Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmarapravacana zrImad mAnatuGgAcArya viracita bhaktAmara stotra para AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ke pravacana anuvAdaka, sampAdaka evaM prastAvanA adhyAtmaratnAkara paNDita ratanacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna, ema.e., bI.eDa. hindI padyAnuvAda sva. zrI hemarAja pANDe prakAzaka: paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura 302015 (rAjasthAna) phona : (0141)2705581,2707458, phaiksa:2704127
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 hajAra 400 prathama ATha saMskaraNa (31 agasta 1984 se adyatana) navama saMskaraNa (12 julAI, 2006) yoga 2hajAra 33hajAra 400 prakAzakIya (navam saMskaraNa) bhaktAmara pravacana kA yaha navIna saMskaraNa prakAzita karate hue hameM hArdika prasannatA kA anubhava ho rahA hai| yaha kRti jaina samAja meM sarvAdhika pracalita 'bhaktAmara stotra' para hue AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ke AdhyAtmika pravacanoM kA hindI bhASA meM anuvAdita saMkalana hai| pUjya zrI kAnajI svAmI ke 'bhaktAmara stotra' ke pravacanoM kA saMkalana sarvaprathama gujarAtI bhASA meM huaa| ukta pravacanoM ke AdhAra para sva. paNDita baMzIdharajI zAstrI ne usakA hindI meM anuvAda prAraMbha kiyaa| kucha kAvyoM ke pravacanoM kA hI anuvAda ho pAyA thA ki paNDita baMzIdharajI asvastha ho gaye phira Age ke kAvyoM kA anuvAda aura sampUrNa stotra ke pravacanoM kA sampAdana paNDita ratanacandajI bhArilla ne svayaM kiyaa| ina pravacanoM kA sarvaprathama dhArAvAhika prakAzana janavarI 1982 se aprela 1984 taka jainapatha pradarzaka meM hotA rhaa| bAda meM pAThakoM kI mAMga para pustaka ke rUpa meM prakAzita kiyA gyaa| pUjya zrI kAnajI svAmI dvArA vivecita AdhyAtmika viSayoM ke prakAzana to bahulatA ke sAtha hote rahe, parantu unake dvArA vivecita vyAvahArika viSayoM ke prakAzana bahuta kama hue, jisake kAraNa samAja meM kucha bhrAntiyA~ bhI khar3I huiiN| yadyapi unake jIvana kA vyavahAra eka khulI kitAba kI bhA~ti spaSTa thA, tathApi unakI pravacana zailI meM adhyAtma kI mukhyatA hone se logoM ko aisA lagA ki zrI kAnajI svAmI vyavahAra dharma kI upekSA karate haiN| ukta bhramoM ke nivAraNArtha ye bhaktipradhAna pravacana atyanta upayogI siddha hue haiN| paNDita ratanacandajI bhArilla ne isake sampAdana kA gurutara bhAra vahana karate hue isakI prastAvanA likhane kA zrama kiyA hai| etadartha ve dhanyavAda ke pAtra haiN| bhaktAmara stotra ke sambandha meM paNDita ratanacandajI bhArilla dvArA likhI gaI mUlya : pandraha rupaye mudraka : prinTa 'o' laiNDa bAIsa godAma, jayapura
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA pAThakoM ke lie atyanta upayogI siddha huI hai| isameM aneka bhrAntiyoM kA savistAra khulAsA karake, unakA samucita samAdhAna karane kA prayAsa kiyA gayA hai| AzA hai prabuddhajana lAbhAnvita hoNge| isa pustaka kI lejara TAipa saiTiMga zrI zruteza sAtapute zAstrI DoNagA~va dvArA kI gaI hai tathA isa prakAzana ko itane sundara DhaMga se prakAzita karane kA zreya prakAzana evaM pracAra vibhAga ke prabhArI zrI akhila baMsala ko hai, jinhoMne mudraNa vyavasthA meM kama se kama kharca meM sundara kArya sampanna kiyA hai| isa sahayoga ke lie TrasTa unakA hRdaya se AbhArI hai| prastuta prakAzana kI kImata kama karane hetu jina mahAnubhAvoM ne apanA Arthika sahayoga pradAna kiyA hai, unakI sUcI anyatra prakAzita kI gaI hai| hama sabhI dAnadAtAoM kA hRdaya se AbhAra mAnate haiN| anta meM, hama sabake ziromaNi AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ke prati zraddhAMjali arpita karatA hU~, jinhoMne tattvopadeza ke dvArA hameM sacce mokSamArga kA yathArtha viveka jAgRta karAyA / hama saba unake bhaktAmara stotra para hue pravacanoM ke mAdhyama se apane tattvajJAna ko nirmala kareM - yahI bhAvanA hai| - bra. yazapAla jaina prakAzana maMtrI : paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura sampAdakIya AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI jahA~ adhyAtma-amRta meM AkaNTha nimagna the, vahIM unakA hRdaya bhaktirasa se bhI labAlaba (bharacaka) bharA huA thaa| ve pratidina prAtaH evaM madhyAhna AdhA-AdhA ghaMTA niyamita jinAlaya meM jAkara jinendra bhakti evaM stuti kiyA karate the| unhoMne AdhyAtmika granthoM kI bhA~ti hI 'bhaktAmara' evaM 'viSApahAra' jaise bhaktiparaka stotroM para bhI utsAhapUrvaka sarasa pravacana kie, jo unakI devazAstra-guru ke prati bhaktibhAvanA ko pragaTa karate haiN| yadyapi ve pravacanoM meM jinendra bhagavAna ke guNagAna karate-karate bhaktibhAvanA se abhibhUta hokara gadgada ho jAte the, tathApi vacanAbhivyakti meM bhaktahRdaya bhAvuka kaviyoM kI bhA~ti atizayokti nahIM karate the; apitu bhaktipradhAna kathanoM meM Aye hue kartRtvAdi ke Aropita kathanoM kA yathAsthAna ucita spaSTIkaraNa karane meM sadA sAvadhAna rahate the| svAmI samantabhadrAcArya kI bhA~ti gurudevazrI ke buddhipakSa para unakA hRdaya hAvI nahIM ho sakA thaa| unakI prastuta sampUrNa pravacana zRMkhalA meM isa bAta ke darzana hote haiN| udAharaNArtha "Apake bhaktoM ko agnibhaya nahIM hotA" - isake spaSTIkaraNa meM gurudevazrI kA nimna kathana dRSTavya hai - 'pralayakAla ke tUphAna sadRza vAyuvega se prakupita pracaNDa agni to puNyodaya se dharmAtmAoM ko sparza karatI hI nahIM hai; kintu jo dharmAtmA jJAnAnanda AtmA meM magna haiM, unheM kaSAyAgni bhI sparza nahIM krtii|' punazca 'kadAcit dharmI jIvoM ko bhI asAtA ke udaya se bAhya meM aisA vAtAvaraNa (saMyoga) bana bhI jAve, tathApi antara meM akaSAya svabhAvI AtmA kI zaraNa lekara ve nirbhaya rahate haiN|'2 isaprakAra unhoMne pUrNa sAvadhAnI pUrvaka sambandhita kathanoM kI nayavivakSA kA Avazyaka spaSTIkaraNa yathAsthAna khulakara kiyA hai| 1-2, yahI pustaka (bhaktAmara pravacana), pRSTha : 131
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ unake prastuta pravacana jainapathapradarzaka ke kahAna sandeza stambha meM janavarI san 1982 se kramaza: prakAzita hote rahe haiN| pAThakoM ne inase khUba lAbha bhI liyA aura sarAhA bhI / samaya-samaya para patroM dvArA protsAhita bhI kiyA, parantu sampAdana kArya se mujhe svayaM AtmasaMtoSa nahIM thA, kyoMki maiM jisa rUpa meM inakA sampAdana karanA cAhatA thA, kara nahIM sakA thaa| tabhI se mere mana meM yaha dRr3ha saMkalpa thA ki yadi inakA pustakAkAra prakAzana huA to maiM rahI-sahI kasara ko avazya pUrA karU~gA / harSa hai ki mujhe vaha avasara bhI milA aura maiMne parizrama kI paravAha na karake mUla gujarAtI prati ke AdhAra para inakA punaH nayA saMskAra kiyA, nayI presa kApI taiyAra kii| isaprakAra aba merI dRSTi meM isameM bhASA ke parimArjana aura viSayavastu ke spaSTIkaraNa meM paryApta sudhAra ho gayA hai| pUjya gurudevazrI ke abhiprAya ko pUrI taraha akSuNNa rakhate hue viSayavastu evaM bhAvoM ke spaSTIkaraNa ke sAtha pravacanoM kI bolacAla kI bhASA ko bhI hindI vAkyavinyAsa kI dRSTi se sAhityika rUpa dene kA yathAsAdhya prayAsa kiyA hai| kahA~ taka saphala ho sakA hU~, isakA nirNaya pAThakoM para hI chor3atA hU~ / pravacanoM meM jisa punarAvRtti ko guNa mAnA jAtA hai, sAhitya meM vahI 'piSTapeSaNa' doSa ginA jAtA hai; ataH anAvazyaka punarAvRttiyoM ko kucha kama kiyA hai, parantu bahuta kama / isataraha jainapathapradarzaka meM prakAzita pravacanoM kA bahuta kucha kAyAkalpa ho gayA hai| isa bAta kI carcA karanA yahA~ isalie Avazyaka pratIta huA ki jo bhAI jainapathapradarzaka meM inheM par3ha cuke haiM, ve bhI punaH par3heM aura lAbha leN| aba unheM pahale se adhika Ananda AegA aura AzAtIta lAbha hogaa| pratyeka kAvya ko naye pRSTha se prArambha kiyA gayA hai, isakAraNa lagabhaga sabhI kAvyoM ke antima pRSThoM para mahattvapUrNa uddharaNoM kA sahaja hI acchA saMkalana ho gayA hai| kAvyoM ke artha ke sAtha zabdArtha kA bhI jJAna ho, etadartha anvayArtha diyA hai| isa anvayArtha meM bhI eka vizeSatA yaha rakhI gaI hai ki yadi koI saMskRta ke zabdoM ko chor3a-chor3akara sIdhA hindI kA artha par3he to use bhAvArtha par3hane jaisA Ananda AyegA tathA artha bhalI-bhA~ti samajha skegaa| yadyapi saMskRta kA anvayArtha hindI se kucha bhinna hotA hai, tathApi maiMne jAna-bUjhakara hindI ke anurUpa anvayArtha kiyA hai; kyoMki yaha hindI ke pAThakoM ko adhika lAbhadAyaka aura upayogI rhegaa| isa grantha kI prastAvanA meM nimna binduoM para vizeSa zodhapUrNa sAmagrI prastuta kI gaI haiM 1. prastuta stotra kI itanI lokapriyatA kyoM ? par3ha-anapar3ha, jJAnIajJAnI, kavi-sAhityakAra sabhI isI stotra para kyoM rIjhe; isa sambandha meM aneka pahaluoM se tathyoM ko ujAgara kiyA gayA hai| 2. ar3atAlIsa tAle TUTane kI kathA digambaroM kI mAnyatA nahIM hai| digambaroM kI mAnyatA isase bhinna hai / 3. vItarAga kI bhakti meM karttAvAda kA Aropita kathana kyoM ? isa sandarbha meM bhakti evaM stuti ke svarUpa kA savistAra spaSTIkaraNa Adi / hindI ke padya premiyoM kI dRSTi se pANDe hemarAjajI kA sabase purAnA hindI padyAnuvAda denA hI upayukta lgaa| yadyapi hindI meM aneka padyAnuvAda hue haiM, jo eka se bar3hakara eka haiM; tathApi prastuta padyAnuvAda kI bhASA va laya meM jo lAlitya hai, vaha anyatra durlabha thA; tathA yaha sahaja hI sabakI jihvA para car3hA huA hai aura sarala bhI hai| yadyapi yaha saba kArya pUrNa sAvadhAnI va satarkatA se huA hai, tathApi 'ko na vimuhyati zAstrasamudre' kI ukti ke anusAra yadi kahIM koI skhalana huA ho to merA dhyAna AkarSita karane kA sAnurodha Agraha hai| jo sujhAva va saMzodhana prApta hoMge, una para gambhIratA se vicAra kiyA jAyegA aura yadi Avazyaka hue to AgAmI saMskaraNa meM sudhAra karane kA prayAsa rhegaa| - paNDita ratanacanda bhArilla
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA prastAvanA paNDita ratanacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna, ema.e., bI.eDa. sampUrNa sAhitya meM bhaktAmara sarvAdhika pracalita stotra hai| muni zrI mAnatuGgAcArya dvArA racita bhaktirasa kA yaha anupama stotra yugoM-yugoM se koTi-koTi bhaktoM kA kaNThAhAra banA huA hai| kyA digambara aura kyA zvetAmbara - sabhI loga isa stotra dvArA pratidina vItarAgI paramAtmA kI stuti, bhakti evaM ArAdhanA karake apane janma-janmAntaroM ke pApoM ko kSINa karate rahe haiN| lAkhoM mAtAyeM-bahineM to Aja bhI aisI mila jAyeMgI, jo bhaktAmara kA pATha kiye binA jala-pAna taka nahIM krtiiN| isa kAvya ke prati jana-sAmAnya kI isa aTUTa zraddhA aura lokapriyatA ke aneka kAraNa haiN| tattvajJAniyoM kI zraddhA kA bhAjana to yaha isalie hai ki isameM niSkAma bhakti kI bhAvanA nihita hai| aisA kahIM koI saMketa nahIM milatA hai, jisake dvArA bhakta ne bhagavAna se kucha yAcanA kI ho yA laukika viSaya-vAJchA kI ho| jahA~ bhaya va rogAdi nivAraNa kI carcA hai, vaha sAmAnya kathana hai, kAmanA ke rUpa meM nahIM hai| jaise - kahA gayA hai ki he jinendra ! jo ApakI caraNa-zaraNa meM AtA hai; usake bhaya va rogAdi nahIM rahate, sabhI prakAra ke saMkaTa dUra ho jAte haiN| isIprakAra 'jaba paramAtmA kI zaraNa meM rahane se viSaya kA viSaya nahIM car3hatA to sarpa kA viSa kyA cIja hai ? jaba mithyAtva kA mahAroga miTa jAtA hai to jalodarAdi rogoM kI kyA bAta kareM ?'2 isameM yAcanA kahA~ hai ? yaha to vastusvarUpa kA pratipAdana hai| jo viSayakaSAya kI pravRtti chor3akara niSkAma bhAva se vItarAga paramAtmA ke guNa-gAna evaM ArAdhanA karatA hai, usakI manda kaSAya hone se pApa svayaM kSINa ho jAte haiM evaM zubhabhAvoM se sahaja puNya ba~dhatA hai| puNyodaya se bAhya anukUla saMyoga hote haiM aura pratikUlatAyeM svata: samApta ho jAtI haiN| yaha to vastusthiti hai| 1-2. dekhie, kAvya 45 evaM 47, yahI pustaka jaise phala se lade vRkSa ke nIce jo jAyegA, use phala to mileMge hI; na cAhate hae bhI chAyA bhI sahaja upalabdha hogii| usIprakAra vItarAga deva kI zaraNa meM vItarAgatA kI upalabdhi ke sAtha puNyabaMdha bhI hotA hI hai| kabhI-kabhI dharmAtmAoM ko pUrva pApodaya ke kAraNa pratikUlatA bhI AtI hai; taba bhI jJAnI kheda nahIM karate aura bhaktibhAvanA ke prati azraddhA bhI nahIM karate, kyoMki ve nirvAJchaka dharmArAdhanA karate haiM aura vastusvarUpa ko sahI samajhate haiN| sAhityika rucivAle isa kAvya kI sAhityika suSamA se prabhAvita aura AkarSita hote haiM; kyoMki isakI sahaja bodhagamya bhASA, sugamazailI, anuprAsAdi alaMkAroM kI darzanIya chaTA, vasantatilakA jaise madhuramohaka geya chanda, utkRSTa bhakti dvArA pravAhita zAnta rasa kI avichinna dhArA - ina sabane milakara isa stotra ko jaisI sAhityika suSamA pradAna kI hai, vaisI bahata kama stotroM meM milatI hai| ina sabake sumela se yaha kAvya bahuta hI prabhAvazAlI bana gayA hai| laukika viSaya vAMchA kI rucivAloM ko bhI bhaTTArakIya yuga ne isa kAvya ko AdhAra banAkara vividha prakAra ke camatkArika sAhitya kA sajana kara diyA hai, jisameM maMtroM-taMtroM dvArA nAnA prakAra kI RddhiyA~-siddhiyA~ prApta hone kI carcAyeM haiN| kalpita kathAoM dvArA bhI tAtkAlika camatkAroM ko khUba carcita kiyA hai| sambhava hai ki tatkAlIna paristhitiyoM meM inakI kucha upayogitA evaM aucitya rahA ho, para Aja to kataI AvazyakatA nahIM hai; tathApi vaha bhI isakI lokapriyatA kA eka kAraNa hai| isataraha hama dekhate haiM ki Aja par3ha-anapar3ha sabhI prakAra ke loga, jo dhArmika viSaya kA ka, kha, ga bhI nahIM jAnate; ve bhI bhaktAmarastotra kA pATha yA akhaNDa pATha karate-karAte rahate haiN| bhakti aura stotra ke svarUpa ko dRSTigata rakhate hue yadi bhaktAmara stotra kI viSayavastu para vicAra kiyA jAya to stotrakAra ne isa stotra dvArA apane iSTadeva - vItarAgI sarvajJa paramAtmA kI ArAdhanA karate hue bhaktivazAt unameM kartRtva kA Aropa to kathaMcita kiyA hai, kintu kisI bhI chanda meM kahIM koI yAcanA nahIM kI, mAtra nirapekSa guNagAna hI kiyA hai| vItarAgI paramAtmA meM kartRtva kA Aropa yadyapi virodhAbhAsa hai, tathApi stotra sAhitya meM yaha kSamya hai; kyoMki stavana yA stotra kI paribhASA yA svarUpa batAte hue AcAryoM ne likhA hai - "bhUtAbhUtaguNodbhAvanaM stuti:" arthAt ArAdhya meM jo guNa haiM aura jo nahIM bhI haiM, unakI udbhAvanA kA nAma hI stuti hai| bhakti ke
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara pravacana prastAvanA Aveza meM bhakta bahudhA bhagavAna meM aise guNoM kA bhI Aropa kara baiThatA hai, jo usameM nahIM haiN| jaise parama vItarAga arahaMta deva meM kartRtva kA Aropa karanA, unake svabhAva ke viruddha unheM sukha kA kartA yA duHkha kA hartA kaha denA, unheM siddhi yA mokSadAtA kaha denA, unake sAtha svAmI-sevaka sambandha sthApita karanA, unheM bhaktoM ko tArane kA karttavya-bodha karAnA, upAlaMbha denA, dInatA-hInatA pragaTa karanA aadi| vastutaH aise aupacArika udgAra yadi bhakta kI yathArtha zraddhA aura viveka ko vicalita nahIM karate to stotra kI dRSTi se nirdoSa hI kahe jAyeMge, kintu kevala bhakti kI vihvalatA aura bhAvukatA meM hI aise udgAroM kA aucitya hai| vicArakoTi meM Ane para vItarAgatA ke sAtha inakA mela nahIM baitthtaa| bhakti meM jaisA vANI se bole, vaisA hI mAna le to vaha mAnyatA yathArtha nahIM hai| bhakti eka trimukhI prakriyA hai, isake tIna kendrabindu haiM - bhakta, bhagavAna aura bhkti| isameM bhakta aura bhagavAna ke bIca sambandha jor3anevAle prazasta rAga kI mukhyatA rahatI hai| jaba bhakta apane ArAdhya vItarAgI-deva, nirgrantha-jJAnI guru evaM anekAntamayI dharma se prabhAvita hotA hai, taba usake hRdaya meM unake prati sahaja anurAga utpanna hotA hai| isa prazasta guNAnurAga ko hI bhakti kahate haiN| usa bhakti meM laukika svArthasiddhi kI gandha nahIM hotI, kisI phala kI AzA nahIM hotI, kaMcana-kAminI kI kAmanA nahIM hotI, yaza kI abhilASA nahIM hotI aura bhayakRta bhIrutA bhI nahIM hotii| bhaya, AzA, sneha va lobha se yA laukika kAryoM kI pUrti ke lie kI gaI bhagavadbhakti to aprazasta rAga hone se pApabhAva hI hai, usakA nAma bhakti nahIM hai| yadyapi gRhIta mithyAdRSTi jIva, jo laukika kAryoM kI siddhi hetu kudevAdi kI upAsanA karate haiM, unake kudevAdi kI upAsanArUpa ajJAna evaM gRhIta mithyAtva chur3Ane ke prayojana se prathamAnuyoga meM yA isa zailI ke anya zAstroM meM isaprakAra kI bhakti kI bhI kadAcit sarAhanA ho sakatI hai, kintu usakI Ar3a meM hameM apane ajJAna kI surakSA karanA yogya nahIM hai| vaha to svArtha hai, paramAtmA se saudebAjI hai| jaba loka meM bhI use acchA nahIM mAnA jAtA hai to lokottara mArga meM use kauna bhalA kahegA? ata: ni:svArthabhAva se kiyA gayA dharma va dharmAyatanoM ke prati prazasta evaM viziSTa anurAga hI yathArtha bhakti kI koTi meM ginA jA sakatA hai| Agama meM bhI isa bAta kI puSTi meM aneka ullekha milate haiM, unameM kucha prasiddha AcAryoM ko pramANasvarUpa yahA~ prastuta karate haiM - (1) arahanta, AcArya, upAdhyAya Adi bahuzruta santoM meM aura jinavANI meM bhAvoM kI vizuddhipUrvaka jo prazasta anurAga hotA hai, use bhakti kahate haiN|' (2) arhadAdi ke guNoM meM prema karanA bhakti hai|' (3) jo jIva mokSagata puruSoM kA guNa-bheda jAnakara unakI bhI paramabhakti karatA hai, usa jIva ko vyavahAranaya se nirvANa bhakti kahI hai|' (4) vyavahAra se sarAga samyagdRSTiyoM ke paMcaparameSThI kI ArAdhanArUpa samyak bhakti hotI hai| (5) "nija paramAtmatattva ke samyakzraddhAna-avabodha-AcaraNarUpa zuddha ratnatraya pariNAmoM kA jo bhajana hai, vaha bhakti hai| ArAdhana - aisA usakA artha hai| ekAdazapadI zrAvaka (kSullaka-ailaka) zuddharatnatraya kI bhakti karate haiN|"5 (6) nizcayanaya se vItarAga samyagdRSTiyoM ke zuddha Atmatattva kI bhAvanArUpa bhakti hotI hai|" yadyapi jinendra bhagavAna kA bhakta yaha jAnatA hai ki usake iSTadeva arahanta bhagavAna parama vItarAgI haiM, ata: ve kisI kA kucha bhI bhalA-burA nahIM karate, na kisI se kucha lete-dete haiN| vastusvAtantrya ke siddhAnta meM evaM karma-siddhAnta meM bhI kisI anya ke bhalA-burA karane kI vyavasthA nahIM hai; tathApi vyavahArabhakti meM vItarAgI bhagavAna ko bhI sukha-duHkha kA kartA-hartA kahane kA vyavahAra hai| (1) tArkika ziromaNi svAmI samantabhadrAcArya ne likhA bhI hai - "he nAtha! na Apako pUjA se koI prayojana hai aura na nindA se, kyoMki Apa samasta 1. "ahaMdAcAryabahuzrutapravacaneSu bhAvavizuddhiyukto'nurAga: bhkti|" - sarvArthasiddhi 6/24/239 2. "ahaMdAdiguNAnurAgo bhktiH|" -bhagavatI ArAdhanA vi. 47/159 3. "mokkhagayaM purisANaM guNabheda jANiUNa tesi pi"... - niyamasAra, gAthA : 135 4. "bhaktiH punaH samyaktva bhaNyate vyavahAreNa sarAga samyagdRSTinAM pNcprmesstthicaaraadhnaaruupaa|" -samayasAra, tAtparyavRtti TIkA 173/176/243 5. "nijaparamAtmatattvasamyazraddhAnAvabodhAcaraNAtmakeSu zuddharatnatrayapariNAmeSu bhAjanaM bhaktirArAdhanetyarthaH / ekAdazapadeSu zrAvakeSu sarve zuddharatnatrayabhakti kurvnti|" - niyamasAra, tAtparyavRtti, pRSTha : 134 6."vItarAgasamyagdRSTinAM zuddhAtmatattvabhAvanArUpA ceti|" - samayasAra, tAtparyavRtti TIkA 173/176/ 243
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara pravacana prastAvanA baira-virodha kA parityAga karake parama vItarAga ho gaye ho, tathApi Apake pavitra guNoM kA smaraNa hamAre citta ko pApoM se mukta karake pavitra kara detA hai|" (2) kundakundAcArya deva svayaM likhate haiM - "jo nitya haiM, niraMjana haiM, zuddha haiM tathA tInaloka ke dvArA pUjanIya haiM - aise siddha bhagavAna jJAna, darzana va cAritra meM zreSTha bhAva kI zuddhatA do|"2 isIprakAra aura bhI dekhiye - (3) tIrtha aura dharma ke kartA zrI varddhamAna svAmI ko namaskAra ho|' (4) tInoM lokoM ke guru aura utkRSTabhAva ke advitIya kAraNa he jinavara ! mujha dAsa ke Upara aisI kRpA kIjie ki jisase majhe makti prApta ho jaave| he deva! Apa kRpA karake mere janma (saMsAra) ko naSTa kara diijie| yahI eka bAta mujhe Apase kahanI hai| cU~ki maiM isa saMsAra se atipIr3ita hU~, isIlie maiM bahuta bola gayA hU~" - ityaadi| isa taraha hama dekhate haiM ki vyavahAranaya dvArA vItarAgI aura sarvathA akartA bhagavAna ke lie kartRtva kI bhASA kA prayoga vyavahAranaya se asaMgata nahIM hai| jinavANI meM aise prayoga sarvatra haiN| bolacAla kI bhASA meM aisA kahanA vyavahAra hai; kintu jaisA kahA, use vaisA hI mAna lenA mithyAtva hai| AcAryakalpa paNDita ToDaramalajI likhate haiM - 'yadyapi vItarAgI paramAtmA ko bhI jinavANI meM evaM stuti-pAThAdi meM patita-pAvana, adhama-uddhAraka Adi vizeSaNa kahe haiM, so phala to apane pariNAmoM kA lagatA hai, arahanta to unako nimittamAtra haiM, isalie upacAra dvArA ve vizeSaNa sambhava hote haiN| apane pariNAma zuddha hue binA arahanta hI svarga-mokSa ke dAtA nahIM haiN|' 1. na pUjayArthastvayi vItarAge, na nindayA nAtha vivAnta vaire| tathApi te puNyaguNasmRtirnaH punAti cittaM duritAjanebhyaH / / 57|| - vAsupUjya stuti, vRhatsvayaMbhU stotra 2. diMtu vara bhAvazuddhiM daMsaNa NANe crittey| - bhAvapAhur3a, gAthA : 163 3. paNamAmi vaDDamANaM titthaM dhammassa kattAraM / -pravacanasAra, gAthA :1 4. tribhuvanaguro jinezvara paramAnandaikakAraNaM kuruSva / mayi kiMkare'tra karuNAM tathA yathA jAyate muktiH / / 1 / / apahara mama janma dayAM kRtvetyekatra vacasi vktvye| tenAtidagdha iti me deva babhUva pralApitvam / / 6 / / - zrI padmanandi paMcaviMzatikA, karuNASTaka 5. mokSamArgaprakAzaka, adhyAya : 7, pRSTha : 222 paNDita zrI milApacandajI kaTAriyA ne apane zodhapUrNa lekha meM likhA hai ki - "bhaTTArakoM ne isa sarala aura vItarAga stotra ko bhI maMtra-taMtrAdi aura kathAoM ke jAla se gUMthakara jaTila aura sarAga banA diyA hai| isake nirmANa ke sambandha meM bhI prAya: managaDhaMta kathAyeM raca DAlI haiN| ye nirmANa-kathAyeM kitanI asaMgata, paraspara viruddha aura asvAbhAvika haiM - yaha vicArakoM se chipA nahIM hai| kisI kathA meM zrI mAnatuGga ko rAjA bhoja kA samayavartI batAyA hai to kisI meM kAlidAsa kA tathA kisI meM bANa, mayUra Adi ke samaya kA batAyA hai, jo paraspara viruddha hai| rAjA ne kupita hokara muni zrI mAnatuGga ko aise kArAgRha meM banda kara diyA, jisameM 48 koThe the aura pratyeka koThe ke eka-eka tAlA thA - aisA kathA meM batAyA hai| yahA~ socane kI bAta hai ki eka vItarAga jaina sAdhu ko jisake pAsa koI zastrAdi nahIM, kaise koI rAjA aisA adbhuta daNDa de sakatA hai ? aura phira aisA vilakSaNa kArAgAra bhI sambhava nhiiN| sahI bAta to yaha hai ki 48 chanda hone se 48 koThe aura 48 tAloM kI bAta gar3hI gayI hai| agara kama-jyAdA chanda hote to koThoM aura tAloM kI saMkhyA bhI kama-jyAdA ho jaatii| zvetAmbara 44 chanda hI mAnate haiM, ata: unhoMne bandhana bhI 44 hI batAye haiN| isataraha una kathAoM meM aura bhI padapada para anekAneka betukApana pAyA jAtA hai, jo thor3e se vicAra se hI pAThaka samajha sakate haiN|" ar3atAlIsa tAle TUTane kI kathA digambarAcAryoM kI mAnyatA nahIM hai| ye bhaTTArakIya yuga ke kisI prabhAcandra bhaTTAraka kI managaDhaMta kalpita kathA hai| (5) digambaroM ke matAnusAra - "gyArahavIM sadI (lagabhaga 1025 I.) ke digambarAcArya mahApaNDita prabhAcandrAcArya ne 'kriyAkalApa' grantha kI apanI TIkA kI utthAnikA meM likhA hai ki mAnatuGga nAmaka zvetAmbara mahAkavi ko eka digambarAcArya ne mahAvyAdhi se mukta kara diyA to usane digambara mArga grahaNa kara liyA aura pUchA ki bhagavan ! aba maiM kyA karU~? taba AcArya ne Adeza diyA ki 1. jaina nibandha ratnAvalI, pRSTha : 337
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara pravacana 14 paramAtmA ke guNoM ko gU~thakara stotra bnaao| phalataH mAnatuGga muni ne isa bhaktAmara stotra kI racanA kii| bhaktAmara stotra meM jinendra bhagavAna ke rUpa-saundarya kA, unake atizayoM aura prAtihAryoM kA tathA unake nAma-smaraNa ke mAhAtmya se svataH nivArita bhayoM evaM upadravoM kA acchA saMtulita varNana kiyA gayA hai| isameM anAvazyaka pANDitya pradarzana se stotra ko bojhila nahIM hone diyA gayA hai aura na hI samantabhadra kI taraha tArkikatA evaM dArzanikatA se durUha hone diyA gayA hai| yadyapi dArzanikatA va tArkikatA ke kAraNa samantabhadrAcArya ke stotra ucca koTi ke zAstra bana gaye haiM, parantu ve dArzanika durUhatA ke kAraNa bhaktAmara kI taraha pratidina pATha karane ke lie jana-jana ke viSaya nahIM bana pAye haiN| AcArya samantabhadra kI tArkika buddhi aura dArzanika cintana unake hRdayapakSa para hAvI rahA, parantu isase unake stotrasAhitya meM bhI yaha vizeSatA rahI ki bhAvukatAvaza honevAle kartRtvAdi ke Aropita kathana unake stotroM meM nahIM Ane paaye| devAgama stotra, svayambhU stotra, ekIbhAva stotra evaM kalyANamandira stotra kI bhA~ti hI isa stotra kA nAma bhI prathama chanda ke prathama pada ke AdhAra para hI pracalita huA hai| isakA dUsarA nAma AdinAtha stotra yA RSabha stotra bhI hai| dUsare nAma ke sandarbha meM vicAraNIya bAta yaha hai ki mAtra 'prathamaM jinendra' aura 'yugAdI' padoM se hI yaha 'AdinAtha stotra' kahA jAtA hai| "yadi 'prathamaM jinendra' kA artha jinendroM (arahantoM) meM pramukha arthAt tIrthaMkaradeva kara liyA jAye tathA 'yugAdI' kA artha tIrthaMkara ke janma se prArambha hotA hai - yaha mAnA jAye to yaha sAmAnyatayA sabhI tIrthaMkaroM yA jinendroM kI stuti hai| vaise bhI stotra meM kahIM bhI kisI bhI tIrthaMkara vizeSa kA nAmAdi paricayasUcaka koI spaSTa saMketa nahIM hai| bhaktAmara stotra ke kAvyoM kI saMkhyA meM bhI kucha matabheda haiN| kevala mandiramArgI zvetAmbara jaina isa stotra kI kAvya saMkhyA 44 mAnate haiN| zeSa sabhI digambara jaina, sthAnakavAsI evaM terApaMthI zvetAmbara Adi eka mata se 48 kAvya hI mAnate haiN| 44 kAvyoM ke mAnanevAle 32 se 35 taka cAra kAvyoM ko nahIM mAnate, inheM prakSipta 1. anekAnta, aMka 1966, pRSTha 245 2. DaoN. jyotiprasAda jaina bhaktAmara rahasya kI prastAvanA, pRSTha 28 prastAvanA kahate haiM; parantu isase unake yahA~ cAra prAtihAryoM kA varNana chUTa jAtA hai, jabaki zvetAmbara sampradAya meM bhI pUre ATha prAtihArya mAne gaye haiN| kalyANamandira stotra meM bhI bhaktAmara kI taraha pUre ATha prAtihAryoM kA varNana hai aura use zvetAmbara sampradAya bhI avikalarUpa se mAnatA hai| taba phira bhaktAmara 15 ke ukta cAra kAvyoM ko kyoM nahIM mAnatA ? sambhava hai, kalyANamandira stotra meM 44 hI kAvya haiM, ataH bhaktAmara meM bhI 44 hI hone cAhie isa vicAra se aisA kiyA ho / ' astu - bhaktAmara stotra ke kartA mAnatuGga sUri kauna the, kaba hue ? yaha viSaya itihA kI zodha-khoja kA viSaya hai| IsA kI prathama zatAbdI se lekara 13 vIM zatAbdI taka 10 mAnatuGga sUri hue haiM, unameM bhaktAmara stotra ke karttA kauna the yaha kaha pAnA kaThina hai| isa stotra ke karttA mAnatuGga kavi ko kucha itihAsajJa vidvAnoM ne harSavarddhana ke samakAlIna batAyA hai| cU~ki samrATa harSavarddhana kA samaya 7 vIM zatI hai, ataH mAnatuGga kA samaya bhI 7 vIM zatAbdI honA caahie| tathyoM se patA calatA hai ki bhaktAmara ke racayitA mUlata: brAhmaNa, dharmAnuyAyI aura kavi the| bAda meM aneka parivartanoM ke bAda digambara jaina sAdhu ho gaye the / unhIM ne yaha bhaktAmara kAvya bnaayaa| vibhinna digambara evaM zvetAmbara zAstra bhaNDAroM meM bhaktAmara stotra kI evaM tatsambandhI anya sAhitya kI anekAneka hastalikhita pratiyA~ milatI haiM, jinameM kucha to 12 vIM - 13 vIM I. zatI taka kI pAyI jAtI haiN|" bhaktAmara stotra para bahuta se prAcIna vidvAna sAhityakAroM ne vipula mAtrA meM vividha prakAra ke sAhitya kA sRjana kiyA hai| jaise bhaktAmara stavana-pUjana, bhaktAmarastotra vRtti - TIkA yA vacanikA, purAtana hindI padyAnuvAda, bhaktAmaracarita kathA aadi| (vistRta jAnakArI ke lie dekheM / 5) 1. paNDita ratanalAla kaTAriyA jaina nibandha ratnAvalI, pRSTha: 338 2. vahI, pRSTha: 339 3. DaoN. jyotiprasAda jaina bhaktAmara rahasya kI prastAvanA, pRSTha 36 4. vahI, pRSTha 37 5. vahI, pRSTha: 39
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara pravacana bhaTTArakIya yuga meM maMtra-taMtra vidhi-vidhAnAdi tathA kalpita kathAyeM Adi bhI khUba likhI giiN| isa saba meM satyAsatya kA nirNaya to sambhava nahIM hai, para itanA to siddha hai ki isake prabhAva se koI achUtA nahIM rhaa| inake atirikta bhaktAmara kI pAdapUrti yA samasyApUrti ke rUpa meM lagabhaga 25 saMskRta kAvya race gye| "pANDe hemarAja kRta hindI padyAnuvAda to sarvAdhika prAcIna, sarvazreSTha va sarasa racanA hai hI, unhoMne bhaktAmara para hindI gadya vacanikA (1652 I.) bhI likhI thI tathA prasiddha AdhyAtmika vidvAna paNDita jayacandajI chAbar3A (1813 I.) ne bhI bhaktAmara carita' likhA hai| aura bhI paNDita dhanarAja Adi ke prAcIna padyAnuvAda milate haiN|' vartamAna kAla meM prAya: sabhI sahRdaya bhakta kaviyoM ne bhaktAmara kAvya ke AdhAra para jinendra bhagavAna ke caraNoM meM apanI-apanI lekhanI se prasUta kAvya-prasUna arpita kie haiN| antima kar3I ke rUpa meM pUjya gurudeva zrI kAnajI svAmI kI yaha bhaktAmara pravacana mAlA unakI parokSa upasthiti meM jinendra caraNoM meM samarpita karake apane kaNTha meM dhAraNa karate hue aura hRdaya kA hAra banAte hue hama ati harSita haiN| prastuta prastAvanA ke mAdhyama se hamane saMkSepa meM bhaktAmara kA mAhAtmya, janasAmAnya meM isakI lokapriyatA ke kAraNa, isakI viSaya-vastu, Agama ke Aloka meM bhaktistuti kA svarUpa, vyavahAra bhakti meM paramAtmA meM karttApana kA Aropa kA aucitya, bhaktAmara stotra para vividha prakAra ke sAhitya kA sRjana, bhaktAmara ke racayitA mAnatuGga, unakA samaya, kAvyoM kI saMkhyA, stotra kA nAma, bhaktAmara para bhaTTArakIya yuga kA prabhAva Adi vividha viSayoM kA sAmAnya paricaya karAne kA prayAsa kiyA hai| vizeSa jAnakArI ke lie yathAsthAna saMdarbhita TippaNiyA~ bhI dI gaI haiN| vistAra ke bhaya se yadyapi TippaNiyoM ke anusAra yahA~ pUre aMza nahIM de sake haiM, tathApi prayojana pUrA ho jAtA hai| AzA hai, pAThaka isase lAbha lekara hamAre zrama ko sArthaka kreNge| sabhI loga isa grantha ke dvArA bhakti kA yathArtha svarUpa samajhakara bhakta, bhakti aura bhagavAna kI trimukhI prakriyA ko apane jIvana meM sAkAra karake saccA sukha prApta kareM - isa pavitra bhAvanA ke sAtha virAma letA huuN| 1. agaracanda nAhaTA (zramaNa, sitambara 1970) bhaktAmara pravacana (parama pUjya zrI mAnatuGgAcAryadeva viracita AdinAtha stotra para hue AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ke pravacana) zrI mAnatujhAcAryadeva dvArA racita yaha AdinAtha stotra eka bhaktiparaka kAvya hai, jisakA nAma RSabhajinastuti athavA bhaktAmara stotra bhI hai, isameM 48 kAvya haiN| zrI AdinAtha bhagavAna arthAt RSabhadeva prabhu isa caubIsI ke tIrthaMkaroM meM prathama tIrthaMkara ho gaye haiN| AtmasvarUpa kA bodha karake pichale tIsare bhava meM jisane tIrthaMkara nAmakarma kA baMdha kiyA ho, vahI bAda meM dIkSA lekara tIrthaMkara hotA hai - aise ananta tIrthakara hue haiN| zrI mAnatuGgAcArya deva ne yaha divya stuti racI hai, jisameM vyavahArabhakti ke sAtha nizcaya-adhyAtmazailI bhI samAviSTa hai| adhikAMza jIva isa stuti ke dvArA sAMsArika phala kI vAMchA karate haiM, yaha anucita hai| AcArya zrI samantabhadra tathA zrI vAdirAjasUri Adi aneka AcAryoM ne isaprakAra kI stutiyoM kI racanAyeM kI haiN| una sabhI ne vItarAga bhAvanA ke lie hI vItarAga kI stuti kI hai| nizcaya se sAdhaka aura sAdhya tathA bhakta aura bhagavAnapanA apane meM hI hai| nizcayase hamasvayaMhIbhagavAna haiM aura sAdhakabhAvakI apekSAse bhaktabhIsvayaMhI haiN| mAnatuGga nAma meM do zabda haiM - mAna + tuGga / mAna arthAt jise U~cA sammAna prApta hai aura jisameM svatantra zakti kA uchAlA AyA hai tathA tuGga arthAta utkRSTa / jisane utkRSTa bhAva se bhAna (viveka) sahita bhagavAna kI bhakti kI hai, vaha jIva svayaM trilokInAtha tIrthaMkara hotA hai aura indroM kA mukuTa usake caraNoM meM namatA hai| aise zrI mAnatujhAcAryadeva ne yaha AdinAtha stotra banAyA hai| sarvaprathama kavivara paNDita hemarAjajI pANDe hindI maMgalAcaraNa meM bhagavAna AdinAtha prabhu ko smaraNa aura namana karate haiM - AdipuruSa AdIza jina, Adi suvidhi krtaar| dharama dhuraMdhara paramaguru, namoM Adi avatAra / / isa maMgalAcaraNa meM AdinAtha bhagavAna ko Adi-puruSa, AdIza-jina, dharama-dhuraMdhara, paramaguru Adi vizeSatAoM sahita smaraNa kiyA gayA hai|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvya 1 va 2 bhaktAmara-praNata-mauli-maNi-prabhANA mudyotakaM dalita-pApa-tamo-vitAnam / samyakpraNamya jina-pAda-yugaM yugAdA vAlambanaM bhava-jale patatAM janAnAm / / 1 / / yaH saMstutaH sakala-vAGmaya-tattva-bodhA dudbhUta-buddhi-paTubhiH sura-loka-nAthaiH / stotrairjagatritaya-citta-harairudAraiH stoSye kilAhamapi taM prathamaM jinendram / / 2 / / hindI kAvya sura-nata-mukuTa ratana-chavi kareM, antara pApa-timira saba hreN| jinpdvNdomn-vc-kaay,bhv-jl-ptitudhrn-shaay||1|| zruta pAraga indrAdika deva, jAkI thuti kInI kara sev| zabda manohara aratha vizAla, tisa prabhu kI varanoM guna-mAla / / 2 / / anvayArtha- (bhaktAmara-praNata-mauli-maNi-prabhANAm udyotakam) bhaktivanta devatAoM ke namrIbhUta mukuToM kI maNiyoM ko apane padanakhoM kI kAMti se jagamagAnevAle - prakAzita karanevAle, tathA (dalita-pApa-tamo-vitAnam) pAparUpI andhakAra ke samUha kA nAza karanevAle, (bhava-jale patatAM janAnAm Alambanam) saMsAra-sAgara meM gire hue - par3e hue jagatajanoM ke AdhArabhUta, (yugAdau prathamaM jinendram) yuga ke Adi meM - caturthakAla ke prArambha meM avatarita hue prathama jinendra AdinAtha bhagavAna ke (jinapAdayugam) caraNa-yugala ko (samyak praNamya) bhalI-bhA~ti bhaktipUrvaka praNAma karake natamastaka hokara sakala-vAGmaya-tattva-bodhAt) samasta zAstroM ketattvajJAna se (udbhUta-buddhipaTubhiH sura-loka-nAthaiH) jinheM buddhikauzala kI prApti huI hai - aise devendroM ke dvArA (jagatritaya-citta-haraiH udAraiH stotraiH) tInoM lokoM ke citta ko haraNa karanevAle, mahAna gambhIra AzayavAle stAtroM ke dvArA (ya: saMstutaH) jinakI stuti kI hai, (taM prathamaM jinendram) unhIM prathama jinendradeva kA (ahaM api stoSye) maiM bhI stavana kruuNgaa| kAvya 1va 2 zrI mAnatuGgAcAryadeva ne ina do chandoM meM AdinAtha bhagavAna ke stavana karane kA saMkalpa kiyA hai| kAvya 1va 2 para pravacana ___ bhaktAmara arthAt bhakta amara / yaha una AdinAtha bhagavAna kI stuti hai, jinake sau indra aura asaMkhya devagaNa bhakta haiN| saudharma indra ke battIsa lAkha vimAna haiM aura IzAna indra ke aTThAIsa lAkha vimAna haiM - aise saudharma-IzAna indra jinendra bhagavAna ke parama bhakta haiN| pUrvabhava meM jinhoMne svabhAva kI ruci se puNya kI ruci ko nakAra karake AtmabhAna kI bhamikA meM viziSTa paNyabaMdha kiyA thA. usI ke phalasvarUpa unheM lAkhoM vimAnoM kA saMyoga bhI milA; tathApi una samyagdRSTi indroM ko indrapada kA tathA indrasampadA kA kiMcit bhI mAhAtmya nahIM hai| ve indra kahate haiM ki- "he prabha! Apake pAsa kevalajJAna hai, sva-paraprakAzaka jJAnajyoti pUrNa pragaTa huI hai, usakI mahAnatA hai| puNyodaya ke kAraNa prApta hamArI Rddhi kA koI mUlya nahIM hai / yadyapi indrapada kI mahAna Rddhi hai, tathApi vaha merA nijasvarUpa nahIM hai" - aisA ve svayaM mAnate haiN| devoM kI Ayu manuSyoM se asaMkhyagaNI adhika hai arthAt sAgaropama kI hotI hai| ve adhika lambe kAla taka svarga meM rahate haiM, isaliye unheM amara kahate haiN| aise amara (deva) bhagavAna kI bhakti karate haiM, unakA zarIra vizeSa tejayukta hotA hai, jisakI kalpanA sAdhAraNa manuSya nahIM kara sktaa| jinake kAnoM meM maNiratna ke kuNDala aura mAthe para mukuTa hotA hai - aise svargaloka ke devagaNa jinendra bhagavAna kI bhakti karate haiN| "he prabhu ! ApakA puNya aura pavitratA anupama va utkRSTa hai| Apa Adya tIrthaMkara ho| hameM AtmA kA bhAna huA hai, aba hamArI adhUrI dazA bahuta kAla taka nahIM rhegii| zubha vikalpa uThA hai, isalie bhakti karate haiM; parantu yaha vikalpa rAga hai, antara meM vItarAgatArUpa nizcayabhakti hI yathArtha bhakti hai| svabhAva meM pUrNa ekAgratA hone para siddhadazA prApta kareMge aura taba aSTakarma kI 148 prakRtiyA~ chUTa jAveMgI" - isaprakAra devagaNa stuti karate haiN| unakA mastaka yadyapi bhagavAna ke caraNoM meM jhukatA hai, unake mukuToM kI maNiyoM kI prabhA divya hotI hai, tathApi Apake nakhoM kI kAnti se ve aura adhika suzobhita hotI haiN| yahA~ devoM ke puNya kA mAhAtmya nahIM hai, yahA~ to ApakI mahAna pavitratA kA
