ ॥
चक्रपाणिः-उपघातत्यादी उपघातो विनाशः, उपतापस्तु किञ्चित् वैकल्यम्, कण्डराभ्य इति सप्तम्यर्थे पञ्चमी । खल्ली करपदावमोटनम् . ग्रान्यः स्नानादिग्रन्थिरेव। मलानित्यादी भेदशोपप्रदपमिति यथासम्भवं संयम्, अत्र भेदः पुरीपम्य, शोपतु विशेषणं सर्धमलेषु सम्भवति, प्रदूषणन्तु प्रदुष्ट वर्णादियुक्त वेन प्राकृनवदुरपघातः, सङ्गोन्सर्गावतीव चेति अतीवा. प्रवृत्तिप्रवृत्ती ॥ ७ ॥
चक्रपाणिः-सम्प्रत्यहिताहार जनितान् दोषान् दशयन् यथा कर्त्तव्यमुपदिशति-विविधादित्यादि ।-भिषगजितमुक्तमिति शेषः। पञ्चकर्माणीत्यभिधायापि वस्तय इतिवचन तितोप

Page #1142

२८श अध्यायः सूत्रस्थानम्।
११३१ रसजानां विकाराणां सर्व लङ्घनमौषधम् । विधिशोणितिकेऽध्याये रक्तजानां भिषगजितम् ॥ मांसजानान्तु संशुद्धिः शस्त्रनाराग्निकर्म च । अष्टौनिन्दितसंख्याते मेदोजानां चिकित्सितम् ॥ अस्थ्याश्रयाणां व्याधीनां पञ्च कार्माणि भेषजम् । वस्तयः क्षीरसीषि तिक्तकोपहितानि च ॥ मजशुक्रसमुत्थानामौषधं स्वादुतिक्तकम् । अन्नं व्यवायव्यायामौ शुद्धिः काले च मात्रया ॥ श.तिििन्द्रयजानान्तु त्रिमीये प्रवक्ष्यते। स्नाय्वादिजानां प्रशमो वक्ष्यते वातरोगिके ॥ नवेगान्धारणेऽध्याये चिकित्सासंग्रहः कृतः ।
मलजानां विकागणां सिद्धिचोक्ता क्वचित् क्वचित् ॥ ६ ॥ हितान्येवाशिनादीनि सदा मतिमान् सेवेत, तथा तेन प्रकारेण तज्जा आमया न स्युरिति ॥८॥
गङ्गाधरः--एषां रसादिजानां व्याधीनां चिकित्सामाह-रसजानामित्यादि। सर्व लङ्घनं दविधमुक्तं यत् तदौषधम्। रक्तजानां व्याधीनां भिषग्जितं विधिशोणितिकाध्याये प्रोक्तम् । मांसजानां व्याधीनां भिषग्जितं संशुद्धिः वमनादिः शस्त्रादिकम्मे च। मेदोजानां व्याधीनां चिकित्सितमष्टोनिन्दि. तीये स्थौल्यचिकित्सितमुक्तम् । अस्थाश्रयाणां व्याधीनां भेषजं पञ्चकर्माणि वस्तयः तिक्तद्रव्योपहितानि क्षीराणि च सी पि चेति। मज्जशुक्रसमुत्थानां व्याधीनामोपधं स्वादु च तिक्तश्चान्नं व्यवायव्यायामौ शुद्धिवेमनादिश्च मात्रया काले च। इन्द्रियजानां व्याधीनां शान्तिः त्रिमी ये प्रवक्ष्यते । स्नाय्वादिजानां व्याधीनां प्रशमो वातरोगाध्याये वक्ष्यते। मलजानां विका.
हितवस्तेविशेषेण हितत्वोपदर्शनार्थम् । शुद्धिरिति वमनादिना सिद्धिः प्रोक्ता। क्वचिदिति भतीसारग्रहण्यादौ ॥ १९॥ .

Page #1143

विविधाशितपीतीयः
११३२
चरक-संहिता। विविधाशितपीतीयः व्यायामादुष्मणस्तैदण्याद्धितस्यानवचारणात् । कोष्ठाच्छाखां मला यान्ति द्रु तत्वान्मारुतस्य च॥ तत्रस्थाश्च विलम्बन्ते कदाचिन्न समीरिताः। नादेशकाले कुप्यन्ति भूयो हेतुप्रतीक्षिणः ॥ वृद्धा विस्यन्दनात् पाकात् स्रोतोमुखरिशोधनात् ।
शाखां मुक्ता मलाः कोष्ठं यान्ति वायोश्च निग्रहात्॥१०॥ राणां चिकित्सासंग्रहो नवेगान्धारणीये कृतः। अन्यत्र कचित् कचिच्च सिद्धिरुक्ता॥९॥
गङ्गाधरः-स्थानात् स्थानान्तरगतिकारणान्याह- व्यायामादित्यादि । मला वातादयः पुनः कोष्ठस्था व्यायामादितो मारुतस्य द्रुतत्वाच्च कोष्ठात् शाखां रक्तादिधातून यान्ति। तत्रस्थाः शाखास्थाः पुनः समीरिताश्चेत तदा न कदाचिद विलम्बन्ते पुनः स्थानान्तरं यान्ति। नेत्यादि । अदेशे अकाले वा न मलाः कुप्यन्ति भूयो हेतुप्रतीक्षिणो हेतुश्चान्यं लब्ध्वा देशे काले च भूयः कुप्यन्ति । शाखास्थास्तु मलाः पुन या विष्यन्दनाद्वा पाकाद्वा स्रोतोमुखविशोधनादनावरणात् शाखां मुक्त्वा कोष्ठं यान्ति वायोश्च निग्रहात् प्रतिकारात् । स्वस्थानगमनं स्वभावात् ॥१०॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति रसादीनां शाखारूपत्वात् कोष्ठाश्रयिणो दोषा यथा शाखां यान्ति, तदाह-व्यायामेत्यादि। व्यायामक्षोभात् कोष्ठं परित्यज्य शाखा मला यान्ति, उष्मणो वस्तीक्ष्णत्वात् विलायिता दोषाः शाखां यान्तीति। हितस्यानवचारणयातिसेवयातिमात्रवृद्धो दोषो जलापूरवद् वृद्धः स्वस्थानमाप्लाव्य स्थानान्तरं यातीति युक्तम् । द्रुतत्वान्मारुतस्येति चलत्वाद् वायोर्वायुनाक्षिप्तो यातीत्यर्थः, वारवन्तरेण च वायोराक्षेपणमुपपन्नमेवेति, अन्यथा, "मला' इति बहुवचनमसाधु ; अथ शाखां गताः किं कुर्वन्तीत्याह-तत्रस्थाश्चेत्यादि । विलम्बन्ते कदाचिदिति कदाचिद् व्याधिकरणे विलम्बं कुर्वन्ति ; कुतो विलम्बन्त इत्याह-न समीरिताः, ये दोषा अल्पत्वेनाबलवन्तः, ते हेत्वन्तरेण समीरिताः सन्त: कुप्यन्ति ; तथा च तत्र नादेश इत्यननुगुणदेशे तथा नाकाल इत्यननुगुणकाले कुप्यन्तीति योजना ; तत्रैव हेतुमाहभूय इत्यादि। यस्माद भूयो हेतुप्रतीक्षिणस्तेऽल्पबला दोषास्तस्मादीरणाद्यपेक्षन्ते, एतेन च भूयोहेतुप्रतीक्षिणो भवन्ति, बलवत्त्वान्न ते ईरणाद्यपेक्षन्ते, अत एवोक्तम् 'कदाचिद्' इति।
सम्प्रति शाखाभ्यः कोष्ठागमनहेतु दोषाणामाह-वृद्धवत्यादि। विष्यन्दनादिति विलयनात्, विलीनश्च द्रवत्वादेव कोष्टं निम्नं याति ; पाकादिति पक्को दोषोऽवृद्धरवेनैव

Page #1144

२०श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
११३३ अजातानामनुत्पत्तौ जातानां विनिवृत्तये । रोगाणां यो विधिदृष्टः सुखार्थी तं समाचरेत् ॥ सुखार्थाः सर्वभूतानां मताः सर्वाः प्रवृत्तयः। ज्ञानाज्ञानविशेषात् तु मार्गामार्गप्रवृत्तयः॥ हितमेवानुरुध्यन्ते प्रपरीक्ष्य परीक्षकाः । रजोमोहावृतात्मानः प्रियमेव तु लौकिकाः ॥ श्रतिद्धिः स्मृतिर्दाक्ष्यं धृतिहितनिषेवणम् । वाग्विशुद्धिः शमो धैर्यमाश्रयन्ति परीक्षकम् ॥ गङ्गाधरः--इत्थश्च सुखार्थी आरोग्यार्थी पुमान् तं विधि समाचरेत् ;यो विधिरजातानां व्याधीनामनुत्पत्तौ दृष्टो यश्च विधिर्जातानां रोगाणां विनिवृत्तये दृष्टः। कस्मादित्यत आह-सुखार्था इत्यादि। सर्वभूतानां सवाः प्रवृत्तयः सुखार्थी एव मता न तु दुःखार्थाः। ननु दृश्यन्ते बहाः प्रवृत्तयो दुःखहेतव इति, कथं मुखार्थाः सर्वाः प्रवृत्तयो मताः ? इत्यत उच्यते-ज्ञानेत्यादि। मार्गामार्गप्रवृत्तयस्तु सुखासुखहेतुप्रवृत्तयस्तु ज्ञानाज्ञान विशेषाद्भवन्तीति ; ज्ञान विशेषात् प्रकृतमार्गेण प्रवृत्तयो भवन्ति ताः सुखार्थाः, अज्ञान विशेषात् तु अमागेण अविधिपथेन प्रवृत्तयो भवन्ति ता दुःखार्था इति। याः प्रवृत्तयो दुःखार्था दृश्यन्ते ता अज्ञानादेव न तु ज्ञानादिति परीक्षकाः पुरुषाः हितमेव प्रपरीक्ष्यानुरुध्यन्ते कामयन्ते। देवादिकोऽनुदात्तेतमित्यनुपूर्वकः रुध कामे।
ननु कस्याज्ञानं ज्ञानं वा कस्य भवति ? इत्यत आह-रज इत्यादि। मोहस्तमः। रजोमोहामृतात्मानो लौकिकाः पुरुषाः प्रियमेवानुरुध्यन्ते न तु हिता हितं परीक्षन्ते। हितमेव कुतः परीक्षका इच्छन्तीत्यत आह-श्रुतिः कोष्ठ याति ; स्रोतोमुखविशोधनादिति अवरोधकापगमात् ; वायोर्निग्रहादिति क्षेप्तुर्वायोर्निग्रहात् प्राकृतं स्थानं कोष्ठं याति ॥ १०॥
चक्रपाणिः-इदानीं सङ्ग पेणाखिलव्याधिप्रतीकारं सूत्रयति-अजातानामित्यादि। यो विधिईष्ट इति कृत्स्ने तन्त्रे। ननु यदि सुखार्था सर्वप्राणिनां प्रवृत्तिस्तत् कथं कोऽपि अमार्गे प्रवर्तत इत्याह-ज्ञानेत्यादि। अज्ञानादेव सुखसाधनमिदमिति कृत्वापरीक्षका प्रवर्तन्ते, न तु
* दायमिति वा पाठः।

Page #1145

चरक-संहिता। विविधाशितपीतीयः लौकिकं नाश्रयन्त्येते गुणा मोहरजःश्रितम् * । तन्मूला बहवश्चैव रोगाः शारीरमानसाः ॥ ११ ॥ प्रज्ञापराधाद्धाहितानान् पञ्च निषेवते । संधारयति वेगांश्च सेवते साहसानि च ॥ तदात्वसुखसंज्ञषु भावेष्वज्ञोऽनुरज्यते । रज्यते न तु विज्ञाता विज्ञाने ह्यमलीकृते ॥ न रागानाप्य विज्ञानादाहाानुपयोजयेत् ।
परीक्ष्य हितमश्नीय.द देहो ह्याहारसम्भवः ॥ इत्यादि। श्रुत्यादयो हि परीक्षकम् आश्रयन्ति परीक्षको हि ज्ञानवान् भवति न वशः। तस्मादते श्रुत्यादयो गुणा मोहरजःश्रितं लौकिक शानं नाश्रयन्ति । तन्मूलाहिताहितपरीक्षामन्तरेण प्रियद्रव्यसेवनमूला बहनश्च रोगाः शारीरमानसास्तं मोहरजःश्रितं लोकिकं जनमाश्रयन्तीति ।११।।
गङ्गाधरः–कमिन्द्रियगता व्याधयश्च म्युरिति ? अत आह-प्रज्ञ त्यादि। हि यस्मात् अशः पुमान प्रज्ञापराधादेवाहितान पश्चार्थान निपेक्ते, वेगांश्च सन्धा रयति, साहसानि च सेवते तदाब सुखसंज्ञेषु तात्कालिकमात्रसुखकरेषु भावेषु अनुरज्यते शानाभावात् न तु विज्ञाता तेवनुरज्यते । करमात् ?-विज्ञाने होत्यादि । हि यस्मात् विज्ञानेऽमलीकृते स ह्याहारान् प्रियान् रागान् नोप. योजयेन्नाप्यज्ञानादुपयोजयेत्। कथमुपयोजयेदिति ? अत उच्यते-परीक्ष्येत्यादि। विशाता विशानेन हिताहितं परीक्ष्य हितमश्नीयानाहितम् । दुःखक तासन्धानादिति भावः । हितमेवेत्यायतिविशुद्धमेव तदात्वे दुःखकरम्, प्रियमेव तदात्वे सुखकरमायतिविरुद्धम् ; लौकिका अपरीक्षकाः। परीक्षकं सौति-श्रुतमित्यादि। परीक्षक माश्रयन्त इति परीक्षके भवन्ति ; किंवा बुद्धयादिदेवता परीक्षकमाश्रयन्ते, यदुक्तम्,– “विशुद्धं ज्ञानदेवताः" इति ॥११॥
चक्रपाणिः-रजस्तम मूला रोगा भवन्ति, तदाह-प्रज्ञापराधादित्यादि। अहितार्थसेवादि च रोगं करोतीति भावः। तदात्वे सुखेविति वक्तव्ये यत् “सुखसंज्ञेषु” इति करोति, तत् तदात्वसुखस्यापथ्यःखानुबन्धसुखकर्तृतथा परमार्थतस्तदात्वेऽप्यसुखत्वं दर्शयति, यथा "सुख
* मोहतमाश्रतमिति वा पाठः।

Page #1146

.२८श अध्यायः
सूत्रस्थानम्।
११३५ आहारस्य विधावष्टौ विशेषा हेतुसंज्ञकाः। शुभाशुभसमुत्पत्तौ तान् परीक्ष्य प्रयोजयेत् ॥ १२ ॥ परिहााण्य पथ्यानि सदा परिहरन् नरः । भवत्यनृणतां प्रान्तः साधूनामिह पण्डितः ॥ यत् तु रोगसमुत्थानमशक्यमिह केनचित् । परिहर्तन तत् प्रान्य शोचियं मनामिभिः ॥ १३ ॥
कुनोऽश्नीयात्। देहो ह्याहारसम्भवः। यत् आहारसम्भवो देहो वत्तेते। 'कथं तहि परीक्ष्यत इति ? अत उच्यते--आहारस्येत्यादि। अष्टौ विशेषाः प्रकृतिकरणसंयोगकालदेशराश्युपयोगसंस्थोपयोक्तारः। तानष्टावाहारविधी परीक्ष्य पथ्यं प्रयोजयेत्। परिहार्याणि चापथ्यानि सदा परिहरन नरोऽरोगी भवति। यथा पण्डितः साधूनामुत्तमर्णानामनृणतां प्राप्तो यादृशा भवति ।
ननु रोगोत्पत्तिहेतु सम्वन्तु न परिहत्त् शक्यते, तत् कथमरोगी स्यादिति ? अत उच्यते-यत्त्वित्यादि । यत् तु रोगाणां कारणं केनापि जनन परिहतुन शक्यं, तत् प्राप्य मनीषिभिः पण्डितैने शोचितव्यमिति ॥ १२॥१३॥
संज्ञकमारोग्यम्" इत्यत्रोक्तम् ; विज्ञातेति परोक्षकः। न रागादित्यादौ अहितावेन जानन्नपि रागादेव कश्चिदुष्टः प्रवर्तते, अज्ञानाच्चाहिताज्ञानादेव कश्चिद्धिताध्यवसायेन प्रवर्तते, एतदद्वयमपि निपिध्यते। कथमाहारः पर क्ष्य इत्याह-आहारस्येत्यादि। आहारस्य विधौ विधानेऽष्टी विशेषा, प्रकृतिकरणसंयोगादयो रसविमाने वक्तव्या हेतुसंज्ञका', व हेतुसंज्ञका इत्याह-शुभे. त्यादि। शुभाशुभसमुत्पत्ती ते च प्रकृत्यादयः शुभाशुभकरा इति ज्ञ यम् ॥२॥ __ चक्रपाणिः-ननु पथ्यसेवायो किग्रमाणायामपि बलवत्प्राक्तनाधर्मवशादपि व्याधयो भवन्ति, तत् किमनेन पथ्यसेवनेनेत्याह - परिहार्याणीत्यादि। अनृणतामिव प्राप्तोऽनृणतां प्राप्तः, एतेन परिहार्यपरिहारेण पुरुषकारेऽनपराधः पुरुषो भवतीति दर्शयति , यस्तु दैवागतस्तस्य म्याधिस्तत्र साधयो नैवं पथ्यसेविनं गर्हयन्ति, एतदेवाह ----यक्ति त्यादि। अशक्यं परिहत्तुं मिति बलवत्कर्मजन्यत्वादित्यर्थः, न शांचितव्यमिति पुरुषकारस्य दैवजन्यत्वे अवश्यम्भाविव्याधी अकिञ्चित्करत्यादित्यर्थः ॥ १३ ॥

Page #1147

विविधाशितपीतीयः
११३५
चरकसंहिता।
तत्र श्लोकाः। आहारप्रभवं वस्तु रोगाश्चाहारसम्भवाः । हिताहितविशेषाच्च विशेषः सुखदुःखयोः ॥ सहत्वे चासहत्वे च दुःखानां देहसत्त्वयोः । विशेषो रोगसङ्घाश्च धातुजा ये पृथक पृथक् ॥ तेषाञ्चैव प्रशमनं कोष्ठाच्छाखा उपेत्य च। दोषा यथा प्रकुप्यन्ति शाखाभ्यः कोष्ठमेत्य च ॥ प्रज्ञाज्ञयोर्विशेषश्च स्वस्थातुरहितञ्च यत् । विविधाशितपीतीये तत् सव्वं सम्प्रकाशितम् ॥ १४ ॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रं चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थानेऽन्नपानचतुष्के विविधाशितपीतीयो नामाष्टाविंशोऽध्यायः ॥२८॥
गङ्गाधरः-अध्यायाथमाह-तत्र श्लोका इति। आहारप्रभवमित्यादि स्फुटार्थम् ॥१४॥ अध्यायं समापयति-अग्नीत्यादि । पूर्ववत् ।
इत्यन्नपानचतुष्कः, सप्त चतुष्काञ्च । इति श्रीगङ्गाधरकविरत्नकविराजकृते चरकजल्पकल्पतरौ सूत्रस्थानीया.
ष्टाविंशान्नपानविध्यध्यायजल्पाख्या अष्टाविंशी शाखा ॥२८॥ चक्रपाणिः-संग्रहे वरिवति शरीरम् । सहत्वे चासहत्वे चेत्यादिना शरीराणि चाति स्थूलानीस्यादि विपरीतानि पुनर्व्याधिसहानि' इत्यन्तं ग्रन्थं ज्ञापयति ॥ १४ ॥
इति चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायाम् आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थान
व्याख्यायां विविधाशीतपीतीयो नाम अष्टाविंशोऽध्यायः ॥ २८ ॥

Page #1148

एकोनत्रिशोऽध्यायः। अथातो दशप्राणायतनीयमध्यायं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्र यः ॥ १॥ दशैवायतनान्याहुः प्राणा येषु प्रतिष्ठिताः । शङ्खौ मर्मत्रयं कण्ठो रक्तं शुक्रौजसी गुदम् ॥ तानीन्द्रियाणि विज्ञानं चेतनाहेतुमामयान् ।
जानीते यः स वै विद्वान् प्राणाभिसर उच्यते ॥ गङ्गाधरः-ननु भो अन्नमुक्तं, तत्र चोक्तं-प्राणाः प्राणभृतामन्नमिति, प्राणास्तु कुत्र प्रतिष्ठिता भवन्तीत्यतो यत्र प्राणाः प्रतिष्ठितास्तदुपदेष्टु दशप्राणायतनीयमारभते-अथात इत्यादि। सर्व पूवेवद् व्याख्येयम् । अध्यायस्यादौ दशैवायतनान्याहुः प्राणा येषु प्रतिष्ठिता इति तदर्थ दशप्राणायतनमधिकृत्य कृतोऽध्याय इति दशप्राणायतनीयः ॥१॥
गङ्गाधरः-दशैवेत्यादि। आयुर्वेद विदः खलु, प्राणा येषु प्रतिष्ठिताः, तानि प्राणानां प्रतिष्ठाधिकरणानि त्वायतनानि दशैवाहुः नातिरिक्तानि । इहायतनं प्रतिष्ठास्थानं न तु स्थितिस्थानम् ; प्राणा येषु प्रतिष्ठिता इत्युक्तेः। स्थितिस्थानं हि, हृदि प्राणो गुदेऽपानः समानो नाभिदेशगः। उदानः कण्ठदेशस्थो व्यानः सर्वशरीरगः॥ इत्येवमादुक्तम् । प्रतिष्ठास्थानन्तु तदवोच्यते,-यदुपघातेन प्राणोपघातः स्यादिति। बहुवचनात् पञ्च प्राणा इति ख्यापिताः। तानि दशायतनानि द्वौ शङ्खौ, मम्मंत्रयं-शिरो हृदयं वस्तिश्च, कण्ठप्रदेशश्च रक्तं शुक्रमोजश्च गुदञ्चेति दश।।
ननु किमर्थमेतदुपदिश्यत इत्यत आह-तानीत्यादि । तानि शङ्खादीनि चक्रपाणिः-सम्प्रत्यध्यायद्वयेऽवशिष्टे वक्तव्ये पूर्वाध्याये "प्राणायतनसमुत्थः' इति प्राणायतनशब्दकीर्तनात् दशप्राणायतनीय उच्यते, किंवा, अयं दशप्राणायतनीयः सूत्रस्थानसंग्रहः, शेषाध्यायस्तु सर्वतन्त्रसंग्रह इति पश्चादुच्यते । इयमर्थपरा संज्ञा, न शब्दानुकारिणी। आयतनानीवायतनानि , तपघाते प्राणोपघातात् तन्नाशात् प्राणनाशादित्यर्थः, न पुनः प्राणस्य जीविताख्यस्य शरीरोन्द्रयसत्त्वात्मसंयोगरूपस्य शङ्खादय एव परमाशयास्तस्य कृत्स्नशरीराद्याश्रयत्वात् । मर्मत्रयमिति हृदयवस्तिशिरांसि। तानीति शङ्खादीनि ; विज्ञानं बुद्धिः ;

Page #1149

११३८
चरक-संहिता। । दशप्राणायतनीयः द्विविधाः खलु भिषजो भवन्त्यग्निवेश! प्राणानामेकेऽभिसरा हन्तारो रोगाणाम्, रोगाणामेकेऽभिसरा हन्तारः प्राणानामिति ॥ २॥
एवंवादिनं भगवन्तमात्रं यमग्निवेश उवाच-भगवंस्ते कथमस्माभिर्वेदितव्या इति॥३॥
प्राणायतनानि दश। इन्द्रियाणि इन्द्रलिङ्गान्यात्मनो जीवनलिङ्गानि यद वक्ष्यत्यरिष्टं किंवा श्रोत्रादीनि। विज्ञानमायुर्वेदादिशास्त्रं येन तत्त्वार्थों विशेषेण ज्ञायते। चेतना नाम मूलं ब्रह्म यदेव प्राक् सगादेकमेवासीत्, सव्वेषां चैतन्यहेतुः। हेतु त्रिविधं रोगस्यारोग्यस्यैकमिति चतुविधम् । कालवुद्धीन्द्रियार्थानां योगम् । आमयान् शारीरमानसान यो जानीते स एव विद्वान प्राणाभिसर इत्याख्यो भिषगुच्यते।
ननु य एतान् न विजानीते स किं न भिपगिति ? अत आह-द्विविधा इत्यादि। तिस्रषणीये त्रिविधा भिपज इति । भिषक्छाचराः सन्ति सन्त्येके सिद्धसाधिताः। सन्ति वैद्यगुणयुक्तास्त्रिविधा भिषजो भुवीति यत् त्रिवियं वैद्यमुवाच, तत्र वैद्यगुणयुक्तो भिषक् प्राणायतनादिक्षानवान् भिषक् प्राणाभिसर उच्यते, नेतरौ । कस्मादिति अत उच्यते-प्राणानामित्यादि। एके वैद्याः प्राणानामभिसरा रोगवतां प्राणानामानेतारो रोगाणां हन्तारस्ते प्राणाभिसरा उच्यन्ते। अपरे चैके भिपजो रोगवतां रोगाणामभिसरा आनेतारः प्राणानां हन्तार इति। ते द्विविधाः सिद्धसाधिताः केचित् केचिद्भिपकछ माचरा इति । त्रिविधा भिषजो भवन्त्यग्निवेश ॥२॥
गङ्गाधरः-एवंवादिनमात्रेयमग्निवेश उवाच भगवन्नित्यादि ।।३।।
चेतनाहेतुरात्मा चेतनासमवायिकारणत्वात, किंवा वेतनाशब्देनामा, हेतुशब्देन तु व्याधानां जनकहेतुर्निदानरूपस्तथा शमकहेतुर्भपजरूप उच्यते : आमय शब्देन च लिङ्गमुच्यते ; तेन, आध्यात्मिकानि इन्द्रियादीनि वाह्यानि च हेतुलिङ्गोपधानि यो जानीत इत्युक्त भवति । एतावच्च एतच्छास्त्रं, यदाध्यात्मिकानीन्द्रियाणि तथा हेतुलिङ्गोषधानि च प्राणाभिसरा महाचतुष्पादे उक्ताः सर्वचिकित्साया वैद्याधीनत्वेन यादृशो वैद्य उपादेयो यादृशश्चानुपादेयस्तद्दर्शनञ्च कौशलात् सूत्रस्थानार्थसंग्रह इति दर्शयति । द्विविधा इत्यादि । रोगाणामभिसरा इति रोगाणामानेतारः ॥१-३

