Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
SURRED CO CONCORE...org
QQQQQQQQQQM
जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री - घासीलालजी - महाराज - विरचितया प्रमेयचन्द्रिकाख्यया व्याख्यया समलङ्कृतं हिन्दी - गुर्जर भाषाऽनुवादसहितम्
麻茶
॥ श्री भगवती सूत्रम् ॥
(दशमो भागः )
नियोजक :
संस्कृत - प्राकृतज्ञ - जैनागमनिष्णात - प्रियव्याख्यांनि
पण्डितमुनि श्री कन्हैयालालजी - महाराजः
प्रकाशकः
राजकोटनिवासी- श्रेष्टिश्री शामजीभाई वेलजीभाई बीराणी तथा कडवी बाई वीराणी स्मारकट्रस्टप्रदत्त - द्रव्य साहाय्येन अ० भा० श्वे० स्था० जैनशास्त्रोद्धार समितिप्रमुखः - श्रेष्ठि- श्री शान्तिलाल - मङ्गलदास भाई - महोदयः
मु० राजकोट
प्रथमा - आवृत्तिः प्रति १२००
4
वीर- संवत्
२४९४
विक्रम संवत्
२०२४
मूल्यम् - रू० २५-०-0
TRONG N
ईसवीसन् १९६७
YOOO!
CHORORE
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
7 श्री
। अणवानु
, ३. स्थानवासी જૈનશાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ, है. मडिया पा रोड, सीट, ( सौराष्ट्र)
Published by: Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra), W. Ry, India.
ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञा, जानन्ति ते किमपि तान् प्रति नैष यत्नः । उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समानधर्मा, कालो ह्ययं निरवधिविपुला च पृथ्वी ॥ १ ॥
卐
हरिगीतच्छन्दः करते अवज्ञा जो हमारी यत्न ना उनके लिये। जो जानते हैं तत्त्व कुछ फिर यत्न ना उनके लिये ॥ जनमेगा मुझसा व्यक्ति कोई तत्त्व इससे पायगा। है काल निरवधि विपुलपृथ्वी ध्यान में यह लायगा ॥१॥
भूल्य: ३. २५300
प्रथम मावृत्ति प्रत १२०० . વીર સંવત ૨૪૯૪ વિક્રમ સંવત ૨૦૨૪ ઇસવીસન ૧૯૬૭
: मुद्र: મણિલાલ છગનલાલ શાહ નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ, ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ,
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
>
अनुक्रमां
श्री
भगवतीसूत्र भाग दसवें की विषयानुक्रमणिका विषय
बारहवें शतक का चौथा उद्देशा
१ चौथे उद्देशक का संक्षिप्त विषयविवरण
२ परमाणुपुलों का निरूपण
३ - ९२
३ संहनन के भेद से पुलपरिवर्तन का निरूपण
९३-१३२
४ औदारिक पुद्गल परिवर्ती की निवर्त्तना काल का निरूपण १३२-१४६ ५ पुद्गल परावर्त के अल्प बहुत्व का निरूपण
१४६-१४९
पांचवां उद्देशा
६ पांचवें उद्देशे का संक्षिप्त विषयविवरण
७ कर्मपुगलों के स्वरूप का निरूपण ८ प्राणातिपातादि विरमण का निरूपण ९ जीव परिणाम का निरूपण
१० जीव के चारित्र परिणाम हेतु का निरूपण छठे उद्देशे का प्रारंभ
११ छठे उद्देशे का संक्षिप्त विषय विवरण
१२ राहु के स्वरूप का निरूपण
१३ चंद्र के 'सश्री' नाम के अर्थ का निरूपण
१४ सूर्य के 'आदित्य' नाम के अर्थ का निरूपण
१५ चंद्र-सूर्य की अपमहिषियों आदि का निरूपण
सातवें उद्देशे का प्रारंभ
पृष्ठाङ्क
१६ सातवें उद्देशे का संक्षिप्त विषय विवरण १७ लोक के विस्तार का निरूपण
१८ जोवों की उत्पती का निग
१
-
१५०-१५१
१५१-१६७
१६७-१९५
१९५-१९७
१९७-२००
२०१
२०२-१२२
२२२-२२४
२२४-२२६
२२६-२३७
२३८-२३९
२३९-२४०
२५१-२७७
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
'आठवे उद्देशे का प्रारंभ
१९ आठवें उद्देशे का संक्षिप्त विपयविवरण
२० प्रकारान्तर से जीवों की उत्पत्ती का निरूपण २१ तिर्यग्योनि विशेष का निरूपण
नव उद्देशा
२२ नववे उद्देशे का संक्षिप्त विषयविवरण
२३ देवों के प्रकार का निरूपण
२४ देवों की उत्पत्ति का निरूपण २५ भव्य देवादि की स्थिति का निरूपण २६ भव्यद्रव्य देवादि विकुर्वणा का निरूपण २७ भव्यद्रव्यदेवादि की उद्वर्त्तना का निरूपण
२८ भावदेव विशेष के अल्पबहुत्व का निरूपण
दशवे उद्देशे का प्रारंभ
२९ दशवें उद्देशे का संक्षिप्त विषयविवरण ३० आत्मस्वरूप का निरूपण
३१ रत्नप्रभादि पृथ्वि संबन्धी विशेष निरूपण
तेरहवें शतक के पहेला उद्देशा
३२ वेरहवें शतक के पहले उद्देशे का संक्षिप्त विषयविवरण ३३ तेरहवें शतक के उद्देशार्थ संग्रह
३४ पृथिव्यादि का निरूपण
३५ रत्नप्रभा आदि पृथ्वीयों के नरकावासों का निरूपण ३६ रत्नप्रभा आदि पृथ्वीयों के नैरयिकों के उत्पात
आदि का निरूपण
२७८
२७९-२८५
२८६-२९२
२९३-२९५
२९५-३०३
३०३-३१८
३१८-३२३
३२३-३२८
३२९-३४८
३४८-३५२
३७ शर्कराममा आदि पृथ्वीयों के नरकावास आदि का निरूपण ३८ रत्नमभा पृथ्वी में नैरयिकों के उत्पात आदि का कथन ३९ नारकों की लेश्याओं का निरूपण
३५३-३५४
३५४-३९०
३९०-४४८
४४९-४५०
४५०-४५१
४५२-४७४
४७४-४८३
5
४८४-४८८
४८९-५००
५०० - ५०८
५०८-५१४
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१५-५१६ ५१६-५६०
५६१-. ५६१-५६२
५६३-५६४ ५६५-५६६ ५६६-५८१
दूसरा उद्देशा ४० तेरहवें शतक के दूसरे उद्देशे का संक्षिप्त विषयविवरण ४१ देव विशेष क निरूपण
. तीसरा उद्देशा ४२ तीसरे उद्देशे का संक्षिप्त विषय विवरण ४३ परिचारण का कथन
चौथा उद्दशा ४४ चौथे उद्देशे का संक्षिप्त विषय विवरण ४५ चौथे उद्देशे की संग्रहार्थ गाथा ४६ नारक पृथ्वीसंबंधी कथन ४७ स्पर्शद्वार का कथन (नरकों में वादर अप्कायिक
स्पर्श भी देवकृत ही समझना चाहिये) ४८ रत्नपभादिमणिधि (अपेक्षा) द्वार का निरूपण ४९ निरयान्तद्वार का निरूपण ५० लोकमध्यद्वार का निरूपण ५१ दिग विदिक प्रबहद्वार का निरूपण ५२ परिवर्तनद्वार का निरूपणम् ५३ स्पर्शनाद्वार का निरूपण ५४ द्विपदेशादि पुद्गलास्तिकाय स्पर्शनाद्वार का निरूपण ५५ अवगाहनाद्वार का निरूपण ५६ जीवावगाढद्वार का निरूपण ५७ अस्तिकायप्रदेश निषदनद्वार का निरूपण ५८ वहुसमद्वार का निरूपण ५९ लोकसंस्थानद्वार का निरूपण
पांचवां उद्देशा ६० नैरयिकों के आहार का निरूपण
५८१-५८४ ५८५-५८७ ५८८-५८९ ५८९-५९५ ५९६-६०४ ६०४-६१३ ६१३-६३२ ६३२-६७० ६७१-६९९ ६९९-७०४ ७०४-७१० ७१०-७१३ ७१४-७१७
७१८-७२०
समाप्त
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
બા. બ્ર. શ્રી વિનાદમુનિનુ સક્ષિપ્ત જીવનચરિત્ર
પરમ વૈરાગી અને દયાના પુંજ જેવા આ પુરુષના જન્મ વિક્રમ સવત ૧૯૯૨ પા સુદાન (આફ્રિકા)માં કે જમાં વીરાણી કુટુંબને વ્યાપાર આજ દિવસ સુધી ચાલુ છે, ત્યાં થયા હતા.
શ્રી વિનાદકુમારના પુણ્યવાન પિતાશ્રીનું નામ શેઠશ્રી 'ભજી શામજી વીરાણી અને મહાભાગ્યવ'તા તેમના માતુશ્રીનુ' નામ 'મેન મણિબેન વીરાણી બન્નેનું અસલ વતન રાજકાટ (સૌરાષ્ટ્ર) છે. બેન મણિમૅન ધાર્મિક ક્રિયામાં પહેલેથી જ રુચિવાળા હતા, પરં'તુ શ્રી વિનાદકુમાર ગર્ભમાં આવ્યા પછી વધારે દૃઢધમી અને પ્રિયધમી બન્યા હતા.
પૂર્વૈભવના સસ્કારથી શ્રી વિનેદકુમારનુ લક્ષ ધામિક અભ્યાસ અને ત્યાગ ભાવ તરફ વધારે હાવા છતાં તેઓશ્રીએ નાનમેટ્રીક સુધી અભ્યાસ કરી વ્યવહારિક કેળવણી લીધેલી અને વ્યાપારની પેઢીમાં કુશળતા ખતાવેલી.
તેઓશ્રીએ યુનાઈટેડ કિંગડમ, ફ્રાન્સ, બેલ્જીયમ, હાલેન્ડ, જમાઁની સ્વી ઝલેન્ડ, તેમ જ ઇટાલી, ઈજીસ વગેરે દેશામાં પ્રવાસ કરેલ સાં, ૨૦૦૯ના વૈશાખ માસ, સને ૧૯૫૩માં લડનમાં રાણી એલીઝાબેથના રાજ્યારે હણુ પ્રસગે તેઓશ્રી લંડન ગયા હતા. કાશ્મીરના પ્રવાસ પણ તેમણે કરેલ, દેશ પરદેશ ફરવા છતાં પણ તેમણે કોઈ વખતે પણ કદમૂળને આહાર વાપરેલ નહી‘.
ઉગતી આવતી યુવાનીમાં તેઓશ્રીએ દુનિયાના રમણીય સ્થળે જેવાં કે કાશ્મીર, ઈજીપ્ત અને ચુરાપનાં સુંદર સ્થળાની મુલાકાત લીધી હેવા છતાંએ તેઓને તે રમણીય સ્થળે કે મણીય યુવતીઓનું આકષ ણ થયું નહીં. એ એના પૂ`ભવના ધામિક સ`સ્કારના જ ર'ગ હતા અને એ રંગે જ તેમને તે બધું ન ગમ્યું અને તુરત ત્યાંથી પાછા ફર્યાં અને સાધુ-સાધ્વીજીનાં દન-કરવાને ઠેકઠેકાણે ગયા અને તેમના ઉપદેશના લાભ લીધેા અને વાગ્યમાં જ મન લગાડયું.. હુંડાકાલ અપસપિણિના આ દુષમ નામનાં પાંચમાં આરાનુ` વિચિત્ર વાતાવરણ જોઇ તેમને કઇંક ક્ષેાલ થતા કે તુરત જ તેના ખુલાસેા મેળવી લેતા અને ત્યાગ ભાવમાં સ્થિર રહેતા દેશ પરદેશમાં પણ સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, ચાવિહાર આદિ પચ્ચક્ખાણ તેએ ચૂકયા નહી' ઊંચી કેઢિની રીયાના ત્યાગ કરી તે સૂવા માટે માત્ર એક શેતરંજી, એક એસી અને એઢવા એક ચાદર ફક્ત વાપરતા અને પલંગ ઉપર નહીં પણ ભૂમિ પર જ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
“ચણથં નવિ મા પમા ”
*
,
*
,
? કે
,
, '
*
-
*
.
દે , '
5
*
-
*
૮
'
-
,
-
'.
2
તે
/
-
-
s
!
$ 18
. ? ઈ )
-
*
'
5
B
ક
'
',
-
૨
-
-
- -
૪
*.
?
.
',
* * *
=
-
2 -
: A
?
'1', '{ }
,
{ 'A
-૪''
* *
-
-
Lદ
* .
*
* * ' + *
* * * *
. . .",
* * * *
*
ઢ ' , ' , * * * * * * * * *
ક
.
.
શ્રી વિનેશકુમાર વી રાણી (દીક્ષા લીધા પહેલાં શાસ્ત્રાભ્યાસ કરતા) જન્મ : પિર્ટ સુદાન સાં. ૧૯૨
નિર્વાણ ખીચન – (રાજસ્થાન)
ફાદી - (રાજસ્થાન) સં. ૨૦૧૩ વૈશાખ વદ ૧૨
સાં. ૨૦૧૩ શ્રાવણ શુદ ૧૨ તા. ૨૬-૫–૫૭ રવિવાર
તા. –૮–૧૭ બુધવાર
દીક્ષા
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
શયમ કરતા. અને પહેરવા માટે એક ખાદીના લેવા અને ઝભ્ભા વાપરતા, કાઇ વખતે કમજો પહેરતા ખહું 'ડી હોય તે વખતે સાદા ગરમ કાટ પહેરી લેતા અને મુહપત્તિ, પાથરણુ, રજોહરણુ અને એ ચાર ધાર્મિક પુસ્તકની ઝાળી સાથે રાખતા સડાસમાં નહી. પણ જગલમાં એકાંત જગ્યામાં ઘણે ભાગે શરીરની અશુચિ દૂર કરવા જતા, હાલતાં ચાલતાં, સડાસ અને પેશાબ સ’'ધીમાં જીવયાની બરાબર જતના કરતા.
..... દેશમાં કે પરદેશમાં જ્યારે તેમને કાઈની સાથે મળવાનું થતું ત્યારે તેમની સાથે અહિ સામય જૈનધમતું સ્વરૂપ પ્રકટ કર્યાં વગર રહેતા નહી,
દીક્ષાથી આને દીક્ષા લેવાની પ્રેરણા કરતા અને એમ જ કહેતા કે જીંદગીના કોઇ ભાંસા નથી “ સંલય વિષે માં માપવ ” માયુષ્ય તૂટતાં વાર લાગતી નથી; જીવન તૂટયું. સધાતું નથી માટે ધમ કરણીમાં સમયમાત્રતા પ્રમાદ ન કરવા જોઈએ.
44
7
ગોંડલ સપ્રદાયના ઘણાખશ પૂ. મુનિયા અને પૂ. મહાસતીજીઆના તથા ટાઢ સંપ્રદાયના પૂ. આચાય શ્રી માણેકચઇજીમહારાજ અને દિયાપુરી સ'પ્રદાયના શાંતથાઅજ્ઞ પૂ. મુનિશ્રી ભાયચંદજી મહારાજ શ્રમણુસુધના મુખ્ય આચાર્યશ્રીજી આત્મારામજી મહારાજ તપેામય જ્ઞાનનિધિ શાસ્રોદ્ધારક મા. પ્ર. પૂ. આચાર્ય મહારાજ શ્રી શ્વાસીલાલજી મહારાજ વગેરે અનેક સાધુસાધ્વીના ઉપદેશને તેમણે લાભ લીધેલ. સુ‘ખમાં સ. ૨૦૧૧ સાલમાં શ્રી ધમ સિહુજી મહારાજના સ"પ્રદાયના પડિતરત્ન શ્રી લાલચંદજી મહારાજનાં પરિચય થયા. લાલચંદજી મહારાજ પાતે, સસારપક્ષના ત્રણ પુત્રા અને ખે પુત્રીએ એમ કુલ ૬ અલ્કે આખા કુટુંબે સંયમ અંગીકાર કરેલ. તે જાણી તેમને અદ્ભૂત ત્યાગભાવના પ્રગટ થઈ કે જે કદ્દી ક્ષય પામી નહી.
*
આ પહેલાં તેઓ જ્યારે માતા–પિતા સાથે પૂજ્ય આચાય શ્રી માણેકચંદજી મહારાજના દર્શને બેટાઇ ગયેલા ત્યારે તેમના ઉપદેશની જે અસર થઈ તે મુખ્ય અસર પડેલી હતી અને મીજી અસર તે પૂજ્ય લાલચંદ્રજી મહારાજના સહકુટુબની દીક્ષા એ હતી. આ બેઉ પ્રસગાએ પૂર્વ ભવની ખાકી રહેલી આરાધનાને પૂરી કરવાના નિમિત્તરૂપ હેાઈને વખતેાવખત તેઓ માતાપિતા પાસે દીક્ષાની આજ્ઞા માગતા હતા અને તેના જન્નાખ તેમના પિતાશ્રી તરફથી એક જ હતા. જે હજુ વાર છે સમય પામવા દીએ જ્ઞાનાભ્યાસ વધારા
'
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ'. ૨૦૧૨ના અષાઢ સુધી ૧૫ થી શ્રી વિનાદકુમારે ગોંડલ સપ્રદાયના શાસ્ત્રજ્ઞ પૂ. આચાર્ય શ્રી પુરુષાત્તમજી મહારાજ સાહેબ પાસે વેરાવળ ચાતુર્માસ દરમ્યાન ખાસ નિયમિત રીતે દીક્ષાની તૈયારી કરવા માટે તેમની પાસે જ્ઞાનાભ્યાસ કર્યાં. તેની સાથે પૂ. આચાર્ય શ્રી પુરુષાત્તમજી મહારાજના સસાર પક્ષના કુટુંબી દીક્ષાના ભાવિક શ્રી જસરાજભાઈ પણ જ્ઞાનાભ્યાસ કરતા હતા. તેઓએ ત્યાં એવા નિર્ણય કરેલા કે આચાય શ્રી પુરુષાતમ મહારાજ પાસે આપણે ખન્નેએ દીક્ષા લેવી, પહેલાં વિનેદકુમારે અને પછી શ્રી જસરાજભાઇએ દીક્ષા લેવી, શ્રી જસરાજભાઈની દીક્ષાતિથિ પૂ॰ શ્રી પુરુષાતમજી મહારાજ સાહેબે સ', ૨૦૧૩ના જેઠ સુદ ૫ ને સેમવારે માંગરાલ મુકામે નક્કી કરી શ્રી જસરાજભાઈ વિનાદકુમારને રાજકાટ મળ્યા, શ્રી વિનેદકુમારે શ્રી જસરાજ ભાઈની યથાાગ્ય સેવા બજાવી, માંગરાળ રવાના કર્યાં અને પેાતે નિશ્ચયપૂર્વક દીક્ષા માટે આજ્ઞા માગી પણુ તેના પિતાશ્રીની એકને એક વાણી સાંભળીને તેમને મનમાં આઘાત થયા અને દીક્ષા માટેના તેમણે બીજો રસ્તા શેષી કાઢચે.
પૂજ્યશ્રી લાલચંદજી મહારાજ અને તેમના શિષ્યેાના પરિચય મુખઈમાં થયેલ હતા અને ત્યારબાદ કાઇ વખત પત્રવહેવાર પણ થતા હતા. છેલ્લા પત્રથી તેમણે જાણેલ હતુ, જે પૂર્વ શ્રી લાલચંદજી મહારાજ. ખીચન ગામે પૂ. આચાય શ્રી સમથ મલજી મહારાજ સાહેબ પાસે જ્ઞાનાભ્યાસ અર્થે ગયા છે પેાતાને પિતાશ્રીની આજ્ઞા (દીક્ષા માટે) મળે તેમ નથી અને દીક્ષા તેા લેવી જ છે આજ્ઞા વિના કાઈ સાધુ મુનિરાજ દીક્ષા આપે નહી' અને સ્વયમેવ દીક્ષા સૌરાષ્ટ્રમાં લઈને આચાય શ્રી પુરુષાતમજી મહારાજ પાસે જવામાં ઘણાં વિધ્ના થાશે, એમ ધારીને તેઓએ દૂર રાજસ્થાનમાં ચાલ્યા જવાનુ નક્કી કર્યું.
તા. ૨૪-૫-૧૭ સ’. ૨૦૧૩ના વૈશાખ વદ ૧૦ ને શુક્રવારના રોજ સાંજના તેમના માતુશ્રી સાથે છેલ્લુ જમણુ કર્યુ. લેાજન કરી, માતુશ્રી સામાયિકમાં એસી ગયા. તે વખતે કાઈને જાણ કર્યાં વગર દીક્ષાના વિઘ્નામાંથી ખચવા માટે ઘર, કુટુ′ખ, સૌરાષ્ટ્રભૂમિ અને ગોંડલ સ'પ્રદાયના પણ ત્યાગ કરી તે
ખીચત તરફ રવાના થયા.
શ્રી વિનોદમ્રુનિના નિવેદન પરથી માલૂમ પડયું' કે તા. ૨૪-૫-૫૭ના રાજ રાત્રે આઠ વાગે ઘેરથી નીકળી, રાજકાત જ કશને દ્વેષપુરની ટિકિટ લીધી. તા. ૨૫–૫–૫ના સવારે આઠ વાગ્યે મહેસાણા પહેાંચ્યા ત્યાં અહી લાક ગાડી પડી રહે છે, તે દરમ્યાન ગામમાં જઈને લેાચ કરવા માટેના વાળ રાખીને બાકીના કઢાવી નાખ્યાં અને ગાડીમાં બેસી ગયા. મારવાડ જંકશન તથા જોધપુર જકશન થઈને તા. ૨૬-૫--પ૭ની સવારે ૪ા વાગ્યે લેાદી
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઘમુરબ્બીશ્રીઓ
ર
જ
*
''
જે
,
'
*
-
*
-
કરત
- -
- -
શિશ્રી શાંતિલાલ મંગળદાસભાઈ
(સ્વ) શેઠશ્રી શામજીભાઈ વેલજીભાઈ
* વીરાણ-શજકોટ.
અa.
(0) શેઠશ્રી છગનલાલ શામળદાસ ભાવસાર - અમદાવાદ,
ક
Ins
& E
=ા
*
t
shita
t
=
s,
*
*
* * * ==
* * ..
*
* *
*
શેઠશ્રી રામજીભાઈ શામજીભાઈ
વીરાણુ-રાજકેટ.
વચ્ચે બેઠેલા લાલાજી કિશનચંદજી સા. જોહરી ઉભેલા સુપુત્ર ચિ. મહેતાબચન્દજી સા નાના – અનિલકમાય ન દત્તા)
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
77 90
આદ્યમુરબ્બીશ્રીએ
(સ્વ.) શેશ્રી હરખચંદ કાલીદાસ વાર્િ
ભાણવડ.
(સ્વ.) શેઠશ્રી દિનેશસાઇ કાંતિલાલ શાહ
અમદાવાદ.
શેઠશ્રી જેસિ ગભાઈ પાચાલાલભાઇ અમદાવાદ.
(સ્વ.) શેઠ ફ્ગજીભાઈ માહનલાલ શાહ
અમદાવાદ.
:
-
પટેલ રામાભાઈ ગોપાલદાસ સુ. સાણંદ (જી. અમદાવાદ)
+
સ્વ. શેઠશ્રી આત્મારામ માણેકલાલ
અમદવાદ
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઘમુરબ્બીશ્રીઓ
.
*
vી
છે
= "
T
ક'
:
*
*
?
શ્રી વૃજલાલ દુર્લભજી પારેખ
રાજકેટ,
કઠારી હરગોવિંદ જેચંદભાઈ
રાજકોટ,
ક
શેઠશ્રી મિશ્રી લાલજી લાલચંદજી સા. લુણિયા તથા શેઠશ્રી જેવંતરાજજી લાલચંદજી સા.
એ સમ
જન્મ *
ને રાતે જ મ હમકો અમારી
.
છે
() શેઠશ્રી ધારશીભાઈ જીવણલાલ
બારસી,
સ્વ. શ્રીમાન શેઠશ્રી મુકનચંદજી સા | બાલિયા પાલી મારવાહ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદ્યમુરબ્બીશ્રીએ
સ્વ. શેઠશ્રી હરિલાલ અનેાપચંદ શાહુ ખંભાત.
स्व. शेठ ताराचंदजी साहेब गेलडा મદ્રાસ.
Wedel
de
श्रीमान् शेठ सा. चीमनलालजी सा. ऋषभचंदजी सा. अजीतवाले ( सपरिवार )
વચ્ચે બેઠેલા મેાટાભાઇ શ્રીમાન્ ઝૂલચંદ્રજી જવાહીરલાલજી રઢિયા ૨ બાજુમાંખેઠેલા ભાઈ મિશ્રીલાલજી અરહિયા ૩ ઉભેલા સૌથી નનાભાઈપૂનમચંદ્ર મિ
श्रीमान सेठश्री खीमराजजी सा. चोरडिया
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
tr
પહૉંચ્યા ત્યાંથી પગે ચાલીને ખીચન ઉપાશ્રયમાં જઈ ત્યાં બિરાજતા મુનિવરોના દશન કર્યાં. વદણા નમસ્કાર કરી સુખશાતા પૂછી, મહાર નીકળ્યા અને પેાતાના સામાયિકના કપડાં પહેર્યાં' અને પછી પૂજ્ય શ્રી મુનિવરેશની સન્મુખ સામાયિક કરવા બેઠા, તેમાં जाव नियमं पज्जुवासामि दुविह શિવિષેન” ના બદલે “ જ્ઞાનીને પન્નુવાસાવિત્તિવિદ્ધતિવિષેળ ” માલ્યા તે શ્રી લાલચ'દજી મહારાજે સાંભળ્યુ' અને તેએશ્રીએ પૂછ્યુ કે વિનાઇકુમાર ! તમે આ શુ કરી છે, તેના જવાખ આપવાને બદલે “ અલ્પાને રોસિમિ" ખાલી પાઠ પૂરા કર્યાં અને પછી વિનયપૂર્વક બે હાથ જોડીને ખેલ્યા કે સાહેબ ! એ તા અની ચૂકયુ અને મે વયમેવ દીક્ષા લઈ લીધી, તે માખર છે અને તેમાં કાંઇ ફેરફાર થઈ શકે તેમ નથી. આ સિવાય આાપશ્રીની ખીજી કોઇપણ પ્રકારની આજ્ઞા હાય તા ફરમાવે.”
1
તે જ દિવસે અપેારના શાસ્ત્રજ્ઞ પૂ· મુનિશ્રી સમ લાલજી મહારાજ સાહેબે શ્રી વિનાઇકુમાર મુનિને પેાતાની પાસે ખેલાવ્યા અને સમજાવ્યા કે “તમે એક સારા ખાનદાન કુટુંબની વ્યક્તિ છે. તમારી મા દીક્ષા અંગીકાર કરવાની રીત ખરાખર નથી કારણ કે તમારા માતા પિતાને આ હકીકતથી દુઃખ થાય અને તેથી મારી સમતિ છે કે રજૂહરણની ડાંડી ઉપરથી કપડુ કાઢી નાખા જેથી તમા શ્રાવક અણુાવ અને જરૂર પડે તે શ્રાવકાના સાથ લઈ શકેા, એમ ત્રણવાર પૂ. મહારાજશ્રીએ સમજાવેલા પર`તુ તેમણે ત્રણેય વખત એક જ ઉત્તર આપેલા કે જે થયું, તે થયુ. હવે મારે આગળ શું કરવુ તે ફરમાવે
શ્રી વિનેાદમુનિના શ્રી સમ મલજી જેવા મહામુનિના પ્રશ્નના જવામ પછી ખીચનના ચતુવિધ સઘ વિચારમાં પડી ગયા અને મુનિશ્રીએ પર સસારીઓને કોઇ પણ પ્રકારના આ નિષ્કારણુ હુમલા ન આવે તે માટે વિનાદસુનિને જણાવવામાં આવ્યુ` કે “અમારી સલામતી માટે તમારે જાહેર નિવેદન બહાર પાડવાની જરૂર છે” ત્યારે શ્રી વિનાદ મુનિએ પેાતાના હસ્તાક્ષરે નિવેદન શ્રીસંધ સમક્ષ પ્રગટ કર્યું, તેના સાર નીચે મુજબ છેઃ
મારા માતા-પિતા માહને વશ થઈને દીક્ષાની આજ્ઞા આપે તેમ ન હતુ. અને “ અલય લીવિય' મા પમાચવ્’ને આધારે એક ક્ષણ પણ દીક્ષાથી "ચિત રહી શકું તેમ નથી; એમ મને લાગ્યું. શ્રી લાલચંદ્રજી મહારાજ સાહેબ-વગેરેએ મને મારી દીક્ષા માટે વિચારી પછી કરવાનુ` કહેલ પરંતુ મને
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમય માત્રને પ્રમાદ કરે ઠીક ન લાગે, તેથી શ્રી અરિહંત ભગવતે તથા શ્રી સિદ્ધ ભગવતેની સાક્ષીએ મારા ગુરુ મહારાજ સમક્ષ પ્રજ્યા પાક ભણીને મારા આત્માના કલ્યાણ માટે દીક્ષા અંગીકાર કરી છે. સમાજને પેટે ખ્યાલ ન આવે કે મારી દીક્ષા ક્ષણિક પુરસાથી અગર ગેરસમજથી થઈ છે તેથી તથા સમાજમાં જૈનશાસનની પ્રભાવના થાય તે હેતુથી મારે મારા વૃત્તાંત પ્રગટ કેરે ઉચિત છે.
1 ઉત્તરાધ્યયનજી સત્રના ૧૮ મા અધ્યયન પરથી મને લાગ્યું કે મનુષ્ય જીવનનું ખરૂં કર્તવ્ય મક્ષફળ આપનારી દીક્ષા જ છે.
છેવટ સુધી મેં મારા બાપુજી પાસે દીક્ષા માટે આજ્ઞા માગી અને તે વખતે પણ પહેલાંની જેમ વાત ઉડાવી દીધી અને અનંત ઉપકારી એવા મારા બાપુજી સમક્ષ હું તેમને કડક ભાષામાં પણ કહી શકતું ન હતું અને બીજી બાજુથી મને થયું કે આયુષ્ય અશાશ્વત છે અને આવા ઉત્તમ કાર્ય માટે જરાપણ પ્રમાદ કરે ઉચિત નથી. તેથી મેં વિચારીને આ પગલું ભર્યું છે અને મને પૂર્ણ વિશ્વાસ છે કે શ્રી વીરપ્રભુ મહાવીર સ્વામીને સકળ સંઘ મારા આ કાર્યને અનુમોદશે જ “તથાસ્તુ".
રાજકેટમાં શ્રી વિનોદકુમારના ગયા પછી પાછળથી ખબર પડી કે વિનોદ કુમાર દેખાતા નથી એટલે તપાસ થવા માંડી ગામમાં ક્યાંય પત્તો ન લાગે એટલે બહારગામ તારે કર્યા. કયાંયથી પણ સંતોષકારક સમાચાર સાંપડયા નહીં. અર્થાત્ પત્તો મળે જ નહીં. આમ વિમાસણના પરિણામે તેમના પિતાશ્રીને બે મહિના પહેલાંની એક વાતની યાદ આવી તે એ હતી કે તે વખતે શ્રી વિનોદકુમારે આજ્ઞા માગેલી કે “બાપુજી! આપની આજ્ઞા હોય તે આ ચાતુર્માસ ખીચન (રાજસ્થાન) જાઉં કારણ કે ખીચનમાં પૂ. ગુરુમહારાજ શ્રી સમર્થમલજી મહારાજ કે જેઓ સિદ્ધાંત વિશારદ છે અને અનેકાંતવાદના પૂરા જાણકાર છે, તેઓ ત્યાં બિરાજમાન છે જેઓશ્રી પાસે શાસ્ત્રાભ્યાસ કરવા માટે પૂ શ્રી લાલચંદજી મહારાજ આદિ ઠાણું ૪ જવાના છે. તે મારી ઇચ્છા પણ ત્યાં તેમની પાસે જવાની છે.
આ વાતચીતનું મરણ પિતાશ્રીને આવવા સાથે તેઓએ પં. પૂર્ણચંદ્રજી કને પિતાની પાસે બોલાવ્યા અને વિનેદકુમાર માટેની પોતાની ચિંતા વ્યક્ત કરી. પડિતનું આ વાતને સમર્થન મળ્યું. તેઓશ્રીએ જણાવ્યું કે થોડા સમય પૂર્વે વિનેદકુમારે મારી પાસે જાણવા માગ્યું હતું કે, ખીચનમાં કેવા પ્રકારની
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગવડ છે? આમ મારી સાથે વાર્તાલાપ થયો હતો. બંને આ પ્રમાણે એકમત થતાં તેમના પિતાશ્રીએ ખીચન તાર કરવા સૂચના કરી તા. ૨૭-૫-૧૭ ના રોજ પૃથ્વીરાજજી માલુ ખીચન (રાજસ્થાન) ઉપર તાર કર્યો.
તા.૨૮-૫–૫૭ના રોજ જવાબ આવ્યે કે શ્રી વિનોદભાઈએ ખીચનમાં સ્વયમેવ દીક્ષા ગ્રહણ કરી છે. એટલે તેમના પિતાશ્રીએ રાવબહારશ્રી એમ. પી. સાહેબ શ્રી કેશવલાલભાઈ પારેખ અને પંડિતજી પૂર્ણચંદ્રજી દક એમ ત્રણેયને શ્રી વિનેશકુમારને પાછા તેડી લાવવા માટે ખીચન મોકલ્યા તા. ૨૮-૫-૫ના રોજ રવાના થઈ તા. ૩૦-૫-૧૭ના રોજ સવારે કલેદી સ્ટેશને પહોંચ્યા. બળદગાડીમાં તેઓ ખીચન ગયા કે જ્યાં સ્થવિર મુનિશ્રી શીરેમલજી મહારાજ પૂજય પંડિતરત્ન શાસ્ત્ર વિશારદ શ્રી સમર્થમલજી મહારાજ આદિ ઠાણ ૮ તથા પૂજ્ય તપસ્વી મહારાજ શ્રી લાલચંદજી મહારાજ આદિ છે. ૪ બિરાજમાન હતા. કુલ્લે સાધુ-સાદેવીની સંખ્યા અદાવીસથી ત્રીસની હતી.
પૂછપરછના જવાબમાં શ્રી વિનોદમુનિએ કેશવલાલભાઈ પારેખને કહ્યું કે મેં તે દીક્ષા અંગીકાર કરી લીધી છે તેમાં કાંઈ ફેરફાર થાય તેમ નથી. તમે અમારા વીરાણું કુટુંબના હિતૈષી છે. અને જે સાચા હિતૈષી છે તે મારા પૂ. બા અને બાપુજીને સમજાવીને મારી હવે પછીની મેટી દીક્ષાની આજ્ઞા અઠવાડિયાની અંદર અપાવી છે એટલું જ નહી પણ
સવિ જીવ કરૂં શાસન રસી”ની ભાવનામાં અને આજ દિવસ સુધીના મારી ઉપરના ઉપકારના બદલામાં આગમને અનુલક્ષીને મારી ભાવના એ જ હોય કે, મારી દીક્ષા તેઓની દીક્ષાનું નિમિત્ત બને અને મારા માતા-પિતા સદગતિને સાધે અર્થાત્ મારી સાથે દીક્ષા લીએ,
આવા દઢ જવાબના પરિણામે તે જ સમયે શ્રી વિનોદકુમારને પાછા લઈ જવાની ભાવનાને નિષ્ફળતા સાંપડી અને તા. ૩૧-૫-૧૭ ની રાત્રીના રવાના થઈ તા. ૨-૬-૫૭ના સવારે મહા પરીષહરૂપ ક્ષેત્રને અનુભવ કરી, શ્રી વિનોદકુમારના પિતાશ્રીને તમામ વાતથી વાકેફ કર્યા.
થોડા વખતમાં ફદીના શ્રી સંઘે પૂ શ્રી લાલચંદજી મહારાજને દીમાં ચોમાસુ કરવાની વિનંતી કરી તેને અસ્વીકાર થવાથી સંઘ ગમગીન બને એટલે નિર્ણય ફેર અને અષાઢ સુદ ૧૩ ના રોજ ખીચનથી વિહાર કરી ફલેહી આવ્યા.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨
દીક્ષા પછી અઢી મહિનાના આંતરે લેાદી ચામાસા દરમ્યાન શ્રી વિનાદું. મુનિને હાજતે જવાની સજ્ઞા થઈ અને તે માટે જવા તૈયાર થયા એટલે તેમના ગુરુએ કહ્યું' કે બહુ ગરમી છે, જરાવાર ચાલી જાય એટલે શ્રી વિનાદમુનિએ રજોહરણુ વગેરેની પ્રતિલેખના કરી તે દરમ્યાન ન રાકી શકાય એવી હાજત લાગી તેથી ફરી આજ્ઞા માગતાં જણાવ્યુ મને હાજત બહુ લાગી છે તેથી જાઉ' છું, જલદી પાછે. ક્રીશ કાળની ગહન ગતિને દુઃખદ્ રચના રચવી હતી. આજે જ હાજતે એકલા જવાના ખનાવ બન્યા હતા, હંમેશાં તા બધા સાધુઓ સાથે મળીને દિશાએ જતા.
હાજતથી માકળા થઈ પાછા ફરતા હતા, ત્યાં રેલ્વે લાઇન ઉપર એ ગા આવી રહી હતી. મીજી ખાજુથી ટ્રેઈન પણ આવી રહી હતી તેની વ્હિસલ વાગવા છતાં પણ ગાયે ખસતી ન હતી. શ્રી વિનાન્દમુનિનુ હૃદય થરથરી ઉચુ અને મહા અનુકપાએ મુનિના હૃદયમાં સ્થાન લીધું': હાથમાં રજોહરણુ લઈ જાતના જોખમની પરવા કર્યાં વગર ગાયાને મચાવવા ગયા. ગાયાને તા ખચાવી જ લીધી પર’તુ આ ક્રિયામાં છકાય જીવની દયાના સાધનભૂત રજોહરણુ કે જે વિનેાદમુનિને આત્માથી વધારે પ્યારા હતા, તે રેલ્વે લાઈન ઉપર પડી ગયે. અને શ્રી વિનાન્દમુનિએ તે પાછે સપાદન કરવામાં જડવાદને સિદ્ધ કરતાં રાક્ષસી એન્જિનને ઝપાટે આવ્યા અને પેાતાનુ ખલિદાન આપ્યું. અRsિ'ત....અરિહંત ....એવા શબ્દો મુખમાંથી નીકળ્યા અને શરીર તૂટી પડયુ’. • રક્ત પ્રવાહ છૂટી પડયા અને થાડા જ વખતમાં પ્રાણાંત થઈ ગયા, બધા લેક કહેવા લાગ્યા કે ગૌરક્ષામાં મુનિશ્રીએ પ્રાણ આપ્યા અંતિમ સમયે મુનિશ્રીના ચહેશ પર ભવ્ય શાન્તિ જ દેખાતી હતી.
હમેશાં તેઓ જે તરફ હાજતે જતા હતા તે તરફ લાદીથી પાકરણ તરફ જવાની રેલ્વે. લાઈન હતી. આ લાઇન ઉપર રેલ્વે સત્તાવાળાઓએ ફાટક મૂકેલ નથી ત્યાં રસ્તે પણુ છે એટલે પશુઓની અવરજવર હાય છે. અને વખત વખત ત્યાં ઢારા રેલ્વેની હડફેટે ચડી જવાના પ્રસ`ગ અને છે.
લેાદી સ`ઘે આ દુર્ઘટનાના ખખર રાજકીટ, ટેલીફેનથી આપ્યા. જે લખતે ટેલીફ્રાન આવ્યા. તે વખતે વિનેાદમુનિના પિતાશ્રી મહાર ગયા હતા. અને માતુશ્રી મણિમેન સામાયિક-પ્રતિક્રમણમાં બેઠાં હતાં, માત્ર એક નાકર જ ઘરમાં હતા જેણે ટેલિફાન ઉઠાવ્યે પણ તે કાંઇ ટેલીફોનમાં હકીકત સમજી શમ્યા નહી અને સાચા સમાચાર મેઢા પ્લેનથી લેાદી પહેાંચે તે પહેલાં અગ્નિસકાર થઈ ગયા સૂચનાના ઢેલીફાન મળ્યા. સ્પેશ્યલ
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્ધા કલાક, મે પહોંચે. જે સંદેશે? સમયસર પ્રહ હોલ તે માતા-પિતાને શ્રીવિદમુનિના શબરૂપિપણુ ચહેરે જેવા અને અંતિમ -દશમ પ્રસંગે મત્તા પરંતુ અંતરાય કામ કર્યું નહીં : કેન
આથી પ્લેઈનને ગ્રામ પડતું મૂકવામાં આવ્યું અને માતા-પિતા તા. ૧૪-૮-૫૭ના રોજ ઈન મારફત ફી પહોંચ્યા, શ્રી દુર્લભજીભાઈ અને મણિબેને પૂજ્ય તપસ્વીશ્રી લાલચંદજી મહારાજ સાહેબના દર્શન કર્યો. હું પ્રય શ્રી લાલચ મહારાજે સાહેબ અને પિછાણને અને 'ધેનું એકાએક એચ કેરીને શ્રી વિનંદિમુનિનાં માતા-પિતાને સાંત્વન થે
ઉપદેશ શરૂ કર્યા જેને ટૂંકમાં સાર આ પ્રમાણું છે . “ 'S . ., જે ૧ર ૪ ૧ :: =:ોડ - - - -
હવે તે રતન ચાલ્યું ગયું કે સમાજને આશાદીપક એલવાઈ ગ ! ઝટ ઊગીને આથમી ગયે ! હવે એ દીપ ફેરીથી આવી શકે તેમ નથી
શ્રી વિનોદમુનિ સંસાર પક્ષના માતુશ્રી મણિબેનેને મુનિશ્રીએ કહ્યું કેબેન! ભાવિ પ્રબળ છે. આ બાબતમાં મહાપુરૂષેએ પણ હાથ ધોઈ નાખ્યા છે એમ સૌને મરણને શરણ થવું પડે છે, તે પછી આપણું જેવા પામર પ્રાણીનું શું ગજું છે? હવે તે શેક દૂર કરીને આપણે એમના મૃત્યુને આદર્શ જોઈને માત્ર ધીરજ ધરવાની રહી.
પૂ. શ્રી સમર્થમલજી મહારાજ સાહેબને અભિપ્રાયા
પ્રાથમિક તેમ જ અલ્પકાળના પરિચયથી મને શ્રી વિનેદમુનિના વિષે અનભવ થયે, કે તેમની ધર્મપ્રિયતા અને ધર્માભિલાષા “ટ્રિલિંકા માપુરાત્તે ને પરિચય કરાવતી હતી પ્રાપ્ત સંસારિક પ્રચુર વૈભવ તરફ તેમની રુચિ દષ્ટિગોચર થતી ન હતી પરંતુ તેઓ વીતરાગવાણીના સંસર્ગથી વિષયવિમુખ ધર્મકાર્યમાં સદા તત્પર અને તલ્લીન દેખાતા હતા. ખાસ પરિચયના અભાવે વિરાગ્ય પણ તેમની ધારાથી તેમની ધર્માનુરાગિતા તથા જીવનચર્ચાથી કઠિન કાર્ય કરવામાં પણું ગભરાટના સ્થાને સુખાનુભવની વૃત્તિ લક્ષમાં આવતી હતી.
હવે શ્રી વિનોદમનિના જીવનના બે પ્રશ્નો ઉપસ્થિત થાય છે તેને ખુલા સે કરવામાં આવે છે.
પ્ર. ૧. તેમણે આજ્ઞા વગર સ્વયમેવ દીક્ષા કેમ લીધી?
ઉત્તર-પંચમાં આરાનાં ભદ્રા શેઠાણીના પુત્ર એવંતા (અતિસુક્ત) કુમારને તેમની માતુશ્રીએ દીક્ષાની આજ્ઞા આપવાની તદ્દન ના પાડી એટલે તેણે
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિમેવ દીક્ષા લીધી. ત્યાર બાદ ભદ્રા શેઠાણીએ તાના કુમારને ગુરુને સેયી દીધા તેજ રાત્રે તેણે બારમી ભિખુની મહિમા અઝીકાર કરી અને શિયાણીના પરીષહથી કાળ કરી નલીનકુલમ વિમાનમાં ગથા તેવી જ રીતે શ્રી વિનેદકુમાર વય દીક્ષિત થયા.
પ્ર. ૨. આવા વૈરાગી જીવને ભયકર પરીષહ કેમ આવે ?
ઉત્તર કેટલાક ચરમ શરીરી જીવને મારણાંતિક ઉમાસ આવેલ છે. જાઓ ગજસુકુમાર મુનિ, મેતાર્થ મુનિ, કેશલ મુનિ, કારણ કે તેમની સત્તામાં હજાર ભવનાં કર્મ હવા જેઈએ ત્યારે તેમને એકદમ એક્ષ જવું હતું, તે મારણતિક-ઉપસર્ગ આવ્યા વગર એટલાં બધાં કર્મ કેવી રીતે ખપે? આ. બ્ર. શ્રી વિનેદમુનિને આ પરીષહ આવ્યું, જે ઉપરથી એમ અનુમાન થાય છે કે તે એકાવતારી જીવ હથ. - શ્રી વિનોદમુનિનું વિસ્તૃત જીવનચરિત્ર જુદા પુસ્તકથી ગુજરાતી ભાષા તથા હિન્દી ભાષામાં છપાયેલ છે તેમાંથી સાર રૂપે અહીં સંક્ષેપ કરેલ છે.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥श्री-भगवतीसूत्रम्॥
(भाग दशमो)
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
ܐ
ܐ
ܐ
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री वीतरागाय नमः , नैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य-श्री-घासीलालप्रतिविरचितया प्रमेयचन्द्रिका . ख्यया व्याख्यया समलवृतं व्याख्याप्रज्ञप्त्यपरनामकम् । . ॥श्री-भगवतीसूत्रम् ॥
__. (दशमो भागः) . . . अथ द्वादशशतकस्यं चतुर्थोदेशकः मारभ्यते
....... द्वादशशतके चतुर्थोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयवर्णनम् .. . . - परमाणुद्वयस्य एकतया सङ्घीभूतत्वे 'आकारमरूपणम् , एवमेव त्रिचतुः पश्चषट्सप्ताष्टनवदशसंख्यातासंख्यातानन्तपरमाणनामपि एकतया सिझीभूतत्वे भाकारमरूपणंच, तदनन्तरम् अनन्तानन्तपुद्गलपरावर्तमरूपणम् , पुद्गलपरावर्त... घारहवें शतकाके चौथे उद्देशेका प्रारंभ__ इस. बारहवें शतक के इस चतुर्थ उद्देशक मे जो विषय कहा गया है उसका विवरण संक्षेप से इस प्रकार है- .. . :
दो परमाणुओं के आपस में मिलने पर जोदयंणुक रूप स्कन्ध होता है उसके आकार की प्ररूपणा इसी प्रकार से तीन परमाणुओं के आपस में मिलने पर, चार पांच, छह, सात, आठ, नौ, दश, संख्यात, असंख्यात और अनन्त परमाणुओं के आपस में मिलने पर ज्यणुका: दिरूप स्कन्ध होते हैं उनके आकारों की प्ररूपणा अनन्तानन्त पुनल
... .. मारमा शताना याथा शान मारमा
આ ચેથા ઉદ્દેશમાં જે વિષયનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે તેને क्षिस, सोश नाय प्रमाणे छे. .... , , . . . . .
બે પરમાણુઓના સચરાથી જે બે અણુવા અકલ્પ બને છે તેના આકારની પ્રરૂપણા એજ પ્રમાણે ત્રણ પરમાણુઓના સાગથી બનતા ત્રિ६४पना, यार,..पाय, भात, मा, नकइस, भ्यात, अंशयात અને અનંત પરમાણુઓના પરસ્પરના સગથી બનતા ચાર અણુંવાળાથી લઈને અનંત પર્યન્તના અણુવાળા ના આકારાની પ્રરૂપણ-અનન્તાનન
भ०१
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगedies
प्रकारमरूपणम्, नैरयिकाणां पुद्रलपरावर्तप्ररूपणम्, एक नैरयिकस्य औदारिकपुद्गलपरावर्त प्ररूपणंच ततः असुरकुमारस्य दारिकपुलपरावर्तमरूपणम्, वतः एकनैरथिकस्य वैक्रियपुद्गलपरावर्तप्ररूपणम्, नैरयिकाणां पुलपरावर्तप्ररूपणं च एकस्य नैरयिकस्य नैरयिकत्वावस्थायाम् औदारिकगृहपरावर्तपरू पणम्, एकनैरथिकस्य असुरकुमारस्यावस्थायाम् औदारिक परावर्तमरूपणम्, एकनैरथिकस्य पृथिवीकायिकत्वावस्थायाम् औदारिपल परावर्तमरूपणम्, एकासुरकुमारस्य भूतभाविनैरयिकत्वावस्थायाम् औदारिफपुद्गलपरावर्तप्ररूपणम्, नैरयिकस्य नैरयिकत्वावस्थायाम् वैक्रियपुद्गलपरावर्तमरूपणम्, नैरयिकस्य पृथिवी कायिकत्वावस्थायां वैक्रिय पुद्गलपरावर्तमरूपणम्, नैरयिकाणां नैरयिकत्वावस्थायां कियन्तः औदारिकपुद्गलपरावर्चाः व्यतीताः सन्तीति ? प्रश्नोतरम्, परावर्त का प्ररूपण, पुलपरावर्त के प्रकारों का निरूपण, नैरयिकों के पुलपरावर्त का प्ररूपण, असुरकुमार के औदारिक पुद्गल परावर्त का प्ररूपण, एक नैरयिक के वैक्रियपुद्गपरावर्त का प्ररूपण, नैरयिकों के पुद्गलपरावर्त का प्ररूपण, एक नैरयिक के नैरधिकरवावस्था में औदारिक
परावर्त का प्ररूपण, एक नैरयिक का पृथिवीकायिकत्व की अवस्था में औदारिकपुलपरावर्त्त का प्ररूपण, एक असुरकुमार के भूतभावि नैरयिकत्वावस्था में औदारिक पुद्गलपरावर्त का प्ररूपण, एक नैयिक के नैरयिकत्व अवस्था में वैकियपुद्गल परावर्त का प्ररूपण, एक नैरयिकों के पृथिवीकायिकस्व अवस्था में वैक्रियपुद्गलपरावर्त का प्ररूपण, नैरयिकों के नैरयिकत्वावस्था में कितने औदारिक पुद्गलपरावर्त व्यतीत हो चुके है?
પુદ્ગલ પરાવર્તનનું પ્રરૂપણુ-પુદ્ગલ પરાવતના પ્રકારાનું નિરૂપણ નૈરયિકાના પુદ્ગલપરાવર્તનું નિરૂપણુ-અસુરકુમારના ઔદારિક પુદ્ગલપરાવતનું નિરૂપણ-એક નેરયિકના વૈક્રિયપુદ્ર પાવતી પ્રરૂપણા-નેરયિકાના યુદ્ધપરાવતની પ્રરૂપણા એક નૈરયિકમાં નરયિકત્વાવસ્થામાં હારિક પુલ પરાવતની પ્રરૂપણા એક નૈરયિકના પૃથ્વીકાયિકત્વની અવસ્થામાં દ્રારિક પુદ્ગપરાવત'ની પ્રરૂપણાએક અસુરકુમારના ભૂતભાવિ નરયિકત્વાવસ્થામાં ઔદ્યારિક પુદ્ગલપરાવતની પ્રરૂપશુા–એક નૈરયિકના નૈયિકત્વ અવસ્થામાં વૈક્રિયપુદ્ગલ પરાવર્તની પ્રરૂપણા— એક નૈયિકના પૃથ્વીકાયક્રત્વ અવસ્થામાં વૈક્રિયપુદ્ગલ પરાવતની પ્રરૂપણા— વૈરયિકાને નૈરયિકત્વાવસ્થામાં કેટલા ઔદારિક પુદ્ગલ પરાવત વ્યતીત થઈ ચુકયા છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તર નૈરયિકાના પૃથ્વીકાયિકની અવસ્થામાં આા
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रथमद्रिका डीका रॉ० १२ ४० सू० १ परमाणुपुङ्गलनिरूपणम्
नैरयिकाणां पृथिवीकायिकत्वावस्थायाम् औदारिकपुद्गलपरावर्तप्ररूपणम्, औदा रिकपुद्गलपरावर्तस्य हेतुस्वरूपनिरूपणम्, औदारिकपुद्गलपरावर्त्तस्य निष्पतिकालनिरूपणम्, औदारिकपुद्गलपरावर्तकालस्य अल्पबहुत्वादिकप्ररूपणम्, पुद्गल परावर्तस्य अल्पबहुत्वादिकप्ररूपणंच ।
पुद्गल वक्तव्यताप्रस्तावः
मूलम् - रायगिहे जाव एवं वयासी- दो भंते! परमाणुपोग्गला एओ साहन्नति, एगयओ साहण्णित्ता किं भवइ ? गोयमा ! दुप्पएसिए खंधे भवइ से भिज्जमाणे दुहा कज्जइ, एगयओ परमाणुपोग्गले एगयओ परमाणुपोग्गले भवइ । तिन्नि भंते! परमाणुपोग्गला एगयओ साहन्नंति, एगयओ साहण्णित्ता किं भवइ ? गोयमा ! तिपएसिए खंधे भवइ, से भिज़माणे दुहा वितिहा वि, कजइ, दुहा कर्जमाणे एगयओ परमाणुपोग्गले एगयओ दुपएसिए खंधे भवइ, तिहा कज्जमाणे, पोग्गला भवंति । चत्तारि भंते! परमाणुपोग्गला एगयओ साहन्नंति, जाव पुच्छा, गोयमा ! चउपए सिए खंधे भवइ, से भिज्जमाणे दुहा वि, तिहा वि, चउहा वि कज्जइ, दुहा कज्जमाणे एगयओ परमाणुयोग्गले, एगयओ तिपएसिए खंधे भवइ, अहवा दो इस प्रश्न का उत्तर नैरयिक के पृथिवीकायिक की अवस्था में औदारिक पुद्गलपरावर्त का प्ररूपण औदारिक पुद्गलपरावर्त के हेतु के स्वरूप निरूपण औदारिकपुलपरावर्त की निष्पत्ति के काल का निरूपण, औदारिक पुद्गल परावर्त काल के अल्प बहुत्वादिक का प्ररूपण, पुद्गलपरावर्त के अल्पबहुत्वादिक का प्ररूपण ।
·
કિ પુદ્ગલપરાવર્તની પ્રરૂપણા–ઔદારિક પુદ્ગલપરાવત ના હેતુના સ્વરૂપનુ નિરૂપણુ—મૌટ્ટારિક પુદ્ગલપરાવતની નિષ્પત્તિના કાળનું નિરૂપણ ઔદારિક પુદ્ગલપરાવત કાળના અપમહુવ આદિનું કથન-પુદ્ગલપરાવતના અલ્પમહુ આદિની પ્રરૂપણા.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूर्य
दुपएसिया खंधा भवइ तिहा कज्जमाणे एगयओ दो परमाणु पोगला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे भवइ, चउहा कज्जमाणे चत्तारि परमाणुपोग्गला भवंति । पंच भंते! परमाणुपोग्गला पुच्छा, गोयमा ! पंचपए लिए खंधे भवइ, से भिड़ंजमाणे दुहा वि तिहा वि, चउहा वि, पंचहा वि. कज्जइ, दुहा कज्जमाणे एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ चउपए लिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ दुपएसिए खंधे, भवइ, एगयओ तिपएसिए खंधे भवइ, तिहा कज्जमाणे एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ तिप्पएसिए खंधे, भवइ, अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ दो दुपएसिया खंधा भवति, चउहा कज्जमाणे एगयओ तिन्नि परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे भवइ, पंचहा कज्जमाणे पंच परमाणु पोग्गला भवंति । छ भंते! परमाणुपोग्गला पुच्छा, गोयमा ! छप्पएसिए खंधे भवइ, से भिज्जमाणे दुहा वि, तिहात्रि जात्र छबिहा वि, कज्जइ, दुहा कज्जमाणे एगयओ परमाणुपोग्गले एगयओ पंचपएसिए खंधे भवई, अहवा, एगयओ दुप्पएलिए खंधे, एगयओ चउपएसिए खंधे भवइ, अहवा, दो तिपएसिया खंधा भवति, तिहा कज्जमाणे अगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ चउप्पएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ दुपए सिए खंधे एगयओ तिपएसिए खंधे भवई, अहवा तिन्नि दुपएसिया खंधा भवंति। चउहा कज्जमाणे एगयओ तिन्नि परमाणु
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
..
.
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १२.७० ४. सू० । परमाणुपुद्गलनिरूपणम् सोग्गला, एगयओ तिपएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ दो परमाणुपोग्गला, भवंति, एगयओ दो दुप्पएसिया खंधा भवंति, पंचहा कज्जमाणे एगयओ चत्तारि परमाणुपोग्गला, एगयओ दुपएसिए खंधै भवइ। छहा कंजमाणे छ परमाणुपोग्गला भवंति। सत्त भंते ! परमाणुपोग्गला पुच्छा, गोयमा ! सत्तपएसिए खंधे भवइ, से भिज्जमाणे दुहां वि जाव सत्तहा वि कज्जड़, दुहा कज्जमाणे एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ छप्पएसिए।खंधे भवइ, अहवा एगयओ दुप्पएसिए खंधे भवइ, एगयओपंच पएसिए बंधे भवइ, अहवा एगयओ तिप्पएसिए, एगयओघउप्पएसिए खंधे भवइतिहा कज्जमाणे एगयओदो परमाणुपोग्गला, एगयओ पंचपएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयो परमाणुपोग्गले, एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयओ चउप्पएसिए खंधे भवइ, अहवा, एगयओं परमाणुपोग्गले, एगयओ दो तिपएसिया खंधा भवंति, अहवा, एगयओ दो दुप्पएसिया - खंधा भवंति, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवइ, चउहा कन्जमाणे एंगयओं तिन्नि परमाणुपोग्गला, एगयओ चउपएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिएं खंधे, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ परमाणुपोग्गला, एगयओ तिन्नि दुप्पएसिया खंधा भवंति-पंचहा कज्जमाणे एगयओ चत्तारि परमाणुपोग्गला, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ तिन्नि परमाणुपोग्गला, एगयओ दो दुप्पएसिया खंधा भवंति। छहा
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
६
भगवती सूत्रे
कज्जमाणे एगयओ पंच परमाणुपोग्ला एगयओ दुप्पएसिए खंधे भवइ । सत्तहा कज्जमाणे सत्त परमाणुपोग्गला भवंति । अट्टभंते! परमाणुपोग्गला पुच्छा, गोयमा ! अट्ठ परसिए खंधे भवइ, जाव दुहा कजमाणे एग्यओ परमाणुपोग्गला, एगयओ सत्तपए सिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एग
ओ छप्पयसि खंधे भवइ, अहवा एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवइ एगयओ पंच पएलिए खंधे भवइ अहवा दो चउप्पएसिया खंधा भवंति । तिहा कज्जमाणे एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगओ छप्पएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ दुष्पपसिए खंधे, एगयओ पंचपएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ परमाणु पोग्गले एगयओ तिप्पएसिए खंधे एगयओ उप्पए लिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयओ दो तिप्पएसिया खंधा भवंति । चउहा कज्जमांणे एगयओ तिन्नि परमाणु पोग्गला, एगयओ पंचपए सिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ दोन्नि परमाणुपोग्गला एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयओ चउप्पएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ दोपरमाणु पोग्गला, एगयओ दो तिप्पएसिया खंधा भवंति, अहवा एगयओ परमाणु पोग्गले एगयओ दो दुप्पएसिया खंधा, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवइ, अहवा चत्तारि दुप्पएसिया खंधा भवति । पंचहा कज्जमाणे एगयओ चत्तारि परमाणुपोग्गला एगयओ चउप्पएसिए खंधे भवद्द, अहंवा एगयओ तिन्नि
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२.
० ० परमाणपुगल नरूपणम् . परमाणुपोग्गला, एगयओ दुपएसिए खंधे, एगयओ तिपएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ दो परमाणु पोग्गला एगयओ तिनि दुपएसिया खंधा भवंति। छहा कज्जमाणे एगयओ पंचपरमाणुपोग्गला, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ . चत्तारि परमाणुपोग्गला, एगयओदो दुप्पएसिया खंधा भवति।
सत्तहा कज्जमाणे एगयओ छ परमाणु पोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे भवइ। अठहा कज्जमाणे अट्टपरमाणुपोग्गला भवंति। नव भंते ! परमाणुपोग्गला पुच्छा, गोयमा! जाव नवविहा कजंति, दुहा कज्जमाणे एगयओ परमाणु पोग्गले एगयओ अट्ठपएसिए खंधे भवइ, एवं एक्ककं संचारेंतेहिं जावः अहवा एगयओ चउप्पएसिए खंधे, एगयओ पंचपएसिए खंधे भवइ, तिहा कज्जमाणे एगयओ दो परमाणु पोग्गला, एगयओ दो परमाणुपोग्गले एगयओ सत्तपएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले एगयओ दुप्पएसिए खंधे एगयओ छप्पएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ परमाणु पोग्गले, एगयओ तिप्पएसिए खंभे, एगयओ पंचपएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ दो चउप्पएसिया खंधा भवंति, अहवा एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयओ तिपएंसिए खंधे, एगयओघउप्पएसिए खंधैभवइ, अहवातिनि तिप्पएसिया खंधा भवंति। चउहा कज्जमाणे एगयओ तिन्नि परमाणु पाग्गला, एगयो छप्पएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
--
-
-
. . . . . . भगवतीय दो परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयओ पंचपएसिए खंधे भवई अहवा एगयओ दोपरमाणु पोग्गला, एगयओ तिप्पएसिए खंधे, एगयओ चउप्पएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओं परमाणुपोग्गले, दो दुप्पएसिया खंधा, एगयओ चउप्पएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ दुप्पएसिए खंधे,एगयओ दो तिप्पएसिया खंधा भवंति, अहवा एगयओ तिन्नि दुप्पएसिया खंधा, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवइ । पंचहा कज्जमाणे एगयओ चत्तारि परमाणुपोग्गला, एगयओ पंचपएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ तिन्नि परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयओ चउप्पएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ तिन्नि परमाणुपोग्गला एगयओं दोतिप्पएसियाखंधा भवंति,अहवा एगयओ दोपरमाणुपोग्गला एगयओदो दुप्पएसिया खंधा, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ चत्तारि दुपएसिया खंधा, भवंति। छहा कज्जमाणे एगयओ पंचपरमाणुपोग्गला, एगयओ चउप्पएसिए खंधे भवई; अहंवा एगयओ चत्तारि परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे एंगयओ. तिप्पएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ तिन्नि परमाणुपोग्गला, एगयओ तिन्निदुप्पएसिया खंधा भवंति। सत्तहा कन्जमाणे एगयओ छ परमाणुपोग्गला, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओं पंच परमाणुपोग्गला, एगयओ दो टुप्पएसिया खंधा
८८
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रन्द्रिका टीका श० १२ ४० ४ सू० १ परमाणुपुद्गल निरूपणम्
भवति । अट्टहा कज्जमाणे एगयओ सत्त परमाणु पोग्गला एगओ दुपसिए खंधे भवइ । नवहा कज्जमाणे नव परमाणुपोग्गला भवति । दस भंते! परमाणुपोग्गला जाव दुहा कज्ज - माणे एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ नवपएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयओ अट्ट पएसिए खंधे भवइ, एक्केकं मंत्र' रेयव्वंति, जाव, अहवा दो पंचपएसिया खंधा भवति । तिहा कज्जमाणे एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगओ अह एसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ दुप्पए लिए खंधे भवइ, एगयओ सत्त पए लिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवइ, एगयओ छप्पएलिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ चउप्पए लिए खंधे, एगयओ पंचपएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ दुप्पएसिए खंधे भवइ, एगयओ दो चउप्पएसिया खंधा भवंति, अहवा एगयओ दो ति-एसिया खंधा भवंति, एगयओ चउप्पएसिए खंधे भवइ, चउहा कज्जमाणे एगयओ तिन्नि परमाणुपोग्गला, एगयओ सत्तपएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ दोपरमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयओ छप्पएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ तिप्पएसिए खंधे, एगयओ पंचसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ दो चउप्पएसिया खंधा भवंति, अहवा एगयओ पर
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०
भगवतीस्त्रे
माणुपोग्गले एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयओ तिप्पएसिए खंधे, एगयओ चउप्पएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ परमाणु पोग्गले, एगयओ तिन्नि तिप्पएसिया खंधा भवति, अहवा एगयओ तिन्नि दुप्पएसिया खंधा भवंति, एगयओ चउएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ दो दुप्पएसिया खंधा, एगओ दो तिप्पएसिया खंधा भवंति, पंचहा कज्जमाणे एगयओ चत्तारि परमाणुपोग्गला, एगयओ छप्पएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ तिन्नि परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे भवइ, एगयओ पंचप एसिए खंधे भवइ, अहवा एमयओ तिन्नि परमाणुपोग्गला, एगयओ तिप्पएसिए खंधे एगयओ दुपए लिए खंधे भवइ, एगयओ दो तिप्पएसिया खंधा भवंति, अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ तिन्नि दुप्पएसिया खंधा, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवइ, अहवा पंच दुपपलिया खंधा भवति । छहा कज्जमाणे एगयओ पंचपरमाणुपोग्गला एओ पंचपए लिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ चत्तारि परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयओ उप्पएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ चत्तारि परमाणुपोग्गला एगयओ दो तिप्पसिया खंधा भवंति, अहवा एगयओ तिन्नि परमाणुपोग्गला, एगयओ दो दुप्पएसिया खंधा भवंति, एगयओ तिप्पएलिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ दो परमाणुपोग्गला एगयओ तारि दुप्पएसिया खंधा भवति । सत्तहा कज्जमाणे एगयओ
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका रीका श० १२ १०४३.१ परमाणुपुद्गलनिरूपणम् . .११ छ परमाणुपोग्गला, एगयओ चउप्पएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ पंचपरमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवइ, अहवाएगयओ चत्तारि परमाणुपोग्गला, एगयओ तिन्नि दुप्पएसिया खंधा भवंति। अहहा कज्जमाणे एगयओ सत्त परमाणुपोग्गला, एगयओतिप्पएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ छ परमाणुपोग्गला, एगयओ दो दुप्पएसिया खंधा भवंति। नवहा कज्जमाणे एगयओ अटपरमाणु पोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे भवइ, दसहा कज्जमाणे दस परमाणुपोग्गला भवंति। संखेजा भंते ! परमाणुपोग्गला · एगयओ साहन्नंति, एगयओ साहणित्ता किं भवइ ? गोयमा! संखेज्ज. पएसिए खंधे भवइ, से भिजमाणे दुहा वि जाव दसहा वि, संखेजहा वि कजति। दुहा कज्जमाणे एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ संखेजपएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ दुप्पए. सिए खंधे एगयओ संखेज्जपएसिए खंधे भवइ, एवं अहवा एगयओ तिप्पएसिए खंधे, एगयओ संखेज्जप्पएसिए खंधे भवइ, एवं जाव अहवा एगयओदसपएसिए खंधे, एगयओ संवेज्जपएसिए खंधे भवइ, अहवा दो संखेज्जपएसिया खंधा भवंति। तिहाकज्जमाणे एगयओ दो परमाणुपोग्गला एगयओ संखेजपएसिए खंधे भवद्द, अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले एगयओ दुप्पएसिए खंधे भवइ, एगयओ संखेजपएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ तिप्पएसिए खंधे
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्र
१२
भवइ, एगयओ संखेज्जपएसिए खंधे भवइ, एवं जाव अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ दसपएसिए खंधे भवइ, एगयओ संखेजपए सिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ दो संखे नपएसिया खंधा भवंति, अहवा एगयओ, दुप्प एसिए खंधे भवइ, एगयओ दो संखेज एसिया खंधा भवंति एवं जात्र अहवा एगयओ दसपएसिए खंधे भवइ, एगयओ दो संखेजपएसिया खंधा भवंति, अहवा तिन्नि संखेज्जपएसिया खंधा भवंति चउहा कज्जमणे एगयओ तिन्नि परमाणुपोग्गला, एगयओ संखेजपएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ दो परमाणुवोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवइ, एगयओ संखेज्जप एसिए खंधे भवं, एवं जाव अहवा एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ दसपएसिए एगयओ संखेज्जप एसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ दो संखेज्जपएसिया खंधा भवति, अहवा एगयओ परमाणुपोगले, एगयओ दुप्पएसिए खंधे एगयओ दो संखेज्जपएसिया खंधा भवंति, जाव अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगओ दसपए लिए खंधे, एगयओ दो संखेजपएसिया खंधा भवंति अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ तिन्नि संखज्जप एसिया खंधा भवति, अहवा एगयओ दुष्पपलिए खंधे, एगयओ तिन्नि संखेज्जप एसिया खंधा भवंति, जाव अहवा एगयओ दसपए
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयान्द्रका टीका श० १२ १०४ सू० १ परमाणुपुद्गलनिरूपणम् १३ सिए खंधे एगयओ तिन्नि संखेजपएसिया भवंति, अहवा चत्तारि संखेज्जपएसिया भवंति। एवं एएणं कमेणं पंचग संजोगो वि भाणियबोजाव नवगसंजोगो। दसहा कज्जमाणे एगयओ नव परमाणुपोग्गला, एगयओ संखेन्जपएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ अट्ठ परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयओ संखेजप्पएसिए खंधे भवइ। एएणं कमेणं एकको पूरेयवो जाव अहवा एगयओ दसपएसिए खंधे, एगयओ ना संखेजपएसिए खंधा भवति, अहवा दस मुखेजपएसिया खंधा भवति। संखेनहा काजमाणे संखेज्जा परमाणुपोग्गला, भवंति । असंखेज्जा भंते ! परमाणुपोग्गला, एगयओ साहपणति, एगयओसाहपिणत्ता किं भवइ ? गोयमा ! असंखेजपएसिएखंधे भवइ, से भिज्जमाणे दुहाविजाव दसहा वि संखेज्जहा वि,असंखेज्जहा वि कज्जइ।दुहा कज्जमाणे एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ असंखज्जपएसिए खंधे भवइ, जाव अहवाएगयओ दसपएसिए खंधे, एगयओ असंखिज्जपएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओसंखेजपएसिए खंधे,एगयओ, असंखेज्जपएसिए खंधे भवइ, अहवा दो असंखेन्जपएसिया खंधा भवंति। तिहाकज्जमाणे एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ असंखेज्जपएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयओ असंखेज्जपएलिए खंधे, भवइ, जाव, अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ दसपएसिए खंधे,
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीचे एगयओ असंखेज्जपएसिए खंधे भवइ, अहवा एगे परमाणुपोग्गले, एगे संखेज्जपएसिए खंधे एगे असंखेज्जपएलिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ दो असंखेज्जपएसिया खंधा भवंति, अहवा एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयओ दो संखेज्जपएसिया खंधा भवंति, एवं जाव, अहवा एगयओ संखेज्जपएसिए खंधे भवइ, एगयओ दो असंखेज्जपएसिया खंधा भवंति, अहवा तिन्नि असंखिज्जपएसिया खंधा भवंति। चउहा कज्जमाणे एगयओ तिन्नि परमाणुपोग्गला, एगयओ असंखेज्जपएसिए खंधे भवइ, एवं चउक्कगसंजोगो जाव दसगसंजोगो एए जहेब संखेज्जपएसियस्स नवरं असंखेज्जगं एगं अहिगं भाणियव्वं जाव अहवा दस असंखेज्जपएसियाखंधा भवंति, संखेनहा कज्जमाणे एगयो संखे. ज्जा परमाणुपोग्गला, एगयओ असंखेज्जपएलिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ संखेज्जा दुप्पएसिया खंधा, एगयओ असंखेज्जपएसिए खंधे भवइ, एवं जाव अहवा एगयओ संखज्जा दसपएसिया खंधा, एगयओ असंखेज्जपएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ संखिज्जा संखिज्जपएसिया खंधा, एगयओ असंखिज्जपएसिए खंधे, भवइ, अहवा संखेज्जा असंखेज्जपएसिया खंधा भवंति, असंखिज्जहा कज्जमाणे असंखेज्जा पर. माणुपोग्गला, भवंति। अणंताणं भंते! परमाणुपोग्गला जाव किं भवइ? गोयमा! अणंतपएसिए खंधे भवइ, से भिज्जमाणे
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२३० ४ ० १ परमाणुपुद् गलनिरूपणम् १५ दुहावि तहावि जाव दसहावि संखिज्जहा असंखिज्जहा अणंतहा विकज्जइ । दुहा कज्जमाणे एगयओ परमाणुपे उगले erra अनंत सिए खंधे जाव अहवा दो अनंतपएसिया खंधा भवति । तिहा कज्जमाणे एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एमओ अनंतपए लिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ दुप्पपलिए खंधे, एगयओ अणतपए लिए खंधे भवइ, जाव अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ असंखेज्जपएसिए खंधे, एगयओ अणतपए लिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ दो अनंतपएसिया खंधा भवंति, अहवा एगयओ दुप्पटसिए खंधे एगयओ दो अनंतएसिया खंधां भवंति एवं जाव अहवा एगयओ दसपएसिए एगयओ दो अनंत एसिया खंधा भवंति अहवा एगयओ संखेज्जपए लिए खंधे, एगयओ दो अगंतप पसिया खंधा भवंति, अहवा एगयओ असंखेज्जपएसिए खंधे, एगयओ दो अनंतपरसिया खंधा भवंति, अहवा तिन्नि अणतपएसिया खंधा भवति । चउहा कज्जमाणे एगयओ तिन्नि परमाणुपोग्गला, एगयओ अणतपए लिए खंधे भवइ, एवं चउक्कसंजोगो जाव असंखेज्जसंजोगो, एए सव्वे जहेव असंखेज्जाणं भाणिया तहेव अणताणवि भाणिया, नवरं एवं अनंतगं अब्भहियं भणियव्वं जाव अहवा एगयओ संखेज्जासंखिज्जपएसिया खंधा, एगयओ अनंतपएसिया खंधा भवति, अहवा एगयओ संखे.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती ज्जा असंखेज्जपएसिया खंधा, एगयओ अणंतपएसिए खंधे भवइ, अहवा संखिज्जा अगंतपएसिया खंधा भवंति। असंखेज्जहा कज्जमाणे एगयओ असंखेज्जा परमाणुपोग्गला, एगयओ अणंतपएसिए खंधे भवइ, अहवा एगयओ असंखिज्जा दुपएलिया खंधा, एगयओ अणंतपएसिए खंधे भवइ, जाव अहवा एगयओ असंखेज्जा संखिज्जपएसिया खंधा, एगयओ अगंतपएलिए खंधे भवइ, अहवा, अगयओ असंखिज्जा असं. खिज्जपएसिया खंधा, एगरओ अणंतपएसिए खंधे भवइ, अहवा असंखेज्जा अणंतपएसिया खंधा भवंति। अणंतहा कज्जमाणे अणंता परमाणुपोग्गला भवंति ॥सू०१॥ __ छाया-राजगृहे यावत्-एवम् अवादीत्-द्वौ भदन्त ! परमाणुपुद्गलौ एकतः संहन्येते, एकतः संहत्य किं भवति ? गौतम! द्वि प्रदेशिकस्कन्धो भवति, स मि. धमानो द्विधा क्रियते-एकतः परमाणुपुद्गला, एकतः परमाणुपुद्गलो भवति । त्रयो भदन्त ! परमाणुपुद्गलाः एकतः संहन्यन्ते, एकतः संहस्य किं भवति ? गौतम! त्रिप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, स भिधमानो द्विधाऽपि त्रिधाऽपि क्रियते, द्विधा क्रियमाणः एकतः परमाणुपुद्गलः, एकतो द्विपदेशिकः स्कन्धो भवति, त्रिधा क्रियमाणः त्रयः परमाणुपुद्गलाः भवन्ति । चत्वारो भदन्त ! परमाणुपुद्गलाः एकता संहन्यन्ते, यावत् पृच्छा, गौतम | चतुष्पदेशिकः स्कन्धो भवति, स भिधमानो द्विधापि, त्रिधापि, चतुर्धापि क्रियते, द्विधा क्रियमाणः एकतः परमाणुपुद्गलः, एकतः त्रिप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा द्वौ द्विप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः, विधा क्रियमाणः एकतो द्वौ परमाणुपुद्गलौ, एकतो द्विपदेशिकः स्कन्धो भवति । चतुर्धा क्रियमाणः चत्वारः परमाणुपुद्गलाः भवन्ति । पञ्च भदन्त ! परमाणुपुद्गलाः पृच्छा, गौतम ! पश्च प्रदेशिकः स्कन्धो भवति, स भिधमानो द्विधापि, त्रिधापि, चतुर्धापि, पञ्चधापि क्रियते, द्विधा क्रियमाणः एकतः परमाणुपुद्गलः, एकतश्चतुष्पदेशिका स्कन्धो भवति, अथवा एकतो द्विप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, एकतत्रिपदेशिकः स्कन्धो भवति । त्रिधा क्रियमाणः एकतो द्वौ परमाणुपदलौ, एकतन्त्रिप्रदे
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयसन्धिकाटोमा २०१२.३० ४ ० १ परमाणुपुद्गलनिरूपणम् ----- १७ शिकः स्कन्धो भाति, अथवा एकतः परमाणुपुद्गलः, एक्तो द्वौ द्विप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः । चतुर्धा क्रियमाणः एकतः त्रयः परमाणुपुद्गलाः एकतो द्विप्रदेशिका स्कन्धो भवति, पञ्चधा क्रियमाणः पञ्च परमाणुपुद्गला भवन्ति । पट भदन्त ! परमाणुपुद्गलाः पृच्छा, गौतम! पट्प्रदेशिका स्कन्धो भवति, स भिद्यमानो : द्विधापि, विधापि, यावत् घोटाऽपि क्रियते, द्विधा क्रियमाणः एकत: परमाणु; पुद्गला, एकता पश्चप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतो द्विपदेशिकः स्कन्धा,
एकतश्चतुष्पदेशिका हान्यो भननि, अधपा हौ त्रिप्रदेशिको स्कन्धौ भनतः। त्रिधा क्रियमाणः एकतो द्वौ पन्नाशु पुदली, एकतश्चतुष्पदेशिक..किन्धो भवति, अथवा एकतः परमाणुपुद्गलः, एकता द्विरदेसिका कन्या, एकनखिप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा यो द्विगदेशिकाः स्वान्धाः मान्ति । चतुर्धा क्रियमाण: एकतस्त्रयः परमाणुपुद्गलाः, एकतत्रिपदेशिका स्वन्धो भवति, अश्या एको द्वौ परमाणुपुद्गलौ भवतः, एकतो द्वौ द्विपदेशिको स्कन्धौ भवतः । पञ्चधा क्रियमाणः, एकतश्चत्वारः परमाणुपुद्गलाः, एकतो द्विमदेशिका स्कन्धो भवति । पोटा त्रियमाणः पद परमाणुपुद्गलाः भवन्ति । सप्त भदन्त ! परमाणुपुद्गलाः पृच्छा, गौतम ! सप्त मदेशिका स्कन्धो भवति, स भिधमानो द्विधाऽपि यावत् सप्तधापि क्रियते । द्विधा क्रियमाणः, एकतः परमाणुपुद्गलः, एकतः पटूप्रदेशिक: स्कन्धो भवति, अथवा एकतो द्विप्रशिकः स्कन्धो भवति, एकतः पञ्चमदेशिक: स्कन्धो भवति, अथवा एकतस्त्रिमदेशिकः स्कन्धा, एकतश्चतुष्पदेशिकः स्कन्धो भवति, विधा क्रियमाणः, पकतो द्वौ परमाणुपुद्गतौः, एकतः पञ्चप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतः परमाणुपुद्गला एकमो द्विपदेशिक: स्कन्धः, एकतश्चतुष्प्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतः परमाणुपुद्गलः, एकतो द्वौ निप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः, अथवा एकतो द्वौ द्विपदेशिको स्कन्धौ भवतः, एकतस्त्रिप्रदेशिक: स्कन्धो भवति । चतुर्धा क्रियमाण: एकतनय. परमाणुपुद्गलाः, एकतश्चतुष्पदेशिक: स्कन्धो भवति, अथवा एकतो द्वौ परमाणुपुद्गलौ, एकतो द्विमदेशिकः स्कन्धः, एकतस्त्रिादेशिक: स्कन्धो भवति, अश्वा एकतः परमाणुपुद्गलः, एकतस्त्रयो द्विप्रदेशिकाः स्कन्धा भवन्ति । पश्चधा क्रियमाणः एकतश्चत्वारः परमाणुपुद्गला:, एकतस्त्रिमदेशिक: स्कन्धो भवति, अथश एकतस्त्रयः परमाणुपुद्गलाः, एकतो दो द्विप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः। पोढा क्रियमाणः एकतः पञ्च परमाणुपुद्गलाः, एकतो द्विपदेशिकः समन्यो भवति । सप्तधा क्रियमाणः सप्तपरमाणुपुद्गलाः भवन्ति । अष्टौ भदन्त ! परमाणुपुद्गलाः पृच्छा, गौतम ! अष्टप्रदेशिक: स्कन्धो भवति, यावर द्विधा क्रियमाणः एकतः परमाणुपुद्गलः, एकतः सप्तपदेशिक: स्कन्धो भवति, अथवा एकतो द्विपदेशिक: स्कन्धः, एकतः षट्मदेशिकः स्कन्धो
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
ટ
भगवती
भवति, अथवा एकतत्रिपदेशिकः स्कन्धः, एकनः पञ्चमदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा द्वौ चतुष्प्रदेशिको स्कन्धौ भवतः । त्रिधा क्रियमाणः एकतो द्वौ परमाणुपुद्गलौ, एकतः पट्प्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतः परमाणुपुद्गल', एकतो द्विपदेशिकः स्कन्धः, एकतः पञ्चमदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतः परमाणुपुद्गलः, एकत त्रिप्रदेशिकः स्कन्धः, एकतश्चतुष्पदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एक द्विमदेशिक स्कन्धौ, एकदश्चतुमदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतो द्विपदेशिकः स्कन्धः, एकतो द्वौ त्रिदेशिको स्कन्धौ भवतः । चतुर्धा क्रियमाणः एकत्रयः परमाणुपुद्रकाः, एकवः पञ्चमदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतो
परमाणुपुद्गल, एको द्विप्रदेशिकः स्कन्धः, एकतचतुष्यदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकनो द्वौ परमाणुपुद्गलौ, एकतो त्रिदेशिको स्कन्धौ भवतः, अथवा एकतः परमाणुपुद्गलः, एकतो द्वौ द्विमदेशिक स्कन्धौ, एकतत्रिमदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा चत्वारो द्विपदेशिकाः स्कन्धाः भवन्ति । पञ्चधा क्रियमाणः एकतश्रत्वारः परमाणुपुद्गलाः, एकतश्चतुष्पदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतत्रयः परमाणुपुद्गला, एकतो द्विदेशिकः स्कन्धः, एकतखिप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतो द्वौ परमाणुपुद्गलौ, एकतनयो द्विपदेशिकाः स्कन्धाः भवन्ति । मोडा क्रियमाणः एकः पञ्च परमाणुपुद्गलाः, एकतस्रिप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतथत्वारः परमाणुपुद्गलाः, एकतो द्वौ द्विप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः । सप्तधा क्रियमाणः एकः षट् परमाणुपुद्गलाः, एकतो द्विप्रदेशिकः स्कन्धो भवति । अष्टधा क्रियमाणः अष्टौ परमाणुपुद्गलाः भवन्ति । नत्र भदन्त ! परमाणुपुद्गलाः पृच्छा, गौतम ! यावत् नवविधा' क्रियन्ते द्विधा क्रियमाणः एकतः परमाणुपुद्गलः, एकतः अट्टप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, एवम् एकैकम् सञ्चारयद्भिः यावत्-अथवा एकतचतुष्प्रदेशिकः स्कन्धः, एकत पञ्चमदेशिकः स्कन्धो भवति । त्रिधा क्रियमाणः एकतो द्वौ परमाणुपुद्गछौ, एकतः सप्तपदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतः परमाणुपुद्गलः, एकतो द्विदेशिकः, एकतः षट्पदेविकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतः परमाणुपुद्गलः, एकतत्रिपदेशिकः स्कन्धः, एकतः पञ्चमदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतः परमाणुपुद्गलः, एकतो द्वौ चतुष्प्रदेशिको स्कन्धौ भवतः, अथवा एकतो द्विमदेशिकः स्कन्धः, एकतस्त्रिमदेशिकः स्कन्धः, एकतश्चतुष्पदेशिकः सन्धो भवति, अथवा त्रयस्त्रिप्रदेशिकाः स्कन्धाः भवन्ति । चतुर्भा क्रियमाणः, एकतस्त्रयः परमाणुपुद्गलाः, एकतः पद्मदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतो द्वौ परमाणुपुद्गलौ, एकतो द्विपदेशिकः स्कन्धः, एकतः श्रमदे
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ ३०४ २०१ परमाणुपुदगलनिरूपणम् शिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतो द्वौ परमाणुपुद्गलौ, एकतः त्रिप्रदेशिकः स्कन्धः, एकतश्चतुष्पदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतः परमाणुपुद्गलः, एकतो द्रौ द्विप्रदेशिको स्कन्धौ, एकतश्चतुष्पदेशिका स्कन्धो भवति, अथवा एकतः परमाणुपुद्गला, एकतो द्विमदेशिका स्कन्धः, एकत्रो द्वौ त्रिपदेशिकौ स्कन्धौ भवतः, अथवा एकतस्त्रयो द्विपदेशिका: स्कन्धा एकतत्रिपदेशिकः स्कन्धो भवति, पञ्चधा क्रियमाणः एकतश्वत्त्वारः पराणुपुद्गलाः, एकतः पञ्चपदेशिका स्कन्धो, भवति, अथवा एकतः त्रयः परमाणुपुद्गलाः, एकतो द्विप्रदेशिका स्कन्धः, एकतश्चनु प्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतस्त्रयः परमाणुपुद्गला, एकतो द्वौ त्रिप्रदेशिको स्कन्धौ भवत: अथवा एकतो द्वौ परमाणुपुद्गलौ, एकतो द्वौ द्विप्रदेशिको स्कन्धौ, एकतस्त्रिमदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतः परमाणु पुगा, एकतश्चत्वारो द्विपदेशिकाः स्कन्धाः भवन्ति । पोढा क्रियमाण, एकतः पञ्च परमाणुपुद्गलाः, एकतश्चतुष्पदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतश्चत्वारः परमाणुपुद्गलाः, एकतो द्विप्रदेशिकः स्कन्धः, एकतत्रिपदेशिक: स्कन्धो भवति, अथवा एकतस्त्रयः परमाणुषद्ला:, एकतः त्रयो द्विप्रदे शिकाः स्कन्धाः भवन्ति । सप्तधा क्रियमाणः एकतः षट्परमाणु पुद्गलाः, एकतस्त्रिप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकनः पञ्च परमाणुपुद्गलाः, एकतोद्वौ द्विप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः, अष्टधा क्रियमाण एकतः सप्त परमाणुपुद्गलाः, एकतो द्विमदेशिका स्कन्धो भवति । नवधा क्रियमाणः नव परमाणु पुद्गलाः भवन्ति । दश भदन्त ! परमाणु पुद्गला. यावत् द्विधा क्रियमाणः एकतः परमाणु पुद्गला, एकतो नव प्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतो द्विपदेशिकः स्कन्धः, एकतः अष्टमदेशिका स्कन्धो भवति, एवम् एकैकम् सञ्चारयितव्यमिति, यावत्-अथवा द्वौ पञ्चमदेशिकौं स्कन्धौ भवतः, त्रिधा क्रियमाणः एकतो द्वौ परमाणुपुद्गलौ, एकतः अष्ट प्रदेशिक: स्कन्धो भवति, अथवा एकतः परमाणुपुद्गलः एकतो द्विपदेशिक: स्कन्धः, एकतः सप्तप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतः परमाणुपुद्गलः, एकता त्रिप्रदेशिकः स्कन्धो भाति, एकतः षट्पदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकता परमाणु पुद्गलः, एकतश्च शुष्पदेशिका स्कन्धः, एकतः पञ्चमदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतो द्विपदेशिकः स्कन्धो भवति, एकत्रो द्वौ चतुष्प्रदेशिको स्कन्धौ भवतः, अथवा एकतो द्वौ त्रिमदेशिको स्कन्धौ भवतः, एकतः चतुष्पदेशिकः स्कन्धो भवति । चतुर्धा क्रियमाणः एकतन्त्रयः परमाणुपुद्गलाः, एकतः सप्तप्रदेशिका स्कन्धो भवति, अथवा एकतो द्वौ परमाणुपुद्गलौ, एकतो द्विपदेशिक: स्कन्धः, एकतः पटूमदेशिका स्कन्धो भवति, अथवा एकतो द्वौ परमाणुपुद्गलो, एकत्रिप्रदेशिका स्कन्धः, एकतः पञ्चप्रदेशिक स्कन्धो भवति, अथवा एकतो द्वौ परमाणुपुद्गलो एस्तो द्वौ चतुष्पदेशिको स्कन्धौ भवतः, अथवा एकतः परमाणुषुद्गलं', एकतो
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
२०
द्विपदेशिकः स्कन्धः, एकतः त्रिमदेशिकः स्कन्ध, एकनतु प्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतः परमाणुपुद्गलः, एकनत्रयस्त्रिनदेशिकाः स्कन्धाः भवन्ति, अथवा एकत्रयो द्विप्रदेशिकाः स्कन्धाः, एकतश्रनुष्यदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतt द्वौ मदेशिकौ स्कन्धौ, एको त्रिपदेशिकों स्कन्धौ भवतः । पञ्चधा क्रियमाणः एकत्वारः परमाणुपुद्गलाः, एक पट्पदेशिका: कन्धो भवति, अथवा एकतस्त्रय' परमाणु पुद्गलाः, एकतो द्विप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, एकतः पञ्चमदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतत्त्रयः परमाणुपुद्गलाः, एकतत्रिपदेशिकः स्कन्धः, एकतश्चतुष्पदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतो द्वौ परमाणुपुद्गली एकतो द्विप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, एकतो द्वौ त्रिदेशिको स्कन्धौ भवतः, अथवा एकतः परमाणुपुद्गलः, एकतलयो द्विपदेशिकाः स्कन्धाः, एकतस्त्रिप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा पञ्चद्विपदेशिकाः कन्याः भवन्ति, पोढा क्रियमाणः एकतः पञ्चपरमाणुपुद्गलाः, एकतः पञ्चमदेशिकः सन्धो भवति, अथवा एकतः चत्वारः परमाणुपुद् गलाः, एकतो द्विपदेशिकः स्कन्धः परतः चतुष्पदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतश्चन्वारः परमाणुपुद्गला, एको द्वौ त्रिदेशिको स्कन्धौ भक्तः, अथवा एकतस्त्रयः परमाणुपुद्गलाः, एकतो द्वौ द्विप्रदेशिको स्कन्धो भवतः, एकतस्त्रिमदेशिकः सन्धो भवति, अथवा एकतो द्वौ परमाणुपुद्गलौ, एकतत्वारो द्विपदेशिकाः सन्धाः भवन्ति । साधा क्रियमाण एकतः पट्परमाणुपुद्गलाः, एकतश्चतुष्प्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतः पश्चपरमाणुपुद्गलाः, एकतो द्विपदेशिकः स्कन्धः, एकतस्त्रिप्रदेशिकन्धो भवति, अथवा एकतश्चत्वारः परमाणुपुद्गलाः, एकवस्त्रयो द्विपदेशिकाः स्कन्धा भवन्ति, अष्टधा क्रियमाणः एकतः सप्तपरमाणु तुद्गाः, एकतस्त्रिमदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतः परमाणुपुद्गलाः, एकतो द्वौ द्विप्रदेशिको कन्वौ भवतः । नवधा क्रियमाणः एकः अष्टौ परमाणुपुद्गलाः, एकतो हिप्रदेशिकः स्कन्धो भवति । दशधा क्रियमाणः, दश परमाणुपुद् गलाः भवन्ति । संख्येयः भदन्त ! परमाणुपुद्गलाः एकतः संवन्धन्ते, एकतः संहस्य किं गवति ? गौतम ! संख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, स भिद्यमानो द्विधापि यावत् दशधापि, संख्येयधापि क्रियन्ते, द्विधा क्रियमाण, एकतः परमाणुपुद्गलः, एकतः संख्येयप्रदेशिकः स्कन्धों भवति, अथवा एकतो द्विपदेशिकः स्कन्धः, एकतः संख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, एवम् - अथवा एकत त्रिपदेशिकः स्कन्धः, एकता संख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, एवम् अथवा एकतस्त्रिपदेशिकः स्कन्धः, एकता संख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, एवं यावद्— अथवा एकतो दशप्रदेशिकः स्कन्धः, एकतः संख्येय
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ ३० ४ सू०१ परमाणुपुद्गलनिरूपणम् प्रदेशिका स्कन्धो भवति, अथवा द्वौ संख्येयमदेशिको स्कन्धौ भरतः। विधा क्रियमाणः एकतो द्वौ परमाणु पुद्गलौ, एकतः संख्येयमदेशिकः स्कन्धो भाति, अथवा एकतः परमाणुपुद्गला, एकतो द्विप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, एकतः संख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतः परमाणु पुद्गलः, एकतसिप्रदेरिका स्कन्धः एकत: संख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, एवम् यावद-अथवा एकतः परमाणु पुद्गलः, एकतो दशमदेशिकः स्कन्धः, एकतः संख्येयप्रदेशिकः सन्धो भवति, अथवा एकतः परमाणु पुद्गला, एकतो द्वौ संख्येयप्रदेशिको रकन्धौ भवतः, अथवा एकतो द्विप्रदेशिकः स्कन्धः, एकतो द्वौ संख्येयप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः, एवं यावत्-अथवा एकतो दशप्रदेशिकः स्कन्धा, एकतो द्वौ संख्येयप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः, अथवा त्रयः संख्येयप्रदेशिकाः स्कन्धा भवन्ति । चतुर्धा क्रिय. माणः एकतः यः परमाणुपुद्गलाः, एकतः संख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भाति अपवा एकतो द्वौ परमाणुपुद्गली एकतो द्विप्रदेशिकः स्कन्धः, एकनः संख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति अथवा एकतो द्वौ परमाणुपुद्गलौ, एकतस्त्रिप्रदेशिकः स्कन्धः, एकता संख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, एवं यावत्- अथया एकतो द्वौ परमाणुपुद्गलौ, एकतो दशप्रदेशिकः सन्धः, एकता संख्येयप्रदेशिकः रकन्धो भवति, अथवा एकतो द्वौ परमाणुपुद्गली, एक तो द्वौ संख्येयप्रदेशिको स्कन्धों भवतः, अथवा एकतः परमाणुयुद्गला, एकनो द्विपदेशिकः स्कन्धः एकतो द्वौ संख्येयमवेशिकौं स्कन्धौ भवतः, यावत्-अथवा एक्तः परमाणुपुद्गलः, एकतो दशपदेशिका स्कन्धः, एकतो द्वौ संख्येप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः, अथवा एवतः परमाणु पुद्गला, एकतः त्रयः संख्येयप्रदेशिकाः स्कन्धाः भवन्ति, अथवा एकतो द्विपदेशिका स्कन्धः, एकतस्त्रयः संख्येयप्रदेशिकाः स्कन्धा भवन्ति, यात्र-अथवा एकतो दशप्रदेशिकः स्कन्धः, एकटनयः संख्येयपदेशिकाः स्कन्धाः भवन्ति, अथवा चत्वारः संख्येयपदेशिकाः स्कन्धाः भवन्ति, एवम्-एतेन क्रमेण पञ्चक संयोगोऽपि भणितव्या, यावत्-लवक संयोगः । दशधा क्रियमाणः एस्तो नव परमाणुपुद्गलाः, एकतः संहगेयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतः अष्टपरमाणुपुद्गलार, एकतो द्विपदेशिक स्कन्धः, ए इत्तः संख्येश्मदेशिकः स्कन्धी भवति । एतेन क्रमेण एवैका पूर्वायतव्या, भावन-अथरा एको दशमदेशिका स्कन्धः, एकतो नव संख्येयप्रदेशिकाः स्कन्धा भवन्ति, अथवा दश संख्येयमदे. शिकाः स्कन्धाः भवन्ति । संख्येयधा क्रियमाणः संख्येयाः परमाणुपुद्गलाः भवन्ति । असंख्येयाः भदन्त ! परमाणुपुद्गलाः एकतः संहन्यन्ते, एकतः सहत्त्य कि भवति ? गौतम ! असंख्येयमदेशिकः स्कन्धो भवनि, स भिधमानो द्विधापि यावत्
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુર
india
अथवा
एकतः
एकनः
दगधापि, संख्येयधापि क्रियते द्विधा क्रियमाणः एकताः परमाणुपुद्गलः, एक स्कन्धो भवति असंख्येयप्रदेशिकः संख्येयप्रदेशिकः स्कन्धः, एकतः असंख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा द्वौ असंख्येयमदेशिकौ स्कन्धौ भवतः । त्रिधा क्रियमाणः एकतो द्वौ परमाणुपुद्गलौ, एकतः असंख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतः परमाणुपुद्गलः, एकतो द्विप्रदेशिकः स्कन्धः, एकतः असंख्येयमदेशिकः स्कन्धो भवति यावत् अथवा एकनः परमाणुपुद्गलः, एकतो दशप्रदेशिकः स्कन्धः, एकतः असंख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतः परमाणुपुद्गलः, एकतः संख्येयमदेशिकः स्कन्धः एकतः असंख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति अथवा एकतः परमाणुपुद्गलः, एकतो द्वौ असंख्येयप्रदेशिको सुन्यौ भवतः, अथवा एकतः द्विपदेशिकः स्कन्धः, एकतो द्वौ असंख्येयप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः, एवं यावत्अथवा एकतः संख्येयमदेशिकः स्कन्धो भवति, एकतो द्वौ असंख्येयमदेशिकौ स्कन्धौ भवतः, अथवा त्रयः असंख्येयप्रदेशिकाः स्कन्धा भवन्ति । चतुर्धा क्रियमाणः एकतस्त्रयः परमाणुपुद्गलाः, एकतः असंख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति । एवं' चतुष्ककसंयोगो यावत् दशकसंयोग । एते यथैव संख्येयप्रदेशिकस्य, नवरम् असंख्येयकम् एकम् अधिकं भणितव्यम्, यावत् - अथवा दशअसंख्येयप्रदेशिकाः भवन्ति । संख्येयधा क्रियमाणः एकतः संख्येयाः परमाणुपुद् गलाः एकतः असंख्येयमदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतः संख्याः द्विदेशिकाः एकतः असंख्येयमदेशिकः स्कन्धो भवति, एवं यावत् अथवा एकतः संख्ये याः दशपदेशिकाः स्कन्धाः, एकतः असंख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतः संख्येयाः संख्ये यप्रदेशिकाः स्कन्धाः, एकतः असंख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा संख्येयाः असंख्येय नदेशिकाः स्कन्धाः भवन्ति । असंख्येयधा क्रियमाणः अमरूयेयाः परमाणु पुद्गला भवन्ति । अनन्ताः खल भदन्त ! परमाणु पुद्गलाः यावत् किं भवति ? गौतम ! अनन्तमदेशिकः भवति स भिद्यमानो द्विवापि, त्रिधापि, यावत् दशधापि, संख्येयधा, असंख्येयधा, अनन्तथापि क्रियते । द्विधा क्रियमाणः एकतः परमाणुपुद्गलः, एकतः अनन्तमदेशिकः स्कन्धो यावत् अथवा द्वौ अनन्तमदेशिको स्कन्धौ भवतः त्रिधा क्रियमाणः एकतो द्वौ परमाणु पुद्गलौ, एकतः अनन्तपदेशिकः सन्धो भवति, अथवा एकतः परमाणुपुद्गलः, एकतो द्विपदेशिकः स्वन्धः एकतः अनन्तप्रदेशिकः स्कन्धो भवति यावत्-अथवा एकतः परमाणुपुद्गलः, एकतः असंख्येयप्रदेशिकः स्कन्धः, एकतः अनन्तप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकत. परमाणुपुद्गलः, एकतो द्वौ अनन्तप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः, अथवा एक द्विमदेशिकः स्कन्धो भवति एकतो द्वौ अनन्तप्रदेशिको
"
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
न
प्रमेयचन्द्रिका टोका श० १२ उ०४ १०१ परमाणुपुद्गलनिरूपणम् २३ स्कन्धौ भवतः, एवं यावत्-अथवा एकतो दशपदेशिकः स्कन्धः, एकतो द्वौ अनन्तप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः, अथवा एकता संख्येयमदेशिकः स्कन्धः, एकतो द्वौ अनन्तप्रदेशिको स्कन्धौ भवनः, अथवा एकतः असंख्येयप्रदेशिका स्कन्धः, एकनो द्वौ अनन्तप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः, अथवा त्रयः अनन्त प्रदेशिकाः स्कन्धा भवन्ति । चतुर्धा क्रियमाणः एकनः त्रयः परमाणुपुद्गलाः, एकतः अनन्तप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, एवं चतुष्कसंयोगो यावत् असंख्येयकसंयोगः, एते सर्वे यथैव असंख्येयानां भगिताः तथैव अनन्तानामपि भणितव्याः, नवरम् एकम् अनन्तकम् अभ्यधिकं भणितव्यम् , यावत् अथवा एकतः संख्येयाः संख्येयप्रदेशिकाः स्कन्धाः, एकतः अनन्तप्रदेशिकाः स्कन्धाः भवन्ति, अथवा एकतः संख्येयाः असंख्येयप्रदेशिकाः स्कन्धाः, एकतः अनन्तप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा संख्येयाः अनन्तपदेशिकाः स्कन्धाः भवन्ति । असंख्येयधा क्रियमाणः एकतः असंख्येयाः परमाणु पुद्गलाः, एकतः अनन्तमदेशिकः स्कन्धो भवति. अथवा एकतः असंख्येयाः द्विप्रदेशिकाः स्कन्धाः, एकतः अनन्तप्रदेशिका स्कन्धो भवति, यावत् अथवा एकतः असंख्येयाः संख्येयमदेशिकाः स्कन्धाः, एकतः अनन्तप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतः असंख्येयाः असंख्येयप्रदेशिका: स्कन्धार, एकतः अनन्तादेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा असंख्येयाः अनन्तमदेशिकाः स्कन्धाः भवन्ति । अनन्तधा क्रियमाणः अनन्ताः परमाणुपुद्गला भवन्ति ।।मू०१॥
टीका-तृतीयोद्देशके रत्मप्रभादि पृथिव्यः प्ररूपिताः तासां च पुद्गलात्मकतया पुद्गलान् भरूपयितुं चतुर्थोद्देशकमारभते 'रायगिहे' इत्यादि। 'रायगिहे जाव एवं वयासी'-राजगृहे यावत् नगरे स्वामी समक्मृतः, धर्मका श्रोतु पर्षत
पुनलवक्तव्यता'रायगिहे जाव एवं वयासी' इत्यादि। टीकार्थ-तृतीय उद्देशक में रत्नप्रभा आदि पृथिवियों की प्ररूपणा की जा चुकी है ये पृथिवियां पुद्गलात्मक हैं, अतः इसी संबंध को लेकर पुगलों की प्ररूपणा करने के लिये सूत्रकार ने इस चतुर्थ उद्देशक को प्रारंभ किया है। 'रायगिहे जाव एवं क्यासी' राजगृह यावत्-नगर
-पुरमतव्यता" रायगिहे नाव एवं पयासी" स्याટીકાથ–ત્રીજા ઉદેશામાં રાનપ્રભા આદિ પૃથ્વીની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. તે પૃથ્વી પુલાત્મક હોય છે. પૂર્વસૂત્ર સાથે આ પ્રકારના સંબંધને લીધે હવે સૂત્રકાર પુકલની પ્રરૂપણ કરે છે
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
૨૪
निर्गच्छति, धर्मस्थां श्रुत्वा गतिगता पर्यंत्, ततो विनयेन शुश्रूषमाणो गौतमः मात्रिपुटः पर्युपासीनः एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत्- 'दो भने ! परमाणु पोग्ला एयओ शाहनंति, एगयत्रो साहण्णित्ता किं भवइ ?' हे भदन्त ! द्वौ परमाणुपुद्गल, एकः - एकतया संन्ये ते संत मनः संघीभूती भरतः इत्यर्थः, एकत - एकता संहत्य - संहतौ भूत्वा किं भवति ? किं स्वरूपं वस्तु भवति ? इति मनः, भगवानाह - 'गोयमा ! दुप्पसिए खं भनई' हे गौतम! द्वौ परमाणुपुद्गल एकत्वेन संहत्य-मिलित्या, हिमदेशिक:- द्वो प्रदेशी अवयव यस्य स तधाविधो भवति, 'से मिज्जपाने दुहा कब्ज, एगयओ परमाणुपोग्गले एनओ परमाणुपोग्नले मइ' सहियकिः कन्धो, भिद्यमानो द्विधा विभागः में महावीर स्वामी पधारे, धर्मकथा सुनने के लिये परिषद् निकली और धर्मकथा सुनकर वह अपने २ स्थान पर गई । इतने में प्रश्न पूछने की अभिलाषा वाले गौतम ने बड़े विलय से दोनों हाथ जोड़कर प्रभु से इस प्रकार पूछा 'दो भंते ! परमाणुपोग्गला एगयओ साहन्नति, एगयओ साहण्णित्ता किं भवइ' भदन्त ! दो पुद्गल परमाणु जब आपस में सङ्घीभूत होते हैं, तब क्या होना है-अर्थात् आपस में सङ्घीभूत (मिले हुए) दो पुल परमाणु किस चीज उत्म करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' गोपमा' हे गौतम! 'दुप्पएसिए खंधे भवइ' द्विप्रदेशी-दो हैं प्रदेश- अवयव जिसके ऐसा एक स्कंध उनकी संघीभूत अवस्था में उत्पन्न होता है। ' से भिज्नमाणे दुहा कज्जइ, एगयओ परमाणुपोग्गले एगयओं परमाणुपोग्गले भवह ' जब यह द्विप्रदेशी स्कन्ध दो भाग रूप
" रायगहे जाव एवं वयासी " गृह नगरमा भहावीर प्रभु यधार्यां તેમને વૠણાનમસ્કાર કરવાને માટે જનસમૂહ નીકળી પડાવંદણાનમસ્કાર કરીને તથા ધર્મકથા સાંભળીને પરિષદ્ વિસર્જિત થઇ ત્યાર ખાદ ધમ તત્ત્વને શ્રવણ કરવાની અભિલાષાવાળા ગૌતમ સ્વામીએ વિનયપૂર્વક અને હાથ लेडीने श्रमाशु भगवान महावीरने या प्रभा प्रश्न पूछयो - " दो भंते ! परमाणु-पोग्ला एयो साइन्नति एगयओ साहण्णित्ता किं भवइ १ " हे भगवन् !
જ્યારે એ પુદ્ગલપરમાણુએના એક બીજાની સાથે સંચાગ થાય છે ત્યારે શુ થાય છે એટલે કે તેમના સચાગથી કઈ ચીજ ઉત્પન્ન થાય છે?
बे
भवश्
भहावीर अलुना उत्तर— 'गोयमा !” हे गौतम! " दुष्पसिए ” એ પુદ્ગલ પરમાણુ એના પરસ્પરના સચેગને લીધે દ્વિપ્રદેશી (એ પ્રદેશवाणी अथवा मे अवयववाणी) मे २४६ उ यन्न थ लय हे " से भिन्नमाणे दुहा फज्जइ, एगयओ परमाणुपाग्गले एगयओ परमाणुपोगले भवइ "
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ ३०४ सू० १ परमाणुपुद्गलनिरूपणम् क्रियते एकत:-एकत्वेन एकभागः परमाणुगुद्गलो भवति, अथ च एकतः-एकतया अपरो भागः परमाणुद्गलो भवति । गौतमः पृच्छति-तिमि भंते ! परमाणुपोग्गला एगयो साउन्नति एमयो साहणित्ता किं भवइ ?' हे भदन्त ! त्रयः परमाणुपुद्गला, एस्तः-एकतया संहन्यन्ते-संहता भवन्ति, एकत्री भवन्ति, इत्यर्थः, एकत:-एकतया संहत्य-संघीभूय मिलित्वेत्यर्थः, किं स्वरूपं वस्तु भवति? भगवानाह-'गोयमा! तिप्पएसिए खंधे भाइ' हे गौतम ! यः परमाणुपद्गगा: संहत्य त्रिपदेशिका बन्यो भवति, 'से मिज्जमाणे दुहाचि तिहावि कज्जा' स त्रिप्रदेशिका स्कन्धः, निधानः, द्विधापि, त्रिधापि क्रियते, तत्र 'दुहा कज्जमाणे एगयओ परमाणुरोग्गले, एगयो दुप्पएसिए खंधे भवई' त्रिपदेशिका स्कन्धो में किया जाता है-तत्र एक भाग एक पुगलपरमाणु का होता है और दूसरा भाग भी एक पुदल परमाणु रूप होता है।
अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं-'तिनि भंते ! परमाणुपोग्गला एगयो साहन्नंति, एगयओ साहणित्ता किं भवइ' हे भदन्त ! तीन पुद्गलपरमाणु एकत्रित जब होते हैं-तष एकरूप में मिले हुए उन पुद्गल परमाणुओं से क्या वस्तु उत्पन्न होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' गोयमा! तिप्पएसिए खंधे अवह ' उन एकीभूत हुए तीन पुनल परमाणुओं से त्रिमदेशिक स्कन्ध उत्पन होता है। लेभित्रमाणे दुहापि तिहावि काइ' जब इस त्रिप्रदेशी स्कन्धका विभाग किया जाता हैतब यह दो रूप ले भी विभक्त होता है और तीनरूप से भी विभक्त होता है 'दुना कज्जमाणे एणयओ परमाणुपोग्गले. एगयो दुप्पएसिए
જ્યારે તે હિપ્રદેશી સકંધના બે ભાગ પાડવામાં આવે છે ત્યારે એક ભાગ એક પરમાણુ રૂપ હોય છે અને બીજો ભાગ પણ એક પરમાણ ૨૫ જાય છે.
गौतम स्वाभान प्रश-" तिमि भंते । परमाणुपोग्गला पगपभो माह मंति, एगयो साहणित्ता किं भवइ ?" मगवन् ! न्यारे ऋy परसपर માણુઓ એક બીજા સાથે એકત્રિત થઈ જાય છે, ત્યારે તે ત્રણ પુદ્ગલપરમાશુઓના સાગથી કઈ વસ્તુ ઉત્પન્ન થાય છે?
महावीर प्रसुन उत्तर-" गोयमा !" ३ गीतमा “ तिप्पएसिए बंप भवइ" मेत्र येतात त्रय सभामा १३ मे निशि: ५५
पन्न याय के "ते मिज्जमाणे दहावि तिहावि कज्जद" ल्यारे ते नि. શિક સબંધના વિભાગ પાડવામાં આવે છે, ત્યારે બે વિભાગ પણ પડે છે અને त्रय विमा ५ ५४ . “दुहा कन्जमाणे एगयो परमाणुपोग्गछे, एायो
भ०५
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगदतीमु
२६
द्विधा क्रियमाणः एकः परमाणुपुद्गलो भवति, एकतः - अपरभागे द्विपदेशिकः कन्धो भवति 'ति फज्नमाणे तिष्णि परमाणुयोग्गला भवति' त्रिमदेशिकः स्कन्धः त्रिधा क्रियमाणः त्रयः परमाणुपुद्गलाः भवन्ति, गौतमः पृच्छति - 'चचारि भंते! परमाणुपोग्गला एगयओ साहन्नति जाव पुच्छा' हे भदन्त ! चत्वारः परमाणुपुद्गलाः एकतः संद्दन्यन्ते - संता भवन्ति, संघी भवन्तीत्यर्थः यावत्- संहत्यसघीभूय, किं स्वरूपं वस्तु भवति ? इति पृच्छा, भगवानाह - गोयमा । चउप्पर सिए खंधे भवइ ' हे गौतम! चत्वारः परमाणुपुद्गाः संहृत्य - चतुष्पदेशिकः स्कन्धो खंधे भव' जब इसके दो विभाग होते हैं-तब एक विभाग एक परमाणु उद्गलरूप होता है और दूसरा विभाग हिदेशिक स्वन्प्रकरूप होता है। 'तिहा कज्जमाणे तिष्णि परमाणु पोग्गला भवंति ' जय यह त्रिप्रदे शिक स्कंध तीन विभागों में विभक्त किया जाता है तब तीन पुल परमाणुरूप अर्थात् एक पुल परमाणुरूप तीन विभाग इस के हो जाते हैं।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' चत्तारि भंते ! परमाणुपोग्गला एमओ साहन्नति, जाव पुच्छा' हे भदन्त | जय चार पुद्गल परमाणु आपस में एकत्रित होते हैं- एकरूप से मिल जाते हैं तब उनसे क्या वस्तु उत्पन्न होती है- अर्थात् चार पहल परमाणुओं की एकता में जो स्कंध उत्पन्न होता है - उसका क्या नाम है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयना ! उप्पएसिए खंधे भवह' हे गौतम ! चार पुगग परमाणु आपस में जब मिलते हैं - तब उनसे एक चार प्रदेश वाला स्कंध उत्पन्न
दुपसिe खंधे भवइ ” જ્યારે તેના બે વિશાળ થાય છે, ત્યારે એક વિભાગ એક પરમાણુપુગલ રૂપ અને ખીન્ને વિભાગ દ્વિપ્રદેશિક ધરૂપ બને છે.
66
तिहा कज्जमाणे तिष्णि परमाणुपोग्गला भवंति " क्यारे ते त्रिअदेशि ધને ત્રણ વિભાગમાં વિભકત કરવામાં આવે છે, ત્યારે એક એક પુદ્ગલપરમાણુ રૂપ ત્રણ વિભાગેામાં તે વકત થઇ જાય છે.
गौतभ स्वाभीने। अश्न– “ चत्तारि भंते ! परमाणुपोगला एयओ साहण्णंति, जात्र पुच्छा " हे भगवन् ! न्यारे परमाणु युद्धसो मे भीन्न साझे એકત્રિત થાય છે, ત્યારે તેમના સંચાગથી શું ઉત્પન્ન થાય છે? એટલે ચાર પુદ્ગલપરમાણુએ એકત્ર થવાથી જે સ્કંધ ઉત્પન્ન થાય છે. તેનું નામ શું છે? भडावीर अलुना उत्तर- " गोयमा उपसिए खंधे भवइ " ३ गौतम ! જ્યારે ચાર પરમાણુ પુèા અરસ્પરસની સાથે સચૈાગ પામે છે, ત્યારે તેમના સચૈાગથી એક ચાર પ્રદેશિક ક્ધ ઉત્પન્ન થાય છે.
ני
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ०४ सू०१ परमाणुपुद्गलनिरूपणम् ____२७ भवति, से भिज्जमाणे दुहावि, तिहावि, चउहावि कज्जइ स चतुष्पदेशिकः स्कन्धो भिधमानः पृथग्र भरन् द्विधा पि, त्रिधा पि. चतुर्धा पि क्रियते-भवति, तत्र 'दुहा कज्जमाणे एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवइ' द्विधा क्रियमाणः, एकत:-एकमागे परमाणुपुद्गलो भवति, एकता-अपरभागे त्रिपदेशिका स्कन्धो भवति, 'अहवा दो दुप्परमिया खंधा भवंति' अहवा चतुष्पदेशिका स्कन्धो द्विधाक्रियमाणः द्वौ द्विप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः, 'तिहा कज्जमाणे एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयो दुप्पएसिए खंधे भवइ' चतुष्पदेशिकः स्कन्धः निधा होता है । अर्थात्-चार पुद्गल परमाणुओं के मिलाप से जोस्कन्ध उत्पन्नहोता है उसका नाम चतुष्पदेशिक स्कन्ध है-'से भिज्जमाणे दुहा वि तिहा वि चउहाधि कज्जइ ' यह चतुष्प्रदेशिक स्कंध जब अपनी इस स्कन्ध अवस्था में पृथक् होने लगता है-तष इसके दो टुकड़े भी हो सकते हैं, तीन टुकड़े भी हो सकते हैं और चार टुकड़े भी हो सकते हैं-'दुहा फज्जमाणे एगयो परमाणुपोग्गले, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भव' जब इसके दो टुकड़े होते हैं तो वे इस प्रकार से होते हैंएक भाग में एक परमाणुपुद्गल होता है और दूसरे भाग में निप्रदेशिक स्कन्ध होता है । ' अहवा-दो दुप्पएलिया, खंधा भवंति ' अथवा दो विभाग दो दो प्रदेशों के भी होते हैं। अर्थात्-एक विभाग विप्रदेशी स्कन्धका और दूसरा विभाग भी. द्विप्रदेशी स्कन्ध का हो जाता है। 'तिहा कज्जमाणे एगयो दो परमाणुपोग्गला, एगयो दुप्पएसिएं
એટલે કે ચાર પુદ્રાપરમાણુઓના સાગથી જે કંધ બને છે તેનું नाम यतु शिर २४ थाय छे. “से भिन्जमाणे दुहा वि, तिहावि, चहा वि कज्जइ" या मा यतुशि : पातानी मा भवस्थानी. त्यास કરીને વિભક્ત થઈ જાય છે, ત્યારે તેના બે વિભાગ પણ પડી શકે છે, ત્રણ विमा ५] ५६ छ भने या२ nि पर ही ले “ दुहा कन्जमाणे एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भव" न्यारे તેના બે વિભાગ થાય છે, ત્યારે તેના એક ભાગમાં એક પરમાપુદ્ગલ હોય छ भने मीना मागभा मे निशि : २४५डाय छे. "अहवा-दोपएसिया खंधा भवंति" अथवा विशि : २७°ध ३५ मे विमा ५ ५ श छे. એટલે કે એક વિભાગ દ્વિપ્રશિક ઔધ રૂપ અને બીજો વિભાગ પણ દ્વિદેશિક સ્કધરૂપ જ હોય છે. ___“विहा कज्जमाणे एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे મા” જ્યારે ચતુષ્પદેશિક કંધને ત્રણ વિભાગમાં વિભક્ત કરવામાં આવે
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र क्रियमाणः, एकतः-एकमागे द्वौ परमाणुपुद्गलौ भरतः, एकतः अपरभागे दि. प्रदेशिकः स्कन्धो भवति, 'चउहा कव्जमाणे चत्तारि परमाणुपोग्गला भति' चतुष्पदेशिकः स्कन्धश्चतुर्धा क्रियमाणः चत्वारः परमाणुपुद्गलाः भवन्ति । गौतमः पृच्छति-'पंच भंते ! परमाणुपोग्गला पुच्छा' हे भदन्त | पञ्च परमाणुपुद्गलाः एकत.-एकत्वेन संहन्यन्ते, एकनः संहत्य किं स्वरूपं वस्तु गति? इति पृच्छाभगवानाह-'गोयमा । पंच पएसिए खंधे भवइ' हे गौतम ! पञ्च परमाणुरुद्गलाः संहत्य पश्चपदेशिकः स्कन्धो भवति, 'से भिजमाणे दुहावि, निहावि, चउहावि, पंचहावि कज्जइ' स पञ्चप्रदेशिकः स्कन्धो, भिद्यमानो द्विधापि, त्रिधापि, चतुर्धापि, खंधे भवइ ' जव चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध को तीन विभाग में विभक्त किया जाता है-तब एक भाग में दो परमाणुपुद्गल होते हैं-अर्थात्-१-१ परमाणुपुद्गल रूप दो भाग होते हैं, और तीसरा भाग द्विप्रदेशिक स्कन्धरूप होता है। 'चउहाकज्जमाणे चत्तारि परमाणुपोग्गला भवंति' जब चतुष्पदेशिक स्कन्ध चार विभागों में विभक्त किया जाता है-तो इसके चार परमाणुपुद्गलरूप चार विभाग होते है। ___ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'पंच भंते! परमाणुपोग्गला पुच्छा' हे भदन्त ! परमाणुपुद्गल जब एक रूप से होकर आपस में मिलते है-तष उनके मेल से क्या वस्तु उत्पन्न होती है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! पंचपएसिए वंधे भव' हे गौतम ! जय पांच परमाणु आपस में मिलते हैं-तब इनके सेल से पचप्रदेशिक स्कन्ध होता है । ' से भिज्जमाणे दुहा वि तिहा वि, चहा वि, पंचहा છે, ત્યારે એક એક પરમાણુ યુદ્ગલવાળા બે ભાગે અને દ્વિપ્રદેશિક સકંધ રૂપ श्री मा थाय छे. "चउड़ा कज्जमाणे चत्तारि परमाणुपोग्गला भवंति" ચતુષ્પદેશિક કંધને જ્યારે ચાર વિભાગમાં વિભક્ત કરવામાં આવે છે, ત્યારે એક એક પરમાણુ પુલરૂપ ચાર ભાગો થઈ જાય છે.
गौतम स्वाभान प्रश्न-"पंच भंते ! परमाणुपोग्गला पुच्छा"D . વાન ! જ્યારે પાંચ પરમાણુ યુદ્ધ એકત્રિત થઈ જાય છે ત્યારે તેમના સાગથી શું બને છે ? __ महावीर प्रभुन। उत्तर-" गोयमा ! पंचपएसिए खंने भव" गौतम ! જ્યારે પાંચ પરમાણુઓને પરસ્પરની સાથે સંગ થાય છે, ત્યારે તેમના संयोगने सीधे पय प्रशि: २४ पन्न थाय छे. “से भिज्जमाणे दुहा वि, तिहा वि, चहा वि, पंचहा वि कन्जइ" क्यारे मा ५यप्रशि: २४ घना
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयर्यान्द्रका टीका श० १३ ७० ४ सू० १ परमाणुपुद्गलनिरूपणम् १९ पञ्चधापि क्रियते, तत्र 'दुहा कज्जमाणे एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयो चउप्पएसिए खवे भाइ' पञ्च प्रदेशिकः स्कन्धो द्विधा क्रियमाणः, एकत:-एकमागे परमाणुपुद्गलो भवति, एकतः-अपरभागे चतुष्पदेशिकः स्कन्धो भवति, ' अहवा एगयओ दुप्पएसिए खंधे भवइ, एगयो तिप्पएसिए खधे भवई' अथवा एकतः-एकभागे द्विप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, एकता-अपरभागे त्रिप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, 'तिहा कज्जमाणे एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयी तिप्पएसिए खंधे भवइ' अथवा एकत:-एकभागे द्विपदेशिकः स्कन्धो भवति, एकतःअपरभागे त्रिप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, "तिहा कज्जमाणे एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयो तिप्पएसिए खंधे भवई' त्रिधा क्रियमाणः एकतःएकभागे द्वौ परमाणुपुद्गलौं भवतः, एकतः-थपरभागे त्रिपदेशिक: स्कन्धो भवति, 'अहवा विकज्जइ' जब इस पंचपदेशिक खंध के विभाग किये जाते हैं तो वे विभाग दो भी हो सकते हैं, तीन भी हो सकते हैं, चार भी हो सकते हैं और पांच भी हो सकते हैं । 'दुहा काजमाणे एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयो चउप्पएसिर खंधेभव' जय पंचप्रदेशिक स्कन्ध दो विभागों में विभक्त किया जाता है-तब एक विभाग परमाणुपुद्गल रूप होता है, और दूसरा विभाग चतुष्पदेशिक स्कन्धरूप होता है । 'अहवाएगयो दुप्पएसिए खंधे भवह, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवह' अथवा-एक भाग में विप्रदेशिक स्कंध होता है और द्वितीय भाग में त्रिप्रदेशिक स्कंध होता है । 'तिहा कज्जमाणे एगयो दो परमाणुणेगला, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवइ' जब इस पंचप्रदेशिक स्कंध को तीन विभागों में विभक्त किया जाता है-तब दो विभाग एक २ परमाणुपुगलरूप होते हैं और तीसरा विभाग त्रिप्रदेशिक एक स्कन्धरूप हो વિભા કરવામા આવે છે ત્યારે તેના બે વિભાગ પણ થઈ શકે છે, ત્રણ विमा ५ य श छ. “दुहा कज्जमाणे एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ चउप्पएसिए खंघे भाइ" ब्यारे पयशिर २४ घने में विलापमा वित કરવામાં આવે છે ત્યારે એક વિભાગ એક પરમાણુ યુદ્ધલરૂપ અને બીજો मिला यतुष्प्रशि४ २४५३५ मन छ “ अहवा-एगयओ दुप्पएसिए खधे भवइ, गयओ तिप्पएसिए खंधे भवइ" अथवा-विप्रशि: २४५३५ मे माग मन निशि: २४५३५ मा समपन्न थाय छे. “तिहा कन्जमाणे एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवइ' ल्यारे माय પ્રદેશિક રકધને ત્રણ વિભાગોમાં વિભક્ત કરવામાં આવે છે, ત્યારે તેના બે વિભાગો એક એક પરમાણુ પુલ રૂપ હોય છે અને ત્રીજો વિભાગ ત્રિપ્રદે
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
मंगवतीसूत्र एगयओ परमाणुपोग्गले एगयओ दो दुप्पएसिया खंधा भवंति' अथवा एकत:एकभागे, परमाणुपुद्गलो भवति, अथ च एकतः-अपरभागे हा द्विपदेशिको स्कन्धौ भवतः 'चउहा कन्जमाणे एगयो तिन्नि परमाणुपोग्गला, एगयो दुष्पएसिए खंधे भवइ' पश्चमदेशिकः स्कन्धः चतुर्धा क्रियमाणः एकतः- एकमाने त्रयः परमाणुपुद्गलाः भवन्ति, एकता-अपरमागे द्विप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, पंचहा कज्जमाणे पंच परमाणुपोग्गला भवंति' पञ्चदेशिका स्कन्धः पञ्चधा क्रियमाणः पञ्च परमाणुपुद्गलाः भवन्ति । गौतमः पृच्छति'छन्मते ! परमाणुपोग्गला पुच्छा' हे भदन्त ! पट्परमाणुपुद्गलाः एकतः संह. जाता है । ' अहवा एगो परमाणुपोग्गले, एगयओ दो दुप्पएसिया खंधा भवंति' अथवा इस प्रकार से भी इसे तीन विभागों में विभक्त फिया जा सकता है-एक विभाग में एक परमाणुपुरल रहता है, और दूसरे एवं तीसरे विभाग में द्विप्रदेशिक स्कंध रहते हैं। 'उहा कज्जा माणे एगयो तिनि परमाणुपोग्गला, एगयो दुपएलिए पंधे भव' जब इस को चार विभाग में विभक्त किया जाता है-तब इस प्रकार से उसके चार विभाग हो सकते हैं एक विभाग में स्वतंत्र रूप से तीन परमाणु भों के तीन विभाग होते हैं, और दूसरे विभाग में द्विप्रदेशिक स्कन्धरुप एक विमाग रहना है। वहा कन्जनाणे पंच परमाणु पोग्गला भवंति' यह पंचादेशिक स्कन्ध जर पांच प्रकार से विभक्त किया जाता है-नय भिन्न २ रूप में वर्तमान पांच परमाणु १-१ एक २ परमाणु ही इसके पांच विभाग हो जाते हैं। शि मे २४५ ३५ हाय छ. " अहवा-एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ दो दुप्पएसिया खंवा भवंति " अथवा- प्रमाणे ५ तेना र विभाग પડે છે–એક વિભાગમાં એક પરમાણુ પુદ્ગલ હોય છે. અને બીજો અને ત્રીજો विभा-विशि मे २३ ३५ डाय छे. "पो काजमाणे एगयओ तिन्नि परमाणुपागला, एगय भो दुप्पएसिए खंधे भव" ल्य ५५ प्रशि સ્કંધને ચાર વિભાગમાં વિભક્ત કરવામાં આવે છે, ત્યારે એક એક પરમાશુપુદ્ગલવાળા ત્રણ વિભાગ થાય છે અને દ્ધિપ્રદેશિક કવ રૂપ એક વિભાગ थाय छ " पंचहा कन्जमाणे पंच परमाणुगोग्गला भवंति" न्यारे परશિક સ્કધના પાંચ વિભાગ પાડવામાં આવે છે, ત્યારે એક એક પરમાણુ પુલવાળા પાંચ વિભાગે માં તે વિભક્ત થઈ જાય છે.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टीका २० १२ उ०४ सू०१ परमाणुयुद्गलनिरूपणम् ३१ न्यन्ते, एकतः संहत्य किं स्वरूपं वस्तु भवति ? इति पृच्छा । भगवानाइ-'गोयमा! छप्पए लिए खंधे भवइ' हे गौतम ! षट्परमाणुपुद्गलाः संहत्य पट्मदेशिकः स्कन्धो भवति, ‘से भिज्जमाणे दुहावि, तिहावि, जाव छबिहावि कज्जइ ' स पट्मदेशिकः स्कन्धो भिधमानो द्विधापि, त्रिधापि यावत्-चतुर्धापि, पञ्चधापि, पोढापि क्रियते, तत्र 'दुहाकन्जमाणे एगयो परमाणुपोग्गले, एगयो पंचपएसिए खंधे भाइ' द्विधा क्रियमाणः, एकत:-एकभागे परमाणुपुद्गलो भवति, एकत:-अपरभागे पश्चादेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयो चउपएसिए खंधे भवइ' अथवा एकतः-एकभागे, द्विपदेशिकः स्कन्धो भवति, ___अ गौतम प्रभु ले ऐसा पूछते हैं-' छन्भंते ! परमाणु पोग्गला पुच्छा' हे भदन्त ! जब छह पुलपरमाणु आपस में मिलते हैं-तष उनके मिलाप से क्या चीज उत्पन्न होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा!' हे गौतम ! 'छप्पएसिए खंधे भवइ ' जब छह पुद्गल परमाणु आपस में मिलते हैं-तष उनके मिलाप से छह प्रदेशी स्कन्ध उत्पन्न होता है। से भिज्जमाणे दुहा वि, लिहा वि, जाव छव्यिहा वि कज्जइ' जय यह छह प्रदेशी स्कंध भेद को प्राप्त होता है-तब इसके दो भी, तीन भी, चार भी, पांच भी और छह भी विभाग हो सकते हैं-इनमें जब इसके 'दुहा कज्जमाणे एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयो पंचपएसिए खंधे भवइ ' दो विभाग किये जाते हैं-तय एक विभाग एक पुद्गल परमाणुरूप होता है और दमरा विभाग पांचप्रदेशिक स्कन्धरूप होता है । ' अहवा एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयओ चउपएसिए
गौतम स्वामीना प्रश्न-" छन्भंते ! परमाणुपोग्गला पुच्छा" भगवन् ! જ્યારે છ પરમાણુ યુદ્ધ એક બીજા સાથે એકત્રિત થાય છે, ત્યારે તેમના સાગથી કઈ વસ્તુ ઉત્પન્ન થાય છે?
महावीर प्रभुना उत्तर-" गोयमा !" गीतम! “छपएसिए खंधे भवह" यारे छ पुस५२भारासा मे भी साथै सयाम पामे छे, त्यारे तमना सयागने दी छ प्रशि में सत्पन्न थाय छ “से भिन्जमाणे दुहा घि, तिहा वि जाब बिहा वि कज्जा" न्यारे मा ७ प्रशि સ્ક ધ વિભક્ત થઈ જાય છે, ત્યારે તેના બે, ત્રશુ, ચાર, પ્રાંચ, અથવા છ विभाग ८६ छ. “ दुहा कज्जमाणे एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ पंचपएसिए खंधे भव" न्यारे तना से विमाn is nय छे, त्यारे में। વિભાગ એક પુલ પરમાણુ રૂપ અને બીજે વિભાગ પાંચ પ્રદેશિક એક २७°५ ३५ सभी श छ ‘अहवा' मथ। " एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एग
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
३२
अथ च एकतः - अपरभागे चतुष्मदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा दो तिप्पएसिया खंधा भवंति ' अथवा द्वौ त्रिपदेशिको स्कन्धौ भवत', 'तिहा कज्जमाणे एगयओ दो परमाणुपला, एगो चउप्परसिए खंधे भवई' पद्मदेशिकः स्कन्धः त्रिधा क्रियमाणः एकः - एकमागे द्वौ परमाणुपुद्गौ भवतः एकताः - अपरभागे चतुप्रदेशिक स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ दुष्पपसिए खंधे, पगयओ तिप्पएसिए खंधे भव' अथवा एकत: - एकभागे परमाणुपुद्गलः, एकत: - अपरभागे द्विप्रदेशिकः स्कन्धः, एकतः - अन्यभागे त्रिमदेशिकः स्कन्धो
-
खंधे भवइ ' अथवा इम प्रकार से भी इसके दो विभाग हो सकते हैं अर्थात् एक विभाग दो प्रदेशिक रध रूप होता है और दूसराविभाग चार प्रदेशिक स्कंधरूप होता है । ' अहवा दो तियपएसिया खंधा भवंति' अधा एक भाग में प्रदेशिक स्कन्ध और दूसरे भाग में भी त्रिप्रदे शिक स्कंध ऐसे ये त्रिप्रदेशिक दो कंवरूप विभाग भी इसके हो सकते हैं । 'तिहा कज्जमाणे एगयओ दो परमाणु पोग्गला एगयओ चप्पएसिए खंधे भवइ' जब यह वह प्रदेशिक स्कंध तीन विभागों में विभक्त किया जाता है तब एक भाग में दो पुद्गलपरमाणु रहते हैं, और दूसरे विभाग में चतुष्प्रदेशिक एक स्कंध रहता है कहने का तात्पर्य ऐसा है कि एक एक पुलपरमाणुरूप दो विभाग और चतुष्प्रदेशिक स्कंध रूप एक विभाग- ऐसे ये तीन खण्डरूपविभाग षट् पुद्गलपरमाणुओं के मेल से जन्य इस षट् प्रदेशात्मक स्कंध के हो सकते हैं अहवा - एगपओ परमाणुपोग्गले, एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवइ ' अथव-एक भाग में एक परमाणुपुद्गल द्वितीयो चप्प खं भवइ " मे अहेशि २४६ ३५ भे! भाग भने भार अदेशिए २४६३५ जीले भाग पशु संभवी राडे छे. अहवा-दो तिप्पएसिया खंधा भवंति " अथवा - त्रिदेशिः सुध ३५ मे भाग भने छे भने जीले ભાગ પણ ત્રિપ્રદેશિક સ્કંધ રૂપ જ બને છે
6
खंधे
" तिहा कम्प्रमाणे एगयओ दो परमाणुपोगला, एगयो पउप्पएसिए भवइ "" જ્યારે આ છ પ્રદેશિક સ્કંધને ત્રણ વિભાગેામાં વિભક્ત કરવામાં આવે છે, ત્યારે એક પુદ્ગલપરમાણુ રૂપ એક વિભાગ, એક પુદ્ગલપરમાણુ રૂપ ખીન્ને વિભાગ અને ચારપ્રદેશિક ધ રૂપ ત્રીજો વિભાગ થઈ ब्लय छे. " अजा- एगयो परमाणुपोगके, एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयओ तिप्पएसिए खंबे भवइ” भ्मथवा मे परमायु युगल ३४ भाग, द्विप.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २० १२ उ०४५० १ परमाणुपुद्गलनिरूपणम् भवति, 'धा तिन्नि दुपएसिया खंधा भवंति, अथवा त्रयो द्विपदेशिका स्कन्धीः भान्ति 'चउहा कमाणे ए गयो तिन्नि परमाणुपोग्गला, एगयो तिप्पएसिए खंधे भवई' षट्रदेशिकः स्कन्धश्चतुर्धा क्रियमाणः एकतः-एकभागे त्रयः परमाणुपुद्गला भवन्ति, एकन: अपरभागे त्रिदेशिका स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयओ दो परमाणुपोग्गला भति, एमयमो दो दुप्पएसिया खंधा भवंति' अथवा एकत:एकभागे द्वौ परमाणु उद्गलौ भवतः एकत:-अपरभागे द्वौ द्विपदेशिको स्कन्धौ भवतः, 'पंचहा कज्जनाणे एगयो चत्तारि परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे भव' षट्पदेशिकः स्कन्धः पञ्चधा क्रियमाणः एकत:-एकभागे चत्वारः यभाग में द्विप्रदेशिक स्कन्ध और तीसरे भाग में त्रिप्रदेशिक स्कंध होता है । 'अहवा-निन्नि दुपएसिया खंधा भवंति ' अथवा-दो प्रदेशिक स्कंध तीन होते हैं । ' च उहा कजनमाणे एगयो तिनि परमाणुपोग्गलो, एगयओ तिप्पएलिए खंधे भवइ' षट् प्रदेशिक स्कंध के जम चार खण्ड किये जाते हैं-तब एक खंड में तीन पुद्गल परमाणु होते हैं और द्वितीय खण्ड में त्रिप्रदेशिक एक स्कंध होता है-अर्थात् एक एक पुशलपरमाणुरूप विभाग इसके होते हैं और चौथा विभाग त्रिप्रदेशिक एक स्कन्ध रूप होता है। 'अहवा एगयो दो परमाणुपोग्गला भवंति, एगपओ दो दुप्पएसिया खंश भवंति' एक तरफदो पुद्गलपरमाणुरूप दो विभाग होते हैं और एक तरफ दो द्विप्रदेशिक स्कन्धरूप विभाग होते हैं। 'पंचहा कज्जमाणे एगयो चत्तारि परमाणुपोग्गला, एगयो दुप्पएદેશિક કપ રૂપ બીજો ભાગ અને ત્રિપ્રદેશિક સ્કધ રૂપ ત્રીજો - ભાગ, આ પ્રકારના ત્રણ વિભાગમાં તે છ પ્રદેશિક સકંધ વિભક્ત થઈ જાય છે, "अहवा-तिन्नि दुप्पएसिया खधा भवंति" अथवा र दिशि थे। ३२ परत qिest 25 जय छ “च उहा काजमाणे एगयओ तिनि परमाणु पोग्गला, एंगयो तिप्पएसिए खंधे भव" छ प्रशि धना धारे यार વિભાગ કરવામાં આવે છે, ત્યારે એક એક પુદ્ગલપરમાણુ રૂપ ત્રણ વિભાગે અને ત્રિપદેશિક ધ રૂપ એક વિભાગમાં તે વિભક્ત થઈ જાય છે. “ अहवा-एगयो दो परमाणु पोग्गला भवंति, एगयओ दुप्पएसिया खंया भवति" અથવા એક એક પુદ્ગલપરમાણુ રૂ૫ બે વિભાગ થાય છે અને દિપ્રદશિક ” બે છે રૂ૫ બીજા બે વિભાગ થાય છે. આ પ્રકારના ચાર વિભાગે પણ,
मी श छ. “पंचहा कज्जमाणे एगयओ चत्तारि परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे भवइ" ७ प्रशि४ २४धन न्यारे पाय विभागामा :
भ० ५
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती ५ परमाणुपुद्गला भवन्ति, एकना-अपरभागे द्विप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, 'छहा कन्जमाणे छ परमाणुपोग्गला भवंति' पटूप्रदेशिकः स्कन्धः पोढाक्रियमाणः पद परमाणुपुद्गला भवन्ति । गौतमः पृच्छति-'सत्तभंते ! परमाणुपोग्गला पुच्छा' हे भदन्त ! सप्तपरमाणुपुद्गलाः एकतः संहन्यन्ते, एकतः संहत्य किं स्वरूप वस्तु भवति? इति पृच्छा, भगवानाह-गोयमा ! सत्तपएसिए खंधे भाइ' हे गौतम। सप्तपरमाणुपुद्गलाः एकतः संहत्य सप्तप्रदेशिकारकन्धो भवति, ‘से भिज्जमाणे दुहावि जाव सत्तहा वि कज्जइ' स:-सप्तप्रदेशिक स्कन्धो भिद्यमानो द्विधापि यावत्-त्रिधापि, चतुर्धापि, पञ्चधापि, सप्तधापि क्रियते तत्र 'दुहा कज्जमाणे सिए खंधे भवह ' षट्पदेशिक स्कंध के जव पांच विभाग किये जाते हैं तब एक तरफ चार पुद्गल परमाणुरूप चार विभाग होते हैं और एक तरफ विप्रदेशी स्कन्धरूप एक विभाग होता है। 'छहा कज्जमाणे छ परमाणुपोग्गला भवंति' पट् प्रदेशिक स्कंध के जब छह विभाग किये जाते हैं तब छह पुद्गल परमाणुरूप छ विभाग होते हैं। ___ अव गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- सत्त भंते ! परमाणुपोग्गला पुच्छा' हे भदन्त ! सात परमाणुपुद्गल जब आपस में मिलते हैं-तब उनके मिलने पर कौनसी वस्तु उत्पन्न होती है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम । सत्तपएसिए खंधे भवह' सात प्रदेशों वाला एक स्कन्ध उत्पन्न होता है । ' से भिज्जमाणे दुहावि जाव सत्तहा वि कज्जइ' इस स्कन्ध को जब विभाग किया जाता है-तब इसके दो भी, तीन भी, चार भी, पांच नी, छह भी और सात भी વિભકત કરવામાં આવે છે, ત્યારે એક એક પુદ્ગલ પરમાણુ રૂપ ચાર विभागो भने विप्रशि: २४५ ३५ मे विHIn / लय छे. “छहा कज्जमाणे छ परमाणुपोग्गला भवंति "न्यारे ७ प्रशि: २४ घने छ विमाશોમાં વિભક્ત કરવામાં આવે છે, ત્યારે એક એક પુદ્ગલપરમાણુવાળા છે વિભાગે થઈ જાય છે
गौतम स्वाभाना प्रश्न-( सत्त भंते ! परमाणुपोग्गला पुच्छा) 3 मा. વ! જ્યારે સાત પરમાણુ પુદ્ગલે એક બીજાની સાથે મળી જાય છે, ત્યારે તેમના સાગથી કઈ વસ્તુ ઉતપન્ન થાય છે?
मडावीर प्रभुना उत्त२-"गोयमा !" गौतम ! " सत्तप्पएसिए खंधे भवइ " तभना सयोगथी. २४ सात प्रशि: २४५ मने छ. ' से मिज्जमाणे दुहा वि, नाव सत्तहा वि कज्जइ” मा सात प्रशि: २४धना न्यारे વિભાગે કરવામાં આવે છે ત્યારે તેના બે, ત્રણ, ચાર, પાંચ છ અથવા
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १२ उ१४ सू०१ परमाणुपुद्गलनिरूपणम् एगयओ परमाणु गोग्गले, एगयओ छप्पएसिए खंधे भवई' द्विधा क्रियमाणः एकत:-एकभागे परमाणुपुद्गलो भाति, एकता-अपरभागे पदप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयो दुप्पएसिए खंधे भवइ, एगयओ पंचपएसिए खंधे भवइ, अथवा एकत:-एकभागे द्विपदेशिकः स्कन्धो भवति, एकता-अपरे भागे पञ्चप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयओ विप्पएंसिए, एगयभो चउप्पएसिएं खंघे भवई' अथवा एकता-एकभागे त्रिपदेशिकः स्कन्धो भवति, एकता-अपरभागे चतुष्पदेशिका स्कन्धो भवति, 'तिहा कज्जमाणे एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ पंचपएसिए खंधे भवई' सनप्रदेशिकः स्कन्धस्त्रिधा क्रियमाणः, एकत:एकभागे द्वो परमाणुपुदली भरता एकत:-अपरमागे पश्चपदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एगया परमाणुपोग्गले, एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयो चउप्पएसिए खंधे भवई' अथवा एकातः-एकभागे परमाणुपुद्गलो भवति, एकतः अपरविभाग हो सकते हैं-'दुहा कज्जमाणे एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ छप्पएसिए खधे भवइ' जब इसके दो विभाग किये जाते हैंतब एक विभोग में परमाणुपुद्गल होता है और दूसरे भाग में षट्प्रदे शिक स्कंध होता है 'अहवा एगयो दुप्पएसिए स्कंधे भवह एगयी पंचपएसिए खंधे भवई' अथवा-एक विभाग में द्विप्रदेशिक स्कन्ध होता है और दूसरे विभाग में पंचप्रदेशिक स्कन्ध होता है ! "अहवा एगयओ तिप्पएसिए, एगयओ चउप्पएसिए खंधे भव" अथवा-एक विभाग में त्रिप्रदेशिक स्कन्ध होता है और दूसरे विभाग में चतुष्पदेशिक स्कंध होता है, 'तिहा कज्जमाणे एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयो पंच पएसिए खंधे भवइ' जब इस सप्तप्रदेशिक स्कन्ध के तीन विभाग किये जाते हैं-तच एकभाग में दो परमाणु पुदल होते हैं और एकभाग में पंचप्रदेशिक स्कंध होता है.। 'अहवा-एगयओ परमाणुपोगले, एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयो चउप्पएसिए खंधे भवह' सात विना था शछ “दुहा कन्जमाणे एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ छप्पएसिए खंधे भव" न्यारे तन मे विमा ४२वामा मात्र छ, ત્યારે એક વિભાગમાં એક પરમાણુપુદ્ગલ હોય છે અને બીજા વિભાગમાં છે प्रशि२४५ डाय छे. “ अहवा- एगयो दुप्पएसिए खंधे भवइ, एगयओ पंच पएसिए खंघे भवइ" अथवा विभागमा द्विपशि २४ाय छ भने भीon GAIमां पयशिर २४ डाय छ “अहवा-एगयो तिप्पएसिए, एगयो चउप्पएसिए खंधे भवइ" अथवा मे विलापमा हिशि: २४ હોય છે અને બીજા વિભાગમાં ચાર પ્રદેશિક સ્કંધ હોય છે. ___ “तिहा कज्जमाणे एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ पंच पएसिए खंधे भवइ" न्यारे सहशि: २४ घना ऋण विमा ४२वाम भाव છે, ત્યારે એક પરમાણુ પ્રદુમલ રૂપ એક વિભાગ, એક પરમાણુ યુદલ રૂમ भी विHIT सन पयशि २४३३५ त्रीले विलास थाय छ. " अहवापंगयो परमाणुपोग्गले, एगयओ दुपएसिए खंघे, एगयओ चप्पएसिए खंधे भवई
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती भागे द्विपदेशिकः स्कन्धो भवति, एकतः-अन्यभागे चतुष्प्रदेशिका स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयो परमाणुपोग्गले, एगयो दो तिप्पएसिया खंधा शवति' अथवा एकत:-एकभागे परमाणुपुद्गलो भवति, एकतः-अपरभागे द्वौ त्रिप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः 'अहवा एगयो दो दुप्पएसिया खंधा भवंति, एगयो तिप्पएसिए खंधे भवई' अथवा एकतः-एकमागे द्वौ द्विमदेशिको स्कन्धौ भवत , एकत:-अपरभागे त्रिप्रदेशिका स्कन्धो भवति 'चउहा कज्जमाणे एगयओ तिन्नि परमाणुपोग्गला, एगयो चउपएसिए खंधे भवई' सप्तादेशिकः स्कन्धश्चतुर्धा क्रियमाणः, एकत:एकभागे त्रयः परमाणुपुद्गलाः भवन्ति, एकत:-अपरभागे चतुष्पदेशिकः स्कन्धो अथवा-एक भाग में एक परमाणु पुद्गल होता है, एक भाग में विप्रदेशिक स्कन्ध होना है, और अन्य भाग में चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध होता है। 'अहवा-एगयओ परमाणु शेगले, एगयओ दो निपएसिया खंधा भवंति' अथवा एक भाग में परमाणुपुद्गल होता है, और दूसरे विभाग में विप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं । 'अहवा एगयओ दो दुप्पएसिया खंधा भवंति, एगयओ तिप्पएलिए खंधे भवह' अथवा-एक भाग में दो द्विप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं और दूसरे भोग में एक त्रिप्रदेशिक स्कंध होता है ' चउहा कज्जमाणे एगपओ निम्नि परमाणुपोरगला, एगयओ चउप्पएसिए खंधे भवइ ' जय लप्तप्रदेशिक स्कन्ध चार भागवाला किया जाता है-तब एक भाग में तीन परमाणुपुद्गल होते हैं और दूसरे भाग. में एक चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध होना है 'अहवा-एगयो दो परमाणुपो.
અથવા એક પરમાણુ પુદ્ગલ રૂપ એક વિભાગ, દ્ધિપ્રદેશિક સ્કંધ રૂપ બીજે વિભાગ, અને ૨.૨ પ્રદેશિક સ્કંધ રૂ૫ ત્રીજે વિભાગ, આ પ્રકારના ત્રણ विभागमा त dिast us on42. " अहवा-एगयओ ९ माणुपोग्गले, एगयओ दो तिप्पएसिया खधा भवति" अथवा मे विभागमा ५२मा पुगत मन मातीना भन्न विभागोमा विप्रहशि मे २४। .य छे. "अहवाएगयओ दो दुप्पएसिया खधा भवंति, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवइ” અથવા પ્રિપ્રદેશિક સ્કંધ રૂપ બે વિભાગ અને ત્રિપ્રદેશિક ધ રૂપ એક विमान, मा प्रा२ना विभागमा त विHd 25 लय छे. " चउहा काजमाणे एगयो तिन्नि परमाणुपोगला, एगयओ घउप्पएसिए खंघे भवइ" જયારે તે સપ્તપ્રદેશિક સ્કંધને ચાર વિભાગમાં વિભકત કરવામાં આવે છે, ત્યારે એક એક પરમાપુદ્ગલ રૂપ ત્રણ ભાગો અને ચાર પ્રદેશિક સ્કંધ ३५ मे मागम त विक्षत , 2 14 छ. " अहवा- एगयओ दो परमाणु
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
11
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२४० ४० १ परमाणुपुद्गलनिरूपणम्
३७
भवति, 'अहवा एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए संधे, पगयओ तिपएसिए खंधे मत्र' अथवा एकत: - एकभागे द्वौ परमाणुपुद्गली भरतः, एकतः अपरभागे द्विपदेशिकः स्कन्धो भवति, एकतः - अन्यभागे त्रिदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले एगयओ तिनि दुप्पए मिया खंधा भवंति, ' अथवा एकतः- एकभागे परमाणुपुद्गलो भवति, एकत:- अपरभागे त्रयो द्विपदेशिकाः स्कन्धाः भवन्ति, "पंचहा कज्जमाणे एगयओ चत्तारि परमाणुषोग्गला, एगas fareer खंधे भवइ' सप्तमदेशिकः स्कन्धः पञ्चधा क्रियमाणः, एकतःएकभागे चत्वारः परमाणुपुद्गला भवन्ति, एकतः - अपरभागे त्रिपदेशिकः स्कन्धो भवति, अहवा एगयओ तिनि परमाणुपोग्गला, एगयओ दो दुप्पएसिया खंधा गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगपओ तिप्पएसिए खंधे भवः' अथवा - एक विभाग में दो परमाणुपुद्गल होते हैं, और दूसरे भाग में एक प्रदेशिक स्कंध होता है, तथा अन्यभाग में एक त्रिपदेशिक स्कंध होना है । ' अहवा - एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ निनि दुधएसिया, खंधा भवंति ' अथवा एक भाग में एक परमाणुपुंगल होता है, और दूसरे भाग में तीन द्विप्रदेशिक स्कंध होते हैं-' पंचहा कज्जमाणे एंगओ चत्तारि परमाणुपोग्गला, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवह '
प्रदेशिक स्कंध जब पांच प्रकार से विभक्त किया जाता है तब एक प्रकार में चार परमाणुपुद्गल होते हैं, और दूसरे प्रकार में एक त्रिपदेशिक स्कन्ध होता है । 'अहवा एगयओ तिन्नि परमाणुयोग्गला, एगओ दो दुप्पसिया खंधा भवंति' अथवा एक भाग में तीन परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवइ એક એક પરમાણુપુદ્ગલવાળા એ વિભાગા, એ પ્રદેશવાળા એક ધ "અને ત્રિપ્રદેશિક સ્કંધ, આ પ્રકારના थार विभागो पडे छे. "अहवा - एगयओ परमाणुपोभाले, एगयओ तिन्नि दुप्पएसिया, संधा भवंति " अथवा भेड २માણુ પુદ્ગલવાળા એક વિભાગ અને દ્વિપદેશિક ત્રણ સ્કંધ રૂપ ત્રણુ વિભાગેામાં તે વિભકત થઈ જાય છે.
અથવા
ܕ
66
पंचहा कज्जमाणे एगयओ चत्तारि परमाणुपोंगला, एगया तिप्पएसिए खधे भवइ " सप्तप्रदेशिः सुधने ल्यारे पांच विभागोभां विलस्त કરવામાં આવે છે, ત્યારે એક એક પરમાણુ પુદૂંગલવાળા ચાર વિભાગ અને ત્રિપ્રદેશિક સ્કંધ રૂપ એક વિભાગ, આ પ્રકારના ચાર વિભાગો થઈ लय छे. अहया - एगयओ तिन्नि परमाणुवोग्गला, एगयओ दो दुप्पएसिया
66
-
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती
ચૂંટ
भवति' अथवा एकनः- एकभागे त्रयः परमाणुपुद्गलाः भवन्ति, एकत: - अपरभागे द्वौ द्विप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः, 'छहा कज्जमाणे एगयो पंचपरमाणुपोग्गला, एओ दुप्पसि खंधे भवइ' पोढा क्रियमाणः सप्तप्रदेशिकः स्कन्धः, एकत:एकभागे पश्च परमाणुपुद्गला भवन्ति, एकतः - अपरभागे द्विदेशिकः स्कन्धो भवति, 'सत्ता कज्नमाणे सत्तपरमाणुपोग्गला भवंति, सप्तमदेशिकः स्कन्धः सप्तधा क्रियमाणः सप्त परमाणुपुदला: भवन्ति । गौतमः पृच्छति - 'अट्ठ भंते ! परमाणुपोग्गला पुच्छा' हे भदन्त ! अष्टौ परमाणुपुङ्गलाः एकतः संहन्यन्ते, एकतः संहत्य किं स्वरूपं वस्तु भवति ? इति पृच्छा, भगवानाह - 'गोयमा ! अह पएसिए पुद्गल होते हैं और दूसरे भाग में दो द्विप्रदेशिक स्कंध होते हैं । ' छहा कजमाणे एगयओ पंच परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे भवइ, जब सप्तप्रदेशिक स्कन्ध छ प्रकार से किया जाना है तब इसके एक भाग में पांच परमाणुपुद्गल होते हैं, और दूसरे भाग में एक द्विप्रदेशिक स्कन्ध होता है । 'सत्तहा कज्जमाणे सत्त परमाणुपोग्गला भवति' सप्तप्रदेशिक स्कंध जब सात प्रकार से विभक्त किया जाता है-त सात पुद्गल परमाणु होते हैं।
-तय
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' अट्ठ भंते । परमाणुवोग्गला पुच्छा' हे भदन्त ! आठ परमाणु पुद्गल जब आपस में मिलते हैं तब इनके मिलाप से कौन सी वस्तु उत्पन्न होती है - इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' गोयमा' हे गौतम! ' अट्ठपएसिए खंधे भवह ' आठ पुद्ग
खंधा भवति " अथवा मे मे परभालु युङ्गसवाजा ऋशु विलांग मने દ્વિપ્રદેશિક એ સ્કંધ રૂપ એ વિભાગાં મળીને કુલ પાંચ વિભાગેામાં તે વિભ उत था लय छे, " छहा कज्जमाणे एण्यओ पंच परमाणुपोगला, एगयओ दुपसि खंधे भवइ" क्यारे सप्तप्रदेशि४ २९६ छ विभागोभां विलम्त કરવામાં આવે છે, ત્યારે એક એક પરમાણુ પુદ્ગલવાળા પાંચ વિભાગે અને દ્વિપ્રદેશિક સ્કંધ રૂપ એક વિસાગ, આ પ્રકારે છ વિભાગે થઈ જાય છે,
66
सप्तहा कज्जमाणे सत्त परमाणु पग्गिला भवंति " न्यारे समप्रदेशि २४धले સાત વિભાગેડમાં વિભક્ત કરવામાં આવે છે, ત્યારે એક એક પરમાણુ પુત્રલવાળા સાત વિભાગેામાં તે સ્કંધ વિભકત થઈ જાય છે.
गौतभस्वाभीने। प्रश्न-" अड्ड भंते ! परमाणुपोगाला पुच्छा " हे लशવન્! આઠ પરમાણુ પુદ્ગલાના જ્યારે પરસ્પરની સાથે સચૈાગ થાય છે, ત્યારે તેમના સચેાગથી કઇ વસ્તુ ઉત્પન્ન થાય છે?
भडावीर अलुना उत्तर- " गोयमा । " हे गौतम! "
अि
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२४०४१०१ परमाणुपुद्गलनिरूपणम् खंधे भाई' हे गौतम ! अष्टौ परमाणुपुद्गलाः एकतः संहत्य अष्टप्रदेशिका स्कन्धो भवति, 'जाव दुहा कज्जमाणे एगयो परमाणुपोग्गले, एगयो सत्त पएसिए खंधे भवई' यावत् सो अष्ट प्रदेशिका स्कन्धो भिद्यमानो द्विधापि, त्रिधापि, चतु. धर्धापि, पञ्चधापि, पोहापि, सप्तवापि, अष्टधापि भवति, तत्र द्विधा क्रियमाण: एकत:-एकभागे परमाणुपुद्गलो भवति, एकत:-अपरभागे सप्तमदेशिकः स्कन्धो भाति, 'अहवा एगयओ दुपएसिए खंधे, एगयओ उपएसिए खंधे भवइ' अथवा एकता-एकभागे द्विमदेशिकः स्कन्धो भवति, एकतः-अपरभागे षट्पदेशिका स्कन्धो भाति, 'अहवा एगयो विधएसिए खंधे, एगयओ पंचपएसिए खंधे भवइ' अथवा एकतः-एकभागे त्रिप्रदेशिका स्कन्धो भवति, एकता-अपरभागे लपरमाणुओं के मेल से आठ प्रदेशोंवाला एक.स्कंध होता है-'जाव दुहा कज्जमाणे परमाणुशेगले, एगयो सत्त पएसिए खंधे भवह' जब इस अष्टप्रदेशिक स्कंध के विभाग किये जाते हैं-तब इसके दो, तीन, चार, पांच, छह, सात, और आठ विभागतक भी होते हैं जब इसे दो प्रकार से विभाग किया जाता है-तब एक भाग में एक परमाणुपुद्गल होता है और दूसरे भाग में सप्तप्रदेशिक स्कंध होता है। 'अहवा-एगयओ दुप्पएसिए खंधे एगयओ छप्पएसिए खंधे भवह' अथवा-एक भाग में द्विप्रदेशिक स्कन्ध होता है और दूसरे भाग में छह प्रदेशिक स्कन्ध होता है। 'अहवा-एगयओ तिप्पएसिए खंधे एगयओ पंच पएसिए खंधे भवह.' अथवा-एक भाग में एक त्रिप्रदेशिक स्कन्ध होता है, और दूसरे भागमें एक पंचप्रदेशिक स्कंध होता है। भवइ" मा ५२मा पुगतान में भी साथै सयोग- पाथी माह शिमे २४५ मन छ. " जाव दुहा कज्जमाणे परमाणुपोग्गले, एगयओ सत्त पएसिए खधे भवइ"' न्यारे मा अष्टप्रशि: २७°धना विमा ४२वामा આવે છે, ત્યારે તે બે, ત્રણ, ચાર, પાંચ, છ, સાત અથવા આઠ વિભાગમાં વિભક્ત થઈ જાય છે. જ્યારે તેના બે વિભાગ કરવામાં આવે છે, ત્યારે એક વિભાગમાં એક પરમાણુ યુગલ હોય છે અને બીજે વિભાગ સસપ્રદેશિક २४ ३५ डाय छे. " अहवा-एगयओ दुप्पएसिए खंघे, एगएओ छप्पएसिए खंधे भव" मया से सास दिशि २४ ३५ डाय छ भने जीने भाछ प्रहशि २४३५ य छे. " अहवा एगयओ तिप्पपसिए खंघे, एगयओ पंचपएसिए खंधे भवइ" भयवा से भाग निशि : २४५ ३५ डाय छ भने मीन साग पांय प्रशि६ २४ ३५ ३य छे. "महवा दो चउपए
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीय पश्चप्रदेशिकः स्कन्धो भाति, 'अहवा दो चउप्पएसिया खंधा भवंति,' अथवादी चतुष्पदेशिकौ स्कन्धौ भवतः, 'तिहा कज्जमाणे एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयो छप्पएसिए खंधे भवइ' अष्टमदेशिकः स्कन्धः त्रिधाक्रियमाणः, एकता एकमागे द्वौ परमाणुपुद्गलौ भवतः, एकतः-अपरभागे पटादेशिका स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयो परमाणुपोग्गले, एगयो दुप्पएसिए खंधे, एगपओ पंचपएसिए खंधे भवइ' अथवा एकत:-एकभागे परमाणुपुगलो भवति, एकता-अपरमागे द्विपदेशिकः स्कन्धो भवति एकतः-अन्यभागे पश्चप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयो परमाणुपोग्गले, एगरओ तिप्पएसिए खंधे, एगयो चउप्पएसिए खंधे भवइ' अथवा एकत.-एकभागे परमाणुपुद्गलो भवति, एकतः-अपरभागे त्रिमदेशिकः स्कन्धो भवति, एकत:-अन्यभागे चतुष्पदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा दो चउप्पएसिया खंधा भवनि' अथवा-चतुष्प्रदेशिक दो स्कन्ध होते हैं 'तिहा कन्जमाणे एगयो दो परमाणुशोग्गला, एगपओ छप्पएसिए खंधे भवई' अष्टप्रदेशिक स्कन्ध जब तीन विभाग में कियाजाता है-तब एक भाग में अलग अलग दो परमाणु पुद्गल होते हैं, और दूसरे भाग में एक छह प्रदेशिक स्कंध होता है । ' अहवा-एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयो दुप्पएसिए खंधे, एगयो पंचपएसिए खंधे भवह ' अथवाएक भाग में परमाणुपुद्गल होता है, दुसरे भाग में विप्रदेशिक संघ होता है और अन्यभाग में पश्चप्रदेशिक स्कन्ध होता है 'अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयो तिप्पएसिए खंधे, एगयो चउप्पएसिप: खंधे भवइ ' अथवा-एक भाग में परमाणुपुद्गल होता है, दूसरे भाग. में त्रिप्रदेशिक स्कंध होता है, तथा अन्यभाग में एक चतुष्पदेशिक सिपा खंधा भवति" मा २ या२ प्रशि मे २४५ ३५ मे qिuli ५ सभी श? छे. “तिहा कज्जमाणे एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयो छप्पएसिए खंधे भवइ" न्यारे प्रशि४ २४धने नए विमानमा વિભક્ત કરવામાં આવે છે, ત્યારે તેના ત્રણ વિભાગે આ પ્રકારના સંભવી ” શકે છે–એક એક પરમાણુ પુદ્ગલવાળા બે વિભાગો અને છ પ્રદેશિક સ્કંધ ३५ त्री विIOn " अहवा-एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ दुप्पएसिए खंधे,' एगयो पंच पएसिए खधे भवइ" अथवा मे ५२भारत ३५ વિભાગ, હિપ્રદેશિક રકંધ રૂપ બીજો વિભાગ અને પંચ પ્રદેશિક સ્ક ધ રૂપ श्रीन HिIT 4 सपा श छ. " अहवा एगयो परमाणुपोग्गले, एग-. यओ तिप्पएसिए खंधे, एगयओ चउप्पएसिए खघे भवइ " अथवा-४ परमार - પુદ્ગલ રૂપ એક વિભાગ, ત્રિપ્રદેશિક સ્કંધ રૂપ બીજો વિભાગ અને ચાર
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयमन्द्रिका टीका श० १२ ४० ४ २०१ परमाणुयुद्गलनिरूपणम् - 'अहवा एगयो दो दुप्पएसिया खंधा, एगयो चउप्पएसिए बंधे भवइ' अथवा • एकंत:-एकभागे द्वौ द्विपदेशिकौ स्कन्धौ भवतः, एकता-अपरभागे चतुष्पदेशिका ... स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयो दुप्पएसिए खंधे, एगयो दो तिप्पएसिया खंधा भवंति' अथवा एकत:-एकभागे द्विपदेशिकः स्कन्धो भवति, एकतः-अपरमागे द्वौ त्रिप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः, 'चउहा कन्जमाणे एगयो तिनि परमाणुपोग्गला, एगयओ पंच पएसिए खंधे भवइ' अष्टपदेशिकः स्कन्धश्चतुर्धा क्रियमाणः एकत:एकभागे त्रयः परमाणुउद्गला भवन्ति, एकता-अपरभागे पश्चपदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयो दोन्नि परमाणुपोग्गला, एगयो दुप्पएसिए खंधे, एगयो चउप्पएसिए खंधे, भवई' अथवा एकता-एकभागे द्वौ पदमाणुपुद्गलौं भवतः, संध होना है। 'आवा एगय भो दो दुरएलिया खंधा, एगयो चउ, प्पएसिए खंधे भवा' अथवा-एक भाग में दो दिप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं, और दूसरे भाग में एक चतुष्पदेशिक स्कन्ध होता है। अहवाएगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयो दो तिप्पएसिया.खंश भवंति' अथवा-एक भाग में झिप्रदेशिक स्कन्ध होता है, और एकभाग में दो त्रिप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं । 'चउहा कजमाणे एगयो तिषि-परमाणु-, . पोग्गला, एगयओ पंचपएसिए खंधे भवइ" यह अष्ट प्रदेशिक स्कन्ध । जब चार भागों में विभक्त किया जाता है-तय एक भाग में तीन परमाणुपुद्गल होते हैं. दूसरे भाग में पंचादेशिक स्कंध होता है। अहवाएगयओ दोनि परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयओच3. पसिए खंधे भवइ' अथवा-एकभाग में दो परमाणुपुद्गल होते हैं, प्रशि: २७ ५ ३५ जीन विभाग पy सनवी श छ “ अहवा-एगयओ दो दुप्पएसिया खंधा, एगयओ चउप्पएसिए खंधे " अथवा मे विहशि २४५३५ બે વિભાગે અને ચાર પ્રદેશિક સ્કંધ રૂપ એક વિભાગ પણ સંભવી શકે छे.. "अहवा-एगयओ · दुप्पएसिए .खधे एगयओ दो तिप्पएसिया 'खंधा, भवति" ५4 मे विनाम विशि: । २४ मन माटीना मे. विमा निशि मे २४५ ५Y ससवी श छ. " चउहा कन्जमाणे एगयओ तिन्नि परमाणुपोग्गला, एगयो पंचपएसिए खधे, भवइ" न्यारे, मट.' પ્રાદેશિક સ્કંધના ચાર વિભાગે કરવામાં આવે છે, ત્યારે તે ચાર વિભાગ આ પ્રકારના સંભવી શકે છે–એક એક પરમાણુ પુદ્ગલવાળા ત્રણ વિભાગ भने ५यप्रशि२४ ३५ मे GRIL सवाश छे. “अहवा" मया-"एगयओ दोन्नि परमाणुपोग्गला, एगरओ दुप्पएसिए खंघे एगयों चउप्पएसिए खंधे भवई" मे मे ५२भार पुर ३५ मे विभागी, ६.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
५२
भगवतीरसे एकता-अपरभागे द्विपदेशिका स्कन्धो भवति, एकत:-अन्यभागे चतुष्पदेशिका - स्कन्धों भवति, 'अहवा एगयओ दो परमाणुपोग्गले, एगयो दो. दुप्पएसिया
खंधा, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवइ' अथवा एकत:-एकभागे द्वि परमाणुपुद्गलो भवति, एकत:-अपरभागे द्वौ द्विमदेशिको स्कन्धौ भवतः, एकतः-अन्यभागे त्रिमदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा चत्तारि दुप्पएसिया खंधा भवंति' अथवा चत्वारः 'द्विपदेशिका: स्कन्धाः भवन्ति, 'पंचहा कज्जमाणे एगयओ चत्तारि परमाणुपोग्गला, "एगयो चउप्पएसिए खंधे भवई' अष्टप्रदेशिकः स्कन्धः पञ्चधा क्रियमाणः एकत:एकमागे चत्वारः परमाणुपुद्गलाः भवन्ति, एकतः-अपरभागे चतुष्पदेशिका दूसरे भाग में एक द्विप्रदेशिक स्कन्ध होता है, और अन्यभाग में एक चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध होता है । 'अहवा-'एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ दो तिप्पएसिया खंघा भवंति' अथवा-एकभाग में दो परमाणुपुद्गल होते हैं और दूसरे भाग में दो त्रिप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं। 'अहवा-एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयो दो दुप्पसिया खंधा एगयो 'सिप्पसिए खंधे भवई' अथवा-एक विभाग में एक परमाणुपुगदल होता
है। दूसरे भाग में दो द्विप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं और अन्य भाग में एक त्रिप्रदेशिक स्कन्ध होता है। 'अहवा-चत्तारि दुप्पसिया खंधा भवंति' "अथवा चार विप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं ।, "पंचहा कज्जमाणे' एगयो चत्तोरि परमाणुपोग्गला, एगयो चउप्पएसिए खंधे भवई' यह अष्टप्रदेशिक स्कन्ध जप पांच भागों में विभक्त किया जाता है तय एक भाग में चार परमाणुपुगद्ल होते हैं' और दूसरे भाग में एक चतु. શિક ધ રૂપ એક વિભાગ અને ચાર પ્રદેશિક સ્કંધ રૂપ એક વિભાગ પણ सलवी श छ. “ अहवा" अथवा "एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयी दो,तिप्पएसिया खंधा भवंति " मे मे परमाणु पुस ३५ मे विलाया भने निशि मे २४५ ३५ मे विलागी ५ सलपी श छ. “अहवापरमाणुपोग्गले, एगयो दो दुप्पएसिया खंधा, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवइ " अथवा परमाणु पुसवाणे ४ विमा, दिशि मे કંધ રૂ૫ બે વિભાગો અને ત્રિપ્રદેશિક એક સ્કંધ રૂ૫ એક વિભાગ, આ माना यार विभाग ५ समवीश छ. “ अहवा चत्तारि दुप्पएसिया खवा भवंति" अथवा विशि४ या२२३३ ३५ या विभाग ५ सनवी शछे.
___पंचहाँ कन्जमाणे, "एगयओ चत्तारि परमाणुपोग्गला, एगयओ चउप्पएसिए खंधे भवइ " मष्टप्रशिs धन क्यारे पाय विभाग ४२वाभां
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १२ उ० ४ ० १ परमाणुपुर्द लानरूपणम् . स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयभो तिनि परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए । एगयओ तिष्पएसिए खंधे भवई' अथवा एकतः-एकभागे त्रयः परमाणुपुद्गला.. भवन्ति, एकता-अपरमागे द्विपदेशिकः स्कन्धो भवति, भवति, , एकत:- . अन्यभागे त्रिप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, ' अहवा एगयओ दो परमाणुपोग्गला., एगयो तिनि दुप्पएसिया खंधा भवंति' अथवा एकत:-एकभागे द्वौ, परमाणु : पुद्गलौ भवतः, एकतः-अपरभागे त्रयो द्विपदेशिकाः स्कन्धाः भवन्ति। 'छहा:कज्जमाणे एगयो पंच परमाणुपोग्गला, एगयओ तिप्पएसिए खंधे, भवइ' अष्टप्रदेशिकः स्कन्धः पोढा क्रियमाणः एकत.-एकमागे पञ्च परमाणुपुद्गला भवन्ति, एकतः-अपरभागे त्रिपदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयओ चत्तारि प्रदेशिक स्कन्ध होता है-'अहवा-एगयो तिन्नि परमाणुपोग्गला, एग.. यओ दुप्पएसिए, एगयओं तिप्पएसिए खंधे भवइ, एक भाग में तीन परमाणुपुगदुलरूप भाग होते हैं,और एक भाग में द्विप्रदेशिक स्कन्ध । होता हैं और अन्य भाग में त्रिप्रदेशिक स्कन्ध होता है। 'अहवा-'एग. यओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ तिन्नि दुप्पएसिया खंधा भवंति, अथवा एक भाग में दो परमाणु पुगदुल होते हैं, दूसरे भाग में तीन विप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं । 'छहा कज्जमाणे एगयओ पंच परमाणुपोग्गला, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवई' यह अष्ट प्रदेशिक स्कन्ध जब छह विभग में विभक्त किया जाता है-तब एक भाग में पांच परमाणुपुद्गल होते हैं और एक विभाग में त्रिप्रदेशिक स्कन्ध होता है। 'अहवा एग. આવે છે, ત્યારે એક એક પરમાણુ પુલવાળા ચાર વિભાગ અને ચાર પ્રાદેશિક એક કપ રૂપ એક વિભાગ, આ પ્રકારે પાંચ વિભાગ થાય છે. " अहवा-एगयओ तिन्नि परमाणुपागला, एगयो दुप्पएसिए, एगयो तिप्प एसिए खंधे भवइ " अथवा मे मे ५२मा पुरसपा विभागी, એક દ્ધિપ્રદેશિક સકંધ રૂપ એક વિભાગ અને ત્રિપ્રદેશિક એક રકધ રૂપ मे विभाग, मा हारे पाय विलाण थाय छे. "अहवा-एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एंगयओ तिन्नि दुप्पएसिया खंधा भवंति" अथवा ४ मे પરમાણુ પુલવાળા બે વિભાગો અને ત્રણ ત્રિાદેશિક સ્કંધ રૂપ ત્રણ વિભાગે. थाय छे "छहा कन्जमाणे एगयओ पंच परमाणुपारंगला, एगयओ तिप्पएसिए खधे भव" शि:२४ धना न्यारे ७ KिHIL ४२वामा भाव छ, ત્યારે એક એક પુક્લ પરમાણુવાળા પાંચ વિભાગ અને ત્રિપ્રદેશિક કપ ३५ मे विभास थाय छे. " अहवा एगयो चत्तारि परमाणुपोग्गला, एग.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र परमाणुपोग्गला, एगयो दो दुप्पएसिया खंधा भवंति' अथवा एकतः-एकभागे चत्वारः परमाणुपुद्गलाः भवन्ति, एकत:-अपरभागे द्वौ द्विप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः, 'सत्तहा कज्जमाणे एगयओ छ परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे भवइ' अष्टप्रदेशिकः स्कन्धः सप्तधा क्रियमाणः एकतः-एकभागे पट् परमाणुपुद्गला भवन्ति, एकतः-अपरभागे द्विपदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अट्टहा कज्जमाणे अट्ट 'परमाणुपोग्गला भवंति ' अष्टप्रदेशिकः स्कन्धः अष्टधा क्रियमाणः अष्टपरमाणु.
पुद्गला भवन्ति। गौतमः पृच्छति-नव भंते ! परमाणुपोग्गला पुच्छा' हे भदन्त ! 'नव परमाणुपुद्गलाः एकता-एकतया संहन्यन्ते, एकतः संहत्य किं स्वल्पं वस्तु भवति ? इति पृच्छा, भगवानाह-'गोयमा! जाव नवविहा कति ' हे गौतम ! यो चत्तारि परमाणुपोग्गला, एमयी दो दुप्पएसिया खंधा भवति' अथवा-एक भाग में चार परमणु पुगद्न होते हैं, और एक भाग में दो द्विप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं । 'सत्तहा कज्जमाणे एगघओ छ परमाणु. पोग्गला, एगपओ दुप्पएसिए खधे भवइ,' यह आठ प्रदेशिक स्कन्ध जब सात भागों में विभक्त किया जाता है तब एक भाग में छह पर• माणु पुगद्ल होते हैं, और दूसरे भाग में द्विप्रदेशिक स्कन्ध होता है। "अट्टहा कज्जमाणे अढ परमाणुपोग्गला भवंति' अष्टप्रदेशिक स्कंध जय आठ विभागों में विभक्त किया जाना है तब आठ पुगदल परमाणुरूप आठ विभाग इसके होते हैं। - अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'नव भंते । परमाणुपोग्गला पुच्छा, हे भदन्त। नव परभणुपुगदल जब एकरूप में होते हैं-तब उनसे क्या वस्तु उत्पन्न होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा' यओं दो दुपएसिया ख ग भवंति" अथवा ४ ४ ५२मार युद्धसामi ચાર વિભાગ અને દ્વિપદેશિક બે સ્કંધ રૂપ બીજા બે વિભાગો થાય છે. " सत्तहा कज्जमाणे एंगयो, छ परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खघे भवइ" च्यारे ते मष्टप्रशि४ २४धना सात विस ४२वामां भाव छ, ત્યારે એક એક પરમાણુ યુદ્દલવાળા છ વિભાગો અને દ્વિપદેશિક એક સ્કંધ ३५ मे विलास थाय छ. “ अट्टहा कन्जमाणे अट्ठ परमाणुपोगाला भवंति" ત્યારે તે અષ્ટપ્રદેશિક સ્કધના આઠ વિભાગ કરવામાં આવે છે, ત્યારે એક ' એક પરમાણું પુદ્ગલવાળા આઠ વિભાગમાં તે સ્કંધ વિભક્ત થઈ જાય છે.
गौतम स्वामीना -" नव भंते ! परमाणुपोग्गला पुच्छा" . ભગવન ! નવ પરમાણુ પુદ્ગલે જ્યારે એક બીજાની સાથે મળી જાય છે, એ ત્યારે તેમના સાગથી કઈ વસ્તુ ઉત્પન્ન થાય છે.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०४ १०१ परमाणुपुद्गलनिरूपणम् ४५ यावत् नव परमाणुपुद्गलाः एकता संहत्य नवप्रदेशिका स्कन्धो भवति, स खल्लु नवप्रदेशिका स्कन्धो भिधमानः द्विधापि त्रिधापि, चतुर्धाऽपि, पंचधापि, पोहापि, सप्तधापि अष्टधापि, नवधापि, क्रियते-भवति, तत्र 'दुहा कज्जमाणे एगयो परमाणुरोग्गले, एगयओ अट्ठपएसिए खंधे भवइ' नव प्रदेशिकः स्कन्धो द्विधा क्रियमाणः एकत:-एकमागे परमाणुपुद्गलो भवति, एकत:-अपरभागे अष्टपदेशिकः स्कन्धो भवति, ‘एवं एकेक संचारेंतेहिं जाव' एवं-पूर्वोक्तरीत्या एकैकं "प्रत्येकम् संचारयद्भिः-अभिलापक्रमेण प्रतिपादयद्भिः यावत्-पूर्वोक्तं सर्व संग्राहथम, 'अहवा एगयो चउप्पएसिए खंधे, एगयो पंचपएसिए खंधे भैया' अथवा एकत:-एकभागे चतुष्पदेशिकः स्कन्धो भवति, एकन:-अपरभागे पश्च. • हे गौतम! 'जाव नवविहा कज्जति' नव परमाणु पुग्गल जय एकरूप में होते हैं-तब उनसे नव प्रदेशी,स्कन्ध होता है वह नव प्रदेशिक स्कन्ध जय विभक्त होता है-तब उसके दो.भी, तीन भी, चार भी, पांच भी छहभी. सातभी, आठ भी और नव भी विभाग हो सकते हैं-'दुहा कज्जमाणे एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ अपएसिए खधे भवई' जय 'यह नौ पदेशिक स्कन्धं दो भागों में विभक्त किया जाता है तब एक भाग में पराणु युगद्ल होता है और दूसरे भाग में अष्ट प्रदेशिक स्कन्ध. होता है एवं एक्के संचारेंतेहिं जाच अहवा-एगयओ चउप्पएसिए खधे; एगयो पंचपएसिए ख़धे भवइ" इस प्रकार से यहां अभिलाप क्रम से एक एक प्रदेश का संचार 'अथवा-एक भाग में चतुष्पदेशिक स्कन्ध होता है और दूसरे भाग में पंच प्रदेशिक स्कन्ध होता है., इस , महावीर प्रसुन उत्तर- गोयमा । ".. गौतम ! जाव • नवविहा कज्जति" नव-५२मा पुगal rयारे ४३५ यायचे, त्यारे न३ प्रशि અંધ ઉત્પન્ન થાય છે. તે નવ પ્રદેશિક સ્કંધ જ્યારે વિભક્ત થાય છે, ત્યારે તેને બે, ત્રણે, ચાર, પાંચ છ, સાત, આઠ અથવા નવ વિભાગે થઈ જાય छ. " दुहा कज्जमाणे एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ अदुप्पएसिएं खंधे भवइ "यारे आमटशि धना मे विला' ४२वामा माव छे, त्यारे એક વિભાગમાં એક પરમાણુ યુગલ હોય છે અને બીજા વિભાગમાં એક मशि : २४य छ " एवं एकेकं संचारे तेहिं जाव अहवा-एगयो चउप्पएखिए, खंधे, एगयओ पंचपएसिए खंधे भवइ " AL Rना ममिलाप ક્રમ અનુસાર એક એક પ્રદેશની વૃદ્ધિ કરીને નીચેના વિકલ્પ પર્યન્તના બધા વિનું કથન થવું જોઈએ-“ અથવા એક વિભાગમાં. ચાર પ્રદેશિક એક સકંધ અને બીજા વિભાગમાં એક પાંચ પ્રાદેશિક સ્કંધ હોય છે.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
--
-
-
भंगवतीसी पदेशिकः स्कन्धो भवति, 'तिहा कज्जमाणे एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयो सत्तपएसिए खंधे भवइ' नवप्रदेशिकः स्कन्धः त्रिधा क्रियमाणः एकतो द्वौ परमाणुपुद्गलौ भवतः, एकतः सप्तमदेशिकः स्कन्धो भवति; 'अहवा एगयो परमाणुपोग्गले, एगयी दुप्पएसिए, एगयओ छप्पएसिए खंधे भवइ' अथवा एकता-एकभागे परमाणुपुद्गलो भवति, एकत:-अप्रभागे द्विपदेशिकः स्कन्धो, भवति, एकतः-अन्यभागे षट्मदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयो परमाणु-, पोग्गले, एगयो तिप्पएसिए खंधे, एगयओ पंचपएसिए खंधे 'भवइ' अथवा एक्तः-एकभागे परमाणुपुद्गलो भवति, एकत:-अपरभागे त्रिमदेशिकः स्कन्धो भवते, एकतः-अन्यभागे पश्चादेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयओ परमाणुअभिलापतक करना चाहिये तिहा कज्जमाणे एगयओ दोपरमाणुपोग्गला एगयओसत्तपएसिए खधे भवइ' यह नौ प्रदेशी स्कन्ध जब तीन भागों, में विभक्त किया जाता है तय एकभागमें दो परमाणु पुदगल होते हैं
और दूसरे भाग में सप्तादेशिक स्कन्ध होता है 'अहवा एगघओ परमाणु पोग्गले, एगयओदुप्पएसिए, एगय भी छप्पएसिए खंधे भवई', अथवाएकभाग परमाणुपुद्गल होता है और दूसरे भाग में एक बिप्रदेक स्कन्ध होता है तथा अन्य भग में एक छह प्रदेशिक स्कन्ध होता है'अहवा-एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ तिप्पएसिए खंधे,एगयओ पंचपएसिए खधे भवह, अथवा-एक भाग में एक परमाणुपुद्गल होता.. है, दूसरे भाग में त्रिप्रदेशिक स्कन्ध होता है, और अन्य भाग में पांच प्रदेशोंवाला एक स्कन्ध होता है 'अहवा एगयो परमाणुपोग्गले, एग"तिहा कन्जमाणे एगयो दो परमाणुपोग्गला, एगयओ सत्तपएसिए खंधे .. भवइ" मा न शिधना यारे ऋण विभाग ४२वामां आवे छे, ત્યારે એક એક પરમાણુ પુલવાળા બે વિભાગ અને સસપ્રદેશિક ધ રૂપ
3 HIT छ. “ अहवा-एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ दुप्पएसिए, एगयओ छप्पएसिए खधे भवइ " म से परमाणु पुस ३५ मे विला, દ્વિપ્રશિક રyધ રૂપ એક વિભાગ અને છ પ્રદેશિક કપ રૂપ એક વિભાગ थाय छे. “ अहवा-एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ तिप्पएसिए खंधे, एगयओ पंच पएसिए खंधे भवइ" अथ मे ५२मा मुद्दामा ४ विभाग, ત્રિપ્રદેશિક કપ રૂપ બીજે વિભાગ અને પાંચ પ્રદેશિક ધ રૂ૫ ત્રીજો MIL थाय छे. " अहवा-एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयो दो चउप्पपसिया
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ ४० ४० १ परमाणुपुद्गलनिरूपणम्
पोग्गले, एमओ दो चउप्परसिया खंधा भवंति ' अथवा एकत: - एकभागे परमाणुपुद्गलो भवति, एकत: - अपरभागे द्वौ चतुष्प्रदेशिको स्कन्धौ भवतः, 'अहवा एगयओ दुष्पपसिए खंधे, एगयओ तिप्पएसिए खंवे, एगयओ चउप्पए'सिए खंधे भवइ ' अथवा एकत - एकभागे द्विपदेशिकः स्कन्धो भवति, एकतःअपरभागे त्रिदेशिकः स्कन्धो भवति, एकतः - अन्यभागे चतुष्पदेशिकः स्कन्धो भवति 'अहना तिम्नि तिप्पसिया खंधा भवंति' अथवा त्रयस्त्रिमदेशिकाः स्कन्धाः भवन्ति । 'चउहा कज्जमाणे एगयो तिन्नि परमाणुपोमाला, एगयओ उप्पएसिए खंधे भवइ' नवमदेशिकः स्कन्धवतुर्धा क्रियमाणः एकत: - एकभागे त्रयः परमाणुपुद् गलाः भवन्ति, एकतः - अपरभागे षट्प्रदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा
दो परमाणुयोग्गला, एतयओ दुप्पएसिए खंधे, एगओ पंचपसिए
४७
ओ दो उपसिया खंधा भवति' अथवा एक भाग में एक परमाणुपुल होता है, और दूसरे भाग में दो चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध होते हैं- ' अहवा - एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयभ तिप्पएसिए खंधे, एगयओ
उप्परसिए खंधे भवइ" अथवा एकभाग में एक द्विप्रदेशी स्कन्ध होता - है एक दूसरे भाग में एक त्रिप्रदेशी स्कन्ध होता है, और अन्य भागमें एक चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध होता है । 'अहवा - तिनि तिप्पएसिया खंधा भवंति ' अथवा तीन स्कन्ध त्रिप्रदेशिक होते हैं । 'चउहा कज्जमाणे एगयओ तिन्नि' परमाणुपोगला, एगयओ छप्पएसिए खंधे भवद्द" यह नौ प्रदेशों वाला स्कन्ध जब चार भागों में विभक्त किया जाता है तब एक भाग में तीन परमाणुपुद्गल होते हैं- और दूसरे भाग में एक छह प्रदेशों वाला स्कन्ध होता है । 'अहवा एगयओ दो परमाणुपोग्गला,
66
39
खंधा भवंति ” अथवा मे परमाणु युद्ध ३५ मेड विभाग, मने शार ચાર પ્રદેશાવાળા એ ધારૂપ એ વિભાગો થાય છે. अवा - एगयओ दुपसिए खंधे, एगयओ सिप्पए सए खंघे, एगयओ चठपएसिए खंधे भवइ અથવા દ્વિપ્રદેશિક એક 'ધ રૂપ એક વિભાગ, ત્રિપ્રદેશિક એક સ્ક'ધ રૂપ ખીજો વિભાગ અને ચાર પ્રદેશિક એક "ધ ત્રીજો વિભાગ થાય છે." अहवा - तिन्नि तिप्पएसिया खंधा भवंति " अथवा ऋणु त्रिप्रदेशि २४६ ३५ भक्षु विभाग थाय छे. " चउहा कज्जमाणे एगयओ तिन्नि परमाणुपोग्गला,
ओ छपपक्षिए खंधे भवइ " क्यारे ते नव अहेशिक सधना यार विलागी કરવામાં આવે છે, ત્યારે એક એક પરમાણુ પુદ્ગલવાળા ત્રણ વિભાગા અને छप्रदेशि मे २४६ ३५ ४ विलाग थाय छे. " अहवा - एगयओ दो परमाणु
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती 'खंधे भवइ' अथवा एकतः-अपरभागे द्विपदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एग . यो दो परमाणुपोग्गला, एगयओ तिप्पएसिए खंधे, एगयो चउप्पपसिए खधे भवइ' अथवा एकतः-एकभागे द्वौ परमाणुपुद्गलौ भवतः, एकतः-अपरभागे। त्रिपदेशिकः स्कन्धो भवति, एकतः-अन्यभागे चतुष्पदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयो दो दुप्पएसिया खंधा, एगयओ चउप्पएसिए खंधे भवइ' अथवा एकतः-एकमागे - परमाणुपुद्गलो भवति, एकत:- " अपरभागे द्वौ द्विपदेशिको स्कन्धौ ‘भैवनः, एकतः अन्यभागे चतुष्प्रदेशिका स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयो परमाणुपोग्गले, एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयो दो तिप्पएसिया खंधा भवति' अथवा एफतः-एकमागे परमाणुपुद्गलो .. एगयो दुप्पएसिए खंधे, एगयो पंचपएसिए खंधे भवइ,' अथवा-. एक भाग में दो परमाणुपुद्गल होते हैं एक भाग में विप्रदेशिक स्कन्ध . होता हैं, और एक अन्य भाग में पांच प्रदेशों वाला एक स्कंध होता है। 'अहवा-एगयो दो परमाणुपोग्गला, एगयओ तिप्पएसिए खंधे एगयो चउप्पएसिए खंधे भवइ, अधवा-एक भाग में दो परमाणे: पुद्गल होते हैं, दूसरे भाग में त्रिप्रदेशिक एक स्कन्ध होता है और . अन्य भाग में चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध होता है- 'अहवा एगयओ परमाणु पोग्गले, एगयओ दो दुप्पएसिया खंधा एगर्यो चउप्पएसिए खंधे. भवह', अथवा-एक भाग में एक परमाणुपुद्गलं होता है, एक दूसरे भागं में दो द्विप्रदेशिक स्कंध होते है और अन्य भाग में एक चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध होता है 'अहवा'- एगयो परमाणुपोग्गले, दुप्पएसिए खंधे पोगगला, एगयओ दुप्पएंसिए खधे एगयओ पंचपएसिए खंधे भवइ" अथवा એક એક પરમાણુપુતૂલવાળાં બે વિભાગે, દ્વિપ્રદેશિક સ્કંધ રૂપે એક વિભાગ भने पाय प्रशि२४५ ३५ ४ विHITथाय छ. " अहवाएगयओ दो परमाणुपोग्गलो, एगयओ तिप्पएसिए खंधे, एंगयओं चउप्पएसिए खंधे भइ અથવા એક એક પુદ્ગલ પરમાણુવાળા બે વિભાગે, એક ત્રિપ્રદેશિક કઈ રૂપ એક વિભાગ અને ચાર પ્રદેશિક સ્કંધ રૂપ એક વિભાગ થાય છે. " अहवा-एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ दो दुप्पएसिया खंधा, एयओ चउत्पएसिए 'खंधे भवेइ" अथवा मे ५२मा धुम ३५ ४ विमान, ઢિપ્રદેશિક બે સ્કંધ રૂ૫ બે વિભાગે, અને ચાર પ્રદેશિક રકંધ રૂપ એક विHIL थाय छे. “ अहवा-एगयओ परमप्णुपोग्गले, एगर्यो दुप्पएसिए खंघे, एगयओ दो तिप्पएसिया खंधी भवंति" अथवा से ५२मा पुस ३५ मे
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श०१२ ३०४९०१ परमाणुपुद्गलनिरूपणम् भवति, एकता-अपरभागे द्विपदेशिकः स्कन्धो भवति, एकता-अन्यभागे द्वौ त्रिपदेशिकौ स्कन्धौ भवतः, 'अहवा एगयओ तिनि दुप्पएसिया खंधा, एगयो तिप्पएसिए खंधे भवई' अथवा एकत:-एकभागे त्रयो द्विपदेशिका: स्कन्धा भवन्ति, एकता-अपरभागे त्रिप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, 'पंचहा कज्जमाणे एगयो चत्तारि परमाणुपोग्गला, एगयओ पंचपएसिए खंधे भवइ' नव प्रदेशिका स्कन्धः पञ्चधा क्रियमाणः एकतः-एकभागे चत्वारः परमाणुपुद्गला भवन्ति, एकत:अपरभागे पश्चप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयओ तिथि परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयओ, चउप्पएसिए खंधे भवइ' अथवा एकता-एकभागे त्रयः परमाणुपुद्गला भवन्ति, एकत:- अपरभागे द्विपदेशिकः स्कन्धो भाति, एकत:-अन्यमागे चतुष्पदेशिकः स्कन्धो भवति, "अहवा एगयओ तिन्नि एगयओ दो तिप्पएसिया खंधा भवंति, अथवा-एक भाग में एक परमाणु पुद्गल होता है, एकभाग में एक द्विप्रदेशी स्कन्ध होता है और एक अन्य भाग में दो त्रिप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं । ' अहवा-एगयो तिन्नि दुप्पएसिया खंधा, एगयओ तिपएसिए खंधे भवई' अथवा-एक भाग में तीन बिप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं, और दूसरे भाग में एक त्रिप्र. देशिक स्कन्ध होता है । 'पंचहा कज्जमाणे एगयओ चत्तारि परमाणु पोग्गला एगयओ पंचपएसिए खंधे भवई' जब नौ प्रदेशवाले स्कन्ध को पांच हिस्सों में बांटा जाना है-तय एक तरफ चार परमाणुपुद्गल होते हैं और दूसरी तरफ पांच प्रदेशोंवाला एक स्कन्ध होता है'अहवा एगयो तिनि परमाणु-पोग्गला एगयो दुप्पएसिए खंधे, एगपओ चउपसिए खंधे भवई' अथवा-एक भाग में तीन परमाणुपुगल होते हैं, एक दूसरे भाग में विप्रदेशिक स्कन्ध होता है और अन्य વિભાગ, એક ઢિપ્રદેશિક સ્કંધ રૂપ એક વિભાગ અને ત્રિપ્રદેશિક બે કપ ३५ मे विभाग याय छे. “ अहवा-एगयओ तिन्नि दुप्पएसिया खधा, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भव" अथवा विशिay २४५ ३५ ३. विभागी भने त्रिप्रशि२४५ ३५ मे विHIT थाय छे. “पंचहा कन्जमाणे. एगयओ पत्तारि परमाणुपोग्गला, एगयओ पंच पएसिए खंधे भव" ते नवशिक्ष અધના જ્યારે પાંચ વિભાગો કરવામાં આવે છે, ત્યારે એક. એક પુતલપરમાણુવાળા ચાર વિભાગો અને પાંચપ્રદેશિક કપ રૂપ એક, વિભાગ થાય છે. "महवा-एगयओ तिन्नि परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खघे, एगयोपउप्पएसिए खंधे भवइ" मया मे मे ५२मार पुलवा विमा, मे निशि : मन मे या२ प्रशि: २४५ याय है. “अहवा-एग
०७
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवत्तीखो परमाणुपोग्गला, एगयी दो तिप्पएसिया खंधा भवंति' अथवा एकताएकभागे प्रयः परमाणुपुद्गला भवन्ति, एश्त:-अपरभागे द्वौ त्रिप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः, "अहवा एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ दो दुप्पएसिया खंधा, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवइ' अथवा एकतः-एकभागे द्वौ परमाणुपुद्गलौ भवतः, एकता-अयभागे त्रिप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयो परमाणुपोग्गले एगयओ चत्तारि दुप्पएसिया खंघा भवंति' अथवा एकत:-एकभागे परमाणुपुद्गलो भवति, एकत:-अपरभागे चत्वारो द्विमदेशिकाः स्कन्धा भवन्ति, 'छहा कज्जमाणे एगयो पंच परमाणुपोग्गला, एगयओ चउप्पएसिए खंधे भयई' नवप्रदेशिकः स्कन्धः पोढा क्रियमाणः, एक्तः-एकभागे पञ्चपरमाणुपुद्गला भाग में चतुष्प्रदेशिक एक स्कन्ध होता है 'अहवा-एगघओ तिनि परमाणुपोग्गला, एगपओ दो तिप्पएसिया खंधा भवंति, अथवा- एक भाग में तीन परमाणुपुद्गल होते हैं और दूसरे भाग में दो त्रिप्रदेशी स्कन्ध होते हैं । 'अहवा-एगपओ दो परमाणुपोग्गला एगयो दो दुप्पएलिया खंधा भवंति, अथवा एक भाग में दो परमाणुपुद्गण होते हैं, और दूसरे भाग में दो विप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं, तथा 'एगयओ तिप्पएसिए खंवे' और अन्य भोग में एक त्रिप्रदेशीस्कन्ध होता है । 'अहया -एगयओ परमाणु पोग्गले, एगयओ चत्तारि दुप्पएसिया खंधा भवति' अथवा-एक भाग में एक परमाणुपुद्गल होता है, दसरे भाग में चार द्विप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं । 'छहा कज्जमाणे एगपो पंच परमाणुपो. ग्गला, एगगयो चउपएसिए खंधे भवई' यह नवप्रदेशिक स्कन्ध जब छह भागों में विभक्त किया जाता है तथ एक भाग में पांच परमाणुयो तिन्नि परमाणुपोगाला, एगयो दो तिप्पएसिया खंधा भवति" अथवा એક એક પરમાણુ પુલવાળા ત્રણ વિભાગ અને ત્રિપ્રદેશિક બે સ્કંધ રૂપ म विभागे थाय छे. “ अहवा एगयो दो परमाणुपोग्गला, एगयो दो दुप्पएसिया खंधा, एगयओ तिप्पएसिए खंधे" अथवा मे गे ५२भार पद्धગલ રૂપ બે વિભાગ, દ્ધિપ્રદેશિક બે કપ રૂ૫ બે વિભાગો અને ત્રિપ્રદેશિક
४२४ ३५ ४ विना थाय छे “अहवा-एगयओ परमाणुपागले, एगयओ पत्तारि दुप्पएसिया खंधा भवंति" मथा मे ५२भा पुरस ३५ से HिIL मन द्विप्रशि: यार २४३५ यार विभाग थाय छे. हा कब्जमाणे एगयओ पंचपरमाणु पोगाला, एगयओ चउप्पएसिए खंधे भव" તે નવ પ્રદેશિક સ્કંધના જ્યારે છ વિભાગે ગ્યામાં આવે છે, ત્યારે એક
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयन्द्रिका टोकाशः १२ उ० ४ ० १ परमाणुपुद्गलनिरूपणम् भवन्ति, एकत:-अपरभागे चतुष्प्रदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयओ चत्तारि परमाणुपोग्गला, एगयो दुप्पएसिए खंधे, एगयओ विप्पएसिए खधे भवइ' अथवा एकता-एकमागे चत्वारः परमाणुपुद्गलाः भवन्ति, एकत:-अपरभागे द्विपदेशिकः स्कन्धो भवति, एकता-अन्यभागे त्रिप्रदेशिक: स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयो विन्नि परमाणुपोग्गला, एगयो तिन्नि दुप्पएसिया खंधा भवंति' अथवा एकत:-एकभागे त्रयः परमाणुपुद्गलाः भवन्ति, एकत:-अपरभागे त्रयो द्विमदेशिकाः स्कन्धा भवन्ति, 'सत्तहा कज्जमाणे एगयो छ परमाणुपोग्गला, एगयओ तिप्पएसिए खंचे भवई' नवप्रदेशिका स्कन्धः समधा क्रिय. माणः, एकता-एकभागे षट् परमाणुपुद्गला, भवन्ति, एकता-अपरभागे त्रिप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयओ पंच परमाणुपोग्गला एगयो दो दुप्पएपुनल होते हैं, और दूसरे भाग में चार प्रदेशी स्कन्ध होता है । 'अहवाएगयओ चत्तारि परमाणुपोग्गला, एण्यओ दुप्पसिए खंधे एगयओ तिप्पएलिए खंधे अवह' अथवा-एक भाग में चार परमाणुगुगल होते हैं, एक भाग में द्विप्रदेशिक एक स्कन्ध होता है, तथा और दूसरे भाग में एक त्रिप्रदेशिक स्कन्ध होता है। 'अहवा-एगयओ तिनि परमाणुगोगला, एगयो दुप्पएसिया खंधा भवंति' अथवा एक भाग में तीन परमाणुपुद्गल होते हैं। एक दूसरे भाग में तीन द्विप्रदेशी स्कन्ध होते हैं"सत्तहा कज्जमाणे-एगयो छ परमाणुपोग्गला, एगयो तिप्पएसिए खंधे भवई' जब यह नौ प्रदेशोंपाला स्कन्ध सात विभागों में विभक्त किया जाता है-तब एक भाग में ६ परमाणुपुरल होते हैं और दूसरे भाग में विप्रदेशीएक स्कन्ध होता है । ' अहवा- एगयओ पंच परमाणुपोग्गलो એક પરમાણુ યુગલવાળા પાચ વિભાગ અને એક ચાર પ્રદેશિક રકંધ રૂપ से विना थाय छे. " अहवा-एगयओ चचारि परमाणुपोग्गला, एगयो दुप्पएसिए खंधे, एगयओ तिपएसिए खंधे भ.इ " अथवा ४ परमार પુલવાળા ચાર વિભાગ, દિપ્રદેશિક એક કંધરૂપ એક વિભાગ અને ત્રિપ્ર
शि मे २४५ ३५ मे विना थाय छे. " अहवा-एगयो तिन्नि परमाणुपोग्गला, एगयओ विन्नि दुप्पएरिया खंधा अवंति" मा ४ પરમાણુ પતલવાળા ત્રણે વિભાગ અને દ્વિપ્રદેશિક ત્રણ રકંધ રૂપ ત્રણ विभागे। थाय छे. “सत्तहा कन्जमाणे एगयो छ परमाणुपोग्गला, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवइ" तन प्रशि: २४ घना या सात विभागी ४२वामा આવે છે, ત્યારે એક એક પરમાણુ પુલવાળા છ વિભાગ અને ત્રિપ્રદેશિક
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
६३
'सिया खंधा भवंति' अथवा एकतः - एकभागे पञ्च परमाणुपुद्गला भवन्ति, एकतः अपरभागे द्वौ द्विपदेशिकौ स्कन्धौ भवतः 'अहा कज्जमाणे एगयओ सत्त परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पए सिए खंधे भव' नवमदेशिकः स्कन्धः अष्टधा क्रियमाणः, एकत: - एकभागे सप्त परमाणुपुद्गलाः, भवन्ति, एकत: - अपरभागे द्विपदेशिकः स्कन्धो भवति, 'नवदा कज्जमाणे नव परमाणुपोग्गला भवंति ' नवप्रदेशिकः स्कन्धो नवधा क्रियमाणो नवपरमाणुपुद्गलाः भवन्ति । गौतमः पृच्छति - 'दस भंते । परमाणुपोग्गला जाव दुडा कज्जमाणे एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ नवपए सिए खंधे भवई' हे भदन्त ! दशपरमाणुपुद्गलाः एमओ दो दुप्पएसिया खंधा भर्वति' अथवा एक भाग में पाँच परमाणु पुद्गल होते हैं और दूसरे एक भाग में दो द्विमदेशी स्कन्ध होते हैं । "अट्टहा कज्ज माणे एमओ सत्तपरमाणुपोग्गला एगयओ दुप्पएसिए खंधे भवइ" यह नौप्रदेशों वाला स्कन्ध जब आठ विभागों में विभक्त किया जाता है तब एक भाग में सात परमाणुपुद्गल होते हैं, और एक दूसरे भाग में एक विदेशी स्कन्ध होता है ! 'नवहा कज्जमाणे नव परमाणुपोग्गला हवंति ' नौ प्रदेशोंवाला स्कन्ध जब नौ विभागों में विभक्त किया जाता है तब इसके विभक्त नौ परमाणुपुद्गल ही नौ विभाग होते हैं ।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' दस भंते! परमाणुपोग्गला जाब दहा कलमाणे एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ नवपएसिए खंधे भवइ ' हे भदन्त ! दश परमाणुपुद्गल आपस में मिलते हैं - तब એક સ્કંધ રૂપ એક વિભાગ થાય છે. “ अहवा - एगयओ पंच परमाणुपोग्गला, एगयआ दो दुप्पएसिया खंधा भवंति " अथवा मे मे परम युद्धसवाजा પાંચ વિભાગેા અને દ્વિપ્રદેશિક એ સ્કધરૂપ એ વિભાગા થાય છે. 66 अट्टहा कंज्जमाणे एगयओ सत्त परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे भवइ " ते નવ પ્રદેશિક સ્કધતા જ્યારે આઠ વિભાગ કરવામાં આવે છે, ત્યારે એક એક પરમાણુ પુદ્ગલવાળા સાત વિભાગે અને દ્વિપ્રદેશિક એક સ્મુધ રૂપ એક विलास थाय छे, “ नवहा कज्जमाणे नव परमाणुपाग्गला हवंति " ते नव પ્રદેશિક ધના જ્યારે નત્ર વિભાગેા કરાય છે, ત્યારે એક એક પરમાણુ પુદ્ગલવાળા નવિનેભાગેામાં તે સ્કંધ વિભક્ત થઈ જાય છે
गौतम स्वाभीनो प्रश्न- " दस संते ! परमाणुपग्गिला पुच्छा " है लगवन् ! જ્યારે દસ પરમાણુ પુદ્દગલા એક ખીજા સાથે મળી જાય છે, ત્યારે કઈ વસ્તુ ઉત્પન્ન થાય છે ?
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ ० १ परमाणुपुद्गलनिरूपणम्
५३
1
-
यावत् एकतः संहन्यन्ते, एकतः संहत्य किं स्वरूपं वस्तु भवति ? भगवानाह - हे गौतम | दश परमाणुपुद्गलाः संहत्य दशम देशिकः स्कन्धो भवति, स दशम देशिकः स्कन्धt frentनः द्विधापि, त्रिधापि चतुर्धापि, पञ्चधापि, पोढापि, सप्तधापि, अष्टधापि, नवधाऽपि दशधापि क्रियते, तत्र द्विधा क्रियमाणः एकतः- एकभागे परमाणुपुलो भवति, एकत: - अपरभागे नवम देशिकः स्कन्धो भवति, ' अहवा एमओ दुष्पऍसिए खंधे, एगयओ अट्ठपएसिए खंधे भवइ' अथवा - एकत: - एकभागे द्विपदेशिकः स्कन्धो भवति, एकतः - अपरभागे अष्टप्रदेशिकः सन्धो भवति, 'एवं एक्क्क संचारेयव्वंति - जाव अहवा दो पंच पएसिया खंधा भवंति एवं पूर्वोक्तरीत्या, एकैकं संचारयितव्यम् - अभिलापक्रमेण वक्तव्यम्, उनसे किस वस्तु का उत्पाद होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैंगौतम | दश पुजलपरमाणु जब आपस में मिलते हैं - तब उनके मिलाप से एक देशप्रदेशिक स्कन्ध उत्पन्न होता है। जब इस दशप्रदेशिकं स्कन्ध का विभाग किया जाता है-तब इसके दो भी, तीन भी, चार भी, पांच भी, छह भी, सात भी, आठ भी, नौ भी और दश भी विभाग हो सकते हैं- जब इसके दो विभाग किये जाते हैं तब एक भाग में एक परमाणु होता है, और दूसरे भाग में नौ प्रदेशोंवाला एक स्कन्ध होता है 'अहवा - एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयओ अट्ठपएसिए खंधे भवइ ' अथवा - एक भाग में द्विप्रदेशी स्कन्ध होता है, और एक दूसरे भाग में अष्टप्रदेशिक एक स्कन्ध होता है-' एवं एक्क संचारयव्वंति जाव अहवा दो पंचपएसिया, खंधा भवति' इस प्रकार
भहावीर अलुना उत्तर- " जीव दुद्दा कज्जमाणे एगयओ परमाणुवोग्गले, एगयओ नवपरसिए खंधे भंवइ " हे गौतम ! न्यारे इस परमाशु चुहूगसेो એક બીજા સાથે મળી જાય છે, ત્યારે તેમના સાગથી એક દસપ્રદેશિક સ્કંધ ઉત્પન્ન થાય છે. જ્યારે તેના વિભાગે કરવામાં આવે છે, ત્યારે એ, न्रलु, यार, पांर्थ, छ, सात, आई, नव अथवा इस विलागी थर्ध शडे छे. જ્યારે તેના એ વિભાગ કરવામાં આવે છે, ત્યારે તેના એક વિભાગમાં એક પરમાણુ પુદ્ગલ હૈાય છે અને ખીજા વિભાગમાં નવ પ્રદેશાવાળા એક સ્મુધ डाय छे. " अहवा - एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयओ अट्ठ पएसिए खंधे भवइ" અથવા એક ભાગ દ્વિપ્રદેશિક સ્મુધ રૂપ હાય છે અને બીજો ભાગ અષ્ટપ્રદે शिठ २४ध३र्च होय छे. "एवं एक्केकं संचारेयव्वंति जाव अहवा दो पंच पंएसिया खंधा भवति " या में यूवेति यद्धति अभाषे खेड गोड अंडेशनी,
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती • ५४ चार-पूर्वोक्तं सर्व संग्राह्यम् , अन्तिममभिलापमाह-अथवा द्वौ पञ्चमदेशिको स्कन्धौ भवतः, 'तिहा कज्जमाणे एगयो दो परमाणुपोग्गला एगयो अट्ठपएसिए खधे भवइ' दशप्रदेशिकः स्कन्धः त्रिधा क्रियमाणः एकतः-एकमागे द्वौ परमाणुपुद्गलौ भवतः, एकतः-अपरभागे अष्टप्रदेशिकः स्कन्धो भवति “अहवा एगयो परमाणुपोग्गले, एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयओ सत्तपएसिए खंधे भवई' अथवा एकत'-एकभागे परमाणुपुद्गलो भवति, एकता-अपरभागे द्विपदे. शिकः स्कन्धो भवति, एकता-अन्यभागे सप्तादेशिकः स्कन्धो भवति, "अहवा एगयो परमाणुपोग्गले, एगयओ तिप्पएसिए खधे भवइ, एगयओ छप्पपसिए खंधे भवइ' अथवा एकता-एकभागे परमाणुपुद्गलो भवति, एकत:-अपरभागे पूर्वोत्तरीति के अनुसार एक एक की वृद्धि करना चाहिये -यावत् अथवा दो पांच प्रदेशिक स्कंध होते हैं, यह इसका अन्तिम भंग है। 'निहाकजमाणे एगपओ दो परमाणुपोग्गला एगयओ अपएलिए खंधे भवई' जब इस दशप्रदेशी स्कन्ध को तीन भागो में बांटा जाता है-तब एक भाग में दो परमाणुपुद्गल होते हैं, और दूसरे भाग में आठ प्रदेशोंवाला एक स्कन्ध होता है ! 'अहवा-एगयो परमाणुपोग्गले, एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयो सत्तप्पएसिए खंधे भवइ ' अथवा-एक भाग में एक परमाणुपुद्गल होता है, एक दूसरे भाग में द्विदेशी स्कन्ध होता है, और अन्य भागमें एक सप्तप्रदेशी स्कन्ध होता है ! 'अहवा-एग. यो परमाणुपोग्गले एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवइ, एगयो छप्प. एलिए खंधे भवइ' अथवा एक भाग में एक परमाणुपुद्गल होना है, વૃદ્ધિ કરીને બાકીના ત્રણ વિકલ્પ પણ બનાવી લેવા જોઈએ છેલ્લે વિકલ્પ આ પ્રમાણે બનશે-“અથવા પાંચપ્રદેશિક બે સ્કંધ રૂપ બે વિભાગમાં તે सहशि ४ विभत थय छे. “तिहा कज्जमाणे एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयो अदुपएसिए खंधे, भव" ते इस प्रशियन न्यारे ત્રણ વિભાગે કરવામાં આવે છે, ત્યારે એક એક પુદ્ગલ પરમાણુવાળા બે विलागी मन से अष्टप्रशि: ७५३५ मे विHIA थाय छे. “ अहवाएगयओ परमाणुपोग्गले एगयओ दुप्पएसिए खंधे एगयओ सत्तप्पएसिए खंधे भवइ" अथवा मे ५२मा पुलवामा में विHII, विप्रहशि ४ અંધરૂપ બીજો વિભાગ અને સપ્તપ્રદેશિક એક સ્કંધરૂપ ત્રીજી વિભાગ થાય છે. अहवा-एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवइ, एगयओ छप्पएसिए खंधे भवइ' मथा मे ५२मा पुगत ३३ मे विमान, निशिs
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ ३०४सू०१ परमाणुपुद्गलनिरूपणम् त्रिपदेशिका स्कन्धो भवति, एकतः-अन्यभागे षट् प्रदेशिकः स्वन्धो भवति, 'अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयो चउप्पएसिए, एगयओ पंचपएसिए खंधे भवइ' अथवा एकतः एकमागे परमाणुपुद्गलो अवति, एकत:-अपरभागे चतुष्प्रदेशिकः स्कन्धो भवति, एकतः पञ्चमदेशिका स्कन्धो भवति 'अहवा एगयओ दुप्पएसिए खंधे भवइ, एगयओ दो चउप्पएसिया खंधा भति' अथवा एकत:-एकभागे द्विप्रदेशिक: स्कन्धो भवति, एकता-अपरभागे द्वौ चतुप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः 'अहवा एगयो दो तिप्पएसिया खंधा भवंति, एगयभो चउप्पएसिए खंधे भवई' अथवा एकतः-एकभागे द्वौ त्रिप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः, एकता-अपरभागे चतुष्पदेशिकः स्कन्धो भवति, 'चउहा कज्जयाणे एगयो तिनि परमाणुपोग्गला, एगयो सत्तपएसिए खंधे भवइ' दशमदेशिका स्कन्धश्चतुर्धा क्रियमाणा, एकतः-एकभागे त्रयः परमाणुपुद्गलाः भवन्ति, एकताएक दुसरे भाग में निप्रदेशिक स्कन्ध होता है और अन्यभाग में एक षटूप्रदेशिक स्कन्ध होता है । ' अहवा-एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयो चउप्पएसिए, एगयओ पंचपएसिए खंधे भघा' अथवा एक भाग में एक परमाणुपुद्गल होता है, एक दूसरे भाग में चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध होता है, और अन्य भाग में एक पंच प्रदेशिक स्कन्ध होता है। 'अहवा-एगयओ दुप्पएसिए खंघे भवइ' एगयओ दो चउपएलिया खंधा भवंति' अथवा-एक भाग में हिप्रदेशिक स्कन्ध होता है एवं एक दूसरे भाग में दो चतुष्मदेशिक स्कन्ध होते हैं। 'आहवा-एगयओ दो तिप्पएसिया खंघा भवंति, एगयओं चउप्पएसिए खंधे भवह' अथवा-एक भाग में दो त्रिप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं, और एक दूसरे भाग में चतुष्पदेशिक स्कन्ध होता है 'घउहा कज्जमाणे एगयओ तिन्नि परमाणुपोग्गला, एगयओ सत्तपएलिए खंधे भवइ ' यह दशप्रदेशिक સ્કંધ રૂપ બીજે વિભાગ અને છપ્રદેશિક સ્કંધ રૂપ ત્રીજો વિભાગ થાય છે. "अहवा-एगयो परमाणुपोगळे, एगयो चउप्पएसिए, एगयओ पंच पएसिए खंधे भवइ " मथवा : ५२मा पुस ३५ विमा, या प्रशि: २४°ध. ३५ मे विमा भने पाय प्र २४५३५ त्री विमा मन छे. "अहवाएगयओ दुप्पएसिए खंघे भवइ, एगयओ दो चम्पएसिया, खंधा भवंति" अथवा દ્વિદેશિક સ્કંધ રૂપ એક વિભાગ અને ચાર પ્રદેશિક બે સ્કંધ રૂપ છે Gिoun याय 2. “ अहवा-एगयओ दो तिप्पएसिया खंधा भवंति, एगयओ चउप्पएसिप खंधे भव" यqi R निशि : २४५ ३५ में विभागो मन यार प्रहशि मे २४५ ३५ त्रीय विभाग थाय छे. “चउहा कज्जमाणे एगयो तिन्नि परमाणुपोग्गला, एगयओ सत्तपएमिए खंधे भवइ” न्यारे ते
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
५६
अपरभागे सप्तमदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एओ दुपए सिए खंधे, एगयओ छप्पएसिए संत्रे भवइ' अथवा एकत: - एकभागे द्वौ परमाणुपुद्गलौ भवतः, एकत:- अपरभागे द्विप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, एकतः - अन्यभागे पट् प्रदेशिकः स्कन्धो भवति, ' अहवा एगयो दो परमाणुपोला, एगयओ तिप्पए सिए खंधे, एगयओ पंचपए सिए खंधे भवइ' अथवा एकता - एकभागे द्वौ परमाणुपुद्गलौ भवतः, एकत:- अपरभागे त्रिपदेशिकः स्कन्धो भवति, एकतः - अन्यभागे पञ्चप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अवा एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ दो चउप्पएसि खंधा भवंति अथवा एकतः- एकभागे द्वौ परमाणुपुद्गल भवतः, एकतः - अपरभागे द्वौ चतुष्पदेशिको स्कन्धो भक्तः, स्कन्ध जब चार भागों में विभक्त किया जाता है तब एक भाग में तीन परमाणुपुद्गल होते हैं और एक दूसरे भाग में सात प्रदेशोंवाला स्कन्ध होता है ' अहवा - एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्प एसिए खंधे, एगपओ छप्पएसिए खंधे भवह' अथवा एक भाग में दो परमाणुपुद्गल होते हैं, एक दूसरे भाग में द्विप्रदेशिक स्कन्ध होता है, और अन्यभाग में छह प्रदेशिक एक स्कन्ध होता है ' अहवा-एग
ओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ तिप्पएसिए खंधे, एगपओ पंच एसिए खंधे भवः' अथवा एक भाग में दो परमाणु पुद्गल होते हैं, एक दूसरे भाग में त्रिपदेशी स्कन्ध होता है और अन्यभाग में पांच प्रदेशोंवाला स्कन्ध होता है। 'अहवा - एगयओ परमाणुपोग्गला, एग यओ दो चप्पएसिया खंधा भवंति ' अथवा - एक भाग में दो परमाणुपुद्गल होते हैं, एवं एकभाग में दो चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध होते हैं ।
દેસ પ્રદેશિક સ્મુધના ચાર વિભાગ કરવામાં આવે છે, ત્યારે એક એક પરમાણુ પુદ્ગલવાળા ત્રણ વિભાગે અને સપ્તપ્રદેશિક સ્કંધ રૂપ એક વિભાગ थाय हे. " अहवा-पगयजो दो परमाणुपेग्गळा, एगयओ दुप्परखिए संधे, एगयओ छपएसिए संघे "" भवइ અથવા એક એક પરમાણુ પુદ્ગલ રૂપ છે વિભાગા, દ્વિપ્રદેશિક એક ધ રૂપ ત્રીજો વિભાગ અને છપ્રદેશિક સ્ક ધ રૂપ ચેાથે વિભાગ થાય છે. " अहवा - एगयओ दो परमाणुपेोग्गला, एगयओ तिप्पयसिए खंधे, एगयओ पंचपएसिए खंधे, भवर એક એક પરમાણુ પુદ્ગલવાળા એ વિભાગે, ત્રિદેશક કધ રૂપ એક વિભાગ અને પાંચ પ્રદેશિક કપ રૂપ એક વિભાગ થાય છે, एगओ दो परमाणुागला, एगयओ दो चउप्पएसिया खधा भवंति ” अथवा એક એક પરમાણુ પુદ્ગલવાળા એ વિશ્વાગે, અને ચાર પ્રદેશિક એ સ્કંધ રૂપ,
" અથવા
(6 अहवा
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू० १ परमाणुपुद्गलनिरूपणम् ५७.