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvya1va 2 bhaktAmara pravacana mAhAtmya batalAne ke lie stuti kI gaI hai| he prabhu! indroM ke mukuTa kI zobhA nahIM hai, kyoMki mukuTa kI maNiyoM ke prakAzaka to Apa hI haiN| Apake zarIra kA teja utkRSTa hai| Apake nakhoM meM se jo parama ujjvala kAMtiyukta kiraNeM nikalatI haiM, unase indroM ke mukuTa kI prabhA AcchAdita ho jAtI hai| tIrthaMkara bhagavAna ke pada-nakha aise sundara hote haiM ki jaba mukuTa sahita devaguNa unake caraNoM meM jhukate haiM to unake mukuTa tIrthaMkara ke nakhoM kI zobhA se suzobhita ho jAte haiN| nakha ke paramANu aise sundara pariNamita hue haiM ki unase devoM ke mukuTa zobhita hone lagate haiN| he bhagavan ! ApakA puNya to aciMtya, anupama hai hI; usakI to kyA bAta kareM? ApakI pavitratA bhI atulya hai, anupama hai| ____ munigaNa bhakti karate haiM ki Apane to pUrNa pavitratA ko antara meM sAdha liyA hai| pUrva-puNya ke kAraNa tIrthaMkara nAmakarma ba~dhA aura phalasvarUpa ati sundara zarIra prApta huA hai| tIrthaMkara kA zarIra kAmadeva ke zarIra se vizeSa sundara hotA hai| he nAtha ! devendra tathA unake mukuToM ko zobhita karanevAle Apake nakha haiN| Apake zarIra kI kyA bAta ? pavitratA ke sAtha puNya kaisA hotA hai, yaha ApakA zarIra sUcita karatA hai| yahA~ bhagavAna kI stuti kI bAta karate haiN| he prabhu ! ApakI jo pavitratA aMtaraMga zakti meM vyakta huI hai aura kevalajJAna lakSmI pragaTa huI hai, usakI mahimA to kyA kaheM ? are ! tRNa samAna jo puNya kA vipAka huA, usake kAraNa utpanna huI Apake nakhoM kI zobhA se bhI devoM ke mastaka ke mukuTa suzobhita aura daidIpyamAna ho gye| Apake caraNoM meM nahIM nameM to kisako nameM? nizcaya se namanA to antara meM hai, jJAnI ke anya kA to svapna meM bhI Azraya nahIM hai| vyavahAra se kaheM to paMcaparameSThI kI zaraNa hai aura nizcaya se AtmA kA Azraya hai| aba dUsarI bAta karate haiN| "he prabho! Apake prati jo merI bhakti hai, yaha zubhabhAva kA aisA uchAlA hai ki isake dvArA mere pApoM kA nAza ho jAtA hai| devagaNa Apake caraNa-kamala kI bhakti se pApa kA nAza karate haiN| Apa sarvajJa paramAtmA ho, pUrNa ho, deha-vilaya ke pazcAt Apa sAdi-ananta siddhadazA meM rheNge| he bhagavan ! Apake caraNa-kamala bhaktoM ke pApa kA nAza karane meM nimitta haiN| zubharAga uThatA hai, usase azubha karma kA baMdhana nahIM hotA aura zuddhatA ke bhAna meM to vizeSatayA azubha kA abhAva hI ho jAtA hai| ApakI bhakti ke bhAva se pApa bhAva kA nAza hotA hai, saMsArarUpI latA kA vaMza dIrghakAla taka nahIM cltaa| Apako caitanya-camatkAra kI pUrNa zuddhadazA pragaTa huI hai| he nAtha ! Apa parama guru ho / aThAraha kor3A-kor3I sAgara taka bharatakSetra meM jugaliyA manuSyoM kA sadbhAva rahA, usasamaya munidharma nahIM thaa| Apa hI isa dharmayuga ke pravartaka prathama tIrthaMkara ho, Apane hI Adya dharma kI sthApanA kI hai| hama dharma ke sAdhaka haiM, ApakI stuti se pApavaMza naSTa ho jAtA hai| aba taka saMsAra kI zRMkhalA calI, parantu aba nahIM clegii| bhagavAna RSabhadeva tIna jJAna lekara janme the, jaba rAjasabhA meM virAja rahe the; taba nIlAMjanA nRtya kara rahI thI, nRtya karate samaya usakI Ayu pUrNa ho jAne se usakA deha vilaya ho gyaa| raMga meM bhaMga na ho - yaha socakara indra ne tatkAla usake sthAna para dUsarI devI khar3I kara dI, kintu bhagavAna ko bhAna ho gayA aura bhagavAna ko vicAra AyA ki aho ! yaha to vairAgya prApta karane jaisA prasaMga hai| usI samaya unheM jAtismaraNa jJAna ho gayA aura turanta hI gRhatyAgI hokara nagna digambara muni ho gaye, bAda meM kevalajJAnI paramAtmA bane tathA dharmadezanA dii| ata: he nAtha ! Apa hI dharmayuga Adya pravartaka ho| jaba ApakI divyadhvani khirI, taba aneka muni ho gaye aura aneka samyagdRSTi zrAvaka bana gaye tathA jinheM yogyatA nahIM thI, unhoMne mokSamArga kA virodha kiyA aura unake dvArA narakAdi gatiyoM kA bhI mArga khula gyaa| isase pUrva sabhI jIva svarga meM hI jAte the, parantu jahA~ pUrNa pavitratA ke kAraNabhUta dharma kI ghoSaNA huI; vahIM usakA virodha karanevAle bhI pApa-pravRtti meM svacchanda ho gaye, parantu unakI pApa-pravRtti meM nimitta bhagavAna nahIM the| bhagavAna to mithyAtva ke nAzaka hI haiN| ApakA upadeza to agAdhabhava-jalase tirane ke lie hai| cAhe cakravartI ho, manuSya ho, rAgI-virAgI, dhanavAna-nirdhana-sabhIkobhava-samudrasetiranemeM ApahI
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara pravacana ekanimittakAraNaho, bhavyajIvoMkotiranemeM aapkaahiishaaraahai|aapjnyaayksvruup ho, pUrNAnaMdasvarUpa ho| ApakI zaraNa lenevAloM ke saMsAra nahIM rahatA / indrastuti karate haiM ki- henAtha!AtmAkAzuddha zraddhA-jJAna-ramaNatArUparatnatrayadazA Apane pUrNakI hai,Apake upadeza meM Atmahita kI yathArthadhvani nikalI hai| kitane hI ajJAnI jIva bhaktAmara stotra ko dhana kI icchA se par3hate haiN| bhagavAna kI bhakti se paisA aura sukha milegA - aisA jo mAnate haiM, ve bhUla meM haiN| aisI laukika kAmanA se to pApabaMdha hotA hai| mUr3ha jIva zarIra kA roga to TAlanA cAhate haiM, kintu usase bhinna AtmA kA jJAna karake samyagjJAna dvArA rAga-dveSaajJAna kA bhramaroga nahIM TAlate / he nAtha ! Apake caraNa-kamala bhavasamudrarUpI agAdha jala meM par3e hue bhavyajIvoM ko tArane meM AdhAra haiN| jaise chata para car3hate hue hAtha meM rassI pakar3a rakhI ho to nIce nahIM girate, vaise hI hamako AtmA kA yathArtha bhAna hai aura zubharAga ke samaya ApakA AlaMbana hai| saMsAra kA, zarIra kA aura bhogoM kA AlaMbana bilakula nahIM hai; ata: hameM bhava-sAgara meM DUbane kA Dara nahIM hai| saccA bhakta aisA samajhakara hI bhagavAna ko samyak prakAra se namana karatA hai| kAvya 3 buddhyA vinApi vibudhArcita-pAda-pITha stotuM samudyata-matirvigata-trapo'ham / bAlaM vihAya jala-saMsthitamindu-bimba manya: ka icchati jana: sahasA grahItum / / 3 / / hindI kAvya vibudha-vaMdya-pada maiMmati-hIna, honilaja thuti-manasA kiin| jala-pratibiMba buddha ko gahai, zazi-maMDala bAlaka hI chai||3|| anvayArtha - (vibudhArcita-pAdapITha !) surendroM dvArA pUjita hai pAdapITha (caraNa) yA siMhAsana jinakA - aise he jinezvaradeva ! (buddhyA vinA api) buddhivihIna hone para bhI (ahaM stotuM samudyata-mati:) maiM (ApakI) stuti karane ke lie tatpara huA hU~ (iti mama-vigata-trapaH) yaha merI nirlajatA yA dhRSTatA hI hai| (jala-saMsthitaM indubimbam) jala meM par3e hue candra ke pratibimba ko (bAlaM vihAya anya: ka: jana: sahasA grahItuM icchati) nAdAna bAlaka ke sivAya anya kauna grahaNa karanA cAhegA, arthAt koI bhI samajhadAra vyakti candrapratibimba ko pakar3ane kI icchA nahIM kregaa| kAvya3para pravacana deva-devendroM dvArA pUjita haiM caraNa-kamala jinake - aise he jinezvara deva ! buddhihIna hone para bhI maiM ApakI stuti karane ke lie tatpara huA hU~, yaha merI nirlajjatA va dhRSTatA hI hai| bhalA jala meM dRzyamAna candramA ke pratibimba ko pakar3ane kI icchA eka abodha bAlaka ke atirikta aura kauna kara sakatA hai ? arthAt koI nhiiN| ___ yahA~ munivara zrI mAnatuGgAcArya kahate haiM ki - he jinendra deva ! Apa parama pUjya devAdhideva haiN| tabhI to devagaNa Apake pAvana caraNoM kI bhaktipUrvaka arcanA karate haiN| loka-vyavahAra to aisA hai ki jisa kArya meM apanI buddhi kI pahu~ca ho, vahI kArya karanA ucita hai; parantu ApakI bhakti-stuti karane kA adamya utsAha ahA hA ! AtmA kA svabhAva to zuddha caitanyamaya amRtasvarUpa hai, kintu ajJAnI ko isakA kabhI anubhava nahIM huaa| isakAraNa 'maiM jJAna hI hU~' - aisA nahIM jAnatA, kintu 'maiM rAgavAlA yA jaharavAlA hU~' - aisA mAnatA hai| isIkAraNa vaha rAga-vikAra meM svarUpapane pravartana karatA hai, parantu bhAI ! rAga to jahara hai| bApU ! jahara pIte-pIte amRta kA svAda nahIM aayegaa| rAga roga hai aura 'rAga merA hai' - aisI mithyA mAnyatA mahAroga hai| ___ - pUjya zrI kAnajI svAmI pravacanaratnAkara, bhAga:3, pRSTha:34
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara pravacana kAvya3 hamAre mana meM itanA prabala ho rahA hai ki apanI zakti kI maryAdA tor3akara bhI ApakI bhakti karane ko hamArA mana tatpara huA hai| he bhagavan ! Apake jahA~ caraNa par3ate haiM, vaha bhUmi pavitra ho jAtI hai - aise varNana meM Apake hI guNoM kI stuti kI bAta hai| jaba Apa zukladhyAna meM the, usa kAla aura usa kSetra kI bhUmi bhI Apake caraNa-kamaloM ke sparza ke kAraNa Aja bhI pavitra mAnI jAtI hai; taba Apake guNoM kI kyA bAta !" sarvaprathama caraNa-kamala ke pratApa kI bAta kahI thii| aba kahate haiM ki "he nAtha ! jisa siMhAsana para Apa virAjamAna hote haiM, deva usakI pUjA karate haiM; indra bhI usa siMhAsana ko pUjya mAnate haiN| tIrthaMkara aura nigraMtha munirAja jahA~-jahA~ caraNa rakhate haiM, vItarAgatA kI rucivaza dharmAtmA jIva una-una sthAnoM ko pUjanIya mAnate haiN| jahA~-jahA~ Apake caraNa par3ate haiM, vahA~-vahA~ kI dhUla evaM Asana bhI pUjya haiM - aisI vItarAgatA kA Adara karake dharmI jIva dharma kA mAhAtmya bar3hAte haiN|" jahA~ devAdhideva ke caraNa par3ate haiM, vaha sthAna tIrtha ho jAtA hai| he prabhu ! Apane pUrNa paramAnanda svarUpa ko paryAya meM pragaTa kiyA hai, ata: Apake ananta Ananda dazA pragaTa huI hai| he nAtha ! maiM Apake guNoM kI stuti karane meM atyanta samartha huuN| 'vRSa' kA artha 'pavitradharma hotA hai aura utkRSTa' bhI hotA hai| ataH jinhoMne apanI zakti se paryAya meM pavitratA prApta kI, ve bhagavanta RSabhadeva haiN| vaise karmabhUmi ke prArambha meM RSabhadeva nAma ke prathama tIrthaMkara bhI hue haiN| he nAtha ! dharmI jIvoM meM jaba taka pUrNa vItarAgatA pragaTa na ho, taba taka ApakI sevA karane kA zubharAga AtA hai| usa samaya bhaktivaza namana Adi rUpa deha kI kriyA, deha ke yogya paramANuoM ke kAraNa apane svakAla meM svata: hotI hai, jIva kA rAga aura yogoM kA kampana nimittamAtra hai| rAjya ke kAla meM rAga svataH AtA hai - aisA vastu kA svataMtra nimitta-naimittika sambandha hai| ___haTha aura viparIta abhiprAyarahita tIrthaMkara paramAtmA ke prati bahumAna lAnevAlI bhakti svayaM uchalatI hai, taba aneka vizeSaNayukta alaMkAroM se stuti kI jAtI hai| tIrthaMkara bhagavAna to pUjya haiM hI, kintu nizcaya se apane antaraMga meM nija zuddha caitanya AtmA bhagavAna svarUpa hai - aisI dhAraNA jisane kI to usane vyavahAra meM sarvajJa bhagavAna ko mAnA - aisA kahA jAtA hai| samayasAra meM eka prazna kiyA gayA hai ki kevalI bhagavAna kI stuti kisane kI ? to vahA~ (gAthA 31, 32, 33 meM) kahA gayA hai ki jo bhedajJAna dvArA jJeya-jJAyaka saMkara-doSa dUra kara jitendriya hue haiM, unhoMne hI kevalI bhagavAna kI yathArtha stuti kI hai| jo dravyendriyoM, bhAvendriyoM aura indriyoM ke viSayoM se bhinnatA aura jJAnasvabhAva kI ekAgratA karatA hai, vaha bhagavAna kI stuti karatA hai| dUsaroM ne bhagavAna kI stuti kI hI nhiiN| ____ hamArI zraddhA meM to asalI svarUpa kA hI Adara hai, isalie nizcaya-dRSTi se to mukta hI haiM, kintu zrI mAnatuGgAcArya ko vikalpa uThA ki mujhe kaida meM DAla diyA, isase jainadharma kI nindA hogii| isa vikalpa ke kAla meM vikalpa meTane ke lie muni to bhaktirasa meM lIna hote haiM aura usI kAla meM kArAgAra ke tAle TUTa jAte haiM aura ve muni kArAgAra se bAhara nikala Ate haiM, kintu vaha saba puNya kA prabhAva thaa| jo rAga huA, usameM jJAnI ko kartRtvabuddhi nahIM hai| yadi koI aisA mAne ki aisA rAga karane yogya hai to vaha mithyAdRSTi hai| dharmAtmA Apako nitya yAda karate haiM evaM bhakti-stuti karate haiN| bar3e-bar3e deva bhI Apake caraNoM kI sevA karate haiM tathA kahate haiM ki prabhu ! Apake kevalajJAna hai, mere nahIM hai| zrImad rAjacandrajI ne bhI kahA hai - yahI paramapada prApta kara sakU~ dhyAna meM, manana cintavana Atmamanoratha rUpa ko| to yaha nizcaya 'rAyacandra mana meM dharo, prabhu AjJA se pAU~, svayaM svarUpa ko| yahI mArga jIvana ko saphala banAyegA, apUrva avasara aisA kaba prabhu AyegA / / he sarvajJa bhagavan ! Apane jo paramapada dekhA, use pragaTa karane kA merA apUrva avasara kaba AyegA? usa avasara kA mAtra anantavA~ bhAga hI vANI ke saMketoM dvArA vyakta kiyA jA sakatA hai| yaha prastuta viSaya samyagdRSTi muni kA hai, kintu
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 bhaktAmara pravacana bhakta kA manoratha kevalajJAna prApta karane kA hai| Apake dvArA nirdiSTa mokSamArga meM merI zraddhA hai| paMcamakAla meM isa kSetra meM kevalajJAnI kA to abhAva hai, isalie paramapada kI bhAvanA dvArA kevalajJAna kA gAnA gAte haiN| kevalajJAna zrutajJAna se ananta gunA hai| maiM ApakI stuti karanake kI himmata to karatA hU~, kintu usameM lajjA AtI haikyoMki usakA artha hai ki jaba mere alpajJatA miTakara kevalajJAna hogA, taba Apake samAna ho jAU~gA; kintu vartamAna meM mAtra zraddhA hai, abhI cAritra meM itanI sAmarthya nahIM hai| mujhe apanI paryAya kI tucchatA va laghutA aura dravya kI prabhutA kA bhAna hai| apanI pAmaratA ko dhyAna meM rakhakara hI ApakI prabhutA kA varNana kiyA hai| __ he nAtha ! merI buddhi bahuta alpa hai, tathApi ApakI stuti meM udyamI huA huuN| mere pAsa to tIna jJAna bhI nahIM haiM, phira bhI maiM ApakA stavana karane khar3A huuN| merI buddhi pUrNasvabhAva kA Azraya karane ko udyata huI hai, isalie Apake pragaTa pUrNasvabhAva kI bhakti karatA huuN| jaise bAlaka candrabimba ko pakar3ane kI ceSTA karatA hai, usIprakAra ApakI stuti karane kI merI ceSTA bhI hAsyAspada hai| maiM kevalajJAna kI apekSA bAlaka hI hU~, phira bhI maiM kevalajJAna-prakAza kI stuti dvArA ApakI prabhutA evaM pavitratA kA gAnA gAtA huuN| koI mujhe avicArI kahe to bhale hI kaho, mujhe isakI paravAha nahIM hai, kyoMki sarvajJa svabhAva mere sanmukha hI hai, merI antara AtmA meM aisI dRr3hatA kArya kara rahI hai| mujhameM kevalajJAna kI zakti hai, paryAya meM pUrNatA nahIM huI; isalie paryAya meM pUrNatA pragaTa karane ke lie maiM kevalajJAna kI stuti karane ke lie udyata huA huuN| prazna : AtmA meM kevalajJAna kI zakti mAna lene para bhI hamArI paryAya meM se ajJAna dUra kyoM nahIM hotA? uttara : prakAza hone para bhI andhakAra rahe - aisA kabhI nahIM hotA / traikAlika sarvajJasvabhAvI AtmA ke sanmukha hokara 'jisa samaya jo honA hai, vaha hogaa|' isakA nirNaya jisane nahIM kiyA, usameM kevalajJAna kI azraddhArUpa ajJAnadazA kAraNa hai| isa jagata meM kevalajJAna hai, isakA nirNaya jise karanA ho, use usake svarUpa kA nizcaya honA caahie| kevalajJAna kA nirNaya alpajJatA aura rAga ke kAvya3 Azraya se nahIM hotA; nicalI dazA meM rAga-dveSa to hotA hai, kintu usako gauNa kara pUrNa svabhAva kI tarapha lakSya kare to kevalajJAna kI pratIti ho| kevalajJAna kA nirNaya kare to apane jJAnasvabhAva kI mahimA kA bhAna ho| sva aura para kI avasthA kramabaddha hotI hai - aisA nirNaya karane se ananta padArthoM kA ahaMkAra samApta ho jAtA hai| 'maiM jJAtA-dRSTA hU~ - yaha nirNaya karanA samyagdarzana hai| paryAya meM kevalajJAna nahIM hai, usa apekSA se maiM bAlaka huuN| paryAya meM kamajorI hai; ata: tIna kAla, tIna loka ke jJAtA kevalajJAna kI maiM apane Atmaghara meM sthApanA karatA huuN| he jinendra ! jisaprakAra lajjArahita bAlaka jala meM pratibimbita candramA ko pakar3anA cAhatA hai, usIprakAra maiM lajA evaM vivekarahita ApakI stuti karane kI ceSTA karatA haiN| zraddhA meM kevalajJAna kA yathArtha svarUpa hai, kintu vaha paryAya meM pragaTa nahIM huA hai; isalie ApakI stuti kA yaha asaphala prayatna kiyA hai| zrI rAmacandrajI ne bAlyakAla meM candramA ko dekhA, unhoMne use pakar3anA cAhA; para vaha hAtha meM na AyA, taba ve rone lge| rAjA apane maMtrI se kahate haiM ki maMtrIjI ! yaha puruSottama caramazarIrI rAma kyoM rotA hai ? usakA samAdhAna kro| maMtrI ne dhyAna se dekhA ki rAmacandrajI candramA ko sAmane dekhakara uchalate haiM evaM rote haiN| isase maMtrI samajha gayA ki zrI rAma candramA ko nIce utAranA cAhate haiN| unhoMne zrIrAma ko darpaNa meM candramA kA pratibimba dikhAkara jeba meM rakha diyA, taba zrI rAmacandrajI zAnta ho gye| usIprakAra jJAnI kahatA hai ki bhAI ! terA AtmA siddhaparamAtmA samAna hai| yadyapi siddha bhagavAna Upara se nIce nahIM Ate, kintu unakI pratIti kare, zraddhA kare to tere jJAna meM kevalajJAna kA pratibimba bhAsane lagegA aura usakI lagana ke bala se tU anaMtAnaMta siddha paramAtmAoM ke pAsa pahu~ca jaayegaa| jinaguNarayaNaM mahANihi laddha Na vi kiM Na jAi micchttN| aha lehevi NihANo kivaNANaM puNo vi dArihaM / / 25 / / / jinendra bhagavAna ke guNarUpI ratnoM kA mahA bhaMDAra prApta karake bhI mithyAtva kaise nahIM jAtA? yaha mahAna Azcarya hai! athavA nidhAna prApta karake bhI kaMjUsa manuSya to daridra hI rahatA hai - isameM bhI kyA Azcarya hai| - upadeza siddhAMta ratnamAlA, gAthA 25,
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvya4 kAvya4 vaktuM guNAnguNa-samudra-zazAGka-kAntAn kaste kSamaH sura-guru-pratimo'pi buddhyaa| kalpAnta-kAla-pavanoddhata-nakra-cakraM ko vA tarItumalamambunidhiM bhujAbhyAm / / 4 / / hindI kAvya guna-samudra tuma guna avikAra, kahata na sura-guru pAvai pAra / pralaya-pavana-uddhata jala-jantu, jldhitirkobhuj-blvNtu||4|| anvayArtha - (guNa-samudra) he guNoM ke samudra ! he guNasAgara ! (suraguru-pratima: buddhayA api) bRhaspati jaise buddhimAna bhI (te zazAGka-kAntAn guNAn) Apake candramA kI kAnti ke samAna nirmala guNoM ko (vaktuM kSamaH) kahane meM - varNana karane meM samartha nahIM haiM (anyaH kaH kSamaH) to phira anya kisakI zakti hai, jo Apake guNoM kA varNana kara sake ? (kalpAntakAlapavanoddhata-nakra-cakram) pralayakAla ke teja nakra-cakram arthAt tUphAnI thaper3oM se uchala rahe haiM magaramaccha, ghar3iyAla Adi bhayaMkara jalajaMtu jisameM - aise (ambunidhiM) samudra ko (bhujAbhyAm tarItum) donoM bhujAoM se tairane meM (ka: alam) kauna samartha hai ? arthAt koI nahIM / kAvya 4 para pravacana he guNoM ke samudra ! he nAtha ! Apa upazamarasa se bhare hue ho| Apake guNoM kA varNana devatAoM ke guru bRhaspati bhI nahIM kara sakate haiM tathA rAga aura vANI dvArA nirmalAnanda caitanya kI stuti nahIM ho sakatI hai| apane jJAnasvabhAva kA nirNaya kara antara meM Thaharane se apanI nizcaya-stuti hotI hai| jisaprakAra pralayakAla kI tUphAnI havAoM se udvelita, AkAza taka taraMgita laharoMvAle bhayaMkara samudra ko nAdAna bAlaka apanI kamajora bhujAoM se pAra pAne meM samartha nahIM hotA hai; usIprakAra he nAtha! Apa ananta guNoM ke sAgara ho, Apake guNoM kA pAra pAne meM kauna samartha ho sakatA hai? jaba pralayakAla jaisI havA calatI ho, samudra DA~vADola hokara AkAza meM uchAle le rahA ho, bar3e-bar3e magaramaccha mu~ha phAr3e baiThe hoM - aise samudra ko apanI nirbala bhujAoM se tairane meM kauna samartha ho sakatA hai ? jisaprakAra aisA samudra taranA azakya hai, usIprakAra he prabho! Apake guNa-samadra ko pAra karanA bhI azakya hai| jaba mithyAtvarUpa haTha ko chor3akara antarmukha hokara nirvikalpa vijJAnaghana svabhAva meM Thahare; taba nizcaya se ApakI bhakti, sevA, ArAdhanA huI kahalAtI hai| dvitIya zatAbdI ke mahAna diggaja AcArya zrI samantabhadrasvAmI svayambhU stotra meM kahate haiM ki - he nAtha ! abhavya jIva ApakI stuti nahIM kara sakate, kyoMki abhavya jIva vastuta: Apako namana hI nahIM krte| yadyapi abhavya vyavahAra se namaskAra karate haiM, deva-zAstra-guru ko mAnate haiM, yadi nahIM mAneM to nauveM graiveyaka taka kaise jA sakate haiM ? parantu ve Apako pahacAnate nahIM haiN| unheM svabhAva kA mAhAtmya nahIM AtA, ata: ve bhI vastuta: bhagavAna kI stuti nahIM karate / apane mithyA abhiprAya kI hI sevA-bhakti karate haiN| abhavya va bhavya mithyAdRSTi bhale hI gyAraha aMga ke pAThI hoM, vyavahAra paMcAcAra kA pAlana kareM, dravyaliMgI muni hoveM; phira bhI antara meM bhedavijJAna nahIM hai, jina-AjJA kA bhAvabhAsana nahIM huA hai; kyoMki ruci viparIta hai, mithyA hai| yahA~ koI pUchatA hai ki pahale to Apane aisA kahA thA ki AtmA ke avalambana se sarva pApoM kA nAza hotA hai aura yahA~ bhagavAna kI bhakti, stuti, vandanA, guNAnuvAda Adi nimittoM se pApoM kA nAza honA kahA hai; isakA kyA abhiprAya hai? isakA uttara isaprakAra hai -
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara pravacana pahale nizcayabhakti kI bAta kahI thii| yahA~ vyavahArabhakti kI bAta hai aura mithyAdRSTi ke to vAstava meM yathArtha bhakti hai hI nahIM, isaliye usake vAstava meM pApa naSTa hI nahIM hote| mithyAdRSTi apanI aMdhazraddhA se bhale hI bhagavAna kA nAma letA ho, para vAstava meM to vaha Asrava va bandha tattva kI hI upAsanA karatA hai; ata: saMsAra-bhoga ke hetubhUta artha kA hI Adara karatA hai| vAstava meM abhavya yA bhavya mithyAdRSTi to bhagavAna ko namate hI nahIM haiM, kintu jinheM nirmala caitanyasvabhAva kA bahumAna AyA hai, vaha hI bhagavAna ko namatA hai aura vahI nija mahimA meM ramatA hai| jo nizcayasahita vyavahArabhakti ke svarUpa ko jAnatA hai, zuddha caitanya svabhAva kA jise bhAna huA hai arthAt jo vItarAgatA kI ruci meM vItarAgI bhagavAna kI bhakti karatA hai, vaha ni:saMdeha se kahatA hai ki he nAtha ! maiM bhI ApakI taraha nija-sthiratA karake kevalajJAna prApta kruuNgaa| jJAna kI vinaya jainadharma ke cAroM anuyogoM ke zAstroM kA tAtparya vItarAgatA hai| dharmI jIva vItarAgI tAtparya batalAkara cAroM anuyogoM kA pracAra kre| prathamAnuyoga meM tIrthaMkarAdi mahAna dharmAtmAoM ke jIvana kI kathA, caraNAnuyoga meM unake AcaraNa kA varNana, karaNAnuyoga meM guNasthAna Adi kA varNana aura dravyAnuyoga meM adhyAtma kA varNana - ina cAra prakAra ke zAstroM meM vItarAgatA kA tAtparya hai| ina zAstroM kA bahumAnapUrvaka svayaM abhyAsa kare, pracAra aura prasAra kre| javAharAta ke gahane yA bahumUlya vastra Adi ko kaise prema se ghara meM sa~bhAlakara rakhate haiM, isakI apekSA vizeSa prema se zAstroM ko ghara meM virAjamAna kare aura sajA karake unakA bahumAna kare - yaha saba jJAna kA hI vinaya hai| - pUjya zrI kAnajI svAmI zrAvaka dharmaprakAza, pRSTha : 59-60 kAvya 5 so'haM tathApi tava bhakti-vazAnmunIza kartustavaM vigata-zaktirapi pravRttaH / prItyAtma-vIryamavicArya mRgI mRgendra nAbhyeti kiM nija-zizo: paripAlanArtham / / 5 / / hindI kAvya so maiM zaktihIna thuti karU~, bhaktibhAva vaza kucha nahiM ddruuN| jyoMmagi nija-suta pAlana heta, magapati sanmukha jAya aceta // 5 // anvayArtha - (tathApi) phira bhI (munIza!) he munIzvara ! [RSabhadeva ] (saH) vaha zaktihIna (aham) maiM [ mAnatuGga ] (vigata-zakti:-api) sAmarthyahIna hote hue bhI (bhaktivazAt) bhaktivaza (tava stavaM kartuM pravRttaH) Apake guNoM kA kIrtana karane ke lie tatpara huA huuN| jaise (mRgI prItyA Atma-vIryam avicArya) hiraNI prItivaza apanI zakti ko binA vicAre hI (nija-zizo: paripAlanArtham) apane bacce kI rakSA karane ke lie (kiM mRgendraM na abhyeti) kyA siMha kA sAmanA nahIM karatI hai ? arthAt karatI hI hai| usIprakAra maiM bhI ApakI bhakti meM pravRtta huA huuN| kAvya 5 para pravacana AcArya yahA~ nizcaya-vyavahAra kI bAta karate haiN| ajJAnI jIva laukika kAryoM kI siddhi ke lie 'bhaktAmara' par3hakara kArya kA Arambha karate haiM, dukAna Adi kholate haiM aura aisA mAnate haiM ki bhaktAmara ke pATha se hamArA vyApAra-dhandhA acchA calegA, paisA milegA aadi| aura bhI aisI hI aneka prakAra kI apekSAyeM va AzAyeM rakhate haiM, lekina aisI AzAyeM vRthA haiM, kyoMki puNya ke binA dhanAdi anukUla saMyoga nahIM milate aura dhanAdi kI AzA se pATha kare to naye puNyabandha ke sthAna para pUrva kA puNya kSINa hotA hai aura nayA pApa hI ba~dhatA hai|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 bhaktAmara pravacana kAvya5 niyamasAra meM zrI padmaprabhamaladhArI deva kahate haiM - 'he munijano ! devatAoM kI Rddhi tathA vaibhava dekhakara kyA tumheM bhI usakI icchA hotI hai ?' zubhavikalpa kI vRtti asthira hai, ata: usakA tathA usake phala kA Adara karanA yogya nahIM hai| dharmI jIva yadyapi bhogadi kI sAmagrI nahIM cAhate, phira bhI unheM sahaja hI milatI hai| tU apane antara ke jJAnAnaMdamaya sAmrAjya kI mahimA ko chor3akara laukika lAbha kI - bhautika sAmrAjya kI icchA mata kara! zrI mAnatuGga kahate haiM ki he muninAtha ! vartamAna meM yadyapi kevalajJAna pragaTa hone kI zakti nahIM hai, phira bhI hama kevalajJAna ke gIta gAte haiN| he parameza ! he paramAtmA ! Apa parameSThIpada meM paripUrNa Izvara ho / hamArI munidazA vartatI hai aura Apake kevalajJAna varta rahA hai| kevalajJAna lene kI sAmarthya vartamAna meM hamameM nahIM hai, phira bhI bhaktivaza vItarAgatA ke prati hamArA ullAsa ApakI stuti karane ko prerita karatA hai| jisaprakAra zrI padmaprabhamaladhArI deva niyamasAra zAstra ke kalaza meM kahate haiM - hamArA mana Agama ke sAra ko kahane meM udyata huA hai| usIprakAra yahA~ zrI mAnatuGga AcArya kahate haiM ki ApakI stuti karane meM merI buddhi sAvadhAna huI hai, udyata huI hai| yadyapi mujhameM zakti nahIM hai, phira bhI maiM kahatA huuN| jisaprakAra siMha hiranI ke bacce ko mArane ke lie daur3atA hai, taba hiraNI apanI zaktiko vicAra kiye binA hI usakA pratikAra karane ko udyata ho jAtI hai; usIprakAra yadyapi merI paryAya meM bahuta kamajorI hai, tathApi maiM ApakI bhakti karane ke lie udyata huA huuN| kevalajJAna kI mahimA mere khyAla meM hai, ata: paramAtmA ke prati mere hRdaya meM bhakti bhAvanA ullasita ho rahI hai| jisaprakAra mRgI apane bacce ko bacAne ke lie siMha ke sAmane jAtI hai, usIprakAra he bhagavan ! merI sAdhaka dazA bacce ke samAna hai, ata: usake paripAlana ke lie Apake prati bhakti kA prema umar3atA hai| usameM kudeva-kuguru-kuzAstra kI bhaktikabhI nahIM AtI, kintu vikalpa Aye to mukhyatayA ApakI hI bhakti kA vikalpa AtA hai| he bhagavan ! jisaprakAra zakti na hote hue bhI hiraNI apane bacce ko bacAne ke lie siMha ke sammukha daur3atI hai, usIprakAra sAdhaka jIva kevalajJAna ke sammukha jAtA hai| ___ ajJAnI mAnatA hai ki bhaktAmara stotra kA pATha karane se paisA milatA hai, rogAdi dUra hote haiM; kintu bhAI ! yaha dukhadAyaka ajJAnabhAva hai| hita-ahita apane bhAvoM ke anusAra hI hotA hai, yahA~ to saccI samajha sahita jJAnI sAdhakajIva pUrNajJAna pragaTa karane meM tatpara ho rahA hai| zrImad rAyacandrajI ne 'apUrva avasara' nAmaka kAvya meM pUrNasvarUpa pragaTa kaba karU~gA - aisI bhAvanA kI hai| usameM kevalajJAna ke sanmukha hone kI bhAvanA kI hai| abhI alpajJAna hai, isalie pUrNatA kI prApti ke lie kevalajJAna kI bhakti karatA huuN| zakti na hote hue bhI ApakI (paramAtmA) kI bhakti karatA hU~; isameM anya koI hetu nahIM hai| duniyA kI prazaMsA yA yaza kI cAha nahIM hai| AtmA ke paripUrNa jJAna kI pratIti hai, usI ke anukaraNa karane kI bhaktirUpa rAga AtA hai| he nAtha ! mujhe ApakI hI prIti hai| svarga yA indrapada kI icchA nahIM hai / pUrNa svabhAva pragaTa nahIM huA hai, isaliye isa jAti kA rAga AtA hai| 'rAga karane yogya hai' - aisA maiM nahIM maantaa| zrI mAnatuGgAcArya paMcamakAla ke muni the, ve pUrNasvabhAva ko dhyeya banAkara usa tarapha hI daur3a lagA rahe haiN| bhaktAmara kAvya kI racanA karate hue ve kahate haiM ki yadi koI merI bAta kI ha~sI karatA hai to kare, usakI ora hamArA dhyAna nahIM hai; kyoMki saMyoga aura paryAya kI ora dekhanevAle kyA kaheMge? - yaha bAta hama bhalI-bhA~ti jAnate haiN| ___zAstroM meM muniyoM ke dvArA jisa arahanta-siddha dazA kA varNana kiyA gayA hai, ve arahanta vItarAga bhagavAna to vartamAna meM yahA~ virAjamAna haiM nahIM, taba itanI adhika bhakti kyoM ? isaprakAra koI prazna kare to usakA vivecana chaThe zloka meM Age kiyA gayA hai, vahA~ se jAna lenA / he nAtha ! mujhe bhakti kA utsAha Apake guNAnuvAda karane ke lie prerita karatA hai|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara pravacana AcArya mahArAja ko svayaM bhakti kA utsAha AyA hai, usameM ve vItarAga ke prati bahumAna karake svayaM kI vItarAgI ruci kA vistAra karate haiM, usameM bhagavAna to mAtra nimitta haiN| AtmA kA paramArtha svabhAva zuddha hai, vaha jise rucA hai, use bhagavAna ke prati bhakti kA bhAva Aye binA nahIM rhtaa| loga kahate haiM - Apa bhagavAna kI bhakti ko dharma to kahate nahIM, mAtra puNya kahate haiM to phira jJAnI dharmAtmA bhakti kisalie karate haiM ? bhAI ! vaha (bhakti) puNya hai, parantu jabataka pUrNa vItarAga dazA na ho, tabataka jJAnI dharmI jIvoM ko antara meM nizcayarUpa abheda bhakti kI mukhyatA sahita bhagavAna ke prati bahumAnarUpa Ananda Aye binA nahIM rahatA, vaha vyavahArabhakti hai| nizcaya ke bhAna binA anantabAra kalpavRkSa ke puSpoM aura maNiratnoM ke dIpaka se sAkSAt samavazaraNa meM jAkara bhagavAna kI pUjA kI, yahA~ usakI bAta nahIM hai; parantu AtmabhAna sahita bhakti kI bAta hai| jise nizcayabhakti pragaTa huI ho, use bhagavAna ke prati bhakti kA utsAha Aye binA nahIM rhtaa| bhakti meM hiraNI kI upamA dI hai ki - jaise siMha hiraNI ke bacce ko pakar3e to hiraNI apanI zakti ko binA vicAre hI usakA sAmanA karatI hai, usIprakAra hameM bhI ApakI bhakti kA bhAva jAgRta huA hai| hameM apanI AtmA kA bhAna hai aura Apa to pUrNa caitanya-pratimA ho gaye ho, isalie Apake prati bhaktibhAva AtA hai| yadyapi Apake anantaguNoM kA anusaraNa karane kI sAmarthya mujhameM nahIM hai, phira bhI bhakti kA utsAha balapUrvaka ApakI bhakti karavAtA hai| vahA~ purAne pApoM kA saMkramaNa hokara sahaja puNya ho jAtA hai| yadyapi vaha puNyAnubaMdhI puNya bA~dhatA hai, phira bhI jJAnI bhakta kI dRSTi meM usakA koI mUlya nahIM hai, balki jJAnI kI dRSTi meM usa puNya kA niSedha hI vartatA hai| zrI mAnatuGga AcArya ko baMdhana meM DAlane para unhoMne jaba bhaktikI, taba tAle TUTe; usIprakAra yaha AtmA antarmukha ekAgratArUpa nizcayabhakti meM upayoga lagAve to 148 karmaprakRtiyoM ke baMdhanarUpI tAle TUTa jAte haiN| prathama vastusvarUpa kI yathArtha zraddhA hone para hI, AtmabhAna dvArA ve karma-baMdhana TUTane lagate haiN| kAvya 6 alpazrutaM zrutavatAM parihAsa-dhAma tvadbhaktireva mukharIkurute balAnmAm / yatkokilaH kila madhau madhuraM virauti taccAna-cAru-kalikA-nikaraikahetuH / / 6 / / hindI kAvya maiM zaTha sudhI ha~sana ko dhAma, mujha tava bhakti bulAvai raam| jyoM pika aMba-kalI-parabhAva, madhu-Rtumadhura karai ArAva / / 6 / / anvayArtha - (alpa-zrutam) maiM alpazruta kA abhyAsI, alpajJAnI hU~ - zAstroM kA vizeSa jAnakAra nahIM hU~ [ataH ] (zrutavatAm) vidvAnoM ke dvArA (parihAsadhAma) ha~sI kA pAtra banU~gA [ tathApi ] (mAm tvadbhaktiH eva balAt mukharIkurute) mujhako ApakI bhakti hI balapUrvaka vAcAla kara rahI hai, bhakti karane ke lie vivaza kara rahI hai| (kila) nizcaya hI (yat kokilaH) jo koyala (madhau madhuraM virauti) vasaMta Rtu meM madhura svara meM bolatI hai, kUjatI hai yA kuhukatI hai (tat-cAmra-cAru-kalikA) usameM sundara AmravRkSoM ke baura [ maMjarI ] kA (nikara-eka-hetuH) samUha hI ekamAtra hetu hai - kAraNa hai| [anyathA vaha koyala vasaMta ke sivA anya Rtu meM kyoM nahIM bolatI ] jaise koyala ko AmramaMjarI madhara bolane ke lie preraNAkendra hai. vaise hI majhe ApakI bhakti hI stuti karane ke lie prerita karatI hai| kAvya 6 para pravacana he prabhu ! maiM alpajJa hU~, vidvAnoM ke samakSa upahAsa kA pAtra hU~ - aisA kahane meM AcArya kI nirmAnatA-nirabhimAnatA jhalakatI hai| he nAtha ! maiM alpajJAnI hU~; tathApi mujhe apane svarUpa kA bhAna vartatA hai, apane pUrNasvabhAva ke prati akhaNDa prema vartatA hai| pUrNa vItarAgI nahIM hU~, ataH merA utsAha tumhArI tarapha bhI DhalatA hai| jisaprakAra vasaMta-Rtu meM AmravRkSa meM
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara pravacana kAvya6 komala koMpaleM, maMjarI, baura Ate haiM, unheM dekhakara koyala kUjane lagatI hai| Ama ke baura dekhakara koyala ke kaNTha meM miThAsa bhara AtI hai aura vaha mIThImIThI AvAja meM kUjane lagatI hai; usIprakAra he bhagavan ! maiM alpajJAnI hU~, kahA~ ApakI utkRSTa par3hI (padavI) aura kahA~ maiM pAmara ! ApakI pair3hI para munIma ke rUpa meM bhI baiTha sakU~ - aisI sAmarthya mujhameM kahA~ ? jisaprakAra arabapati sarrApha kI pair3hI para - gaddI para kumhAra jaise kisI sAmAnyajana ko biThAye to vaha ha~sI kA pAtra hogA; usIprakAra merI sthiti hai, parantu usa alpajJatA ko maiM ApakI bhakti ke kAla meM bhUla jAtA huuN| ApakI bhakti kA utsAha pramoda mujhe bhakti karane ke lie vAcAla kara rahA hai| ApakA paramAtma-svabhAva pUrNa huA hai; usakI parama prIti hameM balAt AkarSita kara bhakti karane ke lie lAcAra karatI hai| dekho! dharmI jIvoM ko mAnAdi galAne kI, nirabhimAnI hone kI aura antarmukha jAgRta rahane kI bhAvanA hotI hai, jisase isa jAti kA zubharAga Aye binA nahIM rahatA / bhakti kA rAga balapUrvaka AtA hI hai| 'AcArya chaThaveM-sAtaveM guNasthAna kI bhUmikA meM jhUlate haiN|' tathApi ve kahate haiM ki he nAtha ! bhakti kA utsAha mujhe balAt aisA karane ke lie prerita karatA hai| bhakti kA bhAva - zubharAga lAnA nahIM par3atA; parantu bhUmikAnusAra svayaM AtA hI hai| jJAnI use bhI jJAtA-daSTApane jAnate haiM, upAdeya nahIM maante|| bhakti kI preraNA hI mujhe vAcAla karatI hai| vANI kA nikalanA to jar3a kI kriyA hai; parantu andara meM zubharAga Aye binA nahIM rahatA / pUrNa cAritradazA huI nahIM, isalie zubharAga AtA hai| jisaprakAra caitra mAsa meM sampUrNa Amravana meM baura laga rahe hoM, taba koyala mIThe-mIThe zabda bolatI hai, usameM AmramaMjarI (baura) hI eka kAraNa hai; usIprakAra mujhe jo zubharAga AtA hai, usameM bhI kevala ApakI bhakti hI ekamAtra kAraNa hai| pUrNa vItarAgadazA nahIM huI, jisase yaha rAga AtA hai| vidvAn bhale hI atizaya alaMkArayukta stotroM se ApakI bhakti kareM, parantu maiM to alpajJa hU~, maiM ApakI stuti kaise kara sakatA hU~ ? kintu kyA karU~ ? bhakti kA bhAva Aye binA nahIM rhtaa| ApakI bhakti ne mujhe vAcAla banA diyA hai| jaise vasaMta Rtu meM koyala kUjatI hai; usIprakAra dharmAtmA ko AtmA ke bhAna kI bhUmikA meM samyagjJAna kalA khilatI hai| vahA~ paramAtmA kI bhakti kA rAga Aye binA nahIM rahatA / vANI to vANI ke kAraNa nikalatI hai| phira bhI aisA kahA jAtA hai ki hama vacana dvArA bhagavAna kI stuti karate haiM - yaha vyavahAra kahalAtA hai| he nAtha! jisaprakAra Apa pUrNa vItarAgI, sarvajJasvarUpastha pratimAvat sthiraakriya ho gaye haiM; mujhe bhI isItaraha svarUpa meM ThaharanA hai, parantu jaba taka pUrNa vItarAga dazA na ho, taba taka aisA (bhakti kA) zubharAga Aye binA nahIM rahatA hai, ata: Apake guNagAna (bhakti) karatA huuN| prazna : jaba paMcamakAla meM mokSa nahIM hotA to phira aisI mokSa kI bAta hI kyoM karate ho? aisA koI kahe to bhale kaho, kintu bhAI! caitramAsa meM jaba Amra phalatA hai, taba koyala kUjatI hI hai; usIprakAra isa samaya AtmA ke dharma kI prApti kA kAla pakA hai - isakAraNa AtmA kI carcA yA mokSamArga kI carcA kiye binA bhI rahA hI nahIM jaataa| bhakti ke bhAva kI taraha tattvacarcA kA bhAva bhI puNya kA bhAva bhale hI ho, parantu nizcaya se to caitanya AnandasvarUpa AtmA zraddhA meM baiThA hai| bhagavAna kI bhakti ke utsAha ke vaza hokara dharmI jIva vANI se vAcAla hue binA nahIM rhte| AcArya kahate haiM ki mujhe yogyakAla meM yogya vikalpa AtA hai, isalie ApakI bhakti karatA huuN| koU devAdika sahAyI nAhI..... .....tAteM aisA nizcaya hai - jo azubhakarma kA upazama hue binA ara zubhakarma kA udaya hue binA koU devAdika sahAyI nAhIM hoya hai| apanA deha hI vairI ho jAya hai| kharadUSaNa ke putra zaMbukumAra ne mahApuruSArthakari dvAdaza varSa paryaMta bA~sa ke bIr3A meM sUryahAsa khaDga siddha kiyA, ara lakSmaNa ne use sahaja hI prApta kara liyA; ara usI khaDgatUM kharadUSaNa ke putra zaMbukumAra kA hI mastaka cheda diyaa| apane hita ke arthi sAdhana kI huI vidyA se Apa hI kA ghAta huaa| tAteM pUrvakarma kA udayakari aneka upakAra, apakAra pravarte haiN| koU devAdika kI ArAdhanA karane se dhana, AjIvikA, strI-putrAdika dene meM samartha nahIM haiN| shrii| kArtikayasvAmI ne kArtikayAnuprekSA meM kahA bhI hai - Naya ko vi de di lakchI, Na kovi jIvassa kuNadi uvyaare| uvayAraM avayAraM kammaM pi suhAsuhaM kuNadi / / 319 / / __ - paNDita sadAsukhadAsa : ratnakaraNDa zrAvakAcAra, pRSTha : 49)
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvya 7 tvatsaMstavena bhava - santati - sannibaddhaM pApaM kSaNAtkSayamupaiti zarIrabhAjAm / AkrAnta - lokamali-nIlamazeSamAzu sUryAMzu - bhinnamiva zArvaramandhakAram / / 7 / / hindI kAvya tuma jasa jaMpata jana chinamAhiM, janama-janama ke pApa nazAhiM / jyoM ravi uge phaTaitatkAla, alivat nIla nizA-tama- jAla // 7 // anvayArtha - ( tvatsaMstavena) Apake stavana se ( zarIra - bhAjAm ) dehadhArI - saMsArI prANiyoM kA ( bhava-santati- sannibaddhaM pApam) bhava-bhavAntaroM se ba~dhA huA pApakarma (kSaNAt kSayaM upaiti ) kSaNabhara meM vinAza ko prApta ho jAtA hai| jaise ki ( AkrAnta-lokaM ) samasta loka meM phailA huA (alinIlam bhramara ke samAna kAlA-ghanA (zArvaraM andhakAram) rAtri kA andhakAra (azeSaM Azu) sampUrNa rUpa se zIghra hI (sUryAMzu-bhinnaM iva) sUrya kI kiraNoM se chinna-bhinna ho jAtA hai| arthAt he prabho ! jisataraha sUrya kI kiraNoM kA sparza pAte hI bhramarasamUha ke samAna rAtri kA kAlA saghana aMdhakAra vilupta ho jAtA hai, usItaraha Apake guNakIrtana se (stavana se) prANiyoM ke janma-janmAntaroM se upArjita evaM ba~dhe hue pApakarma kSaNabhara meM naSTa ho jAte haiN| kAvya 7 para pravacana bhavarahita bhagavAna kI bhakti karane vAle bhakta ke antaraMga meM AtmA kA prabhutva bhAsita hotA hai, paramAtmA ne pUrNa sarvajJadazA pragaTa kI hai, unakA yathArtha vizvAsa jisane kiyA, vaha vItarAgadRSTi evaM zAnta pariNAmavAlA dharmAtmA hotA hai| loga kahate haiM ki yadi kevalajJAna ke anusAra sabakI paryAyeM kramabaddha hI hotI haiM, taba dharma kA puruSArtha kahA~ rahA ? usakA samAdhAna isaprakAra hai jisane sarvajJa svabhAvI dhruva AtmA ke kAvya 7 39 - lakSya sahita kevalajJAna ko svIkAra kara liyA, use ni:saMdeha jJAyaka svabhAva kI ruci aura Adara hotA hai| sarvajJa ne kevalajJAna meM jo-jo jaisA dekhA jAnA hai, vaha usIsamaya vaisA hI kramabaddha hotA hai aisI zraddhA vAle ke bhava-bhramaNa (saMsAra) kA bhAva nahIM rhtaa| jisane kevalajJAna kI sattA svIkAra kI athavA kramabaddhaparyAya kA niyama samyak prakAra samajha liyA hai, vaha sva-sanmukha jJAtAdRSTA hokara para kA akartA ho jAtA hai| usakI dRSTi nitya nirmala jJAnasvabhAva meM calI gaI hai, isakAraNa baMdhabhAva chUTa gayA hai aura usakA mokSamArga khula gayA hai| ni:saMdeha isa jJAtAbhAva meM ananta puruSArtha A jAtA hai| koI kramabaddhaparyAya ko mAne, kintu usakI sarvajJatA kI dRSTi va antarmukhI pravRtti na ho - aisA hotA hI nahIM hai| maiM deha-mana-vANI yA puNya-pApa kI stuti nahIM karatA; kintu he sarvajJadeva ! anantaguNa sampanna Apa hI ke gAne gAtA huuN| Apa eka samaya meM tIna kAla aura tIna loka kI samasta paryAyeM jAnate haiM, aisA jisakA vizvAsa hai, vaha dharmI hai| vaha bhavarahita bhagavAna kA bahumAna kara vinaya se kahatA hai - he nAtha ! ApakI bhakti se anantabhavoM se ba~dhe hue pApakarma aura vibhAvadazA ke saMskAra samUla naSTa hote haiN| kabhI pUrva ke udaya se pApa kA saMyoga ho; kintu jaba sarvajJa vItarAga kathita bhedajJAna dvArA pUrNa jJAnasvabhAva kA bhAna ho jAye, taba pApa naSTa ho jAte haiN| ise ApakI bhakti kI mahimA batAnA doSa nahIM hai| jise svabhAva kA bhAna ho, usa jIva ke yadi bhakti kA vikalpa ho to ApakI bhakti kA, vItarAgadeva kI bhakti kA hI vikalpa uThatA hai aura usase pApa naSTa hote haiN| jaise - sUrya kI kiraNoM se rAtri jaisA ghanA aMdhakAra naSTa hue binA nahIM rahatA / zrI padmanaMdI AcArya ne bhI 'padmanandi paMcaviMzatikA' meM RSabhadeva bhagavAna kI stuti kI hai| usase jJAta hotA hai ki AcAryazrI ko jahA~-tahA~ vItarAga prabhu kI hI mahimA dikhatI hai| eka sthAna para unhoMne kahA hai ki he nAtha ! jaba Apa munidazA meM the, dhyAnastha khar3e the, taba Apane zukladhyAnarUpI pracaNDa tapa se karmoM ke bAdala tor3a DAle the; jo ki AkAza meM titara-bitara ho gaye haiM / cidAnanda AtmA kA Adara hone se nivir3a-saghana karma AvaraNarUpI bAdala naSTa ho jAte haiM / pUrva meM anAdi se dhArApravAha rUpa akhaMDita the, aTUTa the, ve Apake paramArthapaMtharUpI pavana jora se TUTa gye| AkAza meM ur3ate hue khaMDa-khaMDa bAdaloM ko dekhakara AcAryazrI utprekSA alaMkAra meM kahate haiM ki - he nAtha ! pahale ATha karmoM ke bAdala akhaMDa the,