Page #1150

२९श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
११३८ भगवानुवाच--य इमे कुलीनाः पर्यवदातश्रुताः परिदृष्टकर्माणो दक्षाः शुचयो जितहस्ता जितात्मानः सर्वोपकरणवन्तः सन्द्रियोपपन्नाः प्रकृतिज्ञाः प्रतिप्रतिज्ञास्ते ज्ञयाः प्राणानामभिसरा हन्तारो रोगाणाम्। तथाविधा हि केवले शारीरज्ञाने शरीराभिनिवृत्तिज्ञाने प्रकृतिविकारज्ञाने च निःसंशयाः, सुखसाध्यकृच्छ्रसाध्ययाप्यप्रत्याश्यानाञ्च रोगाणां समुत्थानपूर्वरूपलिङ्गवेदनोपशयविशेषज्ञाने व्यपगतसन्देहाः, त्रिविधस्यायुवेदसूत्रस्य
गङ्गाधरः--तं भगवानात्रेय उवाच -य इम इत्यादि । कुलीनाः सत्कुलजाः स्वकुलाचारधर्मरताः। पय्यवदाता अधीतशास्त्रेऽथेसंशयाभावेन निर्मलाः श्रुता अर्था येषां ते। परिदृष्टकम्र्माणः परि सव्वतोभावेन दृष्टानि चिकित्सितकर्माणि यस्ते । दक्षाः कम्मसु कुशलाः । शुचयः । जितहस्ताः यस्य यस्य क्रियां कुर्वन्ति तस्य तस्यैव रोगजयो भवति ते जितहस्ताः । जितात्मानः जितकामादिमानसधर्माणः। सौपकरणवन्तः शस्त्रयन्त्रवस्तिनेत्रादुरपकरणवन्तः। सव्वेंन्द्रियोपपन्नाः। प्रकृतिज्ञा आतुरादीनाम् । प्रतिपत्तिज्ञा या क्रिया येन प्रकारेण क्रियमाणा तेषामातुरादिषु प्रतिपत्तिर्भवति तजज्ञाः। ईदृशा ये भिषजस्ते प्राणाभिसराः प्राणानामभिसरा हन्तारो रोगाणामिति । . कस्मादिति अत आह-तथाविधा हीत्यादि । हि यस्मात् तथाविधा भिषजः केवले कृत्स्ने शारीरक्षाने शरीराभिनित्तिज्ञाने च प्रकृतिज्ञाने विकारज्ञाने च निःसंशयाः, सुखसाध्यादीनां रोगाणां निदानादिविशेषज्ञाने व्यपगतसन्देहाः। त्रिविधस्येति --य इम इत्यादिनायुर्वेदस्य सव्वतन्त्राणामेकैकतन्त्रविद्यावन्तः सर्वे भिषजः प्राणाभिसरा भवन्तीति ख्यापयिखा स्वतन्त्रविदुषां प्राणाभिसरत्वं वक्तमेतदादिभिर्वाक्यैः स्वतन्त्राभिधेयान्याह। त्रिविधस्य
चक्रपाणिः-प्रतिपत्तिज्ञा इति तदात्वे कर्त्तव्यज्ञाः, शरीराभिनिवृत्तिज्ञान-यथा शरीरं शुक्रशोणितसंयोगादिभ्य उपजायते, तथा ज्ञानम् ; प्रकृतिविकारज्ञानं सांख्यनयेन शारीरे वक्ष्यमाणम् : त्रिविधस्यायुर्वेदसूत्रस्येति हेतुलिङ्गौषधज्ञानमित्यस्य। इतः प्रभृति “तन्त्रोद्देश

Page #1151

दशप्राणायतनीयः
११४०
चरक-संहिता। ससंग्रहव्याकरणस्य सत्रिविधौषधग्रामस्य प्रवक्ता:, पञ्चत्रिंशतो मूलफलानां चतुर्णाश्च महास्नेहानां पञ्चानाश्च लवणानामष्टानाश्च मूत्राणामष्टानाञ्च क्षीराणां क्षीरत्वगवृक्षाणाञ्च षण्णाम् शिरोविरेचनादेश्च पञ्चकर्माश्रयस्यौषधगणस्याष्टाविंशतेश्च यवागूनां द्वात्रिंशच्चूर्णप्रदेहानां षण्णाञ्च विरेचनशतानां पञ्चानाश्च पञ्चकानाम्, स्वस्थवृत्तावपि च भोजन-पान-नियमस्थानचंक्रमणशयनासनमात्राद्रव्याञ्जनधूमनावनाभ्यञ्जन-परिमार्जन-वेगावधारण + व्यायामसात्म्येन्द्रिय परीक्षणोपक्रमणसद्वृत्तकुशलाः, चतुष्पादोपगृहीते च भेषजे षोड़शकले सविनिश्चये सत्रिपर्येषणे सवातकलाकलज्ञाने व्यपगतसन्देहाः, चतुर्विधस्य च स्नेहस्य चतुर्विंशत्युपनयनस्योपकल्पनीयस्य चतुःषष्टिपर्यन्तस्य व्यवस्थापयितारः, स्वस्थातुरपरायणहेतुज्ञानमूत्रलिङ्गज्ञानसूत्रौषधज्ञानसूत्रस्य संग्रहः संक्षेपवचनं व्याकरणं तद्विस्तरवचनं ताभ्यां सहितस्य, त्रिविधमौषधं दैवव्यपाश्रययुक्तिव्यपाश्रयसत्वावजयभेदात् तेषां ग्रामः समूहस्तत्सहितस्य, प्रवक्तारो व्याख्यातारः। सत्रिविधौषधस्य ग्राम इह तन्त्रे पश्चत्रिंशतो मूल फलानां मूलिन्यः षोड़श फलिन्य एकोनविंशतिः क्षीरवग्यक्षाणां षण्णामित्यन्तानां प्रथमाध्यायोक्तानां प्रवक्तारः। द्वितीयाध्यायोक्तस्य शिरोविरेचनादः प्रवक्तारम् । तृतीयाध्यायोक्तस्य चौषधगणस्य। चतुर्थाध्यायोक्तानां पडूविरेचनशतादीनां प्रवक्तारः। स्वस्थचतुष्कोक्तभोजनपानादीनां प्रवचने कुशलाः । निर्देशचतुष्कोक्तंषु षोड़शकलभेषजतद्विनिश्चययोस्तिस्त्रषणीयोक्तार्थ वातकलाकलीयोक्तार्थशाने व्यपगतसन्देहाः। कल्पनाचतुष्के। स्नेहस्येत्यानुरक्तस्य लक्षणस्य' इत्यन्तेन सूत्रस्थानार्थसंग्रहो यथाक्रममनुसारणीयः ; ससंग्रहव्याकरणस्येति - "सामान्यञ्च विशेषञ्च” इत्यादि दीर्घजीवितीये संग्रहः, व्याकरणञ्च “सामान्यमेकत्वकरम्” इत्यादि ; सत्रिपर्येषण इति एषणात्रययुक्त' ; विविधस्येति "चरः शरीरावयवाः” इत्यादेः ; आहारगतेति * कषायशतानामिति चक्रोक्तः पाठः ।
+ विधारणविधारणेति वा पाठः।

Page #1152

२९श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
११४१ बहुविधविधानयुक्तानाञ्च * स्नेह्यस्वेद्यवम्यविरेच्यविविधौषधोपचागणाञ्च कुशलाः, शिरोरोगादेश्च दोषांशविकल्पजस्य व्याधिसंग्रहस्य संचयपिड़काविद्रधेस्त्रयाणाश्च शोफानां बहुविधशोफानुबन्धानामष्टचत्वारिंशतश्च रोगाधिकरणानां चत्वारिंशदुत्तरस्य नानात्मकस्य व्याधिशतस्य, तथा विगर्हितातिस्थूलकृशानां सहेतुलक्षणोपक्रमाणां स्वप्नस्य च हिताहितस्यास्वप्नातिस्वप्नस्य च सहेतृपक्रमस्य षण्णाश्च लङ्घनादीनामुपक्रमाणाम्, सन्तर्पणातपणजानाञ्च रोगाणां स्वरूपप्रशमनानाच शोणितजानाञ्च व्याधीनां मदमूर्छायसन्यालानाच सकारणरूपौषधानाञ्च कुशलाः, कुशलाश्चाहारविधिविनिश्चयस्य प्रकृत्या च हिताहितानामाहारविकाराणां सायासंग्रहस्यासवानां चतुरशीतेद्र व्यगुणविनिश्चयस्य रसानुरससंश्रयस्य सविकल्पिकवरोधिकस्य द्वादशवर्गाश्रयस्य चान्नपानगणस्य सगुणप्रभावस्य सानुपानगुणश्य नवविधस्यार्थसंग्रहस्याहारगतेश्च हिताहितोपयोगविशेषात्मकस्य च शुभाशुभविशेषस्य धात्वाश्रयाणाञ्च रोगाणां सौषधसंग्रहाणाम् , दशानाञ्च प्राणायतनानां यश्च वक्ष्यामि मानार्थमर्थेदशमहामूलीयं त्रिशत्तममध्यायम् ; तत्र च कृत्स्नस्य तन्त्रोदेशव्यवस्थापयितारः। तथा स्नेह्याद्यौषधोपचाराणाञ्च कुशलाः। रोगचतुष्के शिरोरोगादीनां व्याधिशतस्येत्यन्तानां कुशलाः। योजनाचतुष्के विगहिताष्टकातिस्थूलादीनां विशाने कुशलाः । अन्नपानचतुष्के लाहारविधिविनिश्चयादिसौषधसंग्रहाणामित्यन्तानां कुशलाः। अस्मिन्नध्याये दशानां प्राणायतनानां 'विविधमशितपीतम्" इत्यादिना; तन्त्रोद्देशलक्षणस्येति, तत्र तन्त्रोद्देशः "भटौ स्थानानि" इत्यादिना, तन्त्रलक्षणन्तु आयुषो चेदस्य च यन्निरुक्ती लक्षणं वक्ष्यति ; अत्र स्थानार्थज्ञाने * बहुविधानामुक्तानामिति पाठान्तरम् ।

Page #1153

दशप्राणायतनीयः
चरक-संहिता। दशप्राणायतनीयः लनणस्य *, ग्रहणधारण विज्ञान प्रयोग-कर्म-कार्यकालकर्त्तकरणकुशलाः, कुशलाश्च स्मृतिमतिशास्त्रयुक्तिज्ञानस्य, अात्मनः शीलगुणैर विसंवादनेन सम्पादनेन च सर्वप्राणिषु चेतसो मैत्रास्य मातृपितृभ्रातृवन्धुवत् । एवमुक्ता भवन्त्यग्निवेश प्राणानामभिसरा हन्तारो रोगाणामिति ॥ ४॥
• अतो विपर्ययेणाभिसरा रोगाणाञ्च हन्तारः प्राणानाम् । भिषक्छद्मसु प्रतिच्छन्नाः कण्टकभूता लोकस्य प्रतिरूपेण इत्युक्तधर्माणो राज्ञां प्रमादादेव चरन्ति राष्ट्राणि ।
लेषामिदं विशेषविज्ञानं भवति। अत्यर्थ वैद्यवेशेन यश्च मानार्थमर्थदशमहामूलीयं वक्ष्यामि त्रिंशत्तममध्यायं तत्रोक्तस्य कृत्स्नस्य तन्त्रोदेशलक्षणस्य कुशलाः। ग्रहणादिकुशलाश्च स्मृत्यादिकुशलाश्च । आत्मनः शीलगुणैर्विसंवादनाभावेन सच्चप्राणिषु मातृभ्रातृपितृवन्धुवत् चेतसो मैत्रास्य सम्पादनेन च कुशलास्ते प्राणाभिसरा अग्निवेश ॥४॥ ___ गङ्गाधरः-अतो विपय्येयेण भिषजो रोगाणाञ्चाभिसराः प्राणानां हन्तारः। ते च द्विविधास्तत्र भिपकछद्मसु भिषग्वेशेषु प्रतिरूपेण छन्ना लोकस्य कष्टकभूताः प्रतिरूपेण । इत्येवम् उक्तथर्माणः पुरुपा राज्ञां प्रमादादनवनाद्राष्ट्राणि चरन्ति । राजभिस्तु वैद्य परीक्ष्य राष्ट्र चिकिसाथ नियुक्ताश्चिकित्सेयुभिषक छद्मसु प्रतिच्छन्नास्तु राजभिरज्ञाताश्चिकित्सार्थ राष्ट्राणि चरन्ति प्राणांश्च बहूनांघ्नन्ति । ___ कथमेते विज्ञायन्त इति ? अत आह-तेषामित्यादि । अत्यर्थमित्यादि। ये वैद्यवेशनात्यर्थं श्लाघमानाः कर्मलोभाचिकित्साकम्मेणि धनलाभार्थं लोभात् कौशलमभिधायान्यथाप्याह-तन्त्रस्येत्यादि। गृहीतस्योत्तरकालस्मरणं धारणम् ; विज्ञानम् अर्थतो ज्ञानम् ; प्रयोगश्चिकित्साप्रयोग ; कर्म अनेकधा चिकित्साकरणम् ; कार्य धातुसाम्यम् ; कालः क्रियाकालः ; कर्तेह भिषक ; करणं भेषजम् ; शास्त्रसंयुक्तिः शास्त्र योजना ; युक्तिज्ञानस्येति कुशलसंयोगात् करणे षष्टी। आत्मन इत्यादि।-आत्मनः शीलगुणैः करणभूत: मातृपितृबन्धुवत् सर्वप्राणिषु चेतसो मैत्रस्य सम्पादनेन तथाऽविसंवादनेन कुशला इति ग्रन्थसम्बन्धी बोद्धव्यः। भिषक्छद्म वञ्चनार्थकृतभिषक्वेशः, प्रतिरूपकः अन्यथारूपकारी द्रोहकारक
* इतं परं तन्त्रस्येति पदमधिकं क्वचित् ।

Page #1154

२९श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
११४३ श्लाघमाना विशिखारथ्यान्तरमनुचरन्ति कर्मलोभात्, श्रुत्वा च करयविदातुर्य्यमभितः परिपतन्ति, संश्रवणे चास्यात्मनो वैद्यगुणानुच्चैर्वदन्ति, ते च यस्य प्रतिकर्म कुर्वन्ति तस्य च दोषान् मुहुर्मुहुरुदाहरन्ति, आतुरमित्राणि प्रर्षणोपजल्पोपसेवादिभिरिच्छन्त्यात्मीकर्तुम्, अल्पेच्छुताश्च प्रात्मनः ख्यापयन्ति । कर्म चासाद्य मुहुर्महुरवलोकयन्ति दादयेणाज्ञानमात्मनः प्रच्छादयितुकामाः, व्याधिश्चापावतयितुमशक्लवन्तो व्याधितमेवानुपकरणमपचारिकमनात्मवन्तमुपदिशन्ति, अन्तगतञ्चैनमभिसमीक्ष्यान्यमाश्रयन्ति देशमपदेशमात्मनः विशिखान्तरं रथ्यां रथ्यां गला रथ्यान्तरमनुचरन्ति । तत्र कुत्रचित् कस्यचिदातुर्य शृणोति, श्रुखा च तदातुर्यमभितस्तस्य गृहस्य चतुषु पाश्वेषु परिपतन्ति परिभ्रमन्ति। संश्रवणे च तेषामातुरस्यात्मनां श्रवणं यथा स्यात् तथात्मगुणान् स्वस्य वैद्यगुणान चिकित्सासु दाक्ष्यादिगुणानुच्चैवेदन्ति । यथोत्तरमातुरस्यामात्यो वा तद्वाक्यं श्रोतुमहे ति। ते च वैद्या यदि कस्यचित् व्याधिः तस्य चिकित्साकर्म प्राप्य कुर्वन्ति यदि प्रतिकर्मसिद्धिं न कत्तु प्रभवन्ति तदा तस्यातुरस्य दोषान् दोषाभावेऽप्युदाहरन्ति । नायमात्मवान कुपथ्यसेवी चाथवा कृपणोऽर्थव्यये भेषजविधानार्थमित्येवमादीन् । एवं तस्यातुरस्य मित्राणि प्रहर्षणकम्मेणा उपजल्पनकम्मेणोपसेवनकम्मेणा चैवमादिभिस्तोपामोदसमूहेनात्मीकत मिच्छन्ति। चिकित्सा विधाने चाथ प्राप्तावल्पार्थकाङ्क्षाञ्च ख्यापयन्ति। ते च यस्य चिकित्साकम्म प्राप्नुवन्ति प्राप्य कम्म खल निजस्य तत् कम्सग्यज्ञानं प्रच्छादयितुकामा गोपयितुकामा दाक्ष्येण तत्कम्मणि दक्षताव्यञ्जकेन चतुरताधम्मेण मुहम्मु हुरितस्ततोऽवलोकयन्ति । केऽपि तस्व तत्कम्र्मण्यज्ञानं बोद्ध न यथा प्रभवेयुः। यदि तस्य व्याधिम अपावत्तेयितुं न शक्नुवन्ति तदा तं व्याधितमनुपकरणमर्थव्ययासमथ भेषजकरणाक्षमपपचारकारिणमनात्मवन्तमित्येवमन्यत्रोपदिशन्ति.। यदि चायमातुरोऽन्तं गच्छति तदनं मृतं दृष्ट्वात्मनो निजस्यापदेशं तद्देशमपवज्ज्जेनं इत्युच्यते लोके ; राज्ञां प्रमादादिति राज्ञा हि ते कुवैद्याः शासनीयाः । विशिखा रथ्या, किंवा कर्ममात्रम् ; संश्रवणे चास्येत्यातुरस्य श्रवणयोग्ये प्रदेशे ; अन्तगतमिति मुमूर्षुम् ; अपदेश

Page #1155

दिशप्राणायतनीयः
११४४
चरक-संहिता। दशप्राणायतनीयः कृत्वा, प्राकृतजनसन्निपाते चात्मनः कौशलमकुशलवत् उन्नयन्ति अधीरवच्च धैर्य्यमपवदन्ति धीराणाम्, विद्वजनसन्निपातं प्रतिभयमिव कान्तारमध्वगाः परिहरन्ति दूरात् । __यश्चैषां क्वचित् क्षुद्रावयचे * भवत्युपयुक्तस्तमप्रकृते प्रकृतान्तरे वा सततमुदाहरन्ति, न चानुयोगमिच्छन्त्यनुयोक्तुं वा, मृत्योरिवानुयोगादुद्विजन्ते। __न चैषामाचार्यः शिष्यो ब्रह्मचारी वैदिको वापि कश्चित् प्रज्ञायत इति ॥५॥
कृखान्य देशमाश्रयन्ति ; यत्र प्राकृता अज्ञा जना वर्तन्ते तं देश गच्छन्ति। तत्प्राकृतजनसन्निपाते चात्मनो निजस्य चिकित्साकम्मणि कौशलमकुशलवदुन्नयन्ति। अधीरवच्चापण्डितवच्च धीराणां पण्डितानां धैर्य पाण्डित्यमपवदन्ति पण्डितवैद्यानामपवादं कुव्वन्ति। न च पण्डितसमाज गच्छन्ति। दूरादेव विद्वज्जनसन्निपातं परिहरन्ति यथाध्वगाः पथिकाः कान्तारं दुर्गम पन्थानं प्रतिभयं भयङ्करं परिहरन्ति तद्वत् । यश्चेत्यादि । अथैषां भिषक्छ चराणां भिषजां चिकित्सया कचित् क्षुद्रावयवे रोगे यः कश्चिद यदुरपयुक्तो भवत्यारोग्यं प्राप्नोति, तदा तं प्रतिकारमप्रकृते प्रकृतान्तरे वा स्थाने यत्र प्रतिकारो न प्रकृतः, यत्र वान्यत्र कस्यचित् प्रतिकारः प्रकृतस्तं सततमुदाहरन्ति वयमस्य प्रतिकारमकुम्मत्येवं संलपन्ति। न चानुयोगं परः कर्तव्यमनुयोगमिच्छन्ति । अनुयोक्तु वा परैरनुयोक्त वेच्छन्ति। मृत्योयेथा लोका उद्विजन्ते तथा तेऽनुयोगादुद्विजन्ते। न चैषामित्यादि। एषां भिषक्छनचराणां भिषजां क आचाय्यः शिक्षकः को वा शिष्यः को वा स ब्रह्मचारी समाध्यायी को वा वैदिकः कश्चिदपि न कैरपि विज्ञायते इति ॥५॥
मव्याजम् ; अकुशलवदिति यथा अकुशलाः परस्परविरुद्धमात्मकौशलं वर्णन्ति तथेत्यर्थः ; अधीरवदिति उच्चाटरवाः सन्तः ; उपयुक्त इति ज्ञातः ; अनुयोगं पृच्छाम् ॥ ४॥५॥
* यश्चैषां कश्चित सूत्रावयवो भवत्युपयुक्तः इति चक्रपाणिसम्मतः पाठः ।

Page #1156

५२ अध्याय:
सूत्रस्थानम् ।
११४५ भवन्ति चात्र । भिषकछद्म प्रविश्येव व्याधितांस्तकयन्ति ये। वीतसमिव संश्रित्य वने शाकुनिका द्विजान् ॥ श्रु तदृष्टक्रियाकाल-*-मात्रास्थानवहिष्कृताः। वर्जनीया हि मृत्योस्ते चरन्त्यनुचरा भुवि ॥ वृत्तिहेतोभिषङ्मान-पूर्णान मुखविशारदान् । वर्जयेदातुरो विद्वान सास्ते पीतमारुताः॥ ये तु शास्त्रविदो दक्षाः शुचयः कर्मकोविदाः। जितहस्ता जितात्मानस्तेभ्यो नित्यं कृतं नमः ॥६॥ गङ्गाधरः-अत्र भवन्ति श्लोकाः। भिषगित्यादि। भिषक्छद्म प्रविश्य भिषग्वेशं धृखा ये भिषजः खल्वेवमुक्तपकारेण व्याधितांस्तकयन्ति, यथा शाकुनिकाः पक्षिघातिनो व्याधा वने वीतंसं पक्षिवन्धनधारणजालसप्त. नलिकादिकं संश्रित्य गृहीसा द्विजान् पक्षिणस्तकेयन्ति अन्वेषणां कुर्वन्ति तथा ये भिषक्छद्म प्रविश्य व्याधितानुक्तरूपेण तकयन्ति ते श्रुतादिवहिष्कृता विज्ञ वज्जनीयाः। कस्मात् ? यतः श्रुतादिवहिष्कृताः। गुरुमुखाचिकित्साशास्त्रं न हि तैः श्रुतं, न च चिकित्साक्रिया दृष्टा, न च भेषजप्रयोगकालज्ञाने मात्रामा नापि स्थानज्ञा एभ्यो वहिष्कृता यस्मात् तस्मात् ते वज्जनीयाः। हि यस्मात् ते तथाविधश्रुतादिवहिष्कृता भिपजो मृत्योरनुचराः सन्तो भुवि चरन्ति । ते तहि किमर्थ राष्ट्राणि चरन्ति तदाह-वृत्तिहेतोरित्यादि । वृत्तिहेतोधनहतोस्ते भिषङ्मानपूर्णा मुखविशारदाः स्वमुखेनैव स्ववैशारद्य वदन्तो नानाविधालापं विज्ञवत् कुन्बेन्तो राष्ट्राणि चरन्ति न खातुरप्राणाभिसरणहेतोः। तस्माद. विद्वानातुरस्तान् वैद्यान् वज्जयेत् । ते हि पीतमारुताः सर्पाः सद्यःप्राणघातिनः शून्योदरा अर्थमात्रलोभिन आतुरस्य भद्राभद्रानाङ्क्षिणः । इति भिषक्छमचरप्रभेदमभिप्रत्य सिद्धसाधिता वैद्या इह न पृथगुदाहृता इति बोध्यम् ।
ननु तर्हि कीदृशान् वैद्यानुपसेवेरन्निति ? अत आह-ये खित्यादि । ये तु वैद्याः शास्त्रविदादिलक्षणास्तेभ्यो नित्यं नमस्कृतं विज्ञ रिति॥६॥
चक्रपाणिः-वीतंसः पक्षिबन्धनम् ; श्रुतं शास्त्रे श्रवणम् ; दृष्टं कर्मदर्शनम् ; क्रिया * मात्राज्ञानवहिष्कृत इति कचित् पाठः ।

Page #1157

दशप्राणायतनीयः ।
११४६
चरक-संहिता।
तत्र श्लोकः। दशप्राणायतनिके श्लोकस्थानार्थसंग्रहः । द्विविधा भिषजश्चोक्ताः प्राणस्यायतनानि च ॥ ७ ॥ इत्यग्निवेशकृते तन्त्र चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने
दशप्राणायतनीयो नामैकोनत्रिंशोऽध्यायः ॥२६॥ गङ्गाधरः-अथाध्यायार्थमाह--तत्र श्लोक इति। दशेत्यादि । स्पष्टार्थ एष श्लोकः ॥७॥
अध्यायं समापयति---अग्नीत्यादि। पूर्ववद व्याख्येयम् । इति श्रीगङ्गाधरकविरत्नकविराजकृते चरकजल्पकल्पतरौ मूत्रस्थानीय
कोनत्रिंशदशप्राणायतनीयाध्यायजल्पाख्या
एकोनत्रिंशी शाखा ॥२९॥
चिकित्साज्ञानम् ; ज्ञानं शास्त्रजन्यम्, श्रुतन्तु श्रवणमात्रम्। तेभ्यो नित्यं कृतं नम इत्यनेन प्राणाभिसरं स्तौति ॥ ६॥७॥
इति चरकचतुरानन-श्रीमच्चक्रपाणिदत्तविरचितायाम् आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थान
व्याख्यायां दशप्राणायतनीयो नाम एकोनत्रिंशोऽध्यायः ॥ २९ ॥