'अहवा एगयो परमाणुपोग्गले एगयओ दुप्पएसिए, एगयो तिप्पएसिए, एंग। यो चउप्पएसिए खंत्रे भवइ' अथवा एकतः-एकभागे परमाणुपुद्गलो भवति,
एकतः अपरभागे द्विपदेशिका स्कन्धो भवति, एकतः-अन्यभागे त्रिमदेशिकः स्कन्धो भवति, एकता-अन्यभागे चतुष्पदेशिका स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयो निमि तिप्पएसिया खंधा भवंति, अथवा एकत:-एकमागे परमाणुपुद्गलो भवति, एकता-अपरमागे त्रयस्त्रिपदेशिकाः स्कन्धा भवन्ति, 'अहवा एगयओ तिन्नि दुप्पएसिया खंधा, एगयो चउप्पएसिए खंधे भवइ' अथवा एकत:-एकमागे त्रयो द्विप्रदेशिकाः स्कन्धा भवन्ति, एकत्त:-अपरभागे चतुप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अइवा एगयो दो दुप्पएसिया खंधा, एगयओ दो तिप्पएसिया खंधा भवंति' अथवा एकत:-एकभागे द्वौ द्विपदेशिको स्कन्धों 'अहवा-एगयओ परमाणुपोग्गले, एगपओ दुप्पएसिए, एगयओ तिप्पएसिए एगयओ चउप्पएसिए खंधे भव' अथवा-एकभाग में एक परमाणुपुद्गल होता है, एकभाग में विप्रदेशिक स्कन्ध होता है एक भाग में त्रिप्रदेशिक स्कंध होता है, अन्यभाग में एक चतुष्पदेशिक स्कन्ध होता है। 'अहवा-एगयो परमाणुपोग्गले, एगयो तिमि तिप्पएसिया खंधा भवंति' अथवा-एक भाग में एक परमाणुपुद्गल
होता है एवं एक भाग में तीन त्रिप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं-'अहवा' एगयओ.तिनि दुप्पएसिया खंधा एगयो चउप्पएसिए खंधे भवह' . अथवा-एकभाग में तीन द्विप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं, एवं एक भाग में
एक चतुष्प्रदेशिक स्कंध होता है। 'अहवा-एगयओ दो दुप्पएसिया खंधा, एगयओ दो तिप्पएसिया खंधा भवंलि' अथवा-एकभाग में दी में विभाग याय छे. "अहवा-एगयो परमाणुपोग्गले, पगयओ दुप्पएसिए, एगयओ तिप्पएसिए, एगयो चउप्पएसिए खंधे भवई" मथ मे ५२मार પગલે રૂપ એક વિભાગ, દ્ધિપ્રદેશિક સ્કંધ રૂપ બીજે વિભાગ, ત્રિપ્રદેશિક
ધરૂપ ત્રીજો વિભાગ અને ચાર પ્રશિક સ્કંધરૂપ થે વિભાગ થાય છે. "अहवा-एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ तिन्नि तिप्पएसिया खंधा भवति" અથવા એક પરમાણુ પુલવાળે એક વિભાગ અને ત્રણ વિદેશિક કંધ ३५.१ विमा याय छ " अहवा- एगयमो तिन्नि दुप्पएसिया खंधा, एगयओ चरप्पएसिए खंधे भवइ " अथवा विशि: त्र २४३५ ३ विभाग અને ચાર પ્રદેશિક ધ રૂપ એક વિભાગ થાય છે.
." अहवा-एगयओ दो दुप्पएसिया खंधा, एगयओ दो. तिप्पएसिया खंधा भवति" मया विप्रहशिम ४५ ३५ विभाग मन, त्रिशि में 'भ०८
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८
भगवतीसूत्रे भवतः, एकतः-अपरभागे द्वौ त्रिप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः, 'पंचहा कज्जमाणे एगयो चत्तारि परमाणुपोग्गला, एगयओ छप्पएसिए खंधे भवइ' पञ्चधा क्रियमाणे. दशमदेशिकः स्कन्धः, एकतः-एकभागे चत्वारः परमाणुपुद्गला भवन्ति, एकत:अपरमागे षट्प्रदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयो तिनि परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे भवइ, एगयओ पंचपएसिए खंधे भवई' अथवा एकत:एकभागे त्रयः परमाणुपुद्गला भवन्ति, एकतः-अपरभागे द्विपदेशिकः स्कन्धो भवति, एकतः-अन्यभागे पञ्चप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयो तिन्नि परमाणुपोग्गला एगयो तिप्पएसिए, एगयो चउप्पएसिए खंधे भवई' अथवा एकतः-एकभागे त्रयः परमाणुपुद्गलाः भवन्ति, एकतः-अपरभागे त्रिप्रदेशिका स्कन्धो भवति एकतः-अन्यभागे चतुष्पदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयो विप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं और एक दूसरे भाग में दो त्रिप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं-'पंचहा कज्जमाणे चत्तारि परमाणुपोग्गला, एगयओ छपएसिए खंधे भवह' यह दशप्रदेशिक स्कंध जप पांच भागों में विभक्त किया जाता है-तब एकभाग में चार परमाणुपुद्ग होते हैं, एवं एकभाग में छहप्रदेशिक स्कन्ध होता है ' अहवा-'एगयओ तिनि परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे भवह' अथवा-एक भाग में तीन परमाणुपुद्गल होते हैं, और एकभाग में द्विप्रदेशिक स्कंध होता है, 'एगयो पंचपएसिए खंधे भवई' एवं एक अन्यभाग में पंच प्रदे. शिक स्कंध होता है । ' अहवा-एगयओ तिभि परमाणुपोग्गला, एगयओ तिप्पएलिए, एगयो चउप्पएसिए खंधे भवइ' अथवा एकभाग में तीन परमाणुपुद्गल होते हैं, एक दूसरे भाग में एक त्रिप्रदेशिक स्कन्ध होता है, और एक अन्यभाग में एक चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध होता ४ध ३५ मे विमाणे थाय छे. "पंचहा कन्जमाणे एगयओ चत्तारि परमाणु-. पोग्गला, एगयओ छप्पएसिए खंघे भव" ते ४ प्रशि २४धना ल्यारे પાંચ વિભાગે કરવામાં આવે છે, ત્યારે એક પરમાણુ યુદ્ગલવાળા ચાર विमा भने ७ प्रशि४ मे २४५ ३५ मे विHIT थाय छे. " अहवाएगयओ तिन्नि परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे भवइ, एगयओ पंच पएसिए खंधे भवइ" अथवा रे मे परमार, पगलवाणा विमाना, ઢિપ્રદેશિક રકંધ રૂપ એક વિભાગ અને પાંચ પ્રદેશિક સ્કંધ રૂપ એક વિભાગ मन छ. " अहवा-एगयओ तिन्नि परमाणुपोग्गला, एगयओ तिप्पएसिए, एगयओ चउप्पएमिए खंधे भवइ" अथवा मे मे पुस ५२भावामा ऋण વિભાગે ત્રિપ્રશિક સ્કંધ રૂપ એક વિભાગ અને ચાર પ્રદેશિક સ્કંધરૂપ
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू० ५ परमाणुपुद्गलनिरूपणम् ५९ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे, भवई' एगयओ दो तिप्पएसिया खंधा भवंति' अथवा एकत:-एकभागे द्वौ परमाणुपुद्गलौ भवतः एकत:-अपरभागे द्विपदेशिक: स्कन्धो भवति, एकत:-अन्यमागे द्वौ त्रिप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः, 'अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगर्यो तिन्नि दुप्पएसिया खंधा, एगयो तिप्पएसिए खंघे, भवई' अथवा एकता-एकभागे परमाणुपुद्गलो भवति, एकताअपरभागे त्रयो द्विपदेशिकाः स्कन्धाः भवन्ति, एकता-अन्यभागे त्रिप्रदेशिका स्कन्धो भवति, 'अहवा पञ्च दुप्पएसिया खंधा भवंति,' अथवा द्विपञ्चप्रदेशिका: स्कन्धा भवन्ति, 'छहाकज्जमाणे एगयओ पंचपरमाणुपोग्गला एगयओ पंचपएसिए खंधे भवइ' दशप्रदेशिका स्कन्धः पोढां क्रियमाणः, एकतः-एकभागे पश्चहै। ' अहवा-एगयो दो परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे भवइ, एगयओ दो तिप्पएसिया खंधा भवंति' अथवा-एकभाग में दो परमाणुपुद्गल होते हैं, एक दूसरे भाग में एक द्विप्रदेशिक स्कन्ध होता है
और एक एक अन्य भाग में दो त्रिप्रदेशिक स्कन्ध होते है। 'अहवा-एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ तिमि दुप्पएसिया खंधा, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवइ' अथवा-एकभाग में एक परमाणुपुद्गल होता है, एकभाग में तीन द्विप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं, और एक अन्यभाग में एक त्रिप्रदेशिक स्कन्ध होता है । 'अहवा-पंच दुप्पएसिया खंधा भवंति' अथवा-पांच विप्रदेशी स्कंध होते हैं। 'छहा कज्जमाणे एगयओ पंच परमाणुपोग्गला, एगयओ पंच पएसिए खंधे भवइ,' यह दशप्रदेशिक स्कंध जब छह विभागों में विभक्त किया जाता है-तब एक भाग में
मे विमा थाय छे. " अहवा-एगयी दो परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पए. सिएं खंधे भवइ, एगयो दो तिप्पएसिया खंधा भवंति" मया । પરમાણુ પુલવાળા બે વિભાગ, ક્રિપ્રદેશિક સ્કંધ રૂપ એક વિભાગ અને विहशि मे ४५ ३५ मे विलानी पडतय छे. “ अहवा-एगयओ पर. माणुपोग्गले एगयओ तिन्नि दुप्पएसिया खंधा, एगयओ तिप्पएसिए खंघे भव" અથવા એક પરમાણુ યુદ્દલરૂપ એક વિભાગ, ત્રણ દ્વિપ્રશિક સ્કંધ રૂપ ત્રણ विमा भने त्रिप्रशि४ २४३ ३५ 8 विलास थाय छे. “अहवापंच दुप्पएसिया खंधा, भवंति" अथवा विशिपय २४५ ३५ पाय विभाग थाय छ. "छहा कन्जमाणे एगयओ पंच परमाणुपोग्गला, एगयओ पंच पएसिए खंघे भव" इस प्रशि धना न्यारे छ विभाग ४२वामी આવે છે, ત્યારે એક એક પરમાણુ પુલવાળા પાંચ વિભાગો અને પાંચ
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
'भगवतीसूत्र परमाणुपुद्गला भवन्ति, एकता-अपरभागे पञ्चदेशिकः स्कन्धो भवति,. 'अहवा एगयओ चत्तारि परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे एगयओ चउप्पएसिएं खंधे भवई' अथवा एकतः-अपरभागे चत्वारः परमाणुपुद्गलाः भवन्ति, एकतःअपरभागे द्विप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, एकत:-अन्यमागे चतुष्पदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयो चत्तारि परमाणुपोग्गला, एगयओ दो तिप्पएसिया खंधा भवंति, अथवा एकत:-एकभागे चत्वारः परमाणुपुद्गला भवन्ति, एकतः-अपरभागे द्वौ त्रिप्रदेशिको स्कन्धौ भवत', 'अहवा एगयो तिनि परमाणुपोग्गेला, एगयओ दो दुप्पएसिया खंधा भवंति एगयओ तिप्पएसिए खंधे, भवइ' अथवा एकत:एकभागे त्रयः परमाणुपुदलाः भवन्ति, एकत:-अन्यभागे द्वौ द्विपदेशिको स्कन्धौ भवतः एकतः-अन्यभागे त्रिप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयओ दो परपांच परमाणुपुद्गल होते हैं, अपरभाग में पांचप्रदेशोंवाला एक स्कंध होता है, 'अहवा-एगयओ चत्तारि परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयओ चउपएसिए खंधे भवइ ' अथवा-एक भाग में चार परमाणुपुद्गल होते हैं, एक भाग में एक द्विप्रदेशी स्कंध होता है, और एक अन्यभाग में एक चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध होता है। 'अहवा-एगयओ चत्तारि परमाणुपोग्गला, एगयओदो तिप्पएसिया खंधा भवंति अर्थवा-एकभाग में चार परमाणुपुद्गल होते हैं, दूसरे भाग में दो त्रिप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं, 'अहवा-एगयओ तिन्नि परमाणुपोग्गला, एगंयओ दो दुप्पएसिया खंधा भवंति एगयओ तिप्पएसिए खंधे' अथवा-एकभाग में तीन पर माणुपुद्गल होते हैं, एक दूसरे भाग में दो द्विप्रदेशी स्कंध होते हैं और अन्यभाग में एक त्रिप्रदेशी स्कंध होता है 'अहवा-एगयओ दो परप्रशि मे २४५ ३५ छह विHIL थाय छे. " अहवा-एगयओ चत्तारि परमाणुपोग्गला, एगयो दुप्पएसिए खचे, एगयओ चटप्पासिए खंधे भव" અથવા એક એક પરમાણુ પુદ્ગલ રૂપ ચાર વિભાગ, ક્રિપ્રદેશિક આંધ રૂપ
विमा भने या२ प्रशि: २४५ ३५ मे विना थाय छे. “ अहवाएगयो चत्तारि परमाणुपोग्गला, एगयओ दो तिप्पएसिया खंधा भवंति" અથવા એક એક પરમાણુ પુદ્ગલવાળા ચાર વિભાગે અને ત્રિપ્રદેશિક બે ५४'ध ३५ मे विभाग थाय छे. "अहवा-एगयओ तिन्नि परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिया खंधा, एगयओ तिप्पएसिए बंधे " अथवा 23 ५२. માણુ પુલવાળા ત્રણ વિભાગ, બે દ્વિદેશિક સ્કંધ રૂપ બે વિભાગે અને 'मे निशि २४५ ३५ मे विला-थाय छे. “ अहवा-एगयओ दो पर
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
DEE
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू० १ परमाणुपुद्गलनिरूपणम् ६५ माणुपोग्गला एगयओ चत्तारि दुप्पएसिया खंधा भवंति' अथवा एकता-एकभागे द्वौ परमाणुपुद्गलौ भवतः, एकत:-अपरभागे चत्वारो द्विपदेशिका: स्कन्धा भवन्ति, "सत्तहा कज्जमाणे एगयओ छपरमाणुपोग्गला, एगयो चउपएसिए खंधे भवा" दशपदेशिकः स्कन्धः, सप्तधों क्रियमाणः, एकतः-एकमागे षट् परमाणुपुद्गलाः भवन्ति, एकत:-अपरभागे चतुष्पदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवां एगयओ पंचपरमाणुपोग्गला, एगयो दुप्पएसिए, एगयो तिप्पएसिए खंधे भवइ' अथवा एकता-एकभागे पञ्च परमाणुपुद्गलाः भवन्ति, एकता-अपरभागे द्विप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, एकता-अन्यभागे त्रिप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अइवा एगयो चत्तारिपरमाणुपोग्गला, एगयो तिनि दुप्पएसिया खंधा भवंति' अथवा एकता-एकभागे चस्वारः परमाणुपुद्गला भवन्ति, एकता-अपरमागे त्रयः द्विप्रदेशिकाः स्कन्धा भवन्ति। माणुपोग्गला, एगयओ चत्तारि दुप्पएसिया खंधा भवंति' अथवा-एकभाग में दो परमाणुपुनल होते हैं, एक दूसरे भाग में चारं विप्रदेशिक स्कंध होते हैं, 'सत्तहा कज्जमाणे एगयओ छ परमाणुरोग्गला, एगयओ चउप्पएसिए खंधे भव' इस दशप्रदेशिक स्कन्ध के जब सातविभाग किये जाते हैं, तप एक भाग में षट् परमाणुपुद्गल होते हैं, और दूसरे भाग में एक चतुष्प्रदेशिक रकंध होता है । ' अहवा-एगयओ पंच परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भव' अथवा-एकभाग में पांच परमाणुपुद्गल होते हैं, एक भाग में ऐक विंप्रदेशिक स्कन्ध होता है और एक अन्यभाग में एक त्रिप्रदेशिक स्कन्ध होता है। 'अहवा-एगयो चत्तारि परमाणुपोगाला, एगयओ तिनि दुष्पएसिया खंधा भवंति' अथवा-एकभाग में चार परमाणुपुद्माणुपोग्गला, एगयओ चत्तारि दुप्पएसिया खंधा भवंति " अथवा मे गई પરમાણુ પુલવાળા બે વિભાગે અને દ્વિદેશિક ચાર સ્કંધ રૂપે ચાર विभाग थाय छे. “सत्तहा कज्जमाणे एगयो छ परमाणुपोग्गला, “ एगयओ घउप्पएसिए खधे भवइ" इस प्रशि: २४ घना न्यारे सात विभागोवामा આવે છે, ત્યારે એક એક પરમાણુ પુલવાળા છ વિભાગો અને એક ચાર प्रशि: २४५ ३५ मे विमा थाय छे. “ अहवा-एगयओ पंच परमाणुपोग्गला, एगय प्रो दुप्पएसिए, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भव" अथवा : એક પરમાણુ પુલવાળા પાંચ વિભાગે, દિપ્રદેશિક એક સ્કંધ રૂપ विमा भने निशि:४५ ३५ मे विमा थाय छे. " अहवा-एगयो वत्तारि परमाणुपोग्गला, एगयओ तिन्नि दुप्पएसिया खंधां भवंति" अथवा
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
.. भगवतीने 'अट्टहा कज्जमाणे एगयो सत्त परमाणुपोग्गला, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवइ दश प्रदेशिक: स्कन्धः अष्टधा क्रियमाणः एकतः-एकभागे सप्त परमाणुपुद्गलाः भवन्ति, एकतः-अपरभागे त्रिमदेशिका स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयओछ परमाणुपोग्गला, एगयओ दो दुप्पएसिया खंधा भवंति,' अथवा एकत:-एकभागे षट्परमाणुपुद्गला: भवन्ति, एकतः-अपरभागे द्वौ द्विप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः, 'नवहा कज्जमाणे एगयो अट्ठ परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे भवई' नवधा क्रियमाणो दशपदेशिकः स्कन्धः, एकतः-एकभागे अष्ट परमाणुपुद्गलाः भवन्ति, एकत:-अपरभागे द्विपदेशिका स्कन्धो भवति, 'दसहा कज्जमाणे दस परमाणुपोग्गला भवंति' दशमदेशिकः स्कन्धो दशधा क्रियमाणः दश परमाणुपुद्गलाः भवन्ति । गल होते हैं, और एक दूसरे भाग में तीन विप्रदेशी स्कन्ध होते हैं। 'अट्टहा कन्जमाणे एगयो सत्तपरमाणुपोग्गला, एगयओ तिप्पएसिए खंधे भवह' इस दशप्रदेशिक स्कन्ध के जथ आठ विभाग किये जाते हैं तब एक भाग में सातपरमाणुपुद्गल होते हैं, दूसरे भाग में एक त्रिप्रदेशिक स्कन्ध होता है 'अहवा-एगयओ छ परमाणुपोग्गला, एग. यो दो दुप्पएसिया खंधा भवंति' अथवा-एकभाग में ६ परमाणुपुद्गल होते हैं, और एक दूसरे भाग में दो द्विप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं। 'नवहा-कत्रमाणे एगयी अपरमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंधे भवह' जब यह दशप्रदेशिक स्कन्ध नौ विभागों में विभक्त किया जाता है तब एक भाग में आठ परमाणुपुद्गल होते हैं और एक दूसरे भाग में एक विप्रदेशिक स्कन्ध होता है 'सहा फज्जमाणे दस परमाએક પરમાણુ પુલવાળા ચાર વિભાગો અને દ્વિદેશિક ત્રણ સ્કંધ રૂપ ત્રણ विमा थाय छे. 'अनुहा काजमाणे एगयओ सत्त परमाणुपोग्गली, एगयो तिप्पएलिए खधे भवइ" इस प्रशि: २४ घना क्यारे मा विभाग ४२वामा આવે છે, ત્યારે એક એક પરમાણુ યુદ્દલવાળા સાત વિભાગ અને ત્રિપદે शि:४५ ३५ मे विलास थाय छे. “ अहवा-एगयो छ परमाणुपोग्गला, एगयओ दो दुप्पएसिया खंधा भवंति" अथवा मे ५२भार पुगता ૬ ભાગે અને દ્વિદેશિક બે કિધ રૂપ બીજા બે વિભાગો થાય છે. " नवहा कज्जमाणे एगयओ अट्ठ परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंघे भवइ" इस प्रशि: २४धना न्यारे न विमा ४२वामां भाव छ, ત્યારે એક એક પુલ પરમાણુવાળા આઠ વિભાગ અને ક્રિપ્રદેશિક એક ध ३५ ४ विभाग थाय छे. " सहा - कज्जमाणे दस परमाणुपोग्गा
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू० १ परमाणुपुद्गलनिरूपणम् ६३
गौतमः पृच्छति-'संखेज्जा भंते ! परमाणुपोग्गला एगयओ साहन्नति, एगयो साहणित्ता किं भवइ ?' हे भदन्त ! संख्येयाः परमाणुपुद्गला. एकतः एकतया संहन्यन्ते, संहता भवन्ति, संघीभवन्तीत्यर्थः, एकता-एकत्वेन संहत्य-संघीभूय किं स्वरूपं वस्तु भवति? इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा! संखेज्जपएसिए खंधे भवई' हे गौतम ! संख्येयाः परमाणुपुद्गलाः एकत्वेन संहत्य संख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, 'से भिज्जमाणे दुहावि जाव दसहा वि संखेज्जहा वि कज्जइ' स खलु संख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भिधमानो द्विधापि, यावत्-त्रिधापि, चतुर्धापि, पञ्चधापि, पोटापि, सप्तधापि, अष्टधापि, नवधापि, दशधापि, संख्येयधापि क्रियते, तत्र गुपोग्गला, भवति ' जब यह दशप्रदेशिकस्कंध दश विभागों में विभक्त किया जाता है तप दश परमाणुपुदगल ही इसके दश विभाग होते हैं। ____ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'संखेज्जा भंते ! परमाणुपोग्गला एगयो साहन्नति, एगयओ साहणित्ता किं भवह' हे भदन्त ! संख्यात परमाणुपुद्गल जष एकरूप से आपस में मिलते हैंतब उनसे क्या उत्पन्न होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! संखेज्जपएसिए खंधे भवा' हे गौतम ! संख्यातपुद्गलपरमाणु जय आपस में मिल जाते हैं तब उनसे संख्यात प्रदेशी एक स्कंध उत्पन्न होता है। 'से भिज्जमाणे दुहा वि जाव दसहा वि संखेज्जहा वि कज्जह' जब इस संख्यातप्रदेशी स्कंध का विभाग किया जाता है तब इसके दो भी, तीन भी, चार भी, पांच भी, छह भी, सात भी, आठ भी, नौ भवंति " ल्यारे इस शिर धन इस विमान ४२पामा माछ ત્યારે દસે વિભાગમાં એક એક પરમાણુ યુદ્ગલ હોય છે. ., गौतम स्वामी प्रल-" संखेज्जा भंते ! परमाणुपोग्गला एगयो साह मंति, एगयो साइण्णिता किं भवइ ?" भगवन् ! सभ्यात परमार યુગલે જ્યારે એક બીજા સાથે મળી જાય છે, ત્યારે તેમના સંગથી શુ ઉત્પન્ન થાય છે?
महावीर असुनी हत्तर-" गोयमा ! संखज्जपएसिए खंभे भव:' હે ગૌતમ! જ્યારે સંખ્યા પરમાણુ પુલે એક બીજા સાથે મળી જાય છે, ત્યારે તેમના સગથી સંખ્યાત પ્રદેશી એક સ્કંધ ઉત્પન્ન થાય છે. “से भिन्जमाणे 'दुहा वि जाव दसहा वि संखेन्जहा वि कज्जइ" मा સંખ્યાત પ્રદેશી કપના જ્યારે વિભાગે કરવામાં આવે છે, ત્યારે બે, ત્રણ, ચાર, પાંચ, છ, સાત, આઠ, નવ, દસ અથવા સંખ્યાત વિભાગમાં તે
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
_.. भगवतीसरे 'दुहा कज्जमाणे एगयो परमाणुपोग्गले, एगयओ संखेज्जपएसिए खंधे भवा' संख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो द्विधाक्रियमाणः एकतः-एकभागे परमाणुपुद्गलो भवति, एकत:-अपरभागे संख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयओ दुप्पएसिए खंधे एगयओ संखेज्जपएसिए खंधे भवइ' अथवा एकतः-एकमागे द्विपदेशिका स्कन्धो भवति, एकता-अपरभागे संख्येयप्रदेशिका स्कन्धो भवति, ‘एवं अहवा एगयो तिप्पएसिए, एगयो संखेज्जपएसिए खंधे भवइ' एवंरीत्या अथवा एकता-एकभागे त्रिप्रदेशिका स्कन्धो भवति, एकता-अपरभागे संख्येयमदेशिका स्कन्धो भवति, 'एवं नाव, अहवा एगयओ दसपएसिए खंधे, एगयओ संखेज्जपएसिए खंधे भवइ ' एवं-पूर्वोक्तरीत्या, यावत्-एकतश्चतुष्पदेशिका, पञ्चपदेशिका भी, दश एवं संख्यात भी विभाग हो सकते हैं । 'दुहा कज्जमाणे एगयो परमाणुपोग्गले, एगयओ संखेज्जपएसिए खंधे भवह' जब इस संख्यातप्रदेशी स्कंध के दो विभाग किये जाते हैं तब एकभाग में एक परमाणुपुद्गल होता है और अपरभाग में एक संख्यातप्रदेशी स्कन्ध होता है ' अहवा-एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयओ संखेजपएसिएं खंधे भवइ ' अथवा-एक भाग में एक दिप्रदेशी स्कन्ध होता है और अंपरभाग में संख्यातप्रदेशी स्कन्ध होता है, 'एवं अहंवा एगयओ तिप्पएसिए, एगयओ संखेज्जपएलिए खंधे भवइ ' इस रीति से अथवा एकभाग में त्रिप्रदेशी स्कन्ध होता है और अपरभाग में संख्यातप्रदेशी स्कंध होता है एवं जाव अहवा-एगयओ दसपएसिए खंधे भवइ, एगयओ संखेज्जपएसिए खंधे भवइ' इसी पूर्वोत्तरीति के अनुसार विast लय छे.." दुहा कज्जमाणे 'एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ संखेज्जपएसिए खंधे भवइ" स्यारे ते ज्यात प्रवेशी २७धना विमा કરવામાં આવે છે, ત્યારે એક ભાગમાં એક પરમાણુયુગલ અને બીજા भामा सभ्यात प्रवेशी मे २४५ डाय छे. "अहवा-एगयमो दुप्पएसिए खंधे, एगयो संखेज्जपएसिए खंधे भवइ" अथवा विशि २४५ ३५ : विमा भने सध्यात अशी २४५ ३५ भी विलास थाय छे. “एव अहवाएगयो तिप्पएमिए, एगयओ संखेज्जपएसिए खंधे भवइ" अथवा विशि: ४५ રૂપ એક વિભાગ અને સંખ્યાત પ્રદેશી ઢધ રૂપ બીજે વિભાગ થાય છે. "एवं जाव अहवा-एगयो दस पएसिए खंघे भवइ, पगयओ संखेज्जपएसिए , खंघे भव', मा पूर्वरित पद्धति अनुसार ५९सी विभागमा प्रह..
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५
"
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू० १ परमाणुपुद्गलनिरूपणम् षट्पदेशिकः, सप्तमदेशिकः, अष्टपदेशिकः, नवमदेशिकच स्कन्धो भवति एकतः अपरभागेतु सर्वत्रैन संख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतः - एकभागे दशमदेशिकः कन्धो भवति, एकतः - अपरभागे संख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति हवा दो संखेज्जप एसिया खंधा भवंति ' अथवा द्वौ संख्येयप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः, 'तिहा कज्जमाणे एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ संखेज्जपए लिए खंधे भवइ ' संख्येयप्रदेशिकः स्कन्ध स्त्रिधा क्रियमाणः, एकभागे द्वौ परमाणुयावत् - एक भाग में चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध होता है, अपरभाग में संख्याप्रदेशी स्कंध होना है, अथवा एकभाग में पंच प्रदेशी स्कंध होता है, और अपरभाग में एक संख्यातप्रदेशी स्कन्ध होता है अथवा - एक भाग में षट्प्रदेशी स्तन्ध होता है, और अपरभाग में संख्यातप्रदेशी स्कन्ध होता है, अथवा एकभाग में सप्तप्रदेशी स्कन्ध होता है और अपरभाग में संख्यातप्रदेशी स्कन्ध होता है । अथवा एकभाग में अष्टमदेशी स्कन्ध होता है और अपरभाग में एक संख्यातप्रदेशी स्कन्ध होता है अथवा एक भाग में नौ प्रदेशी स्कन्ध होता है और अपरभाग में संख्यातप्रदेशी स्कंध होता है अथवा एकभाग में दश प्रदेशी स्कन्ध : होता है और अपरभाग में संख्यात प्रदेशी स्कंध होता है ' अहवा - दो संखेज्जपएसिया संत्रा भवंति ' अथवा दो संख्यातप्रदेशिक स्कन्ध 1 होते हैं 'तिहा- कज्जमाणे एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ संखे
ज्जपएसिए खंधे वह ' यह संख्यातप्रदेशी स्कंध जब तीन भागों में 1 શની વૃદ્ધિ કરતાં માટીના વિકલ્પે। આ પ્રમાણે મનશે—અથવા એક ભાગમાં
ચાર પ્રદેશિક સ્કંધ અને ખીજા ભાગમાં સખ્યાત પ્રદેશી ધ હાય છે. અથવા એક ભાગમાં પાંચ પ્રદેશી 'ધ અને ખીજા ભાગમાં સંખ્યાત પ્રદેશી સ્કંધ હોય છે. અથવા એક ભાગમાં છ પ્રદેશી ધ અને બીજા ભાગમાં સખ્યાત પ્રદેશી સધ હોય છે અથવા એક ભાગમાં સાત પ્રદેશી ધ અને ખીજા ભાગમાં સખ્યાત પ્રદેશી કધ હાય છે અથવા એક ભાગમાં આઠે પ્રદેશિક સ્કધ અને ખીજા ભાગમાં સખ્યાત પ્રદેશી ક"ધ હોય છે. અથવા એક ભાગમાં નવ પ્રદેશિક "ધ અને ખીજા ભાગમાં સખ્યાત પ્રદેશી સ્કંધ હૈાય છે. અથવા એક ભાગમાં દસ પ્રદેશિક ધ અને ખીજા ભાગમાં अहवा दो संखेज्जपएसिया खंधा भवंति " સખ્યાત પ્રદેશી સ્કેપ હાય છે અથવા એ સખ્યાત પ્રદેશી ધેા રૂપે પણ તે કધ વિભક્ત થઈ જાય છે. 'तिहा कजमाणे एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ संखेज्जपएसिए खंघे 'भवइ " ते सात प्रदेशी सुधना ब्यारे ऋणु विलागी १२वाभां
66
म० ९
1
}
1
:
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६
भगवतीसूत्रे
पुद्गल भवतः, एकतः - अपरभागे संख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एगओ परमाणुपोगले एगयओ दुप्प एसिए खंधे भवइ' एगयओ संखेज्जपपसिए खंधे भवः' अथवा एकतः - एकभागे परमाणुपुद्गलो भवति, एकतः - अपरभागे द्विमदेशिकः स्कन्धो भवति, एकतः - अन्यभागे संख्येयमदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एमओ परमाणुपोग्गले, एगयओ विप्पएसिए खंधे, एगयओ संखेज्जपएसिए खंधे भवद्द' अथवा एकत: - एकभागे परमाणुपुद्गलो भवति, एकत:अपरभागे त्रिदेशिकः स्कन्धो भवति, एकतः - अन्यभागे संख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, एवं जात्र अहवा एगयओ परमाणुयोग्गले, एगयओ दस पएसिए खंधे भवह' एवं पूर्वोक्तरीत्या, यावत् - एकतः परमाणुपुद्गलो भवति, एकतः चतुः विभक्त किया जाता है तब एकभाग में दो परमाणुपुङ्गल होते हैं, और एक दूसरे भाग में संख्यातप्रदेशिक स्कन्ध होता है ' अहवा एगयओ परमाणुपोगले एगओ दुप्पएसिए खंधे भवइ ' अथवा एकभाग में एक परमाणुपुपुल होता है और अपरभाग में द्विप्रदेशिक एक स्कंध होता है तथा ' एगयओ संखेज्जपएसिए खंधे भवइ' अन्यभाग में संख्यातप्रदेशिक एक स्कन्ध होता है। ' अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एग
,
ओ तिप्पएसिए खंधे, एगयओ संखेज्जपएसिए संधे भवई' अथवा - एक भाग में एक परमाणुपुद्गल होता है, अपरभाग में एक त्रिप्रदेशिक स्कन्ध होता है, और अन्यभाग में एक संख्यातप्रदेशिक स्कन्ध होता है । ' एवं जाव अहवा - एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयो दसपएसिए खंधे भवइ' एगयओ सखेज्जपएसिए खंधे भवइ' इसी प्रकार से यावत् अथवा - एक भाग में एक परमाणुपुद्गल होता है, अपरभाग में આવે છે, ત્યારે એક એક પરમાણુ પુદ્ગલવાળા એ વિભાગેા અને સખ્યાત પ્રદેશી 'ધ રૂપ ત્રીજો વિભાગ થાય છે. 4 अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एओ दुप्परखिए खंधे, एगयओ संखेज्जप९खिए खंधे भवइ " વિભાગમાં એક પરમાણ્ પુદ્બેગઢ, ખીજા વિભાગમાં દ્વિપ્રદેશિક સ્કંધ અને ત્રીજા વિભાગમાં સખ્યાત પ્રદેશી સ્કંધ હૈાય છે. अहवा - एगयओ परमाणुपोगले, एगयओ तिप्पएसिए खंघे, एगयओ संखेज्जपएसिए खंधे, अथवा વિભાગમાં એક પરમાણુ પુદ્ગલ, ખીજા વિભાગમાં ત્રિપ્રદેશિક સ્કંધ અને श्रील विभागमां सभ्यात प्रदेशी सुध होय छे. " एवं जाव - अहवा - एगओ परमाणुपोगाले, एगयओ दसपएसिए संघे भवइ, एगयओ संखेज्जपए सिए खं भवइ " मे प्रभारी मीन विभागमां मे भेड अहेशनी वृद्धि श्वाथी - બાકીના વા આ પ્રમાણે ખનશે—અથવા એક વિભાગમાં એક પરમાણુ
અથવા એક
એક
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू० १ परमाणुपुद्गलनिरूपणम् . ६७ पञ्चषट्सप्ताटनवप्रदेशिका स्कन्धो वा भवति, एकतश्च संख्येयपदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकताएकमागे परमाणुपुद्गलो भवति, एकतः-अपरभागे दशमदेशिकः स्कन्धो भवति, एकत:-अन्यभागे संख्येयमदेशिका स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयो परमाणुपोग्गले, एगयओ दो संखेजपएसिया खंधा .भवंति' अथवा चतुष्प्रदेशिक एक स्कन्ध होता है और अन्यभाग में संख्यात प्रदेशिक स्कंध होता है अथवा-एक भाग में एक परमाणुपुद्गल होता है, अपरभाग में पंचप्रदेशी स्कन्ध होता है और अन्यभाग में संख्यातप्रदेशी स्कन्ध होता है, अथवा-एकभाग में एक परमाणुपुद्गल होता है, अपरभाग में छहप्रदेशी स्कन्ध होता है, और अन्यभाग में एक संख्यातप्रदेशी स्कन्ध होता है अथवा-एकभाग में एक परमाणुएदल होता है, अपरभाग में सप्तदेशी स्कंध होता है, और अन्यभाग में संख्यातप्रदेशी स्कन्ध होता है अथवा-एकभाग में एकपरमाणुपुद्गल होता है, अपरभाग में आठप्रदेशी एक स्कन्ध होता है और अन्यभाग में संख्यातप्रदेशी एक स्कन्ध होता है, अथवा-एक भाग में एक परमाणुपुद्गल होता है, अपरभाग में नौ प्रदेशी एक स्कन्ध होता है, और अन्यभाग में संख्यातप्रदेशी एक स्कंध होता है, अथवा एकभाग में एक परमाणुपुद्गल होता है, अपरभाग में दशप्रदेशी एक स्कन्ध होता है और अन्यभाग में संख्यातप्रदेशी एक स्कन्ध होता है, 'अहवाएगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ दो संखेज्जपएसिया खंधा भवंति' પુદ્ગલ, બીજા વિભાગમાં ચાર પ્રદેશિક સ્કધ અને ત્રીજા વિભાગમાં સંખ્યાત પ્રદેશ સ્કંધ હોય છે. અથવા–એક વિભાગમાં એક પરમાણુ યુગલ, બીજા વિભાગમાં પાંચ પ્રાદેશિક અને ત્રીજા વિભાગમાં સંખ્યાત પ્રદેશી શકંધ હાથ છે. અથવા-એક વિભાગમાં એક પરમાણુ યુદ્ગલ, બીજા વિભાગમાં છે પ્રશિક સ્કંધ અને ત્રીજા વિભાગમાં સંખ્યાત પ્રદેશ સ્કંધ હોય છે. અથવા એક ભાગમાં એક પરમાણુ પુલ, બીજા ભાગમાં સાત પ્રદેશિક સ્કંધ અને ત્રીજા ભાગમાં સંખ્યાત પ્રદેશ અધ હોય છે. અથવા–એક ભાગમાં એક પરમાણુ પુલ, બીજા ભાગમાં આઠ પ્રદેશિક સ્કધ અને ત્રીજા ભાગમાં સંખ્યાત પ્રદેશી કંધ હોય છે. અથવા એક ભાગમાં એક પરમાણુ યુગલ, બીજા ભાગમાં નવ પ્રદેશિક કપ અને ત્રીજા ભાગમાં સંખ્યત પ્રદેશ અધ હોય છે. અથવા એક ભાગમાં એક પરમાણુ પુદ્ગ, બીજામાં દસ પ્રાદેશિક धमनी लामो सध्यात अशी २४ डाय छे. “ अहवा-एगयो
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे एकत:-एकभागे परमाणुपुद्गलो भवति, एकत:-अपरभागे द्वौ संख्येयपदेशिको स्कन्धौ भवतः, 'अहवा एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयो दो संखेज्जपएसिया खंधा भवंति' अथवा एकतः-एकमागे द्विपदेशिकः स्कन्धो भवति, एकता-अपरभागे द्वौ संख्येयप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः ‘एवं जाव अहवा एगयो दसपएसिए खंधे, एगयओ दो संखेज्जपएसिया खंधा भवंति' एवं-पूर्वोत्तरीत्या यावत्-एकतः त्रिचतुः पञ्चषट्सप्ताष्टनवप्रदेशिकश्च स्कन्धो भवति, एकतो-द्वौ संख्येयप्रदेशिको च अथवा-एकभाग में एक परमाणुपुद्गल होता है, और अपरभाग में दो संख्यातप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं। ' अहवा-रगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयओ दो संखेज्जपएसिया खंधा भवंति' अथवा एकभाग में एक द्विप्रदेशिक स्कन्ध होता है, और अपरभाग में दो संख्यातप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं-'एवं जाव अहवा-एगयओ दसपएसिए खंधे, एगयओ दो संखेज्जपएसिया खंधा भति' इसी पूर्वोक्त रीति के अनुसार एक भाग में त्रिप्रदेशी स्कन्ध होता है, और अपरभाग में दो संख्यात प्रदेशी स्कग्ध होते हैं, अथवा-एक भाग में चतुष्पदेशी स्कंध और अपरभाग में दो संख्यातप्रदेशी स्कंध, अथवा एकभाग में पंचप्रदेशी स्कंध और अपरभाग में दो संख्यातप्रदेशी स्कन्ध, अथवा एक भाग में छह प्रदेशी स्कंध और अपरभाग में दो संख्यातप्रदेशी स्कंध, अथवा एकभाग में सात प्रदेशी स्कंध और अपरभाग में दो संख्यातमदेशी स्कंध, अथवापरमाणुगोग्गले, एगयओ दो सखेज्जपएसिया खंधा भवंति" मा मेलामा એક પરમાણુ પુલ હોય છે અને બાકીના બે ભાગમાં સંખ્યાત પ્રદેશ બે २४ य छ. " अहवा-एगयओ दुप्पएसिए खधे, एगयओ दो संखेज्जपएसिया खंधा भवंति" anual द्विशशि २४५ ३५ : विला अन सभ्यात अशा २४ध ३५ मे विलास ५ छे. "एवं जाव अहवा-एगयओ दसपएसिए खंधे, एगयओ दो संखेज्जपएसिया खंधा भवंति " मा पूर्वरित पद्धति અનુસાર પહેલા વિભાગમાં એક એક પ્રદેશની વૃદ્ધિ કરવાથી બાકીના વિકલ્પ આ પ્રમાણે બને છે-અથવા એકભાગમાં ત્રિપ્રદેશિક સ્કંધ અને બાકીના બે ભાગમાં સંખ્યાત પ્રદેશી બે સ્કંધ હોય છે. અથવા એક ભાગમાં ચાર પ્રદેશિક સ્કંધ અને બાકીના બે ભાગોમાં સંથાત પ્રદેશી બે
ધ હોય છે. અથવા એક ભાગમાં પાંચ પ્રદેશી એક ઋ ધ અને બાકીના બે ભાગમાં સંખ્યાત પ્રદેશી બે ઔધ હોય છે. અથવા એક ભાગમાં છ પ્રશિક એક સ્કંધ અને બાકીના બે ભાગમાં સંખ્યાત પ્રદેશી બે સ્કધ હોય છે. અથવા-એક ભાગમાં સાત પ્રદેશિક એક સ્કંધ અને બાકીના બે
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू० १ परमाणुपुद्गलनिरूपणम् स्कन्धौं भवतः, अथवा एकता-एकभागे दशपदेशिकः स्कन्धो भवति, एकत:अपरभागे द्वौ संख्येयपदेशिकौ स्कन्धौ भक्तः 'अहवा तिन्नि संखेज्जपएसिया
खंधा भवंति ' अथवा त्रयः संख्येयप्रदेशिकाः स्कन्धाः भवन्ति, 'चउहा कज्जमाणे .. एगयो तिचि परमाणुपोग्गला, एगयओ संखेज्जपएसिए खंधे भवई' संख्येय
प्रदेशिकः स्कन्धश्चतुर्धा क्रियमाणः एकता-एकभागे त्रयः परमाणुपुदलाः भवन्ति एकता-अपरभागे संख्येयप्रदेशिका स्कन्धो भाति, 'अहता एगयओ दो परमाणुपोग्गला एगयो दुप्पएसिए खंधे, एगयओ संखेज्जपएसिए खंधे भव' अथवा एकता- एकभागे द्वौं परमाणुपुद्गलौ भवतः, एकतः-अपरभागे द्विपदेशिकः स्कन्धो एक भाग में आठ प्रदेशी स्कन्ध और अपरभाग में दो संख्यातप्रदेशी स्कंध, अथवा एक भाग में नौ प्रदेशी स्कन्ध और अपरभाग में दो संख्यात प्रदेशी स्कन्ध, एवं एकभाग में दशप्रदेशी स्कंध और अपरभाग में दो संख्यात प्रदेशी स्कन्ध होते हैं। 'अहवा तिन्नि संखेजपएसिया खंधा भवंति' अथवा-तीन संख्यातप्रदेशिक स्कंध होते हैं। 'चहा-कज्जमाणे एगयो निन्नि परमाणुपोग्गला, एगयो संखेज्जपएसिए खंधे भवइ' जब संख्यात प्रदेशिक स्कंध को चार भागों में विभक्त किया जाता है, तब एकभाग में तीन परमाणुपुद्गल होते हैं, और अपरभाग में संख्यातप्रदेशिक एक स्कंध होता है 'अहवा-एगयो दो परमाणु- पुग्गला, एगयओ दुप्पएलिए खंधे, एगयो संखेजपएलिए खंधे भवई' अथवा एक भाग में दो परमाणुपुद्गल होते हैं, अपरभाग में एक द्विप्रदेशी ભાગોમાં સંખ્યાત પ્રદેશી બે કંધ હોય છે અથવા એક ભાગમાં અષ્ટપ્રદેશિક એક કંધ અને બીજા બે ભાગમાં સંખ્યાત પ્રદેશી બે સકંધ હોય છે. અથવા એક ભાગમાં નવ પ્રદેશિક એક કધ અને બાકીના બે ભાગમાં સંખ્યાત પ્રદેશી બે સ્કંધ હોય છે અથવા એક ભાગમાં દસ પ્રદેશિક એક ઔધ હોય છે અને બાકીના બે ભાગમાં સંખ્યાત પ્રદેશી બે ધ હેય छ "अहवा तिन्नि संखेजपएसिया खंधा भवति" अथवा ऐ दिलायो त्रय સંખ્યાત પ્રદેશી સ્કધ રૂપ હોય છે. ___"चउहा कज्जमाणे एगयओ तिन्नि परमाणुपोगगला, एगयओ संखेज्जपएसिए खंधे भवइ" सच्यात प्रदेशी धना न्यारे यार विभाग ४२पामा આવે છે, ત્યારે એક એક પરમાણુ યુદ્ગલવાળા ત્રણ વિભાગ અને સંખ્યાત प्रदेशी व्य. २४८ ३५ व्या विमा थाय छे. " अहवा-एगयो दो परमाणुपोग्गला, एगयओ दुप्पएसिए खंघे, एगयओ संखेन्जपएसिए खधे भव" અથવા એક એક પરમાણુ પુદ્ગલવાળા બે વિભાગે, દ્વિદેશિક એક કંધ
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
ॐ०
भ, 'अवा एगओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ दिप्पएसिए खंधे, एगयत्रो संखेज्जपएसिए खंधे भव' अथवा एकत: - एकमागे द्वौ परमाणुपुलौ भवतः एकः - अपरभागे द्विपदेशिकः स्कन्धो भवति, एकत: - अन्यभागे संख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ तिप्पएसिए खंधे, एमओ संखेज्जपएसिए खंधे भवः' अथवा एकनः - एकभागे द्वौ परमाणुपुद्गलौ भवतः, एकत: - अपरभागे त्रिमदेशिकः स्कन्धो भवति, एकतःअन्यभागे संख्येयमदेशिकः स्कन्धो भवति, ' एवं जाव अहवा एगयओ दो परमाणुोग्गला, एगयओ दमपरसिए, एगयो संखेज्जपए सिए खंधे भवः' एवंपूर्वोक्तरीत्या यावत् - एकतो द्वौ परमाणुपुद्गलौ भवतः, एकतः - चतुः पञ्चषट्सप्ताgraपदेशिकr स्कन्धो भवति, एकतः संख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकत: - एकभागे द्वौ परमाणुपुद्गलौ भवतः, एकतः - अन्यभागे दशप्रदेशिका स्कन्ध होता है, और अन्यभाग में संख्यातप्रदेशी एक स्कन्ध होता है। 'अहवा एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगपओ तिप्पएसिए खंधे, एमओ संखेज्ज एसिए खंधे भव' अथवा एकभाग में दो परमाणुपुद्गल होते हैं, अन्यभाग में त्रिप्रदेशी एक स्कन्ध होता है और अपरभाग में संख्यातप्रदेशी एक स्कन्ध होता है, ' एवं जाव अहवा एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ दस पएसिए, एगयओ संखेज्जपएसिए खंघे भव' इसी पूर्वोक्तरीति के अनुसार यावत् एकभाग में दो परमाणुपुद्गल होते हैं, अपरभाग में चार पांच, छह, सात, आठ, नौ प्रदेशी स्कन्ध होना है - और अन्यभाग में संख्पातप्रदेशी स्कन्ध होता है
"
અને સખ્યાત પ્રદેશી એક કધ, આ પ્રકારના ચાર વિભાગે થાય છે. " अहवा - एगयओ दो परमाणुरोग्गला, एगयओ तिप्पएसिए खंघे, एगयभो संखेज्जपरखिए खंधे भवद्द ,, અથવા એક એક પરમાણુ પુદ્ગલવાળા એ વિભાગ, ત્રિપ્રદેશિક એક સ્મુધ રૂપ ત્રીજો વિભાગ અને સખ્યાત પ્રદેશી १४६ ३५ थोथे। विभाग थाय छे. " एवं जाव अहवा एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ दसपएसिए, एगयओ संखेज्जप सिए खंधे ,, भवइ મા પૂકિત પદ્ધતિ અનુસાર ત્રીજા વિભાગમાં એક એક પ્રદેશની વૃદ્ધિ કરવી અને બાકીના વિભાગે. પહેલાના વિભાગ પ્રમાણે જ સમજી લેવા આ રીતે બીજા સાત વિકલ્પા બનશે જેમ કે—અથવા એક એક પરમાણુ પુદ્ગલવાળા એ વિભાગા, ચાર, પાંચ, છ, સાત આઠ અથવા નવ પ્રદેશવાળા એક સ્કંધ રૂપ ત્રીજો વિભાગ અને સખ્યાત પ્રદેશી સ્ક`ધ રૂપ ચેાથેા વિભાગ થાય છે.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ ३० ४ सू० १ परमाणुपुरलनिरूपणम् ७१ स्कन्धो भवति, एकतः-अपरभागे संख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयो दो परमाणुपोग्गला, एगयो दो संखेज्जपएसिया खंधा भवंति' "अथवाएकता-एकमागे द्वौ परमाणुपुद्गलौ भवतः, एकत-अपरभागे द्वौ संख्येयप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः, 'अहवा एगयो परमाणुपोग्गले, एगयओ दुप्पएसिए, एगयओ दो संखेज्जपएसिया खंधा भवंति' अथवा एकतः-एकभागे परमाणुपुद्गलो भवति, एकता-अपरभागे द्विपदेशिकः स्कन्धो भवति, एकता-अन्यभागे द्वौ संख्येयमदेशिको स्कन्धौ भवतः, 'जाव अहवा एगयो परमाणुपोग्गले, एगयओ दसपएसिए खंधे, एगयो दो संखेज्जपएसिया खंधा भवंति' यावत्-एकतः परमाणु पुद्गलो भवति, एकतः त्रिप्रदेशिकः, चतुष्पदेशिकः, पञ्चप्रदेशिकः षट्भदेशिका, अथवा एक भाग में दो परमाणुपुद्गल होते हैं, अपर भागमें एक दशप्रदेशी स्कन्ध होता है और अन्य भाग में एक संख्यातप्रदेशी स्कंध होता है, (अहवा-एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ दो संखेज्ज. पएसिया खंधा भवंति,) अथवा एक भाग में दो परमाणुपुद्गल होते हैं,
और अपरभाग में दो संख्यातप्रदेशी स्कन्ध होते हैं, 'अहवा-एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ दुप्पएसिए एगयओं दो मंखेज्जपएसिया खंधा भवंति अथवा एकभाग में एक परमाणुपुद्गल होता है, एक भाग में एक विप्रदेशी स्कंध होता है, और एक भाग में दो संख्यात प्रदेशी स्कंध होते हैं, 'जाव अहवा एगयो परमाणुपोग्गले, एगयओ दसपएसिए खंधे, एगयओदो संखेमपएसिया खंधा भवंति' यावत् अथवा एक परमाणुपुगल होता है, एक भाग में त्रिप्रदेशिक, चतुष्पदेशिक, पंचप्रदेशिक, छहઅથવા એક એક પરમાણુ પુલવાળા બે વિભાગ, દસ પ્રદેશિક સ્કંધ રૂપ ત્રી વિભાગ અને સંખ્યાત પ્રદેશ સ્કંધ રૂપ ચેરી વિભાગ થાય છે. "अहवा एगयओ दो परमाणुपोग्गठा, एगयमो दो संखेनपएसिया खंघा भवंति" અથવા એક એક પરમાણુ યુદ્ગલવાળા બે વિભાગે અને સંખ્યાત પ્રદેશી मे २४५३५ भी विमो थाय छ, “अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ दुप्पएसिए, एगयओ दो संखेज्जपएसिया खंधा भवंति" अथवा પરમાણુપુલવાળે પહેલે વિભાગ, દ્ધિપ્રદેશિક એક સ્કંધ રૂપ બીજે વિભાગ भने सध्यात २४५३५ श्री मन या GिRIL मन छ, “जाव महवा एगयओ परमाणुपोगळे, एगयओ दसपएसिए खंघे, एगयओ दो संखेज्ज पएसिया खंधा भवंति" अया- भागमा मे ५२भात, मील ભાગમાં ત્રિપ્રદેશિક અથવા ચાર પ્રાદેશિક, અથવા પાંચ પ્રદેશિક, અથવા છ
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
RABAR
भगवतीसूत्रे .. सप्तमदेशिका, अष्टप्रदेशिकः, नवमदेशिका स्कन्धो भवति, एकतश्च द्वौ संख्येयप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः, अथवा एकत:-एकभागे परमाणुपुदगलो भवति, एकतःअपरभागे दशमदेशिकः स्कन्धो भवति; एकता-अन्यभागे द्वौ संख्येयप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः, 'अहसा एगरी परमाणुपोग्गले, एगयो तिन्नि संखेज्जपएसिया खंधा भवंति' अथवा एकता-एकभागे परमाणुपुदगलो भवति, एकता-अपरभागे त्रया संख्येयप्रदेशिकाः रकन्धा भवन्ति, 'अहवा एगयओ दुप्पएसिए खंधे, एगयो तिमि संखेज्जपएसिया रंधा भवति' अथवा एकतः-एकमागे द्विपदेशिका स्कन्धो भवति, एकता-अपरभागे त्रयः संख्येयपदेशिकाः स्कन्धा भवन्ति, 'जाव अहवा एगयओ दसपएसिए, एगयओ तिमि संखेज्जपएसिया भवंति' यावत्एकतस्त्रिप्रदेशिकः, चतुःमदेशिका, पञ्चपदेशिकः, पटमदेशिका, सप्तमदेशिकः, अष्टमदेशिक, सातादेशिक, आठप्रदेशिक, नौप्रदेशिक, स्कंध होता है, और . एक भाग में दो संख्यातनदेशी रकन्ध होते हैं । 'अथवा-एक भाग में एक परमाणुपुद्गल होता है, अपरभागमें एक दशप्रदेशी स्कंध होता है और अन्य भाग में दो संख्यात प्रदेशी स्कंध होते हैं, 'अहवा- एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयो तिन्नि संखेज्जपएलिया खंधा भवंति' अथवाएकभाग में एक परमाणुपुद्गल होता है, और अपर भाग में तीन संख्यातमदेशी स्कन्ध होते हैं । 'अहवा-एगपओ दुप्पसिए खंधे एगयो तिमि संखेज्जपएसिया खंधा अवंति' अथवा-एक भाग में द्विप्रदेशी स्कन्ध होता है और अपरभाग में तीन संख्यानप्रदेशी स्कन्ध होते हैं । 'जाव 'अहवाएगयओ दसपएलिए, एगयो तिन्नि संखेज्जपएसिया खंधा भवंति' अथवा एक भाग में त्रिप्रदेशिक, चतुष्पदेशिक, पञ्चप्रदेशिक, षटूप्रदे. પ્રદેશિક, અથવા સાત પ્રદેશિક, અથવા આઠ પ્રદેશિક અથવા નવ પ્રદેશિક સ્કંધ, અને ત્રીજા અને ચોથા વિભાગમાં બે સંખ્યાત પ્રદેશ સ્કંધ હોય છે, અથવા એક વિભાગમાં એક પરમાણુ પુદ્ગલ, બીજા વિભાગમાં દસ પ્રદેશિક એક સ્કંધ અને બાકીના બે વિભાગમાં સંખ્યાત પ્રદેથી બે કંધ હોય छे, "अहवा-एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ तिन्नि संखेजपएसिया खधा भवंति" मया से ५२मा पुगत ३५ मे विभास भने ३ सभ्यात प्रशा. २४ ३५ त्रय विमा थाय छ, “अहवा-एगयओ दुप्पएसिए खंधे एगयओ तिन्नि संखेज्जपएसिया खंधा भवति" अथवा मे मामा द्विप्रशिक्ष એક સ્કંધ હોય છે અને બાકીના ત્રણ ભાગે ત્રણ સંખ્યાત પ્રદેશી કંધ ३५ साय , “जाव अहवा-एगयओ दसपएसिप, एगयओ तिन्नि संखेज्जपएचिया खंधा भवंति" 11-४ भागमा ४ निशि, या प्रशिक्ष,
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू० १ परमाणुपुद्गलनिरूपणम् ७३ प्रदेशिका, नवप्रदेशिका स्कन्धो भवति, एकतः त्रयः संख्येयप्रदेशिकाः स्कन्धाः भवन्ति, अथवा एकता-एकमागे दशपदेशिकः स्कन्धो भवति, एकतः-अपरभागे प्रया संख्येयमदेशिकाः स्कन्धा भवन्ति, 'अहवा चत्तारि संखेज्जपएसिया खंधा भवंति ' अथवा चत्वारः संख्येयप्रदेशिकाः स्कन्धा भवन्ति, 'एवं एएणं कमेणं पंचगसंजोगो वि भाणियन्नो जात्र नगसंजोगो' एवं-पूर्वोक्तरीत्या, एतेन उपर्युक्तेन अभिलापक्रमेण पञ्चकसंयोगोऽपि भणितव्यः, यावत्-षट्कसंयोगोऽपि, सहसंयोगोऽपि, अष्टासंयोगोऽपि, नफसंयोगोऽपि भणितव्यः। 'दसहा कज्जमाणे एगयओ नव परमाणुपोग्गला, एगयो संखेज्जपएसिए खंधे भवई' दशधा क्रियमाणः संख्येयमदेशिकः स्कन्धः एक्त -एकमागे नवपरमाणुपुद्गला भवन्ति, शिक, सप्तप्रदेशिक, अष्टप्रदेशिक, नोमदेशिक स्कन्ध होता है, और अपरभाग में तीन ख्यातप्रदेशिक रकन्ध होते हैं-अथवा एक भाग में दश प्रदेशिक एक स्कन्ध होता है और अपदमाग में तीन संख्यातमदेशी स्कन्ध होते हैं, 'अहवा-बत्तारि संखेज्जपएलिया खंधा भवंति' अथवाचार संख्यातनदेशी चार स्कन्ध होते हैं-"एवं एएणं कमेणं पंचगसंजोगोवि भाणियन्वी जाव नवसंजोगो' इसी पूर्वोक्त रीति के अनुसार पंचकसंयोग भी कहना चाहिये यावत् षट्कसंयोग भी, सप्तकसंयोग भी, अष्टकसंयोग भी, और लवकसंयोग भी कहना चाहिये, 'दसहा काजमाणे एगयो नथपरमाणुपोग्गला, एगयो संखेज्जपएसिए खंधे भवह' संख्यातप्रदेशी स्कन्ध को जब दश विभागों में विभक्त किया जाता है-तष एक विभाग में नौ पुगलपरमाणु होते हैं, एवं अपरપાંચ પ્રદેશિક, છ પ્રદેશિક, સાત પ્રદેશિક, આઠ પ્રદેશિક કે નવ પ્રાદેશિક કંધ હોય છે અને બાકીના ત્રણ વિભાગ ત્રણે સંખ્યાત પ્રદેશી ઔધ રૂપ હોય છે. અથવા એક ભાગમાં દસ પ્રદેશિક સ્કધ હોય છે અને બાકીના त्रय भागोमा सध्यात अशी ay २४ । ३५ डाय छ, “अहवा-पत्तारि संखेज्जपएसिया खंधा भवंति" अथवा न्यारे विभाग सध्यात अशा यार २४ धे। ३५ ५४ डाय छे. "एवं एएणं कमेणं पचगसंजोगो वि भागियव्वो जाप नवगसंजोगो" ॥ पूरित पद्धति अनुसार सध्यात प्र २४ घना पांय વિભાગ, છ વિભાગે સાત વિભાગો, આઠ વિભાગે અને નવા વિભાગો પાડવામાં આવે ત્યારે જે વિકલપ બને છે, તેમનું કથન પણ થવું જોઈએ. ___ "दसहा फज्जमाणे एगयो नव परमाणुपोगला, एगयओ संखेज्जपएसिए खंघे भवइ" ते सध्यात अशी धना न्यारे इस विमा वामां भावे છે, ત્યારે એક એક પરમાણુ પુલવાળા નવ વિભાગ અને સંખ્યાત પ્રદેશી
भ० १०
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
भगवतीसूत्रे एकता-अपरभागे संख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयो अपरमाणुपोग्गला, एगयभा दुप्पएसिए, एगयओ संखेज्जपएसिए खंधे भवइ' अपवा एकतः-एकभागे द्विसदेशिकः स्कन्धो भवति, एकत:-अन्यभागे संख्येयप्रदेशिका स्कन्धो भवति, 'एएणं कमेणं एकेको पूरेययो जाव' एतेन-उपर्युक्तेन अभिलापक्रमेण एकैकः अभिलापः पूरयितव्यः-आदाय परिपूरणीयः यावत्-एयतः अष्टौ परमाणुउद्गम मान्ति, एकतः त्रिचतुःपञ्चपट्सप्ताप्टनरप्रदेशिषश्च स्कन्धो भवति, एकतः-संख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयओ दसपएसिए खंधे एगयओ नव संखेज्जपएसिया खंधा भवंति' अथवा एकत:-एकमागे दशप्रदेशिका स्कन्धो भाति, एकतः-अपरभागे नव संख्येयप्रदेशिकाः स्कन्धा भवन्ति, 'अहया विभाग में एक संख्यातप्रदेशी स्कन्ध होता है-'अहवा-एगयो अट्ठ परमाणु रोग्गला, एमयो दुप्पएसिए, एगयो संखेज्जपएलिए खंधे भव' अथवा-एक भाग में आठ पुदलपरमाणु होते हैं, अपरभाग में एक दिप्रदेशी स्कन्ध होता है, और अन्यभाग में एक संख्यातप्रदेशी स्कन्ध होता है । ' एएणं कमेणं एकेको पूरेयचो जाव' इस कल से एक एक अभिलाप पूरित करना चाहिये-यावत् एकभाग में आठ परमाणु. पुद्गल होते हैं, अपरभाग में तीन, चार, पांच छह सात आठ और नौ प्रदेशी स्कन्ध होता है, और अन्यभाग में संख्यात प्रदेशिक एक स्कन्ध होता है-'अहवा-एगयो दसपएसिए खंधे, एगयो नव संखेज्ज पएसिया खंधा भवंति' अथवा एकभाग में एक दशप्रदेशिक स्कन्ध होता है, और अपरभाग में नौ संख्यात प्रदेशिक स्कन्ध होते हैं। मे २४५ ३५ सभी विभा! याय छे. “ अहवा- एगयओ अदु परमाणुपोगला, एगयओ दुप्पएसिए, एगयओ संखेन्जपएसए खंघे भव" मया मे એક પરમાણુ પુદ્ગલવાળા આઠ વિભાગે, દ્ધિપ્રદેશિક એક સ્કંધ રૂપ એક विHIR भने सभ्यात अशी २४५ ३५ मे विभाग याय छे. " एएण कमेण एकेको पूरेयव्वो जाव" मा भे म.डी वि! ५ मनावी शय છે. દરેક વિકલ્પના નવમાં વિભાગમાં એક એક પ્રદેશની વૃદ્ધિ કરીને બાકીના વિક બનાવી શકાય છે. જેમ કે અથવા એક એક પરમાણુ યુદ્ગલવાળા આઠ વિભાગે, ત્રણ-ચાર-પાંચ-છ-સાત-આઠ અથવા નવ પ્રદેશવાળા ધ રૂ૫ નવ વિભાગ અને સખ્યાત પ્રદેશી ઔધ રૂપ દસમો વિભાગ થાય છે. "अहवा-एगयओ दसपएसिए खंधे, एगयो नय संखेज्जपएसिया खंधा भवंति" અથવા દસપ્રદેશિક રકધ રૂપ એક વિભાગ થાય છે અને સંખ્યાત પ્રદેશી
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू० १ परमाणुपुद्गलनिरूपणम् ७५ दस संखेज्जपएसिया खं ग भांति,' अथवा दश संख्येयमदेशिकाः स्कन्धा भवन्ति, 'संखेज्जहा कज्जमाणे संखेज्जा परमाणुपोग्गला भवंति' संख्येयप्रदेशिका स्कन्धः संख्येयधा क्रियमाणः संख्येयाः परमाणुपुद्गला भवन्ति । गौतमः पृच्छति-'असंखेज्जा भंते ! परमाणुपोग्गला, एगयओ साहणंति, एगयो साहणित्ता किं भवइ ?' हे भदन्त ! असंख्येयाः परमाणुपुद्गलाः-एकता-एकतया संहन्यन्ते-संहता भवन्ति, एकता-एकतया संहत्य-संघीभूय किं स्वरूपं वस्तु भवति ? भगवानाह-'गोयमा ! असंखेज्जपएसिए खंधे भवइ' हे गौतम ! असंख्येयाः परमाणुपुद्गलाः एकतया संहत्य असंख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति' से भिज्जमाणे दुहावि जाच दसहावि संखेज्जहावि, असंखेज्जहा वि कज्जइ' सो 'अहवा दस संखेज्जपएलिया खंधा भवंति' इसके दशे संख्यातप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं। 'संखेज्जहा काजमाणे संखेज्जा परमाणुपोग्गला भवंति' संख्यात विभागों में विभक्त जब यह संख्यातप्रदेशी स्कन्ध किया जाता है, तप संख्यात पुद्गलपरमाणु के संख्यात विभाग होते हैं।
अथ गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'असंखेज्जा भंते ! परमाणुपोग्गला एगयओ साहणंति, एगयओ साहण्णित्ता किं भवइ' हे भदन्त ! असंख्यात परमाणुपुद्गल जब एकट्टे होते हैं-तब उनले क्या वस्तु उत्पन्न होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयला! असंखेज्जपएलिए खंधे भवइ' हे गौतम | असंख्यात पुनलपरमाणु जब आपस में एकत्रित हो जाते हैं-तथ उनके उस मिलाप से असंख्यातप्रदेशी एक स्कन्ध उत्पन्न होता है। 'से भिज्जमाणे दुहावि जाच दसहा वि संखेज्जहा न१ २४ । ३५ न१ विना थाय छे “अहवा- दस संखेजपएसिया खंधा भवंति" अथवा सभ्यात प्रशाामा स २४५ ३५ ४स विभाग ५ थ छ. " संज्जहा कज्जमाणे संखेज्जा परमाणुपोग्गला भवंति" તે સંખ્યાત પ્રદેશી સ્કલના જ્યારે સંખ્યાત વિભાગે કરવામાં આવે છે, ત્યારે એક એક પરમાણુ પુલવાળા સંખ્યાત વિભાગોમાં તે સ્કધ વિભક્ત થઈ જાય છે. જે
गौतम स्वाभान प्रश्न-" असंखेज्जा भंते ! परमाणुपोगाला एगयओ साहणंति, एगयओ साहण्णित्ता किं भवइ ?" 3 सगन् ! मसच्यात परमार પુદ્ગલે જ્યારે એક બીજા સાથે એકત્ર થાય છે, ત્યારે શું ઉત્પન્ન થાય છે ?
महावीर प्रसुना उत्त२-" गोयमा ! असंखेज्जपएसिए खंधे भवह" ગૌતમ! અસંખ્યાત પરમાણુ પતલે જ્યારે એક બીજા સાથે એકત્રિત થાય છે, ત્યારે તેમના સાગથી અસખ્યાત પ્રદેશી એક સ્કંધ ઉત્પન્ન થાય છે.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र ऽसंख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भिवमानः द्विधापि, यानत्-विधाषि, चतुर्धापि, पञ्चधापि, पोटापि, सप्तधापि, अष्टधापि, नवधापि, दण्यापि, संख्येयधापि, असं. ख्येयधापि क्रियते, तत्र 'दुहा कज्जमाणे एगयओ परमाणुरोग्गले एमयो असंखेज्जपएसिए खंधे भवई' असंख्येयपदेशिनः स्कन्धो द्विधा क्रियमाणः एकतः एकभागे परमाणुपुद्गलो भवति, एकता-अपरभागे असंख्येयश्देशिकः स्कन्धो भवति, 'जाव अहया एगयओ दसपएसिए खंधे, एगयो असंखेन्जपएसिए खंधे, भवइ' यावत्-एकतः द्वित्रिचतुःपञ्चपट्ससाटनवप्रदेशिकश्च स्कन्धो भवति, एकतश्च असंख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकत:-एकभागे दशप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, एकतः-अपरमागे असंख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयो विकज्जा' जब वह असंख्यातादेशी साध विभक्त किया जाता हैतब उसके दो भी, यावत् तीन मी, चार भी, पांच भी, छह भी, लात भी, आठ भी, नी भी, दश भी, संख्यात भी और असंख्यात भी प्रकार होते हैं-'दुहा कज्जमाणे एगयो परमाणुपोगले, एगओ असंखेज्जपएलिए खंधे भवइ' जब असंख्यात प्रदेशी स्कन्ध के दो प्रकाररूप विभाग किये जाते है-तब एक भाग में एक परमाणुपुद्गल होता है, और अपरभाग में असंख्यातप्रदेशिक स्कन्ध होता है । 'जाव अल्वा एगयओ दसपएसिए खंधे, एचओ असंखेज्जपएलिए खंधे भवइ' यावत्-एक भाग में दशप्रदेशिक, स्कन्ध होता है, और अपरभाग में असंख्यातादेशिक. एक स्कन्ध होता है। यहां थावत् पद से "एक भाग में, दो, तीन, चार, पांच, छह, सात, आठ, नौ प्रदेशोंवाला एक स्कन्ध होता है और अपर भाग में असंख्यालप्रदेशिक स्कन्ध होता "से भिज्जमाणे दुहा वि, जाव दसहा वि, संखेज्जहा वि, असंखेज्जहा वि कज्ज" क्यारे त मसण्यात प्रदेशी धन विमत ४२वामा मावे छे, सारे तेना मे, त्र, यार, पांय, छ, सात, माठ, नव, इस, सभ्यात मथवा असभ्यात विभाग २४ श छ. "दुहा कज्जमाणे एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ असंखेजपएसिए खंधे भवइ" न्यारे ते मस'ज्यात अशी કંધના બે વિભાગે કરવામાં આવે છે, ત્યારે એક પરમાણુપુદ્ગલ રૂ૫ એક વિભાગ અને અસંખ્યાત પ્રદેશી ઢંધ રૂપ બીજા વિભાગમાં તે સ્કધ विest Mय छे. " जाव अहवा एगयओ दसपएसिए खंधे, एगयओ असंखेज्जपएसिए खंधे भवइ " अथवा से HIT मे, त्र, यार, पांय, ७, સાત, આઠ, નવ અથવા દસ પ્રદેશેવાળે કંધ હોય છે અને બીજા ભાગમાં
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू० १ परमाणुपुद्गलनिरूपणम्
संखेज्जपएसिए खंधे, एगयओ असंखेज्जपएसिए खंधे भवइ' अथवा एकत' - एकभागे संख्येयमदेशिकः स्कन्धो भवति, एकतः - अपरभागे असंख्येयम देशिकः errat भवति, ' अहवा दो असंखेज्जपएसिया संधा भवंति ' अथवा द्वौ असंख्येयमदेशिक स्कन्धौ भवतः, 'व्हिा कज्जमाणे एगयओ दो परमाणुत्रोग्गला, एग असंखेज्जपएसिए खंधे भवइ' असंख्येयप्रदेशिक रन्धस्त्रिधा क्रियमाणः, एकत: - एकभागे द्वौ परमाणुपुलौ भवतः, एकत: - अपरपागे असंख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति ' अहवा एगयओ परमाणुपोग्गळे, एगपओ दुप्पएसिए, एगयओ असंखेज्जपए सिए खंधे भवइ' अथवा एकत: - एकभागे परमाणुपुद्गलो भवति, एकत: - अपरभागे द्विपदेशिकः स्कन्धो भवति, एकत: - अन्यभागे असंहै" इस पाठ का ग्रहण हुआ है । ' अहवा एगयओ संखेज्जपए लिए खंधे, एगघओ असंखेज्जपए सिए खंधे भवह' अथवा एकभाग में संख्या देशी स्कन्ध होता है, और अपरभाग में असंख्यातप्रदेशी स्वन्ध होता है । ' अहवा दो असंखेज्जप रसिया खंधा भयंति' अथवा दो असंख्यात प्रदेशी कंब होते हैं । 'तिहा कज्जमाणे एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ असंखेज्जपएसिए खंधे भवइ' जब असंख्योगप्रदेशी एक स्कन्ध के तीन प्रकार रूप विभाग किये जाते हैं तब एक भाग में दो परमाणुपुद्गल होते हैं और अपर भाग में असंख्यात - प्रदेशी एक स्कन्य होता है। 'अड्वा एगयओ परमाणुपोग्गले, एमओ दुपसिए, एमओ असंखेज्जपएसिए खंधे भवह' अथवा एकभाग 1 में एक परमाणुपुल होता है, अपरभाग में एक द्विप्रदेशिक स्कन्ध 1 होता है, और अन्य भाग में एक असंख्यानप्रदेशिक स्कन्ध होता है
1
७७
मसण्यात अहेशी २४ध होय छे. " अहवा - एगयओ संखेज्नपएसिए खंधे, एगयओ असंखेज्जपए सिए खंधे भवइ " अथवा એક વિભાગમાં સખ્યાત પ્રદેશી કધ હાય છે અને ખીજા વિભાગમાં અસખ્યાત પ્રદેશી કધ હાય छे, " अहवा - दो असंखेज्जपएसिए खंधा भवंति " अथवा એ અસખ્યાત પ્રદેશી સ્પષ રૂપ એ વિભાગેા થાય છે, “ तिहा कज्जमाणे एगयओ दो पर ! माणुपोग्गला, एगयओ असंखेज्जपएसिए खंधे भवइ " ये रे ते असण्यात પ્રદેશી રૂધના ત્રણ વિભાગા કરવામાં આવે છે, ત્યારે એ વિભાગેામાં એક એક પ્રમાણુ પુદૂગલ હોય છે અને એક વિભાગમાં અસંખ્યાત પ્રદેશી એક सुध होय छे " अड्वा - एगयओ परमाणुभेगाले, एगयओ दुप्पएसिए, एगओ असंखेज्जसिए खंधे भवइ " अथवा मे परभागु युगवाणी पहेलो વિભાગ, દ્વિપ્રદેશિક કધ રૂપ બીજો વિભાગ અને અસખ્યાત પ્રદેશી ધ
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
ख्वेदेशिकः स्कन्धो भवति, 'जाव अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ दसपएसिए. एगयओ असंखेज्जपएसिए खंधे सव' यात् एकः परमाणुपुद्गलो भवति, एकतः त्रिचतुःपञ्चपट्सप्ताष्टनव प्रदेशिकच स्कन्धो भवति, एकतः असंख्ये यप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतः - एकभागे परमाणुपुको भवति, एकत:अपरमागे दशप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, एकत: - अन्यभागे असंख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, ' अहवा एगे परमाणुपोग्गले, एगे संखेज्जपए सिए खंधे भवइ ' अथवा एकः परमाणुपुद्गलो भवति, एकः संख्येयमदेशिकः स्कन्धो भवति, एक: असंख्येयप्रदेशिकः स्वन्धो भवति, ' अहवा एगयओ एगे परमाणुपोग्गले, एगयत्रो दो असं खेज्जपएसिया संत्रा भवंति ' अथवा एकतः एकः परमाणुपुरको 'जाव अहवा - एगयओ परमाणुपोग्गले, एगगओ दसपएसिए खंधे, एगयो असंखेज्जपएसिए खंधे भवइ' यावत् अथवा एकभाग में एक परमाणुपुद्गल होना है, एकभाग में तीन, चार, पांच, छह, सान, आठ, नौ, प्रदेशिक स्कन्ध होना है और एक अन्य भाग में असंख्यातप्रदेशिक स्कन्ध होना है, अथवा एक भाग में एक परमाणुपुद्गल होना है, अपरभाग में एक देशप्रदेशिक स्कन्ध होता है, और अन्यभोग में असंख्यातप्रदेशी एक स्कन्ध होना है, 'अहवा - एगे परमाणुवोग्गले, एगे संखेज्जपएसिए, एगे असं खेज्जप एसिए खंधे भवह' अथवा एक भाग में एक परमाणुपुकुल होता है, एकभाग में संख्यातप्रदेशी स्कन्ध होता है, " अहवाऔर अन्यभाग में असंख्यातप्रदेशी एक स्कन्ध होता है, एमओ एगे परमाणुपोग्गले, एगचओ दो असंखेजपएसिया संघा भवंति ' अथवा एक भाग में एक परमाणुपुद्गल होता है एवं अपर भाग ३५ श्रीले विभाग भने छे. " जाव अहवा - पगयओ परमाणुरोग्गले, एगयओ दखपए सिए खंधे, एगयओ असंखेज्जपएसिए खंधे भवइ " अथवा - शेड लागभां ये परमाणु युद्गल होय छे, खील लागभांत्र, यार, पांय, छ, सात, આઠ, નવ અથવા દસ પ્રદેશેાવાળા સ્ક ધ હોય છે, અને ત્રીજા ભાગમાં અસંખ્યાત પ્રદેશો ધ હોય છે
८८
अहवा - एगे परमाणुपोगाले, एगे संखेज्जपएसिए एगे दो असंखेज्जपएसिए खंधे भवइ ” અથવા એક ભાગમાં એક પરમાણુપુદ્ગલ ખીજા ભાગમાં સંખ્યાત પ્રદેશી એક સ્કંધ અને ત્રીજા ભાગમાં અસખ્યાત પ્રદેશી સ્પધ હાય છે.
66
अहवा एगयओ एगे परमाणुपोगले, एगयओ दो संखेज्जपएसिया खंधा भवंति "
غف
-
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू० १ परमाणुपुद्गलनिरूपणम् ७९ भवति, एकतः-अपरभागे द्वौ असंख्येयपदेशिको स्वन्धौ भवतः, 'अहा एगयो एगे दुप्पएसिए, एगयओ दो असंखेज्जपएसिया खधा भवंति' अथवा एक्तः एको द्विप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, एकता-अपरभागेद्वौ असंख्येयप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः ' एवं जाव अहवा एगे संखेज्जपएसिए खंधे मह, एगयओ दो असंखेज्जपएसिया संधा भवति' एवं-पूर्वोक्तरीत्या, यावत्-अथवा एकतः एकः त्रिचतुः पश्चषट्सप्ताष्टनवदशप्रदेशिवश्व स्कन्धो भवति, एकता-अपरमागे द्वौ असंख्येयप्रदेशिकौ स्कन्धौ भवतः, अथवा एकतः एका संख्येयप्रदेशिका स्कन्धो भवति, एकत:-- अपरभागे द्वौ असंख्येयप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः, 'अहवा तिनि असंखेज्जपएसिया खंधा भवंति' अथवा त्रयः असंख्येयपदेशिकाः स्वन्धा भवन्ति । चउहा कज्जमाणे में दो असंख्यातप्रदेशी स्कन्ध होते हैं 'अहवा-एगयओएगे दुप्पएलिए, एगयओ दो असंखेज्जपएसिया खंधा सर्वति' अथवा-एकभाग में एक विप्रदेशी स्कन्ध होता है, और अपरभाग में दो असंख्यातप्रदेशी स्कन्ध होते हैं, 'एवं जगव अहवा एगे संखेजपएसिए, खंधे भवा, एगयो दो असंखेजपएसिया खंधा भवंति' इसी प्रकार से पूर्वोत्तरीति के अनुसार यावत् अथवा एकभाग में एक त्रिप्रदेशी, चतुष्पदेशी, पंचप्रदेशी, छहप्रदेशी, सातप्रदेशी, आठप्रदेशी, नौप्रदेशी दशप्रदेशी स्कन्ध होती है, और अपरभाग में दो असंख्यातप्रदेशी स्कन्ध होते हैं, अथवा एकभाग में एक संख्यातप्रदेशी स्कन्ध होता है, एवं अपरभाग में दो असंख्यातप्रदेशी स्कन्ध होते हैं। 'अहवा तिनि असंखेज्जपएसिया અથવા એક વિભાગમાં એક પરમાણુ પુદ્ગલ હોય છે અને બાકીના मे विभागामा मध्यात अशी से २४ थे। डाय छे “अहवाएगयओ एगे दुप्पएसिए, एमयओ दो असंखेज्जपएसिया खंधा भवंति" अथवा એક વિભાગમાં ઢિપ્રદેશિક એક સ્ક ધ હોય છે અને બાકીના બન્ને વિભાગે मसभ्यात प्रदेशी मे २४५ ३५ डाय छे. “ एवं जाव-अहवा एगे संखेज्जपएपिए खधे भवइ, एगयओ दो असंखेज्जपएसिया खंधा भवति" मा पूर्वरित પદ્ધતિ અનુસાર પહેલા વિભાગમાં એક એક પ્રદેશની વૃદ્ધિ થતી જાય છે, અને આ પ્રકારના વિકલ્પ બને છે–અથવા એક વિભાગમાં વિદેશી, અથવા ચાર પ્રદેશી, અથવા પાંચ પ્રદેશી, અથવા છ પ્રદેશી, અથવા સાત પ્રદેશી, અથવા આઠ પ્રદેશી, અથવા નવ પ્રદેશ અથવા દસ પ્રદેશી એક સ્કધ હેય છે, અને બાકીના બંને વિભાગમાં અસંખ્યાત પ્રદેશી બે ઔધે હેય છે. અથવા-એક વિભાગમાં સંખ્યાન પ્રદેશી એક સકંધ હોય છે અને બાકીના भन्न विभागमा असण्यात प्रशी मे, २५ जाय छे. “ अहवा-त्तिन्नि
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीपत्र एगयो तिन्नि परमाणुपोग्गला, एगयो असंखेज्जपएसिर खंधे भवति' असंख्येय. प्रदेशिका स्कन्धश्चर्षी क्रियमाणः एकत:-एकभागे त्रयः परमाणुपुदला भवन्ति, एकतः-अपरभागे असंख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति एवं चउकगगंजोगो जात्र दमगरांजोगो' एवं पूर्वोक्तरीत्या चतुष्कक संयोगः, यावत्-पश्चक संयोगः, पदक संयोगः, सप्तकसंयोगः, आटकसंयोगः, नवकरयोगः, दशकसंयोगा वक्तव्यः, 'एए जहेय संखेज्जपएगियस्स, नवरं असंखेज्जग एग अहिंग भाणिय जात्र अहना दस असंखेजपएशिया खंधा गयंति' एते उपयुक्ताः सर्वे अभिलापाः, वधर संख्येयप्रदेशिकस्य स्कन्धस्य प्रतिपादिता रतभैर, असंख्यगदगियास्यापि स्कन्धस्य खंधा भक्ति' अधन्दा तीन असंच्यातप्रदेशी स्कन्ध होते हैं। चहा कन्जमाणे एगपओ तिति परमाणुपोग्गला, एगो असंखेजापसिए खंधे भव' असंख्यातादेगी रकन्ध जब चार भागों में वियत्ता क्रिया जाना है-तर एकभाग में तीन परमाणुयुद्गल होते हैं, और अपरभाग में एक असंख्यातप्रदेशी स्कन्ध होना है, 'एवं पागलंजांगों जाव दलगसंजोगो' इसी प्रकार से पूर्वोक्तरीति के अनुमार चतुपकसंयोग, यावत्-पंचकसंयोग, पट्कलंयोग, सप्तकसंयोग, अष्टासंयोग, नवकसंयोग और दशकसंयोग कहना चाहिये । 'एए जहेब संखेजपएसियस, नवरं असंखेजगं एगं अहिगं भाणियध्वं जाव अहया दस असं खेलपएलिया खंधा भन्नति' ये उपर्युक्त सप आलाप जैसे संख्यात प्रदेशिक स्कन्ध की अपेक्षा इस असंख्यातप्रदेशी स्कन्ध की वक्तव्यता असंखेज्जपएसिया खंधा भवति" मय यात al a ४५ ३५ ત્રણ વિભાગોમાં પણ તે વિભક્ત થઈ શકે છે
"चउहा फज्जमाणे एगो तिनि परमाणुपोग्गला, पगयओ असंखेज्जपपसिए बंधे भवइ" न्यारे ते असण्यात अशी २४ घना यार विभाग કરવામાં આવે છે, ત્યારે એક એક પરમાણુ યુગલવાળા ત્રણ વિભાગો થાય छ भने व्याया विHIN RA भ्यात अशी ४ २१॥ ३५ डाय छे. “एवं चउकसंजोगो जाव दसगसंजोगो" मेरा पूर्व पति अनुसार यतु इस योग, પંચકસ ચોગ, સાગ, સકસોગ, અકસંગ, નવકસિંગ અને ६४सयोमर्नु ४थन ४२ न . “ एए जहेव संखेज्जपएसियरस, नवर असंखेज्जगं ए अहिग भाणियव्व जाव बहवा दस असंखेज्जपपसिया खंधा भवति" यात प्रदेशी २४धना विमा विष वा वि४६ मा બતાવવામાં આવ્યા છે, એવાં જ વિકલ્પ અસંખ્યાત પ્રદેશી સાધના દસ પર્યન્તના વિભાગો વિષે પણ સમજવા પૂર્વોક્ત આલાપકે (વિક) કરતાં
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ ३० ४ सू० १ परमाणुपुद्गलनिरूपणम् प्रतिपत्तव्याः, नवरं संख्येयमदेशिकस्कन्धापेक्षया विशेषस्तु अत्र असंख्येयकम् एकम् अधिकम् भणितव्यम्, यावत्-द्वित्रिचतुःपञ्चपट्सप्ताटनव असंख्येयप्रदेशिकाः स्कन्धाः भवन्ति, अथवा दश असंख्येयपदेशिकाः स्कन्धा भवन्ति । 'संखेज्जहा कज्जमाणे एगयओ संखेज्जा परमाणुपोग्गला, एगयथो असंखेज्जपएसिए खंधे भवइ' असंख्येयप्रदेशिका स्कन्धः संख्येयधा क्रियमाणः एकत:-एकभागे संख्येयाः परमाणुपुद्गलाः भवन्ति, एकता-अपरभागे असंख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भनति, 'अहवा एगयओ संखेज्जा दुप्पएसिया खंधा, एगयओ असंखेज्जपएसिए खंधे भवइ' अथवा एकतः-एकभागे संरट्येयाः द्विप्रदेशिकाः स्कन्धाः भवन्ति, एकत:-अपरभागे असंख्येयमदेशिका स्कन्धो भवति, एवं जाव अहवा एगयथो संखेज्जा दसपएसिया में यही विशेषता है कि यहां पर असंख्यात पदवा प्रयोग करना चाहिये यावत्-दो, तीन, चार, पांच, छह, सात, आठ, नौ असंख्यातप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं, अथवा दश असंख्यातप्रदेशोंवाले स्कन्ध होते हैं 'संखे. जहा कजमाणे एगयओ संखेजा परमाणुपोग्गला, एगयओ असंखेजपएसिए खंधे भवइ' असंख्यातप्रदेशी स्कन्ध जब संख्यात प्रकाररूप विभागोंवाला किया जाता है तब एकभाग में संख्यात परमाणुपुद्गल होते हैं, और अपरभाग में असंख्यातपदेशोंवाला एक स्कन्ध होता है। 'अहवा-एगयओ संखेज्जा दुप्पएसिया खंधा, एगयओ असंखेज्जपएसिए खधे भवा' अथवा-एकभाग में संख्यात विप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं, और अपरभाग में असंख्यातप्रदेशोंवाला एक स्कन्ध होता है एवं जाव अहवा एगयओ संखेज्जा दसपएसिया खंधा, एगयओ असंखे. અસખ્યાત પ્રદેશી રકંધના વિભાગે વિષેના વિકપમાં માત્ર એટલી જ વિશેષતા છે કે આ વિકલ્પમાં “સખ્યાત” ને બદલે “અસંખ્યાત' પદને પ્રગ કર જોઈએ અસંખ્યાત પ્રદેશી સ્કંધના ૧૦ વિભાગવિષયક છે. વિકલ્પ આ પ્રમાણે બનશે–“અથવા તે અસંખ્યાત પ્રદેશ સ્કંધના અસંખ્યાત પ્રદેશાવાળા દસ & રૂપ દસ વિભાગે થઈ જાય છે.” ___"संखेज्जहा जमाणे एगयओ संखेज्जा परमाणुपोग्गला, एगयओ असंखेज्जपएनिए खंधे भव" त मसभ्यात अशी २४ घना न्यारे सध्यात વિભાગે કરવામાં આવે છે, ત્યારે એક એક પરમાણુ પુલવાળા સખ્યાત વિભાગે થાય છે અને અસંખ્યાત પ્રદેશી એક સકંધ રૂપ એક વિભાગ થાય છે.
___ अहवा-एगयओ सखेज्जा दुप्पएसिया खंधा, एगयओ असंखेज्जपए. सिए खघे भवइ " अथवा : विदेशी २४५ ३५ सयात विभाग થાય છે અને અસંખ્યાત પ્રદેશી એક કંધ રૂપ એક વિભાગ થાય છે,
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती खंधा, एगयो असंखेज्जपएसिए खंधे भवइ' एवं-पूर्वोक्तरीत्या, यावत्-एकतः संख्येयात्रिचतुःपञ्चषट्सप्ताष्टनवप्रदेशिकाः स्कन्धा भवन्ति, एकतः-अपरभागे: असंख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतः-एकमागे संख्या दशप्रदेशिकाः स्कन्धा भवन्ति, एकतः-अपरभागे असंख्येयपदेशिका स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयओ संखिज्जा संखिज्जपरसिया खंधा, एगयो असंखिज्जपएसिए संधे भवइ ' अथवा एकत:-एकभागे संख्येयाः संख्येयप्रदेशिकाः स्कन्धा भवन्ति, एकतः-अपरभागे असंख्येयपदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा संखेज्जा असंखेजपएसिया खंधा भवंति' अथवा संख्येयाः असंख्येयप्रदेशिकाः स्कन्धा भवन्ति, ' असंखिज्जहा कन्जमाणे असंखेज्जा परमाणुपोग्गला भवंति' असंख्येयप्रदेशिका स्कन्धः असंख्येयधा क्रियमाणः असंख्येयाः परमाणुपुद्गलाः भवन्ति । ज्जपएसिए खंधे भवः' इसी प्रकार से पूर्वोत्तरीति के अनुसार थावत्एकभाग में संख्यात स्कन्ध तीन, चार, पांच, छह, सात, आठ, नौ प्रदेशोंवाले होते हैं और अपरभाग में असंख्यातप्रदेशोंवाला एक स्कन्ध होता है, 'अहवा-एगयओ संखिज्जा संखिज्जपएसिया खंधा, एगयओ संखिज्जपएसिया खंधा, एगयओ असंखिज्जपएसिए खंधे भवई' अथवा एकभाग में संख्यातप्रदेशोचाले संख्यात स्कन्ध होते हैं, और अपरभाग में असंख्यातप्रदेशोंवाला एक स्कन्ध होता है, 'अहवा संखेज्जा असंखेज्जपएसिया खंधा भवंति' अथवा-असंख्यातप्रदेशोंवाले संख्यात स्कन्ध होते हैं 'असंखिज्जहा कज्जमाणे असंखेज्जा परमाणुपोग्गला अवंति' जब असंख्यातप्रदेशोंवाला स्कन्ध असंख्यात प्रकार रूप विभाग वाला किया जाता है.तब असंख्यात परमाणुपुद्गल होते हैं।" एवं जाव-अहवा एगयओ संखेन्जा दसपएसिया खंधा, एगयओ असंखेज्जपएसिए खंघे भवंति" मे प्रमाणे त्र, यार, पांच, छ, सात, भाइ मया નવ પ્રદેશવાળા સંખ્યાતસ્કો હોય છે અને અસંખ્યાત પ્રદેશોવાળ એક શ્કેલ હોય છે. અથવા દસપ્રદેશિક સંખ્યાત છે અને અસંખ્યાત પ્રદેશી मे ध डाय छे. "अहवा-एगयओ संखिज्जा संखिज्जपएसिया खंधा, एगयओ असंखिज्जपएसिए खंधे भवइ" मया सभ्यात प्रशाणा सभ्यात
धा मन सभ्यात प्रदेश में डाय छे. “ अहवा-संखेज्जा असंखेज्जपएसिया खंधा भवंति " अथवा त मसभ्यात अशी २४ असभ्यात प्रशावामा सण्यात ४ धामा विमत य य छ " असंखिज्जहा कज्जमाणे असंखेज्जा परमाणुपोग्गला भवंति" स्यारे मस ज्यात अशी २४ घना અસંખ્યાત વિભાગો કરવામાં આવે છે, ત્યારે એક એક પરમાણુ પુલવાળા અસંખ્યત વિભાગમાં તે રકંધ વિભકત થઈ જાય છે,
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू० १ परमाणुपुद्गलनिरूपणम् ।
गौतमः पृच्छति-'अणंवा णं भंते ! परमाणुपोग्गला जाव किं भवइ ?' हे भदन्त ! , अनन्ताः खलु परमाणुपुद्गलाः यावत्-एकतया संहन्यन्ते-संहता भवन्ति, एकत्वेन संहत्य किं स्वरूपं वस्तु भवति ? भगवानाह-'गोयमा! अणंतपएसिए खंधे भवई' हे गौतम ! अनन्ताः परमाणुपुद्गला एकतः संहत्य अनन्त प्रदेशिकः स्कन्धो भवति, ‘से भिज्जमाणे दुहावि, तिहावि जाव दसहावि, संखिज्जहा, असंखिज्जहा, , अणंतहावि कज्जइ' सोऽनन्तमदेशिकः स्कन्धो भिद्यमानो द्विधापि, त्रिधापि, . यावत्-चतुर्धापि, पञ्चधापि, षोढापि, सप्तधापि, अष्टधापि, नवधापि, दशधापि, संख्येयधापि, असंख्येयधापि, अनन्तधापि क्रियते-भवति, तत्र 'दुहा कज्जमाणे एगयो परमाणुपोग्गले, एगयो अणंतपएंसिए खंधे जाव अहवा दो अणंतपए___अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अणताणं अंते! परमाणुपोग्गला जाव किं भवइ' हे भदन्त ! अनन्त परमाणुपुद्गल क्या आपस में मिलते हैं और उनके मिलाप से कौन सी वस्तु उत्पन्न होती है? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं-'गोयमा! अणंतपएसिए खंधे भवइ' हे गौतम ! अनन्त परमाणुपुद्गल आपस में मिलते हैं और उनके मेल से अनन्तप्रदेशोंवाला एक स्कन्ध उत्पन्न होता है। 'से भिजमाणे दुहावि, तिहा वि, जाव दसहावि, संखिज्जहा असंखिज्जहा, अणंतहा विकज्जई' वह अनन्तप्रदेशी स्कन्ध जब विभक्त किया जाता है, तब इसके दो प्रकार भी, तीनप्रकार भी, चार प्रकार भी, पांच प्रकार भी, छह प्रकाररूप भी, सात प्रकार रूप भी, आठ प्रकार रूप भी, नौ प्रकाररूप भी, दशप्रकार रूप भी, संख्यात प्रकार रूप भी, असंख्यातप्रकाररूप भी और अनन्तप्रकार रूप भी विभाग हो सकते हैं 'दुहा कज्जमाणे एगयओ परमाणुपोग्गले,
गौतम स्वामीना प्रश्न-" अणंताण भंते ! परमाणुपोग्गला, जाव किं भवइ" હે ભગવન્! જ્યારે અનંત પરમાણુ પુલે એક બીજા સાથે મળી જાય છે, ત્યારે તેમના સાગથી શું ઉત્પન્ન થાય છે ?
महावीर प्रभुन जत्तर-" गोयमा ! अणंतपएसिए खंघे भवइ " गौतमा અનત પરમાણુ યુદ્ધ એક બીજા સાથે એકત્રિત થાય ત્યારે તેમના સંगथी मनात प्रदेश मे २४ पन्ने थाय छे. “से भिज्जमाणे दुहा वि, जाव दसहा वि, संखिज्जहा वि, असंखिज्जहा वि, अणंतहा वि कज्जइ " न्यारे તે અનત પ્રદેશી કંધના વિભાગે કરવામાં આવે છે, ત્યારે બે અથવા ત્રણ , અથવા ચાર અથવા પાંચ અથવા છ અથવા સાત અથવા આઠ અથવા નવ અથવા દસ અથવા સ ગ ત અથવા અસંખ્યાત અથવા અનત વિભાગો થઈ
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
પર
9
"
सिया खंधा भवंति ' द्विधाक्रियमाणः, एकतः- एकभागे परमाणुपुद्गलो भवति, एकत: - अपरभागे अनन्तप्रदेशिकः स्कन्धो भवति यावत् पूर्वोक्तवदेव सर्वमूह्यम्, तदन्तिममाह - अथवा द्वौ अनन्तप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः, विद्या कज्जमाणे एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ अनंतपएसिए खंधे भवः' अनन्तमदेशिकः स्कन्ध स्त्रिधाक्रियमाणः एकत: - एकभागे द्वौ परमाणुपुद्गलौ भक्तः, एकतः - अपरभागे अनन्तमदेशिकः स्कन्धो भवति, ' अहवा एगयओ परमाणु पोग्गले, एगयओ दुप्पए सिए, एगयओ अनंतपए सिए खंधे भव' अथवा एकतः- एकभागे परमाणुपुद्रलो भवति, एकत: - अपरभागे द्विपदेशिकः स्कन्धो भवति, एकतः - अन्यभागे अनन्तएगयओ अणतप एसिए खंधे जाव अहवा दो अणतपएसिया खंधा भवंति ' जब इसके दो प्रकाररूप विभाग किये जाते हैं तब एक विभाग में एक परमाणुपुल होता है, और अपर भाग में अनन्त प्रदेशिक स्कन्ध होता है, 'यहाँ पूर्वोक्त प्रकार से ही सब कथन जानना चाहिये । यावत् दो अनन्तप्रदेशिक रकन्ध होते हैं, 'तिहा फज्नमाणे एगयओ दो परमाणुपोग्ला एयओ अणनपएलिए खंधे भव' अनन्तप्रदेशोंवाला यह स्कंध जब तीन प्रकाररूप विभागों में विभक्त किया जाता है-तब एक भाग में दो परमाणुपुद्गल होते हैं, और अपर भाग में अनन्तप्रदेशोंवाला एक स्कन्ध होता है, 'अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ दुप्पएलिए एगयओ अणतपएसिए खंधे भवः' अथवा एकभाग में एक परमाणुपुद्गल होता है, अपरभाग में एक विदेशी स्कन्ध होता
शडे छे, ८८ दुहा कज्जमाणे एगयओ परमाणुपोग्गले, एतयओ अनंतपएसिए खंधे जाव अहवा दो अणतपरसिए खंधे भवंति " ते अनंत प्रदेशी २४धना न्यारे એ વિભાગ કરવામાં આવે છે, ત્યારે એક વિભાગમાં એક પરમાણુ પુૉલ અને મીજા વિભાગમાં અનત પ્રદેશી એક કપ હાય છે અહી” પૂર્વીકત કથન અનુસાર ખીજા વિકલ્પા પણુ સમજવા-એટલે કે એક વિભાગમાં દ્વિપ્રદે શિક, ત્રિપ્રદેશિક આદિ અસખ્યાત પ્રદેશી પર્યન્તના કોઈ પણ એક સધ હાય છે અને ખીજા વિભાગમાં અનત પ્રદેશી એક કપ હાય છે. અથવા“ અન ́ત પ્રદેશી એ સ્કંધ રૂપ એ વિભાગેામાં પણ તે અનંત પ્રદેશી કધ વિભકત થાય છે ” આ ટ્રિકસ ચાગી છેલ્લે વિપ છે. तिहाकज्ज माणे एगयओ दो परमाणुपोग्गला, एगयओ अणतपएसिए खंधे भवइ " न्यारे ते अनंत પ્રદેશી કધના ત્રણ વિભાગા કરવામાં આવે છે, ત્યારે એક પુદ્ગલવાળા એ વિભાગા થાય છે અને અનંત પ્રદેશી એક विभाग थाय छे. " अहवा - एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ यो अणतपसिए खंधे भवइ " अथवा मे विभागमां मे
66
એક પરમાણુ ધ રૂપ ત્રીજે दुप्पएसिए, एगपरमाणु युद्धस,
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ ७० ४ सू० ६ परमाणुपुद्गलानरूपणम् ॥ प्रदेशिकः स्कन्धो भवति, 'जान अहवा एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयो असंखेज्जपएसिए, एगयओ अणंतपएसिए खंघे भवई' यावत्-एकतः परमाणुपुद्गलो भवति, एक स्त्रिचतुःपञ्चषट्सप्ताष्टनवदशसंख्येयप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, एकतःअनन्तप्रदेशिकः स्कन्धो भवति, अथवा एकतः-परमाणुपुद्गलो भवति, एकतःअसंख्येयप्रदेशिका स्कन्धो भवति, एकता-अनन्तमदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयो परमाणुपोग्गले, एगयो दो अणंतपएसिया खंधा भवंति' अथवा एकत:परमाणुपुद्गलो भवति, एकतो द्वौ अनन्तमदेशिको स्कन्धौ भवतः, 'अहवा एगयओ है 'जाव अहवा एगयो परमाणुपोग्गले, एगयओ असंखेज्जपएलिए, एगयओ अणंतपएसिए खंधे भवई' यावत् एकभाग में एक परमाणुपुद्धल होता है, एकभाग में तीनप्रदेशी, चार प्रदेशी, पांच प्रदेशी, छहप्रदेशी, सातप्रदेशी, आठप्रदेशी, नौ प्रदेशी दशप्रदेशी, एवं संख्यातप्रदेशी स्कंध होता है और अन्यभाग में अनन्तप्रदेशिक एक स्कंध होता है। अथवा-एकभाग में एक परमाणुपुद्गल होता है, अपरभाग में असंख्यातप्रदेशिक स्कंध होता है, और अन्यभाग में अनन्तप्रदेशिक एक स्कंध होता है 'अहवा-एगयो परमाणुपोग्गले एगपओ दो अणंतपए. सिया खंधा भवंति' अथवा-एकभाग में एक परमाणुपुद्गल होता है एवं अपरभाग में दो अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं, 'अहवा-एगयओ दुप्पएसिए, एगयओ दो अणंतपएसिया खंधा भवंति' अथवा-एकभाग में બીજા વિભાગમાં ઢિપ્રદેશિક એક સકધ અને ત્રીજા વિભાગમાં અનત પ્રદેશી मे २४ डाय छे. " जाव अहवा-एगयओ परमाणुपोगले, एगयओ असंखेज्जपएसिए, एगयओ अणंतपएसिए खंधे भवइ" अथवा ४ लामा मे પરમાણુ પુલ હોય છે, બીજા ભાગમાં ત્રણ પ્રદેશી, ચારપ્રદેશ, પાંચપ્રદેશી, છ પ્રદેશી, સાત પ્રદેશી, આઠ પ્રદેશી, નવ પ્રદેશી, દસ પ્રદેશ અથવા સંધ્યાત પ્રદેશી સ્કંધ હોય છે અને ત્રીજા વિભાગમાં અનંત પ્રદેશી એક સ્કંધ હોય છે. અથવા એક ભાગમાં એક પરમાણુ પુદ્ગલ હોય છે, બીજા ભાગમાં અસંખ્યાત પ્રદેશી એક સ્કંધ હોય છે અને ત્રીજા ભાગમાં અનંત પ્રદેશી मे २४ जाय छे. “ अहवा-एगयओ परमाणुपोग्गले, एगयओ दो अणंतपएमिया खंधा भवंति " अथवा- विभागमा ४ ५२मा पुल हाय छ भने मादीना में विभागमा मनत प्रशा ४ ४२४५ डाय छे. “अहवाएगयओ दुप्पएसिए, एगयओ दो अणंतपएसिया खंधा भवंति" अथवा मे
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
હું
भगवतीसत्रे
"
दुरपसिए, एग दो एसिया खंधा भवंति ' अथवा एकतो द्विमदेशिकः भवति, एकतt द्वौ अनन्तप्रदेशिको स्कन्धौ भवतः, ' एवं जाव अहवा एमओ दस एसिए, एगयत्रो दो अपएसिया खंधा भवंति एवं पूर्वोक्तरीत्या यावत् एकतस्त्रिचतुःपञ्चपाटनपदेशिकः स्कन्धो भवति, एकतो द्वौ अनन्तप्रदेशिको कन्धौ भवतः, अथवा एकतो दशमदेशिकः स्कन्धो भवति, एकतो atraदेशिक स्कन्धौ भवतः 'अहना एगयओ संखेज्जवए सिए खंधे, एगयओ दो अनंत एसिया खंधा भवंति ' अथवा एकनः - एकभागे संख्येयमदेशिकः स्कन्धो भवति, एकतः - अपरभागे द्वौ अनन्तमदेशिकौ स्कन्धौ भवतः 'अहवा एगयओ असं'खेज्जपएसिए खंधे, एगयओ दो अनंतपएसिया खंधा भवंति' अथवा - एकनः - एकभागे असंख्येयमदेशिकः स्कन्धो भवति, एकत: अपरभागे द्वौ अनन्तप्रदेशिको स्कन्धौ एक प्रदेशी स्कन्ध होता है, और अपरभाग में दो अनन्तप्रदेशी स्कन्ध होते हैं ' एवं जाव अहवा एगयओ दसपएसिए, एगयओ दो अनंतप'एसिया खं भवति' इसी प्रकार से पूर्वोक्त रीति के अनुसार यावत् एकभाग में तीन प्रदेशी, धारप्रदेशी, पांचप्रदेशी, छप्रदेशी, सातप्रदेशी, आठप्रदेशी, नौ प्रदेशी एक स्कन्ध होता है, एवं अपरभाग में दो अनन्तप्रदेशी स्कंध होते हैं अथवा एकभाग में दशप्रदेशिक स्कन्ध होता है और अपरभाग में दो अनन्तप्रदेशी स्कन्ध होते हैं । 'अहवा - एगयओ संखेज्जपएसिए खंधे, एगयओ दो अणतपएसिया खंधा भवंति ' अथवाएकभाग में संख्यातप्रदेशी स्कंध होता है, अपरभाग में दो अनन्तमदेशी स्कंध होते हैं ' अहवा - एगयओ असंखेज्जपएसिए खंधे, एगयओ दो अपएसिया खंधा भवंति ' अथवा एकभाग में असंख्यात प्रदेशी एक स्कन्ध होता है, अपरभाग में दो अनन्तमदेशी स्कन्ध होते हैं
,
ભાગમાં દ્વિપ્રદેશિક એક સ્કંધ હાય છે અને બાકીના એ વિભાગેામાં અનંતअहेशी थे! ३४ २१ध होय छे. " एवं जाव अहवा एगयओ दस पएसिए, एमओ दो अपएसिया खधा भवंति " मे प्रभा पूर्वेति पद्धति अनुसार मेह लागमां प्रदेशी, थारप्रदेशी, पांथ अद्देशी, छ प्रदेशी, सात प्रदेशी, આઠ પ્રદેશી, નવ પ્રદેશી અથવા દસ પ્રદેશી સ્મુધ હાય છે અને બાકીના "म लागेोभां मनतप्रदेशी मे २४६ होय छे. " अहश - एगयओ संखेएसिए खंधे, एगयओ दो अणतपएसिया खंधा भवंति " अथवा श्रेष्ठ लागभां એક સખ્યાત પ્રદેશી કધ ડેય છે અને બાકીના એ વિભાગેામાં એક એક मनतप्रदेशी स्सुध होय छे. ' अहवा एगयंओ असंखेज्जपरसिए खंघे, एगयभ वो अणतपसिया खंधा भवंति ” अथवा અસખ્યાત પ્રદેશી ધ રૂપ એક વિભાગ થાય છે અને અનત પ્રદેશી એક એક ‘સ્કંધરૂપ એ વિભાગમાં થાય
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू० १ परमाणुपुद्गलनिरूपणम् ८७ भवतः, 'अहवा तिन्नि अर्णतपएसिया खंधा भवंति ' अथवा त्रयः अनन्तप्रदेशिका: स्कन्धा भवन्ति । ' चउहा कज्जमाणे एगयओ तिन्नि परमाणुपोग्गला, एगयी अणंतरएसिए खंधे भवइ' अनन्तपदेशिका सन्धश्चतुर्धा क्रियमाणः एकवस्त्रयः परमाणुपुद्गलाः भवन्ति, एकतः अनन्तमदेशिक: स्वन्धो भवति । एवं चउक संजोगो जाव असंखेज्जगसंजोगो' एवं-पूर्वोक्तरीत्या, चतुष्कसंयोगो यावत्पञ्चक षट्क सप्तकाष्टकनवकदशकसंख्येयकसंयोगः, असंख्येयकसंयोगश्च भणितव्यः । 'एए सब्वे जहेव असंखेज्जाणं भणिया तहेत्र अणंताणा ति भाणियन्या' एते उपर्युक्ताः सर्वे अभिलापकाः यथैव असंख्यकानां भणिता:-उक्तास्तथैव अनन्तानामपि भणितव्या:-वक्तव्याः, 'नवरं एकं अणंतगं अमहियं भाणियव्वं 'अहवा-तिनि अणंतपएसिया खंधा भवंति' अथवा तीन अनन्तप्रदे-- शोंवाले स्कंध होते हैं । 'चउहा कज़माणे एगयो तिभि परमाणुपो. ग्गाला, एगयओ अणंतपएसिए खंधे भवह' यह अनन्त मदेशिक स्कंध जब चार प्रकाररूप भागों में विभक्त किया जाता है-तब एक भाग में तीन परमाणुपुद्गल होते हैं, और अपरभाग में एक अनन्तमदेशी स्कन्ध होता है। 'एवं चउकसंजोगो जाव असंखेज्जगसंजोगा' पूर्वोक्त रीति के अनुसार चतुष्कसंयोग यावत् पंचक, षट्क, सप्तक, अष्टक, नवन, दशक संख्येयक और असंख्येयक संयोग कहना चाहिये 'एए सव्वे जहेव असंखेजाणं भणिया तहेव अणंतागा वि भाणियन्दा' ये उपयुक्त समस्त अभिलापक जिस प्रकार असंख्यातों के कहे गये हैं उसी प्रकार से अनन्तों के भी कहना चाहिये 'नवरं एकं अणतगं अमहियं छ. “ अहवा-तिन्नि अणतपएमिया खंधा भवंति " अथवा मनात अशी त्रय २४५ ३५ त्रय माग पर थ श छ. " चहा कज्जमाणे एगयओ तिन्नि परमाणुपोग्गले, एगयओ अणंतपएसिए खंधे भव" ते मनात प्रशी २४धना જ્યારે ચાર વિભાગે કરવામાં આવે છે, ત્યારે એક એક પરમાણુ પુદ્ગલ વાળા ત્રણ વિભાગો થાય છે અને અનંત પ્રદેશી &ધ રૂપ જે વિભાગ, थाय छे. " एवं चउकसंजोगो जाव असंखेज्जगसंजोगो" यार मोहना यतु. सयाजी, पयासयोगी, पटूश्यागी, ससयासी, मासयी, न४सयासी, દશકસગી, સંખેયકસંગી અને અસ ગેસ ચગી વિકલ્પોનું કથન पूरित पद्धति अनुसार ४२ न. " एए सव्वे जहेव असंखेज्जाणं भणिया तहेव अणंताणा वि भाणियव्वा" भन्यात प्रशी २४ घना समयमा वा વિકલ્પ પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે, એવાં જ વિકલ્પ અનંત પ્રદેશ સ્કંધના अपयुत विभागा वि ५ सभा नये. “ नवरं एक अणंतगं अन्भ
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे जाव' नवरम्-असंख्येयापेक्षया विशेषस्तु अत्र एकम्-अनन्तकम् अभ्यधिकम् भणितव्यम् , यावद-पूर्वोक्तरीत्या सर्वमुह्यम् , 'अहवा एगयो संखेज्जा संखिज्जपएसिया खंधा, एगयओ अणंतपएसिया खंधा मवति ' एकता-एकभागे संख्येयाः संख्येयप्रदेशिकाः स्कन्धा भवन्नि, एकत:-अपरमागे अनन्तमदेशिकाः स्कन्धा भवन्ति, 'अहवा एगयओ संखेज्जा असंखेज्जपएसिया खंधा, एगयओ अणंतपएसिए खंधे भवइ ' अथवा एकतः-एकभागे संख्येयाः असंख्येयप्रदेशिका: स्कन्धाः भवन्ति, एकत:-अपरमागे अनन्तमदेशिका स्कन्धो भवति, अहा संखिज्जा अणंतपएसिया खंभा भवंति' अथवा संख्येयाः अनन्तमदेशिकाः स्कन्धा भवन्ति । 'असंखेज्जा कन्जमाणे एगयो असंखेज्जा परमाणुपोग्गला, एगयो अणंतपएसिए खंवे भवइ ' अनन्तप्रदेशिका स्कन्धः असंख्येयधा क्रियमाणः एकत:भाणियव्यं जाव' परन्तु असंख्यात के अभिलापकों की अपेक्षा इन अनंत के अभिलापकों में विशेषता केवल यही है कि इनमें असंख्यात के स्थान में अनन्त शन्द जोड़कर इन अभिलापकों का उच्चारण करना चाहिये 'अहवा एगयओ संखेज्जा संखिज्जपएसिया खंधा, एगयो अणतपएसिए खंधे भवई' अथवा-एकभागमें संख्यात, संख्यात प्रदे. शिक स्कन्ध होते हैं और अपरभाग में एक अनन्तमदेशिक स्कन्ध होता है। 'अहवा-एगयओ संखेज्जा असंखेज्जपएसिया खंधा, एगधओ अणंतपएसिए खंधे, भवा' अथवा एकभाग में संख्यातप्रदेशों वाले स्कंध होते हैं, और अपरभाग में एक अनन्तप्रदेशिक स्कंध होता है 'अहवा-संखिज्जा अणंतपएसिया खंधा भवंति' अथवा-संख्यात अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं । 'असंखेज्जहा कज्जमाणे एगयओ असं. हियं जाव" परन्तु मसण्यात प्रशी २४पना भाटाप। ४२तासनत अशी સકંધના આલાપકમાં એટલી જ વિશેષતા છે કે તે આલાપકોમાં જ્યાં 'मसभ्यात ' ५६ मा छ, त्यो मा मासामा "मन" ५६ भूवु नये. " अहवा एगयओ संखेज्जा संखिज्जपएसिया खंधा, एगयो अणंसपए सिया खंधा भवंति" मया सभ्यात प्रदेश सभ्यात १४ । ३५ સંખ્યાત વિભાગો થાય છે અને અનંત પ્રદેશી સ્કીધે રૂપ અન્ય વિભાગે
य छे. “ अहवा-एगयओ सखेज्जा असंखेज्जपएसिया खंधा, एगयो अणंतपएसिए खंवे भवह" अय! असभ्यात प्रदेशमा सभ्यात २४ घी भने मनात प्रशावाणा मे २४८ मन छ. “अहवा-मंखिज्जा अणंतपएसिया खंधा भवंति मया मनात प्रदेशापा सभ्यात १४ी मनसे. असंखेजहा काजमाणे एगयनो असंखेन्जा परमाणुपोग्गला, एगयो अणंतपपसिए खधे भवद"
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू० १ परमाणुपुद्गलनिरूपणम् भसंख्येयाः परमाणुपुद्गला भवन्ति, एकतः अनन्तप्रदेशिकः स्कन्धो भवति 'अहवा एगयो असंखिज्जा दुप्पएसिया खंधा, एगयो अणंतपएसिए खंधे भवइ जाव' अथवा एकतः असंख्येया द्विपदेशिकाः स्कन्धा भवन्ति, एकतः अनन्तपदेशिका स्कन्धो भवति, यावत्-एकत: असंख्येया स्त्रिचतुःपञ्चषट्सप्ताष्टनवदशमदेशिका: स्कन्धा भवन्ति, एकतः अनन्तप्रदेशिका स्कन्धो भवति, 'अहवा एगयो असं खेज्जा संखिज्जपएसिया, एगयो अणंतपएसिए खंधे भवइ' अथवा एकतः असंख्येयाः संख्येयप्रदेशिकाः स्कन्धा भवन्ति, एकतः-अनन्तप्रदेशिकः स्कन्धो खेज्जा परमाणुपोग्गला, एगयओ अणंतपएसिए खंधे भवइ' अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध जप असंख्यात प्रकाररूप विभागों में विभक्त किया जाता है-तब एकभाग में असंख्यातपरमाणुपुद्गल होते हैं, और अपरभाग में अनन्तप्रदेशिक एक स्कन्ध होता है 'अहया-एगयओ असंखिज्जा दुप्पएसिया खंधा, एगयो अणंतपएलिए खंधे भवह' जाव' अथवा-एकभाग में असंख्यात द्विप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं, और अपरभाग में एक अनन्तप्रदेशिक स्कंध होता है। यावत्-एकभाग में असंख्यात त्रिप्रदेशिक, चतुष्प्रदेशिक, पंचदेशिक, षट्रप्रदेशिक, सप्तप्रदेशिक, अष्टप्रदेशिक नवप्रदेशिक और दश प्रदेशिक स्कन्ध होते है, और अपरभाग में एक अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध होता है। 'अहवा-एगयो असंखेज्जा संखिज्जपएसिया, एगयो अणंतपएसिए खंधे भदा' अथवा-एकभाग में असंख्यात संख्यातप्रदेशिक स्कन्ध होते हैं और अपरभाग में જ્યારે તે અનંત પ્રદેશ સ્કંધના અસંખ્યાત વિભાગ કરવામાં આવે છે. ત્યારે એક એક પરમાણુ યુદ્દગલવાળા અસંખ્યાત વિભાગો અને અનંત પ્રદેશવાળા એક સ્કંધમાં તે અનંત પ્રદેશી કંધ વિભકત થઈ જાય છે. "अहवा-एगयओ असंखिजा दुप्पएसिया खंधा, एगयओ अणतपएसिए खंगे માર” અથવા દ્વિપદેશિક સ્કંધ રૂપ અસંખ્યાત વિભાગો થાય છે અને भनत प्रदेश ४ ३५ मे विलास थाय छे. "जाव अहवा एगयो असंखेग्जा संखिजपएसिया, एगयओ अणंतपएसिए खघे भवइ" मया , यार, पाय, ७, सात, 18, न मथवा इस प्रशावर २४॥३५ सस:ખ્યાત વિભાગે થાય છે અને અનંત પ્રદેશી રાધ રૂપ એક વિભાગ થાય છે અથવા સંખ્યાત પ્રદેશવાળા કહે રૂપ અસંખ્યાત વિભાગો થાય છે मन मानतोशी २४५ ३५ मे विमा थाय छे. "अहवा-एगयो असंखिम्जा असजिपजपएसिया खंधा, एगयओ अणंतपएसिए खंधे भव" अथवा અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા સ્ક ધ રૂપ અસંખ્યાત વિભાગે થાય છે અને અનંત
म. १२
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे भवति, 'अहया एगयओ असंखिज्जा असंखिज्जपएसिया खंधा, एगयी अणंतपएसिए खंधे भवइ' अथवा एकतः असंख्येयाः असंख्येयप्रदेशिकाः स्कन्धा भवन्ति, एकतः अनन्तमदेशिकः स्कन्धो भवति, 'अहवा असंखेज्जा अणंतपएसिया खंधा भवंति' अथवा असंख्येयाः अनन्तपदेशिकाः स्कन्धा भवन्ति । 'अणंतहा कज्जा माणे अणंता परमाणुपोग्गला भवंति ' अनन्तमदेशिकः स्कन्धः अनन्तधा क्रियमाणः अनन्ताः परमाणु युद्गा भवन्ति, तथा चात्र द्विपदेशिकस्य स्कन्धस्य भिद्यमानत्वे एको विकल्पः, त्रिपदेशिकस्य द्वौ, चतुष्पदेशिकस्य चत्वारः पश्चादेशिकस्य पद, षट् प्रदेशिकस्य दश, सप्तपदेशिकस्य चतुर्दश, अष्टप्रदेशिकस्य एकविंशतिः नवअनन्तप्रदेशिक एक स्कन्ध होता है 'अहवा-एगयओअसंखिज्जा असंखिजपएसिया खंधा, एगयओ अणंतपएसिए बंधे भवई' अथवा-एकभाग: में असंख्यात असंख्यातप्रदेशिक स्कंध होते हैं और अपरभाग में एक अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध होता है। ' अहवा-असंखेजा अणंगपएसिया खंधा भवंति' अथवा-असंख्यात अनन्तप्रदेशिक स्कंध होते हैं । 'अणंतहा कज्जमाणे अणंता परमाणुपोग्गला भवंति' जप इस अनन्तप्रदेशिक स्कन्ध के अनन्त विभाग किये जाते है-तब अनन्तपुद्गलपरमाणु होते है। तथाच यहां पर छिमदेशी स्कन्ध के विभाग में एक विकल्प, त्रिप्र. देशी स्कन्ध के विभाग में दो विकल्प, चतुष्पदेशी स्कन्ध के विभाग में. चार विकल्प, पांच प्रदेशी स्कंध के विभाग में छह विकल्प. छहप्रदेशी स्कन्ध के विभाग में दशविकल्प, सप्तप्रदेशी स्कंध के विभाग में १४ घोशी २४५ ३५ . विभL याय छ. " अहवा-असंखेन्जा अणंतपएसिया खंधा भवंति " अथवा अन्यात मनत प्रशि: २४ । ३ प त मनत अशी २४५ वित थ/ श छे. " अणंतहा कन्जमाणे अणना परमाणुपागला भवति" न्यारे मन त प्रदेशाधना मनविला ४२वाभा આવે છે, ત્યારે એક એક પરમાણુ પુદ્ગવાળા અનંત વિભાગોમાં તે સ્કંધ વિભક્ત થઈ જાય છે.
હવે ક્રિપ્રદેશિકથી લઈને અનંતપ્રદેશી પર્યન્તના પ્રત્યેક ના જ્યારે વિભાગો કરવામાં આવે છે, ત્યારે કેટલા વિકલ્પ બને છે, તે પ્રકટ કરવામાં આવે છે–
દ્વિદેશી સ્કંધના વિભાગમાં એક વિકલ્પ, ત્રિપ્રદેશી કંધના વિભાગમાં બે વિકલ્પ, ચાર પ્રદેશી ધના વિભાગમાં ચાર વિક૫, પાંચ પ્રદેશ કપના વિભાગમાં છ વિકલ્પ, છ પ્રદેશી સ્કંધના વિભાગમાં ૧૦ વિક૫, સાત પ્રદેશી કંધના વિભાગમાં ૧૪ વિકલ્પ, આઠ પ્રદેશ સ્કંધના વિભાગમાં
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू०१ परमाणुपुन्नलनिरूपणम् ९१ प्रदेशिकस्याष्टाविंशतिः, दशमदेशिकस्य चत्वारिंशत् , संख्यातादेशिकस्य द्विधा भिधमानत्वे एकादश, त्रिधा भिधमानत्वे एकविंशतिः, चतुर्धा भेदे एकत्रिंशत् , पश्चधा भेदे एकचत्वारिंशत्, पोढा भेदे एकपञ्चाशत् , सप्तधा भेदे एकपष्टिा , अष्टधा भेदे एकसप्ततिः, नवधा भेदे एकाशीतिः दशधा भेदे एकनवतिः, संख्येयधा भेदेतु एक एव विकल्पः, तदाह-संखेज्जहा कज्जमाणे संखेज्जा परमाणु'पोग्गला भवंति 'ति, असंख्पातप्रदेशिकस्य द्विधा भेदे द्वादश १२, त्रिधा भेदे त्रयोविंशतिः२३, चतुर्धा भेदे चतुस्त्रिंशद ३४, पश्चधा भेदें पञ्चचत्वारिंशत् ४५, पोढा भेदे षट्पश्चाशत् ५६, सप्तधा भेदे सप्तषष्टिः ६७, अष्टधा भेदेऽष्टसप्ततिः७८, विकल्प, अष्टप्रदेशी स्कन्ध के विभाग में २१ विकल्प, नौ प्रदेशी स्कंध के विभाग में २८ विकल्प, दक्ष प्रदेशी स्कन्ध के विभाग में ४० विकल्प, संख्यात प्रदेशी रकंध के दो प्रकार के विभागों में ११ चिकल्प, तीन प्रकार के विभागों में २१ विकल्प, चार प्रकार के विभागों में ३१ विकल्प, पाँचप्रकार के भेदों में ४: विशल्प, छहप्रकार के मेदों में ५१ विकल्प, सातप्रकार के भेदों में ६१ विकल्प, आठप्रकार के भेद में ७१ विकल्प, नौ प्रकार के भेद में ८१ विकल्प, दश प्रकार के भेदों में ९१ विकल्प, और संख्यात प्रकार के भेद में १ ही विकल्प होता है। सो ही कहा कि-'संखेज्जहा कज्जमाणे संखेज्जा परमाणुपोग्गला भवंति' त्ति' असंख्यात प्रदेशी स्कन्ध के दो प्रकार के भेद में १२ विकल्प, तीन प्रकार से भेद करने पर २३, चार प्रकार से भेद करने पर ३४, पंचप्रकार से भेद करने पर ४५, छह प्रकार से भेद करने पर ५६, सात प्रकार से भेद करने पर ६७, आठ प्रकार से भेद करने पर ७८, नौ ૨૧ વિકલ્પ, નવપ્રદેશી કંધના વિભાગમાં ૨૮ વિકલ્પ, અને દસ પ્રદેશી સ્કંધના વિભાગમાં ૪૦ વિકલ્પ થાય છે. સંખ્યાત પ્રદેશી ધના બે વિભાગ કરવામાં આવે ત્યારે ૧૧ વિકલ્પ, ત્રણ વિભાગ કરવામાં આવે ત્યારે ૨૧ વિકલ્પ, ચારથી લઈને દસ પર્વતના વિભાગ કરવામાં આવે ત્યારે અનુક્રમે ૩૧, ૪૧, ૫, ૬૧, ૭૧, ૮૧, અને ૯૧ વિકલ્પ અને સંખ્યાત વિભાગ કરવામાં આવે ત્યારે માત્ર એક જ વિકલ્પ બને છે. એજ વાત નીચેના सूत्र बारा ४८ वाम गावी छ-"संखेज्जहा कज्जमाणे संखेज्जा परमाण पोगला भवंति ति" अस या प्रदेशी २४ घना न्यारे में विHII ४२पामा આવે છે, ત્યારે ૧૨ વિક અને ત્રણથી લઈને ૧૦ પર્યન્ત વિભાગો ४२कामा मावे त्यारे भनु मे २३, ३४, ४५, ५६, १७, ७८, ८६' भने
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे नवधाभेदे एकोननवतिः ८९, दशधा भेदे शतमेकम् १८०, संख्येयधा भेदे द्वादश१२, असंख्यातभेदेतु एक एव, तदाह-"असंखेज्जा परमाणुपोग्गला भवंति" अनन्तमदेशिकस्य तु द्विधात्वे त्रयोदश १३, विधात्वे पञ्चविंशतिः२५, चतुर्धात्वे सप्तत्रिंशत् ३७, पञ्चधात्वात्वे एकोनपञ्चाशत्४९, पोढात्वे एकपष्टिः६१, सप्तधास्वे त्रिसप्ततिः७३, अष्टधात्वे पञ्चधाशीतिः८५, नवधात्वे सप्तनववि.९७, दंशधात्वे नवोसरशतम् १०९, संख्यातत्वे द्वादश १२, असंख्यातत्वे त्रयोदश१३, अनन्तल्वेतु एकएव विकल्पः, तदाह-"अणंतहा कन्जमाणे अणता परमाणुपोग्गला भवति' त्ति, ॥ मू० १॥
मूलम्-एएसि णं भंते ! परमाणुपोग्गलाणं साहणणाभेयाणुवाएणं अणंताणता पोग्गलपरियहा समणुगंतवा भवंतीति भकार से भेद करने पर ८९, दश प्रकार से करने पर १००, संख्यातप्रकार से भेद करने पर १२ और असंख्यात प्रकार से मेद करने पर १ ही होता है। सो ही कहा है-' असंखेज्जा परमाणुपोग्गला भवंति' अनंतप्रदेशिक स्कन्ध के दो प्रकार के भेद में १३, तीन प्रकार के भेद में २५, चार प्रकार के मेद में ३७, पांचप्रकार के भेद में ४९, छह प्रकार के भेद में ६१, सात प्रकार के भेद में ७३, आठ प्रकार के भेद में ८५, नौ प्रकार के भेद में ९७, दश प्रकार के भेद में १०९, संख्यात प्रकार के भेद में १२, असंख्यातप्रकार के भेद में १३, और अनन्तप्रकार के भेद में १ ही विकल्प होता है। सो ही कहा है, 'अनहा कज्जमाणे अणंता परमाणुपोग्गला भवंति''त्ति ॥सू० १॥ ૧૦૦ વિકલ્પ બને છે. અસંખ્યાત પ્રદેશ સ્કંધના જ્યારે સંખ્યાત વિભાગે કરવામાં આવે છે ત્યારે ૧૨ અને અસંખ્યાત વિભાગે કરવામાં આવે ત્યારે मे विE५ २ छ. मे पात “असंखेज्जा परमाणुगोग्गला भवति" આ સૂત્રપાઠ દ્વારા પ્રકટ કરી છે. અનંત પ્રદેશિક સ્કંધના બે વિભાગે કરવામાં આવે ત્યારે ૧૩ વિક, ત્રણથી લઈને અસંખ્યાત પર્યન્તના વિભાગો ४२वामां आवे त्यारे अनुभ २५, 3७, ४६, ६१, ७३, ८५, ८७, १०६, ૧૨ અને ૧૩ વિકલ્પ બને છે. અને જ્યારે તેના અનંત વિભાગે કરવામાં भावे छे त्यारे में वि५ मन छे. मे पात "अणंतहा कज्जमाणे अणंता परमाणुपोग्गला भवंति " ति" या सूत्रावा वामा ii . ॥०॥
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू० २ संहननमेदेन पुद्गलपरिवर्तन नि. ९३ मक्खाया ? हंता, गोयमा ! एएसिणं परमाणुपोग्गलाणं साहort जा मक्खाया। कइविणं भंते! पोग्गलपरियहे पण्णत्ते ? गोमा ! सत्तविहे पोग्गलपरियडे पण्णत्ते, तंजहा - ओरालिय पोग्गंलपरियडे, वेडहियपोग्गलपरियहे, तेया पोग्गलपरियडे, कम्मा पोग्गलपरियडे, मणपोग्गलपरियडे, वइ पोग्गलपरियडे, आणापाणं पोग्गल परियो । नेरइयाणं भंते! कइ विहे पोगलपरिट्टे पण्णत्ते ? गोयमा ! सत्तविहे पोग्गल परियहे पण्णत्ते, तंजहाओरालियपोग्गलपरियडे, वेडन्विय पोग्गलपरियडे, तेयापोग्गलपरियहे, कम्मा पोग्गल परियहे, मण पोग्गलपरियहे, वइ पोग्गलपरियहे, आणापाण पोग्गल परियहे । एवं जाव वैमाणियाणं । एगमेगस्स णं भंते! नेरइयम्स केवइया ओरालियपोग्गल परियहा अईया ? अनंता । केवइया पुरेक्खडा ? कस्लाइ अस्थि, कस्स नस्थि, जस्सत्थि जहण्णेणं एक्कोवा, दोवा, तिन्निवा, उक्को सेणं संखेज्जा वा असंखेजावा, अनंता वा । एगमेगस्स णं भंते! असुरकुमारस्स के वइया ओरालियपोग्गल परियट्टा ०? एवं चेव, एवं जाव वेमाणिस्स । एगमेगस्स णं भंते! नेरइयस्स केवइया वेडव्वियपोग्गल परियट्टा अईया ? अनंता, एवं जहेब ओरालियपोग्गल परियहा तहेव वेउब्विय पोग्गलपरियहा वि भाणियव्वा, एवं जाव वैमाणियस्स एवं जाव आणापाणु पोग्गल परियट्टा । एए एगत्तिया सत्तदंडगा भवंति, नेरइयाणं भंते! केवइया ओरालियपोग्गल परियहा अईया ? गोयमा ! अनंता, केवइया पुरेक्खडा ?
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र अणंता, एवं जाव वेमाणिया णं, एवं वेउवियपोग्गलपरियट्टावि एवं जाव आणापाणुपोग्गलपरियहावेमाणियाणा एवं एए पोहत्तिया सत्तच उव्वीसइदंडगा। एगमेगस्स गंभंते! नेरइयस्स नेरइयत्ते केवइया ओरालियपोग्गलपरियट्टा अईया? नस्थि एकोवि। केवइया पुरेक्खडा ? नत्थि एकोवि। एगमेगस्सणं भंते ! नेरइ. यस्स असुरकुमारत्ते केवइया ओरालियपोग्गलपरियट्टा अईया? एवं चेव, एवं जाव थणियकुमारते जहा असुरकुमारत्ते। एगमेगसणं भंते ! नेरइयस्स पुढविकाइयत्ते केवइया ओरालियपोग्गलपरियट्टा अईया? अणंता केवइया पुरेक्खडा ? कस्सइ अस्थि, कस्सइ नत्थि, जस्सस्थि तस्ल जहण्णे णं एक्को वा, दोवा, उक्कोसेणं संखेजा चा असंखेज्जावा, अणंता वा। एवं जाव मणुरुसत्ते।वाणमंतरजोइसियवेमाणियत्ते जहा असुरकुमारते एगमेगस्ल णं भंते! असुरकुमारस्स नेरइयत्ते केवइया अईया, ओरालियपोग्गलपरियहा एवं जहानेरड्यस्ल वत्तव्वयाभणिया तहाअसुरकुमारस्स वि भाणियब्वा, जाव वैमाणियस्स। एवं जाव थणियकुमारस्स, एवं पुढविकाइयस्स वि, एवं जाव वेमाणियस्स, सव्वेसिएको गमो। एगमेगस्स णं भंते ! नेरइयस्त नेरइयत्ते केवड्या वेउब्विय. पोग्गलपरियट्टा अईया? अणंता। केवइया पुरेक्खडा? एको. तरिया जाव अणंता, एवं जाव थणियकुमारत्ते। पुढविकाइयत्ते पुच्छा, नत्थि एको वि, केवइया पुरेक्खडा? नत्थि एको वि एवं जत्थ वेउवियसरीरं अस्थि तत्थ एगुत्तरिओ, जत्थ नस्थि
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू०२ संहननभेदेन पुद्गलपरिवर्तन नि. ९५ तत्थ जहा पुढविकाइयत्ते तथा भाणियध्वं जाव वेभाणियस्स वेमाणियत्ते, तेया पोग्गलपरियट्टा, कम्मा पोग्गलपरियहा य, सव्वत्थ एकोत्तरिया भाणियव्वा, मणपोग्गलपरियट्टा सव्वेसु पंचिंदिएसु एगोत्तरिया, विगलिंदिएसु नस्थि, वइपोग्गलपारयद्या, एवं चेव, नवरं एगिदिएसु नत्थि, भाणियचा, आणापाणु पोग्गलपरियट्टा सव्वस्थ एगोत्तरिया जाव बेमाणियस्ल वेमाणियत्ते। नेरझ्याणं भंते ! नेरइयत्ते केवइया ओरालियपोग्गलपरियहा अईया? नत्थि एको वि। केवइया पुरेक्खडा ? नस्थि एको वि। एवं जाव थणियकुमारते पुढविकाइयत्ते पुच्छा गोयमा! अणंता। केवइया पुरेक्खडा? अणंता। एवं जाव मणुस्सत्ते, वाणमंतरजोइसियवेमाणियत्ते जहा नेरइयत्ते, एवं जाव वेमाणियाणं वेमाणियत्ते, एवं सत्तवि पोग्गलपरियट्टा भाणियबा, जत्थ, अस्थि तत्थ अईया वि रेक्खडा वि, अणंता भाणियव्वा, जत्थ नत्थि तत्थ दोवि नत्थि भाणियव्वा, जाव देमाणियाणं वेमाणियत्ते केवइया आणापाणपोग्गलपरियट्टा अईया। अणंता, केवइया रेक्खडा? अणंता, ॥सू०२॥ __ छाया- एतेषां खलु भदन्त ! परमाणुपुद्गलानां संहननभेदानुपातेन अनन्तानन्ताः पुद्गलपरिवर्ताः समनुगन्तव्याः भवन्तीति आख्याताः ? हन्त ! गौतम ! एतेषां खलु परमाणुपुद्गलानां संहननं यावत् आख्याताः। कविविधाः खल भदन्त ! पुद्गलपरिवर्तः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! सप्तविधः पुद्गलपरिवर्तः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-औदारिकपुद्गलपरिवर्तः, वैक्रियपुद्गलपरिवर्तः, तैजसपुद्गलपरिवर्तः, कार्मणपुद्गलपरिवर्तः, मनापुद्गलपरिवर्तः, वचःपुद्गलपरिवर्तः, आनमाणपुदूगलपरिवर्तः । नैरयिकाणां भदन्त ! कतिविधः पुद्गलपरिवर्तः प्रज्ञप्न ? गौतम !
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र सप्तविधः पुद्गलपरिवर्तः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-औदारिकपुद्गलपरिवर्तः क्रियपुद्गलपरिवर्तः, तैजसपुद्गलपरिवर्तः, कार्मणपुद्गलपरिवर्तः, मनः पुद्गलपरिवर्तः, वचः पुरळ परिवर्तः, अनप्राणपुद्गलपरिवर्तः, एवं यावत् वैमानिकानाम् , एकेकस्य खलु भदन्त ! नैगयिकस्य कियन्तः औदारिकपुद्गलपरिवर्ताः अतीता? अनन्ताः वियन्तः पुरस्कृताः ? कस्यचिदस्ति, कस्यचिन्नास्ति, यस्यास्ति जघन्येन एको चा, द्वौवा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येया वा, असंख्येया वा, अनन्ता वा । एकैकस्य खलु भदन्त । असुरकुमारस्य कियन्तः औदारिकपृद्गल परिवर्ताः अतीताः ? एवमेत्र, एवं यावद वैमानिकस्य । एकैकस्य खलु भवन्त ! नैरयिकस्य किया तो क्रियपुद्गलपरिवाः अतीताः ? अनन्ताः, एवं यथैव बौदारिकपुद्गलपरिवर्ता स्तथैव चैक्रियपुद्गलपरिवर्वा अपि भणितव्याः , एवं यावत्चैमानिकस्य एवं यावन् आनप्राणापुद्गलपरिवर्ताः, एते एविकाः सप्तदण्डका भवन्ति । नैरयिकाणां भदन्त ! कियन्त औदारिकपुद्गलपरिवर्ताः अतीताः ? गौतम! अनन्ताः, कियन्तः पुरस्कृताः ? अनन्ताः, एवं यावत् वैमानिकानाम् । एवं वैक्रिय पुद्गलपरिवर्ता अपि, एवं यावत् आनप्राणपुद्गलपरिवर्ताः वैमानिकानाम् । एवम् एते पृथक्त्वकाः सप्तचतुर्विंशतिः दण्डकाः । एकैकस्य खलु भदन्त ! नरयिकस्य नैरयिकत्वे कियन्तः औदारिकपुद्गलपरिवर्ताः अतीताः? नास्ति एकोऽपि कियन्तः पुरस्कृताः ? नास्ति एकोऽपि। एकैकस्य खलु भदन्त ! नैरयिकस्य असुरकुमारत्वे कियन्तः औदारिकपुरल परिवाः अधीनाः ? एमेव, एवं यात स्तनितकुमारन्द्र, यथा असुरकुमारत्वे । एकैकस्य खल्ल भदन्त । नैरयिकस्य पृथिवीकायिकत्वे कियन्तः औदारिकपुद्गलपरिवर्ताः अतीताः? अनन्ताः, कियन्तः पुरस्कृताः ? कस्यचिद अस्ति कस्यचित् नास्ति, यस्यास्ति, तस्य जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येया वा, असंख्येया वा, अनन्ता वा, एवं यावत् मनुष्यत्वे, वानव्यन्तरज्योतिपिकवैमानिकत्वे यथा असुरकुमारत्वे । एकैकस्य खलु भदन्त ! भसुरकुमारस्य नैरयिकत्वे कियन्तः अतीताः औदारिकपुद्गलपरिवाः? एवं यथा नैरयिकस्य वक्तव्यता भणिता तथा असुरकुमारस्यापि भणितच्या, यावत्-वैमानिकानाम् , एवं यावत्-स्तनितकुमारस्य, एवं पृथिवीकायिकस्यापि, एवं यावत् वैमानिकस्य, सर्वेपाम् एको गमः। एकैकस्य खलु भदन्त । नैरयिकस्य कियन्तो वैक्रियपुद्गलपरिवर्ताः अतीता: ? अनंता:, कियन्तः पुरस्कृताः? एकोतरिकाः यावत् अनन्ताः, एवं यावत् स्वनितकुमारत्वे । पृथिवी कायिकत्वे पृच्छा, नास्ति एकोऽपि, कियन्तः पुरस्कृताः? नास्ति एकोऽपि, एवं यस्य वैक्रियशरीरम् अस्ति, तत्र एकोतरिका, यरय नास्ति तत्र यथा पृथिवीकायिकत्वे तथा भणितव्यम् , यावत् वैमानिकस्य, वैमानिकत्वे । तैजमपुद्गलपरिवर्ताः कार्मणपुद्गल
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू०२ संहननभेदेन पुगलपरिवर्तननि. ९७ परिवर्ताश्च सर्वत्र एकोत्तरिकाः भणितव्याः। मनापुद्गलपरिवर्ताः सर्वेषु पञ्चन्द्रियेषु एकोरिकार, विकलेन्द्रियेषु नास्ति । वचः पुद्गलपरिवर्ताः एवमेव, नवरम्एकेन्द्रियेषु नास्ति भणितव्यम् , आनमाणपुद्गलपरिवतर्ताः सर्वत्र एकोतरिकाः यावत् वैमानिकस्य वैमानिकत्वे । नैरयिकाणाम् भदन्त ! नैरयिकत्वे कियन्त: औदारिकपुद्गलपरिवर्ताः अतीता: १ नास्ति एकोऽपि, कियन्तः पुरस्कृताः ? नास्ति एकोऽपि, एवं यावत् स्तनितकुमारत्वे, पृथिवीकायिकत्वे पृच्छा, गौतम ! अनन्ताः, कियन्तः पुरस्कृताः? अनन्ताः, एवं यावत् मनुष्यत्वे वानन्यन्तरज्योतिषिकवैमानिकत्वे यथा नैरपिकत्वे, एवं यावत् वैमानिकानाम् वैमानिकत्वे, एवं सप्तापि पुद्गलपरिवर्ताः भणितव्याः, यत्र सन्ति तत्र अतीता अपि, पुरस्कृता अपि, अनन्ताः, भणितव्याः, यत्र न सन्ति तत्र द्वावपि नस्तः भणितव्यो, यावत् वैमानिकानां वैमानिकत्वे कियन्तः आनप्राणपुद्गलपरिवर्ताः अतीताः ? अनन्ताः, कियन्तः पुरस्कृताः१ अनन्ताः ॥५०२॥ ___टीका--पूर्व पुद्गलानां संहननादिकं मोक्तम् साम्प्रतं तदेव प्रकारान्तरेणाह'एएसिणं' इत्यादि। 'एएसिणं भंते ! परमाणुपोग्गलाणं साहणणाभेयाणुवाएणं अणंतागंता पोग्गलपरियहा समणुगंतव्वा भवंतीति मक्खाया?' हे भदन्त ! एतेषां खलु पूर्वोक्तानां परमाणुपुद्गलानाम् संहननभेदानुपातेन-संहननं-संपातः एकीभवनम् भेदश्च वियोजनम्-पृथक्त्वम् , योरनुपातः योगः संहननभेदानुपा
पुद्गलपरिवर्तवक्तव्यता'एएजिणं भंते ! परमाणुपोग्गलाणं' इत्यादि।
कार्थ-इसके पहिले पुगलों का संयोग आदि कहा जा चुका है। सी को सूत्रकार अब प्रकारान्तर से कह रहे हैं-'एएसिणं भंते ! परमाणुपोग्गलाणं साहणणामेयाणुवाएणं अणताणता पोग्गलपरिपडा समुणुगंतव्या भवतीति मक्खाया' संहनन नाम संघात का और भेद नाम वियोग-विश्लेष पृथक् होने का है। जितने पुनलद्रव्य हैं, उनके साथ परमाणुओं का जो संयोग-एकीभावरूप संबंध और वियोग
-गरपरिपत्त वातव्यता"एएसिण' भैते । परमाणुपोग्गलाण" याल
ટીકાઈ–આગલા સૂત્રમાં પુદ્ગલેના સંગ આદિનું કથન કરવામાં मा०यु छ, से वातावे अन्य पारे प्रतिपादन रैछे-एएसिंण भंते ! परमाणुपोगालाण साहणणा भेयाणुवाएण पोग्गल परियट्टा समणुगंतव्वा भवंतीति मसाया" सनन मेट संघात अन द वियोग अथवा मसी થવું તે જેટલાં પુદ્ગલ દ્રવ્ય છે, તેમની સાથે પરમાણુઓને જે સગ
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
૮
तस्तेन, सर्वपुद्गलद्रव्यैः सह परमाणूनां संयोगेन वियोगेन चेति भावः । अनन्तानन्ताः - अनन्तेन गुणिताः अनन्ताः अनन्तानन्ताः एकोऽपि परमाणुः द्व्यणुकादिभिरनन्ताणुकान्तैर्द्रव्यैः सह संयुज्यमानोऽनन्तान् परावर्तन प्राप्नोति, प्रतिद्रव्यंपरिवर्तभावेन परमाणूनामनन्तत्वेन च प्रतिपरमाणु परिवर्तनामनन्तत्वात्, परमाणुपुद्गल परिवर्तनामनन्तानन्तत्वमवसे यम् इत्यभिप्रायेणाह - अनन्तानन्ताः पुद्गल परिवर्ताः - पुद्गलैः पुद्गलद्रव्यैः सह परिवतः - परमाणूनां मेलनम् - पुद्गलपरिवतः समनुगन्तव्याः–अवगन्तव्याः भवन्तीति हेतोः आख्याताः प्ररूपिताः किमिति होता रहता है - इसी का नाम संहनन भेदानुपात है इस संहनन और भेद को लेकर एक भी पुलपरमाणु ह्यणुकादि पुद्गलद्रव्य से लेकर अंनताणुक द्रव्यों तक के साथ संयुक्त होता हुआ अनंत परावर्ती को प्राप्त करता है। पुद्गल परमाणु स्वयं अनन्त हैं, और वे प्रत्येक द्रव्य के साथ मिलते रहते हैं और बिछुडते रहते हैं- यही इनका परिवर्तभाव है । ऐसा परिवर्तभाव प्रत्येक परमाणु के साथ होता रहता है। इस प्रकार से प्रत्येक परमाणु का परिवर्तभाव अनंत होता है । इसी कारण यहां इस परिवर्तभाव को अनंतानंत कहा गया है । अनंत को अनंत से गुणा करना- इसका नाम अनंतानंत है। यहांपर इसी बात को गौतम ने प्रभु से पूछा है कि हे भदन्त ! जब जब पुद्गलद्रव्यों के साथ परमाणुओं के मिलने आदि रूपये अनंतानंत पुलपरिवर्त होते रहते हैं ऐसा जानने
'सनन
એકી ભાવરૂપ સ`ધ અને વિચાગ થતા રહે છે, તેનું જ નામ ભેદાનુપાત' છે આ સહનન અને લેકની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે તે એક પુદ્ગલપરમાણુ પણ એ અણુવાળાથી લઈને અનંત પર્યંતના અણુઆવાળાં દ્રવ્યેાની સાથે સંયુકત થવા રૂપ અનંત પરાવત્તો' પ્રાપ્ત કરતુ રહે છે. પુદ્ગલપરમાણુ પાતે જ અનંત છે, અને તેમા પ્રત્યેક દ્રવ્યની સાથે મળતાં રહે છે, અને તે દ્રચૈામાંથી અલગ થતાં રહે છે, એજ તેમને પરિવત ભાવ છે. પ્રત્યેક પરમાણુની સાથે એવા પરિવતભાવ થતા રહે છે. આ રીતે પ્રત્યેક પરમાણુના પરિવત'ભાળ અનત હાય છે. એજ કારણે તે પરિવત ભાવને અહી અનતાનત કહેવામાં આવ્યે છે. અનંતના અનતગણાં કરવાથી અનંતાન ́ત આવે છે. અડી' એજ વાતને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામીએ મહાવીર પ્રભુને એવે! પ્રશ્ન પૂછ્યા છે કે..હૈ ભગવન્ ! પુદ્ગલદ્રવ્યેાની સાથે પરમાણુઓના સંચાગ આદિ રૂપ જે અન’તાન'ત પુદ્દગલપરિવત' થતાં રહે છે, તે શું જાણુવા લાયક હોવાને કારણે તેમનું અહીં પ્રતિપાન કરવામાં આવ્યું છે?
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
f
}
प्रमेयवद्रिका टोकाश० १२० ४ सू० २ संहननमेदेन पुद्गल परिवर्तननि ९९ प्रश्नः, भगवानाह - 'हंता, गोयमा ! एएसि णं परमाणुपोग्गलाणं साहणणा जात्र मक्खाया' हे गौतम! हन्त, सत्यम्, एतेषां खलु पूर्वोक्तानां परमाणुपुद्गलानां संहननं यावत् भेदानुपातेन - संयोगवियोगेन अनन्तानन्ता: पुद्गलपरिवः समनुगन्तव्याः भवन्तीति कृत्वा आख्याताः - प्ररूपिता, अथ पुद्गलपरावर्तस्यैव मेदान् गौतमः पृच्छति' करविणं भंते!. पोग्गलपरियडे पण्णत्ते ?' हे भदन्त ! कतिविधः खलु पुद्गलपरिवर्तः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह - ' गोयसा ! सत्तविहा पोरगल परियट्टा पण्णत्ता' हे गौतम! सप्तविधाः खलु पुद्गलपरिवर्ता: प्रज्ञप्ताः, तं जहा ओरालियपोग्गलपरियहे, वेउच्चियपोग्गलपरियहे, तेयापोग्गलपरियहे, कम्मा पोग्गलपरियडे, मणपोग्गलपरियडे, वइपोग्गलपरियट्टे, भाणापाणुपोगलपरियट्टे' तद्यथा औदारिकपुद्गलपरिवर्तः १, बैक्रियपुद्गलपरि योग्य है, तो क्या इसीलिये ये कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है - 'हंता, गोयमा ! एएसि णं परमाणुपोग्गलाणं साहणणा जाव मक्खया' हां, गौतम ! इन पूर्वोक्त परमाणुपुद्गलों के संयोग वियोगरूप संहनन भेदानुपात से जायमान अनंतानंत पुद्गलपरावर्त होते हैं- ऐसा है - और इसी कारण से ये कहे गये हैं ।
अब गौतम प्रभु से इस पुद्गलपरावर्त के भेदों को पूछते हैं- "कहविणं भंते ! पोग्गलपरियट्टे पण्णत्ते" हे भदन्त । पुद्गलपरावर्त कितने प्रकार का कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोघमा ! ' हे गौतम! 'सप्तविहा पोग्गलपरियट्टा पण्णत्ता' पुद्गलपरावर्त सात प्रकार के कहे गये हैं । 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं 'ओरालियपोग्गल परियहे' औदारिक पुलपरिवर्त "वे उब्वियपोग्गल परियढे" वैक्रियपुङ्गलपरावर्त,
"
महावीर · अलुना उत्तर- " हंता, गोयमा ! एएसिंण परमाणुपोग्गलाण' साहणणा जाव मक्खाया ” डा गौतम! म पूर्वोक्त परमाणु युगलाना સચેાનિચેગરૂપ સંહનનભેદાનુપાતથી જાયમાન (નિત) અનતાન ત પુદ્ગ લપરાવત થતા રહે છે, આ વિષય જાણવા જેવા છે. કારણે જ અહી તેની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે.
તે
गौतभ स्वाभीना अश्न- " कइविहेण भंते! पोग्गलपरियडे पण्णत्ते " ભગવાન્ ! પુ॰લપરાવતના કેટલા પ્રકારો કહ્યા છે
भडावीर अलुने। उत्तर- " गोयमा !" हे गौतम! " सन्तविधा पोगलपरियट्टा, पण्णत्ता ” युगसपरावर्तना सांत अठारौ उद्या छे. " तंजहा ?" ते अहारी नीचे प्रभाषे हे " ओरालिय नोगालपरियट्टे ” सोहारियुगपरावर्त, वेडन्थियपोग्गल परियट्टे "वैडिययुद्गपरावर्त, " तेयापोग्गलपरियडे " तैस
66
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
१००
भगवतीसूत्रे वर्त:२, तैजसपुद्गलपरिवर्तः३, कार्मणपुद्गलपरिवर्तः४, मनापुद्गळपरिवर्तः५, वापुद्गलपरिवर्तः६, आनमाणपुद्गलपरिवर्तः७, तत्र औदारिकशरीरे वर्तमानेन जीवेन यदौदारिकशरीरमायोग्यद्रव्याणामौदारिकशरीरतया साकल्येन ग्रहणम् स औदारिकपुद्गलपरिवर्तः कथ्यते । एवमेव वैक्रियपुद्गलपरिवर्ताः अपि अबसेयाः। गौतमः पृच्छति-'नेरइयाणं भंते ! कइविहे पोग्गलपरियट्टे पण्णत्ते' हे भदन्त ! नैरयिकाणां खलु जीवानां कतिविधः पुद्गलपरिवर्तः प्राप्तः? भगवानाह'गोयमा ! सत्तविहे पोग्गलपरियट्टे पणत्ते' हे गौतम ! नैरयिकजीवानामनादौ संसारे परिभ्रमतां सप्तविधः पुद्गलपरिवर्तः प्रज्ञप्तः 'तंजहा-ओरालियपोग्गलं. 'तेयापोग्गलपरियट्टे' लैजसपुद्गलपरिवर्त 'कम्मा पोग्गलपरिय?' कार्मणपुगद्लपरिवर्त, 'मणपोग्गलपरियट्टे' मनः पुगदलपरिवर्त 'वइपोग्गपरियह पचापुगदल परिवर्त और 'आणापाणुपोग्गलपरियट्टे' आनप्राणपुगदलपरिवर्त, औदारिक शरीर में वर्तमान जीव के द्वारा जो औदारिक शरीर के योग्य द्रव्यों का औदारिक शरीर रूप से सम्पूर्णरूप में ग्रहण किया जाता है इसका नाम औदारिक पुगदलपरिवर्त है इसी प्रकार से वैक्रियपुगदल परिवतं यावत् आनाणपुद्गल परिवर्त तक जानना चाहिये । ____ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'नेरयाणं भंते ! कहविहे पोग्गल. परिय? पण्णत्ते' हे भदन्त | नैरयिकों के कितने प्रकार का पुद्गल परिवर्त कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! अनादिकाल से संसार में परिभ्रमण करनेवाले नैयरिक जीवों को 'सत्तविहे पोग्गलपरिय? पण्णत्ते' सात प्रकार को पुगदलपरिवर्त पुलपति "कम्मपोग्गलपयरियट्टे" मधुमपरापत, "मणपोग्गपरिय?" भनागसपरिवत, “वइपोग्गलपरिय?" पय पुगतपरिवत , म " आणा. पाणुपोग्गलपरिय?" मानाय , पुसपरिवत मोहारि४ शरीरमा रखेला ७१ દ્વારા જે દારિક શરીરને એગ્ય દ્રવ્યને ઓદારિક શરીરરૂપે સંપૂર્ણરૂપે ગ્રહણ કરવામાં આવે છે, તેનું નામ દારિક પુદ્ગલપરિવર્તે છે. એજ પ્રમાણે વેકિયપુદ્ગલ પરિવર્તન આદિ વિષે પણ સમજવું.
गौतम स्वाभाना प्रश्न-"नेरइयाण भंते! कइविहे पोग्गलपरिय? पण्णत्ते?" હે ભગવન ! નારકમાં કેટલા પ્રકારના પુદગલ૫રિવર્તને સદુભાવ હોય છે?
मडावीर प्रभुना उत्तर-“गोयमा!" गौतम ! साथी ससा२मा परिभY ४२ना। नामा " सत्तविहे पोगगलपरियट्टे पण्णत्ते" सात माना गरपरिवत ना समाव हो छ. “ तंजा" ते सात पारे।
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू० २ संहननभेदेन पुलपरिवर्तननि. १०१ परियट्टे, वेउब्वियपोग्गलपरियट्टे, तेयापोग्गलपरियट्टे, कम्मापोग्गलपरियट्टे, मणपोग्गलपरियट्टे, वइपोग्गलपरियहे, आणापाणुपोग्गलपरियडे' तद्यथा - औदारिकपुद् गल परिवर्तः, वैक्रियपुद् गलपरिवर्तः, तेजस पुद् गलपरिवतः कार्मणपुद्गलपरिवर्तः, मनःपुद्गलपरिवर्तः वचः पुद्गलपरिवर्तः, आनमाण पुद्गल परिवर्तः श्वासोच्छवास पुद्गल परिवर्तः इत्यर्थः, 'एवं जाव वैमाणियाणं एवं पूर्वोक्तनैरयिक जीवपुद्गल परिवर्तरीत्या यावत्-वैमानिकानां वैमानिक देवपर्यन्तानां पुद्गल परिवर्त्ती वाच्यः, गौतमः पृच्छति - ' एगमेगस्स णं भंते । नेरइयस्स केवइया ओरालियपोग्गलपरियट्टा अईया ?' हे भदन्त ! एकैकस्य खल नैरयिकस्य कियन्तः औदारिकपुद् गल परिवर्ताः अतीताः - व्यतिक्रान्ताः ? भगवानाह - 'अनंता' हे गौतम! कहा गया है । 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं - 'ओरालियपोगलपरिre, drauपोलपरियडे तेयो पोग्गलपरियहे, कम्मा पोग्गलपरिपट्टे, मणपोग्गल परियहे' वइपोग्गलपरियडे, आणापाणुपोग्ालपरियट्टे,' औदारिकपुद्गल परिवर्त, वैक्रियपुद्गलपरिवर्त तैजस पुद्गलपरिवर्त कार्मणपुल परिवर्त, मनःपुद्गलपरिवर्त वचःपुद्गल परिवर्त और आनप्राण पुद्गल परिवर्त, आनप्राणपुद्गल परिवर्त का नाम श्वासोच्छवोस पुलपरिवर्त भी है ' एवं जीव वैमाणियाणं', जिस प्रकार से नैयरिक जीवों के पुद्गल परिवर्त कहा गया है उसी प्रकार से यावत् वैमानिकदेव पन्त के पुद्गलपरिवर्तक कहना चाहिये ।
अब गौतम प्रभु से पूछते हैं 'एग मेगस्स णं भंते! नेरइयम्स केवइया ओरालियपोग्गल परियहा अईया' हे भदन्त ! एक एक नैरिक को कितने औदारिकपुदगल परिवर्त हो चुके हैं ? अर्थात् एक एक नैरिकने कितने नीचे प्रमाऐ छे–“ओरा लियपोगगलपरियट्टे, वेडव्वियपोग्गल परियट्टे, तेयापोग्गल परि थट्टे, कम्मापोग्गलपारयट्टे, मणपोग्गलपरियट्टे, वइपोग्गलपरियट्टे आणापाणुपोग्गलपरियट्टे ” (१) मोहारिभ्युद्गलपरिवर्त, (२) वैडिययुगा परिवर्त, (3) तै. सयुगस परिवर्त', (४) अभ् युयुगपरिवर्त, (५) मनःयुगसपरिवर्त, (६) વચનપુદ્ગલપરિવત, અને (૭) આનપ્રાણપુદ્ગલપરિવર્ત આનપ્રાણપુદ્ગલપરિવર્તનું ખીજું નામ શ્વાસેાશ્ર્વાસ પુદ્ગલપરિવત પણ છે. વમાનિક દેવ પતના જીવેાના પુદ્ગલપવિત વિષે નારકાના પુદ્ગલપિરવતના જેવુ' જ થન સમજવું,
"
गौतम स्वाभीना प्रश्न - " एगमेगस्स णं भंते ! नेरइयस्स केवइया ओरा लियपोग्रालपरियट्टा " हे लगनन् ! थोड येऊ નારકના કેટલા ઔદારિક પુદ્ગલપરિવત થઈ ચુકયા છે? એટલે કે એક એક નારકે કેટલા ઔદારિક પુદ્ગલપરિવત કર્યો છે ?
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦૨
भगवती सूत्रे एकस्य नैरथिकस्य अनन्ताः औदारिकपुद्गल परिवर्तः अतीवाः अतीतकालस्य अनादित्वात्, जीवस्य चानादित्वात्, अपरापरपुद्गलग्रहणस्वरूपत्वाच्च । गौतमः पृच्छति - ' केवइया पुरेक्खडा?' हे भदन्त ! एकैकस्य नैरविकस्य कियन्तः औदारिकपुद्गल परिवर्तः पुरस्कृताः - भविष्यत्कालमाविनः इति प्रश्नः भगवानाह - 'कस्सा अस्थि, फस्सइ नत्थि ' हे गौतम । कस्यचित् नैरयिकस्य औदारिकपुदग परिवर्ती भविष्यत्कालमात्र नास्ति, नरकादितः उनृत्य यो मानुपत्वं प्राप्य सिद्धिं यास्यति, यश्च संख्येयैरसंख्येयेव भवैः सिद्धि यास्यति, तस्यापि औदारिकपुगल परिवर्त किये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'अता, हे गौतम! एक २ नैरयिक के अनन्त औदारिक पुगल परि
हो चुके हैं। क्योंकि अतीतकाल अनादि है, और जीव भी अनादि है तथा जीव की संसारदशा में अपरापर पुद्गल ग्रहण करने की स्वरू• पता है । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'केवड्यापुरे क्खडा' हे भदन्त ! एक एक नारक के भविष्यत्काल भावी कितने औदारिक पुद्गल परिवर्त हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'कस्सइ अस्थि' कस्सह नस्थि' हे गौतम! दूरभविक होने से और अभव्य होने से किसी नारकजीव को भविष्यकालभावी औदारिक परिवर्त है और किसी नारकजीव को भवि surare भावी औदारिकपुद्गलपरिवर्त नहीं है क्योंकि जो जीव नरकादि से निकल करके मनुष्य भव लेकर सिद्धि प्राप्त करेगा उसको या संख्यान, असंख्यात भवों के बाद जो सिद्धि प्राप्त करेगा उसके भी
महावीर अलुन। उत्तर- " अनंता " हे गौतम! शेड शेड नारम्भां અતત પુદ્ગલપરિવત થઈ ચુકયા છે, કારણ કે અતીતકાળ અનાદિ છે, અને જીવ પણ અનાદિ છે તથા જીવની સ'સ રદશામાં અપરાપર પુદ્ગલ ગ્રતુણુ कुरवानी स्वयता (स'लवितता ) छे.
गौतम स्वाभीना प्रश्न - केवइया पुरेक्खडा ?” हे भगवन् ! ये નારકના ભવિષ્યકાળભાવી કેટલા ઔદારિક પુદ્ગલપરિવત કહ્યા છે ? મહાવીર પ્રભુના ઉત્તર- - 'करसइ अस्थि, कस्सइ नत्थि " हे गौतम ! ફૂલવિક અને અભવ્ય હાવાને કારણે કાઇ નારક જીવમાં ભવિષ્યકાળભાવી ઔદારિક પુદ્ગલપરિવત ના સદ્ભાવ હાય છે, અને કાઇ નારક જીવમાં ભવિ ષ્યકાળભાવી ઔદ્યારિક પુદ્ગલપરિવતના સદ્ભાવ હાતા નથી, કારણ કે જે જીવ નરકાદ્રિમાંથી નીકળીને મનુષ્ય ભવમાં ઉત્પન્ન થઇને સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરશે તેમનામાં તથા સખ્યાત અથવા અસખ્યાત ભવા કરીને સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરશે.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू० २ संहननभेदेन पुद्गलपरिवर्तननि. १०३ पुद्गलपरिवर्ती भावीनास्ति, तस्य अनन्तकालपुरणीयत्वात् , अत्रापि-'जस्सस्थि जहण्णेणं एको बा, दो वा, तिन्नि वा, उकोसेणं संखेज्जा वा, असंखेज्जा वा, अणंता वा' यस्य नैरयिकस्य औदारिक पुद्गलपरिवर्ती भावी अस्ति, तस्य जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा माविनो भवन्ति, उत्कृष्टेन तु संख्येया वा, असंख्येया वा, अनन्ता वा औदारिकपुद्गलपरिवर्ताः भाविनो भवन्ति । गौतमः पृच्छति-'एगमेगस्स गं भंते ! असुरकुमारस्स केवइया ओरालियपोग्गलपरियट्टा अईया?' हे भदन्त ! एकैकस्य खल्लु असुरकुमारस्य कियन्तः औदारिकपुद्गलपरिवर्ताः अनीताः ? व्यतिक्रान्ताः ? भगगनाह-एवं चेत्र एवं जाव वेमाणियस्स' हे गौतम ! एवमेव-पूर्वोक्तनैरयिकवदेव एकैकस्य असुरकुमारस्य अनन्ताः औदा भावी औदारिकपुद्गलपरिवर्त नहीं है क्योंकि यह औदारिक पुद्गल परिवर्त अनन्त काल में पूरणीय होता है। 'जस्सस्थि जहण्णेणं एको वा, दोवा, तीन्निवा, उक्कोसेणं संखेज्जावा, असंखेज्जावा' अणता वा' जिस नैरयिक जीव को औदारिकपुद्गलपरिवर्त है, उसको वह जघन्य रूप में एक होगा, अथवा दो होगें, या तीन होगें, उत्कृष्ट रूप में संख्यात या असंख्यात या अनंत होगें । अप गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-एगमे. गस्स णं भंते ! अप्रकुमारस्स केवड्या ओरलियपोग्गलपरियहा अईया' हे भदन्त ! एक २ असुरकुमार को भूतकाल में औदारिक पुद्गल परिवर्त कितने हो चुके हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं चेव एवं जाव वेमाणियस्स', हे गौतम ! इस विषय में जैसा कथन एक नैयरिक जीवके विषय में किया गया है, वैसा ही कथन यहां पर भी जानना चाहिये તેમનામાં પણ ઔદારિક પુલ પરિવર્તને સદ્ભાવ હેતે નથી કારણ કે આ मोरि सपरिवत मनतम ५२णीय डाय छे. "जस्सत्थि जहण्णेणएको वा, दो वा, तिमि वा, उकोसेण संखेज्जा वा, असंग्वेज्जा वा, अणंतावा" જે નારક જીવમાં ભાવી દારિક પુલ પરિવર્તને સદૂભાવ હોય છે, તેમને તે ઓછામાં ઓછા એક અથવા બે અથવા ત્રણ થશે અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાત, અસંખ્યાત અથવા અનંત થશે.
गौतम स्वाभान। प्रश्न- एगमेगस्स गं भंते ! असुरकुमारस्स केवइया ओरालियपोगगलपरियट्टा अईया १" भगवन् ! मे से असुरभारना કેટલા પુલપરિવર્ત થઈ ચુકયા છે?
महावीर प्रभुना उत्तर-" एवं चेव एवं जाव वैमाणियस्स" गौतम ! આ વિષયને અનુલક્ષીને એક નારક જીવના વિષયમાં જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન અહી પણ સમજવું. એટલે કે એક એક અસુ
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
भगवतीसूत्रे रिकपुद्गलपरिवर्ताः अतीताः, एवं पूर्वोक्तैकैकनैरयिकवदेव यावत्-एकैकस्य वैमानिकस्य वैमानिकपर्यन्तस्य अनन्ताः औदारिकपुद्गलपरिवर्ताः अतीता, भावी
औदारिकपुद्गलपरिवर्तरतु नैरयिकवदेव कस्यापि भवनपत्यादि वैमानिकान्तस्य अस्ति, कस्यापि नास्ति, यस्यापि अस्ति, तस्यापि जघन्येन एको वा, द्वौ वा, प्रयो वा भाविनः सन्ति, उत्कृष्टेन तु संख्येया वा, असंख्येया वा, अनन्ता वा भाविनः सन्तीति भावः, गौतमः पृच्छति-' एगमेगस्स णं भंते ! नेरइयस्स केव. इया वेउब्धियपोग्गलपरियट्टा अईया ?' हे भदन्त ! एकैकस्य खलु नैरयिकस्य अर्थात् एक एक असुरकुमार के भूतकाल में औदारिक पुद्गलपरिवर्त अनन्त हो चुके है, इसी प्रकार से यावत्-एक एक वैमानिक पर्यन्त-देव. के अतीत औदारिक पुद्गलपरिवर्त अनन्त हो चुके हैं, तथा भावी औदा. रिक पुद्गलपरिवर्त नैपरिक की तरह से ही किसी भवनपति से लेकर वैमानिकान्त-देव को होता भी है और कीसी को नहीं भी होता है । जिसको यह भावी औदारिक पुद्गल परिवर्त है उसको वह जघन्य से एक, दो, और तीन तक होता है और उस्कृष्ट से संख्यात, असंख्यात
और अनन्त रूप से होता है। ___अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूण्ते हैं-'एगमेएगस्सण भंते । नेरइयस्स केवड्या वेचियपोग्गलपरियहा अईमा' हे भदन्त ! एक एक રકુમારના ભૂતકાલીન ઔદારિક પુલપરિવત અનંત થઈ ચુક્યા છે. એજ પ્રમાણે એક એક વિમાનિક પર્યન્તના દેવના પણ ભૂતકાલીન ઓદારિક પદ્વલપરિવર્ત અનત થઈ ચુક્યા છે. ભાવી ઔદ્યારિક પુદ્ગલપવિત વિષે પણ નારકેના ભાવી ઔદારિક પુલ પરિવર્તન જેવું જ કથન સમજવું એટલે કે કેઈ ભવનપતિમાં ભાવી ઔદ્યારિક પુલ પરિવર્તને સદ્ભાવ હેતું નથી અને કેઈમાં ભાવી દારિક ભાવી યુગલ પરિવર્તનો સદૂભાવ હોય છે. વૈમાનિક દે પર્યાના છ વિષે પણ આ પ્રકારનું જ કથન ગ્રહણ કરવું જોઈએ, જે જીવમાં ભાવી ઔદારિક પુદ્ગલ પરિવર્તને સદુભાવ હોય છે, તે જીવમાં ઓછામાં એાછા એક, બે અથવા ત્રણને અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાત, અસંખ્યાત અથવા અનંત ભાવી ઔદારિક પુદ્ગલ પરિવર્તને સદૂભાવ હશે, એમ સમજવું.
गौतम स्वाभाना प्रश्न-" एगमेगस्स णं भंते ! नेरदयस्स केवइया वेउब्धिय पोग्गलपरियट्टा अईया ?" उ मापन ! म मेना२४ भूतामा टा વેકિય પુલ પરિવર્ત કર્યા છે?
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२० ४ सू० २ संहननमेदेन पुलपरिवर्तननि. १०५
*
कियन्तो वैक्रियपुद्गल परिवर्ताः अतीताः ? भगवानाह - 'अनंता, एवं जहेव ओरालियपोग्गल परियहा तहेव वेउच्चियपोग्गळपरियट्टा वि भाणियच्चा' हे गौतम ! एकैकस्य नैरयिकस्य अनन्ताः वैक्रियपुद्गलपरिवः अतीताः, एवं-' पूर्वोक्तरीत्या यथैव औदारिकपुद्गल परिवर्ता प्रतिपादिता स्तथैव वैक्रियपुदगल परिचर्चा अपि भणितव्याः प्रतिपत्तव्याः, ' एवं जाव वैमाणियस्स, एवं जाव आणापाणुपोग्गल परियट्टा, एए एगत्तिया सत्त दंडगा भवंति एवं पूर्वोक्तरीत्या यावद - वैमानिकस्य वैमानिकपर्यन्तस्य एकैकस्य वैक्रियपुलपरिवर्तः अनन्ताः अतीताः, भाविनस्तु जघन्येन एको वा, द्वौ वा, श्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येया वा, असंख्येया वा, अनन्ता वा भवन्ति, एवं - पूर्वोक्तौदारिकवै क्रियपुद्गल परिवर्तत्र देव, यावत् - तैजसपुद्गल परिवर्तः, कार्मणपुद्गलपरिMore को भूतकाल में वैक्रियपुद्गल परिवर्त कितने हो चुके हैं ? इस उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अनंता, एवं जहेब ओरालियपोग्गल परियट्टा तहेव daeपोरगपरियहा वि भाणियच्चा' हे गौतम! एक एक नैरचिक को भूतकाल में वैक्रियपुद्गल परिवर्त अनन्त हो चुके है, इस प्रकार पूर्वोक्तरीति के द्वारा जिस प्रकार से औदारिक- पुद्गलपरिवर्त कहे जाचुके हैं, उसी प्रकार से वैक्रियपुदल परिवर्त भी कहना चाहिये, 'एवं जाव वेमाणियस्स एवं जाव आणापाणुपोग्गलपरियहा एए एगत्तिया सत्तदंडगा भवंति' इस प्रकार पूर्वोक्तरीति के अनुसार यावत् वैमानिक पर्यन्त एक एक के भूतकालिक वैकिषपुद्गलपरिवर्त अनन्त हो चुके हैं, तथा भावी वैक्रियपुगल परिवर्त जघन्य से एक, दो या तीन होंगे, और उत्कृष्ट से वे संख्यात, असंख्यात या अनंत होंगे इस प्रकार पूर्वोक्त औदारिक वैक्रिय पुद्गल परिवर्त के जैसे ही यावत्-अतात तैजसपुद् गल परिवर्त एवं
भडावीर अलुने। उत्तर- " अणता, एवं जद्देव ओरालियपोग्गलपरियट्टा तदेव उब्वियपोग्गल परियट्टा वि भाणियन्त्रा " हे गौतम! ! ! नार ભૂતકાળમાં અનંત વૈક્રિયપુનૢગલવિત કરી ચુકયા છે. પહેલાં ઔદ્યારિક પુદ્ગલપરિવર્તના વિષયમાં જેવુ. કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવુ' જ કથન मडी' वैडिययुङ्गसपरिवर्त विषे या श्रथ उरखातुं छे. " एवं जाव बेमाणियस्स एव जाव आणापाणु पोग्गलपरियट्टा, एए एगत्तिया सत्त दंडगा भवंति " આ પૂર્વોક્ત રીત અનુસાર વૈમાનિક પન્તના એક જીવના ભૂતકાલિક વૈદ્ધિચપુદ્ગલપરિવત અન ત થઈ ચુકયા છે, તથા ભાવી વૈક્રિયપુદ્દગલપરિવત જન્ય (ઓછામાંઓછા) એક, એ અથવા ત્રણ થશે અને વધારેમાં વધારે સખ્યાત, અસખ્યાત અથવા અનંત થશે-પૂર્ણાંકત ઔદારિક અને વૈક્રિયપુ
भ० १४
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
भगवती वर्ताः, मनापुद्गपरिवर्ताः, वचःपुद्गलपरिवतः, आनप्राणपुद्गन्टपरिवर्ताः अपि एककस्य नरयिकादेवैमानिकपर्यन्तस्य अनन्ताः अतीताः, भाविनस्तु जघन्येन एको वा, ह्रौं वा, त्रयो वा, उत्कृप्टेन संख्येया वा, असंख्येया चा, अनन्ता वा भवन्ति । एवं च एते पूर्वोक्ताः एकत्विबा:-एकैकनैरयिकाद्याश्रयाः सप्तदण्डकाः बौदा. रिकादि सप्तविधपुद्गलविषयत्वाव, एते सप्तदण्डकाश्चतुर्विंशतिदण्डकेषु प्रत्येकं भवन्ति इति भावः । अथ बहुवचनमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-' नेरइयाणं भंते ! केवइया ओरालियपोग्गलपरियट्टा अईया?' हे भदन्त ! नैरयिकाणां कियन्तः औदारिकपुद्गलपरिवर्ताः अतीताः? भगनानाह-' गोयमा! अणंता,' हे कार्मणपुगदलपरिवर्त, मनः पुद्गलपरिवर्त, वचः पुद्गलपरिवर्त और आनप्राण पुद्गलपरिवर्त भी एक एक नैरथिकादि से लेकर वैमानिक देवतक अनन्त हो चुके हैं, तथा भावी जो ये परिवत हैं वे जघन्य से एक, अथवा दो, या तीन होंगे और उत्कृष्ट से संख्यात, या असंख्यात या अनन्त होंगे। इसप्रकार ये वोक्त लातदण्डक एक एक नरथिक आदि के आश्रय से हुए हैं तथा औदारिक आदि सातप्रकार के पुद्गलों को विषय करते हैं, और चौबीस दण्डकों में से प्रत्येक नैरथिकादि को होते हैं। ____ अब गौतम स्वामी बहुवचन को आश्रित करके ऐसा पूछते हैं'नेरझ्याण भते । केवइया ओरालियपोग्गलपरिया' हे भदन्त । नैरयिक जीवों को भूत काल में औदारिकपुद्गलपरिवर्त कितने हो चुके हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा' हे गौतम ! 'अणंता' नरयिक जीवों को भूत
લપરિવતની જેમ જ ભૂતકાલીન તૈજસપુતલપરિવર્ત, કામણપુલ પરિવર્ત, મનપુલ પરિવર્ત, વચપુલ પરિવર્ત અને આનપ્રાણપુલ પરિવર્ત પણ એક એક નારકથી લઈને વૈમાનિક પર્યન્તના જીવ દ્વારા અનંત થઈ ચુક્યા છે, તથા આનપ્રાણપદ્વવપરિવર્ત પર્યન્તના જે સાતે ભાવી પરિવર્તે છે, તે જઘન્યની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે તો એક, બે, અથવા ત્રણ થશે અને ઉલ્ટની અપેક્ષાએ વિચારવામાં આવે તે સંખ્યાત અસંખ્યાત અથવા અનંત થશે આ રીતે પૂર્વેત નારક આદિ વૈમાનિક પર્યન્તના ૨૪ દંડકના
વેને વિષે સાત પ્રકારના પુદ્ગલપરિવર્તને અનુલક્ષીને સાત-સાત પ્રશ્નોત્તરો સમજવા જોઈએ આ પ્રકારે એક એક નારકાદિ વિષે સાત દંડક સમજવાના છે.
હવે ગૌતમ સ્વામી બહુવચનને આધાર લઈને મહાવીર પ્રભુને એ प्रश्न पूछे छे -" नेरइयाण भंते ! केवइया ओरालियपोग्गलपरियट्टा १॥ ३ ભગવન્! નારક જીના ભૂતકાલિક ઔદારિક પુલ પરિવર્ત કેટલા થઈ ચુક્યા
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू०२ संहननभेदेन पुद्गलपरिवर्तननि, १०७ गौतम ! नैरयिकाणां अनन्ताः औदारिकपुद्गलपरिवर्ता: अनीताः। गौतमः पृच्छति'केवइया पुडेक्खडा ?' नायिकाणां कियन्तः औदारिकपुद्गलपरिवर्ताः पुरस्कृताः भविष्यन्तः सन्ति ? भगवानाह-'अणंता, एवं जाव वेमाणियाणं' हे गौतम ! नैरयिकाणाम् अनन्ताः औदारिकपुद्गलपरिवर्ताः भाविनः सन्ति, एवंपूर्वोक्तरीत्या, यावत् वैमानिकानाम् अनन्ताः औदारिकपुद्गलपरिवर्ताः भाविनः सन्ति । 'एवं वेउवियपोगालपरियट्टा वि, एवं जाव आणापाणु पोग्गलपरियट्टा वेमाणियाणं' एवं-पूरॊक्तरीत्या नैरयिकादीनाम् चैक्रियपुगलपरिवताः अपिअनन्ताः अतीता एवं पूर्वोक्तरीत्या, यावत् नैरसिकादि वैमानिकान्तानामिति भाषः, 'एवं एए पोहत्तिया सत्त चउव्वीसतिदंडगा' एवं रीत्या, एते पूर्वोक्ताः पृथकत्विकाः बहुवचनविषयमाः सप्तदण्डकाश्चतुर्विंशतिदण्डकाः भवन्ति एते काल में औदारिकपुद्गलपरिवर्त अनंत हो चुके हैं। अब पुनः गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-हे मदन्त ! नैरयिक जीवों को भावी औदारिक पुनलपरिवत कितने होते हैं ? इसके उत्सर में प्रभु कहते हैं-'अणंता' हे गौतम ! नरयिक जीवों को भावी औदारिकपुद्गलपरिवर्त अनंत होते हैं। इसी प्रकार से पूर्वोक्तरीति के अनुसार यावत्-वैमानिकों के भावी औदारिकपुद्गलपरिवर्त अनंत होते हैं । ' एवं वे उब्धियपोग्गलपरियट्टा वि, एवं जाव आणापाणुपोग्गलपरियटा वेमाणियाणं' इसी पूर्वोत्तरीति के अनुसार नैरयिक से लेकर वैमानिक देवों को भून्न काल में वैक्रियपुद्गलपरिवर्त भी अनंत होते हैं । ' एवं एए पोहस्तिया सत्त चरबीसइदंडगा' छ ? उत्तर-“गोयमा !" 3 गौतम ! " अणंता" ॥२४ ७वा सूतभा અનંત દારિકયુલપરિવર્ત કર્યા છે.
ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન-“હે ભગવન્ ! નારક જીના ભાવી દારિકपुगा परिव mean थरी १ त२-“ अणंता" गीतम! ना२४ छ। ભવિષ્યમાં અનત દારિક પદ્વલ પરિવર્તન કરશે વૈમાનિક પર્યન્તના જીના ભૂત અને ભાવી ઔદારિક પુલ પરિવર્તના વિષયમાં પણ નારકેના ભૂત અને ભાવી ઔદ્યારિક પુદ્ગલપરિવર્તન જેવું જ કથન ગ્રહણ કરવું જોઈએ.
“एवं वेठवियपोगालपरियट्टी वि, एवं जाव आणापाणुपोग्गलपरियट्टा वैमाणियाण " मेरी प्रभारी ना२श्रीन वैमानि यन्तन वाना ભૂતકાલીન અને ભવિષ્યકાલીન વેકિયપુદ્ગલ પરિવર્તે પણ અનંત જ સમજવા એજ પ્રમાણે તેમના આણપ્રાણપુલ પરિવર્ત પતના ‘પરિવર્તે પણ અનંત
समा . " एवं एए पोहचिया सच चरन्त्रीसइडगा" मा सरे नावायी
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
--
भगवतीसूत्रे सप्तदण्डकाश्चतुर्विंशतिदण्ड केषु प्रत्येकं भवन्तीति भावः। तत्र एकत्वपृथक्त्वदण्डकानां चायं विशेष:-एकत्वदण्ड केषु भाविपुद्गलपरावर्ताः कस्यचिन्न सन्त्यपि, बहुत्वदण्डकेषु तु भाविपुद्गलपरावर्ताः सन्त्येव, तत्र समुच्चयनीया श्रयणात्, इति भावः, गौतमः पृच्छति-'एगमेगस्स णं मंते । नेरझ्यस्स नेरइयत्ते केवइया ओरालियपोग्गलपरियट्टा अईया ? ' हे भदन्त ! एकैकस्य खलु नरयिकस्य नैरयिकत्वे-नारकावस्थायाम् कियन्त औदारिकपुद्गलपरिवर्ताः अतीता: ? भगवानाह-' नत्थि एको वि' हे गौतम ! एकैकस्य नैरयिकस्य नैरयिकावस्थायाम्
औदारिकपुद्गलपरिवर्तः एकोऽपि अतीतो नास्ति, नारकावस्थायां वर्तमानस्य इस प्रकार से ये बहुवचन विषयक सात दण्डक चौवीस दण्डकों मेंप्रत्येक को होते हैं इन एकत्व और पृथक्त्व-दण्डकों में यह विशेषता है कि-एकत्व दन्डकों में भावी पुद्गलपरावर्त किसी जीव को नहीं भी होते हैं तवकि बहुत्व दण्डकों में भावी पुद्गलरूपपरावर्त अवश्य ही होते हैं क्योंकि वहां समुच्चय रूप से जीवों का आश्रयण हुआ है।
अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'एगमएगस्सणं भंते !नेरहयस्स नेरइत्ते केवइया ओरालियपोग्गलपरियट्टा अईआ'हे भदन्त! एक एक नैरयिक को नारकावस्था में भूत कालीक औदारिकपुद्गलपरिवर्तकितने होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'नथि एको वि' एक एक नैरयिक को नैरयिक अवस्था में भूत कालिक औदारिक पुद्गलपरिवर्त एक भी नहीं होता है-क्यों कि नारकावस्था में वर्तमान जीव को-नैरयिक जीव कोલઈને વૈમાનિકે પર્યન્તના ૨૪ દંડકના જીવમાંના પ્રત્યેક દંડકના જી વિષે બહુવચન વિષયક સાત સાત આલાપકે થાય છે આ એકત્વ અને બહુવ દંડકામાં એટલે જ તફાવત છે કે-“એકત્વ દડકમાં કેઈ જીવના ભાવી પકલ પરિવર્તને અભાવ બતાવવામાં આવ્યું છે પરંતુ બહત્વ દંડકમાં તે સઘળા જીવમાં ભાવી પુદ્ગલપરાવર્તને સદૂભાવ અવશ્ય હોય જ છે, એમ કહેવામાં આવ્યું છે, કારણ કે ત્યાં સમુચ્ચય રૂપે જીવની વાત કરવામાં આવી છે.”
___ गौतम पाभीसा प्रश्न-" एगमेगस्स भंते ! नेरइयस्स नेरइत्ते केवड्या ओरालियपोग्गलपरियट्टा अईया ?" मगनन् । ४ मे ना ना. વસ્થામાં ભૂતકાલીન ઔદારિક પુદગલપરિવર્ત કેટલા થાય છે
महावीर प्रभुना उत्तर-" नत्थि. एको वि" मे मे ना२४२ ना२४. વસ્થામાં ભૂતકાલીન ઔદારિક-પુલપરિવર્ત એક પણ સંભવી શકતું નથી, કારણ કે નારક અવસ્થામાં રહેલા જીવમાં (નારક જીવમાં) લેને ગ્રહણ કરવાને જ અભાવ રહે છે "
દારિક પદ્ધ
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ ३०४ सू०२ संहननमेदेन पुद्गलपरिवर्तननि. १०९ नैरयिकजीवस्य औदारिकपुद्गलग्रहणाभावात् । गौतमः पृच्छति- केवइया पुरेक्खडा?' हे भदन्त ! एकैकस्य नैरयिकत्वे वर्तमानस्य कियन्तः औदारिक पुद्गलपरिवाः पुरस्कृताः भविष्यन्तः सन्ति ? भगवानाह-'नथि एको वि' हे गौतम ! नैरयिकत्वे वर्तमानस्य नैरयिकस्य भावी औदारिकपुद्गलपरिवर्स: एकोऽपि नास्ति, नैरयिकत्वे औदारिकपुद्गलग्रहणस्यैवामावेन तत्परिवर्तस्यापि भावित्वासंभवात् । गौतमः पृच्छति-'एगमेगस्स णं भंते ! नेरइयरस असुरकुमारते केया ओरालियपोग्गलपरियट्टा अईया?' हे भदन्त ! एकैकस्य खलु नैरयिकस्य वर्तमानकालिकनैरयिकभवयोग्यस्य जीवस्य असुरकुमारत्वे चातीतानागतऔदारिकपुद्गलों के ग्रहण करने का अभाव रहता है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- केवया पुरेक्खडा' हे भदन्त ! एक एक नैरयिक की जो नैरथिक अवस्था में वर्तमान है भावी औदारिकपुद्गलपरिवर्त कितने होते हैं ? इलके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'नथिएकोवि' हे गौतम' नैरयिक अवस्था में वर्तमान नैरयिक को भावी औदारिक पुद्गल परिवर्त एक भी नहीं होता है-क्यों कि नैरयिक अवस्था में वर्तमान नारक जीव को औदारिक पुद्गलों के ग्रहण करने का ही जब अभाव है तब उसके परिवर्त में मावित्व का सद्भाव कैसे हो सकता है ? अर्थात् नहीं हो सकता है। अब गौतमप्रसुसे ऐसा पूछते हैं-"एगलेगस्लणं भंते! नेरहस्स असुरकुमारत्ते केवल्या ओरोलियपोग्गलपरियट्टा अईया" हे भदन्त ! एक एक नैरयिक को वर्तमान कालिक नैरयिकभव के योग्य जीव को-अतीत अनागतकाल संबंधी असुरकुमारावस्था में अतीतका.
गौतम स्वाभाना प्रश्न-" केवइया पुरेक्खडा ?" भगवन्! ना२४ અવસ્થામાં રહેલા એવા એક એક નારકના ભાવી દારિક પુદ્ગલપરિવર્ત કેટલા કહ્યા છે
___ महावीर प्रभुना उत्तर-“नस्थि एको वि" गीतभ ! ना२४ अवस्थामा રહેલા એક એક નારક જીવમાં ભાવી ઔદારિક પુદ્ગલપરિવર્ત એક પણ સંભવી શકતા નથી કારણ કે એ જીવ ઔદારિક પુદ્ગલે જ ગ્રહણ કરતા નથી તેથી ઔદારિક પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરવાને જ જ્યાં અભાવ હોય ત્યાં ભવિષ્યમાં તેમના પરિવર્તની વાત જ કેવી રીતે સંભવી શકે ! એટલે કે ભાવી દારિક પુલ પરિવર્તને ત્યાં અભાવ જ રહે છે. । गौतम स्वाभाना प्रश्न-" एगमेगस्स ण भंते ! नेरइयस्स असुरकुमारत्ते केवइया ओरालियपोग्गलपरियट्टा ? " मगन् । मे मे ना२४ने त भान કાલિક નારકભવને ચગ્ય જીવને-અતીતઅનાગત કાળસંબંધી અસુરકુમારાવ
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे का सम्बन्धीनि नियन्तः औदारिकपुद्गलपरिवर्ताः अतीताः ? भियन्तच भाविनः?. भगवानाह-'एवं चेष, एवं जाव थणियकुमारते जहा असुरकुमारते' हे गौतम । एवमेन-पूर्वोक्तनैरयिका नैरयिकत्ववदेव, एकैकस्य नैरयिकभवयोग्यस्य नैरयिकस्य असुरकुमारत्वेऽपि अनीतानागतकालसम्बन्धीनि एकोऽपि औदारिकपुद्गलपरिवर्तः अतीतो नास्ति उक्तयुक्तेः, एवमेव एकोऽपि औदारिकपुद्गलपरिवतों भावीनास्ति, युक्तरुक्तत्वात् , एवं-पूर्वोक्तरीत्या यावत्-एकैकस्य नैरयिकस्य वर्तमानकालिकस्य स्तनितकुमारत्वे अतोतानागनकालसम्बन्धीनि यथा अमुरकुमारवं नैकोऽपि औदारिकपुद्गलपरिवर्तः भीतः, भावी वा प्रतिपादितस्तथैव नैकोऽपि
औदारिकपुद्गलपरिवत: अनीता, भावी वा भवति इतिभावः । गौतमः पृच्छति'एगमेगल्स णं भंते ! नेरइयस्स पुढविकाइयत्ते केवइया ओरालियपोग्गलपरिया लिक कितने औदारिक पुद्गन्धपरिवर्त होते है ? तथा किनने भावी औदारिक परिवत होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'एवंचेव, एवं जावणिय कुमारत्ते, जहा असुरकुमारत्ते' हे गौतम नैरयिक भवयोग्य एक एक नैरयिक को अनीत अनागत काल संबंधी असुरकुमारावस्था में भूत कालिक
और भाविकालिक एक ली औदारिकपुद्गलपरिवर्त नहीं हैं। क्योंकि इस विषय में नैरयिक सूत्र में अभी युक्ति कही जा चुकी है। इसी प्रकार से वर्तमानकालिक एक एक नैरपिक को अतीत अनागतकाल संबंधी स्तनितकुमारावस्था में असुरकुमारावस्था के जैसे भूतकालिक एक भी औदारिक पुद्गलपरिवर्त तथा भाविकालिक एक भी औदारिक परिवर्त नहीं होता है। अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं 'एगमेगस्सणं भंते ! नेरहस्स पुढवि. થામાં અતીતકાલિક કેટલા દારિક પુદ્ગલ પરિવર્તન થાય છે? તથા કેટલા ભાવી ઔદારિક પરિવર્તન થાય છે?
महावीर प्रभुना उत्तर-" एवं चेव, एवं जाव थणियकुमारत्ते, जहा असु. रकुमारते" गौतम । न २४०३यो२५ मे से ना२४मा मतीत मनात કાળસંબંધી અસુરકુમારાવસ્થામાં ભૂતકાલિક અને ભવિષ્યકાલિક એક પણ ઔદારિક પુદગલ પરિવર્તને સદ્ભાવ હેત નથી તેનું કારણ નારકસૂત્રમાં કા પ્રમાણે જ સમજવાનું છે. વર્તમાનકાલિક એક એક નારકને અતીત અનાગતકાળસંધી સ્વનિતકુમાર પર્વતની અવસ્થામાં પણ અસુકુમારાવસ્થાની જેમ ભૂતકાલિક એક પણ દારિક પરિવર્તન અને ભવિષ્યકાલિક એક પણ
દારિક પરિવર્તને પણ અભાવ જ હોય છે. - गौतम २वाभाना प्रश-" एगमेगस्स णं भंते ! नेरदयस्स पुढविकाइयत्ते
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेय चन्द्रिका टीका श० १२० ४ सू० २ संहननभेदेन पुलपरिवर्तननि. १९१ अईया ? ' हे भदन्त ! एकैकस्य खलु वर्तमानकालिकस्य नैरयिकस्य पृथिवीकायि कत्वे अतीतानागतकालसम्बन्धिनि कियन्तः औदारिकपुद्गल परिवर्ताः अतीताः ? भगवानाह - 'अनंता' हे गौतम! एकैकस्य नैरयिकस्य पृथिवीकायिकत्वे अतीतानागतकालसम्बन्धिनि अनन्ताः औदारिकपुद्रलपरिवर्ताः अतीताः । गौतमः पृच्छति - ' केवइया पुरेक्खडा ? ' हे भदन्त ! एकैकस्य नेरयिकस्य अतीतानागantaraन्धिनि पृथिवीकायिकत्वे कियन्तः औदारिकपुलपरिवः पुरस्कृताः भविष्यन्तः सन्ति ? भगवानाह - 'कस्सइ अत्थि, कस्सइ नत्थि ' हे गौतम ! कस्यापि नैरयिकस्य पृथिवीकायिकत्वे औदारिकपुद्गलपरिवर्तः भाविनः सन्ति, कस्यापि न सन्ति ।' जस्सत्थि तस्स जहणेणं एक्को वा, दो वा, तिनि वा उक्कोकाइयन्ते केवहया ओरालियपोग्गल परियट्टा अईया' वर्तमान कालिक एक २ नैरयिक को अतीतकाल संबंधी पृथिवीकायावस्था में भूतकालिक कितने औदारिकपुद्गलपरिवर्त होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'अनंता' हे गौतम! वर्तमानकालिक एक एक नैरयिक के अतीतकाल संबंधी पृथवीकायिक अवस्था में भूतकालिक औदारिक परिवर्त अनंत होते हैं। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं। 'केवइया पुरेक्खडा' हे भदन्त ! एक एक नरयिक को अनागत काल संबंधी पृथ्वीकाधिक अवस्था में भविष्यत्कालिक औदारिकपुद्गलपरिवर्त कितने होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'कस्सह अस्थि कस्सइ नस्थि' हे गौतम ! किसी एक नैरयिक को पृथवीकायिक अवस्था में भावी औदारिकपुद्गल
केवइया ओरालियपोग्गलएरियट्टा अईया ? " हे भगवन् ! वर्तमानासि भे એક નારકને અતીત અનાગત કાળસ’બધી પૃથ્વીકાયિક અવસ્થામાં ભૂતકાલિક કેટલા ઔદારિક પુદ્ગલપરિવત થાય છે?
महावीर अलुना उत्तर- " अणता " हे गौतम! वर्तमानासिक मे એક નારકને અતીત અનાગત કાળસ’બધી પૃથ્વીકાયિક અવસ્થામાં ભૂતકાલિક ઔહારિક પરિવત અન'ત થાય છે.
गौतम स्वाभीना प्रश्न - " केवइया पुरेक्खडा ?" हे भगवन् ! मेड ! નારકને અતીત અનાગત કાળસમધી પૃથ્વીકાયિક અવસ્થામાં ભવિષ્યકાલિક ઔદારિક પુદ્ગલપરિવત કેટલા થાય છે ?
महावीर अलुना उत्तर- ' कस्सइ अस्थि, करसइ नत्थि " हे गौतम 1 કાઈ એક નારકને પૃથ્વીકાયિક અવસ્થામાં ભાવી ઔદારિક પુદ્ગલ પરિવત થાય છે, તથા ફોઈ એક નારકને ભાવી ઔદ્યાશ્મિ પુદ્ગલ પરિવત થતા નથી,
•
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
भगवतीसूत्र सेणं संखेज्जा वा असंखेज्जा वा, अणंता वा, एवं जाव मणुस्सत्ते' यस्य नैरयिकस्य पृथिवीकायिकत्वे भाविनः औदारिकपुदलपरिवर्ताः सन्ति, तस्य जघन्येन एको वा, द्वौ वा, भयो वा सन्ति उत्कृष्टेन संख्येया वा, असंख्येया वा, अनन्ता वा औदारिकपुद्गलपरिवतर्ता भाविनः सन्ति । एवं-पूर्वोक्तरीत्या यावत् एकैकस्य नैरयिकस्य अपूकायिकत्वे, तेजा कायिकत्वे, वायुकायिकत्वे, वनस्पतिकायिकत्वे, विकलेन्द्रियत्वे, पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकत्वे, मनुष्यस्वे च अतीतानागतकालसम्बन्धिनि अनन्ताः औदारिकपुद्गलपरिवर्ताः अतीताः, अनागतास्तु कस्यापि सन्ति औदारिकपुद्गलपरिवाः, कस्यापि न सन्ति इतिभावः । 'चाणमंतरजोइसिय. वेमाणियत्त जहा असुरकुमारत्ते' वानव्यन्तरज्योतिषिकवैमानिकत्वे एकैकस्य परावर्त होते हैं तथा किसी को नहीं होते हैं। 'जस अस्थि, तस्स जहण्णेणं एको वा, दो वा, तिन्नि चा, उकोसेणं संखेज्जा वा, असंखेज्जा वा अणंता वा, एवं जाव मणुस्लत्ते' जिस नैरयिक को पृथवीमायिक अवस्था में भावी औदारिकपुद्गलपरिवर्त होते हैं, वे उसको जघन्य से एक, अथवा दो, अथवा तीन होते हैं, और उत्कृष्ट से संख्यात अथवा असंख्यात या अनंत होते हैं। इसी प्रकार से पूर्वोत्तरीति के अनुसार यावत् एक एक नैरयिक को अतीत अनागत काल भावी अप्कायिक अवस्था में, तेजः कायिक अवस्था में, वायुकायिक अवस्था में, वनस्पतिकायिक अवस्था में, विकलेद्रिय अवस्था में, पंचेन्द्रियतिर्यग् और मनुष्य अवस्था में और भूतकालिक औदारिकपुद्गलपरावत अनंत होते हैं, तथा अनागतकाल भावी औदारिक पुदगलपरिवर्त किसी जीवको होते हैं और किसी जीव को नहीं भी होते हैं। 'वाणमंतरजोइसियवेमाणियत्ते जहा असुरकुमारत्ते' नैयरिक अव
" जस्स अत्थि, तस्स जहण्णेणं एको वा, दो वा, तिन्निवा, उक्कोसेगं संखेज्जा वा, असंखेज्जा वा, अर्णता वा, एवं जाव मणुस्सत्ते" २ ना२४ने पृथ्वीय અવસ્થામાં ભાવી ઔદારિક પુલપરિવત’ને સદ્ભાવ હોય છે, ઓછામાં ઓછા એક, બે અથવા ત્રણને સદભાવ હેય છે અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાત અથવા અસખ્યાત અથવા અનંત દારિક પુદ્ગલપરિવર્તને સદ્દભાવ રહે છે. આ પૂર્વોક્ત પદ્ધતિ અનુસાર એક એક નારકના અતીત અનાગત કાળભાવી અપકાચિક અવસ્થામાં, તૈજસ્કાયિક અવસ્થામાં, વાયુકાયિક અવસ્થામાં, વનસ્પતિકાયિક અવસ્થામાં, વિકલેન્દ્રિય અવસ્થામાં, પંચેન્દ્રિય તિર્યાનિક અવસ્થામાં અને મનુષ્ય અવસ્થામાં ભૂતકાલિક દારિક પુલ પરિવર્ત અનંત થાય છે, તથા ભવિષ્યકાળભાવી દારિક પુલ પરિવર્તને કેઈ જીવમાં समाव य छ, भने मां मना जाय छे. "वाणमंतरजोइसिय
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू० २ संहननभेदेन पुद्गलपरिवर्तननि. ११३ नैरयिकत्वे वर्तमानक्ष्य नैरयिकस्य जीवस्य अतीतभाविकालपम्बन्धिनि वानव्यन्तरत्वे ज्योतिषिकत्वे, वैमानिकत्वे च यथा अतीतकालसम्वन्धिनि असुरकुमारत्वे एकोऽपि औदारिकपुद्गलपरिवर्ती नातीतः, अनागतकालसम्बन्धिनि चापि असुरकुमारत्वे एकोऽपि औदारिकपुदगलपरिवतों भावी नास्ति तथैव एकोऽपि औदारिकपुद्गलपरियों नातीतः नापि भावी अस्तीति भावः। 'एगमेगस्स णं मंते ! असुरकुमारस्स नेरइयत्ते केवइया अईया ओरालियपोग्गलपरियष्टा' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! एकैकस्य खलु अमुरकुमारस्य असुरकुमारत्वे वर्तमानस्य अतीतमाविकालसम्बन्धिनि नरयिकत्वे कियन्तः औदारिकपुद्गलपरिवर्ताः अतीताः ? अनागताबा सन्ति ? भगवानाह-एवं जहा नेरझ्यास बत्तन्वया भणिया स्था में वर्तमान एक एक नैरयिक जीव को अतीत काल एवं भाविकाल संबंधी वानव्यन्तर अवस्था में ज्योतिषिक अवस्था में और पैमानिक अवस्था में अतीत काल संबंधी असुर कुमालवस्था की तरह भूतकाल संबंधी एक भी औदारिक पुद्गलपरिवत नहीं होता है, और अनागत (भविष्यत् ) कालसंबंधी असुरकुमारावस्था की तरह भाविकाल संबंधी एक भी औदारिक पुद्गल परिवर्त नहीं होता है। ____अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'एगमेगस्लणं भंते ! अस्तुरकुमारस्स नेरइयत्त केवहथा अईया ओरालियपोग्गलपरिया' हे भदन्त ! एक एक असुरकुमार को जो कि असुरकुमारावस्था में वर्तमान है, अतीत काल एवं भाविकाल संबंधी नै यिक अवस्था में, भूत काल भावी किलने औदारिकपुालपरिचत हुए हैं और अनागतकाल भावी वेमाणियचे जहा जहा असुरकुमारत्ते" ना२४ अवस्थामा त मान सेवा मे નારક જીવના અતીત અને અનાગત કાળસંબંધી વાનયંતર અવસ્થામાં,
તિષિક અવસ્થામાં અને વૈમાનિક અવસ્થામાં અતીતકાળસંબંધી અસુરકુમારાવસ્થાની જેમ ભૂતકાળસંબંધી એક પણ દારિક પુદગલ પરિવતને સભાવ હોતે નથી, અને ભવિષ્યકાળ સંબંધી અસુરકુમારાવસ્થાની જેમ ભવિષ્ય. કાલિક એક પણ ઔદારિક પુદ્ગલ પરિવર્તને પણ સદુભાવ હોતો નથી.
गौतम सामी प्रश्न-" एगमेगस्त गं भवे । असुरकुमारस्स नेरइयत्ते केवइया अईया ओरालियपोगगालपरियट्टा? " मगन् । प्रत्ये असुरभार અસુરકુમારાવસ્થામાં રહેલું છે, તેણે અતીતક ળ અને અનાગતકાળ સંબંધી નિરયિક અવસ્થામાં, ભૂતકાલિક કેટલા ઔદારિક પુદ્ગલ પરિવર્ત કર્યા છે અને ભવિષ્યકાલિક કેટલા દારિક પુદ્ગલ પરિવર્ત કરશે?
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
भगवतीसूत्रे
तहा असुरकुमाररस वि भाणियन्त्रश जाव वेगाणियते ' हे गौतम! एवं पूर्वोक्तरीत्या, यथा नैरयिकस्य असुर कुमारत्वे वक्तव्यता सणिता उक्ता, तथैव असुरकुमारस्यापि नेरकत्वे वक्तव्यता भणितच्या वक्तव्या, तथा च यथा नैरयिकस्य एक कस्यापि असुर कुमार वे एकोऽपि औदारिकपुद्गलपरिवर्तः अतीतो नास्ति अनागतो वा नास्ति तथा एकैकस्य असुरकुमारस्यापि नैरयिकत्वे एकोऽपि औदारिक पुद्गल परिवर्ती नातीतः, नापि अनागतोऽस्तीति भावः । एवं रीत्या यावत्एकैकस्य असुरकुमारस्य वानव्यन्तरत्वे ज्योतिषिकत्वे वैमानिकत्वे च अतीतानागतकालसम्बन्धिनि एकोऽपि औदारिकपुद्गलपरिवर्ती नातीतः, नापि अनाकितने औदारिकपुद्गल परिवर्त होंगे ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'एवं जहा नेरइस वक्तव्वया भणिया, तहा असुरकुमारस्स वि भाणियव्वा जाव मोणियते' हे गौतम! जैसी पहिले नैरभिककी असुरकुमारावस्था में वक्तव्यता कही जा चुकी है, उसी उकार असुरकुमार की भी नैरfranaस्था में कहनी चाहिये, तथा च जैसे एक एक के असुरकुमारावस्था में एक भी अतीत औदारिकपुद्गलपरिवर्त नहीं है, अनागत भी नहीं हैं, उसी प्रकार एक २ असुरकुमार को भी नैरथिक अवस्था में एक भी अतीत औदारिक पुद्गलपरिवर्त नहीं है, और अनागत भी नहीं है । इसरीति के अनुमार यावत्-एक एक असुरकुमार को अतीत अनागत कालस बंधी वानव्यन्तर अवस्था में ज्योतिष्क अवस्था में, वैमनिक अवस्था में एक भी अतीत औदारिक पुद्गल परिवर्त नहीं है और अनागत भी औदारिकपुद्गलपरिवर्त नहीं है । क्यों कि वानव्यन्तर
भहावीर अलुना उत्तर- " एवं जहा नेग्इयरस वत्तव्वया भणिया, तहा असुरकुमारस्स वि भाणियव्वा जाव वैमाणियन्ते " हे गौतम! वर्तमान नाराવસ્થાવાળા જીવની ભૂત અને ભવિષ્યકાલીન અસુરકુમારાવસ્થાને અનુલક્ષીને જેવુ' કથન પહેલાં કરવામાં આવ્યુ છે, એવુ' જ કથન અસુરકુમારની પણ ભૂત અને ભવિષ્યકાળ સંબધી નારકાવસ્થા વિષે પણ કરવુ' જોઈએ જેમ કે પ્રત્યેક નારકને ભૂત અને ભવિષ્ય કાલિક અસુરકુમારાવસ્થામાં એક પણુ ઋતીતકાલીન ઔદારિક પુદ્ગલપરિવતના પણ સદ્ભાવ હાતા નથી અને ભવિષ્યકાલિક ઔદારિક પુદ્ગલપરિવતના પણ સદ્ભાવ હાતા નથી, એજ પ્રશ્ન શુ પ્રત્યેક અસુરકુમારમાં પણ ભૂતકાલિક નારકાવસ્થામાં એક પણ અતીત પુદ્ગલપરના સદ્ગુણભાવ હાતા નથી અને ભવિષ્યકાલિક એક પણ પુરિવતના પણ સદૂભાવ હાતા નથી એજ પ્રમાણે પ્રત્યેક અસુરકુમારની અતીત અને અનાગત કાળસખ"ધી વાનન્યતર અવસ્થામાં ચેતિષ્ક અવ
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू० २ संहननमेदेन पुद्गलपरिवर्तनान, ११५ गतोऽस्ति, वानव्यन्तरत्वादिषु औदारिकपुद्गलग्रहणाभावेन तत्परिवर्तासभवात् । पृथिवीकायिकत्वादिविकलेन्द्रियत्वे पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकत्वे मनुष्यत्वे च अतीतानागतकालसम्वन्धिनि, एकैकस्य असुरकुमारस्य अनन्ता औदारिकपुद्गलपरिवर्ताः अतीताः, अनागतास्तु औदारिकपुद्गलपरिवर्ताः कस्यापि असुरकुमारस्य सन्ति, कस्यापि न सन्ति, यस्यापि सन्ति, तस्यापि जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येया वा, असंख्येया वा, अनन्ता वा सन्तीति भावः 'एवं जाव थणियकुमारस्स' एवं-पूर्वोक्तासुरकुमाररीत्या, यावत् एकैकस्य स्वनितकुमारस्य नैरयिकत्वादि वैमानिकत्वान्ते अतीतानागतकालसम्बन्धिनि आदि अवस्थाओं में औदारिक पुद्गलों के ग्रहण का अभाव है, अतः इनके अभाव से उसके परिवर्त का भी अभाव है। अतीत काल एवं अनागतकाल संबंधी पृथवीकायिक आदि अवस्था में विकलेन्द्रिय अवस्था में पंचेन्द्रियतिर्यग्योनि अवस्था में, और मनुष्यावस्था में, एक एक असुरकुमार के अतीत औदारिकपुद्गलपरिवर्त अनंत है, तथा अनागत औदारिक पुद्गलपरिवर्त किली एक असुरकुमार को हैं, और किसी एक असुरकुमार को नहीं हैं जिसको ये हैं उसके भी जघन्य से एक अथवा दो या तीन हैं और उत्कृष्ट से संख्यात, या असंख्यात, या अनंत है "एवं जाव 'थणियकुमारस्त' पूर्वोक्त असुरकुमार के कथन अनुसार यावत्-एक एक स्तनितकुमार के अतीत काल एवं अनागतकाल संबंधी સ્થામાં અને વૈમાનિક અવસ્થામાં એક પણ અતીત ઔદારિક પુદ્દગલ પરિ વતને અભાવ હોય છે અને અનાગતકાલીન દારિક પુદ્ગલ પરિવર્તને પણ અભાવ જ હોય છે, કારણ કે વાનવ્યંતર આદિ અવસ્થાઓમાં દારિક પુગલોના ગ્રહણને અભાવ હોય છે. તેના ગ્રહણને અભાવ હોવાથી તેના પરિવર્તને પણ અભાવ જ હોય છે ભૂત અને ભવિષ્યકાળ સંબંધી પૃથ્વીકાયિક આદિ અવસ્થામાં, વિકલેન્દ્રિય અવસ્થામાં, પંચેન્દ્રિય તિનિક અવસ્થામાં અને મનુષ્ય અવસ્થામાં પ્રત્યેક અસુરકુમારના અતીત ભૂતકાલીન) ઔદારિક પુલ પરિવર્ત અનંત કહ્યા છે, પરંતુ ભવિષ્યકાલિક ઔદારિક પુલ પરિવર્તન કેઈ એક અસુરકુમારમાં સદ્ભાવ હોય છે અને કેઈ એકમાં અભાવ હોય છે. જે અસુરકુમારમાં તેને સદુભાવ હોય છે, તે અસુરકુમારમાં ઓછામાં ઓછા એક, બે અથવા ત્રણને સદ્ભાવ હોય છે અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાત અથવા અસંખ્યાત અથવા અનંતને સદ્ભાવ હોય છે. " एवं जाव थणियकुमारस्स" असुमाराना रे ४थन प्रत्येः स्तनिતકુમાર પર્યત્તના ભવનપતિ દેવે વિષે સમજવું જોઈએ પ્રત્યેક સ્વનિતકુમા
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे एकोऽपि औदारिकपुद्गलपरिवर्ती नानीता, नो भावी वा अस्ति, विकलेन्द्रियत्वे तिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रियमनुष्यत्वे तु अनन्ताः औदारिकपुद्गलपरिवर्ताः अतीताः अनागतास्तु पूर्वोक्तरीत्या कस्यापि जघन्येन एको बा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येया या, असंख्येया वा, अनन्ता वा सन्ति, कस्य तु न सन्त्येव इति भावः । 'एवं पुविकायस्स वि, एवं जार वेमाणियस्स, सव्वेर्सि एक्कोगमो' एवं-पूर्वोक्त. रीत्या पृथिवीकायिकस्यापि एकैकस्य नैरपिकत्वे असुरकुमारादिमवनपतित्वे, वानव्यन्तरत्वे, ज्योतिपिकत्वे, वैमानिकत्वे च अतीतानागतकालसम्बन्धिनि नैरयिक से लेकर वैमानिक तक की अवस्था में अतीत एक भी औदारिक पुदगलपरिवर्त नहीं है, और न भावी औदारिक पुद्गल परिवर्त भी है। विकलेन्द्रिय अवस्था में तिर्थक्योनिकपंचेन्द्रियअवस्था में और मनुष्यावस्था में तो एक स्तमित कुमार के भूतकालिक अनंत औदारिक पुद्गल परिवर्त होते हैं, तथा अनागत जो औदारिक पुद्गल परिवर्त हैं वे किसी स्तनितकुमार को होते भी हैं, और किसी को नहीं भी हैं। जिसको ये होते हैं उसको एक अधवा दो या तीन तक कम से कम होते हैं, और अधिक से अधिक संख्यात या असंख्यात या अनंत होते हैं। 'एवं पुढविकायस्ल वि, एवं जाव वैमाणियल सोसि एकोगमो' इसी पूर्वोत्तरीति के अनुसार एक एक पृथवीकायिक जीवको भी अतीत काल और अनागत काल संबंधी नैरपिक अवस्था में, असुरकुमारादि भवनपति भवस्था में वानव्यन्तर अवस्था में ज्योतिषिक अवस्था में और રની ભૂત અને ભવિષ્યકાળ સંબંધી નારકથી લઈને વૈમાનિક પર્યન્તની અવસ્થામાં ભૂતકાલિક એક પણ ઔદારિક પુલ પરિવર્તન અને ભવિષ્યકા લીન એક પણ દારિક પુદ્ગલપરિવર્તને અભાવ જ સમજવાનું છે. વિકલેદ્રિય અવસ્થામાં, તિર્યનિક પંચેન્દ્રિય અવસ્થામાં, અને મનુષ્ય અવસ્થામાં તે પ્રત્યેક મતનિતકુમારમાં ભૂતકાલીન અનંત દારિક પગલપરિવર્તન સદભાવ રહે છે, તથા ભવિષ્યકાલિક દારિક પુદ્ગલપરિવતને કઈ તનિતકુમારમાં સદૂભાવ હોય છે અને કઈમાં અભાવ હોય છે. જે સ્તનતકુમાજેમાં તેને સદુભાવ હોય છે તે સ્વનિતકુમારમાં ઓછામાં ઓછા એક, બે અથવા રણને અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાત, અસંખ્યાત અથવા અનંતને सलाद डाय छे. "एवं पुढविकायस्स वि, एव जाव वेमाणियस्व सव्वेसि एकोगमो" ५। पूर्वरित ४थन प्रमाणे प्रत्ये पृथ्वी थि: Oमा पY भूत અને ભવિષ્યકાળ સબંધી નારકાવસ્થામાં, અસુરકુમારાદિ ભવનપતિ અવસ્થામાં, વનવ્યંતર અવસ્થામાં, તિષિક અવસ્થામાં અને વૈમાનિક, અરથોમાં
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू० २ संहननभेदेन पुद्गलपरिवर्तननि. ११७ एकोऽपिऔदारिकपुद्गलपरिवर्ती नातीतः, नो अनागतो श एकोऽप्यस्ति, नैरयिकत्वादि वैमानिकत्वान्तेषु औदारिकपुद्गलग्रहणाभावेन तत्परिवर्ता संभवात् , स्वभिन्न विकलेन्द्रियत्वे पञ्चेन्द्रिगतिर्यग्योनिकमनुष्यत्वे तु यथायथम् अनन्ताः औदारिकपुद्गलपरिवाः अतीनाः, अनागतास्तु कस्यापि सन्ति, कस्यापि न सन्ति, इत्यादि रीत्या पूर्ववदेव बोध्यम् , एवं-पूर्वोक्तरीत्या, यावत्-अकाथिकादिविकलेन्दियस्थ, पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकस्य, मनुष्यस्य, वानव्यन्तरस्य, ज्योतिषिकस्य वैमानिकस्य च नैरयिकत्वादिभवनपतित्व वानव्यन्तरस्वज्योतिपिकत्ववैमानिकत्वान्ते स्व स्वभिन्ने अतीनानागतकाल वैमानिक अवस्था में अतीत कालिक एक भी औदारिक पुलपरिवर्त नहीं होता है, और न भनागत-कालिक अनागत एक भी औदारिक पुदल परिवर्त होता है क्यों कि लयिक से लेकर वैमानिकान्त तक चौदह दन्डकों के जीवों में औदारिक पुद्गल ग्रहण करने का अनाथ रहता है इसके अभाव से वहां औदारिक पुगलपरिवतं का अभाव कहा गया है एकेन्द्रिय विकलेन्द्रिय अवस्था में एवं पंचेन्द्रियनियंग्योनिक अवस्था में और मनुष्यावस्था में तोअतीत काल संबंधी अनत औदारिक पुद्गलपरिवर्त यथायोग्यरूप ले हैं, तथा अनागत संबंकी जो औदारिक पुद्गलपरिचते हैं वे किसी को होते भी हैं और किसी को नहीं भी होते हैं, इत्यादि रीमि के अनुसार पूर्वके जैमा समझना चाहिये हसी प्रकार पूर्वोक्त पद्धति के अनुसार यावत् अप्रकायिक से लेकर विकलेन्द्रिय के, पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिक जीव के, मनुब्ध पानव्यन्तर के, ज्योतिष्क के, और वैमानिक के, नैरथिक से लेकर भवनपत्ति, दानव्यन्तर, ज्योतिष्क અતીતકાલિક એક પણ દારિક પુલ પરિવર્ત સભવ નથી અને ભવિષ્ય. કાલિક એક પણ પુગલ પરિવર્ત સંભવ નથી, કારણ કે નારકથી લઈને વૈમાનિક પર્યન્તના જીવમાં ઔદ્યારિક પુદ્ગલ ગ્રહણ કરવાને અભાવ કહ્યો છે. તેના અભાવને લીધે ત્યાં ઔદારિક પુલ પરિવર્તન પણ અભાવ જ કહ્યો છે પરંતુ સ્વભિન્ન વિકેન્દ્રિય અવસ્થામાં, પંચેન્દ્રિયનિયચનિક અવસ્થામાં અને મનુષ્ય અવસ્થામાં તે ભૂતકાલિક અનત ઔદાકિ પુદ્ગલ પરિવર્તને સદભાવ કહ્યો છે, તથા ભવિષ્યકાલિક ઓરિક પતલપરિવર્તન કે પૃથ્વીકાયિકમાં સદ્ભાવ હોય છે અને કઈમાં અભ વ હેય છે, ઈત્યાદિ કથન અનુસાર સમજવું એજ પ્રકારની પૂર્વોક્ત પદ્ધતિ અનુસાર અપ્રકાયિકથી લઈને વિક્લેન્દ્રિયના, પચેન્દ્રિયતિય ચાનિક જીવના, મનુષ્યના, વાળંતરના,
તિષ્કના, અને વૈમાનિકના પિતાપિતાનાથી ભિન્ન એવી નરકથી લઈને ભવનપતિ, ધનવ્યંતર, તિક અને વૈકનિક પર્યન્તની અર્વત અને
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
____ भगवतीसूत्र १२८ सम्बन्धिनि, एकोऽपि औदारिकपुद्गल रिवतो नातोतः, नो वा अनागतः, नैयिकस्वादौ औदारिकपुद्गलग्रहणस्येवाभावन तत्परिवर्तस्य दुरापास्तत्वात् , स्त्र स्वभिन्ने अतीतानागतकालसम्बन्धिनि विकलेन्द्रियत्वे पञ्चेन्द्रियतिग्यानिकमनुष्यत्वे त यथायथम् भनन्ताः औदारिकपुद्गलपरिवर्ताः अतीताः, अनागतास्तु कम्यापि सन्ति, कस्यापिन सन्ति, यस्यापि सन्ति तस्यापि जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन तु संख्येयावा, असंख्येया वा अनन्ता वा सन्ति, इत्यभिप्रायेणाह-सर्वेपाम् नैरयिकादि वैमानिकान्तानां चतुर्विशतिदण्ड कमतिपाद्यानां जीवानाम् , एकोगमः एवं वैमानिक तक की अतीतकाल एवं अनागनकाल संबंधी अवस्थाओं में एक भी भूतकाल संबंधी औदारिक पुद्गलपरिवर्त नहीं है, और न यहां एक भी अनागत काल संबंधी औदारिक पुद्गल परिवर्त है क्यों कि नैयरिक आदि अवस्थाओं में औदारिक पुगदल को ग्रहण करने का अभाव रहता है अतः इसके अभाव से वहां इसके परिवर्त होने का सवाल ही नहीं उठना है ऐसी अनीतानागत काल संबंधी एकेन्द्रिय विकलेन्द्रिय अवस्था में, एवं पंचेन्द्रिय निग्योनिकावस्था में, एवं मनुव्यावस्था में अतीत काल संबंधी औदारिकपुद्गलपरिवर्त यथा योग्य. रूप से अनंत होते हैं, तथा अनागत काल स पंधी औदारिक पुद्गल परिवर्त किसी को होते भी हैं और किसी को नहीं भी होते हैं-जिसको ये होते हैं उसको ये जघन्य से एक या दो अथवा तीन तक होते हैं और उत्कृष्ट से संख्यात, असंख्यात तथा अनन्ततक होते हैं । इसी अभिप्राय को लेकर सूत्रकार ने ऐसा कहा है-कि समस्त नैरपिक से लेकर અનાગત કાળસબંધી અવસ્થાઓમાં પણ એક પણ ભૂતકાલિન દારિક પુદ્ગલ પરિવર્તને પણ સદ્ભાવ નથી અને ભવિષ્યકાલિક એક પણ દારિક પુદ્ગલ પરિવર્તને પણ સદભાવ નથી, કારણ કે નારક આદિ અવસ્થામાં ઔદારિક પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરવાનો જ અભાવ હોય છે, તેથી ત્યાં તેમના પરિવર્તની શક્યતા જ હતી નથી પરંતુ પોતપોતાનાથી ભિન્ન એવી ભૂત અને ભવિષ્યકાળ સબંધી વિકસેન્દ્રિય અવસ્થામાં, પંચેન્દ્રિ તિર્યનિક અવસ્થામાં અને મનુષ્ય અવસ્થામાં તે ભૂતકાળ સંબંધી ઔદારિક પલપરિવર્ત યથાયોગ્ય રૂપે અનંત થાય છે, તથા ભવિષ્યકાળ સંબંધી ઔદારિક યુગલ પરિવર્તન કેઈ અપુકાયિક આદિમાં સદ્ભાવ હોય છે અને કેઈમ અભાવ હોય છે. જે જીવેમાં તેને સદ્ભાવ હોય છે. તે જીવ ઓછામાં ઓછા એક બે અથવા ત્રણ અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાત, અસંખ્યાત અથવા અનંત ઔદરિક યુગલપરિવર્ત કરે છે. એ જ વાતને અનુલક્ષીને સૂત્રકારે એવું કહ્યું છે કે
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू० २ सहननभेदेन पुद्गलपरिवर्तननि. ११९ समान एव अभिलापक्रमोऽध सेय इति भावः। गौतमः पृच्छति-' एगमेगग्स णं भंते ! नेरइयस्स केवइया वे उचियपगलपरिय हा अईया?' हे भदन्त ! एकैकस्य खलु नैरयिकस्य कियन्तो क्रियपुद्गलपरिवर्ताः अतीताः ? भगवानाह-'अणंता' हे गौतम ! एकैकस्य नैरयिकस्य अनन्ताः वैक्रियपुदलपरिवर्ताः अतीताः सन्ति, गौतमः पृच्छति- केवइया पुरेक्खडा ?' हे भदन्त ! एकैकस्य नैरयिकस्य कियन्तो क्रियपुदलपरिवाः पुरस्कृताः भविष्यन्त ? भाधिनः सन्ति भगवानाह-" एकात्तरिया जाव अणंता" हे गौतम । एकैकस्य नैरयिकस्य एकोत्तरकाः एकप्रभृतयो यावत-द्वौ वा, त्रयो वा जघन्येन, उत्कृप्टेन तु संख्येया वा, असंख्येया चा, अनन्ता वा वैक्रिय पुद्गलपरिवर्ताः कस्यापि मानिनः सन्ति, वैमानिक देवों तक के जीवों का-चौवीस दण्डक प्रतिपाद्य जीवों का अभिलापक्रम समान ही है।। ___अब गौतमस्वमी प्रभु से ऐसा पूछते हैं " एगमेगस्त णं भंते ! नेरइयस्स केवड्या वेउवियपोग्गलपरियट्टा अईया" हे भदन्त ! एक एक नैरयिक के वैक्रिय पुगदल परिचत कितने हो चुके हैं ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा कि हे गौतम ! 'अणता' एक एक नैर. यिक को वैक्रियपुद्गलपरिवर्त अनन्त हो चुके हैं। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते है-'देवया' पुरेक्खडा' हे भदन्त ! एक एक नैरयिक को कितने वैक्रिय पुगदलपरिवर्त आगे होना है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एकोत्तरिया जाव अणंता' हे गौतम ! एक एक नैरयिक को एक से लेकर यावत्-दो अथवा तीन तक वैक्रिय पुगदल परिवर्त जघन्यरूप से होना है, तथा उत्कृष्ट रूप से किसी एक को संख्यात, असंख्यात.નારથી લઈને વૈમાનિક દેવે પર્યરતના સમરત જીવોને-૨૪ દંડકને અને–અભિલા૫કમ એક સરખો જ છે.