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara pravacana kAvya7 kintu ve bAdala dhyAnAgni dvArA TUTa gaye haiM / he prabhu! maiM yaha mAnatA hU~ ki karmoM ke Tukar3e hI bAdala ke rUpa meM bikhare hue ghUma rahe haiN| AtmA ke bhAna sahita aMtaraMga meM ekatA honA nizcaya stavana hai aura ApakI bhakti vyavahAra stavana hai| aise stavana yA bhakti se pApa karma to naSTa hote hI haiN| aMtaraMga meM bhedavijJAna dvArA sarvaprakAra ke rAgAdi ko heya mAnakara jaba se AtmA jAgRta huA, taba se svAzraya kI abheda bhakti to hai hI, sAtha hI vyavahArabhakti ke bhAva se karma vikAra naSTa hojAte haiN| jaise-sarya se andhakAra naSTa hotA hai| yahA~yaha batAyA hai ki maiM nitya cidAnandaghana AtmA haiN| jahA~ usa AtmA kAsatkAra kiyA ki karma kSaNabhara meM naSTa ho jAte haiN| munirAja ke bhakti kA zubharAga huA hai, jisake phala meM vesvarga jAveMge, kintu isa pakSa ko gauNa kara vItarAgadRSTi ke jora meM yahA~ yaha kahA gayA hai ki bhaktise hamAre karma naSTa hote haiN| jaba abheda bhakti arthAt akhaMDa jJAnasvabhAva kI puSTirUpI kIrtana-stavana ho, usa samaya to vyavahAra bhakti kA vikalpa nahIM ho aura rAga kA kIrtana bhI vastuta: zraddhA meM nahIM Ave - aisI dRr3hatA hote hue bhI jabataka vItarAga na ho, taba takarAga Aye binA nahIM rahatA / anantabhava dhAraNa kie, kintu aba to bhava kA abhAva karane vAlA dravya svabhAva merI aMtaraMga ruci meM jaga gayA hai, isalie karmoM kA nAza hogA hii| svabhAva aura vibhAva donoM kA bhedajJAna ho gayA hai, isaliye alpakAla meM baMdhana naza jaayeNge| AcArya zrI mAnatuGga paMcamakAla ke muni the, isalie devaloka meM jaaveNge| asaMkhya varSa kA eka palyopama aura dasa kor3A-kor3I palyopama kA eka sAgaropama kAla hotA hai, aise sAgaropama kI laMbI Ayu svarga-loka meM hotI hai| jinheM rAga kA eka kaNa bhI AdaraNIya nahIM thA aura deha kI kriyA se apane ko bhinna mAnate the tathA bhedavijJAna dvArA Aja bhI jJAtA-dRSTAsvarUpa hI haiM evaM jo svarga meM amRta ke bhojana se tRpta haiN| svarga ke bhava ke bAda thor3e hI samaya meM zukladhyAna dvArA karmoM kA nAza hogA, aisA bhAva dharmAtmA ko Aye binA nahIM rhtaa| pahale kudeva-kuguru-kuzAstra kA rAga AtA thA, aba (dRSTi badala jAne ke bAda) usake sthAna meM sudevAdika kA zubharAga na Ave to kulaTA strI jaisA duSTabhAva hai| 'sattAsvarUpa' graMtha meM sarvajJadeva kI sattA kA nirNaya karAkara gRhIta mithyAtva ke tyAga kI preraNA dI gaI hai| yadi jIva pahale ajJAna meM kudeva-kuguru kuzAstra ke lie mana-vacana-kAyA se dhanAdi kharca kara krodha-mAna-mAyA-lobha ke pariNAma karatA thaa| aba use jaba sudeva-suguru-suzAstra mila gaye haiM, taba unake prati adhika bhaktirUpa zubharAga na Aye aura zakti-anusAra dhanAdi kharca kara bhakti-pUjA, prabhAvanA Adi meM prItipUrvaka rasa na letA ho to vaha kulaTA strI ke samAna pakkA mithyAdRSTi hai| ___ yahA~ AcArya kahate haiM - aba maiM AtmajJAnapUrvaka aMtaraMga lInatA meM tathA nijaparamAtmA kI sevA-bhakti meM sAvadhAna huA hU~ aura jaba vikalpa AtA hai, taba he bhagavan ! Apako hI apanA sarvaprakAra hitopadezaka jAnakara ApakI hI bhakti karatA huuN| mujhe dUsare kA svapna meM bhI Adara nahIM hai, isalie alpakAla meM hI merA karmamala sarvathA dUra honevAlA hai| __zaMkA : kramabaddhaparyAya kI zraddhAvAle ke alpakAla meM mokSa kI bAta kahA~ se lAye! samAdhAna : bhAI! kramabaddhaparyAya kA nirNaya karanevAle jIva ko akramasvarUpa jo nitya dravya svabhAva sarvajJasvabhAva hai, mukhyarUpa se usakA Adara aura ruci hai| jise isa jJAtA svabhAva kI ruciva dRSTi huI hai, use alpa kAla meM hI mukti hotI hai| he nAtha ! Apa to tIna kAla aura tIna loka kemAtra jJAtA haiM, kisI ke kartA nahIM haiN|' - yaha jAnate hue mujhe yaha bhI nirNaya hai ki maiM bhI tIna kAla-tIna loka kA jJAtA hU~ to maiM alpajJa kyoM rahU~? rAga AtA hai, phira bhI karane yogya nahIM - aisI dRSTi huI hai| bhakti ke zubharAga meM pApa dUra rahate haiM aura pUrNa pavitra svabhAva kI tallInatA meM puNya-pApa donoM dUra ho jAte haiN| maiM antarmukha huA hU~, isalie kevalajJAna vyakta hone kA svakAla merI paryAya ke krama meM alpa kAla meM Ane vAlA hai| antaraMga dRr3hatA kI bAta bAhara meM na karate hue bhI stuti meM nirmAnatA se ni:saMdeha zraddhA kI jhaMkAra A gaI hai ki he nAtha! Apake bhaktipUrNa sneha se hI mere aneka bhavoM ke ikaTThe hue karma naSTa hote haiN| yaha nizcaya bhakti sahita vyavahAra bhakti kI bAta hai| ajJAnI vyavahAra ke Azraya se lAbha mAnatA hai, isalie usane bhagavAna ko samajhA nahIM hai; kintu usane to rAga ko hitarUpa samajhA hai| jJAnI ko to paramArtha ke AzrayarUpa svabhAva kI bhakti se puNya-pApa kA nAza hotA hai aura zubharAga se AMzika pApa kA nAza hotA hai|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvya 8 mattveti nAtha tava saMstavanaM mayeda mArabhyate tanu-dhiyApi tava prabhAvAt / ceto hariSyati satAM nalinI - daleSu muktAphaladyutimupaiti nanUda - binduH // 8 // hindI kAvya tava prabhAvateM kahU~ vicAra, hosI yaha thuti jana-mana- hAra / jyoM jala-kamala-patrapai parai, muktAphalakI duti vistarai / / 8 / / anvayArtha - ( nAtha !) he nAtha ! he svAmin ! (iti matvA) aisA mAnakara ki 'prANiyoM ke aneka janmoM meM upArjita kiye hue pApakarma Apake samyak stavana se tatkAla saMpUrNatayA naSTa ho jAte haiM' (tanu-dhiyA - api) mandabuddhi hone para bhI (mayA idaM tava saMstavanam ) mere dvArA yaha ApakA stavana (Arabhyate) prArambha kiyA jA rahA hai| ( nanu) nizcaya hI [ yaha stavana ] ( tava prabhAvAt) Apake prabhAva se (satAM ceta: hariSyati ) satpuruSoM ke citta ko AkarSita karegA / [ jisaprakAra ] ( uda-binduH) jala kI bU~da (nalinI - daleSu) kamalinI ke pattoM para (muktA-phala- dyutim ) motI kI kAnti ko (upaiti) prApta karatI hai| kAvya 8 para pravacana AcArya kI dRSTi meM to antara meM vidyamAna parama-prabhutA kI arthAt apane jJAyaka svabhAva kI hI ekatA aura mahimA hai; phira bhI ve parama vinamratA sahita, tIrthaMkara bhagavAna ko apane hRdaya meM sthApita karate haiM; AcArya deva siddha paramAtmA ko apane sanmukha hI mAnate haiN| ve kahate haiM - hai caitanya ke sAgara ! he parama pavitrAtmA ! kahA~ merI mandabuddhi aura kahA~ ApakA kevalajJAna ? yadyapi mere pAsa mati-zrutajJAna kI tucchabuddhi hai, tathApi maiMne use antarmukha kiyA hai, jo kevalajJAna kA bIja hai| kAvya 8 43 vyavahAra meM ApakA stavana karatA huuN| jaise- zrI kundakundAcArya ne kahA hai"maiM dravya-bhAva kI stuti karatA hU~'; vaise hI yahA~ kahA hai ki maiM ApakA stavana zurU karatA hU~ / ApakI bhakti ke prabhAva se prasanna cittavAloM ko yaha merA stotra avazya hI rucikara hogA, yadi unako vItarAga svabhAva kI ruci hogii| are, jise paramAtmA kI bhakti kI abhilASA huI hai, use vItarAga svabhAva kI ruci kyoM na hogI ? hogI hI / aho ! AcArya ke hRdaya meM bhakti kA prema uchalA hai aura ve upamA dete haiM ki jaise - pAnI kI bU~da kamala ke patte para motI kI taraha lagatI hai - yaha kamala ke patte kA pratApa hai, usIprakAra merI bhakti pAnI kI bU~da ke samAna hai, kintu Apake prati hone se muktAphala jaisI kAntivAlI hogii| yadyapi bhakti karane meM rAga hotA hai; tathApi yaha muktAphala kI taraha suzobhita hogii| he nAtha ! kamalapatra para pAnI motI kI taraha sundara lagatA hai, usIprakAra mujha alpajJa dvArA kI huI stuti Apake pratApa se sajjanoM-dharmAtmAoM ke citta meM muktAphala kI taraha suzobhita hogii| zrAvaka kA utsAha dharmI ke thor3e zubhabhAva kA bhI mahAna phala hai to isakI zuddhatA kI mahimA kI to kyA bAta! jise antara meM vItarAga bhAva rucA, use vItarAgatA ke bAhya nimittoM ke prati bhI kitanA utsAha ho| vItarAgI jinamArga ke prati zrAvaka kA utsAha kaisA hotA hai aura usakA kyA phala hotA hai, vaha kahate haiMbimbAdonnati yavonnatimeva bhaktyA ye kArayanti jinasA jinAkRtiM ca / puNyaM tadIyamiha vAgapi naiva zaktyA stotuM parasya kimu kArayituH dvayasya / / "jo jIva bhakti se bela ke patra jitanA choTA jinamandira banavAtA hai aura jo jau ke dAne jitanI jina - AkRti (jinapratimA) sthApita karAtA hai, usake mahAna puNya kA varNana karane ke lie isa loka meM sarasvatIvANI bhI samartha nahIM; to phira jo jIva U~ce-U~ce jinamandira banavAtA hai aura atizaya bhavya jinapratimA sthApita karavAtA hai, usake puNya kI to kyA bAta ! (padmanaMdi paMcaviMzatikA) - AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI : zrAvakadharmaprakAza, pRSTha: 104
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvya9 kAvya 9 AstAM tava stavanamasta-samasta-doSaM tvatsaMkathApi jagatAM duritAni hanti / dUre sahasrakiraNaH kurute prabhaiva padAkareSu jalajAni vikAsabhAji / / 9 / / hindI kAvya tuma guNa-mahimA hata-dukha-doSa, so to dUra raho sukh-poss| pApa-vinAzakahaitumanAma, kamala-vikAsIjyoMravi-dhAma / / 9 / / anvayArtha - he nAtha ! (tava) ApakA (asta-samasta-doSam) nirdoSa -samasta doSoM se rahita, pavitra (stavanam) guNa-kIrtana (dUre AstAm) to dUra hI rahe, (tvat saMkathA api) ApakI sadvArtA - carcA mAtra se hI (jagatAM duritAni hanti) prANiyoM ke pApa naSTa ho jAte haiN| jaise ki (sahasrakiraNaH) sUrya (dUre AstAm) to dUra rahe (tasya prabhA eva) usakI kiraNoM kI kAnti hI (padmAkareSu) sarovara meM (jalajAni) kamaloM ko (vikAsabhAJji) praphullita (kurute) kara detI hai| kAvya 9para pravacana isa kAvya meM yaha citrita kiyA gayA hai ki vItarAgI deva ke guNoM kA smaraNa saba doSoM kA nAza karanevAlA hai| zrI mAnatuGgAcArya kahate haiM ki he jinezvara bhagavan ! Apa sampUrNa doSa rahita to haiM hI, ApakA stavana bhI doSa vinAzaka hai; isa bAta meM koI atizayokti nahIM hai| nizcaya hI, ApakA yaha nirdoSa stavana saba doSoM kA nAza karanevAlA hai| he nAtha ! Apane vItarAgatA kA maMthana kara anantazakti meM se sarvajJatA aura vItarAgatA pragaTa kI hai| isaliye ApakI vANI meM bhI vItarAgatA hI pragaTa hotI hai| ata: maiM ApakI vItarAgatA kI kathA ko samasta doSoM ke nAza hone meM kAraNa mAnatA huuN| sukathA arthAt jo vItarAgatA evaM sarvajJatA prakaTa karane meM nimitta ho, vaha saccI kathA hai| jo Apake iSTopadeza kA yathArtha bhAva samajhe, usane hI ApakI kathA sunI - aisA kahA jA sakatA hai| jo yathArtha zraddhA-jJAna-cAritra dvArA isI bhava meM AtmA kI mokSadazA pragaTa kare, usakI to bAta hI kyA karanI; kintu jisane avikArI zraddhA-jJAna aura Anandamaya svabhAva kI mAtra bAta hI sunI hai, nirmala caitanyasvabhAva ke Azraya se kalyANa kA mArga batAnevAlI vItarAgI kathA hI sunI, vaha bhI alpa kAla meM doSoM kA nAza karanevAlA hai| nimittAdhIna dRSTi aura rAga-dveSa kI pravRtti chur3Akara caitanyasvabhAva kI tarapha pravRtti karAnevAlI vArtA hI samyak kathA hai| sarvajJa-vItarAga pada pAne kI bAta hI satyakathA hai| jo nimitta se yA puNya se lAbha batAtA hai, vaha vItarAga kathA nahIM hai| vaha to ananta saMsAra ke bandhanarUpa pApa kI puSTi karanevAlI mithyAtva kA kIrtana karanevAlI vikathA hai| ___ jo vyakti paramAnandamUrti caitanya sattA ko bhUlakara alpajJatA aura rAga-dveSa meM lIna hai, usase kahate haiM ki tujha meM nitya-nirantara pUrNAnanda svabhAva hai| yadi usameM dRSTi evaM pravRtti kare to tere pApa kA nAza hue binA nahIM rhe| ajJAnI jIvoM ne saccI kathA nahIM sunii| jisane vyavahAra-parAzraya-nimitta aura puNya se lAbha mAnA hai; usane vItarAga kI kathA nahIM sunI / he prabhu! ApakI sat kathA jagat ke jIvoM ke mithyAtva kA nAza karane vAlI hai| jaise - hajAroM kiraNoM se yukta sUrya kSetra kI apekSA se dUra hai, vaise hI bhAva aura svakAla apekSA se kevalajJAna dUra hai; tathApi jaise - prAtaH hote hI (sUrya prakAza meM) hAtha kI rekhAyeM dikhatI haiM, vaise hI he nAtha ! tAttvika antardRSTi ke avalokanapUrvaka Apake stavana aura pUrNAnanda kI ramaNatA kI to bAta hI adbhuta aura nirAlI hai; kintu terI kathA arthAt vItarAga svabhAva kI vArtA bhI jise ruce, usake mithyAtva kA nAza hotA hai aura jo anAdikAla se pragaTa nahIM huA - aisA kevalajJAnarUpI sUrya pragaTa hotA hai| sUrya kA prakAza pragaTa hote hI kamala ke phUla khilate haiN| jisaprakAra vikasita hone kI yogyatA vAle kamala ke phUla sUryodaya ke uSAkAla meM svayaM vikasita hote haiN| usI prakAra ApakI vArtA sunane se bhavyajIva vikasita hote haiN| ApakI vItarAga kathA sunane se hamArA roma-roma
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara pravacana kAvya9 pulakita ho jAtA hai aura apUrva prasannatA dvArA asaMkhya nijapradezoM meM Ananda ke naye puSpAMkura prasphuTita hote haiN| dharmI jIva ananta divya zaktimAna vItarAga prabhu ke nirdoSa stavana ko Atma-vikAsa ke lie sanimitta mAnate haiN| he prabhu ! terI kathA meM parAzrayavyavahAra-rAga kA Adara nahIM hai, kintu akele vItarAga svabhAva kA hI Adara hai| para kI ora kI pravRtti caitanya kI jAgRti ko rokanevAlI hai; rAga jAgRtadazA nahIM hai| svasanmukha hote hI jJAna kI dazA jAgRta ho jAtI hai| he prabhu ! nirdoSa stavana meM ananta zakti hai| jo satpuruSa antaraMga meM ekAgra hokara pavitratA meM ramatA hai, usakI to kyA bAta ? kintu jo ApakI pavitra kathArUpa satzAstroM kA svAdhyAya kare, usake bhI bhavatApa kA nAza hotA hai; kyoMki sarvajJa vItarAga kathita zAstroM kA tAtparya vItarAgatA hI hai| paMcAstikAya zAstra meM zAstratAtparya kA artha batalAyA hai ki cAroM anuyogoM kA sAra vItarAgatA hai| ___ jo rAga aura nimitta se lAbha mAnatA hai, use to zAstra par3hanA hI nahIM aataa| saba jagaha dravya-guNa-paryAya kI svataMtratA aura sarvajJa svabhAva kA hI Adara karanA caahie| jo sarvajJa bhagavAna ne kiyA arthAt unhoMne vItarAgadRSTi evaM jJAnapUrvaka rAga ko rokA hai| basa, vahI mere karane yogya hai; prathama hI se aisI zraddhA karanI caahie| prathama, vyavahAra yA rAga karane ko kahA jAve to phira koI rAga ko dUra kyoM karegA? bhAI ! zubharAga bhI kiMcit Adara karane yogya nahIM hai| upasarga kAla meM muni mauna rahate haiM, upadeza nahIM dete haiN| ata: zrI mAnatuGga AcArya ke andara bhaktirUpa stavana kI bhAvanA jagI evaM puNya ke udaya se 48 tAle ttuutte| rAjA ko vizvAsa nahIM huA, usane unako puna: jela meM DAla diyA, majabUta paharA lagAyA; kintu phira bhI tAle TUTa gye| taba rAjA ne tIsarI bAra kar3e pahare ke sAtha virodhiyoM ko bhI vahA~ rakhA, phira bhI tAle TUTa gye| jise jJAnasvabhAva muktarUpa se dRSTi meM AyA, use koI bhI nahIM roka sktaa| hamAre svabhAva kI yogyatA se svabhAva vikasita ho jAtA hai aura pApa kA nAza hotA hai; usameM ApakI hI bhakti nimitta hai| nirmala buddhidhAraka catura indra bhI ApakI bhakti meM sarAbora rahatA hai| indra bhI, jo eka bhavAvatArI hai, manuSya hokara alpakAla meM hI muktidazA prApta karegA, vaha bhI apanI laghutA pragaTa karatA huA namratApUrvaka prabhu ke caraNoM meM Akara utkRSTa bhakti karatA hai| jo vItarAgI ho gaye haiM. unheM kisI ke prati bhakti kA bhAva nahIM hotA aura mithyAdRSTi ko bhI yathArtha bhakti nahIM hotii| samyagdarzana hone ke bAda hI bhagavAna kI pUjA aura bhakti yathArtha hotI hai| svarga kA svAmI indra bhI jinendra deva kI stuti, bhakti aura pUjA karatA hai| vaha 1008 nAma lekara bhagavAna kI uttama prakAra se stuti karatA hai| atIndriya jJAnamaya anantaguNasampanna pUrNa cidAnanda svarUpa bhagavAna AtmA kA pUrNa varNana ina nAmoM se (vizeSaNoM se) bhI nahIM hotaa| nija caitanya svarUpa meM sthira hone se hI yathArtha stuti hotI hai| usakA sAdhana antaraMga meM hai| nija kAraNa-paramAtmA kA Azraya arthAt bhUtArtha jJAyaka-svabhAva kA abheda Azraya hI ekamAtra mukti kA sAdhana hai| yadi yaha hai to anya ko nimitta mAtra kahA jAtA hai| aisA nirNaya jinhoMne prArambha meM hI kara liyA hai, una jJAniyoM ke hI yathArtha bhakti hotI hai| ___ vaha stuti kaisI hai ? mahAcatura devAMganAoM kA caMcala citta bhI jise sunakara staMbhita ho jAtA hai| bAraha aMgarUpa zAstra ke jJAtAoM ke dvArA kI gaI vaha stuti tIna loka ke jIvoM ke citta kA kleza dUra karatI hai aura unheM prasannatA detI hai| indra bhaktipUrvaka vINA bajAtA hai; taba bhakti-rasa meM magna jisakI zraddhA meM eka vItarAgatA hI upAdeya hai, una sabakA citta prasannatA dvArA staMbhita ho jAtA hai| dharmAtmA jahA~-tahA~ vItarAga bhagavAna kI mahimA hI mahimA dekhatA hai| yadyapi zrI padmanandi AcArya nagna digaMbara santa the, tathApi bhakti meM citta umar3a par3A hai| candramA ko dekhakara koI kahatA hai ki usameM hariNa kA cihna dikha rahA hai, koI kahatA hai ki kalaMka hai; parantu he nAtha ! yaha candramA para kalaMka kA cihna nahIM hai, apitu svarga ke deva parama bhakti se Apake guNa gAte haiM, use saMgItamaya virudAvalI ko sunane ke lie hI mAno yahA~ se hariNa gayA hai, vahI vahA~ dikhAI
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara pravacana kAvya9 par3a rahA hai| isaprakAra kavi ne vahA~ bhI ApakI pavitra bhakti hI dekhI hai| he nAtha ! indra dvArA kI gaI bhakti ko kauna pasanda nahIM karegA ? arthAt saba hI karate haiN| yadi antaraMga meM nizcayabhakti kA aMza pragaTa huA ho tozubharAga vyavahArabhakti kahalAtI hai| AtmA sadA nirvikAra jJAnAnandamaya hai, usakA satkAra kara usameM ekAgra honA hI nizcayabhakti hai| jJAnI ko isa nizcayabhakti sahita vyavahArabhakti hotI hai| 'sarvajJa tIna kAla, tIna loka kA svarUpa jAnate haiM, maiM bhI vaise hI jJAnasvabhAva vAlA hU~; svabhAva ke sanmukha hokara aisA nizcaya karanA nizcayabhakti hai| tadanaMtara dharmAtmA ko zubharAgarUpa bhakti ho, use vyavahArabhakti kahI hai| he bhagavan ! deva Apake bhakta haiN| unhoMne Apake caraNa-kamaloM kI isaprakAra ArAdhanA kI hai ki unake mukuTa ke maNiyoM kI zobhA Apake caraNa-kamaloM para hI nirbhara karatI hai| AtmA kA svabhAva jaisA hai, vaisA jAnane se ajJAna kA nAza hotA hai| usa samaya jo zubharAga hotA hai, vaha azubha kA nAzaka hai| caurAsI lAkha yoniyoM meM bhaTakane vAle jIva ko ApakA upadeza hI tarane meM AdhArabhUta evaM hitarUpa hai, isaprakAra ApakA upadeza sahAyaka hai| he nAtha ! zrutajJAna meM pUrNa nipuNa zrutakevalI bhI ApakI hI bhakti karate haiM, phira maiM karU~ to kyA Azcarya hai ? bAraha-aMga-zAstra ke jJAtA kSAyika samyagdRSTi indra ko zubharAga hotA hai, isalie vaha ApakI bhakti karatA hai| __jJAnAnanda svabhAva ke bhAna meM vItarAga svarUpa kI bhakti kA ullAsa huA, usase anya samasta mahAna samyagdRSTi ApakI bhakti meM sAvadhAna haiM - aisA maiM dekhatA huuN| ve antaraMga meM zuddhasvabhAva ke prati tanmaya hote haiN| zrutakevalI sAdhu bhI ati Adara bhAva ke sAtha ApakI stuti karake divya-bhakti kA pravAha bahAte haiN| jinendra bhagavAna devoM ke dvArA pUjita tathA pApasamUha ke nAzaka haiM, ve bhavyajIvoM ke hetu hitakArI upadeza karate haiN| apane AtmA se hI utpanna honevAle sukha ke upAya - mokSamArga kA upadeza dete haiM, isalie maiM ApakI bhakti karatA hU~, zata-zata bAra namaskAra kara prathama jinezvara deva zrI AdinAtha bhagavAna kI stuti karatA huuN| indra 1008 nAmoM ke dvArA ApakI stuti karatA hai, unameM nAma to kramavartI haiN| Apake kevalajJAna kI paryAya kAla-apekSA eka ke bAda eka kramazaH hotI hai, kintu bhAva apekSA ApakA jJAna to akrama (yugapat) sabako eka samaya meM jAnatA hai| Apane lokAloka ko akrama rUpa se jAnA, kintu padArthoM kI avasthA to kramaza: hotI hai| paryAyeM eka ke bAda eka hotI haiN| ___loga kahate haiM ki kramabaddhaparyAya kI navIna bAta kahA~ se lAe ? bhAI ! yaha navIna nahIM hai - sarvajJasvabhAva ke nirNaya ke sAtha yaha kramabaddhaparyAya kA nirNaya AtA hI hai| usameM hI karttApane kI AkulatA miTakara svasanmukhatA kA, jJAtApane kA saccA samAdhAna karanevAlA satya puruSArtha bhI AtA hai; 'kramabaddha' zabda sonagar3ha kA nahIM hai| isa stotra ke 39 nambara ke zloka meM kramabaddha kI bAta aayegii| vahA~ krama' zabda kA artha 'paga' hai| paMcAdhyAyI' graMtha meM 'kramabaddhaparyAya' ke lie (paryAyeM kramabhAvI haiM, aisA kahane ke lie) krama meM paga kA dRSTAnta hai| jaise paira eka ke bAda eka rakhA jAtA hai, vaise hI ApakA kevalajJAna krama meM vartatA hai; aura lokAloka kI avasthA kramarUpa hai, usako Apa eka sAtha (akrama-yugapat) jAnate haiN| mahAkavi banArasIdAsajI kRta 'jinasahasranAma' stotra meM bhagavAna kA eka nAma kramavartI hai| sva-para kI paryAyeM kramabaddha hotI haiN| jisane aisA nirNaya kara liyA, use zubharAga ke kAla meM sarvajJa bhagavAna kI bhakti kA vega AtA hai| ata: maiM bhI ApakI bhakti karatA huuN| jisaprakAra ApakI stuti karanevAloM ko siMha nahIM mAra sakatA, usIprakAra vikArI pariNAma svabhAva kI ekatA ko nahIM tor3a skte| 1. guNI gupta guNavAhaka balI, jagata divAkara kotuuhlii| kramavartI karuNAmaya kSamI, dazAvatArI dIradha damI / / 2 / /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvya 10 nAtyadbhutaM bhuvana bhUSaNa bhUta- nAtha bhUtairguNairbhuvi bhavantamabhiSTuvantaH / tulyA bhavanti bhavato nanu tena kiM vA bhUtyAzritaM ya iha nAtmasamaM karoti / / 10 / / hindI kAvya nahiM acambha jo hohiM turanta, tuma se tuma guNa varaNata saMta / jo adhIna ko Apa samAna, karai na so niMdita dhanavAna / / 10 / / anvayArtha - (bhuvana bhUSaNa !) he vizva ke bhUSaNa svarUpa paramAtman ! he trailokya tilaka ! he ( bhUta- nAtha !) he jagannAtha ! (bhUtai: guNaiH) vidyamAna vipula evaM vAstavika guNoM ke dvArA ( bhavantam ) Apako (abhiSTuvantaH ) bhajanevAle bhavya puruSa (bhuvi) pRthvI para (bhavataH ) Apake (tulyAH) sadRza yA samAna (bhavanti) ho jAte haiM (iti ati adbhutaM na ) yaha bahuta Azcaryajanaka nahIM hai| (vA) athavA (nanu) nizcaya se (tena) usa svAmI se (kim) kyA [prayojanaM asti ] lAbha hai ? (yaH) jo svAmI (iha) isa loka meM (Azritam) apane AdhIna sevaka ko (bhUtyA) vibhUti se, dhana-sampatti-aizvarya se (Atmasamam) apane samAna (na) nahIM (karoti) karatA hai| kAvya 10 para pravacana zrImAnatuna AcArya kahate haiM ki he bhuvana bhUSaNa ! Apake kAraNa hI jagata kI zobhA hai| Apa kevalajJAnI paramAtmA haiN| Apake jJAnAdi ananta catuSTaya pragaTa hue haiN| jagata ke prANI jo kucha zAnti kA anubhava karate haiM, vaha saba Apake kAraNa hI hai| ApakI bhakti se hI puNya ba~dhatA hai, puNya se zobhAspada anukUla saMyoga milate haiM, isalie vaha saba zobhA Apa hI kI hai| he nAtha ! jo kucha puNya yA pavitratA jagata meM hai, vaha saba ApakI bhakti kA phala hai; pUrNajJAnI ke binA yathArtha kAvya 10 51 vastusvarUpa jAnA nahIM jA sktaa| zrImad rAjacandra kahate haiM ki 'yaha loka tIna prakAra ke tApamAna se taptAyamAna ho rahA hai, usameM jo thor3I sI zAnti hai to vaha satpuruSa kI yAni paramAtmA kI bhakti kA phala hai; vAstavika jJAtA satpuruSa ke upadeza binA kucha nahIM samajhA jA sktaa| he nAtha! Apa to sampUrNa jagata ke alaMkAra svarUpa ho| chaha dravyasvarUpa vizva ko na koI banAtA hai, na koI kisI ko kucha detA hai; kintu vinaya-bhAva se evaM upacAra se isaprakAra stuti kI jAtI hai ki - he nAtha ! jo kucha milA hai, vaha Apake lakSya se milA hai| nAtha kA artha hai- yogakSema karanevAle, arthAt jo prApta kA saMrakSaNa kare evaM aprApta kI prApti karAve, use nAtha kahate haiN| isaprakAra bhakta Apake guNagAna meM aneka alaMkAroM kA prayoga karatA hai / hai nAtha! Apa tIna loka ke prANiyoM kI pIr3A haraNa karane vAle ho evaM saMsAra ke bhaya se rakSA karane vAle ho / nAtha ! Apake lakSya se mujhe AtmA kA bhAna huA hai, isalie mAno Apane hI mujhe saba kucha diyA hai| zuddhatA vRddhiMgata hone meM bhI Apa hI kAraNa haiM, isalie maiM Apako hI apanA nAtha mAnatA huuN| Apane samyak darzana-jJAnacAritrAdi guNa (nirmala paryAyarUpa) pragaTa kiye haiM, isalie Apa sajjanoM dvArA vaMdanIya haiM / he nAtha ! ApakI stuti karanevAle jJAnI puruSa ApakI hI taraha isa jagata meM tIrthaMkara hoMge, jaisA ki 'tulyAH bhavanti' kahakara AcAryadeva dvArA siddha kiyA gayA hai| Apake guNoM ko pahacAnanevAlA jo koI ApakI stuti karatA hai, vaha isI ar3hAIdvIpa meM Apa jaisA ho jAtA hai| kisI kavi ne ucita hI kahA pArasamaNi aru santa meM, bar3o AMtaro jAna / eka loha kaMcana kare, dUjo Apa samAna / / lohA pArasamaNi ke sparza se sonA bana jAtA hai, kintu pArasamaNi nahIM banatA / pArasamaNi aura paramAtmA meM yahI bar3A antara hai| Apa (paramAtmA) bhavyoM ko svayaM bhagavAna banA dete haiN| samyagdRSTi dvArA kathita ApakI stuti meM jo kucha rAgAMza hai, usake phalasvarUpa vaha tIrthaMkaratulya puNya aura pavitratA prApta karake -
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara pravacana kAvya 10 Apa samAna ho jAyegA / he nAtha! Apake vyakta guNoM kI saccI stuti karanevAlA zraddhA-apekSA to turaMta bhagavAna samAna ho jAtA hai aura cAritra apekSA thor3e samaya bAda Apa jaisA ho jaayegaa| ata: yaha mahAna pada ApakI kRpA kA phala hai - aisA kahahane meM AtA hai| henAtha! ApanesarvajJa pada prApta kiyA, kiMtu abhI merekevalajJAna prApti kAkAla nahIM hai; phira bhI ApakA nirdeza haikijisakesvabhAva meM ekAgratA ho, use kevalajJAna hue binA nahIM rahatA / henAtha! ApakI ArAdhanAkara Apa jaisA bananA hai| bhagavAna AdinAtha ne AtmA ke jJAnAnanda kA bhAna evaM zuddhatA kI pUrNatA kara dharmatIrtha kA Adya pravartana kiyaa| isa paramapada ke rahasya ko jAnane vAlA maiM bhI paramAtmA hone vAlA huuN| Atma-dravya pUrNa jJAnAnanda zakti kA piNDa hai| maiM usake nirantara cintana meM vRddhi kara Apa jaisA tIrthaMkara hoU~gA evaM tatpazcAt mokSa jaauuNgaa| ApakI saccI stuti karane vAlA isa pRthvI para Apa jaisA bane - isameM koI bar3A Azcarya nahIM hai| AtmA ke paramapada ke samakSa tIrthaMkara pada AzcaryakArI pada nahIM hai - yaha dRr3hatA kI bAta hai; isameM koI atizayokti nahIM hai| siddha bhagavAna samAna zakti kA bharosA karane vAlA avazya hI paramAtma pada prApta kregaa| Apa se kyA mA~ganA ? jisa taraha Ama kA per3a phala ke bhAra se jhuka jAtA hai, taba choTA baccA bhI Ama tor3a letA hai; usIprakAra he nAtha ! Apake ananta catuSTaya kI sattA kI zraddhA mere hRdaya meM huI, taba mujhe Apa jaisA honA hI hai, isameM koI bar3I bAta nahIM hai| abheda sAdhya-sAdhana kA anubhava hone para mere paramAtmA samAna hone meM koI atireka nahIM hai aura avyApti dUSaNa bhI nahIM hai| apane paramAtma-svabhAva kI pratIti, usI meM dRr3hatApUrvaka antaraMga meM - bhAva-zrutajJAna meM yathArtha bhAva kA bhAsana ho aura sAtha meM prazasta rAga ho to tatphalasvarUpa tIrthaMkara nAmakarma prakRti ba~dhatI hai - isa sabakI apekSA Apa jaisA hone kI bAta kahI gaI hai| __eka garIba AdamI seTha ke pAsa jAkara eka rupayA mA~gatA hai, usa rupaye se vyApAra karate-karate vaha karor3apati ho jAtA hai| saMsAra meM puNya adhika hone para pUrvavartI seTha kI pU~jI se bhI adhika pU~jI honA saMbhava hai, taba bhI vaha vinayavAna nayA seTha usa seTha ko apane ba~gale para bulAkara kahatA hai ki - he annadAtA! yaha mahala ApakA hI hai| Apake pAsa se maiMne eka rupayA liyA thA, vahI bar3hate-bar3hate karor3oM ke rUpa meM phalita huA hai| yaha saba Apa hI ke pratApa se huA, isIprakAra nitya dhruva svabhAva ke Azraya se vyavahAra meM paramAtmA ke Azraya se kevalajJAnarUpa lakSmI kI prApti hotI hai| jJAnI isI bAta ko jAnatA hai, ata: use bhagavAna ke prati bhakti umar3atI hai aura kahatA hai ki he nAtha ! Apako kevalajJAna kI prApti haI hai| apane sevaka ko Apa apane jaisA na karo to anya kauna karegA ? puNya se naukara bhI seTha ho jAtA hai; usIprakAra ApakA bhakta antaraMga kI pavitratA se Apa jaisA hojAve.to isameM Azcarya kI kyA bAta hai? zrI kundakundAcArya racita zAstroM meM nizcayanaya kI mukhyatA hai| koI kahate haiM ki donoM naya samakakSI haiM evaM samAna kAryakArI haiM, kintu unakA yaha kathana yathArtha nahIM hai| adhyAtmazAstra meM nizcaya mukhya hai evaM vyavahAra gauNa hai; kintu jahA~ bhakti kA varNana ho, vahA~ vinayabhAva batAnA hai, ata: vyavahAra kI apekSA bAta kI jAtI hai| ata: Apa yahA~ kahate haiM ki - he prabhu ! Apake pratApa se Apa jaisA hone meM sandeha nahIM hai| jinendra pUjana kA acintya prabhAva "gRhAcAra meM sarvottama zaraNa, pariNAmoM kI vizuddhatA karanevAlA kArya nitya pUjana karanA hI hai| .... bahuri pUjana karanA, karAvanA, karate ko bhalA jAnanA, so samasta pUjana hI hai| .... mana se, vacana se. kAya se, dhana se, vidyA se, kalA se - jaise bhI arahaMta ke guNoM meM anurAga baDhe, vaisA karanA, kyoMki jinamandira kI vaiyAvRtti samyaktva kI prApti karai hai| tathA mithyAjJAna, mithyAzraddhAna kA abhAva karai, svAdhyAya, saMyama, tapa, vrata, zIlAdi guNa jinamandira kA sevana se hI hoya, naraka-tiryaMcAdi gatini meM paribhramaNa kA abhAva hoy| jinamandira samAna koU upakAra karanevAlA jagata meM dUjA nAhIM hai|" - paMDita sadAsukhadAsajI, TIkA-ratnakaraMDazrAvakAcAra, pRSTha : 221
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvya 19 dRSTvA bhavantamanimeSa - vilokanIyaM nAnyatra toSamupayAti janasya cakSuH / pItvA payaH zazikara - dyuti- dugdha-sindhoH kSAraM jalaM jala- nidherasituM ka icchet / / 11 / / hindI kAvya ikaTaka jana tumako aviloya, avaraviSai rati karai na soy| ko kari chIra - jaladhi jala-pAna, kSAra nIra pIvai matimAna // 11 // anvayArtha - [he prabhu] (animeSa - vilokanIyaM) binA palaka jhukAye nirantara darzana karane yogya (bhavantaM dRSTvA ) Apako dekhakara (janasya cakSuH ) manuSya ke netra (anyatra toSam ) aura kahIM para saMtoSa ko (na upayAti) prApta nahIM karate (zazikara-dyuti: dugdha-sindho payaH pItvA) candramA kI kiraNoM ke samAna kSIrasAgara kA ujjvala jala pIkara (ka: jalanidheH kSAraM jalaM asituM icchet) aisA kauna puruSa hogA jo samudra ke khAre pAnI ko pInA cAhegA ? kAvya 11 para pravacana he nAtha! jisane ekaTaka hokara yAnI TakaTakI lagAkara Apako eka bAra bhI dekha liyA hai, usake netra anyatra saMtoSa prApta nahIM krte| jo Apako eka bAra dekha letA hai, pahacAna letA hai; vaha phira nirantara Apako hI dekhanA cAhatA hai| vaha ApakA saccA bhakta ho jAtA hai| Apake bhakta ko yaha bhAna hai ki pratyeka AtmA jJAnAnandasvabhAvI hai, ataH usakA darzana karanA bhI saphala kahA jAtA hai| bhakta ke aMtaraMga meM ArAdhanA kA apratihata bhAva hai, jo kabhI naSTa nahIM hotA / yadyapi use puNya evaM nimitta kI upAdeyatA bilakula nahIM hai, tathApi sanimittoM bahumAna Aye binA bhI nahIM rhtaa| jo svabhAva ko gauNa kare aura vyavahAra ko mukhya kare, vaha to ApakA bhakta hI nahIM hai; kintu svabhAva ko mukhya rakhakara 55 bhUmikAnusAra vyavahAra bhI rahatA hI hai isameM kise Apatti ho sakatI hai ? arthAt kisI ko bhI nhiiN| jo aisA nahIM mAnatA, vaha nizcaya - vyavahAra donoM ko nahIM jAnatA / kAvya 11 prabhu ! janma ke samaya ApakA rUpa itanA sundara thA ki tIna jJAna kA dhArI zakrendra bhI Apako dekhakara tRpta nahIM hotA thA, taba Apake AtmA kI to bAta hI kyA karanI ? jise zubharAga kA bhI Adara nahIM hai, mAtra caitanyasvabhAva kA hI Adara hai; aise jJAnI puruSoM ko kudeva - kuguru aura kuzAstra se santoSa kaise mila sakatA hai ? he nAtha ! ApakI bAhyAbhyantara sundaratA bahuta hai| pUrNa pavitratA prakaTa hone kAla Ane ke pUrva zubharAga AtA hai| usa samaya ke ba~dhe karmoM ke udayakAla meM zarIra parama audArika hotA hai| tIrthaMkara bhagavAna ke aise zarIra ko dekhakara indra bhI tRpta nahIM hotA / he triloka ziromaNi ! jisane samyagjJAna rUpI netroM se Apako ekAgradRSTi se dekha liyA hai, use svapna meM bhI saMsAra, zarIra aura bhogoM meM upAdeyapanA nahIM hotaa| jaba bhakta mokSamArga kI nizcaya ArAdhanA kA ArAdhaka hotA hai, taba sahacArI hone se vyavahAra ratnatraya para nimittatva kA Aropa kiyA jAtA hai, kintu anya kisI para nahIM / he nAtha! ApakA bhakta Apako hI ekaTaka dekhatA hai| usIprakAra jaise ki nATaka kI rucivAlA nATaka dekhate samaya maMca kI ora hI dekhatA hai| jisameM rasa hai, usI meM ekAkAra vRtti kAma karatI hai; usIprakAra jisako vItarAga svabhAva meM ruci hai, usakI aisI hI vRtti hotI hai| he nAtha! hama to kevala Apako hI nirnimeSa dekhate haiN| vikalpa uThe to bhI hamArA citta anyatra nahIM daur3atA, anya kisI rAgI deva kA Adara nahIM krtaa| he prabhu ! hamArA mana Apake sivAya anyatra sthira nahIM hotaa| mujhe Apa meM santoSa milA, ataH aba mujhe rAga meM yA anyatra saMtoSa nahIM miltaa| caritra kI kamajorI se rAga kI vRtti uThatI hai, kintu mana ko vahA~ saMtoSa nahIM miltaa| mere citta ko tabhI saMtoSa milatA hai, jaba pUrNa svabhAva para dRSTi ho / pravacanasAra ke
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara pravacana TIkAkAra zrI amRtacandrAcArya kahate haiM ki bhagavan ! Apa mokSamArga ke praNetA haiN| aho! kitanI niHzaMka dRr3hatA hai| AcArya zrI mAnatuGga kA bhakta hRdaya kahatA hai ki he nAtha ! maiMne Apako hI apanA netA banAyA hai evaM Apako hI svAmI ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| aise mujha sevaka ko anyatra saMtoSa nahIM hotA / kSIrasamudra ar3hAI-dvIpase bAhara hai| vahA~ dUdha jaisA pAnI hai| vaha machalI, maila Adi se rahita hotA hai| ar3hAIdvIpa ke bAhara koI manuSya nahIM hotA, isalie usameM koI snAna nahIM karatA / indra usa jala se bhagavAna kA janmAbhiSeka karate haiN| yadi kisI ko kSIrasamudra kA aisA zreSTha jala pIne ko mile to vaha use chor3akara lavaNasamudra kA khArA jala kyoM pInA cAhegA ? prabhu! Apa upazamarasa ke kanda haiM, ataH Apake bhaktoM ko kuguru-kudeva-kuzAstra meM saMtoSa nahIM milatA / dUdha-pAka jaisA miSThAnna jise mile, vaha lAla jvAra kI bhUsI kI roTI kyoM khAye ? usIprakAra jisane ApakA bAhya aura abhyantara nirdoSa sundara rUpa dekha liyA hai, vaha anya kisI laukika sundaratA meM saMtoSa nahIM pA sktaa| kAvya 12 yaiH zAnta-rAga-rucibhiH paramANubhistvaM nirmApitastribhuvanaika-lalAma-bhUta / tAvanta eva khalu te'pyaNavaH pRthivyAM yatte samAnamaparaM na hi rUpamasti / / 12 / / hindI kAvya prabhu tuma vItarAga guna-lIna, jina paramANu deha tuma kIna / haiM titane hI te paramAnu, yAta~ tuma-sama rUpa na Anu / / 12 / / anvayArtha - (tribhuvana eka-lalAma-bhUta) he trailokya ziromaNi ! (yaiH zAnta-rAga-rucibhiH paramANubhiH) jina prazAnta rasa se yukta sundara rAga rahita paramANuoM se (tvaM nirmApitaH) ApakA paramaudArika zarIra nirmita huA hai, (te aNavaH api khalu tAvanta: eva) ve paramANu bhI vastuta: utane hI (Asan) the| (yataH) kyoMki (pRthivyAM te samAnam) samasta pRthvI tala para Apake samAna (aparaM rUpaM na hi asti) anya kisI kA aisA sundara rUpa hI najara nahIM aataa| kAvya 12 para pravacana tIrthaMkaradeva kI pavitra dazA kI to kyA bAta kareM ? unakA to puNya bhI utkRSTatama hotA hai aura zarIra bhI parama audArika hotA hai| ata: unake darzana mAtra se pramoda hotA hai| he nAtha! Apa hI tIna loka ke pavitra AbhUSaNa ho| ApakA AtmA rAgarahita, avikArI, parama zAnta rasa se bharapUra hai| vaha parama upazama rasa Apake zarIra ke paramANuoM kI chAyA meM bhI jhalakatA hai| darzaka unake pAsa Ate haiM to unake prabhA maNDaloM meM darzakoM ko apane sAta bhava dRSTigocara ho jAte haiM (pahale ke tIna bhava, eka vartamAna bhava evaM AgAmI tIna bhava) aura yadi bhaviSya meM kama bhava raha gaye hoM to utane kama dikhAyI dete haiN| vItarAga pUjA kA phala lope durita harai du:kha saMkaTa; deve roga rahita zuci deha / puNya bhaMDAra bhare jaza pragaTai; mukati paMtha sauM karai saneha / / racai suhAga deya zobhA jaga; parabhava pahu~cAve sura geh| durgati bandha dalamalahi 'banArasi' vItarAga pUjA phala aiha / / devaloka tAko ghara A~gana; rAjariddhi sevai tasu paay| tAketana saubhAgya Adi guna; keli vilAsa karai nita aay| so nara turata tarai bhava sAgara; nirmala hoya mokSa pada paay| dravyabhAva vidhi sahita 'banArasi'; jo jinavara pUjai mnlaay|| - paNDita banArasIdAsajI : banArasIvilAsa, pRSTha : 22
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara pravacana vastuta: to yaha AtmA ke vItarAga, sarvajJa svabhAva kI bhakti hai, kintu tIrthaMkara nAmakarma ke nimitta se unheM paramaudArika zarIra milA hai| usa zarIra ke aNu-aNu meM bhI parama zAMti dikhatI hai| yadyapi jJAnI ko puNya ke phalasvarUpa utkRSTa saMyoga milate haiM, kintu ve unakI prApti kI AzA nahIM krte| jisataraha javAharoM se jar3ita AbhUSaNoM se striyA~ suzobhita hotI haiM; usItaraha bhagavAna bhI tInaloka kI zobhA bar3hAnevAle utkRSTa AbhUSaNa haiN| bhagavAna ke zarIra ke paramANu bhI rAgarahita haiM aura unakA AtmA bhI rAga rahita huA hai| jaise samudra meM kitanI bhI varSA ho, taba bhI atikramaNa nahIM hotA, vaha gaMbhIra rahatA hai; vaise hI bhagavAna hamezA gaMbhIra rahate haiN| ve kevalajJAna hone ke pUrva janma se hI tIna jJAna ke dhArI hote haiM, tathApi kisI ke pUche binA bolate nahIM haiM; kisI ko pUchanA bhI ho to unakI gaMbhIratA dekhate hue koI pUchane kI himmata nahIM krtaa| jaba zrIkRSNa ke putra pradyumnakumAra ko koI haraNa karake le jAtA hai, taba rukmaNI Adi mAtAyeM vilApa karatI haiN| bhagavAna neminAtha ke atyanta nikaTa hote hue bhI pradyumna kI talAza ke lie nArada ko videhakSetra meM sImandhara prabhu ke pAsa bhejA gyaa| neminAtha bhagavAna samudravat gaMbhIra the, ve saMsAra meM hote hue bhI gaMbhIra the to phira jinake kevalajJAna dazA pragaTa huI ho, unake aMtaraMga meM upazamarasa kA kyA kahanA? yadi hameM vezAntarasa se pUrNa paramAtmA dikheM to isameM kyA Azcarya ? bharatakSetra meM dasa kor3A-kor3I sAgaropama kAla meM 24 tIrthaMkara utkRSTa puruSa hote haiN| unake janma ke samaya jyotiSa ke utkRSTa zubhagrahoM kA saMyoga hotA hai| unake zarIra meM jaise puNya ke utkRSTa, zAnta, sundara paramANu ekatrita hote haiM; vaise anya kisI ko nahIM hote| aisA anupama zarIra evaM sundara rUpa tIrthaMkara bhagavAna ke hotA hai| saMsAra meM jitane bhI utkRSTa, zAnta, ujvala evaM uttara paramANu the, ve zAntarasa ho zarIrarUpa hokara unake pAsa Ate haiN| ar3hAIdvIpa ke manuSyakSetra meM adhika se adhika 170 tIrthaMkara hote haiN| unake zarIrarUpa paramANuoM kI utkRSTa zubhadazA huI, vaha apane upAdAna ke kAla meM hI huI hai| jagata meM bhagavAna ke zarIra ke yogya paramANu itane hI the| Apake jJAna, darzana, sukha aura vIryarUpa ananta catuSTaya pragaTa huA, usase kAvya 12 adhika Ananda anya ke nahIM hotaa| Apake zarIra ke rajakaNoM meM zAntarasa bhAsatA hai- aisA ar3hAIdvIpa meM anyatra nahIM hotaa| Apako pavitratA, puNya aura puNya ke phala kA jJAna to hai, kintu unake prati kucha bhI rAga nahIM hai| ApakI upamA kisI se nahIM dI jA sakatI, kyoMki Apake kevalajJAnAdi dazA pragaTI, usase adhika nirmalatA kisI ke nahIM hotI hai| puNya kI pUrNatA pUrNa pavitratA hone se bhale ho, para Apa puNya chor3akara paramAtmA hue ho| pApa kA rasa evaM sthiti mokSamArga meM calanevAle dharmI jIva ke ghaTatI jAtI hai aura zubhAyu ke alAvA puNya kI sthiti bhI ghaTatI hai, kintu puNya kA rasa bar3hatA hai| puNya kA anubhAga zuddha upayoga se ghaTatA nahIM, kintu bar3hatA hai| jaise-jaise jJAna, darzana, sukha, vIrya, cAritra Adi kI vRddhi hotI hai; vaise-vaise puNya kA rasa bar3hatA hai| jisa jIva ke tIrthakara prakRti na ho, unake terahaveM guNasthAna meM jJAnAdika kI pUrNatA hotI hai aura tabhI zarIra paramaudArika hotA hai| unake paramANuoM meM utkRSTa sAtA aura divya anubhAga kA paripUrNa phala AtA hai aura vaha bhI caudahaveM guNasthAna meM chUTa jAtA hai| he jinendra ! jina paramANuoM se Apake zarIra kI racanA huI hai, ve paramANu jagata meM utane hI the| jaba puNyavaMta jIva hoM, taba pattharoM meM bhI hIre-nIlama milate haiN| unheM gRhasthAvasthA meM apanI prajA para kara (Taiksa) nahIM lagAnA par3atA, kyoMki ve sAtizaya puNya kI sampatti sahita janma lete haiN| isalie ve prajA ke pAsa se kucha nahIM lete, balki sukha-sampatti dete hI haiN| unake puNya kI mahimA unakI pavitratA ke kAraNa mAnane meM AtI hai, kyoMki unake hI puNya kI pUrNatA hai| jaba pUrNatA huI, taba puNya pUrNarUpa hokara chUTa jAtA hai| he prabho! Apako phira kabhI saMsAra meM nahIM AnA hai, Apa baladevoM kI apekSA vizeSa puNyavAna haiM; isalie loka meM advitIya haiN| Apake ananta catuSTaya kI barAbarI koI anya nahIM kara sktaa| Apake zarIra kI tulanA meM aura kisI kA zarIra nahIM Tika sktaa| aisI stuti karane se baMdhana ke tAle svayaM TUTate haiM aura Apake bhakta ApakI stuti karake bandhana-mukta ho jAte haiM, kintu dharmAtmA jJAna aura