Page #1158

त्रिंशोऽध्यायः। अथातोऽर्थदशमहामूलीयामध्यायं व्याख्यास्यामः,
इतिह स्माह भगवानात्रं यः ॥ १॥ अर्थ दश महामूला सिराः सत्ता * महाफलाः । महचार्थश्च हृदयं पर्यायैरुच्यते बुधैः ॥ षडङ्गमङ्ग विज्ञानमिन्द्रियाण्यर्थपञ्चकम् ।
आत्मा च सगुणरचेतश्चिन् यश्च हृदि संस्थितम् ॥ गङ्गाधरः--अथ प्राणायतनेषु दशसु हृदयस्य प्राधान्यं ख्यापयितु तथा यश्च वक्ष्यामि मानार्थमर्थेदशमहामूलीयं तत्र च कृत्स्नतन्त्रोद्देशलक्षणस्येत्युक्तं तदुद्देशकरणाथेमर्थदशमहामूलीयमारभते-अथात इत्यादि। पूववव्याख्येयम्। अध्यायस्यास्यादिवाक्यमर्थदशमहामूला इति अधिकृत्य कृतोऽध्याय इत्यर्थदशमहामूलीयस्तम् ॥१॥
गङ्गाधरः-अर्थे दशेत्यादि। अर्थे हृदये दश सिराः सक्ताः, कथं सक्ताः ? महामूला हृदये महति मूलानि यासां ता महामूलास्ताश्च महाफला महत्पदेन हृदयं तात्स्थ्यादोजश्चोच्यते । महदोजः फलन्तीति महाफला इति। एतदद्धश्लोकं व्याचष्टे--महच्चेत्यादि। बुधैः पर्यायमहदों हृदयमुच्यते। हृदयमिति शब्दं व्युत्पादयति--पड़ङ्गमित्यादि । अङ्गं कृत्स्नं शरीरं तदवयवश्च । तत्राङ्गं सर्वात्मकत्वज्ञापनायाह--पड़ङ्गमिति । षडङ्गान्यवयवा यस्य तत् पड़ङ्गमङ्गं शरीरं विज्ञानं प्रमाणाप्रमाणभूतं ज्ञानम् इन्द्रियाणि दश अर्थपञ्चकं पञ्च शब्दादयोऽर्थाः तदर्थाश्रयपञ्चमहाभूतोपाधिमान् भूतात्मा द्विविधस्तैजसः स्वप्न
चक्रपाणिः -- पारिशेष्यात्, किंवा, सूत्रस्थानमभिधाय तन्त्रसंग्रहं वक्त म् अर्थेदशमहामूलीय उच्यते ; अत्र अधिकृत्य कृते ग्रन्थे हर सुवर्तमाने 'अध्यायानुवाकयोलुंग' इति च्छः ॥ १॥
चक्रपाणि:-अर्थ इति हदये, महामूला इति महत् हृदयं मूलं यासां धमनीनां तास्तथा, समासक्ता इत्याश्रिताः ; अस्य हृदयस्य पर्यायानाह-महच्चेत्यादि। महत्संज्ञा तथाऽर्थसंज्ञा च हृदयस्य। वैद्यव्यवहारविज्ञानसशास्त्रान्तरेषु हृदयस्य यन्महत्त्वमर्थत्वञ्च, तदहृदयस्याभ्यहितत्वात्, इत्यभ्यहि तत्वमाह-पड़ङ्गमित्यादि। पड़ङ्गानि बाहुकृयजङ्घाद्वयशिरोऽन्तराधिरूपाणि
* समासक्ता इति क्वचित् पाठः ।

Page #1159

११४८
चरक-संहिता। अर्थेदशमहामूलोयः प्रतिष्ठाथ हि भावानामेषां हृदयमिष्यते।
गोपानसीनामागार-कर्णिकेवार्थचिन्तकैः ॥ स्थानोऽन्तःप्रज्ञः सप्ताङ्ग एकोनविंशतिमुख एवमेव सप्ताङ्ग एकोनविंशतिमुखो वहिःप्रज्ञो जागरितस्थानो वैश्वानरः सुषुप्तिस्थानश्चेतोमुखः प्राज्ञो जीवात्ममहत्तत्त्वोपाधिमान्। तुरीयः परमात्मा शिव इति चतुष्पादात्मा स एव सगुण इति आत्मगुणा इच्छा पसुखदुःखप्रयत्नचेतनातिबुद्धिस्मृत्यहङ्काराः। सहात्राधिकार्थे सांधेद्रोण इत्यादिवत् । चेतो मनः सत्त्वसंज्ञकम्। चिन्त्यं तेन चेतसा यावचिन्तयितुं शक्यते तत्सव्वं हृदि संस्थिमिति । अथ शारीरेहृदयं द्वाङ्गलं वक्ष्यते पड़ङ्गानि हस्तौ द्वौ द्वौ च पादौ शिरश्चान्तराधिश्चेत्येतानि वृहन्ति वाह्यानि तत्र हृदये स्थातुं नाहन्तीति मला विज्ञानादीनि चिन्त्यान्तानि पड़गानि यस्याङ्गस्य तत् मूक्ष्मशरीरमथवा पश्चमहाभूतान्यात्मा चेति षडङ्गानि यस्य तदङ्गसूक्ष्मशरीरमेव विज्ञानादीनि चेति सच हृदि संस्थितमिति ।
कस्मादित्यत आह–प्रतिष्ठाथ हीत्यादि। हि यस्मात् खल्वेषामुक्तानां भावानां प्रतिष्ठार्थ प्रतिनियमेन स्थित्यर्थ हृदयमिष्यतेऽर्थचिन्तकैः । ननु कथमेषां प्रतिष्ठा हृदये सम्भवति चिन्त्यं हि जगदेव सर्व मनसः सुमेरुप्रभृति वृहत् क्षुद्रं वा। हृदयन्तु प्राङ्गलमित्यतो दृष्टान्तेन प्रतिष्ठाप्रकारमाह-गोपानसीनामित्यादि। गोपानसी तु बड़भी गृहाच्छादनावयववक्रयस्य तत् षडङ्गमङ्गम् ; अङ्गञ्च पड़ङ्गादतिरिक्त समुदायरूपम् अवयविरूपं वा ; अङ्गमिति वक्तव्ये पड़ङ्गविशेषणं पण्णामङ्गानामपि हृदयाश्रितत्वप्रतिपादनार्थम् ; किंवा अङ्गशब्दस्यावयव. वाचिनो निषेधार्थम् ; विज्ञानञ्च यद्यपि “आत्मा च सगुणः” इति वचनादेव आत्मगुणत्वेन लब्धम् , तथाप्यात्मगुणेषु प्राधान्यात् पुनः पृथगुच्यते, वचनं हि--"सुखं समग्रं विज्ञानं विसर्गे च प्रतिष्ठितम्" इति । इन्द्रियाणि चक्षुरादोनि ; अर्थपञ्चकं शब्दादि ; सगुण इत्यनेन सुखादिग्रहणम् ; चेतो मनः ; चिन्त्यं मनोविषयः ; एते च पड़ङ्गविज्ञानादयः श्रुतिप्रतिपठिताः प्रत्येकमेवोपादेयत्वेन, तेन, अत्र कस्यचिदर्थलब्धत्वेनानुपादानं कर्त्तव्यमिति नोद्भावनीयम्, अर्थलब्धो ह्यर्थः साक्षादनभिधीयमानत्वादप्रधानं भवति । ___ अथ कथममी पड़ङ्गादयो हृदयाश्रयाः, "यावता हृदयं द्वयङ्गुलञ्च" इति वक्ष्यति, अङ्गञ्च पड़ङ्गाश्रयं महत्, इन्द्रियाण्यपि च स्वाश्रयचक्षुरादिस्थितानि, अर्थाश्च वाह्यद्रव्याश्रयिणः आत्मा चानाश्रित एव व्यापकः, तद्गुणश्च विज्ञानञ्चात्मन्येवाश्रितम्, मनोऽप्यनाश्रितमात्मगतम्, चिन्त्यञ्च ध्येयादि न हृदीत्याशङ्कयाह-प्रतिष्ठेत्यादि। प्रतिष्ठा कार्यकारणाविरोधेनावस्थानम्। भावानामेषामिति षडङ्गादीनाम्, हृदयमिप्यत इति हृदयमिष्यते कारणमिति शेषः ; अत्रैव दृष्टान्तमाह

Page #1160

३०श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । तस्योपघातान्मू यान भेदान्मरणमृच्छति।
यद्धि तत्स्पर्शविज्ञानं धारि तत् तत्र संस्थितम् ॥ काष्ठानि तेपायागारकणिका, तत्तद्वक्र काष्ठानां मूलानि यस्यामेकस्यां गृहमध्यस्थकाष्ठमय्यां कणिकायां संनिवद्धानि प्रतिष्ठितानि वत्तेन्ते तथा पड़ङ्गाङ्गादीनि हृदये प्रतिष्ठितानि प्रति लक्षीकृत्य वर्तन्ते। तेन वाह्यानि चिन्त्यानि चिन्ताहत्वेन हृदि वर्तन्ते न तु स्वरूपमूर्तया। यतो नाधाराधार्यभावेणैषामाश्रयो भवति । कुतस्तहि प्राणायतनमिति ? अत उच्यते--तस्येत्यादि । तस्य हृदयस्योपघातात् पुरुपो मूर्छायानृच्छति, तस्य भेदात् तु मरणमृच्छतीत्यत उक्त प्राणायतनं हृदयमिति। कस्मान्मरणमृच्छति ? तद्भेदादित्यत उच्यतेयद्धीत्यादि। हि यस्मात् तत् स्पशे विज्ञानं तस्य हृदयस्य स्पशौं विज्ञानं यस्य धारिणो जीवितस्य तत्तत् स्पर्शविज्ञानं यद्धारि यज्जीवितमायुस्तदायुः शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसंयोगस्तत्र हृदये संस्थितं तस्मात् तदुपघातान्मच्छ.यांस्तद्भदान्मरणमृच्छतीति । गोपानसीनामित्यादि। गोपानस्यो गृहाच्छादनाधारकाष्टानि ; आगारकर्णिका गृहाच्छादनमध्ये गृहाच्छादनकाष्टनिवन्धनी ; लोके आड़कमित्युच्यते ; अर्थचिन्तकैरिति हृदयचिन्तकैः ; तेन, पड़गादीनां हृदयाश्रितत्वं नाधाराधेयभावेन, किं तर्हि, तदन्वयव्यतिरेकानुविधायित्वेनेति दर्शितं -भवति ; हृदयाश्रितत्वं हृदये प्रकृतिस्थे षडङ्गादिभावानां प्रकृतिस्थत्वं हृदयोपघाते तदुपधात इत्यर्थः । यद्यपि च आत्मविज्ञानमनसां हृदयाश्रितत्वमाधाराधेयभावादपि कछसध्या वक्त पार्यते, तथापि सर्वव्यापकत्वान्नोपादेयमाधाराधेयत्वम् ; नैवम्, आत्मा यश्च संसारी भोगायतनत्वेनाभिप्रेतः, स च हृदयप्रदेश एव सुखदुःखादुपपद्यत इत्यनुभवसिद्धम्, तेन हृदयाश्रित इवात्मा, तथापि प्रायेण हृद्य व तिष्ठति, यतः उपरतक्रियं मनो हृद्य व तिष्ठति, तथा अध्ययने योगे च हृदिस्थमेव मनो भवति ; यदप्युक्तम्-'आत्मस्थे मनसि स्थिरे' इति, तदप्यात्मस्थमनसो हृदयस्थत्वमेव ; एवं ज्ञानसुखदुःखानि च हृदयस्थान्येव लक्ष्यन्ते, तथा चातिचिन्तनात् तथा दुःखावेशत्वाद् हृदयमेव पीड्यते, नान्य दङ्गम् ; अलमात्मना व्यापकेनाश्रयाश्रयिभावेन व्युत्पादितेन, यश्चात्मा संसारी हृदयाश्रितो भवति तस्यैव हृदयनाशानाश इति भावः। ___ कथमेतद् भवतीत्याह-यद्रीत्यादि। स्पर्शी विज्ञायतेऽनेनेति स्पर्श वा विजानातीति स्पर्शविज्ञानम्, तस्यैव विशेषणं धारीति, धारि तु शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसंयोगः, यदुक्तम्"शरीरेन्द्रियसत्वात्म-संयोगो धारि जीवितम्” इति ; एतेन यः शरीरादिसंयोगः स्पर्शनेन विजानाति सर्व ज्ञेयम्, यश्चायं शरीरधारणाद्धारीत्युच्यते, स हृदि स्थितः ; तेन तदुपघातान्मूर्छा तथा तद्भदान्मरणं चैतन्याननुवृत्तिलक्षणमुपपन्नम् ; स्पर्शी हि द्विविधः-ऐन्द्रियको मानसश्च, एतत् स्पर्शद्वयं विना च न किञ्चित् ज्ञानञ्च भवति, यदुत्तम्-'यश्चैवैन्द्रियकः स्पर्शः स्पर्शी

Page #1161

१९५०
चरक-संहिता। अर्थेदशमहामूलीयः तत् परस्यौजसः स्थानं तत्र चैतन्यसंग्रहः।
हृदयं महदर्थश्च तस्मादुक्तं चिकित्सिते ॥ कुतो मूर्छायानृच्छति न मृवेत्यत आह-तदित्यादि। तद्धदयं परस्य श्रेष्ठस्यौजसस्वष्टबिन्दुरूपस्य स्थानं यदोजो बलमुच्यते तद्भलस्थानस्योपघातान्न मृला मूर्छायानृच्छति चैतन्याभावरूपान् । यतस्तत्र हृदये चैतन्यसंग्रहः । चेतनायाः समासः परं ब्रह्मस्थितम्। तदुपघातात परमब्रह्मणः स्थित्युपघातादचेतनत्वं भवतीति । तस्माच्चिकित सिते शास्त्रे हृदयं महचाच पर्यायेण मानस एव च। द्विविधः सुखदुःखानां वेदनानां प्रवर्तकः" इति। मानसञ्च स्पर्शनं शारीरे यथास्थानमेव दर्शयिष्यामः। स्पर्शो विज्ञायत इति निरुक्तिपक्षे तु स्पर्शशब्देन लक्षणया स्पृश्यमानोऽर्थोऽभिप्रेतः, तेन सर्वज्ञेयावरोधः, यं प्राप्यैवार्थमिन्द्रियाण्यस्मदर्शनार्थ प्रकाशयन्ति, यदुक्तम्-"स्पृश्यते नानुपादानो नास्पृष्टो वेत्ति वेदनाः" इति। यद्यपि शरीरेन्द्रियसत्त्वारमसंयोगः शरीरप्रदेशान्तरेऽप्यस्ति तथापि नासौ शरीरधारणे तथा ज्ञानोत्पत्तौ वा प्रधानम्, तदुपघातेऽपि शरीरधारणज्ञानयोई एत्वात् । हृद्भुतस्तु संयोगः प्रधानं तदन्वयव्यतिरेकानुविधायित्वात् स्पर्शज्ञानशरीरधारणयोः ; तेन सूक्तम्-'तत् तत्र संश्रितम्” इति । हृदयाभ्यर्हि तत्वे धर्मान्तरमाह-तत्परस्येत्यादि । परस्य श्रेष्ठस्य ; एलेन द्विविधमोजो दर्शयति परमपरञ्च, तत्र भञ्जलिपरिमाणमपरम्, यदुक्तम्-" तावदेव परिमाणं श्लेष्मणश्चौजसः" इति ; अल्पप्रमाणन्तु परम्, यदभिनत्योक्तम्-"हृदि तिष्ठति यच्छुद्ध रक्तमीपत् सपीतकम्” इति। तन्त्रान्तरेऽप्युनम् "प्राणाश्रयस्यौजसोऽष्टौ बिन्दवो हृदयमाश्रिताः” इति । किञ्च, सति हि परे चापरे चौजसि परस्य इति विशेषणं सार्थकं भवति, न त्वेकरूपे। अञ्जिलिपरिमितस्यौजसो धमन्य एव हृदयाश्रिताः स्थानम्, तथा प्रमेहेऽर्दाञ्जलिपरिमितमेवौजः क्षीयते, नारबिन्दुकम्, अस्य हि किञ्चित्क्षयेऽपि मरणं भवति, प्रमेहे तु ओजःक्षये जीवत्येव तावत् ; ओजाक्षयलक्षणमप्यञ्जल्योजःक्षय एव बोद्धव्यम् ; ओजःशब्दश्च यद्यपि रसेऽपि वर्त्तते, यदुक्तम् - "रसश्चौजःसंख्यातः” इति, तथा, “मली भवति तत् प्रायः कल्पते किञ्चिदोजसे” इति । तथापि इह सर्वधातुसारमोजोऽभिधीयते ; एतञ्चौज उपधातुरूपं केचिदाहुः । धातुर्हि धारणपोषणयोगाद भवति, ओजस्तु देहधारकं सदपि न देहपोपकम् तेन नारमो धातुरोजः ; केचित् तु शुक्रविशेषमोजः प्राहुः, तच्च न मनः प्रीणाति ; ये तु ब्रुवते-- सर्वधातूनां सारसमुदयभूतमोजः; ते रसादिसाररूपतया रसादिभ्यो भिन्नमोज इति पृथग्धातुत्वेन उपधातुत्वेन वा निर्देश्यमिति पश्यन्ति ; वचनञ्च-भ्रमरैः फलपुष्पेभ्यो यथा सञ्चीयते मधु । तद्वदोजः शरोरेभ्यो गुणैः सम्भूयते नृणाम् ॥' अत्र शरीरेभ्य इति धातुभ्यः; गुणैरिति सारभागैः । तत्र चैतन्यसंग्रह इति,-तत्र हृदि चैतन्यविषये प्रसृतस्य संग्रह संवरणं करोति, नेन प्रसृतं मनो हृदये निगृह्य योगज्ञो भवतीत्यर्थत इत्युक्त भवति, ततश्च योगस्य मोक्षसाधनत्वेनोपादेयस्यापि हृदयमेव स्थानमिति हृदयमभ्यर्हितं भवति ; यरमादेवंगुणं हृदयम्, ततः ‘महत्' इति च, तथा

Page #1162

३०२ अध्यायः!
सूत्रस्थानम् । तेन मूलेन महता महामूला मता दश । प्रोजोवहाः शरीरेऽस्मिन् विधम्यन्ते समन्ततः ॥ २॥ येनौजसा वर्तयन्ति प्रीणिताः सर्वजन्तवः । यहते सर्वभूतानां जीवितं नावतिष्ठते ॥ यत्सारमादौ गर्भस्य यत्तद्गर्भरसाद्रसः ।
संवईमानं हृदयं समाविशति यत् पुरा ॥ उक्तम्। तत्र सक्तानां सिराणां महामूलवं व्युत्पादयति-तेनेत्यादि। तेन महता हृदयेन मूलेन मूलस्थानेन दश शिरा महामूला मताः। महद्धृदयं मूलं यासां ता महामूला हृदयमूला दश सिराः सक्ताः संलग्नाः सन्ति । महतस्तकारस्याकारो न केवलं महत्त्वार्थे तद्वाच्येषु सर्वेष्वेवार्थेषु भवति, तल्लक्षणेऽथोनियमात्।
ननु महामूला दशेति विरुध्यते। सुश्रते हुक्तं-पाश्चभौतिकस्य चतुविधस्य पड़सस्य द्विविधवीर्यस्याष्टविधवीय्यस्य वानेकगुणस्योपयुक्तस्याहारस्य सम्यक् परिणतस्य यस्तेजोभूतः सारः परममूक्ष्मः स रस इत्युच्यते। तस्य च हृदयं स्थानं स हृदयाच्चतुविशतिधमनीरनु प्रविश्योड़ेगा दश दश चाधोगामिनीश्चतस्रस्तिय्यग्गाः कृत्स्नं शरीरमहरहस्तर्पयतीति । तदाशङ्कां वारयितुमाह-ओजोवहा इति । महामूला दश शिरा
ओजोवहा अस्मिञ्छरीरे समन्ततो विधम्यन्ते ॥२॥ __गङ्गाधरः- नन्वोजो नाम किं तावदित्यत आह-येनेत्यादि। येनौजसा सर्वजन्तवः प्रीणिताः सन्तो वत्तयन्ति जीवन्ति। यदोज ऋते सव्र्वभूतानां जीवितमायुर्नावतिष्ठते। गर्भस्यादौ यच्छुक्रं शोणितञ्च यत्सारं यदोजः सारं यस्य तद् यत् सारं तदोजः ओजःसारं शुक्रं शोणितश्च गर्भस्यादौ तदोजो यत्तत् गर्भरसाद्रस उच्यते। यावत्कालं शुक्रस्य सारं शुक्रात् परिणामान्न पृथग्भूतं
'अर्थ' इति चोच्यते चिकित्सकैः। सम्प्रति धमनीनां महामूलत्वं प्रतिपादयति-तेनेत्यादि । तेनेति महता हृदयेनेति शेषः ; विधम्यन्ते विसर्यन्ते ॥ २॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति धमनीनामुक्त महाफलत्वं व्युत्पादयन्नाह-येनौजसेत्यादि। सामान्येन द्विविधमप्योजो ग्राह्यम् ; वर्तयन्ति जीवन्ति, चौरादिको णिच् ; प्रीणिता इति तर्पिताः; यत्सारमादौ गर्भस्येति शुकशोणितसंयोगे जीवाधिष्ठितमात्रे यत्सारभूतम्, तत्रापि तिष्ठति ; यद.

Page #1163

११५२
चरक-संहिता। [ अर्थेदशमहामूलीयः यस्यानाशान्न * नाशोऽस्ति धारि यद हृदयाश्रितम् । यछरीररसस्नेहः प्राणा यत्र प्रतिष्ठिताः ॥ तत्फला बहुधा वा ताः फलन्तीति महाफलाः ।
ध्मानाद्धमन्यः स्रवणात् स्रोतांसि सरणात् सिराः॥३॥ हृदये वर्तते तावत्कालं तदोजःसारं शुक्र गर्भमारब्धं प्रभवति । पृथग्भूते खोजसि शुक्रमसारं भवति न च तद्गभैरस उच्यते। सर्वधातुसारभूतं ह्योजः। तदुक्तं सुश्रुते-तत्र रसादीनां शुक्रान्तानां धातूनां यत् परं तेजस्तत् खल्बोजस्तदेव बलमित्युच्यते इति । तदोजःसारण शुक्रेण जातस्य गर्भस्य क्रमेण वर्द्धमानं यदोजः पुरा हृदयं गर्भस्य हृदयं समाविशति, पश्चादेहावयवं कृत्स्नं व्याप्नोति । उक्तञ्च सुश्रुते-ओजः सोमात्मकं स्निग्धं शुक्ल शीतं स्थिरं सरम् । विविक्तं मृदु मृत्स्नञ्च प्राणायतनमुत्तमम् । देहस्यावयवस्तेन व्याप्तो भवति देहिनामिति ।
यस्यानाशादित्यादि। यस्यौजसस्वनाशात् पुसो न नाशोऽस्ति । उक्तश्च मुश्रुते—तदभावाच शीयन्ते शरीराणि शरीरिणामिति। हृदयाश्रितं यद्धारि जीवितं तत्स्थापनहेतुत्वात् तद् यद्धारीत्युच्यते। यदोजः शरीररसस्याद्यधातोः स्नेहः यत्रीजसि प्राणाः प्रतिष्ठिताः, तदोजः खलु येनौजसा वर्तयन्तीत्यादिभिरुक्तप्रभावमोजः फलं यासां तास्तत्फला इत्यतो महाफला दश शिरा अर्थे हृदये सक्ताः। अथवा ता दश हृदये सक्ताः सिरा बहुधा फलन्तीति महाफला उक्ताः। गर्भरसादरस इति गर्भरसात् शुक्रशोगितसंयोगपरिणामेन कललरूपाद, रस इति सारभूतं ; संवर्तमानं हृदयं समाविशति । यत् पुरेति- यदा हृदयं निप्पाद्यमानं तदैव व्यक्तलक्षणं सत् हृदयमधितिष्ठति यदित्यर्थः; एतेन गर्भावस्थात्रयेऽपि तदोजस्तिष्टतीत्युच्यते, परं गर्भादी शुक्रशोणितसाररूप. तया, रसावस्थायान्तु रससाररूपतयाऽवयवनिष्पत्ती स्वलक्षणयुक्तमेव भवत्योज इत्योजसः सर्वावस्थाव्यापकत्वेन महत्त्वमुच्यते ; यस्य नाशात् तु नाशोऽस्तीति धात्वन्तराक्षयेऽपि सत्योजाक्षये मरणमित्यर्थः ; धारीति जीवधारकसंयोगिभ्यः प्रधानत्वात् ; शरीररसस्नेह इति शरीररसशब्दः स्नेहशब्दश्च सारवचनः, तेन शरीररसानां धातूनामपि सार इत्यर्थः, एतच्च प्रकारान्तरेणाभ्यहितानेककर्म कथनमोजसोऽभ्यर्हितत्वख्यात्यर्थम्। तत्फला ओजःफला ओजोबहा इति यावत् ; एतेन यथोक्तगुणशालित्वेनौजो महत् ; एतद्वचने फलन्तीवेति महाफला धमन्य उक्ताः ; विपरीतायां
* यस्य नाशात् तु इति वा पाटः ।

Page #1164

३०श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
११५३ तन्महत्ता महामूलास्तचौजः परिरक्षत।। परिहार्य्या विशेषेण मनसो दुःखहेतवः ॥ हृद्यं यत् स्याद् यदौजस्य स्रोतसां यत् प्रसादनम् । तत्तत् सेव्यं प्रयत्नेन प्रशमज्ञानमेव च ॥ ४ ॥
अथ खल्वेकं प्राणवर्द्धनानामुत्कृष्टतममेकं बलवर्द्धनानामेकं वृहणानामेकं नन्दनानामेकं हर्षणानामेकमयनानामिति। तत्राहिंसा प्राणिनां प्राणबद्धनानामुत्कृष्टतमा, वीय
सिराः किं धमनीभ्यः पृथगित्यत आह-ध्मानादित्यादि। ध्मानान्मध्ये शुषिरभावाद धमन्य उच्यन्ते। स्रवणाद्रसादिस्रावपथखात् स्रोतांस्युच्यन्ते । सरणाद्रसादीनां गमनात् सिरा इत्युच्यन्ते। इत्येवं प्राणायतनखात् तन्महत् खलु हृदयं ता महामूला ओजोवहा दश सिरास्तचौजः परिरक्षता पुंसा मनसो दुःखहेतवो विशेषेण परिहार्याः, यच हृद्य हृदयस्य हितं स्यात् यदोजस्यमोजोहितं स्याद् यच्च स्रोतसां प्रसादनं प्रशमशानमेव यत् तत्सर्व प्रयत्नेनौजः परिरक्षता सेव्यमिति ॥३४॥ __ गङ्गाधरः-प्रशमशानं विकृणोति-अथेत्यादि। एकं प्राणवर्द्धनानामुत्कृष्टतममिति उत्कृष्टतममुत्तरोत्तरमनुवत्तनीयम् । प्राणवद्धनबलवर्द्धन हणनन्दनहर्षणायनानां पण्णामेकैकमुत्कृष्टतम क्रमेण दर्शयति । तत्राहिंसा प्राणिनां प्राणवर्द्धनानामुत्कृष्टतमा। सवत्रैव अहिंसाशब्देन स्वेतरेषां प्राण्यप्राणिनामपकारक्रिया। यथा परेषां नरादीनां धनग्रहणाद्यनिष्टकरणम्, पृथिव्यादीनां निरुक्तिमाह-बहुधा वा ताः फलन्तीति, ता हृदयाश्रिता दश धमन्यो बहुधाऽनेकप्रकारं फलन्तीति निप्पाद्यन्ते ; एतेन मूले हृदये दशरूपाः सत्यो महासंख्याः शरीरे प्रतानभेदा भवन्तीत्युक्तम् । धमनीशब्दादिनिरुक्ति करोति-ध्मानादित्यादि। ध्मानात् पूरणात् वाह्य न रसादिनेत्यर्थः ; स्रवणादिति रसादेरेव पोप्यस्य स्रवणात् , सरणाद् देशान्तरगमनात् ॥३॥
चक्रपाणिः-सम्प्रति हृदिस्थस्य मनसः परिपालनहेतुमाह-तन्महदित्यादि। तन्महदिति पड़ङ्गादिस्थानं हृदयं ; ता महामूला इत्योजोवहा धमन्यः ; तच्चौज इति "येनौजसा" इत्यादिनोक्तगुणमोजः । प्रशमः शान्तिः । ज्ञानं तत्त्वज्ञानम् ॥ ४ ॥
चक्रपाणिः-सेव्यप्रस्तावेन प्राणवर्द्ध नोत्कृष्टान्यहिंसादीन्यप्याह-अथ खल्वित्यादि । एकमित्येकमेव, न द्वितीयमुत्कृतममस्तीत्यर्थः ; अयनानामिति मार्गाणाम् ; यद्यप्यन्नं प्राणवर्द्धनं
१४५

