Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી હાવી
રહી
,
વ્યા
વેચળ
lf,
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાર સાધન
પ્રવચનકાર :
પૂર્વ મુનિશ્રી ચ ંદ્રપ્રભસાગરજી મહારાજ
6
ચિત્રભાનુ ’
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક : દિવ્ય--રાન સંધ ૧૩૭, નેતાજી સુભાષ રેડ મુંબઈ–૧
પ્રથમ આવૃત્તિ નકલ ૧૦૦ ફાલ્યુન-પૂર્ણિમા તા. ૧–૩–૬પણ
સપ્રેમ ભેટ
સા ધ ન મુ દ્રણા લય દાણાપીઠ ભાવ ન ગ ૨
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક
ના
જેમનાં અમૃતતુલ્ય વચને એ
અમને સંસ્કારસંપન્ન કર્યો !
જેમનાં ત્યાગમય સૌંયમી જીવને
અમારામાં સંયમની ભાવના જગાડી,
એમના ત્યાગે રાગને પરાસ્ત કરી
અમને સ્વ-સ્વભાવનું દર્શન કરાવ્યું, તે
પરમે પકાવી....જન્મદાતા....ધમ દાતા.... પૂજ્ય ગુરુવર્યાં શ્રી રંજનવિજયજી મહારાજના
પવિત્ર સ્મરણમાં આ પુસ્તક શતશત વંદનાપૂર્વક અંજલિરૂપે ધરીએ છીએ.
---સાધ્વી લાવણ્યશ્રી —સાધ્વી વસંતશ્રી
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
અ નુ કામ
*
*
*
*
*
* પરિચય-પરાગ ૧ લક્ષ્મીનાં ભાગ્ય દાનથી ખીલે છે ૨ વિદ્યા સુકૃતથી ધન્ય બને . ૩ ચિન્તન એ પરમ તત્વના વિનિશ્ચય માટે છે ૪ વાણી પોપકાર માટે છે ૫ માનવધર્મ ૬ ભક્તિનું માધુર્ય ૭ યોગ પ્રાપ્તિ માટે ૮ પ્રભુ મહાવીર ૯ સિદ્ધાંત ભૂલીને માત્ર પૂજા જ કરતા રહીશું ? . ૧૦ આજના યુગમાં માનવીનું સ્થાન ૧૧ વેશને વફાદાર રહે તે જ સાચે સાધુ ૧૨ સિંહણના પુત્ર છો, સિંહ બનો ૧૩ ગણેશ-ઉત્સવનું રહસ્ય ૧૪ મૈત્રીની મંગળ ભાવના
૧૦૩
૧૩૬
૧૪૦
૧૪૫
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચય-પરાગ આત્મામાં અનંત શક્તિ છે એમ આપણે સાંભળીએ છીએ. પણ આત્મા અરૂપી હાઈ એને આપણે ચર્મચક્ષુથી જોઈ શકતા નથી કે દર્શન કરી શકતા નથી. પણ જ્યારે વિવિધ શક્તિઓથી ભરેલી કેઈ વિશિષ્ટ વ્યક્તિનાં દર્શન થાય છે ત્યારે આપણને પ્રતીતિ થાય છે કે આત્મા અનંત શક્તિએને સ્વામી છે. * એવી જ અનુભૂતિ મને પૂ. મુનિરાજશ્રી ચંદ્રપ્રભસાગરજી(ચિત્રભાનુ)મહારાજનાં દર્શને થઈ. વિદ્વત્તા, પ્રતિભા, વકતૃત્વ, ચિન્તન, લેખન અને આધ્યાત્મિક સાધનાથી નીતરતું માધુર્ય–આ બધી શક્તિઓને સંપથી એકસાથે પૂજ્ય મુનિશ્રીમાં વસેલી જોઈ મારું મસ્તક શક્તિઓના આ સ્વામીને નમી પડ્યું.
એમણે પિતાના પ્રભાવશાળી વ્યક્તિત્વથી અમારા જેવા લાખ યુવક-યુવતીઓને પ્રેરણા આપી જાગૃતિના પ્રભાતમાં ખેંચ્યા છે. મુંબઈની વિદ્યાપીઠ, કૉલેજે, મહાવિદ્યાલયે અને શાળાઓમાં એમના - શબ્દ ગુંજી રહ્યા છે. એમને સાંભળવા યુવકવર્ગ આતુરતાથી રાહ જુએ છે.
મુંબઈની પચરંગી પ્રજાના આચારમાં અહિંસા અને વિચારમાં અનેકાન્તની ઉજવળતા લાવવા એમણે જે ગૌરવભર્યું કાર્ય કર્યું છે તેનું આલેખન આજ નહિ પણ આવતી કાલને ઇતિહાસ જ કરી શકશે.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુંબઈની શેરીએ શેરીએ કરુણામય વીતરાગની વાણીને વહાવી એમણે કલ્પી પણ ન શકાય એ રીતે લોકહૃદયનું પરિવર્તન કર્યું. અહિંસાની ભાવનાને ઉત્કટ બનાવી, મુંબઈની નગરપાલિકા સુધી પહોંચાડી, અહિંસારૂપી જે એક સ્વપ્ન હતું તેને સાક્ષાત્ કર્યું, જેના પડઘા દેશના ખૂણે ખૂણે આજે પડી રહ્યા છે.
એમની આર્ષદષ્ટિને સમાજ ધીરે ધીરે અનુસરી રહ્યો છે. અને સમાજ-જીવનમાં આવતા પરિવર્તનનું. ઉષાદશન આપણે કરી શકીએ છીએ.
એમણે સ્થાપેલ દિવ્ય જ્ઞાન સંઘની અનેકવિધ પ્રવૃત્તિઓ અને એ સંસ્થા દ્વારા પ્રગટ થતાં વિચારપ્રચૂર કલાત્મક પુસ્તકને પરદેશમાં પણ અદ્ભુત આવકાર મળે છે. એ પુસ્તકો વાંચી દૂર દૂરથી પ્રવાસીઓ એમને મળવા આવે છે, એમના ઊંડા ચિંતનને લાભ લે છે અને પાછા સ્વસ્થાને જઈ પોતે જે મેળવ્યું છે તે લેવા બીજાને મોકલે છે. આમ દીવાથી દીવો પ્રગટે એ પદ્ધતિએ આજે જૈન ધર્મનું તત્વજ્ઞાન ભારતના સીમાડા વટાવી દૂર દૂર સુધી પહોંચી રહ્યું છે. -
આ મૌન એકાદશીના દિવસે લંડનથી .B c.ના નિષ્ણાતો અહીં આવી, એમનાં પ્રવચન અને જીવનચર્યાને ટેલિવિઝન માટે રેકોર્ડ કરી ગયા એ પ્રસંગ કોને પ્રેરણા સાથે આહૂલાદ ન આપે? આ બધું બતાવે છે કે ભૌતિકવાદથી થાકેલા પશ્ચિમના માનવીઓને આત્મજ્ઞાનની તીવ્ર સુધા જાગી છે!
એમની વાણીની એક વિશિષ્ટતા છે. આગમનાં કઠિનમાં કઠિન તને એઓશ્રી એકદમ સરળ
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને સાદી ભાષામાં મૂકે છે. એમના વિચારામાં ગહનતા છે અને ભાષામાં સરળતા છે; અને એવુ કઈક એ વાણીમાં છે જે માણસના હૃદયને સ્પર્શી જાય છે. આ વાણીની અસર વિદ્વાના પર પણ પડી રહી છે. આજે આપણે ત્યાં ભાગ્યે જ એવા કાઈ વક્તા કે ચિન્તક હશે જે એમનાં વિચાર અને પુસ્તકાથી પરિચિત નહિ હેાય. આગળ વધીને કહું તેા કેટલાકનાં વક્તવ્ય અને લખાણામાં પણ એમની સ્પષ્ટ છાપ જણાઇ આવે છે.
આ પ્રવચન ‘દિવ્યદીપ'માં છપાયેલ હતાં. વાચકેાની માગણી વધતા અને ‘દિવ્યદીપ’ના અંક અત્યારે અપ્રાપ્ય થતા એમાં પ્રગટ થયેલા પૂજ્યશ્રીનાં પ્રવચનેને આ સંગ્રહરૂપે બહાર પાડવામાં આવે છે. મારા જેવા કેટલાય વાચકને આ પુસ્તક એક સ્મરણનોંધના સંગ્રહરૂપે ગમી જશે તેમાં મને શકા નથી.
પૂ॰ મુનિશ્રી યુગયુગ જીવા અને અહિંસાને સંર્દેશ વિશ્વના ખૂણે ખૂણે પહેાંચાડા એવી હું પ્રભુચરણે પ્રાથના કરુ છું.
O Lord ! Let my head bow unto hirn; Who hath kindled the flame of religion
in my heart !
ડૉ વીરેન્દ્ર પી. શાહુ M.Com, Ph.D.
[ o ]
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂ૦ તપમૂર્તિ રંજનવિજ્ય મહારાજની
જીવનઝરમર
કાદવમાંથી કમળ પાકે તેમ સંસારમાંથી સંતે પાકે છે. મુનિરાજશ્રી રંજનવિજયજી મહારાજનું જીવન પણ એવું જ એક કમળજીવન છે.
પાટડીમાં ન્યાય અને નીતિથી વ્યવહાર અને વ્યવસાય ચલાવતા જાણતા શેઠ કેવળચંદ અને માતા ઝબકબેનને બળે વિક્રમ સંવત ૧૯૪૩માં સુપ્રભાતે એક તેજસ્વી બાળકને જન્મ થયો. સુંદર આકૃતિ અને શાંત પ્રકૃતિવાળા એ બાળકનું નામ પાડ્યું રૂગનાથ. ફૂલની જેમ ખીલતા એકના એક એ લાડકવાયા બાળકે જ્યારે નવ વર્ષની ઉમ્મરે નવપદની ઓળી કરી ત્યારથી સૌ એને “ભગત” કહી હુલામણું નામે બોલાવવા લાગ્યા. લોકોએ તે એ નામ સહજ આપ્યું, પણ રૂગનાથે એ નામને સફળ અને સાર્થક કર્યું.
રૂગનાથભાઈનાં લગ્ન ઝીંઝુવાડાના સંસ્કારમૂર્તિ શેઠ પિપટલાલનાં સુપુત્રી કેવળીબેન સાથે થયાં. કેવળીબેન તેં એક નારીરત્ન હતું. એમની વાણીમાં અમૃત અને વર્તનમાં મર્યાદા હતી. આવી ગુણસંપન્ન નારીના સંગે ભગતના જીવનમાં ધર્મનો રંગ ઓર ખીલે. મુક્તિનગર જતાં રથનાં બે ચક જેવાં આ બંને નરનારી સંસારમાં રહ્યાં છતાં પિતાથી થાય તેટલી ધર્મારાધના કરવા લાગ્યાં. કેવળીબેનનાં પગલે કમળા તે આવી જ હતી, પણ ભગત એને સદુપયોગ કરવા લાગ્યા. [૮].
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Poet : ૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦
જ
હજી
••••
0 9099999
= ૦, 0િ9 ° ૦૦૭ ૦૦
૦ ૦
છે
?
પૂ, તપસ્વી મુનિરાજશ્રી રંજનવિજયજી મહારાજ : જન્મ : વિક્રમ સંવત ૧૯૪૬ ૪ દીક્ષા : ૧૯૮૩ ના અષાઢ સુદ ૧૪
સ્વર્ગવાસ : ૧૯૯૨ આસો વદ ૩
૦ ૦ ૦ ૦૦
૦
Abo 0 ૦ ૦
૦ ૦
૦
૦ ૦ ૦ ૦ ૦
૦
૦ ૦
૬
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
છૂટે હાથે સારા ક્ષેત્રમાં લક્ષ્મીને વાવવા લાગ્યા. ત્રણવાર પિતે ઉપધાન કરાવ્યાં, ઉજમણું કર્યું.
ભગતે સાધર્મિક ભક્તિ આદરી. સ્વામિવાત્સલ્ય કર્યા, અને ત્રણસો જેટલાં ભાઈ-બહેનને લઈ સિદ્ધાચલને સંઘ કાઢ્યો. એમની ઉદારતા જોઈ લેકે પ્રશંસાને પુષ્પ વેરવા લાગ્યા. ભગતના જીવનનું આશ્ચર્ય લેકે જોઈ જ રહ્યા. ભગત લક્ષ્મી વાપરતાં ન થાકે અને લક્ષમી એમને ત્યાં ઊભરાતાં ન થાકે.
ભગત જેમ ધનનો વ્યય સુકૃત માટે કરતા હતા તેમ તનથી તપશ્ચર્યા અને આરાધના પણ અજબ રીતે કરતા હતા. વિષીતપ, માસક્ષમણ, ઉપધાન, સત્તર ઉપવાસ, સેળ ઉપવાસ, અઠ્ઠાઈઓ, વર્ધમાન તપની ૫૫ ઓળી અને છઠ્ઠ–અઠ્ઠમને તે પાર નહિ. જાણે કે એમને તપનું પણ વરદાન મળ્યું હતું!
આચાર અને વિચારની અસર આસપાસના વાતાવરણ પર પડ્યા વિના રહેતી નથી. ભગતના જીવનની અસર એમની બે સુંદર ફૂલ જેવી પુત્રીઓ પર પણ પડી. એમના કોમળ અને નિર્દોષ હૃદય પર ત્યાગને રંગ ચઢતે જ ગયા. ભગત શાન્તિની પળેનમાં પુત્રીઓને સમજાવતાઃ “બેટા! સંસારના કીચડમાં ખેંચી દેડકાં કે પશુ બનવાનું નથી; તરીને તમારે કમળ બનવાનું છે, અને તમારી જીવનસુવાસ જગતને આપવાની છે.”
આમ ધર્મ અર્થની સાધના કરતાં રૂગનાથભાઈમેક્ષના માર્ગ તરફ વળ્યા. પોતાની બંને પુત્રીઓને દીક્ષાને માગે વાળી અને પોતે પણ સિદ્ધાચલની પવિત્ર ભૂમિમાં ૧૯૮૬ના અષાડ સુદ ૧૪ના દિવસે ભાગવતી દીક્ષા અંગીકાર કરી, અને રૂગનાથ ભગતમાંથી મુનિશ્રી રંજનવિજયજી મહારાજ થયા.
| { s ]
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેમની આરાધના સંસારી અવસ્થામાં પણ આવી ઉત્કટ હોય તેના ત્યાગી જીવનનું તે પૂછવું જ શું? એમના તપત્યાગની છાયા અદ્ભુત હતી. એમની પ્રેરણા અને પ્રયત્નથી સુપ્રસિદ્ધ સિદ્ધક્ષેત્ર ભેજનશાળા નામની સંસ્થાની સ્થાપના થઈ. એ વખતે એ સંસ્થાનો વિરોધ કરનારા આજ એમની ભૂરી ભૂરી પ્રશંસા કરી રહ્યા છે. એવી જ રીતે શ્રી શંખેશ્વરમાં પણ ભોજનશાળાની સ્થાપના કરવામાં આવી. આ બંને સંસ્થાઓ આજે યાત્રિકે અને ભાવિકે માટે આશીર્વાદ સમી ઊભી છે.
એમના ઉપદેશ અને પ્રેરણાથી કચ્છ, કાઠિયાવાડ અને ગુજરાતનાં કેટલાંય ગામમાં આયંબિલ ખાતાની સ્થાપના થઈ જેમાં આજ હજારો તપસ્વીઓ આયંબિલની તપશ્ચર્યાને લાભ લઈ રહ્યા છે.
એમનું સંયમી જીવન કેટકેટલાય આત્માઓના ઉદ્ધારમાં પ્રેરણાદાયી બન્યું છે. જે જે એમના સમાગમમાં આવ્યા તેમને સંયમને રંગ લાગ્યો. એમના સાઢુભાઈ અને તેમના પુત્ર એમની જ પ્રેરણાથી સંયમના રંગે રંગાયા અને દીક્ષા લીધી. તેમ જ ભગતના સાળા અને તેમના પુત્રને પણ એમણે પ્રભુ મહાવીરના પંથે વાન્યા.
ભગતનાં ધર્મપત્નીનાં મોટાં બહેન સાધ્વી-સમાજમાં સાધ્વીશ્રી લાભશ્રીનાં નામે તપસ્વિની અને સંયમી આત્મા તરીકે પ્રખ્યાત. હતાં, એમનાં જ શિષ્યા કેવળબેન થયાં
“સ્વ. પૂ. મુનિરાજશ્રી ભુવનવિજયજી મહારાજ તથા વિદ્વાન તાર્કિક નયચકન સંશેાધક મુનિરાજશ્રી જખ્ખવિજયજી મહારાજ.
સ્વ. મુનિરાજશ્રી વિલાસવિજ્યજી મહારાજ તથા આચાર્યશ્રી ઉશ્કારસૂરિજી મહારાજ. []
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેમનું નામ પાડયુ સાધ્વીશ્રી કંચનશ્રી. અને એમના જ શિષ્યા થયાં. ભગતનાં અને પુત્રીઓ જે આજે સા॰ શ્રી લાવણ્યશ્રીજી અને સા॰ શ્રી વસંતશ્રીજીના નામે આરાધક અને તપસ્વિની તરીકે સત્ર જાણીતાં છે.
પુત્રી તેા પિતાથી પણ એક પગલું આગળ વધે એ કહેવત આ પુત્રીઓએ સાચી પાડી છે. .
પૂર્વ સાધ્વીજી વસંતશ્રીજીને મુંબઇ જેવી આ નગરીમાં અત્યારે વધુ માનતપની ૬૨મી ઓળી ચાલે છે. અને આ પહેલાં તે એક ઉપવાસથી વર્ષીતપ, છઠ્ઠ છઠ્ઠથી વર્ષીતપ, માસક્ષમણુ, વીશ ઉપવાસ, સેાળ ઉપવાસ, ચત્તારી અહૂં, સિદ્ધિતપ, માટે પખવાસા, કલ્યાણક, ખાવન જિનાલય, ૧થી ચઢતા ૧૦ ઉપવાસ, છમાસી, દામાસી, વીશ સ્થાનક અને ૫૦૦ સળંગ આયંબિલ—આ બધી તપશ્ચર્યા કરનાર આ મહાન સાધ્વીને જોતાં મસ્તક ભાવથી એમના ચરણામાં નમી પડે છે.
આજના કાળમાં થતી આવી તપશ્ચર્યા જોઈને ભૂતકાળમાં થતાં મહાન તા વિશે કાઇના મનમાં શકા હાય તા તે શંકા ઊડી જાય છે.
વિશિષ્ટતા તા એ છે કે આવી ઉગ્ર તપશ્ચર્યા કરતાં હાવા છતાં એમના મુખ પર પ્રસન્નતા છે, મનમાં શાન્તિ છે, ચિત્તમાં સમજણુ છે, જીવનમાં જ્ઞાનની આરાધના છે અને પેાતાના વિશાળ સાધ્વી-સમુદાયને જ્ઞાનદાન આપવા સદા તત્પર છે.
બાલ્યકાળથી સચમમાં મગ્ન અને બ્રહ્મતેજથી આપતાં સાધ્વીઓનાં દન કરતાં આપણને બ્રાહ્મી અને સુંદરી સાંભરી આવે છે.
| o o ]
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફૂલનું આયુષ્ય જાણે થોડું જ હોય છે ! એવું પૂ૦ મુનિશ્રી રંજનવિજયજીના જીવન અને સંયમનું બન્યું. દિક્ષાના છ વર્ષના કાળમાં તે એ ઘણું ઘણું સાધના કરી ગયા. પાટણના છેલ્લા ચાતુર્માસમાં તે એમણે કર્મોને બાળવા તપની ભઠ્ઠી પ્રગટાવી.
તેમણે ૧૦૮ આયંબિલ કરી ઉપર ૨૧ ઉપવાસની તપશ્ચર્યા કરી. શાન્તિપૂર્વક પારણું કર્યું. એ પછી મન, સ્વસ્થ હતું, પણ શરીર ક્ષીણ થઈ ગયું હતું. એમને પિતાને અન્તિમ સમય નજીક જણાય, એટલે ૧૯૨ના આસો વદ ૬ની વહેલી પરેઢથી જ. નમસ્કારમંત્રની આરાધનામાં લાગી ગયા. હાથમાં માળા છે, મુખમાં અરિહંતનું અખંડ રટણ છે, મનમાં દેવાધિદેવનું સ્મરણ છે. એ રીતે એમણે આ ક્ષણભંગુર દેહનો ત્યાગ કર્યો અને સ્વર્ગવાસ પામ્યા.
ધન્ય ધન્ય હો આવા તપસ્વીને.
[ ૨૨]
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભદ્રબાળી નાગરદાસ ગોવિંદજીના પુણ્ય સ્મરણાર્થે
સ્વર્ગવાસ :
૧૯૯૩નો મહા વદ ૧ ૦
૨૦૨૦ની જેઠ વદ ૭
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
दानाय लक्ष्मी सुकृताय विद्या चिंता परब्रह्म विनिश्चयाय । परोपकाराय वचासि यस्य वंद्यः त्रिलोकी तिलकः स एव ।।
લક્ષ્મીનાં ભાગ્ય દાનથી ખીલે છે!
આજથી આપણી પ્રવચનમાળા શરૂ થાય છે. આ પ્રવચનમાળામાં, મનુષ્યને મળેલાં સાધનને વિચાર કરવાને છે. સાધનાને સદુપયોગ થાય, તે એ માનવ જાત માટે આશીર્વાદ રૂપ બની જાય છે, એને દુરુપયોગ થાય તે એ અભિશાપ બની જાય છે. - માનવીએ સાધનેને સદુપગ ન કર્યો, તેથી એ ભવોભવ ભટકતે આવ્યું છે. એને સાધન મળ્યાં, પણ એ સાધક ન બને. જેનાથી તરવું જોઈએ, શક્તિ મેળવવી જોઈએ, તેને બદલે તેનાથી એણે વિનાશ સર્યો. જે સાધનોથી એણે તરવાનું હતું, તેનાથી જ એ ડૂબે. - આ સાધનોનો ઉપયોગ કેમ કરે, તેની ખબર હેવી જોઈએ. ખેતરની સુરક્ષા માટે ચેતરફ વાડ બાંધે, એમાં જે
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨]
ચાર સાધન કપડું ભરાઈ જાય ને તમે ખેંચે તે કાં તે કપડું ફાટે, કાં તે વાડ તૂટી પડે; પણ સંભાળીને કાઢશે તે કપડું પણ નહીં ફાટે ને વાડ પણ રહેશે. તેમ જિદગી–જીવન કાંટામાં ફસાય નહીં ને સુરક્ષિત સ્થાને પહોંચે, એ માટે આ સાધન બતાવવામાં આવ્યાં છે.
આ લેકમાં માનવને ચાર શક્તિઓની ભેટ મળી છે, એમ કહેવામાં આવ્યું છે. એ શક્તિઓને-સાધનો જે સદુપયોગ કરે છે એ માનવી. ત્રણે લેકમાં, જગતરૂપી કપાળમાં તિલક સમાન શોભે છે. એ ચાર ભેટે છેલક્ષમી, વિદ્યા, મન અને વચન.
આજે આપણે લક્ષ્મીને વિચાર કરીએ. સંસારમાં પૈસાની ઘણી જરૂરીઆત છે. માનવી પાસે પૈસા ન હોય, તે તેની સમાજમાં કિંમત નથી. જ્યારે સાધુ-સંતે પાસે પૈસા હોય તે એની કિંમત કંઈ નથી ! સાધુપણામાં અર્થના ત્યાગની ભાવના મુખ્ય ભાગ ભજવે છે. સંતે કહે છે કે આ લક્ષ્મી બૅગ માટે, વિલાસ માટે, વિનાશ માટે કે વ્યભિચાર માટે નથી. આવા દુરુપયેગથી તે માનવ, માનવ મટી પશુ જેવો બને છે. પણ એને જે સદુપયોગ થાય, તે એ આશીર્વાદ રૂપ થઈ જાય.
જેને લક્ષમી મળી છે, તે પુણ્યશાળી છે--પણ કેણ? જે પવિત્ર માગે પિતાની પ્રવૃત્તિ ચલાવે છે તે. જે એ પ્રવૃત્તિ ચાલુ ન રહે, તે લક્ષ્મી સ્થગિત બને છે. અર્થાત આવેલી લક્ષ્મી, લોકોની દરિદ્રતા દૂર કરવાને બદલે શાપ કે મુસીબત રૂપ બની જાય છે.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
લક્ષ્મીનાં ભાગ્ય દાનથી ખીલે છે!
|[ 3 ] * જીવનમાં લક્ષમીની ઘણી ઉપયોગિતા છે, એ સત્ય છે. દિવાળીના શુભ દિવસેમાં, તેરસને દિવસે તમે તેની પૂજા કરે છે? લક્ષ્મીની, ધનની ચૌદસને દહાડે શક્તિની અને દિવાળીના દિવસે વિદ્યાદેવીની પૂજા થાય છે ને? આમ ત્રણે વરદા છે; ધનદા, શક્તિદા ને વિદ્યાદા છે.
અહીં પણ બધી શક્તિમાં પહેલું સ્થાન “લક્ષમીને મળ્યું છે. તેને માન્ય ગણવામાં આવી છે. ત્યારે તે લક્ષ્મીને, વડવા લાયક ને હલકી છે, એમ કેમ કહેવાય? એને - ઉપયોગ બરાબર ન થાય તે એમ કહેવાય.
લક્ષ્મી દાન માટે વપરાય, તે તે પ્રશંસનીય બને છે; સંગ્રહ માટે બને તે તે શાપ રૂપ બને છે. એટલે જ આજે આપણે વિચાર કરવાનું છે, કે એ લક્ષ્મીને કેવી રીતે વાપરવી. દાનમાં વાપરશે, તે દાન વડે એ તમારી, તમારા ઘરની, તમારા દેશની શોભા વધારશે અને પરિગ્રહમાંથી મુક્ત કરશે; ચિંતાના ભારથી હલકા કરશે.
શાસ્ત્રમાં પરિગ્રહ-પરિમાણવ્રત જે બતાવવામાં આવ્યું છે, તેમાં તમારી શેભા છૂપાઈ છે. માનવી પાસે મર્યાદિત ધન હોય, તે તેને કઈ હેરાન ન કરે. તેનાં સંતાને પણ કુસંસ્કારી ન થાય. જેમ વધારે પડતો ખરાક મળે, તે શરીરમાં રેગો ઉત્પન્ન થાય તે પ્રમાણસર મળે, તો તેનું જીવન તંદુરસ્ત અને સ્વસ્થ થાય. તેમ ધન માટે પણ સમજવું.
- માથા ઉપરના વાળની જ વાત યાદ કરે ને ! વધારે રાખે તે એ ગરમી કરે, તેલ વધારે ખાય ને આંખની આડા પણ આવે. એટલા માટે જ તે તમે પૈસા આપીને
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
f ૪ ]
ચાર સાધન
પણ વાળને કપાવા છે. ધન પણ વાળ જેવું છે. તે તમારી પાસે વાળની જેમ પ્રમાણુ પૂરતુ હાય તે જ સારું, નહિતર નુકસાન કરવાનુ’.
લક્ષ્મી આવ્યા પછી, માણસ ત્રણ જાતના બની જાય છે. લક્ષ્મીદાસ, લક્ષ્મીનંદન અને લક્ષ્મીપતિ. કેટલાક, ધન આવતા તેના દાસ બની જાય છે; તેના તાબેદાર તરીકે રહે છે. જીવન સુધી તેની સેવા જ કર્યાં કરે. ખીજા, લક્ષ્મીના દીકરા હાય છે. લક્ષ્મી જેમ આજ્ઞા કરે, તેમ તે આચરે, નન્દન એટલે પુત્ર. એ આજ્ઞા બહાર કેમ જાય ? પણ ત્રીજો, જે લક્ષ્મીના સ્વામી હાય છે, એ જીવનભર એને છૂટે હાથે વાપર્યાં જ કરે છે. અંત સમયે એને એમ ન થાય કે હું બધુ જ વાપર્યાં વિના મૂકીને જાઉં છું. એના આત્મા તે સાક્ષી પૂરે કે મે જીવનને જીવી જાણ્યુ છે, લક્ષ્મીને વાપરી જાણી છે, પતિ ની લક્ષ્મીને સદુપયેાગમાં ખરચી લહાવા લીધા છે. તમે લક્ષ્મીને વાપરા નહીં, સારા માર્ગે ખર્ચો નહીં, તમારા ઘરમાં પ્રસંગેા આવે ત્યારે પણ દિલના ઉદાર અને નહિં, તે છેવટે યાદ રાખજો કે જતાં જતાં હાથ ઘસવા પડશે.
વિશ્વના એ અફર નિયમ છે કે માનવી બધુ જ ભેગુ કરે છે, પણ અંતે એ બધું અહીં જ મૂકીને જાય છે. જો બધું સાથે લઈ જવાતુ હાત તે માણસ પેાતાના પ્રાણથી પ્યારાં, પુત્ર-પુત્રીઓને અને પ્રાણપ્રિયાએને મૂકીને જાત ?
સંસારમાં અની જરૂર છે, એ વાત સત્ય છે. પણ તેની મર્યાદા તેા જોઇએ. તમારા બૂટની જ વાત વિચારાને ! ખૂટ પગના માપથી મેાટા હોય તેા ગમડી જવાય; નાના હાય તા પગ છેલાઈ જાય; ખરાખર હોય તે જ મુસાફરી
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
લક્ષ્મીનાં ભાગ્ય દાનથી ખાજ છે.
T થાય. તેમ લક્ષ્મી પણ વધારે હોય તે માણસને ગબડાવી મૂકે છે, અને સાવ અલ્પ હોય તે કંગાલ કરી મૂકે છે. એ મર્યાદિત જ જોઈએ.
ઘણા માણસેને તે છેલ્લી ઘડી સુધી વીલની વ્યવસ્થા કેમ કરવી, તેને જ વિચાર ચાલતું હોય છે. આ શું બતાવે છે? ધનની પકડ, માણસના મન પર કેવી તીવ્ર છે ! જેને વસુંધરાના તિલક સમાન બનવું છે, તે તે લક્ષમીને દેતે જાય છે; એ જેમ જેમ દેતે જાય છે તેમ તેમ એ સંપત્તિ પણ વધતી જાય છે. ધન સન્માર્ગે વાપરવાથી કદી ખૂટતું નથી. - લક્ષ્મીને છૂટે હાથે વાપરે, તે લક્ષ્મીની વૃદ્ધિ થાય છે, અને જે ન વાપરો તે એ ક્ષીણ થાય છે. લેકે વસ્તુપાળતેજપાળને યાદ કરે છે. ઇતિહાસ પણ આ નામને જતનથી જાળવી રાખે છે. એ ક્યા દેશના હતા તે સાથે કોઈ સંબંધ નથી, પણ તેની ઔદાર્યભરી દાનવૃત્તિ સાથે, તે સંબંધ છે. એ પુણ્યશાળીના ઘરમાં અનુપમાદેવી એક આદર્શ નારી હતી. તેને લીધે જ આ વસ્તુપાળ-તેજપાળને આપણે યાદ કરીએ છીએ. •
- તદ્દીર-ભાગ્ય એક જુદી જ વસ્તુ છે. એક દિવસ વસ્તુપાલ ધન દાટવા માટે જમીનમાં ખાડે છેદે છે. ત્યાંથી પણું પુણ્યગે ચરૂ મળે છે. ત્યારે અનુપમાદેવીએ કહ્યું:
જેને નીચે જવું હોય તે ધનને નીચે દાટે અને જેને ઊંચે જવું હોય તે ઊંચે સ્થળ-સન્માગમાં વાપરે !”
આ ટૂંકું પણ મર્માળું વચન વસ્તુપાળને ગમ્યું, અને એણે આબૂના શિખર પર ઊંચે ભવ્ય મંદિર બંધાવ્યાં.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 6 ]
ચાર સાધન - આજે વસ્તુપાળ કે તેજપાળ નથી, પણ તેઓનાં નામને શભાવનાર સ્થાપત્યે ઊભાં છે. સંપત્તિને કેઈ યાદ કરતુ નથી, પણ તેનાં સુકૃત્યોને સૌ યાદ કરે છે. જિનમંદિરની કારીગરી જોઈ, પ્રેક્ષકોનાં મન અને મસ્તક નમી પડે છે. જેનારનું મન સ્થાપત્યના સર્જનહારને અભિનંદન આપવા દેડી જાય છે. આ છે, સુકૃતમાં વપરાયેલી લક્ષ્મીને પ્રતાપ.
જેમ વર્ષો પહેલાનું એમનું સજન, આજે આપણને યાદ આવે છે, તેમ આપણે પણ કાંઈક એવું સર્જન કરી જવું જોઈએ, કે જેથી આપણું ગયા પછી પણ લેકે યાદ કરે. દીકરાઓ નામ રાખે કે ડૂબાડે, તેના કરતાં આવું સર્જન કરી, તમારું કામ જ નામ રાખે એવું કરી જવું શું ખોટું છે ?
લક્ષ્મીના ત્રણ પ્રકાર છે. દાન, ભેગ અને નાશ. એક ઘીને ડબ્બા હોય તે કેઈને ખવડાવશો તે ખાનાર બધા રાજી થશે. ઘરમાં રોટલા ઉપર પડે, તો તમે રાજી થાવ પણ એ આગમાં બળી જાય તે દુઃખ થાય. પહેલામાં આત્માની પ્રીતિ છે; બીજામાં દેહતૃપ્તિ છે; ત્રીજામાં વ્યથા છે.
લક્ષ્મી ઘરમાં આવ્યા પછી એને નિયમિત વહેતી રાખવા સારુ, ગંગાનાં પાણું જુએ. એ સતત વહે છે ને કિનારાએને લીલા રાખે છે. એક જગ્યાએ જ એ રહે અથવા એને સંગ્રહ થાય તેએ બંધાય અને ગંધાય. લક્ષ્મી પણ બંધાય અને સંગ્રહિત થાય તે ચિંતા-ભય, વૈમનસ્ય ઊભાં કર્યા વિના રહે જ નહિ.
જેને લક્ષમી મળી નથી, એવાઓ એની સેવા કરે. જ્યારે લક્ષ્મીવાન વિચારે કે મારે શું કરવું? ખરી રીતે તે એવા માણસેએ છૂટા હાથે દાન જ આપવું જોઈએ.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
1 SJ
લક્ષ્મીનાં ભાગ્ય દાનથી ખીલે છે
લક્ષ્મી કેમ મળે છે તેને વિચાર કર્યો છે? મહેનતથી જ મળે છે કે પુણ્યથી? તમારા ઘરમાં ઘાટી-નોકર છે. ૨૪ કલાક મજૂરી કરે છે. તમે રાજી થઈ કેટલા પૈસા આપવાના ? પાંચ કે પચ્ચીસ. તે બિચારે જીવનભર શ્રમ કરે તે ય શ્રીમન ન થાય, અને તમે ગાદી પર પડ્યા છે તે ય લક્ષમી ચાલી આવે છે, કારણ કે ત્યાં તમારું પુણ્ય રળે છે.
પુણ્યના દિવસે જ્યાં સુધી હોય ત્યાં સુધી સુખ; પછી તે દુઃખ જ આવવાનું. એ ન આવે એના માટે લક્ષ્મીને ચિરસ્થાયી બનાવવા દાન આપે. બેટરીને પાવર વાપર્યા પછી ખલાસ થાય તે તમે શું કરે છે? બીજે નાખે છે. તેમ નવું શ્રેય, દાન આપી ઉપાર્જન કરવું જોઈએ.
દાન આપવાની સાત ક્ષેત્ર છે. જિનમૂર્તિ, જિનમંદિર, જિનાગમ, સાધુ-સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકા. આ સાત ક્ષેત્રમાં માનવીથી માંડી દેવ સુધીને, સૌને સમાવેશ થઈ જાય છે. આમાં સમાજને ભૂલાતું નથી, ને પ્રભુભક્તિ ચૂકાતી નથી. આવાં આ સાત ક્ષેત્રે બીજે ક્યાંય નહીં મળે.
ખેતરમાં ખેડૂત એક દાણે રોપે છે, તે ચાર મહિને તેને સે દાણા થાય છે. બીજા વર્ષે હજારે થાય. આમ એક બીમાંથી અનેકગણું થાય. એગ્ય ભૂમિમાં વાવવાથી એકનું અનેકગણું ફળ મળે છે. માટે આ સાત સર્વોત્તમ ક્ષેત્રમાંથી, જે કાળે જેની આવશ્યકતા હોય તેમાં લક્ષ્મી વાપરવી.
એક બગીચો હોય, તેમાં સાત ક્યારા હૈય; કેઈમાં ગુલાબ હોય, કેઈમાં મેગરે હોય; કેઈમાં જાસુદ હોય; વળી કેઈમાં સાાં શાકભાજી પણ હોય પણ બગીચાને કુશળ માળી સાત કયારામાંથી જે કથારાનું પાણી સૂકાઈ ગયું હોય
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮ ]
ચાર સાધન ત્યાં તે રેડે. તેના મનમાં કાઈ કયારા પ્રત્યે ભેદભાવ નથી, પણ જરૂરિયાત જ્યાં હોય ત્યાં રેડવાની ભાવના છે. પ્રભુના શાસનમાં સાત ક્ષેત્ર છે. કયારામાં પાણી ન હોય, એ કયારે પાણી વગર મળીને ભસ્મ થાય છે. તેમ જે ક્ષેત્ર શેાષાઈ જતુ હોય, સૂકાઈ ગયું હોય ત્યાં દાનનાં પાણી રેડવાં જોઇએ. તા જ સાતે ક્ષેત્રા લીલાંછમ રહેશે, અને પ્રભુના શાસનની વાડી હરિયાળી બનીને શેલશે.
યાદ રાખજો; સાતે ક્ષેત્રે કામનાં છે; માત્ર વિવેકદૃષ્ટિની જ આવશ્યકતા છે. જે કચારામાં પાણી નાખવાની જરૂરિયાત છે તેમાં પાણી ન રેડા અને યાં જરૂરિયાત નથી ત્યાં રેડા, વે બંને મળે: એક સૂકા દુષ્કાળથી અને બીજું અતિવૃષ્ટિથી. માટે દાનમાં પણ દૃષ્ટિની આવશ્યકતા છે.
દાન પછી આવે છે, ભાગ, સસારમાં રહો તે ગૃહસ્થાઈથી, સાદાઈથી રહેા. જાણીતાને શરબત આપવુ અને અજાણ્યાને પાણી પણ નહીં, એવા તુચ્છતાભર્યાં ભેદભાવ મનુષ્યનેં ન શાલે. આજે તમારે ત્યાં સુખના દિવસ આવ્યા છે તેથી તમે બીજાની પરવા ન કરે, એ તમારી કમનસીબી છે. તમે કાઇને ખેલાવતા નથી, તમારું' પુણ્ય બેાલાવે છે. તમારા પુણ્યના પ્રભાવ જોઈ, લેાકેા તમારે ત્યાં લેવા આવે છે.
પુણ્ય પરવારી જશે ત્યારે સૌ કહેશે કે ત્યાં જવું ઠીક નથી; ત્યાં કંઈ નથી. જે માણસ તમારા બારણે આવીને ઊભે છે, તેને તમારા જેવી જ આંખા છે. તમારા જેવાં જ સ્વપ્ના અને ભાવનાની ઊર્મિઓ છે. આવેલાને તરછેડા નહિ. ભાગ એટલે તમે એકલા જ ખાએ એમ નહિ, પણ આવેલાને આપી, વહેં'ચીને ખાઓ.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
લક્ષ્મીનાં ભાગ્ય દાનથી ખીલે છે !
[૯] ' જ્યાં દિલ છે, દિલદારપણું છે, ત્યાં સંપત્તિ વધ્યા જ કરે છે. કેઈ અતિથિ થઈ તમારે દ્વારે આવે ત્યારે તમે તેને પ્રેમથી સૂકે રોટલે ખવડાવશે, તો ય એને એ મીઠા લાગશે. પણ કમનથી શ્રીખંડ-પુરી ખવડાવશે, તે એ ઝેર રૂપે પરિણમશે. માટે દાન આપે, લક્ષ્મી વાપરે તે મનથી વાપરજે. આમ, પ્રેમથી વાવેલી લક્ષ્મી, જ્યાં જશે ત્યાં એ તમારી આગળ હશે.
એક ગરીબ માણસ રેજ ચોળા અને તેલ ખાઈ કંટાળી ગર્યો હતો. એને થયું, લાવ બનેવીને ત્યાં જાઉં. કારણ કે એને બનેવી મોટા શ્રીમંત હતા. તે શહેરમાં રહેતા હતા, એટલે બનેવીને ત્યાં એ આવ્યું. એ દિવસે બનેવીને થયું? રેજ બદામની કતરી અને મીઠાઈ ખાઈ થાકી ગયા છીએ ! આજે ફરસાણ બનાવીએ. અને ખેતરથી તાજા ચેળા મંગાવી, તેલ ને ચાળા ખાવાને પ્રેગ્રામ ગોઠવ્યો.
. બેનને ત્યાં ભાઈ આ જ સમયે પહએ. બેનને ખબર નહીં કે ભાઈ મિઠાઈ ખાવા આવે છે. બેને તે ખૂબ પ્રેમથી આગ્રહપૂર્વક ભાઈને જમવા બેસાડ્યો. ભાણામાં ચળા આવેલા જોઈ, ભાઈએ પૂછયું : “અરે, તમે અહીં ક્યાંથી ?”
પડખે એક ડાહ્યો માણસ બેઠે હતું, એ સમજી ગયો. તેણે ધીરેથી કહ્યું: “ભાઈ! માણસ ટ્રેનમાં આવે છે. પણ તગદીર તારથી આવે છે. મૂંઝાયા વિના, જે છે તે ચૂપચાપ ખાઈ લે ...” ' સામા માણસના તકદીર એવા હોય છે ત્યારે રેજ મીઠાઈ ખાનારા પણ એ દિવસે ચેળા ખાવાનું વિચારે છે. જ્યારે ભાગ્યહીન મીઠાઈ ખાવાને ઈચ્છે છે, ત્યારે તેને ત્યાં પણ ચાળા જ ખાવા મળે છે.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાર સાધન
[ ૧૦ ]
આ ભાગ્ય લક્ષ્મીનાં દાનથી ખીલે છે.
તમારે સારે દિવસ છે, તે દાન વડે. હાથને શુદ્ધ કરતાં શીખો. લેવું ખૂબ અને દેવામાં કાંઈ નહીં, જમવું બધાનું અને જમાડવું કોઈને નહીં; તે એ વ્યવહાર ક્યાં સુધી ચાલશે ?
ખેતરમાંથી ખેડૂત માલ ઉતારે છે. જરૂર હોય તેટલે પિતાને માટે રાખે છે, પણ ખેતરમાં હોય ત્યારે એનું ધાન્ય ઢાર ખાય, મેર ખાય અને થોડું ચેર ખાય. વધે તે સમાજને ચરણે ધરી દે. એ અનાજ શ્રમ–પરસેવાવાળું છે, છતાં એનામાં દાનની ભાવના ઊંડે ઊંડે પડી છે. જે દાન ન કરે, ભેગ ન કરે, તે એ નાશ થવા માટે બેઠું જ છે.
માણસ વાપરે નહિ અને સદુપગ ન કરે તે એનાં સંતાને ઊડાવે. બાપને રૂપિયાની પણ કિંમત હોય છે,
જ્યારે દીકરાને મન દસ રૂપિયા પણ કંઈ નથી. એક શ્રીમંતના છોકરાને મેં કહ્યું: “તું માસિક ત્રણસો રૂપિયાનો હાથખર્ચ કેમ રાખે છે?” તે કહેઃ “ત્રણસો તે મને ઓછા પડે છે. શું કરું, વધારે મને મળતા નથી !” મને થયું, હવે આને સમજાવવાનું વ્યર્થ છે. એને શ્રમ શું છે તે જ ખબર નથી. પછી પૈસાની કિંમત એને કેમ સમજાય?
આ રીતે “નાશને સવાલ નજર સન્મુખ આવવાને જ છે. તે સુખી થવા માટે ક્ષેત્રમાં લક્ષ્મીને વાપરી જીવનને સફળ કરવું શું ખોટું છે?
