Book Title: Chaitanya Chamatkar
Author(s): Hukamchand Bharilla
Publisher: Todarmal Granthamala Jaipur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/008346/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM jJAnAnandasvabhAvI hU~ maiM hU~ apane meM svayaM pUrNa, para kI mujha meM kucha gandha nhiiN| maiM arasa, arUpI, asparzI, para se kucha bhI sambandha nahIM / / maiM raMga-rAga se bhinna, bheda se, bhI maiM bhinna nirAlA huuN| maiM hU~ akhaNDa, caitanyapiNDa, nija rasa meM ramane vAlA huuN|| maiM hI merA kartA-dhartA, mujha meM para kA kucha kAma nhiiN| maiM mujha meM rahane vAlA hU~, para meM merA vizrAma nahIM / / maiM zuddha, buddha, aviruddha, eka para-pariNati se aprabhAvI huuN| AtmAnubhUti se prApta tattva, maiM jJAnAnandasvabhAvI huuN|| - DaoN. hukamacanda bhArilla caitanya camatkAra - DaoN. hukamacanda bhArilla Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya camatkAra (sva. pUjya gurudeva zrI kAnajIsvAmI se DaoN. hukamacanda bhArilla dvArA lie gaye inTaravyUoM kA saMkalana) DaoN. hukamacanda bhArilla prakAzaka paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura (rAjasthAna ) 302015 phona : (0141) 2705581, 2707458 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 hajAra 600 prathama sAta saMskaraNa (22 pharavarI 1981 se adyatana) Atmadharma meM sampAdakIya ke rUpa meM yugapuruSa kAnajI svAmI pustaka meM aSTama saMskaraNa (31 mArca 2007, mahAvIra jayantI) yoga : : 7hajAra 18 hajAra 200 5 hajAra : 71 hajAra 800 kyA/kahA~ mUlya : cAra rupaye viSaya pRSTha kra. 1. caitanya camatkAra 2. samyagjJAnadIpikA 3. aba hama kyA carcA kareM ? 28 |4. hama to unake dAsAnudAsa haiM 36 mudraka: prinTa 'o' laiNDa 5. vaha to nAmamAtra kA bhI jaina nahIM 43 bAIsa godAma, 6. kramabaddhaparyAya prakAzakIya (aSTama saMskaraNa) jina-adhyAtma jagata meM AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI se Aja kauna aparicita hai ? isa yuga meM unake dvArA saMcAlita AdhyAtmika krAnti ne jahA~ eka ora lAkhoM logoM ko jina-adhyAtma kI ora mor3A hai, vahIM dUsarI ora kriyAkANDI jagata meM khalabalI bhI kama nahIM huii| unake hI prabala puruSArtha aura puNya-pratApa kA yaha pariNAma hai ki Aja gA~va-gA~va meM AdhyAtmika goSThiyA~ calane lagI haiM aura galIgalI meM adhyAtma kI sUkSma carcAe~ hone lagI haiN| unake hI pratApa se AcArya kundakunda kA samayasAra Aja jana-jana kI vastu bana gayA hai| unake jIvanakAla meM hI unake sambandha meM bhrAnta dhAraNAe~ phailI yA jAna-bUjhakara phailAI gaIM, jisase sampUrNa jaina samAja Andolita ho uThA / jaba 1976 meM DaoN. hukamacandajI bhArilla ke hAtha Atmadharma (hindI) kA sampAdana AyA to unhoMne una bhrAnta dhAraNAoM ke nirAkaraNa ke lie zrI kAnajI svAmI se aneka inTaravyU lie aura unheM Atmadharma hindI ke sampAdakIyoM ke rUpa meM prakAzita kiyA, jinakA prabhAva samAja para jAdU jaisA huaa| pariNAmasvarUpa unake sambandha meM phailI bhrAnta dhAraNAoM ke bAdala kucha chaTa gye| ukta inTaravyUja ko 'caitanya camatkAra' nAma se pustakAkAra bhI prakAzita kiyA gayA, jo aba taka akhila bhAratIya jaina jayapura Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya camatkAra yuvA phaiDarezana ke dvArA sAta saMskaraNoM ke mAdhyama se 41 hajAra 600 kI saMkhyA meM jana-jana taka pahu~ca cuke haiN| ye inTaravyU 'yugapuruSa zrI kAnajI svAmI' nAmaka pustaka meM bhI 18 hajAra 200 kI saMkhyA meM tathA Atmadharma (hindI) ke sampAdakIya meM 7 hajAra kI saMkhyA meM chapa cuke haiN| svAmIjI ke svargavAsa ke bAda phira vahI bhrAnta dhAraNAoM ke bAdala maMDarA rahe haiN| ata: usake nirAkaraNa kI dRSTi se yaha aSTama saMskaraNa 5 hajAra kI saMkhyA meM paNDita ToDaramala smAraka TrasTa dvArA puna: prakAzita kiyA jA rahA hai| isaprakAra kula milAkara 71 hajAra 800 kI saMkhyA meM jana-jana taka pahu~ca cukI hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI aura DaoN. hukamacandajI bhArilla ke pravacana sI.DI. aura DI. vI. DI. meM hamAre yahA~ upalabdha haiM, jo atyanta alpa mUlya meM Apako prApta ho sakate haiN| isIprakAra ukta donoM mahAnubhAvoM dvArA prastuta sampUrNa sAhitya bhI atyalpa mUlya para upalabdha hai| yadi Apa isa yuga meM adhyAtma kA rahasya samajhanA cAhate haiM to upalabdha sI. DI. ko avazya suneM aura sAhitya ko bhI avazya pddh'eN| __ hameM AzA hai ki isa kRti ke adhyayana se sahI sthiti kA jJAna hogA tathA unakI bhrAntiyA~ dUra hoNgii| isI AzA aura vizvAsa ke saath| - bra. yazapAla jaina, ema. e. prakAzana maMtrI pUjya kAnajA svAmI se unakI janma-jayantI ke avasara para vaizAkha zuklA dvitIyA. dinAMka 1 maI. 1976 ko bambaI meM sAyaMkAlIna tattvacarcA ke samaya saikar3oM vyaktiyoM ke bIca sampAdaka Atmadharma dvArA liyA gayA inTaravyU jana-jana kI jAnakArI ke lie yahA~ prastuta hai| svAmIjI ke bAre meM kucha dhAraNAe~ Aja samAja meM praznoM ke rUpa meM upasthita haiM, jinakI carcA sarvatra hotI dekhI jAtI hai| una praznoM ke uttara, una zaMkAoM kA samAdhAna svayaM svAmIjI ke mukha se ho, yahI uddezya rahA hai isa inTaravyU kaa| "hamAre pAsa to catanya kA camatkAra hai. jAda kI lakar3I kA nhii|" - yaha uttara pUjya kAnajI svAmI ne usa samaya diyA, jaba unase pUchA gayA ki hamane sunA hai ki Apake pAsa koI jAdU kI lakar3I kA camatkAra hai| Apa jisa para use phera dete ho, vaha ApakA bhakta ho Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya camatkAra jAtA hai, nihAla ho jAtA hai, sampanna ho jAtA hai| svAmIjI ne apanI bAta ko spaSTa karate hue kahA - hamAre pAsa koI jAdU kI lakar3I nahIM hai| hAtha meM pasInA AtA hai, usase zAstra ke pRSTha kharAba na ho jAveM, isalie lakar3I rakhate haiN| hAtha kI lakar3I dikhAte hue bole "yaha lakar3I koI jAdU kI lakar3I hai- yaha logoM kA korA bhrama hai| isI bhrama ke kAraNa eka bAra to koI lakar3I curA le gyaa|" "to Apa isa bhrama ko dUra kyoM nahIM karate ?" yaha pUchane para sahaja bhAva se svAmIjI kahane lage "hamane to kaI bAra carcA meM aura pravacanoM ke bIca bhI kahA hai| isase adhika hama kyA kara sakate haiM ?" prazna: yaha bAta ThIka hai ki Apake pAsa na to koI jAdU hai aura na usakA koI prayoga hI Apa karate haiM, para jo vyakti eka bAra Apake pAsa AtA hai, Apake pravacanoM ko sunatA hai, vaha ApakA ho jAtA hai; isakA kyA kAraNa hai ? uttara : hamAre pAsa AtmA kI bAta hai, duHkha se chUTane kI bAta hai, saccA sukha prApta karane kI bAta hai| sabhI prANI sukha cAhate haiM aura duHkha se bacanA cAhate haiN| ataH jo bhI zAnta bhAva se binA pUrvAgraha ke hamArI bAta sunatA hai, vaha avazya prabhAvita hotA hai / hamAre pAsa to vItarAga sarvajJa prabhu (5) caitanya camatkAra kI bAta hai, vahI kahate haiN| prabhAvita honevAle apanI pAtratA se prabhAvita hote haiN| prazna : loga to aisA bhI kahate haiM ki ve loga sampanna bhI ho jAte haiM ? uttara : ho jAte hoMge, para hamAre AzIrvAda se nahIM hote / ve hamAre pAsa Ate haiM, mahInoM rahate haiM, tattva kI bAta zAnti se sunate haiN| ho sakatA hai ki unheM puNya baMdhatA ho aura sampanna bhI hote hoM, para usameM hamArA kiyA kucha nhiiN| hama to dhana ko dhUla-miTTI kahate haiN| dhana kA mila jAnA koI mahattva kI bAta to hai nhiiN| mahattva kI bAta to AtmA kA anubhava hai| prazna: Apako loga gurudeva kahate haiN| kyA Apa sAdhu haiM ? guru to sAdhu ko kahate haiM ? uttara : sAdhu to nagna digambara chaTaveM sAtaveM guNasthAna kI bhUmikA meM jhUlate bhAvaliMgI vItarAgI santa hI hote haiN| hama to sAmAnya zrAvaka haiM, sAdhu nhiiN| hama to sAdhuoM ke dAsAnudAsa haiM / ahA ! vItarAgI santa kundakundAcArya, amRtacandra Adi munivaroM ke smaraNa mAtra se hamArA romAMca ho jAtA hai / prazna : to phira Apako loga gurudeva kyoM kahate haiM ? uttara : bhAI ! gopAladAsajI baraiyA ko bhI to guru kahate the / deva-zAstra-guru vAle guru to paMca parameSThI meM AcArya, Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya camatkAra upAdhyAya, sAdhu hI haiN| hamase loga adhyAtma sunate haiM, sIkhate haiM, so gurudeva kahate haiN| prazna : to Apako gurudeva vidyA-guru ke artha meM kahA jAtA hai, deva-zAstra-guru ke artha meM nahIM ? uttara : hA~, hA~, yahI bAta hai| bhAI ! hama to kaI bAra kahate haiM ki vastrAdirakhe aura apane ko deva-zAstra-guru vAlA guru mAne, manavAve, vaha to ajJAnI hai| adhika hama kyA kahe ? prazna : abhI jaba sAdhuoM kI carcA AI to Apane kundakunda kA, amRtacandra kA nAma liyA, to kyA Apa akele kundakunda aura amRtacandra ko hI saccA sAdhu mAnate haiM, prAmANika mAnate haiM, aura AcAryoM ko nahIM ? uttara : kaisI bAteM karate ho ? hama to sabhI vItarAgI santoM ko mAnate haiN| siddhAntacakravartI nemIcandra, bhUtabali, puSpadanta, samantabhadra, umAsvAmI, akalaMka, padmaprabhamaladhAri deva, jayasenAcArya Adi sabhI munirAja AcArya bhagavanta pUjya haiM, sammAnanIya haiN| are bhAI ! AcAryoM ko hI kyA, hama to paNDita banArasIdAsajI, ToDaramalajI, jayacandajI, daulatarAmajI Adi mahAna paNDitoM ke zAstroM ko pUrNa prAmANika mAnate haiN| prazna : mAnate hoMge, para Apa par3hate to samayasAra hI haiM, anya grantha nahIM ? caitanya camatkAra uttara : kauna kahatA hai? hamane sabhI zAstroM kA aneka bAra svAdhyAya kiyA hai| digambara zAstroM kA to dohana kiyA hI hai, zvetAmbaroM ke bhI lAkhoM zloka par3he haiN| samayasAra meM hI hamArI bhakti adhika hai| usakA kAraNa to yaha hai ki hameM vi. saM. 1978 meM samayasAra hAtha lagA aura hamane jaba usakA adhyayana kiyA to hamArI A~kheM khula gaIM, hameM lagA ki azarIrI hone kA to yaha zAstra hai| samayasAra ne hamArA jIvana badala DAlA, ata: usake prati hamArI vizeSa bhakti honA svAbhAvika hai| samayasAra 17 bAra to hamane sabhA meM par3hA hai, vaise to saikar3oM bAra usakA dohana kiyA hai| bhAI ! apUrva zAstra hai, apUrva hai usakI mahimA ! hama kahA~ taka gAyeM, jitanI kaheM thor3I hai| prazna : hamArA kahanA to yaha hai ki Apane svAdhyAya cAhe saikar3oM zAstroM kA kiyA ho, para sabhA meM to samayasAra hI par3hate haiM, anya grantha nhiiN| uttara : kauna kahatA hai ? hamane sabhA meM pravacanasAra, niyamasAra, paMcAstikAya, aSTapAhur3a. bIca meM hI Tokate hue jaba maiMne kahA ki - ye saba grantha to AcArya kundakunda ke hI haiN| taba rokate hue bole - suno to| sabhA meM dhavalA bhI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya camatkAra bAMcA hai, pahalA bhAga AdyopAnta / isake atirikta puruSArthasiddhyupAya, padmanandipaMcaviMzatikA, mokSamArga prakAzaka, kArtikeyAnuprekSA, samAdhizataka, tattvArthasAra, bRhad dravyasaMgraha, iSTopadeza, bhaktAmara stotra, viSApahAra stotra Adi aneka granthoM para pravacana kiye haiN| abhI maI meM Atmadharma meM 33 granthoM kI to lisTa dI gaI hai, dekhanA / aura bhI par3he haiN| digambarAcAryoM ke sabhI grantha mahAna haiN| samasta zAstroM kA tAtparya ekamAtra vItarAgatA hai| prazna : Apa puNya bhAva ko heya kahate haiM, to kyA pUjA-pATha, dayA-dAna Adi puNya kArya nahIM karanA cAhie? Apake bhagata to pUjA-pATha karate nahIM hoMge, dAna dete nahIM hoMge? uttara : kauna kahatA hai ? jaisI pUjA sonagar3ha meM hotI hai, vaisI aura jagaha dekhI bhI nahIM hogii| kaI vidhAnamahotsava