Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'laghuhAribhadra nyAyAcArya nyAyavizArada mahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAjA viracita svopajJa TIkA yukta 'bhASArahasya prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-2 vivecaka: paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAprakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-2 ja mULa graMthakAra tathA TIkAkAra - laghuharibhadrasUri mahAmahopAdhyAya zrImad yazovijayajI mahArAjA AzIrvAdadAtA che vyAkhyAnavAcaspati, zAsanaprabhAvaka sva. pa. pU. AcAryadeveza zrImadvijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA tathA padarzanavettA, mAvacanikapratibhAdhAraka sva. pa. pU. munipravara zrI mohajitavijayajI mahArAjA tathA vartamAna zrutamarmajJAtA vidvAna pa. pU. AcArya bhagavaMta zrImadvijaya yugabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjA ja vivecanakAra paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA 0 saMkalana-saMzodhanakArikA che. paramapUjya AcAryadeveza zrImadvijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA sAmrAjyavartI tathA parama pUjya pravartinI sAdhvIjI rohitAzrIjI mahArAjanA ziSyaratnA sAdhvIjI caMdanabAlAzrI saMsthAnA jJAnakhAtAmAMthI A pustaka * prakAzaka . jJAnabhaMDArIzrIsaMghane bheTa Apela che. tirtha ga0 hitArtha mA. mRtadevatA bhavana', 5, jaina marcanTa sosAyaTI, phattehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-7.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-2 vivecanakAra ke paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA vIra saM. ra538 vi. saM. 2069 ja AvRtti : prathama + nakala 500 mUlya : rU. 140-00 che ka Arthika sahayoga ka - paramapUjya zrI vizvadarzanavijayajI mahArAja sAhebanI preraNAthI zrI mahAvIra zvetAMbara mUrtipUjaka tapAgaccha jaina jJAnamaMdira TrasTa, - vaDAlA, muMbaI. : mukhya prAptisthAna : mAtA 154 mRtadevatA bhavana', 5, jaina marcanTa sosAyaTI, phattehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-7. .: Email : gitarthganga@yahoo.co.in, gitarthganga@gmail.com mudraka , sarvodaya ophaseTa 13, gajAnaMda esTeTa, idagAha polIsa cokI pAse, prema daravAjA, amadAvAda-19. phona : 22174519 sarva hakka gItArtha gaMgA TrasTane AdhIna che.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ A prAptisthAna ja amadAvAda : gItArtha gaMgA, zrutadevatA bhavana', 5, jena marcanTa sosAyaTI, phattehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-380007. : (079) 26604911, 32457410 Email : gitarthganga@yahoo.co.in gitarthganga@gmail.com vaDodarA : zrI saurInabhAI dinezacaMdra zAha 'darzana', I-69, lIsApArka sosAyaTI, vibhAga-2, rAmezvara sarkala, subhAnapurA, hAITenzana roDa, vaDodarA-390023. 8 (0265) 2391699 (mo.) 9825212997 Email : saurin 108@yahoo.in muMbaI: zrI lalitabhAI dharamazI 302, caMdanabALA epArTamenTa, sarvodaya pArzvanAthanagara, jaina derAsaranI pAchaLa, javAharalAla naherU roDa, muluMDa (vesTa), muMbaI-400080. 8 (022) 25380014, 25689030 (mo.) 9322231117 Email : lalitent5@gmail.com zrI himAMzubhAI ena. zeTha e-2/41, azoka samrATa, trIje mALe, daphatarI roDa, gauzALA lena, bInA kvelarsanI upara, malADa (I.) muMbaI-400097. 8 (022) 32438434 (mo.) 9322264851 Email : divyaratna_108@yahoo.co.in surata : DaoN. praphulabhAI je. zeTha DI-1, arpaNa epArTamenTa, bAbunivAsanI galI, TImalIyAvADa, surata-395001. (0261) 3228723 - jAmanagara : zrI udayabhAI zAha c/o. mahAvIra agarabattI varksa, sI-9, supara mArkeTa, jayazrI TokIjhanI sAme, jAmanagara-361001. (0288) 2778513 (mo.) 9726993990 Email : karan.u.shah@hotmail.com * BANGALORE: Shri Vimalchandji Clo. J. Nemkumar & Co.. Kundan Market, D. S. Lane, Chickpet Cross, Bangalore-560053. : (080) (O) 22875262 (R) 22259925 (Mo) 9448359925 Email : amitvgadiya@gmail.com rAjakoTa: zrI kamalezabhAI dAmANI "jinAjJA", 27, karaNaparA, rAjakoTa-360001. (0281) 2233120 (mo.) 9427168613 Email : shree_veer@hotmail.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ , prakAzakIya che sujJa vAcako ! praNAma... aMdhakAramAM TaoNrca vagara athaDAtI vyakti dayApAtra che, to tenAthI paNa TaoNrca kaI rIte vAparavI te na jANanAra vyakti vadhu dayApAtra che. kAraNa? te vyakti pAse sAdhana hovA chatAM paNa tenI jarUrI jANakArInA abhAve teno upayoga nahIM karI zake. tevI ja rIte. aMdhakArabharyA saMsAramAM jinazAsananI prApti vagara bhaTakto jIva coksa dayApAtra che, paraMtu jinazAsananI prApti bAda paNa jo jIva tenAM rahasyajJAna vagarano ja rahyo, to te vadhAre dayApAtra che; kema ke duHkhamaya ane pApamaya saMsAramAMthI chUTavA mAtra jinazAsana prApti paryApta nathI, paraMtu tenI prApti bAda zAsananAM UMDANabharyA rahasyonA jJAna dvArA zAsana pratye atUTa bahumAna ane sAdhanAmArgano daDha saMkalpa jarUrI che. anyathA bhAgye dIdhela jinazAsanano lAbha te vyakti pUrNatayA uThAvI nahIM zake. amane gaurava che ke, jinazAsananAM A ja rahasyone gItArthagaMgA saMsthA dvArA 108 mukhya ane avAMtara 10,008 viSayonA mAdhyame ujAgara karAvavA ame bhAgyazALI thayA chIe. ahIM dareka viSaya saMbaMdhI bhinna-bhinna zAstromAM verAyelAM rahasyamaya zAstravacanonuM ekatrIkaraNa thAya che. tyArabAda temAM dekhAtA virodhAbhAsonA nirAkaraNa sAthe paraspara saMdarbha joDavA dvArA temAM chupAyelAM rahasyono AviSkAra karavAmAM Ave che. jo ke, A rahasya asAmAnya zaktizALI sivAyanA lokone sIdhAM pacatAM nathI, kema ke te durgama jinazAsananA nicoDarUpa hovAthI ati durgama che. tethI amArI saMsthAnA mArgadarzaka pa.pU. A.bha. zrImadvijaya yugabhUSaNasUrIzvarajI ma. sA.e prastuta rahasyone vyAkhyAno svarUpe sugama zelImAM, zAstrIya ane Adhunika dareka pariprekSyamAM pIrasyAM che ane pIrasaze. jemAMthI eka dharmatIrtha viSayaka pravacanono ardhAza pragaTa thayela che. alabatta, A zailInI sugamatAjanya laMbANane kAraNe amuka viSaya sudhI vivecananI maryAdA baMdhAI jAya che, mATe zrIsaMghane pUrNa lAbha maLe te hetuthI tyArabAdanA viSayo saMbaMdhI akhUTa rahasyagarbhita zAstravacanono paraspara anusaMdhAna sAthe saMgraha pragaTa karavAmAM Avaze, jene AjanI bhASA Encyclopedia (vizvakoSa) kahe che.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ temAM te te viSaya saMbaMdhI dUrano saMbaMdha dharAvatAM zAstravacano paNa te viSayaka rahasyajJAnamAM upayogI hovAne kAraNe saMgRhIta thaze ane A saMgraharUpa bIja dvArA bhaviSyamAM samagra zrIsaMghane zAsananAM rahasyajJAnanI prAptimAM taiyAra sAmagrI pUrI paDaze. 'vidAneva vinAnAti vikzanarijhama' e ukti anusAra vidvAno dvArA thatuM A vidrogya ane azrutapUrva kArya ghaNA puruSArtha uparAMta puSkaLa sAmragI ane samaya paNa mAMge che. bIjI bAju, zrI saMgha taraphathI sva. pU. munipravara zrI mohajitavijayajI ma. sA., pa.pU. A.bha. zrImadvijaya yugabhUSaNasUrIzvarajI ma. sA.nAM pravacano ane paMDitavarya zrI pravINabhAI motA kRta zAstranAM vivecano zAsananAM rahasyo sudhI pahoMcavAnI kaDI svarUpa hovAthI prasiddha karavAnI mAMgaNIo paNa vAraMvAra Ave che. jo ke, A pravRtti saMsthAnA mULa lakSyathI saheja phaMTAya che, chatAM vacagALAnA samayamAM, mULa kAryane jarA paNa aTakAvyA vagara prastuta kAryane saMlagna pravRtti tarIke svIkArIe chIe. tenA anvaye prastuta pustaka prakAzita karatAM AnaMda anubhavAya che. uparokta dareka kAryone zrIsaMgha khobe khobe saharSa vadhAvaze, anumodaze ane sahAyaka thaze tevI abhilASA saha... "mRtadevatA bhavana', 5, jaina marcanTa sosAyaTI, phattehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-7. gItArtha gaMgAnuM TrasTIgaNa ane zrutabhakto
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ gItArtha gaMgAnAM prakAzano 5. pU. munipravara zrI mohajitavijayajI mahArAjA (moTA paMDita ma. sA.)nA pravacananAM pustako 1. Azrava ane anubaMdha 2. pudgala vosirAvavAnI kriyA 3. cAritrAcAra ( pa. pU. A. bha. zrImadvijaya yugabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjA (paMDita ma. sA.) kRta, saMpAdita ane pravacananAM pustako 1. zrAvakanAM bAra vratonA vikalpo 2. zrAvakanAM bAra vratonA vikalpo (hindI AvRtti) 3. yogadaSTisamuccayA 4. karmavAda karNikA. 5. sadgati tamArA hAthamAM ! 6. darzanAcAra 7. zAsana sthApanA 8. zAsana sthApanA (hindI AvRtti) 9. anekAMtavAda 10. praznottarI 11. praznottarI (hindI AvRtti) 12. cittavRtti 13. cittavRtti (hindI AvRtti) 14. cAlo, mokSanuM sAcuM svarUpa samajIe 15. manovijaya ane Atmazuddhi 16. bhAgavatI pravrajyA paricaya 17. bhAvadharma bhAga-1 (praNidhAna) 18. bhAvadharma bhAga-2 (pravRtti, vijJAjaya, siddhi, viniyoga) 19. lokottara dAnadharma "anukaMpA"
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20. kudaratI AphatamAM jainanuM kartavya 21. dharmarakSA pravacana zreNI bhAga-1 22. jainazAsana svataMtra dharma ke saMpradAya ? 23. jinazAsana svataMtra dharma yA saMpradAya? (hindI AvRtti) 24. Is Jaina order Independent Religion or Denomination? (aMgrejI AvRtti) 25. status of religion in modern Nation state theory (aMgrejI AvRtti) 26. gRhajinAlaya mahAmaMgalakArI 27. zrI upadhAna mArgopadezikA 4 saMpa9i :- pa. pU. paMnyAsa zrI arihaMtasaranI madArIga sadila che 1. pAkSika aticAra gItArtha gaMgA dvArA prakAzita anya pustakonI yAdI 1. zrI sametazikharajInI saMvedanA 2. zrI navapada ArAdhanA vidhi 3. svataMtra bhAratamAM dharma parataMtra !!! 4. svataMtra bhArata meM dharma parataMtra !!!!! (hindI AvRtti) 4. Right to Freedom of Religion !!!!! 6. 'rakSAdharma' abhiyAna 7. "Rakshadharma'Abhiyaan 8. sevo pAsa saMkhesaro 9. sevo pAsa saMkhesaro (hindI AvRtti) saMkalanakartA : jyotiSabhAI zAha saMkalanakartA : jyotiSabhAI zAha saMkalanakartA: dharmatIrtha rakSA samiti saMkalanakartA : dharmatIrtha rakSA samiti saMkalanakartA : dharmatIrtha rakSA samiti saMkalanakartA : dharmatIrtha rakSA samiti saMkalanakartA : dharmatIrtha rakSA samiti saMkalanakartA : jyotiSabhAI zAha saMkalanakartA : jyotiSabhAI zAha
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ * Zi gItArtha gaMgA dvArA prakAzita vivecananAM graMtho vivecanakAra :- paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA 1. yogaviMzikA zabdazaH vivecana 2. adhyAtmaupaniSat prakaraNa zabdazaH vivecana 3. adhyAtmamataparIkSA zabdazaH vivecana bhAga-1 4. adhyAtmamataparIkSA zabdazaH vivecana bhAga-2 5. adhyAtmamataparIkSA zabdazaH vivecana bhAga-3 6. viMzativiMzikA zabdazaH vivecana pUrvArdha 7. viMzativiMzikA zabdazaH vivecana uttarArdha 8. ArAdhaka-virAdhaka caturthagI zabdazaH vivecana 9. samyaktva patthAna caupaI zabdazaH vivecana 10. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-1 11. pratimAzataka zabdazaH vivecana bhAga-1 12, pratimAzataka zabdazaH vivecana bhAga-2 13. kUpadRSTAMta vizadIkaraNa zabdazaH vivecana 14. paMcasUtra zabdazaH vivecana bhAga-1 (sUtra 1-2) 15. sUtranA pariNAmadarzaka yatnaleza 16. paMcasUtra zabdazaH vivecana bhAga-2 (sUtra 3-4-5) 17. sAmAcArI prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 18. sAmAcArI prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-2 19. pratimAzataka zabdazaH vivecana bhAga-3 20. dAnadvAtriMzikA-1 zabdazaH vivecana 21. mitrAdvAtriMzikA-21 zabdazaH vivecana 22. yogazataka zabdazaH vivecana 23. paMcavastuka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 24. yogabhedadvAtriMzikA-18 zabdazaH vivecana 25. yogavivekadvAtriMzika-19 zabdazaH vivecanana 26. sAdhusAmayadvAtriMzikA-ka zabdazaH vivecana 27. bhikSudvAtriMzikA-27 zabdazaH vivecana 28. dIkSAdvAtriMzikA-28 zabdazaH vivecana 29. yogadRSTinI sajjhAya zabdazaH vivecana 30. kaeNvalimuktivyavasthApanandvAtriMzikA-30 zabdaza: vivecana 31. pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzika-11 zabdazaH vivecana 32. jJAnasAra zabdazaH vivecana 33. saMthArA porisI sUtrano bhAvAnuvAda ane hiMsASTaka zabdazaH vivecana 34. jinamahattvandvAtriMzikA-4 zabdazaH vivecana 35. samyagdaSTivAtriMzikA-15 zabdazaH vivecana 36. yogalakSaNahAtriMzikA-10 zabdazaH vivecana
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37. muktiadveSaprAdhAnyadvAciMzikA-13 zabdazaH vivecana 38. apunabaMdhakadvAciMzikA-14 zabdazaH vivecana 39. yogadaSTisamuccaya zabdazaH vivecana bhAga-1 40. yogadaSTisamuccaya zabdazaH vivecana bhAga-2 41. yogadaSTisamuccaya zabdazaH vivecana bhAga-3 42, adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-2 43, adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-3 44. yatilakSaNasamuccaya prakaraNa zabdazaH vivecana 45, devapuruSakAradvAtrizikA-17 zabdaza: vivecana 46. tArAditrayadvAtrizikA-22 zabdazaH vivecana 47. kutarkagrahanivRttidvAciMzikA-23 zabdazaH vivecana 48. saddaSTidvAciMzikA-24 zabdazaH vivecana 49. paMcavastaka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-2 50. mArgadvAtrizikA-3 zabdazaH vivecana 51. dezanAdvAciMzikA-2 zabdazaH vivecana pa2. jinabhaktidvAciMzikA-5 zabdazaH vivecana 53. yogAvatAradvAciMzikA-20 zabdazaH vivecana 54. yogamAhAbhyadvAtrizikA-26 zabdazaH vivecana papa. sajajanastutidvAciMzikA-32 zabdazaH vivecana 56. pUrvasevAtAsiMzikA-12 zabdazaH vivecana pa7. IzAnugrahavicAradvAciMzikA-16 zabdazaH vivecana 58. zahAnopAyadrAsiMzikA-25 zabdazaH vivecana pa9. vinaya dvAciMzikA-29 zabdazaH vivecana 60. zrI sImaMdharasvAmIne vinaMtIrUpa 125 gAthAnuM stavana zabdazaH vivecana 61. pratimAzataka zabdazaH vivecana bhAga-4 62. paMcavastaka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-3 63. paMcavaka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-4 64. guratattvavinizcaya zabdazaH vivecana bhAga-1 65. guratattvavinizcaya zabdazaH vivecana bhAga-2 66. muktidvAtrizikA-31 zabdazaH vivecana 67. yogasAra prakaraNa zabdazaH vivecana 68. zrI sImaMdharasvAmInuM 350 gAthAnuM stavana zabdazaH vivecana bhAga-1 69. zrI sImaMdharasvAmInuM 350 gAthAnuM stavana zabdazaH vivecana bhAga-2 70. tattvArthAdhigamasUtra zabdazaH vivecana bhAga-1 71. SoDazaka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 72, pratikramaNa hetugarbhita svAdhyAya zabdazaH vivecana 73. kathAdvAciMzikA-9 zabdazaH vivecana 74. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-4 5. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-5 76. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-6. 77. navatattva prakaraNa zabdazaH vivecana 78. 150 gAthAnuM hUMDInuM stavana zabdazaH vivecana 79. paMcavastaka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-5
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80. paMcavastuka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-6 81. SoDazaka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-2 82. amRtavelanI moTI sajjhAya ane nizcaya-vyavahAra garbhita zrI zAMtijina stavana tathA zrI sImaMdharasvAmI stavana zabdazaH vivecana 83. paMcavastuka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-7 84. AnaMdaghana covIzI zabdazaH vivecana 85. pakakhIsUtra (pAkSikasUtra) zabdazaH vivecana 86. dharmaparIkSA prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 87. upadezarahasya zabdazaH vivecana bhAga-1 88. upadezarahasya zabdazaH vivecana bhAga-2 89. upadezarahasya zabdazaH vivecana bhAga-3 90. pAtaMjalayogasUtra zabdazaH vivecana bhAga-1 91. pAtaMjalayogasUtra zabdazaH vivecana bhAga-2 92. dharmabiMdu prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 93. dharmabiMdu prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-2 94. dharmabiMdu prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-3 5. yogabiMdu zabdazaH vivecana bhAga-1 96. yogabiMdu zabdazaH vivecana bhAga-2 97. yogabiMdu zabdazaH vivecana bhAga-3 hatuM. dravyaguNaparyAyano rAsa zabdazaH vivecana bhAga-1 ha9. vAdadvAtriMzikA-8 zabdazaH vivecana 100, dharmasaMgraha zabdazaH vivecana bhAga-1 101. dharmasaMgraha zabdazaH vivecana bhAga-2 102. dharmasaMgraha zabdazaH vivecana bhAga-3 103. sakalArhat-stotra ane ajitazAMti stavana zabdazaH vivecana 104. pagAmasijjA zabdazaH vivecana 105, samyaktvanA saDasaTha bola svAdhyAya zabdazaH vivecana 106. dharmavyavasthAdvAtriMzikA-7 zabdazaH vivecana 107. devasia rAIa pratikramaNa sUtra zabdazaH vivecana 108. saMmatitarka prakaraNa zlokasparzI TIkA prAyaH zabdazaH vivecana bhAga-1 109. saMmatitarka prakaraNa zlokasparzI TIkA prAyaH zabdazaH vivecana bhAga-2 110. vairAgyakalpalatA prathama stabaka zabdazaH vivecana 111. zAMtasudhArasa zabdazaH vivecana 112. bAra bhAvanA zabdazaH vivecana 113. bhASArahasya prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 114. bhASArahasya prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-2 gItArtha gaMgA aMtargata gaMgotrI graMthamALA dvArA prakAzita graMtho 2. dharmatIrtha bhAga-2 1. dharmatIrtha bhAga-1 * * Chang
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa' zabdazaH vivecana bhAga-2nI TXARRER RABARABARBROR GetAssettes MtiWi RRRRRRRRR8R8R8R888RXAYRER vaLI asatyabhASAnA daza bhedo gAthA-38mAM batAvela che. te daza bhedo A pramANe che :(1) krodhaniHsRtaasatyAbhASA, (2) mAnaniHsRtaasatyAbhASA, (3) mAyAniHsRtaasatyAbhASA, (4) lobhaniHsRtaasatyAbhASA, (5) rAganiHsRtaasatyAbhASA, (6) draSaniHsRtaasatyAbhASA, (7) hAsyaniHsRtaasatyAbhASA, (8) bhayaniHsRtaasatyAbhASA, (9) AkhyAyikAniHsRtaasatyAbhASA ane (10) upaghAtaniHsRtaasatyAbhASA. AnAthI e phalita thAya ke kaSAyAdine vaza thaIne je bhASA bolAya te sarva mRSAbhASA che. vaLI gAthA-46mAM satyAmRSA nAmanI trIjI bhASA batAvela che ane gAthA-47mAM tenA dazabhedo batAve che. - te A pramANe che : (1) utpannamizritAmizrabhASA, (2) vigatamizritAmizrabhASA, (3) utpanna vigatamizritAmizrabhASA, (4) jIvamizritAmizrabhASA, (5) ajIvamizritAmizrabhASA, (9) jIvAjIvamizritAmizrabhASA, (7) anaMtamizritAmizrabhASA, (8) pratyekamizritAmizrabhASA, (9) addhAmizritAmizrabhASA, (10) addhAaddhAmizritAmizrabhASA. A daza prakAranI bhASA yathArtha bodhanA ajJAnane kAraNe bolAya che ane mRSAbhASA bahulatAe kaSAyane vaza thaIne bolAya che. A prakAre mRSAbhASA ane mizrabhASA vacce sAmAnyathI bheda che. vaLI asatyAmRSArUpa anubhayabhASAnA 12 bhedo che jene gAthA-99thI 71mAM batAvela che te A pramANe : (1) AmatraNIbhASA, (2) AjJApanIbhASA, (3) yAcanIbhASA, (4) pRcchanIbhASA, (5) prajJApanI bhASA, (9) pratyAkhyAnIbhASA, (7) icchAnulomabhASA, (8) anabhigRhItAbhASA, (9) abhigRhItAbhASA, (10) saMzayakaraNIbhASA, (11) vyAkRtAbhASA, (12) avyAkRtAbhASA. satyAdi cAra bhASAmAMthI kayA jIvone kaI bhASA saMbhave ? tenI spaSTatA graMthakArazrIe gAthA-81mAM karela che. te pramANe devatA, nAraka ane manuSyone sarva bhASA saMbhave che. beindriya, te indriya ane caurindriya jIvone asatyAmRSAbhASA nAmathI cothI bhASA saMbhave che, tenA bAra bhedomAMthI paNa avyAkRtA arthAt avyaktabhASA saMbhave che. paMcendriyatiryaMcomAM paNa zikSA ane labdhirahita jIvone avyaktabhASA ja hoya che. jyAre zikSA ane labdhivALA tiryaMcone yathAyogya cAreya bhASAno saMbhava che. bAhya vastune AzrayIne dravyabhAvabhASAnA cAra bhedo batAvyA pachI graMthakArazrIe zrutabhAvabhASAnA 3 bhedo gAthA-82mAM batAvela che. te pramANe zrutajJAnanA upayogane AzrayIne bolAtI bhASA satyAbhASA, mRSAbhASA, ke asatyAmRSAbhASA ema traNa bhedathI prApta thAya che. temAM je samyagdaSTi jIva hoya, jinavacanAnusAra
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 / saMkalanA zAstrano bodha hoya tethI bahuzrutatvAdithI yukta hoya tevA paNa mahAtmA upayogapUrvaka bole to jinavacanAnusAra yathArtha zrutajJAnano upayoga hovAthI saMvegathI garbhita evI bhASA bole che te zrata viSayaka satyabhASA che. vaLI bahuzrutatvAdi guNavALA mahAtmA samyagdaSTi paNa hoya chatAM jinavacanAnusAra zrutajJAnano upayoga na hoya to zrutaviSayaka asatyabhASAnI prApti thAya che. vaLI jeo bahuzrutatvAdi guNavALA nathI, samyagdaSTi nathI teo ghuNAkSaranyAyathI bhagavAnanA kahelA padArtho ja bolatA hoya topaNa teonI sarva bhASA zrataviSayaka asatyabhASAmAM ja aMtarbhAva pAme che ane jeo zrata viSayaka asatyabhASA bole che teo zrutajJAnanA virAdhaka che. vaLI je mahAtmA zrutajJAnanuM parAvartana karatAM upayogapUrvaka-parAvartana karAtAM sUtronA yathArtha arthamAM upayukta thaIne, bole che te bhASA asatyAmRSA bhASA che. vaLI avadhijJAna, mana:paryavajJAna ane kevaLajJAnamAM upayukta mahAtmA je bole che te asatyAmRSAbhASA che. kema avadhijJAnI Adi traNeya mahAtmAnI ane zruta parAvartana karanAra upayukta sAdhunI asatyAmRSAbhASA che ? tenI spaSTatA gAthA-84mAM graMthakArazrIe karela che. vaLI gAthA-8pamAM cAritrabhAvabhASAnA be bhedo graMthakArazrIe batAvyA che : satyabhASA ane mRSAbhASA. tethI e prApta thAya ke je mahAtmA cAritranA pariNAmane avalaMbIne cAritranI vizuddhinuM kAraNa bane tevI bhASA bole te cAritranI vizuddhi karanAra hovAthI satyabhASA che. AnAthI e phalita thAya ke je mahAtmA zrutajJAnamAM upayukta thaIne parAvartana kare che e bhASA zratane AzrayIne=zrutajJAnanA upayogane AzrayIne asatyAmRSAbhASA hovA chatAM cAritranI vizuddhinuM kAraNa hovAthI cAritrane AzrayIne te satyabhASA bane che. AthI ja jinakalpI Adi mahAtmAo zratanuM parAvartana karIne upayukta aMtarjalpAkArarUpa je bolatA hoya te bhASA zrutajJAnane AzrayIne asatyAmRSAbhASAmAM aMtarbhAva hovA chatAM cAritranI vizuddhi karanAra hovAthI satyabhASAmAM aMtarbhAva pAme che. vaLI je mahAtmA bhAva cAritrI hoya chatAM pramAdavaza hoya te vakhate je koI bhASA bole che te bhASA pramAdathI yukta hovAne kAraNe saMveganI vRddhinuM kAraNa banatI nathI paraMtu pramAdanA pariNAmanA saMzleSane kAraNe cAritranA apakarSanuM ja kAraNa bane che tethI te bhASA cAritrane AzrayIne mRSAbhASA ja che. vaLI dravyane AzrayIne bhAvabhASAnA je satyAdi cAra bhedo batAvyA temAMthI sAdhune apavAdika kAraNa vagara satya bhASA ke asatyAmRSAbhASA ja bolavAnI anujJA che, ane te pramANe ja sAdhu te bemAMthI koI bhASA bolatA hoya chatAM pramAdavaza hoya to saMkleza karanArI te bhASA cAritrane AzrayIne mRSA bane ane saMvegagarbha te bhASA hoya to cAritrane AzrayIne satyabhASA bane. vaLI pUrvamAM bhAvabhASAnA traNabhedo batAvyA -- (1) dravyabhAvabhASA, (2) zrutabhAvabhASA ane (3) cAritrabhAvabhASA. temAMthI dravyabhAvabhASAnA je cAra bhedo che (1) satyA, (2) asatyA, (3) mizra, (4) anubhaya, temAMthI cAritrIne prathama ane carama bhASA bolavAnI anujJA che, apavAdathI lAbhAlAbhane arthe vacalI be bhASA paNa anujJAta che. dravyabhAvabhASAmAM apavAda sivAya sAmAnyathI anujJAta pahelI ane chellI bhASA viSayaka paNa kayA prasaMge
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 / saMkalanA kaI kaI bhASA sAdhue bolavI joIe nahi ? teno saMkSepathI bodha karAvavA arthe gAthA-87thI 96 sudhI batAvela che. temAM kayA kayA saMyogamAM bolavAnuM prayojana upasthita thAya ane te bolavAthI anya sAdhuno upakAra thato hoya tyAre paNa sAdhunA vacana nimitte ke sAdhunuM vacana sAMbhaLIne koI anya jIvo sAvadya pravRtti kare tenA parihAra arthe kevI bhASA sAdhue bolavI joIe, jethI koI sAvadya pravRttimAM anAbhogathI sAdhu nimitta na bane te viSayaka aneka prakAranI yAtanAo batAvelI che. jethI sAdhune bolavA viSayaka sarva ucita pravRttinuM jJAna te gAthAothI thAya che. vaLI gAthA-87thI 96mAM batAvela vacanonI maryAdAne jANIne sAdhu te prakAre ja bAhyathI bhASA bolatA hovA chatAM cAritranI vizuddhimAM upayoga na hoya to bAhyathI te bhASA zAstravacanAnusAra upayogavALI hovA chatAM cAritrano apakarSa karanArI bane to cAritrane AzrayIne te bhASA mRSA ja bane che. tethI jema sAdhu bhikSA mATe jAya che tyAre saMkalpa kare che ke bhikSA maLaze to saMyamanI vRddhi thaze ane nahi maLe to tapanI vRddhi thaze ane te pramANe je sAdhu aMtaraMga daDha praNidhAnavALA che teone bhikSAnI prAptikRta rati ke aprAptikRta dInatA thatI nathI, ane zuddha bhikSAnI gaveSaNAnI jinavacanAnusAra manogupti hovAthI cAritranI vRddhi thAya che, tema je sAdhu samabhAvanA kaMDakamAM upayukta thaIne saMvegagarbha ucita sthAne ucita bhASaNa karIne anya sAdhunI saMyamanI pravRttimAM upakhaMbhaka thavA arthe zAstramaryAdAnuM smaraNa karIne te te nimitte te te bhASA bole che tyAre cAritranI vRddhine prApta kare che tethI gAthA-87thI 96mAM batAvela maryAdA anusAra bolanAra paNa sAdhu sAdhune anujJAta evI satya ke anubhaya bhASAmAMthI ucita bhASA bolatA hoya tyAre paNa aMtaraMga rIte samabhAvanI vRddhine anukULa upayoga na hoya to aMtaraMga guNasthAnakanI vRddhinA pramAdanA AzleSavALI te bhASA cAritrane AzrayIne mRSA bhASA ja bane che. vaLI graMthanA kathanathI prApta thatA sArane saMkSepathI batAvatAM graMthakArazrI gAthA-97mAM kahe che - sAdhue je pramANe cAritranA pariNAmanI vRddhinA hetuo apakarSane pAme nahi te pramANe zAstravacanathI ane yuktithI bhASAnA guNone ane doSone jANIne bolavuM joIe jethI bhASA bolIne paNa saMyamanI vRddhinI ja prApti thAya. tethI sAmAnyathI sAdhune sarvakriyAmAM sukha-duHkha, zatru-mitra, jIvana-mRtyu vagere sarvabhAvo pratye samabhAvano pariNAma rahe ane tenI vRddhi thAya tevo ja prayatna karavo joIe, tema bhASA bolatI vakhate paNa mAtra kahevAnuM prayojana che mATe kahevuM joIe tema vicArIne bolavuM joIe nahi, parantu aMtaraMga rIte vAguptithI yukta thaIne ane bolatI vakhate bhASA samitimAM upayukta thaIne bolavuM joIe tethI sAdhunI anya pravRtti jema guNavRddhi dvArA mohanA nAzanuM kAraNa che tema bolavAnI pravRtti paNa samiti-guptinI vRddhi dvArA mohanA nAzanuM ja kAraNa bane che. vaLI prastuta graMtha bhASAnAM rahasyane batAvIne paNa cAritra mATe upayogI bhASAno bodha karAvavA arthe ja nirmANa thayelo che tethI kevA prakAranI pariNativALA sAdhu bhASAne bolIne cAritranI vizuddhi kare che te gAthA98mAM graMthakArazrIe batAvela che. je mahAtmA haMmezAM asaMgabhAvanA kaMDakonI vRddhimAM upayogavALA che tethI AtmAnI mohathI anAkuLa avasthAmAM sthira thavA mATe aMtaraMga prayatnavALA che tethI te mahAtmAnA mana, vacana ne kAyAnA yogo mohathI anAkuLa avasthAne atizayita karavA arthe ja vyAkRta che tevA mahAtmA traNa guptithI
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | saMkalanA gupta che ane potAnI guptinA pariNAmane atizayita karavA arthe avasara ucita guNane ka2nA2 parimita zabdothI bole che te mahAtmA te bhASAnA prayoga dvArA paNa potAnAmAM vartatA guptinA pariNAmane ja atizayita kare che, jethI vipula nirjarAne prApta karIne asaMgabhAvanI pariNatirUpa cAritranI vizuddhine prApta kare che. AvA mahAtmA prasaMge saMyamanA kaMDakonI vRddhi dvArA ucita upadeza AdinI pravRtti karatA hoya topaNa cAritranI vizuddhi dvArA mohano nAza karIne kevaLajJAnane pAme che ane aMte yoganirodha karIne sarvazreSTha evA mokSa sukhane prApta kare che ema graMthakArazrIe gAthA-99mAM spaSTa karela che. tenAthI e prApta thAya ke prastuta graMthanA hArdane jANIne je mahAtmA prastuta graMthanA vacananA baLathI vAgguptimAM ane bhASAmitimAM dRDha vyApA2 ka2ze te mahAtmAne vartamAnabhavamAM kevaLajJAnanI prApti nahi hovA chatAM kevaLajJAnanI Asannatara Asannatara bhUmikAne pAmIne cAragatinI viDaMbanA rUpa saMsArano avazya kSaya karaze. ahIM kahyuM ke cAritrasaMpanna mahAtmA bhASA dvArA cAritranI vizuddhine prApta kare che tethI vicArakane prazna thAya ke cAritrAcArathI cAritranI vizuddhi thAya, jJAnAcArathI jJAnanI vizuddhi thAya ane darzanAcArathI darzananI vizuddhi thAya ane te traNa AcAranI vizuddhithI kevaLajJAnanI prApti thaI zake parantu mAtra bhASAnI vizuddhithI kaI rIte sarvakarmano nAza thaI zake ? tethI gAthA-100mAM graMthakArazrIe yuktithI sthApana karyu ke A bhASArahasyane jANIne rAgadveSano vilaya thAya te rIte koI samyak yatna kare to bhASAnA baLathI paNa kevaLajJAnanI prApti thaI zake che; kema ke pravRttimAM A pravRtti jJAnAvaraNIyakarmanA nAza pratye kA2Na che. A pravRtti darzanAvaraNIyakarmanA nAza pratye kAraNa che ityAdi ekAnta nathI parantu koIpaNa ucita pravRttithI rAgadveSano vilaya thAya to kevaLajJAnanI prApti thaI zake che. vastutaH vyavahAranayathI jJAnanI ArAdhanAthI jJAnAvaraNIyakarma tUTe che, darzananI ArAdhanAthI darzanamohanIyakarma tUTe che ane cAritranI ArAdhanAthI cAritramohanIyakarma tUTe che. A prakArano sthUla vyavahAra hovA chatAM paramArthathI to je anuSThAnathI, jeTalA rAgAdino vilaya thAya teTalI ratnatrayI pragaTe che. saMpUrNa rAgAdino vilaya thAya to kSAyikabhAvanI ratnatrayI pragaTe che ane kSAyikabhAvanI ratnatrayInI prApti pratye dharmanuM koIpaNa anuSThAna vIryanA prakarSa dvArA kAraNa banI zake che. AthI ja nAgaketune puSpapUjA karatI vakhate paNa kevaLajJAna pragaTa thayuM. A kathananI vizeSa carcA gAthA-100thI jijJAsue jANavI. chadmasthatAne kAraNe zrI jinezvaradevanI AjJAthI viruddha ke graMthakArazrInA AzayathI viruddha jo kAMIpaNa lakhAyuM hoya to trividhe trividhe micchA mi dukkaDaM. Aso suda-15 (zaradapUrNimA), vi. saM. 2068, tA. 29-10-2012, somavAra 302, vimalavihAra, sarasvatI sosAyaTI, pAlaDI, amadAvAda-7. phona : 079-32447014 (R Wan - pravINacaMdra khImajI motA
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | prAstAvika V "bhASArahasya prakaraNa' zabdazaH vivecana bhAga-2nA / saMkalana-saMpAdananI veLAe prAstAvika SAXRERERURXRXRXARXA8R2XRXRXRXR upAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAjAnI svopajJavivaraNa sahita prastuta 'bhASArahasya' nAmanI A kRti che. teozrImade "rahasya' padathI aMkita 108 kRtio racavAnI abhilASA sevI hatI te mujaba emaNe racelI atyAra sudhImAM nimnalikhita cAra kRtio upalabdha thaI che : (1) upadezarahasya, (2) nayarahasya, (3) bhASArahasya ane (4) syAdvAdarahasya (laghu, madhyama ane bRhat TIkA). A paikI upAMtya kRti atre prastuta che temAM prAkRtabhASAmAM racAyelAM 101 padyo che. vANI e mAnavajAtinI viziSTa saMpatti che, eno sadupayoga thavo ghaTe. zramaNonI vANI-bhASA bhASAsamiti ane vacanaguptiI sadAye vibhUSita hovI joIe. emanI bhASA kevI hovI joIe ? e viSe aneka prAcIna graMthomAM nirUpaNa karAyuM che. dA.ta. zrI prajJApanA sUtranuM 'bhASA pada, zrI dazavaikAlikasUtranuM vAkyazuddhi nAmanuM sAtamuM adhyayana ane tenI niyukti, cUrNi tathA A. bha. haribhadrasUrijI Adi kRta TIkAo, zrI AcArAMgasUtranuM bhASAjAtaadhyayana vagere vividha graMthonA sArarUpe bhASAnuM rahasya prastuta kRtimAM upasthita karAyuM che. bhASArahasyagraMthamAM nIce mujabanA viSayone sthAna apAyuM che : bhASAnA nAmabhASA ityAdi cAra nikSepa, dravyabhASAnA grahaNa, nisaraNa ane parAghAta e traNa prakAro, grAhyabhASAnI dravyAdinI apekSAe vicAraNA, bhASAdravyanAM spaSTa, avagADha ityAdi nava dvAro, nivRtabhASAnA khaMDabheda ityAdi pAMca bheda ane enAM udAharaNa, parAghAtabhASAnuM svarUpa, bhASAnA dravya, zrata ane cAritrane anulakSIne traNa prakAra, dravyane AzrayIne bhASAnA satyA, asatyA, satyAmRSA ane asatyAamRSA ema cAra prakAra, vyavahAranaya pramANe A cAra prakAra ane nizcayanaya pramANe pahelA be ja prakAra, ArAdhanAne AzrIne bhASAnA ArAdhanIbhASA Adi cAra prakAra, satyAbhASAnA dasa prakAranAM lakSaNa, e dase prakAranA cAra-cAra upaprakAra, asatyAbhApAnA dravyAdinI apekSAe cAra bheda, A asatyAbhASAnA temaja mizrAbhASAnA dasa dasa prakAro, asatyAmRSAnA bAra prakAro, kayA jIvane kaI bhASA saMbhave ? temaja sAdhuono bhASA paratve viveka - emaNe kevuM vacana uccAravuM ane kevuM nahi ? ityAdi. svopallavivaraNa: 'bhASArahasya' graMtharatna upara mahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAjAe jAte saMskRtamAM A vivaraNa racyuM che jemAM 67 sAkSIpATho najare paDe che. aMtamAM nava padyanI prazasti che, ane e dvArA kartAe potAnI guruparaMparAno saMkSipta paricaya Apyo che.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | prAstAvika bhASArahasya graMtha - svopajJavivaraNanuM A zabdazaH vivecana taiyAra karavAmAM Avela che. A zabdazaH vivecana bhAga-1|ramAM vibhAjita karavAmAM Avela che. bhAga-2mAM 38thI 101 padyonuM zabdazaH vivecana ApavAmAM Avela che. bhASArahasya' zabdazaH vivecana bhAga-2mAM AvatAM padArthonuM saMkSipta digdarzana : gAthA-38mAM asatyabhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-39mAM asatyabhASAnA dasa bhedo batAvela che. gAthA-40mAM krodhaniHsRtamRSAbhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-41mAM krodhaniHsRtabhASA vyavahArathI satya hovA chatAM paramArthathI asatyabhASA hovAnuM kAraNa batAvela che. gAthA-42mAM bhadrakaprakRti jIvonA krodhaniHsRta asatya karatAM mithyAbhiniviSTajIvonuM krodhaniHsRta satya duSTatara che e pramANe kahela che. gAthA-43mAM mAnaniHsRtamRSAbhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-44mAM mAyAniHsRtamRSAbhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-45mAM lobhaniHsRtamRSAbhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-46mAM premaniHsRtamRSAbhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-47mAM vaiSaniHsRtamRSAbhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-48mAM hAsyaniHsRtamRSAbhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-49mAM bhayaniHsRtamRSAbhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-50mAM AkhyAyikAniHsRtamRSAbhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-51mAM upaghAtaniHsRtamRSAbhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-paramAM hitArthe prayojAyela asatyabhASA paramArthathI satyabhASA che e pramANe kahela che. gAthA-pa3mAM vacanaprayoga karanAra rAgathI ke dveSathI ke mohathI mRSAbhASAne bole che topaNa anAdinirdeza saMsiddha mRSAbhASAnA dasa prakArano vibhAga che e pramANe kahela che. gAthA-pa4mAM prakArAMtare cAra prakAranI mRSAbhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-papamAM mRSAbhASAnA nirUpaNanuM nigamana ane satyAmRSAbhASAnA nirUpaNanI pratijJA karela che. gAthApakamAM mizrabhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-57mAM mizrabhASAnA dasa bhedo batAvela che. gAthA-paTamAM utpannamizrita mizrabhASAnuM svarUpa batAvela che.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | prAstAvika gAthA-59mAM vigatamizrita mizrabhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-90mAM utpannavigatamizritamizrabhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-11mAM jIvamizritamizrabhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-karamAM ajIvamizrita mizrabhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-63mAM jIvAjIvamizritamizrabhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-64mAM anaMtamizrita mizrabhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-kapamAM parimizritamizrabhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-vakamAM addhAmizritamizrabhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-97mAM addhAddhAmizritamizrabhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-68mAM satyAmRSAbhASAnA nirUpaNanuM siddhapaNuM ane asatyAmRSAbhASAnA nirUpaNanI pratijJA batAvela che. gAthA-39mAM asatyAmRSAbhASAnuM lakSaNa batAvela che. gAthA-70-71mAM asatyAmRSAbhASAnA bAra bhedo batAvela che. gAthA-72mAM AmaMtraNIbhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-73mAM AjJApanIbhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-74mAM yAcanIbhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-75mAM pRcchanIbhASAnuM svarUpa ane prajJApanIbhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-76mAM pratyAkhyAnIbhASAnuM svarUpa ane icchAnuMlomabhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-77mAM anabhigRhItabhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-78mAM abhigRhItabhASAnuM svarUpa ane saMzayakaraNIbhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-79mAM vyAkRtabhASAnuM svarUpa ane avyAkRtabhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-80mAM asatyAmRSAbhASAnA kathanano upasaMhAra karela che. gAthA-81mAM caturgatimAM cAra bhASAonuM yojana karela che. gAthA-82mAM bhAvabhASAnA bIjA bhedarUpa zrutabhAvabhASAnuM svarUpa ane zrutabhAvabhASAnA traNa bhedomAMthI satyavrutabhAvabhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-83mAM zrutabhAvabhASA aMtargata bIjI mRSAzrutabhAvabhASAnuM svarUpa batAvela che. gAthA-84mAM zrutabhAvabhASA aMtargata trIjI asatyAmRSAbhAvabhASAnuM svarUpa ane tenA svAmI batAvela che.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | prAstAvika gAthA-8pamAM cAritrabhAvabhASAnuM svarUpa ane tenA be bhedo batAvela che. gAthA-87mAM dravyathI sAdhune bolavA mATe kaI bhASA anujJAta che? tenuM kathana karela che. gAthA-87mAM sAdhune anumata je be bhASA che teno zuddhaprayoga kaI rIte thaI zake ? tenA viSayamAM dizAsUcana karela che. gAthA-88mAM sAdhue zuM na bolavuM joIe ? tenuM kathana karela che. gAthA-89thI 94mAM sAdhune bolavA yogya be bhASAmAMthI kevI bhASA na bolavI joIe ? ane tenA sthAne kevI bhASA bolavI joIe ? tenuM svarUpa batAvela che. gAthA-95mAM sAdhue anya zuM zuM na bolavuM joIe ? te batAvela che. gAthA-96mAM sAdhu zuM bole ane zuM na bole ? tenuM kathana karela che. gAthA-97mAM bhASAviSayaka cAritranI maryAdAnA rahasyane kahenAra upadeza batAvela che. gAthA-98mAM kevA mahAtmAnI bhASA cAritranI vizuddhinuM kAraNa bane che ? tenuM svarUpa batAvela che. gAthA-99mAM cAritranI vizuddhithI mohano kSaya karIne kevaLajJAnane prApta karI zailezInA yogathI susaMvRta AtmAne mokSasukhanI prApti thAya che te batAvela che. gAthA-100mAM mokSaprApti pratye bhASArahasyagraMthano upayoga zuM che ? te batAvela che. gAthA-101mAM graMthakArazrIe racelA graMthane vizeSa jANanArA prasAdapara evA gItArthone zodhana karavA mATe prArthanA karela che. chelle 1thI 9 zlokomAM prakaraNakAra zrI yazovijayajI mahArAjAe potAnI guruparaMparArUpa prazasti batAvela che. bhASArahasyanuM A vivecana paMDitavarya zrI pravINabhAI pAse bhASArahasya graMtha vAMcatI vakhate svAdhyAya jijJAsu eka pU. viduSI sAdhvIjI bhagavaMte noTarUpe taiyAra karela. (teoe niHspRhabhAve potAnuM nAma lakhavAnI 'nA' kahela che.) tyArapachI AnI vyavasthita presakopI taiyAra karIne aneka tattvajijJAsuvarganI mAMgaNI hovAthI A bhASArahasyagraMthanuM zabdazaH vivecana bhAga-1ramAM vibhAjita karIne gItArthagaMgA saMsthA taraphathI prakAzita karavAmAM Ave che. bhASArahasyanA A vivecanane bhAvavAhI ane saraLa banAvavAmAM mukhya phALo paMDitavarya zrI pravINabhAI mahetAno che. zabdazaH vivecananA AdhAre aneka tattvajijJAsuo graMthanA padArthono sArI rIte bodha karI zake che. mArI nAdurasta rahetI tabiyatamAM pUjyonI AjJAthI rAjanagara - amadAvAda mukAme sthiravAsa karavAnuM thayuM che te daramiyAna yogagraMtho ane adhyAtmagraMtho vAcana karavAno, Alekhana karavAno ane svAdhyAya karavAno suavasara paM. pravINabhAI motA pAse sAMpaDyo enA phaLasvarUpe AMzika yogamArgano vizada bodha
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | prAstAvika prApta thayo ane yogamArganI pariNatino AMzika vikAsa thayo che. vizeSamAM paramapUjya, paramArAdhdhapAda, vyAkhyAnavAcaspati suvizAlagacchAdhipati pa. pU. A. bha. zrImadvijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnI je bhAvanA hatI ke samarthazAstraziromaNi suripuraMdara A. bha. zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA ane nyAyAcArya, nyAyavizArada upAdhyAyajI zrI yazovijayajI mahArAjA, A be mahApuruSonA graMthonuM saraLa bhASAmAM vivecana taiyAra thAya ke jenA dvArA aneka tattvajijJAsuo AgamanA rahasyono bodha karI zake ane yogamArganuM sAcA svarUpe ArAdhanA karI zake e bhAvanAnI gItArtha gaMgA saMsthA dvArA prakAzita thatAM vivecanonA pustakonA AdhAre AMzika pUrti thaI rahI che je paramAnaMdano viSaya bane che. e mahApuruSanA upakAranA smaraNapUrvaka emanA caraNe natamastake vaMdanA karI kRtajJabhAva vyakta karuM chuM. A sarvanA mULarUpe yogamArganA graMthomAM praveza karAvanAra ane ruci pedA karanAra pa.pU. adhyAtmayogI paMnyAsapravarazrI bhadraMkaravijayamahArAja sAhebano tathA pravacanaprabhAvaka pUjya AcAryabhagavaMta zrImadvijaya kIrtiyazasUri mahArAja sAhebano vizeSa upakAra hovAthI A avasare kRtajJabhAve teozrInuM smaraNa karuM chuM. prastuta bhASArahasya zabdazaH vivecana bhAga-2nA saMkalanakAryamAM chabasthatAne kAraNe anAbhogAdithI kAMI paNa skUlanA thayela hoya, praphavAcanamAM kAMI paNa kSatio rahela hoya, graMthakArazrInA Azayaviruddha kAMI paNa vivecana thayuM hoya te badala micchA mi dukkaDuM mAMguM chuM. prAMte mokSaprAptinA arthIe bhASAnI vizuddhino avazya Azraya karavo joIe ane tenA mATe bhASAvizuddhinA upAyabhUta prastuta graMthanA rahasyane jANavA samyak yatna karavo joIe; kema ke bhASAnuM jJAna mokSanuM kAraNa che e pramANe graMthakArazrIe svayaM kahela che. tethI A graMthanA bodha dvArA bhASAnuM jJAna prApta karI bhASAnI zuddhi dvArA bhASAsamiti ane vacanaguptinuM suMdara pAlana karI huM ane sau koI laghukarmI bhavyAtmAo ratnatrayInuM ArAdhana karI asaMgabhAvane prApta karI kSapakazreNInA ArohaNa dvArA ghAtakarmono kSaya karI kevalajJAnane pAmI yoganirodha karI aghAtIkarmone khapAvI aSTakarmathI vinirmukta banI siddhasvarUpanA bhoktA banIe e ja zubhakAmanA - 'obhAgamatu sarvagIvAnAma' + Aso suda-15 (zaradapUrNimA), vi. saM. 2018, vyAkhyAnavAcaspati paramapUjya AcArya bhagavaMta tA. 29-10-2012, somavAra zrImadvijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjanA epha-2, jeThAbhAI pArka, sAmrAjyavartI tathA parama pUjya samatAmUrti pravartinI nArAyaNanagara roDa, sAdhvIjI rohitAzrIjI mahArAjanA ziSyaratnA pAlaDI, amadAvAda-7. sAdhvIjI caMdanabAlAzrI
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 / anukramaNikA 8 anukramaNikA A pAnA naM. 1-34 1-7 1-6 -8 42. 47. 48. gAthA naM. viSaya dvitIya stabaka 38. | asatyabhASAnuM svarUpa. 39. asatyabhASAnA daza bhedo. 40. krodhaniHsRta mRSAbhASAnuM svarUpa. krodhaniHsRta satyabhASAmAM paNa karmabaMdhanI prApti. kriodhAviSTa satyabhASA duSTatara. mAnaniHsRta mRSAbhASAnuM svarUpa. mAyAniHsRta mRSAbhASAnuM svarUpa. lobhaniHsRta mRSAbhASAnuM svarUpa. premaniHsRta mRSAbhASAnuM svarU5. SaniHsRta mRSAbhASAnuM svarUpa. hAsyaniHsRta mRSAbhASAnuM svarUpa. | bhayaniHsRta mRSAbhASAnuM svarUpa. AkhyAyikAnivRta mRSAbhASAnuM svarUpa. upaghAtaniHsRta mRSAbhASAnuM svarUpa. para. vivekasaMpannanI asatyabhASA paNa nirjarAnuM kAraNa. anya prakAre asatyabhASAnuM svarUpa. apekSAe cAra prakAranI mRSAbhASAnuM svarUpa. asatyabhASAnA nirUpaNanuM nigamana ane satyAmRSAbhASAnA nirUpaNanI pratijJA. tRtIya stabaka mizrabhASAnuM svarUpa. | mizrabhASAnA dazabhedo. utpamizritAmizrabhASAnuM svarUpa. | vigatamizritAmizrabhASAnuM svarUpa. utpannavigatamizritAmizrabhASAnuM svarUpa. 61. | jIvamizritAmizrabhASAnuM svarUpa. ajIvamizritAmizrabhASAnuM svarUpa. 63. | jIvAjIvamizritAmizrabhASAnuM svarUpa. 8-10 10-12 12-14 14-15 15-16 16-17 17-18 19-20 21-22 22-23 23-25 25-27 27-31 31-33 49. 50. 53. 54. 58. 33-34 3pa-65 3pa-41 35-41 41-45 45-46 46-48 48-51 51-5ra para-pa3. 10. 12.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 / anukramaNikA gAthA naM. 64. anaMtamizritAmizrabhASAnuM svarUpa. parittamizritAmizrabhASAnuM svarUpa. 66. | ahvAmizrabhASAnuM svarUpa. 7pa. 67. ahvAhvAmizrabhASAnuM svarUpa. 68. satyAmRSAbhASAnA nirUpaNanuM siddhapaNuM ane asatyAmRSAbhASAnA 83. 84. 85. 86. viSaya 69. 70-71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. anabhigRhItabhASAnuM svarUpa. 78. 79. abhigRhItabhASAnuM svarUpa ane saMzayakaraNIbhASAnuM svarUpa. vyAkRtabhASAnuM svarUpa ane avyAkRtabhASAnuM svarUpa. asatyAkRSAbhASAnA kathanano upasaMhAra. 80. 81. cAra prakAranI dravyabhAvabhASAmAMthI kayAM jIvone kaI bhASAno saMbhava. 82. | zrutabhAvabhASAnuM svarUpa ane zrutabhAvabhASAnA traNabhedomAMthI satyabhASAnuM svarUpa. zrutabhAvabhASA aMtargata asatyabhASAnuM svarUpa. zrutabhAvabhASA aMtargata asatyAmRSAbhASAnuM svarUpa. cAritrabhAvabhASAnuM svarUpa ane be bhedo. dravyathI sAdhune satya ane asatyAmRSA be bhASA bolavAnI anujJA. paMcama stabaka sAdhune anumata evI paNa be bhASAmAM nahi bolavA yogya bhASAnuM 87-88. 89-94. nirUpaNanI pratijJA. caturtha stabaka asatyAmRSAbhASAnuM lakSaNa. asatyAmRSAbhASAnA bAra bhedo. AmaMtraNIbhASAnuM svarUpa. AjJApanIbhASAnuM svarUpa. yAcanIbhASAnuM svarUpa. pRcchanIbhASAnuM svarUpa ane prajJApanIbhASAnuM svarUpa. pratyAkhyAnIbhASAnuM svarUpa ane icchAnulomabhASAnuM svarUpa. svarUpa. sAdhune bolavA yogya be bhASAmAMthI paNa kevI bhASA na bolavI ? ane tenA sthAne kevI bhASA bolavI joIe ? tenuM svarUpa. pAnA naM. 54-57 57-59 60-62 72-74 64-65 66-121 26-65 26-66 79-71 71-76 76-81 81-87 87-92 92-95 95-99 100-102 102-103 104-106 107-108 108-114 114-117 117-119 120-121 122182 122-131 131-157 11
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 / anukramaNikA gAthA . viSaya pAnA naM. 95. | sAdhune bolavA yogya be bhASAmAM paNa kevI bhASA na bolavI joIe ? | tenuM svarU5. 157-161 sAdhune bolavA yogya be bhASAmAMthI paNa bolavAnA prasaMge kevI bhASA : na bolAya? ane tenA sthAne kevI bhASA bolavI joIe ? tenuM svarUpa. 106-118 bhASA viSayaka utsarga-apavAdane yojIne kavI rIte bolavuM joIe ? tenuM svarUpa. 168-170 98. kevA mahAtmAnI bhASA cAritranI vizuddhinuM kAraNa tenuM svarUpa. 170-172 99. bhASAnI vizuddhithI mohano nAza, kevaLajJAnanI prApti ane mokSanI prApti. 172-173 100. prakRta graMthanA baLathI kaI rIte cAritranI zuddhinI prApti tenuM svarUpa. 173-181 101. graMthakArazrIe racelA graMthane vizeSa jANanArA prasAdapara evA gItArthone zodhana karavA mATe prArthanA. 181-182 guruparaMparArUpa prazasti. 183-186
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 511211: hrI~ arhaM namaH / zrI zaMkhezvarapArzvanAthAya namaH / aiM namaH / laghuharibhadra nyAyAcArya nyAyavizArada mahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAjA viracita svopajJa TIkA yukta bhASArahasya prakaraNa zabdaza: vivecana bhAga-2 avataraziST : tatra pUrvaM lakSaNAbhidhAnapUrvamasatyAyA bhedAnAha chAyA : avataraNikArya : tyAM=gAthA 37mAM karelI asatyabhASA kahevAnI pratijJAmAM, prathama lakSaNanA abhidhAnapUrvaka asatyabhASAnA bhedone kahe che dvitIya stabaka - saccAe vivarIyA, hoi asaccA virAhiNI tattha / davvAI caubhaMgA, dasahA sA puNa sue bhaNiA / / 38 / / kohe mANe mAyA lobhe pijje taheva dose a / hAsabhae avakhAitha, uvaghAe NissiyA dasamA / / 39 / / satyAyA viparItA bhavatyasatyA virAdhinI tatra / dravyAdayazcatvAro bhaGgA dazadhA sA punaH zrute bhaNitA / / 38 / /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA rahasya pra2 bhAga - 2 / stajaDa-2 / gAthA - 38-36 krodhAnmAnAnmAyAyA lobhAtpremNastathaiva dveSAcca / hAsyAd bhayAdAkhyAyikAdupaghAtAtrizritA dazamA / / 39 / / anvayArtha : saccAe vivarIyA - satyathI viparIta, asaccA virAhiNI asatyavirAdhinI bhASA, hoi che. tattha=tyAM= asatyalASAmAM, davvAI caubhaMgA - dravyAhi yAra laMgo che. sA= te = asatyabhASA, puNa=vajI, sue = zrutabhAM dasahA = 6za prAravI, bhaNiA = hevArDa che. kohe=odhathI, mANe mAnathI, mAyA = mAyAthI, lobhe lolathI, pijje = premathI = rAgathI, taheva = te prabhAeMge, dose = dveSathI, hAsabhae - hAsyathI, layathI, avakhAia = AdhyAyiGAthI, a=jane, dasamA zabhI uvaghAe NissiyA - upadhAtathI niHsRta che / / 38-39 // gAthArtha : satyathI viparIta asatyavirAdhinI bhASA che. tyAM=asatyabhASAmAM, dravyAdi cAra bhaMgo che. te = asatyabhASA, vaNI zrutamAM ghza prabhAranI hevArDa che - oghathI, mAnathI, mAyAthI, solathI, premathI = rAgathI, te pramANe dveSathI, hAsyathI, layathI, khANyAthikAthI, jane hazamI upaghAtathI fa:zd &. 1136-3E|| TIDA : satyAto viparItA'satyA bhavati, atasmiMstadvacanamiti yAvat, na ca caritopamAdyativyAptiH, yathArthatAtparyaviraheNa tadvacanamiti gAthArthAt, paribhASAnurodhAdAha, virAhiNi tti virAdhiketyarthaH, lakSaNAntaraM cedam, virAdhakatvaM ca sadbhUtapratiSedhatvAdineti nAnupapattiH, tatra dravyAdayazcatvAro bhaGgAH, jJAtavyA iti zeSaH / tathAhi - caturddhA'satyA bhASA pravarttate, dravyataH kSetrataH kAlato bhAvatazceti / dravyataH sarveSu dravyeSu, kSetrato loke'loke vA, loke'nantapradezamayo loka ityAdiH, aloke ca vasanti jIvAH pudgalA vA, na vA'loka ityAdiH, kAlato divA rAtrau vA bhAvatastu krodhAdvA lobhAdvA bhayAdvA hAsyAdvA, atra 'ekagrahaNe tajjAtIyAnAM grahaNamiti nyAyAt krodhagrahaNAnmAnagrahaH, lobhagrahaNAcca mAyAgrahaH, bhayahAsyagrahaNena ca premadveSakalahAbhyAkhyAnAdigraha iti vRddhasampradAyaH / bhAvA'satyabhedA eva ca daza anantaraM niryuktigAthayA darzayiSyanta iti dhyeyam / atra dravyabhAvasaMyoge vidhipratiSedhAbhyAmapi caturbhaGgI bhAvanIyA / tathAhi - "davvao NAma ege musAvAe No bhAvao ? bhAvao NAma ege musAvAe no davvao, ege davvao vi bhAvao vi, ege No davvao No bhAvao / tattha davvao musAvAo No bhAvao, jahA koI bhaNijjA - atthi te kahiM pasumigAiNo diTThA ? tA
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-2 | gAthA-38-39 bhaNai-Natthi, esa davvao musAvAo, No bhAvao 1 / bhAvao No davvao jahA musaM bhaNihAmi tti, tao tassa vaMjaNANi sahasatti saccagANi viNiggayANi tANi, esa bhAvao No davvao 2 / davvao vi bhAvao vi jahA musAvAyapariNao koI tameva musAvAyaM vadejjA 3 / cauttho bhaMgo suNNo tti" / / 38 / / sA punaruktalakSaNA'satyA dazadhA / tathAhi-kohe tti, atra saptamI paJcamyarthe tathA ca krodhAniHsRtA-nirgatA ityAdi vyAkhyeyam athavA nizrA jAtA'syAH sA nizritA, krodhe nizritA-krodhanizriteti yathAzrutameva krodhe iti / ziSTaM spaSTam / / 39 / / TIkArya : satyAtiH ... 0STam II satyathI viparIta asatyabhASA thAya che. atakmAM tavacana e prakArano viparItano artha che. ane caritaupamAdimAM ativyApti nathI=asatyabhASAnA lakSaNanI ativyApti nathI; kema ke yathArtha tAtparyatA virahathI tavacana=AtamAM tavacana, e prakAre gAthAno artha che=gAthAmAM karelA asatyatA lakSaNano artha che. paribhASAnA anurodhathI kahe che-paribhASAne AzrayIne asatyabhASAnA lakSaNane kahe che - virAdhikAbhASA asatyabhASA che e prakArano artha che. AkavirAdhikA asatyabhASA che e, lakSaNAntara che-asatyabhASAnuM lakSaNAttara che, ane virAdhakapaNuM sadbhUtanA pratiSedhatvAdithI che ethI anupapatti nathI=asatyabhASAmAM virAdhakatvarUpa lakSaNanI anupapatti nathI, tyAM=asatyabhASAmAM dravyAdi cArabhaMgo jANavA. gAthAmAM jJAtavyA zabda adhyAhAra che te batAvavA TIkAmAM 'jJAtavyA ti zeSa:' e pramANe kahela che. e cAra bhAMgAo tathAdithI batAve che - cAra prakAranI asatyabhASA pravarte che - (1) dravyathI, (2) kSetrathI, (3) kAlathI ane (4) bhAvathI. ti' zabda cAra bhedonI kathananI samApti mATe che. dravyathI sarvadravyanA viSayamAM asatyabhASA hoya che. kSetrathI lokatA ke alokanA viSayamAM asatyabhASA hoya che. kaI rIte kSetrathI lokanA viSayamAM asatyabhASA hoya che ? te spaSTa karavA arthe kahe che - anaMtapradezamaya loka che ItyAdi lokaviSayaka asatyabhASA che ane alokamAM jIva ane pudgalo rahelA che athavA aloka nathI ItyAdi alokaviSayaka asatyabhASA che. kAlathI divasaviSayaka ke rAtriviSayaka asatyabhASA pravarte che. bhAvathI vaLI krodhathI athavA lobhathI athavA bhayathI athavA hAsyathI asatyabhASA pravarte che ema avAya che. ahIM "ekatA grahaNamAM tajjAtIyanuM grahaNa che' e nyAyathI krodhanA grahaNathI mAnanuM grahaNa ane lobhanA grahaNathI mAyAnuM grahaNa che. bhaya-hAsyanA grahaNathI prema-dveSa kalaha abhyAkhyAtAdinuM grahaNa che e prakAre vRddha saMpradAya che.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-2 | gAthA-38-39 ane bhAvaasatyabhASAnA bhedo ja daza anaMtara niryukti gAthAthI batAvaze e pramANe jANavuM. ahIM=asatyabhASAnA viSayamAM, dravya ane bhAvatA saMyogamAM vidhi-pratiSedha dvArA paNa caturthaMgI bhAvata karavI=dravya, kSetra, kALa, bhAvathI to caturthaMgI bhAvana karavI, paraMtu dravya ane bhAvanA saMyogamAM vidhi-pratiSedha dvArA paNa caturthaMgI bhAvata karavI. te A pramANe - "(1) dravyathI eka mRSAvAda che bhAvathI nathI. (2) bhAvathI eka mRSAvAda che dravyathI nathI. (3) eka dravyathI ane bhAvathI mRSAvAda che ane (4) eka dravyathI nathI ane bhAvathI mRSAvAda nathI. tyAM=cAra bhAMgAmAM (1) dravyathI mRSAvAda che bhAvathI mRSAvAda nathI je pramANe koI kahe ahIM tArA vaDe koI pazu-mRgAdi jovAyAM che ? tyAre kahe nathI arthAt meM joyAM nathI. A dravyathI mRSAvAda che bhAvathI nathI. (2) bhAvathI mRSAvAda che. ane dravyathI nathI je pramANe huM mRSA boluM tyArapachI tenA vyaMjano=zabdo sahasA te satya vinirgata thayA A bhAvathI mRSAvAda che dravyathI nathI. (3) dravyathI paNa che ane bhAvathI paNa mRSAvAda che je pramANe mRSAvAda pariNata koIka puruSa te ja mRSAvAdane bole. cotho bhAMgo zUnya che." 4 'tti'='kRti' zabda uddharaNanA kathananI samAptisUcaka che. te vaLI ukta lakSaNa asatyabhASA daza prakAranI che. te A pramANe krodhathI, ahIM=gAthAmAM saptamI paMcamI arthamAM che ane te rIte=saptamI paMcamI arthamAM che te rIte, krodhathI niHsRta=nirgata, bhASA asatya che ityAdi vyAkhyAna karavuM, athavA=saptamI paMcamI arthamAM na gaNo ane saptamI arthe ja grahaNa karavA karavAmAM Ave to, nizrA thaI che Ave te nizrita, krodhamAM nizrita evI bhASA te krodhanizrita che e pramANe yathAzruta ja=gAthAmAM je pramANe saptamI saMbhaLAya che e pramANe ja, krodhamAM bolAyelI bhASA mRSAbhASA che ema artha karavo. zeSa bhAga spaSTa che. / / 38-395 bhAvArtha - - je vastu jevI na hoya te svarUpe kahevuM te atasmin evI te vastumAM tadvacanarUpa che mATe mRSAbhASA che. A prakAre asatyabhASAnuM lakSaNa ka2vAthI prazna thAya ke caritaupamAdi satyabhASAo che temAM paNa asatyabhASAnuM lakSaNa jaze; kema ke caritaupamAmAM saMpUrNa te vastu tevI nathI jema candramukhI kahevAthI saMpUrNa svarUpa tenA mukhamAM prApta thatuM nathI tethI candra sarakhuM mukha nathI evA atasminmAM candramukhIno prayoga thayelo hovAthI asatyabhASAnuM lakSaNa caritaupamAdimAM ativyApta thaze. tenuM nivAraNa karatAM graMthakArazrI kahe che. yathArtha tAtparyanA virahathI asmimAM tadUcana mRSAvAda che. jema ghaTane paTa kahevAmAM Ave tyAre te ghaTamAM paTano viparIta bodha thAya che mATe asatyarUpa che. jyAre candramukhI kahevAthI kahenAranuM je tAtparya che te tAtparyapUrvaka te vacana che mATe tyAM mRSAvAdanuM lakSaNa jaze nahi. ghaTane paTa kahevAmAM yathArtha tAtparyanA virahavALuM te vacana hovAne kAraNe te asatyabhASA che. A
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-2 | gAthA-38-39 asatyabhASAnuM lakSaNa uccAraNa karAyelI dravyabhASAne AzrayIne che tethI je vastu jevI na hoya te vastune te svarUpe kahenAranuM vacana asatyabhASArUpa che tevo artha prApta thAya. have paribhASAnAM aMgothI asatyabhASAnuM anya prakAre lakSaNa kare che - je virAdhaka bhASA hoya te asatyabhASA che arthAt je bhASA bolavAthI karmabaMdhanI prApti thAya tevI virAdhikI bhASA asatyabhASA che. A asatyabhASAnuM lakSaNAntara che. vaLI A virAdhikabhASA kyAreka sabhUta padArthanA pratiSedharUpa hovAthI asatyarUpa che. sadbhUtapratiSedhatvAdimAM Adi padathI prApta aguptinA pariNAmathI bolAyelI hovAne kAraNe asatyabhASA che tethI e prApta thAya ke jinavacanathI bhAvita thaIne saMvegapUrvaka bolAyelI yathArtha bhASA satyabhASA che. je bhASA bolatI vakhate saMvegano pariNAma nathI te bhASA kaSAyathI AviSTa hovAne kAraNe karmabaMdhanuM kAraNa hovAthI asatyabhASAnA phaLanI janaka skUlathI satyabhASA paNa hoya topaNa te virAdhaka bhASA paramArthathI asatyabhASA ja che, mATe te bhASAmAM virAdhakatvarUpa lakSaNanI anupatti nathI. tyAM=asatyabhASAnA viSayamAM dravyAdi cArabhaMgo jANavA. te A pramANe - asatyabhASAnA bhedo : - (1) dravyaasatyabhASA : koIka asatyabhASA dravyaviSayaka hoya che ane te sarvadravyomAM saMbhave che. jema ghaTane paTa kahevAmAM Ave to te dravyaviSayaka asatyabhASA bane che, AthI ja anAbhogathI paNa dravyathI asatyabhASAnI prApti na thAya tad arthe dUravartI jatI gAyane joIne susAdhu mArgano nirdeza karavAnI AvazyakatA jaNAya tyAre pelI gAya jAya che tema kahevAne badale gojAtIya jAya che tema kahe che; kema ke dUrathI gAya ane baLadanA bhedano spaSTa nirNaya nahi hovAthI baLadamAM gAyano prayoga thAya to asatyabhASA bolavAno prasaMga Ave ane anAbhogathI paNa asatya kahevAno prasaMga na Ave tenA parivAra arthe sAdhu te prakAranI vizeSabhASAno prayoga kare che. (2) kSetraasatyabhASA : vaLI kSetrane AzrayIne asatyabhASA lokanA ane alokanA svarUpanA viSayamAM viparIta prarUpaNAthI thAya che. AthI ja kSetranA viSayamAM loka ane alokaviSayaka asatyabhASA che ema pakhrIsUtramAM kahevAyuM (3) kAlaasatyabhASA : kALathI divasanA ke rAtrinA viSayamAM athavA porisI AdinA viSayamAM viparIta bolavAthI kALane AzrayIne asatyabhASAno prayoga thAya che.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 / stabaka-2 | gAthA-38-39, 40 (4) bhAvaasatyabhASA : bhAvathI krodhAdi cAra kaSAyo ane hAsyAdi nava nokaSAyone vaza thaIne je bhASA bolAya che te bhASA satya hoya ke asatya hoya topaNa karmabaMdhanuM kAraNa hovAthI asatyabhASA che, AthI ja sAdhu jyAre guptinA pariNAmamAM nathI tyAre krodhAdi koI kaSAya ke nokaSAya Adino upayoga pravarte che, tethI te vakhate bolAyelI bhASA asatyabhASA bane che; kema ke kaSAyothI saMvalita vacanaprayogano upayoga kliSTa karmabaMdhanuM kAraNa bane che. je sAdhu guptinA pariNAmavALA che teno upayoga vItarAganA vacanathI bhAvita thaIne pravartato hovAthI anAbhoga AdithI kyAreka dravyAdinA viSayamAM viparIta kathana thAya topaNa jinavacanAnusAra svaparanA kalyANanA AzayathI saMvalita guptinA pariNAmapUrvaka vacanaprayoga hovAthI te bhASA satyabhASA bane che. vaLI ahIM dravyanA ane bhAvanA saMyogane AzrayIne bhASAnI caturbhagInI prApti thAya che tyAM dravyazabdathI bAhya uccAraNarUpa zabdonuM grahaNa che ane bhAvazabdathI guptinA ane aguptinA pariNAmanuM grahaNa che, tethI dravyathI mRSAvAdanI bhASA hoya ane bhAvathI mRSAvAdanI bhASA na hoya te sthAnamAM guptipUrvaka bolAyelI anAbhogathI ke sakAraNathI mRSAbhASA che te mRSAbhASA dravyathI mRSAbhASA che, jyAre bhAvathI guptino adhyavasAya hovAthI kaSAyanA unmelanane anukULa adhyavasAyathI saMvalita te vacanaprayoga che, mATe bhAvathI mRSAbhASA nathI. vaLI koI bhAvathI mRSAvAda bole ane dravyathI mRSAvAda bolato na hoya tyAre guptinA pariNAmapUrvaka satyabhASA bolavAno adhyavasAya nathI paraMtu anAbhoga AdithI satyabhASA bolAI jAya tyAre prarUpaNAnI apekSAe dravyathI satyabhASA hoya topaNa bhAvathI te mRSAbhASA bane che. je bhASAmAM guptino pariNAma nathI ane viparIta kathana paNa che te bhASA dravyathI paNa mRSAvAdarUpa che ane bhAvathI paNa mRSAvAdarUpa che. vaLI cotho bhAMgo prApta thato nathI tethI asatyabhASAne AzrayIne dravya ane bhAvanA saMyogathI sarva asatyabhASAno saMgraha thAya che paraMtu dravyathI bolato na hoya ane bolavAno bhAva paNa na hoya tevI asatyabhASAnI prApti nathI. vaLI te asatyabhASA daza prakAranI che. krodhathI nizrita athavA krodhamAM nizrA karAyelI bhASA te krodhaniHsRtabhASA che ane tenA daza bhedo graMthakArazrI svayaM AgaLamAM batAve che. ll38-39nA avataraNikA - atra pUrvaM krodhaniHsRtAmeva nirUpayati - avataraNikArya : ahIM=bhAvamRSAvAdanA bhedamAM, prathama krodhaniHsRtA ja krodhaniHsRtamRSAbhASAnuM ja, nirUpaNa kare che -
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAdhArahasya ra nAga-2|sva -/gAthA-40 gAthA: sA kohaNissiyA khalu kohAviTTho kahei jaM bhAsaM / jaha Na tumaM mama putto ahavA savvaM pi tabbayaNaM / / 40 / / chAyA: sA krodhanizri(niHsR)tA khalu krodhAviSTaH kathayati yAM bhASAm / yathA na tvaM mama putro'thavA sarvamapi tadvacanam / / 40 / / manvayArtha : kohAviTTho=IpAviSTa puruSa, jaM bhAsaM mApAne, kahei cha, sA=d, khalu 4252, kohaNissiyA= dhaniHsRtabhASA che. jaha-he pramANe, tuma mama putto Na-tuM bhArI putra nathI ahavA-athavA savvaM pi tabbayaNaMsa 5 tanuM vayodhAviSTa puruSa yana, dhaniHsRtamRSAmASA cha ma savyaya cha. // 40 // gAthArtha : krodhAviSTa puruSa je bhASAne kahe che te kharekhara krodhaniHsRtabhASA che. je pramANe tuM mAro putra nathI athavA sarva paNa tenuM vacana=krodhAviSTa puruSanuM vacana, krodhaniHsRtamRSAbhASA che ema manvaya che. ||4 TI : sA krodhaniHsRtA khalu yAM bhASAM krodhAviSTaH kathayati yathA na tvaM mama putra iti, idaM hi kupitasya pituH putraM prati vacanam, athavA sarvamapi tasya-krodhAviSTasya vacanam / nanvidamayuktaM krodhAviSTasyA'pi gAM gAmeva vadato'satyatvA'bhAvAditi cet ? na, krodhAkulacittatvena tasya gavi (granthAgraM-600 zloka) gavAbhidhAnasyA'pyapramANatvAditi sampradAyaH / / idantu dhyeyam - tatra sammugdhavyavahAropayikasatyatve'pi phalaupayikaM na satyatvam, saMkliSTAcaraNasya niSphalatvAditi // 40 / / TImArtha : sA ..... niSphalatvAditi / / te 352 dhaniHsRta bhASA cha / dhAviSTa puruSa 44 cha ? pramANe tuM mAro putra nathI. A kupita evA pitAnuM putra pratye vacana che athavA sarva paNa tenuM= krodhAviSTa puruSanuM, vacana krodhaniHsRta asatyabhASA che ema avaya che. 'nanu'thI pUrvapakSI shN| 2 cha -