આજ સુધી તે ઘરની ચિંતા સ્વાર્થી બની સહુએ કરી છે, પણ સમાજની કેણે કરી છે? સમાજ હશે તે તમે કે ધર્મ ટકશે, એટલું ખાસ યાદ રાખજે.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
લક્ષ્મીનાં ભાગ્ય દાનથી ખીલે છે !
[૧૧] આ પ્રસંગે મને નદી ને તળાવની વાત યાદ આવે છે. એક દિવસ તળાવે નદીને કહ્યું: “હે નદી, તું ઉનાળાના દિવસેમાં સાવ સુકાઈ જાય છે, કારણ કે તું આઠ મહિના વહીંને તારું જળ વહેંચી નાખે છે. પછી તારી પાસે તે વખતે કરી ધગધગતી રેતી જ દેખાય છે. જ્યારે હું પાણી કેવું સંગ્રહ કરીને રાખું છું! તું તો ખળખળ કરતી પૂરમાં વહી જાય છે, હું તે અહીં જ છું.” | નદીએ કહ્યું: “તારી વાત સાચી. તું ગમે તેટલું સંગ્રહ પણ ઉનાળામાં તે તારું પાણી પણ સુકાઈ જ જાય છે. રહે છે, તે નાનાં નાનાં ખાબોચિયાં ભરાઈ રહે છે. જેમાં જીવજતુઓ જ ઉત્પન્ન થાય છે. વધારામાં તેમાં પગ મૂકનારા બિચારા તારા કાદવમાં ખેંચી જાય છે! જ્યારે પ્રીમમાં પણ મારી પાસે આવનારને હું કંઈ નહીં તે છેવટે નિરાશ તે નથી કરતી. જે છેડે ખાડો ખોદે તે હું વિરડીનું મીઠું પણું આપીને તેને તૃપ્ત કરું છું !”
નદી ને તળાવની આ વાત યાદ રાખવા જેવી છે. તમારું પુણ્ય ન હોય તે તે તમે ભેગવી નહીં શકે. કુદરતે ઘણું આપ્યું હોય પણ દાનમાં વાપરે નહીં, પિતે ભગવો નહીં તે તે શા કામનું દાન કરવામાં પણ પુણ્ય જોઈએ. માટે સરેવર નહિ, સરિતા બને.
એક દિવસ હેમચંદ્રાચાર્ય મહારાજ પાટણ પધાર્યા. રાજા કુમારપાળે ખૂબ શ્રદ્ધા અને ભક્તિથી ગુરુવર્યનું સામૈયું કર્યું. આચાર્યશ્રીના શરીર પર થીગડાવાળું ખાદીનું વસ્ત્ર હતું. ઉપાશ્રયમાં પ્રસંગે પાત વિનમ્રભાવે કુમારપાળે ગુરુવર્યને કહ્યું. “આપને મારા જેવા અનેકાનેક ભક્તો છે. સમાજના ઉપર આપને અનન્ય ઉપકાર છે છતાં આપના શરીર ઉપર
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાર સાધન
[૧૨] આવું જાડું થીગડાંવાળું વસ્ત્ર જોઈ અમને શરમ આવે છે. મને આજ્ઞા આપે, હું આપની સેવાનો લાભ ઉઠાવું.”
આચાર્ય મહારાજે જવાબ આપે.... હે રાજન, હું થીગડાંવાળા કપડાં પહેરું એ તને ખટકે છે, પણ તારા સમાજના કેટલાક સાધર્મિક બંધુ, અન્ન અને વસ્ત્ર વગર ટળવળે છે, તેને તે વિચાર કર્યો ?
જેમ શરીરમાં આત્મા બેઠે છે, ને આત્મા શરીરની સંભાળ રાખે છે, તેમ સમાજમાં આવા આત્મવાન માણસો જોઈએ, જે દાન ને ધર્મથી સમાજને સુખી રાખે. આજે સમાજ અને માણસ વચ્ચે અસમાનતાની દીવાલ ઊભી થઈ છે, જેને દૂર કરવાની જરૂર છે.
આજે મુંબઈ જેવા શહેરોમાં પચાસ રૂપિયા લઈ સુખ સગવડ સાથે ખાવાનું આપનારી હોટલ મળશે, પણ તમને પ્રેમ-ભક્તિ કે સાધર્મિક બંધુનું સગપણ જોવાનું નહિ મળે. એક રેટલામાંથી અડધે રટલે બીજાને ખવડાવવાની ભાવનાવાળાને જ, સ્વાભાવિક સુખ-શાંતિ ને આનંદ અનુભવ થશે.
શાલિભદ્રજીએ પૂર્વના રબારીના ભાવમાં શું શું કર્યું હતું, એ વાત તમને ખબર જ હશે.
દિવાળીનો દિવસ છે. ગામમાં સર્વત્ર આનંદ છે. છોકરાંઓ આનંદથી રમી રહ્યાં છે. સૌ ખાધેલી મીઠાઈ ગણાવી જાય છે. ત્યારે પેલે રબારીનો પુત્ર ખીર માટે રડી રહ્યો છે. એની મા બિચારી પુત્રનાં આંસુ જોઈને બે બાકળી થઈ જાય છે.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
* લક્ષ્મીનાં ભાગ્ય દાનથી ખીલે છે !
[૧૩ | આંસુ તો પત્થરને પણ પિગળાવે. એટલે માતાનું હૃદય દ્રવી જાય તેમાં નવાઈ શું ? આડેશી પાડોશીઓ માતાને સીધું આપી, રડતા બાળકને શાંત કરવા અને ખીર બનાવી આપવાનું કહે છે. પડોસમાંથી આવેલા આ ચોખા અને દૂધની ખીર બનાવી, માટીના વાસણમાં પીરસી, મા પાણી ભરવા જાય છે.
માટીનું વાસણ છે, તેમાં ચોખા-સાકરથી બનેલી ખીર ઠંડી થાય છે. ગરમ ખીર જલદી ઠંડી થાય તે પેટમાં જાય, એ જ વિચાર બાળકના મનમાં ઘોળાયા કરે છે. ત્યાં એને એક દ્રશ્ય યાદ આવે છે. એના એક ભાઈબંધે એક દિવસ ગુરુ મહારાજને ઘરે આગ્રહ કરી લઈ જઈ, સુપાત્રમાં દાન આપી, આખો દિવસ અનુમોદનાના આનંદમાં વીતાવેલ. તે પ્રસંગ એને સાંભરી આવે છે. એને થાય છેઃ “મને પણ આજે એવા મુનિ મળે તો ! પણ મારું એવું ભાગ્ય કળ્યાં છે ?” એના દિલમાં આમ દાનને ઝરે ખળભળી ઊઠે છે, તે જ ક્ષણે એક ત્યાગી તપસ્વી મુનિરાજ માર્ગ ઉપરથી પસાર થયા છે. ભાવનાની કેવી પ્રબળ અસર ! - એ રબારી બાળક ખીરને પડતી મૂકી, ભાવનાના આવેગમાં ઊભું થઈ એમની પાસે જાય છે અને એ ત્યાગી મુનિવર્યને ઘરે બેલાવી લાવે છે. ઉચ્ચ ભાવનાથી મુનિના પાત્રમાં ખીર રેડી દે છે, અને આનંદથી એનું મન ભરાઈ જાય છે. તેનું મન આજે દિવાળી સફળ કર્યાનું મધુર ગીત ગાતું થઈ જાય છે.
ત્યાં તે કામ પૂર્ણ કરી મા પાછી ઘરે આવે છે. ખીર, બધી ખલાસ થયેલી જોઈ એને નવાઈ લાગે છે. બાળક પણ કેવું ગંભીર! એના દાનની બડાઈન મારી.
આ રબારી મારીને શાલિભદ્ર થાય છે!
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪]
ચાર સાધન દાન જેટલું ગુમ થયેલું હશે, જેટલું સુયોગ્ય પાત્રે પડેલું હશે, જેટલું શુદ્ધ હશે, એટલું એ ચેતનાને ઊર્ધ્વગામી બનાવવામાં મદદરૂપ થશે.
અત્તરની બાટલીનું વિચારે. બાટલીનું ઢાકણું બંધ હોય ત્યાં સુધી એની સુવાસ દીર્ઘજીવી રહે છે, તેમ જ આ દાનનું ઝરણું જેટલું ગુપ્ત હશે તેટલું જ એ દીર્ઘ ફળ આપનારું બનશે.
, આજે તમે શાલિભદ્રજીની સિદ્ધિ માગે છે, અભયકુમારની બુદ્ધિ ઈચ્છે છે પણ શાળિભદ્રના દાનની ભાવનાને માગતા નથી. દાન આપ્યા વગર રિદ્ધિક્યાંથી મળવાની?
સ્ટીમના જેરથી સેંકડે ટન વજનની ગાડી ખેંચી જવાય છે ને? ભાવનામાં આવી શક્તિ નથી એમ કણ કહે છે? પણ તે ભાવના, બળવાન સંકલ્પમય હેવી જોઈએ.
લક્ષ્મી તમારા ઘરે આવી છે. તે દાનને માટે છે. દાનની સાથે અવાંતર રીતે ભેગ પણ આવી જાય છે, અને જે તમે એ બેઉમાં નહીં વાપરે તે એ લક્ષ્મીને ત્રીજો માર્ગ–નાશ તે થવાનું જ છે.
રબારી પાસે જેવી દાન આપવાની ભાવના હતી તેવી ભાવના માનવ પાસે આવે, તે બીજા અનેક શાળિભદ્રો આ ધરતી ઉપર અવશ્ય ઉત્પન્ન થાય જ અને તે પિતાના કુળને અને શાસનને ઉજાળનારા બને.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિદ્યા સુકૃતથી
ધન્ય બને
- ગઈકાલે આપણે “દાનાય લક્ષ્મી એ વિષય ઉપર વિચાર કર્યો. આજે “સુકૃતાય વિદ્યા” ઉપર વિચાર કરવાને છે.
કેળવણી શા માટે, ભણવાને હેતુ શો છે, તેને મુખ્યત્વે આજે વિચાર કરીશું. વિદ્યા સુકૃત માટે હેવી જોઈએ. અર્થાત્, જીવન કેમ જીવવું એ એના દ્વારા જાણવાનું મળે. કેળવણી એટલે પાઠશાળા કે સ્કૂલમાં જઈ શિક્ષણ લેવું એટલું જ નહીં, પણ આત્મા અને શરીરને વિવેક-તેનું નામ કેળવણી.
સામાન્યતઃ આજે વ્યાવહારિક કેળવણીને પ્રચાર એટલે થયે છે કે બી.એ. તે કંઈ હિસાબમાં જ નથી. મને યાદ છે કે ૨૦-૨૫ વર્ષ પૂર્વે, મેટ્રિક પાસ થયેલાઓનું પણ સ્થાન હતું અને બી.એ. થએલે તે સમાજમાં બહુ વિદ્વાન કહેવાતે. જ્યારે આજે તે એમ.એ. વાળાને ય નેકરી શેધવી, પડે છે અને ધંધામાં કેઈ સ્થાન નથી. આમાં મેટ્રિકવાળાની તે ગણતરી જ શી? - માતાપિતાને એક અમર આશા હોય છે કે મારે પુત્ર વિદ્યા સંપાદન કરશે, તે તેનું જીવન સુંદર બનશે, એ સંસ્કારી અને સુખી બનશે, અને કુળ અજવાળશે. એક
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૬ ]
ચાર સાધન પિતાએ એના પુત્રને ઈંગ્લેંડ બેરિસ્ટર થવા મકલ્યા ત્યારે તેના બીજા મિત્રે કહ્યું: “કમાઈને એ બહુ પૈસા લાવશે.”
તેના પિતા લક્ષ્મીના પૂજારી ન હતા; સંસ્કારી જીવનમાં માનતા હતા. તેમણે મિત્રને કહ્યું: “મારે પુત્ર હિન્દુસ્થાનના એક જ નિર્દોષ માણસને ય પણ છેડાવશે તે મારા વિશે હજારના ખર્ચને હું સફળ માનીશ. પૈસા તે વેશ્યા પણ મેળવી શકે. મારે પુત્ર એ માટે નહિ, પણ વિદ્યા માટે જાય છે. વિદ્યા ધનસંચય માટે નહિ, પણ મુક્તિ માટે હેવી જોઈએ.”
જે સુકૃતને માર્ગે લઈ જાય, તેનું નામ વિદ્યા. જે વિદ્યા વિચારેમાં શુદ્ધિ ઊભી ન કરે, વિચારને શુદ્ધ અને નિર્મળ ન બનાવે તે વિદ્યા નહીં, પણ માનવીના મગજ ઉપર લદાએલી ડીગ્રીઓ છે. જેમ દાન વગરની લક્ષ્મી આનંદ આપતી નથી, તેમ માનવીને સુકૃત વગરની વિદ્યા, સુખ-આનંદ કે શાંતિ આપતાં નથી.
તમે જાણે છે ને કે દૂધની અંદર એકાદ તેજાબનું ટીપું પડી જાય તો તે દૂધ ફાટી જવાનું. પરંતુ ગુલાબના એસેન્સનું એક ટીપું નાખવાથી તે કેલ્ડીંક બની જવાનું. એવા દૂધનું નામ પણ પલટાઈ જાય છે ! વધુ સુંદર બની જાય છે.'
કેળવણી પામ્યા પછી માનવીના મનમાં આ રીતે જે વિચારોની સુવાસ ન આવે, તો તેની મહત્તા કંઈ નથી. ભણેલે તે એ કે જેના મનમાં ખરાબ વાત ન આવે. શિક્ષિત એ કે જેના મુખમાંથી અસભ્ય, અસંસ્કારી શબ્દ ન નીકળે.
જેમ જેમ વિદ્યા સંપાદન કરે તેમ તેમ સારા વિચારને જીવનમાં સંગ્રહ થતો જાય. જેની પાસે સત્ય ને સ્વાશ્રયી જીવન હિય, શુચિ ભાવના હોય, તેની પાસે ભણતર છે એમ કહેવાય.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
LIT BROTHERS
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિઘા સુનયી ધન્ય બને
[ to દરેક માબાપ ઈ છે છે કે અમારે પુત્ર કેળવાયેલ હોય. તેથી આગળ વધીને ચિંતકે કહે છે કે સંતાનને અવશ્ય શિક્ષણ આપવું, પરંતુ તે ધ્યાન રાખવાનું છે કે ભણતર સાથે તેને બીજું પણ કંઈક આપવાનું હોય છે. તેનામાં સંયમ, સદાચાર, શિયળ ન હોય તે કેળવણી કંઈ કામની નથી.
સુકૃતની કેળવણી પામેલ વિદ્યાર્થી, પિતાના ગુણો વડે માબાપની ગેરહાજરીમાં, તેને યાદ કરાવે તેવાં કામ કરે છે. ભગવાન મહાવીર સ્વામીને જ્યારે આપણે યાદ કરીએ છીએ ત્યારે, તેમના માતા-પિતા કેણ હતા, એ પણ સહેજે યાદ આવી જાય છે. . | મા-બાપે. સંતાનને ધનને વારસો આપે છે, પરંતુ પૈસાને વારસે આપો કે ન આપે તેની બહુ મહત્તા નથી. મહત્તા છે–સંસ્કારને વારસો આપવામાં. કારણ કેળવણી વિનાને કે અધ્યાત્મજ્ઞાન વિનાને માનવી ક્યાં જઈ અટકશે એ કલ્પી શકાતું નથી.
પહેલાના જમાનાના માણસે ડું ખપ પૂરતું ભણેલા હતા, છતાં એમનામાં છળ-પ્રપંચ જેવા દુર્ગુણે અહપ હતા. શાંતિથી જીવનરાજ્ય ચાલતું. પણ આજે જ્યારે શિક્ષણ વધ્યું છે, ત્યારે સુકૃતને, શાંતિને તેમાં અભાવ છે. એટલાં માટે જ કહું છું કે આજના શિક્ષણથી, ઘણું મળવા છતાં દુનિયાને ઓછું મળ્યું છે. - ગાંધીજી યુરોપ જતા હતા. જતાં પહેલાં તેઓ માં પાસે આશીર્વાદ લેવા ગયા. પૂતળી બા એક સંસ્કારી માતા હતી. પુત્રને આશીર્વાદ આપતાં કહ્યું : “તું પરદેશ ભણવા
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૮]
ચાર સાધન જાય તેમાં હું રાજી છું. પરંતુ પરદેશમાં ધર્મને કેમ પાળીશ. એ મને સમજાવ.”
આ સંસ્કારી માતા બાજુમાં રહેલા ઉપાશ્રયમાં ગાંધીજીને ગુરુમહારાજ પાસે લઈ ગઈ. એ જાણતી હતી કે વ્રતધારીત્યાગી ગુરુએ જે હિતશિક્ષા આપશે, તે ઘણી ઉપયોગી અને પ્રેરણાદાયી થશે. વ્રતધારી પાસે લીધેલી પ્રતિજ્ઞા, ધ્રુવ તારકની જેમ એના જીવનમાં માર્ગદર્શક બની રહેશે.
ગુરુ મહારાજે, દારૂ ન પીવે, માંસ ન ખાવું અને પરદારગમન ન કરવું–આ ત્રણ પ્રતિજ્ઞા આપી, મેટા મનથી શુભાશીર્વાદ આપ્યા. ગાંધીજીએ આ વાત પિતાની આત્મકથામાં પણ લખી છે.
- જૈન મુનિ પાસે લીધેલી આ પ્રતિજ્ઞા ગાંધીજીને વારંવાર યાદ આવતી, એટલું જ નહીં પણ ઘણી વાર એવાં પ્રલેભને પણ જીવનમાં આવ્યાં હતાં. એનાથી જે એ ચલિત થઈ ગયા હતા તે હું ધારું છું કે એ મહાત્મા ગાંધી ન હેત, માત્ર મેહનદાસ જ હેત. આ બધા પ્રતાપ માતાએ આપેલા સંસ્કાર છે.
ધનની ધમાલમાં ને ધમાલમાં મા-બાપે આજે સંતાન માટે સંસ્કૃતિને વિચાર કરતા અટકી ગયા છે. પરંતુ તેથી નુકશાન તમારા જ ઘરમાં છે.
જે મહાપુરુષે થાય છે, જે સુપ્રસિદ્ધ થયા છે, તે બધા વિદ્યાના પ્રતાપે થયા છે. વિદ્યા મેળવ્યા બાદ તેઓએ જીવનમાં એને ઉતારી છે, પચાવી જાણી છે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિદ્યા સુતથી ધન્ય બને
[૧ | લાખ રૂપિયા મળવા જેટલા સરળ છે, તેટલા એ પચાવવા કે વાપરવા સહેલ નથી. તમે મેળવેલા રૂપિયાને પણ તમારે સરકારને જવાબ આપવો પડે છે ને ? તમે એને ગમે તેમ વાપરી ન શકે. વિદ્યાનું પણ એમ જ છે.
જેટલું ભણ્યા છે તેટલું સારા માગે કામ લાગે, તે સમજે કે એ સુકૃતનું છે. હાથમાં પેન લેતાં તમારે આત્મા જે સાક્ષી પૂર્વક કહી શકે કે હું આ પેન વડે એ અક્ષર નહીં લખું કે જેથી મારી સરસ્વતી લાજે અક્ષર લખતાં લખતાં તે મારા જીવનને અ-ક્ષર એટલે કે શાશ્વત બનાવીશ, તે એ વિદ્યા સુંદર છે.
બંગાળમાં ઈશ્વરચંદ્ર વિદ્યાસાગર નામે એક વિદ્વાન થઈ ગયા. કારણવશાત્ સ્ટેશન ઉપર કેઈની રાહ જોતા એ ઊભા હતા. એ જ વખતે ગાડીમાંથી એક યુવાન બનારસથી ભણીને ઘરે પાછા જવા ઊતર્યો. પાસે એક બૅગ હતી. પેલાએ ખાદીનાં જાડાં વસ્ત્રધારી ઈશ્વરચંદ્રજીને પૂછયું: “તમે મજૂર છે?.” જવાબ આપ્યા વગર તેમણે મૂંગા મેઢે બૅગ ઉપાડી લીધી.
- માર્ગો અને ગલીઓ વટાવતાં, એ યુવાનનું ઘર આવ્યું, યુવાને ઘરમાં બૅગ મુકાવી પૂછયું : “ભાઈ, કેટલા પૈસા આપું?' જવાબમાં વિદ્યાસાગરે કહ્યું: “હું આપના માતપિતાનાં દર્શન કરવા ઈચ્છું છું. એટલામાં તે એના મોટાભાઈ અંદરથી દેડી આવ્યા. એમણે એમને ઓળખી લીધા અને વિનમ્રભાવે વિદ્યાસાગરને પગે પડી ક્ષમા માગી, પધારવાનું કારણ પૂછ્યું. મમમાં હસીને વિદ્યાસાગરે કહ્યું, “તમારા નાનાભાઈ એટલું બધું ભણીને આવ્યા છે કે તેને ભારના
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૦]
ચાર સાધન
લીધે આ બૅગ પણ તે ઉપાડી ન શકયા. જ્યારે મારી પાસે કંઈ નહીં એટલે હું એને ભાર ઉપાડું તે એમને મદદરૂપ બનું ને ? ”
યુવાન આ વાકય સાંભળી ખૂબ શરમાઈ ગયા ! એ તરત સમજી ગયા કે આ વ્યક્તિ બીજી કાઈ નહિ પણ અગાળને કેળવણીથી ભરનાર ઈશ્વરચંદ્ર વિદ્યાસાગર છે.
6
શરમાયેલ યુવાનની પીઠ ઉપર હાથ થાબડતાં વિદ્યાસાગરે કહ્યું... તારે શરમાવાની જરૂર નથી. મારું મહેનતાણુ એ જ કે આજથી તું સ્વાશ્રયી બનીશ તે! હું માનીશ મને મારી મજૂરી મળી ગઈ છે. ’
આજે જગતમાં સારા વિચારા ઓછા થયા છે; વિજ્ઞાન વધ્યુ છે; એરપ્લેન ને જેટ વિમાના શોધાયાં છે; પણ માણસમાં માણસાઈ એછી થતી જાય છે. આજે અમેરિકાના પ્રમુખ કેનેડીને એક ઝનૂની માનવીએ, પળવારમાં હતા ન હતા કરી દીધા. જો એ માનવીમાં સુકૃતપૂર્ણ વિદ્યા હાત તા આવું અઘટિત કામ એ કદી કરત?
કેનેડી હ ંમેશાં કહેતા હતા કે હું નમ્ર છું; પરંતુ સત્યની લડત માટે તા હું અડાલ અને અફર છુ. એની પાસે વિદ્યા હતી, સત્તા હતી, સાથેાસાથ માનવતા પણ હતી. એણે આખી દુનિયા ઉપર અદ્વિતીય અસર ઊભી કરી હતી. આમ દેશનું ભલું કરવા જતાં આજે એ ખપી ગયા. એ ગયા પણ માનવતાના અમર પમરાટ એ પાછળ મૂકતા ગયા !
આજે સંશાધન અને શોધખેાળમાં જગત ઘણું આગળ વધી ગયું છે. પણ માનવી વિચારામાં કેટલે આગળ
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિદ્યા સુકૃતથી ધન્ય બને
[ ૨૧ ]
વધ્યા છે? દશ વર્ષ પૂર્વે એ યાં હતા, ત્યાંથી એ પાછળ છે; આગળ નહીં. એટલા જ માટે કહેવા દે કે આજના માનવી સારા માણસોને જગતમાં રહેવા દેવા માગતા નથી,
વિચારમાં જ્યાં સુધી પશુતા છે ત્યાં સુધી તમે યાદ રાખજો, કે દુનિયાના સંશાધકાએ મહેનત કરી સર્જેલ કા, એક ગાંડા માનવી એક ક્ષણમાં ધૂળ ભેગુ કરી નાખશે. આજે દુનિયામાં સારા માણસને પેદા કરવા કરતાં, તેવા માણસને ખાઈ નાખવા રમત રૂપ બની ગયું છે.
ભણીને અશાંતિ ઊભી કરવી, કલહ ઊભેા કરવા એ વિદ્યા નથી. શ્રી ઝીણા જેવા કેટલાક બેરિસ્ટરો બુદ્ધિના ખા હતા, પણ તેણે હિંદના બે ભાગ કર્યાં. આમ એ જ બુદ્ધિ માનવજાતને અભિશાપ રૂપ બની ગઈ, અને એક ભૂમિનાં સતાના બે ભાગમાં વહેંચાઇને આજે લડી રહ્યા છે !
વિદ્યાવાળા આત્મા નમ્ર હાય, ગુણવાન હેાય. તેને થાય કે મને વિદ્યા મળી તે તેના પ્રકાશ વડે હું મારા રસ્તા કેમ શેાધી લઉં ! આ પ્રકાશના પુંજથી લોકાને અધકાર માંથી પ્રકાશ તરફ કેમ દોરું? નાનકડું કિરણ બની મારું જીવન ધન્ય કેમ મનાવું ?
જ્યાં સુધી સૌ સારા નહીં થાય, ત્યાં સુધી જગત સારું નહીં થાય. જ્યાં સુધી આપણી ભાવનાઓ-વૃત્તિએઈચ્છાએ ખરામ હશે, ત્યાં સુધી સારાને જીવવા દેવાનુ આપણને નહીં ગમે.
વિદ્યાની પ્રાપ્તિ પાછળ સુકૃતની ભાવના હાય, તે આપે આપ અધ્યાત્મની ભાવના જીવનમાં આવતી જાય. મારામાં
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
{ ૨૨] .
ચાર સાધન આવી ભાવના છે. હું આમ ઈચ્છું છું, આમ જીવવા માગું છું, એ રીતની પ્રાર્થના અને કામના કરે. જ્યાં સુધી આવા ઉચ્ચ કેટિના સવિચાર જીવનમાં ન આવે ત્યાં સુધી પથ્થર ઉપર પાણું જ સમજજે.
એક મોટું બિલ્ડીંગ હોય; એમાં તમે બાજુ બાજુમાં રહેતા હે. તમે શાકાહારી ભજન કરે, પેલે પાડોશી માંસાહારી હોય તે ગાળો દીધે કંઈ નહિ વળે. તે માટે તમારે તેનામાં સારે વિચારપ્રવાહ રેડે. પડશે, પ્રેમથી સમજાવવું પડશે, યુક્તિઓથી એને ગળે એ વાત ઉતારવા પ્રયત્ન કરે પડશે અને ધીરજ રાખી, તમારે આ કાર્યમાં આગળ વધવું પડશે. તે એક દિવસ એના પર તમારી અસર જરૂર થશે. પણ તમે કહો કે મારે શી પડી છે, મરશે. તે એની દુર્ગધ રે જ તમને મળશે અને તે દિવસે તમે નહિ તે તમારા છોકરાઓ પર, એના આહારની અસર પડશે અને તમારા ઘરમાં એ પાપ પ્રવેશશે; માટે આંખ મિંચામણાં કયે નહિ ચાલે. તમારે જગતમાં રહેવું છે તે આ પરિ. સ્થિતિ સમજવી પડશે.
સારા વિચારક ને સારે લેખક, દુનિયાના પ્રવાહને પલટાવી શકે છે; સમાજને એ સારા વિચારે આપી મગજને ભરી નાખે છે. હું તે વિચારને સહી (હસ્તાક્ષર) સાથે સરખાવું છું.
લાખ રૂપિયાને ચેક લખેલે હોય, પણ તેમાં સહી કરી ન હોય તો? એ કાગળની કિંમત કંઈ જ નથી. જે પિનથી એ અક્ષરો લખ્યા, એ પિનની પણ કિંમત કંઈ નથી. કિસ્મત તે એ ચેકમાં જે સહી કરે છે, તેની છે. એ સહી ન હોય તે બેન્કવાળો ઊભા પણ રહેવા ન દે.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિદ્યા સુકૃતથી ધન્ય અને
[ ૨૩ ]
આજે વિચારાની જરૂર છે. વિચારા સારા થાય તે માનવી સારુ કામ કર્યા વગર રહેતા નથી. એક સારા વિચાર, હજારો માણસેતુ મથન કરે છે, અને અનેક શુભ ભાવનાએ ઊભી કરે છે.
શ્રી તિલક વકિલાત કરતા હતા ત્યારની આ વાત છે. એક નવયૌવના તેમની પાસે અરજી લખાવવા આવી. અરજી લખાઇ ગઈ ને યૌવનાને આપી પણ દીધી. પરંતુ એમણે ન જોયું એ નવયૌવનાનુ રૂપ કે સૌદર્યાં. પાસે બેઠેલા આસિસ્ટન્ટે પૂછ્યુ’: ‘ આપે એ નવયૌવનાની સામે ઊંચું સરખુ પણ કેમ ન જોયુ ? શુ શરમ આવી?' તિલકે જવાબ આપ્યા: એ મારી પુત્રી સમાન હતી. હું તેનુ રૂપ જોવા માટે આ નથી ભણ્યા. ' આનુ નામ તે સુકૃતિવદ્યા.
t
આજે સડક ઉપર માણસા ગાંડાની જેમ જતા હાય છે. એ માને છે કે સારાં કપડાં પહેરવાથી સમાજ અમને સુસંસ્કારી કહેશે. પરંતુ શર્ટ, પાટલૂન કે નેકટાઈમાં કાંઈ પડયું નથી. સદ્ગુણ-સદ્વિચાર અને સુસંસ્કાર જ માનવીનાં ખરાં ભૂષણ છે.
અહારના દેખાવ ઉપરથી માણસનું માપ ન નીકળે. એકવાર હ' ચાલ્યા જતા હતા. એક માણસ પક્ષીએને દાણા નાખતા હતા અને સાથેસાથે વટેમાર્ગુ એને શાંતિથી જવા વિનંતી પણ કરતા હતા. મને થયું કે કેવા ભલેા માણસ છે! પણ પછી ખબર પડી કે એ પારધી હતા. એ માનવી ખરી રીતે પક્ષીઓને દાણા નાખવાની સાથે, પેાતાની જાળમાં સાવવાની પણ ભાવના સેવતા હતા.
તમને દુકાનમાં કાઈ ઘરાક મળવા આવે. તમે તેના ભાવથી આદર સત્કાર કરા; પરંતુ આ બધું ઘરાકના જ માથે ને? પરાપકાર માટે તે નહિ ને ?
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૪]
ચાર સાધન માણસ સમાજની લેકકલ્યાણની પ્રવૃત્તિ કરે છે ત્યારે એક મિનિટ પણ સર્વ પ્રથમ પિતાના આત્માને એકાંતમાં લઈ જઈને પૂછે છે કે મારી પ્રવૃત્તિ પાછળ કઈ ભાવના છે? કારણ, આપણે જ આપણું ન્યાયાધીશ બનવાનું છે, તે પછી બીજાના. આપણે આપણા વિચારના સંશોધક થવાનું છે, કિયાન ચેકીદાર બનવાનું છે. એમ કરશું તો જ જાગૃતિ આવવાની.
વ્યાખ્યાન કે સવિચાર તમને પલટાવતાં નથી પણ પલટાવવાના વિચાર આપે છે. જ્ઞાન કે વિદ્યા તમને તારતાં નથી, . પણ તરવાની કળા શિખવાડે છે. તરવાનું તો છેવટ તમારે જ છે.
બુદ્ધિ દ્વારા, સમજણ દ્વારા જીવમાત્ર સાથે મિત્રી કરવાની છે. આપણી આંખ, મિત્રની આંખ જેવી હોવી જોઈએ. મિત્રના દેષ, મિત્ર ન કાઢે તે કણ કાઢશે? મિત્ર તો મા જે હોય તેને મારે તે ય મધુર લાગે. મિત્ર ભૂલ કરે તે આપણું હૈયું બળે. એ સુખી થાય તો આપણે સુખી થઈએ. આવી વિશાળ દ્રષ્ટિ કેળવવા માટે જ સુકૃત વિદ્યાનું મહત્વ છે.
પ્રભુ વીર પાસે એવી અદ્ભુત આંખ હતી. એટલે જ તે પ્રભુએ ઈન્દ્રને કહીને, પિતાના પર આવતા ઉપસર્ગને દૂર કરાવ્યા નહીં કે પોતાને પરેશાન કરનારને શિક્ષા અપાવી નહીં. આવી કરુણાદ્રષ્ટિ હતી, એટલે જ ચંડકૌશિક જે સર્ષ સુધર્યો.
અર્જુનમાળી સાત માનવીની હત્યા કરનારે દુષ્ટ હતે; છતાં ભગવંત પાસે જ્યારે એ ગમે ત્યારે પ્રભુએ એ જ કહ્યું અર્જુન ! તેં તારી ઈદ્રિયને બહેકાવી મૂકી છે. તેનું આ પરિણામ છે! ઈન્દ્રિયેનો અતિ વ્યાપાર, વિનાશ સિવાય બીજું શું સજે? માટે ઇન્દ્રિયને ગોપવી, આત્મવિદ્યા પ્રાપ્ત કર.”
વિદ્યા આમ આવાં સુંદર કાર્યો અથે જ છે.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિન્તન એ પરમ તત્વના
વિનિશ્ચય માટે છે
ગયા બે દિવસમાં આપણે દાન અને વિદ્યાને વિચાર કર્યો. આજને વિચાર ચિંતન-મનન છે.
મહાપુરુષે કહે છે કે મનન કરે એ મનુષ્ય પણ મનન શાનું કરવું ? આજે એ શોધવાનું છે. માણસ દરેક વસ્તુને ઇન્દ્રિયેથી જુએ છે, વિવેકની આંખવાળા મનથી નહીં. પણ વસ્તુને ચિત્તનના ચીપિયાથી જે પકડવામાં આવે તે જ એ બરાબર પકડાય.
ઈન્દ્રિયે કેટલું અલ્પ જૂએ છે? પાણીને પ્યાલામાં આંખથી જૂઓ તો શું દેખાય? એકે જીવ દેખાય? પણ મેગ્નિફાઈંગ ગ્લાસથી જોશે તે હજારો જીવ દેખાશે. જે આંખ સાધન વિના જોઈ શકતી નથી, એ સાધનથી એને દેખાય અને સાધનથી પણ જે ન દેખાય, તે જ્ઞાનીને જ્ઞાનથી દેખાય. મહાપુરુષે કહે છેઃ ઈન્દ્રિયોથી મન સૂક્ષ્મ છે; પણ મનથી ય સૂક્ષ્મ જ્ઞાન છે. - આજે મનુષ્યને પરમ તત્વ પ્રાપ્ત કરવાને અવસર પ્રાપ્ત થયેલ છે. આ સુઅવસર બીજે ક્યાંય નથી. પશુગતિમાં
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૬]
ચાર સાધન અજ્ઞાનતા છે, નર્કગતિમાં જીવેને દુઃખ સહેવાનું છે, દેવગતિમાં વૈભવ-વિલાસ છે, જ્યારે મનુષ્યગતિમાં જ સાચી સમજણ દ્વારા વિકાસ કરવાનું છે.
આ ચાર ગતિમાં મનુષ્યને વિચાર કરવાની તક છે. . એણે પરબ્રહ્મની ચિંતા કરવાની છે, એને બદલે મનુષ્ય આજે . પરમનિમ્નની જ ચિંતા કરવામાં પડી ગયો છે. જે લિફટ ઊંચે મહેલમાં લઈ જાય છે, તેના દ્વારા એ નીચે ખાડામાં જવા પ્રયત્ન કરે છે. '
જે પરબ્રહ્મ છે તે આખા વિશ્વના અણુએ અણુમાં છે. આત્મા ગયે, એટલે શરીર મડદું છે. માટે જ શરીરમાં જે ચિતન્યનું તત્ત્વ છુપાયેલું છે, તેની ચિંતા કરો.
આજને મનુષ્ય ચાર વસ્તુની ચિંતા કરે છે: (૧) પૈસે, (૨) પ્યાર, (૩) પુત્ર-પુત્રીઓ અને (૪) પ્રસિદ્ધિ-આ ચારમાં જ તેનું મન રેકાયેલું છે. બીજું કઈ ઉદાત્ત તત્ત્વ એની પાસે ન હોવાથી એ વધુ દુઃખી થાય છે; ચિંતાના બેજથી એ વધુ ને વધુ દબાતો જાય છે. - ભગવાન પાસે, ગુરુ પાસે, જ્યાં એ જશે ત્યાં એ એની જ ચિંતા કરશે. આ મનની ટાંકીમાં જ્યાં સુધી સારા વિચારે નહીં પહોંચે, ત્યાં સુધી આવી ખોટી ચિંતા કરવાનું ય નહીં મટે.
સાતમા નકે અહીંથી સીધી રીતે જનારા જે કંઈ જીવ હેય, તે તે એક મનુષ્ય અને બીજે તંદુલિકમચ્છ. અર્થાત્ મનુષ્ય જેમ ઊર્ધ્વગતિ પામવા ભાગ્યશાળી છે, તેમ અધોગતિ પામવા પણ કમનસીબ છે. જેવી મતિ તેવી ગતિ.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિંતન એ પરમ તત્વના વિનિય માટે છે
[ ૨૭] જ્ઞાની પુરુષે કહે છે કે તમે તમારી જાતને એકાંતમાં બેસી ત્રણ પ્રશ્ન પૂછે. હું કેણ? હું ક્યાંથી આવે? હું અહીંથી ક્યાં જવાને ? આ ત્રણ પ્રશ્નોના વિચાર-મંથનથી તેમને નવું જ માખણ મળશે. મનમાં ચિન્તનને રવૈયે ચાલશે તે જીવનનું નવનીત મળ્યું સમજે.
આજે કે પિતાને પૂછતું નથી કે હું શું કરવા આ પ્રવૃત્તિ કરું છું ? શા માટે પ્રભુની પૂજા કરું છું? હું શા માટે પ્રેમ કરું છું ? કોને પ્રેમ કરું છું? શા માટે અતિથિ જમાડું છું ?
વસ્તુપાલને સાધમિકે માટે કેટલે ભાવ હતે ! માટે જ તેને ત્યાં અનેક પવિત્ર આત્માઓ આવતા. જેની પાસે પવિત્ર ભાવના છે, ઉચ્ચ વિચારણા છે, જેના મેરેમમાં ઉલ્લાસ છે, તેની ક્રિયાઓ અને કાર્યો જીવંત અને ફળવંત બને છે.
પૂજા કર્યા પછી, તમને કઈ દિવસ એમ થયું છે કે હે પ્રભુ! આપની દ્રષ્ટિ કેવી સમાન છે! ફૂલ જેમ ડાબા કે જમણા હાથને ભેદ રાખ્યા વિના, બંનેને સુવાસિત કરે છે, તેવી સમાન દ્રષ્ટિ અમારામાં ક્યારે જાગશે? પૂજા પાછળ આવું કેઈ મનન છે ?
તમે કઈને મળવા જાઓ. એને મળવાનું ન બને તે તમે કહેઃ “ફેરે નિષ્ફળ ગયે.” એમ સામાયિક કર્યા પછી, થોડી પણ જીવનમાં સમતાની ઝાંખી ન થાય તે તમને લાગે છે કે સમય ગુમાવ્યો? સામાયિકમાં આપણે રાગ-દ્વેષને સમતુલામાં મૂકવાના છે.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૮]
થાર સાધન સામાયિક પરબ્રહ્મની શોધ માટે છે; ઊંડાણમાં ઊતરવા માટે છે. તમે કહેશે: એકની એક વાત વારંવાર , વિચારવાથી શું મળે? પણ એ ન ભૂલતા કે મેંદીનાં પાન જરાક પીસવાથી તેને રંગ ન આવે. એને તે શ્રમ લઈ જેમ પીસે તેમ રંગ આવે છે. . - દૂધમાં હાથ નાખે તે તમારા હાથમાં માખણ ન આવે.. એ મેળવવા ખૂબ વલેણું કરવું પડે છે. પિપરને પણ ૬૪ પહોર સુધી પીસવામાં આવે તે જ તેમાં રહેલ ગુણધર્મ બહાર આવે છે. તે જ એ માત્રા અને રસૌષધિ બને.
રંગ લાવવા માટે મેંદી પીસવી પડે, પિપરમાંથી સત્વ કાઢવા ૬૪ પહાર સુધી ઘૂંટવી પડે, છાશમાંથી માખણ કાઢવા એ વવવી પડે તે અમર આત્માની શોધ માટે કંઈ નહીં? એ માટે ચિન્તન, મનન, કંઈ જ નહીં ?
શંકરના લિંગ ઉપર સતત જળધારા પડે છે, તેમ માણસના મગજ પર જ્ઞાનરૂપી જળધારા ન પડે, તે અગ્નિશિખા પ્રજવલિત રહે. પછી એ જવાળ આંખ ને વચન, બધાં સાધનને નુકસાન પહોંચાડે. માનવીમાં પશુતા લાવનાર, કષાય અને અજ્ઞાન છે; એટલે જેમ જેમ સારું સાંભળીએ, તેમ તેમ જીવનનું અજ્ઞાન અને અશુભ વૃત્તિઓ દૂર થાય છે.
સાધના વિના, ખાઈ પીને જે મોક્ષ મળતું હોય તે બધાંને આનંદ થાય. ન સાધના, ન મૌન, ન સ્વાધ્યાય, ન એકાંતમાં ધ્યાન, ન તપ, ન ત્યાગ; આ સસ્તી ધર્મ મળે તે કેને ન ગમે? ભેગી જીએ તે ધર્મને પણ ભેગપ્રધાન બનાવવા પ્રયત્ન આદર્યો છે.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિંતન એ પરમ તત્વના વિનિશ્વય માટે છે
[૨૯] - તમને થતું હશે કે ટેલિફોન ઉપર વાત કરતાં લાખ રૂપિયા કયાં નથી મળતા? તે શું મેક્ષ પણ એમ ન મળે? પણ લક્ષ્મી પૂર્વકૃત પુણ્યાનુબંધી પુણ્યના ઉદયથી મળે છે, જ્યારે મેક્ષ મેળવવા તમારે સર્વ કર્મને ક્ષય કરે પડશે. આ કર્મક્ષય માટે ધ્યાન અને ચિંતનની જરૂર છે.
આજે વિસ્તાર વધ્યું છે, પણ ઊંડાણ નથી. ધર્મક્રિયાને વિસ્તાર છે, પણ ચિન્તનનું ઊંડાણ નથી. પ્રવૃત્તિની પાછળ ખરી રીતે વિચારસરણ જ ભાગ ભજવે છે. - મેંદીનાં પાન પહેલાં લીલાં હોય છે. પીસે પછી લાલ બને છે. દૂધમાં આમ જૂઓ તે કંઈ ન દેખાય, પણ વલેણું પછીનું માખણ હાથે એવું ચેટે કે સાબુથી પણ જાય નહીં. પિપર ખાઓ તે તમને કાંઈ ન થાય. પણ ચોસઠ પ્રહર ઘૂંટેલી ખાઓ, તો ગરમી ગરમી થઈ જાય. આ છે ચિન્તન અને મનનો મહિમા.
સામાયિક એક આસન છે, એક આસને બેસીને જ થાય. એ સમય દરમિયાન, સામાયિકમાં શાંતપણે વિચારવ નું છે કે હું મુક્ત, બંધનમાં કેમ પડ્યો? હું મુક્તિને પ્રવાસી, અહીંને વાસી કેમ થયો? હું ક્યાં છું? અહીં હું શું કરવા આવ્યા હતા અને શું કરી રહ્યો છું?
આ રીતે એકાંતમાં પરબ્રહ્મને વિચાર કરવાનું છે. સંકુચિતતામાંથી વિશાળતામાં જવું, એનું જ નામ પરબ્રહ્મ. મારી પત્ની” ને “મારા પુત્રને બદલે વિશ્વ આખું મારું છે. આ વિચાર વિશાળતા વિના ક્યાંથી આવે? * જે માણસ બંધનથી બંધાયે છે, તે છૂટે થવા માટે સર્વ પ્રથમ બંધનને ઢીલાં કરશે. પછી તેને ત્યાગ કરી,
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૦ ]
ચાર સાધન
તેડીને મુક્ત થશે. તેમ માણસ, વિષયકષાયનાં બંધનમાં બંધાય છે. તેને શિથિલ કરવાને બદલે, એ તેને વધારે દૃઢ બનાવે છે! ગમે છે બંધને, અને વાતે મુક્ત થવાની કરીએ, તે કેમ ચાલે?, માટે વિચારે કે મુક્ત કેમ થઈશું?