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara pravacana puNya ko bhinna-bhinna jAnakara jJAna ko hI upAdeya mAnate haiM, puNya ko nhiiN| bhagavAna ke zarIra kI koI upamA nahIM hai| sarvajJa kI sattA ko svIkAra karanevAlA bhagavAna ke sivA anya kisI ko nahIM dekhtaa| caitanya jJAnAnanda svabhAva meM se pUrNadazA pragaTa huI hai, aise jinendradeva ko kisI kI upamA ThIka nahIM lgtii| Apa bAhya meM puNya se aura antara meM pavitratA se mahAna lagate haiN| isa sthiti ko dekhakara hama staMbhita hote haiN| jagata ke sarvotkRSTa paramANu Apake zarIra meM samAviSTa haiN| antaraMga meM zAnti vyApta hai| usakI chAyA ApakI divya deha para par3atI hai, isase ApakI mahimA vyakta hotI hai| jaise sarovara ke pAsa kI havA meM zItalatA hotI hai, vaise hI Apake zarIra ke avalokana mAtra se zAnti prApta hotI hai| kAvya 13 vaktraM kva te sur-nrorg-netr-haari| niHzeSa - nirjita - jagatritayopamAnam / bimbaM kalaGka-malinaM kva nizAkarasya yadvAsare bhavati pANDupalAza-kalpam / / 13 / / hindI kAvya kaha~ tuma mukha anupama avikAra, sur-nr-naag-nyn-mnhaar| kahA~ candra-maNDala sakalaMka, dinameM DhAka-patra sama rNk||13|| anvayArtha - (sura-nara-uraga-netra-hAri) deva, manuSya aura bhavanavAsI nAgakumAra jAti ke devendra (dharaNendra) Adi ke netroM ko haraNa karanevAlA (niHzeSanirjita-jagat tritaya-upamAnam) sampUrNa rUpa se tInoM lokoM ke upamAnoM ko jItanevAlA arthAt upamA rahita (te vaktraM kva) tumhArA mukha-maNDala kahA~ aura (kalaGka-malinaM nizAkarasya bimba kva) kalaGka se malina candramA kA bimba kahA~ ? (yat vAsare) jo dina meM (pANDu-palAza-kalpaM bhavati) jINa-zIrNa hue TesU ke patra ke samAna phIkA aura pIlA par3a jAtA hai| so devana ko deva jagata meM so devana ko dev...| jAsu carana paraseM indrAdika, hoya mukati svayameva ||1||ttek|| jo na kSudhita, na tRSita, na bhayAkula, indrIviSaya na veva / janama na hoya, jarA nahiM vyASe, miTI maraNa kI Teva / / 2 / / jagata meM so devana ko dev...| jAke nahiM viSAda, nahiM vismaya, nahiM AThoM ahameva / rAga-virodha-moha nahiM jAke, nahiM nidrA paraseva // 3 // jagata meM so devana ko dev...| nahiM tana roga, na zrama, nahiM ciMtA, doSa aThAraha bheva / miTe sahaja jAke tA prabhu kI, karata 'banArasI' seva // 4 // jagata meM so devana ko dev...| - paNDita banArasIdAsa : banArasIvilAsa, pRSTha : 232 kAvya 13 para pravacana he bhagavan ! sarvajJaparamAtmA ! devAdhideva ! ApakA mukha maNDala devendroMvidyAdharoM ke mukha se bhI adhika sundara hai| Apake mukha evaM zarIra kI apUrva sundaratA kI tulanA kisI se nahIM kI jA sakatI hai| aisA niyama hai ki tIrthaMkaroM ke puNya kA anubhAga utkRSTa ho jAtA hai| __ he nAtha ! ApakA mukha-maNDala itanA AkarSaka hai ki deva, manuSya aura dharaNendra ke netra bhI Apako TakaTakI lagAkara nirantara dekhate rahate haiM / he bhagavan ! Apake zarIra ke paramANu paramazAMta haiN| loga bAhya padArthoM kA varNana isaprakAra
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara pravacana karate haiM ki hamArA makAna acchA hai, hamArI strI sundara hai; kintu sarvajJa bhagavAna kI tulanA meM ve kucha bhI nahIM haiN| he nAtha ! Apane sampUrNa rUpa se tIna loka kI samasta upamAoM ko jIta liyA hai| Apake mukha ne bhI jagata kI zobhA ko jIta liyA hai| ajJAnI zarIra ke avayavoM kI isaprakAra upamA dete haiM ki nAka garur3a jaisI, A~kheM hiraNa jaisI, dA~ta anAradAne jaise haiM; paraMtu prabhu ! tumhAre zarIra ko dekhane se ye saba upamAyeM parAjita ho jAtI haiN| bhagavAna kA sAtizaya puNya bhinna jAti kA hai| kisI bhI padArtha se usakI upamA nahIM dI jA sktii| sukha ke lie kamala kI upamA bhI ucita pratIta nahIM hotii| sUrya dina meM evaM candramA rAtri meM prakAzita hotA hai, jabaki ApakA mukha dina-rAta prakAzamAna rahatA hai| jaba vAsudeva ke zarIra kA bala hajAra siMha ke barAbara hotA hai to phira tIrthaMkara ke bala kI to kyA bAta karanI ? ve to atulya bala ke dhanI hote haiM aura caubIsoM ghaNTe saundaryavAna rahate haiN| Apake pUrNa pavitratA pragaTa huI hai, isalie ApakA zarIra bhI utanA hI uttama hotA hai| vastuta: Apake mukha ko candramA kI upamA dene vAlA bhUla karatA hai| candramA kalaGka sahita dikhatA hai, jabaki bhagavan ! Apa carama zarIrI hone ke kAraNa niSkalaMka haiN| ApakI AtmA evaM kAyA meM bhI kisI prakAra kA kalaGka nahIM hai| kAvya 14 saMpUrNa-maNDala-zazAGka-kalA-kalApa zubhrA guNAstribhuvanaM tava laGghayanti / ye saMzritAstrijagadIzvara - nAthamekaM kastAnnivArayati saMcarato yatheSTam / / 14 / / hindI kAvya pUrana-candra-jyoti chavivaMta, tuma guna tIna jagata laMghata / eka nAtha tribhuvana AdhAra, tina vicarata ko karai nivAra / / 14 / / anvayArtha - (jagadIzvara !) he trilokI nAtha ! (sampUrNa-maNDalazazAGka-kalA-kalApa-zubhrA) pUrNamAsI ke candramaNDala kI kalAoM ke sadRza samujjvala (tava guNA:) Apake guNa (tribhuvanaM layanti) tInoM lokoM ko ullaMghana karate haiM; kyoMki (ye ekaM nAthaM saMzritAH) jinhoMne eka, advitIya, trilokInAtha kA Azraya liyA hai, (tAn) unheM (yatheSTaM saMcarataH kaH nivArayati) svecchAnusAra sarvatra vicaraNa karane se kauna roka sakatA hai ! koI bhI nhiiN| isI kAraNa mAno Apake ananta guNa tribhuvana meM sarvatra phaila rahe haiM, vyApta ho rahe haiN| tAtparya yaha hai ki trilokInAtha jinezvaradeva kA guNAnuvAda sarvatra sadaiva hotA rahatA hai tathA unake dvArA pratipAdita vastusvarUpa sarvatra sadaiva jayavaMta varta rahA hai| kAvya 14 para pravacana he nAtha ! Apa pUrNa candramA kI kalAoM ke samAna svaccha ho, ApakI paryAya bhI nirmala hai| ApakI kIrti samasta loka meM phala rahI hai| Apake aMtara meM samasta guNa vikasita ho cuke haiN| Apake janma-kalyANaka ke samaya tIno lokoM ke samasta jIvoM ko do ghar3I ke lie zAMti milatI hai| sAtaveM narakavAsI ko nikasai nija bhaunasauM hama baiThe apanI maunasauM, dina daza ke mahimAna jagata jana boli bigAre kaunasauM ||1||ttek / / gaye vilAya bharama ke bAdara, paramAratha-patha piinsoN| aba aMtaragati bhaI hamArI, para, rAdhA-raunasI / / 2 / / pragaTI sudhA-pAna kI mahimA, mana nahiM lAgai viinsoN| china na suhAya aura rasa phIke, raci sAhiba ke launasIM / / 3 / / rahe aghAya pAya sukhasaMpati, ko nikasai nija bhaunsauN| sahajabhAva sadguru kI saMgati, surajhai AvAgaunasauM / / 4 / / - paNDita banArasIdAsajI: banArasI vilAsa. paSTha 232
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara pravacana jIvoM ko atyanta asAtA kA yoga hotA hai, tathApi Apake janma evaM nirvANa jAne ke samaya unheM bhI sAtA hotI hai| Apake kevalajJAna hone para, indra kA bhI Asana kampAyamAna hotA hai| taba vaha avadhijJAna se jAnatA hai ki aho ! bhagavAna tIrthaMkara ke kevalajJAna huA hai| usa samaya caudaha brahmANDa meM harSa kI lahara chAtI hai| he nAtha! ApakI pavitratA kI kyA bAta? Apake itanA puNya hai ki vaha sarvaloka meM pragaTa hotA hai| Apa jaba mA~ ke garbha meM Ate haiM, taba deva garbha-kalyANaka kA utsava manAte haiM aura Apake janma ke samaya devaloka meM cAra prakAra bAje baja uThate haiN| he prabhu! Apake guNoM kI kIrti jagata meM vyApta hai| henAtha! Apake pA~ca kalyANaka jagata meM maMgalarUpa haiN| Apake aMtaraMga guNa jagata meM vyApta haiN| Apake kalyANakakesamaya jagata ke mukhya aura prasiddha jIva hI kyA, apitu sabhI jIva jAnate haiM ki jagata uddhAraka tIrthaMkara kA janma huA hai| usa samaya kalpavAsI devoM ke yahA~ anahada ghaMTA, jyotiSI devoM ke yahA~ siMhanAda, bhavanavAsI devoM ke yahA~ paTaha nAmaka bAje evaM vyaMtara devoM ke turya nAmaka bAje svata: baja uThate haiN| taba sabhI deva paraspara pUchate haiM ki yaha kyA huA ? taba indra apane avadhijJAna kA upayoga karake jAnatA hai ki aho ! tIrthaMkara bhagavAna kA amuka kalyANaka huA hai| indra usI samaya apane Asana se utara kara kalyANaka kI dizA meM sAta kadama Age bar3hakara namaskAra karatA hai| saMsArI-jIva kahate haiM ki merI ijjata karo, mere marane ke bAda sammAna meM bhoja karo, kintu yahA~ yaha bAta nahIM hai| bhagavAna kekevalajJAna yA koI kalyANaka hone para samasta jIvoM ke svata: mahotsava hotA hai| bhagavAna ! vastutaH ApakI kIrti samasta saMsAra meM vyApta hai| usakI tulanA meM laukika rAjA kI kIrti thothI hai| hameM aisA nahIM lagatA ki koI bhavya jIva aisA bhI hogA jisane ApakeguNagAna na kiye hoN| ApakI kIrti tIna loka meM na ho - aisA nahIM banatA; vaha svata: hotI hai, usake lie kisI ko prayatna nahIM karanA par3atA / laukika meM sammAna va zAdI Adi ke lie jalase (utsava) karane par3ate haiM, kintu Apake lie jalase nahIM karane par3ate / sabako svAbhAvika rUpa se utsAha hotA hai| Apake bhaktoM ke guNoM kA vikAsa apanI yogyatA se svata: hotA kAvya 14 hai aura puNya bar3hatA hai| jagata meM unakI kIrti bhale bar3he, kintu ve Izvara kI kRpA se tara jAveM - aisA nahIM hai| tIna jJAna ke dhArI, eka bhavAvatArI, tetIsa sAgara kI AyuvAle sarvArthasiddhi ke deva bhI ApakA guNagAna karate haiN| jo manuSya hokara alpakAla meM svayaM bhI mokSa jAnevAle haiN| Apake kevalajJAna kalyANaka ke samaya sAtaveM naraka meM bhI zAMti hotI hai, taba yogya jIva ko khyAla hotA hai ki isa samaya bhagavAna ke kevalajJAna huA hai| isalie tU bhI bhagavAna kA bhakta bana aura saMsAra, zarIra tathA bhogoM kI bhAvanA chor3a de| vaha bhagavAna kA saccA bhakta hai, jisake aMtara meM pUrNa sAdhya-svarUpa paramAtma-zakti ke dhyeya kA apratihata bhAva jAgRta huA hai| he bhagavan ! jisataraha rAjyoM meM paraspara yuddha ke samaya saMdhi karAnevAle sAhasI, catura, hoziyAra dUta ke AvAgamana ko koI roka nahIM sktaa| jaba bharata kA dUta bAhubalI kI sabhA meM jAtA hai, taba koI use roka nahIM paataa| vaha apane Apako bharata kA dUta batAtA huA khUba namratApUrvaka aura dRr3hatA se bAhubalI se nivedana karatA hai ki "bharata cakravartI ApakA bhAI hai, vaha Apako khUba cAhatA hai; kintu vaha chaH khaNDa kA svAmI hai, ata: Apako use namaskAra karanA caahie|" yadyapi yaha sunate hI bAhubalI ugra ho jAte haiM aura unakI A~kheM lAla ho jAtI haiM, tathApi catura dUta isa pratikriyA ko dekhakara bhI Age kahatA hai ki "bharata cakravartI kI AjJA hai ki Apa unheM namaskAra kreN|" bAhubalI ise apanA apamAna samajhakara dUta ko mArane kI AjJA dete haiM, taba dUta punaH nivedana karatA hai ki "maiM to dUta hU~, maiM bharata cakravartI kI AjJA se AyA hU~, mujhe Apa roka nahIM skte|" isIprakAra he nAtha ! Apake bhakta ko bhI koI ApakI bhakti karane se roka nahIM sakatA tathA jaise ApakI kIrti para koI pratibaMdha nahIM hai; vaise hI Apake sevaka kI kIrti ko bhI koI kaise roke ? he prabhu ! maiM jahA~ kahIM jAtA hU~, vahIM Apake kevalajJAna aura puNya kI mahimA dekhatA huuN| sva-para prakAzaka samyagjJAna meM bhI isI kA nirantara guNagAna hotA hai|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvya 15 kAvya 15 citraM kimatra yadi te tridazAGganAbhi nItaM manAgapi mano na vikAra-mArgam / kalpAnta-kAla-marutA calitAcalena kiMmandarAdri-zikharaMcalitaM kadAcit // 15 // hindI kAvya jo sura-tiya vibhrama Arambha, mana na Digyo tuma tau na acNbh| acala calAvai pralaya samIra, meru-zikhara Dagamagai na dhIra / / 15 / / anvayArtha - bhagavan ! (yadi te manaH) agara tumhArA mana (tridazAGganAbhiH) devAGganAoM dvArA arthAt devaloka kI apsarAoM dvArA (manAk api) jarA bhI, thor3A bhI (vikAra-mArgam) bure bhAva kI ora arthAt vikAramArga kI ora (na nItam) nahIM khIMcA jA sakA (atra kiM citram) to isameM Azcarya hI kyA hai ? (calitAcalena) pahAr3oM ko bhI calAyamAna kara denevAlI (kalpAntakAla-marutA) pralayakAla kI pavana dvArA (kiM-mandarAdri-zikharam) kyA sumeru parvata kI coTI (kadAcit calitam) kabhI calAyamAna kI gaI hai ? (apitu na calitam) arthAt kabhI nhiiN| kAvya 11 para pravacana 'he nAtha! ApakI cittavRtti prArambha se aDola thii|' Apane pUrNa nirvikArI svarUpadazA pragaTa kii| usake pahale jaba Apa gRhasthadazA meM the, taba bhI devaloka kI apsarAyeM Apako vicalita nahIM kara sakI thiiN| vastutaH devaloka kI indrANI yA apsarAoM meM Apako vicalita karane kI zakti hI nahIM hai| he prabhu! Apa to zAMtarasa meM pUrNata: nimagna haiN| Apako tIna loka ke samasta padArtha jJeyamAtra haiM, kyoMki nimittoM meM vikAra utpanna karane kI zakti nahIM hai| he nAtha! Apa sadaiva nirvikArI svarUpa meM magna rahate haiM, isalie Apake lie sundara apsarAyeM bhI moha-rAga-dveSa utpanna karane meM samartha nahIM haiM arthAt ApameM para yA nimitta ke kAraNa moha-rAga-dveSa utpanna hI nahIM hotaa| jisa taraha kalpAnta-kAla meM calanevAlI pracaNDa vAyu bhI meruparvata ko nahIM DigA sktii| vaha asambhava kArya bhale hI sambhava ho jAya arthAt sumeru parvata hile to hila jAve, tathApi Apake mana ko to koI bhI nahIM DigA sktaa| sammedazikhara zAzvata tIrtha kSetra hai, usakA kabhI abhAva nahIM hotA / usake nIce sphaTika kA sA~thiyA hai| ananta caubIsI ke adhikAMza tIrthakara vahIM se mokSa jAte haiN| bhaviSya meM bhI ananta tIrthaMkaroM kA mokSadhAma sammedazikhara hogaa| indra vahA~ mokSakalyANaka kA utsava Ayojita karate haiN| parvatarAja meM yatkiMcit phera-phAra bhale hI ho jAve, kintu sthAna nahIM badalatA / usakA zAzvatarUpa nahIM badalatA, usakA zAzvatarUpa hamezA sthAI rahatA hai| bharatakSetra ke anya parvatoM meM parivartana hotA rahA hai tathA kabhI-kabhI naSTa bhI ho jAte haiM, kintu abhI taka meruparvata ke zikhara ko naSTa karane kI bAta to dUra rahI, use koI hilA bhI nahIM skaa| usa parvatarAja meM ratnamayI zAzvata pratimAyeM haiN| candra, sUrya ke vimAnarUpa deza kA kabhI nAza nahIM hotaa| he bhagavan ! jaise meruparvata kA zikhara kabhI calAyamAna nahIM hotA, vaise hI Apa apanI avikArI dazA meM sundaratama apsarAoM se bhI calAyamAna nahIM hote, ApakA mana DigatA nahIM hai| jagata meM ajJAnI jana bhaktAmara stotra se laukika lAbha kI kAmanA karate haiM, kintu yaha unakA bhrama hai| vAstava meM saccA bhakta to laukika vastu kI kAMkSA hI nahIM karatA / samyagdRSTi apane AgAmI zeSa bhavoM meM ucca gotra evaM uttama zarIra meM janma letA hai| agara koI jIva ne samyaktva ke pUrva garIba ghara meM janma liyA ho to samyagdarzana hone para usake antara tathA bAhya meM bhI sampannatA ho jAtI hai| __ he prabhu ! ApakA dhyeya acala hai| Apa nitya, zAMta evaM avikArI haiM, Apake ananta guNa prakaTa hae haiM, Apake kucha bhI uddhatatA (prayatna) nahIM hai| Apane apane mana ko pUrNata: vaza meM kara liyA hai| jo AtmA samyak zraddhA, jJAna evaM cAritra meM lIna rahate haiM, use karma yA pratikUla saMyoga bhI nahIM DigA skte|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvya 16 kAvya 16 nirdhUma - vartirapavarjita - tailapUraH kRtsnaM jagattrayamidaM prakaTIkaroSi / gamyo na jAtu marutAM calitAcalAnAM dIpo'parastvamasi nAtha! jagatprakAzaH / / 16 / / hindI kAvya dhUmarahita vAtI gata neha, parakAzai tribhuvana ghara eh| vAta-gamya nAhIM paracaNDa, apara dIpa tuma balo akhnndd||16|| anvayArtha - (nAtha ! tvaM nirdhUma-vartiH) he svAmin ! Apa dhuA~ aura vAtI se rahita (apavarjita-tailapUraH) sampUrNatayA tela se rahita (kRtsnaM idaM jagattrayaM pragaTIkaroSi) sampUrNa lokAloka ko prakAzita karanevAle (calitAcalAnAM marutAm) pahAr3oM ko DAvA~Dola karanevAlI havAoM se bhI (jAtu gamya: na) kabhI bhI prabhAvita nahIM honevAle (jagatprakAzaH aparaH dIpa: asi) vizvabhara meM jJAna kA prakAza phailAnevAle alaukika jJAnadIpa ho| kAvya 16 para pravacana yahA~ AcArya, bhagavAna ko laukika dIpaka kI tulanA karate hue bhagavAna ko hI sarvotkRSTa alaukika dIpaka siddha karate haiN| he nAtha ! Apa avicala zAzvata caitanyajyoti haiN| prabhu ! Apa jagata ke samasta dIpakoM se bhinna jAti ke apara dIpaka haiN| loka meM putra ke lie kuladIpaka kahA jAtA hai, kyoMki vaha bar3A hokara paisA kamAkara kuTumba kA bharaNapoSaNa karatA hai, kula kA nAma ujvala karatA hai; kintu usameM kucha bhI vizeSatA nahIM hai| tathA laukika dIpaka ke lie battI, tela Adi kI parAdhInatA hai; vaha havA-tUphAna se bujha jAtA hai aura usameM se kAjala nikalatA hai, isalie kisI bhI apekSA Apako laukika dIpakoM kI upamA nahIM dI jA sakatI hai; kyoMki Apa meM kAjala jaisA koI doSa nahIM hai, parAdhInatA bhI nahIM hai aura kabhI naSTa nahIM hote| ___ koI aisA mAne ki jabataka dIpaka jalatA hai, tabataka usameM sva-para prakAzakapane ke sAtha kAjala nikalatA hai tathA usake bujha jAne para kAjala utpanna nahIM hotaa| usIprakAra dIpaka kI bhA~ti jabataka AtmA sva-para ko jAnatA hai, tabataka rAgAdi hote haiM aura mokSa meM jAne para sva-para prakAzakapanA evaM rAgAdika saba naSTa ho jAte haiM arthAt rAgAdika ke sAtha sva-paraprakAzaka jJAna bhI naSTa ho jAtA hai; parantu aisA mAnanA sarvathA mithyA hai| isIlie Apa laukika dIpaka kI upamA se pAra haiN| Apake to sva-para prakAzaka zAzvata jJAna rahane para bhI rAgAdika bhAvoM kI sattA kA nAza ho jAtA hai; kyoMki isa avasthA meM inake icchA kA hI abhAva pAyA jAtA hai| Apa nirdoSa aura svAdhIna haiN| loka meM dIpaka ke lie to tela (sneha) battI Adi kI AvazyakatA hotI hai, vaise Apake kevalajJAna ke lie rAgAdika (sneha) kI AvazyakatA nahIM hai| Apake to icchAmAtra kA nAza huA hai tathA jagamagAtI kevalajJAna jyoti pragaTa huI hai| Apake kevalajJAna kI parama adbhuta mahimA hai, Apa viziSTa prakAra kI anokhI jJAna jyoti prakaTa karanevAle alaukika dIpaka haiN| Apake jJAna dIpaka ke sAmane anya dIpaka tuccha bhAsita hote haiN| dIpaka ke lie battI, tela Adi hoM, taba usameM se tuccha jyoti pragaTa hotI hai, jabaki ApakA kevalajJAnarUpI dIpaka rAga-dveSa rahita, tIna kAla aura tIna loka ko eka sAtha prakAzita karatA hai| ___ he nAtha ! Apane svarUpa sAdhana dvArA kevalajJAna prakaTa kiyA hai| dIpaka sImita vastuoM ko sImita kSetra-kAla taka hI prakAzita kara sakatA hai, parantu ApakA kevalajJAna asIma-tIna loka tathA tIna kAla ke samasta padArthoM ko eka sAtha prakAzita karatA hai| vaha mAtra zAstra ke mAdhyama se jAnA jAya - aisA nahIM hai; usIprakAra merA AtmA bhI rAga, vyavahAra yA nimitta mAtra se jAnA jAye -
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara pravacana aisA nahIM hai| ApakI kevalajJAna jyoti vyavahAra ratnatraya se gamya nahIM hai| Apake jJAna kI mahimA adbhuta hai| Apake jJAna ko kauna naSTa kara sakatA hai? havA laukika dIpaka ko hilAtI hai evaM bujhA detI hai; kintu ananta jJAnAnanda dIpaka ko kauna bujhA sakatA hai ? kevalajJAna anantakAla taka zAzvata rahatA hai| ahA hA ! paramAtmasvabhAva kI vyaktatA kaisI adbhuta Anandamaya hai ? bhagavAna puna: janma nahIM lete, kyoMki prathama vItarAgadRSTi hote hI unhoMne rAga kA Adara karanA sarvathA chor3a diyA thaa| phira vItarAgI cAritra hone se rAga kA pUrNatayA abhAva huaa| vaha aise parama puruSArthI hue, unake doSa aura doSa ke kAraNoM kA sarvathA abhAva huaa| jaise jalA huA bIja puna: utpanna nahIM hotA, vaise hI kevalajJAnI aura siddha paramAtmA phira janma nahIM lete, kyoMki janma-maraNa ke bIjarUpa rAga-dveSa kA sarvathA abhAva ho gyaa| ApakI vItarAga, avikArI pariNati meM kiMcitmAtra bhI rAga-dveSa nahIM haiM tathA kisI kI sahAyatA kI AvazyakatA bhI nahIM hai| jisaprakAra dIpaka tela Adi kI sahAyatA kI apekSA nahIM hai - yahI isakI mahimA hai| laukika dIpaka kisI bhI bAdhA ke hone se bujha jAte haiM, kintu ApakA kevalajJAna dIpaka avinAzI hai| ___agale kAvya meM yaha batAyA hai ki dIpaka kI upamA to dUra rahI; parantu sUrya kI upamA bhI Apa para lAgU nahIM par3atI hai| sUrya prAta:kAla udaya hotA hai evaM sandhyAkAla asta ho jAtA hai, kintu ApakA kevalajJAna udaya hone para asta nahIM hotaa| loga sUrya ko namaskAra karake sukhI hone kI prArthanA karate haiM; kintu sUrya aisA nahIM kara sktaa| jabaki caitanya sUrya ko namaskAra kiyA jAya to ananta sukha kI prApti hotI hai| caitanya sUrya ananta kiraNoM dvArA kevalajJAnarUpa se pragaTa huA hai| vaha anupameya hai, jagata meM koI padArtha usakI upamA yogya nahIM hai| kAvya 17 nAstaM kadAcidupayAsi na rAhu-gamya: spaSTIkaroSi sahasA yugapajjaganti / nAmbhodharodara-niruddha-mahA-prabhAva: sUryAtizAyi-mahimAsi munIndra loke / / 17 / / hindI kAvya chipahuna lupahu rAhu kI chA~hi, jaga-parakAzaka ho china maahiN| ghana anavartta dAha vinivAra, ravi adhika dharo guNasAra / / 17 / / anvayArtha - (munIndra ! tava sUryAtizAyi mahimA asti) he munIzvara ! ApakI mahimA sUrya se adhika atizayavAlI hai| kyoMki (tvam kadAcit astaM na upayAsi) Apa kabhI bhI asta [adRzya] nahIM hote| (na rAhu-gamya: asi) rAhU nAmaka graha ke dvArA kabhI grasita nahIM hote (sahasA yugapat jaganti spaSTIkaroSi) tathA eka sAtha eka samaya meM sahajatA se tInoM lokoM ko prakAzita karate ho, (na ambhodhara-udaraniruddha-mahA-prabhAvaH) ApakA mahAprabhAva bAdaloM ke udara meM avaruddha nahIM hotaa| ata: ApakI upamA sUrya se bhI nahIM dI jA sktii| sUrya eka to udaya hokara asta ho jAtA hai, use rAhU grasa letA hai| sUrya apanA prakAza guhA-kandarAoM taka nahIM pahuMcA pAtA, usakA pratApa bAdaloM kI oTa meM chupa jAtA hai| isaprakAra sUrya kI mahimA sImita hai aura Apa kI mahimA asIma hai| ata: Apa kI upamA sUrya se nahIM kI jA sktii| kAvya 17 para pravacana he prabhu ! Apako sUrya kI kaise upamA dI jAve ? kyoMki vaha to jar3a - acetana hai aura Apa sama-svabhAvI caitanya sUrya ho / vaha sUrya asta ho jAtA hai|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara pravacana Apake kevalajJAna dazA pragaTa huI, caitanya sUrya kA udaya huA, jo kabhI bhI asta nahIM hotA / sUrya to tApa vAlA hai, kintu Apa svabhAva se zItala haiN| usameM rahanevAle ekendriya jIva va devagaNa to mRtyu ko prApta hote haiM, kintu ApakA kevalajJAnamaya caitanya sUrya avinAzI hai| ataH Apake lie sUrya kI upamA samIcIna nahIM hai| 72 jisako nirantara prakAzamAna caitanyasvabhAva kA aMtaraMga meM AlaMbana evaM zraddhAna ho, use nija-svabhAva kI bhakti hotI hai| he nAtha ! maiM apane svabhAva kA Azraya lekara kevalajJAna pragaTa karane ke mArga para cala par3A hU~, aba karma vighna nahIM DAla sakate haiN| sAdhaka dazA meM sama-svabhAvI trikAlI, caitanyasUrya ke bhAnapUrvaka bhakti kA zubha-rAga hone se puNya ba~dhatA hai, usase devagati milatI hai tathA dhIre-dhIre aMtaraMga meM rAga kA abhAva hote-hote pUrNa dazA kI prApti hotI hai| prazna : vItarAgatA kI bhakti karane kA adhikArI kauna hai ? uttara : zrImAnatu AcArya ne bhaktAmara meM AdinAtha bhagavAna kI stuti kI hai, jo isa bharata-kSetra meM vartamAna yuga meM hue caubIsa tIrthaMkaroM meM se prathama tIrthaMkara the| jinakA jJAna, darzana, zrI, sukha, vIryarUpa ananta catuSTaya se paripUrNa svabhAva pragaTa ho cukA thaa| jinakI dRSTi evaM sthiratA se rAgarahita dazA pragaTa huI, u vItarAga bhagavAna kA bhakta kauna ho sakatA hai ? vAstava meM to jo AtmasvabhAva kA bhakta hai, vahI aise bhagavAna kA saccA bhakta ho sakatA hai| jo puNya-pApa kA bhakta hai arthAt jise puNya-pApa kI mahattA bhAsita hotI hai, vaha vItarAgI bhagavAna kA saccA bhakta nahIM hai / eka samaya tIna loka ko jAnanevAle jJAna - svabhAva kI mahattA jAna lene para puNya-pApa kI gauNatA ho hI jAtI hai| vAstava meM vahI aise paramAtmA kI bhakti kara sakatA hai, jise yaha dRr3ha nizcaya ho jAye ki paramArtha se puNya-pApa mere svabhAva meM nahIM haiN| he nAtha! hama to Apake bAlaka haiN| hamane Apako apanA netA banAyA hai| kAvya 17 73 hamArA svabhAva zaktirUpa se paripUrNa hai / he nAtha ! hama apane aMtaraMga kI prabhutA ke stavana se hI ApakA stavana karate haiN| he bhagavan ! anya sabhI upamAyeM Apa ke liye ochI par3atIM haiM, Apa anupameya haiN| kucha loga Apake kevalajJAna ko sUrya kI upamA dete haiM, parantu vaha upamA bhI tuccha hai; kyoMki sUrya sandhyAkala ke samaya asta ho jAtA hai, parantu ApakA kevalajJAna avinAzI hai| sUrya ko rAhU grasa letA hai, parantu Apake jJAna ko koI grasa (AvRtta) nahIM sakatA hai| kabhI-kabhI ghane bAdaloM meM sUrya ke Dhaka jAne se sUrya dikhAI nahIM detA, jabaki ApakA jJAna nityaudyotarUpa hI rahatA hai, karma kA AvaraNa nahIM rahatA hai| aise tIna doSoM se yukta sUrya se ApakI upamA kaise dI jA sakatI hai ? arthAt nahIM dI jA sakatI hai| sUrya to jambUdvIpa ke arddhabhAga hI prakAzita karatA hai; parantu ApakA kevalajJAna eka hI samaya meM tIna loka ko prakAzita karatA hai| sUrya to bArIbArI se kSetra parivartana karatA huA sImita kSetra ko prakAzita karatA hai, parantu ApakA caitanya svarUpa sarvatra, sarvadA, sabako, eka sAtha prakAzita karatA hai| isa loka meM kisI ko deva dikhAI de to Azcarya lagatA hai, parantu kevalajJAna sammukha deva kI kyA mahattA ? mAtra vyavahAra, rAga evaM saMyoga ko mukhyatA dene vAle gIta bhagavAna kI bhakti ke gIta nahIM haiM, ye to pAmaratA ke gIta haiN| jo vastra evaM zastra sahita devoM kI stuti karatA hai, vaha saMsAra-paribhramaNa kI ruci kI stuti karatA hai| jinake pUrNa dazA pragaTa huI tathA kiMcit bhI rAga nahIM rahA aise vItarAgadeva ke zastra, strI, vastrAbhUSaNAdi kA zRMgAra nahIM hotA hai| jise aise vItarAga prabhu kA khyAla hai, apane svabhAva kA bhAna hai; vaha hI bhakti meM lIna hokara vItarAga prabhu kA stavana karatA hai|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvya 18 kAvya 18 nityodayaM dalita-moha-mahAndhakAra gamyaM na rAhu-vadanasya na vAridAnAm / vibhrAjate tava mukhAbjamanalpakAntiH __ udyotayajjagadapUrva-zazAGka-bimbam / / 18 / / hindI kAvya sadA udita vidalita manamoha, vighaTita neha rAhu avaroha / tuma mukha-kamala apUraba caMda, jagata-vikAsI joti amnd||18|| anvayArtha - (bhagavan) he jinendra deva ! (tava mukhAbjaM nitya udayaM) ApakA mukhamaNDala nitya udita rahanevAlA vilakSaNa candramA hai, jisane (dalitamoha-mahAndhakAra) moharUpI andhakAra ko naSTa kara diyA hai, (analpakAntiH) jo atyanta dIptimAna hai, (na rAhuvadanasya gamyaM na vAridAnAM gamyam) jise na rAha grasa sakatA hai aura na bAdala chipA sakate haiM tathA jo (jagat udyotayat) jagata ko prakAzita karatA huA (apUrva-zazAGka-bimbaM vibhrAjate) alaukika candramaNDala kI taraha suzobhita hotA hai| yahA~ isa kAvya meM laukika candramA kI hInatAoM evaM jinendra deva ke advitIya mukhacandra kI vizeSatAoM kA tulanAtmaka vizleSaNa kiyA hai aura jinendra deva ke mukhacandra ke jJAnAloka ko advitIya, anupama, alaukika aura stutya batAyA gayA hai| kAvya 18para pravacana he nAtha ! Apane jJAnasvabhAva kI sAvadhAnI se ajJAnarUpI andhakAra kA nAza kiyA hai aura vaha jJAnasvabhAva anya bhavyajIvoM ke moharUpI andhakAra ke nAza karane meM nimitta hai| gahana bAdaloM se AvRtta candramA to dikhAI nahIM par3atA; kintu ApakA jJAnAnanda svabhAva pUrNa vikasita ho gayA hai, vaha kabhI kisI se AvRtta nahIM hotA; ata: Apake AtmA evaM zarIra kI jagata ke kisI bhI padArtha se upamA nahIM dI jA sktii| paramAtmA kI dazA dekho ! kevalajJAna dazA meM lAkhoM varSa zarIra sahita rahane para bhI tIrthaMkara bhagavAna ko AhAra-pAnI kI AvazyakatA nahIM hotii| jo vItarAga deva ko AhAra-pAnI lenevAlA mAnatA hai, use pavitratA evaM puNya kI samajha nahIM hai| jo vItarAgI 18 doSa rahita, anantavIryavAna bhagavAna ko zarIra ke rakSaNa ke lie AhAra-pAnI lene vAlA mAne, use nizcaya-vyavahAra kI khabara nahIM hai| laukika jana ahaMta devAdhideva ke svarUpa ko vikRta rUpa meM mAnate haiM, kintu vaha vaisA nahIM hai| jinake pUrNa vItarAgatA evaM kevalajJAna pragaTe, unake bAhya meM parama audArika zarIra hotA hai aura upasarga nahIM hotaa| ve jamIna para caleM yA yakSamandira meM Thahare yA kumbhakAra kI dukAna meM Thahare - aisA mAnanevAle vAstavikatA ko hI nahIM samajhate / samyagdarzana-jJAna ke ArAdhaka jIva kA puNya bhI adbhuta hotA hai, parantu vartamAna meM to aise puNyavAna rAjA bhI dikhAI nahIM pdd'te| prajA se kara na le, kintu sampatti Adi kA dAna karanevAlA rAjA bhI vartamAna meM nahIM milatA to phira sarvajJadeva aura unakI dharmasabhA (samavazaraNa) ke darzana kaise sulabha hoM? tIrthaMkara bhagavAna ke samavazaraNa (dharmasabhA) meM siMha, sarpa tathA svargaloka ke indra va asaMkhya deva upasthita hote haiN| bhagavAna ke kevalajJAna hone se pUrva hI kyA - unake janma se bhI pUrva, unakI mAtA ke mahala ke AsapAsa ratnoM kI varSA hotI hai| ve munidazA meM jahA~ AhAra leM vahA~ devoM dvArA paMcAzcarya pragaTa kie jAte haiM ki - yaha kaisA mahAdAna hai| yaha saba tIrthaMkara prakRti ke pariNAma haiN| tIrthaMkara meM pavitratA to pUrNa hotI hai, unakA puNya bhI anupama va ajor3a hotA hai| jise aise sAtizaya puNya kA bandha nahIM hai aura jo kevalajJAnI ke svarUpa meM zaMkA karatA hai, use pavitratA kI khabara nahIM hai aura puNya ke utkRSTa svarUpa kI zraddhA bhI nahIM hai| tIrthakara ke janmakAla meM jina ratnoM kI varSA hotI hai. ve sAdhAraNa ratna nahIM hote| devoM ne zrI neminAtha bhagavAna ke janma ke samaya apAra ratna barasAye the| koI vyApArI unameM se kucha ratnoM ko rAjA jarAsandha ke pAsa le gayA aura usane Azcaryacakita rAjA ko batAyA ki neminAtha bhagavAna ke janma ke samaya aise ratnoM kI vRSTi huI / rAjA ne maMtrI se pUchA ki jinake janma ke samaya
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara pravacana ratnoM kI varSA ho - aisA puNyavAna kauna jIva hai ? kyA kRSNa mere se adhika samartha ho gaye? maMtrI ne kahA - "mujhe isa bAta kA jJAna ho to gayA thA, kintu Apako batAyA nahIM thA; kyoMki batAne para Apa unake sAtha mukAbalA karanA cAhate, kintu Apa unakI tulanA meM saphala nahIM hote; kyoMki indra aura devatA bhI unake sahAyaka haiN|" rAjA ko IrSyA huI ki maiM tIna khaNDa kA adhipati hU~ aura hajAroM devatA bhI sahAyaka haiM, phira bhI mere yahA~ aise ratnoM kI varSA nahIM huii| dekho ! jaba tIrthaMkara ke janma ke samaya hI aise puNya kA udaya hotA hai, taba kevalajJAna ke samaya kI kyA bAta? he bhagavAna ! dharmasabhA meM ApakI mukhamudrA ekarUpa sthira rahatI hai aura vihArakAla meM bhI aisI hI sthiratA ke darzana hote haiN| yaha saba usa kevalajJAna svabhAva kI mahimA hai, jo svabhAva kI ekAgratA se moha kA abhAva pragaTa hone para pragaTa huA hai| Apane antara kI prabhutva zakti ke AdhAra se kevalajJAna aura parama Ananda pragaTa kiyA hai| Apake mukha kA prakAza hajAroM candramA ke prakAzatulya hai| puNya ke pariNAmasvarUpa devoM kA zarIra bahuta prabhAvAna hotA hai, kintu Apake zarIra kI zobhA ke sAmane unakI prabhA phIkI par3a jAtI hai| kAvya 19 kiM zarvarISu zazinAhni vivasvatA vA ___ yuSmanmukhendu-daliteSu tama:sunAtha / niSpanna-zAli-vana-zAlini jIva-loke ___ kArya kiyajaladharairjala-bhAra-nauH / / 19 / / hindI kAvya niza-dina zazi-ravi ko nahiM kAma, tuma mukha-caMda harai tm-ghaam| jo svabhAva upajai nAja, sajala megha to kaunahu kAja / / 19 / / anvayArtha - (nAtha!) he svAmin ! (yuSman-mukhendu-daliteSu-tama:su) Apake mukharUpI candramA ke dvArA mohAndhakAra naSTa ho jAne para (zarvarISu zazinA kim) rAtri meM candramA se kyA prayojana ? (vA) athavA (ahni-vivasvatA kim) dina meM sUrya se kyA prayojana ? [ jaise ki ] (niSpanna-zAli-vanazAlini) dhAnya ke vanoM (khetoM) kI phasala paka jAne para arthAt paripakva anAja se suzobhita vanoM (khetoM) ke lie (jIvaloke) pRthvItala para (jalabhAra-nanaiH jaladharaiH kiyat kAryam) pAnI ke bhAra se lade hue yA nIce ko jhuke hue bAdaloM se kyA prayojana hai ? kAvya 19para pravacana he nAtha ! ApakA kevalajJAna to sarvottama hai hI, Apake mukha-candra kA prakAza bhI sarvottama hai| he nAtha! ApakA kevalajJAnarUpI caitanya sUrya udita ho gayA hai| asahAyakSAyika jJAna kI kisI se tulanA nahIM kI jA sakatI / he trilokInAtha ! jaise anAja paka jAne ke bAda megha-varSA kI jarUrata nahIM hai; vaise hI jaba Apake mukha-candra kI kAnti dvArA andhakAra kA nAza ho gayA, taba sUrya-candra se kyA prayojana rahA? tathA jaise bhogabhUmi meM kalpavRkSoM ke prakAza meM itanI camaka hotI hai ki unakI camaka ke kAraNa sUrya-candramA dikhAI hI nahIM dete, unase koI zakarakandavat AtmA Anandakanda hai jaise zakarakanda ke Upara kI chAla zakarakanda nahIM hai| chAla ko nikAlane para andara jo miThAsa kA piNDa hai, vaha zakarakanda hai| usIprakAra bhagavAna AtmA meM jo zubhAzubhabhAva hote haiM, ve Upara kI chAlavat haiM, ve AtmA nahIM haiN| zubhAzubhabhAva se bhinna andara jo Anandakanda prabhu virAjatA hai, vaha AtmA hai| zubhAzubhabhAva kA lakSya chor3akara antardRSTi karane para jo AtmAnubhUti pragaTa hotI hai - vahI samyagdarzana hai, dharma hai| - AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI pravacana ratnAkara, bhAga : 4, gAthA : 102
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara pravacana prayojana hI nahIM rahatA; usIprakAra Apake mukha-candra ke Age sUrya-candra kA teja phIkA par3a gayA hai| zAstroM meM kathana AtA hai ki bharatakSetra meM jaba manuSyoM kA puNya kSINa hone para kalpavRkSoM kA prakAza kama hone lagA, taba sUryAsta evaM candrodaya Adi ko dekhakara loga bhayabhIta hone lage ki yaha kyA ho gayA hai ? taba RSabhadeva ke pitA nAbhirAya ne unheM samajhAyA - "bhAI ! kalpavRkSa ke pUrNa tejasvitA ke kAla meM sUrya-candra kA prakAza chipa jAtA thA, isalie ve dikhate nahIM the| aba puNya kSINa hone para kalpavRkSoM kA teja ghaTane se ve sUrya-candra dikhane lage haiN| zAzvata bhogabhUmi meM rahanevAle yugaliyA jIvoM ko to sUrya-candra ke prakAza kI AvazyakatA hI nahIM hotI, kyoMki unheM prakAzavAna kalpavRkSa sulabha hote haiN| yahA~ zrImAnataGgAcArya utprekSA alaMkAra meM kahate haiM ki tIrthaMkara RSabhadeva ke mukha-maMDala kI kAMti se hI mAno sUrya-caMdra kA prakAza phIkA par3a gayA hai| henAtha ! jaba Apake kevalajJAnarUpI sUrya kA prakAza pUrNarUpa se pragaTa huA hai taba sUrya-candrAdi kI kyA AvazyakatA? tathA AtmA ke asaMkhya pradezoM meM jaba zraddhA-jJAna-cAritra kA bIja aMkurita, puSpita va phalita hokara kevalajJAna kA dhAnya paka gayA hai, taba bAhya anukUlatA rUpI meghoM kI kyA AvazyakatA? hamAre AtmasvabhAva ke sivA anya kisI padArtha se hameM koI prayojana nahIM hai| chadvaiguNasthAnavartI bhAvaliMgI munirAja kI zaMkA kA samAdhAna gRhastha dazA meM tIrthaMkara deva ko dekhane se ho jAtA hai| tIrthaMkara ke puNya kI kaNikA bhI acintya evaM anupama hai| ananta dravyoM kI tInoM kAla kI ananta paryAyoM ko eka sAtha jAnanevAlA jJAna Apako pragaTa huA hai| aisI zakti kI pragaTatA anya kisI kI nahIM hotii| jinavara kI AjJA ke viruddha bolanA mahApApa hai kaSAya ke vazIbhUta hokara yadi koI jinavara kI AjJA ke viruddha eka akSara bhI kahe to usase itanA pApa hotA hai ki jisase vaha jIva nigoda calA jAtA hai| nigoda meM jAne ke pazcAt jinadharma ko prApta karanA atizaya kaThina ho jAtA hai| isalie apanI paddhati bar3hAne ke lie va mAnAdi kaSAya kA poSaNa karane ke lie jinavANI ke viruddha raMcamAtra bhI upadeza denA yogya nahIM hai| - kavivara zrI bhAgacandajI chAjer3a upadeza siddhAnta ratnamAlA kAvya 20 jJAnaM yathA tvayi vibhAti kRtAvakAzaM naivaM tathA hari-harAdiSu nAyakeSu / tejaHsphuranmaNiSu yAti yathA mahattvaM naivaM tu kAca-zakale kiraNAkule'pi / / 20 / / hindI kAvya jo subodha sohai tuma mAhi, hari nara Adika meM so naahiN| jo duti mahA-ratana meM hoya, kAca-khaNDa pAvai nahiM soya / / 20 / / anvayArtha - (kRtAvakAzam) ananta guNa-paryAyAtmaka padArthoM ko prakAzita karanevAlA (jJAnaM yathA tvayi vibhAti) kevalajJAna jisaprakAra ApameM suzobhita hotA hai (tathA hari-harAdiSu nAyakeSu na evam) vaisA hari-harAdika arthAt viSNu-brahmA-maheza Adi laukika devoM meM hai hI nhiiN| (sphuranmaNiSu tejaH yathA mahattvaM yAti) sphurAyamAna mahAratnoM meM jaisA teja hotA hai (kiraNaAkule api kAca-zakale tu na evam) kiraNoM kI rAzi se vyApta hone para bhI kA~ca ke Tukar3oM meM vaisA teja nahIM hotaa| kAvya 20 para pravacana yahA~ kevalajJAna kI mahimA karate hue kahate haiM ki he nAtha ! ApakA jJAna samasta vizva kA jJAtA hone se pUrNa zobhA ko prApta hai| Apake jJAna kI pUrNatA meM samasta vizva kI samasta paryAyeM parilakSita hotI haiN| dekho kevalajJAna kI mahimA ! kevalajJAna jAnatA hai ki ananta padArthoM kI amuka sthAna meM amuka paryAyeM hoNgii| aisI utkRSTa pUrNa paryAya ko prApta kevalajJAnI saba dravyoM kI samaya-samaya kI samasta paryAyoM ko jAna lete haiN| Apake jJAna ke samakSa anya kisI kI kucha bhI mahattA nahIM hai| tIna loka aura tIna kAla meM kevalI ke sivA anya kisI ko kucha bhI aisA jJAna nahIM hotaa| jise kevalajJAna hotA hai; usake pAsa strI, vastra-pAtra, mAlA, AbhUSaNa, hathiyAra Adi kucha nahIM hote| jise kevalajJAna ho, usake zarIra kI dazA nagna hI hotI hai tathA use na rAga hotA hai aura na roga hote haiM, na kSudhA-tRSAdi 18 doSa hote