Page #1165

११५४
चरक-संहिता। अर्थेदशमहामूलीयः बलवर्द्धनानां, विद्या वृहणानाम्, इन्द्रियजयो नन्दनानां, तत्त्वावबोधो हर्षणानाम्, ब्रह्मचर्यम् अयनानामित्येवमायुर्वेदविदो मन्यन्ते ॥ ५॥
तत्रायुर्वेदविदस्तन्त्रस्थानाध्यायप्रश्नानां पृथक्त्वेन वाक्यशो वाक्यार्थशोऽर्थावयवशश्च प्रवक्तारो मन्तव्याः॥६॥
तत्राह कथं तन्त्रादीनि वाक्यशो वाक्यार्थशोऽर्थावयवशश्च गन्धादिग्रहणादि । तत्राप्यप्राणिनां हिंसाव्यवच्छेदार्थ प्राणिनामित्युक्तम् । माणिनामहिंसा प्राणवद्धनानामन्नपानादीनां सर्वेषां मध्ये श्रेष्ठतमा। अस्य पदस्य लिङ्गविपरिणामेनोत्तरोत्तरं योजना कार्या। वीय्यं शक्तिः पराक्रमः । विद्या द्विविधा-परा चापरा च । यया तदक्षरमधिगम्यते यददृश्यमग्राह्यमगोत्रम् अवर्ण यदपाणिपादमचक्षुःश्रोत्रमित्येवमादि सा परा। अथापरा-शिक्षा कल्पो व्याकरणं छन्दो निरुक्तं ज्योतिषमित्येवमादिसहिताश्चवारो वेदा इति । इन्द्रियजयो मनोनिग्रहः। नन्दयन्तीति नन्दना आनन्दजनका ये भावाः तेपा मध्ये मनोजयः श्रेष्ठतमो नन्दनः। तत्वावबोधो येषां केषाञ्चिदपि भावानां याथार्येनावबोधो हर्षजननानां भावानां मध्ये श्रेष्ठतमो हर्षजननः । ब्रह्मचर्यमुपस्थनिग्रहः, कायवाङ्मनोभिमथुनान्नित्तिः अयनानां परलोकहितपथानां मध्ये श्रेष्ठतमं परलोकहितमयनमिति मनोदुःखहेतुवर्जनमायुव्वंदविदो मन्यन्ते ॥५॥
गङ्गाधरः--ननु कीदृशा भवन्त्यायुदविद इत्यत आह-तत्रेत्यादि । आयुर्वेदस्य तन्त्रतत्स्थानाध्यायप्रश्नानां पृथक्लेन वाक्यशो वाक्याथेशोऽर्थावयवशश्च प्रवक्तारः पुरुषा आयुर्वेद विदो मन्तव्या इति । आयुर्वेदस्य बहनि तन्त्राणि सन्ति ; अग्निवेश-भेल जतूकण-पराशर-हारीत-क्षारपाणि-कणादनागाज्जुन-व्यास-चरक सुश्रुत पुष्कलावत गोपुर रक्षितादिप्रणीतानि ॥६॥
गङ्गाधरः-तत्र जिज्ञासावचनमाह -- तत्राहेत्यादि। कथं तन्त्रादीनि तथाप्यहिंसैवोत्कृया, अहिंसया हि धर्मजननात् तयायुर्वर्द्धनं भवति । यद्यपि मांसं तृहणप्रधान, तथाप तच्छरीरमात्रवृहणं, विद्या तु शरीरमनोवृहणीयाऽतिरिच्यते ॥ ५॥
चक्रपाणिः--आयुर्वेदश्रवणप्रसङ्गेनायुर्वेदनिरुक्तघायुषस्तथायुर्बेदस्य च निरूपकं प्रकरणं ब्रते-तत्रेत्यादि। वाक्यश इत्यादि स्वयमेव व्याकरिष्यति, तन्त्रं शास्त्रम्, आपमृषिकृतम्,

Page #1166

३०श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
११५५ उक्तानि भवन्तीति ? अत्रोच्यते। तन्त्रमाष कान्येन यथाम्नायमुच्यमानं वाक्यशो भवत्युक्तम् । बुद्धा सम्यगनुप्रविश्यार्थतत्त्वं वाग्भिाससमासप्रतिज्ञाहेतूदाहरणेन युक्ताभिस्त्रिविधपुरुषाणां बुद्धरवगम्याभिः* उच्यमानं वाक्यार्थशो भवत्युक्तम्। तन्त्रनियतार्थानामर्थदुर्गाणां पुनर्विभावनैरुक्तमेवार्थावयवशो भवत्युक्तम् ॥७॥ वाक्यादिक्रमेणोक्तानि भवन्तीत्याह चेत् तदात्रोच्यते। तन्त्रमाष यदधीतमग्निवेशाद्यन्यतमर्षिप्रणीतं तदुच्येत । तत् तन्त्रमुक्त्वा तस्य यावन्ति स्थानानि तानि यात् षट्स्थानं सौश्रुतं तदधीतवद्भिवक्तव्यं-सूत्र-निदान-शारीर-चिकित्साकल्पोत्तरतन्त्राणीति षट् स्थानानि ; तत्र यावन्तोऽध्यायास्तान् ब्रूयात् । एवं सर्वतन्त्राणां स्थानाध्याया वक्तव्याः। अथैतस्यानुपूर्व्या यथाम्नायं का - स्न्येन यदुच्यते पाठात् तद्वाक्यशो भवत्युक्तं तत तन्त्रम् । अथ वाक्यार्थशो यथा भवत्युक्तं तत्तन्त्रं तदाह-बुद्धप्रत्यादि। तस्याधीतस्य तन्त्रस्य पुनरेकैकस्य वाक्यस्यार्थतत्त्वं बुद्धया सम्यगनुपविश्य व्यासादियुक्ताभिर्वाग्भिस्त्रिविधानाम् अल्पबुद्धिमध्यबुद्धितीव्रबुद्धीनां पुरुषाणां त्रिविधबुद्धः अवगम्याभिरुच्यते यत् तद्वाक्यार्थशो भवत्युक्तमिति । अथार्थावयवशश्च यथा वक्तव्यं तदाहतन्त्रेत्यादि । तत्र तत्र तन्त्रे नियता ये अर्था येषां वाक्यानां तेषां मध्ये यानि वाक्यान्यथेतो दुर्गाणि तेषां पुनविभावनैरुक्तं वाक्यमर्थावयवशो भवत्युक्तमिति ॥ ७॥
यथाम्नायमुच्यमानमिति यथापाठक्रमेणोच्यमानम् ; उदाहरणं दृष्टान्तः, उपनयः सिद्धान्तोपपादितस्य साधनधर्मस्य साध्ये पुनः कथनम्, यथा तथा चायं धूमवानिति ; निगमनं हेतुसाधितसाध्यधर्मकथनम्, यथा--तस्मादग्निमानिति ; तन्त्रनियतानामिति तन्त्रगतानाम् ; विभावनैरुक्तमिति व्याख्यानैः कथनम्, उक्तमिति भावे क्तः ; अस्योदाहरणम्, यथा"शरीरचे टा या चेष्टा स्थैर्यार्था बलवर्द्धिनी' इत्यत्र 'इटा या चेा' इत्येतावन्मात्रमुच्यते, तेन द्वितीयचेयापदस्य दुर्गस्य व्याकरणपरं भवति ॥ ६॥७॥
___ * व्याससमासप्रतिज्ञाहेतूदाहारणोपनयनगमनयुक्ताभिस्त्रिविधशिष्यबुद्धिगम्याभिरिति पाठान्तरम्।

Page #1167

११५६
चरक-संहिता। [ अर्धेदशमहामूलीयः तत्र चेत् प्रष्टारः स्युः चतुर्णामृकसामयजुरथर्ववेदानां कं वेदमुपदिशन्त्यायुर्वेदविदः, किमायुश्च कस्मादायुर्वेदः किमर्थमायुर्वेदः शाश्वतोऽशाश्वतो वा कति चास्याङ्गानि कैश्चायमध्येतव्यः कैः किमर्थमिति ॥८॥
अत्र भिषजा पृष्टेनैवमुच्यते-चतुर्णामृक-साम-यजुरथर्ववेदानामात्मनोऽथर्ववेदेऽस्योक्तिः । वेदो ह्यथर्वा दान-स्वस्तायनबलिमङ्गल-होमनियमप्रायश्चित्तोपवासमन्त्रादिपरिग्रहाञ्चिकित्सां प्राह। चिकित्सा चायुषो हितायोप
गङ्गाधरः-एवं तन्त्रस्थानाध्यायानां प्रश्नानामुत्तरे कृते सति तत्र चेत् के अपि प्रष्टारः स्युरेवम् । तद् यथा । चतुर्णाम् ऋग्वेदादीनां के वेदमायुव्वेदविद उपदिशन्त्यायुर्वेदम् । किञ्चायुरुपदिशन्ति । कस्मात् कारणादायुर्वेद इत्युच्यते। किमर्थं किं प्रयोजनमायुवेदः। स आयुर्वेदः शाश्वतोऽशाश्वतो वा। अस्यायुर्वेदस्य कति चाङ्गानि । कैश्च वर्णस्यमायुव्वेदोऽध्येतव्यः। कैश्च किमर्थमध्येतव्यः इत्येवं चेत् प्रष्टारः स्युरित्यन्वयः ॥ ८॥
गङ्गाधरः-अथ यथात्रोत्तरं वक्तव्यं तदाह-अत्रेत्यादि । एवं पृष्टेन भिषजा वेदश्वोपदिश्य यं वेदमायुर्वेदं तं वेदमुपदिश्यायुर्वाच्यम्। कं वेदमुपदिश्य इत्यत आह–चतुर्णामित्यादि। ऋग्वेदादीनां चतुणां वेदानां मध्येऽथव्वेवैदे, तस्यैवाथव्ववेदस्यात्मन आयुर्वेदस्योक्तिः। अथर्ववेदान्तर्गत आयुव्वेद इत्युपदेष्टव्यम् । कस्मादित्यत आह-वेदो हीत्यादि। हि यस्मात् अथवा नाम वेदो दान-वस्त्ययनबलिमङ्गल-होम-नियम-प्रायश्चित्तोपवास मन्त्रादीनां व्याधिनिवृत्त्यर्थानां परिग्रहाचिकित्सां प्राह । तहिं कथमायुर्वेदः सोऽथर्ववेदः स्यादित्यत आह-यतः स खल्वथव्व वेदो दानस्वस्त्ययनादिभिश्चिकित्सामुवाच । सा चिकित्सा पुनरायुषो हितायोपदिश्यते, तस्मात् स एवाथर्ववेद
चक्रपाणिः- इदानीमायुर्वेदविदः प्रश्नेनैव निर्णेतव्या इत्यतः प्रश्नानाह-तत्र चेदित्यादि। कं वेदमुपदिशन्त्यायुर्वेदमिति शेषः ॥ ८॥
चक्रपाणिः-अथर्ववेदे भक्तिः सेवेत्यर्थः, एतेन भिषक सेव्यत्वेनाथर्ववेदस्यायुर्वेदस्वमुक्त भवति । आयुर्वेदस्याथर्ववेदाभेदहेतुमाह-वेदो हीत्यादि। एतेनैकप्रयोजनवादथर्ववेदैकदेश • उक्तिरित्यत्र भक्तिरिति चक्रः ।

Page #1168

३०श अध्यायः सूत्रस्थानम्।
११५७ दिश्यते । वेदश्चोपदिश्य आयुर्वाच्यम्। तत्रायुश्चेतनानुवृत्ति
र्जीवितमनुबन्धो धारि चेत्येकोऽर्थः । तत्रायुर्वेदयतीत्यायुर्वेदः, कथमिति चेदुच्यते, तत्र च वाच्यं -स्वलक्षणतः सुखासुखतो हिताहिततः प्रमाणाप्रमाणतश्च । यतश्चायुष्याण्यनायुष्याणि च द्रव्यगुणकर्माणि वेदयत्यतोऽप्यायुर्वेदः ॥६॥ भाग आयुर्वेदः ; इति चतुभ्यो वेदेभ्यो नातिरिक्त आयुर्वेदो न चावेदो नापि वेदाङ्गम्। किन्वथर्वणोऽधिकमङ्गमित्यत उपाङ्गमुच्यते केनचित् । इत्येवं चतुणां वेदानां कं वेदमायुर्वेदमुपदिशन्त्यायुवेदविद इति प्रश्नोत्तरमुपदिश्य किमायुश्चेति प्रश्नविषयमायुर्वाच्यम्। तत्रेत्यादि। तत्रायुव्वेद खायुरुक्तम् । चेतनानुत्तिर्जीवितमनुबन्धो धारि चेति पर्याय एकार्थ इति । चेतनानुवत्तते यत्र येन वेति चेतनानुत्तिरायुः, जीवितं जीव प्राणधारणे इति जीवति अस्मिन्निति जीवितमायुरधिकरणे क्तः। अनुबन्ध इति। पूर्वपूर्वमानापायादनु पश्चादुत्तरोत्तरमानेन बध्नाति यः सोऽनुबन्ध आयुः शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसंयोगः। पचादिखादच् पुंलिङ्गः। धारि चायुः, धारयितुं शीलमस्येति धारि, चौरादिको धृधारणे, धृञ्धारणे भौवादिको वा तौदादिको धृङ् स्थिति. धारणयोर्वेति। इत्यायुरुत्वा कस्मादायुव्वेद इत्यस्योत्तरमाह-तत्रेत्यादि। आयुर्वेदयतीत्यस्मादायुवेंदो नामोच्यते। सुश्रुते तु आयुर्वेत्ति वेदयति विन्दत्यस्मादस्मिन् वेत्यायुर्वेद इत्युक्तम्। तत्र कथमायुर्वेदयतीति चेत् पृच्छति, तदोच्यते। खलक्षणतः स्वरूपलक्षणतः सुखतोऽमुखतो हिततोऽहिततश्च प्रमाणतोऽप्रमाणतश्चेति। आयुर्वेदयतीत्यायुव्वेदः। अथ किमर्थमायुर्वेद इत्यस्योत्तरमायुषो हिताहितार्थमायुर्वेद इत्येवमाह-यतश्चेत्यादि। यतो एवायुर्वेद इत्युक्त भवति । प्रश्नक्रमेण वेदं प्रतिपाद्यायुरेव प्रतिपादनीयं भवतीत्याह-वेदञ्चोपदिश्येत्यादि। चेतनानुवृत्तिरिति चैतन्यसन्तानः; एतच्च गर्भाधवधिमरणपर्यन्तं बोद्धव्यम्, तदूर्द्ध चेतनाननुवृत्तेः, साक्षादनुपलब्धत्वेनैवाननुवृत्तिरिति भावः । न च वाच्यम्-प्रसुप्तस्य चैतन्यविच्छेदो मवति ; यतस्तत्रापि 'सुखमहमस्वाप्सम्' इत्युत्तरकालीनप्रतिसन्धानदर्शनात् सूक्ष्मज्ञानमस्त्येव । यद्यपि दीर्घञ्जीवितीये 'शरीरादिसंयोग आयुः' इत्युक्तम्, तथापि तत्काय॑त्वादिह चैतन्यानुवृत्तिः कार्यकारणयोरभेदविवक्षयायुरुच्यते ; अनुबन्धधारिशब्दौ प्रथमाध्याये व्याकृतौ । 'कस्मादायुर्वेदः” इत्यस्योत्तरम्,-तत्रायुरित्यादि । वेदयति बोधयति ; ये त्वत्र तन्त्रान्तरे विदेर्लाभादयोऽर्था व्याख्याताः, ते साक्षात् तु तदर्थजन्या इतीह नोक्ताः ; स्वलक्षणतः इत्यादि

Page #1169

११५८
चरक-संहिता। अर्थदशमहामूलीयः ___ तत्रायुष्याण्यनायुष्याणि च द्रव्यगुणकर्माणि केवलेनोपदेच्यन्ते तन्त्रंण । तत्रायुरुक्तं स्वलक्षणतो यथा यदिहेव पूर्वाध्याये। यच्च सुखादितस्तत्र शारीरमानसाभ्यां रोगाभ्यामनभिद् तस्य विशेषेण यौवनवतः समर्थानुगतबलवीर्य-यशः पौरुषपराक्रमस्य ज्ञानविज्ञानेन्द्रियार्थबलसमुदाये वर्तमानस्य परमर्द्धिरुचिरविविधोपभोगस्य समृद्धसर्वारम्भस्य यथेष्टविचारिणः सुखमायुरुच्यते। असुखमतो विपर्यायेण । हितैषिणः पुनभूतानां परस्वादुपरतस्य सत्यवादिनः सामपरस्य हेतोर्वायुष्याण्यनायुष्याणि द्रव्यादीनि वेदयति, अतोऽपि कारणादायुव्वंद इति संज्ञा। एतेनायुव्वेदस्य प्रयोजनमुक्तमायुपो हिताहितम् ॥९॥ ___ गङ्गाधरः--कानि तानीह वेदयतीति ? अत आह-आयुष्याण्यनायुष्याणि द्रव्यादीनि केवलेन कृत्स्नेन तन्त्रेणोपदेश्यन्ते। तत्रायुः स्वलक्षणतः कुत्र प्रोक्तमिति ? अत आह-तत्रेत्यादि। स्खलक्षण आयुरुक्तं पूर्वाध्याये यथा तथैवेह चेतनानुत्तिरित्यादिना । सुखासुखतो हिताहिततश्चेहोच्यते। तत्र शारीरमानसाभ्यां रोगाभ्यामनभिद्रतस्य अभिद्रवाभाववतः, अनभिभूतस्याभिभवाभाववतश्च। विशेषेण वाल्यवार्द्धक्याभ्यां विशेषण यौवनवतः समर्थानुगतवलादिकस्य ज्ञानादिसमुदाये वर्तमानस्य परमद्धिरुचिराप्रपभोगयुक्तस्य समृद्धसवारम्भस्य–समृद्धिमन्तः सर्चकम्मेणामारम्भा यस्य । यथेष्टविचारिणः स्वस्वाभिलाषानुरूपविशेषचरणशीलस्य जनस्य सुखमायुरुच्यते। असुखमायुरतो विपय्येयेणाभिधीयते।
अथ हितायुयस्य तदाह-हितैषिण इत्यादि। भूतानां हितैषिणः स्वयमेवोदाहरिष्यति । आयुष्यानायुष्ये 'आयुःशब्देन वक्तव्ये, तेन आयुष्यानायुष्यवेदपक्षे गौणी निरुक्तिः 'आयुर्वेदः' इति । अत एवात्र 'अपि'शब्दः- 'अतोऽप्यायुर्वेदः' इति ; अनायुष्यमपि च ज्ञातमसेव्यत्वेनाव्यवह्रियमाणमायुःकारणं भवत्येव, तेनानायुष्यमप्यायुःकारणतयायुःशब्दवाच्यं, नात्रापराधः। इहैवेति तत्रायुः 'चेतनानुवृत्तिः' इत्यादिना। तत्र 'शारीर'-इत्यादिना सुखमायुरभिधत्ते ; पौरुषमुत्कृष्ट कर्म ; ज्ञानविज्ञानेन्द्रियैर्बलशब्दः, इन्द्रियार्थेन च समुदायशब्दः सम्बध्यते ; किंवा ज्ञानादिभिः सबैरेव समुदायशब्दः सम्बध्यते। किंवा ज्ञानादिभिः सव्वैरेव 'बलसमुदाये' इति भोज्यम्, बलस्य समुदायो बलसमुदायः ; परमात्यर्थद्धिर्यस्य स परमर्द्धिः ;

Page #1170

३०श अध्यायः) सूत्रस्थानम् ।
११५९ समीक्ष्यकारिणोऽप्रमत्तस्य त्रिवर्ग परस्परेणानुपहतमुपसेव्य पूजा सम्पूजकस्य ज्ञानादुरपशंसशीलस्य 8 वृद्धोपसेविनः सुनियतरागरोषामदमानवेगस्य सततं विविधप्रदानतत्परस्य तपोज्ञानप्रशमनित्यस्याध्यात्मविदस्तत्परस्य लोकमिमञ्च अमुञ्च अवेक्षमाणस्य स्मृतिमतिमतो हितमायुरुच्यते । अहितमतो विपर्ययेण ॥ १०॥११॥
प्रमाणमायुषस्त्वर्थन्द्रियमनोबुद्धिचेष्टादीनां स्वेनाभिभूतस्य विकृतिलक्षणैरुपलभ्यते त्वनिमित्तैः । अयमस्मात् पुरुषस्य परस्वात् परधनाहरणादुपरतस्य नित्तस्य सत्यवादिनः सामपरस्प शान्तिपु तत्परस्य समीक्ष्य कत्र्तव्ये गुणदोषान् समालोच्य कारिणः । अप्रमत्तस्य प्रमादशून्यस्य । त्रिवगं धर्मार्थकामं परस्परेणानुपहतश्चोपसेव्य पूजाहे. पूजकस्य । शानादुरपशंसशीलस्य ज्ञानविज्ञानाभ्यां प्रशंसाशीलस्य । दृद्धोपसेविनः वृद्धानां धर्माधर्मनीतिव्यवहारादिकुशलानां सेवनेन तत्सर्वाभिज्ञस्य । सुनियतः स्वाधीनीकृतो रागादिवेगो येन तस्य । सततं विविधानां गोहिरण्यभूम्यादीनां दाने तत्परस्य कुशलस्य। तपोशानेन प्रशमो नित्यं यस्य तस्य तथा। अध्यात्मविदः आत्मानमधिकृत्य ये भावा आत्मादितत्त्वानि तानि विदन्तीति। तत्परस्याध्यात्मतत्त्वकम्म मु तत्परस्य । लोकञ्चेमममुश्चावेक्षमाणस्य लोकद्वये यदविरुद्ध कर्म तत्कारिणः । स्मृतिमतो मतिमतश्च हितमायुरुच्यते हितफललाभात् । अहितमतो विपर्ययेणायुरुच्यते ॥ १०॥११॥
गङ्गाधरः--इति मुखमायुरसुखमायुहितमायुरहितमायुश्चोक्त्वा प्रमाणतोऽप्रमाणतश्चायुराह-प्रमाणमित्यादि। आयुषः प्रमाणं स्वार्थादीनां स्वेनाभिभूतस्य विकृतिलक्षणरुपलभ्यतेऽनिमित्तैरकारणैः। कीदृशं प्रमाणमित्यत सभृद्धा निष्पादितसाध्याः सर्वारम्भा यस्य स तथा । हितैषिणो भूतानामिति शेषः ; तत्परस्येत्यध्यात्मपरस्य, अध्यात्ममात्मादिस्वरूपम्, अमुन्चेति परलोकम् ॥९-११॥
चक्रपाणिः - विकृतिरूपैर्लक्षणैः तेषामेव विशेषणम्-अनिमित्तैराकस्मिकैररिष्टैरित्यर्थः , अनिमित्ता हि विकृतिरथेन्द्रियाणामरियम्. तत्रार्थविकृतियथा-"नानापुष्पोपमगन्धो यस्य * शानविज्ञानोपशमशीलस्येति चक्रसम्मतः पाठः ।

Page #1171

११६०
चरक-संहिता। । अर्थेदशमहामृलीयः क्षणमुहूर्तादिवसात् त्रिपञ्चदशद्वादशाहात् पक्षात् मासात् षण्मासात् संवत्सराद्वा स्वभावमापत्स्यते । तत्र स्वभावः प्रवृत्ते. रुपरमो मरणमनित्यता निरोध इत्येकोऽर्थः । इत्यायुषः प्रमाणम् । अतो विपरीतमप्रमाणमरिष्टाधिकारे देहप्रकृतिलक्षणमधिकृत्य चोपदिष्टमायुषः प्रमाणाप्रमाणमायुर्वेदे ॥१२
प्रयोजनश्चास्य स्वस्थस्य स्वास्थ्यरक्षणमातुरस्य विकार
आह-अयमित्यादि। अयं पुमानस्मादियन्मानात् क्षणान्मुहर्ताद्वा दिवसाद्वा यहात् पञ्चाहात् दशाहात् द्वादशाहाद्वा पक्षान्मासात् संवत्सराद्वा स्वभावं मरणमापत्स्यते, इत्येवं प्रमाणमायुषः स्वार्थादिविकृतिलक्षणैरकारणैरुपलभ्यते इति । ततस्वभावमाह-तत्रेत्यादि। स्वभावः प्रवृत्त्युपरमः मरणमनित्यता निरोध इत्येकोऽर्थः पर्यायशब्दात्। इत्यायुषः प्रमाणमतो विषय्ययेण यद्वक्ष्यते मरिष्यति जह्यादित्यादिमानं न कालप्रमाणं तदायुपोऽप्रमाणमित्येवमायुर्वेदेऽरिष्टाधिकारे देहप्रकृतिलक्षणमधिकृत्यायुषः प्रमाणाप्रमाणमुपदिष्टमिति ॥१२॥ ___ गङ्गाधरः-अथ किमर्थमायुर्वेद इति प्रश्नस्योत्तरमाह-प्रयोजनञ्चेत्यादि । अस्यायुर्वेदस्य प्रयोजनं स्वस्थस्य स्वास्थ्यरक्षणं धातुसाम्यरक्षणमातुरस्य व्याधिप्रशमनं धातुवैषम्यप्रशमनं धातुसाम्यकरणमिति ॥ १३ ॥ वाति दिवानिशम्" इत्यादि । इन्द्रियविकृतियथा -- "यश्च पश्यत्यदृश्यान्' इत्यादि : मनोविकृतियथा-"यैः पुरा विन्दते भावैः समेतैः परमां रतिम् । तैरेवारममाणस्य ग्लास्नोमरणमादिशेत्" इति ; बुद्धिविकृतिर्यथा-"बुद्धिर्बलमहेतुकम्" इत्यादि ; चेष्टाविकृतियथा-विकर्षनिव यः पादौ मृत्यु स परिधावति' इत्यादि ; आदिग्रहणात् परिजनविकृत्यादयो ज्ञेयाः ; अत्र रिष्टप्रस्तावे क्षणादिवर्षान्तकालकथनं वर्षादृद्ध रिष्टजन्यमरणभाषात् ; अतो विपरीतमप्रमाणम्, रिष्टहीनं न निश्चितप्रमाणमायुररिष्टाधिकार इत्यर्थः ; अन्यदपि चायुःप्रमाणज्ञानमाह-देहप्रकृतीत्यादि। देहश्च प्रकृतिश्च लक्षणञ्च देहप्रकृतिलक्षणम् ; तत्र देहमधिकृत्यायुःप्रमाणं यथा"सवैः सारैरुपेताः” इत्यारभ्य यावत् 'चिरं जीविनो भवन्ति" इति , प्रकृतितो यथा“इलैष्मिका बलवन्तो वसुमन्तश्च भवन्ति" इति ; लक्षणतो यथा-"आयुष्मतां कुमाराणां लक्षणान्युपदेश्यामः” इत्यादि ; किं वा, देहस्य सहजलक्षणं देहप्रकृतिलक्षणम्, तच्च सर्व सारप्रकृत्यादिलक्षणं बोध्यम् ॥ १२ ॥