गौतम स्वाभानी प्रश्न-" एगमेगस्स णं भंते ! नेरइयस्व केवइया वेउब्धिय पोग्गलपरियट्रा अईया ?" मग प्रत्ये ना२४ना मा वैठियपुसપરિત થઈ ચુક્યા છે?
महापार प्रभुना Sत्तर-" अणता" गौतम ! ना२४ मनात ठिय પુલપરિવર્ત કરી ચુક્યા છે
गौतम स्वाभाना प्रभ-"केवइया पुरेक्खडा १" है सपनप्रत्ये: નારક ભવિષ્યમાં કેટલા વૈકિવપુલપરિવત કરશે ?
महावीर प्रसुन 12-"पकोत्तग्यिा जाव अणंना "गौतम ! प्रत्ये નારક ઓછામાં ઓછા એક બે અથવા ત્રણ વક્રિયપગલપરિવત કરશે અને કેઈ નારક વધારેમાં વધારે સંખ્યાત, અસંખ્યાત અથવા અનંત
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
भगवतीसूत्रे कस्यतु न सन्त्येवेतिभावः । एवं जाव थणियकुमारने' एवं-पूक्तिरीत्या, यावत्-एकैकस्य नैररिकत्वे असुरकुमारत्वादि स्तनितकुमारत्वान्ने अन्न्ता बैंक्रियपुद्गलपरिवाः अतीताः, अनागतास्तु चैक्रियपुद्गलपरिवर्ताः कस्यापि जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा उस्कृष्टेन तु संख्येया वा असंख्येया वा, अनन्ता वा सन्ति, कस्य तु न सन्त्येव । 'पुढविकाइयत्ते पुच्छा' पृथिवीकायिकत्ये गौतमस्य प्रश्नः। हे भदन्त ! एकैकस्य नैरयिकस्य पृथिवीकायिकत्वे अतीतानागतकाल सम्बन्धिनि कियन्तो बैंक्रियपुद्गलपरिवर्ताः अतीता? इति पृच्छा, 'नत्यि एकोऽवि' हे गौतम! एकैकस्य नैरविकम्य पृथिवीकायियत्वे एकोऽपि वैक्रिय पुनलपश्चि अथवा अनंत चैक्रिय पुद्गल परिवर्त होना है. तथा किसी नैरयिक को ये नहीं भी होता है-एवंजाव थणियकुमारत्ते' इसी पूर्वोक्तरीति के अनु. सार एक एक नैरयिक अवस्था में तथा इसकी अतीतकाल एवं अना. गत काल संबंधी असुरकुमार अवस्था से लेकर स्ननितकुनार अवस्था तक में, अनंत अनंत वैक्रिययुगलपरिवर्त हो चुके हैं । तथा भविष्यत् काल भावी जो वैक्रियपुद्गलपरावर्त हैं वे किसी को होते भी हैं
और किसी को नहीं भी होते हैं जिसको ये होते हैं उसको जघन्य से एक अथवा दो तीन तक होते हैं। ' पुढविकाइयत्ते पुच्छा' हे भदन्त। एक एक नैरपिक को अतीत काल संबंधी एवं पृथवीकायिक अवस्था में कितने वैक्रियपालपरिवत हो चुके हैं ? 'नस्थि एमोवि' इस प्रश्न के उपर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! एक एक नैरयिक को पृथवी कायिक अवस्था में एक भी वैक्रियपुगदलपरिवर्त વૈક્રિયપુદગલ પરિવર્ત કરશે અને કોઈ નારક એક પણ વૈકિયપુદ્ગલપરિ पत नही ४२. “ एवं जाव थणियकुमारत्ते" मे प्रमाणे प्रत्ये: ना२४ने નારકાવસ્થામાં તથા ભૂત અને ભવિષ્યકાળ સંબંધી અસુરકુમારથી લઈને સ્તનિતકુમ ૨ પર્વતની અવસ્થામાં અનંત વૈકિયપુદ્ગલપરિવર્ત થઈ ચુકયા છે, તથા ભવિષ્યકાલિક વૈક્રિયપુલ પરિવર્તને કઈમાં સદુભાવ હોય છે અને કેઈમાં સદભાવ હોતું નથી જે જીવમાં તેને સદ્ભાવ હોય છે તે જીવમાં ઓછામાં ઓછા એક, બે અથવા ત્રણને અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાત, અસંખ્યાત અથવા અનંતને સદ્દભાવ હોય છે
गौतम स्वाभान। प्रश्न-" पुढविकाइयत्ते पुन्छा " सन् ! प्रत्ये નારક પિતાપિતાની ભૂત અને ભવિષ્યકાળ સંબંધી પૃથ્વીકાયિક અવસ્થામાં કેટલા વૈક્રિયપુદગલ પરિવર્તન કરી ચુકી છે? __उत्तर-" नथि एको वि" गौतम! प्रत्ये ना? पृथ्वयि४ म4
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू० २ संहननदेन पुद्लएरिवर्तननि. १२१ नो अतीतोऽस्ति, पृथिवीकायिकत्वे वर्तमानस्य वैक्रियपुद्गलग्रहणस्याभावेन तन तत्परिवर्तासंभवात् , गौतमः पृच्छति-केवड्या पुरेक्खडा' हे भदन्त ! एकैकस्य नैरयिकस्य पृथिवीकायिकरवे भियन्तो वैक्रिय पुद्गलपरिवर्ताः पुरस्कृताः भविष्यन्तः सन्ति ? भगवानाह--'नधि एको वि' हे गौतम ! एकैकस्य नैरयिकस्य पृथिवीकायिकत्वे अनागतकालसम्बन्धिनि, एकोऽपि वैक्रियपुद्गलापरिवतो भावी नास्ति, तत्र वैक्रियाद्गलग्रहणाभावात् , 'एवं जत्थ वेव्यियसरीरं अस्थि, तत्थ एगुत्तरिओ' एवं-पूक्तरीत्या यत्र भवें वैक्रियशरीरमस्ति तत्र भरे एकोत्तरको वक्तव्यस्तथा च वायुकायिकन्वे मनुष्यपञ्चन्द्रियतियायोनिषु वानव्यन्तगदिषु च वैक्रियशरीरस्य सद्भावेन तत्र नहीं हुआ है, क्योंकि पृथवीकायिक अवस्था में वर्तमान जीव को वैक्रिय पुगदलों को ग्रहण करने का ही अभाव रहता है अतः इसके अभाव से वहाँ उसके परिवर्त की असंभवता है । अप गौतम प्रभु-से ऐसा पूछते हैं-'केवइया पुरेक्खडा' हे भदन्त ! एक एक नैरयिक को पृथवीकायिक अवस्था में कितने वैक्रियपुगद्लोपरिवत होनहार है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं कि हे गौतम नत्यि एको वि' एक एक नरथिक को अना. गत काल-संबंधी पृथवीकायिक अवस्था में एक भी वैफियपुगदलपरावर्त होनहार नहीं है क्यों कि उल अवस्थामें वैक्रियपुगदलों को ग्रहण करने का अभाव रहता है एवं जत्थ घेउवियलरीरं अस्थि तत्थ एगुत्तरिओ' जहाँ पर-जिस भव में वैक्रियशरीर है वहां पर-उस भव में जैसे वायुकाधिक अवस्था में, मनुष्य अवस्था में, पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक अवस्था में, वानव्यन्तरादिकों में, वैक्रियशरीर का समाव होता हैસ્થામાં એક પણ પૈકિ પુદ્ગલ પરિવર્ત કરેલ નથી, કારણ કે પૃથ્વીકાયિક અવસ્થામાં રહેલ જીવ વૈક્રિયપુદ્ગલ પરિવર્તપણ સંભવી શકતે નથી
गौतम स्वाभान प्रश्न-" देवइया पुरेक्सडा"Bua ! प्रत्ये: ना२४ પિતાની ભવિષ્યકાલીન પૃથ્વીકાયિક અવસ્થામાં કેટલા વિઝિયપુદ્ગલ પરિવર્ત કરશે?
महावीर प्रभुन। उत्तर-" नत्थि एक्को वि" हे गौतम ! प्रत्ये: नानी આગામીકાળની પૃથ્વીકાયિક અવસ્થામાં એક પણ વદિયપુદ્ગલ પરિવર્તને સદ્ભાવ નહીં હોય, કારણ કે તે અવસ્થામાં વૈકિય પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરવાનો १ मा डाय छ "एवं जत्थ वेउव्यियसरीरं अस्थि तत्थ एगुत्तरिओ" सभा વૈકિયશરીરને સદભાવ હોય છે તે ભવમાં (વાયુકાયિક, પંચેન્દ્રિય તિર્ય: નિક, મનુષ્ય, વાન વ્યંતર આદિકમાં વૈકિશરીરને સદ્દભાવ હોય છે) भ०१६
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२
भगवतीसूत्रे तत्र जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृप्टेन संख्येया वा, असख्येया था, अनन्ता वा वैक्रियपुद्गलपरिवाः अतीताः अनादिगता वा सन्ति, किन्तु, 'जत्थ नस्थि तत्थ जहा पुढविकाइयत्ते तहा भाणियन्त्रं जाव वेमाणियस्स वेमाणियत्ते' यत्र अप्कायिकादौ नास्ति वैक्रियशरीरम्, तत्र यथा पृथिवीकायिकत्वे उक्त, तथा वाच्यम्-न तत्र वैक्रियपुद्गलपरिवर्ताः अतीता: अनागता वा सन्ति इति भावः, एवं यावत्-अमुरकुमारादि भवनपतेः पृथिवीकायिकादि विकलेन्द्रियस्य मनुष्यपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकस्य, वानव्यन्तरस्य, ज्योतिपिकस्य वैमानिकस्य च अकायिकत्वादौ विकछेन्द्रियत्वे मनुष्यत्वे पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकत्वे भवनपतित्वे इससे वहां अनीतकाल सम्बन्धी अनन्त हो चुके हैं और अनागतकालसम्बन्धी कोई करेगा कोई नहीं करेगा। यदि करेगा तो जघन्य से एक, अथवा दो, अथवा तीन तथा उत्कृष्ट से ये वहां संख्यात या. असंख्यात, या अनन्त तक भी होंगे किन्तु 'जस्थ नत्थि तत्थ जहा पुढविकाइयत्ते सहा भाणियचं, जाव वेमाणियस्त वेमाणियत्ते' अका. यादिभव में वैक्रियशरीर नहीं होता है, तब वहां जैसा पृथिवीकायिक भव में कहा गया है वैसा कहना चाहिये-तात्पर्य कहने का यही है कि यहां पर न भूतकालिक वैक्रिय पुद्गलपरिवर्त हैं और न भावी वैक्रियपुद्गलपरिवर्त हैं । इसी प्रकार से यावत्-असुरकुमारादि भवनपति को, पृथियोकायिकादि को, विकलेन्द्रिय को, मनुष्य को पंचेन्द्रियतिर्यञ्चको, वानव्यन्तरको, ज्योतिष्कको और वैमानिकको, अप्कायादि भव में विकलेन्द्रियभव में, मनुष्यभव में, पंचेन्द्रियतिर्यश्वभव में, भवनपतिભૂતકાલીન એક, બે અથવા ત્રણ ઓછામાં ઓછા કિયપુદ્ગલપરિવર્ત સંભવી શકે છે અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાત, અસંખ્યાત અથવા અનંત वैठियपुसपरित व्यतीत थ युध्या छ. "जत्थ नस्थि तत्थ जहां पुढविकाइयत्ते तहा भाणियव्वं, जाव वेमाणियस्त वेमाणियत्ते" अ५४ायि सभा यि શરીરને સદ્ભાવ હેતે નથી, ત્યાં પૃવીકાયિકેના જેવું જ ક્રિયપુદ્ગલપરિવનું કથન કરવું જોઈએ આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે અપકાયિકાવસ્થામાં ભૂતકાલિક વૈક્રિય પુદ્ગલ પરિવર્તન પણ અભાવ સમજવાનું છે અને ભવિ.
કલિક વૈક્રિય પુદ્ગલ પરિવર્તને પણ અભાવ સમજવાનું છે. એ જ પ્રમાણે અસુરકુમારાદિ ભવનપતિના, પૃથ્વીકાયિાદિના, વિકલેન્દ્રિયના, મનુષ્યના, પંચેન્દ્રિયતિયચના, વનયંતરના, તિષિકના અને વૈમાનિકના અપુકાય આદિ ભવમાં, વિકલેન્દ્રિયભવમાં, મનુષ્યભવમાં, પંચેન્દ્રિયતિર્યંચભવમાં,
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू० २ संहननमेदेन पुद्गलपरिवर्तननि. १२३ वानव्यन्तरत्वे ज्योतिपिकल्वे वैमानिकत्वे च क्रियपुद्गलपरिवर्ताः यथायोग्यम् अनीताः, अनागता या स्वयहनीयाः! 'तेया पोग्गलपरियटा, करमापोग्गलपरियट्टा, य समस्थ एक्कोत्तरिया भाणियमा तैजसपुद्गलपरिचताः, कार्मणपुद्गल परिवर्ताश्च सर्वत्र नारकादि चतुर्विंशतिदण्डकातिपायेषु एकोप्तरका, जघन्येन एको चा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येया बा, असंख्येया वा, अनन्ता वा अनागताः भणितव्या वक्तव्याः, तैजसकार्मणयोः सर्वेषु सद्भावात् 'मनपोग्गलपरियट्टा सम्वेसु पंचिदिएस एगोत्तरिया' मनापुद्गलपरिवर्ताः सर्वेषु पञ्चन्द्रियेषु मनुष्यादिपु एवं सन्ति भविष्यन्तस्ते एकोत्तरका जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्याता वा, असंख्याता वा, अनन्ता वा सन्ति । 'विगलि. भव में, वानव्यन्तरभव में, ज्योतिष्भव में और वैमानिकभव में, यथायोग्यरूप से-अतीत, अनागत चैक्रियपुदलपरिवर्त अपने आप समझ लेना चाहिये 'तेया पोग्गलपरियट्टा, कम्मापोग्गलपरियहा य सम्वत्थ एकोत्तरिया भाणियवा' तैजसपुद्गलपरिवर्त और कार्मणपुद्गलपरिवर्त, ये दो पुद्गलपरिवर्तनरकादि चौवीसदण्डकप्रतिपाद्य लब जीवों में जघन्य से एक अथवा दो अथवा तीन तक तथा उत्कृष्ट से संख्यात, अथवा असंख्यात, या अनंत तक अनागतकाल में होनहार हैं। क्यों कि तैजस और कार्मण ये सब जीवों में पाये जाते हैं । 'मणपोग्गलपरियट्टा सव्वेतु पंचिदिए एगोत्तरिया' मनःपुदलपरिवर्त समस्तपंचेन्द्रिय मनुष्यादिकों में ही होते हैं, इसलिये ये भविष्य में जघन्य से एक, अथवा दो, या तीन तक होनहार हैं और उत्कृष्ट से संख्यात, ભવનપતિભવમાં, વાનગૅતરભવમાં, તિષ્ઠભવમાં અને વૈમાનિકભવમાં યથાગ્ય રૂપે ભૂત અને ભવિષ્યકાળ સંબંધી ક્રિય પુદ્ગલપરિવર્ત વાચકે પિતાની જાતે જ સમજી લેવું જોઈએ.
“तेया पोग्गलपरियट्टा, कम्मापोग्गलपरियट्टा य सव्वत्थ एकोत्तरिया भाणियव्वा" ना२६ २४ ४ीना समस्त वाम तेरसदापरिपत અને કાશ્મણપુદ્ગલપરિવર્ત જઘન્ય એક, બે અથવા ત્રણ સુધી અને અધિકમાં અધિક સંખ્યાત, અસંખ્યાત અથવા અનંત સુધી સંભવી શકે છે, કારણ કે तेसमने अभए पुगताना समस्त वाम समाव हाय छे. “मणपोग्गलपरियट्टा सम्वेसु पंचिदिएसु एगोत्तरिया" मनुष्य माहिसमस्त पयन्द्रिय वाम જ મનઃપુદ્ગલ પરિવર્તન સભાવ હોય છે. તે જીવોમાં એાછામાં ઓછા એક, બે અથવા ત્રણ અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાત, અસંખ્યાત અથવા -અનંત મનપાગલપરિવર્સ સંભવી શકે છે
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीचे
૨૩
दिre नत्थ' विकलेन्द्रियेषु पृथिवीकायिकादिषु च एकेन्द्रियादि चतुरिन्द्रिय पर्यन्ते संज्ञिपञ्चेन्द्रियेषु मनःपुलपरिवः न सन्ति एकेन्द्रियाणामपि जीवानाम् इन्द्रियादात्मनोवृतेरभावाच तेष्वपि मनःपुद्गलपरावतः न सन्धि, 'वग्ग परियट्टा एवं चेव' वचः पुद्गलपरिपर्ताः पयमेव- पूर्वोक्ततैजसादिपुद्गल परिवर्तन्तु सर्वेषु नैरयिकादिजीवेधु वक्तव्याः किन्तु 'मवरं पगिदिएन after reason ' नवरं - विशेषस्त्वत्र एकेन्द्रियेषु नवोयोगाभावात् वचःपुद्गलपरिवर्तन सम्वीदि भणितव्यम् इति भावः । ' आणापाणुपलपरियहा सव्यत्य एकोरिया जान वैमाणियरस वेमाकियते' जनमाण पुद्गल परिवर्तः सर्वत्र नैरयिकादिचतुर्विंशनिदण्ड कपदमतिपाद्येषु जीवेषु एकोत्तरका:- जघन्येन एको वा, असंख्यात या अनंत तक होनहार है । 'विगलिदिएस नत्थि ' पृथिवीकायिकादिक एकेन्द्रियों में, तथा दिन्द्रिय, तेइन्द्रिय और चौइन्द्रिय इन विकलेन्द्रिय जीवों में, एवं अशि पञ्चेन्द्रियजीवों में मनःपुलपरिवर्त नहीं है । एकेन्द्रिय जीवों में भी इन्द्रियोंकी असंपूर्णता होने से एवं मनोवृत्ति का अभाव होने से इन में भी मनःपुलपरिवर्त नहीं है। 'वहपोलपरियट्टा एवं चेव' वचःपुद्गल परिवर्त पूर्वोक्त तैजसादि पुलपरिवर्त की तरह समस्त नैरयिकादि जीवों में कहना चाहिये, किन्तु 'नवरं एर्गिदिए नत्थि भाणियबा' एकेन्द्रिय जीवों में बचो योग के अभाव से बचःपुलपरिवर्त नहीं है ऐसा कहना चाहिये. 'आणाषाणुपोग्नल परियहा सम्वत्थ एकोसरिया जाव वैमाणियस्स वेमाणियते' आनप्राणपुलपरिवर्तनैरधिकादि चतुर्विंशति दण्डक
बिंगलिदिएस नत्थि " पृथ्वी अयि याहि येडेन्द्रिय कवामां तथा ઢોન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિયરૂપ વિકલેન્દ્રિય જીવેામાં અને અસ’જ્ઞી પ'ચેન્દ્રિય જીવામાં મનઃપુદ્ગલપિરવતના અભાવ હાય છે. એકેન્દ્રિય જીવેામાં પણ ઈન્દ્રિયાની અસપૂતા અને મનેવૃત્તિને અભાવ હાવાથી મન:પુદ્ગલ પરિતાના સદ્ભાવ હાતા નથી.
66
<< वह पोमालपरियट्टा एवं चेव" समस्त नारअहि लवासां तैन्स युध्ગપરિવતની જેમ વચ:પુદ્ગલપરિવતના પણ સદ્ભાવ સમજવા જોઈએ. परन्तु " नवरं एगिदिए नत्थि भणियन्त्रा " येडेन्द्रिय कामां वाग्येोगना અભાવ હોય છે, તે કારણે તે જીવામાં વચઃપુદ્ગલપરિવતને પણ અભાવ જ કહેવા જોઈએ, आणापाणुयोगालपरियट्टा सव्वत्थ एकोत्तरिया जाव वेमाजियरस वेमाणियते " नाराहि यावीश उठना लोभी भानार्थ युद्दजाय
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू० २ संहननभेदेन पुद्गलपरिवर्तनान. १२५ द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्ये या का, असंख्येया बा, अनन्ता वा भविष्यन्तः सन्ति, यावत्--एकैकस्य नैरयिकस्य असुरकमागदि भवनपतेः पृथिवी कायिकादि विकलेन्द्रियस्य मनुष्यपश्चन्द्रिमतियग्योनिकस्य बानध्यनारस्य ज्योतिषिकस्य वैमानिकस्य व नरषिकरवे भवनपतित्वे, विकलेन्द्रियस्वे मनुष्यत्वे पञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकत्ये चानच्यन्तरत्वे ज्योतिषिकत्वे वैमानिकन्ये च स्वस्वमिन्ने अनामतकाललम्बन्धिनि, आनमाणपुद्गलपरिवर्ताः भविष्यन्तः सन्ति इति पूर्वणाल्दयः, अन न्ताश्च अतीचा सन्तीति भावः । अथ बहुवचनमाश्रित्य गौतमः पृच्छति-'नेरहयाण भंते । नेरइयत्चे केवइया ओरालियपोग्गलपरियट्टा अईया?' हे भदन्त ! नैरयिकाणां नरविकत्वे वर्तमानानां कियन्तः औदारिकपुद्गलपरिवत: अतीताः प्रतिपाय समस्त जीवों में भविष्य में जघन्य ले एक, अथवा दो यानीदतक होनहार हैं, और उत्कृष्ट से संख्याल, असंख्धात ग अनन्ततक होनहार है। यावत्-एक एक नैरयिकको, 'अरकुमारादि भवनपति को, पृथिवीकायिक से लेकर विश्लेन्द्रिय के, मनुष्य को, पञ्चेन्द्रियतिर्थश्च को, वानव्यन्तर को, ज्योतिष्क को, और वैमानिक को क्रमशः अनागत कालसबन्धी नैरयिक भव में, भवनपति भव में, विकलेन्द्रिय मद में, मनुष्य. भव में, पश्चेन्द्रियलियंचभव में, वानव्यन्तरभव में, ज्योतिष्कभध में,
और वैमानिकभव में आनप्राणपुद्गलपरिवन होनहार हैं, तथा भूनकालिक आनप्राणपुद्गलपरिवर्स अनन्त हैं।
अयं बहुवचन को आश्रित करके गौतन वाली प्रभु से ऐसापूछते हैं'नेरइयाणं भंते! नेरहयत्ते केवइया ओरालियपोग्गलपरिघट्टा अईया' રિવર્ત ઓછામાં ઓછો એક, બે અથવા ત્રણ સુધી અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાત, અસંખ્યાત અથવા અનત સુધી સંભવી શકે છે પ્રત્યેક નારકના, અસુરકુમારાદિ ભવનપતિના, પૃવીકાયિકથી લઈને ચતુરિન્દ્રિયના, મનુષ્યના, પંચેન્દ્રિયતિર્યંચના: વાનગૅતરના, તિષ્કન અને વૈમાનિકના અનુક્રમે પિતાપિતા કરતાં ભિન્ન એવાં ભવિષ્યકાળ સંબંધી નારકભવમાં, ભવનપતિ. ભવમાં, વિકસેન્દ્રિયમવમાં, મનુષ્યભવમાં, પંચેન્દ્રિથતિર્થ ચભવમાં, વાનવંતરભવમાં, જ્યોતિષ્મભવમાં અને વૈમાનિક ભવમાં આનપ્રાણ પુદ્ગલપરિવર્ત થવાના છે, તથા ભૂતકાલિક આનપ્રાણ પુગર પરિવર્ત અનંત છે.
હવે અનેક જીવોની અપેક્ષાએ પુદ્ગલ પરિવર્તનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે
गौतम स्वाभाना प्रश्न-"नेरयाणं भंते । नेरइयत्ते केवइया ओरालिय पोग्गलपरियट्टा अईया" है सावन ! २४ सभा २सा ना ना भूतકાળ સંબધો ઢારિક પુદ્ગલપત્યિંત કટલા વ્યતીત થઈ ચુકયા હૈય છે?
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
भगवतीसने सन्ति ? भगवानाह-'नस्थि एक्को दि' हे गौतम ! नरयिकत्ये वर्तमानानां नरथिः काणाम् एकोऽपि औदारिकपुद्गल रियों नास्ति, नरयिकत्वे औदारिकपुद्गल. ग्रह गाभावात् । गौतमः पृच्छति-'केवइया पुरेक्खडा ? ' हे भदन्त . नैरपिकत्वे वर्तमानानां नायिकाणां कियन्तः औदारिकपुद्गलपरिवर्ताः पुरस्कृताः अविष्यन्तः सन्ति ? भगवानाह-नस्थि एको वि' हे गौतम । नैरयिकत्वे वर्तमानानां नरयिकाणाम् औदारिकपुद्गलग्रहणागावेन एकोऽपि औदारिकपुद्गलपरावर्ती भावी नास्ति, 'एवं जाव थणियकुमारत्ते' एवं-पूर्वोक्तनैरयिकखवत् यावत्-असुरकुमारत्वे, इत्यारभ्यस्तनितकुमारत्वे इति पर्यन्तम् अनीतानागतकालसम्बन्धिनि नरयिकाणाम् औदारिकपुद्गळग्रहणाभावेन तत्परिवर्तस्यापि असंभवेन एकोऽपि औदा. हे भदन्त । नरयिकभव में वर्तमान नैरथिकों के अनीन औदारिकपुरल. परिवत कितने हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'नस्थि एको वि' हे गौतम ! नैरयिकों के एक भी औदारिक पुद्गलपरिवर्त नहीं होता है क्यों कि नैरयिकभव में औदारिक पुद्गलों के ग्रहण होनेका अभाव रहना है-अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- केवच्या पुरेक्खडा' हे भदन्त ! नैरयिकभव में वर्तमान नैरविकों के भाविकाल भावी कितने औदारिकपरिवर्त हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'नथि एको वि' हे गौतम! नैरयिकभव में नारकों को औदारिकपुद्गलों के ग्रहण के अभाव से भाविकाल सबंधी एक भी औदारिकपुद्गलपरिवर्त नहीं है । एवं जाव थणियकुमारत्ते' पूर्थोक्त नरयिक भवी तरह यावत् अतीतकाल एवं अनागतकाल सबंधी असुरकुमारभव से लेकर स्तनितकुमार तकके भवमें
महावीर प्रसुना उत्तर-" नत्थि एको वि" गीतम! ना२४सपमा વર્તમાન એવાં નારક જીવોમાં ઔદારિક પુદ્ગલપરિવર્તને સદ્ભાવ જ છે તે નથી, કારણ કે નારકાવમાં ઔદારિક પુદ્ગલેના ગ્રહણને જ અભાવ રહે છે.
गौतम स्वाभाना प्रश्न-"केवइया पुरेक्खडा?” उससवन् ! नाममा વર્તમાન નારક જેમાં કેટલા ભવિષ્યકાલિક દારિક પગલપરિવર્તને સદુભાવ હોય છે.
महावीर प्रभुन। उत्तर-" नत्थि एको वि" गौतम ! ना२४ मां ઔદ રિક પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરવાને જ અભાવ હોય છે તેથી તેમનામાં ભવિષ્યકાલીન એક પણ દારિક પુદ્ગલ પરિવર્તનો અભાવ હોય છે. " एवं जाव थणियकुमारत्ते" पूर्वरित ना२५ सनम मतीत भने અનાગતકાળ સંબધી અસુરકુમાર ભવથી લઈને સ્તનતકુમાર પર્યન્સના
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू० २ संहननभेदेन पुद्गलपरिवर्तननि. १२७ रिकपुद्गलपरिवर्तोऽतीतो नास्ति, अनागतो वा तत्परिवर्ती नास्ति एकोऽपि, इति भावः। 'पुढविकाइयत्त पुच्छा' हे भदन्त ! नैरयिकाणां पृथिवीकायिकत्वे अतीतकालसम्बन्धिनि कियन्तः औदारिकपुद्गलपरिवाः अतीताः? इति गौतमस्य पृच्छा-प्रश्ना, भगवानाह-'गोयमा ! अणंता' हे गौतम ! नैरयिकाणाम् अतीतकालसम्बन्धिनि पृथिवीकायिकत्वे अनन्ताः औदारिकपुद्गलपरिवर्ताः अतीताः सन्ति, गौतमः पृच्छति-'केवइया पुरेक्खडा?' हे भदन्त । नैरयिकाणाम् अनागतकालसम्बन्धिनि पृथिवीकायिकत्वे कियन्तः औदारिकपुद्गलपरिवर्ताः पुरस्कृताः-भविष्यन्तः सन्ति ? भगवानाह-'अणंता' हे गौनम ! नैरयिकाणाम् अनागतकालसम्बन्धिनि पृथिवीकायिकत्वे अनन्ताः औदारिकपुद्गलपरिवर्ताः नैरपिकों को औदारिकपुगलों के ग्रहण के अभाव में उसको परिवर्तका भी प्रभाव है, इस कारण एक भी औदारिकपरिवर्त अतीत नहीं है, इसी प्रकार यहां अनागत भी एक भी औदारिकपुद्गलपरिचत नहीं है। 'पुढविकाइयत्ते पुच्छा' हे भदन्त! नरथिकों के अतीतकाल संबंधी पृथिवीकायिकभव में कितने औदारिकपुद्गलपरिवर्त हुए हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! अणंता' हे गौतम! नैरयिकों के अतीतकाल संबंधी पृथिवीकायिक भव में अनंत औदारिकपुद्गलपरिवर्त हुए हैं। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं केवइया पुरेक्खडा' हे भदन्त ! नैरयिकों को अनागतकाल संबंधी पृथिवीकायिक भव में कितने औदारिकपुद्गलपरिवर्त होंगे? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अणंता' हे गौतम । नैरयिकों को अनागतकाल संबंधी पृथिवीकायिक भव में ભમાં પણ નારકમાં ઔદારિક પુદ્ગલેના ગ્રહણને અભાવ હોય છે. તે કારણે ભૂતકાળ સંબંધી એક પણ દારિક પુલપરિવર્તને સદ્ભાવ છે તે નથી અને ભવિષ્યકાળ સંબંધી એક પણ દારિક પુદ્ગલ પરિવર્તને સદ્ભાવ હોતું નથી.
गौतम स्वाभाना प्रश्न-"पुढविकाइयत्ते पुच्छा" मन नारीना ભૂતકાલીન પૃથ્વીકાયિક ભવમાં કેટલા ઔદારિક પુદ્ગલ પરિવર્તન થયા હોય છે?
महावीर प्रभुनी उत्तर-" गोयमा ! अणंता" है गौतम! नाना ભૂતકાલીન પૃથ્વીકાયક ભવમાં અનત ઔદારિક પગલપરિવર્ત થયા હોય છે,
गौतम स्वाभाना प्रश्न-"केवइया पुरेक्खडा?" ७ मापन नाहीना ભવિષ્યકાળ સંબધી પૃથ્વીકાયિક ભવમાં કેટલા દારિક પુદ્ગલ પરિવર્તન થશે?
उत्तर-" अणता" गौतम ! न. विय14 सगधी की मयि: Hqwi nid मोहारिपुदगलपरिवत थशे. "एवं जाव मणुस्सत्ते"
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
१२८
अनागताः सन्ति । ' एवं जात्र मणुस्तत्ते ' एवं पूर्वोक्तरीत्या, यावत्- -नैरयिकाणाम् अपकायिकत्वे, तेजाकारित्वे, वायुकायिकत्वे वनस्पतिकायिकत्वे विकलेन्द्रियत्वे पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकरवे मनुष्यत्वे च अतीतानागतकालसम्बन्धिनि अनन्ताः औदारिकपुद्गल परिवर्त्ताः अतीताः सन्ति अनन्ताश्च औदारिकपुद्गलपरिवर्ता: अनागताः सन्ति, 'वाणमंतरजोइसियवेमाणियत्ते जहा नेरहयत' नैरविकाणाम्, अतीतानागतकालसम्वन्धिनि वानव्यन्तरत्वे, ज्योतिषिकत्वे, वेमानिकत्वे च यथा नैरयिकत्वे औदारिकपुद् गलग्रहणा मावेन एकोऽपि औदारिकपुद्गलपरिवर्तोऽतीतो नास्ति, अनागतो वा नास्ति, तथैव अतीतः अनागतो वा एकोऽपि औदारिकपुद्गलपरिवर्ती नास्ति, ' एवं जाब वेमाणियाणं वेपाणियत्ते एवं पूर्वोक्त बहुवचनविशिष्ट नैरगिकवदेव यावत्-असुरअनन्त औदारिकपुलपरिवर्त होंगे। ' एवं जाब मणुस्सन्ते' इसी प्रकार से यावत्-नैरयिकों के अतीतकाल एवं अनागतकाल संबंधी अकायिक भव में, तेजःकायिक भव में, वायुकाधिक भव में, वनस्पतिकाधिक भव में, विकलेन्द्रियभव में, पश्चेन्द्रियतिर्यश्चके भव में और मनुष्यभव में अतीतकाल संबंधी औदारिकपुलपरिवर्त तो अनन्त हो चुके हैं, और अनागतकाल संबंधी औदारिकपुद्गलपरिवर्त भी अनन्त होंगे। 'वाणमंतर जोइसियवेनाणियन्ते जहा नेरइयते ' नैरयिकों को अतीत अनागतकाल संबंधी वानव्यन्तरभव में, ज्योतिष्कभव में और क्यानिक भव में जैसे नैरचिकभव में औदारिक शरीर योग्यपुद्गलों के ग्रहण के अभाव से एक भी औदारिक पुद्गलपरिवर्त नहीं हुआ है, और न भविष्यत् काल में भी वह वहां होगा, उसी प्रकार से अतीतकाल संबंधी और अनागतकाल संबंधी एक भी औदारिकपुद्गलपरिवर्त न हुआ है और न होगा, ' एवं जाव बेमाणियाणं वैमाणियते' पूर्वोक्त
એજ પ્રમાણે નારકાના ભૂતકાળ સ’બધી અપ્રકાયિક ભવમાં, તૈજસ્કાયિક भवभां, वायुट्ाविभवां, वनस्पतिअभिवमां, विश्लेन्द्रियलवमां, यथेन्द्रियતિય "ચલમાં અને મનુષ્યભવમાં અનંત ઔદારિક પુદ્ગલપરિવત થયા છે. અને ભવિષ્યકાળ સાધી એ ભવેમાં અનત પુદ્દગલપરિવર્ત થશે " वाणमंतरजोइसियत्रेमाणियत्ते जहा नेरइयत्ते " नारीना વાનન્યતર શમાં, ાતિજ ભવમાં અને વૈમાનિક ભવમાં નારક ભવની ભૂતકાળ સમધી જેમ એક પણુ ઔકારિક પુદ્ગુગલપતિના અભાવ હાય છે એજ પ્રમાણે ભવિષ્યકાળ સંબધી આ ભવામાં ઔદારિક પુગલપરિવર્તન પણ અભાવ જ હાય છે, કારણ કે આ ભવમાં ઔદારિક શરીરને માટે ચેાગ્ય પુદ્ગલાને ગ્રહણ કરાના જ અભાવ होय छे. एवं जाव वैमाणियाणं वैमाणियत्ते "
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू० २ संहननभेदेन पुद्गलपरिवर्तननि. १२९ कुमारादि भवनपतीनाम् , पृथिवीकायिकादीनां विकलेन्द्रियाणां पञ्चन्द्रितिर्यग्योनिकानां मनुष्याणां वानव्यन्तराणां, ज्योतिषिकाणाम् , वैमानिकानां च यथाः योग्यं स्वस्वभिन्ने अतीतानागतकालसम्बन्धिनि नैरयिकत्वे, भवनपवित्वे, पृथिवीकायिकादित्वे विकलेन्द्रियत्वे पञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकत्वे, मनुष्यत्वे वानव्यन्तरत्वे, ज्योतिपिकत्वे वैमानिकत्वे च अतीताः अनागताच औदारिकपुद्गलपरिवाः यथायथं स्वयमूहनीयाः 'एवं सत्त वि पोग्गलपरियट्टा भाणियन्या' एवं-पूर्वोक्तरीत्या संप्ता पि औदारिक-क्रिय-तैजस-कार्मण-मनो-वचः-आनप्राणपुद्गलपरिवर्ताः अतीताः अनागवाश्च यथायोग्यं भणितव्या:-वक्तव्याः, तदाह-'जत्थ भत्थि, तत्थ अईया वि पुरेक्खडा वि अणंता भाणियब्या' यत्र पृथिवीकायिकपंहुवचन विशिष्ट नैरयिकों की तरह ही यावत्-असुरकुमारादि भवनपतियों के, पृथिवीकायिकादिकों के, विकलेन्द्रियों के पश्चेन्द्रियतियंत्र योनिकों के मनुष्यों के, वानव्यन्तरों के, ज्योतिष्कों के और वैमानिकों के यथायोग्य अतीत अनागतकाल संबंधी नैरयिकभव में, भवनपतिभव में, पृथिवीकायिक आदि भव में, विकलेन्द्रियभव में, पंचेन्द्रियतिर्यज्योनिकभव में, मनुष्यभव में, धानव्यन्तरभव में, ज्योतिषिकभव में और वैमानिकभव में अतीत एवं अनागत औदारिक पुद्गलपरिवर्त जहां जैसे हों-उसके अनुसार अपने आप समझलेना चाहिये ' एवं सत्स वि' पोग्गलपरियहा भाणियव्वा' इस प्रकार से ये पूर्वोक्त रीति के अनुसार अतीत सातों ही औदारिक-वैक्रिय-तैजस-कार्मण-मनो-वचः एवं आनप्राण पुद्गलपरिवतं यथायोग्यरूप से कहना चाहिये-'जस्थ अस्थि, પૂર્વોકત બહુવચનાઃ નારકોની જેમ અસુરકુમારાદિ ભવનપતિઓના, પૃથ્વી, કાયિકાદિ એકેન્દ્રિયોના, વિકલેન્દ્રના પંચેન્દ્રિયતિય"ના, મનુષ્યોના, વાનર્થાતરેના, તિષિકાના અને વૈમાનિકેના યથાશ્ય પિતપતાનાથી ભિન્ન એવા અતીત (ભૂત)કાળ સંબંધી અને ભવિષ્ય કાળસંબંધી નિરયિક ભવમાં ભવનપતિ ભવમાં, પૃથ્વીકાયિક આદિ ભવમાં, વિકલેન્દ્રિય ભવમાં, પંચેન્દ્રિયતિય"ચ ભવમાં, મનુષ્ય ભવમાં, વાનગૅનર ભાવમાં, જાતિષિક ભવમાં અને વૈમાનિક ભવમાં, ભૂત અને ભવિષ્યકાલીન ઔદ્યારિક પુદગલપરિ
d, यारा सय मेटम सभ देनेने. " एव सत्त वि पोग्गलपरियट्टा भाणियव्वा " मेरी प्रमाणे पूरित पद्धति अनुसार अतीत અને અનાગતકાળ સંબંધી સાતે પ્રકારના (ઔદાકિ, વૈયિ, તૈજસ, કામણ, મન, વચઃ અને આનપ્રાણુ) પુદગલપરિવર્તેનું યથાયોગ્ય રૂપે કથન થવું
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती खादौ औदारिकादिपुद्गलपरिवाः सन्ति, तत्र अतीता अपि, पुरस्कृताः भविष्य. न्तोऽपि अनन्ताः भणितव्याः, किन्तु 'जत्थ नत्थि तत्थ दो वि नत्थि, भाणियव्या' यत्र नैरयिकत्वादौ न सन्ति औदारिकपुद्गलपरिवर्ता स्तत्र द्वौ अपि-अतीतपुरस्कृतपदवाच्यौ नस्तः इति न अतीता न च भविष्यन्तः औदारिकपुद्गलपरिवार सन्तीत्यर्थः इति. भणितव्यौ, तथा च नैरयिकत्वे भवनपतित्वे वानव्यन्तरत्वे ज्योतिषिकत्वे वैमानिकत्वे च नैरयिकादीनाम् औदारिकपुद्गलग्रहणाभावेन तेषु अतीतः अनागतश्च एकोऽपि औदारिकपुद्गलपरिवतों नास्तीति वक्तव्यम् एवमेव, चायुकाये मनुष्यपञ्चेन्द्रियतिग्योनिषु नैरयिकादिषु च वैक्रियशरीरसद्भावेन वैक्रियतस्थ अईया वि, पुरेक्खडा वि अणंता भाणियव्वा' जहां-पृथिवीकायिकत्वादिक में औदारिकादिपुद्गलपरिवर्त हैं वहां पर अतीत भी और अनागत भी वे अनन्त हैं ऐसा कहना चाहिये तथा 'जत्थ नत्थि तत्थ दो वि नत्थि भाणियन्या' जहां नरयिकादिभव में ये औदारिकपुद्गलपरिवर्त नहीं हैं वहां पर अतीत भी और अनागत भी दोनों प्रकारके
औदारिकादि पुद्गलपरावर्त नहीं हैं ऐसा कहना चाहिये तथा नैरयिकभव में, भवनपनि भव में, वानव्यन्तरभव में, ज्योतिषिकभव में
और वैमानिक भव में नैरयिक आदि जीव औदारिकशरीर के योग्यपुद्गलों का ग्रहण नहीं करते हैं क्योंकि यहां तो वैक्रियशरीर के योग्य ही पुद्गलों का ग्रहण होता है-अतः औदारिकशरीरके योग्यपुद्गलों के ग्रहण के अभाव से यहां अतीत अनागत संबंधी एक भी औदारिक पुद्गलपरिवर्त नहीं होता है। इसी प्रकार से बायुकाय में, मनुष्यों में न. "जत्थ अत्थि, तत्थ अईया वि, पुरेक्सटा वि अगंता भाणियबा" यां ઔદારિક આદિ પુદ્ગલ પરિવર્તને સદુભાવ છે, તે પૃથ્વીકાયિક આદિ ભવમાં ભૂત અને ભવિષ્યકાલીન ઔદારિક આદિ ગુગલ પરિવર્ત અનંત કહેવા. न. " जत्थ नत्थि तत्थ दो नि नत्थि भाणियव्या"
नारे सवामी દારિક પુદ્ગલ પરિવર્તનો અભાવ છે, ત્યાં ભૂતકાલીન અને ભવિષ્યકાલીન દારિક પુગલ પરિવર્તને અભાવ કહેવો જોઈએ. જેમ કે-નારક ભવમાં, ભવનપતિ ભવમાં, વાનર્ચાતર ભવમાં, યેતિક ભવમાં અને વૈમાનિક ભવમાં નારકાદિ-છ દારિક શરીરને માટે ગ્યા હોય એવાં પુડ્ડગલેને ગ્રહણ કરતા નથી તેઓ વૈક્રિય શરીરને માટે એગ્ય હેય એવાં પુદ્ગોને જ , ગ્રહણ કરે છે. તેથી તે જીવેમાં ભૂત અને ભવિષ્યકાળ સંબંધી દકિ પુગલ પરિવર્તને અભાવ હોય છે. એ જ પ્રમાણે વાયુકામાં, મનુષ્યમાં,
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२० ४ सू० २ संहननमेदेन पुलपरिवर्तननि. १३१ पुद्गल परिवर्तसंभवात् तेषु द्वावपि - अतीतः अनागतश्च वैक्रियपुद्गल परिचत वक्तव्यौ पृथिवीका किरवे अकायिकत्वे, तेजःकायिकत्वे वनस्पतिकायिकत्वे विकलेन्द्रियेषु वैक्रिय शरीराभावेन तत्पुद्गलग्रहणामात् तेषु द्वापि अतीतः अनागतश्च वैक्रियपुद्गलपरित न वक्तव्यौ । तैजसकार्मणपुद्गलानां सर्वेषु सद्भावेन तेजसकार्मणपुद्गलपवित द्वौ अपि अतीतानागतौ सर्वेष्वेव वक्तव्यौ । मनःपुद्गलानां पन्द्रियेष्वेव सद्भावेन तेष्वेव अतीताः अनागताश्च मनःपुद्गलपरिवर्ताः वक्तव्याः, वचःपुद्गलानां तु एकेन्द्रियान् विहाय अन्येषु सर्वशरीरेषु सत्त्वेन एकेन्द्रियभिन्नेषु
पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चों में और नैरयिक आदि कों में वैक्रियशरीर के सद्भाव से वैपुलपरिवर्त होता है इससे इनमें अतीत अनागतरूप दोनों प्रकार के वैक्रियपुद्गल परिवर्त वक्तव्य है, पृथिवीकायिक भव में, अष्कायिक भव में, तेजःकायिकभव में, वनस्पतिकायिक भव में और विकलेन्द्रियों में वैक्रियशरीर का अभाव होता है, इससे यहां वैक्रियशरीर योग्य पुद्गलों का ग्रहण नहीं होता है इसलिये इन में अतीत अनागत दोनों प्रकार के वैक्रियपुलपरिवर्त नहीं होते हैं । तैजसपुद्गल और कार्मणपुल सब जीवों में- एकेन्द्रिय से लेकर पंचेन्द्रियतक के सब प्राणियों में रहते हैं - इसलिये अतीत अनागत दोनों प्रकार के तेजसकारण पुलपरिवर्त सब जीवों में वक्तव्य हैं। मनःपुद्गल केवल पञ्चेन्द्रियजीवों में ही होते हैं - इस कारण उनमें ही अतीत अनागत मनःपुलपरिवर्त कहना चाहिये अन्यत्र एकेन्द्रियादिकों में नहीं, वचः पुलपरिवर्त एकेપચેન્દ્રિયતિય ચામાં, અને નારકાદિકામાં વૈક્રિય શરીરના સદ્દભાવ હાય છે, તે કારણે વૈષ્ક્રિય પુદ્ગલપરિવતના પણ સાવ હાય છે તેથી આ બધાં જીવેામાં અતીત અનાગત અને કાળસ’બધી વૈષ્ક્રિય · પુદ્દગલપરિવર્તનું કથન કરવું જોઈએ પૃથ્વીકાયિક ઋપ્રકાયિક, તૈજસ્કાયિક, વનસ્પતિકાયિક અને વિકલેન્દ્રિય, આ ભવેામાં વૈક્રિય શરીરને અભાવ હાય છે, તેથી વૈક્રિયશરીર ચૈાગ્ય પુદ્ગલેના ગ્રહણુને પણ ત્યાં અસાવ હું ય છે. તેથી તે ભવામાં અતીત અને અનાગત કાળસ`ખ"ધી વૈક્રિય પુદ્ગલપરિવતના અભાવ કહેવા જોઈએ સમસ્ત જીવામાં તેજસ અને કામણુ પુદ્ગલાના સદ્ભાવ હાય છે. તેથી એકેન્દ્રિયથી લઇને પ"ચેન્દ્રિય પર્યન્તના સમસ્ત જીવામાં અતીત અનાગત કાળસ’બધી તૈજસ અને કાણુ પુદ્ગલપરિવતના સદ્ભાવ સમજવા જોઈએ પંચેન્દ્રિય જીવામાં જ મનઃપુદ્ગલના સદ્ભાવ હોય છે, તેથી પચેન્દ્રિયામાં જ અતીત અને અનાગત કાળસખ શ્રી મનઃપુદ્ગલપિરવત ના સદ્ભાવ સમજવા અને એકેન્દ્રિયાક્રિકામાં અભાત્ર સમજવા, એકેન્દ્રિયો સિવાયના
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र सर्वेषु जीवेषु वचःपुद्गलपरिवर्ताः अतीताः अनागताच वक्तव्याः, इति सूचयन्नाह'जाव वेमाणियाणं वेमाणियसे केवइया आणापाणुपोग्गलपरियटा अईया?' यावत्पूर्वोक्तानां नैरयिकादीनां वैमानिकानां च वैमानिकत्वे-नैरयिकत्वादिवमानिकत्वं पर्यन्ते कियन्तः आनपाणपुद्गलपरिवर्ताः अतीता: ? 'अणंता' अनन्ताः अतीताः,
केवया पुरेक्खडी' कियन्तः पुरस्कृताः भविष्यन्तः सन्ति ? भगवानाह-'अणता' अनन्ताः आनमाणपुद्गलाः भविष्यन्तः सन्ति ॥सू० २।।
___ औदारिकपुद्गलपरावर्तानां निवर्तनाकालवक्तव्यता।
मूलम्-"से केणटुणं भंते! एवं वुच्चइ-ओरालियपोग्गलपरियो? ओरालियपोग्गलपरिय? ? गोयमा! जं णं जीवेणं न्द्रियों को छोड़कर द्वीन्द्रियादिक सब जीवों में पाये जाते हैं, इसलिये अतीत अनागता दोनों प्रकार के वचापुद्गलपरिवर्त द्वीन्द्रियादिक सब जीवों में कहना चाहिये। इसी बात को सूचित करते हुए मूत्रकार प्रश्नोत्तर के रूप में इस प्रकार से कहते हैं-'जाव वेमाणियाणं वैमाणियत्ते केवइया आणापाणुपोग्गलपरियट्टा अईया' नैरयिक भव से लेकर धैमानिकभव तक के जीवों में अतीत आनप्राणपुद्गलपरिवर्त कितने हैं ? तो इसके उत्तर में कहा गया है कि अतीत आनप्राणपुद्गलपरिवर्त नैरयिकभव से लेकर वैमानिकभव तक के सब जीवों में अनन्त हैं, केवड्या पुरेक्खडा' तथा आगे होनेवाले ऐसे भावि काल संबंधी आनप्राणपुद्गलपरिवतं कितने हैं ? तो इसके उत्तर में कहा गया है कि 'अणंता' भविध्यत्काल संबंधी आनप्राणपुदूगलपरिवर्त सब जीवों में अनन्त हैं ।।१०२॥ સમરત માં વચપુદ્ગલ પરિવર્તને સદૂભાવ રહે છે તેથી દ્વિીન્દ્રિયાદિક સમસ્ત જીમાં ભૂત અને ભવિષ્યકાલીન વચપુદ્ગલ પરિવર્તનું કથન કરવું જોઈએ એજ વાતને સૂચિત કરવા માટે સૂત્રકારે નીચેના પ્રશ્નોત્તરે આપ્યા છે
“जाव वैमाणियाण वेमाणियत्ते केवइया आणापाणुपोग्गलपरियट्टा अईया?" નારકેથી લઈને વૈમાનિક પર્યન્તના ભવવાળા છ કેટલા આણપાણુ પુદુગલપરિવર્ત કરી ચુક્યા છે? ઉત્તર-નારક ભવથી લઈને વૈમાનિક પર્યન્તના ભવવાળા સમસ્ત છે અનંત આનપ્રાણ પુદ્ગલપરિવર્ત કરી ચુક્યા છે. "केवइया पुरेक्खडा ?" मान! ना२॥6 वे भविष्यमा दा मानाय पुदमा परिवत ४२शे ? उत्तर-" अर्णता" सभरत व भविष्यमा અનંત આનપ્રાણ પુદ્ગલ પરિવર્તકરશે. સૂ૦૨
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२० ४ सू० ३ औदारिकपुद्गलपरिवर्तनिर्धतनानि. १३३ ओरालियासरीरे वट्टमाणेणं ओरालियसरीरख्याओग्गाई दवाई ओरालिय सरीरत्ताए गहियाई बढाई पुड्ढाई कडाई पटूवियाई, निविट्टाई अभिनिविट्टाई अभिसमन्नागयाई परियाइयाई परिणामियाई निज्जिन्नाई, निसिरियाई निसिट्टाई भवंति से तेणणं गोयमा ! एवं बुच्चइ - ओरालियपोग्गलपरियट्टे ओरालियपोग्गल परियट्टे, एवं वेडव्वियपोग्गलपरियट्टे वि, नवरं वेउब्वियसरीरे वट्टमाणेणं वेउब्वियसरीरप्पा ओग्गाई सेसं तं चैव सव्वं, एवं जाव, आणापाणुपोग्गलपरियट्टे, नवरं आणापाणुपाओग्गाईं सव्वं दब्वाई आणापाणुत्ताए सेसं तं चैव ॥सू० ३ ॥
छाया -- तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते- औदारिकपुद्गलपरिवर्तः औदारिपुद्गलपरिवर्तः १ गौतम ! यत् खलु जीवेन औदारिकशरीरे वर्तमानेन औदारिकशरीर प्रायोग्याणि द्रव्याणि औदारिकशरीरतया गृहीतानि वद्धानि, स्पृष्टानि कृतानि, प्रस्थापितानि निविष्टानि, अभिनिविष्टानि, अभिसमन्वागतानि, पर्यातानि, परिणामितानि, निर्जीर्गानि, निःसृतानि निःसृष्टानि भवन्ति, तत् तेनार्थेन गौतम । एवमुच्यते - औदारिकपुद्गलपरिवर्तः औदारिकपुद्गलपरिवर्तः । एवं वैक्रियपुद्गलपरिवर्तोऽपि, नवरं वैक्रियशरीरे वर्तमानेन वैक्रियशरीरमा योग्यानि, शेषं तदेव सर्वम् एवं यावत् आनमाण पुद्गलपरिवर्तः, नत्ररम् आनमाणमायोग्याणि सर्वद्रव्याणि आनप्राणतया शेषं तदेव || ३ ||
"
टीका - अथ पूर्वोक्तानाम् औदारिकादिपुद्गलपरावर्तनामेव स्वरूपं प्ररूपयितुमाह- 'सेकेणणं भंते!' इत्यादि, 'से केणणं भंते ! एवं कुब्बइ-ओराऔदारिकपुदुगलपरावर्तोंकी निर्वर्तनाकालवक्तव्यता
' से केणणं भंते । एवं वुच्चइ ' इत्यादि ।
C
टीकार्थ - इस सूत्रद्वारा सूत्रकारने पूर्वोक्त औदारिकपुङ्गलपरावर्तीका ही स्वरूप प्ररूपित किया है-' से केणद्वेण भंते ! एवं बुच्चइ-ओरालिय~~ઔદારિક પુલપરિવર્તીની નિત નાકાળવક્તવ્યતા— " से केणट्टेणं मंते ! एव वुच्चइ " त्याहि-
ટીકા-સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં પૂર્વોક્ત ઔદારિકાદિ પુદ્ગલપરાવાઁના સ્વરૂપની જ પ્રરૂપણા કરી છે. ગૌતમસ્વામી આ વિષયને અનુલક્ષીને એવા
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती लियपोग्गलपरियट्टे ओरालियपोग्गलपरियट्टे' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! तत् अथ केनार्थेन कथं तावत्-एवमुच्यते-औदारिकपुद्गलपरिवर्तः, औदारिकपद्दल परिवतः ? इति, किम् औदारिकपुद्गलपरिवर्तस्वरूपमितिमश्नः, भगवानाह-'गोयमा! जंणं जीवेणं ओरालियसरीरे वट्टमाणेणं ओरालियसरीरप्पाओग्गाई दबाई' हे गौतम ! यत्-यस्मात् कारणात् , खलु जीवेन औदारिकशगैरे वर्तमानेन औदारिकशरीरमायोग्यानि-औदारिकशरीरनिर्मागयोग्यानि पुद्गलद्रव्याणि, 'ओरालियसरीरत्ताए गहियाई, बद्धाई, पुट्ठाई, कडाई, पट्टवियाई, निविट्ठाई, अभिनिविट्ठाई, अभिसमन्नागयाई औदारिकशरीरतया-प्रौदारिकशरीररूपत्वेन गृहीतानि-स्वीकृतानि, बद्धानि-जीवप्रदेशैरात्मीकरणात् संवद्धानि, अत एव स्पृष्टानि-पूर्वतनौ रेणुवत् स्पर्शविषयीकृतानि, अथवा पुष्टानि-अन्यायग्रहणतः पोपितानि, कृतानिपोग्गलपरियट्टे, ओरालियपुग्गलपरिय?' हे भदन्त ! ऐला किस कारण से कहा जाता है कि यह औदारिकपुद्गलपरिवर्त है, यह औदारिकपुद्गल. परिवर्त है ? अर्थात् औदारिक पुद्गलपरिवर्त का क्या स्वरूप है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'जं णं जीवेणं ओरालियसरीरे वट्टमाणेणं ओरालियसरीरप्पाओग्गाई व्वाई' जिस कारण से औदारिकशरीर में वर्तमान इस जीवने औदारिकशरीर के निर्माणयोग्य पुदगलद्रव्यों को 'ओरालियसरीरत्ताए गहियाई, बद्धाई, पढाई, कडाई, पढवियाई, अभिनिविट्ठाई, अभिसम्मन्नागयाई' औदारिकशरीररूप से ग्रहण किया है, स्वीकृत किया है, उन्हें जीवप्रदेशों के साथ बांधा है, शरीर में धूलिकी तरह पहिले उनका स्पर्श किया है, अथवा अन्य अन्य ग्रहणरूप से उन्हें पोपित किया है, कृत-पूर्व परिप्रश्न पूछे छे -" से केणद्वेणं भंते ! एवं वुच्चइ-ओरालियपोग्गरपरियडे, ओरालिय-पोग्गलपरियट्टे" भगवन्! मा५ ॥ ४॥२) मे ४ छ। છે આ દારિક પુદ્ગલ પરિવર્તે છે આ દારિક પુદ્ગલ૫રિવર્ત છે” એટલે કે ઔદારિકપુદ્ગલપરિવર્તનું સ્વરૂપ કેવું છે?
महावीर प्रभुने। उत्तर-"जं णं जीवेणं ओरालियसरीरे वट्टमाणेणं ओरालियसरीरप्पाओग्गाई व्वाइं"२ रे मोहार शरीरमा २९सा भावे मोहारि शरीरना निga य.ग्य पालद्रव्याने “ ओरालियसरीरत्ताए गहि याई, बद्धाइं, पुट्ठाई, कडाई, पढवियाई, निविट्ठाई, अभिनिविद्वाई, अभिसमन्नागથા ઔદારિક શરીર રૂપે ગ્રહણ કર્યા છે, તેમને જીવપ્રદેશની સાથે બાંધ્યાં છે, શરીરમાં ધૂળની જેમ પહેલાં તેમને સ્પર્શ કર્યો છે, અથવા અન્ય અન્ય ગ્રહણ રૂપે તેમને પિષિત કર્યા છે, કૃત–પૂર્વ પરિણામમાંથી અન્ય પરિણામ
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ ४०४ सू० ३ औदारिकपुलपरिवर्तनितनानि. १३५ पूर्वपरिणामापेक्षया परिणाममन्तरेण विहितानि प्रस्थापितानि स्थिरीकृतानि, निविष्टानि-यतः प्रस्थापितानि अतोजीवेन स्वयं निविष्टानि, प्रविष्टानि, अभिनिविष्टानि - अभितः - सामस्त्येन निविष्टानि - समस्तानि जीवे संळग्नानि, अभिसमन्यागतानि - अभिविधिना व्यातिन्यायेन सर्वाणि समन्वागतानि जीवेन रसानुभूर्ति समाश्रित्य सम्माप्तानि, 'परियाइयाई, परिणामियाई, निज्जिन्नाई, निसिरियाई, निसिहाई भवंति ' पर्यातानि जीवेन सर्वावयवावच्छेदेन तद्रसादानद्वारेण. - आतानि गृहीतानि परिणामितानि - रसानुभूतिद्वारैव परिणामान्तरं मापितानि, निर्जीर्णानि - क्षीणरसीकृतानि निःसृतानि - जीवमदेशेभ्यो निर्गतानि, अतो णाम की अपेक्षा और दूसरे परिणामरूप से उन्हें किया है- परिणमाया है, प्रस्थापित - उन्हें स्थिर किया है, निविष्ट-स्थिर किया है इसी कारण जीवने उन्हें स्वयं प्रवेश कराया है, अभिनिविष्ट-प्रवेशकराया है इसीलिये वे सम्पूर्णरूप से जीव के साथ संलग्न हो गये हैं, अभिसमन्वागत जीव के साथ या जीव में जब वे सम्पूर्णरूप से संलग्न हो चुके हैंतब ही जीवने उन्हें रसानुभूति को लेकर प्राप्त किया है- अर्थात्-औदारिकशरीर के प्रायोग्य लगे हुए उन पुद्गलद्रव्यों का रसानुभव किया है, 'परियाइयाई, परिणामियाई, निज्जिन्नाई, निसिरियाई, निसिडाई, भवंति ' रसानुभव भी ऐसा किया है कि एक भी अवयव उनका ऐसा नहीं बचा जो अपने रसप्रदान के बिना रह गया हो, इस रूप से जीवने उन्हें ग्रहण किया है, परिणामित - रसानुभूतिद्वारा फिर वे परिणामान्तरको प्राप्त करा दिये गये हैं, निर्जीण-क्षीणरसवाले किये गये हैं,. निर्गत- जीवप्रदेशों से निकले हुए हैं, इसीलिये जीवने उन्हें अपने
३ तेभने पश्शुिमित र्ध्या छे, तेभने प्रस्थापित (स्थिर) य' छे, तेभने નિવિષ્ટ કરાવ્યા છે—સ્થિર કરેલ હોવાને કારણે જીવે પાતે તેમને પ્રવેશ કરાયેા છે, અભિનિવિષ્ટ કરાવ્યા છે—પ્રવેશ કરાવીને આત્માની સાથે સ’પૂર્ણ રૂપે સલગ્ન કરાવ્યા છે, અભિસમન્વાગત કર્યો છે—જીવની સાથે અથવા જીવમાં જ્યારે તેઓ સપૂર્ણ રૂપે સલગ્ન થઇ ચુકયા હૈાય છે ત્યારે જ જીવે તેમને રસાનુભૂતિની અપેક્ષાએ પ્રાપ્ત કર્યાં છે—એટલે કે ઔદારિક શરીરને ચેાગ્ય येषां ते सक्षम युगसद्द्रव्यानो रसानुभव भयो छे, परियाइयाइ, परिणामिया निजिन्नाइ, निखिरियाई, निसिट्टाई भवंति ” रसानुभव पशु मेवो ये છે કે એક પણ અવયવ રસપ્રદાન વિનાનું રહી ન જાય એ રીતે જીવે તે પુદ્દગલાને શણ કર્યાં છે, તેમને અન્ય પરિણામ રૂપે પરિશુમિત કરાવવામાં भावेश छे, निलम् (श्रीरवाणां ) उरायल छे, निर्गत (लवप्रदेशाभांथी
"
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे निःसृष्टानि-जीवेन प्रदेशेभ्यस्त्याजितानि भवन्ति । अत्र प्रथमचत्वारिविशेषणानि
औदारिकपुरलानां ग्रहणविषयाणि, तदुत्तराणि पश्च स्थितिविपयाणि, तदुत्तराणि चत्वारि तु अन्तिमानि परित्यागविपयाणि अवसेयानि । पूर्वोक्तार्थमुपसंहरन्नाह' से तेणद्वेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ-ओरालियपोग्गलपरियहे" हे गौतम! तत तेनार्थेन एवमुच्यते-औदारिकपुद्गलपरिवर्तः औदारिकपुद्गलपरिवर्त इति । 'एवं वेउन्धियपोग्गलपरिय? वि' एवं-पूर्वोक्तौदारिकपुद्गलपरिवर्तस्वरूपरीत्या क्रियपुद्गलपरिवर्तोऽपि अवसेयः, पूर्वापेक्षया विशेषमाह-'नवरं वेउब्वियसरीरे वट्टमाणेणं वेउन्चियसरीरप्पाओग्गाई, सेसं तं चेव सन' नवरम् औदारिकपुद्गमपरिवर्वापेक्षया विशेषस्तु-वैक्रियशरीरे वर्तमानेन जीवेन वैक्रियशरीरमायोग्यानिप्रदेशों से अलग कर दिया है, इनमें पहिले के चार विशेपण तो औदारिक पुदलोंको ग्रहण करने के विषय में हैं, उनके बाद के पांचविशेषण स्थिति के विषय में हैं, और अन्तिम चार विशेषण उनके स्याग के विषय में हैं । ' से तेणटेणं गोपमा! एवं बुच्चा, ओरालियपोग्गलपरिपट्टे, ओरालियपोग्गलपरिय?' इस कारण हे गौतम! ऐसा कहा जाता है कि यह औदारिकपुद्गलपरिवर्त है, यह औदारिकपुद्गलपरिवर्त है। 'एवं उच्चियपोग्गलपरिय? वि' जिस प्रकार पूर्वोत्तरीति से औदारिक पुद्गलपरिवर्त का स्वरूप कहा गया है, इसी प्रकार से वैक्रियपुद्गलपरिवर्त का स्वरूप भी जान लेना चाहिये उसके स्वरूप कथन में और इसके स्वरूपकथन में 'नवरं वे उन्धियसरीरे वहमाणेण वेउव्वियसरीरपाओग्गाई, सेसं तंचेव सव्वं' यदि कोई विशेषता है तो वह ऐसी है અલગ) કરવામાં આવેલ છે આ સૂત્રમાં પહેલાં ચાર વિશેષ દારિક ૫ ગલેને ગ્રહણ કરવા વિષે છે, ત્યાર બાદના પાંચ વિશેષ સ્થિતિના વિષયમાં છે, અને છેલ્લા ચાર વિશેષણે તેમના ત્યાગના વિષયમાં છે. "से तेणटेणं गोयमा! एवं वुच्चइ, ओरालियपोग्गलपरियट्टे, भोरालियपोग्गठ. परियटे" अरणे, गौतम ! ४ामा माछे है • मा मोहा. Pिs सहपरिवत छ.' "एवं वेउव्वियपोग्गलपरियट्टे वि" २ प्रहार પૂર્વોક્ત ઔરિક પુદ્ગલ પરિવર્તનું સ્વરૂપ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે, એ જ हारे वैश्य युद्धरामपरिवतर्नु २५३५ ५५ समान " नवरं वेउब्वियसरीरे वट्टमाणेणं वेव्वियसरीरप्पाओग्गाई सेसं त चेव सन्ध" भरिश પુલપરિવર્તના સ્વરૂપના કથન કરતાં વૈક્રિય પગલપરિવર્તન થવરૂપના કથનમાં એટલી જે વિશેષતા છે કે–ોકિય શરીરમાં રહેલા જીવે વેદિયશ
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२३०४सू०४ औदारिफादिपुद्गलपरिवर्तनिर्वतनानि. १३७ वैक्रियशरीरनिर्माणयोग्यानि द्रव्याणि-पुद्गलद्रव्याणि, वैक्रियशरीरतया गृहीतानि, पद्धानि, स्पृष्टानि, कृतानि, प्रस्थापितानि, निविष्टानि, अभिनिविष्टानि, अभिसमन्वागतानि, पर्यात्तानि, परिणामितानि, निर्जीर्णानि, निःसृतानि, निःसृष्टानि भवन्ति, तत् तेनार्थेन एवमुच्यते-वैक्रियपुद्गलपरिवर्तशब्दप्रतिपाद्यो वैक्रियपगलपरिवर्तः उक्तस्वरूपोऽवसेय इत्याशयेनाइ-शेषं तदेव पूर्वोक्तवदेव सर्व विशे. यम् , तथा प्रदर्शितमेवेति, ‘एवं जाव आणापाणुपोग्गलपरियट्टे' एवं पूर्वोक्तरीत्या, यावत्-तेजसपुद्गलपरिवर्तः, कार्मणपुद्गलपरिवर्तः, मनःपुद्गलपरिवर्तः, वचापुद्गलपरिवर्तः, आनमाणपुद्गलपरिवर्तश्च अवसेयः । विशेषमाह-'नवरं आणापाणुप्पाओग्गाई वैक्रियशरीर में वर्तमान जीव ने वैक्रियशरीर के निर्माणयोग्य द्रव्यों को-पद्धलद्रव्यों को-पैक्रियशरीरस्प से यहण किया है. उन्हें बद्ध किया है, स्पृष्ट किया है, विहित किया है, प्रस्थापित किया है, निविष्ट किया है, अभिनिविष्ट किया है, अभिसमन्वागत किया है, परितगृहीत किया है, परिणामित किया है, निर्णि किया है, नि:मृत किया है, निःसृष्ट किया है, इस कारण वैक्रियपुद्गलपरिवर्त इस शब्दद्वारा प्रतिपाच यह वैक्रिय पुद्गलपरिवतं उक्तस्वरूपवाला है ऐसा जानना चाहियेइसी आशय को लेकर सूत्रकारने 'सेसं तंचेव सव्वं' ऐसा कहा है सो हमने यह बात ऊपर दिखला ही दी है। 'एवं जाव आणापाणुपोग्गलपरियट्टे' इसी प्रकार से यावत्-तेजसपुद्गलपरिवर्त, कार्मणपुद्गल. परिवर्त, मनापुद्गलपरिलत, वचापुद्गलपरिवर्त, और आनप्राणपुद्गलपरिपतका स्वरूप जानना चाहिये, इनके स्वरूप कथन में ऐसा कहना રીરનું નિર્માણ કરવાગ્ય પુદ્ગલ દ્રવ્યને વૈકિય શરીર રૂપે ગ્રહણ કર્યા છે, બદ્ધ કર્યા છે, પૂર્ણ કર્યા છે, વિહિત કર્યા છે, પ્રસ્થાપિત કર્યા છે, નિવિષ્ટ કર્યા છે, અભિનિવિષ્ટ કર્યા છે, અભિસમન્વાગત ક્યાં છે, પરિત ગ્રહીત કર્યા છે, પરિણામિત કર્યા છે, નિર્ણ કર્યા છે, નિત કર્યા છે, નિઃસૃષ્ટ કર્યા छ. ७ गौतम! ते २0 “पय पुगतपरिवत " मा शाह 43 प्रतिપદ્યમાન આ વિકિય પુદગલ પરિવર્તનું ઉપર દર્શાવ્યા પ્રમાણેનું સ્વરૂપ સમજવાનું छ. " सेसं तं चेव सव्वं " मा सूत्रा द्वारा सूचित थती पात २५०टी४२५ ५२ ४५वामां मान्य है " एवं जाव आणापाणुपोगलपरिय?" मेर પ્રમાણે તૈજસપુદ્ગલપરિવર્ત, કામણપુદ્ગલ પરિવર્ત, મન પુદ્ગલપરિવત, વચાપુ ગલપરિવર્ત અને આનપ્રાણપુદુગલ પરિવર્તનું સ્વરૂપ પણ સમજવું જોઈએ તેમના સ્વરૂપના કથનમાં એવું કહેવું જોઈએ કે
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीले सबदबाई आणापाणुत्ताए, सेसं तं चेत्र' नवरम् पूर्वापेक्षया विशेषस्तु-तैजसकामणमनोवच भानमाणेषु वर्तमान जीवैः तैजसकामणमनोवचा पायोग्यानिद्रव्याणि पानमाणपायोग्यानि तु सर्वव्याणि-सर्वपकाराणि द्रव्याणि तैजसकामणमनोवच बानप्राणतया गृहीतानि, बद्धानि, स्पृष्टानि, कृतानि, प्रस्थापितानि, निविष्टानि अभिनिविष्टानि अभिसमन्वागतानि, पर्यात्तानि, परिणामितानि, निर्जीर्णानि, निःसृतानि निःसृष्टानि भवन्ति, शेषं तदेव-पूर्वोक्तवदेव सर्वमवसेयम् ।।सू० ३॥ ___ मूलम्-ओरालियपोग्गलपरियट्टे णं भंते! केवइकालस्स निव्वत्तिजइ ? गोयमा! अणंताहिं उस्सप्पिणीओसप्पिणीहिं एवइकालस्स निव्वतिज्जइ । एवं वेउवियपोग्गलपरिय? वि, एवं जाव आणापाणुपोग्गलपरिय? वि एयस्त णं भंते! ओरालियपोग्गलपरियनिवत्तणाकालस्त वेउव्वियपोग्गल जाव आणापाणुपोग्गलपरियनिव्वत्तणाकालस्त य कयरे कयरे हिंतो जाव विसेसाहिया वा? गोयमा! सव्वत्थो कम्मगपो. गलपरियट्टनिव्वत्तणाकाले तेयापोग्गलपरियटनिव्वत्तणाकाले चाहिये-तैजस, कार्मण, मनः, वचन, एवं आनप्राण इनमें वर्तमान जीवने तैजल, कार्मण, मनः, वचन, और आनप्राण के प्रायोग्य समस्त द्रव्योंका सब प्रकारके द्रव्यों को तैजस कार्मण, मन, वचन, एवं
आनप्राणरूप से गृहीत किया है, बद्ध किया है स्पृष्ट किया है, विहित किया है, प्रस्थापित किया है, निविष्ट किया है, अभिनिविष्ट किया है,
अभिनमन्वागत किया है, परितःगृहीत किया है, परिणामित किया है, निर्जीर्ण किया है, निःसृत किया है और नि:पृष्ट किया है, इसके आगे की और सब वक्तव्यता पूर्वोक्तरूप से जाननी चाहिये ॥सू० ३॥
તેજસ, કામણ, મન, વચન અને આનપ્રાણ, આ શરીરમાં રહેલા જીવે 'તેજસ, કામણ, મન, વચન અને આનપ્રાણ રેગ્ય સમસ્ત પુદ્ગલ દ્રવ્યોને તૈજસ, કામણ, મન, વચન અને આનપાણરૂપે ગૃહીત કર્યા છે, બદ્ધ કર્યા છે, સ્પષ્ટ કર્યા છે, વિહિત કર્યા છે, પ્રસ્થાપિત કર્યા છે, નિવિષ્ટ કર્યા છે, અભિનિવિષ્ટ કર્યા છે, અભિસમન્વાગત કર્યા છે, પરિત ગૃહીત કર્યા છે, પરિણામિત કર્યા છે, નિર્ણ કર્યા છે, નિઃસત કર્યા છે, નિસ્રષ્ટ કર્યા છે, આદિ પૂર્વોક્ત સમસ્ત કથન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ. સૂ૦૩
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२उ०४ सू०४ औ दारिकादिपुद्गलपरिवर्तनचेतनानि. १३९ अनंतगुणे, ओरालियपोग्गलपरियदृकाले अनंतगुणे आणापाणुपोग्गल परियहनिव्वन्तणाकाले अनंतगुणे, मणपोग्गलपरि-' यवनिव्यत्तणाकाले अनंतगुणे, वइपोगलपरियइनिव्वत्तणाकाले अनंतगुणे, वेन्दियपोग्गल परियहनिव्वत्तणाकाले अनंतगुणे ॥सू० ४ ॥
छाया - औदारिकपुद्गलपरिवर्तः खछु भदन्त ! कियता कालेन निर्वर्त्यते १ गौतम ! अनन्ताभिः उत्सर्पिण्यवसर्पिणीभिः इयत्कालेन निर्वर्त्यते, एवं वैक्रियपुद्गल परिवर्तोऽपि, एवं यावत् आनप्राणपुद्गल परिवर्तोऽपि । एतस्य खलु भदन्त ! औदारिकपुद्गल परिवर्त निर्वर्तनाकालस्य बैकिन पुद्गल यावत् आनमाण पुद्गलपरिवर्तनिर्वर्तनाकालस्य च कतरे कतरेभ्यो याद विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्वोकः कार्मणपुद्गल परिवर्त निर्वर्तनाकालः तैजस पुद्गल परिवर्त निर्वर्तनाकालः अनन्तगुणः, औदारिकपुद्ग परिवर्तनिर्वर्तना कालः अनन्तगुणः, आनमाण पुद्गलपरिवर्त निर्वर्तनाकालः अनन्तगुणः, मनःपुद्गल परिवर्तनिर्वर्तनाकालः अनन्तगुणः, चचःपुद्गल परिवर्त निर्वर्तनाकालः अनन्तगुणः वैक्रियपुद्गल परिवर्तनिर्वर्तनाकालः
अनन्तगुणः ||० ४ ॥
टीका - अथ औदारिकादिपुलपरावर्तानां निर्वर्तनाकालं तेषामल्पबहुत्वं च रूपयितुमाह- 'ओरालियपोग्गल' इत्यादि । 'ओरालियपोग्गलपरियहे णं भंते! hasकालस्स निव्यत्तिज्जइ ?' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त | औदारिकपुद्गल परिवर्तः खलु कियता कालेन निर्वर्त्यते ? निष्पाद्यते ? 'केवइकालस्स' इन्यत्र तृतीयार्थे पष्ठी औदारिकपुलपरावर्तन के कालकी वक्तव्यता
६ ओरालियोपरिघट्टे णं भंते !' इत्यादि ।
टीकार्थ - इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ने औदारिकपुद्गलपरिवर्त की निवतैना का काल और उसके अल्पबहुत्व की प्ररूपणा की है- 'ओरालियपोमालपरियणं भंते! केवह कालस्स निव्वप्तिज्जह' हे 'भदन्त । औदारिकपुलपरिवर्त कितने काल के बाद निष्पादित किया जाता है ? अर्थात् ઔદારિક પુદ્ગગલપરાવર્તનના કાળની વક્તવ્યતા " ओरालियपोगलपरियडे णं भंते! इत्यादि
ટીકા”—આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે ઔઢાકિ પુદ્ગલપવિતની નિત નાના કાળની અને તેના અપખહુત્વની પ્રરૂપણા કરી છે—
गौतम स्वामीना अश्न - " ओरालियपोग्गल परियणं भंते ! के इकोलम्स निव्त्रत्तिज्जह्न ?” हे भगवन् ! मोहारिङ युगसपरिवर्त डेटा अण व्यतीत
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र आपत्वात् , भगवानाह-'गोयमा! अणंताहिं उस्सप्पिणियोसप्पिणीहि एवइकालस्स निव्वत्तिज्जइ' हे गौतम! औदारिकपुद्गलपरिवर्तः अनन्ताभिः उत्सपिण्यवसर्पिणीभिः इयता कालेन निर्वय॑ते-निष्पाधते, 'एवं वेउबियपोग्गलपरियट्टे वि' एवं-पूर्वोक्तरीत्या, वैक्रियपुद्गलपरिवोंऽपि अनन्ताभिः उत्सपिण्यवसर्भिणीमिः निर्वयते । "एवं जाव आणापाणुपोग्गलपरियट्टे वि' एवं पूर्वोक्तरीत्या, यावत्-तैजसकार्मणमनोवच आनपाणपुद्गलपरिवर्ता अपि प्रत्येकम् अनन्ताभिः अनन्ताभिः उत्सपिण्यवसर्पिणीभिः निवर्त्यते, एकस्य जीवस्य ग्राहकत्वात् , पुद्गलानां चानन्तत्वात् , पूर्व
औदारिकपुद्गलपरिवर्त की निष्पत्ति होने का काल कितना है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' गोयमा' हे गौतम ! 'अणंताहिं उस्तप्पिणिओसप्पिणीहिं एवइकालस्ल निव्वत्तिजह' औदारिकपुद्गलपरिवर्त अनन्त उत्सपिणी काल के बाद निष्पादित किया जाता है-अर्थात्-औदारिकपुद्गल. परिवर्त की निष्पत्ति होने का काल अनन्त उत्सर्पिणी अवसर्पिणीकालरूप है तात्पर्य-कहने का यह है कि औदारिकपुनलपरिवर्त की निष्पत्ति अनन्त उत्सर्पिणी अवसर्पिणीकाल में होती है। 'एवं वेउवियपोग्गलपरिय वि' इसी प्रकार से वैक्रियपुद्गलपरिवर्त की निष्पत्ति का काल है अर्थात् वैक्रियपुद्गलपरिवर्त की निष्पत्ति अनन्त उत्सर्पिणी अवसर्पिणीकाल में होती है 'एवं जाव आणापाणुपोग्गलपरिय? वि' इसी प्रकार से तैजस, कार्मण, मनः वचन, और आनप्राणपुद्गलपरिवर्त इन सब की निष्पत्ति अनन्त अनन्त उत्सर्पिणी अवसर्पिणी काल में होती है। થયા બાદ નિષ્પાદિત કરાય છે? એટલે કે દારિક પુદ્ગલપરિવર્તની નિષ્પત્તિ થવાને કાળ કેટલે કહ્યો છે?
___ उत्तर-“ गोयमा ! ७ गौतम ! “ अणताहिं उत्सपिणिओसप्पिणीहिं एवइकालस्स निव्वत्तिज्जह" मा दशरपरिवत मन त सपियरी अण વ્યતીત થયા બાદ નિષ્પાદિત કરાય છે. એટલે કે દારિક પુદ્ગલપરિવર્તની નિષ્પત્તિ થવાને કાળ અનંત ઉત્સર્પિણ અવસર્પિણી કાળરૂપ હોય છે. આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે દારિકપુદગલપરિવર્તની નિષ્પત્તિ અનંત Grarrign muftel mभा थाय छे. “एवं वेउब्बियपोग्गलपरिय? वि" એજ પ્રમાણે વૈકિયપુદ્ગલપરિવર્તની નિષ્પત્તિ પણ અનંત ઉત્સર્પિણી अक्सपी भी थाय छे. "एवं जाव आणापाणुरोग्गलपरियट्टे वि" से પ્રમાણે તૈજસ, કામણ, મન વચન અને આનપ્રાણુ, આ પાંચ પ્રકારના પુદ્ગલ પરિવર્તની નિષ્પત્તિ પણ અનંત-અનંત ઉત્સર્પિણ અવસર્પિણી કાળમાં
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२३०४सू०४ औदारिकादिपुद्गलपरिवर्तनिर्वतनानि. १४१ गृहीतानां च ग्रहणस्यापरिगण्यमानत्वात् अनन्ताभिः उत्सर्पिण्यवसर्पिणीभिः इत्यादिसम्यगेवोक्तमितिभावः । गौतमः पृच्छति - 'एयस्स णं भंते ! ओरालियपोग्गल परियहनिष्यचणाकालस्स वेउन्नियोग्गल जाव आणापाणुपोग्गलपरियहनिव्वत्तणाकालस्सय कयरेकयरेर्हितो जात्र विसेसाहिया वा ? ' हे भदन्त ! एतस्य खल औदारिकपुद्गलपरिवर्तनिर्वर्तनाकालस्य, बैक्रियपुगल यावत् परिवर्त कार्मणपुद्गल परिवर्तनिर्वर्तनाकालस्य तेज सपुद्रलपरिवर्त निर्वर्तना कालस्य, अनन्त उत्सर्पिणी और अवसर्पिणी में इन सबकी निष्पत्ति होने का कारण यह है कि एकजीव इनका ग्राहक होता है और पुद्गल अनन्त होते हैं तथा पूर्व गृहीत पुलों को दुबारा ग्रहण करने पर उनकी यहाँ गिनती को नहीं जाती है- अर्थात् पूर्वगृहीत पुद्गल पुनः गृहीत होने पर यहाँ गणना में नहीं लिये जाते हैं- अगृहीत पुद्गल ही गणना में लिये जाते हैं अतः अगृहीत पुद्गलों को ग्रहण करने में अनन्त उत्सर्पिणी अवसर्पिणी जैसा काल लग जाता है - इसीलिये यहां प्रत्येक की निष्पत्ति का काल इतना कहा गया है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'एस्स णं भंते! ओरालियपोग्गपरियहनिव्यत्तणाकालस्स, बेडब्बियपोग्गलपरियह निव्वत्तणाकालस्स जाव आणापाणुरोग्गल परियह निव्वत्तणाकालस्स कपरे कपरेहिंतो जाव विसेसाहिया वा' हे भदन्त ! इस औदारिकपुलपपरिवर्त निर्वर्तनाकाल के, बैक्रियपुदगलपरिवर्त निर्वतनाकाल के तेजसपुद्गल परिवर्त निर्वर्तनाकाल के, कार्मणपुद्गपरिवर्त निर्वर्तना काल के, થાય છે. આ બધાની નિષ્પત્તિ અન`ત ઉત્સર્પિણી અવસર્પિણી કાળમાં થવાનુ’ કારણુ નીચે પ્રમાણે છે—
એક જીવ તેમને ગ્રાહક હાય છે અને પુદ્ગલ અનત હાય છે. તથા પૂર્વગૃહીત પુઙ્ગલાને અહીં ગણતરીમાં લેવામાં આવતા નથી—અગૃહીત પુદ્ગલેને જ ગણતરીમાં લેવામાં આવે છે. તેથી અગૃહીત પુદ્દગલાને ગ્રહણ કરવામાં અનંત ઉત્સર્પિણી અવસર્પિણી જેટલેા કાળ થઈ જાય છે તે કારણે અહી' પ્રત્યેકની નિષ્પત્તિના કાળ અનંત ઉત્સર્પિણી જેટલે કહેવામાં આવ્યે છે.
गौतम स्वाभीनो प्रश्न- " एयत्सणं भंते ! ओरालियपोग्गल परियट्टनिव्व-पोग्गतणाकालस्स, वेउव्त्रियपोग्गलपरियट्टनिव्वत्तणाकालस्ख जाव आणापाणु - परियट्टनिव्वत्तणाकालस्स, य कयरे कयरेहितो जाव विसेसाहिया वा ?" डे ભગવન્ ! આ ઔદારિક પુદ્ગલપરિવત નિત નાકાળ, વૈક્રિય પુદ્ગલપરિવત નિત નાકાળ, તૈજસ પુદ્ગલપરિવત" નિવત નાકાળ, કામ`ણુ પુદ્ગલપરિવત
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे निर्मिनाकालस्य, मनःपुदलपरिवर्तनिवेतनाकालस्य, बचापुद्गलपरिसर्त निर्वर्तना कालस्य, आनपाणपुद्गलपरिवनिर्वतनाकालस्य च मध्ये कतरे के तथाविधनिर्वतनाकाला कनरेभ्यो निवर्तनाकालेभ्यः केभ्यो यावत्-रतोफा का, बहुका वा, तुल्या बा, विशेषाधिका वा भवन्ति ? भगवानाह-गोयगा ! सवयोवे कम्मगपोग्गल परियनिव्वत्तणाकाले' हे गौतम ! सर्वस्तोका-सर्वेभ्योऽल्पः, कार्मणः पुद्गलपरिवर्तनासालो भवति, कार्मणपुद्गलानां सूक्ष्मत्वात् बहुतमपरमाणुनिप्पन्नत्वा च बहूनां तेषां सकृदपि ग्रहणं भवति, सर्वेषु च नैरयिकादिषु वर्तमानस्य जीवस्य अनुसमयं तेषां गृह्यमाणत्वात् स्वल्पकालेनापि सकलतत्पुद्गलग्रहणं भवतीति भावः। मनापुद्गलपरिवर्त निर्वर्तनाकाल के, वचापुद्गलपरिवर्तनिवर्तनाकाल के,
और मानप्रागपुद्गलपरिवर्त निर्वर्तनाकाल के बीच में कौन निर्वर्तनाकाल किन निर्वर्तनाकालों से स्तोक हैं ? कौन निर्वर्तनाकाल किन निर्वतनाकाल से बहुत हैं ? कौन निर्धर्तनाकाल किन निर्वतनाकालों के बराबर हैं ? और कौन नितनाकाल किन निर्वर्तनाकाल से विशेषाधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रलु कहते हैं-'गोयमा' हे-गौतम ! सम्बयोवे कम्मगपोग्गलपरियदृनिबत्तणाकाले' सषों से कम-अल्प-कार्मणपुद्गलपरिवर्त का निवर्तनाकाल है क्यों कि कार्मण पुद्गल सूक्ष्म होते हैं और ये बहुनमपरमाणुओं से निष्पन्न होते हैं, इस कारण एकवार में बहुतपुद्गलों का ग्रहण हो जाता है। नात्पर्य कहने का यह है कि समस्त नैयिक आदि पर्यायों में वर्तमान जीव के द्वारा प्रत्येक समय में बहुत कार्मण पुद्गलों નિર્વતનાકળ, મન પુલપરિવર્ત નિર્વતનાકાળ, વચનપુલ પરિવનિર્વતનાકાળ અને આનપ્રાણ પુદ્ગલ પરિવર્તનિર્તનાકાળ, આ સાતે નિર્વતના કાળમાંથી નિવરતનાકાળ બધાં નિર્વસ્તનાકાળ કરતાં ન્યૂનપ્રમાણ છે? કયો નિર્વતનાકાળ કયા નિર્વર્તન કાળથી અધિક પ્રમાણ છે? કયો નિર્વતનાકાળ ક્યા કયા નિર્વતને કાળોની બરાબર છે? અને ક નિર્તના કાળ કયા નિર્વર્તના કાળ કરતાં વિશેષાધિક છે?
भई वीर प्रभुने। उत्तर-“ गोयमा ! गौतम! " सव्वत्थोवे कम्मगपोग्गलपरियट्टनिव्वत्तणाकाले " अभए पुगपरिवतन नितिन मां નિર્વતના કાળ કરતાં અલ્પપ્રમાણ છે. કારણ કે કાશ્મણપુદ્ગલ સૂક્ષમ હોય છે, અને તેઓ બહુતમ પરમાણુઓ વડે નિષ્પન્ન થાય છે, તે કારણે તે બધાં પગનું એક વારમાં પણ ગ્રહણું થઈ જાય છે. આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે નારકાદિ સમસ્ત પર્યમાં વર્તમાન જીવદ્વારા પ્રત્યેક સમયે કાર્મણ
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२३०४ सू०४ औदारिका दिपुद्गलपरिवर्तनिचेतनानि, १४३ 'तेयापोग्गलपरियनिवत्तणाकाले अनंतगुणे ' कार्मणपुद्गलपरिवर्तनिर्वर्तनाकालापेक्षया तेजस पुलपरिवर्तनिर्वर्तनाकालः अनन्तगुणोऽधिको भवति, यतः तैजसपुद्गलानां स्थूलत्वेन अल्पानामेत्र एकदाग्रहणम्, एकदाग्रहणे चाल्पप्रदेश निष्पन्नत्वेन पाल्पानामेव तदनां ग्रहणं भवत्यवोऽनन्तगुणोऽसौ भवति, 'ओरालियापोगलपरियहनि सणाकाले अनंत पुणे' तैजसपुद्गल परिवर्त निर्वर्तन कालापेक्षया औदारिकपुद्गल परिवर्त निर्वर्तनाकालः अनन्तगुणोऽधिको भवति, यतः औदारिकपुद्गलानामतिस्थूत्वात्, स्थूलानां चाल्पानामेव एकदा ग्रहणं भवति, तेपाकल्प
का ग्रहण होता रहता है इसीलिये इसका निर्वर्तनाकाल सब से अल्प कहा गया है- 'तेयापोग्गल परियहनिष्यत्तणाकाले अनंतगुणे' कार्मणपुद्गल परिवर्त के निर्वर्तनाकाल की अपेक्षा तैजमपुद्गल परिवर्त का निर्वर्तनाकाल अनन्तगुणाधिक है, क्योंकि तैजलपुद्गल स्थूल होते हैं, इसलिये घोड़ेरूप में ही उनका एक समय में ग्रहण होना है, और वे स्व अल्पप्रदेशों से ही निष्पन्न होते हैं । इसलिये अल्परूप में ही तैजस परमाणुओं का ग्रहण होता रहता है इसलिये इसका निर्वर्तनाकाल कार्मणपुद्गल परिवर्त के निर्वर्तनाकाल की अपेक्षा अनन्तगुणाधिक कहा गया है । ' ओरालियपोग्गल परियहनिव्वत्तणाकाले अनंतगुणे '
पुद्गल परिवर्त के निर्वर्तनाकाल की अपेक्षा औदारिकपुद्गलपरिवर्तका जो निर्वर्तन काल है वह अनन्तगुणाधिक होता है क्योंकि औदारिक पुद्गल अतिस्थूल होते हैं अतः वे अल्पतरप्रदेशचाले होते हैं,
પુદ્ગલાનું સમત રૂપે ગ્રહણ થતું રહે છે તેથી તેના નિત નાકાળ સૌથી न्यून ह्यो छे. " तेया पोगलपरियट्टनिव्वट्टणाकाले अनंतगुणे " કા ણપુદ્ગલપરિવતાના નિત નાકાળ કરતાં તૈજસપુદ્ગલપરિવતના નિવતન કળ અનંતગણા અધિક કહ્યો છે, કારણ કે તૈજસપુદ્ગલા સ્થૂલ હાય છે, તેથી એક સમયમાં થાડાં તૈજસ પુટ્ટુગલેાનુ' જ ગ્રહળુ થાય છે. આ રીતે ચેડા પ્રમાણમાં ગ્રહણુ થવાથી તે અલ્પ પ્રદેશ વડે જ તે સમયે નિષ્પન્ન થાય છે તેથી અલ્પ રૂપે જ તૈજસ પ્રમાણુઓનું ગ્રહણ થતુ રહે છે. તેથી તેને નિનાકાળ કાણુ પુદ્ગલપરિવર્તના નિવૃતના કાળ કરતાં અનંતગણુા અધિક ह्मो छे. “ ओरालियपोग्गगलपरियट्टनिव्वन्त्चणाकाले अणंतगुणे " तैन्स युगલપરિવતના નિવના કાળ કરતાં ઔદારિક પુગલપરિવતને નિ ત નાકાળ અનંતગણુા અધિક છે. તેનું કારણ નીચે પ્રમાણે છે—ઔકારકપુદ્ગલે અતિ સ્થૂલ હાય છે અને તેએ અતિ સ્થૂલ હોવાને કારણે એક સમયમાં અન્ન
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે
भगवतीसूत्रे
तरपदेशात्, तद्ग्रहणेऽपि एकदाऽल्पानामेव अणून ग्रहणं भवति नतु कार्मणतेजस पुद्गलवत् तेषां सर्व पदेषु ग्रहणमस्ति, औदारिकशरीरिणामेव तद्ग्रहणात्, अतो महतैव कालेन तेषां ग्रहणं भवति 'आणाषाणु पोग्गपरियहनिव्वत्तणा काले अनंतगुणे' औदारिकपुद् गल परिवर्त निर्वर्त नाकाला पेक्षया आनप्राणपुद्गलपरिवर्तनिर्वर्नना कालोऽनन्तगुणोऽधिको भवति, अपर्याप्तकावस्थायाम् आनमाणपुद्गलानामग्रहणाद, पर्याप्तकावस्थायामपि औदारिकशरीर पुद्गलापेक्षया अल्पीयसामेव तेषां ग्रहणेन न शीघ्रम् आनमाणपुलग्रहणं भवतीति औदारिकपुद्गलपरिवर्त निर्वर्तनाकालापेक्षया आनप्राणपुद्गलपरिवर्त निर्वर्तनाकालस्यानन्तगुणइसलिये इनका ग्रहण होने पर भी एक समय में अल्प ही परमाणुओं का ग्रहण होता है तैजस और कार्मण पुद्गलों की तरह उनका समस्त पदों में अर्थात् सर्व दण्डकों में ग्रहण नहीं होता है क्योंकि औदारिक शरीरवाले ही उनका ग्रहण करते हैं, इसलिये अधिक फालसे ही उनका ग्रहण होता है । 'आणापाणुपोग्गल परियहनिव्वणाकाले अनंतगुणे' औदारिकपुद्गल परिवर्त के निर्वर्तनाकाल की अपेक्षा आनप्राणपुलपरिवर्त का निर्वर्तनाकाल अनन्तगुण अधिक होता है, क्योंकि प्रायः अपर्याप्तावस्था में आनप्राणपुद्गलों का ग्रहण नहीं होता है पर्याप्तावस्था में भी औदारिक शरीर पुद्गल की अपेक्षा थोड़े रूप में ही उनका ग्रहण होता है, इस कारण शीघ्रता से आनप्राणपुद्गलों का ग्रहण नहीं होता है । इस प्रकार औहारिकपुद्गल परिवर्त निर्धनाकाल की अपेक्षा से आनप्राणपुद्गल परिवर्त का निर्वर्तनाकाल
રૂપે જ ગ્રહણ થાય છે અલ્પ રૂપે ગ્રહણ થવાને કારણે અપતર પ્રદેશાવાળાં હોય છે. તેથી જ્યારે તેમને ગ્રહણુ કરવામાં આવે છે ત્યારે એક સમયમાં અલ્પ પરમાણુઓનું જ ગ્રહણ થાય છે. તૈજસ અને કાણ પુદ્ગલાની જેમ તેમનુ સમસ્ત પદ્યમાં અર્થાત્ સવ તડકામાં ગ્રહણ થતુ નથી, કારણ કે ઔદ્યારિક શરીરવાળા જીવા જ તેમને ગ્રહેણ કરે છે તે કારણે અધિક કાળે જ તેમનું ગ્રહણુ થાય છે.
" आणापाणु पोग्गल परियट्टनिव्वत्तणाकाले अनंतगुणे ” मोहारिङ युड्गलપરિવતના નિવત ના કાળ કરતાં આનપ્રાણુ પુદ્ગલપવિતના નિવત નાકાળ મન'તગણા અધિક છે તેનુ કારણ નીચે પ્રમાણે છે—અપર્યાપ્તાવસ્થામાં આનપ્રાણ પુદ્દગલા અણુ કરાતાં નથી પર્યંસાવસ્થામાં પણ ઔદ્યારિક શરીર પુદ્ગલા કરતાં અલ્પ પ્રમાણમાં તેમનુ ગ્રહણુ થાય છે. તે કારણે શીવ્રતાથી આનપ્રાશા પુદ્ગલા અણુ થતુ નથી આ રીતે ઔદારિક પુદ્ગલપવિત નિવૃતના કાળ કરતાં નપાણ્ પુટ્ટુગલપવિત નિત ના કાળ અનંતગણું
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ०४ सू०४ प्रौदारिकादिपुनलपरिवर्तनिर्षतनानि.१५५ त्वमधिकं युक्तमेष पतिपादितमित्यर्थः, 'मणपोग्गलपरियनिव्वत्तणाकाले अणंतगुणे" आनपाणपुद्गलपरिवर्तनिर्वर्तनाकालापेक्षया मनःपुद्गलपरिवर्त: निवर्तनाकालः अनन्तगुणोऽधिको भवति, एकेन्द्रियादिकायस्थितिवशात् मनसश्चिरेण उपलब्धेः मनापुद्गलपरिवर्तस्य अधिककालसाध्यतया आनप्राणपुद्गलपरिवर्तकालापेक्षया अनन्तगुणत्वं मनापुद्गलपरिवर्तनिवर्तनाकालस्य भवत्येवेति भावः 'वइपोग्गलपरियट्ट निबत्तणाकाले अणंतगुणे' मनापुद्गलपरिवर्तनिर्वर्तनाकालापेक्षया वचापुद्गलपरिवर्तनिवर्तनाकालः अनन्तगुणोऽधिको भवति, मनोद्रव्येभ्यो भाषाद्रव्याणामतिस्थूलतया अानामेव तेषामेकदाग्रहणात तदपेक्षया वचःपुदलंपरि. चर्तनिर्वतनाकालस्यानंतगुत्वमधिकं भवति। “उब्बियपोग्गलपरियट्टनिध. तणाकाले अणंतगुणे" चचापुद्गलगरिवर्तनिर्वर्तनाकालापेक्षया, वैक्रियपुद्गलपरिअनन्तगुणाधिक कहा गया है। 'मणपोग्गलपरियनिव्वतणाकाले अणंतगुणे' आनप्राणपुद्गलपरिवर्त के निर्वर्तनाकाल की अपेक्षा मन:पुद्गलपरिवर्त निर्वर्तनाकाल अनन्तगुणाधिक है। क्यों कि एकेन्द्रियादिक की कायस्थिति के वश से मन की उपलब्धि चिरकाल में होती है इसलिये मनःपुद्गल को अधिक काल में साध्य होने के कारण उसका निवर्तनाकाल आनप्राणपुद्गलपरिवर्त के काल की अपेक्षा से अनन्तगुणा कहा गया है। 'वइपोग्गलपरियनिव्वत्तणाकाले अणंतगुणे' मन:पुद्गलपरिवर्त के निर्वर्तनाकाल की अपेक्षा वच:पुद्गलपरिवर्त का निर्वतेनाकाल जो अनन्तगुणा अधिक कहा गया है उसका कारण यह है कि मनो द्रव्यों की अपेक्षा भाषाद्रव्य अतिस्थूल होते हैं, इसलिये उनका एक समय में अल्परूप में ही ग्रहण होता है, 'वेउवियपोग्गलमधि हो . "मणपोग्गलगरियटनिव्वत्तणाकाले अणतगुणे" माना પુદ્ગલ પરિવર્તના નિર્વતનાકાળ કરતાં મનઃ પુદ્ગલ પરિવર્તને નિર્તના કાળ અનંતગણે અધિક છે. તેનું કારણે નીચે પ્રમાણે છે–એકેન્દ્રિયાદિની કાયસ્થિતિની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે, તે મનની ઉપલબ્ધિ ચિર કાળે થાય છે તેથી મનપુલ અધિક કાળમાં સાથે હોવાને કારણે મન પુદ્ગલપરવને નિર્વતનાકાળ આનપ્રાણ પુદ્ગલ પરિવર્તના નિર્તના કાળ કરતાં અનંત
Q! मधि हो छे. “वइपोग्गलपरियट्टनिव्वतणाकाले अणतगुणे" भनः પુલપરિવર્તનિર્વતના કાળ કરતાં વચન પુદ્ગલ પરિવર્તને નિર્વતના કાળ અનંત ગણે અધિક છે. તેનું કારણ એ છે કે મનઃ દ્રવ્ય કરતાં ભાષા દ્રવ્ય અતિસ્થૂલ હોય છે, તે કારણે તેમનું ગ્રહણ એક સમયમાં અલ્પ
म. १९
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ
भगवतीसूत्रे
वर्तनिर्वर्तनाकालः अनन्तगुणोऽधिको भवति, वैक्रियशरीरस्य अत्यधिककाललभ्यत्वादिति भावः ॥ ४ ॥
पुलपरिवर्तल्पबहुत्यवक्तव्यता
मूलम् - एएसि णं भंते! ओरालियपोग्गलपरियट्टाणं जाव आणापाणुपोग्गपरियहाण य कयरे कयरेहिंतो जाव विसेसा - हिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा वेडव्वियपोग्गलपरियट्टा, वइपोग्गल परियट्टा अनंतगुणा मणपोग्गलपरियट्टा अनंतगुणा आणापाणुपोग्गलपरियट्टा अनंतगुणा, ओर लियपोग्गल परियट्टा अनंतगुणा तेयापोग्गल परियट्टा अनंतगुणा, कम्मगपोग्गल परियहा अनंतगुणा, सेवं भंते ! सेवं भंते त्तिभगवं जाव विहरइ ॥ सू०५॥ बारसमस चउथो उद्देसो समत्तो ॥ १२-४
"
छाया - एतेषां खलु भदन्त ! औदारिकपुलपरिवर्तानां यावत् आनमाणपुद्रलपरिवर्तानां च कतरे कतरेभ्यो यावत्- विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः वैक्रियपुलपरिवर्ताः वचःपुदल परिवर्तः अनन्तगुणाः, मनःपुद्गलपरिवर्ताः अनन्तगुणाः, आनप्राणपुलपरिवर्ता अनन्तगुणाः, औदारिकपुद्गल परिवर्ताः अनन्तगुणाः, तैजसपुत्रक परिवर्ताः अनन्तगुणाः, कार्मणपुद्गल परिवर्ता अनंतगुणाः तदेवं भदन्त ! तदेव भदन्त । इति भगवान् यावद विहरति ॥ सू० ५ ॥
द्वादशशतके चतुर्थीदेशः समाप्तः ॥१२- ४॥
परियनिवत्तणाकाले अनंतगुणे' वचः पुद्गल परिवर्त के निर्वर्तनाकाल की अपेक्षा वैक्रियपुद्गलपरिवर्त का निर्वर्तनाकाल अनन्तगुणा अधिक कहा गया है - इसका कारण यह है कि वैक्रिय शरीर अत्यधिककाल में लभ्य होता है || ४ |
66
રૂપે જ થાય છે. वे उब्वियपोग्गल परियदृनिव्वत्तणाकाले अनंतगुणे " वथः પુદ્ગલપરિવર્તના નિવતાના કાળ કરતાં વૈક્રિય પુદ્ગલપરિવત'ના નિવૃત ના કાળ અનંતગણુા વધારે છે. તેનું કારણ એ છે કે વૈક્રિયશરીર ઘણા અધિક કાળેલણ્ય હાય છે. ॥सू०४|!
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेrचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू० ५ पुलपरिवर्तास्पबहुत्वनिरूपणम् १४७
71
टीका - अथ पुलपरिवर्तनामल्पबहुत्वं प्ररूपयितुमाह-एएसिणं मंते ।" " इत्यादि, 'एसि णं भंते! ओरालियपोग्गालपरियट्टाणं जाव आणापाणुपोग्गलपरियहाण य करे करेहिंतो जाव विसेसाहिया वा ? ' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! एतेषां खलु पूर्वोक्तानाम् औदारिकपुद्गलपरिवर्तनां यावत्-वैक्रियपुल परिवर्तनाम्, तेजस पुद्गल परिवर्तनाम्, कार्मणपुद्गल परिवर्तानां मनःपुलपरिवर्त नाम् आनपाणपुलपरिवर्तनाम् च मध्ये कतरे के पुलपरिवर्तः कतरेभ्यः केभ्यः पुलपरिवर्तभ्यो यावत् स्तोका वा बहुका वा, तुल्या वा, विशेषाधिका पुद्गल परिवर्त की अल्पबहुत्ववक्तव्यता
9
}
'एएसि णं भंते! ओरालियपोग्गलपरियहणं इत्यादि । टीकार्थ- सूत्रकारने इस सूत्रद्वारा पुलपरिवर्ती के अल्पबहुत्व की वक्तव्यता पर प्रकाश डाला है - 'एएसि णं भंते ओरालियपोग्गलपरि... यहाणं जाव आणापाणुपोग्गल परिक्षण व कमरे कयरेहितो जाव विसे-साहिया वा' गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं - हे भदन्त ! इन पूर्वोक्त औदारिकपुद्गलपरिवतों के बीच में अर्थात औदारिकपुद्गल परिवर्त, बैकि पुद्गल परिवर्त, तैजसपुलपरिवर्त, कार्मणपुलपरिवर्त, मनःपुङ्गलपरिवर्त, वचःपुद्गल परिवर्त और आनंप्राणपुद्गल परिवर्त- इन सात पुगलपरितों में कौन पुगल परिवर्त किंनपुंगलपरिवर्ती से कम हैं ? कौन पुद्गलपरिवर्त किनपुद्गलपरिवर्ती से बहुत हैं ?, कौन पुद्गलपरिवर्त. किनपुद्गल परिवर्ती से तुल्य हैं, और कौन पुद्गल परिवर्त किन पुग..
- थुङ्गापरिवर्तनी मणडुत्ववतव्यता-
“ एए िणं भंते 1 ओरालिय गेगल परियद्वाणं " इत्याहि
1
ટીકા-સૂત્રકારે આ સૂત્ર
F
દ્વારા પુદ્ગલપરિવર્તોના અપમહત્વનુ निश्चयु ४यु छे" एएसि णं ओरालियो गलपरियट्टा जान पा पोगलपरियट्टाण य कथरे कयहिंतो जाव बिसेसाहिया वा १” गौतम स्वाभी મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન પૂછે છે કે હે ભગવન્ ! ઔદારિક પુદ્ગલપરિવત, વૈક્રિય પુદ્ગલપરિવત, તેજસપુદ્ગલપરિવત, કામણ પુદ્ગલપરિવત', મન: પુદ્ગલपरिवर्त', वन्यः युद्गलपरिवर्त', मने माना युगसविर्त', या साते युगल પરિવતામાં કયાં કયાં પુકૂલપરિવત કર્યાં કર્યા પુદ્ગલપરિવતાં કરતાં અલ્પ છે ? કયાં પુદ્ગલપરિવતાં 'કયાં પુદ્ગલપરિવતાં કરતાં અધિક છે ? કયાં પુદ્ગલપરિવતાં ક્યાં પુદ્ગલપરિવર્તોની ખરાબર છે અને કર્યાં પુદ્ગલપરિવતો કયાં પુદ્દલપરિવતાં કરતાં વિશેષાધિક છે ?
t
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे चा सन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा सन्वत्थोवा, वेउब्जियोग्गल परिया' हे गौतम ! सर्वस्वोकाः सर्वेभ्योऽल्पाः वैक्रियपुद्रळपरिवर्तः भवन्ति, सेपां बहुतमकालनिर्वर्तनीयत्वात्, 'वइपोग्गलपरियहा अनंतगुणा' वैक्रियपुङ्गल परिवर्तापेक्षया वचःपुलपरिवतः अनन्तगुणाः सन्ति, तेपामल्पतरकालनिर्वर्त्यत्वात् 'मणपोग्गलपरियहा अनंतगुणा' वचःपुलपरिवर्तापेक्षया मनः पुत्रलपरिवर्तः अनन्तगुणाः' सन्ति, 'आणापाणुपोग्गपरियहा अनंतगुणा' मनःपुलपरिवर्तपेक्षया आनमाणपुद्रलपरिवर्ताः अनन्तगुणा भवन्ति, 'ओरालियपोग्गलपरियहा अनंतगुणा' आनमाण पुगपरिवर्तापेक्षया औदारिकपुद्गल परिवर्ताः अनन्तगुणा भवन्ति, 'तेयापोग्गल परियट्टा अनंतगुणा' औदारिकपुद्रलपरिवर्तपेक्षया तैजसपुत्रकपरिवर्ताः अनन्तगुणाः भवति " कम्मापोग्गलपरियहा अनंतगुणा " तैजसगुगल परिवर्त्तापेक्षया लपरिवर्ती से विशेषाधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं ? 'गोयमा' हे गौतम! 'सव्वत्थोवा वेउच्त्रियपोग्गलपरियहा' सब से कल वैक्रियपुद्गलपरिवर्त है क्योंकि ये बहुत अधिक काल में निष्पन्न होते हैं । 'वइपोग्गल परियहा अतिगुणा' वैक्रियपुद्गल परिवर्तकी अपेक्षा वचः. पुद्गल परिवर्त अनन्तगुणे हैं। क्योंकि अल्पतर काल में निष्पन्न होते हैं । 'मणपोग्गलपरियट्टा अनंतगुणा' वचः पुद्गल परिवर्त की अपेक्षा मंन. पुद्गल परिवर्त अनन्तगुणे हैं । आणावाणुपोग्गलपरियट्टा अनंतगुणा'मनःपुद्गल परिवर्तकी अपेक्षा आनप्राणपुद्गलपरिवर्त अनन्तगुणे हैं । 'ओरालियपोरगल परिया अनंतगुणा' आनप्राणपुद्गल परिवर्तकी अपे क्षा औदारिकपुद्गल परिवर्त अनन्तगुणे हैं । 'तेयायोग्गलपरियहा अनंतगुणा' औदारिकपुद् गल परिवर्तकी अपेक्षा तैजसपुद्गल परिवर्त अनन्त
भंडावीर अर्जुन उत्तर- " गोयमा ! सव्त्रत्थोत्रा वेउव्वियपोग्गलपरियट्टा " વિક્રયપુદ્નલપવિત બધાં પુદ્ગલપરિવંતી કરતાં અલ્પપ્રમાણવાળું હોય છે. તેનું કારણ એ છે કે તે ઘણા જ અધિક કાળમાં નિષ્પન્ન થાય છે.
1
" वइपोगलपरियट्टा अनंतगुणा " વૈક્રિયાલપરિવત કરતાં વચનપુ લપરિવત અનંતગણુાં કર્યાં છે, કારણ કે અલ્પતર કાળમાં તેમનું નિર્માણુ थाय छे. “मणपोग्गलपरियट्टा अनंतगुणा " वयः युगसपरिवर्त' ईश्तां भनःयुद्ग", લપરિવત' અને તંગણાં છે. आणापाणुपोमालपरियट्टा अनंतगुणा भनःयुगसपरिवर्त पुरतां मानप्रायुयुद्धस परिवर्त मनतयां छे. " ओरालियपोग्ग कपरियट्टा अणतंगुणा ” भनआणुयुद्गसंपरिवर्ततां श्रहारि४ युद्धदायरि वर्त' मन'तगाथां छे. “ वेया पोगलपरियट्टा अनंतगुणा " श्रहारिम्युद्गसंपरि
ܕܕ
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू० ५ पुद्गलपरिवर्तल्पबहुत्वनिरूपणम् १४९ कार्मणपुलपरिवर्ताः अनन्तगुणा भवन्ति । अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं प्रमाणयन्नाह'सेत्र' भंते ! सेव ं भंते त्ति भगवं जात्र विहरह' हे भदन्त ! तदेव भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेव भवदुक्तं सर्व सत्यमेवेति कथयन् भगवान् यावद्वौतमः संयमेन तपसा आत्मानं भाग्यमानो विहरति-तिष्ठति ॥ ०५ ॥
,"
॥ इति श्री विश्वविख्यात - जगद्वश्लभ - प्रसिद्धवाचक पञ्चदशमापाकलितललितकला पालापकमत्रिशुद्धगद्यपद्यनेकग्रन्थ निर्मापक बादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनाचार्य ' पदभूपित - कोल्हापुरराज गुरुबालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मंदिवाकर - पूज्य श्री घासीलालवतिविरचितायां श्री "भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां द्वादशशत के चतुर्थीदेशकः समाप्तः ॥ १२-४॥
गुणे हैं। 'कम्मगोग्गलपरियट्टा अनंतगुणा' सैजलपुद्गलपरिवर्त की अपेक्षा कार्मणपुद्गल परिवर्त अनन्तगुणे हैं । अब अन्त में भगवान् के वचनों में सत्यता ख्यापित करने के निमित्त गौतम स्वामी कहते हैं'सेवं भंते ! सेवं भंते । न्ति, भगवं जाव विहरह' हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा सर्व सत्य ही है, है भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया सब कथन सत्य ही है - इस प्रकार कह कर वे गौतम भगवान् संयम और तप से आत्मा' को भावित करते हुए अपने स्थानपर विराजमान हो गये | सू० ५ ॥ जैनाचार्य, जैनधर्मदिवाकर : श्री घासीलालजी महाराज कुल, "भगव-, तीसूत्र " की प्रमेधचन्द्रिका व्याख्याके, बारहवें शतक का चौथा उद्देशः समासे ॥१२- ४॥
पतं श्ता तैनसपुद्गापरिवर्त मनतगणा छे, " कम्मापोग्गलपरियट्टा " अनंतगुणा " तैनं समुङ्गसपखित अरंत अणुयुद्धसंपरिवर्त अनंतशायां छे.
ભગવાનના વચનને પ્રમાણભૂત ગણીને ગૌતમસ્વામી કહે છે કે “ सेवं भंते! सेवं भंते ! न्ति भगवं जाव विहरइ " " हे लगवन्! मायेने धु તે સત્ય જ છે. હું ભગવન્ ! આપે આ વિષયનું જે પ્રતિપાદન કર્યુ” તે यथार्थ ? छे." मा अमा उहीने महावीर अलुने बहला नमस्कार ४रीने, તપ અને સ'યમથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા ભગવાન ગૌતમ પેાતાને સ્થાને વિરાજમાન થઈ ગયા. હાસ્૦૫ !
11મારમાં શતકના ચેાથે ઉદ્દેશક સમાસાાર૪ના
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०
भगवतीमूत्रे
अथ पञ्चमोदेशकः मारभ्यने द्वादशशतके पञ्चमोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् । प्राणातिपातप्रभृतयः कियद्वर्णादियुक्ताः सन्ति ? इत्यादि मपणम्, क्रोधादयः कियद्वर्णादियुक्ताः सन्तीति ? निरूपणम्, मानमभृतयः कियदुवर्णादियुक्ताः सन्तीति प्ररूपणम्, एवं मायालोभरागद्वेपपभृतयः कियद्वर्णादिसहिताः सन्तीति प्ररूपणम्, ततः प्राणातिपातविरमणादिः कविवर्णादियुक्तोऽस्तीति प्ररू. पणम्, ततश्चतुष्प्रकारकमितिप्ररूपणम्, अवग्रहादिप्ररूपणंच, उत्पानादयः कियद वर्णादियुक्ताः सन्तीतिप्ररूपणम् ततः सप्तमावकाशान्तरमरूपणम्, सप्तमतनुत्रातमरूपणंच, नैरयिकाणां वर्णादिप्ररूपणं च पृथिवोकायिकानां प्ररूपणम्, ततो पांचवे उद्देशका प्रारंभ
बारहवें शतक के पांचवें उद्देशेका प्रारंभ
बारहवें शतक के इस पांचवें उद्देशक में जो विषय कहा गया है। उसका संक्षिप्त रूप से विचरण इस प्रकार है- प्राणातिपात आदि feat वर्ण आदि वाले हैं इत्यादि कथन, क्रोधादिक कितने वर्णादिवाले हैं ऐसा कथन, मान वगैरह कितने वर्णादिवाले है-ऐसा कपन, माया, लोभ, राग, द्वेष आदि तिने वर्णवाले हैं ऐसा कथन, प्राणातिपातविरण आदि कितने वर्णादियुक्त है ऐसा कथन, औत्पत्तिकी आदि चोरे प्रकार की वृद्धि का वर्णन, अवग्रह आदि कितने वर्णादिवाले हैं। ऐसा कथन, उत्थान आदि कितने वर्णादिवाले हैं ऐसा कथन सातवीं पृथिवी के अवकाशान्तरका कथन सातवीं पृथिवी का तनुचातवलय कितने वर्णादिवाला है? ऐसा कथन, नैरयिक आदिकों के वर्णादिको
પાંચમા ઉદ્દેશાના પ્રારભ~~
ખારમાં શતકના આ પાંચમાં ઉદ્દેશામાં પ્રતિપાદિત વિષયનું સ’ક્ષિપ્ત વર્ણન આ પ્રમાણે છે—પ્રાણાતિપાત આદિ કેટલાં વર્ણાદિવાળાં છે ? ધારિક डेंटलां वर्णाद्विवाणां थे? भान, भाया, सोम, राग, द्वेष आदि डेंटल पशुદ્વિત્રાળાં છે ? પ્રાણાતિપાતવિમણુ આઢિ કેટલાં વર્ણાાિળાં છે ? ઇત્યાદિ પ્રશ્નો અને તેમના ઉત્તરા ઔત્પત્તિકી માદિ ચાર પ્રકારની મુદ્ધિનું ' વન અવગ્રહ આદિ' કેટલાં વર્ણાદિવાળાં છે ? ઉત્થાન આદિ કેટલાં વર્ણાગ્નિવાળાં છે? સાતમી પૃથ્વીના અવકાશાન્તરનું કથન સાતમી પૃથ્વીનું તનુવાતવલય કેટલાં વદિવાળુ છે ? નારકાદિકાના વણાંતિકાની પ્રરૂપણા, પૃથ્વીકાયિકાતિના
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ४ सू०५ पञ्चमोद्देशकस्य विषयविवरणम् १५१ मनुष्याणां मरूपणम् , ततो वानव्यन्तरमभृतीनां प्ररूपणम् ततो धर्मास्तिकायादीनां प्ररूपणम् , ततो ज्ञानावरणादीनां प्ररूपणम् , तदनन्तरं कृष्णलेश्यामभृतीनां प्ररू. पणम् , ततः सम्यग्दृष्टि मिथ्यादृष्टि-तदुभयदृष्टीनां प्ररूपणम् , ततः औदारिकादिशरीरप्ररूपणम् , तदनन्तरं साकारोपयोगस्य, अनाकारोपयोगस्य च प्ररूपणम् , ततः सर्वद्रव्यप्ररूपणम्, गर्भव्युत्क्रामतो जीवस्य प्ररूपणम् , जीवोजीवसमूहः जगचकर्मवशात् विविधरूपेण परिणमतीति।
कर्मपुद्गलवक्तव्यता । मूलम्-"रायगिहे जाव एवं वयासी-अह भंते! पाणाइवाए१, मुसावाए२, अदिन्नादाणे३, मेहुणे४, परिग्गहे५, एसणं कइवन्ने, कइगंधे, कइरसे, कइफासे, पण्णत्ते? गोयमा! पंचवन्ने, दुगंधे, पंचरसे, चउफासे पपणत्ते | अह भंते! कोहे१, कोवे२, रोसे३, की प्ररूपणा पृथिवीकायिक कितने वर्णादिवाले हैं-ऐसा कथन, मनुष्य कितने वर्णादि वाले हैं ? ऐसा कथन, वानव्यन्तर वगैरह कितने वर्णादिवाले हैं-ऐसा कथन, धर्मास्तिकाय आदि कितने वर्णादिवाले हैं-ऐसा कथन, ज्ञानाचरणादिक कर्मों में वर्णादिकका कथन कृष्णलेश्या आदिकों में वर्णादिक का कथन, सम्यग्दृष्टि, मिथ्यादृष्टि, तदुभयदृष्टि ये सब वर्णादिरहित हैं ऐसा कथन औदारिकशरीर आदि में वर्णादिक का कथन साकार उपयोग और निराकार उपयोग ये दोनों वर्णादिरहित हैं ऐसा कथन, समस्त द्रव्यों में कितने द्रव्य वर्णादिवाले हैं ? ऐसा कथन, गर्भ में उत्पाद होते हुए जीव के वर्णादिक का कथन जीव, जीवसमूह रूपजगत् ये कर्मवश विविधरूप से परिणमते हैं ऐसा कथन । વણદિની પ્રરૂપણ, મનુષ્યના વર્ણદિની પ્રરૂપણ, વાતવ્યન્તર આદિ કેટલાં વર્ણાદિવાળાં છે, તેનું નિરૂપણ, ધમસ્તિકાય આદિ કેટલાં વદિવાળાં છે, તેનું નિરૂપણ, જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મો કેટલાં વદિવાળા હોય છે, તેને નિરૂપણ કૃષ્ણલેશ્યા આદિના વર્ણાદિનું કથન સમ્યદૃષ્ટિ, મિથ્યાષ્ટિ, અને તદુભયષ્ટિ, આ ત્રણે વર્ણાદિથી રહિત છે એવું કથન ઔદારિક શરીર આદિમાં વર્ણાદિનું કથન સાકાર ઉપયોગ અને નિરાકાર ઉપગ, આ બનને વર્ણાદિથી રહિત છે એવું કથન સમસ્ત દ્રવ્ય વર્ણાદિવાળાં છે, તેનું કથન ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થતાં જીવના વર્ણાદિનું કથન જીવ અને જીવસમૂહ રૂપ જગતનું કમવશ વિવિધ સ્વરૂપે પરિણમન થવાનું કથન
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
१५२ ....... ... ..
. भगवतीसूत्रे दोसे४, अखमे ५, संजलणे६, कलहे७, चंडिक्लेव,भंडणे९, विवादे १०, एसणं केइवन्ने जाव कइफाले पण्णत्ते ? गोयमा ! पंचवन्ने, दगंधे, पंचरसे चउफासे पण्णते। अह भंते !माणे १, मदेर, दप्पे३, थंभे४, गन्चे५, अत्तुकोले६, परपरिवाए७, उक्कोसेद, अवकोसे९, उण्णए१०, उन्नामे११, दुन्नामे१२, एसणं कइवण्णे, कइगंधे, कइरसे, कइफासे पण्णते? गोयमा! पंचवन्ने जहा कोहे तहेव। अह भंते ! माया१, उवही२, नियडी३, वलये४, गहणे५, णूमे, कके७,कुरुए८,जिम्हे ९,विविसे१०, आयरणया११, गृहणया१२, वंचणया१३, पालिउंचणया१४, सातिजोगे या५ एसणं कइवन्ने, कइगंधे, कइरसे कइफासे ? गोयमा ! पंचवन्ने जहेव कोहे। अह भंते! लोभे१, इच्छा२, मुच्छा३,कखा४, गेही, तण्हा६, भिज्झा७, अभिज्झा८,आसासणया९, पत्थणया१० लालप्पणया११, कामासा१२, भोगासा१३, जीवियासा१४, मरणासा१५, नंदीरागे१६, एसणं कइवण्णे कइगंधे कइरसे कइफाले ? जहेव कोहे । अह भंते! पेज्जे१, दोसेर, कलहे३, जाव मिच्छादसणसल्ले, एसणं कइवण्णे कइगधे कइरसे, कइफासे ? जहेब कोहे तहेव चउफासे ॥सू०१॥
छाया-राजगृहे यावत्-एवम् अवादीत्-अथ भंते ! प्राणातिपातः१, मृषावादः२, अदत्तादानम्३, मैथुनम्४, परिग्रह.५ एष खलु कतिवर्णः, कतिगन्धा, कतिरसा, कतिस्पर्शः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! पचवर्णः, द्विगन्धः, पञ्चरसः, चतुःस्पर्शः, प्रज्ञप्तः। अथ भदन्त ! क्रोध :१, कोपा२, रोषः३, दोपः४, अक्षमा५, संज्वलनम्, कलह, ७, चाण्डिक्यम्८, भण्डनम्९, विवाद:१०, एष खलु कतिवर्णः, यावत् कतिस्पर्शः, प्रज्ञप्तः ? गौतम ! पञ्चवर्णः, द्विगन्धः, पञ्चरसः, चतुःस्पर्शः, प्रज्ञप्तः । भय भदन्त ! मान, मदः, दपः, स्तम्भः, गर्वः, आत्मोत्कर्षः, परपरिवाद,
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
.. प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ५ सू० १ कर्मपुद्गलस्वरूपनिरूपणम् .५३ उत्कर्षः, अपकर्षः. उन्नयः, उन्नाम:. दुर्नामा, १२, एष खलु कतिवर्णः, कतिगन्धा, कतिरसः, कतिस्पर्शः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! पञ्चवर्णः, यथा कंधस्तथैव । अथ मदन्त ! माया. उपधिः, निकृतिः, वलयम् , गहनम् , नूमा, कल्कम् कुरूपम् , जैमयम् । किल्विषः१०, आदरणना, गृहनता, वञ्चनता, प्रतिकुश्चनता, सातियोगश्व१५, एष खलु कतिवर्णः, कतिगन्धः, कतिरसा, कतिस्पर्शः? गौतम ! पञ्चवर्णः यथैच क्रोधः। अथ भदन्त ! लोभः१, इच्छा२, मूच्छी३, काला४, गृद्धिः५, तृष्णा६, भिध्या७, अभिध्या८, आशंसनता९, प्रार्थनता१०, लालपनता११, कामाशा१२, भोगाशा१३, जीविताशा१४, मरणाशा१५, नन्दिराग:१६, एष खलु कतिवर्ण, कतिगन्धः, कतिरसः कतिस्पर्शः? यथैव क्रोध अथ भदन्त ! प्रेम द्वेषः कलहो, यावत् मिथ्यादर्शनशल्यः. एष खलु कतिवर्णः४ ? यथैव काध स्तथैव चतु स्पर्शः।मु०१॥ . टीका-पूर्वोद्देशके पुद्गलपरिवर्तानाजुक्तत्वेन तत्पस्तागत् कर्मपुद्गलस्वरूपं प्ररूपयितुमाह-रायगिहे' इत्यादि, 'रायगिहे जाब एवं क्यामी' राजगृहे यावत नगरे स्वामी समवस्तः, धर्मकथां श्रोतुं पर्षद निर्गच्छति. धर्मकयां श्रुस्वा प्रति. गता पर्षत, ततो विनयेन शुश्रूषमाणो गौतमः पाञ्जलिपुटः पर्युपासीनः भगवन्तम्, एव-वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत्-'अहभंते ! पाणाहवाए, सुसावाए अँदि
कर्मपुद्गलवक्तव्यता'रायगिहे जाब एवं वयासी' इत्यादि।
टीकार्थ-इससे पूर्व उद्देशक में पुद्गलपरिवों का कथन किया गया है सो इमी प्रस्ताव को लेकर रात्रकार ने यहां पर कर्मपुद्गलों के स्वरूप का कथन किया है-'रायगिहे जाव एवं वयासी' राजगृह नगर में महावीर स्वामी पधारे उनसे धर्मकथा को सुनने के लिये परिषदा निकली और वह धर्मकथा को सुनकर पके अपने २ स्थान पर पीछे चली गई इसके बाद प्रश्न पूछने की इच्छावाले श्री गौतमने दोनों हाथ जोड़कर बडे विनय के साथ प्रभु की सेवा मन को लगाते हुए "रायगिहे जाव एव बयासी" त्या:
. . . . ટીકર્થ-આગલા ઉદેશામાં પુદ્ગલ પરિવર્નોનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું હવે સૂત્રકારે કર્મ પુદ્ગલેના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરે છે
___“ गयगिहे जाव एवं वयासी" My Hi महावीर प्रभु पंधार्या ધાથા સાંભળીને માટે રિષદ નીકળી અને ધર્મ થા મા મળીને “પરિષદ સિજિ. કઈ ઈદે પૂર્વોક્ત કથન અહીં મણ કવુ જે ત્યાર બાદ ધર્મતત્તવનું શ્રવણ કરવાની અભિલાષાવાળા ગૌતમસ્વામી એ બને હાથ सन विनयपू४ मसापीर प्रभुने मा हारने प्रश्न पूछया-" अह भंते ! भ० २०
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
__ भगवतीसूत्र नादाणे, मेहुणे, परिग्गहे, एसणं कावन्ने, कइगंधे, कहरसे, कइफासे पणते?' हे भदन्त ! अथ प्राणातिपातम्-माणव्यपरोपणम् तज्जनितं तज्जनकं वा चारित्र. मोहनीयं कर्ममाणातिपात-एवोपचारात् तच्च कर्मपुद्गलस्वरूपं भवति अतएव तत्र वर्णादि संभव प्रश्नः, एवं मृषावाद: तज्जन्यं तज्जनकं वा तथाविधं फर्म मृषावाद एच, अदत्तादानम्-अदत्तस्य आदानम्-अदत्तादानम् , तज्जन्यं तज्जनकं वा तथाविधं कर्म अदत्तादानमेव, मैथुनम्-अब्रह्मचर्यम् , वज्जन्यं तम्जनकं वा तथाविधं कम मैथुनमेव, परिग्रहः-धनादिवस्तूनां भगवान् से इस प्रकार पूछा-'अह भंते ! पाणाइवाए, मुसावाए, अदि. न्नादाणे, मेहुणे, परिग्गहे, एस णं कावन्ने, कइगंधे, कारसे, कइफासे पण्णत्ते' हे भदन्त ! प्राणातिपातरूप प्राणव्यपरोपण से जनित कर्म अथवा प्राणव्यपरोपण का जनक ऐसा जो चारित्र मोहनीय कर्म है वह यहाँ उपचार से प्राणव्यपरोपण शन्दद्वारा गृहीत हुआ है, क्योंकि यह चारित्रमोहनीय कर्मपुद्गलरूप होता है-इसीलिये इस में वर्णादिके होने का प्रश्न किया गया है। इसी प्रकार से मृषावाद शब्द से मृषावाद का जनककर्म अथवा मृषावाद से जन्य ऐसा जो कर्म है वह भी उपचार से मृषावाद ही है, अदस्त का आदान करना-इसका नाम अदत्तादान इस अदत्तादान के द्वारा जन्य कर्म अथवा अदत्तादान का जनक ऐसा ओ कर्म है वह भी उपचार से अदत्तादान ही है, अब्रह्मचर्यका नाम मैथुन है, इस मैथुन से जन्य कर्म अथवा इस मैथुन का जनक जो कर्म पाणाइवाए, मुमावाए, अदिमादाणे, मेहुणे, परिगाहे, एसणं कद वने, कह गंधे, कह रसे कइ फासे पण्णत्ते ।"३गवन् ! प्रातिपात, भूषाकार, भत्ताहान, મથુન અને પરબ્રહના કેટલાં વર્ષો છે? કેટલા ગધે છે? કેટલા રસો છે? અને કેટલા સ્પર્શે છે ? આ પ્રશ્નને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે-પ્રાણાતિપાત પદ અહી પ્રાણત્યપરાપણુના (પ્રાણેને વિચગ કરવાથી) જનિત કર્મના અર્થમાં અથવા પ્રાણગ્યપરાયણજનક એવા ચારિત્રમોહનીય કર્મના અર્થમાં પ્રયુક્ત થયું છે, કારણ કે તે ચરિત્રમોહનીયકર્મ પુદ્ગલરૂપ હોય છે. તેથી તેમાં વદિને સદૂભાવ રહે છે. તે કારણે જ આ પ્રશ્ન પૂછવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે મૃષાવાદના જનક કમને ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે. અથવા મૃષાવાદ વડે જન્ય કર્મને પs
પચારિક રીતે મૃષાવાદ જ કહે છે. આ વસ્તુનું આદાન (ગ્રહણ) કરવું તેનું નામ અનાદાન છે આ અદત્તાદાન દ્વારા જન્ય કર્મને અથવા અહીદાનનું જનક જે કર્મ છે તેને પણ પચારિક રીતે અદત્તાદાન જ કહે છે. અષાચર્યનું નામ મિથુન છે આ મિથુનજન્ય કમને અથવા મૈથુનજનક કમને
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
refer टीका श० १२ उ० ५ ० १ कर्मपुद्गलस्वरूपनिरूपणम्
१५५
ग्रहणम्, आसक्तिर्वा, तज्जन्यं तज्जनकंत्रा तथाविधं कर्म परिग्रहएव तेषां चकर्मणपुलरूपत्वात्, एष खलु प्राणातिपातादिः कतिवर्णः, कतिगन्धः, कति रसः, कतिस्पर्शः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह - 'गोयमा ! पंचवण्णे, दुगंधे, पंचरसे, चउफासे पण्णत्ते ' हे गौतम! प्राणातिपातादिकर्मणः पुद्गलस्वरूपत्वात् स पञ्चवर्णः कानीलादिमेदाद, द्विगन्धः सुरभिदुरभिभेदात् पञ्चरसः तिक्तकटुकादिभेदात्, चतुःस्पर्शः कर्कशानाम् अष्टानां केषामपि चतुर्णां भेदात्, प्रशतः,
है वह भी उपचार से अब्रह्म-मैथुन ही है, धनादि वस्तुओं का ग्रहण करना इसका नाम परिग्रह है अथवा मूर्च्छा का नाम परिग्रह है इसके द्वारा जन्य कर्म अथवा इसका जनक जो कर्म है वह भी उपचार से परिग्रह ही है- क्योंकि उन कर्मों में पुद्गलरूपता होती है इसीलिये यहाँ पर ऐसा प्रश्न किया गया है कि यह प्राणातिपातादि कितने वर्णोंवाला, कितने गंधोंवाला, कितने रसोंवाला, और कितने स्पर्शोवाला कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा' हे गौतम! 'पंचवणे, दुगंधे, पंचरसे, चउफासे, पण्णन्ते' यह प्राणातिपातादि पांच वर्णो वाला दो गंधोवाला, पांच रसोंवाला और चार स्पर्शोवाला कहा गया है । क्योंकि यह प्राणातिपातादि कर्मपुद्गलरूप है। कृष्ण, नील आदि के भेद से वर्ण पांच प्रकारका होता है, सुरभि दुरभि के भेद से गंध दो प्रकार का होता है । तिक्त कटुक आदि के भेद से रस पांच प्रकार का પશુ ઔપચારિક રીતે અશ્રદ્દા મૈથુન જ કડે છે, ધનાદિ વસ્તુઓને ગ્રહણ કરવી તેનું નામ પરિગ્રહ છે. અથવા મૂર્છાભાવનુ નામ પરિગ્રહ છે તેના દ્વારા જન્ય ક્રમને પરિગ્રહ કહે છે અથવા તેનુ' જનક જે કમ છે. તેને પશુ ઔપચારિક રીતે પરિગ્રહ જ કહે છે. તે કર્મામાં પુદ્ગલરૂપતા ડાય છે, તે કારણે અહીં એવા પ્રશ્ન પૂછવામાં માન્યા છે કે “ હે ભગવન્ ! પ્રાણાતિપાત આદિને કેટલાં વર્ણવાળાં, કેટલી ગ'ધાવાળાં, કેટલા રસેાવાળા અને કેટલા स्यशेषाणा ह्या छे ? "
--
६
या प्रश्ननो उत्तर आपता महावीर अलु डे छे -" गोयमा !" 3 गौतभ ! “ पंचवण्णे, दुगंधे, पंचरसे, चउफासे, पण्णत्ते " आणातिपात महिने પાંચ વર્ષોવાળાં, એ ગધાવાળાં, પાંચ રસાવાળાં અને ચાર સ્પીવાળાં કહ્યાં છે. આ પ્રમાણે કથન કરવાનું કારણ એ છે કે પ્રાણાતિપાત આદિ કમ, ગલા રૂપ છે કુષ્ણુ, નીલ, આદિના ભેદથી વણુ પાંચ પ્રકારના કહ્યા છે. ગધના સુરભિગધ અને દુરભિગધ રૂપ બે પ્રકાર છે. તીખા, વેા આદિ પાંચ પ્રકારના તરસે કહ્યા છે. કર્કશ આદિના ભેદથી સ્પર્શેના આઠ પ્રકાર
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती
!
गौतमः पृच्छति - 'अइ भंते कोहे१, कोवे २, रोसे, दोसे ४, अखमे५, संलणे, कलहे७, चंडिकेट, मंडणे. विवादे१०, एसणं कइवपणे जात्र कह फासे पण्णत्ते ? ' हे भदन्त | अथ क्रोध:- क्रोधपरिणामजनकं कर्म, कोपः क्रोधो दर्यात्स्वभावाच्चलनमात्रम्, तत्र क्रोधः इतिसामान्यं नाम वर्तते, कोपादयस्तु तत्मभवत्वात् तद्विशेषाः, रोपः- क्रोधस्यैव परम्परानुवन्धः, दोपः स्वस्य परस्य वा होता है । कर्कश आदि के भेद के स्पर्श आठ प्रकार का कहा गया है इन आठ में से इन में ये चार रपर्श होते हैं। यथा-शीत, उष्ण, स्निग्ध और रुक्ष । लो ही कहा है- 'पंच रल पंचबन्नेहि परिणयं दुविहगंधच फार्स दुदियमणंतपसं सिद्धेहिं अनंतगुणहीणं ' ॥१॥ सिद्धों से अनन्तगुणहीन- अनंत प्रदेशोंवाला द्रव्ध पांच रसींवाला, पांच वर्णोंवाला, दो गंधोंवाला और चार स्पर्शोवाला द्रव्य होता है ।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'अह भंते! कोहे१, कोवे २, रोसे, दोले ४, अखमे५, संजलणे, कलहे७, चंडिके८, भंडणे९, विवा दे१०, एस णं, कवणे जाव कफासे पण्णत्ते ' कोष परिणामजनक कर्म का नाम क्रोध है, एवं क्रोध के उदय से अपने निजस्वभाव से विचलित होना, इसका नाम कोप है इन में क्रोध यह सामान्य नाम है। और कोपादिक उसके विशेष नाम हैं-क्योंकि ये कोपादिक उससे उत्पन्न होते हैं । कोप की जो परम्परा चलती है इसका नाम रोष है अपने को या दूसरे को जो दूषण लगाया जाता है इसका नाम दोष
१५६
કહ્યા છે. આ આઠ સ્પોંમાંથી કાઇ પણ ચાર સ્પર્ધાના પ્રાણાતિપાત આદિ કર્મ પુદ્ગલેમાં સદ્ભાવ હાય છે.એજ વાત નીચેની ગાથા દ્વારા પ્રકટ ४२वाभां भावी छे. “ पंच रस पंचवन्नेईि परिणयं दुविहगंधच फार्स दुवि यमणंतपएसं सिद्धेहि अनंतगुणहीणं ॥१॥ अनंत अहेशीवाणु द्रव्य यांथ रस: पंथ वर्षावाणु मे गधोवाणु भने यार स्पर्शोवाणु होय छे.
"
गौतम स्वामीनी प्रश्न-" अह भंते ! कोहे १, कोवेर, रोसे३, दोसे४, अखमे५, संजलणे६, कलहे७, चंडिक्केट, भंडणे९, विवादे १०, एसणं कइवण्णे जावं कइ फासे पण्णत्ते ? " अधपरिणाम भन तु नाम ोध भने ક્રોધના ઉદયને કારણે પેાતાના નિજ સ્વભાવથી વિચેલિત થવુ' તેનુ' નામ કાપ છે, 'આ બંધી નામેામાં ક્રાય સામાન્ય નામ છે અને કાપાદિક તેના વિશેષ નામ છે; કારણ કે કાપાદિકની ઉત્પત્તિ ધમાંથી થાય છે. કાપની જે પરમ્પરા ચાલે છે, તેનુ નામ રાષ છે, પેાતાના ઉપર કે અન્યના ઉપર
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टीका श० १२ १०५ सू० १ कर्मपुद्गलस्वरूपनिरूपणम् - १५७ दक्षणम्, एतत्तु क्रोधजन्यत्वात् क्रोधाकार्यम् , द्वेषोचा अमोतिमात्रम् , अक्षमापरकतापराधस्यासहनम् . संचलना-पौनःपुन्येन क्रोषरहिना ज्वलनम् , कलहःपरस्परकोलाहलकरणम् परस्परमुच्चैरनुचितभाषणमित्यर्थः, एनच्चापि क्रोधकार्यम् . चाण्डिक्यम्-रौद्राकारकरणम् , एतदपि क्रोधजन्यमेव, भण्डनम्-दण्डना. दिभिः- युद्धम् परदोषोद्घाटनम्, गालीमदानेन वा, एतस्यापि क्रोधजन्यत्वात् , विवादः-विरुद्धवचनानि, अयमपि क्रोधजन्य एव । एष खलु क्रोधादिः कतिवर्णः, यावद कतिगन्धः, कतिरसः कतिस्पर्शः प्रज्ञप्तः? भगवानाह'गोयमा (पंचवण्णे दुगंधे है यह क्रोध से जन्य होता है इसलिये क्रोध का कार्य है । अथवा द्वेषअप्रीति का नाम है। दूसरों द्वारा किये गये अपराध को सहन करनेकी अक्षमता का नाम अक्षमा है क्रोध से बारंबार जलना इसका नाम संज्वलन है आपस में एक दूसरे के प्रति धुरी तरह से जो जोर २ से बोलचाल हो जाती है उसका नाम कलह है यह भी क्रोध का एक कार्य है। रोद्र आकार का धारण करना इसका नाम चाण्डिक्य है यह भी क्रोध का एक कार्य है । दण्ड आदि से युद्ध करना अथवा गाली देने पूर्वक दूसरों के दोषों का उद्घाटन करना इसका नाम भण्डन है। यह भी क्रोध का एक कार्य है, परस्पर विरोध से उत्पन्न हुए वचनों का नाम विवाद है, यह भी क्रोध से ही जन्य होता है अत: उसका एक कार्य है। ये क्रोधादि परिणाम कितने वर्णों वाले, यावत् कितने गंधोवाले, कितने रसोंवाले, और कितने स्पों वाले कहे गये हैं ? इसके જે દૂષણ લગાડવામાં આવે છે તેનું નામ દેષ છે તે ક્રોધ જન્ય રહેવાથી ક્રોધના કાર્ય રૂપ ગણાય છે. અથવા અપ્રીતિનું નામ ઠેષ છે. અન્ય દ્વારા થયેલા અપરાધને સહન કરવાની અક્ષમતાનું નામ અક્ષમ છે. કે ધથી વાર વાર પ્રજ્વલિત થવું તેનું નામ સંજવલન છે. એક બીજાની વચ્ચે ઉગ્ર વાગયુદ્ધ થવું તેનું નામ કલહ છે. તે કલહ પણ ક્રોધના કારણે જ ઉદ્દભવતું હોવાથી તેને પણ ક્રોધના એક કાર્ય રૂપ ગણવામાં આવે છે. રૌદ્ર કવરૂપને ધારણ કરવું તેનું નામ ચાડિકય છે. આ ચાડિકય પણ ક્રોધના એક કાર્ય રૂપ છે, દડા આદિ વડે લડવું અથવા ગાલીપ્રદાનપૂર્વક બીજાના દેને પ્રકટ કરવા તેનું નામ લંડન છે. તે પણ કોઇના એક કાર્ય રૂપ છે પરસ્પરના વિરોધને કારણે જે વચનોનું ઉચ્ચારણ થાય છે તેનું નામ વિવાદ છે. આ વિવાદ પણ ક્રોધના જ એક કાર્ય રૂપ છે. ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્નને ભાવાર્થ એ છે કે ક્રોધાદિ પરિણામે કેટલાં વર્ણવાળા, કેટલા ગંધવાળાં, કેટલા રસવાળાં અને, અને કેટલા સ્પર્શવાળાં છે?
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
'. भगवतीले पंचरसे चउफासे पण्णत्ते' हे गौतम क्रोधादि परिणामजनककर्मणः पगलरूपत्वाद, स क्रोधादिपरिणत कर्मपुद्गलः पञ्चवर्णः; पञ्चरसः, द्विगन्धा, चतु:स्पर्शः प्राप्तः । गौतमः पृच्छति - 'अहभंते ! माणे१, मदे२, दप्पे३, थंभे४, गव्वे५, अत्तकोसे६, परपरिवाए७, उक्कोसे८, अवकोसे९, उण्णए १०, उन्नामे ११, दुन्नामे१२, एसणं कइवण्णे, कइगंधे, कइरसे, करफासे पण्णत्ते?' हे मदन्त ! अथ मानम्-मानपरिणामजनकं कर्म, वत्र मानम्-अभिमानपदवाच्यम् सामान्य नाम, मदादयस्तु तत्मभवत्वात् तद्विशेषा उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचवण्णे, दुगंधे, पंचरसे, चउफासे पण्णत्ते' क्रोधादिपरिणामजनककर्मपुदलरूप होने के कारण वह क्रोधादिरूपपरिणत कर्मपुद्गल पांचवर्णों वाला, दो गंधोंवाला, पांच रसोंवाला एवं चार स्पर्शीवाला कहा गया है। ___ अप गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- अह भंते ! माणे, मदे, दप्पे, थंभे, गवे, अत्तुकोसे, परपरिवाए, उक्कोसे, अवकोसे, उण्णए, उन्नामे, दुन्नामे१२ एसणं कइवणे, कइगंधे, कारसे, कइफासे पपगत्ते' हे भदन्त! मान, मद, दर्प, स्तंभ, गवे, आत्मोत्कर्ष, परपरिवाद, उत्कर्ष, अपकर्ष, उन्नय, उन्नाम, दुर्नाम-ये सब कितने वर्णवाले, कितने गंधवाले, कितने रसवाले और कितने स्पर्शवाले होते हैं ? अभिमानपदवाच्य मान को उत्पन्न करनेवाले कर्मका नाम मान है। यहां मान यह सामान्य नाम है तथा मद आदि इसके विशेष नाम हैं। क्योंकि ये सब
महावीर प्रभुन। उत्तर-" गोयमा ! पंचवण्णे, दुगंधे, पंचरसे, चउफासे पण्णत्ते" है गीतमा अधा परिणामान भी पास३५ पार ॥२२, તે ક્રોધાદિપે પરિણત કમપુલ પાંચ વર્ણોવાળાં, બે ગધવાળાં, પાંચ રસવાળાં અને ચાર સ્પર્શીવાળાં કહ્યાં છે.
गौत्तम स्वामीना -" अह भंते ! माणे, मदे, दप्पे, थंभे, गव्वे, भत्तुकोसे, परपरिवाए, उक्कोसे, अवकोसे, उण्णए, उन्नामे, दुनामे, १२ एसणं कई वण्णे, कइ गंधे, कई रसे, कइ फासे पण्णत्ते १" 8 सपन ! भान, मह, ४५, स्तन, ग, मात्मा४, ५२५रिवार, 64, म५४, उन्नय, उन्नान અને દુર્નામ રૂપે પરિણત કર્મ પુદગલે કેટલાં વર્ણ, કેટલા ગંધ, કેટલા રસ અને કેટલા સ્પર્શથી યુક્ત હોય છે?
અભિમાન પદના સમાનાથી માનને ઉત્પન્ન કરનારા કર્મનું નામ માન છે અહી માન સામાન્ય નામ રૂપે તથા મદ આદિ તેના વિશેષના રૂપેમયુકત થયાં છે, કારણ કે તેમની ઉત્પત્તિનું કારણ માનપરિણામ જ છે.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ५ सू० १ कर्मपुगलस्वरूपनिरूपणम् १५९ एव, सत्र मदो-मत्तता, दर्पः-दृप्तता, स्तम्मा-स्तब्धता, अनम्रतेत्यर्थः, गर्व:भाङ्कारः, आत्मोत्कर्षः-परापेक्षया आत्मनो गुण उत्कृष्टता प्रतिपादनम् , परपरिवादः-परेषामपवदनम् निन्दनम् परेषां परिपातो बा-गुणेभ्यः परिपातनम्, उत्कर्ष:आत्मनः परस्य वा किञ्चित् क्रियया उत्कृष्टताकरणम् , अपकर्षः अभिमानात् स्वापेक्षया परस्य हीनतामतिपादनम् , उन्नतः-उच्छिन्ने नतं पूर्वप्रवृत्तं नमनम् भभिमानादेव अथवा उच्छिन्नो नयः नीविरभिमानात् इति उन्नयः, नयाभावः इतिभावः। उन्नामः-प्रणतस्य अनुप्रवेशा दुन्नमनम् , दुर्नामः-मदादुष्टं नमनं दुनमः, एष खलु मानादिपरिणतकर्मपुद्गलः कतिवर्णः, कतिगन्धः, कतिरसः, कतिस्पर्श, मज्ञप्तः ? भगवानाह-'गोयमा ! पंचवन्ने जहा कोहे तहेव ' हे गौतम! उससे उत्पन्न होते हैं । मत्तता का नाम मद है, दृप्तता का नाम दर्प है, अनम्रता का नाम स्तंभ-स्तब्धता है, अहङ्कार का नाम गर्व है पर की अपेक्षा से अपने को अपने गुणों द्वारा उत्कृष्ट कहना इसका नाम आस्मोत्कर्षे है दूसरों की निन्दा करना, अथवा गुणों से दमरों को गिराना इसका नाम परपरिवाद है मान से अपनी तथा दूसरे की क्रिया
को कुछ उस्कृष्ट कहना इसका नाम उत्कर्ष है, अभिमान में आकर 'अपनी अपेक्षा दूसरे में हीनता का कथन करना इसका नाम अपकर्षअभिमान से पूर्वप्रवृत्त नमन का त्याग करना, अथवा अभि. मान से नीति का त्याग करना, इसका नाम उन्नत है, नमस्कार करनेवाले को भी नमस्कार नहीं करना इसका नाम उन्नाम है अभिमान के पशवर्ती होकर दुष्टरीति से नमन करना इसका नाम दुनाम है। उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचविहे जहा कोहे तहेव' मानादि परिणतपुदगल पांच वर्णों वाला है। इस विषय में जैसा क्रोध. મત્તતાનું નામ મદ છે હસતાનું નામ દઈ છે, અનમ્રતાનું નામ સ્ત-સ્તબ્ધતા છે, અહંકારનું નામ ગર્વ છે, અન્ય કરતાં પિતાને ગુણોની અપેક્ષા એ ઉત્કૃષ્ટ કહેવા તેનું નામ આત્મોત્કર્ષ છે, અન્યની નિન્દા કરવી અથવા અન્યમાં કર્ષણનું આરોપણ કરવું તેનું નામ પર પરિવાદ છે, માનને વશ થઈને અન્યની ક્રિયા કરતાં પિતાની ક્રિયાને ઉત્કૃષ્ટ બતાવવી તેનું નામ ઉત્કર્ષ છે. અભિમાનને કારણે પોતાના કરતાં અન્યમા હીનતા લેવાનું કથન કરવું તેનું નામ અપકર્ષ છે. અભિમાનને કારણે પૂર્વપ્રવૃત્ત નમનને ત્યાગ કરે, અથવા અભિમાનને લીધે નીતિને ત્યાગ કરે તેનું નામ ઉન્નત છે. નમસ્કાર કરનારને પણ નમસ્કાર ન કરવા, તેનું નામ ઉજ્ઞાન છે. અભિમાનને કારણે હૃષ્ટ રીતે નમન કરવું તેનું નામ હુનમ છે.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती मानादिपरिणतकमपुद्गलः पश्चवर्णः यथाक्रोधः-क्रोधादिरिणतकर्मपुद्गलः प्रति 'पादितस्तथैव द्विगन्धः पञ्चरसः, चतुःस्पर्शः प्रतिपत्तव्यः । गौतमः पृच्छति'अहभंते ! माया१, उवही२, नियडी३, बळये४, गहाणे, मे६, कक्के७ कुरुप८, जिम्हे९, किन्चिसे १०, आयरणया११, गृहणया१२, वंचणया१३, पलि. चणया१४, सातिजोगे य१५, एसणं कइवण्णे, कइगंधे कइरसे कइफासे पण्णते?' हे भदन्त ! अथ माया-कपटम् अज्ञानम्-अविद्या, इति सामान्यं नाम, उपध्यादयस्तु तत्पभवत्वात् तद्विशेषाः, तत्र उपधिः-उपधीयते-नीयते दुर्गती प्राणी येन अपौ उपधिः कपटजन्य परमनारणरूपाऽऽत्मपरिणतिः। निकृतिः-नितरां परिणनपुद्गल कहा गया है, उसी प्रकार से यह मानादिपरिणतपद्गल दो गंभोंवाला, पांच रमोंवाला और चारस्पीवाला जानना चाहिये। ___ अब गौतम प्रभु से ऐमा पूछते हैं-'अह भंते! माया, उवही, नियडी, वलथे, गहाणे, णूमे कक्के. कुरुए, जिम्हे, किब्धिसे, आयरणया, गूगणया, वंचणया, पलिउंचणया, सातिजोगे य १५, एम ण काचण्णे, कहगंधे, कइरसे, कइफासे पण्णत्त' हे भदन्त ! माया कपट, अज्ञान-अविद्या यह सामान्य नाम है और उपधि आदि इससे ही उत्पन्न होने के कारण माया के ही विशेष भेद हैं प्राणी जिसके द्वारा दुर्गति में ले जाया जावे उमका नाम उपधि है प्रतारणीय ठगने योग्य-मनुष्य के पास जाने का कारणभूत भाव का नाम उपधि है। ___महावीर प्रभुना उत्तर- 'गोयमा ! पंच विहे जहा कोहे तहेव" ગૌતમ! માનાદિ પશિત કર્મયુગલે પાંચ વર્ણોવાળાં હોય છે ક્રોધ પતિપુદ્ગલેના વિષયમાં જેવું કથન પહેલા કરવામાં આવ્યું છે. એવું જ કથન માનાદિ પરિત પુદગલ વિષે પણ સમજવું એટલે કે તે પુગલે બે ગધેવાળાં, પાંચ રસોવાળાં અને ચાર સ્પર્શેવાળાં હોય છે, એવું કથન સમજી લેવું જોઈએ.
मौतम स्वामीना प्रश्न-"अह भंते ! माया, उवहीं, नियही क्लये, गहाणे, णूमे कके, कुरुए, जिम्हे, किन्विसे, आयरणया, गृहणया, पंचया परिउंचणया, सातिजोगे य १५, एस णं कइ वण्णे, कइ गंधे, कइ रसे. पइ फासे पणते " __ भाया-४५८, अज्ञान-मविधा, मा सामान्य नाम ले आने माया - २ જ ઉત્પન્ન થતાં ઉપષિ આદિ ભાવે માથાના જ વિશેષ ભેદ રૂપ છે. જેના દ્વારા જીવને દુર્ગતિમાં લઈ જવામાં આવે છે તે ભાવનું નામ ઉપધિ છે. અથવા પ્રતારણીય (ઠગવાને ગ્ય) મનુષ્યની પાસે જવાના કારણ ભૂત ભાવનું
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
-१६६
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० २३०५ सू० १ कर्मपुलस्वरूपनिरूपणम् करणम् आदरकरणेन परवचनम्, पूर्वकृतमायामच्छादनार्थं वा मायान्तर करणम्, वल प येन भावेन वळयमित्र वक्रं वचनं चेष्टावा प्रवर्तते स भावो वथम्, इन्स् - परेषां व्यामोहनाय यह वनजालं वद्महमिव गहनम् नृपम् - परमगरणाय निरुतायाः नीचतायाः निम्नस्थानस्य वा बाश्रयणम्, पल्क:
धादिरूपं पापं तिन्निमितो वञ्चनाभिणयः senः इत्युच्यते, कुरूपकुत्सितं यथास्यात्तथा रूपयति-विध्यति इति कुरूपम् - भाण्डादिकर्ममाया विशेष एव निन्दितरीत्या मोहोत्पादकोऽभिप्रायः जैमथम्येन परवश्वनाभिप्रायेण जिह्मता क्रियासु कौटिल्यमालम्बते स भात्रो जैमयम् किल्विषम् - यस्मात् माया
5
आदर करने द्वारा दूसरों को ठगना इसका नाम निकृति है अपना पूर्वकृतमाया को छिपाने के लिये दूसरी माया करना इसका भी नाम निकृति है । जिस भाव के वशवर्ती होकर जीव वलय के समान देखे वचन या टेडी चेष्टा करता है उस भावका नाम वलय है दूसरों को ठगने के लिये ऐसी बचनजाल की रचना करना कि जिससे यह समक्ष न सके इसका नाम गहन है दूसरों को ठगने के लिये नीचता का पा नीचे स्थान का बिल्कुल गुप्त स्थान का आश्रयण करना इसका नामनूम है, जीवबधादिरूप पाप का नाम कल्क है, इस निमित्त ठगने का जो अभिप्राय है वह भी कल्क ऐसा कहा जाता है। निन्दितरीति सेजो किसी को ठगना होता है वह कुरूप है-जैसे भांड आदि जो फिणाएँकरते हैं वह यह भी एक भाषा विशेषरूप होता है क्योंकि इसमें निन्दितरीति से मोहोत्पादन करने का अभिप्राय रहता है। दूसरों को ठगने के जिस भाव के बावर्ती होकर मनुष्य अपनी क्रियाओं में નામ ઉધિ છે. આદર દ્વારા અન્યને તરવા તેનું નામ નિકૃતિ છે જે ભાવને વશવતી થઈને જીવ વલયના સમાન તકતા યુક્ત ચેષ્ટા કરે છે તેનુ નામ વલય છે. અન્યને ઠગવાને માટે તે સમજી ન શકે એવી વચન જાળની રચના કરવી તેનું નામ ગહેન' છે, અન્યને ઠગવાને માટે નીશુ. તાના અથવા નીચા સ્થાનનેા બિલકુલ ગુપ્તસ્થાનના આધાર લેવા તેનું નામ
"
નૂમ છે જીવવાદ રૂપ પાપનું નામ કલ્ક છે તે નિમિત્ત ઠગજાના જે અનિપ્રાય છે તેને પશુ ક કહેવામાં આવે છે. નિહિત રીતે કૈાઈને ઢળવાની જે વૃત્તિ થાય છે તેનું નામ કુરૂપ છે. જેમ કે ભાંડ આદિ જે ક્રિમા કરે છે તે પણ એક માયાવિશેષ રૂપ જ હોય છે કારણ કે તેમાં નિ હિં રીતે મેહત્પાદન કરવામાં આવતુ હોય છે, ખીજાને ઠગવાના જે ભાવને વંશવતી થઈને મનુષ્ય પતિાની ક્રિયાઓમાં કુટિલતા લાવે છે, તે ભાનુ
2050
J
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
..
.भगवतीसूम, विशेषात् अस्मिन् जन्मनि फिल्पिा -किल्विपिको भवति स मायाविशेष एष, आदरणम्-यस्मात् मयाविशेषात् कस्यापि वस्तुनः भादरणम् अगुपगमं करोति असौ मायाविशेष: आदरणम् , स्वार्धे वल आदरणता, अथवा-आचरणम्-परम
नाय नानाप्रकारक्रियाणामाचरणम् , अनाप्यर्थे स्वाथै तल गूटनता, मानम्परमतारणम्, स्वार्थे तलू बञ्चनता, प्रतिकुश्चनम्-सरळतया प्रवृत्तस्य जपनस्प खण्डनम् , स्वार्थ तल वञ्चनता, सातियोगच अविश्रम्भसम्बन्धः, सातिशयेन या प्रशस्तेन द्रव्येण निरतिशयस्य अप्रशस्तस्य ट्रम्पस्य सम्बन्धः योगः, १५, एतानि पश्चदशनामानि मायाकपायस्य । एष खल्लु मायादिपरिणतकर्मपुगल: कतिमणः कतिगन्धा, कविरसः, कतिस्पर्शः प्राप्त ? भगवानाह-गोयमा ! पंचरन्ने जहेब कोहे ? हे गौतम ! मायादिपरिणतकर्मपुद्गलः पञ्चवर्गः, ययेव शोधा प्रतिपादित. जो कुटिलता करता है ऐसे उस भाव का नाम जैलपभाष है। जिस मायाविशेष से जीव-करनेवाला व्यक्ति-इस जन्म में फिल्विषफ जैसा होता है वह मायाविशेष ही किरियष है मायाविशेष के भाषसे किसी भी वस्तु का आदर करना स्वीकार करना-इसका नाम आदरण हैअथवा-दूसरों को ठगने के लिये अनेक प्रकार की क्रियाभों का करना इसका नाम आचरणता है। यर्श पर भी आबरण शन्न रो स्वार्थ में संलप्रत्यय टुआरेगहनता-अपने स्वरूपको छुपाना, यहां पर भी गहन से तलप्रत्यय करने पर "गृहनता" पना है। पंचनता-दूसरों को ठगना यहां पर भी तलप्रत्यय हुआ है-सरलता से कहे गये वचनों को खण्डन करना इसका नाम प्रतिकुंचनता है। उसमवस्तु के साथ हीनद्रव्य का सम्बन्ध करना इसका नाम सातियोग है। ये १५ नाम मायाकषाय के है। मायादिरूप में परिणत हुआ यह कर्मपुशल कितने वर्णों वाला, નામ “જૈહાયભાવ” છે. જે માયાવિશેષ વડે જીવ (વ્યકિત) આ જન્મમાં શિબિષક જે થઈ જાય છે તે માયાવિશેષને જ કિલિબષ કહે છે માયાવિશિષ રૂપ ભાવપૂર્વક કઈ પણ વસ્તુનો આદર કર-સ્વીકાર કરે, તેનું નામ આદરણ છે. અથવા-અન્યને ઠગવાને માટે અનેક પ્રકારની જે ક્રિયાઓ કરવામાં આવે છે, તેનું નામ “આચરતા " છે, આચરણને બતા” પ્રત્યય લાગવાથી આ ૫૮ બન્યું છે. પિતાના કવરૂપને છુપાવવું તેનું નામ ગૂહનતા છે. અન્યને ઠગવા તેનું નામ વચનતા છે. સરલતાપૂર્વક કહેવામાં આવેલા વાતનું પણ ખંડન કરવું તેનું નામ પ્રતિકંચનતા છે સારી વસ્તુમાં હલકી અંતીની વસ્તુનું મિશ્રણ કરવું તેનું નામ સાતિગ છે. ઉપથિ આહિર જાતિ
ગ પર્વતના આ ૧૫ નામ માયાષાયને માટે જ અહી વપરાયાં છે. • તેમને અનુલક્ષીને ગૌતમસ્વામીનો આ પ્રકારનો પ્રશ્ન છે- ભગવન!
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ०५ सू० १ कर्मपुललस्वरूपनिरूपणम् १६३ स्तथैव द्विगन्धा, पश्चरसः, चतुःस्पर्शः माता, गौतमः पृच्छति-'अहमंते ! लोमे, इच्छा, मुच्छा, कंखा, गेही, तण्हा, भिज्झा, अभिज्झा, आसासणया, पत्थणया१०, छालप्पणया, कामासा, भोगासा, जीवियासा, मरणासा, नंदीरागे १६ एसणं कइवण्णे, कइगधे कहरसे, कइफासे पण्णते?' हे भदन्त ! अथ लोमः-लिप्सा कितने गंधोंबाला, कितने रसोंवाला, और कितने स्पशीवाला होता। उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोपमा' हे गौतम ! 'पंचवन्ने जहेव कोहे' मायादिरूप में परिणत हुआ कर्मपुद्गल, क्रोध की तरह पांचवोंवाला, दो गंधोंवाला, पांच रखोवाला और चार स्पर्शों वाला होता है। ___ अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अह भते । लोमे, इच्छा, मुच्छा, कंखा, गेही, तण्हा, भिक्षा, अभिज्झा, असासणया, पत्थणया, लालप्पणया, कामाला, भोगासा, जीषियासा, मरणासा,नंदीरागे१६ एस णं कइधण्णे, कहगंधे, कहरसे, कहफाले पण्णत्ते' हे भदन्त ! लोभ-लिप्सा, मूर्छा, कांक्षा, गृद्धि, तृष्णा, भिध्या, अभिध्या; आशंखना, प्रार्थना, लालपनता, कामाशा, भोगाशा, जीविताशा, मरणाशा, और नंदिराग ये सब कितने थर्णों वाले, कितने गंधोवाले, कितने रसोंपाले और कितने स्पो चाले होते हैं ? लोभ-लिप्सा यह सामान्य है और इच्छा
માયાદિ રૂપે પરિણત થયેલાં કર્મ પુદગલે કેટલાં વર્ણવાળાં, કેટલા ગધવાળા, - કેટલા રસવાળાં અને કેટલા સ્પર્શીવાળાં હોય છે.
महावीर प्रभुना उत्तर-" गोयमा!"हे गौतम ! "पंचव जहेव कोहे" ક્રોધ પરિણત પુદ્ગલની જેમ માયાદિ રૂપે પરિણમિત કર્મયુદૂગલે પણ પાંચ વર્ણોવાળાં, બે ગધેવાળાં, પાંચ રસવાળાં અને ચાર પૌંવાળાં હોય છે,
गौतम स्वामीन। प्रश्न-" अह भंते ! लोभे, इच्छा, मुच्छा, कंखां गेही तहो, मिण्मा, अभिज्झा, असासणया, पत्थणया, लालप्पणया, कामासा, भोगासा, जीवियासा, मरणासा, नंदीरागे १६ एसणं कइवण्णे, कई गंधे, कह रसे, कइ फासे पण्णत्ते ?" मगवन् ! खोल, , भू , rial, द्धि, तु , निध्या, मलिध्या, मासना, प्रार्थना, aayनता, मारा, सागशा, જીવિતાશા, મરણાશા અને મંદિરાગ આ ૧૬ ભાવે રૂપે પરિણત કર્મયુદ્ધ કેટલાં વર્ણવાળાં, કેટલા ગધવાળાં, કેટલા રસવાળાં અને કેટલા સ્પર્શવાળાં હોય છે ?
લોભ અથવા લિસા સામાન્ય નામ છે, અને ઈચ્છા આદિ ભાવે તેના
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र इति सामान्य नाम, हन्छाइयस्तविशेषाः, तन इच्छा-अगिलापः, सूर्छा-संरक्षण निरन्तरानुबन्धः, काडमा-माप्ताशिंसनम्, गृद्धिः-गार्यम्, प्राप्तार्थेषु आसक्तिः, कृष्णा-प्राप्ताधीनां प्रक्षानेच्छाया अभावः । भिध्या-अमितः कास्न्येन व्याप्या पियाणां ध्यानम्-वकाग्रता अभिध्या-पिधानादिवदकारलोपेन मिध्या अभिध्या-नभिध्या-भिवास भावान्तरम् , तत्र दृढाभिनिवेशो भिध्या, सस्या ध्यानस्वरूपत्वात् , अढाभिनिवेशरतु अभिध्या तस्याश्विसलक्षणत्वात् चलायमानचित्तरियतिः ध्यानचित्तयोस्तु परस्परमयं विशेष: 'जं थिरमज्ञवसाणं तं शाण जं.चलं तरं चित्तं ' छापा-यत् स्थिरमध्यवसानं तध्यान, यत् चलं वत् आदि इसके विशेष नाम हैं। अभिलाष का नाम इच्छा है संरक्षण करने के लिये निरन्तर अभिलापाका बना रहना इसका नाम मूर्छा है अप्रासपदार्थ की इच्छा करना इसका नाम कांक्षा है माताओं में अधिक आसक्ति का होना इसका नाम गृद्धि है। प्रासपदार्थों का खर्च न हो अर्थातू प्राप्तार्थ को किसी दूसरे के लिये नहीं देने का भाव होना इसका नाम दृष्पता है । विषयों के संन्नन करनेका ही रातदिन ध्यान पना रहना इसका नाम भिध्या है। अबढ आग्रह-चलायमान चित्त की स्थिति इसका नाम अभिध्या है। दृढ अभिनिवेश का नाम भिध्या यह भिध्या ध्यानरूप होती है और अभिध्या अहद अभिनिवेशरूप होती है। अभिध्यात्रित्तलक्षणवाली कही गई है-अर्थात्-चलायमानस्थितिका नाम अभिध्या है। ध्यान और चित में इस प्रकार से फर्क है-'जंथिर भजनघलाणं तं झाणं जं चलं तयं वित्त स्थिर अध्यवसाय का नाम ध्यान और
વિશેષના રૂપ છે. અભિલાષાને ઈચ્છા કહે છે પ્રાપ્ત પદાર્થના સંરક્ષણને માટે નિરંતર અભિલાષા રાખ્યા કરવી તેનું નામ મૂછ છે. અપ્રાપ્ત પદાથની ઈચ્છા કરવી તેનું નામ કાંક્ષા છે. પ્રાપ્ત પદાર્થોમાં વધારે પડતી આસપ્તિ રાખવી તેનું નામ ગૃદ્ધિ છે. પ્રાપ્ત પદાર્થોને અન્યને દેવા રૂપ ઉપગના અભાવનું નામ તૃણું છે. વિષયને સંગ્રહ કરવામાં જ નિરન્તર લીન રહેવું તેનું નામ “ભિધ્યા છે. અદૃઢ આગ્રહ અથવા ચિત્તની ચલાયમાન સ્થિતિનું નામ “અભિધ્યા છે. અથવા દઢ અભિનિવેશનું નામ ભિયા છે–આ ભિખ્યા ધ્યાન રૂપ હોય છે અને અભિળ્યા અ૬ઢ અભિનિવેશ રૂપ હોય છે. અભિપયાને ચલાયમાન સ્થિતિવાળી કહી છે. ધ્યાન અને ચિત્ત વચ્ચે આ પ્રકારનો तशत छ-"जं थिर मज्झवसाणं तं झाणं, जं चलं तय चित्तं " AUR अध्य સાયનું નામ યાન છે અને અસ્થિર મનેભાવનું નામ ચિત્ત છે મને મારા
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०५ सू० १ कर्मपुलस्वरूपनिरूपणम्
१६५
चित्तम् ॥ इति । आशंसनम् - मम पुत्रस्य शिष्यस्य वा इदमिदं भूयादित्यादिरूपा आशंसा, स्वार्थे त भशंसनता, प्रार्थनम् परं प्रति इष्टार्थस्य याश्वामार्गणम् लालपनवा - प्रार्थनमेव, भृशं कपनम् - लालपनम् - स्वार्थे तलू लालपना, कामाशाइष्टशब्दरूप प्राप्तिवान्छा, भोगाशा - इष्टगन्धरसस्पर्शमाप्तिपच्छा, जीविताशाजीवितव्यवाच्छा, मरणाशा - कस्याश्चिदवस्थायां मरणवाच्छा, नन्दिरागः- नन्दौसमुद्धौ सत्यां रागः - हर्षः नन्दिरागः । एष खलु लोभादिपरिणत पुलः कतिगन्धः, कतिरसः, कतिस्पर्शः प्रज्ञप्तः ? भगवान् आह-' जहेब कोहे' हे गौतम ! लोभादिपरिणतकर्मपुद्गलः यथैव क्रोधः पञ्चवर्णादितया प्रतिपातिस्तथैव अभ्मपि पञ्चवर्णः, द्विगन्धः, पञ्चरसः, चतुःस्पर्शः प्रतिपत्तव्यः, गौतमः पृच्छति अहभंते! चंचल चित्त का नाम चिप्स है । मेरेलिये पुत्र के लिये अथवा शिष्य के लिये यह यह हृष्ट वस्तु मिल जावे इस प्रकार से इष्ट अर्थ की इच्छा का होना इसका नाम आशंसना है । दूसरों से इष्ट पदार्थ के प्राप्त होने की याचना करना इसका नाम प्रार्थना है इष्ट वस्तु की प्राप्ति के लिये दूसरे से बारंबार आग्रहपूर्वक प्रार्थना करना हमका नाम लालपनता है। इष्टरूप और इष्ट शब्द को प्राप्त करनेकी चाहना रखना इसका नाम कामाशा है । इष्टरस, इष्टगंध और इष्टस्पर्श को प्राप्त करनेकी चाहना रखना इसका नाम भोगाशा है। अधिकजीने की इच्छा रखना इसका. नाम जीविताशा है। किसी भी अवस्था में मरने की चाहना करना। इसका नाम मरणाशा है । नन्दि शब्द का अर्थ समृद्धि है नन्दि के होने पर जो हर्ष होता है, यह मन्दिराग है इन लोभ के १६ रूप में परिणत પુત્રને, મારા શિષ્યાદિને અમુક ઈષ્ટ વસ્તુની પ્રાપ્તિ થઈ જાય, આ પ્રકારે દ્ધિ પદાર્થને પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છાનું નામ આશસના છે ખીજાની પાસેથી ઈષ્ટ પદાર્થો મેળવવાની યાચના કરવી તેનું નામ પ્રાર્થના છે. કાઈ પણ ઈષ્ટ વસ્તુની અન્યની પાસેથી પ્રાપ્તિ કરવા માટે વારવાર આગ્રહપૂર્વક પ્રાથના કરવી તેનું નામ લાલપનતા' છે. ઈષ્ટ રૂપ અને ઈષ્ટ શબ્દને પ્રાપ્ત કરવાની ચાહનાનું નામ કામાશા છે, ઈષ્ટ રસ, ગંધ અને સ્પર્શને પ્રાપ્ત કરવાની ચાહના કરવી તેનુ નામ ભેગાથા છે. અધિક જીવવાની સ્માશા રાખવી તેનુ નામ મરણુાશા છે. નન્તિ એટલે સમૃદ્ધિ સમૃદ્ધિ પ્રાપ્ત થવાથી જે હ થાય છે તેનુ નામ નન્દિરાગ છે ગૌતમ સ્વામીના આ પ્રશ્નના જવાબ આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે હે ગૌતમ ! લેાલના ઉપયુક્ત ૧૯ રૂપે પરિણુમિત
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
Rea
भगवती सूत्रे
पेज्जे, दोसे, कलहे जान मिच्छादंसणसरले, एस णं कदवणे, कहगंधे, कररसे, कफासे पण्णत्ते ? ' हे भदन्त । मथ प्रेम पुत्रकलत्रादिविषयकः स्नेहः, द्वेषःअभीतिः, कलहः - प्रणयासादिजन्ययुद्धम्, यावत्- 'अमक्खाणे पेसुन्ने, अरहर, परिवार, मायामासे ' अभ्याख्यानम् - असदोपारोपणम्, पैशुन्यम्, अरतिरतिः asofa faur रुचिः परपरिवादः - परनिन्दा, मायामृषा- कपटपूर्वकमिथ्याहुआ कर्मपुद्गल हे गौतम! क्रोध की तरह पांच वर्णों वाला, दो गंधोंवाला, पांच रसोंवाला और चारस्पर्शो वाला होता है ।
,
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'अह भंते ! पेज्जे, दोसे, कलहे जाव मिच्छादंसणसल्ले-एसणं कण्णे, कहगंधे, कहरसे, कहफासे पण्णत्ते' हे भदन्त ! पुत्रफलन आदि विषयक जो स्नेह होता है वह, तथा द्वेष, कलह, यावत् मिथ्यादर्शनशल्य८ ये सब कितने वर्णवाले, कितने गंधवाले, कितने रसवाले और कितने स्पर्शवाले होते हैं? अमीति का नाम द्वेष है, प्रणय एवं हास्य आदि से जो आपस में मनमुटाव हो जाता है उसका नाम कलह है - यहां यावत् शब्द से 'अभक्खाणे, पैसुन्ने, अरइरई, परपरिवाए, मायामोसे' इस पाठका संग्रह हुआ है, असदोषों का आरोपण करना इसका नाम अभ्याख्यान है, चुगली करना इसका नाम पैशुन्य है धर्म में अरुचि और विषय में रुचि रखना इसका नाम अरतिरति है । दूसरों की निन्दा करना इसका नाम परથયેલાં કર્મ પુદૃગલા પાંચ વગેŕવાળાં, એ ગધાવાળાં, પાંચ રસેાવાળાં અને ચાર સ્પર્શવાળાં હાય છે.
गौतम स्वाभीना प्रश्न " अह भंते ! पेज्जे, दोसे, कलहे जाव मिच्छादंसणसले एसणं कइ वण्णे, कइ गंधे, कइ रसे, कइ फासे पण्णत्ते १ " ३ ભગવન્! પુત્રપુત્રી આદિ વિષયક જે સ્નેહ હોય છે તે સ્નેહરૂપે પરિણત ક્રમ પુદ્ગલા, તથા દ્વેષ, કલહ અને મિથ્યાઇશ નશલ્યપન્તના ભાવા રૂપે પરિણત કર્મ પુદ્ગલેા કેટલા વણુ વાળાં, કેટલા ગધાવાળાં, કેટલા રસેાવાળાં અને કેટલા સ્પર્શવાળાં હાય છે? અપ્રીતિને દ્વેષ કહે છે પ્રણય અને હાસ્ય આદિને કારણે અરસપરસની વચ્ચે અણુખનાવ થાય છે તેનુ નામ કલહ છે. સૂત્રમાં કલહે પદ્મ પછી જે · ચાવત્' પદ વપરાયુ છે તેના દ્વારા खाणे, पैसुन्ने, अरइरई मायामोसे " આ પાંચ પદોના છે જે દાષાના સાવ ન હાય તે ક્રષાનુ` કઈ વ્યકિતમાં આપણુ કરવુ, તેને અભ્યાખ્યાન કહે છે. ચાડી કરવી તેનું નામ મૈથુન્ય છે. પ્રેમ પ્રત્યે અરુચિ અને નિષા પ્રત્યે રુચિ રાખવી તેનુ નામ સ્મરતિતિ
८
"" अन्म
સમાવેશ થા
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ ३०५ सू०२ प्राणातिपातादिविरमणनिरूपणम् १६७ भाषणम्, मिथ्यादर्शनगरयः - कुदेवकुगुरुकुधर्मश्रद्धानम्, एष खलु प्रेमादिपरिणतकर्मपुद्गलः कतिवर्णः, कतिगन्धः, कतिरसः कतिम्पर्शः, प्रज्ञप्तः १ भगवाना'जहेब कोद्दे तहेव चउफासे' हे गौतम! प्रेमादिपरिणतकर्मपुलो यथेत्र क्रोधः पञ्चवर्णादितया प्रतिपादितस्तथैव पश्चवर्णः, द्विगन्धः पश्वरसः यतु-स्व प्रतिपत्तव्यः इति भावः ॥ १॥
प्राणातिपातादि विरमणवक्तव्यता ॥
मूलम् - अह णं भंते! पाणाइवायवेरमणे जाव परिग्गहवेरमणे कोहविवेगे जाव मिच्छादंसणसल्लविवेगे, एस णं कइवन्ने जाव कइफासे पण्णत्ते ? गोयमा ! अवण्णे, अगंधे, अरसे, अफासे पण्णत्ते ! अहभंते! उप्पत्तिया, वेणइया कम्मिया, परिणामिया, एसणं कइवन्ना, तंचेव जाव अफासा पण्णत्ता । अहभंते! उग्गहे, ईहा, अवाए, धारणा, एलणं कड़वण्णा ? एवं वेव जाव अफासा पन्नत्ता । अह भंते! उटाणे, कम्मे, बले, वीरिए, पुरिसकारपरक्कमे, एसणं कइवण्णे ? तं चेत्र जाव अफासे पण्णत्ते । सत्तमेणं भंते! उवासंतरे कइवण्णे ? एवं वेव जाय
परिवाद है कपटपूर्वक मिथ्याभाषण करना इसका नाम मायामृषावाद है कुदेव, कुगुरु, और कुंधर्म में श्रद्धा रखना इसका नाम मिथ्यादर्शनशल्य है, उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जहेब कोहे तहेब वडफासे' हे गौतम ! प्रेमादिरूप से परिणत हुआ कर्मपुद्गल क्रोध की तरह पांच वर्णों वाला, दो गंधवाला, पांच सोंवाला और चार स्पर्शो वाला होता है | सू० १ ॥ છે. અન્યની નિન્દા કરવી તેનુ નામ પરપરિવાદ છે. કપટપૂર્વક મિથ્યા ભાષણ કરવું' તેનુ નામ માયામૃષાવાદ છે કુદેવ, કુગુરુ અને કુધર્મમાં શ્રદ્ધા રાખવી તેનું નામ મિથ્યાદર્શન શક્ય છે.
महावीर अलुना उत्तर- " जहेब कोहे तहेव चउफासे " हे गौतम! સ્નેહાર્દિ રૂપે પરિણમિત થયેલાં કર્મ પુદ્ગલા પણુ ક્રોધ રૂપે પરિણત કર્મ પુદ્ગલાની જેમ પાંચ વાંવાળાં, એ ગન્ધાવાળાં, પાંચ રસાવાળાં અને ચાર્ સ્પર્શીવાળાં હોય છે હાસ્॰૧}
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतासूम
भगवतीस अफाले पण्णत्ते। लतमेणं भंते ! तणुवाए कइयण्णे ? जहा पाणाइशए, नवरं अशफाले, एवं जहा सत्तमे तणुवाए तहा सत्तमे घणवाए, धणोही पुढवी, छट्टे उवासंतरे अवपणे, तणुगए जाव छट्ठी पुढवी, एयाई अट्ट फासाई, एवं जहा सत्तमाए पुढवीए बत्तव्वया भणिया तहा जाव पढमाए पुढवीए भाणियबा, जंबुद्दीवे दीवे सयंभुरमणे समुदे लोहम्मे कप्पे, जाव ईसिपब्भारा पुढवी नेरइयायाला जाव वेमाणियावासा एयाणि सव्वाणि अह फासाणि। नेरइयाणं भंते! कइवन्ना, जाव कइफासा षण्णता? गोयमा! वेउवियतेयाई पडुच्च पंचवन्ता, पंचरसा, दुगंधा, अढ फासा पण्णत्ता, कम्मगं पडुच्च पंचवन्ना, पंचरसा, दुगंधा, घाउफासा पण्णत्ता । जीवं पडुच्च अवन्ना जाव अफासा पणत्ता, एवं जाव थणियकुमारा। पुढविकाइयपुच्छा, गोयमा! ओरालियतेयगाई पडुच्च पंचवन्ना, जाव अटफासा प्रपणत्ता, कम्मगं पडुच्च जहा नेरइया, जीवं पडुच्च तहेव, एवं जाव चरिंदिया, नवरं वाउकाइया ओरालियडवियतेयगाइं पडुच्च पंचवन्ना, जाव अटफासा पण्णत्ता, सेसं जहा नेरइयाणं। पंचिदिया तिरिक्खजोगिया जहा वाउकाइया। मणुस्साणं पुच्छा, ओरालियवेडविण्आहारगतेयगाई पडुन पंचवन्ना, जाव अटफासा पण्णत्ता । कम्मगं जीवं च पडुच्च जहा नेरइया, वाणमंतरजोइलियवेमाणिया जहा नेरइया, धम्मस्थिकाए जाव पोग्गलस्थिकाए एए सव्वे अवपणा नवरं
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ५ सू० २ प्राणातिपातादिविरमणनिरूपणम् १६९ पोग्गलत्थिकाएपंचवण्णे, पंचरसे, दुगंधे,अटफासे पण्णत्ते।णाणा; वरणिज्जे जाव अंतराइए, एयाणि चउफासाणि। कण्हलेस्सा णं भंते ! कइवण्णा, कइगंधा, कइरसा, कइफासा, पुच्छा ? दवलेस्सं पडुच्च पंचवन्ना, जाव अहफासा पण्णत्ता भावलेसं पडुच्च अवण्णा, अरसा, अगंधा, अफासा, एवं जाच सुक्कलेस्सा, सम्मबिट्टी, मिच्छादिट्टी, सम्ममिच्छादिट्टी। चक्खुइसणे,४।आभिणिबोहियणाणे जाब विभंगणाणे आहारसन्ना जाव परिग्गहलना, एयाणि अवण्णाणि अरसाणि,अगंधाणि, अफालाणि,ओरालियसरीरे जाव तेयगसरीरे एयाणि अह फालाणि। कम्मगसरीरेपउफासे । मणजोगे वयजोगय चउफाले । कायजोगे अटफासे। सागारोवओगे य अणागारोवओगे य अवन्ने । सम्बदव्वा गं भंते! कहवन्ना? पुच्छा, गोयमा ! अत्थे गझ्या सव्वदव्वापंचवपणाजाव अट्ठफासा पण्णत्ता, अत्थेगइया सव्व दव्वा पंचवण्णा, पउफासा पण्णता, अत्थेगइया सव्वव्या एकगंधा एगवण्णा, एगरसा, दुफासा एपणत्ता, अत्थेगड्या सव्वदव्वा अवण्णा, जाव अफासा पपणसा, एवं लव पएसा वि, सव्व पज्जवा वि. तीयद्धा अवण्णा जाव अफासा पण्णता, एवं अणागयद्धा वि, एवं सबद्धा वि ॥सू०२॥
छाया-अथ भदन्त ! माणातिपातविरमणम् , यावत् परिग्रहविरमणम् , कोधविवेकः, यावत् मिथ्यादर्शनशल्यविवेकः, एष खलु कतिवर्णः, यावत् कतिस्पर्शः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! अवर्णः, अगन्धः, अरसा, अस्पर्शः, प्रज्ञप्तः, अथ भदन्त !
औत्पत्तिकी, चैनयिकी, कार्मिकी, पारिणामिकी, एषा खलु कतिवर्णा ? तच्चैव यावत् अस्पर्शा, प्रज्ञप्ता, अथ भदन्त ! अवग्रहः, ईहा, अवायः, धारणा, एषा खल कतिवर्णा ? एवं चैव यावत् अस्पर्शा प्रज्ञप्ता, अथ भदन्त ! उत्थानं, फर्म, वरम्,
भ० २२
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे वीर्यम् , पुरुषकारपराक्रमः, एष खलु कतिवर्णः ? तच्चैव यावत् , अस्पर्शः प्रज्ञप्ता, सप्तमं खलु भदन्त ! अवकाशान्तरं कतिवर्णम् ? एवं चैत्र यावत् अस्पर्शम् प्रज्ञतम् , सप्तमः खलु भदन्त ! तनुवातः कतिवर्णः १ यथा प्राणातिपातः, नवरम् अष्टस्पर्शः, मज्ञप्तः, एवं यथा सप्तमस्तनुवातस्तथा सप्तमो धनवातः, घनोदधिः, पृथिवी, पष्ठम् अवकाशान्तरम् अवर्णम् , तनुबातो यावत् पष्ठी पृथिवी, एतानि अप्टस्पर्शानि, एवं यथा सप्तम्याः पृथिव्याः वक्तव्यता भणिता, तथा यावत् प्रथमायाः पृथिव्याः भणितव्यम् , जम्बूद्वीपो द्वीपः, स्वयम्भूरमणः समुद्रः, सौधर्मः कल्पो यावत् ईषत्माग्भारा पृथिवी, नैरयिकावासाः, यावत् वैमानिकावासाः, एतानि सर्वाणि अष्टस्पर्शानि, नैरयिकाः खलु भदन्त ! कतिवर्णाः यावत् कतिस्पशाः, मज्ञप्ता: ? गौतम ! वैक्रियतेजसानि प्रतीत्य पञ्चवर्णाः, पञ्चरसाः, द्विगन्धाः, अष्टस्पर्शाः, प्रज्ञप्ताः, कार्मण प्रतीत्य पञ्चवर्णाः, पञ्चरसाः, द्विगन्धाः, चतुःस्पर्शा, मज्ञप्ता, जीवं प्रतीत्य अवर्णाः यावत् अस्पर्शाः, प्रज्ञप्ताः, एवं यावत् स्तनितकुमारा, पृथिवीकायिक-पृच्छा, गौतम ! औदारिक, तेजसानि प्रतीत्य पश्चवर्णाः यावत् अष्टस्पर्शाः, मज्ञप्ताः, कार्मणं प्रतीत्य यथा नैरयिकाः, जीव प्रतीत्य तथैव, एवं यावत् चतुरिन्द्रियाः, नवरं वायुकायिकाः औदारिकवैक्रियतेजसानि प्रतीत्य पञ्चवर्णाः यावत्-अष्टस्पर्शाः, प्रज्ञप्ताः, शेपं यथा नैरयिकाणाम् , पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः यथा वायुकायिकाः, मनुष्याः खलु पृच्छा, औदारिकवैक्रियाहारकतैनसानि प्रतीत्य पञ्चवर्णाः, यावत् अष्टस्पर्शाः, प्रज्ञप्नाः ? कामणं जीवं च प्रतीत्य यथा नैरयिकाः, वानव्यन्तरज्योतिषिकवैमानिका यथा नैरयिकाः, धर्मास्तिकाया, यावत् पुद्गलास्तिकायः एते सर्वे अवर्णाः नवरम् पुद्गलास्तिकायः पञ्चवर्णः, पत्र रसः, द्विगन्धः, अष्टस्पर्शः, प्रज्ञप्ता, ज्ञानावरणीयम् , यावत्-आन्तरायिकम् एतानि चतुःस्पर्शानि, कृष्णलेश्या खलु भदन्त ! कतिवर्णा ? कतिगंधा कति. रसा कतिस्पी पृच्छा, द्रव्यलेश्यां प्रतीत्य पञ्चवर्णा, यावत् अष्टस्पर्शा, प्रज्ञप्ता, भावलेश्यां प्रतीत्य अवर्णा, अरसा, अगन्धा, अस्पर्शा, एवं यावत् शुक्ललेश्या, सम्यग्दृष्टिः, मिथ्याष्टिः, सम्यग्रमिथ्याष्टिः, चक्षुदशेंनम् ४, आमिनिबोधिक ज्ञानं यावत् विभङ्गज्ञानम् , आहारसंज्ञा, यावत् परिप्रहसंज्ञा, एतानि अवर्णानि, अरसानि, अगन्धानि, अस्पानि, औदारिकशरीर यावत् तेजसशरीरम् , एतानि अष्टस्पर्शानि, कार्मणशरीरं चतुःस्पर्शम् , मनोयोगा, वचोयोगश्च चतुःस्पर्शः, काययोगः अष्ट स्पर्शः, साकारोपयोगश्च अनाकारोपयोगम अवर्णः, सर्वद्रव्याणि खलु भदन्त ! कतिवर्णानि ? पृच्छा, गौतम! अस्त्येककानि सर्वव्याणि पश्चवर्णानि, यावत् अष्टस्पर्शानि, प्रज्ञप्तानि, अस्त्येककानि सर्वद्रयाणि पश्चवर्णानि चतुःस्पानि प्रज्ञप्तानि अस्त्येककानि सर्वद्रव्याणि
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०५ सू०२ प्राणातिपातादिविरमण निरूपणम् १७१ एकगन्धानि, एकवर्णानि, एकरसानि, द्विस्पर्शानि प्रज्ञप्तानि, अस्त्येककानि सर्वद्रव्याणि अर्गानि यावत् अम्पर्शानि मानि एवं सर्वत्र देशा अपि, सर्वपर्यवा अपि, अतीताद्धा अवर्णा यावत् अस्पर्शा प्रज्ञप्ता, एवम् अनागताद्धापि एवं सर्वाद्वापि ||०२||
टीका - अथ प्राणातिपाताद्यष्टादशपापानां वर्णादिकं निरूपितम् तत्प्रसङ्गात् तद्विरमणानां वर्णादिकं प्ररूपयितुमाह- 'अहमंते' इत्यादि, 'अहमंते पाणाइवायवेरमणे कोहविवेगे जाव मिच्छादंसण सल्लविवेगे, एसणं कबन्ने जाव कइफासे पण्णत्ते ?' गौतमः पृच्छति - ' हे भवन्त । अथ माणातिपात विरमणम्, यावत्मृषावादविरमणम्, अदत्तादानविरमणम्, मैथुनविरमणम्, परिग्रहविरमणम्, क्रोधविवेकः क्रोधत्यागः, यावद - मानमायालोभरागद्वेषकलहाभ्याख्यानपैशुन्यपरपरिवादमायामृषारूपाणां सप्तदशानां विवेकः तथा मिथ्यादर्शनशल्यविवेकः, प्राणातिपातादिविरमणवक्तव्यता
'अह णं भंते । पाणावायवेरसणे जाव' इत्यादि
टीकार्थ-इसके पहिले प्राणातिपात आदि १८ पापों का वर्णादिक कहा जा चुका है, सो उसी प्रसङ्ग को लेकर प्राणातिपात विरमण आदि के अब वर्णादिकों की प्ररूपणा सूत्रकार इस सूत्रद्वारा कर रहे हैं ' अह भंते! पाणाइवायवेरमणे जाव परिग्गहवेरमणे, कोहविवेगे जाव मिच्छादंसणसल्लविवेगे, एस णं कहवण्णे जाव कह फासे पण्णले ' इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है है भदन्त ! प्राणानिपानविरमण यावत् मृषावादविरमण, अदत्तादानविरमण, मैथुनविरमण, परिग्रहवि-रमण, क्रोध का त्याग यावत् मान, माया, लोभ, राग, द्वेष, कलह, अभ्याख्यान, पैशुन्य परपरिवाद एवं मायामृषा इनका त्याग तथा 'मिथ्यादर्शनशल्य का त्याग इस प्रकार से यह प्राणानिपातविरमण से પ્રાણાતિપાતાદિ વિરમણુવક્તવ્યતા—
८८
अहणं भवे ! पाणाइवायवेरमणे " त्याहि
ટીકા-પૂર્વ સૂત્રમાં પ્રાણાતિપાત આદિ ૧૮ પાપાનાં વાંદિનુ કથન કર થામાં આવ્યું, હવે પ્રાણાતિપાત વિરમણ આદિના વર્ણાદિની સૂત્રકાર પ્રરૂપણા કરે છે. गौतम स्वाभीना प्रश्न - " अह भंते ! पाणाइवायवेरमणे जाव परिगइवेरमणे, कोह विवेगे जाव मिच्छादंसणस लत्रिवेगे, एसणं कइ कण्णे जाव कइ फासे पण्णत्ते ? ” डे लगवन् ! प्रातियातविरभणु, भूषावाहविरभाणु, महत्ताहानविरभणु, भैथुनविरभणु, परिथविरभाणु, डोधविरभणु, भान-भाया-सोल-रांग द्वेष, उसडु-अम्वाप्यान-पैशुन्य - १२ परिवाह-मने भायाभृषावाद्वविश्भणु, तथा મિથ્યાદર્શનશલ્યવિરમણ, આ પ્રકારના પ્રાણાતિપાત વિરમણથી લઇને મિથ્યા
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
भगवतीसूत्रे
एष खलु प्राणातिपात विरमणादि मिध्यादर्शनशल्य विवेकान्ताष्टादशपापत्यागः, कतिवर्णः यावत् कतिगन्धः, कतिरसः, कतिस्पर्शः मज्ञप्तः ? भगवानाह - 'गोयमा ! अन्ने, अगं, अरसे, फासे पण्णत्ते' हे गौतम । प्राणातिपात विरमणादिः, अवर्णः - वर्णरहितः, अगन्धः - गन्धवर्जितः, अरसः - रसरहितः, अस्पर्शः - स्पर्शवर्जितः प्रज्ञप्तः, प्राणातिपातविरमणादीनां जीवोपयोगस्वरूपतया जीवोपयोगस्य चा पूर्वत्वात्-माणातिपात विरणादीनामपि अमूर्तत्वेन वर्णादिरहितत्वात् इतिभावः । लेकर मिश्रादर्शनशल्य त्याग तक जो अठारह प्रकार के पापका विरमण-त्याग है वह कितने वर्णोंवाला है? कितने गंधवाला है? कितने रसोंवाला है? और किनने स्पर्शो वाला है ? पूछने का तात्पर्य संक्षेप से ऐसा है कि १८ पापस्थानों का त्याग-रूप जो आत्मा का परिणाम हैवह कितने वर्णादिकोंवाला है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोपमा ' हे गौतम! 'अबन्ने, अगंधे, अरसे, अकासे पण्णत्ते' प्राणातिपातविरमण आदि जो हैं सो न वर्णवाले हैं, न गंधवाले हैं, न रखवाले हैं, और न स्पर्शवाले हैं - कहने का तात्पर्य ऐसा है कि प्राणातिपातविरमण आदि आत्मा के उपयोग होते हैं और उपयोग आत्मा का लक्षण हैअतः वह अमूर्त कहा गया है इसलिये जब प्राणातिपातविरमण आदि आत्मा के उपयोग स्वभाव रूप हैं तब ये भी अमूर्त ही हैं - और अमूर्त होने के कारण इनमें वर्ण, गंध, रस और स्पर्श ये पौगलिक गुण नहीं हैं। દર્શનશવિરમણુ પર્યન્તના ૧૮ પ્રકારના પાપના વિરમણુ (ત્યાગ) રૂપ જે ભાવે છે, તે કેટલાં વર્ણવાળાં, કેટલા ગધાવાળાં, કેટલા રસેાવાળાં અને ફૈટલા સ્પર્શાવાળાં હાય છે ?
T
આ પ્રશ્નના ભાવાર્થ એ છે કે ૧૮ પાપસ્થાનાના ત્યાગ રૂપ જે આત્માનું परिणाम छे, ते सां वर्णाहि अवाणु छे ?
भडावीर प्रलुना उत्तर- " गोयमा । " हे गौतम! "अवण्णे, अगंधे, अरसे, अफासे पण्णत्ते ” प्राथातिपातविरभणु भाहि आत्मपरिलाभ वर्षाauni પણ નથી, ગધવાળાં પણ નથી, રસવાળાં પશુ નથી અને સ્પવાળાં પણ નથી. આ પ્રકારના કથનનુ કારણ એ છે કે પ્રાણાતિપાતવિરમણુ આદિ પરિ ામા આત્માના ઉપયોગ રૂપ જ હાય છે, અને ઉપયાગ આત્માનું લક્ષશ્ છે, તેથી તેને અમૃત માનવામાં આવે છે. તેથી પ્રાણાતિપાતવિરમણુ આદિને આત્માના ઉપયેાગસ્વભાવ રૂપ માનવાને કારણે, આ અઢારે પાપસ્થાનાના ત્યાગ રૂપ પિરણામાને અમૃત જ માનવામાં આવે છે. અમૂત હાવાને કારણે તેએ વણુ, ગ ંધ, રસ અને સ્પર્શી રૂપ પૌદ્ગલિક ગુણેાવાળાં હતાં નથી.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ५ सू०२ प्राणातिपातादिविरमणनिरूपणम् १७३ अथ जीवस्वरूपविशेषमेवाधिकृत्य गौतमः पृच्छति-अहमंते ! उपत्तिया, वेणइया, कम्मिया, पारिणामिया, एस णं कइवन्ना ? हे भदन्त ! अथ औत्पत्रिकी-उत्पत्तिरेव प्रयोजनं यस्याः सा औत्पत्तिकी स्वभावाज्जायमाना बुद्धिः सा हि अन्यच्छास्त्रकर्माभ्यासादिकं नापेक्षते, क्षयोपशमप्रयोजनं तु सर्वबुद्धिसाधारणम् वर्तते अत स्तनात्र विवक्षितम् १ । वैनयिकी-विनयो गुरुशुश्रूषा शास्त्राभ्यासादिः स कारणमस्याः, तत्मधाना वा, बुद्धिः-वैनयिकी२ । कार्मिकी कर्म अनाचार्यक्रम, साचायं शिल्पं कादाचित्कं वा कर्म तस्माज्जाता कार्मिकीबुद्धिः३, पारिणामिकी_____ अब गौतम जीव के स्वरूप विशेष को लेकर प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अह भंते ! उष्पत्तिया, वेणया, कम्मिया, पारिणामिया, एस णं कहवना' हे भदन्त ! औत्पत्तिकी, वैनयिकी, कार्मिकी और पारिणामिकी ये जो चार घुद्धियां हैं-वे कितने वर्णों वाली हैं ? कितने गन्धों. वाली हैं ? कितने रसोंवाली हैं और कितने स्पशौ वाली हैं ? उत्पत्ति यही जिसका प्रयोजन है, परन्तु जिसे शास्त्र, कर्म और अभ्यास आदि की अपेक्षा नहीं है वह औत्पत्तिकी बुद्धि है यह बुद्धि स्वभाव से ही उत्पन्न होती है यद्यपि ज्ञानावरणीय कर्म का क्षयोपशमरूप प्रयोजन सर्व बुद्धियों में सापेक्ष होता है परन्तु उसकी यहां विवक्षा नहीं है। जिस वृद्धि में गुरु विनय-गुरुसेवा, शास्त्राभ्यास आदि कारणभूत हैं वह वैनयिकी बुद्धि है-कर्म-अनाचार्यक, अथवा साचार्थक शिल्प रूप कर्म से जो वुद्धि उत्पन्न होती है वह कार्मिकी बुद्धि है । चिरकालतक
હવે ગૌતમ સ્વામી જીવના સ્વરૂપવિશેષને અનુલક્ષીને મહાવીર પ્રભુને मेवा प्रश्न पूछे छे है-" अह भंते ! उप्पत्तिया, वेणइया, कम्मिया, पारिणामिया, एखणं कइ वण्णा" मान्! मीत्पत्तिी, वैनयिी, भिटी मन पारिશુમિડી, આ ચાર જે બુદ્ધિઓ છે, તે કેટલા વર્ણવાળી, કેટલી ગંધવાળી, કેટલા રસવાળી અને કેટલા સ્પર્શવાળી કહી છે?
આ બુદ્ધિઓનું સ્વરૂપ આ પ્રકારનું છે–ઉત્પત્તિ એજ જેનું પ્રજન છે, પરંતુ જેને શાસ્ત્ર, કર્મ અને અભ્યાસ આદિની અપેક્ષા રહેતી નથી. એવી બુદ્ધિનું નામ ઔત્પત્તિકી બુદ્ધિ છે. આ બુદ્ધિ સ્વાભાવિક રીતે જ ઉપન્ન થાય છે. જો કે જ્ઞાનાવરણય કમના ક્ષપશમ રૂ૫ પ્રજન તે સર્વ બુદ્ધિઓમાં સાપેક્ષ હોય છે, પરંતુ અહીં તેની વાત કરી નથી. જે બુદ્ધિની પ્રાપ્તિમાં ગુરુવિનય-ગુરુની સેવા, શાસ્ત્રાભ્યાસ આદિ કારણભૂત હોય છે, તે બુદ્ધિને વૈનાયિકી બુદ્ધિ કહે છે, કર્મ–અનાચાર્યક અથવા સાચાર્ય, શિયરૂપ
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
परि - समन्तात् - नमनं परिणामः - चिरकालपूर्वापरार्थावलोकन परिशीलनजन्यः आत्मधर्मः, स कारणं यस्याः सा पारिणामिकी बुद्धि: ४ । एताः खलु चतस्त्रो बुद्धयः कतिवर्णाः, कतिगन्धाः, कतिरसाः, कतिस्पर्शाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - ' तं चेत्र जात्र अफासा पन्नता' हे गौतम! तदेव - पूर्वोक्तमाणातिपातविरमणादिवदेव औत्पत्तिक्यादिबुद्धयोऽपि यावत् अवर्णाः, अगन्धाः, अरसाः, अस्पर्शाः प्रज्ञप्ताः, तासां जीवस्वभावत्वेन अमूर्ततया वर्णादिरहितत्वात् । अथ जीवधर्माधिकारात् अवग्रहादि जीवधर्मस्वरूपं रूपयितुमाह- गौतमः पृच्छति - 'अहभंते । उग्गहे, ईहा, अवाये, धारणा, एस णं कइवन्ना ? ' हे भदन्त | अथ अवग्रह - सामान्यज्ञानम्, ईहा - विचारणा, अवायः- निश्वयः, धारणा-स्मृतिः उपयोगसातत्यं वा पूर्वापर अर्थ के अवलोकन परिशीलन से उत्पन्न जो आत्मधर्म वह जिसका कारण होता है वह पारिणामिकी बुद्धि है । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ' तंचेत्र जाव अफासा पन्नत्ता' हे गौतम! पूर्वोक्त प्राणातिपातविरमण आदि की तरह ही औत्पत्तिकी आदि बुद्धियां भी यावत् वर्णरहित हैं, गंधरहित हैं, रसरहित हैं, और स्पर्शरहित हैं ! क्यों कि ये जीव के स्वभावरूप होने के कारण अमूर्त होती हैं - अतः इनमें वर्ण, गंध, रस और स्पर्श नहीं होते हैं ।
अब गौतम जीवधर्म को लेकर अवग्रहादि रूप धर्म के विषय में प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'अह भंते ! उग्गहे, ईहा, अत्राये, धारणा, एस णं कइवना' हे भदन्त ! अवग्रह, ईहा, अवाय और धारणा ये जो मतिज्ञान के भेद हैं- कितने वर्णोंवाले, कितने गंधोंवाले, कितने रसोंवाले
یرقان
કર્માં–દ્વારા જે બુદ્ધિની ઉત્પત્તિ થાય છે, તે બુદ્ધિને કાર્મિકી બુદ્ધિ કહે છે. ચિર કાળ પંત પૂર્વાપર અના અવલેાકન પરિશીલન વડે ઉત્પન્ન થયેલી ने युद्ध छे, तेने पारिए· भिडी युद्धि हे छे.
ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્નના ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે" तंचेच जाव अफासा पण्णत्ता " हे गौतम । पूर्वोस्त आशातिपातविरभलु ઋદ્ધિની જેમ ઔત્પત્તિકી આદિ બુદ્ધિએ પણ વણુરહિત, ગંધરહિત, રસ રહિત અને સ્પરહિત કહી છે, કારણ કે તેમે જીત્રના સ્વભાવ રૂપ હાવાને કારણે અમૂત હાય છે. તે કારણે તેમનમાં વ, ગંધ, રસ અને સ્પ રૂપ પૌદ્ગલિક ગુણા હાતા નથી, હવે ગૌતમ સ્વામી અવગ્રહ આદિ રૂપ જીવધ विधे भडावीर 'लुने या अमरनो प्रश्न पूछे छे - " अह भंते ! उगहे, ईहा, अवाये, धारणा, एस णं कइ वण्णा ? " हे भगवन् ! अवथडे, घडा, भवाय अने ધારણા રૂપ મતિજ્ઞાનના જે ચાર ભેદ છે, તેમનામાં કેટલાં વર્ણો, કેટલા
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ५ सू० २ प्राणातिपातादिविरमणनिरूपणम् १७५ एते-अवग्रहादि धारणान्ताः मतिज्ञानभेदाः, खल कतिवर्णाः, कतिगन्धाः कतिरसा: कतिस्पर्शाः प्रज्ञप्ताः? भगवानाह-'एवं चेव जाव अफासा पन्नता' हे गौतम ! एवमेव-पूर्वोक्तरीत्यैर, अवग्रहादिधारणान्ताश्चत्वारः यावत्-अवर्णा, अगन्धाः, अरसाः, अस्पर्शाः प्रज्ञता । एतेषामपि चतुर्णाम् जीवधर्मतया अमूर्तत्वेन वर्णादिरहितस्वादिति भावः। अथ गौतमो जीवधर्माधिकारात् उत्थानादि स्वरूप प्ररूपयितुमाह-गौतमः पृच्छति-'अहभंते ! उहाणे कम्मे, बले वीरिए. पुरिसकारपरकमे, एसणं कइवण्णे० ?' हे भदन्त ! अथ उत्थानम्-ऊर्बभवनरूपकल्प
और कितने स्पों वाले हैं ? सामान्यज्ञान का नाम या अत्यन्तसूक्ष्मज्ञान का नाम अवग्रहज्ञान है अवग्रह के बाद निर्णय के सन्मुख झुकते हुए ज्ञान का नाम ईहा है। निश्चय जिस ज्ञान में हो जावे उसका नाम अवाय है और कालान्तर में अविस्मरण होने का नाम धारणा है। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं चेव जाव अफासा पन्नता' हे गौतम! पूर्वोक्त रीति के अनुसार अवग्रह से लेकर धारणापर्यन्त मतिज्ञान के ये चार भेद यावत-न वर्णवाले हैं, न गंधवाले हैं, न रसवाले हैं, और न स्पर्शवाले ही हैं। क्योंकि ये भी जीव के धर्म होने के कारण अमृतः हैं, इसलिये इनमें वर्णादि का अभाव हैं। __ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अह भंते । उहाणे, कामे, घले, वीरिए, पुरिसकारपरकमे, एस णं कहवण्णे' हे भदन्त । उत्थानગ, કેટલા રસ અને કેટલા સ્પર્શના સદુભાવ હોય છે? (સામાન્ય જ્ઞાનનું નામ અથવા અત્યન્ત સૂક્ષમ જ્ઞાનનું નામ અવગ્રહજ્ઞાન છે, અવગ્રહજ્ઞાન થયા બાદ નિર્ણયની તરફ ઝૂકતા એટલે કે નિર્ણયની આછી પ્રાપ્તિ કરાવતા જ્ઞાનનું નામ ઈહ છે જે જ્ઞાનમાં નિશ્ચય થઈ જાય છે તે જ્ઞાનનું નામ અવાય છે, અને કાળાન્તરે પણ વિસ્મરણ ન થવું સ્મરણ પટલ પર અંકીત થઈ જવું તેનું નામ ધારણા છે)
महावीर प्रभुना उत्तर-" एवं चेव जाव अफासा पण्णत्ता" गौतम! મતિજ્ઞાનના અવગ્રહથી લઈને ધારણા પર્યંતના ભેદને પણ પૂર્વોક્ત પ્રકાર વર્ણરહિત, ગંધરહિત, રસરહિત અને સ્પર્શરહિત કહ્યા છે. કારણ કે અલગ્રહ આદિ પણ જીવન (આત્માના) ધર્મ હોવાને કારણે અમૂર્ત છે. તે કારણે તેમનામાં વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શરૂપ પૌલિક ગુણે સંભવી શકતા નથી.