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara pravacana haiN| jisake strI, roga, upasarga hai, vaha divya-zakti vAlA kevalajJAnI nahIM hotaa| he nAtha! vaha to Apake sAmane kA~ca ke Tukar3e jaisA hai| bhagavAna kI icchA binA anakSarI divyadhvani hotI hai| pragaTa rUpa se kaNTha, oSTha Adi hile binA sarvAMga se vANI nikalatI hai| unake krama se bolI jAne vAlI bhASA nahIM hotii| jisake kramaza:khaNDa-khaNDa bhASA ho, usekhaNDa-khaNDa jJAna hotA hai| jisake akhaNDajJAna ho, usakI vANI bhI akhaNDa hI hotI hai| unakI vANI meM eka samaya meM gyAraha aMga caudaha pUrva kA rahasya samAhita ho jAtA hai| jaise maNi ke sAmane kA~ca kI kucha bhI zobhA nahIM hai, vaise hI Apake paripUrNa ananta kevalajJAna ke sAmane anya vAdiyoM kI koI mahattA nahIM hai| jaise koI puNyavAna balazAlI rAjA siMha kI savArI kare to isameM usakI kyA mahAnatA hai ? isIprakAra koI devI siMha para savArI kare to bhI kyA ? kisI ke hAtha meM trizUla ho, koI kula, jAti yA nAma se deva ho to ina kAraNoM se koI vAstavika deva nahIM ho sktaa| jise divya vItarAgatA pragaTI ho, vahI saccA deva hai| jisane pUrNAnanda dazA para savArI kI hai aura jisake kiMcit bhI roga evaM vikAra nahIM hai, jisake anakSarI vANI binA kisI ke lakSya se hotI hai, vahI saccA deva hai| kitane hI ajJAnI jIva ambAjI, cakrezvarI, bhavAnI, bhUtanI, zItalA Adi ko mAnate haiM aura tarka dete haiM ki laukika mAnyatA ke lie aisA karanA Avazyaka hai| koI baccoM kI bImArI ke lie zItalA mAtA kI manautI karate haiM, koI vaMdhyApana dUra karane ke lie manautI karate haiN| aise loga nAsamajha haiN| koI vyantara devoM ko vandana karate haiM, jabaki deva svayaM mithyAdRSTi haiN| jo kisI ko jagata kA kartA, rakSaka aura saMhAraka mAnatA hai; vaha bhI mithyAdRSTi hai| usakI aisI mAnyatA mithyA evaM bhramapUrNa hai| jo puNya se sukha honA mAnatA hai, vaha caitanya svabhAva ko nahIM jaantaa| jisake rAga-dveSAdi ke cihna pratyakSa dikhate haiN| jo zatru ko mAre evaM bhakti karanevAle kopAle.vaha pratyakSa hIrAgI-dveSI hai| Izvara paramAtmA kA yaha svarUpa nahIM hai| he sarvajJa ! sva-para prakAzaka, nirmala jJAna jaisA Apa meM hai; vaisA brahmA, viSNu, maheza Adi kisI anya deva meM nahIM hai; kyoMki teja kI saccI zobhA mahAmaNi meM hI hotI hai, kA~ca meM nahIM - aisI hotI hai vivekI bhakta kI samajha / kAvya 21 manye varaM hari - harAdaya eva dRSTA dRSTeSu yeSu hRdayaM tvayi toSameti / kiM vIkSitena bhavatA bhuvi yena nAnyaH kazcinmano harati nAtha bhavAntare'pi / / 21 / / hindI kAvya (nArAca chanda) sarAga deva dekha maiM bhalA vizeSa maaniyaa| svarUpa jAhi dekha vItarAga tU pichaaniyaa|| kacha na tohi dekha ke jahA~ tuhI vishekhiyaa| manoga citta-cora aura bhUla hU~ na pekhiyA / / 21 / / anvayArtha - (nAtha !) he bhagavan ! (manye) maiM socatA hU~ ki (hariharAdayaH dRSTAH) viSNu aura mahAdeva Adi laukika deva hamAre dvArA pahale dekha liye gaye, pahacAna liye gaye (evaM varam) yaha acchA hI huA [ yata: ] kyoMki (yeSu dRSTeSu hRdayaM tvayi toSaM eti) jinake dekha lene para hamArA hRdaya Apa meM santoSa ko prApta ho jAtA hai| (bhavatA vIkSatena kim) Apako pahale dekhane se kyA lAbha thA ? (yeSu bhuvi anyaH kazcit) ki jisake dekhane para bhUmaNDala meM anya koI bhI [ deva ] (bhavAntare api manaH na harati) janma-janmAntaroM meM bhI mana ko nahIM bhAtA athavA hRdaya ko AkarSita nahIM kara paataa| (vizeSa - isa kAvya meM byAjokti alaMkAra hai| isameM virodha jaisA AbhAsa hotA hai| yaha bhI stuti karane kA eka prakAra hai|) kAvya 21 para pravacana he nAtha ! yaha ThIka hI huA ki maiMne kudevAdika kA svarUpa pahale se jAna liyA, anyathA anartha ho sakatA thA; kyoMki unameM rAga-dveSa maujUda haiM, unako kevalajJAna pragaTa nahIM huA hai| maiMne aise hari, harAdi ko pahale parakha liyA hai| isa kAraNa aba mujhe viparIta svarUpa meM satyatA kA bhrama nahIM hogaa| pUrNa vItarAgI
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara pravacana 82 hI sarvajJa hotA hai aura usI ke janma, jarA, bhUkha, pyAsa, vismaya, arati, kheda, rAga, dveSa, mUrchA, nidrA, ghamaNDa, moha, pasInA, roga, maraNa evaM bhaya nAmaka aThAraha doSa nahIM hote haiN| jo eka samaya meM utpAda-vyaya-dhruvasvarUpa tIna loka, tIna kAla ke samasta dravya va unake bhAvoM ko jAna le, vaha kevalajJAnI hai| usakA divyajJAna evaM divyavANI alaukika hai, unakA zarIra bhI alaukika haiaisA anya chadyastha jIvoM ke nahIM hotA / duniyA~ kahatI hai ki bhagavAna ne jagat kI racanA kI, kintu use trikAla va triloka kA jJAna thA yA nahIM ? yadi usake jJAna meM vastu pahale se maujUda thI to usane kisakI racanA kI ? yadi vastu maujUda nahIM thI to vaha kisakA jJAtA thA ? yadi usane vastu ko banAkara bAda meM use jAnA to usa bhagavAna ko kevalajJAnI mAnane meM bAdhA AtI hai / ata: maiMne sarvajJa vItarAga bhagavAna kI bhalIprakAra yukti va nyAya se parIkSA karake kudevAdi ko evaM laukikajanoM ke dvArA mAnya hari-harAdi ko bhI acchI taraha jAnakara nirNaya kiyA hai, ataH aba merA mana anyatra nahIM ThaharatA hai| jaina paramezvara kI mahAnatA yaha hai ki ve loka meM ananta AtmAoM kA astitva mAnate haiN| ve pratyeka AtmA ko paripUrNa hone yogya batAte haiM / anya matoM meM kathA AtI hai ki yahA~ dAna karo to vaikuNThaloka meM bhagavAna ke pAsa jAoge, vahA~ bhojana ke lie SaTsa se paripUrNa vyaMjana mileMge; kintu yaha saba kAma, bhoga, baMdhana kI hI kathA hai| jabaki jaina zAstra meM muktadazA kI bAta hai| jisane pUrNa jJAnadazA pragaTa kI aura sabakI svataMtratA udghoSita kI ki saba AtmAyeM paripUrNa haiM / pratyeka jIva meM paripUrNa zakti hai| yadyapi vartamAna bhUmikAnusAra bhakti kA rAga evaM puNya kA bhAva hotA hai, kintu vaha dharma nahIM hai| he nAtha ! Apa hI sarvajJa vItarAga haiM - yaha maiMne bhalIprakAra jAna liyA hai| ataH mujhe vyavahAra se ApameM evaM nizcaya se apane meM hI pUrNa santoSa hai, isalie merA mana anyatra kahIM bhI nahIM ThaharatA / isalie merA saMsAra aba adhika nahIM hai| mujhe anya kisI kI mahimA nahIM hai, merA Apake sivAya anya svarUpa vAle kisI bhI deva para lakSya nahIM jaataa| kAvya 21 83 aba hameM ApakI divyazakti kA divya prakAza mila jAne ke bAda eka bhava yA do hoM to hoM; adhika kAla saMsAra meM nahIM rahanA hai| hameM aba anya devaguru-zAstra ko vandana karanA nahIM suhAtA / he nAtha ! maiMne apUrva dRSTi se Apako dekhA aura sunA, Apane hI pUrNatA kI bAta kI hai ki hamAre meM paripUrNa zakti hai| maiM aba usa pUrNa pracchanna zakti ko paryAya meM pragaTa karU~gA / aba apUrNa evaM Apake viruddha vArtA batAne vAloM ke prati merI zraddhA nahIM hai| he nAtha ! Apane mere mana para koI adbhuta jAdU kara diyA hai| aba maiM kisI bhI samaya rAga, puNya yA nimittAdi meM santoSa mAnakara nahIM aTakU~gA aura kudevakuguru-kuzAstra kA saMskAra nahIM Ane dUMgA aura apratihata bhAva se alpakAla meM kevalajJAna prApta kara Apa jaisA banU~gA - aisA merA dRr3ha saMkalpa hai| bhagavAna AtmA kI lagana jaise cittaur3a ke rANA ke sAtha mIrAbAI kI zAdI huI; paraMtu sAdhuoM ke satsaMga karane se use vairAgya ho gayA aura vaha vairAgina hokara vahIM rahane lgii| rANA ne mIrA ke | pAsa saMdeza bhejA - "mIrA! tuma ghara A jAo, maiM tumheM paTarAnI bnaauuNgaa|" lekina mIrA ko to Izvara kI laoN laga gaI thI, ataH usane rANA ko javAba meM kahA "maiMne to mere nAtha (Izvara) ke sAtha lagna kara lI hai, laoN lagA lI hai| isalie | aba merA dUsarA pati nahIM ho sktaa|" isIprakAra samyagdRSTi dharmIjIva kI pariNati aMdara rAga se bhinna hokara zuddha caitanya ke sAtha jur3a gaI hai| isase vaha kahatA hai ki merI nirmala caitanya pariNati kA maiM hI svAmI hU~, rAga kA nahIM; aura rAga merA svAmI nhiiN| zubhAzubhabhAva hote haiM, kintu vaha AtmA kA vikAra hai| maiM unakA saMga nahIM kruuNgaa| ahA hA! maiM to nityAnaMdasvarUpa caitanyamUrti jJAyakabiMba prabhu huuN| isaprakAra caitanyasvarUpa nija cidAnaMda bhagavAna AtmA kI jinako lagana lagI hai aise dharmI jIva nirmala jJAna va AnaMda kI pariNati ke kartA haiM, kiMtu rAga ke kartA nahIM haiN| jahA~ rAga kA bhI kartA jIva nahIM hai, vahA~ para ke kartA hone kI bAta hI kahA~ rahI ? - AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI pravacana ratnAkara, bhAga: 4 (gAthA 104 kI TIkA ke pravacana se)
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvya 22 strINAM zatAni zatazo janayanti putrAn nAnyA sutaM tvadupamaM jananI prsuutaa| sarvA dizo dadhati bhAni sahasrarazmi prAcyeva digjanayati sphuradaMzujAlam / / 22 / / hindI kAvya aneka putravaMtinI nitaMbinI sapUta haiN| na to samAna putra aura mAtatai prasUta hai / / dizA dharata tArikA aneka koTi ko ginai| dineza tejavaMta eka pUrva hI dizA janai / / 22 / / anvayArtha - (strINAM zatAni) saikar3oM striyA~ (zatazaH putrAn janayanti) saikar3oM putroM ko janma detI haiN| [ kintu ] (anyA jananI) ApakI mAtA ke atirikta dUsarI mAtAyeM (tvat upamam) Apake samAna (sutaM na prasUtA) putra ko utpanna nahIM kara sakIM, nahIM jana skiiN| [ yathA ] jaise (sarvAH dizaH bhAni dadhati) sabhI dizAyeM nakSatroM-tArAoM ko dhAraNa karatI haiM [ kintu ] (prAcI eva dika) kevala pUrva dizA hI (sphurat aMzujAlaM sahasrarazmiM janayati) sphurAyamAna kiraNoM ke samUhavAle sUrya yA dinakara ko janma detI hai, udita karatI hai; anya nhiiN| kAvya 22 para pravacana isa jagata meM aneka striyA~ aneka baccoM ko janma detI haiM, kintu bhagavan ! ApakI mAtA aisI anupama hai ki usane Apa jaise tInaloka meM utkRSTa puruSa ko hI janma diyA hai| ataH svargaloka kA svAmI indra bhI usa mAtA kI stuti karatA hai| vaha kahatA hai ki - 'tIrthaMkara jaise putraratna ko dhAraNa karanevAlI mAtA dhanya hai, unako hamArA namaskAra hai| tInajJAna ke dhAraka tIrthaMkara mA~ ke garbha meM Ate haiM, isalie indroM ne 'ratnadhAriNI' kahakara usa mAtA kA abhivAdana kiyA hai| kAvya-22 jagata meM saikar3oM mAtAyeM saikar3oM putroM ko janma detI haiM; parantu he nAtha! isa jagata meM Apa jaise advitIya putra ko utpanna karanevAlI ApakI mAtA ananya haiN| anya mAtAyeM Apa jaise putra ko utpanna karanevAlI dRSTigocara hI nahIM huii| ApakI mAtA ne kevala Apako hI janma diyA hai| Apa anupama-Ananda aura zAnti ke sAgara haiN| Apane pUrNa pavitratA evaM pUrNa zAnti prApta kI tathA AtmA ke lakSya se divyajJAna kI prApti kI hai| Apa jaise vIra putra ko janma dekara apanI phaeNkha ko saphala kiyA hai| loka meM bhI yaha kahA jAtA hai ki : jananI jaNa to bhakta jaNa, yA dAtA yA zUra / nahIM to rahaje bA~jhar3I, mata gumAje nUra / / he mA~ ! tU kAyara bAlaka ko janma dekara apane yauvana ke teja ko barabAda mata karanA / tU paramAnanda svarUpa AtmA kI bhakti karanevAle bAlaka ko janma denA / abataka tUne puNya se prema karanevAle bAlaka ananta bAra paidA kiye| AtmA paripUrNa saccidAnanda svarUpa hai, usakA Azraya lene meM hI hita hai, isalie tU bhI isI kA Adara karanA aura aise hI putra ko paidA krnaa| puNya-pApa Adara karane yogya nahIM haiM, isalie he mA~ ! tU bhI aise sapUta ko janma denA, jo vikAra kA Adara nahIM kare, mithyA mAnyatA kA Adara nahIM kare / pavitratA kA Adara karanevAle indra aisA kahate haiM ki he mA~, Apa aise avinAzI svarUpa kI zraddhA. jJAna aura usI meM sthira honevAle tathA Ananda ko utpanna karanevAle putra ko janma denaa| loka meM dhanAdi ke dAna denevAle aneka haiM, unakI carcA yahA~ abhIpsita nahIM hai| AtmA ke akhaNDa, zuddhajJAna, Anandamaya svarUpa kA yathArtha bhAna karake antaraMga zakti meM se zuddhatA kA AdAna-pradAna karanevAlA svayaM AtmA hI haiaise dAtAra AtmA kI hI mahimA jJAnI ko hotI hai| vIra vaha hai, jo apane svasAmarthya kI racanArUpa Atma-bala svavIrya dvArA AtmA meM atIndriya Ananda kA vistAra kara anaMtajJAna, darzana, sukha aura vIrya ko prakaTa karatA hai - aise alaukika bhakta, dAtAra aura vIra ko janma denevAlI he mAtA ! tU dhanya hai, vaMdanIya hai| loka meM bhI kahA jAtA hai ki hIna AcaraNavAle lar3ake ko janma dene ke bajAya bA~jha rahanA ThIka hai| usI ke anurUpa yahA~ samajhanA ki puNya kI ruci
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara pravacana kAvya-22 haiN| vAloM ko janma dene ke bajAya to patra na jananA hI ThIka hai: yadi jane to paMcakalyANaka kA svAmI bananevAle patra ko hI janma denA zreyaskara hai| aise vItarAgadeva ko janma denevAloM kI stuti vItarAgatA ke rucivanta vyaktiyoM dvArA hI ho sakatI hai| zrI mAnatuGgAcArya ne bhagavAna ke aise bhavya stavana kI racanA kI hai| jisameM saccA motI ho, vaha sIpa bhI uccakoTi kI hotI hai; vaise hI he prabhu ! Apa jaise putra ko sAdhAraNa mAtA janma nahIM de sktii| tIrthaMkara janma ke samaya hI mati, zruta, avadhi tInajJAna ke dhArI hote haiM / indra unheM janmAbhiSeka mahotsava ke lie sumeru parvata para le jAte haiN| ve kSIra-sAgara ke jala se paripUrNa ATha-ATha yojana ke 1008 kalazoM se bhAvI tIrthaMkara bAlaka kA abhiSeka karate haiM, bAda meM unako vastrAdi pahanAkara mAtA ko sauMpate haiM aura mAtA kI stuti karate haiM ki - tumhArA putra hamArA tAraNahAra hai| yaha unakA antima janma hai, unake kevalajJAna pragaTa hogA aura OMkAramaya divyadhvani khiregI, ve mokSamArga evaM svataMtratA kA udghoSa kreNge| aho ! hama AtmA kI Rddhi samajheM, isameM tIrthaMkara nimitta haiN| he mAtA! tuma mahAbhAgyavatI ho, trilokInAtha kI mA~ ho / nAtha use kahate haiM, jo asurakSita kI rakSA karatA hai aura azuddha ko zuddha banAtA hai - isa apekSA se sAdhaka apane sAdhyarUpa paramezvara AtmA ko lakSya meM rakhakara ApakI vandanA karatA hai ki - he nAtha ! Apa merI nirmalatA kI vRddhi meM nimitta ho, isIlie hI mAno ApakI mAtA ne mAtra Apako hI janma diyA hai| Apake caraNoM kI vandanA cAhe indra kare yA gaNadhara kare, kintu Apako usakA garva nahIM hotaa| Apa to aMtaraMga meM samabhAva kA Azraya karate hue, nirgrantha parameSThIpada prakaTakara, pUrNa paramAtmapada ko prApta karanevAle ho; anya mata meM koI aisA paramAtmA nahIM hai| jaise AkAza maMDala meM aTThAIsa nakSatra bhinna-bhinna dizAoM se udita hote haiM, kintu hajAroM kiraNoM se yukta sUrya ko to pUrva dizA hI pragaTa karatI hai, usIprakAra cAra gati meM bhramaNa karanevAle jIvoM ko janma denevAlI to aneka mAtAyeM haiM, kintu Apa jaise putra ko janma denevAlI mA~ to virala hI haiN| Apake samAna hI Apake mAtA-pitA bhI mahAna hote haiM, ve bhI nikaTa mokSagAmI hote haiN| pitA to usI bhava meM yA agale do bhavoM meM mokSa cale jAte haiM aura mAtA ko do bhava aura dhAraNa karane par3ate haiM, Apa bhAgyazAlI mAtA ke advitIya ratna he nAtha ! Apa hI paramapuruSa haiM, Apa hI puruSottama haiM, rAjya yA devatva milane se koI paramapuruSa nahIM hotA, balki pUrNatA prApta karanevAlA hI paramapuruSa hai| ajJAnI jIva apane Apako mahAna samajhatA hai, kintu stotrakAra AcArya zrI mAnatuGga kahate haiM ki Apa hI mahAna haiM; kyoMki Apane paramAtma zakti kA vikAsa kiyA hai; zarIra hote hue mukta pada (arahaMta avasthA) prakaTa kI evaM ananta Ananda prakaTa kiyA hai| Apa videha-mukta dazA bhI prApta kara cuke haiM, aba punaH saMsAra meM nayA zarIra dhAraNa nahIM kreNge| jise AtmA ke anantaguNoM kI ruci huI, vaha AtmA paramAtmA banane yogya hai - aisI dRSTivAlA hI antara meM pUrNa paramAtmazakti kA avalambana letA hai aura vahI stuti kA nizcaya evaM vyavahAra svarUpa jAnatA hai| jo Aja taka paramAtmA hue haiM, ve saba antarasvabhAva kA avalaMbana lene se hI hue haiN| jise paramapada kI ruci hai, vaha tadanurUpa hI stuti karatA hai| paramezvara pada kI ruci vAlA jIva saMyoga evaM vikAra kI ruci se rahita huA hai, ataH vaha tIrthaMkara kI saccI stuti kara sakatA hai| he nAtha ! Apane pUrNatA prApta karane kA upAya antara meM pUrNa svabhAva kA sAdhana batAyA hai, ataH maiM Apako sarvottama mAnatA huuN| ApakI stati se merA mata jaisA saMtApa hotA hai vaisA anyatra kahIM nahIM hotA hai| vaha ghara dhanya hai ! are bhAI! tujhe AtmA ke to darzana karanA nahIM AtA aura AtmA ke svarUpa ko dekhane hetu darpaNa ke samAna jinendradeva ke darzana bhI tU nahIM karatA to tU kahA~ jAyegA? bhAI! jinendra bhagavAna ke darzana-pUjana bhI na kare aura apane ko jaina kahalAve - ye terA jainapanA kaisA? jisa ghara meM pratidina bhaktipUrvaka deva-guru ke darzana-pUjana hote haiM, munivaroM Adi dharmAtmAoM ko AdarapUrvaka dAna diyA jAtA hai, vaha ghara dhanya hai ! isake binA ghara to zmazAnatulya hai| aise dharmarahita gRhasthAzrama ko to he bhAI! samudra ke gahare pAnI meM tilAJjali de denA, nahIM to yaha tujhe Dubo degaa| - AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajIsvAmI : zrAvaka dharmaprakAza, pRSTha : 92
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvya 23 tvAmAmananti munayaH paramaM pumAMsa mAditya-varNamamalaM tamasaH parastAt / tvAmeva samyagupalabhya jayanti mRtyu nAnyaH zivaH ziva-padasya munIndra! panthAH / / 23 / / hindI kAvya purAna ho pumAna ho punIta puNyavAna ho| kahaiM munIza andhakAra-nAza ko sabhAna ho|| mahaMta tohi jAnake na hoya vazya kAlake / na aura mohi mokhapaMtha deha tohi TAlake / / 23 / / anvayArtha - (munIndra !) he muniyoM ke ArAdhya, muninAyaka ! (munayaH) munijana, jJAnIpuruSa (tvAm) tumako (AdityavarNam) sUrya ke samAna daidIpyamAna (amalam) doSa rahita, nirmala (tamasaH parastAt) ajJAna-andhakAra se pare (paramaM pumAMsam) paramapuruSa, lokottarapuruSa (Amananti) mAnate haiM, kahate haiN| [aura ] (tvAm eva samyak upalabhya) tumako hI bhalibhA~ti bhaktipUrvaka prApta karake apane janma-maraNa ko jItate haiM arthAt janma-maraNa kA abhAva karate haiM, [ yat ] kyoMki (ziva-padasya anyaH zivaH panthAH na) mokSapada prApta karane kA dUsarA koI prazasta patha nahIM hai| kAvya 23 para pravacana he tIrthaMkara devAdhideva ! he muninAtha ! munigaNa ApakI ArAdhanA karate hue kahate haiM - ki he bhagavAna ! Apa sUrya ke samAna tejasvI haiM, Apa nirmala, nirmohI, paramapuruSa haiN| Apane apane svarUpa ko prApta karake mRtyu para vijaya prApta kI hai; ataH Apa hI sacce mRtyuJjaya haiN| Apake sivAya anya mata-matAntaroM dvArA prarUpita mokSamArga hitakara nahIM hai, Apake dvArA batAyA gayA muktimArga hI hitakara hai, Apa hI sacce hitakara haiN| ata: munijana Apako hI mokSamArga kA advitIya netA mAnate haiN| kAvya-23 sampradAya vizeSa kA veza dhAraNa karane mAtra se munitva kI prApti nahIM ho jAtI / jJAnAnanda svarUpI bhagavAna-AtmA kI yathArtha anubhUtisvarUpa nizcayasamyagdarzana sahita atIndriya Ananda kA sevana karanevAle hI sacce muni haiN| antara meM nijapada meM ramaNa karanevAle hI sacce sAdhu haiN| digambara jainadharma hI mukti kA mUlamArga hai| aise dharma meM dIkSita digambara vezadhArI sarva bAhyaparigraha ke tyAgI sAdhu bhI yadi bAhyakriyA meM dharma mAne, puNya yA vyavahAra meM AtmakalyANa mAneM to ve bhI sacce sAdhu nahIM haiN| paJca mahAvrata kA bhAva zubhAsrava hai, bandha kA kAraNa hai; caitanya kI jAgRti ko rokanevAlA hai, samayasAra meM to inheM viSakumbha kahA hai| maiM antarmukhI ekAgratA se to jJAtA hI huuN| zubhAzubha bhAva Asrava hai, jo isa Asrava kA Adara chor3atA hai, vahI saccA munipanA pragaTa karatA hai| aise muni ke vastra-pAtra nahIM hote| unake 28 mUlaguNoM kA zubhavikalpa hote hue bhI unakI mukhyatA nahIM hotii| aisI nizcaya-vyavahAra kI saMdhi sahita vItarAgabhAva rUpa hI mokSamArga hai| tIrthaMkara bhagavAna aise hI mokSamArga ke netA haiN| he tIrthaMkara bhagavAna ! Apa muniyoM ke nAtha kahalAte haiN| jo vastra-pAtra sahita hoM, ve to muni haiM hI nahIM; kintu jo mAtra nagna raheM, ve bhI muni nahIM haiN| 'zarIra kI kriyA mere adhIna nahIM hai, para se merA hita-ahita nahIM hai, maiM to nitya jJAtA hU~'- aisI zraddhA-pUrvaka svasanmukhatA yA AtmalInatA dvArA hI munidazA ke yogya zuddhi prakaTa hotI hai, usake saMrakSaNa karane evaM pUrNa karane meM Apa nimitta haiM; isalie maiM Apako apanA kuzala-kSema karanevAlA mAnatA huuN| Apa anaMtajJAna ke dhArI sarvajJa haiN| he nAtha ! Apako rAgAdi kA vikalpa nahIM hai| munisaMgha kA kyA huA? kitanoM ne dharma prApta kiyA va kitane dharma prApta nahIM kara sake - aisA jina zAsana kA vikalpa bhI Apako nahIM hai| vANI, vANI ke kAraNa se prakaTa hotI hai| pAtra jIva apane kAraNa se dharma prApta karatA hai| jaba jIva apane kAraNa se dharma prApta karegA to jinavANI ko usameM nimitta kahA jaayegaa| vANI kA kyA phala huA? yaha dekhane ke lie bhagavAna nahIM rukate haiN| saMsAra meM akAla par3e, lar3AI ho, bImArI ho to bhI Apako karuNA kA vikalpa nahIM hotA; kyoMki Apa moha rahita nirvikArI, pUrNa vItarAgI bana gaye ho|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara pravacana kAvya-23 jo duniyA ke duHkha se duHkhI ho, rAgI ho, vaha paramAtmA nahIM hai| jo duniyA ke lie avatAra le, vaha bhagavAna nahIM hai| jo tInaloka kA jJAtA-dRSTA rahe evaM pUrNa Ananda kA anubhava kare, vahI bhagavAna hai| vItarAgI para meM sAvadhAnI rakheM - aisA nahIM hotA / jIvoM ko duHkhI dekhakara, unakI sahAyatA karane kA vikalpa bhI jinendrabhagavAna ko nahIM hotaa| moha se dUra rahanevAle 18 doSoM se rahita hI deva kahalAte haiN| Apa tInoM kAla ke jJAtA haiM, isalie Apane kahA- 'maiM jisataraha pUrNa ho gayA, usItaraha tuma bhI pUrNa hone yogya ho|' Apa kisI bhI vikAra se parezAna nahIM haiN| Apako aba koI bhava dhAraNa nahIM karanA hai| vItarAgadeva kA vAstavika svarUpa samajhe binA sAdhya kA svarUpa nahIM samajhA jA sktaa| sarvajJadeva jJAnI ko nimitta hote haiM / jJAnI unheM paramapuruSa mAnatA hai| digambara muni chaThe-sAtaveM guNasthAna kI bhUmikA meM jhUlate haiN| ve Apako hI ArAdhyapane svIkArate haiM, ve kahate haiM ki - "he nAtha! ApakI pUrNazakti, anaMtajJAna, Anandamaya hai; usa zakti meM se hI ApakA vikAsa huA hai| mujhe bhI usI upAya kA hI Adara hai, yahI vAstavika mRtyuJjaya jApa hai| ajJAnI jIva anya nAnAprakAra ke mRtyuJjaya jApa japate haiN| eka jamIMdAra ke zarIra meM vedanA huI to mRtyuJjaya kA jApa japA gayA, kintu vaha anta meM cIkha mArate hue mara gayA; usakA adhikAra, rAjya, paisA use nahIM bacA ske| he nAtha! maiMne samyagjJAna dvArA ApakI zaraNa lI hai to merA ber3A pAra hone hI vAlA hai| he nAtha ! Apa (sarvajJa paramAtmA) kI vANI pAtra jIvoM ko mokSamArga meM nimitta hai| yogya jIva hI sacce mRtyuJjaya kA jApa japate haiN| jJAnAnaMda svabhAva kA bhAna karanevAlA hI mRtyu ko jItatA hai| yaha sabhI kahate haiM ki hamAre arahaMta deva tInakAla ko jAnate haiM; kintu kyA unheM kevalajJAna ke svarUpa kI khabara hai? jo-jo dekhI vItarAga ne so-so hosI vIrA re| anahonI kabahU~ nahIM hosI, kAhe hota adhIrA re / / sarvajJabhagavAna-paramAtmA ke pUrNa jJAna prakaTa huA hai, aise anantajJAnI ho gaye haiN| unakA svarUpa jAnakara antara meM apane pUrNa-svarUpa kI pahicAna kare to sarvajJa kI zraddhA apanI zAnti meM nimitta hotI hai| mAtra 'Namo arahantANaM' japane kI bAta nahIM hai| jainoM meM 'arahate saraNaM pavvajjAmi' rUr3hi se bolA jAtA hai, kintu kyA vItarAga bhagavAna zaraNa dete haiM, kyA unake pAsa Aja taka kisI ko zaraNa milI hai? nahIM, nahIM milI / yaha to vinaya se bolane kA vyavahAra hai| unhoMne to AtmA kI pUrNa zakti kA jJAna karAyA hai| tujhe terI AtmA kA yathArtha jJAna ho to arahanta kA jJAna huA kahalAyegA / he nAtha! Apa svayaM mRtyu ko jItakara amara hue aura jagata ko amaratA kA saMdeza diyaa| ziva arthAt upadrava rahita kalyANakArI mArga kA anya koI rAstA nahIM hai| nizcaya se pratyeka AtmA pUrNa zaktimAna paramAtmA hai| jo usakA vicAra kara antara meM sAvadhAna ho to usakI mRtyu nahIM ho aura vaha mokSadazA ko prApta kare, isake sivAya anya koI mokSa kA mArga nahIM hai| sAMkhya matavAle AtmA ko pUrNataH nirmala evaM apariNAmI mAnate haiM; kintu yadi aisA ho to phira avatAra arthAt janma nahIM honA caahie| jo AtmA ko sarvathA zuddha mAne aura saMsAra rAgAdi ko jar3akarma dvArA kiyA jAne vAlA kahe - yaha bAta yathArtha nahIM hai| ___he bhagavAna! Apa paramapuruSa ho / puruSa use kahate haiM, jo apane guNa meM rahe, jo apane jJAna aura Ananda meM rame vaha puruSa hai - aisA 'puruSArthasiddhayupAya grantha meM kahA hai| he bhagavan ! Apa paramapuruSArtha dvArA apane svabhAva ko jAnakara kRtakRtya hote hue AtmA ke paramazAMta rasa meM lIna haiN| samyagdRSTi apanI zraddhA apekSA kRta-kRtya hokara apane guNa meM AMzika rUpa se lIna hotA hai, isalie aviratasamyagdRSTi bhI satpuruSa hai| jo puNya-pApa meM ruci le aura unase AtmA kA lAbha mAne, vaha to puruSa hI nahIM hai| jaise napuMsaka ke putra nahIM hotA, vaise hI puNya se AtmakalyANa nahIM ho sakatA hai| dharma kA janma to dharmI AtmA se hI hotA hai, isalie puNya se dharma mAnanevAle ke aMzamAtra bhI dharma nahIM hotA hai| santoM ne isa kaTu satya ko sarvatra DaMke kI coTa prakaTa kiyA hai|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 bhaktAmara pravacana AcArya zrI mAnatuGga ne yahA~ isa kAvya meM satya ko prakaTa kiyA hai| ve kahate haiM - ki Apa paramapuruSa haiM; kyoMki Apane paramapuruSArtha dvArA kRta-kRtya hokara AtmA kA upadeza diyA hai| jo Apake abhiprAyAnusAra paramapada kA dhyAna karatA hai, usake janma-maraNa nahIM hotaa| jisa bhAva ke karane se janma ho, usI bhAva ke karane se janma-maraNa dUra nahIM ho sakatA, yAni usakA punaH janmamaraNa avazya hotA hai| puNya-pApa donoM saMsAra ke kAraNa haiM, puNya se lAbha mAnanevAlA Apa (bhagavAna) se dUra rahatA hai| jise nirmala paramAtmA kI zakti kA Adara nahIM hai, vaha vikAra kA Adara karatA hai, isaliye usakI mukti nahIM hotI / he bhagavan ! ApakI AtmA meM jJAna, darzana, Ananda, vIrya Adi sarva zaktiyoM kA vikAsa eka sAtha ho gayA hai, isIprakAra pratyeka AtmA meM sarvajJazakti sarvadarzitva zakti, akAraNakArya zakti Adi ananta zaktiyA~ haiN| una sabakA AdhAra eka apanA AtmA hI hai, ataH isI kA bhAna va zraddhAna kara ! jinhoMne apane AtmIya guNoM kI pUrNa dazA prakaTa kI hai - ve hI arahaMta paramAtmA haiN| unakA nAma smaraNa karanevAlA bhI kAlAntara meM apane ko pahacAna letA hai, Atma bhAna kara letA hai| AtmA ke bhAna-zraddhAna binA koI sukhI nahIM ho sktaa| yadi sukhI honA ho to apane AtmA aura sacce paramAtmA kI pahicAna karanA caahie| samyagdarzana hone para samyagdarzana hone para dharmI ko siddha samAna apanA zuddha AtmA zraddhA, jJAna evaM svAnubhava meM spaSTa A jAtA hai; usakI gati pariNati vibhAvoM se vimukha hokara siddhapada kI ora calane lagatI hai, vaha mokSamArgI hai| pazcAt jyoM-jyoM sthiratA aura zuddhatA bar3hatI jAtI hai, tyoM-tyoM zrAvakadharma aura munidharma pragaTa hotA jAtA hai| zrAvakapanA tathA munipanA to AtmA kI zuddhadazA meM rahate haiM, ve koI bAhara kI vastu nahIM haiN| jainadharma meM tIrthaMkaradeva ne mokSamArga kaisA kahA hai, usakI khabara na ho aura viparItamArga meM jahA~-tahA~ mastaka jhukAtA ho aise jIva ko jainatva nahIM hotaa| jo jaina huA, vaha jinavaradeva ke mArga ke sivAya anya ko svapna meM bhI nahIM maantaa| - AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajIsvAmI : zrAvaka dharmaprakAza, pRSTha 54 ..................... kAvya 24 tvAmavyayaM vibhumacintyamasaMkhyamAdyaM brahmANamIzvaramanantamanaGgaketum / yogIzvaraM vidita-yogamanekamekaM jJAna - svarUpamamalaM pravadanti santaH / / 24 / / hindI kAvya ananta nitya citta kI agamya ramya Adi ho / asaMkhya sarvavyApi viSNu brahma ho anAdi ho / / maheza kAmaketu yoga Iza yoga jJAna ho / aneka eka jJAnarUpa zuddha saMtamAna ho / / 24 / / anvayArtha - he prabhu! (santaH ) santajana, sajjanapuruSa ( tvAm ) Apako (avyayam) avyaya akSaya (vibhum ) vyApaka, utkRSTa vibhUti se suzobhita (acintyam) acintya, mana ke agocara (asaMkhyam) gaNanAtIta (Adyam) AditIrthaMkara (brahmANam) AtmalIna, sakala karmarahita siddha parameSThI yA zuddhAtman (Izvaram) sarvazakti sampanna (anantam) anantaguNa saMyukta, ananta catuSTayadhAraka (anaGgaketum ) kAma ke lie ketuvat kAmajayI yA azarIrI ( yogIzvaram ) muninAyaka (viditayogam) yogavettA, ratnatrayarUpa yoga ke jJAtA (anekam ) anantaguNadhAraka, sahasranAmoM se stuti yogya (ekam ) advitIya (jJAnasvarUpam) jJAnamUrti, kevalajJAna svarUpI (amalam) karmamala rahita trikAlazuddhasvabhAvI Adi aneka nAmoM se (pravadanti) sambodhita karate haiM, smaraNa karate haiN| kAvya 24 para pravacana he sarvajJa deva ! santajana ApakA avyaya (akSaya), vibhu, acintya,
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 bhaktAmara pravacana kAvya-24 asaMkhya, AdipuruSa, brahmA, Izvara, ananta, anaGgaketu, yogIzvara, viditayoga, eka, aneka, jJAna-svarUpa, amala Adi vizeSaNoM se varNana karate haiN| (1) avyaya (akSaya, avinAzI):- sajjana-puruSa, samyagjJAnI saMta jo Apako jAnate haiM, ve Apako avyaya (amara) kahate haiM; kyoMki ApakA jo svarUpa pUrNa rUpa se prakaTa huA hai, usakA kabhI nAza nahIM hotaa| saMsAra meM laukika jana svarga ke devatAoM ko 'amara' kahate haiM, kintu yaha kathana manuSyatiryaMcoM kI apekSA unakI adhika Ayu hone ke kAraNa hai, anyathA ve devatA bhI Ayu pUrNa hone para marate hI haiN| kintu he bhagavan ! Apa mokSa jAne ke bAda phira kabhI kahIM janma nahIM lete / jaise - makkhana se ghI banAyA jAtA hai, kintu usa ghI se phira makkhana nahIM banAyA jA sakatA; vaise hI paramAtmA kA phira janma nahIM hotaa| apUrNa dazA meM alpa puruSArthI ko bhI rAga ke prati Adara bhAva nahIM hotA to pUrNa dazA hone ke bAda Apako rAga bhAva Aye, yaha saMbhava nahIM hai; ataH Apa avinAzI hI haiN| (2) vibhu :- ApakA jJAna samasta dravya, kSetra, kAla, bhAva ko jAnatA hai; ataH Apa vibhu' haiM athavA Apake apane asaMkhya pradezoM meM Apake guNa aura unameM ApakI AtmA vyApaka hai, isalie Apa vibhu haiN| kyA Apa AtmA kI Adi (prArambha) nahIM jAnate? aura nahIM jAnate haiM to kyA ApakA jJAna apUrNa hai? nahIM; kyoMki vastu hI anAdikAla se sat hai, Apa use usI rUpa meM jAnate haiN| jo jJAna anAdisvarUpa vastu ko Adi svarUpa jAne to vaha jJAna viparIta hai| jo anAdi evaM ananta ko anAdi-ananta rUpa hI jAnatA hai, vahI saccA jJAna hai| AtmA-paramAtmA anAdikAla se hai, vastu naI nahIM hotI, hA~ unakI paryAya banatI bigar3atI rahatI hai; kintu he bhagavan ! Apane samasta padArthoM kI tInoM kAloM kI paryAyoM ko jAna liyA hai| Apake jJAna meM kucha bhI ajJeya nahIM hai| ajJAnI zaMkA karatA hai - "yadi bhagavAna ke sarvajJatA (kevalajJAna) hai to merI prathama va aMtima paryAya kauna-sI hai? isakA samAdhAna yahI hai ki jo vastu hai, usakA prArambha kisa dina se huA, yaha prazna hI nahIM bntaa| jo hai, usakA prArambha evaM nAza kaisA? jo hai, vaha apane svarUpa kI sattA chor3e binA mAtra paryAya badalatA rahatA hai| anAdikAla se pratyeka vastu utpAda, vyaya evaM dhruvarUpa hai| pratyeka vastu nitya evaM anitya hai| vaha dravyadRSTi se nitya evaM paryAyadRSTi se anitya hai| (3) acintya :- Apa mana kI kalpanA yA zubhAzubha ke vikalpa dvArA jAne jA sakeM - aisA ApakA svarUpa nahIM hai| AtmA mana, vacana aura kAya ke rAga ke AlaMbana dvArA nahIM jAnA jA sktaa| vaha zubharAga rUpa vyavahAra se bhI grahaNa nahIM kiyA jA sktaa| AtmA kA svarUpa pUrNajJAna ghana hai, ataH vaha svasaMvedana jJAna se hI jAnA jA sakatA hai| AtmA svAnubhava se sva-prakAzaka jJAna prApta kare, tabhI vaha apanA svarUpa jAnatA hai| rAga, rUpa, bhakti yA cintavana dvArA svabhAva kA cintavana nahIM ho sakatA, isalie Apa acintya haiN| (4) asaMkhya :- he bhagavan ! Apa tInakAla aura tInaloka ko jAnate haiM, ApakA jJAna saMkhyA kI sImA meM sImita nahIM hai; Apa paryAyoM ko ananta rUpa hI jAnate haiM, isalie unakI saMkhyA nahIM hai; ataH Apa asaMkhya haiN| (5) AdipuruSa :- he AdinAtha! Apane isa avasarpiNI kAla meM dharmakAla rUpa yuga (kAla) ke prArambha meM janma liyaa| Apane yogabhUmi ke kAla ke bAda dharmatIrtha kA pravartana kiyA; isalie Apa dharmayuga ke AdipuruSa haiN| (6) brahmA :- he bhagavan! Apane pUrNa Ananda prApta kiyA; isalie Apa brahmA haiN| jisake rAga-dveSa-moha Adi rahe aura jo strI Adi ke rAga se vicalita ho jAye, vaha brahmA nahIM hai| Apa brahmA avazya haiM; kintu kisI ke dravya-guNaparyAya ke raciyatA nahIM haiN|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 bhaktAmara pravacana kAvya-24 mAmatahA (7) Izvara :- he bhagavan ! Apane pUrNa vikAsa prApta kara liyA hai, aba kucha bhI karanA zeSa nahIM hai| Apa kRta-kRtya ho gaye; isalie Apa Izvara haiN| zrImad rAyacandrajI ne Atmasiddhi meM kahA hai : kartA Izvara hai nahi, Izvara zuddha svbhaav| athavA preraka te gaNye Izvara doSa prabhAva / / Izvara kisI kA kartA nahIM hai, vaha vItarAgI, sarvajJa, pUrNAnanda svarUpa hai| yadi usako kisI anya kA kartA mAneM to usake apUrNatA, vAsanA, vikArarUpa doSa vidyamAna haiM - aisA bhI mAnanA pdd'egaa| phira usakI usa dazA ko pUrNa zuddha dazA nahIM kaha skte| isalie anya matoM meM karttArUpa kalpita Izvara, saccA Izvara nahIM hai| he bhagavAna ! vAstavika rUpa se to Apa hI sacce Izvara haiN| (8) ananta :- Apa anAdikAla se haiM evaM ananta kAla raheMge, Apa ananta zakti evaM guNoM ke dhAraka ho, Apane pratyeka dravya kA anAdi anantasvarUpa batAyA hai; isalie Apa ananta haiN| (9) anaGgaketu :- Apa pA~coM zarIroM ke saMyoga ko dUra karane meM nimitta haiM; isaliye Apa anaMgaketu haiN| Apane kevalajJAna prakaTa kara divya upadeza diyA, aneka jIvoM ne ApakI divyadhvani ko sunakara apanA saMzaya naSTa kiyA aura anta meM jJAnAnanda kI lInatA dvArA ve kAma-bhogAdi sarvaprakAra kI icchA naSTa karate haiM - una saba meM Apa nimitta haiN| (10) yogIzvara :- he bhagavan ! Apa puNya-pApa kA sambandha tor3akara nirmala jJAna svabhAva meM lIna honevAle yogIzvara haiM athavA muniyoM ke svAmI hone se Apa yogIzvara haiN| Apake mana-vacana-kAya ke kaMpana va pramAda kA abhAva hai| Apa apane svabhAva kI lInatA ko jAnate haiM aura Apa hI ke anusAra bhavyajIva para-sanmukhatA kI dRSTi ko chor3akara sva-sanmukha hote haiM; isalie Apa unake lie isameM nimitta haiN| (11) aneka :- AtmA eka hote hue bhI ananta guNoM evaM ananta paryAyoM sahita hai; isaliye Apa aneka haiN| do varSa ke bAlaka ko apane bar3e kI zAdI ke gAne-bajAne Adi meM majA nahIM AtA; jo nAnA miThAiyA~ banatI haiM, unake svAda se bhI vaha aparicita hai| isIprakAra jo AtmA kI zakti se aparicita hai, vaha jijJAsAvRtti se bhI rahita hai, use AtmA kI carcA meM Ananda nahIM AtA / nirvikAra svabhAva ke Azraya se hI paryAya kA vikAra naSTa hotA hai| Apane yaha saba kucha jJAna prakaTa kiyA hai| aneka bhavya-jIvoM ne isa jJAna ko jAnakara mokSa-mArga para calakara mokSadazA pAI hai| ataH Apa unakI mokSaprApti meM nimitta haiN| (12) eka :- Apa vastu kI dRSTi se eka haiN| yaha Apane hI batAyA ki pratyeka AtmA kA apane meM hI eka va anekapanA hai| (13) jJAna-svarUpa :- AtmA mAtra jJAna kA piNDa hai| jaise leMDIpIpala meM se (caraparApanA) tIkSNatA usakI zakti meM se prakaTa hotI hai; vaise hI AtmA pUrNataH jJAnasvarUpa hai| jo antarmukha hokara aisI AtmA kI pahacAna kare, usako sarvajJadeva kI pahacAna hotI hai| (14) viditayoga :- ratnatrayarUpa yoga ke jJAtA hone se athavA apane pUrNajJAna svarUpa hone se Apane sabakucha jAna liyA hai, kucha bhI jAnanA zeSa nahIM rahA; isalie Apa viditayoga arthAt jJAna-svarUpa ho| (15) amala :- koI kahe - tInakAla kA jJAna hone se mokSa nahIM; kyoMki saMsAra meM adhika jJAnavAle ko adhika rAga AtA hai, taba bhagavAna to eka sAtha tInakAla ko jAnate haiM to unako rAga hotA hogA na? nahIM; unheM kisI prakAra kA thor3A sA bhI rAga-dveSa nahIM hai, isalie ve amala haiN| isaprakAra Apake bhakta santajana Apako nAnAprakAra se smaraNa karake Apake prati bhakti pragaTa karate haiN|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvya 25 buddhastvameva vibudhArcita-buddhi-bodhAt tvaM zaGkaro'si bhuvana-traya - zaMkaratvAt / dhAtAsi dhIra - ziva-mArga-vidhervidhAnAd vyaktaM tvameva bhagavanpuruSottamo'si / / 25 / / hindI kAvya tuhI jineza buddha hai subuddhi ke pramAna teM / tuhI jineza zaMkaro jagattraye vidhAnataiM / / tuhI vidhAta hai sahI sumokhapaMtha dhArateM / narottamo tuhI prasiddha artha ke vicArateM / / 25 / / anvayArtha - (vibudha arcita) devoM, gaNadharoM evaM vidvajjanoM dvArA pUjita he prabhu ! (buddha: tvameva) Apa hI vAstava meM buddha ho; (buddhibodhAt) kyoMki Apane kevalajJAna prApta kiyA hai athavA (vivudhArcita buddhibodhAt buddhaH tvam eva) Apake kevalajJAna kI pUjA devoM, gaNadharoM dvArA kI gaI hai isalie Apa hI vAstava meM buddha ho / ( tvaM zaGkaraH asi bhuvanatraya zaGkaratvAt) tInoM lokoM ko sukha-zAnti meM nimitta hone se tuma hI zaGkara ho / (dhIra ! ziva-mArga vidheH vidhAnAt tvam eva dhAtA asi) he dhairya dhAraka paramezvara ! mokSamArga kI vidhi batalAnevAle hone se Apa hI vidhAtA ho, mokSarUpI sukha kI sRSTi karane vAle hone se Apa hI brahmA ho / (tvam eva vyaktaM puruSottamaH asi) Apa hI pragaTa puruSottama (viSNu) ho| kAvya 25 para pravacana dekho ! jise vItarAga, sarvajJa dazA pragaTa huI hai, divya paramAtmadazA pragaTI hai, vaha deva hai| he nAtha ! aneka gaNadhara vidvAna Apako pUjya mAnakara stavana karate haiN| ApakI buddhi kevalajJAna svarUpa ho gaI hai, isalie Apa buddha ho / jo pUrNa vItarAga ho, vahI sarvajJa hotA hai - aisA hue binA kisI ko buddha mAnanA vyartha hai / bhagavan ! Apane kevalajJAna rUpa buddhi prApta kI hai; isalie cAra jJAna (mati, zruta, avadhi evaM mana:paryaya) ke dhAraka gaNadhara bhI ApakI pUjA karate haiM; isaliye Apa buddha haiM / duniyA~ jise buddha kahatI hai, ve to AtmA ko kSaNika hI kAvya - 25 99 mAnate haiM isalie ve sarvajJa nahIM haiM; ve AtmA ko vasturUpa nitya nahIM mAnate haiN| unake mata meM koI sarvajJa nahIM hai| unheM sarvajJa ke svarUpa kI khabara hI nahIM hai| ve vRddhAvasthA, roga, maraNAdi ko duHkha mAnakara udAsa hone ke lie kahate the - aise kSaNikapane kI mAnyatAvAle ko kevalajJAna nahIM ho sktaa| he nAtha! Apane pratyeka vastu ko nitya-anitya Adi sampUrNa dharmoM se jAnA hai; isalie Apa buddha haiM aura samyagjJAnI Apako hI devarUpa meM pUjya mAnate haiM; isalie Apa hI sacce 'buddhadeva' haiN| zaGkara :- he nAtha! Apa hI sacce sukha ke prApta karane meM nimitta haiM, isalie Apa zaGkara haiM / jo jagata kA nAza kare, vaha zaGkara nahIM hai| puNya-pApa, mithyAtvAdi sarvadoSa evaM vikAra kA saMhAra kara Apa pUrNa zuddhadazA prakaTa karanevAle haiM; isaliye Apa hI vastutaH 'zaGkara' haiN| dhIra :- he nAtha ! Apa itane dhairyavAna haiM ki tInakAla ke anantAnanta padArthoM ko anantakAla taka