Page #1172

३०श अध्यायः
सूत्रस्थानम्।
११६१ प्रशमनम्। सोऽयमायुर्वेदः शाश्वतो निदिश्यतेऽनादित्वात्
गङ्गाधरः---अथायुर्वेदः शाश्वतोऽशाश्वतो वेति प्रश्नस्योत्तरमाह-सोऽयमायुवेद इत्यादि। स य आयुव्वेदयति स्वलक्षणतः सुखासुखतो हिताहिततश्च तस्य हिताहितञ्च यत्रोपदिश्यते स तथाविधायुष उपदेशोऽयमायुर्वेदः शाश्वतो निद्दिश्यते नित्य उच्यते। कस्मात् ? अनादिखात्। आदिः कारणमुन्पत्तो कारणाभावादुत्पत्तिविनाशाभावात् । शाश्वतः शश्वद्वर्तते। अनादिखादादिमत्वाभावात्। ननु श्रूयते वेदस्यादिः गायत्री तद्विशिष्टश्च परः पुरुषः । तद यथा तैत्तिरीयोपनिषदि--असद्वा इदमग्र आसीत् ततो वे सदजायत । तदात्मानं स्वयमकुरुत तस्मात् तत् सुकृतमुच्यते। अस्यानुवाकस्तत्रैव । उ सोऽकामयत बहु स्यां प्रजायेयेति, स तपोऽतप्यत स तपस्तप्ता समसृज्यत यदिदं किश्च । तत्सर्व सृष्टा तदेवानुमाविशत् । सञ्च त्यच्च निलयनश्च निरुक्तश्च अनिरुक्तञ्च विज्ञानञ्चाविज्ञानञ्च सत्यञ्चानृतञ्च सत्यमभवत्। यदिदं किञ्च तत्सर्व सत्यमित्याचक्षत इति। तत्र प्राक् सदिका शक्तिरासीत् तदब्रह्म तदा क्रियागुणव्यपदेशाभावात् तत् सदेवासदुच्यते। तदसत् प्रथमं तेजोऽसृजत तदपस्ता अन्नमिति तेजोऽवन्नविशिष्टा सा शक्तिः प्रथमं लोहितशुक्लकृष्णवदाभासाऽतिमुक्ष्मध्वन्यवरुद्धातिसूक्ष्मपरव्योमरूपा गायत्री बभूव सा सत्। ततः परव्योमरूपः पर आत्मा शिवो बभूव । स एवाकामयत । स सत् त्यत् सृष्ट्वा तदनुपाविशदिति। अत्र सत्-त्यत्-पदार्थविवरणम्। निलयनं यस्य यत् स्थानं सत् । यस्य यदस्थानं तदनिलयनं तत् त्यत् । निरुक्तं प्रणवः अकार उकारः मकारोऽमात्रा इति निक्वेचनं सत् । तदोङ्कारविजम्भिता अकारादयो मातृकावर्णाः अनिरुक्तं त्यत् निव्वेचनाभावात् । विज्ञानं विद्या विद्याश्रयः सदाशिवः पञ्चमो ब्रह्मपुरुषः। सत। अपरा विद्या तदाश्रयाश्चत्वारः साङ्गा वेदा अविज्ञानमविद्या तत् त्यत् । तत्र विद्या त्रिधा भूखा अथव्ववेदश्च त्रिधा भूखा ऋग्यजुःसामसु प्राविशत् ततस्त्रयी बभूव । सा सद्रपं भूखैकांशे कालो नाम महाविष्णुभूवापरांशेन चिद्धभूव तस्य चितः सम्प्रसादांशः क्षेत्र आत्मा पुरुषो विष्णुगुणांशः प्रधानं नाम ब्रह्मा, त्रयमेतत् सत्यं तत् सत् । तत एतत्तयमेकीभवागुणाभिव्यक्तौ तद्गुणस्य प्रसादांशः सत्व. गुणो मलिनांशस्तमोगुणो मध्यमांशो रजोगुणो बभूवेति, समसत्त्वरजस्तमो
चक्रपाणि-अनादित्वादिति हेतुत्रयमात्रात् ; प्रथमस्य विवरणम्-'न हि' इत्यादि ।

Page #1173

११६२
चरक-संहिता। अर्थदशमहामूलीयः स्वभावसिद्धलक्षणत्वात् भावस्वभावनित्यत्वाच। न हि नैव विशिष्टक्षेत्रशः कालानुपविष्ट एकं सदव्यक्तं नाम वभूव। ततोऽव्यक्तान्महदादित्रयोविंशतिस्तत्त्वानि जातानि, तदव्यक्तादिचतुर्विंशतितत्त्वमयमिदं जगदभूदित्यव्यक्तायं तदन्तं सर्वमनृतं सत्यं त्यदुच्यते। परमार्थतोऽनृतं लोके सत्यमित्यनृतसत्यमिति निलयनादेतदन्तं सव्वं सत् परमात्मानुप्रवेशात् सत्यमित्याचक्षते तत्त्वविदः, इत्येवं व्याख्यातं वायवीये। तद् यथाशक्तिः प्रथमसम्भूता गायत्री सा पदोत्तमा । चतुव्य हस्ततो देवः प्रोच्यते परमेश्वरः। तच्छिवस्य शिवायाश्च साम्यञ्चैतत् स्वभावतः। शिवयोव वशे विश्वं न विश्वस्य वशे शिवो। यथा शिवस्तथा देवी यथा देवी तथा शिवः । नानयोरन्तरं विद्याचन्द्रचन्द्रिकयोयथा। चन्द्रो न खलु भात्येष यथा चन्द्रिकया विना। न भाति विद्यमानोऽपि तथा शक्तया विना शिवः । शक्तो यया शिवो नित्यं शक्ती मुक्तौ च देहिनाम्। आधा सैका परा शक्तिश्चिन्मयी शिवसंश्रया। यामाहुरखिलैस्तस्य तैस्तैरनुगुणैर्गुणैः। समानधम्मिणीमेव शिवस्य परमात्मनः। शिवेच्छया परा शक्तिः शिवतत्त्वकतां गता। ततः परिस्फुरत्यादी सर्गे तैलतिलादिवत् । ततः शिवाख्या या शक्तिः शक्त्या शक्तिसमुत्थया। तस्यां वै क्षोभ्यमाणायामादौ नादः समुद्गतः। नादाद विनिःसृतो बिन्दुबिन्दोदेवः सदाशिवः। ओङ्कारमूत्तिस्तत्रासीदोमित्येव ध्वनिस्तु यः। सैव माहेश्वरी देवी शुद्धविद्या महोदया। सा वाचामीश्वरी शक्तिर्वागीशाख्या तु शूलिनः। या सा वणेस्वरूपेण मातृकेति विजम्भते। अथानन्तसमायोगान्मायां कलामवासृजत् । नियतिञ्च कलाविद्या कालञ्च गुणपूरुषो। मायातः पुनरेवाभूदव्यक्तं त्रिगुणात्मकम् । त्रिगुणाततोऽव्यक्ताद विविक्ताः स्युस्त्रयो गुणाः। सत्त्वं रजस्तमश्चेति यैव्याप्तमखिलं जगत् । गुणेभ्यः क्षोभ्यमाणेभ्यो गुणेशात् तु त्रिशूलिनः। अभवन्महदादीनि तत्त्वानि तु यथाक्रमम् ॥ इत्यादि । इत्येवं गायत्रीपरमात्मभ्यां मिलिताभ्यां विद्यादीनामुत्पत्तिश्रवणाद वेदो न नित्य आदिमत्त्वादिति । तत्रोच्यते । स्वभावसंसिद्धलक्षणखात। इति। सोऽयमायुर्वेदः शाश्वत एव चतुर्थपादगायत्रीविशिष्टत्रिपातपुरुषाच्चतुष्पादब्रह्मणः प्रादुभूतोऽपि वेदो नाशाश्वतः स्वभावसंसिद्धलक्षणखात्। लक्षणं ह्यायुर्वेदस्य हिताहितमुखदुःखायुषस्ततप्रमाणाप्रमाणइह व्यवहारनित्यत्वमायुर्वेदे साध्यम्, तच्चार्थरूपस्यायुर्वेदस्य, न शब्दरूपस्य ; किंधा

Page #1174

३०श अध्यायः
सूत्रस्थानम् । हिताहितानाश्चोपदेश आयुर्वेद इति। तच्च स्वभावतः स्वरूपतः सम्यक् प्रसिद्धम् । शक्तावशेपे महानिर्वाणे पुनः सर्गे तेजोऽबन्नानि सृष्ट्वा गायत्री भूखा सा शक्तिब्रह्म स्वयमेव परमात्मानं परमव्योमरूपं व्योमकेशं शिवं कृता तेनैकीभूय प्रथमं विद्या तदाश्रयब्रह्मपुरुषसदाशिवं परमविद्या शास्त्रं वेदं तथा पुनरपरविद्याश्रयांश्चतुरो वेदान् साङ्गानृग्वेदादीन् यदा स्रक्ष्यति तदापि खल्वेतल्लक्षणखेनैव स्रक्ष्यतीति स्वभावसंसिद्धलक्षणवादादिमत्त्वेऽप्यनादिखात शाश्वतः शश्वद्वत्तैत इति नित्यतः। न हि कदाप्यन्यादृशलक्षणखेन विद्याविद्या. शास्त्रमयान् वेदादीन स्रक्ष्यति । यथा देवनरतिय्येगयोनिजान यथास्खलक्षणवेनैव स्रक्ष्यति नान्यादृशलक्षणवेन। न हि कैरपि दृश्यते नरलक्षणो गौगोलक्षणो वा नरः। यथा च तत्तदयथावकारणादपि यथावलक्षणवेन देवनरतिय्यंगयोनिजानां पुनःपुनरुत्पत्तावपि च नश्वरत्वेऽप्यनादिलात् शाश्वतत्वं तथा गायत्रीविशिष्टत्रिपातपुरुषादेव चतुष्पादब्रह्मणः पुनः पुनविद्याविद्याशास्त्रमयवेदानां साङ्गेतिहासपुराणानां प्रादुर्भावेण नश्वरखेऽपि चानादिखाच्छाश्वतत्वमिति। अथ कस्मादेवं नियमो यतोऽन्यादृशलक्षणवेन न कदाप्येषां सर्गः स्यादिति ? अत उच्यते-भावस्वभावनित्यखादिति । भावा ये भवन्ति सन्ति च, तेषां स्वभावः स्वरूपं नित्यं स्वीयरूपस्य नित्यत्वात् । स्वीयं लक्षणं तेन संसिद्धम् । न च साध्याविशिष्टं स्वं हि रूपं न लक्षणं समुदायो हि रूपं प्रत्येकन्तु लक्षणम् । यो भावो यदानुपूर्तीकसमुदायस्तदेव तस्य रूपमेकावयवादिनानाधिक्ये तु स न सम्पूर्णलक्षणः स्थादधिकलक्षणो वा स्यात् । तच्च स्वं रूपं स्वो धम्मः। यो यतः कारणाद् यथा यत्प्रभवो यदगुण इत्येवमादि सर्वत्र वोच्यते तथा स्वभावो नित्यः। नियतिकृतनियमानियत एवेति। नियतिस्तु परमात्मनो यदृच्छाशक्तिकृता। परमात्मनो ह्य चिन्त्यानन्ताः शक्तयस्तासु प्रधानास्तिस्रः शक्तयो ज्ञानशक्तियदृच्छाशक्तिः क्रियाशक्तिश्चेत्युक्तम् श्वेताश्वतरोपनिषदि-न तस्य कार्य करणश्च विद्यते न तत्समश्चाप्यधिकश्च दृश्यते। परास्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते स्वाभा. विकी ज्ञानवलक्रिया च॥ इति। तद्याख्यातं वायवीये-ज्ञानक्रियाचिकीर्षाभिस्तिमृभिः स्वीयशक्तिभिः । शक्तिमानीश्वरः शश्वद्विश्वं व्याप्यावतिष्ठते। ज्ञानशक्तिस्तु कार्य यत् कारणं करणं तथा। प्रयोजनश्च तत्त्वेन बुद्धिरूपाध्यवस्यति । इदमित्थमिदं नेत्थं भवेदित्येवमानिका। इच्छाशक्तिर्महेशस्य व्यवहारनित्यायुर्वेदार्थाभिधायकस्यायुर्वेदस्य पारस्पटर्ययोगान्नित्यत्वं साध्यते ; तत्रायुषरतावदायु

Page #1175

११६४
चरक-संहिता। अर्थदशमहामलीयः अभूत् कदाचिदायुषः सन्तानो बद्धिसन्तानो वा शाश्वतश्चायुषो वेदिता। अनादिमञ्च सुखदुःखं सद्रव्यहेतुलक्षणमपरापरनित्या कार्यनियामिका। अथेच्छया क्रियाशक्तियथाध्यवसितश्च यत् । कल्पयत्यखिलं कार्य क्षणात् सङ्कल्परूपिणी ।। इति ।
नन्वेवमेव सत्यतिनायुवेदो नित्यः, यदायुर्वेदनादायुर्बेदः, तदायुश्चोक्तं शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसंयोगः, स चानित्यद्रव्याणां द्वन्द्वसव्वककम्मखात् इत्याशङ्कायामाह--न हीत्यादि। हि यस्मात्। आयुषः शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसंयोगस्य शरीरादिकर्मजस्य सन्तानः प्रवाहो वृद्धिसन्तानो वा नाभूत् नासीत् नापरन्खासीदेव । यो यावन्तं कालं वत्तेते तद्वत्तनं जीवनं तद गायत्रया अप्यस्ति तेजोऽवन्नसंयोगाद्धि शक्तिर्गायत्री भवतीत्येवमादि, यद यस्माद महानिर्वाणात् परं भविष्यति तत्सर्वमायुष्मदेव भविष्यतीत्यायुषः सन्तानोऽभूदेवमायुषो वृद्धिसन्तानोऽप्यभूदेव हितसेवनादहितसेवनाद हाससन्तानश्च कथमन्यथा न स्यात् हितासेक्नेनायुपो हासोऽहितसेवनेन वृद्धिरिति ? तस्मादायुषः प्रमाणाप्रमाणमपि चाभूदेव । सर्वपामायुपो वेदयिता परमात्मा च शाश्वतः । सुखासुखञ्चायुरिति यस्यायुषि सुख वा दुःख तत् सुखश्च दुःखञ्चानादिमत् । यदयदेव महानिर्वाणात् परमपि पुनभविष्यात तत्तदपि सुखदुःखवद्भविष्यति नासुखं नादुःखं वा। सद्रव्यहेतुलक्षणं सुखं दुःखश्चानादिमत्। यस्मिन् द्रव्ये सुखमसुखञ्च तदनादि। युक्त्यानपाने सुखमयुक्त्यानपाने दुःखं कथम् अन्यथा न भवति युक्त्यानपाने दुःखमयुक्त्यानपाने सुखमित्येवमादि। प्रीति लक्षणं सुखं विषादलक्षणं दुःखं कथमन्यथा न स्यात् विषादलक्षणं सुखं प्रीतिलक्षणं दुःखमिति । सद्रव्यहंतुलक्षणं मुखदुःखमनादिमत् । कस्मादेवम् अनादिमत् ? अपरापरयोगात्। अपरस्य अपरेण योगोऽपरस्यापरेण योग द्वेदप्रतिप्राद्यस्य नित्यत्वम् -'न हि नाभूत् कदाचिदायुःसन्तानः,-सर्वदैवायुरपरापरसन्तानन्यायेन विद्यते, आयुर्य क्तानां प्राणिनामनुच्छेदादित्यर्थः ; एवं बुद्धिसन्तानानामपि न हि नामूद् कदाचिद्, इति योजना ; एतेन तस्यापि सन्तानेन नित्यस्यायुपो वेदनमपि नित्यम् ; 'शाश्वतश्वायुषो वेदिता' इत्यनेनायुर्वेदवेदितृनित्यत्वमुक्तम् । एतेन वेद्यवेदनवेदितणामनादित्वादायुइँदस्य नित्यत्वम् ।
न चायुःस्वरूपेणैवायुर्वेदविपय उक्तः, किं तर्हि, रोगादिगृहीतेनेत्याह- अनादि चेत्यादि। सुखदुःखमिति, आरोग्र सुखं व्याधिईःखम् । सद्व्यहेतुलक्षणमिति, सद्रव्य.
* अनादि च इति वा पाठः।

Page #1176

३०श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
११६५ योगात् । एष चात्मसंग्रहो* विभाव्यते । आयुर्वेदलक्षणमिति तु यत् तत् पुनर्गुरुलघुशीतोष्णस्निग्धरुक्षादीनाञ्च द्रव्याण+ सामान्यविशेषाभ्याञ्च वृद्धिहासौ यथोक्तम्। गुरुभिरभ्यस्यइत्येवमुत्तरोत्तरयोगादिति सव्वं नित्यमनादिखात् स्वभावसंसिद्धलक्षणखात् भावस्वभावनित्यखात्। इत्यनादिखप्रकारं दर्शयिता स्वभावसिद्धलक्षणखप्रकारं दर्शयति - एप चेत्यादि। एष चात्मसंग्रहो लक्षणसमुदायरूपस्य स्वस्य संग्रहः संक्षेपो विभाव्यते चिन्त्यते। तद् यथा-आयुर्वेदलक्षणमिति । हिता हितसुखदुःखायुषस्तद्धिताहितप्रमाणाप्रमाणोपदेश आयुव्वेद इत्यायुर्वेदलक्षणमिति। एवमृग्वेदादीनां यथास्खलक्षणं स्वरूपत एव सिद्धं न कदाप्यन्यादृश लक्षणतया स्यात्।
इति स्वभावसंसिद्धलक्षणवप्रकारं दर्शयिता भावस्वभावनित्यवं दर्शयति-गुरुलवित्यादि। गुरुखादयो द्रव्याणां गुणाः स्वभावाः गुरुखादिगुणानां द्रव्याणां सामान्यविशेषाभ्यां वृद्धि हासौ। यथा गुरूणां सामान्येन गुरुखादिगुणेन द्धिरिति सामान्यस्य स्वभावो विशेषेण गुरूणां लघुना चिकित्सितलिङ्गम्। हेतुशब्दस्य हि द्रव्यशब्देनैव व्याधिकारणत्वेनोक्तत्वात् प्रज्ञमहेतुत्वमाह ; केचित् तु-सहेतुलक्षणमिति पठन्ति, तत्रापि हेतुशब्देन जनकः शमकश्च रोगहेतुाख्यातः ; यदि वा सुखहेतुर्भेषजं दुःखहेतुश्च निदानमिति ज्ञेयम् ; लक्षणञ्च व्याध्यारोग्ययोरुभयोरपि, एतेन दुःखं तावत् कदाचिदप्यजिहासितं न भवति, जिहासितस्यानुपायो न भवति, उपायश्चायुइँदो दुःखपरिहारार्थमुपादेयः; तस्माद दुःखप्रशमनोपायोपदेशरूपायुर्बेदस्यानादितेति भावः। एवं सुखस्य नित्योपादेयत्वं सिद्धम्, तदुपायस्यायुर्वेदस्य च ; कथमनादि सुखदुःखमित्याह-अपरापरयोगादिति सन्तानादित्यर्थः।
स्वभावसंसिद्धलक्षणत्वं द्वितीयं हेतुमाह-एष चेत्यादि । एष इति सुखदुःखाद्यर्थसंग्रहोऽभिधेयसंग्रहः एतेन आयुरादिरायुर्बेदप्रतिपाद्य इति दर्शयति ; अयञ्चायुरादिरत्रायुर्वेदलक्षणमिति विभाव्यते ज्ञायत इत्यर्थः, आयुरादिनाऽभिधेयेनायुर्वेदो लक्ष्यते, वचनं हि,-“हिताहितं सुखं दुःखम्" इत्याद्यायुर्बेदलक्षणम् ; एतेन आयुरादेस्तस्यायुर्वेदलक्षणस्यानादितया यथोक्तया स्वभावसंसिद्ध लक्षणत्वं व्याकृतं भवति ; स्वभावसंसिद्धमिति सर्वदा सन्तानन्यायेन सिद्धत्वमभिप्रेतम् ।
भावस्वभावनित्यत्वादिति तृतीयं हेतुं व्याकरोति,-गुर्चित्यादि । गुरुलघुस्निग्धरुक्षशीतोष्णानां द्रव्याणां सामान्यविशेषाभ्यां यथाक्रम वृद्धिहासौ भवतः तदेव
* अर्थसंग्रह इति वा पाठः।
। द्वन्द्वानामिति पाठान्तरम् ।

Page #1177

११६६
चरक-संहिता। [ अर्थेदशमहामूलीपः मानगुरूणामुपचयो भवत्यपचयो लघनामेवमितरेषामिति । एष भावस्वभावो नित्यः, स्वस्वलक्षणञ्च द्रव्याणां पृथिव्यादीनाम्। सन्ति तु द्रव्याणि गुणाश्च नित्यानित्याः।
हासः लघूनां गुरुणा हास इति विशेषस्य स्वभावः। एष भावस्वभावो नित्यः, न हि सामान्येन समानां हासो न विशेषेणासमानां द्धिः। एव सव्वत्र। स्खलक्षणञ्च पृथिव्यादिद्रव्याणां खरद्रवोष्णचलखाप्रतिघातलक्षणानि क्रमेण पृथिव्यादीनां नित्यानि । न हि द्रवोष्णचलाप्रतिघातलक्षणा पृथिवी कदाच स्यादवलक्षणाश्चापोऽनुप्णलक्षणं तेजोऽचललक्षणो वायुः प्रतिघातलक्षण आकाशः स्यादिति ।
तहि किं सर्च नित्यं नास्तानित्यमिति अत आह–सन्तीत्यादि । द्रव्याणि नित्यानि चानित्यानि च सन्ति। पृथिव्यादिद्रव्यकार्याणि द्रव्याणि हि अनित्यानि पृथिव्यादीनि च नित्यानि। गुणाश्च नित्यानित्याः । पृथिव्यादीनां ये गुणाः सामान्यभूताः गन्धादयस्ते नित्याः, कार्यद्रव्याणां पार्थिवादीनां शरीरेन्द्रियविषयसंज्ञानां कार्यभूताः पूतिवित्रादयो गन्धादयोऽनित्या विस्रादिगन्धा मधुरादिरसपीतादिरूपशीतादिस्पर्शोदात्तादिशब्दा अभूतोत्पन्नाः पृथिव्यादीनां कारणभूतगन्धादिजाः। अपूर्चाः। न हि पूच्चभूताः तिरोभूता वर्तन्ते पुनश्चोत्पद्यन्ते। तस्मादनित्याः।
पूर्वोक्त घटयति गुरुभिरित्यादिना एवमेवेतरेषामित्यन्तेन ; एवमेवेतरेपामिति लघुभिरभ्यस्यमानैः लघूनामुपचयो भवति, अपचयो गुरूणामित्यादि द्रष्टव्यम् ; एप इत्येवंप्रकारभावस्वभावो नित्य इति नैष सामान्यविशेषाभ्यां वृद्धिहासरूपो भावस्वभावः कदाचिदन्यथा भवतीत्यर्थः । न केवलमयं भावस्वभावो नित्यः, किं तर्हि भन्योऽपीत्याह-स्वलक्षणन्चेत्यादि। स्वलक्षणं पृथिव्यादीनां खरद्वत्वादि, कथं पृथिव्यादिस्वलक्षणं नित्यमित्याह-सन्ति स्वित्यादि। द्रव्याणि यस्मात् सर्वदा सन्ति, गुणाश्च नित्याः सर्वदा, चकारात् द्रव्याणि चानित्यानि मान्त ; तत्राकाशादि द्रव्यं नित्यं, पृथिव्यादिकञ्चानित्यम् ; एवंगुणा आकाशपरिमाणादयो नित्याः, अनित्याश्च कार्यगुणा रसादयः, अनित्या अपि च स्वजातीयापरापरसन्तानन्यायेन सर्वदा तिष्ठन्तीति युक्तम् ; अनित्यानामपि सन्ताननित्यत्वमिति भावः। अत्र भावस्वभावनित्यत्वेन हेतुना भावस्वभावस्य व्याधिजनकस्य तथा व्याधिशमकस्य नित्यत्वेन तत्प्रतिपादकस्यायुर्वेदस्य नित्यत्वमुक्त भवतीति मन्तव्यम्।

Page #1178

सूत्रस्थानम्।
३० अध्यायः]
११६७ न ह्यायुर्वेदस्याभूतोत्पत्तिः* उपलभ्यतेऽन्यत्रावरोधो+पदेशाभ्याम् । एतच्च द्वयमधिकृत्योत्पत्तिमपदिशन्त्येके । स्वाभाविकञ्चास्य लक्षणमकृतकम्, यदुक्तमिहादेोऽध्याये। यथाग्नेरोष्ण्यम्
ननु तहि चायुव्वंदादि शास्त्रमपि चानित्यं ब्रह्मण उत्पन्न मिति चेत् तदोच्यते-न ह्यायुध्वंदस्येत्यादि। हि यस्मादायुवेदस्य खल्वन्येषामपि वेदादीनां शास्त्राणामुपदेशस्वरूपाणामभूतानामुत्पत्तिवोपलभ्यते। यत्र वायु. ब्वेद एवं खल्वन्योऽपि वेदादिः पूर्व भूतः स एव ब्रह्मणो मुखात् तत्स्वलक्षणत एवोत्पन्न इति भूतोत्पन्नः। स्वभावसंसिद्धलक्षणो यत्र वायवेदोऽन्यो वा वेद आसीत् स एव यदि ब्रह्मणो मुखादुत्पन्नस्तदानश्वरश्च काले भवतीति अशाश्वत इति चेत तदोच्यते-अन्यत्रेत्यादि। अवरोधोपदेशाभ्यामन्यत्र नायु. वेदस्याभूतस्योत्पत्तिब्रह्मणो मुखादुपलभ्यते। उपलभ्यते तु ब्रह्मणो मुखादुपदेशः पूर्वभूतस्यायुर्वेदस्य तथान्यस्य वेदादिशास्त्रस्येति काले चावरोधः स्यान्न च विनाशः स्यादिति। एकखे तद्रुयमुपदेशावरोधावधिकृत्योत्पत्तिम् आयुर्वेदस्योपदिशन्ति । यथा--अथात आयुवेदोत्पत्तिमध्यायं व्याख्यास्याम इत्युवाच। यदि ब्रह्मणो मुखादुपदेशस्तदैवानित्य इति चेन्न, कस्मात् ? यतः स्वाभाविकश्चास्य लक्षणमकृतकं, यदुक्तमिह चादरे अध्याये। आदेर दीर्घ जीवितीयाध्याये खल्विह तन्त्रे-हिताहितं सुखं दुःखमायुस्तस्य हिताहितम् । मानञ्च तच्च यत्रोक्तमायुर्वेदः स उच्यते इति यल्लक्षणमुक्तं तदस्यायुर्वेदस्य अकृतकं स्वाभाविकं स्वभावसंसिद्धलक्षणं न ब्रह्मणा कृतम् । यथाग्नेरोष्ण्यमपां
अथायुर्वेदस्य यत्र तत्रोत्पत्तिश्रवणेन कथं नित्यत्वमित्याह-न ह्यायुर्वेदस्येत्यादि। अभूत्वोत्पत्तिः पूर्वमसत्त्ववदुत्पत्तिः ; अन्यत्रावबोधोपदेशाभ्यामिति यत्र यत्रायुवंदस्योत्पत्तिरुक्ता, तत्र तत्रावबोधादुपदेशाद् वा, अवबोधादुत्पत्तियथा ब्रह्मण आयुर्वेदोत्पत्तिः, उपदेशाचोत्पत्तियथा-इन्द्रोपदेशाद् भरद्वाजेन मत्य लोके आयुर्वेद उत्पादित इत्यादि । एतदद्वयमित्यवबोध उपदेशश्च ; ननु स्वभावसंसिद्धलक्षणत्वादिति यो हेतुरुक्तः, तत्र स्वाभाविकञ्च लक्षणं भविष्यति अनित्यञ्च, यथा-घटे कम्बुग्रीवाकारतादि, न हि तत् स्वाभाविकमपि घटस्य नित्यतां साधयतीत्याह--स्वाभाविकञ्चत्यादि। अकृतकमिति नास्मदादिना कृतम् ; यदुक्तमिह “स्वलक्षणतः सुखदुःखतः” इत्यादिना, आद्य चाध्याये दीर्घञ्चीवितीये “हिताहितं सुखं दुःखम्' इत्यादिना ; अत्रैवाकृतकत्वे दृष्टान्तमाह-यथाग्नेरोष्णामित्यादि । एतेनास्य लक्षणस्य
* अभूत्वोत्पत्तिरिति वा पाठः। + भवरोध इत्यत्र अवबोध इति चक्रसम्मतः पाठः ।