એક માણસે એક પિપટને પાંજરામાં પૂરી રાખે હતું. તેના માલિકને પૂછયું: “તમે શા માટે આને પૂરી રાખે છે?” તેણે જવાબ ન આપતાં બારણું ખોલ્યું. પિપટ મુક્ત થયે. એ ઊડ્યો, પણ બંધનમાં જ સુખ માનનારો એ, ગગનમાં ચક્કર મારી, ફરી પાછો પાંજરામાં આવીને ભરાઈ બેઠે.
મને થયું આપણે પણ એમાંના જ છીએ. આપણને પણ બંધનનાં પાંજરાં ગમે છે. એ પિપટે જન્મથી એ ટેવાયે હતો કે ઉડાડે તે પણ પાછા પાંજરામાં જ બેસે. અનંતને સ્વાભાવિક આનંદ માણવાને એ ભૂલી ગયા છે. અહીં જ એણે પિતાનું સુખ માન્યું છે.
આજે આપણે આત્માની દશા પણ આવી જ છે. જાત્રામાં જાય તે પણ ઘરનાં બંધન વગર એ રહી ન શકે. ઉપધાન કરે, પૌષધ કરે અથવા સામાયિક કરે, તે પણ ઘરનું વાતાવરણ એનાથી ન છૂટે. જે સ્થળે છૂટવાનું છે, છુટવા માટે જઈએ છીએ, ત્યાં પણ બંધન ! તે પછી છૂટશે ક્યાં? છૂટશે કેમ?
અનુકૂળ પુત્ર હોય, અનુકૂળ પત્ની હોય, અનુકૂળ શરીર હોય, અનુકૂળ મકાન હોય અને અનુકૂળ સંપત્તિ હોય તે એ તમારે મોક્ષ. પણ જ્ઞાનીઓ કહે છે, “એ મિક્ષ નથી, પણ સુખને ભ્રમ છે. સાધનને ટેકે છે. સાધન
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિંતન એ પરમ તત્વના વિનિશ્ચય માટે છે
[૩૧] ખસતાં, જ્યાં સુખ દેખાય છે, ત્યાં જ દુઃખ દેખાશે. ઊંડાણથી વિચારશે તે જણાશે કે આ બહારનું સુખ જ દુઃખને
જનક છે.”
પાણીની ટાંકી જેટલી ઊંચી હોય, એટલું ઊંચે પાણી ચઢે છે, એ તમે અનુભવ્યું છે. તેમ મનને, ઊંચા વિચારે વડે ઊંચું બનાવીએ તે મગજ સુધી સવિચાર પહોંચે. તન માટે નળનાં પાણી છે, જ્યારે મને માટે જ્ઞાનનાં પાણી છે. વાણી અને પાણી વિના કોઈ દિવસ પવિત્ર થવાતું નથી. . દરેક ગામમાં જવા માટે રાજમાર્ગ–સડકે હેાય છે. તેમ મેક્ષની સડક કઈ? મેક્ષની સડક છે-સમ્યગ-દર્શન, -જ્ઞાન ને ચારિત્ર. "
દર્શન એટલે તત્ત્વને પ્રથમ દ્રષ્ટિએ સ્પશે. સ્પર્શની, સાથે આત્મામાં દિવ્ય ઝણઝણાટી થાય છે. એવા આનંદને અનુભવ થાય. એ પછી જ્ઞાન. જ્ઞાન એટલે તત્વનું આખ્તર દર્શન. વસ્તુના બધા પાસાઓનું જ્ઞાન. એ જ્ઞાનના આનંદના અનુભવ પછી, એ તત્વનું આનંદ-સ્વરૂપે વ્યક્તિમાં સંક્રમણ થવું, તેનું નામ ચારિત્ર. '. નયસારની વાત ખૂબ પ્રસિદ્ધ છે. એ જંગલમાં લાકડાં કાપવાને ગયો હતો. બાર વાગ્યાના સમયે ખાવા માટે
ટલે કાઢે છે. ભૂખ તે એવી લાગી છે કે પથ્થર પણ પચી જાય. - ખાવાની વાત કરે તે બધાને ખાતાં આવડે છે. પણ એ જમાનાના માણસ ખાતાં પહેલા કંઈક વિચારતા હતા. શું વિચારતા હતા તે જુઓ. નયસારે વિચાર્યું – આ
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૨]
ચાર સાધન જંગલમાં જે મને કઈ અતિથિ મળે તે કેવું સારું ? એકલે ખાઉં, તેના કરતાં આ રોટલાને ભાંગવામાં બીજે કઈ ભાગીદાર હોય તે પહેલાંના માણસે માનતા કે ખાવું ખરું પણ થોડું બીજાને આપીને, ભાગ પાડીને ખાવું.
નયસાર એ અવસ્થામાં જૈન નથી, પણ માનવ છે. માનવને છાજે એ એ વિચાર કરે છે.
બધી ઈમારતે આ માનવતાના પાયા ઉપર ઊભી થાય છે. ભલે પછી એને કોઈ ધર્મ કે સદ્દગુણું ન કહે! આવા માનવમાં પછી આપોઆપ શ્રદ્ધા, શ્રવણ ને સંયમ આવે છે.
કેને આપવું ? એ વખતે નયસારને જાતિ-દેશ કે ધર્મનું બંધન નહોતું. એની નજર એક મુનિવર ઉપર પડી. મુનિ સાર્થવાહથી છૂટા-ભૂલા પડી ગયા છે. એ સંતને જોતાં જ, એની ચેતનામાં આનંદની ઝણઝણાટી થઈ આમ તેને એ પ્રથમ ક્ષણે જ દર્શનને સ્પર્શ થયે.
જાણે છે, સભ્યતા શું છે? નમન. મુનિને એ જ છે ને ભક્તિભાવથી નમન કરે છે. ગુરુજનેને નમનારે, ભવિષ્યમાં આખા જગતને પિતાને ચરણે નમાવી શકે છે. જુઓને, વૃક્ષે નમે છે એટલે એ ખીલે છે. શું એકેન્દ્રિય એવા વૃક્ષને ગુણ પણ માણસમાં નહિ રહે?
સન્મુખ જઈ તેણે કહ્યું, “મહારાજ, મને લાભ આપે.” આહાર, પાણ પતાવી શાંત થયા પછી પૂછ્યું: “મહારાજ, તમે આ અટવીમાં ક્યાંથી?
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિતન એ પરમ તત્વના વિનિશ્ચય માટે છે
'મહારાજે જવાબ આપે : “હે સાથીઓથી છૂટભૂલો પડ્યો છું.”
નિયસારે કહ્યું: “મહારાજ, આ અટવી ભયંકર છે. આમાં જે ભૂલ્યા, તે જીવના ગયા. આ જગલ વાઘ-સિંહહાથીઓથી ભરેલું છે. ચાલે, હું આપને આપના સાથી સાથે મેળવી આપું.”
નયસાર ને મુનિ જંગલ વટાવતા જાય છે. મુનિએ જંગલના અંતે, પર્વતની ધારે એક નાનકડી કેડી ઉપર ઊભા રહી પૂછ્યું-“આ જંગલમાં ભૂલા પડેલાનું શું થાય? ભૂલા પડેલાને ભેગ વાઘ અને વરુ લે ને? તેમ જીવનરૂપી જંગલમાં ભૂલા પડેલાઓને પણ ક્રોધ-માન-માયા-લેભરૂપી પશુઓ ચીરી ખાય છે.”
જંગલમાં પડેલાને તે પંથ મળી પણ જાય, પણ જે જીવનમાં ભૂલા પડ્યા છે, તેમનું તે પૂછવું જ શું ? એમને કેણ સત્ય પંથ સમજાવે ?
જીવનમાં ભૂલા પડેલાને તારવાની–ઉગારવાની આજે ખૂબ જરૂર છે. ધન ને મદની સત્તા પાછળ જે ભૂલા પડ્યા છે, તેઓને સત્ય કેડી બતાવવાની જરૂર છે.
ધર્મની કેને જરૂર છે? તે વાત પણ આ ઉપરના સમવાદથી સમજાશે. કારણ ગરીબ તે દુઃખથી પણ કહે વને : “હે ભગવાન, હવે મને છોડાવ.” પણ શ્રીમંત?
મહારાજે કહ્યું- હે નયસાર! તેં મને જંગલમાંથી રસ્તે બતાવ્યું, પણ તને જીવનને રસ્તે કોણ બતાવશે?
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૪ ]
ચાર સાધન ભાઈ, જીવનનો માર્ગ દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર છે. એક સારો વિચાર મનમાં આવે તે એમાંથી અનેક સારા વિચાર જન્મે. પણ આજે સાચા વિચારને જ દુકાળ છે. તેથી વિચારશૂન્ય પ્રવૃત્તિઓ વધતી જાય છે. - આ ભારતદેશ, જે અહિંસા-ધન પૂજારી છે ત્યાં આજે કતલખાનાં ને મસ્યઉદ્યોગ વધી રહ્યા છે. આજે એ સમય આવતો જાય છે કે માનવી દેડકાંઓને પરદેશ નિકાસ કરી હુંડિયામણ ઊભું કરવાની ધમાલમાં પડ્યો છે.
જ્યાં મઘરથ અને શીબિરાજ જેવા રાજા હતા, જેમણે પારેવા માટે પોતાના પ્રાણ આપવાની તૈયારી બતાવી હતી, કુમારપાળ જે જીવદયાપાલક રાજા હતા, જે મકોડા માટે પિતાની સુંવાળી ચામડી કાપી દેવા તૈયાર થયે હતો. આવા અનેક આદર્શ રાજા જ્યાં વસ્યા હતા, તેની પ્રજા તે કેવી આદર્શ હેવી જોઈએ ! પણ આજે શી દશા છે!
એસેન્લીમાં આજે . અદ્યતન કતલખાનાં ખોલવાની વિચારણા થાય છે. ખાદી પહેરેલાઓ એવી સભામાં જઈને તાળીઓ વગાડે છે; પણ યાદ રાખજે, તેમાંયે અહિંસાનું ખૂન થાય છે. જે સિદ્ધાંત ઉપર દેશ આઝાદ થયો તેની એમાં મશ્કરી છે, ઉપહાસ છે.
પશ્ચિમના દેશમાં વેજીટેરિયન સોસાયટીઓ સ્થપાય છે. વનસ્પતિ–આહાર એ શુદ્ધ-સ્વચ્છ ને શાંતિદા છે, એમ તેઓ માને છે. જ્યારે અહીં ઉચ્ચ વિચારસરણું ધોવાતી–ભૂંસાતી - જાય છે. - આજે અન્યાય અને ભૌતિકવાદને પવન ફૂંકાય છે. તે વાદમાં પ્રવેશેલો માનવી, એક સ્થળે બેસી મનન કે ચિંતન
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિંતન એ પરમ તત્વના વિનિશ્વય માટે છે કરવા તૈયાર નથી. ચિંતન વિનાના નેતાઓના નેતૃત્વમાં રહેલી આવતી કાલની પેઢીને, ભયંકર નુકસાન છે.
- સસલું ખૂબ સુંદર, ચપળ ને નાજુક પ્રાણી છે. એ ખૂબ ડે છે, પણ જ્યારે એ નિર્ભય થવાની કક્ષાએ પહોંચે છે ત્યારે જ એ આંખ બંધ કરીને બેસી જાય છે. એ માને છે કે મને હવે કોઈ જોતું નથી. પછી એવાને છેવટે શિકારી પકડી લે છે. માણસને પણ એ રીતે મેહનીય કર્મ ઝડપી લે છે. એના પંજામાંથી છૂટવા માટે સતત ચિંતન-મનનની આંખ ખુલ્લી રાખવી જોઈએ. - ચિંતન કરવાથી એકની અસર બીજા ઉપર થાય છે. રેલવેના એક ડબ્બાને જે ધક્કો લાગશે, તે બધા ડબ્બાને લાગ્યા વગર નહીં રહે. મનને ધક્કો લાગે એટલે સમજજે પાંચે ઈન્દ્રિય ઉપર એની અસર થવાની જ.
એટલા માટે મુનિએ નયસારને કહ્યું-“તમે શાંતિથી વિચારે, જીવનની અટવીમાં ભૂલા પડેલાનું શું થાય?” પછી મુનિ તેને “નમે અરિહંતાણં' પદનું મહત્વ સમજાવે છે. આમ એ જીવને, તત્વના સ્પર્શ સાથે અનુભવને પરમ આનંદ થાય છે.
તે વધારે કાંઈ જાણતું નથી, પણ કોઈક સારું છે, તેટલું તે જાણે જ છે. સૂર્યોદયની પહેલા અરુણોદય થાય, તેમ જ્ઞાન પહેલાં દર્શન થાય છે. દિવ્ય જીવનની આવી ઝાંખી થયા પછી આત્માને બીજું જીવન જ નહીં ગમે.
આજે સમાજમાં કેઈને બ્લડ પ્રેશર છે, કેઈને હાઈ પ્રેશર, તે કેઈન લે પ્રેશર આવ્યાં છે. રહેવા માટે જગ્યા
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૬]
ચાર સાધન ને પહેરવા માટે વસ્ત્ર જોઈએ. તે માટે માણસ આટલે હેરાન થાય છે. આ બધું શા માટે છે, તેને સાચે ખ્યાલ કેઈને નથી."
વાર શાંત થઈને વિચાર કરે તે તમને જીવ-. નનું સાચું મૂલ્યાંકન સમજાશે. મનમાં મંથન કરો, તે સાધના વિના, તન પણ તત્ત્વહીન લાગશે. . .
મન ઘણું ચંચળ છે. એ ફાવે તેમ વિચાર્યા કરે છે. એક રાજા ફરવા માટે બગીચામાં ગયા. ત્યાં જઈ એણે આરામ કર્યો, પરંતુ સામેથી કઈ રાજ સૈન્ય લઈ આવી રહ્યો છે, તેમ તેને જણાયું, અને એના મનમાં તરત એ વિચાર ઉદ્ભઃ “એ મારા પર ચઢાઈ કરે તે પહેલાં હું જ તેને મારી નાખું!” અને પછી તે પૂછવું જ શું! એનું મન મારવા અને કાપવાના કામે લાગી ગયું. એણે મનથી યુદ્ધ આદર્યું. આમ મનમાં ને મનમાં એણે બધી પાપની ઘટમાળ ઘડી કાઢી.
જેનું મન હાથમાં છે, તેના હાથમાં આખું જગત છે. મહાવીર પ્રભુ મનને જીતવા નીકળ્યા. સાડા બાર વર્ષ સુધી તપસ્યા કરી તેમણે મનને સાધ્યું.
સામેથી આવી રહેલા રાજાએ જોયું તે ગામને રાજા બગીચામાં બેઠે છે, એટલે તેણે વિનયથી પ્રણામ કરી કહ્યું : હું દૂરની જાત્રાએ નીકળે છું. આપ અહીં જ મળ્યા એ સારું થયું. “હું આપને વિનંતી કરવા જ આવતો હતે. આપ પણ મારી સાથે જાત્રા કરવા પધારી મને લાભ આપ.”
- આ રાજાને થયું : હાશ! આ શત્રુ નથી, જાત્રાળ છે. પણ જોવાની ખૂબી તો એ છે કે એક જાત્રા કરવા જાય છે,
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિંતન એ પરમતત્વના વિનિશ્ચય માટે છે
[ ૩૭) તે બીજે એને મારવાને વિચાર કરે છે! જગતમાં માણસે આમ વગર વિચારે જ, મગજમાં શાંતિ લાવવાને બદલે અશાંતિ સ્થાપે છે.
ચિંતકે કહે છે : હે માનવી! શત્રુ છે તે પણ તું જ છે, મિત્ર છે તે પણ તું જ છે. જેવાં ચશ્માં પહેરશે તેવું તમને દેખાશે. દષ્ટિ તેવી સૃષ્ટિ. “તત્વમસિ”.
મને આ પ્રસંગે કવિ દલપતરામ ને નાટ્યકાર ડાહ્યાભાઈને પ્રસંગ યાદ આવે છે. એક કવિ છે, તે બીજા નાટ્યકાર. બને સ્વતંત્ર છાપામાં લખતા. માણસ જાત ઘણી ઈર્ષાળું. ઈર્ષાથી ડાહ્યાભાઈ પિતાના છાપામાં લખે છે: દલપતરામ તે “એકલી સ્ત્રીઓ ગાય તેવાં જોડકણાં જ લખે છે. તેમાં શું તત્વ છે?” જ્યારે કવિ દલપતે એ લખ્યુંડાહ્યાભાઈ તે આખો દિવસ ભવની ભવાઈ જ લખે છે ! એ નાટક નહિ, ભવાઈ છે !' - એક દિવસની વાત છે. અમદાવાદમાં પર્યુષણના દિવસે હતા. સ્થળે સ્થળે સાધુમહારાજે પ્રવચન આપતા હતા. અચાનક એક ત્યાગી મુનિરાજનું પ્રવચન સાંભળવા, ડાહ્યાભાઈ જઈ ચડ્યા.
. ત્યાગીઓ પાસે શું હોય? ત્યાગની વાત. એ દિવસે “નિરિ રે સવ મૂ' એ વિષય ઉપર વ્યાખ્યાન આપતાં મુનિવયે કહ્યું-“મનના વસ્ત્ર ઉપર મૈત્રીને રંગ ન લાગે તે આ જીવન ગંદું-મેલું-અપવિત્ર બની રહે. પછી ભલે એ માનવ, મહા વિદ્વાન પણ કેમ ન હોય !”
નાટ્યકાર ડાહ્યાભાઈ, એ જમાનામાં એક શ્રેષ્ઠ ગણાતા સ્નાતકને નાટ્યકાર તેમને થયું, હું નાટક લખું છું, સરકારી
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૮ ]
ચાર સાધન
વાત કરું છું, પણ મારા પત્રમાં સરસ્વતીને શરમ આવે તેવા લખાણ, કવિ દલપતભાઈ માટે લખાય છે ! મારા મનના પડદા ઉપર એના માટે કેટલાં વેરઝેર ભર્યા છે? મારે મારું મન ધોવું જોઈએ.
વ્યાખ્યાન પૂરું થયું, પણ પેલે વિચાર ન અટક્યો. એ ગયા સીધા કવિના ઘર તરફ. કવિ હીંચકા પર બેઠા બેઠા સોપારી ખાતા હતા. તેમણે દૂરથી જોયું તે ડાહ્યાભાઈ ગલીમાં આવી રહ્યા છે ! થોડીવારમાં તે ડાહ્યાભાઈ, કવિ દલપતભાઈને ઘરનાં પગથિયાં ચઢતા થયા. કવિને ક્ષણભર તે ભ્રમ . મારે શત્રુ મારે બારણે! દીવાથી દીવ પ્રગટે એમ, માનવતાના બેઉના અંતરમાં દીપક પ્રગટ થયા. ઘણુ વર્ષે શત્રુઓની આંખે, મિત્ર થવા માટે ભેગી થઈ. બંને હીંચકા ઉપર બેઠા. * ,
ડાહ્યાભાઈએ વાત મૂકી-“ભાઈ, હું તમને એક વાત કરવા આવ્યો છું. રણક્ષેત્ર પર જ્યારે યુદ્ધ બંધ થવાનું હોય ત્યારે સમરાંગણમાં એક ઝંડી ઊભી કરાય છે, તે ઝંડી સફેદ હોય છે. આ વાત સાચી છે?”
કવિને, આ વાત કેવું રૂપાંતર લેશે એની કલપના ન આવી. ટૂંકમાં તેમણે કહ્યું-“હા, વાત સાચી છે.”
ડાહ્યાભાઈએ પાઘડી ઉતારીને સફેદ ઝડી ચોટી બતાવતાં કહ્યું-“કવિરાજ, આ ઝંડી આપણા માથે કુદરતે ઊભી કરી. હજુ આપણે વાયુદ્ધ કર્યા કરીશું?”
આ ટૂંકા વાકયે વિના દિલને હલાવી નાખ્યું.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિંતન એ પરમ તત્વના વિનિશ્ચય માટે છે
[૩૯] કવિને ખ્યાલ આવી ગયું. એ ઊભા થયા. ડાહ્યાભાઈને ભેટી પડયા. આંખ ભીની થઈ તેના મોઢામાંથી શબ્દો સરી પડયા-તમે કેટલા મહાન ! ક્ષમા માગવા માટે મારા દ્વારે આવ્યા? ખરેખર, તમે જીવનને સાચા નાટ્યકાર છે !”
શત્રુ મટી ક્ષણમાં બેઉ મિત્ર બન્યા. એ જ કલમ જે વર્ષો સુધી વિરુદ્ધ લખતી હતી, તે હવે સારું લખવા લાગી. પછી તે જીવ્યા ત્યાં સુધી એકબીજા, એકબીજા માટે સારું જ લખતા ગયા. આનું કારણ-ચિંતા થા વિનિશ્ચયાયા.
દ્રષ્ટિ પલટાઈ જાય તે જીવન પલટાયું સમજે. સમાજમાં પણ દ્રષ્ટિ પલટાઈ જાય તે નવ્ય દ્રષ્ટિ આવે. એટલે વસ્તુનું હાર્દ સમજવા માટે સાચું જ્ઞાન જોઈએ. આમ પહેલે વિચાર દર્શન, બીજે જ્ઞાન અને ત્રીજે ચારિત્ર.
કાળચકનો વિચાર કરે તે આ જીવન, બિન્દુ સમાન લાગશે. મોક્ષ-સુખને વિચાર કરે તે દૈવી સુખ પણ તૃણ સમાન લાગશે. મનનપૂર્ણ સદ્દવિચાર, માનવીના આચારને સુધારે છે. આ ચાર જીવનમાં રહેલા અનાચારને દૂર કરે છે. .
માટે જ ચિન્તન કરે તે પરબ્રહ્મનું કરે. કારણ, આ આત્માને પરબ્રહ્મનું પદ પ્રાપ્ત કર્યા વિના ક્યાંય સુખ મળનાર નથી !
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાણી પરોપકાર માટે હે !
આજે આપણે ભાવાને વિચાર કરીએ છીએ. ભાષા, એ માનવીની અપૂર્વ સિદ્ધિ છે. માણસના મનના ભાવનું એ વાહન છે. ભક્તિ અને ભાવ; સ્નેહ અને સૌહાર્દ ભાષાના માધ્યમ દ્વારા વ્યક્ત થાય છે, અંદર ઘૂંટાતું તત્ત્વ, આ ભાષા દ્વારા બહાર પ્રગટ થાય છે.
આ ભાષા માણસ અને પશુ બંનેને મળી છે, પણ માણસની ભાષાને અનુવાદ બીજી ભાષામાં થઈ શકે છે. અંગ્રેજ અંગ્રેજીમાં બેલે, તે તેને અનુવાદ ગુજરાતીમાં થઈ શકે, ભારતવાસી હિન્દીમાં બોલે તે એને અનુવાદ અંગ્રેજીમાં થઈ શકે. પણ કૂતરાની ભાષાને અનુવાદ બિલાડાની ભાષામાં થાય? આ રીતે માણસની ભાષા, પશુની ભાષાથી વિશિષ્ટ છે. પણ એથી ય વધારે મહત્તા તે એ છે કે માણસની ભાષા, કોઈકના વિકાસ અને પ્રેરણાનું પ્રબળ સાધન બની શકે છે, અને આ જ ભાષાને વિવેક વિના ઉપયોગ થાય તે કંઈકના ઉદ્વેગ, પતન અને વિનાશનું નિમિત્ત પણ બની બેસે છે. માટે આપણે વિચાર કરવાને છે કે ભાષા કેમ વાપરવી?
તમે જાણે છે કે સારી અને કિંમતી વસ્તુ ઉપર ચોકી હોય, પહેરે હોય; આ ભાષા પર પણ તેમ જ છે. બત્રીશ
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૧]
વાણુ પરોપકાર માટે હો! તે દાંત રૂપી જેના ચોકિયાત છે અને બે હોઠ રૂ૫ જેની આસપાસ કિલ્લા છે, એવી જીભમાં ભાષા છે. ભાષા કેવા રક્ષણ નીચે છે!
કટ, વીંછી કે સર્પ જે ન કરી શકે તે આ ભાષા કરી શકે છે. સર્પનું ઝેર ઉતારી શકાય, પણ જીભના ડંખનું ઝેર કાતિલ છે. આ ઝેર તે ભવોભવ ચાલે. એટલે મહાપુરુષે કહે છે કે પરોપકાર માટે વચનને વ્યવહાર કરજો! - વિવેકી કરતાં, અવિવેકી માણસો ઘણું છે. તે એવું બોલે કે આપણને સાંભળતાં પણ શરમ આવે. એ પણ માણસ છે, છતાં એમના મગજમાં આવી ખરાબ વાતે કેમ આવી? એમની વાણુંમાંથી આવા ખરાબ શબ્દો કેમ ઝર્યા? તે જરા વિચારે.
જીભ તે પવિત્ર વસ્તુ છે. એના પર પ્રભુનું નામ રમે. મા સરસ્વતી એના પર વાસ કરે, અને બ્રાહ્મીનું જ્યાંથી અવતરણ થાય છે એ જ જીભ, આજે કેવી રીતે લેકે વાપરી રહ્યા છે, તેને શાંતિથી વિચાર કરીએ તો લાગે, કે માણસે વાણીના વ્યવહાર વખતે, વિવેકને અને વિચારને વિસરી જાય છે. - તમારી જીભથી તમે તમારું ને પારકાનું ઘણું ભલું કરી શકે છે. આ જીભ વડે સારું ખાઈ શકાય છે, સારું પિી શકાય છે તે સારું બેલી પણ શકાય છે. જેવા માણસના સંસ્કાર !
એક દિવસની વાત છે. ઇંગ્લેન્ડથી ખાસ હોંશિયાર એક એલચીને હિન્દુસ્તાન મેકલવામાં આવ્યો હતો. અહીં આવી
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪૨ ]
ચાર સાધન તેણે એ જ કામ કરવાનું હતું, કે હિન્દુસ્તાનના રાજાઓ . કેવા છે? રાજનીતિ કેવી છે? તેઓમાં સમજણ કેટલી છે? આ બધું જાણીને એણે ત્યાં જઈ હેવાલ રજૂ કરે.
અહીં આવીને એ સીધે લખનૌના દરબારમાં બેઠે. એની અંગ્રેજી ભાષા, રાજવી જાણતું ન હતું. રાજવીની ભાષા, અંગ્રેજ જાણતો ન હત; એટલે વચ્ચે દુભાષિયે રાખવામાં આવ્યું. તે અંગ્રેજીનું ઉદ્દે કહે, ને ઉર્દૂનું અંગ્રેજી કહે.
* * *
એ જમાનાના નવાબે નાચમાં, મુઝરામાં, નૃત્ય ને મહેફિલેમાં મસ્ત હતા. તેઓને પિતાના રાજ્યની કે પ્રજાની ચિંતા ન હતી. બધું ય કામકાજ રાજ્યના મંત્રીઓ કરી લેતા.
નવાબે ઇંગ્લેન્ડના એલચીને પ્રશ્ન કર્યો: “તમારા રાજાને બેગમે કેટલી છે?” દુભાષિયે રાજનીતિમાં નિપુણ હતું. તેણે વિચાર્યું કે જે આ પ્રમાણે હું અંગ્રેજને પ્રશ્ન પૂછીશ તે તેને લાગશે કે આ નવાબે એકલી ભેગની જ વાત કરે છે. એટલે દુભાષિયાએ ફેરવીને પૂછ્યું: “આપના કેબિનેટમાં કેટલા સભ્યો બેસે છે?”
એલચીએ જવાબ આપ્યો ૨૧૨. દુભાષિયાએ નવાબને કહ્યું –૨૧૨ બેગમે છે.
પછી નવાબે પૂછાવ્યું કે તેના શાહજાદા કેટલા છે? એનું ભાષાંતર દુભાષિયાએ કરીને પૂછયું : “તમારી કેબિનેટના મેમ્બરને કેટલું ભથ્થુ મળે છે? ચૂંટણી તમે કેવી રીતે કરે છે?”
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાણી પરોપકાર માટે હે!
[૪૩] . નવાબે આમ એલચીને વાતમાં બંગલા કેટલા, કૂતરા કેટલા ને મહેફિલ કરવાના સ્થાને કેટલાં? આ જ વાતે પૂછી. તેના જીવનમાં ભારેભાર વિકાર અને વિલાસ હતે. જ્યારે તેને અનુવાદ કરી રાજનીતિજ્ઞ દુભાષિયાએ રાજ્યનું વ્યવસ્થાતંત્ર કેવું છે? કર તમે કેટલે લો છે? આમ આખી વાત એલચીને ફેરવીને પૂછી.
આ વાર્તાલાપથી એલચીને થયું કે હિન્દુસ્તાનના રાજાઓ ભલે કંઈ ન જાણે, પણ રાજનીતિમાં આપણાથી ઊતરે એવા નબળા નથી. આ પ્રભાવ જે પડ્યો, તે વિશિષ્ટ વાણથી પડ્યો.
‘ઘરમાં ઘી બરાબર વાપરે તે તેની રસેઈ સારી બને. પણ ઘીને ૧૦૮ વાર ધૂઓ તે એ ઝેર બને. તમારા વચનમાં કટાક્ષ હોય, કટુતા હોય, બડાઈ મારવાની ને બીજાને ઉતારી પાંડવાની ભાવના હોય તે તે ડંખ રૂ૫ જ નિવડે ને?
આપણે સામા માણસનું માન જળવાય તેવું, ઓછું પણ ગૌરવતાભર્યું વચન બેલવું જોઈએ. અહંકારથી માણસ શેભતે નથી, અલંકારથી શેભે છે. માનવીના આ અલંકાર એટલે પોપકારી વચને.
માણસમાં રહેલા આત્માને માન આપતાં શીખવું જોઈએ. શી ખબર કે અહીં નીચે બેઠેલો આત્મા પણ આવતી કાલે ઉચ્ચ ગતિએ જનારે હાય! શિખ્યા હોવા છતાં મૃગાવતી, ચંદનબાળા કરતાં પહેલાં કેવળજ્ઞાન પામે છે. તાપસે, ગૌતમસ્વામી કરતાં પ્રથમ કેવળી બને છે.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪૪ ]
ચાર સાધન
જેમ મેટરમાં સારી બ્રેક હાય, તેા અકસ્માત થતા . અચે છે, તેમ વાણી પર બ્રેક હાવી જોઇએ. ખેલવાનુ ઘણું મન થઇ જાય, ત્યારે એને કહેવું: ઘેાડા સમય માટે તુ ચૂપ થઇ જા.
6
,
આત્માની શક્તિ, આંકડાથી નથી માપી શકાતી. આપણે છદ્મસ્થ છીએ. માણસ-ભૂલને પાત્ર છે, એ ભૂલને સુધારવા માટે વાણીને પવિત્ર રાખે. એના માટે આપણે ત્યાં મારીી, ક્ષમા ને મિચ્છામિ દુક્કડં વપરાય છે.
ઇતિહાસનાં પાનાં વાચતાં કે સાંભળતાં તમે એવું કાંય જાણ્યુ` છે કે મૌનથી કયાંય ઝઘડા થયા હૈાય ? લોકો કહે છે કે મહાભારતનું યુદ્ધ જુગારમાંથી ઊભું થયું, પણ તમને યાદ આપવા માગું છું કે ખેલતા આવડ્યું નહીં, એટલે એ ઊભું થયું !
દુÜધન ઉતાવળથી મહેલમાં પ્રવેશ કરે છે. સામે બારણું છે. એમ કલ્પી, એ અંદર જવા જાય છે, ત્યાં એ કાચ સાથે અથડાઈ પડે છે. જે દરવાજો કલ્પ્યા, એ કાચ હતા. તેમાં ખારણાનું પ્રતિબિંબ હતુ. આમ એ ભ્રમથી અથડાઇ પડે છે.
તે પાછા ફરે છે. દ્રૌપદી, સામેના ઝરૂખામાં ઊભી છે. તે આ બનાવ જોઈને હસી પડે છે, અને વ્યંગમાં કહે છેઃ ‘આંધળાના દીકરા પણ આંધળા જ હોય ને!’
દુર્ગંધનને થાય છે, આ તે। દ્રૌપદી દ્વારા મારું અને મારા વડીલાનું અપમાન થયું! માણસ જીવનભર પેાતાના અપમાનને યાદ રાખે છે. માણસ મરે છે, ત્યારે પણ એ
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાણ પર પકાર માટે હે!
[૪૫] અપમાનને યાદ કરતે કરતે મરે છે. આમ તેનું વેર પરં. પરાએ પણ બંધાય છે. ઈ. સ. ૧૯૧૮માં જર્મનીને જે ગુલામ ન બનાવ્યું હતું, તે હિટલર ન પાકત. હિટલર એ અપમાનની ખેતીને પાક છે, વેરનું પરિણામ છે.
સામાને નમાવીને સમાધાન ન કરતાં. તેમાં તમે જીત્યા એમ માને છે, પણ યાદ રાખજો કે, કેઈને પાડીને તમે ઊભા નહીં રહી શકે. તમારાથી બીજે કઈ બળવાન નીકળશે, ને એ તમને પાડશે. એટલે પ્રભુ મહાવીર કહે છેઃ પ્રેમના વારિથી કોઇને ધૂઓ ૩પમેળ ફળે હિમ્ ! * દ્રૌપદીના શબ્દથી વેરનાં બીજ વવાય છે ને તેમાંથી મહાભારત નિપજે છે. અપમાન એ ડંખ છે. તે સહેલાઈથી પિગળતો નથી. વેર લઈને જ એ શાંત થશે. એ તે આત્માને, કઠેર પથ્થર જે બનાવે છે. | દુર્યોધનના કપાળમાં ચોટ લાગી હતી. એ એણે સહી લીધી, પણ દિલમાં લાગેલા વાણીનાં તીર એ સહી ન શક્યો. એણે ત્યાં જ મનમાં સંકલ્પ કર્યો–“મને આંધળાનો દીકરે કહે છે, તેને નિર્વસ્ત્ર ન કરું તે હું દુર્યોધન નહીં !”
ભગવાનને ચંડકૌશિક ડંખ મારે છે. શરીરમાંથી ધારા વહે છે. જવાબમાં પ્રભુ ઉગ્ર બનતા નથી. વાણીના પ્રહારે કરતા નથી. શાંતિથી “બુઝ બુઝ” કહે છે. ભગવાન સપને પ્રતિબંધિવા, શાંત કરવા અમૃત વાણી વરસાવે છે. ત્યારે તે માથું નમાવી, શરણું સ્વીકારી, જીવન માટે અણસણ લે છે.
તમારા જેવા જે એ અવસરે હય, તે કહેશેઃ “દીકરા, ક્યાં ગયું હવે તારું બળ? જોયું ને લેહીને બદલે અહીં
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૬]
ચાર સાધન દૂધ વહે છે!” શબ્દમાં જાદુ છે એ ઝેર પણ છે, અને અમૃત પણ છે. શત્રુને પણ મિત્ર બનાવી શકાય છે. આ
શ્રાવકનું લક્ષણ ધું? જે રે જ સાંભળે તે શ્રાવકે તે સમજણ ને શ્રદ્ધાપૂર્વક સાંભળે છે. કારણ-સાંભળનારને સમજણ આવે છે; સાચું ભાન થાય છે. આત્મા ભૂખ્યો છે. તેને ખેરાકની જરૂર છે. તે ખોરાક મળે ક્યાંથી? વાણીમાંથી. વાણી સારી તે આત્મા સારે.
માણસની માણસાઈને સમૃદ્ધિથી માપવામાં આવતી નથી; મપાય તે તે દિલથી જ અપાશે. કેઈને હલકો ન પાડે. અપમાન કેઈનું કેઈ દિવસ ન કરે. નહિ તે માણસની રાખમાંથી આગ ભભૂકી ઊઠશે; એમાંથી અવાજ નીકળશેઃ આણે મારું અપમાન કર્યું છે !
પાંડે વનમાં ગયા. શ્રીકૃષ્ણ દુર્યોધનને સમજાવવા ગયા; “તું વધુ નહીં તે પાંચ ગામ પાંડેને આપ, હું તને ધર્મ સમજાવવા આવ્યો છું. એમણે ઘણી સુંદર વાતો કહી, પણ તેણે એ ન સાંભળી. | દુર્યોધને કહ્યું: “આપનું બધું તત્વજ્ઞાન હું સાંભળીશ. પણ આ તકે નહીં. આપની વાત સુંદર છે. પણ ધર્મને ઉપદેશ સાંભળવાને આ અવસર નથી.”
“આપ ધર્મની વાત કરે છે. હું મૂર્ખ છું, એવું પણ કાંઈ માનશે નહીં, આ બધું સારી રીતે જાણું છું, પણ તેને હું સ્વીકારી શકતા નથી, તેના માર્ગે જઈ શકતો નથી. એક સ્ત્રીની લાજ લેવી એ ભયંકર અધર્મ છે, એ હું જાણતું નથી, એવું પણ કાંઈ નથી. પણ મને દુઃખ છે કે એવા અધર્મના માર્ગથી હું પાછું વળી શકતું નથી.” *
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાણી પરોપકાર માટે હે!
[૪૭] તેના હૃદયમાં દેવત્વ નહતું પણ વેરભાવ હતું. દેવત્વ હેત તે ક્ષમાને માર્ગે દોરાત, પણ તેના હૃદયમાં દૈવને બદલે દૈત્ય છે. નહીં તે આવું થાય?
દુર્યોધન કહેઃ “હું આપને ધર્મ સાંભળું છું, પણ મારું અંતર સાંભળતું નથી. ખરી રીતે તે, હું આ માર્ગે જવા પણ માગતો નથી. પણ મારું તન-મન-એ માગે મને ઘસડી જાય છે. આ ઉપરથી વિચારે કે આ બધું કેણ કરાવે છે? પેલા કટુ શબ્દ!
શબ્દ ઉચ્ચારતી વખતે કોઈ વિચાર ન કર્યો, એટલે આખો રણસંગ્રામ ઊભો થયો. વાણીમાં જેટલી તાકાત છે એટલી અણુ બોમ્બમાં નથી.
મંત્ર એ શું છે? મંત્રથી દેવતાને અહીં પૃથ્વી પર બોલાવાય છે. તે દેવતાઓ કઈ શક્તિથી અહીં આવે છે? તે મંત્રશક્તિથી આવે છે. મંત્ર એટલે શબ્દ. શબ્દમાં અદ્રશ્ય તાકાત પડેલી છે.
કૂતરે નજીક આવતું હોય તે હડ-હડ કરો તે તરત એ ભાગી જશે. એમ માણસને કહો “પધારે શેઠ” તો તે જરૂર આવવાને. પણ જમાડ્યા પછી કહો કે તમારા જેવા બેકારે અહીં ઘણા આવે છે; જમાડવા પડે એટલે જમાડીએ છીએ; " આટલાં અશિષ્ટ વચનેથી સારામાં સારું ખાધેલું પણ બળીને ભસ્મ થઈ જાય છે.
જ્યારે એક ગરીબ, સૂકે રેલે આપીને કહે-“તમારા જેવા મહાપુરુષનાં પગલાં અમારા જેવા ગરીબના ઘરમાં
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૮]
ચાર. સાધન ક્યાંથી ?” તે જમનાર પર કેવી અસર થાય? શબ્દોને કેવો જાદુઈ પ્રભાવ છે!
મને એક દશ્ય યાદ આવે છે. એક ભિખારી બહુ જ વૃદ્ધ અવસ્થાએ ભીખ માગતો હતો. તે રસ્તામાં લાંબે હાથ કરી ઊભે હતો. તેને માગતા આવડતું હતું, પણ એ બેલ્યા વિના જે મળે તેથી એ સંતોષ માનતે.
માગ પરથી અનેક જતા. કોઈ જોયા કરતા, કેઈ હાંસી કરતા. કેઈ પૈસે બે પૈસા આપતા. કેઈ ટીકા પણ કરતા. માણસની જાત ઘણી વિચિત્ર છે. માણસ કંઈ ન કરી શકે, તો ટીકા તે કરી શકે. જે લેકે કંઈ નથી કરતા, તે બેઠા બેઠા આ કામ સરસ રીતે કરતા હોય છે!
આ વૃદ્ધ ભિક્ષુક પાસે થઈને, એક સજજન પસાર થયે. તેને કંઈક આપવાની ભાવના થઈ ખિસ્સામાં હાથ નાખે. કાંઈ ન મળ્યું. બધાં ખિસ્સાં જોઈ લીધાં. કાંઈ ન મળ્યું. પાકીટ ઘેર રહી ગયું હતું.
તે સજજનને આપવું હતું, પણ આપી ન શક્યો. મનમાં દુઃખ થયું. તેણે ભિખારીને સહાનુભૂતિભર્યા મીઠા શબ્દમાં કહ્યું: “દાદા, આજ ખિસું ખાલી છે. દિલ છે, પણ દ્રવ્ય નથી, શું કરું? મારા ઘરે આવશે?”
વૃદ્ધ જવાબ આપે : “ભાઈ, ઘણું ઘણું આપે છે. પણ એના કરતાં તમે તે ઘણું ઘણું મને આપ્યું છે. તમે જે સ્નેહભરી સહાનુભૂતિ બતાવી તે મારે મન ઘણું છે. ધન ઘણું આપે છે, પણ મન કઈ આપતું નથી. સ્નેહને શબ્દ કેઈન મેંએથી સાંભળ્યો નથી. આજે તમે મને
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાણી પરાપકાર માટે હે !
f ૪ }
એ સાચા સ્નેહભીના શબ્દો આપ્યા છે! અને એ વૃદ્ધની આંખના ખૂણે એક આંસુ ઝૂલી રહ્યું.
માણસ માણસને મળે ત્યારે વાતા દ્વારા વિચારને વિનિંમય થવા જોઇએ. તેને બદલે એકબીજાની નિંદા અને કાપવાનુ શરૂ કરે તે શુ ચેાગ્ય છે? માનવી પાસે શબ્દનું શસ્ત્ર છે પણ તેના સદુપયોગ નથી. જે એને સદુપયોગ થાય તે આ સંસાર સ્વર્ગ અને; આ ઉજ્જડ જીવન નદનવન બને.
જ્ઞાનીએ કહે છે કે વાણીથી પરેાપકાર થાય તે ખેલે, અન્યથા મૌન રહેા. ન ખેલતાં આવડે તે મૌન રહેવુ' એ સુજ્ઞનું ક∞ છે. માટે જ ત્રણે લેાકરૂપી ભાલમાં, તિલક સમાન થવા. ચોથું સાધન વાણી કહ્યુ` છે. વાણી એ માણસતુ ભૂષણ છે. આ આભૂષણથી માણસ શેલે છે. આના દ્વારા એ ઘણાને સહાયક બની શકે છે; ઘણાને શાતા આપી શકે છે; ઘણાને પ્રેરણા આપી શકે છે; વાણી દ્વારા એ ઊંચામાં ઊંચા સ્થાને પહેાંચી શકે છે. માટે વાણીને વિચારી-ને, વિવેકના વસ્ત્રથી ગાળીને વાપરવી,
તમારી પાસે વિદ્યા ઓછી હશે તેા ચાલશે, પણ વિવેક એ હશે તે નિહુ ચાલે. ધન એવું હશે તેા ચાલશે પણ વાણી આછી હશે તે નહિ ચાલે.
આપણા માટે આ લેાકમાં એ જ કહ્યું છે: માનવી પાસે દાન માટેની લક્ષ્મી હા; સુકૃત માટે વિદ્યા હા; પરબ્રહ્મ માટે ચિંતા હૈ, અને પરોપકાર માટે વાણી હા.
આ ચાર ભેટ જે માનવી પાસે છે-હશે એ માણસ ત્રણે ભુવનમાં તિલક સમાન ગણાશે.
*( મરીન ડ્રાઇવ પર ૨૩-૧૧-૬૩ થી ૨૭-૧૧-૬૩ સુધી આપેલ મનનીય પ્રવચન. )
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવધર્મ
શાંતિનગર જેકબ સર્કલ પર વસતાં ભાઈ-બહેનોએ, દશેરાના તા. ૨૯-૯-૬૩ ના દિવસે પૂજ્ય મુનિશ્રી ચન્દ્રપ્રસાગરજી મહારાજનું એક પ્રવચન “માનવધર્મ” પર ગોઠવ્યું હતું. એ વિશાળ મંડપમાં હજારેની માનવમેદની સમક્ષ આપેલ પ્રવચનની પ્રેરણાથી ઘણું ય મહારાષ્ટ્રિયન ભાઈ-બહેનોએ દારુ, માંસની પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી. પ્રવચનને સાર અહીં રજૂ કરીએ છીએ.