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-2 | gAthA-40, 41 A paNa ayukta che; kema ke krodhAviSTa puruSanuM paNa gAyane gAya ja bolanArAnA vacanamAM asatyatvano abhAva che. tene graMthakArazrI kahe che - ema na kahevuM; kema ke krodhAkuLacittapaNuM hovAne kAraNe tenuM gAyamAM gAyatA abhidhAnanuM paNa apramANapaNuM che e pramANe saMpradAya che. vaLI A jANavuM tyAM-krodhAviSTa puruSanI satyabhASAmAM, saMmugdha vyavahAranA pavikasatyapaNAmAM paNa phaLaopathikasatyapaNuM nathI phaLane upayogI satyapaNuM nathI; kema ke saMkliSTa AcaraNanuM krodhanA AvazethI saMkliSTa evA vacanaprayoga rUpa AcaraNanuM, niSphaLapaNuM che=satyabhASAjavya nirjarArUpa phaLanuM ajanakapaNuM che. ti' zabda "rudrA dhyeya'nA kathananI samApti mATe che. II40 bhAvArtha(1) krodhaniHsRta asatyabhASA : koI pitA kupita thaIne putrane kahe ke "tuM mAro putra nathI' te sthAnamAM skUla vyavahArathI te teno putra hovA chatAM krodhathI bolAyeluM te vacana hovAthI krodhajanya karmabaMdhanA phaLamAM paryavasAna pAme che; kema ke bolanAranA haiyAmAM vartato krodha te vacanaprayoga dvArA vardhamAna thAya che, tethI te vacanaprayoga dvArA jIvane vizeSa karmabaMdha thAya che tethI satyabhASAnanya guptinI vRddhi ane nirjarAphaLanI prApti krodhathI yukta bhASAthI thatI nathI, mATe krodhAviSTa puruSanI anya koI satyabhASA paNa mRSAbhASA che AthI saheja paNa aruci, dveSa, IrSyA AdithI bolAyelAM satyavacano paNa sAdhunI guptine malina karIne karmabaMdhanI prAptinuM kAraNa bane che. vaLI, kaSAyane vaza asatya bole tyAre te kaSAyano pariNAma adhika tIvra bane che ane kaSAyane vaza satya paNa bolato hoya topaNa jeTalI kaSAyanI saMkliSTatA teTalA aMzamAM karmabaMdhanI prApti che, tethI kaSAyane vaza sAdhu satya paNa vacana kahe to te vakhate satyabhASAjanya nirjarAnI prApti thatI nathI. I40mAM avataraNikA : nanu kupitasya ghuNAkSaranyAyenA'pi satyabhASaNenA'prazastakrodhavazAt kliSTakarma badhnato'pi satyabhASApratyayaM zubhaM karma kimiti na badhyata iti mugdhAzaGkAyAmAha - avataraNikArya : na'thI zaMkA kare che - kupita puruSa ghaNAkSaratyAyathI paNa satyabhASaNa dvArA aprazasta krodhanA vazane kAraNe kliSTa karmane bAMdhato paNa satyabhASA nimittaka zubha karma kema nathI bAMdhato ? e prakAranI mugdhanI AzaMkAmAM kahe che -
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahastha prakaraNa bhAga-2 / stabaka- 2 / gAthA-41 gAthA : ThiirasabandhakarANaM haMdi kasAyANa ceva aNurUvaM / payaDippaesakammaM jogA bajjhati Na virUpaM / / 41 / / chAyA : sthitirasabandhakarANAM handi kaSAyANAmevAnurUpam / prakRtipradezakarma yogA badhnanti na virUpam / / 41 / / anvayArca - iMddhi kharekhara, phirasevanyarAkhai=sthiti-rasabaMdhane karanArA evA, vasAvAna=kaSAyone, purUva jevaanurUpa ja, pathiIi=prakRti ane pradezarUpa karma, gopaIEyogo, vati bAMdhe che. varSa =virUpa bAMdhatA nathI. I4nA gAthArtha : kharekhara sthitibaMdha ane rasabaMdhane karanArA evA kaSAyone anurUpa ja prakRti ane pradezarUpa karmane yogo bAMdhe che, virUpa bAMdhatA nathI ll415 TIkA - handItyupadarzane, yogAH sthitirasabandhakarANAM kaSAyANAmanurUpameva prakRtipradezakarma badhnanti na virUpam evaM ca vyavahArataH satyAyA api kasyAzcidbhASAyAH kliSTakarmabandhasAmagrIbhUtakaSAyAdyantargatAyA na svAtantryeNa zubhakarmabandhahetutvena phalavattvaM tathA ca krodhAbhibhUtasya sarvA'pi bhASA'satyaiveti sthitam / / 41 / / TIkArya : hItyuparzane ..... sthitam 'tri' zabda upadarzanamAM che zrotAne sanmukhabhAva karIne vastuno nirdeza karAvavA arthe che. yogo-mana, vacana kAyAnA vyApAro, sthiti ane rasabaMdhane karanArA evA kaSAyone anurUpa ja prakRti ane pradezarUpa karma bAMdhe che. virUpatrakaSAyothI anya prakAre, karma bAMdhatA nathI ane e rIte kaSAyone anurUpa ja karmabaMdha thAya che e rIte ja, kliSTa karmabaMdharUpa sAmagrIbhUta kaSAya Adi aMtargata evI koIka vyavahArathI satya paNa bhASAnuM svataMtrapaNAthI zubhakarma baMdhanA hetupaNArUpe phaLavatva nathI ane te rIte=kaSAyayukta satya paNa bhASA zubhakarmabaMdhano hetu nathI te rIte, krodhathI abhibhUta jIvanI sarva paNa bhASA=satya ke asatya sarva paNa bhASA, asatya ja che e pramANe sthita che. II41II.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | tabaka-2 / gAthA-41, 42 bhAvArtha :krodhaniHsRtabhASA vyavahArathI satya hovA chatAM paramArthathI asatyabhASA hovAnuM kAraNa : yoganI mAtrAthI karmanA grahaNarUpa karmabaMdha hovA chatAM karmonI sthiti ane karmonA rasabaMdhanuM kAraNa kaSAyo ja che, ethI je prakArano kaSAya vartato hoya tene anurUpa ja yogothI prakRti ane pradezarUpa karmano baMdha thAya che paraMtu kaSAya karatAM anya prakAre yoga anusAra karmabaMdha thato nathI, AthI koI puruSa ghuNAkSaranyAyathI ke satya bolavAnA pakSapAtapUrvaka paNa satyabhASA bole che tyAre, te vyavahArathI padArthanA yathArtha svarUpane kahenAra hovAthI satyabhASA che topaNa, krodhathI abhibhUta thayelA puruSanI te bhASAthI tenA kaSAyane anurUpa ja azubha prakRtio, azubha rasa ane azubha sthitivALAM karmo baMdhAya che paraMtu te kaSAya sahavartI satya bolavAno vacanano prayoga svataMtrathI zubhakarmabaMdhano hetu banato nathI. paraMtu kaSAyanA pariNAmathI yukta te satyavacanano prayoga hoya topaNa azubha karmabaMdha ja thAya che. kevala akaSAyanA pariNAmarUpa guptinA pariNAmathI bolAyela satyavacana zubhakarmanA baMdhamAM hetu bane che, mATe krodhAviSTa vyakti ghuNAkSaranyAyathI satyabhASA bolato hoya ke skUla vyavahArathI satyabhASA bolavAno AgrahI hoya tethI satyabhASA bolato hoya topaNa, karmabaMdhanA kAraNabhUta saMklezanA varjananA abhiprAyavALo pariNAma nahi hovAthI tenI bolAyelI te satyabhASA paNa paramArthathI asatya ja che; kema ke asatyabhASAnA kAryarUpa karmabaMdhanI prApti karAve che. 41 avataraNikA : na tAvadasyAH zubhaphalAhetutvameva pratyutA'zubhaphalajanakatvamapItyAha - avataraNikArya : vaLI AnuM ghuNAkSara vyAyathI paNa bolAyelI satyabhASAnuM, zubhaphaLa ahetupaNuM ja nathI paraMtu azubhaphaLajavakatva paNa che ene kahe che - gAthA : duTThayarA vA saccA kohAviTThANa jeNa sappasarA / micchAbhiNivesakae, jIvANa haMdi sA hoi / / 42 / / chAyA : duSTatarA vA satyA krodhAviSTAnAM yena saprasarA / mithyAbhinivezakRte jIvAnAM handi sA bhavati / / 42 / /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-2 | gAthA-42 anvayArtha : vA=athavA, viThThA =krodhAviSTa jIvonI, sakhyA=satyabhASA, tuvarAduSTatara che=asatyabhASA bolanArA karatAM paNa adhika duSTa che. nepA=je kAraNathI, sasara=prasaraNayukta, sa==satyabhASA, micchAminivesarva=mithyA abhiniveza mATe, nIvALA jIvone, hoDuM thAya che. 4rA 'ndri' upapradarzanamAM che. gAthArtha : athavA krodhAviSTa jIvonI satyabhASA duSTatara che-asatyabhASA bolanArA karatAM paNa adhika duSTa che. je kAraNathI prasaraNayukta te satyabhASA, mithyA abhiniveza mATe jIvone thAya che. Il4rA. TIkA : krodhAviSTAnAM vA=athavA, duSTatarA satyA atizayitA duSTA-duSTatarA, kutaH ? ityAha - handItyupadarzane yena kAraNe saprasarA-prasaraNayuktA sA=satyA bhASA jIvAnAM mithyAbhinivezakRte bhavati, kliSTAzayAnAM satyabhASaNaM 'samyagidaM mayoktaM' iti durbhASitAnumodanaM janayan mahAkarmabandhaheturiti paramArthato'satyamityartha iti kimativistareNa ? / / 42 / / TIkArya : zovijhAnAM ....... vittivistare ? athavA krodhAviSTa jIvonI duSTatara satyabhASA che atizaya duSTa che asatyabhASA karatAM paNa atizaya duSTa che. kema atizaya duSTa che ? tethI kahe che - gAthAmAM 'tri' zabda upadarzanamAM che. je kAraNathI saprasaravALI=prasaraNayukta evI, te satyabhASA, jIvonA mithyAbhiniveza mATe thAya che. kliSTa AzayavALA jIvonuM satyabhASaNa 'samyapha A mArA vaDe kahevAyuM che.' e pramANe dubhASitanA anumodana karatuM mahAkarmabandhano hetu che ethI paramArthathI asatya che e prakArano artha che ethI adhika vistArathI saryuM. In4rA bhAvArtha :bhadrakaprakRti jIvonA krodhaniHsRta asatya karatAM mithyAbhiniviSTa jIvonuM krodhaniHsRta satya duSTatara: asatyabhASA bolanArA keTalAka jIvo prakRtibhadraka hoya che tethI pote krodhAdi vaza asatya bole che tema jANe che, tethI temanI asatyanI pravRtti krodhathI abhibhUta hovAne kAraNe karmabaMdhanuM ja kAraNa che topaNa potAnA asatyabhASAnA anumodanano pariNAma nathI tethI teonI asatyabhASA duSTatara nathI. jeo
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2/ stabaka-2 / gAthA-42, 43 krodhanA vaza satyabhASA bole che teone mithyA abhiniveza hoya che ke huM satyabhASA boluM chuM; kema ke krodhanA vaza bolAyelI te bhASA paramArthathI asatya hovA chatAM mArA vaDe A samyaka kahevAyuM che e prakAranA krodhayukta satya evA durbhASita vacanamAM anumodanano pariNAma vidyamAna hovAthI sAmAnyathI bolAtI asatyabhASA karatAM paNa mahAkarmabaMdhanA heturUpa te sthUlathI satyabhASA che, paramArthathI to kliSTakarmabaMdhanuM kAraNa hovAthI asatya ja che. je sAdhune vAgRptithI ane bhASAsamitithI bolAyelI satyabhASA kevA svarUpavALI hoya che teno paramArthathI bodha nathI tethI saMvegathI yukta ane svaparanA kalyANanuM kAraNa bane tevI potAnI satyabhASA nahi hovA chatAM sthUlathI potAnI bolAyelI bhASA satya che tema nirNaya karIne sAdhvAcAranI maryAdAthI viruddha evuM durbhASita potAnuM vacana hovA chatAM "mArA vaDe samyapha kahevAyuM che" e prakAranI anumodanAne karatAM te sAdhu mahAkarmabaMdhane prApta kare che. vivekasaMpanna zrAvaka paNa sthUlathI asatyano virAma karIne sUkSma asatyanA virAmavALI bhASA susAdhunI kevI hoya, teno paramArtha jANanArA hovAthI pote je sthUla asatyanA virAmapUrvaka je satyabhASA bole che te satyabhASAkAlIna vartatA potAnA krodhAdi bhAvone ke aruci AdinA bhAvone jANIne potAnI te bhASA durbhASita che tevuM jANatA hovAne kAraNe tenI anumodanA karatA nathI paraMtu krodhAdivaza je kAMI satyabhASA bole che athavA asatyabhASA bole che te paNa bhASAmAM krodhAdinA parivArano saMkalpa hovAthI mahAkarmabaMdhano hetu te bhASA thatI nathI ane kvacit saMyogavaza vivekI zrAvaka asatyabhASA bole topaNa te durbhASitanI niMdA Adino pariNAma hovAthI te bhASA duSTatara banatI nathI jyAre mithyAbhinivezapUrvaka bolanArAnI . satyabhASA paNa duSTatara che. II4zA avataraNikA: uktA krodhaniHsRtA / atha mAnaniHsRtAmAha - avataraNikArya :krodhaniHsRtabhASA kahevAI. have mAnathI niHsRta mAnathI bolAyelI, asatyabhASAne kahe che - gAthA : sA mANaNissiyA khalu, mANAviTTho kahei jaM bhAsaM / jaha bahudhaNavaMto'haM ahavA savvaM pi tavvayaNaM / / 43 / / chAyA : sA mAnanizri(niHsR)tA khalu mAnAviSTaH kathayati yAM bhASAm / yathA bahudhanavAnahaM athavA sarvamapi tadvacanam / / 43 / /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-2 | gAthA-43 anvayArthaH mAivido mAnathI AviSTa jIva, naM bhA=je bhASAne, de kahe che, sA=, grekharekhara, mAiislI=mAnaniHsRtabhASA che, nadaM=je pramANe, vahuvaMtoDaE=bahudhanavALo chuM alpadhanavALo paNa mAnathI kahe ke huM bahudhanavALo chuM karavA athavA, saa pi tadvayaoi=sarva paNa tenuM vacana=mAtathI bolAyeluM sarva paNa tenuM vacana, mAnanizrita asatyabhASA che, ema atraya che. In43 gAthArtha : mAnathI AviSTa jIva je bhASAne kahe che te kharekhara mAnaniHsRtabhASA che je pramANe bahudhanavALo huM chuM aNdhanavALo paNa mAnathI kahe ke huM bahudhanavALo chuM athavA sarva paNa tenuM vacana=mAnathI bolAyeluM sarva paNa tenuM vacana, mAnanizrita asatyabhASA che. ll43 TIkA : spaSTA / navaraM yathA bahudhanavAnahamiti vacanamalpadhanasyA'pi mAninaH kvacitkenacitpRSTasyetyavadheyam / zeSaM prAgvat 2 / / 43 / / TIkArya : aSTA ..... pravat 2 | gAthA spaSTa che. phakta je pramANe - bahudhalavALo huM chuM te alpadhanavALA paNa mAnInuM vacana kyAreka koIkanA vaDe puchAyelAnuM jANavuM. zeSa aMza=gAthAmAM batAvela sarva paNa tenuM vacana e rUpa zeSa aMza, pUrvanI jema jANavuM mArAviSTa puruSanI satyabhASA duSTatara che e pramANe krodhanI jema jANavuM. 43 bhAvArtha :(2) mAnaniHsRta asatyabhASA : mAnane vaza je kAMI bhASA bolAya te mAnaniHsRta bhASA kahevAya. mAnane vaza koIka asatyabhASA bole te vyavahArathI paNa asatya che. jema alpadhanavALo mAnane vaza koIkane kahe ke huM ghaNA dhanavALo chuM. vaLI AtmakalyANanuM kAraNa nahi hovAthI ane karmabaMdhanuM kAraNa hovAthI paramArthathI paNa asatya che. vaLI mAnane vaza kvacit satyabhASA bole topaNa paramArthathI te asatyabhASA che, AthI ja ArAdhaka sAdhu kvacit mAnane vaza thaIne potAnI vidvattA batAvavAnA pariNAmathI nipuNatApUrvaka jinavacananuM yathArtha kathana karatA hoya topaNa te bhASA asatyabhASA che, tethI karmabaMdhanuM ja kAraNa che, chatAM anAbhogathI ke sahasAtkArathI tevo pariNAma thayo hoya ane sUkSmabodhane kAraNe potAnI te skUlanA che tevuM jANIne niMdA gaha karatA hoya to te pariNAmanA anumodananI prApti thatI nathI tethI abhinivezanI prApti thAya
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-2 | gAthA-43, 44 nahi paraMtu pote mAnane vaza potAnI nipuNatA batAvavAnA pariNAmathI bole che tenI upasthiti thAya nahi ane meM to jinavacananuM ja samyak nirUpaNa karyuM che evo pariNAma thAya to potAnA durbhASitanuM anumodana thavAthI karmabaMdhanA kAraNIbhUta pariNAmamAM satyapaNAno mithyAbhiniveza prApta thAya tethI mahAkarmabaMdhanI prApti thAya. II43|| avataraNikA : uktA mAnaniHsRtA / atha mAyAniH sRtAmAha avataraNikArya : mAnaniHsRtabhASA kahevAI. have mAyAniHsRta kahevAya che gAthA : chAyA : - mAyAi NissiyA sA, mAyAviTTho kahei jaM bhAsaM / jaha eso deviMdo ahavA savvaM pi tavvayaNaM / / 44 / / mAyayA nizri (niHsRtA khalu sA mAyAviSTaH kathayati yAM bhASAm / yathaiSa devendro'thavA sarvamapi tadvacanam / / 44 / anvayArtha: mAyAvii=mAyAviSTa, naM mAtaM=je bhASAne, he=kahe che, sA=te, mAyAr3a iisavA=mAyAniHsRta asatyabhASA che, na=je pramANe, Dyo vaividdo=A devendra che, annavA=athavA, sarvAM pi tantrayaLaM=sarva paNa tenuM vacana=mAyAviSTanuM sarva paNa vacana asatyabhASA che. / / 44 / / gAthArtha H mAyAviSTa je bhASAne kahe che te mAyAniHsRta asatyabhASA che. je pramANe A devendra che athavA sarva paNa tenuM vacana=mAyAviSTanuM sarva paNa vacana, asatyabhASA che. / / 44 / / TIkA H spaSTA / navaraM yathA- 'eSa devendra' iti aindrajAlikasyA'vAstavazakrapradarzakasya mAyAvacanam / zeSa pravat rU 5544 / / TIkArtha H spaSTA pravat rU / / gAthA spaSTa che. phakta je pramANe A devendra che e prakAranuM avAstava
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-2 | gAthA44, 45 15 zakranA pradarzaka evA IndrajAlikanuM mAyA vacana asatyabhASA che. zeSa pUrvanI jema=sarva paNa tenuM vacana asatya che ema gAthA-42nI jema jANavuM. li44nA bhAvArtha :(3) mAyAniHsRta asatyabhASA : jema koI indrajAlika kahe ke huM sAkSAt indrane upasthita karI zakuM chuM tema kahIne A devendra che ema kahe tyAre vAstavika devendra nathI chatAM lokone ThagavA mATe mAyAthI kahe che te vacana mAyAnizrita asatyavacana che athavA mAyApariNativALA sAdhunAM sarva vacano mAyAnizrita hovAthI asatya vacana che. jema zAstranA koI padArthamAM potAne spaSTa nirNaya na hoya chatAM svamati anusAra artho karIne lokone te artho kahe tyAre te vacano anyathA hovAne kAraNe mAyAnizrita mRSA vacano che. kvacit mAyA pariNAmane kAraNe satyavacana bole topaNa te mAyAnizrita temanuM vacana asatyavacana che. AthI ja susAdhu paNa mAyApariNAmathI jyAre tenuM koI satyavacana kahe topaNa karmabaMdhanuM kAraNa hovAthI te vacana mRSA ja bane che. kvacit te pariNAmane kAraNe AkarSa dvArA guNasthAnakathI paNa pAta pAme che. jema mallinAtha bhagavAne pUrvabhavamAM mAyA karIne strIveda bAMdhyuM. tyAre kSaNabharanA pramAdane kAraNe mithyAtvanI prApti paNa thaI. mATe mAyAnizrita satya ke asatya sarvavacana mRSA vacana ja che. I44nA avataraNikA - uktA mAyAniHsRtA / atha lobhaniHsRtAmAha - avataraNitArtha - mAyAniHsRtabhASA kahevAI. have lobhaniHsRtabhASAne kahe che - gAthA : sA lobhaNissiyA khalu lobhAviTTho kahei jaM bhAsaM / jaha puNNamiNaM mANaM ahavA savvaM pi tavvayaNaM / / 45 / / chAyA : sA lobhaniHsRtA khalu lobhAviSTaH kathayati yAM bhASAm / yathA pUrNamidaM mAnaM athavA sarvamapi tadvacanam / / 45 / / anvayArtha: tamaviTTo lobhAviSTa puruSa, i mAsaM=je bhASAne, der3a kahe che, vastu kharekhara, sA nomasiyA te lobhaniHsRtabhASA che, je pramANe, puofmavi mari=pUrNa A pramANa che, davA=athavA, savva pi tavyathav=sarva paNa tenuM vacana lobhAviSTa puruSanuM sarva paNa vacana, asatyabhASA che. 4pA.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-2 | gAthA-45, 46 gAthArtha - lobhAviSTa puruSa je bhASAne kahe che kharekhara te lobhaniHsRtabhASA che je pramANe pUrNa A pramANa che athavA sarva paNa tenuM vacana lobhAviSTa puruSanuM sarva paNa vacana asatyabhASA che. 4pA TIkA : spaSTA / navaraM pUrNamidaM mAnamiti kUTatulAdau grAhakaM prati lubdhasya vaNijo vacanaM zeSaM prAgvat 4 T46TI TIkArya : aSTA..kAvat 4 | TIkA spaSTa che. kevala A pUrNa mAna che e pramANe kUTatulAdimAM grAhaka pratye lubdha evA vANiyAnuM vacana lobhane vaza evA vANiyAnuM vacana, asatyabhASA che. zeSa pUrvanI jema=sarva paNa tenuM vacana asatya che ema gAthA-4ranI jema, jANavuM. 4pA bhAvArtha :(4) lobhaniHsRta asatyabhASA : koI susAdhu hoya Ama chatAM pramAdane vaza parSadAno lobha thAya, ziSyano lobha thAya ke anya koI suMdara vastu pratye lobha thAya ane tene vaza satyavacana bole topaNa lobhanA pariNAmane anukULa karmabaMdhanuM kAraNa hovAthI te lobhaniHsRta asatyavacana che, AthI ja koI sAdhu saMvegapUrvaka guNasthAnakanI vRddhimAM upayukta thaIne svaparanA kalyANanuM kAraNa bane tevuM ucita vacana bole to ja te satyavacana bane anyathA je vacana bolatI vakhate je prakArano parSadAdinA lobhakaSAyano upayoga pravartato hoya te kaSAyane anurUpa te vacanaprayoga karmabaMdhanuM kAraNa hovAthI satya paNa hoya athavA asatya paNa hoya paraMtu paramArthathI to te asatyavacana ja che. bhAjapA avataraNikA : uktA lobhaniHsRtA / atha premaniHsRtAmAha - avatAraNikArca - lobhaniHsRtabhASA kahevAI. have premaniHsRtabhASAne kahe che - gAthA : sA pemmaNissiyA khalu pemmAviTTho kahei jaM bhAsaM / jaha tujja ahaM dAso ahavA savvaM pi tavvayaNaM / / 46 / /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-2 | gAthA-46, 47 chAyA : sA premaniHsRtA khalu premAviSTaH kathayati yAM bhASAm / yathA tavAhaM dAso'thavA sarvamapi tadvacanam / / 46 / / anvayArtha :mAvi=premathI AviSTa puruSa naM mAsaM =je bhASA bole che, sakate hanu=kharekhara, pesiyApremaniHsRta asatyabhASA che. nada=jema, gadaM tukta lAso huM tAro dAsa chuM, havA athavA, saa pi tavyamAM sarva paNa tenuM vacana=premaniHsRtabhASA bolanAranuM vacana, asatyabhASA che. I46 gAthArtha : premathI AviSTa puruSa je bhASA bole che te kharekhara premaniHsRta asatyabhASA che. jema huM tAro dAsa chuM athavA sarva paNa tenuM vacana=premaniHsRtabhASA bolanAranuM vacana, asatyabhASA che. II4cho. TIkA - spaSTA / navaraM 'tavAhaM dAsa' iti snehAkulasya priyatamasya priyatamA prati vacanaM, prema ca tIvrataramohodayajanitaH pariNAmavizeSa iti dhyeyam / zeSaM spaSTam 5 / / 46 / / TIkArya : dA.... aSTam ba II gAthA spaSTa che. phakta tAro huM dAsa chuM e pramANe snehathI AkuLa priyatama puruSanuM priyatamA patnI pratye vacana che je asatyabhASArUpa che ane prema tIvratara mohanA udayathI janita pariNAmavizeSa che e pramANe jANavuM. zeSa spaSTa che. II46 bhAvArtha :(5) premaniHsRta asatyabhASA : koI sAdhu bhAvathI saMyamanA pariNAmavALA hoya tethI guptithI gupta thaIne bhASAsamitinI maryAdAthI saMyamanI vRddhinA prayojanathI saMvegapUrvaka bolatA hoya chatAM koka nimittane pAmIne koIka ziSyAdi pratye snehano pariNAma thAya ane snehathI AkuLa thaIne kaMIka satyavacana paNa kahe ke kyAreka asatyavacana paNa kahe te sarva vacana premaniHsRtabhASA thavAthI asatyabhASArUpa bane che. te prema kAmarAga AdirUpa hoya to tIvra mahodayajanita jIvano pariNAma vizeSa che. javA avataraNikA : uktA premaniHsRtA / atha dveSaniHsRtAmAha -
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | tabaka-2 | gAthA-47 avataraNikArya :premaniHsRtabhASA kahevAI. have ASaniHsRtabhASAne kahe che - gAthA : sA dosaNissiyA khalu dosAviTTho kahei jaM bhAsaM / jaha na jiNo kayakicco, ahavA savvaM pi tavvayaNaM / / 47 / / chAyA : sA dveSaniHsRtA khalu dveSAviSTaH kathayati yAM bhASAm / yathA na jinaH kRtakRtyo'thavA sarvamapi tadvacanam / / 47 / / anvayArtha: rosAvi =SathI AviSTa puruSa, 6 mAsaM je bhASA, de kahe che, sakate, ug=kharekhara, rojisi= DhaSaniHsRta asatyabhASA che. nahe=je pramANe, niro Dyio rajita kRtakRtya nathI, sadavI=athavA, saa fpa tatra sarva paNa tenuM vacana=DheSAviSTa puruSanuM vacana, mRSAbhASA che. In47 gAthArtha : dveSathI AviSTa puruSa je bhASA kahe che te kharekhara dveSaniHsRta asatyabhASA che. je pramANe jina kRtakRtya nathI athavA sarva paNa tenuM vacana dveSAviSTa puruSanuM vacana, mRSAbhASA che. ll47ll TIkA : spaSTA / navaraM 'na jinaH kRtakRtya' ityabhiniviSTapAkhaNDikasya 'indrajAlakalpayA vidyayA'tizayenaiva vA'yamaizvaryaM darzayati na tu karmakSayeNa kRtArtho'yam' iti bhagavadguNamatsariNo vacanam, dveSazcAtra mAtsaryaM, krodhastu tadatirikto'prItipariNAma iti bhedaH / zeSaM prAgvat 6 / / 47 / / TIkArya : aSTA ... prA"vat 6 / TIkA spaSTa che. phakta jita kRtakRtya nathI e prakAre abhitiviSTa pAkhaMDInuM vacana=IndrajALakalpa vidyA vaDe athavA atizayathI ja A aizvaryane batAve che paraMtu karmakSayathI A kRtArtha nathI e prakAre bhagavAnanA guNomAM matsarInuM vacana, ahIMeSatisRtabhASAmAM TheSa mAtsarya che. vaLI krodha tenAthI atirikta che=mAtsaryathI bhinna aprItino pariNAma che e prakAre bheda che dveSa ane krodha vacce bheda che. zeSa pUrva jema=sarva paNa tenuM vacana asatya che ema gAthA 42nI jema jANavuM. 47nA
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-2 | gAthA-47, 48 bhAvArtha :(6) dveSaniHsRta asatyabhASA : koI anyadarzanavALA jinanA atizayane joIne matsaravALA thaIne kahe ke indrajAlarUpa vidyAthI athavA tevA prakAranI koIka atizaya zaktithI lokone potAnuM aizvarya batAve che paraMtu karmakSayathI kRtArtha thayelA nathI. A pramANe bhagavAnanA guNa pratyenA matsarathI koIka potAnA bhaktane kahe jema gozALo vIra bhagavAna pratyenA matsarathI e pramANe kaheto hato te dveSaniHsRta asatyabhASA che. vaLI koInA pratyenA mAtsaryane kAraNe tenuM jevuM svarUpa hoya tevuM yathArtha svarUpa koI kahe tyAre sthUlathI satya bolAtI paNa te bhASA vaiSaniHsRta hovAthI asatyabhASA che. AthI ja mAtsaryane vaza koI susAdhu koIkane hIna dekhADavA mATe tenI hInatAnuM svarUpa jevuM hoya tevuM satya paNa kahe topaNa te dveSaniHsRta asatyabhASA bane che. phakta vAguptinA ane bhASAsamitinA pariNAmathI niyaMtrita thaIne koIkanA hitanA prayojanathI sAdhu bole to ja te satyabhASA bane. I47nA avataraNikA : uktA dveSaniHsRtA / atha hAsyaniHsRtAmAha - avataraNikArya : ASaniHsRtabhASA kahevAI. have hAsyaniHsRtabhASAne kahe che - gAthA : sA hAsaNissiyA khalu hAsapariNao kahei jaM bhAsaM / jaha pecchagahAsaTThA, diDhe vi na diTThamiyavayaNaM / / 48 / / chAyA : sA hAsyaniHsRtA khalu hAsyapariNataH kathayati yAM bhASAm / yathA prekSakahAsyArthAya dRSTe'pi na dRSTamiti vacanam / / 48 / / anvayArtha: hAsari namo hAsyapariNata puruSa, gaM mAsaM=je bhASAne, de kahe che, sAkate, gr=kharekhara, rAsasmitha =hAsyanizrita mRSAbhASA che. nada=je pramANe, chaIEAsA=prekSakonA hAsya mATe, hi viM=spaSTa paNa vastumAM, ra didaM=jovAyuM nathI, rUvaya e prakAranuM vacana=hAsyapariNata puruSanuM vacana, asatyabhASA che. II48. gAthArtha :hAsyapariNata puruSa je bhASA kahe che te kharekhara hAsyanizrita mRSAbhASA che. je pramANe
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 bhASArahasya prakaraNa bhAga- 2 | tabaka-2 | gAthA-48 prekSakonA hAsya mATe spaSTa paNa vastumAM jovAyuM nathI e prakAranuM vacana=hAsyapariNata puruSanuM vayana, asatyabhASA che. I48ll TIkA :__ khalu nizcaye, sA hAsyaniHsRtA hAsyaM nAma hAsyamohodayajanitaH pariNAmavizeSaH, tatra pariNataH hAsyapariNataH, yanmRSAM bAdhitArthaM kathayet, yathA prekSakahAsyArthaM vilokamAnastrIjanamitrAdihAsyotpAdanakRte, kAndarpikANAM dRSTe'pi vastuni na dRSTamiti vacanaM, tathAvacana eva parasya pravRttinivRttyA hAsotpatteH 7 / / 48 / / TIkArya - vanu ..... hAsoH 7 II gAthAmAM 'vatu' zabda nizcaya arthamAM che arthAt nakkI mRSAbhASA che e batAvavA arthe che. te hAsyaniHsRta bhASAmAM hAsya zuM che ? te kahe che - hAsyamohanIyanA udayathI janita pariNAmavizeSa hAsya che. temAM pariNata=hAsyamohatA udayamAM pariNata hAsyapariNata. je mRSA=bAdhita arthane, kahe che te hAsyaniHsRta mRSAbhASA che ema avaya che. temAM yathA'thI dRSTAMta batAve che - prekSakanA hAsya mATe-dekhAtA strI jana mitrAdinA hAsyanA utpAdana mATe, kAMdapiMkonI daSTa paNa vastumAM jovAyuM nathI e prakAranuM vacana te hAsyaniHsRta mRSA vacana che ema avaya che; kema ke tevA prakAranA vacanamAM ja=kAMdapikatA tevA prakAranA vacanamAM ja, paranI pRcchA karanAra puruSanI, pravRttinI nivRti thavAthI=potAnI vastunI prApti arthe je pravRtti hatI tenI nivRtti thavAthI, hAsyanI utpatti che= prekSakone hAsyanI utpatti che. 48. bhAvArtha :(7) hAsyaniHsRta asatyabhASA : koI sAdhune koIka nimitte hAsyamohano udaya thAya tyAre te mohanA udayane vaza ramUja arthe anyone hAsya utpanna thAya tevuM vacana bole te vacana kyAreka asatya hoya tyAre te bhASA vyavahArathI paNa asatya che ane hAsyanA pariNAmathI bolAyelI hovAthI paramArthathI paNa asatya che ane kyAreka hAsyamohanA udayavALA sAdhu vyavahArathI satya paNa vacana te prakAre lahekAthI bole jethI zrotAne hAsya utpanna thAya tevI bhASA hAsyaniHsRta hovAthI vyavahArathI satya hovA chatAM paNa paramArthathI nakkI mRSAbhASA che. II48II
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga- 2 | stabaka-2 | gAthA-49 avataraNikA : uktA hAsyaniHsRtA / atha bhayaniHsRtAmAha - avataraNitArtha :hAsyaniHsRtA kahevAI. have bhayaniHsRtAne kahe che - gAthA : sA ya bhayaNissiyA khalu, jaM bhAsai bhayavaseNa vivarIyaM / . jaha Nivagahio coro nAhaM coro tti bhaNai naro / / 49 / / chAyA : sA ca bhayaniHsRtA khalu yAM bhASate bhayavazena viparItAm / yathA nRpagRhItazcauro nAhaM caura iti bhaNati naraH / / 49 / / anvayArtha : =ane, bhayavase bhayanA vazathI, vivarIyaMtraviparIta, naM mAruM=je bole che sa=te, ravanuM=kharekhara, miisayA=bhayaniHsRta mRSAbhASA che. naE=je pramANe, vidimo coro nara =rAjAthI gRhIta cora evo puruSa, sadaM coro ra=huM cora tathI, tti e pramANe, mArR bole che. 49 gAthArtha : bhayanA vazathI viparIta je bole che te kharekhara bhayaniHsRta mRSAbhASA che. je pramANe rAjAthI gRhIta cora evo puruSa huM cora nathI' e pramANe bole che. I49. TIkA - bhASAmityasyA'nibaddhasya grahaNAt yAM bhASAM, bhayavazena viparItAM=asadAM, bhASate sA ca khalu bhayaniHsRtA, yathA nRpagRhItazcauro naro 'nAhaM caura' iti bhaNati 8 / / 49 / / TIkArya : bhASAmitrasya ..... mati 8 | bhASA e pramANe AnuM bhASAzabdanuM, atibaddhatuM gAthAmAM anibaddhanuM, grahaNa hovAne kAraNe "" zabdathI je bhASAne grahaNa karavuM. tethI bhayanA vazathI je viparIta bhASAne bole che=asaarthavALI bhASA bole che, te nakkI bhayaniHsRtabhASA che. je pramANe rAjAthI grahaNa karAyelo cora evo puruSa huM cora nathI' ema kahe che. II49
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-2 | gAthA-49, 50 bhAvArtha:(8) bhayaniHsRta asatyabhASA : koI sAdhu saMyamanAzanA bhayathI saMyamanI rakSA arthe asatyabhASA kahe topaNa saMyamarakSAno zubha adhyavasAya hovAthI te bhASA paramArthathI asatyabhASA nathI paraMtu lokamAM potAnA mAnahAninA bhayathI ke tevA prakAranA koI anyabhayathI asatyabhASA kahe to te bhayanizcita mRSAbhASA che ane upalakSaNathI mAnahAninA bhayathI potAnI vAstavika vidvattA Adine kahe topaNa te satyabhASA paramArthathI asatyabhASA ja bane che. IIkalA avataraNikA : uktA bhayaniHsRtA / athAkhyAyikAniHsRtAmAha - avataraNiyArtha: bhayaniHsRtabhASA kahevAI. have AkhyAyikAniHsRtamRSAbhASAne kahe che - gAthA : jA kUDakahAkelI, akkhAiaNissiyA have esA / jaha bhAraharAmAyaNasatthe'saMbaddhavayaNANi / / 50 / / . chAyA : yA kUTakathAkelirAkhyAyikAniHsRtA bhavedeSA / yathA bhAratarAmAyaNazAstre'sambaddhavacanAni / / 50 / / anvayArtha : nI je pramANe, phUladAnI kUTakathAkelI evI, sau==bhASA, vivAsiyA=AkhyAyikA niHsRta, have thAya, na je pramANe, mAradarAmAyaU/satye saMvaddhavayaUITMEbhArata-rAmAyaNa zAstromAM asaMbaddha vacano che. pa0 gAthArtha : je pramANe phUTakathAkelI evI AebhASA, AkhyAyikA niHsRta thAya je pramANe bhAratarAmAyaNa zAstromAM asaMbaddha vacano che. I50II. TIkA : yA kUTakathAkelireSA''khyAyikAMniHsRtA bhavet, yathA bhAratarAmAyaNazAstre'sambaddhavacanAni,
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-2 | gAthA-50, 51 vedAdau vidhyAdivacanAni tu parapratAraNArthaM kAlAsurAdikRtatvena mAyAniHsRtAyAmantarbhavantItyavadheyam 9 / / 5 / / TIkArca - yA ... avadheyam 2 | je phUTakathAnA ramUjavALI A AkhyAyikAniHsRtabhASA thAya te AkhyAyikAtiHsRtamRSAbhASA che, je pramANe bhArata-rAmAyaNa zAstromAM asaMbaddha vacano che. vaLI vedAdimAM vidhi AdinAM vacano yajJa AdinI vidhi vagerenAM vacano, pa2ne ThagavA mATe kAlAsura Adi kRtapaNuM hovAne kAraNe mAyAvikRtabhASAmAM aMtarbhAva pAme che e pramANe jANavuM. pachI bhAvArtha :(9) AkhyAyikAniHsRta asatyabhASA : jema koI sAdhu phUTakathA karavAnA prItivALA hoya teo jinavacananI maryAdAne sparyA vagara kAMIka apUrva kahevAnA AzayathI kathana kare che te AkhyAyikAniHsRtamRSAbhASA che. jema keTalAka sAdhu kahe che ke bhagavAnanI pratimAnI A siddhamudrA che, tene alaMkAra Adi paherAvavAthI siddhamudrAnI vikRti thAya che; mATe siddhAvasthAvALA bhagavAnane AbhUSaNa Adi ke abhiSeka Adi karI zakAya nahi. A prakAre kUTakathA karavAmAM prItivALA je sAdhuo jinavacanathI asaMbaddha vacano bole che te mahAbhArata-rAmAyaNa zAstromAM je prakAranAM asaMbaddha vacano che tenA jevAM asaMbaddha vacano hovAthI mRSAbhASArUpa che. A prakAranI kathA karavAmAM koIka apUrva padArthane loka AgaLa kahevAnI pariNatine kAraNe A prakAranAM asaMbaddha vacano teo kahe che. ahIM prazna thAya ke mahAbhArata, rAmAyaNa AdimAM jema asaMbaddha vacano che tema vedamAM paNa yajJaviSayaka asaMbaddha vacano che, jeno aMtarbhAva AkhyAyikAniHsRtaasatyabhASAmAM thaze. tenA nivAraNa mATe kahe che - vedamAM yajJaviSayaka vidhi Adi vacano parane ThagavA mATe kAlAsura Adi vaDe karAyAM che. tethI teno mAyAniHsRtabhASAmAM aMtarbhAva thAya che. jyAre vAstavika avalokana vagara asaMbaddha vacano jeo kahe che te AkhyAyikAniHsRtamRSAbhASArUpa che. ApaNA avataraNikA: uktA''khyAyikAniHsRtA / athopaghAtaniHsRtAmAha - avataraNikArya :AkhyAyikA niHsRtabhASA kahevAI. have upaghAtaniHsRta bhASAne kahe che -
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-2 | gAthA-pa1 gAthA : jaM upaghAyapariNao bhAsai vayaNaM alIamiha jIvo / uvaghAyaNissiA sA, jahA acore vi coro tti / / 51 / / chAyA : yadupaghAtapariNato bhASate vacanamalIkamiha jIvaH / upaghAtaniHsRtA sA yathA'caure'pi caura iti / / 51 / / anvayArtha : 3payA paripatro nIvo-upaghAtapariNata jIva, phuda ahIM=jagatamAM, gaM gatai aavi mAsa je alIka vacana=mRSA vacana, bole che, sA ve ksiMga te upaghAtaniHsRtamRSAbhASA che, nahIM=je pramANe, navo vi acoramAM paNa, coro tti cora e prakAranuM vacana. palA. gAthArtha : upaghAtapariNata jIva ahIM=jagatamAM, je alIka vacana=mRSA vacana, bole che te upaghAtaniHsRtamRSAbhASA che. je pramANe ayoramAM paNa cora e prakAranuM vacana. I51II. TIkA : upaghAtapariNataH parAzubhacintanapariNataH, iha-jagati jIvo yadalIkaM anRtaM, vacanaM bhASate sA upaghAtaniHsRtA yathA'caure 'cora' iti, vacanamiti zeSaH 10 / / 51 / / TIkArca - 35tipariti? .... ti zeSa: 20 | upaghAtapariNata paranA azubhanA ciMtanamAM pariNata, jIva ahIM=jagatamAM, je alIka-asatyavacana, bole che te upaghAtaniHsRta asatyabhASA che. je pramANe acoramAM cora e prakAranuM vacana. gAthAmAM vacana e pramANe zabda adhyAhAra che e batAvavA mATe varamiti zeSaH' e pramANe kahela che. palA bhAvArtha(10) upaghAtaniHsRta asatyabhASA : koIka kaSAyane vaza paranuM azubha karavAnA pariNAmathI pariNata jIva je bole che te upaghAtaniHsRta asatyabhASA che. sAmAnyathI rAgathI. veSathI krodhathI je bhASA bolAya che te sarva bhASAmAM bIjAne upaghAta karavAno pariNAma na paNa hoya tethI te te kaSAyavaza te te bhASA asatya bane che. jyAre upaghAtaniHsRtabhASAmAM to koIkanuM ahita karavAno adhyavasAya sAkSAt rahelo hoya che. sAmAnyathI susAdhu bIjAnuM ahita karavAno adhyavasAya dharAvatA nathI chatAM koIka nimittathI koIka pratye dveSa thayo hoya tyAre te jIvane anya
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 / stabaka-2 | gAthA-pa1, para loko AgaLa kharAba batAvavA arthe koIka bhASA bole to sAdhune paNa upaghAtaniHsRtaasatyabhASAnI prApti thAya che. asatyabhASAnA pariNAmanA paramArthane jANIne saMvRtapariNAmavALA sAdhu sarvaprakAranI asatyabhASAno parihAra karI zake che. ApanA avataraNikA - uktopaghAtaniHsRtA / tadevamupadarzitA dazA'pyasatyAbhedA ityupasaMharati - avataraNitArtha : upaghAtaniHsRtabhASA kahevAI. A rIte atyAra sudhI varNana karyuM e rIte daze paNa asatyabhASAnA bhedo batAvAyA e prakAre upasaMhAra kare che=asatyabhASAnA kathananuM nigamana kare che. gAthA : evaM dasahA'saccA bhAsA uvadaMsiyA jahAsattaM / esA vi hoi saccA pasatthapariNAmajogeNaM / / 52 / / chAyA : evaM dazadhA'satyA bhASopadarzitA yathAsUtram / eSA'pi bhavati satyA prazastapariNAmayogena / / 52 / / anvayArthaH vaM=A rIte, rasadA-daza prakAranI, saMDyA mAsA-asatyabhASA, gadAsunaM yathAsUtra zAstramaryAdA anusAra, 3valaMsiyA=batAvAI. sA=A daze prakAranI asatyabhASA, satyapariNAmanoui=prazasta pariNAmanA yogathI, davA vi doDuM satya paNa thAya che=satyabhASArUpe paNa thAya che. parA gAthArtha : A rIte daza prakAranI asatyabhASA yathAsUtra zAstramaryAdA anusAra, batAvAI. AEdaze prakAranI asatyabhASA, prazasta pariNAmanA yogathI satya paNa thAya che satyabhASArUpe paNa thAya che. IFparA TIkA : evaM uktaprakAreNa, dazadhA dazabhiH prakAraiH, asatyA bhASA upadarzitA, kathaM? yathAsUtraM samayaparibhASAmanullaMghyetyarthaH, darzanIyazeSamAha - eSA upadarzitA'satyA, satyA'pi prazastapariNAma
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-2 | gAthA-para yogena / tathAhi - pravacanapradviSTanRpAdikaM prati labdhimato maharSeH-'na tvaM nRpa' ityAdikrodhaniHsataM vacanaM satyameva, na cA'tra nRpapadasya prazastanRpe lakSaNA, anyatrA'pi tatprasakterityevamanyatrApyUhyam pAparA TIkArya : parva ..... kadAm II A rIte pUrvamAM varNana karyuM e rIte, daza prakAre asatyabhASA batAvAI. kevI rIte batAvAI ? ethI kahe che - yathAsUtrakazAstranI paribhASAnuM ullaMghana karyA vagara, batAvAI ema avAya che. darzanIya zeSane asatyabhASAviSayaka kathana zeSane, kahe che. A batAvAyelI asatyabhASA prazastapariNAmanA yogathI satya paNa thAya che. te A pramANe - bhagavAnanA zAsana pratye praSavALA rAjA vagere pratye labdhivALA maharSinI "tuM rAjA nathI' ItyAdi krodhaniHsRta vacana satya ja che. ane ahIM tRpapadanI prazasta rAjAmAM lakSaNA nathI jethI te satyavacana che tema kahI zakAya; kema ke anyatra paNa asatyabhASA prazastapariNAma vagara bolAyelI hoya che temAM paNa, tenI prasakti che=lakSaNAnI prasakti che. ethI A rIte=maharSinA krodhaniHsRta asatya vacanane satya kahyuM e rIte, anyatra paNa Uha karavo. parA. bhAvArtha :hitArthe prayojAyela asatyabhASA paramArthathI satyabhASA : daza prakAranI asatyabhASAnuM gAthAnA pUrvArdhathI nigamana kare che ane gAthAnA uttarArdhathI te daza prakAranI bhASAviSayaka kathanIyazeSane kahe che - koI mahAtmA yogya jIvonA hitanA arthe ke pravacananA anarthanA nivAraNa arthe pUrvamAM kahelI daza asatyabhASAmAMthI koI bhASA kahe to te bhASA satya paNa bane che; kema ke sAme vyaktinA hitArthe ke anya koI yogya jIvanA hitArthe te bhASA bolAyelI che. jema koIka rIte pravacana pratye dveSane pAmelA rAjAdine tenA pratibodha arthe ke tenAthI thatA yogya jIvanA anarthanA nivAraNa arthe koI labdhivALA sAdhu kahe ke "tuM rAjA nathI' e vacanamAM te rAjAnA anucita vacana pratye dveSathI yukta asatyavacana kahevAyuM che, chatAM tenA phaLarUpe te rAjAnuM hita thAya tema hoya ke rAjAkRta susAdhu Adine thatA anarthonuM nivAraNa thatuM hoya to kahenAra maharSino prazasta pariNAma hovAthI karmabaMdha thato nathI, paraMtu ahitanA nivAraNano zubha adhyavasAya varte che tethI nirjarAnI prApti thAya che mATe svarUpathI asatyabhASA paNa phaLathI satyabhASA che. ahIM koI kahe ke "tuM rAjA nathI' e vacanaprayogamAM rAjA zabda prazasta rAjAmAM lakSaNAne kahenAra che. tethI "tuM rAjA nathI' e vacana satyavacana che. tene graMthakArazrI kahe che ema na kahevuM; kema ke lakSaNAnA
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-2 | gAthA-52, 53 27 prayojananA asthAnamAM lakSaNA karavAmAM Ave to sarvatra asatyabhASAmAM paNa lakSaNA karavAno prasaMga Ave. vastutaH rAjAne ja 'tuM rAjA nathI' e prakAranA prayojanathI ja mahAtmAe te vacanaprayoga karyo che ane lokamAM te rAjArUpe prasiddha che mATe tene rAjA nathI tema kahevAya nahi, topaNa tene sudhAravAnA prayojanathI ke tenAthI thatA anarthane nivAravAnA prayojanathI rAjAne te zabdo AkarA lAge tevA ja AzayathI te vacano kahevAyAM che. e rIte sarvasthAnomAM asatya bolAyelI bhASA prazastapariNAmathI satya bane che tema yojana ka2vuM. AthI ja kyAreka sAmI vyaktino kAMIka upaghAta thAya tema che e prakAre bolAyelI bhASA tenA hitanI saMbhAvanA hoya to te satyabhASA bane che. jema yogya ziSya paNa kaMIka vakratAnA kAraNe anyathA pravRtti kare tyAre ziSyanA hitanA arthI guru tenA cittane upaghAta thAya tevAM kaThora vacana kahe topaNa phaLathI hitanuM kAraNa hovAthI satyabhASA bane che. II5cA avataraNikA H nanvayaM kAraNabhedakRtaH kAryavibhAgaH, kAraNAni ca karaNA'pATavAdInyatiricyante'pi antarbhavanti ca rAgadveSamoheSvapItyata Aha - avataraNikArya : A kAryavibhAga=asatyabhASAno kAryavibhAga, kA2NabhedakRta che=krodhAdi asatyabhASA bolavAnAM kAraNonA bhedakRta che ane kAraNo=asatyabhASA bolavAnAM kAraNo, karaNaapATavAdi adhika paNa che ane rAga, dveSa, mohamAM aMtarbhAva pAme che=karaNaapATavAdi rAga, dveSa, mohamAM aMtarbhAva pAme che. ethI graMthakArazrI kahe che - bhAvArtha: pUrvamAM bhRSAbhASAno je vibhAga batAvyo e krodhAdi kaSAyanA kAraNabheda kRta hato. krodhathI, mAnathI ke anya anya kaSAyothI bolAyelI sarva prakAranI bhASAono vibhAga dazamAM saMgraha karelo che tethI kaSAyonA kAraNane vaza ja je koI bhASA bolAI hoya te bhASA te te krodhAdi bhedamAM saMgRhIta thAya che. vaLI mRSAbhASAnA bolavAnAM kAraNo karaNanI apaTutA Adi anya paNa che arthAt karaNanI apaTutA, bodhanI apaTutA, ajJAna ke anya paNa koIka kAraNe mRSAbhASA thAya che tethI te sarva kAraNonI apekSAe vibhAga karIe to mRSAbhASAnA dazathI adhika bhedo thaI zake che. vaLI karaNaapaTutA Adi mRSAbhASAnAM kAraNo rAga, dveSa, mohamAM aMtarbhAva thAya che tema svIkArIe to je daza prakAranI mRSAbhASA kahI te sarva kaSAyakRta bhASAno vibhAga rAga, dveSa, mohamAM aMtarbhAva pAme che. chatAM daza prakArano vibhAga graMthakArazrIe kema karyo che ? te spaSTa karavA arthe kahe che ahIM vizeSa e che jeo pAse karaNanI apaTutA che, koIka sthAne padArthanuM ajJAna che ke koI anya -
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-2 | gAthA-pa3 kAraNe asatyabhASA thavAno prasaMga che tevA mahAtmAo mRSAvAdanA parihAra arthe kyAreya bolatA nathI. AthI vacanaguptinI pariNativALA ane bhASAsamitinA arthI sAdhu gItArtha guru sivAya anya sAthe koI AlApa-saMlApa paNa karatA nathI ke jethI mRSAbhASAno saMbhava thAya. kyAreka anAbhoga AdithI karaNaapaTutA Adine kAraNe mRSAbhASA thAya tyAre jinavacananuM aniyaMtraNa hovAne kAraNe rAga, dveSa ke mohamAMthI koIka pariNatine vaza mahAtmAthI tevo prayoga thAya che, tethI karaNa apaTutA ke ajJAna Adi mRSAbhASAnAM kAraNo rAgAdi pariNAmamAM aMtarbhAva pAme che. gAthA : rAgeNa va doseNa va moheNa va bhAsaI musaM bhAsaM / tahavi dasahA vibhAgo aNAiNiddesasaMsiddho / / 53 / / chAyA : rAgeNa vA dveSeNa vA mohena vA bhASate mRSAM bhASAm / tathA'pi dazadhA vibhAgo'nAdinirdezasaMsiddhaH / / 53 / / anvayArtha: rAne va=rAgathI, soseja tra=athavA SathI, mor a=athavA mohathI musaM bAsaM mAsa-mRSAbhASAne bole che vacanaprayoga karanAra mRSAbhASAne bole che, tadavi=topaNa, mALisaMsado anAdinirdezasaMsiddha, =daza prakArano, vimAvibhAga che. pA. gAthArtha : rAgathI athavA dveSathI athavA mohathI mRSAbhASAne bole che-vacanaprayoga karanAra mRSAbhASAne bole che, topaNa anAdinirdezasaMsiddha daza prakArano vibhAga che. III TIkA : rAgeNa vA dveSeNa vA mohena vA bhASate mRSAM bhASAm / yaduktam"rAgAdvA dveSAdvA mohAdvA vAkyamucyate hyanRtam / yastha tu nete roSastisthAnRtavAra kiM sthAt I" ( ) kRti ! idaM cAvadhAraNamitarAsAdhAraNakAraNaniSedhArtham, krodhabhayAdikaSAyanokaSAyANAM dveSe, mAyAhAsyAdikaSAyanokaSAyANAM ca rAge evAntarbhAvAt, parAbhimatAnAM bhramapramAdavipralipsAkaraNApATavahetUnAmapi madhye, atasmiMstadadhyavasAyarUpasya bhramasya, cittAnavadhAnatArUpapramAdasya, indriyA
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-2 | gAthA-53 29 'sAmarthyarUpakaraNA'pATavasya ca phalato mohe vipralipyAyAzca dveSa evAntarbhAvAt, yadyevaM tarhi tridhaiva vibhAgaH kriyatAmata Aha- tathApi dazadhA vibhAgo'nAdinirdezasaMsiddhaH / ayaM bhAvaH - saMgrahAbhiprAyeNa tridhAvibhAgasaMkSepe'pyanativistarasaMkSeparucinayAbhiprAyasiddho'nAdirdazadhA vibhAgaH yathAprayogameva prayogArhaH, tathaiva vyavahArasiddheriti / / 53 / / TIkArya : rAgeNa vyavahArasiddheriti / / rAgathI dveSathI athavA mohathI mRSAbhASAne bole che=vacanaprayoga karanAra puruSa bole che. je kAraNathI kahevAya che "rAgathI, dveSathI ke mohathI=ajJAnathI, mRSAvAkya bolAya che. jene A doSo nathI=jene rAga, dveSa ke ajJAnarUpa doSo nathI tene mRSAbhASAnuM kAraNa zuM thAya ? arthAt kevalI kyAreya mRSAbhASA kahe nahi." () 'kRti' zabda uddharaNanI samApti arthe che. ane A=rAga, dveSa ane mohathI amRtavAkya bolAya che e, avadhAraNa itara asAdhAraNa kAraNanA niSedhArtha che arthAt kRSAbhASAnAM A traNathI anya koI asAdhAraNa kAraNa nathI e batAvavA mATe che; kema ke krodha-bhaya Adi kaSAya-nokaSAyono dveSamAM aMtarbhAva che, mAyA-hAsyAdi kaSAya-nokaSAyono rAgamAM aMtarbhAva che. ane para abhimata=anyadarzanane abhimata, bhrama, pramAda, vipralipsA, karaNa apaTu Adi hetuonA paNa madhyamAM atasmin tad adhyavasAyarUpa bhramanuM phLathI mohamAM, cittanA anavadhAnatArUpa pramAdano phLathI mohamAM, ane indriyanA asAmarthyarUpa karaNa apATavano phaLathI mohamAM ane bIjAne ThagavAnI icchAno dveSamAM ja aMtarbhAva che. - jo Ama che=rAga, dveSa ane mohamAM karaNa apATavAdi hetuono aMtarbhAva che ema che, to traNa prakArano ja vibhAga karAvo=asatyabhASA kAraNane AzrayIne rAga, dveSa, moharUpa traNa kAraNothI ja thAya che e prakArano vibhAga karAvo. ethI kahe che=gAthAnA uttarArdhathI kahe che che to paNa anAdinirdezathI saMsiddha dazadhA vibhAga che. A bhAva che=gAthAnA uttarArdhano A bhAva saMgraha abhiprAyathI traNa prakAranA vibhAganA saMkSepamAM paNa ativistara saMkSeparuci evA naya abhiprAyasiddha anAdi daza prakArano vibhAga che=daza prakAranI mRSAbhASAno vibhAga che. kema daza prakArano vibhAga che ? ethI kahe che - - je prakArano prayoga ja che=je prakAranA krodhAdi bhAvothI mRSAbhASAno prayoga ja che, te prayoga yogya che=te rIte bhASAne kahevA mATe yogya che; kema ke te prakAre ja vyavahAranI siddhi che=krodhaniHsRta, mRSAbhASA che, mAniHsRtamRSAbhASA che, te prakAre ja vyavahAranI siddhi che. 53 / /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-2 | gAthA-53 bhAvArtha: vacanaprayoga karanAra rAgathI ke dveSathI ke mohathI mRSAbhASAne bole che topaNa anAdinirdezasaMsiddha daza prakArano vibhAga : avataraNikAmAM zaMkA karela ke krodhAdi kAraNanA bhedathI mRSAbhASArUpa kAryano vibhAga grahaNa karIne graMthakArazrIe daza bhedo mRSAbhASAnA batAvyA. paraMtu jema krodhAdi pRSAbhASAnAM kAraNo che tema bhrama, pramAda bIjAne ThagavAnI icchA, karaNanI apaTutA paNa mRSAbhASAnAM kAraNo che ema anyadarzanakAro mAne che. tethI tene AzrayIne paNa mRSAbhASAnA bhedo svIkA2vA joIe. jo Ama svIkArIe to mRSAbhASAnA krodhAdikRta daza vibhAgo che tema kahI zakAya nahi. teno uttara ApatAM gAthAmAM graMthakArazrI kahe che mRSAbhASAnAM traNa kAraNo che rAga, dveSa ane moha=jJAnano abhAva, A traNa kAraNathI atirikta mRSAbhASAnuM kAraNa koI nathI. AthI ja kahevAyuM che ke vItarAga sarvajJa evA tIrthaMkaro kevaLajJAna pachI je mArga batAve che te vakhate vItarAga hovAthI rAga, dveSa nathI ane jJAnAvaraNIyano kSaya thayelo hovAthI moha nathI tethI temanuM vacana leza paNa mRSA bane nahi ane e rIte ja bhagavAnanA vacanane paratantra je sAdhu bole che teo vItarAga nahi hovA chatAM rAgAdinA unmUlanano yatna karanArA hovAthI vacanaprayogakALamAM rAgathI ke dveSathI bolatA nathI ane sarvajJanA vacanathI nirNIta vastu ja bole che mATe ajJAnathI paNa bolatA nathI tethI temanuM vacana mRSA saMbhave nahi ane krodha, bhaya Adi daza prakAro je pUrvamAM batAvyA te sarva rAgadveSamAM aMtarbhAva pAme che ane 52darzanane abhimata bhrama, pramAda, karaNanI apaTutA=indriyanuM asAmarthya mohamAM ja aMtarbhAva pAme che arthAt ajJAnamAM ja aMtarbhAva pAme che; kema ke bhrama ajJAnane kAraNe thAya che ane cittanA anupayogarUpa pramAda paNa ajJAnane kAraNe thAya che ane indriyonI apaTutAne kAraNe je viparIta bodha thAya che te ajJAnane kAraNe thAya che ane bIjAne ThagavAno pariNAma dveSamAM aMtarbhAva pAme che, tethI pUrvamAM varNana karAyelA krodhAdine AzrayIne daza bhedo ane anyadarzanane abhimata bhramAdine kA2Ne thatA mRSAbhASAnA bhedo paramArthathI rAga, dveSa ane mohamAM ja aMtarbhAva pAme che tethI paramArthathI mRSAbhASAnAM kAraNonA bhedathI mRSAbhASAno bheda karavAmAM Ave to mRSAbhASA traNa prakAre ja prApta thAya che. - ahIM prazna thAya ke jo mRSAbhASAnA kAraNane AzrayIne traNa ja bhedo hoya to pUrvamAM graMthakArazrIe kAraNone AzrayIne daza bhedo kema batAvyA ? tethI gAthAnA uttarArdhathI graMthakArazrI kahe che - anAdi nirdezathI saMsiddha mRSAbhASAnA daza bhedono vibhAga che. AnAthI zuM phalita thAya ? te spaSTa kare che - saMgrahanayanA abhiprAyathI mRSAbhASAno saMgraha traNa bhedothI ja thAya che. vaLI ativistAra nahi ane atisaMkSepa nahi e prakAranA padArthane jonAra je dRSTi te dRSTirUpa nayanA
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-2 | gAthA-pa3, 54. abhiprAyathI anAdi kALathI pUrvamAM varNana karAyela daza prakArano vibhAga che; kema ke atisaMkSepa nahi ane ativistAra nahi te dRSTithI vicAra karanArane je prakArano prayoga thAya che te pramANe ja te bhASAnA vibhAgane svIkAre che. jema koI krodhathI bolatuM hoya, koI mAnathI bolatuM hoya, koI upaghAtanA pariNAmathI bolatuM hoya, te prakAranA tenA prayogane AzrayIne te mRSAbhASAno bheda kare che; kema ke te prakAre ja vibhAga karavAthI vyavahAranI siddhi thAya che arthAt lokavyavahAramAM pratIti thAya che ke A krodhathI mRSA bole che, A mAnathI mRSA bole che ke A anyane upaghAta karavAnA AzayathI mRSA bole che ityAdi vyavahAranI siddhi thAya che. jyAre bolAyelA vacanane AzrayIne vibhAga karavAmAM Ave to jema sthApanA satya Adi bhASAnA vibhAgo che te vibhAgo anusAra sthApanAasatya Adi mRSAbhASAnA bhedo prApta thAya. jema jinapratimAne jina kahevAthI sthApanA satyabhASA che tenA badale jinapratimAne ja A indra che ityAdi anyarUpe kahevAmAM Ave to to vacanaprayogane AzrayIne mRSAbhASA bane chatAM te sarva mRSAbhASAno aMtarbhAva rAga, dveSa ane mohamAM ja thAya che, mATe mRSAbhASAnA parivAranA arthI sAdhue rAgAdi AkuLatA vagara ane vItarAganA vacanamAM moha dhAraNa karyA vagara bhASAsamitinI ane vacanaguptinI vRddhi thAya te rIte ja bolavuM joIe. e prakArano paramArtha che. Ivall avataraNikA - bhaGgyantareNa caturddhA'pi mRSAbhASAvibhAgamAha - avataraNikArya - bhaMgyArathI cAra prakAranI paNa mRSAbhASAnA vibhAgane kahe che - bhAvArtha : pUrvamAM kAraNanA bhedakRta kAryarUpa mRSAbhASAno bheda svIkArIne mRSAbhASAnA daza prakAra athavA traNa prakAra batAvyA. have vacanaprayogane AzrayIne mRSAbhASAnA cAra prakAranA bhedone batAve che -- gAthA : sabbhAvassa Niseho'sabbhayabbhAvaNaM ca atthammi / atyaMtaraM ca garahA, iya cauhA vA musA bhAsA / / 54 / / chAyA : sadbhAvasya niSedho'sadbhUtodbhAvanaM cArthe / arthAntaraM ca gardA iti caturdhA vA mRSAbhASA / / 54 / / anvayArtha :sambhAvassa Niseho'sabbhUyubbhAvaNaM ca atthammi atyaMtaraM ca garahA, iya cauhA vA musA bhAsA athavA
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-2 | gAthA-54 sadbhAvano niSedha, arthamAM-padArthamAM, asabhUtanuM ulmAvata, arthAttara ane gaha A cAra prakAranI mRSAbhASA che. pa4nA gAthArtha : athavA sadbhAvano niSedha, arthamAM padArthamAM, asatanuM ulkAvana, arthAntara ane gaha A cAra prakAranI mRSAbhASA che. I54ll TIkA : sadbhAvasya niSedhaH dharmimAtre nAstipratipAdanam, yathA-nAsti jIvaH, nAsti puNyaM, nAsti pApamityAdi 1 / asadbhUtodbhAvanam abhyupagate dharmiNi viruddhadharmapratipAdanam, dharmyabhyupagamadarzanAyaivArtha iti padam / yathA-'asti jIvaH paraM aNuparimANo vyApako vA' ityAdi 2 / arthAntaraM nAma 'anyatra vastuni anyazabdaprayogo yathA gavyazvazabdAbhidhAnam 3 / ca-punaH, gardA nindAbhiprAyeNa nIcatvavyaJjakANAM satAmapyazobhanadharmANAmabhidhAnam, yathA kANo'yaM, badhiro'yamityAdiH 4 / iti amunA prakAreNa, caturdhA vA mRSA bhASA, itthaM ca yathAyogaM vibhAgAntaramapi vimAnIya bhASA. TIkArya : samAvI ...... vibhAvanIyam || sadbhAvano niSedha dharmimAtramAM nAstinuM pratipAdana arthAt . dharmImAtrano sarvathA apalApa je pramANe jIva nathI, puNya nathI, pApa nathI ItyAdi prayogo. asabhUtanuM udbhAvana=svIkArAyelA dharmamAM viruddha dharmanuM pratipAdana, dharmIno svIkAra batAvavA mATe 'gaLe' e prakAranuM pada che=gAthAmAM 'mi' e pada . je pramANe jIva che paraMtu aNuparimANavALo che athavA vyApaka che=sarvatra vyApaka che ityAdi prayoga. arthAntara=anya vastumAM anya zabdano prayoga, je pramANe gAyamAM azva zabdanuM kathana. vaLI gartA=viMdAnA abhiprAyathI nIcapaNAnuM vyaMjaka satya paNa azobhana dharmanuM kathana. je pramANe A kANo che A bahero che ItyAdi prayoga. e prakArathI cAra prakAranI mRSAbhASA che. vA=prakArAMtare, ane A rIte=atyAra sudhI mRSAbhASAnA cAra bhedo batAvyA e rIte, yathAyogya vibhAgAsara paNa vibhAvana karavo. paDhA bhAvArtha :prakArAMtare cAra prakAranI mRSAbhASA : pUrvamAM daza prakAranI mRSAbhASA ane traNa prakAranI mRSAbhASA kaI apekSAe che ? te batAvI. have gAthAnA vA'kAra dvArA mRSAbhASAno bhASAne AzrayIne anya vikalpa batAve che ane te prakAre mRSAbhASAnA cAra bhedo prApta thAya che.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-2 | gAthA-54, 55 (1) sadbhUta padArthano niSedha : jema koI jagatamAM vidyamAna vastuno niSedha kare tyAre te bolAyelI bhASA vacanaprayogane AzrayIne mRSAbhASA che ane te bhASAmAM dharmIrUpa vastumAtramAM nAstinuM pratipAdana karAya che. jema jagatamAM jIva che, puNya che, pApa che, chatAM maMdabuddhivALA ke viparyAsabuddhivALA kahe che ke jIva nathI, puNya nathI, pApa nathI, e prakAranA vacanaprayogo sadbhAvarUpa vastunA niSedha para hovAthI mRSAbhASArUpa che. 33 (2) arthamAM asadbhUta padArthanuM udbhAvana - vaLI keTalAka darzanakAro jIvane svIkAre che paraMtu tene aNuparimANavALo mAne che to keTalAka darzanakAro tene vyApaka mAne che, teo jIvarUpa arthamAM asadbhUta arthanuM udbhAvana kare che, AthI ja svamatikalpanA anusAra jIvarUpa vastu je svarUpe nathI te svarUpe jIvane pratipAdana kare che. A prakArano vacanaprayoga arthamAM asadbhUtanA udbhAvanarUpa mRSAbhASA che. (3) arthAtaranuM sthApana : arthAntararUpa trIjo bheda che. jema anya vastumAM anya zabdano prayoga karAya te arthAntararUpa mRSAbhASA che. jema gAyane azva kahevAmAM Ave A prakArano prayoga bhramAdine kAraNe thAya te paNa mRSAbhASA ja che. AthI ja susAdhu dUra jatI gAyane joIne tene AzrayIne koI vacanaprayoga ka2vAnuM prayojana hoya tyAre A gojAtIya che tevo ullekha kare che jethI baLadamAM gAyano prayoga na thAya. jo A prakAranI ucita yatanA na kare to mRSAbhASAnA parihAra pratyeno upekSAbhAva varte che tethI karmabaMdhanI prApti thAya. (4) niMdAkArI vacanaprayoga : vaLI satya paNa vacana gahanA abhiprAyathI kahevAmAM Ave to te mRSAbhASArUpa che. jema kANAne A kANo che ema kahevAmAM Ave tyAre te satyavacana tenA nIcapaNAno abhibhaMjaka hovAthI asatyarUpa che. A prakAre vacanaprayogane AzrayIne cAra prakAranI mRSAbhASA graMthakArazrIe batAvI e rIte yathAyogya anya rIte vacanaprayogane AzrayIne sarva mRSAbhASAno saMgraha thAya te rIte vicAraNA karavI joIe, tethI sarva prakAranI mRSAbhASAno bodha thAya, jenA baLathI sAdhu bhASAsamitinA ane vacanaguptinA pAlanamAM yatna ka2vA arthe sarva prakAranA mRSAbhAvone smRtimAM rAkhIne te prakAre vacanaprayoga kare ke jethI koI paNa prakAre bolAyeluM vacana bhASAsamitinuM ane vacanaguptinuM vyAghAtaka bane nahi. 54 // avataraNikA : atha mRSAbhASAnirUpaNasya siddhatvaM satyAmRSAnirUpaNapratijJAM cAha avataraNikArya : have mRSAbhASAnA nirUpaNanAM siddhapaNAne ane satyAmRSAbhASAnA nirUpaNanI pratijJAne kahe che -
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | sabaka-2 | gAthA-papa bhAvArtha : gAthA-15mAM kahela ke dravyabhASAmAM cAra prakAranI bhASA che. tyArapachI te cAra bhASAmAMthI satyabhASAnuM ane asatyabhASAnuM nirUpaNa atyAra sudhI karyuM. have asatyabhASAnA nirUpaNanA nigamanane ane satyAmRSAbhASAnA nirUpaNanI pratijJAne batAvavA arthe kahe che - gAthA : evamasaccA bhASA, nirUviyA pavayaNassa nIIe / saccAmosaM bhAsaM, ao paraM kittaissAmi / / 55 / / chAyA : evamasatyA bhASA nirUpitA pravacanasya nItyA / satyAmRSAM bhASAmataH paraM kIrtayiSyAmi / / 55 / / anvayArthaH vaM=A rIte=atyAra sudhI nirUpaNa karyuM e rIte, pavayA nIrju=pravacananI nItithI, gaLyA bhASA=asatyabhASA, nirUviyA=nirUpaNa karAI. A paraMhave pachI, divAmAM bAsaM satyAmRSAbhASAne, vikRmi huM kahIza. livpA gAthArtha : A rIte atyAra sudhI nirUpaNa karyuM e rIte, pravacananI nItithI asatyabhASA nirUpaNa karAI. have pachI satyAmRSAbhASAne huM kahIza. paull TIkA : aSTA pAkA TIkArca - sthA spaSTa che. liApA bhAvArtha : atyAra sudhI graMthakArazrIe varNana karyuM e rIte zAstranItithI asatyabhASAnuM nirUpaNa thayuM. tethI kalyANanA arthIe tenA paramArthane jANavA samyaka yatna karavo joIe. have graMthakArazrI bhASAnA trIjA bhedarUpa satyAmRSAbhASAne kahevAnI pratijJA kare che. papA
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA rahasya pra2za bhAga-2 / stajaDa-3 / gAthA- 55-57 tRtIya stabaka avataraziDA : pratijJAtanirUpaNAyA eva satyAmRSAbhASAyA lakSaNapUrvaM vibhAgA avataraziDArtha : pratijJAtanA nirUpaNarUpa ja satyAmRSAbhASAnA lakSaNapUrvaka vibhAgane kahe che : bhAvArtha gAthA 55mAM pratijJA karela ke have pachI satyAmRSAbhASAnuM huM kIrtana karIza e pratijJAnA nirUpaNarUpa ja satyAmRSAbhASAnuM lakSaNa batAvavApUrvaka tenA bhedone kahe che gAthA : chAyA : - aMse jIse attho vivarIo hoi taha tahArUvo / saccAmosA mIsA, suaMmi paribhAsiA dasahA / / 56 / / uppannavigayamIsaga, jIvamajIve a jIvaajjIve J tahaNaMtamIsiyA khalu, paritta addhA ya addhaddhA / / 57 / / aMze yasyA artho viparIto bhavati tathA tathArUpaH / satyAmRSA mizrA zrute paribhASitA dazadhA / / 56 / / utpannavigatamizrake jIve'jIve ca jIvAjIve / tathA'nantamizritA khalu pratyekAddhA cA'ddhAddhA / / 57 / / 34 anvayArtha : jIse = bhASAmAM, attho artha, aMse = aMzamAM - dezamAM, vivarIo = viparIta hoi=che, taha-vajI, tahArUvo= tathA3pa che=anya aMzamAM tathA3pa che, (te) saccAmosA = satyAmRSA = aMzathI satyA jane aMzathI bhRSA khe 35 satyAmRSA, mIsA = mizra, suaMmi = zrutamAM, paribhAsiA - paribhASita che. (te) dasahA = 6za prabhAranI che=satyAmRSAbhASA, za prabhAranI che uppanna- vigaya-mIsaga utpanna - utpannamizritA, vigata = vigatamizritA, mizra = utpannavigatamizritA, jIvamajIve - bhuva= bhuvamizritA, anubhava = anuvamizritA, akhane, jIvaajjIve va anubhava-bhavamanuva
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39 bhAdhArastha 152 bhAga-2/rata5-3/gAthA-55-57 mizritA, taha-tathA, aNaMtamIsiyA satamizritA, paritta=pratyes=pratye'mizritA, addhA=ALAL mizritA, yasane, addhaddhA-sAdhAsadAsadAmizritA. // 57 / / * khalu za06 pAhapUrti artha 7. gAthArtha : je bhASAmAM artha aMzamAM dezamAM, viparIta che vaLI tathArUpa che anya aMzamAM tathArUpa che, te satyAmRSA=aMzathI satyA ane aMzathI mRSA e rUpa satyAmRSA, mizra zratamAM paribhASita che. te daza prakAranI che-satyAmRSAbhASA daza prakAranI che. pikaIL. utpannaHutpannamizritA, vigata vigatamizritA, mizraka utpannavigatamizritA, jIva-jIvamizritA, ajIva ajIvamizritA ane jIvAjIva-jIvAjIvamizritA, tathA anaMtamizritA, pratyekapratyekamizritA, addhA=addhAmizritA, ane addhAddhA addhAaddhAmizritA. pachI TI : yasyA bhASAyAH, arthaH viSayaH, aMze-deze, viparItaH bAMdhitasaMsargo bhavati, tathA punaH, tathArUpa:=abAdhitasaMsargo bhavati, tacchabdasya yacchabdenA''kSepAt sA satyAmRSA zrute mizreti paribhASitA, satyatvena svarUpata ArAdhakatvAt, asatyatvena svarUpato virAdhakatvAt, yugapatphaladvayAnutpattestu kAraNAntaravirahaprayojyatvAditi dig / sA ca dazadhA, utpannamizritA, vigatamizritA, utpannavigatamizritA, jIvamizritA, ajIvamizritA, jIvAjIvamizritA, anantamizritA, pratyekamizritA, addhAmizritA, addhA'ddhAmizritA ceti / nanu zatarUpyakeSu deyeSu paJcAzatsu datteSu 'zataM dattA' ityAdInAM, dhavakhadirAzokadrumasamUhe cA'zokavanamityAdyAnAM bhASANAM kvAntarbhAvaH ? utpattijIvAdimizritAdinidarzanasyA'tattvAditi cet ? satyam, utpattijIvAdInAM kriyAntaravastvantarAdyupalakSaNatvAt, vizeSasyaiva vA vibhAgAzrayaNAt / etena jJAne yathA'tasmiMstadavagAhitvarUpaM bhramatvaM tadvati tadavagAhitvarUpaM pramAtvaM caikatraiva, 'idaM rajataM' iti jJAnasya dhana'ze pramAtvAdrajatAMze ca bhramatvAt, evaM aghaTavatyapi bhUtale 'bhUtalaM ghaTavaditi bhASAyA bhUtalAMze pramAjanakatvAt ghaTAMze ca bhramajanakatvAt satyAmRSAtvaM ityuktAvapi na kSatiH / vastutastu evaM satyo (? sati) mRSAbhedocchedApattiH, sarvasyA apyasatyAyA aMze satyatvAt sarvaM jJAnaM dharmiNyabhrAntaM iti nyAyAd dhayaMze pramAjanakatvAt, tasmAddhayaMzavinirmokena paristhUrabhramapramAjanakatvamAdAyaivaitabhedAtireka iti dhyeyam /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-3 | gAthA-56-57 nanu tathApi 'mUle vRkSaH kapisaMyogI' ityatra mUlasya kapisaMyogAvacchedakatvAMze'satyatve'pi vakSasya kapisaMyogavattvAMze satyatvAtsatyAmRSAtvaM syAditi cet ? na, mUlAvacchinnakapisaMyogavattvAMze mUlAvacchinnasamavAyasambandhena vA tadaMze'pramAtvAdeveti dig / / 56-57 / / TIkArya : yasyA .... vim II je bhASAno artha=viSaya, aMzamAM=dezamAM, viparIta che=bAdhita saMsargavALo che, vaLI tathArUpa che anya aMzamAM abAdhita saMsargavALo che. 'ya' zabdathI TIkAnA prAraMbhamAM "vasthA:' zabda che temAM rahela "va" zabdathI 'tat' zabdano AkSepa hovAthI gAthAmAM "sA' adhyAhAra che. tethI kahe che - te satyAmRSA zratamAM mizra e pramANe paribhASita karAI che; kema ke satyatvane kAraNe svarUpathI ArAdhakapaNuM che phaLathI nahi paraMtu svarUpathI ArAdhakapaNuM che, ane asatyapaNAne kAraNe svarUpathI virAdhakapaNuM che. vaLI yugapalphaladvayanI anupapati hovAne kAraNe eka bhASAprayogathI ArAdhakatva-virAdhakatvarUpa phaLadrayanI anupapati hovAne kAraNe, kAraNAstaravirahaprayojyapaNuM cheH ArAdhaka-virAdhakathI anya koI kAraNanA virahathI satyAmRSAbhASAnuM prayojyapaNuM che. e pramANe dizAsUcana che. ane te daza prakAre che : (1) utpannamizrita, (2) vigatamizrita, (3) utpannatigatamizrita, (4) jIvamizrita, (5) ajIvamizrita, (6) jIvAjIvamizrita, (7) anaMtamizrita, (8) pratyekamizrita, (9) addhAmizrita ane (10) addhAaddhAmizrita. 'tti' zabda daza bhedanI samApti mATe che. nanuthI pUrvapakSI zaMkA kare che - so rUpiyA deya hote chate pacAsa ApavAmAM 'so apAyA' ItyAdi mizrabhASAno, dhava, khadira, azokanA vRkSanA samUhamAM azokavana ityAdi mizrabhASAno kyAM aMtarbhAva che ? arthAt A daza bhASAmAM kyAMya aMtarbhAva thato nathI; kema ke utpati-jIvAdi mizrita Adi daSTAMtanuM atattvapaNuM cheHso rUpiyAnA sthAne pacAsa rUpiyA e sthAnamAM tenuM darzananuM avidyamAnapaNuM che, e pramANe pUrvapakSI kahe to graMthakArazrI kahe che -tArI vAta sAcI che kathaMcit tAruM kathana satya che to paNa teno saMgraha thAya che te batAvatAM kahe che - utpattijIvAdinuM kriyAMtaranuM vastuaMtara AdinuM upalakSaNapaNuM cheHutpattinuM kriyAMtaranuM upalakSaNapaNuM che ane jIvAdinuM vastuaMtara AdinuM upalakSaNapaNuM che. mATe pUrvapakSIe kahelAM sthAnono saMgraha che athavA vizeSatA ja vibhAganuM AzrayaNa che. AnA dvArA=utpattijIvAdinuM kriyAMtaranuM vastuaMtara