गौतम स्वामीन -“अह भंते ! उदाणे, कम्मे, बले, वीरिए, पुरिसकारपरकमे, एसणं कइवण्णे ?" भगवन् ! उत्थान, म, मन, वाय
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
भगवतीसूत्र चेष्टाविशेषः-कर्मभ्रमणादिक्रिया, वरम्-शरीरसामर्थ्यम्, वीर्यम्-जीवभवम् सामर्थ्यम् पुरुपकारपराक्रमः पुरुपकारः-अभिमानविशेषः पराक्रमो-निष्पादितस्वविषयः पुरुषकार एव, एते खलु उत्थानादयः, कतिवर्णाः, कतिगन्धा, कतिरसाः, कतिस्पीः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाइ-तं पेव जाब अफासे पण्णत्ते' हे गौतम ! तदेव-पूर्वोक्तरीत्यैव उत्थानादयः, यावत्अवर्णाः, अगन्धाः, अरसाः, अस्पर्शाः प्रज्ञप्ता, एतेपामपि पंचानां जीवधर्मतया अमूर्तत्वेन वर्णादिरहितत्वात् । अथ अमूर्तप्रस्तावात् अवकाशान्तरस्वरूपं मरूपयितुमाह-गौतमः पृच्छति-'सत्तमेणं भंते ! उवासंतरे करचण्णे ?' हे भदन्त ! सप्तमं खलु अवकाशान्तरं सप्तमनरकपृथिव्याः अधस्तनमाकाशखण्डम् , कतिवर्णम् , कतिगन्धम् , कतिरसम् , कतिस्पर्शम् , प्रज्ञप्तम् ? भगवाउठना-खड़े होना, कर्म-भ्रमणादिक्रिया, बल-शारीरिक सामर्थ्य, वीर्यआत्मिक बल, पुरुषकारपराक्रम-अभिमान विशेष रूप पुरुषकार तथा अपने विषय में सफलता देनेवाला पुरुषार्थ ये सब उत्थान आदिक कितने वर्णवाले, कितने गंधवाले, कितने स्पर्शवाले हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'तंचेच जाव अफासे पण्णत्ते' हे गौतम | पूर्वोक्त पद्धति के अनुसर ये उत्थान आदि विना वर्ण के, विना गंध के, विना रस के
और विना स्पर्श के कहे गये हैं। क्यों कि ये पांचों ही जीव के धर्म हैइसलिये अमूर्त होने के कारण वर्णादिगुणों से रहित हैं। ___ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'सत्तमेणं भंते । उवासंतरे का. चण्णे' हे भदन्त ! सातवी नरक पृथिवी का नीचे का आकाशखंडरूप अवकाशान्तर, कितने वर्णवाला है, कितने गंधवाले है, कितने रसवाला है, और कितने स्पों वाला है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं चेव અને પુરુષકારપરાક્રમ કેટલાં વર્ણવાળાં, કેટલા ગંધવાળાં, કેટલા રસોવાળાં અને કેટલા પશેવાળાં છે ? (ઉત્થાન એટલે ઊભા થવું તે, બળ એટલે શારીરિક સામર્થ્ય વીર્ય એટલે આત્મિકમળ, પુરુષકાર પરાક્રમ એટલે અભિમાન વિશેષરૂપ પુરુષકાર તથા પિતાના વિષયમાં સફળતા દેનાર પુરુષાર્થ)
भावार प्रभुना उत्तर-"तंचेव जाव अफासे पण्णत्ते" गौतम ! પૂર્વોક્ત પ્રકારે ઉત્થાન આદિને પણ વર્ણરહિત, ગંધરહિત, રસરહિત અને સ્પરહિત કહ્યા છે. કારણ કે ઉત્થાન આદિ પાંચે જીવનાધમ રૂપ છે, તે કારણે અમૂત હોવાને કારણે વર્ણાદિ ગુણેથી રહિત હોય છે.
गौतम सामान प्रश्न-" सत्तमेणं मंते ! उवासंतरे का वण्णे " है ભગવન! સાતમી નરકપૃથ્વીની નીચેનું આકાશખંડ રૂપ અવકાશાન્તર કેટલાં વર્ણોવાળે, કેટલા ગ વાળું, કેટલા રસવાળું અને કેટલા સ્પર્શીવાળું છે?
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ५ सू० २ प्राणातिपातादिविरमण निरूपणम् १७७ नाह - ' एवं चैव जात्र अफासे पण्णत्ते ' हे गौतम! सप्तमम् अवकाशान्तरम्, एव मेव - पूर्वोक्तरीत्यैव यावत् - अवर्णम्, अरसम्, अगन्धम्, अस्पर्शम् मज्ञप्तम् | अत्रेदं बोध्यम्-प्रथमद्वितीययोर्नारकपृथिव्यो मध्यवर्ति आकाशखण्डं प्रथमम् अवकाशान्तरमुच्यते, तदपेक्षया सप्तमनारकपृथिव्याः अधस्तात् आकाशखण्डम् सप्तमम् `अवकाशान्तरमुच्यते, तस्योपरि सप्तमस्तनुवातोऽस्ति, तस्योपरि सप्तमो घनवातोऽस्ति, तस्याप्युपरि सप्तमो घनोदधिः तस्याप्युपरि सप्तमीनारकपृथिवी वर्तते, तत्र सप्तमस्य उपर्युक्ताकाशखण्डस्वरूपावकाशान्तरस्य अमूर्तत्वेन वर्णादिरहितत्वं प्रतिपादितम्' अथ वनुवातादीनां पौगलिकत्वेन मूर्ततया पश्चवर्णादिकत्वम् अष्टस्पर्शत्वञ्च प्रतिपादयितुमाह- 'सत्तमेणं भंते! तणुवाए कहवण्णे ?' हे भदन्त ! जाव अफासे पण्णत्ते' हे गौतम! सप्तम अवकाशान्तर पूर्वोक्त रीति के अनुसार यावत् विना वर्ण का है, विना गंध का है, विना रस का है, और बिना स्पर्श का है। यहां पर इस प्रकार से समझना चाहियेप्रथम पृथिवी और द्वितीय पृथिवी के मध्य में रहा हुआ जो अन्तरालरूप आकाशखण्ड है वह प्रथम अवकाशन्तिर है इस अपेक्षा सप्तमनारकपृथिवी के नीचे का जो आकाशखण्ड है वह सप्तम अवकाशान्तर कहा गया है उसके ऊपर सातवां तनुबात है-उसके ऊपर सातवां घनबात है, उसके भी ऊपर सातवां घनोदधि है उसके भी ऊपर सातवीं नारक पृथिवी है। इस सप्तमनारक पृथिवी के नीचे का जो आकाशखंडरूप अवकाशान्तर है वह अमूर्त होने के कारण वर्णादिकों से रहित कहा
भडावीर अलुना उत्तर- " एवं चेव जाव अफासे पण्णत्ते " हे गौतम! સાતમી નરકપૃથ્વીની નીચેનુ' અવકાશાન્તર પણ પૂર્વાંકત પ્રકારે વણુ વિનાનુ, ગંધ વિનાનું, રસ વિનાનુ અને સ્પર્શ વિનાનુ કહ્યુ છે. તે અવકાશાન્તર અમૂત હાવાને કારણે તેને વર્ણાદિ વિનાનુ` કહ્યુ' છે.
આ અવકાશાન્તરના સ્થાનનુ· સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે– પહેલી નરક પૃથ્વી અને મીજી નરક પૃથ્વીની વચ્ચે જે અન્તરાલ રૂપ આકાશખ’ડ છે તેને પ્રથમ અવકાશાન્તર કહે છે. આ પ્રકારે વિચાર કરતાં, સાતમી નરક પૃથ્વીની નીચેના જે આકાશખંડ છે તેને સાતમુ અવકાશાન્તર કહે છે, તેની ઉપર સાતમ્' તનુવાત સાતમા તનુવાતની ઉપર સાતમ' ઘનવાત છે. સાતમા ઘનવાતની ઉપર સાતમા ઘનાદિષે છે. અને સાતમા ઘનાધિની ઉપર સાતમી નારક પૃથ્વી છે. આ સાતમી નારક પૃથ્વીની નીચેના આકાશખંડ રૂપ જે અવકાશાન્તર છે તે અમૂત હાવાને કારણે તેને વર્ણાદિક ગુણેાથી રહિત કહ્યુ છે.
भ० २३
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८
भगवतीसूत्रे सप्तमः खलु पूर्वोक्तस्तनुवातः कतिवर्णः, कतिगन्धः, कतिरसः, कतिस्पर्शः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'जहा-पाणाइवाए, नवरं अट्ठफासे पण्णत्ते' हे गौतम ! सप्तमः पूर्वोक्त स्तनुवातो यथा प्राणातिपातः पञ्चवर्णः, द्विगन्धः, पश्चरसः प्रतिपादित स्तथैवायमपि पञ्चवर्णः, द्विगन्धः, पश्चरसः प्रज्ञप्तः, किन्तु नवरम्-प्राणातिपातापेक्षया विशेषस्तु सप्तमस्तनुवातः अष्टस्पर्शः प्रज्ञप्ता, कर्कशमृद्गुरुम्घुस्निग्धरुक्षभेदात् , तनुवातादीनां वादरपरिणामत्वात् तत्रोक्ताष्टरूपर्शसंभवात् , इत्यभिमायेणाह-'एवं जहा सत्तमे तणुवाए तहा सत्तमे घणवाए, घणोदही, पुढवी' एवंपूर्वोक्तरीत्या यथा सप्तमस्तनुवातः प्रतिपादितः तथा सप्तमो धनवातः, सप्तमो गया है। 'सत्तमेणं भंते। लणुवाए कइवण्णे' हे भदन्त ! सातवां जो तनुबात है वह कितने वर्णों वाला है, कितने गंधोंवाला है, क्षितने रसोंथाला है, और कितने स्पर्शी वाला है ? गौतम के इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जहां पाणाइवाए नवरं अहफासे एण्णत्त' हे गौतम! सातवां जो पूर्वोक्त तनुवात है वह प्राणातिपात की तरह पांचवर्णों वाला, दो गंधोवाला, पांच रसोवाला, कहा गया है, किन्तु प्राणातिपात की तरह यह चार स्पों वाला नहीं है अपि तु आठ स्पशॉवाला है। आठ स्पर्श ये हैहलका, भारी, चिकना, गरम, ठण्डा, रूखा, कडा और नरम । तनुवात आदि बादर परिणामवाले होते हैं-इस कारण वहां आठ स्पर्शों का सद्भाव बन जाता है इसी अभिप्राय से ऐसा कहा गया है-एवं जहा सत्तमे तणुवाए तहा सत्तमे घणवाए, घणोदही, पुढवी' कि जिस प्रकार
गौतम स्वामीना प्रश्न-" मत्तमेणं भंते ! तणुवाए कइ वण्णे ?" मान! સાતમે જે તનુવાત છે, તે કેટલાં વર્ષોવાળે છે? કેટલા ગધેવાળો છે? કેટલા રસવાળે છે? કેટલા સ્પર્શેવાળે છે? - महावीर प्रसुनात२-"जहा पाणाइवाए नवरं अटू फासे पण्णते" હે ગૌતમ! સાતમે તનુવાત, પ્રાણાતિપાત પરિણત કમપદની જેમ, પાંચ વર્ણોવાળે, બે ગધેવાળે અને પાંચ રવાળો કહ્યો છે. પરંતુ પ્રાણાતિપાત પરિણત કર્મયુદ્ધની જેમ તે ચાર સ્પર્શેવાળ નથી પણ આઠ સ્પર્શેવાળ छ. ते मा8 स्पना नाम नीय प्रमाणे छे-81, मारे, स्निग्ध, ३क्ष, ઉષ્ણુ, શીત, કઠણ અને નરમ તનુવાત આદિ બાદર પરિણામવાળાં હોય છે, તે કારણે ત્યાં આઠ સ્પર્શોને સમાવ સંભવી શકે છે. એ જ કારણે એવું ४ामा माव्यु छ :-" एवं जहा सत्तमे तणुवाए तहा सत्तमे घणवाए घणोदही, पुढवी" ने मारे सातमा तनुपातना विषयमा glad
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयंचन्द्रिका टीका शे० १२ उ० ५ सू०२ प्राणातिपातादिविरमणनिरूपणम् १७६घनोदधिः, सप्तमी नारकपृथिवी च पञ्चवर्णद्विगन्धपञ्चरसाष्टस्पर्शवत्वेन वक्तव्या, 'छडे उवासंतरे अवण्णे' पष्ठम् अवकाशान्तरम् आकाशखण्डात्मकम् अमूर्तत्वेन अवर्णम्, अगन्धम् , अरसम् , अस्पर्शम् अबसेयम् , 'तणुवाए जाव छट्ठी पुढवी, एयाइं अट्ठफासाई षष्ठः तनुवातो यावत् षष्ठो घनवातः, षष्ठो घनोदधिः, षष्ठी पृथिवी च, एतानि चत्वारि वस्तूनि पौगलिकत्वेन मूततया पञ्चवर्णादियुतानि अष्टस्पर्शानि प्रज्ञप्तानि, 'एवं जहा सत्तमाए पुढवीए वत्तव्वया भणिया, तहा जाव पढमाए पुढवीए भाणियनं' एवं-पूर्वोक्तरीत्या, यथा सप्तम्याः पृथिव्याः वक्तव्यता पञ्चवर्णावष्टस्पर्शवत्वेन भणिता तथा यावद-पञ्चम्याश्चतुर्या स्तृतीयाया द्वितीयायाः प्रथमायाश्च नारकपृथिव्या भणितव्यम्, पञ्चवर्णद्विगन्ध से सातवें तनुवात के विषय में कहा जा चुका है-उसी प्रकार से सातवां घनवात, सातवां धनोदधि और सातवी नारक पृथिवी ये सब पांच वर्णों वाले, पांच रसोवाले, और आठ स्पर्शवाले हैं ऐसा कहना चाहिये 'छडे उचासंतरे अवण्णे' छठा जो अवकाशान्तर-आकाशखण्डात्मक खाली स्थान-अमृत होने से वर्ण विना का है गंध विना का है, रस. विना का है और स्पर्श विना का है । (तणुवाए जाच छट्ठी पुढवी, एयाई अट्ठफालाई ततुवात यावत्-छठा घनवात, छठा घनोदधि और छठी पृथिवी पौगलिक होने के कारण मूर्तमान हैं इसीलिये ये पांचवर्ण आदि गुणोंवाले हैं, एवं आठ स्पर्शवाले हैं । ' एवं जहा-सत्तमाए पुढवीएं वत्तव्वया भणिया, तहा जाब पढमाए पुढचीए भाणियव्वं' पूर्वोक्त रीति के अनुसार जैसी वक्तव्यता सप्तमी पृथिवी के विषय में कही गई है उसी प्रकार की पंचवर्ण, दो गंध, पांच रस और आठ स्पर्श से કથન કરવામાં આવ્યું છે, એજ પ્રમાણે સાતમા ઘનવાત, સાતમા ઘદધિ અને સાતમી નરક પૃથ્વીને પણ પાંચ વર્ણ, બે ગંધ, પાંચ રસે भने भाउ ५५वा सभा "छट्टे उवासंतरे अवणे" २ छ અવકાશાન્તર-આકાશમંડાત્મક ખાલી સ્થાન) છે, તે પણ અમૂર્ત હોવાને आरणे हित, पति, २२डित भने २५२हित छ. “ तणुवाए जाव छवी पुढवी; एयाई अढ फासाइ" हु तनुपात, 'छ ઘનવાત, છઠ્ઠો ઘદધિ અને છઠ્ઠી પૃથ્વી આ ચારે પૌલિક હોવાને કારણે મૂર્ત છે, તે કારણે તેમને પાંચ વર્ણ, બે ગધ, પાંચ રસ અને આઠ
पाथी युद्धत समान . "एव जहा सत्तमाए पुढवीए वत्तव्वया भणिया, तहा जाव पढमार पुढवीए भाणियव्वं" न विषयमा वा વક્તવ્યતા સાતમી પૃથ્વો વિષે કરવામાં આવી છે, એવી જ વક્તવ્યતા પાંચમી ચેથી, ત્રીજી, બીજી અને પહેલી પૃથ્વીના વિષયમાં પણ થવી જોઈએ એટલે કે આ નરક પુત્રીઓને પણ પાંચ વર્ણોવાળી, બે ગધેવાળી, પાંચ રસોવાળી
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
ܘܘ
भगवतीसूत्रे पश्चरसाष्टस्पर्शवत्वेन वक्तव्यता भणितव्या, 'जंबुद्दीवे दीवे जाव सयंभूरमणे समुद्दे सोहम्मे कप्पे, जाव इसिपब्भारा पुढवी, नेरइयावासा जाव वेमाणियावासा, एयाणि सव्वाणि अट्ठफासाणि' जम्बूद्वीपो द्वीप: यावत् लवणसमुद्रादिः धातकि खण्डः स्वयम्भूरमणः समुद्रा, सौधर्मः कल्पः, यावत्-ईशान-सनत्कुमार-माहेन्द्रब्रह्मलोक-लान्तक-महाशुक्र-सहस्रारानतमाणता-रणा-च्युतकल्पाः , नवग्रैवेयकाणि, विजयवैजयन्तजयन्तापराजिताः, ईषस्माग्भारा पृथिवी, नैरयिका. वासा यावत्-असुरकुमारादिभवनपतिवासाः, ज्योतिषिकावासाः, वैमानिकावासाः एतानि सर्वाणि वस्तूनि पञ्चवर्णाष्टस्पर्शानि मज्ञप्तानि। गौतमः पृच्छति-नेरहयाणं भंते ! कइवण्णा, जाव कइफासा पण्णत्ता ?' हे भदन्त । नैरयिकाः खलु सहित होने की वक्तव्यता पांचवीं पृथिवी में, चौथी पृथिवी में तीसरी में, दूसरी पृथिवी में, और पहिली पृथिवी में कहना चाहिये किन्तु अवकाशान्तर सभी अरूपी हैं अतः उनमें वर्णादि नहीं हैं । "जंबूद्दीवे दीवे, जाव सयंभूरमणे समुद्दे, सोहम्मे कप्पे, जाव ईसिपम्भारापुढवी, नेरइ. यावासा जाव वेमाणियावासा एयाणि सव्वाणि अट्टफासाणि" जम्बूद्वीप नामका द्वीप, यावत्-लवण समुद्र, धातकीखण्ड, यावत् स्वयंभूरमणसमुद्र, ' सौधर्मकल्प यावत्-ईशान-सनत्कुमार-माहेन्द्र-ब्रह्मलोक, लान्तक, महाशुक्र, सहस्रार, आनत, प्राणत, आरण, अच्युत, ये कल्प, नौ अवेयक, विजय, वैजयन्त, जयन्त, अपराजित, सर्वार्थसिद्ध, ईषस्पारभारापृथिवी, नैरयिकावास, यावत्-असुरकुमारादि भवनपत्यावास, ज्योतिषिकावास, एवं वैमानिकावास, ये सब पांचवर्ण, दो गंध, पांचरस और आठ स्पर्शवाले हैं। भने भाई पवाजी ४वा न. "जंबुद्दीवे दीवे, जाव सयंभूरमणे समुद्दे सोहम्मे कप्पे जाव ईसिपम्भारा पुढवी, नेरइयावासा जाव वेमाणियावासा, एयाणि सव्वाणि अट्ट फासाणि" भूदी५ नामना द्वीप, समुद्र मावि સમુદ્રો, ધાતકીખંડ, સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર, સૌધર્મ કલ્પ, ઈશાનસનકુમાર મહેન્દ્ર-બ્રહ્મલેક–લાન્તક-મહાશુક-સહસ્ત્રાર–આનત-પ્રાણત-આરણ અને भयुत, मा भार ४६५ो, न अवय विभाना, विजय, वैश्यन्त, न्यन्त, અપરાજિત અને સર્વાર્થસિદ્ધ, આ પાંચ અનુત્તર વિમાને, ઈષ~ાભારા
की, ना२पासी, मसुरशुभारासिवनपति वावासी, व्यतिबिवासे, વિમાનિકાવાસે, ઈત્યાદિ પૌલિક પદાર્થો પણ પાંચ વર્ણવાળા, બે ગધેવાળા, પાંચ રસોવાળા અને આઠ સ્પર્શીવાળા છે.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०५सू०२ प्राणातिपातादिविरमणनिरूपणम् १८१ कतिवर्णाः यावत्-कतिगन्धाः, कतिरसाः, कतिस्पर्शाः प्रज्ञप्ताः? भगवानाह'गोयमा ! वेउवियतेयाई पडुच्च पंचवन्ना, पंचरसा, दुगंधा, अट्ठफासा पण्णत्ता' हे गौतम ! नरयिकाः खलु वैक्रियतेजसानि पुद्गलानि प्रतीत्य-आश्रित्य वैक्रियतेजसशरीरपुद्गलापेक्षयेत्यर्थः पञ्चवर्णाः, द्विगन्धाः, पञ्चरसाः, अष्टस्पर्शाः प्रज्ञप्ता, वैक्रियतैजसशरीरयोः बादरपरिणामपुद्गलरूपत्वात् तयोर्वादरत्वेन तदपेक्षया नैरयिकाणाम् अष्टस्पर्शवत्वपवसेयम् , किन्तु-'कम्मगं पडुच्च पंचवन्ना, दुगंधा, पंचरसा, चउफासा पग्णवा' कार्मणपुद्गलशरीर प्रीत्य-आश्रित्य कार्मणपुद्गलशहरीरापेक्षया इत्यर्थः नैरयिकाः पञ्चवर्णाः, द्विगन्धा, पञ्चरसाः, चतु:स्पर्शाः प्रज्ञताः, कार्मणशरीरस्य सूक्ष्मपरिणामपुद्गलरूपत्वात् , तेषां चतुःस्पर्शत्वं बोध्यम्, किन्तु
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते है-"नेरइयाणं भंते ! कइवण्णा, जाव काफासा पण्णत्ता' हे भदन्त नैरयिक कितने वर्णों वाले, कितने गंधोवाले, कितने रसोंवाले, और कितने स्पशीवाले कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! वेउवियतेयाई पड्डच्च पंचवन्ना, पंचरसा, दुगंधा, अट्ठफासा पण्णत्ता' हे गौतम ! नैरयिक वैक्रिय और तैजसपुगलों की अपेक्षा लेकर पांच वर्णों वाले, दो गंधोंवाले, पांच रसोंवाले और आठ स्पर्शवाले कहे गये हैं। क्यों कि वैक्रिय और तेजस शरीर बादर परिणामवाले पुद्गलरूप होते हैं । इन दोनों की बादरता को लेकर नैरयिकों में आठ स्पर्शवत्ता कही गई है। किन्तु 'कम्मगं पडच्च पंचवन्ना दुगंधा, पंचरसा च उफासा पण्णत्ता' कार्मणशरीररूप पुद्गल की अपेक्षा करके नैरयिक पांचवर्णों वाले, दो गंधोंवाले, पांच रसोंवाले,
गौतमस्वामी प्रश्न-'नेरइयाणं भंते ! कइवण्णा, जाव कइफासा पण्णता?' હે ભગવન ! નારકે કેટલાં વર્ણવાળાં, કેટલા ગધેવાળા, કેટલા રસવાળાં અને કેટલા સ્પર્શેવાળાં છે?
महावीर प्रभुना त्त२-"गोयमा ! 3 गीतम ! “वेउन्वियतेयाई पडुच्च पंचवन्ना, पंच रसा, दुग्गधा, अट्ठफासा पण्णत्ता" तेस मन वैठिय पुरानी અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે, તે નારકોને પાંચ વર્ણોવાળાં, બે ગધવાળાં, પાંચ રસવાળાં અને, આઠ સ્પર્શીવાળાં, કહ્યાં છે. કારણ કે વૈકિય અને તૈજસ શરીર માદર પરિણામવાળાં પદ્દ રૂપ હોય છે તે બન્નેની બાદરતાને आरणे ना२मा म16 २५नि समाव हो छ. परन्तु “कम्मगं पडुच्च पंचवन्ना, दुगंधा, पंचरसा चउफासा पण्णता" शरीर ३५ पुनी અપેક્ષાએ નારકેને પાંચ વર્ણવાળા, બે ગધેવાળાં, પાંચ રસવાળાં અને ચાર
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२
भगवतीसूत्र 'जीवं पडुच्च अवण्णा जाब शफासा पण्णत्ता' जीवं प्रतीत्य-आश्रित्य जीवापेक्ष येत्यर्थः नैरयिकाः अवर्णाः, यावत्-अगन्धाः, अरसाः, अस्पर्शाः प्रज्ञाताः, जीवस्य अमूर्तस्वेन वर्णादिरहिततया तदपेक्षया नैरयिकाणामपि वर्णादिरहितत्वमवसेयम् , 'एवं जाव थणियकुमारा' एवं-पूर्वोक्त नैरयिकरीत्या यावत्-असुरकुमारादारभ्य स्वनितकुमारपर्यन्ता अपि वैक्रियतैजसशरीरपुद्गलापेक्षया पञ्चवर्णाद्यष्टस्पर्शवंतः, कार्मणशरीरपुद्गलापेक्षया पञ्चवर्णादि चतुःस्पर्शवन्तः, जीवापेक्षया अवर्णायस्पर्शचन्तः
और चार स्पर्शों वाले कहे गये हैं। क्यों कि कार्मणशरीर सूक्ष्मपरिणाभवाले पुद्गलरूप होता है इसलिये यहां चारस्पर्शवत्ता इस अपेक्षा से जानना चाहिये किन्तु-'जीवं पडच अवण्णा जाच अफासा पण्णत्ता' जीव की अपेक्षा लेकर जय नैरयिकों में वर्णादिमत्ता का विचार करते हैं-तब ये वर्ण विना के हैं, गंध विना के हैं, रस विना के हैं और स्पर्श विना के हैं क्यों कि जीव अमृत होता है इस कारण वह पौगलिक वर्णादि गुणों से रहित माना गया है अतः इस अपेक्षा नारकों के भी वर्णादि से रहितता जाननी चाहिये 'एवं जाव थणियकुमारा' नैरयिकोक्त पद्धति के अनुसार यावत्-असुरकुमार से लेकर स्तनितकुमार तक भी वैक्रिय तैजस शरीर के पुद्गलों की अपेक्षा पंचवर्णी चाले, दो गंधोंवाले, पांच रसोंवाले, और आठ स्पशों वाले, होते हैं। कार्मण शरीर के पुद्गलों की अपेक्षा से वे पांच वर्णादिवाले और चार स्पर्शो - સ્પર્શવાળાં કહી છે. કારણ કે કાશ્મણશરીર સૂકમપરિણામવાળાં પુલે રૂપ डाय छ । ४२ मा यार स्पशन समाप समय ५२-तु“जीवं पडुच्च अवण्णा जाव अफासा पण्णत्ता" नी अपेक्षा नारीमा व ह. મત્તાને વિચાર કરવામાં આવે, તે તેઓ વર્ણવિનાના, ગંધવિનાના, રસવિનાના અને સ્પર્શવિનાના છે, કારણ કે જીવ અમૂર્ત હોય છે. તે કારણે તેને પિલિક વદિ ગુણોથી રહિત માનવામાં આવેલ છે. તે દષ્ટિએ વિચાર ४२वामा माये, तो ना२मा तितो सभी नये, “एवं जाव थणियकुमारा" असुरमाथी २. स्तनितभार ५य -तना मतपति દેવોના વર્ણાદિના વિષયમાં નારકેના જેવું જ કથન થવું જોઈએ એટલે કે વૈક્રિય અને તેજસ શરીરની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે, તે તેઓ પાંચ વર્ણવાળાં, બે ગંધવાળાં, પાંચ રસવાળાં અને આઠ સ્પશેવાળાં હોય છે, પરંતુ કાર્મણ શરીરના પલેની અપેક્ષાએ વિચારવામાં આવે, તે તેઓ
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ ३०५ सू०२ प्राणातिपातादिविरमणनिरूपणम् १८३ मज्ञप्ताः इति भावः । गौतमः पृच्छति - 'पुढ विकाक्ष्य पुच्छा' हे मदन्त ! पृथिवीकायिकाः कतिवर्णाः, कतिगन्धाः, कतिरसाः, कतिस्पर्शाः प्रज्ञप्ताः इति पृच्छा, भगवानाह - 'गोयमा ! ओरालियतेयमाई पडुच्च पंचचन्ना जाव अट्ठफासा पण्णत्ता' हे गौतम! पृथिवीकायिकाः औदारिकतेजसानि शरीराणि प्रतीत्य- आश्रित्य - औदारिकतैजसशरीरपुद्र का पेक्षयेत्यर्थः पञ्चवर्णाः यावत् द्विगन्धाः पश्चरसाः, अष्ट स्पर्शाः प्रज्ञप्ताः 'कम्मगं पडुच्च जहा नेरइया' कार्मणशरीर मतीत्य - आश्रित्य कार्मणशरीरपुद्गला पेक्षयेत्यर्थः पृथिवीकायिकाः यथा नैरयिकाः पञ्चवर्णादि चतुःस्पर्शान्ताः प्रतिपादिता स्तथैव पञ्चवर्णाः, द्विगन्धाः, पञ्चरसाः, चतुःस्पर्शाः प्रतिपत्तव्याः, 'जीनं पडुच्च तहेच' पृथिवीकायिकाः जीव प्रतीत्य आश्रित्य - जीवावाले होते हैं । तथा जीव की अपेक्षा से बिना वर्ण के, विना गंध के, विना रस के और बिना स्पर्श के होते हैं ।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- पुढविकाइय पुच्छा' हे भदन्त ! पृथिवीकायिक कितने वर्णों वाले, कितने गंधोंवाले, कितने रसोंवाले, और कितने स्पर्शो वाले होते हैं ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा' हे गौतम! 'ओरालियतेयगाई पडुच्च पंचवन्ना, जाव अट्ठफासा, पण्णत्ता ' औदारिक और तैजसशरीर के पलों की अपेक्षा से वे पांच वर्णों वाले, दो गंधोंवाले, पांच रसोंवाले, और भाठ स्पर्शो वाले होते हैं । 'कम्मगं पडुच्च जहा नेरइया' कार्मण शरीर के पुलों की अपेक्षा से पृथिवीकायिक नारकों के जैसा पांचवर्णो वाले, दो गंधोंवाले, पांच रसवाले और चार स्पर्शो वाले होते हैं, 'जीवं पडुच्च तहेव ' પાંચ વદ્ધિવાળાં અને ચાર સ્પૉંવાળાં હાય છે જીવની અપેક્ષાએ વિચારવામાં આવે, તે વિના વણુના, વિના ગધના, વિના રસના અને સ્પશ વિનાના હોય છે.
गौतम स्वाभीना प्रश्न - " पुढविकाइय पुच्छा " हे भगवन् ! पृथ्वी अयि । કેટલા વણુ વાળા, કેટલા ગંધવાળા, કેટલા રસવાળા અને કેટલા સ્પ વાળા હોય છે ?
महावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! " ३ गौतम ! " ओरालियवेयगाई पडुच्च पंचवन्ना जाव अट्ठफासा पण्णत्ते " मोहारि अने तैन्स शरीरानां પુદ્ગલેાની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે, તે પૃથ્વીકાયકે પાંચ વચ્ચે વાળા, એ ગંધાવાળા, પાંચ રસાવાળા અને આઠ સ્પ વાળા હાય છે. "कम्मगं पदुच्च जहा नेरइया " अर्भस्थ शरीरनां युद्धसोनी अपेक्षा मे विचार ४२वामां આવે, તા પૃથ્વીકાયિકા નારાની જેમ પાંચ વાળા, એ ગ'ધાવળા, પાંચ रसोवाणा भने थार स्पर्शोवाजा होय छे. " जीवं पडुच्च तद्देव " लुवनी
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
૨૮૪
-
पेक्षयेत्यर्थः तथैव नैरयिकवदेव, अवर्णाः, अगन्धाः, अरसा, अस्पर्शाः अवसेयाः । ' एवं जाव चउरिदिया० ' एवं पूर्वोक्तरीत्या यावत्- अप्रकायिकाः, तेजस्कायिकाः, वनस्पतिकायिकाः, एकेन्द्रियाः द्वीन्द्रियाः, त्रीन्द्रियाः, चतुरिन्द्रियाः औदारिकतैनसशरीराणि प्रतीत्य - आश्रित्य पञ्चवर्णाः, द्विगन्धाः पञ्चरसाः, अष्टस्पर्शाः प्रज्ञप्ताः, कार्मणशरीरं प्रतीत्य - आश्रित्य पञ्चवर्णाः, द्विगन्धाः, पञ्चरसाः, चतु:स्पर्शाः प्रज्ञप्ताः, जीवं प्रतीत्य - आश्रित्य तु अवर्णाः, अगन्धाः, अरसाः, अस्पर्शाः प्रज्ञप्ताः इति भावः । ' नवरं वाउकाइया ओरालियवे उच्चियतेयगाई पडुच्च पंचवन्ना, जाव अट्ठफासा पण्णत्ता, सेसं जहा नेरइयाणं' नवरम् - पृथिवीकायिकाद्यपेक्षया विशेषस्तु वायुकायिकाः औदारिकवैक्रियतैजसानि शरीराणि, प्रतीत्यतथा जीव की अपेक्षा से पृथिवीकायिक जीव नैरयिक के जैसा ही विना वर्ण के, विना गंध के, विना रस के और विना स्पर्श के कहे गये हैं । ' एवं जाव चउरिंदिया० ' इसी प्रकार से अपकायिक, तैजस्कायिक, वनस्पतिकायिक एकेन्द्रिय तथा द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय और चतुरिन्द्रिय औदारिक तैजस शरीर के पुगलों की अपेक्षा से पांच वर्णोंवाले, दो गंधोंवाले, पांच रसवाले और आठ स्पर्शो वाले होते हैं, तथा कार्मणशरीर की अपेक्षा से पांच वर्णोंवाले, दो गंधोंवाले, पांच रसोंवाले और चार स्पर्शो वाले होते हैं, एवं 'जीवं पडुच्च' जीव की अपेक्षा से विना वर्ण के, विना गंध के, विना रस के और विना स्पर्श के होते हैं। 'नवरं वाउक्काहया ओरालियवे उब्वियतेयगाइं पडुच्च पंचवन्ना, जाव अट्ठफासा, पण्णत्ता' सेसं जहा नेरइयाणं' पृथिवीकायिक की वक्तव्यता की अपेक्षा से वायुकायिक की वक्तव्यता में यदि अन्तर है तो અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે, તા નારકાની જેમ પૃથ્વીકાયિક જીવા વણુ - रहित, एसेरडित भने स्पर्शरडित होय छे. " एवं जाव चठरिंदिया " न પ્રમાણે અકાયિક, તૈજસ્છાયિક, વનસ્પતિકાયિક તથા દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય જીવા, ઔદારિક અને તૈજસ શરીરનાં પુદ્ગલેની અપેક્ષાએ પાંચ વર્ષોંવાળા, એ ગધેાવાળા, પાંચ સેાવાળા અને આઠ સ્પશેવાળા હાય છે, તથા કામણુશરીરની અપેક્ષાએ તે પાંચ વાંવાળા, એ ગંધાવાળા, પાંચ श्सोवाणा भने यार स्पर्शोवाजा होय छे " जीवं पहुच ” અને જીવની અપેક્ષાએ તેઓ વણુ રહિત, ગંધરહિત, રસરહિત અને સ્પરહિત ડાય છે. " नवरं वाउकाइया ओरालियवे उब्वियतेयगाईं पदुच्च पंचवण्णा जाव अट्ठफासा पण्णत्ता, सेसं जहा नेरइयाणं " पृथ्वी अयिोना वर्षाहिना स्थन उरतां वायुકાચિકાના નદિના કથનમાં એવી વિશેષતા છે કે વાયુકાયિક વાઔદા
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ०५ सू०२ प्राणातिपातादिविरमणनिरूपणम् १८५ आश्रित्य-औदारिकवैक्रियतैजसशरीरपुद्गलापेक्षयेत्यर्थः पञ्चवर्णाः, यावत्-द्विगंन्धा, पञ्चरसा, अष्टस्पर्शाः प्रज्ञप्ता,-शेषं यथा नैरयिकाणाम् प्रतिपादित तथैव प्रतिपत्तव्यम् , तथा च वायुकायिका कार्मणशरीरं प्रतीत्य-आश्रित्य 'पञ्चवर्णा, द्विगन्धाः, पञ्चरसा, चतु:स्पर्शाः प्रज्ञप्ताः, जीवं प्रतीत्य-आश्रित्य तु अवर्णाः, अगन्धाः, अरसाः, अस्पर्शाः प्रज्ञप्ताः इतिभावः । 'पंचिंदियतिरिक्खजोणिया जहा वाउकाइया' पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः यथा वायुकायिकाः प्रतिपादिता स्तथैव प्रतिपत्तव्याः, तथा च पञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकाः अपि औदारिकवैक्रियतेजसशरीराणि प्रतीत्य पञ्चवर्णाधष्टस्पर्शाः, प्रज्ञप्ताः, कार्मणशरीरं मतीत्य पञ्चवर्णादि यह औदारिक वैक्रिय, एवं तैजस शरीर के पुद्गलों की अपेक्षा से है। अर्थात् वायुकायिक जीव औदारिक, वैक्रिय और तैजसशरीर के पुद्गलों की अपेक्षा से पांच वर्णों वाले, यावत्-दो गंधोंवाले, पांच रसोंवाले
और आठ स्पों वाले कहे गये हैं-इसके आगे का और कथन नैरयिकों के जैसा जानना चाहिये तथा-वायुकायिक जीव कार्मण शरीर के पुद्गलों की अपेक्षा से पांच वर्णों वाले, दो गंधोंबाळे, एवं चार स्पों वाले होते हैं। 'जीवं पडुच्च' तथा जीव की अपेक्षा से वायुकायिक जीव विना वर्ण के विना गंध के, विना रस के और विना स्पर्श के होते हैं। 'पंचिदियतिरिक्खजोणिया जहा वाउकाइया' प्रतिपादित वायुकायिकों के जैसा पंचेन्द्रियतियंग्योनिक जीव कहे गये हैं तथा च पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिक भी औदारिक, वैक्रिय, एवं तैजसशरीर के पुदलों की अपेक्षा से पांच वर्णी चाले, दो गंधोंवाले, पांच रसोवाले और आठ રિક, તૈજસ, અને વૈકિય શરીરનાં યુદ્ધની અપેક્ષાએ પાંચ વર્ણોવાળા, બે ગધેવાળા, પાંચ રસવાળા અને આઠ સ્પર્શીવાળા હોય છે. ત્યાર પછીનું સમસ્ત કથન નારકના કથન પ્રમાણે જ સમજવું જેમ કે-વાયુકાયિક જીવે કામણુશરીરના પુલેની અપેક્ષાએ પાંચ વર્ણવાળા, બે ગધેવાળા, પાંચ
सोपामा भने यार पविणा डाय . “जीवं पडुच्च" न भर ક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે, તો તેઓ વર્ણરહિત, ગધરહિત, રસરહિત भन शखित डाय छे.
"पंचिंदियतिरिक्खजोणिया जहा वासकाइया" वायुविहाना रे કથન પંચેન્દ્રિય તિયાના વર્ણાદિના વિષયમાં પણ સમજવું એટલે કે ઔદા. રિક, વૈક્રિય અને તેજસ શરીરના પલેની અપેક્ષાએ પચેન્દ્રિયતિયાને પણું પાંચ વર્ણોવાળા, બે ગધેવાળા, પાચ રવાળા અને આઠ સ્પર્શીવાળા
भ० २४
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८६ --....- . . . . . . . . . . . . . -भगवतीसूत्र चतुःस्पर्शाः प्रज्ञप्ताः, जीवं प्रतीत्य तु अवर्णाद्यस्पर्शाः प्रज्ञप्ताः इति भावः । 'मणुस्साणं पुच्छा' मनुष्याणां पृच्छा, तथा च मनुष्याः, कतिवर्णाः कतिगन्धाः, कतिरसा, कतिस्पर्शाः प्रज्ञप्ताः? भगवानाह-ओरालियवेउब्धियआहारग तेयगाई पडुच्च पंचवन्ना, जाव अहफासा पण्णता' हे गौतम ! मनुष्याः औदारिकवैक्रियाहारकतैजसानि शरीराणि, प्रतीत्य-आश्रित्य-औदारिकाधपेक्षया. इत्यर्थः, पञ्चवर्णाः, यावत्-द्विगन्धाः, पञ्चरसाः, अष्टस्पर्शाः प्रज्ञप्ताः, कम्मग जीवं वे पडुच्च जहा नेरइया' कार्मणशरीरं, जीवं च प्रतीत्य-आश्रित्य यथा नैरयिकाः प्रतिपादिता स्तथैव मनुष्या अपि प्रतिपत्तव्याः तथा च मनुष्याः कार्मणशरीरास्पर्शों वाले कहे गये हैं-कार्मण - शरीर के पुद्गलों की अपेक्षा से पांच घों वाले, दो गंधोंवाले, पांच रसोवाले और चार स्पर्शोचाले कहे गये हैं। 'मणुस्साणं पुच्छा' हे भदन्त ! मनुष्य कितने वर्णोधाले, कितने गंधीवाले, कितने रसोवाले और कितने स्पों वाले कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु करते हैं-'ओरालिय-वेरब्धिय-आहारग-तेयंगाई पडुच्चे पंचवन्नाई जाव अटफासा पण्णत्ता', हे, गौतम ! मनुष्य-औदारिक, बैंक्रिय, आहारक एवं तैजस शरीर के पुदलों की अपेक्षा से पांचवों बालें, दो गंधोंवाले, पांच रसोंवाले एवं आठ स्पो वाले कहे गये हैं। कम्मगं जीवं च पड्डुच्च जहाँ नेरइया' कार्मणशरीर और जीव की अपेक्षा लेकर जैसा नारक के सम्बन्ध में कहा गया है उसी प्रकार से मनुष्यों के सम्बन्ध में भी जानना चाहिये तथा च-मनुष्य कार्मणशरीर કહો છે. પરન્ત કાર્મgશરીરના પુલોની અપેક્ષાએ તેમને પાંચ વર્ણોવાળા, બે ગધેવાળા, પાંચ રસોવાળા અને ચાર સ્પર્શીવાળા કહ્યા છે જીવની અપે ક્ષાએ તેમને વર્ણરહિત, ગંધરહિત, સહિત અને સ્પર્શરહિત કહ્યા છે . ?
मणुस्साणं पुच्छा " भगवन् ! भनुन्य टक्षा वाणा, Beaut: વાળા, કેટલા રસવાળા અને કેટલા સ્પેશવાળા હોય છે? આ પ્રશ્નને ઉત્તર आता महावीर प्रभु ४९ छे , “ ओरालिय-आहारग-तेयगाई. पडुच्च पंच पएणाई जाव अटुफासा पण्णत्ता" गीतम! मोहार, वैठिया माला२४, અને તેજસ શરીરનાં પુલોની અપેક્ષાએ મનુષ્યને પાંચ વર્ણોવાળા, બે भधापाणा, पाय सोपा भने 418 १५वाणा-ह्या छ. “ कम्मगं जीवं च पडुच्च जहा नेरइया" म शरी२ . मन अपनी पक्षा. तभना વર્ણદિનું કથન નારકેના વર્ણાદિના કથન જેવું જ સમજવું એટલે કે કામણ શરીરને પુલની એપેક્ષાએ મનુષ્યને પાંચ વર્ણવાળા, બે ગધેવાળા, પાંચ
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०५ सू०२ प्राणातिपातादिविरमणनिरूपणम् १७ पेक्षया पश्चवर्णाः, द्विगन्धा, पञ्चरसाः, चतुःस्पीः मञप्ता जीवापेक्षया तु अवर्णी, अगन्धाः, अरसाः अस्पीः प्रज्ञप्ता, 'वाणमंतरजोइसियवेमाणिया जहां नेरइया: वानव्यन्तरज्योतिपिकवैमानिकाः यथा नैरयिका प्रतिपादितास्तथैव मतिपत्तव्या, तथा च । वानव्यन्तरज्योपिकवैमानिकाः वैक्रियतैजसशरीरापेक्षया ‘पञ्चवर्णी, द्विगन्धाः, पञ्चरसाः, अष्टस्पर्शाः प्रज्ञमाः, कामणशरीरापेक्षया पञ्चवर्णी, द्विगन्धाः पंचरसाः, चतुःस्पर्शाः प्रज्ञप्वाः, जीवापेक्षया तुं अवर्णी, अगन्धा, अरसा, अस्पर्शाः प्रज्ञप्ता इति भावः 'धम्मत्थिकाए जाव पोग्गलत्थिंकाएं, एए सवें अंबन्ना०' धर्मास्तिकायो यावत्-अधर्मास्तिकाय, आकोशास्तिकायः, अद्धासमयः, एते सर्वे अवर्णाः, अगन्धाः, अरसाः, अस्पर्शाः प्रज्ञप्ताः, 'नवरं पोग्गलंकाए. की अपेक्षा से पांच वर्णीवाले, दो गंधोवाले, पांच रसोंवाले और चार स्पों वाले कहे गये हैं। एवं जीव की अपेक्षा से विना वर्ण के, विना गध के, विना रस के और विना स्पर्श के कहे गये हैं। 'वाणमंतर जोइलियवेमाणिया जहा नेरच्या' वानव्यन्तर, ज्योतिष्क एवं वैमानिक ये सब जैसे नैरथिक कहे गये हैं-वैसे कहना चाहिये तथा-वानव्य॑न्तरं ज्योतिष्क, एवं वैमानिक ये वैक्रिय तेजेस शरीर की अपेक्षा से पांच वर्णों वाले, दो गंधोवाले, पांच रसोंवाले और आठ स्पों वाले हैं। गये हैं कार्मणशरीर की अपेक्षा पाँच वर्णवाले, दो गंधोंचाले, पाँच रसों वाले और चारस्पर्शेवाले कहे गये हैं ! जीव की अपेक्षा से विनी वर्ण के, विना गंध के, विनों रल के और विना स्पर्श के कहे गये हैं।
धम्मत्थिकाए जाव पोग्गलत्थिकाए एएसव्वे अवन्ना०'धर्मास्तिकार्य, यावत्-अधर्मास्तिकाय, आकाशास्तिकाय, अद्धासमय, ये सब विना રસવાળા અને ચાર સ્પર્શીવાળા કહ્યા છે, અને જીવની અપેક્ષાએ વર્ણરહિત,
परहित, २सहित, सन २५।२डित, an छ.. "वाणमंतरजोइसियवेमा; णिया जहा नेरइया वायतरे, ज्यातिष: मन वैमानि वाना , દિકના વિષયમાં નારકોના જેવું જ કથક કરવું જોઈએ એટલે કે વિદિય અને તૈજસ શરીરનાં પુલની અપેક્ષાએ તેમને પાંચ વર્ણવાળા, બે ગધે
पा, पांय सोपा भने मापवाण छ. म : शरीरना; અપેક્ષાએ તેમને પાંચ વર્ણવાળા, બે ગધેવાળા, પાંચ રસવાળા અને ચાર
વાળા કહ્યા છે અને જીવની અપેક્ષાએ તેમને વર્ણરહિત, ગંધરહિત, २सहित मने पेशहित मा छे.....
धम्मत्यिकाए जीव 'पोगलत्यिकाए, ऐए सव्वे अवण्णा" तय; અધમસ્તિકાય, આકાશસ્તિક અને અદ્ધાસમય (કળીને વર્ણહિલ, ગધ
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८८ -
भगवतीस्त्र पंचवन्ने, दुगंधे, पंचरसे, अट्ठफासे पण्णत्ते' नवरं धर्मास्तिकायापेक्षया पुद्गलास्तिकायः, पञ्चवर्णः, द्विगन्धः, पञ्चरसः, अष्टस्पर्श प्रज्ञप्तः, धर्मास्तिकायादीनाममूर्तस्वेन वर्णादिरहितत्वात् , पुद्गलास्तिकायस्य तु मूर्तत्वेन पञ्चवर्णाधष्टस्पर्शसंभवादितिभावः । 'णाणावरणिज्जे जाव अंतराइए एयाणि चउफासाणि' ज्ञानावरणीयं कर्म यावत्-दर्शनावरणीयं, मोहनीयं, वेदनीयम् , आयुष्यं, नाम गोत्रम् , आन्तरा: यिक कर्म, एतानि चतुःस्पर्शानि प्रज्ञप्तानि । गौतमः पृच्छति-'कण्हलेस्सा णं भंते ! कइवन्ना० १ पुच्छा' हे भदन्त ! कृष्णलेश्या खलु कतिवर्णा, कतिगन्धा, कविरसा, कतिस्पर्शा प्रज्ञप्ता इति पृच्छा, भगवानाह-'दबलेस्सं पडुच्च पञ्चवन्ना, जाव वर्ण के, विना गंध के, विना रस के और विना स्पर्श के कहे गये हैं। 'नवरं पोग्गलकाए पंचवन्ने, दुगंधे, पंचरसे, अट्टफासे पण्णत्ते' परन्तु जो पुद्गलास्तिकाय है-वह पांच वर्णों वाला, दो गंधोंवाला, पांच रसोंघाला और आठ स्पर्शीवाला कहा गया है। क्योकि पुद्गलास्तिकाय मूर्त है-तथा-धर्मास्तिकाय आदि अमूर्त हैं-इसलिये वे वर्णादि पौद्गलिक गुणों से हीन हैं। 'णाणावरणिज्जे जाव अंतराइए एयाणि चउ. फासाणि' ज्ञानावरणीयकर्म यावत्-दर्शनावरणीय, वेदनीय, मोहनीय, आयु, नाम एवं गोत्र तथा अन्तराय ये आठों ही कर्म पांच वर्णों वाले, दो गंधोंवाले, पांच रसोवाले एवं चार स्पों वाले होते हैं। : - अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'कण्हलेस्साणं भंते !कह. बना० . हे भदन्त ! कृष्णलेश्या कितने वर्णवाली, कितने गंधवाली, कितने रसवाली और कितने स्पर्शवाली है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते २खित, २सहित भने २५शहित ह्या छ. “नवर पोग्गलकाए पंचवन्ने, दुगंधे, पंचरसे, अटुंफासे पण्णते" परन्तु २ तातिय छ तने पांच વર્ણોવાળું, બે ગધેવાળું, પાંચ રસવાળું અને આઠ સ્પર્શીવાળું કહ્યું છે, કારણ કે પંદ્રલાસ્તિકાય મૂર્ત છે અને ધર્માસ્તિકાય આદિ અમૂર્ત છે તેથી ધર્માસ્તિકાય माहिन वह पोरलि गुयाथी २हित हा छ. "णाणावरणिज्जे जाव अंतराइए, एयाणि चउप्फासाणि" 'ज्ञानाव२९यभः, शनावरणीय, माडनीयम, વેદનીયકર્મ, આયુકર્મ, નામકર્મ ગોત્રકર્મ અને અન્તરાયકર્મ, આ આઠે કર્મો પાંચવર્ણવાળાં, બે ગધવાળાં પાંચ રસવાળાં અને ચાર સ્પર્શવાળાં હોય છે.
गौतम स्वाभाना प्रश्न-"कण्हलेसाणं भंते ! कइवण्णा मगवन्! કૃણ લેશ્યા કેટલા વર્ણવાળી, કેટલા ગધવાળી, કેટલા રસવાળી અને કેટલા - સ્પર્શવાળી હોય છે? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
9
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ५ सू०२ प्राणातिपातादिविरमणनिरूपणम् १८९ अफारसा पण्णत्ता' हे गौतम! कृष्णलेश्या द्रव्यलेश्यां प्रतीत्य- आश्रित्य द्रव्यलेश्यापेक्षयेत्यर्थः पञ्चवर्णा, यावत्-द्विगन्धा, पञ्चरसा, अष्टस्पर्शा मज्ञप्ता, 'भाव लेस्सं पडुच्च अण्णा' भावलेश्याम् - जीवपरिणामं प्रतीत्य - आश्रित्य जीवपरि नामरूप भावलेश्यापेक्षया तु कृष्णलेश्या अत्रर्णा, अगन्धा, अरसा, अस्पर्शा प्रज्ञप्ता, जीवपरिणामरूपाया भावलेश्याया अमूर्ततया वर्णादिरहितत्वात् ' एवं जाव सुकलेस्सा' एवं - कृष्णलेश्योक्तरीत्या यावत् नीललेश्या, कापोतलेश्या, तेजोलेश्या, पद्मश्या, शुक्ललेश्या एताः सर्वा अपि द्रव्यश्यां प्रतीत्य पञ्चवर्णाः, द्विगन्धाः, पञ्चरसाः, अष्टस्पर्शाः प्रज्ञप्ताः, भावलेश्यां प्रतीत्य तु अवर्णाः, हैं- दव्वलेस्सं पडुच्च पंचचन्ना जाव अट्ठफासा पण्णत्ता' हे गौतम ! कृष्णलेश्या द्रव्यलेश्या की अपेक्षा लेकर पांच वर्णों वाली, दो गंधोवाली, पांच रसोंवाली और आठ स्पर्शोवाली कही गई है । तथा'भावलेस्सं पडुच्च भवण्णा० ? भावलेश्या की अपेक्षा लेकर वह विना वर्णकी, विना गंध की, विना रस की और विना स्पर्श की कही गई है । क्योंकि भावलेश्या जीव के परिणामरूप होती है और जीव का परिणाम अमूर्त कहा गया है इसलिये अमूर्त में वर्णादिरहितता होती है । ' एवं जाव सुक्कलेस्सा० ' कृष्णलेश्या में जैसा यह कथन किया गया है उसी प्रकार का कथन यावत्-नीललेश्या, कापोतलेइया, तेजोलेश्या, पद्मा एवं शुललेया इन सब लेइयाओं में जानना चाहिये अर्थात् ये श्याएँ द्रव्या की अपेक्षा पांच वर्णों वाली, दो गंधोंवाली, पांचसौवाली और आठ स्पर्शोवाली कही गई हैं। तथा भावलेश्या.
66
t
• दव्वलेस्स पडुच्च पंचवन्ना जाव अटुफोसा पण्णत्ता " द्रव्यवेश्यानी अपेक्षाओ વિચાર કરવામાં આવે, તા કૃષ્ણુલેશ્યા પાંચ ઘુંવાળી, એ ગધાવાળી, પાંચ रसोवाणी मने माह स्थशवाजी, होय छे तथा - " भावलेस्सं पडुच्च अवण्णा०" ભાવલેશ્યાની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે, તે તે વણુ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ વિનાની હોય છે, કારણ કે ભાવવૈશ્યા જીવના પરિણામ રૂપ હોય, છે અમે જીવના પરિણામને અમૂર્ત કહ્યુ' છે. તેથી અમૃત માં વણુદિના સદ્ભાવ होतो. नथी. " एवं जाव सुक्कलेस्सा" पृ॒ष्णुद्देश्याना वर्णाहिना विषयभां नेषु उथन उरवामां भाव्यु' छे, मेधुं ४ अथन नीसवेश्या, अयातोश्या, तेलेबेश्या, પદ્મવેશ્યા અને શુકલલેશ્યાના વદિ વિષે સમજવું એટલે કે દ્રશ્યલેશ્યાની અપેક્ષાએ આ બધી લેશ્યાઓને પાંચવણુ વાળી, એ ગધવાળી, પાંચ રસવાળી અને માઠ સ્પર્શવાળી કહી છે તથા ભાવલેશ્યાની અપેક્ષાએ તેમને
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
* you
१९०
..भगवती सूत्रे
अगन्धाः, अरसाः, अस्पर्शाः प्रज्ञप्ताः । 'सम्मद्दिडी ३ चक्खुदंसणे ४, आभिणिबोहियणाणे जाव विभंगंणाणे, आहारसन्ना जाव परिग्गहसन्नी, एयाणि अवष्णाणि ४० सम्यग्र दृष्टिः- सम्यग्दर्शनम् मिध्यादृष्टिः मिथ्याज्ञानम्, सम्यग्रूमिध्यादृष्टि:मिश्रदृष्टि, चक्षुर्दर्शनम्, अचक्षुर्दर्शनम्, अवधिदर्शनम्, केवलदर्शनम्, ऑमिनि वोधिकज्ञानम् - मतिज्ञानम्, यात्रत् श्रुतज्ञानम्, अवधिज्ञानम्, मनःपर्यवज्ञानं केवलज्ञानम्, मत्यज्ञानम्, श्रुताज्ञानम्, विभङ्गज्ञानम्, आहारसंज्ञा, यावत्भयसंज्ञा मैथुनसंज्ञा परिग्रहसंज्ञा, एतानि सम्यग्दष्टिमारभ्य परिग्रहसंज्ञा पर्यन्तानि अवर्णानि, अगन्धानि, अरसांनि, अस्पर्शानि मज्ञप्तानि सम्यग्दृष्टघांदीनामान्तरकी अपेक्षा से ये सच जीव के परिणामरूप होने के कारण अमूर्त होने सेविना वर्ण के, विना गंध के, बिना रस के और विना स्पर्श के कही गई हैं । " सम्मीिर, चक्खुदसणे ४, आभिणिवोहियनाणे, जांब विभंगणाणे, आहारसना, जाव परिग्गहसनी- एयाणि अंबण्णाणि४' गौतम ने अब प्रभुं से ऐसा पूछा है - हे भदन्त ! सम्यग्दृष्टि, - सम्यग्दशन, मिध्यादृष्टि - मिथ्यादर्शन सम्यं मिथ्यादृष्टि-मिश्रदृष्टि, चक्षुर्दर्शन, अचक्षुर्दर्शन, अवधिदर्शन, केवलदर्शन, आभिनियोधिकज्ञान, -मतिज्ञान, यावत् श्रुतज्ञान, अवधिज्ञान, मनः पर्यवज्ञान, केवलज्ञान, मंत्यज्ञान, श्रुताज्ञान, विभंगज्ञान, आहारसंज्ञा, यांवत् भयसंज्ञा, मैथुनसंज्ञा, परिग्रहसंज्ञा ये सब सम्यग्दृष्टि से लेकर परिग्रहसंज्ञातक के पदार्थ बिना वर्ण के, विना गंध के, विना रस के, और बिना स्पर्श के कहे गये हैं। क्योंकि ये सब जीव के आन्तर परिणामरूप होते हैं
1
વણુ રહિત, ગંધરહિત, રસહિત અને સ્પર્શી રહિત કહેવામાં આવી છે કારણુ કે ભાવલેશ્યા જીવના પરિણામ રૂપ હેાવાને કારણે અમૂત હાય છે તેથી તેમાં વર્ણાદિના સાવ હાતે નથી, 'सम्मदिट्ठी, 'चक्खुदंसणे४, आभिणिबोहियनाणे, जाव 'विभंगणाणे, आहारसन्ना जाव परिग्गहंसन्ना, एयाणि अवण्णाणि० મહાવીર પ્રભુ ગૌતમ '' સ્વામીને કહે છે કે હૈં ગૌતમ ! સભ્યષ્ટિ મિથ્યદૃષ્ટિ (ક્રિયાજ્ઞાન), સમ્યગમિથ્યાદષ્ટિ (મિશ્રસૃષ્ટિ,) ચક્ષુદર્શન अक्षुर्हर्शन अवधिदर्शन, वर्शन समितिमा विज्ञान (भतिज्ञान), श्रुतज्ञान, अवधिज्ञान; भनः पर्यवज्ञान, ठेवणंज्ञान, भत्यज्ञान, श्रुताज्ञान, विल:र्गज्ञान, आडारसज्ञी, लयस ज्ञा, मैथुनस ज्ञी, भने 'परिग्रहसंज्ञा, मा अधाने'
""
વર્ષા વિનાના, ગેધવિનાના, સંવિનાના અને સ્પવિનાના કહ્યા છે તેએ જીવના આાન્તરપરિણામ રૂપ હૉવાને કારણે અમૂર્ત છે. તે કારણે - તેમને વિ
"
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०५ सू०२ प्राणातिपातादिविरमणनिरूपणम् :१९१ परिणामतया अमूर्तत्वेन वर्णादिरहितत्वात् । एवञ्चात्र कृष्णलेश्यामभृतीनि परिग्रहसंझान्तानि जीवपरिणामत्वात् अवर्णादीनि अवसेयानि । औदारिकतैजसवैक्रियातरकाणि चत्वारि शरीराणि पञ्चवर्णादीनि अष्टस्पर्शानि च बादरपरिणामपुद्गलरूपत्वात् , सर्वत्र चतुःस्पर्शत्वे सूक्ष्मपरिणामः कारणम् , अष्टस्पर्शत्वे च बादरपरिणामः कारणमवसेयम्, इत्यभिपायेणाह-'ओरालियसरीरे जाव-तेयगसरीरे एयाणि अट्ठफासाणि' औदारिकशरीर यावत्-वैक्रियशरीरम्, आहारकशरीरम् , तेजसशरीरम् , एतानि चत्वारि.शरीराणि अष्टस्पर्शानि वोध्यानि, 'कम्मगसरीरे चउफासे' कार्मणशरीरं चतुःस्पर्शम् , 'मणजोगे, वयजोगे य चउफासे' मनोयोगः, चोयोगच चतुःस्पर्शः प्रज्ञप्तः, कायजोगे अट्ठफासे' काययोगः अष्टस्पर्शः प्रज्ञप्तः, अतः अमूर्त कहे गये हैं इसलिये इनमें वर्णादिमत्ता का अभाव रहता है। इस प्रकार यहाँ कृष्णलेश्या से लगाकर परिग्रह संज्ञातक के सब पदार्थ जीव परिणामरूप होने से अवर्णादिवाले हैं ऐसा जानना चाहिये। औदारिक, तैजस, वैक्रिय, एवं आहारक ये चार शरीर पांचवर्णादिवाले एवं आठ स्पर्शवाले हैं क्योंकि ये बादरपरिणामवाले पुद्गलों से जन्य हैं। सर्वत्र चतुःस्पर्शवत्ता में सूक्ष्मपरिणाम कारंण कहा गया है, एवं अष्टस्पर्शवत्ता में पादरपरिणाम कारण कहा गया है। इसी अभिप्राय को लेकर 'ओरालियसरीरे जाव तेयगसरीरे एयाणि अट्ठफालाणि? ऐसा यह सूत्र सूत्रकारने कहा है-औदारिक शरीर यावत् वैक्रियशरीर, आहारकशरीर, तैजसशरीर, ये चार शरीर आठ स्पर्शवाले, तथाकम्मगसरीरे, चउफासे' कार्मणशरीर चार स्पर्शवाला होता है 'मणजोगे, वयजोगे, यचउफासे' मनोयोग और वचनयोग ये चार स्पर्शवाले વિનના કહેવામાં આવેલ છે. આ રીતે કૃષ્ણલેશ્યાથી લઈને પરિગ્રહસંજ્ઞા પર્વતના સઘળા પદાર્થો જીવપરિણામરૂપ હેવાથી વર્ણાદિ વિનાના હોય છે, એમ સમજવું જોઈએ જ્યાં જ્યાં ચાર સ્પૉને સદ્ભાવ કહેવામાં આવ્યો છે, ત્યાં ત્યાં સૂક્ષમ પરિણામ રૂપ, કારણ સમજવાનું છે અને જયાં જ્યાં આઠ સ્પર્શીને સદ્ભાવ બતાવ્યો છે, ત્યાં ત્યાં બાદરપરિણામ રૂપ કારણ સમજવાને छे. तेथी। सूत्री घुछ है “ओरालियसरीरे जाव तेयगसरीरे, एयाणि अट्टफोमाणि" भौहार शरीर, वैठियशरीर, मा२४शरीर म२ तेसशरीर, मा यार शरी२ मा पवाजi डाय छ, तथा " कम्मगसरीरे चउफासे"
शरीर या२ २५ वायु डाय छे. “ मणजोगे, वयजोगे य चउफासे" मनायो! मने क्यनयोगने या२ मा हेवामा भाव्या छ, “कायजोगे
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
.. . भगवतीसूत्रे काययोगस्य वादरपुद्गलपरिणामत्वात् अष्टस्पर्शत्वम् , 'सागारोवओगे य, अणागारो वओगे य अवण्णा' साकारोपयोगश्च, अनाकारोपयोगश्च आन्तरपरिणामस्वांत अमूर्तत्वेन अवर्णः, अगन्धः, अरसः, अस्पर्शश्च प्रज्ञप्तः। गौतमः पृच्छति-'सन्च दत्राणं भंते ! कइवन्ना? पुच्छा' हे भदन्त ! सर्वद्रव्याणि धर्मास्तिकायादीनि कतिवर्णानि, कतिगन्धानि, कतिरसानि, कतिस्पर्शानि प्रज्ञप्तानि ? इति पृच्छां, भगवानाह-'गोयमा ! अत्थेगइया सव्वदव्या पंचवन्ना जाव अटफासा पण्णता' हे गौतम ! अस्त्येककानि कानिचित् सर्वद्रव्याणि वादरपुद्गलद्रव्यरूपाणि पश्चवर्णानि, द्विगन्धानि, पश्चरसानि, चतुःस्पर्शानि प्रज्ञप्तानि, “अत्थेगइया सव्वदवा पंचवण्णा, चउफासा पण्णता" अस्त्येककानि कानिचित् द्रव्याणि सूक्ष्मपुद्गलद्रव्यरूपाणि पश्चवर्णानि, द्विगन्धानि, पञ्चरसानि, चतुःस्पर्शानि प्रज्ञप्तानि 'अत्थेगइया सव्वदव्या एगकहे गये है। 'कायजोगे अट्ठफासे' काययोग आठस्पर्शवाला कहा गया है। क्योंकि काययोग बादरपुद्गलोंका परिणामरूप होता है । 'सागारोवओगे य अणागारोवओगे य अवण्णा' साकारोपयोग और अनाका. रोपयोग ये दोनों जीव के आन्तरं परिणामरूप होते हैं इसलिये अमूर्त होते हैं-अतः इनमें वर्ण, गंध, रस और स्पर्श का अभाव कहा गया है। ___अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'सव्वव्वाणं भंते ! कावना, पुच्छा' हे भदन्त ! समस्त धर्मास्तिकायादिक द्रव्य कितने वर्गोंवाले, कितने गंधोंवाले, कितने रसोंवाले और कितने स्पर्टी वाले कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'अस्थेगइया सव्वव्या पंचवन्ना जाव अष्ट्रफासा पण्णत्ता' समस्त द्रव्यों में से कितनेक द्रव्य-वादरपुद्गलरूपद्रव्य-पांचवर्णों वाले, यावत् दो अट्टफासे" पY ययेागने मा २५शाणा ह्यो छ, २ . आयया। माई२ पुदीना परियाभ३५ डाय छे. “सागारोवओगे य अणागारोवओगेय अवण्णा" AIR२९५यो भने मना२९५या1, मा भन्ने उपयोगी पना આન્તરપરિણામ રૂપ હોય છે તે કારણે તેઓ અમૂર્ત હોય છે. તેથી તેમને વર્ણરહિત, ગંધરહિત, રસરહિત અને સ્પર્શરહિત કહેવામાં આવેલ છે.
गौतम स्वाभान प्रश्न-" सय दव्वाणं भंते ! कइवण्णा०. पुच्छा" ભગવન ! સમસ્ત ધર્માસ્તિ કાયાદિક દ્રવ્ય કેટલા વર્ણવાળાં, કેટલા રસવાળાં અને કેટલા સ્પર્શવાળા હોય છે?
महावीर प्रसुन उत्त२-" अत्थेगइया सव्वव्वा पंचवण्णा जाव अटुफासा पण्णता" गौतम ! समस्त द्रव्योमाथा सा द्रव्ये!-४२ पुस ३५ દ્ર-પાંચ વર્ણોવાળાં, બે ગધેવાળાં, પાંચ રસવાળાં અને આઠ સ્પર્શી
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ०५ सू०२ प्राणातिपातादिविरमणनिरूपणम् १९३ गंधा, एगवण्णा, एगरसा, दुफासा पन्नत्ता' अस्त्येककानि कानिचित् सर्वद्रव्याणि परमाणुद्रव्यरूपाणि एकवर्णानि, एकगन्धानि, एकरसानि, द्विस्पर्शानि, प्रजातानि, तथा चोक्तं परमाणुद्रव्यमाश्रित्य-"कारणमेव तदन्त्यं, सूक्ष्मो नित्यश्च भवति परमाणुः । एकरसवर्णगन्धो द्विस्पर्शः कार्यलिङ्गश्च ॥१॥ इति, स्पर्शद्वयश्च सूक्ष्मसम्बन्धिनाम् चतुर्णा स्पर्शानामन्यवरदविरुद्धं भवति, 'अत्थेगइया सव्वदव्या अवन्ना जाच अफासा पण्णत्ता' अस्त्येककानि कानिचित् सर्वद्रव्याणि-धर्मास्तिकायादिद्रव्याणि अवर्णानि, यावत् अगन्धानि, अरसानि, अस्पर्शानि प्रज्ञप्तानि, गंधोंवाले, पांच रसोवाले और आठ स्पों वाले कहे गये हैं 'अस्थेगइया सव्वदव्वा पंचवण्णा चउफासा, पण्णत्ता' समस्त द्रव्यों में से कितनेक सूक्ष्मपुद्गलद्रव्य पांचवर्णवाले, दो गंधवाले, पांचरसवाले और चार स्पर्शवाले कहे गये हैं। 'अत्थेगइया सव्वदव्वा एगवण्णा एगगंधा, एगरसा दुफासा पन्नत्ता' समस्त द्रव्यों में से पर. माणुरूप पुद्गलद्रव्य एकवर्णवाले, एकगंधवाले, एकरसवाले और दो स्पर्शवाले कहे गये हैं। सो ही कहा है-' एकरसवर्णगंधो, विस्पर्श: कार्यलिङ्गाश्च' परमाणु एकवर्ण, एकगंध एकरस और दो स्पर्शवाला होता है, इसका ज्ञान इनके संयोग से उत्पन्न हुए कार्य से होता है। सूक्ष्म संबंधी चार स्पों में कोई दो अविरुद्धस्पर्श में रहते हैं। 'अस्थे. गड्या सव्वव्वा अवन्ना जाव अफासा पण्णता' तथा समस्त द्रव्यों में से कितनेक द्रव्य-धर्मास्तिकायादिकद्रव्य विना वर्ण के, यावत् विना गंध के, विना रस के और विना स्पर्श के कहे गये हैं। 'एवं सव्व. ami Grय छ. " अत्यंगइया सव्वदव्वा पचवण्णा०, जाव घउफासा पण्णत्ता" સમસ્ત દ્રામાંથી કેટલાક દ્રવ્યને–સૂમ પુદ્ગલ દ્રવ્યોને-પાંચ વર્ણવાળાં, मे गावाजा, पाय सोपणा, मने यार स्प mi xn छ, “अत्येगइया सव्वगंधा, एगगंधा, एगवण्णा, एगरसा, दुफोसा पण्णत्ता', समस्त द्रव्याમાંથી કેટલાક દ્રવ્યને પરમાણુ પુલ રૂપ દ્રવ્યને-એક ગધવાળાં એક રસવાળાં, એક વણવાળા અને બે સ્પર્શવાળાં કહ્યા છે. એજ વાત નીચેના सूत्रादा ०५४त थाय छ-" एकरसवर्णगंधो, द्विस्पर्शः कार्यलिङ्गश्च " "५२માણુ રસ એક વર્ણ, એક ગંધ, એક રસ અને બે સ્પર્શવાળો હોય છે. તેનું જ્ઞાન તેમના સાગથી ઉત્પન્ન થયેલા કાર્યથી થાય છે.” સૂમસંબધી यार २५शमन मे मविरुद्ध पनि समाव २७ छे. “ अत्यगइया सव्वादया अवण्णा जाव अफामा पण्णत्ता" समस्त द्रव्यमाथा टसा द्रव्याધમસ્તિકાયાદિ દ્રા-વર્ણરહિત, ગંધરહિત, રસરહિત અને સ્પરહિત હોય
भ० २५
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे 'एवं सब पएसा वि, सच पज्जवा वि' एवं-पूर्वोक्तद्रव्यरीत्या अस्त्येकके केचनसर्वप्रदेशाः अपि पञ्चवर्णाः, द्विगन्धाः, पञ्चरसाः, अष्टस्पर्शाश्थ, प्रज्ञप्ताः, अस्त्येकके केचन द्रव्यप्रदेशाः अवर्णाः अगन्धा, अरमाः, अस्पर्शाश्च प्रज्ञप्ताः, तत्र मूर्तद्रव्यप्रदेशाः मूर्तद्रव्यवत्पश्चवर्णादयः, अमूर्तद्रव्यप्रदेशाश्च अमूर्तद्रव्यवदवर्णादयः सन्ति, एवं सर्वपर्यवाः अपि-अस्त्येकके केचन द्रव्यस्य धर्मरूपाः पर्यशः द्रव्यवदेव पञ्चवर्णाः, द्विगन्धाः, पञ्चरसाः, अष्टस्पर्शाः प्रज्ञप्ताः, अस्त्येकके केचन पर्यवाः अवर्णाः; अरसाः, अगन्धाः, अस्पर्शाश्च प्रज्ञप्ताः, तत्र मूर्तद्रव्यपर्यवाः मृतद्रव्यवत्पञ्चवर्णादयः, अमूर्तद्रव्यपर्यवाश्च अमूर्तद्रव्यवदवर्णादयः सन्तीति भावः । तीयद्धा पएसा वि, सव्वपज्जवा वि' इसी प्रकार से कितनेक सर्वप्रदेश भी पांचवर्णवाले, द्विगंधवाले, पांच रसवाले और आठ स्पर्शवाले कहे गये हैं; यावत् कितनेक सर्वप्रदेश विना वर्ण के, विना गंध के, विना रस के
और विना स्पर्श के कहे गये हैं। इनमें मूर्तद्रव्य के प्रदेश पुद्गल की तरह पांच वर्णवाले दोगंध आदि वाले कहे गये हैं, और अमूर्तद्रव्ध-धर्मास्तिकार्यादिक के प्रदेश अमूर्तद्रव्य के समान विना वर्णादि के कहे गये हैं। इसी प्रकार से कितनेक पर्याय भी-कितनेक द्रव्यों की धर्मरूपक्रमभावी पर्यायें भी-द्रव्य की तरह ही पांच वर्णवाली, दो गंधवाली, और आठ स्पर्शवाली कही गई हैं, यावत् कितनेक द्रव्यों की पर्यायें विना वर्णकी विनी गंध की विना रस की और विना स्पर्श की कही गई हैं। इनमें मूर्तद्रव्यों की पर्याय मूर्तद्रव्य की तरह वर्ण, गंध, रस और स्पर्शवाली कही गई हैं और अमूर्तद्रव्य की पर्यायें अमूर्तद्रव्य.की तरह विना छ. "एवं सन्न पएसा वि, संव्व पज्जवा वि" मे प्रमाणे seeis द्रव्यપ્રદેશે પાંચ વર્ણવાળ, બે ગંધવાળા, પાંચ રસવાળા અને આઠ સ્પર્શવાળા હોય છે, અને કેટલાક દ્રવ્યપ્રદેશે વર્ણરહિત, ગંધરહિત, રસરહિત અને પશ રહિત હોય છે એટલે કે મૂર્ત દ્રવ્યના પ્રદેશને, મૂર્ત દ્રવ્યપાલની भ, पाय व वाणां, अने. अपाहियामाहा छ. अभूतद्रव्य प्रशानમસ્તિકાયાદિના પ્રદેશને, અમૂર્ત દ્રવ્યની જેમ વર્ણાદિ વિનાના કહ્યા છે. એજ પ્રમાણે કેટલાક દ્રવ્યની પર્યાને પ–કેટલાક દ્રવ્યની ધર્મરૂપ ક્રમભવી પર્યાને પણ-દ્રવ્યની જેમ પાંચ વર્ણવાળી, બે ગધવાળી, પાંચ રંસવાળી અને આઠ સ્પર્શવાળી કહી છે, તથા કેટલાક દ્રવ્યોની પર્યાને વર્ણન विनानी, अविनानी, -२सविनानी अने.२५ विनानी ही छ. मेट.है, મૂર્ત દ્રવ્યની પર્યાને મૂર્ત દ્રવ્યની જેમ વર્ણ, ગંધરસ અને સ્પર્શવાળી કહી છે અને અમૂત કલ્યની પર્યાને, અમૂર્ત દ્રવ્યની જેમ, વર્ણ, ગંધ,
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० २ उ०५ सू० ३ जीवपरिणामनिरूपणम् १९५ अवण्णा, जाव अफासा, पण्णत्ता, एवं आणागयद्धा दि, एवं सम्बद्धा वि' अतीतादा वि-अतीतकाला, अवर्णा यावत्-अगन्धा, अरसा, अस्पर्शा प्रज्ञप्ता, एवम्अतीताद्धावत , अनागताधा अपि-अनागतकालोऽपि, अवर्णा, अगन्धा, अरसा, अस्पर्शा प्रज्ञप्ता, एवम् अतीताद्धादिवदेव सर्वाद्धा अपि-सर्वकालोऽपि, अवर्णा, अगन्धा, अरसा, अस्पर्शा प्रज्ञासा, एतेषाम् अतीताद्धादिकालत्रयाणामपि अमूर्तत्वेन वर्णादिरहितत्वादिति भावः ॥ २॥
जीवपरिणामवक्तव्यता। मूलम्-'जीवे णं भंते !- गभं वक्कममाणे कइवन्नं, कइगंध, कइरसं, कइफालं परिणाम परिणमइ ? गोंयमा ! पंचवन्नं, दुगंधं पंचरसं अटफासं परिणामं परिणमइ ॥सू०३॥ ___ छाया-जीवः खलु भदन्त ! गर्म व्युत्क्रामन् कतिवर्णम् , कतिगन्धम् , कतिरसं, कतिस्पर्शम् परिणामं परिणमति ? गौतम ! पञ्चवर्णम् , द्विगन्धम् , पश्चरसम् , अष्टस्पर्शम् परिणामं परिणमति ॥मू०३॥ वर्णादि की कही गई हैं। 'तीयद्धा अवण्णा, जाव अफासा, पण्णत्ता, एवं अणागयद्धा वि, एवं सव्वद्धा वि' अतीत-भूतकाल, भी विना वर्णका, विना गंध का, विना रस का और विना स्पर्श का कहा गया है। इसी प्रकार से अनागतकाल भी-भविष्यत् काल भी विना वर्णादि का कहा गया है। अतीताद्धा की तरह सर्वकाल भी विना वर्ण का, विना गंध का, विना रस का और विना स्पर्श का कहा गया है। क्यों कि भूत, भविष्यत् और वर्तमान ये तीनों ही काल अमूर्त कहे गये हैं। अतः अमूर्त होने के कारण इनमें पौगलिशगुण वर्णादिक नहीं होते हैं, उनसे ये रहित होते हैं ।सू० २॥ २स मन २५ विनानी ४डी छ. " तीयद्धा अवण्णा, जाव अफासा, एवं अणागयद्धा वि, एवं सव्वद्धा वि" सूता पण विनाना, सविनानी, રસવિનાને અને સ્પર્શ વિનાને કહ્યું છે એજ પ્રમાણે અનાગત (ભવિષ્ય) કાળને પણ વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શોથી રહિત કહ્યું છે ભૂતકાળની જેમ સર્વ કાળને પણ વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ વિનાને કહ્યો છે, કારણ કે ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાન, એ ત્રણે કાળને પણ અમૂર્ત કહ્યા છે. તેઓ અમૂર્ત હેવાને કારણે તેમનામાં પૌલિક ગુણેને સદ્ભાવ સંભવી શક્તા નથી. જરા
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र टीका-वर्णादि प्रस्तावात् जीवस्य व्युत्क्रमणकाले वर्णादिपरिणाम प्ररूपयितुमाह-'जीवे णं भंते' इत्यादि, 'जीवे णं भंते ! गम्भं चक्कममाणे कइवन्नं, का. गंध, कइरसं, कइफासं परिणामं परिणमइ ? गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! जीवः खलु गर्भ व्युत्क्रामन् गर्भ उत्पन्नद्यमानः गर्भोत्पत्तिकाले इत्यर्थः, कतिवर्ण, कति. गंध, कतिरसं, कतिस्पर्श परिणामं परिणमति-कतिवर्णादिना रूपेण परिणमतीतिभावः। भगवानाह-'गोयमा! पंचवन्नं दुगंध पंचरसं अट्ठफासं परिणामं परिणमइ' हे गौतम ! जीवः गर्भव्युत्क्रमणकाले, पञ्चवर्ण द्विगन्धम् , पञ्चरसम् अष्ट
जीवपरिणामवक्तव्यता'जीवे णं भंते ! गम्भ वक्कममोणे' इत्यादि।
टीकार्थ-वर्णादि के प्रस्ताव को लेकर सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा जीव के व्युत्क्रमण काल में उसके वर्णादि की प्ररूपणा की है। इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! जीव जब गर्भ में आने लगता है तब गर्भोत्पत्तिकाल में वह कितने वर्णादिरूप से वह परिणाम को प्राप्त होता है ? अर्थात् उस समय वह जीव कितने वर्णवाला, कितने गंधवाला, कितने रसवाला और कितने स्पर्शवाला होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'पंचवन्नं, दुगंध, पंचरसं, अट्ठफासं परिणमइ' जीव जप गर्भ में आने लगता है तब वह उस काल में पांच वर्णवाला, दो गंधवाला, पांच रसवाला और आठ
-परिणामनी 4zतव्यता"जीवे णं भंते ! गभं वक्कममाणे" त्याल
ટીકાઈ—આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે જીવના વ્યુત્ક્રમણ કાળમાં તેનાવણુદિની નીચે પ્રમાણે પ્રરૂપણ કરી છે
गौतम स्वामीना प्रश्न-" जीवे णं भंते ! गम्भं वक्कममाणे कइवन्नं, कहगंध, का रस, कइफासं परिणाम परिणमइ ?" भगवन् ! न्यारे 4 भां "આવે છે, ત્યારે એટલે કે ગર્ભોત્પત્તિકાળમાં–જીવ કેટલાં વર્ણાદિ રૂપ પરિ
મને પ્રાપ્ત કરે છે એટલે કે જીવ જ્યારે ગર્ભમાં આવે છે, ત્યારે કેટલાં વર્ણવાળા હોય છે? કેટલા ગંધવાળું હોય છે? કેટલા રસવાળા હોય છે? કેટલા સ્પર્શવાળ હોય છે?
महावीर प्रभुना लत्त२-"गोयमा!" गौतम! मयुरन्त ७१ "पंचवन्नं, दुगंध, पंचरसं, अट्टफासं परिणमइ" पांय पवागी, मे पाया, પાંચ રસવાળો અને આઠ સ્પર્શવાળ હોય છે, કારણ કે ગર્ભયુત્ક્રમણ
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ०५ सू०४ जीवस्य चारित्रपरिणामनिरूपणम् १९७ स्पर्शम्, परिणाम परिणमति-गच्छति गर्भव्युत्क्रमणकाले जीवशरीरस्य पञ्चवर्णादिमत्वात् तद्व्युत्क्रमणकाले जीवपरिणामस्य पञ्चवर्ण, द्विगन्ध, पश्चरसाष्टस्पर्शत्वमवसेयमिति भावः तथा च गर्भ व्युत्क्रामन जीवो वर्णादिभिर्विचित्रं परिणाम परिणमतीति सिद्धम् ।।१०।।
जीवस्य विचित्रपरिणामहेतुवक्तव्यता। मूलम्-'कम्मओ णं भंते ! जीवे नो अकम्मओ विभत्तिभावं परिणमइ, कम्मओ जए नो अकम्मओ विभत्तिभावं परिणमइ ? हंता, गोयमा! कम्मओ णंतं चेव जाव परिणमई,नो अकम्मओ विभत्तिभावं परिणमइ सेवं भंते सेवं भंतेत्तिसू०४॥
बारससयगे पंचमे उद्देसए । छाया-फर्मतः खलु भदन्त ! जीवो, नो अकर्मतो विभक्तिभावं परिणमति? कर्मतः खलु जगत् नो अकर्मतो विभक्तिभावं परिणमति ? हन्त, गौतम! कर्मतः स्पर्शवाला होता है क्यों कि गर्भव्युत्क्रमण काल में जीवशरीर पांच वर्णादिवाला होता है इसलिये गर्भव्युत्क्रमण काल में जीव को पांच वर्णादि परिणामोंवाला-पांचवर्णवाला, दो गंधवाला, पांचरसवाला और
आठ स्पर्शवाला-कहा गया है-ऐसा जानना चाहिये तात्पर्य कहने का यह है कि जीव स्वभावतः अमूर्तिक होने से वर्णादिरूप परिणाम विना का है परन्तु इसके साथ शरीर कासम्बन्ध लगा हुआ है। अत: जयतक मुक्ति में यह प्राप्त नहीं हुआ है तबतक संसारी होने के कारण शरीर के सम्बन्ध को लेकर यह विचित्र वर्णादिरूप परिणामवाला बना रहता है।सू०३॥ કાળમાં (જ્યારે ગર્ભમાં જીવ આવે છે ત્યારે) જીવશરીર પાંચ વદિવાળું હાથ છે તેથી ગભવ્યુત્ક્રમણ કાળમાં જીવને પાંચ વર્ણાદિ પરિણામેવાળો-પાંચ વર્ણવાળ, બે ગધવાળ, પાંચ રસવાળે અને આઠ સ્પર્શવાળ-કહેવામાં આ છે, એવું સમજવું જોઈએ આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે જીવ સ્વભાવતઃ અમૂર્ત હેવાને કારણે વર્ણાદિ રૂપ પરિણમે વિનાને હોય છે. પરંતુ તેની સાથે શરીરને સંબંધ તે ચાલુ જ રહ્યા કરે છે આ શરીરસંબંધને કારણે, જ્યાં સુધી તે મુક્તિ પ્રાપ્ત કરતું નથી, ત્યાં સુધી તે સંસારી અવસ્થાવાળે રહેવાને કારણે શરીરના સંબંધવાળા જ રહે છે, તે કારણે તે વિચિત્ર વર્ણાદિરૂપ પરિણામેવાળે જ બની રહે છે. સૂ૩
namumar
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
१९८
3
खलु तचैव यावत् - परिणमति, नो अफर्मतो विभक्तिभावं परिणमति, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥ मु० ४ ॥ द्वादशशतके पञ्चमोदेशकः ॥ - टीका-अथ जीवरूप विचित्र परिणामहेतुं प्ररूपयितुमाह-' कम्मओ णं ' इत्यादि 'कम्मओ भंते! जीवे, नो अकस्मओ विभत्तिभावं परिणमद्द ? हे भदन्त । किं कर्मतः खलु कर्मणः सकाशात्, नो अकर्मतः न कर्माणि बिना, जीवो, विभक्तिभावं विभागरूपं भावं नैरयिकतिर्यग्मनुष्य देवमवेषु नानारूपं परिणामं, परिणमति ? प्राप्नोति ? एवम् 'कम्मओ णं जए' नो अकम्मओ विभत्ति भावं परिणम ?' किम् कर्मतः कर्मणः सकाशात् खलु, नो अकर्मतः-न कर्माणि विना जगत् गच्छति - प्राप्नोति तांस्तान् नारकादि भावानिति जगत्- जीवसम्मुदायः, विभक्तिभावं नैरधिकादि नानारूपं परिणामं परिणमतिमाप्नोति ? जीव के विचित्र परिणाम की वक्तव्यता
कम्मओणं भंते ! जीवे नो अकम्मओ' इत्यादि ।
-
टीकार्थ- इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ने जीव के विचित्र परिणाम का हेतु क्या है ? इस बात की प्ररूपणा की है इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'कम्मओ णं भंते । जीवे नो अकम्मओ विभत्तिभावं परिणमइ' हे भदन | क्या जीच फर्म से ही विभक्तिभाव को नैरयिक, तिर्यगू, मनुष्य एवं देव हन भवों में नानारूप परिणाम को प्राप्त करता है ? बिना कर्म के नहीं करता है क्या ? इसी प्रकार से 'कम्मओणं जए, न अकम्मओ विभत्तिभावं परिणमह ' क्या जगतउन२ नारकादि पर्यायों को प्राप्त करनेवाला जीवसमूह भी कर्म से ही नैरधिक आदि — भवना विचित्र परियाभनी वक्तव्यता - - "कम्मओणं भंते ! जीवे नो अकम्मओ" इत्याहि
ટીકા-આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રધારે જીવના વિચિત્ર પરિણામના કારણેાની પ્રરૂપણા કરી છે—ા વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ, સ્વામી મહાવીર ભગવાનને येवो, अश्न पूछे छे " कम्मओ णं भंते! जीवे नो अकम्मओ विभत्तिभावं परिणमइ ? ” उ लगवन | शुभ द्वारा विलड़ितलाव ने-नारऊ, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવ, આ ભવેશમાં વિવિધ પરિણામને પ્રાપ્ત કરે છે? શુ' ક્રમ વિના છત્ર વિભક્તિભાવને પ્રાપ્ત કરતા નથી ? એજ પ્રમાણે " कम्मओणं जए, नो अकम्मओं त्रिभत्तिभावं परिणमइ " शु नारअहि पर्या ચીને પ્રાપ્ત કરનારા જીવસમૂહું પણ ક્રમ વડે જ નૈવિક અ દિ વિવિધ પરિણામેાની પ્રાપ્તિ કરે છે? અને ક`વિના શું તેઓ નૈરયિક આદિ વિવિધ પરિણામાને પ્રાપ્ત કરતા નથી ?
1
3
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ०५ सू० ४ जीवस्य चारित्रपरिणामनिरूपणम् १९९ भगवानाह-'हता, गोयमा ! कम्मओ णं तेचे जाव परिणमइ, नो अकम्मो विभत्तिमा परिणमई' हे गौतम! हन्त ! सत्यम् , कर्मतः खलु तदेव-पूर्वोक्तरीत्या यावत्-नो अकर्मतो जीवो विभक्तिभावं-नैरयिकादि नानारूपपरिणाम परिणमति-माप्नोति, एवं कर्मतः खलु जगत्-जीवसमूहः विभक्तिभावं परिणमति-माप्नोति, नो अमर्मत:-न कर्माणि विना जगत् विभक्तिभावं नैरयिकादिनानारूपपरिणाम परिणमति-प्राप्नोति अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं प्रमाणयन्नाह'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सर्व सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेव-भवदुक्तं सर्व सत्यमेवेति ॥१०४॥ । ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जंगद्वल्लभ-सिद्धवाचक पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकप्रविशुद्धगधपधनै ग्रन्थनिर्मापक , . '. वादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुररानप्रदत्त'जैनाचार्य' ..पदभूषित-कोल्हापुरंराजगुरु- . बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितायां श्री "भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाज्यायां व्याख्यायां द्वादशशतके
पञ्चमोदेशकः समाप्तः॥१२-५॥ नानारूप परिणामों को प्राप्त करता है ? विना कर्म के नहीं करता है क्या? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता, गोयमा ! कम्मओणं तंचेव जाव परिणमह, नो अकम्मओ विभत्तिभावं परिणमह' हे गौतम! हां, यह ऐसी ही बात है कि जीव या जीवसमूहरूप जगत कर्म से हीविना कर्म के नहीं, नैरयिकादि नानारूप परिणाम को प्राप्त करता है अय-अन्त में गौतमस्वामी प्रभु से उनके वचनों में सत्यता ख्यापित करने के निमित्त कहते हैं-'सेवं भंते! सेवं भंते ! ति, हे भदन्त !
ગૌતમ સવામીના પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે "हंता, गोयमा ! कम्मओणं तचेव जाव परिणमइ, नो अकम्मओ विभत्तिभावं परिणमह" गौतम! 6, मेदु । मन छ ७ मा समूड ३५ , જગત કર્મ વડે જ નૈરયિક આદિ વિવિધ પ્રકારના પરિણામને પ્રાપ્ત કરે છે, કર્મ વિના જીવ અથવા જીવસમૂહ રૂપ જગત નૈરયિક આદિ વિવિધ પરિ
મેને પ્રાપ્ત કરતા નથી હવે સૂત્રને ઉપસંહાર કરવા નિમિત્તે ગૌતમ સ્વામીના આ વચને દ્વારા પ્રભુનાં વચનને પ્રમાણભૂત ગણવામાં આવેલ છે
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीने
२००
आपने जो यह विषय कहा है-वह सब बिलकुल सत्य ही है। हे भदन्त । आपने जो यह विषय कहा है- वह बिलकुल सत्य ही है। इस प्रकार कहकर वे गौतम अपने स्थानपर तप और संयम से आत्मा को भावित करते हुए बैठ गये ||०४॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर श्री घासीलालजी महाराज कृत 44 भगवश्रीसूत्र " की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके बारहवें शतकका पांचवा उद्देशक समाप्त ॥ १२-५॥
“ सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति " " हे लगनन् ! गाये ? उद्धुं ते सत्य छे. હું ભગવન્ ! આપે આ વિષયનું જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય જ छे. " આ પ્રમાણે કહીને ભગવાનને 'દણા નમસ્કાર કરીને, ગૌતમ સ્વામી પતાને સ્થાને બેસી ગયા. સૂ॰૪॥ જૈનાચાય જૈનધમ દિવાર શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત ભગવતીસૂત્ર” ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના બારમા શતકના પાંચમા ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૫૧૨-પા
95
品
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ६ षष्ठोद्देशकस्य विषयविवरणम् २०१
अथ षष्ठोद्देशकः प्रारभ्यते द्वादशशतके षष्ठोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् ॥ राहोश्चन्द्रप्रसनविषये अन्यतीथिकवक्तव्यता खण्डनम्, तदनन्तरं राहुदेवस्यवर्णनम्, राहुनामानि, गहुविमानवर्णनम् , राहोर्यातायातसमये चन्द्रप्रकाशाच्छादनवर्णनम् , राहुमकारमरूपणम् च । राहोश्चन्द्रसूर्यावरणकालमरूपणम्, चन्द्रस्य सश्रीकत्वव्यवहारबीजप्ररूपणम् , सूर्यस्य आदित्यव्यवहारहेतुकथनम् , चन्द्रस्य अग्नमहिषीवक्तव्यता प्ररूपणम् , चन्द्रसूर्ययोः विशेषमकारकामभोगवर्णनम् ॥
- राहुवक्तव्यता। मूलम्-"रायगिहे जाव एवं वयासी-बहुजणे णं भंते! अन्नमन्नस्स एवमाइक्खइ, जाव एवं परूवेइ-एवं खल्लु. राह
छट्टे उद्देशेका प्रारंभ धारहवें शकत के इस छठे उद्देशे में जो जो विषय कहा गया हैउसका विवरण संक्षेप से इस प्रकार है-राहु जब चन्द्रमा को प्रसता है-तष चन्द्रग्रहण होता है-इस विषय में अन्यतीर्थिकजनों की जो मान्यता है वह ठीक नहीं है-ऐसा कथन राहुदेव का वर्णन राहु के नाम राहु विमान का वर्णन राष्ट्र के गमनागमन के समय में चन्द्रप्रकाश के आच्छादन का वर्णन राहप्रकारप्ररूपण राहु के चन्द्र और सूर्य को आवरण करने के काल का प्ररूपण चन्द्र को 'सश्री' कहने का कारण सूर्य को आदित्य कहने में हेतु का कथन चन्द्र की अग्रमहिषियों का कथन चन्द्र और सूर्य के विशेषप्रकार के कामभोग का वर्णन.
-
છઠ્ઠા ઉદ્દેશાનો પ્રારંભઆ છઠ્ઠા ઉદ્દેશકમાં પ્રતિપાદિત વિષયને સંક્ષિપ્ત સારાંશ નીચે પ્રમાણે છે-“રાહ જ્યારે ચન્દ્રમાને ગ્રાસ કરે છે, ત્યારે ચન્દ્રગ્રહણ થાય છે.” આ પ્રકારની અન્યતીથિની માન્યતા મિથ્યા હોવાનું પ્રતિપાદન રાહદેવનું વર્ણન-રાહના નામનું કથન-રાહુના વિમાનનું વર્ણન શહુની અવરજવર થાય ત્યારે ચન્દ્રપ્રકાશના આચ્છાદનનું કથન રાહુના પ્રકારનું કથન-સૂર્ય ચન્દ્રને શાહ કયારે આચ્છાદિત કરે છે, તેનું કથન ચન્દ્રને “શ્રી” કહેવાના કારણનું નિરૂપણ-સૂર્યને “આદિય” કહેવાના કારણનું નિરૂપણ ચન્દ્રની અઝમહિષીઓનું કથન ચન્દ્ર અને સૂર્યના વિશિષ્ટ કામગેનું વર્ણન,
म० २६
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
भगवतीसूत्रे
चंदं गेण्हइ, एवं खलु राहू चंदं गेण्हइ, से कहमेयं भंते ! एवं ? गोयमा ! ज णं से बहुजणेणं अन्नमन्नस्स जाव, मिच्छंते एवमासु, अहं पुण गोयमा! एबमाइक्खामि जाव एवं परूवेमिएवं खल्ल राहू देवे महिडिए जाव महासोक्खे, वरवत्थधरे, वरमल्लधरे, वरगंधधरे, वराभरणधारी । शहुस्सणं देवस्स नव नामधेजा पण्णत्ता, तं जहा-सिंघाडएर, जडिलए२, खंभए३,
खरए४, दडुरे५, मगरे६, अच्छे७, कच्छभे८, कण्हसप्पे । - राहुस्स णं देवस्स विमाणा पंचवण्णा पण्णत्ता, तं जहा-किण्हा, - नीला, लोहिया, हालिद्दा, सुकिल्ला, अस्थिकालए राहुविमाणे, - खंज़णवण्णाभे, पण्णत्ते। अस्थिनीलए राहु विमाणे लाउय
वन्नाभे, पण्णते। अस्थिलोहिए राहुविमाणे मंजिट६. वण्णामे पण्णत्ते। अस्थि पीतएं राहुविमाणे हालिद्दवण्णाभ पणते। अत्थि सुकिल्लए राहुविमाणे भासरासिवन्नाभे पण्णते। ' जयाणं राहू आगच्छमाणे वा, गच्छमाणे वा, विउव्वमाणे वा, : परियारेमाणे वा, चंदलेलं पुरस्थिमेणं आवरेत्ताणं पञ्चत्थिमेणं
वीईवयइ, तया णं पुरथिमेणं चंदे उवदंसेइ, पच्चत्थिमेणं राहू। जयाणं राहू आगच्छमाणे वा, मच्छमाणे वा, विउव्वमाणे वा परियारेमाणे वा, चंदलेस्स, पञ्चस्थिमेणं आवरेत्ताणं पुरथिमेणं वीईवयइ, तया णं पच्चरिथमेण चंदे उवदंसेइ, पुरपुरस्थिमेणं राहू। एवं जहां पुरस्थिमेणं पञ्चत्थिमेणं दो आलावंगा भणिया, तहा: दाहिणेणं उत्तरेणय दो, आलावगा भाणियन्वा । एवं उत्तरपुरस्थिमेण दाहिणपच्चत्थिमेण य,
S
.
.
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ६ सू० १ राहुस्वरूपनिरूपणम् २०३. . दो आलावगा साणियवा। दाहिणपुरस्थिमेणं उत्तर पञ्चस्थिमेण, यदो आलावगा भाणियबा एवं चेव जाव तयाणं उत्तरपच्चः, - थिमेणं चंदे उबदसेइ, दाहिणपुरस्थिमेणं राहू । जया णं राहू आगच्छमाणे वा, गच्छमाणे वा, विउठवमाणे वा परियारमाणे - वा चंदस्त लेस्लं आवरेमाणे-आवरेमाणे चिटई, तदाणं मणुस्स- . लोए मगुस्सा वयंति-एवं खलु राहू चंदं गेण्हा, एवं खलु राहू, चंदं गेण्हइ । जयाणं राहू आगच्छमाणे वा गच्छमाणे, विउव्वमाणे वा, परियारेमाणे वा चंदस्त लेस्स आवरेत्ताणं पासेणं वीई - वयइ, तयाणं मणुस्सलोए मणुस्सा वयंति-एवं , खलु चंदेणं, राहुँस्न कुच्छी भिन्ना, एवं खलु चंदेणं राहुस्स कुच्छी मिन्ना। जया णं राहू आगच्छमाणे वा गच्छमाणे वा, विउँबमाणे वा, परियारेमाणे वा चंदस्त लेसं आवरेत्ताणं पच्चोसकर, तयाणं मणुस्सलोए मणुस्सा वयंति-एवं खलु राहुणा, चंदे, वंते, एवं खलु राहुणा चंदे वते । जयाणं राहू आगच्छमाणे वा, गच्छमाणे वा, विउच्चमाणे वा, परियारेमाणे वा. चंदस्स लेस्सं अहे सपक्खि सपडिदिसिं आवरेत्ताणं चिट्टइ, तयाणं मणुस्सलोए । मणुस्सा यंति एवं खलु राहुणा चंदे घत्थे, एवं खल्लु राहुणा चंदे धत्थे। कइबिहे भंते ! राहू पण्णते? . गोयमा! :दुविहे राहू पण्णत्ते, तं जहा-धुवराहू, पव्वराहू य। तत्थ:-णं - जे से धुबराह, से णं बहलपक्खस्स 'पाडिवए पन्नरसतिभागेणं , पंन्नरलइभागं चंदस्त लेस्सं आवरेमाणे आवरेमाणे.. चिट्ठइ, तं जहा पढमाए पढभं भागं बितियाएं बितियं भागं .. जाव पन्नरसेसु पन्नरसमं भाग, चरिमसमए चंदे रत्ते भवइ,
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती अवसेसे समए चंदरत्ते वा विरत्ते वा भवइ, तमेव सुक्तपक्खस्स उंवदंसेमाणे उवदंसेमाणे पिटुइ, पढमाए पढमं भागं जाव पन्नरसेसु पन्नरसमं भागं, चरिमसमए चंदे विरत्ते भवइ, अवसेसे समए चंदे रत्ते वा, विरत्ते वा भवइ। तत्थ णं जे से पाचराह से जहण्णेणं छण्हं मासाणं, उक्कोसेणं बायालीसाए मासाणं शंदुस्स, अडयालीसाए संवच्छराणं सूरस्स ॥सू०१॥ , छाया-राजगृहे यावत् एषम् अवादीत-बहुजनः खलु भदन्त ! अन्योन्यस्य एवंमाख्याति, यावत्-एवं प्ररूपयति-एवं खलु राहुश्चन्द्रं गृह्णाति, एवं खल राहुश्चन्द्रं गृह्णाति, तत्कथमेतत् भदन्त ! एवम् ? । गौतम ! यत् खलु स बहुजनः खलु अन्योन्यस्य यावत् , मिथ्या ते एवमाहुः, अहं पुनः गौतम । एवमाख्यामि, यावत् एवं मरूपयामि, एवं खलु राहुः देवो महर्द्धिकः, यावत्-महासौख्यः, वर• अनघर, वरमाल्यधरः, वरगन्धधरः, वराभरणधारी। राहोः खलु देवस्य नव नामधेयानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-शृङ्गाटकः१, जटिलकार, स्तम्भः (क्षत्रक)३, खरः४, द१र१५, मकर:६, मत्स्य:७, कच्छपा८, कृष्णसर्पः९ । राहोः खलु देवस्य विमानाः पञ्चवर्णाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कृष्णाः, नीला, लोहिता, हारिद्राः, शुक्लाः। अस्ति कालको राहुविमानः खञ्जनवर्णाभा, प्रज्ञप्तः । अस्ति नीलको राहु विमानः अलाबूवर्णाभः प्रज्ञप्तः। अस्ति लोहितो राहुविमानो मभिष्ठवर्णाभा प्रज्ञासा अस्ति पीलको राहुविमानः हारिद्रवर्णाभः प्रज्ञप्तः। अस्ति शुक्लो राहुविमानो भस्मराशिवर्णाभः प्रज्ञप्तः । यदा खलु राहुः आगच्छन् वा, गच्छन् वा, विकुर्वन् चा, परिचारयन् वा चन्द्रलेश्यां पौरस्त्ये आकृत्य खलु पश्चिमे व्यतिव्रजति तदा खलु पौरस्त्ये चन्द्रः उपदर्शयति, पश्चिमे राहुः। यदा खलु राहुः आगच्छन् वा, गच्छन् वा, विकुर्वन् वा, परिचारयन् वा, चन्द्रलेश्यां पश्चिमे आवृत्य पौरस्त्ये व्यतिव्रजति तदा खलु पश्चिमे चन्द्रः उपदर्शयति, पौरस्त्ये राहुः । एवं यथा पौरस्त्ये पश्चिमे द्वौ आलापको भणितो, एवं दक्षिणे उत्तरे च द्वौ आलापको भणि. तव्यौ । एवम् उत्तरपौरस्त्ये दक्षिणपश्चिमे च द्वौ आलापको भणितव्यौ । दक्षिणपौरस्त्ये, उत्तरपश्चिमे द्वौ आलापको भणितव्यौ । एवमेव यावत् तदा खलु उत्तर
पश्चिमे चन्द्रः उपदर्शयति, दक्षिणपौरस्त्ये राहुः । यदा खलु राहुः आगच्छन् वा, 7. गच्छन् वा, विकुर्वन् वा, परिचारयन् वा, चन्द्रस्य लेश्याम् आवृण्वन् २ तिष्ठति, तदा
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ६ सू० १ राहुस्वरूपनिरूपणम् ०५ खलु मनुष्यलोके मनुष्या वदन्ति-एवं खलु राहुश्चन्द्रं गृह्णाति, एवं खलु राहुअन्द्रं गृह्णाति । यदा खलु राहुः आगच्छन् वा, गच्छन् वा, विकुर्वन् वा, परिचारयन् वा, चन्द्रस्य लेश्याम् आकृण्वन् पार्थेन खलु व्यतिव्रजति, तदा खलु मनुष्यलोके मनुष्या वदन्ति-एवं खलु चन्द्रेण राहोः कुक्षिः भिन्न, एवं खलु चन्द्रेण राहो' कुतिः मिन्नः । यदा खलु राहुः आगच्छन् वा, गच्छन् वा, विकुर्वन् वा, परिचारयन् वा, चन्द्रस्य लेश्याम् आवृण्वन् प्रत्यवष्वष्कते, तदा खलु मनुष्यलोके मनुज्या वदन्ति-एवं खलु राहुणा चन्द्रो वान्तः, एवं खलु राहुणा चन्द्रो वान्तः। यदा खलु राहुः आगच्छन् वा, गच्छन् वा, विकुर्वन् वा, परिचारयन् वा चन्द्रस्य लेश्याम् अषः सपक्ष समति दिक् आत्त्य तिष्ठति, तदा खलु मनुष्यलोके मनुज्या वदन्ति, एवं राहुणा चन्द्रो प्रस्ता, एवं खल्ल राहुणा चन्द्रो ग्रस्तः। कतिविधः खलु भदन्त ! राहुः प्रज्ञसः, गौतम ! द्विविधो राहुः प्रज्ञप्तः तघया-ध्रुवराहु, पर्वराहुश्च, तत्र खलु यः स ध्रुवराहुः स खलु बहुलपक्षस्य प्रतिपदः पञ्चदशत्रिभागेन पञ्चदशभागं चन्द्रस्य लेश्याम आवृण्वन् आवण्वन् तिष्ठति, तद्यथा-पथमायां प्रथमं भागं द्वितीयायां द्वितीयं भागम् , यावत्-पञ्चदशसु पञ्चदशं भागम् , चरमसमये चन्द्रः रक्तो भवति, अवशेषे समये चन्द्रो रक्तो वा, विरक्तो वा भवति, तमेव शुक्लपक्षस्य उपदर्शयन् उपदर्शयन् तिष्ठति, प्रथमेन प्रथम भार्ग' यावत्-पञ्चदशमु पञ्चदर्श भागम्, चरमसमये चन्द्रो विरक्तो भवति, अवशेषे समये चन्द्रो रक्तो वा, विरक्तो वा भवति, तत्र खलु यः स पनराहुः स जघन्येन षण्णां मासानाम् , उत्कृष्टेन द्वाचत्वारिंशता मासानां चन्द्रस्य, अष्टाचत्वारिंशता संवत्सराणां सूरस्य ।।मू०१॥
टीका-पूर्वोदेशके कर्मवशतो जगतो नरयिकादि विचित्रभवप्राप्तिरूपभाव: प्रतिपादितः, सच भावो राहग्रसने चन्द्रस्यापि भवे दित्याशङ्कानिरासाय षष्ठो
राहवक्तव्यता'रायगिहे जाव एवं वयासो' इत्यादि।
टीकार्थ-इससे पूर्व उद्देशक में यह प्रतिपादित किया गया है कि जगत जीवों का जो नैरयिक आदि विचित्र भावों की प्राप्तिरूप भाव होता है वह उनके कर्म के वश से होता है ऐसा वह भाव राहु से
-राई विषय वातव्यता" रायगिहे जाव एवं वयासी" त्या:
ટીકાર્થ– આના પહેલાના ઉદ્દેશકમાં એવું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે કે જગતના જીવોને નરયિક આદિ ભની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ ભવેની પ્રાપ્તિ રૂપ જે ભાવ છે, તે તેમના કર્મના કારણભૂત હોય છે. એવો તે ભાવ રાહ વેડ
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
૨૦૧
देशकमारभतें ! रायगिहे ' इत्यादि, 'रायगिहे जाव एवं वयासी' राजगृहे यावत् नगरे स्वामी सम्वत, धर्मकथां श्रोतुं पर्वत् निर्गच्छति, धर्मकथां श्रुत्वा प्रति गता पत्, ततो विनयेन शुश्रूषमाणो गौतमः प्राञ्जलिपुटः पर्युपासीनः, एवम्वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत् - 'बहुजणे णं भंते । अन्नमन्नस्स एवमाइक्खर, जात्र परूबेड़' हे भदन्त ! बहुजनः अन्यतीर्थिकः खलु 'अन्योन्यस्य- परस्परम्-एवंवक्ष्यमाणप्रकारेण, आख्याति, यावत् भापते, मज्ञापयति, प्ररूपयति च एवं खलु राहू 'चंदं गेव्हइ एवं खलु राहू चंदं गेव्ह, एवं खलु निश्चयेन राहुश्चन्द्रं गृह्णाति - ग्रसति, एवं खलु निश्चयेन राहुश्चद्रं गृण्हाति ग्रसति, ' से कई मेयं भंते । एवं?' हे भदन्त तत् कथमेतत् अन्यतीर्थिकस्य कथनम्-एवं- सत्यं मन्ये ? अन्यतीर्थिकस्य ग्रसित होने पर चन्द्र को भी हो सकता है, सो इस आशंका की निवृत्ति के लिये सूत्रकार ने इस छठे उद्देशक का कथन किया है - ' रायगिहे जाव एवं क्यासी ' राजगृह नगर में यावत्- महावीर स्वामी पधारे - उनसे धर्मकथा सुनने के लिये परिषद् अपने २ स्थान से निकलकर - उनके पास गई प्रभुने धर्मकथा कही धर्मकथा सुनकर परिषद् पीछे अपने २ स्थान पर चली गई इसके बाद प्रश्न पूछने की अभिलाषावाले गौतम ने दोनों हाथ जोड़कर बड़े विनय के साथ प्रभु से इस प्रकार पूंछा "बहुजणेणं संते ! अन्नमन्नस्स एवमाइक्त्वइ' हे भदन्त ! अन्यतीर्थिक जन परस्पर में ऐसा कहते हैं, यावत्-भाषण करते हैं, प्रज्ञापितं करते हैं, प्ररूपित करते हैं-' एवं खलु राहू चंद गेहह ' एवं खलु राहू. चंदं गेहह ' राहु चन्द्रमा को ग्रसता है, राहु चन्द्रमा को संता है ' से कहमेयं भंते ! एवं' सो ऐसा अन्यतीर्थिकजनों का यह कथन क्या ગ્રસિત થાય ત્યારે ચન્દ્રમાં પણ સ'ભવી શકે છે, આ આશકાનું સૂત્રકારે मही निवारयु यु' हे - " रायगिहे जाव एव वयासी " રાજગૃહ. નગરમાં મહાવીર પ્રભુ પધાર્યા, પરિષદ નીકળી, ધકથા સાંભળીને પરિષદ વિખરાઇ ગઈ, ઇત્યાદિ સમસ્ત કથન અહીં ગ્રહણ કરવુ... જોઇએ ત્યાર બાદ ધમ તત્ત્વને સાંભળવાની ઇચ્છાંવાળા ગૌતમ સ્વામીએ અન્ને હાથ જોડીને વિનયંપૂર્ણાંક भडावीर अलुने या प्रभाषे पूछयुं - " बहु जणेण भंते ! अन्नमन्नस्स एवाईक्खइ, "हे लगवन् ! मन्यतीर्थ परस्परमां मेवु ÷डे छे, भेवु' लाचे छे, क्षेत्री प्रज्ञापना १रे छे भने -सेवी अशा अरे छे -- “ एवं खलु राहू चदं गेण्हइ, एवं खलु राहू चंदं गेण्ड्इ " राहु चन्द्रभानो ग्रास रे छे, राहु शन्द्रभानो श्रीस-रे छे, " से कहमेयं भंते । एवं " हे भगवन् ! अन्य तीर्थ
"
1
-
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ६सू० १ राहुस्वरूपनिरूपणम्
२०७
कथनं किं सत्यमेवेति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा ! से बहुजणं अन्न'मन्नस्स जाव, मिच्छेते एवमाहंसु' हे गौतम ! यत् खलु स बहुजनः अन्यतीर्थिकः 'खलु अन्योन्यस्य - परस्परम्, यावत्-एवमाख्याति, भाषते, प्रज्ञापयति, परूपयति "एवं खलु निश्चितं राहुश्चन्द्रं सतीति, तत् ते अन्यतीर्थिकाः मिथ्या एवम् पूर्वो क्तमाहुः तद्वचनस्य मिथ्यात्वम् अप्रामाणिकत्वात् कुमवचनंसंस्कारोपनीतत्वाच्च, ग्रहणस्य राहुचन्द्रयोर्विमानापेक्षकतया, विमानयोर्न ग्रासकग्रास्यभावः, अपितु आच्छायाच्छादकभावो वर्त्तते, 'अहं पुण गोयमा एमाइक्खामि जाब एवं परूवेमि' हे गौतम! अहं पुनरत्र राहुचन्द्रग्रहणविषये, एवं वक्ष्यमाणरीत्या, आख्यामि यावत् भाषे, प्रज्ञापयामि, एवं परूपयामि - ' एवं खलु राहू देवे महिडिए सत्य है ? इसके उत्तर में प्रभु ने गौतम से ऐसा कहा-' गोयमा ! जेणं से बहुजणेणं अष्णमण्णस्स जाथ मिच्छंते एवमाहंसु " हे जौनम | जो वे अन्यतीर्थिकजन आपस में ऐसा कहते हैं- यावत् भाषण करते हैं, प्रज्ञापित करते हैं, प्ररूपित करते हैं कि राहु चन्द्रमा को ग्रसंता हैसो उनका ऐसा कथन अंप्रमाणिक होने से तथा कुप्राचचन, के संस्कार से प्राप्त किया गया होने से मिथ्या है। क्यों कि ग्रहण राहु और चन्द्रमा के विमानों की अपेक्षावाला होता है इसलिये दोनों में ग्रासक "ग्रास्य भांव नहीं बनता है । अपि तु आच्छाद्य, आच्छदकं भावं वनता
| 'अहं पुण गोयमा ! एवमाइक्खामि जाव एवं परूवेमि' हे गौतम! इस राहु द्वारा चन्द्र के ग्रहण के विषय में ऐसा कहता हूं यावत् ऐसा भाषण करता हूं, ऐसी प्रज्ञापना करता हूं ऐसी प्ररूपणा करता हू કાનું આ કથન શું સત્ય છે ખરૂ? તેના ઉત્તર આપતાં મહાવીર પ્રભુ કહે छे “गोयमा ! जेणं से बहुजणेणं, अण्णमण्णास जाव मिच्छं वे एंवमाहिंसु " હે ગૌતમ ! તે અન્ય તીથિંકા પરસ્પરને એવુ' જે કહે છે, એવુ લાગે છે, એવી પ્રજ્ઞાપનો કરે છે અને એવી પ્રરૂપણા કરે છે; કે રાહુ ચન્દ્રના ગ્રાસ કરે છે, તે કથન અપ્રામાણિક હોવાથી તથા કુપ્રાવચનના સસ્કાર વર્ડ પ્રાપ્ત • उशयेसु होवाथी भिथ्यो छे अणु है श्रद्धशुभां राहु भने- यन्द्रभानां विभा. નાની અપેક્ષા રહે છે. તે કારણે વિમાનામાં ગ્રાસક ગ્રામ્ય ભાવ સભવી शस्तो नथी, परन्तु माच्छा, आरछा भाव सलवी शडे हे.. - "अहं पुण गोयमा ! एवमाइक्खामि जाब एवं परूवेमि " हे गौतम |
રાહુ દ્વારા ચન્દ્રના ગ્રહણના વિષયમાં હું ·हित ४३ छु खेषु प्रज्ञापित ४३ छु भने मेनुं प्रति ४३
તે એવું' કહું છું, એવુ'
પ્રતિપા
" एवं
+
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८
भगवतीसूत्रे जाब महासोक्खे, वरवत्थधरे, वरमल्लधरे, वरगंधधरे, वराभरणधारी' एवं खलु निश्चितं राहुः देवो महर्दिकः अत्यन्तसमृद्धिशाली, यावत्-महाद्युतिका, महाबला, महायशाः, महासौख्यः, वरवस्त्रधरः-उत्तमपट्टवस्त्रधारी, वरमाल्यधर:-श्रेष्ठमालाधारी, वरगन्धधर:-श्रेष्ठचन्दनपुष्पपरिमलवासिता, वराभरणधारी-महार्यभूषणालकृतशरीरो वर्तते, 'राहुस्स णं देवस्स नवनामधेज्जा पण्णत्ता' राहोः खलु देवस्य नवनामधेयानि प्रज्ञप्तानि, 'तं जहा सिंघाडए१, जडिलए२, खंभए३, खइए४, दहुरे५, मगरे६, मच्छे७, कच्छभे८, कण्हसप्पे९' तद्यथा-शृङ्गाटकः१, जटिलकार, स्तम्भः३, खरकः४, ददुरा, मकरः६, मत्स्य:७, कच्छप:८, कृष्णसर्पः९, 'राहुस्स णं देवस्स विमाणा पंचवण्णा, पण्णत्ता' राहोः खलु देवस्य विमानाः पश्च' एवं खलु राहू देवे महिड्डिए जाव महासोक्खे, वरवत्यधरे, वरमल्लधरे, घरगंधधरे, वराभरणधारी' राहु एक देव है, और वह महाऋिद्धिवाला है-यावत्-महाद्युतिवाला, महावलवाला, महायशवाला, महासुखवाला, उत्समवस्त्र धारण करनेवाला, श्रेष्ठमाला धारण करनेवाला एवं श्रेष्ठचन्दन, एवं पुष्पों की गंध से वासित देहवाला है तथा उसका शरीर श्रेष्ठ आभरणों से सदा सुशोभित रहता है, ऐसा वह राहु देव है! 'राहुस्स णं देवस्स नव नामधेना पण्णत्ता' उस राहु देव के नाम नौ कहे गये हैं। 'तंजहा'-१ सिंघाडए, २ जडिलए, ३ खंभए, ४ खरए, ५दईरे, ६ मगरे, ७ मच्छे, ८ कच्छभे, ९ कण्हसप्पे' इस प्रकार से हैशृङ्गाटक१, जटिलकर, स्तंभ,३, खरक४, दर्दुर५, मकर६, मत्स्य७, कच्छप८, और कृष्णसर्प९, 'राहुस्स णं देवस्स विमाणा पंचवण्णा खलु राह देवे महिहिए जाव महासोक्खे, वरवत्थधरे, वरमल्लधरे, वरगंधधरे, वराभरणधारी" राई व छ, भन त महाद्विपाणी, महातिवाणी, મહાબલવાળે, મહાયશવાળે અને મહાસુખવાળો છે. તથા તે ઉત્તમ વસ્ત્રોને ધારણ કરનારે, ઉત્તમ માલાઓને ધારણ કરનારે, ઉત્તમ ચદન, પુષ્પો આદિની ગંધથી યુક્ત ગંધવાળા તથા શ્રેષ આભરણેથી વિભૂષિત દેહવા छ. "राहुस्स णं देवस्स नव नामधेज्जा पण्णत्ता" राई देवना न नाम ४ा छ, “ तंजहा" नाभी नीय प्रभा -" सिंघाडए, जडिलए, खंभए, खरए, ६९रे, मगरे, मच्छे, कच्छभे, कण्हसप्पे" (१) 01, (२)rleas, (a) स्तन, (४) ४२४, (५) ४२, (6) भ४२, (७) मत्स्य, (८) ४२७५ मन (E) सर्थ
"राहुस्सणं देवस्स विमाणा पंचवण्णा पण्णत्ता-तंजहा" राहु वन विमान नाय प्रभाव पांय ना ४ छ-"किण्हा, नीला, लोहिया, हालिदा,
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०९
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ६सू० १ राहुस्वरूपनिरूपणम् वर्णाः प्रज्ञप्ता, तंजहा-किण्हा, नीला, लोहिया, हालिद्दा मुकिल्ला' तद्यथाकृष्णाः, नीला, लोहिताः, हारिद्राः, शुक्ला, अत्यिकालए राहु विमाणे खंजणवण्णाभे पण्णत्ते' अस्ति तावत् कालः कृष्णः, राहुविमानः खञ्जनवर्णाभा-खञ्जनं. दीपमल्लिकामलस्तस्य यो वर्ण स्तद्वदाभा कान्तिर्यस्य स तथाविधः प्रज्ञप्त:उक्तः 'अत्यि नीलए राहुविमाणे लाउयवण्णाभे पण्णत्ते' अस्ति-नीलो राहुविमानः अलाबूवर्णाभ:-आलाबू:-तुम्बकम् , दिव आभा-कान्तियस्य स तथाविधः प्रज्ञता, 'अस्थि लोहिए राहुविमाणे मंजिट्ठवन्नामे पण्णसे' अस्ति तावत् लोहितः-रक्तवर्णः, राहुचिमानः, मञ्जिष्ठावर्णाभः प्रज्ञप्ता, 'अत्थि पीतए राहुविमाणे हॉलिहवण्णामे पण्णते' अस्ति-संभवति, पीतो राहुचिमानः, हारिद्रावर्णाभ:-पीतवर्णः पण्णत्ता' राहुदेव के विमान पांच वर्ण के कहे गये हैं 'तंजहा-किण्हा, नीला, लोहिया, हालिद्दा, सुकिल्ला' कृष्ण, नील, लोहित, हारिद्र और शुक्ल 'अस्थि कालए राहुविमाणे खंजणवण्णाभे पण्णत्ते' राहु का जो कृष्णविमान है वह खंजन वर्ण केजैसीआभावाला कहा गया है। दीपमल्लिका का जो मल होता है-उसका नाम खंजन है। इस खंजन की. जैसी कान्ति होती है-वैसी ही कान्ति इस विमान की है। अस्थि नीलए राहुविमाणे लाउयवण्णाभे पण्णत्ते' तथा राहु का जो नीलविमान हैवह हरी तुंबड़ी के जैसी कान्तिवाला कहा गया है ! 'अलावू' नामतूंबड़ी का है। 'अस्थिलोहिए राहुविमाणे मंजिवण्णाभे पण्णत्ते' राहुदेव का जो लोहितविमान है वह मजीठ की जैसी कान्ति होती है वैसी कान्तिवाला कहा गया है। 'अस्थि पीतए राहुविमाणे हालिइवण्णाभे पण्णत्ते ' तथा राहु का जो पीतविमान है वह हल्दी की कान्ति जैसा सुकिल्ला" (१) Yory, (२) नla, (3) allsa (ena), (४) RF ( ) भने (५) शुस " अस्थिकालए राहुविमाणे खंजणवण्णाभे पण्णत्ते" राहु २ કૃષ્ણવિમાન છે તે ખંજનના વર્ણની આભાવાળું—એટલે કે કાજળ અથવા મેશના જેવી કાન્તિવાળું (દીપકની ત વડે જે કાજળ ઉત્પન્ન થાય છે. તેને ખંજન
३ .) “अत्थि नीलए राहुविमाणे लाग्यवण्णाभे पण्णत्ते " सतुंरे नla विभान छ, allel तुमडनावी तिवाणु छे. “अलावू" भा ५४ तुम भाटे वश छ. “ भत्थिलोहिए राहुविमाणे मज्जिद्ववण्णा पण्णते"
रात पर्नु विमान छ, a 8 वी शतपाणु युछे. " अत्थि पीतए गहुविमाणे हालिदवण्णाभे पण्णत्ते " राहुरे भीमा गर्नु विभान छ, न त उनी शन्ति वा छे. “ अत्यि
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
भगवती सूत्रे
मझतः ।
“अत्थिं लिए राहुविमाणे भासरासिवण्णाभे पण्णत्ते" अस्ति संभवति शुक्ल राहुविमानः भस्मराशिवर्णाभः प्रज्ञप्तः । प्रस्तुतवक्तव्य विषयमाह - 'जया णं राहू आगच्छमाणे वां, गच्छमाणे वा, विउव्वमाणे वा, परियारेमाणे वा, चंदलेस्सं पुरत्थिमेणं आवरेताणं पच्चत्थिमेणं बीईवय, तंदाणं पुरस्थिमेणं चंदे उवदंसे, पच्चत्थिमेणं राहू' यदा खलु राहुः 'आगच्छन् वा अतिचारेण गत्वा ततः कृष्णवर्णादिना विमानेन प्रतिनिवर्तमानः गच्छन् वा स्वभावचारेण चरणं कुर्वन्, एतेन पदद्वयेन स्वभाविकी गतिः प्रतिपादिता, अय अस्वाभाविक विमानगतिग्रहणाय आह - विकुर्वन् वा - विकुर्वणां कुर्वन वा, परिचारयन् वा कामक्रीडां कुर्वन् वा एतस्मिन् द्वये अतित्वरया प्रवर्तमानो विसंस्थुलचेष्टया स्वविमानम् असामञ्जस्येन चालयति इत्युक्तं भवति, तथा कहां गया है। ' अस्थि सुकिए राहुविमाणे भासरासिवण्णाभे पण्णत्ते' राहु का जो शुक्ल विमान है - वह भस्मराशि की कान्ति जैसा कहा गया
'जयाणं राहू आगच्छमाणे वा गच्छमाणे वा विन्यमाणे वा परियारमाणे वा चंदलेस्सं पुरत्थिमेणं आवरेत्ताणं पच्चत्थिमेणं बीईवयइ' जब राहु बहुत तेज चाल से कृष्णवर्णादि विमान द्वारा चलकर याद में जब उसी विमान से उसी चाल से लौटता है, अथवा अपनी स्वाभाविक चाल से कृष्णवर्णादि विमान द्वारा चलता है, ( इन दो पदों द्वारा राहु की स्वाभाविक गति कही गई है -) अथवा - जब वह विक्रिया करता है या कामक्रीडा करता है ( इन दोनों पदों से अस्वाभाविक विमानगति प्रकट की गई है क्यों कि इन दोनों अवस्थाओं में वह अतित्वरा से प्रवृत्ति करता है, इसलिये विसंस्थुल चेष्टावाला होने के कारण वह अपने विमान को ठीक प्रकार से नहीं चलाता है) इस प्रकार से करता हुआ वह
રાહુનું જે શુકલ વિમાન
सुकिल्लए राहुविमाणे भासरासिवण्णाभे पण्णत्ते " છે તેની ક્રાન્તિ ભસ્મરાશિની કાન્તિ જેવી કહી છે.
"जयाणं राहू आगच्छमाणे वा गच्छमाणे वा विउच्वमाणे वा परियारेमाणे वा चंदलेस पुर स्थिमेणं आवरेत्ताणं पञ्चत्थिमेणं वीईवय " न्यारे राहु धणी अडथी ગતિ વડે કૃષ્ણાદિ વિમાન દ્વારા જાય છે અને એજ વિમાન દ્વારા એવી જ ગતિથી પાછા ફરે છે—એટલે કે પેાતાની સ્વાભાવિક ગતિથી કૃષ્ણાદિ વિમાનમાંઅવરજવર કરે છે (આ એ પદો દ્વારા રાહુની સ્વાભાવિક ગતિની વાત કરવામાં આવી છે), અથવા જ્યારે તે વિક્રિયા કરે છે અથવા કામક્રીડા કરે છે (આ બે પદો દ્વારા અસ્વાભાવિક વિમાન ગતિ પ્રકટ કરવામાં આવી છે, કારણ કે આ બન્ને અવસ્થાઓમાં તે અતિત્વરાથી પ્રવૃત્તિ કરે છે, તેથી વિસઁસ્કુલ ચેષ્ટાવાળા હાવાને કારણે તે પાતાના વિમાનને ચાગ્ય રીતે ચલા
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
-प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ६ सू० १ राहुस्वरूपनिरूपणम्
२११
कुंणः चन्द्रलेश्यां चन्द्रज्योत्स्नादीप्तिम्, पौरस्त्ये- पूर्वदिग्भागे आवृत्य - आच्छा'पश्चिमे - पश्चिमदिग्भागे, व्यतिव्रजति - गच्छति, स्वविमानेन चन्द्रविमानावरणे चन्द्रदीप्तत्वात् चन्द्रलेश्यां - ज्योत्स्नारूपाम् पुरस्तादाच्छाय, चन्द्रापेक्षया परेण याति तदा खलु पौरस्त्ये- पूर्वदिग्भागे, राहपेक्षया पूर्वस्यां दिशि - चन्द्रः आत्मानमुपदर्शयति, पश्चिमे चन्द्रापेक्षया पश्चिमायां दिशि राहुरात्मानमुपदर्शयतीत्यर्थः, 'जया णं राहू आगच्छमाणे वा, गच्छमाणे वा, विउच्यमाणे वा, परियारेमाणे बा, चंदलेस्सं पच्चत्थिमेणं आवरेताणं, पुरत्थिमेणं वीईवयह, तया णं पच्चत्थिमेणं चंदे उवदंसे, पुरत्थमेणं राहू ' यदा खलु राहुः आगच्छन् वा, गच्छन् वा, 'विकुर्वन् वा विकुर्वणां कुर्वन् वा परिचारयन् वा कामक्रीडां कुर्वन् वा, चन्द्रलेश्याँचन्द्रदीप्तिम्, पश्चिमे, आवृत्य - आच्छाद्य, पौरस्त्ये- पूर्वदिग्भागे, व्यतित्रजतिराहु चन्द्र की लेश्या को-चन्द्र की ज्योत्स्ना को पूर्वदिग्भाग में आवृत करके - आच्छादित करके - पश्चिमदिग्भाग में जाता है इस प्रकार वह राहु अपने विमान द्वारा चन्द्रविमान के आवरण करने पर उस चन्द्र की " दीप्ति को आवृत कर लेता है - इस कारण ज्योत्स्नारूप चन्द्रलेश्या को सामने से आच्छादित करके चन्द्र की अपेक्षा यह दूसरी दिशा की ओर चला जाता है । उस समय राहु की अपेक्षा चन्द्र अपने को पूर्वदिशा में दिखाता है और चन्द्र की अपेक्षा राहु अपने को पश्चिमदिशा में दिखलाता है । 'जयाणं राहू आगच्छमाणे गच्छमाणे वा विच्यमाणे वो, परियारेमाणे वा चंदलेस्सं पच्चत्थिमेणं आवरेत्ताणं पुरत्थिमेणं बीईययह, तया णं पञ्चत्थिमेण चंदे उवदंसेह, पुरस्थिमेणं राहू तथा - जिस समय आता हुआ या जाता हुआ यो विक्रिया करता हुआ या कामक्रीडा करता हुआ राहु चन्द्र की दीप्ति को पश्चिमदिशा में વતા નથી) આ પ્રમાણે ગમનાગમન કરતા તે રાહુ ચન્દ્રની લેફ્સાને (ચન્દ્રની યેનાને—ચન્દ્રના પ્રકાશને) પૂર્વ દિગ્બાગમાં આવૃત (આચ્છાદિત) કરીને પશ્ચિમ દ્વિભાગમાં જાય છે. આ પ્રકારે પેાતાના વિમાન દ્વારા ચન્દ્રના વિમા નને આવૃત કરતા તે રાહુ ચન્દ્રની દીપ્તિને (પ્રકાશને) આવૃત કરી લે છે, આ કારણે જ્યેના રૂપ ચન્દ્રવેશ્યાને સામેથી આચ્છાદિત કરીને ચન્દ્રની અપેક્ષાએ ખીજી દિશા તરફ તે ચાલ્યું જાય છે તે સમયે રાહુની અપેક્ષાએ ચન્દ્ર પૂદિશામાં દેખાય અને ચન્દ્ર કરતાં પશ્ચિમ દિશામાં રાહુ
દેખાય
४. “ जयाणं राहू आगच्छमाणे गच्छमाणे वा विउव्वमाणे वा, परियारेमाणे वा चंदलेश्सं पच्चत्थिमेणं आवरेत्तण पुरत्थिमेणं वीईवय तथा णं पञ्चत्थिमेण चंदे उबसेइ, पुरत्थि मेणं राहू ” तथा भावतो अथवा तो अथवा विडिया उरतो
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे गच्छति, तदा खलु पश्चिमे - राहपेक्षया पश्चिमायां दिशि चन्द्रः स्वस्वरूपमुपदर्शयति, 'औरस्त्ये - चन्द्रापेक्षया पूर्वस्यां दिशि राहुः स्वस्वरूपमुपदर्शयति, 'एवं जहा पुरस्थि मेणं, पच्चत्थिमेण दो आलावगा भणिया, एवं दाहिणेणं उत्तरेण य, दो आलावगा भाणियव्वा ? एवं - रीत्या यथा पौरस्त्ये, पश्चिमे च द्वौ आलापको भणितौ, एवं - तथैव, दक्षिणे, उत्तरे चापि द्वौ आलापको भणितव्यों, ' एवं ' उत्तरपुरत्थि - 'श्रेण, दाहिणपच्चत्थिमेण य, दो आलावा भाणियव्वा' एवं पूर्वोक्तरीत्या उत्तरपौरस्त्ये - ईशानकोणे, दक्षिणपश्चिमे नैर्ऋत्यकोणे च द्वौ आलापको भणितव्यों, 'दाहिणपुरत्थिमेणं, उत्तरपञ्चस्थिमेणं दो आलावगा भाणियच्चा' दक्षिणपौरस्त्ये- आग्नेयकोणे, उत्तरपश्चिमे - वायव्यकोणे द्वौ आलाust for 'ए' चैव जाव तयाणं उत्तरपच्चत्थिमेणं चंदे उवदंसे, दाहिण पुरस्थिमेणं राहू' एवमेव पूर्वोक्तरीत्या यावत् - यदा राहुः आगच्छन् वा४, 'आवृत करके पूर्वदिग्भाग में आता है, तब चन्द्र राहु की अपेक्षा अपने " को पश्चिमदिशा में दिखलाता है, और चन्द्र की अपेक्षा से राहु अपने 'को पूर्वदिशा में दिखलाता - ' एवं जहा पुरत्थिमेणं पञ्चत्थिमेणं दो 'आलांवगा भणिया, एवं दाहिणेणं उत्तरेण य दो आलावगा भाणियव्वा' 'जैसे पूर्वदिशा और पश्चिम दिशा में ये पूर्वोक्तरूप से दो आलापक कहे गये हैं- उसी प्रकार से दक्षिण और उत्तरदिशा में भी दो आलापक ' कहना चाहिये ' एवं उत्तरपुरत्थिमेणं, दाहिणपच्चत्थिमेण य दो आला'air forcer' इसी प्रकार से ईशान कोण में एवं नैर्ऋत्यकोन में भी दो आलापक कहना चाहिये तथा-' दाहिणपुर स्थिमेणं उत्तरवच्च स्थि'मेणं दो आलावा भाणियव्वा' आग्नेयकोन में और वायव्यकोन में "भी इसी प्रकार से दो आलापक कहना चाहिये ' एवं चेव जाव तयाणं उत्तरपच्चत्थिमेणं चंदे उवदंसेइ, दाहिणपुर स्थिमेणं राहू' इसी पूर्वोक्त
અથવા કામકીડા કરતા એવા રાહુ ચન્દ્રની દીપ્તિને પશ્ચિમ દિશામાં આવૃત કરીને પૂર્વ દિશામાં આવે છે, ત્યારે રાહુ કરતાં પશ્ચિમ દિશામાં ચન્દ્ર દેખાય છે અને ચન્દ્ર ४२तां पूर्व दिशांभां राहु देष्णाय छे. "एवं जहा पुरत्थिमेणं पञ्चत्थिमेणं दो आलाबगा भाणिया, एवं दाहिणेणं उत्तरेण य दो आलावगा भाणियव्वा " लेवी रीते पूर्व અને પશ્ચિમ દિશાને અનુલક્ષીને એ આલાપકા કહેવામાં આવ્યા છે, એજ પ્રકારે દક્ષિણદિશા અને ઉત્તરદિશાને અનુલક્ષીને પણ એ આલાપકા કહેવા
ये " दाहिणपुर स्थिमेणं उत्तरपचच्चत्थिमेणं दो आलावगा भाणियन्त्रा " 'अभिनय भने वायव्य आणुना यश मे यासायी अवा लेहो " एवं चेन जीव तयाणं उत्तरपञ्चत्थिमेणं चंदे उवदंसेइ, दाहिणपुरत्थिमेणं राहू
"
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०६ सू०१ राहुस्वरूपनिरूपणम्
२१३ गच्छन् वा विकुर्वन् वा परिचारयन् वा चन्द्रलेश्याम् उत्तरे आवृत्य, दक्षिणे व्यतिघनति तदा उत्तरस्यां दिशि चन्द्रः, दक्षिणस्यां दिशि राहुश्च स्वस्त्रात्मानम् उपदर्शयतः, एवं यदा राहुः आगच्छन् वा गच्छन् वा विकुर्वन् वा परिचारयन् वा दक्षिणे चन्द्रलेश्याम् आवृत्य उत्तरे याति तदा दक्षिणस्यां दिशि चन्द्रा; उत्तरस्यां दिशि राहुश्च स्वस्वात्मानम् उपदर्शयतः, तथा यदा राहुः आगच्छन् वा, गच्छन् वा विकुर्वन् वा परिचारयन् वा४ उत्तरपौरस्त्ये-ईशाने चन्द्रलेश्याम् आवृत्य दक्षिणपश्चिमे नैऋत्ये याति तदा उत्तरपौरस्त्ये ईशाने चन्द्रः, दक्षिणपश्चिमे नैत्रत्ये राहुश्च स्वस्वात्मानम् उपदर्शयतः, एवं यदा राहुः आगच्छन् वा गच्छन् वा विकुर्वन् वा रीति के अनुसार यावत्-जब राहु आता हुआ, या जाता हुआ, यो विक्रिया करता हुआ या कामक्रीडा करता हुआ चन्द्रलेश्या को उत्तरदिशा में आच्छादित करके दक्षिणदिशामें जाता है तब चन्द्रमा अपने को उत्तरदिशा में और राहु अपने को दक्षिणदिशामें दिखलाता है। इसी प्रकार से जब आता हुआ या जाता हुआ,या विक्रिया करता हुआ या कामक्रीडा करता हुआ राहु दक्षिणदिशा में चन्द्र की कान्ति को भावृत करके उत्तरदिशा में जाता है, तब दक्षिण दिशा में चन्द्र और उत्तरदिशा में राहु अपने को दिखलाते हैं । तथा-जष आता हुआ, या 'जाता हुआ, विक्रिया करता हुआ या कामक्रीडा करता हुआ राहु ईशानकोन में चन्द्रलेश्या को आच्छादित करके दक्षिणपश्चिम के कोने में-नैत्यकोन में जाता है, तब चन्द्रमा अपने को उत्तरपौरस्यकोने मेंईशानकोन में दिखलाता है, और राहु अपने को नैऋत्यदिशा में दिख'लाता है । इसी प्रकार आता हुआ या जाता हुआ, या विक्रिया करता પર્વેત પદ્ધતિ અનુસાર, આવ, જત, વિક્રિયા કરતે અથવા કામક્રીડા કરતે થકો રાહ જ્યારે ચન્દ્રની લેશ્યાને ( જ્ઞાને) ઉત્તરદિશામાં આચ્છા‘દિત કરીને દક્ષિણ દિશામાં જાય છે, ત્યારે ચન્દ્રમાં ઉત્તર દિશામાં અને રાહ ચન્દ્રની દક્ષિણ દિશામાં દેખાય છે. એ જ પ્રમાણે આવતે, જd, વિક્રિયા કરતે અથવા કામક્રીડા કરતે થકે રાહુ જયારે દક્ષિણ દિશામાં ચન્દ્રની દીપ્તિને આવૃત કરીને ઉત્તર દિશામાં જાય છે, ત્યારે રાહુથી દક્ષિણ દિશામાં यन्द्र भने यन्द्रथी उत्तर दिशामा राहु हेभाय छे. तथा-भापता, rdi, ક્રિક્રિયા કરતે અથવા કામક્રીડા કરતે કરતે રાહ જ્યારે ઈશાનકેણમાં ચન્દ્રની લેશ્યાને આચ્છાદિત કરીને નૈિત્ય કેણુમાં જાય છે, ત્યારે ચન્દ્રમાં ઈશાનકાણુમાં દેખાય છે અને રાહુ નૈઋત્ય દિશામાં દેખાય છે તથા આવતે, જાતે, વિક્રિયા કરતે અથવા કામક્રીડા કરતે રાહુ જ્યારે નૈઋત્ય કેણમાં ચન્દ્રની
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
भगवती सूत्रे -परिचारयन् वा दक्षिणपश्चिमे नैर्ऋ त्ये चन्द्रलेश्याम् आवृत्य उत्तरपौरस्त्ये याति तदा दक्षिणपश्चिमाया नैऋत्यां दिशि चन्द्रः, उत्तरपूर्वस्यां ईशान्यां दिशि राहुश्च स्वस्वात्मा .नम् उपदर्शयतः, एवं यदा राहुः आगच्छन् वा गच्छन् वा विकुर्वन् वा परिचारयन्वा दक्षिण पौरस्त्ये- आग्नेय्यां चन्द्रलेश्याम् आनृत्य उत्तरपश्चिमे वा पंव्ये याति तदा दक्षिण पूर्वस्यां आग्नेय्यां दिशि चन्द्रः, उत्तरपश्चिमायां वायव्यां दिशि राहुश्च स्वस्वात्मानम् उपदर्शयतः, एवमेव यदा राहुः आगच्छन् वा, गच्छन् वा त्रिकुर्वन् वा, परिचार
वा उत्तरपश्चिमे चन्द्रलेश्याम् आनृत्य दक्षिणपौरस्त्ये याति तदा उत्तरपश्चिमायां दिशि चन्द्रः स्वात्मानम् उपदर्शयति, दक्षिणपूर्वस्यां दिशि तु राहुः स्वात्मानम् उपदर्शयतीतिभावः । तथाचैव विधायां राहोश्चन्द्रस्य च स्वभावतायां फलितार्थहुआ या कामक्रीडा करता हुआ राहु नैर्ऋत्यकोन में चन्द्रलेश्या को आच्छादित कर के जब ईशानकोन में जाता है तब चन्द्रमा अपने को नैर्ऋत्य दिशा में और राहु अपने को ईशानदिशा में दिखलाता है। इसी प्रकार से जब राहु आता हुआ, या जाता हुआ, या विक्रिया करता हुआ, या कामक्रीडा करता हुआ आग्नेयदिशा में चन्द्रलेश्या को आच्छा-दित करके उत्तरपश्चिमकोने में वायव्यदिशा में जाता है, तब चन्द्र अपने को आग्नेय दिशा में, और राष्ट्र अपने को वायव्य दिशा में दिखलाता है। इसी प्रकार से जब राहु आता हुआ, या जाता हुआ, विक्रिया - करता हुआ या कामक्रीडा करता हुआ उत्तरपश्चिम में वायव्य दिशा में चन्द्रलेश्या को आवृत करके दक्षिणपौरस्त्य - आग्नेय दिशा में जाता तब चन्द्र अपने को वायव्यदिशा में दिखलाता है और राहु अपने को दक्षिण पूर्वदिशा में आग्नेयदिशा में दिखलाता है तथा इस प्रकार की राहु और चन्द्र की स्वभावता में जो फलितार्थ निकलता है उसे ચૈાહ્નાને આચ્છાદિત કરીને ઇશાન કાણુમાં જાય છે, ત્યારે ચન્દ્રમા પેાતાને નૈઋત્ય દિશામાં અને રાહુ પેાતાને ઈશાન દિશામાં દેખાય છે એટલે કે તે દિશામાં દેખાય છે તથા આવતા, જતા, અથવા વિક્રિયા કરતા અથવા કામક્રીડા કરતા રાહુ અગ્નિ કાણુમાં ચન્દ્રની નૈનાને વ્રત કરીને, જ્યારે વાયન્ય કાણુમાં જાય છે, ત્યારે ચન્દ્ર અગ્નિકાણુમાં અને રાહુ વાયવ્ય કાણુમાં દેખાય છે એજ પ્રમાણે આવતા, અથવા જતા અથવા નિક્રિયા કરતા અથવા કામક્રીડા કરતા રાહું જ્યારે વાયવ્ય દિશામાં ચન્દ્રની જ્યેાજ્નાને આવૃત કરીને અગ્નિ દિશામાં જાય છે, ત્યારે ચન્દ્ર રાહુ કરતાં વાયવ્યમાં દેખાય છે અને રાહુ,ચન્દ્ર કરતાં અગ્નિકાણમાં દેખાય છે આ પ્રકારની રાહુ અને ચન્દ્રની સ્વભાવતામાં જે અથ ફલિત થાય છે તેનું સૂત્રકાર આ સૂત્ર દ્વારા કંથન
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ६ सू० १ राहुस्वरूपनिरूपणम् . २१५ माह-'जयाणं राहू आगच्छमाणे वा, गच्छमाणे वा, विउव्वमाणे वा, परियारे-- माणे वा चंदस्स लेस्सं आवरेमाणे आवरेमाणे चिटुइ । तयाणं मणुस्सलोए मणुस्सा वयंति-एवं खलु राहू चंदं गेग्हई' यदा खलु राहुः आगच्छन् वा, गच्छन्वा, विवर्मन् वा, परिचारयन् वां, चन्द्रस्य लेश्याम् आवृण्वन् आण्वन्-पौनःपुन्येन बाच्छादयन् तिष्ठति, तदा खल मनुष्यलोके मनुष्याः वदन्ति-एवं खलु निश्चिः तम् राहुश्चन्द्रं गृह्णाति-ग्रसति. एवं खल्लू राहुश्चन्द्रं गृह्णाति-प्रसति' इति भ्रान्त्यैव ते एवं वदन्ति, नतु वस्तुगत्या, इति, किन्तु चन्द्रविम्बम्पच्छादयतीतिभावः एवमेव-'जयाणं राहू आगच्छमाणे वा, गच्छमाणे वा, विउव्वमाणे वा, परियारेमाणे वा चंदस्स लेस्सं आवरेत्ताणं पालेणं वीईवयइ, तदा णं मणुस्सलोए मणुस्सा वयंति-एवं खलु चंदेणे राहुस्स कुच्छी भिन्ना एवं खलु चंदेणं राहुस्स कुच्छी'जया ण राहू आगच्छमाणे वा, गच्छमाणे वा, विव्यमाणे वा परियारेमाणे वा चंदस्स लेस्सं आवरेमाणे आवरेमाणे चिट्ठह ' इस सूत्र द्वारा प्रकट करते हुए सूत्रकार कहते हैं-कि जब राहु आता हुवा.या जाता हुआ, या विक्रिया करता हुआया कामक्रीडा करता हुआ पारंवार चन्द्र की लेश्या को आवृत करता है 'तयाणं मणुस्सलोए मणुस्सा वयंतिएवं खलु राहू चंदं गेहद' तब मनुष्यलोक में मनुष्य कहते हैं कि राहु ने चन्द्रमा को ग्रस लिया है-इस प्रकार राहु ने चन्द्रमा को ग्रस लिया है इस भ्रान्ति से ही वे ऐसा कहते हैं परन्तु वस्तुस्थिति ऐसी नहीं है वस्तुस्थिति तो ऐसी ही है कि राहु चन्द्रविम्ब को आच्छादित कर देतां है। इसी प्रकार 'जयाणं राहू आगच्छमाणे वा गच्छमाणे बा, विउच्चमाणे वा, परियारेमाणे वा चंदस्स लेस्सं आवरेत्ताणं पासेणं वीईवयह' तयाणं मणुस्सलोए मणुस्सा वयंति, एवं खल चंदेणं राहुस्सं कुच्छी ४२ छ-"जया णं राहू आगच्छमाणे वा, गच्छमाणे वा, विउव्वमाणे वा, परियारेमाणे वो चंदस्स लेस्सं आवरेमाणे आवरेमाणे चिट्ठइ" न्यारे भावते. अथवा જતે અથવા વિકિયાં કરતે અથવા કામક્રીડા કરતે રાહુ વારંવાર ચન્દ્રની श्याने मात ४रे छ, “ तयाणं मणुस्खलोए मणुस्सा वयंति-एवं खलु रोहू चंद गेण्डइ" त्यारे मनुष्य मा भनुष्य। ४ छ राई यन्द्रमान जा ગયો છે. ખરેખર તો આ તેમને ભ્રમ જ છે. ખરી વાત તે એવી છે કે રાહએ આ સમયે ચન્દ્રબિંબને આચ્છાદિત કરી લીધું હોય છે. એ જ પ્રમાણે " जया णं राहू आगच्छमाणे वा, गच्छमाणे वा, विउव्वमाणे ना, परियारेमाणे वा, चंदसलेसं आवरेत्ताणं पासेणं वीईवयइ, तया णं मणुस्सलोए मणुस्सा वयंति, एवं खलु चंदेणं- राहुस्स कुच्छी भिन्ना एवं खल चंदेण राहुस्स कुच्छी भिन्ना"
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
भगवती
"
भिन्ना' यदा खल्ल राहुः आगच्छन् वा गच्छन् वा, विकुर्वन् वा, परिचारयन वा, चन्द्रस्य श्याम् आहत्य, पार्श्वेन - सान्निध्येन व्यतिव्रजति गच्छति, तदा खलु मनुष्यलोके मनुष्या वदन्ति एवं खलु निश्चितम् चन्द्रेण राहोः कुक्षिः- उदरम् भिन्नः, राहोः कुक्षौ चन्द्रः प्रविष्टः - राहोरंशस्य मध्येन चन्द्रो गत इत्यर्थः एवं खल चन्द्रेण राहोः कुक्षिः भिन्न इति व्यपदिशन्ति वस्तुतस्तु नैवमितिभावः । 'जया णं राहू आगच्छमाणे वा, गच्छमाणेवा, विउच्यमाणे वा, परियारेमाणे वा, चंदस्सलेस्सं आवरेत्ताणं पच्चीसकर, तयाणं मणुस्सलोए मणुस्सा वयंति एवं खल राहुणा चंदे बंते, एवं खलु राहुणा चंदे चंते ' यदा खल राहुः आगच्छन् वा, गच्छन् वा, विकुर्वन् वा, परिचारयन् वा, चन्द्रस्य लेश्याम् आनृत्य प्रत्यवष्वष्कते - व्यावर्तते
भिन्ना एवं खलु चंदेणं राहुस्स कुच्छी भिन्ना ' अथ राहु आता हुआ, या जाता हुआ या विक्रिया करता हुआ, या कामक्रीडा करता हुआ चन्द्रकान्ति को आच्छादित करके पास से होकर निकलता है तब मनु
लोक में मनुष्य कहते हैं कि राहु की कुक्षि में चन्द्र प्रविष्ट हो गया है अर्थात् राहु के अंश के मध्य से होकर चन्द्र निकल गया - इस प्रकार चन्द्र के द्वारा राहु की कुक्षि भिन्न-विदीर्ण की गई ऐसा मनुष्य अपनी व्यावहारिक भाषा में कहते हैं-वास्तव में विचार किया जावे तो ऐसा कुछ नहीं है । 'जया णं राहू आगच्छमाणे वा गच्छमाणे वा, विवमाणे वा, परियारेमाणे वा चंदस्स लेस्सं आवरेत्ताणं पच्चीसकर, तया णं मणुस्सलोए मणुस्सा - वयंति एवं खलु राहुणा चंदे वंते एवं खलु राहुणा चंदे वंते ' जब आता हुआ या जाता हुआ या विक्रिया करता
આવતા, અથવા જતા, અથવા વિક્રિયા કરતે અથવા કામક્રીડા કરતા રાહુ જ્યારે ચન્દ્રબિંખને આચ્છાદિત કરીને પાસે થઈને નીકળી જાય છે, ત્યારે મનુષ્યલેાકમાં મનુષ્ય કહે છે કે રાહુની કુક્ષિમાં ચન્દ્ર પ્રષ્ટિ થઈ ગચાએટલે કે રાહુના અશની મધ્યમાં થઈને ચન્દ્ર નીકળી ગયે। આ રીતે ચન્દ્રના દ્વારા રાહુની કુક્ષિ લેટ્ટાઇ ગઇ—વિદીણુ કરી નાખવામાં આવી, એવુ' મનુષ્ય પાતાની વ્યાવહારિક ભાષામાં કહે છે.જો વાસ્તવિક દૃષ્ટિએ વિચાર કરવામાં न्मावे, तो मे ऽशु' जनतु नथी. " जया णं राहू आगच्छमाणे वा, गच्छमावा, विउव्वमाणे वा, परियारेमाणे वा, चंदस्स लेस्सं आवरेत्ताणं पच्चीसकर, तया णं मणुस्सलोए मणुस्सा वयंति एवं खलु राहुणा चंदे वंते - एवं खलु राहुणाचंडे बंते ” भावतो, अथवा तो, अथवा विडिया इरतो अथवा ाभङ्गीडा इश्ता
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीकाश० १२ उ० ६सू० १ राहुस्वरूपनिरूपणम्
२१७
1
अपगच्छति, तदा खलु मनुष्यलोके मनुष्या वदन्ति एवं खलु राहुणा चन्द्रो वान्तः परित्यक्तः, एवं खलु राहुणा चन्द्रो वान्त इति ते व्यपदिशन्ति, वस्तु तस्तु नैवमिति भावः । ' जया णं राहू आगच्छमाणे वा, जाव परियारेमाणे वा, चंदस्स लेस्सं आहे सपर्विख सपडिदिसिं आवरेत्ताणं चिट्ठह, तया णं मणुस्सलोए मणुस्सा वदंति - ' एवं खलु राहुणा चंदे घत्थे, एवं खलु राहुणा चंदे घत्थे ' यदा खलु राहुः आगच्छन् वा, यावत् गच्छन् वा विकुर्वन् वा, परिचारयन् वा, चन्द्रस्य लेश्याम् अधः, सपक्षं - समानदिग् यथा भवति तथा, सपतिदिक्-समानविदिग् यथा भवति तथा, आवृत्य - अवष्टभ्य तिष्ठति, तदा खलु मनुष्यलोके, मनुष्या एवं वदंति - एवं खलु निश्चितम् राहुगा चन्द्रः ग्रस्तः, एवं खलु राहुणा चन्द्रो ग्रस्तः । इति, उपचारादेव एवं व्यपदिशन्ति ते न तु एवं वस्तुस्थितिरिति हुआ या कामक्रीडा करता हुआ राहु चन्द्रकी लेश्या को आवृत करके लौटता है दूर हो जाता है तब मनुष्यलोक में मनुष्य कहते हैं कि राहु ने चन्द्र को उगल दिया है, परन्तु राहु ने चन्द्र को उगल दिया ऐसा उनका कहना केवल कहना ही मात्र है क्यों कि राहु चन्द्र को जब बसता ही नहीं है, तो वह उसे उगल कैसे सकता है ? " 'जयाणं राहू आगच्छमाणे वा, गच्छमाणे वा, जाव परियारेमाणे वा, चंदस्स लेस्सं अहे सपक्खि सपडिदिसिं आवरेताणं चिट्ठा, तया णं मणुस्सलोए मणुस्सा वयंति ' जब आता हुआ, या जाता हुआ, या विक्रिया करता हुआ, या कामक्रीडा करता हुआ राहु चन्द्रकी लेइयां को नीचे दिशा एवं विदिशाओं में आवृत करलेता है-तब मनुष्यलोक में मनुष्य ऐसा कहते हैं-नियम से राहु ने चन्द्रमा को ग्रस लिया है परन्तु राहु ने चन्द्रमा को ग्रस लिया है ऐसा उनका यह कथन રાહુ જ્યારે ચન્દ્રની લેફ્સાને આવૃત કરીને દૂર થઈ જાય છે—ત્યાંથી ખસી જાય છે, ત્યારે મનુષ્યલેાકમાં લેાકા કહે છે કે “રાહુએ ચન્દ્રને મુક્ત કરી નાખ્યા ? રાહુએ ચન્દ્રને મુક્ત કરી નાખ્યા, ” પરન્તુ માણસાની માન્યતા પણ માત્ર કાલ્પનિક જ છે. કારણ કે રાહુએ ચન્દ્રના ગ્રાસ જ કર્યાં ન હોય, તા મુક્ત કરવાની વાત જ કેવી રીતે સભવી શકે !
"जया णं राहू आगच्छमाणे वा, गच्छमाणे वा, जाव परियारेमाणे वा दस्त लेस्सं अहे पक्खिं पडिदिति आवरेत्ताणं चिट्ठइ, तथा णं मणुस्स लोए मणुस्खा वयति " भावतो, अथवा ती अथवा विडिया हरतो अथवा अमडीडा उरतो રાહુ જ્યારે ચન્દ્રલેશ્યાને અપે દિશા અને વિદિશાઓમાં આવૃત કરી નાખે છે, ત્યારે મનુષ્યલેાકના લેાકેા એવું કહે છે કે“રાહુ ચન્દ્રને ચાક્કસ ગળી
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
भगवतीसूत्रे
ラ
भावः एवं च आवरणमात्रमेवेदं वैखसिकं चन्द्रस्य राहुणा ग्रसनं न तु कार्मणं न तु 'कर्मवशत', अथ राहोर्भेदमाह - ' कइरिणं भंते । राहू पण्णत्ते ! हे भदन्त | कतिविधः खलु राहुः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह - 'गोयमा ! दुविहे राहू पष्णते' हे गौतम! द्विविधो राहुः प्रज्ञप्तः, 'तंजद्दा-धुवराहू, पन्वराहूय' तद्यथा ध्रुवराहु, पर्वराय, तंत्र यः सदैव चन्द्रस्य सन्निहितः संचरति स ध्रुवराहु रुच्यते तथा चोक्तम्" कि राहुविमाणं निचं चंदेण होइ अविरहियं । चउरंगुलमप्पत्तं द्वा चंदस्स तं चरह ||१||
$
छाया - कृष्णं राहुविमानं नित्यं चन्द्रेण भवति अविरहितम् । चतुरङ्गुलमप्राप्तम् अधथन्द्रस्य तत् चरति, इति, ।
केवल उपचार से ही है वस्तुस्थिति को लिये हुए नहीं है । चन्द्र के ऊपर राहु की छाया पड़जाती है अतः यह चन्द्र का राहु के द्वारा ग्रसन कार्य एकरूप से आवरणमात्र ही है। जो वैस्रसिक-स्वाभाविक है कर्मकृत नहीं है. : अर्थ सूत्रकार राहु के भेदों का कथन करते है - ' कइविणं भंते । राहू पण्णत्ते' इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - हे भदन्त | राहु कितने प्रकार की कहा गया है ? उत्तर में प्रभु ने कहा- ' गोथमा ! दुविहे राहू - पण्णत्ते, हे गौतम | राहु दो प्रकार का कहा गया है 'तंजहा- 'धुवराहू, 'पराह्न य' एक ध्रुवराहु और दूसरा पर्वराहु इनमें जो राहु चन्द्र के 'सन्निहित हुआ संचरण करता रहता है वह ध्रुवराहु कहा गया है सो ही कहा है- ' किन्हें राहु विमाणं ' इत्यादि । राहु का विमान कृष्ण होता है। गये। छे. " परन्तु तेभनु म अथन માત્ર ઔપચારિક કથન રૂપજ છે. વાસ્તવિક રીતે એવું મનતુ' જ નથી. ચન્દ્રની ઉપર રાહુના પડછાયેા પડવાથી એવુ' દેખાય છે એટલે તેને ગ્રાસ કહેવાને છદલે આવરણ જ કહેવું જોઇએते वैखसि (स्वाभावि४) छे, भईत नथी.
#
હવે સૂત્રકાર રાહુના પ્રકારાનું કથન કરે છે—
गौतम स्वाभीने अश्न-“ कइविहे णं भंते ! राहू पण्णत्ते " है लगवन् ! રાહું કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે? તેને ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે “गोयमा ! दुविहे राहू पण्णत्ते" हे गौतम | राहु अारना ह्या छे. "तेजहा" राहुना मे अठारौ नीचे प्रभा - "घुवराहू, पव्वराहू य” (१) ध्रुवराहु भ्मने (૨) પ રાહુ જે રાહુ ચન્દ્રની સમીપમાં જ રહીને સંચરણ કરે છે, તેનેં राहुडे से वात " किन्हें राहू विमाणं " त्याहि सूत्र द्वारा सूत्रકારે' પ્રફર કરી છે રાહુનું વિમાન કૃષ્ણવર્ણનું હાય છે તે હંમેશા ચન્દ્રર્માની
"
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
मेन्द्रका टीका श० १२ उ० ६ सू० १ राहुस्त्ररूपनिरूपणम्
२१९
यस्तु पर्वणि पौर्णमास्यमावास्ययोश्चन्द्रसूर्य योरुपरागं - सम्वन्धं करोति स पर्वराहु रित्युच्यते, 'तत्थ णं जे से धुबराहू से णं बहुलपक्खस्स पाडिवर पन्नरस : भागेणं, पन्नरसहभागं चंदस्स लेस्सं आवरेमाणे आवरेमाणे चिट्ठ' तयो ध्रुवराहु पर्व होर्मध्ये खलु यः स ध्रुवराहुः वर्तते, स खलु वहुलंपक्षस्य - कृष्णपक्षस्य प्रतिपद आरभ्य स्वकीयेन पञ्चदश मागेन, चन्द्रस्य लेश्यायाः पञ्चदशं भागं चन्द्र-' विम्बसम्बन्धिनं, पश्चदर्श भागमित्यर्थः, आन् आवृण्वन् - पौनःपुन्येन 'अच्छादयन् प्रत्यहं तिष्ठति, प्रतिदिनमावरणमकारवाह - 'तंजंहा - पढमाए पढमं भागं - वितियाए त्रितियं भागं, जात्र पन्नरसेस पन्नरसमं भागं ' तद्यथा- प्रथमायां तिथौ, प्रतिपदायां चन्द्रविम्बसम्बन्धिनं प्रथमं भागम्, द्वितीयायां तिथौ द्वितीयं भागं, यावत् - तृतीयायां तृतीयं भागम्, चतुर्थ्यां चतुर्थ भागम्, पञ्चम्यां पञ्चमं भागम् और वह नित्य चन्द्रमा के साथ रहता है चन्द्रमा से चार अङ्गुल नीचे.. रहकर वह चलता है तथा जो पर्व में पूर्णिमासी एवं अमावास्या इनमें चन्द्र और चन्द्र में उपरागरूप सम्बध को करता है उसका नाम पर्वराहुहै | 'तत्थणं जे से धुबराहू से णं बहुलपक्खस्स पाडिवर पनरसहभागेणं. पन्नरसहभागं चंदस्स लेस्लं आवरेमाणे आवरेमाणे चिहह ' इन दोनों. राहुओं में से जो ध्रुवराहु है वह बहुलपक्ष कृष्णपक्ष की प्रतिपदातिथि से लेकर प्रतिदिन अमावस्या तक अपने पञ्चदश भाग द्वारा चन्द्रलेश्यां के पश्चदश भाग को चन्द्रबिन्त्र संबंधी पंचदश भाग को - पन्द्रहवें भाग को आच्छादित करता रहता है 'तंजहा- पढमाए पढमं भागं, वितियाए वित्तियं भोगे जाव पन्नरसेषु पन्नरसमं भागं ' प्रतिपदा तिथि में वह चन्द्रविम्य संबंधी प्रथम भाग को, आवृत करता है द्वितीया में द्वितीय भाग को
८८
15
સાથે જ રહે છે તે ચન્દ્રમા કરતાં ચાર આંગળ નીચે રહીને સંચરણ કરે છે. જે માં એટલે કે પૂર્ણિમાસી અને અમાવાસ્યા, આ એ તિથિઓમાં ચન્દ્રમાં ઉપરાંગ રૂપ સબંધ કરે છે, તેનુ નામ પ`રાહુ છે. तत्थ णं जेसे धुवरांहू सेण बहुल पक्खर पाडिवर पन्नरखभागेणं पन्नरसहभागं चंदस्सर रेमाणे आवरेमाणे चिट्ठइ આ બન્ને રાહુમાંથી જે ધ્રુવરાહુ નામના રાહુ છે. તે કૃષ્ણપક્ષના પડવેથી શરૂ કરીને અમાવાસ્યા સુધી દરરોજ પોતાના પદરમાં ભાગ દ્વારા ચન્દ્રલેશ્યાના (ચન્દ્રના ખિ`ખના) પદ્મરમાં ભાગને આચ્છાદ્ધિત કરતા २हे छे. " तं जहा - पढमाए पढमं भाग, वितियाए बित्तियं भागं, जाव पन्नरसेंस - पन्नरसम भागं " अतिपदा ( भनी तिथिसे ते यन्द्रमिमना थर्डेला ભાગને આવૃત્ત કરે છે, ખીની તિથિએ ખીજા ભાગને આવ્રત કરે છે, ત્રીજની
در
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०
भगवती षष्ठयां षष्ठं भागं, सप्तम्यां सप्तमं भागम् , अष्टम्याम् अष्टमं भागम् , नवम्यां नवमम् , दशम्यां दशमम् , एकादश्याम् एकादशम्, द्वादश्यां द्वादशम् , त्रयोदश्यां त्रयोदशम्, चतुर्दश्यां चतुर्दशं भागम् , पञ्चदश्याम्-अमावस्यायाम् पञ्चदशं भागम् आच्छादयतीतिभावः, 'चरिमसमये चंदे रत्ते भवइ, अवसे से समए चंदे रत्ते वा, विरत्ते पा, भवइ ' तथा च चरमसमये-पञ्चदशभागयुक्तस्य कृष्णपक्षस्य अन्तिमे भागे, कालविशेषे अमावास्यारूपे वा, चन्द्रो रक्तो भवति-गहुणा उपरत्तो भवति, एका कलां विहाय सर्वथाच्छादितो भवतीतिभावः, अवशेपे समये-प्रतिपदादिकाले चंन्द्रो रक्तो वा, विरक्तो वा भवति,-किश्चिदंशावच्छेदेन राहुणा उपरक्तो भवति, किंश्चिदंशान्तरावच्छेन च राहुणा अनुपरक्तो भवति, आच्छादितानाच्छादित इति भावः, 'तमेव सुक्कपक्खवस्स उबदंसेमाणे उबदंसेमाणे चिट्ठइ' अथ च ध्रुवराहुः
आवृत करता है, यावत् तृतीया में तृतीयभाग को आवृत करता है, चतुर्थी में चतुर्थभाग को, पंचमी में पंचम भाग को, षष्ठीमें छठे भाग को, सप्तमी में सातवें भाग को, अष्टमी में आठवें भाग को, नौमी में नौवें भाग को, दशमी में दशवें भाग को, एकादशी में ग्यारहवें भाग को, द्वादशी में पारहवें भाग को, त्रयोदशी में तेरहवें भाग को, चतुदशी में चौदहवें भाग को और अमावस्था में पन्द्रहवें भाग को आच्छादित करता है। 'चरिमसमये चंदे रत्ते' पन्द्रहवें भाग से युक्त कृष्णपक्ष के अन्तिमभाग में अथवा अमावस्या में चन्द्र अपनी एक कला को छोड़कर राहु द्वारा सर्वथा आच्छादित हो जाता है 'अवसेसे समए चंदे रत्ते वा विरत्त वा भवह' तथा प्रतिपदा आदिरूप समय में वह राहु बारा कितनेक अंशों में आच्छादित रहता है और कितनेक अंशों में તિથિએ ત્રીજા ભાગને, એથની તિથિએ ચેથા ભાગને, પાંચમની તિથિએ પાંચમા ભાગને, છઠની તિથિએ છઠ્ઠા ભાગને, સાતમે સાતમાં ભાગને, આઠમે આઠમાં ભાગને, તેમની તિથિએ નવમાં ભાગને, દશમની તિથિએ દસમાં ભાગને, અગિયારશે અગિયારમાં ભાગને, બારશે બારમાં ભાગને, તેરશે તેરમાં ભાગને, ચૌદશે ચૌદમાં ભાગને અને અમાવાસ્યાએ પંદરમાં ભાગને આવૃત ४२ छ. " चरिमसमये चंदे रत्ते" परभा माथी युत वी पक्षनी આખરી તિથિએ–અમાવાસ્યાએ ચન્દ્ર પિતાની એકેએક કલાને છોડીને રાહુ 41 सपूत: माछाहत य छे. “ अवसेसे समए चंदे रत्ते वा विरत्ते वा भव" ५ प्रतियह माहि माडीतिविमामा तराई દ્વારા કેટલાક અશમાં આવૃત રહે છે અને કેટલાક અશમાં આવત
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ ३० ६ सू०१ राहुस्वरूपनिरूपणम् २१ तमेव चन्द्रबिम्बसम्बन्धिनं पञ्चदर्श भागं शुक्लपक्षस्य प्रतिपदादिषु तिथिषु उपदर्शयन् उपदर्शयन् , पञ्चदशभागेन स्वयमपसरणतः प्रकटयन् प्रकटयन् तिष्ठति तदाह
'पढमाए पढमं भागं जाव पन्नर सेस पन्नरसमं भागं'
प्रथमायां प्रतिपदायां प्रथमं भाग, यावत्-द्वितीयादिषु द्वितीयादिक भागम् एवं रीत्या पश्चदश्यां पूर्णिमायाम् पञ्चदशं भागम् उपदर्शयन् तिष्ठति इति पूर्वणान्वयः, तथासति-'चरिमसमए चंदे विरत्ते भवइ, अवसेसे समए चंदे रत्ते वा, विरत्ते वा भवइ' चरमसमये-पूर्णिमारूपकालविशेषे चन्द्रो विरक्तो भवतिराहुणा रहितो भवति, सर्वथा शुक्ली भवति, इतिभावः, सर्वथैव अनाच्छादितआच्छादित नहीं रहता है। 'तमेव सुक्कपक्खस्स उवदंसेमाणे चिह' ध्रुवराहु चन्द्रबिम्ब-संबंधी पन्द्रहवें भाग को शुक्लपक्ष की प्रतिपदा
आदि तिथियों में, अपने पन्द्रहवें भाग से हटता हटता हुआ प्रकट करता रहता है सो ही 'पढमाए पढम भाग जाव पन्नरसेस्सु पनरसमं भाग' इस सूत्रधारा सूत्रकार ने प्रकट किया है शुक्लपक्ष की प्रतिपदामें वह चन्द्र के प्रथम भाग को, यावत् द्वितीयादि तिथियों में द्वितीयादिभाग को इस रीति से पूर्णिमा में पन्द्रहवें भाग को प्रकट कर देता है। इस प्रकार होने पर वह 'चरिमसमए चंदे विरत्ते भवह, अवसेसे समए चंदे रसे वा विरत्ते वा भवह' पूर्णिमारूप कालविशेष के दिन चन्द्र ध्रुवराहु से सर्वथा रहित हो जाता है अर्थात् बिलकुल शुभ्र हो जाता है क्यों कि (माहित) रहेता नथी. " तमेव सुकपक्खस्स उवदंसेमाणे उपदंसेमाणे चिट्ठइ" શુકલપક્ષની એકમથી શરૂ કરીને પૂર્ણિમા પર્યન્તની પંદર તિથિઓમાં યુવરાહ પિતાના પંદરમાં ભાગપ્રમાણ દૂર થતે થતે દરરોજ ચર્નબિંબના પંદરમાં मागप्रमाणु माछाहनने ६२ र २ छे. सर वात सूत्र “पढमाए पढम भागं जाव पन्नरसेसु पन्नरसम भागं " सूत्र बाट ४ છે–શુકલપક્ષની એકમે રાહ ચન્દ્રબિંબના એક ભાગને પ્રકટ કરે છે (એક ભાગ પરનું આવરણ દૂર કરે છે), બીજની તિથિએ બીજા ભાગને, અને એજ કમે દરરોજ એક એક ભાગને પ્રકટ કરતે કરતે પૂર્ણિમાની તિથિએ પંદ२भा नागने ५८ ४२ छ मा प्रमाणे पाथी “चरिमसमए चंदे विरत्ते भवइ, अवखेसे समए चंदे रत्ते वा विरत्ते वा भवइ" पूवि भानी तिथि ચન્દ્રબિંબ યુવરાથી સર્વથા રહિત થઈ જાય છે. એટલે કે બિલકુલ શુન્ન થઈ જાય છે, કારણ કે તે તિથિએ ચન્દ્ર બધી તરફથી અનાચ્છાદિત રહે છે શુકલપક્ષની બાકીની તિથિઓમાં ચન્દ્રબિંબ રાહ દ્વારા અંશતઃ આચ્છાદિત અને અંશતઃ અનાચ્છાદિત રહે છે.
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
भगवती सूत्रे त्वादिति ' तत्थ णं जे से पन्चराहू से जहण्णे णं छण्हं मासाणं, उकोसेणं वायालोसाए मासाणं चंदस्स, अडयालीसाए संवच्छरणं सूरस्स" तत्र तयोर्ध्रुवराहुपर्वराहोर्मध्ये, खलु यः स पराहुः वर्तते स जघन्येन पण्णां मासानाम्, षण्मासानन्तरमित्यर्थः चन्द्र सूर्य वा आवृणोति, उत्कृष्टेन द्वाचत्वारिंशता मासानाम्, द्वाचत्वारिंशन्मासानन्तरमित्यर्थः चन्द्रमावृणोति सार्द्धवत्रयानन्तरं चन्द्रस्य श्यामावृत्य तिष्ठतीत्यर्थः सूरस्य तु लेश्याम् उत्कृष्टतया संवत्सराणाम् अष्टाचत्वारिंशता, अष्टचत्वारिंशद्वर्षानन्तरमित्यर्थः आवृत्य तिष्ठति, सूर्यमाणोतीतिभावः ॥०१॥
,
चन्द्रस्य सश्री नामार्थ वक्तव्यता प्रस्तावः
मूलम् - सेकेणट्टेणं अंते ! एवं बुच्चइ-चंदे संसी, चंदे ससी ? गोयमा ! दस्स णं जोइसिंदस्स जोइसरण्णो मियंके विमाणे कंता देवा कताओ देवीओ, कंताई आसणसयणखं भभंडमत्तोवगरणाई अपणोऽविय, णं चंदे जोइसिंदे जोइसराया सोमे कंते, सुभए पियदंसणे सुरूवे, से तेणद्वेणं जाव ससी" ॥सू० २॥
-1
छाया - तत् केनार्थेन भदन्त ! एव मुच्यते - चन्द्रः सश्रीः चन्द्रः सभीः ?गौतम ! चन्द्रस्य खलु ज्योतिषिकेन्द्रस्य ज्योतिषिकराजस्य मृगाङ्के विमाने कान्ता 'देवाः, कान्ता देव्य, कान्तानि आसनशयनस्तम्भभाण्डामत्रोपकरणानि, आत्मना पिचखल, चन्द्रो ज्योतिषिकेन्द्रो ज्योतिषिकराजः सौम्यः, कान्तः सुभगः, प्रियदर्शनः सुरूपः, तत् तेनार्थेन यावत्-सश्रीः ||०२||
वह उस समय सब तरफ से अनाच्छादित रहता है । 'तत्थ णं जे से पन्धराहू से जहणें छण्हं मासाणं उक्कोसेणं बायालीसाए मासाणं चंदस्स, अडयालीसाए संवच्छरणं सूरस्स' घुबराहु से भिन्न जो पूर्वराहु होता है - वह जघन्य से छहमास के बाद चन्द्र अथवा सूर्य को आवृत करता है और उत्कृष्ट से ४२ महिनों के बाद चन्द्रमा को आवृत करता है, तथा ४८ वर्ष के बाद सूर्य को आवृत करता है || सु०१॥
“ तत्थ णं जे से पव्वराहू से जहणणं छण्हं मासाणं उक्कोसेणं बायालीसॉए मासाणं चंदस्स, अडयालीसाए संबच्छराणं सूरस्स” ध्रुवराहुथी भिन्न भे પવ રાહુ છે, તે એછામાં ઓછે. છ માસ બાદ ચન્દ્ર અથવા સૂર્યને આવૃર્ત કરે છે; અને વધારેમાં વધારે ૪૨ માસ માઢ-૩ા વર્ષ પછી-ચન્દ્રને આવૃત કરે છે તથા ૪૮ વર્ષ પછી સૂર્યને આવૃત કરે છે. પ્રસૂ૦૧||
1
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ०६ सू०२ चन्द्रस्य 'सश्री ' नामार्थनिरूपणम् १२३
टीका - अथ चन्द्रस्य 'ससी' इत्यभिधानस्य अन्वर्थतां प्ररूपयितुमाह-' से hi इत्यादि, 'से केणट्टेणं मंते ! एवं बुच्चइ - चंदे ससी, चंदे ससी ?" गौतमः पृच्छति - हे भदन्त । तत्-अथ केनार्थेन एवमुच्यते - चन्द्रः सश्रीः, चन्द्रः 'सश्रीरिति, चन्द्रस्य 'ससी' इति अभिधाने को हेतुरिति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा ! चंदस्स णं जोइर्सिदस्स, जोइसरण्णो मियंके विमाणे हे गौतम! चन्द्रस्य खलु ज्योतिषिकेन्द्रस्य, ज्योतिषिकराजस्य मृगाङ्के मृगचित्वात् मृगाङ्के विमाने अधिकरणभूते 'कंता देवा, कंताओ देवीओ, कंताई आसणरायणखंभभंडमत्तोवगरणाई' कान्ताः कान्तियोगात् कमनीयाः देवाः, कान्ताः कान्तिमयवात् परमरमणीयाः देव्यः, कान्तानि - कान्तियुक्तानि आसनशयनस्तम्भभाण्डामचन्द्र के सश्री नाम के अर्थ की वक्तव्यता
'से केणणं भंते । एवं बुच्चइ ' इत्यादि ।
CO
टीकार्थ- सूत्रकारने चंद्रमा का नाम जो 'सनी' कहा है उस विषय की अन्वर्थता इस सूत्र द्वारा प्रकट की है - इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - 'सेकेण्डेण भते । एवं बुच्चइ, चंदे ससी' हे भदन्त चन्द्र का नाम जो सी है - सो इस 'श्री' नाम होने में क्या कारण है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ' हे गौतम !' चंदस्स णं जोइसिदस्स जोइसरण्णो मियंके विमाणे ' ज्योतिषिकेन्द्र एवं ज्योतिषिकराज चन्द्र के मृगाङ्गविमान में 'कंता देवा, कंताओ देवीओ, कंताई आसणरायणखंrishnaraणा' कान्तिविशिष्ट होने से कमनीय देव, कान्तिमय भभंडमतोवगरणाई' " होने से परमरमणीय देवियां, कान्तिसहित आसन, शयन, स्तंभ, पात्र —ચન્દ્રના સશ્રી નામના અથની વક્તવ્યતા
“ से केणटुणं भंते । एवं बुच्चइ " त्याहिअर्थ-यन्द्रभानु' ' सश्री' नाम छे तेनी सार्थतानु
(C
<
સૂત્રકારે આ સૂત્રદ્વારા પ્રતિપાદન કર્યું છે આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન પૂછે છે કે सेकेणçणं भंते! एवं वुच्चर, चंदे ससी " હે ભગવન્ ! ચન્દ્રનુ જે " સશ્રી' નામ છે તે નામ પાડવાનું કારણ શું છે ? महावीर अलुना उत्तर - गोयमा ! 'च'दरस णं जोइसिंदस्स जोइसरण्णो मियंके विमाणे" हे गौतम! ज्योतिषिधना इन्द्र, ज्योतिषिठ રાજચન્દ્રના મૃગચિહ્નવાળા મૃગાંક વિમાનમાં " कंता देवा, कताओ देवीओ, कंताई आसणरायणखंभभंड म त्तोवगरणाई " विशिष्ट अन्तियुक्त देवी, विशिष्ट अन्तियुक्त हेवीओ, अन्तियुक्त असून, પાત્ર આદિ ઉપકરણા સદા શાલતા હાય છે, અને
-
$
स्तल,
शयन, "अप्पणो वि यणं
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
२२४
भगवती त्रोपकरणानिच विलसन्ति, अथ च 'अप्पणोऽवि य णं चंदे जोइसिंदे, जोइसराया सोमे, कंते, सुभए, पियदंसणे, सुरूवे, से तेणटेणं जाव ससी' आत्माना स्वयमपिच खलु चन्द्रो ज्योतिपिकेन्द्रः ज्योतिषिकराजः, सौम्यः, भद्रः, कान्त:-कान्तिशाली, सुभगः-सौभाग्यशालित्वात् लोकप्रियः, प्रियदर्शन:-परमाहादकः, यता-सुरूपःपरमसुन्दरश्च वर्तते, तव तेनार्थेन तेन कारणेन यावत् एवमुच्यते-चन्द्रः सश्री:सहश्रिया वर्तते यः स सश्रीरिति, तदीयदेवदेवीमभृतीनां, स्वस्य च कान्त्यादि. युक्तत्वादिति भावः। प्राकृतापेक्षया 'ससी' इति सिद्धम् ॥ २॥
सूर्यस्य आदित्यनामान्वर्थतावक्तव्यता मूलम्--"से केणटेणं भंते! एवं वुच्चइ-सूरे आइच्चे, सूरे . आइच्चे? गोयमा! सूरादिया णं समयाइ वा, आवलियाइ वा, जाव उस्तप्पिणीइ वा, अबसप्पिणीइ वा, से तेगडेणं जाव आइच्चे ॥सू०३।। आदि उपकरण सदा सुहावने यने रहते हैं और अप्पणो वि य णं चंदे जोइसिंदे जोइसराया सोमे कंते, सुभए, पियदसणे, सुरूवे, से तेणटेणं जाव ससी' स्वयं ज्योतिषिक इन्द्र और ज्योतिषिक राजा चन्द्र भी सौम्य-भद्र है, कान्त-कान्तिशाली है, सुभग-सौभाग्यशाली होने से लोक प्रिय है, प्रियदर्शन-परम आह्लादकारक है, और इसी से वह परमसुन्दर है इस कारण हे गौतम ! चन्द्र 'सश्री श्री-शोभा सहित इसलिये वह 'सश्री' है ऐसा कहा गया है तात्पर्य कहने का यही है कि चन्द्र देव की देवदेवियां आदि सब चीजे कान्त्यादि युक्त हैं और चन्द्र स्वयं भी कान्ति आदि से युक्त है-इसलिये चन्द्र को 'सश्री' ऐसा सार्थक नाम से अभिहित किया गया है ॥सू०२॥ च जोइसिंदे जोइसराया सोमे, कंते, सुभए, पियदंबणे, सुरूवे, से तेणटेणं जाव ससी" ल्यातिबिन्द्र, व्यतिषि8 २४ यन्द्र पाते ५९ सौभ्य (1), आन्त (न्तियुत), सुमर (सौभाग्य पन्न) भने प्रियशन (नुशन अन આહુલાદજનક થઈ પડે એ) હોવાથી અતિશય સુંદર છે તે કારણે, તે गौतम! यन्द्रने सश्री" (नायुत) ४ामा भाव छ. मा भरत કથનને ભાવાર્થ એ છે કે ચન્દ્રદેવની દેવદેવીઓ આદિ સમસ્ત ચીજ કાન્તિ આદિથી ચુકત છે અને ચન્દ્ર પિતે પણ કાન્તિ આદિથી યુક્ત છે, તેથી ચન્દ્રને “સી” એવી સાર્થક નામસંજ્ઞા આપવામાં આવી છે. સૂરા
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०६ सू०३ सूर्यस्य 'आदित्य' नामार्थनिरूपणम् २२५
छाया - तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते - सूरः आदित्यः १२ गौतम ! सूरादिकाः खलु समयाहति वा, आवलिका इति ना यावत्-उत्सर्पिण्यः इति वा, अत्रसर्पिण्यः इति वा, तत् तेनार्थेन यावत्-आदित्यः ० ३ ॥
--
,
1
टोका --- अथ आदित्यशब्दस्य अन्वर्थतां प्रतिपादयितुमाह-से केणद्वेण भंते ! एवं बुच्चइ-बरे आइच्चे, सुरे आइच्चे ?' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त । तत्-अर्थ, केनार्थेन-केन प्रकारेण एवमुच्यते-सूरः आदित्यः ? इति सूर्यस्य आदित्याभिधाने को हेतुरिति प्रश्नः, यगवानाह - 'गोयमा ! सूशदिया णं समवाइवा, आवलियाइवा, जाव उस्सप्पिणीया, अवसप्पिणीहवा, से तेण्डेणं जान आइच्चे' हे गौतम! सूरादिका:- सूरः- सूर्य:, आदि:- प्रथमो येषां ते खरादिकाः खलु समयाः इतिवा अहोरात्रादि कालविशेषाणां निर्विभागाः अंशाः इतिया व्यवहारो भवति, आनसूर्य के आदित्य नाम के अन्वर्थता की वक्तव्यता'सेकेणणं भले ! एवं बुच्चइ, सुरे आहळबे, तुरे आइच्चे' इत्यादि । टीकार्थ- सूत्रकार ने सूर्य के 'आदित्य' इस नामकी सार्थकता का प्रतिपादन इस म्रद्वारा किया है इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-' से केणद्वेणं अंते ! एषं बुम्बइ सरे आइच्चे, लूरे आहच्चे' हे भदन्त ! सूर्य का जो आदिश्य ऐसा नाम है सो इस आदित्य नाम के होने में हेतु क्या है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोमा' हे गौतम! 'सुरादियाणं समधाइ वा आवलियाई वा जाव उस्मन्पिणीह वा, अबसप्पिणी वा से तेणद्वेणं जाव आहञ्चे' हे गौतम! ये समय अहो रात्रादिरूपकाल विशेषों के निर्विभाग अंश, आवलिका यावत्-मुहूर्त आदि उत्सर्पिणी, अवसर्पिणीरूप जो कालविशेष हैं- इनके व्यवहारका
—सूर्यना 'ग्राहित्य' नामनी सार्थता विषयः वतव्यता
,
" से फेणटुणं भंते । एवं वुम्वइ, सूरे आइच्चे, सूरे आइच्चे " त्याहिટીકા-સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા સૂચના ‘આદિત્ય ' આા નામની સાથ તાનુ પ્રતિપાદન કર્યું છે આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર असुने सेवा प्रश्न पूछे छे -" से केगçणं भंते ! एवं वुच्चइ, सूरे आइच्चे, सूरे भाइच्चे " हे लगवन् ! सूर्यनु ने साहित्य नाम छे, ते नाम शा કારણે આપવામાં આવ્યું છે?
महावीर अलुन। उत्तर--" गोयमा । हे गौतम । " सूरादियाण समयाइ वा, आवलियाइ वा, जाव उस्सप्पिणीइ षा, अवसप्पिणीइ वा, से सेणट्टेणं जाव आइच्चे” मा समय, भाषा, भुहूर्त याहि उत्सर्पिषी ने भवसर्पिली પાના જે કાળવિશેષ છે તેમના વ્યવહારના પ્રનતક સૂર્ય જ છે એટલે
"
भ० २९
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
भगवतीसूत्रे लिकाः इति श व्यवहारो भवति, यार-मुहूर्तादयः इतिवा व्यवहारो भवति, अवसपिण्य इति वा व्याहारो भवति, एतेषां सर्वेषां समयावलिकाद्युत्सविण्यवसपिणीपर्यन्तानां कालविशेषाणां व्यवहारप्रवर्तकः मूर एव वर्तते, तथाहि-सूर्योदय मवधि कृत्या अहोरात्रारम्भका समयो व्यपदिश्यते, एवं रीत्यैव आवलिका मुहूर्ता. दयश्च व्यपदिश्यन्ते, तत्-अथ, तेनार्थेन-तेन कारणेन, यावत्-मुरः आदित्य इति व्यपदिश्यते, अहोरात्रसमयादीनाम् आदी भवा आदित्यः इति व्युत्पत्तेः ।।मू० ३।।
चन्द्रसूर्ययोरग्रमहिण्यादिवक्तव्यता । मूलम्--चंदस्स णं भंते! जोइसिंदक्षस जोइलरन्नो कई अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ, जहा दसमलए जाव णो चेवणं मेहुणवत्तियं । सूरस्स वि तहेव । वंदिमसूरियाणं भंते जोइ. सिंदा, जोइसरायाणो केरिसए कामभोगे पच्चणुव्भवमाणा विहरति ? गोयमा ! से जहानामए केइपुरिसे पढमजोव्वणु. हाणबलत्थे पढमजोबट्ठाणवलत्याए भारियाए सद्धिं अचिरवत्तविवाहकज्जे अत्थगसगयाए लोलसवासविष्पवालिए, से णं तओ लद्धटे कयकज्जे अणहसमरगे पुणरवि नियगगिहं प्रवर्तक मूर्य ही है-अर्थात् यह समय है, ऐला जो व्यवहार होता है, यह आवलिका है ऐसा जो व्यवहार होता है, यह मुहर्त है ऐसा जो व्यवहार है लथा यछ अवसर्पिणीकाल है यह उत्सर्पिणीकाल है ऐसा जो व्यवहार होता है सो इन सघ पयहारों का आदिरूप में प्रवत्तक सूर्य ही है इसलिये इसका नाम अहोरात्र समय आदिकों की आदि में जो होता है वह आदिस्य है इस व्युत्पत्ति के अनुसार आदित्य म्हमा है ।स०३।। કે આ સમય છે, એ જે વ્યવહાર થાય છે આ આવલિકા છે, એ જે વ્યવહાર થાય છે, આ મુહૂર્ત છે એ જે વ્યવહાર થાય છે, આ અવસર્પિણ કાળ છે આ ઉત્સપિંણ કાળ છે, એ જે વ્યવહાર થાય છે તે બધા વ્યવહારેને આદિ શ્વક સૂર્ય જ છે તેથી તેનું નામ, અહોરાત્ર સમય આદિકેની આદિમાં હોય છે તે આદિત્ય છે આ પ્રકારની વ્યુત્પત્તિ અનુસાર सूर्य नु' माहित्य' नाम ५७यु छ, भने ते नाम साथ छे. सू०3।।
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ०६ सू०४ चन्द्रसूर्ययोरग्रमहिष्यादिनिरूपणम् २२७ हव्वमागए कयबलिकम्मे कयको उय मंगलपायच्छते सव्वालंकारविभूसिए मणुन्नं थालिपागसुद्धं अट्ठारसवंजणाकुलं भोयणं भुत्ते समाणे तंसि तारिसगंसि वासघरंसि वण्णओ, महम्बलकुमारे जाव सयणोवयारकलिए ताए तारिसियाए भारियाए सिंगारागार चारूवेसाए जाव कलियाए अणुरत्ताए अविरत्ताए मणेोणुकूलाए, सद्धिं इट्टे सदे जाव फरसे पंचविहे माणुस्सर कामभोगे पच्चणुब्भवमाणे विहरइ, से णं गोयमा ! पुरिसे' विउसमणकालसमयसि, केरिसयं सायासोक्खं पञ्चणुभवमाणो विहरइ ? ओरालं समणाउसो । तस्स णं गोयमा ! पुरिसस कामभोगेहिंतो वाणमंतराणं देवाणं एतो अनंतगुणविसितराए चेत्र कामभोगा, वाणमंतराणं देवाणं कामभोगेहिंतो असुरिंदवज्जियाणं भवणवासिणं देवाणं एतो अनंतगुणविसिहराए चैव कामभोगा, असुरिंदवज्जियाणं भवणवालियाणं देवाणं कामभोगेहिंतो असुरकुमाराणं देवानं एसो अनंतगुणविलिट्टत्तराए चैव कामभोगा, असुरकुमाराणं देवाणं कामभोगेर्हितो गहगणनक्खत तारारूवाणं जोइसियाणं देवाणं एतो अनंतगुणविसिटुत्तराए चैव कामभोगा, गहगणनक्खत्तजाव कामभोगेर्हितो चंदिमसूरियाणं जोइसियाणं जोइसराईणं, एतो अनंतगुणविसितयराए चैव कामभोगा, चंदिमसूरियाणं गोयमा ! जोतिसिंदा जोइसरायाणो एरिसे कामभोगे
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
पचणुभवमाणा विहरंति । सेवं भंते! सेवं भंते! त्ति भगवं गोमे समणं भगवं महावीरं जाव विहग्छ | सू० ४॥ बारलमे सप छट्टो उद्देसो समत्तो ॥ १२-- ६॥
૨૮
छाया - चन्द्रस्य खलु भदन्त ! उयोतिषिकेन्द्रस्य ज्योतिषिकराजस्य कति अग्रमहिष्यः प्रशाः ? यथा दरामशतके यावत् नो चैत्र खलु मैथुनप्रत्ययिकम्, सुरस्यापि तथैव चन्द्रयों खल भदन्त ज्योतिषिकेन्द्रो ज्योतिषिकराजौ फीट शान् कामभोगान् प्रत्यनुभवन्तौ विहरतः ? गौतम । स यथानाम कश्चित् पुरुषः प्रथमयौवनोत्थानवलस्थः प्रथमयौवनोत्थानवलस्थया भार्यया सार्द्धम् अचिरविवाहकार्य: अर्थगवेषणताये पोडशवर्धनोपितः स खलु ततो ब्धार्थः कृतकार्यः, अनघ समग्रः, पुनरपि निज रुगृहं शीघ्रमागतः कृतवलिकर्मा कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्तः, सर्वालङ्कारविभूषितः मनोज्ञं स्थालीपाकशुद्धम् अष्टादशव्यञ्जनाकुलं भोजनं भुक्तः सन् तस्मिन् तादृशके वासगृहे वर्णकः, महाबलः कुमारो यावत् शयनोपचारकलितः तथा तादृश्या भार्यया शृङ्गारागार चारुवेपया, यावत् कलित्रया अनुरक्तया, अविरक्तया मनोनुकूलया सार्द्धम्, इष्टान शब्दान् यावत् स्पर्शान पञ्चविधान मानुtयकान् कामभोगान् प्रत्यनुभवन् विहरति, स खलु गौतम ! पुरुषो व्यवशमनकालमये की शाता सौख्यं प्रत्यनुभवन् विहरति ? उदार श्रमणायुष्मन् ! तस्य सल्ल गौतम ! पुरुषस्य कामभोगेभ्यो वानव्यन्तराणां देवानाम् एभ्यः अनन्तगुणविशिष्टतराक्षैत्र कामभोगाः, वानव्यन्तराणां देवानां कामभोगेभ्यः असुरेन्द्रवर्जि तानां भवनवासिनां देवानाम् एतेभ्यः अनन्तगुणविशिष्टतचित्र कामभोगा, असुरेन्द्रजितानां भवनवासिनाम् देवानां कामभोगेभ्यः अनुरकुमाराणां देवानाम् एतेभ्यः अनन्तगुणविशिष्टतराचैव कामभोगाः, असुरकुमाराणां देवानां कामभोगेभ्यो ग्रहगण नक्षत्रतारारूपाणां ज्योतिषिकाणां देवानाम् एतेभ्यः अनन्तगुणविशिष्टतराचैव कामभोगाः, ग्रहगणनक्षत्र यावत् कामभोगेभ्यश्चन्द्रसूर्य यो ज्योतिषिकयोः ज्योतिषिकराजयोः एतेभ्यः अनन्तगुणविशिष्टतराचैव कामभोगाः । चन्द्रसूर्यौ खल गौतम ! ज्योतिषि केन्द्रौ ज्योतिषिकराजी ईशान् कामभोगान् प्रत्यनुभवन्तौ विहरतः । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति भगवान् गौतमः भ्रमणं भगवन्तं महावीरं यावत् विहरति ॥ स्० ४ ॥
द्वादशशतके पष्ठोदेशः समाप्तः ॥
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०६ खू०४ चन्द्रसूर्ययोरञमहिष्यादिनिरूपणम् २२९
टीका-अथ चन्द्रसूर्ययोरेव अग्रमहिन्यादि स्वरूपं मरूपयितुमाह- चंदस्स णं भंते' इत्यादि, 'चंदस्स णं भंते । जोइसिंदस्स जोइसरणो कइ अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! चन्द्रस्य खलु ज्योतिपिकेन्द्रस्य - ज्योतिषिकराजस्य कतिजनमाहिष्यः प्रज्ञप्ताः ? मगवानाह-'जहा दसमसए जाव
जो चेवणं मेहणवत्तियं' हे गौतम ! यथा दशमशत पञ्चमोदेश के अग्रमहिप्यादिवर्णनं कृतं तथैव अत्रापि कर्तव्यं, तथा च यात्र-चन्द्रस्य ज्योतिषिकेन्द्रस्य ज्योतिपियाराजस्य चतस्रः अनमहिष्यः प्रशता, बघथा-चन्द्रप्रभा, ज्योत्स्नामा,
चन्द्र सूर्य की अग्रमहिषीयां आदि की वक्तव्यमा'चंदसण भंते ! जोइसिंदस्स जोइतरन्नो' इत्यादि।
टीकार्थ-इस सूबहारा सूत्रकार ने चन्द्र और सूर्य की ही अग्रमहि षियों आदि के स्वरूप की प्ररूपणा की है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'चंदलणं भंते ! जोइलिदस्त जोइसरण्णो का अगमहिसीओ पण्गताओ! हे भदन्त ! ज्योतिषिकों के इन्द्र और ज्योतिषिकों के राजा जो चन्द्रदेव हैं-उनकी अग्रमाहिषियां कितनी कही गई हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जहा दसमलए आव णो चेव णं मेहुणवत्तियं' हे गौतम ! दशवें शतक में पंचम उद्देशक में जमा अग्रमहिषी आदि का वर्णन किया गया है उसी प्रकार का वर्णन उनका यहां पर भी जानना चाहिये तथा-ज्योतिषिकेन्द्र और ज्योतिषिक राजा जो चन्द्रदेव है उसकी चार अग्रमहिषियां कही गई हैं जिनके नाम इस प्रकार से
–ચન્દ્ર સૂર્યની અમહિષીઓ આદિની વક્તવ્યતા" चंदस्स णं भंते ! जोइसिंदस्स जोइसरनो" त्याह
ટીકાર્યું–આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે ચન્દ્ર અને સૂર્યની અમહિષીઓ આદિના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કર્યું છે આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી महावीर प्रभुना प्रश्न पूछे थे 3-" च दस्म णं भते ! जोइसिम्स्त जोइसरणो कइ अगमहिसीनो पण्णताओ?" भगवन् । यतिषिदेवानन्द्र અને તિષિક દેના રાજા એવા જે ચન્દ્રદેવ છે તેમને કેટલી અમહિષીઓ છે? __महावीर प्रभुना उत्तर 'जहा दसमसए जार णो चेव णं मेहुणवत्तियं " હે ગૌતમ! દસમાં શતકના પાંચમા ઉદ્દેશકમાં અમહિષીઓ આદિ વિષે જેવું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ તેમનું વર્ણન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ તે ઉદેશમાં આ પ્રકારનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે-જ્યોતિ વિકેન્દ્ર અને તિષિકરાજ એવા જે ચદ્રદેવ છે, તેમને ચાર અશમહિષીઓ
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
२३०
3
ajit करा इत्यादि वर्णनं बोध्यम् 'सूरस्स वि तदेव सूरस्थपि तथैव चन्द्रवदेव, सूर्यस्यापि अग्रमहिष्यादि वर्णनं कर्तव्यम्, तथाच सूर्यस्य ज्योतिषि - केन्द्रस्य ज्योतिषिकराजस्य चतस्रः अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सूर्यप्रभा, आतपाभा, अर्चिमोली, प्रभंकरा, इत्यादिरीत्या दशमशतकस्य पश्च मोद्देशकानुसारमेव वर्णनं कर्तव्यम्, गौतमः पृच्छति - चंदिममरियाणं भंते! जोइसिंदा जोइसरायाणो केरिसए कामभोगे पचणुभवमाणा विहरंति ?' हे भदन्त | चन्द्रसूर्यो खलु ज्योतिषिकेन्द्रौ ज्योतिषिकराजानौ, कीदृशान् कामभोगान् पश्यनुभवन्तौ विहरतः ? तिष्ठतः ? भगवानाह - गोयमा ! से महानामए केइपुरि से पढम जोन्वणुडाणवलरथे ' हैं- चन्द्रप्रभा, ज्योत्स्नाभा, अर्चिर्माली और प्रभंकरा इसके आगे का और भी वर्णन है जो वहीं से देख लेना चाहिये 'सूरस्स वि तहेव ' चन्द्रके वर्णन के जैसे ही सूर्य की भी अग्रमहिषियां आदि का वर्णन है अर्थात् - ज्योतिषिकेन्द्र और ज्योतिषिक राज सूर्य की भी अग्रमहिषियां चार ही कही गई हैं - जिनके नाम ये हैं-सूर्यप्रभा, आतपोभा, अर्चिर्माली एवं प्रभंकरा - इत्यादिरीति से इस विषय से लगता हुआ वर्णन दशवें शतक के पांचवें उद्देशक के अनुसार यहाँ कर लेना चाहिये.
Sund
अव गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' चंदिमसूरियाणं भंते । जोइसिंदा जोइसरायाणो, केरिसए कामभोगे पञ्चणुग्भवमाणा विहरंति' हे भदन्त ! ज्योतिषिकों के इन्द्र और ज्योतिषिकों के राजा जो चंद्र और सूर्य हैं - वे कैसे कामभोगों को भोगते हैं? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोपमा' हे गौतम! ' से जहा नामए केइ पुरिसे' जैसे कोई एक पुरुष છે. તેમનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે—ચન્દ્રપ્રભા, ચૈાનાભા, ચર્માલી અને પ્રભંકરા ત્યાર ખાતું જે વણુન છે, તે ત્યાંથી જ વાંચી લેવું सूरस्स वि तद्देव " शुन्द्रना वर्षानना हेवु सूर्यांनी अश्रमहिषीमा माहितुं वर्षान पशु સમજવુ' એટલે કે જ્યેાતિષિકેન્દ્ર અને જ્યેતિષિકરાજ સૂર્યને પણ ચાર अग्रभडिषीओो छे. तेभनां नाम नीचे प्रभा -सूर्य प्रला, न्यातपाला, अि માંક્ષી અને પ્રભ'કરા, ઈત્યાદિ સમસ્ત વર્ણન દેસમાં શતકના પ`ચમા ઉદ્દેશકમાં કથિત વર્ણન અનુસાર અહી પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ.
गौतम स्वाभीने। प्रश्न-" च दिमसूरियाणं भंते! जोइसिंदा जोइसरायाणो केरिसए कामभोगे पच्चणुब्भवमाणा विहरंति " हे भगवन् ! ज्योतिषिधना इन्द्रो અને જ્યાતિષિકાના રાજા એવા જે સૂર્ય અને ચન્દ્ર છે, તે કેવા ક્રામભાગે ભાગવે છે ?
भहावीर अलुना उत्तर- " गोयमा !" हे गौतम! " से जहानामए केइ
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ०६ सू० ४ चन्द्रसूर्ययोरग्रमहिष्यादिनिरूपणम् २३१
हे गौतम! तत्-अथ यथानाम कश्चित् पुरुषः प्रथमयौवनोत्थानवळस्थः प्रथमयौनोत्थाने - प्रथमयौवनोद्गमे यदवलं प्राणः सच्चं वा तत्र तिष्ठतीति मथमयौवनोत्यानवलस्थः ' पढमजोन्वणुडाणवलहाए भारियाए सद्धि अचिरवत्तविवाहकज्जे ' प्रथमयौवनोत्थानबलस्थया - नवयौवनोद्गमावस्थथा, भार्यया युक्तया सार्द्धम्, अचिरवृत्तविवाहकार्य:-अचिरं - शीघ्रमेव, वृत्तं - निप्पन्नम् विवाहकार्य यस्य स तथाविधः - नूनन कृतपरिणयः, 'अत्थगवेसणयाए सोलसनासविष्पवासिए' अर्थगवेषणया - अर्थो पार्जन भावनया, पोडशवर्षपर्यन्तकृत विदेशवासः 'से णं तओ लद्धडे कयकज्जे अणहसमग्गे पुणरवि नियगगिहं हन्त्रमागए' स खलु पुरुषः ततो
पार्थः पोडशवर्पवासेन कृतवित्तोपार्जनः अतएव कृतकार्य:- लब्धप्रयोजनः, अनघसमग्रः - विघ्नपुञ्जरहितः रान् पुनरपि, निजकगृहं स्वगृहम्, शीघ्रमागतः, 'कrवलिकम्मे कयको उयमंगलपायच्छित्ते, सव्त्रालंकारविभूसिए ' कृतबलिकर्मा'पढमजोन्वणुट्टाणबलत्थे ' प्रथम युवावस्था के उद्गम जन्य बल से युक्त हुआ ' पढमजोच्चणुडाणबलट्टाए भारियाए सद्धिं ' प्रथम यौवन अवस्थावाली युवती के साथ 'अचिरवत्तविवाहकज्जे ' नवीन विवाह करेअर्थात् पहिले पहिल ही विवाह करे, और विवाह करने के उपरान्त ही वह ' अत्थगवेसणयाए सोलहवास विप्पवासिए' पैसा- द्रव्य कमाने के लिये परदेश चला जावे - वहां वह १६ वर्षतक पैसा कमाता रहे' से णं तओ लट्ठे कज्जे ' इस प्रकार परदेश में सोलह वर्षतक रहकर जिसने वित्त का अच्छी तरह से उपार्जन कर लिया है ऐसा वह पुरुष कृतकार्य होता हुआ 'अनहसमग्गे, पुणरवि नियमहिं इमाए' निर्विघ्नरीति से पुनः अपने घरपर वापिस आ जाता है 'कयपलिकम्मे, कयको उयमंगलपापच्छिते सव्वालंकार विभूसिए' पुरिसे" प्रेम को पुरुष “पढमजोन्षणुाणवलत्थे " प्रथम युवावस्थाना उहूगभभन्य माधी युक्त घये। होय " पढमजोन्वणुद्वाणपट्टाए भारियाए सद्धि अश्विरवतविवादकज्जे " भेथे प्रथम योजननी प्राप्ति सी हो सेवी युवतीनी સાથે તેના પહેલા જ લગ્ન થયા છે. મા પ્રકારે તેના લગ્ન થયા બાદ તુરત જ તે "अत्यगवसणयाए खोलहवास विष्पवास्सिए" द्रव्योपालन श्वाने माटे परद्वेश ચાઢ્યા જાય છે ત્યા ૧૬ વર્ષ સુધી વસવાટ કરીને તે દ્રવ્ય કમાતા રહે છે. " से णं तओ लखट्टे ककब्जे " આ પ્રકારે ૧૬ વર્ષ સુધી પરદેશમાં રહીને જેણે ખૂબ જ ધનનું ઉપાર્જન કર્યું" છે એવા તે પુરુષ तत्याने " अणहसमग्गे, पुणरवि नियगगिहं हन्वमागए " निर्विघ्न घोताने घेर पाछे छे. " कयत्रलिकम्मे, कयको उयमंगलपायच्छित्ते सव्यालंकार
4
}
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवतीसूत्रे वायसादिभ्यो दसान्ना, कृतकौतुकमङ्गल्यप्रायश्चित्ता, सलिङ्कारविभूषितः, 'मणुन थालिपागसुद्धं अट्ठारसंघजणाकुलं' मनोज्ञम्-सरसम् , स्यालीपाकशुद्धम्-स्थाल्यो पाकेन शुद्धम्, अष्टादशव्यञ्जनाकुलम-अष्टादशप्रकारकशाकादियुक्तम्, 'भोयणं भुत्ते सनाणे तंसि तारिखगंसि वाराघरंसि, वणो महबलकुमार' भोजनं भुक्ता सन् तस्मिन्-पूर्वोक्त, ताशके-विलक्षण वासगृहे, वर्णक:-अस्य वासगृहस्य वर्णनम् एकादशशतके एकादशोद्देशके महावलकुमारप्रकरणे कृतवर्णनानुसारमवसेयम्, 'जाव सयणोवयारकलिए ताए तारिशियाए भारियार सिंगारागारचारुवहां पह रनान आदि से निश्चिन्त पनकर लिकर्म करता है-वायस
आदिकों के लिये अन्न का विभाग कर वितरण करता है एवंदुस्वन्न आदि के फल के विनाश के निमित्त कौतुक, मंगल एवं प्रायश्चित्त करता है। बाद में वह अपने समस्त अलंकारों से शरीर को रिभूषित करता है। 'मणुन्न थालिपागसुद्ध, अट्ठारसबंजणाकुलं भोयणं' और इस प्रकार से सुसज्जित बनकर वह फिर सरस भोजन को जो स्थाली में पकाने से बिलकुल अच्छी रीति से पक चुका है-जरा भी कच्चा नहीं है-१८ प्रकार के शाफादि के साथ 'मुत्ते लमाणे' बहुत ही रुचिपूर्वक खाता है। 'तंसि तारिसगंलि बालघरंसि-पण्णओ' भोजलक्रिया समाप्त होने पर फिर वह अपने भाग्यशालियों के योग्य-सिलवण-वासगृह में जाता है-हम बासन का वर्णन ग्यारहवें शतक में, ग्यारहवे उद्देशक में महापलकुमार के प्रकरण में किया गया है तो वैसा ही जानना चाहिये विभूसिए" त्या२ मा त नाना talu पतापान पनि ४२ छे-पायस આદિને માટે અન્નને વિભાગ કરીને વાયસાદિને તેનું દાન કરે છે, અને દુઃસ્વપ્ન આદિના ફલના વિનાશને નિમિત્તે કૌતુક, મંગલ અને પ્રાયશ્ચિત્ત કરે છે. ત્યાર બાદ તે સમસ્ત અલંકારો વડે પોતાના શરીરને વિભૂષિત કરે छ. "मणु_ थालिपागसुद्ध, अद्वारसर्वजणाकुलं भोयणं " त्या२ माई की। સારી રીતે રંધાયેલા, બિલકુલ કાચા ન હોય એવાં ૧૮ પ્રકારના શાકાદિથી युत मनाशवान “भुत्ते समाणे" रुचिपूर्व वाहन रेछ "तंसि तारिसगंसि यासघरंसि-चण्णओ" ! प्राना साना साकार पाताना વાસગૃહમાંશયનખંડમાં–જાય છે તે શયનખંડ ભાગ્યશાળીઓને વેગ્ય, વિલક્ષણ આદિ વિશેષાવાળે છે અગિયારમાં શતકના અગિયારમાં ઉદ્દેશકમાં મહાબલકુમારના શયનખંડનું જેવું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ શયनपाउनु वन मही ५ अ ४२ मे. “जाव सयणोधयारफ़लिए ताए तारिसियाए भारियाए सिंगारागारचारुवेसाए सद्धिं."