દુનિયામાં ધર્મો ઘણું છે પણ માનવધર્મ એક છે. જેન હો કે બૌદ્ધ હે, હિન્દુ છે કે મુસલમાન હો, શીખ હો કે ખ્રિસ્તી છે, પણ હકીકતમાં સૌ માનવ છે. માનવ એ મુખ્ય નામ છે, બાકી બધાં અહીં વિશેષણ છે. આજે વિશેષણ એટલાં મહત્વનાં બની ગયાં છે, કે મૂળ નામ ગૌણ બન્યું છે; અરે ! ભૂલાતું જાય છે. માનવ, એ બધાં વિશેષણોથી મુક્ત થઈને પોતાનો વિચાર કરે, તે એને ખ્યાલ આવે કે પિતાને ધર્મ છે?
તમે કુદરતમાં જેશે તે જણાશે કે દરેક ચેતન વસ્તુને કે જડ વસ્તુને, પિતાનો ધર્મ છે; પિતાને સ્વભાવ છે. અગ્નિ ઊષ્મા આપે છે, ફૂલ સુગંધ આપે છે. શેરડી મીઠે રસ આપે. છે. ધૂપ વાતાવરણ સ્વસ્થ કરે છે. આમ પ્રકૃતિ પિતાનો ધર્મ બજાવે જાય છે. વિષમ અને વિકટ પરિસ્થિતિમાં પણ
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવધર્મ એ પિતાને ધર્મ નહિ છે! એદનને બાળે તે પણ સુવાસ જ આપે છે ને ? શેરડીને કલુમાં પીસે તે ય મીઠે રસ જ આપે છે ને ? એ પિતાના સુંદર સ્વભાવને કેવાં અનુરૂપ હોય છે? પિતાને ધર્મ છોડે, એટલે તે પોતાના અસ્તિત્વને ગુમાવવું.
આજે માનવ પિતાને આ ધર્મ ભૂલી ગયેલ છે. એક કવિએ આજના માનવતા-ભૂલેલા માનવ માટે ઠીક જ લખ્યું છે :
ખીલીને ફૂલ બીજાને સુવાસ આપે છે, દીપક બળીને બીજાને ઉજાસ આપે છે; ફેક્ત છે માનવી એ-આ આખી દુનિયામાં જે પોતે જીવવા, બીજાને ત્રાસ આપે છે.”
માનવ પોતે મહાન છે, પણ એ પિતાને જ્યારે ભૂલી જાય છે ત્યારે યુદ્ધ, કલહ, કંકાસ અને કજિયા કરી, જીવનને એક યાતના બનાવી મૂકે છે. આવા માનવીને એની મૂળ ચાદ તાજી કરાવવા, મહાપુરુએ તહેવાર અને પર્વ નક્કી કર્યા છે. જેમકે, આજે દશેરા છે. લેકે રામ-રાવણની કથા આજે યાદ કરવાનાં. સીતાના સતની કથા સંભારી, પ્રેરણા મેળવવાનાં. સત્ય દ્વારા થયેલા રામના વિજયની ગૌરવગાથા સંભારી, સત્યના અને શિયળના માર્ગે આગળ વધવાની પ્રતિજ્ઞા લેવાનાં. નવપદના આ દિવસમાં, શ્રીપાલચરિત્ર માણસને સજજન અને દુર્જનને ભેદ બતાવે છે. ધવળશેઠની દુજનતા પર શ્રીપાલની સજજનતાને જે અપૂર્વ વિજય થયે, તે પ્રાગૂ ઐતિહાસિક પ્રસંગ યાદ કરાવી, માણસને
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ક્રૂર ]
ચાર સાધન
એ સજ્જનતાના માર્ગે દોરે છે. પ એ માણસને જગાડનાર એક એલામ છે.
ઘણા કહે છે: પ્રકૃતિ તે જડ છે. તમે જડની ઉપમા કેમ આપે છે ? પણ પ્રકૃતિમાં કેવી વ્યવસ્થા અને કરામત છે, તે વિચાયું છે ? સૂર્ય કેવા નિયમિત ઊગે છે ? એ કાંઈ તમારી પ્રાર્થનાની પ્રતીક્ષા નથી કરતા. સમય થતાં એ આકાશમાં દેખાયા જ હોય. સાગરમાં ભરતી અને એટ પણ કેવાં નિયમિત આવે છે! અરે, આ ઘડિયાળ પણ કેવું સમયસર એલામ વગાડે છે! માણસ ઊંઘી જાય છે પણ એ ન ચૂકે. ચેતનવંત માણસને, આ જડ એલામ ઊંઘમાંથી જગાડે છે ! આવી રીતે, પ' પણ એલા'ની જેમ, માણસને યાદ અપાવે છે કે તારા ધમ શા છે ? .
માણસ જો પોતાના ધમ સમજે, તે એ મિત્ર છે; ન સમજે તે એ દુશ્મન છે; વહેમના પડછાયા છે.
એક ધમ શાળામાં બે માણસ સાથે રાતવાસેા રહ્યા, અને બાજુબાજુમાં ગાદલાં નાખીને સૂતા. તેના ખીસ્સામાં પૈસા છે. એકને થાય 6 : આ કડકે છે. ’ બીજાને થાય છે : ૮ પેલા કડકે છે. ’ એ તે સ` સામાન્ય છે ને કે જેની પાસે ધન હોય, તે સામાને નિન પણ માને ને કદીક ચાર પણ માંને. અને સાથે સૂતા, પણ અવિશ્વાસને લીધે એકેને ય ઊંઘ ન આવી. સવાર પડી. કેકે પૂછ્યું ત્યારે એમણે કહ્યું : “ અમે બંને સાથે રહ્યા. સાથે ઊંઘ્યા. ’ તત્ત્વચિંતક તા પૂછશે કે સાથે ઊંધ્યા કે સાથે જાગ્યા ? સાથે સાથે રહ્યા કે દૂર દૂર રહ્યા ? એમની વચ્ચે તેા અવિશ્વાસની તાનિંગ દિવાલ હતી; ત્યાં સાથે કયાં રહ્યા ?
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવધર્મ
[ ૫૩ ] આજે માણસની સ્થિતિ આ છે. ઉપરથી એ માણસ છે, પણ અંદર તે અનાદિકાળથી ચાલી આવતી પશુતા જ હજુ એનામાં બેઠી છે. ક્રોધ કરે છે, ત્યારે માણસ કે દેખાય છે? લાલ લાલ ડેળા કાઢતે, આવેશના ફેંફાડા મારતે અને વાણીમાંથી વિષ વર્ષાવતમાણસ સર્પન સંસ્કાર નથી સૂચવતો? આ વળગેલી પશુતાને માણસે ટાળવાની છે અને તે માટે પિતાને ધરે વિચારવાનું છે.
પિતાના સ્વરૂપના વિચાર વિના, સ્વત્વ આવે તેમ નથી, અને પરવ ટળે તેમ નથી. વિચાર કરતાં, સ્વધર્મ સમજાય. ચાણસને ધર્મ છે ? પહેલે નિયમ તે મિત્રી, અગર નિઃસ્વાર્થ પ્રેમ. માણસમાં અને પશુમાં અહીં ભેદ તરત જણાઈ આવે. ઉત્તમ માણસ નિઃસ્વાર્થ પ્રેમ કરી શકે છે, પશુ નહિં કરી શકે. કૂતરું માલિકને ચાહે છે. માલિક આવે ત્યારે નાચે, કૂદે, પેટ બતાવે, પગ ચાટે કારણ કે માલિક તેને રોટલે આપે છે. પણ તે જ કૂતરું બીજા અજાણ્યા માણસને જોઈ ભસવાનું. જ્યારે માણસ નિઃસ્વાર્થ ભાવે, પ્રેમને માટે જ પ્રેમ કરે છે.
તમારે મુંબઈથી બેંગ્લોર જવાનું હોય, તમારી પાસે ભાતું હોય, ભૂખ લાગે ત્યારે સુખડીને ડબો ખાલી ખાવા બેસો ત્યારે પાટિયા પર જે સહપ્રવાસીઓ હોય તેને આમંત્રણ આપીને, ધરીને કહે છે ને કે, ભાઈ, કંઈક લેશે? આમ બોલવા, પાછળ તમારે માનવપ્રેમ છૂપાયેલો છે. પ્રેમ તે હાથ લંબાવે છે. પિતાના માટે બનાવેલી સુખડી બીજાને ધરવાની એ ઉદારતા બતાવે છે. આપ્યા વિના ખાય તે માણસનું દિલ ઝંખે. આમ પ્રેમ-મૈત્રી આગળ વધતાં, વધારે નિર્મળ અને શુદ્ધ બને છે. સંતને પ્રેમ છે? એમને
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૪]
ચાર સાધન માણસ ગમે તેમ સંભળાવે તો ય તે અનુકંપાથી કહે છે :
બરાબર છે. તું હજુ નાનું બાળક છે. બાળકને વિવેક ના હોય; એ તે ધૂળ પણ મેંમાં નાખે. પણ મા એને ધૂળ ખાતે બચાવે છે. એ એને ઝૂંટવીને લઈ લે છે. તું બાળક છે એટલે આ ધૂળ જેવા શબ્દો તું મેંમાં ભરે છે. તને બચાવ જોઈએ.” આમ સંતે સહન કરીને પણ જગતને શાંતિ અને શીતળતા આપે છે.
માણસ જેમ પિતાની જાતને જેતે થાય તેમ તે વધારે અને વધારે ઉદાર અને ઊંચો થતો જાય. પૈસાદાર, પૈસા કમાય છે ત્યારે કે કઠોર હોય છે ! પણ એની માનવતા જાગે છે ત્યારે, એ હજારની અને લાખોની સખાવત કરે છે ને? સામાન્ય માણસે, જે પાયધુનીથી અહીં સુધી પગપાળા ચાલીને આવે છે, તે પણ ભૂખ્યાને જોઈ પાવલી આપી દેવાના. જે પોતાની સગવડ માટે નથી ખર્ચતા, તે બીજાને આપે છે. માનવતા જાગે ત્યારે આવા સગુણ આવે અને થયેલી ભૂલ પર પશ્ચાત્તાપ થાય. આંખમાંથી આંસુ ટપકે અને સુધારવાની વૃત્તિ જાગે.
કલકત્તામાં સ્વરુપ નામે એક સુખી માણસ હતો. તે સંગના કારણે મદિરાના વ્યસનમાં લપેટાઈ ગયે. પછી તે દારુ વિના એને ચાલે જ નહિ. દારુ એના જીવનનું મુખ્ય અંગ થઈ ગયું. એક દિવસ વર્ષમાં એના બંગલાના કંપાઊડની દિવાલમાં મેટું ગાબડું પડ્યું. એણે કડિયાને બોલાવ્યા અને કહ્યું : તમારે આજે જ આ ગાબડું પૂરવાનું છે.” કડિયે કહેઃ “આજ તે હું વચનથી બીજે બંધાયેલ છું. કાલે આવીશ.” સ્વરુપ કહેઃ “ખરેખર, તું કાલે આવીશ? કરી નહિ જાય?” કડિયાએ સરળ પણ સચોટ ઉત્તર વાઃ
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવધર્મ
[૫૫] “સાહેબ, શું આપ મને દારૂડિયે ધાર છે? હું દારુ નથી પી કે બેલીને ફરી જાઊં કે ભૂલી જાઉં.”
- કડિયે તે ગયે પણ સ્વરૂપ એવા શબ્દો સાંભળી વિરાર કરતે થઈ ગયે. અરે, દારુડિયાની આટલી હલકી છાપ! એક કડિયાથી પણ હું હલકે? શું વ્યસનને કારણે માણસ આટલો નીચે ઊતરી જાય છે?—અને એ અંદર ગયે. દારૂની ઊંચામાં ઊંચી કિંમતી બાટલીઓ હતી તે લાવીને ગટરમાં ફેંકી દીધી ! . એ જ ક્ષણે એના મનમાં પ્રસન્નતાની એક લહેરકી આવી. એ હળવો હળવો થઈ ગયે. વ્યસનમુક્તિને આ આનંદ છે.
માણસ પાપથી જ્યારે પાછો વળે છે ત્યારે જે સુખ એ અનુભવે છે, તે અપૂર્વ છે. કારણ કે તે પિતાના સહજ સ્વભાવ તરફ વળે છે, મળ અને મેલથી મુક્ત થાય છે.
સારામાં સારી વસ્તુ પણ આસપાસના વાતાવરણને લીધે ખરાબમાં ખરાબ પણ દેખાય. પારદર્શક સ્ફટિકની પાછળ કાળી વસ્તુ પડી હોય તે એ સ્ફટિક, વેત શુભ્ર હોવા છતાં કાળું દેખાય.
માણસ પણ વાતાવરણ અને સંવેગોને લીધે આવે બને છે. બીડી કે દારુ પીનારને પૂછે. આ ટેવ જન્મથી સાથે લઈને આવ્યા છે કે? ખરાબ વસ્તુ એકદમ નથી કરી શકાતી. એ માટે ધીરે ધીરે ટેવ પાડવી પડે છે.
મારા દૂરના એક કાકા હતા. હું નાનો હતો ત્યારે એમની પાસે બેસતે, રમતો. એક દિવસ કહે: “બેટા,
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૫૬ ]
ચાર સાધન અહીં આવ. ચાલ જોરથી એક દમ લગાવ જોઈએ.” એમ કહી એણે મારા મેંમાં બીડી મૂકી. મેં દમ માર્યો? શું.' કહું? ગુંગળાઈ ગયે, ગળું અને મગજ ભરાઈ ગયાં; દમ નીકળી ગયે, આંખમાં પાણી આવ્યાં. ખાંસી જ ખાંસી. કાકા ગભરાયા. મેં કહ્યું : “કાકા બિસ્કીટ કે ચોકલેટ આપવાને બદલે આ દમ મારવાનું તમે શું કહ્યું? ” .
આજે ઘણાને હું વ્યસનમાં મગ્ન જોઉં છું ત્યારે મને મારા એ કાકા યાદ આવે છે. જેણે પણ બીડી કે સિગારેટ પીવાની શરૂઆત કરી હશે તેની દશા પહેલાં તો મારા જેવી જ હશે ને! ધીમે ધીમે માણસ એ ખરાબ વસ્તુઓથી ટેવાઈ જાય છે. પછી તેને તે વસ્તુ વગર ચાલતું નથી. આવી કુટેવની ટેવ પાડ્યા વિના એકદમ કાંઈ ખરાબ ન થવાય.
ગાળથી ટેવાયેલા માણસે, અલ્પવિરામ અને પૂર્ણ વિરામની જેમ હલકા શબ્દો વાપરતા હોય છે. પણ સારા માણસને એ શબ્દ સ્વપ્ન પણ મેમાં નહિ આવે, એને તમે પૈસા આપશે તે પણ એ એવા શબ્દને નહિ ઉચ્ચારે. એને એવો શબ્દ ઉચ્ચારતાં લજજા આવશે.
કળિયુગ, ધર્મરાજ પાસે આવ્યો અને પૂછયું : “હું ક્યાં જાઉં? મારે માટે જગ્યા ક્યાંય નહીં ?” ધર્મરાજાએ કહ્યું : “તું ત્યાં જઈને રહેજે જ્યાં જુગાર હેય, ચેરી હાય, અત્યાચાર હાય, દારૂ હોય.” કળિયુગ કહેઃ “દારૂ, જુગાર, ચેરી અને અત્યાચાર બધાં જ એક ઠેકાણે ભેગાં થાય તે કેમ ખબર પડે ? ” ધર્મરાજા કહેઃ “જયાં તને પસે દેખાય, ધનને ઢગલે દેખાય, ત્યાં આ ચારે વસ્તુ હશે.” કળિયુગ કહે બધા પૈસાદારને ત્યાં આ ચારે
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવધર્મ
[ ૧૭ ] હોય? ધર્મરાજા કહેઃ “ઊભો રહે. જરા સમજ, નહીં તે ભૂલ કરીશ. જે ઘરમાં ધર્મ હોય, સાધુ અને સંતનું નામ હોય, સદાચારની પૂજા હોય ત્યાં પૈસે હોય તે ય આ ચારમાનું એકે નહી હોય.” પૈસો ખરાબ છે, પણ ધર્મ અને નીતિથી એ શુદ્ધ બને છે. પૈસે આવે સાથે દુર્જન આવે; ધીમે ધીમે દુર્જનના સંગની ટેવથી માણસ ખરાબ થતો જાય, આ ખરાબીને રોકવાનો એક જ માર્ગ છે. સજજન સંગે સત્સંગ વધારી આત્મનિરીક્ષણ તરફ વળે. તમે તમને, અને તમારા કામને જોતા થાઓ, પૂછતા રહે, કે હું માનવ છું તે આજે મેં માનવને શેભે તેવું શું કર્યું? તમારે ખૂદને આ પ્રશ્ન પૂછવાને છે. ખૂદ એટલે ખૂદા-આ ખૂદ તેનું જ નામ ખૂદા. ખૂદને સમજે તે આત્મા ખૂદા છે. ખૂદ પિતાને જેનારે, બીજાની સારી વસ્તુ જોઈ રાજી રાજી થવાને. એનું મન મૈત્રીથી છલોછલ ભરેલું રહેવાનું. એની આંખમાંથી અમી ટપકવાનું. આજે લોકો કેવા માનસના થતાં જાય છે? સુખીને જેઈ બન્યા કરે. કહેઃ “કાલે અહીં રખડતું હતું, નેકરી કરતા હતા, આજે મેટરમાં જાય છે.” આ બળતરા શા માટે? આમ દુઃખી થવાથી કાંઈ વળતું નથી. સુખીને જોઈ આમ થાય અને દુઃખીને પ્રત્યે તિરસ્કાર કરે. આ જમાનાનું એ માનસ છે.
આજે નિંદા કેટલી વધી ગઈ છે? કેઈ આગેવાન થાય. કે જરા માટે થાય તે બીજા તેની નિંદા કરીને તેને નીચે પાડવા પ્રયત્ન કરશે. પણ આમાંથી એ શીખો કે કઈને ય ‘ઉત્કર્ષ થાય તે તેની નિંદા ન કરે. આંખમાં અમી ભરે. કારણ બાજુમાં તળાવ હશે તે કઈ વાર પવાલું પાણી ભરીને પીવા કામ લાગશે.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૮]
ચાર સાધન સભામાં અકબર કહેઃ “હું પાટિયા પર એક લીટી . દેરું છું, તેને ભૂસ્યા વિના, તેને અડક્યા વિના, નાની બને.” . બધા કહે નાની બનાવવી હોય તો પિતું ફેરવવું પડે, તેને જરા ભૂંસવી પડે.” બધા જ ભેંસનારા છે! ઈર્ષાનો સ્વભાવ છે કે કઈ દડે તે તેનો પગ પકડ અને પાડવો. પછી બિરબલ ઊભો થયે. પાટિયા પાસે ગયે. અકબર કહેઃ “મારી " લીટીને સંભાળજે.” બિરબલે ચૉક લીધે ને કહ્યું: “મારા . પર વિશ્વાસ રાખે. હું આપની લીટીને અડીશ પણ નહિ.” બિરબલે તે લીટીની બાજુમાં એવડી મોટી લીટી દેરી કે તેની સરખામણીમાં અકબરની લીટી નાની થઈ ગઈ. સાવ નાની, જાણે વિરાટ પાસે બટુક ! સિદ્ધાંત આ છે!તમારી લીટી મટી બનાવો. તમે કોઈને ય ગાળ દઈને એને નાને ન બનાવે. તેમ કરતાં તે માણસ પોતે જ નાને બને છે.
જેના હૈયામાં મંત્રી હોય તે બીજાને વિકાસ અને પ્રગતિ જોઈને રાજી થાય છે. અને દુઃખીને જોઈ એના હૈયામાં કરુણાનો સ્ત્રોત વહે છે. એ ભજન કરતે હોય ત્યારે ય એને ભૂખ્યા નો વિચાર આવે. શિયાળામાં એ સુંદર પથારીમાં ઓઢીને સૂતે હોય ત્યારે, એને માર્ગ પર ટાઢમાં ધ્રુજતે, ટૂંટિયું વાળીને પડેલા આત્માઓ સાંભરી આવે અને આરામથી છાયામાં બેઠેલ હોય ત્યારે ય, તાપમાં શ્રમ કરતા ગરીબો એને યાદ આવ્યા વિના ન રહે. કારણ? એ માણસ છે. માણસને દિલ છે, અને એ દિલને ધર્મ મૈત્રી અને કરુણા છે. આ કરુણાથી એનું ચિત્ત દ્રવે છે અને એને કંઈક કરવાનું મન થાય છે. એને પિતાનામાંથી કંઈક આપવાને, ત્યાગ કરવાનો વિચાર જાગે છે.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવધર્મ
[૫૯] આવા વિચારને સતેજ કરવા, જાગૃત કરવા માટે આ પર્વો છે. એ માનવના આત્માને ઢંઢોળવામાં નિમિત્ત બને છે. આ પર્વના ઉત્સાહમય વાતાવરણ દ્વારા માણસમાં પણ ઉલ્લાસ જાગે છે અને શુદ્ધ સ્વરૂપ તરફ વાળવા પ્રેરણા મળે છે.
વિશાળ ગગનના મંડપ નીચે જેમ પ્રાણી માત્ર છે, તેમ તમે આજે આ મંડપમાં જાતના, ભાષાના, પ્રાંતના અને વાડાના ભેદભાવ ભૂલી જે મૈત્રી અને પ્રેમથી મળ્યા છે, તે જોઈ સૌને આનંદ થાય છે. પણ મને તે વધારે આનંદ ત્યારે થશે કે તમે જે પ્રેમભર્યો વ્યવહાર માણસો સાથે આજે દાખવ્યો છે, એવો પ્રાણી માત્ર પ્રત્યે સદા ય દાખ. આ દિવસોમાં થતી હિંસા અટકાવવામાં તન, મન અને ધનથી સાથ અને સહકાર આપો અને પ્રતિજ્ઞા કરે તો આજને આ સમય ધન્ય અને અમર થઈ જાય........
હજી
.:
ક
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભક્તિનું–માધુર્ય
- -
-
[વૈષ્ણવ-મંદિર દરિયાસ્થાનમાં આપેલ પ્રવચન]
મનુષ્ય જન્મનું ફળ, તે મેક્ષ છે. જન્મ શા માટે મળે? મોક્ષની પ્રાપ્તિ માટે. બધે બધું જ પ્રાપ્ત થાય છે, પણ મેક્ષ તે ફક્ત મનુષ્યજન્મ દ્વારા જ થાય છે ! તે પ્રાપ્ત કરવાનાં સાધને શાં, અને ક્યા માર્ગે જઈએ તો મેક્ષ મળે, તે વિચારવાનું છે. મેક્ષને ઉપાય અને યોગ્ય સાધન ન મળે, તે અહીં જ ભટકવું પડે, જન્મ વ્યર્થ જાય.
મહાપુરુષોએ એના ઉપાય અને સાધનને જ્ઞાન, એકાંતનું ચિંતન અને ધ્યાન દ્વારા શોધી કાઢ્યાં છે. જેવી પ્રકૃતિ તેવાં સાધન.
ધર્મ એક છતાં ઉપાસના જુદી જુદી હોય, ગામ એક છતાં રસ્તા જુદા જુદા હોય. પણ અંતે એક ઠેકાણે ભેગા થાય છે. કર્મ, ભક્તિ અને જ્ઞાન. આ ત્રણે પંથ આમ જુદા દેખાય છે, પણ એ મેક્ષનાં જ સાધન છે. જીવન એટલે જ્ઞાન, ભક્તિ અને કર્મ. ત્રિવેણી સંગમ. આ ત્રણના મિલનથી સંગમનું તીર્થ બને છે. ગંગા-યમુના અને સરસ્વતી જુદી નદી કહેવાય, પણ સંગમ થાય ત્યાં ત્રિવેણુ તીર્થ બને છે.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભક્તિનું – માધુ
[ ૬ ]
એક જ સાધનને વળગેલા માણસા, આજે એકબીજાની વસ્તુને વખાડે છે. સાધના કરવાને બદલે, કલ અને કકાસમાં એમનું જીવન ચાલ્યું જાય છે. જ્ઞાનવાળા, ભણેલા જો કામળ-ભીને-આર્દ્ર ન હેાય તે એના હૈયામાં ધર્મવૃક્ષ ઊગતુ નથી. જ્ઞાની તે ભક્તિ અને ભાવથી ભરેલો હાવા ઘટે. ભક્ત પેાતાના સમય રાગમાં ન કાઢતાં, ત્યાગમાં વીતાવે છે. અહીં બેઠેલા ભાઇ-બહેના અહીં ભક્તિ માટે ભેગાં થયાં છે. નહિ તે સિનેમામાં જાત અને ત્યાં પાપ બાંધત. જ્યારે અહીં પ્રભુના ભજનમાં ચિત્તને આનંદ આપી, ભાવદ્વારા એને ઉન્નત બનાવે છે.
ન
ભક્તિની શક્તિ માણસના હૃદયને ભીનુ અને કામળ બનાવે છે.‘સૂરદાસનુ’દ્રષ્ટાંત તા સૌ કોઈ જાણા જ છે ! તે કહે છે: ‘આંખ વિનાના મને, તેા ધણી આંખવાળા દારી રહ્યો છે.’ આજે તે ધના અકસ્માત એછા થયા છે, પણ દેખતા લપસી લપસીને પડી રહ્યા છે ! માનવીના જીવનમાં કેટલા અકસ્માત છે ? રસ્તા પર પડે તે તેને કોઇ ઊભેાય કરે, પણ જીવનમાંથી પડે તે! એને કણ ઊભા કરે? આ માટે વિશ્વાસ–શ્રદ્ધાનીં આંખની જરૂર છે. વિશ્વાસ બહુ મેટી વાત છે. વિશ્વાસે દરિયામાં વહાણ ચાલે છે. શ્રદ્ધા વિના કાંય ચાલતુ' નથી.
મારી પાસે એક સુધારક ભાઈ આવ્યા. તે કહેઃ “ મહારાજશ્રી અને શ્રદ્ધામાં માનતા નથી. અમારે તેા (ફીગર અને ફૅસ) આંકડા અને દાખલા જોઇએ. ” મેં તેમને કહ્યું : “ સંસારમાં મે' એકેય એવા માણસ જોયા નથી કે જે શ્રદ્ધા રાખ્યા વિના જીવી શકે. તમે જ્યારે બસમાં બેસે છે ત્યારે તમે ડ્રાઇવરને ઓળખેા છે ? ” તા કહે, ‘ના’, ત્યારે ખસે
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ કર )
ચાર સાધન રૂપિયાના પગારદાર ડ્રાઈવર પર તમારી જિંદગીને વિશ્વાસ તમારે મૂકો પડે છે ને ! તે ડ્રાઈવર પર વિશ્વાસ ન હોય તે તમે બસમાં ન બેસી શકે. તે જ રીતે વિશ્વાસ રાખી તમારા રૂપિયા બેંકમાં મૂકે છે. વિશ્વાસ રાખી રસોઈયાની રઈ ખાઓ છે. વિશ્વાસ રાખ્યા વિના ક્યાંય ચાલી શકતું નથી. તમે વિમાનમાં જાઓ છો ત્યારે તમારી આખી જિંદગી વિમાનીને સેપે છે, તે પછી ધર્મગુરુ અને ભગવાન પર શ્રદ્ધા ન રાખો તે કેમ ચાલે?”
પરમ-તત્ત્વના દર્શક, એવા ગુરુ તે દવે છે. ગુરુ દેવતા છે. દીપકના આધારે જ અંધકારની પેલે પાર જવાય છે. સૂરદાસમાં શ્રદ્ધાને એ દીવડે હતે. તે ભગવાનનું સ્મરણ, ચિંતન કરતે, પ્રભુગુણ ગાતે, ચાલ્યો જાય છે. એનું મન ભક્તિના પાનથી તૃપ્ત બને છે. વિષયથી કઈ તૃપ્ત થયે હોય તેવું નહિ મળે. અતૃપ્તિ એ સૂકી તરસ છે. એ જાગે તેનામાં, ચિંતન-સ્મરણ ન મળે; તેના ચિત્તમાં ન મધુરતા કે સુંદરતા મળે. બધું જ લૂખું લૂખું-જાણે ધગધગતે ત. જે મળે તેને એ બાળીને ભસ્મ કરે.
સૂરદાસ ચાલ્યા જાય છે. માર્ગમાં ખાડે આવે છે. પણ એ ભક્તિથી તરબળ છે. વિશ્વાસ એને દેરી રહ્યો છે. તેવામાં કોઈ દિવ્ય હાથ આવીને તેને પકડીને દેરે છે. એ હાથને સ્પર્શ જ, દિવ્ય અને નાજુક છે. એ હાથ, માયાથી કઠોર અને રંગરાગથી શિથિલ નથી. એ હાર્થ જુદો છે. કદાચ તે સરકી જશે, તેમ ધારી સૂરદાસે તેને ખૂબ મજબૂત પકડી રાખ્યો. અંતર્યામી જાણે છે કે આ મને પકડવા માગે છે. પણ એ પકડાય? ખાડામાંથી પેલે પાર ઉતારી, એ હાથ સરકાવી લે છે, છૂટી જાય છે. કારણ કે તે બળવાન છે.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભક્તિનું માધુર્ય
[૬૩] સૂરદાસ ખાલી હાથે રહ્યા. હૃદય ભરાઈ આવ્યું. ઘણી સાધના પછી આ હાથ મ હતું, તે પણ ચાલ્યો ગયે.
- જ્યારે મળેલું પરમતત્વ ચાલ્યું જાય છે, ત્યારે ભક્તોની દશા આવી જ હોય છે. ભક્ત રડતો હોય, તે તેને દુનિયા પાગલ કહે છે. પણ એવા પાગલે જ આ પરમતત્વ પામે છે. રૂપિયાનાં કાગળિયાં ગોદરેજની તિજોરીમાં હોય છે; ભક્તિ હૈયાને અંતરમાં છે.
દુનિયામાં ઘી-દૂધ બધું મધુર છે, પણ મન જેમાં લાગે તેના જેવું મધુર એકેય નથી.
હાથ છૂટતાં સૂરદાસ કહે છેઃ “ક્યાં જાઉં? ક્યાં પિકાર કરું?” બધા પૂછે છેઃ “શું ખવાયું?” તે કહે છે: “પરમતત્ત્વને સ્પર્શી ગયે.” ત્યારે પૈસા ગણનાર કહે છેઃ
ગયે તે ગયે. એમાં શું ખાવું? પૈસા કે પત્ની તે નથી ગયા ને?” પૈસાને આવા પૂજારીઓને પેલા પ્રેમની પાગલ રીત કેમ સમજાય ?
ભક્ત વિષયને ઝેર માને છે. એમને મન એ તુચ્છ વસ્તુ છે. એને તે ગમે છે પરમતત્વ. એમાં જ એ રમે છે. તેના સિવાય કોઈ વસ્તુમાં એનું મન લાગતું નથી.
એક દ્રષ્ટાંત કહું? એક સ્ત્રી હતી. તેને પતિ બાર વર્ષે પરદેશથી આવે છે. તેના સાસુ-સસરા દીકરાને લેવા જાય છે, પણ બાઈને ઘેર રાખી જાય છે. પણ તે બાઈ જલદી જલદી કામ પતાવી એક પગદંડીએ તે પતિને નિહાળવા દેડી જાય છે. રસ્તામાં બાદશાહ અકબર એક સુંદર ગાલીચો પાથરી, નમાજને સમય થવાથી નમાજ પઢતે હોય છે. બાઈ તે
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૬૪ ]
ચાર સાધન તેની ધૂનમાં છે. તે મસ્તાની બની છે. તેને ખબર નથી કે બાદશાહ શું કરી રહ્યા છે? એ તે ધૂનમાં ગાલીચા પર પગ મૂકીને ચાલી જાય છે. તેનાં ધૂળવાળાં પગલાં, ગાલીચા પર પડ્યાં, એટલે અકબરે નમાજ પઢતાં મગજ ગુમાવ્યું. તેણે ચેકીદારને હુકમ કર્યો કે તે પાછી ફરે ત્યારે પકડીને, મારી પાસે એને હાજર કરજે. પતિના દર્શન કરી એ પાછી. ફરે છે. એનું મન પ્રસન્ન થયું છે. હુકમ પ્રમાણે માણસાએ કહ્યું: “બાઈ, તને બાદશાહ અકબર બોલાવે છે. તે બાદશાહના સન્મુખ આવી ઊભી રહી. બાદશાહે પૂછયું : “આ ગાલીચા પર પગ મૂકી જનાર તું હતી ?” તેણે કહ્યું :
જહાંપનાહ ! મને ખબર નથી. કદાચ હું પણ હોઈશ. હું પ્રેમદીવાની હતી. તે સમયે મેં આપને ન જોયા. મારા મનને કબજે ત્યારે મારા દિલના બાદશાહે લઈ લીધો હતે. મારા સમગ્ર ચિતન્યનું અસ્તિત્વ મારા પ્રિયતમ એવા મારા પતિમાં હતું. મને માફ કરે.” પણ હું આપને એક વાત પૂછું: “તે સમયે આપ શું કરતા હતા? ” બાદશાહ કહેઃ “નમાઝ પઢતે હતો.” “નમાઝ કોની? ભગવાનની ? અલ્લાહની? અને તેમ છતાં તમે મને જોઈ? અરે, એક માટીના માનવીમાં મસ્તાની બનેલી હું, આપના જેવા બાદશાહને પણ ન જોઈ શકી, અને તમે ભગવાનમાં મગ્ન હોવા છતાં, મારા જેવી એક સામાન્ય સ્ત્રીને જેઈ! તે પછી હું કેમ માનું કે આપ ત્યારે નમાઝ પઢતા હતા ? ” આ સાંભળી બાદશાહ વિચારવા લાગ્યા : “ખરે જ મારું અંતર હજી ભક્તિથી દેવાયું નથી.” સાબુ પાણી, ચેખાં હોય તે જેમ કપડામાં મેલ રહે નહિ, તેમ ભક્તિભીનું અંતર, વિષયવાળું હોય નહિ. ભક્તિની આરાધના આજે બહુ ઓછી દેખાય છે. સાચી ભક્તિ હોય તે પ્રસાદ વેચાય નહિ
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભક્તિનું માધુર્યો
[ પ ] પણ વહેંચાય! ભક્તિ એ તે હદયને ધોઈ, મનને શુદ્ધ કરવાને માટે છે. આવી વ્યક્તિ આવે તે જ્ઞાન, ભક્તિ અને કર્મને મેળ મળે. તે જીવન આ ત્રિવેણી સંગમથી પ્રયાગ બની જાય છે.
અકબર બાદશાહે બાઈને સેનાનો હાર આપતાં કહ્યું : બાઈ તારામાં જેવી પતિભક્તિ છે તેવી મારામાં પ્રભુ ભક્તિ ય નથી.”
સૂરદાસ રડી રહ્યા છે. હાથમાં આવેલું ગયું, પણ રડતાં રડતાં એને એક વિચાર આવ્યઃ ગયું, પણ ક્યાં ગયું? હાથ મરડીને ગયું ? સૂરદાસ ભગવાનને કહે છે :
હાથ મરોડ કે જાત હો, દુર્બલ જાને મેય; અંતર મેં સે જે ખસે, તે મર્દ બકુ મેં તેય.”
ભગવાન! તમે બળવંત છે, હું નબળું છું. આપ પર્વતને અંગૂઠાથી ડેલાવી શકે તેમ છે. તમે મને દુર્બળ જાણી હાથ મરોડી ચાલ્યા જાઓ પણ તમે જે મારા અંતરમાંથી ખસે તે હું તમને મર્દ કહું ! ભલે તમે ખસી જાઓ પણ તમારી તે જેમય મૂર્તિ તે મારા હૈયામાં છે. અંતરનાં અણુએ અણુમાં છે. - અંતર જે પિતાના હાથમાં છે, તે ભક્તિ અંતરને ભીનું ભીનું કરે છે. ભીના હૃદયમાં ભગવાનના ભાવ ઊભરાય છે. એવા હદયમાં શુષ્કતા કે કઠેરતા આવતી નથી. ભગવાનને યાદ કરીને એ ભાવથી રડી પડે છે. - ભક્તને અગ્ય કાર્ય કરતાં આંચક લાગે છે. ખરાબ કાર્ય થઈ જતાં, ભગવાન મારી પાસેથી ખસી જાય છે, એ એને અનુભવ થાય છે. દુનિયામાં કેઈ ન જાણે,
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬ ]
ચાર સાધન પણ અંતર્યામી તે બધું જ જાણી રહ્યો છે. દુનિયાને સુપ્રિમ જજ તે તમારો આત્મા છે, અને તે ભક્તહૃદયના સિંહાસન પર બેઠો છે.
ભક્તનું હૃદય નીતિમય હોય છે. એક બાજુ કર્મ અને બીજી બાજુ જ્ઞાન હોય છે. જ્ઞાનથી પ્રકાશ અને કર્મથી ગતિ મળે છે. ભક્તિ વચમાં શોભે છે, ને અવલોકન કરે છે, એટલે ભક્તિને વચમાં રાખી છે. આમ જ્ઞાન અને કર્મ સાથે ભક્તિ તે હાવી જ જોઈએ. .
એક સામાજિક કાર્યકર ભાઈ હતા. કાર્મ બહુ કરે, પણ કડવી બદામ ખાધી હોય તેવું સાંજે તેમનું મેં હોય. એક વખત એ પસાર થતા હતા. રસ્તામાં એક વણજારણ બાઈ ઘંટી દળતાં ભજન ગાઈ રહી હતી. પેલા ભાઈ ઊભા રહ્યા અને પૂછ્યું: “બેન, તમને એક વાત પૂછું? તમે કામ કરતાં ગાઓ છે શું કરવા? દળતાં ગાવું અને ગાતાં દળવું આ બે કામથી થાક ન લાગે? મૂગાં મૂગાં દળે તે થાક એ છે લાગે ને!”
વણઝારણે કહ્યું : “ભાઈ! ગીત વગરનું કાર્ય એ તે વૈતરું કહેવાય. શ્રમમાં સંગીત હોય તે એ કાર્યમાં ભાવ આવે. સંગીતમાં શ્રમ હોય તે મન ઉજજવલ થાય. ગીત વગરનો શ્રમને રોટલે તે કૂતરાને નાખીએ તે એ પણ ખાઈને ભસવા લાગે, બટકાં ભરે. ગીત વિનાનું કામ એ તે કંઈ કામ છે?” આ સાંભળતાં પેલા ભાઈને તત્વ સમર્જાઈ ગયું.
આજે માનવ બચકાં ભરતે ને ભસતે સંભળાય છે, કારણ કે એની પ્રવૃત્તિ પાછળ કઈ સંગીત નથી. એ માત્ર સત્તા અને શ્રીમંતાઈની પાછળ જ દેડી રહ્યો છે.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભક્તિનું માધુર્ય
( ૬} * જ્ઞાન અને કર્મ સાથે ભક્તિનું માધુર્ય આવી જાય ત્યારે જ એમાંથી કાર્યને સંવાદ પ્રગટે છે. જીવન કાંઈ વૈતરું નથી, સંવાદ છે. સાચે ધર્મ સંવાદમાં છે. જેમ તંબૂરાને તાર સંવાદમાં હોય છે તેમ જીવનનો તાર પણ સંવાદમાં જોઈએ.
બુદ્ધને એક ભકતે પૂછયું: “ભન્ત ! જીવન કેવું હોવું જોઈએ?” એમણે કહ્યું: “સારંગીને તાર જેવું. શિથિલ પણ નહિ, કઠણ પણ નહિ.” તાર શિથિલ હોય તે સંગીત નીકળે? ને; તેમ તાર કઠણ હોય તે સૂર આકરા નીકળે. ‘તાર મધ્યમ જોઈએ. તેમ જીવન પણ ન ભેગમાં હય, ન નિરસતામાં હેય. એ ભક્તિમાં સહજ પ્રસન્ન હોય.
ભગવાન મહાવીરે કહ્યું છેઃ “જીવન આંબા જેવું હોવું જોઈએ.” આંબે મીઠે મધુર છે. મધુરતા વર્ષોથી ચાલ્ય જાય છે. દુનિયાની કટુતા, કજિયાને એ પચાવી લે છે. તેમ ચાણસે જીવનની કટુતા સમતામાં ઓગાળી મધુરતા સર્જાવાની છે, ચંડકૌશિકના ઝેરને પચાવી દૂધની ધારા વહાવવાની છે.
અહીં આવવા માટે પ્રારંભમાં તમે મારો આભાર માન્ય. પણ એ તે મારું કર્તવ્ય છે. મેઘ જેમ ધરતીના પ્રત્યેક ખૂણે વર્ષે છે, તેમ સાધુએ પણ સ્થળે સ્થળે જઈ ધર્મવર્ષા કરવાની છે. મેઘ વિના બેલારે આવે છે, જ્યારે તમે તો ઊલટા અને બેલાવવા આવ્યા હતા. એમાં આભાર શે? કોઈ પણ જાતના ભેદભાવ વિના, મેઘ જળ વર્ષે છે, સૂર્ય પ્રકાશ આપે છે, અને વાયુ હવા આપે છે. તેમ ધર્મ પણ સૌને ભેદભાવ વિના શાંતિ અને સત્ય આપે છે. જ્ઞાનીએનાં વચન દુનિયાના કલ્યાણ માટે જ છે. વિને મૂલ્ય જ
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬૮]
ચાર સાધન જ્ઞાનની ધારા વહાવવાની છે. બીજા દેશમાં જ્ઞાન વેચાય છે. - ડેલ કાર્નેગી તે વ્યાખ્યાનની ટિકિટ રાખતે, અને એમાં લાખ કમાતે. પણ આ દેશમાં જ્ઞાન અમૂલ્ય છે. સૂર્યના પ્રકાશનું બિલ મહિને થાય અને આવે તે શું થાય ? ગરીબ તે મરી જ જાય ને? પણ યાદ રાખજે. અમૂલ્ય વસ્તુઓ, વિના મૂલ્ય જ મળે છે. અંતરને ઘેઈ ઉજવળ કરનાર ભંક્તિ, એ પણ અમૂલ્ય વસ્તુ છે. તે અહીં વિના મૂલ્ય મળે છે. આ ભક્તિરૂપી ન્યાયાધીશ, જીવનનાં બધાં જ કાર્યોને ન્યાય આપે છે. આ અમૂલ્ય ભક્તિનાં નીરથી આપણા અંતરે બેઈ ચિત્તને કુંદન જેવું ઉજજવળ કરીએ તે આજને પ્રસંગ ધન્ય થાય.
આપણું સૌના હૃદયમાં ભક્તિનું આવું માધુર્ય આવે તે આપણો જન્મારો સફળ થઈ જાય.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
યોગપ્રાપ્તિ માટે
આજે આપણે ચેગ’ના મહિમા વિષે વિચારીએ. ચેોગ શું છે ને શું કરે છે એ વસ્તુ સમજીએ. યાગની તાકાત કેટલી છે! અગ્નિ જેમ કચરાને બાળી નાખે છે એમ, અંતરમાં રહેલ ક`ના કચરાને યાગ બાળી નાખે છે. મનમાં સગ્રહાયેલા કષાયાના ગજને એ રાખ કરી નાખે છે. ચેાગની તાકાત વાસનાને બાળીને ભસ્મ કરવાની છે. બાળવામાં પણ ચાક્કસ વસ્તુને ખાળે છે—જે રીતે તેજામ સાનાની અંદર રહેલા કચરાને ખાળે છે, સેાનાને નથી માળતા, સાનાને તે એ વિશુદ્ધ મનાવે છે. તે રીતે યોગ કચરાને કષાયાને બાળે છે અને આત્માને તેજોમય બનાવે છે.
ભગવાનનાં દર્શનના આનચેગ આ શબ્દો ખરા ખર સમજો. દન થાય તેા આનંદ થાય; પણ દર્શીન પામવા મન, વચન અને કાયાના સમાધિમય યાગની આવશ્યકતા છે.