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-3 | gAthA-56-57 AdinuM upalakSaNapaNuM che ema kahyuM enA dvArA, jJAnamAM je pramANe atamAM tadavagAhityarUpa bhramatva ane taddAnamAM tadavagAhityarUpa pramAtva ekatra ja che=eka ja jJAnamAM che, A rajata che e jJAnanuM dharmI aMzamAM pramApaNuM hovAthI ane rajata aMzamAM bhramapaNuM hovAthI e rIte aghaTavALA paNa bhUtalamAM bhUtala ghaTavALuM che e bhASAnuM bhUtala aMzamAM pramAjanakapaNuM hovAthI ane ghaTAMzamAM bhramajanakapaNuM hovAthI satyAmRSApaNuM che e pramANe kahevA chatAM paNa kSati nathI. koIka vayanI dRSTithI te kathana saMgata hovA chatAM sarvathA saMgata nathI te batAvavA arthe 'vastutaH'thI kahe che - vaLI A rIte hote chate atakmAM tadavagAhi mithyAjJAnane paNa satya kahyuM e rIte hote chate, mRSAbhedanA ucchedanI Apatti che=sarva mRSAbhASA mizrabhASAmAM aMtarbhAva thavAthI mRSAbhedanA ucchedanI Apatti che; kema ke sarva paNa asatyabhASAnuM aMzamAM satyapaNuM che. kema sarva asatyabhASAnuM aMzamAM satyapaNuM che ? ethI kahe che - sarvajJAna dharmI aMzamAM abhrAta che e vyAyathI dharmI aMzamAM pramAjanakapaNuM che. te kAraNathI pUrvamAM kahyuM e pramANe mRSAbhASAne paNa mizrabhASAmAM aMtarbhAva karavAmAM Ave to mRSAbhedanA ucchedanI Apatti che te kAraNathI, dharmI aMzatA vilikathI paristhala bhrama-pramAjavakatvane grahaNa karIne ja A bheda mizrabhASAno bheda, atireka che mRSAbhASAthI bhinna che e pramANe jANavuM. nanuthI pUrvapakSI zaMkA kare che - to paNa "mUlamAM vRkSa kapisaMyogavALo che" e prakAranA prayogamAM mUlatA kapisaMyoga avacchedakatvanA aMzamAM asatyapaNuM hovA chatAM paNa vRkSanA kapisaMyogatva aMzamAM satyapaNuM thavAthI satyAmRSApaNuM thAya=mULamAM vRkSa kapisaMyogavALuM che e vacananuM satyAmRSApaNuM thAya. ema jo pUrvapakSI kahe to graMthakArazrI kahe che - ema na kahevuM; kema ke mUlAvacchinna kapisaMyogavat aMzamAM athavA mUlAvacchinna samavAyasaMbaMdhathI tad aMzamAM kapisaMyoganA aMzamAM, apramApaNuM ja che, e pramANe dizAsUcana che. I56-5zA bhAvArtha :satyAmRSAbhASAnuM lakSaNa : satya hote chate je mRSAbhASA te satyAmRSAbhASA che, jene zAstramAM mizrabhASA kahevAya che. mizrabhASAmAM eka aMza bAdhita hoya che ane anya aMza abAdhita hoya che. mizrabhASAmAM je aMza abAdhita che te aMzathI vicArIe to satya hovAne kAraNe svarUpathI ArAdhaka kahevAya ane je aMza asatya che te aMzathI te bhASA svarUpathI virAdhaka kahevAya. arthAt pariNAmanI apekSAe guptinA pariNAmavALA mahAtmA bhASAsamitinI maryAdAthI je bhASA bole te nirjarAnuM kAraNa hovAthI ArAdhaka che ane bhASAsamitinI
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-3 | gAthA-56-57 39 maryAdA vagaranI bhASA karmabaMdhanuM kAraNa hovAthI virAdhaka che. topaNa bolAyelI bhASA viSayabhUta padArthane AzrayIne je aMza yathArtha che te aMzathI te bhASA svarUpathI ArAdhaka che ane je aMzathI padArthane ayathArtha kahe che, te aMzathI virAdhaka che. sAmAnyathI vacanaguptivALA muni bhASAsamitipUrvaka bole tyAre vizeSa kAraNa na hoya to svarUpathI ArAdhaka ja bhASA kahe paraMtu svarUpathI virAdhaka bhASA kahe nahi. AthI ja dUrathI gAyane joIne svarUpathI virAdhakabhASAno prayoga na thAya ta6 arthe sAdhu tene gojAtIyathI ullekha kare che. prastutamAM je mizrabhASA che temAM svarUpathI ArAdhaka aMza che ane svarUpathI virAdhaka aMza che topaNa te bhASA bolanArane eka sAthe ArAdhakatva-virAdhakatvarUpa phaLanI upapatti thatI nathI, kema ke bhASAsamitinI maryAdAthI bolAI hoya to ArAdhakatva phaLanI prApti thAya ane bhASAsamitinI maryAdA vagara bolAI hoya to virAdhakatvarUpa phaLanI prApti thAya; paraMtu karAyela vacanaprayoganA viSayabhUta satyAMzane ane asatyAMzane AzrayIne ArAdhatvavirAdhakatvarUpa be phaLanI prApti eka adhyavasAyathI thaI zake nahi. tethI jema ArAdhakatva buddhithI satyabhASA bolAya che ke koIkane ThagavA AdinA prayojanathI asatyabhASA bolAya che te be prakAranA pariNAmathI prayojya mizrabhASA nathI, paraMtu koIka anya kAraNAntarano viraha hovAne kAraNe te prayojanathI mizrabhASA bolAya che. jema koIkane ThagavAno Azaya na hovA chatAM tathA prakAranA bodhanA abhAvane kAraNe ke viparIta bodhane kAraNe mizrabhASA bolAya che tethI samyagu bhASA bolavAnA adhyavasAyavALA paNa jIvo samyapha bolavAnAM je kAraNo che tenA virahane kAraNe mizrabhASA bole che, tethI kAraNottara viraha prayojya mizrabhASA che, te daza prakAranI che; jenuM varNana graMthakArazrI svayaM AgaLanI gAthAmAM kare che. ahIM daza prakAranA mizrabhASAnA bhedo batAvyA tyAM koIkane zaMkA thAya ke koI vyaktine 100 rUpiyA ApavAnA hoya ane 50 rUpiyA ApyA pachI te kahe ke meM so rUpiyA ApyA che te vakhate te vacanaprayogamAM rUpiyA ApyA che e vacana aMza satya che ane so ApyA che e aMza asatya che tethI svarUpane AzrayIne te mizrabhASA che; chatAM graMthakArazrIe batAvelA daza bhedomAM teno aMtarbhAva jaNAto nathI, e prakAranI zaMkAmAM graMthakArazrI kahe che - utpannamizra ityAdi bhedomAM utpanna zabda che temAM rahela utpattirUpa kriyA te kriyAntaranuM upalakSaNa che, tethI upalakSaNathI dayakriyAmAM je mizrapaNuM che teno saMgraha thAya che. vaLI koIka vana dhava, khadira, azokavRkSovALuM hoya ane koI kahe ke A azokavana che to te vacanaprayogamAM paNa vanamAM rahelA azokavRkSanA aMzathI te vacanaprayoga svarUpathI satya che ane dhava, khadira AdinA aMzathI te vacanaprayoga svarUpathI asatya che mATe te mizrabhASA che ane teno aMtarbhAva pUrvamAM kahelA daza bhedomAM thato nathI. tene graMthakArazrI kahe che - jIvamizrita AdimAM rahela jIvAdi zabda vastRtaranuM upalakSaNa che tethI vasvantara zabdathI vanane grahaNa karIne paNa je mizrabhASA bolAya tenuM grahaNa che.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-3 | gAthA-56-57 tethI e phalita thAya ke lokavyavahAranA je mizrabhASAnA prayogo thAya che tenuM upalakSaNathI grahaNa che mATe zAstramAM mizrabhASAnA daza bhedo kahyA che te svIkAravAmAM koI kSati nathI athavA vizeSa prakAranAM mizravacanone ja grahaNa karIne daza prakAranI mizrabhASA zrutamAM kahela che, tethI lokavyavahAramAM pracalita so rUpiyA ApavAnA sthAne pacAsa rUpiyA ApIne meM so rUpiyA ApyA che ityAdi prayogono saMgraha nathI; kema ke te ThagavA AdinA prayojanathI bolAya che. jyAre zAstrIya padArthonI prarUpaNAmAM upayogI hoya tevA ja mizranA bhedono ahIM saMgraha karela che. pUrvamAM kahyuM ke daza prakAranI mizrabhASAmAM je bhASAono aMtarbhAva dekhAto nathI tenuM upalakSaNathI grahaNa karavuM e kathanathI AgaLamAM kahe che e pramANe kahevAmAM paNa koI kSati thatI nathI. zuM kahevAmAM kSati nathI ? te spaSTa kare che - jema koIne be vastunuM eka sAthe jJAna thAya temAM eka vastunuM bhramAtmaka jJAna thAya ane bIjI vastunuM pramAtmaka jJAna thAya te vakhate eka ja jJAnamAM bhramatva ane pramAtva che tethI te jJAnathI bolAyelI bhASAne satyAmRSAbhASA kahevAmAM Ave to paNa koI kSati nathI. vaLI purovartI zaktine joIne koI kahe ke A rajata che e prakAranA jJAnamAM paNa dharma aMzathI pramApaNuM che ane rajata aMzamAM bhramapaNuM che; kema ke purovarsI dekhAtI vastu "A" zabdathI vAcya che te satya che ane temAM rajatatvano bodha bhramAtmaka che mATe te prakAre bolAyelI bhASAne mizrabhASA kahevAmAM kSati nathI. vaLI ghaTavagaranA bhUtalane koI kahe ke bhUtala ghaTavALuM che tyAM te vacana bhUtala aMza pramajanaka che ane ghaTAza bhramajanaka che tethI te bhASAne mizra kahevAmAM paNa koI kSati nathI A prakAranuM kathana eka upayogamAM vartatA satya aMzano ane asatya aMzano bheda karanArI nadRSTithI che tethI te sarvabhASAno mizrabhASAmAM aMtarbhAva thAya che, chatAM tema svIkAravAthI mRSAbhASAnA bhedanA ucchedanI Apatti Ave che, tethI vyavahArathI mizrabhASA karatAM mRSAbhASAno bheda karavA arthe 'vastuta:'thI kahe che - pUrvamAM kahyuM ema svIkAravAmAM Ave to sarva mRSAbhASAno aMtarbhAva mizrabhASAmAM thavAthI mRSA bhASAnA ucchedanI prApti thAya mATe dharmI aMzanA grahaNa karyA vagara skUla dRSTithI je bhASAmAM bhrama ane pramAjanakatva hoya te bhASA mizrabhASA che. tethI e prApta thAya ke skUla dRSTithI je vacanaprayoga dvArA bhramAtmaka jJAna thAya te asatyabhASA che. jema ghaTa vagaranA bhUtalane ghaTavALuM bhUtala kahevAmAM Ave tyAre bodha karanArane bhUtalamAM ghaTa che evo bhramAtmaka bodha thAya che mATe tevo vacanaprayoga asatyabhASA kahevAya. ane je bhASAnA prayogamAM bhUla dRSTithI bhrama ane pramAjanaka hoya te mizrabhASA kahevAya. jema azokavana kahevAmAM Ave tyAre te vacanathI zrotAne te vanamAM mAtra azokavRkSa che evo bodha thAya tyAre aMzathI bhramajanaka ane aMzathI pramAjanaka te vacana hovAthI mizrabhASA che. A rIte graMthakArazrIe paristhUla dRSTithI bhrama-pramAjanaka vacanane mizrabhASArUpe ane paristhUla dRSTithI bhramajanaka vacanane mRSAbhASArUpe batAvyuM. tyAM tathApi'thI koIka zaMkA kare che -
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2| stabaka-3 | gAthA-pa6,57, 58 41 zAkhAmAM kapisaMyoga hoya ane koI vyakti vacanaprayoga kare ke mULamAM vRkSa kapisaMyogavALuM che te sthAnamAM mULamAM kapisaMyoga nahi hovAthI te vacana bhramajanaka che ane vRkSamAM kapisaMyoga hovAthI pramAjanaka che ema artha karIne koI tene mizrabhASAmAM grahaNa kare. vastutaH te vacana mRSA ja che tethI te sthAnamAM te vacana mRSA kaI rIte che ? te spaSTa karavA arthe kahe che - te vacanathI mUlAvacchinna kapisaMyogano bodha vRkSamAM thayelo hovAthI ane kapisaMyogavALuM vRkSanuM mUla nahIM hovAthI te vacana apramANa ja che athavA mUlAvacchinna samavAya saMbaMdhathI kapino saMyoga nathI, chatAM kapino saMyoga mUlamAM che e pramANenuM vacana hovAthI apramANa che arthAt saMyoga samavAya saMbaMdhathI utpanna thAya che ane mUlAvacchinna samavAya saMbaMdhathI kapino saMyoga nathI ane vacanaprayoga karanAranA vacanathI te prakAranI upasthiti thAya che ke vRkSanA mULamAM kapino saMyoga che mATe te vacanane mizravacana kahI zakAya nahi, paraMtu vRkSanA mULamAM kapisaMyoga che e vacanaprayogathI mAtra bhramAtmaka ja bodha thAya che, mATe mRSAbhASA ja che. IFpa6-57TI avataraNikA : tatrAdAvutpannamizritAmevA''ha - avataraNikArya : tyAM=mizrabhASAmAM daza bhedo batAvyA tyAM, AdimAM utpannamizritabhASAne ja kahe che - gAthA : uppannamIsiyA sA uppannA jattha mIsiyA huMti / saMkhAi pUraNatthaM saddhimaNuppanabhAvehiM / / 58 / / chAyA : utpannamizritA sA utpannA yatra mizritA bhavanti / saMkhyAyAH pUraNArthaM sArdhamanutpannabhAvaiH / / 58 / / anvayArtha : nanda=jyAM=je vacanaprayogamAM, apamAdi ddhazanutpannabhAvonI sAthe, saMvAdR saMkhyAnA, pUrabhaM=pUraNa mATe, 3khannA-utpanna, mIsiyA=mizrita, hRtti thAya che, sAMete, 3utrIsiyA=utpannamizritabhASA che. pa8 gAthArtha : jyAM je vacana prayogamAM, anutpannabhAvonI sAthe saMkhyAnA pUraNa mATe utpanna mizrita thAya che te utpannamizritabhASA che. I58
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 bhAdhArastha 52 bhAga-2 | rata5-3/gAthA-58 TIs: sA utpannamizriteti vidheyanirdezaH, yatrA'nutpannabhAvaiH sArddha saMkhyAyAH pUraNArthaM utpannA mizritA bhavantItyanUdyanirdezaH, udAharaNaM tu kvacidutpanneSu paJcasu dArakeSu dazA'bhyadhikeSu vA'dya daza dArakA jAtA iti svayameva draSTavyam, atra ca dazasaMkhyAyAH paJcasaMkhyAdvayA''tmikAyA aMzayoreva bAdhAbAdhAbhyAM satyAsatyatvaM na tu kAtsnyenA'nyatararUpAnupravezaH, ata eva 'zvaste zataM dAsyAmi' iti pratijJAya paJcAzaddadAno'pi nA'dAtRvatsarvathA mRSAbhASitvena vyavahriyate iti prakRte tathAvidhavyavahArAnurodhAnAnupapattiH / nanu 'zataM dAsyAmi' iti pratijJAya paJcAzaddAne'mRSAbhASitvaM na vAstavaM vyavahriyate kintu tatkAryakAritvAdirUpaM bhAktameva, ata eva tasya paJcAzaddatvA 'zataM dattaM' iti girA lokAn sAkSIkurvato mRSAbhASitvenaiva nigraha iti cet ? na, tatrAM''zikamRSAbhASitvasyA'pyadattApalApadvArA nigrahaprayojakatvAt anyathA jAtAjAtaviSayabhedena prakRtaprayogocchedaprasaGgAt / na ca dazasaMkhyAparyApteradya jAteSu bAdhAtsarvathA mRSAtvam, anyathA 'eko na dvau' iti na syAditi vAcyam, dazasvetatkAlotpattikAbhedAMzena saMvAdAditi dig, evamanyatrA'pyUhyam 1 / / 58 / / TImArtha:___sA ..... Uhyam 1 / / G4 mizrita cha me vidheya niza chAyAmAM me za vidheyano niza kare che. jyAM anutpannabhAvonI sAthe saMkhyAnA pUraNa mATe utpanna mizrita thAya che e gAthAno e aMza, atUghano nirdeza che=uddezya aMza che. vaLI kvacitrakoIka sthAnamAM, pAMca putro utpanna hote chate daza putro thayA ema kahevAmAM Ave athavA dazathI adhika putro utpanna thayA hoya ane 'Aje daza putro thayA ema kahevAmAM Ave e utpamizritanuM udAharaNa che, e pramANe svayaM ja jANavuM gAthAnA kathanathI prathama udAharaNa ja prApta thAya che, bIjuM udAharaNa svayaM ja jANavuM, ane ahIM=prathama udAharaNamAM, daza saMkhyAnA paMca saMkhyAdvayAtmaka aMzonuM ja bAdha-abAdha dvArA satyAsatyapaNuM jANavuM, paraMtu kAryathI anyatararUpa pravezathI nahi. AthI ja 'kAle tane so rUpiyA ApIza' e pramANe pratijJA karIne pacAsa rUpiyA ApavA chatAM paNa adAtAnI jema sarvathA mRSAbhASitvano vyavahAra karAto nathI. e rIte prakRtimAM paNa=daza putro thayA e rU5 prakRtamAM paNa, tevA prakAranA vyavahAranA anurodhathI=ardha satya che ane ardha asatya che tevA prakAranA vyavahAranA anurodhathI, anupamati nathI=mizrabhASAnI anupapatti nathI. 'nanu'thI pUrvapakSI zaMst 2 cha -
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-3 | gAthA-58 so rUpiyA ApIza e pramANe pratijJA karIne pacAsa rUpiyA ApavAmAM amRSAbhASIpaNuM vAstavika vyavahAra karAtuM nathI paraMtu tatkAryakArivArirUpa gauNa ja amRSAbhASIpaNuM vyavahAra karAya che. AthI ja so rUpiyA ApavAnuM kahIne pacAsa rUpiyA ApavAmAM vAstavika mRSApaNuM che ja AthI ja, tenuM pacAsa rUpiyA ApIne so rUpiyA ApyA che e vANIthI lokone sAkSI karatA evA tenuM mRSAbhASIpaNAthI ja vigraha che. e pramANe jo pUrvapakSI kahe to graMthakArazrI kahe che - ema na kahevuM; kema ke te sthAnamAM=so rUpiyA kahIne pacAsa rUpiyA Ape te sthAnamAM, AMzika mRSAbhASIpaNuM nahi apAyelAnA apalApa dvArA nigrahanuM prayojakapaNuM che. anyathA-AMzika mRSAbhASitvathI adattanA apalApa dvArA nigrahanuM prayojakapaNuM na svIkAravAmAM Ave to, thayelA ane tahi thayelAnA viSayanA bhedathI utpanna mizrabhASAmAM thayelA bALakanA ane nahi thayelA bALakanA viSayanA bhedathI, prakRti prayoganA ucchedano prasaMga Ave utpanna mizritarUpa mizrabhASAnA prayoganA ucchedano prasaMga Ave. ane dazasaMkhyAnI paryAptino Aje thayelA bALakomAM bAdha hovAthI sarvathA mRSApaNuM che, evuM na mAnavAmAM Ave to=pAMca utpanna thayelA bALakomAM daza saMkhyAnI paryApti nahi hovAne kAraNe te bhASAne mRSAbhASA svIkAravAmAM na Ave to eka be nathI evo prayoga thAya nahi, ema na kahevuM; kema ke dazamAM daza bALakomAM, A kALamAM utpattirUpa abheda aMzathI saMvAda che e prakAre dizAsUcana che=daza bALakomAM vartamAnakALanI utpattino abheda aMza karavAthI kaMIka satya ane kAMIka asatya aMzarUpa mizrabhASAnI prApti che. e rIte=je rIte daza saMkhyAmAM utpanna mizrabhASA batAvI e rIte, anyatra paNa Uha karavo joIe. pa8II bhAvArtha :(1) utpannamizritamizrabhASA : utpannamizrabhASAnuM lakSaNa karavA arthe 'gastha'thI mAMDIne gAthAno vizeSa aMza uddezyano nirdeza kare che. tethI te aMzane uddezIne gAthAnA pUrvArdhamAM kahela aMza utpanna mizrabhASAnuM vidhAna kare che, jenAthI utpanna mizrabhASAnA lakSaNanI prApti che. jema koIka sthAnamAM pAMca putro utpanna thayA hoya ane pAMca anya putro haju thayA nathI topaNa najIkamAM thavAnI saMbhAvanAne sAme rAkhIne kahe ke Aje daza putro thayA che. tethI tenuM vacana ardhasatya che; kema ke Aje pAMca ja putro thavA chatAM anutpannabhAvanI saMkhyAne grahaNa karIne daza putro thayA che ema kahevAmAM Ave tyAre utpanna ane anutpanna e be aMzothI mizrita vastumAM utpanna thayA che e prakArano prayoga hovAthI te bhASA mizrabhASA che. vaLI kyAreka dazathI adhika putro thayA hoya to paNa koIka vicAryA vagara sAmAnyathI kahe ke daza putro thayA che te sthAnamAM paNa adhika utpannano apalApa karanAra te vacanaprayoga hovAthI utpanna mizrabhASA che; kema ke daza aMzamAM satya che ane adhika aMzamAM asatya che. pAMca putro thayA hoya ane daza thayA
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-3 / gAthA-pa8 che e prayogamAM pAMcasaMkhyAhayamAMthI eka aMzano bAdha che anya aMzano abAdha che mATe satyAsatyatvarUpa mizra che paraMtu sarvAzathI anyatarano anupraveza karIne kahevAmAM Ave tyAre te bhASA asatya ja bane che. jema sarvAzathI dazano praveza karIne kahevAmAM Ave ke daza putro thayA tyAre te vacana asatya bane che athavA sarvAzathI dazeya putro thayA nathI tema anupraveza karIne kahevAmAM Ave tyAre paNa te bhASA asatya ja bane che; kema ke sarvAzathI daza thayA che e paNa mRSArUpa che ane sarvAzathI daza thayA nathI e paNa vacanAmRSArUpa che. vaLI pAMca putro thayA hoya ane daza putro thayA che e sthAnamAM bAdha abAdharUpa be aMzone AzrayIne satyAsatyatva che, tenI ja puSTi karavA arthe kahe che - AthI ja kAle huM so rUpiyA ApIza ema kahIne pacAsa rUpiyAnA dAnamAM paNa nahi ApanAranI jema mRSAbhASitvano vyavahAra thato nathI paraMtu te kAMIka satya bole che e prakArano ja vyavahAra thAya che. e rIte pAMca putro thayA hoya ane pAMca putro thavAnI taiyArImAM hoya tyAre daza putro thayA che e prakAranA vyavahAranA anurodhathI ema ja kahevAya che ke tenuM kAMIka vacana satya che sarvathA satya nathI. nanuthI pUrvapakSI zaMkA kare che ke koIkane koIka kArya mATe huM so rUpiyA ApIza ema kahIne pacAsa rUpiyA ja Ape tyAM A vyakti amRSA bole che tevo vAstavika vyavahAra thato nathI paraMtu mRSA ja bole che tevo vyavahAra thAya che mATe pacAsa rUpiyA ApavA e AMzika kAryakArivArirUpa gauNa ja amRSAvAda che. AthI ja loka sAkSI hoya to pacAsa rUpiyA ApIne so rUpiyA ApavAnuM vacana kahenArane "A mRSA bole che" ema ja nigraha karAya che paraMtu "kaMIka satya bole che ane kAMIka asatya bole che" ema nigraha karAto nathI. mATe ardhasatyavacanane mRSAvacana ja svIkAravuM joIe, mizravacana svIkAravuM ucita nathI e prakArano zaMkAkArano Azaya che tene graMthakArazrI kahe che -- pUrvapakSInuM A kathana barAbara nathI; kema ke so rUpiyA ApIza ema kahIne pacAsa rUpiyA Ape che te sthAnamAM AMzika mRSAbhASAnuM nahi apAyelA pacAsanA apalApa dvArA ja A mRSA bole che e prakAre nigraha karAya che chatAM te sarvathA mRSA nathI ane tevuM na svIkAravAmAM Ave to pAMca putro thayA hoya ane pAMca putro thayA na hoya te prakAranA viSayanA bhedathI utpanna mizrabhASAno je prayoga zAstrasaMmata che teno uccheda thAya. AthI ja so rUpiyA ApIza ema kahIne pacAsa rUpiyA ApyA pachI anya pacAsa rUpiyA ApavAno apalApa karato nathI te sthAnamAM A mRSA bole che ema kahevAtuM nathI paraMtu mizrabhASA bole che ema kahevAya che. ahIM pUrvapakSI zaMkA kare che ke pAMca putra thayA hoya ane daza putra thayA che e sthAnamAM daza saMkhyAnI paryAptino Aje utpanna thayelA pAMca chokarAomAM bAdha hovAthI sarvathA mRSApaNuM che ane evuM na mAno ane ema kahevAmAM Ave ke kaMIka mRSA che ane kAMIka satyabhASA che ema kahevAmAM Ave to eka ghaDAne joIne A be nathI e prakArano prAmANika vyavahAra thAya che te thavo joIe nahi; kema ke be saMkhyAnI
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-3 | gAthA-58-59 paryAptithI eka ghaDAmAM te vacanano bAdha che arthAtuM eka saMkhyAnI paryAptithI eka ghaDAmAM be ghaDA nathI e prayogano bAdha nathI, paraMtu be saMkhyAnI paryAptithI eka ghaDAmAM te vacanano bAdha che mATe te vacanane mizra kahevuM joIe.vastutaH be ghaDAnI AkAMkSA koIne hoya ane eka ja ghaDo tyAM hoya tyAre prAmANika puruSa kahe che ke ahIMyAM be ghaDA nathI te sthAnamAM paNa be ghaDAmAMthI eka ghaDo vidyamAna che eka ghaDo vidyamAna nathI tene AzrayIne be ghaDA nathI e vacana mizrabhASA che tema kahevAtuM nathI paraMtu satyabhASA che tema kahevAya che. tethI jema eka ghaDo hovA chatAM be ghaDA nathI e vacana satya che tema pAMca bALako janmyA hovA chatAM daza janmyA nathI te vacana satya kahI zakAya, paraMtu tenAthI viparIta vacana mRSA che. mATe pAMca putronA janmamAM daza putro janmyA e kathanamAM paNa daza saMkhyAno bAdha hovAthI mRSApaNuM ja svIkAravuM joIe. A prakAranI pUrvapakSInI zaMkAnuM nirAkaraNa karatAM graMthakArazrI kahe che - A pramANe na kahevuM; kema ke daza putronI utpattinA vacanamAM vartamAnakAla utpattivALA pAMcanA abheda aMzathI vicAraNA karIe to eka aMza satya che ane anya aMza asatya che e prakArano saMvAda thAya che arthAt e prakArano nirNaya thAya che. A rIte utpanna mizrabhASAne kahenArAM sarva vacanomAM Uha karavo joIe jethI asatyabhASA karatAM mizrabhASAno bhedarUpe spaSTa bodha thAya ane ucita bhASAnI maryAdAno bodha karIne sAdhu vAguptinA pariNAmanuM ane bhASAsamitinuM rakSaNa karI zake che. pitA avataraNikA - uktA utpannamizritA / atha vigatamizritAmAha - avataraNitArtha - utpamizritabhASA kahevAI. have vigatamizritabhASAne kahe che - gAthA : sA vigayamIsiyA khalu, vigayA bhannaMti mIsiyA jattha / saMkhAi pUraNatthaM, saddhimavigaehi annehiM / / 59 / / chAyA : sA vigatamizritA khalu vigatA bhaNyante mizritA yatra / saMkhyAyAH pUraNArthaM sArdhamavigatairanyaiH / / 59 / / anvayArtha : naci=jyAM=je bhASAmAM, vilAyA=vigata=pradhvasta padArtho, vidi ahiM ddhi avigata evA anyanI sAthe, saMvA=saMkhyA, pUravaM pUraNa mATe, mIsiyA mizrita mannati kahevAya che, sAMete te bhASA, ravanuM=nakkI, virAvanIsiyA=vigata mizrita che. pA.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-3 | gAthA-59, 60 gAthArtha - jyAM=je bhASAmAM, vigata=prasta padArtho, avigata evA anyanI sAthe saMkhyA pUraNa mATe mizrita kahevAya che te te bhASA, nakkI vigatamizrita che. II5II TIkA H khalviti nizcaye, sA bhASA vigatamizritA bhaNyate yatra = yasyAM vigatAH = pradhvastAH padArthAH, saMkhyAyAH pUraNArthamanyaiH avigataiH = apradhvastaiH sArdhaM mizritA bhaNyante, yathA-ekaM grAmamadhikRtya nyUnAdhikeSu vigateSu 'adya daza vRddhA vigatA' ityudAharaNam 2 / / 59 / / TIkArya H khalviti phattuvAdarAm 2 || 'hatu' zabda nizcaya arthamAM che. te bhASA vigatamizrita kahevAya che je bhASAmAM vigata=nAza pAmelA padArtho, nahi nAza pAmelA evA anya padArthonI sAthe saMkhyA pUraNa mATe mizrita kahevAya che. je pramANe eka gAmane AzrayIne je kAraNathI jUnAdhika vigata thaye chate=daza saMkhyAthI nyUna saMkhyAmAM ke adhika saMkhyAmAM mRtyu pAme chate, Aje daza vRddho mRtyo pAmyA e prakAranuM udAharaNa che. 59 bhAvArtha: (2) vigatamizritamizrabhASA : utpannamizrita bhASAmAM utpannane AzrayIne mizrabhASA bolAya che te prakAre ja nAza thayelA padArthono saMgraha karIne je mizrabhASA bolAya che te vigatamizrabhASA che. jema koIka nagaramAM be sAdhu kALa karI gayA hoya chatAM be divasa pUrve je be sAdhu kALa karI gayA hoya teno saMgraha karIne koI sAdhu kahe ke Aje cAra sAdhu kALa karI gayA. A prakAranI mizrabhASA bolavA pAchaLa koI bhAva na hoya chatAM ziSTa AcAra pramANe sAdhue niSprayojana bolavuM joIe nahi ane prayojanathI je bole te paNa yathArtha padArthane sparzIne ja bole jethI pravacananuM mAlinya na thAya ane mUDhanI jema nirvicA2ka thaIne bolavAnI vRtti na thAya. tethI kahevAnuM prayojana upasthita thayuM hoya to susAdhu haMmezAM be sAdhu kALa karI gayA hoya tyAre ema ja kahe ke Aje be sAdhu kALa karI gayA che. anAbhoga AdithI paNa pUrvanA kALa karI gayelA sAdhune mizrita karIne kahe to vigatamizritabhASA bolavArUpa karmabaMdhanI prApti thAya che. IpA ..... avataraNikA : ukta vigatamizritA / athotpannavigatamizritAmAha - avataraNikArya : vigatamizritabhASA kahevAI. have utpannavigatamizritabhASAne kahe che
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga- 2 | stabaka-3 | gAthA-60 gAthA : uppannavigayamIsiameyaM pabhaNaMti jattha khalu jugavaM / uppannA vigayA vi ya, UNabbhahiyA bhaNijjaMti / / 60 / / chAyA : utpannavigatamizritAmetAM prabhaNanti yatra khalu yugapat / utpannA vigatA api ca UnA'bhyadhikA bhaNyante / / 60 / / anvayArtha : na-=jemAM je bhASAmAM, uretakkI, nuvaM=eka sAthe, 3pannA vikAyA vi ca=utpanna ane nAza thayelA paNa, mahiyA=bhUta-adhika, maLanaMti kahevAya che yaMtrae bhASAne, (zratadharo) 3utravikAramafsagaM utpannavigatamizritabhASA, maviti kahe che. II60I. gAthArtha - . je bhASAmAM nakkI eka sAthe utpanna ane nAza thayelA paNa nyUna adhika kahevAya che e bhASAne zratadharo utpannavigatamizritabhASA kahe che. Il || TIkA : etAM bhASAM, utpannavigatamizritAM prabhaNanti, zrutadharA iti zeSaH, yatra yasyAM bhASAyAM, khalu nizcaye, utpannA vigatA api ca bhAvA, UnA adhikA yugapad bhaNyante udAharaNaM cAsmin grAme daza jAtA daza ca mRtA ityavadhAraNAnupapattau draSTavyam 3 / / 60 / / TIkArya : tti ..... dravya rU | A bhASAne zratadharo utpannavigata mizrita kahe che je bhASAmAM nakkI utpanna vigata paNa bhAvo cUta adhika eka sAthe kahevAya che. ane A gAmamAM daza utpanna thayA che ane daza mRtyu pAmyA che e prakAranI avadhAraNanI anupapattimAM udAharaNa jANavuM. 160 bhAvArtha - (3) utpannavigata mizrita mizrabhASA : koI mahAtmA koIka prasaMge kahevAnuM prayojana hoya chatAM mugdhatAthI bolavAnA svabhAvane kAraNe te nagaramAM sAdhue praveza karyo che ane be sAdhue vihAra karyo che e prakAranI avadhAraNanI anupatti hovA chatAM sahasA bethI adhika vihAra karyo hovA chatAM ke nyUna karyo hovA chatAM ke bethI adhika ke nyUna sAdhue
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | baka-3 | gAthA-60, 61 praveza karelo hovA chatAM e prakAranuM vacana kahe to te vacanaprayoga utpannavigata mizrita bhASA kahevAya che; kema ke vihAra karanAra sAdhu ane navA praveza karanAra sAdhu te nagaramAM hovA chatAM saMkhyAnuM pramANa ayathArtha hovAthI te bhASA mizrabhASA bane che, mATe bhASAsamitinA arthI sAdhue nimprayojana bolavuM joIe nahi ane saMyamavRddhinA prayojanathI ucita jaNAya tyAre vAstavika sthitino yathArtha nirNaya karIne je pramANe jeTalA sAdhue nagaramAM praveza karyo hoya ane jeTalA sAdhue nagaramAMthI vihAra karyo hoya te pramANe ja kahevuM joIe, jethI bhASAsamitinI virAdhanA thAya nahi. IIkaoll avataraNikA: uktotpatravigatamizritA / atha jIvamizritAmAha - avataraNikArya : utpannavigatamizritabhASA kahevAI. have jIvamizritabhASAne kahe che - gAthA : sA jIvamissiyA khalu jA bhannai ubhayarAsivisayA vi / vajjittu visayamannaM eso bahujIvarAsi tti / / 61 / / chAyA : sA jIvamizritA khalu yA bhaNyate ubhayarAziviSayA'pi / varjayitvA viSayamanyameSo bahujIvarAziriti / / 61 / / anvayArtha: 3mayarasivisA vi=ubhayarAzinA viSayavALI paNa jIva-ajIva ubhayarAzinA viSayavALI paNa bhASA, traM visaLig=anya viSayane choDIne=jIvathI anya viSayane choDIne, so=A, vahunIvarAsika bahujIvarAzi che, rie pramANe, nA=je, matra kahevAya che, sAkate, haju nakkI, nImaliyA=jIvamizritabhASA che. lA. gAthArtha - ubhayarAzinA viSayavALI paNa jIva-ajIva ubhayarAzinA viSayavALI paNa bhASA, anya viSayane choDIne jIvathI anya viSayane choDIne, A bahujIvarAzi che e pramANe je kahevAya che te nakkI jIvamizritabhASA che. II61 TIkA - sA khalu jIvamizritA yA (granthAnam-zlo.700) ubhayarAziviSayA'pi jIvAjIvasamUhaviSayA'pi,
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-3 | gAthA-u1 49 anyaM ajIvAkhyaM viSayaM, varjayitvA eSa bahuH jIvarAziriti bhaNyate, atra hi jIvAMze satyatvamajIvAMze cAsatyatvam, na ca bahuSu jIvatsu zaGkhAdiSvalpeSu ca mRteSu 'mahAnayaM jIvarAziH' ityabhidhAne jIvaprAdhAnyavivakSaNAnna doSaH, bAhulyena prayogopalambhAditi vAcyam evaM hi prayogasamarthane'pyubhayIyasamUhe ekIyatvA'samarthanAt, ubhayIyasyaikIyatvaniyame'pi pratiniyataikatvAniyamAt, na ca pratiniyatatvasyA'bodha eva, bodhe vA mRSAtvameva syAditi vAcyam bodhasAmagrImahimnaiva tadbodhAt, samUhasya sAmAnyata ekIkRtasyA'pi vizeSArpaNayA vibhedAcca na mRSAtvamiti paryAlocanIyaM sUkSmekSikayA nayanipuNaiH, evamanyatrA'pyavaseyam 4 / / 61 / / TIkArca - sI ..... avavan 4 . te nakkI jIva mizritabhASA che je ubhayarAzinA viSayavALI paNa jIva ajIvanA samUhanA viSayavALI paNa ajIvatAmanA anya viSayane choDIne A bahu jIvarAzi che e pramANe kahevAya che. ahIM jIvamizritabhASAmAM, jIvAMzamAM satyapaNuM che, ane ajIva aMzamAM asatyapaNuM che. ane bahu jIvatA zaMkhAdimAM ane alpa marelAmAM "A mahAna jIvarAzi che' e prakAranA kathanamAM jIvatA prAdhAncanI vivekSA hovAthI doSa nathI mizrabhASA nathI paraMtu satyabhASA che; kema ke bAhulyathI prayogano upalaMbha cheeghaNA jIvita hovAne kAraNe te prakArano lokamAM prayoga prApta thAya che. e pramANe na kahevuM; kema ke A rIte bahulatAnI vivekSA che e rIte, prayoganA samarthanamAM paNa jIvamizritabhASAne satyabhASAnA prayoganA samarthanamAM paNa, ubhayIya samUhamAM=jIvita ane ajIvita-rUpa ubhayIyatA samUhamAM, ekIyatvanuM asamarthana cheHjIvita jIvarAzirUpa ekIyatvanuM asamarthana che. ahIM prazna thAya ke marelA zaMkhalA ane jIvita zaMkhalA te bemAM zaMkhalArUpe ubhayamAM ekIyatvanuM niyamana karI zakAze, tethI te bhASA satya kahI zakAze. tenA nirAkaraNa mATe anya hetu kahe che - ubhayIya ekIyatvanuM niyamana karAye chate paNaHjIvita ajIvita ubhayIya zaMkhalAnuM zaMkhalArUpe ekIyatvanuM niyamana karAve chate paNa, pratiniyata ekatvato aniyama cheHjIvita rUpa ke ajIvitarUpa evA pratibiyata ekatvano aniyama che, mATe mizrabhASA che ema atraya che. ane pratiniyatano abodha ja che arthAt A sarve zaMkhalA jIvita ja che ke ajIvita che e prakAranA pratiniyatatvano te prakArano vacanaprayoga karanAra jIvane abodha ja che, athavA bodhamAM pratibiyatatvanA bodhamAM=A zaMkhalAmAM keTalAka jIvita che ane keTalAka ajIvita che e prakAre pratibiyatvanA bodhamAM, athavA sarva ajIvita ja che e prakAranA bodhamAM, mRSAtva ja thAya=A jIvarAzino samUha che e prakAre bolanAranA vacananuM mRSAtva ja thAya ema na kahevuM; kema ke bodha sAmagrInA mahimAthI ja teno bodha thAya che. (tethI pratiniyatatvano abodha che e prakAranuM pUrvapakSInuM
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa0 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-3 | gAthA-61 vacana ucita nathI; kema ke nirNaya karavAno arthI jIva tenI bodhasAmagrInA mahimAthI teno bodha karI zake che.) ahIM prazna thAya ke jene te prakAranI jijJAsA thaI nathI tene ATalA jIvo jIvita che ane ATalA jIvo mRta che tevo bodha thayo nathI tevo puruSa A jIvarAzino samUha che ema kahe tene mRSAvanI ja prApti che, mATe jIvamizrita nAmanA bhedanI prApti thaze nahi. tethI bIjo hetu kahe che - ekIkRta paNa samUha sAmAnyanuM A jIvita che A ajIvita che e prakArano vibhAga karyA vagara zaMkhalA sAmAnyatA samUhanI vizeSa arpaNAthI keTalAka jIvita che athavA keTalAka mRta che e prakAranI vizeSa arpaNAthI, vibheda hovAne kAraNe=jIvita ane mRta jIvono vibheda hovAne kAraNe, mRSAtva nathI paraMtu mizrapaNuM che. e pramANe vayanipuNa puruSoe sUkSmadaSTithI paryAlocana karavuM joIe. e rIte je rIte jIvamizritamAM kahyuM e rIte, anyatra paNa ajIvamizrita AdimAM paNa jANavuM. I61 bhAvArtha(4) jIvamizritamizrabhASA : mizrabhASAnA daza bhedomAMthI cotho bheda jIvamizritabhASAno che. sAdhue bolatI vakhate saMyamanuM prayojana na hoya to bolavuM ja joIe nahi paraMtu bolavAne abhimukha pariNAma paNa na thAya te prakAre vacanaguptimAM ja sadA rahevuM joIe ane saMyamavRddhinA prayojanathI bolavAnuM prayojana hoya tyAre satyAdibhASAnA maryAdAnA smaraNapUrvaka saMyamanI vRddhinuM kAraNa bane te prakAre satyabhASA ja bolavI joIe paraMtu mizrabhASA bolavI joIe nahi, AthI paraThavavA AdinA sthAne koI jIvarAzinA samUhane joIne tyAM bahu jIvarAzi che ema koI sAdhu bole ane te jIvarAzimAM keTalAka jIvatA hoya ane keTalAka marelA hoya tyAre te vacana jIva aMzamAM satya bane che ane ajIva aMzamAM asatya bane che mATe mizrabhASA che. ahIM koI kahe ke mahAna A jIvarAzi che e sthAnamAM je jIvo jIve che tenA prAdhAnyanI vivakSA karIne prayoga karAyelo hovAthI doSa nathI; kema ke vyavahAramAM bahulatAne AzrayIne e prakArano prayoga thAya che. tene graMthakArazrI kahe che - A rIte bahulatAnI apekSAe te prayoga satya che te prakAre samarthana karavA chatAM paNa jIvita ane mRta ubhayanA samUhamAM jIvitarUpa ekatvanuM samarthana nahi hovAthI te vacanaprayoga mizrabhASArUpa che ane ubhayanuM ekIyatvano niyama karavAmAM Ave to pratiniyata ekatvano aniyama che arthAtu badhA jIvita che ke badhA mRta che e prakAranA pratiniyata ekatvano aniyama che mATe mizrabhASA che. ahIM koIne prazna thAya ke bolanAra mahAtmAne dekhAtA jIvonA samUhamAM keTalAka jIvatA che ane keTalAka jIvatA nathI teno bodha ja nathI tethI pratiniyata ekatvanA niyamathI te mahAtmA bolatA ja nathI
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa1 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-3 | gAthA-11, 12 paraMtu jIva prAdhAnyanI vivakSAthI ja bole che mATe te bhASAne mizrabhASA svIkAravI joIe nahi paraMtu satyabhASA ja kahevI joIe ema pUrvapakSI kahe to graMthakArazrI kahe che - bodhasAmagrInA mahimAthI ja teno bodha thaI zake che mATe bodha sAmagrI dvArA nirNaya na thayo hoya chatAM ghaNA jIvo che tema kahevAmAM Ave to pratiniyata evA prANadhArI jIvonA ekatvano aniyama hovAthI te mizravacana ja bane che. ahIM pUrvapakSI kahe ke koIe bodhasAmagrIthI teno bodha karyo hoya ane tyArapachI A ghaNA jIvono samUha che ema kahe to tenA vacanane mRSA bhASA ja kahevI joIe paraMtu jIvamizritabhASA kahI zakAya nahi e prakAranI zaMkAnA nivAraNa mATe kahe che - sAmAnyathI ekIkRta evA paNa samUhane vizeSa arpaNAthI vicAravAmAM Ave to temAM keTalAka jIvo jIvita che ane keTalAka mRta che e prakAre bhedanI prApti hovAthI te bhASAne mRSA kahI zakAya nahi paraMtu mizrabhASA kahevI joIe e pramANe padArthane jovAnI nipuNa dRSTivALA mahAtmAe sUkSmadaSTithI paryAlocana karavuM joIe. AvA avataraNikA : uktA jIvamizritA / 4 / athA'jIvamizritAmAha - avataraNikArya : jIvamizritabhASA kahevAI. have ajIvamizritabhASAne kahe che - gAthA : sA'jIvamIsiyA vi ya, jA bhannai ubhayarAsivisayA vi / vajjittu visayamannaM, esa bahuajIvarAsi tti / / 62 / / chAyA : sA'jIvamizritA'pi ca yA bhaNyate ubhayarAziviSayA'pi / varjayitvA viSayamanyameSo bahvajIvarAziriti / / 2 / / anvayArtha : 13mayarasivisA vi=ane ubhayarAzinA viSayavALI paNa jIva ajIva ubhayarAzinA viSayavALI paNa, visayamanna vaktinu=anya viSayane varjIne-ajIvathI avya evA jIvanA viSayane varjIne, paNa vidunIvarasa tti A bahu ajIvAzi che e pramANe, nA ma je kahevAya che, sADanI vamasiyA vigate ajIvamizrita ja bhASA che. I6rA.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ para bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-3 | gAthA-2, 63 gAthArtha : ane ubhayarAzinA viSayavALI paNa jIva ajIva ubhayarAzinA viSayavALI paNa, anya viSayane varjIne ajIvathI anya evA jIvanA viSayane varjIne, A bahu ajIvarAzi che e pramANe je kahevAya che te ajIvamizrita ja bhASA che. ll TIkA : spaSTA / navaraM bahuSu mRteSu stokeSu ca jIvatsu zaGkhAdiSu 'mahAnayamajIvarAziH' ityevodAharaNam 5 / / 62 / / TIkArya : aSTA ....... volAdarAn dha / gAthA spaSTa che. phakta ghaNA marelA ane thoDA jIvita zaMkhAdimAM mahAna A ajIvarAzi che e prakArano vacanaprayoga e ja udAharaNa che=AjIvamizritabhASAnuM udAharaNa che. li6rA bhAvArtha(5) ajIvamizrita mizrabhASA : sAmAnyathI saMyamanA prayojana arthe sAdhu bhASA bole che ane koIka marelA zaMkhalA Adino samudAya joIne koIka vakhate kahevAno prasaMge upasthita thAya topaNa ghaNA mRta ane thoDA jIvita zaMkhalAne joIne vicAryA vagara mahAna A ajIvarAzi che e prakArano prayoga kare to ajIvamizrita bhASAnI prApti thAya tethI sAvadyabhASAnA parivAranA arthI sAdhue vastuno yathArtha nirNaya karIne vastuno apalApa na thAya te prakAre ja kathana karavuM joIe. anyathA koI malina Azaya na hoya topaNa bhASAsamitinA maryAdAnA smRtipUrvaka bolAyeluM te vacana nahiM hovAthI aguptinA pariNAmajanya ane bhASAsamitinA bhaMgajanya karmabaMdhanI prApti thAya che. IIkazA avataraNikA - uktA'jIvamizritA / atha jIvAjIvamizritAmAha - avataraNikArya :ajIvamizritabhASA kahevAI. have jIvAjIvamizritabhASAne kahe che - gAthA : sA ubhayamissiyA vi ya, jIvAjIvANa jattha rAsimmi / kijjai phuDo paogo, UNabbhahiAi saMkhAe / / 63 / /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa4 bhAdhArasya ra bhAga-2 | rata5-3/gAthA-54 avataranisl:uktA jIvAjIvamizritA / athA'nantamizritAmAha - savatarAirtha: jIvAjIvamizritabhASA kahevAI. have anaMtamizritabhASAne kahe che - gAthA: sA'NaMtamIsiyA vi ya, parittapattAijuttakaMdammi / eso aNaMtakAotti jattha savvattha vi paogo / / 64 / / chAyA:-- sA'nantamizritA'pi ca parittapatrAdiyuktakande / eSo'nantakAya iti yatra sarvatrApi prayogaH / / 64 / / anyayArtha : jattha-8 bhASAmai, parittapattAijuttakaMdammi parittapatra yuta Hi=pratye zarIravANA patrAthI yuta satadstyA , eso aNaMtakAo='mA satAya cha', tti se pramANa, savvattha visarvatra savichethI 4e, paogo prayoga rAya cha, sA= bhASA aNaMtamIsiyA vi yanamizrita 4 che. // 14 // gAthArtha: je bhASAmAM paripatrAdi yukta kaMdamAM-pratyekazarIravALA patrAdithI yukta anaMtakAyavALA kaMdamAM, 'A anaMtakAya che" e pramANe sarvatra paNa sarvAvacchedathI paNa, prayoga karAya che te bhASA manata mizrita 1 cha. ||4|| TIs: anantamizritA'pi ca sA bhavati, yatra-yasyAM, parittAni yAni patrAdIni tadyukte kande-mUlakAdau, sarvatrA'pi sarvAvacchedenA'pi, 'eSo'nantakAya' iti prayogaH / nanvatra mRSAtvameva, anyathA ghaTapaTayordvayoH 'imau ghaTau' iti vaco mRSA na syAditi cet ? na, dvitvAvacchinnatvasya dvitvavyApakatvarUpasyaikatvavyApakatvadvayarUpatvenoktavacaso'pyAMzikasatyatvAt, samudAyAvacchinnatvasyA'pi prakRte'vayavAvacchinnatvAnatirekAditi dig 7 / / 64 / /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga- 2 | stabaka-3 | gAthA-63 pa3 chAyA : sobhayamizritA'pi ca jIvAjIvayoryatra rAzau / kriyate sphuTaH prayogaH UnAbhyadhikAyAH saMkhyAyAH / / 63 / / anvayArtha tye=je bhASAmAM, navAnavA sinmi jIva-ajIvarASiviSayaka, inmidimApha cUta abhyadhika, saMvA=saMkhyAno, puDo-spaSTa, popat=prayoga, Mi karAya che, sa te bhASA, 35misiyA vi =ubhayamizrita ja che. li63 gAthArtha - je bhASAmAM jIva-ajIvarAziviSayaka nyUna abhyadhika saMkhyAno spaSTa prayoga karAya che te bhASA ubhayamizrita ja che. IIuall TIkA : ubhayaM atra jIvAjIvau, tanmizritA-ubhayamizritA'pi sA bhavati, yatra yasyAM, jIvAjIvayoH rAzau, UnAbhyadhikAyAH saMkhyAyAH sphuTaH prakaTaH prayogaH kriyate, yathA mRteSu jIvatsu ca zaGkhAdiSu 'etAvanto'tra mRtA etAvantazca jIvanti eva' iti yathoktapramANavisaMvAde 6 / / 63 / / TIkArya : 3mAM ... thomaMvisaMvAre 6 / ubhaya ahIM jIva ajIva che tenAthI mizrita ubhayamizrita ja te thAya che. jemAM je bhASAmAM, jIva-ajIvarAzi viSayaka cUta abhyadhika saMkhyAno spaSTa prayoga karAya che. je pramANe marelA ane jIvatA zaMkhAdimAM ATalA ahIM marelA che ane ATalA ahIM Ave ja che e pramANe yathokta pramANanA visaMvAdamAM=jIvatA ane marelAnI ucita saMkhyAnA pramANanI sAthe visaMvAdavALA vacanamAM, mizrabhASA prApta thAya che ema avaya che. 63. bhAvArtha(6) jIvAjIvamizrita mizrabhASA : sAdhue saMyamanA prayojanathI ucita bhASAno prayoga karavo joIe chatAM paNa padArthanuM pUrNa avalokana karyA vagara ardha vicArakatAne kAraNe jIvAjIvamizrita bhASA sAdhuthI bolAya che, je bhASA bolavA pAchaLa kvacit yogya jIvane tattvabodha karAvavAno Azaya hoya topaNa pratyakSano visaMvAda thAya tevo vacanaprayoga sAdhu kare to sAdhu mATe te prayoga karmabaMdhanuM kAraNa bane che, vaLI marelA ane jIvatA zaMkhalAnI saMkhyAmAM pUro nirNaya na hoya tyAre visaMvAda thAya te rIte sAdhu dvArA bolAyelAM te vacano jIvAjIvamizritabhASArUpa bane che. II63
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-3 | gAthA-14 papa TIkArca - namnazritApi ..... vin 7 | ane anaMtamizrita paNa te thAya che=te bhASA thAya che jemAM parita je patrAdi che= pratyeka zarIravALA je patrAdi che. tenAthI yukta evA mUlAdi kaMdamAM sarvatra paNa=patrAdi ane mUlano vibhAga karyA vagara sarvAvacchedathI paNa, A anaMtakAya che e prakArano prayoga. nathI zaMkA kare che - ahIM=pratyekathI yukta mUlakaMdAdimAM A anaMtakAya che e prayogamAM, mRSApaNuM ja che. anyathA-tyAM mRSApaNuM na mAnavAmAM Ave ane mizrapaNuM mAnavAmAM Ave to, ghaTapaTa bemAM A be ghaTa che e vacana mRSA na thAya, e pramANe pUrvapakSI kahe to graMthakArazrI kahe che - ema na kahevuM; kema ke dvivAvacchinnanuM pratyeka ane anaMtakAyarUpa dvivAvacchinnanuM, dvitvavyApakatvarUpanuM ekatvavyApakatva dvayarU5paNAthI ukta vacananuM paNa=parittapatrAdithI yukta kaMdamAM A anaMtakAya che e vacananuM paNa, AMzika satyapaNuM che. ahIM prazna thAya ke ghaTapaTamAM A be ghaTa che e prakAranA samudita vacananuM jema mRSApaNuM che tema parittapatrAdiyukta kaMdamAM 'te anaMtakAya che e prayoga kema mRSA nathI ? temAM hetu kahe che - samudAya avacchinnatvanuM paNa=paritapatrAdithI yukta evA mUlAdi kaMdarUpa samudAyanuM paNa, prakRtamAM=A anaMtakAya che e prakAranA prayogamAM, avayavAcchinnatvano atireka che=patrAdi avayavanA avacchedathI mRSAtya che ane kaMdAdi avayavanA avacchedathI satyatva karyuM te dRSTithI te kathana avayavacchinnatvanI sAthe abhedavALuM che e prakAranI dizA che. 64 bhAvArtha :(7) anaMtamizrita mizrabhASA : yogya jIvane ucita bodha karAvavA arthe patrAdithI yukta mUlAdi kaMdane joIne sAdhune A anaMtakAya che tevo bodha karAvavAnuM prayojana hoya tyAre spaSTa kahevuM joIe ke A patrAdi pratyeka che ane mULa anaMtakAya che Ama chatAM tevo koI vibhAga karyA vagara sahasA ke nirvicAraka avasthAne vaza thaIne sAdhu A sarva anaMtakAya che e prakArano prayoga kare to anaMtamizrita bhASAno prayoga thayo kahevAya, jenAthI sAdhune karmabaMdhanI prApti thAya, mATe guptivALA sAdhue prayojanathI bolavuM Avazyaka jaNAya tyAre atyaMta upayukta thaIne e prakAre vacanaprayoga karavo joIe ke je prakAre vastu saMsthita hoya, tethI paritta evA pAMdaDAne A pratyeka che ane mULa evA kaMdane A anaMtakAya che ema ja kahevuM joIe. ahIM koI zaMkA kare che ke paritta ane anaMtakAyathI yukta vastumAM A anaMtakAya che e prayogane mRSA ja kahevo joIe jema ghaTa paTane joIne A be ghaTa che ema koI kahe to te mRSA vacana che. A prakAranI zaMkAnA nivAraNa mATe graMthakArazrI kahe che --
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-3 | gAthA-64, 65 paritta evA patrAdithI yukta kaMda dvitAvacchinna che arthAtu paritta ane anaMtakAyarUpa be bhAvothI yukta che. te sthAnamAM dvitvavyApakatvarUpa teonuM svarUpa che arthAt be bhAvothI vyApta te vastu che. te sthAnamAM anaMtakAyarUpa ekatvavyApasvarUpa yanuM kathana hovAthI te vacanamAM AMzika satyapaNuM che; kema ke mULa aMzathI te anaMtakAya che mATe satya che, patra aMzathI anaMtakAya nathI mATe asatya che. vastutaH ghaTa-paTamAM A be ghaTa che tyAM samudAyarUpe te vacana mRSArUpa che paraMtu mizrabhASAnA bhedamAM avayavanA vibhAgathI tene grahaNa karIne mizra vacana kahela che tethI patrarUpa avayava avacchinnatva ane mULarUpa avayava avacchinnatvano bheda karIne mizrabhASA kahela che mATe doSa nathI. IIujA avataraNikA : uktA'nantamizritA / atha parittamizritAmAha - avataraNikArya :anaMtamizritabhASA kahevAI. have parimizritabhASAne kahe che - gAthA : paramapurisehi bhaNiyA, esA ya parittamIsiyA bhAsA / jA'NaMtajuaparitte bhaNNaI eso paritto tti / / 65 / / chAyA : paramapuruSairbhaNitA eSA ca paritta(pratyeka)mizritA bhASA / yA'nantayutaparitte bhaNyate eSaH parIta iti / / 5 / / anvayArtha : ya ane, paramapuridi-paramapuruSo vaDe, pusA A, parittamasiyA mAsI parimizrita bhASA, mAyA kahevAya che. nA=je, aviAnugaritte anaMtathI yukta evA pariramAM, so paratto A parita che, tti-e pramANe, mArUM kahevAya che. pA. gAthArtha : ane paramapuruSo vaDe A parimizrita bhASA kahevAya che. je anaMtathI yukta evA parisamAM A parita che e pramANe kahevAya che. IIkapI. TIkA : eSA ca bhASA paramapuruSaiH tIrthaMkaragaNadharaprabhRtibhiH parittamizritA bhaNitA, eSA kA ? ityAha -
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 bhAdhArahasya 452 bhAga-2/ds-3 | gAthA-15 yA'nantena=anantakAyalezena yute mlAnamUlAdau 'eSa parIta' iti bhaNyate, iyaM hi parItAMze satyA'nantAMze cAsatyeti satyAmRSA / syAdetat-parItAnantakAyobhayasaMvalite ekatra 'etAvanto'nantA etAvantazca parItA' iti yathoktapramANavisaMvAde parItAnantamizritA'pyatiricyate, maivam iyattAyAstatra aprayogAdevA'prayogAt, ubhayAtirekanimittasya buddhivizeSasya cAbhAvAt, pratyekAnantaprayoganimittaM tu vailakSaNyamastyeva / ata evA''ha cUrNikAraH - "aNaMtamissiyA jahA koi mUlagacchoDhaM (thUDaM) daTTaNaM annaM vA kaMciM tArisaM bhaNijjA jahA savvo esa aNaMtakAotti / tassa mUlapattANi jiNNattaNeNa paribhUyANi kevalaM tu jalasiMcaNaguNeNa kei tassa kisalayA pAdubbhUA ao aNaMtA paritteNa mIsiyA bhannai / parittamIsiyA jahA abhinavaukkhayaM mUlagaM koi parimilANaM ti kAuNaM bhaNejjA jahA savvo esa paritto, tattha aMtA parittIbhUA majjhapaese aNaMtA ceva, esA parittamIsiya tti" / atra hi jIrNapatratvaM mlAnakandatvaM ca spaSTAveva vivakSAhetU uktau, evaM ca prAyikaprayogavivakSAhetuM vinA yAdRcchikaduSTaprayogavivakSAprasUtabhASAyA mRSAtvamevA'vasIyate / tattvaM tu bahuzrutA vidanti / / 65 / / sArtha : eSA ..... vidanti / / bhane mA bhASA paramapuraSo 43-tIrtha42, LdharI 42 43 parittamizrita vAI. mA bhASA parittamizrita pAI cha ? methI cha - bhASA sntthiinNtkAyalezathI yukta plAna mUlAdimAM A parita che=A pratyeka zarIra che e pramANe kahevAya che. 'hiM=je kAraNathI, A parita aMzamAM satya che ane anaMta aMzamAM asatya che ethI satyAmRSA bhASA che. A thAya A prazna thAya. parita ane anaMtakAya ubhayathI saMvalita eka samudAyamAM ATalA anaMtakAya che ane ATalA parita che e pramANe yathokta pramANanA visaMvAdamAM-anaMtakAya ane parita jIvonI ucita saMkhyAnA pramANanA visaMvAdamAM, parita anaMtamizritabhASA paNa alaga prApta thAya che ema na kahevuM; kema ke tyAM parita ane anaMtakAya mizramAM IyatAno aprayoga hovAthI ja=ATalI saMkhyA parittanI ke anaMtakAyatI che e prakAranI maryAdAno aprayoga hovAthI ja, aprayoga che =koInA dvArA te prakArano prayoga thato nathI. ahIM prazna to thAya ke kema te prakAranA vibhAgapUrvakano prayoga thato nathI ? temAM hetu kahe che - ane ubhayatA atirekanA nimitta evI buddhivizeSato pratyekano ane anaMtakAyano vibhAga karI
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa8 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-3 | gAthA-upa zake tevA nimittavALI buddhivizeSato, abhAva hovAthI te prakAranA saMkhyAnA vibhAgathI prayoga thato nathI ema avaya che. ahIM prazna thAya ke pratyeka ane anaMtakAyano vibhAga karI zake tevI buddhivizeSa chabasthane na hoya to jJAnamUlAdimAM paritta aMza ane pratyeka aMza che tema kema nakkI thAya ? tethI kahe che - vaLI pratyeka ane anaMtakAyanA prayoganuM nimita evuM valakSaNya che ja plAnamUlAdimAM che ja, AthI ja pratyeka ane anaMtakAyanA prayoganuM nimitta evuM vailakSa5 plAnamUlAdimAM che ja AthI ja, cUNikAra kahe che. anaMtamizritA je pramANe koI mUlaganuM thaDa joIne ke anyane joIne koIka tevA prakAranuM bole je pramANe sarva A anaMtakAya che." ti' zabda koIkanA bolAyelA kathananI samApti mATe che. ahIM prazna thAya ke te mULanuM thaDa anaMtakAya hovA chatAM te bhASA anaMtamizrita kema che ? tethI kahe che - tenAM te thaDanAM, mULanAM patro jIrNapaNAne kAraNe pakva thavAne kAraNe, pratyekabhUta thayAM che, kevala jalasicananA guNane kAraNe keTalAka tenA kisalaya prAdurbhAva thayelA che. AthI te thaDamAM anaMtA=anaMtA jIvo, parirathI mizrita kahevAya che. vaLI parittamizrita bhASA zuM che ? te batAvatAM kahe che - parimizrita je pramANe navo UkhaDelo mUla kaMIka parimyAna thayelo che ethI karIne koI kahe - "sarva A parita che" tyAM te mUlamAM, aMta bhAgamAM parittabhUta-pratyekabhUta jIvo che, madhya pradezamAM anaMtA ja che e parittamizrita bhASA che." ahIM cUgikAranA vacanamAM, jIrNapatrapaNuM ane plAnakaMdapaNuM spaSTa ja vivakSAnA hetu kahevAyA= jIrNapatrapaNuM paripatI vivakSAno spaSTa hetu kahevAyo ane plAnakaMdapaNuM madhyamAM anaMtakAyanI spaSTa vikSAno hetu kahevAyo. A rIte=pUrvamAM varNana karyuM e rIte, prAyika prayoganI vivakSAnA hetu vagara A jIvo parita che e sthAnamAM prAyaH jIvo pratyeka che e prakAranI prayoganI vivekSA vagara, yAdacchika daSTa prayoganI vivakSAthI prasUta bhASAnuM vicAryA vagara vastune joIne A pratyeka che ItyAdi prayoganI vivakSAthI prasUtabhASAnuM, mRSApaNuM ja jaNAya che. vaLI tatva bahuzruto jANe che. li6pA bhAvArtha :(8) parisamizrita mizrabhASA : koI anaMtakAyano mUlAdi kaMda hoya ane jamInamAMthI UkheDelo hoya tethI kaMIka myAna thayelo hoya, te kaMdanA AjubAjunA bhAgamAM vartatA anaMtakAyanA jIvo cyavI gayA hoya ane te sthAne koIka pratyeka jIvo
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa9 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | baka-3 | gAthA-kapa utpanna thayA hoya chatAM te plAna mUlAdinA madhyabhAgamAM anaMtakAya jIvo vidyamAna hoya ane tevA mUlAdine joIne koI sAdhu vicAryA vagara kahe ke A plAna mUla hovAthI paritta che to te sAdhunI bhASA paramapuruSa evA tIrthakaroe parittamizritabhASA kahI che; kema ke te mUlanA plAnasthAnamAM paritta aMzo che tethI satya che ane mULanA madhyamAM plAna thayela nahi hovAthI anaMtakAya che tethI anaMta aMzamAM asatya che. mATe A plAnamUla hovAthI pratyeka che e rUpa bolAyeluM vacana satyAmRSAbhASArUpa bane che. tethI e phalita thAya ke sAdhue koI prayojana na hoya to koI prakArano vacanaprayoga karavo joIe nahi. kyAreka koI yogya jIvane ucita bodha karAvavAnA prayojanathI koI vacanaprayoga karavAnI AvazyakatA hoya tyAre plAna mUlAdine joIne mAtra tenA plAna aMzane vicArIne A pratyeka vanaspatikAya che tevuM kahevAmAM Ave to te sAdhune aMzathI mRSA ane aMzathI satyabhASA bolavAno prasaMga Ave mATe vastuno samyaka nirNaya karIne vacanaprayoga karavo joIe. vaLI A viSayamAM graMthakArazrI TIkAnA aMte spaSTatA kare che ke prAyikaprayoganI vivakSA vagara plAna mUlAdine koI sAdhu pratyeka vanaspatikAya kahe to te satyamizra hovA chatAM mRSA ja jaNAya che; kema ke vicAryA vagara bolavAthI viparIta kathana thayela che. vaLI A bhASAne mizrabhASA kahevI ke mRSAbhASA kahevI te viSayamAM tattva bahuzruto jANe e prakAre graMthakArazrI kahe che. ahIM koIne zaMkA thAya ke koI myAnamUlAdi hoya te pratyeka ane anaMtakAyavALuM che tethI ubhaya saMvalita che temAM koI kahe ke ATalA anaMtakAya che ane ATalA pratyeka che ane te prakAranA tenA vacanamAM tenI pramANanI saMkhyAmAM visaMvAda thAya to parittaanaMtamizrita nAmanI paNa mizrabhASA judI prApta thAya mATe te bhASAnI vivakSA graMthakArazrIe kema karI nathI. teno uttara ApatAM graMthakArazrI kahe che - ema na kahevuM; kema ke plAnamUlAdine joIne ATalA anaMtakAya che ane ATalA pratyeka che e prakArano prayoga ja thato nathI, tethI te prakAranA prayoganA asaMbhavane kAraNe parizanaMtamizrita te prakArano bheda zAstramAM kahelo nathI. kema tevo prayoga thato nathI ? temAM yukti Ape che - bannenA te prakAranA bhedanA niyamane anukULa buddhivizeSano ja abhAva che arthAt plAna mUlakaMdane joIne temAM ATalA pratyeka jIvo che ane ATalA anaMtakAya jIvo che e prakAre nirNaya karavAne anukULa evI buddhivizeSa chabasthane thatI nathI mATe tevo prayoga thato nathI. ahIM prazna thAya ke to myAnamUlAdimAM paNa pratyeka ane anaMta prayogane nirNaya kevI rIte thAya? tethI nahi karamAyelA mUlAdi karatAM karamAyelA mUlAdimAM A pratyeka ane anaMtakAyavALuM che e prakAranA prayoganuM nimitta bane te prakAranuM vilakSaNapaNuM che ja. IupAya
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 avataraliGa : uktA parittamizritA 8 / athA'ddhAmizritAmAha avataraNArtha : parittamizritabhASA kahevAI. have addhAmizritabhASAne kahe che gAthA : bhASA rahasya pra2za bhAga-2 / stajaDa-3 / gAthA - 55 chAyA : - saccAmosA bhAsA, sA addhAmIsiyA bhave jattha / bhannai paoaNavasA divasanisANaM vivajjAso / / 66 / / satyAmRSA bhASA sA'ddhAmizritA bhavedyatra / bhaNyate prayojanavazAddivasanizayorviparyAsaH / / 66 / / anvayArtha : jattha=nebhAM=ne bhASAmAM, paoaNavasA-prayonananA pazathI, divasanisANaM-hivasano bhane rAtrino, vivajjAso - viparyAsa, bhannai = hevAya che, sA=te, addhAmIsiyA saccAmosA bhAsA =saddhAmizritasatyAmRSAbhASA, bhave = thA. 1991 gAthArtha : jemAM=je bhASAmAM, prayojananA vazathI divasano ane rAtrino viparyAsa kahevAya che te addhAmishrit satyAmRSAbhASA thAya // 55 // TIDA : sA addhAmizritA satyAmRSA bhASA bhavet yatra prayojanavazAddivasanizayorviparyAso bhaNyate yathApariNata eva divase kazcitsahAyaM tvarayan vadati - uttiSThottiSTha rajanI vartata iti rAtrau vA varttamAnAyAM vadati uttiSThottiSThodgataH sUrya iti / naviyaM mRSaiva divase rajanIvarttamAnatvasya rajanyAM vA divasasattvasya bAdhAt, varttamAnAdyabhidhAyakavacanasyA'vyavahitottpattikatve lakSaNAyAM ca satyatvameveti nAtireka iti cet ? na lakSyatAvacchedakaghaTakavyavadhAnAbhAvakUTeM'zato bAdhAbAdhAbhyAmubhayarUpasamAvezAd anyathA praharAntaravyavadhAne'pi tathAprayogaprasaGgAt, padAntare lakSaNA ca nAnuzAsanasvarasasiddhetyAbhAti / / 66 / /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-3 | gAthA-66 TIkArya : sI ... mati | te addhAmizritasatyAmRSAbhASA thAya jemAM prayojananA vazathI divasa ane rAtrino viparyAsa kahevAya che je pramANe apariNata ja divasa hote chate koIka sahAyanI tvarA karato kahe che-potAnI sAthe gamana mATe sahAyanI tvarAne karato, kahe che. UTha UTha rAtri varte che athavA rAtri vartatI hote chate UTha UTha sUryodaya thayo e pramANe kahe che. A mRSA ja che koI sUryAsta pUrve jaldI javAnI utAvaLane kAraNe kahe ke UTha rAtri thaI che e vacanaprayoga athavA sUryodaya pUrve UTha UTha sUryodaya thayo che e vacanaprayoga mRSA ja che; kema ke divasamAM rAtrinA vartamAnapaNAno bAdha che athavA rAtrimAM divasanA sattvano bAdha che ane vartamAnAdi abhidhAyaka vacananuM rAtri vartamAna che athavA sUryodaya vartamAna che e prakAranA abhidhAyaka vacananuM, avyavahita utpattikatva hote chate-alpakALamAM rAtri thavAnI che ke alpakALamAM sUryodaya thavAno che e pramANe hote chate, lakSaNAmAM=vartamAna abhidhAyaka vacanane lakSaNArUpe svIkAravAmAM satyatva ja thAya te banne bhASA satya ja thAya ethI atireka nathI=mRSAbhASA ke satyabhASAthI atirikta addhAmizrita bhASA nathI e pramANe zaMkA karanAra kahe to graMthakArazrI kahe che - ema na kahevuM; kema ke lakSyatAvacchedaka ghaTaka vyavadhAnanA abhAvanA kUTamAM aMzathI bAdha, abAdha dvArA ubhayarUpano samAveza che=Atri, divasanI mitratArUpa ubhayarUpano samAveza che arthAt lakSaNA svIkAravAthI prathama prayogamAM lakSya rAtri bane che. lakSyAvacchedaka rAtritva che ane tenuM ghaTaka avyavahita utpatikatva che te avyavahita utpatikatvamAM vyavadhAnanA abhAvanuM phUTa cheeghaNA samayanA vyavadhAnano samUha che temAM je najIkano samaya che tyAM lakSaNAno abhAva che ane dUranI kSaNo che tyAM lakSaNAno bAdha che tethI lakSaNA karavA chatAM divasa, rAta ubhayarUpano samAveza thavAthI addhAmizritabhASAnI prApti che. anyathA lakSyatAvacchedaka ghaTaka vyavadhAnanA abhAvanA kUTane grahaNa karIne aMzathI bAdha batAvyo tema na svIkAravAmAM Ave to, praharAtaranA vyavadhAnamAM paNa=sUryAstanA eka prahara pUrve paNa lakSaNA dvArA rAtri thaI e prakAranA prayogano prasaMga prApta thAya. ane padAntaramAM=rAtrinA samayanA najIkanI kSaNa karatAM acakSaNamAM, lakSaNA anuzAsanasvarasasiddha tathI e prakAre bhAse che li66il bhAvArtha :(9) addhAmizritamizritabhASA : addhAmizritabhASA eTale prayojanavazathI divasa-rAtanuM mizraNa jemAM hoya tevI bhASA te addhAmizritabhASA satyAmRSAbhASArUpa che. jema koIne sUryAsta pachI koIka sthAne javuM hoya ane sUryAsta pahelAM ja tenI sahAyane icchato tene kahe ke UTha UTha rAtri thaI che te bhASA addhAmizritabhASA che. ahIM prazna thAya ke rAtri thaI nathI chatAM rAtri thaI che ema kahe che tethI te bhASA mRSAbhASA ja che;
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ ura bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-3 | gAthA-66, 67 kema ke rAtrine divasano mizrAMza te bhASAno viSaya nathI paraMtu divasane ja rAtrirUpe kahe che ane A prayogane lakSaNArUpe svIkArIne kahevAmAM Ave ke najIkamAM rAtri thavAnI che te rAtrimAM vartamAnamAM rAtri thaI che e prakArano prayoga che. jema "arihaMta ceIyANa'mAM 'ThAmi kAussagga' zabda dvArA huM kAussagnamAM sthira thAuM chuM ema bolyA pachI annatthasUtranA vyavadhAna pachI kAussagnamAM sthira thavAya che te rIte najIkamAM thanArI rAtrine AzrayIne vartamAnamAM rAtri che e prakArano prayoga thayo che ema lakSaNAthI svIkAravAmAM Ave to te prayogane satyabhASA ja kahevI paDe ane tema svIkArIe to addhAmizrita nAmanA satyAmRSA nAmanA bhedanI prApti thaI zake nahi. A prakAranI zaMkAnA nivAraNa mATe graMthakArazrI kahe che - ema na kahevuM; kema ke lakSaNAthI divasanA kALamAM paNa rAtri thaI che e prakArano prayoga svIkAravAmAM Ave tyAre rAtrinI prAptimAM je ghaNA samayanA vyavadhAnano abhAva che te vyavadhAnanA abhAvanA samUhamAM aMzathI bAdha che ane aMzathI abAdha che mATe rAtri ane divasanI mizratAnI prApti che. jema yAM dhoga:' e prayogamAM gaMgAnA ekadama kinArAne aDIne vADo hoya to lakSaNAthI te prayoga satya bane paraMtu gaMgAnA kinArAthI kaMIka najIka hoya ane kaMIka dUra hoya te vakhate gaMgAzabdathI je kinArAnI prApti che teno kaMIka dUra evA ghoSamAM bAdha che, tema prastutamAM paNa sUryAstanA kaMIka kSaNo pUrve karAyelA te prayogamAM dUravartI kSaNomAM lakSaNA dvArA rAtrino bAdha che ane najIkanI kSaNomAM lakSaNA dvArA rAtrino abAdha che tethI tene AzrayIne rAtri-divasanI mizratA prApta thAya che ane AvuM na svIkAravAmAM Ave to jema rAtrinI najIkanI kSaNamAM lakSaNA thAya che tema dUravartI kSaNamAM paNa lakSaNA dvArA rAtrino prayoga satya svIkAravAmAM Ave to rAtri sAthe eka praharanA aMtaranuM vyavadhAna hoya tyAre paNa rAtri thaI che te prakAranA prayogano prasaMga prApta thAya mATe lakSaNAthI najIkanA samayamAM rAtrino abAdha che ane dUranA kSaNomAM rAtrino bAdha che tema svIkArIne mizrabhASAne mRSAbhASAthI ke satyabhASAthI pRthak svIkAravI joIe. ahIM prazna thAya ke rAtrinA najIkanA samayane kahenArA pada karatAM kaMIka dUravartI samayamAM rAtrine kahenArA padAntaramAM lakSaNA svIkArIne te bhASAne satya svIkArI zakAze. tethI graMthakArazrI kahe che - kaMIka dUravartI samayane kahenArA padAntaramAM lakSaNA anuzAsanasvarasasiddha nathI e prakAre graMthakArazrIne bhAse che; kema ke tevI lakSaNA svIkAravAmAM Ave to addhAmizritabhASAnA ucchedanI prApti thAya arthAt te bhASAne lakSaNo dvArA satyabhASA svIkAravAnI Apatti Ave ane zAstramAM addhAmizritabhASA svIkArI che tethI padAntaramAM lakSaNA anuzAsanasvarasasiddha nathI. IIkA avataraNikA : uktA'ddhAmizritA 9 / athA'ddhAddhAmizritAmAha - avataraNikArya :addhAmizritabhASA kahevAI. have addhaddhAmizritabhASA kahe che -