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
5
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ०६ सू० ४ चन्द्रसूर्ययोरग्रमहिष्यादिनिरूपणम् २३३ बेसाए' यावत् - आभ्यन्तरतः सचित्र कर्माणि, बाशतः विचित्रालोक चिल्लिततले, गणिरत्नमणाशितान्धकारे, बहुसमसुविभक्तभागे, पञ्चवर्णसर ससुर भिक्तपुष्पपुञ्जोपचारकलिते, सुगन्धिवरगन्धिते, रत्नसूत्रसंवृते, सुरम्ये सुगन्धवरकुसुमचूर्णशयनोपचारकवि वासगृहे इति पूर्वेण सम्बन्धो वोध्यः, ता-पूर्वोक्तया, ताहश्या - परमकमनीय सौन्दर्यशालिन्या, भार्यया, शृङ्गाराकारचा रुपया-शृङ्गारस्य आकारः - आकृतिः तद्योग्यः चारुवेषः रमणीयनेपथ्यं यस्या, सा तथा, 'जाव कलियाए, अणुरत्ताए, अविरत्ताए, मणोणुकूलाए सद्धि' यावत् सचन्दनपुग्धमाल्यादिकलितया, अनुरक्तया-अनुरागवत्या, अविरक्तया - प्रियाचरणे विरक्तिरहितया, मनोनुकूलया-ममनसोऽनुकूलवर्तिया सार्द्धम् ' हे सद्दे जाव फरिसे tra eutaयारकलिए ताए तारिसियाए भारियाए सिंगारामार वाहबेसाए सद्धि यहां यावत् शब्द से आभ्यन्तरतः सचित्रकर्माणि, बाह्यतः विचित्रालोकचिल्लिततले, मणिरत्नप्रणाशितान्धकारे, बहुसमविभक्तभागे पञ्चवर्णसर सलुरभिमुक्तपुष्पपुञ्जोपचारकलिते, सुगंधिव रगन्धिके, रत्नन्नसंवृसे, सुरम्ये, सुगन्धचरकुसुमचूर्णशयनोपचारकलिते, इस पाठ का संग्रह हुआ है । इस प्रकार के वासगृह में पूर्वोक्त परमकमनीय सौन्दर्यशाली भार्या के साथ, कि जिसका वेष साक्षात् शृङ्गार की आकृति के जैसा है 'जाब कलियाए अणुरत्ताए, अविरत्ताए, मणोणुकूलाए, ' और जो यावत्-त्रकू, चन्दन, पुष्पमाला आदि से सुशोभित हो रही है, अनुराग जिसमें भरा हुआ है, प्रिय आचरण करने में जिसके चिल में थोड़ी सी भी विरक्ति नहीं है, एवं जो पत्ति के मन के अनुकूल प्रवृत्तिबाली है 'इट्ठे सहे जाब फरिले पंचविहे माणु
"
45
--
भही' ' जाव ( यावत् ) ' यह द्वारा नीचेना सूत्रपाठ श्रड अश्वामां मान्येा छे-" आभ्यन्तरतः सचित्रकर्माणि, बाह्यतः विचित्र लोकचिल्लिततले, मणिरत्नप्रणाशितान्धकारे, बहुसमसुविभक्तभागे, पञ्चवर्णस रस सुरभिमुक्तपुष्पपुञ्जोपचारफलिते, सुगंधिवरगन्धिते, रत्नसूत्रसंवृते, सुरम्ये, सुगन्धवरकुसुम चूर्णशयनोपचारकलिते " मा प्रहारना शयनम उभां पूर्वेति परमभनीय सौर्यशाली, सुहर वेषभूषाने ४१ये साक्षात् श्रृंगारनी भूर्ति देवी, "जाब कलियाए अणुस्ताए, अविरत्ताए, मणोणुकूलाए " यन्दन, पुष्पभासाभो आहि कडे सुशोभित हेभाती, જેમાં અનુરાગ ભરેલા છે એત્રી, પ્રિય આચરણુ કરવામાં જેના ચિત્તમાં સહેજે વિરક્તિ દેખાતી નથી એવી અને પતિની ઈચ્છાને અનુકૂળ પ્રવૃત્તિ કરનારી शोवी भार्यानी साथै ते पुरुष "इट्ठे, सद्दे, जाव परिसे पंचविहे माणुस्सए
भ० ३०
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
,
२३४
भगवती सूत्रे
,
पंचविहे माणुस्सर कामभोगे पच्चणुभवमाणे विहरइ ' इष्टान् - अभीप्सितान्, शब्दान् -मियशब्दान्, यावत् - रूपान् गन्धान् रसान् स्पर्शात्र, पञ्चविधान मानुव्यकान् - मनुष्यसम्बन्धिनः कामभोगान् प्रत्यनुभवन् - अनुभवं कुर्वन् विहरतितिष्ठति, ' से णं गोयमा । पुरिसे विउसमणकालसमयंसि केरिसयं सायासोक्खं पच्चणुभवमाणे विहर ? ' हे गौतम ! स खलु पूर्वोक्तः पुरुषः, व्यवशमनकालसमये - व्यवशमनं - पुंवेद विकारोपशमस्तस्य यः कालसमयः तस्मिन् कीदृशं साता सौख्यम् - आनन्द विशेषम् प्रत्यनुभवन् विहरति १ तिष्ठति ? ' ओरालं समणाउसो' हे श्रमणायुष्मन् ! स उदारं खलु कामभोगसुखं प्रत्यनुभवन तिष्ठति, अत्र प्राकृतननापेक्षया कामभोगसुखम् उदारतया कथितम्, वस्तुतस्तु कामभोगस्य आपात रमणीयतया दुःखरूपत्वमेवावसेयम्, स्सए कामभोगे पञ्चणुग्भवमाणे विहरह' मनुष्य संबंधी पांचप्रकार के कामभोगों का इष्ट शब्दों का यावत्-अभीप्सित रूपों का, गंधों का, रसों का, और स्पर्शो का भोग करे 'सेणं गोयमा ! पुरिसे विउसम णकालसमयंसि केरिसयं सायासोक्खं पञ्चणुग्भवमाणे विहरइ ' तो हे गौतम | कहो, उस पुरुष को पुंवेद विकारोपशम होने पर उस समय कैसे सातासौख्य का-आनन्द विशेष का अनुभव होता है ? 'ओरालं समणाउसो' हे श्रमणायुष्मन् ! उसे उस समय उदार कामभोग के सुख का अनुभव होता है । यहाँ जो कामभोगजन्य सुखको उदाररूप से कहा गया है वैसे यदि वस्तुस्थिति को लेकर विचार किया जावे तो कामभोग आपाततः ही रमणीय लगते हैं। वास्तव में तो वे दुःख रूप
कामभोगे पच्चणुभवमाणे विहरह" भनुष्य संबंधी पांय अारना भलीગાના ઈષ્ટ શબ્દ, અભિલષિત રૂપા, ગન્ધા અને સ્પર્ધાના ભાગ કરે છે. " से णं गोयमा ! पुरिसेवितमणकाल समयंखि केरिसयं सायायोक्खं पच्चणुभवमाणे विद्दरइ ” È मौतम ! ते पुरुषने युवेद्यविशेपशम थतां ते समये ठेवा સાતાસૌમ્યને—આનંદિવશેષના અનુભવ થાય છે? " ओराळं समणाउसो " હે શ્રમણાયુષ્મન્ ! તેને તે સમયે ઉદાર કામભેાગના સુખને અનુભવ થાય છે અહી જે કામશેાગ જન્ય સુખને ઉદાર વિશેષણુ લગાડવામાં આવ્યુ છે, તે પ્રાકૃત જતની અપેક્ષાએ લગાડવામાં આવ્યુ છે. પરન્તુ એ વાસ્તવિક રીતે વિચાર કરવામાં આવે, તે કામલેગ આપાતતઃ જ રમણીય લાગે છે. ખરી રીતે તે તે કામશેાગેા દુઃખરૂપ જ છે.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२२ उ०६ सू० ४ चन्द्रसूर्ययोरग्रमहिण्यादिनिरूपणम् २३५ वक्तव्यमस्तुत विषयं प्ररूपयितुमाह- 'तस्स णं गोयमा । पुरिसस्स कामभोगेहितो वाणमंतराणं देवाणं एतो अनंतगुणविसिहत्तराए चैव कामभोगा' हे गौतम! तस्य खल्लु पुरुषस्य उक्तकामभोगेभ्यो वानव्यन्तराणां देवानाम् एतेभ्यः अनन्तगुणविशिष्टतराश्चैव अनन्तगुणाधिकाः कामभोगा भवन्ति, अथ च ' वाणमंतराणं देवाणं कामभोगेर्हितो असुरिंदवज्जियाणं भवणवासीणं देवाणं एत्तो अनंतगुणविसिहतराए चैव कामभोगा' वानव्यन्तराणां देवानां कामभोगेभ्यः एतेभ्यः पूर्वोक्तेभ्यः असुरेन्द्रवर्जितानां भवनवासिनां देवानाम् अनन्तगुणावशिष्टतराचैव कामभोगा भवन्ति, 'असुरिंदवज्जियाणं भवणवासियाणं देवाणं कामभोगेर्हितो असुरकुमाराणं देवाणं एत्तो अनंतगुणविसितराए चैव कामभोगा' असुरेन्द्रवजिंही हैं 'तस्स णं गोयमा ! पुरिसस्स कामभोगेहितो वाणमंतराणं देवाणं एत्तो अनंतगुणविसितराए चैव कामभोगा' इस प्रकार कह कर अष प्रभु गौतम को इस सूत्र द्वारा ऐसा समझा रहे हैं - हे गौतम! तो जैसा कामभोग जन्य सुख का अनुभव इस पुरुष को होता है - तो इससे भी अनन्तगुणविशिष्टतर कामभोगजन्य सुख का अनुभव वानव्यन्तर देवों को होता है । क्यों कि इनके कामभोग उस साधारण मनुष्य के कामभोगों से भी अनन्तगुणविशिष्टतर होते हैं । 'वाणमंतराणं देवाणं कामभोगेहितो असुरिंदवज्जियाणं भवणवासीणं देवाणं एतो अनंतगुणfaferry चे कामभोगा ' इन वानव्यन्तर देवों के कामभोगों से अनन्तगुणविशिष्ट र कामभोग असुरेन्द्रवर्ज भवनवासी देवों के होते हैं। 'अलुरिंदवज्जियाणं भवणवासियाणं देवाणं कामभोगेहिंतो असुरकुमाराणं देवगणं एतो अनंतगुणविसितराए चैव कामभोगा' असुरे
" तरसणं गोयमा ! पुरिसरस कामभोगेईितो वाणमंतराणं देवाण एत्तो अनंतगुणविसितरा व कामभोगा " हे गौतम! नेवा अभलोग भन्य સુખને અનુભવ તે પુરુષને થાય છે, તેના કરતાં અનંત ગણાં કામલેાગ જન્ય સુખના અનુભવ વાનન્યન્તર દેવાને થાય છે, કારણ કે સાધારણ મનુષ્યના કામભાગેા કરતાં તે વાનન્યતર દેવાના કામલેગા અનંતગણુાં વિશિष्टतर होय छे. “ वाणमंतराणं देवाणं कामभोगेहिंतो असुरिंदवज्जियाणं भवणवाखीणं देवाणं एतो अनंतगुणविसिटुतराए चैव कामभोगा ” असुरेन्द्र सिवाયુના ભવનવાસી દેવાના કામભાગેા કરતાં અસુરકુમાર દેવાના કામણેાગા मनांत गणां विशिष्टतर होय छे, “असुरिंदवज्जियाणं भवणवासियाणं देवाणं कामभोगेर्हितो असुरकुमाराणं देवाणं एत्तो अनंतगुणविसिद्वतराए चैव कामभोगा "
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૬
'भगवती
तानां भवनवासिनां देवानाम् एतेभ्यः पूर्वोक्तेभ्यः काम मांगेभ्यः असुरकुमाराणाम् देवानाम् अनन्तगुणविशिष्टतरा एवं कामभोगा भवन्धि, 'असुरकुमाराणं देवाणं कामभोगेर्हितो गहगणनक्खनतारारूवाणं जोइसियाणं देवाणं एतो अनंतगुणविलिदुत्तराए चैव कामभोगा' अरकुमाराणां देवानाम् एतेभ्यः पूर्वोकेभ्यः कामभोगेभ्यो ग्रहगणनक्षत्र तारारूपाणां ज्योतिषिकाणां देवानाम् अनन्तगुणविशिष्टतरा पत्र कामभोगा भवन्ति, 'गगणनक्खत जात्र कामभोगेर्हितो चंदिप्रमुरियाणं जोडसियाणं जोइसराईणं एसी अणतगुगविसिहदराए चेत्र कामभोगा' ग्रहगणनक्षत्र यावत् तारारूराणां ज्योतिषिकाणां देवानाम् एतेभ्यः पूर्वोक्तेभ्यः कामभोगेभ्यः चन्द्रसूर्ययोः ज्योतिषिकयोः ज्योतिषिकराजयो: अनन्तगुणविशिष्टतरा एव कामभोगाः भवन्ति, 'चंदिमरियाणं गोयमा ! जोड़सिंदा जोहसरायाणो एरिसे कामभोगे पच्चमाणा विहति ' हे गौतम ! चन्द्रमूर्यौ खलु ज्योतिषिकेन्द्रों ज्योतिन्द्रवर्ज भवनवासी देवों के कामभोगों से अनन्तगुणविशिष्टत्तर काम भोग असुरकुमार देवों के होते हैं । ' असुरकुमाराणं देवानं काल भोगेहिंतो गगणनक्तताराख्याणं जोइसियाणं देवाणं एत्तो अनंतगुणविसितराए चे काम सोगा', असुरकुमारदेवों के इन पूर्वोक्त कालभोगों से अनन्तगुणविसिप्टलर कामभोग ज्योतिषिक देव ग्रहगणनक्षत्र एवं तारारूपों के होते हैं। 'गहगणनक्खत्त जाव कामभोगेहितो चंदिमरियाणं जोइसियाणं जोइसराईणं एसो अनंतगुणविसितराए aa कामभोगा' ज्योतिषिकदेव ग्रहगण, नक्षत्र एवं तारारूपों के इन कामभोगों से अनन्तगुणविशिष्टतर चन्द्र और सूर्यरूप ज्योतिषिक राजों के कामभोग होते हैं । 'चंदमरियाणं गोयमा जोसिंदा
·
અસુરેન્દ્ર સિવાયના ભવનવાસી દેવેના કામભાગેા કરતા અસુરકુમાર દેવેના लाभलोगो मनांतगणां विशिष्टतर होय छे. " असुरकुमाराणं देवाण कामभोगेहिंतो गगणनक्खत्ततारारूवाणं जोइसियाणं देवाणं एत्तो अनंतगुणविसितराए चैव कामમો” અસુરકુમારેશના તે પૂર્વોક્ત કામલેગા કરતાં અનંત ગણાં વિશિષ્ટતર કામલેગાને યાતિષિક દેવેશ-ગ્રહગણુ નક્ષત્રેા અને તારાઓ અનુભન્ન કરે छे." गगणनखत जाव कामभोगेरिंतो च ंदिमसूरियाणं जोइसियाणं जोइसराईणं एत्तो अनंतगुणविसिहराए चेव " त्योतिषि देवे। श्रईगणु, नक्षत्र અને તારાઓના તે કામલેગેા કરતાં અન'ત ગણાં વિશિષ્ટતર કામÀાગેાના ज्योतिषिधना शन्नो ३५ सूर्य भने यन्द्र अनुभव हरे छे. "चं दिमसूरिया गोयमा ! जो सिंडा जोइसरायाणो एरिसे कामभोगे पच्चगुव्भवमाणा विह
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेववन्द्रिका टीका श०१२ उ०६ सू० ४ चन्द्रसूर्ययोरग्रमहिष्यादिनिरूपणम् २३७ षिकराजी ईशान - उपरिवर्णितान् कामभोगान् प्रत्यतु भवन्ती विहरतः - विष्ठतः । अंते गौतम भगवद्वाक्यं प्रमाणयन्नाह - 'सेवं भंते! सेवं भंते! त्ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीरं जाव विहरह' हे भदन्त । तदेवं भक्त सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुकं सत्यमेवेति कथयन् भगवान् गौतमः श्रमण भगवन्तं महावीरं यावत्वन्दित्वा नमस्त्विा संयमेन तपसा आल्यानं भावयसानो चिहरति तिष्ठति ॥ च० ४ ॥ इति श्री विश्वविख्यात जगवल मादिपदभूपित बालब्रहाचारि 'जैनाचार्य ' पूज्यश्री घासीलालवतिविरचितायां श्री " भगवती " सूत्रस्प ममेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां द्वादशशतकस्य षष्ठोदेशकः समाप्तः ॥ ०१२-६॥
जो सरापाणो एरिसे कामभोगे पचणुग्भवमाणा विहरंति ' हे गौतम ! ये चन्द्र और सूर्य ज्योतिषिक देवों के इन्द्र और उनके राजा है, अनः ये उपर्युक्त कामभोगों को भोगते हैं । अब अन्त में गौतम भगवान् के वचनों में प्रमाणता ख्यापन करने के निमित्त कहते हैं-' सेवं भंते ! सेवं भंते! ति भगवं गोवमे समणं भगवं महावीरं जाव विहरइ' हे भदन्त | आप के द्वारा कहा गया सब यह विपय बिलकुल सत्य ही है, हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह सब विषय बिलकुल सस्त्र ही है । ऐसा कहकर ये भगवान् गौतम श्रमण भगवान् महावीर को वन्दना एवं नमस्कार करके संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थानपर विराजमान हो गये ||४||
भगव
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर श्री घासीलालजी महाराज कृत तीसूत्र " की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके बारहवें शतकका छठा ॥ उद्देशक समाप्त ॥ १२-६॥
66
I
रंति " हे गौतम | यन्द्र राने सूर्य ज्योतिपिअना इन्द्रो भने तेमना રાજાએ છે, તેથી તેઓ પૂર્વોક્ત કામલેગાને ભાગવે છે. ઉદ્દેશકને અન્ને भडावीर अलुना वयनने प्रभाशुभूत गणीने गौतम स्वाभी से छे - " सेवं भते ! सेव भंते । क्ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीर जाव विरइ " " हे ભગવન્ ! આપના દ્વારા આ વિષયનુ જે પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યુ· તે સત્ય છે હે ભગવન્! આપે જે કહ્યું તે યથાર્થ જ છે આ પ્રમાણે કહીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વણા નમસ્કાર કરીને, ભગવાન ગૌતમ સયમ અને તપથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા પેાતાના સ્થાને બેસી ગયા ।।૦૪] જૈનાચાય જૈનધમ દિવાકર શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર'’ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના બારમાં શતકના છઠ્ઠો ઉદ્દેશક સમાસ ૫૧૨-૬।।
""
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३८
भगवतीसृत्रे
अथ सप्तमोदेशकः मारभ्यतेद्वादशशतके सप्तमोदेशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् -
लोकस्य महत्ववर्णनम्, नारक पृथिवीमरूपणम्, जीवस्य रत्नमभादिमत्येकनरकावासे पृथिवीकायिकादितया उत्पत्तिवर्णनम्, सर्वजीवानां शर्करामभानरकावा से पृथिवीकायिकादितया उत्पत्तिवर्णनम्, तमापृथिव्यामुत्पत्तिवर्णनंच, सप्तमपृथिवीनरकावासे पूर्वोत्पत्तिवर्णनम्, ततः असुरकुमारस्य पृथिवीकायिकाद्यावासेषु पूर्वमुत्पत्तिवर्णनम्, द्वीन्द्रियावासेषु पूर्वमुत्पत्तिवर्णनम्। ततः सनत्कुमार कल्पे, ग्रैवेयकविमानावासे, अनुत्तर विमानावासे च पूर्वमुत्पत्तिवर्णनम् । जीवस्य सर्वजीवानां सातवें उद्देशका प्रारंभ -
बारहवें शतक के इस सप्तम उद्देशक में जो विषय कहा गया है। उसका विवरण संक्षेप के इस प्रकार है
लोक के महत्व का वर्णन, नारकपृथिवियों की प्ररूपणा, रत्नप्रभा आदि प्रत्येक नरकावास में जीव की पृथिवीकायिकादि रूप से उत्पत्ति, का वर्णन, शर्करा प्रभानरकावाल में समस्त जीवों की पृथिवीकायिकादिरूप से उत्पत्ति का कथन, इसी प्रकार यावत् तमापृथिवी में भी जीव की पृथिवीकायिकादिरूप से उत्पत्ति होने का वर्णन, सप्तमपृथिवी के नरकावास में पूर्वोत्पत्ति का वर्णन, असुरकुमारों के आवासों में जीव का पृथिवीकायिक आदि रूप से उत्पत्ति होने का वर्णन, पृथिवीकायिक आदि आवासों में जीव की पूर्वोत्पत्ति का वर्णन इसी प्रकार से द्वीन्द्रियावासों में जीव की पूर्वोत्पत्ति का वर्णन, यावत् ईशान तक इसके बाद सनत्कुमारादि कल्पों में, ग्रैवेयक विमानावास में और अनुत्तरविमाસાતમા ઉદ્દેશાના પ્રારભ~~~
આ સાતમાં ઉદ્દેશકમાં પ્રતિપાદિત વિષયને સ`ક્ષિપ્ત સારાંશ નીચે પ્રમાણે છે. લેકના મહત્ત્વનું વણુન, નારક પૃથ્વીની પ્રરૂપણા, રત્નપ્રભા આદિ પ્રત્યેક નરકાવાસમાં પૃથ્વીકાયિક આદિ રૂપે જીવાની ઉત્પત્તિનુ વર્ણન, શ રાપ્રભા નરકાવાસમાં જીવાની પૃથ્વીકાયિક આદિ રૂપે ઉત્પત્તિનું વણુન, એજ પ્રમાણે તમ:પ્રક્ષા અને સાતમી તમıમા પૃથ્વીમાં પણ જીત્રની પૃથ્વીકાયકાદિ રૂપે પૂર્વોત્પત્તિનું વણુન, અસુરકુમારેશના આવાસેામાં જીવની પૃથ્વીકા યિક આદિ રૂપે ઉત્પત્તિ થવાનુ' કથન, પૃથ્વીકાયિક આદિ આવાસામાં જીવની પૂર્વોત્પત્તિનુ' વર્ણન, એજ પ્રમાણે દ્વીન્દ્રિયાદિ આવાસેામાં જીવની પૂર્વાંત્પત્તિનું વણું ન, સનત્કુમારાપ્તિ કામાં ચૈવેયક વિમાનાવાસેામાં, અને અનુત્તરવિમાના
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०७ सू०१ लोकविस्तार निरूपणम्
२३९
मातापित्रादिमम्बन्धरूपेण उत्पत्तिवर्णनम्, सर्वजीवानाम् एतज्जीवस्य मातापित्रादि सम्बन्धरूपेण उत्पत्तिवर्णनम्, एतज्जीवस्य सर्वजीवानां शत्रुरूपेण उत्पत्तिवर्णनम्, एवमेव सर्वजीवानामपि एतज्जीवस्य शत्रुरूपेण उत्पत्तिवर्णनम्, एतज्जीवस्य सर्वजीवराजरूपेण उत्पत्तिवर्णनम्, एतज्जीवस्य सर्वजीवदः सरूपेण उत्पत्तिवर्णनम्, सर्वजीवानाम् एतज्जीवस्य दासरूपेण उत्पत्तिवर्णनं चेति ॥
लोकविस्तार वक्तव्यता ।
मूलम् -' तेणं कालेणं, तेणं समएणं जाव एवं वयासी के महालए णं भंते! लोए पण्णत्ते ? गोयमा ! महतिमहालए लोए पण्णत्ते, पुरस्थिमेणं असंखेज्जाओ जोयणको डाकोडीओ दाहिणे णं असंखिज्जाओ, एवं चेव, एवं पच्चत्थिमेण वि, एवं उत्तरेण वि, एवं उड्डुं पि, अहं असंखेज्जाओ जोयणकोडाकोडीओ आयामविवखंभेणं । एयंसि णं भंते! एमहालयंसि लोगंसि अस्थि hs परमाणुपलमेते त्रि पएसे जत्थ णं अयं जीवे न जाए
नावास में जीव की पूर्वोत्पत्ति का वर्णन, सर्वजीयों के माता पिता आदि रूप से जीव की उत्पत्ति होने का वर्णन, समस्त जीव भी इस जीव के माता पिता आदि रूप से उत्पन्न हुए हैं ऐसा वर्णन, यह जीव समस्त जीवों का शत्रुरूप से उत्पन्न हुआ है ऐसा कथन, इसी प्रकार से सब जीव भी इस जीव के शत्रुरूप से उत्पन्न हुए हैं ऐसा कथन, सब जीवों का यह जीव राजारूप से उत्पन्न हुआ है ऐसा कथन, यह जीव सब जीवों का दासरूप से उत्पन्न हुआ है ऐसा कथन, तथा सब जीव इस जीव के दासरूप से उत्पन्न हुए हैं ऐसा कथन.
વાસેામાં જીવની પૂર્વોત્પત્તિનુ વધુ ન, સર્વ જીવાના માતા, પિતા આદિ રૂપે જીવની ઉત્પત્તિ થવાનુ. વન, સમસ્ત જીવાના માતા પિતા આદિ રૂપે ઉત્પન્ન થઈ ચુકયા છે એવું કથન, આ જીવ સમસ્ત જીવેાના શત્રુરૂપે ઉત્પન્ન થયા છે, એવું કથન, એજ પ્રમાણે સમસ્ત જીવા આ જીવના શત્રુરૂપે ઉત્પન્ન થયા છે એવું કથન, આ જીવ સમસ્ત જીવાના રાજા રૂપે ઉત્પન્ન થયા છે, એવું કથન, આ છત્ર સમસ્ત જીવેાના દાસ રૂપે ઉત્પન્ન થયા છે એવુ સ્થન, સમસ્ત જીવા આ જીવના દાસ રૂપે ઉત્પન્ન થઈ ચુકયા છે એવુ કથન,
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
भगवतीसूत्रे वा, न मएवा वि ? गोयमा! णो इणद्दे समझे । से केणष्टेणं भंते ! एवं बुच्चइ-एयंतिणं एमहालयलि लोगंसि नत्थि केइपरमाणुपोग्गलमेते विषपसे, जत्थ णं अयं जीवेज जाए वा, न मए वा वि? गोयमा! से जहा नामए-केहपुरिले अयासयस्ल एगं महं अयावयं करेजा, से पंतस्थ जहण्णेणं एवं वा, दोवा, तिन्नि वा, उझोसेणं अयासहरसं पविस्ववेज्जा ताओणं तस्थ पटरगोयराओ, पउरपाणियाओ जहणे णं एगाहं वा, वियाहं वा, तिचाहं वा, उन्नालेणं छम्माले परिवसेज्जा, अस्थिणं गोयमा! तस्ल अयावयस्स केई परमाणुमेते वि रएसे जेणं तासि अयाणं उच्चारेण वा, पासवणेण , खेलेण वा, सिंघागएण वा, वंतेणवा, पित्तेण वा, पूरण वा, सुकेण वा, सोणिएण वा, चम्महिं वा, रोमेहिं बा, सिंगेहिवा, खुरेहिं वा, नहींह वा, अणाकंलेपुने भइ ? भगवं णो इणढे समटे । होज्जा वि णं गोयमा ! तस्स अयावयस्ल केई परमाणुपोग्गल मेत्ते वि पएसे, जेणं तासिं अयाणं, उच्चारेण वा जाव णहहिं वा, अणकंतपुवे, जो चेवणं एयंसि एमहालयंसि लोगंलि, लोगस्त य सासयं भावं संसारस्स य अणादि भावं, जीवस्स य णिच्चभावं, कम्मबहुत्तं जम्मणमरणबाहुल्लं च, पडुच्च नस्थि केइ परमाणुपोग्गलमेते वि परसे, जत्थ णं अयं जीने न जाए वा, न भए वा वि से तेणटेण, तं चेव जाव न मए वा वि।सू०१॥
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०७ सू०१ लोकविस्तारनिरूपणम्
૨૪૨
3
छाया - तस्मिन् काले तस्मिन् समये, यावत् एवम् अवादीत् क्रियन्महालयः खलु भदन्त ! लोकः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! महतिमहालयो लोकः प्रज्ञप्तः, पौरस्त्ये असंख्येयाः योजनकोटा कोटयः, दक्षिणे असंख्येयाः एवमेव । एवं पश्चिमेऽपि, एवम् उत्तरेऽपि, एवम् ऊर्ध्वमपि, अधः असंख्येया योजन कोटाकोटयः आयामविष्कम्भेण । एतस्मिन् खलु भदन्त ! इयन्महालये लोके अस्ति कथित् परमाणुपुद्गलमात्रोऽपि प्रदेशः, यत्र खलु अयं जीवो न जातो वा न मृतो वा पि ? itar ! नायमर्थः समर्थः । तत् केनार्थेन भदन्त । एवमुच्यते - एतस्मिन् खलु यन्महालये लोके नास्ति कचित् परमाणुपुद्गलमात्रोऽपि प्रदेशः, 'यत्र खल अयं जीवो न जातो श, न मृतो वा पि ? गौतम । तत् यथानाम - कश्चित् पुरुषः अजा शतस्य एकं महान्तम् अजावजं कुर्यात्, स खलु तत्र जघन्येन एकां वा द्वेवा, तिस्रोवा, उत्कृष्टेन अजासहस्रं प्रक्षिपेत्, ताः खलु तत्र प्रचुरगोचराः प्रचुरपानीयाः जघन्येन एका वा, द्वयह वा त्र्यहं वा, उत्कृष्टेन पण्मासान् परिवसेयुः, अस्ति खलु गौतम ! तस्य अजानजस्य कथित् परमाणुपुद्गलमात्रोऽपि प्रदेशः, यः खलु तासाम् अजानाम् उच्चारेण वा, मस्त्रवणेन वा, श्लेष्मणा वा, सिघाणकेन वा, वान्तेन वा, पित्तेन वा, पूयेन वा, शुक्रेण वा, शोणितेन वा, चर्मभि र्वा, रोमभि र्वा, शृङ्गैर्वा, खुरैर्वा, नखे व अनाक्रान्तपूर्वो भवति ? भगवन् ! नायमर्थः समर्थः । भवेदपि खलु गौतम । तस्य अजात्रजस्य कश्चित् परमाणुपुद्गलमात्रोऽपि प्रदेशः, य खलु तासाम् अजानाम् उच्चारेण वा, यावत् नखै व अनाक्रान्तपूर्वी नो चैव खलु एतस्मिन् इयन्महालये लोके लोकस्य च शाश्वतं भावं, संसारस्य अनादि भावं, जीवस्य च नित्यभावं कर्मबहुत्वं जन्ममरणवाहुल्यं च प्रतीत्य नास्ति कश्चित् परमाणुपुद्गुलमात्रोऽपि प्रदेशः, यत्र खलु अयं जीवो न जातो वा न मृतो वा पि, तत् तेनार्थेन तदेव यावत् न मृतो वा पि ॥ ० १ ॥
टीका-पूर्वोदेशके चन्द्रादीनामतिशय सौख्यस्य प्रतिपादितत्वेन तेषां च लोकस्यांशे सद्भावाम् लोकांशे जीवजन्ममरणवक्तव्यतां प्ररूपयितुमाह-' तेणं लोकविस्तार वक्तव्यता
'लेणं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि ।
टीकार्थ - इससे पहिले के उद्देशक में चन्द्रादिकों के अतिशय सुख का प्रतिपादन किया गया है, ये चन्द्रादिक लोक के एक भाग में रहते सोना विस्तार माहिनुं वन
" तेण कालेणं तेणं समएणं" इत्यादि
ટીકા-આગલા સૂત્રમાં ચન્દ્રાદિના અતિશય સુખનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. તે ચન્દ્રાદિ લેાકના એક ભાગમાં રહે છે તેથી લેાકાશમાં જીવન જન્મમરણની વક્તવ્યતાનું કથન સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા કર્યુ” છે–
भ० ३१
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे कालेणं' इत्यादि । ' तेणं कालेणं, तेणं समएणं जाव एवं वयासी'-तस्मिन् काले, तस्मिन् समये, यावत्-राजगृहे नगरे स्वामी समरसता, धर्मकयां श्रोतुं पर्पत निर्गच्छति, धर्मकां श्रुत्वा प्रतिगता पर्पद , ततो विनयेन शुश्रूपयाणो नमस्यन् गौतमः पाञ्जलिपुट: पर्युपासीन:, एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेण, अनादी-'के महालए णं भंते ! लोए पण्णते ? ' हे भदन्त ! कियन्महालय:-कीविशाला खल्ल लोक: मज्ञप्तः ? भगवानाह-'गोयमा! महइमहालए लोए पण्णत्ते' हे गौतम ! महातिमंडालया-अति विशाल: लोकः प्राप्तः। तमेव लोकविस्तारमाह-'पुरस्थिमेणं हैं, अतः लोकांश में जीव के जन्ममरण की वक्तव्यता का कथन सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा किया है, इसमें गौतम ने प्रभु से जिस समय जो पूछा है-उस समय के प्रसङ्ग को प्रकट करने के लिये सूत्रकार कहते हैं'तेणं कालेणं तेणं समएणं जाव एवं पयासी' उस काल और उस समय में यावत् राजगृह नगर में महावीर स्वामी पधारे उनसे धर्मकथा को सुनने के लिये परिपका-जनसमूह-अपने २ घर से निकली धर्मकथा को सुनकर वह विसर्जित हो गई, तप विनय से दोनों हाथ जोड़कर प्रश्न पूछने की अभिलाषावाले गौतम ने प्रभु को नमस्कार कर, इस प्रकार उनसे पूछा-'के महालए णं भंते ! लोए पण्णत्ते' हे भदन्त! कैसा विशाल यह लोक कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा'महामहालए लोए पण्णते' हे गौतम ! यह लोक अतिविशाल कहा गया है ? इस लोकविस्तार को अब सूत्रकार प्रकट करते हैं-'पुरस्थिमेणं,
ગૌતમ સ્વામીએ કયારે આ વિષયને અનુલક્ષીને પ્રશ્ન પૂછે હો, તે नायना सूत्र द्वारा प्रगट ४२वामा माछ- 'वेणं कालेणं तेणं समएणं नाव एवं क्यासी" " आणे भने ते सभये नामे नगर हेतु" मा કથનથી શરૂ કરીને “ગૌતમ સ્વામીએ આ પ્રમાણે પૂછયું ત્યાં સુધીનું સમસ્ત પૂર્વોક્ત કથન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ એટલે કે રાજગૃહ નગરમાં મહાવીર પ્રભુનું આગમન પરિષદનું વંદણુ નમસ્કાર માટે ગમન-ધર્મકથા * શ્રવણ કરીને પરિષદનું વિસર્જન અને ત્યાર બાદ ધર્મતત્વને જાણવાની જિજ્ઞાસાવાળા ગૌતમ સ્વામીને આ પ્રકારનો પ્રશ્ન–આ સમસ્ત કથન અહીં ગ્રહણું ४२७ न. “ के महालएणं भंते ! लोए पण्णत्ते" सावन् ! मासान કેટલે વિશાળ કહ્યો છે ?
महावीर प्रभुना उत्तर-" महइमहालए लोए पण्णत्ते " गौतम ! | લોકને અતિવિશાળ કહ્યો છે. તેના વિસ્તારનું હવે વર્ણન કરવામાં આવે છે
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उं० ७ सू० १ लोकविस्तारनिरूपणम् २४३. असंखेज्माओ जोयणकोडाकोडीओ, दाहिणेणं असंखिज्जाओ एव चेव' लोकः पौरस्त्ये पूर्वदिग्भागे, असंख्येयाः योजनकोटाकोटया-असंख्येयकोटाकोटि योजनपरिमिता, एवं दक्षिणे-दक्षिणदिग्भागे, असंख्येयाः, एवमेव पूर्वोक्तरीत्या योजनकोटाकोटयो वर्तते, 'एवं पञ्चस्थिमेण वि, एवं उत्तरेण बि, एवं उइंपि, अहे असंखेज्जाओ जोयणकोडाकोडीओ, आयामविक्खंगेणं' एवं-पूर्वोक्तरीत्या, पश्चिमेऽपि-एवम् उत्तरेऽपि, एवम् ऊर्ध्वमपि, अधोऽपि असंख्येयाः योजनकोटाकोटया, आयामविष्फम्भेण-आयामेन-दैर्येण, विष्कम्भेण-विस्तारण, ईदृग् विस्तारः खलु अयं लोकः प्रज्ञप्तः इति पूर्वेणान्वयः, गौतमः पृच्छति-'एएसिणं भंते ! एमहालयंसि लोगसि, अस्थि केइ परमाणुपोग्गलयेत्ते वि पएसे, जत्थ अयं जीवे न जाए वा, न मए वा वि ? हे भदन्त ! एतस्गिन् खलु इयन्महालयेअसंखेज्जाओ जोयणकोडीओ, दाहिणेणं असंखिज्जाओ एवं चेव' यह लोक पूर्वदिग्भाग में असंख्यात कोटाकोटि योजन के विस्तारवाला है, इसी प्रकार से दक्षिणदिग्भाग में भी यह असंख्यात कोटाकोटि योजनतक विस्तृत है-' एवं पञ्चत्थिमेश वि, एवं उत्तरेण वि, एवं उड़ापि, अहे असंखेज्जाओ जायणकोडाकोडीओ आयामधिक्ख. भेणं' इसी प्रकार से यह पश्चिमदिशा में भी और उत्तरदिशा में भी हैं। इसी प्रकार से यह अचंदिशा में और अघोदिशा में भी असंख्यात कोडा कोडी योजन तक लंबा चौड़ा है। ऐसे अनि विस्तार वाला यह लोक कहा गया है। ___अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-(एएसिणं भंते ! एमहालयंसि लोगंसि अस्थि केई परमाणुपोग्गलमेत्ते वि पएसे जत्थ णं अयं " पुरथिमेगं असंखेज्जाओ जोयणकोडाकोडीओ, दाहिणेणं असखिज्जाओ एवं चेव" આ લેક પૂર્વ દિશામાં અસંખ્યાત કેટકેટિ જન સુધી વિસ્તરેલો છે, दक्षिमा पY असण्यात टाट योन सुधी विस्तृत छ. “ एव पच्चथिमेणं वि, एवं उत्तरेण वि, एवं उड्ड पि अहे असंखेज्जाओ जोयणकोडाकोडीओ आयामविक्खभेणे" मे प्रमाणे पश्चिमहिशामा मन उत्तशामा ५ मा લેક અસંખ્યાત કટાકેટિ જન સુધી વિસ્તરે છે એજ પ્રમાણે ઉવદિશામાં અને અદિશામાં પણ આ લેક અસંખ્યાત કટાકેટિજન પર્યત લાંબે પળે (વિસ્તૃત) છે એ અતિશય વિસ્તારવાળે આ લોક કહ્યો છે.
गौतम स्वामीन। प्रश्न-" एएसि गं भंते ! एमहालयसि -लोगसि अस्थि केई परमाणुपोग्गलमे ते विपएसे, जत्थ गं अर्थ जीवे न जाए, न मए वा, वि".
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
भगवतीसूत्रे अतिविस्तृते, लोके, अस्ति सम्भवनि कश्चिन् परमाणुपुद्गलमात्रोऽपि प्रदेशः, यत्र खलु अयं जीवो न जातो वा न उत्पन्नो वा, न मृतो दापि भवेन् ? अपि शब्दः संभावनायां प्रयुक्तः, भगवानाह-'गोयमा ! णो इणढे समढे ' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः, नैतत्संभवति । गौलम स्तत्र कारणं पृच्छति-से केणद्वेणं भंते ! एवं चुच्चइ.-एयंसि णं एमहालयंसि लोगंसि, नस्थि के परमाणुपोग्गलमेत्ते विपएसे, जत्थ णं अयं जीवे ण जाए पा, न मए वालि ? ' हे भदन्त ! तत् केनार्थेन-केन प्रकारेण, एवमुच्यते-एतस्मिन् खलु इयन्महालये लोके नास्ति कश्चित् परमाणुपुद्गलमात्रोऽपि प्रदेशो वर्तते, यत्र खलु अयं जीवो न जातो वा, न मृतो वापि भवेत् ? इति, भगवानाह-'गोयमा ! से जहा नामए-केहपुरिसे अयासयस्स एगं जीवे न जाए न मएवा वि' हे भदन्त ऐसे इस लोक मेंअति विस्तृत लोक में-क्या कोई परमाणुपुद्गलमात्र प्रदेश भी ऐसा है:कि जहां पर यह जीव उत्पन्न न हुआ हो, और मरा भी न हो यहां " अपि" शब्द संभावना में प्रयुक्त हुआ है। उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम 'णो इण सम?' यह अर्थ समर्थ नहीं है, अर्थात् ऐसी बात संचित नहीं होती है । गौतम. इस विषय में
से केणटेणं भंते ! एवं चुच्चह, प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि इतने बड़े विशाल इस लोक में कोई भी एला प्रदेश नहीं है कि जिसमें जीय उत्पन्न नहीं हुआ है,
और मरा नहीं है ? हलफे उत्तर में प्रभु कहते है-'गोयमा' हे गौतम! 'से जहा नामए के पुरिले अयासयस्त एग महं अयावयं करेज्जा' समझो-जैले कोई एक पुरुष ऐसा विशाल एक अजात्रज बनावे कि ભગવાન ! આ પ્રકારના આ અતિવિશાળકમાં–અતિવિસ્તૃતલકમાં-એક પરમાણુ પુદ્ગલપ્રમાણ કેઈ પ્રદેશ પણ શું એ છે કે જ્યાં આ જીવ ઉત્પન્ન थयो न डाय भर भर पाभ्य। न डाय? (मही " अपि" ५६ समापना अर्थमा प्रयुक्त थयु छे.)
महावीर प्रभुने। उत्तर-"गोयमा !" गौतम ! णो इणटे समढे " એવી વાત સંભવી શકતી નથી આ પ્રકારના ઉત્તરનું કારણ જાણવા માટે गौतम स्वामी महावीर प्रभुने पूछे छे ४-“से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ". ભગવન! આપ શા કારણે એવું કહે છે કે આટલા બધા વિસ્તારવાળા લોકમાં કઈ પણ એ પ્રદેશ નથી કે જ્યાં જીવ ઉત્પન્ન થયે ન હોય અને મર્યો ન હોય ?
तना उत्तर भापता महावीर प्रभु ४९ छ-"गोयमा !" गौतम! से जहा नामए केइ पुरिसे अयासयस्स एगं महं अयावयं करेना" था। કેઈ માણસ એક એવા વિશાળ વાડે બનાવે છે કે જેમાં ૧૦૦ બકરીઓ
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ०७ सू० १ लोकविस्तारनिरूपणम् २४५ महं अयावयं करेज्जा' हे गौतम ! तत् यथानाम कश्चित् पुरुषः अजाशनाय एकं महान्तम्-विशालम् , अजाबजम्-अजावाटकं कुर्यात् , ' से णं तत्थ जहण्णेणं, एकं वा, दो वा, तिन्नि चा, उक्कोसेणं अयासहस्सं पक्खिवेज्जा' स खलु पुरुषः तत्र अनाशतस्य वाटके, जघन्येन, एकां वा, अनास् , द्वे वा अजे, तिस्रो वा अजाः, उत्कृष्टेन अजासहस्रं प्रक्षिपेत्, अनाजाशतसमावेशयोग्ये व्रजे उत्कृप्टेन अजासहस्रपक्षेपणाभिधानं तासामति संकीर्णतयाऽवस्थानसूचनार्थ बोध्यम् । 'ताओ णं तत्य पउरगोयराओ, पउरपाणियाओ, जहण्णेणं एगाहं वा, वियाहं वा, तियाहं वा, उक्कोसेणं छम्मासे परिवसेज्जा'ताः खलु सहस्रसंख्यकाः अजाः तत्र-अजाशतबजे, प्रचुरगोचराः-भक्षणार्थियभूततृणसमूहाः प्रचुरपानीयाः-प्रचुराणि पानियानि पातुं यासां तास्तथाविधाः जघन्येन एकाहं वा, यहं वा, व्यहं वा, उत्कृष्टेन जिसमें सौ बकरियों को ठहरने के लायक स्थान हो से णं तत्थ जहण्णेणं एकं वा, दो वा, तिन्नि वा' अब वह उसमें कम से कम एक बकरी , या दो बकरियों या तीन बकरियों को और 'उकोलेणं अयासहस्सं पक्खिवेज्जा' अधिक से अधिक एक हजार बकरियों को रखे। यहां सौ बकरियों के ठहरने योग्य स्थान में जो एक हजार बकरियों के ठहरने-रखने की बात कही गई है-वह उनके अतिसंकीर्णरूप से रहने के लिये कही गई है-अर्थात् वहां जगह तो केवल सौ बकरियों के ठहरने के लिये ही है-परन्तु जब उसमें एक हजार बकरियां रहेंगी-तब वे आपस में बहुत ही अधिक धिसपिसरूप में संकीर्ण होकर ही रहेंगी 'ताओण तत्थ पउरगोयराओ, पउरपाणियाओ, जहण्णे णं एगाहं वा बियाहं वा तियाहं वा', वहां वह उन धकरियों को चरने के लिये पत्ती-घास आदि की व्यवस्था और पीने को जल की भी व्यवस्था कर २ही. शो मेटली या छ. "सेणं तत्थ जहण्णे णं पकं वा, दो वा, तिन्नि वा" હવે તે. માણસ તે વાડામાં ઓછામાં ઓછી એક અથવા બે અથવા ત્રણ मशमान "उकोसेणं अया सहस्सं पक्खिवेज्जा" मन पधारेभा पधारे में હજાર બકરીઓને રાખે છે અહીં સે બકરીઓને રહેવા લાયક સ્થાનમાં હજાર બકરીઓને રાખવાની જે વાત કરવામાં આવી છે તેને ભાવાર્થ એ છે કે તે વાડામાં મોકળાશપૂર્વક તે ૧૦૦ બકરીઓ જ રાખી શકાય છે પણ બે બકરીઓ વચ્ચે બિલકુલ ખાલી જગ્યા ન રાખવામાં આવે તે એક હજાર બકરીઓ પણ ત્યાં રહી શકે તેમ છે હા, તેમને સંકડાશ પડે ખરી ધાર
तभास मा वाम र रीमाने रामे छे. "ताओणं तत्थ पउरगोयराओ, पउरपाणियाओ, जहण्णेणं एगाई वा, तियाहं वा, त्यात भास તે બકરીઓને ખાવાને માટે ઘાસચારાની અને પીવાને માટે પાણીની પણ
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे पण्मासान परिवसेयुः, एतावता तासां सहस्त्रसंख्यकाजानाम् प्रचुरमुत्रपुरीषसम्भवः, बुभुक्षापिपासाविरहेण सुस्थतया अधिककालजीवित्वं फलितम् तथाच वक्तव्य विपयमाह-'अस्थि गं गोयमा ! तस्स अयावयरस केई परमाणुपोग्गलमेत्ते वि पएसे, जे णं तासि अयाणं उच्चारेण वा, पासवणेण वा, खेलेण वा, सिंघणएण वा, तेण वा, पित्तण वा, पूरण चा, मुक्केण वा, सोगिएण वा, चम्मेहि वा, रोमेडिं वा, सिंगेहिं वा, खुरेहिं वा, नहेहिं वा, अणाकंतपुब्वे भवइ ?' हे गौतम ! अस्ति-संभवति खलु तस्य अनावजस्य कश्चिदपि परमाणुपुद्गलमात्रोऽपि प्रदेशो वर्तते ? यः खलु तथाविधः प्रदेशः तासां सहस्रसंख्यकानाम् , उच्चारेण वादेता है ताकि वें भूखी और प्यासी नहीं रह सकें और आनन्द से उसी बाडे में वे 'जहण्णेणं एगाहं वा , वियाहं वा' कम से कम एक दो तीन दिन तक और 'उकोलेणं छम्मासे परिवसेज्जी' अधिक से अधिक छह माल तक रहे । इतने अधिक काल तक वहां निवास करने की इस बात से सूत्रकार यह प्रकट करना चाहते हैं कि जब वे वहां मनमाना खावेंगी और यथेच्छ जलपान करेंगी तब इससे उन हजार बकरियों की वहां अधिक मात्रा में उच्चार और पेशाब होगी तथा स्वस्थ बनीं रहने से वे वहां सुरक्षित जीवन में भी रहेंगी अर्थात् अधिक काल तक जीती रहेंगी 'अस्थि णं गोयमा! तस्स अयाघयस्ल केई परमाणुपोग्गलमेत्ते वि परसे' अब ध्यान देने की बात कि हे गौतम! क्या उस अजात्रज का कोई सा परमाणुपदलमात्र भी प्रदेश ऐसा बचा रहेगा 'जेणं' जो इतने समय तक 'तासिं अयाणं' વ્યવસ્થા કરે છે, કે જેથી તેઓ ભૂખ અને તૃષાને કારણે મરી ન જાય, પણ આનંદથી રહી શકે આ પ્રકારે તે હજાર બકરીઓ તે વાડામાં એક અથવા मे अथवा स सुधी २७ छ, "उकोसेणं छम्मासे परिवसेज्जा" भने વધારેમાં વધારે છ માસ સુધી રહે છે. (આટલા લાંબા સમય સુધી તે બકરીઓને ત્યાં રાખવાની વાત દ્વારા સૂત્રકાર એ વાતનું પ્રતિપાદન કરવા માગે છે કે ત્યાં પુરતા ઘાસચારા અને પાણીની સગવડ મળવાથી તે બકરીઓ ત્યાં અધિક માત્રામાં મળમૂત્ર છેડશે અને તેમના મૂત્ર અને લીડીઓ વિનાનો તે વાડાને એક પણ પ્રદેશ રહી જશે નહીં અને તેઓ વાડામાં સુરક્ષિત અને સ્વસ્થ રહેવાને કારણે અધિક કાળ સુધી જીવતી રહેશે.)
महावीर स्वामी प्रश्न-" अस्थिणं गोयमा ! तस्स अयावयस्स केई परमाणुपोग्गलमत्ते वि पएसे" गौतम! शुतवन मे ५२मा पुगत प्रमाण ७ प्रदेश ५ को २ शY , "जेणं उच्चारेणं वा" मानी
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४७
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ७ सू० १ लोकविस्तारनिरूपणम्
पुरीषेण वा प्रस्रवणेन वा, मुत्रेण वा छेष्णा वा कफविशेषेण वा सियाप केन वा नासिकामल विशेषेण वा, त्रान्तेन वा, उद्वमनेन वा, पित्तेन वा, पूयेन वा - विकतशोणितेन वा, शुक्रेण वा, शोणितेन वा चर्मभि व. रोमभि व शने, खुरैर्वा, नखैर्वा खुराग्रम व अनाक्रान्तपूर्वो भवति ? अस्पृष्टपूर्वी भवेत् किमिति मनः, गौतम आह- 'भगवं णो इणट्टे समडे 'हे भगवन् ! नायमर्थः समर्थः - नैतत्संभवति न अनाक्रान्तपूर्वः स्यात् अपितु अनाक्रान्तपूर्व एवेति कदाचित् तत्संभाव्यापि प्रस्तुतार्थस्यासंभावनामाह - 'होज्जा वि णं गोयमा ! तस्स अयावयस केई परमाणुपोग्गलमेत्ते वि पसे, जेणं तासि अयाणं उच्चारेण वा जाव हेर्हि वा अणातपुव्वे' हे गौतम । भवेदपि कदाचित् खलु तस्य अजात्रजस्य उन बकरियों की ' उच्चारणं वा ' लेंडियों से 'पासवेणं वा ' अधश उनके पेशाब से, ' खेलेणवा' या उनके श्लेष्म से 'सिंघाणपण वा' या उनके नाक के मेल से 'वंतेण वा ' या उनके वमन से 'पिसेण वा' या उनके पित्त से 'पूण वा' विकृत स्कूल से पीप से, 'सुक्केण ' या उनके शुक्र से वीर्य से 'सोणिएण वा ' या उनके खून से 'चम्मेहिं वा' या उनके चमड़े से, 'रोमेहिं वा' या उनके रोमों से, 'सिगेहिं वा' या उनके सींगों से, 'खुरेहिं वा, या उनके खुरों से ' नहेर्हिवा' या उनके नखों से, 'अणाकंनपुग्वे भवह' अनाकान्त पूर्व बना रहे ? अर्थात् इन सब में किसी एक से भी वह अछूताछूआ न गया बना रहे है ?
*
"" અથવા
उत्तर में गौतम ने कहा- 'भगवं णो इणडे समट्टे' हे भदन्त ! यह अर्थ समर्थ नहीं है - ऐसी वहां संभावना नहीं हो सकती, किन्तु ऐसी લી'ડીએથી અથવા " पासवेणं वा " तेमना भूत्रथी अथवा “ खेलेण वा " तेभना ४३ वडे, " सिंघाणपण वा " अथवा तेभना नाडसांथी नीष्णता थीए। अवाडी वडे, "वंतेण वा " अथवा तेभना भन वडे, ' वित्तेण वा तेभना चित्त वडे, "पूएण वा " अथवा तेभना परु वडे, " सुकेण वा ,,, અથવા તેમના વીય વર્ડ, " खोणिण वा " अथवा तेभना बोही वडे, "चम्मेहिं वा અથવા તેમની ચામડી વડે, 'रोमेहिं वा " अथवा तेभनी रुत्रांटी वडे, “ सिंगेहिं वा " - अथवा तेभना शिभंडाओ। वडे, "खुरेहिं वा " अथवा तेभनी भरीयो वडे, "नहेहिं वा " अथवा तेभना नम वडे, "अणात पुत्रे भवइ " અનાક્રાન્તપૂવ હશે ? એટલે કે લીડીએ આદિ પદાર્થોમાંથી કઈ પણ એક દ્વારા પણ સ્પર્શ થયા વિનાના તેના એક પણ પ્રદેશ રહેશે ખરા?
39
"L
गौतम स्वाभीने उत्तर- " भगवं णो इणडे समट्टे " हे भगवन्! मेवु સભવી શકે નહી એટલે કે લીડીઓ આદિથી જેના સ્પર્શ ન થા હાય
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૪૮
भगवतीसूत्रे कश्चित् परमाणुपुद्गलमात्रोऽपि प्रदेशः, यः खलु तासां सहस्रसंख्यातनाम् अजानाम्, उच्चारेण मा-पुरीपेण वा, यावत्-प्रस्रवणेन वा-मूत्रेण, श्लेष्मणा वा, सिङ्घाणकेन वा गन्तेन वा, पित्तेन वा, पूयेन चा, शुक्रेण वा, शोणितेन वा, चर्मभि वर्मा, रोमभि वा, शङ्गै वा, खुरै वा, नखे वा, अनाक्रान्तपूर्वः-अस्पृष्टपूनः कदाचित संमवेदपि, । किन्तु-नैतत्संभवतीत्याह-'णो चेवणं एयंसि एमहालयसि लोगसि लोगा सासयं भावं संसारस्सय अणादिभावं, जीवस्सय णिच्चभावं कम्मबहुत्तं, जम्मणमरणबाहुल्लं च पडुच्च नत्थि केइ परमाणुपोग्गलमेत्ते वि परसे' ही वहां संभावना होती है कि वहां का कोईसा भी प्रदेश ऐसा नहीं बच सकता है कि जो उनकी लेडियों आदि से स्पर्शित न हो चुका हो 'होजा विणं गोयमा! तस्स अयावयस्स केई परमाणुपोग्गल मेत्ते पि पएसे ' खैर, हे गौतम! यह बात भी कदाचित् स्वीकार कर ली जाये कि उस अजात्रज का कोई सा परमाणुमात्र भी प्रदेश ऐला हो सकता है 'जे णं तासि अघाणं उच्चारेण वा जाव णहेहिं वा अझनपुब्वे ' जो उन हजार बकरियों की लेंडियों से यावत् उनकी पेशाब से, श्लेष्म से, लिङ्घाणनाक के मैल से, वमन से, पित्त से, शुफ से, शोणित से, चमड़े से, रोमों से, शृङ्गों से, खुरों से या उनके नखों से या खुरों के अग्रभागों से अनाकान्त पूर्व भी हो परन्तु 'णो चेव णं एयंसि' ए महालयंसि लोगसि लोगस्स य सासयं भावं संसारस्स य अणादिभावं, जीवस्स य णिच्चभावं' इतने बड़े
એ એક પણ પ્રદેશ ત્યાં બાકી રહ્યો નહીં હોય તેને એક એક પ્રદેશ दीसमा माल स्५शित थ युध्यो । “होज्जा विणं गोयमा ! तस्स अयावयस्म केई परमाणुपोग्गमेत्ते वि परसे" गौतम! हाय मेवात પણ સંભવી શકે કે તે બકરીના વાડાને એક પરમાણુ પુદ્ગલ પ્રમાણ પ્રદેશ सवा २ही तय, "जेणे तासि अयाणं उच्चारेण वा जाव णहेहि वा अणाकंतपुत्वे". કે જે તે બેકરીની લીડીઓ વડે તેમના મૂત્ર વડે, તેમના કફ વડે, તેમના
मस , मन 43, पित्त 43, ५३ १, पाय 48, सोही 48, ચામડી વડે, રુવાંટી વડે, શૃંગો વડે, ખરીઓ વડે અને નખ વડે (ખરી આના અગ્રભાગ વડે) અનાક્રાન્તપૂર્વ (સ્કૃષ્ટ થયા વિનાને) પણ હોય પરંતુ "णोचेवणं एयंसि एमहालयसि लोगस्स य सासयं भावं संसारस्स य अणादिभावं, जीवस्त्र य णिच्छमावं फम्मबहुत्तं, जन्ममरणबाहुल्लं च, पडुच्च नत्थि केई परमाणु पोरगळमेत्ते वि पएसे, जत्थणं अयं जीवे न जाए वा, न मए वा वि से तेणट्रेणं, तचेव
न
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ० ७ सू० १ लोकविस्तारनिरूपणम्
२४९
जत्थ णं अयं जीवे न जाए वा, न मए वा वि, नो चैत्र खलु, एतस्मिन् पूर्वोक्ते, महालये - अतिविस्तारे, लोके, लोकस्य च शाश्वतं भावं- स्थितिम्, संसारस्य च अनादिभाव, जीवस्य च नित्यभावं, कर्म बहुत्वम्- कर्मणामाधिक्यम्, जन्ममरणबाहुल्यं च प्रतीत्य- आश्रित्य - लोकस्य शाश्वत भावाद्यपेक्षयेत्यर्थः नास्ति कश्चित् परमाणुपुद्गलमात्रोऽपि प्रदेशः, यत्र खलु लोकप्रदेशे, अयं जीवो न जातो वा नोत्पन्नो वा भवेत्, न मृतो वापि भवेत् । इदमुक्तं भवति अत्र लोकस्य शाश्वत्त्वेऽपि संसारस्य सादित्वे सति नैवं स्यादित्यत स्तस्यानादिवमुक्तम्, नानाजीवापेक्षया संसारस्यानादित्वेऽपि विवक्षितजीवस्यानित्यत्वेनोक्तार्थः स्यादतो जीवस्य नित्यत्वमुक्तम्, जीवस्य नित्यत्वेऽपि कर्मणामल्पत्वे तथा विध संसरणाभावात् विशाल इस लोक में लोककी शाश्वत स्थिति को संसार के अनादिभाव को, जीव के नित्यभाव को, कर्मों की अधिकता को और जन्मः मरण की बहुलता को आश्रित करके - अर्थात्-लोक के शाश्वतभाव आदि की अपेक्षा लेकरके लोक का ऐसा कोई सा भी परमाणुपुद्गलमात्र भी प्रदेश नहीं है, कि जिस लोक प्रदेश में यह जीव जन्मा न हो और मरा भी न हो इस कथन का सारांश ऐसा है कि-लोक की स्थिति को शाश्वत होने पर भी यदि संसार को सादि माना जावे तो जीवकी जो इस प्रकार से नाना जीवों की अपेक्षा लेकर के लोकाकाश के प्रत्येक प्रदेश पर अनादिरूप से जन्म मरण परंपरा प्रतिपादित की गई है वह नहीं बन सकेगी अतः लोक को शाश्वन मानने पर भी संसार को अनादि हो गया है तब ही जाकर लोकाकाश के प्रत्येक प्रदेश पर जीवों की अनादिरूप से जन्म मरण परम्परा सध सकती है इस प्रकार
जाव न मएत्रा वि" सेोडनी શાશ્વતસ્થિતિ, સ`સારના અનાદિભાવ, જીવના નિત્યભાવ, કર્માંની અધિકતા અને જન્મમરણની બહુલતા, આ મધાની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે, તે આ અતિ વિશાળ લેકને એવા કોઈ પરમાણુપુદ્ગલપ્રમાણ પ્રદેશ પણ એવા નથી કે જ્યાં આ જીવ જન્મ્યા ન હાય અને મર્યાં નહાય આ કથનને ભાવા નીચે પ્રમાણે છે
લાકની સ્થિતિ શાશ્વત હેાવા છતાં પણ જે સ’સારને સાદિ (આદિ યુક્ત) માનવામાં આવે, તેા છત્રની જેઆ પ્રકારે વિવિધ જીવાની અપેક્ષાએ લેાકાકાશના પ્રત્યેક પ્રદેશમાં અનાદિ રૂપે જન્મમરણુ પરંપરા પ્રતિપાદિત કરવામાં આવી છે, તે પ્રતિપાદિત કરી શકાત નહીં તેથી લાકને શાશ્વત માનવા છતાં પશુ સ’સારને અનાદ્દિ કહેવામાં આવ્યા છે આ પ્રકારની પરિસ્થિતિ હોય તે
भ० ३२
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
भगवतीसूत्रे नोक्तं वस्तुस्यादतः कर्मणां वाहुल्यं प्रतिपादितम् , कर्मणां वाहुल्येऽपि जन्मादेरल्पत्वेनोक्तार्थः स्यादतो जन्मादि बाहुल्यं प्रतिपादितमवसेयम् , प्रकृतमुपसंहरनाह-'से तेणटेणं तंचे जाव न मएवा वि' तत् तेनार्थेन-तेन कारणेन, तदेव यावत् उक्तलोकस्य नास्ति कश्चित् परमाणुपुद्गलमात्रोऽपि प्रदेशः, यत्र खलु अयं जीवो न जातो वा-नोत्पन्नो वा भवेत् । न मृतो वापि भवेदिति भावः ॥सू०१॥
से नोना जीवों की अपेक्षा से संसार में अनादिता होने पर भी यदि विवक्षित जीव को अनित्यमाना जावे तो इस उक्तार्थ की सङ्गति नहीं बनसकती है अतः जीव में नित्यता कही गई है। जीव को नित्य मानने पर भी कर्मों में अल्पता मानी जावे तो तथाविध संसार में जीव का परिभ्रमण नहीं हो सकेगा, अत: उक्तार्थ का कथन बन सकेगा-इसलिये उक्तार्थे का कथन बन जावे, इसी कारण से कर्मों में बाहुल्यता प्रतिपादित की गई है। कर्मों की बहुलता होने पर भी यदि जन्मादि में अल्पता मानी जावे तो उक्तार्थ नहीं बन सकता है इसलिये यह उक्तार्थ बन जावे-इसीलिये जन्मादि में बहुलता कही गई है, ऐसा जानना चाहिये 'से तेणद्वेणं तं चेव जाव न मए वा वि' इसी कारण हे गौतम! ऐसा कहा गया है कि इस लोक का कोईसा भी ऐसा परमाणुपुद्गलमात्र प्रदेश भी नहीं है कि जहां पर यह जीव उत्पन्न न हुआ हो और मरा भी न हो ॥सू०१॥
જ કાકાશના પ્રત્યેક પ્રદેશમાં જીવોની અનાદિ રૂપે જન્મમરણ પરમ્પરા ઘટિત થઈ શકે આ પ્રકારે વિવિધ જીની અપેક્ષાએ સંસારમાં અનાદિતા હોવા છતાં પણ જે વિવક્ષિત જીવને અનિત્ય માનવામાં આવે, તે ઉપર્યુક્ત અર્થની સંગતતા સંભવી શકતી નથી, તેથી જીવમાં નિયતા કહી છે જીવને નિત્ય માનવા છતાં જે કર્મોમાં અલ્પતા માનવામાં આવે, તે તથાવિધ સંસારમાં જેનું પરિભ્રમણ સંભવી શકશે નહીં, તેથી ઉપયુંકત કથન સંગત બની શકે તે માટે બહુલતા પ્રતિપાદિત કરાઈ છે કર્મોની બહુલતા હોવા છતાં પણ જન્માદિમાં અલ્પતા માનવામાં આવે, તે ઉપર્યુક્ત કથન અસંગત જાય છે, તે કારણે મેં એવું કહ્યું છે કે આ લેકને કેઈ પરમાણુપુદ્ગલપ્રમાણ પ્રદેશ પણ એ નથી કે જ્યાં આ જીવ ઉત્પન્ન થ ન હોય અને મર્યો પણ ન હોય. સૂના
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ७ सू० २ जीवोत्पत्तिनिरूपणम्
मूळम्-कइणं भंते ! पुढवीओ पण्णत्ताओ ? गौतम ! सत्तपुढवीओ पण्णताओ, जहा पढमसए पंचम उद्देसए तहेव आवासा ठावेयवा, जाव अणुत्तरविमाणे ति जाव अपराजिए सव्वसिद्धे, अयं णं भंते ! जाव इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए, तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि निरयावासंसि पुढविकाइयत्ताए जाव वणस्तइकाइयत्ताए, नरगत्ताए, नेरइयताए उववन्नपुवे ? हंता, गोयमा! असई अदुवा, अणंतखुत्तो, सव्व जीवा वि णं भंते ! इभीसे रयणप्पभाए पुढवीए तीलाए निरयावाससयसहस्सेसु तं चैव जाव अणंतखुत्तो, अयं गंभंते! जीवे सकरप्पभाए पुढवीए पणवीसाए, एवं जहा रयणप्पभाए तहेव दो आलावगा भाणियव्वा, एवं जाव धूमप्पभाए, अयं णं भंते ! जीवे तमाए पुढवीए पंचूणे निरयावाससयसहस्से एगमेगंलि सेसं तं चेव, अयं णं भंते! जीवे अहे सत्तमाए पुढवीए पंचसु अणुत्तरेसु महतिमहालएसु महानिरएसु एगमेगंसि निरयावासंसि सेसं जहा रयणप्पभाए, अयं णं भंते ! जीवे चोसट्टीए असुरकुमारावाससयसहस्लेसु एगमेगंसि असुरकुमारावासंसि पुढवीकाइयत्ताए जाव वणस्सइकाइयत्ताए, - देवताए, देवीत्ताए, आसणसयणभंडमत्तोवगरणत्ताए उवबन्नपुछ ? हंता, गोयमा ! जाव अणंतखुत्तो, सव्वजीवा विणे भंते ! एवं चेव, एवं जाव थणियकुमारेसु, नाणत्तं आवासेसु, आवासा पुव्वभणिया, अयं णं भंते! जीवे असंखेजेसु पुढवि
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
भगवतीसूत्रे पुढविकाइयावासंसि
काइयावास सयसहस्रेसु एगमेगंसि, पुढविकाइयत्ताए जात्र वणस्स इकाइयत्ताए उवदन्नपुचे ? हंता, गोयमा ! जाव अनंतखुत्तो, एवं सव्वजीवा वि, एवं जाव वणस्सइकाइए । अयं णं भंते! जीवे असंखेजेसु वेंद्रियावासस्यसहस्सेसु एगमेगंसि बेंदियावासंसि पुढविकाइयत्ताए जाव वणस्लइकाइयत्ताए वेइंदियत्ताए उववन्नपुत्रे ! हंता, गोयमा ! जात्र अणंतखुत्तो, सव्वजीवा वि णं एवं चेत्र, एवं जात्र मणुस्लेसु, नवरं तेंदिएसु जाव वणस्सइकाइयत्ताए तेंदियत्ताए, चंडरिंदसु चउरिदियत्ताए, पंचिदियतिरिक्खजोणिएसु पंचिंदियतिरिक्खजोणियत्ताए, मणुस्सेसु मणुस्सत्ताए, सेसं जहा वेंद्रियाणं । वाणमंतर जोइसिय सोहम्मीसाणाण य जहा असुरकुमाराणं । अयं णं भंते! जीवे सणकुमारे कप्पे वारलसु विमाणावास सय सहस्त्रेसु एगमेगंसि विमाणावासंसि पुढवि काइयत्ताए सेसं जहा, असुरकुमाराणं जाव अनंतखुत्तो, नो चेवणं देवित्ताए, एवं सव्वजीवावि, एवं जाव आणयपाणएसु, एवं आरणच्चुए वि । अयं णं भंते! जीवे तिसु वि अट्ठारसुत्तरेसु गेविज्जविमाणावाससएस एवं चेव । अयं णं भंते ! जीवे पंचसु अणुत्तरविमाणेसु एगमेगंांस अणुत्तरविमाणंसि पुढवि तहेव जाव अनंतखुत्तो, णो चेव णं देवत्ताए वा, देविताए वा, एवं सव्वजीवा वि । अयं णं भंते! जीवे सव्वजीवाणं माइताए पिइन्ताए, भाइचाए भगिणित्ताए, भजन्ताए, पुत्तत्ताए,
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
चन्द्रिका टीका श० १२ उ० ७ सू० २ जीवोत्पत्तिनिरूपणम्
३५३
धूयन्ताए, सुण्हत्ताए उववन्नपुत्रे ? हंता, गोयमा ! असई अदुवा अनंतखुत्तो। सवजीवावि णं भंते ! इमस्त जीवस्स माइचाए जाव उववन्नपुद्दे ? हंता, गोयमा ! जाव अनंतखुतो । अयं णं भंते! जीवे सव्वजीवाणं अरित्ताए वेरियत्तार घायगत्ताए वहगत्ताए, पडिणीयत्ताए, पञ्चामित्तत्ताए उववन्नपुछे! हंता, गोयमा ! जाव अनंतखुत्तो। सव्वजीवा विणं भंते! एवं चैव । अयं णं भंते! जीवे सत्वजीवाणं रायताए जुवरायत्ताए, जाव सत्थवाहत्ताए उववन्न पुढे ? हंता, गोयमा ! असई अदुवा अनंतखुत्तो, सव्वजीवाणं एवं चैव । अयं णं भंते! जीवे सवजीवाणं दासत्ताए पेसत्ताए भयगत्ताए, भाइलगाए भोगपुरसत्ताए, सीसत्ताए वेसत्ताए, उववन्नपुग्वे ? हंता, गोयमा ! जाव अनंतखुत्तो, एवं सव्वजीवा वि अनंतखुत्तो ! सेवं भंते ! सेवं भंते! चि जाव विहरइ ॥ सू० २ ॥
बारसमे सए सत्तमो उद्देसो समतो ॥१२७॥
छाशा कति खलु भदन्त । पृथिव्यः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! सप्त पृथिव्यः प्रज्ञप्ताः, यथा प्रथमशतके पञ्चमे देशके तथैव 'आवासाः स्थापयितव्याः यावत् अनुत्तर विमान इतियावत्- अपराजितः सर्वार्थसिद्धः । अयं खलु भदन्त ! जीवः अस्यां रत्नप्रमायां पृथिव्यां त्रिशति निरयावासशतसहस्रेषु एकैकस्मिन् निरग्रावासेषु पृथिवी कायिकतया यावत् वनस्पतिकायिकतया, नरकतया, नैरयिकतया, उत्पन्नपूर्वः ? इन्त गौतम ! असकृद्, अथवा अनन्तकृत्वः । सर्वजीवा अपि भदन्त । अस्यां रत्नप्रभायां पृथिव्यां त्रिंशति निरयावासशतसहस्रेषु तदेव यावत् - अनन्तकृत्वः । अयं खलु भदन्त ! जीवः शर्करामभायां पृथिव्यां पञ्चविंशतौ, एवं यथा रत्नप्रभायां तथैव द्वौ आलापको भणितव्यौ, एवं यावत् धूमप्रभायाम्, अयं खलु भदन्त ! जीवस्तमायां पृथिव्यां पञ्चोने निरयावासशतसहस्त्रे एकैकस्मिन् शेषं तदेव । अयं खल भदन्त ! जीवः, अधः सप्तम्यां पृथिव्याम्, पञ्चसु अनुत्तरेषु महातिमहालयेषु महानिरयेषु एकैकस्मिन् निरयावासे शेषं यथा रत्नप्रभायाम् । अयं खलु भदन्त ! जीवः चतुष्षष्ठ्याम् असुरकुमारावानशतसहस्त्रेषु एकैकस्मिन् अमरकुमारावासे
1
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
पृथिवीकायिकतया यावत्, वनस्पतिकायिकतया, देवत्वेन, देवीत्वेन, आसन शयनभाण्डामत्रोपकरणतया उत्पन्नपूर्वः ? हन्त, गौतम ! यावत्-अनन्त कृत्वः । सर्वजीत्रा अपि खलु भदन्त ! एवमेव एवं यावत् - सानितकुमारेषु, नानात्वम् आवासेपु, आवासाः पूर्व भणिताः । अयं ग्वलु भदन्त ! जीवः असंख्येयेषु पृथिवीकायिकावासशत सहस्रेषु एकैकस्मिन् पृथिवीकायिकावा से पृथिवीकायिकता यावत् वनस्पतिकायिकतया उत्पन्नपूर्वः ? इन्त, गौतम ! यावत् अनन्तकृत्वः, एवं सर्वजीवा अपि एवं यावत् - वनस्पतिकायिकेषु, अयं खल भदन्त । जीवः असंख्येयेषु द्वीन्द्रियावासशसहस्रेषु एकैकस्मिन् द्वीन्द्रियावा से पृथिवीकायिकतया यावत् वनस्पतिकायिकता द्वीन्द्रियतया उत्पन्नपूर्वः, हन्त, गौतम ! यावत् अनन्तकृत्वः । सर्व जीवा अपि खलु एवमेव, एवं यावत् मनुष्येषु नवर त्रीन्द्रियेषु यावत् वनस्पतिकायिकतया त्रीन्द्रियतया, चतुरिन्द्रियेषु चतुरिन्द्रियतया, पञ्चेन्द्रियतिर्यग्यानिकेषु पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकतथा मनुष्येषु मनुष्यतया, शेषं यथा द्वीन्द्रियाणाम्, वानव्यन्तरज्येातिपिक सौधर्मेशानानां च यथा अमुरकुमाराणाम्, अयं खलु भूदन्त ! जीवः सनत्कुमारे कल्पे द्वादशसु विमानात्रास शतसहस्त्रेषु एकैकस्मिन् वैमानिकावासे पृथिवीकायिकता, शेषं यथा असुरकुमाराणां यावत् - अनन्तकृत्वः, नी चैव खलु देवीस्वेन, एवं सर्वजीवाः अपि एवं यावत्-आनतपाणतेषु एवम् आरण-अच्युतेष्त्रपि। अयं खलु भदन्त ! जीवस्त्रिष्वपि अष्टादशोत्तरेषु ग्रैवेयक विमानावासशतेषु एवमेव । अयं खलु भदन्त । जीवः पञ्चसु अनुत्तरविमानेषु एकैकस्मिन् अनुतरविमाने पृथिवी तथैव यावत् अनन्तकृत्वः, नोचैत्र खल्ल देवतया वा, देवीतया वा, एवं सर्वजीवा अपि । अयं खलु भदन्त ! जीवः सर्व जीवानां मातृतया पितृतया, भ्रातृतया, भगिनीतया, भार्यातया, पुत्रतया, दुहितृतयां, स्नुषातया उत्पन्नपूर्वः १ हन्त, गौतम ! असकृत्, अथवा अनन्तकृत्वः । सर्वजीचा अपि खलु भदन्त । अस्य जीवस्य मातृतया यावत् - उत्पन्नपूर्वः ? हन्त, गौतम ! यावत् - अनन्तकृत्वः । अयं - खलु भदन्त ! जीवः सर्वजीवानाम् अस्तिया, वैरिकतया, घातकतया, व्यधकतया, प्रत्यनीकतया, प्रत्यमिश्रतया उत्पन्नपूर्वः ? हंत, गौतम ! यावत् अनन्तकृत्वः, सर्व जीवानां अपि खलु भदन्त । एव मेव । अयं खलु भदन्त ! जीवः सर्वजीवानां राजतया युवराजतया यात्रत् - सार्थवाहत्या उत्पन्नपूर्वः ? हन्त, गौतम ! असकृत, यावत् - अनन्तकृत्वः सर्व जीवानाम् एवंचैत्र, अयं खलु मदन्त । जीवः सर्व जीवानां दासतया, प्रेष्यतया भृतकतया, भागिकतया, भोगपुरुपतया, शिष्यतया द्वेष्यतया, उत्पन्नपूर्वः ? हन्त, गौतम । यावत् - अनन्तकृत्वः, एवं सर्वजीवा अपि, अनन्तकृत्वः तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त ! इति यावद् विहरति ||०२|| द्वादशशतके सप्तमेोद्देशः समाप्तः ॥
+
२५४
L
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०.१२ उ०७ सू० २ जीवोत्पत्तिनिरूपणम् २५५
टीका-अथ प्रकारान्तरेण लेोकस्वरूपं प्ररूपयितुमाह-कणं भंते !' इत्यादि, 'करणं भंते ! पुढवीओ पण्णताओ' हे भदन्त ! कति खलु पृथिव्यः प्रज्ञप्ताः? भगवानांह-गोयमा । सत्तपुढवीभो पण्णताओ' हे गौतम ! सप्त पृथिव्यः प्रज्ञप्ताः, 'जहा पढमसए पंचमउद्देसए तहेव आवासा ठावेयव्वा जाव अणुत्तरविमाणेति जाव अपराजिए सव्वसिद्ध ' यथा प्रथमशतके पञ्चमोद्देशके आवासाः स्थापिता तथैव अत्रापि आवासाः स्थापयितव्या:- वक्तव्याः यावत्-भवनपति-दानव्यन्तर-ज्योतिषिकवैमानिकनवग्रैवेयकपश्चानुत्तविमान यावत्-विजयवैजयन्तजयन्ता-पराजितसर्वार्थसिद्धपर्यन्तमित्यर्थः, गौतमः पृच्छति-"अयं णं भंते ! जीवे इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु एगमेगसि निरयावासंसि, पुढविकाइयत्ताए जाव वणस्सइ
जीवोत्पत्तिवक्तव्यता'कह णं भंते ! पुढवीओ पण्णत्ताओ' इत्यादि।
टीकार्थ-सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा प्रकारान्तर से लोक के स्वरूप की प्ररूपणा की है। इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है कि-'कहणं भंते ! पुढवीओ पण्णत्ताओ' हे भदन्त ! पृथिवियां कितनी कही गई है ? उत्तर में प्रभुने कहा-'गोयमा! सत्त पुढवीओ पणत्ताओ' हे गौतम ! पृथिवियां सात कही गई हैं। 'जहा पढमसए पंचम उद्देसए तहेव आवासा ठावेयव्वा' जिस प्रकार से प्रथमशतक के पंचम उद्देशक में भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिष्क, वैमानिक, नवग्रैवेयक, पंच अनुत्तर विमान-विजय, वैजयन्त, जयन्त, अपराजित एवं सर्वार्थसिद्ध तक आवास कहे गये हैं उसी प्रकार से यहां पर भी आचास कहना चाहिये।
वोत्पत्ति विषय 4zतव्यता"कइ णं भंते ! पुढवीओ पण्णत्ताओ" त्याह
ટીકાર્થ–સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા લેકના સ્વરૂપની અન્ય પ્રકારે પ્રરૂપણ કરી છે ગૌતમ સ્વામી આ વિષયને અનુલક્ષીને મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે छ -“कइणं भवे ! पुढवीओ पण्णचाओ ?" भगवन् ! पृथ्वीमोटी ही छ ?
महावीर प्रभुना उत्तर-"गोयमा ! सत्त पुढवीओ पण्णत्ताओ" गौतम ! पृथ्वी सात ही छे. “जहा पढमसए पंचम उद्देसए तहेव आवासा ठवियव्वा" પહેલા શતકના પાંચમાં ઉદ્દેશકમાં જે પ્રકારે રત્નપ્રભા આદિ નારકાવાસનું, सवनपति, पानव्य-तर, ज्योतिष, भानि, नक्वेयर, मन विय-वै. યન્ત-જયન્ત-અપરાજિત અને સર્વાર્થસિદ્ધ, આ પાંચ અનુત્તર વિમાને પર્ય: નના આવાસોનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે અહીં પણ તે આવાસનું કથન કરવું જોઈએ.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६
भगवतीसूत्रे
काइयत्ताए नश्यत्ताए नेरइयत्ताए. उववन्न पुग्वे ?" हे भदन्त ! अयं खलु जीवः अस्यां रत्नप्रगायाम्, पृथिव्याम् त्रिंशति - त्रिंशत्संख्यकेपु निरयावासशतसहस्रेषुत्रिशल्लक्षनरकाचासेषु च इत्यर्थः । एकैकस्मिन् निरयावासे - नरकावासे, पृथिवीकायिकता यावत्- अष्कायिकतया तेजःकायिकतया, वायुकायिकतया, वनस्पतिकायिकतया नरकतया - नरकावास पृथिवीकायिकतया, नैरयिकतया, उत्पन्नपूर्वः ? भगवानाह - 'हंता, गोयमा ! असई, अदुवा अनंतखुत्तो' हे गौतम! हन्त, सत्यम्, असकृत् - अनेकवारम्, अथवा अनन्तकृत्वः - अनन्तवारम् जीवः रत्नप्रभा पृथिव्यां तस्यां त्रिशल्लक्षनरकाचासेषु एकैकस्मिन् नरकावा से पृथिवीकायिकादित्वेन पूर्व
अ गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'अयं णं भंते ! जीवे इमीसे रयभाए पुढवीए तीसाए निरयावास सय सहस्से एगमेगंसि निरयावासंसि पुढविकाइयत्ताए जाव वणस्सइकाइयत्ताए नरगत्ताए, नेरइयत्ताए उन्नपुत्रे' हे भदन्त ! यह जीव इस रत्नप्रभापृथिवी में और उसके ३० लाख नरकावालों में से एक एक नरकावास में पृथिवीकायिकरूप से यावत् - अपकायिकरूपसे, तेजः कायिकरूप से, वनस्पतिकायिकरूप से, नरकावास पृथिवीकायिक रूप से एवं नैरधिक रूप से क्या पहिले उत्पन्न हो चुका है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'हंता, गोयमा ! अस अदुवा अनंतखुत्तो' हां, गौतम ! अनेक बार अथवा अनंतबार यह जीव रत्नप्रभा पृथिवी में, और उसके ३० लाख नरकावासों में से एक एक नरकावास में पृथिवीकाधिक आदि रूप से उत्पन्न हो चुका है।
,
गौतभ स्वाभीने! अश्न–“ अयं णं भंते ! जीवे. इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि निरयावासंसि पुढविकाइयत्ताए जाव वणस्स इकाइयत्ताए नरगत्ताए, उववन्नपुव्वे १" हे भगवन् ! या लवमा रत्नપ્રભા પૃથ્વીમાં અને તેના ૩૦ લાખ નરકાવાસેામાંના પ્રત્યેક નરકાવાસમાં पृथ्वी डायि४३ये, मधूायि४३, तेन्स्ाथि ३ये, वायुायि३ये, वनस्पति अयिકરૂપે, નરકાવાસ પૃથ્વીકાયિકરૂપે અને નારક રૂપે શુ પૂવે' ઉત્પન્ન થઈ ચુકયા છે?
भहावीर अलुने। उत्तर-" हंता, गोयमा ! असई अदुवा अणतखुत्तो " | ગૌતમ! આ જીવ અનેક વાર અથવા અનંત વાર રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં અને તેના ૩૦ લાખ નરકાનાસેામાંના પ્રત્યેક નરકાવાસામાં પૃથ્વીકાયક આદિ રૂપે પહેલાં ઉત્પન્ન થઇ ચુકયેા છે.
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५७
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०७ सू०२ जीवोत्पत्तिनिरूपणम् मुत्पन्नो वर्तते। गौतमः पृच्छति-'सव्व जीवा वि णं भंते । इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए, तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु' हे भदन्त ! सर्वजीवा अपि खल्लु अस्यां रत्नप्रभायां पृथिव्यां, त्रिंशत् निरयावासशतसहस्रेषु-शिल्लक्षनिरयावासेषु एकैकस्मिन् निरयावासे पृथिवीकायिकादितया किम् उत्पन्नपूर्वाः? पूर्वमुत्पन्ना: वर्तन्ते ? भगवानाह-तं चेत्र जाव अणंतखुत्तो' हे गौतम! तदेव-पूर्वोक्तरीत्या, यावत् सर्वजीवा अपि त्रिंशल्लक्षनिरयावासेषु एकैकस्मिन् निरयावासे पृथिवीकायिकादितया असकृत्-अनेकवारम् अथवा अनन्तकृत्वा-अनन्तवारम् उत्पन्न पूर्वाः-पूर्वमुत्पन्नाः सन्ति। गौतमः पृच्छति-'अयं गं भंते ? जीवे सक्करप्पभाए पुढवीए पणवीसाए एवं जहा रयणप्पभाए तहेच दो आलावगा भाणियब्वा, एवं जाव धूमप्पभाए' हे भदन्त ! अयं खलु जीवः शर्करा. अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'सव्यजीवा वि णं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए, तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु०, हे भदन्त। सबजीव भी क्या इस रत्नप्रभा पृथिवी में और उसके तीस लाख नरकावालों में से एक एक नरकावास में पृथिवीकायिक आदि रूप से पहिले उत्पन्न हो चुके हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'तं चेव जाव अणंतखुत्तो' हेगौतम! सब जीव भी रत्नप्रभा पृथिवी में और उसके ३० तीस लाख नरकावासो में से एक एक नरकावास में पृथिवीकायिक आदिरूपसे अनेकवार अथवा अनन्तवार पहिले उत्पन्न हो चुके हैं। अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं-'अयं णं भंते! जीवे सकरप्पभाए पुढवीए पणवीसाए एवं जहा रयणप्पभाए तहेवदो आलावगा भाणियचा' एवं. जाव धूमप्पमाए' हे भदन्त! क्या यह जीव शकराप्रभा पृथिवी में और
गौतम स्वामीन। प्रश्न-“सय जीवा वि ण भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए, तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु" भगवन् ! सघणा पशु આ રત્નપ્રભા પૃથ્વી માં અને તેના ૩૦ લાખ નરકાવાસમાંના પ્રત્યેક નરકાવાસમાં પૃથ્વીકાયિક આદિ રૂપે પહેલાં ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યા છે? ___महावीर प्रभुना उत्तर-"तंचे जाव अणं तखुत्तो", गौतम! समरत જી પણ આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં અને તેના ત્રીસ લાખ નરકાવાસમાં પ્રત્યેક નરકાવાસમાં પૃથ્વીકાયિક આદિ રૂપે પૂર્વે અનેક વાર અથવા અનંત વાર ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યા છે.
गौतम सामान प्रश्न-"अयं ण भंते ! जीवे सकरप्पभाए पुढवीए पण. वीसाए एव जहा रयणापभाए, तहेव दो आलावगा भाणियव्वा एवं जाव धूमप्प
म०३३
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८
भगवतीसूत्रे प्रभायां पृथिव्यां पञ्चविंशती निरयावासशतसहस्रेषु-पञ्चविंशति लक्ष निरयावासेषु एकैकस्मिन् निरयावासे पृथिवीकायिकादितया किम् उत्पन्नपूर्वः ? पूर्वमुत्पन्नो वर्तते किम् ? भगवानाह-एवं-पूर्वोक्तरीत्या, यथा रत्नपभायां पृथिव्यां द्वौ आलापको भणितो, तथैव शर्कराममायामपि पृथिव्यां द्वौ आलापको एकत्वबहुत्वविशिष्टजीवविषयको द्वौ अभिलापको भणितव्यौ, तथा च एको जीव. सर्वजीवाश्च शर्करापभायामपि पञ्चविंशतिलक्षनिरयावासेपृथिवीकायिकादितया असकृत्-अनेकशः, अनन्तकृत्वः-अनन्तवारांश्च उपपन्नपूर्वाः- पूर्वमुत्पन्नाः सन्ति, एवं-रीत्या यावत् वालुकामभायाम्, पङ्कप्रभायाम् धृमप्रभायां च पृथिव्याम्, एको जीवः, सर्वजीवाश्च पञ्चदश दश त्रिलक्षनिरयावासेषु एकैकस्मिन् निरयावासे पृथिवीकायिकादितया असकृत्-अनेकवारम् , अनन्तकृत्वः-अनन्तवारं च उपपन्नपूर्ण:-पूर्वमुत्पन्नाः सन्ति ! गौतमः पृच्छतिउसके २५ लाख नरकावासों में से प्रत्येक नरकावास में पृथिवीकायिकादि रूप से पहिले उत्पन्न हो चुका है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैंहे गौतम! पूक्ति रीति से जैसे दो आलापक रत्नप्रभा पृथिवी में कहे गये हैं-उसी प्रकार से शर्करा पृथिवी में भी दो आलापक कहना चाहिये तथा एक जीव और सर्वजीव शराप्रभा पृथिवी में भी और उसके २५ लाख नरकावासों में से एक एक नरकावास में भी पृथिवीकायिक आदि रूप से अनेकवार अथवा अनन्तवार पहिले उत्पन्न हो चुके हैं। इसी प्रकार से एक जीव और अनेक जीव भी वालुकाप्रभा में, पङ्कप्रभा में, धूमप्रभा में, और उनके क्रमशः १५ लाख, दश लाख और तीन लाख निरयावासों में से एक एक निरयावास में पृथिवीकायिक आदिरूप से अनेकवार अथवा अनन्तवार उत्पन्न हो चुके हैं। भाए" मगन् ! शुमा ७१, शशमा पृथ्वीमा मतेना २५ मा નરકાવાસમાંના પ્રત્યેક નરકાવાસમાં પૃવીકાયિક આદિ રૂપે પહેલાં ઉત્પન્ન થઈ ચુકયે છે? આ પ્રશ્નને ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે-હે ગૌતમ! રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં જેવા બે આલાપકો કહેવામાં આવ્યા છે, એવાં જ બે આલાપકે શર્કરાપભા પૃથ્વીમાં પણ કહેવા જોઈએ જેમ કે–એક જીવ અથવા સમસ્ત છ શર્કરા પ્રભા પૃથ્વીમાં અને તેના પચીશ લાખ નરકાવાએમાંના પ્રત્યેક નરકાવાસમાં પૃથ્વીકાયિક આદિ રૂપે અનેક વાર અથવા અનત વાર પૂર્વે ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યા છે. એ જ પ્રમાણે એક જીવ અને સમસ્ત છે પણ વાલુકાપ્રભામાં, પંકષ્ટભામાં, ધૂમપ્રમામાં અને તેમના ક્રમશઃ પંદર લાખ, દસ લાખ અને ત્રણ લાખ નરકાવાસોમાંના પ્રત્યેક નરકાવાસમાં પૃથ્વીકાયિક આદિ રૂપે અનેક વાર અથવા અનંત વાર ઉત્પન્ન થઈ ચુકયા છે.
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ७ सू०२ जीवोत्पत्तिनिरूपणम्
ર 'अयं णं मंते ! जीवे तमाए पुढवीए पंचूणे निरयावाससयसहस्से एगमेगंसि०' हे भदन्त ! अयं खलु जीवः तमायां पृथिव्यां पञ्चोने निरयावासशतसहस्र-पश्चन्यूनैकलक्षनिरयावासेषु, एकैकस्मिन् निरयावासे पृथिवीकायिकादितया किम् उत्पन्नपूर्वः? भगवानाह-'सेसं तं चेव' हे गौतम ! शेषं तदेव-पूर्वोक्तरीत्यैव, एको जीवः, सर्व जीवाश्च तमामभायां पृथिव्यां पञ्चन्यूनलक्षेकनिरयावासेषु एकैक. स्मिन् निरयावासे असकृत्-अनेकवारम्, अथवा अनन्तकृत्व:-अनेकवारम्, उत्पन्नपूर्वा:-पूर्वमुत्पन्ना वर्तन्ते, 'अयं णं भंते ! जीवे अहे सत्तमाए पुढवीए पंचसुअणुत्तरेसु-महतिमहालएमु महानिरएसु एगमेगंसि निरयावासंसिक' हे भदन्त ! अयं खलु जीवः अधः सप्तम्यां पृथिव्याम् पञ्चसु अनुत्तरेषु, महातिमहालयेषुअतिविशालेषु, महानिरयेषु एकैकस्मिन् निरयावासे पृथिवीकायिकादितया किम्
अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अयं णं भंते! जीवे तमाए पुढवीए पंचूणे निरयावासलयमहरसे एगमेगंसि०' हे भदन्त ! यहजीव तमा पृथिवी में और उसके पांच कम एक लाख निरयावासों में से एक एक निरयावास में क्या पृथिवीकायिक आदि रूप से पहिले उत्पन्न हो चुका है। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'सेलं तं चेव' हे गौतम एक जीव अथवा अनेक जीव तमाप्रभा पृथिवी में और उसके पांच कम एक लाख निरयावासों में से प्रत्येक निरयावास में अनेकवार अथवा अनन्तवार पहिले उत्पन्न हो चुके हैं।
अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अयं णं भंते ! जीवे अहे सत्तमाए पुढवीए पंचालु अणुत्तरेसु महामहालएस महानिरएसु एगमेगंसि निरयावासंसि.' हे भदन्त ! यह जीव अधः सप्तमी पृथिवी में और उसके पांच अनुत्तर अति विशाल महानिरयों में से एक एक निरयावास
गौतम स्वाभाना प्रश्न-" अयं णं भंते ! जीवे तमाए पुढवीए पंचणे निरयावाससयसहस्से एगमेगसि" मगन ! म तमामा पृथ्वीमा मन તેના ૯૯૫ નરકાવાસમાંના પ્રત્યેક નરકાવાસમાં શું પૂર્વે પૃથ્વીકાયિક આદિ રૂપે ઉત્પન્ન થઈ ચુકયે છે?
महावीर प्रभुन। उत्तर-" सेसं तं चेव" , गौतम ! मे मन સમસ્ત છે પણ તમપ્રભા પૃથ્વીમાં અને તેના ૯૯૯૫ નરકાવાસમાંના પ્રત્યેક નરકાવાસમાં પહેલાં અનેક વાર અથવા અનંતવાર ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યા છે.
गौतम स्वामीन। प्रश्न-" अयं णं भते । जीवे अहे सत्तमाए पुढवीए पंचसु अणुत्तरेसु महइमहाउएस महानिरए एगमेगंसि निरयावासंसि०" सावन ! मा જીવ અધાસપ્તમી પૃથ્વીમાં અને તેના પાંચ અત્તર અને અતિવિશાળ નિરયાવા. માંના પ્રત્યેક નિયાવાસમાં શું પૂર્વે પૃથ્વીકાયિક રૂપે ઉત્પન્ન થઈ ચુકી છે ?
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसत्र उत्पन्नपूर्व:-पूर्वमुत्पन्नो वर्तते? भगवानाह-' सेसं जहा-रयणप्पभाए' हे गौतम ! शेषं यथा रत्नप्रभायां पृथिव्यां प्रतिपादितम् तथैव अधासप्तम्यामपि पृथिव्यां प्रतिपत्तव्यम्, तथा च एको जीवः सर्वनोवा श्च अधःसप्तम्यामपि पश्चानुत्तरेषु महानिरयेषु एकैकस्मिन् निरयावासे पृथिवीकायिकादितया असकृत्-अनेकवारम् अनन्तकृत्वः अनेकवारं वा, उत्पन्नपूर्वाः-पूर्वमुत्पन्नाः सन्ति इति भावः । गौतमः पृच्छति-'अयं णं भंते ? जीवे चोसहीए असुरकुमारावाससयसहस्सेस एगमेगंसि असुर कुमारावासंसि पुढविकाइयत्नाए जाव वणस्सइ काइयत्ताए, देवत्ताए, देवीत्ताए, आसणसयणभंडमत्तोरगरणत्ताए उपवनपुन्वे' ? हे भदन्त । अयं खलु जीवः चतुः पष्टौ अमरकुमारावासशतसहस्रपुचतुष्पष्टि लक्षासुरकुमारावासेपु, एकैकस्मिन् असुरकुमागासे, पृथिवीकायि. में क्या पहिले उत्पन्न हो चुका है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम! जैसा कथन इस विषय को लेकर रत्नप्रभा पृथिवी में किया गया है-वैसा ही कथन यहां पर भी इस विषय के सम्बन्ध में जानना चाहिये तथा च-एक जीव और सर्वजीव सप्तमी पृथिवी में और पांच अनुत्तर महा. निरयों में से एक एक निरयावास में पृथिवीकायिकादिरूप से अनेकवार
अथवा अनन्तवार पहिले उत्पन्न हो चुके हैं। ___ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अयं णं भंते! जीवे चोसट्ठीए असुरकुमारावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि असुराकुमारावासंसि पुढीविकाइयत्ताए जाव वणस्सहकाइयत्ताए देवत्ताए देवित्ताए आसणसयणभंडमत्तोवगरणत्ताए उववन्नपुव्वें' हे भदन्त ! यह जीव चौसठ लाख असुरकुमारावासों में से एक एक असुर मारावास में पृथिवी
મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર-હ, ગૌતમ! એક જીવ અને સમસ્ત જીવ સાતમી તમસ્તમપ્રભા નામની પૃથ્વીમાં અને તેને પાંચ અનુત્તર અતિવિશાળ નિરયાવાસમાંના પ્રત્યેક નિરયાવાસમાં પૂર્વે પૃથ્વીકાયિક આદિ રૂપે અનેકવાર અથવા અનંત વાર ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યા છે. આ રીતે સાતે પૃથ્વીઓમાં પૃથ્વીકાયિક આદિ રૂપે એક જીવ અથવા સમસ્ત જીની પૂર્વોત્પત્તિનું ४थन में सरभु सभा :.)
गौतम स्वाभीमा प्रश्न-" अयं णं भंते | जीवे चोसट्ठीए असुरकुमारावास. सयसहस्सेसु एगमेगंसि असुरकुमारावासंसि पुढविकाइयत्ताए, जाव वणरसइकाइय'ताए, देवत्ताए, देवित्ताए आसणसयणभंडमत्तोवगरणत्ताए उववन्तपुवे?" मगवन् ! આ જીવ, ચેસઠ લાખ અસુરકુમારાવાસોમાંના પ્રત્યેક અસુકુમારાવાસમાં શું
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०७ सू०२ जीवोत्पत्तिनिरूपणम् २६१ कतया , यावत्-अपूकायिकतया, तेजाकायिकतया, वायुकायिकतया, वनस्पतिकायिकतया, देवत्वेन, देवीत्वेन, आसनशयनभाण्डामत्रोपकरणतया किम उत्पन्नपूर्वः-पूर्वमुत्पन्नो वतते ? भगवानाह-हंता, गोयमा जाव अणंतखुत्तो' हे गौतम ! हन्त सत्यम् यावत्-एको जीवः चतुःषष्टिलक्षासुरकुमारावासेषु एकैकस्मिन् असुरकुमारावासे पृथिवीकायिकादितया असकृत्-अनेकवारम् , अथवा अनन्तकृत्या-अनन्तवारम् उत्पन्नपूर्वः-पूनमु-पन्नो वर्तते । गौतमः पृच्छति'सयजीवा वि णं भंते ? ' हे भइन्त ! सर्वजीवा अपि खलु चतुष्पष्टि लक्षासुरकुमारावासेषु एकस्मिन् अमुरकुमारावासे पृथिवीकायिकादितया किम् उत्पन्नपूर्वाः पूर्वमुत्पन्नाः वर्तन्ते ? भगवानाह-एवं चेक, एवं जाव थणियकुमारेसु, कायिक रूप ले, यावत्-अपकायिक रूप से, तेजाकायिकरूप से, वायुकायिक रूप से, वनस्पतिकायिक रूप से, देवरूप से, देवीरूप से और आसन, शयन, भाण्ड आदि उपकरणरूप से क्यापहिले उत्पन्न हो चुका है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंतागोयमा! जाव अणनखुत्तो' हां गौतम! यावतू एक जीव चौसठ लाख असुरकुमारावासों मेंले प्रत्येक असुरकुमारावास में पृथिवीकायिक आदिरूप से अनेक पार अथवा अनंतवार पहिले उत्पन्न हो चुका है। ___अब गौतम पुनः प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'सव्वजीवा वि णं भंते!'. हे भदन्त ! सब जीव भी क्या चौसठ लाख असुरकुमारावासों में से एक एक अखरकुमारावास में पृथिवीकायिक आदिरूप से पहिले उत्पन्न हो चुके हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' एवं चेव-एवं जाव थणियપૂર્વે પૃથ્વીકાયકરૂપે, અપ્રકાયિકરૂપે, તેજરકાયિકરૂપે, વાયુકાયિકરૂપે, વનસ્પ તિકાયિકરૂપે, દેવરૂપે, દેવીરૂપે, અને આસન, શયન, ભાંડાદિ ઉપકરણ રૂપે ઉત્પન્ન થઈ ચુકયો છે?
मार प्रभुना लत्त२-"हता, गोयमा ! जाव अणतखुत्तो ' गौतम! એક જીવ, ચેસઠ લાખ અસુરકુમારાવાસમાંના પ્રત્યેક અસુરકુમારાવાસમાં પૃથ્વીકાયિક આદિ રૂપે અનેકવાર અથવા અનંત વાર પૂર્વે ઉત્પન્ન થઈ ચુકી છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न-"सव्व जीवा विण भंते ! " त्याह-भगवन! સઘળા જ શું ચેસઠ લાખ અસુરકુમારાવાસમાંના પ્રત્યેક અસુરકુમારાવાસમાં પૂર્વે પૃથ્વીકાયિકાદિ રૂપે ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યા છે?
महावीर प्रभुन। उत्तर- 'एवं चेव, एवं जाव थणियकुमारेसु, नाणत्तं आषासेसु, आवासा पुव्वभणिया" गौतम | सघणा । ५y, यास: साम अभु.
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
भगवतीसूत्रे नाणत्तं आवासेसु, आवासा पुषभणिया' एवमेव पूर्वोक्तरीत्यैव, सर्वजीवा अपि चतु पष्टि लक्षामुरकुमारावासेषु एकैकस्मिन् असुरकुमारावासे पृथिवीकायिकादितया असकृत्-अनेकवारस् , अथवा-अनन्तकृत्वः-अनन्तवारम् , उपपन्नपूर्वाः-पूर्वमुत्पन्ना वर्तन्ते , एवं रीत्या, यावत् स्तनितकुमारेषु-एतेषां नागकुमारादीनामावासेषु एकैकस्मिन् नागकुराधाबासे पृथिवीकायादितया एको जीवः सर्वनीवाश्च असकृत् अथवा अनन्तकृत्वः उत्पन्नपूर्वाः पूर्वमुत्पन्नाः सन्ति, केवलम् नानात्वम् विशेपः आवासेपु-नागकुमाराद्यावासेषु बोध्यम् , तेषांतत्तन्यूनाधिकावासाः पूर्वभणिताः प्रथमशतके पश्चमोद्देशके प्रतिपादिताः सन्ति , गौतमः पृच्छति-'अयं णं भंते ? जीवे असंखेज्जेमु पुढविकाइया कुमारेसु, नाणतं आवासेलु, आवास पुष मणिया' हे गौतम ! सर्व जीव भी ६४ लाख असुरकुमारावासों में से हरएक असुरकुमारावास में पृथिवीकायिक आदिरूप से अनेकबार अथवा अनन्तवार पहिले उत्पन्न हो चुके हैं। इसी प्रकार का कथन यावत् स्तनितकुमारों में भी जानना चाहिये-यावत्पद से नागकुमारादिकों के आवासों का ग्रहण हुआहै। अर्थात् एक जीव और अनेक जीव नागकुमारादिकों के आवासों में से प्रत्येक नागकुमारादि आवास में पृथिवी कायिक आदिरूप से अनेकवार अथवा अनन्तवार पहिले उत्पन्न हो चुके हैं । विशेषता इन नागकुमारादिक आवासों में केवल नानात्व को लेकर ही है-कथन को लेकर कोई विशेषता नहीं है । नागकुमारादिकों में कौन २ के कितने २ आवास हैं यह विषय प्रथमशतक के पांचवें उद्देशक में कहा जा चुका है। રકુમારાવાસમાંના પ્રત્યેક અસુરકુમારાવાસમાં પૂર્વ પૃથ્વીકાયિકાદિ રૂપે અનેક વાર અથવા અનંત વાર ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યા છે એજ પ્રકારનું કથન સ્વનિતકુમારના આવાસમાં એક જીવ અને અનેક જીવેની પૂર્વોત્પત્તિના વિષયમાં પણ ગ્રહણ કરવું અહીં “યાવત્ ” પદ વડે નાગકુમારદિક ભવનપતિ દેના આવાસો ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે એટલે કે એક જીવ અને સમસ્ત જી, નાગકુમારદિકેના જેટલા આવાસે છે તે આવાસોમાં પ્રત્યેક આવાસમાં પૃથ્વીકાયિક અદિ રૂપે પહેલાં અનેકવાર અથવા અનંત વાર ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યા છે. આ નાગકુમારાદિકના આવાસોની સંખ્યામાં જ વિશેષતા છે, કથનમાં કેઈ વિશેષતા નથી નાગકુમારથી લઈને સ્વનિતકુમારે પર્યન્તના ભવનવાસીઓના આવાસોની સંખ્યા પહેલા શતકના પાંચમા ઉદેશभी मावामां मा छे, तो त्यांचा वांय सेवी.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीकाश० १२३० ७सू०२ जीवोत्पत्तिनिरूपणम् २६३ वाससयसहस्सेम एगमेगंसि पुढविकाइयावासंसि पुढविकाइयत्ताए जाव वणस्सइकाइयत्ताए उववन्नपुव्वे ?' हे भदन्त ! अयं खलु जीवः असंख्येयेषु पृथिवीकायिकावासशतसहस्रेषु-असंख्यातलक्षपृथिवीकायिकावासेषु एकैकस्मिन् पृथिवीकायिकावासे पृथिवीकायिकतया, यावत्-अप्कायिकतया, तेजःकायिकतया, वायुकायिकतया, वनस्पतिकायिकतया उत्पन्नपूर्व:-पूर्वमुत्पन्नो वर्तते किम् ? भगवानाह-'हता, गोयमा! जाव अणंतखुत्तो, एवं सत्र जीवा वि एवं जाव वणस्सइकाइएसु' हे गौतम! हन्त-सत्यम् , यावत्-एको जीवः, असंख्यात लक्षपृथिवीकायिकावासेषु एकैकस्मिन् पृथिवीकायिकावासे पृथिवीकायिकादितया असकृत्-अनेकवारम्, अनन्त कृत्व:-अनन्तवारं वा उत्पन्नपूर्व:-पूर्वमुत्पन्नो वर्तते ! एवं रीत्यैव सर्वजीवा अपि, असकृत्-अनेकवारम्, अनन्तकृत्व:___अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'भयं णं भंते ! जीवे असंखे. ज्जेसु पुढविकाइयावाससयसहस्लेसु एगमेगंसि पुढविकाइयावासंसि पुढविकाइयत्ताए जाव वणस्सहकाइयत्ताए उववन्नपुव्वे' हे भदन्त ! यह जीव असंख्यात लाख प्रमाण पृथिवीकायिकावासों में से एक एक पृथिवीकायिकावास में पृथिवीकायिकरूप से यावत्-अप्रकायिकरूप ले, तेजः कायिकरूप से, वायुकायिकरूप से, वनस्पतिकायिकरूप से पहिले उत्पन्न हो चुका है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता, गोयमा! जाव अणं. तखुत्तो एवं सबजीवा वि, एवं जाव वणस्सइकाइएसु' हां, गौतम ! यावत्-एक जीव असंख्यात लाख पृथिवीकायिकावासों में से प्रत्येक एक एक पृथिवीकायिकावास में पृथिवीकायिक आदिरूप से अनेकबार अथवा अनन्तबार पहिले उत्पन्न हो चुका है इसी प्रकार से सय जीव भी अने.
गीतम स्वामीना प्रश्न-" अयं ण भंते ! जोवे असंखेज्जेतु पुढविक्काइयावाससयसहस्से एगमेगसि पुढविक्काइयावासंसि पुढविकाइयत्तौए जाव वणस्सइकाइताए उववन्नपुव्वे १० महन्त ! , मसभ्यात सम प्रमाण पक्षी. કાયિકાવાસમાના પ્રત્યેક પૃથ્વીકાયિક આવાસમાં પૂર્વે પૃથ્વીકાયિક રૂપે, અપૂકાયિકરૂપે, તેજરકાયિકરૂપે, વાયુકાયકરૂપે અને વનસ્પતિકાયિક રૂપે શું ઉપન્ન થઈ ચુક્યા છે?
मडावीर प्रभुन। उत्त२-"हंता, गोयमा ! जाव अणतखुत्तो, एवं सच जीवा वि, एवं जाव वणरसइकाइएसु" , गौतम ! ४ ० मसज्यात साम પૃથ્વીકાયિકાવાસમાંના પ્રત્યેક પૃથ્વીકાયિકાવાસમાં પૃથ્વીકાયિક આદિ રૂપ પ્રવે અનેકવાર અથવા અનંત વાર ઉત્પન્ન થઈ ચૂકી છે. એ જ પ્રમાણે સમસ્ત છે પણ ત્યાં પૂર્વે અનેક વાર અથવા અનંત વાર ઉત્પન્ન થઈ ચૂક્યા છે
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૪
भगवतीसुत्रे
अनन्तवारम् उपपन्नाः सन्ति एवं पूर्वोक्तरीत्या यावत् अप्कायिक- तेज:कायिक- वायुकायिक- वनस्पतिकायेषु एतेषाम् असंख्यात पृथिवीकायिकावासशतसहस्रेषु एकैकस्मिन् अष्कायिकाद्यावा से अष्कायिकादितया एको जीवः सर्वजीनाथ, असकृत् - अनेकवारम्, अथवा, अनन्तकृत्वः - अनन्तवारम् उत्पन्न पूर्वा:- पूर्वमुत्पन्नाः सन्ति, गौतमः पृच्छति' अयं णं भंते! जीचे असंखेज्जेस वेदियावाससयसहस्से एगमेगंस वेदियावासंसि पुढविकाइयत्ताए जाव वणस्सइकाइयता, वेंदियत्ताए उत्रवन्नपु०वे ? ' हे भदन्त ! अगं खलु जीवः असंख्येयेषु, द्वीन्द्रियावा सशतसहस्रेषु एकैकस्मिन् द्वीन्द्रियावा से पृथिवीकायिकतया, यावत् अष्कायिकता, तेजः कायिकतया, वायुकायिकतया, वनरपतिकायिक
9
कबार और अनंतबार वहां उत्पन्न हो चुके हैं । इसी प्रकार से असंख्यात लाख अप्रकाविकावासों में से एक एक अपकायिकावास में, असंख्यान लाख तेजःकायिकाचालों में से एक एक तेजःकाधिकावास में, असंख्यात लाख वायुकाधिकावासों में से एक एक वायुकायिका वास में और असं ख्यात लाख वनस्पतिकायिकावासों में से एक एक वनस्पतिकायिका वास में एक जीव और सर्व जीव अनेकवार अथवा अनन्तवार अपूकायिकादिरूप से उत्पन्न हो चुके हैं।
I
अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' अयं णं भंते । जीवे असंखेज्जेसु येइंदियापाससय सहस्सेसु एनसेगंसि बेइंदियावासंसि पुढविकाश्यत्ताए जाव वणस्सहफाइयत्ताए, 'बेइंदियत्ताए उबवनपुब्वे ' हे भदन्त ! यह जीव असंख्यात लाख दो इन्द्रियावासों में एक द्वि इन्द्रयावास में पृथिवीकायिकरूप से यावत्- अप्कायिकरूप से, तेजःकायिએજ પ્રમાણે અસભ્ય ત લાખ અપ્રકાચિકાવાસમાંના પ્રત્યેક કાયિકાવાસમમાં, અ`ખ્યાત લાખ તેજસ્કાયિકાવાસામાંના પ્રત્યેક તેજસ્કાયિકાવાસમાં અને અસખ્યાત લાખ વાયુકાયિકાવાસામાંના પ્રત્યેક વાયુકાયિકાવાસમાં અને અસંખ્યાત લાખ વનસ્પતિકાયિકાવાસામાંના પ્રત્યેક વનસ્પતિકાયિકાવાસમાં પણ એક જીત્ર અને સમસ્ત જીવા પૂર્વે અનેક વાર અથવા अनंतવાર અપ્રકાયિકાદિ રૂપે ઉત્પન્ન થઇ ચુકયા છે.
गौतम स्वामीनी प्रश्न- " अयं णं भंते ! जीवे असंखेज्जेसु बेइदियावास - सयस हस्से एगमेगंसि वेइ दयावासंसि पुढविकाइयत्ताए जाव वणस्सइकाइयत्ताए, बेदियन्ताए उबवन्नपुव्वे १" हे भगवन् ! मा જીવ, અસખ્યાત લાખ દ્વીન્દ્રિયાવાસેામાંના પ્રત્યેક ીન્દ્રિયાત્રાસમાં શું પૂર્વે પૃથ્વીકાયિક રૂપે, અપૂ
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०७ सू०२ जीवोत्पत्तिनिरूपणम् २६५ तया-द्वीन्द्रियतया किम् उत्पन्नपूर्व-पूर्वमुत्पन्नो वर्तते ? भगवानाह-हता, गोयमा । जाव अणंतखुतो ? सबजीवा वि णं एवंचेय' हे गौतम ! हन्त-सत्यम् यावत्-एको जीवः असंख्यातद्वीन्द्रियावासलक्षेषु एकैकस्मिन् द्वीन्द्रियावासे पृथिवीकायिकादिता असकृत्-वारं वारम्, अथवा, अनन्तकृत्व -अनन्तवारम् उत्पन्नपूर्वः-पूर्वमुत्पन्नो वर्तते, सर्वजीवा गपि खलु एस्मेव-पूर्वक्तिरीत्यैव, असं ल्यात द्वीन्द्रियावासलक्षेषु एकैकरिमन् द्वीन्द्रियावासे पृथिवीकायिकादितया असकृत्-अनेकवारम्, अथवा अनन्तकृत्य -अनन्तवारम् , उपपन्नपूर्वाः- पूर्वमुत्पन्नाः सन्ति, 'एवं जाव मणुस्सेसु, नवरं तेंदियएसु जाव चणस्सइकाइयत्ताए तेंदियत्ताए, चउरिदिएम चउरिदियत्ताए, पंचिदियतिरिक्खजोणिएसु करूप से, वायुकायिकरूपसे, वनस्पतिकायिकरूप से, एचं हीन्द्रियरूप से क्या पहिले उत्पन्न हो चुका है ? इसके उन्तर में प्रभु कहते हैं-'हता, गोयमा ! जाव अणतखुत्तो, सधजीचा वि णं एवं चेच' हां, गौतम ! एक जीव असंख्यात लाख प्रमाण द्वीन्द्रियावासों में से एक एक द्वीन्द्रियावास में पृथिवीकायिकादिरूप से अनेकवार अथवा अनंतवार उत्पन्न हो चुका है। इसी प्रकार से सब जीव भी असंख्यात लाख द्वीन्द्रियाः वासों में से एक एक द्वीन्द्रियावास में पृथिवीकायिक आदि रूप से अनेकवार अथवा अनन्तबार उत्पन्न हो चुके हैं। ' एवं जाव मणुस्सेसु, नवरं तेइंदिएसु जाव वणस्सइकाइयत्ताए तेइंदियत्ताए, चउरिदिएप्सु चरिदियत्ताए, पंचिंदियतिरिक्खजोणिएसु पंचिंदियतिरिक्खजोणिय. ताए, मणुस्लेसु मणुस्सत्ताए, सेसं जहा वेइंदियाणं' इसी प्रकार से કાયિક રૂપે, તેજસ્કાયિક રૂપે, વાયુકાયિક રૂપે, વનસ્પતિકાયિક રૂપે અને કીન્દ્રિય રૂપે ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યું છે?
भडावीर प्रभुन। उत्तर-' हता, गोयमा ! जाव अणंत खुत्तो, सव्व जीवा विणं एवं चेव" , गौतम ! मे ७१, मन्यात ari द्वीन्द्रियावासीમાંના પ્રત્યેક દ્વિદ્િયાવાસમાં પૃથ્વીકાયિક આદિ રૂપે પૂર્વે અનેકવાર અથવા અનંતવાર ઉત્પન્ન થઈ ચુકયો છે એજ પ્રમાણે સમસ્ત જી પણ અસં. ખ્યાત લાખ દ્વિીન્દ્રિયાવાસમાના પ્રત્યેક હીન્દ્રિયાવાસમાં પૂર્વે અનેકવાર અથવા मनतवा२ स्पन्न यु४॥ छ. " एव जाव मणुम्सेसु, नवर तेइंदिएसु जाव वणस्सइकाइयत्तार, तेइंदियत्ताए, चउरिदिएसु चरिदियत्ताए, पचिंदियतिरिक्खजो णिएसु पंचिंदियतिरिक्खजोणियत्ताए, मणुस्सेसु मणुस्सचाए, सेसं जहा वेइदियाणं"
भ० ३४
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
3
#
पंचिदियतिरिक्खजोणिसार, मणुरसे मणुस्सत्ताए से जहा बेंदियाणं ' एवम् पूर्वोक्तरीत्या, यावत्-त्रीन्द्रिय- चतुरिन्द्रिय- पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक मनुष्येषु एतेषाम् त्रीन्द्रियाद्यसंख्या लक्षावासेषु एको जीवः सर्वजीवाच पृथिवीकायिकादितया असकृत् - अनेकवारम् अथवा अनन्तकृत्वः - अनन्ववारम् उत्पन्न पूर्वाः पूर्वमुत्पन्नाः सन्ति, किन्तु नवरस्- द्वीन्द्रियापेक्षया विशेषस्तु-त्रीन्द्रि येषु त्रीन्द्रियावासेषु यावत् पृथिवीकायिकतया, अकायिकतया, तेजः कायिकतया, वायुकायिकता, वनस्पतिकायिकतचा त्रीन्द्रियतया, चतुरिन्द्रियेषु चतुरिन्द्रियावासेषु चतुरिन्द्रियतया, पचेन्द्रिय तिर्यग्योनिकेषु पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका वासेषु पञ्चे न्द्रियतिर्यग्योनिकता, मनुष्येषु मनुष्यावासेपु, मनुष्यतया एको जीवः सर्वजीवाव असकृत् - अथवा अनन्तकृत्वः उत्पन्न पूर्वाः सन्ति इत्यभिप्रायेणाह - शेषं यथा घावत - असंख्यात लाख तेइन्द्रियावालों में से एक एक इन्द्रियावास में, असंख्यातलाख चौहन्द्रियावासों में से एक एक चौइन्द्रियावास में, एक जीव और सर्वजीव पृथिवीकायिकादिरूप से अनेकवार अथवा अनन्तवार उत्पन्न हो चुके हैं इसी प्रकार का कथन पंचेन्द्रियतिर्यगावासों में और मनुष्यावासों में भी जानना चाहिये - परन्तु जो विशेषता इस कथन में है वह इस प्रकार की है कि असंख्यात लाख तेइन्द्रियादिक आवासों में से प्रत्येक तेइन्द्रियादिक आवास में जो एक जीव या सर्वजीव अनेकवार या अनन्तवार उत्पन्न हो चुके हैं सो वे वहां पृथि वीकायिकादिरूप से ही अनेकवार या अनंतवार उत्पन्न नहीं हुए हैं किन्तु एक एक तेइन्द्रियावास में वे तेहन्द्रियरूप से भी अनेकवार या अनन्तवार उत्पन्न हो चुके हैं। इसी प्रकार से असंख्यानलाख चौइन्द्रिघावासों में से एक एक चौइन्द्रियावास में भी जानना चाहिये- अर्थात् असंख्यात चौइन्द्रियावासों में से एक २ आवास में एक अथवा अनेक
२६६*
એજ પ્રમાણે અસ`ખ્યાત લાખ ત્રીન્દ્રિયાવાસેામાંના પ્રત્યેક ત્રીન્દ્રિયાવાસમાં, અસખ્યાત લાખ ચતુરિન્દ્રિયવાસેામાંના પ્રત્યેક ચતુરિન્દ્રિયાવાસેામાં, અસ ખ્યાત લાખ પંચેન્દ્રિય તિયિ ચાવાસેામાંના પ્રત્યેક પચેન્દ્રિય તિય ચાવાસમાં અને અસંખ્યાત લાખ મનુષ્યાવાસામાના પ્રત્યેક મનુષ્યાવાસમાં, એક જીવ અને અનેક જીવ પૂર્વે પૃથ્વીકાયક આદિ રૂપે અનેકવાર અથવા અન તવાર ઉત્પન્ન થઈ ચુકયા છે દ્વીન્દ્રિયાના ઉપયુક્ત કથન કરતા આ કથનમાં જે વિશેષતા છે તે હવે પ્રકટ કરવામાં આવે છે. પ્રત્યેક ત્રીન્દ્રિયાવાસમાં તેએ પૃથ્વીકાયિકથી લઈને વનસ્પતિકાયિક રૂપે અને ત્રીન્દ્રિય રૂપે, પ્રત્યેક ચતુરિ ન્દ્રિય:વાસમાં તેઓ પૃથ્વીકાયિકથી લઈને વનસ્પતિ કાયિક રૂપે અને ચતુર
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ०७ सू०२ जीवोत्पत्तिनिरूपणम् :२६७ द्वीन्द्रियाणाम् प्रतिपादितं तथैव प्रतिपत्तव्यम् , 'याणमंतरजोसिय सोहम्मीसाणाण य जहा असुरकुमाराणं' वानव्यन्तरज्योतिषिकसौधर्म शानानां च एतेषामावासेषु यथा असुरकुमाराणाम् आवासेषु चतुःपष्टिलक्षेपुएकैकस्मिन् आवासे पृथिवीकायादितया एको जीवः सर्वजीवाश्च असकृत् , अथवा अनन्तकृत्वः पूर्वमुत्पन्नाः सन्ति इति प्रतिपादितम् , तथैव वानव्यन्तरादारभ्य ईशानपर्यजीव अनेक बार अधवा अनन्तबार पृथिवीकायिकरूप से अकायिकरूप से, तेजाकायिकरूप से और वनस्पतिकायिकरूप से तो उत्पन्न हुए ही हैं-पर वे वहाँ अनेकवार अथवा अनन्तबार चौहन्द्रिरूप से भी उत्पन्न हो चुके हैं। इसी प्रकार से असंख्यात लाख पंचेन्द्रियतिर्यश्चावासों में से एक २ आवास में एक जीव अथवा सर्व जीव अपनी पंचेन्द्रियतिर्यश्वपर्याय से भी उत्पन्न हो चुके हैं। इसी प्रकार का कथन असंख्यानलाख मनुष्यावासों में से एक २ मनुष्यावास में भी जानना चाहिये अर्थात् एक जीव अथवा सय जीव पंचेन्द्रियावासों में से एक २ आवास में अनेकवार अथवा अनन्तबार अपनी मनुष्य पर्याय से भी उत्पन्न हो चुके हैं । इसी अभिप्राय को लेकर स्त्रकारने ऐसा कहा है कि शेष और कथन द्वीन्द्रियोंकी तरह से जानना चाहिये। 'वाणमंतरजोइसियसोहम्मीसाणाण य जहा असुरकुमाराणं' जैसा - कथन ६४ लाख असुरकुमारावालों में से एक जीव और सर्वजीव अने. कबार अधवा अनन्तधार पृथिवीकायिकादिरूप से पहिले उत्पन्न हो चुके ન્દ્રિય રૂપે, પ્રત્યેક પંચેન્દ્રિયતિય ચાવાસમાં તેઓ પૃથવીકાયિકથી લઈને વન
સ્પતિકાયિક રૂપે અને પંચેન્દ્રિયતિર્યંચ રૂપે અને પ્રત્યેક મનુષ્યાવાસમાં તેઓ પૃથ્વીકાયિકથી લઈને વનસ્પતિકાયિક રૂપે તથા મનુષ્ય રૂપે પૂર્વે અનેકવાર અથવા અનંતવાર ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યા છે. આ પ્રકારે પૃથ્વીકાયિકરૂપે, અપકાયિકરૂપે, તેજકાયિકરૂપે, વાયુકાયિક રૂપે અને વનસ્પતિકાયિકરૂપે ઉત્પન્ન થવાનું કથન તે બધે એક સરખું જ છે. દ્વાદ્રિના કથન કરતા ત્રીન્દ્રિયાદિકના કથનમાં જે म'तर छ ५२ ५४८ ४२पामा मान्यु छ. मा प्ररे " नवरं" या सूत्र५४था an " सेसं जहा बेइदियाण" 20 सूत्रापय-तना थननी मथ સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યો છે.
"वाणमतरजोइसियसोहम्मीसाणाण य जहा असुरकुमाराणं " ६४ साम . અસુરકુમારાવાસમાંના પ્રત્યેક અસુરકુમારાવાસમાં એક જીવ અને સમરત છ પૂર્વે પૃથ્વી કાયિકાદિ રૂપે અનેકવાર અથવા અનંતવાર ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યા
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे न्तेषु अपि आवासेषु एकैस्मिन् आवासे एको जीवः सर्व जीवाश्च पृथिवीकायादिकतया असकृत्-अथवा अनन्तकृत्वः उत्पन्नपूर्वाः सन्ति इति प्रतिपत्तव्यम् । गौतमः पृच्छति-'अयं णं भंते ! जीवे सणंकुमारे कप्पे वारसलु विमाणावाससयसहस्सेसु एगमेगसि बिमाणावासंसि पुढविकाइयत्ताए' हे भदन्त ! अयं खलु जीवः सनत्कुमारे कल्पे द्वादशम् विमानावासशतसहस्त्रेपु-द्वादशलक्षविमाना वासेषु एकैस्मिन् विमानावासे पृथिवीकायिकादितया उपयन्नपूर्व:-पूर्वमुत्पन्नः किम् ? भगवानाह-'सेसं जहा अमुरकुमाराणं जाव अर्णतखुत्तो, णो चेव णं देविताए एवं सयजीवावि एवं जाव आणयपागएम, एवं आरणच्चुएसु वि' हे गौतम ! शेपं यथा असुरकुमाराणाम् यावत् चतुःपष्टि लक्षावासेषु एकैकस्मिन् आवासे पृथिवीकायिकादितया एकस्य जीवस्य असकृत् , अनन्तकृत्वो वा पूर्वोत्पादः प्रतिप्रकट किये गये हैं-उसी प्रकार से वानव्यन्तर से लेकर ईशान तक के आवालों में से एक २ आवास में एक जीव पृथिवीकायिकादिरूप से अनेकबार अथवा अनन्तबार उत्पन्न हो चुके कहे गये हैं। ___अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अयंणं भंते जीवे सणं. कुमारे कप्पे चारसस्तु विमाणावासयससहस्सेसु एगमेगसि बिमाणा। वासंसि पुढविकाइयत्ताए' हे भदन्त ! यह जीव सनत्कुमार कल्प में वहां के १२ लाख विमानावासों में एक २ विमानावास में पृथिवीकाधिकादिरूप से पहिले उत्पन्न हो चुका है ? उसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'सेसंजहा असुरकुमाराणं जाच अणंतखुत्तो' हे गौतम ! जैसा ६४ लाख असुरकुमारावास में एक एक आवास में पृथिवीकायिकादिरूप से एक जीव का अनेकबार अथवा अनन्तयार पूर्वोत्पाद कहा गया है इसी प्रकार છે. એ જ પ્રમાણે વનવ્યન્તરથી લઈને ઈશાન પર્યન્તના જેટલા આવા કહ્યા છે તે આવાસમાંના પ્રત્યેક આવાસમાં, એક જીવ અને સમસ્ત છે પ્રવકયિક દિ રૂપે પૂર્વે અનેકવાર અથવા અનંતવાર ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યા છે, એમ સમજવું
गौतम स्वाभाना -"अयं णं भंते ! जीवे सणकुमारे कप्पे पारससु 'विमाणावाससयसहस्सेसु एगमेगसि विमाणावासंसि पुढविकाइयत्ताए०" समपन्! આ જીવ, સનસ્કુમાર કલપના બાર લાખ વિમાનાવામાંના પ્રત્યેક વિમાનાવાસમાં શું પૃથ્વીકાવિક આદિ રૂપે પૂર્વે ઉત્પન્ન થઈ ચુકી છે?
महावीर प्रभुन। उत्तर-" सेसं जहा असुरकुमाराणं जाव अणतखुत्तो" હે ગૌતમ! જેવી રીતે ૨૪ લાખ અસુરકુમારાવાસમાંના પ્રત્યેક અસુરકુમારાવાસમાં એક જીવને પૃથ્વીકાયિક આદિ રૂપે અનેકવાર અથવા અનંતવાર
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ७ सू० २ जीवोत्पत्तिनिरूपणम् . २६९ पादितः तथैव सनत्कुमारस्य द्वादशलक्षविमानाचासेषु एकैकस्मिन् विमानावामे पृथिवीकायिकादितया एको जीवः असकृत, अनन्तकृत्वो वा पूर्वमुत्पन्न इति प्रतिपत्तव्यम्, किन्तु सनत्कुमारावासे नो चैव खलु जीवो देवीच्या उत्पद्यते, ईशानान्तेष्वेव देवस्थानेषु देव्यः उत्पद्यन्ते, सनत्कुमारादिषु पुनर्नोत्पद्यन्ते देव्यः इति विशेषः । एवं-पूर्वक्तिरीत्या सर्वजीवा अपि सनत्कुमारावासेपु एकै कस्मिन् आशसे पृथिवीकायिकादिदेवान्ततया न तु देवीतया, असकृत् , अन. न्तकृत्वो का पूर्वमुत्पन्नाः सन्ति, एवं-पूक्तिरीत्या, यार-माहेन्द्रब्रह्मलान्तक शुक्रसहस्रारानतप्राणतेषु-एतेषामावासेषु एकैकस्मिन् आशसे एको जीव: सजीवाश्च, अथवा-अनन्तकृत्वः पूर्वमुत्पन्नाः, एवं-पूर्वोक्तरीत्यैव आरणाच्यु से सनत्कुमार के १२लाख विमानावोस में एक २ विमानावाल में पृथिवीकाधिकादिरूप से एक जीव अनेकबार अथवा अनन्तबार पहिले उत्पन्न हो चुका है ऐसा जानना चाहिये किन्तु 'जो चेवणं देवित्ताए एवं सन्धजीवावि, एवं जाच आणयपाणएप्लु, एवं आरणच्चुएल वि, सनत्कुमारावास में यह जीव देवीरूप से पूर्वोत्पन्न नहीं हुआ है क्योंकि ईशान तक के देवस्थानों में ही देवियां उत्पन्न होती हैं, सनत्कुमारादि को में उत्पन्न नहीं होती हैं। इसी प्रकार से समस्तजीव भी सनत्कुमारावासों में एक एक आशस में पृथित्रीकायिक आदि रूप से तथा देवरूप से ही अनेकवार अथवा अनन्तवार उत्पन्न हो चुके हैं-देवीरूप से नहीं। इसी प्रकार से माहेन्द्र, ब्रह्म, लान्तक, शुक, सहस्रार, मालत और प्राणत इनके आवास में एक एक आवास के एक जीव और सर्वजीव पृथिवीकायि પૂર્વોત્પાદ કહેવામાં આવ્યો છે, એ જ પ્રમાણે સનકુમારના બાર લાખ વિમાનાવાસમાંના પ્રત્યેક વિમાનાવાસમાં પૃથ્વીકાયિક આદિ રૂપે એક જીવ પૂર્વે અનેકવાર અથવા અનંતવાર ઉત્પન્ન થઈ ચુકયે છે, એમ સમજવું પરંતુ “णो चेवणं देवित्ताए-एवं सव्व जीवा वि, एवं जाव आणयपाणएसु, एव आरणच्चुएसु वि" सनमारावासमा L O वी ३२ स्पन्न नयी, ४ारण्य કે ઈશાન કલ્પ સુધીના દેવામાં જ દેવીઓ ઉત્પન્ન થાય છે, સનસ્કુમારિક દેવલોકમાં દેવીઓ ઉત્પન્ન થતી નથી એ જ પ્રમાણે સમસ્ત જીવે પણ બાર લાખ સનસ્કુમારાવાસમાંના પ્રત્યેક સનકુમારાવાસમાં (વિમાનાવાસમાં) પૃથ્વીકાયિક આદિ રૂપે તથા દેવ રૂપે અનેકવાર અથવા અનંતવાર પૂર્વે ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યા છે. ત્યાં તેઓ દેવી રૂપે ઉત્પન્ન થયા નથી એજ પ્રમાણે भाडेन्द्र प्रह, alrds, शु, सस२, सनत, भारत, આ કલ્પના જે વિમાનાવાસે છે તે વિમાનાવામાંના પ્રત્યેક વિમાનાવા
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
২৬০
भगवतीपूत्रे तयोरपि आवासेषु एकैकस्मिन् आवासे पृथिवीकायिकादि देवान्ततया, न तु देवीतया एको जीक सर्वजीवाश्च असछत्, अनन्तकृत्वः पूर्वमुत्पन्नाः। गौतमः पृच्छति-'अयं णं भंते ! जीवे तिम् वि अट्ठारसुत्तरेसु विज्ञविमाणावाससयेस एवंचेव' हे भदन्त ! अयं खलु जीवः विष्वपि अष्टादशोत्तरेषु नव ग्रैंवेयक विमा नावासशतेषु प्रथमत्रिके एकादशोत्तर शतम्, द्वितयत्रिके सप्तोत्तरं शतम् , तृतीयत्रिके शतम्, एवमष्टादशाधिकशतत्रयनवग्रैवेयकविमानावासेपु एकमेव . पूर्ववदेव तथाहि-एकस्मिन् विमानावासे पृथिवीकायिकादिकतया एको जीवः सर्वजीवाश्च शिम् पूर्वमुत्पन्नाः सन्ति ? भगवानाइ-हे गौतम ! एकैकस्मिन् नवअवेयकविमानाचासे एको जीवः सर्वजीवाश्च पृथिवीकायिकादिकतया अमकादिरूप से एवं देवरूप से अनेकवार अथवा अनन्तबार पूर्वेत्पिन्न हो चुके हैं-देवीरूप से नहीं इसी प्रकार से आरण एवं अच्युत के आवासों में से एक एक आवास में इसी प्रकार का कथन जानना चाहिये। वहां पर भी एक जीव और सर्वजीच अनेकवार अथवा अनन्तवार पृथिवीकायिकादिरूप से तथा देवरूप से पूर्वोत्पन्न हो चुके हैंदेवीरूप से नहीं।
अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं- अयं णं भंते ! जीवे तिसु वि अहारसुत्तरेसु-गेविजबिमाणावासरूयेसु एवं चेच'हे भदन्त ! यह जीव तीन अवेयकों के-उर्व मध्य और अधोवेयक के ३१८ विमानावालों में-प्रथमत्रिक के १११, दितीयत्रिक में १०७ और तृतीयनिक में १०० विमानावासों में से प्रत्येक विमानावास में क्या पृथिवीकायिकादिरूप से पहिले उत्पन्न हो चुका है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हां, गौतम! ३१८ धैवेधक विमानावासों में से प्रत्येक विमाસમાં, એક છત્ર અને સમસ્ત છે પૂર્વે અનેકવાર અથવા અનંતવાર પૃથ્વીકાયિક આદિ રૂપે તથા દેવ રૂપે ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યા છે. આ વિમાનાવાસમાં તેમની દેવી રૂપે પૂર્વે ઉત્પત્તિ થઈ નથી, . गौतम सभी प्रश्न-" अयं ण भंते ! जीवे निसु वि अट्ठारसुत्तरेसु-विज्ज विमाणावाससयेसु एवं चेर" मावन् ! म छ, अवेयोना 3१८ विभा. . નાવામાંના (નવવેચકેના ઉદર્વ, મધ્યમ અને અધેરૂ૫ ત્રણ ત્રિક છે. તે દરેક ત્રિકમાં અનુક્રમે ૧૧૧, ૧૦૭ અને ૧૦૦ વિમાનાવાસો છે. પ્રત્યેક વિમાનાવાસમાં શું પૂર્વે પૃવીકાયિકાદિ રૂપે ઉત્પન્ન થઈ ચુકયે છે?
મહાવીર પ્રભુના ઉત્તર-હા, ગૌતમ! આ જીવ દૈવેયકના ૩૧૮ .વિમાનાવાસમાંના પ્રત્યેક વિમાનાવાસમાં પૂર્વે અનેકવાર અથવા અનંતવ૨
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
तयोरपि आवासेषु एकैकस्मिन् आवासे पृथिवीकायिकादि देवान्यतया, न तु देवतया एको जीवः सर्वजीवाथ असकृत् अनन्तकृत्वः पूर्वमुत्पन्नाः । गौतमः पृच्छति' अयं णं भंते । जीवे तिसु वि अहारसुत्तरेस विज्ञविमाणावाससयेसृ एवंचेव' हे भदन्त ! अयं खलु जीवः त्रिष्वपि अष्टादशोत्तरेषु नव ग्रैवेयक विमानावासशतेषु प्रथमत्र एकादशोत्तरं शतम्, द्वितयत्रिके सप्तोत्तरं शतम्, तृतीयनिके शतम्, एवमष्टादशाधिकशतत्र यनवयैवेयक विमानावासेषु एवमेवपूर्ववदेव तथाहि - एकैकस्मिन् विमानावासे पृथिवीकायिकादिकतया एको जीवः सर्वजीवाथ किम् पूर्वमुत्पन्नाः सन्ति ? भगवानाह दे गौतम ! एकैकस्मिन् नवग्रैवेयकविमानावासे एको जीवः सर्वजीवाश्च पृथिवीकायिकादिकतया अम
कादिरूप से एवं देवरूप से अनेकवार अथवा अनन्तवार पूर्वेत्पिन्न हो चुके हैं - देवीरूप से नहीं इसी प्रकार से आरण एवं अच्युत के आवासों में से एक एक आवास में इसी प्रकार का कथन जानना चाहिये । वहां पर भी एक जीव और सर्वजीव अनेकवार अथवा अनन्तवार पृथिवीकायिकादिरूप से तथा देवरूप से पूर्वोत्पिन्न हो चुके हैंदेवीरूप से नहीं ।
अथ गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' अयं णं भंते ! जीवेति वि अट्ठारसुत्तरेसु - गेचिज्जचिमाणावाससमेतु एवं चेव'हे भदन्त ! यह जीव तीन ग्रैवेयकों के उर्ध्व मध्य और अधोग्रैवेयक के ३१८ विमानावासों में प्रथमत्रिक के १११, द्वितीयत्रिक में १०७ और तृतीयत्रिक में १०० विमानावासों में से प्रत्येक विमानावास में क्या पृथिवीकायिकादिरूप से पहिले उत्पन्न हो चुका है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- हां, गौतम ! ११८ ग्रैवेयक विमानावासों में से प्रत्येक विमाસમાં, એક છત્ર અને સમસ્ત જીવા પૂર્વે અનેકવાર અથવા અનંતવાર પૃથ્વીકાયિક આદિ રૂપે તથા દેવ રૂપે ઉત્પન્ન થઇ ચુકયા છે. આ વિમાનાવાસેામાં તેમની દેવી રૂપે પૂર્વે ઉત્પત્તિ થઈ નથી.
गौतम स्नाभीनो प्रश्न– अय णं भंते ! जीवे तिसु वि अट्ठारसुत्तरेसु - गेविज्ज विमाणावाससयेषु एवं चेव" हे भगवन् ! या व जैवेयजना ३१८ विभा નાવાસામાંના (નવગૈવેયકાના ઉર્ધ્વ, મધ્યમ અને અંધેરૂપ ત્રણ ત્રિક છે. તે દરેક ત્રિકમાં અનુક્રમે ૧૧૧, ૧૦૭ અને ૧૦૦ વિમાનાવાસે છે) પ્રત્યેક વિમાનાવાસમાં શુ પૂર્વે પૃથ્વીકાયિકાદિ રૂપે ઉત્પન્ન થઈ ચુકયા છે?
મહાવીર પ્રભુના ઉત્તર-હા, ગૌતમ ! આ જીવ ત્રૈવેયકાના ૩૧૮ વિમાનાવાસામાંના પ્રત્યેક વિમાનાવાસમાં પૂર્વે અનેકવાર અથવા અન તવર
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ७ सू० २ जीवोत्पत्तिनिरूपणम् कृत्, अनन्त वा पूर्वमुत्पन्नाः सन्ति, गौतमः पृच्छति-अयं णं भंते! जीवे पंचसु अणुत्तर विमाणे एगमेगंसि अणुत्तरविमाणंसि पुढचि ? हे भदन्त ! अयं खलु जीवः पञ्चम् अनुत्तर विमानेषु विजयवैजयन्त जयन्तापराजितमर्वार्थसिद्धेषु एकैकस्मिन् अनुत्तरविमाने पृथिवीकायिकादिकतया एको जीवः सर्वजीवाच किम् पूर्वमु-पन्नाः सन्ति ? भगवानाह - 'तहेब जाव अनंतखुतो, नो चेत्र णं देवतावा, देवित्तावा, एवं सवजीवात्रि' हे गौतम! तथैव - पूर्वोक्तरीत्यैव, यावत्-एको जीवः पञ्चानुत्तर विमानेषु एकैकस्मिन् विमाने पृथिवीकायिकादिक तया, अपकृन्, अथवा अनन्तपः पूर्वमुत्पन्नः, किन्तु नो चैव खलु देवतया वा, देवी तया वा अनन्तकृत्वः पूर्वमुम्पन्नः, अनुत्तर विमानेषु देवाः अनन्तकृत्वो नोत्पद्यन्ते नावास में अनेकवार अथवा अनन्तचार यह जीव पृथिवीकायिकादिरूप से पहिले उत्पन्न हो चुका है इसी प्रकार का कथन सबजीवों के सम्बन्ध में भी जानना चाहिये.
अथ गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' अयं णं भंते! जीवे पंचसु अणुत्तरविमाणे एगमेगंसि अणुत्तरविमाणंसि पुढचि' हे भदन्त ! विजय, वैजयन्त, जयन्त, अपराजित और सर्वार्थसिद्ध इन पांच अनुत्तर विमान में क्या पृथिवीकायिक आदिरूप से यह जीव और सर्वजीव पहिले उत्पन्न हो चुके हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'तहेव जाव अदत्तो, नो चेद णं देवत्ताए वा देवी ताए वा एवं सव्वजीवा वि' हे गौतम ! पूर्वोक्तरीति के अनुसार यावत् एक जीव पांच अनुत्तरविमानों में से एक एक विमान में पृथिवीकायिक आदिरूप से अनेक बार अथवा अनन्तवार पहिले उत्पन्न हो चुका है । परन्तु वहां यह देवरूप से और પૃથ્વીકાયિક આદિ રૂપે ઉત્પન્ન થઇ ચુકયા છે એજ પ્રકારનું કથન સમસ્ત જીવેાની ત્યાં ઉત્પત્તિના વિષે પણ સમજવુ'.
गौतम स्वाभीना प्रश्न-" अय णं भंते ! जीवे पंचसु अणुत्तरविमाणेषु एगमेगंसि अणुत्तरविमाणसि पुढविο" हे भगवन् । विन्न्य, वैभ्यन्त, भयन्त, અપરાજિત અને સર્વાંČસિદ્ધ, આ પાંચ અનુત્તર વિમાનામાંના પ્રત્યેક અનુ ત્તર વિમાનમાં શું પ્રત્યેક જીવ તથા સમસ્ત જીવા પૃથ્વીકાયિક આદિ રૂપે પૂર્વ ઉત્પન્ન થઈ ચુકયા છે ?
२७१
भहावीर लुना उत्तर- " तत्र जाव अणनखुत्तो, नो चेवणं देवत्ताए वा देवित्ताए वा, एवं सव्व जीवा वि ' हे गौतम! पूर्वोस्त अथन अनुसार प्रत्ये જીવ પાંચ અનુત્તર વિમાનમાંના પ્રત્યેક અનુત્તર વિમાનમાં પૃથ્વીકાયિક આદિ રૂપે પૂર્વે અનેકવાર અથવા અનંતાર ઉત્પન્ન થઈ ચુકયા છે. પરન્તુ ત્યાં
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
૭૨
भगवतीसूत्रे देव्यश्च सर्वथैव नोत्पद्यन्ते इति भावः। चतुर्यु अनुत्तरविमानेषु भवद्वयानन्तरं मोक्षसद्भावात् सर्वार्थसिद्धेषु एकभवानन्तरं मोक्षसद्भावात्, एवं-पूक्तिरीत्या, सर्वजीया अपि, पश्चानुत्तरविमानेषु पृथिवीकायिकादिकनया, नो देवतया, नो वा देवीतया असकृत्, अनन्तकृत्वश्च पूर्वमुत्पन्नाः सन्ति । गतः पृच्छतिअयं णं भंते ! जीवे सबजीवाणं माइत्ताए, पिइत्ताए, भाइचाए, भगिणीत्ताए, भज्जत्ताए, पुत्तत्ताए, धूयत्ताए, सुण्हत्ताए, उबवन्नपुब्वे ?' हे भदन्त ! अयं खलु देवीरूप से अनन्तधार उत्पन्न नहीं हुआ है, क्यों कि चार अनुत्तरविमानों में भवय के बाद जीव की मुक्ति होती है तथा सर्वार्थमिद्ध में गये हुए जीव को एक पत्र के बाद मोक्षमाप्त होता है। इसी प्रकार से सब जीव भी इन पांच अनुत्तर विमानों में पृथिवीकायिक आदिरूप से अने. कबार अथवा अनन्तबार उत्पन्न हो चुके होते हैं परन्तु मनुष्य देवरूप से वे वहां-चार अनुत्तरविमानों में दो बार और सर्वार्थ सिद्ध विमान में सिर्फ एक ही बार उत्पन्न हुए है-इस प्रकार अनेकवार अथवा अनन्तबार वे वहां देवरूप से उत्पन्न नहीं हुए हैं। ___ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अयं णं भंते ! जीवे सव्वजीवाणं माइत्ताए, पिइत्ताए, भाइत्ताए, भगिणीत्ताए, भाजत्ताए, धूयत्ताए, सुण्हत्तोए उववन्नपुग्वे' हे भदन्त | यह जीव सब जीवों की माता के रूप से, पिता के रूप से, भाई के रूप से, बहिन के रूप से,
તે જીવ દેવ રૂપે અથવા દેવી રૂપે અનંતવાર ઉત્પન્ન થયો નથી, કારણ કે પહેલા ચાર અનુત્તર વિમાનમાં ગયેલે જીવ બે ભવ કરીને મોક્ષે જાય છે અને સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનમાં ગયેલા જીવ એક ભવ કરીને મેક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે એજ પ્રમાણે સમસ્ત છે પણ આ પાંચ અનુત્તર વિમાનોમાંના પ્રત્યેક વિમાનમાં પૂર્વે પૃથ્વીકાયિક આદિ રૂપે અનેકવાર અથવા અનંતવાર ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યા છે. પરંતુ પહેલા ચાર વિમાનમાં તેઓ બે વાર દેવ રૂપે પૂર્વે ઉત્પન્ન થયા છે. અને સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનમાં માત્ર એક જ વાર તેઓ દેવ રૂપે ઉત્પન્ન થયા છે. આ રીતે તેમની ત્યાં અનેકવાર અથવા અનતવાર દેવ રૂપે ઉત્પત્તિ થઈ નથી, એમ સમજવું જોઈએ.
मीतम स्वामीन। प्रश्न-" अयं णं भंते ! जीवे सव्व जीवाणं माइत्ताए, पिइत्ताए, भाइत्ताए, भागिणीत्ताए, भज्जत्ताए, पुत्तत्ताए, धूयत्ताप, सुण्हत्ताए उववनपुवे?" उ सावन ! 2 4 शु समस्त लवानी भाता, पिता,
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०७ सू० २ जीवोत्पत्तिनिरूपणम् २७३ जीवः सर्वजीवानां मातृतया, पितृतया, भातृतया, भगिनोतया, भार्यातया, पुत्रतया, दुहिततया, स्नुपातया उत्पन्नपूर्व-पूर्वमुत्पन्नः किम् ? भगवानाह 'हंता, गोयमा असइं, अदुवा अणंतखुत्तो, हे गौतम । हन्त-सत्यम्, एको जीवः सर्वजीवानां मात्रादिकतया, असकृत्-अनेकवारम्, अथवा अनन्तकृत्वा-अनन्तवारम् उत्पन्नपूर्व:-पूर्वमुत्पन्नो वर्तते। गौतमः पृच्छति-'सजीवा विणं भंते ! इमरस जीवस्स माइत्ताए जाव उघवन्नपुव्ये ?' हे भदन्त ! सर्वजीवा अपि खलु अस्य जीवस्य माततया यावत् उपपन्नपूर्वा:-पूर्वमुत्पन्नाः सन्ति ? भगवानाह-हता गोयमा! जाच अणंतखुत्तो' हे गौतम! हन्त-सत्यम् , यावत्-सर्वजीवा अपि अस्य जीवस्य मात्रादिकतया असकृत, अथवा अनन्त कृत्वः पूर्वमुत्पन्नाः सन्ति । गौतमः पृच्छति'अयं णं भंते ! जीवे सव्वजीवाणं अरित्ताए, वेरियताए, घायकत्ताए, वहगत्ताए, भार्या के रूप से, पुन्न के रूप से, दुहिता के रूप से, और पुत्रवधू के रूप से क्या पहिले उत्पन्न हो चुका हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'हता, गोयमा ! असई, अदुवा अणंतखुत्तो' हाँ, गौतम! यह जीव सब जीवों की माता के रूप में, पिता के रूप में, और भाई आदि के रूप में अनेकवार और अनन्तबार पहिले उत्पन्न हो चुका हैं। ___ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'सब्बजीवावि णं मंते ! इमस्स जीवस्स माइत्ताए, जाव उवचनपुग्वे' हे भदन्त ! सब जीव क्या इस एक जीव के माता आदिरूप से पहिले उत्पन्न हो चुके हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हता, गोयमा! जाव अणंतखुनो' हां, गौतम! सर्वजीव भी इस एक जीव के पहिले अनेकवार अथवा अनन्तपार माता आदिरूप से उत्पन्न हो चुके हैं। ભાઈફ, બહેનરૂપે, ભાર્યોરૂપે, પુત્રરૂપે, પુત્રીરૂપે, અને પુત્રવધૂ રૂપે પહેલાં ઉત્પન્ન થઈ ચુકી છે ?
भडावीर प्रभुने। उत्तर-“हता, गोयमा! असई, अदुवा, अणतखुत्तो " હા, ગૌતમ! આ જીવ સમસ્ત જીવેની માતા, પિતારૂપે અને ભાઈ આદિ રૂપે અનેક વાર અથવા અનતવાર પહેલાં ઉત્પન્ન થઈ ચુ છે
गौतम स्वाभाना प्रश-“सव्व जीवा वि णभंते । इमरस जीवरस भाइत्ताए जाव उववन्नपुव्वे भवन् । समस्त । ५ शुमा मे ना માતા, પિતા આદિ રૂપે પહેલાં ઉત્પન્ન થઈ ચુકયા છે ?
महापार प्रभुना उत्तर-हंता, गोयमा ! जान अणंतखुत्तो" गौतम ! સમસ્ત છે પણ આ એક જીવના માતા, પિતા આદિ રૂપે પૂર્વે અનેક વાર અથવા અનંત વાર ઉપજ થઈ ચુકયા છે.
भ० ३५
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४
भगवतीसूत्रे पडिणीयनाए, पच्चमित्तत्ताए उपबन्नपुग्वे ?' हे भदन्त ! अयं खलु जीवः सर्व जीवानाम् अस्तिया सामान्यशत्रुनया, वैरितया विशेषशत्रुतया घातकतयामारकतया, व्यधकतया-तारकतया, प्रत्यनीकतया-कार्यापघातकतया, प्रत्यमित्रतया शत्रुसहायकतया, किम् उपपन्न पू:-पूर्वमुत्पन्नो वर्त्तते? भगवानाहहंता, गोयमा! जाच अणंतखुत्तो' हे गौतम ! हन्त-सत्यम् , यावतू-एको जीवः सर्वजीवानाम् अस्तिया, वैरिकादितया, असकृत् , अनन्तकृत्वो वा पूर्वमुत्पन्नो वर्तते । गौतमः पृच्छति-सव्वे जीवा विण भते!' हे भदन्त ! सर्वजीवा अपि खल अस्य जीवस्य अरितया, वैरिकादितया पूर्वमुत्पन्नाः किम् ? भगवानाह-एवमेव' ____ अब गौतम प्रभुसे ऐसा पूछते हैं-'अयं णं भंते ! जीवे सबजीवाणं अरित्ताए, वेरिघत्ताए, पायकत्ताए, पडिणियत्ताए वहगत्ताए, पञ्चामिसत्ताए उपवनपुत्वे' हे भदन्त ! यह जीव सयजीवों का शत्रुरूप सेसामान्यतया अरिरूप से, वैरीरूप से-विशेष शत्रुरूप से, मारकरूप से, वधकरूप से, प्रत्यनीक-कार्योपघातकरूप से, प्रत्यमित्र-शत्रुलहायकरूप से, क्या पहिले उत्पन्न हो चुका है? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'हंता, गोयमा! हांगौतम ! 'जाव अणतखुत्तो' यावत्-यह एक जीव सर्वजीवों का शत्रुरूप से, एवं वैरी आदिरूप से, एकबार नहीं, किन्तु अनेकवार
और अनन्तबार उत्पन्न हो चुका है। ___अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'सबजीवा विणं भंते!' हे भदन्त ! सबजीव भी क्या इस एक जीव के पहिले शत्रु, वैरी,आदिरूप से, पहिले उत्पन्न हो चुके हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवमेव'
गौतम स्वामीन। -" अयं णं भंते ! जीवे सबजीवाण अरित्ताए, वेरियत्ताए, घायकत्ताए, वहगत्ताए, पडिणियत्ताए, पच्चमित्तत्तार उववन्नपुव्वे ?" હે ભગવન્ ! આ જીવ, શું સમસ્ત જીના શત્રુરૂપે, વૈરીરૂપે, (સામાન્ય શત્રુને અરિ અને વિશેષ શત્રુત્વ રાખનારને વૈરી કહે છે), મારકરૂપે, વધકર્તારૂપે, પ્રત્યનીકરૂપે (કાર્યોપઘાતકરૂપે) અને પ્રત્યમિત્રરૂપે (શત્રુના સહાયકરૂપે) પહેલાં ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યું છે?
महावीर प्रभुने। उत्तर-"हंता, गोयमा! जाव अणतखुत्तो" डा, गौतम! આ જીવ સમસ્ત જીવના શત્રુરૂપે અને વૈરી આદિ રૂપે એક જ વાર નહીં પણ અનેક વાર અથવા અનંતવાર પૂર્વે ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યા છે.
गौतम स्वाभाना प्रश्न-" सव्व जीवा विणं भंते !" त्याहि सन् ! સમસ્ત જીવે પણ આ જીવના શત્રુ, વૈરી આદિ રૂપે શું પહેલાં ઉત્પન્ન થઈ ચુકયા છે?
१
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०७ सू० २ जीवोत्पत्तिनिरूपणम् २६९ हे गौतम! एवमेव-पूक्तिरीत्यैव ते जीवा अपि अस्य जीवस्य अरितया वैरिकादितया असकृत् , अनन्तकृत्वो वा उत्पन्नपूर्वाः सन्ति ।गौतमः पृच्छति-'अयं णं भंते ! जीवे सव्वजीवाणं रायत्ताए, जुवरायत्ताए, जाव सत्यवाहत्ताए उपचन्नपुवे?' हे भदन्त ! अयं खलु जीवः सर्वजीवानां राजतया, युवराजतया, यावत्-सार्थवाहतया उपपन्नपूर्वः ? पूर्वमुत्पन्नो वर्तते ? भगवाह-'हंता गोयमा! असई अणंत खुत्तो, सन्यजीवाणं एवंचेव' हे गौतम! हन्त-सत्यम् एको जीवः सर्वजीवानाम राजत्वादिना असकृत्-अनेकवारम्, अनन्तकृत्व:-अनेकवारम् , उपपन्नपूर्व:पूर्वमुत्पन्नो वर्तते, एवं सर्वजीवा अपि खलु एवमेव पूर्वोक्तरीत्यैव हे गौतम! हां, सजीव इस एक जीव के पहिले शत्रु-वैरी. आदि रूप में अनेकवार अथवा अनन्तयार उत्पन्न हो चुके हैं। __ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अयं णं भंते ! जीवे सन्यजीवाणं रायत्साए, जुवरायत्ताए जाव सत्यवाहत्ताए उववन्नपुवे' हे भदन्त ! यह जीव समस्त जीर्वाका राजारूप से, यावत् सार्थवाहरूपसे पहिले उत्पन्न हो चुका है क्या? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता, गोयमा! असई अणंतखुत्तो सधजीवाणं एवंचेव' हां, गौतम! यह एक जीव सब जीवों का राजा भी हो चुका है, युवराज भी हो चुका है यावत् सार्थवाह भी हो चुका है! इस प्रकार की परिस्थिति वाला यह एक ही बार नहीं हुआ है, किन्तु अनेकवार अथवा अनन्तबार हुआ है। इसी प्रकार का कथन सर्वजीवों के संबंध में भी जानना चाहिये।
महावीर प्रसुन म-“ एवमेव" गौतम ! समस्त को पत्र આ જીવના શત્રુ, વૈરી આદિ રૂપે પહેલાં અનેક વાર અથવા અનંતવાર ઉત્પન્ન થઇ ચુક્યા છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न-" अयं णं भंते ! जीवे सव्वजीवाणं रायत्ताए, जुवरायत्ताए जाव सत्यवाहत्ताए ज्ववन्नपुब्वे ?" भगवन् ! 21 पशुपडai સમસ્ત જીના રાજા રૂપે, યુવરાજ રૂપે અને સાર્થવાહ પર્વતના રૂપે પણ ઉત્પન્ન થઈ ચુકયે છે?
___ महावीर प्रभुना उत्त२-" हता, गोयमा! असई पणत खुत्तो सजीवाणं एवं चेत्र" डा, गौतम! 241 ~ भने वा२ मन मनतवार, समस्त છના રાજા, યુવરાજ આદિ રૂપે પૂર્વે ઉત્પન્ન થઈ ચુકી છે. સમસ્ત જીવો પણ આ જીવના રાજા, યુવરાજ આદિ રૂપે પૂર્વે અનેક વાર અથવા અનતવાર ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યા છે.
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
भगवती सूत्रे
अस्य जीवस्य राजत्वादिना असकृत् - अनन्तकृत्वः, पूर्वमुत्पन्नाः सन्ति । गौतमः पृच्छति - ' अयं णं भंते! जीवे सजीवाणं दासत्ताए, भाइल्लगचाए, भोगपुरिसत्ताए, सीसत्ताए, वेसत्ताए उववन्नपुच्चे ? ' हे भदन्त ! अयं खलु जीवः सर्वजीवानां दासतया - गृहदासीपुत्रतया, प्रेष्यतया - आज्ञाप्यतया सृतकतया, दुष्कालादौ पोषिततया, भागिकतया - कृष्णादिलाभस्य भागग्राहकतया, भोगपुरुपतया, भागिकतया - अन्यजनोपार्जितार्थानां भोगकारितया शिष्यतया, द्वेष्यतया उपपन्नपूर्वः - पूर्वमुत्पन्नो वर्तते किम् ? भगवानाह - 'हंता, गोयमा ! जाव अणतखुत्तो, एवं 'सव्वजीवा वि अनंतखुत्तो' हे गौतम! हन्त - सत्यम्, यावत् एको जीवः सर्वजीवानां दासादिकतया असकृत् - अनेकवारम् ' अनन्तकृत्वो वा पूर्वमुत्पन्नो वर्तते, एवं - पूर्वोक्तरीत्या सर्वजीवा अपि अस्य जीवस्य दासादिकतया असकृत्, अथवा अनन्तकृलः पूर्वमुत्पन्नाः सन्ति । अन्ते गौतमो भग
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं - 'अयं णं भंते! जीवे सच्चजीवाणं दासत्ताए, पेसत्ताए, भयगत्ताए, भाइलगत्ताए, भोगपुरिसत्ताए, सीसत्ताए वेसत्ताए, उवचन्नपुच्चे' हे भदन्त ! यह जीव समस्त जीवों का क्या दास भी हुआ है ? दासी के पुत्ररूप से भी हुआ है ? प्रेष्य- आज्ञा देने योग्य भी हुआ है ? भृतक - दुष्काल आदि में पोषित किया गया भी हुवा है ? अन्यजनोपार्जित द्रव्यका भोगकरने वाला भी हुआ है ? शिष्यरूप से भी हुआ है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता, गोयमा ! जाव अणत्तो, एवं सवजीवा वि अनंतखुत्तो' हां, गौतम ! एकजीव सब जीवों का दास आदिरूप से अनेकवार अथवा अनन्तवार उत्पन्न हो चुका है। इस प्रकार का कथन सब जीवों के संबंध में भी जानना चाहिये - अर्थात् सब जीव इस जीव के अने
गौतम स्वाभीना अश्न -" अयं णं भंते ! जीवे सवजीवाणं दासत्ताए, पेसत्तार, भयगत्ताए, भाइलगत्ताए, भोगपुरिसत्ताए, सीसत्ताए, वेसत्ताए उत्रवन्नपुव्वे १" હે ભગવન્ ! આ જીવ શુ' સમસ્ત જીવેાના દાસ રૂપે પૂર્વે ઉત્પન્ન થઇ ચુકી છે ? દાસીપુત્ર રૂપે પણ શું ઉત્પન્ન થઈ ચુકયેા છે ? આજ્ઞાપાલક રૂપે પણુ ઉત્પન્ન થયા છે? ભૃતક રૂપે (દુષ્કાળ આદિમાં જેનું અન્યના દ્વારા પાણુ કરાતુ હાય એવા રૂપે) પણ ઉત્પન્ન થઇ ચુકયા છે? ભાગીદાર રૂપે પણ ઉત્પન્ન થઇ ચુકયા છે? અન્ય જનેાપાર્જિત દ્રવ્યના ભાગકર્તા રૂપે પણ ઉત્પન્ન થઇ ચુકી છે? અને શિષ્ય રૂપે ઉત્પન્ન થઇ ચુકયા છે?
भडावीर अलुने। उत्तर- "हंता, गोयमा ! जाव अनंतखुतो, एवं सव्त्र जीवा व अनंतखुत्तो" डा, गौतम ! भा જીવ સમસ્ત જીવાના દાસ આદિ રૂપે અનેક વાર અને અનંતવાર પહેલાં ઉત્પન્ન થઈ ચુકયા છે. એજ પ્રમાણે
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टीका श० १२ उ० ७ सू० २ जीवोत्पत्तिनिरूपगम् २७७ वद्वाक्यं प्रमाणयन्नाह- सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति जाव विहरइ' हे भदन्त ! तदेवम्-भवदुक्तं सर्व सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सर्व सत्यमेवेति-यावत भगवान् गौतमः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दमानो नमस्यन् विहरति-तिष्ठति संयमेन तपसा आत्मानं भावयमानः ।। मू० २ ॥ इति श्री विश्वविख्यात जगद्वल्लभादिपदभूपित वालब्रह्मचारि 'जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलालचतिविरचितायां श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका.
ख्यायां व्याख्यायां द्वादशशतकस्य सप्तमोद्देशकः समाप्तः ॥मू०१२-७॥ कबार अथवा अनन्तबार दासादिरूप से उत्पन्न हो चुके हैं। अब अन्त में भगवान् के वचनों में सत्यता ख्यापन करने के लिये गौतम कहते हैं-'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति जाव विहरह' हे भदन्त | आपका कहा गया यह सब विषय सर्वथा सत्य ही है, हे भदन्त ! आपका कहा गया यह सब विषय सर्वथा सत्य ही है इस प्रकार कहकर भगवान् गौतमने श्रमग भगवान् को वन्दनाकी, उन्हें नमस्कार किया-बाद में वे संघम और तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराजमान हो गये।सू०२॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यत्री घालीलालजी महाराज कृत " भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके बारहवें शतकका
। सातवां उद्देशक समाप्त ॥१२-७॥ સઘળા છે પણ પૂર્વે અનેક અથવા અનંત વાર આ જીવના દાસ આદિ રૂપે ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યા છે.
वे सूत्रन पसार ४२वामा भाव छ-" सेवं भते । सेवं भते । ति जाव विहरइ" गौतम स्वामी महावीर प्रसुनi क्या प्रमाणभूत मान કહે છે કે “હે ભગવન ! આપે આ વિષયનું જે પ્રતિપાદન કર્યું, તે સત્ય જ છે. હે ભગવન્! આપનું આ કથન સર્વથા સત્ય છે,” આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને વંદણુ નમસ્કાર કરીને, સંયમ અને તપથી આત્માને યુક્ત કરતા થકા ભગવાન ગૌતમ પિતાને સ્થાને બેસી ગયા. સૂરા જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના બારમાં શતકને
સાતમો ઉદ્દેશક સમાસ ૧૨-૭
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
भगवतीसूत्रे
अथ अमोदेशकः मारभ्यते
द्वादशशतकस्य अष्टमोद्देश कस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् । महर्द्धिकदेवस्य उद्वर्तनानन्तरं द्विशरीरकनागलोकमात्रे उत्पत्तिविषयक प्रश्नोत्तरम्, ततो नागलोके जन्मग्रहणे अर्चनपूजनादिकवक्तव्यतामरूपणम्, तदनन्तरम् महर्द्धिकदेवस्य द्विशरीरकनागजन्मग्रहणानन्तरं द्विशरीर कमणिषु उत्पत्ति ति प्ररूपणम्, ततो द्विशरीरकवृक्षेषु उत्पत्तिवर्णनम्, ततो वानरप्रभृतिजीवानां रत्नप्रभायामुत्पत्तिवर्णनम्, ततः सिंहमभृ तेजीवानामपि नैरयिकत्वेन उत्पत्ति वर्णनं च ततः काकद्ध प्रभृतिजीवानामपि नैरविकत्या उत्पत्तिवर्णनमिति ॥
,
आठवें उद्देशे का प्रारंभ -
बारहवें शतक के इस अष्टम उद्देशक में कहे हुए विषय का विव रण संक्षेप से इस प्रकार है
महर्दिक देव उतन के बाद तुरत ही क्या दो शरीर को धारण करनेवाले नानों में उत्पन्न होता है ? ऐसा प्रश्न और उत्पन्न होता है ऐसा उत्तर नागलोक में जन्म लेने पर अर्चन पूजनादिक की वक्तव्यता की प्ररूपणा महर्द्धिकदेव की दो शरीर नागों में ग्रहण करने के बाद दो शरीरवाले मणियों में उत्पत्ति की प्ररूपणा दो शरीरवाले वृक्षों में उत्पत्ति का वर्णन वानव्यन्तर आदि जीवों की रत्नप्रभा में उत्पत्ति का वर्णन सिंह आदि जीवों की भी नैरयिकरूप से उत्पत्ति का वर्णन काक, गृट आदि जीवों की नैरयिकरूप से उत्पत्ति होने का वर्णन ।
આઠમા ઉદ્દેશાના પ્રારંભ
આ આઠમાં ઉદ્દેશકમાં જે વિષયનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યુ છે, તેના સક્ષિપ્ત સારાંશ નીચે પ્રમાણે છે–
મહદ્ધિક આદિ વિશેષણવાળા દેવ તે ભસ’બધી આયુષ્ય પૂરૂ કરીને શુ એ શરીરા ધારણ કરનારા નાગેમાં ઉત્પન્ન થાય છે ખરી ? આ પ્રકારના પ્રશ્ન અને તેને હકારમાં ઉત્તર નાગલેાકમાં ઉત્પન્ન થયા બાદ તેનું જે અન પૂજન આદિથાય છે, તેનું વધુ ન મહદ્ધિક દેવની એ શરીરવાળા મણિએમાં ઉત્પત્તિની પ્રરૂપણા, એ શરીરવાળાં વૃક્ષેામાં તેની ઉત્પ ત્તિની પ્રરૂપણા વનન્યતર આદિ જીવેાની રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં ઉત્પત્તિનું વર્ણન સિદ્ધ આદિ જીવાની પણ નારકા રૂપે ઉત્પત્તિની પ્રરૂપણા કાગડા, ગીધ આદિ જીવાની પશુ નારકેા રૂપે ઉત્પત્તિનો પ્રરૂપણા,
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ०८ सृ०१ प्रकारान्तरेणजीवोत्पत्तिनिरूपणम् २७९ प्रकारान्तरेण जीवोत्पत्तिवक्तव्यता ।
मूलम् - " तेणं कालेणं, तेणं समएणं, जाव एवं वयासीदेवेणं भंते ! महिड्डिए जाव महासोक्खे अणंतरं चयं वइत्ता बिसरीरेसु नागेसु उववज्जेज्जा ? हंता, गोयमा ! उनवज्जेज्जा । से णं तत्थ अश्चियवंदियपूइयसक्कारिय सम्माणिए दिव्वे सच्चे सच्चोवाए, संनिहियपाडिहेरे यात्रि भवेज्जा हंता भवेजा । से णं भंते! तओहिंतो अनंतरं उठवहिता, सिज्झेज्जा, बुज्झेज्जा जाव अंतं करेज्जा ? हंता, सिज्झेज्जा जाव अंतं करेज्जा । देवे णं भंते! महिड्डिए, एवं चेव जाव बिसरीरेसु मणीसु उववज्जेज्जा, एवं चेव जहा नागाणं । देवे णं भंते! महिडिए जाव बिसरीरेसु रुक्खेसु उववज्जेज्जा ? हंता उववज्जेज्जा, एवं चेत्र नवरं इमं नाणत्तं जाव सन्निहियपाडिहेरे लाउल्लो इयमहिते यावि भवेज्जा, सेसं तं चैव जाव अंतं करेजा ॥ सू० १॥
"
छाया- - तस्मिन् काले, तस्मिन् समये, यावत् एवम् अवादोत् देवः खलु भदन्त | महर्द्धिको यावत् महासौख्यः अनन्तरं चयं च्युत्वा द्विशरीरेषु नागेपु उपपद्येत ? हंत, गौतम ! उपपद्येत । स खलु तत्र अर्चितवन्दितपूजितसत्कारित सम्मानितो दिव्यः सत्यः सत्यावपातः सन्निहितमातिहार्यश्चापि भवेत् ? हन्त भवेत्, स खलु भदन्त ! तेभ्यः अनन्तरम् उद्घृत्य, सिध्येत्, बुध्येत् यावत् अन्तं कुर्यात् ? हन्त, सिध्येत् यावत् - अन्तं कुर्यात् देवः खन्नु भदन्त ? मह र्द्धिकः एवमेव यावत्-द्विशरीरेषु मणिपु उपपचेत, एवमेव यथा नागानाम् । देवः खलु भदन्त ! महर्द्विको यावत्-द्विशरीरेषु वृक्षेषु उपपद्येत ? हन्त, उपपद्येत, एवमेव, नवरस् इदं नानालं यावत् - सन्निहितप्रातिहार्य : लापितोल्लोचितमतिश्चापि भवेत् ? शेषं तदेव यावत् अन्तं कुर्यात् ॥ मु० १ ॥
1
"
“ तेणं
टीका-पूर्वोदेश के जीवानामुत्पादः प्ररूपितः अस्मिन्नपि उद्देश के जीवोत्पादमेव प्रकारान्तरेण प्ररूपयितुमाह-' तेणं काले णं' इत्यादि,
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
२८०
,
,
कालेणं, तेणं समयेणं जाव एवं वयासी' तस्मिन् काले तस्मिन्समये, यावत् स्वामी मतः, धर्मकथां श्रोतुं पर्पत् निर्गच्छति, धर्मक्रथां श्रुता प्रतिगतापर्पत्, ततो विनयेन शुश्रूषमाणो गौतमः प्राञ्जलिपुटः पर्युपासीनः एवं चक्ष्यमाणप्रकारेण, अत्रादी - ' देवेणं भंते ! महडिए जाव महासोक्खे अणंतरं चयं चत्ता, विसरीरेगु नागेसु उववज्जेज्जा ?' हे भदन्त । देवः खलु महर्द्धिकः, यावत् - महाद्युतिकः, महाबलः, महायशा, महासौख्यः, अनन्तरं ततः पश्चात्, चयं शरीरं च्युत्वा त्यक्त्वा देवभवात् प्रच्युत्येत्यर्थः द्विशरीरेषु-द्वेशरीरे येषां ते द्विशरीरास्तेषु ये खलु नागशरीरं परित्यज्य मनुष्यशरीरमवाप्य सेत्स्यन्ति, ते द्विशरीराः उच्यन्ते तथाविधेषु नागेषु भुजङ्गेषु उपपद्येत ? भगवानाह - हंता
,
प्रकारान्तर (दूसरे प्रकार) से जीवोत्पत्ति की वक्तव्यता' तेणं कालेणं तेणं समगणं' इत्यादि
टीकार्थ- सूत्रकार ने इससे पहिले जीवों का उत्पाद कहा है इस उद्दे शक में भी वे इसी जीवोत्पाद को प्रकारान्तर से प्ररूपित कर रहे हैं" तेणं फालेणं तेणं समएणं जाव एवं वयासी' उस काल और उस समय में महावीरस्वामी पधारे उनसे धर्मकथा को सुनने के लिये परिषद उनके पास आई धर्मकथा सुनकर फिर वह वापिस चली गई, इतने में प्रश्न पूछने के अभिलाषी गौतम ने दोनों हाथ जोड़कर बड़े विनय के साथ प्रभु से इसप्रकार पूछा-' देवे णं भंते ! महिड्डिए जाव महासोक्खे अनंतरं च चन्ता विसरीरेसु नागेसु उववज्जेज्जा' हे भदन्त ! जो देव महर्द्धिक है यावत् महाद्युतिवाला है, महाबलसंपन्न है, महायशोभिराम है, महासौख्यशाली है, वह देव, देव संबंधी चय- शरीर को छोड़कर अर्थात् देवभव से चव कर, दो शरीरवाले नागों में- भुजङ्गों में —જીવાની ઉત્પત્તિની ખીજે પ્રકારે વક્તવ્યતા—
तेण कालेन तेण समएण " त्याहि
ટીકા-આગલા સૂત્રમાં સૂત્રકારે જીવેાના ઉત્પાદનની પ્રરૂપણા કરી છે हुत्रे मा सूत्रमां सूत्रार अन्य अारे कवीत्पावनी प्र३या उरे छे-" वेण काले ते समएण जाव एवं क्यासी " ते जे भने ते समये रामगृह નામનું નગર હતુ. તે નગરમા મહાવીર પ્રભુ પધાર્યાં પરિષદ નીકળી, ધર્મકથા સાંભળીને પરિષદ પાછી ફરી ત્યાર બાદ ધર્મતત્ત્વને સમજવાની અભિલાષાવાળા ગૌતમ સ્વામીએ વિનયપૂર્વક અને હાથ જોડીને, મહાવીર પ્રભુને या अमाथे प्रश्न पूछयो- " देवेण भते । महिढिए जाव महासोक्खे अनंतर चइ चहत्ता विसरीरेसु नागेसु उववरजेज्जा ” डे भगवन् ! ? देव भडद्धिक
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ०८ सू०१ प्रकारान्तरेण जीवोत्पत्तिनिरूपणम् २८१ गोयमा ! उवज्जेज्जा, हे गौतम ! हन्त-सत्यम् , स देवो देवलोकाच्च्युत्वा द्विशरीरेषु नागेपु उपपद्येव, गौतमः पृच्छति- सेगं तत्थ अच्चियवंदियपूइय सकारियसम्माणिए दिव्वे सच्चे सच्चोवाए, संनिहियपाडिहेरे यावि भवेज्जा? हे भदन्त ! स खलु देवो नागेषु, उत्पन्नः सन् , तत्र-नागेषु, अचिंतवन्दित पूजितसत्कारितसम्मानित:-अर्चितश्चासौ वन्दितश्चेत्यादिरीत्या कर्मधारयः कत्तव्यः तत्र चन्दनादिना अर्चिनः स्तुत्यादिना वन्दितः कायेन पूजिता, वस्त्रादिना अथवा हाथियों में उत्पन्न हो सकता है ? दो शरीर जिन्हों के हैं वे द्विशरीर हैं नाग के शरीर को छोड़ करके मनुष्य के शरीर को प्राप्त कर जो सिद्ध होंगे वे दो शरीरवाले नाग कहे गये हैं। ऐसा देव क्या ऐसे नागों में उत्पन्न हो सकता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता, गोयमा! उवधज्जेज्जा' हां गौतम । ऐसा देव देवलोक से मर कर ऐसे नागों में उत्पन्न हो सकता है। ___ अब गौतमस्वामी पुन: प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' से णं तत्थ अच्चिय वंदिय-पूइयसकारियसम्माणिय दिव्वे सच्चे सच्चोवाए संनिहियपाडिहरे यावि भवेज्जा' नागों में उत्पन्न हुआ वह देव हे भदन्त ! वहां नागों में चन्दनादिद्वारा अर्चित हुओं, स्तुति आदि द्वारा वंदित हुआ, काय द्वारा पूजित हुआ, वस्त्रादि द्वारा सत्कारयुक्त हुआ, विनમહાદ્યુતિક, મહાબલસંપન્ન, મહાયશસંપન્ન અને મહાસુખસંપન્ન છે, તે દેવ, દેવસંબંધી શરીરને છેડીને એટલે કે દેવભવમાંથી ચ્યવીને, બે શરીરવાળા નાગોમાં (ભુજગોમાં) ઉત્પન્ન થઈ શકે ખરો? (જેમને બે શરીર હોય છે, તેમને દ્વિશરીર કહે છે નાગને બે શરીરવાળા કહેવાનું કારણ એ છે કે તેઓ નાગનું શરીર છોડીને મનુષ્યનું શરીર ધારણ કરીને સિદ્ધિ ગતિની પ્રાપ્તિ કરનારા હોય છે) પ્રશ્નનું તાત્પર્ય એ છે કે મહદ્ધિક આદિ વિશેષ
વાળો દેવ પિતાના તે ભવનું આયુષ્ય પૂરું કરીને શું બે શરીર ધારણ કરનારા બે ભવ કરીને સિદ્ધ પદ પામનારા) નાગોમાં ઉત્પન્ન થઈ શકે છે?
महावीर प्रभुना उत्तर-"हना, गोयमा । उववज्जेज्जा" I, गौतम ! એ દેવ દેવલેકમાંથી અવીને એવા નાગેમાં ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. ___ गौतम स्वाभान प्रश्न-" से गं तत्थ अच्चियवंदियपूइयसकारियसम्माणिय दिवे सच्चे सच्चोवाए संनिहियपाडिहेरे यावि भवेज्जा ?" मापन ! नागमा ઉત્પન્ન થયેલે તે દેવ, શું નાગ દ્વારા ચ-દનાદિ દ્વારા અર્ચિત, સ્તુનિ આદિ દ્વારા વદિત, કાયા દ્વારા પૂજિત, વસ્ત્રાદિ દ્વારા સત્કારિત. અને વિનયાદિ
भ० ३६
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८२
भगवतीसूत्रे सत्कारितः विनयादिना सम्मानितः , दिव्यः-प्रधानः , सत्यः-प्रामाणिक स्वप्नादि प्रकारेण तदुपदिष्टस्य सत्यभूतत्वात् , सत्यः अवपातः वैयावृत्यं सेवा. यस्य स तथाविध सफलमेव, यतोहि-सन्निहितमातिहार्यचापि सन्निहित-निकटवर्ति 'मातिहार्य-पूर्वकालिकसुहृद्भूतदेवकृतं प्रतिहारामि यस्य स तथाविधः-समीप वर्तिदेवकृतमतिहारकर्मा, चापि किं भवेत् ? भगवनाइ-'हंता, भवेज्जा' हे गौतम ! इन्त-सत्यम् , स नागेषु उत्पन्नो देवः तत्र अविवादिसन्निहितमातिहार्यशापि भवेत् , गौतमः पृच्छति-‘से णं भने ! तबीहितो अणंतरं उबठित्ता सिज्ज्ञयादि द्वारा सम्मानित हुआ, दिव्य-प्रधान हुभा, सत्य-स्वप्नादिरूप से तदुपदिष्ट कथन को सत्यभूत होने से प्रामाणिक हुआ, एवं सफल सेवावाला हुआ क्या अपने पूर्वकालिक सुहृद्भूत देवकृत प्रतिहार कर्मवाला होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हंता, भवेज्जा' हां गौतम ! ऐसा होता है। अर्थात् ऐसा देव जब नागों में उत्पन्न होते हैं-तब वहाँ उसकी चन्दनादि से अर्चना भी होती है, लोग उसे चन्दनादि सुगंधितद्रव्यों से पूजते हैं, बड़ी २ उसकी स्तुतियां करते हैं, साष्टाङ्ग उसे नमस्कार भी करते हैं, वस्त्रादिकों द्वारा उसका सत्कार भी करते हैं, विनयादि करने से उसका सम्मान भी प्रदर्शित करते हैं, उसे बहुत ऊँचा
भी मानते हैं, प्रमाणिक भी मानते हैं क्योंकि जो स्वप्न वह देता है वह दिया हुआ स्वम भी उसका सत्यनिकलना है,उसकी जो कोई जिस भावको लेकर सेवा करता है-वह सेवा उसकी सफल भी हो जाती है तथा દ્વારા સન્માનિત થાય છે ખરો? તેને તેઓ પ્રધાન (મુખ્ય) દેવરૂપ ગણે છે ખરાં? તેઓ તેનાં વચનને સત્ય અને પ્રમાણભૂત ગણે છે ખરાં? શું તે સફલ સેવાવાળો હોય છે ખરો? શું દેવભવમાં તેના સહભૂત જે દે હતા તેઓ તે નાગનું પ્રતિહાર કર્મ (મહિમા અને સત્કાર) કરે છે ખરાં?
महावीर प्रभुना उत्तर-" हंता, भवेज्जा" डा, गौतम ! १ मत છે એટલે કે એ દેવ જ્યારે નાગમાં ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે ત્યાં તેની ચન્દનાદિ વડે અર્ચના પણ થાય છે, લોકો ચન્દનાદિ સુગંધિત દ્રવ્ય વડે તેની પૂજા પણ કરે છે, તેની ખૂબ ખૂબ સ્તુતિ કરે છે, તેને સાષ્ટાંગ નમસ્કાર પણ કરે છે, વસ્ત્રાદિકે દ્વારા તેને સત્કાર પણ કરે છે, વિનયાદિ દ્વારા તેનું સન્માન પણ કરે છે, તેને ઘણે જ ઊંચે (દિવ્ય) માને છે, તેને પ્રમાણિક પણું માને છે–કારણ કે તે જે સ્વમ આપે છે, તે સ્વમ સાચું જ પડે છે, તેની સેવા કરનાર જે ભાવથી તેની સેવા કરે છે, તે તેને ભાવ તેની સેવા
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१२ उ०८ सू०१ प्रकारान्तरेण जीवोत्पत्तिनिरूपणम् २८३ ज्जा, बुज्ञज्जा जाव अंतं करेज्जा ? हे भदन्त स खल्लु नागेषु उत्पन्नो देवः , तेभ्यो नागेभ्यः अनन्तरम्-ततः पश्चात् , उदृत्य-नागभवं परित्यज्येत्यर्थः किं सिद्धये तू-सिद्धिं गच्छेत् १ घु-येत-बोधं प्राप्नुयात् ? यावत्-सर्वदुःखानामन्तं कुर्यात् ? भगवानाह-'हंता, सिज्ज्ञिज्जा जावअन्तं करेज्जा' हे गौतम स नागलोकेभ्यः उदृत्य, सिध्येत् , यावत् सर्वदुःखानामन्दं कुर्यात् गौतमः पृच्छति'देवेणं भंते ! महडिए एवं चेव जाप विसरीरेसु मणीसु उववज्जेज्जा?' हे भदन्त ! देवः खल महर्दिक , एवमेव-पूर्वोक्तरीत्या, यावत्-महाद्युतिका, महावला, देवभव में जो इसके सुहृद्भुत देव होते हैं वे इसका प्रतिहार कर्म (महिमा और सत्कार) भी करते हैं. __ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-से भंते ! तोहितो अणंतरं उव्वहिता सिज्ज्ञज्जा, बुज्झेजा जाव अंतं करेज्जा'हे भदन्त! नागों में उत्पन्न हुआ वह देव उस नाग की पर्याय को छोडकर क्या सिद्धि को पा सकता है ? बोध को प्राप्त कर सकता है? यावत् समस्त दुःखों का नाश कर सकता है ? इस के उत्तर में प्रभु कहते हैं'हंता, सिज्झिज्जा जाव अन्तं करेज्जा' हां, गौतम! वह नागलोक से निकल कर सिद्धिको पा सकता है, यावत् समस्तदुःखों का नाश कर सकता है।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'देवे णं भंते! महडिए एवं चेव जाव विसरीरेलु मणीसु उववज्जेज्जा' हे भदन्त ! जो देव महर्द्धिक यावत् દ્વિારા સફળ થઈ જાય છે દેવભવમાં જે તેના સહદ્દભૂત (તેના પ્રત્યે સહાનું ભૂતિ રાખનારા) દેવ હતા તેઓ પણ તેનું પ્રતિહાર કર્મ કરે છે એટલે કે તેને મહિમા ગાય છે અને સત્કાર કરે છે.
शीतम स्वामीना प्रश्न-" से णं भंते ! तओहितो अणंतरं उव्वट्टित्ता सिज्ञज्जा, बुझेज्जा, जाव अंतं करेज्जा" भगवन् ! नागामा 4-4 थयेटो त શું તે નાગની પર્યાયને છોડીને સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરશે? બુદ્ધ થશે? મુકત થશે? અને સમસ્ત દુઃખને અંત કરી નાખશે?
महावीर प्रसुन उत्तर-हता, गोयमा ! सिज्झेज्जा, जाव अंतं करेज्जा", ગૌતમ! તે દેવ નાગલેકમાંથી નીકળીને સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી શકશે, બુદ્ધ, મુક્ત આદિ થઈ શકશે અને સમસ્ત દુઃખને અન્તકર્તા પણ થઈ શકશે.
गौतम स्वामीना प्रश्न-" देवेणं भंते! महिड्डिए एवं चेव जाव विसरीरेसु मणीस उववज्जेज्जा" भगवन् ! भारद्धि, भडाधुति, महामण, भय भने
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
__ भगवतीसूत्रे महयशाः, महासौख्यो द्विशरीरेषु मणिषु- पृथिवीकायरूपेषु ,उपपधेत ? भगचानाह-एवंचेव , जहा नागाणं' हे गौतम ! एवमेव-पूर्वोक्तरीत्यैव , यथा नागानां प्रतिपादितं तथैव द्विशरीरेषु मणिष्वपि पतिपत्तव्यम् । गौतमः पृच्छति'देवेगं भंते ! महडिए जाब विसरीरेसु रुखेसु उत्रवज्जेज्जा ? ' हे भदन्त ! देवः खलु महद्धिको यावत् महाद्युतिको महाबलः, महायशाः महासौक्ष्यः किम् द्विशरीरेषु वृक्षेषु उपपधेत ! भगवानाह-हंता, उवज्जेज्जा, एवं चेव' हे गौतम ! हन्त , सत्यम् देवो द्विशरीरेषु देवाधिष्ठितक्षेषु उपपयेत, इत्यादिएवमेव-पूर्वोक्तरीत्यैव अवसेयम् . किन्तु-'नवरं इमं नाणत्तं जाव सन्निहिय महाद्युतिक, महावलवाला महायशस्वी, महासुखी, होता है-वह दो शरीरवाले पृथिवी कायरूप मणियों में क्या उत्पन्न हो सकता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- एवंवेध' जहा नागाणं' हे गौतम जैसा नागों के संबंध में कथन किया गया है, उसी प्रकार का कथन इन मणियों के विषय में भी जानना चाहिये.
अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं- देवेणं भंते ! महडिए जाव विसरीरेसु रुक्खेसु उववज्जेज्जा' हे भदन्त! महाऋद्धिवाला यावत् महाधुतिवाला मलावलवाला, महोयशवाला, महाप्लखवाला, देव क्या दो शरीर वाले वृक्षों में उत्पन्न हो सकता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हता उववज्जेज्जा एवंचेव' हां, गौतम ! ऐसा देव दो शरीर वाले देवाधिष्ठित वृक्षों में उत्पन्न होता है इत्यादि सब कथन पूर्वोत्तरीति के अनुसार जानना મહાસુખથી સંપન્ન હોય એ દેવ, શું દેવશવ સંબંધી આયુષ્ય પૂર કરીને બે શરીરવાળા પૃથ્વીકાય રૂ૫ મણિઓમાં ઉત્પન્ન થઈ શકે છે?
महावीर प्रभुन। उत्तर-" एवं चेव जहा नागाणं " गौतम! नागाना વિષયમાં જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન આ મણિએના વિષયમાં પણ કરવું જોઈએ.
गौतम स्वामी प्रश्न-" देवणं भंते । महढिए जाव बिसरीरेसु रुक्खेसु उववज्जेज्जा ?" भवन् ! मद्धिवाणी, माधुतियानी, महायशवाणे! અને મહાસુખવાળે દેવ, શું દેવભવ સંબંધી આયુષ્ય પૂરું થતાં બે શરીરવાળાં વૃક્ષામાં ઉત્પન્ન થઈ શકે છે ખરો?
महावीर प्रसुन। उत्तर-" हता, उववज्जेज्जा, एवं चेव" , गौतम! એ દેવ બે શરીરવાળાં દેવાધિષ્ઠિત વૃક્ષમાં ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. બાકીનું समस्त न पूति नागविषय: ४थन अनुसार समा. "नवरं इम
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ०८ सू०१ प्रकारान्तरेण जीवोत्पत्तिनिरूपणम् २८५ पाडिहेरे लाउल्लोइघमहिए यावि भवेज्जा ?' नवरम्-पूर्वापेक्षया विशेषस्तु-इद नानात्वम्-भेदः, यावत्- अचिंतवन्दितपूजितसत्कारितसम्भानितो दिव्यः सत्यः सत्याग्यातः सन्निहितप्राविहार्यः, लापितोल्लोवितमहितम्-तत्र लापितंछगणादिना भूमेलेपनम् , उल्लोचितं सोटिकादिना कुडयादेधवलनम् , ताभ्यां महित इव महितः पूजित इव कृतो भवेत् यः स तथाविधः, एतच्च विशेषणं वृक्षस्य पीठापेक्षया वोध्यम्, विशिष्टरक्षो बद्धपीठो भवतीति भावः, 'सेसं तंचेच जाव, अंतं करेजा' शेषं तदेव-पूर्वोक्तरीत्यैव, यावत्-सिद्धचेत्, बुध्येत, मुच्येत, सर्वदुःखानमन्तं कुर्यादिति ।।५० १॥ चाहिये। किन्तु 'नवरं इमं नाणत्तं जाव सन्निहियपादिहेरे. लाउल्लोइयमहिए यावि भवेज्जा' पूर्वकथन की अपेक्षा इस कथन में इतनी विशेषता समझनी चाहिये कि-जिस वृक्ष में ऐसा देव उत्पन्न होता है वह वृक्ष अर्चित, वन्दित, पूजित, सत्कारित, सन्मानित, दिव्य, प्रामाणिक, एवं सत्यावपात होता हुआ अपने पूर्वकालिक सुहृद्भुत देव द्वारा कुन प्रति हार कर्मवाला होता है और साथ में बद्धपीठवाला होता है इस की भूमि गोबर आदि से लिपी रहती हैं, एवं मिट्टी आदि से पुती रहती है। यह तो जाहिर है कि जो विशिष्ट वृक्ष होता है वह बद्धपीठवाला होता है। 'सेसं तं चेव जाव अंतं करेज्जा' वाकी का और सब कथन पहिले हीजैसा जानना चाहिये यावत् वह सिद्धिको पासकता है, समस्त कर्मों से रहित हो सकता है और समस्त दुःखेका अन्त कर सकता है।.१॥ नाणतं जाव सन्निहिपाडिहेरे, लाउल्लोइयमहिए यावि होज्जा" पूर्व प्रथन ४२i વૃક્ષવિષયક આ કથનમાં એવી વિશેષતા છે કે-જે વૃક્ષમાં એ દેવ ઉત્પન્ન थाय छे, ते वृक्ष मर्थित, हित, पूलित, सरित, सन्मानित, दिव्य, પ્રામાણિક અને સત્યાવપાત, અને પિતાના પૂર્વકાલિક (દેવભના) સુહૃદભૂત દેવ દ્વારા પ્રતિહાર કર્મવાળું પણ હોય છે. અને સાથે સાથે બદ્ધપીઠવાળું પણ હોય છે એટલે કે તેની આસપાસ ગેળાકારનું ચણતર કરેલું હોય છે અને તેની ભૂમિને છાણ આદિ વડે લીંપવામાં આવે છે અને માટી આદિવડે લીંપવામાં આવે છે એ વાત જાહેર જ છે કે વિશિષ્ટ વૃક્ષ હોય છે, ते माघीवाय छे. " सेसं तंत्र जाव अंतं करेजा" माजी सभस्त કથન નાગવિષયક કથન જેવું જ છે કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે તે દેવ, બે શરીરવાળા વૃક્ષામાં ઉત્પન્ન થઈને ત્યાંથી નીકળીને (મરીને) સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુક્ત, અને સમસ્ત દુઓને અ તકર થઈ શકે છે. સૂ૦૧૫
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे तिर्यग्योनिविशेषवक्तव्यता। मूलम्-"अह भंते! गोलंगुलवसभे, कुक्कुडवसभे, मंडुक्क वसभे, एए णं निस्सीला, निवया, निग्गुणा, निम्मेरा निप्पञ्चक्खाणपोसहोववाला कालमासे कालं किच्चा इमीसे रयणप्पभारा पुढवीए उकोसेणं सागरोवमट्टितियंसि नरगंसि नेरइयत्ताए उववज्जेज्जा ? समणे भगवं महावीरे वागरेइ-उववजमाणे उवबन्ने ति वत्तव्वं सिया, अह भंते! सीहे वग्धे जहा उस्सप्पिणी उद्देसए जाव परस्सरे एए णं निस्सीला एवं चेत्र, जाव वत्तव्वं सिया। अह भंते ! ढंके, कंके, विलए, मग्गुए सिखिए, एए णं निस्सीला० सेसं तं चेव जाव वत्तवं सिया। सेवं भंते! सेवं भंते! त्ति जाव विहरइ ॥सू०२॥
छाया-अथ भदन्त ! गोलागुलपमा' कुक्कुटवृषभः, मण्डुक वृषभः, एते खल्लु निःशीला, निता, निर्गुणाः, निर्मर्यादाः निष्पत्याख्यानपौषधोपवासाः, कालमासे कालं कृत्वा अस्यां रत्नपभायां पृथिव्याम् उत्कृष्टेन सागरोपमस्थितिकेनरकेनरयिकतया उपपद्येरन् ? श्रमणो भगवान महावीरो व्याकरोति-उत्पत्स्यमानः उत्पन्नः इति वक्तव्यं स्यात् । अप मदन्त ! सिंहः, व्याघ्रः यथा उत्सपिण्युद्देशके यावत्-परासरः, एते खलु निःशीला:, एवमेव यावत् वक्तव्यं स्यात् ? अथ भंते ! ढंका, कङ्कः, विलयः, मण्डूका, शिखी एते खलु निःशीलाः , शेषं तदेव यावत् वक्तव्यं स्यात् , तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावत्-विहरति ।। सू० २॥ ____टीका-अथ वानरादि तिर्यग्योनिकानामुत्पत्तिविषयं प्रतिपादयन्नाह-'अह भंते इत्यादि
तिर्यग्योनि विशेपवक्तव्यता'अह भंते ! गोलंगुलचसभे' इत्यादि।
તિયોનિ વિશેષ વક્તવ્યતા"अह भंते ! गोलंगुलवसभे" त्या
-
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ १० ८ सू० २ तिर्यग्योनिकविशेषनिरूपणम् २८७
गौतमः पृच्छति-'अह भंते ! गोलंगूलवसभे कुक्कुडवसभे, मण्डूकत्रसभे, एएणं निस्सीला, निब्धया, निग्गुणा, निम्मेरा, निप्पचक्खाणपोसहोचवासा' हे भदन्त ! अथ-गोलागुलवृषभः-गोर्लाङ्ग्लमिव लाङ्गुल येषां ते गोला.
गूलाः वानरास्ते पांमध्ये वृषभो महान् श्रेष्ठो वा, वृपभशब्दस्य प्रशस्तवाचक त्वात् , एवं कुक्कुटपभः-कुक्कुटानां मध्ये वृषभः प्रशस्तो महान् वा, तथैव मण्डूक वृषभ:-मण्डूकानां मध्ये वृषभ: श्रेष्ठो महान वा, एते त्रयः खलु निःशीला:सदाचाररहिता, निर्वता:-अणुव्रतरहिताः, निर्गुणा:-गुणवतैः रहिताः निर्मर्यादा:-मर्यादारहिताः, निष्पत्याख्यानपौषधोपवासा:-प्रत्याख्यानपौषधोपचासरहिता एते 'कालमासे कालं किच्चा, इमीसे रयणप्यभाए पुढवीए उक्कोसेणं सागरोवमट्टिइयंसि नरगंसि नेरइयत्ताए उववज्जेज्जा ?' कालमासे कालं कृत्वा, ____टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ने बानर आदि तिर्यंच जीवों की उत्पत्ति के विषय में कथन किया है-इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है- 'अह भंते ! गोलंगुलवसभे, कुक्कुडवसभे, मंडुकवसभे, एएणं निस्सीला, निव्वया, निग्गुणा, निम्मेरा, निप्पच्चक्खाणपोसहोववासा' हे भदंत ! गोलाङ्गुल वृषभ (गोके पूंछ जैसा पूंछवालो यूथपति बन्दर), कुक्कुटवृषभ एवं मंडूक वृषभ ये तीन निःशील-सदाचाररहित होकर, निर्वत-अणुव्रतरहित होकर, निर्गुण-गुणवतरहित होकर, निमर्यादमर्यादारहित होकर तथा प्रत्याख्यान एवं पौषधोपचासरहित होकर 'कालमासे कालं किच्चा' मरण समय में भर कर 'इमीसे रयणप्पभाए पुढ़वीए उक्कोसेणं सागरोवमट्टियंसि नरगंसि नेरइयत्ताए उववज्जेज्जा' इस रत्नप्रभापृथिवी में उत्कृष्ट से एक सागरोपम की स्थितिवाले नरक
ટીકાઈ–આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે વાનર આદિ તિર્યંચ જીવની ઉત્પત્તિના વિષયમાં પ્રરૂપણું કરી છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી भडावीर प्रभुने मेवा प्रश्न-पछे छे ४-" अह भंते ! गोलंगुलवसभे कुकडवं. सभे, मंडुकवसभे, एएणं निस्सीला, निव्वया, निग्गुणा, निम्मेरा, निपच्चखाण. पोसहोववासा" सन् ! iqषम (आयना ७ वी पूछीવાળે યૂથપતિ વાનર), કુકકુટવૃષભ, અને મંડૂકવૃષભ, આ ત્રણે નિશીલ (सहाया२ २हित), नित-मानतहित, नि-गुणवतडित, नियहिभारहित, तथा प्रत्याभ्यान भने पाषधापासहित, "कालमासे काल किच्चा" वन व्यतीत ४रीन भात। भावे अजयम पाभार "इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए उकोसेणं सागरोवमट्टिइयसि नरगंसि नेरइयत्ताए
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे अस्या रत्नप्रभायां पृथिव्याम् उत्कृष्टेन, सागरोपमस्थिति के-सागरोपमायुक्त नरके नैरयिकतया कथम् उपपधेरन् ? भगवानाह-'समणे भगवं महावीरे वागरेइ-उनवज्जमाणे उपबन्नेत्ति वत्तव्य सिया' गोलागलादीनाम् सम्प्रति विर्यग्योनौ वर्तमानत्वेन यस्मिन् काले ते गोलाङ्गलादयो वर्तन्ते, न तस्मिन् काले ते नारकाः सन्ति अतः कथं ते नारकतया उत्पश्चरन् ? इति त्वया नाशङ्कनीयम् यतः उस्प. स्यमान उत्पन्नः इति वक्तव्यं स्यात् , वर्तमानक्रियाकालमाीकालयो रभेदात् , में नैरयिक रूप से क्या उत्पन्न हो सकते हैं ? 'समणे भगवं महावीरे वागरेइ, उववज्जमाणे उबबन्ने ति वत्तव्वं सिया' इस पर श्रमण भगवान् महावीर ने ऐसा कहा-हां, गौतम | वे सब नैरयिक रूप से उत्पन्न हो सकते हैं। तात्पर्य कहने का ऐसा है कि "जिस समय गोलाङ् गूल आदि तिर्यग्योनि में गोलाशूल आदि की पर्याय में मौजूद हैंतबतक वे-उस काल में नारक नहीं हैं, अतः वे नारकरूप से उत्पन्न हो सकते हैं-ऐसा कसे कहा जा सकता है" सो ऐसी आशंका तुम्हें नहीं करनी चाहिये क्यों कि " उत्पस्यमान उत्पन्नः" होनेवाला होता हैवह उत्पन्न हो चुका है" इस नियम के अनुसार भविष्य में नारक रूपं से उत्पन्न होनेवाले वे अभी वर्तमान में भी नारकरूप से उत्पन्न हुए मान लिये जाते हैं। वर्तमान क्रियाकाल और भाविक्रियाकाल इन दोनों उववज्जेज्जा?" मा रत्नमा पृथ्वीमा मे सागरामनी 6 स्थितिमा નારકે માં નરયિક રૂપે શું ઉત્પન્ન થઈ શકે છે?
"समणे भगवं महावीरे वागरेइ, उववज्जमाणे, उववन्ने, त्ति वत्तव्वं सिया" श्रम ससवान महावीरे । प्रश्न वाम ३२ स यु , ગૌતમ! તેઓ બધાં નારક રૂપે ઉત્પન્ન થઈ શકે છે, કારણ કે જેઓ ઉત્પન
થનારા હોય છે તેમને માટે એવું કથન પણ કરી શકાય છે કે “જે સમયે ગોલાંગૂલ અદિ તિનિમાં લાંગૂલ આદિની પર્યાયમાં મોજૂદ હોય છે, ત્યારે તે તેઓ નારક હેતા નથી, તેથી તેઓ નારક રૂપે ઉત્પન થઈ ચુક્યા છે, એવું કથન કેવી રીતે કરી શકાય ? ” આ પ્રકારની આશંકા કરવી જોઈએ नही ४।२६ "उत्सत्स्यमानः उत्पन्नः " "2 64-1 थवाना डाय छे, ઉત્પન્ન થઈ ચુક્યા છે,” આ નિયમ અનુસાર ભવિષ્યમાં નારક રૂપે ઉત્પન્ન થનારા તે ગલાંગૂલવૃષભ આદિ અને વર્તમાન કાળે પણ નારક રૂપે ઉત્પન થયેલા માની લેવામાં આવે છે. વર્તમાન ક્રિયાકાળ અને ભાવિ ક્રિયા કાળ, આ બનેમાં વિવક્ષાને અધીન અભેદ માની લેવામાં આવે છે તેથી
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ८ सू० २ तिर्यग्योनिकविशेषनिरूपणम्
२८९
अतस्ते गोलाङ्गूलादयो नैरयिकतया उत्पत्तकामा अपि नैरयिका एव व्यपदिश्यन्ते इति श्रमणो भगवान् महावीरः स्वयं व्याकरोति - व्याख्याति, नतु जमाल्यादिरित्यवसेयम् । गौतमः पृच्छति - ' अह भंते ! सीदे वग्धे जहा उस्सप्पिणी उद्देस जाव परस्सरे, एएणं निस्सीला ?' हे भदन्त ! अथ सिंह, व्याघ्रः, यथा उत्सर्पिण्युदेश के - सप्तमशनकस्य पष्ठोदेशके प्रतिपादितं तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यम्, यावत् - भल्लूकः, तरक्षुः खङ्गी, परासरः शरभः, एते खलु सिंहप्रभृतयः परासरान्ताः पञ्चन्द्रियतिर्यग्योनयः, निःशीलाः- सदाचाररहिताः, निर्वता:- अणुव्रतमें विवक्षा के अधीन अभेद मान लिया जाना है । इसलिये वे गोलागूल आदि जीव नैरधिक रूप से आगे उत्पन्न होने के कारण अभी से नैरयिक ही हैं ऐसा उनमें व्यपदेश हो जाता है। गाय की पूंछ के समान जिन की पूंछ होती है-वे गोलाङ्गल हैं और इनमें जो वृषभश्रेष्ठ हैं वे गोलाङ्गलवृषभ हैं। यहां वृषभ शब्द प्रशस्त अर्थ का वाचक है । कुक्कुटवृषन आदि पदों में भी ऐसा ही जानना चाहिये । इस प्रकार का यह कथन स्वयं भगवान् महावीर ने ही किया है- जमालि आदिकों ने नहीं ।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' अह भंते । सीहे, वग्घे, जहा उस्सप्पिणी उद्देसए जाब परस्सरे' एएणं निस्सीला० हे भदन्त ! सिंह, व्याघ्र, एवं उत्मर्पिणी उद्देशक में सप्तमशतक के छठे उद्देशक में प्रतिपादित यावत् भल्लूक, तरक्षु खड्गी, परासर, शरभ ये सब सिंह से लेकर परासर तक के पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनि के जीव सदाचाररहित, अणुव्रतरગાલાંગૂલૢવૃષભ આદિ જીવ નારકે રૂપે ભવિષ્યમાં ઉત્પન્ન થવાના હોવાથી, “ નારકા જ છે” એવા વ્યવહાર વર્તમાન કાળે પણ તેમના માટે કરી શકાય છે. ગાયની પૂછડી જેવુ... જેને પૂછ્યુ હાય છે એવા વાનોના સમૂહના નાયક રૂપ વાનરને ગે।લાંગૂલવૃષત્ર કહે છે અહી. વૃષભ પુઃ પ્રશસ્ત મનું વાચક છે. કુકુટવૃષભ આદિ અર્થ પણ એવા જ સમજવા. આ પ્રકારનું કથન ખુદ મહાવીર ભગવાને કર્યું છે, જમાલિ આદિ દ્વારા આ પ્રકારનું કથન કરાયુ· નથી
गौतम स्वाभीना प्रश्न - " अह भंते! सीहे, वग्घे, जहा उस्सप्पिणी उद्देसए जाव परस्सरे, पण निस्स्रीला० " हे भगवन् ! सिड, वाघ भने सातभां शतुना छट्ठा उत्सर्पिएसी उद्देशम्मां प्रतिपादित रींछ, तरस, गेंडा, परासर, શરસ, ઇત્યાદિ પૉંચેન્દ્રિય તિર્યંગ્યાર્તિક થવા કે જેએ સદાચાર રહિત,
भ० ३७
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९०
भगवती सूत्रे
रहिताः, निर्गुगाः गुणव्रतैः रहिः, निर्मर्यादाः, निष्प्रत्याख्यान पौषधोपचासाः प्रत्याख्यानपौषधोपवासरहिताः, कालमासे कालं कृत्वा, अस्यां रत्नप्रभायां पृथिव्याम् उत्कृष्टेन सागरोपमस्थिति के नरके नैरिकतया कथम् उपपद्येरनंं ? भगवानाह - ' एवं चैव जाव वत्तव्यं सिया' एवमेत्र - पूर्वोक्तरीत्या यावत्उत्पत्स्यमानः उत्पन्न इति वक्तव्यं स्यात्, तथा च वर्तमानक्रियाकाल भाविकालयोरभेदात् नैरयिकतया उत्पत्स्यमाना अपि सिंहादयः सम्मति पञ्चेन्द्रियतिर्यग्यो tatada अपि नैरयिका एव व्यपदिश्यन्ते इति भावः । गौतमः पृच्छति - 'अहभंते ? ढँके, कंके, विलए, मग्गुए सिखिए, एएणं निस्सीला ? ' हे भदन्त ! हित, गुणव्रतरहित, मर्यादारहित एवं प्रत्याख्यान पौषधोपवासरहितहोकर मरणसमय में मर कर इस रत्नप्रमा पृथिवी में उत्कृष्ट से एक सांग की स्थितिवाले नरक में क्या नारकरूप से उत्पन्न हो सकते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' एवं चेव जाव वत्तव्वं सिया' हे गौतम! उत्पस्थमान जो होता है वह उत्पन्न हुआ माना जाता है इस सिद्धान्त के अनुसार वर्तमान क्रियाकाल और भाविक्रियाकाल में अभेद होने के कारण नैरयिक रूप से आगे उत्पन्न होने वाले भी सिंहादिक इस समय यद्यपि पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनि में वर्तमान हैं, फिर भी नैरधिकरूप से ही कहे गये हैं। अतः नैरयिक ही नैरधिक रूप से उत्पन्न होते हैं ऐसा सिद्ध होता है।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अह भंते । ढंके, कंके, लिए, मगुए, सिखीए एएणं निस्सीला०' हे भदन्त ! ढङ्क-गृघ्न, कंक-काक, અણુવ્રતરહિત, ગુણુવ્રતરહિત, મર્યાદારહિત અને પ્રત્યાખ્યાન તથા પાષધાપવાસથી રહિત હાય છે, તે કાળનેા અવસર આવે કાળધમ (મરણુ) પાસીને આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં એક સાગરે પમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળા નારકામાં નૈરયિક રૂપે ઉત્પન્ન થઈ શકે છે ખરાં ?
""
महावीर प्रभुना उत्तर- " एवं चैव जाव वत्तव्वं सिया" हे गौतम! "' ઉત્પત્સ્યમાન હૈાય છે, તેને ઉત્પન્ન થયેલા માનવામાં આવે છે, આ સિદ્ધાંત અનુસાર વર્તમાન ક્રિયાકાળ અને ભાવિ ક્રિયાકાળમાં અભેદ હોવાને કારણે નારકા રૂપે ભવિષ્યમાં ઉત્પન્ન થનારા સિ’હાદ્ધિકાને જો કે તેઓ હાલમાં પચેન્દ્રિય તિય ગ્યેાનિમા રહેલા છે છતાં પણ નારકા રૂપે જ કહેવામાં આવે છે. તેથી એ વાત સિદ્ધ થાય છે કે નારકો જ નારક રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. गौतम स्वाभीन। प्रश्न-" अह भंते ! ढके, कंके, बिलए, मग्गुए, सिखीए, एएणं निस्सीला० " हे भगवन् ! गीध, अण्डा, विहाय (पक्षी विशेष),
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ८ सू० २ तिर्यग्योनिकविशेषनिरूपणम् २१ ढङ्क:-गृध्रा, काका-वायसः, विलका-पक्षिविशेषः, मद्गुका, शिखी-मयुर एते खलु ढङ्कादयः शिखिपर्यन्ताः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनयः, निःशीला:, निता, निर्गुणाः निर्मादा:, निष्पत्याख्यानपौषधोपवासाः कालमासे कालं कृत्वा, अस्यां रत्नप्रभायां पृथिव्याम् उत्कृष्टेन सागरोपमस्थितिके नरके कथं नैरयिकतया उपपद्येरन् ? भगवानाह-' सेसं तं चेव जाव वत्तव्यं सिया' हे भदन्त ! शेषं तदेवपूर्वोक्तरीत्यैव, यावत्-उत्पत्स्यमानः उत्पन्न इतिवक्तव्यं स्यात्, तथा च सम्पति गृध्रादयः पञ्चन्द्रियतिर्यग्योनौ वर्तमाना अपि वर्तमानक्रियाकालभाविकालयोरभेदात् , नैरयिकतया उत्पत्स्यमाना अपि, नैरयिका एव व्यपदिश्यन्ते इतिभावः। विलय-पक्षिविशेष, मद्गुक और शिखी तक के पंचेन्द्रियतियश्चजीव निशील, निव्रत, निर्गुण, निर्मर्याद, निष्पत्याख्यानपोषधोपवासवाले हुए कालमास में काल करके इस रत्नप्रभाथिवी में उत्कृष्ट से एक सागरोपम की स्थितिवाले नरक में क्या नैरयिक रूप से उत्पन्न हो सकते हैं? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'सेसं तं चेच जाव वत्तव्वं सिया' हे गौतम! यहां पर भी 'जो उत्पस्थमान होता है वह उत्पन्न हुआ माना जाता है ' इस सिद्धान्तके अनुसार वर्तमान क्रियाकाल और भाविक्रियाकाल में अभेद माना जाने के कारण नैरयिक रूप से उत्पन्न होने वाले भी ये ढङ्कादिक जीव इस समय यद्यपि पंचेन्द्रियतियंग्योंनि में वर्तमान है, फिर भी नैरषिकरूप से ही कहे गये हैं। अंघ अन्त में गौतम प्रभु के वचन को प्रमाणित करते हुए ऐसा कहते हैं
મુગક (પક્ષીવિશેષ) અને મેર, આ પંચેન્દ્રિય તિર્યંગ ચેનિક છે કે જે નિશીલ, નિત, નિર્ગg, નિર્વાદ અને નિષ્પત્યાખ્યાન પિષધપવાસવાળા હોય છે, એટલે કે સદાચાર આદિથી રહિત હોય છે, તેઓ શું કાળને અવસર આવે કાળ કરીને આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં એક સાગરોપમની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિવાળા, નારકે રૂપે ઉત્પન થઈ શકે છે ખરાં?
___ महावीर प्रभुना उत्तर-" सेसं तंचेव जाव वत्तव्वयं विया" गौतम! અહીં પણ “જેઓ ઉત્પદ્યમાન હોય છે, તેમને ઉત્પન્ન થઈ ચુકેલા માનવામાં આવે છે.” આ સિદ્ધાંત અનુસાર વર્તમાન ક્રિયાકાળ અને ભાવિ ક્રિયાકાળમાં અભેદ માનીને પંચેન્દ્રિય તિનિમાં રહેલા તે ગીધ આદિ જીવોને નારક રૂપ જ કહેવામાં આવ્યા છે, કારણ કે તેઓ નારકે રૂપે ઉત્પન્ન થવાના છે. "सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति जाप विहरइ" देश न ५ २ ४२११ भाटे
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९२
भगवतीसूत्रे अन्ते गौतमः भगवद् वाक्यं प्रमाणयन्नाह- सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति नाव विहरइ' हे भदन्त ! तदेवम्-भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवम्-भवदुक्तं सत्यमेवेति, यावत्-भगवान गौतमो विहरति । ।। सू० २ ॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक पञ्चदशभाषा
कलितललितकलापालापकाविशुद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक वादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनाचार्य' पदभूपित-कोल्हापुरराजगुरुवालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालप्रतिविरचिताया श्री "भगवतीमूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाह्यायां व्याख्यायां द्वादशशतके
अष्टमोद्देशकः समासः॥१२-८॥ 'सेवं भंते! सेवं भंते। ति जाव विहरइ' हे भदन्त ! आपका कहा हुआ यह सब विषय सर्वथा सत्य ही है, हे भदन्त! आपका कहा हुआ यह सब विषय सर्वथा सत्य ही है,इस प्रकार कहकर वे गौतम यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥सू० २।। जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराज कृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके बारहवें शतक का
॥ अष्टम उद्देशक समास १२-८॥
સૂત્રકાર આ કથન દ્વારા મહાવીર પ્રભુનાં વચનની પ્રમાણભૂતતાનું પ્રતિપાદન કરે છે. “હે ભગવન! આ વિષયનું આપે જે પ્રતિપાદન કર્યું તે સત્ય જ છે. હે ભગવન ! આપનું આ કથન સર્વથા યથાર્થ જ છે,” આ પ્રમાણે કહીને, પ્રભુને વંદણાનમસ્કાર કરીને, પિતાના આતમને સંયમ અને તપથી યુક્ત કરતા થકા ગૌતમ સ્વામી પોતાના સ્થાને વિરાજમાન થઈ ગયા. સૂરા જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના બારમા શતકનો
આઠમે ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૧૨-૮
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०९ नवमोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् २९३ अथ नवमोद्देशः मारभ्यते-
द्वादशशतके नवमोदेशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम्
देवानां भव्यद्रव्यदेवादिप्रकारमरूपणम्, अन्धद्रव्यदेवादि व्यपदेशकारणप्ररूपणम्, नरदेव-धर्मदेव - देवाधिदेव - भावदेवा-नव्यद्रव्य देवाः कुतः आगत्य उत्पद्यन्ते ? इत्यादि प्ररूपणम्, नरदेवः कुत आगत्योत्पद्यते ? रत्नममा पृथिवीपु कस्याः नरकपृथिव्याः आगत्योत्पद्यन्ते ? अथवा भननचा सिप्रभृतिदेवेभ्यः कस्मादेवादागत्योत्पद्यते ? धर्मदेवः कुतः आगत्योत्पद्यते ? देवाधिदेवः कुत आगत्योत्पद्यते ? रत्नप्रभादिनरक पृथिवीपु कस्याः नरकपृथिव्याः आगत्य उत्पनववे उद्देशे का प्रारंभ -
बारहवें शतक के इस नौवें उद्देशक में जो विषय कहा गया है। उसका संक्षेप से विवरण इस प्रकार है- देवों में भव्य द्रव्य देवादि प्रकारों की प्ररूपणा भव्यद्रव्य देव आदिरूप के व्यपदेश होने के कारण की प्ररूपणा नरदेव, धर्मदेव, देवाधिदेव, भावदेव और भव्य द्रव्यदेव ये कहां से आकर उत्पन्न होते हैं ? ऐसी प्ररूपणा नरदेव कहां से आकरके उत्पन्न होता है ? रत्नप्रभा आदि पृथिनियों में से किस पृथिवी से आकर वह उत्पन्न होता है ? अथवा-भवनवासी आदि देवों में से किस देव में से वह आकर उत्पन्न होता है | धर्मदेव कहां से उत्पन्न होता है रत्नप्रभा आदि पृथिवियों में से किस नरक पृथिवी में से आकर के उत्पन्न નવમા ઉદ્દેશાના પ્રારંભ~~
ખારમાં શતકના આ નવમાં ઉદ્દેશકમાં પ્રતિપાદિત વિષયના સ'ક્ષિપ્ત સારાંશ નીચે પ્રમાણે છે
દેવાના ભવ્યદ્રવ્યદેવ આદિ પાંચ પ્રકારાનુ કથન ભવ્યદ્રદેવ આદિ ३पे तेभने मानवानु' अणु-नरहेव, धर्म देव, देवाधिदेव, लावहेव मने द्रव्य દેવ તેઓ કયાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે, આ પ્રશ્નના જવામનું નિરૂપણુ નરદેવ કયાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? રત્નપ્રભા આદિ સાત નારકપૃથ્વીમાંની કોઈ એક નારકપૃથ્વીમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે, અથવા ભવનવાસી આઢિ દેવામાંથી આવીને તે ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે? ધર્મદેવ કયાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? દેવાધિદેવ કયાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? શું તે નરક
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
भगवतीसूत्र घते ? किं देवेषु सर्ववैमानिकदेवेभ्यः आगत्योत्पद्यते ? भावदेवः कुतः आगत्य उत्पद्यते ? इत्यादि प्रश्नः, भव्यद्रव्य देवानां स्थितिप्ररूपणम् , नरदेवानां स्थिति प्ररूपणम् , धर्मदेवानां स्थितिप्ररूपणं, देवाधिदेवानां स्थितिमरूपणम् , भावदेवानां स्थितिमरूपणम् च, ततो भव्यद्रव्यदेवानां विकुर्वणाशक्तिप्ररूपणम् , देवाधिदेवानां विकुर्वणाशक्तिनिरूपणं च, ततो भव्यद्रव्यदेवानाम् उद्वर्तनानन्तरं भवा. न्तरोत्पत्तिविचारः, नरदेवानां चोदवर्तनानन्तरं भवान्तरोत्पत्तिविचारः, धर्मदेवानामुद्वर्तनानन्तरं भवान्तरोत्पत्तिनिचारश्च, ततो धर्मदेवानां देवविशेषेषु उत्पत्तिप्ररूपणम् , देवाधिदेवानां चोद्वर्तनानन्तरं भवान्तरोत्पत्तिविचारः, भावदेवानामुद्रहोता है ? भाव देव कहां से आकर के उत्पन्न होता है ? इत्यादि प्रश्न भव्य द्रव्यदेवों की स्थिति की प्ररूपणा नरदेवों की स्थिति की प्ररूपणा धर्मदेवों की स्थिति की प्ररूपणा देवाधिदेवों की स्थिति की प्ररूपणा भावदेवों की स्थिति की प्ररूपणा भव्यद्रव्यदेवों की विकुर्वणाशक्ति की प्ररूपणा देवाधिदेवों की विकुणाशक्ति की प्ररूपणा भावदेवों की विकुर्वणाशक्ति की प्ररूपणां भव्यद्रव्यदेवों की उद्वर्तना के वाद भवान्तर में उत्पत्ति का विचार नरदेवों की उतना के बाद भवान्तर में उत्पत्ति का विचार धर्मदेवों की देवविशेषों में उत्पत्ति का विचार देवाधिदेवों की उतना के बाद भवान्तर में उत्पत्ति का विचार भावदेवों की उतना के बाद भवान्तर में उत्पत्ति का विचार भव्यद्रव्यदेवों की काल की अपेक्षा से स्थिति का विचार भव्यद्रव्यदेवों का कितने कालतक अन्तर रहता है ऐसा कथन नरदेवों का परस्पर में कितने कालतक પૃથ્વીઓમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? કે ભવનવાસી દેવામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે કે શું તે સર્વમાનિક દેવમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? ભાદેવ ક્યાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? ઈત્યાદિ પ્રશ્નો અને તેમના ઉત્તરોની પ્રરૂપણું ભવ્યદ્રવ્યદેવની સ્થિતિની પ્રરૂપણું નરદેવોની સ્થિતિની પ્રરૂપણુ ધર્મદેવની સ્થિતિની પ્રરૂપણું દેવાધિદેવેની સ્થિતિની પ્રરૂપણું ભાવિદેની સ્થિતિની પ્રરૂપણું ભવ્યદ્રવ્યદેવની વિતુર્વણ શક્તિની પ્રરૂપણા દેવાધિ
ની વિકુવાશક્તિની પ્રરૂપણું ભાવની વિમુવણશક્તિની પ્રરૂપણા ભવ્યદ્રવ્યદેવની ઉદ્ધના (તે ભવમાંથી ચ્યવન) થયા બાદ ભવાન્તરમાં ઉત્પતિવિષયક પ્રરૂપણા ધમની , નરદેવેની અને ભાવની ઉદ્વર્તના બાદ ભવાન્તરમાં ઉત્પત્તિ થવા વિષેની પ્રરૂપણું ધર્મદેવની દેવવિશેષમાં ઉત્પતિ
विकासका
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ९ सू० १ देवप्रकारनिरूपणम्
२९५
र्तनानन्तरं भवान्तरोत्पत्तिविचारथ, तदनन्तरम् भव्यद्रव्यदेवानां कालापेक्षया स्थितिप्ररूपणम्, ततो भव्यद्रव्यदेवानां कियत्कालमन्तरं भवतीति प्ररूपणम्, नरदेवानां परस्परं कियन्तं कालमन्तरं भवति ? इति प्रश्नः, धर्मदेवानां परस्परं कियन्तं कालमन्तरं भवतीति मरूपणम्, देवाधिदेवानां परस्परमन्तरविचार:: भावदेवानां परस्परमन्तरविचारश्थ, ततश्च भव्यद्रव्यदेवादीनां परस्परमल्पबहुत्वमरूपणमिति ॥
द्वादशशतके नवोदेशकः देववक्तव्यता |
मूलम् - " कइ विहाणं भंते! देवा पण्णत्ता ? गोयमा ! पंचविहा देवा पण्णत्ता, तं जहा- भवियदव्वदेवा, नरदेवार, धम्मदेवा ३, देवाहिदेवा४, भावदेवा५ । से केणद्वेणं अंते ! एवं बुच्चइभवियदव्व देवा, भवियदव्वदेवा ? गोयमा ! जे भविया पंचिदियतिरिक्खजोणिया वा, मणुस्सा वा, देवेसु उववजित्तए, से तेणट्टेणं गोयमा ! एवं बुच्चइ - भवियदव्वदेवा, भवियदव्वदेवा | सेकेणणं भंते! एवं बुच्चइ - नरदेवा, नरदेवा ? गोयमा ! जे इमे रायाणो चाउरंतचक्कत्रट्टी उत्पन्नसमत्त चक्करयणप्पहाणा, नवनिहिपणो समिद्धकोसा बत्तीसं रायवरसहस्साणुजायमरगा सागरवर मेहला हिवइणो मणुस्सिदा, से तेणट्टेणं जाव अन्तर रहता है ऐसा विचार देवाधिदेवों के परस्पर के अन्तर का विचार भावदेवों के परस्पर के अन्तर का विचार इसके बाद भव्यद्रव्यदेव आदिकों के परस्पर में अल्प बहुत्व की प्ररूपणा ।
ધ્રુવેાના વિરહકાળની (એજ ભવપ્રાપ્તિમાં જે કાળનું અતર પડે છે તેને વિરહકાળ કહે છે) પ્રરૂપણા નરદેવામાં પરસ્પરમાં કેટલા કાળનુ અન્તર રહે છે, તેની પ્રરૂપણા દેવાધિદેવામાં પરસ્પરમાં કેટલા કાળનુ અંતર રહે છે, તેની પ્રરૂપણા ભાવદેવામાં પરસ્પરમાં કેટલા કાળનુ અંતર રહે છે, તેની વિચારણા ભવ્યદ્રવ્યદેવ અતિ પાંચ પ્રકારના દેવાના અપમહુવનું નિરૂપણુ.