શ્રી આનંદઘનજી મહારાજે કહ્યું છે કે, દનના અમૃતના પ્યાલા મળે તો જન્મમરણની તૃષા શાન્ત થઈ જાય. શાંતિ થઈ જાય. આનંદ-આનંદ છવાઈ જાય. દનરૂપી અમૃતપ્યાલા મળતાં જીવનની તરસ છીપી જાય–સતાષ થઈ જાય. આ તરસ કઈ? અંગ્રેજીમાં કહે છે એવી Dry thirst
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૦ ]
ચાર સાધન નથી કે જેમાં પીએ પીએ તે પણ અશાંતિ ને અસંતોષ રહ્યા . કરે. જાણે પીધું જ નથી એવું લાગ્યા કરે. પણ આ દર્શનઅમૃત પીઓ ને ટાઢક વળી જાય, સંતૃપ્તિ થઈ જાય. પછી બીજું કંઈ જ પીવાની જરૂર ન રહે. આ દર્શનને અમૃતપાલે આનંદ-આનંદ છલકાવી જાય.
તૃષા લાગી છે. શેની? અમૃતપાનની. પણ છતાં તું તો ઝેરનું જ પાન કરે છે. આખું જગત અમૃતપાન મૂકીને ઝેરનું પાન કર્યા કરે છે. ખૂબી તો એ છે કે, અજ્ઞાનના અંગે એ ઝેરના પાનમાં સુખ માન્યા કરે છે. પણ એ તે વિનાશકારી છે. ઝેરમાં તે સુખ હોય? અમરતા તે અમૃતપાનથી જ મળે ને? માટે, અમૃતપાન છે. આનંદઘનજી મહારાજ કહે છેઃ “દર્શન-દર્શન કરતે હું બહારના જગતમાં ફરું છું ત્યારે જ્ઞાનીઓને રણમાં ઝાંઝવાના જળ માટે દેડતા-રખડતા રેઝ જે હું લાગું છું.” રોઝ પાણી પાણ કરતા રણમાં ઘૂમતાં હોય છે.
આ દર્શનરૂપી અમૃત ક્યારે મળે? ચિત્તના ઊંડાણમાં ઊતરે ત્યારે. સરોવરના જળના તરંગે જ્યારે શાંત થઈ જાય છે ત્યારે જ તળિયે પડેલ વસ્તુનું સ્પષ્ટ દર્શન થાય છે. એમ જ ચિત્તના તરંગે શાંત પડે, ઓછા થઈ જાય ત્યારે દર્શન થાય. અને તે જ આંતરદશા સુધરે. અને આંતરદશા સુધરતાં ગ લાધે.
ગ લાધવે સહેલું નથી, એને માટે ચિત્તની વૃત્તિએના નિરોધની આવશ્યકતા છે. ચેકસ વસ્તુઓમાંથી મુક્તિ મેળવવાની રહે છે. કઈ વસ્તુમાંથી? તે કહે છે કે –
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
યોગપ્રાપ્તિ માટે
[૧] . ખાના, પીના, સેવના, મિલના, વચનવિલાસજે જે પાંચ ઘટાઈએ ધાનપ્રકાશ ઉપરની પાંચ ચીજો ઓછી કરવાની જરૂર છે.
પહેલું છે “ખાના.” ખાવાની લપ કેટલી બધી કરી મૂકી છે! આગલે દિવસે સાંજે મનભાવતાં ભોજન પેટ ભરીને–અરે, ભાવતાં ભેજન હોય તે ભૂખ કરતાં ય વધુ જમીને–કરેલાં હોય છે. તે પણ સવાર પડતાં જ પૂછેઃ
ચાની સાથે શું બનાવ્યું છે? ખાખરા છે? કંઈ ગરમ ગરમ ફરસાણ બનાવે ને ! ચટણી-અથાણ તે આપો ! બિસ્કીટ કે સેન્ડવીચ હશે તે ચાલશે !” આ છે સવારના પહેરમાં જ ખાવાની ધમાધમ. સવારની ખાવાની ધમાલ પૂરી થાય ને જ્યાં બાર વાગે ત્યાં ફરી ભેજનની ધમાલ. અનેક વાનગીઓ જોઈએ. એમાં કઈ વાનગી ન બની હોય તે મગજ ગુમાવી નાખે. કોધ કરે. દ્વેષ પણ કરે. કઈ મિત્રને ત્યાં જમવા ગયો હોય ને અનુકૂળ પદાર્થ ન મળે તો કહે : “ફલાણાને ઘેર જમવા ગયો હતો પણ જમવામાં કંઈ માલ જ મળે નહિ. મિષ્ટાન્ન હતું, પણ ફરસાણમાં કંઈ જ નહિ.' આમ પેટ ભરીને જમીને આવે, ભાવ્યું પણ હોય, છતાંય દેષ કાઢે. ભેજનમાંથી કેટલા રાગદ્વેષ જાગે?
- બારેક વાગે જમ્યા હોય, પછી આરામ કરે, ઊંધીને ઊઠે ત્યાં ચા દૂધ-કોફી-કેકે કે એવું જ કંઈક જોઈએ. એ પતી જાય ને પાંચેક વાગે ફરી નાસ્તા માટે કંઈક જોઈએ. અને સાંજે અગર રાત્રે ફરી અનેક વાનગીઓથી ભરપૂર Full dish જોઈએ. કેટલું ખાય! ભૂખ હેાય એટલું જ
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૩ ]
ચાર સાધન નહિ–અરે પચે નહિ તે ય પરાણે ખાય. કારણ કે સ્વાદિષ્ટ છે ને! ભાવે છે ને ! એટલે ખાય. જાણે ખાવા માટે જ ન જીવતે હેય ! આવી લપ છે ખાવાની. આ ઓછી કરવાની જરૂર છે. આમાં ઘણે સમય જતો રહે છે.
મહત્વનાં કામે ઘણાં બાકી છે. પણ એ સમજાતું જ નથી. જ્ઞાનીઓ એટલે જ ભેજનકથાને પાપકથા કહે છે !
ગ મેળવવાના માર્ગે જતા પહેલાં આ “ખાના”ની લપ ઓછી કરવાની ખાસ જરૂર છે. . .
પછી આવે છે “પીના.” આમાં પણ એવું જ. ચાકોફી-કેકેન્સરબત–સોડા-લેમન અને બધાથી ચડે એવો દારૂ. જાતજાતનું ને ભાતભાતનું પીવાનું. એની પસંદગી, એને પુરવઠો, એને સ્વાદ અને એને ઉપયોગ. આમાં પણ સારે એવો સમય વ્યર્થ વીતી જાય છે. '
આ પછી આવે છે “સેવના.” માણસની જિંદગીને ઘણો સમય આ ઊંઘ લઈ લે છે. ઊંઘ આળસને લાવે છે. અને આળસ મનુષ્યને ઉધઈની જેમ કેરી ખાય છે. વધુ ઊંઘ પ્રમાદને લાવે છે. અને પ્રમાદ અને આળસ જ્યાં હોય ત્યાં કઈ શુભ કામ થાય નહિ. આળસુ માણસ એટલે કાંટા વિનાની ઘડિયાળ. ચાલે પણ સમય ન આપે. સામાન્ય રીતે તંદુરસ્ત માણસ માટે છ કલાકની ઊંઘ પૂરતી ગણાય. વધુમાં વધુ સાત કલાકની. આથી વધુ ઊંઘ મનુષ્યના ઉત્કર્ષ માટે અવરોધરૂપ છે.
હવે આવે છે “મિલના”—
વ્યર્થ મળવાની ટેવ. કંઈ પણ હેતુ વગર વાતો કરવાથી મન શિથિલ થાય છે. એક ભાઈ બીજા ભાઈને મળે ત્યારે પૂછે
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગપ્રાપ્તિ માટે
[૭૩] કે, “કાં, શું સમાચાર? સાંભળ્યું, મગનભાઈએ દિવાળું કાઢયું.' કાં તે, “ફલાણાને નોકરીમાંથી રુખસદ મળી કે ફલાણે ચૂંટણીમાં ઊડી ગયો.” ત્યારે બીજે પણ એમ જ પૂછે: “કાં, છેલા સમાચાર ( latest news) શું છે?” આમ, જેની સાથે તેને અંગત સંબંધ નથી એવું કઈ ભાગી ગયું કે કેઈએ દિવાળું કાઢયું એ સાંભળીને ય તને શું ફાયદો!
પણ આ તે ટેવ પડી. આવું બધું સાંભળ્યા અને સંભળાવ્યા વગર ચેન જ ન પડે ને ! પારકી વાતમાં તે ઊંડા ઊતરી જાય. ઘણાને લપ કરવાની ટેવ હોય છે. “કાં, હાલ શું કામ કરે છે? શું પગાર મળે છે? સામાને ગમે કે ન ગમે તે ય પિતાની પીંજણ ચાલુ રાખે ને વ્યર્થ સમય ગુમાવે. આ પીંજણ કરતી વખતે સામાને મદદ કરવાની ભાવના ન હોય, શક્તિ પણ ન હોય અને છતાં જેને કહેવાય છે ને કે “ઝીણુ કાંતે” એમ નાની નાની બાબતમાં પણ રસ લીધા કરે. આખા ગામની ફિકર કર્યા કરે. “કાજી, કાં દુબેલે? તે કહે, કે સારે ગાંવ કી ફિકર ” એ કહેવત મુજબ પિતાનું ભલું કરવું બાજુ મૂકી, ગામની કૂથલી કર્યા કરે. મગજ આવી જ વાતથી અને ખોટી ચિંતાઓથી ભરેલું રાખે. પછી આ મગજમાં સારી વાત આવે ક્યાંથી? જગ્યામાં બધે કચરે ભરી રાખે, પછી સારી વસ્તુ રાખે ક્યાં! કબાટમાં રદ્દી કાગળ-પસ્તી ભરી મૂકે ને પછી કહે કે કપડાં માટે જગા નથી, જ્યાં મૂકું! જગા નથી. પણ ભલા માણસ, પહેલા પેલી પસ્તી કાઢી નાખ ને ! પસ્તી ગઈ કે સારી ચીજવસ્તુ મૂકવા સારુ આપમેળે જગા થશે. કપડાં સચવાશે ને તું સુખી થઈશ. એમ મગજમાંથી પણ ગામની ઉપાધિરૂપ પસ્તી કાઢી નાખ, ને
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૪ ]
ચાર સાધન મન સાફ-ચેકબું-નિર્મળ રાખ, તે આત્મકલ્યાણની વાત કંઈક ગળે ઊતરશે.
વગર ફેગટનું હળવું મળવું બંધ કરી એકાંત સેવતા થાઓ. એકાંતમાં ભગવાનનું સ્મરણ-ચિતન કરે. સારાં પુસ્તક વાંચે. ભૂતકાળનાં સુખદ સ્મરણે, જીવનયાત્રા, સારી ઘડીઓ, ભક્તિ, પ્રસંગે ઈત્યાદિ યાદ કરે. એ પ્રસંગે સાથે વાત કરો, એમાં રમે, મસ્ત બની જાઓ. તે તમને જરૂર આનંદ આવશે, સુખ મળશે. -
પણ યાદ રાખજે. યાદ કરે ત્યારે ભૂતકાળની સારી જ વાતે યાદ કરજે. કટ પ્રસંગે યાદ ન કરતા. એ તો ભૂલી જ જવા. આત્મકલ્યાણના સારા દિવસોમાં સુકૃત્યના જ વિચાર કરવા, નહિતર સુખને બદલે દુઃખ મળે. મનને ઉદ્વેગ થાય ને ચિત્તતંત્ર અસ્વસ્થ થઈ જાય.
ઘણને એવી કુટેવ હોય કે સારા પ્રસંગે જ ખરાબ વાત યાદ કરે. ઘેર લગ્નનો પ્રસંગ હોય, ભાવતાં ભજન તૈયાર થતાં હોય, જાન આવવાની હોય, ઘરનાં બધાં સુંદર વસ્ત્ર–આભૂષણો પહેરી હરતાંફરતાં હોય, મંગળ ગીતો ગવાતાં હોય ત્યારે જ ઘરની અમુક વ્યક્તિ, કેઈ મરી ગયું હોય તેને યાદ કરી રોવા બેસે, આંસુ પાડે, ઓછું આણે ને રંગમાં ભંગ પડે એવું વર્તન કરે. કાં તે ભૂતકાળમાં કોઈએ વહેવારમાં ઓછું–વધું કર્યું હોય એ યાદ કરી એની સાથે લડે, બેચાર સંભળાવે, વાતાવરણ કલુષિત કરે અને કટુતાભર્યું વાતાવરણ સજે. ભૂતકાળની સારી વાતે યાદ કરવાથી મન શાંત થાય છે. એથી આપણને આનંદ આવે છે. આપણું હૃદય પણ ઉદાર બને. કેઈની ભૂલેને આપણે ક્ષમા આપતા
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
યોગપ્રાપ્તિ માટે
[ ૭૫ ]
શીખીએ. એણે ભૂલ કરી તે! એના અજ્ઞાનના કારણે, એમાં આપણે શું! આપણે તે ક્ષમા જ આપીએ. એના પ્રત્યે નહિ ક્રોધ કે નહિ વેર. આ પ્રકારના જ વિચારો આવવા જોઇએ, ન આવે તે કેળવવા મહેનત કરવી જોઇએ. પણ એ કચારે બને ? નકામી વાતામાં સમય ન વેડફીએ અને એકાંતમાં શાંત ચિત્તે સુંદર વિચારા કરીએ ત્યારે.
છેલ્લે આવે છે ‘ વચનવિલાસ ’——
અંહીન અને સત્ત્વહીન વાતેામાં સમય ગુમાવે. જેને • કઈ અર્થ નહિ, જેના કંઈ ઉપયોગ નહિ, જેનું કાંઇ સારું ફળ નિહુ એવુ ખેલ ખેલ કરવાથી શું! આ પ્રકારના વાણીવિલાસથી કોઈનુ બૂરું થાય. વચનનું જોર તા ઘણું છે. કસમયે અને કસ્થળે ખેલાયેલું વચનવિનાશ નેતરે છે. બહુ ખેલવામાં કચાંક એવું ‘ ખફાઈ' જાય કે જેનું પરિણામ નરસુ' આવે. ઘરમાં ઝગડા થઇ જાય, ગામમાં કજિયા થાય અને વિશાળ જગતમાં ખેલવામાંથી જ વિશ્વયુદ્ધ સુધી વાત વધે, વાણીના સંયમની તા ખાસ જરૂર છે. મૌનની ભાષા જોરદાર છે. વાણી. કરતાં મૌનનુ બળ વધારે છે.
ચેાગ મેળવવાના માર્ગ માટે મહાપુરુષાએ આ પાંચે . વાત કમ કરવાની કહી છે.
આ પાંચ ચીજ એછી કરે એટલે અંદરના ધ્યાનના પ્રકાશ લાધે. સમય મળે ત્યારે એકાંતે ધ્યાન ધરી. મૌન કેળવેા. વસ્તુને સહજભાવે શ્વેતાં શીખેા. એને વળગી ન રહેા. એને છેાડતાં શીખા તા દુઃખ, દ્વેષ કે ક્રોધ ન થાય. આત્મા નિજાનંદમાં મસ્ત રહે. એ બહારના કષાયાનાં
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ v} ]
ચાર સાધન
વાવાઝોડાંથી ચિલત ન થાય. અને ચલિત ન થાય તે જ નિજાન ંદમાં મસ્ત થતાં શીખે અને આનંદ યાગના યાગ થાય.
ચાંગ શું છે? વીતરાગના દર્શનનાં આનંદના ચેગ,
દ નથી આનંદ થવા જોઇએ. ગમતી વસ્તુનાં દર્શનથી આનંદ થાય, દીકરો પરદેશ ગયેા હાય, ભણીગણીને લાંખે ગાળે આવતા હાય, એને જોતાં માને કેટલા ઉમંગ હાય ! એનુ દર્શીન માતાને કેટલે! આનદ આપે! એ આનંદને વણ વવા માટે શબ્દોની જરૂર ન હેાય. એ તે એના મુખ પર, સારાય દેહ પર દેખાય. ત્યાં તે આનંદના એ ઊછળતા હાય ! એમ જ મહાપુરુષની વીતરાગતાનાં દર્શનથી રામાંચ ખડાં થઈ જાય. એના મુખ પર અને સમગ્ર દેહમાં આનંદ આનંદ છવાઈ જાય. એ વખતે ખીજુ ધુ ભૂલી જવાય. વસ્તુ સાથેના રસાનુભવથી દેહવિસ્મરણ થઈ જાય. મંદિરમાં પ્રભુદશનાથે જાવ ત્યારે બધું ભૂલીને એમાં જ લીન થવાના આનંદ માણેા. સર્વાં કાંઇ ભૂલી જાવ. તમે અને પ્રભુની એ રમ્ય મૂર્તિ ખસ એમાં જ એકાકાર થઈ જાવ.
ખાહ્ય જગતને ભૂલી જાવ. એની પરવા ન હેાય. એ વખતે તેા પ્રભુભક્તિ એ જ સ`સ્વ. લેાકેા જોશે તે ગાંડા કહેશે એ વિચાર જ ન શાલે. ખખર છે, રાવણ જેવા વિક્રમી પુરુષ પણ પ્રભુ પાસે વીણા વગાડવામાં લીન થઈ જતા હતા.
ઢાઢરી જેવી મહાદેવી પ્રભુ પાસે નૃત્ય કરતાં બધુ જ ભૂલી જતી. આ છે એકતાનતા, લીન થઇ જવાની તન્મયતા, મન મત્ત ને મસ્ત થઇ જાય, સ્થળ, દેશ અને કાળ ભૂલી જાય.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગપ્રાપ્તિ માટે
[ ૭૭] દર્શનને આનંદ અને તેને વેગ ચિત્ત સાથે થાય. એકાગ્રતા આવે, લય થઈ જાય, વિશ્વને ભૂલી જાય. આ પ્રકારને જ વેગ થાય તે જ કેવળજ્ઞાનને પાયે. ' મરુદેવી માતાને આ રોગ થઈ ગયેઃ એમને બીજા સાધનની જરૂર ન પડી. સાધનોના ઉપગથી જે વસ્તુ સિદ્ધ કરવાની હતી તે થઈ ગઈ. પછી સાધનેની શી જરૂર? એક કવિએ કહ્યું છે કે
- લિખી લિખાવન કુછ નહિ, નહિ પઢનેકી બાત, '. દુહા-દુલહન મિલ ગયે, ફીકી પડી બરાત.
લગ્ન માટે જાન નીકળી હોય, ખાવાપીવાનું હોય, રંગરાગ હેય, આનંદગીત ગવાતાં હોય, એકબીજાને હશેહેશે કોળિયા દેવાતા હોય, પણ એ બધું ક્યાં સુધી ! ફક્ત હસ્તમેળાપ સુધી. હસ્તમેળાપ થઈ ગયે, જાનને શીખ અપાઈ ચૂકી એટલે તમે તમારે ઘેર અને એ એમને ઘેર. સાધ્ય સધાઈ ચૂકયું. સાધનની જરૂર ન રહી. વીતરાગ દર્શનના આનંદને ગામદેવી માતાને થઈ ગયો. સાધનની જરૂર ન પડી. - લાકડાં બે જાતનાં હોય–કનું અને બાવળનું.
કને રંધે મારવાની એટલી જરૂર ન પડે. સહેજસાજ ઠીક કર્યું કે સુંવાળું થઈ જાય. બાવળને તે રંધે મારીમારીને થાકી જાવ. ગાંઠાગડબા કાઢી નાખો તો ય સુંવાળપ ન આવે. કારણ કે એનું ઘડતર એવું છે. એકનું ઘડતર જુદા પ્રકારનું છે. મરુદેવી માતાના અંતરનું ઘડતર એવા પ્રકારનું હતું. તેમના ચિત્તની કેળવણ જ એવી હતી કે એમને વાર ન લાગી.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૪ ]
ચાર સાધન જેના અંતરનું ઘડતર એવું ન હોય તેને સાધનેની જરૂર પડે. મહેનત કરવી પડે. મનને કેળવવું પડે.
શિષ્ય પૂછે છે કે, “પણ આ તે તમે મરુદેવી જેવા ગ્ય આત્માની વાત કરી. એ કઈ દાખલે છે કે જેણે ખૂબ પાપ કર્યા હોય, કષાયોથી ભરપૂર હોય છતાંય ભેગબળના પરિણામે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું હોય. નર્કને અધિકારી હોય તેને પણ ગબળે આ વસ્તુ (કેવળજ્ઞાન) પ્રાપ્ત થાય ખરી કે ?” - ત્યારે કહે છે કે, હા, એ પણ દાખલ છે. દઢપ્રહારીમાં આવી બધી વસ્તુ હતી, તેણે બ્રહ્મહત્યા, સ્ત્રી હત્યા, ગૌહત્યા, તથા બાળહત્યા એમ ચાર હત્યા એક સાથે કરેલ. લોકોને આ ચારે પ્રત્યે દયા-માયા અને લાગણી હોય છે. એવા આ ચારે જણને મારી નર્ક અધિકારી બનેલ. આ દઢપ્રહારી એક બ્રાહ્મણને પુત્ર હતા. નાનપણથી જ તોફાની અને ઉપદ્રવી. માતાપિતાએ તેનાથી ત્રાસી જઈને કાઢી મૂક્યો. શરીરને જબરે તાકાતવાળો. ઊંચે મજબૂત એ દઢપ્રહારી જંગલમાં ચાલ્યા જાય છે. ત્યાં ચેરના સરદાર એવા એક પલ્લીપતિએ એને જોયો. એને પૂછ્યું: “તું ક્યાં જાય છે ? તારે શું જોઈએ છે?” દઢપ્રહારીએ કહ્યું : “મારે કોઈ મુકામ નક્કી નથી, માત્ર આધાર શોધું છું. આધાર મળશે ત્યાં રહી જઈશ.” પલ્લી પતિએ એના દેહને બાંધે, શરીરની મજબૂતી અને ખમીર જોઈ એને પિતાની સાથે રાખી લીધે. એને તો એના ધંધામાં એવા જ ક્રૂર અને મજબૂત માણસની જરૂર હતી. લૂંટફાટ–ચોરી-મારામારી આ જ જેનો ધંધો એને તો આ માણસ ખૂબ ખપમાં આવે. જેને જે જોઈતું હતું તે મળી ગયે. સૌને પિતાને ”
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગપ્રાપ્તિ માટે
[ 9 ] અનુકૂળ મળી જાય છે. અફીણીને ચેરા પર અફીણુઓ મળી રહે, ભક્તો પોતાના જેવાને મંદિરમાં શોધી લે, જ્ઞાનીઓ જ્ઞાનદરબારે અને દારૂડિયા પીઠામાં પિતાના સંગાથી શોધી લે. સૌ એકબીજાને અનુકૂળ વાત કરે. અનુકૂળતા ઊભી થઈ જાય. ન થાય તે ઠેકી બેસાડી, દલીલ કરી, અનુ. કૂળતા ઊભી કરે.
એક ભાઈ મને વંદન કરવા આવેલ. વંદના કરી બેઠા. પણ એમના મેઢામાંથી બીડીની ઉગ્ર વાસ આવતી હતી. મેં કહ્યું : “ભાઈ, તમે નીચે જઈને મોઢું સાફ કરી આવે.” તે કહે છે: “મહારાજ, મેં તે બીડી પીધી છે. એની કાંઈ ખરાબ વાસ નથી. અને બીડી તે સ્વર્ગની સીડી છે. એના ધુમાડાથી જંતુને નાશ થાય છે. ધૂમ્રપાનમ મહાદાનમ, ગેટે ગેટે ગૌદાનમ.” આવી બાલીશ દલીલો કરવા લાગ્યા. કહેવાનું તાત્પર્ય એટલું જ કે, જે લેકે બૂરા વ્ય સનમાં ફસાયેલા હોય છે તે વ્યસન વ્યાજબી છે એમ પાછા દલીલેર કરીને સમજાવવાના પ્રયત્ન કરતા હોય છે.
...તે પલ્લી પતિને જરૂર હતી તે માણસ દઢપ્રહારી મળી ગયે. પ્રકૃતિ પ્રમાણે માણસને માણસ મળી જાય છે. એવાને મેળ પણ જલદી થઈ જાય છે. એવા સંજોગો ઊભા થાય છે. પ્રકૃતિ સંજોગે ઊભા કરે છે. જ્ઞાનીઓ કહે છે કે પ્રકૃતિને બદલે, સંગે આપોઆપ બદલાઈ જશે. પ્રકૃતિ વિકૃત હશે તે અંગે પણ એવા જ ઊભા થશે. તાણાવાણું બદલે તે કાપડ સારું થશે. મૂળમાંથી જ ખામીઓને દૂર કરશે તે એમાંથી ઉત્પન્ન થતી વસ્તુઓ ખામી રહિત થશે.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૦ ]
ચાર સાધન - હવે આ દઢપ્રહારી પલ્લી પતિ સાથે રહે છે. ચેરી કરવી, મારામારી કરવી, લૂંટફાટ કરવી એ એને ધંધો. જબરી તાકાત ને મજબૂત બાંધે. પ્રહાર કરે કે સામને કરે એને ભુક્કો. એને પ્રહાર નિષ્ફળ ન જાય એટલે કે એને દઢપ્રહારી કહે.
દિવસે જતાં પલ્લી પતિનું અવસાન થયું અને આખી ટેળીને સરદાર દઢપ્રહારી બન્યા.
એક વખત એક ગામમાં એ ચૅરી કરવા ગયા. સંજોગવશાત્ કંઈ મળ્યું નહિ. મહેનત કરીને થાક્યા એટલે ભૂખ લાગી. દઢપ્રહારીએ એના માણસને કંઈ ખાવાનું શોધી લાવવા કહ્યું. હવે ત્યાં એક ગરીબ બ્રાહ્મણ રહે. પાંચસાત બાળકે, ઘરમાં કંઈ સાધન નહિ. અનાજ પણ મળે નહિ. જેમતેમ દિવસે વિતાવે, માગી ભીખી પૂરું કરે. તે દિવસે બ્રાહ્મણે જુદા જુદા ચાર ઘેરથી દૂધ-સાકર–ચોખા અને એલચી લાવી ખીર કરેલ.
બાળક જોયા કરેઃ ક્યારે તૈયાર થાય અને ખાવા મંડીએ. ભૂખ્યાં બાળકે, તૈયાર થતી સુગંધી ખીર. બાળકો, કૂંડાળું કરી ખીરની વાટ જોતાં બેઠાં છે. બ્રાહ્મણે ખીર તૈયાર કરીને કહ્યું કે, “હું નાહી આવું, પછી તમને ખાવા આપુ.” એમ કહી બ્રાહ્મણ નહાવા ગયા અને દઢપ્રહારી તેના માણસના કહેવાથી માણસ સાથે અંદર દાખલ થયેલ. એ ભૂખ્યા હતા. ખીરના વાસણને ઉપાડી લીધું. બાળકે તે આ જોઈને રડારળ કરવા લાગ્યાં, અને બહાર જઈને બાપાને કહ્યું. બ્રાહ્મણ દરવાજા પર સળિયે લઈને અંદર આવ્યા. દઢપ્રહારીએ બ્રાહ્મણને આવતા જોયે. મારે વિરોધ કરનાર આ મગતરે કોણ!
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગપ્રાપ્તિ માટે
[ ૮૧] એમ ક્રોધના આવેશમાં એક તરવારને ઝાટકે બ્રાહ્મણને માર્યો, અને બ્રાહ્મણ તો ત્યાં જ ખલાસ થઈ ગયે. આ ધમાલ જોઈ બ્રાહ્મણની સગર્ભા પત્ની વચ્ચે આવી. તેને પણ તરવારને પ્રહાર કર્યો. બાઈ મૃત્યુ પામી અને ગર્ભમાંનું બચું પણ મરણ પામ્યું. કોધના આવેશમાં દઢપ્રહારી દરવાજા બહાર નીકળે. આંગણામાં ગાય ઊભી હતી. ગાયને સંજ્ઞા આવી કે મારા માલિકને આ દુશ્મન છે. તે શિંગડાં ઉગામી દઢપ્રહારીને મારવા ધસી. દઢપ્રહારીએ તેને પણ તરવારથી મારી નાખી. આમ કોધના આવેશમાં તેણે ચાર-ચાર હત્યા કરી. કોઈ આવે છે ત્યારે ભાનસાન રહેતું નથી. બુદ્ધિ બહેર મારી જાય છે. ન કરવાના કામે થાય છે. જ્ઞાનીઓએ કહ્યું છે કે તું કોધ કર, પણ કેના ઉપર! કોઈ ઉપર કોધ કરે. તું કોધને હઠાવ. એને જીત.
આ હત્યાકાંડ જોઈને બધાં બાળકે કરુણ આકંદ કરવા લાગ્યાં. “બાબા!!” કહીને રડારોળ કરી મૂકી. ભેંય પર પડી તરફડવા લાગ્યાં. વાતાવરણ કરુણતાથી ભરાઈ ગયું. રક્તનાં ખાબોચિયાં, ચાર-ચાર મૃત દેહ અને બાળકનું આકંદઃ આ દશ્ય જોઈને પલ્લીપતિ દઢપ્રહારીના હાથમાંથી તલવાર પડી ગઈ. પશ્ચાત્તાપ થવા લાગે. જીવ બળવા માંડ્યો. હાય, આ મેં શું કર્યું ? મારાથી આ શું થઈ ગયું ? મન તરફડવા લાગ્યું. સમગ્ર દેહમાં અજંપો વ્યાપી રહ્યો. બધું બળું થતા દેહે દઢપ્રહારી દેડ્યો. દેડતા દેડતા ગામ બહાર એક વૃક્ષ નીચે તેણે એક મુનિને જોયા. મુનિ પાસે ગયે. આંસુની ધારા વહાવત એ એમનાં ચરણમાં ઢળી પડ્યો. કહેવા લાગ્યઃ પ્રભુ, મને બચાવે. આ પાપીને ઉગારે. મેં પાપીએ મહાપાપ કર્યું છે. ચાર-ચાર હત્યા કરી છે. પશ્ચાત્તાપથી બળી રહ્યો છું. મારા મેરેમમાં આગ લાગી છે. અનુતાપથી
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૨ ]
ચાર સાધન સળગી રહ્યો છું. મને તારો. કેઈ રસ્તે બતાવો. નહિતર હું આત્મહત્યા કરીશ. મારાથી સહન નથી થતું. મને ચેન નથી.” એમ કહી દઢપ્રહારી મુનિ મહારાજનાં ચરણેમાં તરફડવા લાગ્યા.
મહારાજે જોયું કે પશ્ચાત્તાપને અગ્નિ એને બાળી રહ્યો છે. એના પાપને એને સાચે પશ્ચાત્તાપ થાય છે. એને ઝાડ નીચે બેસાડી, આશ્વાસન આપીને કહ્યું: “તું પંચમહાવ્રતને ધારણ કર. પ્રાયશ્ચિત્ત કર. તારું પાપ દૂર થશે ને કાળજે ટાઢક વળશે. ' હવે દઢપ્રહારીએ પ્રતિજ્ઞા કરી કે મને મારી વાત– કરેલી જીવહત્યાની વાત–ચાદ આવે ત્યાં સુધી મારે આહાર ન કરો. આ પ્રતિજ્ઞા લઈને પાત્ર લઈ ગામમાં ભિક્ષા માગવા જાય ગામના લોકો એને જુએ એટલે કહે કે, આ ખૂની આવ્યા. ચાર-ચાર જીવનો હત્યારે આવ્યો. કેઈ પથ્થર ફે કે, કેઈ લાકડી ભારે, કેઈ ગડદા મારે, કેઈ ગાળે દે, કેઈ તમાચે મારે. આ બધું ય સહન કરે. એનામાં સામે ઘા કરવાની તાકાત હતી, પણ ઘા ન કરે. ઘા સહી લે. પારકા પર ઘા નથી કરતે, મન પર ઘા કરે છે, મને મન કહે છે. તું એને જ લાયક છે. ઠીક થયું. ભલે માર પડ્યો. ભલે પથરા વાગ્યા આમ મનને મારી રહ્યો છે. પિતાને ખૂબ ખૂબ દમી રહ્યો છે. જે પિતાને દમે છે તે આ લેક પરેલેકમાં સુખી થાય છે. આમ દમદમીને એનું મન યોગમાં લાગ્યું. આત્મામાં લાગ્યું. મન આત્મા સાથે આંતરદશામાં રમવા લાગ્યું. બહિર દશા ભુલાઈ ગઈ. એ ઘા ખાય છે, પણ અંદર મસ્ત છે. આનંદ થવા લાગે. આત્મપ્રતીતિને આનંદ થયે. આનંદને વેગ લાધ્યો ને કેવળજ્ઞાનને પ્રકાશ છવાઈ ગયે.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રભુ મહાવીર
હિમાલયમાંથી વહી નીકળેલી ગંગા આસપાસના પ્રદેશ અને કિનારાઓને હરિયાળા અને શીતળ કરતી જેમ સાગરે પહોંચે છે, તેમ સંતે અને વિભૂતિઓ પણ માનવાનું અને પ્રાણીઓનું કલ્યાણ કરતા મોક્ષ પ્રતિ પ્રયાણ કરે છે.
ભારતને આંગણે આવી જે અનેક વિભૂતિઓને, સંતસરિતાઓને પ્રાદુર્ભાવ થયેલ છે તેમાં વિશ્વવન્ત શ્રમણ ભગવાન મહાવીર છેલ્લા છે. એમના જીવનપ્રસંગે નિહાળીશું, અને જીવન-સિદ્ધાંતનું હાર્દ સમજવાનો પ્રયત્ન કરીશું તે આપણી પામરતામાં પણ પ્રભુતામાં પરમ તેજ પ્રગટશે, - ઈશુની પહેલાં પ૮ વર્ષે મગધની ધરતી પર સિદ્ધાર્થ રાજા અને ત્રિશલારાણીને ત્યાં આ વિભૂતિને જન્મ થયે. તે પૂર્વે આ ધરતી પર હિંસા અને સુરાપાનનું સામ્રાજ્ય વ્યાખ્યું હતું. જાતિવાદ યુદ્ધ ચડ્યો હતે. ધર્મ ખેંચાખેંચીમાં પડ્યો હતો. ચેતરફ અંધકાર જ અંધકાર હતે. એવે ટાણે એ અંધકારને ભેદનાર આ પરમ તેજને પ્રાદુર્ભાવ થયે.
ભગવાન મહાવીર એ જન્મ જન્મની સાધનાનું પરિણામ છે. એમની સાધના એમના આ જન્મ પહેલાંની છે. તેથી જ
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૪ ]
ચાર સાધન એ જ્યારે માતાના ગર્ભમાં હતા ત્યારે એમને વિચાર આવ્યું કે, મારા અંગનાં હલનચલન અને વિકાસને લીધે માતાને વેદના થતી હશે.
એટલે તેમણે અંગે સંકેચવા માંડ્યાં.
આ બનાવથી માતા ત્રિશલાને ચિંતા થઈ કે મારા ઉદરનો ગર્ભ ગાયબ થઈ ગયો કે શું?
કશું નક્કી થઈ શક્યું નહિ. એટલે માતાએ વિષાદભર્યા કરુણ સ્વરે વિલાપ આદર્યો. ,
માતાને આ અપૂર્વ પ્રેમ જોઈ તેમણે પગને અંગૂઠે હલાવી પિતાના અસ્તિત્વને ખ્યાલ આવે અને માતાજી રાજી રાજી થઈ ગયાં. માતાની આવી મમતા જોઈ એ મહાપુરુષે ગર્ભમાં જ સંકલ્પ કર્યો કે આ દુનિયા પર હું અહિંસા અને ત્યાગને માર્ગ પ્રવર્તાવવા આવ્યા હોવા છતાં જ્યાં સુધી મારા માતા-પિતા આ દુનિયા પર જીવતાં હશે ત્યાં સુધી સંયમની દિશા નહિ લઉં.
આ પ્રસંગ માતાપિતા પ્રત્યેને ભક્તિભાવ અને વિનય સૂચવે છે.
એમના આગમન સાથે જ એમના કુળમાં બધી જ રીતે વૃદ્ધિ થવા લાગી. ધનધાન્ય, ઈજજત, આબરૂ, સુખશાંતિ વધવા લાગ્યાં. એટલે સિદ્ધાર્થ રાજા અને ત્રિશલારાણીએ પિતાનાં સ્વજનેને કહ્યું: “આ બાળકના આગમન સાથે અમારા ઘરમાં લક્ષ્મી અને શાન્તિ પણ વધવા લાગી છે એટલે અમે આનું નામ “વર્ધમાન રાખીશું.”
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રભુ મહાવીર
[[૮૫] આ બાળક વર્ધમાનના જન્મની ખુશાલીમાં રાજાએ બધા કેદીઓને મુક્ત કર્યા, પ્રજાજનેને ભેજન આપ્યાં, ગરીબોને દાન દીધાં.
વર્ધમાન આઠ વર્ષના હતા ત્યારે તે પોતાના બાળસખા સાથે રમવા ઉપવનમાં ગયા. તે વખતે ઈન્દ્રસભાને એક દેવ એમની પરીક્ષા કરવા આવ્યું, અને રમતાં બાળકની વચ્ચે સર્પ થઈ પ્રગટ થયે. બાળકે ચીસ નાખી નાઠાં. વર્ધમાને કહ્યું : “ડરે નહિ. ડરે તે મરે. આપણે એનું કંઈ બગાડ્યું નથી તો એ આપણને શા માટે કરડે?” એમ કહી પૂંછડીથી પકડી સર્પને દૂર ફગા.
વર્ધમાનનો આ અભય જોઈ ઈન્દ્રસભાને આ દેવ ચકિત થઈ ગયે ફરી એક વધુ કેસેટ કરવા એ બાળક બની આ બાળકે સાથે રમવા લાગ્યું. એને દાવ આવતાં એ હાર્યો અને વર્ધમાન જિત્યા એટલે રમતના દાવ પ્રમાણે એણે વર્ધમાનને ખભે બેસાડ્યા. અને પછી તે દેવ તાડની જેમ વધવા જ લાગ્યો. વર્ધમાનને થયું. આ કેઈ ડરાવવા આવ્યા લાગે છે. . - વર્ધમાને મૂઠી વાળીને એના માથે એ તે પ્રહાર કર્યો કે એ બેવડ વળી ગયો.
આથી એણે નમન કરી કહ્યું: “વર્ધમાન, તમે મહાન છે, મહાવીર છે. હું “દેવ” તમારા ચરણોમાં નમન કરું છું.” - ત્યારથી વર્ધમાન “મહાવીર કહેવાયા.
'એ યૌવનમાં આવ્યા. માતાપિતાના આગ્રહથી એમનાં લગ્ન યદા સાથે થયાં. એમની પુત્રીનું નામ પ્રિયદર્શના
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૬]
ચાર સાધન હતું. એ સંસારમાં હતા પણ જલકમળની જેમ જળમાં રહેવા છતાં અદ્ધર અને અલિપ્ત હતા.
ભગવાન મહાવીર અઠ્ઠાવીસ વર્ષના થયા ત્યારે મા-બાપ દેવલોક પામ્યાં. એટલે પિતે કરેલી પ્રતિજ્ઞા મુજબ ત્યાગના માર્ગે જવા માટે તેઓ મુક્ત થયા.
આ માટેની તેમણે તૈયારી કરી એટલે મોટા ભાઈ નંદીવર્ધને કહ્યું: “ક્યાં ચાલ્યા ?” *
ત્યારે વર્ધમાને કહ્યું: “ભાઈ, હું સંસારને જીવ નથી. હું ભેગ માટે નહિ, ત્યાગ માટે આવ્યો છું. મને મારો પંથ બેલાવી રહ્યો છે. જન્મ, જરા અને મૃત્યુથી રિબાતાં પ્રાણીઓની ચીસે મને સંભળાય છે. મને જવા દે, મુક્તિને માગે જવા દે.”
ત્યારે નંદીવર્ધને દુઃખ સાથે કહ્યું: “પિતા જાય, માતા જાય અને નાનો ભાઈ પણ જાય ત્યારે મારા હદયને શું થાય તેની કલ્પના તે કરે. તમે સંસારી જીવ ભલે ન હો, અમે તે સંસારી જીવ છીએ ને? સૌની ઉપર દયા કરનાર તમે તમારા મોટા ભાઈ પર દયા નહિ કરે? મારી ખાતર" બે વર્ષ અહીં વધુ રહે.”
મહાવીરને આત્મા નેહથી નીતરતું હતું. તેઓ મોટા ભાઈને સ્નેહને અવગણી ન શક્યા અને બે વર્ષ સંસારમાં રહ્યા.—પણ સાધુની જેમ. ત્રીસમે વર્ષે એમણે સંસાર છોડી સંયમ લીધે અને આત્મસંશોધનની સાધનામાં લાગ્યા.
–સાડાબાર વર્ષ લગી એમણે અપ્રમત્ત રહી સાધના કરી. આ સાધનાકાળ ઘણે જ કપરો હતે.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રભુ મહાવીર
( ૮૭ ] - આ સાધના દરમ્યાન તેઓ એકવાર ઝાડ નીચે ઊભા હતા. ત્યાં એક ગોવાળ આવ્યું અને “આ મારા બળદને સાચવજો” એમ કહી તે ચાલ્યા ગયે.
ભગવાન મહાવીર તો ધ્યાનમાં હતા એટલે ગેવાળના ગયા પછી બળદ રખડવા ચાલ્યા ગયા. પેલા ગોવાળે પાછા આવીને જોયું તે બળદ નહતા. તેણે મહાવીરને તે વિશે પૂછયું, પણ તેઓ તે ધ્યાનમાં હતા, મૌનમાં હતા. એટલે ગેવાળ બળદ શોધવા ચાલ્યો. પણ બળદ કયાંય ન મળ્યા
ત્યારે એ પાછા આવ્યું અને જોયું તે બળદ મહાવીર ભિગવાન આગળ આવી ઊભા હતા.
ગેવાળને ખૂબ ગુસ્સે ચઢ્યો. એને થયું કે આ માણસે જ બળદ સંતાડ્યા હતા. એટલે તે ગાળો દેવા માંડ્યું. પણ ભગવાન તે ધ્યાનમાં હતા એટલે એની સામું પણ ન જુએ.
. આથી ગોવાળે શૂળ અને ખીલી લાવી મહાવીરના બને કાનમાં બેસી દીધાં. - ધડધડાટ લેહી વહી રહ્યું. વેદના અસહ્ય હતી, છતાં મહાવીર ધ્યાનમાં મસ્ત જ રહ્યા. વેદનાને ઊંહકાર પણ ન કર્યો, કારણ કે તે ધ્યાનની સમાધિ હતી.
બીજો પ્રસંગ એ છે કે એક વખતે ઈન્દ્ર મહાવીર પ્રભુને વિનતિ કરી : “ભગવાન, આ બાર વર્ષ આપને બહુ જ કષ્ટ પડવાનું છે એટલે આપ મને અનુજ્ઞા આપે તે આ બાર વર્ષ આપને ચેકીદાર બની રહું.”
આપણા જેવા સામાન્ય માણસે તે આ રોકીદાર મળતું હોય તે હરખાઈ જાય. જ્યારે ભગવાને કહ્યું,
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૮]
ચાર સાધન ઈન્દ્ર, મોક્ષને માર્ગ તે કંટકવાળો જ હોય....એ માર્ગે જનારાથી ચોકીદાર ન રખાય. ચોકીદારથી બીજું બધું મળે, પણ મેક્ષ ન મળે.”
આ હતું ભગવાન મહાવીરનું મહાવીરત્વ.
ત્રીજો પ્રસંગ એ છે કે એક દિવસ ઉનાળાના બળબળતા બપોરે વનવગડાના માગે તેઓ જતા હતા. ત્યાં એક ગેવાળે ક્યા અને કહ્યું, “આ રસ્તે ન જશે. કારણ કે આ રસ્તે બહુ ભયંકર છે. આગળ જતાં એક ચંડકૌશિક નામને સર્પ આવે છે. એની નજર તમારા પર પડતાં જ તમારે દેહ બળીને ખાક થઈ જશે. એટલે આ રસ્તે જવાનું માંડી વાળે.”
ફૂલને માગે તે સૌ સ્વીકારે. પણ આ તે મહાવીર ! કાંટા પર ચાલે, ઝેરને પચાવે છતાં એમની પ્રસન્નતા ન જાય. એ તે ચાલ્યા ઉજજડ માગે. માર્ગમાં એક રાફડો આવ્યું અને એ ત્યાં થંભ્યા.
માનવગંધ આવતાં ચંડકૌશિક રાફડામાંથી બહાર આવ્યું. એની દષ્ટિ ઝેરી હતી. નજર પડે ત્યાં માનવ હેય કે વૃક્ષ, પણ તે બળીને ભસ્મ થઈ જાય.