jAnate hue bhI Apa dhairya nahIM chor3ate haiN| logoM ke duHkhoM ko dekhakara bhI ApakA dhairya nahIM chUTatA hai / tInaloka ke sarva padArtha svayaM apane kAraNoM se parivartita hote rahate haiN| Apa jagata ke jIvoM kI sahAyatA karane kI rAgabuddhi nahIM karate; ataH Apa pUrNa saccI zAnti dhAraNa karate haiM; isalie Apa 'dhIra' haiN| brahmA:- anya mata meM mAnya jagata kA kartA brahmA vastutaH koI nahIM hai| parAzraya kI zraddhA chor3akara pUrNAnanda svabhAva ke Azraya se mokSamArga kA upAya hotA hai - aise mokSamArga kI vidhi batAnevAle hone se Apa hI 'brahmA' haiN| jo tilottamA nAmaka apsarA ke rUpa se AkRSTa hokara tapasyA se bhraSTa ho gaye; vaha vAstavika brahmA nahIM hai / puruSottama :- he nAtha ! Apa prakaTa rUpa se puruSoM meM uttama haiN| saMsArIjIva nara-nAraka- tiryaMca - deva nAmaka cAroM gatiyoM meM moha ke kAraNa bhramaNa karate haiN| Apane unheM nara se nArAyaNa (prabhutva ) kI prApti kA upAya batAyA- isalie jJAnIjana Apako hI puruSottama mAnate haiN| AtmA kevalajJAnasvarUpa hai, vaha anAsakta bhAva se bhI para kA kucha nahIM kara sktaa| anya kA 'kucha' karane aura anAsakti rakhane kI mAnyatA hI mithyA hai| Apane samyak prakAra se jisa vidhi se cidAnanda svarUpa kI zraddhA, jJAna evaM lInatA dvArA apanA vikAsa kara paramapada prApta kiyA, vahI vidhi auroM ko bhI batAI hai; isalie Apa hI 'puruSottama' hai|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvya 26 tubhyaM namastribhuvanArtiharAya nAtha ! tubhyaM namaH kSiti-talAmala-bhUSaNAya / tubhyaM namastrijagataH paramezvarAya tubhyaM namo ni ! bhavadadhi zoSaNAya / / 26 / / hindI kAvya namoM karU~ jineza tohi ApadA nivAra ho / namoM karU~ su bhUri bhUmi-loka ke siMgAra ho / / namoM karUM bhavAbdhi-nIra- rAzi - zoSa hetu ho / namoM karU~ maheza tohi mokhapaMtha detu ho / / 26 / / anvayArtha - ( nAtha !) he nAtha ! (tribhuvana artiharAya ) tInoM lokoM kI pIr3A-vyathA-vedanA-kaSTa ko haraNa karanevAle (tubhyaM namaH) Apake lie namaskAra ho ( kSititala amala bhUSaNAya tubhyaM namaH) Apa urdhvaloka, madhyaloka tathA adholoka ke amala-nirmala manojJa - pavitra maMDana - alaMkAra svarUpa ho; ataeva Apake lie bArambAra namaskAra hai| (trijagataH paramezvarAya tubhyaM namaH) Apa tribhuvana ke paramezvara haiM, jagadIzvara haiM, prabhu haiM; ataH Apake lie bArambAra namaskAra hai (jina ! bhavodadhi - zoSaNAya tubhyaM namaH) he jinezvara ! Apa bhavarUpI samudra kA zoSaNa karanevAle ho; ataH Apake lie bArambAra namaskAra hai / kAvya 26 para pravacana AcAryazrI mAna muni para upasarga huaa| unheM jela meM banda kara diyaa| unheM stuti karane kA bhAva huA, kyoMki unake aMtaraMga meM bhakti thI; pUrva puNya ke udaya se tAle khula gaye / isa ghaTanA ko nimitta banAkara ajJAnI jIva laukika AzApUrvaka bhaktAmara kA pATha karane lge| ve dhanAdika bAhya anukUla iSTa padArthoM ke saMyoga yA prApti kI AzA se isa stotra ko par3hate haiN| kintu dharmAtmA jJAnI jIva ke aisI AzA icchA nahIM hotI hai| kAvya- 26 101 - jJAnI bhakti karate hue kahate haiM ki - he nAtha ! Apake AtmA meM pUrNa zakti thI, Apane use AtmA ke avalambana se prakaTa kiyA isalie Apa nAtha haiN| ApakI divyadhvani meM yaha prakaTa huA ki "Apa jo paramAtmA bane, balki Apake vaha bAhara ke kisI kAraNa se nahIM bane, antara meM pUrNa jJAnasvabhAva zaktirUpa se vidyamAna hai, vahI ekAgratA dvArA vyakta dazA ko prApta huI hai| yadi bhavya jIva apanI AtmA kA avalambana kara le to vaha ArtadhyAna kA nAza kara sakatA hai| " jise antaraMga meM sAdhya-sAdhaka kA bhAna huA, vaha bhakta vinaya se kahatA hai ki he nAtha ! merI prApta nirmala dazA ke Apa rakSaka haiM, Apa aprApya nirmala dazA ko prApta karAne meM nimitta haiM, isalie Apa mere nAtha haiN| mere zAnta svarUpa ke pragaTa hone meM Apa hI nimitta haiM, isa apekSA se Apa merA yogakSema karanevAle haiN| sAdhaka jIva pUrNa svabhAva prApta bhagavAna kI svAmI ke rUpa meM vandanA karatA hai| vaha kahatA hai ki puNya-pApa mere svAmI nahIM haiN| mere svAmI to vItarAga svarUpa ko dhAraNa karanevAle haiM; merA svarUpa pUrNa hai, svAdhIna hai - aisA hI Apane batAyA hai| Apa hI tInakAla ke duHkha ko dUra karane meM nimitta haiM / caitanya nirmalAnanda svabhAva ke avalambana se tInaloka kA duHkha dUra ho sakatA hai| prabhutva- dhana-saMpadA Adi meM duHkha hai, zubha-rAga bhI duHkha hai; svarga ke indra bhI duHkhI haiM, nArakI jIva viparIta puruSArtha se duHkhI haiM, vastutaH ve saba saMyoga se duHkhI nahIM haiM; apitu ve saMyoga meM lIna hone ke kAraNa duHkhI haiN| saMyoga meM duHkha nahIM hai, usakA avalambana lekara rati-arati karanA (acchAburA mAnanA) duHkha hai| caitanya svabhAva ke avalambana se duHkha naSTa hote haiN| he nAtha ! maiM mohakSaya meM nimitta evaM duHkha ke nAzaka hone se Apako merA svAmI mAnatA hU~, nimitta mAnatA hU~; maiM doSayukta deva ko namaskAra nahIM karatA, maiM pUrNa svabhAva prApta ko hI namaskAra karatA huuN| he nAtha! he prabhu! Apa sarvajJa hone ke kAraNa sakala pRthvI maNDala ke AbhUSaNa haiM, Apa tInaloka ke prANiyoM kI vipatti ke nAzaka ho, Apa saMsArarUpI samudra ko sukhA dene meM sakSama haiM; isaliye namaskAra ho| Apane hameM batAyA hai ki nizcaya samyagdarzanapUrvaka antaraMga meM lInatA se AtmA candramA kI 16 kalAoM ke samAna vikasita ho jAtA hai|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 bhaktAmara pravacana kAvya-26 103 AbhUSaNoM, mANika-motiyoM aura svarNa thAliyoM se jagata kI zobhA nahIM hai| nija caitanya bhagavAna dvArA kevalajJAna ko prApta karane meM hI cetana aura jagata kI saccI zobhA hai| he prabho! adholoka, madhyaloka evaM urdhvaloka meM Apa hI sacce AbhUSaNa haiM; kyoMki Apa kevalajJAna ko pAkara anaMta sukhI aura jagatapUjya hue ho / jagata Apa se hI suzobhita hotA hai| jagata mAtra AtmA kI pUrNazakti se suzobhita hotA hai| javAharAta, AbhUSaNa, jhAlara Adi meM zobhA nahIM hai| striyoM se bhI ghara kI aura jagata kI zobhA nahIM hai| purANoM meM bhagavAna neminAtha kA prasaMga AyA hai ki neminAtha jaba vivAha ke lie jA rahe the, taba vAsudeva, baladeva Adi unake sAtha the| indroM ne unheM divya hAra bheMTa meM diye| unake usasamaya cAritradazA nahIM thI, kintu hariNa-bakare Adi pazuoM kI karuNa cItkAra sunakara unhoMne sArathI se cItkAra kA kAraNa pUchA, taba sArathI ne batAyA ki "kapaTa-pUrvaka pazuoM ko baMda kiyA gayA hai|" neminAtha ko turanta bhAna huA ki aise duHkhamaya, kapaTamaya saMsAra evaM bhogoM ko dhikkAra hai| tIrthaMkara to gRhasthadazA meM bhI - AbhUSaNa, vastra, bhojana Adi ke bhoga meM ruci nahIM lete haiM, kintu svarga ke deva inheM bhaktivaza bheMTa kara jAte haiN| unake bhI aisA asIma puNya hotA hai| isa kapaTapUrNa vyavahAra kA khyAla Ate hI ve sArathI ko ratha vApasa karane ko kahate haiN| tIrthaMkara ke mana kI viraktatA kI kyA bAta karanI? ve nizcaya karate haiM ki maiM zIghra hI gRhavAsa chor3akara bhagavatI jinadIkSA dhAraNa karU~gA, ve usI samaya divya navIna ratnahAra, bAjUbaMdha Adi ko utAra dete haiM, jinakI camaka sUrya, candra ke prakAza se bhI adhika hai| rAjulamatI dUra se dekhatI hai ki neminAtha vApasa jA rahe haiM / neminAtha ko apane svarUpa kA bhAna thA, unake vizeSa nirmala dazA prakaTa hote hI laukAntika deva Akara vairAgyavardhaka vacana kahate haiM, indra pAlakI se unheM jaMgala meM le jAte haiM, ve nagna digambara hokara kezaloMca karate haiN| indra bhI unake vairAgya kI prazaMsA karate haiM - isaprakAra strI, AbhUSaNa mANika-motI Adi bhoga sAmagrI - sabhI vastuyeM bhagavAna ne kSaNa-bhara meM tyAga dIM, kyoMki inameM koI zobhA nahIM hai| eka kevalajJAna hI zobhA kI vastu hai; jise pAne ke lie neminAtha bhagavAna ne jina dIkSA le lii| bhagavAna kA bhakta kahatA hai ki mujhe tInaloka meM Apake sivAya anya kucha zobhAyamAna nahIM dikhtaa| zuddha caitanya mUrti AtmA ke kevalajJAna hI mAtra AbhUSaNa haiN| mere namaskAra kI vRtti ho to Apako (bhagavAna ko) hI namaskAra karU~; kintu kudevAdi kA rAga svapna meM bhI nahIM aaye| yadi thor3I kamajorI se saMsAra saMbaMdhI rAga ho to bhI sva ko bhUlakara rAga kI adhikatA nahIM ho| tInaloka meM pUrNa IzvarapanA mAtra Apake hI pragaTa hai| kevalajJAnI, tInakAlavartI, tInaloka ko jAnate haiM; kintu unheM kevala jAnanA hai, karanA kucha bhI nahIM hai - yahI sarvajJatA hai| jo para kA kucha karanA cAhatA hai, vaha sarvajJa nahIM hai| bhakta Apako paramezvara ke rUpa meM namaskAra karatA hai - "he avikArI-pUrNAnanda prabhu! Apa saMsArarUpI samudra ko sukhAne vAle haiN| Apane paryAyagata bhrAnti aura rAgadveSa ko nirdhAnta svabhAva ke Azraya se nAza kiyA hai| isaliye maiM Apako namaskAra karatA huuN| jo rAga se dharma honA mAne vaha deva nahIM hai| he jina! Apake saMyoga evaM rAga kA Azraya nahIM hai, ApakI IzvaratA utkRSTa hai isaliye maiM Apako namaskAra karatA huuN| ApakI mahimA kevalajJAna se hai, Apako mAnyatA-mahattA dene vAlA rAga ko mAnyatA-mahattA nahIM detaa| Apane zuddha svabhAva ko prakaTa kiyA hai, Apake kucha bhI bAkI nahIM hai| maiM apanA saMsAra samudra sukhAne meM Apako kAraNa mAnatA hU~, isalie Apako namaskAra karatA huuN| sone kI thAlI ..... jaise thAlI cAhe sone kI ho, parantu yadi usameM jahara bharA ho to vaha nahIM zobhatA aura khAnevAlA bhI maratA hai; usIprakAra koI jIva cAhe puNya ke ThATha ke madhya meM par3A ho, parantu yadi vaha mithyAtva rUpI jahara sahita hai to vaha nahIM zobhatA, vaha saMsAra meM bhAvamaraNa kara rahA hai| aura jisaprakAra thAlI cAhe lohe kI ho, parantu usameM amRta bharA ho to vaha zobhA pAtI hai aura khAnevAle ko bhI tRpti detI hai, usIprakAra cAhe pratikUlatA ke samUha meM par3A ho, parantu jo jIva samyagdarzana rUpI amRta se bharA huA hai, vaha zobhatA hai, vaha AtmA ke parama sukha ko anubhavatA hai aura amRta jaise siddhapada ko bhI prApta karatA hai| - AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajIsvAmI : zrAvaka dharmaprakAza, pRSTha 16,
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvya-27 kAvya 27 ko vismayo'tra yadi nAma guNairazeSai stvaM saMzrito niravakAzatayA muniish| doSairupAttavividhAzraya-jAta-garvaiH svapnAntare'pina kadAcidapIkSito'si / / 27 / / hindI kAvya tuma jina pUrana guna-gana bhare, doSa garvakari tuma prihre| aura deva-gaNa Azraya pAya, svapna na dekhe tuma phira Aya / / 27 / / anvayArtha - (munIza !) he munIzvara ! (yadi nAma) hameM aisA lagatA hai ki (niravakAzatayA) anyatra Azraya na pA sakane se (azeSaiH guNaiH tvaM saMzritA) sabhI guNoM ne ApakA hI Azraya le liyA hai tathA (upAttavividhAzrayajAta-garvaiH doSaiH) aneka sthAnoM para Azraya mila jAne se jinheM ghamaNDa ho gayA hai aise doSa (kadAcit api) kadAcit (svapnAntare api) svapnAvAsthA meM bhI Apake pAsa (na IkSitaH asi) dikhAI nahIM deM to (atra ka: vismayaH) isameM kyA Azcarya? arthAt isameM koI Azcarya nahIM hai| ___tAtparya yaha hai ki sarvajJa-vItarAgatA jaise samasta guNoM ko rAgI devatAoM ke pAsa sthAna nahIM milA; ataH ve Apako chor3akara kahA~ jAte tathA kAma, krodha, mohAdi doSoM ko jaba AdarapUrvaka apanAnevAle anya devagaNa maujUda haiM to ve anAdara aura upekSA ke pAtra banane ke lie Apa jaise vItarAgI ke pAsa Ate hI kyoM? isIlie mAno saMpUrNa guNoM ne to ApakA hI Azraya liyA aura doSa eka bhI Apake pAsa nahIM aayaa| kAvya 27para pravacana he guNanidhAna ! samasta vizva ke samasta uttama guNoM ne ApameM isaprakAra nivAsa kiyA hai ki anya ke lie aba koI sthAna bAkI nahIM rhaa| isI tathya kA vicAra kara koI bhI doSa ApakI tarapha nahIM dekhate haiM, to ve doSa upekSita ho hamAre vItarAgI jinavara deva ke pAsa kaise AyeM? isaprakAra he nAtha ! ApameM sampUrNa guNoM kA khajAnA hai aura doSoM kA nAma-nizAna nahIM hai / he nAtha ! Apa kevalajJAnI haiM; isalie Apa hamAre nAtha haiM, anya kudevAdi meM hamArI ruci nahIM hai| ApameM ananta guNoM (zakti) kA pUrNa vikAsa ho gayA hai, una guNoM kA aMzamAtra bhI kudeva-kuguru meM nahIM hai; kyoMki unameM doSa vidyamAna hai, isalie doSoM ko Apake pAsa Ane kA avakAza hI nahIM hai| ajJAna janya jitane bhI rAga-dveSa-moha rUpa doSa haiM, unheM saba anya devatAoM va ananta AtmAoM meM Azraya prApta haiM, isalie doSoM ko abhimAna hai| ataH doSadhArI abhavya tulya mithyAdRSTi jIvoM ko ApakI (jinadeva kI) darakAra nahIM hai| jo kadeva aura sadeva kA aMtara jAnakara AtmA kA pUrNa vikAsa karatA hai. usakA punarjanma nahIM hotA hai; isaliye Apa meM kisI bhI doSa kI sthiti nahIM hai| vaise doSoM ke AdhAra bahuta se haiN| parAzraya se, rAga se, nimitta se kalyANa mAnanevAle bahata jIva haiN| ve sadoSa jIva ApakA Adara nahIM karate haiN| jo yaha mAnatA hai ki para kucha kara sakatA hai, vaha na ApakI vANI samajhatA hai aura na Apako pahacAnatA hI hai| jo AtmA kI paramAnanda dazA ke vyakta ho sakane kI zakti ko jAnatA hai, vaha antara meM zakti rUpa pUrNa svabhAva kA avalaMbana lekara nizcaya bhagavAna ko antara meM dekhatA hai| vaha bhavyajIva hI bhagavAna ko nimitta rUpa meM dekhatA hai| AtmA jJAtA svarUpa hI hai, vaha para kA kucha kara nahIM sktaa| atamukhI vRtti se hI kalyANa ho - aisA vastusvabhAvarUpa dharma jise rucikara nahIM hai, samasta doSa usake pAsa pahu~ca jAte haiN| Apa sarvaprakAra se nirdoSa haiM, isalie ApakI vANI bhI pUrNataH nirdoSa hai| aho ! parAzrita buddhivAlA bhakta saMyoga evaM puNya se kalyANa mAnatA hai - aisA doSa jinendra ke bhakta meM nahIM hotaa| bhagavAna duniyA~ ko duHkhI dekhakara avatAra nahIM lete| tIrthaMkara bhagavAna ke samavazaraNa meM ATha prAtihArya haiM, dharma vaibhava kI sUcaka ATha prakAra kI sAmagrI hotI hai| Apa guNoM meM pUrNa ho, aisA puNya anya kisI saMsArI ke nahIM hotaa| isa AtmA kA sama-svabhAvI caitanya sUrya pUrNa vikasita rUpa meM prakaTa ho, taba antaraMga pavitratA kI vibhUti pUrNa prakAzita hotI hai aura bAhya meM ATha prakAra kI vibhUti hotI hai; kintu ve unase para kA kucha nahIM krte|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvya 28 uccairazoka - taru- saMzritamunmayUkha mAbhAti rUpamamalaM bhavato nitAntam / spaSTollasatkiraNamasta-tamo-vitAnaM bimbaM raveriva payodhara - pArzvavarti / / 28 / / hindI kAvya taru azoka - tara kirana udAra, tuma tana zobhita hai avikAra / megha nikaTa jyoM teja phuraMta, dinakara dipai timira nihanaMta / / 28 / / anvayArtha - ( uccaiH azokataruH saMzritam ) ati unnata khUba azoka vRkSa ke Azraya meM virAjamAna (unmayUkham ) Upara kI ora apanI kiraNoM ko bikheratA huA bhavataH amalaM-rUpam) ApakA ujjvala rUpa (spaSTa ullasat kiraNam) spaSTa rUpa se Upara kI ora camakatI damakatI huI dIptamAna kiraNoMvAlA hai, (asta tamo - vitAnam ) tathA samasta andhakAra samUha ko asta karanevAlA hai| (payodhara pArzvavarti raveH vimbaM iva) evaM saghana bAdaloM ke samIpa rahanevAle sUryabimba ke samAna ( nitAntam AbhAti) atyadhika zobhAyamAna hotA hai| (isa kAvya meM azokavRkSa ke tala meM sthita tIrthaMkara bhagavAna ke prathama prAtihArya kA varNana AlaMkArika zailI meM kiyA gayA hai|) kAvya 28 para pravacana he nirmala atizayarUpa prabho ! U~ce aura hare azoka vRkSa ke nIce ApakA sampUrNa ujjvala rUpa aisA sundara dikhatA hai mAno kAle-kAle meghoM ke nIce pItavarNa sUryamaNDala hI ho tathA sUryamaNDala kI taraha hI Apa jagata ke ajJAna rUpI aMdhakAra kA nAza karate haiN| dharmI jIvoM ko AtmA kA bhAna hai| AtmA jJAnAdi anaMta zaktiyoM kA dhAma hai| Apane usa jJAna koSa ko kholane kI cAbI sabako batA dI hai, kucha bhI chipAkara nahIM rkhaa| Apane batAyA ki pratye AtmA zakti rUpa se paramAtmA hai| Apane AtmA ko jAnakara usake dravya svabhAva kI ruci evaM lInatA rUpa mokSa-mArga batAkara bhavyajIvoM ko kRtArtha kara kAvya - 28 107 diyA to phira puNya se dharma hone kI bAta kauna kare? kevalajJAnI bhagavAna ke samavazaraNa meM azoka vRkSa hai, vaha bhagavAna ke zarIra se 12 gunA adhika U~cA hotA hai, usake nIce bhagavAna hote haiN| tIrthaMkara bhagavAna kisI ke ghara meM, dukAna meM yA yakSa mandira meM nahIM rhte| kevalajJAnI kA zarIra sphaTika jaisA parama audArika zarIra ho jAtA hai| samavazaraNa meM jAkara unake zarIra ko dekhanevAle ko sAta bhava kA jJAna ho jAtA hai| isaprakAra he muninAtha! Apa bAhya evaM abhyantara zobhA meM utkRSTa haiN| he bhagavan ! Apa samavazaraNa meM azokavRkSa ke nIce svarNima siMhAsana para cAra aMgula U~ce binA kisI AdhAra virAjate haiN| Apake zarIra kI divya ujjvalatA sUrya ke samAna suzobhita hotI hai, ApakA rUpa atulanIya hai| jaise sUrya kAle bAdaloM meM suzobhita hotA hai, vaise Apa suzobhita hote haiM / vartamAna meM samavazaraNa dekhane kA yoga nahIM hai| puNyazAlI hI samavazaraNa kA darzana karate haiN| sugandhita padArtha aura kastUrI borI meM nahIM rakhI jAtI, sundara evaM majabUta baksoM meM hI rakhI jAtI hai; usIprakAra Apake paramAtma-zakti pUrNa prakaTa hone se ApakA puNya bhI uccakoTi kA hotA hai, tatpariNAma svarUpa ApakA zarIra bhI sundara evaM majabUta hotA hai| kevalajJAna prakaTa ho jAne ke bAda ApakA zarIra jamIna se pA~ca hajAra dhanuSa U~cA azoka vRkSa ke nIce hotA hai / kevalajJAnI pRthvI para nahIM calatA / jo unheM pRthvI para calanevAlA mAne, use 13 veM guNasthAna ke nizcaya - vyavahAra kI sthiti kA jJAna nahIM hai| bhagavAna hAthI, ghor3A, pAlakI Adi vAhanoM para nahIM baiThate / zrI mAnatuGga AcArya kahate haiM ki he nAtha! Apa azoka vRkSa ke nIce suzobhita hote haiN| jIvanamukta bhagavAna bAhya aura antara kI zobhA meM kaise utkRSTa hote haiM, isakA varNana kiyA jA rahA hai| isa utkRSTa pavitratA evaM puNya meM nyUnatAvAlA vyakti tIrthaMkara nahIM kahalAtA / isaprakAra azoka vRkSa ke bahAne tIrthaMkara bhagavAna kI mahimA kA varNana kiyA gayA hai| AcArya deva aise bhagavAna ke svarUpa ko jAnanevAloM ko AtmA kI prabhutA kA parijJAna karAte haiM ki he bhAI! caitanya prabhu kI samasta zakti kI pUrNatA aura puNya kI yogyatA nirAlI jAti kI hai, isalie paramAtmA kA Adara kro|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvya 29 siMhAsane maNi- mayUkha-zikhA - vicitre vibhrAjate tava vapuH kanakAvadAtam / bimbaM viyadvilasadaMzulatA-vitAnaM tuGgodayAdri zirasIva sahasra - razmeH / / 29 / / hindI kAvya siMhAsana mani- kirana - vicitra, tApara kaMcana varana pavitra / tuma tana zobhita kirana - vidhAra, jyoM udayAcala ravi tamahAra / / 29 / / anvayArtha - (maNi mayUkha zikhA vicitre siMhAsane ) maNiyoM kI kiraNoM ke agrabhAga se vividha raMgavAle citra-vicitra siMhAsana para (kanaka avadAtam ) svarNa jaisA sundara (tava vapuH) ApakI divya deha yA sundara zarIra (tuGga udayAdri zirasi) unnata udayAcala ke zikhara para ( viyat vilasat aMzu latA - vitAnam) jisakI kiraNoM kA vallari-vistAra AkAza meM zobhAyamAna ho rahA hai - aise (sahasra - razmeH ) sUrya ke (bimbaM iva vibhrAjate) bimba ke samAna suzobhita ho rahA hai| [isa kAvya meM dvitIya prAtihArya ( siMhAsana) kA varNana hai / ] kAvya 29 para pravacana aba siMhAsana kI zobhA batAte haiM / samavazaraNa meM ratnamaya siMhAsana para kamala kI AkRti rahatI hai aura tIrthaMkara bhagavAna usa kamala se bhI cAra aMgula nirAdhAra virAjamAna hote haiN| unake lie jamIna yA sAdhAraNa pATa para baiThane kI kiMvadantI prAmANika nahIM hai| sAmAnya kevalI bhI jamIna para nahIM baiThate haiN| zvetAmbara zAstroM meM kathana AtA hai ki jaba kevalajJAnI mokSa meM jAne kI taiyArI meM hoM - taba ve saMgha ko pATa Adi vApasa sauMpate haiM, kintu yaha bAta yathArtha nahIM hai| puNyahIna ko sAmagrI juTAnI par3atI hai| bhagavAna puNyahIna nahIM haiN| bhagavAna ke puNyayoga se siMhAsanAdi sahaja sulabha hote haiN| jaise- jaba anAja kI phasala acchI ho, taba DaMThala bhI U~cI jAti kA hotA hai| jisa anAja meM uccakoTi kAvya - 29 109 kA rasa ho, taba DaMThala meM bhI vaisA hI rasa hotA hai; vaise hI jaba AtmA kI pUrNa pavitratA prakaTa hotI hai, taba pUrvakAlIna puNyodaya se unakA zarIra aura siMhAsana Adi bhI bhinna jAti ke hote haiN| jaba pavitratA prakaTa hotI hai - taba puNya kaisA hotA hai? yaha varNana vItarAga kI mahimA batAne ke lie kiyA gayA hai| isake Age kI bAta yaha hai ki jo tattvadRSTipUrvaka Apako bhajatA hai, vaha Apa jaisA ho jAtA hai| pArasamaNi aura saMta meM, bar3o AMtaro jAna / eka lohA kaMcana kare, dUjo kare Apa samAna / / jisa lohe meM jaMga lagI huI ho, vaha lohA pArasa ke sparza se sonA nahIM banAyA jA sakatA; kintu Apake nimitta se hama rAgI-dveSI bhI Apake samAna ho hI jaayeNge| yaha nisaMdeha pUrNa satya hai / 'Namo arahaMtANaM' pada meM tIrthaMkara mukhya hai| jaise - sUrya parvata para suzobhita hotA hai, vaise hI Apa siMhAsana para suzobhita hote haiN| vyavahAra meM bhagavAna nimitta rUpa se kaise hote haiM? yaha prasaMga cala rahA hai| bhagavAna ke roga yA upasarga nahIM hote| jise davA lenI par3e yA AhAra -pAnI lenA par3e, vaha bhagavAna nahIM hai| cauMsaTha yugaladeva bhagavAna ko ca~vara Dhorate haiM, yaha saba tIrthaMkara ke pUrvakRta puNya pariNAma kA phala hai| bhagavAna ke ananta Ananda prakaTa huA hai, ve usa atIndriya Ananda kA paripUrNa anubhava karate haiN| Apake lezamAtra bhI icchA, rAga-dveSa nahIM haiN| Apa jahA~ virAjate haiM, vahA~ deva ca~vara Dhorate haiN| AtmA kI amUlya sampadA kI tulanA meM isa bAhya sampadA kI koI kImata nahIM hai / ajJAnI ko pavitratA evaM puNya kA bhAna nahIM hai, vaha to kevala puNya kI hI prazaMsA karatA hai| belA ke puSpa bahuta ujjvala hote haiM, kintu Apake ca~vara unase bhI adhika sapheda hote haiN| tIrthaMkara bhagavAna kA paricaya karAne ke lie vyavahAra meM yaha saba kucha batAyA jAtA hai; parantu sarvajJa vItarAgadeva kA yathArtha svarUpa jAne binA AtmA nahIM jAnA jA sktaa| jo AtmA ko jAne, vaha sacce deva ko jAnatA hai| samyagdRSTi kA zubharAga bhI puNya hai- dharma nahIM hai| bhagavAna avikArI atIndriya Ananda kA anubhava kara rahe haiM aise paramAtmA kA yahA~ varNana kiyA jAtA hai|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara pravacana 110 ___koI kohinUra hIrA dekhane gayA, usane usakI mahimA kA bakhAna karanevAle se pUchA- "hIrA kI kImata adhika yA netra kI?" jaise netrahIna ko hIrA kI kImata samajha meM nahIM AtI, vaise hI samyagjJAna rUpI netra binA sarvajJa kI vANI bodhagamya nahIM hotii| eka andhe ko dUdha pIne ke lie kahA, usane pUchA ki dUdha kaisA hotA hai? usane raMga meM uttara diyA ki bagule jaisA / usane phira prazna kiyA ki bagulA kaisA hotA hai? usane isa prazna kA uttara AkRti meM dete hue hAtha kI Ter3hI AkRti banAkara btaaii| taba aMdhe AdamI ne kahA - "bhAI sAhaba! aise bagule jaisA dUdha to mere gale meM nahIM utaregA, kintu andhA isa tathya ko nahIM jAnatA hai ki jo AkAra hai, vaha raMga nahIM hai| usIprakAra jo sarvajJa vItarAga ke pUrNa svarUpa ko nahIM jAnatA, vaha tIrthaMkara ke puNya ko bhI nahIM jAna sakatA; isalie vaha andhe manuSya kI taraha hai| ___ logoM ne AtmA aura pavitratA kI bAta hI nahIM sunI hai| bhagavAna ke utkRSTa puNya meM AtmA kI pavitratA nimitta hotI hai| he nAtha! ApakA zarIra sundara hotA hai| jaba unake ca~vara kiye jAte haiM, taba aisA lagatA hai ki mAno parvata meM se ujjavala jala kI dhArA bahatI ho / mAnastambha para 250 mana kA patthara car3hAne kA vizvAsa sAdhAraNa AdamI nahIM kara pAtA / jahA~ pavitratA aura puNya kI pUrNatA ho, vahA~ kucha bhI AzcaryakArI nahIM hai| ajJAnI ko isameM Azcarya hotA hai| devatA ca~vara DhurAte haiM, yaha puNya kA varNana hai| isa varNana se unakI pavitratA kaisI thI, isakA bhAna hotA hai| dharmI kahatA hai ki mujhe nimitta-rAga-dveSa kA mAhAtmya nahIM hai; kintu nirmala svabhAva kA mAhAtmya hai| isaprakAra bhagavAna kI stuti meM nizcaya se apane AtmA kI stuti hai| kAvya 30 kundAvadAta-cala-cAmara-cAru-zobhaM vibhrAjate tava vapuH kaladhauta-kAntam / udyacchazAMka-zucinijhara-vAri-dhAra muccastaTaM suragireriva zAtakaumbham / / 30 / / hindI kAvya kunda-puhapa-sita-camara DhuraMta, kanaka-varana tuma tana zobhaMta / jyoM sumeru-taTa nirmala kAMti, jharanA jharai nIra umagAMti / / 30 / / anvayArtha-(kunda avadAta-calacAmara-cAru-zobhama) kunda nAmaka sumana ke samAna zubha dhavala, Dhurate hue ca~varoM se vRddhiMgata huI hai zobhA jisakI tathA (kaladhauta-kAntam) svarNa ke samAna hai kAnti jisakI - aisA ApakA zarIra (udyat zazAGkazucinirjhara-vAri-dhAram) udIyamAna candramA ke samAnadhavala-ujvala-zveta-zubhra jalaprapAta kI dhArA jahA~ gira rahI hai - aise nirjhara yukta (suragireH) sumeruparvata ke (zAtakaumbham) svarNima (uccaiH taTam iva vibhrAjate) unnata taToM ke samAna zobhA detA hai| arthAt samavazaraNa meM yakSendroM dvArA jaba eka sAtha causaTha jUvara Apake Upara Dhore jAte haiM, taba unakI ujjvala kAnti se Apake saumya sundara zarIra kI zobhA aura bhI adhika bar3ha jAtI hai| svarNima kAnti yukta ApakI divya deha kundapuSpa ke samAna dhavala aura calAyamAna-Thurate hue ba~varoM ke bIca meM aisI lagatI hai ki jaise sumeru parvata ke unnata taTa para giratA haA jharanA ho| usa jharane kI nirmala dhArA ugate hae candramA ke samAna zubhra hai| kAvya 30para pravacana AdIzvara bhagavAna vartamAna caubIsI ke prathama tIrthaMkara hue haiN| isa kAvya meM unake sundara zarIra kA varNana alaMkArika zailI meM kiyA hai| yadyapi tIrthaMkara kA zarIra ati sundara hotA hai, kintu AtmA kI pavitratA ke Age yaha sundaratA bhI sAmAnya hai| AtmA pUrNa jJAnasvabhAvI hai, aisI zraddhA ho jAne para zubharAga se aise bahuguNa vijjANilayo, ussUttabhAsI tahA vimuttvyo| jaha varamaNijutto vihuvi, vigghayarI visadharo loye|| jinavANI se viruddha (ullaMghana karake) upadeza denevAlA puruSa bhale hI kSamAdika bahuta se guNoM aura vyAkaraNAdi aneka vidyAoM kA sthAna ho, to bhI vaha usIprakAra tyAga dene yogya hai - jisaprakAra loka meM zreSTha maNi sahita bhI viSadhara sarpa vighnakArI hone se tyAjya hI hotA hai| - upadeza siddhAnta ratnamAlA, zloka 18
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 bhaktAmara pravacana puNya kA bandha hotA hai, jisake phalasvarUpa usakA janma zubha kSetra meM hotA hai| sAdhAraNa jIva ko aisA puNya nahIM hotA hai| jo vartamAna meM isa kSetra meM janma lete haiM, ve pUrva meM AtmA ke virAdhaka jIva hote haiN| yahA~ vartamAna meM manuSya honevAlA jIva pUrvabhava meM niyama se mithyAdRSTi thA, jisake samyagdarzana hone para tIrthaMkara nAmakarma kA bandha hotA hai, usake puNya kA anubhAga viziSTa prakAra kA ho jAtA hai aura pApa kA anubhAga aura sthiti kama hote jAte haiM, puNya kI sthiti bhI kama ho jAtI hai; kintu usakA anubhAga bar3hatA jAtA hai| yadi tIrthaMkara bhagavAna kI vANI meM kisI ke lie alpakAla meM mukti jAne kA kathana Aye to yaha usa prANI kA advitIya sammAna hai, jo tInaloka ke anya sabhI sammAnoM se zreSTha hai; kintu yadi unakI vANI meM kisI ke lie abhavya hone kA kathana ho to usase bar3hakara koI anya apamAna nahIM hai| laukika meM mAna mile yA na mile, usake AdhAra para kisI kA mUlyAMkana nahIM hai| jisake antaraMga meM caitanya svabhAva kA bhAna hotA hai, vaha aMtaraMga meM abhimAna rahita hotA hai aura usake sacce devAdi ke prati vinayabhakti Adi kA rAga rahatA hai, usake phala meM acintya puNya kA bandha hotA hai / jo tattvajJAnapUrvaka mAna chor3atA hai, usako utkRSTa sammAna milatA hai| tIrthaMkara kA vAstavika varNana aisA hI hotA hai, isalie unakI pahacAna karanI ho to unheM pavitra bhAva se dekho, tabhI sacce deva kI pahacAna ho sakatI hai| apanI kalpanA se unakI yathArtha pahacAna nahIM hotI / pramAdI honA yogya nahIM gihi vAvAra vikko, bahu muNi loe vi Natthi sammattaM / AlaMvaNa NilayANaM, saddhANaM bhAya kiM bhaNiyo / kaI ajJAnI jIva apane ko samyagdRSTi mAnakara abhimAna karate haiM, unase AcArya kahate haiM- he bhAI! paMca mahAvrata ke dhArI muni bhI ApA para ko jAne binA dravyaliMgI hI rahate haiM to phira gRhasthoM kI to bAta hI kyA kaheM? isalie jinavANI ke anusAra tattva-vicAra meM udyamI rahanA yogya hai| thor3A-sA jJAna karake apane ko samyaktvI mAnakara pramAdI honA yogya nhiiN| - upadeza siddhAnta ratnamAlA, zloka 64 kAvya 31 chatra-trayaM tava vibhAti zazAGka-kAnta muccaiH sthitaM sthagita - bhAnu-kara-pratApam / muktA-phala- prakara- jAla- vivRddha-zobhaM prakhyApayattrijagataH paramezvaratvam / / 31 / hindI kAvya U~ raheM sUra duti lopa, tIna chatra tuma dipaiM agopa / tIna loka kI prabhutA kahaiM, motI-jhAlarasauM chabi lahaiM / / 31 / / anvayArtha (zazAGka kAntam) candramA ke samAna sundara kAnti yukta (muktAphala- prakara-jAlavivRddha - zobham ) maNi-muktAoM kI jhAlaroM se bar3ha gaI hai zobhA jinakI - aise Apake mastaka para lage hue - laTake hue tInoM chatra suzobhita ho rahe haiM tathA ( sthagita - bhAnukarapratApam) sUrya kI kiraNoM ke Atapa (prabhAva) ko rokate hue ve mAno ( trijagataH ) tInoM lokoM ke (paramezvaratvam) paramezvarapane ko yA prabhutA ko ( prakhyApayat) pragaTa karate hue (vibhAti) suzobhita ho rahe haiN| - kAvya 31 para pravacana bhagavAna ke Upara ratnajar3ita tIna chatra hote haiM, unakA puNya saba prakAra se uttama hai| unake zarIra meM puNya prakRti kaisI hotI hai, yaha batAte haiM / jo tIrthaMkara bhagavAna ko rAga honA, upasarga honA, davA, AhAra Adi grahaNa karanA mAne, vaha arahaMtadazA meM honevAle puNyodaya ko nahIM jAnatA hai| zvetAmbara sampradAya ke pakSavAloM ko sarvajJa bhagavAna ke svarUpa kA bhAna nahIM hai| tIrthaMkara bhagavAna ke pratikUlatA yA roga kA saMyoga nahIM hotA hai| jaise - chatarI sUrya kiraNoM ke saMtApa se bacAtI hai, vaise hI Apake tIna chatra bhavyajanoM ko saMsAra ke AtApa se bacAne meM nimitta haiN| puNya kA varNana puNya kI
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 bhaktAmara pravacana mahimA batAne ke lie yA puNya hitakArI hai - aisA batAne ke lie nahIM kiyA jAtA; kintu jagata pUjya trikAlavettA sarvajJa ke tIrthaMkaratva kA bhAna karAne ke lie kiyA jAtA hai| tIrthaMkara ke tIna chatra unake tIna jagata kA paramezvarapanA batA rahe haiN| sAdhAraNa manuSya chatra ko hAtha se pakar3akara calatA hai, kintu Apako aisA nahIM karanA par3atA hai, Apake svAbhAvika puNya yoga se chatra nirAlambI hote haiN| kSAyika samyaktvI indra bhI ApakI vandanA karate haiN| bhagavAn ! tIna chatra Apase aise suzobhita ho rahe haiM, mAno Apa hI tIna loka ke svAmI haiN| isaprakAra ATha pratihAryoM meM se cauthe prAtihArya 'tIna chatra' kA varNana kiyaa| he nAtha! ApakI vANI bahuta gambhIra hai / vastusvarUpa kA yathArtha jJAna karAne meM eka mAtra sanimitta hai, AnandadAyaka hai| ataeva devagaNa harSavibhora hokara ApakI vANI sabako sunAne ke lie hI mAno duMdubhi bAje bajA-bajAkara AmaMtraNa de rahe haiN| mahAmuni kI rIti : laukika-rIti se viruddha loka pApa kriyAoM meM Asakta hokara pravartana karatA hai, muni pApa kriyA kA ciMtabana bhI nahIM krte| loka aneka prakAra se zarIra kI saMbhAla aura poSaNa karatA hai, parantu munirAja aneka prakAra se zarIra ko parISaha utpanna karake unheM sahana karate haiN| * loka ko indriya-viSaya atyanta miSTa lagate haiM, jabaki munirAja viSayoM ko halAhala viSa samAna jAnate haiN| * loka ko apane pAsa jana-samudAya rucikara lagatA hai, munirAja dUsaroM kA saMyoga hone para kheda mAnate haiN| loka ko bastI suhAvanI lagatI hai, kintu muni ko nirjana sthAna hI priya lagatA hai| kahA~ taka kaheM? mahAmuni kI rIti laukika-rIti se viruddha hotI hai| - puruSArthasiddhyupAya : pRSTha 22 kAvya 32 gambhIra-tAra-rava-pUrita-digvibhAga strailoky-lok-shubh-sNgm-bhuuti-dkssH| saddharmarAja-jaya-ghoSaNa-ghoSakaH san khedundubhirdhvanati te yazasaH pravAdI / / 32 / / hindI kAvya dundubhi-zabda gahara gambhIra, cahu~ dizi hoya tumhArai dhiir| tribhuvana-jana zivasaMgama kareM, mAna jaya-jaya va uccrai||32|| anvayArtha - he bhagavAn ! (gambhIra-tAra-ravapUrita-digvibhAgaH) apanI gambhIra-spaSTa aura madhura dhvani se digmaNDala ko guMjAtA huA (trailokya loka zubhasaGgama bhUti-dakSa) tInoM lokoM ke prANiyoM ko satsamAgama kA vaibhava prApta karAne kI ghoSaNA karatA huA (saddharmarAja-jaya-ghoSaNaghoSakaH san) samIcIna jinadharma evaM usake praNetA tIrthaMkara devoM kI jaya-jayakAra karatA huA (dundubhiH) nagAr3A (te) Apake (yazasaH) yaza kA (pravAdI) vizadakathana karatA huA (khe) gagana meM (dhvanati) gUMja rahA hai| kAvya 32 para pravacana aba deva-dundubhi kA varNana karate haiN| jaise - zAdI ke samaya bAje bajAte haiM aura kahate haiM ki yaha nayA prasaMga hai, isalie utsava manAnA hai; vaise hI deva bhagavAna ke samavazaraNa meM divya dundubhi bajAte haiM aura kahate haiM ki he jIvoM! yadi satsamAgama karanA cAhate ho to yahA~ aao| AtmA kI Rddhi dekhanI ho to yahA~ aao| ___jaise pahale sabhA ikaTThI karane ke lie thAlI bajAkara ghoSaNA kI jAtI thI; vaise hI deva nagAr3e bajAte haiN| unakI AvAja dazoM dizAoM meM gUMjatI hai| bhagavAna kI divyadhvani jIvoM ko sukha-sampatti prApta karAne meM samartha hai| aisA samAgama ananta kAla meM milA hai| lAkha kAma chor3akara isa vANI ko sunane ko Ao aisA nimaMtraNa isa deva-dundubhi dvArA diyA jAtA hai| jaise - vivAha kI
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 bhaktAmara pravacana nimaMtraNa patrikA meM likhA jAtA hai ki ghara kA kAma chor3akara padhAreM, vivAha kI zobhA bar3hAveM; vaise hI bhagavAna ke samavazaraNa meM zrI maNDapa hotA hai, usameM bAraha sabhAyeM hotI haiM. antaraMga svarUpa lakSmI kaisI hai - yaha jAnanA, sunanA ho to maNDapa meM (samavazaraNa meM) pdhaareN| tIna loka ke deva evaM manuSya bhI vahA~ AveM to jagaha kI kamI na ho- aisI unakI puNya prakati hai| he nAtha ! Apa hI sacce jainadharma kI ghoSaNA karanevAle haiN| Apa hI ghoSaNA karate haiM ki Atmadharma, puNyarahita, saMyogarahita hai aura pratyeka AtmA meM sarvajJatva-zakti hai| isa puNyapAparahita, saMyogarahita jJAna-svabhAva ke Azraya se hI dharma hotA hai - 'aisI dezanA samavazaraNa meM hotI hai ki jo deha kI kriyA se yA puNya se dharma honA mAnatA hai vaha bhagavAna ko nahIM samajhatA hai| dundubhi sabako nimaMtraNa detI hai ki bhagavAna kI dezanA sunane ke lie pdhaareN| bhagavAna vANI ke karttA nahIM haiM, unake upadeza karane kI icchA bhI nahIM hai, unake vANI sahaja hI prakaTa hotI hai| jaisA unakA vItarAga pada hai, vaisI hI unakI vANI hotI hai| usake avalambana se zAnti milatI hai, isalie use sunane ke lie samavazaraNa meM AveM / jaise- saMsAra meM daza varSa kAma karanevAle kA sammAna samAroha karate haiM, vaise hI bhagavAna kI prabhutA - kIrti batAne ke lie dundubhi prakaTa hotI hai| jisake aisI puNya-prakRti kA udaya ho, usake AhAra-pAnI kI AvazyakatA nahIM hotI hai| kevalajJAna ke pUrvataka AhAra hotA hai aura mala-mUtrAdi nahIM hote; kintu kevalajJAna ho jAne ke bAda arahaMta ko kavalAhAra bhI nahIM hotA evaM bhagavAna keraktAtisAra jvara ho evaM davA lenI par3e- aisA bhI nahIM hotA hai| jaba svarga ke devoM kehI roga nahIM hotA to vItarAgI deva ke roga hone kA to prazna hI kahA~? isI prakAra devoM ke roTI, dAla, bhAta Adi kA AhAra nahIM hotA, taba vItarAgI bhagavAna ke AhAra kI bAta kaise ho sakatI hai? svarga ke devAdi jisa pUrNa vItarAga prabhu kA guNagAna karate haiM, usa prabhu ke AhAra, roga, upasarga Adi aThAraha doSa nahIM hote haiN| kAvya 33 mandAra-sundara-nameru-supArijAta sntaankaadi-kusumotkr-vRssttiruddhaa| gandhoda-bindu-zubha-manda-marutprayAtA divyA divaH patati te vacasAMtatirvA / / 33 / / hindI kAvya manda pavana gandhodaka iSTa, vividha kalpataru puhapa suvRsstt| deva kareM vikasita dala sAra, mAnauM dvija-paMkati avatAra / / 33 / / anvayArtha - [he nAtha! ] (gandhoda-bindu-zubha-manda-marutprayAtA) sugandhita jalakaNoM se sahita sukhada-mAMgalIka manda-manda samIra, dhImI-dhImI pavana ke jhoMkoM ke sAtha giranevAlI (uddhA divyA) UrddhamukhI-utkRSTa, manohara devopanIta-svargIya, (mandAra-sundara-nameru-suparijAta-santAnakAdi) mandAra, sundara, nameru, pArijAta tathA santAnaka Adi vRkSoM ke (kusumotkara) sumanoM kI (vRSTiH) varSA (divaH patati) AkAza se giratI hai| (vA) tathA (te vacasAM tatiH patati) Apake vacanoM kI paMkti arthAt divyadhvani khiratI hai| kAvya 33 para pravacana he nAtha! puSpavRSTi aura sugandhita jalavarSA bAhya aura abhyaMtara prasannatA kI dyotaka hai| jaise loka meM sAdhAraNa jana ke svAgata meM phUla bikhere jAte haiM, usIprakAra bhagavAna ke samavazaraNa meM divyapuSpoM kI vRSTi hotI hai| sugaMdhita jalabindu aura maMda-maMda havA ke sAtha phUla girate haiM, kintu isase bhagavAna ko kucha prayojana nahIM hai| yaha saba to devatA apanI bhaktivaza karate haiM / santoM ke hRdaya meM bhI AtmA kA Ananda hiloreM letA hai aura tIrthaMkara bhagavAna to sAkSAt pUrNa paramAnanda rUpa haiN| unake samavazaraNa meM jo divya phUla barasate haiM, unakI DaMDI evaM mukha Upara kI ora rahatA hai| yaha bhagavAna ke isa upadeza kA pratIka hai ki aMtara meM vRddhiMgata hoo evaM pavitratA meM UrdhvamukhI bno| mithyAtvarUpI mahAroga jaina vacana aMjanavaTI, A~jai suguru prviin| rAgatimira taU nA miTe, bar3o roga lakhi liin|| - kavivara bhUdharadAsa : jaina zataka, chanda 36