ho cuke, paMcakalyANaka, vedI pratiSThAe~ aneka huI haiM, jinakI sUcI maI ke aMka meM dI gaI hai| dAna ! dAna kI kyA bAta karate ho !! binA kahe hI yahA~ varSA-sI hotI hai, dekhate nhiiN| hama pUjA-pATha, dayA-dAna thor3e hI chur3Ate haiM, use dharma mAnanA chur3Ate haiN| vaha dharma hai bhI nhiiN| prazna :yadidharma nahIM to phira kyoM deMdAna? kyoM kareM pUjA? caitanya camatkAra uttara : dharmI jIva ko deva-pUjA evaM dAnAdi dene kA bhAva AtA hI hai, Aye binA nahIM rahatA / jaba-jaba zuddhopayoga na ho to zubhopayoga to rahegA hii| AcArya padmanandI ne to padmanandipaMcaviMzatikA meM yahA~ taka likhA hai ki - kauA bhI jaba khuracana ko prApta karatA hai taba sAthI kauoM ko bulAkara khAtA hai, akelA nahIM khaataa| isIprakAra jo vyakti prApta dhana kA upayoga sirpha apane lie karatA hai, sAdharmI bhAiyoM aura dharma kAryoM meM kharca nahIM karatA, vaha to kaue se bhI gayA bItA hai| jo dhana prApta huA hai, vaha to pUrvapuNya kA phala hai| vartamAna kamAne ke azubha bhAva rUpa puruSArtha kA phala nahIM hai aura vaha puNya bhI jaba baMdhA thA, taba terI zAnti jalI thI, ata: yaha dhana to zAnti kA ghAtaka hai, koI acchI cIja nahIM hai| uttara : Apa to AtmA kI hI bAta karate haiN| apane jo tIrtha haiM, unakI yAtrA, vaMdanA, surakSA Adi bhI to gRhasthoM ke karttavya haiM? uttara : kyoM nahIM ! hamane bhI sAre bhArata kI tIna-tIna bAra yAtrAe~ kI haiN| do bAra sAre bhArata kI, tIsarI bAra akele dakSiNa bhArata kii| unakI surakSA bhI Avazyaka hai| prazna : ApakI bAteM pUrNata: saccI haiM aura acchI bhI haiM, phira loga mAnate kyoM nahIM ? (7) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 caitanya camatkAra uttara : kauna kahatA hai, nahIM mAnate ? nahIM mAnate to ye hajAroM loga bambaI jaisI mAyAnagarI meM chabbIsa-chabbIsa dina taka lagAtAra bharI dopaharI meM kyoM bhAge Ate haiM, samaya ke pahile / hamArI bAta to lAkhoM loga sunate haiM, samajhate haiM, paDhate haiM. mAnate bhI haiN| yaha to tattvapracAra kA kAla pakA hai, tuma jaise loga paka gae haiN| prazna : merA Azaya yaha thA kisabaloga kyoM nahIM mAnate? uttara : saba to bhagavAna kI bhI nahIM mAnate the / yadi mAna jAte to saMsAra meM hI kyoM rahate / bhAI ! sunane vAle kI bhI to pAtratA hotI hai| mAnanA, nahIM mAnanA, sunane vAle kI pAtratA para nirbhara karatA hai| jo mAnate haiM ve apane kAraNa aura jo nahIM mAnate ve bhI apane kAraNa / donoM meM hI hamArA kyA hai ? prazna : Apane kahA ki hajAroM loga sunate haiN| AtmA kI itanI sUkSma bAta bIsa-bIsa hajAra janatA kI samajha meM kyA AtI hogI? uttara : kyoM nahIM AtI hogI? sabhI AtmA haiM, bhagavAna haiN| jaba ATha varSa kI bAlikA ko samyagdarzana ho sakatA hai to...... / na sahI pUrA, kucha na kucha to AtA hI hogA, tabhI to pratidina Ate haiN| phira hamArI bhASA to sAdI hai, caitanya camatkAra bhAva avazya kaThina haiM, para isake samajhe binA kalyANa bhI to nhiiN| hamako kyA? hamAre pAsa to yahI bAta hai aura lAe~ bhI to kahA~ se / saMsAra se chUTane kI bAta to yahI hai, ise jAne binA kalyANa nhiiN| prazna : samAja meM sarvatra do dala ho gaye haiN| yadi thor3e Apa jhukeM aura thor3e ve to samajhautA ho sakatA hai| uttara : bhAI dharma meM samajha kA kAma hai, samajhaute kA nhiiN| dharma to vastu ke svabhAvako kahate haiN| vastu kA svabhAva to jo hai so hai, use samajhanA hai, usameM samajhaute kI guMjAiza kahA~ hai ? hama to kisI se lar3ate hI nahIM. phira samajhaute kI bAta kahA~ hai ? AtmA ko samajhanA hI saccA dharma hai| "yaha prazna jo Apase kie haiM aura unake uttara jo Apane die haiM, unheM jana-jana kI jAnakArI hetu Atmadharma meM diyA jaaegaa|" mere yaha kahane para kahane lage - "hama isameM kucha nahIM jAnate, tumhArI bAta tuma jaano| hamase to tumane jo pUchA usake bAre meM jo kucha kahanA thA, kaha diyaa| hamAre pAsa to akele meM bhI yahI bAta hai aura khulI sabhA meM bhI yahI bAta hai| kyA rakhA hai ina saba bAtoM meM ? AtmA kA anubhava sabase bar3I cIja hai| manuSya bhava kI sArthakatA AtmAnubhava meM hI hai|" (8) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagjJAnadIpikA bahucarcita pustaka samyagjJAnadIpikA' ko lekara katipaya nihita svArthoM dvArA samAja meM aneka bhrama phailAe jA rahe haiN| unake samucita samAdhAna hetu Atmadharma ke sampAdaka dvArA pUjya zrI kAnajI svAmI se sonagar3ha meM dinAMka 16.10.76 ko liyA gayA eka inTaravyU Atmadharma ke jijJAsu pAThakoM kI sevA meM prastuta hai| samyagjJAnadIpikA meM na lagAkara baira-virodha meM lagAnA, yaha to manuSya jIvana kI sabase bar3I hAra hai| hama to kisI se baira-virodha rakhate nhiiN| koI rakho to rakho, usameM hama kyA kara sakate haiM ? hamArI dRSTi meM to sabhI AtmAe~ samAna haiM, sabhI bhagavAnasvarUpa haiM / paryAya meM jo alpakAla kI bhUla hai, vaha bhI alpakAla meM nikala jAnevAlI hai| aura bhUla bharI AtmA to karuNA kI pAtra hai, na ki virodha kI pAtra / ata: hama to kisI se baira-virodha rakhate nhiiN| jaba unakI AdhyAtmika vibhoratA ko bhaMga karate hue maiMne kahA - virodha to samyagjJAnadIpikA ko lekara hai, taba ve bole - samyagjJAnadIpikA ko lekara hai to hamase kyoM kahate ho ? kSullaka dharmadAsajI se kaheM / vaha unhoMne banAI hai, maiMne to banAI nhiiN| prazna : Apane banAI to nahIM, para chapAI to hai ? uttara : vaha to hamAre janma se DhAI mAha pUrva svayaM kSullaka dhrmdaasjiinechpaaiithii| 87 varSapUrvapaNDita zrIdhara zivalAlajI ke jJAnasAgara chApakhAnA, baMbaI meM vi.saM. 1946 mAgha zuklA 15 maMgalavAra ko sarvaprathama chapI thI, aura hamArA janma vi. saM. 1947 (gujarAtI 1946) vaizAkha zuklA doja ko huA thA / yaha pustaka hameM vi. saM. 1978 meM milI jo Aja bhI "kauna kisakA virodha karatA hai, ajJAnavaza saba apanA hI virodha karate haiN|" ukta mArmika zabda pUjya zrI kAnajI svAmI ne taba kahe jaba unase pUchA gayA ki samyagjJAnadIpikA ko lekara kucha loga ApakA bahuta virodha kara rahe haiN| bAta ko Age bar3hAte hue unhoMne kahA - bhAI! maiM to jJAnAnanda svabhAvI eka anAdi-ananta dhruva AtmA huuN| mujhe ve jAnate hI kahA~ haiM, yadi ve mujhe vAstavika rUpa se jAna leM to virodha hI na kreNge| virodha karanevAle apanI paryAya meM apanI AtmA kA hI virodha kara rahe haiN| isa amUlya manuSya jIvana ko Atmahita * 'Atmadharma', navambara 1976 se sAbhAra uddhRta (9) Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya camatkAra hamAre pAsa maujUda hai tathA sahAranapura, bhopAla, khuraI Adi aneka sthAnoM ke jina-mandiroM meM vidyamAna hai| jaba unhoMne tatkAla ukta pustaka mujhe dikhAI, taba maiMne use acchI trhdekhaa| usake aMta meM nimnAnusAra likhA pAyA - ___ "yeha samyagjJAnadIpikA nAma kI pustaka hama baNAI hai isameM mUla hetu merA yeha hai ki svayaM jJAnamayI jIva jisa svabhAva sai tanmayi hai usI svabhAva kI svabhAvanA jIva sai tanmayi acala hohu yehI hetu aMta:karaNa mai dhAraNa karikai yeha pustaka baNAI hai, 500 (pA~ca sau) pustaka chApAke dvArA prasiddha hoNe kI sahAyatA ke artha rupayA 100 (yeka sau) to jilhA syAhAbAda mukAma ArA ThikANauM makhanalAlajI kI koThI meM bAbUvimaladAsajI kI vidhavA hamArI celI draupadI ne diyA hai|" isameM unhoMne pustaka banAne kA uddezya to spaSTa kiyA hI hai| sAtha hI pustaka chapAne meM sahAyatA karane vAloM kI carcA taka kara dI hai| ___ jaba maiMne bAta ko Age bar3hAte hue kahA - na sahI pahalI bAra, dUsarI bAra to Apane chapAI / taba ve bole - dUsarI bAra bhI unhoMne usI presa meM usake do varSa bAda hI vi. saM. 1948 meM 500 pratiyA~ chapAI thiiN| prazna : tIsarI bAra shii| samyagjJAnadIpikA uttara : tIsarI bAra bhI Aja se 42 varSa pUrva san 1934 meM amarAvatI se hIrAlAla bApUjI kAle tathA siMghaI zrI kundanalAlajI paravAra ne chapAI thI jisakI bhUmikA brahmacArI zItalaprasAdajI ne likhI hai| ukta prati bhI tatkAla unhoMne mere sAmane rakha dii| maiMne bra. zItalaprasAdajI dvArA likhitabhUmikA dekhii| usameM likhAthA - "maiMne isa puna: mudrita grantha ko AdyopAnta par3hA / yaha grantha AtmajJAna ke manana ke lie zuddha AtmA kI pRthak pahacAna ke lie bahata upayogI hai| isa grantha meM saba varNana syAbAda lakSaNamayI jinavANI ke AdhAra se anekAnta svarUpa hai tathA jo apUrva adhyAtmakathana zrI kandakandAcArya ne zrI samayasAra grantha meM kiyA hai usI kA isameM nicor3a hai|.... ..... ekAnta meM manana karane ke lie va antaraMga meM Atmajyoti ke dekhane ke lie yaha samyagjJAnadIpikA dIpaka ke samAna bAra-bAra prakAza karane yogya hai, par3hane va manana karane yogya hai| isa pustaka meM dharmadAsajI mahArAja ne saikar3oM laukika dRSTAntoM ko dekara AtmA ko aura usake samyagjJAnamayI prakAza ko tana-mana-vacana va unakI kriyAoM se, dravyakarma, bhAvakarma va nokarma se va sarva jagata ke prapaMca se va pudgalAdi pA~ca dravyoM se bhinna dikhAyA hai, bar3A hI (10) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya camatkAra upakAra kiyA hai| hara eka adhyAtma premI jaina va ajainoM ko yaha grantha upakArI hai| hara eka Atmarasa pipAsu kI pipAsA isa grantha ghaTa meM bhare hue amRta ke pAna se zAnta hogii|" amarAvatI, 29.8.1934 bra. zItala maiM par3ha hI rahA thA ki merA dhyAna AkarSita karate hue gurudeva bole ki ye kSullaka dharmadAsajI jayapura ke pAsa savAI mAdhopura tAlukA meM bauMlI gA~va ke rahane vAle the| khaNDelavAla jAti ke cUr3IvAla gadiyA the| pitA kA nAma zrIlAlajI va mAtA kA nAma jvAlAbAI thA aura inakA gRhastha avasthA kA nAma dhannAlAla thaa| yaha unhoMne apanI svAtmAnabhavamanana' nAmaka pustaka kI bhUmikA meM likhA hai| inakI yepustakeMbahuta dinoMsepaThana-pAThanakIvastubana rahI haiN| tIna-tIna bAra chapacukI haiM aura sabamandiroM meM maujUda haiN| prazna : hoMgI, isase kyA? Apane cauthI bAra to chapAI? uttara : hama to patra bhI nahIM likhate / chapAne-vapAne kA kAma hamArA nhiiN| prazna : yaha to ThIka, isameM kyA / Apane na sahI, Apake svAdhyAya mandira TrasTa ne to chapAI ? uttara : usane bhI gujarAtI chapAI thii| hindI meM to bhAvanagara mumukSu maNDala se sAta-ATha varSa pahale chapI thii| samyagjJAnadIpikA prazna : kisI bhI mumukSu maNDala se chapI ho, hama to vahI samajhate haiM ki Apane chapAI ? uttara : yaha acchA hai, aisA kyoM? prazna : isalie, kyoMki sabhI mumukSu maNDala haiM to Akhira Apake hii| ApakI AjJAnusAra hI to kArya karate haiN| uttara : acchI bAta khii| mumukSu maNDala hamAre kaise? hama to kisI ko koI AjJA nahIM dete| kyA tuma yaha samajhate ho ki saba hama se pUcha-pUchakara kArya karate haiM ? are ! hameM kahA~ itanI phursata ki ina jhaMjhaToM meM pha~seM ? sAre hindustAna ke saikar3oM mumukSa maNDaloM kI bAta to dara. hama to yahA~ rahakara bhI TrasTa kA bhI kucha nahIM dekhate / ye jAneM rAmajI bhAI aadi| prazna : mAnA ki bhAvanagara mumukSu maNDala ne Apase pUchakara nahIM chapAI, para jaba Apako patA calA thA taba Apako manA to karanA thA / yadi Apa manA karate .....? uttara : hama to ina bAtoM meM nahIM pdd'te| phira hama kyoM manA karate? yaha koI kharAba pustaka to hai nhiiN| kSullakajI ne usameM AtmAnubhava kI bAta aneka udAharaNoM dvArA samajhAI hai| ve to sIdhe sajjana AdhyAtmika puruSa