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९६
भगवतीसूत्रे नरदेवा। से केपट्टेणं भंते ! एवं बुच्चइ-धम्मदेवा, धम्मदेवा? गोयमा! जे इमे अणमारा भगवंता ईरिया समिया जाव ग्रत्तबंभयारी, से तेणट्रेणं जाव धम्मदेवा, धम्मदेवा। से केणट्रेणं भंते! एवं वुच्चइ-देवाधिदेवा, देवाधिदेवा? गोयमा! जे इमे अरिहंता भगवंतो उप्पन्ननाणदंसणधरा जाव सव्वदरिसी, से तेणटेणं जाव देवाधिदेवा, से केणट्रेणं भंते! एवं वुच्चइ-- भावदेवा, भावदेवा? गोयमा ! जे इमे भवणवइवाणमंतरजोइसवेमाणिया देवा देवगतिनामगोयाइं कम्माइं वेदेति, से तेणटेणं जाव भावदेवा ॥सू० १॥
छाया-कतिविधाः खलु भदन्त ! देवाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम! पञ्चविधाः देवाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-भव्य द्रव्यदेना १, नरदेवाः२, धर्मदेवाः३, देवाधिदेवा-४, भावदेवाः५ । तत् केनार्थेन भदन्त ! एवढच्यते-भव्यद्रव्यदेवाः, भव्यद्रव्यदेवाः? गौतम ! ये भव्याः पञ्चेन्द्रियतियग्योनिका वा, मनुष्या वा देवेषु उपपत्तुम् , तत् तेनार्थेन गौतम! एवमुच्यते-भव्यद्रव्यदेवाः, भव्यद्रव्यदेवाः ? तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते-नरदेवाः, नरदेवाः १ गौतम! ये इमे राजानश्चातुरन्तचक्रवर्तिनः, उत्पन्नसमस्तचक्ररत्नप्रधानाः नवनिधिपतयः समृद्धकोशाः, द्वात्रिंशदराजवरसहस्रानुयातमार्गा, सागरवरमेखलाधिपतयो मनु. व्येन्द्राः तत्तेनार्थेन यावन्नरदेवाः। तत् केनार्थेन भदंत ! एवं उच्यते धर्मदेवाः धर्मदेवाः। गौतम ये इमे अनगारा भगवंता ईरियासमिता: यावत् गुप्त ब्रह्मचारी तत् तेनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते-धर्मदेवाः, धर्मदेवाः ? गौतम ! ये इमे अनगारा भगवन्तः ऐर्यासमितिका यावत् गुप्तब्रह्मचारिणः, तत् तेनार्थेन यावत् धर्मदेवाः, धर्मदेवाः, तत् केनार्येन भदन्त । एवमुच्यते-देवाधिदेवाः, देवाधिदेवाः? गौतम! ये इमे अर्हन्तो भगवन्तः उत्पन्नज्ञानदर्शनधरा: यावत् सर्वदर्शिनः, तत् तेनार्थेन यावत्-देवाधिदेवाः, देवाधिदेनाः । तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यतेभावदेवा, भावदेवा ? गौतम ! ये इमे भवनपतिवानव्यन्तरज्योतिषिकवैमानिका देवाः देवगति नामगोत्राणि कर्माणि वेदयन्ति, तत् तेनार्थेन यावत्भावदेवाः ॥०१॥
टीका--पूर्वोदेशके देवस्य नागादिलोकेषु उत्पत्तेः प्ररूपितत्वेन, तत्मस्तावात् नवोदेशके देवानामेव प्ररूपणार्थम् नामद्वारमाह-'का विहाणं भंते' इत्यादि,
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ९ सू० १ देवप्रकारनिरूपणम् . २९७ का विहाणं भंते ! देवा पगत्ता ?' हे भदन्त ! कतिविधाः कियत्यकारीः खलु देवाः प्रज्ञप्ताः? भगवानाह-'गोयमा ! पंचविहा देवा पण्णत्ता' हे गौतम ! पश्वविधाः देवाः प्रज्ञप्ताः, तत्र दीव्यन्ति -क्रीडादिकं कुर्वन्ति इति देवाः, दीव्यन्ते वा स्तूयन्ते आराध्यतयेति देवाः, तानेव पश्चविधान् देवानाह-'तं जहा-भविय दय देवार, नरदेना२, धम्मदेवा३, देवाहिदेवा४ भावदेवा५' तद्यथा-भव्यद्रव्यदेवाः१, नरदेवाः२, धर्मदेवा३, देवाधिदेवाः४, भावदेवा ५, अथार्थद्वारमाह
देववक्तव्यता'कइविहाणं भंते । देवा पण्णत्ता' इत्यादि। टीकार्थ-पूर्व उद्देशक में देवकी नागादिलोकों में उत्पत्ति प्ररूपित की गई है इस कारण उसके सम्बन्धको लेकर इस नौवें उद्देशक में देवों की ही प्ररूपणा के लिये नामबार की प्ररूपणा की गई है इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'काविहा णं भंते देवा पण्णत्ता' हे भदन्त ! देव कितने प्रकार के कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! पंचविहा देवा पण्णत्ता , हे गौतम । देव पांच प्रकार के कहे गये हैं ! 'दीव्यन्ते-क्रीडादिकं कुर्वन्ति, इति देवाः, दीव्यन्ते वा स्तूयन्ते आराध्यतया इति देवाः' देव शब्द की इस व्युत्पत्ति के अनुसार विविध प्रकार की क्रीडा करनेवाले जो होते हैं, वे देव हैं या जो जनता द्वारा आराध्यरूप से स्तति के विषयभूत किये जाते हैं वे देव हैं-ऐसे ये देव पांच प्रकार के कहे गये हैं-'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'भविघदव्वदेवा,१ नरदेवा,२ धम्मदेवा,३ देवाहिदेवा,४ भावदेवा५' भव्यद्रव्यदेव१, नरदेवर, धर्मदेव३, देवाधिदेव४, भावदेव५,
-वतव्यता“कइ विदाणं भते ! देवा पण्णत्ता, त्याટીકાર્થ–પૂરેશકમાં નાગકુમાર આદિ દેવલોકમાં ઉત્પત્તિની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. આ પ્રકારના પૂર્વોદ્દેશક સાથેના સંબંધને લીધે સૂત્રકારે આ નવમાં ઉદ્દેશકમાં દેવેની જ પ્રરૂપણ કરી છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી महावीर प्रभुने सेवा प्रश्न पूछे छे 3-" कहविहाणं भंते । देवा पण्णता?"
હે ભગવન ! દેવોના કેટલા પ્રકાર કહ્યા છે?
महावीर प्रभुना उत्त२-" गोयमापंचविहा देवा पण्णता "गौतम! देवाना पांय ४२ हा छ. " तंजहा" । नीय प्रभारी छ"भवियद्व्वदेवा, नरदेवा, धम्मदेवा, देवाहिदेवा, भावदेवा" (१) भव्यद्रव्य
भ० ३८
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतासूत्र
२९८ । गौतमः पृच्छति से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ-मवियदव्यदेवा, भवियदव्यदेवा ?' हे भदन्त ! तत्-अथ, केनार्थेन, एवमुच्यते-मव्यद्रव्यदेवाः, भव्यद्रव्य देवाः ? इति, भव्यद्रव्यदेवशब्दस्य कोथैः इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा। जे भविया पंचिदियतिरिक्खजोणिया ना, मणुस्सा वा, देवेसु उववज्जित्तए' हे गौतम ! ये भव्या:-योग्याः खलु पञ्चेन्द्रियतिग्मोनिका बा, मनुष्या वा, देवेषु उपपत्तुम्-जन्मग्रहीतुं, योग्या भवन्ति इति पूर्वेणान्वयः तथा च भविष्यकाले देवत्वप्राप्तिकारो जीवाः भव्यदेवाः उच्यन्ते, इति भावः, 'से तेणटेणं गोयमा! एवं बुच्चइ-भवियदव्यदेव्या, भवियदव्यदेवा' हे गौतम ! तत्-अथ, तेनार्थेनतेन कारणेन, एवम्-उक्तरीत्या, उच्यते-भव्यद्रव्यदेवाः, भवद्रव्यदेवाः इति, ___ अब गौतम प्रभु से इस प्रकार से पूछते हैं-'से केणटेणं भंते ! . एवं बुच्चा, भवियचदेवा, भवियवदेवा' हे भदन्त ! 'भव्यद्रव्यदेव' इस शब्द का क्या अर्थ है ? अर्थात् भव्यद्रव्यदेव किसे कहते हैं? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयना! जे भविया पंचिंदियतिरिक्खजोणिया वा मणुस्सा वा देवेलु उववज्जित्तए' हे गौतम ! जो पंचेन्द्रिय तियचयोंनिक अथवा मनुष्य, देवों में जन्म ग्रहण करने के लिये योग्य होते हैं-अर्थात् जो जीव भविष्यत् काल में देवत्व की प्राप्ति करनेवाले हैं ऐसे जीव भव्य द्रव्य देव कहे गये हैं। 'से तेगडेणं गोयमा! एवं वुच्चइ, भवियदव्यदेवा, भवियद्व्वदेवा' इस कारण हे गौतम ! मैंने देवों के प्रकार में इस भव्यद्रव्यदेव का ग्रहण किया है। हुष, (२) न२१, (3) ध१, (४) हाधिव, मन (५) माप?१. ४५ शहनी व्युत्पत्ति मा ५२नी छ-"दीव्यन्ते-क्रीडादिकं कुर्वन्ति, इति देवाः, दीव्यन्ते वा स्तूयन्ते आराध्यतया इति देवाः" मा व्युत्पत्ति अनुसार "२ विविध પ્રકારની ક્રીડા કરનારા હોય છે, તેમને દેવ કહેવામાં આવે છે. “અથવા” લેકે દ્વારા આરાધ્ય રૂપે જેમની સ્તુતિ કરવામાં આવે છે, તેમને દેવે કહે છે.”
गौतम स्वामीना प्रश्न-" से केणद्वेण भंते ! एवं वुच्चइ, भवियदव्वदेवा, भवियदव्वदेवा?'' 8 सन् ! हेवाना मे मारने 'सभ्यद्रव्य' नाम શાં કારણે આપવામાં આવ્યું છે? એટલે કે “ભવ્યદ્રવ્યદેવ” આ પદને અર્થ શ થાય છે અને ભવ્યદ્રવ્યદેવ કેને ગણવામાં આવે છે? “ __महावीर प्रभुना उत्त२-"गोयमा ! जे भविया पंचिंदियतिरिक्खजोणिया, वा मणुस्सा वा, देवेसु उववज्जित्तए" हे गौतम ! २५ चन्द्रियतिय य यानि અથવા મનુષ્ય, દેવામાં જન્મ ગ્રહણ કરવાને યોગ્ય હોય છે–એટલે કે જે જીવ ભવિષ્યમાં દેવત્વની પ્રાપ્તિ કરવાનું છે, તે જીવને ભવ્યદ્રવ્ય કહે છે.
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ९ सू० १ देवप्रकारनिरूपणम् २६९ गौतमः पृच्छति-' से केणडेणं भंते ! एवं बुच्चइ-नरदेवा, नरदेवा?' हे भदन्त ! वत-अथ, केनार्थन-केन कारणेन, एवप्नुच्यते-नरदेवाः नरदेवाः इति? नरदेवशब्दस्य कोऽर्थः इति प्रश्ना, नराणां मध्ये देवा:-आराध्याः, कात्यादियुक्ता वा, नराश्च ते देवताश्चेति वा नरदेवा इत्यभिमायेण भगवानाह'गोयमा ! जे इमे रायाणो चरंतचकवट्टी उत्पन्न समत्तचंकरयणप्पहाणा, नवनिहिपइणो, समिद्धकोसा, वत्तीसं रायवरसहस्साणुजायमग्गा सागरवरमेहलाहिवइणो मणुस्सिदा' हे गौतम ! ये इमे राजानः चातुरन्तचक्रवर्तिनः चतुर्दिगन्तस्वामिनः, उत्पन्नसमस्तचक्ररत्नप्रधाना:-प्राप्तसर्वरत्नप्रधानचक्ररत्नाः, ___ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'से केणटेणं भंते । एवं बुच्चईनरदेवा नरदेवा' हे भदन्त ! आप नरदेव नरदेव ऐसा कहते हैं-सो इस नरदेव शब्द का क्या अर्थ है-अर्थात् नरदेव किसको कहते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु इस अभिप्राय से कि "मनुष्यों के बीच में जो आराध्य हो, अथवा कान्त्यादिगुणों से जो युक्त हो, या नररूप से जो, देव जैसा हो वह नरदेव है" उत्तर में गौतम से प्रभु कहते हैं-'गोयमा! जे इमे रायाणो चाउरंतचक्कवट्टी, उप्पन्नसम्मत्तचकरयणप्पहाणा, नवनिहिपहणो, समिद्धकोसा, बत्तीसं रायवरसहस्साणुजायमग्गा, सागर वर मेहलाहिवाणो मणुरिसदा' हे गौतम!जो ये चारदिशाओं के स्वामी होते हैं, जिन्हें सर्वरत्नों में प्रधान चक्ररत्न-प्राप्त होता है, जो नौं “से वेणटेणं गोयमा! एवं बुच्चइ, भवियद्व्वदेवा, भवियदव्यदेवा" ગૌતમ! તે કારણે મેં દેના એક પ્રકારનું નામ “ભવ્યદ્રવ્યદેવ” કહ્યું છે.
गौतम स्वाभाना प्रश्न-"से केण?भंते ! एवं बुच्चइ, नरदेवा, नर. देवा" मावन् ! माघे वाना in रनु नाम " नरहे " शर ४यु छ १ सेट नश्व न श म थाय छ १ म अने नरहे . વામાં આવે છે?
મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર-મનુષ્યમાં જેઓ આરાધ્ય ગણાતાં હોય છે, અથવા કાન્તિ આદિ ગુણોથી જેઓ યુક્ત હોય છે, અથવા નરરૂપે જન્મ ધારણ કરવા છતાં પણ જેઓ દેવતુલ્ય છે, તેમને નરદેવ કહેવામાં આવે છે. मा पात सूत्र नायना सूत्रपाB | व्यस्त 30 छ-" गोयमा! जे इमे रायाणो चाउरंतकवट्टी, उप्पन्नसमत्तचकरयणप्पहाणा, नवनिहिपइणो, समिद्ध कोसा, बत्तीस रायवरसहस्साणुजायमग्गा, सागरवरमेहलाहिवइणो मणुस्सिदा" से ગૌતમ! જેઓ ચાર દિશાઓના સ્વામી હોય છે, સર્વ રોમાં પ્રધાન એવાં
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
100
भगवतीसूत्रे
"
नव निधिपतयः - नवनिधीनां स्वामिनः, समृद्ध कोशाः - परिपूर्ण भाण्डागाराः, द्वात्रिंशद्राणवरसहस्रानुयातमार्गाः - द्वात्रिंशत्सहस्रसंख्यक श्रेष्ठराजानुसृतपन्थानः, सागरवर मेखला धिपतय:- महासागररूपश्रेष्ठ मेखलापर्यन्त पृथिवीस्वामिनः, मनुष्ये. न्द्राः भवन्ति, ते एव नरदेवा इत्युच्यन्ते इत्यभिपयेणाह -' से तेण द्रेणं जाय नरदेवा, नरदेवा' हे गौतम! तत् तेनार्थेन, यावत् एवमुच्यते नरदेवाः, नरदेवाः इति । गौतमः पृच्छति' से केणद्वेणं भंते ! एवं बुच्चइ - धम्मदेवा, धम्मदेवा ? हे भदन्त ? तत्-अथ केनार्थेन-केन कारणेन, एवमुच्यते धर्मदेवाः afa ? धर्म देवशब्दस्य कोर्थः ? इति प्रश्नः धर्मेण - श्रुतादिना देवाः, धर्मप्रधाना वा देवाः धर्मदेवाः उच्यन्ते इत्यभिप्रायेण भगवानाह - ' गोयमा ! निधियों के स्वामी होते हैं, जिनका भाण्डागार सदा परिपूर्ण बना रहता है, ३२ हजार श्रेष्ठ राजा जिनकी आज्ञा के वशवर्ती रहा करते हैं महासागररूप श्रेष्ठ मेखलावाली इस समस्त भूमीपर जिनका अखण्ड साम्राज्य छाया रहता है, ऐसे जो मनुष्येन्द्र- चक्रवर्ती छहखण्ड५ म्लेच्छखण्ड और एक आर्यखण्ड- पृथिवी के स्वामी होते हैं वे ही नरदेव - कहलाते हैं । ' से तेणट्टेणं जाव नरदेवा' इसी कारण हे गौतम! ऐसे मानवरत्न नरदेव कहे गये हैं ।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' से केणटुणं भंते । एवं बुच्चइ, धम्मदेवा धम्मदेवा' हे भदन्त । ये धर्मदेव हैं ये धर्मदेव हैं ऐसा आप किस कारण से कहते हैं ? अर्थात् धर्मदेव का शब्दार्थ क्या है ? इसके उत्तर में "श्रुतादि को लेकर जो देव-आराध्य बने हैं अथवा धर्मकी प्रधानता से
ચક્રરત્નની જેમને પ્રાપ્તિ થઈ હાય છે, જેઓ નવ નિધિઓના સ્વામી ડાય છે, જેમના ભડાર સદા ભરપુર રહે છે, ખત્રીસ હજાર શ્રેષ્ઠ રાજાએ જેમની આજ્ઞાને આધીન હાય છે, મહાસાગર રૂપ શ્રેષ્ઠ મેખલા (કદારા)વાળી આ સમસ્ત ભૂમિ પર જેમનુ` અખંડ સામ્રાજ્ય વ્યાપેલુ રહે છે, જેઆ ૬ ખ'ડ (પાંચ મ્લેચ્છમા અને એક આયખંડ) પૃથ્વીના સ્વામી હાય છે, એવાં भनुष्येन्द्रने (यवर्तीने) ४ " नरहेव " हेवामां आवे छे. " से तेणट्टेणं जाब नरदेवा" हे गौतम! ते भर में हेवाना मेड प्रहारने " नरदेव " ३ये ઓળખાવ્યા છે. એટલે કે મનુષ્યેામાં રત્નસમાન અથવા દેવતુલ્ય પુરુષાને 'नरहेव ' वामां आवे छे.
गौतम स्वाभीनो प्रश्न- “ से देवा " हे लगवन् ! आये देवाना
केणट्टेण भंते ! एवं वुच्चइ, धम्मदेवा, धम्म“धर्म हेव " सेवे। श्रीले प्रहार शा आरो
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ० ९ सू० १ देवप्रकारनिरूपणम् जे इमे अणगारा भगवन्तो ईरियासमिया जाच गुनयंभयारी' हे गौतम ! ये इमे खलु अनगारा:-श्रमणाः, भगवन्तः, ऐयासमिता:-ईर्यासमितियुक्ताः, यावत्भाषासमितियुक्ताः, एषणासमितियुक्ताः, आदानभाण्डामत्रनिक्षेपणासमितियुक्ता, उच्चारमस्रवणश्लेष्मसिंघाणजल्लपरिष्ठापनासमितियुक्ताः उत्तमक्षमा मार्दवावशौचसत्यसंयमतपस्त्यागाकिञ्चन्ययुक्ताः गुप्ताः, गुप्तेन्द्रिया: गुप्ता ब्रह्मचारिणो भवन्ति, ते एव धर्मदेवाः इत्युच्यन्ते इत्यभिमायेणह-'से तेणटेणं जाव धम्मदेवा, धम्मदेवा' तत्-अथ, तेनार्येन-तेन कारणेन खलु यावत्-एवमुच्यते-धर्मदेवाः, धर्मदेवाः इति । गौतमः पृच्छति-से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चद देवाहिदेवा, देवाहिदेवा ? हे भदन्त ! तव अथ, केनार्थेन-केन कारणेन, एवमुजोदेव बने हैं" इस अभिप्राय से प्रभु कहते हैं-'गोयमा!जे इमे भणगारा भगवंतो ईरियासमिया जाव गुत्तभयारी' हे गौतम ! जो ये अनगारश्रमण भगवन्त हैं कि जो ईर्यासमिति से युक्त हैं, यावत् भापासमिति से युक्त हैं, एषणासमिति से युक्त हैं, आदान भाण्डामत्रनिक्षेपणसमिति से युक्त हैं, उच्चारप्रस्रवण-श्लेष्म-सिंघाण-जल्लपरिष्ठापनासमिति से युक्त हैं, उत्तमक्षमा-मार्दव-आर्जव-शौच-सत्य-संयम-तप-अकिंचन ब्रह्मचर्य इन दश धर्मों से युक्त हैं, गुप्त हैं, गुप्तेन्द्रियवाले हैं, गुप्तब्रह्मचारी हैं-वे ही धर्मदेव हैं अत: 'से तेणट्टेणं जाव धम्मदेवा २' इस कारण से मैं ने उन्हें धर्मदेव शब्द का वाच्यार्थ कहा है। ____ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'से केणटेणं अते ! एवं वुचहदेवाहिदेवा, देवाहिदेवा' हे भदन्त ! आप किस कारण से देवाधिदेवर કહો છે? એટલે કે “ધર્મદેવ' પદને શું અર્થ થાય છે, અને આપ કેને ધર્મદેવ કહે છે?
मडावीर प्रभुना उत्त२-" गोयमा! जे इमे अणगारा भगवंतो ईरियासमिया जाव गुत्तभयारी" समितिथीयुत, भाषासमितिथीयुत, मेष!સમિતિથીયુક્ત, આદાનભાડામવનિક્ષેપણાસમિતિથીયુક્ત, ઉચ્ચાર-પ્રસવણ
भ-सिंघा-reauR४ापन समितिथीयुत, तथा उत्तम क्षमा-भाईमा-शीय-सत्य-संयम-त५-त्या1-2मयनता-मने प्रायः ३५ इस ધર્મોથી યુક્ત, ગુપ્ત, ગુણેન્દ્રિય અને ગુસબ્રહ્મચારી, એવા જે શ્રમણ ભગવતે છે, તેમને જ “ધર્મદેવ” કહેવામાં આવે છે. તે કારણે જ હે ગૌતમ! મેં દેવોને ત્રીજો પ્રકાર “ધર્મદેવ” કહ્યો છે.
गौतम स्वामीना प्रभ-“से फेणटेणं भंते ! एवं वुच्चद, देवाहिदेवा, देवाहिदेवा" साप ! माये ॥ ४१२ वाना 2.1 रनु नाम
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०२
_भंगवतीसूत्र च्यते-देवाधिदेवाः, देवाधिदेवाः इति ? देवाधिदेवशब्दस्य कोर्थः इति प्रश्ना, देवानां मध्ये पारमार्थिकदेवत्वयोगादधिकाः देवाः देवाधिदेवाः इत्यभिप्रायेणाह'गोयमा ! जे इमे अरिहंता भगवंतो उप्पननाणदसणधरा जाब, सबदरिसी' हे गौतम ! ये इमे अर्हन्तः-जिनेश्वराः, भगवन्ता, उत्पन्नज्ञानदर्शनधराः केवलिनः, यावत्-वीतरागाः सर्वज्ञाः सर्ववर्शिनः सन्ति, ते एव देवाधिदेवा उच्यन्ते, इत्यभिप्रायेण उपसंहरन्नाह-'से तेणट्टेणं जाव देवादिदेवा, देवाहिदेवा' हे गौतम! तत्-अथ, तेनार्थेन-तेन कारणेन, यावत्-एवमुच्यते-देवाधिदेवाः देवाधिदेवाः इति । गौतमः पृच्छति-से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ-भावदेवा, भावदेवा ?' हे भदन्त ! तत् अथ, केनार्थेन-केन कारणेन, एवमुच्यते-भावदेवाः भावदेवाः ऐसा कहते हैं-अर्थात् देवाधिदेव शब्द का अर्थ क्या है ? उसके उत्तर में प्रभु इस अभिप्राय से कि "जो देवों के बीच में पारमार्थिक देवत्व के योग से अधिकरूप में देव होते हैं वे देवाधिदेव हैं " गौतम से कहते हैं-'गोषमा! जे अरिहंता भगवंता, उत्पननाणदंसणधरा जाव सव्वदरिसी' हे गौतम ! जो ये अर्हन्त भगवन्न हैं कि जो उत्पन्न केवलज्ञान
और केवलदर्शन के धारी हैं-केवली हैं यावत्-वीतराग हैं, सर्वज्ञ हैं, सर्वदर्शी हैं, वे ही देवाधिदेव कहलाते हैं-'से तेणटेणं जाव देवाहिदेवा' देवाहिदेवा, इसी कारण से मैं ने उन्हें देवाधिदेव कहा है। ____ अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'सेकेणटेणं भंते! एवं चुच्च भावदेवा भावदेवा' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि ये भावदेव हैं, ये भावदेव हैं ? अर्थात् भावदेव इस शब्द का દેવાધિદેવ” કહ્યું છે એટલે કે આપ દેવાધિદેવ કેને કહે છે?
મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર-જેમને પારમાર્થિક દેવત્વના રોગથી, દેવે પણ પિતાના દેવ રૂપે સ્વીકારે છે, તેમને દેવાધિદેવ કહે છે. એ જ વાત નીચેના सूत्रा सूत्रमारे ५४८ री छे. “जे इमे अरिहंता भगवंता, उत्पन्ननाणदसणधरा, जाव सव्वदरिखी" गौतम ! Sun विज्ञान मन श. નન ધારક, વીતરાગ, સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી એવાં અહંત ભગવાનને “દેવાबिव' वामां आवे छे. “से केणठेणं जाव देवाहिदेवा, देवाहिदेवा" હે ગૌતમ! તે કારણે મેં તેમને-સર્વજ્ઞ અહંત ભગવાને-દેવાધિદેવ કહ્યા છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न-" से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ, भाव देवा, भावदेवा? " मन् ! माथे शा पारणे हेवान पायमा २२ “ मा " નામ આપ્યું છે એટલે કે “ભાદેવ' પદને શું અર્થ થાય છે અને આપ કેને ભાવદેવ કહે છે?
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
३०३
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ९ सू० १ देवप्रकारनिरूपणम्
इति ? भावदेवशब्दस्य कोऽर्थः ? इति प्रश्नः भावेन - देवगत्यादिकर्मोदयजातपर्यायेण देवाः भावदेवा उच्यन्ते, इत्यभिप्रायेण भगवानाह - 'गोयमा । जे इमे भवइवाणमंतर जोइस वेमाणिया देवा देवगइनामगोयाई कम्माई वेदेति ' हे गौतम ! ये इमे भवनपति - वानव्यन्तर-ज्योतिषिक - वैमानिका देवा देवगतिनामगोत्राणि कर्माणि देवगतिसम्बन्धिनामगोत्रकर्माणि वेदयन्ति - अनुभवन्ति यस्मादतस्ते भावदेवा उच्यन्ते इत्यभिप्रायेणाह - 'से तेणद्वेणं जाब भावदेवा' तत्-अथ, तेनार्थेन, यात्रत्-एवमुच्यते - भावदेवाः, भावदेवाः इति ॥ १ ॥ देवोत्पादवक्तव्यता |
मूलम् - " भवियदव्वदेवाणं भंते! कओहिंतो उववजंति ?. किं नेरइएहिंतो उववज्जंति ? तिरिक्ख जोणिएहिंतो मणुस्सेहिंतो देवेहिंतो उववज्जति ? गोयमा ! नेरइएहिंतो उववजंति, तिरिक्खजोणिएहिंतो मणुस्सेहिंतो, देवेहिंतो वि उववज्जंति, भेया
अर्थ क्या है ? " भावसे-देवगत्यादिक कर्मोदय से उत्पन्न हुई पर्याय से जो देव हैं - वे भावदेव हैं " इस अभिप्राय को लेकर प्रभु गौतम से कहते हैं-' गोयमा ! जे इमे भवणवह, वाणमंतरजोइस- वैमाणिया देवा देवगइ नामगोपाई कम्माहं वेदेति ' हे गौतम! जो ये भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिषिक एवं वैमानिक देव जो कि देवगति संबंधी नाम गोत्र कर्मों का वेदन कर रहे हैं-भोग रहे हैं - इस प्रकार वे भावदेव कहे गये हैं । ' सेणं जाव भावदेवा' इसी कारण से 'भावदेव भावदेव ' इस रूप से कहलाते हैं. ॥०१॥
ભાવની અપેક્ષાએ દેવગતિ આદિ કર્માંયના દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલા પર્યાયની અપેક્ષાએ જે દેવ છે, તેને ભાવદેવ કહે છે. એજ વાત મહાવીર પ્રભુએ ગૌતમ સ્વામીને આપેલા નીચે પ્રમાણેના જવાખ દ્વારા પ્રકટ થાય છે. " गोयमा ! जे इमे भवणवइ, वाणमंतर, जोइसवेमाणिया देवा देवगइ नामगोयाइं कम्माइं वेदेति” हे गौतम मा भवनयति, वानव्यन्तर, ज्योतिषिष्ठ અને વૈમાનિક ધ્રુવે, કે જે દેવગતિ સંબધી નામ ગાત્ર કર્યાંનુ વેદન श्री रह्या छे-हेवगति लोगवी रह्या छे, तेभने भावहेव देवाय छे. " से तेणट्टेणं ગૌતમ ! તે કારણે તે
हेवाने 'लावहेव'
जाव
भावदेवा" हे કહેવામાં આવે છે પ્રસૂ॰૧/
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
__ भगवती जहा कंतीए सव्वेसु उववाएयव्वा जाव अणुत्तरोववायत्ति, नवरं असंखेज्जवासाउय अकम्मभूमगअंतरदीवगलवट्ठसिद्धवजं जाव अपराजियदेवेहितो वि, उबवज्जंति ? णो लवट्टसिद्ध. देवेहितो उबवज्जति। नरदेवाणं भंते! कओहिंतो उववज्जति? कि नेरइएहितो०? पुच्छा, गोयमा ! नेरइएहितो वि उववजति, णो तिरिक्खजोणिएहितो, णो मणुस्सेहितो, देवेहितो वि उववज्जंति। जइ नेरइएहितो, उववज्जति किं रयणप्पभापुढवि नेरइएहितो उबवज्जति, जाब अहे सत्तमा पुढवि नेइएहितो उववज्जति? गोयमा ! रयणप्पभापुढवि नेरइएहितो उपवजांति, णो सकर जाव, नो अहे सत्तमा पुढवि नेरइएहितो उववज्जति। जइ देवेहितो उववज्जंति, किं भवणवासिदेवहितो उववज्जंति? वाणमंतरदेवेहितो, जोइसियदेवेहितो, वेमाणियदेवेहितो उवधज्जंति? गोयमा! भवणवासि देवेहितो वि, उववज्जति, वाणमंतरदेवेहितो वि उववज्जति, एवं सब्बदेवेसु उववाएयठवा, वकंती भेदे णं जाव सबसिद्धत्ति। धम्मदेवाणं भंते! कओहिंतो उववज्जंति ? किं नेरइएहितो उववज्जति ? एवं वकंतीभेदेणं सम्वेसु उववाएयवा जाव सम्वट्ठसिद्धत्ति, नवरं तमा, अहे सत्तमाए, तेऊ वाऊ असंखिज्जवासाउय अकम्म भूमगअंतरदीवगवज्जेसु। देवाधिदेवाणं भंते! कओहिंतो उववज्जंति ? किं नेरइएहितो उक्वजति ? पुच्छा, गोयमा! नेरइएहितो उववज्जति, णो तिरिक्खजोणिएहितो, णो मणु
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १ सू० २ देवोत्पत्तिनिरूपणम्
३०५
सेहितो, देवहितो वि उववज्जति । जइ नेरइएहितो, एवं तिसु पुढवीसु उववज्जंति, सेसाओ खोडेयन्नाओ। जइ देवेर्हितो उववज्जति ? किं वेमाणिएसु सव्वेसु उववज्जंति ? जाव सव्वसिद्धत्ति, सेसा खोडेयव्वा । भावदेवाणं भंते! कओहितो उववज्जंति ? एवं जहा वतीए भवणवासीणं उनवाओ, तहा भाणियव्व ॥ सू० २ ॥
छाया - भव्यद्रव्य देवाः खलु भदन्त । केभ्य उपपद्यन्ते ? किं नैरयिके-भ्य उपपद्यन्ते ? तिर्यग्योनिकेभ्य उपपद्यन्ते ? मनुष्येभ्य उपपद्यन्ते, देवेभ्य उपपद्यन्ते ? गौतम ! नैरयिकेभ्यः उपपद्यन्ते, तिर्यग्योनिकेभ्य उपपद्यन्ते, मनुष्येभ्योऽपि उपपद्यन्ते, देवेभ्योऽपि उपपद्यन्ते, भेदा यथा व्युत्क्रान्तौ सर्वेषु उपपादयितव्याः यावत् - अनुत्तरौपपातिके इति, नवरम् - असंख्येयवर्पायुष्क कर्मभूमिज़ान्तरद्वीप सर्वार्थसिद्धिवर्ज यावत् अपराजित देवेभ्योऽपि उपपद्यन्ते, नो, सवार्थसिद्धदेवेभ्यः उपपद्यन्ते । नरदेवाः खलु भदन्त ! केभ्य उपपद्यन्ते ? किं नैरयिकेभ्यः ? गौतमः ! नैरकेभ्योऽपि उपपद्यन्ते, नो तिर्यग्योनिकेभ्यः, नों मनुष्येम्यः, देवेभ्योऽपि उपपद्यन्ते, यदि नैरयिकेभ्य उपपद्यन्ते किं रत्नममा पृथिवी नैरयिकेभ्य उपपद्यन्ते ? यावत्-अधः सप्तमी पृथिवी नैरयिकेभ्य उप पद्यन्ते ? गौतम ! रत्नप्रभा पृथिवी नैरयिकेभ्य उपपद्यन्ते, नो शर्करा यावत्-नो अधः सप्तमी पृथिवी नैरयिकेभ्य उपपद्यन्ते । यदि देवेभ्यः उपपद्यन्ते, किं भवनवासि देवेभ्य उपपद्यन्ते ? वानव्यन्तरदेवेभ्यः उपपद्यन्ते ? ज्योतिषिकदेवेभ्य square ? वैमानिक देवेभ्य उपपद्यन्ते ? गौतम । भवनवासि देवेभ्योऽपि उपपद्यन्ते, वानव्यन्तरदेवेभ्योऽपि उपपद्यन्ते, एवं सर्वदेवेषु उपपादयितव्याः व्युत्क्रान्तिभेदेन यावत् सर्वार्थ सिद्धे इति, धर्मदेवाः खलु भदन्त ? केभ्य उपपचन्ते ? कि नैरयिकेभ्यः ? एवं व्युत्क्रान्तिभेदेन सर्वेषु उपपादयितव्याः यावत् सर्वार्थसिद्धे इति, नवरम् तमा अधः सप्तमी तैजस वायु वा असंख्येय वर्षांयुके कर्मभूमिजान्तरद्वीप जवर्जेषु, देवातिदेवाः खलु भदन्त । केभ्य उपपद्यन्ते, ? किं नैरिथिंकेभ्य उपपद्यन्ते ? पृच्छा, गौतम ! नैरयिकेभ्योऽपि उपपद्यन्ते, नो तिर्यग्योनिकेभ्यः, नो मनुष्येभ्यः, देवेभ्योऽपि उपपद्यन्ते, यदि नैरयिकेभ्यः, एवं तिसृषु पृथिवीषु उपपद्यन्ते, शेषास्त्यक्तव्याः यदि देवेभ्यः उपपद्यन्ते ? वैमानिकेषु सर्वेषु उपपद्यन्ते, यावत् सर्वार्थसिद्धे इति, शेषास्त्यक्तव्याः, भावदेवाः
भ० ३९
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०६
भगवतीसूत्रे
खलु भदन्त ! केभ्य उपपद्यन्ते ! एवं यथा व्युत्क्रान्तौ भवनवासिनाम् उपपातस्तथा भणितव्यः ॥०२॥
टीका-पूर्वोक्तरीत्या देवान् प्ररूप्य तेषामेव परूपयितुमाह-'भवियदव्यदेवाणं' इत्यादि, भवियदव्यदेवाणं भंते! कभहितो उववज्जंति ? किं नेरइएहिंतो उज्जेति ? तिरिक्खजोणिएहिंती, मणुस्सेर्हितो, देवेर्हितो उववज्जेति ?' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! भव्यद्रव्यदेवा खलु केभ्य आगत्य उपपद्यन्ते ? किं नैरयिकेभ्य आगत्य उपपद्यन्ते ? किंवा तिर्यग्योनिकेभ्य आगत्य उपपद्यन्ते ? किंवा मनुष्येभ्य आगत्य उपपद्यन्ते ? किंवा देवेभ्य आगत्य उपपद्यन्ते ? भगवानाह - 'गोमा ! नेरइएहिंतो उववज्र्ज्जति, तिरिक्खजोगिएहितो, मणुम्सेर्हितो, देवेहिंतो देवोत्पादवक्तव्यता
'भवियदव्यदेवाणं भंते! कभोहियो उववज्र्ज्जति ' इत्यादिटीकार्थ- पूर्वोक्त्तरीति के अनुसार देवों की प्ररूपणा करके अब सुत्रः कार इस सूत्र द्वारा उनकी उत्पत्ति की प्ररूपणा कर रहे हैं - इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है- 'भविपदव्वदेवाणं भंते । कओहिंतो उववजंति' हे भदंत | जो भव्यद्रव्यदेव हैं वे कहां से आकर के उत्पन्न होते हैं ? क्या 'रइतिो ववज्र्ज्जति ? तिरीक्खजोणिएहितो, मणुस्सेहिंतो देवहितो उववज्जंति' वे नैरथिकों में से आकर के उत्पन्न होते है ? या तिर्यंचों में से या मनुष्यों में से या देवों में से आकर के उत्पन्न होते. हैं- 2. इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोधमा ' हे गौतम! 'नेरइएहिंतो संववज्जति, तिरिक्ख जोणिएहितो, मणुस्से हिंती, देवेहिंतो वि उबव
--देवात्याहवतव्यता-—
" भवियदव्वदेवाणं भंते ! कओहिंतो उववज्जंति " त्याहिટીકા-પૂર્વ સૂત્રમાં દેવેના પ્રકારાની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી હવે `સૂત્રકાર- આ સૂત્ર દ્વારા તેમની ઉત્પત્તિની પ્રરૂપણા કરે છે
આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામીએ મહાવીર પ્રભુને આ પ્રમાણે प्रश्न पूछयो छे - " भवियदव्वदेवाणं भंते । कओहितो उववज्जति ” हे भगवन् अव्यद्रव्यदेवे। ज्यांथी भावीने उत्पन्न थाय छे ? " नेरइए हितो उववज्जंति ? विक्खिजोणिएहितो, मणुस्सेहिंतो, देवेहिंतो उववज्जंति ? " शुद्ध तेथेो नारीभांथी આવીને ભવ્યદ્રવ્યદેવા રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે? કે તિય ચામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? કે મનુષ્યામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? કે દૈવલેાકમાંથી આવીને ભવ્યદ્રવ્યદેવા રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે ?
भडावीर प्रभुना उत्तर- " गोयमा ! " डे गौतम ! नेरइएद्दितो उववज्जति, तिरिक्खजोणिरहितो, मणुस्सेहितो, देवेहितो वि उववज्जंति ” लव्यद्गव्यदेवी
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ९ सू० २ देवोत्पत्तिनिरूपणम्
३० वि उववज्जति' हे गौतम ! भव्यद्रव्यदेवाः नैरयिकम्य आगत्य उपपद्यते, तिर्यग्योनिकेभ्य आगत्य उपपद्यन्ते, मनुष्येभ्य आगत्य उपपद्यन्ते, देवेभ्योऽपि आगत्य उपपद्यनरो, 'भेडो जहा वकंतीए सम्वेसु उबवाएया जाव अणुत्तरोकवाइयत्ति' भेद:-अवान्तरणकारी यथा-व्युत्क्रान्तिके-प्रज्ञापनाया: पष्ठपदे प्रति पादितस्तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यः, तथा च 'यदि नैरपिकेश्य आगत्य उपपद्यन्ते तहि कि रत्नप्रभापृथिवी नायिकेभ्य आगत्योपपद्यन्ते ? इत्यादि-भेदो वक्तव्या एवं रीत्या सर्वेषु-नैरयिकादि वैमानिकान्तेषु उपपादयितव्या:-भव्यद्रव्यदेवानामुत्पादवर्णनं कर्तव्यम्, यावत्-पृथिवीकायिकायेकेन्द्रियादि भवनवासिवानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकनवग्रैवेयकपञ्चानुत्तरौपपातिका इति, एतेभ्यः सर्वेभ्यः ज्जंति' भव्यद्रव्यदेव नैरयिकों में से आकर के भी उत्पन्न होते हैं, तिथंचों में से भी आकर के उत्पन्न होते हैं, मनुष्यों में से भी आकर के उत्पन्न होते हैं, तथा, देवों में से भी आकर के उत्पन्न होते हैं। 'भेदो जहा वकंतीए सम्वेसु उववाएयधा जाय अणुत्तरोषवाइयत्ति' अवान्तर प्रकार जैसा प्रज्ञापना के छठे पद व्युत्क्रान्तिपद में कहा गया है वैसा ही यहां पर भी समझना चाहिये तथा " यदि वे नरयिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं तो क्या रत्नप्रभापृथिवी के नैरथिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं " इत्यादि भेद कहना चाहिये इस प्रकार से भव्य द्रव्यदेवों के उत्पाद का वर्णन नैरपिक से लेकर वैमानिकान्तों में करलेना चाहिये इस प्रकार से इस कथन का सारांश यह है कि भक्प-द्रव्यदेव यावत् पृथिवीकायिकादि से लेकर भवनवासि, वानव्यन्तर, નારકમાંથી આવીને પણ ઉત્પન્ન થાય છે તિય ચામાંથી આવીને પણ ઉત્પન્ન થાય છે, મનુષ્યમાંથી આવીને પણ ઉત્પન્ન થાય છે અને દેવામાંથી આવીને पर अपन्न थाय छे. "भेदो जहा वक्रतीए सव्वेसु उपचाएयव्वा जाव अणुतरोषवाइयत्ति " प्रज्ञापनासूत्रना ७४ व्युडान्ति ५४मा मवान्तर प्राशनावी પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે, એવી પ્રરૂપણ અહીં પણ સમજવી જોઈએ એટલે કે “જે તેઓ નારકમાંથી આવીને ભવ્યદ્રવ્યદેવ રૂપે ઉત્પન્ન થતા હોય, તે શું રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નારકમાંથી આવીને ઉભાન થાય છે.” ઈત્યાદિ ભેદેનું કથન થવું જોઈએ આ પ્રકારે નારકાથી લઈને વૈમાનિકે પર્યાના દેવમાંથી આવીને જીવ ભવ્યદ્રવ્યદેવ રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે, એમ સમજવું જોઈએ આ કથનને સારાંશ એ છે કે “પૃથ્વીકાયિક આદિથી લઈને ભવનપતિ, વનવ્યંતર, તિષિક, વૈમાનિક, નવરૈવેયક અને પાંચ
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
ive
भगवतीसूत्र आगत्य भव्यद्रव्यदेवाः उपपद्यन्ते, किन्तु-'नवरं असंखजशमाउय अकम्मभूमग अंतरदीया सबसिद्धवज्न जाप अपराजियदेवहितो वि उपवनंति, जो सचदृसिद्धदेवेहिनो उबवनंति' नवरं-विशेषतु अपथ्येयवायुकाकर्मभूमिजान्नरद्वीपज सबार्यसिद्धवर्जम् असंख्यानुवर्षायुकाऽकर्मभूमिजा-पञ्चेन्द्रियतिर्यग्मनुन्यो, अन्तरद्वीपजाः एतेभ्यश्चोत्ताः भव्यद्रव्यदेवा न भवन्ति, भावदेवेष्वेव तेपामुत्पादान , सर्वार्थसिद्रिकास्तु अव्यद्रव्यसिद्धा भवन्ति इत्यतः एतेभ्योऽन्ये सर्वे भव्यद्रव्यदेवतयोत्पादयितव्याः, इतिमावा, तुदवधिमाह-यावन्-नैरयिकादिभ्यो विजयजयन्तजयन्तापराजिनदेवेभ्योऽपि आगत्य भव्यद्रव्यदेवाः उपपद्यन्ते, नो ज्योनिष्क, वैमानिक, नौवेधक, अनुत्तर इन सब से आकर के उत्पन्न होते हैं। किन्तु 'नवरं असंजबासाउय अकम्मभूमग अंतरदीवगसव्यठसिद्ध बज जाच अवराजिय' असंख्यात वर्ष की आयुवाले अकसंभूमिज पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्च और मनुष्य तथा अन्तरद्वीपज गवं सर्वार्थ'लिद्धक ये भव्यद्रव्यदेवरूप से उत्पन्न नहीं होते है । क्यों कि ये सय "असंख्यातवर्षकी आयुवाले अकर्मभूमिज मनुप्य तथा तिर्यञ्च, तथा अन्तरद्वीपज भरकर भव्यद्रव्यदेवल्प से उत्पन्न न होकर नाघदेवरूप से ही उत्पन्न होते हैं। सर्वार्थसिद्धिक जो है-वे भव्यद्रव्यसिद्ध होते हैं: इन्हें फिर दूसरा भव नहीं लेना पड़ता है-उसी गृहीतनाव से मोक्ष - चले जाते हैं। इसलिये यहां भव्यद्रव्यदेव होने में उनको वर्जित किया
गया है। इसीलिये नरयिक आदिकों में से आकरके तथा विजय, - वैजयन्त, जयन्त और अपराजित इन देवों में से आकरले भव्यद्रव्य
અનુત્તર, આ બધા સ્થળેથી આવીને જીવ ભવ્યદ્રવ્યદેવ રૂપે ઉત્પન્ન થત आय 2. " नवरं असंखज्जवासाश्य अकम्मभूमगअंतरदीवगसव्वट्ठसिद्धवजं जाव अवराजिय" ५२'तु मध्यात वपना आयुष्यवाणा मम भिकर પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને મનુષ્ય તથા અન્તરદ્વીપજી તથા સર્વાર્થસિદ્ધક, આ છ ભવ્યદ્રવ્યદેવ રૂપે ઉત્પન્ન થતા નથી. કારણ કે અસંખ્યાત વર્ષના આસુંવાળા અકર્મભૂમિ જ મનુષ્ય અને તિર્યો તથા અન્તરદ્વીપ મરીને - શવ્યદ્રવ્યદેવ રૂપે ઉત્પન્ન થતા નથી, પણ ભાવદ્રવ્યદેવ રૂપે જ ઉત્પન્ન થાય
છે. જે સર્વાર્થસિદ્ધિકે છે, તેઓ ભવ્યદ્રવ્યસિદ્ધ થાય છે, તેમને ફરી બીજે “ભવ લેવે પોતે નથી–એજ દીત ભવમાંથી તેઓ મેસે ચાલ્યા જાય છે. તેથી લવ્યદ્રવ્યદેવ રૂપે તેમની ઉત્પત્તિને નિષેધ કર્યો છે. તેથી જ એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે નરકાદિમાંથી આવીને તથા વિજ્ય, જયન્ત, યન્ત, અને અપરાજિત આ ચાર અનુત્તર વિમાનમાંથી આવીને તે વિમાનમાંના
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ९ सू०२ देवोत्पत्तिनिरूपणम् ३०६ सर्वार्थसिद्धदेवेभ्य आगत्य भव्यद्रव्यदेवा उपपद्यन्ते इति भावः। गौतमः पृच्छति'नरदेवा गं भंते ! कोहितो उववज्जति ? कि नेरइएहितो० ? पुच्छा' हे भदन्त ! नरदेवाः खल्ल केभ्य आगत्य उपपद्यन्ते ? कि नायिकेभ्य भागत्य उपपद्यन्ते ? किं वा तिर्यग्योनिकेभ्य आगत्य उत्पद्यन्ते ? किं वा मनुष्येभ्य आगत्य उत्पधन्ते ? किं वा देवेभ्य आगत्य उत्पद्यन्ते ? इति पृच्छा, भगवानाह'गोयमा। नेरइएहितो वि, उववज्नंति, णो तिरिक्खजोणिएहितो, णो मणुस्सेहितो, देवेहितो वि उववज्जति' हे गौतम ! नरदेवाः खलु 'नैरपिकेभ्योऽपि आगत्य उपपधन्ते, किन्तु नो तिर्यग्योनिकेभ्य आगत्य नरदेवाः उपपद्यन्ते, नो वा मनुष्येभ्य आगत्य ते उपपद्यन्ते, अथ च देवेभ्योऽपि देव उत्पन्न हो जाते हैं, सर्वार्थसिद्ध के देवों में से आकरके जीव भव्यद्रव्यदेवरूप से उत्पन्न नहीं होता है, ऐसा कहा गया है। • अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'नरदेवा णं भंते ! कओ. "हिंतो उवधज्जति' हे भदन्त ! नरदेव कहां से आकरके उत्पन्न होता है ? 'किं नेरइएहितो पुच्छा' क्या नैरयिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? किंवा तिर्थग्योनिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? या मनुष्यों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? या देवों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम।' नेरहएहितो वि उववज्जति, णो तिरिक्खजोणिएहितो, णो मणुस्सेहितो, देवहितो विउवधति ' नरदेव नैरयिकों में से तथा मनुष्यो में से आकर नरदेव रूप से उत्पन्न नहीं होते, अब इसी बात को विशेषरूपसे जानने દેશમાંથી આવીને) જીવ ભવ્યદ્રવ્યદેવ રૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, પરંતુ સર્વાર્થસિદ્ધ
અનુત્તર વિમાનના દેવમાંથી આવીને જીવ ભવ્યદ્રવ્યદેવ ઉત્પન્ન થતું નથી. . गौतम स्वामीना प्रश्न-"नरदेवाणं भंते । कमोहितो उपवति?". समपन् ! यांथी मावीर नरहे ३२ ५न्न थ छे ?" किं नेरइएहितो० पुच्छा"शु नामांथी, तिय यामाथी, है मनुष्यामाथी माथी આવીને જીવ નરદેવ રૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે?
महावीर प्रभुना अत्तर-" गोयमा?" गौतम ! " नेरइएहितो वि, उववति, णो तिरिक्ख जोणिएहितो, णो मणुस्से हितो, देवेहि तो वि ववज्जति"
નારકમાથી આવીને પણ નરદેવ રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે, દેવામાંથી આવીને પણ નરદેવ રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે, પરંતુ તિયામથિી તથા મનુષ્યોમાંથી આવીને નરદેવ રૂપે ઉત્પન થતા નથી આ વાતને વિશેષ રૂપે oryरान भाटे गौतम स्वामी मा प्रमाणु प पूछे छे-"जइ नरइएहितो
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०
भगवतीखने आगत्य उपपद्यन्ते । गौतमः पृच्छति-'जइ नेरइएहितो उववज्जति, कि रयणप्पभा पुढवि नेरहएहितो उववनंति, जाव अहे सत्तमा पुढवि नेग्इएहितो उपवज्जति। यदि नैरपिकेभ्यः आगत्य नरदेवा उपपद्यन्ते, तत् किं रत्नममा पृथिली नैरषिकेभगः आगत्य उपपयन्ते ? यावर किंवा शर्करामा पृथिवी नैरयिकम्य आगत्य उपपद्यन्ते ? किं वा वालुकाममा पृथ्वी नैरयिकेभ्य आगत्य उपपद्यन्ते किं वा पङ्कप्रभा पृथिवी नैरयिकेभ्य आगत्य उपपद्यन्ते ? किं वा धूमपभा पृथिवी नैरयिकेभ्य आगत्योपपद्यन्ते ? किं वा तमाममा पृथिवी नैरपिकेभ्य आगत्योपपद्यन्ते किंवा अधासप्तमी पृथिवी नैरपिकेभ्य आगत्योपपद्यन्ते ? भगवानाह-'गोयमा! रयणप्पभापुढवि नेरइएहितो उवाजंति, नो सकर जाव, नो अहे सत्तमा पुढवि नेरइएहितो उपवनंति' हे गौतम ! नरदेवाः खलु रत्नपमा पृथिवी नरयिकेभ्यः उदृत्य उपपद्यन्ते, नो शर्करामभा यावत् , नो अधःसप्तमी के निमित्त गौतम प्रभु से ऐला पूछते हैं-जह नेरइएहितो उववजनि, कि रयणप्प मापुढवि नेरहएहितो उपवज्जति, जाव अहे सत्तमापुढवि नेरइएहितो उववज्जलि' हे भदन्त ! यदि नरदेव नैरयिकों में से आकर के उत्पन्न होते है तो क्यावे रत्नप्रभा पृथिवी के नैरधिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं? या शर्कराप्रभापृथिवी के नैरपिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? या वालुकाप्रभापृथिवी के नैरधिकों में से आकरके उत्तान -होते हैं ? किंवा-पप्रभापृथिवी के नैरयिकों में से करके उत्पन्न होते हैं ? या धूमप्रभापृथिवी के नैरयिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? या 'तमाप्रभापृथिवी के नैरयिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? या अधासप्तमी पृथिवी के नायिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! नरदेव रत्नप्रभापृथिवी के नैरथिकों में से उखवज्जति," त्या सगन् ! नालीमाथी मापीन तमा नरहेर ३३ ઉત્પન્ન થતા હોય, તે કયા નરકના નારકેટમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? શું રત્નપ્રભાના નારકમાંથી આવીને નરદેવ રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે કે શર્કરાપ્રભાના નારકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? કે વાલુકાપ્રભાના- નારકોમાંથી - આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? કે પંકપ્રભાતા નારકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય
છે ? ધૂમપ્રસાના નારકમાંથી આવીને ઉત્પન થાય છે? કે તમ~સાના નારકા- માંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? કે અધઃસપ્તમી પૃથ્વીના નારકમાંથી આવીને નરદેવ રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે?
મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર-“હે ગૌતમ!” રત્નને પૃથ્વીના નારકમાંથી નીકળીને જીવ નરદેવ રૂપે ઉત્પન થાય છે, પરંતુ શર્કરામભાથી લઈને
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०९ सू०२ देवोत्पत्तिनिरूपणम्
तानरूपणम्
३११ नैरयिकेभ्यो वा आगत्य उपपद्यन्ते। गौतमः पृच्छति-'जइ देवेहितो उववज्जति, किं भवणवासिदेवेहिंतो उववज्जति, वाणमंतरदेवेहितो, जोइसियदेवेहितो, वेमा णियदेवेहितो उववज्जति?' हे भदन्त ! यत् खलु नरदेवा देवेभ्यः आगत्योपपर पन्ते, तत् किं भवनवामिदेवेभ्य आगत्य उपपद्यन्ते? किं वा वानव्यन्तरदेवेभ्य आगत्य उपपद्यन्ते ? किं वा ज्योतिपिकदेवेभ्य आगत्योपपद्यन्ते ? किं वा वैमानि कदेवेभ्य आगत्य उपपद्यन्ते ? भगवानाह-'गोयमा ! भवणवासिदेवेहितो वि उववज्जति, वाणवन्तरदेवेहितो० एवं सचदेवेसु उनवाएयव्या वतीभेदेणं भाव सनसिद्धति' हे गौतम ! नरदेवा भवनवासिदेवेभ्योऽपि आगत्योपपद्यन्ते, एवं निकलकर उत्पन्न होते हैं किन्तु शर्कराप्रभापृथिवी के नैरयिकों में से यावत् अधःसप्तमी पृथिवी के नैरयिकों में से निकलकर उत्पन्न नहीं होते हैं।
अव गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'जइ देवेड़ितो उववजंति; किं अवणवालिदेवेहितो उववज्जति, वाणमंतरदेवेहितो उवध. ज्जंति, जोइलियदेवीहितो उववज्जंति, वेमाणियदेवहितो उववज्जति' हे.भदन्त ! यदि नरदेव देवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं तो क्या वे भवनवासिदेवों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? या वानव्यन्तर देवों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? अथवा ज्योतिष्क देवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? या वैमानिक देवों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'भवणवासिदेवेहितो वि उववज्जंति, वाणमंतर देवेहिती० एवं सव्वदेवेसु उववाएयव्वा, वक्रत्तीभेएणं जाव-सव्व? सिद्धत्ति' नरदेव भवनवासि देवों से भी आकरके उत्पन्न होते हैं, वानव्यन्तर देवों में से भी आकर અધાસપ્તમી પૃથ્વી પર્યન્તની પૃથ્વીના નારકમાંથી નીકળીને જ नरव ३५- 6पन्न यता नथी.
गौतम स्वामीना प्रश्न-" जइ देवेहितो उववज्जति, कि भवणवासिदेवे. हितो उववजंति, वाणमतरदेवेहितो उववज्जति ? जोइसियदेवेहितो उववज्जति, वेमाणियदेवेहितो उववति? सन् ! हवामाथी माजी नरव રૂપે ઉત્પન્ન થતા હોય, તે શું ભવનવાસી દેવામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? કે વાનવ્યંતર દેવમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? કે જ્યોતિષિક દેવોમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? કે વૈમાનિક દેવામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે?
महावीर प्रभुना उत्तर-" गोयमा!" गौतम ! " भवणवासिदेवहितो वि उववजंति, वाणमंतरदेवेहितो० एवं सव्वदेवेसु उववाएयव्वा, वकंतीभेएणं जाव सव्वट्ठसिद्धति" नरदेव, भवनवासी देवाभाथी भावीन. पाय अत्पन्न याय
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवती सूत्रे वानव्यन्तरदेवेभ्योऽपि आगत्य उपपद्यन्ते, एवं - पूर्वोक्तरीत्या सर्वदेवेषु नरदेवा उपपादयितव्याः - नरदेवानाम् उत्पादवक्तव्यता वक्तव्या, व्युत्क्रान्तिभेदेन - प्रज्ञापनायाः पष्ठपदानुसारेण यावत्- ज्योतिपिकदेवेभ्योऽपि आगत्योपपद्यन्ते, वैमानिक देवेभ्योऽपि आगत्योपपद्यन्ते, नवग्रैवेयकेभ्योऽपि आगत्योपपद्यन्ते, पश्चानुत्तरोपपातिकेभ्योऽपि, सर्वार्थसिद्धिभ्योऽपि आगस्योपपद्यन्ते इति भावः । गौतमः पृच्छति - 'धम्मदेशणं अंते ! कथोर्हितो उनवज्जेति ? किं नेरइए हितो उचथज्जंति ?' हे भदन्त ! धर्मदेवाः खलु केभ्य आगत्योपपद्यन्ते ? किं नैरयिकेभ्य आगत्योपपद्यते ? किंवा तिर्यग्योनिक मनुष्य भवनवासि वानव्यन्तरज्योतिषिकवैमानिकनवग्रैवेयक पश्चानुत्तरौपपातिक सर्वार्थसिद्धेभ्य आगत्योपपद्यन्ते ? इति
३१२
उत्पन्न होते हैं - इस प्रकार पूर्वोक्तरीति के अनुसार प्रज्ञापना के छठे व्युस्क्रान्ति पद के अनुसार- ज्योतिषिक देवों में से भी आकरके उत्पन्न होते हैं, वैधानिक देवों में से भी आकरके उत्पन्न होते हैं, नयग्रैवेयकों में से भी आकर उत्पन्न होते हैं, विजय, वैजयन्त, जयन्त, अपराजित और सर्वार्थसिद्ध इन पांच अनुत्तरविमानों में से आकर के भी उत्पन्न होते हैं ।
अब गौतम प्रभु से पूछते हैं-' धम्मदेवाणं भंते! कओहिंत्तो उववज्र्ज्जति ? कि नेरहपहिंतो उववज्जति ' हे भदंत ! धर्मदेव कहां से आकरके उत्पन्न होते हैं ? क्या नैरयिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? या तिर्यञ्चयोनिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? या मनुष्यों में से आकरके उत्पन्न होते हैं? या भवनवासी, वानव्यन्तर, ज्योतिषिक, वैमानिक, नवग्रैवेयक, पंच अनुत्तरौपपातिक विजय, वैजयन्त, जयन्त, अपराजित एवं सर्वार्थसिद्ध इनमें से आकर के उत्पन्न होते हैं ? इसके
છે, વાનન્યન્તર દેવામાંથી આવીને પણ ઉત્પન્ન થાય છે, એજ પ્રમાણે પ્રજ્ઞાપનાસૂત્રના છઠ્ઠા વ્યુત્ક્રાન્તિ પટ્ટના પૂર્વોક્ત કથન અનુસાર ચૈાતિષિક દેવા માંથી આવીને પણ ઉત્પન્ન થાય છે, વૈમાનિક દેવામાંથી આવીને પણ ઉત્પન્ન થાય છે, નવચૈવેયકના દેવામાંથી આવીને પણ ઉત્પન્ન થાય છે અને વિજયથી લઈને સર્વોથ સિદ્ધ પયતના પાંચ અનુત્તર વિમાને માંથી આવીનેપણ ઉત્પન્ન થાય છે.
गौतम स्वामीनो प्रश्न- " धम्मदेवाणं भंते! कओद्दितो उववज्र्ज्जति ? कि नेरइएद्दितो उववज्जति० " छत्याहि- हे भगवन् ! धर्मदेव ज्यांथी भावी ઉત્પન્ન થાય છે ? જી નારકામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે ? કે તિય ચેાન માંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? કે મનુષ્ચામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? ठे लवनवासी, वानव्यतर, ज्योतिषिठ, वैभानिङ, नवयैवेयङ, मने यां અનુત્તર વિમાનાના ઢવામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે?
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०९ सू० २ देवोत्पत्तिनिरूपणम् ३१३ . प्रश्नः। भगवानाह-'एवं वर्कनीभेदेणं सव्वेस उववाएयवा जाव सबसिद्धत्ति - हे गौतम ! एवं पूर्वोक्तरीत्या, व्युत्क्रान्तिभेदेन-प्रज्ञापनाया: पष्ठपदानुसारेण,, . सर्वेषु भवेषु धर्मदेवाः उपपादयितव्याः, यावद-नैरयिकादि सर्वार्थसिद्धपर्यन्तेभ्यः आगत्य धर्मदेवा उपपद्यन्ते किन्तु वर्जनीयभवानाह-'नवरं तमा अहे सत्तमाए तेऊ वाऊ असंखिज्ज वासाउय अकम्मभूमग अंतरदीवगवज्जेसु' नवरं-पूर्वापेक्षया विशेषस्तु धर्मदेवानां तमःप्रभा षष्ठपृथिवी, अधासप्तमी पृथियो, तैजस वायुकायिकासंख्यातवर्षायुष्काकर्मभूमिजान्तरद्वीपजतिर्यग्यौनिकमनुष्यवर्जेषु भवेषु उत्पादवक्तव्यता वक्तव्या एतेभ्य आगत्य-धर्मदेवा नोत्पद्यन्ते इति भावः। तथा च तम:प्रभा पृथिवी नरयिकेभ्यः उत्तानां जीवानां चारित्रं नास्ति, तथा अधः सप्तम्या स्तेजसोवायोरसंख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजेभ्योऽकर्मभूमिजेभ्योऽन्तरद्वीपजेभ्यश्च तिउत्तर में प्रभु कहते हैं-' एवं वक्रतीभेएणं सव्वेसु उववाएयवा' हे गौतम ! प्रज्ञापना के छठे व्युत्क्रान्तिपद के अनुसार समस्त अवों में से धर्मदेव उपपादयितव्य हैं-यावत् नैरयिक आदि से लेकर सर्वार्थसिद्धतक के जीवों में से आकरके धर्मदेव उत्पन्न होते हैं। किन्तु-'नवरं तमा अहे सत्तमाए तेऊ वाऊ असंखिजवासाउय अकस्मभूमग, अंतरदीवगवज्जेसु' पूर्व की अपेक्षा से विशेषता ऐसी है कि धर्मदेवों का उत्पाद तमाप्रभा के नैरयिकों में से, अधासप्तमीपृथिवी में नैरयिकों में से, तैजस्कायिकों में से, तथा असंख्यातवर्ष की आयुवाले कर्मभूमिज अकर्मभूमिज एवं अन्तर द्वीपज मनुष्य तिर्यग्योनिकों में से आकर धर्मदेव उत्पन्न नहीं होते हैं। क्यों कि जो नैरयिक जीव तम:प्रभापृथिवी से निकलते हैं-उनके चारित्र नहीं होता है तथा अधः
महावीर प्रसुन। उत्त२-" एवं वफतीभेएणं सव्वेसु उववाएयव्या". ગતમ! પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના છઠ્ઠા વ્યુત્ક્રાન્તિ પદમાં કહ્યા પ્રમાણે, નારકથી લઈને સર્વાર્થસિદ્ધક પર્યન્તના સમસ્ત માંથી આવીને જીવ ધર્મદેવ રૂપે ઉત્પન્ન थाय छे. "नवरं" परन्तु " तमा, अहेसत्तमाए, तेऊवाऊ असंखिज्जवासाउय अम्मभूमगअंतरदीवगवज्जेसु" पूर्वनाथन Rai धवन स्थनमा मेसी विशेषता छ ...तम:मान नामांथी, मय: ससमीना नाમાંથી, તેજસ્કાયિામાંથી, વાયુકાયિકામાંથી, તથા અસંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાળા કર્મભૂમિજ, અકર્મભૂમિજ, અને અન્તર દ્વીપજ મનુષ્ય અને તિય". માંથી આવીને જ ધર્મદેવ રૂપે ઉત્પન્ન થતા નથી કારણ કે જે નારકે તમપ્રભા પૃથ્વીમાંથી નીકળે છે, તેમનામાં ચારિત્ર હેતુ નથી તથા અધઃસપ્તમીમાંથી, તેજસ્કાયિકમાંથી, વાયુકાયિકામાંથી, અસંખ્યાત વર્ષના આયુ
भ० ४०
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे यंग्योनिकेभ्य उद्वृत्तानां मनुष्ये मानुगत्याभावानचारित्रं वर्तते, अत एव-एतेभ्य उत्तानां न धर्मदेवत्वमितिभावः। गौतमः पृच्छति-'देवाधिदेवाणं भंते ! कओहितो उववज्जति? किं नेरइएहितो उववज्जति पुच्छा' हे भदन्त ! देवाधिदेवाः केभ्यः आगत्य उपपद्यन्ते ? किं नैरयिकेभ्य आगत्य उपपद्यन्ते ? किं वा भवनपति पृथिवीकायिकाकेन्द्रियादि तिर्यग्योनिकमनुष्यवानव्यन्तरज्योतिपिकवैमानिक नवग्रैवेयकपश्चानुत्तरौपपातिकसर्वार्थसिद्धिकेभ्यो वा आगत्योपपद्यन्ते ? इति पृच्छा, भगवानाह-गोयमा ! नेरइएहितो उववज्जति, नो तिरिक्खजोणिएहितो, सप्तमी से तैजस्कायिकों से, वायुकायिकों से, असंख्यातवर्ष की आयु: वाले अकर्मभूमिजों में से, एवं कर्मभूमिजों में से, एवं अन्तरद्वीपजों में से, तिर्यञ्चों में से, मनुष्यों में से-निकले हुए जीव मनुष्य नहीं होते हैं, मनुष्य नहीं होने के कारण चारित्र के अभाव में वे चारित्रयुक्त अनगार रूप धर्मदेव नहीं होते हैं।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' देवाहिदेवाणं भंते ! कओहितो उववज्जंति, कि नेरइएहिंतो उववज्जंति, पुच्छा०' हे भदन्त ! देवाधिदेव कहां से आकर के उत्पन्न होते हैं ? क्या नैरयिकों से आकरके उत्पन्न होते हैं ? किंवा-भवनपति से पृथिवीकायिकादिक एकेन्द्रियादिनियंग्योनिकों में से, मनुष्यों में से, वानव्यन्तरों में से ज्योतिषिकों में से, वैमानिकों में से, यापंच अनुत्तरोपपातिक-विजय-वैजयन्त जयन्त, अपराजित, एवं सर्वार्थसिद्ध-इन पांच में से आकरके देवाधिदेव उत्पन्न होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' गोयमा' हे गौतम! 'नेरहષ્યવાળા અકર્મભૂમિજ, કર્મભૂમિજ, અને અન્તરદ્વીપજ મનુષ્યો અને તિર્યચામાંથી નીકળેલા જે મનુષ્ય રૂપે ઉત્પન્ન થઈ શકતા નથી અને મનુષ્ય રૂપે ઉત્પન નહીં થવાને કારણે ચારિત્રને અભાવ હોવાને કારણે તેઓ અણગાર રૂપ ધર્મદેવ પણ થતા નથી.
गौतम स्वामीन। प्रश्न-“देवाहिदेवाणं भंते ! कओहिंतो उववज्जंति" है मगवन् ! हाधिव यांथी मावीन. 4-1 थाय छ १“किनेरइएहितो उववज्जति, पुच्छा०" शु' नामाथी मापीनपन्न थाय छ१९ सपनપતિ જેમાંથી આવીને ઉત્પન થાય છે? કે પૃથ્વીકાયિક કિંક એકેન્દ્રિયાદિ તિર્યમિકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે કે મનુષ્યમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે કે વાન વ્યંતર દેવમાંથી, તિષિકેમાંથી, વૈમાનિકોમાંથી નવશ્રેયકમાંથી, કે વિજય આદિ પાંચ અનુત્તપિપાતિક દેવોમાંથી આવીને
पन्न थाय छ?
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०९ सू० २ देवोत्पत्तिनिरूपणम् नो मणुस्सेहितो, देवेहितो वि उववनंति' हे गौतम ! देवाधिदेवा अर्हन्तः केवलिनो नैरयिकेभ्य आगत्य उपपद्यन्ते, किन्तु नो नियंग्योनिकेभ्यः, नो वा मनुव्येभ्य आगत्य उपपद्यन्ते, अथ च देवेभ्योऽपि-भवनपविवानव्यन्तरादि सर्वार्थसिद्धपर्यन्तेभ्य आगत्य उपपद्यन्ते । गौतमः पृच्छति-'जइ नेरइएहितो' हे भदन्त ! यत् खलु देवाधिदेवाः नरयिकेभ्यः आगत्योपपद्यन्ते ? तत् कि रत्नप्रभा पृथिवीनैरयिकेभ्यः, किं वा शर्करामभावालुकापभापङ्कमभाधूमप्रभातमामभाऽधः सप्तमीपृथिवीनैरयिकेभ्यः आगत्योपपद्यन्ते ? भगवानाह-'एवं तिसु पुढवीसु एहितो, उववज्जति, नो तिरिक्खजोणिएहितो, ना मणुस्सेहितो, देवेहितो वि उववज्जति' देवाधिदेव-अर्हन्त केवली नैरयिकों में से आकरके भी उत्पन्न होते हैं एवं देवों में से भी आकरके उत्पन्न होते हैंपरन्तु वे तिर्यश्चगति से, एवं मनुष्यगति से आकर के उत्पन्न नहीं होते हैं। देवों में से आकरके वे उत्पन्न होते हैं इसका तात्पर्य यह है कि वे भवनपति, वानव्यन्तर आदि से लेकर सर्वार्थसिद्धपर्यन्त के देवों में से आकरके उत्पन्न होते हैं। ___ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'जह नेरहएहितो०' हे भदन्त । देवाधिदेव यदि नरयिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं तो क्या रत्नप्रभापृथिवी के नरयिकों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? या शर्करा. प्रभा के, या वालुकाममा के, या पंकप्रभा के, या धूमप्रभा के, अथवा तमःप्रभा के या अधः ससमीपृथिवी के नैरयिकों में से आकरके उत्पन्न ___ महावीर प्रभुना उत्तर- गोयमा !" 3 गौतम! "नेरइएहितो उवव. जंति, नो तिरिक्खजोणिएहितो, नो मणुस्सेहितो, देवे हितो वि उज्जति" (અહત કેવળી) નારકમાંથી આવીને પણ ઉત્પન્ન થાય છે, દેવામાંથી આવીને પણું ઉત્પન્ન થાય છે, પરંતુ તિ ચગતિ અને મનુષ્યગતિમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થતા નથી. માંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે.” એટલે કે વૈમાનિક આદિથી લઈને સર્વાર્થસિદ્ધવિમાનના દેવે પર્યન્તના દેવમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न-"जइ नेरइएहि" त्यादि सन् ! वा. ધિદેવ જે નારકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે, તે કઈ નરકપૃથ્વીના નારકેમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? શું રતનપ્રભાના નારકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? કે શર્કરા પ્રભાના, કે વાલુકાપ્રભાના, કે પંકપ્રભાના, કે ધૂમપ્રભાના, કે તમ પ્રભાના, કે અધઃસસ મીના નારકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે?
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
३१६
उववज्जति, सेसाओ खोडेयव्त्राओ' हे गौतम! एवं पूर्वोक्तरीत्या देवाधिदेवाः खेल तिसृपु पृथिवीषु - रत्नप्रभा शर्करा प्रभावाडकाम भाषाभ्य उद्देश्य उपप द्यन्ते, शेषास्तु पङ्कप्रभा धूमप्रभा तमप्रभावः सप्तमी पृथिव्यः प्रतिषेधयितव्याः, ताभ्यः उद्वृत्तानां जीवानां देवाधिदेवत्वस्याभावादितिभावः, गौतमः पृच्छवि'जइ देवेर्हितो उववज्जंति ? ' हे भदन्त । यत् खलु देवाधिदेवाः देवेभ्य आगत्य उपपद्यन्ते तत् किं भवनपतिदेवेभ्यः, किं वा वानव्यन्तरदेवेभ्यः, किं वा ज्योतिपिकदेवेभ्यः, किं वा वैमानिकदेवेभ्यः, किं वा नवेषकेभ्यः, किंवा पञ्चा जुचरौपपातिकदेवेभ्यः, सर्वार्थसिद्धदेवेभ्यः आगत्य उपपद्यन्ते ? भगवानाद'माणिode उववज्जेति जाव सम्बद्ध सिद्धत्ति, सेसा खोडेयन्त्रा' हे गौतम । हाते हैं? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' एवं तिल पुढवीसु उववज्जंति, सेसाओ खोडेयन्बाओ' हे गौतम | देवाधिदेव रत्नप्रभापृथिवी से, शर्कराप्रभापृथिवी से, एवं वालुकाप्रभापृथिवी से निकलकर उत्पन्न होते हैं, पंकप्रभा, धूमप्रभा, तमःप्रभा और अधः सप्तमीपृथिवी इन चार पृथिवियों से निकल कर उत्पन्न नहीं होते हैं । अर्थात् इन चार पृथिवियों से निकले हुए जीवों में देवाधिदेवत्व होने का अभाव रहता है।
अव गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- जह देवेहिंतो उवयज्जति ' हे भदन्त | यदि देवगति से निकले हुए जीव देवाधिदेव होते हैं तो क्या भवनपति से, या वानव्यन्तर से, या ज्योतिष्क देवों से, या वैमानिक देवों से, या नवग्रैवेयकों से, या पंच अनुत्तर औपपातिकदेवों से या सर्वासिद्ध के देवों से निकले हुए जीव देवाधिदेव होते हैं ? इसके उत्तर में
भडावीर अलुना उत्तर-' एवं तिसु पुढवीसु उववज्जंति, सेसाओ खोडेंयब्वाओ " हे गौतम | हेवाधिदेव रत्नप्रलापृथ्वीभांथी, शराला पृथ्वीभांथी मने વાલુકાપ્રભાપૃથ્વીમાંથી નીકળીને ઉત્પન્ન થાય છે. પરન્તુ પકપ્રભા, ધૂમપ્રભા, તમપ્રભા અને અધઃ સપ્તમી પૃથ્વીમાંથી નીકળેલા જીવા દેવાધિદેવ રૂપે ઉત્પન્ન થતા નથી એટલે કે છેલ્લી ચાર પૃથ્વીમાંથી નીકળેલા જીવામાં દેવાધિદેવર્ષ સભવી શકતું નથી.
गौतम स्वामीना अश्न- " जइ देवेहिंतो उववज्जंति " त्यिाहि-हे लगवन् ! જો દેવગતિમાંથી નીકળેલા જીવા દેવાધિદેવ થતા હાય, તા થ્રુ ભવનપતિ દેવામાંથી કે વાનવ્ય'તરામાંથી, કે જ્યેાતિષિકામાંથી, કે વૈમાનિકામાંથી, કે નવપ્રૈવેયકામાંથી, કે પાંચ અનુત્તરૌપાતિક દેવામાંથી નીકળેલા જીવા દેવાધિદેવ થાય છે ?
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ९ सू० २ देवोत्पत्तिनिरूपणम् ३१७ देवाधिदेवाः खलु वैमानिकेषु सर्वेषु द्वादशस्वपि सौधर्मेशानायच्युतान्तेभ्य उद्देश्य उपपद्यन्ते, यावत्-नवग्रैवेयकेभ्यः, पञ्चानुत्तरौपपातिकेभ्यः, सर्वार्थसिद्धपर्यन्तेभ्यधोवृत्त्योपपद्यन्ते, शेषाः अमुरकुमारादि भवनपतिवान अन्तरज्योतिपिकाः पतिषेधयितव्याः, एतेभ्यो भवनपत्यादि ज्योतिषिकान्तेभ्यो देवेभ्यः उदृत्य देवाधिदेवा नोपपद्यन्ते इति भावः। गौतमः पृच्छति-'भावदेवाणं भंते! कोहितो उववज्जति ?' हे भदन्त ! भावदेवाः खलु केभ्य आगत्य उपपश्यन्ते ? किं नैरयिकेभ्यः ? इत्यादि प्रश्नः स्वयमूहनीयः, भगवानाह- एवं जहा वकंतीए भवणवासीणं उववाओ तहा भाणियन्बो' हे गौतम ! एवम्-पूर्वोक्तरीत्या, यथा व्युत्क्राप्रभु कहते हैं-'वेमाणिएलु सव्वेसु उववज्जंति, जाव सव्वट्ठसिद्धत्ति सेसा खोडेपवा' हे गौतम! सौधर्मादि १२ देवलोकों में से यावत् नवग्रैधेयकों में से, सर्वार्थसिद्ध पर्यन्त के पांच अनुत्तरों में से आकरके देवाघिदेव उत्पन्न होते हैं असुरकुमारादि भवनपति में से, वानव्यन्तर में से एवं ज्योतिषिकों में से आकरके देवाधिदेव उत्पन्न नहीं होते हैं। ___ अब गौतम प्रभु ले ऐसा पूछते हैं-'भावदेवाणं भंते! कोहितो उववज्जति' हे भदन्त ! भावदेव कहां ले आकर के उत्पन्न होते हैं ? क्या नैरयिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? या तियश्च योनिकों में से आकरके उत्पन्न होते हैं ? या मनुष्यों में आकर के उत्पन्न होते हैं ? या देवों में से आकर के उत्पन्न होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' एवं जहा वकंनीए भवणवासीणं उववाओ तहा भाणियचो' हे
___ मडावीर प्रसुन उत्तर-“गोयमा!" गीतम! "वेमाणिएसु सव्वेसु उववन्जंति, जाव सव्वसिद्धति, सेसा खोडेयवा' सौषम मालिमार Tals. માંથી, નવગ્રેવેયકમાંથી, અને સર્વાર્થસિદ્ધ પર્યરતના પાંચ અનુત્તરમાંથી આવીને જીવે દેવાધિદેવ રૂપે ઉત્પન્ન થઈ શકે છે, પરંતુ ભવનપતિ, વાનવ્યતર અને જ્યોતિષિક દેવોમાંથી નીકળીને દેવાધિદેવ રૂપે જી ઉત્પન્ન થતા નથી.
गौतम स्वामीना प्रश्न-" भावदेवाणं भंते ! कओहितों उववज्जंति ? ભગવન! કઈ ગતિના જે ભાવ દેવ રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે? શું નારકમાંથી આવીને જીવે ભાવદેવ રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે ? કે તિયામાંથી આવીને ભાવદેવ રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે કે મનુષ્યમાંથી આવીને ભાવદેવ રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે કે દેવેમાંથી આવીને ભાવદેવ રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે?
महावीर प्रभुन। त्त२-" एवं जहा वकतीए भवणवासीणं उत्रवाओ तहा भाणियबो" ७ गौतम ! प्रज्ञापन सूचना ४ ५४मा अमुसुभा२ मात
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
૮
न्तिके - प्रज्ञापनायाः षष्ठपदे, भुवनवासिनाम् - असुरकुमारादीनां दशानां देवानाम् उपपात - उत्पादो भणित स्तथैव अत्रापि भावदेवानाम् उत्पादो भणितव्यः, वहुतरस्थानेभ्यः उद्वृत्ता वनवासितयोपपद्यन्ते असंज्ञिनामपि तेषूत्पादात् इत्याशयेनोक्तम् 'जहा चकंतीए' इत्यादि ॥ ०२ ॥
भव्यद्रव्य देवादिस्थितिवक्तव्यता ।
मूलम् - " भवियदव्वदेवाणं भंते! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता ? गोयमा ! जहणेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई | नरदेवाणं पुच्छा, गोयमा ! जहण्णेणं सत्तवाससयाई, उक्कोसेणं चउरालीई पुव्वसय सहस्साई | धम्मदेवाणं भंते! पुच्छा, गोयमा ! जहणेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोलेणं देसूणा पुव्वकोडी । देवाहिदेवाणं पुच्छा, गोयमा ! जहण्णेणं वात्रत्तरिं वासाई, उक्कोसेणं चउरासीइं पुण्वस्य सहस्ताई । भावदेवाणं पुच्छा, गोयमा ! जहण्णेणं दसवाससहरुमाई, उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई ॥सू० ३ ॥
छाया - भव्यद्रव्यदेवानां भदन्त । कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम्, उत्कृष्टेन त्रीणि पल्योपमानि, नरदेवानां पृच्छा, गौतम |
4
गौतम ! प्रज्ञापना के छठे पदमें जैसा असुरकुमार आदि १० भवनपतियों का उत्पाद कहा गया है, उसी प्रकार से यहां पर भी भावदेवों का उत्पाद कहना चाहिये अनेक स्थानों से आकरके जीव भवन पतिदेवरूप से उत्पन्न होते हैं। यहां तक कि असंज्ञी जीवों का भी उनमें उत्पाद हो जाता है। इसी आशय से 'जहा वकंनीए ' ऐसा पद कहा गया है || सू० २ ॥
૧૦ પ્રકારના ભવનપતિ દેવાના ઉત્પાદ વિષે જેવું કથન કરવામાં આવ્યુ છે, એજ પ્રમાણે અહી ભાવદેવાના ઉત્પાદનુ કથન કરવુ' જોઇએ અનેક સ્થાનેમાંથી આવીને જીવ ભવનપતિ દેવરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે, અસંજ્ઞી જીવાના પણુ ભવનપતિ દેવામાં ઉત્પાદ થઈ જાય છે. તેથી જ जहा वक्कंतीए " " વ્યુત્ક્રાન્તિપદમાં કહ્યા અનુસારનું કથન અહીં ગ્રહણ કરવાનુ કહેવામાં આવ્યું છે, ” uસૂ॰રા
८८
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१९
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०९ सू० २ देवोत्पत्तिनिरूपणम् जघन्येन सप्त वर्षशतानि, उत्कृष्टेन चतुरशीतिपूर्वशतसहस्राणि, धर्मदेवानां भदन्त ! पृच्छा, गौतम ! जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् , उत्कृष्टेन देशोनपूर्वकोटी, देवाधिदेवानां पृच्छा, गौतम ! जघन्येन द्वासप्ततिः वर्षाणि, उत्कृष्टेन चतुरशीतिपूर्वशतसहस्राणि, भावदेवानां पृच्छा, गौतम ! जघन्येन दशवर्षसहस्राणि, उत्कृप्टेन त्रयस्त्रिंशसागरोपमाणि ॥ ३॥
टीका-अथ पूर्वोक्त भव्यद्रव्यदेवादीनां स्थितिद्वारं प्ररूपयितुमाह-'भविय दबदेवाणं' इत्यादि, 'भवियदव्वदेवाणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णता ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! भव्यद्रव्यदेवानां कियन्त कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-'गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं तिन्नि पलियोवमाई' हे गौतम ! भव्यद्रव्यदेवानाम् जघन्येन अन्तमुहूतै स्थितिः प्रज्ञप्ता, अन्तमुहर्तायुपः-पञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकस्य देवेपुत्पादात् भव्यद्रव्यदेवस्य जघन्यान्तमुहर्तस्थिति
भव्यद्रव्यदेवादिस्थितिवक्तव्यता 'भवियदव्यदेवाणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता' इत्यादि।
टीकाथ-सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा भव्यद्रव्यदेवादिकों की स्थिति की प्ररूपणा की है। इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'अवियदव्यदेवाणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता' हे भदन्त ! भव्यद्रव्यदेवों की स्थिति कितने कालतक की कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई' हे गौतम ! भव्यद्रव्य देवों की जघन्य से अन्तर्मुहूर्त की स्थिति कही गई है, क्यों कि अंतर्मुहूर्व की आयुषवाला पंचेन्द्रियतिथंच देवों में उत्पन्न हो जाता है। इसलिये भव्यद्रव्यदेव की स्थिति जघन्य से.
-सभ्यद्रव्य माहिनी स्थितिपय व्यता“ भवियदवदेवाणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता" त्याहि
ટીકાર્ય–સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા ભવ્યદ્રવ્યદેવ આદિ પાંચ પ્રકારના દેવાની સ્થિતિ (આયુષ્ય)ની પ્રરૂપણું કરી છે–આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમસ્વામીએ मडावीर प्रभुने मा प्रभारी प्रश्न पूछये। छ-" भवियदव्वदेवाणं भंते ! केवडय कालं ठिई पण्णता?" उ मगवन् ! लयद्रव्यहेवानी स्थिति या કાળ સુધીની કહી છે?
महावीर प्रभु उत्तर- गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहत्तं उकोसेणं तिन्निपलिओवमाई" 3 गौतम! १०यद्रव्यडेवानी धन्य (माछामा माछी) मन्त.
હતની સ્થિતિ કહી છે અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ ૫૫મની કહી છે. તેમની અન્તર્મુહૂર્ત પ્રમાણ જઘન્ય સ્થિતિ કહેવાનું કારણ એ છે કે અંતર્સ
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे रितिभावः । उत्कृष्टेन तु त्रीणि पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता उत्तरकुर्नादि मनु जादीनां देवेष्वेगोत्पादात् , ते च भव्यद्रव्यदेवाः सन्ति, अत स्तेपा मुत्कर्पतः त्रीणि पल्योपमानि स्थितिरिति भावः । गौतमः पृच्छति-'नरदेवाणं पुच्छा?" हे भदन्त ! नरदेवानां कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? इनि पृच्छा, भगवानाह'गोयमा ! जहन्नेणं सत्तवास पयाई, उक्कोसेणं चउरासीई पुनसयसहस्साई' हे गौतम ! नरदेवानां चक्रवादीनां जघन्येन सप्तवर्षशतानि स्थितिः प्रज्ञप्ता, यथाब्रह्मदत्तस्य प्रतिपादिता, उत्कृष्टेन तु चतुरशीति पूर्वशतसहस्राणि-चतुरशीतिलक्षपूर्वाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता, यथा भरतस्य प्रतिपादिता। गौतमः पृच्छतिअन्तर्मुहूर्त की कही गई है। तथा उत्कृष्ट से जो इसकी स्थिति तीन पल्योपम की कही गई है उसका कारण यह है कि उत्तरकुरु आदि में वहां के मनुष्य तिर्यचों की उत्कृष्ट स्थिति तीन पल्योपम की होती है एवं वे मरकर नियम से देवरूप से ही उत्पन्न होते हैं। ये उत्तरकुरु आदि के जीव भव्यद्रव्यदेव हैं-इसलिये, कि ये देवों में ही उत्पन्न होने वाले होते हैं-अन्यत्र नहीं।
अव गौतम प्रभु से ऐसा पूछते है-'नरदेवाण पुच्छा' हे भदन्त ! नरदेवों की स्थिति कितने काल की होती है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा' हे गौतम ? 'जहण्णेणं सत्तबासलयाई, उक्कोसेणं चउरासीईपुव्वसयसहस्लाई' चक्रवर्ती रूप नरदेवों की स्थिति जघन्य से सातसौ वर्ष की कही गई है, जैसी कि ब्रह्मदत्तचक्रवर्ती की और उत्कृष्ट से इनकी स्थिति चौरासी लाखपूर्व की कही गई है-जैसी कि भरतचक्रवर्ती की. હૂર્તના આયુષ્યવાળાં પંચેન્દ્રિયતિય દેવોમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. તેમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ પાપમની કહેવાનું કારણ એ છે કે ઉત્તરકુરુ આદિમાં મનુષ્યતિયાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ પાપમની હોય છે, અને તેઓ મરીને નિયમથી જ દેવ રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. આ ઉત્તરકુરુ આદિના જીને ભવ્યદ્રવ્ય જ ગણવામાં આવે છે, કારણ કે તેઓ મરીને દેવેમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે–અન્ય ગતિમાં ઉત્પન્ન થતા નથી
गौतम स्वामीना प्रश्न-" नरदेवाणं पुच्छा" मगवन् ! नरवानी સ્થિતિ કેટલા કાળની કહી છે?
महावीर प्रभुन। उत्तर-" गोयमा !" गौतम ! “जहणेण सत्तवा. ससयाइ, उकोसेणं चउराखीई पुव्वसयसहस्वाइं" यवती माहि३५ नरवानी જંઘન્ય સ્થિતિ ૭૦૦ વર્ષની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૮૪ લાખ પૂર્વની કહી છે.
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ०९ सू०३ भव्यद्रव्यदेवादिस्थितिनिरूपणम् ३२२ 'धम्मदेवाणं भंते ! पुच्छा' हे भदन्त ! धर्मदेवानां कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता - ? इति पृच्छा, भगवानाह - 'गोयमा ! जहणेणं अंतोमुहुतं, उकोसेणं देणा पुकोडी' हे गौतम! धर्मदेवानां जघन्येन अन्तर्मुहूर्त स्थितिः प्रज्ञता, इदम् अप्रमत्तसंयमापेक्षया चोध्यम्, प्रमत्तसंयमस्यतु-अत्रैव तृतीयशतकस्य तृतीयोदेशके मण्डितपुत्रपश्नोत्तरे जघन्यत एकसमयस्य प्रतिपादितत्वात् । यद्वा योऽन्तर्युहूर्ताविशेषायुष्कचारित्रं प्रतिपद्यते तदपेक्षया इदं बोध्यम्, उत्कृष्टेन तु धर्मदेवानां देशोना पूर्वकोटी स्थितिः प्रज्ञप्ता, तथा च यो देशोन देशोनता - च पूर्वकोटया, पूर्व कोटच । युष्मश्चारिच प्रतिपद्यते तदपेक्षयेदमवसे यम
अथ गौतमस्वामी प्रभु से पूछते हैं- 'धम्मदेवाणं भंते । पुच्छा हे भदन्त | धर्मदेवों की स्थिति कितने काल की कही गई है ? उत्तर में प्रभु ने कहा- 'गोमा' हे गौतम! 'जहणेणं अतोमुहतं उफो सेणं देणा पुचकोडी' धर्मदेवों की जघन्यस्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की कही गई है, (यह स्थिति कथन अप्रमत्तमयत की अपेक्षा से है । नहीं तो प्रयत की तो इसी तृतीयशतक के तृतीय उद्देशक में मण्डि - तपुत्र के प्रश्नोत्तर में जघन्यस्थिति एक समय की कही गई है ) अथवा. जिसकी आयु अन्तर्मुहूर्त्त की बाकी रही है - ऐसा जीव जब चारित्र को, धारण करलेता है तो इस अपेक्षा से यह जघन्य स्थिति का कथन बन जाता है। तथा धर्मदेवों की उत्कृष्ट से स्थिति जो देशोनपूर्वकोटि की कही गई है - वह देशोनपूर्वकोटि की आयुवाले जीव को चारिभ्रग्रहण
જેમ કે બ્રહ્માન્ત ચક્રવર્તીની માય઼સ્થિતિ ૭૦૦ વર્ષની અને ભરત ચક્રવતીની આયુસ્થિતિ ૮૪ લાખ પૂર્વની હતી.
गौतम स्वामीनी प्रश्न- " धम्मदेवाणं भंते ! पुच्छा " हे भगवन् ! धर्मદેવાની સ્થિતિ કેટલા કાળની કહી છે?
महावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! जहणणेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेण देसूणापुव्वकोडी " हे गौतम! धर्म हेवानी न्धन्यस्थिति मे मन्तर्मुहूर्तनी उडी છે, આ સ્થિતિ અપ્રમત્ત સ'યતની અપેક્ષાએ કહી છે. પ્રમત્ત સયતની જઘ 'સ્થિતિ તા ત્રીજા શતકના ત્રીજા ઉદ્દેશકના મહિતપુત્રના પ્રશ્નોત્તરીમાં જણાવ્યા અનુસાર એક સમયની કહી છે. અથવા જેનું આયુષ્ય એક અન્તમુહૂત પ્રમાણ જ ખાડી રહ્યું હાય એવા જીવ ને ચારિત્રને ધારણ કરી લે તા, તે દૃષ્ટિએ વિચાર કરવાથી આ જઘન્યસ્થિતિ વિષયક કથન ઘટિત થઈ જાય છે. ધર્મદેવાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દેશેાનપૂર્વકાર્ટની કહી છે. દેશેાનપૂવ કેટિના માયુષ્યવાળા જીવના ચરિત્રગ્રહણની અપેક્ષાએ આ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કહેવામાં આવી છે. પૂર્વકાટ્રમાં જે દેશેાનતા કહેવામાં આવી છે, તે પૂર્વ
भ० ४१
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३२
भगवतीसरे अष्टाभिः , अष्टवर्षस्यैव प्रवज्याहत्यात् । गौतमः पृन्छति-'देवाहिदेवाणं पुच्छा' हे भदन्त ! देवाधिदेवानां कियन्तं कालं स्थितिः प्राप्ता ? इति पृच्छा, भगवानाह-गोयमा । जहण्णेणं बावत्तरि वासाई, उक्कोसेणं चउरासीई पुनसयसहस्साई' हे गौतम ! देवाधिदेवानां जघन्येन द्वासप्ततिः वर्षाणि स्थिति: प्रनता यथा महावीरस्य, उत्कृष्टेन तु चतुरशीति पूर्वशतसहस्राणि-चतुरशीति लक्षाणिस्थितिः प्रज्ञप्ता यथा ऋपमस्वामिनः, गौतमः पृच्छति-'भावदेवाणं पुच्छा' हे भदन्त ! भावदेवानां कियन्तं कालं स्थितिः प्रशप्ता? इति पृच्छा, भगवानाहकरने की अपेक्षा से कही गई है। पूर्वकोटि में जो देशोनता कही गई है वह सातिरेक आठवर्ष कम होने की अपेक्षा से कही गई है क्यों कि सातिरेक आठवर्ष के पहिले जीव में चारित्र धारण करनेकी योग्यता नहीं आती है-सातिरेक आठवर्ष के होने पर ही आती है अर्थात् गर्भ के समय को मिलाकर नौ वर्ष के होने पर ही आती है।।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'देवादिदेवाणं पुच्छा' हे भदन्त । देवाधिदेवों की स्थिति कितने काल की होती है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- गोयमा' हे गौतम! 'जहणेणं यावत्तरि वासाई, उक्कोसेणं चउरासीइं पुव्यसयसहस्साई, देवाधिदेवों की जघन्य से स्थिति ७२ वर्ष की होती है जैसे महावीर स्वामी की तथा उस्कृष्ट से स्थिति चौरासी लाख पूर्व की होती है जैसे-ऋषभदेव भगवान् की। ____ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'भावदेवाणं पुच्छा' हे भदन्त ! भावदेवों की स्थिति कितने काल की कही गई है ? उसके કેટિમાં આઠ વર્ષ ઓછાં થવાને કારણે કહેવામાં આવી છે, કારણ કે આઠ વર્ષની ઉમર થયાં પહેલાં જીવમાં ચારિત્ર ગ્રહણ કરવાની યોગ્યતા સંભવતી નથી આઠ વર્ષ થયા બાદ જ તેનામાં ચારિત્રગ્રહણ કરવાની ગ્યતા આવે છે.
गौतम स्वामीना -" देवाहिदेवाणं पुच्छा" भगवन् ! वाधिદેવની સ્થિતિ કેટલા કાળની કહી છે?
महावीर प्रभुन। उत्तर-' जहण्णेणं बावरि वासाई, उक्कोसेणं चउरासीई पुव्वसयसहस्साई" गीतम! वाघिवानी न्यस्थिति ७२ वर्षनी डाय છે, જેમ કે મહાવીર સ્વામીની આયુસ્થિતિ ૭૨ વર્ષની હતી, અને દેવાધિદેવેની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ ચોર્યાસી લાખ પૂર્વની હોય છે. જેમ કે અષભદેવ ભગવાનનું આયુષ્ય ૮૪ લાખ પૂર્વનું હતું.
- गौतम स्वामीना प्रश्न-" भावदेवाणं पुच्छा" भगवन् ! मावानी રિથતિ કેટલા કાળની કહી છે?
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका शं०१२ उ०९ सू०४ भव्यद्रव्यदेवादिविकुर्वणानिरूपणम् ३२३ 'गोयमा ! जहण्णेणं दसवाससहस्साई, उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई' हे गौतम ! भावदेवानां जघन्येन दशवर्षसहस्राणि स्थितिः प्रज्ञप्ता यथा व्यन्तराणाम् उत्कृष्टेन तु त्रयस्त्रिंशत्-सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञता, यथासर्वार्थसिद्धदेवानामिति भावः।।मू.३॥
भव्यद्रव्यदेवादिविकुर्वणावक्तव्यता। मूलम्-"भवियदवदेवाणं भंते किं एगत्तं पभू विउवित्तए, पुहत्तं पभू विउवित्तए ? गोयमा! एगत्तं पि पभू बिउवित्तए, पुहृत्तं पि पभू विउवित्तए, एगत्तं विउव्वमाणे एगिदियरूवं वा जाव पंचिंदियरूवं वा, पुहुत्तं विउठवमाणे एगिदियरूवाणि वा, जाव पंचिदियरूवाणि वा, ताई संखेजाणि वा, असंखेजाणि वा, संबद्धाणि वा, असंबद्धाणि वा, सरिसाणि वा, असरिसाणि वा, विउबंति, विउविता तओ पच्छा अपणो अहिच्छियाई कज्जाई करेंति। एवं नरदेवा वि, एवं धम्मदेवा वि। देवाहिदेवाणं पुच्छा, गोयमा! एगत्तं पि पभू विउवित्तए, पुहृत्तं पि पभू विउवित्तए, णो चेवणं संपत्तीए विउविंसु वा, विउविंति वा, विउविस्संति वा, भावदेवाणं पुच्छा, जहाभविय दवदेवा"सू.४॥
छाया-भव्यद्रव्यदेवाः खलु भदन्त ! किम् एकत्वं प्रभु चिकुषितुम् ? पृथुत्वं प्रभु विकुर्वितुम् ? गौतम ! एकत्वमपि प्रभु विकुर्तितम् , पृथुत्वमपि प्रभु विकुर्विउत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'जहण्णेणं दसवाससह स्साई, उकोलेणं तेत्तीसं सागरोवमाई' भाषदेवों की जघन्यस्थिति १० हजार वर्ष की कही गई है, जैसे व्यन्तरों की, एवं उत्कृष्ट स्थिति ३३ सागरोपम की कही गई है जैसे सर्वार्थसिद्धदेवों की ॥लू०३॥
महावीर प्रभुने। उत्तर-" गोयमा!" गौतम ! "जहण्णेणं दसवाससहस्साई, उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई " मावडेवानी न्यस्थिति इस तर વર્ષની અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ ૩૩ સાગરોપમની કહી છે. જેમ કે વાનગૅતર દેવની સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની અને સર્વાર્થસિદ્ધ અનુત્તર વિમાનવાસી દેવેની સ્થિતિ ક૩ સાગરોપમના કહી છે. સૂ૩
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફરક
भगवतीसूत्रे तुम् , एकत्वं विकुर्वन्तः एकेन्द्रियरूपं वा, यावत्-पञ्चेन्द्रियरूपं वा, पृथुत्वं विकुचन्तः एकैन्द्रियरूपाणि वा, यावत् पञ्चेन्द्रियरूपाणि वा, तानि संख्येयानि वा, असंख्येयानि वा, अन 'असंख्येयानि इति यदुक्तं तत् तेषां शक्तिनात्रप्रदर्शनाथम्, नतु तत्करणतयेति सम्वद्वानि वा, असंबद्धानि वा, सदृशानि वा, असहशानि चा, विकुर्वन्ति विकुर्वित्वा ततः पश्चातू आत्मनो यथेच्छानि कार्याणि कुर्वन्ति, एवं नरदेवा अपि, एवं धर्मदेवाः अपि, देवाधिदेवानां पृच्छा, गौतम ! एकत्वमपि प्रभु विकुक्तुिम् , पृथुत्वमपि प्रभु विकुक्तुिं, नो चैत्र संपाप्त्या व्यकुर्विधु बा, विकुर्वन्ति वा, विकुर्विष्यन्ति वा, भावदेवानां पृच्छा, यथा भव्यद्रव्यदेवाः॥९०४॥ ' टीका-अथ भव्यद्रव्यदेवादीनामेव वैक्रियद्वारं मरूपयितुमाह-'भविय दमदेवाणं इत्यादि। 'भवियदत्रदेवाणं भंते ! किं एग पहू विउवित्तए, पुहुत्तं पभू विउवित्तए ?' गौतमः पृच्छति-ई भदन्त ! भव्यद्रव्यदेवाः खलु मनुष्याः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्यानिका वा वैक्रियलब्धिसम्पन्नाः किम् , किंवा, एक त्वम्-एकरूपम् , विकुक्तुिं-विकुर्वणया निष्पादयितुं प्रभवः-समर्थाः भवन्ति ? किंवा
भव्धद्रव्यदेवादिविकुर्वणावक्तव्यता'भवियदेव्वदेवाण अंते !' इत्यादि।
टीकार्थ-इस खूत्रद्वारा सूत्रकारने भव्यद्रव्यदेव आदिकों के क्रिय द्वार की प्ररूपणा की है। इसमें गौतम ने प्रभु से ऐला पूछा है-' भवियदव्वदेवाणं भंते ! कि एगत्तं पहू विउवित्तए, पुरतं पभू विउवि. त्तए' हे भदन्त । वैक्रियलन्धिसंपन्न अनुष्यं अथवा पंचेन्द्रियतिर्यच अपनी विकुणाशक्तिद्वारा क्या एकरूप को निष्पन्न करने में समर्थ होते हैं ? या अनेकरूपों को निष्पन्न करने में समर्थ होते हैं ? इसके . -नव्यद्रव्यो१ मालिनी विहानी xतव्यता. . “भवियद्व्वदेवाणं भंते " याdि
ટીકાર્યું–સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા ભવ્યદ્રવ્યદેવ આદિના વૈક્રિયદ્વારની પ્રરૂપણ કરી છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવો प्रश्न पूछे छे हैं-" भवियदव्वदेवाणं भंते ! कि एगत्तं पहू विउवित्तए, पुहुत्तं पभू विउवित्तए?" मगवन्! वैठियधिस पन मनुष्य अथवा पयन्द्रियतिय"य શું પિતાની વિટુર્વણશક્તિ દ્વારા એક રૂપનું નિર્માણ કરવાને સમર્થ હોય છે? અથવા અનેક રૂપને નિષ્પન્ન કરવાને સમર્થ હોય છે?
महावीर प्रभु।। त्तर-" गोयमा! पगत्तं पि पहू विउविव्यत्तर, पुडुत्तं वि
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१२ उ०९ सू०४ भव्यदव्यदेवादिविकुर्वणानिरूपणम् ३२५ पृथुत्वम्-बहुत्वम् अनेकरूपाणि, निकुषित-विकुर्वणया निष्पादयितुं, प्रभवा-समर्था भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! एगतं पि पहू विउवित्तए, पुहुत्तं पि पहू विउवित्तए' हे गौतम ! भन्यद्रव्यदेवाः खलु क्रिपलब्धिसम्पन्नाः मनुष्या वा, पञ्चेन्द्रियनियंग्योनिका बा, एकत्वमपि-एकरूपमपि, विकुर्वितुं प्रभवःसमर्थाः, भवन्ति, अथ च पृथुत्वमपि बहुत्वमपि-अनेकरूपाण्यापि- विक्षुर्वितम् , प्रभवः-समर्थाः भवन्ति, तत्र 'एग विउमाणे एगिदियरूवं वा, जाव पचिंदियस्वं वा, पुहुत्तं विउव्यमाणे एगिदियख्वाणि वा, जाव पंबिंदियख्वाणि वा,' एकत्वम्-एकरूपम् , विकुर्वन्तः, एकेन्द्रियरूपं वा, यावत्-द्वीन्द्रियरूप वा, त्रीन्द्रियरूपं वा, चतुरिन्द्रियरूपं वा, पञ्चेन्द्रियरूपं वा विकुर्वन्ति, अथ च पृथुत्वम्-अनेकरूउत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयना ! एमत्तं पि पर विचित्तए, पुहृत्तं पि पभू विउवित्तए' हे गौतम ! भव्यद्रव्यदेव-वैक्रियलब्धिसंपन्न मनुष्य एवं पंचेन्द्रियतिर्यश्च-एकरूप की भी अपनी वैक्रियशक्तिद्वारा विक्कुर्वणा करने में समर्थ होते हैं, और अनेक रूपों की भी अपनी वैक्रियशक्ति द्वारा विकुर्वणा करने में समर्थ होते हैं। इनमें यदि वे 'एग विउ. धमाणे एगिदियरूवं वा, जाव पंचिंदियरुवं वा, पुत्त विउव्वमाणे एगिदियख्वाणि वा जाव पंचिदियख्वाणिवा' अपनी विक्रियाशक्ति द्वारा जब एक रूप की विकुर्वणा करते हैं-एक रूप को निष्पन्न करते हैं-तब वह एकरूप किसी भी एकेन्द्रिय जीव का हो सकता है, अर्थात वे किसी भी एकेन्द्रिय जीव के रूप को बना सकते हैं-किसी भी दो इन्द्रिय जीव के रूप को बना सकते हैं, किसी भी तेइन्द्रिय जीव के 'रूप को बना सकते हैं, किसी भी चौइन्द्रिय जीव के रूप को-पना सकते हैं, तथा किसी भी पंचेन्द्रिय जीव के एक रूप को बना सकते हैं। पभू विउवित्तए" गौतम ! लन्यद्रव्य34-छियालिसपन्न मनुष्य मन પંચેન્દ્રિયતિર્યંચ-પિતાની વિમુર્વણુ શક્તિદ્વારા એક રૂપની પણ વિકુવરણા કરવાને સમર્થ હોય છે, અને અનેક રૂપોની પણ પિતાની વૈક્રિય શક્તિ દ્વારા विgagu ४२वाने समय साय के न्यारे तया " एगतं विउब्वमाणे एगिदियरूवंवा, जाव पचि दियहवं वा, पुहु विउव्वमाणे एगिदियरूवाणि वा जाव पंचिदियख्वाणि वा" पातानी वैठियति द्वारा ४३५नी विय ४२ छ, ત્યારે જે એક રૂપ નિષ્પન્ન થાય છે તે કે ઈ એકેન્દ્રિય જીવનું પણ હોઈ શકે છે, કીન્દ્રિય જીવનું પણ હોઈ શકે છે, ત્રીન્દ્રિય જીવનું પણ હોઈ શકે છે,ચતુહન્દ્રિય જીવનું પણ હોઈ શકે છે, પંચેન્દ્રિય જીવનું પણ હોઈ શકે છે, એટલે કે તે પિતાની વૈકિયશક્તિ દ્વારા કઈ પણ એકેન્દ્રિય જીવના
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘३२६
भगवतीसूत्रे
पाणि विकुर्वन्तः, एकेन्द्रियरूपाणि वा, यावत्-द्वीन्द्रियरूपाणि वा त्रीन्द्रियरूपाणि 'वा, चतुरिन्द्रियरूपाणि वा, पञ्चेन्द्रियरूपाणि वा, विकुर्वन्ति, 'ताई संखेज्जाणिवा, असंखेज्जाणिवा, संबद्धाणि वा असंबद्धाणिवा, सरिसाणि वा, असरिसाणि वा, fair aानि - अनेकरूपाणि संख्येयानि वा असंख्येयानि वा, सम्बद्धानि वा, आत्मना सह सम्बद्धानि पुद्गलरूपाणि, असंबद्धानि वा असम्बद्धानि दूरस्थितानि वा पुलद्रव्याणि सदृशानि वा, समानवर्णादियुक्तानि, असदृशानि वा - असमानवर्णादियुक्तानि वा विकुर्वन्ति, 'विउन्त्रित्ता', तओ पच्छा अप्पणो अदिच्छियाई कज्जाई करेंति' विकुर्वित्या, ततः पश्चात् आत्मनो यथेच्छानि - इच्छानुसाराणि कार्याणि
,
और जब वे अपनी विकुर्वणाशक्ति द्वारा अनेक रूपों की विकुर्वणा करते हैं - तब वे रूप अनेक एकेन्द्रिय जीवों के भी हो सकते हैं, अनेक दो इन्द्रिय जीवों के भी हो सकते हैं, अनेक ते इन्द्रिय जीवों के भी हो सकते हैं, अनेक चौइन्द्रिय जीवों के भी हो सकते हैं और अनेक पंचेन्द्रिय जी के भी हो सकते हैं। ये सब संख्या में 'संखेज्जाणि वा, असंखेजाणिवा, संबद्वाणि वा असंबद्धाणि वा, सरिसाणि वा, असरिसाणि वा विश्ववंति' विकुर्वित हुए रूप संख्यात भी हो सकते हैं और संख्या से बाहिर असंख्यात भी हो सकते हैं। संबद्ध अपने साथ संबद्ध - पुदुल द्रव्यरूप भी होते हैं और असंबद्ध - दूरस्थित पुद्गल - द्रव्यरूप भी होते हैं। तथा ये समानवर्णादिकों से भी युक्त होते हैं और असमानवर्णादिकों से भी युक्त होते हैं । 'विउव्वित्ता तओ पच्छा अपणो अहिच्छाई कज्जाई करेंति' इन रूपों की विकुर्वणा करके
,
અથવા દ્વીન્દ્રિય જીવના, અથવા ત્રંન્દ્રિય જીવના અથવા ચતુરિન્દ્રિય જીવના અથવા પંચેન્દ્રિય જીવતા રૂતુ નિર્માણ કરી શકે છે. જ્યારે તેઓ પોતાની વૈયિ શક્તિ દ્વારા અનેક રૂપનુ નિર્માણ કરે છે, ત્યારે તેઓ અનેક એકેન્દ્રિય જીવાની, અથવા દ્વીન્દ્રિય જીવાની, અથવા ત્રીન્દ્રિય જીવાની અથવા ચતુરિન્દ્રિય જીવાની અથવા પૉંચેન્દ્રિય જીવાની પણ વિષુવČણા કરી શકે છે. તે विधुवित ३ " संखेज्जाणि वा, असंखेज्जाणि वा, संबद्धाणि वा, असंबद्धाणि वा, खरिसाणि वा, असरिसाणि वा विउव्वंति " सख्यात पशु होध शडे छे, અસખ્યાત પણ હાઈ શકે છે, સખદ્ધ-પેાતાની સાથે સંબદ્ધ-પુદ્ગલ દ્રવ્ય રૂપ પણ હાઇ શકે છે, અસંખદ્ધ-દૂર સ્થિત પુદ્ગલ દ્રવ્ય રૂપ પણ હાઇ શકે છે, તથા તેઓ સમાન વર્ણાદિથી યુક્ત પણ હોઈ શકે છે અને અસમાન વર્ષોંहिमोथी युक्त पशु डाई शडे छे. "विउन्वित्ता तओ पच्छा अप्पणी अहिच्कि याई कज्जाई करे 'ति " मा इयोनी विदुर्वाचा ऊर्जा माह तेथे ईच्छानुसार
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ०९ सू०४ भव्यद्रव्यवादिविकुर्वणानिरूपणम् ३२७ कुर्वन्ति । एवं नरदेवा चि एवं धम्मदेवा वि' एवं पूर्वोक्तरीत्या, नरदेवा अपि, 'धर्मदेवा अपि वाच्याः । गौतम पृच्छति - 'देवाहिदेवाणं पुच्छा' हे भदन्त ! देशधिदेवाः किम् एकत्वम् - एकरूपं विकुर्वितुं प्रभवः - समर्थाः भवन्ति ? किंवा पृथुत्वम् अनेक रूपाणि विकुवितुं प्रभवः - समर्थाः भवन्ति ? इति पृच्छा, भगवानाह - 'गोयमा !
पिहू विउ वित्त, पुहुत्तं पि पहू विउवित्तए' हे गौत्तम । देवाधिदेवाः खलु 'एकत्वमपि - एकरूपमपि, विकुर्वितुं प्रभवः - समर्थाः भवन्ति, अथ च पृथुत्वमपि - अनेकरूपाण्यपि विकुवितुं प्रभवः - समर्था भवन्ति, किन्तु 'णो चेत्रणं संपत्तीए विउन्त्रिसुवा, विउध्विति वा, विउव्विस्संति वा' नो चैत्र खलु, सम्प्राप्त्या - तद्देशावगाहनेन वैक्रियरूपसंपादनेनेत्यर्थः कदाचित् व्यकुर्विषुर्वा, विकुर्वन्ति वा विकुर्वन्तिवा, केवलं तेषां वैक्रियशक्तेः सामर्थ्यप्रतिपादन पदमेतदत्रसेयम् । फिर वे इच्छानुसार अपने कामों को करते हैं । ' एवं नरदेवावि, एवं धम्मदेवा वि' इसी प्रकार का कथन नरदेव और धर्मदेवों के विषय में भी कहना चाहिये अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - 'देवाहिदेवाणं पुच्छा' है भदन्त । देवाधिदेव क्या एक रूप को विकुर्वणा करने में समर्थ होते हैं या अनेक रूपों की विकुर्वणा करने में समर्थ होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा' हे गौतम ! ' एगन्तं पि पसू विउत्तिए, पुहुत्तंपि पभू विव्वित्तए' देवाधिदेव एकरूप की भी अपनी विकुर्वणा शक्ति द्वारा निष्पत्ति कर सकते हैं और अनेक रूपों की भी निष्पत्ति कर सकते हैं - किन्तु 'णो चेव णं संपत्तीए विउठिव वा, विव्विति वा, विव्विस्संति वा' उन्होंने वैक्रियरूप संपादन द्वारा न पहले कभी ऐसा किया है न वे वर्तमान काल में भी ऐसा करते हैं पोताना अनि ४रे छे. “एवं नरदेवा वि, एवं धम्मदेवा वि" खेल अारनु થન નરદેવા અને ધમઢવાની વિષુવ ણુા શક્તિ વિષે પશુ સમજવુ.
गौतभ स्वाभीना प्रश्न - " देवाहिदेवाणं पुच्छा " हे भगवन्! देवाधिदेवा શુ એક રૂપની વિષુવા કરવાને સમર્થ હોય છે, કે અનેક રૂપોની વિધ્રુવ ણા કરવાને સમથ હાય છે?
भडावीर अलुना उत्तर- " एगतं पि पभू विउव्वित्तए, पुहुत्तं वि पभू विउव्वित्तए " हे गौतम ! देवाधिदेव पोतानी वैट्ठियशक्ति द्वारा मे उप નિર્માણ કરી શકે છે અને અનેક રૂપનુ નિર્માણુ પણ કરી શકે છે પરંતુ " णोचेवणं संपत्तीए विउव्विसु वा विउव्विंति वा, विठव्त्रिस्संति वा " तेभये પેાતાની વૈક્રિયશક્તિ દ્વારા પહેલાં કદી પણ એવાં વૈક્રિય રૂપાની નિષ્પત્તિ કરી નથી, વર્તમાન કાળમાં પણ તે એવું કરતા નથી અને ભવિષ્યમાં પણ એવું
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२८
भगवती सूत्रे
गौतमः पृच्छति - 'भावद्देवाणं पुच्छा' हे भदन्त ! भावदेवाः खलु किम्, एकस्वम् - एकरूपं विकुर्वितुं प्रभवः समर्था भवन्ति ? किंवा पृथुम्यम् - अनेकरूपाणि त्रिकुर्वितु प्रभवः समर्थाः भवन्ति ? भगवानाङ- 'जहा भवियदव्यदेवा' हे गौतम! यथा भव्यद्रव्यदेवाः एकत्वमपि विकुरितुं प्रभवः अथ च पृथुस्वमपि विकुर्वितुं वः अथ च
"
भः समभवन्ति तथैव भावदेवा अपि एकत्वमपि विकुवितुं
"
,
पृथुत्वमपि विकुर्वितुं मनः समर्था नवन्तीति भावः ॥ ०४||
८
और न आगे भी वे ऐसा करेंगे ही एतावता उनमें ऐसा करने की वैक्रिय शक्ति नहीं है - ऐसा मन समझना शक्ति तो है परन्तु कुकृत्य होने से वे ऐसा त्रिकाल में भी नहीं करते हैं अर्थात् उस शक्ति का इस रूप में वे उपयोग नहीं करते। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं'भावदेवा णं भंते । पुच्छा' है भदन्त ! भावदेव क्या एक रूप की विकुर्वणा करने में समर्थ होते हैं या अनेकरूपों की विकुर्वणा करने में समर्थ होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'जहा भवियदव्यदेवा' हे गौतम! जिल प्रकार से भव्यद्रव्यदेव एकरूप भी और अनेक, रूप भी अपनी विकुर्वणाशक्ति द्वारा निष्पन्न करने में समर्थ होते हैं: उसी प्रकार से भवदेव भी एकरूप भी और अनेकरूप भी अपनी विकुर्वणाशक्ति द्वारा निष्पन्न करने में समर्थ होते हैं ॥ सू० ४ ॥
કરશે નહીં તેથી એવું ન સમજવું જોઈએ કે તેમનામાં એવું કરવાની શક્તિ (વૈક્રિયશક્તિ) નથી શકિત હાવા છતાં પણ તે શકિતને તે! ત્રણે કાળમાં ઉપયેગ કરતા નથી કારણ કે તેઓ કૃતકૃત્ય થઈ ગયેલા છે.
गौतम स्वामीनो अश्न- " भावदेवाणं भंते! पुच्छा " हे भगवन् ! लावहेवा શુ પાતાની વૈક્રિયશક્તિ દ્વારા એક રૂપની વિષ્ણુા કરવાને સમર્થ હોય છે, કે અનેક રૂપાની વિકુણા કરવાને સમથ હાય છે ?
भडावीर अलुना उत्तर- ' 'जहा भवियदव्वदेवा " हे गौतम! भेभ लव्यદ્રવ્યદેવ પેાતાની વૈક્રિયશક્તિ દ્વારા એક રૂપની વિધ્રુણા કરી શકે છે અને અનેક રૂપાની વિકુવા પણ કરી શકે છે, એજ પ્રમાણે ભાવદેવ પણ પેાતાની વૈક્રિયશક્તિ દ્વારા એક રૂપની પણ વિધ્રુણા કરવાને સમર્થ હોય છે અને અનેક રૂપાની વિકણા કરવાને પણ સમથ હાય છે. પ્રજા
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ९ सू० ५ भव्यद्रव्यदेवाद्युद्वर्त्तननिरूपणम् ३२९ भव्यद्रव्यदेवायुवर्तनावक्तव्यता ।
3
मूलम् -'भवियदव्वदेवा णं भंते! अनंतरं उच्चट्टित्ता कहि गच्छति ? कहिं उववज्र्ज्जति ? किं नेरइएस उववज्जंति ? जाव देवेसु उववज्जति ? गोयमा ! नो नेरइएसु उववज्जति, नों तिरिक्खजोणिएसु, नो मणुस्सेसु उववज्जंति, देवेसु उववजति, जइ देवेसु उववज्जंति, सव्वदेवेसु उववज्जंति, जाव सव्वटूसिद्धत्ति, नरदेवा णं भंते ! अनंतरं उव्वहिता पुच्छा, गोयमा ! नेरइएस उववज्जंति, नो तिरिक्खजोणिएसु, नो मणुस्सेसु, जो देवेसु उववज्जंति, जइ नेरइएस उववज्जेति०, सन्तसु वि पुढ वीसु उववज्जंति, धम्मदेवा णं भंते! अनंतरं पुच्छा, गोयमा ! नो नेरइएस उववज्जंति णो तिरिक्खजोणिएसु, णो मणुस्सेसु, देवेसु उववज्जति, जइ देवेसु उववज्जंति किं भवणवासि पुच्छा, गोमा ! नो भवनवासि देवेसु उववज्जति, णो वाणमंतरेसु, नों जोइसियदेवेसु, वैमाणियदेवेसु, उववज्जंति, सन्देसु वैमाणिएसु, उववज्जंति, जाव सव्वट्टसिद्ध अणुत्तरोववाइएस उववज्जति, अत्थे गइया सिज्झति, जाव अंतं करेंति, देवाहिदेवा, अनंतरं उव्वहित्ता कहिं गच्छति, कहिं उववज्जंति ? गोयमा ! सिज्झंति
जाव अंतं करेंति, भावदेवा णं भंते ! अनंतरं उत्वद्दित्ता पुच्छा, जहा वर्कतीए असुरकुमाराणं उव्वट्टणा तहा भाणियव्वा ॥
भवियदव्वदेवे णं भंते! भवियदव्वदेवेत्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं तिन्नि पलिओ..
म० ४२
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३०
भगवतीसूत्रे वमाई, एवं जच्चैव ठिई, सच्चेव संचिटुमा वि, जाव भावदेवस्स, नवरं धम्मदेवश्सजहण्णणं एक समयं उकोलेणं देसूणा पुवकोडी।
भवियदव्वदेवस्स णं भंते! केवइयं कालं अंतर होइ? गोयमा! जहण्णेणं दसवालसहस्साई, अंतोमुहुत्तमब्भहियाई, उकोसेणं अणंतं कालं वणस्सइ कालो, नरदेवस्त पुच्छा, गोयमा! जहण्णेणं सातिरेगं सागरोवमं, उक्कोसेणं अणंतं कालं, अवर्ल्ड पोग्गलपरियटै देसूर्ण धम्मदेवास णं पुच्छा, गोयमा! जहण्णेणं पलिओवमपुहुत्तं, उक्कोसेणं अणंतं कालं अवढे पोरगलपरियह देसूणं, देवाहिदेवाणं पुच्छा, गोयमा! नस्थि अंतरं, भावदेवसणं पुच्छा, गोयमा! जहणणं अंतोमुहत्तं, उक्कोसेणं अणंतं कालं वणस्सइ कालो।
एएसिणं भंते! भवियदव्वदेवाणं नरदेवाणं जाव भावदेवाण य कयरे कयरेहितोजाव विसेसाहिया वा? गोयमा! सव्वत्थोवा नरदेवा, देवाहिदेवा संखेज्जगुणा, धम्मदेवा संखेजगुणा, भवियदव्वदेवा-असंखेजगुणा भावदेवा असंखेजगुणा ॥सू. ५॥
छाया-भव्यद्रव्यदेवाः खलु भदन्त ! अनन्तरम् उद्धृत्य कुत्र गच्छन्ति ? कुत्र उपपद्यन्ते ? किं नैरयिकेषु उपपद्यन्ते ? यावत् देवेषु उपपद्यन्ते ? गौतम ! नो नैरयिकेषु उपपद्यन्ते, नो तिर्यग्योनिकेषु, नो मनुष्येषु उपपद्यन्ते, देवेषु उपपद्यन्ते, यद् देवेषु उपपद्यन्ते, सर्वदेवेषु उपपद्यन्ते, यावत् सर्वार्थसिद्ध इति, नरदेवाः खलु भदन्त ! अनन्तरम् उद्धृत्य, पृच्छा, गौतम ! नैरयिकेषु उपपद्यन्ते, नो तिर्यग्योनिकेघु, नो मनुष्येषु उपपधन्ते, नो देवेषु उपपधन्ते, यदि नरयिकेषु उपपद्यन्ते०, सप्तस्वपि पृथिवीषु उपपद्यन्ते, धर्मदेवाः खलु भदन्त ! अनन्तरं पृच्छा, गौतम ! नो नैरपिकेषु उपपद्यन्ते नो तिर्यग्योनिकेषु, नो मनुष्येषु उपपद्यन्ते, देवेषु उपपद्यन्ते, यदि देवेषु उपपद्यन्ते, कि भवनवासिदेवेषु० पृच्छा,
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ९ सू०५भव्यद्रव्यदेवाशुद्वर्तननिरूपणम् ३३१ गौतम ! नो भवनवासिदेवेषु उपपद्यन्ते, नो वानव्यन्तरदेवेषु, नो ज्योतिपिक देवेषु उपपद्यन्ते, वैमानिकदेवेषु उपपधन्ते, सर्वेषु वैमानिकेषु उपपद्यन्ते, यावदसर्वार्थसिद्धानुत्तरौपपातिकेषु उपपद्यन्ते, अस्त्येकके सिध्यन्ति, यावत्-अन्तं कुर्व न्ति, देवाधिदेवाः अनन्तरम् उदृत्त्य कुत्र गच्छन्ति ? कुत्र उपपद्यन्ते ? गौतम! सिध्यन्ति, यावत्-अन्तं कुर्वन्ति, भावदेवाः खलु भदन्त ! अनन्तरम् उदृत्य पृच्छा, यथा व्युत्क्रान्ती असुरकुमाराणाम् उद्वर्तना तथा भणितव्या। भव्यद्रव्यदेवः खल भदन्त ! भव्यद्रव्यदेव इति कालतः किच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् , उत्कृष्टेन त्रीणि पल्योपमानि, एवं यत्रैव स्थिति स्तत्रैव संस्थानमपि, यावत्- भावदेवस्य, नवरं धर्मदेवस्य जघन्येन एकं समयम् , उत्कृष्टेन देशोना पूर्वकोटिः। भव्यद्रव्यदेवस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालम् अन्तरं भवति ? गौतम ! जघन्येन दशवर्षसहस्राणि, अन्तर्मुहूर्तास्यधिकानि । उत्कृष्टेन अनन्तं कालं वनस्पतिकाल', नरदेवस्य पृच्छा, गौतम! जघन्येन सातिरेक सागरोपमम् , उत्कृष्टेन अनन्तं कालम्, अपार्द्ध पुद्गलपरिवर्तम् देशोनम् , धर्मदेवस्य खल्नु पृच्छा, गौतम! जघन्येन पल्योपमपृथक्त्वम् , उत्कृष्टेन अनन्तं कालं, अपार्द्ध पुद्गलपरिवत देशोनं, देवाधिदेवानां पृच्छा, गौतम ! नास्ति अन्तरम्, भावदेवस्य खलु पृच्छा गौतम ! जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् , उत्कृष्टेन अनन्तं कालम् , वनस्पतिकालः, एतेषाम् खलु भदन्त ! भन्यद्रव्यदेवानां नरदेवाना, यावतभावदेवानां च कतरे कतरेभ्यो यावत् विशेषाधिका वा ? गौतम! सर्वस्वीकार नरदेवाः, देवाधिदेवाः संख्येयगुणा, धर्मदेवाः संख्येयगुणाः, भव्यद्रव्यदेवाः असंख्येयगुणा:, भावदेवाः असंख्येयगुणाः ॥सू०५॥
टीका--अथ गतिद्वारमाह- भवियदव्यदेवाणं भंते' इत्यादि । भिषियदव्यदेवाणं भंते ! अणंतरं उघहित्ता कहिं गच्छंति ? कहिं उबवज्जति ?' गौतमः
भव्यद्रव्यदेवाद्युदर्तना (उत्पत्ति) वक्तव्यता'भवियदव्यदेवाणं भंते ! अणतरं उघट्टित्ता कहि गच्छंति' इत्यादि।
टीका-सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा गतिद्वार की प्ररूपणा की है इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'भवियदव्वदेवाणं भंते। अगंतरं उवद्वित्ता कहिं गच्छंति ? कहिं उववज्जति' हे भदन्त ! जो भव्य
–ભવ્યદ્રવ્યદેવ આદિની ઉદ્વર્તન (ઉત્પત્તિ)ની વક્તવ્યતા" भवियव्वदेवाणं भंते ! अणंतरं उन्नहित्ता कहिं गच्छति" त्या:
ટીકાથ–સૂત્રકારે આ સૂત્રદ્વારા ગતિદ્વારની પ્રરૂપણ કરી છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમસ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે છે કે" भवियदव्यदेवाणं भंते ! अणंतरं उन्बढिचा कहिं गच्छंति ? कहि उववज्जति"
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३२
भगवती सूत्रे
)
पृच्छति - हे भदन्त ! भव्यद्रव्यदेवाः खलु अनन्तरम् - भव्यद्रव्य देवभवानन्तरम्, उद्दृश्य, कुत्र गच्छन्ति ? कुत्र उपपद्यन्ते ? जायन्ते ? तदेव निशदयति- 'कि नेरइस उववज्जति, जाव देवेसु उववज्जंति ?' कि नरयिकेषु उपपद्यन्ते ? यावत्किंवा पृथिव्याद्ये केन्द्रियादिपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकेषु उपपद्यन्ते, किंवा मनुष्येषु उपपद्यन्ते ? किंवा असुरकुमारादि भवनवासिषु उपपद्यन्ते ? किंवा वानव्यन्तरेषु उपपद्यन्ते ? किंवा ज्योतिषिकेषु उपपद्यन्ते ? किंवा वैमानिकदेवेषु उपपद्यन्ते ? किंवा नवग्रैवेयकादि देवेषु उपपद्यन्ते ? भगवानाह - 'गोयमा ! नो नेरइएसु उववउज्जेति णो तिरिक्खजोणिएस, णो मणुस्सेसु उत्रवज्जंति, देवेसु उववज्जंति ' हे गौतम! भव्यद्रव्यदेवाः खल नो नैरयिकेपु उपपद्यन्ते, नो तिर्यग्योनिकेषु द्रव्यंदेव हैं - वे अपने भव्यद्रव्यदेव के भव को छोड़ते ही कहां पर जाते हैं ? कहां पर उत्पन्न होते हैं ? ' किं नेरइएसु उववज्जति, जाव देवेसु
जंति' क्या वे नैरयिकों में उत्पन्न होते हैं ? किं वा पृथिवी कायिकादि रूप एकेन्द्रिय से लेकर द्वीन्द्रिय, तेइन्द्रिय, चौइन्द्रिय एवं पंचेन्द्रि तिर्यञ्चों में उत्पन्न होते हैं ? या मनुष्यों में उत्पन्न होते हैं ? या असुर 'कुमारादि भवनवासियों में उत्पन्न होते हैं ? या वानव्यन्तरों में उत्पन्न - होते हैं ? या ज्योतिषिकों में उत्पन्न होते हैं ? या वैमानिक देवों में "उत्पन्न होते हैं या नवग्रैवेयक आदि देवों में उत्पन्न होते हैं ? इसके 'उत्तर में प्रभु कहते हैं-' गोयमा । नो नेरहएसु उववज्र्ज्जति, णो तिरिक्खजोणिएस, णो मणुस्सेसु उववज्जंति, देवेसु उववज्जंति' हे गौतम ! भव्यद्रव्यदेव नैरधिकों में उत्पन्न नहीं होते हैं, न तियेचों में उत्पन्न -હે–ભગવન્ ! “ભવ્યદ્રવ્યદેવે પેાતાના ભવ્યદ્રવ્યદેવના ભવન છેડીને (તે ભવનુ 'उमायुष्य ३' उरीने) उयां लय छे ? अयां उत्यन्न थाय छे ? " किं' नेरइएसु 'उववज्जंति नाव देवेसु उववज्जंति ?" शु तेसो नारभां उत्यन्न थाय छे ? અથવા પૃથ્વીકાયક આદિ એકેન્દ્રિયાથી લઈને દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિયતિય ચામાં ઉત્પન્ન થાય છે ? કે મનુષ્યમાં ઉત્પન્ન થાય છે ? કે ભવનપતિ દેવામાં ઉત્પન્ન થાય છે? કે વાનન્યતર દેવામાં ઉત્પન્ન થાય છે ? કે જ્યેાતિષિક દેવામાં ઉત્પન્ન થાય છે ? કે વૈમાનિક દેવામાં ઉત્પન્ન થાય છે ? કે નચૈવેયકામાં ઉત્પન્ન થાય છે ? કે પાંચ અનુત્તર વિમાનામાં ઉત્પન્ન થાય છે?
"
1
भडावीर अलुने। उत्तर- " गोयमा ! नो नेरइए उत्रवज्जति, णो तिरिक्खजोगिएसु, णो मणुस्सेसु उववज्जति, देवेसु उववज्जति " हे गौतम ! भव्य - દ્રવ્યદેવે નારકામાં પણ ઉત્પન્ન થતા નથી, તિય ચામાં
શુ ઉત્પન્ન થત
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीको श० १२ उ० ९ सू० ५ भव्यद्रव्यदेवायुद्वर्तननिरूपणम् ३३३ उपपद्यन्ते, नो मनुष्येषु उपपद्यन्ते, किन्तु देवेषु-भवनपत्यादि सर्वार्थसिद्धपर्यन्तेषु उपपद्यन्ते, तथा चात्र भव्यद्रव्यदेवानां भाविदेवभवस्वभावत्वान्नैरपिकादि भवति षेधोऽबसेयः । गौतमः पृच्छति-'जइ देवेसु उववअंति०' हे भदन्त ! भविकद्रव्यदेवाः खलु यदि देवेषु उपपद्यन्ते तत् किम् असुरजमारादि भवनवासिषु उपपद्यन्ते ? वानव्यन्तरेषु उपपद्यन्ते ? किंवा ज्योतिषिकेषु उपपचन्ते ? किंवा वैमानिकेषु उपपधन्ते? नवग्रेवेयकेषु उपपद्यन्ते ? किंवा पश्चानुत्तरौषपातिकेपु सर्वार्थसिद्धपर्यन्तेषु उपपधन्ते ? भगवानाह-'सबदेवेसु उववज्जति, जाव सबसिद्धत्ति' हे गौतम ! होते हैं, न मनुष्यों में उत्पन्न होते हैं ? किन्तु वे देवों में उत्पन्न होते हैं, अर्थात् भवनपति आदि से लेकर सर्वार्थ सिद्ध तक के देवों में उत्पन्न होते हैं। कहने का तात्पर्य ऐसा है कि भव्यद्रव्यदेवों में जो नैरयिकादि भय का प्रतिषेध किया गया है, वह उनमें देवभव स्वभावता भावी (होने वाली) है-इस कारण से किया गया है । अब गौतम प्रभु से ऐसा ही पूछते हैं-'जइ देवेसु उववज्जति' हे भदन्त ! ये भविक द्रव्यदेव यदि देवों में उत्पन्न होते हैं तो क्या अलरकुमारादि भवनवासियों में उत्पन्न होते हैं ? किंवा वाजव्यन्तरों में उत्पन्न होते हैं ? या ज्योंतिषिकों में उत्पन्न होते हैं ? या वैमानिकों में उत्पन्न होते हैं ? किं वानव ग्रैवेयकों उत्पन्न होते हैं ? या सर्वार्थसिद्ध पर्यन्त पंच अनुत्तरों में उत्पन्न होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- लवदेवेसु उववज्जति जाव सबसिद्धत्ति' हे गौतम ! भव्यद्रव्यदेव पूर्वोक्त सब देवों में નથી, મનુષ્યમાં પણ ઉત્પન્ન થતા નથી પરંતુ તેઓ દેવામાં જ ઉત્પન્ન થાય - છે. ભવ્યદ્રવ્યદેવેની નાકાદિ ભેમાં ઉત્પત્તિ થવાને નિષેધ કર્યો છે, કારણ કે તેમનામાં દેવભવ સ્વભાવતા ભાવી છે-એટલે કે દેવગતિમાં જ ઉત્પન્ન થવાનાં લક્ષણેને સદભાવ હોય છે.
गौतम सभी प्रश्न-"जइ देवेषु उबवज्जति " त्यादि-3 अगवन! જે ભવ્યદ્રધ્યદેવની ઉત્પતિ દેવામાં જ થતી હોય, તે કયા દેવામાં થાય છે? શું તેઓ અસુરકુમારાદિ ભવનવાસી દેવામાં ઉત્પન્ન થાય છે? કે વાન વ્યંતરમાં ઉત્પન્ન થાય છે? કે તિષિકમાં ઉત્પન્ન થાય છે? કે વૈમાનિક દેમાં ઉત્પન્ન થાય છે? નવવેયક વિમાનમાં ઉત્પન્ન થાય છે કે સર્વાર્થ સિદ્ધ પર્યન્તના પાંચ અનુત્તર વિમાનમાં ઉત્પન્ન થાય છે? . भडावीर प्रभुन। उत्त२-“ गोयमा ! सव्व देवेसु उववज्जति जाव सनसिद्धति" गौतम! सव्यद्रव्य पूर्वात सामi Gurt आय
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसुत्रे
३३४
भव्यद्रव्य देवाः पूर्वोक्ते सर्वदेवेषु उपपद्यन्ते, यावत् - भवनपतिवानन्यन्तरज्योतिषिकवैमानिकन मैवेयक पश्चानुत्तरोपपातिकसीर्थसिद्धपर्यन्तेषु उपपद्यन्ते इति भावः । गौतमः पृच्छति - 'नरदेवा णं भंते! अगंतरं उन्नहित्ता पुच्छा' हे भदन्त ! नरदेवाः खलु अनन्तरम् - नरदेवभवान्तरम् उद्धृत्य कुत्र उपपद्यन्ते ? इति पृच्छा, भगवानाह - 'गोमा | नेरइएस उबवज्जंति, नो तिरिक्खजोणिएसु, णो मणुस्सेसु, णो देवे उज्जत' हे गौतम! नरदेवा उद्वर्तनानन्तरं नैरयिकेषु एवोत्पद्यन्ते, नो तिर्यग्योनिकेषु उपपद्यन्ते, नो वा मनुष्येषु उपपद्यन्ते, नो वा देवेषु - भवनपत्यादिसर्वार्थसिद्धिपर्यन्तेषु उपपद्यन्ते, तथा च अपरित्यक्तकामभोगा नरदेवा नैरयि के पूत्पद्यन्ते, शेषत्रये तिर्पङ्गमनुष्य देवरूपे तु तत्मतिषेधोऽवसेयः, तत्र केषांचिच्चक्रवर्तिनां उत्पन्न होते हैं यावत् भवनपति वानव्यन्तर ज्योतिषिक, वैमानिक, नवग्रैवेयक, पांच अनुत्तरौपपातिक इन सब देवों में वे उत्पन्न होते हैं। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' नरदेवाणं भंते ! अनंतरं उच्चट्ठिता पुच्छा' हे अदन्त | नरदेव नरदेवभय को छोड़ने के बाद ही कहाँ उत्पन्न होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' गोयमा' हे गौतम! 'नेरइएस उबवज्जंति, जो तिरिक्खजोगिएसु, णो मणुस्सेसु, णो देवेलु उचचज्जंति' नरदेव नरदेवभव को छोड़ने के बाद ही नैरयिकों में ही उत्पन्न होते हैं, तिर्यग्योनिकों में उत्पन्न नहीं होते हैं, न मनुष्यों में उत्पन्न होते हैं, और न भवनपति से लेकर सर्वार्थसिद्धपर्यन्त के देवों में वे उत्पन्न होते हैं। क्यों कि काम भोगों को नहीं छोड़ने वाले नरदेव बहु आरम्भपरिग्रही होने के कारण मरकर नैरथिकों में ही उत्पन्न होते हैं । तिर्यश्चों में, मनुष्यों में, एवं देवों में वे उत्पन्न नहीं होते हैं। यद्यपि कितनेक છે. એટલે કે ભવનપતિથી લઈને પાંચ મનુત્તર વિમાનવાસી ન્તના ફાઈ પણ પ્રકારના દેવામાં ઉત્પન્ન થાય છે.
गौतम स्वाभीने! प्रश्न-“ नरदेवाणं भंते ! अणंतर उचट्टित्ता पुच्छा " डे ભગવન્! નરદેવા નરદેવ ભવ છેાડયા પછી કર્યાં ઉત્પન્ન થાય છે ?
महावीर प्रभुना उत्तर- " गोयमा ! नेरइएस उववज्जति नो तिरिक्जोगिएसु, णो मणुस्सेसु, णो देवेसु उत्रवज्र्ज्जति ” नरहेवा, नरहेव भवतु आयुष्य पूई કરીને નારકામાં જ ઉત્પન્ન થાય છે, તિય ચામાં પણ ઉત્પન્ન થતા નથી, મનુષ્ચામાં પણ ઉત્પન્ન થતા નથી અને ભવનપતિથી લઈને સર્વાર્થસિદ્ધક પન્તના દેવેમાં પણ ઉત્પન્ન થતા નથી તેનુ કારણ એ છે કે નરહેવા કામણેાગેામાં રચ્યાપચ્યા રહે છે. તે અતિશય આરભ અને પરિગ્રહથી ચુકત હાય છે, તેથી તેઓ નારકામાં જ ઉત્પન્ન થાય છે. જો કે કેટલાક
,
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०९ सू० ५ भव्यद्रव्यदेवाद्वर्त्तननिरूपणम् ३३५ नरदेवानां देवेत्पादो लभ्यते तत्तेपां नरदेवत्वत्यागेन धर्मदेवत्वमाप्तावेव देवेपूत्पादो भवतीति न कश्चित्प्रकृते विरोधः । गौतमः पृच्छति - 'जइ नेरइएस उचवज्र्ज्जति० ?' हे भदन्त ! यत् खलु नरदेवा नैरयिकेषु उत्पद्यन्ते, तत् किं रत्नप्रभापृथिवी नैरयिकेषु ? किंवा शर्करामभापृथिवी नैरयिकेपु ? किंवा वालुकाममापृथिवी नैरयिकेषु ? किंवा पङ्कमभापृथिवी नैरयिकेषु ? किंवा धूमप्रभा पृथिवी नैरयिकेषु ? किंवा तमःप्रभापृथिवी नैरयिकेषु ? किंवा अधःसप्तमीपृथिवी नैरयिकेषु उपपद्यन्ते ? भगवानाह - 'सत्तसु चि पुढवीसु उववज्जंति' हे गौतम! नरदेवा उद्वर्तनानन्तरं Trader नरदेवों का देवों में उत्पाद भी सुना जाता है सो इसका कारण यह है कि वे नरदेवश्व का त्याग कर धर्मदेवत्व को प्राप्त करके ही देवों में उत्पन्न होते हैं- नरदेवत्व की स्थिति में रहते हुए वे देवगति के बन्धक नहीं होते हैं । इस प्रकार से प्रकृति कथन में कोई विशेष नहीं आता है । अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-माना कि नरदेव नैरयिकों में ही उत्पन्न होते हैं-सो क्या वे रत्नप्रभा पृथिवी के नैरयिकों में उत्पन्न होते हैं ? किंवा शर्कराप्रभा पृथिवी के नैरयिकों में उत्पन्न होते हैं ? या बालुकाप्रभापृथिवी के नैरयिकों में उत्पन्न होते हैं ? या पङ्कप्रभा पृथिवी के नैरयिकों में उत्पन्न होते हैं ? या धूमप्रभापृथिवी के नैरकों में उत्पन्न होते हैं ? या तमः प्रभा पृथिवी के नैरयिकों में उत्पन्न होते हैं ? या अधः सप्तमी पृथिवी के नैरयिकों में उत्पन्न होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' सत्तसु वि पुढवी उववज्जंति '
ચક્રવર્તી રૂપ નરદેવામાં ઉત્પાદ થયાનું પણ જાણવામાં આવે છે, તેનું કારણુ એ છે કે તેમણે નરદેવત્વ (ચક્રવર્તી)ના પરિત્યાગ કરીને ધમ દેવત્વ *ગીકાર કર્યુ હાય છે આ રીતે તેમને દેવગતિ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે પરતુ નવદેવત્વની સ્થિતિમાં જ રહેનાર જીવે તે દેવગતિના અન્યક હોતા નથી. ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન-હે ભગવન્! નરદેવે નરદેવ સખંધી આયુષ્ય પૂરૂ કરીને નારકામાં ઉત્પન્ન થતા હોય, તે સાત નરકો પૈકી કઈ નરકના
નારકામાં ઉત્પન્ન થાય છે? શું રત્નપ્રભાના નારકોમાં ઉત્પન્ન થાય છે? કે શકરાપ્રભાના નારકામાં ઉત્પન્ન થાય છે કે વાલુકાપ્રભાના નારકામાં ઉત્પન્નથાય છે? કે પ`કપ્રભાના નારકામાં ઉત્પન્ન થાય છે? કે ધૂમપ્રભાના નારકામાં ઉત્પન થાય છે? કે તમઃપ્રભાના નારકામાં ઉત્પન્ન થાય છે? કે અધઃ સપ્તમી પૃથ્વીના નારકામાં ઉત્પન્ન થાય છે?
महावीर अभुना उत्तर-" सत्तसु वि पुढवी उत्रवज्जंति” हे गौतम! तेथे नरદેવભવસ બધી આયુષ્ય પૂરૂ કરીને સાતે પૃથ્વીએના નારુકામાં ઉત્પન્ન થાય છે,
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
३३६
सप्तस्वपि पृथिवीषु पूर्वोक्तासु उपपद्यन्ते । गौतमः पृच्छति - 'धम्मदेवा णं भंते ? - अनंतरं पुच्छा' हे भदन्त ! धर्मदेवाः खलु अनन्तरं धर्मदेव भवानन्तरम्, उदच्य कुत्रोपपद्यन्ते ? इति पृच्छा, भगवानाह - 'गोयमा ! नो नेरइएस उववज्जेज्जा णो तिरिक्खजोगिएसु, णो मणुस्सेमु उववज्जंति, देवेसु उववज्जंति' हे गौतम! धर्मदेवाः नो नैरविकेषु उपपद्यन्ते, नो विर्यग्योनिकेपु, नो वा मनुष्येषु उपपद्यन्ते, किन्तु देवेषु उपपद्यन्ते । गौतमः पृच्छति - 'जइ देवेसु उववज्जंति, किं भवणवासि पुच्छा' हे भदन्त ! यत्खलु धर्मदेवा उद्वर्तनानन्तरं देवेषु उपपद्यन्ते, तत् किं भवनवासिषु - असुरकुमारादिपु ? किंवा वानव्यन्तरेषु ? किंवा ज्योतिषिकेषु ? हे गौतम | नरदेव उद्यतन के बाद सातों ही पृथिवियों के नैरयिकों में उत्पन्न होते हैं। अब गौतन प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' धम्मदेवा णं भंते ! अनंतरं पुच्छा' हे भदन्त | धर्मदेव अपने धर्मदेवभव को छोड़ते ही कहां उत्पन्न होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा ' 'हे गौतम ! 'नो नेरइएस उववज्जंति, णो तिरिक्खजोगिएसु, णो मणुसेसु उबवति, देवेसु उचवज्जंति ' धर्मदेव नैरयिकों में उत्पन्न नहीं होते हैं, तिर्यों में उत्पन्न नहीं होते हैं, मनुष्यों में उत्पन्न नहीं होते हैं, वे तो देवों में ही उत्पन्न होते हैं। क्योंकि चारित्र के सद्भाव में देवायु के सिवाय दूसरी आयु का बन्ध नहीं होता है । अब गौतम इसी बात को विशेषरूप से प्रभु से पूछते हैं जह देवेसु उववज्जंति, किं भवणवासि पुच्छा' हे भदन्त । यदि धर्मदेव उत्तन के बाद देवों में उत्पन्न होते हैं ? तो क्या वे भवनवासियों में उत्पन्न होते हैं ?
गौतंभ स्वाभीन। प्रश्न- " धम्मदेवा णं भंते ! अणंतरं पुच्छा " से लगवन् ! ધર્મ દેવા, પેાતાના ધર્મ દેવાવને છેડીને કયાં ઉત્પન્ન થાય છે?
भडावीर अलुने। उत्तर-" गोयमा ! णो नेरइपसु उबवजंति, णो तिरिक्खजोणिसु, णो मणुस्सेसु उववज्जंति देवेसु उववज्जंति " हे गौतम! धर्मदेव નારકામાં ઉત્પન્ન થતા નથી, તિય ચામાં ઉત્પન્ન થતા નથી, મનુષ્યમાં પણ ઉત્પન્ન થતા નથી તે દેવામાં જ ઉત્પન્ન થાય છે, કારણ કે દેવાયુના મધવાળાને જ ચારિત્રની પ્રાપ્તિ થાય છે.
"
गौतम स्वाभीना अश्न - " जइ देवेसु उववज्र्ज्जति किं भवणवासि पुच्छा હું ભગતમ્ ! જો ધર્મ દેવા પેાતાના ધમ દેવભવના આયુષ્યને પરિપૂર્ણ કરીને દેવામાં ઉત્પન્ન થતા હાય, તેા કયા દેવેશમાં ઉત્પન્ન થાય છે ? શુ ભવનપતિ.
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ९ सू०५ भव्यद्रव्यदेवाशुद्वर्तननिरूपणम् ३३७ किंवा वैमानिकादिषु सर्वार्थसिद्धपर्यन्तेषु उपपद्यन्ते ? इति पृच्छा, भगवानाह'गोयमा! नो भवणवासिदेवेसु उववज्जति, णो वाणमंतरदेवेसु, णो जोइसिएस, वेमाणियदेवेसु उववज्जति, सम्वेषु वेमाणिएम् उपवज्जंति, जाव सवठ्ठसिद्ध अणुत्तरोबवाइएसु उत्रवज्जति' हे गौतम ! धर्मदेवा नो भवनवासिषु उपपद्यन्ते, नो वांनव्यन्तरदेवेषु, नो वा ज्योतिषिकदेवेषु उपपद्यन्ते, अपितु वैमानिकदेवेषु उपपद्यन्ते, तत्रापि सर्वेषु-सौधर्मशानाधच्युतान्तेषु द्वादशसु वैमानिकेषु उपपद्यन्ते, पावत्-नववेयक-विजयवैजयन्तादिसर्वार्थसिद्धपर्यन्त पञ्चानुत्तरौपपातिकेघु ' देवेषु उपपद्यन्ते, तत्रापि 'अत्थेगइया सिझंति जाव अंतं करेंति' अस्स्येकके या वानव्यन्तरों में उत्पन्न होते हैं ? या ज्योतिषियों में उत्पन्न होते हैं ? या सर्वार्थसिद्धपर्यन्त के वैमानिकों में उत्पन्न होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! नो भवणवासिदेवेसु उववज्जति, णो वाणमंतरदेवेस्तु उववज्जति, णो जोइसिएसुं उववज्जति, वेमाणियदेवेसु उवज्जति सव्वेसु वेमाणिएसु उवजंति, जाव सम्वसिद्ध अणु.
रोक्वाइएसु उववति' धर्मदेव असुरकुमार आदि भवनवासियों में उत्पन्न नहीं होते हैं, वानव्यन्तरदेवों में उत्पन्न नहीं होते हैं। ज्योति षिक देवों में उत्पन्न नहीं होते हैं, वे तो वैमानिकों में ही उत्पन्न होते हैं
और उनमें भी सय वैमनिकों में उत्पन्न हो जाते हैं-ऐसा कोई उनके लिये भेद नहीं है कि वे अमुकवैमानिकों में ही उत्पन्न हो सौधर्मदेवलोक से लगाकर सर्वार्थसिद्धनक के अनुत्तर विमान में वे उत्पन्न हो सकते हैं (अत्थेगइया सिझति जाव अंतकरेंति) तथा इन धर्मदेवों દેમાં ઉત્પન્ન થાય છે? કે વાનર્ચતર દેવોમાં ઉત્પન્ન થાય છે કે
તિષિક માં ઉત્પન્ન ઉત્પન્ન થાય છે? કે સર્વાર્થસિદ્ધ પર્વતના વૈમાનિક દેવમાં ઉત્પન થાય છે ?
महावीर प्रभुना उत्तर-"गोयमा!" गीतम! “नो भवणवासी देवेस उववज्जति, णो वाणमंतरदेवेसु उववज्जति, णो जोइसिएसु उववज्जति" म દેવે ભવનપતિ દેવેમાં ઉત્પન્ન થતા નથી, વાનવ્યંતર દેવામાં પણ ઉત્પન્ન यता नथी, ज्योतिष वामा ५९ अपन यता नथी, “वेमाणियदेवेस उववज्जति, सव्वेस वेमाणिएसु उववर्जति, जाव सव्वदृसिद्ध अणुत्तरोववाइएस उववजति" परन्तु मा वैमानि हेवामा ४ पन्त थाय छ तया सभा વૈમાનિક દેવામાં જ ઉત્પન્ન થાય છે, એવું નથી, પરંતુ સૌધર્મ દેવકથી લઈને સવર્થસિદ્ધ અનુત્તર વિમાન પર્યન્તના કેઈ પણ વિમાનમાં તેઓ દેવ ३३ पन्न यता जाय तथा “ अत्थे गइया सिझति जाव अंतं करेंति,
भ०४३
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूबे केचन क्षपितसर्वकर्माणः धर्मदेवाः सिध्यन्ति, यावत्-युध्यन्ते, मुच्यन्ते, परिनिर्वान्ति सर्वदुःखानामन्तं कुर्वन्ति च । गौतमः पृच्छति-'देवाहिदेवा अणंतरं उव्यट्टित्ता कहिं गच्छंति? कहिं उज्जति ? ' हे भदन्त ! देवाधिदेवास्तीर्यवरा अर्हन्तः, अनन्तरम्-तीर्थङ्करभवानन्तरम्, उद्धृत्य, कुत्र गच्छन्ति ? कुत्रोपपद्यन्ते ? भगवानाह-गोयमा ! सिझंति, जाव अंतं करेंति' हे गौतम ! देवाधिदेवास्तीर्थइरा उद्वर्तनानन्तरं सिध्यन्ति, यावत्-युध्यन्ते, मुच्यन्ते परिनिर्वान्ति सर्वदुःखानामन्तं कुर्वन्ति च । गौतमः पृच्छति-भावदेवा णं भंते ! अणंतर उध्वहिता पुच्छा' हे भदन्त ! भावदेवाः खलु, अनन्तरम्-भावदेवभवाननन्तरम् , उवृत्त्य, में कितनेक धर्मदेव ऐसे भी होते हैं कि जो क्षपितसर्वकर्मा होकर सिद्ध हो जाते हैं, यावत्-वुद्ध हो जाते हैं, संसार से सर्वथा छूट जाते हैं, शीतीभूत हो जाते हैं, और समस्त दुखों के अन्तकर्ता हो जाते हैं। ___अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'देवाहिदेवा अणंतरं उध्वहिला कहिं गच्छंति, कहिं उववज्जति' हे भदन्त ! देवाधिदेव-तीर्थ- - कर अहंत-तीर्थंकर भव को छोड़कर कहां जाते हैं ? कहां उत्पन्न होते हैं? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! सिझंति, जाय अंतं करेंति' हे गौतम | देवाधिदेव तीर्थंकर उवर्तन के बाद सिद्ध हो जाते हैं, मुक्त हो जाते हैं, शीतीभूत हो जाते हैं और समस्तदुःखों के अन्तकर्ता वन जाते हैं । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'भावदेवाणं भंते ! अणंसरं उवहिता पुच्छा' हे भदन्त ! भावदेव भावदेवभव को छोड़ने के તે ધર્મમાં કેટલાક ધર્મદેવે એવા પણ હોય છે કે જેઓ સમસ્ત કર્મોને ક્ષય કરીને સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુકત, શીતલીભૂત અને સમસ્ત દુખે અંતર્તા પણ થઈ જાય છે.
गौतम स्वाभाना प्रश्न-“देवाहिदेवा अणंतरं उव्वद्विता कहिं गच्छंति, कहि उबवज्जति" मगवन् ! हेवाधिव (तीय ४२ मत) तीर्थ ४२ सपने છોડીને કયાં જાય છે? કયાં ઉત્પન્ન થાય છે?
मडावीर असुन उत्तर-“गोयमा ! सिझंति, जाव अंतं करें ति" है ગૌતમ! દેવાધિદેવ (તીર્થંકર અહંત) તીર્થકર ભવ પૂરે કરીને સિદ્ધ થઈ જાય છે, બુદ્ધ થઈ જાય છે મુકત થઈ જાય છે શીતલીભૂત થઈ જાય છે અને સમસ્ત દુઃખના અંતકર્તા બની જાય છે.
गौतम स्वाभान प्रश्न-"भावदेवा णं भंते ! अणंतरं उव्वट्टित्ता पुच्छा" ભગવન! ભાવ, તેમના ભાવદેવ સંબંધી ભવને છેડીને તે ભવની આયુ સ્થિતિ પૂરી કરીને) કયાં જાય છે ? કયાં ઉત્પન્ન થાય છે?
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीकाश० १२ उ० ९ सू०५ भव्यद्रव्यदेवाद्युद्वर्तननिरूपणम् ३३९ कुत्र गच्छन्ति ? कुत्र उपपद्यन्ते । इति पृच्छा, भगानाह-'जहा वकंतीए असुरकुमाराणं उबटगा तहा भाणियन्या' हे गौतम ! यया व्युत्क्रान्तिके-प्रज्ञापनायाः षष्ठपदे, असुरकुमाराणाम् उद्वर्तना भणिता, तथा भारदेवानामपि उद्वर्तना भणितव्या-वक्तव्या, तथा च असुरकुमारा: वहुपु जीवस्थानेषु गच्छन्ति, अत. स्तैरविदेशः प्रतिपादितः असुरकुमारादयः ईशानान्ताः देवाः पृथिव्यादिष्यपि गच्छन्तीति भावः॥ ___ अथ-संस्थिति 'संचिट्ठणा' द्वारमाह-'भवियदबदेवेणं' इत्यादि' 'भवियदव्यदेवे गं भंते ! भवियदव्यदेवेत्ति कालो केवञ्चिरं होइ ?' गौतमः पृच्छतिहे भदन्त ! भविकद्रव्यदेवः खल्ल 'भवियद्रव्वदेवा' इति पर्यायमपरित्यजन् , कालता कालापेक्षया, कियचिरं-कियटकालावधि भवति । तिष्ठति ? भगवानाइ-'गोयमा। बाद ही कहां जाते हैं ? कहां उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं'जहा वक्कंतीए असुरकुमाराणं उव्वगुणा तहा भाणियन्वा' हे गौतम । जिस प्रकार से प्रज्ञापना के छठे पद में असुरकुमारों की उतना कही जा चुकी है, उसी प्रकार से यहां पर आवदेवों की भी उद्धर्तना कहनी चाहिये तथा च-असुरकुमार अनेक जीवस्थानों में जाते हैं इसलिये उनकीवक्तव्यता के समान इनकी वक्तव्यता कही गई है-कहने का तात्पर्य यह है कि असुरकुमारादि ईशानान्त देव पृथिव्यादिकों में भी जाते हैं। अब सूत्रकार 'संचिट्ठणा' संस्थिति द्वार का कथन करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'भवियवदेवेणं भंते ! भवियव्वदेवे त्तिकालओ केवचिरं होइ' हे भदन्त । भविकद्रव्यदेव " भविकद्रव्यदेव
__ मडावीर प्रभुत्त२-" जहा वकतीए असुरकुमाराण उबढणा, तहा भाणियव्या" गौतम ! प्रशाना सूत्रना ७४! ५४मा असुरसुमारानी G+ તેના વિષે જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન ભાવની ઉa
ના વિષે પણ કરવું જોઈએ જેમ કે અસુરકુમારે અનેક જીવસ્થામાં જાય છે. પૃથ્વીકાયાદિકેમાં તેમની ઉત્પત્તિ થાય છે, એવું ત્યાં કહેવામાં આવ્યું છે. એવું જ કથન ભાવદની ઉદ્ધત્તના વિષે પણ સમજવું અસુરકુમારથી લઈને ઈશાન પર્યન્તના દેવે પૃવીકાયાદિમાં ઉત્પન્ન થાય છે ઈત્યાદિ કથન मही अY ४२वानु छे.
वे सूत्रा२ . संचिटणा" सस्थिति इयन रे छे-गौतम स्वामी माविषयने अनुशक्षीन मवीर प्रभुने अवश पूछे -"भवियदव्वदेवेणं भंते ! भवियवदेवे त्ति काल भी केवचिर' होइ ?” 8 सन् ! सविद्रव्यदेव,
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
.......... . भगवतीस्त्रे जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं तिन्नि पलियोवमाई' हे गौतम ! भव्यद्रव्यदेवस्य भव्यद्रव्यदेवपर्यायावस्थायां कालापेक्षया, जघन्येन अन्तर्मुहूतम् , उत्कृष्टेन तु त्रीणि पल्योपमानि भवन्ति, 'एवं जच्चेव ठिई, सच्चेव संचिटणा विजाव भावदेवस्स' एवम्-अनया रीत्या, अनेन न्यायेन वा, या चैव स्थिति:-भवस्थितिः पूर्व मतिपादिता, साचैवैषां भन्यद्रव्यदेवादीनां संस्थितिरपि तत्पर्यायानुवन्धरूपाऽपि प्रतिपत्तव्या, यावत्-नरदेवस्य धर्मदेवस्य देवाधिदेवस्य, भावदेवस्य चेति भावः। किन्न-'नवरं धम्मदेवस्स जहण्णेणं एक समयं, उक्कोसेणं देम्णा पुन्यकोडी' की पर्याय को नहीं छोड़ता हुआ काल की अपेक्षा कय तक भविकद्रव्यदेवरूपं से बना रहता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- गोयमा ! हे गौतम ! 'जहण्णेणं अंतो मुहुत्तं, कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई' भविकद्रव्यदेव भविकद्रव्यदेव की पर्यायरूप से काल की अपेक्षा कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त बना रहता है-और अधिक से अधिक वह तीन पल्पोपम तक बना रहता है एवं जच्चेव ठिई, सच्चेव संचिट्ठणा वि जाव भावदेवत्व' इस प्रकार से भवस्थिति भवद्रव्यदेवादिकों की पहिले कही जा चुकी है, वहीं इनकी तत्पर्यायानुबन्धरूप संस्थिति जाननी चाहिये यावत् नरदेव, धर्मदेव, देवाधिदेव और भावदेव इन देवों की भी संस्थिति उनकी स्थिति के अनुसार जाननी चाहिये। किन्तु धर्मदेव की स्थिति की अपेक्षा संस्थिति में जो अन्तर है वह 'नवरं धम्मदेवस्स जहपणेणं एक्कं समयं उक्कोलेणं देखूणा पुचकोडी' इस सूत्र द्वारा
વિક દ્રવ્ય દેવની પર્યાયને છેડયા વિના” કાળની અપેક્ષાએ કયાં સુધી ભવિદ્રવ્યદેવ રૂપે રહી શકે છે?
महावीर प्रभुने। St२-"गोयमा !" गौतम ! " जहणेण अंतोमुहुत्त, उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई" विद्रव्यदेव, मनिद्रव्यव३२ माछामा ઓછા એક અન્તર્મુહૂર્ત સુધી અને વધારેમાં વધારે ત્રણ પોપમ પ્રમાણ ston सुधा टी श छ. "एवं जच्चेव ठिई, सच्चेव संचिटणा वि जावं भावदेवस्स" मारे मन्यद्रव्य मालिनी २ सपस्थिति ५i સ્થિતિદ્વારમાં કહેવામાં આવી છે, એજ તેમની તત્પર્યાયાબંધ રૂપ સંસ્થિતિ સમજવી એટલે કે નરદેવ, ધર્મદેવ, દેવાધિદેવ અને ભાવદેવની સંસ્થિતિનું કથન તેમની સ્થિતિના કથન અનુસાર જ સમજવું પરતુ ધર્મદેવની स्थिति भने सस्थितिभा प्रमाणे तसत छ-"नवर' धम्मदेवस्त्र जहण्णेणं. एक समय उक्कोसेणं देसूणा पुवकोडी" पहनी स्थिति माछामा
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४१
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२३० ९सू० ५ भव्यद्रव्यदेवाद्युद्वर्त्तननिरूपणम् नवरम् - स्थित्यपेक्षया संस्थिते विशेषस्तु धर्मदेवस्य संस्थितिः जघन्येन एकं समयं शुभभावप्रतिपत्तिसमयानन्तरमेव मरणात् उत्कृष्टेन तु देशोना पूर्वकोदी भवति ।
अथ अन्तरद्वारमाह-'भवियदव्वदेवस्य णं मंते । केवइयं कालं अंतरं होई ?' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! भव्यद्रव्यदेवस्य खल कियन्तं कालम्, अन्तरम् - पूर्वभवत्यागानन्तरभवान्तरप्राप्तौ व्यवधानम्, भवति ? भगवानाह - 'गोयमा ! जहणेणं दसवाससहस्सा अंतोमुहुत्तमम्भहियाई, उक्कोसेणं अनंतं कालं वणस्सइ कालो' हे गौतम! भव्यद्रव्य देवस्य अन्तरम्, जघन्येन दशवर्षसहस्राणि अन्तमुहूर्त्ताभ्यधिकानि भवन्ति तथाहि भविकद्रव्यदेवो भूत्वा दशवर्षसहस्रस्थितिकेषु यहां प्रकट किया गया है- अर्थात् धर्मदेव की स्थिति की अपेक्षा संस्थिति में ऐसी विषमता है कि धर्मदेव की संस्थिति, जघन्य से एक समय की होती है- क्योंकि अशुभ भाव में जाकर फिर उन अशुभ भाव से निवृत्त होकर शुभ भावों की प्रतिपत्ति के एक समय के बाद ही मरण हो जाता है, तथा उत्कृष्ट से वह देशोनपूर्वकोटि की होती है ।
अब अन्तरद्वार की सूत्रकार प्ररूपणा करते हैं-'भवियदव्वदेवस्सं णं भंते । केवइयं कालं अन्तरं होइ ' हे भदन्त । भविकद्रव्यदेव का कितने काल का अंतर होता है ? अर्थात् - पूर्वभव के त्याग के बाद भवान्तर प्राप्ति हो जाने पर पुनः भविकद्रव्यदेव की पर्याय में आने तक बीच में कितने काल का अन्तर होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा' हे गौतम ! ' जहण्जेणं दसवाससहस्साई अन्तोमुहुत्तमम्भहियाई ' भव्यद्रव्यदेव का अन्तर जघन्य से अन्तर्मुहूर्त अधिक दशहजार वर्ष का होता है, यह अन्तर इस प्रकार से जानना चाहिये (भविकद्रव्यदेव આછી એક સમયની હાય છે (કારણ કે શુભભાવાની પ્રતિપત્તિના સમય ખાઈ જ મરણુ થઈ જાય છે) અને ઉત્કૃષ્ટ સ’સ્થિતિ દેશનપૂવ કાટિની હાય છે, હવે સૂત્રકાર અન્તરદ્વારની પ્રરૂપણા કરે છે—
-
गौतम स्वाभीना प्रश्न - " भवियदवदेवाणं भंते! केवइयं कालं अंतरं होइ ? हे भगवन् । विद्रव्य देवतु अजनी अपेक्षा डेंटलु तर उ છે? એટલે કે ભવિક ધ્રુવની પર્યાયને ત્યાગ કરીને-ભવાન્તરામાં ગમન કરીને ફ્રીથી વિકદ્રવ્ય દેવ પર્યાયની ઉત્પત્તિમાં કેટલા કાળના આંતરેા પડી જાય છે?
भहावीर प्रभुना उत्तर-" गोयमा ! हे गौतम! ' जहणेणं दसवाससहहसाई, अंतोमुहुत्तमम्भहियाई " भविद्रव्य देवने पुनः अविद्रव्यनी पर्यायनी પ્રાપ્તિ થવામાં કાળની અપેક્ષાએ આછામાં ઓછુ દસ હજાર વર્ષ અને એક અંતમુહૂત પ્રમાણુકાળનુ અંતર પડી જાય છે. તે અંતરનુ સ્પષ્ટીકરણ આ
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
वानव्यन्तरादिपुत्पद्य, ततभ्युत्वा तिर्यक्रपञ्चेन्द्रिये गत्या अन्तर्मुहूर्त स्थित्वा पुनव्यद्रव्य देवत्वेनैव उपजायते इत्यादिरीत्या बोध्यम्, उत्कृष्टेन तु अन्तरम्, अनन्तं कालं वनस्पतिकालपर्यन्तं भवति, गौतमः पृच्छति - ' नरदेवस्स णं पुच्छा, हे भदन्त | नरदेवस्य खलु कियन्तं कालम्, अन्तरं भवति ? इति पृच्छा, भगवानाह - 'गोयमा ! जहणेणं साविरेगं सागरोवमं, उक्को सेणं अनंतं कालं अ पोगपरियहं देणं' हे गौतम । नरदेवस्यान्तरं जघन्येन सातिरेकं सागरोपमम्, उत्कृष्टेन तु अन्तरम्, अनन्तं कालम् देशोनम् अपाईं पुद्गल परिवर्तम् - पुद्गलपरा होकर कोई जीय दश हजार वर्ष की स्थिति वाले वानव्यन्तरादिकों में उत्पन्न हो जावे - फिर वहां से मरकर वह एक अन्तर्मुहूर्तनक शुभतिर्यञ्च पंचेन्द्रिय में उत्पन्न हो जावे इस प्रकार वहां एक अन्तर्मुहूर्त तक रह कर पुनः वहां से मरकर वह भविक द्रव्यदेव हो जावे- इस रीति से यह अन्तर आता है ।) तथा उत्कृष्ट से अन्तर यहां वनस्पति काल प्रमाण है । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' नरदेवस्स णं पुच्छा ' हे भदन्त ! नरदेव को कितने काल का अन्तर - विरहकाल होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोधमा । जहणेणं लातिरेगं सागरोवमं उक्कोसेणं अगंनं कालं अवडूंपोग्गलपरियहं देणं' हे गौतम! नरदेव का अन्तर जघन्य से कुछ अधिक एक सागरोपम का है, और उत्कृष्ट से देशोन अर्धपुल परिवर्तपर्यन्तरूप अनन्तकाल का है। यह तो
રૂકર
પ્રમાણે સમજવુ –કેઈપણુ જીવ લવિકદ્રવ્યદેવની પર્યાયને ત્યાગ કરીને દસ હજાર વર્ષની સ્થિતિવાળા વ્યતરાતિકામાં ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યાંનુ આયુષ્ય પુરૂ કરીને તે એક અંતર્મુહૂત સુધી શુભપૃથ્વીકાયાદકામાં ઉત્પન્ન થઈ જાય. અને ત્યાંનું આયુષ્ય પૂરૂ' કરીને એક અતર્મુહૂત પ્રમાણુ કાળ ખાઇ ભવિકદ્રવ્ય ધ્રુવની પર્યાયમાં ફ્રી ઉત્પન્ન થઇ જાય, તેા આ પ્રકારે દસહજાર વર્ષ અને એક અંતર્મુહૂત પ્રમાણુ કાળનું જઘન્ય અત્તર આવી જાય છે. અને ઉત્કૃષ્ટ અંતર (વિરહકાળ) વનસ્પતિકાળ પ્રમાણુ કહ્યું છે.
गौतम श्वाभीना प्रश्न - " नरदेवरस णं पुच्छा " हे भगवन् ! नरदेवना विरडेठाण (अजनी अपेक्षा अंतर) उसे उह्यो छे ? उत्तर- " गोयमा ! जहणेणं सातिरेगं सागरोवमं उक्कोसेणं अगतं कालं अवङ्क्षपोगालपरियहं देसूणं " हे गौतम ! नरहेवने। विरहाण ओछाभां मोठी એક સાગરાપમ કાળ કરતાં સહેજ અધિક છે, અને ઉત્કૃષ્ટ વિરહકાળ દેશેાન અધ પુદ્ગલપરિવત રૂપ અનંતકાળના છે. એ વાત તા પહેલાં સમજાવવામાં
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०९ सू०५ भव्यद्रव्यदेवायुदर्तननिरूपणम् ३४३ वर्ना भवति, तथा च अपरित्यक्तसङ्गानां चक्रवर्तिनां नरदेवानां नरकपृथिवीपुत्पादाद, तासुच तेषामुत्कृष्टस्थितिर्भवति, ततश्च नरदेवो मृतः प्रथमपृथिव्यामुत्पन्नस्तत्र उत्कृष्टां सागरोपमप्रमाणां स्थितिमनुभूय पुनर्नरदेवत्वेन उत्पन्नः इत्येवं सागरोपमम् , सातिरेकत्वं तु नरदेवभवे चक्ररत्नोत्पत्तेरनन्तरकालेनावसेयम् इत्यादिरीत्या जघन्येन अन्तरं सातिरेक सागरोपमं भवति, उत्कृष्टतस्तु अन्तर किञ्चिन्यूनाई पुद्गलपरिवर्तपर्यन्तमनन्तकालं भवति, तथाहि-सम्यग्दृष्टीनामेव चक्रवतित्वनिर्वर्तनात् तेषां च देशोनापार्द्धपुद्गलपरिवर्तपर्यन्तमेव संसारी कहा ही जा चुका है कि चक्रवर्ती अपरित्यक्तसङ्ग होने के कारण मरकर नरक में जाते हैं-वहां वे उत्कृष्ट स्थिति का भोग करते हैं जघन्य रूप से इनका अन्तर इस प्रकार से समझना चाहिये कोई नरदेव-चक्रवर्ती मरा और वह प्रथमपृथिवी में नारक रूप से उत्पन्न हो गया वहां उत्कृष्ट स्थिति एक सागरोपम की है सो इस सागरोपमप्रमोण स्थिति को भोग कर वह पुनः नरदेवरूप से उत्पन्न हो गया यहां जो नरदेव की जघन्यस्थिति में कुछ अधिकता कही गई है-सो उसका कारण यह है कि चक्ररत्न की उत्पत्ति के बाद ही वह नरदेव रूप से ज्ञात होता है-अतः इतना जो काल है वही एक सागर की स्थिति में अधिक होता है। तथा नरदेव का जो अन्तरकाल उत्कृष्ट से कुछ कम अर्द्धपुद्गलपरिवर्तन पर्यन्त तक का कहा है सो उसका कारण ऐसा है कि सम्यग्दृष्टि जीव ही चक्रवर्ती होते हैं और सम्यग्दृष्टि का संसार में रहने का काल देशोन अपार्दपुद्गलपरिवर्वपर्यन्त तक का ही रह जाता है, इसके बाद वह संसारઆવી છે કે ચકવતીં અપરિક્ત સંગ હોવાને કારણે મરીને નરકમાં જાય છે, ત્યાં તે ઉત્કૃષ્ટ આયુસ્થિતિ જોગવે છે. તેમના જઘન્ય વિરહકાળનું સ્પષ્ટીકરણે આ પ્રમાણે છે-કેઈ નરદેવ (ચક્રવતી) મરીને પહેલી રત્નપ્રભામાંનારક રૂપે ઉત્પન્ન થઈ ગયો, ત્યાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સાગરોપમ પ્રમાણ હોય છે. એક સાગરોપમ પ્રમાણે આ સ્થિતિ જોગવીને તે ફરી નરદેવ રૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. હવે એક સાગરોપમકાળ કરતાં થોડે અધિક કાળ પ્રકટ કરવાનું કારણ નીચે પ્રમાણે છે. ચક્રરત્નની પ્રાપ્તિ થયા બાદ જ તેને નરદેવ કહેવામાં આવે છે. ચકરત્નની પ્રાપ્તિમાં થડે કાળ વ્યતીત થઈ જાય છે તે કારણે
ધન્ય વિરહકાળ એક સાગરોપમ કરતાં થોડો અધિક કહ્યો છે. નરદેવને ઉત્કૃષ્ટ વિરહકાળ અર્ધપુલપરિવર્ત” કરતાં થોડો ન્યૂન કહેવાનું કારણ-સમ્ય
જીવ જ ચક્રવતી બને છે, અને સમ્યગ્દષ્ટિ જીવને સંસારમાં રહેવાને કાળ દેશોન અપાદ્ધપુલ પરિવર્ત પર્યન્તને હોય છે. ત્યાર બાદ તે તે
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४४ .
भगवतीसूत्रे भवति, तदन्त्यभवे च कश्चिनरदेवत्वं प्राप्नोतीत्येवंरीत्याऽवसेयम्। गौतम पृच्छति-'धम्मदेवस्स पुच्छा' हे भदन्त ! धर्मदेवस्य कियन्तं कालम् , अन्तर भवति ? इति पृच्छा, 'गोयमा ! जहण्णेणं पलिभोवमपुहुत्तं, उकोसेणं अणतं कालं अपडूं पोग्गलपरियट्ट देसूर्ण' हे गौतम ! धर्मदेवस्य अन्तरम्, जघन्येन पल्योपमपृथक्त्वम् द्वितीयादारभ्य नवपल्योपमपर्यन्तम् भवति, तथाहि कश्चित् चारित्रवान् जीवः सौधर्मे पल्योपमपृथक्त्वायुष्केघु उत्पद्य तत'च्युत्वा धर्मदेवत्वं प्राप्नोतीत्येवम् उन्नेयम् , यत्तु मनुष्यत्वे उत्पन्नश्चारित्रं विनवास्ते तदधिकमपि सत् पल्योपमसे रहित हो जाता है । अब यदि कोई जीव अपने अन्तिमभव में पुनः इस नरदेवत्व को प्राप्त कर लेना है तब ऐसी स्थिति में नरदेवत्व को छोड़कर पुनः नरदेवत्व की प्राप्ति में उत्कृष्टरूप से अन्तर पूर्वोक्तप्रमाण रूप में सध जाता है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'धम्मदेवस्स पुच्छा' हे अदन्त ! धर्मदेव का अन्तरकाल कितना है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जहण्णेणं पलिआवमपुहुत्तं, उक्कोसेणं अणं कालं अवडूं पोग्गलपरियह देसूणं' हे गौतम ! धर्मदेव का अन्तर काल जघन्य से पल्योपमपृथक्त्व का है-दो से लेकर नौ पल्योपम तक का है, और वह इस प्रकार से है-कोई चारित्र वाला जीव सौधर्मस्वर्ग में पल्योपमपृथक्त्व की आयु वाले देवों में उत्पन्न हो गया क्यों कि धर्मदेव दोपल्योपम से कम स्थिति वाले देवों में उत्पन्न नहीं होता है। और फिर वह वहां से आयु की समाप्ति के बाद चव कर पुनः धर्मदेव हो
સંસારથી રહિત થઈ જાય છે. જે કોઈ જીવ પોતાના અન્તિમ ભાવમાં નરદેવવની પુનઃ પ્રાપ્તિ કરી લે, તે એવી પરિસ્થિતિમાં પૂર્વના નરદેવ પર્યાય અને અન્તિમ નરદેવ પર્યાયની વચ્ચે પૂર્વોક્ત ઉત્કૃષ્ટ કાળનું અંતર પડી જાય છે.
- गौतम स्वाभान प्रश्न-" धम्मदेवस्स पुच्छा" भगवन् ! यवना વિરહકાળ કેટલે કહ્યો છે?
___त्तरे-" गोयमा! जहण्णेणं पलिओवमपुहुत्त, उक्कोसेणं अणंत कालं अवड्ढं पोग्गलपरियट्ट देसूर्ण" 3 गौतम ! म वन वि माछामा माछ। પલ્યોપમપૃથક્વને (એકથી લઈને નવ પોપમને.) અને વધારેમાં વધારે અનંત કાળ સુધી હેય છે. તે અનંત કાળ અધપાલપરિવર્ત કરતાં સહેજ ન્યન હોય છે. જઘન્ય વિહેકાળનું સ્પષ્ટીકરણ–કેઈ ચારિત્રવાળે જીવ, ધારો કે સૌધર્મકપમાં પલ્યોપમપૃથકૃત્વની આયુસ્થિતિવાળા દેવામાં ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યાંની આયુસ્થિતિ જોગવીને ત્યાંથી અવીને તે પુનઃ ધમદેવ રૂપે ઉn
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ९ सू०५ भव्यद्रव्यदेवायुद्वर्त्तननिरूपणम् ३४५ पृथक्त्वेऽन्तर्भावितमवसेयम्, उत्कृष्टेन तु अन्तरम्, अनन्तं कालम् अपाई पुद्गलपरिवर्त देशोनम् भवति, गौतमः पृच्छति - 'देवाहिदेवाणं पुच्छा' हे भदन्त ! देवाधिदेवानां कियन्तं कालम्, अन्तरं भवति ? इति पृच्छा, भगवानाह - 'गोयमा ! नत्थि अंतर' हे गौतम । देवाधिदेवानाम् अर्हताम्, नास्ति अन्तरम्, तेषां मोक्षगमनाद् अन्तर' न भवतीति भावः । गौतमः पृच्छति - 'भावदेवस्स णं पुच्छा' हे भदन्त ! भावदेवस्य खलु कियन्तं कालम् अन्तरं भवति ? इति पृच्छा, भगवानाह - 'गोयमा ! जद्दण्णेणं अंतो मुद्दत्तं, उक्कोसेणं अनंतं कालं वणस्सइकालो ' हे गया जो वह मनुष्यभव में उत्पन्न होकर वहां बिना चारित्र का रहाऐसी स्थिति में इतना काल अधिक होने पर भी वह पत्योपयपृथकूव में ही अन्तर्भाषित जानना चाहिये तात्पर्य कहने का यह है कि पल्योपद्मपृथक्त्व की स्थिति समाप्त कर वह धर्मदेव का जीव जब मनुष्य पर्याय में आ गया और वहां वह जब तक चारित्र के बिना रहा तब तक का समय पल्योपमपृथकूत्व से भी कुछ अधिक हो जाता है-अतः जघन्य अन्तर यहाँ पल्योपमपृथक्त्व से कुछ अधिक होना चाहियेपरन्तु सूत्रकार ने तो ऐसा कहा नहीं है इसलिये इसका निर्वाह इस रूप से ही कर लेना चाहिये कि मनुष्यभव का इतना चारित्र बिना का समय पोषम पृथकृत्य के भीतर ही अन्तर्भूत हो गया है। तथा उत्कृष्ट से अन्तर अनन्तकाल तक होता है - यह अनन्तकाल कुछ कम अर्धपुद्गल परिवर्तरूप होता है । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'भावदेवस्स णं पुच्छा' हे भदन्त ! भावदेव का अन्तरकाल कितना होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' गोधमा ! जहण्णेणं अंतोमुद्दत्तं उक्कोसेणं થઈ જાય છે. જો કે મનુષ્યભવમાં ઉત્પન્ન થયા માદ જેટલા સમય તે ચારિત્ર *ગીકાર ન કરે, તેટલા અધિક સમય ધર્મદેવની પર્યાયની પુનઃ પ્રાપ્તિમાં લાગવા જોઇએ આ ગણતરી ધ્યાનમાં લઈને પલ્યાપમપૃથત્ન કરતાં અધિક વિરહકાળ કહેવા જોઈતા હતા, પરન્તુ અહીં પચે પમપૃથકત્વ પ્રમાણ (એકથી લઈને નવ પુલ્યેાપમ પ્રમાણ) જે વિùકાળ કહ્યો છે, તેનું કારણ એ છે કે ચારિત્ર પ્રાપ્તિ વિનાના કાળને આ વિરહકાળની અંદર જ સમાવિષ્ટ કરી લેવામાં આવેલ છે.
गौतम स्वाभीने प्रश्न - " भावदेवस्स णं भंते! पुच्छा " से लगवन् ! भावદેવના વિરહકાળ કેટલેા કહ્યો છે?
भडावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! जहणेणं अंतोमुहृत्तं उक्कोसेणं अनंतकालं वणरसइ कालो " हे गौतम! भावद्देवनी विरहमण मोछामां मोछो
भ० ४४
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४६
भगवती सूत्रे
गौतम | भावदेवस्य अन्तर जघन्येन अन्तर्मुहूर्त भवति, तथाहि भावदेवश्च्युत्वा ऽन्तर्मुहूर्तम् अन्यत्र तिक्षु स्थिता पुनरपि भावदेवतया उत्पन्नः इत्येवं रीत्या जघन्येन अन्तर्मुहूर्त सुन्नेयम्, उत्कृष्टेन तु अन्तरम् अनन्तं कालं वनस्पतिकालपर्यन्तं बोध्यम् ॥
$
अथाल्पबहुत्वद्वारमाह- 'एएसि णं भंते । भवियदव्वदेवाणं नरदेवाणं जाव भावदेवाणय कयरे कयरे हिंतो जाव विसेमाहिया वा ? ' हे भदन्त । एतेषां खलु पूर्वोक्तानां भव्यद्रव्यदेवानां नरदेवानां यावत्-धर्मदेवानां देवाधिदेवानां भावदेवानां च मध्ये कतरे देवाः कतरेभ्यो देवेभ्यो यावत् स्तोका वा, वहुका वा, तुल्या वा, विशेषाधिका वा सन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा । सव्वत्थोवा नरदेवा, अणतं कालं वणस्सकालो' हे गौतम! भावदेव का अन्तरकाल कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त का होता है, और वह इस प्रकार से होता है कि भावदेव अपनी भावदेव के पर्याय को छोड़कर अन्तर्मुहुर्त तक अन्यत्र तिर्यञ्च में स्थित हो जावे और फिर वहां से मरकर वह पुनः भावदेवरूप से उत्पन्न हो जाये इस रीति से यह जघन्य अन्तर अतर्मुहूर्त का सघ जाता है। तथा उत्कृष्ट से अन्तर वनस्पतिकालपर्यन्त अनन्तकाल रूप होता है ।
अब सूत्रकार अल्पबहुत्वद्वार का कथन करते हैं- इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'एएसिणं भंते, भवियदव्वदेवाणं नरदेवाणं जाव भावदेवाण य करे कयरेहिंतो जाव विसेसाहिया वा' हे भदन्त । इन पूर्वोक्त भव्यद्रव्यदेवों के, नरदेवों के यावत् धर्मदेवों के, और देवाधिदेवों के तथा भावदेवों के बीच में कौन देव किन देवों से यावत् स्तोक है ? कौन देव किन देवों से बहुत है ? कौन देव किन देवों के बराबर है ?
એક અંતર્મુહૂત ના અને વધારેમાં વધારે વનસ્પતિ કાળ પર્યન્તના અન‘તકાળ રૂપ હાય છે. ભાવદેવના જઘન્ય વિરહેકાળનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે—ધારો કે કાઈ ભાવદેવ પેાતાની ભાવદેવ પર્યાય સ બધી આસુસ્થિતિ પૂરી કરીને મનુષ્ય અથવા તિયચ રૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, ત્યાં એક અંતર્મુ હૂત કાળ રહીને ફરી ભાવદેવ રૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે તે એવી પરિસ્થિતિમાં એક અતર્મુહૂત પ્રમાણુ જઘન્ય વિરહેકાળ ઘટિત થઈ જાય છે.
હવે સૂત્રકાર અલ્પમહુવદ્વારનું કથન કરે છે
गौतभ स्वाभीना प्रश्न - " एएसि णं भंते । भवियदव्वदेवाणं नरदेवानं जाव भावदेवाण य कयरे कयरे हितो जाव विसेसाहियां वा ? " हे भगवन् ! भव्यद्रव्यहेवा, नरहेवेो, धर्भ'देवा, देवाधिदेवेो, भने लावहेवे, या पाये प्रारना આવામાં કયા દેવા ક્યા દેવાથી અલ્પપ્રમાણુ છે ? કયા ધ્રુવા કયા દેવા કરતાં
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ९सू० ५ भव्यद्रव्यदेवाद्युद्वर्तननिरूपणम् ३४५ देवाहिदेवा संखेज्जगुणा, धम्मदेवा संखेज्जगुणा, भवियदव्वदेवा असंखेज्जगुणा, भावदेवा असंखेज्जगुणा' हे गौतम! मन्यद्रव्यदेवादिभावदेवान्तेषु सर्वस्तोका नरदेवाः सन्ति, भरतैरवतेषु प्रत्येकं द्वादशानामेव तेषामुत्पादात् , विनयेषु च वामुदेवसम्भवात् सर्वेषु एकदाऽनुत्पादात् , तदपेक्षया देवाधिदेवाः संख्येयगुणाः भरतादिषु प्रत्येक देवाधिदेवानां चक्रवर्त्यपेक्षया द्विगुणतयोत्पादान, विगयेषु च वासुदेवोपेतेष्वपि उत्पादान, किन्तु तदपेक्षया धर्मदेवाः संख्येयगुणा भवन्ति, श्रमणानामेकदापि कोटीसहस्रपृथक्त्वसद्भावात् , तदपेक्षया भव्यद्रव्यदेवाः तिर्यग्गति
और कौन देव किन देवों से विशेपाधिक है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- गोयमा' हे गौतम ! 'लम्वत्थोवा नरदेवा' सब से कम नरदेव हैं । 'देवाहिदेवा संखेज्जगुणा' इन नरदेवों की अपेक्षा देवाधि. देव संख्यातगुणित हैं । नरदेव सबले कम हैं इसका तात्पर्य यह है कि भरत और ऐरवत क्षेत्र में ये प्रत्येक में १२ ही उत्पन्न होते हैं और विजयों में वासुदेव होते हैं तथा यह भी नियम है कि ये १२ एक साथ उत्पन्न नहीं होते हैं। देवाधिदेवों को जो इनकी अपेक्षा संख्यातगुणा कहा गया है-सो इसका कारण यह है कि भरत और ऐरवत क्षेत्र में चक्रवर्तियों की अपेक्षा ये दूने उत्पन्न होते हैं। तथा वासुदेवयुक्त विजयों में भी इनका उत्पाद होता है । देवाधिदेवों की अपेक्षा धर्मदेव संख्यातगुणित हैं क्यों कि एकसाथ भी धर्मदेवों का कोटिसहस्रपृथक्स्वरूप में सद्भाव रहता है। इनकी अपेक्षा भव्यद्रव्यदेव तिर्थग्गति को અધિક પ્રમાણે છે? કયા દે કયા દેવ જેટલા જ છે? કયા દેવ કયા દેવ કરતાં વિશેષાધિક છે? ____ महावीर प्रभुन। त्तर-"गोयमा!" गौतम!" सव्वत्योवा नरदेवा" नरवानी सभ्या सौथा माछी छे "देवाहिदेवा संखेज्जगुणा" नरहे। કરતાં દેવાધિદે સંખ્યાત ગણું હોય છે. નરેદેવની સંખ્યા સૌથી ઓછી કહેવાનું કારણ એ છે કે ભારત અને અરવત ક્ષેત્રમાં ૧૨-૧૨ નરદેવો (ચક્રવતીઓ) જ ઉત્પન્ન થાય છે, અને વિજયેમાં વાસુદેવ હોય છે. વળી એ પણ નિયમ છે કે ૧૨ નરદેવે એક સાથે ઉત્પન્ન થતા નથી નર કરતાં દેવાધિદેવે સંખ્યાત ગણું કહેવાનું કારણ એ છે કે ભારત અને એરવત ક્ષેત્રમાં ચક્રવતીઓ કરતાં બમણું દેવાધિદેવ ઉત્પન થાય છે, તથા વાસુદેવ યુકત વિજમાં પણ તેમની ઉત્પત્તિ થાય છે દેવાધિદેવે કરતાં ધર્મ સંખ્યાત ગણું હેાય છે, કારણ કે એક સાથે પણ ધર્મદેવને
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
૩૪૮
माथित्य असंख्येयगुणा भवन्ति, देशविरतादीनां देवगतिगामिनाम संख्यातत्वात्, तदपेक्षया भावदेवाः असंख्येयगुगाः भवन्ति, स्वरूपेणेव तेपायत्यधिकस्यात् ॥ ५॥ भावदेवविशेषास्पबहुत्ववक्तव्यता ।
मूलंम् - " एएसिणं भंते ! भावदेवाणं भवणवासीणं वाणमंतराणं, जोइसियाणं, बेमाणियाणं, सोहम्मगाणं जाव अच्चुयगाणं, गेवेज्जगाणं, अणुत्तरोववाइयाण य, कयरे कयरेहिंतो जाव विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा अणुत्तरोववाइया, भावदेवा उवरिमगेवेजा भावदेवा संखेज्जगुणा, मज्झिमगेवेज्जा संखेज्जगुणा, हेहिमगेवेज्जा संखेज्जगुणा, अच्चुए कप्पे देवा संखेज्जगुणा, जाव आणयकप्पे देवा संखेज्जगुणा, एवं जहा जीवाभिगमे तिविहे देवपुरिसे, अप्पाबहुयं जाव जोइसिया भावदेवा असंखेज्जगुणा, सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति ॥ सू० ६ ॥
बारससयरस नवमो उद्देसो समत्तो ॥११- ९॥
•
छाया - एतेषां खलु भदन्त ! भावदेवानां भवनवासिनां वानव्यन्तराणाम्, ज्योतिषिकाणां वैमानिकानां सौधर्मिकाणां यावत्-अच्युतकानाम् ग्रैवेयकाणाम्, अनुत्तरौपपातिकानां च कतरे कतरेभ्यो यावत् विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः अनुत्तरौपपातिका भावदेवाः, उपरिमयैवेयका भावदेवाः संख्ये यगुणाः, मध्यमग्रैवेयकाः संख्येयगुणाः, अधस्तन ग्रैवेयकाः संख्येयगुगाः अच्युते करपे आश्रित करके असंख्यातगुणित हैं, क्यों कि देवगतिगामी देशविरति जीव असंख्यात होते हैं । इनकी अपेक्षा भावदेव असंख्यातगुणित हैं । क्यों कि स्वरूप से ही इनकी अधिकता है | सू० ५ ॥
કૅટિપૃથક્ત્વ સહસ્રરૂપે (એકથી લઈને નવ કાર્ડ પન્ત) સદ્ભાવ રહે છે. ધર્માંદેવા કરતાં ભવ્યદ્રબ્યદેવે તિય ગતિની અપેક્ષાએ સખ્યાત ગણુાં છે, કારણ કે દેવગતિગામી દેશિવરતિયુકત જીવા અસખ્યાત હાય છે, અને ભવ્યદ્રવ્યદેવે કરતાં ભાવદેવેશ અસખ્યાત ગણાં છે, કારણ કે સ્વરૂપની અપેક્ષાએ તેમની અધિકતા છે. IIસૂપા
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ९ सू० ६ भावदेवाल्पबहुत्वनिरूपणम्
३४९
देवा: संख्येयगुणाः, यावत् आनतकल्पे देवाः संख्येयगुणाः, एवं यथा जीवाभिगमे त्रिविधः पुरुषः, अल्पबहुत्वं यावत् ज्योतिपिका भावदेवाः असंख्येयगुणाः, तदेवं भदन्त ! तदेवं भइन् । " ॥५० ६ ॥
इति द्वादशशतकस्य नवमः उदेशकः समाप्तः ॥
टीका - अथ भावदेवविशेषाणां भवनपत्यादीनाम् अल्पवयं प्ररूपयितुमाह - 'एए सिणं भंते' इत्यादि । 'एएसिणं भंते ! भावदेवाणं भवणवासीणं, वाणमंतराणं, जो सियाणं, वैमाणियाणं, सोहम्मगाणं, जाव अच्चुयगाणं, गेवेज्जगाणं, अणुत्तरोववाइयाण य कयरे कयरेहिंतो जाव विसेसाहिया वा ? ' गौतमः पृच्छतिहे भदन्त ! एतेषां खलु भावदेवानां भवनवासिनां वानव्यन्तगणाम्, ज्योतिषि - काणाम्, वैमानिकानाम्, -सौधर्मकाणां यावत्-अच्युतकानाम्, ग्रैवेयकाणाम्, अनुत्तरौपपातिकानां च मध्ये कतरे भावदेवाः, कतरेभ्यो - भावदेवेभ्यः, यावत्अल्पा वा, बहुका वा, तुल्या वा, विशेषाधिका वा सन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा ! भावदेवविशेषात्पयहुत्ववक्तव्यता
'एएसिणं भंते । भावदेवाणं भवणवासीणं वाणमंतराणं' इत्यादि । टीकार्थ - इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ने भावदेव विशेषरूप भवनपत्यादिकोंका अल्पबहुत्व की प्ररूपणा की है - इसमें गौतम ने प्रभु से पूछा है - ' एएसिणं भंते ! भावदेवाणं भवणवासीणं, वाणमंतराणं, जोहसि घाण, बेमाणियाणं, सोहम्मगाणं जाव अच्चुयगाणं, गेवेज्जगाणं, अणुतरोववाइयाण य कयरे कयरेहिंतो जाव विसेसाहिया वा' हे भदन्त । ये भावदेव रूप जो भवनवासी, वानव्यन्तर, ज्योतिषिक और वैमानिक सौधर्मक, यावत् अच्युततक, ग्रैवेयक और अनुत्तरोपपातिक हैं-सो इनके बीच में कौन भावदेव किन भावदेवों से यावत् - अल्प हैं ? कौन —ભાદે વિશેષાની અલ્પમહ્ત્ર વિષયક વક્તવ્યતા— " एएसि णं भंते । भावदेवाणं भवणवासीणं वाणमतराणं" ટીકા-સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં ભાવદેવ દેવાની અપબહુતાની પ્રરૂપણા કરી છે.
त्याहिવિશેષ રૂપ ભવનપતિ આદિ
-
गौतम स्वाभीने प्रश्न " एएसि णं भंते । भावदेवाणं भवणवासीणं, वाणमंतराणं जोइसियाणं वेमाणियाणं, सोहम्मगाणं जाव अच्चुयगाणं, गेवेन्जगाणं, अणुत्तरोववाइयाणं कयरे कयरेहिंतो जाव विसेसाहिया वा ? हे भगवन् ! દેવરૂપ જે ભવનવાસી, પાનબત્તર, નૈતિષિક, વૈમાનિક સૌધમ થી લઈને અચ્યુત પર્યન્તના), ચૈવેયક અને અનુત્તર પપાતિક, દેવે છે, તેમાંથી કયા ભાવઢવા કયા ભાવ દેવા કરતાં ઓછાં છે? કયા ભાવદેવે કયા ભાવદેવે
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५०
भगवतीसूत्रे सम्बत्यो वा अणुत्तरोववाइया भावदेवा, उपरिमगेवेज्जा भावदेवा संखेज्जगुणा, हे गौतम ! सस्तोका अनुसरोपानिका भावदेवाः सन्ति, वदपेक्षया उपरिमग्रैवेयकाः प्रथमनिकनैवेयका भावदेः संख्येयगुणाः सन्ति, 'मज्झिमगेवेज्जा संखेज्जगुणा, देहिमगवेज्जा संखेनगुणा' तदपेक्षया मध्यगौवेयका:-मध्यमत्रिकौवेयकाः भावदेवाः संख्यगुणाः सन्ति, तदपेक्षया अन्तिम.वेयका:-अन्तिमत्रिकौवेयका भावदेवाः संख्येयगुणाः सन्ति, 'अच्चुए कप्पे देवाः संखेज्जगुणा, जाव आणयाप्पे देवा असंखेजा गुणा' अन्तिमत्रिकौवेयकमावदेवापेक्षया अच्युते कल्पे भावदेवाः संख्येयगुणाः सन्ति, यावत्-तदपेक्षया आरणकल्पे भावदेव शिन भावदेवों से बहुत हैं ? कौन भावय किन भावदेवों के बराबर है ? और कौन भावदेव किन भावदेवों स विशेषाधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा ! सवयोवा अणुत्तरोववाझ्या भावदेवा' हे गौतम ! सबसे कम अनुत्तरौपपातिक भावदेव हैं । इनकी अपेक्षा ' उवरिमगेवेजा भावदेवा संखेज्जगुणा' उपरिम वेयक-प्रथमत्रिक वेषक के भावदेव संख्यातगुणित हैं 'मज्झिमगेवेज्जा संखेज्ज गुणा, हेहिमगेवेज्जा संखेज्जगुणा' इनकी अपेक्षा मध्यमवेयक के मध्यमत्रिक वेयक के-भावदेव संख्यातगुणित है, इनकी अपेक्षा अन्तिभवेयक के अन्तिमत्रिक वेयकों के भावदेव संख्यातगुणित हैं, 'अच्चुए कप्पे देवा संखेज्जगुणा जाव आणयकप्ये देवा संखेज्जगुणा' अन्तिमत्रिक अवेयक के भावदेवों की अपेक्षा अच्युतकल्प में भावदेव કરતાં વધારે છે? કયા ભાવો કયા ભાવની બરાબર છે? કયા ભાવ કયા ભાવ કરતાં વિશેષાધિક છે?
महावीर प्रभुना उत्तर-" गोयमा । सव्वत्योवा अणुत्तरोषवाइया भावदेवा" उ गौतम! अनुत्तरी५५ति लावहे। सौथी माछी छ. “ उबरिमगेवेन्जा भावदेवा संखेजगुणा" मनुत्तरी५५iति | Rai परिभ अवेयः (प्रथम निsi) विमानवासी हे। सभ्यात य छे. “मज्झिमगेवेज्जा संखेज्जगुणा" ઉપરિમ શ્રેયક વિમાનવાસી દેવો કરતાં મધ્યમ વૈવેયક વિમાનવાસી દેવો सभ्यात ६i छ, “ हेदिमगेवेज्जा संखेज्जगुणा" मध्य भैरय विमान વાસી દેવા કરતાં અધિસ્તન (નીચેનું ત્રિક) વેયક વિમાનના ભાવ सच्यात गण छ. "अच्चुए कप्पे देवा संखेज्जगुणा जाव आणयकप्पे देवा संखेज्जगुणा" मस्तन a अवेय विमानवासी सापडे। ४२त मत्युत કલ્પને દે સંખ્યાત ગણું છે, અચુત કરતાં આરણમાં અને આરણ કરતાં
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० ९ सू० ६ भावदेवात्पबहुत्वनिरूपणम्
३५१
आनतकल्पे भावदेवाः संख्येयगुणाः सन्ति, 'एवं जहा जीवाभिगमे तिविहे देवपुरिसे अध्याबहुयं जाव जोइसिया भावदेवा असंखेज्जगुणा' एवं रीत्या यथा जीवाभिगमे त्रिविध:-त्रिविधजीवाधिकारः अथ च देवपुरुषः- देवपुरुषाणामल्पबहुत्वमुक्तम्, वथैवात्राणि वक्तव्यम्, तथा चोक्तं जीवाभिगमे
'सहरसा रे कप्पे देवा असंखेज्जगुणा, महासुक्के असंखेज्जगुणा, लंतए असंखेज्जगुणा, बंभलोए देवा असंखेज्जगुणा, माहिदे देवा, असंखेज्जगुगा, सणंकुमारे कप्पे देवा असंखेज्जगुणा, ईसाणे देवा असंखेज्जगुणा, सोहम्मे देवा संखेज्जगुणा, भवणवासिदेवा असंखेज्जगुणा, वाणमंतरा देवा असंखेज्जगुणा' चि तदाह - यावत् ज्योतिषिका भावदेवाः असंख्येयगुणा भवन्ति । अन्ते गौतमो भग संख्यातगुणित हैं, यावत् इनकी अपेक्षा आरणकल्प में, आननकल्प में, भावदेव संख्यातगुणित हैं । ' एवं जहा जीवाभिगमे तिविहे देवपुरिसे अप्पा बहु जाव जोहसिया भावदेवा असंखेज्जगुगा' इस रीति से जैसे जीवाभिगम में त्रिविध-त्रिविध जीवाधिकार, अथ च देवपुरुष-देवपुरुषों का अल्पबहुत्व कहा गया है, उसी प्रकार से यहां पर भी वह कहना चाहिये | जीवाभिगम में ऐसा कहा गया है 'सहस्सारे कप्पे देवा असंखेज्जगुणा महासुक्के असंखेज्जगुणा, लंतए असंखेज्जगुणा, वंभ, लोए देवा असंखेज्जगुणा, महिंदे देवा असंखेज्जगुणा, सणकुमारे कप्पे देवा असंखेज्जगुणा, ईसाणे देवा असंखेज्जगुणा, सोहम्मे देवा संखेजगुणा, भवणवासिदेवा असंखेज्जगुणा, वाणमंतरा देवा असंखेज्जगुणा त्ति' अर्थात् सहस्रारकल्प में देव भावदेव असंख्यातगुणित हैं महाशुक्र में देव - असंख्यातगुणित हैं लान्तक में देव असंख्यात - गुणित हैं ब्रह्मलोक में भावदेव असंख्यातगुणित हैं, माहेन्द्रदेवलोक
मानतऽथभां सौंध्यात गां लावडेवो है " एवं जहा जीवाभिगमे तिविहे देवपुरिसे अप्पाबहुयं जोइलिया भात्रदेवा असंखेज्जगुणा " मा पद्धतिथी त्रा ભિગમ સૂત્રમાં જેવી રીતે ત્રિવિધ જીવાધિકાર દેવપુરુષાનુ અલ્પમહુવ કહેવામાં આવ્યું છે, એજ પ્રમાણે અહીં પણ ભાવદેવાનુ' અમહેલ કહેવું लेधयो कवालिगभभां व धुंछे है- ' सहस्सारे कप्पे देवा असंखेज्जगुणा, महासुक्के असंखेज्जगुणा, लंतए असंखेज्जगुणा वंभलोए देवा असंखेज्जगुणा, माहिं देवा असंखेज्जगुणा, सणकुमारे कप्पे देवा असंखेज्जगुणा, ईसाणे देवा असंखेज्जगुणा, सोहम्मे देवा संखेज्जगुणा, भवणवासी देवा असंखेज्जगुणा, वाणमंतरा देवा असंखेज्जगुणा त्ति " मानत उश्ता सहसार उभा असण्यातગણાં, મહાશુક્રમાં દેવ અસંખ્યાતગણા છે. લાન્તકમાં દેવ અસખ્યાત ગણા છે.
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
३५२
• भगवती वद्वाक्यं प्रमाणयबाह-'सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त! तदेवं-भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं-भवदुक्तं सत्यमेवेति ॥सू०६॥ इति श्री विश्वविख्यात जगद्वल्लभादिपदभूपित वालब्रह्मचारि 'जैनाचार्य
पूज्यश्री घासीलालबनिविरचितायां श्री "भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका. ___ ख्यायां व्याख्यायो द्वादशशतस्य नवमोद्देशकः समाप्तः ॥सू०१२-९॥ में देव असंख्यातगुणित हैं, सनत्कुमारदेवलोक में देव असंख्यातगुणित हैं, ईशान में भावदेव असंख्यातगुणित हैं, सौधर्मदेवलोक में भावदेव संख्यातगुणित हैं। भवनवासी देव असंख्यात. गुणित हैं, वानव्यन्तर देव असंख्यात गुणित हैं और ज्योतिषिक देव भी असंख्यातगुणित हैं। अब अन्त में भगवान् के वचन में प्रमाणता ख्यापित करते हुये अर्थात् प्रभु के इस कथन को स्वीकार करते हुए गौतम स्वामी कहते हैं-हे भदन्त ! आप का कहा हुआ यह सब विषय सर्वथा सत्य ही है। इस प्रकार कह कर वे गौतम स्वामी अपने स्थाप पर यावत् संयम और तप से आत्मा को भावित करते हुए विराजमान हो गये ॥सू०६॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराज कृत " भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके बारहवें शतकका
नवयां उद्देशक समाप्त ॥१२-९॥ સહસ્ત્રાર કરતાં બ્રાલેકમાં અસંખ્યાતગણ, બ્રહ્મક કરતાં મહેન્દ્રમાં અસં. ખ્યાત ગણુ, મહેન્દ્ર કરતાં સનકુમાર ક૯૫માં અસંખ્યાત ગણાં, સનકુમાર કરતાં ઈશાન ક૫માં અસંખ્યાત ગણું અને ઈશાન કલ્પ કરતાં સૌધર્મ કલ્પમાં સંખ્યાત ગણાં ભાવ છે. સૌધર્મ કલ્પના ભાવ કરતાં ભવનવાસી ભાવ અસંખ્યાત ગણું છે અને ભવનવાસી ભાવ કરતાં વાનર્થાતર ભાવ અસંખ્યાત ગણું છે. અને વાનગૅતર ભાવ કરતાં તિષિક ભાવળે અસંખ્યાત ગણાં છે.