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 bhaktAmara pravacana he bhagavAna ! Apa pUrNa vikasita hue haiM aura Apa hI bhavyarUpI kamaloM ko vikasita karane meM kAraNa haiM / isa bhakti meM zubha-bhAva Ate haiM, kintu unameM rAga kI mukhyatA nahIM hai| zarIra tathA vacana kI kriyA se puNya-pApa nahIM hai, kintu zubha-bhAva se puNya hai| gAya ko harI ghAsa DAlane meM jo anukampA kA bhAva hai, vaha zubha-bhAva hai, vaise hI bhagavAna kI bhakti kA bhAva zubha hai| deva bhakti-bhAva se puSpavRSTi karate haiN| ve puSpa mandAra, sundara, pArijAta Adi kalpavRkSoM ke haiN| ve mAno Apake pavitra vacanoM ke vistAra ke dyotaka haiN| bhakta kahatA hai ki he prabhu ! jagata meM jo bhI sundaratA dikhAI detI hai, maiM usameM Apake priya vacanoM kI divyatA hI dekhatA hU~, anya kisI kI mahattA dRSTigocara nahIM hotI hai| he nAtha! maiM puSpavRSTi ko Apake vacanoM ke pravAha kA hI rUpa mAnatA hU~ athavA aisA lagatA hai ki varSA kI dhArA jAnakara pakSIgaNa ApakI pavitra vANI sunane ke lie paMktibaddha hokara Ate haiN| Apake manohara vacanoM se akhila vizva prabhAvita evaM gauravAnvita hotA hai| maiM ApakI adbhuta mahimA apanI asamartha vANI se kaise kahU~ ? merA AtmA antara meM khilakara jaba Apa jaisA pUrNa vikasita ho, taba kahIM mujhase ApakI pUrNa ArAdhanA ho skegii| mahAvratadhArI bhAvaliMgI saMta zrI mAnatuGga AcArya ke bhakti ke vikalparUpa meM isa adbhuta stuti kI racanA huI hai| kevalajJAnI kI mahimA kevalI jineza paravastu ko na gahai tajai, tathA pararUpa na pranavai tihu~ kAla meN|| jAteM tAki jJAnajoti jagI hai akaMparUpa, chAyaka svabhAvasukha vevai sarva hAla meM / / soI sarva vastu ko vilokai jAna saravaMga, raMca hUna bAkI rahai jJAna ke ujAla meN| ArasI kI icchA binA jaise ghaTapaTAdika, hota pratibiMbita tyoM jJAnI gunamAla meN|| - kavivara vRndAvanadAsa : pravacanasAra paramAgama, chanda 136 kAvya 34 zumbhatprabhA-valaya-bhUri-vibhA vibhoste lokatraye dyutimatAM dytimaakssipntii| prodyadivAkara-nirantara-bhUri-saMkhyA dIptyA jayatyapi nizAmapi soma-saumyAm / / 34 / / hindI kAvya tuma tana-bhAmaNDala jinacanda, saba dutivaMta karata hai mnd| koTizaMkha ravi teja chipAya, zazi nirmala nizi karai achAya / / 34 / / anvayArtha - (vibhoH te) he prabho ! Apake (zumbhatprabhA-valayabhUri-vibhA) atyanta zobhanIka prabhAmaMDala kI atizaya jagamagAtI jyoti (prodyat divAkara-nirantara-bhUri-saMkhyA) prakRSTa rUpa se udIyamAna asaMkhya sUrya ko saghana-avirala jagamagAtI huI tejayukta kAnti ke sadRza hai| (lokatraye dyutimatAM dyutim) tInoM lokoM meM jitane bhI dedIpyamAna padArtha haiM unakI dyuti ko (AkSipantI) lajjita karatI huI, tiraskRta karatI huI (soma-saumyAm api) candramA sudRza saumya-zItala hone para bhI (dIptyA) apanI kAnti se (nizAm api) rAtri ko bhI (jayati) jItatI hai| kAvya 34 para pravacana isa kAvya meM bhagavAna ke bhAmaNDala kA kathana hai| prabhu ne sarvajJa pada prApta kiyA hai| unake zarIra kI kAnti utkRSTa tejayukta hotI hai| mAno vaha svayaM hI bhAmaNDala bana gaI ho| unake antara meM caitanya dhAtu vikasita ho gaI hai, usase zarIra bhI badala gayA hai; ataH zarIra meM prakAza kA maNDala prabhAtakAlIna prakAza kI asAdhAraNa zobhA sahita hotA hai| he prabhu! hajAroM sUryoM ke samAna Apake bhAmaNDala kI atizaya zobhA tIna loka ke samasta kAntimAna padArthoM kI tucchatA evaM ApakI mahAnatA prakaTa kara rahI hai tathA candra ke samAna sundara hone se rAtri kA bhI abhAva karatI hai|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 bhaktAmara pravacana jisakI tulanA meM samasta kAntivAna padArthoM kA tiraskAra ho jAye aisA prakAzamAna bhAmaNDala bhagavAna ke mastaka ke pIche suzobhita hotA hai| usake sAmane sUrya, candra kA teja bhI phIkA lagatA hai| prabhu! Apake zarIra kI kAnti evaM prakAza se aisA lagatA hai, mAno aneka ugate hue sUrya hI haiN| isase pUrNAnanda kI prApti hotI hai| jisane pUrva bhava meM yA isa bhava meM tIrthakara nAmakarma kA bandha kiyA ho. usake zarIra kI dazA aisI hotI hai| bhagavAna ke zarIra evaM bhAmaNDala ko sUrya kI upamA nahIM dI hai, kyoMki unameM sUrya jaise AtApa nahIM hai| isIprakAra unheM candramA kI upamA bhI yukti-yukta nahIM hai; kyoMki jahA~ bhagavAna haiM, vahA~ ajJAnarUpI rAtri nahIM dikhatI hai| isalie he nAtha! Apako sUrya aura candramA kI upamA nahIM dI jA sakatI - aisA ApakA bhAmaNDala hai| Apake zarIra kI aisI hI yogyatA hai| Apake antaravartI jJAnasvarUpa kI kyA bAta karanI? he prabhu! ApakI prabhA tejasvI hote hue bhI AtApakArI nahIM hai, vaha candramA jaisI zItalatA pradAna karane vAlI hai| bhagavAna ke samavazaraNa meM rAtri-divasa kA koI bheda nahIM hai| jaba Apako sarvajJa pada prakaTa huA, taba tIrthaMkara prakRti kA phala milA / yaha prakRti dhyAnastha dazA meM ba~dhatI hai, kintu usakA udaya 13veM guNasthAna meM hotA hai| jaba pUrNa pavitratA prakaTI, taba aisA puNya hotA hai| jo yaha na samajhe, vaha tIrthaMkara deva ko hI nahIM samajhatA hai| kAvya 35 svargApavarga-gama-mArga-vimArgaNeSTaH sddhrm-tttv-kthnaik-ptrilokyaaH| divyadhvanirbhavati te vizadArtha-sarva bhASA-svabhAva-pariNAma-guNairprayojyaH / / 35 / / hindI kAvya svarga-mokha-mAraga saMketa, parama-dharama upadezana het| divya vacana tuma khirai agAdha, saba bhASAgarbhita hita sAdha / / 35 / / anvayArtha - [he jinendra !] (te divyadhvaniH) ApakI alaukika vANI (svarga-apavarga) devaloka va nirvANaloka ko (gama-mArga) jAne ke lie (vimArgaNa-iSTaH bhavati) anusaMdhAna karane meM athavA mArgadarzana karane meM abhISTa hai, sahAyaka hai| [ tathA ] (trilokyAH) tInoM lokoM ko (saddharma-tattvakathana-eka-paTuH) samIcIna dharma-vastusvarUpa yA dharma ke tattvoM ke pratipAdana karane meM sakSama hai, nipuNa hai| [ evaM ] (vizadArtha-sarva-bhASA-svabhAvapariNAma-guNaiH prayojyaH) sampUrNa dravya-guNa-paryAyoM ke aura unake bhAvoM ko pragaTa karane meM sakSama hai aura sarvabhASA meM pariNata hone kI sAmarthyavAlI hotI hai| arthAt he divyabhASApate ! ApakI kalyANakArI divyadhvani svarga va mokSa kA mArga dikhAnevAlI hai tathA tInoM lokoM ke prANiyoM ko samIcIna dharma yA jIvAdi tattvArtha tathA dravya-guNa-paryAya kA svarUpa samajhAne meM samartha hai evaM ApakI alaukika divyavANI kA yaha mahAna atizaya hai ki vaha bhinna-bhinna bhASAoM meM pariNamana karane ke svAbhAvika guNa se yukta hai| kAvya 35 para pravacana he bhagavan ! ApakI divyadhvani anakSarI hai| sarvajJa bhagavAna kI vANI ko hI divyadhvani kahA jAtA hai| arahaMta bhagavAna kI samavazaraNa sabhA meM yaha divyadhvani bhavya jIvoM ke bhAgya se pratidina tIna bAra do-do ghar3I khirA karatI hai, jinamukha drahasauM nikasI abhaMga .. para-pariNatisauM atyanta bhinna, nija pariNatisauM ati hI abhinn| atyanta vimala saba hI vizeSa, mala leza zodha rAkhona zeSa / / 2 / / muni-mana-mandira ko andhakAra, tisa hI prakAzasauM nazata saar| so sulabha rUpa pAve na artha, jisa kAraNa bhava-bhava bhrame vyartha / / 4 / / tuma guNa sumiraNa sAgara athAha, gaNadhara sarIkha nahIM pAra paah| jo bhavadadhi pAra abhavya rAsa, pAvai na vRthA udyama prayAsa / / 6 / / jina-mukha drahasauM nikasI abhaMga, ati bega rUpa siddhAnta gNg| naya-sapta-bhaMga-kallola mAna, tihu~ loka bahI dhArA pramAna / / 7 / / - kavivara santalAla : siddhacakravidhAna, paMcama pUjA kI jayamAlA
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 bhaktAmara pravacana yaha vANI binA icchA ke hI khiratI hai, kyoMki unake icchA kA to sarvathA abhAva hI ho gayA hai| chadmastha (alpajJAnI) manuSya, deva Adi kI taraha ApakI vANI kramavAlI arthAt krama-krama se eka-eka zabda ke rUpa meM mu~ha se nikalane vAlI nahIM hai| " cAhe jo prazna kare aura bhagavAna unakA uttara deM - samavazaraNa meM aisA nahIM hotaa|" sAdhAraNa manuSya, striyA~ bhagavAna se sIdhe prazna nahIM krte| loka meM bhI sAdhAraNa jana rAjasabhA meM rAjA se sIdhe prazna nahIM kara sktaa| phira sAkSAt paramAtmA se sAdhAraNa (puNyahIna) strI-puruSa prazna kaise kara sakate haiM? nahIM kara sakate / he nAtha ! sAdhaka mumukSu ko ApakI vANI iSTa hai, kintu ajJAnI mithyAtvI ko iSTa nahIM lagatI / isa paMcamakAla ke sAdhaka munigaNa bhI svarga hI jAyeMge, isa kSetra va kAla se mukti sambhava nahIM hai, kyoMki unake abhI vidyamAna mukti ke yogya puruSArtha nahIM hai| vartamAna meM svarga evaM alpakAla meM mokSa jAnevAloM ko hI ApakI vANI iSTa lagatI / vItarAgI kI vANI vItarAga svabhAva aura vItarAga - dRSTipUrvaka puNya kA bhI yathArtha svarUpa batAnevAlI hai, kintu anya kisI kI vANI vAstavika svarUpa nahIM batAtI hai| bAlaka, vRddha, pazu-pakSI, deva Adi saba use apanIapanI bhASA meM samajha lete haiM; kyoMki vaha sarvabhASAmaya hai| vANI kA sarvabhASAmaya honA puNya ke acintya yoga kA pariNAma hai| tIrthaMkara kI vANI saba bhASA rUpa ho jAtI hai| jo jIva use samajhe, vaha yahI samajhatA hai ki bhagavAna merI bhASA meM bola rahe haiN| yaha jIva kI yogyatA hai aura puNyodaya usameM nimitta hai| AcAryadeva divyadhvani ke isa varNana dvArA vItarAga bhAva kA kathana karate haiN| he svAmin ! ApakI vANI mokSamArga batalAtI hai, vaha sarva jIvoM ko hita kA mArga batAne meM samartha hai| ApakI vANI sarvabhASArUpa bana jAtI hai, usase Arya apanI Arya bhASA meM tathA anArya apanI anArya bhASA meM ApakA upadeza samajha jAte haiN| bhagavAna ke jIbha, oSTha, kaMTha, tAlu Adi ke hile binA sarvAMga se vANI prakaTa hotI hai| vaha vANI to nirakSarI hI prakaTa hotI hai, kAvya-35 123 kintu zrotA ko vaha sAkSarI sunAI par3atI hai| unakI OMkAra dhvani sunakara gaNadhara artha vicArate haiN| unakI vANI ko OMkAra kI upamA akhaNDa ekAkSara batAne ke lie dI hai| gommaTasAra meM aisA varNana hai ki bhagavAna kI akhaNDa nirakSarI vANI nikalatI hai, kintu zrotA apanI yogyatAnusAra use apanI bhASA meM samajha letA hai| isaprakAra ukta ATha zlokoM meM bhagavAna ke ATha pratihAryoM kA varNana kiyA hai| ye unakI bAhya RddhiyA~ haiM, jo ki unakI Antarika pavitratA kI pratIka haiN| aba AgAmI zlokoM meM bhagavAna ke atizayoM kA varNana kiyA jAyegA / bhagavAna pRthvI para bihAra nahIM karate, ve sAdhAraNa jIvoM kI taraha pRthvIzilA para nahIM baiThate haiN| nizcaya vyavahAra sAtha-sAtha nizcaya ke samAna vyavahAra-mokSamArga bhI dhyAna meM hI pragaTa hotA hai, isalie vyavahAra se nizcaya mokSamArga hotA hai - yaha bAta hI nahIM rahatI / dravyasaMgraha kI gAthA 48 meM kahA hai ki "duvihaMpi mokkhaheuM jhANe pAuNadi jaMmuNI NiyamA' arthAt donoM prakAra ke mokSa ke kAraNa (mokSamArga) dhyAna meM pragaTa hote haiN| nija caitanya kA Azraya karane para nizcaya mokSamArga pragaTa hotA hai aisA nahIM hai; kyoMki donoM eka sAtha pragaTa hote haiN| Ananda ke nAtha bhagavAna AtmA ko dhyeya banAkara dhyAna karane para nizcaya-mokSamArga pragaTa hotA hai; usI kAla meM jo rAga zeSa rahatA hai, use vyavahAra mokSamArga kahA jAtA hai| isa kAraNa nizcaya - vyavahAra Age-pIche nahIM haiM aura vyavahAra se nizcaya bhI nahIM hotA hai| - AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajIsvAmI pravacanaratnAkara (hindI) bhAga 2, pRSTha 413
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvya 36 unnidra-hema-nava-paGkaja-puja-kAntI pryullsnnkh-myuukh-shikhaabhiraamau| pAdau padAni tava yatra jinendra dhattaH padmAni tatra vibudhAH parikalpayanti / / 36 / / hindI kAvya vikasita-suvarana-kamala-duti, nakha-duti mili cmkaahiN| tuma pada padavI jaha~ dharo, taha~ sura kamala racAhiM / / 36 / / anvayArtha - (jinendra !) he jinendra ! (tava pAdau) Apake donoM paga, yugala caraNa (unnidra-hema-nava-paMkaja-puMja-kAntI) khile hue nUtana svarNavarNa ke kamala samUha ke samAna kAntimAna haiM tathA (paryullasan nakha-mayUkhazikhAbhirAmau) saba ora se phailanevAlI nAkhUnoM kI kiraNoM kI prabhA se manohara haiN| ve pada-yugala] (yatra padAni dhattaH) jahA~-jahA~ paga (kadama) rakhate haiM (tatra vibudhAH padmAni parikalpayanti) vahA~ devagaNa Age-Age svarNavarNa ke kamaloM kI racanA karate jAte haiN| arthAt - __ he jinendravara ! Apake pAvana yugala caraNa khile hue navIna svarNavarNa ke sarojasamUha ke samAna kAntimAna haiN| unake nakhoM se caturdik kiraNeM bikhara rahI haiN| dharmopadeza ke lie vihAra karate samaya Apake dvArA jahA~-jahA~ paga rakhe jAte haiM, vahA~-vahA~ devagaNa kalpita svarNakamaloM kI racanA karate jAte haiN| kAvya 36 para pravacana tIrthaMkara deva meM pavitratA kI pUrNatA, prabhutA aura puNya kI utkRSTatA kA yoga vItarAgatA saMdeza sunAne ke lie hai| zrImAnatuGga AcArya apane isa stotra meM vItarAgI paramAtmA kI stuti karate haiM kihe jinendra deva! Apa antarikSa meM adhara hI vihAra karate haiN| zvetAmbara zAstroM meM kAvya-36 125 kahA gayA hai ki tIrthaMkara jamIna para calate haiM, ve vanapAla kI AjJA lete haiM; kintu yaha kathana yathArtha nahIM hai| kucha loga puNya kI anukUlatA pAne ke lie bhaktAmara stotra kA pATha karate haiM, yaha bhI ThIka nahIM hai| stuti karane se tAle TUTe the yaha to nimitta kA kathana hai, puNya-udaya ho to aisA banAva bane, anyathA nhiiN| he jinendra! Apake caraNa khile hue kamala evaM svarNa jaise varNa ke haiN| bhagavAna AdinAtha kA zarIra svarNa-varNakA thaa| bhagavAna kesAtizaya puNya ke phala kA pUrNa varNana vANI se nahIM kiyA jA sktaa| bhagavAna jamIna se 5000 dhanuSya U~ce AkAza meM gamana karate haiM aura samavazaraNa meM bhI itane hI U~ce rahate haiN| tIrthaMkaradeva kevalI sarvajJa hone ke bAda kabhI bhI jamIna para nahIM clte| jo aisA nahIM mAnate, unheM pavitratA kI prabhutA evaM puNya kI utkRSTatA kA jJAna nahIM hai| bhagavAna ke nAkhUnoM kI kAnti sUrya ke samAna suzobhita hotI hai, usakI tulanA meM indrAsana kI kAnti bhI nagaNya hai| he nAtha ! jahA~-jahA~ Apake caraNa rakhe jAte haiM, vahA~-vahA~ deva sundaratama svarNa kamala racate jAte haiN| yaha saba Apake puNya-pratApa se hotA hai| aise svarNakamaloM para hI ApakA (adhara) vihAra hotA hai / jahA~ Apa caraNa rakhate haiM, usake cAroM ora svarNakamala bana jAte haiM - aisA varNana zAstroM meM hai| tIrthaMkara munidazA meM jahA~ AhAra lene jAyeM, vahA~ ratnavRSTi hotI hai| unake AtmA meM aisI zakti pragaTa hotI hai ki muni avasthA meM bhI ratnavRSTi hotI hai| jinheM kevalajJAna yukta paramAtmadazA prakaTa huI, unakA puNya udaya kaisA hotA hai, isakA varNana bhI zAstroM meM likhA gayA hai| jisane puNya aura pavitratA kA svarUpa nahIM samajhA hai, use akhaNDAnanda prabhu vItarAga kA bhAna nahIM hai| jinheM kevalajJAna pragaTa ho gayA, una tIrthaMkara ke puNya kI kyA mahimA kareM ? vaha sAtizaya puNya hotA hai| he nAtha ! Apake vihAra ke samaya Apake caraNoM ke nIce kamala hote haiM, Age-Age deva jaya-jayakAra kA zabdaghoSa karate haiN| he jinendra ! Apa dharma ke upadeza ke lie vihAra karate haiM, kintu isameM Apako kisI prakAra kI icchA nahIM hai| zarIra ke pariNamana se hI zarIra calatA hai| Apa vihAra karate haiM - aisA jo kahA jAtA hai, vaha Apake vihAra ke samaya sahaja sulabha nimittoM kA jJAna karAne ke lie kahA jAtA hai| ananta tIrthaMkara hue haiM, hote haiM aura hoMge, ve saba eka hI
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 bhaktAmara pravacana prakAra ke hote haiN| sabakI bAhya aura antara kI Rddhi eka hI prakAra kI hotI hai, unakI icchA ke binA hI vihAra hotA hai| tIrthaMkara prakRti ke pratApa se samavazaraNa meM jaisI vibhUti va zobhA hotI hai, vaisI anya kisI ke nahIM hotI hai| bhagavAna cAra aMgula U~ce ho jAte haiM, nIce kamala rahate haiM, kintu ve adhara hI vihAra karate haiN| niyamasAra meM TIkAkAra AcArya kahate haiM ki AtmA rajakaNa kA kArya nahIM karatA aura rAga bhI nahIM karatA, kintu vItarAga mArga bhulA diyA gayA hai, isalie logoM ko prazna utpanna hotA hai ki icchA rahita vItarAga bhagavAna vANI kaise bola sakate haiM ? binA icchA ke vANI nahIM nikala sakatI hai ? usakA samAdhAna yaha hai ki vANI ke kAraNa vANI nikalatI hai, icchA se vANI nikalane kI bAta yathArtha nahIM hai| (kaI bAra icchA hote hue bhI vANI nahIM nikalatI hai|) Age AcAryadeva batAyeMge ki samavazaraNa kI Rddhi tIrthaMkara deva ke sivAya kisI anya ke nahIM hotii| jo paramAtama so hI maiM geha-kArya yadyapi kareM, tadapi svAnubhava dakSa / dhyAve sadA jineza pada, hoya mukta pratyakSa / / 18 / / jina sumaro jina cintavo, jina dhyAvo mana shuddh| laho paramapada kSaNika meM, hokara ke pratibuddha / / 19 / / jinavara aru zuddhAtma meM, kiMcit bheda na jAna / mokSa artha he yogijana ! nizcaya se yaha mAna / / 20 / / so jina so Atama likho, nizcaya bheda na rc| yahI sAra siddhAnta kA, chor3o sarva prapaJca / / 21 / / jo paramAtama so hI maiM, maiM jo yahI prmaatm| aisA jAna ju yogijana, kariye kucha na vikalpa / / 22 / / - munirAja yogindudeva : yogasAra padyAnuvAda kAvya 37 itthaM yathA tava vibhUtirabhUjjinendra dharmopadezanavidhau na tathA parasya / yAdRkprabhA dinakRtaH prahatAndhakArA tAdRkkuto grahagaNasya vikAsino'pi // 37 // hindI kAvya aisI mahimA tuma virSe, aura dharai nahiM koy| suraja meM jo jota hai, nahiM tArA-gaNa hoya / / 37|| anvayArtha - (jinendra !) he jinezvara ! (ittham) isaprakAra pUrvoktAnusAra samavazaraNa meM virAjamAna hokara (dharmopadezana-vidhau) dharmopadeza kI kriyA karate samaya (yathA vibhUti: abhUt) jaisA aizvarya ApakA thA (tathA parasya na) vaisA vaibhava anya laukika devoM meM nahIM pAyA jAtA / (dinakRtaH prabhA yAdRk prahata-andhakArA) sUrya kI jyoti jaisI andhakAra kI nAzaka hai (tAdRk vikAsinaH api graha-gaNasya kutaH ?) vaisI jyoti udita hue - TimaTimAte tArAgaNoM ke pAsa kahA~ se ho sakatI hai ? arthAt nahIM ho sktii| kAvya 37 para pravacana he jinendra deva ! aba to Apane pUrNa vItarAga dazA prApta kara lI hai, kintu alpajJa dazA meM jaba rAga-dveSa thA, taba bhI Apako usa rAga kA Adara nahIM thA; kyoMki usa rAga se bhI utkRSTa puNya kA hI baMdha hotA hai| jaba dharmopadeza hotA hai, usa samaya samavazaraNAdi bAhya vibhUti kA saMyoga hotA hai| aisI vibhUti anya kisI ke nahIM hotii| Apake ananta darzana, jJAna, cAritra aura vIrya kI pUrNa dazA arthAt anaMta catuSTaya prakaTa hue haiM / bAhya vibhUti meM bhI dharma kA vaibhava batAnevAlI divyadhvani samavazaraNa Adi ke yogya puNya kA hI udaya hotA hai| bhagavAna kI inastutiyoM meM bhI AtmAkIzaktikA hI varNana hai|henaath!sNyog
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara pravacana 28 rUpa meM Apake jaisA utkRSTa puNya kA udaya hotA hai, vaisA anya kisI deva ke nahIM hotA / jaise dina meM ekasUryahI jagata ke aMdhakAra kA nAza karatA hai, rAtri meM 88 graha aura 28 nakSatra milakara bhI aMdhakAra ko dUra nahIM kara sakate; vaise hI Apake pUrNake rapUrNatA hai| arahatadazA meM ApakI jaisI Rddhi hotI hai, vaisI anya kisI kI nahIM hotii| Apako samavazaraNa milA, yaha nimitta kA kathana hai| vAstava meM Apako vItarAgatA hI milI hai, anyadevoMko yahanahIM milatI hai| jaisesUryakIkAMtigrahAdi meM nahIM, vaisehI ApakesamakSa kisI devAdikI koI ginatI nahIM hai| arahanta dazA meM jise sAtizaya pUrNa puNya aura pUrNa pavitratA kA mahAna yoga hotA hai, ve tIrthaMkara bhagavAna haiN| jisasamaya zrI mAnatuGgAcArya para upasarga huA, usIsamaya unako AdinAtha bhagavAna kI stuti karane kA vikalpa uThA / tatpariNAmasvarUpa yaha bhaktAmara stotra racA gayA / tAle TUTane kA kAla vahI thA / zubharAga (bhakti) karane se tAle TUTa gaye - aisA nahIM hai, kiMtu kathana meM nimitta ko pradhAna kara aisA kathana bhI kiyA jAtA hai; anyathA jisasamaya jo paryAya honI hai, usa samaya vahI hotI hai, anya nhiiN| vItarAga-svabhAva kI dRSTi, jJAna evaM lInatA se kevalajJAnarUpa pUrNa dazA hotI hai, kintu pahale vizva kalyANa kI bhAvanA se jo zubharAga AtA hai, usase tIrthaMkara nAmakarma kA baMdha hotA hai| tIrthaMkara ke pUrNa puNya na ho to kisake ho? pavitratA prakaTa hone se puNya kA utkRSTa rasa bar3ha jAtA hai| Ayu karma ke atirikta anya puNya prakRtiyoM kI sthiti kama ho jAtI hai, kintu zuddha upayoga se unakA rasa bar3hatA hai| he nAtha ! Apake pavitratA ke sAtha puNya kI bhI pUrNatA hai| ___ jo tIrthaMkara ke puNya meM kamI yA doSa batAkara samavazaraNa meM pratikUlatA yA upasarga honA batAte haiM, unheM arahantadazA ke puNya kI khabara nahIM hai aura ve bhagavAna ke svarUpa ko nahIM jAnate haiN| bhagavAna ke bAhya meM ca~vara, chatra Adi sAmagrI hotI hai; unakI antaraMga pavitratA ke sAtha puNya ke pariNAmasvarUpa ye bAhya sAmagrI bhI hotI hai - aisA jaannaa| kAvya 38 zcyotanmadAvila-vilola-kapola-mUla mattabhramabhramara-nAda-vivRddha-kopam / airAvatAbhamibhamuddhatamApatantaM __ dRSTvA bhayaM bhavati no bhavadAzritAnAm / / 38 / / hindI kAvya mada-avalipta-kapola-mala ali-kala jhNkaareN| tina suna zabda pracaMDa krodha uddhata ati dhArai / / kAla-varana vikarAla kAlavat sanmukha aavai| airAvata so prabala sakala jana bhaya upajAvai / / dekhi gayanda na bhaya karai, tuma pada-mahimA chIna / vipati rahita sampati sahita, vara" bhakta adIna / / 38 / / anvayArtha - [he bhagavan !] (bhavadAzritAnAm) ApakI zaraNa meM Aye hue Apake bhaktajanoM ko (zcyotat) jharate hue (mada) madajala se (Avila) kaluSita-malina huA aura (vilola) caMcala (kapola-mUlam) gaNDasthala pradeza [kanapaTI] para (matta) unmatta-madAndha (bhramad) ma~DarAte hue (bhramara-nAda) bhauroM kI guna-gunAhaTa se (vivaddha) bar3ha gayA hai (kopama) krodha jisakA- aisA (airAvata Abhama) airAvata hAthI jaise AkAravAle moTe athavA airAvata hAthI kI taraha AbhAvAle (Apantam) sAmane Ate hue (uddhatam) uddaNDa, ucchRGkhala (ibhaM dRSTvA) hAthI ko dekhakara bhI (bhayaM no bhavati) bhaya utpanna nahIM hotaa| tAtparya yaha hai ki jisane ApakA Azraya liyA hai, use kisI bhI prakAra kA bhaya nahIM rahatA / yahA~ taka ki krodhonmatta vikarAla hAthI jisake kapoloM se mada cUrahA ho aura usa para bhaure ma~DarAne se jisakA krodha bhar3aka rahA ho - aisA hAthI bhI Apake zaraNAgata bhakta kA kucha bhI nahIM bigAr3a sktaa| kAvya 38 para pravacana isa ar3atIsaveM kAvya meM zrI mAnatuGgAcArya deva ne yaha kahA hai ki - 'he bhagavAna! aneka prakAra ke bhayoM ko dUra karane meM Apa hI nimitta ho| jo ApakA Azraya letA hai. use kisI prakAra ke bhaya nahIM rhte|' - aisA kahakara AcAryadeva prasannatA va ni:zaMkatA se bhakti kA utsAha bar3hAte haiN|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 bhaktAmara pravacana isa stotra meM mukhya rUpa se to aMtaraMga guNoM kA hI varNana hai| jise AtmajJAna hai, AtmA ke Ananda kA Azraya hai, vaha svabhAva se hI nirbhaya hotA hai| use madonmatta hAthI kA bhI bhaya nahIM hotaa| madonmatta hAthI ke mastiSka se mada jharatA hai, mada kI gaMdha se usa para bhramara guMjAra karate haiN| vaha hAthI svayaM bhI madase malina ho jAtA hai, isa kAraNa use krodha A jAtA hai, aisA krodhita madonmatta hAthI jora se hamalA kare evaM jagata ko kucalatA phire, taba bhI he nAtha! ApakA bhakta usase bhayabhIta nahIM hotA / jisane Apako pahacAnakara nizcaya-vyavahArarUpa bhakti meM mana lagAyA hai, usake pUrva puNya kA udaya Ave yA pApa kA udaya Aye, usase prApta anukUla va pratikUla saMyoga bhI Aye tathApivaha cidAnandasvarUpa ko pAne ke lie udyata rahatA hai| vaha anukUlatA yA pratikUlatA se kSubhita hokara svarUpa meM zaMkA nahIM krtaa| dharmAtmA pratikUla saMyoga ko sahana karatA hai| jise eka samaya meM jJAyaka-pUrNa zuddhasvabhAva kI ruci huI hai, usake pUrva karma ke udayAnusAra pratikUlatA bhI ho to kyA ? he bhagavan ! ApakA bhakta usase ghabarAtA nahIM hai aura antara meM dhruvajJAtAdRSTiko nahIM chor3atA hai| bhakta ke antara meM apanI AtmA kA akhaNDa Azraya hai, use usI kI mukhyatA rahatI hai; tathApi bhakti ke vikalpa meM vinaya se sad nimittoM kA Azraya karatA hai| he prabhu ! aise jJAnI bhaktajanoM ko ApakI hI zaraNa hai, usake sivA anya kudevAdi vyavahAra meM bhI Adara karane yogya nahIM haiN| jisakA antara meM parama zAnta svabhAva hai, vaha usI kI ruci karatA hai; use kisI kA bhaya nahIM hai| vaha bAharI saMyogoM ko iSTa-aniSTa nahIM mAnatA hai| krodhIpAgalahAthI abhIAkaraghereevaMmAre; tathApivaha nitya paramAtmapada kI niHzaMkadRSTievaMsamatAkI sAvadhAnIvAlAhai, use pUrNapadalene kI taiyArI hai| jJAnI bhakti kI ahiMsAvRttikA bAhara meM asara par3ehI,yaha Avazyaka niyama nahIM hai| kaI bAra siMha Adisacce muni para bhI AghAta karate dekhe gaye haiN| yadi bhakti ke puNya kA udaya hoto usasamayakrUra hAthIbhI usakA kuchanahIMkarasakatA |smygdRsstti niHzaMka evaM nirbhaya rahatA hai| yahA~ usakI asthiratA kI bAteMgauNakI gaI haiN| nitya, nirbhaya, niHzaMka, sarvasamAdhAnasvarUpa svabhAva kI zaraNa lenevAle ko cAhe jaise sabala kutarka hoM, kabhI bhramita nahIM krte| kAvya 39 bhinnebha-kumbha-galadujjvala-zoNitAkta muktaa-phl-prkr-bhuussit-bhuumi-bhaagH| baddhakramaH krama-gataM hariNAdhipo'pi nAkrAmati krama-yugAcala-saMzritaM te / / 39 / / hindI kAvya ati mada-matta-gayanda kumbhathala nakhana vidArai / motI rakta sameta DAri bhUtala siMgArai / / bAkI dAr3ha vizAla vadana meM rasanA lolai / bhIma bhayAnaka rUpa dekhi jana tharahara Dolai / / aise mRgapati pagatalaiM, jo nara Ayo hoya / zaraNa gaye tama caraNa kI, bAdhA karai na soya / / 39 / / anvayArtha - (bhinna ibha-kumbha) bhinna kiye hue arthAt vidAre hue hAthI ke gaNDasthala se (galat ujjvala) nikala rahe dhavala-zveta tathA (zoNita-akta) rakta se lipta (muktA-phala-prakara) gajamotiyoM ke samUha se (bhUSita) suzobhita kara diyA hai (bhUmi-bhAgaH) pRthvI kA bhAga jisane - aisA (baddha-kramaH) apane parAkrama ko sameTakara AkramaNa karane ke lie kaTibaddha chalA~ga mAratA huA (hariNa adhipaH api) siMha bhI (krama-gatam) apane paMjoM ke bIca par3e hue, (te) Apake (krama-yugAcala-saMzritam) caraNa-zaraNa meM Aye hae bhakta para (na AkrAmati) AkramaNa nahIM karatA hai| hiMsaka, krUra, zikAra karane ko udyata siMha bhI Apake bhakta ke samakSa apanI naisargika krUratA ko chor3a detA hai| kAvya 37para pravacana nizcaya se nitya, nirbhaya, niHzaMka, sarvasamAdhAnasvarUpa, nijasvabhAva kI zaraNa lenevAle ko tathA vyavahAra se paMcaparameSThI tIrthaMkara bhagavantoM kI zaraNa meM rahanevAle ko koI bhI bhaya yA kutarka bhayabhIta va bhramita nahIM kara skte|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 bhaktAmara pravacana 133 yahA~ AcAryadeva kahate haiM ki - he bhagavana ! ApakA bhakta kara hiMsaka siMha ke bhaya se bhI nahIM DaratA; kyoMki usane Apake caraNa-yugala kA Azraya liyA hai| caraNa-yugala ke lie yahA~ 'krama' zabda AyA hai| paMcAdhyAyI meM - 'pratyeka dravya kI paryAya kramagata, kamasara yA kramabaddha hI hotI hai' - yaha bAta samajhAne ke lie bhI paga (caraNa) kA dRSTAnta AyA hai tathA aSTasahasrI meM pratyeka dravya kI paryAya samajhAne ke lie 28 nakSatroM kA dRSTAnta diyA hai| krama' kA artha paga hotA hai| yahA~ bhI 'krama' zabda paga ke artha meM prayukta huA hai| paga dAyA~-bAyA~ krama se uThatA hai na ? isase paga ko krama kahate haiN| vastu kA pariNamana bhI kramabaddha hotA hai| ata: isa kAvaya meM nizcaya va vyavahAra - donoM nayoM kI apekSA artha ghaTita hotA hai| isa kAvya meM tIna bAteM mukhya haiM - 1) Apake caraNoM kI zaraNa lenevAle bhakta ko zikAra kI talAza meM nirdvandva, uchalate-kUdate chalAMga lagAte hue krUra bhayaMkara siMha kA bhI bhaya nahIM hotaa| 2) kadAcit vaha krUra siMha AkramaNa kare aura usakI pakar3a meM bhI A jAve to bhI jisane Apake caraNoM kI (Apake dvArA pratipAdita vastusvarUpa kI) zaraNa lI hai, vaha sadaiva nirbhaya rahatA hai| 3) karmodaya ke vipAka meM kaisI bhI pratikUlatA kyoM na Aye, parantu dharmI kI dRSTi nityasvabhAva para hI rahatI hai, use apane jJAnAnanda svabhAva kA Azraya va Adara hai tathA Apake caraNoM kA AlaMbana hai, hRdaya meM Apake prati apAra bhakti hai- aise jJAnI bhaktoM ko siMhAdi jaise krara prANI bhayabhIta nahIM kara skte| jahA~ siMha va hAthI kI bhayaMkara lar3AI meM balavAna siMha ne hAthI ke mastaka ko vidIrNa kara diyA ho. tathA usahAthI kegaMDasthala pradeza se girehae ujjvala (dhavala) evaM rakta se sane hue lAkhoM motiyoM kA Dhera pRthvI para bikhara gayA ho - aise sthala para uchalatA-kUdatA dahAr3atA huAkrUra hiMsakasiMha pahale to Apakebhakta para AkramaNa hI nahIM karatA / yadi kadAcitkarmodayavazaAkramaNa kara bhI detoApakecaraNakamala rUpa parvatoM kI zaraNa meM AyA huA ApakA bhaktaDaratA nahIM hai| akhaNDa evaM ni:zaMka svabhAvI AtmA kI paryAya meM, jahA~ svabhAva kA Azraya hai; zraddhA, jJAna evaM cAritra hI jisakA jIvana hai, pUrNajJAnI sarvajJa vItarAgI kAvya-39 kI jisako dRr3ha pratIti hai, use ghoratama karma kA udaya ho, saMyoga meM ghora pratikUlatA dikhAI detI ho; tathApi aisA dharmI jIva kabhI DaratA nahIM hai| cAroM ora se kisI ne ghera liyA ho, bAhya meM koI khUba nindA karatA ho, kutarka karatA ho, apayaza karatA ho, pratikUlatAoM kA pAra na ho, tathApi he nAtha ! ApakA bhakta kisI prakAra ke bhrama meM nahIM pdd'taa| "maiM (AtmA) anantavIrya kA dhanI hU~ - isakA Azraya chUTane para dharma nahIM ho sakatA tathA nityasvabhAva ke Azraya se hI dharma kA lAbha hotA hai" - aise dRSTivanta puruSa ko pratikUlatAyeM prabhAvita nahIM kara sktiiN| vaha nizcaya se apane svabhAva kI ora aura vyavahAra se mAtra paMca parameSThI kI hI zaraNa meM rahatA hai| nirbhaya svabhAva hI zaraNabhUta hai| jaba sukauzala munirAja ko siMha khA rahA thA, taba kyA sukauzala munirAja ne bhagavAna kI bhakti nahIM kI hogI ? yadi mana meM aisA prazna Aye to usakA samAdhAna yaha hai ki - bhAI ! jahA~ jo jaisA jina kAraNoM se banAva bananA ho, kArya honA ho, vaisA hI banAva banatA hai - kArya hotA hai; vahA~ usako vaise hI vikalpAdi nimitta hote haiN| paMcAdhyAyI meM 'pratyeka dravya kI paryAya krama-krama meM hotI hai' - aisA kahA hai| he nAtha ! terI caraNa-zaraNa meM bhI pratyeka paryAya krama se hotI hai - jo aisA nirNaya kara svabhAva-sanmukha hokara ThaharA hai, use saMsAra meM kisIprakAra kA bhaya nahIM hotaa| jaisA bhagavAna ne dekhA hogA, vaisA hI hogA to phira hameM kyA karanA ? isa jagata meM kevalajJAna hai, tIna loka va tIna kAla kA jJAna hai, jo aisA nirNaya kare; usakI alpajJa paryAya sarvajJa svabhAva ke sanmakha hokara sarvajJatA ko svIkAra karatI hai tathA nimitta, rAga evaM alpajJatA kA Azraya chuTakara, karttApane kA ahaMkAra naSTa ho jAtA hai. svabhAva ke AlaMbana se usakI dizA hI palaTa jAtI hai| jahA~ kartApane kI AkulatA gaI, vahA~ jJAtApane kA puruSArtha tathA nirAkulatA ho jAtI hai| 'antara meM jJAna AnaMda svabhAva hai' - aisA dRSTi se jisako dravya svabhAva kA Azraya ho jAtA hai, usako jagata meM koI bhayabhIta karanevAlA nahIM hai| para kI zaraNa mAnanevAle ke bhaya rahatA hai| jJAyaka svabhAva kI dRSTi hone para AtmA kA maraNa bhaya chUTa jAtA hai; kyoMki AtmA maratA hI nahIM hai|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 bhaktAmara pravacana kevalajJAna kI zaraNa arthAt svabhAva kI zaraNa hone para siMha kA Dara nahIM lgtaa| antara meM nirmalatA rahatI hai| paryAya meM karma kA nimitta hai| ve kahate haiM ki he prabhu! Apake caraNoM kI zaraNa lenevAloM ko vadha, baMdhana yA siMhAdikakA bhaya nahIM rhtaa| alpa asthiratA ko gauNa karake aisA kahA hai ki samyagdRSTi ko bhaya nahIM hai| saMyogoM para dRSTi rakhanevAloM kI nimittoM ko karttA mAnane kI mAnyatA nahIM chuutttii| krama arthAt paga / jaise - dAyA~-bAyA~ paga krama-krama se uThatA hai, usIprakAra pratyeka paryAya kA honA kramabaddha hai| usameM kucha pheraphAra karanA nahIM rhtaa|at: karttApane ke bheda kI AkulatA chor3akara svayaM jJAtA-dRSTA hai - aisA nirNaya kare to kevalajJAna kA nirNaya hotA hai tathA yathArtha nirNaya hone para 'nimitta Aye to upAdAna meM kArya ho' - aisI mAnyatA chUTa jAtI hai| sva-para kI svataMtratA kA nirNaya kare to vastusvabhAva kA nirNaya ho tathA vastusvabhAva kA nirNaya hone se pratyeka samaya kI paryAya kI svataMtratA kA nirNaya hotA hai| usase yaha nirNaya hotA hai ki 'nimitta se kathana hotA hai, kintu nimitta se upAdAna kA kArya nahIM hotaa|' sItAjI ke pUrva puNya ke kAraNa agni se jala huA thA - aisA nahIM hai| tathApi nimitta-naimittika kA mela batAne ke lie zAstroM meM aisA kathana AtA hai| vaha to kudaratI vaisA hI banane kA yoga thA, ataH agni pAnIrUpa ho gayI thI, kintu bhaktivaza vinayabhAvanA se stuti meM aisA kahate haiM ki he nAtha! jo terI zaraNa meM hai, use kyA cintA? kAvya 40 kalpAnta-kAla-pavanoddhata-vahni-kalpaM dAvAnalaM jvlitmujjvlmutsphuliNgm| vizvaM jighatsumiva sammukhamApatantaM tvannAma-kIrtana-jalaM zamayatyazeSam / / 40 / / hindI kAvya pralaya-pavanakara uThI Aga jo tAsa paTantara / bamaiM phuliMga zikhA utaMga para jalaiM nirantara / / jagata samasta nigalla bhasmakara degI maano| tar3atar3ATa dava-anala jora caha~ dizA utthaano|| so ika china meM upazameM, nAma-nIra tuma let| hoya sarovara parinamai, vikasita kamala sameta / / 40 / / anvayArtha - (tvat nAma-kIrtana-jalam) Apake nAma ke smaraNarUpI jala se (kalpAnta-kAla-pavanoddhata-vahni-kalpam) pralayakAla kI mahAvAyu ke teja jhakoroM se uttejita huI - dhadhakatI huI pracaNDa Aga ke samAna (jvalitam) jalatI huI (ujjvalam) nirdhUma (utsphuliMgam) cAroM ora pheMkatI huI cingAriyoM se yukta (vizvam) saMsAra ko (jighatsum iva) mAno nigala legI, isataraha (sanmukhaM Apatantam) sammukha AtI huI (dAvAnalam) dAvAnala ko (avazeSa zamayati) pUrI taraha se zAnta kara detA hai| arthAt pralayakAla kI taraha bhayaMkara Aga ko bhI zamana karane ke lie ApakA nAma smaraNa jala ke samAna hai| kAvya 35para pravacana isa kAvya meM AcArya kahate haiM ki bhagavAna ke bhakta ko bAhya-AbhyaMtara agni kA bhaya nahIM hotaa| bhagavAna ke nAma-kIrtana kI mahimA vyakta karate hue AcAryadeva kahate haiM ki he nAtha ! Apake pavitra nAma kA kIrtanarUpa jala tana cetana vivahAra eka se, nihacai bhinna bhinna haiM doi| tana kI thuti vivahAra jIva thuti, niyata dRSTi mithyA thuti soi / / jina so jIva jIva so jinavara, tana jina eka na mAnai koii| tA kArana tana kI saMstuti sauM, jinavara kI saMstuti nahiM hoi / / 30 / / - kavivara banArasIdAsajI : samayasAra nATaka, jIvadvAra
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 bhaktAmara pravacana kAvya-40 137 kA samaya AyA taba vaha indra aura kubera ko bhI use bacAne kA bhAva nahIM AyA athavA bacA nahIM sake / isase spaSTa hotA hai ki jo honA hotA hai, vaha hotA hI hai| kevalajJAnI bhagavAna neminAtha ne jo jAnA thA evaM kahA thA, vahI huA; usameM kucha nayA nahIM huA - aisA vicAra kara saba cale jAte haiM aura unameM se kitane to dhyAna meM baiTha jAte haiM aura agni meM jalate hue bhI eka bhavAvatArI ho jAte haiN| he bhagavan ! jo terI zaraNa meM A gayA, use kisI prakAra kI agni kA bhaya nahIM rhtaa| pavitratA kyA hai ? puNya kyA hai ? sukha-duHkha kyA hai ? - yaha saba jJAnI ke upadeza dvArA sunane-samajhane ke lie milatA hai| isalie jo kucha tattvalAbha hotA hai, vaha jJAnI ke kAraNa milatA hai - aisA kahate haiN| jJAnI saccA jJAna karAnA cAhatA hai| ajJAnI ko to saccA jJAna hI nahIM hai| ata: ajJAnI kevacana se vAstavika puNya va puNya kA phala jAnane meM nahIM aataa| jJAnI ke vacana se hI vAstavika puNyapavitratA va usakA phala Adi jAnA jAtA hai| ata: AtmakalyANa ke icchuka ko tattvajJAniyoM kA adhika se adhika satsaMga karanA yogya hai| pralayakAla ke pavana se prajjvalita dAvAnala ko bhI pUrNa zAnta kara detA hai| bhayaMkara dAvAgni ke aMgAre sulaga rahe hoM, vahA~ bhI tumhAre bhakta ko bhaya nahIM hotA; kyoMki vaha jAnatA hai ki asparza svabhAvI AtmA ko agni kA sparza hI nahIM ho sktaa| sacce pralayakAla ke tUphAna sadaza vAyuvega se prakRpita pracaMDa [jisameM hajAroM sphuliMga (cingAriyA~) nikalatI hoM, aisI ] agni to puNyodaya se dharmAtmAoM ko sparza karatI hI nahIM; kintu jo dharmI jJAnAnanda meM magna haiM, unheM kaSAya-agni bhI sparza nahIM karatI hai| sampUrNa jagata ko bhasma kara denevAlI bhayaMkara agni mAno hama sabhI ko bhasma kara degI- aisA lagatA ho, tathApi he nAtha ! ApakA bhakta bAla-bAla baca jAtA hai| jaise use antara meM mithyAtva evaM rAgAdi prabhAvita nahIM kara sakate, usItaraha bAhara meM agni bhI use nahIM jalA sktii| pahAr3oM meM se jaba lAvA nikalatA hai to logoM ko duHkha hotA hai tathA jamIna meM rahanevAle araboM kIr3emakor3e bAhara nikalate haiN| eka-eka mIla lambA-caur3A U~cA daladala nikalatA hai| jisa gA~va meM lAvA nikalatA hai, vahA~ evaM usake Asa-pAsa ke pazu evaM manuSya nahIM baca sakate; tathApi Apake bhaktoM ko kaSTa nahIM hotaa| kadAcit dharmI jIvoM ko asAtA ke udaya se bAhya meM aisA vAtAvaraNa bhI bana jAye; tathApi antara meM akaSAya svabhAva kI zaraNa lekara nirbhaya rahatA hai| he nAtha ! jo ApakI avikArI zaraNa meM AyA, use kaSAya agni bhaya utpanna nahIM kara sktii| jaba dvArikA nagarI chaha mAha taka jalatI rahI, taba vahA~ kitane hI jIva to Atmahita kA vicAra kara rahe the, AtmA kA hI dhyAna kara rahe the| kitanoM ko muni hone kA bhAva ho rahA thaa| unameM se kitanoM ko to unake puNyodaya se devagaNa vahA~ se uThAkara surakSita sthAna para bhI le gaye the, zeSa apane pUrva meM bA~dhe hue pApodaya ke kAraNa agni meM bhasma bhI hue hI hoMge aura kitane hI ajJAna ke kAraNa kaSAya kI agni meM bhI jale hoNge| dekho, indra kI AjJA se kubera ne dvArikA nagarI banavAI thI tathA jaba jalane vyavahAra kyA ? mithyAdRSTi zubharAga se lAbha mAnatA hai; usake zubharAga ko vyavahAra nahIM khte| mithyA abhiprAya rahita hokara zuddha AtmA ke Alambana se samyagdarzanajJAna-cAritra aura zukladhyAnAdi kI paryAya pragaTa hotI hai| chahoM dravya svatantra haiM - aisA prathama samajhanA cAhie aura jIva meM honevAlI paryAya kSaNika hai, vaha utpAda-vyayarUpa hai| dharma paryAya meM hotA hai, kintu paryAya ke Azraya se dharma nahIM hotaa| sacce deva-guru-zAstra kA zubharAga Aye, usake AdhAra se dharma nahIM hai| usakA bhI Azraya chor3akara zuddhasvabhAva ke Azraya se dharma pragaTa kare, yaha nizcaya hai; isaliye nizcaya prathama hotA hai| jise aise nizcaya kA bhAna ho - aise dharmI jIva ke zubharAga ko vyavahAra kahate haiN| - AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI mokSamArgaprakAzaka kI kiraNeM, pRSTha : 115