the, unhoMne to apanI sIdhI-sAdI bhASA meM anubhava kI mahimA batAI hai| ve kyA jAnate the ki bhaviSya meM aise loga bhI nikaleMge ki unake dvArA pratipAdita sIdhe sacce bhAvoM ko tor3a-maroDa kara isa taraha prastuta kreNge| (11) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya camatkAra prazna : kucha loga to kahate haiM ki usameM vyabhicAra kA poSaNa hai? uttara : jinheM paraloka kA bhI bhaya nahIM hai, unheM kauna samajhAe ? jarA vicAra to karo, jo svayaM brahmacArI kSullaka ho, kyA ve vyabhicAra kA poSaNa kareMge? unheM isameM kyA lAbha thA ? yaha to ina saba kI buddhi kI balihArI hai, jo itanI acchI pustaka meM se yaha bhAva nikaalaa| aura hama bhI to bAla brahmacArI haiN| 78 varSa kI umara hai. tathA yahA~ ke AdhyAtmika vAtAvaraNa se prabhAvita hokara 64 sampanna gharAnoM kI par3hI-likhI naI umara kI bahaneM AjIvana brahmacarya lekara yahA~ rahatI haiN| aneka bhAiyoM ne bhI AjIvana brahmacarya liyaa| adhika kyA kaheM ? aneka dampatti bhI yahA~ brahmacarya lekara rahate haiM aura tattva abhyAsa karate haiN| jarA vicAra to karo jo kSullaka dharmadAsajI usI samyagjJAnadIpikA meM pRSTha naM. 52 para yaha likha rahe haiM ki - "jaise kohU'strI apaNA svabhartAra kU tyajakarikai anya puruSa kI sevA ramaNa Adi kartI hai so'strI vyavacAriNI mithyAtNI hai; taise hI kohU apaNA Apamai Apamayi svasamyak-jJAnamayi deva kU tyaja karikai ajJAnamayi deva kI sevA bhakti mai lIna hai so mithyAtI hai|" samyagjJAnadIpikA ve vyabhicAra kA poSaNa kaise kara sakate haiM ? prazna : para usameM eka jagaha to spaSTa hI vyabhicAra kA poSaNa kiyA hai ? uttara : tumane par3hA hai ? nikAlo, dekho kyA likhA hai ? jaba maiMne samyagjJAnadIpikA kI bahucarcita paMktiyA~ isaprakAra par3hIM "jaise jisa strI kA zira ke Upara bharatAra hai syAt so strI parapuruSa kA nimitta sai garbha bI dhAraNa karai to tAkU doSa lAgate naahiiN|" taba ve kahane lage - pUrA to par3ho akelA dRSTAnta kyoM par3hate ho ? sAtha meM drASTAnta bhI pddh'o| tuma to vidvAna ho, itanA bhI nahIM jAnate ki jo vAkya 'jaise' se Arambha hotA hai, vaha 'vaise' binA samApta nahIM hotaa| kSullaka dharmadAsajI ne samyagjJAnadIpikA 'strIcaritra' samajhAne ko nahIM banAI thii| unhoMne to AtmA kA anubhava kaise ho aura AtmAnubhavI kI dazA kaisI hotI hai, batAne ke lie ise banAyA hai| strI kA to mAtra dRSTAnta diyA hai, siddhAnta to Age hai, use pddh'o| jaba maiMne Age isaprakAra par3hA ki - "taise hI kisI puruSa kA mastaka sai tanmayi mastaka ke (12) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya camatkAra Upara svasamyakjJAnamayi parabrahma paramAtmA hai syAt so puruSa parakarma vasAt doSa bI dhAraNa karai to tApuruSa kU doSa lAgate naahiiN| bar3e kA zaraNa leNe kA ye hI phala hai|" taba ve kahane lage - dekho ve to AtmAnubhava kI mahimA batA rahe haiN| isameM vyabhicAra kA poSaNa kaise ho gayA prazna: Apane kahA vaha bAta to ThIka hai, para aisA khoTA dRSTAnta bhI kyoM diyA? uttara : lo, aba unhoMne aisA dRSTAnta bhI kyoM diyA - yaha bhI maiM btaauuN| phira dRSTAnta meM bhI khoTa kahA~ hai ? khoTa to doSa dekhane vAloM kI najara meM hai| prazna : sApha likhA hai 'doSa lAgate naahiiN|' uttara : 'doSa lAgate nAhIM kA artha hai 'koI doSa devai nAhI' arthAt duniyA~ meM use koI doSa nahIM detA, usakI badanAmI nahIM hotI / isakA yaha artha kadApi nahIM hai ki vaha doSI nahIM hai| para-puruSa se ramaNa karane vAlI to pApI hai hI, para usakA pApa khulatA nahIM hai, basa bAta itanI sI hai, kyoMki usakA pati vidyamAna hai| tathA dhyAna se dekho usameM 'syAt' zabda par3A hai, jisakA artha kadAcit hotA hai arthAt Azaya yaha hai ki usakI samyagjJAnadIpikA bhAvanA para-puruSa se ramaNa karane kI nahIM hai, para kadAcit prasaMgavaza balAtkAra Adi ke kAraNa garbha bhI raha jAe to koI use doSa nahIM detaa| 'bar3e kI zaraNa lene kA yahI phala hai' kA Azaya pati kI upasthiti se hai| prazna : 'doSa lAgate nAhIM' kA artha 'doSa devai nAhIM' Apane kaise kiyA? uttara : hamane kiyA nahIM, aisA hI artha hai| kSullaka dharmadAsajI kI isake eka varSa pahale unake dvArA hI banAI gaI pustaka 'svAtmAnubhava manana evaM bhASA vAkyAvalI' meM bhI yaha dRSTAnta diyA gayA hai / dRSTAnta hUbahU hai, para usameM lAgate nAhIM' kI jagaha para 'devai nahIM likhA hai| isase pratIta hotA hai ki unakA Azaya lAgate nAhIM se devai nAhIM kA hI hai| ukta pustaka bhI mujhe dikhAte hue kahA, lo dekho / maiMne dekhA to bhASA vAkyAvalI' pRSTha cAra para isa prakAra likhA thA "jaise jisa strI kA zira ke Upara bharatAra hai syAt para puruSa kA nimitta saiM vA strI garbhabI dhAraNa karai to bI usakU koI doSa deva nAhIM / taise hI jisake mastaka Upara arihaMta guru hai vo para padArtha ke nimitta saiM koI doSa bI dhAraNa karaigo to unakU doSa nAhIM laagai| bar3e kA zaraNa leNe kA ye hI phala hai|" maiM ukta paMktiyA~ par3ha hI rahA thA ki atyanta bhAvuka hote (13) Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya camatkAra hue gurudeva bole ki kSullaka dharmadAsajI ne apane granthoM meM bar3e hI marma kI bAteM likhI haiN| unakI bhASA jarUra sAdI hai, para bhAva gambhIra hai; kintu aisA nahIM ki samajha meM hI nahIM aae| samajhane kI koziza kareM to saba samajha meM A sakatA hai| para jinheM samajhanA hI nahIM, lar3anA hai; unheM kauna samajhAe? prazna : aisA na bhI likhate to kyA ho jAtA? uttara : usakA uttara to kSullakajI hI de sakate haiN| prazna : ThIka hai, to Apa ise samyagjJAnadIpikA meM se nikalavA dIjie? ___ uttara : yaha kAma hamArA nahIM hai| kisI AcArya yA vidvAn ke zAstra meM kucha parivartana karanA hama ucita nahIM mAnate / aura kisI ko adhikAra bhI kyA kisI zAstra meM se kucha nikAlane kA ? isaprakAra ke udAharaNa to aneka zAstroM meM Ate haiN| kahA~-kahA~ se kyA-kyA nikAloge? are bhAI ! jJAniyoM ke kathana kA marma samajhanA par3egA, usameM badalA-badalI se kAma nahIM clegaa| aura dRSTAnta to ekadeza hotA hai, use sarvAMza ghaTita nahIM karanA cAhie / tathA dRSTAnta kisI siddhAnta ko samajhAne ke lie diyA jAtA hai; ata: usake dvArA jo siddhAnta samajhAyA gayA ho, use samajhane kI koziza karanA caahie| dRSTAntoM meM nahIM ulajhanA caahie| samyagjJAnadIpikA 'samayasAra kalaza' ke 150 veM kalaza meM likhA hai - 'jJAnin bhuMkSva parAparAdhajanito nAstIha bNdhstv|' - he jJAnI ! tU karma ke udayajanita upabhoga ko bhoga / tere para ke aparAdha kara utpanna huA aisA baMdha nahIM hai| to kyA samayasAra meM se ukta paMktiyA~ bhI haTA dI jaaeN| bhAI ! unakA marma samajhane kI koziza karanA caahie| paNDita jayacandajI chAbaDA ne ukta paMkti kA ukta artha likhate hue bhI bhAvArtha meM spaSTa likhA ki - yaha bAta bhoga kI preraNA dene ke lie nahIM, balki paradravya se apanA burA mAnane kI zaMkA miTAne ke lie kahI hai| isI taraha kA 'jJAnavanta ke bhoga nirjarA hetu haiM' vAlA kathana hai| isameM bhogoM ko nirjarA kA kAraNa batAnA uddezya nahIM hai, balki jJAna kI mahimA batAnA hai| ___ paNDita daulatarAmajI ne 'chahaDhAlA' meM jJAnI ke vAtsalyabhAva kI upamA nagara-nArI (vezyA) ke pyAra se dI hai| 'prameyaratnamAlA' meM jJAna, sukha aura vIrya kI ekasAtha ekatra upasthiti kI siddhi ke lie - 'yUnaH kAntA samAgame' likhA hai, arthAt strI-puruSa ke samAgama kA udAharaNa diyA hai| AcArya akalaMkadeva ne 'rAjavArtika' meM jJAna hote hI baMdha-nirodha siddha karane ke lie mA~ aura beTA ke samAgama kA (14) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya camatkAra udAharaNa diyA hai| samayasAra kI AtmakhyAti TIkA' meM Asrava ko azaraNa siddha karane ke lie bhogakAla meM vIryamokSaNa kA udAharaNa diyA hai| aura bhI saikar3oM isa prakAra ke kathana jinAgama meM udAharaNa ke rUpa meM mila jaaveNge| kahA~-kahA~ se haTAoge, kyA-kyA haTAoge? prazna : loga to kahate haiM ki Apane zAstroM ko bahuta kucha badala diyA hai, phira ise badalane meM kyA hai ? uttara : logoM ke kahane kI hama kyA kaheM, ve to na jAne kyA-kyA kahate haiM ? hamane to kahIM bhI, kucha bhI nahIM badalA hai| apane ko hI badalA hai aura digambara jinavANI ke anusAra apane ko, apanI mAnyatA ko banAyA hai| prazna : pahale jo Apase bambaI meM inTaravyU liyA thA aura julAI ke Atmadharma meM diyA thA, usakA logoM para bahuta acchA prabhAva par3A hai| kucha logoM ne jo samAja meM Apake bAre meM bhrama phailA rakhe the, ve kAphI dUra ho gae haiN| isa sambandha meM mere pAsa saikar3oM patra Ae haiM, kucha to Atmadharma meM pAThakoM ke patroM ke rUpa meM prakAzita bhI kie haiN| logoM kA Agraha hai ki isaprakAra ke inTaravyU yadi samaya-samaya para Apa dete raheM aura ve vibhinna patroM meM prakAzita hote raheM to bahuta se bhrama sApha hote rheN| uttara : bhAI ! hama to inTaravyU-vinTaravyU kucha jAnate samyagjJAnadIpikA nahIM aura na hama kisI se praznottara ke cakkara meM hI par3ate haiN| hama to apanI AtmA kI ArAdhanA ko hI saba kucha samajhate haiN| tumane prema se jijJAsApUrvaka pUchA thA so usa samaya jo kucha yAda thA so kaha diyA, abhI pUchA so abhI kaha diyaa| Atmadharma meM yA aura kisI akhabAra meM chapAnA-vapAnA hamArA kAma nhiiN| akhabAroM kI bAta akhabAravAle jaaneN| prazna : Atmadharma to ApakA hI patra hai| usameM to.... uttara : hamArAkyA? hA~, hamArIkahItattvacarcA usameM chapatI hai, para kyA use hama dekhate haiM ? Apa jAneM, rAmajI bhAI jaaneN| prazna : yaha inTaravyU bhI Atmadharma meM chApanA cAhate haiM ? uttara : kaha diyA na ki hameM kyA ? chApanA-chapAnA tumhArA kAma hai| jo tuma jAno so kro| hameM to jo kahanA thA so kaha diyaa| ____ paNDitajI ! sahI bAta to yaha hai ki loka-saMgraha meM par3anA hI kyoM ? yaha mahAdurlabha manuSya bhava aura parama satya digambara dharma prApta huA hai to ise yoM hI vikalpajAla meM ulajhe rahakara ga~vA denA ucita nahIM hai / isameM samaya rahate AtmA kA anubhava prApta kara lenA aura usameM hI jame rahanA karttavya hai aura to saba kucha ThIkyA ajameM yahA smjvuteh| tyA~ tyA~ te te Acare, AtmArthI jana eha / / -zrImada rAjacandra (15) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba hama kyA carcA kareM? "svAmIjA kisA se koI carcA nahIM karate, ve kisI kI bAta bhI nahIM sunate, apanI hI kahe jAte haiN|" - isaprakAra kI carcA Aja buddhipUrvaka joroM para calAI jA rahI hai| ukta saMdarbha meM svAmIjI ke vicAra samAja taka pahu~ce, isa pavitra uddezya se sampAdaka Atmadharma dvArA dinAMka 27.6.77 ko sonagar3ha meM svAmIjI se liyA gayA inTaravyU Atmadharma ke jijJAsu pAThakoM kI sevA meM prastuta hai| aba hama kyA carcA kareM? kabhI kisI se vAda-vivAda kiyA hI nahIM / 22 kI umra meM ghara chor3A thA, Aja 66 varSa hone ko aae| 23 varSa sthAnakavAsI sampradAya meM rahe, 43 varSa digambara dharma svIkAra kie ho ge| Aja taka to kisI se vivAda kiyA nhiiN| aba..." bIca meM hI Tokate hue jaba maiMne kahA - "isameM kyA hai ? yadi aba taka nahIM kiyA jo na sahI, para yahI carcA karane se tattva kA sahI nirNaya ho jAve to carcA karane meM kyA harja hai?" taba atyanta gambhIratA se bole - "tattvanirNaya vAdavivAda se nahIM hotaa| tattvanirNaya digambara jinavANI ke adhyayana, manana, cintana evaM AtmA ke