પ્રભુના આ કથનમાં પ્રમાણિકતાને સ્વીકાર કરીને ગૌતમ સ્વામી કહે छ -“ सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति" हे सगवन् ! मा विषयनु मारे પ્રતિપાદન કર્યું તે સર્વથા સત્ય છે. હે ભગવન ! આપનું કથન સર્વથા સત્ય છે. આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને વંદણું નમસ્કાર કરીને, સંયમ અને તપથી આત્માને યુકત કરતા થકા ગૌતમ સ્વામી પોતાના સ્થાને બેસી ગયા. સૂદા જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના બારમાં શતકને
નવમે ઉદ્દેશક સમાસ ૧૨-લા
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० दशमोद्देशकस्य विषयविवरणम् ३५३ अथ दशमोदेशकः प्रारभ्यते द्वादशशतके दशमोदेशकस्य संक्षिप्तविपयविवरणम् ॥
द्रव्यात्मप्रभृतीनामल्पबहुत्ववक्तव्यतामरूपणम्, आत्मज्ञानस्वरूपो वर्तते ? अन्यस्वरूपोवेति निरूपणम्, नैरविकाणामात्मस्वरूपनिरूपणम्, पृथिवीकायिकानाम् आत्मस्वरूपनिरूपणम्, आत्मा दर्शनस्वरूपो वर्तते, तदन्यस्वरूपोवेति प्रश्नादि विचारः, रत्नप्रभा पृथिवी सद्रूपा असद्रूपा वा वर्तते ! इत्यादि प्रश्नोत्तरम्, एवं शर्कराममादि सर्वासु पृथिवीषु प्रश्नोत्तराणि विज्ञेयानि । एवमेव सौधर्म देवलोकादारभ्यानुचरौपपातिकपर्यन्तं प्रश्नोत्तरनिरूपणम् एकः परमाणुः सद्पो वर्तते, अस दूषो वा वर्तते ? इत्यादि प्रश्नोत्तरम्, द्विप्रदेशिकः स्कन्धः कथं सद्रूपो वर्तते दशवें उद्देशका प्रारंभ
बारहवें शतक के इस दशवे उद्देशक में जो विषय कहा गया है उसका संक्षिप्त विषय विवरण इस प्रकार से है- आत्मा के द्रव्यात्मा आदि भेदों का कथन, और इनके अल्प चहुत्व का कथन, आत्मा ज्ञानरूप है, अथवा अन्य रूप है, ऐसी शंका का उत्तर नैरयिकों की आत्मा में, तथा पृथिवीकायिक आदिकों की आत्मा में ज्ञानादि स्वरूपता का निरूपण आत्मा दर्शन स्वरूप है ? या अन्य स्वरूप है ? इस प्रकार के प्रश्नादिकों का विचार रत्नप्रभापृथिवी सद्रूप है या असदूप है ? इत्यादि प्रश्नों का उत्तर इसी प्रकार के प्रश्नोत्तर शर्कराप्रभा आदि पृथिवियों में भी जानना चाहिये। सौधर्मदेवलोक से लेकर अनुत्तरोपपातिक तक इसी प्रकार के प्रश्नोत्तरों का निरूपण । एक परमाणु सद्रूप है या असद्रूप है ? इत्यादि प्रश्न का उत्तर द्विप्रदेशिक स्कन्ध सद्रूप कैसे हैं ? દરામા ઉદ્દેશાના પ્રારંભ~~~
ખારમાં શતકના આ દસમાં ઉદ્દેશકમાં પ્રતિપાદિત વિષયના સ’ક્ષિપ્ત સારાંશ નીચે પ્રમાણે છે-આત્માના દ્રવ્યાત્મા આદિ આઠ પ્રકારાનુ કથન તેમના અલ્પ અહેત્વનું કથન આત્મા જ્ઞાન રૂપ છે, અથવા અન્ય રૂપ છે ? આ પ્રકારના પ્રશ્ન અને તેના ઉત્તર નારકાના આત્મામાં તથા પૃથ્વીકાયિક આદિકાના આત્મામાં જ્ઞાનાદિ સ્વરૂપતાનુ નિરૂપણુ આત્મા દનસ્વરૂપ છે, અથવા અન્ય સ્વરૂપ છે? આ પ્રકારના પ્રક્ષાદિકાની વિચારણા રત્નપ્રભા પૃથ્વી સકૂપ છે, કે અસદ્રુપ છે ? આ પ્રકારના પ્રશ્ન અને તેના ઉત્તર શાપ્રભા આપ્તિ પૃથ્વીને વિષે પણ એજ પ્રકારના પ્રશ્નોત્તરીની પ્રરૂપણા એક પરમાણુ સસ્તૂપ છે કે અસપ છે ? દ્વિદેશિક સ્કન્ધ સસ્તૂપ છે કે અસટ્રૂપ છે ? ઇત્યાદિ પ્રશ્નો અને તેમના ઉત્તરાની
भ० ४५
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र इत्यादि पडूभङ्ग प्रश्नोत्तरम् , त्रिप्रदेशिकस्कन्धः स्यादात्मा कथंचित् सद्पो वर्तते, स्यात् नो आत्मा कथञ्चित् असद्रूपः इत्यादि त्रयोदशमङ्गैः प्ररूपणम् , कथं तावत् त्रिप्रदेशिव स्कन्धस्य 'स्यादात्मा' इत्यादि त्रयोदशभङ्गाः भवन्ति ? इति प्रश्नोत्तरम्, चतुष्पदेशिकस्कन्धस्य एकोनविंशतिभङ्गानां प्ररूपणम् , कथं तावत् चतुष्पदेशिस्कन्धस्य 'श्यादात्मा, स्यात् नो आत्मा' इत्यादिभङ्गानां हेतुकथनमिति ।
आत्मस्वरूपवक्तव्यता। मूलम्-"कइविहाणं भंते! आया पण्णत्ता ? गोयमा! अटविहा आया पण्णत्ता, तं जहा-दवियाया, कसायाया, जोगाया, उवजोगाया, णाणाया, दंसणाया, चरित्ताया, वीरियाया। जस्स णं भंते! देवियाया तस्स कसायाया, जस्स कसायाया तस्स दरियाया?। गोयमा! जस्स दवियाया तस्स कसायाया-सिय अस्थि सिय नत्थि, जस्स पुण कसायाया तस्स दवियाया नियम अस्थि । जस्सणं भंते ! दवियाया तस्स जोगाया?। एवं जहा दवियाया कसायाया भणिया तहा दवियायाजोगाया य भाणियव्वा । जस्लणंभंते! दवियाया तस्स उवजोगाया एवं सम्वत्थ इस प्रश्न का षड्भंगरूप उत्तर त्रिप्रदेशिक स्कन्ध कथंचित् आत्मा है, कथंचित् सदूप है, कथंचित् नो आत्मा है, कथंचित् असद्ध है-इत्यादि १३ भंगों द्वारा उसकी प्ररूपणा। त्रिप्रदेशी स्कन्ध के 'स्यादात्मा' इत्यादि रूप से १३ भंग कैसे होते हैं इस प्रश्न का उत्तर चतुष्प्रदेशी स्कन्ध के १९ भंगो की प्ररूपणा चतुष्पदेशिक स्कन्ध के १९ भंग होने में हेतुकथन । પ્રરૂપણા ઢિપ્રદેશિક સ્કન્ધ સહૃપ કેવી રીતે છે? આ પ્રશ્નોને છ ભાંગાઓ દ્વારા ઉત્તર ત્રિપ્રદેશિક સ્કન્ધ અમુક અપેક્ષાએ આત્મા છે, અમુક અપેક્ષાએ સદ્ભય છે, અમુક અપેક્ષાઓ ને આત્મા છે, અમુક અપેક્ષાએ અસદ્રુપ છે, ઈત્યાદિ ૧૩ ભાંગાઓ (વિકલ) દ્વારા તેની પ્રરૂપણા ત્રિપ્રદેશ સ્કંધના “સ્યાદાત્મા”ઈત્યાદિ રૂપે ૧૩ ભાંગાઓ કેવી રીતે થાય છે? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર ચતુષ્પદેશી સ્કન્ધના ૧૯ભાંગાઓની પ્રરૂપણુ ચતુષ્પદેશી સ્કન્ધના ૧૯ ભાંગા થવાના કારણેનું કથન,
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५५
प्रमेन्द्रका टीका श० १२ उ० १० सू० १ आत्मस्वरूपनिरूपणम् पुच्छा भाणियव्वा । गोयमा ! जस्स दद्वियाया तस्स उवओगाया नियमं अस्थि । जस्स वि उवओगाया तस्स वि दवियाया नियम अस्थि । जस्स दवियाया तस्स णाणाया भयणाए । जस्स पुण णाणाया तस्स दवियाया नियमं अस्थि । जस्स दवियाया तस्स दंसणाया नियमं अस्थि । जस्स वि दंसणाया तस्तदवियाया नियमं अस्थि । जस्स दद्वियाया तस्स चरिताया भयणाए । जस्स पुण चरिताया तस्स दवियाया नियमं अस्थि । एवं वीरियाया विसमं । जस्स णं भंते! कसायाया तस्स जोगाया पुच्छा, गोयमा ! जस्स कसायाया तस्स जोगाया नियमं अस्थि । जस्स पुण जोगाया तस्स कसायाया सिय अस्थि, सिय नस्थि । एवं उवओगायाए वि समं कसायाया नेयव्वा । कसायाया य णाणाया य परोप्परं दोवि भइयव्वाओ । जहा कसायाया य, उवओगाया य तहा कसाया य, दंसणाया य, कसा
*
याया य, चरिताया य, दोवि परोप्परं भइयव्वाओ। जहा कसायाया य, जोगाया य, तहा कसायाया य, वीरियाया य, भाणियवाओ। एवं जहा कसायायाए वतव्वया भणिया तहा जोगायाए वि उवरिमाहिं समं भाणियव्वाओ। जहा दवियायाए वत्तव्वया भणिया, तहा उवयोगाथाए वि उवरिल्लाहिं समं भाणि - यव्वा । जस्त जाणाया तस्स दंसणाया नियमं अस्थि । जस्सं पुण दंसणाया तस्स णाणाया भयणाए । जस्स णाणाया तस्स चरिताया सिय अत्थि सिय नत्थि । जस्स पुण चरिताया तस्स
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુળદ
भगवतीसूत्रे
णाणाया नियमं अस्थि, णाणाया वीरियाया दो वि परोप्परं भयाए । जस्स दंसणाया तस्स उवरिमाओ दो वि भयणाए । जस्स पुण ताओ तस्स दंसणाया नियमं अस्थि । जस्स चरिचाया तस्स वीरियाया नियमं अस्थि । जस्स पुण वीरियाया तस्स चरित्ताया सिय अस्थि सिय नत्थि । एयाक्षिणं भंते! दवियायाणं कसायायाणं जाव वीरियायाण य कयरे कयरेहिंतो जाव विसे साहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवाओ चरितायाओ । णाणायाओ अनंतगुणाओ । कसायाओ अनंतगुणाओ । जोगायाओ विसेसाहियाओ। वीरियायाओ विसेसाहियाओ । उवयोग दवियदसणायाओ तिनि वि तुल्लाओ विसेसाहियाओ ॥ सू० १ ॥
छाया --- कतिविधः खलु भदन्त ! आत्मा प्रज्ञप्तः ? गौतम | अष्टविधः आत्मा प्रज्ञसः, तथथा - द्रव्यात्मा१, कषायात्मार, योगात्मा३, उपयोगात्मा४, ज्ञानात्मा५, दर्शनात्मा६, चारित्रात्मा, वीर्यात्मा८, यस्य खलु भदन्त । द्रव्यात्मा तस्य कषायात्मा, यस्य कपायात्मा तस्य द्रव्यात्मा ? गौतम | यस्य द्रव्यात्मा तस्य कपायात्मा स्पाद् अस्ति स्यान्नास्ति, यस्य पुनः कषायात्मा तस्य द्रव्यात्मा नियमेन अस्ति । यस्य खलु भदन्त । द्रव्यात्मा तस्य योगात्मा ? एवं यथा द्रव्यामाकपायात्मा भणितस्तथा द्रव्यात्मा योगात्मा च भणितव्यः । यस्य खलु भदन्त ! द्रव्यात्मा तस्य उपयोगात्मा, एवं सर्वत्र पृच्छा भणितव्या । गौतम ! यस्य द्रव्यात्मा तस्य उपयोगात्मा नियमेन अस्ति यस्यापि उपयोगात्मा तस्यापि द्रव्योत्मा नियमेन अस्ति । यस्य द्रव्यात्मा तस्य ज्ञानात्मा भजनया, यस्य पुन नात्मा तस्य द्रव्यात्मा नियमेन अस्ति । यस्य द्रव्यात्मा तस्य दर्शनात्मा नियमेन अस्ति । यस्यापि दर्शनात्मा तस्य द्रव्यात्मा नियमेन अस्ति । यस्य द्रव्यात्मा तस्य चारित्रात्मा भजनया । यस्य पुनश्चारित्रात्मा तस्य द्रव्यात्मा नियमेन अस्ति ! एवं वीर्यात्मनापि समम् । यस्य खलु भदन्त ! कपायात्मा तस्य योगात्मा पृच्छा, गौतम ! यस्य कषायात्मा तस्य योगात्मा नियमेन अस्ति । यस्य पुनर्योगात्मा तस्य कषायात्मा स्यात् अस्ति स्यात् नास्ति । एवम् उपयोगात्मनाऽपि समं कषायात्मा नेतव्यः, कषायात्मा च ज्ञानात्मा च परस्परं द्वापि भक्तव्यौ, यथा कषायात्मा च उपयोगात्मा च तथा कषायात्मा च दर्शनात्मा च कपायात्मा च चारि त्रात्मा च द्वावपि परस्परं भक्तव्यौ, यथा कषायात्मा च योगात्मा च तथा कष
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू० १ आत्मस्वरूपनिरूपणम् ३५७ यात्मा च वीर्यात्मा च भणितव्यः, एवं यथा कपायात्मनो वक्तव्यता मणिता तथा योगात्मनोऽपि उपरिमैः समं भणितव्या, यथा द्रव्यात्मनो वक्तव्यता भणिता तथा उपयोगात्मनोऽपि उपरिमैः समं भणितव्या, यस्य ज्ञानात्मा तस्य दर्शनास्मा नियमेन अस्ति, यस्य पुनर्दर्शनात्मा तस्य ज्ञानात्मा भजनया, यस्य ज्ञानात्मा तस्य चारित्रात्मा स्यात् अस्ति, स्यात् नास्ति, यस्य पुनश्चारित्रात्मा तस्य ज्ञाना. त्मा नियमेन अस्ति, ज्ञानात्मा वीर्यात्मा द्वावपि परस्परं भजनया, यस्य दर्शनास्मा तस्य उपरिमौ द्वावपि भजनया, यस्य पुनस्तौ तस्य दर्शनात्मा नियमेन अस्ति, यस्य चारित्रात्मा तस्य वीर्यात्मा नियमेन अस्ति यस्य पुनर्यात्मा तस्य चारित्रात्मा स्यात् अस्ति, स्यात् नास्ति, एतेषां खलु भदन्त ! द्रव्यात्मना कपायात्मनां यावत् वीर्यात्मनां च कतरे कतरेभ्यो यावत् विशेषाधिका वा? गौतम! सर्वस्वोकाचारित्रात्मानः, ज्ञानात्मानः अनन्तगुणाः, कपायात्मान: अनन्तगुणाः, योगात्मानो विशेषाधिकाः, वीर्यात्मानो विशेषाधिकाः, उपयोगद्रव्यदर्शनात्मानस्त्रयोऽपि तुल्या विशेषाधिकाः ॥सू० १॥
टीका-पूर्वोदेशके देवानां मरूपितत्वेन, तेपां चात्मरूपत्वादात्मस्वरूपं भेदतः प्ररूपयितुं दशमोद्देशकमाह-कइविहाणं भंते' इत्यादि । 'काविहाणं भंते ! आया पण्णता?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! कतिविधः खलु आत्मा प्रज्ञप्तः? भगवानाह-'गोयमा। अविहा आया पण्णत्ता' हे गौतम ! अष्टविधः आत्मा
आत्मस्वरूपवक्तव्यता 'कहविहाणं भंते ! आया पण्णत्ता' इत्यादि
टीकार्थ-इससे पूर्व उद्देशक में सूत्रकार ने देवों की प्ररूपणा की है और ये देव आत्मरूप होते हैं, अत: आत्मा के स्वरूप को भेदपूर्वक प्ररूपित करने के लिए सूत्रकार ने इस दशवें उद्देशक का कथन, किया है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है- कइविहा णं भंते । आया पण्णता' हे भदन्त ! आत्मा कितने प्रकार का कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! अट्टविहा आया पण्णत्ता'
–આત્માના સ્વરૂપની વક્તવ્યતા– “कइ विहाणं भंते ! आया पण्णत्ता" त्याल
ટીકાઈ–આગલા સૂત્રમાં સૂત્રકારે દેવની પ્રરૂપણ કરી છે, તે દેવોમાં આત્માને સદ્ભાવ હોય છે, આ પ્રકારના પૂર્વસૂત્ર સાથેના સંબંધને લઈને હવે સૂત્રકાર આત્માના સ્વરૂપનું ભેદપૂર્વક નિરૂપણ કરે છે-આ વિષયને અતુ
क्षीन गीतम स्वामी महावीर प्रभुन सवा प्रश्न पूछे छे ,-"कविता भंते ! आया पण्णत्ता ?" सन! मात्मा प्रारन हो छ?
महावीर प्रभुना उत्तर-" गोयमा!" हे गौतम! “अदविहा आया पण्णचा" मारमा मा8 प्रा२ने ४ह्यो छे. “तंजहा" ते मा: प्रा नये
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे प्रज्ञप्तः, 'तं जहा-दवियाया१, कसायाया२, जोगाया३, उब जोगाया४, णाणाया५, दसणाया६, चरित्ताया७, वीरियाया८, तद्यथा-द्रव्यात्मा१, कषायात्मार, योगात्मा३, उपयोगात्मा४, ज्ञानात्मा', दर्शनात्मा६, चारित्रात्मा७, वीर्यात्मा८, च। तत्र अतति सततं गच्छति नानावि शान् अपरापरान् स्वपरपर्यायानिति आत्मा, अथवा ये ये गत्पर्था स्ते ते ज्ञानार्था इतिन्यायेन अत् धातो गत्यर्थत्वेन ज्ञानार्थत्वात्-अतति-सततमवगच्छति उपयोगलक्षणवादित्यात्मा, तस्य चोपयोगलक्षण' वात्सामान्येनै कविधत्वेऽप्युपाधिभेदान् अष्टविधत्वमवसेयम्, तत्र द्रव्यं-त्रिकालानुगामिगौणीकृत कषायादि पर्याय, तद्रूत आत्मा द्रव्यात्मा सर्वेषां जीवानाम्', आत्मा आठ प्रकार का कहा गया है। 'तं जहा' वह इस प्रकार से है१. दवियाया, २ कसायाया, ३ जोगाया ४ उवजोगाया, ५ णाणोया; ६ दंसणाया, ७ चरित्ताया, ८ वीरियाया' द्रव्यात्मा, कषायात्मा, योगात्मा, उपयोगात्मा, ज्ञानात्मा, दर्शनात्मा, चरित्रात्मा और वीर्यात्मा जो निरन्नर अपरापर पर्याप को-स्वपर्यायल्प-ज्ञानादिक नानाप्रकार के गुणों को प्राप्त करता रहता है, अथवा-गत्यर्थक जितने भी धातु होते हैं वे सब ज्ञानार्थक होते हैं-इस नियम के अनुसार गत्यर्थक अत् धातु का अर्थ ज्ञान होता है-सो इस व्युत्पत्ति के बल से उपयोग लक्षण वाला होने से यह आत्मा निरन्तर पदार्थों को जानता रहता है इस प्रकार यह आत्मा यद्यपि इस सामान्यरूप उपयोग लक्षण से एक ही प्रकार का है परन्तु फिर भी उपाधि के भेद से यह आठ प्रकार का कह दिया गया है । जिस आत्मा में जो कि त्रिकालगामी है, जब कषा: प्रमाणे छ-"दवियाया, कसायाया, जोगाया, उवजोगाया, णाणाया, देसणाया, चरित्ताया, वीरियाया" (१) यात्मा, (२) पायात्मा, (3) योगामी, (४) उपयोगात्मा, (५) ज्ञानात्मा, (6) शनात्मा, (७) शास्त्रिात्मा मन (८) વર્યાત્મા. જે નિરંતર અપા૫ર પર્યાયને–વપર પર્યાય રૂપ જ્ઞાનાદિક વિવિધ પ્રકારના ગુને-પ્રાપ્ત કરતું રહે છે, એ આત્માને સમજવું જોઈએ અથવા–ગતિ અર્થવાચક જેટલા ધાતુઓ છે, તે બધા ધાતુઓ જ્ઞાનાર્થક डाय छे, नियमानुसार प्रत्यर्थ"अत्" घातुन अर्थ 'शान' थाय छे. આ વ્યુત્પત્તિ અનુસાર આત્મા ઉપયોગ લક્ષણવાળ હોવાને કારણે પદાર્થોને નિરંતર જાણતે રહે છે. આ સામાન્ય ઉપગ લક્ષણની અપેક્ષાએ તે આત્મા એક જ પ્રકાર છે, પરંતુ ઉપાધિના ભેદની અપેક્ષા તેને આઠ પ્રકારને अपामा मान्या छ. शिवानी in Hindi
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू०१ आत्मस्वरूपनिरूपणम् ३५९ क्रोधादिकपायविशिष्टः आत्मा कपायात्मा अक्षीणानुपशान्तकपायाणां जीवानाम् , योगा:-मनःप्रभृतिव्यापारा स्तत्मधानः आत्मा योगात्मा योगवतामेव जीवा. नाम् , उपयोगः-साकारानाकारभेदस्तत्वधानः आत्मा उपयोगात्मा सिद्धसंमारिस्वरूपः सर्वजीवानाम् , अथवा विवक्षितवस्तूपयोगापेक्षया उपयोगात्मा, ज्ञानयादिपर्यायें गौण कर दी जाती हैं तब वह शुद्ध द्रव्यरूप जो आत्मा रहता है वह द्रव्यात्मा है ऐसा द्रव्यात्मा सब जीवों को होता है जब यही आत्मा क्रोधादि कषायों से युक्त हो जाता है तब वह कषायामा .कहा जाता है यह आत्मा-कषायात्मा-तब तक बना रहती है कि जब तक इसकी ये कषायें क्षीण या उपशान्त नहीं हो जाती हैं। अत: अक्षीणकषायों वालों का या अनुपशान्तकषायों वालों का आत्मा कषायात्मा है। मन वचन और काय इनके व्यापार का नाम योग है इस योगप्रधान जो आत्मा है वह योगात्मा है यह आत्मा योग पाजे जीवों को होता है। साकार और अनाकार के भेद से उपयोग दो प्रकार का कहा गया है। इस उपयोगप्रधान जो आत्मा है वह उपयोगात्मा है। यह आत्मा सिद्ध एवं मंसारी होता है और मुक्त और संसारी सब जीवों - को होता है । अथवा-विवक्षित वस्तु के उपयोग से उपयुक्त जो आत्मा होता है-वह उपयोगात्मा है जिस आत्मा में दर्शनादि गुण गौण कर કરી દેવામાં આવે છે, ત્યારે શુદ્ધ દ્રવ્ય રૂપ જે આત્મા રહે છે, તેનું નામ દ્રવ્યાત્મા છે. બધાં જમાં આ પ્રકારને દ્રવ્યાત્મા હોય છે જ્યારે એજ આત્મા ક્રોધાદિ કષાયથી યુકત થઈ જાય છે, ત્યારે તેને કષાયામાં કહેવામાં આવે છે. જ્યાં સુધી તેના તે કષા ક્ષીણ અથવા ઉપશાન્ત થઈ જતાં નથી, " ત્યાં સુધી તે આત્મા કષાયાત્મા રૂપે જ રહે છે, તેથી અક્ષણ કષાવાળાના આત્માને અથવા અનુપશાન્ત કષાવાળાના આત્માને કષાયાત્મા કહે છે મન, વચન અને કાયાના વ્યાપાર (પ્રવૃત્તિ)નું નામ ગ છે. આ વેગ પ્રધાન જે આત્મા છે તેને ગાત્મા કહે છે. ગવાળા જીવેને આત્મા આ પ્રકાર હોય છે ઉપગના બે પ્રકાર કહ્યા છે. (૧) સાકાર ઉપગ અને '(ર) અનાકાર ઉપયોગ આ ઉપગપ્રધાન જે આત્મા હોય છે તેને ઉપગાત્મા કહે છે. આ આત્મા સિદ્ધિ અને સંસારી રૂપ હોય છે, અને મુક્ત અને સંસારી સમસ્ત જીવોમાં ઉપગાત્માને સદ્દભાવ રહે છે અથવા વિવક્ષિત વસ્તુના ઉપયોગથી ઉપયુકત જે આત્મા હોય છે, તેનું નામ ઉપગાત્મા છે. જે આત્મામાં દર્શનાદિ ગુણેને ગૌણ કરી નાખવામાં આવ્યા
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र विशेषितो गौणीकृतदर्शनादिरात्मा ज्ञानात्मा सम्यग्दृष्टीनाम् , एवंरीत्या दर्शनास्मादयोऽप्यवसेयाः विशेषस्तु दर्शनारमा सर्वजीवानाम् , चारित्रात्मा विरतानाम् , वीर्यम्-उत्थानादि तत्स्वरूपात्मा वीर्यात्मा सर्वसंसारिणाम् , तथाचोक्तम्
"जीवानां द्रव्यात्मा ज्ञेयः, सकषायिणां कपायात्मा। योगः सयोगिनां पुनरुपयोगः सर्वजीवानाम् ॥१॥ ज्ञानं सम्यग्दृष्टेर्दर्शनमथ भवति सर्वजीवानाम् ।
चारित्रं विरतानां तु सर्वसंसारिणां वीर्यम् ॥२।इति।। तदेवम् आत्मानमष्टधा प्ररूप्य यस्यात्मभेदस्य यदन्यदात्मभेदान्तरं युज्यते, न युज्यते च तस्य तत्मरूपयितुमाह-'जस्स णं भंते ! दवियाया तस्स कसायाया, जस्स दिये गये हों, और ज्ञानगुण मुख्य कर दिया गया हो-ऐसी स्थिति से सम्पन्न जो आत्मा है वह ज्ञानात्मा है ऐसा आत्मा सम्यग्दृष्टि जीवों को होता है। इसी प्रकार से दर्शनारमा आदि भी जानना चाहिये यह दर्शनात्मा सब जीवों में होता है । चरित्रात्मा विरतिसंपन्न जीवों का होता है उत्थानादि स्वरूप वाला जो आत्मा होता है वह वीर्यात्मा है। यह वीर्यात्मा समस्त संसारी जीवों को होता है।सोही कहा है 'जीवानां' इत्यादि, 'ज्ञानं सम्यग्द्रष्टेः' इत्यादि । इस प्रकार से आत्मा की अष्टविधता की प्ररूपणा करके अब सूत्रकार यह प्ररूपणा करते हैं कि किस आत्मभेद की किस आत्मभेद के साथ समन्यासि बनती है और किस की किसके साथ विषम व्याप्ति बनती है-इसी बात को गौतम ने प्रभु से इस प्रकार पूछा है-'जस्स णं भंते ! दवियाया-तस्स कसायाया, હોય, અને જ્ઞાનગુણનું પ્રાધાન્ય હાય, એવી સ્થિતિથી સંપન્ન જે આત્મા હોય છે, તેને જ્ઞાનાત્મા કહે છે સમ્યગ્દષ્ટિ માં જ્ઞાનાત્માને સદ્ભાવ હોય છે. એ જ પ્રમાણે દર્શનાત્માનું સ્વરૂપ પણ સમજવું સઘળા જીવમાં આ દર્શનાત્માને સદ્ભાવ હોય છે એજ પ્રમાણે ચારિત્રાત્માનું સ્વરૂપ પણ સમજવું વિરતિવાળા જેમાં ચારિત્રાત્માને સદ્ભાવ હોય છે ઉથાન આદિ સ્વરૂપવાળે જે આત્મા હોય છે, તેને વીર્વાત્મા કહે છે સમસ્ત સંસારી
वाम मा वीर्यामाना सदमा डाय छे से वात “जीवानां" त्यादि तथा "ज्ञानं सम्यग्दृष्टेः" त्या सूत्रा द्वारा ट ४२वामा भावी छ. मा પ્રકારે આત્માના આઠ પ્રકારની પ્રરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર એ વાતની પ્રરૂપણા કરે છે કે કયા આત્મભેદની ક્યા આત્મભેદની સાથે સમવ્યામિ સંભવી શકે છે, અને કયા આત્મભેદની કયા આત્મભેદની સાથે વિષમ વ્યાપ્તિ સંભવે છે–
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
। प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू० १ आत्मस्वरूपनिरूपणम् . ३६१___ कसायाया तस्स दवियाया?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! यस्य खलु जीवस्य: द्रव्यात्मा-द्रव्यात्मत्वं भवति तस्य किं कपायात्मा-कषायात्मत्वं भवति ? एवं यस्य जीवस्य कपायात्मत्वं भाति, तस्य किं द्रव्यात्मत्वं भवति ? भगवानाह-'गोयमा। जस्स दवियाया तस्स कसायाया सिय अस्थि सिय नत्यि' हे गौतम ! यस्य जीवस्य द्रव्यात्मत्वं भवति तस्य कपायात्मत्वं स्यात् अस्ति-कदाचिदस्ति सकपायावस्थायाम्, स्यानास्ति-कदाचिन्नास्ति क्षीणोपशान्तकपायावस्थायाम्, 'जस्स पुण जस्स कसायाया, तस्स दर्वियाया' हे भदन्त ! जिस जीव के द्रव्यात्मा होता है-अर्थात् जिस जीव को आत्मा द्रव्यात्माल्प है-उसका वह आत्मा क्या कपायात्मारूप होता है ? तात्पर्य-पूछने का यह है कि जिस जीव में द्रव्यात्मा रहता है वहां क्या कषायात्मा होता है या नहीं होता है ? अथवा-जहां कषायात्मा होता है, वहां द्रव्यात्मा होता है, या नहीं होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा । जस्स द्वि: याया तस्स कसायाया सिय अस्थि सिय नत्यि' हे गौतम ! जहां द्रव्यास्मा रहती है वहां कषायात्मता रहती ही हो ऐसा नियम नहीं है-कषायात्मता रहे भी और न भी रहे-द्रव्यात्मता के साथ इस प्रकार से कषायात्मता की भजना है भजना का कारण यह है कि-जीव जय क्षीण कषा, यावस्था चाला या उपशान्तकषायावस्थावाला होता है उस समय उसकी द्रव्यात्मता के साथ कषायात्मतो का अवस्थान नहीं होता है, और जब यह कषायावस्थोपन्न होता है तय द्रव्यात्मता के साथ कषायात्मता
આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમસ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવો પ્રશ્ન पूछे छे ।-" जस्स णं भंते ! दवियाया-तस्स कसायाया, जरस कसायाया, तस्स दवियाया?" भगवन् । २ नमात्मा द्रव्यात्मा ३५ डाय छ'ते જીવને તે આત્મા કપાયાત્મા રૂપ હોય છે ખરે? આ પ્રશ્નનું તાત્પર્ય એ છે કે જે જીવમાં દ્રયાત્મા હોય છે, ત્યાં શું કષાયાત્મા પણ હોય છે અને જે જીવમાં કપાયાત્મા હોય છે, તે જીવમાં શું દ્રવ્યાત્મા પણ હોય છે ખરો?
महावीर प्रसुना उत्तर-"गोयमा! जस्स दवियाया तस्स कसायाया सिय अस्थि, सिय नथि" गौतम! या द्रव्यात्मता रखता डाय, त्या पाया ભતા પણ રહેતું જ હોય છે, એ નિયમ નથી કપાયામતા રહે પણ ખરી અને ન પણ રહે આ પ્રકારે દ્રવ્યાત્મતાની સાથે કષાયાત્મતાની ભજના (સદ્દભાવ અથવા અભાવ રૂપ વિકલ્પ) સમજવી જ્યારે જીવ ક્ષીણ કષાયા, વસ્થાવાળે અથવા ઉપશાન્ત કષાયાવસ્થાવાળો હોય છે, ત્યારે તેના દ્વવ્યા
भ०४६
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतासुध
कसायाया तस्स दवियाया नियम अत्थि' किन्तु यस्य पुनर्जीवस्य कायात्मत्वं भवति, तस्य द्रव्यात्मत्वं नियमा: स्ति, जीवत्वं विना कपायाणामभावात् । गौतम: पृच्छति-'जस्स णं भंते ! दवियाया तस्स जोगाया ?' हे भदन्त ! यस्य खलु जीवस्य द्रव्यात्मत्वं भवति, तस्य किं योगात्मत्वं भवति ? एवं यस्य योगात्मत्वं भवति तस्य किं द्रव्यात्मत्वं भवति ? भगवानाह-एवं जहा दवियाया कसायाया भणियातादवियायाजोगायाय भाणियब्या' हे. गौतम.! एवं-पूर्वोक्तरीत्या, यथा द्रव्यात्मनः कषायात्मना सम्बन्धो भणितस्तथा द्रव्यात्मना योगात्मना च सम्बन्धो भणितव्यः, तथा च यस्य द्रव्यात्मस्वं भवति, तस्य योगात्मत्वं स्यादस्ति योगका अवस्थान भी पाया जाता है, इस प्रकार भजना से द्रव्यात्मता के साथ कषायात्मता भी उद्भावित कर लेनी चाहिये परन्तु 'जस्स पुण कसायाया तस्स दवियोया नियमं अस्थि' जहां कषायात्मता होती है वहां नियम से द्रव्यात्मता रहती है। क्योंकि द्रव्यात्मता के विना-जीवत्व के विना-कषायों का सद्भाव नहीं होता है। --- - अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' जस्स णं भंते ! दक्षियाया तस्स जोगाया' हे भदन्त जिसमें द्रव्यात्मता होती है-उसमें क्या योगास्मता होती है? और जिसमें योगात्मता होती है वहां क्या द्रव्योत्मता होती है ? इसके उत्तर में मभु कहते हैं-'एवं जहा दवियाया कसायाया, भणिया, तहा दवियाया जोगाया य भाणियन्या हे गौतम ! जिस प्रकार द्रव्यास्माका कषायात्मा के साथ संबंध कहा गया है, उसी प्रकार द्रव्यात्मा
ભતાની સાથે કષાયાત્મતાનું અવસ્થાન (વિદ્યમાનતા) હોતું નથી, પરંતુ જયારે તે કષાયાવસ્થાવાળો હોય છે, ત્યારે દ્રવ્યાત્મતાની સાથે કષાયાત્મતાને पर समा २ छ परन्तु "जस्स पुण कमायाया तस्स दवियाया नियम बत्यि? rai ४ायात्मताना समाप डाय छ, त्यो द्रव्यात्मताना ५५ नियम र समाव ...२७ , २ द्रव्यात्मता विना-44 विनापायान साहातो नया: . , . . . . . . 1. गौतम काभान " जस्सणं भवे! दवियाया तस्स जोगाया " . ભગવદ્ !-જેમાં દ્રવ્યાત્મતા હોય છે, તેમાં ગાત્માને પણ સદભાવ હોય છે ખરા? અને જેમાં ગાત્મતા હોય છે, તેમાં દ્રવ્યાત્મતા હોય છે ખરો? :- महावीर प्रभुन। उत्तर-" एवं जंहा दवियाया कसायाया ' भणिया, तहा दबियाया जोंगाया य भाणियव्वा" गौतम! रे द्रव्यात्मताना ४१. યાત્મતા સાથે સંબંધ કો, એજ પ્રકારને દ્રવ્યામતાને વેગાત્મતા
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू०१ आत्मस्वरूपनिरूपणम् ३६३ वतामिव, स्यान्नास्ति चायोगिसिद्धानामिव, किन्तु यस्य योगात्मत्वं भवति, तस्य द्रव्यात्मत्वं नियमादस्ति द्रव्यत्वं विना योगानामसंभवादिति भावः। गौतमः पृच्छति-'जस्स णं भंते ! दवियाया तस्स उवयोगाया, एवं सव्वस्य पुच्छा माणियव्वा'.हे भदन्त ! यस्य खलु जीवस्य द्रव्यात्मत्वं भवति तस्य -किम् उपयोगात्मत्वं भवति ? एवं रीत्या सर्वत्र-अष्टविधेष्वपि आत्मसु परस्परम् पृच्छा भणितव्या-प्रश्नः कतव्यः, तथाहि यस्य उपयोगात्मत्वं भवति तस्य किं द्रव्यात्मत्वं भवंति ? इत्यादिरीत्या शेषं स्वयमुन्नेयम् , भगवानाह-'गोयमा ! जस्स दवियाया। वस्स उत्रओगाया नियमं अस्थि, जस्स वि उवभोगाया तस्स-वि दवियाया नियम कायोगात्मा के साथ संबंध समझना चाहिये तथा-जहां पर द्रव्यात्मता होती है वहां योगवालों की तरह योगात्मता होती भी है, और अयोगी सिद्धों की तरह योगात्मता नहीं भी होती है। किन्तु जहां पर योगात्म: तो होती है वहां नियम से द्रव्यात्मता होती है। क्योंकि द्रव्यत्व के विना- योगों का सद्भाव नहीं होता है । । ___ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' जस्स णं भंते ! दवियाया तस्स उवयोगाया, एवं सवत्थ पुच्छा भाणियन्या' हे भदन्त ! जिस जीव में द्रव्यात्मता होती है उसमें क्या उपयोगात्मता होती है ? और जिसमें उपयोगात्मता होती है उसमें क्या द्रव्यात्मता होती है ? इसी प्रकार से पूर्वोक्त अष्टविध आत्माओं में परस्पर संबंध होने के विषय में प्रभ करना चाहिये । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'जस्स दवियायो तस्स उवयोगाया नियम अस्थि, जस्स वि उवओगा સાથે સંબંધ પણ કહે જોઈએ એટલે કે જ્યાં દ્રવ્યાત્મતા હોય છે, ત્યા
ગવાળા જીની જેમ ચોગાત્મતા હોય છે પણ ખરી અને અગી સિદ્ધોની જેમ ગાત્મતાને અભાવ પણ રહે છે. પરંતુ જ્યાં ગાત્મતાને સદૂભાવ હોય છે, ત્યાં દ્રવ્યાત્માતાને તે અવશ્ય સદુભાવ રહે છે, કારણ કે દ્રવ્યત્વના વિના એને સદ્દભાવ હિતે નથી.
गौतम स्वाभान प्रश्न-"जस्सणं भंते ! दवियाया, तस्स उवयोगाया, एवं सव्वत्थ पुच्छा भाणियव्या." उससवन् ! २ प . द्रव्यामता हाय छ, તે જીવમાં શું ઉપગાત્મતાને સદ્ભાવ હોય છે ખરે? એજ પ્રમાણે પૂર્વોક્ત આઠ પ્રકારના આત્માએ ના પરસ્પર સંબંધ વિષયક પ્રશ્નો પણ પૂછવા જોઈએ.
महावीर प्रभुन। त२-' जस्स दतियाया, तस्स उपयोगाया नियम अत्यि, जरस उबयोगाया तस्स वि दवियाया, नियम अस्थि" गौतम ७
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
3
३६४. अस्थि' हे गौतम! यस्य जीवस्य द्रव्यात्मत्वं भवति, तस्य उपयोगात्मत्वं नियमा दस्ति यस्यापि उपयोगात्मत्वं भवति, तस्यापि द्रव्यात्मत्वं नियमादस्ति, एतयोः परस्परेणाविनाभावात् यथा सिद्धस्य तदन्यस्य च द्रव्यात्मत्वमस्ति उपयोगाence चास्ति जीवानामुपयोगलक्षणत्वात्, 'जस्स दवियाया तस्स जाणाया भयगाए' यस्य द्रव्यात्मत्वं भवति, तस्य ज्ञानात्मत्वं भजनयां भवति, यथा सम्य स्यादस्ति, मिथ्यादृष्ठीनां स्वान्नास्ति इत्येवं रूपेण भजना बोध्या, 'जस पुण णाणाया तस्स दवियाया नियमं अस्थि' किन्तु यस्प पुनर्ज्ञानात्मत्व भवति, तस्य द्रव्यात्मत्व ं नियमादस्ति यथा सिद्धस्य, 'जस्स दवियाया तस्स या तस्स वि दविद्याया नियमं अस्थि' जिस जीव में द्रव्यात्मता होती है, उसे जीव में उपयोगात्मता अवश्य होती है तथा जिस जीव में उपयोगात्मता होती है, उसमें द्रव्यात्मता भी नियम से होती है क्योंकि इन दोनों का परस्पर में अविनाभाव संबंध है। जैसा कि इन दोनों का अविनाभाव संबंध सिद्धों में है। इसी प्रकार का अविनाभाव संबंध' इन दोनों का परस्पर में सिद्धों से अतिरिक्त जीवों में भी है क्यों कि जीव का स्वभाव उपयोग लक्षण वाला है 'जस्स दवियाया तस्स णाणाया, भयणाए ' जिस जीव में द्रव्यात्मता है उस जीव में ज्ञानात्मता भजना से होती है जैसे द्रव्यात्मता सम्यग्दृष्टियों में होती है और ज्ञानात्मता भी होती है परन्तु मिध्यादृष्टियों में ऐसा नहीं है वहां द्रव्यात्मता होने पर भी ज्ञानात्मता नहीं होती है 'जस्स पुण णाणाया, तस्स दवियाया नियमं अस्थि ' परन्तु सिद्ध की तरह जिसमें ज्ञानात्मता है उसमें द्रव्या
દ્રબ્યાત્મતા હાય છે, તે જીવમાં ઉપયાગામતા પણ અવશ્ય હાય છે, તથા જે જીવમાં ઉપયાગામતા હોય છે, તે જીવમાં દ્રવ્યાત્મતા પણ નિયમથી જ ડાય છે, કારણ કે તે બન્નેના આપસમાં અવિનાભાવ સંબંધ છે આ બન્નેનેા જેવા અવિનાભાવ સબંધ સિદ્ધોમાં છે, એજ પ્રકારના આ મન્નેના અવિ નાભાવ સંબંધ સિદ્ધ સિવાયના જીવામાં પણ હોય છે, કારણ કે જીવને સ્વભાવ उपयोग सक्षकुंवाणी छे " जस्स दवियाया तस्स णाणाया भयणाए " ने लवभ દ્રવ્યાત્મતા હાય છે, તે જીવમાં જ્ઞાનાત્મતા હાય છે પણ ખરી અને નથી પણ હાતી જેમ કે સમ્યગ્દષ્ટિ જીવામાં દ્રન્યાત્મતા પણ હાય છે અને જ્ઞાનાત્મતા પણ હાય છે, પરન્તુ મિથ્યાÈષ્ટિએમાં દ્રશ્યાત્મતા ઢાવા છતાં पशु ज्ञानात्मता होती नथी. " जर पुण णाणाया, तस्स दवियाया नियमं अस्थि " परन्तु सिद्धनी प्रेम ? भवभ ज्ञानात्मता होय 'छे, ते लवमां
+
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
चन्द्रिका टीका ० १२ उ० १० सू० १ आत्मस्वरूपनिरूपणम्
३६५
6
दसणाया नियमं अस्थि, जस्स वि दंमणाया तस्स दवियाया नियमं अस्थि' यस्य द्रव्यात्मत्वं भवति, तस्य दर्शनात्मत्वं नियमादस्ति, यथा सिद्धस्य केवलदर्शनम् एवं यस्यापि दर्शनात्मत्वं भवति, तस्य द्रव्यात्मत्वं नियमादस्ति यथा चक्षुर्दर्श - नादि दर्शनां द्रव्यात्मत्वम्, 'जस्स दवियाया तस्स चरिताया भयगाए, जस्स पुण चरिताया तस्स दवियाया नियमं अस्थि' यस्य द्रव्यात्मत्वं भवति तस्य चारित्रात्मत्वं भजनया भवति, यतः सिद्धस्य अविरतस्य वा द्रव्यात्मस्व भजनया भवति, यतः सिद्धस्य अविरतस्य वा द्रव्यात्मत्वे सत्यपि चारित्रात्मत्वं नास्ति, विरतानां चास्तीति भजना बोध्या । यस्य पुनचारित्रात्मत्वं भवति, तस्य द्रव्यात्मत्वं नियमादस्ति चारित्रवताम् आत्मत्वस्यावश्यंभावात्, 'एवं वीरिवायाए स्मता नियम से होती है यहां भजना नहीं है 'जस्स दवियाया तस्स दंसणाया नियमं अस्थि, जस्स. वि दंसणाया तस्स दवियाया नियमं अस्थि ' जिस जीव में द्रव्यात्मता होती है, उसमें सिद्धों की तरह दर्शनात्मता भी नियम से होती है तथा जिसमें दर्शनात्मता होती है उसमें चक्षुर्दर्शनादि वालों की तरह द्रव्यात्मता भी नियम से होती है 'जस्स दविद्याया तस्स चरिताया भघणाए, जस्स पुण चरिताया तस्स दविद्याया नियमं अस्थि' जिस जीव में द्रव्यात्मा होती है, उस जीव में चारित्रात्मता भजना से होनी है, क्योंकि सिद्ध के अथवा अविरतसम्ष्ट जीव के द्रव्यात्मा होने पर भी चारित्रामा नहीं होती है । तथा विरतिसम्पन्न जीवों में यह पाई जाती है इसलिये द्रव्यात्मा के साथ चरित्रात्मता की भजना कही गई है। परन्तु जिसमें चरित्रात्मा होती है, द्रव्यात्मता नियमयी न होय छे. "जस्सं दवियाया, तस्स दंसणाया नियम अत्थि, जस्स वि- दुखणाया, तस्स दविद्याया नियमं अस्थि " मां द्रव्यात्मता ડાય છે, તે જીવમાં સિદ્ધોની જેમ દશનામતા પણ નિયમથી જ હાય છે અને જે જીવમાં દેશનાત્મતા હાય છે, તે જીવમાં ચક્ષુશનાતિવાળાએની જેમ દ્રવ્યાત્મતા પણ નિયત્તુથી જ होय छे. " जस्स दवियाया, तरस चरिताया भयणाए, नरस पुण चरिताया, तस्स दत्रियाया नियमं अस्थि " જે જીવમાં દ્રવ્યાત્મતા હાય છે તે જીવમાં ચારિત્રાત્મતા હોય છે પણ ખરી અને નથી પણ હાતી જેમ કે સિદ્ધોમાં તથા અવિરત સમ્યગ્દ્ભષ્ટિ જીવ ં દ્રવ્યાત્મતા હોવા છતાં ચારિત્રાત્મતા હાતી નથી પરતુ વિરતિસ’પન્ન જીવે માં દ્રબ્યાત્મતા અને ચારિત્રાત્મતાના સદ્ભાવ રહે છે. પરન્તુ જે જીવમાં ચારિત્રામતાના સદ્દભાવ હોય છે, તે જીવમાં દ્રવ્યામતાને પણ અવશ્ય સદ્ભાવ જ હોય છે, કારણ કે ચારિત્રવાળા જીવામાં દ્રવ્યમતા ' અવશ્ય હોય છે,
"
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
पायाणामकपायाणां च सद्भावात्, 'एवं उवयोगायाए वि समं कसायाया नेयन्त्रा' एवं - पूर्वोक्तरीत्या उपयोगात्मनापि समं कपायात्मा नेतव्यः - ज्ञातव्यः, तथा च यस्य पायात्मत्वं भवति तस्योपयोगात्मत्वमवश्यं भवति, उपयोगरहितस्य कपायाणामभावाद, यस्य पुनरुपयोगात्मत्वे सत्यपि सकपायाणामेव कपायात्मत्वं भवति, कपायरहितानां तु केवलिनां कपायात्मत्वं न भवति इत्येवं भजना अवसेया 'कसायाया य णाणाया य परोपरं दो वि भइयव्त्राओ' कपायात्मा च ज्ञानात्मा च परस्परं द्वावपि भक्तव्यौ - भजनया प्रतिपत्तव्यौ, तथाहि यस्य कषायात्मत्वं के गुणस्थानों में योगात्मता के साथ कषायात्मता भी है। इसी कारण योगात्मता के साथ कषायात्मता की भजना और कषायात्मता के साथ योगात्मता का नियम कहा गया है । 'एवं उपयोगाधार विसम कसो थापा नेयव्या" इसी प्रकार से उपयोगात्मा के साथ भी कषायात्मा नेतव्य है ऐसा जानना चाहिये जैसे जिस जीव में कषायात्मता होती है उस जीव में उपयोगात्मता अवश्य होती है, क्यों कि उपयोगरहित जीव में कषायों का सद्भाव नहीं होता है । परन्तु जिस जीव में उपयोगात्मता होती है उस जीव में कषायात्मता होती भी है और नहीं भी होती है । उपयोगात्मता के सद्भाव में कषाय सहित जीवों में ही कथायात्मता पाई जाती है परन्तु कषायरहित केवलियों में उपयोगात्मता के सद्भाव में भी कषायात्मता नहीं पाई जाती है इसीलिये यहां भजना प्रकट की गई है । 'कसायाया य णाणाया य परोप्परं दो वि भइयव्वाओ' कषायामता और ज्ञानात्मता ये दोनों भी आपस में भक्तव्य हैं। कहने
३६८
સદ્ભાવ હાતા નથી. દસમાં આદિ નીચેનાં ગુન્નુથ્થાનામાં ચેગામતાની સાથે કષાયાત્મતાને પણુ સદ્ભાવ હાય છે. એજ કારણે એવુ કહેવામાં આવ્યું છે "न्यां योगात्मता होय, त्यां, उषायात्भता तो नियमथी होय छे. " " एवं उवयोगाए वि समं कखायाया नेयव्वा " मेवा ४ उपायात्मता साथै ઉપર્યેાગામતાના પણ સબધ જાણવા એટલે કે જે જીવમાં કષાયાત્મતા હાય તે જીવમાં ઉગ્યેાગામતા અવશ્ય હાય છે, કારણ કે ઉપયોગ હિત જીવામાં કાયાના સદ્દભાવ હાતા નથી પરન્તુ જે જીવમાં ઉપયેાગામતા હૈાય છે, તે જીવમાં કષાયાત્મતા હોય છે પણ ખરી અને નથી પશુ હૈતી ઉપચેગાત્મતાની સાથે સાથે સકષાયજીવામાં કષાયાત્મતાના પશુ ભાવ રહે છે, પરન્તુ કાયરહિત કેવલીઓમાં ઉપયાગામતાના સદ્દભાવ હૈાવા છતાં કષાયાત્મતાના સદ્દભાવ होतो नथी. " कसायाया य णाणाया य परोप्परं दो वि भइयव्वाओ "
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्र मेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू० १ आत्मस्वरूपनिरूपणम् - ३६९ . भवति तस्य ज्ञानात्मत्वं स्यादस्ति, स्यान्नास्ति, यतः सकपायस्य सम्यग्दृष्टे ज्ञाना: स्मत्वमस्ति, मिथ्यादृष्टेस्तु कपायिणो ज्ञानात्मत्वं नास्ति, इत्येवं भजना भवति, तथा यस्य ज्ञानात्मत्वमस्ति तस्य कपायात्मत्वं स्यादस्ति स्यानास्ति, ज्ञानिनां सकपायत्वात् , अकपायत्वाच्च, इत्येवं भजना, 'जहा कसायाया य उवभोगाया य . वहा कसायाया य दंसणायाय', यथा कपायात्मा च उपयोगात्मा च परस्परं प्रतिपादितस्तथा कपायात्मा च दर्शनात्माच प्रतिपत्तव्यः, तथा च यस्य कपायात्मत्वं भवति तस्य दर्शनात्मत्वं नियमादस्ति दर्शनरहितस्य घटपटादेः कपायात्मत्वामावत्, का तात्पर्य ऐसा है-कि “यत्र २ कपायात्मत्व भवति तत्र तत्र ज्ञानात्मत्वं भवति" जिसमें कषायात्मता है वहां पर ज्ञानात्मता है-ऐसा नहीं बन सकता है, किन्तु वहां ज्ञानात्मता की भजना हो सकती है क्योंकि सकषाय मिथ्याष्टियों में ज्ञानात्मता नहीं होती है और सकषाय सभ्यग्द्रष्टि में ज्ञानात्मता होती है। इसलिये सकषायत्व के साथ ज्ञानात्मता की भजना कही गई है। इसी प्रकार से जिस आत्मा में ज्ञानात्मता होती है उस आत्मा में सकषायता होती है -ऐसा भी नियम नहीं बन सकता है क्योंकि ज्ञानी जो होते हैं वे सकषायी भी होते हैं और अकषायी भी होते हैं। 'जहा कसायाया य उवओगायाया य तहा कसायायाय दंसणायाया य' जिस प्रकार से कषायात्मा और उपयोगात्मा का परस्पर के सम्बन्ध में कहा गया है, उसी प्रकार से कषायात्मा और दर्शनात्मा के सम्बन्ध में भी कहना चाहिये । जैसे जिस जीव में कषायात्मता होती है उसमें दर्शनात्मता
જ્યાં કષાયાત્મતાને સદુભાવ હોય છે, ત્યાં જ્ઞાનાત્મતાને સદ્ભાવ હોય છે પણ ખરે અને નથી પણ તે, કારણ કે સકષાય મિથ્યાષ્ટિ જીમાં જ્ઞાનાત્મતાને સદ્ભાવ હેતે નથી અને સકષાય સમ્યગ્દષ્ટિ જીવમાં જ્ઞાનામતાને સદ્દભાવ હોય છે. એ જ પ્રમાણે જે આત્મામાં જ્ઞાનાત્મતા હોય છે, તે આત્મામાં કષાયાત્મતાને સદભાવ જ હોય, એ નિયમ નથી, કારણ કે જેઓ જ્ઞાની હોય છે તેઓ કષાયયુક્ત પણ હોય છે અને કયાય રહિત પણ હોય છે, તેથી જે જીવમાં જ્ઞાનાત્મતા હોય, તે જીવમાં કષાયાત્મતા હોય पर भरी मन न ५५ डाय. “जहा कसायाया य उवओगाया, तहा कसा. याया य दसणायाया य"२ रन षायात्मता मन उपयोगात्मताना પરસ્પરને સંબંધ કહ્યો છે, એજ પ્રકારને કષાયાત્મતા અને દર્શનાત્મતાને પણ પરસ્પરને સંબંધ કહેવો જોઈએ જેમ કે જે જીવમાં કપાયાત્મતા હોય
भ०४७
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७०
D
भगवतीसूत्रे किन्तु यस्य पुनर्दशनात्मत्वं भवति तस्य कपायात्मत्वं स्यादस्ति, स्यान्नास्ति, दर्शनवतां सकषायसद्भावात् , तदसद्भावाच्च, इत्येवं पूर्वोक्तदृष्टान्तानुसारमवगन्तव्यम्, 'कसायाया य चरित्ताया य दोधि परोप्परं भइयवाओ' क.पायात्मा च चरित्रात्मा च द्वावपि परस्परं भक्तव्यो-भजनया प्रतिपत्तव्यौ, तथा च यस्य क.पायात्मत्वं भवति, तस्य चारित्रात्मत्वं स्यादस्ति, स्यान्नास्ति प्रमत्तयतीनामिव सकपायाणां चारित्रस्य सद्भावात् , असंयतानामिव कपायिणां चारित्रा भावाच्च, तथा यस्य चारित्रास्मत्वं भवति तस्य कपायात्मत्वं स्यादस्ति, स्यान्नास्ति, सामायिकादि चारित्रवतां नियम से होती है क्योंकि दर्शनरहित घटपटादिकों में कषायात्मता का अभाव रहता है। किन्तु जहां दर्शनात्मता होती है वहां कपायास्मता की मजना होती है क्यों कि दर्शनात्मता वाले जीवों में सकषायता और अकषायता दोनों प्रकार की अवस्थाएँ पाई जाती हैं। इसमें सम्यग्दष्टि और अकषायावस्था वालों का दृष्टान्त जानना चाहिये 'कसा. याया य चरित्तोया य दो वि परोपरं भइयवाओ' कषायात्मा और चारित्रात्मा ये दोनों भी परस्पर में भजनीय हैं-यथा-जिस जीव में कायात्मता है उस जीव में चारित्रात्मता होती भी है और नहीं भी होती है कषायात्मता प्रमस यतियों में होती है और वहां चारित्रात्मा भी होती है। परन्तु असंयतों में कषायात्मता के सद्भाव में भी चारित्रात्मता का अभाव रहता है। तथा-जिस जीव में છે, તે જીવમાં દર્શનાત્મતા નિયમથી જ હેય છે, કારણ કે દર્શનરહિત ઘટપટાદિકેમાં કષાયાત્મતાને અભાવ રહે છે. પરંતુ જે જીવમાં દર્શનાત્મતને સદ્દભાવ હોય છે, તે જીવમાં કષાયાત્મતાને સદુભાવ હોય છે પણ ખરે અને નથી પણ હતા, કારણ કે દર્શનાત્મતાના સદ્દભાવવાળા છવામાં સકષાયતા અને અકષાયતા, આ બન્ને પ્રકારની અવસ્થાઓ સંભવી શકે છે. સમ્યગ્દષ્ટિ અને અકષાયાવસ્થા ચુકત જીનું દષ્ટાંત અહીં ગ્રહણ થવું જોઈએ.
“कसायाया य चरित्ताया य दो वि परोप्पर भइयव्वाओ" षायात्मता અને ચારિત્રાત્મતાનો પરસ્પરની સાથે વિકલ્પ સંબંધ જાણ એટલે કે જે જીવમાં કષાયાત્મતા હોય છે તે જીવમાં ચારિત્રાત્મતા હોય છે પણ ખરી અને નથી પણ હતી જેમ કે પ્રમત્ત યતિઓમાં કષાયાત્મતા પણ હોય છે અને ચારિત્રાત્મતા પણ હોય છે પરંતુ અસંયત માં કષાયાત્મતાને સદ્ભાવ હોવા છતાં ચારિત્રાત્મતાને સદ્ભાવ હોતો નથી તથા જે જીવમાં ચારિત્રાત્મતા હોય છે, તે જીવમાં કષાયાત્મતા હોય છે પણ ખરી અને નથી
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
'प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ ३० १० सू० १ आत्मस्वरूपनिरूपणम्
३७१
सकषायाणां सद्भावात्, यथाख्यातचारित्रत्रतां च तदभावात्, 'जहा कसायाया य जोगाया य तहा कसायाया य, वीरियाया य भाणियव्वाओ' यथा कपायात्मा च योगात्मा च पूर्व प्रतिपादितस्तथा कपायात्मा च वीर्यात्मा च भणितव्यः, तथा च पूर्वोक्तरीत्यैव यस्य कपायात्मत्वं भवति, तस्य वीर्यात्पत्य नियमादस्ति, कषायवतां वीर्यरहितत्वाभावात्, यस्य तु वीर्यात्मत्वं भवति तस्य कपायात्मवं भजनया भवति, यतो वीर्यवान् सकषायोऽपि स्यात् यथा संयतः, अकपायोऽपि स्यात् यथा केवली, अथ योगात्मनः अग्रेतनपञ्चभिः पदैः प्ररूपणीयत्वे प्राप्तेचारित्रात्मता होती है उसमें सकषायता होती भी है और नहीं भी होती है । जैसे चारित्रात्मता सामायिकादि चारित्र वाले 1 व्यक्तियों में होती है और वहां सकषायात्मता भी होती है । परन्तु यह सकषायात्मता यथाख्यात चारित्रवाले साधुजनों में नहीं होती है । अतः चारित्रात्मता के साथ सकषायात्मता की भजना कही गई है। " जहा कसायाया य जोगाया य तहा कसाया य वीरियाया य भाणियचाओ' जिस प्रकार से कषायात्मता और योगात्मा के विषय में पहिले कहा जा चुकी है उसी प्रकार से कषाघात्मा और वीर्यात्मा के विषय में भी कहना चाहिये यथा- पूर्वोक्त रीति के अनुसार जिस आत्मा में कषायास्मता होती है उस आत्मा में वीर्यात्मता नियम से होती है, क्योंकि कषायवालों में वीर्य र हिलता का अभाव होता है, परन्तु जिसमें वीर्यास्मता होती है, उसमें कषायात्मता होती भी है और नहीं भी होती है | जैसे कि वीर्यात्मता संयत में होती है और वहां सकषायता भी होती
जहाँ
પશુ હતી જેમ કે સામાયિક આદિ ચારિત્રસૌંપન્ન વ્યક્તિઓમાં ચારિત્રાત્મતા હાય છે, પણ ત્યાં સકષાયાત્મતા હાતી નથી પરંતુ યથાખ્યાત ચારિત્રવાળા સાધુઓમાં કે સકષાયાત્મતાના સદ્દભાવ હાતા નથી તે કારણે ચારિત્રામ તાની સાથે કષાયામતાની ભજના (વૈકલ્પિક સદ્ભાવ) કહી છે. “ कसायाया य जोगाया य, तहा कसायाया य वीरियाया य भाणियव्वाओ " પ્રકારના કષાયાત્મતા અને ચેગાત્મતાના પરસ્પરને સબધ પહેલાં બતાવવામાં આવ્યે છે, એજ પ્રકારના કષાયાત્મતા અને વીર્યાત્મતાને પણ પરસ્પરના સંબધ કહેવા જોઈએ એટલે કે જે આત્મામાં કષાયાત્મતા હૈાય છે તે આત્મામાં વીય્યમતા પણ અવશ્ય હાય છે, કારણ કે કપાયવાળા જીવામાં વીય રહિતતાના અભાવ હાય છે પરન્તુ જે જીવમાં વીર્યાત્મતા હાય છે, તે
જીવમાં કષાયાત્મતા હોય છે પશુ ખરી અને નથી પણુ હતી જેમ કે સય્તમાં વીર્યાત્મતા પણુ હાય છે અને સકષાયતા પણ હોય છે પરન્તુ કેવલીમાં
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
३७२
.. भगवतीसूत्रे 'लाघवार्थम् अतिदिशन्नाह-‘एवं जहा कसायायाए वत्तव्यया भणिया तहा जोगायाए वि उपरिमार्हि समं भाणियव्याओ' एवं-पूक्तिरीत्या, यथा कपायात्मनो वक्तव्यता भणिता तथा योगात्मनोऽपि उपरितनैः समं भणितव्या वक्तव्या तथा च यस्य योगात्मत्वं भवति तस्य उपयोगात्मत्व नियमतो भवति, यथा सयोगिनाम् , यस्य पुनरुपयोगात्मत्वं भवति तस्य योगात्मत्वं स्यादस्ति यथा सयोगिनाम् , स्यानास्ति यथा अयोगिनां सिद्धानां च, तथा यस्य योगात्मत्वं भवति तस्य ज्ञानात्मत्वं स्यादस्ति यथा सम्यग्दृष्टीनाम्, स्यानास्ति यथा मिथ्यादृष्टीनाम् , यस्य ज्ञानात्मत्वं भवति, तस्यापि योगात्मत्वं स्यादस्ति यथा सयोगिनाम् , है और केवली में वीर्यात्मता के होने पर भी कपायात्मता नहीं होती है। 'एवं जहा कसायायाए वत्तव्यया भणिया, तहा जोगायाए वि उपरिमाहिं समभाणियवाओ, पूर्वोक्त पद्धति के अनुसार जिस प्रकार से कषायात्मा की वक्तव्यता कही गई है, उसी प्रकार से योगात्मा की भी उपरितन पांच पदों के साथ वक्तव्यता कहनी चाहिये यथा जिस में योगात्मा होती है, उसमें उपयोगात्मता नियम से होती है, जैसे सयो गियों में, परन्तु जिसमें उपयोगात्मता होती है उसमें योगात्मता होती भी है और नहीं भी होती है होती है, यह सहयोगियों में, और नहीं होती है अयोगियों एवं सिद्धों में। इस प्रकार से जिसमें योगात्मता होती है उसमें ज्ञानात्मता होती भी है, और नहीं भी होती है। होती है यह सम्यग्दृष्टियों में और नहीं होती है, मिथ्यादृष्टियों में । इसी प्रकार 'से जिसमें ज्ञानात्मता होती है उसमें योगात्मता होती भी है और नहीं भी होती है। ज्ञानात्मता के साथ योगात्मता सयागियों में होती है और वीर्यात्मता in wai yy पायात्मता ती नथी. "एवं जहा कसायायाए वत्तव्वया भणिया, तहा जोगायाए वि उवरिमाहि सम भाणियवाओ"२ रे કષાયાત્મતાની પછીનાં છ પદની સાથે વક્તવ્યતા કહેવામાં આવી છે. એજ પ્રકારે ગાત્મતાની પણ પછીનાં પાંચ પદે સાથે વક્તવ્યતા કહેવી જોઈએ જેમ કે...જે જીવમાં ગાત્મતા હોય છે, જીવમાં ઉ૫યોગાત્મતા નિયમથી જ હોય છે, દાખલા તરીકે સગીઓમાં પરતુ જે જીવમાં ઉપગાત્મતા હોય છે, તે જેમાં ગાત્મતા હોય છે પણ ખરી અને નથી પણ હતી, દાખલા તરીકે સગીઓમાં હોય છે અને અગીઓ અને સિદ્ધોમાં હતી નથી એજ પ્રમાણે જે જીવમાં વેગાત્મતા હોય છે, તે જીવમાં જ્ઞાનાત્મતા હોય છે પણ ખરી અને નથી પણ હતી જેમ કે સમ્યગ્દષ્ટિએમાં હોય છે,
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू० १ आत्मस्वरूपनिरूपणम्
३७३ स्यान्नास्ति यथा अयोगिनाम् , तथा यस्य योगात्मत्वं भवति तस्य दर्शनात्मत्वमस्त्येव यथा सयोगिनाम्, यस्य च दर्शनात्मत्वं भवति तस्य योगात्मत्वं स्यादस्ति यथा-सयोगिनाम्, स्यान्नास्ति यथा अयोगिनाम् , तथा यस्य योगात्मत्वं भवति, वस्य चारित्रात्मत्वं स्यादस्ति यथा विरतानाम, स्यानास्ति यथा अविरतानाम् , यस्यापि चारित्रात्मत्वं भवति तस्यापि योगात्मत्वं स्यादस्ति यथा सयोगवारित्रिणाम् , स्वान्नास्ति यथा अयोगिनामिति, अथोपयोगास्मना सह अन्येषां चतुर्णा प्ररूपणार्थमतिदेशमाह-'जहा दवियाया वत्तव्यया भणिया तहा उपयोगायाए वि उवरिल्लाहिं समं भाणियव्या' यथा द्रव्यात्मनो वक्तव्यता मणिता-पूर्व प्रतिपादिता, तथा उपयोगात्मनोऽपि वक्तव्यता उपरितन:ज्ञानास्मता के साथ योगात्मता अयोगियों में नहीं होती है। तथा जिस में योगात्मता होती है, उसमें चारित्रात्मता होती भी है और नहीं भी
होती है। योगात्मता के साथ चारित्रात्मता होती है विरतों में, और , योगात्मता के साथ चोरित्रात्मता नहीं होती है अविरतों में । तथा जिसमें
चारित्रात्मता होती है उसमें योगात्मता होती भी है और नहीं भी होती है चारित्रात्मता के साथ योगात्मता होती है योगसहित चारित्र वालों में,-सयोगचारित्रवालों में और चारित्रात्मता के साथ योगात्मता नहीं होती है अयोगियों में 'जही दवियाए वत्तचया भणिया, तहा उच
ओगायाए वि उवरिल्लाहिं समं भाणियव्वा' जिस प्रकार द्रव्यात्मा की वक्तव्यता पहिले कही जा चुकी है उसी प्रकार से उपयोगात्मता की भी મિથ્યાદષ્ટિએમાં નથી હતી જે જીવમાં જ્ઞાનાત્મા હોય છે, તે જીવમાં
ગાત્મતા હોય છે પણું ખરી અને નથી પણ હતી જેમ કે જ્ઞાનાત્મતાની સાથે ચગાત્મતાને સદ્દભાવ સગીઓમાં હોય છે, અને જ્ઞાનાત્મતાની સાથે
ગાત્મતા અગીઓમાં હોતી નથી તથા–જે જીવમાં ગાત્મતા હોય છે, તે જીવમાં ચારિત્રામતા હોય છે પણ ખરી અને નથી પણ હતી જેમ કે વિરતમાં ચગાત્મતાની સાથે ચારિત્રાત્મતા હોય છે, અને અવિરતમાં
ગાત્મતા સાથે ચારિત્રાત્મતા દેતી નથી તથા જે જીવમાં ચારિભ્રાત્મતા હોય છે, તે જીવમાં ગામતા હોય છે પણ ખરી અને નથી પણ હતી જેમ કે
ગસહિત ચારિત્રવાળાઓમાં ચારિત્રાત્મતાની સાથે ચોગાત્મતાને પણ સદ્ભાવ હોય છે. પરન્તુ અચોગીઓમાં ચારિત્રાત્મતાની સાથે ગાત્મતા હતી નથી "जहा दवियाए वत्तव्वया भणिया, तहा उवओगायाए वि उवरिल्लाहिं समं भाणियव्वा" જેવી રીતે દ્રશ્યાત્મતાને બાકીનાં સાત પદે સાથે સંબંધ આગળ પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે, એજ પ્રકારને ઉપયોગમતાને પછીનાં ચાર પદે
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४
भगवतीसूत्रे अग्रेतनः ज्ञानदर्शनचारित्रवीर्यरूपैश्चतुर्भिः समं भणितव्या, तथा च यस्योपयोगात्मत्वं भवति तस्य ज्ञानात्मत्वं स्यादस्ति सम्पदृष्टीनामिव, स्यानास्ति मिथ्यादृष्टीनामित्र, यस्य च ज्ञानात्मत्वं भवति तस्य निगगतः उपयोगात्मत्वं भवति यथा सिद्धानाम् १, एवं यस्योपयोगात्मत्वं भवति तस्य दर्शनात्मत्वमवश्यम् भवति, यस्यापि दर्शनास्मत्वं भवति तस्यापि उपयोगान्मत्वावश्यं भवति सिद्धादीनामिवर, तथा यस्योपयोगात्मत्वं भवति तस्य चारित्रात्मत्वं स्यादस्ति यथा संपतानाम्, स्यानास्ति यथा असंयतानाम्, यस्य पुनश्चारित्रात्मत्वं भवति तस्य उपयोगात्मत्वमवश्यं भवति वक्तव्यता ज्ञान, दर्शन, चारित्र और वीर्य इन आगे के चार पदों के साथ कहनी चाहिये । यथा-जिसमें उपयोगात्मता होती है, उसमें ज्ञाना स्मता होती भी है और नहीं भी होती है-उपयोगात्मता के साथ ज्ञाना. स्मता होती है सम्यग्दृष्टियों में, और उपयोगात्मता के साथ ज्ञानात्मता नहीं होती है मिथ्यादृष्टियों में तथा जिनमें ज्ञानात्मता होती है उसमें नियमतः उपयोगात्मता होती है, जैसे सिद्धों में इसी प्रकार से जिस में उपयोगात्मता होती है, उसमें दर्शनात्मता अवश्य होती है, और जिस में दर्शनात्मता होती है उसमें उपयोगात्मता भी अवश्य होती है जैसे सिद्धों में तथा जिसमें उपयोगात्मता होती है उसमें चारित्रात्मता होती भी है
और नहीं भी होती। होती है यह उसके साथ संयतो में, और नहीं होती है असंयतों में, तथा जिसमें चारित्रात्मता होती है उसमें उपयोगात्मता (જ્ઞાનામા, દર્શનાત્મા, ચારિત્રાત્મતા વર્ધાત્મતા સાથે સંબંધ કહેવો જોઈએ). જેમ કે જે જીવમાં ઉપગાત્મતા હોય છે. તે જીવમાં જ્ઞાનાત્મતા હોય છે, પણ ખરી અને નથી પણ હતી દાખલા તરીકે સમ્યગદષ્ટિ મા ઉપગામતાની સાથે જ્ઞાનાત્મતા હોય છે, પરંતુ મિથ્યાષ્ટિ માં ઉપયોગ મતાની સાથે જ્ઞાનાત્મતા હોતી નથી તથા–જે જીવમાં જ્ઞાનાત્મતા હોય છે, તે જીવમાં ઉપગાત્મતા નિયમથી જ હોય છે, જેમ કે સિદ્ધોમાં એજ પ્રમાણે જે જીવમાં ઉપગાત્મતા હોય છે, તે જીવમાં દર્શનાત્મા નિયમથી જ હેય છે, તથા જે જીવમાં દર્શનાત્મતા હોય છે, તે જીવમાં ઉપયેગાત્મતા પણ અવશ્ય હોય છે. દાખલા તરીકે સિદ્ધમાં બનેને સદુભાવ રહે છે જે જીવમાં ઉપગાત્મતા હોય છે, તે જીવમાં ચારિત્રાત્મતા હોય છે પણ ખરી અને નથી પણ હતી દાખલા તરીકે સંયતામાં હોય છે અને અસંયતમાં નથી હિતી પરંતુ જે જીવમાં ચારિત્રાત્મતા હોય છે તે જીવમાં ઉપગાત્મતા
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू० १ आत्मस्वरूपनिरूपणम् ३७५ यथा संयतानाम् ३, तथा यस्योपयोगात्मत्वं तस्य वीर्यात्मत्वं स्यादस्ति यथा संसारिणाम्, स्यान्नास्ति यथा सिद्धानाम् , सक्रियवीयत्वाभावात् , यस्य पुन:यत्मित्वं तस्योपयोगात्मत्वमवश्यमस्ति यथा संसारिणाम् ४, अथ ज्ञानात्मना सह अन्येषां त्रयाणां प्ररूपणमाह-'जस्स नाणाया तस्स दंसणाया नियम अस्थि, जस्स पुण दसणाया वस्स णाणाया भयणाए' यस्य ज्ञानात्मत्वं भवति तस्य दर्शनात्मत्वं नियमादस्ति यथा सम्यग्दृष्टिनाम्, यस्य पुनदर्शनात्मत्वं भवति तस्य ज्ञानात्मत्वं भजनया-स्यादस्ति यथा सम्यग्दृशां, स्यान्नास्ति यथा मिथ्यादृशाम् १, 'जस्स णाणाया तस्स चरित्ताया सिय अस्थि सिय नत्थि, जस्स पुण चारित्ताया तस्स णाणाया नियमं अत्थि' यस्य ज्ञानात्मत्वं भवति तस्य चारित्रात्मत्वं स्यादस्ति अवश्य होती है जैसे संयतों में तथा जिसमें उपयोगात्मता होती है। उसमें वीर्यात्मता होती भी है और नहीं भी होती है-होती है यह संसारी जीवों में, और नहीं होती है सिद्धों में क्योंकि उनमें सक्रियवीयत्व का अभाव है। जिसमें वीर्यात्मता होती है, उसमें उपयोगात्मता अवश्य होती है, जैसे संसारी जीवों में। 'जस्स णाणाया, तस्स दसणाया नियम अस्थि, जस्स पुण दंसणाया तस्स णाणाया भयणाए' जिस जीव में ज्ञानात्मा होती है उसमें दर्शनात्मा नियम से होती है जैसे सम्यग्दृष्टियों में परन्तु जिसमें दर्शनात्मा होती है उसमें ज्ञानात्मा होती भी है और नहीं भी होती है। होती है यह सम्यग्दृष्टियों में और नहीं होती है मिथ्यादृष्टियों में 'जस्स णाणाया तस्स चरित्ताया सिय अस्थि सिय नस्थि, जस्स पुण चरित्ताया तस्स णाणाया नियमं अस्थि અવશ્ય હોય છે. દાખલા તરીકે સંયતેમાં ચારિત્રાત્મતા અને ઉપયોગાત્મતા, બનેને સદ્ભાવ હોય છે જે જીવમાં ઉપગાત્મતા હોય છે તે જીવમાં વીર્યાત્મતા હોય છે પણ ખરી અને નથી પણ હતી જેમ કે સંસારી જીવોમાં હોય છે અને સિદ્ધોમાં હતી નથી, કારણ કે તેમનામાં સક્રિય વીર્યવને અભાવ છે જે જીવમાં વીર્યામતા હોય છે, તે જીવમાં ઉપયેગાત્મતા અવશ્ય હોય છે જેમ કે સંસારી જેમાં વિર્યાત્મતા અને ઉપયોગાત્મતા અને હોય छ. “जस्स णाणाया, तस्स दसणाया नियम अस्थि, जस्स पुण दसणाया तस्स णाणाया भयणाए" मा ज्ञानात्मता हाय छ, तप शनात्मता અવશ્ય હોય છે જેમ કે સમ્યગદષ્ટિએમાં પરતુ જે જીવમાં દર્શનાત્મતા હોય છે, તે જીવમાં જ્ઞાનાત્મતા હોય છે પણ ખરી અને નથી પણ હતી જેમ કે सभ्यगृहटियामा डाय छ भने मिथ्याल्टिामा नथी डोती. “जरस णाणाया तस्स चरिचाया सिय अस्थि, सिय नस्थि, जस्स पुण चरिचाया तस्स गाणाया
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
-३७६
भगवतीसूत्रे
यथा संपतानाम् स्णनःस्ति यथा अरांगतानाम्, यस्य पुनश्चारित्रात्मत्वं भवति तस्य ज्ञानात्मत्वं नियमादस्ति ज्ञानमन्तरा चारित्रासंभवात् २, 'णाणाया वीरियाया दोवि परोप्पर' भयणाए' ज्ञानात्मा वीर्यात्मा द्वावपि परस्परम् - अन्योन्यं भजनया भवतः, तथा च यस्य ज्ञानात्मत्वं भवति तस्य वीर्यात्मत्वं स्यादस्ति यथा केवयादीनाम्, स्यान्नास्ति यथा सिद्धानाम्, यस्यापि वीर्यात्मत्वं भवति तस्यापि ज्ञानात्मत्वं स्यादस्ति यथा सम्यग्दृष्टीनाम्, स्यान्नास्ति यथा मिथ्यादृष्टीनाम् ३, जिस जीव में ज्ञानात्मा होती है उसमें चारित्रात्मा की भजना होती है, परन्तु जिस जीव में चारित्रात्मा का सद्भाव होता है उसमें ज्ञानात्मा का सद्भाव अवश्यं भावी होता है भजना वहां इस की नहीं होती है ज्ञानात्मा के साथ चारित्रात्मा की भजना इस कारण से कही गई है कि यह संतो में होती है और जो असंयत जन है उनमें नहीं होती है । तथा चारित्रात्मा के साथ ज्ञानात्ना का नियम इसलिये कहा गया है कि ज्ञान के बिना चारित्र होता नहीं है । 'णाणायावीरियाया दो वि परोदेवरं भयणाए' ज्ञानात्मा और वीर्यात्मा ये दोनों भी आपस में भजना से होते हैं-अर्थात् जिसमें ज्ञानात्मा होती है उसमें वीर्यात्मता होती भी है और नहीं भी होती है। होती है यह ज्ञानात्मता के साथ केवलियों में और नहीं होती है सिद्धों में । तथा जिसमें वीर्यामा होती है उसमें ज्ञानात्मता होती भी है और नहीं भी होती है। सम्यग्दृष्टियों में वीर्यात्मता भी है और ज्ञानात्मता भी है मिथ्यादृष्टियों
·
,
नियमं अत्थि ” ने लषभां ज्ञानात्मता होय छे, ते लवमां यारित्रात्मता હાય છે પણ ખરી અને નથી પણ હાતી દાખલા તરીકે સયતામાં જ્ઞાનાત્મતા સાથે ચારિત્રાત્મતા પણ હાય છે, અસચૈાતમાં જ્ઞાનાત્મતા હોય છે, પણ ચારિત્રાત્મતા હાતી નથી જે જીવમાં ચારિત્રાત્મતા હોય છે, તે જીવમાં જ્ઞાનામૃતાના અવશ્ય સદ્ભાવ હોય છે, કારણ કે જ્ઞાન વિના ચારિત્ર સંભવતું જ नथी. " णाणायावी रियाया दो वि परोप्परं भयणाए " ? भवभां ज्ञानात्मता હાય છે, તે જીવમાં વીર્યાત્મતા હોય છે પણ ખરી અને નથી પણ હાતી કૈવલીઆમાં જ્ઞાનાત્મતાની સાથે વીર્યંત્મતા હોય છે પણ સિદ્ધોમાં જ્ઞાનાત્મતાની સાથે વીર્યંત્મતા હાતી નથી તથા–જે જીત્રમાં વીર્યંત્મતા હોય છે, તે જીવમાં જ્ઞાનાત્મતા હોય છે પણ ખરી અને નથી પશુ હતી સભ્યષ્ટિએમાં વીર્યાંમતા પણ હાય છે અને જ્ઞાનાત્મતા પણ હાય છે, પરન્તુ મિથ્યાÈષ્ટિએમાં વીર્યાત્મતા હાય ‘છે, પણ જ્ઞાનાત્મતા હાતેા નથી.
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू०१ आत्मस्वरूपनिरूपणम् | ২৩৩ अथ दर्शनात्मना सह द्वयोः प्ररूपणं करोति-'जस्स दंसणाया तस्स उवरिमाओ दोवि भयणाए, जस्स पुण ताओ तस्स दसणाया नियमं अत्थि' यस्य दर्शनात्मत्वं भवति तस्य उपरितनौ अग्रिमौ चारित्रवीर्यरूपो द्वावपि भजनया भवतः, यस्य पुनस्ती-उपरितनौ द्वौ आत्मानौ भवत स्तस्य दर्शनात्मत्वं नियमादस्ति तथाहि यस्य दर्शनात्मत्वं भवति तस्य चारित्रात्मत्वं स्यादस्ति यथा संयतानाम् , स्यानास्ति यथा असंयतानाम्, यस्य तु चारित्रात्मत्व भवति तस्य दर्शनात्मत्वं भवत्येव यथा साधनाम्, एवं यस्य दर्शनात्मत्वं भवति तस्य वीर्यात्मत्वं स्यादस्ति यथा संसारिणाम, स्यान्नास्ति यथा-सिद्धानाम् , यस्य च वीर्यात्मत्वं भवति तस्य में वीर्यात्मता के सद्भाव में भी ज्ञानात्मता नहीं हैं। (जस्ल सणाया तस्स उवरिमाओ दोषि भयणाए, जस्स पुण ताओ तस्स दसणाया नियम अस्थि' जिसमें दर्शनात्मता होती है, उसमें चारित्र और वीर्य ये दोनों भजना से होते हैं तथा जिस आत्मा में चारित्र और वीर्य ये दो आत्माएँ होती हैं उसमें दर्शनात्मता नियम से होती है, तथा जिसमें दर्शनात्मता होती है उसको चारित्रात्मता होती ही है ऐसा नियम नहीं है किन्तु इसकी वहां भजना है यह वहां होती भी है और नहीं भी होती। दर्शन के साथ चारित्रात्मता संयतो में होती है और असंयतो में यह नहीं होती है। परन्तु जिस आत्मा में चारित्रात्मता होती है उस आत्मा में दर्शनात्मता अवश्य ही होती है, जैसे अनगारों में इसी प्रकार से जिस. आत्मा में दर्शनात्मता होती है उस आत्मो में वीर्यात्मता होती भी है और नहीं भी होती है-होती है यह दर्शनात्मा के साथ संसारी जीवों में और नहीं होती है सिद्धों में, तथा जीसमें वीर्यात्मता होती है उसमें
“जस्स दसणाया तस्स उवरिमाओ दो वि भयणाए, जस्स पुण तामओ तस्स दसणाया नियम अस्थि "रे भा शनात्मता जाय छे यारત્રાત્મતા અને વીર્યાત્મતાને વૈકલ્પિક રીતે સદ્ભાવ હેય છે, પરંતુ જેમાં ચારિત્રાત્મતા અને વીર્યામતા હોય છે, તે જીવમાં દશનાત્મતા અવશ્ય હાય છે એટલે કે જે જીવમાં દર્શનાત્મતા હોય છે, તે જીવમાં ચારિત્રાત્મતા હોય છે પણ ખરી અને નથી પણ હતી સંયતામાં દર્શનની સાથે ચારિત્રને સદ્દભાવ રહે છે, અસંય તેમાં દર્શનાત્મતા હોય છે પણ ચારિત્રાત્મતા હતી નથી પરંતુ જે જીવમાં ચારિત્રાત્મતા હોય છે, તે જીવમાં દર્શનાત્મતા અવશ્ય હોય છે. દાખલા તરીકે અણગારેમાં બનેને સદૂભાવ હોય છે જે આત્મામાં દર્શનાત્મતા હોય છે, તે આત્મામાં વીર્યાત્મતા હોય છે પણ ખરી અને નથી પણ હતી જેમ કે સંસારી જેમાં દર્શનાત્મતા સાથે વીર્યાત્મતા પણ હૈયા છે સિદ્ધિોમાં દર્શનાત્મતા સાથે વીર્યાત્મતાને સદૂભાવ હોતું નથી પરંતુ જે
म०४८
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे दर्शनात्मत्वमवश्यं भवति यथा संसारिणाम्। अथान्तिमपदद्वयोः प्ररूपणमाहजस्स चरित्ताया तस्स वीरियाया नियमं अस्थि, जसरा पुण बीरियाया तस्स चरिताया सिय अस्थि सिय नस्थि' यस्य चारित्रात्मत्वं भवति, तस्य वीर्यात्मत्वं नियमादस्ति वीयमन्तरा चारित्रस्यासंभवात् , यस्य पुनर्वीर्यात्मत्वं भवति तस्य चारित्रात्मत्वं स्यादस्ति यथा साधूनाम् , स्यान्नास्ति यथा असंयतानाम् । अथैषा मेव आत्मनामल्पवहुत्ववक्तव्यतामाह-'एयासिणं भंते ! दवियायाणं कसायायाणं जात वीरियायाणय कयरे कयरेहितो जाय विसेसाहिया वा ?' गौतमः पृच्छतिहे मदन्त! एतेषां खलु पूर्वोक्तानां द्रव्यात्मना, पायात्मनां यावत्-योगात्मदर्शनोत्मता अवश्य होती है, जैसे संसारी जीवो में 'जस्त चरित्ताया तस्स वीरियाया नियम अत्थि, जस्स पुण वीरियायो तस्ल चरित्ताया सिय अस्थि सिय नत्थि तथा जिस आत्मा में चारित्रात्मता होती है, उस
आत्मा में वीर्यात्मना अवश्य होती है क्योंकि वीर्य के बिना चारित्र की असंभवताहै। तथा जिस आत्मा में वीर्यात्मता होती है, उस में चारित्रस्मता होती भी है और नहीं भी होती है। वीर्यात्मता के साथ चारित्रात्मता अनगारों में तो होती है, परन्तु असंयतों में नहीं होती है। ____ अब सूत्रकार इनके अल्पबहुत्व की प्ररूपणा करने के निमित्त कथन करते हैं-'एयासि णं भंते ! दवियायाणं कसायायाणं जाव वीरियायाण य कयरे कयरे हितो जाव विसेसाहिया वा' इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! इन पूर्वोक्त द्रव्यात्माओं के, कषायात्माओं के यावत्જીવમાં વીર્યાત્મતા હોય છે, તે જીવમાં દર્શનાત્મતાને અવશ્ય સદુભાવે હોય छ रेस-ससारी वामां: -
" जस्स चरित्ताया, तस्स वीरियाया नियमं अस्थि, जस्स पुण विरियाया तस्म, चरित्ताया सिय अस्थि, सिय नथि" २ मामामा शास्त्रिात्म डाय છે. તે આત્મામાં વિર્યાત્મતા અવશ્ય હોય છે, કારણ કે વીર્ય વિના ચારિત્રની અસંભાવના હોય છે પરંતુ જે આત્મામાં વીત્મતા હોય છે, તે આત્મામાં ચારિત્રાત્મતા હોય છે પણ ખરી અને નથી પણ હતી દાખલા તરીકે અણગારેમાં વીર્યાત્મતાની સાથે ચારિત્રાત્મતા હોય છે, પરંતુ અસં. યમાં વીર્યાત્મતા હોવા છતાં ચારિત્રાત્મતા દેતી નથી. .
: - હવે સૂત્રકાઆ આઠ પ્રકારના આત્માના અલ્પબદ્ધત્વની પ્રરૂપણ કરે છે- गौतम स्वामीना प्रश्न-" एयासिणं भंते ! दवियायाणं कसायायाणं जाव वीरियायाण य कयरे कयरेहितो जाव विसेसाहिया ?" ३ सन् ! पूर्वरित
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू० १ आत्मस्वरूपनिरूपणम् ३७९ -जाम् , उपयोगात्मनाम् , ज्ञानात्मनाम् , दर्शनात्मनाम्, चारित्रात्मनाम्, वीयर्यात्मनां च मध्ये कतरे आत्मानः कतरेभ्य आत्मभ्यो यावत्-अल्पा वा, वहुंका वा; तुल्या वा, विशेषाधिका वा भवन्ति ? भगवानाह-'गोयमा! सबथोवाओ चरित्तायाओ, नाणायाओ अणंतगुणाओ, कसायाश्रो अणंतगुणाभो, जोगायामो विसेसाहियाओ, वीरियायाओ विसेसाहियाओ, उवयोगदवियदसणायाओ.विनि वि तुल्लाओ विसेसाहियाओ' हे गौतम ! सर्वस्तोकाः सर्वेभ्य आत्मभ्या अल्पावारित्रात्मानो भवन्ति, चारित्रात्मनां संख्यातत्वात् , तदपेक्षया ज्ञानात्मनः अनन्तगुणा भवन्ति, सिद्धादीनां सम्यग्दृशां चारित्रेभ्योऽनन्तगुणत्यात् , तदपेक्षया कपायात्मानः अनन्तगुणा भवन्ति, सिद्धेभ्यः कपायोदयवतामनन्तगुणत्वात् , योगात्माओं के, उपयोगात्माओं के, ज्ञानात्माओं के, दर्शनात्माओं के चारित्रात्माओं के और वीर्यात्माओं के बीच में कौन आत्माएँ किन आत्माओं से यावत्-अल्प हैं ? बहुत है ? अथवा तुल्य हैं ? अथवा विशे. षाधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'सम्वत्थोवाओ चरित्तायाओ नाणायाओ अणंतगुणाओ कसायाओ, अणंतगु. णाओ जोगायाओ विसेसाहियाओ, वीरियायाओ विसेसाहियाओ, उपयोगवियदसणायाओ तिनि वि तुल्लाओ विलेखाहियाओ' सब से कम चारित्रात्माएँ हैं क्योंकि चारित्रात्माएँ संख्यात हैं इनकी अपेक्षा ज्ञानात्माएँ अनन्तगुणित हैं, क्योंकि सिद्ध एवं सम्पादृष्टि आत्माएँ चारित्रवालों की अपेक्षा अनन्त गुणित हैं। इनकी अपेक्षा कषायात्माएँ अनन्तगुणित होती हैं। क्योकि कषायोदय वाले जीव सिद्धों की 'द्रव्यात्मामी, षायामामी, योगामाया, 6पयोगात्मामा, ज्ञानात्मामा, દિનાત્માઓ, ચારિત્રાત્માઓ અને વીર્યાત્માઓમાં કયા આત્માએ કયા , આત્માઓ કરતાં ઓછાં છે? કયા વધારે છે? કયા આત્માઓ તુલ્ય છે અને કયા આત્માએ કયા આત્માઓ કરતાં વિશેષાધિક છે?
महावीर प्रभुना त्तर-" सबथोवाओ चरित्तायाओ, गाणायाओ अगंतगुणाओ, कसायायाओ अणंतगुणाओ, जोगायाओ विसेसाहियाओ, वीरियायामओ विसेसाहियाओ, उवयोगदवियदसणायाओ तिन्नि वि तुलाओ विसेसाहियाओ" ચારિત્રાત્માએ સૌથી ઓછાં છે, કારણ કે ચારિત્રાત્માએ સંખ્યાત છે. ચારિત્રાત્માઓ કરતાં જ્ઞાનાત્માઓ અનંત ગણું છે, કારણ કે સિદ્ધ અને સમ્યગૃષ્ટિ આત્માએ ચારિત્રવાળાઓ કરતાં અનંત ગણું છે જ્ઞાનાભાઓ કરતાં કષાયાત્માએ અનંત ગણું છે, કારણ કે કપાદિયવાળાં જ
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ भगवतीस्त्र योगात्मानस्तु विशेषाधिकाः गतकपायाधैर्योगवद्भिरधिका भवन्तीत्यर्थः, वीयर्या. .त्मनो विशेषाधिका अयोगिभिरधिका भवन्तीत्यर्थः अयोगिनां वीर्यवाद, किन्तु . उपयोगद्रव्यदर्शनात्मानस्त्रयोऽपि परस्परापेक्षया तुल्या भवन्ति सर्वेषां सामान्यात्मरूपत्वात् , वीर्यात्मापेक्षया तु उपयोग द्रव्यदर्शनात्मानो विशेपाधिका भवन्ति, वीर्यात्मनां सिद्धानां च मिलितानामुपयोगाद्यात्मरूपत्वात् , तेषां च वीर्यात्मभ्यः सिद्धराशिनाऽधिकत्वात् , तथा चोक्तम्. "कोडीसहस्सपुहुत्तं जईण तो थोवियाभो चरणाया।
णाणायाऽणंतगुणा, पडुच्च सिद्धे य सिद्धाओ ॥१॥ होन्ति कसायायाओऽणंतगुणा जेण ते सरागाणं । जोगाया भणियाओ, अयोगिवज्जाण तो अहिया ॥२॥ जे सेलेसिगयाण वि लद्धी वीरियं तो समहियाओ।
उवयोगदवियदसणसवाजियाणं ततो अहिया ॥३॥इति।। . छाया-कोटीसहस्रपृथक्त्वम् यतिनस्ततः स्तोकाश्चरणात्मानः।
ज्ञानास्मानोऽनन्तगुणाः प्रतीत्य सिद्धं च सिद्धाः॥१॥ अपेक्षा अनन्तगुणित कहे गये हैं। इनकी अपेक्षा योगात्माएँ कषायरहित योगवालों से-विशेषाधिक हैं। अयोगियों की अपेक्षा-योगरहित जीवों कीअपेक्षा-वीर्यात्माएँ विशेषाधिक हैं। क्योंकि अयोगी वीर्यवान् होते हैं। किन्तु उपयोग, द्रव्य, एवं दर्शन ये तीनों भी आत्माएँ परस्पर कि अपेक्षा से तुल्य हैं। क्योंकि इन सब में सामान्यरूप से आत्मरूपता हैं। परन्तु वीर्यात्मा की अपेक्षा उपयोगात्मा द्रव्यात्मा और दर्शनात्मा ये विशेषाधिक है यद्यपि वीर्यात्माओं में एवं सिद्धात्माओ में उपयोगा दिरूप आत्मरूपता होती हैं। परन्तु उपयोगादि आत्मरूपता वालों में वीर्यात्माओं की अपेक्षा सिद्धराशि.को लेकर अधिकता कही गई है। સિદ્ધ કરતાં અનત ગણાં કહ્યા છે. કપાયાત્માએ કરતાં ગાત્માઓ વિશેવાધિક છે અગીઓની અપેક્ષાઓ–ગરહિત જીવોની અપેક્ષાએ વિર્યાત્માઓ વિશેષાધિક છે, કારણ કે અગી વીર્યવાનું હોય છે ઉપગાત્માએ દ્રવ્યાભાઓ અને દર્શનાત્માઓની સંખ્યા એક સરખી હોય છે, કારણ કે આ ત્રણેમાં સામાન્ય રૂપે આત્મરૂપતા છે. પરંતુ વર્તાત્મા કરતાં ઉપગાત્માઓ, દ્રવ્યાત્માઓ અને દર્શનાત્માઓ વિશેષાધિક હોય છે જે કે વીર્યાત્માઓમાં અને સિદ્ધાત્માઓમાં ઉપગાદિપ આત્મરૂપતા હોય છે, પરન્તુ ઉપચાગાદિ આત્મરૂપતાવાળા વીર્યાત્માઓની અપેક્ષાએ જે અધિકતા દર્શાવી છે તે 'સિદ્ધરાશિની અપેક્ષાએ કહી છે. એજ વાત નીચેના સૂત્રપાઠમાં વ્યક્ત થઈ
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
%
E
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू० २ आत्मस्वरूपनिरूपणम्
भवन्ति कपायात्मानोऽनन्तगुणा येन ते सरागाणाम् । योगात्मानो भणिता अयोगि वर्जास्ततोऽधिकाः |२|| ये शैलेशीगतानामपि लब्धवीर्या स्वतः समधिकाः। उपयोगद्रव्यदर्शनात्मानः सर्वजीवानां ततोऽधिकाः॥३॥०१॥
- आत्मस्वरूपवक्तव्यता। मूलम्-"आया भंते! नाणे अन्नाणे? गोयमा! आया सिय नाणे सिय अण्णाणे, णाणे पुण नियमं आया। आया भंते! 'नेग्इयाणं नाणे अन्नेनेरइयाणं नाणे ? गोयमा! आया नेरइयाणं सिय नाणे सिय अन्नाणे, नाणे पुण से नियमं आया, एवं जाव थणियकुमाराणं। आया भंते! पुढविकाइयाणं अन्नाणे, अन्ने पुढविकाइयाणं अन्नाणे ? गोयमा! आया पुढविकाइयाणं नियम अण्णाणे, अण्णाणे वि नियमं आया, एवं जाव वण-स्सइकाइयाणं, बेइंदियतेइंदिय जाव वेमाणियाणं जहा नेरइयाणं। आया भंते ! दसणे, अन्ने दसणे? गोयमा! आया नियमं दसणे, दंसणेऽवि नियमं आया। आया भंते नेरइयाणं दसणे, अन्ने नेरइयाणं दसणे? गोयमा! आया नेरइयाण नियमा दसणे, दंसणे वि से नियमं आया, एवं जाव वेमाणिया णं निरंतरं दंडओ।सू०२॥
छाया-आत्मा भदन्त ! ज्ञानम् , अज्ञानम् ? गौतम! आत्मा स्यात् ज्ञान, स्यात् अज्ञानम् , ज्ञानं पुननियमाव आत्मा, आत्मा भदन्त ! नरयिकाणां ज्ञानम्, अन्यद् नैरयिकाणां ज्ञानम् , गौतम ! आत्मा नैरयिकाणां स्याद् ज्ञानम् , स्याद सोही कहा है-'कोडी सहस्सपुहुत्तं' इत्यदि, तथा 'होति कसायाओ' इत्यादि, 'जे सेलेसगयाण वि' इत्यादि ॥सू०१॥ 2. " कोडी सहसपुहुत्तं " या तथा " होति कसायाओ" या "जे सेलेसगयाण वि" याहि ॥१०॥
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
. . भगवतीसूत्र अज्ञानम् , ज्ञानं पुनस्तत् नियमादास्मा, एवं यावत् स्तनितकुमाराणाम् , अात्मा भदन्त ! पृथिवीकायिकाणाम् अज्ञानम्, अन्यत् पृथिवीकायिकाणाम् अज्ञानम् ? गौतम ! आत्मा पृथिवीकायि कागां. नियमाद् अज्ञानम् , अज्ञानमपि नियमाद् आत्मा, एवं यावत् वनस्पतिकायिकानाम् ; द्वीन्द्रियत्रीन्द्रिय यावत् वैमानिकानां यथा नैरयिकाणाम् , आत्मा भदन्त ! दर्शनम् , अन्यद् दर्शनम् , गौतम ! आत्मानियमाव दर्शनं दर्शनमपि नियमादा-मा, आत्मा भदन्त ! नैरयिकाणां दर्शनम् , अन्यद् नैरयिकाणां दर्शनम् ? गौतम ! आत्मा नैरयिकाणां नियमादं दर्शनम्, दर्शनमपि तत् नियमादात्मा, एवं यावद् वैमानिकानां निरन्तरं दण्डकः ॥२२॥ ____टीका-अथ आत्मन एव स्वरूप प्रख्पयितुमाह-आया भंते' इत्यादि। 'आया मंते ! नाणे, अण्णाणे ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! किम् आत्मा ज्ञानम् ? योऽयमात्मास एव किं ज्ञानम् ,न तयोः कश्चिद् भेदः किम् , अथवा आननोऽन्यद् ज्ञानम् ? किमज्ञानं वा आत्मा ? इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा भाया सिय नाणे, सिय अन्नाणे गाणे पुण नियमं आया' हे गौतम ! आत्मा स्यात्-कदाचिद् ज्ञानम्
आत्मस्वरूपं वक्तव्यता- ' . " 'आया भंते! नाणे अन्नाणे' इत्यादि।
टीकार्थ-सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा आत्मा के ही स्वरूप की प्ररू. पणा की है-इसमें गौतम ने प्रभु से पूछा है-'आया भते ! नाणे, अन्नाणे? हे भंदन्त ! जो आत्मा है क्या वही ज्ञान है ? इन में क्या कोई भेद नहीं है.? अथवा ज्ञान आत्मा से भिन्न हैं? आत्मो और 'ज्ञान में भेद है? अथवा अज्ञान ही आत्मा है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम!" आया सिय णाणे सिय अन्नाणे नाणे पुण नियमं आया' आत्मा कदाचित् ज्ञानरूप है-अर्थात्
-मात्म-१३५ १०यता" आया भते ! नाणे अन्नाणे" त्याह* * ‘ટીકાથ–સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા " આત્માના સવરૂપની જ પ્રરૂપણ કરી છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન पूछे छे है-" आया भंते ! नाणे, अन्नाणे " 8 सान् रे मामा छ, એજ જ્ઞાનરૂપ છે–શું જ્ઞાન અને આત્મા વચ્ચે કેઈ ભેદ નથી? અથવા જ્ઞાન આત્મથી શું ભિન્ન જ્ઞાન અને આત્મામાં શું ભિન્નતા છે? અથવા શું અજ્ઞાન જ આત્મા છે? એટલે કે આમા શું અજ્ઞાન રૂપ જ છે? : *
उत्तर-" आया सिय नाणे, सिय अन्नाणे नाणे पुण नियमं आया है ગૌતમ! આત્મા કયારેક જ્ઞાનરૂપ હોય છે, એટલે કે આત્મામાં જ્યારે
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू० २ आत्मस्वरूपनिरूपणम्
ફ્
9
可
ज्ञानस्वरूपो भवति, आत्मनः सम्यक्त्वे सति मत्यादिज्ञानस्वभावत्वात् स्यात् - कदाचिंद्र आत्मा - अज्ञानम् - अज्ञानस्वरूपो भवति, तस्य आत्मनो मिध्यात्वे सति मत्यज्ञानादिस्वभावत्वात् ज्ञानं पुनर्नियमादात्मा भवत्येव, ज्ञानस्य आत्मधर्मतया सर्वथा धर्मिणो धर्मस्य भेदाभावात् सर्वथा भेदे सति विप्रकृष्टगुणिनो गुणमात्रोपलब्धौ प्रतिनियतगुणिविषय एव संशयो न स्यात्, तदन्येभ्योऽपि तस्य भेदविशेषाभावात् दृश्यते च यदा कचिद्धरिततरुण तरुशाखा विसररन्ध्रोदरान्तरतः किमपि शुक्लं पश्यति तदा किमियं पताका, किमियं वलाका ? इत्येवं प्रतिनियतगुणिविषयोऽसौ संशयः, नापि धर्मिणो धर्मः सर्वथेन अभिन्नः सर्व थैव अभेदे, संशयानुत्पत्तिरेव, गुणग्रहणत एव गुणिनोऽपि गृहीतत्वाद अतः कथंचिद पक्षमाश्रित्य ज्ञानं पुनर्नियमादात्मा इति व्यपदिश्यते, अत्रहि आत्मा आत्मा में जब सम्पत्त उत्पन्न हो जाता तब आत्मा में पहिले से अज्ञानरूप हुए मति आदि ज्ञानरूप होजाते हैं इसलिये उस समय आत्मा उन मत्यादिज्ञान स्वभाव वाला होता है आत्मा कदाचित् अज्ञान रूप हैं - अर्थात् आत्मा में जबतक मिथ्यात्व रहता है तब आत्मा संबंधी मति आदि अज्ञान रूप में रहते हैं - इसलिये उस समय आत्मा मंति अज्ञानादि स्वभाववाला होना है। तथा ज्ञान नियम से आत्मरूप कहा जाता है क्योंकि ज्ञान आत्मा की एक धर्म-स्वभाव है, धर्म और धर्मी में सर्वथा भेद होता नहीं है अर्थात् धर्म और धर्मी में कथंचित् भेद होता है यदि धर्म और धर्मी में ज्ञान और आत्मा में सर्वथा भेद स्वीकार किया जावे तो फिर इस प्रकार से जितने भी धर्म और धर्मी हैंउन सब में यह भेद स्वीकार किया जावेगा इस प्रकार से जय समस्त
સમ્યક્ત્વ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, ત્યારે આત્મામાં પહેલેથી જ અજ્ઞાન રૂપે રહેલ મતિ આદિ જ્ઞાન રૂપ થઈ જાય છે. તેથી ત્યારે આત્મા તે મતિ આદિ જ્ઞાનસ્વભાવવાળા થઈ જાય છે ક્યારેક આત્મા અજ્ઞાન રૂપ પણ હોય છે, એટલે કે, જ્યાં સુધી આત્મામાં મિથ્યાત્વના સત્તુભાવ હોય છે, ત્યાં સુધી આત્મા સંધી મતિ આહ્નિ અજ્ઞાન રૂપે રહે છે, તે કારણે તે સમયે આત્મા મતિ અજ્ઞાન આદિ સ્વભાવવાળું હોય છે. તથા જ્ઞાનને નિયમથી જ આત્મરૂપ डेवाथ है, रशु है, ज्ञान, आत्मानेो मे धर्म (स्वभाव) छे, धर्म ધર્મીમાં સથા ભેદ હાતા નથી-એટલે કે ધમ અને ધર્મીમાં કથાચિત્ શ્વેત હોય છે, પણ સપૂર્ણતઃ ભેદ હાતે નથી જો ધમ અને ધર્મીમાં (જ્ઞાન અને આત્મામાં) સર્વથા (સપૂર્ણત:) ભેન્દ્ સ્વીકારવાનાં આવે, તે તે પ્રકારના જેટલા ધ સિ ઓ હોય તે બધામાં પણ આ ભેદના સ્વીકાર કરવા પડશે અને
•
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीचे ज्ञानं विनापि तिष्ठति ज्ञानं तु आत्मानं न परित्यजति खदिरवनस्पतिवदितिभावः। पूर्वोक्तमेवार्थ दण्ड केन मरूपायितुमाह-'आया भंते ! नेरइयाणं नाणे, अन्ने नेरइयाणं नाणे ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! किम् नैरयिकाणाम् आत्मा ज्ञानं भवति ? किंवा नैरयिकाणामात्मनोऽन्यद् ज्ञानम् अज्ञानं भवति ? इत्यर्थः नरयिकाणामात्मस्वरूपं ज्ञानम् उत् अन्यद् नैरयिकाणां ज्ञानं तेभ्यो व्यतिरिक्तम् ? धर्म धर्मी में भेद स्वीकार किया जावेगा तब किसी विप्रकृष्ट-दूरवर्ती धर्मी गुणमात्र की उपलब्धि होने पर जो उस दरवर्ती धर्मी विषयक संदेह उत्पन्न होता है-उस गुण को लेकर सो वह नहीं होना चाहिये परन्तु तद्विषयक संदेह उसके गुण की उपलब्धि को लेकर होता तो है जैसे जघ कोई व्यक्ति हरेवृक्ष की शाखा के भीतर के छेद में से किसी सफेद पदार्थ-धर्मी को देखता है-तब उसे ऐसा संशय उस पदार्थ विषयक होता हैं कि क्या यह बलाका है ? या पताका है ? अतः ऐसा जो प्रतिनियत धर्मीविषयक संदेह उत्पन्न होता है उससे यहीं प्रतीत होता है कि धर्म अपने धर्मी से सर्वथा जुदा नहीं है। नहीं तो जैसे संशय उस धर्म को लेकर उस प्रतिनियतपदार्थ में हुआ है वह नहीं होना चाहिये उससे भिन्न किसी और भी पदार्थ के विषय में होना चाहिये था, क्योंकि जैसे वह धर्म उससे भिन्न है-फिर भी उसमें संश योत्पादक है, इसी प्रकार वह उस प्रतिनियत धर्मी से-विवक्षित धर्मी જે સમસ્ત ધમધમીંમાં ભેદ સ્વીકારવામાં આવે, તે કઈ દૂરવર્તી ધર્મના ગુણમાત્રની ઉપલબ્ધિ થાય ત્યારે તે ગુણને લીધે તે દૂરવર્તી ધર્મીવિષયક જે સંદેહ ઉત્પન્ન થાય છે તે થ જોઈએ નહીં પરંતુ તેના ગુણની ઉપલબ્ધિ થવાને કારણે તેના વિષેને સદેહ તે થાય છે જ જેમ કે-જ્યારે કોઈ વ્યક્તિ લીલા વૃક્ષની શાખામાંના છિદ્રમાંથી કોઈ સફેદ પદાર્થને દેખે છે, ત્યારે તે પદાર્થના વિષયમાં તેને એ સંદેહ ઉત્પન્ન થાય છે કે-તે બલાકા છે? કે પતાકા છે? આ પ્રકારના પ્રતિનિયત ધમ વિષયક જે સદેહ ઉત્પન્ન થાય છે, તેના દ્વારા એજ પ્રતીત થાય છે કે ધર્મ પિતાના ધમ કરતાં સર્વથા ભિન્ન નથી નહીં તે તે ધર્મને લીધે તે પ્રતિનિયત પદાર્થના વિષયમાં જેવો સંશય ઉત્પન્ન થયે, તે ઉત્પન્ન થ જોઈએ નહીં એ સંદેહ તેનાથી ભિન્ન એવા કોઈ અન્ય પદાર્થના વિષયમાં થી જોઈતું હતું, કારણ કે જેવી રીતે ધર્મ તેનાથી ભિન્ન છે છતાં પણ તેમાં સંશોત્પાદક છે, એજ પ્રમાણે તે ધર્મ તે પ્રતિનિયત ધમીથી-વિવણિત ધર્મથી ભિન્ન એવા અન્ય
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२० १० सू० २ आत्मस्वरूपनिरूपणम्
३८५
से भिन्न अन्य अविवक्षित धर्मी से भी भिन्न है - फिर उसमें वह संशय का उत्पादक क्यों नहीं ? अतः इस प्रनीति से यही होता है कि धर्म अपने धर्म से सर्वथा भिन्न नहीं है । इस प्रकार 'धर्म अपने धर्मी से सर्वथा अभिन्न ही है" ऐसा भी नहीं है, क्योंकि सर्वथा अभेद मानने पर संशयकी उत्पत्ति ही नहीं हो सकेगी क्योंकि गुण के ग्रहण हो जाने पर - धर्मके ग्रहण हो जाने पर गुणी का ग्रहण हो जावेगा अतः कथंचित् भेदपक्ष को आश्रित करके " ज्ञान नियम से आत्मा है" ऐसा कहा जाता है | "ज्ञान आत्मा है" इस कथन से यह प्रकट किया गया है कि आत्मा ज्ञान के बिना भी रह सकता है, परन्तु ज्ञान आत्मा के विना नहीं रह सकता. जैसे खरका वृक्ष वनस्पति के बिना नहीं रह सकता परन्तु वनस्पति खैर का वृक्ष के बिना भी रह सकती है । 'आया अंते! रयाणं नाणे, अन्ने नेरइयाण नाणे' गौतम ने प्रभु से इस सूत्र द्वारा ऐसा पूछा है - भदन्त ! नैरयिकों का आत्मा क्या ज्ञानस्वरूप है ? या अज्ञानरूप है ? पूछनेका तात्पर्य ऐसा है कि नैरयिकों का ज्ञान उनकी आत्मास्वरूप होता है ? या उनकी आत्मा से भिन्न होता है ? इसके
અવિક્ષિત ધર્માંથી પણ ભિન્ન છે. છતાં પણ તેમાં તે સશત્પાદક ક્રમ નથી ? આ પ્રકારની પ્રતીતિ દ્વારા એજ વાતને સમન મળે છે કે ધમ પેાતાના ધર્મી કરતાં સવથા ભિન્ન હોતા નથી એજ પ્રમાણે “ ધમ પાતાના ધર્મીથી સથા અભિન્ન છે, '' એવું પણ નથી, કારણ કે સથા અલેક માનવામાં આવે, તે સંશયની ઉત્પત્તિ જ થઇ શકતી નથી, કારણ કે ગુણનુ ગ્રહણ થઈ જવાથી—ધનું ગ્રહણ થઈ જવાથી—ગુણીનું ગ્રહણુ થઈ જશે તેથી કથ'ચિત્ ભેદ પક્ષના આશ્રય લઈને એવુ' કહી શકાય છે કે ' જ્ઞાન नियमथी आत्मा छे. " જ્ઞાન આત્મા છે, ” આ કથન દ્વારા એ પ્રકટ કરવામાં આવ્યુ છે કે આત્મા જ્ઞાનના વિના પણ રહી શકે છે, પરન્તુ જ્ઞાન આત્મા વિના રહી શકતું નથી જેવી રીતે ખેરનુ વૃક્ષ વનસ્પતિ વિના રહી શકતું નથી, પશુ વનસ્પતિ ખેરના વૃક્ષ વિના રહી શકે છે, એજ પ્રમાણે જ્ઞાન આત્મા વિના રહી શકતું નથી, પણ આત્મા જ્ઞાન વિના રહી શકે છે.
،،
6.
गौतम स्वाभीना प्रश्न - " आया भंते ! नेरइयाण नाणे, अन्ने नेरइयाणं नाणे १" हे भगवन् ! नारोना आत्मा शुद्ध ज्ञानस्त्रश्य होय छे, हे अज्ञान રૂપ હાય છે? આ પ્રશ્નનુ' તાત્પર્ય એ છે કે નારકેટનું જ્ઞાન તેમના આત્માથી અભિન્ન હાય છે, કે તેમના આત્માથી ભિન્ન હાય છે ?
भ० ४९
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे ३८४ भगवानाह-'गोयमा ! आया नेरइयाणं सिय नाणे, सिय अन्नाणे, नाणे पुण से नियम आया' हे गौतम ! आता नैरयिकाणां स्यात्-कदाचित् ज्ञानं भवति, सम्यग्दर्शनभावात् , स्यात् कदाचित् अज्ञानं भवति मिथ्यादर्शन भावात् , ज्ञानं पुनस्तन्नरयिक सम्बन्धिनियमात् आत्मा भवति, न उद् व्यतिरिक्तमित्यर्थः, 'एवं जाव थणियकुमाराणं' एवं-पूर्वोक्तनैरयिकरीत्या, यावत्-असुरकुमारादारभ्य स्तनितकुमारपर्यन्तानाम् आत्मा किम् ज्ञानं भवति ? किंवा अज्ञानं भवति ? इति प्रश्नः, भगवानाहआत्मा असुरकुमारादीनाम् स्याद् ज्ञानं भवति स्यात् अज्ञानं भवति ज्ञानं पुननियउत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'आया नेरइयाण सिय नाणे, सिय अन्नाणे, नाणे पुण से नियमं आया' नैरयिकों का आत्मा कदाचित् ज्ञानस्वरूप होता है क्योंकि नैरयिकों में भी सम्यग्दर्शन होता है तथा कदाचित् वह अज्ञान स्वरूप भी होता है क्योंकि नैरयिको में मिथ्यादर्शन का सद्भाव रहता है। तथा-नैरयिक सबंधी जो ज्ञान-है-वह नियम से आत्मरूप होता है, आत्मा से भिन्न नहीं होता है 'एवं जाव थणियकुमाराणं' इसी प्रकार का कथन यावत्-असुरकुमार से लेकर स्तनितकुमार तक के देवों की आत्मा के संबंध में जानना चाहिये अर्थात्-असुरकुमार से लेकर स्तनितकुमार तक की आत्मा क्याज्ञान स्वरूप होती है ? या अज्ञान स्वरूप होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हें गौतम | असुरकुमार आदिकों की आत्मा कदाचित् ज्ञानरूप भी होती है ? तथा ज्ञान जो है वह नियम से आत्मस्वरूप होता है।
महावीर प्रभुना उत्त२-" गोयमा!" गौतम! “आया नेरइयाण सिय नाणे, सिय अन्नाणे, नाणे पुण से नियम आया" गौतम! नाना આત્મા ક્યારેક જ્ઞાનસ્વરૂપ હોય છે, કારણ કે નારકમાં પણ સમ્યગ્દર્શન સંભવે છે ખરું અને કયારેક અજ્ઞાનસ્વરૂપ પણ હોય છે, કારણ કે નારકમાં મિથ્યાદર્શનને પણું સદ્ભાવ હોઈ શકે છે. તથા નારકોનું જે જ્ઞાન હોય છે, ते. नियमथी साम३५ सय छे, मामाथी मिन्न जातु नथी " एवं जाव थेणियकुमाराणं " नाना रे ४थन मसुरशुभाराथी धनरतनितभार પર્યન્તના દેવના આત્માના સંબંધમાં પણ સમવું એટલે કે અસુરકુમારોથી લઈને સ્વનિતકુમારે પર્યન્તના દેવેને આત્મા શું જ્ઞાનસ્વરૂપ હય છે? કે અજ્ઞાનવરૂપ હોય છે?
તેને ઉત્તર આપતા મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે હે ગૌતમ! અસુરકુમારદિકેને આત્મા ક્યારેક જ્ઞાનસ્વરૂપ પણ હોય છે અને ક્યારેક અજ્ઞાનસ્વરૂપ પણ હોય છે. તથા તેમનું જે જ્ઞાન છે, તે નિયમથી જ આત્મરૂપ હોય છે.
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू० २ आत्मस्वरूपनिरूपणम्
૩૮૭
मादात्मा भवति । गौतमः पृच्छति आया भंते ! पुढविकाइयाणं अन्नाणे, अन्ने पुढविकाइयाणं अन्नाणे ? ' हे भदन्व ! आत्मा पृथिवीकायिकानाम् अज्ञानस्वरूपो भवति ? किंवा आत्मनोऽन्यत् पृथिवीकायिकानाम् अज्ञानं भवति ? तेषामात्मस्त्ररूपमज्ञानं भवति, उताहो अन्यत्तत् ? भगवानाह - 'गोयना ! आया पुढविकाइयाणं नियमं अन्नाणे, अन्नाणे वि नियमं आया, एवं जाव वणरसइकाइयाणं' हे गौतम ! पृथिवीकायिकानामात्मा नियमादज्ञानस्वरूपो भवति, अज्ञानमपि नियमादात्मा भवति, एवं - पूर्वोक्तरीत्श, यावत् - अष्कायिकानां तेजस्कायिकानांम्, वायुकायिकानाम्, वनस्पतिकायिकानाम् आत्मा नियमादज्ञानस्वरूपो भवति, अज्ञानमपि तेषां नियमादात्मा भवति, तथा च तेषामात्मा अज्ञानस्वरूपो भवति,
,
गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'आया भते | पुढविकाइयाण अन्ना अन्ने पुढचिकाइयाणं अन्नाणे' हे भदन्त ! पृथिवीकायिकों की आत्मा अज्ञानस्वरूप होती है ? और वह अज्ञान क्या उनकी आत्मा से भिन्न होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोथमा' हे गौतम! 'आया पुढविकाइयाणं अन्नाणे, अन्ने पुढविकाइयाणं नियमं अन्नाणे, अन्नाणे विनियमं आया' पृथिवीकायिकों की आत्मा नियम से अज्ञानरूप होती हैं और वह अज्ञान उसका आत्मस्वरूप होता है ? ' एवं जीव वणस्सइकाइयाणं' इसी प्रकार का कथन यावत्-अष्कायिकों की, तेजस्कायिकों की, वायुकायिकों की एवं वनस्पत्तिकायिकों की आत्मा के संबंध में भी जानना चाहिये अर्थात्-अष्कायिकों से लेकर वनस्पतिकायिकों की आत्मा नियम से अज्ञानस्वरूप होता है और वह अज्ञान भी उनका नियम से उनकी आत्मरूपता होती है। इससे गौतम स्वामीनी प्रश्न- " आया भंते! पुढविकाइयाणं अन्नाणे, अन्न पुढ विकाइयाणं अन्नाणे ?" हे भगवन् ! पृथ्वी अयिनी आत्मा शुभज्ञानस्वरूप હાય છે? અને તે અજ્ઞાન શુ તેમના આત્માથી ભિન્ન હાય છે.?
,
·
66
महावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! " हे गौतम! आया पुढविकाइयाणं नियमं अन्नाणे, अन्नाणे, विनियम आया " पृथ्वी अयिनो आत्मा નિયમથી જ અજ્ઞાનરૂપ હોય છે અને તેમનું તે અજ્ઞાન નિયમથી જ આત્મ३५ डाय छे. " एवं जाव वणस्सइकाइयाणं” पृथ्वी अयिना हे ४ उथन અસૂકાયિકા, તેજસ્કાયિકા, વાયુકાયિકા અને વનસ્પતિકાયિકાના આત્મા વિષે પણ સમજવું એટલે કે અકાયિકાથી લઈને વનસ્પતિકાયિકા ન્તના જીવાના આત્મા નિયમથી જ અજ્ઞાન સ્વરૂપ હોય છે અને તેમનુ તે અજ્ઞાન પશુ નિયમથી જ તેમના આત્મસ્વરૂપ હાય છે, એટલે કે તે અજ્ઞાન તેમના
-
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
३८ नान्यत्तत्तेभ्य इति भावार्थः, 'वेइंदियतेइंदिय जाव वेगाणियाणं जहा नेरझ्याणं द्वीन्द्रियत्रीन्द्रिय यावत् चतुरिन्द्रियपञ्चेन्द्रिगतिर्यग्योनिझमनुष्यवानव्यन्तरज्योतिषिकवैमानिकानाम् आत्मा यथा नैरयिकाणां प्रतिपादितस्तथा प्रतिपत्तव्यः, तथा च द्वीन्द्रियादि वैमानिकान्तानामात्मा स्यात् ज्ञानरूपो भवति, स्यादज्ञानरूपो भवति, ज्ञानं पुन स्तत्सम्बन्धिनियमादात्मा भवत्येवेति भावः। गौतमः पृच्छति-'आया भंते ! दंसणे, अन्ने दसणे ?' हे भदन्त ! किमात्मा दर्शनरूपो भवति ? किंवा आत्मनः अन्यदर्शनं भवति ? भगवानाह-गोयमा। आया नियमं दसणे, दंसणे वि नियमं आया' हे गौतम ! आत्मा नियमाद् दर्शनरूपो भवत्येव, एवं दर्शनमपि नियमादात्मा भवत्येवा, तथा च सम्यग्दृष्टिमिथ्या. कहने का तात्पर्य ऐसा है कि वह अज्ञान उनकी आत्मा से भिन्न नहीं है 'बेइंदियतेइंदिय जाय वेमाणियाणं जहा नेरइयाण' दो इन्द्रियों की, तेइन्द्रियों की यावत्-चौ इन्द्रियों की, पंचेन्द्रिय-तियञ्चों की, मनुष्यों की, वानव्यन्तरों की, ज्योतिषिकों की, वैमानिकों की आत्माकथंचित् ज्ञानस्वरूप होती है और कथंचित् अज्ञानस्वरूप होती है और इनका जो ज्ञान है वह नियम से आत्मस्वरूप होता है-अर्थात् आत्मा से अभिन्न होता है। अब गौतम भु से ऐसा पूछते हैं-'आया भंते ! दसणे अन्ने दंसणे हे अदन्त ! क्या आत्मा दर्शन रूप होता है ? या वह आत्मा से भिन्न होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम! 'भाया नियम दसणे, दसणे विनियमं आया आत्मा नियम से दर्शनरूप होता है, और वह दर्शन भी नियम ले आत्मरूप होता है! मात्मायी मिन्न तु नथी. " वेइंदिय, तेइंदिय जाव वेमाणियाणं जहा नेरइयाणं" हान्द्रयोना, श्रीन्द्रियाना, तुरिन्द्रियाना, पथन्द्रियतिय याना, મનુષ્યોને, વાનચન્તને, તિષિકેને અને વૈમાનિકને આત્મા, નારકેના આત્માની જેમ કયારેક જ્ઞાનસ્વરૂપ હોય છે અને કયારેક અજ્ઞાનસ્વરૂપ હોય છે. અને તેમનું જે જ્ઞાન છે, તે નિયમથી જ આત્મસ્વરૂપ હોય છે, એટલે કે આત્માથી અભિન્ન હોય છે.
गौतम स्वामीना प्रश-" आया भंते ! देखणे, अन्ने देखणे ?" भगवन् ! શું આત્મા દશનરૂપ હોય છે કે તે દર્શન આત્માથી ભિન્ન હોય છે?
महावीर प्रभुनी उत्तर-“गोयमा!" गौतम! "आया नियम दसणे, देखणे वि नियम आया" मामा नियमथी शन३५ डाय छ, भने તે દર્શન પણ નિયમથી જ આત્મરૂપ હોય છે, કારણ કે સમ્યગ્દષ્ટિ અને
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०१० सू०२ आत्मस्वरूपनिरूपणम् ३८९ दृष्टयोदर्शनस्याविशेषादात्मा दर्शनं भवति, दर्शनमपि आत्मैव भवति, यत्र खलु धर्म विपर्ययो नास्ति तत्र नियम एव उपनीयते, न व्यभिचारो गृह्यते, यथा अत्रैव दर्शने, यत्र पुनविपर्ययोऽस्ति तत्र व्यभिचारो नियमचोपनीयते यथाज्ञाने आत्मा ज्ञानरूपोऽज्ञानरूपश्चेति व्यभिचारः, ज्ञानं पुनरात्मैवेति नियमो भवत्येवेति भावः । गौतमः पृच्छति-'आया भंते । नेरइयाणं दसणे, अन्ने नेरइयाण दसणे ? हे भदन्त ! नैरयिकाणाम् आत्मा किं दर्शनरूपो भवति ? आत्मनोऽन्यद् वा नैरयि काणां दर्शनं भवति ? भगवानाह-'गोयमा! आया नेरइयाणं नियमा दसणे, दसणे वि से नियमं आया, एवं जाब वेमाणियाणं निरंतर दंडओ' हे गौतम ! नैरयिकाणामात्मा नियमादवश्यमेव दर्शनरूपो भवति, दर्शनमपि तत्सम्बन्धि तथा-सम्पष्टि और मिथ्यादृष्टि के दर्शन में विशेपतो न होने से आत्मा दर्शनरूप होता है और दर्शन भी आत्मारूप होता है। जहां धर्म में विषय नहीं। वहां नियम ही कहा गया है विपरीत ग्रहण नहीं किया गया है जैसे यहां दर्शन में, जहां विपर्यय है, वहां विपरीत
और नियम दोनों कहे गये हैं--जैसे ज्ञान में-आत्मा ज्ञानरूप भी होता है और अज्ञानरूप भी होता है यह विपरीत है और ज्ञान आत्मस्वरूप ही होता है यह नियम है । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'आया भंते ! नेरइयाण दंसणे, अन्ने नेरइयाणं दंसणे' हे भदन्त ! नैरयिकों की आत्मा क्या दर्शनरूप होना है ? या नैरयिकों के आत्मा से दर्शन भिन्न होता हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है -'जोयना' हे गीतन आया नेरयाणं नियमा दक्षणे, देखणे वि से नियमं आया नैरपिकों की
મિથ્યાષ્ટિના દર્શનમાં વિશેષતા ન હોવાથી આત્મા દર્શનરૂપ હોય છે. અને દર્શન પણ આત્મારૂપ હોય છે જ્યાં ધર્મમાં વિપર્યય નથી, ત્યાં નિયમથી જ ગ્રહણ કરાયું છે વિપરીત ગ્રહણ કરાયું નથી જેરા કે દર્શનમાં જ્યાં વિપર્યય છે, ત્યાં વિપરીત અને નિયમ, આ બંને ગ્રહણ કરાયા છે જેમકે જ્ઞાનના વિષયમાં એવું કહ્યું છે કે “આત્મા જ્ઞાનરૂપ પણ હોય છે અને અજ્ઞાનરૂપ પણ હોય છે,” આ વિપરીત છે, અને “જ્ઞાન આત્મસ્વરૂપ જ હોય છે,” આ નિયમ છે.
गौतम स्वामीना 9A-" आया भंते। नेरइयाणं दसणे, अन्ने नेरइयाणं दसणे ?" मगवन् ! शु नारमनी मामा शन३५ (शनिथी मलिन) હોય છે? કે નારકેને આત્મા દર્શનથી ભિન્ન હોય છે?
मडावीर प्रभुन उत्तर-" गोयमा!" गौत! " आया नेरइयाणं नियमा दसणे, देखणे वि से नियमं आया " नारअन मात्मा नियमथी।
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
३९०
9
नियमात् आत्मा भवति, एवं - पूर्वोक्तरीत्या यावत् - भवन पतिविकलेन्द्रियपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक मनुष्यवानव्यन्तरज्योति पिकवैमानिकानां निरन्तरम् - अव्यवधानेन दण्डको वक्तव्यः । तथा च तेषामपि आत्मा नियमाद् दर्शनरूपो भवति, दर्शनमपि नियमादात्मरूपं भवतीति भावः ॥ ०२ ॥
रत्नप्रभादिविशेषवक्तव्यता ।
मूलम् - आया भंते! रयणप्पभा पुढवी, अन्ना रयणप्पभा पुढवी ? गोयमा ! रयणप्पभा पुढवी सिय आया सिय नो आया, सिय अवत्तव्त्रं आयाइय नो आयाइय, से केणणं भंते! एवं बुच्चइ - रयणप्पभापुढवी सियआया सियनो आया, सिय अवतवं आयाइय नो आयाइय ? गोयमा ! अपणो आइडे आया; परस्त आइट्ठे नो आया, तदुभयस्त आइट्टे अवत्तत्वं रयणप्पभा पुढवी आयाइय नो आयाइय से तेणट्टेणं तं चैव जाव नो आयाइय | आया अंते ! सक्करपभा पुढवी जहा रयणप्पभा पुढवी तहा सकरप्पभाए वि, एवं जाव अहे सत्तमा ! आया भंते! सोहम्मे कप्पे पुच्छा, गोयमा ! सोहम्मे के सिय आया सिय नो आया जाव नो आचाइय से केणट्टेणं भंते! जाव नो
आत्मा नियम से दर्शन रूप होता है और नैरधिक- आत्म संबंधी दर्शन भी नियम से आत्मरूप होता है। इसी प्रकार से यावत्-भवनपति, विक लेन्द्रिय, पंचेन्द्रिय तिर्येच, मनुष्य, वानव्यन्तर, ज्योतिषिक, वैमानिक इनका दण्डक भी बिना व्यवधान के कहना चाहिये तथाच - इनकी भी आत्मा नियम से दर्शनरूप होता है और इनका दर्शन भी नियम से आत्मरूप होता है || सू० २ ॥
દનરૂપ હાય છે, અને નારકાનું આત્મા સખી દન પશુ નિયમથી જ आत्म३य होय छे. शेत्र अभाले लवनयति, विपुलेन्द्रिय, यथेन्द्रियतिर्यय, મનુષ્ય, વાનન્યન્તર, નૈતિષિક અને વૈમાનિકાના આત્મા નિયમથી જ દર્શન રૂપ હાય છે, અને તેમનુ દશન પણ નિયમથી જ આત્મરૂપ હોય છે. સૂરા
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू० ३ रत्नप्रभादिविशेपनिरूपणम् ३९१ आयाइय? गोयमा ! अप्पणो आइटे आया परस्स आइटे नो आया, तदुभयस्ल आइठे अवत्तव्वं आयाइय नो आयाइय। से तेणटेणं तं चेव जाव नो आयाइय। एवं जाव अच्चुए कप्पे। आया भंते ! गेविज्जविमाणे अन्ने विज्ञविमाणे एवं जहा रयणप्पभा तहेव। एवं अणुत्तरविमाणा वि। एवं ईसि पब्भारा वि। आया भंते ! परमाणुपोग्गले अन्ने परमाणुपोग्गले ? एवं जहा सोहम्मे कप्पे तहा परमाणुपोग्गले वि भाणियन्वे । ___आया भंते ! दुप्पएसिए खंधे अन्ने दुप्पएसिए खंधे! गोयमा ! दुप्पएसिए खंधे सिय आया १ सिय नो आया२, सिय अवत्तव्वं आयाइयनो आयाइय ३, सिय आयाय नो आया य४, सिय आया य अवत्तव्वं आयाइय नो आयाइय ५, सिय नो आया य अवत्तव्वं आयाइय नो आयाइय ६, से केणटेणं भंते! एवंबुच्चइतंचेवजाव नोआयाइय अवत्तवं आयाइय नो आयाइय, गोयमा ! अप्पणो आइटे आया १ परस्स आइटेनो आयार तदुभयस्स आइट्ठे अवत्तव्यं, दुप्पएसिए खंधे आयाइय, नो आयाइय३ देसे आइट्टे सब्भावपजवे देसे आइट्टे असब्भावपज्जवे, दुप्पएसिए खंधे आया य, नो आया य४, देसे आइटे सब्भावपज्जवे देसे आइटे तदुभयपज्जवे दुप्पएसिए खंधे आया य अवत्तव्वं आयाइय नो आयाइय५, देसे आइढे असब्भावपज्जवे देसे आइटे तदुभयपजवे दुप्पएसिए खंधे नो आया य अवत्तव्वं आयाइय नो आयाइय६, से तेणटेणं तं चेव जाव नो आयाइय।
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
आया भंते! तिप्पएसिए खंधे अन्ने तिप्पयसिए खंधे ? गोयमा ! aिreer खंधे लिय आया, सिय नो आयार, सिय अवन्त्तव्यं आयाइय, नोआयाइयर, सिय आया य, नो आया य४, सिय आया य, नो आयाओय५, सिय आयाओय नो आया य६, सिय आया य अवत्तव्वं आयाइय नोआयाइय७, सिय आयाइय अवत्तव्वाइं आयाओय नो आयाओ य८, लिय आयाओ य अवत्तनं आयाइय नो आयाइय९, सिय नो आया य अवसव्वं आयाइय नोआयाइय१०, सिय नो आया: य अवक्तव्वाई आयाओ य नो आयाओ यु११, सिय नो आयाओ य अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइय१२, सिय आया य नो आया य अवतत्रं आयाइय नो आयाइय १३ । से केणट्टेणं अंते ! एवं वुच्चइ - तिप्पसिए खंधे सिय आया एवं चेव उच्चारेयव्वं जाव लिय आयाय नो आया य अवतव्यं आयाइय नो आयाइय १३ १ गोयमा ! अपणो आइट्टे आया?, परस्स आइडे नो आयां२, तदुभयहस आइडे अत्तव्वं आयाइय नो आयाइयर, देसे आइडे सम्भावपज्जवे देखे आइने असम्भावपजवे तिप्पएसिए खंधे आया य नो आया य४, देले आइडे सम्भावपज्जवे देसा आइट्टा असम्भावपज्जवा तिप्पएसिए खंधे आया य नो आयाओ य५, देसा आइट्टा नापज्जवा देसे आइडे अभाव पज्जवे तिप्पएलिए खंधे आयाओय नो आया य६, देमें आइडे सम्भावपज्जवे देने आइडे तदुभयपज्जत्रे तिषएसिए खंधे आया य
३९२
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू० ३ रत्नप्रभादिविशेषनिरूपणम् ३९३ अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइय७, देसे आइहे सम्भावपज्जवे देसा आइटा तदुभयपज्जवा तिप्पएसिए खंधे आया य अवतत्वाइं आयाओ य नो आयाओ यद, देसा आइट्टा सब्भावपज्जवा देसे आइटे तदुभयपज्जवे तिप्पएसिए खंधे आयाओ य अवत्तव्वं आयाइय नो आयाइय९। एए तिन्नि भंगा। देसे आइट्टे असम्भावपज्जवे देसे आइट्टे तदुभयपज्जवे तिप्पएसिए खंधे नो आया य अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइय१०, देसे
आइडे असब्भावपज्जवे देसा आइट्टा तदुभयपज्जवा तिप्पए, सिए खंधे नो आया य, अवत्तव्वाइं आयाओ य नो आयाओ
य११, देसा आइटा असम्भावपज्जवा, देसे आइटे तदुभयपज्जये तिप्पएसिए खंधे नो आयाओ य अवत्त आयाइय नो आयाइय१२, देसे आटे सब्भावपज्जवे देसे आइटे असब्भावपज्जवे देसे आइटे तदुभयपज्जने तिप्पलिए खधे आया य नो आयाय अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइय१३, से तेणटेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ तिप्पएसिए खंध लिय आया तं चैव जाव नो आयाइय।
आया भंते ! चउप्पएसिए खंधे अन्ने पुच्छा, गोयमा! चउप्पएसिए खंधे सिय आयार,सिय नो आयार, सिय अवत्तवं आयाइयनो आयाइय३,सिय आयाय नोआया य१,सिय आयाय नोआयाओयर,सिय आयाओ यनो आया य३,सिय आयाओय नो आयाओय४ासिय आयायअवत्तब्बं आयाइयनोआयाइय१, सिय आया य अवचम्बाई आयाओय नो आयायो यर, सिय
भ०५०
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९४
भगवतीसूत्र आयाओ य अवत्तव्वं आयाइय नो आयाइय३, सिय आयाओ य अवत्तवाई आयाओ य नो आयाओ य४, (३४८११) सिय नो आया य अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइय१, सिय नो आया य अवत्तव्वाइं आयाओ य नो आयाओ य२, सिय नो आयाओ य अवत्तव्वं आयाइय नो आयाइय३, सिय नो आयाओय अवत्तत्वाइं आयाओ य नो आयाओ य ॥४||(१५) सिय आया य नो आया य अवत्तवं आयाइय नो आयाइय१६, सिय आया य नो आया य अवत्तवाइं आयाओ य नो आयाओ य१७, सिय आया य नो आयाओ य अवत्त आयाइय नो आयाइय१८॥ सियआयाओय नो आयाय अवत्तव्वंआयाइयनोआयाइय१९। से केणटेणं भंते! एवं वुच्चइ चउप्पएसिए खंधेसिय आया य नो आया य अवत्तवं तं चेव अटुं पडिउच्चारेयवं? गोयमा! अप्पणो आइट्टे आया१, परस्त आइहे नो आया२, तदुभयस्स आइठे अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइय३, देसे आइटे सम्भावपज्जवे देसे आइटे असब्भावपज्जवे चउभंगो। सन्मावपज्जवेणं तदुभयेणं य चउभंगा४। असब्भावेणं तदुभयेण य चउभंगो ४।(१५) देसे आइटे सब्भावपज्जवे देसे आइटे असभावपज्जवे, देसे आइहे तदुभयपज्जवे चउप्पएसिए खंधे आया य नो आया य अवत्त वं आयाइय नो आयाइय१६, देसे आइटे सम्भावपज्जवे देसे आइट्टे असम्भावपज्जवे देसा आइटा तदुभयपज्जवा चउप्पएसिए खंधे भवइ, आया य नो आया य अवत्तव्वाइं आयाओ य नोआयाओ य १७, देसे आइहे सभा
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९६
प्रेमैचन्द्रिका टीका श० १२० १०सू० ३ रत्नप्रभादिविशेषनिरूपणम् वपज्जवे देसा आइट्ठा असम्भावपज्जवा देते आइट्टे तदुभयपज्जवे च उप्पए लिए खंधे आयाय नो आयाओय अवत्तवं आयाइय नो आयाइय१८, देसा आइट्ठा सम्भावपज्जवा, देसे आइट्टे असम्भावपज्जवे, देसे आइट्टे तदुभयपजवे चउप्पएसिए खंधे आयाओ य नो आया य अवत्तवं आयाइय नो आयाइय १९ । से तेणट्टेणं गोयमा ! एवं बुच्चह चउप्पएसिए खंधे सिय आया, सिय नो आया, सिय अवत्तवं निक्खेव ते चैव भंगा उच्चारेयवा जाव नो आयाइय |
आया भंते! पंच पएसिए खंधे अन्न पंच पएसिए खंधे ? गोयमा ! पंचपए लिए खंधे सिय आया, सिय नो आया २, सिय अवत्तवं आयाइय नो आयाइयर, लिय आयाय नो आया य४, सिय आया य अवत्तवेण य४, नो आयाय अवत्तद्वेण य( ४१२ + ३ = १५) तियगसंजोगे एको ण पडइ७ (२२) से केणणं भंते! तं चैव पडिउच्चारेयां ? गोथमा ! अप्पणो आइट्टे आया, परस्स आइट्टे नो आयार, तदुभयस्स आइट्ठे अवत्तवंश, देसे आइट्टे सम्भावपज्जये देसे आइट्टे असब्भावपज्जवे, एवं दुयसंजोगे सबे पति, तियगसंजोगे एक्कोण पडइ । छप्पएसिए सवे पडंति, जहा छप्पएसिए, एवं जाव अनंतपएसिए, सेवं भंते! सेवं भंते! त्ति जाव विहरइ ॥ सू०३ ॥
दसमो उद्देसो समत्तो- बारसमं सयं समत्तं ॥
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
૩૬
छाया - आत्मा भदन्त ! रत्नप्रभा पृथिवी, अन्या रत्नप्रभा पृथिवी गौतम ! रत्नप्रभा पृथिवी स्यात् आत्मा, स्यात् नो आत्मा, स्यात् अवक्तव्यम् - आत्मा इतिच नो आत्मा इति, तत् केनार्थेन भदन्त । एवमुच्यते - रत्नप्रभा पृथिवी स्यात् आत्मा स्यात् नो आत्मा, स्यात् अवक्तव्यम् - आत्मा इति य नो आत्मा इति च ? गौतम ! आत्मनः आदिष्टे आत्मा, परस्य आदिष्टे नो आत्मा, तदुभयस्य आदिष्टे अवक्तव्यं - रत्नप्रमापृथिवी आत्मा इति च, नो आत्मा इति च, तत् तेनार्थेन तदेव यावत् नो आत्मा इति च, आत्मा भदन्त ! शर्कराप्रमा पृथिवी, यथा रत्नप्रभा पृथिवी तथा शर्करामभाऽपि, एवं यावत् अधः सप्तमी, आत्मा भदन्त ! सौधर्मः कल्पः पृच्छा, गौतम । सौधर्मः कल्पः स्यात् आत्मा, स्यात् नो आत्मा यावत् नो आत्मा इति च तत् केनार्थेन भदन्त ! यावत् नो आत्मा इति च ? गौतम ! आत्मनः आदिष्टे आत्मा, परस्य आदिष्टे नो आत्मा तदुभयस्य आदिष्टे अवक्तव्यम् - आत्मा इति च नोआत्मा इति च तत् तेनार्थेन तदेव यावत् नो आत्मा इति च, एवं यावत् अच्युतः कल्पः, आत्मा भदन्त | ग्रैवेयकविमानः, अन्यो ग्रैवेयकविमानः' ? एवं यथा रत्नप्रभा तथैव, एवमनुत्तरविमानः अपि, एवम् ईषत्प्राग्रमारा अपि, आत्मा भदन्त ! परमाणुपुद्गलः, अन्यः परमाणुपुद्गलः ? एवं यथा सौधर्मः कल्पस्तथा परमाणुपुद्गलोsपि भणितव्यः । आत्मा भदन्त ! द्विदेशिकः स्कन्धः, अन्यो द्विप्रदेशिकः स्कन्धः ? गौतम ! द्विप्रदेशिकः स्कन्धः स्यात् आत्मा १, स्यात् नो आत्मा २, स्वात् अवक्तव्यम् - आत्मा इति च, नो आत्मा इति च ३ स्यात् आत्मा च नो आत्मा च ४, स्यात् आत्मा च अवक्तव्यम् - आत्मा इति च नो आत्मा इति च ५, स्यात् नो आत्मा च अवक्तव्यम् आत्मा इति च, नो आत्मा इति च ६, वत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते तदेव यावत् नो आत्मा इति च अवक्तव्यम् - आत्मा इति च नो आत्मा इति च ? गौतम ! आत्मनः आदिष्टे आत्मा १, परस्य आदिष्टे नो आत्मा २, तदुभयस्य आदिष्टे अवक्तव्यम् - द्विदेशिकः स्कन्धः भात्मा इति च नोआत्मा इति च २, देश आदिष्टः सद्भावपर्यवः, देश आदिष्टः असद्भावपर्यवो द्विपदेशिकः स्कन्धः आत्मा च नो आत्मा च ४, देश आदिष्टः सद्भाव पर्यवः, देश आदिष्टस्तदुभयपर्यवो द्विदेशिकः स्कन्धः आत्मा च अवक्तव्यम् आत्मा इति च नो आत्मा इति च ५, देश आदिष्टः असद्भावपर्ययः, देश आदिष्टः तदुभयपर्यवो द्विमदेशिकः स्कन्धो नोआत्मा च अवक्तव्यम् - आत्मा इति च नो आत्मा इति च ६, तत् तेनार्थेन तदेव यावत्-नो आत्मा इति च ।
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
चन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू० ३ रत्नप्रभादिविशेषनिरूपणम् ३९७
आत्मा भदन्त ! त्रिदेशिकः स्कन्धः, अन्यस्त्रिप्रदेशिकः स्कन्धः ? गौतम | त्रिदेशिकः स्कन्धः स्यात् आत्मा १, स्यात् नो आत्मा२, स्यात् अवक्तव्यम् - आत्मा इति च नो आत्मा इति च३, स्वात् आत्मा च नोआत्मा च४, स्यात् आत्मा च नोआत्मानौ च५, स्यात् आत्मानौ च नो आत्मा च ६, स्यात् आत्मा च अवक्तव्यः आत्मा इति च नो आत्मा इति च ७, स्यात् आत्मा इति च, अब hort आत्मानौ च नोआत्मानौ च ८, स्यात् आत्मानौ च अवक्तव्यः - आत्मा इति च नोआत्मा इति च९. स्यात् नोआत्मा च अवक्तव्यः - आत्मा इति च नो आत्मा इति च १०, स्यात् नो आत्मा च अवक्तव्यौ - आत्मानौ च नोथात्मानौ च ११, स्यात् नो आत्मानौ च अवक्तव्यः - आत्मा इति च जो आत्मा इति च १२, स्यात् आत्मा च नो आत्मा च अवक्तव्यः - आत्मा इति च नो आत्मा इति च१३, तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते - त्रिपदेशिकः स्कन्धः स्यात् आत्मा एवमेव उच्चारयितव्यं यावत् स्यात् आत्मा च नो आत्मा च अवक्तव्यम् - आत्मा इति च, नो आत्मा इति च ? गौतम | आत्मनः आदिष्टे आत्मा १, परस्य आदिष्टे नो आत्मार, तदुभयस्य आदिष्टे अवक्तव्यम् आत्मा इति च, नो आत्मा इति च३, देश आदिष्टः सद्भाव पर्यवः देश आदिष्टः असद्भाव पर्यवः त्रिदेशिकः स्कन्धः आत्मा च नो आत्मा च४, देश आदिष्टः सद्भावपर्यवः देशौ, आदिष्टौ असद्भावaat त्रिदेशिकः स्कन्धः आसमानी च नोआत्मानौ च५, देशौ आदिष्टौ सद्भावपर्ययौ देशआदिष्टः अमानपर्यवखिम देशिकः आत्मानौ च नो आत्मा च६, देशे आदिष्टः समानपर्ययो देश आदिष्टस्तदुभयपर्यत्रत्रिपदेशिकः स्कन्धः आत्मा च अवक्तव्यः - आत्मा इति च नो आत्मा इति च७, देश आदिष्टः सद्भावपर्यवः, देशी आदिष्टौ तदुभयपर्थचौ, त्रिपदेशिकः स्तन्घः आत्मा च अदhost आत्मा च नो आत्मानौ च८, देश आदिष्टौ सद्भावपर्यवौ, देश आदिष्टस्तदुभयपर्यवः त्रिप्रदेशिकः स्कन्धः आत्मानौ च अवक्तव्यः - आत्मा इति चनो आत्मा इति च९, एते त्रयो भङ्गाः ९ । देश बादिष्टः असद्भावः देश आदिष्टस्तदुभयपर्यवत्रिपदेशिकः सन्धः नो आत्मा च अवक्तव्यः - आत्मा इति चनो आत्मा इति च १०, देश आदिष्टः असन नावपर्यवो देशौ आदिष्टौ तदुभarjat त्रिपदेशिकः स्कन्धो नो आत्मा च अवक्तव्यौ आत्मानौ नोआत्मानौ च११, देशी आदिष्टौ असदभावपर्यंचों, देश आदिष्टः तदुभयपर्यवत्रिमदेशिकः est नो आत्मानौ च अवक्तव्यः - आत्मा इति च नो आत्मा इति च१२, देश आदिष्ट सद्भावपचः देश आदिष्टः असद्भावपर्ववः देश आदिष्टस्तदुभयपर्यवस्त्रिमदेशिकः स्कन्धः आत्मा च नो आत्मा च अवक्तव्यः - आत्मा इति च नो
-
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र आत्मा इति च१३। तत् तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते त्रिप्रदेशिकः स्कन्धः स्यात् आत्मा तदेव यावत् नो आत्मा इति च ।
आत्मा भदन्त ! चतुष्पदेशिक: स्कन्धः, अन्यः पृच्छा, गौतम ! चतुष्पदेशिकः स्कन्धः स्यात् आत्मा१, स्यात् नो आत्मा२, स्यात् अवक्तव्यम्-आत्मा इति च नो आत्मा इति च३, स्यात् आत्मा च नो आत्मा च१, स्यात् आत्मा च नो आत्मानश्चर, स्यात् आत्मानश्च नो आत्मा च३, स्यात् आत्मानौ च नो आत्मानौ च४, स्यात् आत्मा च अवक्तव्यम् आत्मा इति च नो आत्मा इतिच१, स्यात आत्मा च अवक्तव्यः आत्मानश्वनो आत्मानश्च २, स्यात् आत्मानश्च अवक्तव्या-आत्मा इति च नो आत्मा इति च३, स्यात् आत्मानौ च अवक्तव्यौ आत्मानौ च नो आत्मानौ च ४।१८) स्यात् नो आत्मा च अवक्तव्यम्-आत्मा इति च नो आत्मा इति च १, स्यात् नो आत्मा अवक्तन्यौ-आत्मानी च नो आत्मानौच२, स्यात् नो आत्मानश्च अवक्तव्यः-आत्मा इति च नो आत्मा इति च३, स्यात नो आत्मानश्च अवक्तव्याः-आत्मानौ च नो आत्मानौ च ४। (१२४३-१५) स्यात् आत्मा च नो आत्मा च अवक्तव्यम्-आत्मा इति च नो आत्मा इति च १६, स्यात् आत्मा च नो आत्मा च अवक्तव्याश्च आत्मानश्च नो आत्मानश्व१७ स्यात्-आत्मा चनो आत्मानश्च अवक्तव्यम्-आत्मा इति च नो आत्मा इति च१८, स्यात् आत्मानश्च नो आत्मा च अवक्तव्यम्-प्रात्मा इति च नो आत्मा इति च १९, तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते चतुष्पदेशिका स्कन्धः स्यात् आत्मा च नो आत्मा च अवक्तव्यम् 'तंचेव' स एव अर्थः प्रत्युचारियतव्यः ? गौतम ! आत्मनः आदिष्टे आत्मा१, परस्य आदिष्टे नोआस्मा२, तदु. भयस्य आदिष्टे अवक्तव्यम्-आत्मा इति चनो आत्मा इति च३, देश आदिष्टः सद्भावपर्यवः, देश आदिष्टः असद्भावपर्यवः१, चतुर्भङ्गी,४ सद्भावपर्यवेण तदुभयेन च चतुर्भङ्गी४, असद्भावेन तदुभयेन च चतुर्भङ्गी४, देश आदिष्टः सद्भावपर्यवः, देश आदिष्टः असद्भावपर्यत्रः, देश आदिष्टः वदुभयपर्यवश्चतुष्पदेशिका स्कन्धः आत्मा च नो आत्मा च अवक्तव्यम्-आत्मा इति च नो आत्मा इति च१६, देश आदिष्टः सद्भावपर्यवः, देश आदिष्टः असद्भावपर्यवः, देशा आदिष्टाः तदुभयपर्ययाः, चतुष्पदेशिकः स्कन्धो भवति, आस्मा च नो आत्मा च अवतव्यानि. आत्मानच नो आत्मानथ१७, देश आदिष्टः सद्भावपर्यवः, देशा आदिष्टा
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९९
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२० १० सू० ३ रत्नप्रभादिविशेषनिरूपणम् असदभावपर्यवाः, देश आदिष्टस्तदुमयपर्ययश्चतुष्यदेशिकः स्कन्धः आत्मा च नो आत्मानश्च अवक्तव्यः - आत्मा इति च नो आत्मा इति च१८, देशाः आदिष्टाः सद्भाव पर्यवाः देश आदिष्टः असद्द्भावपर्यवः, देश आदिष्टस्तदुभय पर्यवः चतुष्यदेशिकः स्कन्धः आत्मानश्च नो आत्मा च अवक्तव्यः - आत्मा इति च नो आत्मा इति च१९ तत् तेनार्थेन गौतम । एवमुच्यते चतुष्प्रदेशिकः स्कन्धः स्यात् आत्मा, स्यात् नो आत्मा, स्यात् अवक्तव्यम् - निक्षेपः, ते चैत्र भङ्गा उच्चारयितव्याः यावत् नो आत्मा इति च ।
आत्मा भदन्त ! पश्चमदेशिकः स्कन्धः, अन्यः पञ्चमदेशिकः स्कन्धः ? गौतम ! पश्चप्रदेशिकः स्कन्धः स्यात् आत्मा १, स्यात् नो आत्मा२, स्यात् अवक्तव्यम् - आत्मा इति च, नो आत्मा इति च३, स्यात् आत्मा च नो आत्मा च४ स्यात् आत्मा च५, नो आत्मा च अवक्तव्येन च४, त्रिककसंयोगे एको नि पतति, तत् केनार्थेन भदन्त ! तदेव प्रत्युच्चारयितव्यम् ? गौतम ! आत्मनः आदिष्टे आत्मा १ परस्य आदिष्टे नो आत्मा तदुभयस्य आदिष्टे अवक्तव्यम् ३ देश आदिष्टः सद्भाव पर्यवः देश आदिष्टः असद्भावपर्यंत्र एवं द्विककसंयोगे सर्वे पतन्ति, त्रिककसंयोगे एको न पततिर, पद्मदेशिके सर्वे पतन्ति ३२, यथा पद्मदेशिके एवं यावत् अनन्त प्रदेशिके, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति यावत् विहरति ॥ ३ ॥ दशमोदेशकः समाप्तः, द्वादशं शतकं समाप्तम् ।
टीका - आत्माधिकाराद् रत्नप्रभादिभावान् आत्मत्वानात्मत्वरूपेण प्रपयितुमाह- 'आया भंते । रयणप्पभापुढवी, अन्ना रयणष्पभापुहवी?' गौतमः पृच्छति रत्नप्रभा पृथिवी आत्मा - अतति- सततं गच्छति ताँस्तान् पर्यायान् रत्नप्रभादि विशेष वक्तव्यता
दन्त !
"
'आया भंते ! रयणष्पना पुढवी' इत्यादि ।
टीकार्थ- सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा आत्माधिकार होने के कारण रत्नप्रभा आदि भावों की आत्मारूप से प्ररूपणा की है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-, आया भंते । रयणप्पभापुढवी, अन्ना रयणभापुढची' हे भदन्त ! रत्नप्रभा पृथिवी असद्रूप है ? यहां "अतति सततं
- रत्नप्रलाहि विशेष वक्तव्यता
66
'आया भंते! रयणप्पभा " त्यिाहि
ટીકા–આત્માના અધિકાર ચાલી રહ્યો છે, તેથી સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા રત્નપ્રભા આદિ ભાવેાની આત્મારૂપે અને અનાત્મા રૂપે પ્રરૂપણા કરી છે ગૌતમ સ્વામી આ વિષયને અનુલક્ષીને મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન पूछे छे है-" आया भने ! रयणप्यापुढवी, अन्ना रयगध्पभापुदवी ?" हे भगवन् ! રત્નપ્રભા પૃથ્વી સદૃરૂપ છે કે અસદ્ગુરૂપ છે ?
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
४००
इत्यात्मा सद्रूपा वर्तते ? किंवा अन्य - अनात्मा तद्भिन्ना असद्रूपा रत्नमभा पृथिवी वर्तते ? इति प्रश्नः । भगवानाह - 'गोयमा ! श्यणपत्रा पुढवी मिय आया, सिय नो आया, सिय अवतव्वं आवाइय नो आयाइय' हे गौतम! रत्नघमा पृथिवी स्यात् आत्मा-कदाचित् सद्रूपा भवति, स्यात्कदाचित् नो आत्मा - तद्भिन्ना असद्रूपा भवति, स्यात्कदाचित्, अवक्तव्यम् आत्मत्वेन अनात्मत्वेन च सद्रूपत्वेन असद्रूपत्वेन चेत्यर्थः एकसमयावच्छेदेन व्यपदेष्टुमशक्यं वस्तु वर्तते, तस्या अत्रगच्छति तान् तान् पर्यायान्" जो निरन्तर उन२ पर्यायों को प्राप्त करता है वह आत्मा है - इस व्युत्पत्ति के अनुसार आत्मा शब्द का अर्थ सद्रूप है- क्योंकि सद्रूप पदार्थ ही उन२ पर्यायों को प्राप्त करता है असद्रूप पदार्थ नहीं । अतः यहां जो ऐसा प्रश्न गौतम ने प्रभु से किया है वह स्याद्वाद दृष्टि को लक्ष्य में रखकर किया है। इसके उत्तर में प्रभु कहते है - 'गोवा' हे गोनम | 'रयणध्वभापुढवी लिय आया, सिय नो आया, सिय अवस्तव्यं आयाइय नो आयाइय' रत्नप्रभा पृथिवी स्यात् कथंचित् आत्मा - सद्रूप है और कथंचित् वह असद्रूप है तथा आत्मा अनात्मारूप से एकसमयावच्छेदेन वक्तुं अशक्य होने के कारण वही अवक्तव्य भी है । पर्य कहने का यह है कि शब्दों की प्रवृत्ति युगपत् नहीं होती है - क्रमशः होती है - इस कारण एक ही काल में वह आत्मा एवं अनास्मारूप से व्यपदिष्ट नहीं हो सकती है इस कारण वह कथंचित् अवक्त
"
अडीं “ अतति सततं गच्छति तान् तान् पर्यायान् ” "ले निरन्तर ते તે પર્યાયને પ્રાપ્ત કરે છે તે આત્મા છે, ” આ વ્યુત્પત્તિ અનુસાર “ આત્મા પદના અર્થ ‘સન્દૂરૂપ' થાય છે, ઠારણ કે સરૂપ પદ્યાર્થી જ તે તે પર્યાયેાની પ્રાપ્તિ કરે છે. સદ્ગુરૂપ પદાથ તે તે પર્યાયની પ્રાપ્તિ નથી કરતા તેથી ગૌતમ સ્વામીએ અહીંજે પ્રશ્ન પૂછયેા છે, તે સ્યાદ્વાદ સૃષ્ટિને ધ્યાનમાં રાખીને કર્યાં છે.
" રત્નપ્રભા
भहावीर अलुनो उत्तर- " गोयमा ! " हे गौतम! " रयणप्पभापुढवी चित्र आया, सिय नो आया, सिय अत्रत्तव्यं आयाइव नो आशइय પૃથ્વી કથ’ચિત્ (અમુક અપેક્ષાએ વિચાર કરતા) સદ્ગુરૂપ (આત્મારૂપ) છે અને કથાચિત્ અસરૂપ છે તથા આત્મા અનાત્મારૂપે એક સમયાવચ્છેદેન વકતું (કહેવાને) અશકય હેવાને કારણે તે અવક્તવ્ય પણ છે. આ કથનનુ' તાત્પય' એ છે કે શબ્દોની પ્રવૃત્તિ-ઉત્પત્તિ એક સાથે થતી નથી, કમશઃ થાય છે, તે કારણે એક જ કાળે તેને આત્મા અને અન`પ્રરૂપે વ્યપર્દિષ્ટ (વ્યક્ત) કરી શકાતી નથી. આ કારણે તેને કથગિત અવક્તવ્ય કહેવામાં આવેલ છે-સથા અવક્તવ્ય
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ०१० सू० ३ रत्नप्रभादिविशेषनिरूपणम् ४०१ तव्यतामेवाह-आत्मा इति च, नो आत्मा इति च युगपद् वक्तुमशक्यमिति भावः। गौतमस्तत्र कारणं पृच्छति-'से केणहेणं भंते! एवं वुच्चइ-रयणप्पभा पुढवी सिय आया, सिय नो आया, सिय अवत्तव्वं आयाइय नो आयाइय?' हे भदन्त । वन-अथ, केनार्थेन एवमुच्यते-लमभा पृथिवी स्यात आत्मा-सदरूपा, स्यत् नो आत्मा-असदरूपा, स्यात् अवक्तव्यम्-युगपत् आत्मा इति च, नो आत्मा इतिच शब्देन वक्तुमशक्यं वस्त्विति? भगवान् हेतुं प्रतिपादयति- गोयमा! अप्पणो आइटे आया, परस्त आइढे नो आया, तदुभयस्स आउट्ठे अवत्तव्यं रयणप्पभापुढवी आयाइय नो आयाइय' हे गौतम ! आत्मनः स्वस्याः रत्नप्रभाया एव वर्णादि. पर्यायैः आदिष्टे-आदेशे सति-वर्णादिपर्याय व्यपदिष्टा सतीत्यर्थः आत्मा भवति स्वपर्यायापेक्षया सदमा भरतीत्यर्थः, परस्य-शर्कराममादिपृथिव्यन्तरस्य व्य है-सर्वथा नहीं। नहीं तो प्रवक्तव्य' इस शब्द द्वारा भी वह निर्दिष्ट नहीं हो सकती। अब इसी बात को जानने के लिये गौतम स्वामी प्रभु से कारण पूछते हैं-'से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चह, रयणप्पभापुढवी सिय आया, सिय नोआया, सिय अवत्तव्वं आयाइय नोआयाइय' हे भदन्त! आपने जो रत्नप्रभा पृथिवी को सद्रूप और असद्रूप तथा अवक्तव्य रूप कहा है-सो इसमें कारण क्या है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा' हे गौतम ! 'अप्पणो आइटे आया, परस्स आइडे नो आया, तदुभयस्स आइडे अवसव्वं रयणप्पभापुढवी आयाइय नो आयाइय' रत्नप्रभा पृथिवी अपनी ही वर्णादि-रूप पर्यायों से आदिष्ट होती हैअपने गुणों की अपेक्षा लेकर जय कथित की जाती है-तब वह अपनी पर्यायों की अपेक्षा से ही-सद्रूप होती हैं, दूसरों की-शर्करादि पृथिवि. કહેલ નથી નહીં તો “અવક્તવ્ય” આ શબ્દ દ્વારા પણ તેને નિર્દેશ કરી શકાય નહી હવે એજ વાતને જાણવા માટે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને ४३२५५ पूछे छ-" से केणट्रेणं भंते ! एवं बुच्चइ, रयणप्पभापुढवी सिय आया, सिय नो पाया, सिय अवत्तव्वं आयाइय नो आयाइय" उ भगवन् ! माये રત્નપ્રભા પૃથ્વીને સદુરૂપ, અને અસદુરૂપ તથા અવક્તવ્ય રૂપ શા કારણે કહી છે?
महावीर प्रभुना उत्तर-"गोयमा!" गौतम! “अप्पणो आइटै आया, परस्स आइडे नो आया, तदुभयस्स आइडे अवत्तव्यं रयणप्पभापुढवी आयाइए नो आयाइय" २नमा पृथ्वीना तेनी qgle ३५ पर्यायानी अपेक्षा જ્યારે વિચાર કરવામાં આવે તેના ગુણેની અપેક્ષાએ જે તેનું કથન કરવામાં આવે, તે તે સદરૂપ હોય છે, અન્ય શર્કરાદિ પૃથ્વીઓની વર્ણાદિ રૂપ
भ० ५१
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
४०२
"
पर्यायैः आदिष्टे - आदेशे सति तैर्व्यपदिष्टा सती नो आत्मा - अनात्मा भवति, पररूपापेक्षया असद्रूपा भवतीति भावः, तदुभयस्थ - तयोः स्वपरयोरुभयं तदेव चोभयं तदुभयं तद्भयस्य पर्यायैः आदिष्टे - आदेशे सति, तदुभयपर्यायै व्यपदिष्टा सतीत्यर्थः अवक्तव्यम् अवाच्यं वस्तु स्यात्, तथाहि रत्नप्रेमां पृथिवी आत्मा - सद्रूपा इति च वक्तुमशक्या तस्याः परपर्यायापेक्षयानात्मत्वात् नापिनो आत्मा अनात्मा असद्रूपा इति च वक्तुं शक्या स्त्रपर्यायापेक्षया तस्या आत्मत्वात् इत्यतः अवक्तव्यमिति, अवक्तव्यत्वं चात्रात्मानात्मशब्दापेक्षयैव वोव्यं नतु सर्वथा, अवक्तव्यंयोंकी वर्णादिरूप पर्यायों की अपेक्षा से वह सद्रूप नहीं होती है, उनकी अपेक्षा से तो आदिष्ट होने पर वह नो आत्मा-असद्रूप होती है२ तथा जब इन दोनों पर्यायों को युगपत् कहने की अपेक्षा से उसका विचार किया जाता है तब वह सद्रूप और असद्रूप दोनों पर्यायों के द्वारा वह अवक्तव्य हो जाती है क्योंकि उसमें ये दोनो धर्म हैं- जब एक ही समय में इन दोनों धर्मो का उसमें प्रतिपादन करने का प्रयत्न किया जावेगा तो वह बात युगपत् कैसे बन सकती है ? कारण शब्दों की प्रवृत्ति तो क्रमशः ही होगी-जब उसमें सद्रूपता का कथन किया जावेगा तब वह असद्रूपता के कथन से रहित हो जावेगी और असद्रूपता के कथन में सपता के कथन से तात्पर्य कहने का यही हैं कि सद्रूप और अस
रूप इन दोनों धर्मों से युक्त होने पर भी वह सद्रूपत्व और असद्रूपत्व प्रतिपादक शब्दों से एक काल में वाच्य नहीं हो सकती है। यहां जो
પાંચાની અપેક્ષાએ તે સદ્ગુરૂપ હોતી નથી, તેમની અપેક્ષાએ આદિષ્ટ (ईथित) उरवामां आवे तो तेना आत्मा (असदृश्य) होय छे. भने न्यारे આ બન્ને પર્યાયાને એક સાથે કહેવાની અપેક્ષાએ તેના વિચાર કરવામાં આવે, ત્યારે તે સદ્ગુરૂપ અને અસદ્ધ્રૂપ, આ બન્ને પર્યાયા દ્વારા અવક્તવ્ય થઈ જાય છે, કારણ કે તેમાં એ બન્ને ધમ છે જ્યારે એક જ સમયે આ અને ધર્મોનું તેમાં પ્રતિપાદન કરવાના પ્રયત્ન કરવામાં આવે, ત્યારે તે વાત યુગપત્ (એક સાથે) કેવી રીતે સ ́ભવી શકે ? કારણ કે શબ્દોની પ્રવૃત્તિ તા ક્રમશઃ જ થશે જ્યારે તેમાં સદ્ગુરૂપતાનુ કથન કરવામાં આવશે, ત્યારે તે અસદ્ગુરૂપતાના કથનથી રહિત થઈ જશે, અને જ્યારે તેમાં અસપતાનું કથન કરવામાં આવશે, ત્યારે તે સદ્ગુરૂપતાથી રહિત થઇ જશે આ કથનનુંતાપ એ છે કે રત્નપ્રભા પૃથ્વી સ ્રૂપ અને અસરૂપ આ ખન્ને ધર્માંથી ચુંક્ત હોવા છતાં પણ તે સપ્ત્વ અને અસપત્ન પ્રાિક શબ્દો વડે એક કાળે
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू० ३ रत्नप्रभादिविशेषनिरूपणम् ४०३, शब्देनैव तस्याः उच्यमानत्वात्, अनभिन्नाप्य भावानामपि भावपदार्थवस्तुप्रभृति शब्दरनभिलाप्यशब्देन वा अभिलाप्यत्वात् । प्रकृतमुपसंहरन्नाह-से तेणट्टेणं तू चेव जाव नो आयाइ य' तत्-अय, तेनार्थेन, तदेव-पूर्वोक्तरीत्यैव, यावत्-एवंमुच्यते रत्नपभापृथिवी स्यात् आत्मा, स्यात् नो आत्मा, स्यात् अबक्तव्या-आत्मा, इति च, नो आत्मा-अनात्मा इति चेति भावः, गौतमः पृच्छति आया भंते. सकरप्पभापुढवी' हे भदन्त ! किं शर्करामभा पृथिवी आत्मा सद्रूपा भवति, किंवा अन्या-अनात्मा-असद्पा भवति ? भगवानाह-जहा रयणप्पभा पुढवी अवाच्यता रत्नप्रभा पृथिवी में कही गई है वह सदरूपत्व और असदुरूप: स्व को आत्मत्व आनात्मत्व शब्द को लेकर ही कही गई जाननी चाहिये सर्वथा नहीं, नही तो वह अवाच्य शब्द से भी वहां वाच्यता नहीं हो सकेगी यहां आत्म अनात्म शन्दों द्वारा ही अवाच्यता कही गईजाननी चाहिये जैसे-जो पदार्थ अनभिलाप्य होते हैं वे भावपदार्थ, वस्तु, आदि शब्दों से या अनभिलाप्य इस शब्द से अभिलाप्य होते हैं । 'से तेण: देणं तंचेव जीव नो आयाइय' इसी कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि रत्नप्रभा पृथिवी किसी अपेक्षा सद्रूप है, किसी अपेक्षा असद्रूप है।
और किसी अपेक्षा-सद्-असद् इन शब्दों द्वारा युगपत् प्रतिपादित नहीं की जा सकने के कारण-वह अवक्तव्य भी है६ । अव गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'आया भते! सकरप्पभापुढवी' हे भदन्त ! शर्कराप्रभानाम की जो पृथिवी है वह क्या सद्रूप है, या असद्रूप है ? इसके વાગ્ય હઈ શકતી નથી અહીં પત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં જે અવાગ્યતા કહેવામાં આવી છે તે આત્મત્વ (સદુરૂપત્વ) અને અનાત્મય (અંસદુરૂપ) શબ્દોની અપેક્ષાએ જ કહેવામાં આવી છે, એમ સમજવું-સર્વથા અવાંચ્યતા પ્રકટ કરવામાં આવી નથી નહીં તે તે અવાચ્ય શબ્દ દ્વારા પણ ત્યાં વાયતાં થઈ શકશે નહીં; તેથી અહીં આત્મ અનાત્મ શબ્દો દ્વારા જે અવાસ્થતા કહેવામાં આવી છે, એમ સમજવું જોઈએ. જેમ કે જે પદાર્થો અનભિલાખ હેય છે, તેઓ ભાવપદાર્થ, વસ્તુ, આદિ શબ્દ વડે અથવા “અનભિલાષ્ય ” આ શબ્દ વડે मनिसाय थाय छे. “से देणट्रेणं तंव जाव नो आयाइय" गौतमाते કારણે મેં એવું કહ્યું છે કે રત્નપ્રભા પૃથ્વી અમુક અપેક્ષાએ સદ્ધરૂપ છે, અમુક અપેક્ષાએ અસદરૂપ છે અને અમુક અપેક્ષીએ (સદુ-અસદુ આ બને શબ્દ દ્વારા એક સાથે પ્રતિપાદિત નહી કરી શકાવાને કારણે) અવક્તવ્ય પણ છે.
गौतम स्वामी HA-" आया भते ! सकरप्पभा पुढवी" त्याहહે ભગવન્ શર્કરા પ્રભા નામની જે પૃથ્વી છે તે સરૂપ છે કે અસરૂપ છે?
7
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
....... - - ‘भगवतीस्त्र
तहा सक्करप्पभाएवि' हे गौतम ! यथा रत्नममा पृथिवी उक्ता तथा शर्करामभायाः पृथिव्यां अपि वक्तव्या बोध्या तथा च शराममा पृथिव्यपि स्यादात्मा स्यात् नोआत्मा, स्यात् अबक्तव्या-अस्मा इति च नो आस्मा इति च शब्देन युगपद व्यपदेष्टुमशक्या इति भावः, 'एवं जाब अहे सत्तमा' 'एवं पूर्वोक्तरीत्या, यावत् वालुकामभा, पङ्कप्रभा, धूमप्रभा, तमःममा, अधःसप्तमी पृथिवी चापि स्यात् आत्मा, स्यात् नो आत्मा, स्यात् अबक्तव्या-आत्मा इति च नो आत्मा इति च युगपद् वक्तुम् अशक्या । गौतमः पृच्छति-'आया भंते ! सोहम्मे कप्पे उत्तरमें प्रभु कहते हैं-जहा रयणप्पभापुढवी तहा सकरप्पभाए वि' हे गौतम ! जैसा-कथन रत्नप्रभा पृथिवी के विषय में सद्रूपता और असदुरूपता को लेकर किया गया है वैसा ही कथन शर्कराप्रभापृथिवीके संबंध में भी सदरूपता और असदुरूपता को लेकर करना चाहिये तथा-शर्करा प्रभापृथिवी भी कथंचितू सद्रूप है, कथंचित् आत्मा एवं अनात्मा इन शब्दोदारो वह युगपत् वक्तुं अशक्य होने के कारण वह अवक्तव्य भी है एवं जाव अहे सत्तमा' इसीप्रकार का कथन वालुकाप्रभा, पङ्कममा धूमप्रभा वमाप्रभा और अधः सप्तमी पृथिवी के संबंध में भी जानना चाहिये अ.
त्ये सब पृथिवियां कथंचित् सद्रूप, कथंचित् असदुरूप और कथंचित् आत्मानो आत्मा इन शब्दों द्वारायुगपत् वक्तुं अशक्य होने के कारण अव. क्तव्य भी हैं। अब गौतम स्वामी प्रभु से पूछते हैं-'आया भंते ! सोहम्मे कप्पे
महावीर प्रभुना उत्तर-"जहा रयणप्पभा पुढवी वहा सकरप्पभाए वि" હે ગૌતમ! જેવું કથન રતનપ્રભા પૃથ્વીની સદુરૂપતા અને અસદુરૂપતાના વિષયમાં કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન શર્કરપ્રભા પૃથ્વીના વિષયમાં પણ સદરૂપતા અને અસદુરૂપતાને અનુલક્ષીને થવું જોઈએ જેમ કે-શર્કરાપ્રભાં પૃથ્વી પણ અમુક અપેક્ષાએ સદુરૂપ છે, અમુક અપેક્ષાએ અસદુરૂપ છે અને અમુક અપેક્ષાએ અવક્તવ્ય પણ છે. અવક્તવ્ય હોવાનું કારણ એ છે કે-આત્મા અને અનાત્મા, આ મને શબ્દો દ્વારા એક સાથે વકતું (०५४त थकान) अशय पान २ ते सातव्य पण छ. "एवं जाव अहे सत्तमाए" मे २j ४थन पाला , 'प्रमा, धूमप्रमा, तभ:પ્રભા, અને અધાસપ્તમી પૃથ્વીના સંબંધમાં પણ જાણવું જોઈએ એટલે કે આ બધી- પૃથવીએ પણ અમુક અપેક્ષાએ સદુરૂપ છે, અમુક અપેક્ષાએ અસદુરૂપ છે અને આત્મા અને અનાત્મા, એ બે શબ્દો દ્વારા એક સાથે વ્યક્ત થઈ શકે તેમ ન હોવાને કારણે અવક્તવ્ય પણ છે.
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका शे० १२ उ० १० सू० ३ रत्नप्रभादिविशेषनिरूपणम् ४०५ पुच्छा' हे भदन्त ! सौधर्मः कल्पः किम् आस्मा-सद्रूपः किं वा अन्यः अनात्मा असदुरुपो वर्तते ? इति पृच्छा भगवानाह-' गोयमा ! सोहम्मे कप्पे सिय आया, सिय नोआया जाव नो अयाइय' हे गौतम ! सौधर्मः कल्पः स्यात् आत्मा सदरूपः, स्यात् नो आत्मा-अनात्मा-असद्रूपः, यावत्-स्यात् अबक्तव्या-आत्मा इति च नो आत्मा-अनात्मा इति च शब्देन युगपदव्यदेष्टुमशक्यः। गौतमस्तत्र कारणं पृच्छति-से केण?णं भंते ! जाव नो आयाइय ? ' हे भदन्त ! तत् अथ, केनाथेन, यावत् एवमुच्यते सौधर्मः कल्प: स्यात् आत्मा, स्यात् नोआत्मा स्यात् अवक्तव्यः आत्मा इति च, नो आत्मा इति च शब्देन युगपदव्यपदेष्टु मशक्यः इति भगवानाह-'गोयमा ! अप्पणो आइटे आया परस्स आइडे नो आया, तदुमयस्स पुच्छा' हे भदन्त ! सौधर्मकल्प आत्मा-सप है या नो आत्मा-असद्रूप हैं? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! सोहम्मे कप्पे लिय आया; जाव नो आयाइय' हे गौतम ! सौधर्मकल्प कथंचित् आत्मा-सदुरूप है, कथंचित् नो आत्मा-असद्रूप है और आत्मा नो आत्मा शब्दों से वह युगपत् वाच्य न होसकने के कारण कथंचित् अवाच्य भी है ३ अर्थ गौतम इस विषय में कारण जानने की इच्छा से प्रभु से ऐसा पूछते हैं -से केण?णं भंते ! जाव नो आयाइय' हे भदन्त ! आप ऐसा किस कारण से कहते हैं कि सौधर्मकल्प कथंचित् सद्रूप हैं, कथंचित् असद्रूप है, और आत्मा नोआत्मा इन शब्दों द्वारा युगपत् अवाच्य होने के कारण वह कथंचित् अवक्तव्य भी है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा! अप्पणो आह नो आया, परस्स आइह नो आया, तदुभय
गौतम स्वामी प्रश्न-"आया भंते ! सोहम्मे कप्पे पुच्छा" 88વનું ! સૌધર્મકલ્પમાં આત્મા-સદુરૂપ છે કે તે આત્મા-અસદુરૂપ છે?
महावीर प्रभुना हत्त२-" गोयमा । सोहम्मे कप्पे स्त्रिय आया, सियनो माथा, जाव नो आयाइय" गीतम! सौधम८५ भभु अपेक्षाये सई. રૂપ છે, અમુક અપેક્ષાએ અસરૂપ છે, અને આત્મા, ને આત્મા, આ બને શબ્દ વડે એક સાથે વાચ્ય નહીં થઈ શકવાને કારણે અવક્તવ્ય પણ છે.
તેનું કારણ જાણવા માટે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને આ પ્રકારનો प्रश्न पूछे छे “से केणट्रेण भंते ! जाव नो आयाइय" मगन् ! मा५ ॥ કારણે એવું કહે છે કે સૌધર્મકલ્પ કર્થચિત (અમુક અપેક્ષાએ) - સદરૂપ છે, કથચિત્ અસરૂપ છે, અને આત્મા ને આત્મા, આ બે શબ્દો દ્વારા એક સાથે અવાચ્ય હોવાને કારણે કથંચિત અવક્તવ્ય છે? તેને ઉત્તર मायत महावीर प्रभु ४ छ -“गोयमा ! अप्पण्णो आइटें आया, परस्स
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०६
.... भगवतीसूत्र आटे अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइय' हे गौतम । आत्मनः स्वस्य सौधर्मकल्पस्य वर्णादिपर्यायैः आदि टे-आदेशे सति ते य॑पदिष्टः सन् सौधर्मः कल्पः आत्मा भवति-स्वपर्यायापेक्षया सपो भवतीत्यर्थी, परस्य-ईशानादिकल्पान्तरस्य पर्यायः आदिष्टे-आदेशे सति तैयपदिष्टः सन् नोआत्मा-अनात्मा भवति, परपर्याया पेक्षया असदुपो भातीयः, तदुभास्य पर्यायः आदिष्टे-आदेशे सति वदुभयस्स आइडे नो अवत्तव्वं आपाइय नो आयाइय' हे गौतम ! सौधर्मकल्पसंबंधी वर्णादिपर्यायों से व्यपदिष्ट होने पर कथंचित्र आत्मासदरूप है, कथंचित-ईशानादि कल्पान्तर की अपेक्षा से वह नो आत्माअसदुरूप है, अर्थात् परपर्यायों की अपेक्षा से वह अनात्मरूप है, तथा तदुभयपर्यायों से आदिष्ट होने पर वह अवक्तव्य भी है६, तृतीयभंग में जो वह कचित् अवक्तव्य कहा गया है-उसका कारण यह है कि वह आस्मा है इस रूप से वक्तुं शक्य नहीं हो सकता हैं क्योंकि वह उस समय परपर्याय की अपेक्षा नोआत्मा भी है, और वह नोआत्मा है ऐसा भी उस समय नहीं कहा जा सकता है, क्योंकि वह स्वपर्यायां की अपेक्षा से सदरूप भी है ! अत: इन शब्दों द्वारा वह युगपत् अवाच्य होने के कारण कथंचित् अवक्तव्य कहा गया है। इसी प्रकार से ईशान. सनत्कुमार, माहेन्द्र, ब्रह्म, लान्तक, महाशुक्र, सहस्रार, आनत, प्राणत; आरण, अच्युत, ये कल्प भी कथंचित् सदुरूप है, कथंचित् नोआत्मा
आइडे नो आया, - तदुभयस्स आइठे अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइंय" "ગૌતમ ! સૌધર્મકલ્પ પિતાની સૌધર્મકલ્પસંબંધી વદિ પયયેની અપે ક્ષાએ થપદિષ્ટ (કથિત થાય ત્યારે આત્મા–સરૂપ છે, ઈશાનાદિ કલ્પાન્તરની અપેક્ષાએ વ્યાદિષ્ટ થાય ત્યારે ને આત્મા–અસદુરૂપ છે. એટલે કે પર પર્યાની અપેક્ષાએ તે અનામરૂપ છે. તથા તદુભય (સ્ત્ર અને પર) પર્યાની અપેક્ષાએ આદિષ્ટ (કશ્ચિત) થાય ત્યારે તે અવક્તવ્ય પણ છે. તેનું કારણ એ છે કે તે આત્મા છે એવું કહી શકાય નહીં, કારણ કે તે સમયે પર પર્યાયની અપેક્ષાએ તે આત્મારૂપ પણ છે. તે ને ત્મા છે, એવું પણ તે સમયે કહી શકાય નહીં, કારણ કે તે સ્વપર્યાયની અપેક્ષાએ સરૂપ પણ છે તેથી આત્મા અને અનાત્મા શબ્દો વડે એક સાથે અવાય હેવાને કારણે તેને કથચિત્ અવક્તવ્ય પણ કહ્યું છે. એ જ પ્રમાણે ઈશાન, समा२, भाडे, ब्रह्म, - El-1, महाशु, सनार, भारय, मानत, પ્રાકૃત અને અદ્યુત ક પણે કર્થચિત સ૬૩૫ છે, કુચિત અસરૂપ છે.
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्रिका टीका श० १२ ३० १० सू० ३ रत्नप्रभादिविशेर्पानिरूपणम्
૪૭
पर्यायः व्यपदिष्टः सन् अवक्तव्यः स्यात् - तथाहि नहि असौ आत्मेति च वक्तु ं शक्यः परपर्यायापेक्षया तस्य अनात्मत्वात्, नापि अनात्मेति च वक्तुं शक्यः स्वपर्यामापेक्षया तस्य आत्मत्वात् इति भावः, तदुपसंहरन्नाह - ' से तेणद्वेणं तं चेत्र जाव नो आयाइयं, एवं जात्र भच्चुए कप्पे' ततं - अथ तेनार्थेन, तदेव - पूर्वोक्तरीत्यैव, यावत् - सौधर्मः कल्पः स्यात् आत्मा, स्यात् नो आत्मा, स्यात् अवक्तव्यः - आत्मा इति च, नो आत्मा इति च शब्देन युगपद् व्यपदेष्टुमशक्यः, एवं रीत्या - यावत्-ईशानसनत्कुमार माहेन्द्रब्रह्म - लान्तक - महाशुक्र - सहस्रारारणानतपाणताच्युतकल्पः स्यात् आत्मा, स्यात् नो आत्मा, स्यात् अवक्तव्यःआत्मेति च; नो आत्मेति च शब्देन युगपद् व्यपदेष्टुमशक्यः इति भावः । गौतमः पृच्छति - 'आया भंते! गेविज्जविमाणे अन्ने गेविज्जविमाणे' हे भदन्त ! ग्रैवेयकविमानः किम् आत्मा सद्रूपो वर्तते ? किंवा अन्यः अनात्मा - असद्रूपो ग्रैवेयकविमानो वर्तते ? भगवानाह - ' एवं जहा रयणप्पभा तत्र एवं अणुत्तरचिमाणा कि एवं ईसिप भारा वि' एवं - पूर्वोक्तरीत्या यथा रत्नप्रभा पृथिवी उक्ता, तथैव ग्रैवेयक विमानोऽपि वक्तव्यः तथा च ग्रैवेयकविमानः स्यात् आत्मा, स्यात् नो असद्रूप है और आत्मा नो आत्मा इन शब्दों द्वारा युगपत् अवक्तव्य होने का कारण कथंचित्-अवक्तव्य भी है। अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ' आया भंते । गेविज्जविमाणे- अन्ने गेविजमाणे' हे भदन्त ! ग्रैवेयक विमान सद्रूप है या असद्रूप है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं एवं जहां रयणप्रभा तहेव, अनुत्तरविमाणा वि एवं ईसिप भारा वि' हे गौतम । जैसा रत्नप्रभा पृथिवी के विषय में कहा जा चुका है, उसी प्रकार से ग्रैवेयक विमान के विषय में कहना चाहिये तथाच - ग्रैवेयक विमान कथंचित् सदरूप है, कथंचित् असद्रूप है और कथंचित् अवक्तव्य है क्योंकि वह आत्मा एवं नो आत्मा इन અને આ મા-અનાત્મતા શબ્દો દ્વારા એક સાથે અવાસ્થ્ય હવાને કારણે ગ્રંથ'ચિત્ અવક્તવ્યું પણુ છે.
?
गौतम स्वाभीना प्रश्न -" आया भंते ! गेविज्जविमाणे अन्ने गेविज्ञमाणे " હે ભગવન્ ! ગ્રેવેયક વિમાન સરૂપ છે, કે અસરૂપ છે ?
भडावीर प्रभुना उत्तर- " एवं जदा रयणप्पभा तहेव, एवं अणुत्तरं विमाणा वि एवं ईसिप भारी वि" हे गौतम! नेवु उथन रत्नअला पृथ्वीना विषयभां કરવામાં આવ્યુ છે, એવુ જ કથન વેયક વિમાન વિષે પણ સમજવું જેમ કે–ત્રૈવેયક વિમાન અમુક અપેક્ષાએ સદ્ગુરૂપ છે, અમુક અપેક્ષાએ અસદ્ગુરૂપ છે અને અમુક અપેક્ષાએ અવક્તવ્ય છે, કારણૢ કે આત્મા અને તે આત્મા,
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
. .
. . . भगवतीसचे आत्मा, स्यात् अबक्तव्या-आत्मा इति च, नो आत्मा इति च शब्देन युगपद् वक्तुमशक्या, एवं-पूर्वोतरीत्या, अनुत्तरविमान:-विजयवैजयन्तजयन्ता-पराजितः अपि स्यात् आत्मानः सद्रूपाः, स्यात् नो आत्मानः असद्रूपाः, स्यात् अवक्तव्या:-आत्मान इति च-नो आत्मानः इति च शब्देन युगपद् वक्तमशक्या: एवं पूर्वोक्तरीत्या, ईपत्याग्भारा सिद्धशिला अपि स्यात् आत्मा-सदरूपा, स्यात नो आत्मा-असद्रूपा, स्यात् अवक्तव्या-आत्मा इति च नो आत्मा इति च शन्देन युगपदव्यपदेष्टुमशक्या इति भावः । गौतमः पृच्छति-'आया भंते ! परमाणुपोग्गले, अन्ने परमाणुपोग्गले ? ' हे भदन्त! परमाणुपुद्गलः किम् आत्मा सद्पः ? किंवा अन्या-नो आत्मा अनात्मा असदरूपः परमाणुपुद्गलो वर्तते ? भगवानाह‘एवं जहा मोहम्मे कप्पे तहा परमाणुपोग्गले वि भाणियब्वे ' एवं पूर्वोक्तरीत्या यथा सौधर्मः कल्पः उक्तस्तथा परमाणुपुद्गलोऽपि भणितव्यः, तथा च परमाणु. शब्दों हारा युगपत् कहा जा नहीं सकता इसी प्रकार का कथन विजय, वैजयन्त, जयन्त, अपराजित सर्वार्थसिद्ध इन अनु. त्तर विमानो के विषय में भी कहना चाहिये-अर्थात् येसय विमान भी कथंचित् सद्रूप है, कथंचित असद्रूप है, और सत् एवं असत् शब्दों से ये युगपत् वाच्य न होने के कारण कथंचित् अवक्तव्य भी है। इसी प्रकार से ईषत्प्ररभारा पृथिवी अर्थात् सिद्धशिला भी कथचित् सद्रूप कथंचित् असदुरूप और कथंचित् अवक्तव्य है। • अब गौतम स्वामी प्रभु से पूछते हैं-'आया भंते ! परमाणुपोग्गले अन्ने परमाणुपोग्गले' हे भदन्त ! परमाणु पुदल क्या सद्रूप है या असदुरूप है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं जहा सो. हम्मे कप्पे तहा परमाणुपोग्गले विभाणियव्वे' जिस प्रकार पूर्वोक्त रीति આ શબ્દ વડે એક સાથે તે અવાચ્ય છે. એ જ પ્રકારનું કથન વિજય," વૈજયન્ત, જયન્ત, અપરાજિત અને સર્વાર્થસિદ્ધ નામના અનુત્તર વિમાને વિષે પણ સમજવું એટલે કે તે બધા વિમાને અમુક અપેક્ષાએ સદુરૂપ છે, અમુક અપેક્ષાએ અસદુરૂપ છે અને સત્ અને અસત્ શબ્દ દ્વારા એક સાથે વાચ્ય ન હોવાને કારણે કથંચિત અવક્તવ્ય પણ છે એજ પ્રકારનું કથન ઈષ~ા ભારા પૃથ્વી વિષે પણ સમજવું
गौतम स्वाभाना प्रश्न-“ आया भंते ! परमाणुपोग्गले, अन्ने परमाणुपागले ?" मग ! ५२माणु युद्ध शुस३५ छ ? मस३५ छ ?
महावीर प्रभुना उत्तर-" एवं जहा सोहम्मे कप्पे तहा परमाणुपोग्गले वि भाणियव्वे" गातभ ! सौधर्मः पनी स३५ता मादि विरे
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू० ३ रत्नप्रभादिविशेषनिरूपणम् ४०९ पुद्गला स्यात् आत्मा मदरूपः, स्यात् नो आत्मा-असदरूपो वर्तते, स्यात् अवक्तव्यम्आत्मा इति च नो आत्मा इति च शब्देन युगपद्व्यपदेष्टुमशक्यः इति भावः, एवं परमाणुपुद्गले असंयोगिनस्त्रयोभङ्गाः३। गौतमः पृच्छति-आया भंते ! दुप्पएसिए खंधे भन्ने दुप्पएसिए खंधेहे भदन्त ! द्विप्रदेशिकः स्कन्धः किम् के अनुसार सौधर्मकल्प कहा गया है उस प्रकार से परमाणुपुद्गल भी कहना चाहिये तथा परमाणुपुद्गल कथंचित् असद्प है और आत्मा एवं नो आत्मा इन शब्दों द्वारा वह युगपत् कहने के लिये अशक्य होने से कथंचित् अवक्तव्य भी है। इस प्रकार परमाणुपुदल में ये असंयोगी तीन भंग हैं३ । तात्पर्य यह है कि-परमाणुपुदाल में तीन भंग बनते हैं, यथा कथंचित् आत्मा१ कथंचित् नो आत्मा२ कथंचित्-अवक्तव्य३ । अर्थात् अपने स्वरूप की अपेक्षा (अपने वर्णादि पर्याय की अपेक्षा) आत्मा (सद्प-विद्यमान) है १। परपर्यायों की अपेक्षा नो आत्मा (अनात्मा-असद्रूप अविद्यमान है। उभय कि अपेक्षा (स्वपर्याय,
और परपर्याय कि अपेक्षा अवक्तव्य है ३ । क्योंकि यदि स्वरूप कहा जाये तो वह परपर्याय कि अपेक्षा सदुरूप नहीं हैं। और यदि असदरूप कहा जाय तो वह स्वपर्याय की अपेक्षा असदरूप नहीं है अतः सदरूप और असदुरूप किसी एक शब्द द्वारा न कहा जा सकने के कारण उसे अवक्तव्य शब्द से कहा गया है। यह अवक्तव्यपन आत्मा और नोआत्मा शब्द कि अपेक्षा से है किन्तु सर्वथा अवक्त. व्य नहीं हैं। यदि ऐसा हो तब तो उसे 'अवक्तव्य' शब्द से भी नहीं कहा जासकता है। किन्तु ऐसी दशा में उनका कथन अवक्तव्य' शब्द से किया जाता है। परमाणु पुद्गल में जो ये तीन भंग कहे गये है, वे आगे. के विप्रदेशी आदि सनी स्कन्धों में सम्पूर्ण स्कंध की अपेक्षा यनते हैं। और शेष भंग देशकी अपेक्षा से बनते हैं। . अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'आयो भंते ! दुप्पएसिए खंधे अन्ने दुप्पएसिए खंधे' हे भदन्त! बिमदेशिक स्कंध क्या सदुरूप है ? કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન પરમાણુ પુલના વિષયમાં પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ જેમ કે પરમાણુ પુલ કથંચિત્ (અમુક અપેક્ષાઓ સદ્દરૂપ છે, કથંચિત્ અસદુરૂપ છે અને આત્મા, ને આત્મા શબ્દ વડે એક સાથે અવાગ્યે હેવાને કારણે કથચિત્ અવક્તવ્ય પણ છે પરમાણુ પુલમાં આ ત્રણ અસગી ભંગ સંભવી શકે છે.
गौतम स्वामीना प्रभ-" आया भंते ! दुप्पएसिए खंधे अन्ने दुप्पएसिए खंधे ?" भगवन् । विदेशि २९शु स६३५ छ : मस३५ छ?- .
भ०५२
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र आत्मा सद्यो पर्वते ? किं वा अन्यः नो आत्मा-अनात्मा असद्पो द्विपदेशिका स्कन्धो वर्वते? भगवानाह-गोयमा! दुप्पएसिए खंधे सिय आया?, सिय नो आया२, सिय अवत्तव्यं आयाइय, नो आयाइय३' हे गौतम ! द्विमदेशिकः स्कन्धः स्यात् आत्मा-सद्पः१, स्मात् नो आत्मा-अनात्मा-सदरूपः२, स्यात् अवक्तव्यःआत्मा इति च नोआत्मा-अनात्मा इति च शब्देन युगपद्व्यपदेष्टुमशक्यः३, 'सिय आया य, नो आया य४' द्विपदेशिकः स्यात् आत्मा च सदरूपः, नो आत्माअनात्मा च असद्रूपः 'सिय आया य अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइय५, द्विप्रदेशिकः स्कन्धः स्यात् आत्मा च सद्रूपश्च, अवक्तव्यः-आत्मा इति च नो आत्माअनात्मा इति च शब्देन युगपद्व्यपदेष्टुमशक्यः, 'सिय नो आया य अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइय६,' द्विपदेशिकः स्कन्धः स्यात् नो आत्मा-अनात्मा च, अवक्तव्या-आत्मा इति च नो आत्मा-अनात्मा इति च शब्देन युगपदव्यपदेष्टुयावह असद्रूप है? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! दुप्पएसिए खंधे सिय आया१, सिय नो आया २, सिय अवत्तव्वं आयाइय नो
आयाइय ३' हे गौतम ! विप्रदेशिक स्कन्ध कथंचित् सद्रूप है १ कथंचित् असदुरूप है२, कथंचित् आत्मा और नो आत्मा इन शब्दों द्वारा वह युगपत् कहने को अशक्य होने के कारण अवक्तव्य भी है३, 'सिय आया य नो आया य ४, कथंचित् वह सत् असत् उभयरूप भी है।' 'सिय आयाय अवत्तव्यं आयाश्य नो आयाइय ५' कतचित् वह सदुरूप भी है और आत्मा अनात्मा इन शब्दों से युगपत् कहने को अशक्य होने के कारण अवक्तव्य भी है५, 'सिय नो आया य अवत्तव्यं आयाइय नोआयाइय' कथंचित् वह असदुरूप भी है और आत्मा नो आत्मा इन शब्दों द्वारा युगपत् कहने को अशक्य होने के कारण
महावी२. प्रसुन उत्तर-"गोयमा! दुप्पएसिए खंधे सिय आया१, सिय नो आया२, सिय अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइय३, म्रिय आया य नो आया'; य४, सिय आया य अवतव्वं - आयाइय नो आयाइय५, - सिय नो आया य अवत्तव्वं आयाइय नो आयाइय६" है गीतमा द्विपशि २४५ (१)- ४थ:थित सद्३५ छ, (२) ४थायित् अस६३५ छे, (3) मामा भन न मात्मा, આ બે શબ્દ વડે વાચ્ય ન હોવાને કારણે તે કથંચિત્ અવક્તવ્ય પણ છે, (४) ४थायित् सत् असत् (स३५-मस३५) भन्ने ३५ पर छे, (५) તે કથંચિત્ સદુરૂપ પણ છે અને આત્મા અનાત્મા શબ્દો વડે અવાગ્ય હોવાને કારણે અવક્તવ્ય પણ છે. (૬) તે કથંચિત્ અસરૂપ પણ છે અને આત્મા, ને આત્મા, આ બે શબ્દો દ્વારા એક સાથે વાંચ્યું ન હોવાને
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका शं० १२ उ० १० सू० ३ रत्नप्रभादिविशेषनिरूपणम् ४११ मशक्यः । गौतमस्तत्रकारणं पृच्छति-" से केणद्वेगं भंते ! एवं तं चेव जाव नो आयाइय अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइय?' हे भदन्त ! वत् केनार्थेन एवं-पूर्वोक्तरीत्या, तदेव-पूर्वोक्तवदुच्यते-यावत् द्विपदेशिका स्कन्धः स्यात् आत्मा-सदरूपः, स्यात् नो आत्मा-असद्यः इत्यादि षहमजा वक्तव्याः , तदन्तिममाह-नो आत्मा-अनात्मा-असद्रूप इति च, अबक्तव्यः,-आत्मा इति च नो आत्मा-इति च शब्देन युगपद् नो वक्तुं शक्यः इति ? भगवानाह-'गोयमा । अपणो आइटे आया१, परस्स आइट्टे नो आया२ तदुभयस्स आइडे अवत्तव्वं दुप्पएसिए खंधे आयाइय नो आयाइय३' हे गौतम ! द्विपदेशिका स्कन्धः आत्मनः स्वस्य-द्विमदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिपर्यायैः आदिष्टे-आदेशे सति तैः व्यपदिष्टः सन् आत्मा स्वपर्यायापेक्षया सद्रूपो भवति परस्य-त्रिमदेशिकादि स्कन्धान्तरस्य अवक्तव्य भी, है ६ अब गौतमस्वामी इस विषय में कारण जानने की इच्छा से प्रभु को ऐसा पूछते हैं-'से केणटेणं भंते! एवं तं चेव जाव नो आयाइय, अवत्तव्वं आयाइय नो आयाइय' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि द्विप्रदेशी स्कंध 'कचित-आत्मा सदरूप है, कथंचित नो आत्मा-असदुरूप है" इत्यादि असंयोगी भंग तीन ३ द्विफसंयोगी भंग ३ ऐसे छह६ भंगो वाला है ? यहां 'नो आयाइय अवत्तव्वं' इस सूत्रांश से अन्तिम छहा भंग प्रकट किया गया है। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! अप्पणो आइले
आया१ परस्स आइहे नो आया २, तदुभयस्स आइट्टे अवत्तव्यं दुप्पए. सिए खंधे आयाइय नो आयाइय' ३, हे गौतम! विप्रदेशी स्कंध जप अपनी वर्णादिरूप पर्यायों से विवक्षित होता है, तब वह अपनी पर्यायों की अपेक्षा से सद्रूप है ? और त्रिप्रदेशिक आदि स्कन्धान्तर की वर्णी - કારણે અવક્તવ્ય પણ છેહવે આ પ્રકારના કથનનું કારણ જાણવા માટે
गौतम स्वामी महावीर प्रभुन भा प्रभारी प्रश्न पूछे छ-" से केणठेण भंते । एवं तचेव जाव नो आयाइय, अवतव्वं आयाइय नो आयाइय?" असगन् । આપ શા કારણે એવું કહે છે કે દ્વિદેશી ઔધ કથંચિત્ સદુરૂપ છે, ४थायित् अस३५ छे, त्यात पूर्वरित inा छ ? मही' “नो 'आयाइय अवत्तव्वं " मा सूत्रांश | छेल्दा-ही-मागे ५४८ ४२वामा मा०य छे. ___महावीर प्रभुना उत्तर-“गोयमा ! अप्पणो आइहे आया१, परस्स आइटे नो आयार, तदुभयस आइट्टे अवतव्वं दुप्पएसिए खंधे आयाइय नो आयाइय३" गौतम ! न्यारे पाताना पक्ष ३५ पर्याय १९ विशी સ્કંધની વિવક્ષા કરવામાં આવે છે, ત્યારે તે પિતાના પર્યાની અપેક્ષાએ સપ છે. અને ત્રિપ્રદેશિક આદિ અન્ય ધેના વર્ણાદિ રૂપ પર્યાયાની
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१२
भगवतीसूत्रे पर्यायैः आदिष्टे-आदेशे सति तैयपदिष्टः सन् नो आत्मा-अनात्मा-असदुपो भवति, तदुभयस्य स्वपरोभयस्य पर्यायः आदिष्टे-आदेशे सनि तदुभयपर्याय व्यपदिष्ट इत्यर्थः अक्तव्यः द्विपदेशिकः स्कन्धः आत्मा इति च नोआत्माअनात्मा इति च शब्देन युगपद्व्यपदेष्टुभशक्यः इत्येवं द्विपदेशिकस्कन्धे पण्णा भङ्गानां मध्ये सर्वस्कन्धापेक्षया आद्यं भरकत्रयमुक्त्वा देशापेक्षया अन्तिम भागत्रयमाह-'देसे आइहें सम्भावपज्जवे देसे आइडे असम्भावपज्जये दुप्पएसिए खंधे आया य नो आया य४' तस्य देशः एक आदिष्ट -एक देशापेक्षया स्वपर्यायः दिरूप पर्यायों की अपेक्षा से आदिष्ट होने पर वह असदुरूप है २ तथा जब वह स्वपर्याय एवं परपर्यायों से युगपत् आदिष्ट होता है-तब वह अवक्तव्य कोटि में आजाता है क्योंकि उस समय वह स्वपर्याय और परपर्यायों से युगपत् वाच्य नहीं हो सकता है ३ इस प्रकार के ये तीन भंग द्विप्रदेशिक स्कंध में जो कहे गये हैं वे संपूर्ण स्कन्ध-असंयोगकी अपेक्षा से कहे गये हैं ३ अब अवशिष्ट और जो ३ भंग हैं वे देशापेक्ष -संयोग की अपेक्षा से हैं यही कहने के लिये सूत्रकार कहते हैं-'देसे आइढे सम्भावपज्जवे, देसे आइढे असम्भावपज्जवे दुप्पएसिए खंधे आया यनो आया य४' जब वह द्विप्रदेशिक स्कंध सद्भाव पर्यायवाले अपने एक देश की अपेक्षा से व्यपदिष्ट होता है तब वह देश की वर्णादिरूप पर्यायों से युक्त होने के कारण सद्रूप है, और जब वही दिप्रदेशिक स्कंध अपने असद्भाव पर्याय वाले द्वितीय देश से आदिष्ट होता है तब वह उसकी वर्णादि पर्यायों से युक्त नहीं होने के कारण असदुप है इस प्रकार यह एकदेश की आदिष्ट पर्यायों से सद्भावपर्यायवाला होने के कारण और द्वितीय देश की पर्यायों से असद्भावपर्यायावाला होने के कारण कयंचित् सद्रूप एवं कथंचित् असदुरूप कहा गया है४, 'देसे आइटे सम्भावपज्जवे देसे आहे तदुभयपज्जवे दुप्पएसिए खंधे અપેક્ષાએ આદિષ્ટ થાય ત્યારે અસદ્ધપ છે તથા જ્યારે તે સ્વપર્યા અને પરપર્યાની અપેક્ષાએ એક સાથે આદિષ્ટ થાય છે, ત્યારે તે અવક્તવ્ય કેટમાં આવી જાય છે, કારણ કે તે સમયે તે વપર્યાય અને પરપર્યા વડે એક સાથે વાગ્યે થઈ શકતું નથી. આ પ્રકારના જે ત્રણ ભાંગાઓ કહેવામાં આવ્યા છે, તે પ્રિપ્રદેશિક સકંધના સરકંધની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવ્યા છે. બાકીના જે ત્રણ ભાંગાએ છે, તેઓ દેશાપેક્ષ છે, એજ વાત सूत्रसर 42 ४२ छ-" देसे आइडे सम्भावपज्जवे, देसे आइडे अपभापज्जवे
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयवन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू० ३ रत्नप्रभादिविशेषनिरूपणम् ४१३ सद्भावपर्यवः द्विपदेशिका स्कन्धः, देशो द्वितीयपरपर्यायैः आदिष्टः असद्भावपर्यवः द्विपदेशिकः स्कन्धः आत्मा च सद्रूपो नो आत्ना च-अनात्मा असदूपो भवति ४, 'देसे आइडे सम्भावपज्जवे देसे आइटे तदुभयपज्जवे दुष्पएसिए खंवे आयाय अवत्त आयाइय नोआयाइय' तस्य देशः एका आदिष्टः एकदेशापेक्षया स्वपर्यायै सद्भावपर्यवः, वस्य देशः द्वितीयः आदिष्टस्तदुभयपर्य'वस्ततोऽसौ द्विपदेशिकः स्कन्धः आत्मा च सद्रूपो भवति, अवक्तव्या-आत्मा इति च नो आत्मा इति च' शब्देन युगपद्व्यपदेष्टुमशक्यः५, 'देसे आदिहे आया य अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइय' तथा जब यह द्विप्रदेशिक स्कंध सद्भावपर्यायवाले. एकदेश की अपेक्षा से आदिष्ट होता है तब यह सद्भावपर्यायवाले अपने देश की सद्भाव पर्यायों से तो सदुरूप है और सद्भाव असद्भाववाले दूसरे देश से युगपत् न होने पर वह सदरूप असद्रूपता से अवक्तव्य भी है । 'देसे आइडे असम्भावपज्जवे देसे સુપુરા ધંધે વાચા જ તો સાચા ચક” જ્યારે તે દ્વિપ્રદેશિક સકંધ સદભાવ પર્યાયવાળા પિતાના એકદેશની અપેક્ષાએ વ્યાદિષ્ટ (કથિત) થાય છે, ત્યારે 'તે દ્વિસ્વદેશી કંધ તે દેશની વર્ણાધિરૂપ પર્યાથી યુક્ત રહેવાને કારણે - સલૂપ છે, અને જ્યારે એજ દ્વિદેશી કંધ પિતાના અસ૬ભાવ પર્યાયવાળા , બીજા દેશથી આદિષ્ટ થાય છે, ત્યારે તે તેની વદ પોથી યુક્ત નહી રહેવાને કારણે અસદ્ધપ છે. આ રીતે તે દ્વિપ્રદેશી સકંધ એક દેશની આદિ પર્યાની અપેક્ષાએ સદુભાવપર્યાયવાળે હેવાને કારણે અને બીજા દેશની પર્યાયોની અપેક્ષાએ અસહુભાવ પર્યાયવાળે હેવાને કારણે કર્થચિત સપ અને કથચિત એસપ કહેવામાં આવ્યું છે “ રિલે જા સમાવવા देसे आइटे. तदुभयपज्जवे दुप्पयसिए खंधे आया य अवत्तव्यं आयाइय नो आया
” તથા જ્યારે તે દ્વિદેશી સ્કધ ક્રમશઃ અને યુગપત (એક સાથે) સદૂભાવ પર્યાયવાળા દેશની અપેક્ષાએ અદિષ્ટ થાય છે, ત્યારે સદૂભાવ પર્યાથવાળા પિતાના દેશની (અંશની સદ્ભાવ પર્યાની અપેક્ષાએ તે તે સદ્ધપ છે, અને સદ્ભાવ- અસદુભાવ પર્યાયવાળા દેશની અપેક્ષાએ એક સાથે આદિષ્ટ થાય ત્યારે આત્મા ને આત્મા શબ્દો વડે એક સાથે અવક્તવ્ય હેવાને કારણે અવક્તવ્ય પણ છે. આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે ઢિપ્રદેશી સ્કંધ બે અંશે (પરમાણુ)વાળ હોય છે. તે બે પરમાણુ રૂપ બે શેમાંના એક અંશ (દેશ)ની પર્યાની અપેક્ષાએ જ્યારે તેને વિચાર કરવામાં આવે છે, ત્યારે વિવક્ષિત તે પર્યાની અપેક્ષાએ જ તે સદ્રુપ હોય છે, કારણ કે તે પર્યાયે જ તેમાં સદ્ભૂત હોય છે. અને જે બીજા દેશની પર્યાની અપે
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१४ __ . .....
भगवतीसूत्रे
... अभावपज्जवे देसे आइटे तदुभयपज्जवे दुप्पएसिए खंधे नो आयाय अत्तक
आयाइय नोआयाइय ६' तस्य द्विपदेशिकस्कन्धस्य देश: एक: आदिष्टः, परपर्यायः असद्भावपर्यवः, देशो द्वितीय आदिष्टस्तदुभयपर्यवस्ततोऽसौ द्विपदेशिका स्कन्धः नो आत्मा च-अनात्मा च भाति, अबक्तव्यः आत्मा इति च नोमात्मा अनात्मा इति च शब्देन युगपदक्तमशक्या, इत्येवं द्विप्रदेशिक स्कन्धे पडूभङ्गाः६, सप्तमः पुनरात्मा च नो आत्मा च अवक्तव्यं चेत्येवं रूपो द्विपदेशिके स्कन्धे न भवति, अस्य द्वयंशत्वात् । विप्रदेशिकादौ तु संभवति इति सप्तमङ्गी । प्रकृतमुपसहरन्नाह-'से तेणढेणं तं चेव जाव नो आयाइय' तत्-अथ, केनार्थेन, तदेवआइटे तदुभयपज्जवे दुपएसए खंधे नो आया य, अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइय६, इसी प्रकार वह क्रमशः विचार से कथंचित् असदुरूप भी है और युगपत् दोनों के विचार से वह कथंचित् अवक्तव्य भी है इसीलिये वह नो आत्मा अवक्तव्यरूप है ६ तथा 'वह दिप्रदेशी स्कन्ध कथंचित् सद्रूप भी है कथंचित् असद्रूप-भी है, और कचित् अवक्तव्य भी है' ऐसा जो सात ७ वां भंग है वह यहां द्विप्रदेशी स्कंध में संवित नहीं होता है क्योंकि यह व्यंशरूप अर्थात् केवल दो अंशवाला है। त्रिप्रदेशिक आदि स्कंधो में ही यह ससमभंग संभावित होता है इस प्रकार से यह सप्तभंगी है 'से तेणटेणं तंचेव जाव नो आयाइय' इसी कारण हे गौतम ! मैने ऐसा कहा है कि द्विप्रदेशी 'ક્ષાએ તે વિવક્ષિત થતું નથી તે દેશની પર્યાની અપેક્ષાએ તે અસલૂપ છે,
તેથી તે દ્વિપદેશી સ્કંધ દ્વિતીય દેશની અપેક્ષાએ અસદુરૂપ છે આ રીતે તે દ્વિદેશી કંધમાં સદુરૂપ અને અસદ્દરૂપ ધમેને સદ્ભાવ તે અવશ્ય છે, પરન્ત તે બનેનું તેમાં યુગપત્ (એક સાથે) કથન થઈ શકતું નથી, તેથી તે દ્વિદેશી સ્કંધ તે બને ધર્મો દ્વારા અવક્તવ્ય છે. તથા આ બને ધર્મોની અપેક્ષાએ તે દ્વિપ્રદેશી કંધને વિચાર કરી હોય તે કમશ: પણ થઈ શકે છે અને યુગપત્ પણ થઈ શકે છે. આ ક્રમશઃ અને યુગપત (એક સાથે) વિચારની અપેક્ષાએ તે કથંચિત સદુરૂપ પણ છે અને કથંચિત્ અવ. इतव्य ३५ ५५ छ. " देसे आइटूठे असभावपज्जवे देसे आइटूठे तदुभयपज्जवे दुप्पएसिए खंधे नो आया य, अवत्तव्वं आयाइय नो आयाइय" से प्रभारी ક્રમશઃ વિચાર કરવામાં આવે, તે તે દ્વિપ્રદેશી સકંધ કથંચિત્ અસદુરૂપ પણ છે અને બન્નેને યુગપત (એક સાથે) વિચાર કરવામાં આવે, તે તે કથ ચિત અવક્તવ્ય રૂપ પણ છે. તથા “દ્વિદેશી કધ કથંચિત્ સદુરૂપ પણ છે, કર્થચિત અસરૂપ પણ છે અને કથંચિત અવકતવ્ય પણ છે.” આ સાતમે ભાગે (વિકલ્પ) અહીં સંભવી શકતા નથી, કારણ કે વિદેશી કંધ બે
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
चन्द्रिका टीका ० १२ उ० १० सू० ३ रत्नप्रभादिविशेषनिरूपणम् ४१५ पूर्वोक्तरीत्या यावत्-द्विपदेशिकः स्कन्धः स्यात् आत्मा, स्यात् नो आत्मा२, इत्यादि स्यात् नो 'आत्मा च अवक्तव्यम् आत्मा इति च नो आत्मेति च३, तथा च द्विप्रदेशिकरकन्पस्थ द्विमदेशत्वात् एको देशः आदिष्टः सद्भावप्रधानाः सत्तानु. गताः पर्यत्रा यस्मिन् स सद्भाव पर्यवः स्वपर्यवैः, द्वितीयस्तु देशः आदिष्टः असद्भाव पर्यः परपर्यायैः परपर्यवाश्च तदीयद्वितीयदेशसम्बन्धिनो वरत्वन्तर सम्बन्धिनों वेति, ततश्चासौ द्विपदेशिकः स्कन्धः क्रमेण आत्मा च नो आत्मा चेति तथा तस्य देशः आदिष्टः सदभावपर्यवः, देशशोभयपर्यवस्ततोऽसौ द्विपदेशिकः स्कन्धः आत्मा च सद्रूपः, अवक्तव्यं चेति५, तथा तस्यैत्र द्विपदेशिकस्य स्कन्धस्य देशः आदिष्टोऽसद्भावपर्ययः, देशस्तु उभयपर्यवस्ततोऽसौ द्विप्रदेशिकः स्कन्धः नो आत्मा च अवक्तव्यं च स्यादिति६ इति फलितम् ।
गौतमः पृच्छति - ' आया भंते! तिप्पएसिए खंधे अन्ने तिप्पसिए खंधे ? ' हे मदत ! त्रिपदेशिकः स्कन्धः किम् आत्मा सद्रूपः ? किंवा अन्यः -नो आत्माअनात्मा असद्रूप स्त्रिप्रदेशिक स्कन्धो भवति ? भगवानाह - ' गोयमा ! तिप्पएंसिए खंधे सिय आया?' हे गौतम ! त्रिपदेशिकः स्कन्धः स्यात् आत्मा - सद्रूपों स्कंध कथंचित् सद्रूप आदि धर्मो वाला है । यह अभी उपर प्रकट, कर दिया गया है।
अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' आया भंते । तिप्पएसिए खंधे अन्ने तिप्पएसिए खंधे" हे भदन्त । त्रिप्रदेशिक स्कन्ध क्या, सद्रूप है या अन्य असद्रूप है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा तिप्पएसिए खंधे सिय आया सिय नो आया' हे गौतम ! इन त्रिप्रदेशी, स्कन्ध में तेरह भंग बनते हैं, जैसे- त्रिप्रादेशिक स्कन्ध स्यात् कथंचित् અંશ (દેશ) રૂપ જ હાય છે. ત્રિપ્રદેશી આદિ કધામાં જ આ સાતમા लांगो सावी श छे मा प्रहारनी या सप्तभंगी छे. " से तेणट्ठेणं तंचेव जाव नो आयाइय" हे गौतम! तेरो में भेवु' छु' छे' द्विअद्वेशी ધ સરૂપ પણ છે, ઈત્યાદિ ૬ ભાંગાએ અહી· સમજી લેવા. ” એ વાત તે આગળ પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે દ્વિપ્રદેશી ધ એ અશાવાળા એ પ્રદેશાવાળા-ડાય છે. જે પ્રકારે સપતા તેના ધમ છે, એજ પ્રમાણે અસપતા પણ તેને ધમ છે; અને, અવકતવ્યતા પણ તેના ધમ છે. गौतम स्वामीनो अन-" आया भंते! तिप्पप सिए खंधे अन्ने तिप्पएसिए खंधे ?" डे लगवन् । त्रिप्रदेशि स्न्ध सद्दश्य छे, अस३य छे ?
F
महावीर अनुउत्तर- " गोयमा ! " हे गौतम! " तिप्पएसिए बंधे सिय आया, सिय नो आयार " त्रिप्रहेशि २५६ (१) भुङ अपेक्षामे
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीचे भवति१, 'सिय नो आयार ' स्यात् नो आत्मा-अनात्मा असदरूपो भवतिर, 'सिय अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइय३' स्यात्-अवक्तव्य वस्तु-आत्मा-सद्रूप इति च नो आत्मा-अनात्मा असद्रूप इति शब्देन युगपद्व्यपदेष्टुमशक्यम् ३, 'सिय आया य नो आया य४' स्यात् आत्मा-सद्पश्च, नो आत्मा-असद्पश्च४, ननु-अत्र 'एक आत्मा एक नो आत्मा' द्विकसंयोगा: त्मके प्रथमे भङ्गे त्रिपु प्रदेशेषु द्वौ विकल्पों कथं घटेते ? इति चेदत्राह-एते त्रयो; ऽपि प्रदेशद्वयोराकाशपदेशयोस्तिष्ठन्ति तदाकाशप्रदेशावगाहनापेक्षया एप द्विककिसी अपेक्षा सदरूप भी है१, और किसी अपेक्षा असदुरूप भी है २ 'सिय अवत्तव्वं आयाइय-नो आयाइय ३ तथा यह त्रिप्रदेशी स्कन्ध सद्रूप से और असदुरूप से एक साथ शब्दों द्वारा कहा नहीं जा सकता है क्योंकि प्रवृत्ति क्रमशः ही होती है-इस कारण. कथंचित अव. तव्य भी है. ३ । 'सिय आया य नो आया य ४' एक काल में कथंचित् यह सद्प भी है और असद्रूप भी है४, शंका-यहां 'एक-आत्मा एक नो अस्मा' इस द्विकसंयोगी पहले भंग में तीन प्रदेशों में दो विकल्प कैसे घटते हैं अर्थात् त्रिप्रदेशिक स्कन्ध का एक प्रदेश आत्मा और एक अनात्मा हो गया किन्तु तीसरा प्रदेश क्या है ? उत्तर-त्रिप्रदेशी के ये तीनों प्रदेश दो आकाशप्रदेशों में रहते हैं उन दो आकाशप्रदेशों की अवगाहना की अपेक्षा से यह विकसयोगी पहला भङ्ग होता है। इसी प्रकार आगे भी दिकसंयोगी 'आत्मा अवक्तव्यम्' इस चौथे भंग में स३५ छ, (२) मभु४ अपेक्षा अस६३५ छ, “सिय अवत्तव्वं आयाइय नो. आयाइय३" (3) स६३५ मन अस३५ शह 43 साथे सवाथ्य હવાની અપેક્ષાએ તે અવકતવ્ય રૂપ પણ છે, કારણ કે શબ્દની પ્રવૃત્તિ
भश: 1 थाय छे. “सिय आया य नो आया य" (४) 2 + अणे ते કથંચિત સરૂપ પણ છે અને કર્થચિત્ અસદુરૂપ પણ છે.
શંકા–અહિયાં એક આત્મા એક ને આત્મા આ પ્રમાણેના વિકસગી આ પહેલા ભંગમાં ત્રણ પ્રદેશમાં બે વિકલ્પ કેવી રીતે ઘટિત થાય છે?