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-3 | gAthA 67 gAthA : chAyA : rayaNI divasassa va deso deseNa mIsio jattha / bhannai saccAmosA, addhaddhAmIsiyA esA / / 67 / / rajanyA divasasya ca dezo dezena mizrito yatra / bhaNyate satyAmRSA'ddhAddhAmizritaiSA / / 67 / / 63 anvayArcaH ravaLI=rAtrito, va=ke, vivasaspa=divasano, veso=deza, natha=jyAM=je bhASAmAM, temeLa=dezathI, masji=mizrita, matrapha-kahevAya che, =endvandvamasiyA savAmosA=addhaddhAmizritasatyAmRSA bhASA che. II67nA gAthArthaH rAtrino ke divasano deza jyAM=je bhASAmAM, dezathI mizrita kahevAya che e addhAddhAmizritasatyAmRSAbhASA che. II67II TIkA H rajanyA divasasya vA deza: = prathamapraharAdilakSaNaH, dezena dvitIyapraharAdilakSaNena, yatra mizrito bhaNyate eSA addhAddhAmizritA satyAmRSA / yathA prathamapauruSyAmeva varttamAnAyAM kazcit kaJcit tvarayan vadati -'cala madhyandino jAta' ityAdi uktA'ddhAddhAmizritA 10 / / 67 / / TIkArya : rajanyA anrAddhAmizritA 10 / / rAtrino athavA divasano prathama praharAdirUpa deza, dvitIya praharAdilakSaNa dezathI jemAM=je bhASAmAM, mizrita bolAya che A=A prakAre bolAyelI bhASA aAddhAmizrita satyAmRSAbhASA che. je pramANe prathama porisI ja vartamAna hote chate koIka puruSa koIkane tvarA karato kahe che 'cAla madhya divasa thayo' ityAdi addhAddhAmizritabhASA kahevAI. 10 ||67 / / bhAvArtha : (10) addhAddhAmizritAmizrabhASA : rAtrino ke divasano deza addhA kahevAya che; kema ke ahvA zabda kALavAcaka che tethI divasa ke rAtrino eka -
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 bhASArahasya prakaraNa bhAga- 2 | stabaka-3 | gAthA-u7, 18 deza addhA kahevAya ane rAtri ke divasano je ekadeza addhAsvarUpa che te deza anyadeza sAthe mizrita karIne kahevAmAM Ave tyAre te bhASA addhAdvAmizritasatyAmRSAbhASA bane che. jemAM prathama porisI te divasano deza che tethI addhA che te prathama prahara vartamAna hoya ane utAvaLane kAraNe koI kahe ke cAla madhyAhna thayo che te vakhate divasanA prathama prahararUpa addhAnI sAthe bIjA praharanuM mizraNa karIne te bhASA bolAyelI che tethI zAstrIyabhASAthI te addhAddhAmizrita bhASA kahevAI che ane sAdhu kyAreya tevI bhASA bole nahi; kema ke te prakAre bolavAthI satyabhASA bolavAnA zubha pariNAmano nAza thAya che. llsLA avataraNikA : tadevamupadarzitAH satyAmRSAbhedAH / athaitanirUpaNasiddhatvamasatyAmRSAnirUpaNapratijJAM cA''ha - avataraNikArca - A rIte satyAmRSAbhASAnA bhedo batAvAyA. have AnA nirUpaNanuM siddhapaNuM=satyAmRSAbhASAnA nirUpaNa, siddhapaNuM, ane asatyAmRSAbhASAnA tirUpaNanI pratijJAne kahe che - gAthA : evaM saccAmosAbheyA uvadaMsiyA samayasiddhA / bhAsaM asaccamosaM ao paraM kittaissAmi / / 68 / / chAyA : evaM satyAmRSAbhedA upadarzitAH samayasiddhAH / bhASAmasatyAmRSAmataH paraM kIrtayiSyAmi / / 68 / / anvayArthI : parva A rIte atyAra sudhI varNana karyuM e rIte, sAmasAmevA satyAmRSAbhASAnA bhedo, samayasiddhA=zAstrasiddha, lavavaMsiyA=batAvAyA. gago paraM=have pachI, masamo bhAsaM asatyAmRSAbhASAne, vistaphaksami=huM kahIza. In68 gAthArtha : A rIte atyAra sudhI varNana karyuM e rIte, satyAmRSAbhASAnA bhedo zAstrasiddha batAvAyA. have pachI asatyAmRSAbhASAne huM kahIza. IIkaTA TIkA : aSTA T68aaaa.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-3 | gAthA-68 TIkArtha H spaSTA / / gAthA spaSTa hovAthI TIkAkArazrIe TIkA karela nathI. II68 / / 65 bhAvArtha - trIjA stabakanuM nigamana karatAM gAthAnA pUrvArdhathI graMthakArazrI kahe che ke zAstrasiddha satyAmRSAbhASA atyAra sudhI varNana karyuM e rIte batAvAI. satyAmRSAbhASAnA je bhedo che, te graMthakArazrIe svayaM karyA nathI paraMtu dazavaikAlikasUtra Adi zAstramAM prasiddha che. tethI sAdhune vAggupti arthe ane bhASAsamiti arthe bhASAnA jJAnanA aMgabhUta A daza bhedo che, jenA jJAnathI susAdhu mizrabhASAnA prayogano parihAra karI zake che. vaLI gAthAnA uttarArdhathI asatyAmRSArUpa cothA bhASAnA bhedane kahevAnI pratijJA graMthakA2zrI kare che. chatA
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-69-70-71 caturtha stabaka JILLI avataraNikA : atha pratijJAtanirUpaNAyA evAsatyAmRSAyA lakSaNAbhidhAnapUrvaM vibhAgamAha avataraNikArtha : have pratijJAtanA nirUpaNarUpa ja asatyAmRSAbhASAnA lakSaNanA abhidhAnapUrvaka vibhAgane= asatyAmRSAbhASAnA bhedone, kahe che - bhAvArtha: trIjA stabakanA aMtima gAthAmAM pratijJA karI ke have pachI asatyAmRSAbhASAne huM kahIza tethI te pratijJAtanA nirUpaNarUpa asatyAmRSAbhASA che ane te bhASAnA lakSaNane kahIne te bhASAnA bhedone graMthakArazrI batAve che - gAthA : chAyA : aNahigayA jA tIsu vi, Na ya ArAhaNavirAhaNuvattA / bhAsA asaccAmosA, esA bhaNiyA duvAlasahA / / 69 / / anadhikRtA yA tisRSvapi na cArAdhanavirAdhanopayuktA / bhASA'satyAmRSA eSA bhaNitA dvAdazadhA / / 69 / / anvayArtha: ahigayA jAtIsuvi, Na ya ArAhaNavirAhaNuvauttA bhAsA asaccamosA, esA bhaNiyA duvAlasahA= bhASA traNemAM paNa=satyabhASA, tRSAbhASA ke satyAmRSAbhASAmAM paNa, anadhikRta che=aMtarbhAvita ke nathI ane ArAdhanA, virAdhanAmAM upayukta nathI e asatyAkRSAbhASA bAra prakAranI kahevAI che. ICI' gAthArtha H je bhASA traNemAM paNa=satyabhASA, tRSAbhASA ke satyAmRSAbhASAmAM paNa, anadhikRta che=aMtarbhAvita nathI ane ArAdhanA, virAdhanAmAM upayukta nathI e asatyAmRSAbhASA bAra prakAranI kahevAI che. IIII
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAdhArahasthara bhAga-2|zta5-4/gAthA-10-70-71 gAthA: AmaMtaNi ANavaNI jAyaNi taha pucchaNI ya panavaNI / paccakkhANI bhAsA bhAsA icchANulomA ya / / 7 / / aNabhiggahiA bhAsA, bhAsA ya abhiggahammi bodhavvA / saMsayakaraNI bhAsA, vAyaDa avvAyaDA ceva / / 71 / / chAyA: AmantraNI AjJApanI yAcanI tathA pRcchanI ca prajJApanI / pratyAkhyAnI bhASA bhASA icchAnulomA ca / / 70 / / anabhigRhItA bhASA bhASA cAbhigrahe boddhavyA / saMzayakaraNI bhASA vyAkRtA'vyAkRtA caiva / / 71 / / anvayArtha : AmaMtaNi ANavaNI=mAmaMtrI, mAsAyanI, jAyaNi yAyanI, taha-tathA, pucchaNI=Y27nI, yasale pannavaNI-zAnI, paccakkhANI bhAsA-pratyAdhyAnIbhASA, yasane, icchANulomA bhAsA=27AnulomalASA. aNabhiggahiA bhAsA manamItalASA, yamana, abhiggahammi bhAsAmamilAmASA, saMsayakaraNI bhAsA saMzayarImApA, vAyaDa-vyAkRtabhASA, ceva sane, avvAyaDA-savyAkRtabhASA, bodhavvAevI= bAra prakAranI bhASA jANavI. II70-71TI gAthArtha: (1) mAmaMtrI, (2) mApanI, (3) yAyanI, tathA (4) pRchanI mane (5) prajJApanI (7) pratyANyAnIbhASAmane (7) VAnulomabhASA. (8) manabhihAtabhASA mane (6) mamihAtabhASA, (10) saMzayakaraNIbhASA (11) vyAkRtabhASA ane (12) avyAkRtabhASA jANavI=bAra prakAranI bhASA yAvI. ||70-71 / / TIs: yA tisRsvapi-satyAmRSAsatyAmRSAbhASAsu anadhikRtA, etena 'uktabhASAtrayavilakSaNabhASAtvaM' etallakSaNamuktam, ca-punaH na ArAdhanavirAdhanopayuktA, etenApi paribhASAniyantritaM anArAdhakavirAdhakatvaM lakSaNAntaramAkSiptam, eSA'satyAmRSA bhASA dvAdazadhA bhaNitA / tathAhi-AmantraNI 1, AjJApanI 2, yAcanI 3, pRcchanI 4, prajJApanI 5, pratyAkhyAnI 6, icchAnulomA 7, anabhigRhItA 8, abhigRhItA 9, saMzayakaraNI 10, vyAkRtA 11, avyAkRtA 12 ceti / / 69-70-71 / /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-69-70-71 TIkArca - yA. veti che je=bhASA, traNemAM paNa satyA, mRSA, satyAmRSArUpabhASAmAM anadhikRta che aMtarbhAvita nathI. AnA dvArA je bhASA traNe paNa bhASAmAM aMtarbhAvita nathI enA dvArA, ukta bhASAtrayathI vilakSaNa bhASApaNuM AnuM lakSaNa asatyAmRSAbhASAnuM lakSaNa, kahevAyuM. vaLI ArAdhanA, virAdhanAmAM upayukta nathI je bhASA upayukta nathI te asatyAmRSAbhASA che ema avaya che. AnA dvArA paNa asatyAmRSAbhASAnA svarUpane kahenArA bIjA kathana dvArA paNa, paribhASAthI niyaMtritatrazAstrIya paribhASAthI niyaMtrita, anArAdhaka-virAdhakapaNArUpa lakSaNAttara=prathama lakSaNa karatAM anyalakSaNa AkSipta che. A asatyAmRSAbhASA bAra prakAranI kahevAI che te A pramANe (1) AmaMtraNI, (2) AjJApanI, (3) yAcanI, (4) pRcchanI, (5) prajJApatI, (6) IcchAnuloma, (7) anabhigRhItA, (8) abhigRhItA, (9) saMzayakaraNI, (10) vyAkRtA ane (12) avyAkRtA. tti' zabda bAra bhedonI samApti mATe che. lig9-70-71] bhAvArtha :asatyAmRSAbhASAnuM lakSaNa ane tenA bhedonuM svarUpa : pUrvamAM satyabhASA, mRSAbhASA ane satyAmRSAbhASAnuM svarUpa batAvyuM e traNeya bhASAomAM jeno aMtarbhAva na thAya tevI bolAtI bAra prakAranI bhASA asatyAmRSAbhASA che ema kahevAthI A traNa bhASAthI vilakSaNarUpe asatyAmRSAbhASAnA lakSaNano bodha thAya che. vaLI satyabhASA jinavacanAnusAra tattvane kahenAra hovAthI te bhASA svayaM svarUpe ArAdhaka che ane te bhASA bolanAra muni kaSAyanA upayoga vagara te bhASA bolatA hoya tyAre ArAdhakabhASA bolIne te muni svayaM ArAdhaka bane che arthAt svayaM saMyamanI zuddhine prApta kare che ane satyabhASA jinavacananA tattvane kahenAra hovAthI te bhASA svarUpathI ArAdhaka hovA chatAM arthAt jinavacananA tattvanI ArAdhanAmAM para hovA chatAM bolanAra sAdhu kaSAyamAM upayukta hoya to virAdhaka paNa bane che ane mRSAbhASA jinavacanAnusAra tattvane kahenAra nahi hovAthI virAdhakabhASA che tethI ArAdhaka sAdhu prAyaH tevI virAdhaka bhASA bole nahi chatAM apavAdathI saMyamavRddhinA prayojana arthe ke zAsananA uphAha AdinA parivAra arthe mRSAbhASA bole tyAre svarUpathI virAdhaka evI paNa te bhASA bolIne bolatI vakhate karAtA vizuddha adhyavasAyanA vazathI sAdhu ArAdhaka bane che topaNa te bhASA svarUpathI virAdhaka che. te rIte mizrabhASA paNa svarUpathI virAdhaka che. jyAre asatyAmRSArUpa cothA prakAranI bhASA zAstrIya paribhASA anusAra tattvane kahenArI nahi hovAthI svarUpathI ArAdhaka nathI ane tattvano apalApa karanArI nahi hovAthI svarUpathI virAdhaka paNa nathI chatAM saMyamanI vRddhinA prayojanathI bolanAra sAdhu asatyAmRSAbhASA bolIne paNa saMyamanI zuddhine prApta kare che ane pramAdathI asatyAmRSAbhASA bolIne ja saMyamanI malinatA kare che. topaNa satyabhASA
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga- 2 | stabaka-4 | gAthA-69-70-71, 72 69 jema svarUpathI ArAdhaka che tevI asatyAmRSAbhASA svarUpathI ArAdhaka paNa nathI ane mRSAbhASAnI jema svarUpathI virAdhaka paNa nathI tethI paribhASAthI niyaMtrita anArAdhaka virAdhakapaNuM asatyAmRSAbhASAnuM lakSaNAntara che; kema ke A prakAranA lakSaNathI paNa lakSya evI asatyAmRSAbhASAno bodha thAya che. A asatyAmRSAbhASAnA kula bArabhedo che jenuM svarUpa graMthakArazrI svayaM ja AgaLa batAve che. II69-70-71ll avataraNikA - tatrAdAvAmantraNImevA''ha - avataraNikArya : tyAM=bAra prakAranI asatyAmRSAbhASAmAM AdimAM, AmaMtraNIbhASAne ja kahe che - gAthA : saMbohaNajuttA jA, avahANaM hoi jaM ca soUNaM / AmaMtaNI ya esA, paNNattA tattadaMsIhi / / 72 / / chAyA : sambodhanayuktA yA'vadhAnaM bhavati yAM ca zrutvA / AmaMtraNI caiSA prajJaptA tattvadarzibhiH / / 72 / / anvayArtha : nA saMvoraNanuttA=je saMbodhanathI yukta, ra=ane, gaM=jene, sowi=sAMbhaLIne savadavi-avadhAna zrotAnuM avadhAna, doDuM thAya che, sa=e=e bhASA, tarasIdi tatvane jonArAo vaDe, sAmaMta AmaMtraNIbhASA, pattA kahevAI che. II72IL. '' zabda pAdapUrti arthe che. gAthArtha : saMbodhanathI yukta ane jene sAMbhaLIne zrotAnuM avadhAna thAya che e e bhASA tatvane jonArAo vaDe AmaMtraNIbhASA kahevAI che. ll7rA TIkA : yA saMbodhanaiH he-aye-bhoprabhRtipadaiH yuktA sambaddhA, yAM ca zrutvA avadhAnaM zrotRNAM zravaNAbhimukhyaM, sambodhanamAtreNoparame kiM mAmAntrayasIti praznahetujijJAsAphalakaM bhavati eSA tattvadarzibhirAmantraNI
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-72 prajJaptA, tadevamatra 'sambodhanapadaghaTitA' ityekaM lakSaNaM zravaNAbhimukhyaprayojakabhASAtvaM' cAparaM lakSaNaM draSTavyam / "asyAzcA'satyAmRSAtve hetutrayamuktam eSA kilA'pravartakatvAt, satyAdibhASAtrayalakSaNaviyogataH tathavidhastota." ti (za. sa. 7/na.bA.276 hA..) . tatrADaDaghatI pravRttipana satyAdijnyprvRttivishesso grAhyaH, dvitIye tu prakRtalakSaNameva, tRtIye tu bhASAvargaNAvizeSajanyatvametallakSaNamabhipretamiti draSTavyam / / 72 / / TIkArca - cA saMbodhane ... dravyam je=je bhASA, saMbodhanothI=he, aya, bho vagere padothI, yukta che=saMbaddha che jene sAMbhaLIne zrotAne zravaNane abhimukhya bhAvarUpa avadhAna thAya che, saMbodhanamAtrathI uparama thaye chate paNa vaktAnA vacanano uparama thaye chate paNa, kema mane tuM AmaMtraNa kare che e prakAranA praznanA hetu evI jijJAsAnA phaLavALuM zrotAnuM avadhAna thAya che. A bhASA tattvadaza vaDe AmaMtraNIbhASA kahevAI che. A rIte=AmaMtraNIbhASAnuM svarUpa batAvyuM e rIte, ahIM AmaMtraNIbhASAnA svarUpanA kathanamAM, "saMbodhanapadaghaTitA e eka lakSaNa che=AmaMtraNIbhASAnuM eka lakSaNa che, ane zrotAne zravaNane AbhimukhyanuM prayojaka evuM bhASApaNuM apara lakSaNa jANavuM. ane AnA asatyAmRSAbhASAnA, asatyAmRSApaNAmAM hetutraya kahevAyA che=dazavaikAlikamAM hetutraya kahevAyA te hetutrayane ja dazavaikAlikanA vacanathI graMthakArazrI spaSTa kare che -- "A=prastuta bhASA, apravartakapaNuM hovAthI, satyAdibhASAtrayanA lakSaNano viyoga hovAthI, tevA prakAranA dalanI utpatti hovAthI asatyAmRSA che." e pramANe dazavaikAlikanI TIkAmAM lakhela che. tyAM dazavaikAlikatA vacanamAM traNa hetu batAvyA tyAM, AghahetumAM A bhASAmAM apravartakapaNuM che e rUpa AdhahetumAM, pravRttipadathI satyAdijanya pravRtti vizeSagrAhya che, vaLI bIjAmAM=dazavaikAlikamAM batAvelA traNa hetumAMthI bIjA hetumAM, prakRtabhASAnuM lakSaNa ja che asatyAmRSAbhASAnuM lakSaNa ja che, vaLI trIjA hetumAM bhASAvargaNAvizeSajavyavarUpa A lakSaNa abhipreta che e pramANe jANavuM. li72IL. 'tathAviyatnotte' pachI 'satyAgRSA' e prakAre pATha dazavaikAlika TIkA anusAra joIe jethI 'ASA' zabdano anvaya thaI zake, pATha upalabdha nathI. bhAvArtha:(1) AmaMtraNIbhASA: bAra prakAranI asatyAmRSAbhASA che temAMthI AmaMtraNIbhASA saMbodhanathI yukta hoya che jene sAMbhaLIne
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-72, 73 71 zrotA zravaNane abhimukha bane che jema koI vyakti koIne aye he bho zabdathI saMbodhana kare te sAMbhaLIne zrotAne bodha thAya che ke koIka vastunuM kathana karavA mATe koI puruSa mane kahe che A prakAranA AmaMtraNIbhASAnA svarUpanA kathanathI be lakSaNonI prApti thAya che. (1) saMbodhanapadathI ghaTita je bhASA hoya te AmaMtraNIbhASA che jema aye hai bho Adi zabdothI ghaTita zrotAne saMbodhana karAya che te bhASA saMbodhanapadaghaTita che. (2) vaLI te prakA2nA vacanaprayogathI arthathI prApta bIjuM lakSaNa che. jema 'he' vagere saMbodhana karavAthI zrotA zravaNa abhimukha thAya che, tenuM prayojaka bhASApaNuM te saMbodhanamAM che, tethI je bhASA zrotAne zravaNa abhimukha karavAnA prayojanathI bolAyelI hoya te AmaMtraNIbhASA che. A AmaMtraNIbhASA asatyAmRSA kema che te batAvavA mATe dazavaikAlikamAM traNa hetu batAvyA che. satyabhASA, tRSAbhASA ke mizrabhASA sAMbhaLIne zrotAnI te vacanAnusAra pravRtti thAya che. temAM satyabhASAthI zrotAnI samyak hitamAM pravRtti thAya che, tRSAbhASAthI zrotAnI ahitamAM pravRtti thAya che ane mizrabhASAthI mizrabodha thavAthI te prakAre pravRttinuM phaLa maLe che. tethI te traNa bhASA zrotAnI pravRttimAM pravartaka che, jyAre AmaMtraNIbhASA apravartaka che mATe asatyAkRSA che. bIjo hetu kahyo ke satyabhASA Adi bhASAtrayanA lakSaNano viyoga che, tethI AmaMtraNIbhASAmAM asatyAmRSAbhASAnuM ja lakSaNa prApta thAya che; kema ke te traNeya bhASAthI vilakSaNa evI asatyAkRSAbhASA che. vaLI trIjo hetu kahyo ke tevA prakAranA dalanI utpatti hovAthI A asatyAmRSAbhASA che. tethI e prApta thAya ke traNa bhASA karatAM judA prakAranA bhASAvargaNAvizeSajanya A asatyAkRSAbhASA che ema kahIne A asatyAmRSAbhASAnuM lakSaNa ja batAvela che; kema ke tathAvidhadalazabdathI bhASAvargaNAnA tevA prakAranA pudgalavizeSathI A bhASAnI utpatti che evo artha prApta thAya che, je asatyAkRSAbhASAnuM lakSaNa ja che. zA avataraNikA : uktA''mantraNI 1 / atha AjJApanImAha avataraNikArtha : AmaMtraNIbhASA kahevAI have AjJApatIbhASAne kahe che gAthA: - ANAvayaNeNa juA, ANavaNI puvvabhaNiabhAsAo / karaNAkaraNANiyamAduTThavivakkhAi sA bhiNNA / / 73 / /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 bhAdhArasya praznAsa-2/ratas-4 | gAthA-73 chAyA: AjJAvacanena yutA AjJApanI pUrvabhaNitabhASAtaH / karaNAkaraNAniyamAduSTavivakSayA sA bhinnA / / 73 / / sanyayArtha : ANAvayaNeNa=sAyanathI, juA yuta, ANavaNI mAzApanA cha, pubbabhaNiabhAsAo-pUrvamA ThevAyelI bhASAthI pUrvamA vAyalI satyA mApAthI, karaNAkaraNANiyamAduTThavivakkhAi-421sAnA maniyamathI sane saSTanI vivakSAthI, sA=d=mAzApanAmASA bhiNNA=mita cha. // 73 // gAthArtha: AjJAvacanathI yukta AjJApanIbhASA che. pUrvamAM kahevAyelI bhASAthI pUrvamAM kahevAyelI satyAdi traNa bhASAthI, karaNa-akaraNanA aniyamathI ane aduSTanI vivakSAthI te=AjJApanIbhASA, mita cha. ||7|| TI :___ AjJAvacanaM akaraNasya balavadaniSTAnubandhitvAbhidhAyakaM karaNavacanaM paJcamyAdikaM, tena yuktA= sahitA AjJApanI yathA 'idaM kuru' iti / nanvasyAH kathaM satyAdibhedaH ? ityAcakSate Aha-'pUrvabhaNitabhASAtaH karaNAkaraNAniyamA'duSTavivakSAtaH sA bhineti / ayaM bhAvaH karaNaniyame satyaiveyaM syAt, akaraNaniyame tu mRSaiva syAdityubhayA'niyamAdubhayAtirekaH, duSTavivakSApUrvakatvAbhAvAcca mRSAtirekaH satyAmRSAtvapratiSedhastvaprasaktatvAdeva na kRta iti / nanvAjJAviSaye AjJAM dadataH kathaM na satyavAditvaM? zrotuH pravRttyabhAvasya nimittAntarAdyadhInatvAditi cet ? na pravartakAdapravRtau paramAthato'satyatvAt, AjJApyasya tathAtvA'nirNaye bhAvabhASAtvaniyAmakasamyagupayogAnirvAhAcceti dig 2 / 73 / / TImArtha : AjJAvacanaM ..... dig 2 / / mAzAvayanamA balavAmiSTAnunadhitvano samidhAya. karaNavacana paMcamI Adika cheHsiddhahemazabdAnuzAsana anusAra AjJArthamAM paMcamI saMjJA che ane pANInI vacanAnusAra laTu saMjJA che tenuM paMcagAdikamAM rahelA Adi zabdathI grahaNa che. tenAthI AjJAvacanathI yukta sahita AjJApatIbhASA che. je pramANe tuM A kara e pramANenuM vacana. 'nanu'thI shN| 3 cha - sAnumAyanIbhASA, satyAla bhASAthI vI zata cha ? methI 3 cha -
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-73 pUrvabhaNita bhASAthI pUrvamAM kahelI traNa bhASAthI, karaNa-akaraNano aniyama ane aduSTanI vivekSA hovAthI te=AjJApanIbhASA, bhinna che. A bhAva che - karaNanA niyamamAM A=AjJApatIbhASA, satya ja thAya. vaLI akaraNanA niyamamAM mRSA ja thAya, ethI ubhayato aniyama hovAne kAraNe ubhayathI atireka A bhASA che=satyA ane mRSA bhASAthI bhinna A bhASA che ane duSTa vivalApUrvakatvano abhAva hovAthI mRSAthI atireka che=mRSAbhASAthI bhinna che. satyAmRSAtvano pratiSedha vaLI aprasaktapaNuM hovAthI ja karAyo nathI. nana'thI zaMkA kare che - AjJAnA viSayamAM=AjJApAlana kare evA yogya ziSyanA viSayamAM, AjJAne ApanArA sAdhunuM kevI rIte satyavAdipaNuM nathI ? zrotAnI pravRttinA abhAvanuM gurunI AjJAne sAMbhaLIne zrotA te pramANe pravRtti na kare tenuM, limittAtara Adi AdhInapaNuM che gurunA vacanamAM azraddhA ke zrotAnA pramAdAdi doSarUpa nimittAtara Adine AdhInapaNuM che e pramANe koI zaMkA kare to graMthakArazrI kahe che ema na kahevuM; kema ke pravartaka hovAthI guru dvArA kahevAyeluM AzAvacana pravartaka hovAthI, apravRttimAM-ziSyanI te vacanAnusAra apravRttimAM, paramArthathI asatyapaNuM cheete gurunAM vacana ziSyane pravartaka banyAM nahi tethI paramArthathI te vacanamAM asatyapaNuM che. - ahIM prazna thAya ke gurune A ziSya mArI AjJAnusAra pravRtti karaze tevo nirNaya nahi hovAthI gurue te AjJAvacana kahela che ane te AjJAvacana ziSyane hitAnukUla hovAthI guru satyavAdI che tema kahevuM joIe. tenA nirAkaraNa mATe bIjo hetu kahe che - AjJApyamAM=AjJA ApavA yogya evA ziSyamAM, tathAtvanA anirNayamAM mArI AjJAnusAra pravRtti karIne te hita karaze e prakAranA tathAtvanA anirNayamAM, bhAvabhASAtvanA niyAmaka samyam upayogano anirvAha hovAthI AjJA karanAra gurunuM satyavAdipaNuM nathI e pramANe dizAsUcana che. II73il. ja TIkAmAM 'tyAraphate umada' nA sthAne 'tyata ' pATha hovAnI saMbhAvanA che. bhAvArtha - (2) AjJApanIbhASA : AjJAvacana te kahevAya ke te vacanAnusAra pravRtti na karavAmAM Ave to balavadaniSTaanubandhitva prApta thAya. tenuM sUcaka vacana te AjJAvacana che. jema suguru yogya ziSyane tenI bhUmikA anusAra ucita kRtyo karavAnI AjJA kare te vacanathI thayelA bodha anusAra te ziSya pravRtti na kare to te ziSyane balavAna aniSTarUpa phaLanI prApti thaze tevo bodha thAya che; kema ke suguru yogya ziSyane je AjJA kare te tenI zaktinuM samAlocana karIne tenI bhUmikA anusAra ucita kRtya karavAnuM kahe che. je kRtyathI te ziSya guru vacanAnusArane ucita pravRtti karIne avazya saMyamanI vRddhine prApta kare che athavA asaMyamathI potAnuM rakSaNa kare che ane te pramANe te ziSya te AjJAnuM pAlana kare nahi to tenA saMyamanA nAzanI prApti thAya ke
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-73 saMyamanI vRddhi te karI zake tema hoya tenA abhAvarUpa balavAna aniSTarUpe phaLa tene prApta thAya tevA arthane kahenAruM vacana te AjJAvacana che. tevA vacanathI yukta je bhASA te AjJApanI bhASA che. AjJApanI bhASAmAM 'tuM A kara' e pramANe je karavacana che te paMcamI saMjJAthI ke loTu saMjJAthI nirdiSTa che arthAt siddhahemavyAkaraNamAM paMcamI saMjJAthI nirdiSTa che ane pANinIvyAkaraNamAM lo saMjJAthI nirdiSTa che ane tevA prakAranI AjJAthI yukta je bhASA te AjJApanI bhASA che. prastutamAM munine AzrayIne bhASAnuM varNana dazavaikAlikamAM karela che tethI muninI AjJApanIbhASA kevI hoya tenuM svarUpa ahIM batAvela che. kvacit tevI AjJApanIbhASAno saMsArI jIvo paNa prayoga karatA hoya paraMtu te AjJApanIbhASA karmabaMdhanuM kAraNa hovAthI virAdhakabhASA bane jyAre suguru paNa ke kevalI paNa bhASA bole te bhASA kAM satyabhASA hoya athavA asatyAmRSAbhASA hoya tethI sugurunI AjJApanIbhASA karmabaMdhanuM kAraNa nathI chatAM pramAdavaza koIpaNa bhASA bole tyAre susAdhune paNa karmabaMdhanI prApti thAya che. ahIM zaMkA kare che ke AjJApanIbhASAno satyAdi traNa bhASAothI bheda kevI rIte che ? tethI kahe che - pUrvamAM kahevAyelI traNa bhASAthI AjJApanIbhASA judI che. kema judI che ? te spaSTa karatAM kahe che - karaNanA niyamamAM A bhASA satya thAya. vaLI akaraNanA niyamamAM mRSA thAya ane AjJApanI bhASAmAM ubhayano aniyama hovAthI=karaNa ane akaraNa ubhayano aniyama hovAthI ubhayathI bhinna che. Azaya e che ke satyabhASAmAM karaNano niyama hoya che arthAt te vacanAnusAra kRtya karavuM joIe e prakAre karaNano niyama hoya che jema "Azrava sarvathA heya che ane saMvara upAdeya che e prakAranuM vacana padArthanA vAstavika svarUpane batAvanAra hovAthI te bhASAthI karaNano niyama prApta thAya che arthAt te vacana sAMbhaLIne Azrava heya che ane saMvara kartavya che e prakArano karaNanA niyamano bodha thAya che ane mRSAbhASAmAM akaraNaniyamanI prApti che. jema koI kahe ke saMvara heya che to tenuM te vacana mRSAbhASArUpa hovAthI temAM karaNano niyama prApta thato nathI paraMtu te vacanAnusAra pravRtti akartavya che tevo bodha thAya che, tethI mRSAvacanamAM akaraNa niyamanI prApti che ane satyavacanamAM karaNaniyamanI prApti che ane AjJApanI bhASAmAM ubhayanA aniyamanI prApti che; kema ke satya vacana jema Azrava heya che ane saMvara upAdeya che tevo bodha karAve che tenA jevo bodha AjJApanIbhASAthI thato nathI paraMtu vivakSita kRtya tuM kara tevo bodha thAya che ane Apta vacanAnusAra te AjJApanIbhASA anusAra kRtya nahi kare to potAne baLavAna aniSTa prApta thaze tevo bodha thAya che mATe satyabhASA ane mRSAbhASAthI AjJApanIbhASA vilakSaNa bhASA che. vaLI mRSAbhASA duSTa vivalApUrvaka hoya che ane guNavAna gurunI AjJApanIbhASA duSTa vivakSApUrvakanI nathI mATe mRSA karatAM bhinna prakAranI bhASA che. vaLI satyAmRSAbhASAno AjJApanI bhASAmAM aMtarbhAva thato nathI tethI teno pratiSedha graMthakArazrIe karyo
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-73 75 nathI. phakta koIkane bhrama thAya ke jema satyabhASA che tenA jevI ja AjJApanIbhASA che athavA duSTa vivakSApUrvaka bolAyelI mRSAbhASA che tenA jevI AjJApanIbhASA che tenA niSedha arthe ja AjJApanIbhASAne tenAthI pRthagu batAvela che. Ama chatAM koIka puruSa duSTa vivakSAthI koIkane koI kArya karavAnuM kahe tyAre tenI bhASA AjJApanI hovA chatAM virAdhaka hovAne kAraNe mRSAbhASA ja bane che te rIte suguru paNa ziSyanA hita arthe AjJApanIbhASA kahe jema tuM vidhipUrvaka paDilehaNa kara to te bhASAmAM paMcamI AdirUpa karaNavacana hovAthI AjJApanIbhASA ja che, chatAM te bhASA bolIne guru ziSyanA hitane anukULa zubha adhyavasAyavALA hovAthI te bhASA dvArA paNa ArAdhaka ja bane che. nanuthI zaMkA kare che ke yogya guru AjJAnA viSayamAM ziSyane AjJA kare tyAre kema tenuM satyavAdIpaNuM nathI arthAt te gurune satyavAdI ja kahevA joIe kvacit zrotA te pramANe pravRtti na kare temAM nimittAntara ja kAraNa che arthAt zrotAnuM ajJAna, zrotAno prasAda athavA zrotAno viparIta bodha Adi kAraNa che paraMtu AjJA ApanAra guru to tenuM hita thAya tevI ucita pravRttinI AjJA kare che mATe tene satyavAdI kahevA joIe A prakAranI zaMkAmAM graMthakArazrI kahe che - ema na kahevuM; kema ke AjJAvacana pravartaka hovAthI te vacanAnusAra ziSya pravRtti na kare to tevI AjJA karanAramAM paramArthathI asatyapaNuM ja che. Azaya e che ke ziSyanA kalyANanA arthI guru ziSyanI yogyatAno nirNaya karIne tenuM hita thAya tevI ja pravRtti karavAnI AjJA kare jethI te vacanane sAMbhaLIne zrotA avazya te pravRtti karIne hita sAdhe ane gurune jaNAya ke mArA AjJAvacanathI A pravRtti karaze nahi chatAM ziSyane te pravRtti karavAnI kahe to te bhASA paramArthathI asatya ja che; kema ke tenAthI ziSyanuM adhika ahita thAya che, AthI ja jamAlIe pRthagu vihAra mATe aneka vakhata pRcchA karI chatAM bhagavAne pRthagu vihArano niSedha paNa na karyo ane AjJA paNa ApI nahi. ane gautamasvAmIe aSTApada upara javA mATe anujJA mAMgI tyAre bhagavAne javAnI anujJA ApI; kema ke bhagavAnanI AjJA gautamasvAmIne pravartaka banAvIne hitanuM kAraNa banI ane jamAlIne bhagavAna niSedha karata topaNa jamAlI avazya jaze tethI bhagavAne javAnI AjJA paNa na ApI ane niSedha paNa karyo nahi; kema ke niSedharUpa AjJApaNa jamAlIne apravartaka bane to jamAlInuM adhika ahita thAya, mATe bhagavAne mauna ja dhAraNa karyuM. vaLI koI susAdhune A ziSyane huM AjJA karIza ane te pramANe te pravRtti karaze ke nahi teno yathArtha nirNaya na hoya chatAM AjJA kare to AjJA karanAra gurunA e prayogamAM bhAvabhASAtvano niyAmaka samya upayogano anirvAha hovAthI te bhASA satya bane nahi arthAt gurue mArA vacanane sAMbhaLIne A ziSya te pramANe pravRtti karIne hita sAdhaze teno samyagu upayoga mUkIne nirNaya karyA pachI temane saMbhAvanA dekhAtI hoya ke mArA vacanathI prerAIne A ziSya hitAnukUla pravRtti karaze to te gurunI AjJApanI bhASAmAM bhAvabhASApaNuM hovAthI satyavAdIpaNuM prApta thAya, paraMtu je guru mArA vacana anusAra ziSya pravRtti karaze ke nahi tevo koI nirNaya karyA vagara AjJA kare to ziSyanA hitane anurUpa ja te vacana hovA chatAM te bhASA ziSyanA malinabhAva thavAnuM kAraNa thavAthI paramArthathI te
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-73, 74 bhASA asatya bhASA che. jo ke AjJApanIbhASA satyabhASA paNa nathI asatyabhASA paNa nathI; kema ke satyabhASAmAM karaNano niyama hoya che, asatyabhASAmAM akaraNano niyama hoya che ane AjJApanI paMcamI Adi karaNanA vacanasvarUpa che paraMtu karaNanA niyamarUpa nathI chatAM vivekapUrvaka ziSyanA hitano khyAla rAkhIne suguru AjJApanI bhASA bole to temanI bhASAmAM satyavAdIpaNuM prApta thAya mATe te bhASAnuM bhAvabhASApaNuM ja nathI ane ziSyanA hitano vicAra karyA vagara bole to paramArthathI asatyavAdIpaNuM prApta thAya, mATe asatyAmRSAbhASA che. ll73 avataraNikA : uktA''jJApanI / sAmprataM yAcanImAha - avataraNikArya :AjJApanIbhASA kahevAI. have yAcanIbhASAne kahe che - gAthA : sA jAyaNI ya NeyA, jaM icchiyapatthaNAparaM vayaNaM / bhattipauttA esA, viNAvi visayaM guNoveyA / / 74 / / chAyA : sA yAcanI ca jJeyA yadIpsitaprArthanAparaM vacanam / bhaktiprayuktaiSA vinA'pi viSayaM guNopetA / / 74 / / anvayArtha: chiyaOiUTUparaM=Icchita prArthanApara, gaM=je, vayaf=vacana, sakate, nAtha yAcatIbhASA, = jANavI. ca=ane, mattipattA =bhaktithI prayukta evI AebhagavAnanI bhaktithI prayukta evI Arogya-bodhilAbharUpa yAcatI bhASA, visarSa vivi=viSaya vagara paNa=bhagavAna te vastu ApavAnA tathI tethI bhagavAna pAsethI prAptirUpa viSaya vagara paNa, guuovevA guNathI upeta cheeguNathI yukta yAcanIbhASA che. li74 gAthArtha - Icchita prArthanApara je vacana te yAcanIbhASA jANavI ane bhaktithI prayukta evI Aga bhagavAnanI bhaktithI prayukta evI Arogya-bodhilAbharapa cAyanIbhASA, viSaya vagara paNa bhagavAna te vastu ApavAnA nathI tethI bhagavAna pAsethI prAtirUpa viSaya vagara paNa, guNathI upeta cheeguNathI yukta yAcanIbhASA che. I74
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya 2 bhAga-2 | ratas-4 | gAthA-74 TIs: yat Ipsitasya-svecchAviSayasya prArthanAparaM yAcanapravaNaM, vacanaM 'mama bhikSAM pradehI tyAdirUpaM, sA yAcanI jJeyA, caH samuccaye, nanviyamaviSaye'satyaiva yathA'vinItAdAvAjJApanI, evaJca rAgAdyabhAvena kiJcidapi kasyacidadadataH tIrthaMkarAn prati "AruggabohilAbhaM samAhivaramuttamaM diMtu" iti sUtrasthA yAcanI kathaM sa(?masa)tyAmRSA syAdityata Aha-bhaktiprayuktA eSA yAcanI viSayaM vinA'pi guNena= asatyAmRSAlakSaNena, nizcayatastu satyA'ntaHpravezalakSaNena upetA=yuktA na tu duSTeti bhAvaH / ata evoktam - "bhAsA asaccamosA NavaraM bhattIbhAsiA esA / Na tu khINapemmadosA, diti samAhiM ca bohiM ca / / " (A. ni. 1095) paramArthato dAtRtvamapi teSvastyeva / ata evoktam - "jaM tehiM dAyavvaM taM dinnaM jiNavarehiM savvehiM / daMsaNanANacarittassa, mokkhamaggassa uvaeso / / " (A. ni. 1096) tti / na cedaM dAtRtvaM gauNam dAtRtvAntarasya tathAtve vinigamakAbhAvAt, prArthitopAyaprAptAvapi tadakaraNe ca prArthanA paramArthato mRSaiva / taduktam - "laddhilliyaM ca bohiM akarito'NAgayaM ca pattheto / aNNaM dAiM bohiM, labbhisi kayareNa mulleNa / / " (A. ni. 1100) tti / evaM svadhiyA'bhyUhyam 3 / / 74 / / TIvArtha: yat ..... abhyUhyam 3 / / psitapAtAnI 2014 viSayatuM, prArthanA52=yAyanAma tatpara, The vacana=mane bhikSA Apo ItyAdirUpa je vacana, te yAcatIbhASA jANavI. 'ca' samuccayamAM cheHuttarArdhatA samuccayamAM che. __ 'nanu'thI shN| 3 cha - saviSayamA mAyAyanIbhASA, asatya 04 cha he pramAe savinIta AdimAM AjJApatIbhASA, ane e rIte=aviSayamAM yAcatIbhASA asatya che e rIte, rAgAdinA abhAvane kAraNe koIne paNa kAMIpaNa nahi ApatA tIrthakaro pratye Arogya ane bodhilAbha Apo ane zreSTha uttama samAdhi Apo e prakAre sUtramAM kahelI yAcanIbhASA kevI rIte asatyAmRSA thAya? arthAt aviSayamAM hovAthI asatya ja thavI joIe e prakAranI zaMkA hovAthI kahe che=gAthAnA uttarAthI cha -
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 / stabaka-4 | gAthA-74 bhaktithI prayukta evI A yAcanIbhASA, viSaya vagara paNa=tIrthaMkara pAsethI yAcita viSayanI aprApti hovAne kAraNe viSaya vagara paNa, guNathI=asatyAmRSAlakSaNarUpa guNathI, yukta che, vaLI nizcayathI satyAMtapravezalakSaNa guNathI yukta che, paraMtu duSTa nathI e prakArano bhAva che. AthI ja kahevAyuM che - "bhASA asatyAmRSA che, phakta bhaktithI bolAyelI A che=bhagavAna pAse prArthanAvacana che, kSINa prema-dveSavALA bhagavAna samAdhi ane bodhi ApatA nathI." (Avazyakaniryukti gAthA-1095). paramArthathI teomAM=bhagavAnamAM dAtRtva che ja. AthI ja bhagavAnamAM dAtRtva che AthI ja, kahevAyuM che - "je teo vaDe dAtavya che te sarva jinezvaro vaDe apAyuM che. . zuM apAyuM che ? te spaSTa kare che - darzana, jJAna, cAritrarUpa mokSamArgano upadeza apAyo che." (AvazyakatirthaMkti gAthA-1096) ane AtramArganA upadezanuM dAtRtva, gauNa ja che ema na kahevuM; kema ke dAtRtvAMtaranAkaupadeza sivAya sAkSAt deyavasturUpa bAhyapadArthanA dAtAmAM vartatA dAtRtvAMtaranA, tathAtvamAM mukhyatvamAM, vinigamakano abhAva che ane prArthita upAyanI prAptimAM paNa tenA akaraNamAM upAyanA akaraNamAM, prArthanA paramArthathI mRSA ja che. te kahevAyuM cheHprArthitanA upAyamAM zakti anusAra apravRtti hote chate prArthanA mRSA che ema kahyuM te AvazyakatirthaMktimAM kahevAyuM che - bodhine prApta karIne nahi karato=jinavacananA paramArthane jANavA yatna nahi karato, ane anAgatane prArthatA=bhaviSyamAM bhagavAnanA zAsananI prApti thAo e rUpa bodhinI prArthanA karato, kayA mUlyathI tuM bodhine prApta karIza." (Avazyakaniryukti gAthA-1100) che 'TANuM e pada asUyA arthamAM nipAta che. A pramANe svabuddhithI Uha karavo yAcatIbhASAnA svarUpano svabuddhithI Uha karavo. 74 bhAvArtha :- . (3) yAcanIbhASA : te yAcanIbhASA che jemAM potAnI icchAnA viSayabhUta koIka vastunI yAcanA karAya che. jema susAdhu bhikSA arthe jAya tyAre kahe ke "mane bhikSA Apo' to te bhASA yAcanIbhASA kahevAya. vaLI satyabhASA padArthanA pAramArthika svarUpane batAvanAra che, asatyabhASA viparIta tattvane batAvanAra che, jyAre yAcanIbhASA satyabhASA jevI paNa nathI, asatyabhASA jevI paNa nathI ane mizrabhASA jevI paNa nathI; tethI asatyAmRSArUpa cothA bhedamAM aMtarbhAva pAme che. ahIM prazna thAya ke bhagavAna pAse Arogya, bodhilAbha AdinI yAcanA karAya che ane bhagavAna
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-74 79 paramArthathI kAMI ApanAra nathI tethI jema ayogya ziSyamAM AjJApanI bhASA asatya che tema bhagavAna pAse karAtI yAcanA paNa mRSA bhASAmAM aMtarbhAva pAmaze e prakAranI zaMkAnA nivAraNa arthe gAthAnA uttarArdhathI kahe che - bhagavAnanI bhaktithI bolAyelI yAcanIbhASA mRSAbhASA nathI. jo ke bhagavAna yAcanAnA viSayabhUta vastu ApatA nathI topaNa bhagavAna pratyenI bhaktinI vRddhinuM kAraNa hovAthI ane bhagavAna pAse ucita yAcanA karIne vivekasaMpanna jIvo Arogya, bodhilAbhane anukULa potAnuM aMtaraMgabaLa saMcaya kare che tethI nizcayathI te bhASA satyabhASAmAM aMtarbhAva pAme che ane vyavahArathI tattvane kahenAra te bhASA nahi hovA chatAM tattvanI prAptinuM kAraNa hovAthI asatyAmRSAbhASAmAM aMtarbhAva pAme che. jema yogya jIvamAM AjJApanIbhASA yogya ziSyanA hitanuM kAraNa bane che tema vivekasaMpanna puruSathI bolAyela prArthanA vacana bhagavAna pratyenI bhaktinI vRddhi karIne prArthanAnA viSayabhUta Arogya, bodhilAbhane anukULa zakya udyama karavA mATe jIvane utsAhita kare che mATe mRSA nathI. vaLI prArthanAnA viSayabhUta Arogya, bodhilAbha mokSamAM gayelA tIrthakaro ApatA nathI topaNa paramArthathI tIrthakaronuM dAtRtva che ja; kema ke je teonA vaDe yogya jIvone ApavA jevuM hatuM te sarva jinezvaroe ApyuM ja che ane paramArthathI anya jIvone ApavA yogya ratnatrayIrUpa mokSamArgano upadeza ja che ane te bhagavAne Apyo ja che tethI bhagavAna pratye bhaktithI prerAIne Arogya, bodhilAbha AdinI prArthanA karanArA yogya jIvo bhagavAne ApelA upadezane ja pariNamana pamADavA yatna kare che tethI bhagavAnane avalaMbIne mokSamArgano upadeza teone pUrva pUrva karatAM vizeSa vizeSa pariNamana pAme che mATe te prArthanAne anurUpa phaLanI prApti jIvane thAya ja che tethI te bhASAne yAcanIbhASA kahevAmAM koI virodha nathI arthAt jema ucita sthAne bhikSAnI yAcanA karanArane prArthanAnA viSayabhUta bhikSAnI prApti thAya che tema ucita sthAne Arogya, bodhilAbha AdinI prArthanA karanAra jIvane bhagavAnano upadeza pUrva pUrva karatAM adhika adhika sUkSma pariNamana pAme che, tethI prArthanAnA viSayabhUta phaLanI prApti prArthanA karanArane avazya thAya che. ahIM prazna thAya ke bhikSA AdinI yAcanAmAM je dAtRtva che te mukhya dAtRtva che ane bhagavAne je mokSamArga Apyo che temAM gauNa dAtRtva che; kema ke bhikSAnI jema bhagavAna prArthanA karanArane kAMI ApatA nathI. e prakAranI zaMkAnA nivAraNa arthe kahe che - dAtRtva aMtaranuM mukhyapaNuM svIkAravAmAM koI vinigamaka nathI. Azaya e che ke sAdhu saMyama arthe bhikSA yAcanA kare che ane te bhikSA ApanAranuM mukhya dAtRtva che; kema ke sAdhune yAcanAnA viSayabhUta bhikSAnI prApti thAya che. tema bhUlathI jonArane jaNAya ane bhagavAna pAse Arogya, bodhilAbha mAMganArane bhagavAna sAkSAt kAMI ApatA nathI paraMtu bhagavAne je mokSamArga Apyo che te vivekI jIvone prastuta prArthanAthI vizeSarUpe prApta thAya che tyAM bhikSAnI jema sAkSAt dAtRtva dekhAtuM nathI mATe gauNa dAtRtva che tevI koIne buddhi thAya, tethI graMthakArazrI kahe che -
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | sabaka-4 | gAthA-74 bhikSAnA dAnamAM mukhya dAtRtva che ane upadezanA dAnamAM gauNa dAtRtva che tema svIkAravAmAM koI vinigamaka nathI. vastutaH saMyamavRddhinA arthI sAdhu bhikSAnI yAcanA kare che ane bhikSAnI prApti dvArA saMyamanI vRddhine prApta kare che tema Arogya, bodhilAbhanA arthI vivekI mahAtmAo bhagavAna pAse tevI yAcanA karIne vizeSa prakAranA Arogya ane bodhilAbhane anukULa sadvaryane ullasita kare che, tethI bhagavAnanI prArthanAthI ja teone vizeSa prakAranA ArogyanI ane bodhilAbhanI prApti thaI che. tethI bhikSAmAM jema bhikSA ApanAramAM dAtRtva che tema bhagavAnamAM mokSamArganA upadezanuM dAtRtva che ane jema yAcanA karanArane bhikSAnI prAptithI saMyamanI vRddhi thAya che tema vivekI sAdhune ke zrAvakane bhagavAna pAse karAyelI yAcanAthI thayelA zaktinA prakarSane kAraNe Arogya ane bodhilAbha prApta thAya che arthAt ArogyanI vRddhine ane bodhilAbhanI vRddhine anukULa zaktino prakarSa thAya che mATe bhagavAnanuM dAtRtva gauNa nathI paraMtu bhikSA dAtRtva tulya ja che, AthI ja kahela che ke prArthanAnA viSayabhUta upAyanI prAptimAM paNa jeo tenA upAyanuM sevana karatA nathI teonI bhagavAna pAse karAyelI prArthanA paramArthathI mRSA ja che; kema ke prArthanA dvArA Arogya ane bodhilAbha sevavAne anukULa leza paNa pariNAma teo karatA nathI paraMtu kSullaka sAdhu dvArA kuMbhArane karAyela "micchA mi dukkaDatulya prArthanA mAtra kare che jenAthI prArthanAnA viSayabhUta koI arthanI prApti teone thatI nathI mATe prArthanAnA viSayabhUta vastunA anarthI jIva prArthanA kare to te prArthanA mRSA ja kahevAya. jema koI kahe ke mane bhikSA Apo ane bhikSA grahaNa na kare to kahevAya ke A vyakti bhikSAnI prArthanA kare che te mRSA che tema bhagavAna pAse ArogyanI ane bodhilAbhanI prArthanA karyA pachI potAnI zakti anusAra ArogyanuM ane bodhilAbhanuM kAraNa bhagavAnano upadeza pariNamana pamADavA mATe yatna na kare teo mRSA ja bole che. tethI e phalita thAya ke jema bhikSAnI yAcanAmAM dAtA bhikSA Ape che tema bhagavAnanI prArthanAmAM bhagavAne je upadeza Apelo te upadeza ja potAne vizeSarUpe prApta thAya che mATe bhagavAnamAM mukhya dAtRtva che phakta gAthAnA uttarArdhanA utthAnamAM je kahyuM ke bhagavAna kAMI ApatA nathI te kathana sAkSAt ApavAnI kriyAne AzrayIne mAMgavAnA kALamAM bhagavAna kAMI ApatA nathI tene AzrayIne che ane AvazyakaniyuktinI sAkSIthI batAvyuM ke bhagavAnamAM dAtRtva che te sarva tIrthakaroe upadeza Apelo che te apekSAe bhagavAna dAtA che ane bhagavAnanA zAsanane pAmIne jeo temanA upadezane samyaka pariNamana pamADavA yatna kare che te jIvomAM bhagavAnanuM dAtRtva paramArthathI prApta thAya che ane jeo mAtra te te sUtro bole che paraMtu bhagavAnanA upadezane jANavAne abhimukha thatA nathI teonI te prArthanAthI vartamAnamAM paNa kAMI maLatuM nathI ane janmAttaramAM paNa kAMI prApta thavAnuM nathI. AthI ja AvazyakaniyuktimAM kahyuM ke bhagavAnanA vacanarUpa bodhine prApta karIne jeo te vacananA paramArthane jANavA mATe kAMI karatA nathI teone te prArthanA vacana nirarthaka che te batAvavA mATe 'unna tArU' e asUyA vacana kahe che arthAt te prArthanAne nahi sahana karatAM AcArya kahe che - kayA mUlyathI tuM bodhine prApta karIza ? arthAtu vartamAnamAM zakti anusAra jinavacananA paramArthane jANavA mATe karAyelA yatnathI je sUkSmabodha thayo che ane je jinavacana pratye rAga thayo che te mUlyathI janmAntaramAM bodhi
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya ra bhAga-2|sta -4 | gAthA-74, 75 prApta thaze ane je te prakArano yatna karatA nathI teoe janmAntaramAM bodhinI prAptinuM kAraNa ja sevyuM nathI tethI tenA vagara bodhi maLaze nahi mATe te bodhinI prApti pratye asUyAthI AcArya Thapako Apyo che. A prakAre svabuddhithI bodhilAbhanI prArthanAnuM tAtparya vicAravuM joIe. II74 avatarauis: uktA yAcanI 3 / atha pRcchanImAha - avatarazilArtha :yAcanIbhASA kahevAI. 3. have pRcchanIbhASA kahe che - gAthA: jinnAsiyatthakahaNaM parUviyA pucchaNI jiNavarehiM / panavaNI pannattA viNIyaviNayammi vihivAo / / 75 / / chAyA: jijJAsitArthakathanaM prarUpitA pRcchanI jinavaraiH / prajJApanI prajJaptA vinItavinaye vidhivAdaH / / 75 / / anvayArtha : jinnAsiyatthakahaNaM ziAsita sartha yina=dal tAtparya evAra pAse ithana, jiNavarehiM bhagavAna 43, pucchaNI-Y27nIbhASA, parUviyA=pAI cha. viNIyaviNayammivinIta ziSyamAM, vihivAo=vidhivA, pannavaNI prajJApanIbhASA, pannattAvA che. // 75 / / gAthArtha : jijJAsita arthanuM kathana=tenA tAtparyane jANanAra pAse kathana, bhagavAna vaDe pRcchanI bhASA kahevAI che. vinIta ziSyamAM vidhivAda prajJApanIbhASA kahevAI che. I75l TIkA: jijJAsitasya=jJAtumiSTasya arthasya kathanaM tadvidaH pArzve, jinavaraiH pRcchanI prajJaptA, na ca nigrahArthaM vikalpoktAyAM "ege bhavaM duve bhavaM" ityAdi somilAdibhASAyAmavyAptiH, chalavAgbhUtAyAstasyA alakSyatvAt, 'kuta AgataH' 'kva gamiSyasi' 'kaivihA NaM bhaMte! jIvA paNNattA ?' ityAdibhASAyAmeva lakSyatvAt / uktA pRcchanI 4, atha prajJApanImAha - vinItaH zikSito vinayo yena etAdRze ziSye, yo vidhivAdaH vidhyupadezaH, sA prajJApanI prajJaptA,
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 / stabaka-4 / gAthA-75 kartavyatvapratipAdakaH pratyayaH tadghaTitaM vAkyaM vA, yathA ca vidheH kRtisAdhyatvAdikamevArtho na tvapUrvAdistathA matkRtavAdarahasyAdavaseyam, iha tu na pratanyate granthAntaraprasaGgAt / yathA prANivadhAnivRttA jIvA dIrghAyuSo bhavantIti, idamupalakSaNaM hiMsAdipravRttau jIvo duHkhito bhavatItyAdiniSedhopadezasyApi, uktaM ca - "pANivahAu NiyattA havaMti dIhAuA arogA ya / mArUM pannA paUMvI vIyarAhiM ." () tti | evaM ca 'bhayAprayojyapravRttijanakecchAprayojakabhASAtvam' etallakSaNam, AjJApanIvAraNAya bhayA'prayojyeti, tAdRzecchAprayojakatvaM ca vidhestajjanakeSTasAdhanatAjJAnajanakatayA, vAkyAntarasya ca vidhyunnAyakatayA, ahiMsAparA dIrghAyuSaH syuH ityAdhupadezeSu uddezyavidheyabhAvamahimnaivAhiMsAdIrghAyurAdInAM hetuhetumadbhAvalAbhaH tata eva cA''hatya vivekinAM pravRttirityapi vadanti / / 75 / / TIkArca - nizAsita ... vatti | tenA jANanArA pAse padArthanuM yathArtha svarUpa jANanArA pAse, jijJAsita=jANavAnI IcchAnA viSayabhUta, evA arthanuM kathana padArthanA nirNaya arthe praznarUpe kathana, jinezvaro vaDe pRcchanIbhASA kahevAI che ane nigraha mATe=bhagavAnano nigraha karavA mATe, vikalpokta "tame eka cho ! be cho ?" ItyAdi somilanI bhASAmAM avyApti che-pRcchanI bhASAmAM lakSaNanI avyApti che ema na kahevuM; kema ke chalavAbhUta evI te bhASAnuM chala svarUpa evI somilanI bhASAnuM alakSyapaNuM che. ahIM prazna thAya ke to pRcchanIbhASAmAM lakSyabhUta bhASA kaI che ? ethI kahe che - kyAMthI AvyA cho ? kyAM jazo ? he bhagavaMta ! jIvo keTalA prakAranA che? ItyAdi bhASAmAM ja lakSyapaNuM che-pRcchanIbhASAnuM lakSyapaNuM che. pRcchanIbhASA kahevAI. jA have prajJApanI bhASAne kahe che - vinIta zikSita che vinaya jenA vaDe evA prakAranA ziSyamAM=vinIta evA ziSyamAM, je vidhivAda=vidhino upadeza, te prajJApanIbhASA kahevAI che. vidhivAdano artha spaSTa kare che - kartavya_pratipAdakapratyaya athavA taddaghaTita vAkya-kartavya_pratipAdakathI ghaTita evuM vAkya vidhivAda che ane je pramANe vidhino kRtisAdhyavAdika ja artha che paraMtu apUvadi nahi te pramANe mArA vaDe karAyelA vAdarahasyathI jANavuM.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-75 83 vaLI ahIM prastuta=graMthamAM vistAra karAto nathI; kema ke graMthAtarano prasaMga che=graMthamAM apekSita vistArathI adhika vistArano prasaMga che. prajJApanI bhASAmAM daSTAMta batAve che - je pramANe prANivadhathI nivRtta thayelA jIvo dIrgha AyuSyavALA thAya che tti" zabda dagaMtanI samApti mATe che. A upalakSaNa che prANivadhathI nivRtta jIvo dIrdhAyuSya bAMdhe che e kathana upalakSaNa che. tenAthI zuM upalalita thAya che ? te batAve che - hiMsAdinI pravRtti karyo chate jIva duHkhI thAya che ItyAdi niSedha upadezanuM paNa upalakSaNa che ema avaya che ane kahevAyuM che - "prANivAthI nivRtta jIvo dIrdhAyuSyavALA ane rogavagaranA thAya che e vagere vItarAga vaDe prajJApanI bhASA kahevAI che." () ane A rIte =atyAra sudhI prajJApatI bhASAnuM varNana karAyuM e rIte, bhayaaprayojyapravRttijanaka IcchAprayojakabhASApaNuM AnuM prajJApanIbhASAnuM, lakSaNa che. graMthakArazrI vaDe karAyela lakSaNanuM spaSTIkaraNa kare che - AjJApanI bhASAmAM lakSaNanA vAraNa mATe bhayaaprayojya vizeSaNa che ane tajjataka ISTasAdhatatA jJAtajanakapaNAthIete pravRttinA janaka evA vacanamAM ISTasAdhatatAnA jJAnanA janakapaNAthI, vidhinuM tAdaza IcchA prayojakapaNuM che=bhayaaprayojyapravRttijanaka IcchA prayojakapaNuM che ane vAkyAtaranuM hiMsAnI pravRtti karAve chate jIvo duHkhI thAya che e rUpa vAkyAttaravuM, vidhinA ujJAyakapaNAthI=prANivadhAdimAM pravRtti karavI joIe nahi e prakAre vidhinA ujJAyakapaNAthI, tAdaza IcchAnuM prayojyapaNuM che. vaLI vidhivAkyamAM kAryakAraNabhAva kaI rIte che ? te spaSTa karatAM kahe che - ahiMsAmAM tatpara jIvo dIrdhAyuSI thAya che ItyAdi upadezomAM uddezya, vidheyabhAvanA mahimAthI ja=ahiMsApara jIvone uddezIne dIrdhAyuSanuM vidhAna karyuM tethI ahiMsApara jIvomAM uddezabhAva che ane dIrdhAyuSa thAya che emAM vidheyabhAva che tenA mahimAthI ja, ahiMsA dIrdhAyuSa Adino hetu-hetumadbhAvano lAbha che=ahiMsA dIrdhAyuSano hetu che ane dIrdhAyuSa ahiMsApAlananuM kArya che e prakAre zrotAne bodha thAya che ane tenAthI Ahatya zIgha, vivekIonI pravRtti che e pramANe paNa kahe che arthAt prastuta prajJApanIbhASAthI kRtisAdhyatvAdi jJAnathI to pravRtti che paraMtu uddezya, vidheyabhAvathI kAryakAraNane bhAvano bodha thavAne kAraNe paNa vidheyanI pravRtti che ema paNa prajJApatIbhASAnA lakSaNane jANanArA kahe che. I7pA
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 bhASArahasya prakaraNa bhAga- 2 | stabaka-4 | gAthA-75 bhAvArtha(4) pRcchanIbhASA : koI mahAtmAne tattvane jANavAnI icchA thAya tethI ucita sthAne tattvane jANavA mATe jijJAsita arthanI pRcchA kare te bhASAne pRcchanIbhASA kahevAya che. A prakAranuM lakSaNa karavAthI bhagavAnane nigraha karavAnA AzayathI somila brAhmaNe je prazno karelA tyAM paNa koIne bhrama thAya ke te pRcchanIbhASA che. jema somila brAhmaNe bhagavAnano parAbhava karavA arthe vicArela huM bhagavAnane prazna karuM ke "tame eka cho ke be cho ?" vaLI vicArela ke bhagavAna eka che ema kaheze to huM temanA vacanathI ja temano A rIte parAbhava karIza. be che ema kaheze to huM A rIte temanA vacanathI ja temano parAbhava karIza. A rIte vikalpa karIne bhagavAnane prazna karyA che. somila brAhmaNe tattvane jANavAnI jijJAsAthI prazna karela nathI paraMtu chalapUrvaka bhagavAnano parAbhava karavAnA AzayathI pRcchA karI che. somilanA praznanI bhASA pracchanIbhASAthI alakSya che tethI temAM pRcchanIbhASAnuM lakSaNa jatuM nathI. jijJAsAthI je arthanI pRcchA karAya che tyAM ja pRcchanIbhASAnuM lakSaNa jAya che. jema koI mahAtmA koIka prayojanathI pUche ke tame kyAMthI AvyA cho ? athavA vihAra karIne kyAM jazo ? te jijJAsita arthanI pRcchArUpa hovAthI pRcchanIbhASA che. vaLI tattvanI jijJAsAthI paNa zAstramAM kahyuM ke keTalA prakAranA jIvo kahevAyA che ?' A prakArano je gautamasvAmIno prazna che te pRcchanIbhASA che, tethI tevI bhASAne lakSya karIne temAM pRcchanIbhASAnuM lakSaNa prApta thAya che. bahulatAe A pRcchanIbhASA tattvane jANavAnA prayojanathI pravarte che. te sivAya somila brAhmaNanI jema ke anya koI prayojanathI puchAyelI bhASA hoya te sthUlathI pRcchanIbhASA sadaza dekhAya paraMtu paramArthathI mRSAbhASA ja che. (5) prajJApanIbhASA : pRcchanIbhASA batAvyA pachI have gAthAnA uttarArdhathI prajJApanIbhASA kahe che - vinIta ziSyamAM vidhino je upadeza che te prajJApanI bhASA che. vidhino upadeza prajJApanIbhASAmAM zuM che ? te spaSTa kare che - | vinIta ziSyane kartavyatvanA pratipAdakanA pratyaya thAya che=kartavyatvano bodha thAya che. jema yogya ziSyane guru kahe ke prANivadhathI nivRtta thayelA jIvo dIrdhAyuSavALA thAya che te vacanane sAMbhaLIne vinIta ziSyane bodha thAya ke koI jIvane pIDA thAya, koI jIvano prANanAza thAya tevI mana, vacana kAyAthI mAre pravRtti karavI joIe nahi tethI prANivadhanA nivRttimAM kartavyatvano pratipAdaka evo bodha e vidhivAda che athavA tevo bodha karAve evuM vAkya te vidhivAda che, tethI upadezake yogya ziSyane kahyuM hoya ke prANivadhathI nivRtta jIvo dIrdhAyuSavALA thAya che te vAkya kartavyatvanA pratipAdaka evA bodhathI ghaTita che mATe tevuM gurunuM vacana
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga- 2 | stabaka-4 | gAthA-75 85 te prajJApanIbhASA kahevAya=yogya jIvane ucita pravRttinA bodha arthe kahevAyela bhASA prajJApanI bhASA kahevAya. A prakAranuM prajJApanIbhASAnuM svarUpa batAvavAthI koIkane bhrama thAya ke je kAMI upadezavacano che te sarva vidhivAda che. tenA nivAraNa mATe kahe che - vidhino upadeza eTale kRtisAdhyatvAdika artha ja che paraMtu apUrvavAdi artha nathI. tethI e prApta thAya ke vivekI guru yogya ziSyane te prakArano ja upadeza Ape jethI te sAMbhaLIne tene bodha thAya ke A kRtya mArI kRtithI sAdhya che te kRtya karavAthI mane koI baLavAna aniSTa nathI ane mArA iSTanuM sAdhana che, tethI te upadezane sAMbhaLIne te yogya ziSyane kartavyatvano bodha thAya che jethI te kRtya karIne te iSTa phaLane prApta kare che. jema yogya ziSya hoya, saMyama pALavAmAM samartha hoya ane koIka sthAnamAM bhramathI pramAda karIne prANivadhanA anarthane prApta karato hoya. dA.ta. pramAdathI paDilehaNa karIne chakAyanI virAdhanA sAdhune prApta thAya che. te vakhate tene bodha karAvavA arthe upadezaka kahe ke prANivadhathI nivRtta thayelA jIvo dIrdhAyuSavALA thAya che, tethI prAjJa evA ziSyane bodha thAya che ke huM apramAda bhAvathI saMyamanA AcAro pALIza to chakAyanA jIvanA vadhathI nivRtti thaze. jethI dIrdhAyuSavALA sudevatvAdi bhavonI prApti thaze. pote saMyamamAM apramAda karIne chakAyanA vadhanuM te nivartana karI zake tema che, tethI te prakAranI saMyamanI ucita yatanA tene kRtisAdhya jaNAya che ane sadgatiomAM dIrdhAyuSanI prAptirU5 iSTanuM sAdhana te ahiMsA tene kRtisAdhya jaNAya che. ahiMsApAlana mATe je apramAdathI yatanA karavA mATe tene je zrama karavo paDe che tenAthI balavAna anya koI aniSTa te prakAranA saMyamapAlanamAM nathI tevo nirNaya thAya che tethI tevA jIvane AzrayIne te vidhino upadeza prajJApanIbhASA bane che arthAt te vidhinA upadezathI te ziSya ucita pravRtti karIne hita sAdhe che. paraMtu koI yogya zrotA hoya chatAM tenI kRtithI sAdhya na hoya evA padArthaviSayaka koI upadezaka upadeza Ape to te apUrvakathanAdirUpa te bhASA bane arthAt pUrvamAM tene bodha na thayo hoya tevA saMyamAdinuM varNana kare te vidhivAda bane nahi; kema ke zrotAne potAnI kRtithI sAdhya nathI tevuM jJAna thavAthI e upadezathI zrotAnI pravRtti thAya nahi. athavA to koI upadezaka zAstravacanathI ke svaprajJAthI ulkAvana karAyelA apUrva padAthAM kahe je sAMbhaLIne zrotAnI temAM pravRtti thAya nahi te sarva vidhivAda bane nahi paraMtu yogya zrotAne koI upadezaka bhAvasAdhunuM svarUpa kahe ane zrotAmAM tevuM pALavAnI zakti na hoya topaNa tevA bhAvasAdhu pratye tene ruci thAya che. tevA bhAvasAdhunI mAre bhakti karavI joIe ityAdi jJAna thAya che tethI samyagdarzananI prApti AdirUpa vidhimAM tenI pravRtti thAya che mATe te prajJApanIbhASA kahevAya. paraMtu je vacanonA zravaNathI Atmahitane anukULa koI pravRtti thAya nahi tevAM apUrva vacano ke anya vacano prajJApanIbhASArUpa nathI. vaLI, koI jIva vaMkacUla AdinI jema atihiMsaka hoya ane tene tenI bhUmikA anusAra koI upadezaka kahe
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-75 ke prANivadhanI nivRttithI jIvo dIrdhAyuSavALA thAya che te sAMbhaLIne je zrotA skUlathI ghaNI hiMsA karato hoya tenI nivRtti kare che tyAre te zrotAne AzrayIne te upadezathI zrotAne vidhino bodha thAya che, te prajJApanI bhASA che. vaLI kyAreka yogya upadezaka kahe ke hiMsAnI pravRttithI jIva ghaNA bhavo sudhI duHkhI thAya che te vacana sAMbhaLIne zrotAne vAkyAntaranI upasthiti thAya che ke mAre duHkhI thavuM na hoya to hiMsAthI nivRtti karavI joIe. tethI te vacana paNa vAkyAntaranI upasthiti dvArA te zrotAne AzrayIne vidhino upadeza bane che jenAthI te zrotA potAnI zakti anusAra kRtisAdhyavAdino nirNaya karIne hiMsAnI nivRttimAM pravRtti kare che, AthI ja yogya zrotAne jJAna thAya ke hiMsAnI pravRttithI jIva duHkhI thAya che mATe mAre saMpUrNa ahiMsAnA pAlanarUpa saMyamamAM udyama karavo Avazyaka che, chatAM saMpUrNa ahiMsAnuM pAlana apramAdI sAdhu karI zake che evo bodha jene thayo che ane evI ahiMsAnI pravRtti potAnI kRtithI sAdhya nathI evuM jaNAya to te zrotA tevI saMpUrNa ahiMsApAlananI zaktinA saMcaya arthe tenA upAyabhUta dezavirati potAnI kRtithI sAdhya che. evo nirNaya karIne upadezakanA vacananA baLathI dezaviratimAM yatna kare to te upadezakanuM vacana te yogya jIvane vidhivAdano bodha karAvanAra hovAthI prajJApanIbhASA bane che. A sarva kathanathI prajJApanIbhASAnuM kevuM lakSaNa prApta thAya che ? te spaSTa karavA arthe graMthakArazrI kahe che - bhayathI aprayojya evI pravRttinI janaka evI icchAnuM prayojaka evuM bhASApaNuM je bhASAmAM hoya te prajJApanIbhASA kahevAya. AjJApanI bhASA ane prajJApanIbhASAno taphAvata : bhaya aprayojya na kahevAmAM Ave to A lakSaNa AjJApanI bhASAmAM jAya che, kema ke yogya guru ziSyane kahe ke tuM A kRtya kara, te vacana sAMbhaLIne tene jJAna thAya che ke jo huM A kRtya guruvacanAnusAra karIza nahi to mArA saMyamanA kaMDakonI vRddhi thaze nahi athavA pAtathI rakSaNa thaze nahi tethI te prakAranA bhayathI prayojya evI guru vacanAnusAra pravRttinuM janaka evI icchAnuM prayojakapaNuM AjJApanI bhASAmAM che, jyAre prajJApanI bhASAmAM potAne hitAnukUla pravRttinI janaka evI icchAnuM prayojaka bhASApaNuM che; kema ke AjJApanI bhASAmAM AjJAbhaMganA anarthonI upasthiti thAya che jyAre prajJApanI bhASAmAM zuM karavAthI potAnuM hita thaze? tevI vidhino bodha thAya che. tethI prajJApanIbhASAthI kahevAyelA vacana anusAra pravRtti karavAthI potAne iSTanI prApti thaze e prakAranuM jJAna thavAne kAraNe te zrotAne te upadeza anusAra pravRtti karavAnI icchA thAya che. vaLI prajJApanIbhASA kyAreka vidhirUpa hoya che to kyAreka niSedharUpa paNa hoya che. jema prANivadhathI nivRtta jIvo dIrdhAyuSavALA thAya che e vacana vidhivacanarUpa che tethI te vacana iSTasAdhanatAzAnajanakapaNAthI te prakAranI pravRtti karavAnI icchAnuM prayojaka bane che.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 gAthA-75, 76 vaLI jyAre kahevAmAM Ave ke hiMsAmAM pravRtta jIva duHkhita thAya che vacanathI jene te vAkyanA marmane sparze evo yathArtha bodha thAya che e vakhate te vacana vAkyAntaranI vidhinuM unnAyaka bane che arthAt mAre duHkhI thavuM na hoya mAre prANivadha karavo joIe nahi e prakAranA vAkyAntaramAM vidhino bodha karAvIne te prakAranI pravRtti karavAnI icchAno prayojaka te upadezanuM vAkya bane che. 97 ahIM prazna thAya ke prANivadhathI nivRtta thayelA jIvo dIrghAyuSavALA thAya che te vacanathI prANivadhanI nivRttinI icchAnuM prayojaka te vAkya kema bane che ? tethI kahe che. ahiMsApara jIva dIrghAyuSavALA thAya che e prakAranA upadezamAM ahiMsAparane uddezIne dIrgha AyuSanuM vidhAna che tethI te vacanamAM rahela uddezya-vidheyanA mahimAthI ja ahiMsA ane dIrghAyuSa vacce kAryakAraNabhAvano lAbha thAya che arthAt ahiMsApAlanarUpa hetuthI dIrghAyuSanI prAptirUpa phaLa maLaze tevo bodha thAya che tethI vivekInI te vacana sAMbhaLIne pravRtti thAya che. ahIM vizeSa e che ke guNavAna guru ziSyane tene ucita pravRtti karAvavA viSayaka je upadezaka Ape te vidhivAkya che tethI je guru prajJApanIya evA ziSyane mahAsaMvegapUrvaka ucita vacano te rIte samajAve jethI gurunA saMvegathI ziSyamAM paNa saMvegano pariNAma thAya ane duraMta saMsAranA paribhramaNathI bhaya utpanna thAya jenAthI vidhivAdanuM sevana karIne yogya ziSya paNa atyaMta saMvegapUrvaka te ucita pravRtti karIne kalyANanI paraMparA prApta kare tevI je bhASA te prajJApanIyabhASA che. je upadezaka svayaM saMvegathI vAsita aMtaHkaraNavALA nathI mAtra bAhya kRtya karavAmAM kRtakRtya mAne che tethI pote koIka hiMsAnI pravRtti kAyAthI karatA na hoya tenA baLathI ja pote sugatinI prAptirUpa dIrghAyuSane prApta ka2ze tevo bhrama dhAraNa karatA hoya ane upadeza paNa te prakArano ApIne yogya jIvane mAtra bAhya pravRttinA baLathI dIrghAyuSa prApta thaze tevo bhrama utpanna karAve che. vastutaH jeonI vAcika ceSTA ane mAnasa ceSTA satata bAhya padArthomAM yathAtathA pravarte che teo sva-bhAvaprANano satata vadha kare che ane ArtadhyAnanA baLathI durgationI paraMparA paNa prApta kare che mATe viveka vagaranA upadezakanAM vacano vidhivAda bane nahi ane te vacanAnusAra pravRtti karanArA vidhivAdanuM sevana karatA nathI ane mAtra kAyAnI bAhya ceSTAne smRtimAM rAkhIne mithyAbhrama dhAraNa kare che ke ame prANivadhathI nivRtta chIe mATe sadgatinI paraMparArUpa dIrghAyuSa prApta thaze evo upadeza prajJApanIbhASA bane nahi. // 7 // avataraNikA : uktA prajJApanI 5 / atha pratyAkhyAnImAha - avataraNikArya : prajJApanIbhASA kahevAI. pa| have pratyAkhyAnIbhASAne kahe che
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 bhAdhArastha 52 bhAga-2/d5-4 | gAthA-75 gAthA: patthiyaNisehavayaNaM paccakkhANI jiNehi panattA / NiyaicchiyattakahaNaM NeyA cchAnulomA ya / / 76 / / chAyA: prArthitaniSedhavacanaM pratyAkhyAnI jinaiH prajJaptA / nijepsitatvakathanaM jJeyA icchAnulomA ca / / 76 / / sanvayArtha : patthiyaNisehavayaNaM prArthita niSedhakya, jiNehi bhagavAna 43, paccakkhANI-pratyAdhyAmASA pannattApAI cha. ya=bhane, NiyaicchiyattakahaNaM-far sitatya 4thana, icchAnulomA 27InulomabhASA, NeyAvI . // 7 // gAthArtha: prAciMtanuM niSedhavayana bhagavAna vaDe pratyAkhyAnI bhASA kahevAI che ane nija IsitatvanuM kathana IcchAnulomabhASA jANavI. II76ll TIkA : prArthitasya-yAcitavastunaH yaniSedhavacanaM sA jinaiH pratyAkhyAnI prajJaptA, yathA idaM na dadAmItyAdi prArthitasyeti upalakSaNaM durAcaritaniSedhavacanasyA'pi, 'pApaM na kariSyAmI'tyAdyAkArasya tathAtvAt, tasmAniSedhaviSaye niSedhapratijaiva pratyAkhyAnI / uktA pratyAkhyAnI 6 / athecchAnulomAmAha - nijepsitatvaM svecchAviSayatvaM tatkathanaM cecchAnulomA jJeyA, yathA kazcit kiJcitkAryamArabhamANaH kaJcana pRcchati (granthAgram-zloka 800) 'karomyetat ?' iti / sa prAha-karotu bhavAn mamApyetadabhipretamiti, atra cAptecchAviSayatvena, sveSTasAdhanatvazaGkApratirodhena tanizcayAtsvecchAyA avilambana prAdurbhAvAdicchAnulomatvam, yatrA'pi zobhanametadityevocyate tatrApi vaktricchAviSayatvamarthAt pratIyata eva / atha yatra jAtadIkSecchasyApi pitrAdyanumatyarthaM guruM prati praznastatra 'yathAsukhaM mA pratibandhaM kuryAH' ityuttaraM tatra kathamicchAnulomatvam, icchAyA utpannatvena punaranutpadanAditi ? maivam, tatropeyecchAyA