anubhava se hotA hai| kavivara paNDita banArasIdAsajI ne kahA hai na - sadguru kaheM sahaja kA dhaMdhA, vAda-vivAda kare so dha khojI jIve vAdI mare, aisI sAMcI kahAvata hai|' niyamasAra paramAgama meM AcArya kundakunda bhI kahate haiM - NANAjIvANANAkammaMNANAvihaM hvelddhii| tmhaavynnvivaadNsgprsmehiNvjjijo||156|| jagata meM nAnA prakAra ke jIva haiM, unakI nAnA prakAra kI labdhiyA~ haiM aura unake nAnA prakAra ke karma haiM; isalie cAhe vaha svamata kA ho yA paramata kA, kisI ke sAtha bhI 1. banArasI vilAsa, pRSTha : 203 "aba hama kyA cacA kareM ?" ukta zabda pUjya kAnajI svAmI ne taba kahe taba unase kahA gayA ki Apase kucha loga carcA karanA cAhate haiN| ve cAhate haiM ki Apa jo pratipAdana karate haiM, usake sambandha meM ubhayapakSIya carcA karake satyAsatya kA nirNaya kiyA jaay| apanI bAta ko spaSTa karate hue svAmIjI bole"bhAI ! aba hama kisI se kyA carcA kareM ? hamane to (16) Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya camatkAra 30 vacana- vivAda nahIM karanA caahie| vAda-vivAda se pAra par3ane vAlI nahIM hai| yaha to hama pahile se hI jAnate the / ataH hama to sadA isase dUra hI rahe, vAda-vivAda meM kabhI par3e hI nhiiN|" jaba ve ruke to maiMne tatkAla kahA - "prazna vAda-vivAda kA nahIM, carcA karane kA hai| vAdavivAda meM mata par3iye / kauna kahatA hai ki Apa vAda-vivAda meM par3iye ? para Apa tattvacarcA se kyoM inkAra karate haiM ?" "carcA to yahA~ pratidina hotI hai, zAma ko 45 miniTa / para jisa taraha kI carcA kI loga bAta karate haiM, vaha tattva carcA nahIM, vaha vItarAga carcA nahIM; vaha to vAda-vivAda hI hai| ve loga bAta to carcA kI karate haiM aura karanA cAhate haiM vAda-vivAda / " ve kaha hI rahe the ki maiMne kahA- "Apa vItarAga carcA hI kariye, tattvacarcA hI kariye; para inkAra to na krie|" "bhAI ! isa carcA ke lie hamane kaba inkAra kiyaa| dekho tumase kara hI rahe haiM, inkAra kahA~ kara rahe haiM ? tAttvika carcA to yahA~ bahuta hotI hai| Atmadharma meM jJAnagoSThI meM chapatI bhI rahatI hai|" "" "hamase to karate haiM para ..... (17) aba hama kyA carcA kareM ? "tumase hI kyoM hama to sabase karate haiN| sahajabhAva se jo AtA hai, samajhane kI dRSTi se jo pUchatA hai; use hama jo kucha jAnate haiM, bAte hI haiM, manA kaba karate haiM ?" "loga to yahI kahate haiM ki Apa to kisI se bAta hI nahIM krte| akhabAroM meM bhI yahI chapa rahA hai / " "bhAI! logoM kI hama kyA kaheM ? aura chApane vAloM kI chApanevAle jaaneN|" "logoM kI yaha bhI zikAyata hai ki Apa apanI hI kahe jAte haiM, dUsaroM kI sunate hI nahIM haiN| " "tumhArI suna rahe haiM na ?" " merI bAta nahIM, aura logoM ke vicAra bhI to sunanA caahie| vicAroM kA AdAna-pradAna to honA hI caahie|" jaba maiMne yaha kahA taba ve kahane lage - "suno bhAI ! ve jo kucha kahanA cAhate haiM, vaha saba akhabAroM meM likhate hI haiM, use hama jAnate hI haiM; aura hama jo kahate haiM, vaha bhI bahuta kucha chapa cukA hai, ve bhI use par3hate hI hoNge| vicAroM kA AdAna-pradAna to isa taraha ho hI jAtA hai| vicAroM kA AdAna-pradAna hI na hotA to carcA kI bAta hI kyoM uThatI ?" nirAza-sA hokara jaba maiMne antima prayAsa karate hue kahA - "yadi eka bAra carcA ho jAtI to zAyada kucha na Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 caitanya camatkAra kucha rAstA nikala AtA aura......" taba ve kahane lage - "rAstA nikalatA kahA~ hai ? tumhAre jayapura (khAniyA~) meM saikar3oM vidvAnoM ke bIca likhita carcA ho cukI hai aura chapa bhI cukI hai, usase bhI kucha pAra nahIM par3I to aba kyA pAra par3egI ? aisI carcAoM se kucha pAra par3anevAlI nahIM hai, yaha jagata to aise hI calatA rhegaa| manuSya bhava evaM parama satya digambara dharma pAyA hai to AtmAnubhava prApta kara ise sArthaka kara lenA cAhie / jagata ke prapaMcoM meM ulajhane se koI lAbha nahIM hai|" "ApakI bAta to ThIka hai, para ......" "hamArI hI kyA ? sabake lie yahI bAta hai| AyukA kyA bharosA? hamArA to yaha kahanA hai ki tuma bhI kyoM ina bAtoM meM ulajhate ho? samaya rahate apanA hita kara lene meM hI lAbha hai|" "yaha to ThIka hai, kintu ....." "kintu-vintu kucha nahIM / yahI ThIka hai| eka AtmA hI sAra hai, vaha hI parama zaraNa hai|" __kahate-kahate jaba ve antarmagna-se ho gaye, taba maiMne unakA dhyAna bhaMga karate hue kahA ki - "kucha loga aisA bhI to kahate haiM ki khAniyA~ carcA meM kucha badala diyA hai|" taba kahane lage - "likhita carcA huii| pratyeka kI tIna-tIna pratiyA~ banIM / donoM pakSoM ke pAsa eka-eka prati aba hama kyA carcA kareM? evaM eka prati madhyastha ke pAsa rhii| tInoM pratiyoM para donoM pakSoM ke evaM madhyastha vidvAnoM ke hastAkSara hue, hastAkSaroM sahita pustakeM chpii| phira bhI ve aisA kahate haiM ki badala diyA to hama kyA kareM? isase adhika aura kyA kiyA jA sakatA thA ? aba bhI yadi koI carcA ho to usake bAre meM bhI yadi aisA hI kaheMge to kyA kiyA jA sakegA? ata: ina bAtoM meM par3anA bahumUlya samaya kharAba karanA hai|" "yadi Apa carcA nahIM kareMge to ve loga Apako gaira digambara ghoSita kara deNge|" jaba maiMne yaha kahA, taba ve atyaMta gaMbhIra ho ge| kucha dera taka mauna rahe, phira kahane lage_ bhAI ! kyA unake ghoSita karane se hama gaira digambara ho jAyeMge? unhoMne hameM digambara kaba ghoSita kiyA hai ? kyA hama unake digambara ghoSita karane se digambara hue haiM ? hamane to digambara dharma ko 'satya paMtha nigraMtha digambara' jAnakara-mAnakara aMgIkAra kiyA hai| dharma to zraddhA kI vastu hai, use kisI ke sIla-sikke kI AvazyakatA nahIM hai| hameM na to kisI ne digambara banAyA hai aura na koI hameM gaira digambara banA sakatA hai| hama to apanI zraddhA se digambara (18) Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 aba hama kyA carcA kareM? caitanya camatkAra bane haiM aura apanI zraddhA se hI bane rheNge|" ___jaba maiMne kahA ki - "yaha to sahI hai ki ve kauna hote haiM kisI ko digambara yA gaira digambara ghoSita karane vAle aura unakI ghoSaNA se hotA bhI kyA hai ? phira bhI samAja meM zAnti to rahanI hI cAhie / zAnti ke lie kucha na kucha to upAya karanA hI caahie|" "kyoM nahIM karanA cAhie, avazya karanA caahie| para zAnti kA upAya to eka mAtra AtmA kA Azraya karanA hai| bhagavAna to yahI kahate haiM / yadi bhagavAna ke batAe mArga para calanA hai to yahI eka mArga hai aura to saba bAteM haiN|" "yaha to bilkula ThIka hai ki zAnti kA upAya eka mAtra AtmA kA Azraya karanA hai| para yadi carcA ke mAdhyama se ApakI bAta - AtmA kI bAta una logoM ke samajha meM bhI A jAya to jo loga ApakA virodha karate haiM, una logoM kA bhI hita ho sakatA hai tathA sAmAjika vAtAvaraNa bhI ThIka ho sakatA hai| Apa hI to kahate haiM ki bhAI! AtmA to sabhI samAna haiM, bhUla mAtra paryAya meM hai aura paryAya eka samaya kI hai|" jaba maiMne yaha kahA taba samajhAte hue bole - "yaha AtmA kI bAta atyanta sUkSma hai| jo lar3ane yA samajhAne ke mUDa meM AegA, usakI samajha meM AnI sambhava nhiiN| jo samajhane ke lie Ave, mahInoM zAnti se sune, abhyAsa kare, to samajha meM A sakatI hai| mAthe para savAra hokara Ane vAle ke samajha meM Ave - aisI bAta nahIM hai| atyanta gambhIra aura sUkSma bAta hai na / bAhara-bAhara kI bAta se samajha meM Ane vAlI nhiiN| hameM to kisI se koI carcA karanI nahIM hai, hama to kahIM carcA ke lie jAte nhiiN|" "Apa mata jAiye / carcA karane vAloM ko yahA~ bulA liijie|" "na hama kahIM jAte haiM, na kisI ko bulAte haiN| jise samajhanA ho, Ave, zAMti se sune, to kisI ko manA bhI nahIM karate / lAbha lenevAle ke lie zivira kI sUcanA Atmadharma meM nikalatI hai| jise AnA hotA hai, AtA hI hai| sUcanA mAtra se hI hajAroM jijJAsu Ate haiM aura lAbha lete haiN|" "yaha saba to ThIka para eka bAra...." "eka bAra kyA, hama to bAra-bAra kahate haiM ki yaha manuSya bhava aura digambara dharma bAra-bAra milanevAlA nhiiN| jise AtmA kA hita karanA ho use jagata ke saba prapaMco se dUra rahakara AtmAnubhava prApta karane kA prayatna karanA caahie| yahI eka mAtra karane yogya kArya hai / zAnti bhI isI meM hai|" aisA kahakara jaba ve svAdhyAya karane lage taba maiM bhI (19) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 hama to unake dAsAnudAsa haiM "svAmIjI muni virodhI haiM, nayA paMtha calA rahe haiM" Adi na jAne kitanI be-sira-paira kI aphavAheM Ajakala buddhipUrvaka ur3AI jA rahI haiN| ukta sandarbha meM svAmIjI ke vicAra samAja taka pahu~ce, isa pavitra bhAvanA se sampAdaka Atmadharma dvArA di. 27.12.1977 ko sonagar3ha meM svAmIjI se liyA gayA yaha cauthA inTaravyU Atmadharma ke jijJAsu pAThakoM kI sevA meM prastuta hai| hama to unake dAsAnudAsa haiM prazna hI kahA~ uThatA hai| zuddhopayoga kI bhUmikA meM jhUlate hue nagna digaMbaraparapUjya munirAja to eka prakAra se calatephirate siddha haiM, hama to unake dAsAnudAsa haiN| unakI caraNaraja apane mastaka para dhAraNa kara kauna digambara jaina apane ko bhAgyazAlI nahIM mAnegA?" kahate-kahate jaba vebhAvamagna ho gayetaba maiMne unakI magnatA ko bhaMga karate hue kahA - "Ajakala kucha logoM dvArA yaha pracAra bahuta joroMse kiyA jArahA hai ki Apa muni virodhI haiN|" taba ve atyanta gambhIra ho gaye aura bole - "munirAja to saMvara aura nirjarA ke mUrtimAna svarUpa haiN| muni virodha kA artha hai - saMvara aura nirjarA tattva kI asvIkRti / jo sAta tattvoM ko bhI na mAne vaha kaisA jainI ? hameM to unake smaraNa mAtra se romAMca ho AtA hai| 'Namo loe savvasAhaNaM' ke rUpa meM hama to sabhI trikAlavartI munirAjoM ko pratidina saikar3oM bAra namaskAra karate haiN|" "Ajakala yaha bhI kahA jA rahA hai ki Apa pArzvanAtha bhagavAna kI phaNavAlI mUrti ko nahIM pUjate, pUjya nahIM mAnate aura unheM pAnI meM visarjita karane kI preraNA dete haiM - kyA yaha bAta saca hai ?" "bhAI ! kyA bAta karate ho ? yahA~ sonagar3ha ke mUla mandira meM hI bhagavAna pArzvanAtha kI phaNavAlI mUrti hai| vaha "munirAja tA calata-phirate siddha haiM, hama to unake dAsAnudAsa haiN|" ukta zabda pUjya svAmIjI ne taba kahe taba unase pUchA gayA ki kucha loga kahate haiM ki Apa munirAjoM ko nahIM mAnate, unakA apamAna karate haiM, unakI nindA karate haiN| apanI bAta ko spaSTa karate hue unhoMne kahA - "apamAna to hama kisI kA bhI nahIM karate, niMdA bhI kisI kI nahIM karate; phira munirAjoM kI niMdA karane kA to (20) Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya camatkAra lagabhaga chattIsa varSa se virAjamAna hai aura tabataka rahegI jabataka mandira hai| sabhI pratidina anya sabhI mUttiyoM ke samAna usakI pUjana-vaMdanA karate haiN| aMtarikSa pArzvanAtha zirapura meM pArzvanAtha bhagavAna kI mUrti kI hamAre hAtha se pratiSThA huI hai| usa para aMkanyAsa vidhi hamane apane hAtha se kI hai| usa pratiSThA kI philma bhI banI thii| vaha vahA~ surakSita hogii| tuma use Aja bhI dekha sakate ho| bAhabalI kI belavAlI mUrti ke bAre meM bhI yahI bAta hai| hama tIna-tIna bAra bAhubalI kI yAtrA ke lie gaye haiN| vahA~ unakI pUjana-vaMdanA kI hai| phaNavAlI pArzvanAtha kI aura belavAlI bAhubalI kI pratiSThita mUttiyA~ anya pratiSThita mUrtiyoM ke samAna hI pUjya haiN|" "yadi aisI bAta hai to