Page #1179

११६८
चरक-संहिता। 'अर्थेदशमहामूलीयः अपां द्रवत्वं भावस्वभावनित्यत्वमपि चास्य यथोक्तं गुरुभिरभ्यस्यमानगुरूणामुपचयो ह्यपचयो लघनामिति ॥ १३॥१४॥ द्रववं स्वाभाविकं न ब्रह्मणा कृतम् । यदि हि ब्रह्मणा कृतं स्यात् तदान्यथापि कदाचित् कुतो न कुर्य्यादग्निः शीतो जलमुष्णमिति। इत्यग्नेरुष्णवस्वभावो जलस्य द्रववस्वभावो यथा नित्यस्तथा सर्वेषां भावानां स्वभावनित्यत्वमपि चास्यायुब्वेदस्य स्वभावस्य नित्यं यथोक्तम् । गुरुभिरित्यादि। गुरुभिद्र व्यैरभ्यस्यमानगुरूणां शारीरधातूनामुपचयः स्यादपचयो लघूनामित्येवमादिरुपदेशस्वभावो नित्यः। न हि कदाचिदुपदेशः करिष्यते गुरुभिरभ्यस्यमानेरुपचयो लघूनामपचयो गुरूणामित्येवमादिः। इति । ___ गौतमन्यायभाष्ये च वात्स्यायनेनोक्तम्। मन्वन्तरयुगान्तरेषु चातीतानागतेषु सम्पदानाभ्यासप्रयोगाविच्छेदो वेदानां नित्यत्वमाप्तमामाण्याच्च प्रामाण्यपिति । सांख्ये च कपिलेनाप्युक्तम् । तत्र पूर्वपक्षसूत्रम् । न नित्यवं वेदानां काय्यत्वश्रुतेः। वेदा न नित्याः कायखश्रुतेः। श्रूयते हि मुण्डकोपनिषदि। तस्मादृचः सामयजूषीत्यादिवेदन विश्वरूपस्य आत्मानः कार्या वेदा इति। वृहदारप्यके च श्रूयते। तथास्य महतो भूतस्य निश्वसितमेतदयदृग्वेद इति । तस्माद वेदानां पौरुषेयखादनित्यवं न खपौरुषेय. खात् नित्यत्वमिति। तत्रोत्तरमाह-न पौरुषेयत्वं तत्कत्तः पुरुषस्याभावात् । मुण्डकादिषु विश्वरूपादात्मतो वेदानामभिव्यक्तिश्रुतावपि न पौरुषेयवं कस्यचित् पुरुषस्योपदेशक्रियातो जातखम् । कस्मात् ? तत्कत्तुः पुरुषस्य अभावात्। वेदकर्ता हि पुरुषः कश्चिन्न विद्यते। उक्तञ्च पराशरेण स्मृतिशास्त्रे। न कश्चिद वेदकर्तास्ति वेदस्मर्ता प्रजापतिः। तथैव धम्म स्मरति मनः कल्पान्तरान्तरे । इति । तस्मादपारुषेयवाद् वेदा नित्याः । कस्माद् वेदकत्तः पुरुषस्याभावः १ योग्यायोग्ययोरयोग्यखात्। तत्कर्तुः पुरुषस्य अभावो योग्यायोग्ययोरयोग्यत्रात् । योग्यो भवति कोऽथः कोऽथो वाप्ययोग्यः तदुभयोः कात्स्येनोपदेशे योग्यखाभावात् । तत्राह वादी, नापौरुषेयसान्नित्यत्वम् अङ्क रादिवत्। वेदानामपौरुषेयखान्नित्यखं न, अङ्क रादिवत्। यथाङ्क रादिअकृतकाचे व्यवहारनित्यत्वात् तत्प्रतिपादकस्यायुर्वेदस्यापि व्यवहारनित्यत्वमिति भावः ; न केवलं स्वाभाविकं लक्षणमकृतकम्, किं तर्हि भावस्वभावनित्यत्वमपि ; यदि केनचिदीश्वरादिना कृत मित्याह भावस्वभावनित्यत्वमपि चेति, अकृतकमपि चकारेणानुकर्षति , तदेव भाव

Page #1180

३०श अध्यायः
सूत्रस्थानम्।
११६६ कारणं वीजपपौरुषेयं तस्माच्च वीजादक रो जायते वीजचोपमृदनन्नङ्क रोऽभिव्यज्यते, तथा वेदोऽपौरुषेयोऽपि यदाभिव्यज्यते तदा तमपौरुषेयं वेदमुपमृदनन् प्रजापतिमुखादभिव्यज्यते, इति वीजभूतवेदस्योपमद्देनेनाभिव्यक्तवेदरूपवेऽभावादभिव्यक्तवेदनान्नाशोऽक रनाशे वीजाभाववदिति, तस्मात् वेदोऽपौरुषेयोऽप्यनित्यः। अत्र चेदुच्यते-न वीजादकुरप्रादुर्भाववद्वीजभूताद् वेदमात्राद वेदप्रादुर्भावः स्थौल्यहेतूपादानान्तरानुप्रविशतो वेदाद्वदाभिव्यक्तस्तदुपादानान्तरनाशात् पूर्वभावेण वेदावस्थानादिति। तत्र ब्रूमःतेषामपि हि तदद्योगे दृष्टवाधादिप्रसक्तिः। हि यस्मात्। तेषामङ्कु रादीनामपि तदुपादानवीजस्य नित्यस्य तदुपादानान्तरक्षेत्रमृजलादियोगे यथा प्रादुर्भावस्तथा वीजभूताद वेदात् उपादानान्तरसत्त्वरजस्तमोगुणप्रधानेऽपि प्रव्यक्तरूपेण ब्रह्मणो मुखात् प्रादुर्भावेऽपि वेदानां दृष्टस्य प्रत्यक्षेण वीजादकरोत्पादस्य ततः प्रदानग्रहणादेश्च बाधादिप्रसङ्गः स्यात् तस्मादपौरुषेयखान्न नित्यवं वेदानामिति । तत्राह कपिलः । यस्मिन्नदृष्टऽपि कृतबुद्धिरुपजायते तत् पौरुषेयम् । यस्मिन् अदृष्टऽपि मुक्ष्मे नित्ये भावे कारणतः स्थूलरूपेणाभिव्यक्तो कृतोऽयं भाव इति बुद्धिरुपजायते यस्य तन्मते तत् पौरुषेयमुच्यते, विश्वरूपस्य निश्वासात् प्रजापतिमुखाद वेदोत्पत्तेरिति । सतस्तु कारणान्तरयोगेणाभिव्यक्ति रिति नोच्यते । तन्न प्रमाणम् । किं पुनः प्रमाणमित्यत आह-निजशत्त्याभिव्यक्तः सतः प्रामाण्यम् । सतो नित्यस्य सूक्ष्मस्य वीजभूतस्य निजशक्त्या स्व. प्रभावेण कारणान्तरमादाय स्थूलरूपेणाभिव्यक्तः सतः प्रामाण्यम् । कुतः ? यतः नासतः ख्यानं नृशृङ्गवत्। असतोऽविद्यमानस्य खल्ववस्तुनः ख्यानमभिव्यक्त्यनभिव्यक्त्युतपत्त्यादिवचनं नास्ति। नृशृङ्गवत । यथा नृणां शृङ्गमुत्पद्यते नोत्पद्यते वेति नोच्यते। उपादानाभावात् । तहि किं सतः ख्यानमित्यत आह---न सतो वाघदर्शनात् । सत उत्पत्तेः ख्यानञ्च न वाघदर्शनात् । यत् प्रागेवास्तीति सत्। तस्य पुनरुत्पत्तिः कथं सम्भवतीति वाघदर्शनात्। तहि किमनिब्वेचनीयस्योत्पत्तिख्यानमित्यत आह–नानिश्चितवचनीयस्य तदभावात् । अनिश्चितवचनीयस्य खल्वस्ति वा नास्तीति निवचनानहस्य नोत्पत्तौ ख्यानं, तदभावात्। किमुपादानक जायत इति निवचनाभावात्। तहि कस्य ख्यानं भवतीत्यत उच्यतेस्वभावनित्यस्वं दर्शयति- यथोक्तमित्यादि। सामान्यविशेषकृतवृद्धिहासकारकोऽपि भावस्वभावो न केनचित् कृत इत्यर्थः, ततश्चायुर्वेदोऽपि नित्यः ।। १३।१४ ॥

Page #1181

चरकसंहिता। । अर्थेदशमहामूलीयः तस्यायुर्वेदस्याङ्गान्यष्टौ तद् यथा -कायचिकित्सा शालाक्यं शल्यापहत्तकं विषगरवैरोधिकप्रशमनं भूतविद्या कौमारभृत्यं रसायनानि वाजीकरणमिति ॥ १५ ॥ सदसत्रख्यातिर्वाधावाधात् । प्रागेव यत् सत् तदेव कारणत उत्पद्यते रूपविशेषेणेत्यसत् । तस्य ख्यातियथा वीजं सत् तस्माज्जातोऽङ्कुरो नाति काले ततोऽसनिति ख्यायते। कस्मात् ? बाधाबाधात् बाधस्याबाधात् । बाधाभावाच । सत उत्पत्तिख्यातेबोधादसत उत्पत्तिख्यातेरवाधात् । सदेव कारणत उत्पद्यते इति ख्यातेरवाधादिति ।।१३।१४ ॥
गङ्गाधरः--इत्येवमायुर्वेदस्य शाश्वतत्वमुपदिश्य कति चास्याङ्गानीति प्रश्नस्योत्तरमाह-तस्य आयुर्वेदस्येत्यादि। कायचिकित्सेति कायस्यान्तरग्नेश्चिकित्सा। सुश्रुते तु-कायचिकित्सा नाम साङ्गसंमृतानां व्याधीनां ज्वरातिसार-रक्तपित्तशोषोन्मादापस्मार कुष्ठ-मेहादीनामुपशमनार्थमिति ॥०॥ शालाक्यमिति शलाका नेत्रपटलवेधार्थ शस्त्रविशेषः, किंवा नेत्ररोगशमनार्थ भेषजविशेषोऽञ्जनशलाका तदुपलक्षितभेषजमधिकृत्योद्धजत्रुगतानां रोगाणामुपशान्तार्थम् । सुश्रुतेऽप्युक्तम् । शालाक्यं नाम---ऊद्ध जत्रुगतानां रोगाणां श्रवणनयनवदनघ्राणादिसंश्रितानामुपशमनार्थमिति ॥०॥ शल्यापहत्त कमिति शल्य गतौ शल्यं कण्टकादिकं तस्य अपहरिमधिकृत्य व्रणादिचिकित्सितम् । सुश्रुतेऽप्युक्तम्-तत्र शल्यं नाम विविधतृणकाष्ठपापाणपांशुलोहलोष्ट्रास्थिबालनखपूयास्रावान्तर्गर्भशल्योद्वरणार्थ यत्रशस्त्रक्षाराग्निप्रणिधानत्रणविनिश्चयार्थञ्चेति ॥॥ विषेत्यादि। विष-गर-वैरोधिकप्रशमनमिति-विपं स्थावरजङ्गममानसं, गरः संयोगजविषं, वैरोधिकं विरोधे सति यद दुष्टं विडात्तवनखादिभिः कृत्रिमं स्त्रीशत्रप्रभृतिकम् ; तेषां प्रशमनमगदतन्त्रं नाम चिकित्सितम्। सुश्रुते चोक्तम्-अगदतन्त्रं नाम सर्पकीटलूताश्चिकमूषिकादिदष्टविषव्यञ्जनार्थ विविधविषसंयोगविषोपहतोपशमनार्थमिति ॥॥ भूत विद्योति। भूता देवासुरादयस्तेषां ज्ञानार्था प्रशमनार्था च विद्या
चक्रपाणिः-सम्प्रति कानि चेत्यादिप्रश्नोत्तरं तस्येत्यादि। कायस्यान्तरग्नेश्चिकित्सा, पटलवेधशलाकाप्रधानमङ्गं शालाक्यम्, गरः कालान्तरप्रकोपि विपम्, वैरोधिकं संयोगविरुद्धम्, भूतानां राक्षसादीनां ज्ञानार्था प्रशमार्था च विद्या भूतविद्या, कुमारभरणमधिकृत्य कौमार
भृत्यम् ॥ १५॥

Page #1182

३०श अध्यायः सूत्रस्थानम्।
११७१ स चाध्येतव्यो ब्राह्मणराजन्यवैश्यः, तत्रानुग्रहार्थं प्रजानांक भूतविद्या। सुश्रुते च-भूतविद्या नाम देवासुरगन्धव्वैयक्षरक्षःपितृपिशाचनागग्रहादुरपसृष्टचेतसां शान्तिकर्मबलिहरणादिग्रहोपशमनार्थमिति ॥॥ कौमारभृत्यमिति । कुमाराणां भृतिं धारणपोषणमधिकृत्य चिकित्सितम् । सुश्रुते चोक्तम् – कौमारभृत्यं नाम कुमारभरणधात्रीशीरदोषसंशोधनार्थ दुष्टस्तन्यग्रहसमुत्थानाञ्च व्याधीनामुपशमनार्थमिति ॥०॥ रसायनानीति । रसस्य सममानेनाहरहरयनं येन तद्रसायनम्, अव्यापन्नरसस्य सर्वदा गमनेनोत्तरोत्तरधातूनामव्यापत्त्या वयःस्थापनादिकं भवतीति । सुश्रुतेनाप्युक्तम्-रसायनतन्त्रं नाम वयःस्थापनमायुमेधावलकरं रोगापहरणसमथेञ्चेति ॥॥ वाजीकरणमिति । वाजः शुक्रं तत् प्रशस्तखेन यस्यास्तीति वाजी, अवाजिनं वाजिनं करोत्यनेनेति वाजीकरणम् । सुश्रुते चवाजीकरणतन्त्रं नाम अल्पदुष्टविशुष्कक्षीणरेतसामाप्यायनप्रसादोपचयजनननिमित्तं प्रहर्षजननार्थञ्चेति। तत्र चिकित्सास्थाने चोक्तम्-सेवमानो यदौचित्याद वाजीवात्यर्थवेगवान्। नारीस्तर्पयते तेन वाजीकरणमुच्यते। इति । इत्यष्टाघङ्गान्यायुर्वेदस्य ॥१५॥
गङ्गाधरः-अथ कैरध्येतव्य इति प्रश्नोत्तरमाह-स चेत्यादि। स चायुवेदो ब्राह्मणराजन्यवैश्यैरध्येतव्यः । ब्राह्मणाद ब्राह्मण्यां जातो ब्राह्मणस्तथा ब्राह्मणाद विधिना (खोढ़ायां क्षत्रियकन्यायाश्च ब्राह्मण्यां पत्न्यां जातो मूर्दाभिषिक्तो नाम सुवर्णको भिषक् च ब्राह्मणः। तथा ब्राह्मणाद विधिना खोदायां वैश्यकन्यायाश्च ब्राह्मण्यां जातोऽम्बष्ठः भिषक ब्राह्मणः क्षत्रियाज्जातो माहिष्यश्चेति वैश्यावैश्यश्च। एतेन शूद्राणां शूद्रयोनीनाञ्च ब्राह्मणक्षत्रियवैश्येभ्यो जातानां शूद्रायायायुक्वेदाध्ययनाधिकारः प्रतिषिद्धः। यत् तु सुश्रुते प्रोक्तम्-शूद्रमपि कुलगुणसम्पन्नमनुपनीतं मन्त्रवज्जमध्यापयेदित्येके इति, तच्छल्यतन्त्रप्रधानतन्त्राभिप्रायेणके वदन्ति न सव्वतन्त्राभिप्रायेणेति ।
अथ कैः किमर्थमध्येतव्य इति प्रश्नस्योत्तरमाह-तत्रेत्यादि। अनुग्रहार्थं
चक्रपाणिः-आरक्षार्थ राजन्यैरिति क्षत्रियस्य परिपालनधर्मकत्वात्; अनुध्यायतीति मनसा
* प्राणिनामिति कचित् पाठः ।

Page #1183

११७२
चरक-संहिता। अथ दशमहामूलीयः ब्राह्मणैः, आत्मरक्षार्थ राजन्यैः, वृत्त्यर्थं वश्यैः, सामान्यतो वा धर्मार्थकामपरिग्रहार्थं सव्वैः तत्र च यदध्यात्मविदां धम्मपथप्रजानां ब्राह्मणैरिति। वक्ष्यमाणेन सामान्यतो वेत्यादिना ज्ञापितवाद ब्रह्मचर्याश्रमं यथाविधि ये ब्राह्मणा आयुवेदं नाधीयते। अथ तैगृहाश्रमं यथाविधि प्रजानामनुग्रहार्थमेव । धर्मार्थमयुक्वेंदोऽध्येतव्यो न तूपजीवनार्थम् । ब्रह्मचर्याश्रमो ह्यध्ययनकालस्तत्र यदधीते तद्धयं सर्वं यत् कर्तुमर्हन्ति । गृहाश्रमस्तु क्रियाकालो न सध्ययनकालस्तत्र यदधीते यथाविधि तदपि धर्माथ धम्म्य न जीविकाथ धम्म्यम् । तत्र यदि जीविकां करोति याजनाध्यापनप्रतिग्रहैस्तदा पातकभाग भवतीत्यभिप्रायेण मनुसंहितायामुक्तम् । चिकित्सकान् देवलकानित्यादितः श्राद्धे भोजने पङ्क्तिदूषका ब्राह्मणाश्चिकित्सकस्य मृगयोरित्यादिना चाभोज्यान्ना ब्राह्मणाः। आत्मरक्षार्थ राजन्यरिति । ब्रह्मचर्याश्रमे ये च राजन्या. यथाविधि नायुर्वेदमधीयतेऽथ तैरात्मरक्षार्थ गृहाश्रमे यथाविधि आयुवेदोऽध्येतव्यो न जीविका धर्मकामार्थ वा। गृहाश्रमे खकाले अध्ययनात् तेवनधिकारात्। वृत्त्यर्थं वैश्यैरिति । ब्रह्मचाश्रमे ये च वैश्या यथाविधि चायुवेदं नाधीयतेऽथ तैहाश्रमे बाणिज्यववृत्त्यर्थं यथावदायुर्वेदोऽध्येतव्यः। सामान्यतो वा धर्मार्थकामपरिग्रहार्थ सव्वैरिति। सः ब्राह्मणराजन्यवैश्यैः सामान्यतः खलु ब्रह्मचर्याश्रमे यथावदायुदाध्ययनस्य थर्म्यखाद्धर्मार्थकामपरिग्रहार्थमायुर्वेदोऽध्येतव्य इति । पूर्वकाले हि दक्षेन्द्रभरद्वाजादिभि हाश्रम एवायुव्वेदोऽधीतस्तेषां ब्रह्मचर्याश्रमकाले खायुर्वेदस्य प्रकाशो नाभूत्। यदा तु ब्रह्मणायुर्वेदः प्रकाश्य प्रजापतये दत्तस्ततोऽनन्तरं जातावश्विनौ ब्रह्मचर्याश्रमे प्रजापतित आयुर्वेदमधिजगाते। तौ वैद्यशब्दं लेभाते। चिकित्साजीविनी चाभूतां न प्रजा पतीन्द्रादयः। एवमेव मत्त्यलोके भरद्वाजमरीच्यादयो ब्रह्मचर्याश्रमे आयुव्वेदस्य प्रकाशाभावादध्ययनं न चक्रुवैद्यशब्दश्च न लेभिरे न चिकित्साजीविनो बभूवुः। ततोऽनन्तरकाले जातास्त्वम्वष्ठा ब्राह्मणा ब्रह्मचर्याश्रमे यथावदायुर्वेदमधिजगिरे, वैद्यशब्दश्च लेभिरे। चिकित्सितञ्च तेषां . प्रजीवनं धम्म्य मित्यतो न पङ्क्तिदूषका न चाभोज्यानाः। इत्यभिप्रायेणोक्तं चिन्तयति, वेदयति इत्यन्यस्य प्रतिपादयति, अनुविधीयत इति तदनुगुणान् देहेनानुतिष्ठति ;
* कारक्षार्थमिति चक्रसम्मतः पाठः।

Page #1184

३०श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
११७३ स्थानां धम्मप्रकाशिनां* वा मातृपितृभ्रातृबन्धुगुरुजनस्य वा विकारप्रशमने यः प्रयत्नवान् भवति। यच्चायुर्वेदोक्तमध्यायमनुध्यायति वेदयत्यनुविधीयते वा सोऽस्य परो धर्मः। या पुनरीश्वराणां वसुमतां वा सकाशात् सुखोपहारनिमित्ता भवत्यर्थानामवाप्तिरात्मरक्षणञ्च+, या च स्वपरिगृहीतानां प्राणिनामातुर्यादात्मरक्षा+ सोऽस्यार्थः। यत् पुनरस्य च विद्वग्रहणं यशःशरण्यत्वञ्च, या च सम्मानशुश्रूषा यच्चेष्टानां च मनुना-अम्बष्ठानां चिकित्सितमिति)। अथ कथमायुर्वेदाध्ययनेन धर्मार्थकामपरिग्रहो भवतीति अत उच्यते--तत्रत्यादि। अध्यात्मविदां पुरुषाणां तथा धर्म पथस्थानां धार्मिकाणां तथा धर्म प्रकाशिनां वा पुरुषाणां मात्रादिगुरुजनस्य वा विकारप्रशमने यत् प्रयत्नवान् भवति भिषक् सोऽस्य भिषज आयुर्वेदाध्ययनस्य फलं परो धर्म आयुवेदोक्त क्रियाकरणानिष्पद्यते । यच्चायु. वर्वेदस्याध्यायमनुध्यायति वेदयति परान् ज्ञापयति अनुविधीयते तत्तदध्यायः स्यानुरूपेण विधानं रचनाकरणं वा सोऽप्यस्यायुवेदाध्ययनस्य परो धर्मः ।
अथ अर्थपरिग्रहमाह-या पुनरित्यादि। ईश्वराणां राश वसुमतां धनान्यानां कृतचिकित्सानां सकाशात् या बर्थानामव्याप्तिः सुखोपभोगार्थ भवति, सोऽस्यायुर्वेदाध्ययनस्यार्थः फलम् । एवमात्मरक्षणश्च चिकित्सया यत् सोऽप्यर्थः। तथा स्वपरिगृहीतानां स्वेन प्रतिपालितानां प्राणिनामातुर्याद्रोगादात्मनो या च रक्षा सोऽप्यस्यार्थः फलमिति । अथ कामं दर्शआरक्षणमात्मादिरक्षणम्, स्वपरिगृहीतानामिति भृत्यादीनाम्, विद्वदग्रहणमेव यशः, विद्वदुपादेयताजन्यं यश इत्यर्थः, इष्टानामिति वनितादीनाम् ॥ १६ ॥ * धर्मप्रकाशानामिति पाठान्तरम् ।
# आरक्षणमिति वा पाठः। * आत्मरक्षेत्यत्र आरक्षेति क्वचित् पाठः ।
$ श्रीमद्गङ्गाधरस्य स्वीयहस्तलिखितादर्शपुस्तके "स्वोढ़ायाम्" इत्यादि--"अम्बष्टानां चिकित्सितम्” इत्यन्तं स्थानं केनापि हरितालेन प्रच्छाद्य अस्पाक्षरेण तत्रैका अभिनवटीका विरचिता, मुद्रितपुस्तके च तथैव दृश्यते। अतोऽस्माभिरपि अनन्यगतिकैः सैव टीका मुद्राङ्किता। परन्तु अष्टमाध्यायोक्तगङ्गाधरवचनेन एतत्स्थानस्थवचनस्य परस्परविरोधात् एषा टीका नैव सङ्गच्छते।