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-76 utpannatve'pyanumatirUpopAye kAlavilambarUpAniSTasAdhanatvazaGkAnirAsenopAyecchotpAdanenecchAnulomatvanirvAhAt / 'vidhyAdibhinnapravRttyapratibandhakavacanatvamevecchAnulomatvam' ityapi kazcit / / 76 / / TIkArya : pratha0 .. zvat yAcitavastunuM je niSedhavacana te bhagavAna vaDe pratyAkhyAtIbhASA kahevAI che. je pramANe A huM nahi ApuM ityAdi vacano pratyAkhyAnI bhASA che. prArthitanuM e=gAthAmAM kahela prArthitanuM e vacana, durAcaritanA niSedhanA vacananuM paNa upalakSaNa che; kema ke huM pApa karIza nahi ItyAdi AkAranuM tathApaNuM che pratyAkhyAtIbhASApaNuM che. te kAraNathI niSedhanA viSayamAM niSedhanI pratijJA ja pratyAkhyAnI che. pratyAkhyAtIbhASA kahevAI. drA have IcchAnulomabhASAne gAthAnA uttarArdhathI kahe che - svaIcchA viSayapaNArUpa nija INitatva ane tenuM kathata=gurunA uttararUpe tuM kara e prakAranuM kathana, icchAnulomabhASA jANavI. je pramANe - koIka puruSa koIka kAryanA AraMbhane karato koIka puruSane pUche che "A huM karuM ?" te=jene pRcchA karAya che te kahe che - 'tamo karo, mane paNa A abhipreta che.' 'ti' zabda icchAnulomabhASAnA daSTAMtanI samApti mATe che. ane ahIM=IcchAnulomabhASAmAM, AptanI icchAnA viSayapaNAthI icchAnulomatva che=Apta dvArA apAyelA pratyuttaramAM icchAnulomata che; kema ke svaISTasAdhanatAnI zaMkAnA pratirodhathI=pRcchA pUrve pRcchAnA viSayabhUta potAnI IcchAmAM svaISTasAdhanatvanI je zaMkA hatI teno gurunA pratyuttara vaDe pratirodhathI, teno nizcaya thavAne kAraNe=A kRtya mArA ISTanuM sAdhana che teno nizcaya thavAne kAraNe, svaIcchAthI avilaMbana vaDe prAdurbhAva hovAthI=kAryano prAdurbhAva hovAthI, IcchAnulomapaNuM che=AptanI IcchAtA viSayapaNArUpe Apta puruSanI pratyuttaranI bhASAmAM IcchAnulomatva che. jemAM paNa ziSyanI pRcchAnA je uttaramAM paNa, A zobhana che e pramANe ja kahevAya che tyAM paNa, arthathI vaktAnI IcchAnuM viSayapaNuM pratIta ja thAya che mATe te icchAnulomabhASA che=A zobhana che e prakAranuM vacana IcchAnulomabhASA che. ''thI zaMkA kare che - je icchAnulomabhASAmAM dIkSAnI icchAvALA paNa puruSanI pitAdinI anumati mATe gurune pRcchA che tyAM "yathA sukha Upaje tema kara, pratibaMdha karato nahi" e prakArano uttara che tyAM=gurunA te uttaramAM, icchAnulomava kema che ? arthAt nathI; kema ke icchAnuM utpannapaNuM hovAne kAraNe pharI IcchAno anutpAda che-dIkSA lenAra puruSane pRcchA pUrve ja dIkSAnI icchAnuM utpannapaNuM hovAne kAraNe gurunA pratyuttarathI pharI IcchAnuM utpAdana nathI, e prakAranI zaMkAmAM
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-76 graMthakArazrI kahe che - ema na kahevuM; kema ke tyAM-dIkSA lenAra puruSanA praznamAM, upeyanI IcchAnuM utpannapaNuM hovA chatAM paNa dIkSA grahaNanI IcchAnuM utpApaNuM hovA chatAM paNa, anumatirUpa upAyamAMe mAtApitAnI anumatirUpa upAyamAM, kAlavilaMbarUpa aniSTasAdhatatvanI zaMkAnA nirAsasvarUpe kAlavilaMba karavo e aniSTanuM sAdhana che ke nahi ? e prakAranI zaMkAno gurunA uttara vaDe nirAsa thavA svarUpe, upAyanI IcchAnA utpAdana dvArA=vilaMba vagara dIkSA grahaNa karavAnI icchAnA utpAdana dvArA, IcchAnulomatvano nirvAha cheegurunA pratyuttaramAM icchAnulomatvano nirvAha che. vidhi AdithI bhinna pravRttinuM apratibaMdhaka-vacanatva ja IcchAnulomatva che e pramANe paNa keTalAka kahe che. 76 bhAvArtha(6) pratyAkhyAnIbhASA :pratyAkhyAnIbhASAnuM lakSaNa kare che - koI sAdhu koI vastunI koI pAse yAcanA kare ane te yAcita vastuno te puruSa niSedha kare arthAtu A ApIza nahi e pramANe kahe te pratyAkhyAnI bhASA che. vaLI pratyAkhyAnIbhASAnA lakSaNamAM prArthitano niSedha ema je kahyuM te upalakSaNa che tethI durAcaritamAM niSedhanuM lakSaNa paNa pratyAkhyAnI bhASA che, AthI ja koI vivekI upadezaka pAsethI pApanA svarUpanuM jJAna karIne te pApanA parivAranI icchAvALo puruSa pApa nahi karavAnA adhyavasAyanI niSpatti arthe paccakhkhANa kare che te pratyAkhyAnIbhASA che. phakta "jJAtvA abhyapeyakaraNa" e prakAranI ucita pravRtti ja pratyAkhyAnarUpa che tethI jene pApanI pravRtti manathI, vacanathI ane kAyAthI kevA prakAranI che tenA svarUpano bodha che temAMthI zakti anusAra karavAno abhilASa che ane zakti anusAra karavAnA abhilASane AcaraNArUpe pragaTa karavA arthe daDha praNidhAnapUrvaka pratijJA kare tyAre te pApane anukULa pratijJA anusAra je pApanI nivRttino pariNAma thAya che te pariNAmanA kAraNabhUta je pratijJA vacana te pratyAkhyAnI bhASA che. (7) icchAnulomabhASA : A rIte pratyAkhyAnIbhASAne kahIne gAthAnA uttarArdhathI icchAnulomabhASAne kahe che - kalyANanA arthIe potAnA kalyANanA prayojanathI je kRtya karavAnI icchA thayela hoya te icchAnA viSayabhUta kRtyanuM gurune kathana kare ane guru tenI saMmatinuM vacana kahe te icchAnulomabhASA che. jema koI ziSya koIka kArya AraMbha karavAnI icchAvALo hoya ane gurune pUche ke huM A kRtya karuM ? ane guru uttara Ape ke tuM kara mane paNa te kArya tuM kare e abhipreta che. gurunuM te vacana icchAnulomabhASA che. kema gurunuM te vacana icchAnulomabhASA che? tethI kahe che - Apta evA gurunI icchAnA viSayapaNAthI gurunuM te vacana icchAnulomabhASA che.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 91 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-76 ahIM prazna thAya ke pravRtti karanArane svayaM kRtya karavAnI icchA hatI tethI gurunA vacanathI te icchAmAM zuM bheda paDe che jethI gurunA vacanane icchAnulomabhASA kahevAya che. tethI kahe che - yogya ziSyane potAne iSTa evI nirjarAnuM sAdhana koIka ucita kRtya jaNAya che, chatAM tene zaMkA thAya ke A kRtyathI huM iSTa evI nirjarAne prApta karI zakIza ke nahi ? tethI te zaMkAnA nivAraNa arthe Apta evA gurune pRcchA kare che jethI gurunA vacananA baLathI tene nizcaya thAya ke A kRtyathI huM avazya te prakArano adhyavasAya karI zakIza jethI mane iSTa evI nirjarAnI prApti thaze; kema ke Apta evA guru mArI zaktino nirNaya karyA vagara te kRtya karavAnI anujJA Ape nahi ke je kRtyanuM mane koI phaLa maLe nahi. ane Apta evA gurue mane te karavAnI anujJA ApI che ane mane paNa te abhipreta che ema kahyuM che tethI mane nizcaya thAya che ke A ucita kRtya karIne huM avazya te kRtyanA phaLane prApta karIza. A prakArano nizcaya thavAthI ziSyane te kRtya karavAnI icchA avilaMbathI kArya karavA mATe prerita kare che ane jo potAnAmAM tevI zakti na hoya ke jethI prastuta kAryathI pote te prakAranI nirjarA karI zake to Apta evA guru avazya tene te kRtya karavAne anukULa ucita zaktisaMcayano ja upadeza Ape che, AthI ja dIkSAno arthI koI puruSa gurune pRcchA kare ke huM saMyama grahaNa karuM ? ane gurune jaNAya ke sarvaviratine anukULa uttamacitta tenuM saMpanna thayuM nathI to Apta evA guru avazya tene kahe ke sarvavirati grahaNanI tArI icchA suMdara che, chatAM te prakAranuM uttamacitta haju tAruM niSpanna thayuM nathI mATe tArI bhUmikA anusAra ucita evI dezavirati AdinuM kRtya karIne te sarvaviratine anukULa zaktino saMcaya kara. ane je guru te prakArano vicAra karyA vagara dIkSAnI icchAthI tatpara thayelA puruSane kahe ke mane paNa A abhipreta che te gurunuM te vacana AptanI icchAno viSaya nahi hovAthI icchAnulomabhASA kahevAya nahi, paraMtu je Apta hoya te avazya pRcchA karanAranA hitano nirNaya karIne ja te prakAre karavAnI anujJA Ape te icchAnulomabhASA che. vaLI koI yogya ziSya koI ucita kRtya karavA viSayaka pRcchA kare ane te kRtyathI tenuM hita thaze evuM jaNAya tyAre guru kahe ke A kRtya zobhana che tyAM paNa arthathI vaktAnI icchAnuM viSayapaNuM te kRtyamAM hovAthI icchAnulomabhASA pratIta thAya che. vaLI koIne dIkSA levAno pariNAma thAya ane gurune pRcchA kare ke "huM mAtApitAnI anujJA laIne saMyama mATe AvuM chuM te vakhate jo Apta evA gurune nirNaya thAya ke A yogya jIvanuM saMyamathI hita thaze to teo kahe ke "je pramANe tane sukha Upaje tema kara, pratibaMdhane karato nahi gRhavAsanA pratibaMdhane karato nahi' e prakArano uttara Ape; tyAM kevI rIte icchAnulomabhASA thaI zake ? arthAt thaI zake nahi; kema ke saMyamanI icchA dIkSA lenArane pUrvamAM utpanna thaI cUkelI che. tethI gurunA uttarathI pharI saMyamanI icchAno utpAda nathI jyAre icchAnulomabhASAmAM to Apta puruSanA uttarathI te kRtya karavAnI icchA thAya che mATe te sthAnamAM icchAnulomabhASAnuM lakSaNa saMgata thatuM nathI. e prakAranI zaMkA pratye graMthakArazrI kahe che - dIkSArthInI upeya evA saMyamanI icchA utpanna thayela hovA chatAM paNa mAtApitAnI anumatirUpa upAyamAM kAlavilaMbarUpa aniSTasAdhanatvanI zaMkAno gurunA uttarathI nirAsa thAya che, kema ke jo gurue ema
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-76, 77 na kahyuM ke pratibaMdhane karato nahi to dIkSArthIne eTalo ja bodha thAya tane dIkSA levAno pariNAma thayo che te pramANe tuM sukha Upaje tema kara, paraMtu gurue to sAthe kahyuM che ke pratibaMdhane karato nahi tethI Apta evA gurunA vacanathI yogya evA zrotAne nirNaya thAya che ke mAtApitAnI anumatirUpa upAyamAM kAlavilaMba karavo te aniSTanuM sAdhana che; kema ke mArAmAM saMyamanI yogyatA che tevo nirNaya gurune che tethI jo huM kAlavilaMba karIza teTalA aMzamAM mArA manuSyabhavano sAdhanAno kALa vyartha jaze je aniSTanuM sAdhana che mATe mAre mAtApitAnA vacanathI paNa gRhavAsano pratibaMdha karIne kAlavilaMba karavo ucita nathI tevo nirNaya gurunA pratyuttarathI thavAthI zakya eTaluM zIgha mAtApitAnI anumati laIne mAre saMyama grahaNa karavuM joIe e rUpa saMyamanA upAyamAM icchAnuM utpAdana gurunA vacanathI thAya che mATe Apta evA gurunA te vacanamAM icchAnuloma7 bhASAno nirvAha che. vaLI keTalAka tArkiko icchAnulomabhASAnuM lakSaNa karatAM kahe che ke vidhi Adi bhASAthI bhinna evI bhASAthI thanArI je pravRtti tenuM apratibaMdhaka evuM vacanapaNuM te icchAnulomabhASA che. tethI e prApta thAya ke yogya jIvo kalyANa arthe je pravRtti kare che te pravRttimAM pratibaMdhaka na bane tevuM vacana vidhi Adi bhASAmAM paNa che ane icchAnulomabhASAmAM paNa che. jema prajJApanIbhASAmAM yogya ziSyane guru kahe ke A kRtya tAre kartavya che te sAMbhaLIne Apta evA gurunA vacanathI te prakAranI pravRtti karavAnA pariNAma yogya ziSyane thAya che tethI pravRttinuM apratibaMdhaka vacanapaNuM prajJApanI bhASAmAM che. vaLI yogya guru yogya ziSyane koI kRtyaviSayaka kahe ke tuM A kRtya kare tyAre te prakAranI pravRtti karavAmAM apratibaMdhaka vacanapaNuM AjJApanI bhASAmAM paNa che, vaLI icchAnulomabhASAmAM paNa potAne je kRtya karavAnI icchA che te prakAranI pravRtti karavAmAM apratibaMdhaka vacanapaNuM gurunI icchAnulomabhASAmAM che. tethI pravRtti apratibaMdhaka vacanapaNuM lakSaNa karavAmAM Ave to AjJApanI, prajJApanI ane icchAnulomabhASA e traNa bhASA sAdhAraNa lakSaNa bane, tenA nivAraNa mATe vidhi AdithI bhinna vizeSaNa Apela che tethI vidhi AdithI bhinna evI je pravRtti thAya che te pravRttinuM apratibaMdhaka evuM vacanapaNuM icchAnulomabhASAnuM lakSaNa che. ll76aaaa avataraNikA - uktA icchAnulomA 7 / athA'nabhigRhItAmAha - avataraNikArya :IcchAnulomabhASA kahevAI. hA have anabhigRhItabhASAne kahe che - gAthA : sA hoi aNabhiggahiyA, jattha aNegesu puTThakajjesu / egayarANavahAraNamahavA DitthAiyaM vayaNaM / / 77 / /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA rahasya pra2za bhAga-2 / stajaDa-4 / gAthA - 77 chAyA : sA bhavatyanabhigRhItA yatrAnekeSu pRSTakAryeSu / ekatarAnavadhAraNamathavA DitthAdikaM vacanam / / 77 / / anvayArtha : jattha=bhyAM= e bhASAmAM, aNegesu puTThakajjesu ne pRSTArthabhAM, egayarANavahAraNaM khe'taranuM janavadhAzu che, sA=te te bhASA, ahavA - athavA, DitthAiyaM = DityAhi vayaNaM vayana, aNabhiggahiyA anabhigRhItabhASA, hoi= che. // 77 // c3 gAthArtha : jyAM=je bhASAmAM, aneka pRSTakAryamAM ekataranuM anavadhAraNa che te athavA DityAdika vacana anabhigRhItabhASA che. // 77 // TIDA : yatra=yasyAM, anekeSu pRSTakAryeSu madhye ekatarasya anavadhAraNaM = anizcayo bhavati, etAvatsu kAryeSu madhye kiM karomi ? iti prazne 'yatpratibhAsate tatkuru' iti prativacane kasyApi zRGgagrAhikayA'nirddhAraNAt sA anabhigRhItA bhavati / nanvekatarAnavadhAraNaM pratiSedhavacane'pyastItyativyAptiriti cet ? na, prakRtapravRttyapratibandhakasyAnavadhAraNasya vivakSitatvAt, asyAzca phalaM sarveSu karmasu tulyaphalahetutvapratisandhAnena prathamopasthita eva jhaTiti pravRttirna tvadhikecchayA karmAntarasAmagrIvilambena tadvilamba iti dhyeyam / AdezAntaramAha -- athavA DitthAdikaM=yadRcchAmAtramUlakaM, vacanaM anabhigRhItA, etanmate prAguktaM vacanamAjJApana vizeSa evetyavadheyam / / 77 / / TIDArtha : yatra ....... evetyavadheyam / / mAM ne bhASAmAM, puchAyelA ane DAyamA khetaranuM anavadhAzuga= anizcaya che. jema ATalAM kAryomAM huM zuM karuM ?=kayuM kArya karuM ? e prakAre ziSyanA praznamAM je pratibhAse te kara e prakAranA prativacanamAM koIpaNa kAryanA zRMgagrAhIpaNAthI=aMgulInirdezathI, anirdhAraNa hovAne kAraNe te-te bhASA, anabhigRhIta thAya che. - 'nanu 'thI zaMkA re che ekataranuM anavadhAraNa pratiSedha vacanamAM paNa che=koI ziSye aneka kAryaviSayaka pRcchA karela hoya ane guru kahe ke A koI kArya karavAnuM nathI e prakAranA pratiSedha
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-77 vacanamAM paNa che, tethI anabhigRhItabhASAnA lakSaNanI ativyApti che-pratiSedha vacanamAM ativyApti che ema na kahevuM; kema ke prakRtipravRttinA apratibaMdhaka evA avadhAraNanuM ziSya dvArA pravRttinA viSayamAM pRcchA karAyelA praznorUpa prakRtipravRttinA apratibaMdhaka evA avadhAraNanuM vivakSitapaNuM che anabhigRhItabhASAnA lakSaNa tarIke vivakSitapaNuM che, ane AnuM phaLa=abhigRhItabhASAnuM phaLa, sarva karmamAM=praznanA viSayabhUta sarvakRtyomAM, tulya phaLanA hetutvanuM pratisaMdhAna thavAne kAraNe nirjarArUpa tulya phaLanA hetutvanuM pratisaMdhAna thavAne kAraNe, prathama upasthitamAM ja jhaTiti pravRtti che paraMtu adhikanI IcchAthIete aneka kRtyomAMthI koI avya kRtyamAM adhika nirjarA che e prakAranI IcchAthI, karmAtaranI sAmagrIthI vilaMbane kAraNe=prathama upasthita kArya karatAM praznanA viSayabhUta je karmottara tenI sAmagrIthI vilaMbane kAraNe, teno vilaMba nathI kAryano vilaMba nathI, e pramANe jANavuM. AdezAtarane kahe cheanabhigRhItabhASAnA lakSaNanA viSayamAM matAntarane kahe che, athavA DityAdika yadacchAmAtramUlakavacana abhigRhItabhASA che. A matamAM=AdezAttararUpa matamAM, pUrvamAM kaheluM vacana=abhigRhItabhASAnuM vacana, AjJApatIvizeSamAM ja jANavuM arthAt AjJApanIbhASAnA ja bheda vizeSarUpe tene svIkAravuM ane AdezAtarathI kahevAyela lakSaNane ja anabhigRhItabhASA svIkAravI. li77nA bhAvArtha :(8) anabhigRhItabhASA : koI yogya ziSya Apta evA gurune aneka kAryo viSayaka pRcchA kare ke A sarvakAryo mArA mATe kartavyarUpe upasthita thayAM che temAMthI kayuM kArya huM karuM jethI adhika nirjarArUpa phaLanI mane prApti thAya ? e prakAranA vivekI ziSyanA praznane jANIne Apta evA gurune jaNAya ke A sarva kAryamAMthI je koI kArya A ziSya karaze tenA dvArA te ziSya zubhabhAvanI vRddhi dvArA samAna nirjarAnI prApti karI zake tema che tethI gurune koI pratiniyata kAryaviSayaka pakSapAta karavo ucita nathI tema jaNAvAthI je tane pratibhAsa thAya te kArya tuM kara, e prakAranA gurunA prativacanamAM koI niyata kAryanuM nirdhAraNa nahi hovAthI guru dvArA bolAyelI te bhASA anabhigRhItabhASA che. ahIM prazna thAya ke koI ziSya aneka kAryonI pRcchA karI hoya ane gurune jaNAya ke A sarvakAryamAMthI koI kAryathI ziSyanuM hita thAya tema nathI paraMtu pRcchAnA viSayabhUta koI anya kAryathI ja tenuM hita thAya tema che tyAre ziSya pUchelA sarvakAryono niSedha karIne koI anya je kArya karavAnuM kahe te vakhate gurunA pratiSedha vacanamAM sarvano niSedha hovAthI koI ekataranuM avadhAraNa nathI mATe anabhigRhItabhASAnuM lakSaNa gurunA te pratiSedha vacanamAM prApta thaze tethI alakSyamAM lakSyanI ativyApti thaze. A prakAranA doSanA nivAraNa mATe graMthakArazrI kahe che - ativyAptidoSa che ema na kahevuM; kema ke ekataranuM anavadhAraNa prakRtipravRttinA apratibaMdhakarUpe hoya
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 95 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-77, 78 tene ja grahaNa karavAnuM che, tethI sarva pravRttinA niSedhavacanamAM ekataranuM anavadhAraNa hovA chatAM prakRta pravRttinA pratibaMghakarUpa te niSedha vacana che mATe lakSaNano pariSkAra karavAthI=prakRtapravRttinA apratibaMdhaka anavadhAraNanA grahaNarUpa lakSaNano pariSkAra karavAthI, ativyAptidoSanI prApti thaze nahi. anabhigRhItabhASA bolavAnuM phaLa sarva kRtyomAM ziSyane tulya phaLanA hetutvanuM pratisaMdhAna thAya che. jema yogya ziSyane traNa cAra kAryo nirjarA arthe kartavya jaNAtAM hoya chatAM potAne spaSTa nirNaya na hoya ke A kRtyomAMthI kayA kRtyathI potAne adhika nirjarAnI prApti thaze te vakhate gurune pRcchA kare ke prastuta kRtyamAMthI vartamAnamAM mAre kayuM kRtya karavuM joIe ? ane gurune te sarvakRtyo dvArA ziSyane samAna zubhabhAvanI vRddhi dvArA samAna guNasthAnakanI vRddhi jaNAya tyAre kahe ke je tane pratibhAsa thAya te tuM kara, tyAre ziSyane te sarvakRtyomAM samAna nirjarArUpa phaLanA hetutvanuM pratisaMdhAna thAya che; kema ke Apta evA guru jinavacanAnusAra ziSyanI yogyatAno nirNaya karIne je kRtyathI ziSyane adhika nirjarA thAya evA kRtyanI anujJA Ape che tethI sarvakRtyomAM samAna phaLano nirNaya karIne ziSya te sarvakRtyomAMthI prathama upasthiti kRtyomAM zIdhra pravRtti kare che paraMtu adhika nirjarAnI icchAthI karmAntaranI sAmagrInA vilaMbathI te kRtyano vilaMba karato nathI arthAt ziSyanA prazna pUrve ziSyane zaMkA hatI ke A sarvatyamAMthI je kRtyamAM adhika nirjarA thaze te kRtya huM karIza tethI anyakRtyanI sAmagrInA kAraNe prathama kRtyamAM vilaMba thavAno saMbhava hato paraMtu gurunA vacanathI spaSTa nirNaya thavAthI sarvakRtyomAM samAna phaLano nirNaya thavAne kAraNe prathama upasthita kRtyamAM vilaMba thato nathI. anabhigRhItabhASAnA lakSaNaviSayaka matAntarane kahe che - yadacchAmAtra mUlakavacana anabhigRhItabhASA che. jema koI upadezaka yogya zrotAne upadeza ApatA hoya ane te upadezakanA vacanathI AtmAnA hitane anukULa mAre zuM karavuM joIe te viSayaka yogya bodha te upadezakanuM vacana karAvI zake nahi paraMtu mokSamArgane anukULa ucita pravRttinA kAraNabhUta "yat tat nAM saMbaMdha vagaranAM je te vacanothI te upadeza pravartato hoya to te vacana dvArA vihita ucita pravRttino yathArtha bodha thAya nahi. evA upadezakanI upadezanI pravRtti anabhigRhItabhASA che= dRcchAmAtramUlaka te vacano che tethI Diltha-Davittha tulya te vacano che. ane A matAntaranI apekSAe pUrvamAM kahela anabhigRhItabhASAvacana AjJApanI vizeSamAM ja aMtarbhAva pAme che. I7LA avataraNikA : uktA'nabhigRhItA 8 / athAbhigRhItAmAha - avataraNikArca - anabhigRhItabhASA kahevAI. 8have abhigRhItabhASAne kahe che -
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArasya 452 bhAga-2/ rata5-4 | gAthA-78 gAthA: abhigahiyA paDivakkho, saMsayakaraNI ya sA muNeyavvA / jattha aNegatthapayaM soUNa hoi saMdeho / / 78 / / . chAyA: abhigRhItA pratipakSaH saMzayakaraNI ca sA muNi(jJA)tavyA / yatrAnekArthapadaM zrutvA bhavati sandehaH / / 78 / / manyayArtha : abhigahiyA samitabhASA, paDivakkho pratipakSa cha, yasane, saMsayakaraNI saMzayarI, sAta muNeyavvA=gLvI, jattha=Themai, aNegatthapayaMsanesarthapahane, soUNa sAmajAna, saMdeho=saM=zrotA saMdeDa, hoi=thAya che. // 78 // gAthArtha : abhigRhItabhASA pratipakSa che ane saMzayakaraNI te jANavI, jemAM anekArthapadane sAMbhaLIne zrotAne saMdeha thAya che. ll78l TIDA : abhigRhItA pratipakSaH viparItA, prastAvAdanabhigRhItAyA iti labhyate, tathA cAnekeSu kAryeSu pRSTeSu yadekatarasyA'vadhAraNam 'idamidAnI kartavyamiti sA'bhigRhItA, athavA ghaTa ityAdiprasiddhapravRttinimittakapadAbhidhAnaM seti' draSTavyam / uktA'bhigRhItA 9 / atha saMzayakaraNImAha - saMzayakaraNI ca sA muNiyabvA=jJAtavyA, yatra-yasyAM, anekArtha bahvarthAbhidhAyakaM, padaM zrutvA zrotuH sandeho bhavati / tathAhi-saindhavamAnayetyukte saindhavapadasya lavaNaghoTakAdiSvanekeSvartheSu zaktigrahAdanekArthapadajanyazAbdabodhe prakaraNAdInAM viziSya hetutvena tadvirahe zAbdabodhavirahe'pi bhavati vaktrabhiprAyasandehAt 'lavaNAnayanaM ghoTakAnayanaM vA mama kartavyaM' iti mAnasaH sandehaH, parokSasaMzayAbhyupagame tAtparyanizcayasya pratiniyatArthanizcayahetutvena tatsaMzaye zAbda eva vA sa itIyaM sNshykrnnii| anekArthapadaM zrutveti prAyikaM, saMzayahetutvamAtrameva lakSaNam, ataH sthANurvA puruSo veti bhASA'pi pratiyogipadAbhyAM koTidvayaM vAkAreNa ca virodhamupasthApya saMzayaM janayantI tAdRzyeveti dhyeyam / / 7 / /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 / stabaka-4/ gAthA-78 TIkArya : miJdInA .... begam II abhigRhItabhASA pratipakSa che=viparIta che, prastAvathI anabhigRhItathI viparIta che e pramANe prApta thAya che ane te rIte=abhigRhItabhASA abhigRhItathI viparIta che te rIte, aneka kAryo puchAye chate je ekataranuM avadhAraNa="A hamaNAM kartavya che" e prakAre ekataranuM avadhAraNa, te abhigRhIta che. athavA ghaTa ItyAdi prasiddha pravRttinimittaka je padanuM abhidhAna te abhigRhItabhASA che e pramANe jANavuM. abhigRhItabhASA kahevAI. hA have saMzayakaraNIbhASAne kahe che - ane saMzayakaraNI te jANavI jemAM=je bhASAmAM, anekArtha=bahu artha, abhidhAyaka padane sAMbhaLIne zrotAne saMdeha thAya che. te A pramANe - saidhava lAva e pramANe kahevAya chate saidhavapadanI lavaNa azva Adi aneka arthomAM zaktino graha thavAthI anekArthajanya zAbdabodhamAM prakaraNa AdinuM vizeSa karIne hetupaNuM hovAne kAraNe tenA virahamAM=prakaraNa AdinA virahamAM, zAbdabodhano viraha hote chate paNa vaktAnA abhiprAyano saMdeha thavAthI lavaNa lAvavuM ke ghoDAne lAvavuM mAre kartavya che e pramANe mAnasa saMdeha thAya che. ahIM prazna thAya ke saMzayakaraNIbhASA bolavAthI zrotAne je mAnasa saMdeha thAya che te saMzaya parokSajJAna svarUpa che, tethI te bolAyelI bhASAne sAMzayikabhASA kaI rIte kahI zakAya ? arthAt dekhAtA padArthamAM koIka kathana kare to te dekhAtA padArthamAM saMzaya thAya te vakhate te bolanAranA vacanathI pratyakSapadArthamAM saMzaya thAya che. jema dUravartI sthANune joIne koIka kahe ke A sthANu che te sAMbhaLIne jonArane saMdeha thAya ke A puruSa purovartI sthANu che ema kahe che to vastutaH e sthANu che ke puruSa che ? te sthAnamAM pratyakSa dekhAtA padArthamAM saMzayane karanArI te puruSathI bolAyelI bhASA che, tene sAMzayikI bhASA kahI zakAya; paraMtu saindhava lAva e prakAre bolanAranI bhASA tenA jevI saMzaya karanArI nathI phakta zrotAne pratisaMdhAna nahi thavAthI mAnasa saMzayarUpa parokSa saMzaya thAya che tethI "rA'kArathI sAMzayikI bhASAno anya prakAre artha kare che - parokSasaMzaya svIkAra karAye chatasainyavAna ItyAdi prayogathI zrotAne je saMdeha thAya che te saMdehane parokSa saMzaya svIkAra karAye chate, tAtparyatA nizcayanuM pratiniyata arthatA nizcayanuM hetupaNuM hovAne kAraNe tenA saMzayamAM vaktAthI bolAyelA vacananA tAtparyatA saMzayamAM, zAbdabodhamAM ja te che=saMzaya che vaktAthI bolAyelA zabdothI thatA bodhamAM ja te saMzaya che, ethI A saMzayakaraNIbhASA che=saidhavamAnaya e prakAre bolAyelI bhASA saMzayakaraNIbhASA che. anekArtha padane sAMbhaLIne e prakAre prAyika che=gAthAmAM saMzayakaraNIbhASAnA lakSaNamAM anekArtha padane sAMbhaLIne e vacana prAyika che. saMzaya hetutvamAtra ja lakSaNa che, AthI sthANu che ke puruSa che? e prakAre koI vaktA bole to te bhASA paNa pratiyogI pado dvArA=purovarsI dekhAtA padArthanA vAcaka evA sthANu ane puruSa
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | sabaka-4 | gAthA-78 e rUpa pratiyogI pado dvArA, koTidvaya ane vAkArathI virodhanuM upasthApana karIne dekhAtAM padomAM virodhanuM upasthApana karIne, saMzayane pedA karanArI tAdazI ja che=saMzayakaraNIbhASA ja che e pramANe jANavuM. I785 bhAvArtha :(9) abhigRhItabhASA : abhigRhItabhASA anabhigRhItabhASAthI viparIta che tethI kalyANanA arthI koI ziSyane potAne kartavyarUpe ekakALamAM aneka kAryo upasthita thAya ane te sarvakAryamAMthI kayuM kRtya balavAna iSTanuM sAdhana che teno nirNaya karavA arthe Apta evA gurune pUche tethI zAstrathI pariSkRta mativALA te guru ziSyanI bhUmikAne smRtimAM lAvIne te aneka kAryamAMthI kayuM kArya adhika guNavRddhinuM kAraNa che teno nirNaya karIne je ekataranuM avadhAraNa kare evI bhASA arthAt "hamaNAM tane A kartavya che" e prakAranI gurunI avadhAraNI bhASA, abhigRhItA bhASA kahevAya che. anabhigRhItabhASAnA AdezAntarathI karAyelA lakSaNane AzrayIne tenAthI viparIta abhigRhItabhASA te AdezAttaranI apekSAe kevA prakAranI che ? te athavAthI batAve che - jema koI ghaTane joIne A ghaTa che ema kahe tyAre te vacana Ditya Davinda jevuM nathI paraMtu pravRtti nimittaka padanuM abhidhAna che tethI te bhASA abhigRhIta kahevAya tema koI upadezaka zrotAne te rIte upadeza Ape ke jethI zrotAne te upadeza sAMbhaLIne kaI pravRtti karavI joIe ane kaI pravRttino tyAga karavo joIe teno yathArtha nirNaya thAya ane te prakAre nirNaya karIne te pravRtti dvArA te guNavRddhine prApta karI zake tevI bhASA abhigRhItabhASA kahevAya. (10) saMzayakaraNIbhASA : abhigRhItabhASA kahevAI. have saMzayakaraNIbhASA kahe che - je bhASAmAM bahu arthane kahenArA padane sAMbhaLIne zrotAne saMdeha thAya che. jema koI kahe ke saidhava lAva te vakhate saindhava zabda lavaNano vAcaka che ane ghoDAno vAcaka che, chatAM bhojananA prakaraNamAM prayoga karAyelo hoya to lavaNa lAvavAnI upasthiti thAya che paraMtu tevuM prakaraNa upasthita na dekhAya ane sahasA koI kahe ke saidhava lAva te zabda sAMbhaLIne zrotAne vaktAnA abhiprAyamAM saMdeha thAya che te rIte upadezaka paNa keTalAMka vacano upadezamAM te rIte kahe tyAre saMdeha thAya. jema yoga zabda yogamArgano vAcaka che ane mana-vacana-kAyAnA vyApArano paNa vAcaka che tethI upadezakALamAM zrotAne yogazabdathI banne arthanI upasthiti thAya tevI saMbhAvanA hoya chatAM teno vicAra karyA vagara koIka vacanaprayogamAM yogazabdanuM kathana kareluM hoya tyAre upadezakanA te vacanothI zrotAne arthano saMzaya thAya che te saMzayakaraNIbhASA che. ahIM prazna thAya ke vacanaprayoga saMzaya karAve tevo nathI paraMtu zrotAne prakaraNanA pratisaMdhAnanA
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | baka-4 | gAthA-78 abhAvane kAraNe zrotAnA mAnasamAM te prakArano saMdeha thAya che te saMdeha parokSa saMdeha che, tethI te bhASAne saMzayakaraNIbhASA kaI rIte kahI zakAya ? tenA samAdhAna arthe graMthakArazrI kahe che -- vaktAnA vacanathI tAtparyano nizcaya thAya to pratiniyata arthanA nizcayano hetu vaktAnuM vacana bane che. ane jyAre vaktAnA tAtparyamAM saMdeha thAya tyAre vaktAnuM vacana pratiniyata arthanA nizcayano hetu nahi thavAthI vaktAnA vacanathI thatA bodhamAM ja saMzaya thAya che tethI te bhASAne saMzayakaraNIbhASA kahevAya che. ahIM gAthAmAM saMzayakaraNInA lakSaNamAM "anekArtha pada sAMbhaLIne te pada lakSaNanuM aMga nathI paraMtu prAyaH karIne anekArtha padane kAraNe bhASA saMzayikI bane che te batAvavA arthe che. AthI koI vaktA A sthANu che ke puruSa che ? e prakAre prayoga kare te bhASA paNa saMzayakaraNIbhASA ja che, jyAM anekArtha padano prayoga nathI paraMtu vaktAnAM bolAyelAM vacano svayaM ja saMzayagrasta che. AthI ja zAstrIya padArtho nirUpaNa karatI vakhate zAstravacananuM tAtparya spaSTa na thatuM hoya tyAre upadezaka kahe ke A vacanathI A artha saMbhavita che athavA A anya artha paNa saMbhavita che te bhASAne sAMzayikabhASA kahevAya che. AnAthI e prApta thAya ke kyAreka bolanAra vyakti sAMzayikabhASA sAkSAt bole nahi chatAM anekArthapadanA prayogane kAraNe te vacanathI zrotAne saMzaya thAya che mATe vaktAnI te bhASA sAMzayikabhASA kahevAya che. vaLI kyAreka dUravartI padArthane joIne vaktA kahe ke A sthANu che te vakhate zrotAne dekhAtA padArthamAM puruSatvanuM pratisaMdhAna thatuM jaNAya tyAre paNa te bhASA zrotAne saMzayanuM kAraNa bane che, AthI ja zAstrIya padArthonuM koI mahAtmA nirUpaNa karatA hoya ane te vacana sAMbhaLIne zrotAne te padArthaviSayaka viparIta arthanuM pratisaMdhAna thAya tyAre vaktAnI te bhASA zrotAnA saMzayanuM kAraNa bane che. jema AtmAne vibhu mAnanAra taiyAyika vacanathI vAsita koI zrotA hoya ane svAdAdI tene zarIravyApI AtmA che tema kahe tyAre zrotAne te vacanathI saMdeha utpanna thAya che. AthI ja vivekasaMpanna upadezaka te saMzayanuM yuktiothI nirAkaraNa kare che jethI potAnI bhASA saMzayane karanArI bane nahi. jo upadezaka yuktiothI tenuM nirAkaraNa na karI zake to zrotAne upadezakanI te bhASA saMzayanuM ja kAraNa bane che. vaLI kyAreka vaktA pote ja anirNAta hoya tyAre A sthANu che ke puruSa ? ema bole che tyAre te vaktAnI bhASA saMzayagrasta che. teno artha TIkAmAM karyo ke "thANurvA puruSo vA' e bhASAmAM pratiyogI be pado dvArA koTIyanI upasthiti thAya che ane vA'kArathI virodhanuM upasthApana thAya che, tethI te bhASA saMzaya karanArI che. tenAthI e prApta thAya ke jema vIra bhagavAnanI pratimAM hoya tyAre virapratiyogI pratimA kahevAya tema sthANupratiyogI purovarsI padArtha che athavA puruSapratiyogI purovarsI padArtha che tethI be pratiyogI pado dvArA purovarsI padArthamAM be koTInI upasthiti thAya che ane bolanAra e prayogamAM "vAkArano prayoga kare che, tethI koI eka pratiniyata padArthamAM be pratiyogI pada dvArA upasthita thayelA be arthonA virodhanI upasthiti thAya che, tethI vaktAnI te bhASA saMzayane utpanna karanArI jANavI. Il78
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 bhASArahasya 452 bhAga-2 | sta -4 | gAthA-79 avataraBiI : uktA saMzayakaraNI 10 / atha vyAkRtAmAha - avataraziArtha : saMzayakaraNIbhASA kahevAI. 10have vyAkRtabhASAne kahe che - gAthA : bhAsA asaccamosa payaDatthA vAaDA muNeavvA / aigaMbhIramahatthA avAaDA ahava avvattA / / 79 / / chAyA : bhASA'satyAmRSA prakaTArthA vyAkRtA muNi(jJAtavyA / atigambhIramahArthA avyAkRtA'thavA'vyaktA / / 79 / / manvayArtha : payaDatthA=42 arthavANI, asaccamosa satyAbhUSA, bhAsAmASA, vAaDA-vyAtalASA, muNeavvAAgnvI, aigaMbhIramahatthA na diomIra mahAn sarthavAjI, ahavasathavA, avvattA-savyati, avAaDA= avyAkRtabhASA jANavI. 79 gAthArtha: prakaTa arthavALI asatyAmRSA bhASA vyAkRtabhASA jANavI. atigaMbhIra mahAn arthavALI athavA avyakta avyAkRtabhASA jANavI. II79ll TI : vyAkRtA'satyAmRSA bhASA prakaTaH sujJAnaH, artho yasyAstAdRzI muNeavvA=jJAtavyA, 'yathA eSa bhrAtA devadattasye'tyAdiH, arthasya sujJAnatvaM ca tAtparyajJAnAdibahuhetusampattyavilambenA'cirakAlotpattikapratisandhAnaviSayatvaM bodhyam 11 / athA'vyAkRtAmAha - atigambhIraH dunitAtparyaH, mahAn artho yasyAH sA'vyAkRtA bhavati athavA bAlAdInAmavyaktA bhASA'vyAkRtA bhavati / / 79 / / ToDArtha :vyAkRtA ..... bhavati / / samarthavAjIsuzAna che martha haino mevI, asatyAmRSAmASA vyAkRtabhASA
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-79 101 jANavI. je pramANe A devadattano bhAI che ItyAdi ane arthanuM sujJAtapaNuM tAtparyajJAnAdi bahu hetunA saMpatinA avilaMbathI acirakAlamAM utpattikanuM pratisaMdhAna viSayapaNuM jANavuM. vyAkRtabhASA kahevAI. 11 have avyAkRtabhASAne kahe che - atigaMbhIra=durgAna tAtparyavALI, mahAna artha che jene te avyAkRta thAya che athavA bAlAdine avyaktabhASA avyAkRta thAya che. I79o. bhAvArtha :(11) vyAkRtabhASA : yogya upadezaka zrotAne hitAnukUla pravRtti karAvavA arthe je bhASA kahetA hoya ane je bhASAno artha te vacanaprayoga dvArA sukhapUrvaka grahaNa thAya tevo hoya jenAthI zrotAne padArthano yathArtha bodha thAya ane je bodhanA baLathI te ucita pravRtti karI zake. jema samyagdarzananuM svarUpa batAvavA mATe zrotAne upadezaka te rUpe ja padArtha batAve ke jethI sudeva, suguru ane sudharmano saMkSepathI paNa yathArtha bodha thAya jethI tene buddhimAM sthira nirNaya thAya ke jIvane prAptavya evI siddha avasthA che ane tevI avasthAne pAmelA ke tevI avasthAne pAmavAne abhimukha thayelA tIrthakaro ja upAsya che jethI temanI te rIte upAsanA karIne pote paNa tatulya thaI zake. kaI rIte teonI upAsanA karavAthI tatulya thavAya tenA upAyarUpe ja sugurunuM svarUpa batAvavAmAM Ave che; kema ke suguruo dazaprakArano yatidharma te rIte ja seve che ke jethI vItarAganI jema zIdhra asaMga avasthA prApta thAya ane suguruothI sevAto samyagu dharma ja zuddha avasthAnI prAptinuM kAraNa che, anya koI kAraNa nathI tevI buddhi sthira karAvavA arthe vyAkRta bhASAmAM deva-guru-dharmanA svarUpanuM koI upadezaka pratisaMdhAna karAve to te bhASA vyAkRtabhASA bane che. jema koI vyaktine joIne kahevAmAM Ave ke A devadattano bhAI che to devadattanI sAthe paricita vyaktine tenA bhAIsvarUpe zIdhra upasthiti thAya che, tema jIvane prAptavya evI siddha avasthA e ja tattva che ane tenA mATe deva-guru-dharmanI upAsanA kaI rIte kAraNa che teno marmasparzI yathArtha bodha zIdhra upasthita thAya tema saraLa bhASAthI kahevAmAM Ave tyAre sAdhunI te asatyAmRSAbhASA vyAkRtabhASA bane che. vyAkRtabhASAmAM arthanuM sujJAnapaNuM zuM che ? te spaSTa karatAM kahe che - vaktAnA vacananA tAtparya jJAnAdi bahu hetunI saMpatti avilaMbathI upasthita thAya tyAre te vacanaprayoga acirakAlautpattikapratisaMdhAnaviSayavALuM bane che te arthanuM sujJAnapaNuM che. jema nayasAranA bhavamAM mahAtmAe deva-guru-dharmanuM svarUpa nayasArane eka ja divasamAM parimita samayamAM te rIte batAvyuM ke jethI te mahAtmAnA upadezanA baLathI deva-guru-dharmanA arthanuM sujJAnapaNuM nayasAranA jIvane tatkALanA pratisaMdhAnathI thayuM tethI te mahAtmAnA upadezanI bhASA vyAkRtabhASA kahevAya.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 (12) avyAkRtabhASA : vyAkRtabhASAnuM svarUpa batAvyuM. have avyAkRtabhASAnuM svarUpa batAve che je bhASA atigaMbhIra hoya ane jenA tAtparyanuM jJAna duHkhe thaI zake tevuM hoya chatAM mahAna arthavALI hoya te bhASA avyAkRtabhASA kahevAya. bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 stabaka-4 | gAthA-79, 80 'athavA'thI avyAkRtabhASAnuM anya lakSaNa kahe che bAla ane madhyama jIvone je bhASAthI arthano bodha na thaI zake tevI bhASA hoya te avyakta bhASA kahevAya arthAt avyAkRtabhASA kahevAya. vidvAno sUkSma padArthane kahenArAM gaMbhIra vacanovALI bhASAmAM kahe e bhASAthI atiprAjJa puruSane ghaNA sUkSma arthonI upasthiti thAya che ane tevA prAjJa puruSo te bhASAthI ja tattvanI prApti kare che. jema bhagavAne gaNadharone 'uppannerU vA' Adi traNa pado kahyAM te traNa pado dvArA jagatamAM thatA sarva prakAranA utpAdo, sarvaprakAranA thatA vyayo te sarvanuM pratisaMdhAna karIne jIvanAM sarva adhyavasAyasthAno kaI rIte utpanna thAya che, tenAthI kaI rIte karmabaMdha thAya che ityAdi bhagavAnanA vacanathI gaNadharo nirNaya karI zakyA. tethI gaNadharane AzrayIne kahevAyelI bhagavAnanI te bhASA avyAkRtabhASA che. vaLI te tripadInAM ja vacano anya jIvone samyaktvaprAptinuM paNa kAraNa banI zake nahi; kema ke te vacano dvArA upAsya deva-guru-dharmanI zIghra upasthiti bAlAdi jIvone thAya nahi. jyAre gaNadharone to te tripadI dvArA ja samyagdarzana, samyajJAna ane samyakcAritranA pAramArthika svarUpanI to prApti thaI paraMtu kSapakazreNIne abhimukha javA mATe dravyAnuyoganA sUkSma padArthono paNa bodha te tripadIthI ja thayo. - te rIte anya paNa mahAtmAo zAstrIya padArthone atigaMbhI2 bhASAthI kahetA hoya ane je bhASAmAM mahAna artho rahelA hoya te sarva bhASA avyAkRtabhASA kahevAya; kema ke te bhASAthI zIghra tAtparyanuM pratisaMdhAna thatuM nathI. A prakAranA kathanamAM koIne prazna thAya ke prAjJa puruSane to atigaMbhIra bhASAthI paNa zIghra tAtparyanI prApti thAya che tethI tevA prAjJa mATe te bhASA avyAkRta kaI rIte kahI zakAya ? tethI 'athavA'thI anya lakSaNa kare che bAlAdine mATe=nAnuM bALaka nahIM paraMtu kSayopazamanI apekSAe bAla ane madhyama mATe, je bhASAno artha agrAhya thato hoya tevI avyaktabhASA avyAkRtabhASA che. II79 // avataraNikA : uktA'vyAkRtA 12 / / tadabhidhAnAccA'bhihitA dvAdazApyasatyAmRSAbhedAH / athopasaMharati avataraNikArya : avyAkRtabhASA kahevAI. / 12 / ane tenA kathanathI=avyAkRtabhASAnA kathanathI, bAre paNa asatyAmRSAbhASAnA bhedo kahevAyA. have upasaMhAra kare che=asatyAmRSAbhASAnA kathanano upasaMhAra kare che - -
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 gAthA-80 gAthA : chAyA : evamasaccAmosA duvAlasavihA parUviA sammaM / davvammi bhAvabhAsA, teNa samattA samAseNaM // 80 // evamasatyAmRSA dvAdazavidhA prarUpitA samyak / dravye bhAvabhASA tena samAptA samAsena ||80|| 103 anvayArtha: i=A rIte=gAthA-15mAM bhAvabhASAnA traNa bhedo che tema batAvIne bhAvabhASAnA dravyarUpa bhedamAM cAra bhASA che tema batAvyuM, temAMthI tenA cothA bhedarUpa asatyAmRSAbhASA gAthA-69thI atyAra sudhI batAvI e rIte, sasaththAmosA=asatyAmRSAbhASA, juvAnasavijJA=bAra prakAranI, samma= samyak, paviJA=prarUpaNA karAI, te=tethI=asatyAmRSAbhASAnuM varNana pUrNa thayuM tethI, vaeNmbri=dravyamAM dravyaviSayaka, bhAvamAsA=bhAvabhASA, samAseI=samAsathI, samatta=samApta thaI. II80nA gAthArtha H A rIte=gAthA-15mAM bhAvabhASAnA traNa bhedo che tema batAvIne bhAvabhASAnA dravyarUpa bhedamAM cAra bhASA che tema batAvyuM temAMthI tenA cothA bhedarUpa asatyAmRSAbhASA gAthA-69thI atyAra sudhI batAvI e rIte, asatyAmRSAbhASA bAra prakAranI samyak prarUpaNA karAI tethI=asatyAmRSAbhASAnuM varNana pUrNa thayuM tethI, dravyamAM=dravyaviSayaka, bhAvabhASA samAsathI samApta thaI. II80|| TIkA H spaSTA kADhanA TIkArya : spaSTA / / gAthA spaSTa hovAthI A gAthAnI TIkAkArazrIe TIkA karI nathI. II80 / / bhAvArtha: graMthakArazrIe bhASAnA nirUpaNamAM cAra nikSepAthI bhASAne batAvavA arthe nAma, sthApanA, dravya ane bhAvanA bhedathI bhASA cAra prakAranI che tema batAvI. tyArapachI dravyabhASAnA traNa bhedo che tema batAvyA pachI gAthA-15mAM bhAvabhASAnA traNa bhedo che tema kahyuM. temAMthI bolAyelI dravyabhASArUpa pudgalo viSayaka je bhAvabhASA che te cAra bhedavALI che tema kahyuM ane te cAra bhedone arthAt satyabhASA, asatyabhASA, mizrabhASA ane asatyAmRSArUpa cAra bhedone, atyAra sudhI batAvyA. tethI dravya viSayaka bhAvabhASA saMkSepathI ahIM pUrNa thAya che e prakAre graMthakArazrI upasaMhAra kare che. II80nA
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 bhAdhArahasya RebhAga-2/rata -4 | gAthA-81 avatarazisl: arthatAsAM bhASANAM madhye keSAM kAH sambhavantIti prasaGgAdAha - avatarAirtha : have A bhASAmAM=satyAdi cAra bhASAmAM, kone kaI bhASA saMbhave che? tene prasaMgathI kahe che - gAthA : savvA vi hu suranArayanarANa, vigalindiyANa caramA ya / paMciMdiyatiriyANavi sA sikkhAladdhirahiyANaM / / 81 / / chAyA: sarvA api hi suranArakanarANAM vikalendriyANAM caramA ca / paJcendriyatirazcAmapi sA zikSA labdhirahitAnAm / / 81 / / manvayArtha : suranArayanarANa heva, nA24 sane manuSyAne, savvA vi hu-sa sarva bhASA hoya che=satyAdi yAreya bhASAmo bIya cha, yasale vigalindiyANa-vindiyone, caramA=yaramasatyAbhUSAmASA Doya che. sikkhAladdhirahiyANaM zikSA mane sabdhi hita mevA, paMciMdiyatiriyANa vi-paMthenTriyAtirthayone 41, sA==satyAmRSAmASA hoya che. / / 81 // gAthArtha : deva, nAraka ane manuSyone sarva paNa bhASA hoya che=satyAdi cAreya bhASAo hoya che, ane vikasendriyone carama-asatyAmRSAbhASA, hoya che. zikSA ane labdhi rahita evA paMcendriyatirthyone pae tamasatyAbhUSAbhASA, hoya che. / / 81|| TIs:- . suranArakanarANAM sarvA api hi satyAdyA bhASAH sambhavanti, vikalendriyAH dvitricatarindriyAH, teSAM catasRNAM caramA asatyAmRSA, bhASA bhavati, teSAM samyakparijJAnaparavaJcanAdyabhiprAyAbhAvena satyAdibhASA'sambhavAt / zikSA saMskAravizeSajanakaH pAThaH, labdhizca jAtismaraNarUpA tathAvidhavyavahArakauzalajanakakSayopazamarUpA vA, tAbhyAM rahitAnAM paJcendriyatirazcAmapi sA=asatyAmRSA bhavati, te'pi hi na samyagyathAvasthitavastupratipAdAnAbhiprAyeNa bhASante, nA'pi paravipratAraNabuddhyA kintu kupitA api
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-81 105 paraM mArayitukAmA api evameva bhASanta iti teSAmasatyAmRSaiva bhASA, na ca kupitAnAM teSAM bhASA krodhaniHsRtA'satyaiva syAditi vAcyam avyaktatvenAnavadhAraNIyatvAd, vilakSaNadalajanyatvAccetyavadheyam, zikSAlabdhisahitAstu zukasArikAdayo'nye ca tiryaJco yathAyogaM caturvidhAmapi bhASAM bhASante, zikSAlabdhibhyAM vyaktabhASotpatterityavadheyam / / 81 / / TIkArya : suranAranarI ..... avadheyam II deva, tAraka ane manuSyone sarva paNa satyAdi bhASA saMbhave che, vikasendriya =beindriya, teIndriya, cauridriya, teone cAra bhASAonI chellIasatyAmRSAbhASA, hoya che, kema ke teone samyapha parijJAna, paravacanAdi abhiprAyano abhAva hovAthI satyAdibhASAno asaMbhava che. zikSA=saMskAra vizeSajanaka pATha=pratiniyata arthano bodha karAve tevA saMskAravizeSate karanAra pATha, zikSA che, ane labdhi jAtismaraNarUpa athavA tevA prakAranA vyavahAramAM kauzalano janaka evA kSayopazamarUpa labdhi che. te bannethI zikSA ane labdhi bavethI, rahita evA paMcendriyatiryaMcone paNa te-asatyAmRSAbhASA hoya che. hiM=je kAraNathI, teo paNa samyapha yathAvasthita vastunA pratipAdananA abhiprAyathI bolatA nathI (tethI satyabhASA nathI) vaLI parane ThagavAnI buddhithI bolatA nathI mATe mRSAbhASA nathI, paraMtu kupita paNa parane mAravAnI IcchAvALA paNa A rIte ja bole che=vastunA pratipAdananA abhiprAya vagara ke ThagavAnA abhiprAya vagara sAmAnya abhiprAyathI ja bole che tethI teone asatyAmRSA ja bhASA che, ane kupita evA teonI krodhaniHsRtabhASA asatya ja thAya ema te kahevuM kema ke avyaktapaNAne kAraNe zikSA, labdhi vagaranA paMcendriyatiryaMconI bhASAnuM avyaktapaNuM hovAne kAraNe avadhAraNIyapaNuM che ane vilakSaNa dalathI jarApaNuM che=satyAdi traNa bhASAomAM je prakAre bhASA dala che tenA karatAM vilakSaNa dalathI janyapaNuM che e pramANe jANavuM. vaLI zikSAlabdhisahita zukrasArikAdi ane anya tiryaMco yathAyogya cAre paNa bhASA bole che; kema ke zikSA ane labdhi dvArA vyaktabhASAnI utpatti che. e pramANe avadhAraNa karavuM. ll8nA bhAvArtha :caturgatimAM cArabhASAonuM yojanA : deva, nAraka ane manuSyone satyAdi cAreya bhASAo hoya che, chatAM jema paMcendriya tiryaMcone avyaktabhASA hoya che tyAre mAtra asatyAmRSAbhASA hoya che tema manuSyamAM paNa ati bALa avasthAmAM mAtra asatyAmRSAbhASA hovAnI saMbhAvanA che. jeno aMtarbhAva prAyaH anabhigRhitAbhASAmAM hovAno saMbhava che. vaLI vikasendriyone rAgAdi AkuLa bhASA hovA chatAM vyaktabhASA nahi hovAthI asatyAmRSAbhASA che. vaLI zikSA labdhi rahita evA paMcendriyatiryaMco koI upara kupita thayelA hoya tyAre krodhane abhivyakta kare tevA ghura dura Adi
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-81, 82 dhvanio kare che, chatAM teonI avyaktabhASA hovAne kA2Ne teono aMtarbhAva asatyAmRSAbhASAmAM ja thAya che ane zikSA labdhivALA paMcendriya tiryaMco je prakAranI teonI paTutA hoya tene anurUpa satyAdi cAre bhASA bole che. II81II avataraNikA : uktA dravyabhAvabhASA / atha zrutabhAvabhASAmAha avataraNikArya : dravyabhAvabhASA kahevAI. have zrutabhAvabhASAne kahe che bhAvArtha : gAthA-15mAM bhAvabhASAnA traNa bhedo che tema batAvyuM. temAMthI dravyabhAvabhASAnA bhedonuM varNana atyAra sudhI karyuM. have bhAvabhASAnA bIjA bhedarUpa zrutabhAvabhASAnuM varNana kare che. 21121 : chAyA H - - tivihA summi bhAsA saccA mosA asaccamosA ya / samma uvauttassa u, saccA sammattajuttassa / / 82 / / trividhA zrute bhASA satyA mRSA'satyAmRSA ca / samyagupayuktasya tu satyA samyaktvayuktasya / / 82 / / anvayArcaH sumbi=zrutamAM, mAsA=bhASA=bhAvabhASA, saccA=satyA, mosA=mRSA, va=ane, asamosA= asatyAmRSA, tivijJA=traNa prakAranI che. 3=vaLI, sammattanuttasta=samyaktvayukta, samAM vattasma=samyag upayuktane, sakhvA=satyAbhASA che. / / 82 / / gAthArtha: zrutamAM bhASA=bhAvabhASA, satyA, mRSA, asatyAmRSA traNa prakAranI che. vaLI samyaktvayukta samyak upayuktane satyAbhASA che. II8aaaa TIkA H bhASApadasya prakaraNamahimnA bhAvabhASAparatvAt zrute zrutaviSayA bhAvabhASA, trividhA = triprakArA bhavati, tadyathA satyA, mRSA asatyAmRSA ca tatra samyagupayuktasya = AgamAnusAreNa yathAvadvadataH,
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-82 turvizeSaNe kiM vizinaSTi ? bahuzrutatvAdiguNaM, satyA= satyaiva bhavati, vizuddhAzayatvAditi bhAvaH kATA TIkAryaH bhASApadasya bhAva: / / bhASApadanuM prakaraNanA mahimAthI bhAvabhASAparapaNuM hovAnA kAraNe zrutamAM=zrutaviSayaka bhAvabhASA traNa prakAranI che te A pramANe satya, mRSA, asatyAmRSA, tyAM=zrutaviSayaka bhAvabhASAmAM, samyak upayuktane AgamAnusAra yathAvad bolanArane, satyabhASA hoya che ema anvaya che. 'tu' zabda vizeSaNa arthamAM che. zuM vizeSita kare che ? ethI kahe che bahuzrutatvAdiguNaviziSTa samyaktvayuktane satya ja=satyabhASA ja, hoya che; kema ke vizuddha AzayapaNuM che e prakArano bhAva che. / / 82aa "vahuzrutatvavibhuLa" TIkAmAM pATha che te sthAne "vahuzrutatvaviSNuiizaSTasya sabhyattvayuttasya" pATha mULa gAthA pramANe saMbhave che, TIkAmAM pATha azuddha jaNAya che. bhAvArtha:zrutabhAvabhASA : zrutajJAnane avalaMbIne bodha karAvAne anukULa pravartatI bhASA te zrutabhAvabhASA che. te bhASAnA traNa bheda prApta thAya che. satyazrutabhAvabhASA, mRSAzrutabhAvabhASA, ane asatyAkRSAzrutabhAvabhASA. mizrabhASAnA bhedanI prApti zrutabhAvabhASAmAM nathI. kema nathI ? tenI vizeSa carcA pratimAzataka zloka89nI TIkAmAM karAyelA amArA vivecanathI jANavI. (1) satyazrutabhAvabhASA : je mahAtmA samyagdaSTi che, zAstrAdhyayana karIne bahuzrutatvAdi guNathI yukta che arthAt bahuzruta che, gaMbhIra che, sUkSma arthanA parijJAnavALA che evA samyagdaSTi jIvo AgamaanusAra yathArtha padArthanuM sthApana karatA hoya tyAre temanAthI bolAyelI bhASA satyazrutabhAvabhASA hoya che; kema ke teo jinavacanAnusAra tattvanuM sthApana karIne svaparanuM hita karavAne anukULa vizuddha AzayavALA che. A kathanathI e phalita thAya ke samyagdaSTi jIva paNa bahuzrutAdi guNavALA na hoya to prAyaH zrutaviSayaka zAstravacanonuM kathana koIne kare nahi; kema ke bahuzruta nahi hovAthI viparIta kahevAno prasaMga Ave ane kvacit pramAdane vaza bahuzruta nahi hovA chatAM zAstravacanaviSayaka kaMIka kahe tyAre asatyabhASAnI paNa prApti thavAnI saMbhAvanA rahe che.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | baka-4 | gAthA-82, 83 vaLI koI mahAtmA samyagdaSTi hoya, bahuzrutAdi guNathI yukta hoya Ama chatAM AgamAnusAra atyaMta upayoga vagara bole tyAre paNa zrutane AzrayIne anya bhASAnI prApti thavAnI saMbhAvanA rahe che. AthI ja pratimAzatakamAM kahela che ke samyagdaSTi evA indro paNa sabhAmAM bolatI vakhate mukha pAse hastAdine rAkhIne bole che tyAre niravadyabhASA bole che, anyathA sAvadyabhASA paNa bole che, tethI bahuzruta, samyagdaSTi evA indro samyagu upayogapUrvaka bole che tyAre vizuddha AzayavALA hovAthI zratane AzrayIne satyabhASA bole che. II8zA avataraNikA : astu samyagdRSTarupayuktasya satyA, asatyA tu kasyetyAha - avataraNiyArtha:upayukta evA samyagdaSTine satyabhASA ho, vaLI asatyabhASA kone che ? ethI kahe che - gAthA : hoi asaccA bhAsA, tasseva ya aNuvauttabhAveNaM / micchattAviTThassa va, avitahapariNAmarahiassa / / 83 / / chAyA : bhavatyasatyAbhASA tasyaiva cAnupayuktabhAvena / mithyAtvAviSTasya vA'vitathapariNAmarahitasya / / 83 / / anvayArtha : ane, anuvaDamAvevi taraseva=anupayuktabhAvathI tene ja=anupayuktabhAvathI bolatA evA samyagdaSTie ja, saMkhyA mAsA=asatyabhASA, do=che, va=athavA, savita paripaIImaradisa-avitathapariNAmarahita, michattavi=mithyAtvathI AviSTatI bhASA-asatyabhASA che. I83nA gAthArtha : anupayuktabhAvathI tene anupayuktabhAvathI bolatA evA samyagdaSTine ja, asatyabhASA che athavA avitathapariNAmarahita mithyAtvathI AviSTanI bhASA asatyabhASA che. IIcal TIkA - tasyaiva ca-samyagdRSTeH anupayuktabhAvena vadataH zrutaviSayiNI asatyA bhAvabhASA bhavati, athopayuktAnAM bhASA bhAvabhASeti pUrvaM pratijJAnAd anupayuktAnAM tadabhidhAne kathaM na pUrvAparavirodhaH ? iti cet na tatrAbhilApajanakavivakSArUpopayogasyaiva grahaNAd atra ca hetvAdhupayogAbhAvasya grahaNenA'
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-83. 109 virodhAta sarvathAnupayoge tUSNImbhAvaprasaGgAt, hetvAdyanupayoge kathamahetukaM vadediti cet ? viparItavyutpatteriti gRhANa / vA athavA, avitathapariNAmarahitasya samyakzrutapariNAmavikalasya, mithyAtvAviSTasya upayuktasyA'nupayuktasya vA sarvA'pi zrutagocarA bhASA asatyA, unmattavacanavattadvacanasya ghuNAkSaranyAyenA''pAtataH saMvAde'pi pramANatvenA'vyavahArAt / kathaM tarhi zrute avataratyeSA, tajjJAnasya sadasadavizeSAdihetunA'jJAnatvAditi ? satyam, avizeSitazrutapadenobhayopagrahAt, vizeSitasyaiva prAtisvikarUpAnupravezenAbhilApAditi dig / tadidamAha bhagavAn bhadrabAhuH - "sammadichI u suaMmi aNuvautto aheuaM ceva / naM mArU sA mosA, micchadiThThI vi ya taheva " tti ! (va. ni. mA. 280) . deturva-tattvaSya: pada purva mavatI'tyAdi pAdarUA TIkArya : tasthava ... mavatIcAri II anupayuktabhAvathI bolatA tene ja=samyagdaSTine ja, zrataviSaNiI asatyabhAvabhASA thAya che. 'natha'thI zaMkA kare che - upayuktanI bhASA bhAvabhASA che e pramANe pUrvamAM pratijJAta hovAthI=gAthA-13mAM graMthakArazrI vaDe kahevAyela hovAthI anupayuktane tenA abhidhAnamAM anupayukta evA samyagdaSTine asatyabhAvabhASA che e prakAranA kathanamAM kema pUrvAparavirodha nahi thAya ? e pramANe zaMkA karanAra kahe to graMthakArazrI kahe che - ema na kahevuM; kema ke tyAM=gAthA 13mAM, abhilApajataka vivakSArUpa upayoganuM ja grahaNa che ane ahIM hetu AdinA upayoganA abhAvanuM grahaNa hovAthI avirodha che. ahIM prazna thAya ke samyagdaSTinI zrataviSaNiI asatyabhASA bhAvabhASA nathI ema svIkArIye to zuM vAMdho ? tethI kahe che - sarvathA anupayoga hote chate tUSpIbhAvano ja prasaMga che (tethI samyagdaSTinI asatyabhASA paNa abhilApajataka vivakSArUpa upayogavALI hovA chatAM hetu AdinA upayoganA abhAvavALI hovAthI asatyabhAvabhASA che) hetu AdinA anupayogamAM kema ahetuka bole=samyagdaSTi jIva bole ? ethI kahe che - viparIta vyutpatti hovAthI-viparIta prakAre yojana thayeluM hovAthI ahetuka bole e pramANe tuM
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-83 grahaNa kara, athavA avitatha pariNAma rahita mithyAtvathI AviSTane samyakRtapariNAma vikala upayukta athavA anupayukta evA mithyAtvathI AviSTane sarva paNa zrataviSayaka bhASA asatya che; kema ke unmatanA vacananI jema tenA vacananuM mithyAtvathI AviSTa puruSanA vacananuM, guNAkSara vyAyathI ApAtathI saMvAdamAM paNa =ApAtathI yathArtha vacanamAM paNa, pramANapaNAthI avyavahAra che. ahIM prazna thAya ke mithyAtvathI AviSTa avitatha pariNAmathI rahita puruSa vaDe bolAyelI sarva bhASA asatya hoya to te bhASAno zrutajJAnamAM kevI rIte avatAra thAya ? arthAt zrutajJAnamAM teno avatAra thavo joIe nahi; kema ke tenA jJAnanuM sad, asad avizeSAdi hetuthI ajJAnapaNuM che. e pramANe koI kahe to graMthakArazrI kahe che - tArI vAta satya cheetenuM mithyAjJAna hovAthI samyagrutamAM avatAra pAme nahi e vacana satya che. to pachI kema zrutajJAnamAM teno avatAra karyo che ? temAM hetu kahe che - avizeSita zrutapadathI=samyapha ane mithyA e rU5 vizeSaNa rahita evA avizeSita RtapadathI ubhayanuM grahaNa che=samyakRta ane mithyAzruta ubhayanuM grahaNa che. kema zruta zabdathI samyaguzruta ane mithyAzruta ubhayanuM grahaNa che ? temAM hetu kahe che - vizeSitanuM ja pratisvikarUpatA anupravezathI abhilApa che=samyapha e prakAranA ke mithyA e prakAranA vizeSaNathI vizeSita ja evA zrutajJAnanuM samyagruta ane mithyAzruta svarUpa prAtisvikarUpa anupravezathI zAstramAM abhizApa che e pramANe dizAsUcana che. te A gAthAmAM je kahyuM te A, bhagavAna bhadrabAhusvAmI kahe che - "samyagdaSTi zratamAM anupayukta ahetuka je bole che te mRSA bhASA che. mithyASTi paNa te pramANe ja samyagdaSTinI jema ahetuka ja bole che te mRSAbhASA che." (dazavaikAlikaniryukti gAthA-280) ahetuka zuM che? te spaSTa kare che - ahetuka taMtuthI paTa ja thAya che e che. 83 bhAvArtha - - (2) mRSAzrutabhAvabhASA - gAthA-82mAM kahela ke bahuzrutatvAdi guNathI viziSTa samyakatvathI yukta upayukta samyagdaSTi je zrutaviSayaka bhASA bole te satyabhASA che. tethI e phalita thAya ke samyagdaSTi bahuzruta hoya ane zrutaviSayaka kAMIka kathana karato hoya tyAre paNa syAdvAdanA pratisaMdhAnarUpa upayoga na vartato hoya to padArthanA nirUpaNano upayoga hovA chatAM jinavacanAnusAra zrutano upayoga nathI tethI samyagdaSTi jIva zrutaviSayaka je bhASA kahe te ApAtathI satya jaNAtI hoya topaNa apekSAbhedathI kahevAyela te vacana nahi hovAthI asatyabhASA ja bane che. jema dravyAvacchedakathI
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 111 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-83 AtmA nitya che ane paryAyAvacchedakathI AtmA anitya che tethI je samyagdaSTijIva upayogapUrvaka bole che tene dravyAvacchedakathI nitya ja bhAse che tethI te "AtmA kathaMcit nitya che" ema kahe che. te rIte koIka samyagdaSTine te prakArano upayoga na hoya tethI tene upasthita thAya ke taMtuthI ghaTa thato nathI paraMtu paTa ja thAya che te upayogane sAme rAkhIne bole che ke taMtuthI paTa ja thAya che. vastutaH taMtuthI jema paTa thAya che tema taMtuthI taMtunuM jJAna thAya che, suMdara taMtune joIne rAga thAya che, asuMdara taMtune joIne dveSa thAya che, tethI bahuzrutatvAdi guNayukta samyagdaSTi upayukta thaIne kahe ke taMtuthI paTa thAya che. tyAM paNa jeTalAM kAryo taMtuthI thatAM hoya tene sAmAnyathI upasthita karIne te te dharmanA avacchedaka vaDe 'tattvamya: paTa:'=taMtuothI paTa thAya ema kahe che, tyAre paTanA kAraNa tarIke avacchedakadharmathI ja tenuM vacana bolAyeluM hovAthI syAdvAdanA upayogavALuM te vacana bane che tethI tenuM vacana satya vacana bane che. vaLI kyAreka syAdvAdanI maryAdAnI upasthiti vagara te samyagdaSTi vacanaprayoga kare tyAre tenI vyutaviSayaka bhAvabhASA asatyabhASA bane che; kema ke bhagavAnanA vacananA niyaMtraNapUrvakano upayoga nahi hovAthI viparIta bodhathI bolAyelI te bhASA che tethI prAyaH zrotAne paNa viparIta bodhanuM kAraNa bane che. gAthA-13mAM graMthakArazrIe kaheluM ke upayukta bolanAranI bhASA bhAvabhASA hoya che ane prastuta gAthAmAM kahyuM ke anupayukta evA samyagdaSTinI zrataviSayaka asatya bhAvabhASA che tethI sthUla dRSTithI te be vacanono virodha jaNAya che; kema ke upayuktanI bhAvabhASA kahyA pachI anupayuktanI asatyavrutabhAvabhASA che tema kahI zakAya nahi; kema ke bhAvabhASAno abhAva che. tenA samAdhAnarUpe kahe che -- gAthA-13mAM upayogano artha bhinna prakArano che ane prastutamAM upayogano artha bhinna prakArano che mATe virodha nathI. gAthA-13mAM kevA prakArano upayoga grahaNa karela che ? te spaSTa kare che - abhilApajanaka vivakSArUpa upayoganuM gAthA-13mAM grahaNa che tethI koIkane kahevAnA upayogathI bolAtI hoya te bhASA upayogavALI hovAthI bhAvabhASA kahevAya che ane ahIM samyagdaSTi jIva koIkane kahevAnA abhiprAyathI ja upayogapUrvaka bolato hoya te apekSAe te bhAvabhASA che. Ama chatAM zrataviSayaka syAdvAdanI maryAdAno upayoga na hoya to te samyagdaSTi jIva je vacana bole che te vacananA hetu, saMdarbho vagere syAdvAdanI maryAdA anusAra zuddha che ke nahi teno upayoga nahi hovAthI syAdvAdanI maryAdAne AzrayIne anupayogavALI tenI bhASA bane tethI te bhASA asatya bane che. vaLI koIpaNa bhASA bolatI vakhate koI prakArano upayoga na hoya to tUSpIbhAvano ja prasaMga che tethI koIkane bodha karAvavA arthe je bhASA bolAya che te bhAvabhASA ja che, phakta samyaguzrutanI maryAdA anusAra syAdvAdano anupayoga hovAne kAraNe te bhASA asatyabhASA bane che. ahIM prazna thAya ke samyagdaSTijIvane hetu AdinI upasthiti na hoya to kaI rIte ahetuka bole ? arthAt jene je vastunuM jJAna na hoya tenA viSayamAM te kahI zake nahi. jema ghaTane joIne ghaTa zenAthI utpanna
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-83 thayo che tenuM jJAna jene nathI te daMDathI ghaTa thAya che tema kahI zake nahi tema samyagdaSTine paNa hetunI upasthiti na hoya to ahetuka kaI rIte kahI zake ? e prakAranI zaMkAmAM graMthakArazrI kahe che viparIta vyutpattine kAraNe ahetuka bole. jema anaMta saMsA2nuM kAraNa zuM che ? te viSayamAM tene viparIta bodha thayelo hoya to viparIta hetuka anaMta saMsAra thAya che te prakAre te prayoga kare. syAdvAdanI maryAdAthI jene utsUtra AdithI thatA anaMtasaMsAranuM paNa je je avacchedaka dharma che eno yathArtha bodha thayelo hoya che teo te te dharmanA avacchedakathI utsUtra bolanAra paNa keTalAka anaMtasaMsAra arjana kare che, keTalAka saMkhyAta, asaMkhyAta saMsAra arjana kare che te sarva avacchedaka dharmano yathArtha viniyoga karIne kahe che teonI te bhASA satyabhASA thAya che, paraMtu matinI durbalatAne kA2Ne koIka samyagdaSTi jIvane koIka sthAnamAM viparIta vyutpatti thayelI hoya to ahetuka paNa bole tyAre tene asatyabhASAnI prApti thAya che. vaLI jema samyagdaSTine zrutaviSayaka asatyabhASAnI prApti che tema mithyAtvathI AviSTa jIvone paNa asatyabhASAnI prApti che te 'athavA'thI batAve che athavA jeo zruta bhaNelA che topaNa syAdvAdanI maryAdA anusAra ucita sthAne ucita viniyoga karavA mATe samartha nathI tethI samyazrutapariNAmathI vikala che, chatAM tattvane jANavA mATe samyak nirNaya karavAne badale svaruci anusAra bolavAnA pariNAmarUpa mithyAtvathI AviSTa che teo zrutanA upayogamAM upayukta thaIne bolatA hoya tyAre koIka sthAnamAM temanuM vacana zrutAnusArI hovA chatAM zrutaviSayaka temanuM vacana asatyabhASA che. ane anupayukta bolatA hoya tyAre paNa teonI zrutaviSayakabhASA asatya che; kema ke koI unmatta puruSa paTane ghaTa kahe ane ghaTane paTa kahe chatAM kyAreka ghaTane ghaTa paNa kahe tyAre tenuM vacana ApAtathI satya hovA chatAM paNa pramANabhUta kahevAtuM nathI; kema ke padArthanA vAstavika svarUpane joIne te puruSa bolato nathI paraMtu te puruSa je rIte tene vikalpo UThe te rIte bole che tethI mithyAtvathI AviSTa ane padArthanA yathArtha nirNayane abhimukha jeno pariNAma nathI teonI sarvabhASA asatyabhASA che. A kathanathI arthathI e prApta thAya ke anya darzanavALA bhadrakaprakRtijIvo samyaktva na pAmyA hoya chatAM tattvanA pakSapAtI hoya ane tattvane yathArtha joIne teo je yathArtha kathana kare che te vakhate mithyAtvathI AviSTa mati nathI paraMtu tattvane jovAnI abhimukha mArgAnusArI prajJA pravarte che ethI teonuM vacana satyabhASAmAM ja aMtarbhAva pAmaze. jema pataMjaliRSie kahyuM che ke AgamathI, anumAnathI ane yoganA abhyAsathI yogIone uttama tattvanI prApti thAya che te vacana uttama tattvane kahenAra hovAthI pU. haribhadrasUri Adi mahAtmAo vaDe paNa mahAtmA evA pataMjaliRSi vaDe kahevAyuM che ema kahIne temanuM vacana satyarUpe sthApana karela che. e rIte bhagavAnanA zAsanamAM rahelA paNa samyaktvane sanmukha pariNAmavALA samyaktva pAmyA na hoya topaNa tattvane jonAra nirmaLa dRSTithI yathArtha tattvane je aMzathI kahe che teonuM te vacana satyamAM ja aMtarbhAva pAme che.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-83 vaLI tevA bhadrakaprakRtivALA jIvo paNa mithyAtvathI AviSTa pariNAmavALA thaI sabhyazrutapariNAmathI vikala yukti rahita je kAMI vacana kahe che te asatya vacana ja che. jema pataMjaliRSi Adi AtmAne ekAMta nitya sthApana ka2vA arthe ane AtmAne ekAMta nitya sthApana karIne draSTavyavasthA saMgata karavA arthe je kAMI yuktio batAve che te sarva potAnA mithyAdarzananI kuvAsanAthI AviSTa thaIne kahe che tethI te vacano asatya vacano ja che. jenI vizeSa carcA graMthakArazrIe svayaM pAtaMjalayogadarzana nAmanI batrIzImAM karela che. 113 ahIM prazna thAya ke mithyAtva AviSTa avitatha pariNAmarahita jIvonuM sarva vacana asatya hoya to zrutajJAnamAM teno avatAra kevI rIte thaI zake ? arthAt thaI zake nahi; kema ke sad asad avizeSAdi hetune kAraNe teonuM jJAna ajJAnarUpa che mATe zrutajJAnamAM tenI gaNanA thAya nahi tene graMthakArazrI kahe che zaMkAkAranuM kathana satya che; kema ke zrutajJAnathI vAcya sabhyazrutajJAna grahaNa karIe to mithyA AviSTa avitatha pariNAma rahita jIvothI bolAyelI bhASAne zrutajJAnamAM grahaNa karI zakAya nahi. topaNa samyak ane mithyA e prakAranA bhedavagara zrutazabdathI ubhayazrutanuM grahaNa che-sabhyazrutanuM ane mithyAzrutanuM grahaNa che tethI zrutazabdathI jeo mithyAviSTa mativALA bole che teonI bhASA asatyabhASA che tema kahevAmAM koI virodha nathI ane samyak e vizeSaNathI vizeSita athavA mithyA e prakAranA vizeSaNathI vizeSita evA zrutajJAnane prAtisvikarUpa anupravezathI ahIM abhilApa che tethI jeo satyabhASA bole che teonuM samyazruta che ane jeo asatyabhASA bole che teonuM mithyAzruta che. tethI e prApta thAya ke samyagdaSTi paNa zrutanA upayoga vagara bole to tenuM vacana mithyAzrutarUpa che ane mithyAdaSTi paNa tattvane sanmukha pariNAmavALA hoya ane tattvane ja tattvarUpe joIne prarUpaNA karatA hoya tyAre teono vacanaprayoga sabhyazruta bane che ane mithyAtvathI AviSTa mativALA tattvane jovAmAM abhimukha pariNAmavALA nathI tyAre unmattanI jema bole che, chatAM ghuNAkSa2nyAyathI koIka satyavacana bolAya topaNa tattvane abhimukha upayoga nahi hovAthI teonuM ApAtathI satya paNa vacana asatya che. AthI ja mithyAtvathI AviSTa jamAlI AdinAM sarva vacano asatyavacana ja che. gAthAmAM graMthakArazrIe je asatyabhASAnuM kathana karyuM te dazavaikAlikaniryukti anusAra che. te kathana A pramANe che - samyagdaSTi jIva zrutamAM anupayukta bole che tyAre syAdvAdanI maryAdAnI spaSTa upasthiti nahIM hovAthI ahetuka bole che te tenuM asatyavacana che jema sthUlathI tene upasthiti thAya taMtuthI paTa ja thAya che ghaTa thato nathI ane syAdvAdanI maryAdAno bodha upasthita na hoya ane kahe ke taMtuthI paTa ja thAya che te vacana tenuM asatya che; kema ke taMtuthI jema paTa thAya che tema taMtune joIne madhyastha jonArane taMtunuM jJAna thAya che. suMdara taMtune joIne rAgAviSTane taMtuthI rAga thAya che. asuMdara taMtune joIne dveSAviSTane