phira Apa unheM visarjana karane kI preraNA kyoM dete haiM ?" "kauna detA hai ? kaba dI? tuma bhI gajaba karate ho? hamane to Ajataka kisI ko kucha nahIM khaa| visarjana kI bAta to hama soca bhI nahIM skte|" "sunA hai, kahIM visarjita kara dI gaI haiM?" "nahIM, hamane to nahIM sunA / aisA mahAna pApa koI jainI to nahIM kara sktaa| adhika hama kyA kaheM?" "samAja vaise hI aneka paMthoM meM baTA huA hai, jaiseterApaMtha, bIsapaMtha, tAraNapaMtha, gumAnapaMTa Adi / phira Apa hama to unake dAsAnudAsa haiN| 39 kyoM nayA paMtha calA rahe haiM ?" "hamane to koI nayA paMtha nahIM calAyA aura na calA rahe haiN| hamArA to paMtha eka hI hai aura vaha AcArya kundakunda kA 'satyapaMtha nirgrantha digmbr'| jo kundakundAmnAya kA mUla digambara mArga hai, hamane to usI ko buddhipUrvaka svIkAra kiyA hai, usI para cala rahe haiN| hamane koI nayA mArga nahIM pkdd'aa| anAdinidhana jo mUla mArga hai, vahI hamArA mArga hai| ____ jisa patha para paramapUjya AcArya kundakunda, amRtacaMdra, bhUtabali, puSpadanta, nemicandra cale, banArasIdAsajI aura ToDaramalajI cale, usI para hama cala rahe haiM, vahI hamArA paMtha hai|" "ApakI prAsuka pUjanapaddhati, kSetrapAla-padmAvatI Adi ko nahIM pUjanA, mAtra jala se abhiSeka karanA Adi kriyAe~ to zuddha terApaMtha AmnAya se milatI haiM ?" "are bhAI ! tuma kahA~ paMtha kI bAta le baiThe ? ye to mUla digambara dharma kI bAteM haiN| ye saba bhUmikAnusAra sadgRhastha ke hotI hI haiM, mUla bAta to AtmA ke anubhava kI hai| jaba taka AtmA nahIM jAnA, taba taka saba kriyAkANDa aMka binA bindI ke samAna hai|" "AtmA ke anubhava kI bAta to mUla hai hI, para sAmAjika zAnti bhI to Avazyaka hai ?" "kyoM nahIM ? para sAmAjika zAnti kA upAya bhI (21) Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya camatkAra AdhyAtmika vAtAvaraNa hI hai| yadi samAja meM pUrNata: AdhyAtmika vAtAvaraNa rahe to phira azAnti hogI hI nhiiN|" "yaha bAta to pUrNata: satya hai ki Apake dvArA digambara jaina samAja ko eka AdhyAtmika vAtAvaraNa prApta huA hai| saurASTra meM jahA~ digambara jinamandiroM ke darzana durlabha the, vahA~ Aja pada-pada para vidyamAna vizAla digambara jinamaMdiroM ke darzana kara citta praphullita ho jAtA hai| Apane lAkhoM naye digambara jaina banAe haiN| lAkhoM janmajAta digambaroM ko bhI digambara dharma kA mUla tattva batAkara sanmArga meM lagAyA hai| cAroM anayogoM ke digambarajinazAstroM ko bIsa lAkha se bhI adhika pratiyoM meM prakAzita karAke atyalpa mUlya meM ghara-ghara pahu~cA diyA hai / saikar3oM AtmArthI vidvAna taiyAra kara diye haiN| yadyapi samAja kA eka bahata baDA bhAga Apake isa mahAna upakAra ko svIkAra karatA hai, Apake prati atyanta vAtsalya evaM bahumAna bhAva rakhatA hai; tathApi kucha loga na jAne kyoM ApakA virodha karate haiM aura atyanta zAntipriya dhArmika samAja kA vAtAvaraNa azAnta karane para tule hue haiN| kyA isa sambandha meM Apa kucha kahanA cAheMge?" "nahIM, isa saMbaMdha meM hameM kuchanahIM kahanA hai| hama kyA kaheM, jisakI jaisI honahAra hogI, usakA vaisA hI pariNamana hogaa| ___ hamane kisI kA kucha nahIM kiyA hai| jinheM sanmArga prApta huA hai, vaha unako unakI yogyatA-pAtratA se prApta huA hai, hama to unake dAsAnudAsa haiM usameM hamane kucha nahIM kiyA hai| tathA jinheM dveSa jagatA hai, vaha bhI unakI apanI svayaM kI yogyatA se hai, usake kAraNa bhI hama nahIM haiN| hama to apanI pariNati ke kartA-dhartA haiM, dUsaroM kI pariNati ke nhiiN| koI bhI dveSa yA ghRNA kA pAtra nahIM hai| sabase mamatA bhAva rakhanA hI jJAnI kA kAma hai| rahI tattvapracAra kI bAta / so yaha tattvapracAra kA kAla pakA hai| sabakI honahAra acchI hai, so ho rahA hai| isameM hamArA kyA? hamArI to yahI bhAvanA hai, saba bhagavAna mahAvIra evaM kundakundAdi AcAryoM ke batAye sanmArga para lageM aura apanI ananta nidhi ko prApta kara ananta sukhI hoN|" "vartamAna vAtAvaraNa ke saMdarbha meM AtmArthI bandhaoM evaM digambara jainasamAja ko kyA Apa koI Adeza yA sandeza denA cAheMge? yadi ApakA koI Adeza yA sandeza yA mArgadarzana samAja ko prApta ho jAya to bar3A upakAra hogaa|" "bhAI ! hama to kisI ko Adeza dete hI nahIM, dharma mArga meM Adeza kA kyA kAma ? rahI bAta sandeza kI so hamArA to sadA hI aura sabhI ko eka hI sandeza hai ki anukUla-pratikUla samasta jagata para se dRSTi haTAkara ekamAtra jJAyakasvabhAvI AtmA kI ora dRSTi le jAvo, usI kA anubhava karo, usI meM jama jAvo. usI meM rama jAvo - yahI ekamAtra sukha-zAnti prApta karane kA amogha upAya hai|" yaha duniyA to aise hI calatI rahegI, kabhI kucha, kabhI (22) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha to nAmamAna kA bhI jaina nahIM caitanya camatkAra kuch| isakI ora dekhate rahoge to amUlya manuSyabhava yoM hI calA jAyegA aura phira patA hI na calegA ki caurAsI lAkha yoniyoM meM kahA~ gye| acchA-burA vAtAvaraNa to tAtkAlika cIja hai| samaya para saba svayaM ThIka ho jAtA hai| isakI adhika cintA karane kI AvazyakatA nahIM / sabako apanA svAdhyAya, adhyayana, manana, ciMtana zAnti se karate rahanA caahie|" "pahile bhI dhArmika va sAmAjika paristhitiyoM para Apake dvArA vyakta vicAroM ko jAnakara dhArmika samAja ko bahata zAnti va zakti milI thii| ina vicAroM ko bhI maiM AtmArthI bandhuoM va dhArmika samAja taka Atmadharma ke mAdhyama se pahu~cA duuNgaa| isase samAja ko zAnta va svAdhyAyarata rahane meM mArgadarzana prApta hogA, zakti prApta hogii|" "tumhArI bAta tuma jAno" kahate hue gurudeva svAdhyAyarata ho gaye aura maiM bhI unake prati atyanta AbhAra vyakta karate hue namaskAra kara cala diyaa| ( caitanya kI mastI meM masta muni ko dekhate huye gRhastha ko aisA bhAva AtA hai ki ahA ! ratnatraya sAdhanevAle saMta ko zarIra kI anukUlatA rahe - aisA AhAra auSadha deU~, jisase vaha ratnatraya ko nirvighna saadhe| aise mokSamArgI muni ko dekhate hI zrAvaka kA hRdaya bahamAna se uchala par3atA hai| - AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajIsvAmI) "svAmIjA khAA, pIo aura mauja ur3Ao' ke siddhAMtoM kA pracAra kara rahe haiN|" - Adi na jAne kaisIkaisI be-sira-paira kI aphavAheM Ajakala nihitasvArthI logoM dvArA buddhipUrvaka phailAI jA rahI haiN| ukta saMdarbha meM svAmIjI ke vicAra samAja taka pahu~ce - isa pavitra bhAvanA se sampAdaka Atmadharma dvArA kurAvar3a (rAjasthAna) meM paMcakalyANaka ke avasara para dIkSA kalyANaka ke dina di. 18.5.1978 ko pUjya svAmIjI se liyA gayA yaha pA~cavA~ inTaravyU Atmadharma ke jijJAsa pAThakoM kI sevA meM prastuta hai| "jo madya-mAsa-madhu kA sevana karatA hai, jinameM agaNita trasa jIva pAye jAte haiM - aise paMca udumbara phaloM ko khAtA hai; vaha to nAmamAtra kA bhI jaina nahIM, jinavANI sunane kA bhI pAtra nhiiN|" ukta zabda pUjya svAmIjI ne taba kahe jaba unase pachA gayA ki "Apa to kahate haiM ki AtmA ke anubhava ke binA (23) Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 caitanya camatkAra arthAt samyagdarzana hue binA saMyama arthAt samyakcAritra nahIM hotaa| to kyA madya-mAMsa-madhu kA tyAga bhI samyagdarzana hone ke bAda hogA ?" apanI bAta ko spaSTa karate hue ve Age bole "bhAI ! ina cIjoM kA sevana to nAmadhArI jaina ko bhI nahIM honA caahie| pratyeka jainamAtra ko sapta vyasanoM kA tyAga aura aSTa mUlaguNoM kA dhAraNa sarvaprathama honA caahie| - jarA vicAra to karo ! kyA zarAbI kabAbI ko AtmA kA anubhava ho sakatA hai ? tuma AtmA ke anubhava aura samyagdarzana kI bAta karate ho, vaha to jinavANI sunane kA bhI pAtra nahIM hai|" nirantara adhyayana ke lie samIpa rakhe hue zAstroM meM se puruSArthasiddhyupAya uThakAra usameM se 74vA~ chanda nikAlakara dikhAte hue bole F ya I "lo dekho, sApha-sApha likhA hai - aSTAniSTa dustaraduritAyatanAnyamUni pa ri jinadharmadezanAyA bhavanti pAtrANi zuddhadhiyaH / / 74 / / duHkhadAyaka, dustara aura pApa ke sthAna aise ATha padArthoM kA parityAga karake nirmala buddhivAle puruSa jainadharma ke upadeza ko sunane ke pAtra hote haiN|" va (24) vaha to nAmamAtra kA bhI jaina nahIM aura rAtri bhojana ?" mere dvArA yaha kahe jAne para bole ** - "rAtri bhojana meM mAMsa bhakSaNa kA doSa hai| rAtri meM aneka kIr3e-makor3e bhojana meM par3a jAte haiN| athAnA acAra bhI nahIM khAnA cAhie, usameM bhI trasajIva par3a jAte haiN| anachanA pAnI bhI kAma meM nahIM lenA caahie| anantakAya jamIkanda, amaryAdita makkhana Adi kA sevana karanA bhI ThIka nahIM / hamane to 69 varSoM se rAtri meM pAnI kI bU~da bhI nahIM lI hai / vikrama saM. 1965-66 se acAra bhI nahIM khAyA hai| anachanA pAnI pInA to bahuta dUra, kAma meM bhI nahIM lete| jamIkanda Adi khAne kA to prazna hI nahIM utthtaa|" "aura kucha ?" "aura kucha kyA ? caraNAnuyoga ke zAstroM meM jo AcaraNa sAmAnya jainI ke lie batAyA gayA hai, usakA pAlana pratyeka jaina ko avazya karanA caahie|" "yadi aisI bAta hai to Apa yaha saba kahate kyoM nahIM haiM ?" "kaha to rahe haiM tumase, aura kaise kahanA hotA hai ?" "hamase to kaha rahe haiM, para pravacana meM to nahIM kahate ? " " pravacanoM meM bhI kahate haiN| abhI baiMgalaura, haidarAbAda, Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya camatkAra baMbaI Adi meM bhI kahA thaa| tumane noTa bhI kiyA thA, Atmadharma (apraila, 1978) meM chApA bhI hai|" "vahA~ to kahA thA, para sonagar3ha meM to nahIM kahate?" "vahA~ bhI kahate haiN| madya-mAMsa kI to bAta hI kyA, sonagar3ha meM to koI rAtri meM bhojana bhI nahIM krtaa| jamIkanda aura anachane pAnI kA prayoga bhI nahIM krte|" "yaha to ThIka ki vahA~ koI rAtri meM bhojana Adi nahIM karatA aura Apa kahate bhI haiM, para kabhI-kabhI hI kahate haiM, hamezA kyoM nahIM kahate ? Apako aisI bAta kahate hamane bahuta kama sunA hai ?" "tuma jaise loga hamase tattva kA marma sunane Ate haiN| anubhava kI-adhyAtma kI gaharI bAteM sunane Ate haiM; tumase aisI bAteM kaheM ? bhAI ! bAta yaha hai hama pahile to bahuta kahate the| para aba aisI bAtoM kI apekSA tattva kI gaharI carcA karane kA vikalpa AtA hai| mUla bAta to eka AtmA ke anubhava kI hai, usake binA yaha manuSya bhava vyartha hI calA jaaygaa| yaha saba to ananta bAra kiyA, para AtmA ke anubhava binA isase kyA hotA hai ? bhava kA abhAva to hone se rahA / AtmAnubhava ke pUrva inake sevana ke abhAvamAtra se AtmA kA anubhava ho jAvegA - aisI bAta nahIM hai| jaba taka rAga se bhinna AtmA vaha to nAmamAtra kA bhI jaina nahIM apane anubhava meM nahIM AyegA taba taka yaha saba ThIka hI hai, kucha vizeSa dama nahIM hai - ina bAtoM meN| ina bAtoM kI adhika carcA se lAbha bhI kyA hai ? jaina samAja meM madya-mAMsa to hai hI nhiiN| jaba ina cIjoM kA koI sevana hI nahIM karatA, taba inakI carcA bAra-bAra karane se lAbha bhI kyA hai?" jaba maiMne kahA ki "jaina samAja meM bhI yaha roga lagane lagA hai|" taba Azcarya vyakta karate hue bole "kyA kahate ho ? aisA nahIM ho sktaa|" "nahIM sAhaba! ho rahA hai|" "hama to tumhAre mu~ha se suna rahe haiM, yaha to bahuta burI bAta hai| kaisA samaya A gayA hai| isa amUlya manuSyabhava aura jainakula meM yaha saba ? kyA hogA inakA ? kahA~ jAyeMge aise loga?" kahate-kahate ekadama gambhIra ho gye| unakI gambhIratA ko