Page #1185

११७४
चरक-संहिता। . . अर्थेदशमहामूलीयः विषयाणामारोग्यमाधत्ते, सोऽस्य काम इति यथाप्रश्नमुक्तमशेषेण ॥१६॥
अथ स भिषगादित एव प्रष्टव्यो भिषजाष्टविधं भवति, तन्त्र, तन्त्रार्थान्, स्थानं स्थानार्थान्, अध्यायम्, अध्यायार्थान् प्रश्नं प्रश्नाथांश्चेति। पृष्टन चैतद्वक्तव्यमशेषेण, वाक्यशो वाक्यार्थशोऽर्थावयवशश्चेति। तत्रायुर्वेदः शाखा विद्यासूत्र ज्ञानं शास्त्रलक्षणं तन्त्रमित्यनर्थान्तरम्। तन्त्रार्थः पुनः स्वलक्षणैरुपदिष्टः, स चार्थः प्रकरणैर्विभाव्यमानो भूय एव शरीरवृत्तिहेतुव्याधिकर्मकालकार्यकर्तकरणविधिविनिश्चयाद, यति-यत् पुनरित्यादि। यदस्य विद्वद्ग्रहणं विद्यद्भयो यद् गृह्यतेऽध्ययनेन तदायुवेदग्रहणं यच्च यशः यच्च शरण्यमातुराः शरणागता भवन्ति सोऽस्य कामः। या च सम्मानशुश्रूषा यच्चेष्टानामभीप्सितानां विषयाणामारोग्यमाधत्ते सोऽप्यस्य काम इति यथाप्रश्नमशेषेणोक्तं भवति ॥१६॥
अपरान् प्रश्नान् दर्शयति-अथेत्यादि। स एवंविधमुत्तरं कृतवान् भिषक् पुनरपि भिषजा अपरेणादित एवाष्टविधं प्रष्टव्यो भवति। तत्रमिति । तन्त्रञ्च तन्त्राांश्च स्थानञ्च स्थानाथांचाध्यायमध्यायाथांश्च प्रश्नञ्च प्रश्नार्थीश्चेति । पृच्छतेः कर्माणीमानि स भिषक् चेति द्विकम्मकखात् । एवं पृष्टेन तेन भिषजा वाक्यशो वाक्यार्थशोऽर्थावयवशश्वाशेषेण प्रतिवक्तव्यः। इति । तद यथा-तत्रायुर्वेद इत्यादि। तत्रायुर्वेदः शाखाविद्यासूत्रमित्यादिस्तन्त्रस्य पायः। इति तन्त्रप्रश्नस्योत्तरम् ।
अथ तन्त्रार्थप्रश्नोत्तरमाह-तत्रार्थः पुनरित्यादि । स्वलक्षणैस्तत्रस्य लक्षणेरायुर्वेद इत्यादिभिः पायाथरुक्तः। आयुव्वेंदशब्दाथै उक्तः। शाखा पुनरथर्ववेदस्योपाङ्गभूता वृक्षस्येव, विद्यासूत्रं परापरविद्याद्वयस्य सूत्रं सूचनम्, ज्ञानं ज्ञायतेऽनेनेति ज्ञानं, शास्त्रलक्षणं शास्त्राणि लक्ष्यन्तेऽनेनेति शास्त्रलक्षणम् । तन्त्रं तत्राते नियम्यते विधौ वा प्रतिषेधे वा कर्म येन तत् तन्त्रमिति। एष संक्षेपतोऽर्थः। स चार्थो भूय एव बहुतरं प्रकरणैर्विभाव्यमानः शरीरादि.
चक्रपाणिः- भिषक परीक्षार्थं पृच्छाविधिमाह- अत्यादि। स्वलक्षणैरिति “ततश्चायुः

Page #1186

३०श अध्यायः सूत्रस्थानम्।
११७५ दशप्रकरणः, तानि च प्रकरणानि केवलेनोपदेष्यन्ते तन्त्रंण ॥ १७॥
तन्त्रस्यास्याष्टौ स्थानानि, तद्यथा-श्लोकनिदानविमानशारीरेन्द्रियचिकित्सितकल्पसिद्धिस्थानानि। तत्र त्रिशदध्यायं श्लोकस्थानम्, अष्टाष्टाध्यायकानि निदानविमानशारीरविनिश्चयाद् दशप्रकरणो वक्तव्यः। तानि प्रकरणानि कृत्स्नेऽस्मिंस्तन्त्रे उपदेक्ष्यन्ते । यत्र यत्सङ्गतिमद्भवति तत्र तदुपदेक्ष्यते। तत्र शरीरं चेतनाधिष्ठानभूतं पञ्चमहाभूतविकारसमुदायात्मकमवयवभेदेनानेकप्रकारं तच्च प्रायेण शारीरस्थाने दशप्राणायतनीयेऽस्मिन्नध्याये स्रोतोविमाने च वक्ष्यते। तद्विभाव्यम् । वृत्तिराहारविहारी, अशितपीतादिभेदन भिन्नौ। हेतुाधीनामसात्म्ये. न्द्रियार्थसंयोगप्रज्ञापराधपरिणामभेदेनोक्तः। स्वास्थ्यस्य तु कालबुद्धीन्द्रियार्थसमयोगश्च । व्याधिर्यातुवैषम्यं, तज्जं दुःखञ्च । कम्मै क्रिया धातुसाम्यरक्षणं स्वस्थस्य धातुवैषम्यस्य प्रशमनमातुरस्येति। कालस्तु शारीरवयोऽवस्थाव्याधिपकामचय-प्रकोपप्रशम-हेतुद्धिहासहेतृत्पत्ति हेतुहेमन्तादिप्रातरादिरूपस्तथा क्रियाहकालश्चेति। कायं धातुसाम्यं व्याधेः पुनर्भव वारणञ्च। कर्ता भिषग गुणवान्। करणं द्रव्योपस्थातृव्याधितपुरुषस्वस्थपुरुषा इति। विधिविधायकमुपकल्पनं भेषनार्थ क्रियार्थमाहारार्थ विहारार्थञ्चेति यावत् । तेषां विनिश्चयात निर्णयेनोपदेशात् दशप्रकरणस्तन्त्रार्थः ॥१७॥
गङ्गाधरः-तन्त्रेत्यादि । तत्रास्य तन्त्रस्याष्टौ स्थानानि । तन्त्रान्तरस्य यथायथ वाच्यम् । तानि विकृणोति तदयथेति-श्लोकेत्यादि । श्लोकादीनामष्टानामष्टौ स्थानानि। स्थानं श्लोकादीनामधिकरणमिति। स्थानार्थ प्रश्नस्योत्तरमाह। तत्र क्रमेण श्लोकादिस्थानार्थानाह-तत्रेत्यादि । त्रिंशदध्यायं श्लोकस्थानमिति श्लोकस्थानार्थः, श्लोकस्थाने त्रिंशत् वेदयतीत्यायुर्बेदः' इत्यादिना हितहितायूरूपैरित्यर्थः ; प्रकरणैरित्यायुर्वेदप्रदेशैः, दश प्रकरणानि दश भेदाः,ते च शरीरादयो दश । तत्र शरीरं पञ्चमहाभूतविकारसमुदयात्मकमवयवादि. भेदादबहुप्रकारम् ; वृत्तिश्चाहारोऽशितपीतादिभिन्ना ; हेतुस्तु व्याधिहेतुरसात्म्येन्द्रियार्थसंयोगप्रज्ञापराधपरिणामलक्षणः ; व्याधिश्च धातुवैषभ्यरूपः ; कर्म चिकित्सा ; कार्यमारोग्यम् ; काल

Page #1187

११७६
'चरक-संहिता। अर्थेदशमहामूलीयः स्थानानि, द्वादशकमिन्द्रियाणां, त्रिशकं चिकित्सितानां, द्वादशके कल्पसिद्धिस्थाने भवतः ॥१८॥
भवन्ति चात्र। द्वे त्रिशके द्वादशकं त्रयश्च त्रीण्यष्टकान्येषु समाप्तिरुक्ता। श्लोकौषधारिष्टविकल्पसिद्धि-निदानमानाश्रयसंज्ञकेषु ॥१६॥ स्वे स्वे स्थाने यथावञ्च स्थानार्थ उपदेच्यते । सविंशमध्यायशतं शृणु नाम क्रमागतम् ॥ २० ॥ अध्याया अभिधेयाः। निदान-विमान-शारीरस्थानानि अष्टाष्टाध्यायानि; अष्टाध्यायं निदानस्थानञ्च विमानस्थानञ्च शारीरस्थानञ्चेति। शेपं स्पष्टम् ॥१८॥
गङ्गाधरः-एतदर्थकश्लोकमाह-भवन्ति चात्रेति । द त्रिंशके। द्वे श्लोकस्थानचिकित्सास्थानेषु त्रिंशके त्रिंशत्-त्रिंशदध्याये भवतः। त्रयश्च स्थानम् इन्द्रियस्थानं कल्पस्थानं सिद्धिस्थानञ्चेति त्रयं द्वादशकं द्वादशद्वादशाध्यायम् । त्रीणि स्थानानि खलु निदानस्थान-विमानस्थान-शारीरस्थानानि अष्टकानि अष्टाष्टाध्यायानि भवन्तीति, एषु श्लोकस्थानौषधस्थानारिष्टस्थानविकल्पस्थानसिद्धिस्थाननिदानस्थानविमानस्थानाश्रयस्थानसंज्ञकेषु अष्टसु तन्त्रस्यास्य समाप्तिरुक्ता तन्त्रका ॥ १९॥
गङ्गाधरः-स्थानार्थविस्तरमाह-स्वे स्वे इत्यादि। स्वे स्वे स्थाने तेषां तेषाम् अध्यायाः स्थानार्थस्तत्तन्नामभिविस्तरेणात ऊर्द्ध मुपदेक्ष्यते। तत्र नाम क्रमागतं सविंशमध्यायशतं मे शृणु। अध्यायानां शतमिति संख्या गुणमात्रवचनं शतमिति, तस्य विशेषणं सविंशमिति, विंशत्या संख्यया सह वत्तते यत् तत्ऋत्वादिः, क्रियाकालश्च। कती भिषक् । करगं भेषजम् । विधिविधानमुपकल्पना, सा च कालव्याधिद्रव्यापेक्षया बोद्धव्या, यथा-"हेमन्तेऽभ्यस्यतस्तोयमुष्णमायुन हीयते' इत्यादि । देशस्त्वनाऽहितो हेतुग्रहणेन, हितस्तु देशः करणग्रहणेन गृहीतो मन्तव्यः ; शरीरवृत्त्यादिभेदाश्च बहवः कृत्स्नतन्त्रे बुद्धिमता बोद्रव्याः ; केवलेनेति समग्रोण ; इन्द्रियाणां चिकित्सितानाच त्युभयत्रापि स्थानमिति शेषः ॥ १७॥१८॥
चक्रपाणिः-त्रिंशके सूत्रे चिकित्सिते च। आश्रयसंज्ञकं शारीरस्थानम्, आश्रयो हि शरीर. मुच्यते। सविंशमिति विंशतिशब्दात् स्वाथ 'ड', यतः स्वार्थिकश्च डप्रत्ययो भवति,

Page #1188

३०श अध्यायः
११७७
सूत्रस्थानम् । दीर्घजीवोऽप्यपामार्ग-तण्डुलारग्बधादिको। षडूविरेकाश्रयश्चेति चतुष्को भेषजाश्रयः ॥ मात्रातस्याशितीयौ च नवेगान्धारणं तथा। इन्द्रियोपक्रमश्चेति चत्वारः स्वास्थ्यवृत्तकाः ॥ खुड्डाकश्च चतुष्पादो महांस्तिस्रषणस्तथा। सह वातकलाख्येन विद्यान्नैर्देशिकान् बुधः ॥
ध्यायशतमिति ; विंशतिसंख्याविशिष्टमध्यायानां शतं नामसंख्ये चात्र संख्येया, सविंशेति बहुव्रीहेर्वाच्या ; तत्र गम्यायां संख्याया विंशत्या सह अव्ययस्य सहशब्दस्य बहुव्रीहिः समासः- "संख्ययाऽव्ययासन्नदूराधिकसंख्याः संख्येये" इति पाणिनीयसूत्रेण । बहुव्रीहिणा वाच्ये संख्येये संख्याविशिष्टे सति संख्यया संख्यागुणमात्राथैकपदेन सहाव्ययसंज्ञकादयः समस्यन्ते, स समासो बहुव्रीहिः इत्युच्यते । कथं गुणो गुणे वत्तेते इति चेत् १ न, गुणलक्षणे कार्यगुणाश्रयो न गुण इत्युक्त्या कारणगुणाश्रयत्वाबाधात् काय्यगुणानां कारणगुणानाञ्च । यथा षट् रसा मधुरादयः काय्ये गुणाः; त्रीणि रूपाणि लोहितशुक्ल कृष्णाखानि । दुग्धमाधुयो दिक्षुमाधुय्यमधिकं परिमाणेन । रूपात् पृथग्रसः । तथा द्वे विंशती घटानां, दशदशं शतं घटानां, पञ्चपञ्चं घटानां, त्रिपञ्चाः पञ्चदश घटाः। अत एव आ दशभ्यः संखयाः संख्येये ततः परं संखयाने संख्येये चेति प्रमादिनां वचनम् असाधु । विंशत्यादिसंखवासु संख्यावत्त्ववचनात् संखवायां संखयास्वीकारात् । आदशसंखाशब्दानां संखयानार्थानङ्गीकारस्यार्षानुशासनाभावात् लक्षाणां पञ्च लोभ इति प्रयोगदर्शनाच्च त्रिपञ्चारे पीठे इति कपूरादिस्तोत्रे महाकालकृतप्रयोगाच्च । एतदभिप्रायेण कणादेनोक्तं वैशेषिकशासने गुणोऽपि विभाव्यते गुणेनापि इति ॥२०॥
गङ्गाधरः-तत्प्रपञ्चेन स्थानार्थानध्यायान् क्रमेणाह-दीर्घञ्जीव इत्यादि ।
तेन ललितेश्वरे च चतुर्वि शाधिकम्” इति प्रयोगः सिद्धो भवति, वचनं हि-“चतुर्विंशाधिक ज्ञानं भुवनानां शतत्रयम्” इति ; एवं प्रस्तुतेऽपि “सविंशम्” इति व्याख्येयम् ॥ १९ ॥ २० ॥
चक्रपाणिः---'दीर्घजीव' इत्यादयः श्लोकानुरोधादेकदेशलक्षणा बोद्धव्याः, प्राणदेहार्थों

Page #1189

११७८
चरक-संहिता। [ अर्थेदशमहामूलीयः स्नेहनस्वेदनाध्यायावभौ यश्चोपकल्पनः । चिकित्साप्राभृतश्चैव सर्व एव प्रकल्पनाः॥ कियन्तःशिरसीयश्च त्रिशोफाष्टोदरादिको । रोगाध्यायो महांश्चैव रोगाध्यायचतुष्टयम् ॥ अष्टौनिन्दितसंख्यातस्तथा लनतर्पणौ । विधिशोणितिकश्चैव व्याख्यातास्तत्र योजनाः ॥ यजःपुरुषसंख्यातो भद्रकाप्यानपानिको। विविधाशितपीतीयश्चत्वारोऽन्नविनिश्चयाः॥ दशप्राणायतनिकास्तथार्थदशमलिकः । द्वावेतौ प्राणदेहार्थों प्रोक्तो वेद्यगुणाश्रयो । औषधस्वस्थनिर्देश-कल्पनारोगयोजनाः। चतुष्काः षट् क्रमेणोक्ताः सप्तमश्चान्नपानिकः ॥ द्वौ चान्त्यौ संग्रहाध्यायाविति त्रिशकमर्थवत् । श्लोकस्थानं समुद्दिष्टं तन्त्रस्यास्य शिरः शुभम् ॥ चतुष्काणां महार्थानां स्थानेऽस्मिन संग्रहः कृतः । श्लोकार्थः संग्रहार्थश्च श्लोकस्थानमतः स्मृतम् ॥ २१ ॥
दीर्घञ्जीव इत्यादिना द्वौ चान्तौ संग्रहाध्यायावित्यन्तेन त्रिंशदध्यायं श्लोकस्थानं समुद्दिष्टम् । अस्य तन्त्रस्य शिरो मस्तकम्। अस्मिन् स्थाने चतुष्काणां सप्तानां महार्थानां संग्रहः कृत इति श्लोकः, श्लोक सङ्घाते इत्यनुदात्तेत् भ्वादिः । तेन श्लोकार्थः संग्रहार्थः सङ्घार्थ इत्यतः श्लोकस्थानं संघातस्थानं संग्रहस्थानमित्येकोऽर्थः ॥२१॥
इत्यादी देहशब्देनौजोऽभिधीयते। शिरः शुभमित्यत्र शिर इव शिरः। श्लोकार्थ इत्यादौ श्लोकार्थः संग्रहार्थ इति, चकारात् सूत्रस्थानोक्तसूत्रणादिकम्, यथा-"सूत्रणात् सूचनाच्चैव धारणादर्थसन्ततः। सूत्रस्थानं समुद्दि टम् इत्येतदपि गृहीतं भवति ।

Page #1190

३०श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
११७६ ज्वराणां रक्तपित्तस्य गुल्मानां मेहकुष्ठयोः । शोषोन्मादनिदाने च स्यादपस्मारिणाञ्च यत् । इत्यध्यायाष्टकमिदं निदानस्थानमुच्यते ॥ २२ ॥ रसेषु त्रिविधे कुक्षौ ध्वंसे जनपदस्य च। त्रिविध रोगविज्ञाने स्रोतःस्वपि च वर्त्तने ॥ रोगानीके व्याधिरूपे रोगाणाञ्च भिषगजिते । अष्टौ विमानान्युक्तानि मानार्थानि महर्षिणा ॥॥ २३ ॥ कतिधापुरुषीयञ्च गोत्रणातुल्यमेव च। खुड्डीका महती चैव गर्भावक्रान्तिरुच्यते ॥ पुरुषस्य शरीरस्य विचयो द्वौ विनिश्चितौ । शरीरसंख्या सूत्रञ्च जातेरष्टम उच्यते । इत्युदिष्टानि मुनिना शारीराण्यत्रिसूनुना ॥ २४ ॥ वर्णस्वरीयः पुष्पाख्यस्तृतीयः परिमर्षणः । तथा चैवेन्द्रियानीकः पूर्वरूपक एव च ॥
गङ्गाधरः-अथ निदानस्थानार्थमाह-ज्वराणामित्यादि। ज्वराणामित्यादिना स्यादपस्मारिणाञ्च यदित्यन्तेनाध्यायाष्टकं निदानस्थानमुच्यते। इति ॥२२॥
गङ्गाधरः-अथ विमानस्थानार्थमाह-रसेष्वित्यादि। रसेषु विमान त्रिविधे कुक्षौ विमानं जनपदस्य ध्वंसे विमानं त्रिविधे रोगविज्ञाने विमानं स्रोतःसु वत्तेने विमानं रोगानीके विमाने व्याधिरूपं विमानं रोगाणां भिषग्जिते विमानम् इत्यष्टौ विमानान्युक्तानि विमानस्थाने महपिणात्रेयेणेति ॥२३॥
गङ्गाधरः-अथ शारीरस्थानार्थमाह-कतिधेत्यादि । कतिधापुरुषीयमित्या. दिना सूत्रश्च जातेरित्यन्तेन शारीराण्यत्रिमनुना मुनिनोद्दिष्टानि ॥२४॥
गङ्गाधरः-इन्द्रियस्थानार्थमाह-वर्णखरीय इत्यादि। वर्णखरीय इत्या

Page #1191

११८०
चरक-संहिता। अर्थ दशमहामूलीयः कतमानिशरीरीयः पन्नरूपोऽप्यवाकशिराः। यस्य श्यावनिमित्तश्च सद्योमरण एव वा ॥ अनुज्योतिरिति ख्यातस्तथा गोमयचूर्णवान्। द्वादशाध्यायकं स्थानमिन्द्रियाणामिदं स्मृतम् ॥ २५ ॥ अभयामलकीयञ्च प्राणकामीयमेव च। करप्रचितिकं वेद-समुत्थानं रसायनम् ॥ संयोगशरमूलीयमासिक्तनीरकं तथा । माषपर्णमभृतीयश्च पुमान् जातबलादिकम् ॥ चतुष्कद्वयमप्येतदध्यायद्वयमुच्यते। रसायनमिति ज्ञयं वाजीकरणमेव च ॥ ज्वराणां रक्तपित्तस्य गुल्मानां मेहकुष्ठयोः। शोषोन्मादेऽप्यपस्मारे क्षते शोफोदरार्शसाम् ॥ ग्रहणीपाण्डुरोगाणां श्वासकासातिसारिणाम् ।
छर्दिवीसपतृष्णानां विषमद्यविकारयोः ॥ दिना गोमयचूर्णवानित्यन्तेन द्वादशाध्यायकमिन्द्रियाणां स्थानमिदमुच्यते ॥२५॥
गङ्गाधरः-अथ चिकित्सास्थानार्थमाह-अभयामलकीयञ्चेत्यादिभिचतुर्भिः पादः रसायनमध्यायः। संयोगशरमूलीयमित्यादिभिश्चतुर्भिः पादैाजीकरणमध्यायः, इति चतुष्कद्वयं चतुश्चतुःपादैरध्यायद्वयमुच्यते। रसायनं वाजीकरणञ्चेति। एतदध्यायद्वयादनन्तरं ज्वराणामित्यादिना
मानार्थानीति ज्ञानार्थानि। इन्द्रियाणामिति इन्द्रियादिविशियानाम्। चतुष्कद्वयमिति रसायनपादचतुष्क एकः, वाजीकरणपादचतुष्क एकः, चतुष्पादश्चाध्यायो भवतीति युक्त
मेवाध्यायत्वम्।
* अणुज्योतिरिति पाठान्तरम् । + हिक्कायां श्वासकासे च ग्रहणीपाण्डुरोगयोः ।
छर्दिवीसतृष्णानां विषमद्यविकारिणाम् ॥ इति पाठान्तर ।

Page #1192

३०श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
११८१ द्वित्रणीयं त्रिमीयमूरुस्तम्भिकमेव च। वातरोगे वातरक्ते योनिव्यापदि चैव यत् ॥ त्रिशच्चिकित्सितान्युक्तान्यतः कल्पान् परं शृणु। फलजीमूतकेक्ष्वाकुकल्पो धामागवस्य च ॥ पञ्चमो वत्सकस्योक्तः षष्ठश्च कृतवेधने। श्यामात्रिवृतयोः कल्पस्तथैव चतुरङ्गले ॥ तिल्वकस्य सुधायाश्च सप्तलाशङ्खिनीषु च । दन्तीद्रवन्त्योः कल्पश्च द्वादशोऽयं समाप्यते ॥ कल्पना पञ्चकम्ख्यिा वस्तिसूत्री तथैव च । स्नेहव्यापदिकी सिद्धिर्नेत्रव्यापदिकी तथा ॥ सिद्धिः शोधनयोश्चैव वस्तिसिद्धिस्तथैव च। प्रास्मृती मर्मसंख्याता सिद्धिर्वस्त्याश्रया च या ॥ फलमात्रा तथा सिद्धिः सिद्धिश्चोत्तरसंज्ञिता। सिद्धयो द्वादशैवैतास्तन्त्रश्चासु समाप्यते ॥ २६॥२७॥ स्वे स्वे स्थाने तथाध्याये चाध्यायार्थः प्रवक्ष्यते।
तं ब्रूयात् सव्वेतः सर्च यथार्थाद्धानुसंग्रहात् ॥ २८ ॥ योनिव्यापदि चैव यदित्यन्तेनाष्टाविंशत्यध्यायमिति त्रिंशदध्यायाश्चिकित्सितान्युक्तानि। __ अतः परं कल्पस्थानान् कल्पान् शृणु–फलेत्यादि। फलेत्यादिना दन्तीद्रवन्त्योः कल्पश्चेत्यन्तेनायं द्वादशाध्यायं कल्पस्थानं समाप्यते। अथ सिद्धिस्थानार्थमाह-कल्पनेत्यादिना सिद्धिश्चोत्तरसंहितेत्यन्तेन। एते द्वादशाध्यायाः सिद्धयः सिद्धिस्थानमिति। इत्येवं स्थानार्थानध्यायानुक्त्वा अध्यायार्थमाह-स्वे स्वे इत्यादि। स्वे स्वे स्थाने तथा स्वे स्वे अध्यायेऽध्यायार्थः
तन्त्रञ्चासु समाप्यत इति ; आसु समाप्तासु तन्त्रं समाप्यत इत्यर्थः। 'चाध्यायार्थः' इति चकारो भिन्नकमे, तेन अध्यायार्थश्चाध्यायान्ते तथा स्थानार्थश्च स्थानान्ते कृतसंग्रहः, यद्यपि

Page #1193

११८२
चरक-संहिता। अर्थेदशमहामूलीयः पृच्छा तन्त्राद यथाम्नायं विधिना प्रश्न उच्यते। प्रश्नार्थो युक्तिमांस्तस्य तन्त्रणेवार्थनिर्णयः ॥ २६ ॥ निबन्धं तन्त्रणात् तन्त्र स्थानमथप्रतिष्ठया।
अधिकृत्यार्थमध्यायो नाम संज्ञा प्रतिष्ठिता॥ प्रवक्ष्यते। तत्र श्लोका इति कला प्रत्येकाध्यायाथैः प्रत्येकाध्याये प्रवक्ष्यते। तत्सव्वं यथार्थादनुसंग्रहाद्धि यस्मात् सवेतो ब्रूयात् इति ॥२६-२८॥
गङ्गाधरः-अथ प्रश्नमाह-पृच्छा तन्त्रादित्यादि। यस्य यत् तन्त्रमग्निवेशभेलजतूकर्ण-पराशर हारीतक्षारपाणि-चरकसौश्रुत पुष्कलावतौरभ्रगोपुररक्षितनागाज्जनकणादाद्यन्यतमं तस्माद यत्किञ्च यथाम्नायं यथोक्तं विधिना यत् पृच्छति परस्तस्य स उत्तरवचनप्रयोजकः स्वसंशयादिनिवारणोद्देश्यकज्ञानेच्छा. प्रकाशकवचनव्यापारः प्रश्न उच्यते। प्रश्नार्थमाह ---प्रश्नार्थ इत्यादि। तस्य प्रश्नस्य तन्त्रेणैव तेन युक्तिमानात्मनस्तत्प्रश्नस्य निर्णयः प्रश्नार्थ उच्यते । यथा-भो भिषगसि । ब्रूहि किमायुवेद इति प्रश्नः । तस्यार्थः । आयुर्वेदयति इत्यायुवेदस्तत् किमिति प्रश्नार्थः ॥२९॥
गङ्गाधरः-अथ कस्मात् तन्त्रमुच्यते, इत्यत आह-निवन्धमित्यादि । तन्त्रणानियमानिबध्यते यत् तनिबन्धं तन्त्रम् । तस्य स्थानं, कस्मात् अर्थस्य प्रतिष्ठया स्थित्या स्थानमुच्यते, कस्मात् तदध्याया इत्यत आह–अधीयते यो ग्रन्थस्य परिच्छेदः सोऽध्यायः । तेषामध्यायानां नाम संज्ञा दीर्घजीवितीयादिः संशा अर्थमधिकृत्य कृतोऽध्याय इति प्रतिष्ठिता तेन कृते ग्रन्थे इति सूत्रेण निष्पादिता।
शारीरे स्थानार्थो न व्यक्तः, तथापि शारीरव्युत्पत्तया बोद्धव्यः ; नन्त्रान्तराद् वा ---यथा शरीरं चिन्त्यते सर्व दैवमानुषसम्पदा। सबभावयु तस्तम्माच्छारीरं स्थान मुच्यते ॥ २१-२८॥
चक्रपाणिः-विधिना प्रश्न इत्यत्र विधिनेति पूर्वापराविरोधात् दोपशून्येन वाक्येन । तन्त्रणादिति शरीरधारणात् ; अर्थप्रतिष्ठयेति प्रधानभूतार्थावस्थानात्, एताश्च योगरूढाः संज्ञाः, तेन अतिप्रसङ्गो न वाच्यः। अधिकृत्येति अधिकारिणं कृत्वा ; अर्थ दीर्घञ्जीवितादिकम् ; अध्यायनामसंज्ञा अध्यायरूपनामसंज्ञा, नामसंज्ञा च योगरूढादिसंज्ञोच्यते, किंवा अध्यायो नामेति पाठः, तदा नामशब्दः प्रकाशने, तेन अधिकार इत्यर्थः । अर्थशब्दोऽत्रार्थान्तरे, तेन