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvya 41 raktekSaNaM samada - kokila-kaNTha-nIlaM krodhoddhataM phaNinamutphaNamApatantam / AkrAmati krama-yugeNa nirasta - zaGka stvannAma - nAga- damanI hRdi yasya puMsaH / / 41 / / hindI kAvya kokila - kaMTha - samAna zyAma-tana krodha jalatA / rakta - nayana phuMkAra mAra viSa-kaNa ugalantA / / phaNa ko U~co karai vega hI sanmukha dhAyA / taba jana hoya nizaMka dekha phaNipati ko AyA / / jo cA~pai nija pagatale, vyApai viSa na lagAra / nAga - damani tuma nAma kI, hai jinake AdhAra / / 41 / / anvayArtha - (yasya puMsaH hRdi) jisa puruSa ke hRdaya meM (tvat nAmanAga - damanI) Apake nAmarUpI nAga-damanI hai, (saH nirasta zaGkaH) vaha bhaya yA zaMkA se rahita hokara nirbhayatA se (rakta IkSaNam) raktavarNa ke netroMvAle (samada) unmatta, (kokila-kaNTha-nIlam ) koyala kI grIvA samAna kAle (krodhoddhatam) krodha ke udaNDa arthAt atyanta krodhita (Apatantam) sAmane Ate hue (utphaNam) Upara kI ora phaNa uThAye hue (phaNinam ) sarpa ko bhI (kramayugeNa) donoM pairoM se (AkrAmati) lA~gha jAtA hai| arthAt jisa puruSa he hRdaya meM Apake nAma smaraNa svarUpI nAgadamanI (eka prakAra kI jar3I-bUTI) hai, vaha apane donoM pairoM se lAla-lAla A~khoMvAle kruddha sarpa ko bhI nirbhaya va niHzaMka hokara lA~gha jAtA hai| kAvya 41 para pravacana he prabhu! ApakI zaraNa se sampUrNa vighna Tala jAte haiN| Acarya antara meM pUrNa kAvya- 41 139 jJAna zakti ko dhyeya banAkara aisA gAnA gAte haiM ki he nAtha ! ApakA bhakta ni:zaMkapane kAle bhayaMkara sarpa ko bhI ulA~gha jAtA hai| dekho, isa kAvya meM bhI 'kramayugeNa' zabda AyA hai| he nAtha ! jisa puruSa ke hRdaya meM kevalajJAnI paramAtmA kA smaraNa tathA pUrNa Anandamaya nija svarUpa kA smaraNa hotA hai, vaha svabhAva sanmukha Dhala jAtA hai| lAla A~kha vAlA tathA koyala ke kaMTha ke raMga jaisA kAlA sarpa, krodha se uddhata huA ho tathA mAno puruSa ke paga meM lipaTa gayA ho, tathApi jisake hRdaya meM jJAyaka svabhAva mukhyarUpa se basa gayA ho tathA rAga-dveSa va alpajJatA kA Azraya chor3A ho aura kevalajJAnI kI zaraNa lI ho, use kisIprakAra kI zaMkA nahIM hotI aura aise jIva ko sarpa kA bhaya nahIM hotaa| jaise sarpa ke maMtra ko jAnanevAlA vyakti do paga se sarpa ko ulA~gha jAtA hai, usIprakAra jJAnI karma ke udaya ko kucalatA huA Age bar3ha jAtA hai| dharmAtmA ko karma kA DaMka nahIM lgtaa| pratikUla saMyogoM meM bhI dharmI jIva nirbhaya-ni:zaMka rahate haiM, unheM na sarpa kA bhaya hai, na karma rUpa sarpoM kA bhaya hai| he bhagavan ! ApakA smaraNa karanevAloM ko koI pratikUlatA nahIM rahatI arthAt Apa ke bhaktoM ke antara meM AkulatA nahIM hotI / vaha Apake svabhAva kI zakti ke bala se pratikUlatAoM para sahaja vijaya prApta kara letA hai| aisai jinarAja tAhi vaMdata banArasI jAmaiM lokAloka ke subhAva pratibhAse saba, jagI, gyAna sakati vimala jaisI ArasI / darzana udyota lIyau aMtarAya aMta kIyau, gayau mahA moha bhayau parama mahArasI / / saMnyAsI sahaja jogI joga sA~ udAsI jAma~, prakRti paccAsI lagi rahI jari chArasI / sohai ghaTa maMdira maiM cetana pragaTarUpa, aise jinarAja tAhi vaMdata banArasI ||29|| - kavivara banArasIdAsajI: samayasAra nATaka, jIvadvAra
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvya-42 kAvya 42 valgatturaGga-gaja-garjita-bhImanAda mAjau balaM balavatAmari bhUpatInAm / udyadivAkara-mayUkha-zikhApaviddhaM __ tvatkIrtanAttama ivAzu bhidAmupaiti / / 42 / / hindI kAvya jisa ranamAhiM bhayAnaka rava kara rahe turNgm| ghana se gaja garajAhiM matta mAno giri jaMgama / / ati kolAhala mAhiM bAta jaha~ nAhiM sniijai| rAjana ko paracaMDa, dekha bala dhIraja chIjai / / nAtha tihAre nAmatai, so chinamAhiM palAya / jyoM dinakara parakAzateM, andhakAra vinazAya / / 42 / / anvayArtha - (tvat kIrtanAt) Apake nAma ke kIrtana se yA ApakA smaraNa karane se mAtra (AjI) saMgrAma meM jahA~ (valgat turaGga gajagarjita bhImanAdam) uchala-uchalakara hinahinAte hue ghor3oM aura garjanA karate hue hAthiyoM kI bhayaMkara AvAja ho rahI hai, jisameM aisI (balavatAm) parAkramI, zaktizAlI senAoM se yukta (aribhUpatInAm) zatru rAjAoM kI (balam) senAyeM (udyat divAkara-mayUkha-zikhA apaviddhaM) udIyamAna sUrya kI kiraNoM ke agrabhAga se bhede gae (taM iva) andhakAra kI taraha (Azu) zIghra (bhidAm upaiti) vinAza ko prApta hotI haiN| kAvya 42 para pravacana digambarAcArya munivara zrI mAnatuGga vaise to adhikAMza AtmA ke jJAnAnandarasa meM hI sarAbora rahate the, kintu unheM bhI jinendra bhagavAna kI bhakti kA utsAha AyA aura yaha bhaktAmarakAvya ke rUpa meM mahAna kAvyarUpa stuti bana gii| isaliye aisA kahA jAtA hai ki zrI mAnatuGgAcArya ne yaha kAvya bnaayaa| kiMvadanti hai ki AcArya zrI mAnatuGga ko tatkAlIna rAjA ne 48 daravAjoM ke andara tAle lagAkara bandI banAyA thaa| usa samaya munivara zrI mAnatuGga dvArA yaha kAvyamaya stuti banAI gii| unakI andara kI pavitratA aura bAhya meM puNyodaya ke nimitta se una 48 daravAjoM ke sabhI tAle TUTa gye| jaba jinezvaradeva kI nizcaya-bhakti se karma kI 148 prakRtiyA~ TUTa jAtI haiM to puNya ke udaya se 48 tAle TUTa gaye to isameM kyA Azcarya ? yahA~ kahate haiM ki jJAnI saMgrAma meM lar3AI ke madhya khar3A ho to bhI use bhaya nahIM hotaa| vaha AtmA ke dhruva jJAnasvabhAva ke Azraya se antaraMga ke rAgAdi zatruoM ko jIta letA hai tathA bAhya meM pUrva puNya ke yoga se saMgrAma (lar3AI) jIta letA hai - yaha saba ApakI bhakti kA hI prabhAva hai| Apa hI vItarAgI deva ho, jJAnI Apake sivAya anya kisI kI stuti nahIM karatA; tIrthaMkara, vAsudeva, baladeva Adi zalAkA puruSa haiN| inheM apane pUrNAnandasvabhAva kA bhAna hone para bhI vartamAna kamajorI se yuddha karane kA bhAva A jAtA hai, kintu hRdaya meM Apake prati bhaktibhAva hone se puNyodaya ke phalasvarUpa vahA~ bhI jIta jAte haiN| he bhagavan ! ApakI bhakti karanevAloM ko antaraMga meM karma zatruoM para evaM bahiraMga meM saMgrAma ke zatruoM para vijaya prApta hotI hI hai; kyoMki Apake bhakta bhakti ke bhAvoM se aisA hI puNya bA~dhate haiN| dekho! munizrI mAnatuGga ko bhakti kA zubharAga AyA hai| ve usameM vItarAga bhagavAna kI stati karate haiN| antaraMga meM AtmagIta (AtmA ke gAne) gAte haiM tathA bAhya meM vItarAgI paramAtmA kI stuti karate dekhe jAte haiN| he deva! ApakI aisI bhakti karanevAlA dharmAtmA yadi gRhasthadazA meM aise yuddha meM jAtA hai, jahA~ ghor3e uchalate haiM, hAthI garjate haiM, sAmane mahAparAkramI rAjA lalakArate haiM to vaha ApakI bhakti ke prasAda se aisI balavAna senA ko bhI jIta letA hai| jaise sUrya kI kiraNeM andhakAra kA nAza karatI haiM, vaise hI dharmAtmA jJAnasvabhAva ke Azraya se antaraMga meM rAga kA to nAza karatA hI hai aura bAhya meM puNyodaya ke kAraNa saMgrAma jIta bhI letA hai| he nAtha ! ApakI bhakti binA aisA puNya nahIM hotaa| AcArya kahate haiM ki
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 bhaktAmara pravacana vartamAna avasthA meM kevalajJAna nahIM hai, kintu jisane kevalajJAna kI sattA ko svIkAra kiyA, nijasvabhAva ke sanmukha ho 'sva' ko svIkAra kiyA hai, use mahA sAtizaya puNyabandha hotA hai; pApa palaTa jAtA hai, isase bAhara kA saMgrAma to kyA cIja hai ? moha rAjA kA saMgrAma bhI jIta letA hai| bhAvArtha yaha hai ki he nAtha! jaise sUrya kI kiraNoM se andhakAra naSTa ho jAtA hai, usIprakAra Apake yazogAna se ApakA bhakta bar3I-bar3I senAoM ko jIta letA hai| apane ananta guNoM ke samAja kI mukhyatA jise huI, usakI sarvatra vijaya hI vijaya hai| yadi bAhya meM bar3I senA ko jIta liyA to isameM kyA Azcarya ? kyA samayasAra ke bhakti adhikAra (31, 32, 33 gAthA) meM tathA yahA~ kI bhakti kI bAta meM paraspara virodha hai ? nizcaya se sva ko jItA va vyavahAra se para ko jItA, kyA aisA hai ? nahIM, para meM kucha jItanA-hAranA nahIM hai| nimitta ke kathana meM bAhya-saMyogoM kI bAta AtI hai| AtmA meM antarmukha hone se jise apUrva AhlAda AyA, vaha mithyAtva ko jItanevAlA jina huA arthAt vijayI huA aura vaha vijayI AtmA apane svabhAva ke hI guNa gAtA hai, isase bAhara meM bhI jIta hotI hI hai - yaha sahajasvAbhAvika hI hai| isIkAraNa usane saMgrAma jItA - aisA kahA jAtA hai| kAvya 43 kuntAna-bhinna-gaja-zoNita-vArivAha vegAvatAra - taraNAtura - yodha - bhIme / yuddhe jayaM vijita-durjaya-jeya-pakSA stvatpAda-paMkaja-vanAzrayiNo labhante / / 4 / / hindI kAvya mArai jahA~ gayanda kumbha hathiyAra vidArai / umagai rudhira pravAha bega jala-sama vistArai / / hoya tirana asamartha mahAjodhA bala pUre / tisa rana meM jina tora bhakta je haiM nara sUre / / durjaya arikula jIta ke, jaya pADhaM niklNk| tuma pada-paMkaja mana basai, te nara sadA nizaMka / / 43 / / anvayArtha - (tvatpAda-paGkaja-vana AzrayiNa:) Apake caraNakamalarUpI upavana kA Azraya lenevAle bhavyajIva (kunta agra) bhAle ke nukIle bhAga se (bhinna) bhedita hue-kSata-vikSata hue (gaja-zoNita-vArivAha) hAthiyoM ke raktarUpI jalapravAha meM (vegAvatAra-taraNa-Atara) tejI se utarane meM tathA tairane meM utAvale (yodha) yoddhAoM se yukta (bhIme) bhayaMkara (yuddhe) yuddha meM (vijita-durjaya-jeya-pakSAH) kaThinatA se jItA jA sake - aise zatrupakSa ko bhI (jayaM labhante) AsAnI se jIta lete haiN| tAtparya yaha hai ki he bhagavan ! ApakA bhakta yoddhA bAta kI bAta meM durjaya duzmanoM ko parAsta kara detA hai; kyoMki vaha Apake maMjula caraNarUpI kamaloM kI chatra-chAyA meM jA pahuMcA hai| kAvya 43 para pravacana he nAtha! jo Apake caraNa-kamalarUpI vana kA Azraya letA hai, vaha svarUpa meM ekarUpa hokara jJAna-zAnti ke svAda sahita zItalatA prApta karatA hai| jaisehare-bhare-zItala vana kI chAyA kA Azraya lenevAle vyakti kA AtApa miTa jAtA hai aura zItalatA prApta hotI hai; usIprakAra jo ApakA nimitta pAkara nizcayAbhAsI. vyavahArAbhAsI. ubhayAbhAsI ke lakSaNa koI nara nizcaya se AtmA ko zuddha mAna, huA hai svacchanda na pichAne nija shuddhtaa| koI vyavahAra dAna tapa zIlabhAva ko hI, AtmA kA hita mAna chor3e nahIM muddhatA / / koI vyavahAranaya-nizcaya ke mAraga ko, bhinna-bhinna pahacAna karai nija uddhatA / jAne jaba nizcaya ke bheda-vyavahAra saba, kAraNa ko upacAra mAne taba buddhatA / / 5 / / - paNDita ToDaramalajI : puruSArtha siddhyupAya, maGgalAcaraNa
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 bhaktAmara pravacana apane caitanya svabhAva kI zaraNa meM, zItala chAyA meM AtA hai; vaha zAnti va zItalatA prApta karatA hai| he bhagavan ! yuddha meM mAra-kATa ho rahI ho, pAnI kI taraha rakta pravAhita ho rahA ho - aise yuddha meM raktapravAha ko cIratA huA bhI yadi ApakA bhakta lar3AI meM jAtA hai to vahA~ bhI puNyayoga se vijaya hI prApta karatA hai| rAjA madhu yuddha karane gayA, use vahA~ bhayaMkara tIra lagA, tIra lagate hI use vairAgya A gayA to turanta vahIM yuddhabhUmi meM hI zarIra Adi se mamatA chor3akara samAdhimaraNa ko prApta ho gyaa| jo mohazatru jItane lAyaka thA, usane samAdhi dvArA use jIta liyA / isItaraha yadi koI pUrva ke puNya se bAhya yuddha ko jItatA hai to vaha bhI ApakI bhakti kA hI pratApa hai| bhagavAna kI bhakti ke kAraNa hI zAnti prApta hotI hai aura bhagavAna kI bhakti ke kAraNa hI jIta milatI hai| jahA~ dekho vahIM, saba jagaha bhagavan ! ApakI hI mahimA dikhAI detI hai / he nAtha ! ApakA bhakta antara-bAhya donoM saMgrAma jItatA hai| samyagdRSTi yuddha meM bhI AtmabhAna - sva-para viveka rakhatA hai| svabhAva ke anumodana se puNya meM rasa bar3ha jAtA hai, ataH yadi bar3I bhArI senA ko jIta leve to isameM koI Azcarya nahIM hai - yaha saba ApakI bhakti kA hI pratApa hai| ajeya zatruoM ko bhI ApakA bhakta kSaNabhara meM jIta letA hai| bhagavAna neminAtha gRhastha dazA meM tIna jJAna ke dhArI the / ve jarAsaMgha ke sanmukha yuddha meM gaye the| unake pAsa aneka vidyAyeM thiiN| indra ne bhI unakI rakSA karane ke lie ratha sahita sArathI bhejA thaa| yadyapi indra jAnatA thA ki bhagavAna neminAtha isI bhava se mokSa jAnevAle haiN| unakA zarIra vajra jaisA majabUta hai, unheM koI parAsta nahIM kara sakatA; phira bhI bhaktivaza usako rakSA kA vikalpa A gayA / jarAsaMgha ne daivI astroM kA prayoga kiyA, kintu neminAtha zrIkRSNa ke Age khar3e ho gaye to cakraratna zAnta hokara zrIkRSNa ke hAtha meM A gyaa| isaprakAra zrIkRSNa kI vijaya huI aura jarAsaMgha yuddha meM parAjita hokara mArA gyaa| he bhagavan ! jisane Apake caraNakamala kA Azraya liyA, ApakI bhakti ke prasAda se usakI saMgrAma meM bhI jIta hI hotI hai; kyoMki Apake caraNa sAnnidhya meM rahanevAloM ko pavitratA ke sAtha aisA puNya bhI ba~dhatA hai, jisake nimitta se ve laukika yuddha meM bhI jIta jAte haiN| kAvya 44 ambhonidhau kSubhita bhISaNa - nakra-cakra pAThIna- pITha-bhaya-dolvaNa- vADavAgnau / raMgataraMga-zikhara-sthita- yAna pAtrA svAsaM vihAya bhavataH smaraNAd vrajanti / / 44 // hindI kAvya nakra cakra magarAdi maccha kari bhaya upajAvai / jAmaiM bar3avA agni dAhateM nIra jalAvai / / pAra na pAvai jAsa thAha nahiM lahiye jAkI / garajai atigambhIra lahara kI ginatI na tAkI / / sukhasoM tirai samudra ko, je tuma guna sumarAhiM / lola-kalolana ke zikhara, pAra yAna le jAhiM / / 44 / / anvayArtha (bhISaNa-nakra-cakra-pAThIna pITha) bhayaMkara magaramaccha evaM ghar3iyAloM aura pAThIna nAmaka bhImakAya matyoM se (kSubhita) Andolita (ambhonidhau) sAgara meM (bhaya - dolvaNa - vADavAgnau ) [ jisameM ] bhayaMkara vilakSaNa bar3avAnala sulaga rahA ho [ aise ] (raGgataraGga-zikhara- sthita ) tIvratA se uchalatI huI laharoM ke UparI sataha para sthita DagamagAte hue (yAna - pAtrA :) jahAja ke puruSa (bhavata: smaraNAt) ApakA smaraNa karane se ( trAsaM vihAya ) duHkha se mukta hokara (vrajanti) Age bar3ha jAte haiN| kAvya 44 para pravacana he nAtha ! samudra meM bar3e magaramaccha va anya krUra jalacara to hote hI haiM evaM yadi usameM bar3avAnala (samudrI agni) bhI pragaTa ho gaI ho aura tUphAnoM se samudra Andolita ho rahA ho, taba aisI sthiti meM samudra ko pAra karanA kitanA kaThina hai ! kintu Apake bhakta samyagdRSTi jIva Apake smaraNa mAtra se aise bhayaMkara samudra ko bhI pAra kara lete haiN| he bhagavan ! yaha ApakI bhakti kA hI pratApa hai| jo 1) yadyapi nizcaya se to yaha jIva apane svarUpa kI sAdhanA dvArA hI mukti pada prApta karatA hai; tathApi usake hRdaya meM Apake prati ananta bhakti hotI hai, isalie vyavahAra se aisA kahA jAtA hai ki Apake nAmasmaraNa se pAra hotA hai|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 bhaktAmara pravacana kevala vANI se stotra kA kAvya-pATha kara letA hai, usakI yaha bAta nahIM hai; balki jo nizcaya se caitanya prabhu AtmA kA bhakta hai aura vyavahAra se sarvajJa paramAtmA kA bhakta hai, vaha samudra to pAra hotA hI hai; bhavasamudra se bhI pAra ho jAtA hai| 'jaise Apa sarvajJa ho, vaisA hI maiM bhI sarvajJasvabhAvI jJAtA-dRSTA ha~' - aisA AtmabhAna jo huA hai - vaha saba ApakI hI bhakti kA pratApa hai, saMsAra-samudra pAra utArane meM ApakI bhakti naukA ke samAna hai| tAraNahAra svabhAva ko jAnanevAlA hI tarane kA upAya batAtA hai| he prabhu ! Apa mahimAvaMta ho, maiM bhI zaktirUpa se mahimAvaMta padArtha huuN| jahA~ donoM mahimAvaMta mile hoM, vahA~ tIsarA kauna isakA zreya le sakatA hai ? he prabhu ! jaba mujhe kevalajJAna prApta karanA hai aura saMsAra-samudra taranA hai to phira isa jala-samudra se tara jAne meM kyA bar3I bAta hai ? jaise Apa vartamAna meM haiM, mujhe vaisA honA hai| mere puNya kA rasa vRddhi ko prApta hone se Apa jaisA tIrthaMkara pada bhI prApta hogaa| mujhe nizcaya-svabhAva kA smaraNa tathA puNya-pApa va nimitta kA vismaraNa karanA hai| nitya-svabhAva kI nirbhayatA meM koI bhaya nahIM hai| jaba maiM vikArarUpI zatru ko jItane ke lie tatpara hU~ to phira bAharI zatruoM ko jIta liyA - to isameM kyA Azcarya hai ? maiM saMsAra-samudra kinAre para A gayA huuN| antara meM nijazakti se bharA hU~, bAhara se bhI zakti se bharapUra hU~ - donoM prakAra se bharA-pUrA hU~, ata: aba mujhe koI DubonevAlA nahIM hai| mero dhanI nahiM dUra disantara keI udAsa rahaiM prabhu kAraNa, keI kahaiM uThi jAMhi khiiNk| keI pranAma karaiM gadi mUrati, keI pahAr3a car3he car3hi chiiNkai|| keI kaheM asamAna ke Upari, keI kahai prabhu heThi jamIM ke| mero dhanI nahiM dUra disantara, mohI meM hai mohi sUjhata niikai|| - kavivara banArasIdAsajI, samayasAra nATaka, bandhadvAra, chanda : 48 kAvya 45 udbhUta-bhISaNa-jalodara-bhAra-bhugnAH zocyAM dazAmupagatAzcyuta-jIvitAzAH / tvatpAda-paMkaja-rajomRta-digdha-dehA mA bhavanti makaradhvaja-tulyarUpAH / / 5 / / hindI kAvya mahA jalodara roga bhAra pIr3ita nara je haiN| vAta pitta kapha kuSTha Adi jo roga gahai haiM / / socata rahaiM udAsa nAhiM jIvana kI aashaa| ati ghinAvanI deha dharai durgandhi-nivAsA / / tuma pada-paMkaja-dhUla ko, jo lAvai nij-aNg| te niroga zarIra lahi, china meM hoya anNg||45|| anvayArtha - (udbhUta-bhISaNa-jalodara-bhAra-bhugnAH) utpanna hue bhayaMkara jalodara roga ke bhAra se Ter3I ho gaI hai kamara jisakI tathA (zocyAM dazA- mupagatAH) zocanIya, dayanIya dazA ko prApta ho gayA hai jo evaM (cyutajIvita-AzAH) chor3a dI hai jIvana kI AzA jisane - aise (mAH) manuSya bhI jaba [ he bhagavan ] (tvat pAda-paGkaja-rajomRta-digdhadehA) Apake pAda-padyoM kI raja (dhUli) rUpI amRta se apane zarIra ko lipta kara lete haiM to ve manuSya (makaradhvaja-tulyarUpAH) kAmadeva ke samAna sundara rUpavAle (bhavanti) ho jAte haiN| he bhagavan ! jisako ati kaSTadAyaka jalodara jaisA bhayaMkara roga bhI ho gayA ho, jisake kAraNa peTa meM pAnI bhara jAtA hai, usa bar3e hue peTa ke bhAra se kamara Ter3hI par3a gaI ho; nitAnta zocanIya dazA ho gaI ho, jIvana kI AzA chUTa gaI ho; tathApi yadi vaha Apake caraNakamaloM kI raja ko apane zarIra para lagAtA hai to vaha sacamuca hI kAmadeva ke samAna rUpavAna bana jAtA hai|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 bhaktAmara pravacana kAvya 45 para pravacana isa kAvya meM yaha kahA jA rahA hai ki vItarAga bhagavAna kI bhakti karane vAle dharmAtmA jIvoM ko kisI prakAra ke roga nahIM satAte / bhagavAna kI bhakti se dharmAtmAoM ke rogoM kA nAza ho jAtA hai| jalodara jaise mahAroga se zarIra jala gayA ho, peTa meM pAnI bhara gayA ho, zarIra kI zocanIya dazA ho gaI ho, jIvana kI AzA chUTa gaI ho arthAt maraNAsanna dazA ko prApta ho gayA ho; tathApi jo dharmAtmA ApakI caraNa-zaraNa meM Ate haiM, bhaktibhAva se Apake caraNa-kamala kI raja mastaka para dhAraNa karate haiM, unake pApa kSINa ho jAte haiM tathA puNyodaya kA sumela hone se aise bhayaMkara roga bhI naSTa ho jAte haiM aura ve nirogI ho jAte haiN| isalie ApakI mahimA gAne kI bhAvanA hotI hai| jJAnAnanda svabhAvI AtmA ke Azraya se jaba bhrAnti kA roga naSTa ho jAtA hai to ApakI bhakti se hue puNya ke phala meM yadi bAhya roga naSTa ho jAte haiM to isameM koI Azcarya nahIM hai| bhagavAna ke caraNa-kamala ke nIce kI pRthvI evaM usakI dhUla kI pavitratA kI bAta kahakara AcAryadeva yaha kahanA cAhate haiM ki - he bhagavan ! maiM Apake caraNoM kI sarvatra mahimA dekhatA huuN| dhUla kA kaNa-kaNa Apake caraNoM ke sparza se mAno pavitra ho gayA hai| jo bhI usa dhUla ko mastaka para dhAraNa karatA hai, usake sabhI prakAra ke roga miTa jAte haiN| jo ApakI caraNa-zaraNa meM AyA, usakA janma-janmAntara kA roga bhI nahIM rahatA / kisI kavi ne kahA hai calatA-phiratA pragaTa prabhu dekhUM re, apanA jIvana saphala taba lekhU~ re; muktAnanda no nAtha bihArI re. zuddha hai jIvana dorI hamArI re|| arthAt jaba maiM calate-phirate prabhu ke darzana karU~gA, taba apanA jIvana saphala samajha~gA / muktAnanda kA nAtha to caitanyavihArI hai| nirantara antaraMga kAraNazakti kI mahimA dekhanevAlA paramAtmA ke gAne gAtA hai| bhakta kahatA hai ki jabataka tInaloka va tInakAla ko jAnane kI zakti pragaTa na ho jAye, tabataka akhaNDa jJAnasvabhAva kI mahimA nahIM chUTatI / dravyasvabhAva kAvya- 45 149 kI mukhyatA kabhI chUTatI nahIM aura puNya pApa tathA nimitta kI mukhyatA kabhI jJAnI ke AtI nahIM / jaba svabhAva ke Azraya se mithyAtva jaise roga miTa jAte haiM to bAhara meM zarIra ke roga miTa jAyeM to isameM kyA Azcarya hai ? jisane Apake caraNoM kI raja apane mastaka para lI hai, vaha kAmadeva samAna mahAna rUpavAna ho jAtA hai / bhakti ke zubharAga kA Adara nahIM hai; tathApi vItarAgadRSTi vAle ke aisA puNya sahaja ba~dhatA hai ki bAhyaroga miTa jAte haiN| samyagdarzana kI bhUmikA meM aisA puNya sahaja ba~dha jAtA hai| jaise sarvajJa paramAtmA kA kArya bhI mAtra jAnanA hI hai, ve kucha karate-karAte nahIM haiM, usIprakAra merA kArya bhI mAtra jAnanA hI hai| jisane aisA mAna liyA, usake abhyantara roga to naSTa ho hI jAte haiM, bahiraMga roga bhI nAza ko prApta ho jAte haiN| he nAtha! jo vastu kA vAstavika svarUpa jAnakara Apake caraNoM kA dhyAna karatA hai arthAt jisako AtmasvabhAva kI zraddhApUrvaka bhakti kA rAga uThA hai, vaha sarvajJa paramAtmA kA dhyAna karatA hai| jahA~ antaraMga meM nirogatArUpa vItarAgabhAva bar3hatA hai, vahA~ zArIrika roga kaise raha sakate haiM? kyoMki vahA~ puNya kA rasa bar3hatA hai aura jalodarAdi roga naSTa ho jAte haiN| santoM kI bhakti marma se bharI huI hai| unake antaraMga va bahiraMga bhaya nahIM hai| AcAryadeva jAnate haiM ki hameM agale bhava meM svarga jAnA hai, usake bAda hama kevalajJAna prApta kreNge| aisI pavitratA va utkRSTa puNya kA rasa Apake zAsana meM hotA hai| mithyAdRSTi ko aisI pavitratA nahIM hotI aura aisA puNya bhI nahIM ba~dhatA / zIghra anubhava kIjie maiM kauna hU~, AyA kahA~ se, aura merA rUpa kyA? saMbaMdha duHkhamaya kauna hai, svIkRta karU~ parihAra kyA ? isakA vicAra viveka pUrvaka, zAnta hokara kIjiye / to sarva Atmika jJAna ke, siddhAnta kA rasa pIjiye // 4 // kisakA vacana usa tattva kI upalabdhi meM zivabhUta hai? nirdoSa nara kA vacana re! vaha svAnubhUti prasUta hai / tAro aho! tAro nijAtmA, zIghra anubhava kIjiye / sarvAtma meM samadRSTi dyo, yaha vaca hRdaya likha lIjiye // 5 // - zrImad rAyacandra amUlya tattva vicAra
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvya 46 ApAda - kaNThamuruzRMkhala - veSTitAMgA gADhaM vRhannigaDa-koTi-nighRSTa- jaMghA / tvannAma - mantramanizaM manujAH smarantaH sadyaH svayaM vigata-bandha-bhayA bhavanti // 46 // hindI kAvya pA~va kaMThataiM jakara bA~dha sA~kala ati bhArI / gAr3hI ber3I pairamAhiM jina jA~gha vidArI / / bhUkha pyAsa ciMtA zarIra duHkhaje vilalAne / sarana nAhiM jina koya bhUpa ke bandIkhAne / / tuma sumarata svayameva hI, bandhana saba khula jAhiM / chinameM te saMpati lahaiM, ciMtA bhaya vinasAhiM // 46 // anvayArtha - (ApAda - kaNTham ) caraNoM se lekara grIvA taka (uruzRMkhalaveSTita aGgAH) bar3I-bar3I majabUta sAMkaloM se jakar3a diyA hai- kasa diyA hai aMga-aMga jisakA, (gADham ) khUba adhika majabUta rUpa se (bRhat nigar3akoTi-nighRSTa-jaMghA) bar3I-bar3I loha zrRMkhalAoM ke agrabhAga se ragar3akara chila gaI haiM jA~gheM jinakI, ve manuSya (tvat nAmamantram) Apake nAmarUpI maMtra ko (anizam smarantaH) dina-rAta smaraNa karane se, japane se (sadyaH) tatkAla (svayaM) apane Apa (vigata -bandha - bhayA: bhavanti) bandhana ke bhaya se mukta ho jAte haiN| tAtparya yaha hai ki - he bhagavan ! jisakA zarIra air3I se lekara coTI taka bar3I-bar3I sA~kaloM se jakar3akara kasa diyA gayA ho, sA~kaloM kI ragar3a se jisakI jaMghAe~ chila gayI hoM- aise kArAgAra meM bandI puruSa, Apake nAma ke smaraNarUpI maMtra kA jApa karane se turanta hI bandhana ke bhaya se mukta ho jAte haiN| kAvya 46 para pravacana isa kAvya meM AcAryadeva bhagavAna kI bhakti karate hue AtmA ke abandha svabhAva kA varNana karate haiN| ve kahate haiM ki he nAtha ! vartamAna meM hamArI paryAya gAthA-46 151 rAga hai, isakAraNa karmakA nimitta hai; kintu jaba abandha svabhAva ke Azraya se rAga kA abhAva hogA to karma kA nimittanaimittika sambandha bhI chUTa jAyegA / svabhAva meM bhava aura bhava kA kAraNa (vikAra) nahIM hai| he nAtha ! Apake bhava ho, to hamAre bhava hoM / jaba Apake hI bhava kA abhAva huA hai to Apake bhaktoM ke bhava kA abhAva kyoM nahIM hogA? avazya hI hogaa| Apake bhaktoM ko bhava kaise ho sakatA hai? jisane abandha svabhAvI AtmA kA Azraya liyA hai, usako saMsArabandhanarUpa maila kaise raha sakatA hai? ApAdakaNTha arthAt pairoM se kaNTha taka kasakara ber3iyA~ bA~dhI hoM, koI bhI aMga khulA na ho, moTI-moTI sA~kaloM se zarIra jakar3A huA ho, karma dazakaraNoM meM nitti va nikAcita karma ba~dhA ho, to ve bhI mujhe bAdhaka nahIM ho sakate / sAdhaka ko antaraMga meM pUrNa paramAtmA kI dRSTi vartatI hai| unakI dRSTi meM alpajJatA, rAga-dveSa yA vyavahAra kI mukhyatA nahIM aatii| jinako nimitta, rAga, vyavahAra yA alpajJatA kI mukhyatA A jAtI hai, ve vastuta: Apake bhakta nahIM hai| ApakA kSAyikajJAna - akhaNDajJAna pragaTa hai| ApakI vANI meM AyA ki - 'merA svabhAva sarvajJa hai / maiM aise svabhAva kA smaraNa karatA hU~, isase zIghra muktipada prApta kruuNgaa|' yahA~ koI prazna karegA ki - jaba sampUrNa pariNamana kramabaddha hI hotA hai to 'zIghra' mukti pada pAne kI bAta kahA~ se AyI ? jJAnI ko bhava kI zaMkA nahIM hai, vaha to abandhapanA sAdhatA hai| jisa jJAnI ko jJAnasvabhAva kI pratIti huI hai, usake krama meM mokSa zIghra hI alpakAla meM hI prakaTa honevAlA hai tathA usake puNyAnubandhI puNya ba~dhatA hai| vastusvarUpa kI saccI zraddhA hone se jJAnI ko bandhana kA bhaya nahIM hotaa| 'hamAre bhava hogA ..' - aisI zaMkA bhI nahIM hotii| pravacanasAra kI 80vIM gAthA meM kahA hai ki - "jo sarvajJa ke dravya-guNa- paryAya ke svarUpa ko jAnatA hai, usakA moha naSTa ho jAtA hai| jisane sarvajJa ko apanI dRSTi meM liyA tathA nimitta, alpajJatA va rAga ke Azraya se lAbha hone kI viparIta mAnyatA chor3a
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 bhaktAmara pravacana dI - aise dRSTivanta ko apratihata bhAva se samakita hotA hai / usako eka apekSA se kSAyika jaisA samakita hotA hai| kSAyika ke kAla meM mohakSaya ho jAtA hai tathA kevalajJAna pragaTa ho jAtA hai| jo nija svabhAva se ekAkAra hokara cidAnanda svabhAva kA smaraNa karatA hai, usakI kramabaddha kI zraddhA meM para ke kartApane kI dRSTi chUTa jAtI hai| isaprakAra jise sarvajJa svabhAva kI dRSTi hotI hai, vaha sarvajJa kA bhakta hai| use kevalajJAna kI zraddhA hai, vastu-svabhAva kA nirNaya hai| vastu- svabhAva ke nirNaya vAle ko saccA puruSArtha hai / he nAtha ! aise sacce puruSArthI jIva ApakI zaraNa meM Ate haiM aura ApakI zaraNa se unake sabhI bandhana TUTa jAte haiM, isameM jarA bhI zaMkA nahIM hai| zAstrAbhyAsa kaise kareM ? tattvajJAna ke kAraNa adhyAtmarUpa dravyAnuyoga ke zAstra haiM aura kitane hI jIva una zAstroM kA bhI abhyAsa karate haiM; parantu vahA~ jaisA likhA hai, vaisA nirNaya svayaM karake Apako AparUpa para ko pararUpa aura AsravAdi kA AsravAdirUpa zraddhAna nahIM krte| mukha se to yathAvat nirUpaNa aisA bhI kareM, jisake upadeza se anya jIva samyagdRSTi ho jaayeN| parantu jaise koI lar3akA strI kA svAMga banAkara aisA gAnA gAye jise sunakara anya puruSa strI kAmarUpa ho jAyeM; parantu vaha to jaisA sIkhA, vaisA kahatA hai, use kucha bhAva bhAsita nahIM hotA; isaliye svayaM kAmAsakta nahIM hotaa| usIprakAra yaha jaisA likhA hai, vaisA upadeza detA hai, parantu svayaM anubhava nahIM krtaa| yadi svayaM ko zraddhAna huA to anya tattva kA aMza anya tattva meM na milAtA; parantu isakA ThikAnA nahIM hai, isaliye samyagjJAna nahIM hotA / * paNDita ToDaramalajI, mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 237 kAvya 47 mattadvipendra - mRgarAja - davAnalAhisaMgrAma-vAridhi-mahodara - bandhanottham / tasyAzu nAzamupayAti bhayaM bhiyeva yastAvakaM stavamimaM matimAnadhIte / / 47 / / hindI kAvya mahAmatta gajarAja aura mRgarAja davAnala / phaNapati raNa paracaMDa nIra-nidhi roga mahAbala / bandhana ye bhaya ATha Darapakara mAno naashai| tuma sumarata chinamAhiM abhaya thAnaka parakAzai / / isa apAra saMsAra meM, zarana nAhiM prabhu koya / yAteM tuma pada-bhakta ko, bhakti sahAI hoya / / 47 / / anvayArtha - (yaH matimAn) jo buddhimAna puruSa (tAvakaM imam) Apake isa (stavam) stotra ko (adhIte) par3hatA hai, pATha karatA hai (tasya) usakA (mattadvipendra - mRgarAja) madonmatta hAthI, siMha tathA ( davAnala-ahi-saGgagrAmavAridhi-mahodara-bandhana) dAvAnala, sarpa, saMgrAma, sAgara, jalodara tathA bandhana se (uttham) utpanna huA (bhayam) Dara (bhiyA iva) mAno Dara ke kAraNa se hI (Azu nAzaM upayAti) zIghra hI nAza ho jAtA hai| kAvya 47 para pravacana isa kAvya meM yaha kahA hai ki jinendra bhagavAna ke sacce bhakta ko sAta prakAra ke bhaya nahIM hote| usake samasta bhayoM ke kAraNa ekasAtha naSTa ho jAte haiN| jo buddhimAna trikAlI dravyasvabhAva kA Alambana lekara nimitta evaM vyavahAra kI ruci chor3akara tathA nimitta se lAbha mAnanerUpa bhrAnti chor3akara jinendra deva kA smaraNa va bhakti karate haiM, unheM sarva prakAra ke bhayoM se rahita nirdvandva zAntasvabhAva kI prApti hotI hai|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 bhaktAmara pravacana bhagavAna kI stuti karanevAle matimAna jo subuddhi haiM, ve samyagdRSTi pAtra haiN| jo puNya-pApa va saMyoga kA Adara chor3akara asaMga va avikAra svabhAvI AtmA kA Adara karate haiM, ve hI matimAna haiM, subuddhi haiM: jo saMyoga va vikAra kA Adara karate haiM, ve matimAna nahIM haiM, subuddhi nahIM haiN| jo zraddhAvAna hokara nirbhayasvabhAva kI dRSTipUrvaka isa stotra ko par3hate haiM, unako madonmatta hAthI, siMha, bar3avAgni, sUrya, yuddha, samudra, jalaMdhara, vanAgni tathA bandhana Adi se honevAle bhaya nahIM hote| unheM ni:zaMkatA, nirbhayatA aura svabhAva se hI prasannatA hotI hai; samyagdRSTi ihalokabhaya, paralokabhaya, maraNabhaya, vedanAbhaya, akasmAtabhaya, anarakSAbhaya aura aguptibhaya - ina sAta bhayoM se rahita hote haiN| samyagdRSTi ko abheda svabhAva kA Azraya hai, isakAraNa vaha Atmonnati karatA haA AThakarmoM kA nAza karatA hai| samyagjJAnI dharmAtmA niHzaMka hone se nirbhaya hai| koI aisA samajhatA ho ki karma Dara se bhAga jAte hoMge - so aisI bAta nahIM hai; karma to jar3a haiM, unheM Dara hone kA prazna hI kahA~ hai ? dharmAtmA alaMkAra kI bhASA meM kahate haiM ki ATha karmoM ko Dara lagatA hai, isakAraNa ve hamAre pAsa se cale jAte haiN| kAvya 48 stotrasrajaM tava jinendra guNairnibaddhAM bhaktyA mayA rucira-varNa-vicitra puSpAm / dhatte jano ya iha kaNTha-gatAmajasraM taM 'mAnatuMga'-mavazA samupaiti lakSmIH / / 48 / / hindI kAvya yaha gunamAla vizAla nAtha tuma gunana sa~vArI / vividha-varNamaya-puhupa gUMtha maiM bhakti vithArI / / je nara pahire kaMTha bhAvanA mana meM bhAveM / 'mAnatuMga' te nijAdhIna-ziva-lachamI paavai|| bhASA bhaktAmara kiyo, 'hemarAja' hita het| je nara par3heM subhAvasoM, te pAvaiM ziva-kheta // 48 / / anvayArtha - (jinendra) he jinendra bhagavana ! (iha) isa loka meM (yaH jana:) jo puruSa (bhaktyA ) bhaktipUrvaka (mayA) mere dvArA (tava guNaiH nibaddhAm) Apake guNoM se gUMthI gaI, banAI gaI (rucira-varNa-vicitra-puSpAm) manohara svara-vyaMjana varNoM ke yamaka-zleSa-anuprAsAdi alaMkArarUpa vividha sumanoM kI (stotramraja) AdinAtha stotrarUpI mAlA ko (ajasram) sadaiva (kaNTha-gatAM dhatte) kaNThastha karatA hai, gale meM dhAraNa karatA hai (taM mAnatuGgaM) usa pratiSThA prApta mahApuruSa ko, svAbhimAnI samunnata puruSa ko bhaktAmara ke dvArA AdinAtha ke zrotA zrI mAnatuGgAcArya ko (lakSmI) mokSalakSmI (avazA samupaiti) vivaza hokara varaNa karatI hai arthAt svayameva prApta hotI hai| tattvajJa ko jJAnI guru hI priya hai diThThAvi kevi guruNo, hiyae Na ramaMti muNiya tattANaM / kevi puNa adiThThA, ciya ramaMti jiNa vallaho jema / / 129 / / artha - kitane hI guru to aise haiM ki jinheM dekhe lene para bhI tattvajJAniyoM kA hRdaya unameM ramatA nahIM hai arthAt ve loka meM to guru kahalAte haiM, parantu unameM gurupane kA guNa nahIM hotaa| aise guru jJAnI puruSoM ko rucate nahIM haiN| aura koI guru aise haiM, jo adRSTa haiM - dekhane meM nahIM Ate haiM - to bhI tattvajJAnI puruSoM ke hRdaya meM jina-vallabha ke samAna ramate haiN| unheM jaise jinendra bhagavAna priya haiM, usIprakAra suguru bhI priya haiN| jJAnIjana unakA parokSa smaraNa karate haiN| jisaprakAra gaNadhara Adi Aja pratyakSa nahIM haiM to bhI jJAnIjanoM ke hRdaya meM ve ramate haiN| - upadeza siddhAnta ratnamAlA, zloka : 129 kAvya 48 para pravacana digambara santa zrI mAnatuGgAcArya deva sadaiva AtmA ke jJAna va Anandarasa meM
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara pravacana 156 magna rahate the| unheM bhakti kA utsAha AyA aura yaha mahAkAvya rUpa stuti bana gii| isalie aisA kahA jAtA hai ki AcAryadeva ne yaha kAvya bnaayaa| kiMvadanti hai ki prasaMgavaza rAjA ne zrI mAnatuGgAcArya ko jela (baMdIgRha) ke andara banda karA diyA thaa| usasamaya AcAryadeva dvArA anya vikalpoM se bacane ke lie AdinAtha bhagavAna kA bhakti-bhAva sahita smaraNa karate hue yaha stotra banAyA gayA / yadi usI samaya bAhya puNyodaya ke nimitta se baMdIgRha ke tAle TUTa gaye hoM to isameM koI Azcarya nahIM hai; kyoMki jinezvaradeva kI nizcaya stuti karane se to karmaprakRtiyoM ke 148 tAle taka TUTa jAte haiN| yahA~ isa kAvya meM to yaha kaha rahe haiM ki jJAnI ko saMgrAma meM lar3AI ke madhya bhI bhaya nahIM hotaa| vaha dhrava jJAnasvabhAvI AtmA ke Azraya se antara ke rAgAdi zatruoM ko jIta letA hai tathA bAhara meM pUrva puNya ke yoga se lar3AI jIta letA hai| yaha saba ApakI bhakti kA prabhAva hai| Apa hI vItarAgI deva ho, maiM Apa jaise vItarAgI deva ke sivAya anya kI stuti nahIM krtaa| tIrthaMkara, vAsudeva, baladeva zalAkA puruSa haiN| maiM jJAnAnanda svabhAvI hU~ - aisA jJAna hote hue bhI vartamAna kamajorI se lar3AI kA bhAva AtA hai, lar3AI meM jAtA hai aura vahA~ jIta jAtA hai| yaha AdinAtha stotra kA antima kAvya hai| isameM mahAna mAMgalika bAta kahI hai| AcArya kahate haiM ki jo isa stotra kA bhAva samajha letA hai, usako AtmA kI aMtaraMga pavitratA kI mahimA bar3ha jAtI hai| usameM use Atma-vaibhavarUpa lakSmI kI prApti to hotI hI hai tathA kucha kAla taka rAgAMza rahane se usake phala se svarga kI lakSmI bhI mile to isameM kyA Azcarya ? manuSyabhava meM rAjya kI lakSmI bhI milatI hai aura anta meM kevalajJAna lakSmI to milatI hI hai| he nAtha! ApakI bhakti karanevAlA Apa jaisA hI ho jAtA hai| he jinendradeva ! Apake guNarUpI vana meM se maiMne aise guNoM kI mAlA gUMthI hai, aisA amRta kA hAra banAyA hai ki jisameM AtmA ke anubhava rUpI madhura-madhura gucche lage haiN| kAvya-48 157 he deva ! 48 kAvyarUpa bhakti-puSpoM dvArA gUMthI gaI yaha bhaktimAlA hai, jo bhaktoM ko sadaiva Ananda denevAlI hogii| jo bhavyajIva ina 48 kAvyapuSpoM kI mAlA ko arthasahita yAda karake kaMTha meM dhAraNa kareMge - pahaneMge arthAt AtmasvabhAva meM jameMge, unheM samyagdarzana-jJAna-cAritra ke dvArA tIrthaMkara jaisA ucca pada kA sammAna milegA arthAt ve tIrthaMkara hoNge| mAnatuGga kA antaraMga artha uccamAna milanA hai| jahA~ pavitratA ke sAtha puNya kA bhI pUrA vaibhava prApta hogA, puNya kI bhI kamI nahIM rhegii| AcArya kahate haiM - mujhe bhI saMyogI ke kAla meM svarga kA rAjya tathA pazcAt pUrNatA ke kAla meM zivalakSmI-mokSalakSmI kI prApti hogii| 10veM kAvya meM bhI kahA hai ki - 'tulyA bhavati bhavato nanu tena kiM vA' arthAt maiM bhI Apa jaisI hI pavitratA va puNya se bharA-pUrA tIrthaMkara pada prApta kruuNgaa| aho ! aise bhagavAna !! bhagavAna kI pratimA dekhate hI 'aho ! aise bhagavAna !!' isaprakAra ekabAra jo sarvajJadeva ke yathArtha svarUpa ko lakSyagata kara le usakA bhava se ber3A pAra hai| zrAvaka prAta:kAla bhagavAna ke darzana dvArA apane iSTadhyeya ko smaraNa karake bAda meM hI dUsarI pravRtti kre| isIprakAra svayaM bhojana karane ke pUrva munivaroM ko yAda kare ki ahA ! koI santa-munirAja athavA dharmAtmA mere A~gana meM padhAreM aura bhaktipUrvaka unheM bhojana karAke pIche maiM bhojana kruuN| deva-guru kI bhakti kA aisA pravAha zrAvaka ke hRdaya meM bahanA caahie| bhAI ! prAta:kAla uThate hI tujhe vItarAga bhagavAna kI yAda nahIM AtI, dharmAtmA santa-muni yAda nahIM Ate aura saMsAra ke akhabAra, vyApAra-dhandhA athavA strI Adi kI yAda AtI hai to tU hI vicAra kara ki terI pariNati kisa ora jA rahI hai? - AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajIsvAmI, zrAvakadharmaprakAza, pRSTha 89
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 bhaktAmara pravacana bhaktAmara pravacana hamAre yahA~ prApta mahattvapUrNa prakAzana mokSazAstra/caubIsa tIrthaMkara mahApurANa/samayasAra bRhad jinavANI saMgraha ratnakaraNDazrAvakAcAra/mokSamArga prakAzaka mokSamArgaprakAzaka pravacana bhAga-1, 2, 3, 4 pravacanasAra kSatracUr3AmaNi samayasAra nATaka samyagjJAnacandrikA bhAga 1 bRhada dravyasaMgraha/jinendra arcanA/niyamasAra divyadhvanisAra pravacana bhAga 1 yogasAra pravacana/tIna loka maMDala vidhAna samayasAra kalaza/cintana kI gaharAIyA~ pravacanaratnAkara bhAga 1se 11 taka nayaprajJApana/samAdhitaMtra pravacana paNDita ToDaramala vyaktitva aura kartRtva samayasAra anuzIlana sampUrNa bhAga 1,2,3,4,5 AcArya amRtacandra : vyaktitva aura kartRtva paMcAstikAya saMgraha/siddhacakra vidhAna jJAnasvabhAva jJeyasvabhAva bhAvadIpikA/kArtikeyAnuprekSA paramabhAvaprakAzaka nayacakra puruSArthasiddhyupAya/jJAnagoSThI sUktisudhA/AtmA hI hai zaraNa/AtmAnuzAsana saMskAra/ina bhAvoM kA phala kyA hogA indradhvaja vidhAna/dhavalAsAra rAmakahAnI/guNasthAna vivecana sukhI jIvana/vicitra mahotsava sarvodaya tIrtha satya kI khoja/bikhare motI nirvikalpa AtmAnubhUti ke pUrva tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha zrAvakadharmaprakAza/kalpadrama vidhAna vI.vi. pAThamAlA bhAga 1,2,3 vI.vi. pravacana bhAga 1se 6 taka tattvajJAna taraMgaNI/ratnatraya vidhAna bhaktAmara pravacana/bAraha bhAvanA : eka anuzIlana dharma ke dazalakSaNa/vidAI kI belA navalabdhi vidhAna/bIsa tIrthaMkara vidhAna paMcameru naMdIzvara vidhAna/ratnatraya vidhAna sukhI hone kA upAya bhAga 1 se 8 taka jainatattva paricaya/karaNAnuyoga paricaya A. kundakunda aura unake TIkAkAra kAlajayI vyaktitva banArasIdAsa bAlabodha bhAga 1,2,3 tattvajJAna pAThamAlA bhAga 1,2 chahaDhAlA (sacitra)/bha. RSabhadeva/zIlavAna sudarzana prazikSaNa nirdezikA/jaina vidhi-vidhAna kramabaddhaparyAya/dRSTi kA viSaya bArasANuvekkhA/caubIsa tIrthaMkara pUjA gAgara meM sAgara/Apa kucha bhI kaho paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava jainadharma kI kahAniyA~ bhAga 1 se 15 taka ahiMsA ke patha para/jinavarasya nayacakram NamokAra mahAmaMtra/vItarAga-vijJAna pravacana bhAga-5 causaTha Rddhi vidhAna/kAraNazuddhaparyAya dazalakSaNa vidhAna/AcArya kundakundadeva paMcaparameSThI vidhAna/vicAra ke patra vikAra ke nAma AcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama parIkSAmukha/mukti kA mArga yugapuruSa kAnajIsvAmI/sAmAnya zrAvakAcAra aliMgagrahaNa pravacana/jinadharma pravezikA maiM kauna hU~/sattAsvarUpa/vIra himAcalateM nikasI samayasAra : manISiyoM kI dRSTi meM vratI zrAvaka kI gyAraha pratimAe~/padArtha-vijJAna maiM jJAnAnandasvabhAvI hU~/mahAvIra vaMdanA (kaileNDara) vastusvAtaMtrya/bharata-bAhabalI nATaka zAstroM ke artha samajhane kI paddhati sukha kahA~ hai/siddhasvabhAvI dhruva kI UrdhvatA maiM svayaM bhagavAna hU~/NamokAra mahAmaMtra eka anuzIlana rIti-nIti/golI kA javAba gAlI se bhI nahIM samayasAra kalaza paddhAnuvAda/aSTapAhur3a yogasAra paddhAnuvAda/kundakundazataka paddhAnuvAda arcanA/zuddhAtmazataka paddhAnuvAda SaTkAraka anuzIlana/apanatva kA viSaya