bhaMga karate hue jaba maiMne kahA - "isameM kyA ? yaha to saba paradravya haiN| jaba eka dravya dUsare kA kucha bhalA-burA karatA hI nahIM, eka dravya kA dUsare para koI prabhAva hI nahIM par3atA, taba phira kyoM inake khAne-pIne kA Ananda chor3A jAya?" taba kahane lage - "bhAI ! tuma kaisI bAteM karate ho? khAne-pIne meM Ananda hai hI kahA~ ? ye saba to duHkharUpa haiM, (25) Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 caitanya camatkAra duHkha chor3ane kI bAta kaha rahe haiM; Ananda chor3ane kI nhiiN| Ananda to apanI AtmA meM hai| jaba hama AtmA kA Azraya leMge, AtmA kA anubhava kareMge, taba AnaMda kI prApti hogii| yaha bAta to pUrNata: satya hI hai ki eka dravya dUsare dravya kA bhalA-burA nahIM karatA, para jaba yaha AtmA ajJAna dazA meM para ke lakSya se svayaM rAga-dveSa-moharUpa bhAva karatA hai, taba svayaM duHkhI hotA hai / yadyapi parapadArtha sukha-duHkha ke kAraNa nahIM haiM, tathApi unake sevana kA rAga to duHkharUpa hai, duHkha kA kAraNa hai| abhakSya padArtha rAga ke AzrayabhUta nimitta haiM, ata: unake prati rAga chor3anA iSTa hai| rAga chUTane para ve svayaM chUTa jAte haiM, ata: yaha bhI kahA jAtA hai ki unheM chodd'aa| __eka dravya dUsare dravya kA kartA nahIM - yaha bAta bhogoM kI paSTi ke lie nahIM kahI jAtI, apitu vastu ke sahI svarUpa ko batAne ke lie kahI jAtI hai| jo vyakti isa mahAna siddhAnta se bhoga kI puSTi nikAle usake lie hama kyA kareM? vaha to aisI bAta sunane kA bhI pAtra nahIM hai|" jaba unhoMne yaha kahA to maiMne tatkAla bAta ko pakaDate hue kahA - "isIlie to kahate haiM ki Apa apAtroM ko aisI bAteM kyoM samajhAte haiM ?" ____ muskurAte hue bole - "hama apAtroM ko kahA~ samajhAte haiM ? hama to tuma jaise pAtroM ko samajhAte haiN| jo hamArI bAtoM ko yahA~-vahA~ se sunake ulTA-sIdhA artha nikAlate haiM, ve vaha to nAmamAtra kA bhI jaina nahIM hamAre pAsa Ate hI kahA~ haiM ? samaya nikAlakara jo hamAre pAsa Ate haiM. mahInoM rahate haiM, aise pAtra jIvoM ko bhI na batAveM to kise batAveM? hamAre pAsa AnevAloM ne to kabhI aisA artha nikAlA nhiiN|" to ThIka hai jo Apake pAsa sonagar3ha Ate haiM, mahInoM rahate haiM, unase hI yaha bAteM kahA kreN| jaba Apa bAhara jAte haiM, vahA~ kyoM kahate haiM ?" "hama jahA~ bhI jAte haiM, hameM sunane to pAtra jIva hI Ate haiM, kyoMki saba jAnate haiM ki hamAre pAsa koI rAga-raMga kI bAta to hai nahIM / hamAre pAsa to zuddha AtmA kI bAta hai| use sunane hI jo Ate haiM, unheM hama sunAte haiN| ata: hama cAhe jahA~ ho. sonagaDha meM yA bAhara kahIM bhI, hamAre pAsa to eka hI bAta hai, so vahI sabase kahate haiN|" "Apa yaha bhI to kahate haiM ki koI kisI ko samajhA nahIM sakatA, phira bhI Apa samajhAte haiM? pravacana karate haiM?" "koI kisI ko samajhA nahIM sakatA - yaha bAta pUrNata: sahI hai, hamArI bAta to bahuta dUra bhagavAna bhI nahIM samajhA sakate, yadi samajhA sakate hote to phira Aja duniyA meM koI nAsamajha nahIM rhtaa| bhagavAna jaise samajhAne vAle mile, yaha jagata to phira bhI nA samajhA, phira hamArI kyA visAt ? hama to sabhI ko samajhAnA cAhate haiM, para jo svayaM (26) Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya camatkAra samajhane kA yatna karate haiM, unheM unake kAraNa svayaM samajha meM A jAtA hai| jo yatna nahIM karate, unakI samajha meM nahIM AtA hai| hama to nimittamAtra haiN| rahI bAta yaha ki hama kyoM samajhAte haiM ? kyoM pravacana karate haiM ? so bhAI ! bAta yaha hai ki yaha jAnate hue bhI ki hama kisI ko samajhA nahIM sakate, samajhAne kA bhAva Ae binA nahIM rahatA / hamArI hI kyA samasta jJAniyoM kI yahI dazA hai| AcAryoM ko bhI yahI zraddhA thI, phira bhI unheM samajhAne kA bhAva Aye binA rahA nhiiN| yadi aisA na hotA to sampUrNa jinAgama kI racanA kaise hotI? phira to dezanAlabdhi bhI na rhtii|" "dezanAlabdhi ke binA to samyagdarzana kI utpatti hI nahIM hotI?" "yaha bAta ThIka hai ki samyagdarzana ke pUrva dezanAlabdhi hotI hai, para dezanAlabdhise samyagdarzana hotA hai, yaha bAta nahIM; kyoMkidezanAlabdhi to nimittatAtra hai| cAra labdhiyA~ toaneka bAra prApta huIM, para samyagdarzana nahIM huaa| pA~cavIM karaNalabdhi ho to niyama se samyagdarzana hotA hai| karaNalabdhi upAdAnarUpa hai, ata: kArya kA niyAmaka to upAdAna hI rahA hai|" "to kyA Apa nimitta ko nahIM mAnate?" "nimitta ko nimitta mAnate haiM, nimitta ko karttA nahIM mAnate / kartA vaha hai bhI nhiiN| karttA kI vyAkhyA AcArya amRtacandra ne isaprakAra dI hai - vaha to nAmamAtra kA bhI jaina nahIM yaH pariNamati sa krtaa| jo kAryarUpa svayaM pariNamita ho, use kartA kahate haiN| upAdAna svayaM kAryarUpa pariNamita hotA hai; ata: vAstavika karttA to vahI hai|" "kahIM-kahIM nimitta ko bhI kartA kahA hai na?" "nimittakobhIvyavahAraseka kahA jAtA hai| vAstavika kartA upAdAna hI hai| jahA~ nimitta ko karttA kahA ho, use vyavahAranaya se kiyA gayA upacarita kathana jAnanA caahie|" "ApakI AtmA kI bAta hai to bahuta acchI, para hai bahata kaThina?' "kaThina to hai, para azakya nhiiN| yadi koI puruSArtha kare to samajha meM A sakatI hai|" "janasAdhAraNa kI samajha me AnA to sambhava nahIM ?" "kyoM nahIM ? ve bhI to AdamI haiN| kaThina haiM, para itanI nahIM ki AdamI kI bhI samajha meM na Aye / bhagavAna to kahate haiM ki pratyeka sainI paMcendriya ko AtmajJAna ho sakatA hai, cAhe vaha kisI bhI gati meM kyoM na ho? merI samajha meMnaAvegI - aisAmAnakara kisI ko bhI udAsa nahIM honA caahie| anaMta du:khoM ko meTanevAlI, saMsAra-sAgara se pAra utAranevAlI bAta to ekamAtra AtmA kI hI bAta hai| yadyapi pratyeka gRhastha kA jIvana pUrNa sadAcAramaya honA (27) Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya camatkAra 52 cAhie; tathApi samasta sadAcAra kI zobhA AtmajJAna se hai, AtmazraddhAna se hai, AtmAnubhUti se hai|" "aura samyakcAritra ?" "samyakcAritra to sAkSAt dharma hai, mukti kA sAkSAt kAraNa hai; kintu vaha samyagdarzana aura samyagjJAna ke binA nahIM hotaa|" "zuddhabhAva to isa jamAne meM hotA nahIM aura zubhabhAva Apa chur3Ate haiM, to kyA azubhabhAva meM rahanA ?" "kauna kahatA hai ki zuddhabhAva isa samaya meM nahIM hotA ? sAkSAt dharma to vItarAgabhAvarUpa zuddhabhAva hI hai| zuddhabhAva nahIM hone kA artha yaha hai ki isa yuga meM dharma nahIM hotA, jabaki zAstroM meM spaSTa likhA hai ki zuddhabhAvarUpa cAritradharma kA sadbhAva to paMcamakAla ke anta taka rhegaa| aura yaha bhI kauna kahatA hai ki hama zubhabhAva chur3Ate haiM? hama to zubhabhAva ko dharma mAnanA chur3Ate haiN| rAgarUpa hone se vaha dharma hai bhI nhiiN| kyoMki dharma to vItarAgasvarUpa hai / zubharAga kI sattA ko bhUmikAnusAra munirAja ke bhI hotI hai, kintu zubharAga ko dharma samyagdRSTi jJAnI bhI nahIM mAnatA / zubharAga kA honA cAritra kI kamajorI hai, jabaki zubharAga ko dharma mAnanA mithyAtva nAmaka mahApApa / 1. samayasAra kalaza. 51 (28) vaha to nAmamAtra kA bhI jaina nahIM 53 bhabhAvako dharma mAnanA chur3Akara AcAryadeva mithyAtva nAmaka mahApApa ko chur3Ate haiM, zubhabhAva ko nhiiN|" "to zubhabhAva to karanA cAhie ?" " cAhie kA prazna kahA~ uThatA hai ? jJAnI dharmAtmA ko bhUmikAnusAra zubhabhAva AtA hI hai, kintu vaha use dharma nahIM maantaa| zAstroM meM bhI jahA~ kahIM zubhabhAva ko vyavahAra se dharma kahA hai, vaha kathana upacarita kathana hai| vAstavika (nizcaya) dharma to zubhAzubhabhAva ke abhAvarUpa zuddhabhAva hI hai|" "zubha ko chor3akara azubha meM jAnA to acchA nahIM ?" "bilakula nahIM, para jisaprakAra zubha ko chor3akara azubha meM jAnA acchA nahIM; usIprakAra zubha ko dharma mAnanA bhI acchA nahIM / isa ora bhI dhyAna diyA jAnA caahie|" pratiSThA meM prApta pratimAoM para aMkanyAsa- vidhi sampanna ra jAne ke lie unakA samaya ho gayA thaa| ataH "abhI aura samaya nahIM hai, nA ho to phira kabhI prAkara klaba sebAne satI meM sAda sahita hamAra kana kara diyasamyagdarzana kA sevana na kare, zAstrasvAdhyAya na kare, dharmAtmA kI sevA na kare aura kaSAyoM kI mandatA na kare to isa jIvana meM tUne kyA kiyA ? - AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajIsvAmI Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramabaddhaparyAya Aja ke bahuparSitA viSaya 'kramabaddhaparyAya' ke saMbaMdha meM vikrama kI ikkIsavIM zatI meM kramabaddha kI carcA Arambha karane vAle pUjya zrI kAnajI svAmI se unakI hI janma-jayaMtI ke avasara para di. 28.4.1979 ko baMbaI meM sAyaMkAlIna tattvacarcA ke samaya hajAroM mumukSu bandhuoM ke bIca sampAdaka Atmadharma dvArA liyA gayA inTaravyU jana-jana kI jAnakArI ke liye yahA~ prastuta hai| 'kramabaddhaparyAya' para hue svAmIjI ke pravacana yadyapi 'jJeyasvabhAva-jJAnasvabhAva' nAma se prakAzita ho cake haiM; tathApi unake tAje vicAra samAja ko prApta hoM - yahI uddezya rahA hai isa inTaravyU kaa| dhyAna rahe Tepa ke AdhAra para sampAdita yaha inTaravyU svAmIjI ko dikhA liyA gayA hai| kramabaddhaparyAya sambandha meM hama eka lekhamAlA calA rahe haiN| use bAda meM pustakAkAra bhI prakAzita kiyA jaayegaa| Apane isa yuga meM 'kramabaddhaparyAya' kA eka prakAra se udghATana hI kiyA hai| isake sandarbha meM uThane vAlI aneka zaMkAoM-AzaMkAoM ke sambandha meM Apake tAje vicAra pAThakoM taka pahu~cAnA bahuta upayogI rhegaa| yadi ApakI anumati ho to kucha bAteM Apase pUchU ?" ve apanI bAta Arambha karate hue bole - "bhAI! tumheM jo pUchanA ho pUcho, hama kaba manA karate haiM ? samajhane ke lie jijJAsA bhAva se pUchane vAle AtmArthiyoM ke lie to hamArA daravAjA sadA hI khulA rahatA hai| vAdavivAda karanevAloM ke lie hamAre pAsa samaya nahIM hai| vAdavivAda meM koI sAra to nikalatA nahIM / carcA ke lie to koI manAI nahIM hai| paNDita ToDaramalajI ne rahasyapUrNa ciTThI meM likhA hai ki - "sAdharmI ke to paraspara carcA hI caahie|" kramabaddhaparyAya para likhakara tuma acchA hI kara rahe ho| kama se kama logoM kA dhyAna to isa ora jaaegaa| jisakI bhalI honahAra hogI, unake dhyAna meM bAta jamegI bhii| dharma kA mUla sarvajJa hai', kramabaddha kA nirNaya hue binA sarvajJa kA nirNaya nahIM ho sktaa| dharma kA Arambha hI kramabaddhaparyAya ke nirNaya se hotA hai| isakA nirNaya karanA bahuta jarUrI hai|" prazna : "Apa to paryAya para dRSTi rakhanevAle ko paryAyamUr3ha kahate ho?" "dharma kA mUla sarvaza hai, kramabaddhaparyAya kA nirNaya hue binA sarvajJa kA nirNaya nahIM ho sakatA / dharma kA AraMbha hI kramabaddha ke nirNaya se hotA hai| isakA nirNaya karanA bahuta jarUrI hai|" ukta zabda svAmIjI ne taba kahe jaba unase kahA gayA ki - "Atmadharma ke saMpAdakIya meM kramabaddhaparyAya' ke (29) Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya camatkAra uttara : "hama kyA kahate haiM, pravacanasAra meM likhA hai - pajjayamUr3hA hi parasamayA" prazna : "kramabaddhaparyAya bhI to eka paryAya hai, phira usakA nirNaya karanA kyoM Avazyaka hai ?" uttara : "kramabaddhaparyAya kA nirNaya karanA to Avazyaka hai, para vaha dRSTi kA viSaya nahIM hai| eka bAra aura bhI dhyAna rakho ki paryAya kA nirNaya paryAya ke Azraya se nahIM hotA, kintu dravya ke Azraya se hotA hai| jJAyakasvabhAva ke Azraya se kramabaddhaparyAya