પિતાના રાફડા પાસે જ આસન જમાવનાર મહાવીરની હિંમત સામે એને ખૂબ ગુસ્સો આવ્યો અને એ ગુસ્સો ઝેરી આંખ વાટે ઉલેચાઈ રહ્યો.
સાગરનાં પાણીમાં સળગતે ફટાકડે નાખીએ તે સાગરને કશું ય ન થાય...પરંતુ ફટાકડે જ બુઝાઈ જાય તેવું બન્યું.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રભુ મહાવીર
[ ૮૯ ] મહાવીર તે પ્રેમના સાગર હતા...ચંડકૌશિકના કોધાગ્નિનું ઝેર એમને કશું કરી શક્યું નહિ. મોટા મેટા ડોળા કાઢ્યા તે ય કશું ન વળ્યું એટલે તે ખૂબ ખિજાયે અને દેડીને મહીંવીર ભગવાનને જોરથી દંશ માર્યો.
દંશ મારતી વખતે એને એમ હતું કે દેશ લાગતાં જ ભગવાન મૂછ ખાઈને એના પર ઢળી પડશે અને એ ઢળી પડે ત્યારે પોતે ચગદાઈ ન જાય એટલા માટે એ દંશ મારીને દૂર હટો .
પરંતુ દંશ માર્યો ત્યાં તે ભગવાનના શરીરમાંથી દૂધની સેર છૂટી જીવમાત્ર પરત્વેના પરમ પ્રેમનું આ જાજવલ્યમાન ઉદૃાહરણ હતું.
આજના વિજ્ઞાનના જમાનામાં ઘણુને આ વાત જુહી હોય તેવું લાગે છે. હું ભાવનગરમાં હતું ત્યારે ડેટ હેમંત કુમારે આવી શંકા ઉઠાવેલી. એમણે કહ્યું હતું: “મહારાજ, આ વાત ક૯૫નાભરી નથી લાગતી ? મેં અમેરિકા, ઇંગ્લેંડ વગેરે કેટલાય સ્થળેએ અનેક જાતનાં ઓપરેશન કર્યા છે, અને જોયાં છે પરંતુ મેં ક્યાંય માનવશરીરમાંથી દૂધ નીકળતું જોયું નથી.”
ત્યારે મેં કહ્યું: “ભાઈ, તમે અનેક ઑપરેશન કરવા છતાં લોહીને બદલે દૂધ નીકળતું નથી જોયું; જ્યારે મેં તે વિનાઑપરેશને જ લેહીને બદલે દૂધ નીકળતું જોયું છે. સ્ત્રીને જ્યારે માતૃત્વ પ્રાપ્ત થાય છે ત્યારે એનાં સ્તન દૂધથી લચી પડે છે કે નહિ ? કહે, આ વખતે લેહીને બદલે દૂધ ક્યાંથી આવતું હશે ?”
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૯૦ ]
ચાર સાધન ત્યારે ડૉકટરકહે, “તે વખતે લેહીનું રીફાઈન થઈ જાય છે.” મેં પૂછ્યું, “કેમ થઈ જાય છે?”
તે કહે, “એ વખતે માતામાં વાત્સલ્ય પ્રગટે છે. બાળક પ્રતિ પ્રેમ જાગે છે.”
ત્યારે મેં કહ્યું હતું: “એક બાળક પ્રત્યે જાગેલા વાત્સલ્યને લીધે જે સ્તનમાં દૂધ છલકાઈ જતું હોય તે પછી પ્રાણીમાત્ર પરત્વે જેના અંતરમાં અસીમ પ્રેમ છલકાતે હોય એનાં અંગેઅંગમાં દૂધ વહે તે તમને નવાઈ લાગે?”
ડૉકટરે હસીને કબૂલ કર્યું: “આપની વાત તદ્દન સાચી છે.”
દંશ દેનાર પ્રત્યે પણ દયા દાખવીને એનું દંશીલું મેં દૂધથી ભરી દેનાર મહાપુરુષે સર્પને કરુણામય રીતે કહ્યું :
બુઝબુઝ- જરાક બંધ પામ. તું આજ સુધી બહુ સળગ્યે, હવે તે જરા શાંત થા. તારો ક્રોધ તને જ સળગાવે છે તેં તારા કોધાગ્નિથી જગતને નહિ, તારા અંતરને ઉજ્જડ કર્યું છે. હવે તે શાંતિના વારિથી તેને હર્યું ભર્યું બનવા દે” | સર્પની આંખને અગ્નિ ભગવાનને ન સળગાવી શ;
જ્યારે એમની કરુણામયી વાણીએ તે સર્ષને અંતરને ઠારી દીધું અને સર્પ ભગવાન મહાવીરને નમી પડ્યો. એણે દંશમાંથી ઝેર કાઢી નાખ્યું.
પછી પિતે વિચારવા લાગ્યો. મારું મેં હવે દુનિયાને દેખાડવા લાયક રહ્યું નથી. તેથી હવે હું રાફડામાં જ રહીશ... બહાર નીકળીશ જ નહિ. અને ત્યાં ને ત્યાં રહીને જ મારાં પિતાનાં પાપોનું બને એટલું વધુ ને વધુ પ્રાયશ્ચિત્ત કરીશ.'
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રભુ મહાવીર
[ ૯૧ ]
અસ, ત્યારથી ચંડકૌશિકે રાફડામાં જ રહેવા માંડયુ.... તે આહાર–ભક્ષણ માટે પણુ અડાર ન નીકળ્યેા. આ વાત જાણીને ગોવાળિયાઓએ રાફડામાં દૂધ-ઘી રેડવા માંડયુ, નાગપૂજા આદરી.
સાપનું` હલનચલન અંધ થયુ' એટલે રાફડામાં કીડીએ જામી. એ કીડીએ ચંડકૌશિકના શરીરને ફોલી ખાવા માંડી, છતાં એણે ઊંહકાર ન કર્યાં....પાતે કરેલાં પાપાનું પ્રાયશ્ચિત્ત આ રીતે જ ભાગવી શકાશે એ ભાવનાને લીધે, એ પેાતાની સાધનામાં અડાલ રહ્યો. એના મનમાં એક જ વાત હતી: બીજાને દુઃખ આપવાનુ’ કરેલું પાપ હું દુઃખ સહીશ તે જ ધાવાશે.
ખસ આ ભાવનાને જીવનધ્યેય બનાવીને એણે દુઃ ખ સહેવા માંડયું, પછી તેા કીડીએ એના દેહમાંથી આરપાર નીકળવા માંડી.
અને એક દિવસ સર્પનું મૃત્યુ થયું. એ સ્વગે ગયા.
જીવ અને જગતના કલ્યાણ માટે જીવનારી વિભૂતિએ આવી હેાય છે ! એની નિયતા અને કરુણાએ દુનિયાના દુઃખને પણ વિદ્યાર્થી, અને પાપીનાં પાપને પણ નિવાર્યાં. સંસારને શાંતિ અર્પી, અને પાપીને મેક્ષ મળ્યા.
ભગવાન મહાવીરની સાધના હજીયે આગળ ધપતી હતી....એ સાધનાની અડગતાની પ્રશંસા એકવાર ઇન્દ્રે પેાતાની સભામાં કરી. એટલે સંગમ નામના એક દેવતાને ભગવાન મહાવીરની પરીક્ષા કરવાનું મન થયું. એના મનમાં એક વાતની ગાંઠ હતી કે માનવી એટલે નિખળતાના અવતાર ! તા પછી મહાવીરની સાધના અણનમ શેની હાય ?
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨]
ચાર સાધન એણે મેહક સુંદરીનું રૂપ ધર્યું અને ધ્યાનસ્થ મહાવીરના ચિત્તને ચળાવવાને યત્ન કરી જોયે, પણ તે નિષ્ફળ ગયે.
પછી એણે અનેકવિધ ઉપદ્ર શરૂ કર્યા અને છે મહિના સુધી અનેક પ્રકારની પીડાઓ આપી તે ય ભગવાન મહાવીર તે અડગ રહ્યા.
–એટલું જ નહિ પરંતુ આ પ્રક્રિયામાં એ દેવતાની અધમતા ઓગળી ગઈ...ગર્વ ગળી ગયે અને તે પ્રભુને ચરણે પડ્યો.
ત્યારે ભગવાન મહાવીરની આંખમાંથી વેદનાનાં આંસુ સરી પડ્યાં. એ આંસું એમનાં દુઃખનાં હતાં ?
ના, એમની વેદના તે એ હતી કે એમના સમાગમમાં આવવા છતાં, સંગમ નામના દેવતાએ છ-છ મહિના સુધી પાપના જ ધંધા કર્યા! આવા પાપ કરીને એને દેવગતિમાંથી નીચ ગતિમાં જવું પડશે એ ખ્યાલે ભગવાન મહાવીરના હૃદયમાં કરુણું ઉપજી. કરુણાને લીધે એમની આંખમાં આંસુ આવ્યાં.
આ રીતે સાધના દ્વારા કરુણને છંટકાવ કરતા ભગવાન મહાવીરે સાડાબાર વર્ષ સુધી અનેક પ્રકારના ઉપસર્ગો સહન કર્યા અને અંતે સાધના અને આરાધનાથી સાડાબાર વર્ષને અને એમનાં કર્મો નાશ પામ્યા અને તેઓ કેવળજ્ઞાન પામ્યા.
એ જ્ઞાનભાનુએ એમના અંતરને જ નહિ, સારી ય આલમના અંતરને અજવાળ્યું છે....
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રભુ મહાવીર
[ 8 ] . એનાં પ્રકાશકિરણો આજે પણ અનેક આગમના રૂપમાં માનવહૈયાના અંધારા ખૂણાઓને અજવાળી રહ્યાં છે.
, તેર વર્ષનું આયુષ્ય પૂર્ણ કરી ભગવાન મહાવીર પાવાપુરીમાં નિર્વાણ પામ્યા.
એ ગયા પણ એમણે દીધેલા જ્ઞાનનું અમૃત આજે પણ માનવજાતને દિવ્યતા આપી રહ્યું છે.
તેઓ કહી ગયા છે કે, “આચારમાં અહિંસા લાવો, વિચારમાં અનેકાંત.”
એમની આ વાત પ્રજા જીવનમાં ઉતારશે તે જ યુદ્ધો અટકશે અને શાંતિ પ્રસરશે.
એમને. આ પ્રકાશ આપણું અંતરમાં પ્રસર એ જ પ્રાર્થના
* * ચોપાટીના સાગરકિનારે તા. ૬-૪-૬૩ની સાંજે વિશાળ માનવસાગર સમક્ષ વહેલ પ્રભુની જીવનઝરમરની સ્મૃતિને ધ.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધાંતા ભૂલીને માત્ર પૂજા જ કરતા રહીશું ?
આપણે એ જાણવુ જોઇએ કે ભગવાન મહાવીર કાણુ હતા, એમનેા જન્મ કયા સંજોગામાં થયા હતા, અને પ્રાણી માત્રને તેથી શે લાભ થયા?
કોઈ પણ માણસ જો મહત્તાવાળા નથી હાતા તે તેના દીકરાએ પણ તેને યાદ કરતા નથી; તેા જગત તા યાદ કરે જ કેમ ?
રાજાએ જ્યારે સત્તા અને લડાઇમાં પડ્યા હતા, વૈશ્યા જ્યારે શેષણ અને ભાગમાં પડ્યા હતા, બ્રાહ્મણા જ્યારે જાતિવાદ અને યજ્ઞમાં પડ્યા હતા અને શૂદ્રો જ્યારે ફૂટ બૉલની જેમ ઠોકરે ચડી રહ્યા હતા; જ્યારે માનવજાત દુઃખી હતી, તેમને કાઈ આશ્વાસનની, સહૃદયતાથી તેમના હાથ પકડે તેવા માનવીની જરૂર હતી—તેવા સમયે, અંધારામાં જેમ સૂર્ય પ્રકાશે તેમ, ભગવાન મહાવીરના જન્મ એક રાજકુળમાં થયા. આવા રાજકુળમાં જન્મવા છતાં, ગરીમાનાં અને વ્યથિત આત્માઓનાં દુઃખદર્દી તેમનાથી અજાણ્યાં ન હતાં.
૩૦ વર્ષની ભરયુવાન વયે ભગવાન મહાવીરે સંસારના ત્યાગ કર્યો. મહત્તાને પામવાને માટે કાઇક જાતની સાધના
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધાંતે ભૂલીને માત્ર પૂજા જ કરતા રહીશું ?
[૫]
અને સંશોધન જરૂરી છે. ભગવાન મહાવીરે સાડાબાર વર્ષ સુધી એકાગ્ર બનીને એવી સાધના કરી કે જેમાં ખાવાપીવાનું, પહેરવા-ઓઢવાનું ભુલાઈ ગયું હતું. સંપૂર્ણ મૌનવાળી એ ઉગ્ર સાધના હતી.
એ સાધના અને આત્મસંશોધનમાંથી ભગવાન મહાવીરને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું. તે સમયે બ્રાહ્મણે એમ કહેતા કે અમે શ્રેષ્ઠ છીએ અને બીજાં બધાં અમારે અંગઉપાંગ છે; ત્યારે ભગવાને જણાવ્યું કે, “તમારામાં જે આત્મા છે તે જ આત્મા એક શુદ્રમાં છે; કીડી-મંકડીમાં છે; સર્વ જીવમાં છે; તમને જેમ સુખ પ્રિય અને દુઃખ અપ્રિય છે, તેમ તેમને પણ સુખ પ્રિય અને દુઃખ અપ્રિય છે. કીડીને પણ તડકે ગમતું નથી. નાનામાં નાનું જેતુ પણ જીવવાને ચાહે છે.” ભગવાન મહાવીરને આ પહેલે વિચાર હતે.
તમે બીજાને સુખ આપશે તે તે ફરીને અંતે તમારી પાસે જ આવશે, અને તમે જે બીજાને દુઃખ આપશે તે તે પણ ફરીને અંતે તમારી પાસે જ આવશે. દુનિયા ગોળ છે–સુખ યા દુઃખરૂપી તમે છોડેલું બાણ, અંતે દુનિયાનું ગેળ ચક્કર લગાવીને છેવટે તમારી તરફ જ પાછું ફરશે એ ભૂલવું ન ઘટે. કાનમાં ખીલા મારવા આવેલા માનવીને માટે પણ ભગવાન મહાવીરે પ્રેમની લાગણી બતાવી હતી. ગાંધીજીને ગેડસેએ ગોળી મારી ત્યારે ગાંધીજી પણ મોઢા માંથી કટુ વચન ન બેલતાં “હે રામ’ બેલેલા. - જેના મોઢામાંથી ગાળ નીકળે છે એ મહાવીરને શિષ્ય 'બનવાને લાયક નથી. ભગવાન મહાવીરના ઉપદેશની અસર આજે પણ જગત ઉપર છે. ગાંધીજીએ પણ એ જ વાત નથી
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬]
ચાર સાધન કહી કે હરિજન પણ એક માનવી છે. જો તમે તેને તરછેડશે તે દુશ્મન બનીને એ એક દિવસ તમારું ગળું કાપશે.
શ્રી કેનેડી Flower of humanity–માનવતાનું પુષ્પ હતાં. તેમણે કહેલું: “કાળી પ્રજા હોય કે ધોળી પ્રજા; એ તો ચામડીને ભેદ છે. બાકી બધાની અંદર એકસરખો આત્મા બેઠે છે.”
આજને જમાને જરાક કેઈને ઊંચે જુએ તે તેને પાડી દે છે, અને પછી ગ્લાસ ભરીને પાણી પાય છે. પહેલાં મારે છે, પછી એનાં પૂતળાં બનાવીને એની પૂજા કરે છે.
એક વાર એક ભાઈ દિલ્હી ગયા. એ એક મિત્રની સાથે સમાધિ-ઘાટ પર ગયા. ત્યાં એ મિત્રની નાની છોકરીએ જણાવ્યું કે આ સમાધિ નીચે શું દાવ્યું છે તે તમે જાણે છે? ત્રણ વસ્તુઃ સત્ય, સાદાઈ અને અહિંસા. તેના પર આપણે બાપુજીની સમાધિ બનાવી છે. અહીં આવી કે પગે પડીને કહે છેઃ “બાપુ, તમને અમે પૂજશું, પણ મહેરબાની કરીને આ ત્રણમાંથી કોઈને બહાર નીકળવા દેશે નહિ.” આમ આજે સિદ્ધાંતને ભૂલીને મહાપુરુષને આગળ કરવામાં આવે છે, અપરિગ્રહને બદલે આજે વધારેમાં વધારે પરિગ્રહ ભેગે કરવામાં આવે છે. અહિંસક દેશમાં આજે વધારેમાં વધારે હિંસા થવા લાગી છે. આપણે મહાપુરુષોના વિચારોને ભૂલી જઈએ છીએ. ઠેકઠેકાણે મંદિરે મળશે, પૂજા વધતી જાય છે, પણ વિચારે ભુલાતા જાય છે.
ભગવાન મહાવીર માનવ હતા. આત્મા હતા તેમાંથી એ પરમાત્મા બન્યા. કંકર પણ એમ ઘસાઈ ઘસાઈને છેવટ
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધાંત ભૂલીને માત્ર પૂજા જ કરતા રહીશું?
[ ૯૭] ગોળ બને, તે શંકર બને છે. સાધના કરતાં કરતાં માનવ કેટલો ઊંચે જઈ શકે છે તેનું જીવંત દષ્ટાંત ભગવાન મહાવીર છે.
અહિંસા પછી, જગતકર્તા વિષે પ્રભુએ કહ્યું: “આ દુનિયા માણસે જ બનાવી છે. માનવી જે સારે બને તે દુનિયા સ્વર્ગ જેવી બને, અને માનવી ખરાબ બને તે દુનિયા નરક બને. આજની લેકશાહીમાં જેમ દરેક માનવી, પ્રયત્ન કરીને, લાયકાત હોય તે વડે પ્રધાન બની શકે છે, તેમ અધ્યાત્મ ક્ષેત્રની અંદર, દરેક આત્માને આગળ વધવાને સરખો જ હક્ક છે. તમે પણ ધારે તે મહાવીર બની શકે છે. દરેક આત્માની અંદર એ ભગવાન બેઠેલે જ છે; એ અંદર રહેલા ભગવાનને શોધવાનું કામ મનુષ્ય કરી શકે છે.” .
ઊભું થઈ જા, પ્રમાદ છોડ અને આત્માની શોધ કર” આ તેમને બીજે વિચાર કર્મવાદ ઉપર જ જગત ઊભેલું છે. માણસ જે બનવા ચાહે તે બની શકે છે.
ત્રીજો વિચાર તે અનેકાંતવાદ–ભગવાન મહાવીરની એ સુંદરમાં સુંદર શેધ. દરેક વસ્તુને જુદી જુદી દષ્ટિથી જુઓ. એને અનેક પાસાં હોય છે. તેને એક પ્રત્યક્ષ દાખલો લઈએ. પહેલા માળે ચડીને આપણે જોઈએ તે બંગલા ને માણસે અમુક જ દેખાય. બીજા માળ પરથી, બંગલાની પાછળ શું છે તે પણ દેખાય. ત્રીજા માળ પરથી, દરની નદીના પ્રવાહ પણ દેખાય. ચેથા માળ પરથી આખું શહેર દેખાય; પણ અસ્પષ્ટ. આમ જેમ ઉપર જાઓ, તેમ દર્શન બદલાતું જાય છે પણ દરેક દશ્ય સત્ય છે. આનું નામ અનેકાન્તવાદ.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાર સાધન
[ ૯૮] આપણે એકબીજાને વખોડીએ તે નહિ ચાલે. દરેકમાં વખાણવા જેવું પણ કંઈક હેાય છે જ. આપણે એ જોતાં શીખવાનું છે.
કોઈ ઘઉં વીણતું હોય અને તેને આપણે પૂછીએ તે કહેઃ “ઘઉં વીણીએ છીએ. પણ ના, તેઓ ઘઉં નહિ પણ કાંકરા વીણતા હોય છે. આ સાપેક્ષ ભાષા આપણે સમજી લેવી ઘટે. તમે ટ્રેઇનમાં બેઠા હો અને કહે કે ચર્ચગેટ આવ્યું–પણ ચર્ચગેટ આવતું નથી; માણસે ચર્ચગેટ આવે છે. તમે કહો છેઃ “આ રેડ નરીમાન પોઈન્ટ જાય છે.” રોડ નરીમાન પેઈન્ટ નથી જતું, પણ તે રેડ પરના માણસે નરીમાન પોઈનટ તરફ જાય છે. આપણે એકબીજાની આ સાપેક્ષ ભાષા જેમ સમજીએ છીએ તેમ, દરેક પ્રસંગે સમજવા પ્રયત્ન કરીએ તે દુનિયામાંથી ઘણા ઝઘડા ઓછા થઈ જાય. જેવી દષ્ટિ હોય, તેવી ભાષા બને છે. પૂછવામાં આવ્યું પાણીને ગ્લાસ કેવો છે?” તે એક કહે કે ગ્લાસ અધે ખાલી છે; બીજે કહે કે અરધે ભરેલો છે. ખાલી મગજ વાળાને એ ગ્લાસ અધેિ ખાલી લાગે છે; ભરેલા મગજ વાળાને એ ગલાસ અરધે ભરેલો લાગે છે.
જે તમે કહેવા માગો છે, તે જ ઘણીવાર સામે માણસ પણ કહેવા માગતા હોય છે. માટે સામાનું સાંભળે. આવી સમજણમાંથી પ્રેમ પેદા થાય છે. પણ આજે સૌ વાદ પર ઊભેલા છે. સમાજવાદ, સામ્યવાદ, મૂડીવાદ, સત્તાવાદ– આમ બધા અલગ થઈ રહ્યા છે; બીજાને સમજવા માગતા નથી. પણ આ બધું તમારે તકવાદ અને બકવાદ છે. માનવ જે અન્ય માનવીના ભાવે અને ધર્મો ન સમજી શકે, તે બીજું બધું નકામું છે.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધાંત ભૂલીને માત્ર પૂજા જ કરતા રહીશું?
[ ૯૯ ] સામાને સમજવાની કોશિશ આજના આપણા માંધાતાએ કરે તે તંગ વાતાવરણ ઘણું ઓછું થઈ જાય. એટલે આજે દુનિયાને આવા અનેકાંતવાદની બહુ જરૂર છે. આવી સમજણ આવશે તે જ યુદ્ધ અટકશે શાંતિ સ્થપાશે.
એક વાર બાપ-દીકરો લડી પડ્યા. દીકરે કહેઃ “હું આજે તમારી સાથે નહિ જમુ” એટલે પછી બાપ પાટલ ને થાળી લઈને તેની પાસે ગયા. કહ્યું: “તું મારી સાથે નહિ જમે તે કંઈ નહિ; હું તારી સાથે જમીશ—અને ઝઘડે શમી ગયે. જગતને વ્યવહારમાં આપણે આ લાવવાનું છે.
આજે લેકે બીજાને મારવા શસ્ત્રો ભેગાં કરી રાખે છે, પણ એ સમજતા નથી કે હું બીજાને મારવા શસ્ત્રો ભેગાં કરીશ તે બીજે પણ મને મારવા શસ્ત્રો ભેગાં કરશે. એટલે, બેઉ શસ્ત્રોનો ત્યાગ કરે છે?
'ન્યૂયૅકમાં એક વાર ત્રણ મિત્રો રાત્રે સિનેમા જોઈને આવ્યાઃ ઉપર જવું હતું. લીફટ બગડેલી હતી. મે માળે રહેતા હતા, એટલે રસ્તો કાઢ. નક્કી કર્યું કે વાર્તા કરતાં કરતાં ચઢીએ. પહેલા મિત્રે એક વાર્તા કહી; ૩૦ માળ ગયા. બીજા મિત્રે વાર્તા કહી અને દમે માળે આવ્યા. ત્રીજા મિત્રે પિતાની વાર્તા એક જ વાક્યમાં કહી દીધી કે આપણે ઉપર તે આવ્યા પણ બ્લેકની ચાવી જ નીચે કારમાં રહી ગઈ છે! આમ આજે બમ્બ અને એંટમની શોધમાં માનવી
૬૦ માળ ચઢી ગયો છે. હવે તેને લાગ્યું, કે અહિંસારૂપી • ચાવી તે હું નીચે ભૂલી ગયે છું આ ચાવી મેળવવા માટે દુનિયાની નજર આજે ભારત તરફ મંડાઈ રહી છે. સૌ ભારત તરફ આવી રહ્યા છે. એ લોકે અહીં આવી પહોંચે
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૦૦ ]
ચાર સાધન તે પહેલાં, અહિંસારૂપી આપણું ચાવી ભારતમાંથી ગુમ ન થાય તે સારું! જગતની નજર આજે જ્યારે ભારતના ઉચ્ચ સિદ્ધાંતે ભણી વળી રહી છે, ત્યારે ભારત પિતે આજે ભૌતિક વિલાસની પાછળ જઈ રહ્યું છે. કૅન્ચેસના અધિવેશન ભરાય છે અને માંસાહારનાં રસેડાં થવા લાગ્યાં છે. જરાક તે વિચાર કરો કે ભારત જેવા દેશમાં આ શોભે? ગાંધીજીની કોંગ્રેસ માટે આ કલંક નથી ?
આપણે ભૌતિક રીતે વિચારીએ તે એમાં કંઈ નથી, અને આધ્યાત્મિક રીતે વિચારીએ તે એમાં ઘણું બધું છે. આજે તમારામાં કળા, વિજ્ઞાન સાયન્સ બધું જ હશે, પણ જે માનવતા નહિ હોય, તે એ રેતી પર ઊભેલા મહેલ જેવું બની રહેશે એ યાદ રાખજે.
આજે મહાવીર જયંતીને મંગળ દિન છે. તે દિવસે આપણે પ્રતિજ્ઞા કરીએ કે મારે હવે માનવ બનવું છે, તેના ગુણ ગાવા છે. બાહો નહિ, આંતરસમૃદ્ધિથી સમૃદ્ધ થવું છે.
એક સુતારે લાકડાને સિંહ બનાવ્યું. પિન્ટરે રંગ પૂર્યો. વૈજ્ઞાનિક તેને જીવતે કરવા ગયે. ત્યાં ફિલેસફરે કહ્યું : ઊભા રહે. તમારી આ કળા કેવી રીતે કામ કરે છે તે જેવા માટે તે કેક જીવતે રહે જોઈએ ને! માટે મને ઝાડ પર ચડી જવા દે.” તે ઉપર ચડી ગયે. પછી તે જીવતા બનેલા સિંહે, પેલા ત્રણેને મારી નાખ્યા. ફિલોસોફર પાસે તે અમી હતું; તેણે તે છાંટીને ત્રણેને ફરી જીવતા કર્યા.
આજે માનવીએ વિજ્ઞાનનું સર્જન કર્યું છે, આ સર્જન જ આજે જાણે માનવીનું ભક્ષણ કરવા તૈયાર થયું છે. આપણે આ ન ભૂલીએ એ જરૂરી છે.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધાંત ભૂલીને માત્ર પૂજા જ કરતા રહીશું [૧૧] - માનવીએ નવી સર્જન કરેલી શક્તિ માનવીના જ વિસજનના કાર્યમાં ન લાગી જાય તે જોવાનું છે! પોતે તૈયાર કરેલો સિંહ, પિતાને જ ખાઈ ન બેસે એનું ધ્યાન રાખવાનું છે.
ભગવાન મહાવીરના આ વિચારે માત્ર જેને કે હિંદુસ્તાનને જ ઉપયોગી છે એમ ન માનશો; સારાયે વિશ્વને તેની જરૂર છે. એ વિચારોને પ્રથમ તે જેનેએ આચારમાં મૂકીને દાખલો બેસાડે પડશે. દુનિયામાં એકલા શબ્દ કામ નથી લાગતા. એ શબ્દની પાછળ અર્પણની, આચારની ભાવના જોઈએ; તે જ તે અસરકારક નીવડે છે.
આજે દુનિયામાં દરેક માણસ એમ વિચારતે થયે છે કે જગતનું ગમે તે થાય, મારું કલ્યાણ થાય તે બસ. પણ એ માણસ એમ નથી વિચારતે કે દુનિયા જ જે નહિ હોય તે એનું અસ્તિત્વ કઈ રીતે રહેશે?
મહાપુરુષોના આવા વિચારો અને એમણે આપેલી પ્રેરણા આપણને કામ લાગે છે, એટલે ભગવાન મહાવીરની જયંતી પણ, આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તર પર ઉજવાય તેમ થવું જોઈએ. તેમના વિચારે સારી દુનિયાને, આજના કટેકટીના કાળમાં ખપ લાગે તેવા છે. એ સાંભળીને માણસને જે ધ્યાનમાં આવશે કે પોતે ખોટે રસ્તે છે, તે તેમાંથી પછી પાછા વળત એને વાર નહિ લાગે. આ મહત્ત્વની વાતે પર આપણે સૌ વિચાર કરીએ. અપરિગ્રહ-અહિંસાઅનેકાંતવાદ વગેરે ભગવાન મહાવીરના સિદ્ધાંતને આચરણમાં મૂકવા આપણે કેશિશ કરીએ.
પૈસે હોય તે તે પણ ગ્ય માર્ગ વાપરતાં શીખે. જીવનની અંદર ત્યાગ કરતાં શીખે. નક્કી કરે કે વધારે
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૦૨]
ચાર સાધત કપડાં નહિ ખરીદું; રેશમ કે મેતી નહિ પહે; કેડલીવરના બાટલા નહિ વાપરું અને જીવનને સાદું બનાવીશ. અને પછી, સાદાઈથી બચાવેલા એ પૈસા, તમારા બંધુ માટે વાપરતાં શીખો. .
નદીને કિનારે બેસીને એક કાંકરો પાણીમાં નાખે છે તે તેનું કુંડાળું થતાં થતાં ઠેઠ સામા કાંઠે પહોંચે છે. આજે આપણે સૌ, ચોપાટીના આ સાગરકિનારે બેસી જે સંક૯પ કરીશું તેના તરંગે દુનિયાના સામા કિનારા સુધી પહોંચી જશે માટે આપણે આપણા જ જીવનથી સારી વસ્તુ એની શરૂઆત કરીએ. ધીમે ધીમે તેને પડઘે સારા યે વિશ્વમાં પડી શકશે.
ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણને ૨૫૦૦ વર્ષ થવાને હવે માત્ર દશ વર્ષ જ બાકી રહ્યાં છે. દુનિયાભરમાં એ દિન ઊજવાય તે માટે આપણે સૌ તન, મન ધનથી પ્રયત્ન કરીએ; આપણે માનવજાતને ઊંચી લાવવા કંઈક બલિદાન આપીએ, ભગવાન મહાવીરના વિચારો મુજબ, આપણા જીવનને ઘડવા કેશિશ કરીએ; તેમ જ આવા શુભ વિચારે અને કર્તવ્યથી, આપણું અને અન્ય સૌનું જીવન દિવ્ય બનાવીએ.
(૨૪-૪-૬૪ની સાંજે મુંબઈ નગરીના લાખ લાખ ભક્તિભર્યા નરનારીઓએ પ્રભુ મહાવીરનું જન્મકલ્યાણ સાગર કિનારે ઉજવ્યું, તે સમયે આપેલ પ્રવચનની ટૂંકી સ્મૃતિ નોંધ.).
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના યુગમાં માનવીનું સ્થાન
આજના આપણા પ્રવચનને વિષય છે. આજના યુગમાં માનવીનું સ્થાન.” વિશ્વમાં પ્રત્યેક વસ્તુનું આગવું સ્થાન હોય છે, તે માનવીનું સ્થાન કેમ ન હોય? દરેક જમાનામાં માનવીનું એ સ્થાન હોય છે જ. કારણ કે માનવીને સર્વશ્રેષ્ઠ ને ઉદાત્ત ગણવામાં આવ્યું છે. કોઈ પણ એ યુગ ન હોઈ શકે કે જેમાં માનવીનું સ્થાન ન હોય.
પણ જે દરેક યુગમાં માનવીનું સ્થાન એક સરખું જ હોય તે આપણે આ વિષય શા માટે રાખે પડે? આજના યુગમાં માનવીનું સ્થાન એટલે શું? એટલે એમ લાગે છે કે તેનું મૂલ્યાંકન બદલાય છે, બદલાયાં છે; એનું
સ્થાન બદલાયું છે. અને જ્યારે વસ્તુનું આમ મૂલ્યાંકન . બદલાઈ જાય છે, ત્યારે એની એ જ વસ્તુ, કેઈકવાર સસ્તી બની જાય છે અને કેઈકવાર મેંદી પણ બની જાય છે.
તે આજના યુગમાં માનવી ક્યાં છે, માનવીનું મૂલ્યાંકન શું છે, તેને વિચાર આપણે આજે કરવાનું છે. આપણે ખૂબ શાંતિથી વિચાર કરીશું ત્યારે જ આપણને ખ્યાલ આવશે કે આજે માનવી કયાં, માનવીનું સ્થાન શું, અને માનવીનાં સાચાં મૂલ્ય શાં હોઈ શકે અને અત્યારે શાં છે?
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૦૪ ]
ચાર સાધન
આજે વિજ્ઞાન એક ખાજુ છે; જ્ઞાન ખીજી માજુ છે. વિજ્ઞાન અને જ્ઞાનની વચ્ચે માનવી બેઠા છે. વિજ્ઞાન ભૌતિકવાદના આવિષ્કાર કરી રહ્યુ છે; જ્ઞાન આત્મવાદને આવિષ્કાર કરી રહ્યું છે. એ બન્નેમાંથી માનવીએ પેાતાને કઈ બાજુ જવું છે તે પસંદ કરવાનું છે.
સામાન્ય રીતે પ્રવાહી પદાર્થના એક નિયમ છે કે એ ઢાળ ખાજુ જ વહી જતુ હાય છે! વિજ્ઞાનના આવિષ્કારાએ, વિજ્ઞાનના પ્રàાભનાએ અને વિજ્ઞાને આપેલી વિવિધ આકર્ષીક સિદ્ધિઓએ માણસને એટલે તે ખૂંચ્યા છે કે જ્યારે એની આગળ આત્મજ્ઞાનની વાત કરવાના પ્રસંગ આવે છે ત્યારે તેને તે નિરસ લાગે છે; લાંખા ગાળાની ચેાજના લાગે છે; કારણ કે જ્ઞાનના માગ ચઢાણના છે, અને વિજ્ઞાનના માગ ઉપભાગના છે, ઢાળના છે.
એટલે થયું શું ? વિજ્ઞાનના પદાર્થો, એની શેાધ અને એનાં સાધના આપણને વિપુલતામાં મળવા લાગ્યાં. આથી આપણે એમ સમજવા લાગ્યા કે આપણે આપણા બાપદાદા કરતાં આગળ છીએ, સુખી છીએ. વળી આપણે આપણા વડવાઓ પર યા પણ ખાતા થઇ ગયા કે એમણે બિચારાએએ જગત્ કઇ જોયું નહિ ! એમના એમ ચાલ્યા ગયા ! એ લેાકા ચૂલા ફૂંકી ફૂંકીને હેરાન થઇ ગયા. આપણા જમાના કેવા કે સ્વીચ ઢાખીએ અને રસાડું ચાલુ થાય! કેટલી સરસ સગવડ !
એ લેાકેા બાપડા પાણી માટે કૂવે જઇ, તળાવે જઈ, પાણી માથે ઉપાડી લાવતાં. હવે તે પાણીની ચકલી ફેરવા એટલે પાણી જ પાણી! હવે કૂવે અને તળાવે તે મરવા કે
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના યુગમાં માનવીનું સ્થાન
[ ૧૦૫] તરવા સારુ જ માણસ જાય. અરે, એ જમાને કે હતો? વાસીદુ વાળી વાળીને, ગાર કરી કરીને, લીંપણ કરી કરીને એ ડોસા-ડેસીઓ થાકી જતાં. આજ તો કેવી ચકચકાટ લાદીઓ છે? એક ઝાડુ ફેરો કે બધું સાફ ! અને હવે તો ઝાડુ પણ ઈલેક્ટ્રિકનાં!
| આ બધાથી આજે આપણને એમ લાગે છે કે આપણે આગળ છીએ. કેઈકવાર એમ પણ થાય કે અરેરે, એ લેકેએ આ યુગ જે હેત ! આ સરસ રેડિયે! ટેલિફોન! આવી સરસ લાદી અને આવા સરસ અદ્યતન પ્રકારનાં સાધને ! બિચારા જોયા વિના જ ગયા? કેટલાકને તે એમની ત્રીજી પેઢીનાં વડીલો પ્રાચીન યુગનાં લાગે છે! એ અજ્ઞાન યુગના માણસે બાપડા કંઈ ન જાણે. આમ આજે માણસનું મન, માણસની બુદ્ધિ, માણસના વિચારો આકાર લઈ રહ્યા છે ! માણસના ચિત્તની આસપાસ એવા પ્રકારની આકૃતિ સર્જાઈ રહી છે. માણસ હૃદયથી એમ માનતે થયે છે કે જેમ જેમ વિજ્ઞાનનાં સાધન વધશે, આવિષ્કાર થશે તેમ તેમ તે આગળ વધેલું ગણાશે.
કઈ પણ માણસ આવીને કહેઃ “વિજ્ઞાન આપણને આગળ નથી લાવ્યું?” તે “હા” જ કહેવી પડશે અને એમાં સૂર પુરાવ પડશે કે આજનાં જેવાં ભવ્ય સર્જને કયા યુગમાં હતાં ? જે માણસે પ્રગતિ કરી ન હતી તે આપણે આટલા બધાં આગળ આવત કયાંથી ? - હજારો માઈલનો પંથ, આજે પ્લેન દ્વારા કલાકમાં પાયું છે. વાત વાતમાં તે ક્યાં ક્યાં પહોંચી જવાય છે! આના કરતાં વધુ બીજી પ્રગતિ દુનિયામાં કઈ હોઈ શકે?
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૦૬ ].
ચાર સાધન ઘણીવાર આ દલીલ સામે આપણે મૌન સેવવું પડે છે. કારણ કે એ વાત સાચી છે.
ગાડામાં બેસી વીસ માઈલ જવાનું હોય તે બળદિયા થાકે, વચ્ચે ગાડું છોડવું પડે, બળદને ઘાસ આપવું પડે; કેટ-કેટલે પ્રયત્ન કરે ત્યારે વીસ માઈલ જવાય.
પણ આજે હવે લંડન જવું હોય કે અમેરિકા જવું હોય તે પણ બહુ વિચાર કરે પડતું નથી. સૌ હસતાં હસતાં વિદાય આપે છે. આ ઉપરથી જોઈ શકાય છે કે આપણી પ્રગતિ, આપણું ગતિ, આપણું ઝડપ ખૂબ જ વધી છે અને હજી વધી રહી છે. આપણું મન એ રીતે તૈયાર થઈ રહ્યું છે. આપણને સાચે જ લાગે છે કે આપણે આગળ વધેલા માણસ છીએ.
પણ આ બધામાં માનવીનું સ્થાન શું છે તે શાંતિથી વિચારવું પડશે. આજે યંત્ર આગળ વધે છે, પણ માણસ કયાં છે? યંત્રનાં મૂલ્યો છે તેના પ્રમાણમાં, માણસનાં મૂલ્ય ઘડ્યાં છે કે વધ્યાં છે? ખરું કહું? આજે માણસ સસ્તો બન્યા છે, મશીન મેળું બન્યું છે. મશીનની મહત્તા જેટલી પણ માણસની મહત્તા રહી નથી. એટલે જ આજે માણસ, માણસને સાધનથી માપે છે. માણસનું માપ સદ્ગુણની સામગ્રીથી નથી થતું પણ બાહ્ય સાધનાની સામગ્રીથી થાય છે.
આજની ઝડપ અને વેગની અસર માણસના જ્ઞાનતંતુઓ પર અને વિચાર પર અકલ્પનીય રીતે થઈ રહી છે. સ્વસ્થતાથી માણસ આજે જીવન અને જગત અંગે વિચારી જ શકતું નથી. માણસનું મૂલ્ય એના ચારિત્રથી, એની સેવાથી, એની ઉદારતાથી, એના પરોપકારી સ્વભાવથી થવું
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના યુગમાં માનવીનું સ્થાન
[ ૧૦૭ ] જોઈએ તેને બદલે એના બાહ્ય સંગ્રહથી અને સાધનોથી જ થવા લાગ્યું છે. એટલે માણસ કે પવિત્ર છે તે નહિ, પણ એ કેટલું રળે છે, કમાય છે, તે જ માત્ર જોવાય છે.
આ સાધન, એકની પાસેથી લઈ લે અને બીજાને આપો, એટલે પહેલે માણસ ગૌણ બની ગયે, અને જેની પાસે સાધન આવ્યું તે મુખ્ય બની ગયે. આમ સાધનો બદલાતાં માણસ બદલાય છે. એટલે કે જેની પાસે વધારે સાધન તે વધારે આગળ. આ શરત–દેડમાં સાધવાળે ફાવી જાય છે. આમ જિંદગી જ એક શરત બની ગઈ છે !
હવેને માણસ કહે છે. માણસની સામે નહિ, એના સાધન સામે જુએ. માણસનું ચારિત્ર, તે કહેશે, “ભલે હોય.” સંયમ પાળે છે, તે કહેશે “ઠીક છેઃ ભલે, આધ્યાત્મિક છે. બીજું શું? એ બધું હોવા છતાં એની પાસે બીજું શું છે? બીજું એટલે સમજ્યા ને? પૈસે, અને સાધનેને ઢગલે! એ હોય તો કહેશે “બરાબર, એણે ખરી કમાણી કરી છે! આ સાધને ગયાં તે માણસ આ જ ગયે. માણસ પિતે જાણે કઈ જ નથી. ..
આજે મનમાં દાસત્વ આવ્યું છે. આજ સુધી માણસને આધીન સાધન હતાં; હવે માણસ સાધનને આધીન થયે છે. ઘોડા ઉપર માણસ હતું તેને બદલે માણસ ઉપર ઘેડે જાતે હોય એના જેવી આજે દશા છે.
જગતની એવી પરિસ્થિતિ છે. એટલે ખરી રીતે જોશે તો જણાશે કે માણસ આજે સાધને નીચે દબાયેલે છે, જે સ્વામી હતો તે આજે અનુચર બન્યા છે. આ અનુચર કદાચ બહારની દષ્ટિએ નહિ દેખાય, પણ માનસિક દષ્ટિએ અનુભવી શકશે.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૦૮
ચાર સાધન આ રીતે માણસનું મન દાસત્વ અનુભવે છે, અને તે ચેતનનું નહિ પણ જડ સાધનનું. દાખલા તરીકે, તમે ગાડી વસાવી. તમે ગાડીમાં બેઠા. એ તમારું સાધન થયું. એક ઠેકાણેથી બીજે ઠેકાણે જવામાં એ મદદ કરે છે.
ધારે કે એ ગાડીમાં બેસીને તમે વ્યાખ્યાન સાંભળવા આવે છે, અગર તમે જંગલમાં ધ્યાન ધરવા જાઓ છે, કે ક્યાંક સ્વાધ્યાય કરવા જાઓ છે, પણ માને કે કઈ દિવસ તમારી ગાડી બગડી ગઈ તે તમે શું કરે છે? કહેશે કે આજે હવે વ્યાખ્યાનમાં નથી જવું, કારણ કે આજે ગાડી બગડેલી છે. હું કહું છું કે ભાઈ, ગાડી બગડી ગઈ છે, પણ તું એથી કેમ ચાલતું બંધ થઈ ગયે? આ થઈ જડ સાધનની ચેતના ઉપરની અસર. .
ઘણા કહે છે : “હવે અમારાથી ચલાય-બલાય નહિ. અમે તે જરાય ન ચાલીએ. ગાડી વિના બહાર જવાવાળા એ આપણે નહિ.” પછી એ ધ્યાન, વ્યાખ્યાન જે કંઈ કરતાં હોય તે બાજુમાં રહે, ગાડી જ્યારે પાછી આવે, ત્યારે પ્રવૃત્તિ ચાલુ થાય ત્યાં સુધી બધુ બંધ. એટલે માણસ કંઈ નથી, ગાડી મુખ્ય છે.