Page #1194

३.श अध्यायः सूत्रस्थानम् ।
११८३ इति सर्व यथाप्रश्नमष्टकं सम्प्रकाशितम् । कात्स्येन चोक्तं तन्त्रंण संग्रहः सुविनिश्चितः ॥ ३० ॥ सन्ति पालविकोपेताः संक्षोभं जनयन्ति ये। वर्तिकानामिवोत्याताः सहसैव विभाविताः ॥ तस्मात् तु पूर्वकं जल्पे सर्वत्राष्टकमादिशेत् । परापरपरीक्षार्थं तत्र शास्त्रविदां वरः ॥ उपसंहरति-इतीत्यादि। अष्टकम् । तन्त्रं तन्त्रार्थः स्थानं स्थानार्थः अध्यायोऽध्यायाथः प्रश्नः प्रश्नार्थ इत्यष्टकम् । कात् स्नेन तन्त्रेण चोक्तं तस्य सुविनिश्चयः संग्रहः संक्षेपश्चोक्त इति । इत्येवं कृत्स्नं तन्वं यो भिषक् ब्रवीति स प्राणाभिसरो भिषगुक्तः ॥३०॥
गङ्गाधरः-ननु किमर्थमेवमष्टकं तन्त्रादिकं प्रष्टव्यमिति ? अत आह-सन्तीत्यादि। त्रिविधा भिषज इति यत् पूर्वमुक्तं प्राणाभिसराः सिद्धसाधिता भिषक्छद्म चराश्च, तत्र केचिद्भिषजः पाल्लविकोपेतास्तन्त्रस्यैकदेशविदः सन्तो निखिलशास्त्रपण्डितमानिनो दम्भिनः प्रौढोक्तिकारिण इत्येवमादिक्षपल्लववदतिविस्तर श्लाघारपेताः सन्ति ये लोकानां संक्षोभं वागाड़म्बरादिवाचालतादम्भाभिमानादिभिमनोविक्षोभणमितस्ततो भ्रान्तिं जनयन्ति। यथा वर्तिकानां चटकविशेषाणां सहसा पततामुत्पाता विभाविता विशेषेण भाविता मनोविक्षोभणं जनयन्ति। चटकोत्पातैलोका व्यस्तचिन्ता भवन्ति तद्वत पाल्लविकोपेताः सिद्धसाधिता भिषक्छनचरा उत्पातं कुर्वन्तीति। तस्माखेतोः परापरपरीक्षार्थं श्रेष्ठाश्रेष्ठभिषपरीक्षार्थं शास्त्रविदां वरः पण्डितश्रेष्ठोऽत्र सर्वत्रैव जल्पे पक्षाश्रितयोर्द्वयोः शास्त्रार्थकथने पूवमेवाष्टकं तन्त्रं तन्त्राथमित्यादुाक्तमष्टप्रश्नमादिशेत्। युक्ताध्यायसंज्ञा, सा च अधिकरणसाधना वा करणसाधना वा कर्मसाधना वा बोदव्या, अधीयतेऽस्मिन्नधीयतेऽनेन वा अधीयते वा अध्यायः ॥ २९ ॥ ३०॥
चक्रपाणिः-प्रश्नाटकस्योक्तस्य निराकरणीयसंशं वैद्यमाह-सन्तीत्यादि। पालविकाः प्रादेशिकाः, वर्तका अकस्मादुत्पतन्तः क्षोभं मनसो जनयन्तीति ; लोकसिमटकमिदं यथोक्त प्रश्नाटकम् ; परावरौ श्रेष्ठाश्रेष्ठौ, तत्र शास्त्रविदां बलमिति शास्त्रविद एव प्रश्नाटक जानन्ति, न पाल्लविकाः।

Page #1195

११८४
चरक-संहिता। अथ दशमहामूलीयः शब्दमात्रेण तन्त्रस्य केवलस्यैकदेशिकाः। भ्रमन्त्यल्पवलास्तत्र ह्यनल्पे नैव * वर्तकाः ॥ पशुः पशूनां दोब्बल्यात् कश्चिच्चापि वृकायते। स सत्यं वृकमासाद्य प्रकृतिं भजते पशुः॥ तद्वदज्ञोऽज्ञमध्यस्थः कश्चिन्मौखर्य्यसाधनः । स्थापयत्याप्तमात्मानमातन्त्वासाय भिद्यते ॥ बभ्रुगढ़। इवोर्णाभिरबुद्धिरबहुश्रुतः। किं वै वक्ष्यति संजल्पे कुण्डभेदी जड़ो यथा ॥ ततः किं परीक्षणं स्यादिति ? अत आह-शब्देत्यादि। ऐकदेशिकास्तन्त्रैकदेशमात्रं विद्वांसो ये पाल्विकोपेता भिषजस्ते यतस्तन्त्रेऽल्पबलास्तस्मात् केवलस्य सम्पूर्णस्य तन्त्रस्य शब्दमात्रात् शब्दमात्रं संश्रुत्य भ्रमन्ति । कस्मात् ? ह्यनल्पे नैव वर्तकाः। हि यस्मादनल्पे सम्पूणे कृत्स्ने तन्त्र न वत्तेन्ते न कृत्स्ने तन्त्रेऽधीतिनो भवन्ति ।
पाल्लविकोपेता ऐकदेशिका यथा लोकानां मनःसंक्षोभं जनयन्ति, तदपर दृष्टान्तेन दर्शयति-पशुरित्यादि। कश्चिच्च पशुरपरेपां पशूनां दोब्बल्यात तेषां मध्ये स्वप्राबल्याद ढकायते दृक इवाचरति । वृकः क्षुद्रव्याघ्रः। स पशूनां दुर्बलानां मध्ये प्रबलो कायमाणः पशुः सत्यं कमासाद्य प्राप्य प्रकृतिं तत्पशुभावमेव भजते कायमाणतां जहाति। तद्वत् कश्चिदशो भिषक्सिद्धसाधितो भिषक्छद्मचरो वाप्यज्ञजनमध्यस्थः सन् स्वस्य मौखयं मुखरतां दम्भप्रौढोक्तिपण्डितश्रेष्ठमानितादिविविधवाचालतां साधयन् सन्नात्मानमाप्त प्रमाणपुरुषं स्थापयति, निज एव प्रमाणपुरुषो यद् वदति तदेव प्रामाणिकं नान्यः कोऽपि तदधिकस्तत्समो वा पण्डितो भिषग वास्तीति तदनेषु मध्ये ब्रूते। स सत्य माप्तमासाद्य भिद्यते प्रकृतभिषपण्डितनिकटे तन्मौखय्यसाधनं स्वस्याप्तताख्यानं सर्व तस्य दूरीभवति । तत्रापरदृष्टान्तमाह-बभ्रु रित्यादि । बभ्रुः वृद्धनकुलो यथा चोर्णाभिर्बहुवचनाद बहुभिमेपलोमभि ढः संतृतो मेष इव
प्रकृतिः स्वभावः। बभ्र रूर्णावान् कश्चित् पशुः, स यथा मेपं न ज्ञात्वा आत्मीयामिव * ज्याशब्देनैवेति पाठान्तरम् ।
- मूढ़ इति वा पाठः।

Page #1196

३०श अध्यायः
सूत्रस्थानम्।
११८५ सवृत्तन विगृह्णीयाद भिषगल्पश्र तैरपि। हन्यात् प्रश्नाष्टकेनादावितरान् ये प्रमादिनः ॥ दम्भिनो मुखरा ह्यज्ञाः प्रभूतबहुभाषिणः।
प्रायः प्रायेण सुमुखाः सन्तो युक्ताल्पभाषिणः॥ भातो न किमपि नदति, तथा चाबुद्धिः भिषक्छद्मचरः भिषग्वेशेन गूढः संसृतः सन् संजल्पे वादिप्रतिवादिवादे किं वक्ष्यति ? किमपि न वक्ष्यति । एवमबहुश्रुतोऽल्पश्रुतस्तन्त्रकदेशिकः सिद्धसाधितो भिषक् संजल्पे किमेव वक्ष्यति न किञ्चिद्वक्ष्यति ।
दृष्टान्तान्तरं दर्शयति-कुण्डभेदी जड़ो यथेति। यथा जड़ो निब्बुद्धिः कुण्डभेदी भ्रष्टयोनिः खलु नीचजातिः स्वस्य जाति गोपयिता विशुद्धजातिः सन संजल्पे तस्य जातिकुलगोत्रादिपरिचये कि वै वक्ष्यति ? किमपि न वक्ष्यति; तथा भिषक्छद्मचरः सिद्धसाधितश्च भिषक् संजल्पे वादप्रतिवादे किं वं वक्ष्यति? किमपि न वक्ष्यतीति। इत्यसत्ताभ्यां भिषक्छनचर-सिद्धसाधिताभ्यां भिषग्भ्यां विगृह्य वादमुक्त्वा सत्तेन सह जल्पमाह-सदवृत्तैरित्यादि । सवृत्तभिषम्भिरपरैर्वा अल्पश्रुतैबहुश्रुतैरपि भिषग् जल्पकाले न विगृह्णीयाद विगृह्य जल्पं न कुर्यात् ।
तर्हि कैविगृह्य जल्पं कुर्यादिति ? अत आह-हन्यादित्यादि। आदौ प्रश्नाष्टकेन तन्त्रं तन्त्रार्थमित्यादिना प्रश्नेन तेभ्यः सदवृत्तेभ्य इतरान् हन्यात । सत्तेभ्य इतरे के इत्यत आह-ये प्रमादिनः दम्भिनश्च मुखराश्चाज्ञाश्च प्रभूतबहुभाषिणः, प्रभूतानि पुनर्बहु भाषितुं शीलं येषामिति। तान् प्रश्नाष्टकेन आदो हन्यादिति।
नन्विमे किं न सत्ता इत्यत आह-प्राय इत्यादि। वीप्सायां द्विर्भावात् । प्रायः प्रायेण सन्तो जनाः सव्वत्र सुमुखा न विमुखा एव युक्तश्च अल्पञ्च भाषितु शीलं येषां ते युक्ताल्पभाषिणो भवन्ति। तद्वत् तादृशा अणां दृष्ट्वा उपमृत्याङ्गभङ्गमाप्नोति ; तद्वदज्ञ आप्त प्राप्य भिद्यत इत्यर्थः ; किंवा बभ्र वृद्वनकुल ऊर्णाराशिमध्यगो यथा किञ्चिन्न प्रतिपद्यते, तथाबुद्धिराप संजपे वादिप्रतिवादिकथायाम् । कुण्डभेदी भ्रष्टयोनिः ; सेन पृच्छादिनात्मीयनिन्दितजातियथावदातजातिः सन्
* चाममानिन इति पाठान्तरम् ।

Page #1197

चरक-संहिता। अर्थदशमहामूलीयः तत्त्वज्ञानप्रकाशार्थमहङ्कारमनाश्रिताः । स्वल्पाधाराज्ञमुखरान् मर्षयेन्न विवादिनः ॥ ३१ ॥ परो भूतेष्वनुक्रोशस्तत्तज्ञानपरा दया। येषां तेषामसद्वाद-निग्रह निरता मतिः ॥ असत्यक्षाः क्षणित्वाद्धि दम्भपारुष्यसाधनाः । भवन्त्यनाताः स्वे तन्ने प्रायः परिविकल्पनाः * ॥ तान् कालदेशसदृशान् । वज्जयेच्छास्त्रदूषकान् ।
सेवेत समभिज्ञान-ज्ञानपूर्वान् भिषकतमान् ॥ ३२ ॥ एव ये ज्ञानप्रकाशार्थमहङ्कारमनाश्रितास्ते सद्वृत्तवदिति, तैः सह न विगृह्णीयात् । स्वल्पाधारा अल्पश्रुता अज्ञा मुखराश्च ये विवादिनस्तान् न मषयेन क्षमेत ॥३१॥
गङ्गाधरः-पर इत्यादि । येषां भूतेषु प्राणिपु परः श्रेष्ठोऽनुक्रोशः करुणा सा दया च तत्त्वज्ञानपरा तत्त्वज्ञाने तात्पर्यवती न तु तत्त्वज्ञानाहतेऽन्यभावे दया। तेषां सत्तानामसद्वादस्य निग्रहे निवृत्ती मतिबुद्धिः निरता निश्चयेन रता इति । कस्मादित्यत आह-असदित्यादि। हि यस्मादसत्पक्षा जनाः क्षणिखात् एकं पक्षमाश्रित्य वदन्तः परेण प्रत्युक्ताः पुनरपरं पक्षमाश्रयन्तीत्येवं क्षणिसाद दम्भं साधयन्ति पारुप्वं वदन्तः साधयन्ति, प्रायः स्व तन्त्र स्वाधीत तन्त्रे परि विकल्पनाः परि सव्वतोभावेन विशेषेण श्लाघन्ते तेऽनाप्ताश्च भवन्ति तान् कालदेशसदृशान् यथाकालं यथादेशं शास्त्रदूपकान् वज्जयत्। ये भिषक्तमाः समविज्ञानज्ञानपूस्तिान् सेवेतति ॥३२ ।।
कश्चिद व्रते, तथाबुद्धिरपि संजल्पे ; विगृह्णीयात् विगृह्य संभाषां कुय्योत ; इतरागसवृतान् । स्वल्पाधाराः स्वल्पश्रुताः, न मर्पयेदिति नोपेक्षेत ॥ ३१॥
चक्रपाणि:--अज्ञवैद्यसंवादप्रतिषेधमाह-परो भूतेण्वित्यादि। निरता इति तत्परा। अज्ञग्रफलमाह-असत्पक्षेत्यादि। असत्पक्षादिसाधनं येषां ते तथा, असत्पक्षोऽनागमपक्षसिद्धः
* परविकत्थकाः इति पाठान्तरम् ।
- कालपाशसदृशान् इति वा पाठः। । प्रशमज्ञानविज्ञान-पूर्णाः खेच्या भिषक्तमाः ॥ इत्यधिकः पाः कचित् ।

Page #1198

३.श अध्यायः ।
सूत्रस्थानम् । समग्रदुःखमायत्तमविज्ञाने द्वयाश्रयम् । सुखं समग्र विज्ञाने विमले च प्रतिष्ठितम् ॥ इदमेवमुदाराथमज्ञानाथप्रणाशकम् । शास्त्र दृष्टिप्रनष्टानां यथैवादित्यमण्डलम् ॥ ३३॥
तत्र श्लोकाः। अर्थदशमहामूलाः संज्ञा चैषां यथा कृता।
अयनान्ताः षड़ग्राश्च रूपं वेदविदाञ्च यत् ॥ गङ्गाधरः-अथैवम विज्ञानामविज्ञानफलमाह-समग्र त्यादि। जनानामविशाने खलु आयत्तमधीनं द्वयाश्रयं मनःशरीराश्रयं समग्रदुःखम् आधिभौतिकाधिदैविकाध्यात्मिकं तथा जनानां विज्ञाने विमले च द्वयाश्रयं मनःशरीराश्रयं समग्र सुख प्रतिष्ठितमिति । एतच्चरकशास्त्रस्य प्रभावमाहइदमित्यादि। एवमनेन प्रकारेणोदारमर्थ लोकद्वयहितार्थमिदं चरकप्रोक्तं शास्त्रमज्ञानार्थप्रकाशकम् अज्ञानानां सम्बन्धेऽर्थप्रकाशकम् यथादित्यमण्डलं दृष्टिप्रनष्टानां लौकिकतमसा दृष्ट्या चक्षुषा प्रनष्टा ये रात्रौ तेषामर्थस्य दृश्यस्य प्रकाशकं तथा; न तु प्रनष्टदृशां न ह्यन्धतैमिरिकादीनां सम्बन्धेऽर्थप्रकाशकमादित्यमण्डलमिति ॥३३॥
गङ्गाधरः-अथाध्यायार्थसंग्रहार्थमाह-तत्र श्लोका इति । अर्थदशेत्यादि । अर्थे दश महामूलाः सिराः सक्ता महाफला इति । एषां हृदयस्यार्थसंज्ञा, पक्षः, अक्षणिकत्वं-- पृच्छार्थमनुयुक्तस्य 'सम्प्रति वक्तुं क्षणो नास्ति' इति भाषणम्, अतिः---पृच्छार्थमनुयुक्तस्य शिरोव्यथादिकम् उच्चार्य श्लाघमानं भापणम्, दम्भः पुस्तकवैद्यभाण्डादिभिः स्वार्थोत्कर्षप्रतिपादनम्, पारूप्यं कृच्छतोऽपि न वाच्यत्वादि परुषभाषणम् । अनाप्ताः स्वे तन्त्र इति स्वतन्त्रानभिज्ञत्वात्, परविकत्थकाः परदूषणाः। द्वयाश्रयमिति मनःशरीराश्रयम् ; सममिति शारीरं मानसञ्च, सुखमारोग्यादिरूपम्, विज्ञाने विमल इति विशुद्धज्ञाने, किंवा विज्ञाने विमल इति मोक्षे, मोक्षे हि सुखं समग्रं दुःखासंभिन्नत्वात्, किंवा भट्टदर्शनाहानाकृत्योद्भवम्, इदमिति शास्त्रम्, एवमुदारार्थमिति लोकद्वयहितार्थाभिधायकम् , दृष्टिप्रनष्टानामिति प्रनष्टदृशाम् ॥ ३२ । ३३ ।।
चक्रपाणिः-संग्रहे संज्ञा चैषां यथा कृतेति “तेन मूलेन महता महामूलाः” इत्यादिना ;

Page #1199

चरक-संहिता अर्थदशमहामृलीयः सप्तकश्चाष्टकश्चैव परिप्रश्नः सनिर्णयः। यथा वाच्यं यदर्थश्च षड़विधाश्चैकदेशिकाः ॥ अर्थेदशमहामूले सर्वमेतत् प्रकाशितम् । संग्रहश्चायमध्यायस्तन्त्रस्यास्यैव केवलः॥ यथा सुमनसां सूत्र संग्रहार्थं विधीयते । संग्रहार्थं तथार्थानामृषिणा संग्रहः कृतः ॥ ३४ ॥
महामूलसंज्ञा सिराणां, धमनी सिरास्रोतःसंज्ञा । एकं प्राणवद्धनानामित्यादिना एकमयनानां तेषां विवरणञ्च, ब्रह्मचर्यमयनानामित्यन्ताः षड़ग्राः श्रेष्ठाः षट् । वेदविदामायुवेदविदां त्रिधा रूपं प्राणाभिसर-सिद्धसाधित-भिषक्छमचररूपं तेषां विशेषरूपश्च । सप्तक इति। किमायुश्चेत्यादिना सप्तकः सनिर्णयः परिप्रश्नः। तथा तन्त्रं तन्त्रार्थानित्यादिना चाष्टकः सनिर्णयः परिप्रश्नः । यथा वाच्यं येन प्रकारेण यस्य प्रश्नस्योत्तरं वाच्यं तत्। यदर्थश्च तदुत्तरं वाच्यं तत्। ऐकदेशिकाः षड़विधा भिषजः, पाल्लविकोपेताः प्रमादिनो दम्भिनो मुखरा अज्ञाः प्रभूतबहुभाषिणश्चेति षट्। एतत् सर्वमस्मिन् अर्थदशमहामूलीये मुनिनायेण प्रकाशितम्। अयमध्यायश्चास्य चरकप्रोक्तस्य तन्त्रस्य केवलः कृत्स्नः संग्रहः। तत्र दृष्टान्तः--यथेत्यादि। सुमनसां पुष्पाणां संग्रहार्थं यथा सूत्रं ग्रन्थनेन संग्रहो भवति, तथार्थानां संग्रहाथमेष संग्रहाध्याय ऋषिणा कृत इति ॥३४॥
अयनान्ताः षडग्रयाश्चेति “एक प्राणवर्द्धनानाम् इत्यादिनोक्ताः। एते चाहिंसादयोऽग्रवाधिकारे यजःपुरूषीये उक्तास्तानुल्लङ्घपहोक्ता अध्यात्मविषयत्वेन, पूर्वोक्तास्त्वग्रयरोगाधिकारिणाम्, सप्तकः “किमायुश्च कस्मादायुर्वेदम्" इत्यादि, अष्टकः प्रश्नः “तन्त्र तन्वार्थम्" इत्यादि ।। ३४ ॥
इति चरकचतुराननश्रीमञ्चक्रपाणिदत्तकृतायामायुर्वेददीपिकायां चरकतात्पर्यटीकायामर्थेदशमहामूलीयी नाम त्रिंशोऽध्यायः ॥ ३० ॥
सूत्रस्थानं समाप्तम् ॥ १॥

Page #1200

३०श अध्यायः
सूत्रस्थानम् ।
११८६ अग्निवेशकते तन्त्रं चरकप्रतिसंस्कृते। इयतावधिना सर्व सूत्रस्थानं समाप्यते ॥ ३५॥
इत्यग्निवेशकृते तन्त्र चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने अर्थेदशमहामूलीयो नाम त्रिंशोऽध्यायः ॥ ३० ॥
गङ्गाधरः-अध्यायं समापयति---अग्नीत्यादि। सर्वे पूर्ववद् व्याख्यातव्यम् । स्थानं समापयति-अग्निवेशत्यादि । अग्निवेशेन कृतं यत् तन्त्रं तदेव चरकेण प्रतिसंस्कृतं संस्कृत्यन्तरेण कृतं, तत्र तन्त्रे इयता खल्वरचिना एतत्पर्यन्तं सर्व सूत्रस्थानं समाप्यते ॥२५॥
गङ्गाधरः-अत्र श्लोकस्थाने द्वात्रिंशदक्षरात्मक श्लोकसंख्या तु अथातो दीर्घजीवितीयमित्यारभ्यैतदन्तमिदं श्लोकस्थानमेकपिण्डेनकीकरणेन श्लोकानां पञ्चविंशत्युत्तर-षट्शताधिक-सहस्रत्रयमिति (३६२५) श्लोकाः ।
इति श्रीगङ्गाधरकविरत्नकविराजकृते चरकजल्पकल्पतरौ श्लोकस्थाने प्रथमस्कन्धे त्रिंशत्तमार्थेदशमहामूलीयाध्यायजल्पाख्या
त्रिंशत्तमी शाखा ॥३०॥
श्लोकस्थानजल्पाख्यः प्रथमस्कन्धश्व
समाप्तः ॥१॥
॥ श्रीः ॥

Page #1201

Page #1202

छन्दोनियमः।
वेदो वेदान्तः आषग्रन्थाश्च सव्र्वे च्छान्दसच्छन्दोनिबद्धाः। अष्टाध्यायिपाणिनीयमूत्र-सायसूत्र-गौतमसूत्रादयो विष्णुसंहितागौतमसंहिता-वसिष्ठसंहिताप्रभृतयश्च ग्रन्थाश्छान्दसच्छन्दसैव संग्रथिताः। छान्दसच्छन्दोव्यति स्केण संहिता भवितु नाहे ति। छान्दसच्छन्दोऽविज्ञानात् पद्यांशोऽपि गद्यरूपेणैव व्यवहियते जनैः। नात्र च्छन्दसि गुरुलघुयतीनां नियमः, केवलम् अक्षरसंख्ययैव तत् पठ्यते। चरकसंहितायामस्यां गद्यांशः छान्दसच्छन्दसा लिखितः। अत्र यानि च्छन्दांसि वत्तेन्ते तेषां पादसंख्या अक्षरसंख्याश्च कौतुकिनामवगमार्थ लिख्यन्ते ।
छन्दोनाम अक्षरसंख्या
छन्दोनाम
अक्षरसंख्या गायत्री नवधा।
अनुष्टुप् पञ्चधा। पाढे २पादे ३पादे ४पादे
पादे २पादे ३पादे पादे गायत्री ६ ६ ६ ६ अनुष्टुप् पादनिवृत् ७ ७ ७ . त्रिपादनुष्टुप् ८ ८ ८ . अतिपादनिवृत् ६
७ . पुरानुष्टुप् ८ १२ १२ . नागी १. ९ ६ ० मध्येऽनुष्टुप् १२८ १२ . वाराही ६ ९ ५ . अन्तेऽनुष्टुप् १२ १२ ८ . वर्द्धमाना प्रतिष्ठा त्रिपाद विराट 11 12 13 . वहती सप्तधा। विराड़ गायत्री २ ८ . .
पुरस्ताबृहती १२८
पथ्यावृहती ८८ १२ उष्णिक चतुर्विधा।
न्यकुसारिणी ८ १२ उष्णिक ७ ७ ७ ७ उपरिचाहती ८ ८ ८ १२ परोष्णिक ८ ८ १२ . कचिबृहती ९ ९ ९ ९. ककुदृष्णिक ८ १२ ८ . कचिबृहती १० १० पुरोष्णिक १२ ८ . महावृहती १२ १२ १२ .

Page #1203

० पूपादे
छन्दोनाम
अक्षरसंख्या छन्दोनाम अक्षरसंख्या पडक्तिः पञ्चदशधा।
पादहीनच्छन्दः एकविंशतिधा। E उत्कृतिः
१०४ पक्तिछन्दः १२ १२ ८ ८ ० ० अतिकृतिः स्वतः पङ्क्तिः १२ ८ १२ ८ ० ० सङ्कतिः आस्तारपङ्क्तिः ८ ८ १२ १२ . .
विकृतिः प्रस्तारपक्तिः ८ १२ विराट पङ्क्तिः ८ १२ १२ अक्षरपङ्क्तिः ५ ५ ५ ५ ... प्रकृतिः पड़ विधा
कृतिः
अतिधतिः ५ . ° धृतिः
अत्यष्टिः
०
आकृतिः
०
०
०
०
-
पदपङ्क्तिः ५ ५ ५ ५ ५ . अष्टिः पङक्तिः ४ ६ ५ ५ ५ . अतिशकरी पथ्यापङक्तिः ८ ८ ८ ८ ८ . शक्करी जगतीपङ्क्ति ८ ८ ८ ८ ८ ८
अतिजगती त्रिष्टुबज्योतिष्मती त्रिविधा।
जगती पुरस्ताज्योतिः ११ ८ ८ ८ ८
त्रिष्टुप मध्यज्योतिः ८ ८ ११ ८ ८
पक्तिः उपरिष्टाज्योतिः
। ११
| वृहती जगती ज्योतिष्मती त्रिविधा।
अनुष्टुप् पुरस्ताज्योतिः १२ ८ ८८८
उष्णिक मध्यज्योतिः ८८ १२८ ८ . उपरिष्टाज्योतिः ८ ८ ८ ८ १२ गायत्री
२१
__ गायत्रीप्रतिच्छन्दसो पानिर्दिष्टायामक्षरसंख्यायाम् एकस्याक्षरस्य नृपनता चेत् तर्हि तत् निवृत्संज्ञया, एकाक्षरस्याधिक्यं चेत् तत् भूरिकनाम्ना, अक्षरद्वयनृपनतायां विराट्नाम्ना अक्षरद्वयाधिक्येन च सराट्संज्ञया अभिधीयते। इति गङ्गाधरः।

Page #1204
Bipuewues 29Sbo 'S' Surados For Private and Personal Use Only