kA nirNaya hotA hai| ata: yaha kahA jAtA hai ki Azraya karanayogya ekamAtra apanA jJAyakasvabhAva hI hai, paryAya Azraya karaneyogya nahIM hai|' prazna : "tophirakramabaddhaparyAya kA nirNaya kareyA nahIM?" uttara : "nirNaya to karo, Azraya mata kro| hama Azraya karane kA niSedha karate haiM, to tuma nirNaya karane kA niSedha karane lagate ho? hama to yaha kahate haiM ki jJAyakasvabhAva ke Azraya se kramabaddha kA nirNaya hogaa| ataH kramabaddhaparyAya kA nirNaya karane ke lie jJAyakasvabhAva kA Azraya kro| jJAyakasvabhAva ke Azraya se kramabaddha kA nirNaya sahaja ho jaaegaa| kramabaddha ke nirNaya karane kI jarUrata to hai hI, Azraya karane kI jarUrata nhiiN| kramabaddha kA nirNaya to mahApuruSArtha kA kArya hai| usase sArI dRSTi hI palaTa jAtI hai| yaha koI sAdhAraNa bAta nahIM kramabaddhaparyAya hai| yaha to jainadarzana kA marma hai|" prazna : "jaba sabakucha kramabaddha hI hai to phira jaba hamArI kramabaddhaparyAya meM kramabaddha kA nirNaya honA hogA, taba aaegaa| usake pahile kramabaddhaparyAya hamArI samajha meM bhI kaise A sakatI hai ? mAna lo hamArI samajha meM kramabaddha Ane meM ananta bhava bAkI haiM, to abhI kaise A sakatI hai ?" uttara : "yaha bAta kisake Azraya se kahate ho? kyA tumheM kramabaddha kA nirNaya ho gayA hai ? nahIM, to phira yaha kahane kA tumheM kyA adhikAra hai ? jise kramabaddha kA nirNaya ho jAtA hai, use aisA prazna hI nahIM uThatA hai / kramabaddha kI zraddhA vAle ke ananta bhava hI nahIM hote / kramabaddha kI zraddhA to bhava kA abhAva karane vAlI hai| jisake ananta bhava bAkI hoM, usakI samajha meM kramabaddha A hI nahIM sakatI; kyoMki usakI dRSTi jJAyaka ke sanmukha nahIM hotI aura jJAyaka ke sanmukha dRSTi hue binA kramabaddhaparyAya samajha meM nahIM AtI hai| ____jJAyaka ke sanmukha hokara jahA~ kramabaddha kA nirNaya kiyA vahA~ bhava ur3a jAte haiN| kramabaddhaparyAya kA nirNaya hone para nirmala paryAya merA karma aura maiM usakA kartA - yaha bAta bhI nahIM rhtii| paryAya svasamaya para hogI hI - aisI zraddhA hone se use karane kI koI vyAkulatA nahIM rahatI / mujhe bhava nahIM - isaprakAra kI ni:zaMkatA prakaTa ho jAtI hai| kramabaddhaparyAya kI zraddhA meM karttApana kI buddhi ur3a jAtI (30) Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya camatkAra hai aura jJAtApana kI buddhi pragaTa ho jAtI hai - yaha usakA phala hai| yadi kartAbuddhi na ur3e to samajhanA cAhie ki abhI usakI samajha meM kramabaddhaparyAya AI nahIM hai|" prazna : "abhI Apane pharamAyA ki kramabaddhaparyAya kA nirNaya paryAya para dRSTi rakhane se nahIM hogA, trikAlI jJAyakasvabhAva para dRSTi rakhane se hogA to phira kramabaddhaparyAya ke nirNaya kI jarUrata hI kyA hai ? basa hama to jJAyakasvabhAva kA Azraya le leM na?" uttara : "le sakate ho to le lo na, kauna manA karatA hai ? para vikalpa meM paryAya kI svatantratA kA nirNaya hae binA payArya para se dRSTi haTatI kahA~ hai ? aura jJAyakasvabhAva para dRSTi jAye binA kramabaddhaparyAya kA bhI saccA nirNaya nahIM hotA hai| tathA jJAyakasvabhAva para daSTi jAne para kramabaddhaparyAya kA nirNaya ho hI jAtA hai| ataH kramabaddhapayArya ke nirNaya nahIM karane kI bAta kahA~ rahI? jJAyakasvabhAva para dRSTi jAne ke pahile Agama va yukti ke AdhAra para vikalpAtmaka nirNaya to ho sakatA hai, saccA nahIM, para vikalpAtmaka nirNaya bhI to jarUrI hai, usake binA paryAya kI mahimA haTatI hI nahIM, paryAya se dRSTi haTatI hI nhiiN|" prazna : "to isakA matalaba yaha huA ki pahile Agama aura yukti ke AdhAra para vikalpAtmaka jJAna meM kramabaddhaparyAya kA nirNaya kareM, phira jaba hamArI dRSTi paryAya kramabaddhaparyAya para se haTakara jJAyakasvabhAva para jAegI, sthira hogI taba kramabaddhaparyAya kI saccI zraddhA hogI?" uttara : "hA~, bhAI ! bAta to aisI hI hai|" prazna : "Agama ke AdhAra para kramabaddhaparyAya kA nirNaya kareM - yaha bAta to ThIka, para logoM kA to yaha kahanA hai ki zAstroM meM to kahIM kramabaddhaparyAya AI nahIM hai - yaha to Apane naI nikAlI hai|" uttara : "nahIM bhAI ! aisI bAta nahIM hai| zAstroM meM aneka sthAnoM para kramabaddha kI bAta AtI hai| samayasAra ke sarvavizuddhajJAna adhikAra meM hai| vahA~ AtmakhyAti TIkA meM 'kramaniyamita' aisA mUla pATha hai|" prazna : "kramaniyamita kA artha kyA hai?" uttara : "kramaniyamita zabda meM krama arthAt kramasara (naMbaravAra) tathA niyamita arthAt nizcita / jisa samaya jo paryAya AnevAlI hai, vahI AegI, usameM pheraphAra nahIM ho sktaa|" prazna : "samayasAra meM to hai, para kisI aura bhI zAstra meM hai yA nahIM? samayasAra to ApakA hI zAstra hai|" uttara : "lo, yaha acchI bAta khii| samayasAra hamArA kaise hai ? hama to use par3hate haiM, hai to vaha paramapUjya digambarAcArya kundakundadeva kaa| pravacanasAra meM bhI gAthA 99, 100,101 va 102 meM (31) Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 caitanya camatkAra hai| vistAra se saba bAta kahI hai| janmakSaNa aura svaavasara kI bAta AtI hai| AkAza ke pradezoM (vistArakrama) kA udAharaNa dekara kAlakrama (pravAhakrama) samajhAyA hai| jaise - jo pradeza jahA~-jahA~ hai, vaha vahIM-vahIM rahatA hai, usameM Age-pIche honA sambhava nhiiN| usIprakAra jo-jo paryAyeM jisa-jisa kAla meM honI haiM. ve-ve paryAyeM usI-usI kAla meM hoMgI, unakA Age-pIche honA sambhava nhiiN| pratyeka paryAya svayaMsat hai, ahetuka hai| samayasAra ke baMdhAdhikAra meM paryAya ko ahetuka kahA hai|" prazna : "paryAya ahetuka to hai, para isake bAda yahI hogI - yaha kaise ho sakatA hai ? uttara : "isameM nahIM ho sakane kI kyA bAta hai ? isake bAda yahI hogI; jo honevAlI hai, vahI hogI - aisA hI hai| motiyoM ke hAra kA dRSTAnta dekara samajhAyA hai na ? jaise - mAlA meM jo motI jahA~ haiM, vahIM rheNge| yadi unheM Age-pIche kareM to mAlA TUTa jAegI; usI prakAra jo paryAya jisa samaya honI hogI. usI samaya hogI, Age-pIche karane se vastu vyavasthA hI na bnegii| usake Age-pIche hone kA kAraNa kyA hai ? vaha akAraNa to Age-pIche ho nahIM jaavegii| yadi koI kAraNa hai to phira paryAya ahetuka nahIM rhegii|" prazna : "pravacanasAra bhI to kuMdakuMda kA hI hai| kyA kinhIM aura AcAryoM ke zAstroM meM kramabaddha kI bAta nahIM AtI?" kramabaddhaparyAya uttara : "kyoM nahIM AtI? kArtikeyAnuprekSA kI gAthA 321 se 323 taka meM AtI hai| cAroM hI anuyogoM ke zAstroM meM kisI na kisI rUpa meM yaha bAta AtI hI hai| phira sarvajJatA kI bAta to sabhI zAstroM meM hai| yadi sIdhI samajha meM nahIM AtI hai to sarvajJatA ke AdhAra para kramabaddhaparyAya samajhanI caahie| kevalajJAnI ne jaisA dekhA hogA, vaise hI hogA' kA yahI artha to hotA hai ki bhaviSya meM jisa samaya jo paryAya honI hai, vahI hogii|" prazna : "Apa kramabaddhaparyAya ko siddha karane meM sarvajJatA kA sahArA kyoM lete haiM ? sIdhA hI samajhAiye na?" uttara : "are bhAI! hamane to yaha kahA hai ki jaba sIdhA samajha meMna AsaketosarvajJatAkA sahArAlenA cAhiye, kyoMki sarvajJatA ke AdhAra para samajhane meM saralatArahatI hai|" prazna : "sarvajJatA ke AdhAra para samajhane meM saralatA kaise rahatI hai ?" uttara : "sarvajJa bhagavAna tIna loka ke samasta dravyoM aura unakI trikAlavartI samasta paryAyoM ko eka sAtha jAnate haiN| bhUtakAla aura vartamAna paryAyoM ke sAtha-sAtha ve bhaviSya meM hone vAlI paryAyoM ko bhI jAnate haiN| prazna : "jAnate haiM kA kyA tAtparya haiM ?" uttara : "yahI ki jisa dravya kI jo paryAya bhaviSya meM jisa samaya jaisI honI hai, use sarvajJa abhI jAnate haiN| ataH (32) Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya camatkAra jo bhAvI paryAyeM sarvajJa ke jJAna meM jaisI AI haiM ve vaisI hI hoMgI, unameM koI pheraphAra sambhava nahIM hai| ___kevalajJAna (sarvajJatA) kA nirNaya arthAt arhanta kA nirNaya / pravacanasAra gAthA 80 meM AtA hai ki arhanta bhagavAna ko dravyarUpa se, guNarUpa se aura paryAyarUpa se jAnatA hai, usakA moha nAza hotA hai| hameM tresaTha varSa pahile phAlguna sudI 14 ke dina yahI bhAva andara se AyA thA / zabda khyAla meM nahIM the, vAcana bhI nahIM thA, para bhAva yahI khyAla meM AyA thaa|" prazna : "kevalI bhagavAna bhUta-bhaviSya kI paryAyoM ko dravya meM yogyatArUpa jAnate haiM athavA una paryAyoM ko vartamAnavat pratyakSa jAnate haiM ?" uttara : "pratyeka padArtha kI bhUta aura bhaviSyakAla kI paryAyeM vartamAna meM avidyamAna-apragaTa hone para bhI sarvajJa bhagavAna unheM vartamAnavat pratyakSa jAnate haiN| ananta kAla pahale ho cukI bhUtakAla kI paryAyeM aura anantakAla pazcAt honevAlI bhaviSya kI paryAyeM avidyamAna hone para bhI unheM kevalajJAna vartamAna kI taraha pratyakSa jAnatA hai| ahAhA ! jo paryAyeM ho cukIM aura honevAlI haiM; aisI bhUta-bhaviSya kI paryAyoM ko pratyakSa; jAne usa jJAna kI divyatA kA kyA kahanA ? kevalI bhagavAna bhUta-bhaviSya kI kramabaddhaparyAya paryAyoM ko dravya meM yogyatArUpa jAnate haiM - aisA nahIM hai| kintu una sabhI paryAyoM ko vartamAnavat pratyakSa jAnate haiM, yahI sarvajJa kejJAna kI divyatA hai| bhUta-bhaviSya kI avidyamAna paryAyeM kevalajJAna meM vidyamAna hI haiN| oho! eka samaya kI kevalajJAna kI paryAya kI aisI vismayatA aura AzcaryatA hai, to pUre dravya kI sAmarthya kitanI vismayapUrNa aura Azcaryajanaka hogI? usakA kyA kahanA? ahAhA! paryAya kA gulATa mAranA yaha koI choTI bAta hai ? paryAya to anAdi se para meM hI jA rahI hai, usako palaTakara andara meM le jAnA hai| gaharAI meM le jAnA mahAna puruSArtha kA kArya hai| pariNAma meM apariNAmI bhagavAna ke darzana ho jAyeM - yaha puruSArtha apUrva hai|" prazna : "kevalI bhagavAna nizcaya to kevala apane Apako jAnate haiM, para ko to ve vyavahAra se jAnate haiM, aisA niymsaarmeNkhaahai|aur samayasArameMvyavahArakojhUThAkahA hai| jhUThA arthAt asatyArtha ...... isakA artha kyA ?" uttara : "vyavahAra hai hI nahIM - aisA usakA artha nahIM hai| vyavahAra jAnane lAyaka hai - aisA 12vIM gAthA meM kahA hai| vaha jAnA huA prayojanavAna hai| sarvathA jhUThA nahIM hai. use gauNa karake asatyArtha kahA hai| pravacanasAra kI TIkA meM pANDe hemarAjajI ne kahA hai ki vyavahAra ko gauNa karake asatya kahA hai, abhAva karake asatya nahIM kahA hai|" (33) Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya camatkAra prazna : "to kyA kevalI para ko jAnate nahIM?" uttara : "kauna kahatA hai ? jAnate to ve sabhI padArtha haiN|" prazna: "phira unakepara kejAnane kovyavahAra kyoM kahA?" uttara : "para hai, isalie tathA tanmaya hokara nahIM jAnate isalie bhii|" prazna : "kramabaddha mAnane se saba gar3abar3a ho jAtA hai|" uttara : "gar3abar3a to kramabaddha nahIM mAnane se hotA hai| kramabaddha mAnane se to saba gar3abar3a ur3a jAtI hai| vastu me to kahIM gar3abar3a hai nahIM, vaha to pUrNa vyavasthita hai| ajJAnI kI mati hI gar3abar3A rahI hai / so kramabaddhaparyAya kI zraddhA se mati vyavasthita ho jAtI hai|" prazna : "jaba hamAre karane se kucha hotA hI nahIM hai to phira koI kArya kyoM karegA ? jaba koI banAegA nahIM to yaha paMDAla kaise banegA? kArakhAne kaise caleMge? sArI vyavasthA hI gar3abar3A jaaegii|" uttara : "kauna paMDAla banAtA hai, kauna kArakhAne