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-83, 84 taMtuthI 8Sa thAya che tethI taMtunI kAraNatAnA avacchedakanA yathArtha jJAna vagara ekAMte taMtuthI paTa ja thAya che tema kahevuM te asatyabhASA che. vaLI mithyASTi je kAMI bole che te sarva viparyAsathI yukta hovAne kAraNe asatyabhASA ja che. ll83 avataraNikA : athA'satyAmRSA zrutabhAvabhASA kasya ? ityAha - avataraNikArya :have asatyAmRSAkRtabhAvabhASA kone hoya che? ethI kahe che - gAthA : uvarille nANatige uvautto jaM ca bhAsai suaMmi / sA khalu asaccamosA jaM bAhulleNa sA sutte / / 84 / / chAyA : uparitane jJAnatrike upayukto yacca bhASate zrute / sA khalvasatyAmRSA yad bAhulyena sA sUtre / / 84 / / anvayArtha: karinne nApatineauparita jJAtrikamAM-avadhi Adi traNa jJAnamAM, =ane, sugaMdhi=zrutamAM, 33o upayukta, gaM=je, mAsa=bole che. sAte, rava7=kharekhara, samosA=asatyAmRSAbhASA che, baM=je kAraNathI, su=mRtamAM, vAdunneT=bAhulyathI, sakate che asatyAmRSAbhASA che. 84 gAthArtha - uparitana jJAnatrikamAM avadhi Adi traNa jJAnamAM, ane zratamAM upayukta je bole che. te kharekhara asatyAmRSAbhASA che je kAraNathI zratamAM bAhulyathI te che asatyAmRSAbhASA che. II84ll. TIkA - __ yat zrute parAvarttanAdi kurvan, upayukto bhASate eSA'satyAmRSA yad-yasmAtkAraNAt, sUtre siddhAnte, bAhulyena-prAyaH, sA=AmantraNyAdirUpA, asatyAmRSaivAstIti, caH=punaH, uparitane jJAnatrike avadhimanaHparyAyakevalajJAnalakSaNe, pratyekaM pratyekamupayukto yadbhASate sA'pyasatyAmRSA, AmantraNyAdivattathAvidhAdhyavasAyapravRtteriti sampradAyaH /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-84 115 - nanu zrutabhAvabhASAyAM nirUpaNIyAyAM na jJAnatrikasyA'vasaraH kevalajJAnasya zrutajJAnanAzaM vinA'nutpAdAditi cet ? satyam dravyazrutaM pratItya bhAvabhASAyAH kevalajJAne'pi sambhavAt / taduktam - "kevalanANeNatthe NAuM je tattha pannavaNajogge / te mAsa vittharo vano, sugaM varU se !" ti (mA. ni. T. 98) prasaGgAdvaitadabhidhAnamiti dhyeyam / / 84 / / TIkArca - vat ..... then II zrata viSayaka parAvartanAdi karato upayukta je bole che aMtarjalpAkArarUpe bole che, e asatyAmRSAbhASA che. je kAraNathI zrutamAM siddhAntamAM, bAhulyathI=prAyaH te=AmaMtraNI AdirUpa asatyAmRSA ja che. vaLI uparitana jJAnatrikamAM avadhi, mana:paryava, kevalajJAnalakSaNa jJAnatrikamAM, pratyeka pratyeka upayuktaetraNemAMthI koI paNa bhASAmAM upayukta je bole che te paNa asatyAmRSAbhASA che; kema ke AmaMtraNa AdinI jema tevA prakAranA adhyavasAyanI pravRtti che=AmaMtraNa AdimAM jema ucita pravRtti karAvavA viSayaka bodha karAvavA arthe bolAya che tevA prakAranA adhyavasAyathI avadhi jJAnAdithI bolAtI bhASAmAM pravRtti che e prakAre saMpradAya che. ra'thI zaMkA kare che - zrutabhAvabhASA nirUpaNIya hote chate jJAtrikano avasara nathI=avadhijJAna Adi trANajJAnathI bolAtI bhASAmAM asatyAmRSAbhAthA kahevAno avasara nathI; kema ke kevaLajJAnanuM zrutajJAnatA nAza vinA anutpAda che. e pramANe zaMkA karanAra kahe to graMthakArazrI kahe che - tArI vAta sAcI che. dravyazrutane AzrayIne=kevalIthI bolAyelI bhASAmAM bhAvazrutanA kAraNabhUta evuM je dravyazratapaNuM che tene AzrayIne, bhAvabhASAno kevalajJAnamAM paNa saMbhava che. te kahevAyuM che kevalIne dravyazratane AzrayIne bhAvabhASA hoya che te kahevAyuM che - kevaLajJAnathI arthane jANIne je tyAM potAnA jJAnabhUta viSayanA padArthamAM, prajJApanA yogya che. tene tIrthakara bole te vAgyoga tIrthaMkarano vAgyoga, zeSazrata cheHapradhAna dravyazrata che." (Avazyakaniryukti gAthA-78) prasaMgathI AnuM abhidhAna che zrutaviSayaka asatyAmRSAbhASA kahevAno prasaMga hovAthI avidhi Adi traNa jJAnathI bolAyelI bhASAnuM asatyAmRSAbhAvabhASA kahevAnuM abhidhAna che, e pramANe jANavuM. 584 bhAvArtha :asatyAmRSAbhAvabhASA tathA tenA svAmI ? avadhijJAna Adi traNa yukta ane zrutajJAnI :siddhAntamAM bAhulyathI AmaMtraNI AdirUpa asatyAmRSAbhASA che tethI je mahAtmA zrutajJAnamAM upayukta
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-84 thaIne zAstravacanonuM parAvartana kare che te bhASA asatyAmRSA che; kema ke satyabhASA padArthanI yathArtha prarUpaNArUpa che jyAre AjJApanI Adi bhASA jema gurunI AjJAnusAra ucita kRtya karIne nirjarAnuM kAraNa hovA chatAM ane zuddha AzayapUrvaka guruthI bolAyelI hovAthI gurune nirjarAnuM kAraNa hovA chatAM tattvabhUta padArthanA nirUpaNarUpa nathI, tema je mahAtmAo zAstravacanothI bhAvita thavA arthe zratanuM parAvartana kare che tyAre mRtathI bhagavAnanI AjJAne pariNamana pamADavA yatna kare che ane bhagavAnanI AjJAne pariNamana pamADavAnA prayojanathI upayogapUrvaka te vacano bole che tenAthI vipula nirjarA thAya che, topaNa te bhASA asatyAmRSAbhASA che ane upayukta kahevAthI e prApta thAya ke jeo upayoga vagara zratanuM parAvartana kare che tyAre je mUDhatAdibhAvo che tene anurUpa karmabaMdhAdi thAya che tethI te bhASAno prAyaH asatyabhASAmAM aMtarbhAva karavo paDe tema jaNAya che. vaLI avadhijJAnathI, mana:paryavajJAnathI ke kevalajJAnathI upayukta thaIne bole che teonI paNa bhASA zrataviSayaka asatyAmRSAbhASA che; kema ke AmaMtraNa AdinI jema yogyajIvone bodha karAvavA AdinA prayojanathI pravRtti che jema AmaMtraNI bhASAmAM zrotAne abhimukha karIne bodha karAvavA arthe pravRtti hoya che. AjJApanI bhASAmAM paNa yogya ziSyane ucita kartavyaviSayaka bodha karAvavA arthe pravRtti che tema avadhijJAnI, mana:paryavajJAnI ke kevaLajJAnI yogya jIvone bodha karAvavA arthe je upadeza Adi Ape che te sarva asatyAmRSAbhASAmAM aMtarbhAva pAme che. ahIM prazna thAya ke satyabhASA ane asatyAmRSAbhASA vacce zuM bheda prApta thAya athavA kevalI Adi upadeza Ape te bhASAne asatyAmRSAbhASA kahevAthI teone satyabhASA kyAre prApta thAya ? te prakAranI jijJAsA thAya. tethI jaNAya che ke teo jyAre jIvAdi tattvonI yathArtha prarUpaNA karatA hoya tyAre te bhASA satyabhASA haze ane yogya jIvone ucita pravRtti karAvavA arthe potAnA bodhane anusAra je kAMI kathana kare te asatyAmRSAbhASA haze, jema AjJApanI bhASAmAM ziSyane ucita pravRtti karAvavA arthe 'tuM A kara' tema kahevAmAM Ave che tema yogya zrotAne zuM ucita kartavya che? teno bodha karAve tevI bhASA atyAmRSAbhASAmAM aMtarbhAva pAme. ahIM zaMkA kare che ke zrutabhAvabhASAnA nirUpaNano avasara che tyAre avadhi Adi jJAnavALA mahAtmA kaI bhASA bole che tenA kathanano avasara nathI; kema ke zrutajJAnanA vinAza vagara kevaLajJAnano anutpAda che. vaLI, kevalInI bhASAne zrutabhAvabhASA che tema kema kahI zakAya ? tethI kahe che - dravyazrutane AzrayIne kevalajJAnamAM paNa bhAvabhASAno saMbhava che. tethI e prApta thAya ke kevalI kevalajJAnathI upayukta thaIne bole che tethI teonI bhASA anyajIvane zrutajJAnanuM kAraNa hovAthI bhAvabhASAmAM kevalInI bhASAne grahaNa karela che. vaLI avadhijJAnI ane
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-84, 85 117 mana:paryavajJAnI yogya jIvonA upakAra arthe je kAMI bole che, tyAre vacanaprayogakALamAM zrutajJAnano upayoga paNa prApta thAya che tethI avadhijJAnathI bodha karIne ke mana:paryavajJAnathI bodha karIne vacanaprayogakALamAM zrutanA upayogavALA hovAthI teone zrutabhAvabhASAno saMbhava che ane yogya zrotAne paNa tenAthI zrutajJAnanI prApti thAya che tethI teonI bolAyelI bhASAne zrutabhAvabhASAmAM grahaNa karela che. ane kevalInI bhASA dravyazratane AzrayIne yogyajIvone bhAvabhASAnuM kAraNa hovAthI zrutabhAvabhASAnA prasaMgamAM tenuM kathana che. II84TI. avataraNikA - uktA zrutabhAvabhASA / atha cAritrabhAvabhASAmAha - avataraNitArtha :zratabhAvabhASA kahevAI. have cAritrabhAvabhASAne kahe che - gAthA : cArittavisohikarI saccA mosA ya avisohikarI / do eyAu caritte bhAvaM tu paDucca NeyAo / / 85 / / chAyA : cAritravizodhikarI satyA mRSA cAvizodhikarI / dve ete cAritre bhAvaM tu pratItya jJeye / / 85 / / anvayArtha : cAraviNahirI cAritranI vizuddhi karanArI, sA=satyabhASA che, ane, vinodikarIavizuddhi karanArI, mosA=mRSAbhASA che. tu vaLI, caritte cAritranA viSayamAM, mAvaMebhAvane, paDuM AzrayIne, ro prayAsa=be A bhASA, vAgo jANavI. pa8pA gAthArtha : cAritranI vizuddhi karanArI satyabhASA che ane avizuddhine karanArI mRSAbhASA che. vaLI cAritranA viSayamAM bhAvane AzrayIne be A bhASA jANavI. II85 TIkA : cAritravizodhikarI yAM bhASamANasya sAdhozcAritramutkRSyata ityarthaH sA satyA, mRSA ca saMklezakarI yAM bhASamANasyA'cAritrapariNAmo varddhata ityarthaH /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-85 idamupalakSaNaM yAM bhASamANasya cAritraM tiSThati sA satyA; yAM bhASamANasya cAritraM na tiSThati sA tvasatyetyapi draSTavyam, dve ete bhASe bhAvaM pratItya jJeye dravyatastvanyAsAmapi bhASaNasambhavAdityabhiprAyaH T86TI TIkArya : cAritravizopirI ..... prAyaH | cAritranI vizuddhi karanArI bhASA satya che ema avaya che. te satyabhASAne spaSTa kare che - je bhASAne bolatA sAdhunuM cAritra utkarSane pAme che te=sAdhunI te bhASA, satya che. ane saMklezakarI mRSAbhASA che. tene spaSTa kare che - je bhASAne bolatA sAdhunA acAritrano pariNAma vadhe che te mRSAbhASA che, ema avaya che. A upalakSaNa che je bhASAne bolatA sAdhunuM cAritra rahe che te satya che ane je bhASA bolatA sAdhunuM cAritra nAza pAme che e asatya che ema paNa jANavuM, be A=cAritramAM bhAvane AzrayIne be A, bhASA jANavI. vaLI dravyathI anya paNa bhASAonA bhASaNano saMbhava che, e abhiprAya che. ll8pA bhAvArtha : cAritrabhAvabhASA : je bhASA bolanAra sAdhune bolavAnI pravRttithI cAritrano utkarSa thato hoya te bhASA cAritranI vizuddhi karanAra hovAthI satyabhASA che athavA je bhASA bolavAthI sAdhu cAritramAM rahe che paraMtu pAta pAmatA nathI te satyabhASA che. tethI e prApta thAya ke je sAdhu svAdhyAya Adi karIne saMyamanI vizuddhi karatA hoya tyAre aMtarjalpAkArarUpa bhASA bole che ane aMtarjalpAkArarUpa vacanaprayoga asaMgabhAvanI vRddhinuM kAraNa bane te prakAre bolatA hoya to cAritrano utkarSa thAya che. vaLI kyAreka koIka yogya jIvane ucita bodha karAvavA arthe bhASA bolatA hoya tyAre paNa potAnA asaMgabhAvanA pariNAmanI vRddhi thAya te prakAre upayukta thaIne bolatA hoya to te bhASA potAnA cAritranA utkarSanuM kAraNa bane che tethI cAritraviSayaka satyabhAvabhASA che. vaLI koIka sAdhu samitiguptinA pariNAmavALA hoya ane samitiguptinA pariNAmathI pAta na thAya te rIte ucita svAdhyAyAdi karatA hoya tyAre tenAthI saMyamanA kaMDakonI vRddhi thatI nathI topaNa te svAdhyAya AdinA baLathI ja cAritrano pariNAma rahe che tyAre temanI bolAyelI bhASA satyabhASA bane che.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-85 119 vaLI te ja mahAtmA asaMgabhAvane anukULa atyaMta upayukta thaIne bole to te bhASA cAritranI vizuddhi karanArI bane che. vaLI cAritravALA mahAtmA paNa bhASA bolatI vakhate acAritranA pariNAmanI vRddhi kare tyAre te bhASA saMklezakArI hovAthI mRSAbhASA che. vaLI koI mahAtmA bhASA bolatI vakhate cAritranA pariNAmathI pAta pAme che tevI saMklezakArI bhASA paNa mRSAbhASA che. tethI e prApta thAya ke je sAdhu vacanaguptithI gupta hoya ane saMyamanA prayojanathI bolatA hoya chatAM vacanaprayogakALamAM kaMIka pramAda aMza vartato hoya tenA kAraNe cAritramAM paNa rahelA te mahAtmA saMyamanA adhokaMDakamAM jAya che te bhASA saMklezakArI hovAthI mRSAbhASA che. jema caMDarudrAcArya bhagavAnanA vacananA paramArthane jANanArA hatA tethI jagatanA koI padArtho pratye avasthita rAga ke avasthita Sa vagaranA hatA. temano avasthita rAga samabhAvamAM hato, temano avasthita Sa asamabhAva pratye hato ane jagata pratye avasthita upekSA hatI. tethI bhAvathI cAritranA pariNAmamAM hatA chatAM ziSyonI koIka pravRtti joIne ISat jvalanAtmaka saMjavalanano kaSAya thAya che je aprazasta kaSAya che ane aprazasta kaSAyathI je bole che te vakhate cittamAM saMkleza varte che jenAthI temano acAritrano pariNAma=asamabhAvano pariNAma, vadhe che. arthAt samabhAvanA pariNAmane karIne je asaMgabhAva prApta karelo te kaMIka aMzathI nyUna thAya che tethI cAritranA adhokaMDakamAM Ave che ane te bolatI vakhate je bhASA che te padArthanI dRSTie yathArtha hoya topaNa cAritrane AzrayIne mRSAbhASA che. vaLI koI mahAtmA cAritranA pariNAmamAM avasthita hoya tethI temano avasthita rAga samabhAva pratyeno che, avasthita dveSa asamabhAva pratyeno che ane avasthita upekSA AtmAthI bhinna sarva bAhya padArthomAM hoya che, chatAM koIka nimittane pAmIne bhASA bolatI vakhate rAgano pariNAma ke dveSano pariNAma sparze ke jenA baLathI teo saMyamanA pariNAmathI ja pAta pAme tyAre te bolAyelI bhASA mRSA bane che tethI te bhASAnA baLathI bAhya koI padArthaviSayaka avasthita rAganA ke dveSanA pariNAmavALA thAya che, jethI guNasthAnakathI pAta thAya che. vaLI cAritranA pariNAmanI vRddhi-hAnine AzrayIne bolanAra muninI bhASA satyabhASA ke asatyabhASA ja prApta thAya che, chatAM teo je bhASA bole che te dravyane AzrayIne vicArIe to satyAdi cAreya bhASAmAMthI koIpaNa bhASA hoI zake che. AthI ja prayojanane vaza mRSAbhASA bolavA chatAM paNa saMyamanA kaMDakonI vRddhi karatA hoya to cAritrane AzrayIne te bhASA satyabhASA bane che ane kvacit jinavacanAnusAra yathArtha tattvanI prarUpaNA karatA hoya chatAM mAna kaSAya AdinA upayogathI saMvalita bhASA bolatA hoya tyAre saMklezane karanArI te bhASA hovAne kAraNe satyabhASA hovA chatAM paNa cAritrane AzrayIne to mRSAbhASA ja che. l8pA
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-86 avataraNikA : dravyato'pi sAdhoH satyAsatyAmRSe eva bhASe vaktumanujJAte nAnye ityAha avataraNikArya : dravyathI paNa sAdhune satya ane asatyAmRSA e rUpa be bhASA ja bolavA mATe anujJAta che, anya nahi. ene kahe che 21121 : chAyA : do ceva aNumayAo vottuM saccA ya asaccamosA ya / atra ya paDisiddhAo mosA ya saccamosA ya / / 86 / / evAnumate vaktuM satyA cAsatyAmRSA ca / dve ca pratiSiddhe mRSA ca satyAmRSA ca / / 86 / anvayArtha: te ceva=be ja=sAdhune be ja bhASA, vottu=kahevA mATe, anumavAo=anumata che=zAstrakAroe svIkArI che : savvA ya-satya ane, asamosA ya=asatyAmRSA, tri ya=ane be, pattisiddhAo=pratiSiddha che=be bhASA sAdhune pratiSiddha che : mosA ya=mRSA ane, sadmamosA ya=satyAmRSA. 86 gAthArthaH sAdhune be ja bhASA kahevA mATe anumata che=zAstrakAroe svIkArI che H satya ane asatyAmRSA. ane be pratiSiddha che=be bhASA sAdhune pratiSiddha che H mRSA ane satyAmRSA, II86aa TIkA H spaSTA / navaraM pratiSedho vinA kAraNaM, kAraNe tu tayorapyanujJaiveti draSTavyam / / 86 / / TIkArya -- spaSTA draSTavyam / / TIkA spaSTa che. phakta kAraNa vagara pratiSedha che=be bhASA bolavAno pratiSedha che. vaLI kAraNe te be bhASAnI=pratiSiddha evI be bhASAnI, anujJA ja che e pramANe jANavuM. II86 // bhAvArtha: dravyathI paNa sAdhune bolavA mATe kaI bhASA anujJAta che, tenuM kathana H sAdhu bhASA bole che tyAre bodha karAvavAne AzrayIne te bhASAno upayoga hovAthI bolAtI bhAvabhASA
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-4 | gAthA-86 121 dravyane AzrayIne satyAdi cAra bhedavALI thAya che. vaLI zrutanA upayogathI te bhASA bolAtI hoya tyAre zratane AzrayIne satyAdi traNa bhejavALI thAya che. vaLI koI cAritranA pariNAmamAM hoya ane te pariNAmanI vRddhine ke hAnine anukULa upayogapUrvaka bolAtI bhASA cAritrane AzrayIne be bhedavALI prApta thAya che. vaLI, sAdhune saMyamanA kaMDakonA rakSaNa arthe ane saMyamanA kaMDakonI vRddhi arthe bhASA bolavAnI anujJA che tethI viziSTa kAraNa na hoya to sAdhu dravyane AzrayIne bhAvabhASAnA je cAra bhedo che temAMthI satyabhASA ke asatyAmRSAbhASA bole, te sivAyanI mRSA ane mizrabhASA sAdhu bole nahi. jethI saMyamano pAta thavAno saMbhava rahe nahi ane zArvacananA upayogapUrvaka bole to saMyamanI vRddhino saMbhava rahe, Ama chatAM koI sAdhu zAstramaryAdAnuM smaraNa karIne zAstramAM anujJAta be bhASAmAMthI yathA ucita satyAbhASA ke asatyAmRSAbhASA bolatA hoya chatAM kaSAyanA udraka nIce upayoga pravartato hoya to te bhASAthI paNa sAdhunA acAritrano pariNAma vRddhi pAme che ane cAritranA pariNAmathI pAta paNa thAya che, chatAM cAritranA rakSaNanA upAyarUpe sAdhue be ja bhASA bolavI joIe ane jo sAdhu pratiSiddha evI mRSAbhASA ke mizrabhASA bole to jinavacanamAM upekSA hovAthI avazya pAta pAme che tethI cAritrathI pAtanA rakSaNa arthe ja mRSAbhASA ane mizrabhASA bolavAno niSedha karyo che. Ama chatAM apavAdathI zAsanamAlinya AdithI rakSaNa arthe ke anya koI saMyamavRddhinA rakSaNa arthe mRSAbhASA ke mizrabhASA sAdhu bole ane cAritrano rAga te vacanaprayogakALamAM paNa skUlanA na pAme to te be bhASA paNa cAritranA rakSaNanuM kAraNa ke cAritranI vRddhinuM kAraNa paNa bane che. AnAthI e phalita thAya ke sAdhu cAritranA pariNAmane lakSya karIne bhASA bole ane zAstranA smaraNa anusAra satya ke asatyAmRSAbhASA bole to te bhASA dvArA bahulatAe saMyamanI vRddhi ja prApta thAya che tethI te bhASA cAritrane AzrayIne satya ja bane che ane dravyane AzrayIne te bhASA satya paNa hoya ke asatyAmRSA paNa hoya. vaLI bolatI vakhate jinavacanAnusAra zrutajJAnano upayoga hoya to te bhASA zrutane AzrayIne satya bane che ke asatyAmRSA bane che paraMtu mRSAbhASA banatI nathI. vaLI koI sAdhu apavAdathI mRSAbhASA ke mizrabhASA bolatA hoya ane cAritranI zuddhimAM upayukta hoya to dravyane AzrayIne emanI bhASA mRSA athavA mizra hoI zake, paraMtu cAritranA pariNAmane AzrayIne saMyamanI vRddhinuM ke saMyamanA rakSaNanuM kAraNa hovAthI te satyabhASA ja che ane dravyane AzrayIne mRSAbhASA hoya ke mizrabhASA hoya to paNa zratane AzrayIne mRSAbhASA ja che. IITakA
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 avataraNikA : anumatayorapi dvayorbhASayorvinayazikSAmAha - avataraNikArtha : anumata paNa be bhASAnI=sAdhune bolavA mATe anumata evI be bhASAnI, vinayazikSAne= zuddhaprayogarUpa zikSAne kahe che bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 / gAthA-87 paMcama stabaka bhAvArtha : dazavaikAlikasUtramAM vinayazikSAmAM rahelA vinayazabdano artha karatAM kahyuM che ke jenAthI karmano nAza thAya evo zuddha prayoga te vinaya kahevAya tethI ahIM vinayazikSAno artha e prApta thAya ke sAdhune anumata be bhASA che teno zuddha prayoga kaI rIte thaI zake, tenA viSayamAM zikSAne=dizAsUcanane, graMthakArazrI kahe je che gAthA: chAyA H kAlA saMkiyA jA jA vi ya savvopaghAiNI hoi / AmaMtaNI ya saMgAidUsiyA jA Na taM bhAse // 87 // kAlAdizaGkitA yA yA'pi ca sarvopaghAtinI bhavati / AmaMtraNI ca saGgAdidUSitA yA na tAM bhASeta // 87 / / anvayArtha: nA=je, jJAtAmaMLiyA=kAlAdizaMkita, ya=ane, nA vi=je paNa, sopavAphaLI=sarva upaghAtane karanArI, ya=ane, nA=je, saMzavRttivA=saMgAdidUSita, sAmaMtaLI=AmaMtraNIbhASA, do=thAya che, taM=tene sAdhu, La mAse=bole nahi. 87 gAthArthaH je kAlAdizaMkita ane je paNa sarva upaghAtane karanArI ane je saMgAdidUSita AmaMtraNIbhASA thAya che tene sAdhu bole nahi. II87II
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA rahasya prarasa bhAga - 2 / stajaDa-5 / gAthA - 87 TIDA : 123 kAlazaGkitA yA anirNItakAlasambandhaviSayA yathA gamiSyAmaH sthAsyAma ityAdyA anAgatakAle, idaM karomItyAdyA varttamAnakAle, bhavadbhiH sArddhamAgato'hamidaM cAbhyadhAmityAdyA ca (atItakAle ) tAM na bhASeta tathAbhAvanizcayAbhAvena vyabhicArato mRSAtvopapatteH vighnato vA'gamanAdau gRhasthamadhye lAghavAdiprasaGgAcca / yadi punarutsargato niSiddhamapi nakSatrAdiyogaM gRhasthAnAM puraH kathayet tadA nimittAdeSyatkAlajJAne'pi vidhyArAdhanArthamevaM vaded yat 'adya yathedaM nimittaM dRzyate tathA varSeNa bhavitavyam' 'amuko vA''gamiSyatI 'ti, paranizcitA'pi ca triSu kAleSu zaGkitaiva yathA devadatta idaM kariSyatItyAdyeti, tAmapi na vadet, kathaM punaH paranizcitAM vadediti cet ? ittham ayamevaM bhaNati AgamiSyAmIti na punarjJAyate AgamiSyatyeveti / kAlAdIti / AdinA dezAdiparigraho yathA atraiva yA (sthA) syAmaH ityAdi, zaGkitetyupalakSaNaM anavadhRtamapyarthaM na vadet avadhRtaM tu nimittAdinA kathayet, anavadhRte tu gandhAdau parasya tadanubhavaprazne 'na vibhAvayAmi' ityuttarayet / yA ca vyavahArataH satyApi satI kANapaNDakavyAdhitastenAdiSu kANAdibhASA aprItilajjAnAzasthirarogabuddhivirAdhanAdidoSajananena kulaputratvAdinA prasiddhe dAsAdibhASA ca paraprANasandehotpAdakatayopaghAtinI bhavati tAmapi na bhASeta / tathA striyamadhikRtya 'he Arthike prArjike!' ityAdyA tathA 'he bhaTTe ! svAminI ! 'tyAdyA, ' he hole ! gole !' ityAdyA vA yA saGgagarhA tatpradveSapravacanalAghavAdidoSajananI puruSamadhikRtyApi ca pulliMgAbhilApenoktarUpA yA AmantraNI tAmapi na bhASeta / kAraNe tUtpanne striyaM puruSaM vA nAmadheyenAmantrayet tadasmaraNe ca 'he kAzyapagotre ! he kAzyapagotra ! ' ityAdigotrAbhilApena vA''mantrayet / / 87 / / TIDArtha : zaGka Amantrayet / / dve khaniegIta DAlanA saMbaMdhanA viSayavANI alazaMDita che ne pramANe 'ame jaIzuM, ame rahIzuM' ityAdi anAgatakAlanA viSayamAM zaMkita che. 'huM A karuM chuM' ityAdi vartamAnakAlamAM zaMkita che ane 'tamArI sAthe huM Avelo' ane 'meM A kaheluM' ityAdi atItakAlanA viSayamAM zaMkitabhASA che tene-traNakALanA viSayavALI zaMkitabhASAne, sAdhu bole
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-87 nahi; kema ke te prakAranA bhAvonA nizcayano abhAva hovAthI je prakAre pote kahyuM che te prakAre pote karaze ke kareluM che ityAdi bhAvanA nizcayano abhAva hovAthI, vyabhicAra hovAne kAraNe mRSAtvanI upapatti che athavA vighnane kAraNe agamatAdimAM gRhasthanA madhyamAM lAghava Adino prasaMga che. vaLI jo utsargathI niSiddha paNa nakSatrAdi yogane gRhasthonI AgaLa kahe=apavAdathI lAbha dekhAya to kahe, tyAre nimittathI bhaviSyanA kALanuM jJAna hovA chatAM paNa vidhinI ArAdhanA mATe=zAstramaryAdAnI ArAdhanA mATe, A pramANe kahe. je Aje je pramANe nimitta dekhAya che te pramANe varasAda thavo joIe athavA te pramANe varSa pachI vivakSita kArya thavuM joIe athavA amuka Avaze=je pramANe nimitta dekhAya che te pramANe amuka vyakti Avaze (paraMtu Aje nakkI varasAda paDaze athavA eka varSa pachI nakkI A kArya thaze athavA nakkI A vyakti Avaze ema kahe nahi) ane paranizcita paNa traNe kALamAM zaMkita ja che je pramANe devadatta A karaze ityAdi tene paNa=paranizcita paNa traNe kALamAM zaMkitabhASAne sAdhu bole nahi. kevI rIte vaLI paranizcita bhASAne bole ? ethI kahe che - A pramANe bole. A=A pramANe, kahe che -- huM AvIza, paraMtu Avaze ja e pramANe nakkI nathI. kAlAdi=gAthAmAM rahela kAlAdimAM Adi zabdathI dezAdino parigraha che, je pramANe ahIM ja ame rahIzuM ityAdi bhASA dezazaMkita hovAthI sAdhu bole nahi. zaMkitA=kAlAdizaMkitAmAM rahela zaMkitA e upalakSaNa che. zenuM upalakSaNa che ? tene spaSTa kare che - anavakRta paNa arthane kahe nahi=anirNIta paNa arthane kahe nahi. vaLI avadhRta=nirNIta artha nimittAdithI kahe. vaLI anavadhRta gaMdhAdi hote chate paranA tenA anubhavanA praznamAM huM vibhAvana karato nathI=pratiniyata gaMdha huM anubhavato nathI e pramANe uttara Ape. ane je vyavahArathI satya paNa chatI kANa, paMDaka, vyAdhita sTenAdimAM=kANo, napuMsaka, rogiSTa ke corAdimAM kANAdi bhASA aprIti, lajjAnAza sthira rogabuddhi virAdhanAdi doSa jananane kAraNe= kANAne kANo kahevAthI aprIti, napuMsakane napuMsaka kahevAthI lajjAnAza, vyAdhitane rogI kahevAthI sthira rogabuddhi ane corane cora kahevAthI virAdhanAdi doSanA jananane kAraNe, ane kulaputratvAdithI prasiddhamAM dAsAdi bhASA paraprANanA saMdehanA utpAdakapaNAthI upaghAtinI thAya che tene paNa= kANAdi te sarvabhASAne paNa, bole nahi=sAdhu bole nahi. ane strIne AzrayIte he ArthikA ! he prAjikA=he mAtA ! he nAnI ! ityAdi, ane he bhaTTe ! he svAminI ! ityAdi, he hole ! he gole ! ityAdi je saMgagoM tatpradveSa, pravacanalAghava Adi
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-87 125 doSajananI ane puruSane AzrayIne paNa puliMganA abhidhAnathI uktarUpa ja je AmaMtraNIbhASA che tene paNa bole nahisAdhu bole nahi. vaLI kAraNa utpanna thaye chate strI athavA puruSane nAmathI AmaMtraNa kare ane tenA asmaraNamAM che kAzyapagotre ! e prakAre strIne ane te kAzyapagotra ! e prakAre puruSane gotranA abhizApathI AmaMtraNa kare. II87 bhAvArtha - sAdhune anumata je be bhASA che teno zuddha prayoga kaI rIte thaI zake, tenA viSayamAM dizAsUcana: sAdhune vacanagupti ane bhASAsamitinA rakSaNa arthe kevI bhASA na bolavI joIe te batAvatAM kahe che ke kAlathI zaMkita hoya, dezAdithI zaMkita hoya, sarva upaghAta karanArI hoya ane saMgAdithI dUSita hoya evI AmaMtraNIbhASA sAdhu bole nahi. jema anAgatakALane AzrayIne koI sAdhu kahe ke huM tyAM jaIza athavA huM tyAM rahIza e anAgatakAla saMbaMdhI zaMkitabhASA che; kema ke bhAvimAM pote jaI zakaze ke nahi athavA rahI zakaze ke nahi teno nirNaya nathI, AthI mRSApaNAnI prApti che ane koIka vighna Ave ane pote tyAM jaI zake nahi to gRhasthamAM lAghavAdino prasaMga thAya arthAt gRhasthane lAge ke sAdhu jevuM bole che evuM karanArA nathI tethI sAdhunA lAghavanI prApti thAya ane Adi padathI bhagavAnanA sAdhu asaMbaddha bolanArA che evuM bhAsavAthI bhagavAnanA zAsananI paNa avahelanA thAya, mATe bhaviSya saMbaMdhI huM A pramANe karIza ityAdi koI vacana sAdhu bole nahi, paraMtu sAdhuvacananI maryAdA anusAra vartamAnajoga kahe arthAt te vakhatamAM vartatA saMyoga anusAra ame karIzuM, mAtra potAne javAno pariNAma hoya topaNa kahe ke ame te prasaMge javAnI icchA rAkhIe chIe chatAM te vakhatanA saMyoga anusAra karazuM e pramANe bole to ja sAdhuthI mRSAvAdano parihAra ane lAghava Adino parihAra thAya. vaLI vartamAnakALamAM koIka kArya tarata karavAnuM hoya topaNa kaMIka vilaMbathI karavAnuM hoya tyAre huM karuM chuM ema sAdhu kahe nahi; kema ke koIka zArIrika sthiti evI thAya ane kArya na thaI zake to mRSAtva Adi doSonI prApti thAya paraMtu najIkamAM karavAnuM hoya topaNa spaSTatApUrvaka kahe ke A kArya karyA pachI huM te kArya karavAno abhilASa rAkhu athavA karavAnI icchA rAkhuM chuM jethI mRSAbhASAnI prApti thavAno saMbhava rahe nahi. vaLI atItakALane AzrayIne tamArI sAthe huM Avelo ane meM A kaheluM ityAdi kathana paNa spaSTa nirNAta na hoya to kahe nahi; kema ke sAMbhaLanArane spaSTa hoya ke sAdhue A kahyuM nathI to tene lAge ke sAdhuo mRSA bolanArA che tethI traNe kALaviSayaka koI zaMkitabhASA kyAreya bole nahi. vaLI utsargathI sAdhune nakSatrAdi yogane gRhastha AgaLa kahevAno niSedha che arthAt A nakSatramAM A prakAranuM kArya thaze e pramANe kahevAno niSedha che, chatAM koIka lAbha thavAno saMbhava hoya arthAt koIka yogya jIvane dharmanI prApti thavAnI saMbhAvanA hoya tyAre apavAdathI e prakAre sAdhu kathana kare tyAre paNa
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | tabaka-5 | gAthA-87 bhaviSyakALanuM jJAna hote chate zAstravidhinA ArAdhanA mATe A pramANe bole, hamaNAM je pramANe nimitta dekhAya che te pramANe varSa pachI amuka kArya thaze athavA dubhikSakAla hoya to nimittane AzrayIne kahe ke A nimitta uparathI jaNAya che ke varSA thaze athavA A nimitta dekhAya che tethI amuka vyakti Avaze jethI vidhinI ArAdhanA thAya, paraMtu te nimittAdinA ullekha vagara bhaviSyamAM Ama thaze tema thaze ityAdi kahe nahi. vaLI parane nizcita paNa traNe kALaviSayaka zaMkitabhASA sAdhu bole nahi. jema devadattane nizcita hoya ke huM A kArya karIza ane devadatte ja kaheluM hoya ke huM A karIza chatAM sAdhu ema kahe nahi ke devadatta A karaze; kema ke mRSA thavAno prasaMga Ave. tethI jyAM mRSA thavAnI saMbhAvanA hoya tyAM paNa vicAryA vagara e prakAre kahevAnI manovRtti cittamAM mRSAnI upekSA karAve tevA kAluSyane kare che tethI karmabaMdhanuM kAraNa bane che, tethI niravadyabhASAnA pariNAmanA rakSaNa arthe kvacit te prakAre kahevAno prasaMga hoya topaNa kahe ke devadatta kahe che ke huM A karIza paraMtu te karaze ke nahi te amane khabara nathI. A prakAre atyaMta upayukta sAdhu prAyaH koI saMyamavRddhinuM prayojana hoya nahi ke koIne dharmaprAptinA lAbhanuM prayojana hoya nahi to bole ja nahi ane bolavAthI kaMIka lAbha jaNAto hoya topaNa saMyamanI maryAdAnuM smaraNa karIne kyAMya mRSA thavAno saMbhava na rahe te prakAranI bhASAnI vidhinA ArAdhanane sAme rAkhIne sAdhu bole jethI vacanaguptinuM ane bhASAsamitinuM rakSaNa karIne saMyamanI zuddhinI prApti thAya. vaLI jema kAlAdithI zaMkitabhASA sAdhu bole nahi tema dezathI zaMkita ane kRtyathI zakita hoya evI bhASA paNa sAdhu bole nahi. je rIte ame ahIM ja rahIzuM ityAdi bole ane koIka tevA saMyoga utpanna thAya ane tyAM rahI zake nahi to mRSAbhASAno prasaMga prApta thAya, tethI potAne te kSetramAM amukakALa rahevAnI saMbhAvanA hoya topaNa spaSTa kahe ke amArA mAsakalpAdi cAle che tethI saMbhAvanA che ke A dezamAM A samaye ame ahIM hazuM paraMtu ame nakkI ahIM ja hazuM e prakAre kahe nahi. vaLI gAthAmAM zaMkita zabda che e upalakSaNa che, tethI anavavRta paNa artha sAdhu bole nahi arthAt spaSTa nirNaya na hoya evA koI arthane bole nahi. AthI ja zAstrIya padArthomAM paNa koIka sthAnamAM spaSTa nirNaya na hoya evA anirNAta arthamAM sAdhu bole nahi. vaLI koIka indriyothI padArtha grahaNa thayelo hoya ane te prakAre kahevA mATe nimittAdi upasthita hoya jethI koIka saMyamavRddhi AdinuM prayojana prApta thatuM hoya to sAdhu kahe paNa=indriyothI grahaNa karAyelA padArthanuM svarUpa paNa sAdhu kahe, paraMtu niSkAraNa avadhUta artha paNa kahe nahi. vaLI koI sAdhu gaMdhAdi kayA prakAranA che teno pote nirNaya na karI zake ane tenA anubhavaviSayaka koIka prazna kare to saMbhAvanA mAtrathI AnI gaMdha che ityAdi kahe nahi paraMtu potAne spaSTa nirNaya hoya emAM ja uttara Ape athavA kahe ke mArAthI koI gaMdhAdinuM spaSTa grahaNa nathI, jethI vicAryA vagara sahasA
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 127 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-87 paNa bolavAnI manovRtti na thAya e prakAre bhASAsamitino pariNAma ullasita rahe. vaLI vyavahArathI satyabhASA paNa bIjAne upaghAta karanArI hoya tevI bhASA sAdhu bole nahi. jema A kANo che tema kahevAthI tene aprIti thAya tethI tevI bhASA sAdhu bole nahi. vaLI koI napuMsaka hoya ane sAdhu jANatA hoya ane kahe ke A napuMsaka che tethI tene te prakAranI ceSTA karavAmAM je lajjA hatI teno nAza thAya che mATe tevI bhASA sAdhu bole nahi. vaLI koI rogI hoya ane kahe ke A rogI che te sAMbhaLIne tene sthira roganI buddhi thAya che arthAt mArAmAM avasthita roga che e prakAranI buddhi thAya che tethI tene pIDA utpanna thAya che mATe tevI bhASA sAdhu bole nahi. vaLI koI cora hoya ane sAdhu kahe ke A cora che to tene daMDAdinI prAptirUpa virAdhanA thavAnI saMbhAvanA rahe mATe tevI bhASA sAdhu bole nahi. vaLI koI kulaputrAdirUpe prasiddha hoya ane sAdhu jANatA hoya ke A pUrvamAM dAsAdi hatA topaNa A dAsa che ityAdi bhASA bole nahi; kema ke te sAMbhaLIne kulaputrAdirUpe prasiddhane ApaghAta Adino prasaMga prApta thAya. vaLI strIone AzrayIne pUrvanA saMsAranA saMbaMdhanuM smaraNa karIne he mAtA ! he nAnI ! ityAdi AmaMtraNIbhASA sAdhu bole nahi; kema ke ema bolavAthI saMsAranA saMbaMdhonuM smaraNa thavAthI saMgano pariNAma ullasita thAya che. vaLI sAdhunA saMsArakALamAM koI svAmI Adi hoya ane uddezIne kahe ke he svAminI ! ityAdi prakAre tene bolAvIne kahe to lokamAM pravacananI gaha thAya che. tethI tevI bhASA sAdhu bole nahi. vaLI he hole he gole ityAdi lokamAM bolAtI bhASAthI sAdhu bole nahi; kema ke tene pradveSa thavAno prasaMga Ave ane pravacananA lAghavAdi doSo thAya mATe sAdhue koI prayojana na hoya to strIo sAthe AlApa saMlApa ja karavo joIe nahi. koIka lAbhanA prayojanathI ke saMyamanA prayojana arthe yAcanAdi mATe strI sAthe kaMIka kahevAno prasaMga hoya topaNa saMga, gahaM, pradveSa vagere koI doSo na thAya tevI ucita bhASAthI ja AlApa karavo joIe. vaLI puruSane AzrayIne koIkane kahevAno prasaMga hoya tyAre paNa he pitA ! ityAdi saMganA saMbaMdhonuM smaraNa karIne bole nahi ke anyapaNa strIne AzrayIne batAvyA tevA puMliMganA abhilApa dvArA koI vacanaprayogathI AmaMtraNIbhASA bole nahi. saMyamavRddhinuM kAraNa upasthita thayuM hoya to strInA ke puruSanA nAmathI ja bolAve, nAmanuM smaraNa na thAya to gotranA abhilApathI bolAve paraMtu vAgguptinI maryAdAnuM ullaMghana thAya te prakAre ane bhASAsamitinI mlAni thAya te prakAre sAdhu kyAreya bole nahi. II87nA
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | sabaka-5 | gAthA-88 avataranis: anyacca - avatarazikSArtha :ane anya sAdhue zuM na bolavuM joIe te batAvavA arthe kahe che - gAthA : paMcidiyapANANaM thIpurisAniNNae vae jAI / iharA u vipariNAmo jaNavayavavahArasacce vi / / 8 / / chAyA: paJcendriyaprANinAM strIpuruSAnirNaye vadejjAtim / itarathA tu vipariNAmaH janapadavyavahArasatye'pi / / 88 / / manvayArtha: jaNavayavavahArasacce vi=14vyavahArasatya ho chate , paMcidiyapANANaM paMthendriyagilal paMthendriya gAya mAnisa, thIpurisAniNNae strI-puruSakA maniyamai, jAiM=tine, vaegole, iharAtirathI, u=qNI, vipariNAmo- virAma thAyalona sAdhuviSaya viparama thAya. // 88 / / gAthArtha: janapadavyavahArasatya hote chate paNa paMcendriyaprANonA paMcendriya gAya AdinA, strI, puruSanA anirNayamAM jAtine bole. ItarathI vaLI vipariNAma thAya lokone sAdhuviSayaka vipariNAma thAya. IIcell TIkA: naranArIgatavAgvidheruktatvAt paJcendriyaprANAnAM gavAdInAM strIpuruSAnirNaye iti bhAvapradhAnanirdezAt viprakRSTadezAvasthitatvena mithaH strItvapuruSatvAnizcaye sati, jAtiM vadet, mArgapraznAdau prayojane utpanne sati 'asmAd gorUpajAtAt kiyaddareNa idaM?' ityevamAdi (granthAgram-900 zloka) liGgA'viziSTamubhayasAdhAraNadharmaM pratipAdayet anyathA liGgavyatyayena mRSAvAdApatteH, vinA tu kAraNamavyApAra evocitaH sAdhUnAmiti dhyeyam / nanu yadyevaM liGgavyatyayena mRSAvAdastadA prastaramRttikAkarakAvasyAyAdInAM niyamato napuMsakatve kathamanyaliGgaprayogaH ? 'janapadavyavahArasatyAzrayaNAditi cet ?' sa kiM prakRte pANipihitaH ?
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-88 129 ityata Aha sati api janapadavyavahArasatye, itarathA tu-viziSyAnirNaye ekataraprayoge tu, vipariNAmaH syAt aho! ete na sudRSTadharmANaH iti viruddhaH pariNAmaH syAt gopAlAdInAmapi, ato vyatireke uktadoSAt anvaye ca pRSTAnAM sAmAcArIkathanena guNasambhavAt yathoktameva vidheyamityavadheyam / / 88 / / TIkArya : naranArIjAta ... avadheya" | naranArIgatavAvidhinuM uktapaNuM hovAthI paMcendriyaprANo' ema kahevAthI manuSyane choDIne tiryaMcapaMcendriyanuM grahaNa che, tethI gavAditA strI, puruSanA anirNayamAM jAtine kahevI joIe, ema atraya che. strI, puruSanA anirNayazabdamAM bhAvapradhAnanirdezapaNuM hovAthI viprakRSTa dezamAM avasthitapaNuM hovAne kAraNe paraspara strItva, puruSatvano anirNaya hote chate jAtine bolegavAdi jAtine bole. kaI rIte gavAdi jAtine bole ? ethI kahe che - mArgaprastAdinuM prayojana utpanna thaye chate "A gorUpa jAtathI keTaluM dUra A che" e Adi liMga aviziSTa ubhaya sAdhAraNa dharma pratipAdana kare; kema ke anyathA=jAtine na kahe ane go ityAdine kahe to, liMganA vyatyayane kAraNe strIne badale puruSarUpa baLadanI prApti hoya to liMgano vyatyaya thavAne kAraNe, mRSAvAdanI Apatti che. vaLI kAraNa vagara saMyamanA prayojananA vyApArarUpa kAraNa vagara, avyApAra ja sAdhuone ucita che koI vacanaprayoga na karavo sAdhune ucita che e pramANe jANavuM. jo A rIte-gAthAnA pUrvArdhamAM kahyuM e rIte, liMganA vyatyayathI mRSAvAda che to prastara, mRttikA, karaka, avasthAdinuM niyamathI napuMsakapaNuM hote chate kevI rIte acaliMgano prayoga thAya ? janapadavyavahArasatyanA AzrayaNathI thAya. e pramANe jo graMthakArazrI kahe to pUrvapakSI kahe che - te=jatapadavyavahArasatya zuM prakRtimAM pANipihita che hAthathI rokAyeluM che ? arthAt baLadamAM paNa janapada vyavahArasatyathI gAyano prayoga thAya che ethI kahe che=gAthAnA uttarArdhathI graMthakArazrI kahe che - janapadavyavahArasatya hovA chatAM paNa itarathA=vizeSyanA anirNayamAM, ekatarano prayoga karAye chate vaLI vipariNAma thAya. kevo vipariNAma thAya ? te kahe che - aho A sAdhuo sudaSTadharmavALA nathI e pramANe govALiyA Adine paNa viruddhapariNAma thAya, AthI vyatirekamAM ukta doSa hovAne kAraNeegojAtIya kahevAne badale gAya kahevAmAM vipariNAmarUpa doSa hovAne kAraNe ane atyamAM gojAtIya kahevAthI gAya-baLadamAM, gojAtIyato avaya hote chate puchAyelA sAdhuone sAmAcArInA kathanathI guNano saMbhava hovAthI yogya jIvone sAdhudharma pratye sadbhAvanI prAptirUpa guNano saMbhava hovAthI, yathokta ja vidheya che, e pramANe jANavuM. 88
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 / stabaka-5 / gAthA-88 bhAvArtha :sAdhue zuM na bolavuM joIe tenuM kathana: sAdhu saMyamanuM prayojana na hoya to vacanaprayoga kare nahi ane saMyamaprayojana AdithI mArganI pRcchA Adi viSayaka kyAreka koIne pUchavAno prasaMga hoya tyAre dUravartI paMcendriya gAya Adine joIne strI, puruSano nirNaya na hoya tyAre pRcchA kare ke A gojAtIya prANI jAya che tenAthI vivakSita sthAna keTaluM dUra che ? A prakAre pRcchA karavAthI baLadamAM gAyano prayoga karavArUpa vyatyaya thavAno prasaMga Ave nahi, anyathA liMgano vyatyaya thavAthI mRSAvAdanI prApti thAya. AnAthI e phalita thAya ke sAdhue bhASA bolatAM pUrve daDha avadhAnavALA thavuM joIe, jethI lezapaNa niSkAraNa bolavAno pariNAma mAtra paNa thAya nahi ane bolavA dvArA ja vastuno nirNaya karIne ucita pravRtti thAya tema hoya topaNa anAbhogathI paNa baLadamAM gAyano prayoga na thAya te prakAranA upayogapUrvaka bole, tethI je sthAnamAM spaSTa nirNaya na hoya, saMdigdha hoya te sthAnamAM sAdhu kyAreya bole nahi. e prakAre saMvarano pariNAma prastuta sUtranA vacananA bhAvanathI thAya che. ahIM prazna thAya ke liMganA vyatyayathI A rIte gAyanA mRSAvAdanI prApti thAya to A prastara che=patthara che, A mRttikA che te prayogamAM A patthara che e puliMgano prayoga che, A mRttikA che e strIliMgano prayoga che, A karaka che e puliMgano prayoga che, A avasyAya che e strIliMgano prayoga che; vastutaH ekeMdriyamAM sarvatra napuMsakaliMga che tethI tyAM spaSTa rIte liMgano vyatyaya che, chatAM bhASArUpa vyavahAranA satyanA AzrayaNathI tyAM doSa nathI ema kahevAmAM Ave to janapadavyavahArasatyathI lokamAM paNa gAya-baLada mATe gAyano prayoga thAya che tethI te prakAre prayogamAM zuM doSa che ? A prakAranI zaMkAnA nivAraNa mATe gAthAnA uttarArdhathI kahe che. gAya-baLadamAM janapadavyavahArasatya hovA chatAM paNa vizeSyano anirNaya hoya tyAre baLadanA sthAne gAya kahevAmAM Ave to lokone vipariNAma thAya. zuM vipariNAma thAya ? ethI kahe che - A sAdhuo padArthane vAstavika jonArA nathI e prakArano viruddha pariNAma thAya mATe sAdhuoe te sthAnamAM jAtino prayoga karavo joIe. vaLI sAdhu gojAtIya ityAdi prayoga kare ethI te gokagAya ane baLadamAM anvaya che. tethI koI pUche ke A prakAranA prayoga kema karo cho ? to sAdhu kahe ke amArI A sAmAcArI che jethI ajANatAM paNa mRSAprayoga na thAya. tethI puruSajAtimAM strI jAtino prayoga karavAne kAraNe mRSAvAda thavAnA prayoganuM vAraNa thAya che te sAMbhaLIne yogya jIvane sAdhunA AcAra pratye bahumAnabhAva thAya ane yogabIjanI prApti thAya mATe sAdhue tevo ja prayoga karavo joIe jethI mRSAvano saMbhava na thAya.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-88, 89 131 vaLI pRthvIkAya AdimAM napuMsakaliMga hovA chatAM paNa janapadavyavahAranA AzrayaNathI vyAkaraNanI maryAdA anusAra puliMga, strIliMga AdinA prayogamAM koI doSanI prApti nathI jethI ziSyalokane paNa te prayogamAM mRSAvAdanI pratIti thatI nathI, jyAre baLadamAM gAyano prayoga ka2vAthI mRSAvAdanI pratIti thaI zake che. II88 // avataraNikA :jignya - avataraNikArtha : ane vaLI=anya zuM sAdhu bole athavA na bole ? teno samuccaya karavA arthe 'bdhi'thI kahe che-- gAthA : chAyA : thUlAisu puNa bhAse parivUDhAINi ceva vayaNANi / dohAisu ya tayaTThayasiddhANi visesaNANi vae / / 89 / / sthUlAdiSu punarbhASeta parivRddhAdInyeva vacanAni / dohyAdiSu ca tadarthakasiddhAni vizeSaNAni vadet / / 89 / / anvayArtha: puLa=vaLI, bhUtAtu=sthUlAdimAM=manuSya, pazu, pakSI sthUlAdi hoya temAM, parivUDhALi=parivRddhAdi, ceva=ja, vayani=vacano, mAse=bole, T=ane, vo su=dohyAdimAM=dohavA yogya gAyo AdimAM, tavaklRsiddhALi=tadarthasiddha, visesanALi=vizeSa vacano, va=bole. // 89 / / gAthArtha H vaLI sthUlAdimAM=manuSya, pazu, pakSI sthUlAdi hoya temAM, parivRddhAdi ja vacano bole ane dohyAdimAM=dohavA yogya gAyo AdimAM, tadarthasiddha vizeSa vacano bole. III TIkA H sthUlAdiSu manuSyapazupakSisarIsRpAdiSu, parivRddhAdInyeva vacanAni bhASeta kAraNe utpanne'pi parivRddhaM, palopacitaM, saJjAtaM, prINitaM, mahAkAyaM vA pariharedi 'tyAdau sthUlAdIn parivRddhAdizabdena brUyAt, na tu 'sthUloDaya, pramevuroDayuM, vadhyoDayuM, pAcoDavaM' kRti vavet, pA:=pAprAyonyaH, kAlaprApta ityanye, aprItivyApattyAdidoSaprasaGgAt, lokaviruddhatvAcca /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | tabaka-5 | gAthA-89 __ tathA dohyAdiSvapi artheSu sAdhyakriyAbhidhAyIni vacanAni na vadeta, yathA-dohyA gAvaH, damyA gorathakAH, vAhyA rathayogyA veti, AptavacanAttadAnIM godohAdikartavyatvanizcaye zrotRpravRttyAdinA adhikaraNalAghavAdidoSaprasaGgAt / digupalakSaNAdau prayojane punaH, tadarthakAni-dohyAdyarthakAni, siddhAni=sAdhyavilakSaNAni, vizeSaNAni vadet, yathA 'rasadA dhenuH, yuvA gauH, hasvo mahallakaH saMvahano ve'ti, naivamuktadoSa iti bhAvaH T81aaaa TIkArca - sthAviSa ..... mAva: | zUlAdimAM sthUlAdi evA manuSya, pazu, pakSI, sApAdimAM parivRddha ja vacano bole kAraNa utpanna thaye chate paNa parivRddha, palopacita, saMjAta, prINita athavA mahAkAya e prakAranAM vacano bole. parihare ItyAdimAM sthUlAdine parivRddhAdi zabdathI bole paraMtu A skUla che, A pramehura che, A vadhya che, A pAkya che e pramANe bole nahi. pAkya eTale pAkaprAyogya, kAlaprApta e pramANe bIjA kahe che. kema pUla ityAdi na bole ? temAM hetu kahe che - aprIti-vyApati Adi doSano prasaMga che. ane lokaviruddhapaNuM che. vaLI dohyAdi paNa arthomAM sAdhya kriyAne kahenArAM vacano sAdhu bole nahi je pramANe gAya , dohavI joIe. gorathakA=baLadiyA, damana karavA yogya che athavA vAhyA=vahana karavA yogya evA, azvo ratha yogya che, e vacano bolavAM joIe nahi; kema ke AptavacanathI tyAre go-dohAdi kartavyatAnA nizcayamAM zrotR pravRtti Adi dvArA adhikaraNa ane lAghavAdi doSano prasaMga che. vaLI diupalakSaNa AdinA prayojanamAM te arthavALA=dodhAdi arthavALA siddha evA vizeSone-sAdhyathI vilakSaNa evA vizeSone, kahe je pramANe rasane denArI gAya che, yuvA gAya che, hRsva mahallaka athavA saMvahana che=dohavA yogya gAya hoya tene rasadA gAya kahe, damana karavA yogya gorathaka hoya tyAM yuvA gAya kahe ane vAhya hoya tyAM mahalaka kahe ane rathayogya hoya tyAM saMvahana kahe e prakAre kahevAmAM ukta doSa nathI e prakAre bhAva che. pa89 bhAvArtha :sAdhue zuM bolavuM ane zuM na bolavuM tenuM kathana - sAdhue AraMbha samAraMbhanuM kAraNa bane tevI bhASA bolavI joIe nahi, tethI saMyamanuM koI prayojana na hoya to sthUlAdi manuSya, pazu, pakSI, sApa, AdinA viSayamAM jovA chatAM koI prakArano vacanaprayoga kare nahi. koI vakhate koI anya sAdhune dizAno bodha karAvavo hoya tyAre dUrathI manuSya pazu Adine joIne
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | tabaka-5 | gAthA-89, 90 133 parivRddha vacano bole arthAt A sthUla che tema na kahe paraMtu skUlazarIravALA manuSyAdine joIne parivRddha vacana kahe, vaLI pazune joIne A pramehura che ema na kahe paraMtu palopacita che ema kahe, vaLI pakSIne joIne A vadhya che ema na kahe. paraMtu saMjAta che ke prINita che ema kahe, vaLI A pAkya che ema na kahe paraMtu mahAkAyavALo che ema kahe. A prakAre kahevAthI sAMbhaLanArane aprIti na thAya ane manuSyane tene skUla kahevAmAM Ave to aprIti thAya paraMtu parivRddha che ema kahevAthI aprIti thavAno prasaMga Ave nahi, vaLI amedura ke vadhya ityAdi kahevAthI tene mAravA Adino prasaMga Ave; kema ke sAdhunAM vacana sAMbhaLIne koIne e prakAranI upasthiti thAya tethI tenI hiMsA Adino prasaMge upasthita thAya mATe sAdhu tevuM vacana bole vaLI tevA vacanaprayogo ziSyalokamAM lokaviruddha che, tethI sAdhune tevA vacano bolatA joIne ziSyalokane dharma pratye aprIti thavAno prasaMga Ave. vaLI vihAra AdimAM dizAno bodha karAvavAnA prayojanathI sAdhyakriyAne kahenArAM evAM vacanothI gAya Adino ullekha kare nahi; kema ke te vacana sAMbhaLIne Apta vacana che tema vicArIne gAya dohavA Adi kartavyano nizcaya thAya tethI koI zrotA te vacano sAMbhaLIne te prakAre pravRtti kare to AraMbha samAraMbharUpa adhikaraNanI prApti thAya ane vacana anusAra te gAya vagere dohavA yogya na hoya to sAMbhaLanArane thAya ke sAdhuo A prakAre mRSA bole che tethI dharmanA lAghavano prasaMga Ave, mATe sAdhune koIka kAraNe te vacanothI bodha karAvavAnI AvazyakatA jaNAya tyAre sAdhyakriyAne nahi sUcavanArA evA vilakSaNa zabdothI pazu Adino bodha karAvavo joIe. jema dohavA yogya gAya hoya to rasadAdhenu e prakAre prayoga karavo joIe ane damana karavA yogya gorathako=baLadiyA hoya to yuvA go e prakAre kahevA joIe ane gorathako hoya to hRsva kahevo joIe ane vahana karavA yogya koI pazu hoya to mahallaka kahevuM joIe ane ratha yogya hoya to saMvahana kahevuM joIe. A rIte kahevAthI te vacana sAMbhaLIne zrotAnI AraMbha samAraMbha thavAnI pravRttino saMbhava raheto nathI. II II avataraNikA : kiJca - avataraNikArya : vaLI anya prakAre sAdhue kevAM vacana bolavAM joIe nahi? ane kevAM vacana bolavAM joIe ? teno " vizvathI samuccaya kare che - gAthA : pAsAyakhaMbhatoraNagihAijoggA ya No vae rukkhe / kAraNajAe a vae, te jAippabhiiguNajutte / / 10 / /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | sabaka-5 | gAthA-90 chAyA : prAsAdastambhatoraNagRhAdiyogyAMzca no vaded vRkSAn / kAraNajAte ca vadettAn jAtiprabhRtiguNayuktAn / / 10 / / anvayArtha : =ane, pAsA uMmatoradArUno prAsAda, khaMbha, toraNa ane gRhAdi yogya, =vRkSone, a =kahe nahi. =ane, IRVInAkAraNa utpanna thaye chata=saMyamanA prayojana arthe kahevAnuM prayojana utpanna thaye chate, gAmaDAnu jAti vagere guNathI yukta evA te teone vRkSone, vaha kahe. III gAthArtha : ane prAsAda, staMbha, toraNa ane gRhAdi yogya vRkSone kahe nahi ane kAraNe utpanna thaye chata=saMyamanA prayojana arthe kahevAnuM prayojana utpanna thaye chate, jAti vagere guNathI yukta evA teone vRkSone, kahe. I9oll TIkA : prAsAdaH=ekastambhaH, stambhastu stambha eva, toraNAni-nagaratoraNAdIni, gRhANi kuTIrakAdIni, AdipadAt parighA'rgalAnAvudakadroNIpIThakacaGgaberAlAGgalamayikayantrayaSTinAbhigaNDikAsanazayanayAnadvArapAtrAdiparigrahaH tadyogyAn vRkSAnna vadet, etAdRzaM vadato hi sAdhoH tadvanasvAmivyantarAt kopAdiH syAt, salakSaNo vA vRkSa iti kazcidabhigRhNIyAt aniyamitabhASiNo lAghavaM vA syAditi / vizramaNatadAsanamArgakathanAdau kAraNajAte ca sati tAn jAtiprabhRtiguNayuktAn vadet / tathAhi - uttamajAtaya ete vRkSA azokAdayaH, dIrghA vA nAlikerIprabhRtayo, vRttA nandivRkSAdayo mahAlayA vaTAdayaH, prajAtazAkhAH, prazAkhAvanto darzanIyA veti / / 10 / / TIkArya :- . prAsAda .... veti . prAsAda=ekataMbha, vaLI staMbha thAMbhalo, ja che, toraNa=nagaranAM toraNAdi, gRho-kuTIrakAdi, ane Adi padathI parighA nagaranAM dvArone baMdha karavA arthe lAkaDAnI banAvelI parighA, argalA=gharamAM dvArane baMdha karavA mATe lAkaDAnuM sAdhata, vAva, udayadroNI=raTa, pIThama=lAkaDAnI banAvelI pIThaka, caMgaberA kASThamaya banAvela pAtrI, lAMgala haLa, mayikaHkhetInuM koIka sAdhana, yatrayaSTi yaMtranI koI lAkaDI, nAbhinaMDikA baLadagADInA madhyamAM vaparAtu lAkaDAnuM sAdhana, zayana, yAna, dvAra, pAtrAdinuM grahaNa karavuM tene yogya A vRkSo che ema sAdhu bole nahi. kema sAdhu tevuM bole nahi ? tethI kahe che -
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 135 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-90 A rIte bolatA sAdhu upara te vananA svAmI evA vyaMtarathI kopAdi thAya athavA salakSaNavALuM A vRkSa che ema vicArIne koI te lAkaDuM grahaNa kare athavA aniyamitabhASI evA sAdhu hote chate asaMbaddha vacana bolanArA sAdhu hote chate, lAghava thAya. vizramaNa =vizrAtinuM sthAna ke tenA Asanna evA mArga kathAnAdinuM kAraNa, utpanna thaye chate te vRkSanA jAti vagere guNa yukta kahe. kaI rIte kahe ? te tathadathI kahe che - uttamajAtivALAM A azokAdi vRkSo che athavA dIrgha evAM lAlikera vagere vRkSo che naMdivRkSAdi mahAlayavALAM vaTAdivRkSo che, prajAtazAkhAvALAM che=navI utpanna thayelI zAkhAvALAM che, prazAkhAvALAM che e rUpe batAvavAM joIe. li90|| bhAvArtha :sAdhue zuM bolavuM ane zuM na bolavuM tenuM kathana : vaLI sAdhu vihAra AdimAM jatA hoya ane anya koI sAdhune vizrAmanuM sthAna pUchavuM hoya athavA to AgaLamAM je viziSTa vRkSAdi che tyAMthI vivakSita sthAne javAno mArga che e prakAre koI sAdhune kahevAnuM prayojana hoya tyAre AgaLamAM prAsAdane yogya, staMbhane yogya, toraNane yogya, gRhAdine yogya vRkSo pote joyAM hoya ane te prakAranuM vRkSAdinuM jJAna hoya to te vRkSanI prAyaH te rUpe ja upasthiti thAya che tethI koI sAdhu vicAryA vagara te prakAre vacanaprayoga kare to A prakAranAM vacanone sAMbhaLIne "A vRkSone koI chedana karaze" tema vicArIne te vananA svAmI vyaMtara kopAyamAna thAya jethI sAdhune upadrava thavAno prasaMga Ave. vaLI sAdhuthI bolAtAM te vacanone sahasA anya koI sAMbhaLe ane vicAre ke A lakSaNavALuM vRkSa che tethI tenuM chedana karIne te vRkSane grahaNa kare to sAdhune AraMbha-samAraMbhanI prApti thAya. kadAca tevo prasaMga na bane topaNa tevI saMbhAvanA hovAthI vicAryA vagara koI sAdhu bole to sAdhuno vacanaviSayaka te prakArano asaMvara hovAthI saMbhavita te te AraMbha samAraMbhanA upekSAjanya karmabaMdhanI prApti thAya che. vaLI sAdhunuM vacana te vRkSaviSayaka aniyamita hoya arthAt je pramANe sAdhu kahe che te prakAre te vRkSa na hoya to te sAMbhaLIne ziSyalokane thAya ke sAdhu mRSAvAda bole che tethI dharmanuM lAghava thAya, mATe saMbhavita doSono vicAra karIne saMvRtavacanaprayogavALA sAdhue AraMbha samAraMbhanA kAraNabhUta vacanaprayogo karavA joIe nahi paraMtu anya sAdhune bodha karAvavA arthe kahevuM joIe ke uttamajAtivALAM azokAdi vRkSo che athavA dIrdhAdi vRkSo che athavA nAriyeLa vagerenAM vRkSo che. tyAM vizrAmaNa karAya tevuM che athavA tene Asanna sthAnathI amuka nagarano mArga che ityAdi kahevuM joIe. vaLI anya paNa naMdIvRkSAdi hoya, mahAlaya vaTAdi hoya ke prajAta zAkhAvALAM vRkSo hoya ke prazAkhAvALAM vRkSo hoya te batAvavAM joIe, paraMtu AraMbha-samAraMbhanuM kAraNa bane evI bhASAthI bolavuM na joIe. llcoll
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 bhASArahasya prakaraNa bhAga- 2 | stabaka-5 | gAthA-91 avatarazis:kiJca - avatarAirtha :zuM na bolaj ods ? tano samuzyaya 'kiJca'thI 42 - gAthA : Na phalesu osahIsu ya, pakkAivao vae vayaNakusalo / asamatthapparUDhAi, paoaNe puNa vae vayaNaM / / 11 / / chAyA: na phaleSvauSadhISu ca pakvAdivaco vadedvacanakuzalaH / asamarthaprarUDhAdi prayojane punarvadedvacanam / / 11 / / manvayArtha : vayaNakusalo=qyanazala sevA sAdhu, phalesu-ijomAM, ya=thavA, osahIsu=opAyamomai, pakkAivao= 4salt vaya, vae Namola na. puNa=4jI, paoaNe prayoga hota chata, asamatthapparUDhAimasamartha 53ault, vayaNaM-kyana, vaegota. // 1 // gAthArtha : vacanakuzala evA sAdhu phaLomAM athavA auSadhiomAM pakvAdi vacana bole nahi vaLI prayojana hote chate asamartha prarUTAdi vacana bole. ll915 TIs: phaleSu auSadhISu vA vacanakuzalaH=vAgvidhinipuNa, pakvAdivaco na vadet / tathAhi - pakvAni= pAkaprAptAni, etAni phalAni tathA pAkakhAdyAni=baddhAsthInIti gartAprakSepakodravapalAlAdinA vipAcya bhakSaNayogyAnIti yAvat, tathA velocitAni-pAkAtizayato vA grahaNakAlocitAni, ataH paraM kAlaM na viSahanta iti yAvat / tathA TAlAni abaddhAsthIni, komalAnIti yAvat, tathA dvaidhikAni-pezIsampAdanena dvaidhIbhAvakaraNayogyAnIti / tathA pakvA etAH zAlyAdyA auSadhyaH tathA nIlAH chavimatyo vA lavanayogyA vA bharjanayogyA vA pRthukakhAdyA vA iti, etAdRzAnanumatabhASAbhASaNe phalAdinizritadevatAkopaH 'ita UrdhvametannAza eva prakArAntareNaitadbhogo na zobhana' ityavadhArya gRhipravRttau adhikaraNAdidoSopapAtazceti /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 137 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-91 prayojane punaH mArgadezanAdau asamarthaprarUDhAdivacanaM vadet / tathAhi-asamarthA ete AmrA phalAnyatibhAreNa na zaknuvanti dhArayitumityarthaH, phalapakvArthapradarzanametadaprAdhAnyeneti draSTavyam, tathA 'bahunivartitaphalA ete' anena pAkakhAdyatvArtha uktaH, tathA 'bahusambhUtaphalA ete' anena velocitArthaH pradarzitaH, tathA 'bhUtarUpA ete' anena TAlArtha uktaH, na caivamito'pi prAguktatArthapratItipUrvakapravRttI adhikaraNAdidoSaprasaGga iti vAcyam sAkSAdadhikaraNadoSapravRttijanakavacanasyaiva niSiddhatvAt, prakRte tu zuddhAzayena kAraNato bhASaNe kathaJcitparakIyakupravRttyA doSAbhAvAt anyathAtiprasaGgAditi viI auSadhInirdeze'pyevaM vadet yathA-prarUDhA ete, bahusaMbhUtA vA, niSpannaprAyA ityarthaH, sthirA vA niSpannA ityarthaH, utsRtA vA upaghAtebhyo nirgatA ityarthaH, garbhitA vA anirgatazIrSakA ityarthaH, prasUtA vA nirgatazIrSakA ityarthaH, sasArA vA saJjAtatandulAdisArA ityarthaH, ityevamAdividhiH, pakvAdyarthayojanAtadAkSepaparihArAstu prAgvat / / 11 / / TIkArca - patnay ... prAva ! vacanakuzala sAdhusAdhunA vacananI vidhimAM kuzala evA sAdhu, phaLomAM athavA auSadhiomAM pakvAdi vacana bole nahi, te A pramANe - pakva=pAka prApta, A phaLo che ane pAkakhAdya baddha asthivALAM che ethI gartAmAM prakSepa kodrava palAla Adi dvArA vipAcya bhakSaNa yogya chegartAmAM prakSepa karIne kodravadhAvyuM ke ghAsa Adi dvArA pakAvIne bhakSaNa yogya che ane velA ucita-pAkanA atizayavALA athavA grahaNakAla ucita che, have pachI kALane sahana nahi kare arthAt atyAre toDavAmAM nahi Ave to alpakALamAM saDI jaze evAM vacano sAdhu bole nahi, vaLI abaddha asthivALAM komaLa che e pramANe sAdhu bole nahi. ane vaidhika A phaLo che pezIsaMpAdana hovAthI be bhAga karavA yogya che e pramANe sAdhu bole nahi ane pakva A zAli Adi auSadhio che ane nIla che=apakva kAcI che. chavivALI che phaLIothI mukta thayelI che, lavana yogya che=kApavA yogya che, bhujavA yogya che athavA pRthapha khAya che. AvA prakAranI anAmatabhASA bolavAmAM=sAdhune bolavA mATe ananumata evI bhASA bolavAmAM, phaLAdi nizrita devatAno kopa thAya ane AnA pachI Ano nAza ja che. prakArAttarathI Ano bhoga zobhana nathI e pramANe avadhAraNa karIne gRhasthatI pravRtti thaye chate adhikaraNa Adi doSano upapAta che ethI sAdhu evI bhASA bole nahi ema avaya che. vaLI mArga batAvavA AdinA prayojanamAM=anya sAdhune te phaLa auSadhi AdinA cihnane avalaMbIne mArga batAvavA AdinA prayojanamAM asamartha prarUDhAdi vacana bole te A pramANe - A AmraphaLo atibhArane kAraNe asamartha che tethI teone dhAraNa karavA mATe vRkSa samartha thatAM nathI.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-91 asamartha kahevAthI phaLa pakvArthanuM A pradarzana aprAdhAnyathI e pramANe jANavuM tathA bahu nirvatita phaLavALAM A che, AnA dvArA pAkakhAdhatva artha kahevAyo ane bahu saMbhUta phaLavALAM A che, AnA dvArA velA ucita artha batAvAyo arthAt A phaLone toDavAnI ucita veLA che e artha batAvAyo, ane bhUta rUpa A che enA dvArA TAlArtha kahevAyo arthAt abaddha asthivALAM komaLa A phaLo che e artha kahevAyo, ane A rIte paNa pUrvamAM kahelA arthatI pratItipUrvaka pravRtti thaye chate adhikaraNa Adi doSano prasaMga thaze ema na kahevuM; kema ke sAkSAt adhikaraNa doSanI pravRttijanaka vacananuM ja tiSiddhapaNuM che. vaLI prakRtamAM zuddha AzayathI=sAdhunA saMyamamAM sahAyaka thavAnA zuddha AzayathI kAraNathI bolAye chate koIka rIte parakIya kupravRtti thavAthIete vacana sAMbhaLIne tAtparyano nirNaya karIne parakIyatI phaLa toDavA Adi rUpa kupravRtti thavAthI, doSano abhAva che=sAdhune doSano abhAva che. anyathA tevuM na mAnavAmAM Ave to arthAt avyanI pravRtti thavAthI sAdhune te AraMbhanA doSanI prApti che tema svIkAravAmAM Ave to atiprasaMga che zubhAzayapUrvaka sAdhunI nadI UtaravAnI kriyAmAM paNa hiMsAnA doSano atiprasaMga che. e pramANe dizAsUcana che. auSadha AdinA nirdezamAM paNa A pramANe=AgaLa batAve che e pramANe, kahevuM joIe. je "yathA'thI batAve che - A auSadhio prarUDha che athavA bahusaMbhUta che niSpannaprAya che, e prakArano artha che. athavA sthira che=niSpanna che, e prakArano artha che. athavA utsuka che=upaghAtathI nirgata che, e prakArano artha che. athavA garbhita che-anirgata zIrSakavALI che uparanAM chotarAMdi judAM pADelAM nathI, e prakArano artha che. ane pravRta che nirgata zIrSakavALI che=uparanAM photarA vagere kADhelAM avasthAvALI che, e prakArano artha che. athavA sasArA che=saMjAtatandulAdi sAravALI che, e prakArano artha che. A vagere vidhi che kAraNa hote chate bolavAnI vidhi che. vaLI, pakvAdi arthatI yojanA, teno AkSepa ane parivAra pUrvanI jema jANavuM arthAt phaLomAM je pramANe batAvyuM te pramANe auSadhimAM jANavuM. I91 bhAvArtha :sAdhue zuM bolavuM ane zuM na bolavuM tenuM kathana : sAdhu vihAra AdinA prasaMgamAM koI anya sAdhune niyata sthAnamAM javA mATe ke anya koI prayojanathI dizAno bodha karAvavA arthe kahe ke amuka sthAne AgaLamAM tamane pakva phaLo dekhAze te sthAnamAM vizrAntine anukULa sthAna che athavA te phaLo dekhAya tene anurUpa amuka dizAmAM javAthI amuka nagara Avaze. sAdhunuM te vacana sAMbhaLIne koI anya gRhastha AraMbha samAraMbha kare athavA te phaLAdine nizcita rahelA koI vyaMtaradeva kupita thAya te doSonA parihAra arthe sAdhue pakvAdi vacanone badale kevAM vacano kahevAM joIe ? te kramasara batAve che - pakvane badale asamartha prayoga karavo joIe.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-91 139 tethI e prApta thAya ke A phaLonA bhArane dhAraNa karavA mATe A vRkSa asamartha che te vacanathI anya sAdhune tevo ja bodha thAya che ke te sthAnamAM pakva phaLo che paraMtu asamartha bolavAthI anya koI zrotAne AgaLamAM pAkelA phaLavALAM vRkSo che tevo bodha thato nathI mATe AraMbha samAraMbhano parihAra thAya che. vaLI pAkakhAdyane badale bahunivartitaphaLavALAM che tema kahevuM joIe, vaLI koIka sthAne veLA ucita phaLavALAM hoya to bahusaMdhRtaphaLavALAM che evo prayoga karavo joIe jethI AraMbhanI pravRtti thAya nahi. vaLI koI ThekANe abaddha asthivALAM phaLo che ema kahevAthI tevAM phaLanA arthI jIvonI pravRtti thavAno prasaMga Ave, tethI tenA sthAne bhUtarUpa phaLo che tema kahevuM joIe arthAt hajI prAraMbhika utpanna thayelAM evAM bhUtarUpa A phaLo che ema kahevuM joIe, jethI anya sAdhune yathArtha bodha thAya ane lokonI tevI pravRtti thAya nahi. ahIM koIne zaMkA thAya ke koI prAjJane tevA gUDha arthavALA zabdothI paNa yathArtha bodha thAya to jema anya sAdhune te sthAnaviSayaka yathArtha bodha thAya che tema anya gRhasthane paNa te phaLaviSayaka yathArtha bodha thavAthI sAdhunA vacanane avalaMbIne tenA grahaNa Adi mATe pravRtti kare to sAdhunuM vacana AraMbhanI pravRttinuM kAraNa banavAthI adhikaraNAdi doSanI prApti thAya. tenuM nirAkaraNa karatAM graMthakArazrI kahe che - ema na kahevuM, kema ke zAstramAM sAkSAt adhikaraNa doSanA pravRttinA janaka evAM vacano ja sAdhue bolavAM joIe nahi ema kahela che, tethI zAstravacananuM smaraNa karIne je sAdhu tenA parivAra arthe gUDhArthavALA zabdaprayogo kare che jethI sAmAnya zrotAne te vacano sAMbhaLIne AraMbhamAM prayatna karavAno saMbhava rahe nahi ane prakRti sthAnamAM sAdhu anya sAdhunA saMyamamAM upakhaMbhaka thavAnA zubhAzayathI te prakAranAM vacano bole che ane te vacanathI koIka rIte gRhasthane yathArtha bodha thAya ane tenA kAraNe AraMbha samAraMbhanI pravRtti thAya to sAdhune doSanI prApti nathI; kema ke sAdhunA adhyavasAyane anurUpa ja karmabaMdha thAya che tethI AraMbha-samAraMbhanA parivAra arthe yatanAparAyaNa sAdhu zAstramaryAdA anusAra bole tenAthI anya jIvonI je kupravRtti thAya che te azakyaparihArarUpa hovAthI te AraMbhajanya doSa sAdhune prApta thato nathI ane jo tema na mAnavAmAM Ave to atiprasaMgadoSa prApta thAya. arthAt koI susAdhu yatanApUrvaka nadI UtaratA hoya ke vihArAdi karatA hoya ane temanA yogane pAmIne azakyaparihArarUpa je hiMsA thAya che tyAM paNa hiMsAdoSakRta karmabaMdhanI prAptino prasaMga prApta thAya. vastutaH saMyamanA pariNAmavALA sAdhu AraMbha-samAraMbhanA parivAra arthe yatanApUrvaka ucita pravRtti kare tyAre te mahAtmAno adhyavasAya vizuddha hovAthI koI sUkSma jIva temanA yogane pAmIne mare tenAthI tanumAtra paNa karmabaMdha te mahAtmAne thato nathI, tema jinavacanAnusAra upayukta thaIne je sAdhu anya sAdhunA saMyamanA upakAranA prayojanathI gUDhArthavALA zabdo dvArA teone bodha karAve chatAM koI AraMbhanI pravRtti anya jIva kare tyAre te prakAranA AraMbhanA parivAra arthe ja upayukta thaIne bolanArA sAdhuno vizuddha pariNAma hovAthI bAhyathI thatI te hiMsAthI alpamAtra paNa karmabaMdha te sAdhune thato nathI.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-91, 92 vaLI vihArasthaLamAM koIka ThekANe auSadhionAM vRkSo hoya ane tevAM vRkSonuM anya sAdhune kathana karavAno prasaMga hoya tyAre sAdhue auSadhimAM pAdinA sAthe kevA prakAranA zabdo vAparavA joIe tethI te gUDhArthavALA zabdothI gRhasthane AraMbhano prasaMga na Ave te gUDhArthavALA zabdo batAve che - jema koIka vanaspatinAM vRkSo hoya jemAM phaLo na hoya tevI vanaspati auSadhio kahevAya che ane tevI vanaspati pakva hoya to tene pakva che ema kahevAthI tene sAMbhaLIne AraMbhanI pravRtti thAya tethI sAdhu kahe ke prarUDha vanaspati che athavA bahusaMbhUta che jethI pakva arthano ja bodha thAya che. vaLI koI vanaspati nIla hoya to tene nIla kahevAne badale sthira kahe tethI gRhasthanI pravRtti thavAnI saMbhAvanA na rahe. vaLI chavivALI hoya to utkRta kahe tethI e prApta thAya ke te vanaspati chAlavALI che tema kahevAthI te prakAranA arthInI pravRtti thAya ane urtA kahevAthI te vanaspati chAlavALI hovAne kAraNe ja upaghAtathI ja nirgata che. tethI anya sAdhune te vanaspati chAlavALI che tevo bodha thAya che ane AraMbha-samAraMbhanuM varjana thAya che. vaLI koI vanaspati lavanayogya hoya to garbhitA kahe. vaLI koI vanaspati bharjanayogya hoya to prasUtA kahe. vaLI koI vanaspati pRthaka khAdya hoya to sasArA kahe. A rIte pakvAdi vanaspatine gUDha arthothI kahevAthI sAdhune AraMbhanA parivArane anukULa ucita yatanAnI prApti thAya che. vaLI phaLamAM graMthakArazrIe batAvela ke gUDhArtha zabdane paNa grahaNa karIne koI gRhastha te phaLAdimAM pravRtti kare to sAdhune AraMbha doSanI prApti thaze e prakArano AkSepa karIne yatanAparAyaNa sAdhune te doSanI prApti nathI tema parihAra karyo te sarva auSadhirUpa vanaspatimAM paNa AkSepa ane parivAra jANI levo. I915 avatAraNikA :ziSya - avataraNikArya : vaLI=anya kevA prakAranI bhASA sAdhue na bolavI joIe ane kevA prakAranI bhASA bolavI joIe teno samuccaya " vizva'thI kare che - gAthA : saMkhaDIteNanaio, saMkhaDIpaNiyaTThasubahusamatitthA / bhAsejjA paoyaNao, Na kajjahaMtavvasuhatitthA / / 92 / /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-2 141 chAyA: saGkhaDIstenanadIH saMkhaDipaNItArthasubahusamatIrthAH / bhASeta prayojanato na kAryahantavyasukhatIrthA / / 12 / / manvayArtha : saMkhaDIteNanaio=saMpI, yora mane nahI mAzrayIna, paoyaNao=xyonathI, kajjahaMtabbasuhatitthA-tavya, tavya sane zubhatIrtha, bhAsejjA Na-bolenaDa (paraMtu) saMkhaDIpaNiyaTThasubahusamatitthA= saMjI, tArtha bhane sulasamatIrtha (me pramANe bola.) // 2 // gAthArtha : saMkhaDI, cora ane nadIne AzrayIne prayojanathI kartavya, hetavya ane zubhatIrtha bole nahi paraMtu saMkhaDI, paNitArtha ane subahumatIrtha, e pramANe bole. II9zA. TIs:. saGkhaDyante prANinAmAyUMSi yasyAM prakaraNakriyAyAM sA sakhaDI-pitRdevatAdyarthabhojanakriyA, tAM prayojane sAdhukathanAdau saGkIrNAdau 'saGkhaDI' ityeva vadet na tu 'pitrAdyarthaM kAryA iyaM kriyA' iti vadet mithyAtvopabRMhaNadoSaprasaGgAt, tadbhAvenAprayoge'pi tadupabRMhakatvena tatprayoge niSiddhAcaraNAt / ___ tathA stenamapi vadhasthAnaM nIyamAnaM zaikSakAdikarmavipAkadarzanAdau prayojane paNitArtha vadet prANadyUtaprayojanamityarthaH, na tu vadhyo'yaM' iti vadet, tadanumatatvena bahvaparAdhatayA hantRRNAM hanananizcayaprasaGgAt / tathA sAdhukathanAdiviSaye nadyaH 'subahusamatIrthA' iti vadet, na tu 'sutIrthAH' upalakSaNAt 'kutIrthAH' iti vA vadet, adhikaraNavighAtAdidoSaprasaGgAt / / 12 / / TImArtha : saGkhaDyante ..... doSaprasaGgAt / / Nai AyuSya he 5629yAma vinAza rAya cha / saMkhaDI che pitR devatAdi mATe bhojanakriyA che, tene=saMkhaDIne, sAdhukathatAdi prayojana hote chate saMkIrNAdimAM saMkhaDI e ja pramANe kahe paraMtu pitrAdi mATe kartavya A kriyA che e pramANe bole nahi; kema ke mithyAtvanA upavRMhaNanA doSano prasaMga che. ahIM prazna thAya ke te prakAranA saMkhaDI kRtyanA upavRMhaNanA AzayathI sAdhu bole nahi paraMtu loko pitAdi mATe kartavya A kriyA che tema mAnatA hoya e arthane ja spaSTa karavA arthe koI sAdhu te prakArano