માણસની મને ભૂમિકા ઉપર, માણસની માનસિક સ્થિતિ ઉપર સાધનની આ કેવી ઘેરી અસર છે ! જે માણસ એમ માનતે હોય કે એ સ્વાધીન છે તે તે બરાબર નથી. એ તે સાધનને અનુચર છે. આ અનુચરપણું પણ ધીમે ધીમે એના લોહીમાં એટલું બધું ઊતરતું જાય છે કે બાપ એને વારસે દીકરાને દેતે જાય, ને દીકરે એના દીકરાને દેતે જાય. એમ કરતાં કદાચ એક દિવસ એ પણ આવે કે, માણસને
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના યુગમાં માનવીનું સ્થાન
[ ૧૦૯] થાય કે બધું જ કામ સાધનો દ્વારા થાય છે. તે પછી માણસની કિસ્મત શી ?
ગાય, ભેંશ અને બકરી દૂધ આપે ત્યાં સુધી કામનાં, પછી એ કતલખાને જાય. માણસની સેવા કરનારને છેલ્લે આમ કપાઈ મરવું પડે છે! આ રીતે માણસની સ્વાર્થવૃત્તિઓ કતલખાનાં વધાર્યા છે. માણસને દૂધથી કામ છે, ગાયથી નહિ. પહેલાના જમાનામાં ગાયને “માતા” કહેતા; દૂધ એ સાધન હતું. પશુની કરુણા મુખ્ય હતી. ત્યારે એના પ્રાણને વિચાર હતે. પણ આજે ? - આજે એને વિચાર કેણ કરે છે? માણસ કહે છેઃ “અમને દૂધ મળી ગયું. પછી એ ગાય ઘરડી થાય, નકામી થાય, કસાઈખાને જાય, ખાડામાં પડે કે ગમે ત્યાં જાય, એમાં અમને શું ? આમાંથી છેલ્લો વિચાર એવો કેમ ન આવે કે બાપ કામ કરે, રળીને આપે અને માતા ઘરનાં છોકરાં રમાડે ત્યાં સુધી ડોસાડેસી કામના, પછી એ જાય વૃદ્ધઘરમાં.
વધુમાં આજને અદ્યતન યુવક કહે છે: “વૃદ્ધો નિરર્થક છે. એ લોકો કમાતા નથી. સમાજને, દેશને કેઈને ય લાભ આપતા નથી. એવાઓને સંગ્રહ શા માટે? એમને ઠેકાણે પાડે. જગ્યાની તંગી છે. આવાઓને ખસેડી જગ્યા કરે.”
આજ યુરોપમાં “ઘરડાંનાં ઘરે” વધતાં જાય છે. ત્યાંના ઘરડા–બુઢા માણસો જ્યારે પ્રવાસે-દૂર ઉપર આવે છે, ત્યારે તે કહે છેઃ “વૃદ્ધાવસ્થા એ ભારે મૂંઝવણને પ્રશ્ન છે. એ શા માટે? ઘરડાં થયાં એટલે કરવું શું?”
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧]
ચાર સાધન ઘરડાંઓને જોતાં આપણને દયા આવે. ઘળે વાળ દેખાય ત્યારથી તેમનામાં ચિંતા ઊભી થાય. પછી બાપડા દવા લગાડીને કાળા વાળ કરે, કરચલિયે પડી ગઈ હોય તે એને મસાજ કરી સરખી કરાવે ને હંમેશા યુવાન દેખાવા પ્રયત્ન કરે. પણ કાળને પ્રવાહ, દેહને ધર્મ અને ઇંદ્રિમાં આવતું પરિવર્તન કેમ રેકાય? માણસ ગમે એટલે સાવધાન રહીને પ્રયત્ન કરે તે પણ દેહના ઉપર કાળની અસર થવાની જ.
પ્રકૃતિને ધર્મ પ્રકૃતિ છેડી દે તે પછી એમાં પ્રકૃતિપણું રહેતું નથી. પ્રકૃતિને ધર્મ એ છે કે દરેક વસ્તુમાં પલટે લાવે. લેખંડ જેવું લેખંડ અને સ્ટીલ જેવું સ્ટીલ પણ ઘસાઈ જાય છે. સ્ટીલનાં યંત્રોને પણ ઘસારે લાગે જ છે ને. પચીસ વરસ પછી એ યંત્ર પણ જૂનું બની જાય છે. આવું જોરદાર લેખંડ પણ જો ઘસાઈ જાય તે માણસના આ દેહને ઘસારે ન લાગે? ' આવા ઘસારા લાગેલા ઘરડા માણસને ક્યાં જવું? એ હવે આજે કામ આપતું નથી એટલે આટલાં વર્ષ કરેલું એનું કામ પણ નકામું ગયું? એનું મૂલ્ય કંઈ જ નહિ? માત્ર ઉત્પાદનનું જ મૂલ્ય? ઉત્પાદકનું સ્થાન કંઈ જ નહિ? માણસ પ્રાપ્ત કરે તેનું જ સ્થાન; માણસનું કંઈ જ સ્થાન નહિ?"
હવે, પ્રાચીન કાળમાં શું હતું તે જુઓ *
ચૈતન્ય અને રઘુનાથ બંને મિત્રો. મૈત્રી એવી કે જાણે પુષ્પ અને પરાગ. બંને સમર્થ વિદ્વાન. ન્યાયશાસ્ત્રના પ્રચંડ જ્ઞાતા ગણાય. બંને કેઈકનું કંઈક સર્જન કરતા જ હેય.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના યુગમાં માનવીનું સ્થાન
[૧૧૧] મળે ત્યારે જ્ઞાનગોષ્ટિ કરે. એકને ટેકે, બીજાને ઉપર ચઢવાની તક મળે. એકમાં રહેલી ભૂલ બીજે દૂર કરે અને પાણીના સંગે જેમ વસ્ત્ર સ્વચ્છ થાય, તેમ મિત્રના સંગે મિત્ર શુદ્ધ થાય.
મિત્ર ઐસા કીજીએ, જે ઢાલ સરીખા હોય, સુખમેં પિછે પડ રહે, ઔર દુઃખમેં આગે હાય.”
ક્ષત્રિયે ઢાલને પાછળ ખભે બાંધે છે. એ સુખના દિવસમાં પાછળ પડી રહે છે, પણ સંગ્રામમાં ઘા ઝીલવા
એ. આગળ આવે છે. તલવારના ઝાટકા એ ઝીલે છે. મિત્રો પણ એવા હોય જે સુખમાં પાછળ હાય, પણ દુઃખમાં આગળ થાય. વિપત્તિ સહીને પણ મિત્રને મદદ કરે. મિત્રને અર્ધમાગે જતાં બચાવે.
આવા મિત્ર મળવા આજે મુશ્કેલ છે. એને તે શોધવા પડે છે–જેમ ઘર શેઠે છે, ધંધે શેઠે છે, તેમ મિત્ર પણ હજારો માણસમાંથી શેધીને, ચૂંટીને મેળવવું પડે છે. | સમય થડે છે. કામ ઘણું છે. માટે સમયને સદુપ
ગ થાય એવો જ મિત્રો તમારી આસપાસ હોવા જોઈએ. ખાલી વાતે કરે, ગામની નિંદા કરે, પત્તા કૂટ્યા કરે અને જ્યાંત્યાં તમારે સમય બગાડ્યા કરે, એવા મિત્રો શા કામના?
માણસે આ જન્મ દ્વારા સાધના કરવાની છે; અભ્યાસથી ચિત્તને કેળવવાનું છે; યોગથી મન, વચન અને કાયાને સંવાદમય કરવાનાં છે; તત્વજ્ઞાનથી આ વિવની પેલી પાર શું છે તે જાણવાનું છે, એ સંકેત મેળવવાને છે. આવું બધું કરવાને બદલે, માત્ર ખાવા-પીવા–સૂવા અને ફરવાની
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૧૨ ]
ચાર સાધન
...
જ વાતામાં સમય જાય, તે શુ ઉચિત છે? ઘણાંય વર્ષ આ બધું તમે કર્યું. હવે કંટાળા ય નથી આવતા ? જે કયુ તે પચાસ વર્ષ કરો કે સેા વર્ષે કરા, એમાં નવાઈ અને નવીનતા શી છે? જીવનમાં આજે આ પુનરાવન સિવાય ખીજ છે પણ શુ?
*
એક માણસ પાસે હજારની નેટ હેાય તે વધારીને પાંચ હજારની કરે. પછી પાંચ લાખની કરે, પાંચ કરોડની કરે, એ કાગળની થપ્પી કરતા જાય, ગોઠવતા જાય, મલકાતા જાય અને સંગ્રહીને રાજી રાજી થતા જાય. પણ એથી એના આત્મામાં કયા ગુણના વધારા થયા ?
આ નેટની થપ્પીએ કેઈ બીજા પાસે જાય તે એ પુજાય; પહેલે પડયા રહે. તે વળી ત્રીજા પાસે જાય તે તે પુજાય, બીજાના કાઈ ભાવ પણ ન પૂછે. આમ માણુસ આ યુગમાં ફૂટબેલની જેમ કેવા ગ્રાઉન્ડ પર આવી ગયા છે!
એક વાર તમારા સ્વજના અને મિત્રાને ખબર પડે કે તમારી પાસે કંઈ રહ્યું નથી, પછી જુઓ કે કેટલા તમારી ખબર લેવા આવે છે, કેટલા તમારી પડખે બેસે છે અને કેટલા તમને ચા પાય છે. ત્યારે જ તમને લાગશે કે જે મૂલ્ય અને માન હતું તે તમારું' નહિ પણ તમારી પાસે જે પેલી જડ વસ્તુઓના ઢગલેા હતે!–સ'અહુ હતા તેનું હતું.
પણ આધ્યાત્મિકતામાં આવું નથી. ત્યાં વસ્તુની નહિ, પણ આત્માની અને આત્માના ગુણાની કિંમત હૈાય છે. ત્યાં વસ્તુ ગૌણ છે, અને તેથી જ ચૈતન્ય અને રઘુની મૈત્રી જોવા જેવી છે.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના યુગમાં માનવીનું સ્થાન
[૧૧૩] ચત એક અપૂર્વ ગ્રંથનું સર્જન કર્યું. રઘુએ પણ અતિ શ્રમ લઈ એક મહાગ્રંથનું સર્જન કર્યું હતું. ચિતન્યને ગ્રંથ, રઘુએ જોયો અને એને મનમાં ને મનમાં થયું. આવા સુંદર ગ્રંથ આગળ મારે ગ્રંથ કેમ ટકવાને? મારા પુસ્તકને તે કઈ હવે સ્પર્શ પણ નહિ કરે. મારે શ્રમ પાણીમાં ગયે.
રઘુને ચહેરે હવે ફિકો પડી ગયું છે. ચૈતન્ય એને પૂછયું: “મિત્ર, શું છે? મુખ ઉપર વિષાદની છાયા કેમ?”
રઘુએ કહ્યું: “મિત્ર, તારું સજન જોઈ મારું મસ્તક નમી જાય છે. પણ મને થાય છે કે મારે શ્રમ વ્યર્થ ગ. આપણે બંને એક જ વિષય પર લખ્યું છે, પણ તારી મૌલિકતા અદ્ભુત છે.” આમ એણે ચૈતન્યની પૂરેપૂરી પ્રશંસા કરી.
એક વાર પૂનમની રાત્રે બંને મિત્રે નૌકાવિહાર કરી રહ્યા છે. નૌકા સરિતાને જળ પર રમતી રમતી જળની મધ્યમાં આવી. ચિતજે બે હાથથી કંઈ લીધું અને જળમાં પધરાવી દીધું. રઘુએ પૂછયું: “મિત્ર, મિત્ર, આ શું કર્યું?
ચૈતન્ય ચંદ્રિકા જેવું સ્મિત કરી કહ્યું: “એ તે મારા મિત્રના ગ્રંથરૂપી ચન્દ્રને મારે ગ્રંથરૂપી રાહુ ગળી જતો હતું, તેને જળમાં પધરાવ્યું.” - રઘુને તમ્મર આવી ગયાં. “મિત્ર, તે આ શું કર્યું? આવું અપૂર્વ જન તેં આ જળમાં પધરાવ્યું? જે પુસ્તક તારી કીતિને અમર બનાવત, તેને તે આમ સહજતાથી જળચરણ કર્યું?”
ચતન્ય કહેઃ “રઘુ! માણસની કિંમત છે; કીતિ એની આગળ ગૌણ છે. મારા મિત્રની પ્રસન્નતા આગળ બધું જ
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૧૪]
ચાર સાધન નહિવત્ છે. માણસના મૂલ્ય આગળ કીતિ ને નામનાનું મૂલ્ય શું છે? તારું સર્જન એ મારું સર્જન છે ને? તારી બાર બાર વર્ષની મહેનતને મારું મન આદરથી જુએ છે.”
વિચારે, તમારે ય મિત્ર તો છે ને? પણ તમારે માટે આ કેઈ ત્યાગ કે ભોગ આપવા તૈયાર છે? તમારી મુશ્કેલીના સમયે તમારી પડખે ઊભાં રહેનારાં કેટલાં? :
તમારા મિત્રે તે એવા કે સાથે બેસીને તમારા ગુણ ગાય અને પાછળથી નિંદા કરે. કારણ કે એમના મનમાં તમારા વ્યક્તિત્વની છાપ કરતાં તમારે ધનની છાપ વધારે છે. એટલે ધનને સલામ કરે અને તમારી નિંદા કરે. માટે એવા મિત્રોથી સે જોજન દૂર જ રહેજે. '
વસ્તુને આપણે કઈ રીતે જોઈએ છીએ એ પર ઘણીવાર વસ્તુની ઓળખનો આધાર રહે છે. એ જ રીતે વસ્તુને કયા સાધનથી જોઈએ છીએ તે પર પણ વસ્તુની કિંમત સમજવાને આધાર રહે છે. કાળા ચશમાં ચઢાવીને જોશો તે પીળી અને ધળી વસ્તુ પણ શ્યામ દેખાશે. કારણ કે કાચને કાળો રંગ વસ્તુ ઉપર રંગને આરોપ કરે છે, એટલે વસ્તુને જોવામાં યંગ્ય સાધન જોઈએ. વસ્તુને એના મૂળ રૂપે ઓળખ આપે એવું એ સાધન હોય તે વસ્તુની વિશિષ્ટતાને આપણને ખ્યાલ આવે.
એ જ રીતે, આત્માને ઓળખવા માટે પણ આ આંખ કામ લાગે તે કરતાં દિવ્ય આંખ અનેક ગણી વધારે કામ લાગે. શરીરની આંખ એટલે ભૌતિકતાને જેનારી આંખ. એ સ્થલ આંખ સ્થૂલ વસ્તુને જોવાની. જીવનની પરમ સૂક્ષ્મ એવી ચેતનાનું દર્શન એ કેમ કરી શકે? અને માનવજીવન એ કંઈ માત્ર હાલતું ચાલતું પૂતળું કે યંત્ર
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના યુગમાં માનવીનું સ્થાન
[ ૧૧૫ ] નથી. એ તે છે ચેતનાના ધબકાર, આત્માને અને કમ સત્તાને આવિષ્કાર ! આપણા દેહના કેન્દ્રમાં ચેતના છે, આત્મા છે. એને એળખવા દિવ્ય નયન જોઇએ. એ ન્ય નયનની પ્રાપ્તિ સાથે જ વિશ્વનું દર્શીન પલટાઈ જશે. પછી તમને દરેક વસ્તુની પાછળ રહેલ શ્રેષ્ઠ વસ્તુનુ દર્શન થશે. પછી સ્ત્રી એટલે વિલાસ અને વિકારનુ સાધન નહિ, પણુ કામળ અને ભક્તિભર્યો સમણુના વિચારાને જીવનમાં સક્રાન્ત કરનાર પ્રેરણામૂર્તિ દેખાશે; પુરુષ એટલે પેસે પેદા કરી ઉપભેાગનાં સાધના પૂરાં પાડનાર એક માત્ર યંત્ર નહિ, પણ પુરુષાર્થ, ધૈય અને જીવનસંગ્રામમાં હિમ્મત આપી આગળ વધારનાર જીવનસાથી દેખાશે, પછી સંસાર, માત્ર અર્થ અને કામના અખાડા ન ખનતાં, જીવન— સેાપાન ચઢવા માટે ધમય સસારના અથ અને કામ એ નિસરણીનાં પગથિયા જેવાં લાગશે.
તમે સૌ એમ તે નથી માનતા ને કે તરવાનું કામ તા સાધુઓનુ', અમારે તેા ગમે તેમ જીવવાનું કારણ કે અમે તે સંસારમાં બેઠા છીએ. આ સૃષ્ટિ ખરાબર નથી. સંસારને તમે આટલી નીચી કક્ષાએ ન મૂકેા. આ તેા ક ભૂમિ છે; રે, ધમ ભૂમિ છે. એમાં તમારે પ્રયત્ન કરી આગળ આવવાનુ` છે. જેમ કીચડમાંથી કમળ ઉપર આવે છે તેમ, તમારે આસક્તિ અને રાગદ્વેષમાંથી ઉપર આવી, પંકજની જેમ અદ્ધર રહેવાનુ છે. આ સંસારમાંથી તમે ઊંચામાં ઊંચી વસ્તુ પામવાના છે. અહીં પ્રાપ્ત ન થઈ શકે એવી વસ્તુ એકે ય નથી, કારણ કે મેક્ષ જેવી પરમ દુલ ભ વસ્તુ પણ આ જીવન દ્વારા જ સિદ્ધ થઇ શકે છે.
તમે રાજ પાંચ મિનિટ પણ બેસીને વિચાર કરે છે કે આપણે કચાંથી આવ્યા છીએ, કયાં જવાના છીએ
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧૬ ].
ચાર સાધન અને જતી વખતે શું લઈ જવાના છીએ? પતિ અને પત્ની, પિતા ને પુત્ર, માતા અને દીકરી, મિત્ર અને સાથી–ભેગા થઈ કદી એવો વિચાર કરે છે કે આપણે અહીં કેમ ભેગા થઈ ગયા અને અહીંથી છૂટા પડ્યા પછી ક્યાં ભેગા થઈશું ?
બહારગામ, આગળ-પાછળ જવાના છે તો ક્યાં મળશે તેની ગોઠવણ કરે છે ને ? કલકત્તા જવાના છે તે નક્કી કરે છે ને કે હું કેનીંગ સ્ટ્રીટમાં ઊતરીશ તમે હેરિસન રેડ ઉપર ઊતરશે, પણ આપણે અમુક ઠેકાણે, અમુક દિવસે જરૂર મળીશું. આવી કઈ ગોઠવણે, અહીં પછીના જન્મ માટે કરી છે ખરી? તમે પૂછશે કે તે શક્ય છે? હું કહું છું કે હા, તે શક્ય છે જ. સારી કરણ કરીએ, સમાનભાવ કેળવીએ તો ભગવાન મહાવીર અને શ્રી ગૌતમની જેમ, નેમ અને રાજુલની જેમ, કેટલાય ભ સુધી એકબીજાના સંપર્કમાં રહી અંતે મુક્તિ પામી શકાય. કર્મના કચરાને દૂર કરી નિર્મળ બનીને શાશ્વત મિત્રીમાં ગોઠવાઈ જવાય છે. આ તો અમરતાને માર્ગ છે. અહીં દટાઈ જવાનું નથી; એનાથી ઉપર જવાનું છે. કેટલાક ધર્મો એમ માને છે કે કયામતના દિવસ સુધી કબરમાં દટાઈ રહેવું પડે છે. આ કેવો અજ્ઞાનભર્યો વિચાર છે! ચૈતન્ય જેવા ચૈતન્યને, લાખો વર્ષ સુધી કબરમાં દટાઈ રહેવાની વાત કરે છે! આપણે ત્યાં તો દેહ પડે અને ડૉકટર આવીને શરીર તપાસે તે પહેલાં તે ચૈતન્યને પ્રવાસ ચાલુ થઈ ગયું હોય છે. અહીં ચૈતન્ય નિત્ય નવીન પ્રવાસી છે. આપણે કહીએ છીએ કે આત્મા મરતે નથી; મરે છે તે દેહ છે. કબરમાં શરીર દટાય, આત્માને કેણ દાટી શકે? ધૂળની શી તાકાત છે કે આત્માને દાટી શકે ? માટીમાંથી બનેલો અને ધૂળમાં મળી જવાને તે આત્મા નહિ પણ દેહ છે. દેહને આત્મા માની બેસવું એ
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના યુગમાં માનવીનું સ્થાન
[૧૧૭] કેવી ભૂલ છે! દેહ તે નીચે રહેનાર વસ્તુ છે, જ્યારે આત્મા તે ઉપર જનાર ચૈતન્ય છે. એકને માર્ગ અગામી છે; બીજાને માર્ગ ઊર્ધ્વગામી છે. Ten Commandments એ તત્ત્વજ્ઞાન નહિ પણ માત્ર નીતિસૂત્ર છે. ત્યાં આત્માને પરમાત્મા બનાવવાની કે ચિતન્યના ઊધ્વીકરણની કઈ વાત નથી. આપણે આ બે વચ્ચેનું અંતર સમજવા જેવું છે. તત્વજ્ઞાન અને નીતિસૂત્ર વચ્ચે ઘણું અંતર છે. તત્ત્વજ્ઞાનમાં આત્મા અને મેક્ષ બધું આવે, જ્યારે નીતિમાં માત્ર આ લેક અને તેનો વ્યવહાર જ આવે. હા, આ વ્યવહાર શુદ્ધ બનાવવાની જરૂર છે જ; પણ ત્યાં આપણે અટકવાનું નથી, આગળ વધવાનું છે. જીવ અને જગતના સૂક્ષ્મ સંબંધને જાણવાનો છે અને જગતમાં રહેવા છતાં, જીવનને અલિપ્ત રાખવાનું છે. નૌકા તે તમે જોઈ છે ને? એ પાણી વચ્ચે અને પાણીની અંદર રહેવા છતાં પિતાની અંદર પાણીને આવવા નથી દેતી. સરિતા અને સાગરને એ તરી જાય છે; અંદર બેસનારને સામે પાર ઉતારી જાય છે. તેમ, જે તત્ત્વજ્ઞાનનાં દિવ્યનયન મળે તે સંસારમાં રહેવા છતાં તમે તરી જાઓ અને સંસારને સંસારના મૂળ સ્વરૂપે જોઈ એમાંથી છોડવા લાયક, જાણવા લાયક અને આચરવા લાયક–આ ત્રણે વાતનું રહસ્ય સમજીને જીવન જીવી શકે. - આ દિવ્ય નયનને પ્રકાશ મળતાં, પછી મરણ પણ ભયજનક કે શેકજનક નહિ લાગે. તમને એમ જ લાગશે કે આ તો માત્ર એક પ્રવાસ છે-ચિરપ્રવાસ છે. - મૃત્યુ માટે રવીન્દ્રનાથે એક સુંદર અને મધુર કલ્પના આપી છે. એક મા પોતાના બાળકને ધવરાવતી હોય છે. જમણા થાનમાં દૂધ ઓછું થતાં, તેને એ ત્યાંથી ઉપાડી
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧૮]
ચાર સાધન લે છે અને બાળક રડવા મંડી પડે છે. હાથ-પગ પછાડે છે. ત્યાં તે મા એને પિતાના ડાબા થાન પર મૂકી દે છે. દૂધ મળતાં બાળક ચૂપ થઈ જાય છે, રાજી રાજી થઈ જાય છે. વધારે દૂધ પ્રાપ્ત કરે છે. તેવી જ રીતે, માણસ પણ અજ્ઞાન છે. મૃત્યુ વખતે એ રડે છે. જે એની પાસે સુકૃત હોય તે એ ત્યાંથી ઉચ્ચ ગતિએ જ જવાને. કાળ કહે છે કે તું ક્યાં મરી જાય છે! તારું શરીર હવે કામ કરતું નથી એટલે એને બદલવાની માત્ર જરૂર છે. તારા કાન સાંભળતા નથી એટલે તારે સાંભળવા માટે યંત્રની મદદ લેવી પડે છે. તારી આંખ જેતી નથી એટલે જેવા માટે તારે કાચ ચઢાવવા પડે છે. દાંત પડી ગયા છે. એટલે તારે ચાવવા માટે એકઠાં ચઢાવીને ચાવવું પડે છે. તે ઊભું થઈ શકતું નથી એટલે તારે ટેકે લે પડે છે. તે ચાલ તારું શરીર જીર્ણ થયું છે, તે એને બદલી નાખીએ. કાળની આ વાત, માણસ સમજતા નથી અને રોવા બેસે છે. ખરી રીતે તે મૃત્યુ એટલે એક નીરસ સ્થાનને છેડી, સરસ સ્થાનમાં જવાનું. એક એવું ઘરડું માણસ હોય કે જેની સામે કેઈ ન જુએ, પણ મરીને એ બાળક થઈ અવતરે એટલે સૌ એને રમાડવા દોડે, ઉપાડી ઉપાડીને બચીઓ કરે. આમાં શું આત્મા બદલાય છે? ના, માત્ર શરીર બદલાયું છે. એટલે તે આપણું જ્ઞાન માણસ મરતાં એ “પાછો” થયે એમ કહે છે. મર્યો નહિ પણ “પાછો” છે. એટલે કે, પાછો થઈ ગયે, પાછે જન્મી ગયે. આ વાત જે સમજાઈ જાય તે પછી મરણની ભીતિ રહે? આજે મરણથી લેકે આટલા ફફડે છે તે પછી ફફડે? આ વિચાર અને નિર્ભયતા, દશ લાખ રૂપિયા ખર્ચે ય નહિ મળે. મળે માત્ર દિવ્ય નયનથી. આ વાત અંદરથી આવવી જોઈએ
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના યુગમાં માનવીનું સ્થાન
[૧૧૮] કળી ખીલીને કમળ બને તેમ તમારા અંતરમાં જ આ વિચાર પૂર્ણ રીતે ખીલવો જોઈએ. પછી તમને તમારું જીવન કેઈ જુદું જ, રસભરપૂર બની ગયેલું જણાશે.
આ વિચારને સ્થાયી અને દઢ બનાવવા માટે માણસે સમયે સમયે વિચારતા રહેવું જોઈએ કે, હું કેણ છું ? મારું અહીં શું સ્થાન છે? અને હું કયાં જવાને છું ? આ વિચારની સતતધારાથી આપણે આ બદ્ધ વર્તુલથી પર જઈ શકીશું–રૂપ અને રંગમાં, નામ અને આકારમાં અટવાઈ ન જતાં, તેની પેલી પાર જઈ શકીશું. માણસ જેમ બગીચામાં જઈ હવાફેર કરી આવે તેમ, આપણે પણ ચૈતન્યના સામ્રાજ્યમાં વિહરી, આપણાં મન અને મગજને હવાફેર કરાવી શકીશું.
માણસ એ માત્ર આ શરીર જ નહિ, પણ બીજું પણ કંઈકે છે. જે આ “કંઈક છે તે આ તનમાં છુપાયેલું છે. તે બહાર ક્યારે આવે ? એના પરનું ઢાંકણ ખસે તે ને ? શીશીમાં અત્તર ભર્યું હોય પણ ઉપર સખત બૂચ હેય તે અંદરની સુવાસ બહાર કેમ પ્રસરે? એ ઢાંકણ ઊઘડતાં જ જેમ હવામાં સૌરભની માદકતા છવાઈ જાય છે, તેમ ચેતન પણ આ આકારની દુનિયામાંથી બહાર નીકળી નિરાકારમાં વિહરે, તે એને ય ઘડીભર અપૂર્વની અનુભૂતિ થાય.
માણસને આ અપૂર્વની અનુભૂતિ ન થાય અને માત્ર યંત્રવાદના વાતાવરણમાં જ એ જીવ્યા કરે તો જતે દિવસે એવું પણ બને કે માણસ યંત્રને ઉપગ કરે છે તેને બદલે યંત્ર, માણસને ઉપયોગ કરતું થઈ જાય. - બુનિયાદી વિચારધારા પણ હવે આ જ કહે છે ને કે સાધનને તમે આધીન ન બને પણ સાધનને તમારે આધીન
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૨૦ ]
ચાર સાધન રાખે. એટલે કે, સાધનથી કામ લે, પણ સાધનની ગેરહાજરીમાં તમે પરવશ કે નિર્માલ્ય ન બનો.
સાધન, માણસ માટે હેય. માણસ, સાધન માટે ન હોય. વસ્તુઓ માણસની આસપાસ ચક્કર લગાવે તેને બદલે માણસ વસ્તુઓની આસપાસ ચક્કર લગાવે તે વસ્તુનું મૂલ્ય વધી જાય અને માણસની કિંમત કંઈ જ ન રહે.
આ રીતે સાધન અને સાધકને વિવેક જીવનમાં આવતાં, સાધન માટે આજે ઘરઘરમાં જે ઝંઘડા થાય છે, જે મનદુઃખ થાય છે તે નહિ થાય. કારણ કે સાધકને વિવેક, સાધન માટે બાઝતાં એને અટકાવશે.
આ વિવેકભાવ ઘરમાં જાગશે તે ઘરમાં કલહને બદલે શાન્તિ પ્રસરશે, દેશમાં આ ભાવ પ્રસરશે તે દેશમાં આન્તરદ્વેષ અને ઝઘડાને બદલે પ્રેમ અને શાંતિ ફેલાશે, વિશ્વમાં આ વિચારધારા વહેતી થશે તે આ વિશ્વયુદ્ધ અને અણુબોમ્બને બદલે, વિશ્વમૈત્રી એને વિશ્વશાન્તિ આવીને વસશે.
તમને કદાચ થશે કે આ મેદાનમાં બેઠેલા દશબાર હજાર માણસોના શ્રવણથી કાંઈ થોડી જ વિશ્વશાન્તિ આવી જવાની છે? અને જગતના પ્રવાહ પલટાવાના છે? . પણ મારે નમ્ર અભિપ્રાય એ છે કે અહીં બેઠેલાં ભાઈબહેને આ વિચારને પૂરા ચિન્તનથી સમજી જીવનમાં ઉતારશે તો એની અસર આખા ઘર પર થશે તમારા ઘરનું વાતાવરણ આથી સારું થશે તે આવતી કાલે એનું અનુકરણ તમારા પડોશી કરશે. પડોશીની અસર આખા સમાજ પર થશે. પછી સમાજની અસર દેશ પર અને
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના યુગમાં માનવીનું સ્થાન
( ૧૨૧] દેશની અસર આખા વિશ્વ પર થશે. અલબત્ત, આમ સારા વિચારોને પ્રસરતા સમય જરૂર લાગે છે, પણ એ વિચારને પ્રારંભ કરનારમાં શ્રદ્ધા હોય તો એ પ્રસર્યા વિના રહેતે જ નથી. આજે જગત પર જે સારા વિચારો છે તેની શરૂઆત પણ એકાદ વ્યક્તિથી જ થઈ હશે ને? પછી એ વ્યક્તિના વિચાર સમષ્ટિમાં સંકાન્ત થયા અને તે આજે જગતની મૂડી બનીને રહ્યા. તેમ આપણે પણ, આ વિચારને અમલમાં મૂકવાન અને આત્મસાત કરવાને પૂર્ણ શ્રદ્ધાથી પ્રયત્ન કરીશું તે એનું શુભ પરિણામ પણ જરૂર આવશે જ. - આ પ્રવચનમાં વ્યક્ત થયેલા વિચારે, જીવનમાં ઊતર્યા પછી માણસ સાધનને અનુચર નહિ હોય પણ સ્વામી હશે. ત્યારે માણસ દેહને જ સર્વસ્વ નહિ માનતા હોય પણ આત્મસત્તાને અનુભવ કરતે હશે. એ મરણથી ડરતે ફરતો નહિ હેય પણ મૃત્યુને એકમાત્ર દીર્ઘ પ્રવાસ માનતે હશે અને એ પ્રવાસમાં કામ લાગે તેવા ભવના ભાતાને સાથે લેવાની તૈયારી આ જન્મમાં કરતે હશે. આવા માનવીનું સ્થાન કોઈ પણ યુગમાં અપૂર્વ જ હશે. એવું સ્થાન માનવીને મળે એ શુભેચ્છા.
K18
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેશને વફાદાર રહે તે જ સાચે સાધુ
આત્માને જગાડનાર ગુરુ કેવા હોવા જોઈએ? જે ગુરુને સમગ્ર જીવન સમર્પણ કરવાનું છે–આત્મસમર્પણ કરવાનું છે, તે ગુરુ કેવા હોવા જોઈએ?
નૌકાને સામે પાર લઈ જવામાં જેમ નાવિક મુખ્ય કારણ છે, તેમ સંસારસાગર પાર કરવામાં ગુરુ મુખ્ય આધાર છે. ગુરુઓ જગતમાં બે પ્રકારના હોય છે गुरवो बहवः सन्ति शिष्यद्रव्यापहारकाः । . गुरवो विरलाः सन्ति शिष्यचित्तोपकारकाः ।।
કેટલાક ગુરુઓ એવા હોય છે કે જે પિતાના માટે, પિતાના નામ માટે, પિતાની જરૂરિયાતો માટે શિષ્ય પાસે, ભક્તવર્ગ પાસે ધન ખર્ચાવતા હોય છે. આવા ગુરુઓ તે જગતમાં ઘણા મળશે, પણ શિષ્યના ચિત્તને, શિષ્યના અંતરાત્માને ઉપકાર કરનારા, શિષ્યવને આત્મહિતને લક્ષમાં રાખી વર્તનારા ગુરુએ ઘણુ ઓછા મળશે.
આમ ગુરુ ગુરુ વચ્ચે જબરું અંતર છે. એક, શિષ્યના વિત્તને હરણ કરે છે, બીજે, શિષ્યના ચિત્તને ઉપકાર કરે
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેશને વફાદાર રહે તે સાચો સાધુ
[ ૧૨૩ ] છે. શિષ્યના ચિત્તને ઉપકાર કોણ કરે? જેને પરિગ્રહનું બંધન ન હોય, પરિગ્રહને માથે ભાર ન હોય તે. નાવ તરે ક્યારે? જ્યારે તેમાં વધારે પડતો ભાર ન હોય ત્યારે.
ઍરપ્લેનમાં પણ વધારે પડતે ભાર હોય તે જિંદગી સલામત રહેતી નથી. આથી તેલ વગેરે બધું જવું પડે છે. વધારે પડતો ભાર હોય તે ન લે, કારણ કે અદ્ધર આકાશમાં જવાનું છે તે એરપ્લેન ચલાવનાર સારી રીતે જાણે છે.
ઍરપ્લેન ચલાવવું હજુ સહેલું છે, પણ સંસારસાગરને પેલે પાર લઈ જવા માટેની નાવ ચલાવવી અઘરી છે. એમાં તો ઓછામાં ઓછો ભાર જોઈએ. નાવ ચલાવનાર કપ્તાન પણ કુશળ હોવો જોઈએ. કપ્તાન અસાવધાન હોય અને ભાર વધુ પડતું હોય તે નૌકા સલામત રહેતી નથી, માટે ગુરુ એવા હોવા જોઈએ, જે શિષ્યોના ચિત્તના ભલાની કામના કરતા હોય. એવા ગુરુથી શિષ્ય કદી પણ અધર્મ ન પામે. શિષ્ય લેવા માટે વારંવાર આગ્રહ કરે પણ ગુરુ ના કહે. લાખો રૂપિયા ગુરુના ચરણે ધરી દે પણ ગુરુને તેની પડી ન હોય. .
પણ આજની પરિસ્થિતિ કંઈક જુદી છે. - એક શહેરમાં એક બહુરૂપી આવેલ. એક દિવસ તેણે સાધુને વેશ લીધે, ને એક કરોડપતિને ત્યાં ગયે. શેઠે બેસવા વિનતિ કરી. એ ચટાઈ ઉપર બેઠે. સંસારની અસારતાને અને દેહની ક્ષણભંગુરતાને એણે સચોટ ઉપદેશ આવે અને પછી કહ્યું કે તમે વૃદ્ધ થયા છે. ખાનાર કે. નથી. મળેલી લક્ષ્મીનો સદુપયોગ કરો. ઉપદેશ સાંભળી ત્યાં હતા તે બધાનાં દિલ પીગળી ગયાં અને કહેવા લાગ્યા
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૨૪ ]
ચાર સાધન
કે, આપે ઉપદેશ આપી અમારા પર મહાન ઉપકાર કર્યાં. શેઠાણીએ અંદર જઈ, કબાટ ખાલી, સેાનામહેારથી ભરેલા થાળ સાધુ સામે ધર્યો, અને કહ્યું: આપે અમારા ઉપર મહાન ઉપકાર કરી અમને લક્ષ્મીની ચંચળતા સમજાવી. આપ આ ગ્રહણ કરી અમને આશીર્વાદ આપે.’ પણ આ સાધુવેશધારી બહુરૂપી તેને ઠોકરે મારી ચાલતા થયા. શેઠને સાધુ પ્રત્યે માન ઉત્પન્ન થયું. આ રીતે ગામમાં એક મહિના રહીને જુદા જુદા વેશ એણે ભજવ્યા અને મહિના બાદ શેઠ પાસે આવીને શીખ માગી.
શેઠે કહ્યું: તમારું મેહું અને અમારે ત્યાં આવેલ સાધુનું માઢું સરખું લાગે છે.
બહુરૂપીએ કહ્યુ: આપની વાત સાચી છે. તે સાધુ તે હું જ હતા.
તે
શેઠે કહ્યું: તે વખતે સેાનામહેારથી ભરેલા થાળ લીધે હાત તે। આ ભીખ ન માગવી પડત.
બહુરૂપીએ કહ્યું': હું બહુરૂપી છું. મેં તે વખતે સાધુને વેશ લીધા હતા. જે વેશ લીધે તેનુ ગૌરવ સાચવવું એ વિવેકીનુ કન્ય છે.
અહરૂપી પણ સમજે છે કે, સાધુ એટલે તદ્દન નિસ્પૃહી. તે પેાતાના વેશને વફાદાર રહે છે. ઉપર આપેલ લેાકમાં પણ ગુરુ કેવા હેાવા જોઇએ તે સમજાવ્યુ` છે.
ગુરુપદનુ વર્ણન કરતાં કહ્યુ છે કે:
તૃણપરે ખંડ છડીને, ચક્રવર્તી પણ વરિયા; એ ચારિત્ર અક્ષય સુખ કારણુ, એ મે... ચિત્તમાં ધરિયા.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેશને વફાદાર રહે તે સાચે સાધુ
[૨૫] ત્યાગી એવા ભાવથી રંગાયેલ હોય તે જ તમારા પર અમારા ત્યાગની અસર પડે, પણ અમને જે તમારા વૈભવને, તમારી સંપત્તિને રાગ હોય, તે તમને ત્યાગમાર્ગ કેવી રીતે સમજાવી શકાય? ત્યાગ ઉપર રાગ કરાવવા માટે સાધુના જીવનમાં પૂર્ણ ત્યાગ હવે જોઈએ.
સાધુ એટલે જગતને તારણહાર. તમે એમ માને કે અમારા પરિગ્રહને–અમારા વધી ગયેલા પરિગ્રહના વાળને ઉતારનાર તે સાધુ? વાળ વધી જાય તે કઢાવે છે, નખ વધી જાય તે પણ કઢાવે છે, ન કઢાવે તે તેમાં મેલ ભરાય, મેલમાં જતુઓ પણ હોય તે જમતી વખતે પેટમાં જાય અને માંદા પડાય. આથી નખ ઊતરાવવા જ જોઈએ. તેવી રીતે પરિગ્રહ ભેગો થાય અને તેને ન ઉતારે તે એક દિવસ આખાને આખા ચાલ્યા જવાનો પ્રસંગ આવે. - સાધુના ઉપાસક એવા ગૃહસ્થ પાસે અહિંસાને આકાર આપવા ઓછામાં ઓછા આ બે નિયમ તે હેવા જોઈએ? (૧) સ્વદારાસંતોષ અને (૨) પરિગ્રહ પરિમાણ જગતની જેટલી સ્ત્રીઓ છે. તેને માતા તથા બહેનની દષ્ટિથી જ. જેનામાં આ દષ્ટિ નથી તેનું જગતમાં કઈ સ્થાન નથી. તેવી જ રીતે પરિગ્રહનું પરિમાણ ન કરે તે જેવી રીતે રમ્બરના ફુગામાં બહુ પવન ભરવામાં આવે અને મોટો થતા થત છેવટ ફૂટી જાય, તેવી જ દશા પરિગ્રહ પરિમાણ ન કરનારની થાય છે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં કહ્યું છે કે – . जहा लाहो तहा लोहो लाहा लोहो पवढइ !
જેમ જેમ લાભ થતું જાય, તેમ તેમ લેભ વધે છે. લાભથી લેભની અભિવૃદ્ધિ થાય છે. કપિલ બે માસા સોનું
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
લેવા રાજા વિચાર કરવા
બાઈ આ
નવગડા
[ ૧૨૬ ]
ચાર સાધન લેવા રાજા પાસે ગયે, રાજાએ તેને ઈચ્છા મુજબ માગવા કહ્યું. કપિલ વિચાર કરવા લાગ્યા. આખું ય રાજ્ય માગતાં પણ એને તૃપ્તિ ન થતી દેખાઈ. આખરે તૃષ્ણાને અંત નથી એમ સમજી વૈરાગ્ય પામે. પરિગ્રહ એ નવગ્રહો કરતાં જુદી કટિને દશમે ગ્રહ છે. એ સૌને દુઃખ આપે. શનીશ્વરની પનોતીમાંથી તે સાડાસાત વરસે પણ છુટાયે, પણ આ પરિગ્રહની પનોતીમાંથી તે આખી જિંદગીને અંતે પણ ન છુટાય.
અહીં આવનાર દરેકે પરિગ્રહ પરિમાણ કરવું જોઈએ. એ કરવાનો નિર્ણય કરે તે જીવન હળવું બની જાય. પરિગ્રહ વધે તે આત્મામાં કચરે વધે છે. મહાપુરુષોએ જીવન શાંતિથી પસાર કરવા માટે આ બધા માર્ગો બતાવ્યા છે.
પરિગ્રહની મૂછ કેટલું નુકસાન કરે છે તે માટે એક તાજો જ દાખલો આપું.
કાળા બજારની કમાણી કરીને એક શેઠે રૂપિયા ભેગા કર્યા. બાપ દીકરાથી છાના ભેગા કરે અને દીકરો બાપથી છાના ભેગા કરે, આવી રીતે બને ય જુદી જુદી રમત આદરી. પૈસો મન જુદા પાડે છે જ.
પરિગ્રહની મૂર્છા ન ઊતરી હોય તે આ સાધુઓની ત્યાગ અવસ્થામાં પણ મન બગડે. જ્ઞાનીઓ એક પ્રશ્ન પૂછે છેઃ નરકનાં બંધને બંધાવનાર કેણ? તે કે મન.
પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિ તપસ્વી છે, ત્યાગી છે, પણ બે રાજસેવકેની વાત સાંભળી મન બગડયું. મનથી યુદ્ધ ચડ્યા અને સાતમી નરકના દળિયા બાંધ્યાં. પણ એ તે જ્ઞાની હતા, જરીવારમાં સમજી ગયા. મનને ઠેકાણે લાવ્યા,
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેશને વફાદાર રહે તે સાચે સાધુ
[ ૧૨૭ ]
અને ફૂંક મારતાં લેાટ ઊડી જાય, તેમ કના દળિયાને ઉડાડી મૂકીને જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરી.
આ ખાજુ દીકરાએ કાળાં મજારનું ધન સાચવવા નાની તિજોરી રાખી, આપે મેાટી તિજોરી રાખી. દીકરા ન હાય ત્યારે પેલી નોટો કાઢી ખાપ એકલા ત્રણે અને મનમાં મલકાય,
દ્રવ્ય એવી વસ્તુ છે કે જે સાથે આવવાનું નથી, આવ્યા ત્યારે લાવ્યા નથી, છતાં વચગાળામાં માણસને નચાવી મારે છે. અનાદિકાળની મૂર્છા આત્માને રખડાવી મારે છે, તે મૂર્છાને તેાડવા માટે વસ્તુતત્ત્વ સાંભળી, વિચારી હૃદયમાં ઉતારવાનું છે.