calAtA hai ? ajJAnI paMDAla banAne aura kArakhAne calAne kA abhimAna karate haiM - yaha bAta to sahI hai, para banAtA yA calAtA koI kisI ko nhiiN| jaba eka dravya kA dUsare dravya meM atyanta abhAva hai to taba eka dravya dUsare dravya meM kyA kara sakatA hai? atyanta abhAva kA artha kyA? yahI ki eka dravya dUsare kramabaddhaparyAya dravya ko chUtA bhI nahIM hai| chae to abhAva nahIM rhe|" prazna : "yadi Apa aisA upadeza deMge to loga AlasI ho jaayeNge| jaba usake karane se kucha hotA hI nahIM to koI puruSArtha kyoM karegA?" uttara : "kramabaddhaparyAya ke nirNaya meM hI saccA puruSArtha hai; kyoMki kramabaddha kA nirNaya karane meM jJAyaka-svabhAva para dRSTi jAtI hai| jisaprakAra jJAyaka meM bhava nahIM; usIprakAra kramabaddha ke nirNaya karane vAle ko bhI bhava nahIM hote, eka-do bhava rahate haiM, ve bhI jJeya tarIke se rahate haiN| apanI mati meM kramabaddha kI vyavasthA ko vyavasthita karanA hI saccA puruSArtha hai|" prazna : "paryAya to vyavasthita hI hone vAlI hai arthAt puruSArtha kI paryAya to jaba usake pragaTa hone kA kAla AegA tabhI pragaTa hogI - aisI sthiti meM aba karane kyA raha gayA?" uttara : "vyavasthita paryAya hai - aisA jAnA kahA~ se ? vyavasthita paryAya dravya meM hai, taba to dravya ke Upara hI dRSTi karanI hai| paryAya ke krama ke Upara dRSTi na karake, kramasaraparyAya jisameM se pragaTa hotI hai, aise dravya sAmAnya ke Upara hI dRSTi karanI hai, kyoMki usa para dRSTi karane meM ananta puruSArtha A jAtA hai| kramabaddha ke siddhAnta se akarttApanA siddha hotA hai, (34) Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya camatkAra krama ke samakSa dekhanA nhiiN|" prazna : "kramabaddha meM karane ke lie kyA AyA ?" uttara : "karanA hai kahA~ ? karane meM to kartRtvabuddhi AtI hai| karane kI buddhi chUTa jAe - yaha kramabaddha hai| kramabaddha meM kartRtvabuddhi chUTa jAtI hai| para meM to kucha kara sakatA nahIM, apane meM bhI jo hone vAlA hai, vahI hotA hai arthAt apane meM bhI jo honevAlA hai, vahI hotA hai, usakA kyA karanA ? rAga meM bhI kartRtvabuddhi chUTa gayI, bheda aura paryAya se bhI dRSTi haTa gayI, taba kramabaddha kI pratIti huii| kramabaddha kI pratIti meM to jJAtA-dRSTA ho gayA, nirmala paryAya karU~ - aisI buddhi bhI chUTa gayI, rAga ko karU~ - yaha bAta to dUra raha gyii| are ! jJAna karU~ - yaha buddhi bhI chUTa jAtI hai, kartRtvabuddhi bhI chUTa jAtI hai aura akelA jJAna raha jAtA hai| jise rAga karanA hai, rAga meM aTakanA hai, use kramabaddha kI bAta jamI hI nhiiN| rAga ko karanA, rAga ko chor3anA - yaha bhI AtmA meM nahIM hai| AtmA to akelA jJAnasvarUpa hai| para kI paryAya to jo honevAlI hai, vaha to hotI hI hai, use maiM karU~ hI kyA ? aura mere meM jo rAga AtA hai, use maiM kyA lAU~ ? aura mere meM jo zuddha paryAya Ae, usako karU~, lAU~ - aise vikalpa se bhI kyA ? apanI paryAya meM se kramabaddhaparyAya honevAlA rAga aura honevAlI zuddha paryAya usako karane kA vikalpa kyA ? rAga aura zuddha paryAya ke kartRtva kA vikalpa zuddha svabhAva meM hai hI nhiiN| akarttApanA A jAnA hI mokSamArga kA puruSArtha hai|" prazna : "kramabaddhaparyAya kI bAta kahakara Apa siddha kyA karanA cAhate haiM ?" uttara : "kramabaddha ke siddhAnta se mUla to akarttApanA siddha karanA hai| jainadarzana akarttAvAdI hai| AtmA paradravya kA to kartA hai hI nahIM, rAga kA bhI kartA nahIM aura paryAya kA bhI kartA nhiiN| paryAya apane hI janmakSaNa meM apane hI SaTkAraka se svataMtrarUpeNa jo hone yogya hai vahI hotI hai| parantu isa kramabaddha kA nirNaya paryAya ke lakSa se nahIM hotaa| kramabaddha kA nirNaya karane jAe to zuddha caitanya jJAyakadhAtu ke Upara dRSTi jAtI hai aura tabhI jAnane vAlI jo paryAya pragaTa hotI hai, vaha kramabaddhaparyAya ko jAnatI hai| kramabaddhaparyAya kA nirNaya svabhAva-sanmukha vAle ananta puruSArthapUrvaka hotA hai| kramabaddha ke nirNaya kA tAtparya vItarAgatA hai aura yaha vItarAgatA paryAya meM tabhI pragaTa hotI hai jaba vItarAga svabhAva ke Upara dRSTi jAtI hai| samayasAra gAthA 320 meM kahA hai ki jJAna baMdha-mokSa ko karttA nahIM hai, kintu jAnatA hI hai| ahAhA! mokSa ko jJAna jAnatA hai: mokSa kA karatA hai - aisA nahIM khaa| apane meM honevAlI kramasara paryAya kA kartA aisA (35) Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya camatkAra 68 nahIM, kintu jAnatA hai, gajaba bAta hai / " prazna : "jaba kucha karanA hI nahIM hai to phira Apa AtmA kA anubhava karane kA, jJAyakasvabhAva ke sanmukha dRSTi kA upadeza kyoM dete haiM ?" uttara : "hama kahA~ dete haiM upadeza ? vANI to jar3a hai, ata: jar3a ke kAraNa nikalatI hai| paramapUjya amRtacandrAcArya deva AtmakhyAti ke anta meM likhate haiM ki TIkA hamane likhI hai aisA jAnakara moha meM mata naaco| yaha to akSaroM aura zabdoM kI pariNati hai, hamArI nhiiN| bhASA to hamArI hai hI nahIM, samajhAne ke vikalpa ko bhI mAtra jAnate haiM aura vaha bhI vyavahAra se, nizcaya se to hama mAtra apane ko jAnate haiN|" prazna : "sabhI guNoM kA kArya vyavasthita hI hai to phira puruSArtha karanA bhI rahatA nahIM ?" uttara : "jisako kramabaddhaparyAya kI zraddhA meM puruSArtha bhAsita nahIM hotA, usako vyavasthitapanA baiThA hI kahA~ hai ?" prazna : " usako vyavasthitapane kA zraddhAna nahIM huA to usakA vaisA pariNamana bhI to vyavasthita hI hai / vaha vyavasthitapane kA nirNaya nahIM kara sakA, yaha bAta bhI to vyavasthita hI hai| aisI dazA meM nirNaya karane kI kathA karanA vyartha hI hai ?" uttara : "usakA pariNamana vyavasthita hI hai aisI (36) kramabaddhaparyAya 69 - use khabara kaba hai ? pariNamana vyavasthita hai aisA sarvajJa ne kahA hai, parantu use sarvajJa kA nirNaya hI kahA~ hai ? prathama yaha sarvajJa kA nirNaya to kare ? pazcAt use vyavasthita kI khabara pdd'e|" prazna : "vyavasthita pariNamanazIla vastu hai, isaprakAra bhagavAna ke kathana kI zraddhA use hai ?" uttara : "nahIM, sarvajJa bhagavAna kA saccA nirNaya usako kahA~ hai ? pahale sarvajJa kA nizcaya hue binA vyavasthita kA nirNaya kahA~ se AyA ? mAtra jJAnI kI bAteM suna-sunakara vaisA-vaisA hI kahe to isase kAma nahIM calegA, prathama sarvajJa kA nirNaya to kro| dravya kA nirNaya kiye binA sarvajJa kA nirNaya vAstava meM ho hI nahIM sktaa|" prazna : " Apa samajhAte bhI jAte haiM aura kahate bhI jAte haiM ki hama kahA~ samajhAte haiM ?' uttara : "kauna samajhAtA hai ? kahA na ki bhASA ke kAraNa bhASA hotI hai, vikalpa ke kAraNa vikalpa hotA hai aura usI samaya bhASA aura vikalpa kA jJAna apane kAraNa hotA hai| usameM hamArA kartApana kahA~ rahA ?" prazna : " isIlie to loga kahate haiM ki ApakI karanI aura kathanI meM antara hai ?" uttara : " (atyanta gambhIra hokara) vastusvarUpa aisA hai, Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 caitanya camatkAra hama kyA kareM? jaisA zraddhAna, jJAna auravacana hai, vaisAcAritra bhI honA cAhie, vaha abhI nahIM hai; para zraddhA meM pheranahIM hai| karanI aura kathanI kA yaha antara to hai hii| para yaha antara to kSAyika samyagdRSTi bharatAdicakravartiyoM ke bhI thaa| caturthaguNasthAnavartI sabhI jJAniyoM ke hotA hai - isameM hama kyA kareM?" prazna : "yadi yaha zraddhA aura cAritra kA bheda miTa jAve to bahuta acchA rahe ?" uttara : "miTa jAe to kyA kahanA? hama bhI to nirantara yahI bhAvanA bhAte haiM, para RSabhadeva ke 83 lAkha pUrva taka cAritradoSarahA thA / ekaguNadUsare guNa meM doSa utpanna nahIM karatA - yaha mahAsiddhAnta hai, anyathA samyagdarzana nahIM ho sktaa| cAritra aura vIrya meM doSa hai, parantu samyagdarzana meM doSa nahIM hai|" anta meM carcA meM baiThe hue hajAroM logoM ko sambodhita karate hue svAmIjI bole - "Aja acchI carcA rahI, paNDitajI ne acche prazna kiye|" "kramabaddha to bApU! jainadarzana kA mastaka hai, jainadarzana kI A~kha hai, vastusvabhAva kI maryAdA hai| ise samajhanA aura nissandeha honA bar3I alaukika bAta hai| Aja bhale hI ise kama loga samajhate hoM, para sunate hajAroM loga bar3e prema se haiN| sune bhAI ! suneM, sabhI suneM, par3heM aura sabakA kalyANa ho|" - kahate hue unhoMne apanI bAta samApta kii| dAtAroM kI sUcI prastuta saMskaraNa kI kImata kama karane vAle dAtAroM kI sUcI 1. zrI mA~gIlAla miTThAlAlajI vhaurA, bhINDara 501.00 2. zrI mahendrabhAI maNilAla bhAlANI, muMbaI 501.00 3. zrImatI kusuma jaina dha.pa. zrI vimalakumArajI jaina 'nIrU kemikalsa', dillI 501.00 4. zrI jhamakalAlajI bar3ajAtyA, ratalAma 501.00 5. zrImatI zrIkAMtAbAI dha.pa.zrI pUnamacaMdajI chAbar3A,iMdaura 251.00 6. bra. kusumatAI pATIla, bAhubalI (kumbhoja) 251.00 7. zrI zAntinAthajI sonAja, akalUja 251.00 8. sva. zrI bAbUlAla totArAmajI jaina, bhusAvala 251.00 9. zrImatI razmidevI vIrezajI kAsalIvAla, sUrata 10. zrImatI patAsIdevI indracandajI pATanI, lADanUM 251.00 11. zrI prakAzacaMdajI jaina, maharaulI 250.00 12. zrI dharmendrakumArajI navInakumArajI jaina, dillI 200.00 13. zrImatI nIlU dha.pa.zrI rAjeza manoharalAlajI kAlA, iMdaura 201.00 14. zrImatI pAnAdevI mohanalAlajI seThI, gohATI 151.00 15. sva. dhApUdevI dha.pa.sva. tArAcaMdajI gaMgavAla, jayapura kI smRti meM 151.00 kula rAzi 4463.00 (37) Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhakakemahattvapUrNaprakAzana samayasAra (jJAyakabhAva prabodhinI) | maiM kauna hU~ samayasAra anuzIlana bhAga-1 | nimittopAdAna samayasAra anuzIlana bhAga-2 ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM samayasAra anuzIlana bhAga-3 maiM svayaM bhagavAna hU~ samayasAra anuzIlana bhAga-4 rIti-nIti samayasAra anuzIlana bhAga-5 zAkAhAra samayasAra kA sAra tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra pravacanasAra kA sAra caitanya camatkAra pravacanasAra anuzIlana bhAga-1 golI kA javAba gAlI se bhI nahIM paM. ToDaramala vyaktitva aura kartRtva gommaTezvara bAhubalI paramabhAvaprakAzaka nayacakra vItarAgI vyaktitva : bhagavAna mahAvIra cintana kI gaharAiyA~ anekAnta aura syAdvAda mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha zAzvata tIrthadhAma sammedazikhara dharma ke dazalakSaNa bindu meM sindhu kramabaddhaparyAya bikhare motI bAraha bhAvanA evaM jineMdra vaMdanA satya kI khoja kuMdakuMdazataka padyAnuvAda adhyAtmanavanIta zuddhAtmazataka padyAnuvAda chahaDhAlA kA sAra samayasAra padyAnuvAda Apa kucha bhI kaho yogasAra padyAnuvAda AtmA hI hai zaraNa samayasAra kalaza padyAnuvAda sukti-sudhA pravacanasAra padyAnuvAda bAraha bhAvanA : eka anuzIlana dravyasaMgraha padyAnuvAda dRSTi kA viSaya aSTapAhur3a padyAnuvAda gAgara meM sAgara arcanA jebI paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava / / | kuMdakuMdazataka (artha sahita) NamokAra mahAmaMtra : eka anu. | zuddhAtmazataka (artha sahita) rakSAbandhana aura dIpAvalI | bAlabodha pAThamAlA bhAga-2 va 3 A.kuMdakuMda aura unake paMcaparamAgama| vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga-1 yugapuruSa kAnajIsvAmI | vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga-2 vItarAga-vijJAna prazikSaNa nirdezikA | vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga-3 pazcAttApa tattvajJAna pAThamAlA bhAga-1 va 2