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | tabaka-5 | gAthA-92 prayoga kare to mithyAtvanA upavRMhaNanA doSanI prApti thaze nahi. tethI bIjo hetu kahe che - tadbhAvathI mithyAtvanA upavRMhaNanA bhAvathI, aprayoga hovA chatAM paNa tenuM upabRhakapaNuM hovAthI-pitrAdi mATe kartavya A kriyA che e prakAranA vacanaprayoganuM anya jIvone te kriyA karavA arthe puSTa kare tevuM vacanapaNuM hovAthI, tenA prayogamAM sAdhu saMkhaDInA badale pitrAdi arthe kartavya A kriyA che e prakAranA prayogamAM, niSiddha AcaraNa che (mATe sAdhune doSanI prApti che). ane corane paNa vadhyasthAnamAM laI javAto joIne zaikSakAdine karmanA vipAkanA darzanAdinuM prayojana hote chate paNitArtha bole-potAnA prANane jugAramAM mUkavAnA prayojanavALo che e pramANe bole, paraMtu A vadhya che ema bole nahi; kema ke sAdhunA anumatapaNAne kAraNe=A vadhya che e zabda dvArA sAdhunA anumatapaNAne kAraNe, bahu aparAdhapaNuM hovAthI=coranuM bahu aparAdhapaNuM hovAthI, haNanArane hanananI kriyAnA nizcayano prasaMga prApta thAya. ane sAdhunA kathanAdinA viSayamAM anya sAdhune kahevA AdivA prayojanamAM, nadIo subahusamatIrthavALI che e pramANe kahe, paraMtu sutIrthavALI kahe nahi; athavA kutIrthavALI che e pramANe kahe nahi; kema ke adhikaraNa vighAta Adi doSano prasaMga che. II9rA bhAvArtha :sAdhue zuM bolavuM ane zuM na bolavuM tenuM kathana: sAdhune saMyamanA prayojanathI anya koI sAdhune kahevAno prasaMga hoya tyAre koIka sthAne pitAdi mATe. karAtI bhojanakriyA hoya ane te sthAnamAM javuM ucita nathI tevo bodha karAvavA arthe anya sAdhuone kahe ke pitrAdi mATe A bhojanakriyA che to te sAMbhaLIne koIka gRhasthane te kRtyamAM kartavyabuddhi thAya; kema ke sAdhu ja kahetA hatA ke pitrAdi mATe kartavya A che tethI tevA jIvonA mithyAtvanI upabRhaNAno sAdhune prasaMga Ave. ahIM prazna thAya ke sAdhu te kRtya kartavya che te bhAvathI prayoga karatA nathI tethI temanA pariNAmamAM mithyAtvanA upavRMhaNano adhyavasAya nathI. tethI bIjo hetu kahe che - te sAdhu mithyAtvanA upavRMhaNanA AzayathI te prayoga nahi karatA hovA chatAM te vacanaprayogathI e pravRtti karanArA jIvonI te kartavya che tevo pariNAma thAya che tethI sAdhunuM te vacana zrotAnA mithyAtvane dRDha karavAmAM kAraNa bane che mATe tevo prayoga karavAno zAstramAM niSedha che, chatAM koI sAdhu kare to potAnA aMtaraMga pariNAmane AzrayIne mithyAtvanA upavRMhaNano adhyavasAya nahi hovA chatAM mithyAtvanuM upavRMhaNa kare tevA vacanano zAstra niSedha karelo hovA chatAM koI sAdhu tevo prayoga kare to zAstraniSiddha evI AcaraNA karavArUpa doSanI prApti thAya che. vaLI koI corane vadhasthAne laI jatA hoya ane navA koI zaikSa sAdhune ke anya koI yogya jIvane
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | baka-5 | gAthA-92, 93 143 karmavipAkano bodha karAvavAnuM prayojana hoya tyAre A cora vadhya che tevo prayoga kare nahi paraMtu A cora paNitArtha che evo prayoga kare arthAtu potAnA prANano jugAra karavAnA prayojanavALo che arthAtu potAnA prANanA bhoge tuccha bAhya padArtho meLavavAnA prayojanavALo che tema kahe. kema vidhya che tema na kahe ? tethI kahe che - A vadhyuM che e prakAre sAdhune anumata che ema sAdhunA vacanane sAMbhaLIne A bahu aparAdhI che mATe haNanArane tene mAravAviSayaka nizcayano prasaMga Ave tethI sAdhunA te vacanaprayogathI vizeSa prakAranA AraMbho thavAnA prasaMga Ave mATe sAdhue tevI bhASA bolavI joIe nahi. vastutaH sAdhue vadhasthAne laI jatA corane uddezIne koI vacanaprayoga ja karavo joIe nahi. Ama chatAM pratyakSa dRSTAMtathI yogya jIvone saMvega utpanna thAya che tethI bodha karAvavA arthe sAdhu kahe ke je kRtyanuM A bhavamAM paNa A prakAre sAkSAt phaLa hoya che te corI Adi kRtyano atyaMta parihAra karavo joIe ane sAdhune sUkSma cauryadoSano parihAra karavA arthe tIrthakara adattano paNa parihAra karavo joIe ane sAdhu jo saMyamamAM apramAdathI yatna na kare to grahaNa karAyelI vastu, AhAra, vastra Adi sarvathA nirdoSa hoya topaNa saMyamanA prayojana vagara bhagavAne anujJA ApI nathI chatAM bhagavAnanA batAvela veSanuM grahaNa karIne sAdhu saMyamanI vRddhinuM kAraNa na bane tevI koIpaNa vastu grahaNa kare to tIrthakara adattane kAraNe ja ghaNA bhavo sudhI anarthanI paraMparAnI prApti thaze. jema A core vartamAna bhavamAM corI karI jenA phaLarUpe A jAtanI viDaMbanA pAme che. A prakArano upadeza ApatI vakhate potAnI bhASAthI A vadhyuM che e prakArano prayoga thAya to tenAthI anartha thavAno prasaMga Ave tenA nivAraNapUrvaka sAdhu ucita prayoga kare. vaLI koI sAdhu nadI UtarIne AvelA hoya ane anya sAdhune te nadIviSayaka kaMIka kathana karavAno prasaMga hoya tyAre subahumatIrtha tema kahevuM joIe paraMtu sutIrtha che ke kutIrtha che arthAt sukhapUrvaka tarI zakAya tevI che ke duHkhapUrvaka karI zakAya tevI che te prakAre kahe nahi; kema ke sutIrtha kahe to koI gRhastha taravAnuM azakya jaNAya tethI gamanathI nivartana thayelo hoya chatAM te vacana sAMbhaLIne gamana kare tevI saMbhAvanA rahe, tethI adhikaraNa doSano prasaMga Ave ane katIrtha kahe to te sAMbhaLIne te gRhastha je pravRtti karatA hoya tenA karatA anya pravRtti kare tenAthI vighAta Adi doSanI prApti thAya mATe anya sAdhu samajI zake tevA gUDhArtha vacanathI subahumatIrtha kahe jethI te vacananA paramArtha prAyaH gRhastha samajI zake nahi tethI koI jAtanI pravRtti nivRtti thAya nahi. II9zA avataraNikA:ziSya - avataraNikArya : vaLI sAdhuoe anya zuM bolavuM joIe ? ane zuM na bolavuM joIe ? teno "ji'thI samuccaya kare che -
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 211211 : chAyA : bhASA rahasya pra2 bhAga-2 / stajaDa-5 / gAthA-63 punAu kAyatijjA, naIu NAvAhi tArimAo ti / Na va a pANipijjA, vae puNo suddhavayaNeNaM / / 93 / / pUrNAstu na kAyatIryAnadyo naubhistaraNIyAH / na vadecca prANipeyA vadetpunaH zuddhavacanena / / 93 / / anvayArtha : u=vajI, naIu= nahIkho, putrA = pUrga che, kAyatijjA = ayatIrtha che= ayAthI tarI zAya tevI che, NAvAhi = nAvathI, tArimAo tarI zAya khevI che, tti=khe prabhAge, Na vae=na De, a=khane, pANipijjA = AegIthI peya che (je prabhAge the|), vae = 5 he nahi. puNo paraMtu, suddhavayaNeNaM - zuddhavayanathI he. // 3 // gAthArtha : nadIo pUrNa che, kAyatIrya che=kAyAthI tarI zakAya tevI che, nAvathI tarI zakAya evI che e pramANe na kahe ane prANIthI peya che e pramANe paNa kahe nahi. paraMtu zuddhavacanathI kahe. II3II asi : 'nadyaH pUrNAH' iti na vadet, tathAzravaNataH pravRttasya nivRttyAdidoSaprasaGgAt, tathA 'kAyatIryAH= zarIrataraNIyAH' ityapi na vadet, sAdhuvacanato'vighnapravRttidhiyA nivarttitumudyatAnAmapyanivRttiprasaGgAt, 'kAyapeyAH' iti sUtrapAThAntare tu 'prANipeyA:' ityarthAnnAtivizeSa iti dhyeyam, tathA naubhiH=droNibhiH taraNIyAH = taraNayogyA ityAdi na vadet, anyathA vighnazaMkayA tatpravRttiprasaGgAt, tathA prANipeyAH=taTasthajantupAnIyapAnIyAH vA ityapi na vadet, tathaiva pravarttanAdidoSAt / vadet punaH sAdhumArgakathanAdau prayojane zuddhavacanena / tathAhi - 'bahubhRtA etA: ' - prAyazo bhRtA ityarthaH, tathA 'bahvagAdhA: ' = prAyo gambhIrA ityarthaH, tathA bahusalilotpIDodakAH = pratizrotovAhitAparasarita ityarthaH, tathA bahuvistIrNodakAH = svatIraplAvanapravRttajalA ityarthaH / atra yadyapi etAdRzazuddhavacanArthedamparyaparijJAne zrotRRNAM pravRttinivRtyAdipUrvoktadoSatAdavasthyaM, tadA''gatapraznopekSayA tUSNImbhAve ca prayojanA'siddheH 'na vedmi ahaM' ityuttarapradAne ca pratyakSamRSAvAditvena pravacanoDDAhatatpradveSAdidoSopanipAtaH tathApi 'etAdRzasthale saMmugdhamevottaraM deyaM' ityabhi
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-93 145 prAyeNaitadabhidhAnam / tadidamAha bhagavAn dazavaikAlikacUrNikAraH - "tamhA bahuvAhaDAI bhaNejjA, tamavi turiyamavakkamaMto bhaNejjA jahA Na vibhAvei kimavi esa bhaNati tti / / " tathA caitAdRzasaMmugdhavacanAd vyutpannAnAM praznodyatamunInAM prayojanasiddhiritareSAM tvanuSaGgato'pi nAdhikaraNapravRttiH, aparijJAnAditi sarvamavadAtam / / 13 / / TIkArtha: 'na: pU.'... sarvamavatim | nadIo pUrNa che e pramANe na kahe; kema ke te prakAranA zravaNathI pravRttine nivRtti Adi doSano prasaMga prApta thAya=nadI UtaravA mATe pravRtta evA gRhasthonI te vacana sAMbhaLIne te pramANenI pravRttithI nivRtti karIne anya koI pravRtti kare ke tAva Adi dvArA javA mATe pravRtti kare ItyAdi doSano prasaMga Ave, vaLI sAdhu kAyatIrtha che A nadI zarIrathI taraNIya che, e pramANe paNa na kahe; kema ke sAdhunA vacanathI avipnanI pravRttinI buddhithI tivartana mATe udyata evA gRhasthane paNa=nadI tarIke javA mATe tatpara thayelA gRhasthane paNa, anivRttino prasaMga che. kAyapeyA e pramANe kAyatIrtha sthAne kAyapeyA e pramANe, sUtranA pAThAntaramAM vaLI prANipayA e prakAranA arthathI avizeSa che e pramANe jANavuM arthAt tethI te pAThAnnara ucita nathI e pramANe jANavuM. ane vAva vaDe droNI vaDe, taraNIya che taravA yogya che, ItyAdi kahe nahi; kema ke anyathA=bhAva vagara javAmAM vidhdhanI zaMkA thavAthI sAdhunA vacananA zravaNane kAraNe vidhvanI zaMkA thavAthI, ta-vRttino prasaMga che=tAva dvArA nadInI pravRtti karavAno prasaMga che, ane prANIthI peya che taTa upara rahelA jasu vaDe pAnIya jala, pAnIya che-pI zakAya evuM che, e pramANe paNa kahe nahi; kema ke te prakAre ja pravartatAdi doSa che sAdhunA vacanathI alpapANIno nirNaya karIne je prakAre potAne javAno pariNAma hato te prakAre ja sAdhunA vacanathI pravartana Adi doSanA prasaMganI prApti thAya. vaLI sAdhune mArgano kathAnAdi prasaMga hote chate zuddha vacanathI kahe. te A pramANe - bahubhUta A nadIo che=prAyaH bharAyelI che e prakAre artha che, athavA bahu agAdha che prAyaH gaMbhIra che ane bahupANIthI utpIDodakavALI che-pratizrotathI vAhita aparasarita che ane bahuvistIrNa udakavALI che=potAnA tIrane plAvata karavAmAM pravRta jalavALI che. ahIM jo ke AvA prakAranA zuddha vacatArthanA tAtparyanA parijJAnamAM zrotAnA pravRtti nivRtti Adi doSo tAdavathya che ane tyAre Agata praznanI upekSAthI tUNIbhAvamAM prayojatanI asiddhi thAya ane huM jANato nathI e prakAranA uttaranA pradAnamAM, pratyakSa mRSAvAdIpaNuM hovAne kAraNe pravacanano uDDAha ane ta~dveSa Adi doSato sAdhu pratye pradveSa Adi doSano, upanipAta che, topaNa AvA prakAranA sthaLamAM saMmugdha ja uttara devo joIe e prakAranA abhiprAyathI A abhidhAna che zuddha vacanathI uttara Apavo joIe e abhidhAna che. te A bhagavAna dazavaikAlikacUrNikAra kahe che -
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-93 "te kAraNathI sAdhune koI pRcchA kare ane uttara na Ape to ghaNA doSono saMbhava che te kAraNathI, bahuvADAI= bahubhUtAdi nadI che e pramANe kahe te paNa=bahubhUtAdi zabda paNa zIdhra pAchA vaLatAM bole je pramANe jANe nahi gRhastha jANe nahi. A zuM bole che ?=sAdhu zuM bole che ? e jANe nahi." (dazavaikAlikacUNi) ane te prakAre AvA prakAranA saMmugdhavacanathI vyutpanna praznaudhatamunionA=nadIviSayaka prazna karanAra munionA, prayojatanI siddhi che. vaLI Itara evA gRhasthonI anukaMgathI paNa adhikaraNa pravRtti nathI=sAdhu dvArA sAdhune kahevAnA vacanazravaNanA anuyaMgathI paNa nadIviSayaka gamanAdirUpa adhikaraNanI pravRtti nathI; kema ke aparijJAna che=sAdhunA vacanathI aparijJAna che ethI sarva avadAta che zuddha vacanathI sAdhu kahe to sarvathA nirdoSa che. 9. bhAvArtha :sAdhue zuM bolavuM ane zuM na bolavuM? tenuM kathana - koIka prayojanathI sAdhu nadI UtarIne AvelA hoya ane sanmukha AvelA anya sAdhu te nadI viSayaka pRcchA kare tyAre sAdhu lokabhASAmAM nadInI paristhitine anurUpa vacanaprayoga kare nahi paraMtu vyutpanna sAdhu ja te vacananuM tAtparya grahaNa karI zake evI gUDhArthabhASAthI kahe. kevI lokasaMmatabhASAthI na kahe ? te batAve che - nadI pUrNa che e pramANe te sAdhu anya sAdhune kahe nahi; kema ke sAdhunA te vacananA zravaNane kAraNe nadImAM javA mATe tatpara thayela gRhastha nadI javAnI pravRttinI nivRtti kare ane anya nAnAdi dvArA javA prayatna kare te sarva doSaprApta thAya. vastutaH sAdhunA zabdanA zravaNa vagara gRhasthanI pravRtti sAthe sAdhune koI pariNAmanuM pratisaMdhAna nathI, tethI gRhasthathI svataH karAtI pravRttimAM sAdhune koI AraMbhAdi doSamAM anumatinI prApti nathI ane sAdhu anya sAdhune kahe ke A nadI pUrNa che te zravaNathI koI gRhastha nadImAM javA pravRtta hoya tenAthI nivRtti karIne nAnAdithI javA pravRtti kare te sarva pravRttimAM sAdhunuM vacana kAraNa bane che ane sAdhu jANavA chatAM teno koI vicAra karyA vagara nadI pUrNa che ema anya sAdhune kahe tyAre temanA vacananA zravaNathI anya gRhasthanI te prakAranI pravRttinI nivRtti AdinI saMbhAvanA hovA chatAM te doSanA parihAraviSayaka sAdhu ucita yatanA na kare to je prakAranA AraMbhanI saMbhAvanA che te sarva AraMbhanA parivArane anukUla yatanAnA abhAvane kAraNe sAdhune avazya karmabaMdha thAya che. vaLI te nadI pUrNa na hoya ane kAyAthI karI zakAya tema hoya tyAre paNa sAdhu anya sAdhune uttara ApatAM ema kahe nahi ke nadI kAyAthI karI zakAya tevI che; kema ke sAdhunA vacanane kAraNe avipnathI pravRttinI buddhi thavAne kAraNe nadIne joIne nahIM javAnA pariNAmavALA gRhasthone paNa anivRttino prasaMga che. arthAt nadInI sthiti jovAthI teone jaNAya ke zarIrathI UtarI zakAya tevI nathI tethI nahi javAnA pariNAmavALA paNa te gRhastho sAdhunA vacanathI javAnA pariNAmavALA thAya che jethI te prakAranA AraMbhanI anumatino prasaMga sAdhune prApta thAya mATe sAdhu kAyatIrya che e prakArano prayoga kare nahi.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 147 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-93 vaLI koI nadI nAvathI tarI zakAya tevI ja hoya tyAre paNa te sAdhu anya sAdhune kahe nahi ke A nAvathI tarI zakAya tema che; kema ke te vacana sAMbhaLIne koI gRhasthane zaMkA thAya ke nAva vagara javAmAM vighna thaze mATe te gRhastha sAdhunA vacanane sAMbhaLIne nAvathI javA prayatna kare tevo prasaMga prApta thAya mATe yatanAparAyaNa sAdhue jema jIvarakSA mATe yatanA Avazyaka che tema jIvahiMsAnA parivAranuM kAraNa bane tevI bhASAnI yatanAmAM paNa avazya yatna karavo joIe. vaLI koI nadI prANIthI peya hoya taTamAM rahelA prANIthI pANI pI zakAya evI hoya, tevI nadIne paNa A prANIthI peya che tema sAdhu bole nahi; kema ke te prakAre sAMbhaLIne koIkane nadImAM te prakAre pANI grahaNa karavAno pariNAma thAya. jo ke nadIne jovA mAtrathI paNa te prakAre te jIvo pravRtti karI zake che, chatAM sAdhunA vacananA zravaNathI te prakAre upasthiti thavAne kAraNe taTa upara rahIne pIvA yatna kare temAM sAdhunuM vacana pravartaka bane mATe te prakAranA AraMbhanA prasaMganA nivAraNa arthe anya sAdhune kathananA prayojana vakhate paNa prANipaya che tema kahe nahi. ahIM prazna thAya ke uparamAM batAvelA nadInA svarUpomAMthI koI prakAre nadI che tevuM jJAna nadI UtarIne AvelA sAdhune athavA nadI UtaranAra na hoya chatAM koIka rIte nadInA te prakAranA svarUpane jANatA hoya ane anya sAdhune mArgakathanAdinuM prayojana hoya tyAre zuM kahe ? tethI kahe che - zuddhavacanathI kahe arthAt tevA gUDhArtha zabdono prayoga kare jethI sAdhunI bhASAthI anya sAdhu teno bodha karI zake ane te vacana sAMbhaLIne gRhasthanI te prakAranI pravRtti thavAno saMbhava rahe nahIM tevAM zuddha vacano kahe. jema nadI pUrNa hoya to bahubhUta che tema kahe, jethI gRhasthane te sAdhune nadI jalathI pUrNa che tevo bodha thAya. vaLI kAyAthI karI zakAya tevI hoya to bahu agAdhA kahe arthAt prAyaH gaMbhIra che. vaLI nAvathI tarI zakAya tevI hoya to kahe ke bahusalilotpIDodakavALI che arthAtu bahupANIthI utpIDakavALI che-pratizrotothI vAhita apara nadIvALI che. vaLI prANIthI peya hoya to kahe ke bahuvistIrNa udakavALI che. svatIrane plAvana karavAmAM pravRttajaLavALI che. A prakAranA zabdaprayogathI prAyaH gRhasthone pravRtti karavA viSayaka koI bodha thato nathI. anya sAdhuo saMyamanA prayojanathI gamanAdi kare temAM paNa sAdhune koI prakAranA doSanI prApti nathI paraMtu susAdhunA saMyamanI pravRttimAM sahAyaka thavAne anukULa zubha adhyavasAya hovAthI nirjarAnI ja prApti che. phakta sAdhunA veSamAM pramAdI sAdhu hoya ane ayatanApUrvaka pravRtti karanArA hoya to te sAdhune te prasaMgamAM saMyogane anurUpa ucita kathana karavuM joIe, tethI teonA asaMyamanI anumodanAno prasaMga prApta thAya nahi ane mRSA kahevAno prasaMga paNa na Ave. ahIM=nadInA zuddhaprayogomAM, koI sAdhu yatna kare ane je zrotA te vacananA tAtparyanuM parijJAna karI
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-93, 94 zake tevo nipuNa hoya to sAdhunA zuddha vacanathI zrotAnI te prakAranA pravRtti ke nivRtti Adi doSo nadI pUrNa che ityAdi kahevAthI prApta thatA hatA te sarva doSo, prApta thaze. vaLI, jo sAdhu anya sAdhunA praznamAM javAba Ape nahi to anya sAdhunA saMyama arthaka ucita prayojananI siddhi thAya nahi, mATe sAdhue saMmugdha uttara ja Apavo joIe jethI bahulatAe gRhastho tAtparya dhAraNa karI zake nahi ane anya susAdhunA prayojananI siddhi thAya. koIka vakhate koIka gRhastha sAdhune nadIviSayaka pRcchA kare ane sAdhu kahe huM jANato nathI tyAre A sAdhu pratyakSamRSAvAdI che evuM jaNAvAthI gRhasthane thAya ke A sAdhuo mRSAvAda bolanArA che tethI zAsanano uddAha thAya ane te gRhasthane sAdhu pratye praaSa Adi paNa thAya, jethI tene pApabaMdhanI prApti thAya temAM sAdhu nimitta bane, tethI tevA sAdhu gRhasthane paNa gUDhArtha bhASAvALo samugdha ja uttara Ape jethI zrotAne thAya ke A sAdhu zuM kahe che ? te ja samajAtuM nathI. kvacit prAjJa zrotA te vacananA tAtparyanuM jJAna karIne pravRtti kare to paNa sAdhue zAstramaryAdA anusAra ucita yatanA karela hovAthI koI doSanI prApti sAdhune thAya nahi; kema ke zAsananA uDDAhanA nivAraNa arthe ane gRhasthane prakveSa na thAya tenI paNa ciMtA karIne ane potAnA vacanathI prAyaH te prakArano prayatna gRhasthathI thAya nahi tenI paNa vicAraNA karIne sAdhue uttara Apelo che. tethI yatanAparAyaNa sAdhuthI azakya parihAra evI hiMsA thavAne kAraNe jema doSanI prApti thatI nathI tema bhASAviSayaka sarva ucita yatanAparAyaNa sAdhunA vacanathI kvacituM gRhasthanI te prakAranI pravRtti thAya te paNa azakyaparihArarUpa hovAthI sAdhune karma baMdhanI prApti nathI. AmAM dazavaikAlika cUrNikAranI sAkSI ApI che te pramANe e prApta thAya ke sAdhune nadIviSayaka koI prazna kare tyAre sAdhu gRhasthane nadIviSayaka bahubhUtAdi aspaSTa kahe ane tarata jaldIthI AgaLa jatA rahe je pramANe te gRhasthane khabara paDe nahi ke sAdhu kaMIka kahe che, zuM kahe che ? te khabara paDe nahi. A sarva kathanathI zuM phalita thAya che ? te spaSTa kare che - nadIviSayaka koI sAdhu pUrvamAM kahyuM evAM zuddha vacanothI anya sAdhune kahe te samugdha vacano hovAthI te vacanamAM vyutpanna ane praznamAM tatpara evA munionA saMyamanA prayojananI siddhi thAya che ane gRhasthanI te vacanonA zravaNane kAraNe anuSaMgathI paNa adhikaraNanI pravRtti thatI nathI; kema ke te vacananA zravaNathI gRhasthane prAyaH nadIviSayaka koI bodha thato nathI. lllA avataraNikA - zikhya - avataraNikArya :vaLI sAdhune anya zuM bolavuM ucita che ? ane zuM bolavuM anucita che? te "vizva'thI batAve
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA rahasya pra2za bhAga-2 / stajaDa-5 / gAthA-84 gAthA : chAyA : sAvajje sukaDAI Na vae, sukae vae a taM vayaNaM / avajjaM ci bhAse sammaM nAUNa vihibheyaM / / 94 / / sAvadye sukRtAdIna vadetsukRte vadecca tadvacanaM / anavadyameva bhASeta samyagjJAtvA vidhibhedam / / 94 / / 149 anvayArtha : sAvajje=sAvadyArthabhAM, sukaDAiM = suddhRtAhi = sAraM urAyuM che vagere, Na vae = 5 he nahIM, a=ne, sukae=surRtamAM=niravadya nRtyamAM, taM vayaNaM te vayana = surdhRta khahi vayana, vae = 4. vihibheyaM = vidhilehane, nAUNa = bhaegIne, sammaM = sabhya, aNavajjaM = anavadya, ciya= 04, bhAse = jole // 84 // gAthArtha : sAvadhakAryamAM sukRtAdi=A sAruM karAyuM che, vagere kahe nahIM ane sukRtamAM=niravadha kRtyamAM, te vacana=sukRta Adi vacana kahe. vidhibhedane jANIne samyak, anavadha ja bole. II94|| TIDA : sAvadye=Arambhamaye kArye, sukRtAdivacanaM na vadet / tathAhi - suSThu kRtametat sabhAdi, suSThu pakvametat sahastrapAkAdi, suSThucchinnametadvanAdi, suSThu hataM kSudrasya vittaM, suSThu mRtaH pratyanIkaH, suSThu niSThitaM vittAbhimAmino vittaM, suSThu sundarA kanyA ityAdi na bhASeta muniH, anumatyAdidoSaprasaGgAt / sukRte niravadye tu tat = sukRtAdi vacanaM vadet / tathAhi - suSThu kRtaM vaiyAvRttyamanena, suSThu pakvaM brahmacaryamasya sAdhoH, suSThu cchinnaM snehabandhanamanena, suSThu hRtaM zikSakopakaraNamupasarge, suSThu mRtaH paNDitamaraNena sAdhuH, suniSThitaM karma apramattasaMyatasya, suSThu sundarA sAdhukriyA ityAdi / tathA kvacidvyavahAre prakAnte pRSTo'pRSTo vA sAdhurnaivaM vadet yaduta etat sarvotkRSTaM svabhAvena sundaramityarthaH, parArdhaM-uttamArdhaM mahArghaM krItamiti bhAvaH, atulaM nAsti idRzamanyatra kvacidityarthaH, asaMskRtaM=sulabhamIdRzamanyatrApItyarthaH, avaktavyaM = anirvacanIyaguNopetamityarthaH, acintyaM = aprItikaraM vetyAdi, etAdRzabhASaNe'dhikaraNAntarAyAdidoSaprasaGgAt / tathA sukrItametat suvikrItametat, akrayArhamevaitat, krayArhamevaitat, tathedaM samarghaM bhaviSyati, mahArghaM vA bhaviSyati ityAdi na vadet, aprItyadhikaraNAdidoSaprasaGgAt /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 / gAthA-94 ___ abhidhAnaprayojane tUpasthite samyak tAtparyazuddhyA, vidhibhedaM vidhivizeSaM jJAtvA niravadyameva bhASeta / tathAhi-glAnaprayojane prayatnapakvametat sahasrapAkAdIti vadet, 'prayatnacchinnametadvanAdIti sAdhunivedanAdau vadet / tathA prayatnasundarA kanyA' iti dIkSitA satI samyak pAlanIyetyarthaH / tathA sarvameva vA kRtAdi karmanimittamAlapet gADhaprahAraM ca kvacitprayojane gADhaprahAraM brUyAt evaM hi tadaprItyAdayo doSAH parihatA bhavantIti / vyavahAraM pRSTazca sAdhurevaM bhASeta yaduta 'nAhaM bhANDamUlyavizeSaM jAnAmi na cAtra krayavikrayAha~ vastu dadAmi kasyacit, kiM vA viratAnAmasmAkamIdRzena vyApAreNa' iti / / 14 / / TIkArya : sIva ..... tti | sAvavamAM AraMbhamaya kAryamAM, sukRtAdi vacanane kahe nahi. kevA prakAranAM sukRtAdi vacana kahe nahi ? te 'tathAdithI spaSTa kare che - A sabhAdi suMdara karAI che, A sahastrapAkAdi sArA pakAvAyA che, A vanAdi suMdara cheDAyAM che, sudranuM dhana haraNa karAyuM e sAruM che, zatru maryo e sAruM che, dhananA abhimAnInuM dhana sAruM thayuM nAza pAmyuM, A kathA suSu che=suMdara che, ItyAdi muni bole nahi; kema ke anumati Adi doSano prasaMga che. vaLI nirava evA sakRtamAM te=sukRtAdi vacana, bole. te A pramANe - AnA dvArA suMdara vaiyAvacca karAI, A sAdhunuM brahmacarya suMdara pakva che arthAt brahmacaryanI gati atyaMta nirmaLa che, AnA dvArA snehanuM baMdhana suMdara cheDAyuM, upasargamAM zikSakanuM bALa sAdhunuM, upakaraNa, haraNa karAyuM e suMdara che, paMDitamaraNa dvArA sAdhu maryA e suMdara thayuM, apramattasaMyatanuM karma suniSThita che, suMdara evI sAdhunI kriyA=vidhipUrvaka karAtI sAdhunI kriyA, suMdara che, ItyAdi nirava vacano sAdhu bole. ane kvacit vyavahAra prakAtta hote chate puchAyelo ke nahi puchAyelo sAdhu A pramANe bole nahi - A sarvotkRSTa cheHsvabhAvathI suMdara che, e pramANe na kahe. parAI che uttamArgha che arthAt mahArgha krIta che=ghaNA mUlyathI kharIdAyeluM che, e pramANe na bole, atula che=AnA jevuM anyatra kyAMya nathI ema sAdhu na bole, asaMskRta che anyatra paNa A sulabha che e pramANe na bole, avyaktavya che=anirvacanIya guNathI yukta che e pramANe na bole, acitya cheHaprItikara che, ItyAdi vacano sAdhu bole nahi; kema ke AvA prakAranI bhASAmAM adhikaraNa aMtarAya Adi doSano prasaMga che. ane A sukRta che, A suvikrIta che, A kharIdavA yogya nathI, A kharIdavA yogya che, ane A samartha thaze=A sastuM thaze, athavA mahAI thaze mUlyavAna thaze, ItyAdi bole nahi; kema ke aprIti ane adhikaraNAdi doSano prasaMga che.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 151 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-94 vaLI kathananuM prayojana upasthita thaye chate samyapha tAtparyazuddhithI, vidhibhedanekavidhivizeSate, jANIne niravagha ja bole. te A pramANe - glAnanA prayojanamAMeglAsasAdhunA AhAra AdinA prayojanamAM, A prayatnapakva sahasaMpAkAdi che e pramANe bole. prayatnacchinna A vanAdi che e prakAre sAdhunA nivedanamAM kahe, ane A prayatnathI suMdara kanyA che ethI dIkSita karAye chate samyapha pAlana karavA yogya che, ane sarva ja kRtAdi karmanimitta bole, kvacit gADha prahAra hoya ane prayojana hote chate gADha prahAra kahe A rIte aprIti Adi doSono parihAra thAya che, ane vyavahArane puchAyelo sAdhu A pramANe bole - huM bhAMDanA mUlyavizeSane jANato nathI ane ahIM kraya-vikrayayogya vastu koIne Apato nathI athavA virata evA amone AvA prakAranA vyApArathI zuM? I94 bhAvArthasAdhue zuM bolavuM ane zuM na bolavuM tenuM kathana: sAdhu AraMbhamaya kRtya hoya tyAre A kRtyo suMdara che tema bole nahi. jema koIe suMdara sabhA banAvI hoya ane tene joIne sAdhu kahe ke A bahu suMdara karAI che. tyAre te suMdara sabhAne joIne je tenA pratye prIti thAya che te svayaM doSarUpa che. te prItijanya A suMdara che e prakAranA vacanaprayogo te prItine abhivyakta karIne atizayita kare che tethI jeone suMdara kRtyane joIne prIti thAya che teone jovA mAtrathI paNa anumodanano pariNAma thAya che ane ene abhivyakta karanArA zabdothI te anumodanano pariNAma avasthita thAya che. mATe saMvRttapariNAmavALA sAdhue suMdara sabhAdi joIne indriyone suMdara jaNAya te rItanA upayogathI jovuM ja joIe nahi. kvacit pramAdanA upayogane kAraNe suMdara jaNAya chatAM tene abhivyakta karIne te pariNAmane atizaya karavo joIe nahi paraMtu te pariNAma indriyone suMdara jaNAyo che te ja anucita che tema bhAvana karIne te prakAranA vacanaprayogathI AtmAne saMvRtta karavo joIe. vaLI suMdara jaNAya tyAre anumatidoSanI prApti che ane abhivyakta karavAmAM vizeSa prakAranI anumatidoSanI prApti thAya che ane te sAMbhaLIne gRhasthane te prakArano utsAha Adi ke anya koI te prakAranI pravRtti thAya tevI saMbhAvanA hovAthI karAvaNa doSanI paNa prApti thAya che. vaLI koI gRhastha sahasaMpAkAdi tela karyuM hoya ane koI prayojanathI sAdhune te grahaNa karavAno prasaMga hoya ane tene joIne kahe ke A suMdara pakva che to anumati Adi doSano prasaMga prApta thAya, mATe sAdhu tevA vacanaprayogo kare nahi paraMtu saMyamanA prayojanathI grahaNa karyA pachI koI kahevAnuM kAraNa na hoya to te viSayaka koI vacanaprayoga kare nahi ane A sahastrapAkAdi suMdara pakva che tevI buddhi kare nahi ane vicAre ke mArA saMyamanI vRddhinuM prAmANika kAraNa che mATe huM tene grahaNa karIne nirlepa bhAvanI pariNatinI vRddhi karIza. vaLI vihAra AdimAM vanAdino cheda karIne mArga cokhkho karAyo hoya tene joIne sAdhu kahe ke A vanAdi suSucchinna che to te vacanaprayogathI te chedanakriyAnI anumati ane karAvaNa Adi doSonI prApti
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1pa0 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-94 thAya ane suMdara cheDAyelA vanane joIne mArga cokhkho dekhAvAthI saheja prIti thAya topaNa anumodanano prasaMga prApta thAya; kema ke manathI prIti thAya te mAnasika anumodana che, vacanathI prazaMsAvacana te vAcika anumodanarUpa che ane kAyAthI joIne harSanI abhivyaktinA cihno te kAyika anumodana che tethI vacanathI prazaMsA karatI vakhate traNeya anumatino prasaMga prApta thaI zake che. vaLI te vacanane sAMbhaLIne tene anurUpa gRhastha koI kRtya kare to karAvaNa doSanI paNa prApti thaI zake. vaLI koI kSudra jIve koI anucita pravRtti karI hoya ane rAjAdi tenuM dhana haraNa kare tene joIne koI sAdhune manamAM paNa sahajabhAva thAya ke A jIva mATe A ucita ja che ane vacanathI kahe ke A kSudranuM dhana haraNa karAyuM e suMdara thayuM to sAdhune anumati Adi doSano prasaMga prApta thAya tethI sAdhu tevo vacanaprayoga kare nahi. vaLI koI sAdhuono zatru hoya athavA dharmIono zatru hoya ane tenA taraphathI sadA upadrava rahetA hoya ane koIka kAraNe tenuM mRtyu thAya tyAre sAdhu bole nahi ke A pratyenIka maryo e suMdara thayuM; kema ke tema bolavAthI tenA mRtyunI anumodanAnA doSano prasaMga Ave. vaLI koI dhanano abhimAnI hoya ane tenuM dhana koIka rIte nAza pAmyuM hoya te joIne sAdhu kahe ke dhananA abhimAnInuM dhana nAza pAmyuM te suMdara thayuM to tenA dhananAthajanya je tene pIDA Adi thAya te sarvanI anumatyAdi doSanI prApti thAya mATe sAdhu tevu bole nahi. vaLI koI svarUpavAna kanyA hoya, kadAca saMyama levAmAM tatpara thaI hoya ane tene joIne sAdhu kahe nahi ke A kanyA suMdara che; kema ke tema kahevAthI tenA suMdara rUpanI je aMtaraMga prIti te mananI anumodanArUpa che ane vacanaprayoga dvArA te prakAre abhivyakti karavAthI tenA pautralikarUpanI vAcika anumodanAno prasaMga prApta thAya che ane te sAMbhaLIne anya koIne paNa te kanyA te svarUpe jovAmAM upayoga jAya to tenA rUpa pratye tene paNa rAga thavAno saMbhava rahe che, tethI anyane rAga utpanna karAvAnuM kAraNa sAdhunuM vacana bane che mATe sAdhue kanyAnI suMdaratA Adi joIne vastusthitinA pratipAdana mATe paNa te prakArano prayoga karavo joIe nahi. vaLI niravadya evA sukRtanAM vacano bole jethI sukRtanI anumodanA ane sukRta karAvaNanA nimittabhUta temanAM vacano bane. jema koI guNavAnanA guNonA smaraNapUrvaka guNavRddhinuM kAraNa bane te prakAre vidhipUrvaka ucita vaiyAvacca karI hoya te vaiyAvaccane joIne sAdhune harSa thAya ke A mahAtmAne dhanya che ke uttama puruSonI bhakti karIne guNavRddhi kare che tethI tevA prasaMge temanI vaiyAvaccarU5 sukRtanI sAdhu anumodanA kare paraMtu koI vivekarahita mAtra bAhya kRtyarUpe vaiyAvacca karI hoya ane te vaiyAvacca dvArA potAnA ahaMkAranI ja pravRti poSI hoya arthAt huM badhAnI vaiyAvacca karuM chuM ane zAstramaryAdA anusAra ucita yatanA vagara vaiyAvacca karI hoya tevI vaiyAvacca sthUlathI vaiyAvaccarUpe dekhAya che, paramArthathI karmabaMdhanA kAraNarUpa pravRtti che tethI sAvadya che tenI vivekI sAdhu anumodanA kare nahi.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-94 153 vaLI koI sAdhu mana-vacana-kAyAnI samyapha yatanApUrvaka brahmaguptinuM pAlana karatA hoya tene joIne sAdhu kahe ke A mahAtmAe brahmacaryane suMdara pakva karyuM che te prakAranA niravadya sukRtanI anumodanAthI suvizuddha brahmacaryano rAga atizayita thAya che tethI te sukRta anumodanA paNa mahAnirjarAnuM kAraNa bane che. vaLI koI sAdhu koIne saMsAranAM snehabaMdhanone choDIne samyapha saMyamamAM AvelA koI mahAtmA dekhAya ane pUrvanAM snehabaMdhano suMdara rIte chedyAM hoya, jema sthUlabhadrane kozAno snehabaMdhana ghaNo hato chatAM te baMdhana toDIne saMyama grahaNa karyuM, te vakhate koI sAdhu tenI prazaMsA kare to vivekapUrvakanA te baMdhananA tyAga pratyeno daDha pakSapAta thavAthI ghaNI nirjarAnI prApti thAya che mATe tevuM anumodana sAdhu kare to mahAnirjarAnI prApti thAya. vaLI koI navadIkSita sAdhu hoya ane koIka corAdithI upasargano prasaMga hoya te vakhate koI vivekasaMpanna sAdhu ke gRhastha te zaikSa sAdhunA upakaraNane haraNa kare arthAt te zaikSa pAsethI laIne dUra jAya jethI upasargamAM tenuM rakSaNa thAya te vakhate tenA te kRtyanI sAdhu anumodanA kare; kema ke zaikSanA upakaraNanA haraNa dvArA te zaikSa sAdhunuM upadravothI rakSaNa thAya che. mATe susAdhu tevA prasaMge te ucita sukRtanI anumodanA kare jethI yogya jIvane te prakAranI pravRtti karavAno utsAha thAya ane susAdhune paNa ucita kRtyanI anumodanAno pariNAma sthira thAya. vaLI koI susAdhu zAstravidhi anusAra kaSAyonI saMkhanA karIne ane zakti anusAra jinavacanAnusAra kAyAnI saMlekhanA karIne atyaMta zratamAM upayukta thaIne maraNa pAme tyAre te sAdhunA paMDitamaraNanI prazaMsA sAdhu kare, je anumodanAthI temanA mRtyunuM anumodana nathI paraMtu mRtyakALamAM mahAsattvathI karAyelI kAyAnI ane kaSAyonI saMlekhanAjanya uttamabhAvonI anumodanA thAya che je anumodanA potAne paNa paMDitamaraNane anukULa mahAbaLanA saMcayanuM kAraNa bane che. vaLI koI apramatta sAdhu sarvatra apratibaddha mAnasavALA thavA arthe atyaMta apramAdapUrvaka sarvakriyAo karatA hoya tene joIne susAdhu anumodanA kare ke A mahAtmAe A karma suniSThita karyuM che arthAt te te kRtyonuM lakSyane anurUpa pariNAmane pragaTa karI zake te prakAre suabhyasta karyuM che. A prakAranI anumodanA karavAthI potAne paNa saMyamanI sarva ucita kriyAo asaMgabhAvanA vIryane ullasita kare e prakAre sevavAno utsAha thAya che tethI te prakAranI anumodanA mahAnirjarAnuM kAraNa che. vaLI sAdhvAcAranI uttama kriyA asaMgabhAvanI vRddhinuM kAraNa che te prakArano bodha thavAne kAraNe je mahAtmAne saMyamanI sarvakriyAo suMdara jaNAya che te mahAtmA saMyamanI te suMdara kriyAno te prakAre bodha karAvavA arthe koIne kahe ke A sAdhukriyA atyaMta suMdara che jene sevIne ghaNA mahAtmAo sukhapUrvaka cAragatino aMta karI zakyA che A prakAre sAdhvAcAranI kriyAnI suMdaratAnI upasthitipUrvaka karAyelI anumodanA tenI prAptimAM pratibaMdhaka ghaNAM karmonA nAzanuM kAraNa bane che tethI sAdhu vAraMvAra te kriyAnI anumodanA kare.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 / gAthA-94 gAthAnA pUrvArdhano artha karyA pachI gAthAnA uttarArdhanuM pratisaMdhAna karavA arthe sAdhu anya zuM na bole ? te batAvatAM kahe che - koIka prakArano vyavahAra prakAnta thaye chate sAdhu koIne dvArA puchAyelo hoya athavA koInA dvArA puchAyelo na hoya chatAM te vyavahArane joIne A prakAre bole nahi tema batAvIne kathananuM prayojana upasthita thAya to tenA viSayamAM zuM vidhivizeSa che ? te svayaM AgaLa batAvaze. sAdhu zuM na bole ? te batAve che - A vastu svabhAvathI suMdara che arthAt savotkRSTa che tema kahe nahi. jema koI vastune joIne lokamAM prazna thayo hoya ke A suMdara che ke nahi ? te vivAda vakhate sAdhune koI pUche ane sAdhu lakSaNazAstranA jANakAra hoya ane tenI suMdaratAne joI zake topaNa kahe nahi ke A svabhAvathI suMdara che athavA sAdhunI hAjarImAM ja te prakArano vivAda cAlato hoya ke A sarvotkRSTa nathI ane anya kahe ke A sarvotkRSTa che te vakhate te vastunI zreSThatAne jANIne A vastu sarvotkRSTa che tema sAdhu kahe nahi; kema ke paugalAdika padArthaviSayaka te prakAre kahevAmAM AraMbhAdi doSanA prasaMgo sAdhune prApta thAya. vaLI sAdhu koInAthI puchAyelo ke nahi puchAyelo A parAI che ema bole nahi ghaNA mUlyathI kharIdAyeluM che tema bole nahi; kema ke vastunA lakSaNane jANanAra te sAdhu hoya tethI vastune joIne tenuM mUlya ghaNuM che tema jANI zake topaNa e prakAre bolavAthI sAdhunA vacanane avalaMbIne koI pravRtti thAya to AraMbhAdi doSano saMbhava rahe. kadAca koI AraMbhAdi doSono saMbhava na thAya to paNa sAdhunA te vacanathI lokone je prakAranA bhAvo thAya temAM sAdhu nimitta bane. vaLI saMyamanA prayojana vagara te prakAre bolavAthI asaMyamanA potAnA pariNAmonI puSTi thAya che mATe paNa sAdhu te prakAranuM vacana bole nahi. vaLI koI vyavahAra pravartato hoya tyAre puchAyelA sAdhu ke nahi puchAyelA sAdhu A atula che, A vastu anyatra kyAMya upalabdha nathI, tema te vastune jANavA chatAM e prakAre bole nahi; kema ke AraMbhAdi doSono prasaMga che. vaLI te prakAranA prayogamAM potAnI buddhimAM paNa te vastu atula che e prakAre tuccha bAhya padArthaviSayaka mahattvabuddhi thAya e saMyamanI plAninuM kAraNa che; kema ke sAdhu mATe mohanAzane anukULa uttama parAkrama ja atula che anya kAMI atula nathI. vaLI ucita vyavahAra prakAnta thaye chate puchAyelA ke nahi puchAyelA sAdhu A vastu asaMskRta che arthAt AvI vastu anyatra paNa sulabha che ema paNa kahe nahi; kema ke vecavA mATe Avela hoya ane te vastune atidurlabha kaheto hoya ane padArthanA svarUpane jANanAra sAdhu tema kahe to te vecanArane sAdhu pratye dveSa thAya, dharma pratye dveSa thAya to durlabha bodhi paNa bane. vaLI sAdhunA vacanathI je kAMI pravRtti-nivRtti thAya te sarvamAM sAdhune anumodananI prApti thAya mATe te prakAre sAdhu bole nahi.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-94 1papa vaLI koI ati durlabha vastu jue ane sAdhune koI te viSayamAM pRcchA kare ke na kare to paNa A vastunuM svarUpa avyaktavya che arthAt vacanathI kahI na zakAya evA guNothI yukta che tema sAdhu kahe nahi; kema ke AraMbhAdi doSonI prApti che. asAra evI bAhya vastunuM mahattva batAvavAthI potAnI buddhimAM paNa je prakAranA bhAvo thAya tene anukULa karmabaMdhanI prApti thAya. vaLI koI prasaMge koI vastune joIne sAdhu kahe nahi ke A aciMtya che arthAt aprItikara che tema sAdhu kahe nahi; kema ke pUrvamAM varNana karAyelA sarva prayogonA bhASaNamAM pApanA adhikaraNarUpa te vacano bane. koI vecanAra vyaktine vecavAmAM aMtarAyadoSa prApta thAya, lokone pradveSa Adi doSono prasaMga prApta thAya, bhagavAnanuM zAsana aziSTothI pravRtta che tevuM lokone jaNAya; kema ke tyAgI paNa sAdhu tevA prakAranA bAhya padArtha viSayaka kathana kare che tethI A dharma anApta puruSathI pravartAvAyo che tevI lokone buddhi thAya. vaLI koI vastune joIne sAdhu A sArI rIte kharIdAyela che arthAt alpamUlyathI mUlyavAna vastu prApta karAI che tema kahe nahi athavA A suvikrata che arthAt sArAbhAvathI vecANa thayuM che tema kahe nahi athavA A vastu vecavA yogya nathI ja ema kahe nahi. athavA A vastu vecI nAkhavA jevI che, rAkhavA jevI nathI ema kahe nahi. A vastu sastI thaze tema kahe nahi athavA deza-kALane sAme rAkhIne pote jANakAra hoya chatAM A moMghu thaze ema kahe nahi; kema ke AvA prakAranA vacanaprayogomAMthI koIpaNa prakAranA vacanaprayogamAM koIkane aprIti thavAno prasaMga Ave. sAdhunAM te vacanothI lokonI pravRtti thavAthI sAdhunuM te vacana AraMbha samAraMbhanuM kAraNa banavAthI adhikaraNarUpa bane ane sAdhunA vacanane sAMbhaLIne koIne dharma pratye dveSa thAya ke A sAdhuthI sevAto dharma anAptathI pravRtta che tevo koIkane bhrama thAya te sarvamAM sAdhune karmabaMdhanI prApti thAya, mATe saMvRttamanavALA thaIne nisprayojana vacanaprayoga na thAya te prakAre sAdhue vAguptimAM yatna karavo joIe. vaLI tevA prakAranuM kahevAnuM prayojana upasthita thAya jenAthI saMyamavRddhinuM phaLa potAne ke anyane prApta thatuM hoya tyAre sAdhu tAtparyazuddhithI vidhivizeSane jANIne niravagha ja bole arthAt A mArA vacanaprayogathI A prakAre potAnI ke anyanI saMyamavRddhirUpa phaLa prApta thaze e prakAranA tAtparyanI zuddhithI tene anurUpa kevo ucita prayoga karavo joIe te rUpa vidhivizeSane jANIne sAdhu niravagha ja bhASA bole jethI bolatI vakhate paNa pariNAmanI zuddhine kAraNe saMvarabhAvano ja atizaya thAya. kaI rIte tAtparyanI zuddhipUrvaka vidhivizeSano nirNaya karIne niravagha bhASA bole te tathAdithI batAve che - glAna sAdhunA prayojana arthe kahe ke A sahasaMpAkAdi prayatna pakva che, jethI te vacanAnusAra yogya sAdhu tene grahaNa karIne glAnasAdhunA upakhaMbhaka evA te sahasaMpAkAdine grahaNa karIne glAnasAdhunA saMyamavRddhimAM sahAyaka thavAnA pariNAmane puSTa kare che. AthI ja te glAnasAdhu rogane kAraNe glAna che. saMyamamAM usthita che ityAdino ucita nirNaya karIne e prakAre vacanaprayoga kare che, mAtra sAdhuvezane joIne pramAdI pAsatyAdinA pramAdanuM upakhaMbhana thAya evuM jaNAya to mauna paNa seve che.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-94 vaLI pUrvamAM kahela ke A vanAdi suSucchinna che ema kahe nahi; kema ke sAvaghano prasaMga thAya, paraMtu anya sAdhuone A bhUmi acitta che mATe ucita pAThavavA Adi arthe yogya che evo bodha karAvavA arthe kahe ke prayatnathI cchinna A vanAdi che jethI te sAdhune bodha thAya ke A vananAM sarva sthAno te rIte chedAyAM che ke jethI bhUmi acitta che ane A suMdara cheDAyAM che ema kahevAthI te chedana kriyAnA anumodanano prasaMga prApta thAya mATe atyaMta upayogapUrvaka pariNAmanuM rakSaNa thAya te rIte bhASA bole. jo te prakAranA tAtparyazuddhithI na bole to A prayatnacchinna vanAdi che tema kahevAthI paNa potAnA haiyAmAM A suMdara cheDAyuM che tevo ja bhAva upasthita thAya to sAvadyanI anumati prApta thAya mATe tAtparyanI zuddhimAM upayukta thaIne potAnA pariNAmamAM te suMdara rIte chedAyelA vanane joIne evo bhAva na thAya e rIte bole. vaLI koI suMdara kanyA hoya ane A kanyA suMdara che ema sAdhu bole nahi ema pUrvamAM sAvagha vacananA parivAramAM kahela. Ama chatAM koI kanyA saMyama grahaNa karavA mATe tatpara thayela hoya ane gItArtha pAse tenA saMbaMdhI vagere tenA viSayaka pRcchA kare ane sAdhune jaNAya ke A kanyAmAM guNasaMpatti che ane rUpasaMpatti paNa che mATe dIkSA grahaNa karyA bAda samyak tenuM pAlana karavAmAM Avaze to guNavRddhi karaze tevo bodha karavavA arthe sAdhu kahe ke A kanyA prayatnathI suMdara che arthAt dIkSA apAyA pachI ucita guru dvArA samyaka grahaNazikSA Adi ApavAmAM Avaze to prayatnathI suMdara thAya evI A kanyA che, tevuM sAMbhaLIne tenI hitaciMtA karanAra svajanAdi ucita sthAne saMyama ApIne tenuM kaI rIte hita thAya teno nirNaya te mahAtmAnA vacanathI karIne samyaguM yatna karI zake che ane mahAtmAe paNa potAnA vacanaprayogamAM tAtparyanI zuddhithI suMdara kanyAviSayaka kahevAmAM vidhivizeSano nirNaya karIne tenuM niravadya ja vacana kahe to avazya mahAnirjarAnI prApti thAya. koI kanyA dIkSA levA tatpara thayela hoya ane dIkSita thayA pachI samyapha pAlana thAya tema na hoya chatAM vicAryA vagara mugdhatAthI prayatna suMdara che tema prayoga kare to te kanyAnuM je ahita thAya tenI upekSA pratye paNa sAdhune anumodananI prApti thAya. mATe vacanaguptinI ane bhASAsamitinI maryAdAno nirNaya karIne je sAdhu ucita bole che te ja niravadya vacana bole che. ane sarva ja kRtAdi sAdhu karmanimitta bole yogya ziSyAdine te viSayaka ucita bodha karAvavA arthe kahe paraMtu sAvadya pravRttinuM anumodana thAya te rIte bole nahi. jema koIe koI suMdara kRtya karyuM hoya ane te kRtyunuM anumodana karavAthI AraMbhanI anumati Adino prasaMga hoya tyAre A suMdara kRtya karAyuM che ema kahe nahi paraMtu ziSyane bodha karAvavA arthe ke A prakAranuM bAhya kRtya koIe suMdara karyuM hoya ane pote temAM nipuNa hoya tethI te suMdara kRtyane pote te svarUpe joI zake topaNa tevA suMdara kRtyAdine joIne kyA saMyogamAM zuM bolavuM joIe jethI saMyamanI maryAdAno bhaMga na thAya ane te te saMyoga anusAra utsarga apavAdanuM te ziSya ucita yojana karI zake tevA karmanimitta=zikSAnimitta, koIka vivakSita sarva ja kRtAdi sAdhu kahe arthAtu A sArI rIte kharIdAyuM che, A suvidIta che ityAdi pote jANatA hoya tevA prasaMge
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 157 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | sabaka-5 | gAthA-94, 5 utsargathI zuM bolavuM joIe, apavAdathI zuM karavuM joIe ? ityAdino bodha karAvavA arthe kratAdiviSayaka paNa sAdhu kahe. vaLI koIe gADhaprahAra karela hoya ane tevuM kahevAthI koIka hitanI prApti jaNAya to gADhaprahAra paNa kahe jema dropadInA jIve pUrvabhavamAM sAdhune kaDavI tuMbaDI vahorAvI. gurunA vacanAnusAra A kaDavI tuMbaDI che tema jANIne te sAdhu paraThavavA jAya che ane jIvavirAdhanAne jANIne te sAdhu svayaM te tuMbaDI vApare che tethI kALa karI jAya che. A rIte anya sAdhunA anarthanA nivAraNa mATe mahAtmAe sAdhuone kahyuM ke nagaramAM jaIne mukhya mukhya sthAne tame jAhera karo ke A rIte A brAhmaNIe kaDavI tuMbaDI vahorAvIne RSihatyA karI che jethI lokono tiraskAra pAmelI ane gharamAMthI kADhI mUkelI te brAhmaNI durgAna karIne chaThThI narake jAya che. topaNa A rIte kahevAthI anya koI susAdhuno ghAta na thAya ethI mokSamArgamAM prasthita evA susAdhu paNa AvA nimittane pAmI durgatimAM na jAya evA uttama adhyavasAyathI kahevAyeluM te vacana niravadya ja che, mATe saMyoga anusAra kvacit prayojanamAM gADhaprahArane gADhaprahAra paNa kahe, A rIte te aprIti Adi doSono paNa parihAra thAya che; kema ke yogya ziSyane zikSA nimitte kahevAyeluM hoya to koIne aprIti Adi prasaMgo prApta thAya nahi, kvacit apavAdathI kahevAyeluM hoya tyAre kadAca koIne aprIti Adi thAya tenA karatAM balavAna prayojana susAdhunA saMyamarakSaNanuM hoya tyAre te aprIti Adi doSo paNa karmabaMdhanAM kAraNo banatA nathI; kema ke AzayanI zuddhi che, AthI ja draupadInA jIvane te sAdhunA vacanathI aprIti Adi thavA chatAM vivekapUrvakanI sAdhunI pravRtti hovAthI karmabaMdhanuM kAraNa banatI nathI mATe niravadya ja che. vaLI sAdhune koI gRhastha potAnA ucita vyavahAra arthe pRcchA kare ke A vastu kharIda karavA jevI che ke nahi ? tyAre sAdhu tene zuM kahe te batAve che - jo pote tenA mUlyavizeSane jANatA na hoya to kahe ke A vastunA mUlyavizeSane huM jANato nathI ane kadAca pote jANatA hoya topaNa kahe ke ame jya-vijyayogya vastu koIne ApatA nathI tethI A viSayamAM amArAthI kAMI kahevAya nahi; kema ke pApathI virAma pAmelA evA amone AvA prakAranA vyApArathI zuM prayojana che arthAt A vastu mUlyavAna che ke nahi ityAdi jANavuM ane lokone kahevuM ityAdithI amAre zuM prayojana che, vastutaH nirAraMbha jIvanaviSayaka ja pravRttinuM jANavuM ane sevavuM e amAruM mukhya prayojana che, A prakAre ucita kathana karavAthI sAdhune koI AraMbhadoSanI prApti thatI nathI. II94nA avataraNikA : vaLI sAdhue anya zuM zuM na bolavuM joIe ? te batAvavA arthe kahe che - gAthA : abbhuccayaM Na bhAsijjA ANattiM ajayANa ya / asAhulogaM sAhu tti sadosAsaMsaNaM tahA / / 95 / /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-95 chAyA: abhyuccayaM na bhASeta AjJaptimayatAnAM vA / asAdhulokaM sAdhuriti sadoSAzaMsanaM tathA / / 15 / / anvayArtha :abbhuccayaM sAdhu sanyuyyayane, Na bhAsijjA=bolena, ajayANa yamayAvA mevA sthio, asaMyatIne, ANattimAyo (me pramAe als), asAhulogaM sAdhulone, sAhu-sAdhu, tti-se pramANa, (st als), tahA-ane, sadosAsaMsaNaM-sahI mAzaMsanavANai kyaat ale. Ineull . gAthArtha : sAdhu abhyazcayane bole nahi. ajayaNAvALA evA gRhastho ke asaMyatone Avo e pramANe kahe nahi. asAdhulokane sAdhu e pramANe kahe nahi ane sadoSa AzaMsanavALAM vacano kahe nahi. InlpA TI: kenacit kasyacit "sarvametat tvayA vaktavyami"ti saMdiSTe sarvametad vakSyAmIti saMdezaM prayacchan 'sarvametaditi vAbhyuccayaM na bhASeta-na vadet, sarvasya tathAsvaravyaJjanAdyupetasya vaktumazakyatvenA'saMbhavAbhidhAne dvitIyavratavirAdhanAprasaGgAt, tathA ca 'sarve sAdhavo gatA na vA ?' ityAdisthale. sarvathA'nuvicintyaiva vadet yathA'saMbhavAbhidhAnaM na bhavatIti / nanu 'sarvo grAmo bhoktumAgata' ityAdivat 'sarvametat' ityAdikaM nAsaMbhavagrastamiti cet ? na, samuccaye tathAvidhavivakSA'bhAvAt cAritrabhAvAvasthAyAmetAdRzA'prayogAcca / / tathA ayatAnAM=asaMyatAnAM AjJaptiM 'Asva ehi kurU vA idaM kAryaM zeSva tiSTha praja' ityAdirUpAM, na bhASeta=na vadet, ayatanApravartanaprayuktadoSaprasaGgAt / / tathA'sAdhulokaM AjIvikAdikaM lokaiH sAdhuzabdenA'bhilApyamAnaM, 'sAdhurayamiti na vadeta, mRSAvAdaprasaGgAt, na caitadvacanasya rUpasatyAdyantargatatayA na mRSAtvamiti zaGkanIyam, guNopabRMhaNapravaNAnAmIdRzAnAmanvarthazabdAnAmaviSaye mohAdeva prayujyamAnatvena doSAnubandhitayA ca mRSAtvopapatteH, ata eva svaviSaye etatprayogasya guNAnubandhitayA jJAnadarzanacAritrasaMpanne bhAvasAdhau sAdhupadAnabhilApe upabRMhaNAticAradoSaprasaGga iti vadanti / nanu yadyevaM boTikanihnavAdAvanvarthasAdhuzabdAbhidhAnaM mRSA kathaM tarhi pASANamayyAM pratimAyAmanvarthAhadAdipadagarbhastutikaraNaM sArthakamiti cet ? AH pApa! vRthA chidrAnveSaNametat uktasthale'saMyatopabRMhaNa
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | baka-5 | gAthA-5 159 doSAbhAvena sthApanAsatyasyA'niruddhaprasaratayA doSAbhAvAt, anyathA nikSepanaiSphalyAditi dig / tathA sadoSAzaMsanaM na vadet / tathAhi-devAsuranatirazcAM vigrahe'mukasya jayo bhavatu mA vA'mukasya bhavatu iti 'nAlaped, adhikaraNatatsvAmidveSAdidoSaprasaGgAt / tathA vAtavRSTizItoSNakSemasubhikSAdikamapi bhavatu mA vA' iti ca na vadet, vinA'tizayaprAptaM vacanamAtrAt phalAbhAvena mRSAvAdaprasaGgAt, tathAbhavane'pi ArtadhyAnabhAvAt, adhikaraNAdidoSaprasaGgAt, vAtAdiSu satsu sattvapIDApattezca / kathaM tarhi "zivamastu sarvajagataH" iti ?, zive'pi cauryAdyantarAyadoSAditi cet ? sadAzayavazAdetAdRzaprArthanAyA asatyAmRSAGgatayA zrutabhAvabhASAyAmadhikAre'pi prakRtAnupayogAditi lim II bI. TIkArca - cit ..... hin II koInA vaDe koIkane kahevAyuM ke "sarva ja A tArA vaDe kahevuM joIe" e pramANe saMdiSTa hote chate sAdhu "sarva ja A huM kahuM chuM e pramANe saMdezane Apato athavA "sarva ja A che" e prakAre amyuccayane kahe nahi. kema sarva ja A che e prakAre kahe nahi ? temAM hetu kahe che - sarva ja te prakAranA svaravyaMjanAdi upetanuM je prakAre kahenAra vyaktie kaheluM ke mAruM sarva vacana tame kahezo tenA sarva ja te prakAranA svara, vyaMjanAdi upetanuM, kahevA mATe azakyapaNuM hovAthI asaMbhavatA abhidhAnamAM bIjA vratanI virAdhanAno prasaMga che ane sarva sAdhuo gayA ke nahi ? ItyAdi sthaLamAM sarvathA vicArIne ja kahe jethI asaMbhavanuM kathana thAya nahi. tti' zabda abyuccaya bole nahi e kathananI TIkAnI samApti mATe che. nanu'thI zaMkA kare che - "sarva gAma jamavA mATe AveluM ityAdinI jema A sarva koIe kahelA sarvazabdo yathArtha kahyA hoya chatAM, svara, vyaMjanAdi koIka nyUnatA hoya ItyAdika asaMbhavagrasta tathI arthAt saMpUrNa kathana karyuM che e vacana doSarUpa nathI e pramANe zaMkAkAra kahe to graMthakArazrI kahe che - ema na kahevuM kemake; samuccayamAM AkhuM gAma jamavA AvyuM che e rU5 samuccayamAM, tathAvidha vivakSAno abhAva che=eka Adi puruSa bhUta Ave tenI virakSAno abhAva che. ahIM prazna thAya ke lokavyavahAramAM to ekAdi puruSa na Avyo hoya topaNa AkhuM gAma jamavA AvyuM che tema kahevAya che tema prastutamAM paNa svarAdinI nyUnatA hoya to zabdazaH tene kathana karyuM che mATe sAdhu
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 / stabaka-5 | gAthA-95 amyuccayane kahe to doSa nathI. e prakAranI zaMkAmAM bIjo hetu kahe che - cAritranI sadbhAva avasthAmAM AvA prakArano aprayoga che zabdazaH koInuM kathana kareluM hoya topaNa svara, vyaMjanAdinI nyUnatA thAya te kAraNe mRSA na thAo e prakAranI bhASA guptinA pariNAmavALA muninI cAritranI avasthAmAM AvA prakArano prayoga karAya nahi. ane ayatanAvALA=asaMyatatAvALA, sAdhu hoya ke gRhastha hoya teone AjJapti bhASA kahe nahi arthAt basa, Ava athavA A kArya kara, sUI jA, Ubho rahe, tuM jA. ityAdirUpa AjJaptibhASA sAdhu bole nahi; kema ke ayatanApravartanaprayuktadoSano prasaMga cheegRhasthanI te te pravRttimAM ayatanAno prayatna thAya tenuM pravartaka sAdhunuM vacana thavAthI te AraMbhamAM karAvaNadoSano prasaMga prApta thAya ane asAdhulokane=loko vaDe sAdhu zabdathI bolAtA evA AjIvika Adine, A sAdhu che ema kahe nahi; kema ke mRSAvAdano prasaMga che. ane A vacananuM rUpasatyAdi aMtargatapaNuM hovAthI sAdhuno veSa hovAthI daza satyamAMthI rUpasatyAdi aMtargatapaNuM hovAthI, mRSApaNuM nathI e prakAre zaMkA na karavI; kema ke guNaupavRMhaNAmAM tatpara AvA prakAranA avartha zabdono=A sAdhu che evA prakAranA avartha zabdono, aviSayamAM guNa rahitamAM, mohathI ja prayujyamAnapaNuM hovAne kAraNe ane doSAnubaMdhIpaNuM hovAthI=nirguNamAM sAdhu zabdano prayoga karavAthI tenA doSanuM poSaNapaNuM hovAthI, mRSAvatI upapatti che. AthI ja=asAdhumAM sAdhu A che e prakAre bolavAmAM doSanI poSakatA che AthIja, viSayamAM guNavAna puruSarUpa sAdhupadathI vAcya viSayamAM, A prayoganuM A sAdhu che e prakAranA prayoganuM, guNAnubaMdhIpaNuM hovAthI susAdhunA guNonI anumodanArUpa hovAthI, jJAna-darzana-cAritrasaMpanna evA bhAvasAdhumAM sAdhupadano anabhilApa karAye chate upabRhaNArUpa darzanAcAranA aticArarUpa doSano prasaMga che e pramANe kahe cheegItArtho kahe che. nanu'thI koI zaMkA kare che - jo A rIte-pUrvamAM kahyuM ke asAdhumAM sAdhu A che e rIte, sAdhu bole nahIM e rIte boTika niphlava AdimAM avartha evA sAdhu zabdanuM abhidhAna guNavAcI evA sAdhu zabdanuM abhidhAna, mRSA che to pASANamaya pratimAmAM avartha evA ahaMdAdipadagarbhastutinuM karaNa kevI rIte sArthaka thAya ? arthAt thAya nahi e pramANe jo sthAnakavAsI kahe, to graMthakArazrI kahe che - he pApI ! vRthA A chidrAveSaNa che=viplava Adi tulya pratimAmAM arihaMtapadanI stuti thAya nahIM e vRthA chidrAveSaNa che; kema ke uktasthaLamAM, pASANamaya pratimAsthaLamAM, asaMyatanA upabRhaNA doSano abhAva hovAne kAraNe=bhagavAnanA guNonI stuti dvArA asaMyatanA upabRhaNArUpa doSano abhAva hovAne kAraNe, sthApatAsatyanuM aniruddha prasarapaNuM hovAthI=jinapratimAmAM sthApanA satyarUpa jinanuM avazyabhAvipaNuM hovAthI, doSano abhAva che=stuti karanArane mRSAnI prAptirUpa doSano
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-95 161 abhAva che. anyathA=pratimAmAM sthApatAsatyarUpa jitano svIkAra na karavAmAM Ave to, nikSepanA vaiSphalyano prasaMga che=bhagavAnanA cAre vikSepa pUjya che e prakAranuM vacana hovAthI sthApanAtikSapAne apUjya svIkAravAno prasaMga che, e pramANe dizAsUcana che. ane sadoSa AzaMsana sAdhu bole nahi, te A pramANe - deva, asura, manuSya ane tiryaMconA vigrahamAM paraspara yuddhamAM, amukano jaya thAo athavA amukano jaya na thAo e pramANe bole nahi; kema ke adhikaraNa ane tenA svAmInA dveSAdi doSano prasaMga che ane vAyu, vRSTi, zIta, uSNa, kSema ane subhikSAdika paNa thAo athavA na thAo e pramANe bole nahi; kema ke atizaya prApta vagara vacanamAtrathI phaLano abhAva hovAne kAraNe mRSAvAdano prasaMga che. ane te prakAre thavAmAM paNa ArtadhyAnano bhAva che=potAnA vacanAnusAra vAtAdi thAya to AraMbhAdidoSajanya ArtadhyAnano bhAva che ane adhikaraNAdi doSano prasaMga che-sAdhunA vacanaprayogamAM adhikaraNAdi doSano prasaMga che ane vAtAdi thaye chate jIvone pIDAnI Apatti che. to pachI=sAdhu subhikSa thAo ItyAdi bhASA bole nahi to pachI, "sarva jagatanuM ziva thAo-sarvajagata upadrava vagaranuM thAo" e pramANe kema bolAya che ? arthAt bolAya nahi; kema ke zivamAM paNa=jagatamAM koI upadrava vagere na hoya evA zivamAM paNa, corI AdinA=corI anAcAra Adi apakRtyomAM, aMtarAyadoSano prasaMga che e prakAre pUrvapakSI kahe to, graMthakArazrI kahe che - sadAzayanA vazathI AvA prakAranI prArthanAnuM=jagatanA jIvone upadrava na thAo evA prakAranI prArthanAnuM, asatyAmRSAnuM aMgapaNuM hovAthI zrutabhAvabhASAmAM adhikAra hovA chatAM paNa zrutabhAvabhASAmAM e prakAre sAdhune bolavAno adhikAra hovA chatAM paNa, prakRtano anupayoga che=sAdhune kevI bhASA cAritranI maryAdA anusAra bolavI joIe ? te kathanamAM subhikSAdino niSedha karyo tema jagatanA jIvonuM ziva thAo tenuM vidhAna karavuM ke niSedha karavo tevo anupayoga che e pramANe dizAsUcana che. II95aa. bhAvArtha :sAdhue zuM bolavuM ane zuM na bolavuM? tenuM kathana:- sAdhune koIka mahAtmAe koI anya sAdhune A sarva tamAre kahevuM joIe e pramANe kaheluM hoya ane te vacanonuM yathArtha avadhAraNa karIne te mahAtmA te sAdhune sarvavacano kahe athavA te mahAtmAe kahyA pramANe te sarva vacano gRhasthane kahe tyArapachI te sAdhu abhuccaya vacanane kahe nahi arthAt je pramANe mane te mahAtmAe kahyuM che te sarva vacano meM kahyAM che, koI vacana bAkI rahyuM nathI e pramANe sAdhu kahe nahi; kema ke kahenArA mahAtmAe je svara, je vyaMjana, je ghoSa AdithI vacano kahyAM hoya te sarva te rIte kahevAnuM azakyapaNuM hovAne kAraNe je pramANe te mahAtmAe kahyuM che e pramANe ja sarvavacano meM kahyAM che ema te sAdhu kahe to asaMbhavanuM abhidhAna thavAne kAraNe bIjA vratamAM virAdhanAno prasaMga prApta thAya. tethI bIjA