દીકરાથી બાપે પાંચ લાખ રૂપિયા ખાનગીમાં ભેગા કરેલ. તિજોરી માટી હતી. તેમાં બેસી એ ગણતા હતા. તેટલામાં દીકરાને આવતા જોયા. એટલે બાપ તિજોરીમાં પેસી ગયા, અંદર સંતાઈ ગયા. તિજોરીનું બારણું અધ થઈ ગયું. તિજોરીને ખાલવાના હાથા બહાર હાય છે. દીકરો આરડામાં આવી, બાપ નથી એમ માનીને ચાલ્યા જાય છે. ખાપ અંદર મૂંઝાય છે, હવા આવતી નથી, ઘણી લાતા મારે છે પણ તિન્નેરી ઊઘડતી નથી. અદર નાટો ઘણી પડી છે, પણ આવી દશા થાય ત્યારે નેાટે શુ કામ આવે? અંદર બેઠા બેઠા રખાય છે, તેની ખબર કાઢનારું' ત્યાં કાઈ નથી.
મહાપુરુષા કહે છે : ‘ધન કાઈક વાર તનને મારે ’ ખાપ તિજોરીમાં બેઠા છે, બહાર નીકળવું છે, પણ ખારણુ બંધ થઈ ગયું છે. હવા મળતી નથી એટલે ટળવળી
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૨૮]
ચાર સાધન ટળવળીને મરી જાય છે. ત્રણ દિવસ સુધી પુત્ર અને -
સ્વજનેએ તપાસ કરી પણ પત્તો ન લાગે. પછી તિજોરીમાં કેટલું ધન છે તે જોવા માટે ખેલી તે અંદરથી કેહવાઈ ગયેલે બાપ નીકળે! | લક્ષમી કેવી દશા કરે છે તે જુઓ ! ઘણું તે લક્ષ્મી માટે જમ્યા અને લક્ષ્મી માટે મરવાના! રૂપિયા ખાતર જન્મ અને રૂપિયા ખાતર મારે એવા તે ઘણા ય મળવાના. પણ આત્મા ખાતર જમે અને આત્મા ખાતર મારે તેવા તે વિરલ જ હોય છે.
ગુરુ એવા જોઈએ જે શિષ્યના હિતને ઉપદેશ આપે. પરિગ્રહ આદિના સંગથી છોડાવે. પણ ગુરુઓ જ જે ઘતેને પોતાના જીવનમાં આચરતાં ન હોય, અને પિતે પરિગ્રહમાં ડૂબેલા હોય તે તેમના ઉપદેશની ધારી અસર થતી થતી.
રત્નાકરપચીશીને કર્તા રત્નાકરસૂરિજી મહારાજ સુંદર ઉપદેશક હતા. તેમણે એક ચંદરે રાખેલે, ચંદરવામાં મેતી મઢેલાં. શ્રાવકોને વ્યાખ્યાનમાં પરિગ્રહના અનર્થો સમજાવે અને પૂછે કેઃ “સમજ્યા?” તે વખતે એક રૂ નામને શ્રાવક હતું, તે હેશિયાર અને ગંભીર હતું. તે કહે, “સાહેબ નથી સમજ્યા!” આ વાક્ય દ્વિઅર્થી છે. જેમ સામાન ઉપાડનાર કહેઃ “શેઠ મજૂર ! શેઠ મજૂર !” રત્નાકરસૂરિજી મહારાજ જુદી જુદી રીતે પરિગ્રહ અંગેનું વર્ણન કરે છે. પણ પેલા કહે છે કે “સાહેબ હજી નથી સમજ્યા.” રત્નાકરસૂરિ મહારાજ વિચાર કરે છે. વિચાર કરતાં તેમને સમજાય છે કે, જ્યાં સુધી મને આ ખેતીની મમતા છે ત્યાં સુધી ગમે તેટલો ઉપદેશ આપું તેની અસર
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેશને વફાદાર રહે તે જ સાચેા સાધુ
[ ૧૨૯ ]
થવાની જ નહિ. એટલે તેમણે મેતીને વાટીને ફેકી દીધાં. બીજે દિવસે હૃદયની વિશુદ્ધિથી સુદર ઉપદેશ આપ્યા ત્યારે શ્રાવક કહે કે, · સાહેબ હવે સમજ્યા.
"
,
અમારા મનમાંથી પરિગ્રહ નીકળ્યે, સંસારની વસ્તુને વાસી નાખી, હવે મનમાં અને તનમાં પરિગ્રહની મમતા શી! આવતી કાલના વિચાર અમારે શા માટે કરવાના હૈાય ? અઢાર પાપસ્થાનક ખમાવી ‘એગેાહ નથિં મે કેાઈ, નાહુમન્નસ્સ કસ્સઈ”નું ચિંતન કરનારા તેઓ હમેશ એમ વિચારે કે, જગતના આ બધા પૌલિક સબધા પરના છે, આત્માના નથી. તે માટે જ કહ્યું છે: કુક્ષીસ ખલ મુનિવર ભાખ્યા !
સિકંદર હિંદુ ઉપર વિજય મેળવી પાછા ફરતાં પેાતાના માણસાને સાચા સાધુની શેાધ માટે મેાકલે છે. સિકંદરના માણસા એક સાધુ પાસે આવે છે અને કહે છે કે, આપને સિકંદર ખાલાવે છે.
સાધુ કહે છે: સિકંદર કાણુ ?
સિપાહીઃ અમારા બાદશાહ.
સાધુઃ જે તેણે ઇંદ્રિયાને જીતી હાય તેા એ સાચે રાજા, નહિતર એ ગુલામ.
• સિકંદર પેાતે સાધુ પાસે આવે છે અને વિચારે છેઃ મારી પાસે આવવા માટે લેાકેા તરફડે છે, જ્યારે આ સાધુ આવવા ના પાડે છે.
,
સિકંદર સાધુને કહે છે: ‘આપ અમારે ત્યાં આવે. ઘણા ઉપકાર થશે. સાધુ કહે છે : ‘ ઉપકાર તા જ્યાં શુ ત્યાં થશે. આંખા જ્યાં હશે ત્યાં ઉપકાર કરશે, ફૂલ જ્યાં હશે ત્યાં સુવાસ ફેલાવશે.' સાધુનું આવું કહેવુ
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૩૦ ]
ચાર સાધન
સાંભળી સિકંદર તલવાર કાઢે છે. સાધુ તે જોઈ હસી પડે છે અને કહે છેઃ ‘આત્મા અમર છે. જેની ચામડી ઉતારી નાખવામાં આવી છતાં જરાય સ્ખલિત ન થયા તેવા ગુરુના અમે વારસદાર છીએ. ’ આ ધૈય અને તેજ જોઈ સિકદર નમી પડે છે.
એટલે ગુરુ કાણુ ? હિતાપદેશક, તમારું ભલું કેમ થાય, તમારા દુર્ગુણે! કેમ નીકળી જાય, તમારા આત્મા પવિત્રકેમ અને તેનું અહનિ શચિંતન તેનાં મનમા હેાય. પારસમણિને લાખડ અડે અને તે સેાનુ ન થાય તેા કાં એ સાચા પારસમણ નથી, કાં એ સાચુ લેાખંડ નથી; અગર તે સાા સ્પર્શ થયે નથી. તેમ ગુરુ પાસે જઇએ અને પાપ માટે પશ્ચાત્તાપ ન થાય, આત્મનિરીક્ષણ ન થાય તે સમજવું કે આપણે ખરી રીતે ગુરુ પાસે ગયા નથી, ગયા છતાં તેમને બરાબર સ્પશ આત્માએ કર્યો નથી, તેમને બરાબર સમજ્યા નથી.
શિષ્ય એવા હાય કે ગુરુના એકેએક વાકચ લઇને છૂટા કરે. પણ આજે ઉપદેશ સાંધા થઈ ગયા છે. શ્રોતા એવા હેાવા જોઇએ, જાણે કેરી ભૂમિ. વરસાદ પડે....અને જમીન એક બિંદુને પણ બહાર જવા ન દે, બિંદુએ બિંદુને ખરાખર ચૂસી લે, તેવી જ રીતે આપણે પણ બ્લોટિંગપેપર થઇને આવીએ અને ઉપદેશને ખરાખર ચૂસીને હૃદયમાં ઉતારી લઇએ તે ઘણા દુર્ગુણ્ણા એછા થઇ જાય અને આત્મા પવિત્ર અને. ગૌતમસ્વામી અને આનંદ જેવા શ્રાવકે પ્રભુના એકેએક વાકયને લઇને હૃદયમાં છૂટતા.
સાચા શિષ્ય કાણુ, કે જે ગુરુના ભક્ત હેાય. ગુરુ શિષ્યના કલ્યાણની આશા રાખે. શિષ્ય ગુરુ પાસે કલ્યાણની આશાથી આવે. ગુરુ પાસે સ`સારના સુખા મેળવવા માટે આવવાનુ
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈશને વફાદાર રહે તે જ સાચે સાધુ
[૩૧] નથી. સટ્ટાના ભાવે આપનારા કે પૈસા માટે હાથ જોઈ આપવાનું કહેનારા ગુરુઓનું મોઢું જોવામાં પણ પાપ છે. ગુરુ પાસે તે આત્મશાંતિ માટે જ આવવાનું છે. શિષ્ય પૂછયું મોટામાં મોટો રોગ કો?
તેના ઉત્તરમાં ગુરુએ કહ્યું: “આ ભવ.” ' સંસાર એ જ માટે રેગ છે. સંસારમાં રખડવું એ જ મેટો રોગ છે. ટી. બી. ને રેગ થયે હોય અને તરત જ ડોક્ટર પાસે જાય. એ ડૉકટરના વચન ઉપર કેટલે વિશ્વાસ? એટલો વિશ્વાસ ગુરુ ઉપર ખરે? ડોકટર કહે તે પ્રમાણે ટ્રિટમેન્ટ કરે, અને અમે કહીએ તો? કદાચ એમ પણ માને કે એવા રોગ તો થોડાક જોઈએ ! આ બધી સંસારના પદાર્થોની આસક્તિ એ રોગ છે તેમ તમે જાણે છે, પણ તે દૂર કરવા માટે પ્રયત્ન કરતા નથી.
મુંબઈ શહેરમાં એક ટેળામાંથી કોઈની રૂપિયા ૧૦૦ની નેટ પડી ગઈ. તે એક ગુરખાના જોવામાં આવી. એણે એકદમ ઉપાડી ખીસામાં મૂકી દીધી અને ટ્રેનમાં બેઠે. પણ રસ્તામાં જોયું તે ખીસું કપાઈ ગયેલું. તેનું મોઢું એકદમ ફિકકું પડી ગયું. મુસાફરોએ પૂછ્યું: “શું થયું ?” ગુર ખાએ કહ્યું: “૧૦૦ રૂપિયાની નોટ ગઈ.” મુસાફરેએ કહ્યું: આવી રીતે બહારના ખિસ્સામાં રખાય?” ગુરખ કહે: “મને રસ્તામાંથી મળેલી. ઉતાવળમાં બહારના ખીસામાં મૂકી દીધેલી.” • એ વખતે પેસેંજરમાંના એક ચિંતકે કહ્યું: “તમે એમ માની લો કે તમને રૂપિયા ૧૦૦ મન્યા જ નથી. તે રૂપિયા તમારા હતા જ નહિ. અમને મળ્યા નથી તેથી
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૩૨ ]
ચાર સાધન અમને શક નથી, તમને મળ્યા એટલે થયું કે મારા ગયા. પણ વાસ્તવિક રીતે રૂપિયા તમારા હતા જ નહિ.” પેલાને પણ તે વાત ગળે ઊતરી ગઈ.
અહીં તમારે પણ એ વિચાર કરવાનો છે કે તમારું શું છે? આવ્યા ત્યારે કાંઈ હતું નહિ, અને જાવ ત્યારે પણ કાંઈ સાથે આવનાર નથી. પેલી ૧૦૦ રૂપિયાની બાબત કરતાં પણ આપણી દશા બૂરી છે. આ પ્રમાણે માણસ વિચાર કરે તે કઈ પણ સંગોમાં અફસોસ ન થાય. પેલાએ રૂપિયા ૧૦૦ની નોટ પિતાની માની અને ગઈ એટલે અફસ થયે. આ બધું પોતાનું માન્યાનું જ દુઃખ છે. પિતાનું ન માને તે છોડવાનું જરાય દુઃખ નહિ થાય. આ સમજવા માટે મહાપુરુષે કહે છે કે ભવરોગ એ છે કે જેથી ચારે બાજુથી ભેગું ભેગું અને ભેગું કરવાનું જ મન થાય. માટે મોટામાં મોટે રેગ ભવસંસાર જ છે. સાધક પૂછે છે આ રેગની દવા શી? વિમૌષધું ?
ભવરૂપી રોગનું ઔષધ શું, કે જેના વડે એ રેગથી છૂટી શકાય? તેને ઉત્તર આપતાં કહે છે કે વિચાર એ જ સૌથી મોટામાં મોટું ઔષધ છે. વિચારે. તમે વ્યાખ્યાન સાંભળે ત્યારે આ બધી વસ્તુઓને વિચાર આવે પણ ઘરે ગયા પછી શું ? તમે તે પૌગલિક સુખની પ્રાપ્તિને વિચાર કરે છે, પણ વિચારવા ગ્ય તે આત્મિક વિચારણા છે. હંમેશાં સવારે ઊઠતાં વિચાર કરે જોઈએ કે હું કોણ? ક્યાંથી આવ્યો? ક્યાં જવાને? મારું સ્વરૂપ શું?
આ વસ્તુઓને હંમેશા વિચાર કરવાનો છે પિલા તીર્થનું નામ શું? સિદ્ધાચલ. આ નામ ગમે તેવું છે. એ
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેશને વફાદાર રહે તે જ સાચે સાધુ
[ ૧૩૩ ] નામ ગર્ભિત રીતે જણાવે છે કે સિદ્ધા ચલ; એટલે કે સીધે રસ્તે ચાલે. આડાઅવળા ગયા તે મરી જવાના. અહીં આવનારા દરેક સીધા ચાલે, વિચાર કરીને આગળ વધે. હું કેણ? મારું સ્વરૂપ શું? અત્યારે કેવી દશામાં છું? હું પૂર્ણ સ્વરૂપી છું, આનંદઘન છું. સ્વભાવદશામાં રહેનારા માટે આ પૌગલિક પદાર્થો સાથે કાંઈ લાગેવળગે નહિ. લૂગડાને ઘીમાં જાળી એને દીવાસળી ચાંપવામાં આવે તે ઘી અને લુગડું બધું બળી જવાનું અને જોત જોતામાં મળવાની. ભેગ અને શરીર બને એમ જ બળી જવાનાં. એક ચૈતન્ય જ ત્રણે કાળમાં અખંડ રહેવાનું. દરેક ભવમાં ભેગની વસ્તુઓ તે મળવાની છે, પણ ચૈતન્યસ્વરૂપી એ હું આ દેહમાં ઘડીએ ઘડીએ કેમ રમી રહ્યો છું? આ વિચાર આવ્યા પછી વિચાર આવશે કે હું કયાં જવાને છું? જેવી કરણી કરી હશે તે પ્રમાણે જવાનું છે. જીવનનું સરવૈયું કાઢે તે ખબર પડે કે તમે કેવા કેવા પાપ કર્યા છે, કેવાં કેવાં સારાં કામે કર્યા છે. જમા-ઉધારને સરવાળો કરી પછી જુઓ કે કયું પલ્લું નમતું છે ? એ પ્રમાણે ગતિને પણ વિચાર કરે. - હું કેણ? કયાંથી આવ્યો? ક્યાં જવાનો? - આ ત્રણ વિચાર સવારે ઊઠીને પાંચ મિનિટ પણ કરે. આપણે આપણે “વિચાર” કરવાને છે. ધરતીકંપ થાય અને જીવન નાશ પામે એવા જીવન માટે કાંઈ તૈયારી ન હોય તો આપણા જેવું ગમાર કેશુ? એથી રોજ “વિચાર” કરે કે હું કેણ? હું તે શરીરથી અને ઈન્દ્રિયથી પર એ આત્મા. હું કોણ એ વિચાર કરો તે તલવાર અને માન જેમ જુદાં છે તેવું ભેદજ્ઞાન શરીર અને આત્મા માટે થશે. હું આત્મા છું એવું જ્ઞાન જેને થઈ ગયું તે સમજશે કે જેમ
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૩૪ ]
ચાર સાધન
તલવાર મ્યાનમાં રહે છે તેમ આત્મા શરીરમાં રહે છે. અને છતાં શરીરથી તે જુદો છે.
અજ્ઞાની ભેગા માટે વલખાં મારે, તલસે. તે જ ભેગા જ્ઞાની સાધુ પાસે આવે તે તે તેની સામું પણ ન જુએ. સ્થૂલ ભદ્ર સામે કાણ હતું? છતાં તેના મનના દ્વારા હાલ્યા નહિ. તમે એરડામાં જમવા બેઠા હા, દૂધપાક આવે, તેમાં કસ્તૂરી કેસર બધું નાખેલુ હાય પણ ખબર પડે કે દૂધપાકમાં કાઇ ઝેરી વસ્તુ પડેલી છે તે તેવા દૂધપાકને તમે અડકશે ? નહિ જ અડકે. ભાગા માટે પણ તેવુ જ છે. જ્યારે ખબર પડે કે આ ભાગે! મને મારી નાખનાર છે, સંસારમાં રખડાવનાર છે ત્યારે એ ભાગેાની લાલસા દૂર થશે. પણ એ માટે ષ્ટિ કેળવવી જોઇએ.
રથનેમિ ગુફામાં ધ્યાનમાં બેઠા છે. રાંજીમતીને ત્યાં આવેલ જોઇને ધ્યાનથી ભ્રષ્ટ થાય છે. રાજીમતી પાસે ભેગની પ્રાથના કરે છે. રથનેમિને રાજીમતી સમજાવે છે:
અશુચિ કાયા, મળમૂત્રની કયારી, એવડી તમને કેમ લાગી પ્યારી?
એ રીતે રાજીમતીએ . રથનેમિને ભેદજ્ઞાન સમજાવ્યું, દિષ્ટ ક્રી ગઇ. ઉપદેશના અંકુશ લાગ્યા. રથનેમિ બદલાઈ ગયા અને આત્મસિદ્ધિ સાધી ગયા.
આપણને પણ ભેદજ્ઞાન થાય તે માટે સંસાર-રાગનુ ઔષધ બતાવતાં તે કહે છે કે વિચાર.' એવા વિચારવાન મને, કે આ જ જીવનમાં પેાતાનુ કલ્યાણ કરવાનુ છે. વિચાર વિના ઘેટાની જેમ દોડાદોડ કરાતા કપાઈ મરવાની દશા પ્રાપ્ત થાય.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેશને વફાદાર રહે તે જ સાચા સાધુ
[ ૧૩૫ ]
આજના વ્યાખ્યાનમાં ચાર પ્રશ્નો અને ચાર ઉત્તરા
એક શ્લાકમાં સમજાવ્યા છે.
પ્રવૃઃ ગુરુ કાણુ ?
ઉ॰ : હિતાપદેશ આપે તે.
પ્ર૦ : શિષ્ય કાણુ ?
ઉ૦ : ઉપદેશને જીવનમાં ઉતારે તે.
પ્ર૦: રાગ કયા?
ઉ॰ : ભવચક્ર, સ’સારચક્ર.
પ્ર૦ : રાગની મુક્તિના ઉપાય શે.
૬૦ : વિચારાની સતત જાગૃતિ.
આ ચાર પ્રશ્નો અને તેના ઉત્તરાને જે સતત વિચારે તે આ ભવચક્રમાંથી પાર ઊતરી આત્માનું કલ્યાણ સાધી શકે છે. આપ સર્વે આ ચાર વસ્તુ સમજી આત્માનું કલ્યાણુ સાધેા.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહણના પુત્ર છો, સિંહ બનજે
સંસારમાં જીવન જીવવા માટે પણ શિક્ષા અને દીક્ષાની જરૂર હોય છે.
કલિકાલસર્વજ્ઞ ભગવાન હેમચન્દ્રાચાર્યજી મહારાજે રાજા કુમારપાળને જીવન જીવવા માટેની તેમ જ ન્યાયથી રાજ્ય ચલાવવા માટેની જીવનશિક્ષા આપી હતી. .
એમણે શિક્ષાની દીક્ષા અને દીક્ષાની શિક્ષા આપતી વખતે એક સુભાષિત કહ્યું હતું. આ સુભાષિત આપણે માટે ખૂબ ઉપયોગી છે.
एकेनापि सुपुत्रेण, सिंही स्वपिति निर्भयं
सहैव दशभिः पुत्रैः भारं वहति गर्दभी: સિંહણને એક જ સંતાન હોવા છતાં એ નિર્ભય હોય છે. કારણ કે એને ખાતરી હોય છે કે વનમાં પર્યટન કરતે એને દીકરે વખત આવે રક્ષણ કરવાનું જ છે. આ વાતને લીધે એના જીવનમાં શાંતિ હોય છે.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહણના પુત્ર છો, સિંહ બન જો
(૧૩૭] જ્યારે બીજી બાજુ, દશ દશ બચ્ચાં આસપાસ ફરતાં હોવા છતાં પણ, બિચારી ગધેડીને શાંતિ નથી. એને રેતીના થેલા ઉપાડવા પડે છે અને ડફણાં ખાવાં પડે છે.
આમ, દશ દશ દીકરા હોવા છતાં ગધેડીને શાંતિ નથી, જ્યારે સિંહણને એક જ સંતાન હોવા છતાં શાંતિ છે, નિર્ભયતા છે.
એ જ વાત હું તમને કહું છું. કહો, તમે કેવા બનશે?
તમે એકલા હોવા છતાં પણ તમારે લીધે તમારી માતાને, તમારા પિતાને, તમારા બાંધીને અને તમારા શિક્ષકોને શાંતિ અને સુખ હોય એમ કેમ બને? તમારા વિચાર, તમારી વાણું અને તમારું વર્તન જોઈને તમારા માબાપ, તમારા શિક્ષકે અને તમારા સ્વજને મનમાં પ્રસન્ન થાય એવું કંઈક કરે તે જ. તમને જોઈને એમનું અંતર આનંદના ઉછાળા મારે, અને “કેવા સરસ સદ્ગુણ છે, કેવું શ્રેષ્ઠ વાચન અને કેવી સત્ય મધુર વાણું છે, કેવું નિર્દોષ અને નિષ્કલંક વર્તન છે, કેવું એકાગ્ર અધ્યયન છે, અને કેવી સુંદર જીવન-વ્યવસ્થા છે !” આવી અહેભાવના એમના મનમાં જાગે તો જ તમારું જીવ્યું સાર્થક!
તમે ભણ્યા હે ચાલશે, પણ જીવન જીવવાની - કલાહીનતા હશે તે નહિ ચાલે. તમારી જીવનકલા જોઈને
તો ગામના લોકો અને વડીલોની આંખ નેહ અને સદુભાવથી છલકાઈ જાય કે, “વાહ, આ છોકરાનું બેસવુંચાલવું હરવુંફરવું, રમવુંજમવું અને બેસવુંઊઠવું કેવું કલામય છે!”
તમે આવા બની શકે તે જ તમે સિંહબાલ કહેવાઓ.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૩૮ ]
ચાર સાધન
અને, જો તમારા જીવનની અવ્યવસ્થા જોઇને તમારા વડીલેાના દિલમાં ગમગીની પેદા થાય, તમારી કટુ વાણી સાંભળીને, તમારું અસતૢ વન નિહાળીને, તમારા દુ વ હાર જોઇને પેાતાના દીકરા તરીકે તમને એળખાવતાં તમારા માબાપ શરમાય, તમને પેાતાના શિષ્ય તરીકે ઓળખાવતાં તમારા ગુરુજના ય ગભરાય અને તમને પેાતાના મિત્ર તરીકે એળખાવતાં તમારા સાચા મિત્ર અકળાય તે તમારું જીત્યુ નિક ! તે, તમારામાં અને પેલી ભીના બચ્ચામાં કાંઈ ફરક નહિ !
તમારે કેવા અનવુ' અને કેવા નહિ એ તે તમારે વિચારવાની વાત છે.
અને આ સાંભળ્યા પછી કેવા બનવુ એ તમારે નક્કી કરવાનુ` છે.
તમે એવુ` વન કેળાં કે તમને જોઇને તમારા શિક્ષક, ભલે તમે તેમની પાસે એક જ વ ભણ્યા હા, છતાં એ ગૌરવ લે અને કહે કે આ મારા વિદ્યાથી છે. તમારા માબાપને એમ થાય કે આ અમારા કુળદીપક છે. આ કુળદીપક જ અમારી પાછળ અમારા વિચારની, અમારા આચારની અને અમારા સંસ્કારની જ્યોતને જલતી રાખવાના છે. તમારા મિત્રને પણ થાય કે આ તે મારા સાથીદાર છે. જીવનની મૂંઝવણભરી ખીણમાંથી સાંગેાપાંગ મહાર નીકળવા માટે આ જ મારા સહારા છે.
કહેા, તમને આવા બનવુ ગમે ને ?
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિહણના પુત્ર છે, સિંહ બનજે
[૧૩૯] આવા બનવું હોય તે જીવન જીવવાની સાચી દિશા આજથી જ નક્કી કરે અને તે મુજબ જીવનને આકાર આપે. - તમને થશે આ રીતને નિર્ણય શી રીતે લઈ શકાય? આવે હું તમને રસ્તે બતાવું. :
તમારે જે જીવન જીવવાની સાર્થકતા માણવી હોય તે તમારી સેબત સારી રાખો. દિલ નીડર રાખે અને મનને કેળવણું આપો. . સત્સંગ, નિર્ભયતા અને મનની કેળવણું જે જીવનમાં હશે તે જ જીવન ઊર્ધ્વગામી બની રહેશે.
જીવનને ઊર્ધ્વગામી બનાવનારી આ જ શિક્ષા અને દીક્ષા છે.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગણેશ-ઉત્સવનું રહસ્ય
ગણેશઉત્સવ ઉજવતાં પહેલાં તમારે ગણેશનું રહસ્ય સમજવું જોઈએ. પરંપરાની પૂજાથી કંઈ નહિ વળે. દરેક વાત પાછળ રહેલ રહસ્યનું દર્શન થાય તે જ એમાંથી સત્વ અને શક્તિ જડે.
આજે લોકોનાં ગૃહજીવન તૂટ્યાં છે, એકતાને બદલે જ્યાંત્યાં છિન્નભિન્નતા દેખાય છે, કારણ કે પ્રાચીન વસ્તુઓ પાછળ રહેલ ભાવના ભલાણી છે વસ્તુનું સ્થૂલ સ્વરૂપ જ લેકે સામે ઊભું રહ્યું છે. ગણેશ પાછળ પણ એવું જ કંઈક જોવા મળે છે.
ગણેશ શબ્દનો અર્થ સમજે. એની વ્યુત્પત્તિ શી છે? ગણ એટલે સમુદાય. ગણ એટલે મંડળી. ગણ એટલે જૂથ. એને ઈશ એટલે સ્વામી. ઈશ એટલે નેતા. ઈશ એટલે પતિ કે ઉપરી. સમુદાયને જે ઉપરી હોય તે ગણેશ. સમાજના નેતાનાં લક્ષણ આમાં પડ્યાં છે. એની આકૃતિ અને પ્રકૃતિનું આ પ્રતીક છે. ગૃહસ્વામી, દેશસ્વામી અને સમાજ સ્વામી એ આ પ્રતીકને અર્થ સમજવાને છે.
સારા કાર્યને પ્રારંભ કરતાં પહેલાં ગણેશને એટલે કે વડીલને વંદન કરાય છે. ગણેશાય નમઃ કહી સામાન્ય સમૂહ સામે નૈતૃત્વનું ભાવપ્રતીક મૂકવામાં આવ્યું.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ગણેશ ઉત્સવનું રહસ્ય
[૧૪૧) ગણેશની પ્રતિમા જુઓ. એનું ઉદર મટે છે. એક ભાઈ મને કહે એ તે લાડવા ભરવા માટે છે. મેં કહ્યું: ના, ભાઈ ના. એ આખી દુનિયાની વાતે પચાવવા માટે છે. જેને દરિયા જેવું પેટ છે તે જ ઘરનો વડીલ કે સમાજને નેતા બનવાને ગ્ય ગણાય. જે છીછરા પેટવાળો છે તે ન તો ઘરનો કે ન તે સમાજને ન તે દેશનો કે ન દુનિયાને અગ્રણી બની શકે.
જેને આગળ આવવું છે તેણે પેટ મોટું રાખવું એ આ પ્રતીકની ભાષા છે. - આજે માણસનું પેટ કેવું છીછરું બન્યું છે! કોઈની જરાક વાત જાણતે હેય તે કહેતે ફરે “હું એનું બધું જાણું છું. અને જેની વાત જાણતા હોય એને ડરાવતે ફરે કે “કહી દઈશ”. અને અવસર મળે તે ચેરામાં બેસી વાતને લાંબી કરી કહે પણ ખરે. માણસ પાસે પૈસે આવ્યો છે પણ એની પાસેથી ગંભીરતા સરકતી જાય છે.
ગણેશપૂજા કરનારે ગણેશને સાગરમાં પધરાવતાં પહેલાં સાગરની ગંભીરતાને ગુણ લેવો જોઈએ. સાગરને તળિયે અસંખ્ય હીરા-મોતી છે, છતાં એ કે ગંભીર અને મર્યાદાવાળે છે !
: ગણેશની આંખે ઝીણી છે. પેટ મોટું પણ આંખ ઝીણું ઝીણું આંખ એ સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિનું પ્રતીક છે. નેતા સ્કૂલ દષ્ટિ કે સ્થલ બુદ્ધિવાળે ન હોય. સ્થલ દષ્ટિ વસ્તુના હૃદયને પારખી કે પામી શકતી નથી. માણસ ઝીણું નજરથી જુએ તે જ એને વસ્તુનું હૃદય જડે અને વાતનું દર્શન થાય. - સૂક્ષમ દષ્ટિવાળો માણસ આજને, કાલને અને પરમ દિવસને પણ વિચાર કરતે હોય છે. આ દષ્ટિના અભાવે
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૪૨ ].
ચાર સાધન યેગના બદલે ભેગની હવા વધતી જાય છે. કે. પણ એક જ વિચાર કરતા થઈ ગયા છે, કે ગમે તેમ કરી ભોગનાં સાધન ભેગાં કરે. સુખની લંપટતા વધી છે. પ્રામાણિકતા, આત્મા અને પરમાત્માની વાતે ભૂતકાળની ભુલાતી સ્મૃતિ જેવી બની રહી છે.
સ્કૂલબુદ્ધિના કારણે માણસ ભેગ, કંચન અને કામની રેસમાં ઊતર્યો છે અને તેથી જ નાનામાં નાના માણસથી માંડી મોટા મોટા પ્રધાને સુધી લુચ્ચાઈ, લંપટપણું, સંગ્રહ અને મારામારી જોવા મળે છે.
એક દિવસ એ હતું કે સત્તાનું મસ્તક સંતના ચરણમાં રમતું અને નમતું. વિનય અને નમ્રતાથી નૃપતિઓ પણ ત્યાગીઓની અનુજ્ઞા અને આજ્ઞા લેતા. ત્યારે આજે સાધુસમાજના પ્રમુખ ગૃહસ્થી માણસે બની બેઠા છે. જેના પ્રમુખ ગૃહસ્થી નેતા હોય એ સાધુસમાજમાં પણ શું માલ હોય તે સમજી શકાય તેમ છે. 1 ઝીણી નજર–સૂક્ષ્મ દષ્ટિ કેળવવાની ખૂબ જરૂર છે. આ દષ્ટિ આવતાં માત્ર શરીર અને સંપત્તિને વિચાર નહિ રહે પણ આત્મા અને પરમાત્માને પણ રહેશે.
ત્રીજી વાતઃ ગણેશના કાન મોટા છે. સમાજના અગ્રણીના કાન વિશાળ અને ખુલ્લા હોય તે તે સૌનું સાંભળી શકે. એ પૂર્વગ્રથિી બંધાઈ ન જાય તે વાતના પૂર્ણ સત્યને એ પામી શકે.
અગ્રણી એમ કહે કે હું કેઈનું ય સાંભળવા તૈયાર નથી. મારી પાસે સમય નથી. હું કહું તે સાંભળે. તે બીજા લેકે પણ એનું શા માટે સાંભળે? જે બીજાનું સાંભળવા
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ગણેશ ઉત્સવનું રહસ્ય
[ ૧૪૩ ] તત્પર નથી તેને સાંભળવા બીજા પણ તત્પર નથી. આવા એક કાનના માણસથી જ સમાજ નાના નાના જૂથમાં વહેંચાઈ જાય છે. આવા માણસે મદદરૂપ અને ઉપકારક થવાને બદલે નુકસાનકારક અને અપકારક બની બેસે છે. માટે કાન મોટા રાખી ગ્ય માણસની એગ્ય અને ઉચિત વાત સાંભળવી જોઈએ અને પછી સાર-અસારને વિવેક કરે જોઈએ.
ગણેશનું નાક લાંબું છે. એને અર્થ એ કે દૂર દૂર રહેલી વાતને પણ સૂંઘી સૂંઘીને લેવી જોઈએ, ઘરમાં શું બને છે તે વડીલે ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ. સમાજની શી અવસ્થા છે તે નેતાએ લક્ષ્યમાં રાખવું જોઈએ. મેં એક ગામડામાં એક આગેવાનને જોયેલા. તે જ્ઞાતિમાં સૌ જમ્યા પછી જ જમે. ગામમાં કયાંય કોઈ મુસીબત હોય તે તે પહેલા હાજર થાય. કેઈ કામ કરવાનું હોય તે પિતે એની પહેલ કરે. કેઈ ભૂખ્યું સૂતું હોય તે એની ખબર રાખે ને બીજે દિવસે એને ત્યાં અનાજ પહોંચતું કરે. આ પુરુષ ગામને ગણપતિ જ કહેવાય ને?
હાથીને સૂઢ હોય છે તે ફળ પણ લે અને પથ્થર પણ લે, પણ ફળને મેંમાં મૂકે, પથ્થરને ફેંકી દે. તેમ આગેવાન પાસે પણ બંને પ્રકારની વાત અને વ્યક્તિ આવે. તેમાં સારાને સ્વીકાર કરે અને ખરાબને દૂર કરે. નાકનું કામ સુગંધ લેવાનું છે અને દુર્ગન્ધને દૂર કરવાનું છે.
ગણેશનું વાહન શું છે? ઊંદર. ગણેશદાદા આવડા મોટા અને ઊંદર આવે નાને! શું તે વાહનને છે? તમને નવાઈ નથી લાગતી? ઊંદર પર ગણપતિ બેસે તે એને બાપડાને તે પાપડ જ થઈ જાય ને? ના, પણ આ પ્રતીકના
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૪૪ ]
ચાર સાધન સંકેતનો અર્થ તમારે સમજવાનો છે. માણસ ભલે મેટે હોય પણ એનું સૈન્ય નાના માણસોનું બનેલું હેય-નાને માણસે મોટાના વિચારોનું વાહન હોય. ખૂણામાં અને ગલીઓમાં રહેલી વ્યથા અને કથાને પણ એ લાવી શકે અને નેતાના વિચારને એ નીચલા થર સુધી પણ પહોંચાડી શકે. આ કામ નાના માણસો વિના કોણ કરે?
એટલે અગ્રણી નાનામાં નાની વ્યક્તિને પણ માન આપે. નાના માણસોની બહુમતિથી ચૂંટાઈને ઉપર ગયા પછી એ પ્રજાને ભૂલી ન જાય, નાના માણસે કરેલાં ત્યાગ અને અર્પણને એ વિસરી ન જાય. છે નાનાને નાને ન સમજતાં નાનામાં રહેલી મોટાઈને પણ એ જોતાં શીખે. એ ભૂલી ન જવાય કે નાના અને સામાન્ય દેખાતા નયસારમાં પણ ભગવાન મહાવીરને આત્મા છુપાયે છે અને ભિક્ષુકમાં સમ્રાટ સંપ્રતિને આત્મા વસેલે છે. માટે નાની વ્યક્તિને પણ આદર અને માન આપવાની ભાવના કેળવવાની છે.
આ રીતે વિચાર અને વિવેકથી વિચારશો તે જણાશે કે ગણેશ એટલે સમાજ-નેતૃત્વનું પ્રતીક. આ સદગુણે તમને જડે તે જ તમારે શ્રમ સફળ થાય.
તા. ૧૮-૮-૬૪ ના રોજ સિક્કાનગર સદાશિવ સ્ટ્રીટના ગણેશોત્સવ સમિતિના આશ્રયે આપેલું પ્રવચન
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૈત્રીની મંગળ ભાવના
ઘણાખરા ધર્મો ધર્મના ફળનું જ વર્ણન કરે છે, પણ જેનદર્શનની વિશિષ્ટતા એ છે કે, ધર્મના સ્વરૂપનું દર્શન કરાવ્યા પછી જ ધર્મના ફળનું વર્ણન કરે છે. - ધર્મથી સુખ મળે છે, શાંતિ મળે છે. આ થયું ધર્મનું ફળ. આ ફળની બાબતમાં દુનિયાના બધા જ ધર્મો અને દર્શનકારે એકમત છે, પણ ધર્મના સ્વરૂપમાં મતભેદ છે. ધર્મ કહે કોને? આ પ્રશ્ન આવતાં જ કેકડું ગૂંચવાય છે. - એક તેલા સેનાના ૧૪૦ રૂપિયા મળે એ તે થયું સોનાનું ફળ, પણ સોનું કહેવું કેને? એ થયે સેનાના સ્વરૂપને પ્રશ્ન. - કસોટી પર પાર ઊતરે, અગ્નિપરીક્ષામાં ઉત્તીર્ણ થાય, તેજાબમાં શ્યામ ન પડે અને છેદમાં દગો ન જણાય, તેનું નામ નું. આ થયું સ્વરૂપ. તેમ જૈનધર્મ કહે છે કે, જેમાં મિત્રીને આનંદ હાય, પ્રમાદની પ્રસન્નતા હેય, કારણ્યની મૃદુતા હોય અને માધ્યસ્થને સૌમ્ય સમભાવ હેય તેનું નામ ધર્મ. એટલે જે ધર્મનાં અનુષ્ઠાનમાં જીવને વધ હોય, પશુઓને સંહાર હોય, હિંસાની આગ હાય, વેરની જવાળા હોય, તે ધર્મ સ્વરૂપમાં ખોટો છે, ભલે એ પિતાને ધર્મ કહે, પણ તે પિત્તળ છે.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬ ]
ચાર સાધન એટલે જ તે ધર્મને સંપૂર્ણ ઉપસંહાર કરતાં એક સ્થળે કહ્યું છે કે
“મિત્ર રણુજા રૂા” આપણે આપણું ચાલુ આંખોથી જગતને જોઈએ છીએ એના કરતાં મિત્રની આંખથી જોઈએ તે જગત કઈ જુદું જ જણાય. આજ આપણને ક્યાંક દેષ દેખાય છે, તે ક્યાંક રોષ દેખાય છે, ક્યાંક વેર દેખાય છે, તો ક્યાંક ઝેર દેખાય છે, પણ મિત્રની આંખથી જોતાં દોષ ગૌણ જણાશે અને ગુણની પ્રશંસા વધશે. મિત્રનું હૈયું મિત્રને દોષ માટે એકાંતમાં પ્રેમથી ઠપકે આપી ગુણની સુવાસ પ્રસરાવશે. મિત્રનું પ્રત્યેક કામ પિતાનું કામ માની અભિન્નતાથી એ કાર્યને સુંદર રીતે પૂર્ણ કરવા પ્રયત્ન કરશે.
મૈત્રીપૂર્ણ મનને બીજે પણ એક સહજ લાભ છે. કેઈનું પણ કેઈ કાર્ય કરવા છતાં એને કદી ગર્વ નહિ આવે. કેઈએની પ્રશંસા કરશે કે, “તમે તે ખૂબ કર્યું” તે એ નમ્રભાવે એટલું જ કહેશેઃ “આમાં મેં શું કર્યું છે? આ તે મારું કર્તવ્ય હતું.” મૈત્રી વિના આવી કર્તવ્યભાવના જાગતી નથી.
અને સુંદર કાર્ય ન કર્યાને અનુતાપ પણ મૈત્રી વિના સંભવિત નથી. રે, કેવા મારા સંગ કે આવું સુંદર કાર્ય કરવાનો સમય હતે; છતાં હું મારા પ્રમાદ કે અશક્તિને કારણે આ કાર્ય ન કરી શકે.”
વિશ્વના સંવાદમય અસ્તિત્વને પાયે એ મિત્રી છે. - અહિંસાના કરૂણામય તને આ મૈત્રીભાવ વિના કોણ જીવંત રાખી શકે તેમ છે?
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રની મંગળ ભાવના
[ ૧૪૭ ] વેર એ તે કોટ છે. એ જ્યાં વાગ્યો હોય ત્યાં સ્વસ્થતા ન હોય. વેરથી ભરેલા ચિત્તવાળો ધર્મ સાધના કરી ન શકે, અને કદાચ કોઈ સંજોગોમાં કરે તો એ અનુષ્ઠાન, એ ક્રિયાના મૈત્રી ન હોવાથી એમાં એને સ્વસ્થતા ન લાધે, સમાધિને લાભ ન થાય, પ્રસન્નતાનો અનુભવ ન થાય. સુરભિ વિનાના ફૂલની જેમ એ પ્રસન્નતાને પમરાટ ના પ્રસરાવી શકે. માટે જ કહ્યું છે કે –
— मैत्र्यादिभावसंयुक्तं तद्धर्मः परि किय॑ते ।' મિત્રી અંગે પંડિત ઓમકારનાથજીએ પૂછેલે એક પ્રશ્ન મને યાદ આવે છે. ઓમકારનાથજી એક નમતી સાંજે મને મળવા આવ્યા, સાથે એમના શાગિર્દ હતા. મેં એમને કહ્યું
પંડિતજી! માલકેશમાં કંઈક ન સંભળાવે?” અને એમણે એક ભજન લલકાર્યું. એ પદને એમણે અડધે. કલાક ઘૂંટયું. ખંડનું વાતાવરણ માલકોશના સૂરમય બની ગયું. સંગીત થેંક્યું, પણ વાતાવરણમાં માલકેશની કઈ અજબ છાયા પ્રસરી ગઈ. પંડિતજી કહેઃ “મહારાજશ્રી, મારી સાથે બેઠેલા આ ગવૈયાંમાંથી કોઈ આ ખંડમાં દુર્ગા ગાય તે હું પાંચ હજાર રૂપિયા હારી જાઉં.” મેં પૂછ્યું, “એમ કેમ?” એમણે કહ્યું: “રાગની એક ઘેરી અસર હેય છે. સંપૂર્ણ આરોહ-અવરેહ સાથે પૂર્ણ કરેલા સૂરમાં એવું એક વિશિષ્ટ વાતાવરણ જામી ગયું હોય છે કે જેમાં કેઈ બીજે રાગ ગાઈ શકાય જ નહિ; અને કેઈ ગયે ગાવા જાય તો ફરી એ માલકેશ પર જ આવીને ઊભું રહે. રાગની આ એક અસર છે.” ત્યારે મેં કહ્યું: “પંડિતજી! રાગની જેમ અસર છે, તેમ વૈરાગ્યની પણ એક અસર છે. ભગવાન
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૪૮ ]
ચાર સાધન
મહાવીરની વૈરાગ્યમય મૈત્રીની એવી એક અસર હાય છે કે એમાં જન્મજાત વૈરી આવે તે પણ એ વેરની અસરને ભૂલી જાય. સાપ અને નાળિયે, ગાય અને વાઘ, ઊંદર અને ખિલાડી સામસામા બેસે પણ વેરભાવ સંભારી જ ન શકે. એ વાતાવરણમાં મૈત્રીની એક એવી કરુણાપૂર્ણ મધુર અસર હાય છે.’ કે ત્યાં વેર ટકી જ ન શકે.
એક દીવામાંથી હજાર દીવા પ્રગટે છે, તેમ હૃદયમૈત્રી માંથી વિશ્વમૈત્રી પ્રગટે છે. એક દાણા વાવીએ તે એમાંથી હજારા દાણા ઊગે, તેમ આપણા હૈયામાં મૈત્રીના એક દાણા હાય તા એમાંથી જ વિશ્વમૈત્રીના અનેક ભાવ પ્રસરે.
મૈત્રી વિના ક્ષમા નથી, અને ક્ષમા વિના મુક્તિ નથી.
તે મૈત્રી આદિ ભાવાને મંગળમય પ્રકાશ આપણા અનુષ્કાનાના અણુઅણુમાંથી પ્રગટા એવી શુભેચ્છા.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
_