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-95 vratanA rakSaNa arthe syAdvAdanA sUkSmabodhavALA sAdhue vicAravuM joIe ke je svarathI je udAtta AdithI te mahAtmAe vacano kahyAM che temAM kaMIka anyathA saMbhava che mATe sAdhue temaja kahevuM joIe ke te mahAtmAe je kAMI kIdhuM che te meM sAmAnyathI tema ja kahyuM che tethI svarAdikRta bhedane kAraNe mRSAvAdanA parihArarUpa bIjA vratanI virAdhanA prApta thAya nahi. vaLI sarva sAdhuo vihAra karIne javAnA hoya tevA sthAne paNa badhA gayA che ke nahi tevo spaSTa nirNaya na hoya to badhA sAdhu gayA che tema kahe nahi paraMtu badhA gayA che tevo spaSTa nirNaya hoya to ja badhA sAdhu gayA che tema kahevuM ane saMbhAvanA hoya to prAyaH badhA gayA che, ane koI rahyA hoya to mane tenuM jJAna nathI tema kahevuM joIe jethI mRSAvAdano prasaMga na Ave. ahIM nathI koI zaMkA kare che ke koI jamavAno prasaMga hoya tyAre gAmanA badhA loko jamavA AvyA hoya, kvacit gAmamAMthI eka be jamavA na AvyA hoya topaNa gAmanA badhA loko jamavA AvyA che e prakAre vyavahAramAM bolAya che, tema koI sAdhue koIkanA dvArA kahevAyeluM dareka vacana smRtimAM rAkhIne te dareka vacano te prakAre ja kahyAM hoya phakta koIka svara, vyaMjanano ke hRsva, dIrghano bheda paDe topaNa tema kahI zakAya ke A sAdhue badhAM vacano te pramANe ja kahyAM che, mATe sAdhune mRSAvAdanI prApti thaze nahi. e zaMkAnA nivAraNa arthe graMthakArazrI kahe che A pramANe kahevuM nahi; kema ke vyavahAramAM AkhuM gAma jamavA AvyuM temAM je prakAranI vivakSA che tevI vivakSA meM sarva kahyuM che e sthAnamAM nathI paraMtu yathAvatu pUrNa kahyuM che tevI ja vivakSA che ane tevuM yathAvat kathana asaMbhavita hovAthI mRSAvAdano prasaMga che. vaLI sarva gAma jamavA AvyuM che te sthAnamAM lokavyavahAranI apekSA che tethI eka be jaNa jamavA na AvyA hoya to paNa A mRSA bole ema lokamAM gaNAtuM nathI paraMtu cAritrabhAvabhASAmAM AvA prakArano prayoga thAya nahi arthAt cAritranA pariNAmavALA muni saMvaranA pariNAmavALA hoya che mRtathI niyaMtrita thaIne saheja paNa mRSA na thAya e prakAre bolanArA hoya che ethI saMyamanA prayojanapUrvaka guptinA pariNAmathI yukta cAritranI maryAdAnuM smaraNa karIne "leza paNa A bhASA mRSA che" tevuM koI kahI zake te prakAre sAdhu prayoga kare nahi, jethI bIjA vratamAM aticAra lAge nahi mATe svarAdikRta nyUnatAne AzrayIne paNa A bhASA pUrNa te rIte kahevAI nathI tevuM kahevAno prasaMga prApta na thAya te rIte ja sAdhu vacanaprayoga kare. vaLI A prakAre abhyazcaya vacana sAdhu na kahe te sAMbhaLIne koI buddhimAna puruSane jijJAsA thAya ke A sAdhue dareka vacano e pramANe ja kahyAM che, chatAM amyuccaya kahetA nathI tenuM zuM kAraNa ? tethI te sAdhune pRcchA kare ane sAdhu kahe ke A prakAranI cAritranA bIjA vrataviSayaka amArI maryAdA che te sAMbhaLIne buddhimAna puruSane A bhagavAnanuM zAsana Apta puruSathI praNIta che jethI A prakAre sUkSma paNa mRSAvAdanA parihAra arthe saMyamamAM yatna batAvela che tethI yogya jIvane dharmanI prApti thavAnI saMbhAvanA rahe che. vaLI ayatanAvALA sAdhuone ke gRhasthone sAdhu AjJapti bhASA kahe nahi arthAt tame beso, Avo, A kArya kara, tuM sUI jA, Ubho rahe, tuM jA, ityAdi rUpa koI vacanaprayoga kare nahi; kema ke sAdhunA
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-5 vacanathI teo koIpaNa kriyA kare temAM ayatanAnuM pravartana thavAthI te ayatanApUrvakanI pravRtti karAvavArUpa doSa prApta thAya. AthI tevA prasaMge svAbhAvika asaMyata jIvo je kAMI pravRtti kare te ka2vAnI sAdhunI koI preraNA nahi hovAthI te kRtya karAvavA kRta ke te nRtyanA anumodanakRta karmabaMdhanI prApti thatI nathI ane jo sAdhu te bese to sAruM ke Ave to sAruM athavA A kArya kare to sAruM Avo abhilASamAtra kare topaNa te kArya manathI karAvavAkRta ane anumodanAkRta karmabaMdhanI sAdhune prApti thAya, mATe asaMyatanA koI vyApAra sAthe sAdhue vicArathI paNa vikalpa na thAya te prakAre saMvRtta thavuM joIe ane te saMvara karavA arthe ja tevI bhASA bolavI joIe nahi. jethI sthUlathI te asaMyata bese ke UbhA rahe evA kRtyamAM spaSTa koI AraMbha dekhAya nahi topaNa gRhasthanA ke asaMyatanA sarva yogo asaMyamanA pariNAma sAthe pratibaddha che tethI teone te besavAnI ke sUvAnI kriyA karmabaMdhanA kAraNabhUta che ane tevI kriyA karavAnI preraNA sAdhunA vacanathI gRhasthane prApta thAya to te asaMyatanI pravRtti pratye sAdhunuM vacana nimitta kAraNa bane che, chatAM tenA parihAra mATe sAdhu yatanA na kare to susaMyata sAdhune paNa asaMyamanA pariNAmanI prApti thAya mATe bhASAsamitinI maryAdAnuM smaraNa karIne asaMyata sAdhune ke gRhasthane koIpaNa prakAranI pravRttinuM kAraNa bane tevuM koI vacana kahevuM joIe nahi . 163 vaLI asAdhulokane A sAdhu che e pramANe sAdhu kahe nahi jema AjIvikAdi matavALA saMnyAsIone loko A sAdhu che tema kahetA hoya athavA bhagavAnanA zAsanamAM rahelA pAsasthAdi hoya ane vezane kAraNe loko sAdhu kahetA hoya topaNa susAdhu A sAdhu ema bole nahi; kema ke sAdhupadathI vAcya to jeo nirvANapadane sAdhatA hoya tevA ja sAdhu che tethI jeo tevA nathI teone sAdhu kahevAmAM Ave to mRSAvAdano prasaMga Ave. ahIM koI zaMkA kare ke sAdhuvezane joIne A sAdhu che ema kahevAmAM Ave tyAre rUpasatyanI ke sthApanAsatyanI prApti thavAthI mRSAvAdano prasaMga nahi Ave; kema ke te mahAtmAe sAdhunA vezane joIne ja A sAdhu che tema kahyuM che tenuM nirAkaraNa karavA arthe graMthakArazrI kahe che guNanI upabRhaNA karanAra evo sAdhuzabda je anvarthamAM vaparAyelo hoya tenAthI aviSayamAM mohathI ja vaparAya che arthAt jeone bodha nathI ke sAdhupadathI vAcya mokSasAdhaka AtmAo che, vezadhArI sAdhu nathI teo ajJAnane vaza ja veSane joIne A sAdhu che tema kahe che paraMtu susAdhu tevuM bole to asAdhumAM sAdhupadanI bhrAntinuM kAraNa bane tevo te vacanaprayoga thAya mATe doSanA phaLavALuM ja te vacana che ane je vacanathI doSanI prApti thatI hoya te vacana mRSAvAdarUpa ja che, mATe sAdhuvezane AzrayIne rUpasatya aMtargata A prayoga thaI zake tema vicArIne cAritranA pariNAmavALA sAdhu tevo prayoga kare nahi. A kathananI ja puSTi karavA arthe graMthakArazrI kahe che susAdhumAM A sAdhu che e prakArano prayoga sAdhunA guNanI anumodanArUpa hovAthI nirjarAnuM kAraNa bane che, Ama chatAM jJAna-darzana-cAritrasaMpanna evA bhAvasAdhumAM A sAdhu che e prakAranuM abhidhAna na karavAmAM
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-95 Ave to guNavAnanA guNonI upabRhaNA karavI joIe e prakAranA darzanAcAramAM aticAra doSano prasaMga prApta thAya, mATe jema bhAvasAdhumAM sAdhupadanA kathana dvArA nirjarAnI prApti thAya che tema asAdhumAM sAdhu padanA kathana dvArA karmabaMdhanI prApti thAya che mATe sAdhuvezane AzrayIne A prayoga che tema kahIne A mRSA nathI tema kahevuM ucita nathI. ahIM koI sthAnakavAsI zaMkA kare che ke A rIte boTika nihnavAdimAM sAdhuveza hovA chatAM sAdhunA guNo nahi hovAne kAraNe sAdhu zabdanuM abhidhAna jo tame mRSA svIkAro to pASANamaya pratimAmAM arihaMtAdipadagarbhastuti karavI kevI rIte sArthaka thaI zake ? arthAt jema nirnavAdimAM A sAdhu che tema kahevuM ucita nathI tema pASANanI pratimAmAM A arihaMta che tema kahevuM ucita nathI A prakAranI sthAnakavAsInI zaMkAnuM nirAkaraNa karatAM graMthakArazrI kahe che - he pApI ! tuM chidranuM vRthA anveSaNa kare che arthAt bhagavAnanA pUjya evA sthApanAnipAne apUjyabuddhine kAraNe je tArI pApanI manovRtti che tenA kAraNe pratimAnA lopane anukULa tuM chidro zodhe che, vastutaH padArthane jANavA yatna karato nathI. kema sthAnakavAsInuM A vacana asaMbaddha che ? te spaSTa karatAM kahe che - pASANamaya pratimA sthaLamAM asaMyatanA upavRMhaNa doSano abhAva che tethI tyAM sthApanAsatyano avakAza che mATe bhagavAnanI stuti karavAmAM doSa nathI, jyAre vezadhArI nirnavAdimAM A sAdhu che e prakAre kahevAthI temanA asaMyamanuM upavRMhaNa thAya che tethI asaMyamanI upabRhaNAne kAraNe sAdhune karmabaMdhanI prApti thAya che jyAre jinapratimAmAM asaMyamano pariNAma nathI mATe sthApanAsatya svIkArIne bhakti karavAthI guNanI vRddhi ja thAya che. ane jo sthAnakavAsI kahe che tema sthApanA satyane pUjya na svIkAravAmAM Ave to sthApanA satyanA nikSepAnA naiSphalyano prasaMga Ave. vastutaH bhAvanikSepAnA saMbaMdhavALA cAreya nikSepo pUjya che tethI tIrthakaranI jinapratimAne paNa sthApanAnikSepArUpe pUjya svIkAravI joIe. vaLI sAdhu sadoSanuM AzaMsana hoya tevuM vacana bole nahi. jema koInA vacce paraspara jhagaDo cAlato hoya ke yuddha cAlatuM hoya tyAre amukano jaya thAo ke amukano ajaya thAo evuM vacana sAdhu bole nahi; kema ke te yuddhAdinI pravRttimAM sAdhunuM vacana preraka bane tethI adhikaraNarUpa bane arthAt amukano jaya thAo ema kahevAthI te sAdhunA vacanathI utsAhita thaIne je kAMI AraMbha kare tenuM pravartaka sAdhunuM vacana bane. vaLI koIkano jaya thAo e prakArano abhilASa paNa AraMbharUpa hovAthI sAdhu mATe icchanIya nathI tethI tevA abhilASathI janya vacanaprayoga sAdhune mATe atyaMta anucita che. vaLI amukano jaya na thAo tema bolavAthI tenA svAmIne sAdhu pratye dveSa thAya ane bhagavAnanA dharma pratye paNa dveSa thAya mATe sAdhu je doSavALI pravRtti hoya temAM AzaMsA thAya tevo vacanaprayoga kare nahi. vaLI atizaya garamI hoya tyAre pavana thAo athavA vRSTi thAo e vacanaprayoga sAdhu kare nahi.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 165 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-5 vaLI garamI hoya tyAre zIta thAo athavA atizItatA hoya tyAre garamI thAo evo vacanaprayoga sAdhu kare nahi. vaLI rAjyamAM kSema thAo=rAjya upadrava vagaranuM thAo, tema paNa sAdhu bole nahi. vaLI subhikSa thAo ema paNa sAdhu bole nahi; kema ke sAdhunA vacanamAM atizayatA na hoya to vacanamAtrathI phaLa thatuM nathI ane tevuM phaLa na thAya to sAdhune mRSAvAdanI prApti thAya; kema ke sAdhu vRSTi Adi thAo tema kahevA chatAM tevuM kAMI thatuM na hoya tyAre A sAdhu kRSAvAdI che ema kahevAno prasaMga Ave. vaLI sAdhunA vacanAnusAra vRSTi Adi thAya topaNa te sarvaprasaMgamAM anumodanAdino prasaMga thavAthI ArtadhyAnano bhAva prApta thAya athavA mAruM vacana satya paDyuM tevI buddhi thavAthI paNa ArtadhyAnano prasaMga prApta thAya. vaLI sAdhunA vacanathI vAtAdi thAya ke na thAya topaNa te sarva pravRttimAM AraMbha-samAraMbhanI anumodanAnI prApti hovAthI adhikaraNAdi doSonI prApti che arthAt te pApamAM sAdhunuM vacana anumodanArUpa thavAthI adhikaraNa doSanI prApti che ane A sAdhu AraMbha samAraMbhanI pravRtti kare che tevo bodha thavAthI buddhimAna jIvone bhagavAnano dharma nirAraMbhavALo che tevuM nahi jaNAvAthI bhagavAnanA vacana pratye azraddhA thAya temAM sAdhunuM vacana nimittakAraNa bane che. vaLI jagatamAM vAtAdi hote chate jIvone pIDAnI Apatti hovAthI te pIDAmAM sAdhune anumodanAnI prApti thAya. jo ke jagatamAM kSema pravarte evA abhilASamAM sAkSAta koI AraMbha jaNAya nahi topaNa sAdhunA vacanathI tema thAya nahi tethI mRSAvAdano prasaMga prApta thAya ane subhikSAdimAM lokone prIti thAya topaNa tenA kAraNe je kAMI AraMbha-samAraMbha thAya te sarvamAM sAdhune AraMbha-samAraMbhanI prApti thAya, mATe sAdhue je vacanaprayogamAM sadoSanI prApti hoya tevuM AzaMsAvALuM vacana bolavuM joIe nahi. ahIM prazna thAya ke to sarva jagatanuM kalyANa thAo tema sUtromAM kema bolAya che ? arthAt "jagata kSemavALuM thAo" e prayogamAM jema upadravanA abhAvanI icchA che tema "jagatanuM ziva thAo" tyAM paNa upadravanA abhAvanI icchA che ane jo ema kahevAmAM Ave ke jagatamAM upadrava dUra thAya to corI AdimAM aMtarAyadoSanI prApti thAya arthAt corI karanArane nirupadravavALuM jagata hoya to vighna thAya ane 5radArAsevana karanArane nirupadravavALuM jagata hoya to aMtarAya thAya mATe sAdhue evo prayoga karavo joIe nahi e prakAranI koIne zaMkA thAya. tenA nirAkaraNa arthe graMthakArazrI kahe che "jagatamAM upadrava na thAo" e prakAranA vacanaprayogamAM sadAzaya varte che tethI zrutabhAvabhASAnA adhikAramAM asatyAmRSAbhASAmAM teno aMtarbhAva thAya che mATe sAdhunI zrutabhAvabhASAne AzrayIne temAM doSanI prApti nathI ane corAdine aMtarAya ka2vAno paNa Azaya nathI paraMtu "jagatamAM upadrava na thAo" e prakAranA abhilASa dvArA sadAzayanI vRddhi thAya tevI prArthanA karAya che mATe te mRSAbhASA paNa nathI ane satyabhASA paNa nathI paraMtu zrutabhAvabhASA aMtargata asatyAmRSAbhASA che ane prakRtamAM cAritrI kevI bhASA
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-pa | gAthA-95, 96 bole ane kevI bhASA na bole ? teno adhikAra che tethI te sthAnamAM "jagatanuM ziva thAo" e vacanano anupayoga che. tathI e phalita thAya ke nagaramAM vartatA upadravaviSayaka lema thAo tema sAdhu bole ane nagaramAM te pramANe kArya na thAya tyAre mRSAno prasaMga Ave, mATe sAdhu tevI bhASA bole nahi e cAritranI maryAdA che. jyAre "jagatanuM ziva thAo" te sthAnamAM vidhAnarUpa vacana nathI paraMtu prArthanArUpa vacana che, tethI mRSAno prasaMga nathI. jema bhagavAna Arogya, bodhilAbha Apo e prakAranI prArthanA zubhAzayanI vRddhi arthe karAya che tema jagatamAM anupadrava thAo e prakAranI prArthanAmAM doSa nathI; paraMtu koI nagaramAM upadrava cAlato hoya ane sAdhu kahe ke kSema thAo ane sAdhunA vacanathI tema thAya nahi tevI saMbhAvanA hovA chatAM sAdhu tema bole to mRSAvAdano prasaMga Ave mATe cAritranI maryAdAnusAra tevA prasaMge sAdhue bolavuM joIe nahi. InlpA avataraNikA :vikhya - avataraNikArya :vaLI sAdhu zuM bole ? ane zuM na bole ? teno samuccaya karavA arthe 'vikhya'thI kahe che - gAthA : mehaM NahaM maNussaM vA deva tti na lave muNI / uNNae aMtalikkhatti iDimaMtatti vA vae / / 96 / / chAyA : meghaM nabho manuSyaM vA deva iti na lapenmuniH / unnato'ntarikSamiti RddhimAniti vA vadet / / 16 / / anvayArca - medaM meghate, daM=nabhane, vA=athavA madhusaMmanuSyane, tevakadeva, tti e pramANe, muv=muni, na nive=bole nahi. 34UTUsunnata meghane unnata, saMnig=aMtarIkSa tabhane aMtarIkSa, utta-e pramANe, vA=athavA phiraMta=RddhimAna manuSyane RddhimAna, uttarae pramANe, vA=bole. II96in gAthArtha : meghane, nabhane athavA manuSyane deva e pramANe muni bole nahi. unnata meghane unnata, aMtarIkSa nabhane aMtarIkSa, athavA RddhimAna=manuSyane RddhimAna, e pramANe bole. JIGLI.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-99 167 TIkA : megha nabho manuSyaM vA rAjAnaM 'deva' iti munirna lapet, mithyAvAdalAghavAdidoSaprasaGgAt, 'kathaM tarhi vadet'? ityAha - meghaM dRSTvA 'unnato'yaM meghaH' iti vadet, AkAzaM punaH 'idamantarikSamiti, rAnAnaM 'RddhimAnAM' rUti | kAraNe ca rAjastutyAdau devAdipadairapi rAjAdyAlApanaM na viruddhyata iti dhyeyam / / 16 / / TIkArya : ghaM .... meghate, nabha, athavA manuSyane rAjAne, deva A deva che, e pramANe muni bole nahi; kema ke mithyAvAda ane lAghavAdi doSano prasaMga che. to kevI rIte sAdhu kahe ? ethI kahe che -- meghane joIne unnata A megha che A pramANe kahe. vaLI AkAzane joIne A aMtarIkSa che e pramANe kahe. ane rAjAne joIne RddhimAna A che e pramANe kahe ane kAraNe rAjAnI stuti AdimAM devAdi padothI rAjAdinuM AlApa viruddha nathI e pramANe jANavuM. m96 bhAvArtha :sAdhu zuM bole ane zuM na bole tenuM kathana: lokamAM meghadeva, nabhodeva prasiddha che, tethI sAdhu prasaMga hoya ane bole ke megha deva che, nabha deva che ema bole to mithyAvAdanuM poSaNa thAya; kema ke mithyAdarzanavAdI meghane, nabhane deva mAnIne tenI upAsanA karatA hoya che ane sAdhunA vacanathI lokomAM paNa te mAnyatA jaina sAdhune saMmata che tevo pravAda utpanna thAya mATe sAdhu tevA vacano bole nahi. vaLI rAjA prajAnuM rakSaNa kare che mATe deva che e prakAre paNa keTalAka anyadarzanavAdI mAnatA hoya che paraMtu sAdhu te prakAre bole to lAghava thAya; kema ke upAsya deva sivAya koIne deva kahI zakAya nahi, Ama chatAM jaina sAdhu paNa rAjAne devatulya mAne che tevo prasaMga prApta thAya. vaLI ziSyalokane jaNAya ke devagatinAmakarmajanya devapaNuM devamAM che, nabha vigeremAM nathI ane devonA deva vItarAga che te sivAya koIne deva kahevAya nahi; chatAM jaina sAdhu meghane, nabhane ke rAjAne deva kahe che ethI mithyAbhASI che e prakAranA doSano prasaMga Ave, mATe tevI bhASA sAdhu bole nahi. vastutaH koI prayojana na hoya to sAdhu nabhaviSayaka, meghaviSayaka ke rAjAviSayaka kAMI bole nahi, paraMtu saMyamavRddhinuM ke anya koI prayojana hoya ane meghAdiviSayaka kahevuM Avazyaka jaNAya to meghane joIne kahe ke A unnata megha che, AkAzane joIne vaLI kahe ke A aMtarIkSa che ane rAjAne joIne kahevAnuM prayojana hoya to kahe ke A RddhimAna che.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-96, 97 vaLI rAjAviSayaka apavAda kahe che - rAjAne dharmaprApti Adi thAya tevuM koI prayojana hoya ke rAjAthI anarthanuM nivAraNa karavAnuM prayojana hoya tyAre rAjAnI stuti Adi karavI Avazyaka jaNAya te vakhate devAdi padothI paNa rAjAdinuM kathana kare to cAritramAM koI malinatA prApta thAya nahi. IbrA avataraNikA : tadevamuktaH kiyAMzcidanumatabhASAbhASaNavidhiH / atha (granthAnam-1000 zloka) kiyadvistarato'nuzAsituM zakyamiti sAmAnyato rahasyopadezamAha - avataraNikArya : A rIte atyAra sudhI cAritrabhAvabhASAnuM varNana karyuM e rIte keTalIka anumata evI bhASAnI bhASaNavidhi kahevAI=sAdhune saMyamanA arthe bolavA mATe upayogI evI bhASAnA bhASaNanI vidhi kahevAI, have keTalA vistArathI anuzAsana ApavA mATe zakya che? arthAt vistArathI anuzAsana ApavuM zakya nathI ethI sAmAnyathI rahasyanA upadezane=bhASAviSayaka cAritranI maryAdAnA rahasyane kahenArA upadezane kahe che - gAthA : dose guNe ya NAUNaM juttIe AgameNa ya / guNA jaha na hAyaMti, vattavvaM sAhuNA tahA / / 97 / / chAyA : doSAn guNAMzca jJAtvA yuktyA''gamena ca / guNA yathA na hIyante vaktavyaM sAdhunA tathA / / 97 / / anvayArthaH nuttIpatrayuktithI, ca=ane, sAmena=AgamathI, toye doSone, ra=ane "=guNone, Ti=jANIne= bhASA bolavAviSayaka doSone ane guNone jANIne, nada=je pramANe, UT=guNo na hAyaMti nAza pAme nahi, tahAM te pramANe, sAdhu-sAdhue, vattaa=bolavuM joIe. I97yA gAthArtha : yuktithI ane AgamathI doSone ane guNone jANIne=bhASA bolavAviSayaka doSone ane guNone jANIne, je pramANe guNo nAza pAme nahi te pramANe sAdhue bolavuM joIe. ll97ii
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-97 TIkA H yathA guNAH = cAritrapariNAmavRddhihetavo na hIyante - apakarSaM nAzaM vA na gacchanti, tathA sAdhunA vaktavyam, kiM kRtvA ? Agamena yuktyA ca doSAn guNAMzca jJAtvA, evaJca guNadoSacintayA kvacidvihitasyA'karaNe viparyaye vA na doSaH, puSTAlambanAzrayeNanA''jJAnatikramAt / ata evoktaM - "tanhA savvANunnA, sanisaMho ya, pavayaLe natyi| AyaM vayaM tulijjA, lAhAkaMkhi vva vANiyao / / " (upadezamAlA 392 ) / / 97 / / TIkArya : 169 yathA..... vALiyo" / / je pramANe guNo=cAritranA pariNAmanI vRddhinA hetu evI bhASAnA guNo, kSaya na pAme=apakarSa athavA nAza na pAme te pramANe sAdhue bolavuM joIe. zuM karIne bolavuM joIe ? ethI kahe che AgamathI ane yuktithI doSone ane guNone jANIne=kayAM vacano bolavAthI doSonI prApti che ? ane kayAM vacano bolavAthI guNonI prApti che ? teno nirNaya karIne, sAdhue bolavuM joIe ema anvaya che ane A rIte=gAthAmAM kahyuM e rIte, guNadoSanI ciMtAthI=bhASA viSayaka guNadoSanI ucita vicAraNAthI, kvacit vihitanA akaraNamAM arthAt je prakAre bhASA vihita hoya te prakAranA bhASAnA akaraNamAM athavA viparyayamAM=je pramANe vihita hoya tenAthI viparItarUpe bhASA bolavAmAM, doSa nathI; kema ke puSTAlaMbananA AzrayaNane kAraNe=Agama ane yuktipUrvaka guNadoSano nirNaya karavArUpa puSTAlaMbananA AzrayaNane kAraNe, AjJAno anatikrama che. AthI ja=puSTAlaMbanathI viparIta karaNamAM doSa nathI AthI ja, kahevAyuM - "te kAraNathI sarva anujJA=koI kRtyaviSayaka sarva anujJA ke koI kRtyaviSayaka sarva niSedha pravacanamAM nathI lAbhAkAMkSI vaNikanI jema Aya-vyayanI tulanA karavI joIe." (upadezamAlA gAthA-392) 97 // bhAvArtha: bhASAviSayaka cAritranI maryAdAnA rahasyane kahenAro upadeza : cAritrI evA munine cAritranA pariNAmanI vRddhinuM kAraNa bane tevI kaI bhASA bolavI joIe ane kaI bhASA na bolavI joIe jethI cAritrano pariNAma kyAreya bhASAne kAraNe mlAni na pAme te graMthakArazrIe atyAra sudhI batAvyuM. have teno sarvatra nirNaya ka2vAviSayaka ucita rahasya batAve che -- vivekasaMpanna sAdhue AgamathI ane yuktithI bolAtI bhASAmAM thanArA sAvagha pravRtti Adi doSo jANI levA joIe ane prasaMge tevI bhASA bolavAthI saMyamavRddhi Adi guNo thAya che tenuM rahasya jANI levuM joIe ane teno yathArtha nirNaya karyA pachI sAdhu cAritranA pariNAmanI vRddhinA hetuo seve che jenAthI
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-97, 98 sAdhunA cAritranA pariNAmanI vRddhi thAya che, Ama chatAM nimittane AzrayIne bhASA bolavAne kAraNe cAritranA pariNAmanI vRddhinA hetuo apakarSane pAme che athavA nAza paNa pAme che tenuM samyaka samAlocana karIne je bhASA bolavAthI pote je cAritranA pariNAmanA vRddhinA hetuo seve che teno apakarSa na thAya ke nAza na thAya teno nirNaya karIne ucita bhASA bolavI joIe. jema sAdhu bhagavAnanA vacanathI AtmAne vAsita karIne cAritranA pariNAmanI vRddhi thAya te rIte svAdhyAya Adi sarva kRtyo kare che jenAthI sAdhunA saMyamanA kaMDako prAyaH sadA vRddhi pAme che, chatAM anAbhogathI ke kutUhalathI niprayojana bhASA bole to asaMvarabhAvanI prApti thavAthI cAritranA pariNAmanI vRddhinA hetuonA sevanamAM plAni thAya che tethI anAbhogathI ke kutUhalathI sAdhu koI bhASA bole nahi paraMtu svaparanA kalyANanuM aMga jaNAya tevI ucita bhASA ja prasaMge bole A rIte svaparanA kalyANarUpa guNone ane pramAdarUpa bhASAnA doSone jANIne puSTAlaMbanathI koI sAdhu vihita evuM bhASaNa na kare ke vihita karatAM viparIta bhASaNa kare to paNa te bhASA kalyANanuM kAraNa bane tema hoya to sAdhune doSanI prApti nathI; kema ke bhagavAnanI AjJA potAnA apramAdanI vRddhi thAya ane yogya jIvone mArganI prApti thAya te prakAre ja sarvakRtyo karavAnI che AthI ja koI katyaviSayaka ekAMte karavAnI anujJA nathI ke ekAMte karavAno niSedha nathI paraMtu lAbhanA arthI vANiyAnI jema guNavRddhirUpa lAbhanA arthI sAdhu Aya-vyayanI tulanA kare e pramANe upadezamAlAmAM kahevAyuM che. llhyA avataraNikA - atha kIdRzasyeyaM bhASA cAritraM vizodhayatItyAha - avataraNikArya : have kevA sAdhunI A bhASA=atyAra sudhI varNana karyuM e bhASA, cAritranI vizuddhi kare che ? ene kahe che - gAthA : mahesiNo dhammaparAyaNassa ajjhappajoge pariNiTriassa / pabhAsamANassa hiyaM miyaM ca, karei bhAsA caraNaM visuddhaM / / 18 / / chAyA : maharSerdharmaparAyaNasya adhyAtmayoge pariniSThitasya / prabhASamANasya hitaM mitaM ca karoti bhASA caraNaM vizuddham / / 18 / / anvayArtha :apanone adhyAtmayogamAM, phiksa paritikti, divaM hitane, ra=ane, niyaMmitane, mAsa
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | tabaka-5 | gAthA-98 171 mAI=prakarSathI bolanArA, tharmaparAyaUT=dharmamAM=cAritradharmamAM, parAyaNa evA, mahesit=maharSitI, mAtA=bhASA, varaVi=cAritrane, vizuddhavizuddha, re kare che. II98 gAthArtha : adhyAtmayogamAM pariniSThita, hitane ane mitane prakarSathI bolanArA, dharmamAM cAritradharmamAM, parAyaNa evA maharSinI bhASA sAtrine vizuddha kare che. II98II TIkA : dharma cAritradharma, parAyaNasya nityamudyuktasya, tathA adhyAtmayoge-paradravyapravRttinivRttiprAdurbhUtaprabhUtaguNagrAmarAmaNIyakamaye svasvabhAvasamavasthAne, pariniSThitasya prAptaniSThasya, tathA hitaM AyatiguNAvaha, mitaM ca-stokaM, prakarSaNa=avasarocitatvAdilakSaNena, bhASamANasya maharSerbhASA caraNaM= cAritraM, vizuddhaM vipulanirjarApravaNaM karoti / / 18 / / TIkArca - tharSe ... roti | dharmamAM parAyaNa-cAritradharmamAM haMmezAM ughukta, ane adhyAtmayogamAM paritiSThita=padravyanI pravRttinI nivRtithI prAdurbhata thayelA ghaNA guNagrAmathI rAmaNIyakamaya evA svasvabhAvanA samavasthAmAM prApta niSThAvALA, ane hitane ane mitane prakarSathI bolatA=bhaviSyamAM guNane karanArA parimita zabdane avasara ucitatvAdi lakSaNa prakarSathI bolatA, evA maharSitI bhASA cAritrane vizuddha kare che-cAritrane vipula nirjarAmAM samartha kare che. II98. bhAvArtha :kevA mahAtmAnI bhASA cAritranI vizuddhinuM kAraNa bane che? tenuM svarUpa : je mahAtmA saMsArathI bhaya pAmelA che ane zAstranA adhyayanathI sUkSma bodha thayelo che ke AtmAthI bhinna evA sarva paNa dravyaviSayaka mAnasika-vAcikAdi vyApArarUpa pravRtti saMsAranuM kAraNa che tethI tenAthI nivRtta thaIne AtmAnA samabhAvanI vRddhimAM vyApAravALA che tenA kAraNe asaMgapariNatinA sthirIkaraNarUpa ghaNA guNo vRddhi pAmyA che tethI sahaja rIte potAnA asaMgasvabhAvamAM prApta niSThAvALA che ane cAritradharmanA kaMDakonI vRddhimAM haMmezAM tatpara che ane kaI bhASA bolavAthI bhaviSyamAM guNanI prApti thaze teno nirNaya karIne avasaranA aucitya Adino nirNaya karIne parimitabhASA bole che tevA sAdhunuM citta sadA vItarAgabhAvamAM niSThA pAmavA mATe vyApAravALuM che, tethI ucita kALe ucita bhASA bolIne paNa te mahAtmA potAnA cAritrane vizuddha kare che=vipula nirjarAna kare che, tethI jeo A rIte aMtaraMga apramAdavALA nathI tethI asaMvaranA pariNAmavALA hovAthI je kAMI bolaze tenAthI te vacanaprayogane anukULa je je prakAranA bhAvo thaze te bhAvone anurUpa karmabaMdhanI ja prApti karaze, mATe je mahAtmA sadA traNaguptinA pariNAmane sthira
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 / gAthA-98, 99 karavA mATe daDha abhyAsavALA che teo ja vivekapUrvakanI bhASA bolIne paNa guptinA pariNAmanI ja vRddhi kare che. I98. avataraNikA : tataH kimityAha - avatAraNikArca - tenAthI zuM?==NaguptivALA mahAtmA bhASA dvArA cAritranI vizuddhi kare che ema gAthA 98mAM kahyuM tenAthI zuM ? ethI kahe che - gAthA : carittasohIi khavittu mohaM, laddhaM tao kevalanANalacchiM / selesijogeNa susaMvuDappA, aNuttaraM pAvai mukkhasukkhaM / / 19 / / chAyA : cAritrazodhyA kSapayitvA mohaM labdhvA tataH kevalajJAnalakSmI / zailezIyogena susaMvRtAtmA anuttaraM prApnoti mokSasaukhyaM / / 19 / / anvayArtha: carittasodaDuM cAritranI vizuddhithI pUrvagAthAmAM kahyuM e prakAre bhASA dvArA karAtI evI cAritranI vizuddhithI, moheM-mohato, vA kSaya karIne, tamo tyArapachI, vananA-$ikevaLajJAnarUpI lakSmIne, tirlDa prApta karIne, sensesinor=zailezInA yogathI, susaMvaDapA=susaMvRta evo AtmA, anuttaraM anuttara evA, muvAvasuvaraj=mokSasukhane, pAvaru=prApta kare che. gAthArtha - cAritranI vizuddhithI=pUrvagAthAmAM kahyuM e prakAre bhASA dvArA karAtI evI cAtrinI vizuddhithI, mohano kSaya karIne tyArapachI kevaLajJAnarUpI lakSmIne prApta karIne zailezInA yogathI susaMvRta evo AtmA anuttara evA mokSasukhane prApta kare che. ll99ll TIkA : cAritrazuddhyA moha-aSTAviMzatiprakRtimayaM karma, kSapayitvA tataH tadanantaraM, kevalajJAnalakSmI labdhvA-sayogikevalibhAvamanubhUya, utkarSataH pUrvakoTIM yAvad vihatya, zailezIyogena=yogatrayanirodhakaraNena, susaMvRtaH sarvasaMvarabhAk, AtmA, yazcaitAdRzo maharSiH, anuttaraM sakalasAMsArikasukhasamUhAdanantaguNatvena duHkhalezAsaMpRktatayA cAtizAyitaM mokSasaukhyaM prApnoti / / 19 / /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahastha prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 / gAthA-99, 100 173 TIkArya : caritraguththA ..... prAti | cAritranI zuddhithI mohato=aThyAvIsa prakRtimaya karmano, kSaya karIne tyArapachI kevaLajJAnalakSmIne prApta karIne=sayogIkevalIbhAvano anubhava karIne, utkarSathI pUrvakoThIvarSa sudhI vihAra karIne zailezInA yogathI=yogatrayanA virodhane karavAthI, susaMvRta=sarvasaMvaravALA AtmA che, ane je AvA prakAranA maharSi che te anuttara evA mokSasukhane sakala sAMsArikasukhanA samUhathI anaMtaguNapaNuM hovAne kAraNe ane dukhanA lezathI asaMpuktapaNuM hovAne kAraNe atizAyI evA mokSasukhane, prApta kare che. I99o. bhAvArthacAritranI vizuddhithI mohano kSaya karIne kevaLajJAnane prApta karI zailezInA yogathI susaMvRtA AtmAne mokSasukhanI prApti - je mahAtmA traNa guptiothI gupta thaIne sadA AtmAnA mohathI anAkuLa bhAvamAM sthira thavA mATe daDha mAnasavyApArapUrvaka jinavacanAnusAra sarva ucita pravRttio kare che teo cAritranI vizuddhinuM kAraNa bane evI ja hitakArI bhASA bole che ane te bhASAnA prayogathI ane anya sarva cAritranI ucita pravRttithI mohanIyakarmanI aTTAvIza prakRtione kSaya kare che; kema ke cAritramAM udyamazIla mahAtmA krodhAdi cAra kaSAyonA pratipakSabhUta kSamAdi bhAvomAM ja sadA yatna kare che tethI kSayopazamabhAvanI vRddhi dvArA saMpUrNa mohano nAza thAya che. tyArapachI anya ghAtakarmano nAza karIne kevaLajJAnanI lakSmIne prApta kare che ane utkarSathI pUrvakoTI varSasudhI sayogIkevalIbhAvano anubhava karIne te mahAtmA AyuSyanA aMtakALe yogatrayano nirodha kare che tyAre te mahAtmA sarvasaMvaravALA bane che. AvA mahAtmA sarvasaMsArI jIvonA sukhanA samudAyathI anaMtaguNa, duHkhanA lezathI asaMgRkta evuM pUrNasukha mokSamAM che tene prApta kare che. halA avataraNikA : tadevaM cAritrazuddharmokSaphalatvamuktvA prakRtagranthopayogamAha - avataraNikArya : A rIte-gAthA-9mAM kahyuM e rIte, cAritranI zuddhinuM mokSaphaLapaNuM kahIne prakRta graMthanA upayogane mokSaprApti pratye bhASArahasyagraMthanA upayogane kahe che - gAthA : tamhA buho bhAsArahassameyaM carittasaMsuddhikae samikkha / jahA vilijjati hu rAgadosA, tahA pavaTTijja guNesu sammaM / / 100 / /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | tabaka-5 | gAthA-100 pAyA: tasmAd budho bhASArahasyametaccAritrasaMzuddhikRte samIkSya / yathA vilIyete khalu rAgadveSau tathA pravarteta guNeSu samyak / / 10 / / manvayArtha :tamhA=d rathI thA 88i dhuM visaM sAdhunI bhASA yARaj vizodhana 3 cha nAyI sAdhu mokSa prApta cha 24AthI, carittasaMsuddhikae-yArI zuddha mATe, eyaM bhAsArahassaM= sA mApAra syane, samikkha=MON=yAtrinI zudi bhATe mA mApArasya graMtha syAyo cha meM prbhaae| niya zane, buho-buddhimAna puraSe, hu=5252, jahA-4 pramA, rAgadosA=ga-dveSa, vilijjaMti-vilaya pAme, tahA-te pramANa, sammaM sabhya, guNesu-gumA , pavaTTijja-pravata nase. // 100 // gAthArtha : te kAraNathIegAthA 98mAM kahyuM ke vivekasaMpanna sAdhunI bhASA cAritranuM vizodhana kare che jenAthI sAdhu mokSane prApta kare che te kAraNathI, cAritranI zuddhi mATe bhASArahasyane jANIne cAtrinI zuddhi mATe A bhASArahasya graMtha racAyo che e pramANe nirNaya karIne, buddhimAna puruSe je pramANe rAga-dveSa vilaya pAme te pramANe sakhyam guNomAM pravartavuM joIe. 100|| TIs: tasmAt uktahetoH, budhaH-vicakSaNaH, cAritrazuddhaH kRte etad bhASArahasyaM samIkSya huH=nizcaye, yathA rAgadveSau vilIyete tathA samyag guNeSu cAritrapAlanopAyeSu pravarteta, na cA'tra pravRttau ekAntaH, kintu rAgadveSaparityAgalakSaNaphala eva, phalecchAyAH phalasiddhiM vinA'pUrNatvAt, upAyecchApUrtestvanyatarasampattyA'pi nirvAhAt, na ca phalavizeSasampattaye upAyavizeSe pravRttiniyamaH, phalavizeSasyaivAsiddheH, rAjaraGkamaraNayoravizeSadarzanenA''yuHkarmaNa iva karmAntarasyApi kSaye vizeSAbhAvAt, na ca pratiyogivizeSakRtastadvizeSaH, pratiyogivizeSasyA'pi tathAvidhasyAsiddheH svarUpAtmakasya ca tasya hetuhetumadbhAvabhedAniyAmakatvAt / / kathaM tarhi vyabhicArAd bahUnAmupAyAnAmekaphalahetutvamiti cet ? kiM na dRSTaM tRNAraNimaNInAmekavahnihetutvam ? tRNAdijanyavahnau jAtivizeSo'styeveti cet ? na, anupalambhAt, jAtitrayakalpanAt ekazaktikalpanAyA eva laghutvAcca, yathA tRNAdInAmekazaktyA vahnihetutvaM tathA bahUnAmapyupAyAnAmekayaiva zaktyA karmakSayahetutvaM nAnupapannamiti sarvamavadAtam / / 100 / /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | baka-5 | gAthA-100 175 TIkArca - tAt ... sarvamavalAtim aa te kAraNathI gAthA 99mAM kahyuM ke cAritranI vizuddhithI mokSa thAya che te kAraNathI, budha puruSa=vicakSaNapuruSa, cAritranI zuddhi mATe nizcita A bhASArahasyane jANIne cAritranI zuddhi mATe nakkI A bhASArahasya racAyuM che e pramANe nirNaya karIne, je pramANe rAga-dveSa vilaya pAme te pramANe samyapha guNomAM cAritrapAlananA upAyabhUta guNomAM, pravarte. ane ahIM=cAritrapAlananA upAyaviSayaka pravRttimAM, ekAMta nathI=pratibiyata ja pravRtti karavI joIe anya nahi tevo ekAMta nathI, paraMtu rAga-dveSatA parityAgarUpa phaLamAM ja ekAMta che; kema ke phaLanI IcchAnuM phaLanI siddhi vagara apUrNapaNuM che vItarAgatAnI prAptirUpa phaLanI IcchAnuM tene anurUpa rAga-dveSanI vilayarUpa phaLanI siddhi vagara apUrNapaNuM che. ahIM prazna thAya ke koI mahAtmA cAritranAM anuSThAno dvArA rAga-dveSano vilaya karI zake che tethI phaLanI icchAvALA mahAtmAne tenA upAyomAM paNa pravRtti ekAMte Avazyaka che ema svIkAravuM joIe. tethI anya hetu kahe che - vaLI, anyataranI saMpattithI paNa=cAritrapAlananA aneka upAyomAMthI anyatara upAyanA sevanathI paNa, upAyanI icchAnI pUrtino nirvAha che. (tethI cAritrapAlananA upAyomAM ekAMta nathI jyAre rAga-dveSanA vilayarUpa phaLamAM ekAMta che.) ane phaLavizeSanI prApti mATe upAya vizeSamAM pravRttino niyama che (mATe pravRttimAM paNa ekAMta svIkArI zakAze, ema na kahevuM; kema ke phaLavizeSatI ja asiddhi che karmakSayarUpa phaLamAM phaLavizeSanI ja asiddhi che. kema phaLavizeSanI asiddhi che ? temAM hetu kahe che - rAjAnA ane raMkanA maraNamAM avizeSanuM darzana hovAthI AyuSyakarmanI jema=AyuSyakarmanA kSayamAM vizeSa nathI tenI jema, karmottaranA paNa kSayamAM vizeSano abhAva che (mATe karmAntaranA kSayavizeSarUpe phaLavizeSa pratye upAyavizeSamAM pravRttino niyama nathI paraMtu koIpaNa pravRttithI rAgadveSatA kSayane anurUpa karmakSaya thAya che mATe pravRttimAM ekAMta nathI ema yojana che) ane pratiyogivizeSakRta teno vizeSa che=jJAnAvaraNIya, darzanamohanIya, cAritramohanIya ane aMtarAyarUpa karmakSayanA pratiyogI evA jJAna, darzana, cAritra ane vIryanA vizeSakRta karmakSayanA upAyo vizeSa che ema na kahevuM kema ke tevA prakAranA pratiyogivizeSanI paNa asiddhi che=A anuSThAnathI jJAnAvaraNIya nAza thaze, A anuSThAnathI darzanamohanIya nAza thaze, A anuSThAnathI cAritramohanIya nAza thaze, A anuSThAnathI varyAntarAya nAza thaze evA prakAranA pratiyogivizeSanI paNa asiddhi che.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-100 ahIM prazna thAya ke rAga-dveSanA vilayathI karmAntarano je kSaya thAya che te kSayanA pratiyogI evA jJAnAvaraNIya Adino karmono parasparabheda che, tethI te te karmonA nAza pratye te te anuSThAno kAraNarUpe svIkAravAthI pravRttimAM paNa ekAMtanI prApti thaze. tenA nivAraNa mATe bIjo hetu kahe che - ane svarUpAtmaka evA tenuM jJAnAvaraNIya, darzanamohanIya, cAritramohanIya ane vIryaMtarAyarUpa bhinna bhinna pratiyogivizeSAtmaka evA pratiyogivizeSatuM, hetu-hetumadbhAvanA bhedanuM aniyAmakapaNuM che=A anuSThAna jJAnAvaraNIyakarmano nAza karaze, A anuSThAna darzanamohakIyakarmano nAza karaze, A anuSThAna cAritramohanIyakarmano nAza karaze, A anuSThAna vIryaMtarAya karmano nAza karaze, A prakAre te te karmakAza pratye te te anuSThAna kAraNa che e prakAranA hetu-hetumabhAvanA bhedanuM aliyAmakapaNuM che (tethI upAyatI pravRttimAM ekAMta nathI). to vaLI bahu upAyono vyabhicAra hovAthI eka phaLahetupaNuM rAga-dveSatA nAzarUpa ekaphaLahetupaNuM, kevI rIte thAya? arthAt te sarva upAyo eka phaLa pratye hetu banI zake nahi. tene graMthakArazrI kahe che - tRNa, araNi, maNinuM eka phaLahetupaNuM zuM jovAyuM nathI ? arthAt jema tRNa, araNi, maNimAMthI anyatara eka vastu vakti pratye hetu che tema dharmanAM aneka anuSThAnomAMthI anyatara koI eka anuSThAna rAga-dveSatA tAzarUpa phaLa pratye hetu che. ahIM pUrvapakSI tRNAdhijanya vahnimAM jAtivizeSa che ja ema ja kahe to tRNajanya vaktimAM tRNajanyatva jAti che, araNijanya vahnimAM araNijanyatva jAti che ane maNijanya vatimAM maNijanyatva jAtivizeSa che tema jJAnanI ArAdhanAthI janya jJAnAvaraNIyakarmano nAza che, darzananI ArAdhanAthI ja darzanamohanIyakarmano nAza che, cAritranI ArAdhanAthI janya cAritramohanIyakarmano nAza che ane samyapha vIryanA pravartanathI javIAMtarAyakarmano nAza che mATe phaLaviSayaka pravRttimAM jema ekAMta che tema upAyaviSayaka pravRttimAM ekAMta svIkAravo joIe, ema jo pUrvapakSI kahe to, tene graMthakArazrI kahe che - ema na kahevuM kema ke anupalaMbha cheetRNAdhijanya araNimAM bhinnajAtino upalaMbha nathI. ahIM prazna thAya ke tRNajanya vahni pratye tRNakAraNa che tema na svIkAravAmAM Ave ane tRNAdi traNeyathI eka vahni utpanna thAya che tema svIkAravAmAM Ave to tRNathI vahni utpanna thAya che tyAM araNithI vahnino abhAva hovAthI araNI Adine vahni pratye vyabhicArI svIkAravAnI prApti thAya. te ApattinA nivAraNa mATe anya hetu kahe che - jAtitrayanI kalpanAthI tRNAdi janya traNa prakAranA va&imAM jAtitrayanI kalpanAthI ekazaktinI kalpanAnuM ja laghupaNuM cheetRNa, araNi ane maNi e traNamAM vahninA kAraNabhUta ekazaktinI kalpanAnuM ja laghupaNuM che.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 177 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 / stabaka-5 | gAthA-100 A kathanathI zuM phalita thAya ? te spaSTa kare che - je pramANe tRNAdinuM eka zaktithI tRNa, araNi, maNi AdinuM, vaktine anukULa evI ekazaktithI vadita hetupaNuM che te pramANe ghaNA paNa upAyonuM rAga-dveSanA vilayanA kAraNabhUta judA judA anuSThAtorUpa ghaNA paNa upAyonuM, ekazaktithI jagamohatAzane anukULa evI eka zaktithI ja, karmanAzanuM hetupaNuM anupAtra nathI ethI sarva avadAta che phalamAM ekAMta che, pravRttimAM ekAMta nathI ema je pUrvamAM kahyuM te sarva kathana suMdara che. 100 bhAvArtha :mokSaprAti pratye bhASArahasya graMthano upayoga - gAthA-98mAM graMthakArazrIe kahyuM ke adhyAtmayogamAM pariniSThAvALA cAritradharmamAM haMmezAM ughukta hita mita evI bhASA bole che te cAritranI vizuddhinuM kAraNa che ane e rIte cAritranI vizuddhi karIne mahAtmA kevaLajJAna ane krame karIne mokSane pAme che ema gAthA 99mAM kahyuM. tethI budha puruSe cAritranI vizuddhi mATe A bhASArahasya graMtha che tevo nirNaya karIne cAritranA pAlanabhUta guNomAM te rIte yatna karavo joIe jethI prastuta graMthane avalaMbIne vacanagupti ane bhASAsamiti prakarSavALI bane jethI rAga-dveSano vilaya thAya. A kathanathI e phalita thayuM ke kalyANanA arthI sAdhu mATe rAga-dveSanA vilayamAM yatna viSayaka ekAMta che, paraMtu pratiniyata anuSThAnanA pAlana viSayaka ekAMta nathI; kema ke cAritrapAlananA sarva upAyo rAgaSanA vilaya dvArA ja mokSa pratye kAraNa che. rAga-dveSanA vilayarUpa phaLa pratye ekAMta che ane anuSThAnaviSayaka pravRttimAM ekAMta nathI. tene spaSTa karavA arthe graMthakArazrI kahe che -- phaLanI icchA phaLanI prApti vagara pUrNa thatI nathI ane saMyama grahaNa karanAra mahAtmAnuM prayojana vItarAgatAnI prAptirUpa phaLa che tethI vItarAgatAnA arthI jIvane vItarAgatAnI prApti sudhI vItarAgatAmAM yatna karavo Avazyaka che mATe phaLamAM sAdhanI ekAMte pravRtti Avazyaka che. vaLI vItarAgatAnI prAptinA upAyabhUta cAritranAM anuSThAno aneka che temAMthI koI eka upAyanI pUrtithI paNa upAyanI icchAno nirvAha thAya che. AthI ja DhaMDhaNaRSi potAnA aMtarAyakarmano nAza karavA arthe adanabhAvathI bhikSA aTanamAM yatna karatA hatA e upAyanI pravRttithI paNa temane kevaLajJAnanI prApti thaI, to vaLI nAgaketune puSpapUjArUpa bhAvastavanA kAraNa evA dravyastavanI pravRttithI kevaLajJAnanI prApti thaI, tethI aneka upAyomAMthI eka upAya paNa rAga-dveSanA ucchedane anukULa daDha rIte sevavAmAM Ave to te upAyanA sevanathI vItarAgatAnI prAptirUpa phaLa prApta thAya che, mATe vItarAgatAnA upAyabhUta anuSThAnonA
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | tabaka-5 / gAthA-100 sevanamAM ekAMta nathI paraMtu je koI anuSThAna sevavAmAM Ave tenA dvArA vItarAgatAnA arthIe rAgadveSanA parityAgarUpa phaLamAM yatna karavo joIe evo ekAMta niyama che. AthI ja puSpapUjA dvArA paNa rAga-dveSano parityAga karIne nAgaketu kevaLajJAna pAmyA ane bhikSATana dvArA paNa rAga-dveSano parityAga karIne DhaMDhaNaRSi kevaLajJAna pAmyA. A rIte sarva anuSThAno rAga-dveSanA vilaya dvArA vItarAgatA pratye kAraNa che tema nizcayanayanI sUkSmadraSTithI graMthakArazrIe kahyuM tyAM vyavahAranayanI dRSTithI koIka kahe che ke phaLavizeSanI prApti mATe upAya vizeSamAM paNa pravRttino niyama che jema jJAnAvaraNIyanA kSaya mATe jJAnanI ArAdhanA karAya che, darzanamohanIyanA kSaya mATe darzanapadanI ArAdhanA karAya che, cAritranI zuddhi mATe cAritrAcAranuM sevana karAya che, ane vIryaMtarAyanA kSaya mATe apramAdathI vIryamAM yatna karAya che. tethI jJAnAvaraNIyakarmanA nAza pratye tenA upAyabhUta evA anuSThAnavizeSamAM ekAMte pravRtti Avazyaka che, te rIte darzanAdi anuSThAnomAM paNa te te karmanA kSaya mATe te te pravRtti Avazyaka che mATe pravRttimAM paNa ekAMta svIkArI zakAze. A prakAranA vyavahAranayanA kathananuM nirAkaraNa karatAM nizcayanayanI sUkSmadaSTithI graMthakArazrI kahe che. phaLavizeSanI ja asiddhi che A anuSThAnathI jJAnavaraNIyano nAza thaze, A anuSThAnathI darzanamohanIyano nAza thaze ityAdirUpa phaLavizeSanI ja asiddhi che mATe te te phaLa mATe te te anuSThAnamAM ekAMte pravRtti Avazyaka che tevo niyama nathI. ahIM prazna thAya ke jJAnAvaraNIyanA nAza mATe tene anurUpa ucita anuSThAnomAM pravRtti karavAmAM Ave to jJAnAvaraNIyakarma nAza pAme che tevuM phaLavizeSa asiddha che tema kema kahI zakAya ? temAM graMthakArazrI hetu kahe che - jema rAjA ane raMka maraNa pAme tyAre te bannenA mRtyumAM koI bheda dekhAto nathI, tethI AyuSyakarmanA kSayamAM te bannenI samAnatA che, AthI ja AyuSyakarmanA kSayathI rAjA mRtyu pAme che tema AyuSyakarmanA kSayathI raMka maraNa pAme che tenI jema anya karmonA kSayamAM paNa vizeSa nathI arthAt koIpaNa ucita anuSThAno karavAthI rAga-dveSano vilaya thAya to jJAnAvaraNIya, darzanamohanIya, cAritramohanIya ane aMtarAyakarmano kSaya avizeSathI thAya che, mATe pratiniyata anuSThAnathI jJAnAvaraNIyakarma nAza pAme che. tevo vizeSa nathI. A rIte nizcayanayanI sUkSmadraSTithI rAga-dveSanA vilayane anukULa aMtaraMga yatnathI ghAtakarmano nAza thAya che te prakAre graMthakArazrIe sthApana karyuM tyAM vyavahAranayanI dRSTithI koI kahe ke AyuSyakarmanA kSayamAM jema bheda nathI tema jJAnAvaraNIya Adi karmakSayamAM vizeSa nathI topaNa jJAnAvaraNIya Adi karmakSayanA pratiyogI evAM jJAnAvaraNIya Adi karma tenA vizeSatA evA tenA anuSThAnamAM vizeSa che=jJAnAvaraNIyakarmanA nAza mATe te pratiniyata anuSThAna karAya che, darzanamohanIyakarmanA nAza mATe te pratiniyata anuSThAna
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 179 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 / stabaka-5 | gAthA-100 karAya che, A prakArano bheda te te karmakSayanA pratiyogI evA jJAnAvaraNIya Adi karmakRta che. Ama kahIne vyavahAranaya e sthApana kare che ke karmakSayamAM koI bheda nahi hovA chatAM karmakSayanA pratiyogI evA te te karmamAM bheda che ane te te karmanA nAza pratye te te anuSThAna kAraNa che tema svIkAravAthI te te karmanA nAzanA kAraNarUpe te te pravRttimAM paNa ekAMta svIkArI zakAze. jema phaLanA arthInI pravRtti phaLanI prApti sudhI pUrNa thatI nathI tema jJAnAvaraNIyakarmanA kSayanA arthInI tenA upAyanA sevana dvArA jJAnAvaraNIyakarma nAza na thAya tyAM sudhI tenA upAyamAM avazya pravRtti hoya che, mATe jJAnAvaraNIyAdi karmanA nAzanA kAraNabhUta che te pravRttimAM paNa ekAMta svIkAravuM joIe AthI ja vyavahAranaya jJAnanI ArAdhanA mATe, darzananI ArAdhanA mATe ane cAritranI ArAdhanA mATe te te pratiniyata anuSThAno kAraNarUpe svIkAre che. A prakAranA vyavahAranayanA vacananuM nirAkaraNa karavA arthe nizcayanayanI sUkSmadaSTithI graMthakArazrI kahe tevA prakAranA pratiyogivizeSanI paNa asiddhi che. - Azaya e che ke jJAnAvaraNIyakarmanA nAzano pratiyogI jJAnAvaraNIyakarma che. darzanamohanIyakarmanA nAzano pratiyogI darzanamohanIyakarma che, cAritramohanIyakarmanA nAzano pratiyogI cAritramohanIyakarma che. vIryaMtarAyakarmanA nAzano pratiyogI vartAtarAyakarma che; topaNa jJAnanI ArAdhanAthI jJAnAvaraNIyakarma ja nAza pAme, darzananI ArAdhanAthI darzanamohanIyakarma ja nAza pAme ityAdirUpa pratiyogivizeSanI asiddhi che; paraMtu dharmanAM sarva ucita anuSThAnothI rAgAdino vilaya thAya ane je je prakAre rAgAdino vilaya thAya te te prakAre sarva ghAtakarmano vilaya thAya tevI vyApti che. AthI ja puSpapUjA karatAM rAgAdino viSaya thavAthI cAreya ghAtakarmorUpa pratiyogivizeSano nAza nAgaketune thayo. ahIM vyavahAranaya kahe ke cAra prakAranAM ghAtakarmo paraspara bhinnasvarUpavALAM che tethI bhinnasvarUpavALA evA pratiyogInA nAza pratye tenA upAyabhUta te te anuSThAnano bheda paNa svIkAravo Avazyaka che. tenA nirAkaraNa mATe nizcayanayanI sUkSmadraSTithI graMthakArazrI kahe che - svarUpAtmaka evA tenuM bhinna bhinna svarUpAtmaka evA bhinna bhinna pratiyogInuM, hetu-hetumadbhAvanA bhedanuM aniyAmakapaNuM che. Azaya e che ke mohanA pariNAmathI jJAnAvaraNIya Adi sarvaghAtakarmo baMdhAya che ane mohanA vilayane anukULa evA yatnathI sarva ghAtakarmano vilaya thAya che tethI mohanA vilayamAM ekAMta pravRtti che paraMtu te te ghAtI karmarUpa pratiyogInA svarUpanA bhedane kAraNe tenA upAyarUpa anuSThAnamAM bheda che tevo niyama nathI. mATe je koI ucita anuSThAna hoya te sarva anuSThAna jJAnAvaraNIya Adi sarvaghAtakarmanA nAza mATe eka zaktithI kAraNa che, phakta sthUla vyavahAradRSTithI ja A anuSThAna jJAnAvaraNIyano nAzaka che, A
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 / stabaka-5 / gAthA 100 anuSThAna darzanamohanIyakarmano nAzaka che, A anuSThAna cAritranI vizodhijanaka che ityAdi vyavahAra pravarte che, paramArthathI to sarva anuSThAno dvArA aMtaraMga rAgAdinA vilayane anukULa yatna karavAthI ja vItarAgatAnI prAptirUpa phaLa prApta thAya che, mATe prastuta bhASArahasyane jANIne kalyANanA arthI jIve te te anuSThAnomAM samyak prayatna karavo joIe jethI rAgAdino vilaya thAya. te anuSThAna kvacit sUtra porisI arthaporisIrUpa paNa hoI zake, kvacit jinapratimAnAM darzanarUpa paNa hoI zake, kvacit bhASArahasya graMthanA rahasyano yathArtha nirNaya karIne bhASAsamiti ane vAgguptinA yatnarUpa paNa hoI zake. AthI ja jinavacananA niyaMtraNapUrvaka bhASA bolatAM bolatAM paNa keTalAka mahAtmAo rAga-dveSano nAza karIne kevaLajJAna pAme che. 180 A rIte nizcayanayanI sUkSmadraSTithI sarva anuSThAno dvArA rAga-dveSanA ucchedane anukULa yatna Avazyaka che tema graMthakArazrIe sthApana karyuM. tyAM vyavahAranayathI jonAra prazna kare che ke te te anuSThAno jJAnAvaraNIya Adi te te karmanA nAzaka na hoya ane sarva anuSThAna rAga-dveSanA vilaya dvArA vItarAgatAnA kAraNabhUta hoya to ghaNA upAyono te phaLa pratye vyabhicAra dekhAya che tethI te sarva kAraNo ekaphaLa pratye kaI rIte hetu thaI zake ? Azaya e che ke pratiniyata kArya pratye pratiniyata kAraNa svIkAravAmAM Ave to te kAraNanI prAptithI te kArya thAya che ane te kAraNanA abhAvamAM te kArya thatuM nathI ema anvaya-vyatirekavyApti prApta thAya, ane sarvaghAtIkarmanA nAza pratye badhAM anuSThAno kAraNa che ema svIkArIne kArya-kAraNabhAva svIkAravAmAM . Ave tyAre te ghaNAM anuSThAnamAMthI koI eka anuSThAna dvArA phaLa prApta thAya che tyAre anya anuSThAno nahi hovA chatAM te eka kArya thayuM tethI te anya anuSThAno te kArya pratye kAraNa nathI tema mAnavuM paDe. jema nAgaketune puSpapUjA karatAM kevaLajJAnanI prApti thaI te vakhate jJAnanI ArAdhanA, cAritranI ArAdhanArUpa anuSThAna nahi hovA chatAM jJAnAvaraNIya Adi karmano nAza thayo tema mAnavuM paDe. jJAnAvaraNIya ane cAritramohanIyanA anuSThAna vagara te karmono nAza thato hoya to te upAyone tenA pratye kAraNa kahI zakAya nahi mATe ghAtIkarmanA kSayarUpa eka phaLa pratye sarva anuSThAno kAraNa svIkAravAM ucita nathI e prakArano vyavahAranayano Azaya che. tene nizcayanayanI sUkSmadRSTithI graMthakArazrI kahe che jema eka vahnirUpa kArya pratye tRNa, araNi, AdimAMthI koI eka hetu che tema ghAtIkarmanA vigamana pratye jinapUjA ke anya cAritra AdinAM sarva anuSThAno hetu che, tethI jema vahni pratye tRNa kAraNa hovA chatAM araNi, maNinI aprApti thAya eTalA mAtrathI araNi maNi Adi vahni pratye hetu nathI tema kahI zakAya nahi paraMtu tRNa, araNi, maNimAM vahnijanaka eka zakti che tethI te traNemAMthI ekanI prAptithI paNa vahnirUpa kArya thAya che, tema yogamArganA ucita sarva anuSThAnomAM rAga-dveSanA vilayane anukULa ekazakti che, tethI e eka anuSThAnathI rAga-dveSano vilaya thAya eTalA mAtrathI anya anuSThAno rAga-dveSanA vilaya
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | baka-5 | gAthA-100, 101 181 pratye vyabhicArI che mATe hetu nathI ema kahI zakAya nahi. ahIM pUrvapakSI kahe ke tRNajanya vahnimAM anya prakAranI jAti che te jAtivALA vahni pratye tRNa ja kAraNa che, araNi maNi nathI. araNijanya vahnimAM anya jAti che te jAtivALA vahni pratye araNi ja kAraNa che, e prakAre jJAnAvaraNIyakarmanA nAza pratye jJAnanI ja ArAdhanA kAraNa che, darzanamohanIyakarmanA nAza pratye darzananI ja ArAdhanA kAraNa che, cAritramohanIyakarmanA nAza pratye cAritranI ja ArAdhanA kAraNa che tema svIkAravuM joIe. tene graMthakArazrI kahe che - agnimAM traNa prakAranI bhinna jAtivizeSa prApta thatI nathI. vaLI agnimAM traNa jAtinI kalpanA karIne te te prakAranA vahni pratye tRNAdi kAraNa che tema kalpanA karatAM tRNa, araNi, maNi e traNeyamAM vahnijanaka ekazaktinI kalpanA karavI ja laghubhUta che, tethI je pramANe tRNa, araNi, maNi traNemAM vahnijanaka ekazaktithI vahninuM hetupaNuM che e pramANe ghaNA paNa upAyonuM rAga-dveSanAzaka ekazaktithI karmakSayanuM hetupaNuM svIkAravuM anupapanna nathI, AthI ja je sAdhu potAnI zakti anusAra cAritrapAlananA je upAyo che temAMthI je upAya dvArA vizeSa prakArano rAga-dveSano vilaya karI zake te prakAre te eka anuSThAnane sevIne paNa vItarAga sarvajJa thaI zake che AthI cAritrazuddhine mATe bhASAnA rahasyane jANIne jeo daDha vacanaguptimAM yatna karanArA che te mahAtmA vacanaguptinA ane bhASAsamitinA baLathI paNa rAga-dveSano nAza karIne sukhapUrvaka kevaLajJAnane prApta karI zake che. II10nA gAthA : eyaM bhAsarahassaM raiyaM bhaviANa tattabohatthaM / sohiMtu pasAyaparA taM gIyatthA visesaviU / / 101 / / chAyA : etad bhASArahasyaM racitaM bhavyAnAM tattvabodhArtham / zodhayantu prasAdaparAstadgItArthA vizeSavidaH / / 101 / / anvayArtha : vijJAna=bhavya jIvonA, tattavodavaMgatatvanA bodha mATe, vaMkaA, mArsa=bhASArahasya, yaMtra racAyo cheegraMthakArazrI vaDe racAyo che, te tene te graMthane, vivi=vizeSatA jANanArA, sAyaparA prasAdapara evA, jayasthA=gItArtho, soriMtu zodha karo. VI101aaaa. gAthArtha : bhavya jIvonA tatvanA bodha mATe A bhASArahasya graMthakArazrI vaDe racAyo che tene te graMthane, vizeSanA jANanArA prasAdapara evA gItArtho zodhana karo. II101il.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | stabaka-5 | gAthA-101 TIkA : adA pArA (prajApra-2016 zno) TIkArya : aSTA . spaSTa che. ll10nA bhAvArtha : graMthakArazrIe bhASAnA rahasyanA paramArthane jANIne vacanaguptimAM ane bhASA samitimAM baddharAgavALA thAya tevA yogya jIvonA tattvabodha mATe A bhASArahasya graMtha racyo che. graMthakArazrIe svamatithI racelo nathI. pUrvAcAryonA avalaMbanathI ja prastuta graMtha racyo che, chatAM tenuM rahasya gItArtha puruSa ja jANe che ane gItArtha puruSomAM paNa kSayopazamabhAvanI taratamatAnI apekSAe vizeSane jANanArA paNa mahAtmAo hoya che tethI graMthakArazrI evA vizeSane jANanArA gItArtha puruSone abhyarthanA kare che ke tame prasAdapara thaI prastuta graMthanuM zodhana karajo, jethI anAbhogathI paNa jinavacananA yathArtha tAtparyamAM kyAMya aspaSTatA hoya to tene spaSTa karIne prastuta graMthathI jIvone upakAra thAya evo yatna karajo. A prakAre abhilASa karIne potAne jinavacana pratye baddharAga che ane tenA vistArano ja eka abhilASa che e abhilASane ja prastuta vijJapti dvArA graMthakArazrIe spaSTa karyo che jethI graMthakArazrInAM pratiutpAdaka vacano sAMbhaLIne paNa bhAvimAM thanArA vizeSagItArtho te graMthane atizayita karIne prastuta bhASArahasya graMtha kema adhika upakAra kare tevo yatna kare. II101
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | prazakti 183 atha prakaraNakAraguruparamparAprazastiH TIkA - soma iva govilAsaiH kuvalayabodhaprasiddhamahimakalaH / zrIhIravijayasUristapogacchavyomatilakamabhUt / / 1 / / TIkArca - govilAsathI kiraNonA vilAsathI, jema candra rAtrimAM vikAsa pAme tevA kuvalayana=kamaLone, vikasAve che tema kuvAdIrUpa kuvalayanA bodhamAM prasiddha mahimAnI kalAvALA tapAgaccharUpI AkAzamAM tilaka samA hIrasUri thayA. nA TIkA : zrIvijayasenasUristatpaTTodayaravirivAbhUt / yasya puro dyotante zalabhA iva bhAnti kumatigaNAH / / 2 / / TIkArca - temanA paTTamAM udayamAna ravi jevA vijayasenasUri thayA. jemanI AgaLa=je vijayasenasUri AgaLa, kumatinA samUho AgiyAnI bhrAMti jevA prakAze che. garA TIkA : tatpaTTanandanavane kalpatarurvijayadevasUrivaraH / vibudhairupAsyamAno jayati jagajjantuvAMchitadaH / / 3 / / TIkArtha : temanA paTTarUpI naMdanavanamAM=vijayasenasUrinA paTTarUpI naMdanavanamAM, kalpataru jevA vibudhothI upAsyamAna, jagatanA jIvone vAMchitane ApanArA vijayadevasUri jaya pAme che. 3. TIkA :tatpaTTarohaNagirau suraratnaM vijayasiMhasUriguruH / bhUpAlabhAlatilakIbhUtakramanakharucirjayati / / 4 / / TIkArya :temanA paTTarUpI rohaNagirimAM=vijayadevasUrinA paTTarUpI rohaNagirimAM, suraratnaciMtAmaNiratna
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | prazakti rUpa, rAjAonA bhAlamAM tilakIbhUta thayelA caraNanA nakhanI rucivALA=takhanAM kiraNovALA, vijayasiMhasUri guru jaya pAme che=ghaNA rAjAo temanA caraNakamaLamAM namaskAra karanArA che evA vijayasiMhasUri guru jaya pAme che. jo TIkA - rAjye prAjye vijayini tasya janAnandakandajaladasya / grantho'yaM niSpannaH sannayabhAjAM pramodAya / / 5 / / TIkArca - lokonA AnaMdanA kaMdane siMcana kare evA megha jevA temanuM vijayasiMhasUrinuM, vistRta rAjya vijaya pAmatuM hote chate temanuM zAsana vidyamAna hote chate, suMdara dRSTivALA jIvonA pramoda mATe A graMtha niSpanna thayonirmANa karAyo. pA TIkA : yasyAsana guravo'tra jItavijayaprAjJAH prakRSTAzayAH, bhrAjante sanayA nayAdivijayaprAjJAzca vidyApradAH / premNAM yasya ca sadma padmavijayo jAtaH sudhIH sodaraH, so'yaM nyAyavizAradaH sma tanute bhASArahasyaM mudA / / 6 / / TIkArya : jemanA guru prakRSTa AzayavALA jitavijayajI prAjJa hatA te suMdara daSTivALA tayAdivijaya prAjJa vidhAne ApanArA zobhe che. ane jemanA=je graMthakArazrInA, premanuM ghara suMdara buddhivALA padmavijaya bhAI thayA. te A vyAyavizArada graMthakArazrIe prItithI bhASArahasyano vistAra karyo. is TIkA - * kRtvA prakaraNametat yadavApi zubhAzayAnmayA kuzalam / tena mama janmabIje rAgadveSau vilIyetAm / / 7 / / TIkArya : A prakaraNane karIne zubhAzayathI=graMthanA padArthothI AtmAne bhAvita karavArUpa ane yogya jIvonA upakAra karavAnA zubhAzayathI, je kuzaLa mArA vaDe prApta karAyuM tenA dvArA janmanA bIja evA mArA rAga-dveSo vilayane pAmo. IIkA
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 / prazaMkti 185 TIkA : sUryAcandramasau yAvadudayete nabhasthale / tAvannandatvayaM grantho vAcyamAno vicakSaNaiH / / 8 / / TIkArca - jyAM sudhI nabhasthalamAM sUrya ane candra udaya pAme che, tyAM sudhI vicakSaNothI vaMcAto A graMtha jagatamAM vidyamAna raho. ll8iaa. TIkA : asatAM karNayoH zUlaM satAM karNAmRtacchaTA / vibhAvyamAno grantho'yaM yazovijayasampade / / 9 / / TIkArya : ayogya jIvonA kaNamAM zUlarUpe ane puruSonA kaNamAM amRtane chAMTanArarUpe vibhAvana karAto A graMtha yaza ane vijayanI saMpadA mATe che. IGN bhAvArtha :prakaraNakAranI guruparaMparAprazasti - prastuta graMthanA racayitA nyAyavizArada yazovijayajI mahArAjA che ane temanA pUrve guruparaMparAmAM hIrasUri mahArAja thayA. temanI pATe vijayasenasUri mahArAja thayA. teo kevA che ? teno kAMIka bodha graMthakArazrIe zloka 1-ramAM jaNAvyo che. vijayasenasUri mahArAjanI pATe AvelA vijayadevasUri mahArAja graMthakArazrInA samakAlIna thayelA mahAtmA che. temanI pATe vijayasiMhasUri mahArAja AvelA che. teo kevA che ? teno bodha graMthakArazrIe zloka-3-4mAM karAvelo che. vijayasiMhasUri mahArAjanA sAmrAjyakALamAM A graMtha nirmANa thayo che tema graMthakArazrIe zloka-pamAM kahyuM che. graMthakArazrInA praguru jitavijayajI mahArAja hatA ane vidyAdi ApanArA guru nayavijaya mahArAja hatA ane saMsArI bhAI padmavijayajI mahArAja hatA tema zloka-kamAM kahyuM che. AvA graMthakArazrIe A bhASArahasya graMtha racyo che tenI spaSTatA zloka-7mAM karI che. vaLI graMtharacanA karatI vakhate bhASAsamitinA ane vAgruptinA rahasyane lakSyamAM rAkhIne tenA marmano yathArthabodha thAya e prakAre upayukta thaIne graMthakArazrIe prastuta graMtha racyo che tethI graMtharacanAkALamAM je zubhAzaya thayo ane yogya jIvane munibhAvanA pAramArthika svarUpano bodha karAvavAno je graMthakArazrIno zubhAzaya hato tenAthI graMthakArazrIe je puNyAnubaMdhI puNyarUpa kuzalanI prApti karI tenA phaLarUpe
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 bhASArahasya prakaraNa bhAga-2 | prazatti janmanA bIja evA rAga-dveSa vilaya pAmo. e prakAre graMthakArazrIe zloka-8mAM prArthanA karI che jenAthI e phalita thAya ke prastuta graMthanuM samyagu bhAvana rAga-dveSanA vilayanuM prabaLa kAraNa che ane graMthakArazrIe paNa evI prAptinA AzayathI ja prastuta graMthanI racanA karI che. tethI je yogya jIvo te rIte prastuta graMthathI AtmAne bhAvita karaze teo paNa vAguptinA prakarSane pAmIne avazya rAga&SanA nAza mATe samartha banaze. vaLI A graMtha rAga-dveSanA vilayanuM prabaLa kAraNa hovAthI graMthakArazrI zloka-9thI abhilASa kare che ke rAga-dveSanA vilayanA arthI evA vicakSaNa puruSothI vaMcAto evo A graMtha zAzvatakALa jagatamAM raho, jethI yogya jIvone sadA saMsAranA ucchedanuM prabaLa kAraNa bane. vaLI A graMtha kevo ramya che tenI spaSTatA zloka-10mAM karatAM kahe che ke je o ayogya jIvo che teonA karNa mATe zUla jevo che; kema ke ayogya jIvonuM manasvI rIte saMyamamAM yatna karIne phaLanI AkAMkSA hoya che teone ucita pravRttino rAga hoto nathI tethI bhASAviSayaka ucita pravRttinuM varNana aprItikara thAya che. vaLI sajjana puruSonA karNa mATe amRtanAM chAMTaNAM jevo A graMtha che; kema ke uttama puruSo atyaMta ucita pravRttinA arthI hoya che ane bhASAviSayaka atyaMta ucita pravRttinA rahasyane sAMbhaLIne teonA karNamAM amRtanuM siMcana thAya che, ane je o A graMthathI AtmAne bhAvita karaze teo sadgatinI paraMparA dvArA uttama puruSanA yazane pAmaze ane mohano vijaya karIne AtmA upara potAnuM Adhipatya prApta karaze, tethI yaza ane vijayanI saMpatti mATe ubhAvana karAto A graMtha che mATe sadgatinI prApti dvArA mohano jaya karavAnA arthI mahAtmAe sadA A graMtha vibhAvana karavo joIe. bhASAraha prakaraNa bhAga-2 samApta
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ tivihA suammi bhAsA saccA mosA asaccamosA ya / samma uvauttassa u, saccA sammattajuttassa / / zrutamAM bhASA=bhAvabhASA, satyA, mRSA, asatyAmRSA traNa prakAranI che. vaLI samyakta yukta samyak upayuktane satyAbhASA che. . - : prakAzaka : Hateful 'mRtadevatA bhavana', 5, jaina marcanTa sosAyaTI, phattehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-7, Teli./pheksa : (079) 6604911, phona : 32457410 E-mail : gitarthganga@yahoo.co.in