ઉત્તર–ત્રણ પ્રદેશના આ ત્રણે પ્રદેશે બે આકાશપ્રદેશમાં રહે છે. તે બે આકાશપ્રદેશની અવગાહનાની અપેક્ષાએ આ બ્રિકસગી પહેલે. #. मन छे. मे प्रमाणे वे पछी ५४ सियो "आत्मा अवक्तव्यम्" मा. याथा ममा ‘नो आत्मा अवक्तव्यम्' मा सात सभा समय
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू० ३ रत्नप्रभादिविशेषनिरूपणम् ४१७ संयोगिक प्रथमो भङ्गो घटते । एवमग्रेऽपि चतुर्थे सप्तमे च भंगे विज्ञेयम् । एवं बहुबहुप्रदेशिकस्कन्धेषु सर्वत्र विकसंयोगिकभङ्गेषु द्वयोः स्थानयोरेकवचनमवगा; हनापेक्षया विभागापेक्षया च ज्ञातव्यमिति । 'सिय आया य नो आयाओ य५'. स्यात् आत्मा-सद्पश्च एकपदेशापेक्षया नो आत्मानौ अप्सद्पो अकैकमदेशापेक्षया, एकमदेशविवक्षया एकवचनम्, प्रदेशद्वये अनेकत्वविवक्षया सूत्रे बहुवचनम् । एवग्रेऽपि सर्वत्र बोध्यम् ५, 'सिय आयाओ य नो आया य६' स्यात् आत्मानौ सद्रूपौ च, नो आत्मा-असद्पश्चद, 'सिय आया य अवत्तव्यं आयाइय नों आयाइय७' स्यात् आत्मा सद्पश्च, अवक्तव्या-आत्मा सद्प इति च नो आत्मा 'नो आत्मा अवक्तव्यम्' इस सातवें भंगा में समझ लेना चाहिये इस प्रकार यहु बहु प्रदेशी स्कंधो में सब जगह विकसं योगी भंगा में दोनों स्थानों में एकवचन अवगाहना की अपेक्षा से तथा विभागों की अपेक्षा से जानना चाहिये। 'सिय आया य नो आयाओ य ५' एक प्रदेश की अपेक्षा यह कथंचित् सद्रूप है और इसके अनेक प्रदेश असदुरूप हैं५. यहां कहीं कहीं जो दो प्रदेशों में 'आया ऐसा एकवचन का प्रयोग किया गया है वह दो प्रदेशों का एकप्रदेश में अवगाढ आदि के एकत्व की विवक्षासे किया गया है तथा 'नो आयाओं ऐसा जो बहुवचन का प्रयोग किया गया है वह भेद (अलग अलग) की विवक्षा से किया गया हैइसी प्रकार से आगे भी समझ लेना चाहिये 'सिय आयाओय नो आया य६' तथा कथंचित् अनेक सद्रूप है और एक सद्रूप है ६, सिय. લેવું. આ પ્રમાણે બહુ બહુપ્રદેશીસકર્ધામાં બધેજ કિકસગીભંગામાં બને સ્થાનમાં અવગાહનાની અપેક્ષાએ એકવચન અવગાહનાની અપેક્ષાએ તથા विlain अपेक्षा समल . "सिय आया य नो आयामो ચ” (૫) સ્કંધની અપેક્ષાએ તે કથંચિત્ સદરૂપ છે અને પ્રદેશની अपेक्षा स्थायितू मस३५ छ महीने पडसा "पाया" मा એક વચનના પદને પગ કરવામાં આવે છે, તે સ્કંધની અપેક્ષાએ કરपामा माव्या छ, भने "नो आयाओ" मी मक्यनारे प्रयास ४२वामा આવ્યો છે, તે પ્રદેશની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યા છે એજ પ્રમાણે भाजप सभ . “सिय आयाओ य नो आया य६" (6) तथा પ્રદેશની અપેક્ષાએ કર્થચિત સદરૂપ છે અને સકંધની અપેક્ષાએ અસદુરૂપ छ. " सिय आया य अवत्तव्वं आयाइय नो आयाइय" ते भभु अपेक्षा
भ० ५३
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
PR&
भगवतासूत्र
अनात्मा-असद्रूप इति च शब्देन युगपद् वक्तुमशक्यत्वात् यत्र द्वयोः स्थानयोरेक बंचनं त्रयाणां प्रदेशानामाकाशम देशद्रयावगाहित्यापेक्षयेति पूर्व उक्तमेव७, 'सिय 'आयाइय अवत्तभाई आयाओ य नो आयाओ य८' स्यात् आत्मा सद्रूप इति च अवक्तव्यौ आत्मानौ - सद्रूपौ च नो आत्मानौ - अमद्रूपौ च८, 'सिय आयाओं य अत्रत्तव्यं आयाइय नो आयाइय ९१ स्यात् आत्मानौ सद्स्यौ च अवक्तव्य:आत्मा - सद्रूप इति च नो-आत्मा - अतद्रूप इति च शब्देन युगपदव्यपदेष्टुमशक्यः ९, 'सिय नो आया य अवत्तव्व आयाइय नो आयाइय १०' स्यात् नो आत्माअप्तदूरूपश्च, अवक्तव्यः - आत्मा सद्रूप इति च नो आत्मा - असद्रूप इति शंब्देन युगपद्व्यपदेष्टुमशक्यः, अत्रापि द्वयोः स्थानयोरेकवचनमाकाशमदेशद्वयावगानापेक्षयैव १०, 'सिय नो आया य अवक्तव्याई आयाओ य नो आयाओ आया य अवत्तव्यं आयाइय नो आघाइय ७' कथंचित् यह सद्रूप है और कथंचित् आत्मा एवं नो आत्मा इन शब्दों द्वारा युगपत् नहीं कह सकने के कारण अवक्तव्य भी है ७, 'सिय आयाइय अवत्तव्वाई,,
"
याओ य नोखयाओं य ८' कथंचित् एक सद्रूप है और अनेक अवकव्य सद्रूप और असद्रूप इन शब्दों द्वारा युगपत् नहीं कहा जा सकने के कारण अवक्तव्य रूप भी है, ८ 'सिय आयाओ व अवक्तव्वं आपाइय' नो आयाय कथंचित् अनेक सद्रूप हैं और एक अवक्तव्य सद्रूप एवं अरूप इन दोनों शब्दों द्वारा युगपत् नहीं कही जा सकने के कारण अवक्तव्य रूप है ९, 'सिय नो आया य अवत्तव्वं आयाइय नो आयाइय' १० कथंचित् एक असद्रूप हैं और एक अवक्तव्य - आत्मा नो आत्मा रूप से एक साथ कहा नहीं जा सकने के कारण अवक्तव्य रूप भी है १० 'सिय સદ્ગુરૂપ પણ છે, ' અને કથાચિત્ આત્મા અને ના આત્મા શબ્દો વડે એક साथै सवाभ्य होवाने आरो भवतव्य ३५ पशु छे. " सिय आयाइय अवतुव्वाई, आयाओ य नो आयाओ य८ " (८) यारे सुधनी अपेक्षा ते
સદ્ગુરૂપ છે, અને પ્રદેશાની અપેક્ષાએ તે સરૂપ અને અસદ્પ`આ શબ્દો द्वारा मे४. साथै व्यवास्य होवाने भरले भवतव्य ३५ ययु छे. " सियआयाओय अवतव्वं आयाइय नो आयाइय्९, (८) उयाङ प्रहशनी अपेक्षाये તે સરૂપ પણ હોય છે અને સ્કધની અપેક્ષાએ તે સરૂપ અને - અસરૂપ આ બે શબ્દો દ્વારા એક સાથે અવકતવ્ય હાવાને કારણે અવક્તવ્ય રૂપ पथे डॉय है., “ सिय नो आया' य अवत्तव्यं आयांइय नो आयाइय १०” (१०)
તે સ્ક’ધની અપેક્ષાએ કથ ચિત્ અસદ્ગુરૂપ પણુ અને આત્મા નાઆત્મા १ ोर्ड साथै अवास्य होवाने आये भवतव्य ३५ पशु छे, “ स्रिय नो
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रेमयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू०.३ रत्नप्रवादिविशेषनिरूपणम् य११ स्यात् नो आत्मा असदपश्च अशक्तव्यौ-आत्मानौ च सदरूपो नो आत्मानौ च-असदुरूपौ इति च शब्देन युगपद् व्यपदेष्टुमशक्यौ ११, 'सिय नो आयाओं य अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइय१२' स्यात् नो आत्मानौ असौ च, अवक्तव्योआत्मा-सद्रूप इति च नो आत्मा असदुरूप इति च युगपद् व्यपदेष्टुमशक्यः१३, "सिय आया य नो आया य अवयं आयाइय नी आयाइय१३' स्यात् आत्मा सद्पश्च नो आत्मा-अनात्मा असरूपश्च, अवक्तव्यः-आत्मा इति चे 'नोआत्मा अनात्मा असदुपश्चेति च युगाद् व्यपदेष्टुमशक्यः१३। अंत्र त्रयोदशस्वपि भङ्गेषु त्रिपदेशिका स्कन्धः इत्यस्य सम्बन्धोऽबसेयः, एवं त्रिमदेशिके स्कन्ध त्रयोदशभङ्गाः १३। गौतमस्तत्र कारणं पृच्छति-से केणडेणं भवें। नो आया य अवत्तव्वाइ आयाओ य नो आयाओ य११ कथंचित् एक असद्रूप है और अनेक अवक्तव्य आत्मा रूप से एवं अनात्मा रूप से 'अवक्तव्य भी हैं ११, 'सिय नो आयाओय, अवत्तव्वं आयाइय नोआया इय' कथंचित् अनेक नो आत्मारूप और एक अवक्तव्य-आत्मा तथा नो आत्मारूप से युगपत् कहा जा नहीं सकने के कारण अवक्तव्यरूप है १२, 'सिय आया य नो आया य अवत्तव्यं आयाइय नो अयाइय १३, कथंचित् यह सद्रूप भी है, कथंचित् असऐप भी है, एवं अवं. क्तन्ध-सदरूप तथा असद्रूप इन शब्दों द्वारा युगपत् कहा नहीं जा सकने के कारण अवक्तव्य भी है १३ यहां इन तेरह भंगों में त्रिप्रदेशि स्कंध का संबंध जानना चाहिये। त्रिप्रदेशिकस्कन्धं में इन १३ तेरह भंगो के होने में क्या कारण है ? इसी बात को गौतम प्रभु से यों पूछते
आया य अवत्तव्वाई'आयाओ य नो आयाओ य११" (११) या धनी અપેક્ષાએ અસરૂપ પણ છે, અને પ્રદેશોની અપેક્ષાએ અનેક આત્મા રૂપે मन भने अनामा ३५ मतव्य पy छ. "सिय नोंआयाओ य, अवत्तवं आयाइय नो आयाइय१२" (१२) ४यारे प्रशानी अपेक्षा अन ना આત્મા રૂપ છે, તથા આત્મા અને આત્મા રૂપે એક સાથે અવાગ્યે
पान १२0 अपतय ३५ ५४ . " सिय आया य नो आया य अवत्तव्यं 'आयाइय नो आयाइय१३".(13) यारे तस३५ पशहाय छ, सहરૂપ પણ હોય છે અને સદ્દરૂપ-અસદુરૂપ આ બે શબ્દો દ્વારા એક સાથે અવાચ્ય હોવાને કારણે અવકતવ્ય રૂપ પણ છે. ત્રિપદેશિક ધમાં આ પ્રકારના ૧૩ ભાગાઓ (વિકલપો) સંભવી શકે છે. હવે ત્રિપ્રદેશિંક રકંધમાં આ ૧૩ ભાંગાઓને સદ્ભાવ કયા કારણે હોય છે, તે જાણવા માટે ગૌતમ स्वामी महावीर प्रभुन या प्रमाणे प्रश्न पूछे छ-"से केण्डेणं भंते ! एवं
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती - एवं बुच्चइ-तिप्पएसिए खधे सिय आया एवं चेव उच्चारेयव्वं जाव सिय आया य नो आया य अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइय?' हे भदन्त ! वत्-अथ केना.
थेन एवमुच्यते-त्रिप्रदेशिकः स्कन्धः स्यात् आत्मा-सद्यः , एवमेव-पूर्वोक्तरी- त्यैव उच्चारयितव्यं वक्तव्यं यावत् स्यात् नो आत्मा, स्यात् अवक्तव्यम्-आत्मा इति च नो आत्मा इति च इत्यादि त्रयोदश उपर्युक्ता भङ्गा योध्याः। तदन्तिममाह-स्यात् आत्मा च नो आत्मा च अवक्तव्यः-आत्मा इति च नो आत्मा इति चेति१३। भगवानाह-'गोयमा ! अप्पणो आइडे आया१, परस्स आइटेनो आयार, तदुभयस्स आइहे अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइय ३' हे गौतम! त्रिपदेशिका स्कन्धः आत्मनः स्वस्य त्रिप्रदेशिक स्कन्धस्य वर्णादिपर्यायैः आदिष्टे-आदेशे सति हैं-से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चह, तिप्पएलिए खधे सिप आया एवं चेव उच्चारेयव्वं जाव सिय आया य नो आया य अवत्तववं आयाइय नो आयाइय' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि त्रिमदेशिक स्कंध कथंचित् सद्रूप है इत्यादि सब "वह कथंचित् सदुरूप भी है कथंचित् असद्प भी है और अवक्तव्य रूप भी है" इस १३ तेरहवें
भंग तक कहना चाहिये इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! अप्पणो __ आइढे आया' हे गौतम ! त्रिप्रदेशिक स्कंध जब अपनी वर्णादि पर्यायों
से आदिष्ट होता है तब वह अपनी पर्यायों की अपेक्षा से सद्रूप है? और 'परस्स आहढे नो आया' दूसरे चतुष्प्रदेशिकादि स्कन्ध की अपेक्षा से आदिष्ट होने पर वह नो आत्मा-असदुरूप है २। तथा 'तदुभयस्स :-आइठे अवत्तव्यं आया इय नो आयाइय' स्वपर्याय की अपेक्षा से बुच्चइ, तिप्पएसिए खधे सिय आया एवंचेव उच्चारेयव्वं जाव सिय आया य नो आया य अवत्तव्वं आयाइय नो आयाइय" ३ मावन् ! शा २० એવું કહે છે કે ત્રિપ્રદેશિક ધ કથ ચિત્ સદુરૂપ છે, આ પહેલા ભાંગાથી શરૂ કરીને “તે કર્થચિત્ સદુરૂપ પણ છે, કર્થચિત્ અસદુરૂપ છે અને અવકતવ્ય રૂપ પણ છે.” આ તેરમાં ભાંગા પર્યન્તતા કથનને પ્રશ્નમાં આવરી લેવું જોઈએ
महावीर प्रभुने। उत्तर-“गोयमा! अप्पणो आइछे आया । गौतम! જ્યારે પિતાના વર્ણાદિ પર્યાની અપેક્ષાએ ત્રિાદેશિક સહેધની વિવક્ષા કરાય छे, त्यारे याताना पर्यायानी अपेक्षा २६३५ गाय छ, मन "परस्स भाइ8 नो आया" यतुप्रशि४ मा धनी अपेक्षा अथित याय, al तनमात्मा ३५ (मस६३५) गाय छ, “तदुभयस्स आइडे अवत्तव्वं भायाइय नो आयाइय" तथा पर्याय भने ५२पर्यायनी अपेक्षा अथित याय,
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू० ३ रत्नप्रभादिविशेषनिरूपणम् ४२१ आत्मा-स्वपर्यायापेक्षया सद्पो भवति१, परस्य चतुष्पदेशिकादिस्कन्धान्तरस्य पर्यायैः आदिष्टे-आदेशे सति नो आत्मा-अनात्मा परपर्यायापेक्षया असद्पो भवतिर, तदुभयस्य स्वपरोभयपर्यायः आदिष्टे आदेशे सति अवक्तव्यं वस्तु भवति-आत्मा इति च नो आत्मा इति चशब्देन युगपद्व्यपदेष्टुमशक्यं भवति३, "देसे आइटेसम्भावपज्जवे, देसे आइटे अप्सम्भावपज्जवे तिप्पएसिए खंधे आया य नो आया य४' यदा देशः एकः आदिष्टः एकापेक्षया सद्भावपर्यवः देशः अपर: आदिष्ट: असद्भावपर्यवः तदा त्रिप्रदेशिका स्कन्धः आत्मा-सदुरूपश्च नो आत्माअनात्मा असद्पश्च त्रयाणां प्रदेशानां प्रदेशद्वयावगाहत्वादुभयत्रैकवचनम् ४. 'देसे आदिहे सम्मावपज्जवे देसा आइट्ठा असम्भावपज्जवा तिप्पएसिए खंधे आया य नो आयाओ य५' यदा देशः एकः आदिष्टः सद्भावपर्यवः, देशौ आदिष्टौ अमद्भा. आदिष्ट होने पर वह अवक्तव्य होता है क्योंकि इन शब्दों द्वारा वह एक साथ कहा नहीं जा सकता है ३ । 'देसे आइहे सम्भावपज्जवे, देसे आइहे असम्भावपज्जवे तिप्पएसिए खंधे आया य नो आया य ४' जय त्रिप्रदेशिक स्कंध अपने एकदेशकी अपेक्षा से आदिष्ट होता है-तब वह उस सद्भाव पर्याय वाले देश की अपेक्षा से सदूर है, और असद्भाव पर्याय चाले दूसरे देश की अपेक्षा से आदिष्ट होने पर असदुरूप है इसलिये त्रिप्रदेशिक स्कन्ध कथंचित् आत्मो कथंचित् नो आत्मा रूप है यह चौथा भंग है ।' 'देसे आहे सम्भावपज्जवे देसा आइट्टा असम्भावपज्जवा तिप्पएसिए खधे भाया य नो आपाओ-य ५' जय त्रिप्रदेशिक स्कन्ध अपने एकदेश से आदिष्ट होता है तब वह उसकी अपेक्षा सद्भावपर्याय वाला होने से सद्रूप है और जय-अनेक असद्भावपर्यायों वाले अनेक देशों તે તે અવકતવ્ય રૂપ છે, કારણ કે આત્મા ને આત્મા શબ્દ વકે તે એક સાથે વાસ્થ હોતે નથી પહેલાં ત્રણ ભાગાનું આ પ્રકારનું સ્પષ્ટીકરણ કરીને,
वे याथा भानु स्टी४२ ४२वामां आवे छे-“देसे आइटे सम्भावपज्जवे, देसे आइट्रे असम्भावपज्जवे तिप्पएसिए खंधे आया य नो आया य४"यारे ત્રિપ્રદેશિક સ્કધને તેના એકદેશની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે છે, ત્યારે તે સદભાવ પર્યાયવાળા દેશની અપેક્ષાએ સરૂપ છે અને અસદભાવ पर्यायवाणा भीत शनी अपेक्षा मस३५ छे. (५) " देसे आइडे सभापज्जवे देसा आइदा असन्भावपज्जवा तिप्पएसिए खंधे आया य नो आयाओ य५" જ્યારે વિપ્રદેશિક રકંધને એક દેશની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં અાવે છે, ત્યારે સદુભાવ પર્યાયવાળા એકદેશની અપેક્ષાએ તે સદુરૂપ હોય છે, અને જ્યારે અનેક અસદુભાવ પર્યાયવાળા અનેક દેશોની અપેક્ષાએ તે આદિષ્ટ થાય
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
. . . . . . . भगवतीसूत्र 'वपर्यवौ, तदा त्रिमदेशिका स्कन्धः आत्मा सद्पश्च, नो अत्मानौ असदुपौचर, 'देसा आइहा सम्भावपज्जवा देसे आइढे अपम्भावपज्जवे तिप्पएसिए खंधे आयाओ य नो आया य६' यदा देशौ आदिष्टौं, सद्भावपर्यवी, देशः एका आदिष्टः असद्भावपर्यवः तदा त्रिप्रदेशिका स्कन्धः आत्मानौ सद्पो च, नो आत्माअनात्मा अप्तद्रूपश्च भवति६, 'देसे आइहे सम्भावपज्जवे देसे आइहे तदुभय“पज्जवे तिप्परसिए खंधे आया य पत्तव्यं आयाइय नो आयाइय७' यदा देशः एक आदिष्टः सद्भावपर्यवः देशः आरः आदिष्ट स्तदुमयपर्यवः सद्भावासद्भावो. भयपर्यवः तंदा त्रिमदेशिकः स्कन्धः आत्मा सद्पश्च, अक्तव्यः-आत्मा इति च से आदिष्ट होता है तब वे पर्याय उस में न होने के कारण वह अनेक असदुरूप पर्यायों. वाला है एक ओत्मा और अनेक नो आत्माएँ इस प्रकार का यह पांचवां संग हुभा ५। 'देसा आइट्ठा सम्भावपज्जवा देसे आइडे असम्भावपज्जवे तिप्पएसिए खंधे आयाओ य नो आया यं ६' जब यह त्रिप्रदेशिक स्कन्ध अपने अनेक सद्भावपर्यायों वाले देशों से आदिष्ट होता है तब वह कथंचित् अनेक सद्पों वाला है, और जब वह असद्भावपर्याय.वाले अपने एकदेश से आदिष्ट होता तब वह असद्रूप वाला है इसप्रकार का अनेक आत्माएँ और एक नो आत्मा यह छठा भंग हुआ ६, 'देसे आटे सम्भावपज्जवे, देसे आइहे तदुअयपज्जवे तिप्पएसिए खधे आया य अवत्तव्वं आयाइय नो आयाइय ७.जयं त्रिप्रदेशिक स्कन्ध अपने सद्भावपर्याय वाले एकदेश से आदि ष्ट होता है-तब वह सद्रूप है और जब वह सद्भावपर्याय वाले दूसरे देश से आदिष्ट होता है तब ये उभय पर्यायें उसकी एक साथ शन्द છે, ત્યારે તે પણ તેમાં ન હોવાને કારણે તે અનેક અસરવાળો હોય છે. (6) " देसा. आइट्टा समावपज्जवा, देसे आइडे असम्भावपज्जवा तिप्पएसिए खंधे आयाओ ये नो आया य६" न्यारे त निशियन तेन भने। સદુભાવ પયાવાળા દેશોની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે છે ત્યારે તે કથ ચિત્ અનેક સદુરૂપવાળે છે, અને જ્યારે તેને અસદભાવ પર્યાયવાળા એકદેશની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે છે, ત્યારે તે અસદુરૂપવાળો (७) “देसे आइढे सम्भावपञ्जवे, देसे आइढे तदुभयपनवे तिप्पएसिए खंधे आया य अवत्तव्व आयाइय नो आयाइय७" न्यारे निशि४ धन तना સદુભ વયવાળા એક દેશની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે છે, ત્યારે તે સંદરૂ૫ છે; અને જ્યારે તે સદભાપર્યાયવાળા અને સંસદભાપર્યાયaith
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रमे चन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू० ३ रत्नप्रभादिविशेषनिरूपणम् ४.२३ नो आत्मा इति च युगपद्व्यपदेष्टुमशक्यः अत्रापि त्रयाणामाकाशम देशद्वयावगाव हिल्यापेक्षया उपयंत्रकवचनम् । ७, “देसे आइडे सम्भावपज्जने देसा आइट्ठा तदु-भयपज्जा, तिप्पसिए खंधे आया य अवत्तव्वाइं आयाओ य नो आयाओ य८' यदा देश एक आदिष्टः । विवक्षितः सद्भावपर्ययः, देशा आदिष्टाः विवक्षिताः तदुभयपर्यत्राः सद्भावासद्भावो भयपर्यवः तदा त्रिप्रदेशिक स्कन्धः आत्मा - सद्पश्थ, अवक्तव्यौ - आत्मानौ च सद्रूपौ, नो आत्मानौं अदरूपौ च - इति युगपद्व्यपदेष्टुमशक्यौं ८, ' देसा आह्वा सम्भाव पज्जा देसे आइडे तदुभयपज्जवे विप्पए सिए - खंधे आयाओ च अवृत्तां - आयाइय नो आयाइय ९ यदा देशौ आदिष्टौ सद्भावपर्ययौ देशा एक
,
"
दौरा कहीं नहीं जा सकने के कारण वह अवक्तव्न कोटि में आजानाहै, इसलिये एक आत्मा है, और दूसरा अवक्तव्य है ऐसा यह सातवाँ भंग हुआ- (७) 'देसे आइट्ठे सम्भावपज्जने देखा आइट्ठा तदुभयवज्जया प्रिसिए खधे आयाय अवक्तव्याइं आयाओ य नो आयाओ य' जब वह त्रिदेशिक स्कन्ध अपने एक सद्भावपर्याय वाले देश से आदिष्ट, होता है तब वह सद्रूप वाला है, और जब वह अपने सद्भाव पर्यायों वाल एवं असद्भाव वाले अनेक देशों से आदिष्ट होता है तब वह त्रिप्रं " देशिक स्कन्ध सद्रूप एवं असद्रूप शब्दों द्वारा युगपत् नहीं कहे जा सकने के कारण अवक्तव्य होता है, ऐसे एक आत्मा और अनेक अव
ऐसा यह आठवां भंग बनता है ८ । 'देसा आइड्डा सम्भावपज्जवा देसे आहे तदुभयपज्जवे तिप्पएसिए खंधे आयाओ य अवत्तव्यं आया, इय नो आयाइय' जब सद्भावपर्याय वाले देशों को लेकर वह અન્ય દેશથી આદિષ્ટ થાય છે, ત્યારે તેની તે બન્ને પર્યાયે એક સાથે भवाच्य डवाने भरले ते अवतव्य अटियां भावी लय छे. (८) " देखाआइट्ठा, सन्भावपरजवा देखा आइट्टा तदुभयपज्जवा तिप्पएसिए खंधे आया य अवत्तवाई. आयाओ य नो आयाओ य८ " न्यारे ते त्रिदेशि २४६ पोताना અનેક સદ્ભાવ પાઁચાવાળા દેશે વર્ક ધ રૂપે આષ્ટિ થાય છે, ત્યારે તે સરૂપવાળા છે, અને જ્યારે તે પેાતાના સદ્ભાવપર્યાયવાળા અને અસસ્તું: ભાવપાંચાવાળા અનેક દેશેા વડે પ્રદેશ રૂપે આષ્ટિ થાય છે, ત્યારે તે ત્રિપ્રદેશિક 'ધ સદ્ગુરૂપ અને અસરૂપ શબ્દો દ્વારા એક સાથે વાચ્ય નહી. थई शहवाने रो मतव्य होय छे. (ङ) “ देखा - आइट्ठा सम्भावपुज्जवा, - देने, आइहे तदुभयपज्जवे तिप्पुए सिए संधे आयाओ य अवत्त आयाइय नो :
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
કે
आदिष्टः तदुभयपर्यवः सद्भावासद्भावोभवपर्यवस्तदा त्रिमदेशिकः स्कन्धः आत्मानौ च सद्ख्यौ अवक्तव्यः - आत्मा - सद्रूप इति च, नो आत्मा - असद्रूप इति च युगपद्व्यपदेष्टुमशक्यः ९ । 'एए तिन्नि मंगा' एते पूर्वोक्तास्त्रयो भङ्गाः सप्तमाष्टम्नवम रूपा विज्ञेयाः । अथ दशममाह - 'देसे आइहें असम्भावपज्जवे देसे आहे तदुभयपज्जवे तिप्पए सिए खंधे नो आया य अवत्तव्त्रं आयाह य नो आयाइ यू१०' यदा देशः एकः आदिष्टः असद्भावपर्यंवः, देशः अरः आदिष्टः तदुभयपर्यवःसद्भावासद्भावोभय पर्यवस्तदा त्रिमदेशिकः स्कन्धः नो आत्मा - अनात्मा अम दुरूपश्च अवक्तव्यः - आत्मा सद्रूप इति च नो आत्मा - असद्रूप इति च युगपद् त्रिप्रदेशिक स्कन्ध आदिष्ट होता है तब वह अनेक प्रदेशों से सद्रूप है, और जब सदूरूप और असद्रूप पर्याय वाले एकदेश को लेकर वह आदिष्ट होता है तब वह युगपत् इन दोनों पर्यायों कों कहने वाले शब्द के अभाव से अवक्तव्य होता है अतः अनेक, आत्माएँ और एक अवक्तव्य है ऐसा यह नववां भंग होता ९ । 'एए तिनि भंगा' इस प्रकार से ये तीन सातवां, आठवां, नौवा भंग है ।. 'देसे आइट्ठे असम्भावपज्वे देसे आइट्ठे तदुभयपज्जवे तिप्पएसिए खंबे नो आया य अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइय १०' जब त्रिप्रदेशिक स्कन्ध अपने असद्भावपर्याय वाले एकदेश से आदिष्ट होता है तब वह त्रिदेशिक स्कन्ध नो आत्मा-असद्रूप वाला हो जाता है, और जब वह तदुभयपर्याय वाले अपने दूसरे देशसे आदिष्ट होता है तब वह त्रिदेशिक स्कन्ध सद्रूप और असद्रूप से युगपत् नहीं कहा जा सकने वाला होने के कारण अवक्तव्य कोटि में आजाता है, इसलिये
आयाइय" न्यारे सहूभावयययवाणा हेशानी अपेक्षा ते त्रिदेशि २४६ स्माद्दिष्ट (उथित) थाय छे, त्यारे ते स६३५ छे, भने न्यारे सद्दश्य भने અસરૂપૉંચાવાળા એક ખીજા દેશની અપેક્ષાએ તે`આષ્ટિ થાય છે, ત્યારે તે બન્ને પાને એક સાથે પ્રકટ કરનારા શબ્દને અભાવે તે અવકતવ્ય होय छे. "एए तिनि भंगा" या अहारे सातभी, आइभो भने नवभो भात्र लांगाओ। भने छे. (१०) "देखे आइट्टे असन्भावपज्जवे, देसे आई तदुभयपज्जवे तिप्पएसिए खंधे नो आया य अवत्तव्वं आयाइय नो आयाइय १० " न्यारे त्रिરુશિક કધ પોતાના અસદ્ભાવ પર્યાયવાળા એકદેશની અપેક્ષાએ અ ષ્ટિ થાય છે, ત્યારે તે ત્રિપ્રદેશિક ધ અસદ્ગુરૂપવાળા થઈ જાય છે, અને જ્યારે તે સદ્ગુરૂપ અને અસદ્ગુરૂપ પર્યાયવાળા પેાતાના ખીજા દેશની અપેક્ષાએ આદિષ્ટ થાય છે, ત્યારે તે ત્રિપ્રદેશિક ધ સરૂપ અને અસરૂપ શબ્દો વડે એક સાથે વાચ્ય ન હેાવાને કારણે અવકતવ્ય ફાટિમાં આવી
જાય છે. (૧૧)
·
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू० ३ रत्नप्रभादिविशेषनिरूपणम् . ४२५एकदा व्यपदेष्टुमशक्यः१०, 'देसे आइडे असम्भावपज्जवे देसा आइहा तदुभय पज्जवा तिप्पएसिए खंधे नो आया य अवतव्वाइं आयाओ य नो आयाओ य११!" यदा देशः एकः आदिष्टः असद्भावपर्यवः, देशा आदिष्टाः तदुभयपर्यवाः-सद्भावा. सद्भावपर्यवाः तदा त्रिप्रदेशिका स्कन्धो नो आत्मा चासदरूपः अक्तव्यौ आत्मानौ. संदरूपौ नोआत्मानौ-अनात्मानौ अमरूपौ चेति युगपद्व्यपदेष्टुमशक्यौ११, 'देसा आइहा असन्भावाज्जवा देसे आइहे तदुभयपज्जवे, तिप्पएसिए खंधे नो आयाओ य अवत्तव्यं आयाइयनो आयाइय१२' यदा देशा आदिष्टाः असद्भावपर्यवाः, देशा एक: आदिष्टः तदुभयपर्यवा-सद्भाशसभावोभयपर्यव स्तदा त्रिप्रदेशिकः स्कन्धःवह नो आत्मा और प्रवक्तव्य से मिश्र यह दसवां भंग है १० 'देसे आइठे असम्भावपज्जवे, देसा आइहा तदुभयपज्जवा तिप्पएसिए खंधे नो आया य अवत्तन्वाइं आयाओ य नो भायाओ य११' जब वह त्रिपदेशिक स्कन्ध असद्भावपर्याय वाले अपने एकदेश से आदिष्ट होता है, तब वह असद्रूप हो जाता है और जब वह अपने सद्भावपर्याय वाले एवं असद्भावपर्याय वाले अनेक देशों से आदिष्ट होता है, तष, वह सद्रूप असदरूप दोनों पर्याय को एक साथ कहने वाले शब्द के अभाव में अवक्तव्य हो जाता है अतः नो आत्मा एक, अवक्तव्य अनेक, यह ग्यारहवां भंग है ११ । 'देसा आइटा असम्भावपज्जवा; देसे आइट्टे तदुभयपज्जवे तिप्पएसिए खंधे नो आयाओ य अवत्तव्वं आयाइय नो आयाइय' जय त्रिप्रदेशिक स्कन्ध के असद्भावपर्यायवाले अनेकदेश आदिष्ट होते हैं, और जब उसका तदुभयपर्यायवाला एक देश आदिष्ट होता है-तब वह त्रिप्रदेशिक स्कन्ध अनेक देशों से अस. "देसे आइटे असब्भावपज्जवे देसा आइट्ठा तदुभयपज्जवा तिप्पएसिए खंधे नो. भाया य अवत्तब्वाइं आयाओ य नो आयाओ य ११" यारे नि४ि५ પિતાના અસદુભાવપર્યાયવાળા એકદેશની અપેક્ષાએ આદિષ્ટ થાય છે, ત્યારે તે ત્રિપ્રદેશિક સ્કધ અસદુરૂપ થઈ જાય છે, અને જ્યારે તે પિતાના સદુભાવપર્યાથવાળા અને અસદુભાવપર્યાયવાળા અનેક દેશની અપેક્ષાએ આદિષ્ટ થાય છે, ત્યારે તે સદ્ધરૂપ અસદુરૂપ બને પયીને એક સાથે કહેનારા શબ્દના અભાવને हार म१४तव्य थाई नय छे. (१२) “देषां आइट्ठा असम्भावपज्जवा, देखें आइटे तदुभयपज्जवे तिप्पएसिए खंधे नो आयाओ य अवकव्वं आयाइयनों भायाइय" न्यारे विशि धना मसना पाया। मन शानी અપેક્ષાએ આદિષ્ટ થાય છે, અને જ્યારે તેને તદુભય (સદુરૂપ અસદુરૂપ પર્યાયવાળે એકદેશ આદિષ્ટ થાય છે, ત્યારે તે ત્રિપ્રદેશિક સ્કંધ અસરૂપ
भ० ५४
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
४२६
L
*
नो आत्मानौ च - अपरूपौ अवक्तव्यः - आत्मा इति च नो आत्मा इति च युगपद् व्यपदेष्टुमशक्यः १२, 'देरो आहे सम्भावपज्जचे देसे आइडे असम्भावपज्जवे देसे आहे तदुमयपज्जवे तिप्पएसिए खंधे आया य नो आया य, अवत्राच्वं आयाइय, नो आयाय १३, यदा देशः एकः आदिष्टः सद्भावपर्यवः, देशः अपरः आदिष्टः अमावपर्यवः, देशः अन्यस्तृतीयः आदिष्टः तदुभयपर्यवस्तदा त्रिमदेशिकः स्कन्धः आत्मा च तद्रूपः नो आत्मा च अमद्रूप, अवक्तव्यः - आत्मा सद्रूप इति च नो आत्मा-असद्रूप इति च युगपद्व्यपदेष्टुमशक्यः १३, तथा च त्रिम देशिक स्कन्धे त्रयोदश उपर्युक्ता भङ्गा भवन्ति तत्र पूर्वोक्तेषु सप्तसु प्रथमाः सकलादुरूप होता है और आत्मा नो आत्मा इन शब्दों द्वारा वह युगपत् कहा जाने वाला नहीं होने के कारण एकदेश से अवक्तव्य भी है, अतःयहां नो आत्मा अनेक और अवक्तव्य एक ऐसा चारहवां भंग है | १२| 'देसे, आइडे सम्भावपज्जवे, देखे आइडे असम्भावपज्जवे देसे आइद्वे तदुभयपज्ज़वे तिप्पए सिए खंधे आया य नोआया य अवत्तव्यं आयाइय नो आयाय १३' जय त्रिप्रदेशिक स्कन्ध का सद्भावपर्यायवाला एकदेश आदिष्ट होता है तथा जब असद्भावपर्यायवाला उसका दूसरा देश, आदिष्ट होता है एवं जब उसका तदुभयपर्यायवाला एक तीसरा देश: आदिष्ट होता है तब वह त्रिप्रदेशिक स्कन्ध सद्रूप होता है, असद्रूप. भी होता है और सद्रूप असद्रूप इन शब्दों से युगपत् चोले जाने वाला नहीं होने के कारण अवक्तव्य भी हो जाता है इसलिये एक आत्मा एक अनात्मा और एक अवक्तव्य ऐसा यह तेरहवाँ भंग है १३ | इस प्रकार से ये तेरह भंग त्रिप्रदेशिक स्कंध में प्रकट किये गये है ।' अर्थात् त्रिप्र હાય છે અને આત્મા, ના આત્મા આ અન્તે શબ્દો દ્વારા એક સાથે અવાસ્થ્ય होवानेभरो भवङ्क्तव्य पशु य लय छे (१३) “ देखे आइट्ठे सम्भावपज्जवे, वैसे आइट्टे असम्भावपज्जवे, देसे आइट्ठे तदुभयपज्जवे तिप्पएसिए खंधे आयो य नो आयाय अवत्तत्र्त्रं आयाइय नो आयाइय " ल्यारे त्रिप्रहेशिङ घना सहભાવપર્યાયવાળા એકદેશ આદિષ્ટ થાય છે, તથા જ્યારે અસદ્ભાવપર્યાયવાળા તેનાં ખીજો દેશ આદિષ્ટ થાય છે અને જ્યારે તેના તદુલય (સદ્ગુરૂપ અસદ્ગુરૂપ અને) પર્યાયવાળા એક ત્રીજો દેશ આદિષ્ટ થાય છે, ત્યારે તે ત્રિપ્રદેશિક કધ સદ્ગુરૂપ પણ ઢાય છે, અસદૃરૂપ પણ હાય છે અને સરૂપ, અસદ્ગુરૂપ શબ્દો વડે એક સાથે અવાસ્થ્ય હાવાને કારણે અવકતવ્ય પણ હાય છે. આ પ્રકારના આ ૧૩ ભાંગાએ ત્રિપ્રદેશિક કધમાં પ્રકટ કરવામાં આવ્યા
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરવું
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू० ३ रत्नप्रभादिविशेषनिरूपणम् देशा:- संपूर्णत्रिपदे शिकस्कन्धापेक्षा भयो द्विमदेशिक स्कन्धवदेव ३, तदन्येषु त्रिषु त्रयःस्त्रयोभङ्गाः एकवचनबहुवचनभेदात् ? सप्तमस्त्वेकविध एवेति त्रयोदशभङ्गाः, तदुपसंहरन्नाह - ' से तेगडेगं गोयमा ! एवं बुच्चर - तिप्पसिए खंधे सिय देशिस्कंध में तेरह भंग बनते हैं। इनमें से पहेले के तीन भंग तो सम्पूर्ण स्कंध की अपेक्षा से है । फिर आत्मा और नो आत्मा के साथ तीन भंग अर्थात् चौथा, पांचवां और छठा ये तीन अंग बनते हैं फिर आत्मा और अवक्तव्य के साथ तीन भंग, सातवां, आठवां और नव वां' बनते हैं। फिर नो आत्मा और अवक्तव्य के साथ तीन भंग (दुस वां, ग्यारहवां, बारहवां) बनते है । आत्मा एक, नो आत्मा एक और अवक्तव्य एक यह आत्मा आदि को एकवचन रखने से त्रिसंयोगी तेरहवां भंग बनता है १३ । त्रिप्रदश स्कंध में तीन ही प्रदेश होने के . कारण - किसी भी तरह बहुवचन नहीं आ सकता है। अतः यह एक ही भंग बनता है । आशय यह है कि त्रिप्रदेशिी स्कंध में तेरह भंग बनते हैं उनमें से तीन भंग तो सम्पूर्ण स्कंध की अपेक्षा से बनते हैं । जिनकी व्याख्या (स्पष्टना) पहले कर दी गई है। आगे आत्मा और नो आत्मा के साथ द्विसंयोगी तीन अंग बनते हैं। उनमें से 'आत्मा एक और नो आत्मा एक ' यह भंग जब त्रिदेशिक स्कंध द्विप्रदेशावगाढ (दो आकाश प्रदेश पर स्थित ) होता है तब दोनों तरफ एकवचन रहते हुए बनता है । जब विप्रदेशी स्कंध त्रिप्रदेशावगाढ़ हो तब 'आत्मा एक और नो आत्मा बहुत' तथा 'आत्मा बहुत और नो आत्मा एक' ये दो भंग (पांचवां और छठा) बनते हैं । इसी प्रकार 'आत्मा और अवक्तव्य' के साथ तीन भंग तथा 'नो आत्मा और अवक्तव्य के साथ तीन भंग बन जाते हैं । किन्तु दोनों तरफ बहुवचन वाला भंग नहीं बनता है क्यों कि यह विदेशी स्कंध है । अतः दोनों तरफ बहुवचन नहीं आ सकता है । किन्तु आगे चतु. प्रदेशी आदि स्कंधों में दोनों तरफ बहुवचन वाला भंग बन सकता है । 'से तेणट्टेणं गोयमा ! एवं बुचह, तिप्पएसिए खंधे सिय
છે. અહીં પૂવેકિત સાત ભાંગાએમાં જે પહેલાં ત્રણ ભાંગાએ છે, તે સમસ્ત ત્રિપ્રદેશિક કધની અપેક્ષાએ પ્રકટ કરાયા છે. દ્વિષદેશિક સ્કધમાં જેવાં ત્રણ ભાંગાએ પહેલાં મતાવવામાં આવ્યા છે, એવા જ लांगामा छे. માકીના ત્રણ ભાંગાએમાં જે આવાન્તર
આ शु
ત્રણ ત્રણ
ભાંગા કહેવામાં આવ્યા છે, તે એકવચન અને બહુવચનની અપેક્ષાએ કહેવામાં માન્યા છે. તથા જે સાતમે લાંગા છે તેમાં કોઈ અવાન્તર ભેદ
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
રદ્ધ
भगवतीस
आया तं चैव जाव नोआयाइय' हे गौतम! तत् तेनार्थेन एवमुच्यते - त्रिदेशिकः स्कन्धः स्यात् आत्मा तदेव - पूर्वोक्तवदेव, यावत् स्यात् नो आत्मा, स्यात् अवक्तः व्यम् - आत्मा इति चनो आत्मा इति च, इत्यादिरीत्या पूर्वोक्तास्त्रयोदशभङ्गाः विज्ञेयाः । तदन्तिमो भङ्गो यथा - त्रिदेशिकः स्कन्धः स्यात् आत्मा च नो. आत्मा च अवक्तव्यः आत्मा इति च नो आत्मा इति चेति भावः । त्रिकप्रदेशिकस्कन्धस्य १३ त्रयोदशभङ्गकोष्टकम् | (अत्र भङ्गेषु द्वित आरभ्य सर्वत्र 'अनेक' - शब्दः प्रयुक्त:) संपूर्ण स्कन्धापेक्षा सकला देशिनोऽसंयोगिनस्त्रयो, भङ्गा यथा
आत्मा
(३) एकः १
आत्मा -- नोआत्मा
(१) एकः (२) एकः (३) अनेके -
एकः
अनेके
एक:
-
आत्मा
(१) - एक:
नो- आत्मा एक: २
-
द्विक्संयोगिनो नवभङ्गा यथा
-
- अवक्तव्यमिति
एक: ३
-
आत्मा - अवक्तव्यम् | नो आत्मा -- अवक्तव्यम्
(४) एकः
(५) एकः
(६) अनेके
-
एक: (७) एकः. अनेके (८) एकः एक: | ( ९ ) अनेके
त्रिकसंयोगी - एको भङ्गो यथा --
-
―――
--
C
नो आत्मा
एकः (सर्वे-३+९+१=१३ )
चतुष्पदेशिकः स्कन्धः किम् - आत्मा - सद्रूपो भवति ? किं वा अन्यः - नोआत्मा अनात्मा असद्रूपो भवति ? इति पृच्छा भगवानाह - 'गोयमा ! चउप्पएसिए खंधे आया तं चैव जाव नो आयाइय' इसी कारण हे गौतम । मैंने तेरहवें भंग तक ऐसा कहा है कि त्रिप्रदेशिक स्कन्ध कथंचित् सदरूप है इत्यादि ।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'आया भंते । चउप्पएसिए खंधे अन्ने पुच्छा' हे भदन्त । जो चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध है वह क्या सद्रूप है नथी, ४०४ प्रहारनो छे. " से तेणट्टेणं गोयमा ! एवं बुच्चर, तिप्पएसिए खघे सिय आया, तंचेव जाव नो आयाइय " हे गौतम! ते अर ત્રિપ્રદેશિક સ્કધ કયારેક સંદૂરૂપ હાય છે આ પહેલા ભાંગાથી લઈને “ सहूરૂપ પણ હાય છે, અસરૂપ પણ હાય છે અને અવકતવ્ય પણ હાય છે.” આ ૧૩માં ભાંગા પયન્તના ૧૩ વિકલ્પા કહ્યા છે.
-अवक्तव्यम्
एक:
एकः
अनेके
एक:
गौतम स्वाभीनो प्रश्न- " आया भंते । चउत्पएसिए खंधे अन्ने पुच्छा ?" હું ભગવન્ ! જે ચાર પ્રદેશિક સ્ક'ધ છે, તે શુ' સરૂપ હાય છે કે અસદૃરૂપ હાય છે ?
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका शे० १२ उ० १० सू०३ रत्नप्रभादिविशेपनिरूपणंम् ४२१ सिय आया१, सिय नोआया२,' हे गौतम ! चतुष्प्रदेशिकः स्कन्धा स्यात् आत्मा सदरूपः१, स्यात् नो आत्मा असद्रूपः२, “सिय अवत्तवं आयाइय नो आया. इय३' स्यात् अवक्तव्यम्-आत्मा सद्रूप इति च नो आत्मा-अनात्मा असद्रूप इति च युगपदव्यपदेष्टुमशक्यम्३, 'सिय आया य नो आया य१' स्यात् आत्मा च सदरूपः, नो आत्मा च-असद्रूप:१, 'सिय आया य नो आयाओ यर' स्यात् आत्मा च सद्रूप: स्यात् नो आत्मानश्च असद्रूपाः२, ‘सिय आयाओ य नो आया य३' स्यात् आत्मानश्च सदरूपाः स्यात् नो आत्मा च असदरूपः३, 'सिय आयाओ य नो आयाओ य४,' स्यात् आत्मानश्च सदरूपाः नो पात्मानश्च असदरूपा:४ 'सिय आया य अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइ य१,' स्यात् आत्मा या असऐप है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'चउप्पएलिए खंधे सिय आया१, सिय नो. आया २' हे गौतम! चतुष्पदेशिक स्कंध स्थात् कथंचित् आत्मा-सद्रूप है१, कथंचित् आत्मा-अलद्रूप है २, 'सिय अव: तवं आयाइय नो आयाइय' और कथंचित् वह आत्मा और अनात्मा इन शब्दों द्वारा एक ही काल में कहा नहीं जा सकने के कारण अवक्तव्यरूप है ३, 'सिय आया-य नो आयाय' कथंचित् वह सदुरूप है और असदुरूप है४, 'सिय, आया य नो आयाओ य' कथंचित् वह एकप्रदेश की. अपेक्षा सरूप है और अनेक अपने प्रदेशों की अपेक्षा वह असदुरूप है.५, 'सिय आयाओ य, नो आया य' कथंचित् वह अपने अनेक प्रदेशों की अपेक्षा सद्रूप है और एक प्रदेशकी अपेक्षा असरूप है। 'सिय आयाओ य नो' आयाओय' कथंचित् वह चतुष्प्रदेशिक स्कंध अनेक प्रदेशों से सदरूप है, और अनेक प्रदेशों से असदप भी है७,
महावीर प्रभुना त्त:-" चप्पएसिए खंधे सिय आया१, सिय नो आयार" गौतम! या२शि २ (१) मभु अपेक्षा मात्म३५स३५ छ मन (२) मभु म.पेक्षाये मनात्म३५-मस३५ छ, “खिय अवत्तव्यं आयाइय, नो आयाइप३ " म मात्मा अन ना मामा शह 3
साथे अपाय पान, २0 ते ४थथित मतव्य ३५ ५५ छ. “सिय आया य नो आया य१ (१) भभु अपेक्षा स३५ पार छ भने मस३५ ५५ छ, "सिय आया य नो आयाओ य२" (२) ते धनी अपेक्षा કયારેક સદરૂપ પણ હોય છે અને પિતાના અનેક પ્રદેશની અપેક્ષાએ તે थारे मस६३५: ५५ उय छ, “सिय आयाओ य, नो आयाइय३ " (3) કયારેક તે પિતાના પ્રદેશની અપેક્ષાઓ. સંદુરૂપ હોય છે. અને કંપની અપે
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
भगवती सूत्र
t
,
च सद्रूपः अवक्तव्यम् आत्येति च नो आत्मेति च१, 'सिय आयाय अवत्तव्वाई आओ य नो आयाओ यर ' स्यात् आत्मा च सद्रूपः अवक्तव्यानि - आत्मानश्च नो आत्मानचर, 'सिय आयाओ य अवतन्त्रं आयाइय नो आयाइय३' स्यात् आत्मानश्च सद्रूपाः अवक्तव्यम् आत्मा इविच नो आत्मा इति च३, 'सिय आयाओ य अवत्तव्वाई आयाओ व नो आपाओ य४ स्यात् आत्मानश्च सद्रूपाः अवक्तव्यानि आत्मानश्च नो आत्मानश्च ४. (८) 'सिय नोआया य अवत्तव्यं आयाइय 'सिय आया य अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइय' कथंचित् वह आत्मा - सद्रूप है, और आत्मा तथा नो आत्मा इन शब्दों के द्वारा वह एक साथ कहना अशक्य होने से अवक्तव्य है८, 'सिय आया य, अवत्तच्वाइं आयाओ घ जो भायाओ य' कथंचित् वह एक प्रदेश से सद्रूप है तथा सद्रूप और असद्रूप इन शब्दों द्वारा वह एक साथ कहा जा नहीं सकने के कारण बहुत प्रदेशों से अवक्तव्य है ९ 'सिंघ आया ओ य अवत्त आयाइय नो आधाइय' कथंचित् वह अनेक प्रदेशों से सद्रूप है, तथा आत्मा एवं नो आत्मा इन शब्दों द्वारा युगपत् कहा 'जा नहीं सकने के कारण अवक्तव्य है १०, 'सिय आघाओ य अवत्तव्वाई आयाओ य, नो आयाओ य' कथंचित् यह अनेक प्रदेशों से सद्रूप है, तथा अनेक प्रदेशों से सद्रूप और असद्रूप इन शब्दों द्वारा युगपत् नहीं कहा जा सकने के कारण अवक्तव्यरूप है ११, (६४५८ ३ =
क्षामे असद्द३५ होय छे. “सिय आयाओय नो आया ओय?" (४) यारे ते ચતુપ્રદેશિક ધ સરૂપ પણ હોય છે અને અસદ્ગુરૂપ પણુ હાય છે. "सिय आया य अवत्तन्वं आयाइय नो आयाइय १” ( 1 ) ध्यारे ते आत्मસરૂપ હાય છે અને આત્મા તથા ને આત્મા શબ્દો દ્વારા એક સાથે क्रमवाभ्य डावाने अरथे भवस्तव्य होय छे "सिय आया य, अवत्तव्वाइं आयाओय नो आयाओयर" (२) श्यारे४ ते सहुइय होय छे भने आत्माओ અને ના આત્માએ શબ્દો વડે એક સાથે અવસ્થ્ય હાવાને કારણે તે અત્ર उत्तव्य पशु होय छे. “सिय आयाओय अत्तव्यं आयाइय नो आयाइय३ (૩) કયારેક તે અનેક સાવાળા હોય છે અને આત્મા અને ના આત્મા શબ્દો વડે એક સાથે અવાચ્ય હાવાને કારણે અવકતવ્ય રૂપ પણ હોય છે. " खिय आयाओय अवत्तव्वाई आयाओय, नो आयाओयु " (४) यारे ते અનેક સરૂપેાવાળા હૈય છે અને અનેક સરૂપે અને અનેક અસદ્ગુરૂ વડે એક સાથે અવાસ્થ્ય હાવાને કારણે અનેક અવકતવ્યા રૂપ પણ હ્રાય છે. il.
39
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ०१० सू०३ रत्नप्रभादिविशेपनिरूपणम् ४३१ नो आयाइय१, स्यात् नोआत्मा च असद्पा आक्तव्यम्-आत्मा सद्रूप इति च नोभात्मा असद्रूप इति च युगपदव्यपदेष्टुमशक्यम् १, 'सिय नो आया य अवचबाई आया य नो आयामो यर' स्यात् नो आत्मा च अवक्तव्यानि आत्मानश्च, नो आत्मानश्च२, 'सिय नो आयाओ य अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइय३' स्यात् नो आत्मानश्च, अबक्तव्यम् आत्मा इति च नोआत्मा इति च३, 'सिय नो थायामी य अवत्तधाई आयाओ य नो आयायो य४' स्यात नोआत्मानश्च अवक्तव्यानिआत्मानश्च नोआत्मानश्चेति४ । (१२४३-१५) 'सिय आया य नो आया य अब११) 'सिय आया य, अवत्तव्वं आयाइय नो आयाहय' कचित् वह असदुरूप है, अवक्तव्य है, क्योंकि सद्प और असदुरूप इन शब्दों बारा वह युगपत् कहा नहीं जो सकता है १२ 'सिय नो आया य, अव: त्तव्वाई आयाओय नो आयाओयकचित आत्मा-असदरूप है एवं अनेक प्रदेशों की अपेक्षा अवक्तव्यरूप है, क्योंकि वह अनेक आत्मा
और अनेक नो अनात्माओं द्वारा युगपत् कहा नहीं जा सकता है १३ 'सिय नो आयाओ य अवत्तव्वं आयाइय नो आयाइय' कथंचित् वह अनेक नो आत्मा रूप है, एक अवक्तव्य है क्योंकि आत्मा नो आत्मारूप से वह युगपत् कहा नहीं जा सकता है १४; 'सिय नो आयाओ य, अवतव्वाइं आयाओ य नो आयाओ य' कथंचित् वह अनेक नो आत्मा रूप है, अपने अनेक प्रदेशों की अपेक्षा अवक्तव्य रूप है, क्योंकि वह अनेक आत्मा रूप से और अनेक नो आत्मारूप से एक साथ कहा जा नहीं सकता है १२, (११४४-१५)
“सिय नो आया य, अवत्तव्वं आयाइय नो आयाइय १७ (१) या२४ તે ચતુષ્પદેશિક સ્કંધ અસદુરૂપ હોય છે અને સરૂપ અને અસદુરૂપ શબ્દ દ્વારા એક સાથે અવશ્ય હોવાને કારણે કર્થચિત્ અવકતવ્ય હોય છે. "सिय नो आया य, अवत्तव्बाई आया य नो आयाओयर" (२) श्यारे ते मसहु३५ હોય છે અને અનેક પ્રદેશોની અપેક્ષાએ અવક્તવ્ય હોય છે, કારણ કે તે અનેક આત્માઓ અને અનેક ને આત્માઓ દ્વારા એક સાથે અવાચ્ય હોય છે. "सिय नोभायाओ य, अवत्तव्वं आयाइय नो आयाइय३ "यारे भने । આત્મા રૂપ હોય છે અને આત્મા, આત્મા રૂપે એક સાથે વાચ્ય નહીં હોવાને
यो मतव्य ३५ डाय छे. “सिय नो याोय, अवतव्वाई, आयाओय नो आयाओय४" (४) या२४ ते भने । मामा ३५ डाय छे भने भने। આત્મા રૂપે અને અનેક ને આત્મા રૂપે તે એક સાથે અવાચ્ય હોવાને ફારણે પિતાના અનેક પ્રદેશની અપેક્ષાએ અવકતવ્ય રૂપ હોય છે (૩+૧૨=૧૫)
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३२
भगवतीसरें त्तव्यं आया य नो आया य१६' स्यात् आत्मा च सद्रूपः, नोआत्मा च असद् रूपः अवक्तव्यम्-आत्मा इति च सद्रूपः, नोभात्मा इति च असद्रूप:१६, "सिय आया य नो आया य अवत्तव्बाई आयामो य नो आयामी य१७' स्यात् आत्माच सद्पः नो आत्मा च असद्यः अबक्तव्यानि-आत्मानश्च सद्पा इति च नोआत्मानश्च असद्पा इति च युगपद् व्यपदेष्टुमशक्यम् १७, 'सिय आया य नो आयाओ य अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइय१८ स्यात् आत्मा च सद्रूपः नो आत्मानश्च अद्रूपाः, अवक्तव्यम् आत्मा-सद्रूप इति च नोआत्मा-असद्प इति च युगपदव्यपदेष्टुमशक्यम् १८, 'सिय आयाओ य नो आया य अवतव्वं आयाइय नो आयाइय१९' स्यात् आन्मानश्च सद्रूपाः नो आत्मा च असदरूपः ____अब बिसंयोगी चार भंगो को कहते हैं-'सिय आया य मो आया य अवत्तव्यं आया य नो आया य' कथंचित् वह सद्रूप है कथंचित् असद्रूप है और सद्रूप एवं असद्रूपहन शब्दों द्वारा वह कहा नहीं जा सकने के कारण अवक्तव्य है १६, 'सिय आया य, नो आया य, अवत्तव्चाई आयाओ य नो आयामो य' वह कथंचिंत् सद्प है, और कथंचित् असरूप है एवं अपने अनेक सदरूपों से तथा अनेक असदुरूपों से अवक्तव्य है। क्योंकि घह इन शब्दों द्वारों एक साथ नहीं कहा जा सकता है १७ 'सिय आया य नो आयाओ य अवत्तवं आयाइय नो आयाइय' कथंचित् वह सदरूप है, अनेक असऐप है तथा सद्प और असदुरूप इन शब्दों द्वारा यह युगपत् अवक्तव्य है १८, 'सिय आयाओ य नो आया ओ य अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइय' कथंचित् वह अनेक सदुरूप है "सिय आया य नो आया य अवतव्वं आया य नो आया य१६" (१६) અમુક અપેક્ષાએ સદુરૂપ પણ છે, અમુક અપેક્ષાએ અસદુરૂપ પણ છે અને સદુરૂપ, અસદુરૂપ શબ્દ વડે એક સાથે અવાચ્ય હોવાને કારણે અવકતવ્ય પણ છે.
“सिय आया य, नो आया य, अवत्तव्वाइं आयाओय नो पायाओय१७" (૧૭) તે અમુક અપેક્ષાએ સરૂપ છે, અમુક અપેક્ષાએ અસરૂપ છે અને પિતાના અનેક સદ્દરૂપે અને અનેક અસદુરૂપ વડે એક સાથે અવાગ્ય હોવાને કારણે તે પિતાના અનેક સદુપ અને અસદ રૂપે અવકર્તવ્ય છે. (१८) “सिय आया य नो आयामओय अवत्तव्वं आयाइय नो आयाइय१८” કયારેક તે સરૂપ છે, અનેક અસર છે, તથા સદુરૂપ અને અસદુરૂપ શબ્દ દ્વારા એક સાથે અવાચ્ય હોવાને કારણે અવકતવ્ય રૂપ છે. (૧૯) “तिय भायाओय, नो आया य, अवत्तव्यं आयाइय नो पायाइय१९" भभु અપેક્ષા છે તે અનેક સરૂપવાળે છે, એક અસરૂપવાળે અને સદરૂપ અને
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू० ३ रत्नप्रभादिविशेषनिरूपणम् ४३३ अवक्तव्यम् - आत्मा सद्रूप इति च नोआत्मा असद्रूप इति च युगपद्व्यपदेष्टुमशक्यम् १९ इति । अस्य चतुष्पदेशिकस्यैकोनविंशतिर्भङ्गाः १९ भवन्ति, तत्र - एकसंयोगिनः १, द्विक्संयोगिनो द्वादश१२, त्रिकसंयोगिन चत्वारः ४ इत्येकोनविंशतिरिति । गौतमस्तत्रकारणं पृच्छति - 'से केणडेणं भंते ! एवं बुच्चर - चउष्पएसिए खंधे सिय आया य नो आया य अवत्तव्यं तं चैव अट्ठे पडिउच्चारेयव्वं ?! हे भदन्त ! तत्-अथ केनार्थेन एवमुच्यते - चतुष्पदेशिकः स्कन्धः स्यात् आत्मा च नोआत्मा च अवक्तव्यम् - स एवार्थ:- पूर्वोक्तार्थः प्रत्युच्चारयितव्यः पूर्वोक्तार्थस्य सर्वस्य पुनरुच्चारणमत्र कर्तव्यम् ? | भगवानाह - 'गोयमा ! अप्पणी आइडे आया?, एक असद्रूप है और सद्रूप एवं अलद्रूप से एक वह युगपत् अवक्त व्य है १९, इस प्रकार से ये चतुष्प्रदेशिक स्कंध के १९ भंग है । इनमें एकसयोगी तीन ३ भंग हैं द्विकसंयोगी १२ हैं एवं त्रिसंयोगी ? भंग 8 हैं । अर्थात् - पहेले के असंयोगी तीन भंग सकला देशी ( सम्पूर्ण स्कंध की अपेक्षा) बनते हैं ३ | आगे के बारह भंग विकसयोगी बनते हैं १५ उसके आगे के चार भंग त्रिक संयोगी बनते हैं.१९ । यद्यपि त्रिकसंयोगी आठ भंग बनते हैं किंतु वे छह प्रदेशी स्कंध से पहले नहीं बन सकते हैं क्योंकि आत्मा, आम और अवक्तव्य इन तीनों में बहुवचन ( एक से अधिक) कम से कम छह प्रदेशों के विना नहीं बन सकता है। यहां चतुःप्रदेशी स्कंध में तो त्रिक संयोगी भंगों में किसी एक तरफ बहुवचन आ सकता है। अतः इसमें त्रिक संयोगी चार ही भंग बनते हूँ। इस प्रकार चतुःप्रदेशी स्कंध में कुल उन्नीस १९ अंग बनते हैं। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' से केणणं भते । एवं बुच्चइ, चउप्पए सिए संधे सिय आधा य, नो आया य, अवन्त्तव्वं तंचेच अड्डे पड उच्चारयच्वं' हे भदन्त ! अपने जो चतुष्यदेशिकं स्कंध में १९ भंग कहे है सो क्या कारण है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा' हे गौतम
અસરૂપ શબ્દો વડે એક સાથે વાચ્ય નહી થવાને કારણે અવકતવ્ય રૂપ છે આ પ્રકારે તે ચારપ્રદેશિક સ્કંધના ૧૯ લાંગા થાય છે. તેમાં ૩ એકસચેાગી લગાઓ, ૧૨ દ્વિકસ‘ચેાગી લાંગાએ અને ૪ વિકસ'ચાગી લાંગાએ થાય છે.
गौतम स्वाभीना अश्न- “ से केणçणं भंते ! एवं दुच्चर, चप्पएसिए खंबे सिय आया य, नो आया य, अवतव्वं तचैव अट्ठे पडिउच्चारेयव्वं " ભગવન્ ! આપે શા કારણે ચતુષ્પદેશિક સ્ક ́ધના સપ, સર્પ, અવ તન્ય માદિ ૧૯ ભાંગા કહ્યા છે ?
C
भ० ५५
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे परस्स आइडे नो आयार, तदुभयस्स आइहे अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइय३' हे गौतम ! चतुष्पदेशिका स्कन्धः आत्मानः स्वस्य चतुष्पदेशिकस्कन्धस्य वर्णादिपर्यायैः आदिष्टे.आदेशे सति आत्मा-स्वपर्यायापेक्षया सद्रूपो भवति१ परस्य पञ्चपदेशिकादि स्कन्धान्तरस्य पर्यायैः आदिष्टे आदेशे सति नोआत्मा-परपर्यायापेक्षया असदुरूपो भवतिर, तदुभयस्य स्वपररूपस्य पर्यायैः आदिष्टे आदेशे सति अवक्तव्यम्-आत्मा इति च नोआत्मा इति च युगपद् व्यपदेष्टुमशक्यम् ३, 'देसे
आइढे सम्भावपज्जवे देसे आइटे असम्भावपज्जवे ? चउभंगो४' यदा देशः एका .आदिष्टः स्वपर्यायैः सद्भावपर्यवः, देशः अपरः आदिष्टः परपर्यायैः असद्भाव
अप्पणो आइटे आया १, परस्स आइडे नो आया२, तदुभयस्स आइहे अवत्तव्वं आयाइय नो आयाइय' चतुष्प्रदेशिक स्कंध अपने वर्णादि रूप पर्यायों से आदिष्ट होने पर सदरूप है ? पञ्चप्रदेशिकादि स्कन्धान्तर की पर्यायों से आदिष्ट होने पर वह असदुरूप है क्योंकि परपर्यायों की अपेक्षा से-वह असद्रूप होता है २, स्वपर्याय एवं परपर्याय इन दोनों पर्यायों से जब वह आदिष्ट होता है, आत्मानो आत्मा शब्दों से वह युगपत् आदिष्ट नहीं हो सकता है, इसलिये वह अवक्तव्य है। ये असंयोगीको ६ तीन भंग हुए। विकसंयोगी १२ भंग इसप्रकार'देसे आहढे सम्भावपज्जवे देसे आइढे असम्भावपज्जवे चउभंगों' जब अपनी पर्यायों से सद्भाव पर्यायवाला उसका एकदेश आदिष्ट होता है-और परपर्यायों की अपेक्षा से असद्भाव पर्यायवाला दूसरा देश आदिष्ट होता है-तब वह चतुष्पदेशिक स्कन्ध सद्रूप होता है
महावीर प्रभुना उत्तर-" गोयमा !" है गौतम ! “ अप्पणो आइट माया१ परस्त्र आइडे नो आया२, तदुभयस्स आइडे अवत्तव्वं आयाइय नो •भायाइय३" (१) यतुप्रशि: २४धन तना पोताना all पर्यायानी भय.. 'क्षा वियार ४२वामा मा, तत स६३५ छे..(२) पांय प्रशि: माहि . સ્કન્યાન્તરની પર્યાની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવે, તે તે અસરૂપ છે, કારણ કે પરપર્યાની અપેક્ષાએ તે અસરૂપ હોય છે. (૩) સ્વપર્યા અને પરપર્યા, આ બનેની અપેક્ષાએ જ્યારે કહેવામાં આવે છે, ત્યારે તે આત્મા અને નો આત્મા શબ્દો વડે એક સાથે અવાચ્ય હોવાને કારણે તે અવક્તવ્ય ३५ डाय छे. “देसे आइडे सभावपज्जवे देसे आइटे असम्भावपज्जवे चउभंगो" क्यारे तनी पर्यायानी अपेक्षा समाप पर्यायवाणे तन मेश આદિષ્ટ (કથિત) થાય છે, અને પરપર્યાની અપેક્ષાએ અસદુભાવ પર્યાયવળ બીજે દેશ આદિષ્ટ થાય છે, ત્યારે તે ચતુષ્પદેશિક સ્કધ (૧) સદૂરપ
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रवन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू० ३ रत्नप्रभादिविशेपनिरूपणम्
४३५
पर्यवः तदा चतुष्पदेशिकः स्कन्धः आत्मा च सद्रूपः नोआत्मा च असद्रूपो भवति ? इत्यादि पूर्वोक्तरीत्या चतुर्भङ्गी वक्तव्या ।
तथाहि - एकोऽयं पूर्वो को भङ्गः १, शेषं भयं यथा-दे से भाइ सन्भावपञ्जवे 'देसा आइट्ठा असम्भावपज्जनार, देसा आइट्ठा सम्भावपज्जवा दे से आइहे असम्भावपज्जवेर, देसा आइट्टा सम्भावपज्जवा देसा आइट्टा अप्सन्भावपज्जना ४४३-७ | 'सम्भावपज्जवेणं तदुभयेण य चउभंगो, असम्भावेणं तदुभयेण य चउभंगो' सद्भावपर्यवेण, तदुभयेन च सद्भावपर्यवसद्भाव पर्यवेण चतुर्भङ्गी वक्तव्या, तथाहि - 'देसे 'आइडे सम्भावपज्जवे देसे आइट्ठे सदुभयपज्जवे आयाइय नो आयाइय १, देसे आहे सम्भावपज्जवे देसा आइट्ठा तदुभयपज्जवा आयाओ य नो आयाओ २, देसा आइट्टा सम्भावपज्जवा देसे आइडे तदुभयपज्जवे आयाइयऔर असद्रूप होता है इत्यादि पूर्वोक्त रीति से यहां चतुभंगी कहनी चाहिये 'देसे आइडे सन्भावपज्जवे देसे आइट्ठे असम्भावपज्जवे' एक ' तो यह भंग पहिले प्रकट ही कर दिया गया है - १ (४) शेष ३ भंग इस प्रकार हैं- 'देसे आइडे सम्भावपज्जवे, देसा आइट्ठा असन्भाववज्जवार, (५) देता आइट्टा सम्भावपज्जवे देखे आइडे असम्भावपजवे ३ (६) देसा आइट्ठा सम्भावपज्जवा देखा आइड्डा असम्भावपज्जवा ४ (७) इस प्रकार से चार ये और पूर्व के तीन भंग, ये सब मिलकर ७ सात भंग हो जाते हैं। 6 'सम्भावपज्जवेण तदुभएण व चउभंगो, असभावेणं तदुभयेण यचडभंगो' सद्भाचपर्याय को लेकर और तदुभय सद्भाव असद्भाव पर्याय को लेकर चार भंग होते हैं, जो इस प्रकार से हैं-' देखे आइडे सम्भाववज्जवे, देसे आइडा तदुभयपज्जवे आयाइय नो आया १, देखे आइडे सम्भावपज्जवे, देसा आइट्ठा तदुभयपज्जवा
હાય છે અને (૨) અસરૂપ હોય છે' ઇત્યાદિ ચાર ભાંગા પૂર્ણાંકત પદ્ધતિ अनुसार उडेवा लेडो, “देसे आइट्ठे सम्भावपूज्जवे, देसे आहे अस भावपज्जवे " मा शोङ लांगो तो पडेसां अगर ये छे, माहीना त्रण सांगा नीचे अमाणु समभवा-" देसे आइट्ठे सम्भावपज्जवे, देसा आइट्ठा असन्भावपज्जवार, देखा आइट्ठा सम्भावपज्जवा, देसे आइट्टे असम्भावपज्जवे३, देसा आइट्ठा सम्भावपज्जत्रा, देखा आइट्ठा असम्भावपज्जवा४” मा अारना या यार लांगा भने पहेद्यानां त्र लगा भणीने सात सांगा थाय छे. " सम्भावपज्जवेणं तदुभपण य चउमंगो, असदभावेण तदुभयेण य चउभंगो " સદ્ભાવ પર્યંચની અપેક્ષાએ તથા સદ્ભાવ અસદૂભાવ પર્યાયની અપેક્ષાએ ચાર લાંગા થાય છે. ते यार लगा नीचे प्रमाणे छे" देसे आइट्टे सव्भावपज्जवे, देसा आइट्ठा तदुभयपज्जवा आयाइय नो आयाइय१, देसे आइट्टे सब्भावपज्जवे, देखा आइस
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
भंगवती
नो आयाइय३, देसा आइट्टा सम्भावपज्जवा देसा आइट्ठा तदुभयपज्जवा आयाओ य नो आयाओ य "४x७-११ । एवम् असद्भावपर्यवेण, तदुमयेन च-सद्भावाऽसद्भावपर्यवेण चतुर्भङ्गी वक्तव्या, तथाहि-'देसे आइठे असल्भावपज्जवे, देसे आइहे तदुभयपज्जवे आयाइय नो आयाइय१, देसे आइटे "असम्भावपज्जवे देसा आइट्ठा तंदुभयपज्जवा आयाओ य नो आयाओ य२, देसा आइहा असम्भावपज्जवा देसे आहे तदुभयपज्जवे आयाइय नो
आयाइय३, देसा आइटा असम्भावपउजवा देसा आइहा तदुभयपज्जवा आयामो “य नो आयाओ य" ४४११-१५। एपामर्थः पूर्ववत् स्वयमूहनीयः।
आयाओ. य नो आयाओय २, देसाआइहा सम्भावपज्जवा देसे आइडे तदुभयपज्जवे आयाइ य नो आयाइ य ३, देसा आइहा-सम्भावजवा, देसा आइटा तदुभयपजवा आयाओ य, नो आयाओ य ४+७=११ पूर्वोक्त सोत और ये ४ भंग-आत्मा और अवक्तव्य की विवक्षा से हुए हैं। ११ इस प्रकार से 'असम्भावेणं तदुभएण य चउभंगो' असद्भाव पर्याय एवं तदुभय पर्याय-सद्भाव असद्भाव-पर्याय को छेकर चतुर्भगी होती है जो इस प्रकार से है-'देसे आइढे असम्भावपज्जवे देसे आइटे तदुभयपज्जवे आयाइय नोआयाइय १ देसे आइढे असम्भावपजवे, देसा आइहा तदुर्भयपज्जवा आयाओ यनो आयाओ यर, देसा ओइटा अस. भावपञ्जवा देसे आइटे तदुभयपज्जवे आयाइ य नो आयाइ य ३, देसा आइहा असम्भावपजवा देसा आइहा तदुभयपजवा आयाओ य नों आयाओ य४ ११+४=१५ इनका अर्थ पहिले की तरह से ही समझ
तदुभयपज्जवा आयाओ य नो, आयाओ यर; देसा आइटा सम्भावपज्जवा, देसे आइडे तदुभयपज्जवे आयाइय नो आयाइय३, देसा आइटा सम्भावपज्जवा देखा आइद्वा तदुभयपज्जवा आयाओ य नो आयाओ य४" पडताना सात माशांच्या અને આ ચાર ભાંગા મળીને ૧૧ ભાંગા થાય છે. પૂર્વોકત ૪ અને આ ૪ ભગાઓ એકવચન અને બહુવચનની અપેક્ષાએ બન્યા છે એજ પ્રમાણે અસદુભાવ પર્યાયની અપેક્ષાએ અને તદુભવ (સદુરૂપ-અસદુરૂપ) પર્યાયની अपेक्षा यार ! मन छ. a winी नीय प्रभाय छ-" देसे आइटे असम्भावपज्जवे, देसे- आइढे तदुर्भयपज्जवे आयाइ य नो आयाइ य१; देखें आइ8 असम्भावपज्जवे, देसी आइट्ठा तंदुभयपज्जवा आयाओ य नो आयाओ य३)
ईसा आइट्ठा असभावपज्जवा, देसे आइटे तदुभयपज्जवे आयाइ य नो आयाइ य३। . देसा आइट्टा असम्भावपज्जवा, देसा आइट्ठा तदुभयपज्जवा आयाओ य नो
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू० ३ रत्नप्रभादिविशेषनिरूपणम् ४३७ .. 'देसे आइढे सम्भावपज्जवे देसे आइढे असंभावपज्जवे देसे आइटे तदुभयपज्जवे चउप्पएसिए खंधे आया य नो पाया य अत्तव्वं आयाइ य नो आयाइ य' यदा देशः एक आदिष्टः स्वपर्यायैः असद्भावपर्यवः देशः परः आदिष्टः परपर्यायः असद्भावपर्यवः, देशः अपरः आदिष्टस्तदुभयपर्यवासदभावासदभावपर्यवस्तदा चतुष्पदेशिक: स्कन्धः आत्मा च सद्रूपः नो आत्माच असंदरूपा, अवक्तव्यम्-आत्मा-सद्रूप इति च नो आत्मा असदुरूप इतिचं युगपदव्यपदेष्टुमशक्यम् १६, 'देसे आइहे संभावपज्जवे देसे आइटे असन्मावपज्जवे देसा आइहा तदुभयपज्जवा चउप्पएसिए खंधे भवइ आया य नो आया ये अवतम्बाई आयाओ य नो आया ओ य १७ ' यदा देशः आदिष्टः लेना चाहिये । इस प्रकार असंयोगी तीन और विकसंयोगी १२ बारह ऐसे ये पन्द्रह भंग हुए (१५) अब त्रिकसं योगी चार भंगो को कहते हैं. 'देसे आइहे सम्भावपजवे, देसे आहे असम्भावपनवे देखें आहहेतदुभयपज्जवे, चउप्पएसिए खंधे आया य नो आया य अवत्तव्वं आयाइय नो आयाइय' जिस समय अपनी पर्यायों से सद्भावपर्याय वाला एकदेश आदिष्ट होता है, और जिस समय परपर्यायों से असद्भावपर्यायवाला देश आदिष्ट होता है, तथा सद्भावपर्याय वाला
और असद्भावपर्याय वाला देश आदिष्ट होता है, तब चतुष्पदेशिक स्कन्थ सद्रूप, असदुरूप और आत्मा नो आत्मा इन शब्दों से वह युगपत् अवक्तव्य होने के कारण अवक्तव्य होता है १६, 'देसे -आइडे सम्भावपज्जवे देसे आइ अंसम्भावपज्जवे देसा आइहा तदुभयपज्जचा चप्पएसिए खंधे आपा-य नो आया ये अवत्तव्याई आयाओ येणी मायामओय ४" पसाना ११ Min मन मा ४ मां भगान १५ मn થાય છે. તેમને અર્થ પહેલા કહ્યા પ્રમાણે સમજી લેવો.
.." देसे आइडे, सम्भावपज्जवे, देसे आइडे असम्भावपज्जवे, देसे आइद्वे तदुभयपज्जवे, चउप्पएसिए खंधे आया य नो आया य अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइय१६" (१)यारे यातनी पर्यायानी अपेक्षा सहला पर्यायवाणी એકદેશ આદિષ્ટ થાય છે, અને જ્યારે પરપર્યાની અપેક્ષાએ અસદુભાવપર્યાયવાળે દેશ આદિષ્ટ થાય છે, તથા સદૂભાવ૫ર્યાયવાળ અને અસદુભાવ પર્યાયવાળે દેશ આદિષ્ટ થાય છે, ત્યારે ચતુષ્પદેશિક રકધ સદુરૂપ, અસ દરૂપ અને આત્મા, ને આત્મા આ બે શબ્દ વડે એક સાથે અવકતવ્ય (माय) सामान रथे मतव्य हाय छे. (१७) “देसे आइडे सम्भाव. पन्जवे देसे आइडे असम्भावपज्जवे, देसा आइट्टा तदुभयपज्जवा चउप्पएसिए खंधे भवइ आया य नो आया य अवतव्वाई आयाओ य णो आयाओ य १७"
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ भगवतीसूत्रे स्वयर्यायैः सद्भावपर्यवः, देशः अपरः आदिष्टः परपर्यायैः असदूभावपर्यवः, देशा आदिष्टाः तदुभयपर्यवाः सद्भावासद्भावपर्यवाः तदा चतुष्पदेशिकः स्कन्धो भवति आत्मा च सद्रूपः, नो आत्मा च असदुपः अवक्तव्यानि-आत्मनश्च सदरूपाः नो आत्मनश्च-असद्रूपा इति युगपद् व्यपदेष्टुमशक्यानि १७ । 'देसे आइहे सम्भाव. पज्जवे देसा आइहा असम्भावपज्जवा देसे आइडे तदुभयपज्जवे चउप्पएसिए खंधे आया य नो आयाभो य अवत्तव्यं आयाइ य नो आयाइ य १८' यदा देश: एका आदिष्टः स्वपर्यायैः सद्भावपर्यवः, देशौ द्वौ आदिष्टौ परपर्याय असदभावपर्यवौ, देशः आदिष्टः तदुभयपर्यवः- सद्भावपर्यवासद्भावपर्यवस्तदा चतुष्प्रदेआयाओ य १७ जब अपनी पर्यायों से सदभावपर्यायवाला एकदेश आदिष्ट होता है, परपयायों से असद्भावपर्यायवाला दूसरा देश आदिष्ट होता है, और सद्भावपर्यायवाले और असद्भावपर्यायवाले अनेक देश आदिष्ट होते हैं तब वह चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध कथंचित् सद्रूप, कथंचित् , असदुरूप होता है और अनेक आत्माओं एवं अनात्माओं से वह युगपत् अवाच्य होने के कारण अवक्तव्यल्प भी होता है १७' 'देसे आइटे सम्भावपज्जवे, देसा आइटा असम्भावपउजवा देसे आइहे तदुभयपज्जवे चउप्पएलिए खंधे आया य नो आयामो य अवत्तव्यं आयाइय नो आयाइय १८ जिस समय स्वपर्यायों से सद्भावपर्याय वाला एकदेश आदिष्ट होता है, और परपर्यायों से असदभावपर्याय वाले अनेक देश आदिष्ट होते हैं, और तदुभयपर्यायवाला एकदेश आदिष्ट होता है, तब वह चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध कथंचित् सद्रूप कथंचित् જ્યારે પિતાની પર્યાની અપેક્ષાએ સદ્ભાવ પર્યાયવાળે એકદેશ આદિષ્ટ થાય છે, પરપર્યાની અપેક્ષાએ અસદુભાવ પર્યાયવાળ એકદેશ આદિષ્ટ થાય છે, અને સદ્ભાવપર્યાયવાળા અને અસદુભાવપર્યાયવાળા અનેક દેશે આદિષ્ટ થાય છે, ત્યારે તે ચતુષ્પદેશિક સ્કંધ કથંચિત સદુરૂપ, કથંચિત અસદુરૂપ, અને અનેક આત્માઓ અને તે આત્માઓ વડે એક સાથે અવાગ્યે હોવાને કારણે અવક્તવ્ય રૂપ પણ હોય છે.
(१८) "देसे आइटे सम्भावपज्जवे, देसा आइटा असम्भावपज्जवा, देसे आइवे तदुभयपज्जवे चउपएसिए खंधे आया य नो आयाओ य अवत्तव्यं आया. इय नो भायाइय १८७२ समये सपर्यायानी अपेक्षा समाव पर्यायवाणी એકદેશ આદિષ્ટ થાય છે, અને પરપર્યાની અપેક્ષાએ અસદ્દભાવપર્યાયવાળા બે દેશ આદિષ્ટ થાય છે, અને તદુભય પર્યાયવાળો બીજે દેશ આદિષ્ટ
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२ उ० १० सू० ३ रत्नप्रभादिविशेपनिरूपणम् ४३९ शिकः स्कन्धः आत्मा च सदरूपः नो आत्मानौ च असद्पो, अवक्तव्यम्-आत्मा'सद्पः इति च नो आत्मा असद्रूप इति च युगपद् व्यपदेष्टुमशक्यम् १८, 'देसा आइट्ठा सम्भावपज्जषा देसे आइढे असभावपज्जवे देसे आइहे तदुभयपज्जवे चउप्पएसिए लंधे आयाओ य नो आया य अवत्तव्वं आयाइ य नो आयाइ य १९' यदा देशा आदिष्टाः स्वपर्यायैः सदभावपर्यवाः, देशः एकः आदिष्टः परपर्यायः असद्भावपर्यवः देशः आदिष्टस्तदुभयपर्यवः-सद्भावासद्भावपर्यवस्तदा चतुष्प्रदेशिकः स्कन्धः आत्मानश्च सदरूपाः, नी आत्मा च-असद्पा , अवक्तव्यम्-आत्मा सदरूप इति च नो आत्मा-असदरूप इति च १९ । तदुपसंहरनाह-' से तेणटेणं गोयमा ! एवं बुच्चइ चउप्पएसिए खंधे सिम आया सिय नो आया सिय अवअनेक देशों से असद्प और आस्मा एवं अनात्मारूप ले युगपत् कहे जाना अशक्य होने से अवक्तव्य होता है १८, 'देसा आहवासभावपज्जवा, देसे भाइढे असन्भावपउजवे देसे आइढे तदुभयपज्जवे चउ'पएसिए खंधे आयाभों य नो आया य अवत्तव्वं आयाइय नो आयाइय १९ जिस समय चतुष्प्रदेशिक स्कन्धके देश अपनी पर्यायों से सद्भावपर्यायवाले आदिष्ट होते हैं, तथा परपर्यायों की अपेक्षा से असद्भावपर्यायवाला दूसरा देश जब आदिष्ट होता है, और जब सद्भाव एवं असाव दोनों पर्यायवाला देश आदिष्ट होता है तय वह चतुष्प्रदेशिक स्कंध इन सबकी अपेक्षासे सद्रूपोंवाला होता है, असदरूपवाला होता है, और सद्प एवं असद्रूप इन दोनों रूपों से वह युगपत् अवाच्य होने के कारण अबक्तव्य होता है १९,। થાય છે, ત્યારે તે ચતુષ્પદેશિક કપ કર્થચિત્ સરૂપ હેય છે, કથચિત બે દેશોની અપેક્ષાએ અસદુરૂપ હોય છે, અને આત્મા તથા અનાત્મા શબ્દો વડે એક સાથે અવાચ્યું હોવાને કારણે અવકતવ્ય રૂપ પણ હોય છે.
() " देसा आइट्ठा सम्भावपज्जवा, देसे आइट्ठ असम्भावपज्जवे देसे थाइटे' तदुभयपज्जवे चउप्पएसिए खंधे आयाओ य नो आया य अवत्तव्वं आया इय नो आयाइय १९" न्यारे या प्रशि४ २४ घना देश पातानी पर्यायानी અપેક્ષાએ સદુભાવ પર્યાયવાળા આદિષ્ટ થાય છે અને પરપર્યાયની અપેક્ષાએ અસદુભાવપર્યાવાળ બીજે દેશ જ્યારે આદિષ્ટ થાય છે અને જ્યારે સદ્ભાવ અને અસદુભાવ પર્યાયવાળે દેશ આદિષ્ટ થાય છે, ત્યારે તે ચાર પ્રશિક કધ તે સોની અપેક્ષાએ સદુરૂપવાળા હોય છે, અને સરૂપ અને અસદુરૂપ આ બન્ને રૂપે તે એક સાથે અવાચ્યું હોવાને કારણે અવક્તવ્ય હોય છે,
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
४४०
१
तव्यं निक्खेवे ते चैव मूंगा उच्चारयन्त्रा जाव नो आयाइय' हे गौतम | तदअथ, तेनार्थेन नमुच्यते - चतुष्यदेशिकः स्कन्धः स्यात् आत्मा सद्रूपः, स्यात् नो आत्मा - असद्रूपः २ स्यात् अवक्तव्यम् आत्मा इति च नो आत्मा इति च ३ अस्मिन् निक्षेपे ते एवं पूर्वोक्ताः एकोनविंशतिर्भङ्गाः उच्चारयितव्या वक्तव्याः, यावत् स्यात् आत्मा च नो आत्मा च ४ स्यात् आत्मा च अवक्तव्यम्, ४ स्यात् नो आत्मा च अवक्तव्यम्, ४ इत्यादि रीत्या बोध्यम् । तदन्तिममे कोन विशंतितमं भङ्गमाद - स्यात् आत्मानश्च सदरूपाः, नो आत्मा चासद्रूपः, अवक्तव्यम् - आत्मा सद्रूप इति च नो आत्मा - असद्रूप
इस प्रकार पहले के पंद्रह भंग और ये त्रिक संयोगी ४ भंग मिलाकर चतुष्पदेशी स्कंध के उन्नीस भंग होते हैं । ' से तेणं गोयमा । एवं बुच्च चउपसिए खंधे सिय आया, सिघ नो आया, सिय अवत्तच्वं, निक्खेवे ते चैव भंगा उच्चारे पच्चा जाव नो आयाय' इसलिए हे गौतम! मैंने ऐसा कहा है कि चतुष्पदेशिक स्कंध कथंचित् सद्रूप है. १, कथंचित् असद्रूप है २, और कथंचित् अवक्तव्य है ३ क्योंकि वह सद्रूप और असद्रूप इन शब्दों द्वारा युगपत् वाच्य नहीं हो सकता है इस निक्षेप में वे ही पूर्वोक्त १९ उन्नीस भंग उच्चारित करना चाहिये यावत्- 'स्यात् आत्मा च, नो आत्मा च स्यात् आत्माच अवक्तव्यम् - स्यात् नो आत्माच अवक्तव्यम् इत्यादिरूप से ये भंग जानना चाहिये अन्तिम भंग की सूचना देने के लिये सूत्रकार ने 'स्यात् आत्मानञ्च - सद्रूपाः नो आत्मा वासरूपः, अवक्तव्यम् आत्मा सद्रूपः इति च, नो आत्मा असद्रूप इनि च' ऐसा कहा है- इस प्रकार चतुष्प्रदेशिक स्कन्ध में इन १९ अग
"से तेणट्टेणं गोयमा ! एवं वुन्चई चउप्परखिए खंधे सिय आया, सिय नो आया, सिय अवतव्यं, निक्खेवे ते चैव भंगा उच्चारेयव्वा जाव नो आर्याइय " હું ગૌતમ ! તે કારણે મે' એવુ કહ્યુ છે કે (૧) ચાર પ્રદેશિક સ્કંધ અમુક અપેક્ષાએ સદ્ગુરૂપ છે, (૨) અમુક અપેક્ષાએ અસદ્ગુરૂપ છે, (૩) અને અમુક અપેક્ષાએ અવક્તવ્ય છે, કારણ કે તે સદૂરૂપ અને અસદ્ગુરૂપ શબ્દો વડે એક સાથે અવાચ્ચ હોય છે. આ ક્રમે ૧૯માં ભંગ પન્તના ભગા અહી हवा लेायो १८भे! ल या अभा सुभव- स्यात् आत्मा च नो आत्मा च स्यात् आत्मा च अवक्तव्यं, स्यात् नो आत्मा च अवक्तव्यं" अगने सूत्रअरे या सूत्रपाठ द्वारा अफ्रुट यो छे - " स्यात् आत्मानम्श्व-सदरूपाः, नो, आत्मा, चासद्रूपा, अवक्तव्यम् आत्मा सद्रूप इति च, नो आत्मा असदुरूप इति च ” मा अारना १३ भगोमा त्र लगे सम्वादशवाणी छ,
दा
<<
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
एक:२
आत्मा
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२३० १० सू० ३ रत्नप्रभादिविशेपनिरूपणम् ४१ थेति १९ तथा च चतुष्पदेशिके स्कन्धे एकोनविंशतिर्भङ्गकेपु त्रयः सकला देशा, २ शेषेषु चर्पु प्रत्येकं चत्वारश्चत्वारो विकल्पा भवन्ति, १६१९
चतुष्पदेशिकस्कन्धस्य १९एकोनविंशतिभङ्गकोष्ठकम्।
संपूर्णसान्धापेक्षया सकलादेशिनोऽसंयोगिनत्रयो भनाः यथा- '' . (३)-आत्मा - नो आत्मा - अवक्तव्यम् एक:१
एक:३ द्विकसंयोगिनो १२द्वादश भना यथाआत्मा -नोआन्मा आत्मा-भवक्तव्यमिति नो आत्मा-अवक्तव्यमिति (१) एक:- एकः (२)-एक एकः (९)-एकः । “एकः । (२) -एका- अने के (६)- एकः अनेके (१०)-एकः , अनेके. (३) अनेके-एकः (७)-अनेके एकः (११)-अनेके एकः, (४) अनेके-अनेके (८)-अनेके अनेके (१२)-अनेके अनेके
त्रिकसंयोगिनश्चत्वारो भङ्गा यथानो आत्मा
अवक्तव्यमिति। (१) एक एका
एक: एक: (३) एक
अनेके (४) अनेके
। सर्वे-३+१२+४=१९ । - गौतमः पृच्छति-'आया भंते पंचपएसिए खंधे अन्ने पंचपएसिए खंधे हे भदन्त ! पश्चमदेशिका स्कन्धः किम्-आत्मा सद्प: ? किं वा अन्यः अनात्माअसदुपः पञ्चदेशिकः स्कन्धो भवति ? भगवानाह-'गोयमा ! पंचपएसिए खंधे में ३ भंग सकलादेश वाले हैं, शेष चारों में प्रत्येक में चार चार विकल्प होते हैं। इस प्रकार से ये १९ भंग हैं।
अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'आया भंते ! पंचपएसिए खंधे अन्ने पंचएसिए खंधे १' हे भदन्त ! पंचप्रदेशिक स्कन्ध क्या सद्रूप होता है ? या असद्रूप होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैंબાકીના ચારેમાં પ્રત્યેકમાં ચાર ચાર વિકલ્પ થાય છે. આ પ્રકારનાં કુલ ૧૯ ભંગ થાય છે. - गौतम साभार -" आया भंते ! पंचपएसिए खंघे अन्ने पंचपएसिप खंधे " भगवत। पांय शि४ २४५ २ स६३५ डाय छ, અસદુરૂપ હોય છે?
भ० ५६
अनेक
एक:
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
भगवतीसू
सिप आयाय १ नियनो आया य २' हे गौतम | पञ्चमदेशिकः स्कन्धः स्यात् आत्मा सद्रूाः १, स्यात् नो आत्मा - अनात्मा असद्रूपः २, 'सिय अवत्तव्वं आयाइय नो आयाइय ३' स्यात् अवक्तव्यम् - आत्मा सद्रूप इति च, नो आत्मा असद्रूप इति च युगपद् वक्तुमशक्यम् ३, 'सिय आया य नो आया य ४ सिय आया य अवत्तं ' ४ स्यात् आत्मा च सद्रूपेण नो आत्मा च असद्रूपेण ४, स्यात् कथश्चित् आत्मा च अवक्तव्यम् युगपदुभयरूपेण व्यपदेष्टुमशक्यम् ४ (११) 'नो आया य अवत्तव्वेण य ४' नो आत्मा च अवक्तव्येन सह चलारो भङ्गाः ४ ( ११ - १५ ) ' तियगसंजोगे एक्कोण पड' त्रिककसंयोगे संभवत्सु अष्टसु 'गोयमा' हे गौतम | 'पंचपद सिए खंधे सिय आया य १, सिय नो आया य २' पंच प्रदेशिक स्कन्ध कथंचित् सद्रूप है, कथंचित् असदूरूप है २, 'सिय अवत्तव्वं आयाइ य नो आयाइ य' कथंचित् वह अवक्तव्यरूप है क्योंकि सद्रूप और असद्रूप इन दोनों शब्दों द्वारा युगपत् वह कहा नहीं जा सकता है३, 'सिय आया य, नो आया य सिय अवत्तव्वं४' कथंचित् वह सद्रूप से आत्मा है, असद्रूप से कथंचित् वह अनात्मा है और कथंचित् वह अवक्तव्य है क्योंकि सद्रूप और असारूप इन शब्दों द्वारा वह युगपत् अवक्तव्य होने से अवक्तव्य है (७) 'नो आया य अवत्तवेग य४' वह नो आत्मा है और अवक्तव्ध है इसको लेकर ४भंग और होते हैं४, इस प्रकार ७ और ये ४ मिलकर ११ भंग हो जाते हैं । 'तिय संजोगे एक्कोण पडद्द' तीन के संयोग में संभ
भडावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! हे गौतम! " पंचपपलिए खंधे सिय, आया य१, सिय नो आया यर, " पांच अहेशिङ २४६ (१) अभु अपेक्षाओ सद्द३ययए होय छे, (२) अभुङ अपेक्षा से मसदृश्य पशु होय छे, “सिय अवतव्वं आयाइ य नो आयाइ य " ( 3 ) अभुङ अपेक्षा मे ते व्यवहूतव्य ३५ પશુ છે, કારણ કે સરૂપ અને અસદૃરૂપ શબ્દો દ્વારા તે એક સાથે અવાસ્થ્ય होय . "सिय आया य, नो आया य सिय अवत्तन्न ४" ते 'यप्रदेशि४ २४४ અમુક અપેક્ષાએ સરૂપ છે, અને અમુક અપેક્ષાએ અસરૂપ છે અને અમુક અપેક્ષાએ અવકતવ્ય છે, કારણ કે સરૂપ અને અસપ, આ એ શબ્દો વડે તે એક સાથે અવાચ્ય છે. એજ પ્રમાણે દ્વિકસ ચેાગી બીજા ત્રણ ભગ पूर्वेति यद्धति अनुसार सभभवा. "नो आया य अवत्तव्वेण य४ નાઆત્મા રૂપ (અસદ્ગુરૂપ) અને અવકતવ્ય છે, આ પદ્ધતિ અનુસાર ખીજા ચાર " ते પુકિત ભંગ થાય છે. પહેલાંના સાત ભગ અને આ ચાર ભગ મળીને કુલ ११ भौंग थाय छे. “ तियसंजोगे एक्को पा पडइ” श्रायुना सयोगथी मनता
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू० ३ रत्नप्रभादिविशेपनिरूपणम् ४४३ भङ्गेषु अत्र एकः अष्टमो भङ्गो न पतति-न भवति, तया च सप्त एव भङ्गाः अत्र त्रिककसंयोगे भवन्तीति भावः ७-२२ । एवं च पञ्चपदेशिके स्कन्धे द्वाविंशतिभङ्गा भवन्ति, तत्र प्रथमे त्रयो भङ्गाः पूजेक्तरीत्या सकलादेशविषयकाः, तदनन्तरेषु च त्रिषु प्रत्येकं चत्वारश्चत्वारो भङ्गाः पूर्वोक्तरीत्यैव वोध्या: । द्वादशभङ्गाः १५, सप्तमे तु सप्तभङ्गा भवन्ति ७-२२ । तत्र विकसंयोगे खलु संभवत्सु, अपि अष्टसु मङ्गकेषु अत्र भाद्याः सप्तव ग्राह्याः, एकस्तु अन्तिमोऽष्टमो भग असंभवादन न प्राप्यते तदेवं सर्वसंकलनया-३+१२+७=२२ द्वाविंशनिर्भङ्गा भवन्ति । गौतमस्तत्र कारणं पृच्छति-' से केणटेणं भंते ! तं चेत्र पडिउच्चारेयध्वं ? हे भदन्त ! तत् अथ, केनार्थेन तदेव-पूर्वो करीत्यैव-प्रत्युच्चारयितव्यम्-तथा च केन कारवित आठ भंगों में से यहां एक आठवां भंग नहीं हो सकता है, इस. लिये यहां सात ही भंग होते हैं, इस प्रकार से पंचप्रदेशिक स्कंध में २२ भंग हो जाते हैं। इनमें पहिले के ३ भंग पूर्वोत्तरीति से सकलादेश विषयवाले हैं। इनके बाद के तीन विकसंयोगियों में प्रत्येक के ४-४. भंग पूर्वोक्तरीति के अनुसार समझना चाहिये-ससम त्रिकसंयोगी में सात भंग होते हैं, इनमें त्रिकसंयोगी में संभवित भी आठ अंगों में यहां आदि के सात ही ग्रहण करना चाहिये, एक जो अन्तिम आठवां भंग है वह यहां संभावित नहीं होता है, क्योंकि यहाँ प्रदेश पांच होते हैं, वह षटूप्रदेशी स्कन्ध में प्राप्त हो सकता है क्योंकि वहां तीनों स्थानों में अनेक शब्द आसकता है । इसलिये उस अष्टम भंग का यहां ग्रहण नहीं किया गया है, इस प्रकार सब मिलकर १२-३-७-२२ भंग हो जाते हैं। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'से केणटेणं भंते ! तं चेव पडिउच्चारेयवं' हे भदन्त ! पंचप्रदेशिक स्कंध में किस कारण से ये આઠ પૂર્વોક્ત ભાગમાંનો આઠમો ભંગ અહી સંભવી શક્તા નથી, તે કારણે ત્રિકસગી ૭ ભંગ જ અહીં બની શકે છે આ પ્રકારે પંચપ્રદેશિક સકધમાં કુલ ૨૨ ભંગ થાય છે પહેલા ત્રણ ભંગ પૂર્વોક્ત રીત અનુસાર સકળ દેશવિષયવાળા છે. ત્યારબાદ બ્રિકસ દેગી ત્રણ ચતુર્ભગીના કુલ ૧૨ ભંગ બને છે અને ત્રિકગી ૭ ભંગ બને છે. આ રીતે ૩+૧+૭=૪૨ કુલ ભંગ થાય છે. ત્રિકસંગી આઠમો ભંગ અહીં સંભવી શકતા નથી તેથી અહીં કુલ ૨૩ ને બદલે ૨૨ ભંગ જ સંભવી શકે છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न-" से केणट्रेण भंते ! तं चेव पडिउच्चारयव्व'" ભગવન્! પંચપ્રદેશિક સ્કંધ અમુક અપેક્ષાએ સદુરૂપ છે, અમુક અપેક્ષાએ
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र णेन एवमुच्यते-पश्चादेशिका स्कन्धः स्यात् आत्मा कथञ्चित् सद्पा, स्यात् नो आत्मा-कथञ्चित् असद्पा , स्यात् अवक्तव्यम्-आत्मा च सद्रूपेण, नो नो-आत्मा च असदुरूपेण युगपद् वक्तप्रशामित्यादि ? भगवानाह-गोयमा ! अप्प. णो आइट्टे आया १,परस्स आइडे नो आया २, तदुभयस्स आइठे अवत्तव्यं ३ देसे आइटे सम्भावपज्जवे, देसे आइहे असम्भावपज्जवे एवं दुयगसंजोगे सव्वे पडंति। तियगसंजोगे एको ण पडइ' हे गौतम ! पञ्चप्रदेशिकः स्कन्धः आत्मनः स्वस्य पञ्चपदेशिकस्कन्धस्य वर्णादि पर्याय आदिष्टे सति तैव्यपदिष्टः सन् आत्मास्वपर्यायापेक्षया सदरूपो भवति १, परस्य पट्प्रदेशिकादि स्कन्धान्तरस्यपर्यायैः अदिष्टे सति तैयपदिष्टः सन् नो आत्मा-अनात्मा-परपर्यायापेक्षया असदुरूपो भवतिर तदुभयस्य स्वपरोभयपर्यायैः आदिष्टे सति तदुभय. २२ भंग हुए हैं ? कि जिससे आप ऐसो कहते हैं कि वह पंचप्रदेशिक स्कन्ध कथंचित् सद्रूप है, कथंचित् असद्रूप है और कथंचित् वह अवक्तव्यरूप है-क्योंकि सदरूप से और असद्रूप से वह शब्दों द्वारा एक साथ नहीं कहा जा सकता है ? इत्यादि इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! अप्पणो आइडे आया१, परस्स आइडे नो आयार, तदु. भयस्स आइढे अवत्तव्यं३ देसे आइठे सम्भावपज्जवे, देसे आइहे असभावपज्जवे एवं दुयगसंजोगे सव्वे पडंति, तियसंजोगे एकोण पडई' हे गौतम!पंचप्रदेशिक स्कंन अपनी पंचादेशिक स्कंध की वर्णादिपर्यायों से आदिष्ट होने पर आस्मा अपनी पर्यायों की अपनी अपेक्षासे सद्रूप होता है१, और षट्प्रदेशिकादि पर-स्कन्धान्तर की अपेक्षा से आदिष्ट होने पर वह नो आत्मा परपर्याय की अपेक्षा से असद्रूप होता है,
સરૂપ છે અને અમુક અપેક્ષાએ અવક્તવ્ય છે, ઈત્યાદિ ૨૩ પૂર્વોકત ભગ આપ અહીં શા કારણે કહો છે?
, महावीर प्रभुने। उत्तर-" गोयमा ! अपणो आइट्टे आया१, परस्म भाइटे नो आयार, तदुभयस्स आइडे अवत्तव्यं ३, देखे आइतु सम्भावपज्जवे, देखे आइटे असम्भावपज्जवे एवं दुयगसंजोगे सव्वे पडति, तियसंजोगे एकोण पडइ" હે ગૌતમ! પંચપ્રદેશિક સકંધ પિતાના (પંચપ્રદેશિક સ્કંધના) વર્ણાદિ પર્યાયેની અપેક્ષાએ આદિષ્ટ (કથિત) થાય ત્યારે તે પોતાના પર્યાયની અપેક્ષાએ સદુરૂપ હોય છે (૨) પંચદેશિક કપ જ્યારે પ્રદેશિક આદિ કન્યા-તરની અપેક્ષાએ આદિષ્ટ થાય છે, ત્યારે તે પરપર્યાયની અપેક્ષાઓ ને मामा ३५-अस३५-डीय छे. (3) न्य.२ तमय (११५र्याय भने ५२.
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२० १० सू० ३ रत्नप्रभादिविशेषनिरूपणम्
४४५
पर्यायै र्व्यपदिष्टः सन् अवक्तव्यम् ३ वस्तु स्यात् - नहासौ आत्मा सद्रूप इति वक्तुं शक्यः तस्य परपर्यायापेक्षयाऽनात्मयात् असद्रूपत्वात् नापि असौ अनात्मेति वक्तुं शक्यः स्वपर्यायापेक्षया तस्य अस्त्रत्वात् सद्रूपत्वात्, अवक्तव्यत्वं चानात्मात्मशब्दापेक्षयैव न तु सर्वथा, अवक्तव्यशब्देनैव तस्योच्यमानत्वात्, अनभिलाप्यभावानामपि भावपदार्थवस्तुप्रभृतिशब्दैरन भिलाप्यचन्देन वाऽभिलाप्यः
6
तथा - तदुभय-स्वपर उभय-पर्यायों से आदिष्ट होने पर अवक्तव्यं होता है३, क्योंकि जिस समय ऐसा कहा जाता है कि पंचप्रदेशिक स्कंध आत्मा - सद्रूप है वह उस समय सद्रूप ही है, ऐसा नहीं माना जा सकता क्यों कि परंपर्याय की अपेक्षा यह उसे समय असद्रूप भी तो है । तथा यह अनात्मारूप है, जब ऐसा कहा जाता है तब यह उस समय अनात्मारूप ही है ऐसा नहीं माना जा सकता क्योंकि स्वपff की अपेक्षा यह उस समय सद्रूप भी है इसलिये युगपत् यह सद्रूप से और असद्रूपसे वक्तुं अशक्य होने से अवक्तव्य कोटि में आ जाता है, यहां यह इन्हीं शब्दों द्वारा अवक्तव्य कहा गया जानना चाहिये - सर्वथा यह अवक्तव्य है ऐसा नहीं जानना चाहिये क्योंकि यदि सर्वथा इसे अवक्तव्ध कहा जावेगा तो यह अवक्तव्य शब्द से भी नहीं कहा जा सकेगा अतः अवक्तव्य शब्द से यह वक्तव्य होता है, जैसे कि जो पदार्थ अनभिलाप्य कहे जाते हैं वे भाव, पदार्थ, वस्तु,
7
પર્યાય) પોંચાની અપેક્ષાએ આદિષ્ટ થાય છે, ત્યારે અવકતવ્ય રૂપ હાય છે કારણ કે યારે એવુ કહેવામાં આવે છે કે પચપ્રદેશિક 'સ્કંધ આત્મા– સરૂપ છે, ત્યારે તે સસ્તુંરૂપ જ છે એવું માની શકાતુ' નથી કારણ કે પરપર્યાયની અપેક્ષાએ તે સમયે તે અસદૂરૂપ પણ હાય છે. તથા તે અનાત્મ રૂપ (અસદૃરૂપ) છે એવુ જ્યારે કહેવામાં આવે ત્યારે તે અનાત્મ રૂપ જ છે એવુ માની શકાતુ નથી, કારણ કે સ્વપર્યાયની અપેક્ષાએ તે સમયે તે સદ્ગુરૂપ પશુ હાય છે. આ પ્રકારે એક સાથે સરૂપ અને અસરૂપ શબ્દો વડે તેનુ કથન થઈ શકતુ નથી, તે કારણે તે અવક્તવ્ય કાઢિમાં આવી જાય છે અહી તેને આ શબ્દ દ્વારા જ વકતવ્ય કહેવામાં આવ્યે છે, એમ સમ જવુ જોઈએ, તે સથા અવકતવ્ય છે એવું માનવું જોઇએ નહી”, કારણુ કે જો તેને સવ થા વકતવ્ય કહેવામાં આવશે તેા તેને અવકતવ્ય શબ્દ વડે પણ કહી શકાશે નહી. તેથી અવકતવ્ય શબ્દ વડે તે વાતન્ય હોય છે જેમ કે જે પદાર્થાં અનભિલાપ્ય કહેવાય છે, તે ભાવ, પદાર્થ, વસ્તુ અાદિ
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४६
भगवतीसूत्रे शब्देन वाऽभिलाप्यत्वात् । अथ देशापेक्षयाऽऽइ-देशः पंचपदेशिकस्य एका आदिष्टः सद्भावपर्यवा-सदभावप्रधानाः पयवाः यस्मिन् स सद्भावपर्यवः, स्व. पर्यवैरिति, द्वितीयस्तु देश आदिए: असद्भावपर्यवः परपर्यायैरिति, एवं पूर्वोक्त. रीत्या द्विरुकसंयोगे सर्वे पूर्वोक्ता द्वादशमङ्गाः पतन्ति-भवन्ति । त्रिककसंयोगे एकोऽष्टमो भङ्गा त्रिषु स्थानेषु बहुवचनात्मकोऽत्र न पतति, तस्यात्र प्रदेशानां पञ्चकत्वादसंभवात् ।
पञ्चपदेशिस्कन्धस्य २२ द्वाविंशविर्भङ्गकोष्ठकम्संपूर्णस्कन्धापेक्षया सकलादेशिनोऽसंयोगिनत्रयोमङ्गाः यथा(३) आत्मा १ - नो आत्मा २ - अवक्तव्यमिति ३ .
द्विकसंयोगिनो १२ द्वादशभङ्गा यथाआत्मा नो आत्मा आत्मा अवक्तव्यमिति नो आत्मा अबक्तव्यमिति (१) एका-एका ' (५)एका-एका (९) एका-एकः (२)एक: - अनेके (६)एका-अनेके (१०)एक:-अनेके । (३)अनेके-एका (७)अनेके-एक: (११)अनेके-एका (४)अनेके-अनेके (८)भने के अनेके (१२)अनेके अनेके आदि शब्दों द्वारा अथवा अनभिलाप्य शब्द द्वारा कहे ही जाते हैं। ___ अब देश की अपेक्षा से पंचप्रदेशिक स्कंध के भंगों को प्रकट करने के लिये कहा जाता है कि जब पंचप्रदेशिक स्कंध का अपनी पर्यायों से सद्भावपर्यायवाला एकदेश आदिष्ट होता है तब वह सद्रूप है,, परपर्यायों से असद्भाव पर्यायवाला जब द्वितीय देश आदिष्ट होता है तय यह कथंचित् असदुरूप है२, इस प्रकार पूर्वोक्त रीति से विकसंयोग में सय पूर्वोक्त भंग होते हैं, त्रिकसंयोग में एक आठवां भंग नहीं होता है, क्योंकि वह यहां पांच ही प्रदेश होने से तीनों स्थानों में શબ્દો દ્વારા અથવા અનભિલાખ શબ્દ દ્વારા જ કહેવામાં આવે છે. -
હવે દેશની અપેક્ષાએ પંચપ્રદેશિક સ્કંધના ભંગ પ્રકટ કરવા માટે આ પ્રમાણે કહી શકાય છે-જ્યારે પંચપ્રદેશિક સ્કંધને પિતાના પર્યાની અપેક્ષાએ સદુભાવપર્યાયવાળો એકદેશ આદિષ્ટ થાય છે, ત્યારે તે સરૂપ હોય છે, પરપર્યાની અપેક્ષાએ અસદ્ભાવ પર્યાયવાળો જ્યારે બીજે દેશ આદિષ્ટ થાય છે ત્યારે તે કથચિત્ અસદુરૂપ હોય છે. (૨) આ પ્રકારે પૂર્વેત પદ્ધતિ અનુસાર પૂર્વોકત ૧૨ વિકસગી ભંગ થાય છે વિકસંગમાં આઠમ ભંગ બનતું નથી, પણ પૂર્વોક્ત સાત ભંગ બને છે.
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १२ उ० १० सू० ३ रत्नप्रभादिविशेषनिरूपणम्
त्रिसंयोगिनः ७ सप्तभङ्गा यथा---
नो आत्मा
एक:
एक:
अने
अनेके
एक:
एक: अनेके
आत्मा
(१) एकः (२) एकः
(६) एकः
(४) एकः (५) अनेके
(६) अनेके (७) अनेके
४४७
अवक्तव्यमिति
एक:
अनेके
एकः
अनेके
एकः
अनेके
एक:
'छप्पएसएसचे पति' षट्पदेशिके स्कन्धे तु सर्वे पञ्चमदेशिकोत्ता द्वाविंशतिः, त्रिसंयोगे एकोऽष्टमोऽधिकइति त्रयोविंशतिर्भङ्गाः पतन्ति भवन्ति, अत्र त्रिसंयोगेऽष्टानामपि मङ्गानां संभवात्, अतोऽत्र षट्पदेशिके स्कन्धे द्वात्रिशतिर्मङ्गाः पञ्चमदेशिक व देव भवन्ति, त्रयोविंशतितमस्तु त्रिषु स्थानेषु बहुवचनान्तो मङ्गो विज्ञेय इति षट्पदेशिके स्कन्धे त्रयोविशतिः ( २३ ) भङ्गा भवन्तीति । प्रदेशानां षट्कत्वात् त्रिष्वपि स्थानेषु बहुवचनान्तशब्दस्य संभवात् । 'जहा छप्पएसिए एवं जाव अतरखिए ' यथा पद्मदेशिके स्कन्धे त्रयोविंशतिर्भङ्गाः प्रतिपादिताः एवं तथैव यावत् - सप्ताष्टनवदशसंख्याता संख्यातानन्तप्रदेशिके स्कन्धे प्रत्येकं त्रयोविंशतिस्त्रयोविंशतिर्भङ्गाः प्रतिपत्तव्याः । अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं बहुवचनान्तपद बनते नहीं है। 'छप्पएसिए सच्चे पति' षट्द्मदेशिक स्कंध में तो सब २३ भंग होते है। क्योंकि त्रिकसंयोग में संभावित : आठों ही भंग वहां होते हैं । अर्थात् वाईस २२ भंग तो पञ्चप्रदेशिक जैसे ही बनते हैं, तेईसवां तीनों स्थानों में बहुवचन करने से बनता है 'जहा छप्पएसिए जाव अनंतपएसिए' जिस प्रकारसे पद्मदेशिक स्कंध में २३ भंग कहे गये हैं, इसी प्रकार से यावत् सात, आठ, नौ, दश, संख्यात एवं अनन्तप्रदेशिक स्कंध में भी प्रत्येक के २३-२३ भंग
"छप्पएसिए सव्वे पडंति, जहा छप्पएसिए, एवं जाव अणतपए सिए " છપ્રદેશિક સ્કંધમાં મત્રા ભગા (૨૩ ભગા) થાય છે, કારણ કે ત્રિકસ યાગમાં सही साउभो लौंग पशु सलवी शहे छे. ४ अारे सात, आठ, नव, ઇસ, સખ્યાત, અસખ્યાત અને નતપ્રદેશિક સ્કંધમાં પણ ૨૩-૨૩ ભગ म छे, म समन्वु लेह मे.
હવે સૂત્રને ઉપસંહાર કરતા સૂત્રકાર ગૌતમ સ્વામીના આ शको द्वारा भहावीर अलुना वयनाने अभाशुभूत गणावे छे-" सेवं भंते !
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
प्रमाणिकतया स्वीकुर्वन्नाह - ' सेवं भंते ! से भंते ! ति जाव विहरइ ' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सर्वं सत्यमेव, हे भदन्त । तदेदं भवदुक्तं सर्व सत्यमेवेति यावत्ब्रुवन् विहरति- तिष्ठति ॥ सू० ३ ॥
॥ इति श्री विश्वविख्यात - जगवल्लभ - प्रसिद्धवाचक पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकप्रविशुद्ध गद्यपद्यनेकग्रन्थनिर्मापक वादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनाचार्य ' पदभूपित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मंदिवाकर - पूज्य श्री घासीलालनविविरचितायां श्री " भगवती सूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां द्वादशशत के दशमोदेशकः समाप्तः ॥ १२-१०॥
॥ द्वादशशतकं समाप्तम् ॥
४४८
जान लेना चाहिये । अन्त में गौतम भगवान् के वाक्य को प्रामाणिक रूप से स्वीकार करते हुए कहते हैं कि 'सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति जाव विहरइ' हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह ऐसा ही है, हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह ऐसा ही है ऐसा कह कर वे यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गये ॥ सू०३ ॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराज कृत " भगवती सूत्र " की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्या के बारहवें शतक का ॥ दशवां उद्देशक समाप्त १२-१० ॥
॥ बारहवां शतक संपूर्ण हुआ ॥ १२ ॥
सेवं भंते ! त्ति जाव विहरइ " हे भगवन् ! आपनी वात सर्वथा सत्य छे. હે ભગવન્ ! આપે જે કહ્યું તે સ`થા સત્ય જ છે. આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને વંદણુ! નમસ્કાર કરીને તે તેમને સ્થાને વિરાજમાન થઈ ગયા. પ્રસૂ॰ કા જૈનાચાય જૈનધમ દિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના ખારમાં શતકના દસમા ઉદ્દેશ સમાસ ૫૧૨-૧૦!!
॥ भारभु शत सभास ॥
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४९
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० १ प्रथमोद्देशकविषयविवरणम्
अथ त्रयोदशशतकं प्रथमोद्देशका प्रारभ्यते । त्रयोदशशतके प्रथमोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् नरकपृथिवीवक्तव्यता - मरूपणम् , रत्नमभायां नरकावासवक्तव्यतामरूपः, णम् , संख्यातयोजनविस्तारयुक्तनरकावासेषु एकसमयेन ‘नारकादीनामुत्पादक मरूपणम् , एकसमयेन नारकादीनामुवर्तना प्ररूपणम् , रत्नप्रभायां नारक जीवानां सत्ता प्ररूपणम् , असंख्येययोजनविस्तारयुक्तनरकावासेषु नारकादीनामुत्पादप्ररूपणम् , एवं शर्करापमादिषु सप्तेष्वपि पृथिवीषु नरकावासवक्तव्यवा मरूपणम् । रत्नप्रभायां संख्यातयोजनविस्तारयुक्तनरकावासेषु सम्यग्दृष्टि
तेरहवें शतकका प्रारंभ
उद्देशा पहला इस तेरह १३ वें शतक के प्रथम उद्देशे में जो विषय वर्णित हुआ है उसका विवरण संक्षेप से इस प्रकार है-नरकथिवी वक्तव्यता पर पण, रत्नप्रभो में नरकावास वक्तव्यताका कथन, संख्यात योजनविस्तार युक्तनरकावासों में एक समय में नारकादिकों के उत्पाद की प्ररूपणा एक समय में नारकादिकों की उद्वर्तना (नरक से निकलना) की प्ररू पणा, रत्नप्रभा में नारक जीवों को सत्ता की प्ररूपणा, असंख्यात योजन विस्तारवाले नरकावासों में नारकादिकों के उत्पाद की प्ररूपणा इसी प्रकार से शर्कराप्रभा आदि पृथिचियों में भी नरकावासों की वक्तव्यता की प्ररूपणा रत्नप्रभा में संख्यातयोजन विस्तारवाले नरकावासों में
તેરમા શતકને પ્રારંભ
ઉદેશક પહેલે તેરમાં શતકના પહેલા ઉદ્દેશકમાં જે વિષયનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, તેનું સંક્ષિપ્તમાં વિવરણ કરવામાં આવે છે-નારકપૃથ્વીઓનું નિરૂપણું, રત્નપ્રભાના નરકાવાસનું કથન, સખ્યાત વૈજનના વિસ્તારવાળા નરકાવાસમાં એક સમયમાં કેટલા નારકેને ઉત્પાદ થાય છે અને કેટલા નારકેની ઉદ્ધ
ના (નરકમાંથી નીકળવાની ક્રિયા) થાય છે, તેની પ્રરૂપણા, રત્નપ્રભામાં તારક જીવાની સત્તાની પ્રરૂપણું, અસંખ્યાત એજનના વિસ્તારવાળા નરકાવાસમાં નારકોના ઉત્પાદ આદિની પ્રરૂપણ, એજ પ્રમાણે શર્કરામભા આદિ નરકપૃથ્વીઓના નરકાવાસની પ્રરૂપણું, રત્નપ્રભામાં સંખ્યાત યાજનના
भ०५७
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
प्रभृतीनामुद्वर्तनामरूपणम् सम्यग्दृष्टिभिरविरहितवक्तव्यतामरूपणम्, सप्तनारकपृथिव्यां सम्यष्टि प्रभृतीनामुत्पत्तिवत्तन्पतामरूपणम्, कृष्णादिलेश्याघन्तो भूत्वा कृष्णलेsयावत्सु नारकेषु उत्पयन्ते ? इत्यादि प्रश्नोत्तरम्, नीललेश्याबन् नारकेषु उत्पद्यन्ते ? इत्यादि प्रश्नोत्तरम्, तद्धेतुवक्तव्यम्, कापोतलेश्यावत्सु नारकेषु उपपद्यन्ते ? इत्यादि प्रश्नोत्तरम् ॥
त्रयोदशशतको देशकार्य संग्रहगाथा -
४५०
"
मूलम् - पुढवी १ देव२ मणंतर पुढवी आहारमेव५ उववाए६ । भासा७ कम८ अणगारे केया घडिया९ समुग्धाए १० ॥ १ ॥ छाया - पृथिवी १ देवः २ अनन्तरम् ३ पृथिवी ४ आहार एव २ उपपातः ६ भाषा ७ कर्म ८ अनगारः केया घटिकः ९ समुद्घातः १० ॥ १ ॥
टीका - - द्वादशशत के अनेकधा जीवादिपदार्थानां मरूपणं कृतम्, अथ त्रयोदशशत केऽपि तेषामेव प्रकारान्तरेण प्ररूपणं कर्तुं प्रथमम् दशोद्देशकार्य संग्रह गाथामाह - ' पुढवी ' इत्यादि १, ।
सम्यग्दृष्टि आदिकों के उत्पाद की वक्तव्यता का प्ररूपण सम्यग्दृष्टि आदिकों कीर्त्तना की प्ररूपणा सम्यग्दृष्टियों की अविरहितता की प्ररूपणा सप्तमनारक पृथिवी में सम्यग्दृष्टि आदि जीवों की उत्पत्ति की वक्तव्यता की प्ररूपणा कृष्णादि लेश्याचाले होकर के जीव कृष्णलेइयावाले नारकों में उत्पन्न होते हैं ? इत्यादि प्रश्नों के उत्तरनीललेश्यावाले नारकों में उत्पन्न होते हैं इत्यादि प्रश्न इसमें हेतु कथन कापोतलेइयावाले नारकों में उत्पन्न होते हैं इत्यादि प्रश्नोत्तर |
5
तेरहवें शतक के उद्देश के अर्थ की संग्रहगाथा - पुढवी १ देव२ मणंतर ३ पुढवी : आहारमेव५ उववाए६ । भासा७ कम८ अणगारे केयाघडिया९ समुग्धाए १०॥१॥ વિસ્તારવાળા નરકાવાસામાં સમ્યગ્દષ્ટિ આફ્રિકાના ઉત્પાદની સંસ્કૃષ્ટિ આફ્રિકાની ઉદ્ધૃત્તનાની પ્રરૂપણા, સમ્ય-ષ્ટિની અવિર હિતતાની પ્રરૂપણા, સાતમી નરકપૃથ્વીમાં સભ્યદૃષ્ટિ આદિ જીવેશની ઉત્પ “ત્તિની પ્રરૂપણા, કૃષ્ણાદિ લેશ્યાવાળા જીવા શું કૃષ્ણ લેશ્યાવાળા નારકામાં ઉત્પન્ન થાય છે? કે નીલલેસ્યાવાળા નારકામાં ઉત્પન્ન થાય છે ? કે કાપાત લેફ્સાવાળા નારકેામાં ઉત્પન્ન થાય છે ? ’• ઈત્યાદિ પ્રશ્નોત્તરા,
अ३पाशा,
66
તેરમાં શતકના ઉદ્દેશકેાના વિષયનુ સૂચન કરતી સંગ્રહગાથા
66
पुढवी देव२ मणंतर ३ पुढवी४ आहारमेव५ उववाए६ ।
भांसा७ कम८ अणगारे केयाघडिया ९ समुग्धाए १०१॥"
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१३ उ०१ उद्देशकार्थसंग्रहणीगाथार्थः
पृथिवी-नरकपृथिवी विषयका प्रथमोद्देशकः १, देवः-देवनिरूपणार्थम् द्वितीयोद्देशकः २, अनन्तरम्-अनन्तराहारा नैरयिका इत्याद्यर्थप्रतिपादनार्थ तृती. योद्देशकः ३, पृथिवी-पृथिवीगतवक्तव्यता प्रतिपादनार्थ चतुर्थोद्देशकः ४, आहार:नरयिकाद्याहारनिरूपणार्थं पञ्चमोद्देशकः ५, उपपात:-नारकाद्युत्पादार्थ पष्ठोदेशका ६, भाषा-भाषामरूषणार्थ सप्तमोद्देशकः ७, कर्म-कर्मप्रकृतिमरूपणाथमष्टमोद्देशकः ८, अनगारः केयाघटिक:-अनगारो भावितात्मा श्रमणः लधिसामोत् केयाघटिका-रज्जुमान्तबद्धघटिकापाणिः सन् आकाशे बजेदि: स्यर्थमतिपादनार्थ नवमोद्देशकः ९, समुद्घातः समुद्धातपतिपादनार्थ दशमोदेशका १० । इति गाथार्थः ॥ १॥
नरकपृथिवी के सम्बन्ध में पृथिवी नामका प्रथम उद्देशा१, देव की प्ररूपणा के सम्बन्ध में देव नाम का द्वितीय उद्देशा२, अनन्तराहारउपपात क्षेत्र की प्राप्ति के समय तुरत ही आहार करनेवाले नारकों के सम्बन्ध में तृतीय उद्देशा३, नरकपृथिवी की वक्तव्यता प्रतिपादन करने के लिये चौथा उद्देशा४, नारकादि के आहार की प्ररूपणा करने के लिये पांचवां उद्देशा५, नारकादिकों के उपपात सम्बन्ध में - छठा उद्देशा६, भाषा सम्बन्ध में सातवां उद्देशा, कर्म की प्ररूपणा सम्बन्ध में आठवा उद्देशा८, अनगार-भावितात्मा अनगार वैक्रियलन्धि के सामर्थ्य से केंयाघडिया-हाथ में डोरे से वांधी हुई घड़ी लेकर आकाश में गमन कर सकता है इत्यादि अर्थ काप्रतिपादन करने के लिये नौवां उद्देशा९, और समुद्घात का वर्णन करने रूप दशवां उद्देशा१० इस प्रकार से ये १० उद्देशे इस १३वें शतक में कहे गये हैं इस प्रकार से यह गाथा का अर्थ है॥ - પૃથ્વી નામના પહેલા ઉદ્દેશામાં નરકપૃથ્વીઓનું પ્રતિપાદન કર્યું छ. १ नमना भीत सभा हेवानी प्र३५. ४३री छ. "भत" ઉપપત ક્ષેત્રની પ્રાપ્તિના સમયમાં તુરત જ આહાર કરનારા નારકોના વિષયનું ત્રીજા ઉદ્દેશામાં પ્રતિપાદન કર્યું છે. ચેથા ઉદ્દેશામાં નરકપૃથ્વીઓની વક્તવ્યતાનું પ્રતિપાદન કર્યું છે છઠ્ઠા ઉદ્દેશામાં નારકાદિના ઉપપાતનું કથા કર્યું છે. સાતમાં ઉદેશામાં ભાષાની અને આઠમાં ઉદ્દેશામાં કર્મની પ્રરૂપણ કરી છે. ભાવિતાત્મા અણુગાર વૈક્રિયલબ્ધિના પ્રભાવથી . હાથમાં દેરડાથી બાંધેલી ઘડીયાળ લઈને આકાશમાં ગમન કરી શકે છે, ઈત્યાદિ વિષયનું પ્રતિપાદન નવમાં ઉદ્દેશામાં કરવામાં આવ્યું છે દસમાં ઉદ્દેશામાં સમુદ્દઘાતેનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે આ પ્રકારના દસ ઉદ્દેશકોને આ તેરમાં શતકમાં સમાવેશ થાય છે ઉપર્યુક્ત ગાથાને અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે,
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
.... .. .. भगवतीसूत्र पृथिव्यादिवक्तव्यता।
पृथिव्यादि . मूलम्-'रायगिहे जाव एवं वयासी-कइणं भंते! पुढवीओ पण्णताओ? गोयमा! सत्तपुढवीओ पन्नत्ताओ, तं जहा-रयणप्पमा जाव अहे सत्तमा। इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए केवइया निरयावाससयसहस्सा पण्णत्ता ? गोयमा! तीसं निरयावाससयसहस्सा पण्णत्ता। ते णं भंते! किं संखेज्जवित्थडा, असंखेज्जवित्थडा? गोयमा! संखेज्जवित्थडा वि, .असंखेज्जवित्थडा वि। इमीसे णं भंते! रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु संखेज्जवित्थडेसु नरएसु एगसमएणं केवइया. नेरइया उववजंति ? केवइया काउलेस्सा 'उववज्जतिरं? केवइया कण्हपक्खिया उववज्जति३? केवइया सुकपक्खिया. उववज्जति? केवइया सन्नी उववज्जति५? केवइया असन्नी उववज्जति६१ केवइया भवसिद्धिया उववजंति७? केवइया अभवसिद्धिया उववज्जतिक? केवइया आभिणिबोहियनाणी उववज्जति९? केवइया सुयनाणी उववजंति१०? केवइया ओहिनाणी उववज्जति११? केवइया मइ अन्नाणी उववज्जति१२? केवइया सुयअन्नाणी उववजति१३? केवइया विभंगनाणी उववज्जति१४? केवइया चक्खुदंसणी उववज्जंति१५? केवइया अवखुदंसणी उववजति१६? केवइया ओहिंदसणी उववजति१७? केवइया आहारसन्नोवउत्ता उववज्जति१८? केवइया भयसन्नोवउत्ता उवव
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० १ सू० १ पृथिव्यादिनिरूपणम्
४५३
ज्जति १९१ केवइया मेहुणसन्नोवउत्ता उववज्जंति २०१ केवइया परिग्गहसन्नोवउत्ता उववज्जति २९१ केवइया इत्थी बेयगा उववजंति२२ ? केवइया पुरिसवेयगा उववज्जंति२३ ? 'केवइया नपुंसगवेयगा उववज्जंति२४ ? केवइया कोहकसाई उववजंति२८ ? जाव केवइया लोभकसाई उववज्जंति२६१ केवइया सोइंदियउवउत्ता उववज्जंति२९ ? जाव केवइया फासिंदि - योवउत्ता उववति३३ ? केवइया नोइंदियोवउत्ता उववजंति३४ ? केवइया मणजोगी उववज्जंति३५१ केवइया वइजोगी नवज्जति३६१ केवइया कायजोगी उववज्जंति३७ ? केवइया सागारोव उत्ता उववज्र्ज्जति३८१ केवइया अणागारोवउत्ता, उववजति३९१ गोयमा ! इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु संखेज्जवित्थडेसु नेरइएसु जहणेणं एक्कोवा दोवा तिन्नि वा उक्कोसेणं संखेज्जा नेरइया उववज्जंति, जहपणेणं एक्को वा, दो वा, तिन्नि वा उक्कोसेणं संखेज्जा काउलेस्सा उववज्जंति, जहणेणं एक्को को दो वा, तिन्नि वा, उक्को सेणं संखेज्जा कण्हपक्खिया उववजंति, एवं सुक्कपक्खिया वि, एवं सन्नी, एवं असन्नी वि, एवं भवसिद्धिया, एवं अभवसिद्धिया, आभिणिबोहियनाणी, सुयनाणी, ओहिनाणी, मइ अन्नाणी, सुयअन्नाणी, विभंगनाणी, चक्खुदंसणी ण उवव जंति, ति, जहण्णं एको वा, दो वा, तिन्नि वा उक्कोसेणं संखेउजा अचक्बुदंसणी उववज्जंति, एवं ओहिंदंसणी वि, आहारसन्नोवउत्ता वि जाव परिग्गहसन्नोवउत्ता उववजंति, इत्थी वेगा न उववज्जंति, पुरिसवेयगा वि न उववज्जंति, जहण्णेणं
·
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५४
भगवतीस्त्र एको वा, दो वा, तिन्नि वा, उक्कोसणं संखेज्जा नपुंसगवेयगा उववज्जति, एवं कोहकलाई जाव लोभकसाई उववज्जति, सोइंदिय उवउत्ता न उववजति, एवं जाव फासिदियोवउत्ता न उववज्जंति, जहणणेणं एको वा, दो वा, तिन्नि वा, उक्कों सेणं संखेज्जा नो इंदियोवउत्ता उववज्जति, मणजोगीण उववज्जंति, एवं वइजोगी वि, जहणणेणं एको वा, दो वा, तिन्नि वा, उकोसेणं संखेज्जा कायजोगी उववज्जति, एवं सागारोवउत्ता वि, एवं अणगारोवउत्ता वि सू०१॥ ___ छाया-राजगृहे यावत् एवमवादी-कति खलु भदन्त ! पृथिव्यः प्राप्ताः? गौतम ! सप्तपृथिव्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-रत्नप्रभा यावत् अधः सप्तमी, अस्याः खलु भदन्त ! रत्नमभायाः पृथिव्याः कियन्ति निरयावास शतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि? गौतम ! त्रिंशत् निरयावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि, तानि खलु भदन्त ! कि संख्येयविस्ताराणि, असंख्येयविस्ताराणि ? गौतम ! संख्येयविस्ताराण्यपि, असं. ख्येयविस्ताराण्यपि, अस्यां खलु भदन्त ! रत्नप्रभायां पृथिव्यां त्रिंशतिनिरयावासशतसहस्रेषु संख्येयविस्तारेषु नरकेषु एकसमयेन कियन्तो नैरयिका उपपद्यन्ते ? कियन्तः कापोतलेश्याः उपपद्यन्ते ? कियन्तः कृष्णपाक्षिका उपपधन्ते ३ १ कियन्तः शुक्लपाक्षिका उपपद्यन्ते ४ ? कियन्तः संज्ञिन उत्पयन्ते ५ ? कियन्तः असंज्ञिन उपपद्यन्ते ६ ? कियन्तो भवसिद्धिका उपपद्यन्ते ७१ कियन्त: अमवसिद्धिका उपपद्यन्ते८? कियन्तः आभिनियोधिकज्ञानिन उपपद्यन्ते ९१ कियन्तः श्रुतज्ञानिनः उपपद्यन्ते १० १ कियन्तः अवधिज्ञानिनः उपपद्यन्ते ११ ? कियन्तो मत्यज्ञानिनः उपपद्यन्ते १२ १ कियन्तः श्रुतज्ञानिन उपपद्यन्ते १३१ कियन्तो विमङ्गज्ञानिन उपद्यन्ते १४ ? कियन्तश्चक्षुर्दशनिन उपपद्यन्ते १५? कियन्तः अवक्षुर्दर्शनिन अपद्यन्ते १६ ? कियन्तः अधिदर्शनिनः उपपद्यन्ते १७१ कियन्त आहारसंज्ञोपयुक्ता उपपद्यन्ते १८ ? कियन्तो भयसंज्ञोपयुक्ता उपपयन्ते १९१ कियन्तो मैथुनसज्ञोपयुक्ताः उत्पद्यन्ते २० ? कियन्तः परिग्रहसंज्ञोपयुक्ता उपपद्यन्ते २१ ? कियन्तः स्त्रीवेदका उपपद्यन्ते २२ ? कियन्तः पुरुष. वेदका उपपद्यन्ते २३ ? कियन्तो नपुंमफवेदका उपपद्यन्ते २४१ कियन्तः क्रोधकपायिण उपपद्यन्ने २५ १ यारत् कियन्तो लोमकवायिणः उपपद्यन्ते २८ ? किपाता श्रीन्द्रियोपयुक्ता उपद्यन्ते २९१ या फियन्तः स्पर्शनेन्द्रियोपयुक्तां
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०१ सू० १ पृथिव्यादिनिरूपणम् ४५५ उपपद्यन्ते३३१ कियन्तो नो इन्द्रियोपयुक्ता उपपद्यन्ते ३४१ कियन्तो मनोयोगिन उपपद्यन्ते ३५१ कियन्तो चचोयोगिन उपपद्यन्ते३६ ? कियन्तः काययोगिल उपपधन्ते३७१ कियन्तः साकारोपयुक्ता उपपधन्ते३८? कियन्तः अनाकारोपयुक्ता उपपद्यन्ते३९ ? गौतम ! अस्याः खलु रत्नप्रभायाः पृथिव्याः त्रिंशतिनिरयावासशतसहस्रेषु संख्येयविस्तारेषु नरकेषु जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येयाः नैरयिकाः उपपद्यन्ते, जघन्येन एकोवा, द्वौ बा, त्रयो वा, उकृष्टेन संख्येया: कापोतलेश्या उपपद्यन्ते, जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येया: कृष्णपाक्षिका उपपद्यन्ते, एवं शुक्लपाक्षिका अपि, एवं संज्ञिना, एवम् असंज्ञिनोऽपि, एवं भवसिद्धिकाः, एवम् अभवसिद्धिकाः, आभिनिवोधिकशानिनः, श्रुत ज्ञानिना, अवधिज्ञानिना, मत्यज्ञानिना, श्रुतज्ञानिनः, विभङ्गज्ञानिनोऽपि उपपद्यन्ते, चक्षुदर्शनिनो नोपपद्यन्ते, जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येया चक्षुर्दर्शनिन उपपद्यन्ते, एवम् अवधिदर्शनिनोऽपि, आहारसंशोपयुक्ता अपि, यारत परिग्रहसंज्ञोपयुक्ता अपि, स्त्रीवेदका नोपपयन्ते, पुरुषवेदका अपि, नोपपद्यन्ते, जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृप्टेन संख्येया नपुंसकवेदका उपपद्यन्ते, एवं क्रोधकपायिणो यावत् लोमरूपायिणोऽपि उपपद्यन्ते, श्रोत्रेन्द्रियोपयुक्ता नोपपद्यन्ते, एवं यावत् स्पर्शनेन्द्रियोपयुक्ता नोपपद्यन्ते जघन्येन एको वा, द्वौ वा, यो वा, उत्कृष्टेन संख्येया नो इन्द्रियोपयुक्ता उपपद्यन्ते, मनोयोगिनो नोपपधन्ते, एवं वचोयोगिनोऽपि, जघन्येन एको वा, द्वौ बा, प्रयो वा उत्कृष्टेन संख्येयाः काययोगिन उपपद्यन्ते, एवं साकारोपयुक्ता अपि, एवम् अनाकारोपयुक्ता अपि ॥सू०१॥
टीका-अथ रत्मप्रभादिपृथिवीविषये विशेषवक्तव्यतां प्ररूपयितुमाह'रायगिहे' इत्यादि । 'रायगिहे जाव एवं क्यासी'-राजगृहे यावत्-नगरे स्वामी
पृथिव्यादिवक्तव्यता'रायगिहे जाव एवं वयासी' इत्यादि।
टीकार्थ-सूत्रकारने इस सूत्र द्वारा रत्नप्रभा आदि पृथिवियों के विषय में विशेष वक्तव्यता कही है-'रायगिहे जाव एवं पयासी'
-पृथ्वी मानी १४तव्यता"रायगिहे जाव एवं वयासी" त्या
ટીકાથ–સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા રત્નપ્રભા આદિ પૃથ્વીના વિષયમાં विषातव्यता था
रायगिहे जाव एवं वयासी" Ins
-
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५६
भगवतीसूत्रे
समवसृतः, धर्मकथां श्रोतुं पर्पत् निर्गच्छति, धर्मकथां श्रुत्वा प्रतिगता पर्पत्, ततो विनयेन शुश्रूषमाणो गौतमः प्राञ्जलिपुटः पर्युपासीनः एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण, अवादीत् - ' कइ णं भंते! पुढवीओ पण्णत्ताओ ?' हे भदन्त ! कति खलु पृथिव्यः - प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - 'गोयमा ! सत्त पुढवीओ पण्णत्ताओ' हे गौतम! सप्त पृथिव्यः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा= रयणप्रभा जान अहे सतमा' तद्यथा - रत्नप्रमा, यावत्-शर्करा - प्रभा, वालुकाप्रभा, पङ्कमभा, धूमप्रभा, तमप्रभा, अधः सप्तमी, गौतमः पृच्छति'इमी से णं भंते । रयणप्पभाए पुढवीए केवइया निरयावास सय सहरसा पण्णत्ता ? ' भदन्त ! अखल रत्नप्रभायां पृथिव्यां कियन्ति निरयावासशतसहस्राणि - राजगृह नगर में यावत्- महावीर स्वामी पधारे धर्मकथा को सुनने के -लिये परिषदा निकली और धर्मकथा सुनकर फिर वह अपने २ स्थान पर चली गई तब विनय से धर्मश्रवणाभिलाषी गौतम ने दोनों हाथ जोड़कर बड़े विनय के साथ प्रभु से इस प्रकार पूछा - ' कइणं भंते ! पुढवीओ पण्णत्ताओ' हे भदन्त । कितनी पृथिवियां कही गई हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-' गोयमा ! ' हे गौतम! ' सत्त पुढवीओ पण्णत्ताओं' पृथिवियां खात कही हैं। 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं- 'रयण पंभा जाव अहे सत्ता' रत्नप्रभा यावत् शर्कराप्रभा, वालुकाप्रभा, पङ्कप्रभा, धूमप्रभा, तमःप्रभा और अधः सप्तमी (तमस्तमंप्रभा ) ।
अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' इमी से णं भंते! रयणभाए पुढंवीए केवइया निरयावाससयसहस्सा पण्णत्ता' हे भदन्त ! નગરમાં મહાવીર પ્રભુ પધાર્યાં ધમ કથા સાંભળવાને પરિષદ નીકળી ધર્મકથા સાંભળીને પરિષદ વિખરાઈ ગઈ ત્યાર બાદ ધમ તત્ત્વને સમજવાની અભિલાષાવાળા ગૌતમ સ્વામીએ બન્ને હાથ જોડીને ખૂબ જ વિનયપૂર્વક મહાવીર' असुने या प्रमाणे पूछयु - " कइणं भंते ! पुढवीओ पण्णत्ताओ ?" हे भगवन् ! પૃથ્વીએ કેટલી કહી છે ?
भडावीर प्रभुना उत्तर- " गोयमा ! सत्त पुढवीओ पण्णत्ताओ " हे गौतम! पृथ्वीमा सात ईडी छे. " तंजहा " तेभना नाम नीचे अमाये - " रयणter जाव अहे सत्तमा ” (१) रत्नअला, (२) शरायला, (3) वालुअला, (४) ५५प्रला, (५) धूमअला, (६) तभः अला भने (७) अधः ससभी (तभस्तभयला)
"
गौतम स्वाभीने। प्रश्न- “ इमीसे ण भंते! रयणप्पभाए पुंढवीए केवइया निरयावास सय सहस्वा पण्णत्ता ?" हे भगवन् ! या रत्नप्रभा पृथ्वीमा टा લાખ નરકાવાસે કહ્યા છે?
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीकाश० १३ उ०१ सू० १ पृथिव्यादिनिरूपणम् नरकावासलक्षाणि, प्रज्ञप्तानि? भगवानाह-'गोयमा! तीसं निरयावाससयसहस्सा पण्णना' हे गौतम ! रत्नप्रभापृथिव्यां त्रिंशत् निरयावासशतसहस्राणि-नरकावासलक्षाणि प्रज्ञप्तानि । गौतमः पृच्छति-'तेणं भंते ! कि संखेज्जवित्थडा, असं
खेज्जवित्थडा ?' हे भदन्त । ते खलु उपर्युक्तास्त्रिंशल्लक्षनिरयावासा कि संख्येयविस्ताराः सन्ति ? किंवा असंख्येयविस्ताराः सन्ति ? भगवानाह'गोयमा ! संखेज्जविस्थडा वि, असंखेज्जवित्थडा वि' हे गौतम ! ते निरयावासाः संख्येयविस्तारा अपि सन्ति, असंख्येयविस्तारा अपि सन्ति, गौतमः पृच्छति'इमीसे णं भंते ! रयाणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्से सु संखेज्ज वित्थडेसु नरएस एगलमएणं केवड्या नेरइया उपवज्जति१?' हे भदन्त ! अस्यां खलु रत्नप्रभायां पृथिव्यां त्रिंशति-त्रिंशत्संख्यकेषु, निरयावासशतसहस्रेषु नरइस रत्नप्रभा पृथिवी में कितने लाख नरकावास कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'तीमं निरयावाससयसहस्सो पण्णत्ता' रत्नप्रभा पृथिवी में ३० लाख नारकावास कहे गये हैं।' ___ अय गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'तेणं भंते ! कि संखेज्जवित्थड़ा, असंखेज्जवित्थडा' हे भदन्त ! वे नारकावास संख्यात योजन विस्तार वाले हैं या असंख्यात योजन विस्तारवाले हैं ? इसके उत्तर में प्रभु' कहते हैं-'गोयमा ! संखेजविस्थडा वि असंखेज्जवित्थडा वि' हे गौतम! वे नारकावास संख्यातयोजन विस्तारवाले भी हैं और असंख्यातयोजन विस्तारवाले भी हैं । अय गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु संखेज्जवित्थडेसु नरएसु एगसमएणं केवइया नेरइया उववज्जति' हे भदन्त ! __महावीर प्रभुना उत्तर-" तीसं निरयावाससयसहस्सा पण्णता ?" है. ગૌતમ! રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં ૩૦ લાખ નરકાવાસે કહ્યા છે. -
गौतम स्वाभान। -"वेणं भंते! कि संखेज्जवित्थडा, असंखेज्जविस्थाडा" मग! २४ासे शु. सध्यात यासतना विस्तारवाणा છે, કે અસંખ્યાત જનના વિરતારવાળા છે ?
महावीर प्रभुना Sत्तर-" गोयमा! 8 गौतम! खेज्जवित्थडा वि' असं.. खेजवित्थडा वि" ते नासा सभ्यात याना विस्तारपा ५ छ ચને અસંખ્યાત એજનના વિસ્તારવાળા પણ છે.
___ गौतम स्वाभाना प्रश्न-"इमोसे ण भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु संखेन्जवित्थडेसु नरएसु एगसमएणं केवइया नेरइया उवव
म०५८
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
·
भगवती सूत्रे कावासलक्षेषु, संख्येयविस्तारेषु नरकेषु एकसमये कियन्तो नैरयिका उपपद्यन्ते ? 'केवइया काउलेस्सा उववज्र्ज्जनिर ?' कियन्तः कापोत लेश्याः - कापोतलेश्यावन्तो जीवा उपायन्ते ? रत्नप्रभापृथिव्यां कापोतलेश्यावन्त एवोत्पद्यन्ते न तु कृष्णलेश्यादिमन्तः, अतः कापोतलेश्या वत एवाश्रित्य प्रश्नः कृत इत्यत्रसेयम्) 'केवइया कण्हपक्खिया उववज्जंति३' क्रियन्तः कृष्णपाक्षिकाः जीवा उपपद्यन्ते ? "केवया सुकपक्खिया उववज्जंति४ ?' क्रियन्तः शुक्लपाक्षिकाः जीवा उपपद्यन्ते ४१ तत्र कृष्णपाक्षिक शुक्लपाक्षिक जीवानां लक्षणं तु 'जे सिमवडूढो पोग्गलपरियो से उ संसारो । ते सुकपक्खिया खलु अहिगे पुण कण्हपक्खीया ॥ १९ ॥ * येषामपार्द्धः पुद्गलपरिवर्तः शेषकस्तु संसारः । शुपाक्षिकाः खलु अधिके पुनः कृष्णपाक्षिका इति ॥
रत्नप्रभा पृथिवी में जो ३० लाख नारकवास हैं और इनमें जो संख्यातयोजन के विस्तारवाले नारकावास है उनमें एकसमय में कितने नारक उत्पन्न होते हैं ? 'केवइया काउलेस्सा उचवज्जंति' कितने कापोतलेइयावाले जीव उत्पन्न होते हैं ? यह जो प्रश्न किया गया है उसका कारण ऐसा है कि रत्नप्रभा पृथिवी में कोपोतले श्यावाले जीव उत्पन्न होते हैं, कृष्णादिलेावाले नहीं, इसलिये कापोतलेश्यावाले जीव को आश्रित करके ही यह प्रश्न किया गया है ऐसा जानना चाहिये - 'केवइया कण्हपक्खिया उववज्जंति' कितने कृष्णपाक्षिक जीव उत्पन्न होते हैं 'केवइया' सुकपक्खिया उववज्र्ज्जति' कितने शुक्लपाक्षिक जीव उत्पन्न होते हैं ? कृष्ण-, पाक्षिक और शुपाक्षिक जीवों का लक्षण इस प्रकार कहा गया है-: "जेसिम बडो पोग्गलपरियहो सेसओ उ संसारो । ते सुकेपक्खिया खलु अहिगे पुण कण्हपक्खीया ॥"
ज्जति ?” हे भगवन् ! रत्नप्रभा पृथ्वीना श्रीस साम नरभवासभांना સખ્યાત ચેાજનના વિસ્તારવાળા નરકાવાસે છે, તેમાં એક સમયમાં કેટલા नारी उत्पन्न थाय छे ? " केवइया काउलेस्सा ववज्जंति ?” डेटला अयोत-વેશ્યાવાળા જીવા ઉત્પન્ન થાય છે ? (આ પ્રકારને પ્રશ્ન પૂછવાનું કારણું એ છે કે રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં કાપાતલેશ્યાવાળા જ જીવે ઉત્પન્ન થાય છે, કૃષ્ણાદિલેશ્યાવાળા જીવા ઉત્પન્ન થતા નથી તેથી કાપાતલેશ્યાવાળા જીવાને અનુલ-क्षीने- भा प्रश्न पूछवामां आव्यो छे, शेभ समवु.) केवइया कुण्डुप-क्खिया उववज्जंति ?” डेटा कृष्णुपाक्षि व उत्पन्न थाय छे ? " केवइया सुक्कपक्खिया उववज्जंति !” हैंसा शुपाक्षिक वा उत्पन्न थाय छे ?
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयंचन्द्रिका टीका श० १३ उ० १ सू० १ पृथिव्यादिनिरूपणम् __ तथा च येषां जीनां किश्चिन्न्यूनापुद्गलपरिवर्तः संसारः अवशिष्टो भवति ते शुक्लपाक्षिकाः, अथ च येषां तदपिका संसारः अवशिष्टो भवति दे. कृष्णन पाक्षिका व्यपदिश्यन्ते इति भावः । 'केवइया सन्नी उववज्जंति५?' कियन्ता संज्ञिनो जीवा उपपद्यन्ते ? 'केवइया असन्नी उववज्जति ? ' कियन्तः असंज्ञिनो जीवा उपपधन्ते६ ?' 'केवड्या भवसिद्धिया उववज्जति७१' कियन्तो भवसि द्धिकाः भवे सिद्धियेषां ते भवसिद्धिकाः, उपपद्यन्ते ? 'केवइया अभवसिद्धियाँ उववज्जति८ ? ' कियन्तः अभवसिद्धिकाः न भवे सिद्धियेषां ते अभवसिद्धिका उपपद्यन्ते ? 'केवइया आमिणिबोहियनाणी उचबज्जति९?' कियन्तः आभिनि. बोधिकज्ञानिनः मविज्ञानवन्तः, उपपद्यन्ते, 'केवइया सुयनाणी उबवजति१० ?', जिन जीवों का संसार अपार्द्धपुद्गलपरिवर्तमान रह गया है-वे शुक्लं. पाक्षिक जीव है और इससे अधिक जिनका संसार हैं वे कृष्णपाक्षिक जीव हैं। तात्पर्य कहने का यह हैं कि जिन जीवों का संसार किंचिः न्यून अर्द्धपुदलपरिवर्नमात्र बाकी रहा है, वे शुक्लपाक्षिक हैं और इस से अधिक संसारवाले जीव कृष्णपाक्षिक हैं। 'केवड्या सन्नी उववज्जंति, केवड्या असन्नी उववज्जति' कितने. संज्ञी जीव उत्पन्न होते हैं ? कितने असंज्ञी जीव उत्पन्न होते. हैं ? ' केवड्या-' भवसिद्धिया, उववज्जति' कितने भवसिद्धिक-भव में जिन्हों की सिद्धि हैं ऐसे जीव उत्पन्न होते हैं ? 'केवइया अभवसिद्धिया स्वय
जंति' कितने अभवसिद्धिक-भव में जिन्हों की सिद्धि नहीं है-ऐसे जीव उत्पन्न होते हैं ? केवड्या आभिणियोहियनाणी उववज्जंति)
કૃષ્ણપાક્ષિક અને શુકલપાક્ષિક નું લક્ષણ આ પ્રમાણે છે"जेलिम वड्ढो पोग्गलपस्यिट्टो सेसओ उ संसारों। ते सुक्कपक्खिया खलु अहिणे पुण कण्हपक्खीया ॥"
જે જીવને સંસાર અર્ધપુલ પરિવર્ત કરતાં ન્યૂન બાકી રહ્યો હોય છે, તે જીવેને શુલપાક્ષિક કહે છે, અને તેમના કરતાં અધિક સંસારવાળા वान कृष्णपाक्षि ४छ. .
“केवइया सन्नी उववज्जति, केवइया असन्नी उववज्जति " Bea सज्ञा ७पन थाय छे? ४८ असशील त्पन्न याय छे ? "केवइया भवसिद्धिया उववज्जति?" real ArAgs & Bपन्न याय छ ? "केवइया अभवसिद्धिया उववज्जति ?" सा मससिपिन थाय छे ? (सपने તરી જનારને ભવસિદ્ધિક અને ભવસાગરને તરી ન જનારને અભાવસિદ્ધિ ४९ ) "केवइया आमिणिबोहियनाणी, उववति ?" हैटा मालिनिमाविक
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રદૂ
भगवती सूत्रे
कियन्तः श्रुतज्ञानिनः उपपद्यन्ते ? 'केवइया ओहिनाणी उबवज्जंति१११' कियन्तः अत्रधिज्ञानिनः उपपद्यन्ते ? 'केवइया मइ अन्नाणी उववज्जं ति१२१' कियन्ती मत्यज्ञानिन उपपद्यन्ते ? 'केवइया सुयअन्नाणी उववज्र्ज्जति १३१' कियन्तः श्रुवाज्ञानिनः उपपद्यते ? 'केवइया विभंगनाणी उयवज्जेति १४१' कियन्तो विभङ्गज्ञानिन उपपद्यते ? 'केवइया चक्खुपणी उनचज्जति १५ १' कियन्तश्चक्षुदर्शन उपपद्यते ? 'केवइया ओहिदंसणी उववज्जेति १७१ कियन्तः अवधिदर्शनिन उपपद्यन्ते ? 'केवइया आहारसन्नोवउत्ता उववज्जंति१८१' क्रियन्त आहारसंज्ञोपयुक्ताः- आहारसंज्ञावन्त उपपयन्ते ? 'केवइया भयसन्नोवउत्ता उववकितने आभिनिबोधिकज्ञानी - मतिज्ञानी जीव उत्पन्न होते हैं ? 'केवइया सुयणाणी उववज्र्जति कितने श्रमज्ञानी उत्पन्न होते हैं ? 'केवया ओहिनाणी उचवज्जंति' किनने अवधिज्ञानी उत्पन्न होते हैं ? ' केवहया मह अन्नाणी उच्चज्जंति' कितने मत्यज्ञानी जीव उत्पन्न होते हैं? 'केवइया सुअन्नाणी उववज्जंति' कितने अतअज्ञानी जीव उत्पन्न होते हैं ? 'केवया विभंगनाणी उववज्जंति' कितने विभंगज्ञानी उत्पन्न होते है ? 'केवहा चक्खुदंसणी उववज्जंति' कितने चक्षुर्दर्शनवाले जीव उत्पन्न होते हैं ? 'केवढ्या अचक्खुदंसणी जववज्जंति' कितने अचक्षुर्दर्शनवाले जीव उत्पन्न होते हैं ? 'केवइया ओहिदंसणी उबव
,
जंति' कितने अवधिदर्शनी जीव उत्पन्न होते हैं ? 'केवहया आहारसनोवउत्ता उबवज्जंति' कितने आहारसंज्ञावाले जीव उत्पन्न होते हैं ? 'केवढ्या भयसन्नो उत्ता उबवज्जंति' कितने भयसंज्ञावाले उत्पन्न होते
-
63
उत्पन्न
ज्ञानी (भतिज्ञानी) को उत्पन्न थाय छे ? " केत्रइया सुयणाणी उववज्र्ज्जति ?” डेंटला श्रुतज्ञानी को उत्पक्ष थाय छे ? " केवइया ओहिनाणी उजवज्जंति ?” કેટલાં અવધિજ્ઞાની જીવા ઉત્પન્ન થાય છે? केवइया मइ अन्नाणी उववजति ?" डेंटला भत्यज्ञानी व थाय छे ?' केवइया सुय अन्नाणी उववज्जंति ?” डेटा श्रुतज्ञानी कवी उत्पन्न थाय छे ? " केवइया विवभंगनाणी उववज्जंति ?" डेटा विभगज्ञानी उत्पन्न थाय छे ? " केवइया चक्खुदेखणी उववज्र्ज्जति ?' डेंटला यक्षुहर्शनवाजा व उत्पन्न थाय छे ? " केवइया अचक्खुणी उबवज्जंति ?” टला अयक्षुहर्श नवाजा व उत्पन्न थाय छे ? " केवइया ओहिंदंसणी उज्जेति १" डेंटला अवधिदर्शनवाणा उत्पन्न थाय छे ? “ केत्रइया आहारसन्नोव उत्ता उववज्जति ?” डेटा भाडारसंज्ञावांजा का उत्यन्न थाय छे ? " केत्रइया भयसन्नोवउत्ता उववज्जंति ?”
।
वा
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० १ सू० १ पृथिव्यादिनिरूपणम्
ઉદ્દ
जति १९१' कियन्तो भयसंज्ञोपयुक्ता उपपद्यन्ते ? 'केवइया मेहुणसन्नो उत्ता उबवज्जति २० ?' कियन्तो मैथुनसंज्ञोपयुक्ता उपपद्यन्ते ? 'केवइया परिग्गहसनोव उत्ता उववज्र्ज्जति २१ १ ' कियन्तः परिग्रहसंज्ञोपयुक्ताः - परिग्रहसंज्ञावन्त उपपद्यन्ते ? 'केवइया इत्यिवेयगा उववज्जति २२१ कियन्तः स्त्रीवेदका :- स्त्रीत्ववेदिन उपपधन्ते ? 'केवइया पुरिसवेयगा उववज्र्ज्जति २३ १' कियन्तः पुरुषवेदका:- पुंस्त्ववेदिन उपपद्यन्ते ? 'केवइया नपुंसगवेयगा उत्रवज्र्ज्जति २४१' कियन्तो नपुंसकवेदकाः- नपुंसकत्ववेदिन उपपद्यन्ते ? 'केवइया कोहकमाई उत्रवज्जति२५ १' कियन्तः क्रोधकषायिणः उपपद्यन्ते ? 'जात्र केवइया लोभकसायी उबवण्जंति२८१ यावत् कियन्तो मानकषायिणः कियन्तो मायाकषायिणः कियन्तो लोभकषायिण उपपद्यन्ते ? 'केवइया सोइंदिय उपउत्ता उत्रवज्जेति२९१' कियन्ता श्रोत्रेन्द्रियोपयुक्ताः - श्रोत्रेन्द्रियोपयोगवन्त उपपद्यन्ते ? 'जात्र केवइया फार्सिदियोवउत्ता हैं ? 'केवइया मेहुणसन्नोवडत्ता उवबज्जंति' कितने मैथुन संज्ञावाले जीव उत्पन्न होते हैं ? 'केवइया परिग्गहसनोवन्ता उववज्जंति' कितने परिग्रह संज्ञावाले जीव उत्पन्न होते हैं ? 'केवइया इत्थी वेयगा उववजंति' कितने स्त्रीत्ववेदी जीव उत्पन्न होते हैं ? 'केवइया पुरिसवेयगां ववज्जंति' कितने पुरुषवेदक जीव उत्पन्न होते हैं ? 'केवइया नपुंसगवेगा उववज्जंति' कितने नपुंसकवेदक जीव उत्पन्न होते हैं ? 'केवइया कोहकसाई ववज्जंति' कितने क्रोधकषायी जीव उत्पन्न होते हैं? 'जाव केवइया लोभ कसाची उबवर्ज्जति' यावत्- कितने मानकषायी जीव उत्पन्न होते हैं ? कितने मायाकषायी और कितने लोभकषायी जीव उत्पन्न होते हैं? 'केवहया सोइंदिवरता उचवज्जंति' कितने श्रोत्रेन्द्रियोपयुक्त - श्रोत्रेन्द्रिय उपयोगवाले जीव-उत्पन्न होते हैं जाब
કેટલા 'ભયસ'જ્ઞાવાળા જીવા ઉત્પન્ન થાય છે? “ केवइया मेहुणसन्नोवउत्ता उववज्जंति ?" डेटला मैथुनसंज्ञावांजा को उत्यन्न थाय छे ? " केवइया, परिग्गहसन्नोवउत्ता ववज्जंति ?” डेंटला परिथडेसज्ञावाजा कवा उत्पन्न श्राय छे ? " केवइया इत्थीवेयता उत्रवज्जंति ?" डेंटला खीवेदी कवा उत्पन्न थाय छे ? " केवइया पुरिसवेयगा उववज्र्ज्जति ?” डेंटला पुरुषवेद्य कवा उत्पन्न थाय छे ? " केवइया नपुंसगवेयगा उत्रवजंति ?” उसा नपुसावे ला उत्पन्न थाय छे ? “ केवइया कोहकसायी उववज्र्ज्जति ? जाव केवइया लोभकसायी उववज्जं ति १” डेटा शेघदुषायवाणा कवा उत्पन्न थाय छे ? डेटला भानકષાયી જીવા ઉત્પન્ન થાય છે? કેટલા માયા કષાયી જીવા ઉત્પન્ન થાય છે? કેટલા
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર
भगवती
,
7
उबवति३३' यावत् क्रियन्तचक्षुरिन्द्रियोपयुक्ताः कियन्तो घाणेन्द्रियोपयुक्ताः; कियन्तो रसनेन्द्रियोपयुक्ताः कियन्तः स्पर्शनेन्द्रियोपयुक्ताः उपपद्यन्ते ? 'केवइया नो इंदियो उता उपवनंति३४१' कियन्तो नो इन्द्रियोपयुक्ता उपपद्यन्ते ? 'केवइया मणजोगी उज्जेति ३५ ? ' कियन्तो मनोयोगिन उपपद्यन्ते ? ' केवइया बड़जोगी उपवज्जंति३६ ?' कियन्तो वचोयोगिन उपपद्यन्ते ? 'केवइया कायजोगी उपधर्ज्जति३७?' क्रियन्तः काययोगिनं उपपद्यन्ते ? 'केवइया सागारोवउता उवज्जेति ३८ १' कियन्तः साकारोभ्युक्ता उपपद्यन्ते ? 'केवइया अणागारोवा उबवज्जैति३९१' कियन्तः अनाकारोपयुक्ता उपपद्यन्ते ? | भगवानाह 'गोयमा ! इमी से णं स्यणप्पभार पुढवीप तीसाए निरयावाससय सहस्से संखेज्ज वित्थडेसु reg जहणेणं एको वा, दोवा, तिनि वा, उक्कौसेणं संखेज्जा नेरइया केवइया फालिदियोवन्ता उववज्जति' यावत्- कितने घाणेन्द्रियोपयुक्त, कितने रसनेन्द्रियोपयुक्त और कितने स्पर्शनेन्द्रियोपयुक्त जीव उत्पन्न होते हैं ? 'केवइया नोईदियो उत्ता उबवज्जंति' किनने नोहन्द्रियोपयुक्त जीव उत्पन्न होते हैं ? 'केवढ्या सणजोगी उववज्नंति' कितने मनोयोगी उत्पन्न होते हैं ? 'केवढ्या वइजोगी उववज्जति' कितने वचनयोगी जीव उत्पन्न होते हैं ? 'केवइया कायजोगी उववज्जंति' कितने काययोगी उत्पन्न होते हैं ? 'केवइया सागारोवउत्ता उववज्जंति' कितने साकारोप्रयोगयुक्त जीव उत्पन्न होते हैं, 'केवइया अणागारोव उत्ता उववज्जति' कितने अनाकारोयुक्त जीव उत्पन्न होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोपमा' हे गौतम! 'इमी से णं रयणप्पभाएं पुढबीए तीसाए निर यावास सयमहरुलेषु संखेज्जवित्थडे नरएसु जहणेणं एक्को वा, दो सोभषायी वो उत्पन्न थाय छे ? " केवइया सोइंदिय उवउता उववज्जति ?” કેટલા શ્રાÀન્દ્રિય ઉપચાગવ.ળા જીવે ઉત્પન્ન થાય છે ? પ जाव केवइया फासिदियो उत्ता उववज्र्ज्जति ?' डेटा प्राणेन्द्रियेोपयुक्त, टया रसनेन्द्रियाय-युक्त, मने डेंटला स्पर्शेन्द्रियोपयुक्त वो उत्पन्न थाय छे ? " केवइया नोईयोवउत्ता उववज्जति ?" उसा नेन्द्रियोपयुक्त व उत्पन्न, थाय छे ? "केवइया मणजोगी उववज्जंति ?" डेटा मनोयोगी वो उत्पन थाय छे ? “ केंत्रइया व जोगी उत्रवज्जति ?" डेंटला वयनयोगी कवा उत्पन्न थाय छे ? “ के इया कायजोगी उबवज्जंति ?" डेटा अययोगी कवा उत्पन्न थाय "केवइया सागारोवडता उववज्र्ज्जति ?' या सारे योगयुक्त उत्पन्न थाय छे ? " केवइया अणागारो उत्ता उत्रवज्जंति ?” डेटा अना યુકત જીવા ઉત્પન્ન થાય છે?
-1
मा प्रश्नोनो ं उत्तर आयता भहावीर अलु उडे छे -" इमीसे णं रयणप्रभार पुढवीए तीसाए नियात्रा ससय सहस्सेसु संखेज्ज वित्थडेषु नरएस जहणेणं
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१३ उ० १सू०१ पृथिव्यादिनिरूपणम् ४६३ उववज्जति' हे गौतम ! अस्यां खलु रत्नपभायां पृथिव्यां त्रिंशति निरयावासशतसहस्रेषु-जरकावासलक्षेषु संख्येयविस्तारेषु नरकेषु जघन्येन एको वा, द्वौ वा; प्रयोवा, नैरयिकाः, उत्कृष्टेन संख्येयाः नैरयिका उपपद्यन्ते, 'जद्दण्णेणं एकोपा, दो वा, विनिया, उक्कोसेणं संखेज्जा काउलेस्सा उत्रवनंति' जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येयाः कापोतलेश्या:-कापोतलेश्यावन्तः उपपद्यन्ते'जहणणं एको वा, दो वा, तिभिवा उक्कोसेणं संखेज्जा कण्हपक्खिया उववज्जति' जघन्येय एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येयाः कृष्णपक्षिका उपपद्यन्ते, 'एवं मुक्कपक्खियावि, एवं सन्नी, एवं असनी वि, एवं भवसिद्धिया, एवं अभवसिद्धिया' एवं-पूर्वोक्तरीत्या, शुक्लपक्षिका अपि जघन्येन एकोवा, द्वौ वा, त्रयो वा, तिन्नि वा, उक्कोसेणं संखेज्जा नेरइया उववज्जति' हे गौतम! इस रत्नप्रभा पृथिवी में ३० लाख नरकावासों में जो कि संख्यातयोजन विस्तारवाले हैं जघन्य से एक, दो अथवा तीन नैरयिक उत्पन्न होते हैं, और उत्कृष्ट से संख्यात नैरथिक उत्पन्न होते हैं-'जहणेणं एको वा दो वा तिन्निवा, उक्कोसेण संखेज्जा काउलेस्ता उववज्जति' जघन्य से एक, या दो अथवा तीन और उत्कृष्ट से संख्यात कापोतलेश्यावाले जीव उत्पन्न होते हैं, 'जहणणं एको वा, दो था, तिन्नि वा, उकोसेणं संखे.
जां कण्हपक्खियां उववज्जति' जघन्य से एक दो या तीन और उत्कृष्ट से संख्यात कृष्णपाक्षिक उत्पन्न होते है-एवं सुमक्खिया वि एवं सन्नी एवं असंन्नी वि, एवं भवसिद्धिया, एवं अभवसिद्धिया' इसी प्रकार से शुक्लपाक्षिक जीव भी जघन्य से एक, या दो या तीन उत्पन्न एक्कोवा, दोवा, सिन्निवा, उक्कोसेणं संखेज्जा नेरइया उववज्जति" ३ गौतम। રતનપ્રભા પૃથ્વીના ૩૦ લાખ નરકાવાસમાંના જે સંખ્યાત એજનના વિસ્તાર વાણે નરકાવાસે છે, તેમાં એક સમયમાં ઓછામાં ઓછા એક, બે અથવા ત્રણ નારકે ઉત્પન્ન થાય છે અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાત નારકે ઉત્પન્ન थाय छे. “जहण्णेणं एक्कोवा, दो वा, तिन्निवा, उक्कोसेणं संखेज्जा काउलेस्सा' उववज्जति" तमामे समयमा मामा माछा मे, मे अयत्र भने' पधारेभा पधारे स-या यातलेश्यावा ना२ पर थाय छे. “जह ण्णेणं एक्कोवा, दो वा, तिन्निवा, उक्कोसेणं संखेज्जा कण्हपक्खिया उववज्जति" ત્યાં એક સમયમાં ઓછામાં ઓછા એક, બે અથવા ત્રણ અને વધારેમાં વધારે सध्यात साक्षि अत्पन्न थाय छे. “ एवं सुक्कपक्खिया वि, एवं सन्नीः एवं असन्नी वि, एवं भवसिद्धिया, एवं अभवसिद्धिया" मे प्रभारी . शु.
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६४
भगवतीसूत्र वा, उत्कृष्टेन संख्येया उपपद्यन्ते, एवं-तथैव संज्ञिनो जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येया उपपद्यन्ते, एवं-तथैव, असंज्ञिनोऽपि जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येया उपपद्यन्ते, एवं भवसिद्धिकाः जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा, उकृष्टेन संख्येया उपपद्यन्ते, 'आभिणिवोहियनाणी, सुयनाणी, ओहिनाणी, मइ अन्नाणी, सुय अन्नाणी, विभंग नाणी' आभिनिवोधिकज्ञानिनः, श्रुतज्ञानिनः, अवधिज्ञानिनः, मत्यज्ञानिनः, श्रुताज्ञानिनः, विभङ्गज्ञानिनः जघन्येन एको वा, द्वौ.वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येया उपपद्यन्ते, 'चक्खुदंसणी ण उपचअंति' चक्षुर्दशनिनो नो उपपद्यन्ते इन्द्रिय परित्यागेनैव तत्रोत्पत्तेःविधानात् , अय अचक्षुदर्शनिना कथं तर्हि तत्र उत्पत्तिरितिचेन्न इन्द्रिहोते हैं और उत्कृष्ट से संख्यात उत्पन्न होते हैं । इसी प्रकार का कथन संज्ञी जीवों की, असंज्ञी जीवों की भवसिद्धिक जीवों की, उत्पत्ति के विषय में भी जानना चाहिये, अर्थात् ये सब जघन्य से एक, दो, या तीन उत्पन्न होते हैं और उत्कृष्ट से संख्यात उत्पन्न होते हैं 'आभिणियोहियनाणी, सुयनाणी, ओहिनाणी, मइ अन्नाणी, सुयअन्नाणी, विभंगनाणी' इसी प्रकार से आभिनियोधिकज्ञानी, श्रुतज्ञानी अवधिज्ञानी मत्यज्ञानी, श्रुताज्ञाती और विभंगज्ञानीये सब भी जघन्य से एक या दो अथवा तीन उत्पन्न होते हैं और उत्कृष्ट से संख्यात उत्पन्न होते हैं 'चक्खुदंसणी ण उववज्जति' चक्षुर्दर्शनी वहां उत्पन्न नहीं होते हैं क्योंकि इन्द्रियों का परित्याग करके ही जीव वहां उत्पन्न होते हैं। यदि ऐसी बात है तो फिर अचक्षुदर्शनियों का वहां उत्पाद कैसे कहा गया है? सो.ऐसी आशंका यहां पर नहीं करनी चाहिये-क्योंकि इन्द्रियानाश्रित सामान्य પાક્ષિકજીવે, સંજ્ઞીજ, અસણીજી, ભવસિદ્ધિક છ અને અભવસિદ્ધિક છે પણ એક સમયમાં ઓછામાં ઓછા એક, બે અથવા ત્રણ અને વધારેમાંपधारे सप्यात पन थाय छे. " आभिणियोहियनाणी, सुयनाणी, ओहिनाणी, मइ अन्नोणी, सुय अन्नाणी, विभंगनाणी " मे प्रमाणे मानिनिमाविज्ञानी, થતજ્ઞાની, અવધિજ્ઞાની, મત્યજ્ઞાની, શ્રુતજ્ઞાની અને વિર્ભાગજ્ઞાની છે પણ એક સમયમાં ઓછામાં ઓછા એક, બે અથવા ત્રણ અને વધારેમાં વધારે सभ्यात उत्पन्न थाय छ " चक्खुदंसणी ण उववज्जति" यक्षुशनी या अत्यन થતા નથી, કારણ કે ઈન્દ્રિયોને પરિત્યાગ કરીને જ જીવે ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે. જે ત્યાં ચક્ષુદનીને ઉત્પાદ થતું ન હોય, તે અચક્ષુદેશનીને ઉત્પાદ કેવી રીતે સંભવી શકે?
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०१ सू० १ पृथिव्यादिनिरूपणम् ४६५ यानाश्रितस्य सामान्योपयोगमात्रस्याचक्षुर्दर्शनशब्दमतिपाद्यस्य उत्पत्तिसमयेऽपि सद्भावादचक्षुईशनिन उपपद्यन्ते, इत्यभिपायेणाह-'जहण्णेणं एकको चा, दो वा, तिन्नि वा, उक्कोसेणं संखेज्जा अचक्खुदसणी उपवज्जति' जघन्येन एको बा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येयाः अचक्षुर्दर्शनिन उपपद्यन्ते, 'एवं ओहिदसणी वि, आहारसन्नोवडता वि जात्र परिग्गहसनोवउत्ता वि उववज्जति' एवं पूर्वोक्तरीत्या, अवधिज्ञानिनोऽपि, आहारसंज्ञोपयुक्ता अपि, यावत्-भयसंज्ञोपयुक्ता अपि, मैथुनसंज्ञोपयुक्ता अपि, परिग्रहसंज्ञोपयुक्ता अपि जघन्येन एको बा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येया उपपद्यन्ते, 'इस्थी बेयगा न उअवज्जति, पुरिसवेयगावि न उवज्जति' स्त्रीवेदकाः नोपपगन्ते, पुरुषवेदका नोपपद्यन्ते, भक्प्रत्ययातेषां उपयोग मात्र का जो कि अचक्षुदर्शनप्रतिपाद्य है, उत्पत्ति के समय में भी सद्भाव रहता है इसलिये वहां अयक्षुदर्शनियों की उत्पत्ति , कही गई है। इसी अभिमाय को लेकर 'जहण्णे] एको वा, दो वा, तिन्नि था, उक्कोलेणं संखेज्जा अचक्खुदलणी उववज्जति' ऐसा कहा गया है, कि जघन्य से एक, दो, अथवा तीन, और उत्कृष्ट से संख्यात अचक्षुदर्शनी उत्पन्न होते हैं 'एवं ओहिंदसणी वि, आहारसन्नोवउत्ता विं जाव परिग्रहसन्नोवउत्ता उववज्जति' इसी प्रकार से अवधिदर्शनी भी, आहारसंज्ञोपयुक्त भी यावत्-भयसंज्ञोपयुक्त भी, मैथुनसंज्ञोप. युक्त भी, और परिग्रहसंज्ञोपयुक्त भी जघन्य से एक, दो अथवा तीन
और उत्कृष्ट से संख्यात उत्पन्न होते हैं 'इत्थी वेयगा न उवपज्जति' पुरिसवेयगा वि ण उवक्षजति' यहां स्त्रीवेदक नहीं उत्पन्न होते है,.
આ પ્રકારની શંકા અહીં કરવી જોઈએ નહીં, કારણ કે અચક્ષુદર્શન પ્રતિપાદ્ય ઈન્દ્રિયાનાશ્રિત સામાન્ય ઉપગમાત્રનો ઉત્પત્તિના સમયમાં પણ ત્યાં સદ્ભાવ રહે છે, તે કારણે ત્યાં અચક્ષુદશનીઓની ઉત્પત્તિ થાય છે, એવું કહેવામાં આવ્યું છે એજ કારણે અહીં એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે “जहण्णेणं एक्कोवा, दो वा, तिन्निवा, उक्कोसेणं संखेज्मा अचक्खुदसणी उवव
તિ” ત્યાં એક સમયમાં ઓછામાં ઓછા એક, બે અથવા ત્રણ અને पधारेमा धारे सध्यात अन्यशनी & 64R थाय . "एवं ओहिदखणी वि, आहारसन्नोवउत्ता वि जाव परिगाहसन्नोवउत्ता उववज्जति" मेर પ્રમ ણે ત્યાં એક સમયમાં અવધિજ્ઞાની, આહારોપયુક્ત, ભયસાપયુક્ત, મૈથુનસ પયુક્ત અને પરિગ્રહસંપયુક્ત જીવો પણ ઓછામાં ઓછા એક, मे मथवा ना मन क्यारेभा पधारे संन्यात त्पन्न थाय छे. "इत्थीवेयगा न उववज्जति, पुरिसवेयगा वि ण उववज्जति" त्यांनी मने पुरुष
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६६
भगवतीस्ते नपुंसकमात्रवेदत्वात् अत एवाह-'जहणणेणं एक्को वा, दो वा, तिनि वा, उक्कोसेणं संखेज्जा नपुंसगवेयगा उत्रवज्जति' जबन्येन एको वा द्वौ बा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येया नपुंसकवेदका उपपयन्ते, 'एवं कोहकसाई जाव लोभकसाई उववज्जति' एवं तथैव क्रोधकषायिणो यावत्-मानरूपायिणः, मायापायिणः, लोभकपायिणो जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येया उपपद्यन्ते, 'सोइंदिय उवउत्ता न उववज्जति, एवं जाव फासिदियोवउत्ता न उघवज्जंति' श्रोत्रेन्द्रियोपयुक्ता न उपपद्यन्ते, एवं तथैव यानन्-चक्षुरिन्द्रियोपयुक्ताः, घाणेन्द्रियोपयुक्ताः, रसनेन्द्रियोपयुक्ताः, स्पर्शनेन्द्रियोपयुक्ताः, नोपपद्यन्ते इन्द्रियणां तदानीमसद्भावात् , 'जहण्णेणं एको वा, दो वा, विनि वा, उक्कोसेणं राखेजा
और न पुरुषवेदक उत्पन्न होते हैं, क्योंकि यहां पर भवप्रत्यय-(नरक के भव में) नपुंसकवेदमात्र हो होता है, इसीलिये यहां 'जहण्णे] एको वा, दो ना, तिनि वा उकोसणं संखेज्जा नपुंसगवेयगा उववज्जति' जघन्य से एक दो अथवा तीन और उत्कृष्ट से संख्यात् नपुंलकवेदक जीव उत्पन्न होते हैं ऐसा कहा गया है । 'एवं कोह कसाई' जाव लोभकसाई उववज्जति' इसी प्रकार से क्रोधकषायी, यावत् मानकषायी, मायाकषायी और लोभकपायी जीव जघन्य से एक, दो अथवा तीन और उत्कृष्ट से संख्यात उत्पन्न होते हैं 'सोइंदिय उवउत्ता न उवथति' एवं जाब फासिदियोवउत्ता न उववति' श्रोत्रेन्द्रियोपयुक्त चक्षुइन्द्रियोपयुक्त एवं धाणेन्द्रियोपयुक्त जीव भी यहां उत्पन्न नहीं होते हैं क्योंकि उस समय इन्द्रियों का अभाव रहता है जहण्णेणं. एको वा, दो वा, तिन्नि वा, उकासेणं संखेज्जा नो इंदियोवउत्ता उवઉત્પન્ન થતા નથી, કારણ કે ત્યાં ભવપ્રત્યય (નરકના ભવમાં) નપુંસકવેદ भात्र डाय छे. तथा त्या "जहण्णेणं एक्को, वा, दो वा, तिन्नि वा, उक्कोसेणं संखेज्जा नपुंसगवेयगा उत्रवज्जंति" माछाम छ , मे मथवा अप અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાત નપુંસકવેદક જી ઉત્પન્ન થાય છે, એવું ४यु छ एवं कोहकसाई जाव लोभकसाई उववज्जति" मे प्रमाणे ક્રોધકષાયી, માનકષાયી, માયાકષાયી અને લેભકષાયી જીવ પણ ઓછામાં એક, બે અથવા ત્રણ અને વધારેમાં વધારે સંખ્યા ઉત્પન્ન થાય છે. "स्रोइदियउवउत्ता न उजवजंति एवं जाव फासिदियोवउत्ता न उववज्जंति" એન્દ્રિયોપયુત, ચક્ષુઈન્દ્રિયોપયુકત, ઘણેન્દ્રિપયુકત અને સ્પર્શેન્દ્રિપચુત ની ત્યાં ઉત્પત્તિ થતી નથી, કારણ કે તે સમયે ત્યાં ઈન્દ્રિયોને
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयंचन्द्रिका टीका श० १३ उ० १ सू०१ पृथिव्यादिनिरूपणम् ४६७ नो इंदिओपउत्ता उत्रवति ' जघन्येन-एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येया नो इन्द्रियोपयुक्ता उपचन्ते, यद्यपि नो इन्द्रियस्य मनोरूपतया तत्र मनः पर्याप्त्यभावे द्रव्यमानो नास्ति तथापि भावमनसश्चैतन्यरूपस्य सदा सद्भावात् तदुपयुक्तानामुत्पादात् नो इन्द्रियोपयुक्ता उत्पद्यन्ते इत्युक्तम्, 'सणजोगी ण उववज्जति, एवं बइजोगी वि' मनोयोगिनः तन नोपपद्यन्ते, एवं-तथैव चचोयोगिनोऽपि तत्र नोत्पद्यन्ते, उत्पादसमयेऽपर्याप्तकत्वेन मनोवचसोरसद्भावात, 'जहण्णेणं एको वा, दो वा, तिभि वा उक्कोसेणं संखेज्जा कारजोगी उबवति' वज्जति ' जघन्य से एक, दो, अथवा तीन और उत्कृष्ट से संख्यात नोइन्द्रियोपयुक्त उत्पन्न होते हैं। ___ शंका-अपर्यासावस्था में वहां पर मनः पर्याप्ति के अभाव में द्रव्यमन नहीं होता है-और यह नोइन्द्रिय मनोरूप होती है-अतः कैसे वहां पर नो इन्द्रियोपयुक्तों का उत्पाद कहा गया है ? तो इसका उत्तर ऐसा है कि यद्यपि वहां पर द्रव्यमान नहीं है परन्तु फिर भी चैतन्यरूप भावमन का तो सदा सद्भाव रहता है इसलिये तदुपयुक्तजीवों का उत्पाद होने से नो इन्द्रियोपयुक्तों का उत्पाद कहा गया है ? ' मणयोगी ण उववज्जंति, एवं वहजोगी वि' मनोयोगी और बचोयोगी वहां उत्पन्न नहीं होते हैं क्योंकि उत्पाद समय में अपर्याप्सक होने से मन
और वचन का अभाव कहा गया है 'जहण्णेणं एको वा दो वा तिन्नि था, उकोसेणं संखेज्जा कायजोगी उववज्जति' जघन्य से एक दो अथवा ममा २७ छ. “जहण्णेणं एका वा, दो वा, तिन्निवा, उन्कोसेण संखेज्जा नोइदियोवउत्ता उबवति" त्यो माछामा माछा मे, 2 अथवा भने વધારેમાં વધારે સંખ્યા નેઈન્દ્રિપયુકત જી ઉત્પન્ન થાય છે.
શંકા-અપર્યાપ્તાવસ્થામાં ત્યાં મન:પર્યાપ્તિના અભાવને લીધે મનને સદ્ભાવ હોતું નથી, અને આ નેઈન્દ્રિય મનરૂપ હોય છે. તે પછી ત્યાં ઈન્દ્રિપયુકતોને સદુભાવ કેવી રીતે સંભવી શકે?
ઉત્તર–જો કે ત્યાં દ્રવ્યમનને સદૂભાવ નથી પરંતુ ચૈતન્ય રૂપ ભાવ મનને તે સદા સદ્દભાવ રહે છે. તેથી ભાવમપયુકત જેને ત્યાં ઉત્પાદ થવાથી નેઈન્દ્રિપયુકતેને સદૂભાવ કહેવામાં આવ્યો છે
"मणजोगी ण उववजति, एवं वइजोगी वि" त्यां मनायो भने વચીયાગી જીવ ઉત્પન્ન થતા નથી, કારણ કે ઉત્પાદન સમયે તેઓ અપર્યાપક
य, तथा भान मन पयन मना पाम माव्या छ. वहण्णेण' एककोवा, दो वा, तिन्निवा, उक्कोसेण संखेना कायजोगी उबवज्जति" यां
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६८
भगवतीसूत्रे
,
जघन्येन एको वा, द्वौ वा त्रयो वा उत्कृष्टेन संख्येयाः काययोगिन उपपद्यन्ते, सर्वससारिजीवानां सर्वदेव काययोगस्य सद्भावात् एवं सागारोवउत्ता वि, एवं अणगारोवउत्ता वि' एवं पूर्वोकरीत्यैव साकारोपयुक्ता अनि साकारोपयोगaratऽपि, एवम् अनाकारोपयुक्ता अधि- अनाकारोपयोगवन्तोऽपि जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा उत्कृष्टेन संख्येयास्तत्रोत्पन्ते ॥ १०१ ॥
मूलम् - "इमीसे णं भंते! रयणप्पभाए पुढवए, तीसाए निरयावास सय सहस्लेसु संखेज्जवित्थडेसु नेरइएस एगसमपर्ण केवइया नेरइया उति ? केवइया काउलेस्सा उद्यहंति ? जाव केवइया अणागारोवउत्ता उद्दद्वंति ? गोयमा ! इमीले णं रयणभाए पुढवीए, तीसाए निरयात्रास सयलहस्सेसु संखेज्ज वित्थडेसु नरएस एगसमएणं जहणेणं एक्को वा, दो बा, तिन्निवा, उक्को सेणं संखेज्जा नेरइया उद्दद्वंति, एवं जाव सन्नी, असन्नीण 'उवहंति, जहणणेणं एक्को वा, दो वा, तिन्नि वा, उक्को सेणं संखेज्जा भवसिद्धिया उवद्वंति, एवं जाव सुय अन्नाणी, विभंगनाणीण उद्यहृति, चक्खुदंसणी ण उद्यद्वंति, जहण्णेणं एक्कोवा, दो वा, तिन्नि वा, उक्कोसेणं संखेज्जा अचक्खु इंसणी उवद्वंति, तीन और उत्कृष्ट से संख्यात काययोगी उत्पन्न होते हैं क्योंकि समस्त संसारी जीवों में काययोग का सदा ही सद्भाव रहता है ' एवं सागारोवन्तावि एवं अणागारोवउत्ता वि' इसी प्रकार से साकारोपयोगवाले भी और अनाकारोपयोगवाले भी जघन्य से एक दो अथवा तीन और उत्कृष्ट से संख्यात वहां उत्पन्न होते हैं । सू० १ ॥
સમયે ઓછામાં ઓછા એક, એ, અથવા ત્રણ અને વધારેમાં વધારે સખ્યાત કાયયેાગી ઉત્પન્ન થાય છે, કારણ કે સમસ્ત સ’સારી જીવેામાં કાયયેાગના સદા सहभाव ४ रहे थे. "एवं सागारोवउत्ता वि एवं अणागारोवउत्ता वि" मेन प्रमाणे સાકારાપયેાગવાળા અને અનાકાર પચેગવાળા જીવા પણ એછામાં ઓછા એક, એ અથવા ત્રણ અને વધારેમાં વધારે સખ્યાત ઉત્પન્ન થાય છે. સૂ॰૧/
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
मैप्रयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० १ सू०१ पृथिव्यादिनिरूपणम् एवं जाव लोभकसाई, सोइंदियउवउत्ता ण उवदंति, एवं जाव फासिदियोवउत्ता न उबद्घति, जहण्णेणं एको बा, दो वा, तिन्नि वा, उकोसेणं संखेज्जा नो इंदियोवउत्ता उबदृति, मणजोगी न उच्चदंति, एवं वइजोगी कि, जहाणेणं एको वा, दो वा तिन्नि वा, उकोलेणं संखेज्जा कायजोगी उच्चदंति, एवं सागारोव उत्ता, अणगारोवउत्ता ।सू०२॥
छाया-अस्याः खलु भदन्त ! रत्नप्रभायाः पृथिव्याः त्रिशति निरयावासशवसहस्रेषु संख्येयविस्तृतेषु नरकेषु एकसमयेन कियन्तो नैरपिका उद्वर्तन्ते ? कियन्तः कापोतलेश्याः उद्वर्तन्ते ? यावत् कियन्तः अनाकारोपयुक्ता उद्वर्तन्ते ? गौतम ! अस्याः खलु रत्नपभायाः पृथिव्याः त्रिंशति निश्यावासशवसहस्रेषु संख्येयविस्तृतेषु नरकेषु एकसमयेन जघन्येन एको वा, द्वौ बा, त्रयो वा उत्कृप्टेन संख्येयाः नैरयिका उद्वर्तन्ते, एवं यावत् संज्ञिनः, असंझिनो नोद्वर्तन्ते, जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येया भवसिद्धिका उद्वतन्ते, एवं यावत श्रुतज्ञानिना, विभङ्गज्ञानिनो नोद्वर्तन्ते, चक्षुदर्शनिनो नोद्वर्तन्ते, जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येयाः अचक्षुदर्शनिन उद्वर्तन्ते, एवं यावत् लोभकपायिणः श्रोत्रेन्द्रियोपयुक्ताः नोद्वर्तन्ते, एवं यावत्-स्पर्शनेन्द्रियोपयुक्ता नोद्वर्तन्ते, जघन्येन एको बा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येया नोइन्द्रियोपयुक्ता उद्वर्तन्ते, मनोयोगिनो नोद्वर्तन्ते, एवं वचोयोगिनोऽपि, मधन्येन एको मा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येयाः काययोगिन उद्वर्तन्ते, एवं साकारोपयुक्ताः अनाकारोपयुक्ताः सू० २॥
टीका-अथ रत्नपभा नैरयिकागामेवोद्वर्तनां मरूपयितुमाह-' इमीसे गं' इत्यादि, 'इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु
'इमीसे ण भंते ! इत्यादि।
टोकार्थ-सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा नैरथिक जीवों की उवर्तना की प्ररूपणा की है इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'इमीसे णं भंते !
"इमोसे गं भंते !" त्यादि
ટીકાથ–સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં નારકેની ઉઢનાની પ્રરૂપણ કરી છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે છે -“ इमीण भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु सखे
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७०
भगवतीसूत्र संखेज्जविस्थडेमु गरएसु एगसमएणं केवइया नेरइया उबट्टति?'गौतमः पृच्छति हे भदन्त ! अस्यां खल रत्नप्रभायां पृथिव्यां विशन् संग्यकेगु निरयानासशनासहस्रेषु नरकानारालक्षेपु संख्येयविस्तृतेपु नरकेपु एकसमयेन कियनो नैरविका उद्वर्तन्ते ? नरकम परित्यज्य निःसरन्ति ? 'केवइया काउलेसा उमट्टंति ?' कियन्तः कारोतलेश्यावन्तस्तत उद्वर्तन्ते ? 'जाब केवइया अणागारोवउना उच्च दृति ? ' यावत्-झियन्तः कृणाक्षिकादारभ्य अनाकारोपयुक्तपर्यन्ता उद्वर्तन्ते ? इत्येकोनचत्वारिंशत् प्रश्नाः पूर्वोक्ता अत्र संग्राह्या, भगवानाह-गोयमा! इमीसे गं रयणप्पभाए पुढत्रीए, तीसाए निरयावाससयसहस्सेमु संखेन्जविस्थडेमु नर एसु एगसमएणं जहण्णेणं एको वा, दो वा, तिन्नि ना, उक्कोसे गं संखज्जा नेर. एयणस्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेतुसंखेज्जविस्थडेसु नरए एगसपएणं केवइया ने इया उन्वति ? हे भदन्त ! इस रत्नप्रभापृथिवी में जो ३० लाख नरकाचास कहे हैं, उनमें से जो नरकावास संख्यातयोजन के विस्तारवाले हैं उनमें से एक समय में कितने नारक नरकभव को छोड़कर निकलते हैं ? 'केवड्या काउलेस्ता उन्वति' कितने कापोतलेश्यावाले नारक वहां से निकलते हैं ? 'जाव केवड्या अणागारोबउत्ता उबट्टति ?' यावत् कितने कृष्णपाक्षिक से लेकर अनाकारोपयुक्ततक के नारक वहां से निकलते हैं ? इस प्रकार ३९ प्रश्न जो कि पहिले कहे जा चुके हैं वे सब यहां उद्भावित करना चाहिये। उसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीर तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु संखेज्जवित्थडेसु नरएप्सु एगसमएणं ज्जवित्थडेसु नरपसु एगसमए केवइया नेरइया उबटुंति ?" भगवन् ! રત્નપ્રભા પૃથ્વીને જે ૩૦ લાખ નરકાવાસે કહ્યા છે, તેમાં સંખ્યાત
જનના વિસ્તારવાળ નરકાવાસમાંથી એક સમયે કેટલા નારકે નરકભવને છોડીને નીકળે છે? (નરકમવનું આયુષ્ય પૂરું કરીને ત્યાંથી નીકળવાની ક્રિયાને
तन छ) “ केवइया काउद्देस्सा उबटुंति ?"tel अपात वेश्यावाणा नारी त्यांथी नी छ ? “जाव केवइया अणागारोवउत्ता वधति ?' य. પાક્ષિકથી લઈને અનાકારે પયુક્ત સુધીના કેટલા નારકે ત્યાંથી એક સમયમાં નીકળે છે? આ પ્રકારે પહેલા સૂત્રમાં ઉત્પાદના વિષયમાં જે ૩૯ પ્રશ્નો પૂછવામાં આવ્યા છે, એવા જ ૩૯ પ્રશ્નો અહીં ઉદ્વર્તનાના વિષયમાં પૂછવામાં અાવ્યા છે, એમ સમજવું જોઈએ. - महावीर प्रभुन। उत्तर-" गोयमा !" गौतम !"इमीसे ण रयणप्पभाए पुढयीए- तीघाए निरयावाससयसहस्सेसु संखेज्जवित्थडेसु नरए एगसमएण
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० १ सू० १ पृथिव्यादिनिरूपणम्
४७१
इया उन्नति, एवं जात्र सन्नी' हे गौतम ! अय्याः खल रत्नपमायाः पृथिव्याः, त्रिंशति नरकावासशतसहस्रेषु - त्रिशल्लक्षन रकावा सेसु संख्येयविस्तृतेषु - संख्येयविस्तारेषु नरकेषु एकसमयेन जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो बा, उत्कृष्टेन संख्येयाः नैरयिका उद्वर्तन्ते, एवं - तथैव यावत्- कापोतलेश्याः, कृष्णपाक्षिकाः, शुक्लपाक्षिकाः, संज्ञिनच जघन्येन एको वा, द्वौ वा त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येया उद्वर्तन्ते, 'असन्नी ण उच्चर्वृति' असंज्ञिनो नोद्वर्तन्ते तव उद्वर्तनायाः परमवप्रथमसमये सदभावेन नायिकाणामरांज्ञिषु उत्पादाभावादतस्तेऽसंज्ञिनः सन्तरढतो नोद्वर्तते इत्युक्तम्, 'जहोणं एक्को वा, दो वा, तिन्निवा, उक्को सेणं संखेज्जा भवसिद्धिया उच्चति, एवं जाव सुय अन्नाणी' जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो जहण्जेण एको वा, दो वा, तिन्नि वा, उक्कोसेणं संखेज्जा नेरइया उच्चहृति, एवं जाव सन्नी' हे गौतम ' इस रत्नप्रभा पृथिवी में जो ३० लाख नरकावास कहे गये हैं उनमें से जो नरकावास संख्यातयोजन विस्तारवाले हैं उनमें से एक समय में कम से कम एक या दोया तीन नारक कम से कम तो मरकर वहां से निकलते ही हैं. और अधिक से अधिक संख्यात नारक मर कर वहां से निकलते हैं । इसी प्रकार से यावत् - कापोत लेश्यावाले, कृष्णपाक्षिक, शुपाक्षिक. और संज्ञी, जघन्य से एक, दो या तीन और उत्कृष्ट से संख्याततक निकलते हैं। असंज्ञी वहां से उतना नहीं करते हैं अर्थात् उद्धर्त्तना परभव के प्रथम समय में होती है और नारक जीव असंज्ञी में मरकर उत्पन्न नहीं होता है - इसलिये ऐसा कहा है कि असंज्ञी होकर नारक वहां से उतना नहीं करते हैं । 'जहोणं एक्को वा दो वा तिन्नि वा, जहणेण एक्कोवा, दोवा, तिन्निवा, उक्कोसेण संखेज्जा नेरइया उबवति, एवं जाव सन्नी ” मा रत्नअला पृथ्वीना श्रीस साथ नरावासभांना ने संख्यात ચેાજનના વિસ્તારવાળા નરકાવાસે છે તેમાંથી એક સમયમાં આછામાં ઓછા એક, એ અથવા ત્રણ અને વધારેમાં વધારે સખ્યાત નાર નરકભવનું આયુષ્ય પૂરૂ કરીને નીકળે છે. એજ પ્રમાણે કાપાતલેશ્યાવાળા, કૃષ્ણપાક્ષિક, શુકલપાક્ષિક અને સની નારકા પણ એછામાં ઓછા એક, એ અથવા ત્રણુ અને વધારેમાં વધારે સખ્યાત નીકળે છે. ત્યાંથી અસની નારકા ઉત્તના કરતા નથી કારણ કે ઉદ્વેત્તના પરભવના પ્રથમ સમયમાં થાય છે અને નારકા મરીને અસજ્ઞીમાં ઉત્પન્ન થતા નથી તૈથી જ એવુ' કહેવામાં આવ્યું छे मसज्ञी अवस्थामा नारी त्यांथी उद्वर्त्तना उत्ता नथी. “जहणेण एक्को वा, दोवा, तिन्नि वा उक्कोसेण संखेज्जा भवसिद्धिया उवव ंति एवं जाव
,
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे वा, उत्कृष्टेन संख्यया भवसिद्धिका उद्वर्तन्ते, एवं-तथैव, यावत्-भभवसिद्धिकाः, आभिनिवोधिकज्ञानिनः, श्रुनज्ञानिना, अवधिज्ञानिनः, मत्यज्ञानिनः, श्रुताज्ञानिनो जघन्येन एको वा, द्वौ वा, वयो वा, उत्कृष्टेन संख्येया उद्वर्तन्ते, इतिभावः। 'विमंगनाणी ण उन्नति, चक्खुदमणी ण उत्पति' विभङ्गज्ञानिन रखती नोद्वर्तन्ते मरणकाले विभङ्गाभावात् , चक्षुर्दर्शनिनो नोद्वर्तन्ते मरणकाले चक्षुर्दर्शनासद् भावात् , तथाघोक्तम्
"असन्निणो य विमंगिणो य उन्नट्टणाइ बज्जेज्जा।
दोसु वि य चक्रवुदंसणी नण वइ वह इंदियाई वा ॥१॥ छाया---असंज्ञिनश्च विभाजनश्च उतनानि वर्जयेत् ।
द्वयोरपि चक्षुर्दर्शनिनः, मनोवचस्तथा इन्द्रियाणि वा ॥१॥ उकोसेणं संखेज्जा भवसिद्धिया उच्वति एवं जाय सुय अन्नाणी' जघन्य से एक, दो अथवा तीन तक और अधिक से अधिक संख्यात तक भवसिद्धिक नारक वहां से एक समय में उद्वर्तना करते हैं इसी प्रकार से यावत् अभवसिद्धिक नारक, आमिनियोधिकज्ञानी, श्रुतज्ञानी, अवधिज्ञानी, मत्यज्ञानी, श्रुनाज्ञानी नारक वहां से कम से कम एक, दो या तीनतक निकलते हैं और अधिक से अधिक संख्यात तक भी निकलते हैं। विभंगनाणी ण उवहति चक्खुदंसणी ण उव्वति' विभंगज्ञानी उतना नहीं करते हैं क्योंकि मरणकाल में विभंगज्ञान का अभाव हो जाता है इसी प्रकार से चक्षुदर्शनी उतना नहीं करते हैक्योंकि मरणकालचक्षुर्दर्शन का अभाव हो जाता है । सो ही कहा है'असन्निणो य' इत्यादि, 'जहण्णेणं एको वा, दो वा, तिन्नि वा, उक्कोसय अन्नाणी" माछामा माछा , मे मया र सन. वधारभ वधारे સંખ્યાત ભવસિદ્ધિક નારકો ત્યાંથી એક સમયમાં નીકળે છે. એ જ પ્રમાણે અભાવસિદ્ધિક નારકે, આમિતિબેધિકજ્ઞાની નારકે શ્રુતજ્ઞાની નારકે, અવધિજ્ઞાની નારકે, મત્યજ્ઞાની નારકો અને શ્રુતજ્ઞાની નારકે પણ ત્યાંથી એક સમયમાં ઓછામાં ઓછા એક, બે અથવા ત્રણ નીકળે છે અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાત सुधी पनी छ. "विन्भगनाणी ण उववटुंति' चक्खुदसणी ण उबवट्टति" त्यांचा વિભાગજ્ઞાની નારકે ઉદ્વર્તન કરતા નથી કારણ કે મરણકાળે વિર્ભાગજ્ઞાનને અભાવ થઈ જાય છે. એ જ પ્રમાણે ચક્ષુર્દશની નારકે પણ ત્યાંથી ઉદ્વર્તના કરતા નથી, કારણ કે મરણકાળે ચક્ષુર્દશનને પણ અભાવ જ રહે છે.
એજ વાત આ સૂત્રપાઠ દ્વારા વ્યકત કરવામાં આવી છે– "असन्निणो यत्यादि
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० १ सू० १ पृथिव्यादिनिरूपणम् ४७३ 'जहण्णेणं एको वा, दो वा, तिन्नि वा, उक्कोसेपं संखेज्जा अचक्खुदसणी उन्ध सृति' जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येयाः अवक्षुदर्शनिन - उद्वर्तन्ते 'एवं जाव लोभकसायी' एवं तथैव, यावत्-अवधिदर्शनिनः आहारसंज्ञोपयुक्ताः, भयसंज्ञोपयुक्ताा, मैथुनसंज्ञोपयुक्ताः, परिग्रहसंज्ञोपयुक्ताः, स्त्रीवेदकाः, पुरुषवेदकाः, नपुंसकवेदकाः, क्रोधकषायिणः, मानकपायिणः, मायाकपायिणः, लोभकषायिणो जघन्येन एको बा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येयाः उद्वर्तन्ते, 'सोइंदियोवउत्ता ण उव्वदंति, एवं जाव फासिदियोवउत्ता न उच्चभ्रुति' श्रोत्रेन्द्रियोपयुक्ता स्तत्र नोद्वर्तन्ते, एवं-तथैव यावत्चक्षुरिन्द्रियोपयुक्ताः, प्राणेन्द्रियोएयुक्ताः, रसनेन्द्रियोपयुक्ताः, स्पर्शनेन्द्रियोपयुक्ता नोद्वर्तन्ते इन्द्रियाणि मुक्त्वैव उद्वर्तनसभावात , 'जहण्णेणं एको वा, दो वा, सेणं संखेज्जा अचखुदसणी उव्वदंति' जघन्य से एक, दो, या तीन और उत्कृष्ट ले संख्यात अचक्षुर्दर्शनी उबलना करते हैं 'एवं जाव लोभकसायी' इसी प्रकार से यावत्-अवधिदर्शनी' आहारसंज्ञोपयुक्त, भयसंज्ञोपयुक्त, मैथुनसंज्ञोपयुक्त, परिग्रहसंज्ञोपयुक्त, स्त्रीवेदक, पुरुषबेदक, नपुंसकवेदक, क्रोधकषायी, मानकषायी, मायाकषायी, लोभकषायी नारक जघन्य से एक, दो या तीन और उत्कृष्ट से संख्यात वहां से उतना करते हैं, 'सोइंदियोवउत्ता ण उव्वद्वति, एवं जाव फासिंदियोवउत्ता न उव्वद्वति' इसी प्रकार से श्रोनेन्द्रियोपयुक्त, वहाँ पर उतना नहीं करते हैं, चाइन्द्रियोयुक्त, घ्राणेन्द्रियोपयुक्त, रसनेन्द्रियोपयुक्त, स्पर्शनेन्द्रियोपयुक्त उछलना नहीं करते हैं, क्योंकि इन्द्रियोंको छोड़ कर ही उतना का सद्भाव कहा गया है। 'जहण्णेणं एको वा, ___जहण्णेण एक्कोवा, दोवा, तिन्निवा, उक्कोसेण संखेज्जा अचक्खुदसणी
વતિ” ઓછામાં ઓછા એક, બે અથવા ત્રણ અને વધારેમાં વધારે सभ्यात अध्यक्षुशनी ना त्यांची सत्ता ४२ छे. एवं जाव लोभकसायी" એજ પ્રમાણે અવધિદશની, આહારોપયુકત, ભયસજ્ઞોપયુકત, મૈથુનોપયુક્ત, પરિશહેસાયુકત, સ્ત્રીવેદક, પુરુષવેદક, નપુંસકવેદક, ક્રોધકષાયી, માનકષાયી, માયાઠષાયી અને લાભકષાયી નારકે પણ ત્યાંથી એક સમયમાં ઓછામાં ઓછા એક, બે અથવા ત્રણ નીકળે છે અને વધારેમાં વધારે सभ्यात ५ नाणे छे. "सोइंदियोवउत्ताण उव्वटुंति, एवं जाव फासिदियो वउत्ता न उव्वटुंति" श्रीन्द्रियापयुश्त ना त्यांथी द्वन ४२ता नथी ચક્ષુઈન્દ્રિય પયુક્ત, ઘાણેન્દ્રિપયુક્ત, રસનેન્દ્રિયોપયુકત, અને સ્પર્શેન્દ્રિય પયુકત નારકે પણ ત્યાથી ઉદ્વર્તન કરતા નથી, કારણ કે ઈન્દ્રિયાને છોડીને
भ० १०
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे ४७४ तिन्नि वा, उक्को सेणं संखेज्मा नोइंडियोवउत्ता उन्मति' जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येया नो इन्द्रियोपयुक्त मनोयुक्ता उद्वर्तन्ते, 'मणजोगी न उन्नति एवं वइजोगी वि' मनोयोगिन स्ततो नोद्वर्तन्ते, एवं-तथैव वचोयोगिनोऽपि ततो नो द्वतन्ते, 'जहाणेणं एको ना, दो वा, तिन्नि वा, उकोसेणं संखेज्जा कायजोगी उन्नति, 'एवं सागारोव उत्ता अणागारोवउत्ता' जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येयाः काययोगिनः कामणकाययोगिन उद्वतन्ते, एवं-तथैव साकारोपयुक्ताः, अनाकारोपयुक्ताः जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येया स्तत उद्वतन्ते, इति भावः ॥सू०२॥
मूलम्-इमीले णं भंते! रयणप्पभाए पुढबीए, तीसाए निरयावाससयसहस्लेसु संखेज्जवित्थडेसु नेरइएसु केवइया नेरदोवा तिनिवा, उक्कोसेणं संखेज्जा वा नो इंदियोवत्ता उवद्वति' जघन्य से एक, दो अथवा तीन और उत्कृष्ट से संख्यात नोइन्द्रियोपयुक्त-मनोयुक्त उद्वर्तना करते हैं 'मणजोगी, न उव्वटंति, एवं वइजोगी वि' मनोयोगी उद्वर्तना नहीं करते हैं-वचनयोगी भी वहां से उछतना नहीं करते हैं । 'जहण्णेणं एको वा दो चा तिन्नि वा, उक्कोसेणं संखेज्जा कायजोगी उव्वदंति, एवं सागारोवउत्ता अणागारोवउत्ता' जघन्य से एक, दो, या तीन और उत्कृष्ट से संख्यात काययोगीकार्मणकाययोगी-उद्वर्त्तना करते हैं इसी प्रकार से साकारोपयुक्त और अनाकारोपयुक्त जघन्य से एक, दो अथवा तीन और उत्कृष्ट से संख्यात वहां से उतना करते हैं ।।स्लू०२॥
नाना -सहमा ही छ. “जहण्णेण एक्कोवा, दोवा, तिन्निवा, उकोसेण संखज्जा वा नोइंदियोवउत्ता उव्वदृति " समयमा माछामा ઓછા એક, બે અથવા ત્રણ અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાત ઈદ્ધિપયુક્ત (भनायुत) ना२३. त्यांथी ना रे छ " मणजोगी न उव्वटुंति, एवं वइजोगी वि" भनाया. मने क्यनयागी ना ना ४२ता नथी. "जहण्णेणं एक्कोवा, दो वा, तिनि वा, उक्कोसेणं संखिज्जा कायजोगी उठवटुंति" ઓછામાં ઓછા એક, બે અથવા ત્રણ અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાત आययागी ना त्यांथा तना ४२ छ. " एव' सागारोवउत्ता अणगारोवउत्ता" એજ પ્રમાણે સાકારે પયુક્ત અને અનાકાપયુકત નારકે પણ ત્યાંથી ઓછામાં ઓછા એક, બે અથવા ત્રણ અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાત ઉદ્ધના કરે છે. સૂરા
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीको श० १३ उ०१ सू०३ रत्नप्रभापृथिव्यां नरकावासादिनि. ४७६ इया पण्णता? केवइया काउलेस्ला जाव केवइया अणागारोवउत्ता पण्णता? केवइया अणंतरोववन्नगा पण्णता ? केवइया परंपरोववन्नगा पणत्तार ? केवइया अणं तरोवगाढा पण्णता३? केवइया परंपरोवगाढा पण्णता? केवइया अणंतराहारा पण्णत्ता५? केवइया परंपराहारा पण्णत्ता६? केवइया अणंतरपज्जत्ता पण्णत्ता७? केवइया परंपरपज्जत्ता पण्णता ८? केवइया चरिमा पण्णत्ता९? केवइया अचरिमा पण्णत्ता१०? गोयमा! इमीले रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावासलयसहस्सेसु संखेज्जवित्थडेसु नरएसु संखेज्जा नेरइया पण्णता, संखेज्जा काउलेस्सा पण्णता, एवं जाव संखेज्जा सन्नी पपणत्ता, असन्नी लिय अस्थि, सिय नस्थि, जइ अस्थि जहणणं एको वा, दो वा, तिन्नि वा, उक्कोसेणं संखेज्जा पण्णत्ता, संखेज्जा भवसिद्धिया पण्णता, एवं जाव संखेज्जा परिग्गहसन्नोवउत्ता पण्णचा, इथिवेयगा नस्थि, पुरिसवेयगा नस्थि, संखेज्जा नपुंसगवेयगा पपणत्ता, एवं कोहकसायी वि, माणकसाई जहा असन्नी, एवं जाव लोभकसाई षण्णत्ता, संखेज्जा सोइंदियों वउत्ता पण्णता, एवं जाव फासिदियोवउत्ता, नो इंदियोवउत्ता जहा असन्नी, संखेज्जा मणजोगी पण्णत्ता, एवं जाव अणागारोवउत्ता, अणंतरोववन्नगा सिय अस्थि, सिय नस्थि, जइ अस्थि जहा असन्नी, संखेज्जा परंपरोववन्नगा पण्णत्ता, एवं जहा अणं. तरोववन्नगा तहा अणंतरोगाढगा, अणंतराहारगा अणंतरपजतगा, परंपरोवगाढगाजाव अचरिमा जहा परंपरोववन्नगा।सू०३।।
छाया-अस्याः खलु भदन्त ! रत्नप्रभायां पृथिव्यां विंशति निरयावासशतसहस्रेषु संख्येयविस्तृतेषु नरकेषु कियन्तो नैरयिकाः प्रज्ञप्ता: फियन्तः कापोतलेश्या यावत् कियन्तः अनाकारोपयुक्ताः प्रज्ञता ? कियन्तः अनन्तरोपपनकाल मज्ञप्ता:१? कियन्तः परम्परोपपन्नकाः प्रज्ञताः२ ? कियन्तः अनन्तरावगादार
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
भगवतीसूत्र प्रज्ञप्ताः३१ कियन्तः परम्परावगाहाः प्रज्ञप्ता:? कियन्तः अनन्तराहारा प्रज्ञाः ५? कियन्तः परंपराहारा: प्रज्ञता: ६? कियन्तः अनन्तरपर्यासकाः प्रज्ञाप्ताः ७? कियन्तः परम्परापर्याप्तकाः प्रज्ञता ८? कियन्तश्चरमाः यज्ञप्ताः ९? कियन्तः अचरमाः प्रज्ञप्ता:१०? गौतम ! अस्याः रत्नप्रमायाः पृथिव्याः त्रिंशति निरयावासशतसहस्रेषु संख्येयविस्तृतेषु नरकेपु संख्येयाः नैरयिकाः प्रज्ञप्ताः, संख्येयाः कापोतलेश्याः प्रज्ञप्ताः, एवं यावत्-संख्येयाः संज्ञिनः प्रज्ञप्ता, असंज्ञिनः स्यात् सन्ति, स्यात् न सन्ति, ये सन्ति जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येयाः प्रज्ञप्ताः, संख्येयाः भवसिद्धिकाः प्रज्ञप्ताः एवं यावत् संख्येयाः परिग्रहसंज्ञोपयुक्ताः प्रज्ञप्ताः, स्त्रीवेक्षकाः न सन्ति, पुरुपवेदका न सन्ति, संख्येया नपुंसमवेदकाः प्रज्ञप्ताः, एवं क्रोधरूपायिणोऽपि, मानकपायिणो यथा असंज्ञिना, एवं यावत् लोभापायिणः, प्रज्ञप्ताः संख्येया श्रोत्रेन्द्रियोपयुक्ताः मज्ञप्ताः, एवं यावत् रूपर्शनेन्द्रियोपयुक्ताः, नो इन्द्रियोपयुक्ताः यथा असंज्ञिनः, संख्येया: मनोयोगिनः प्रज्ञप्ता, एवं यावत-अनाकारोपयुक्ताः, अनन्तरोपपनकाः, स्यात् सन्ति, स्यात् न सन्ति, ये सन्ति यथा असंजिनः, संख्येयाः परम्परोपपनका, एवं यथा अनन्तरोपनका स्तथा अनन्तरावगाढकाः, अनन्तराहारकाः, अनन्तरपर्याप्तकाः, परम्परावगाढका यावत् अचरमा यथा परम्परोपपत्रकाः।०३।।
टीका-तदेवं रत्नप्रभारयिकाणामुत्पत्तौ उद्वर्तनायांच परिमाण मरूप्य तेषामेव सत्तायां परिमाणं पल्पयितुमाह-' इमीसे णं' इत्यादि । 'इमी से णं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेच संखेज्जवित्थडेसु - इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए' इत्यादि। । टोकार्थ-रत्नप्रभा के नैरपिकों के उत्पत्ति में और उतना में परिमाण की प्ररूपणा करके अब सूत्रकार इस सूत्र द्वारा उन्हीं के सत्ता में परिमाण की प्ररूपणा करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि 'हमीसे णं भंते ! रयणपभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससय
" इमीसेणं भंते ! रयणप्पभाए" त्याle
ટીકાર્થ–પ્રભા પૃથ્વના સરખ્યાત વૈજનના વિસ્તારવાળા નરકાવાસામાં એક સમયમાં કેટલા નારકે ઉત્પન્ન થાય છે અને ત્યાંથી એક સમયમાં કેટલા નારકે ઉદ્વર્તન કરે છે, તેની પ્રરૂપણું કરીને હવે સૂત્રકાર ત્યાં કેટલા નારકે રહેલા છે, તેની પ્રરૂપણ કરે છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ स्वामी महावीर प्रभु मे। प्रश भूछे छे है-" इमीसेणं भंते ! रयणप्पमाए
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०१ सू०३ रत्नप्रभापृथिव्यां नरकावासादिनि. ४७७ नरएमु केवइया नेरइया पन्नत्ता ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! अस्यां खलु रत्नभायां पृथिव्यां त्रिंशति निरयावासशतसहस्रेषु-त्रिंशल्लक्षनरकावासेषु संख्येयविस्तृतेषु नरकेषु कियन्तो नैरयिकाः प्रज्ञप्ता: ? 'केवइया काउलेस्सा जाव केवइया अणागारोवउत्ता पण्णता?' कियन्तः कापोतलेश्यावन्तो यावत्-कृष्णपाक्षिका इत्यारभ्य कियन्तः अनाकारोपयुक्ताः प्रज्ञप्ताः ? इति पर्यन्ता: पूर्वोक्ताः एकोनचत्वारिंशद्भेदाः संग्राह्याः 'केवइया अणंतरोक्वनगा पण्णत्तार?' कियन्तः अनन्तरोपपन्नका:-प्रथमसमयोत्पन्नाः प्रज्ञप्ता: ? 'केवइया परंपरोक्वन्नगा पण्णातार ?' कियन्तः परम्परोपपन्नका उत्पत्तिसमयापेक्षया द्वयादिसमयेषु वर्तमानाः प्रज्ञप्ता:? 'केवइया अणं रोवगाढा पण्णत्ता३?' कियन्तः अनन्तरावगाहाः सहस्सेतु संखेज्जवित्थडेसु नरएसु केवड्या नेरहया पण्णत्ता' हे भदन्त ! इस रत्नमभापृथिवी में ३० लाख नरकावास कहे गये है और उनमें से जो नरकावास संख्यात योजन के विस्तारवाले कहे गये हैं, सो उनमें कितने नारक कहे गये हैं ? ' केवहया काउलेस्ला जाव केवइया अणागारोव. उत्ता पण्णत्ता' कितने कापोतलेश्या वाले कहे गये हैं ? यावत् कृष्णपाक्षिक से लेकर कितने अनाकारोपयुक्त नारक कहे गए हैं ? इस प्रकार से अनाकारोपयुक्त तक जो ३९ भेद कहे गए हैं उन सबको यहां प्रश्न के रूप उद्भावित करना चाहिए । 'केवइया अणंतरोववन्नगा पण्णत्ता' कितने अनन्तरोपपन्नक-प्रथम समय में उत्पन्न हुए नारक कहे गये हैं ?
केवड्या परंपरोववन्नगा पण्णत्ता' कितने परम्परोपपन्नक-उत्पत्ति. समय की अपेक्षा से दो आदि समयों में वर्तमान नारक कहे गये हैं ? पुढवीए तीसाए निरयवासमयसहस्सेसु संखेज्जवित्थडेसु नरपसु केवइया नेरइया पण्णत्ता १० गवन् ! २९मा पृथ्वीना 30 दाम न२४पासामाना रे સખ્યાત વૈજનના વિસ્તારવાળા નરકાવાસે છે તેમાં કેટલા નારકે કહ્યા छ ? "केवइया काउलेस्सा जाव केवइया अणागारोवउत्ता पण्णत्ता' या કાપતલેસ્થાવાળા નારકે કહ્યા છે? અને કૃષ્ણપાક્ષિકથી લઈને અનાકારોયુકત પર્યન્તના નારકે કેટલા કહ્યા છે ? (અનાકારયુકત સુધીના ૩૯ सहोर मनुशक्षी मी मा प्रा२ना प्रश्नो सम व मे.)" केवइया अणंतरोववनगा पण्णता ?" Bea अनन्तरा५पन (प्रथम समयमा उत्पन्न थयेal) ना। ४ा छ ? " केवइया परंपरोववन्नगा पण्णता ?" मा ५२. પપપન્નક (ઉત્પત્તિ સમયની અપેક્ષાએ બે આદિ સમમાં વર્તમાન) नार ४ छ १" केवइया अणंतरोवगाढा पण्णत्ता " ८६ अनन्तरामद
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
E
४७८
भगवतीसूत्र विवक्षितक्षेत्र प्रथयसमयावगाढाः प्रज्ञप्ताः? 'केवइया परंपरोकगाढा पण्णा ४?' कियन्तः परम्परावगाहाः विवक्षितक्षेत्रे परम्पराद्वितीयादिका समयोऽधनाढे येषां ते परम्परावगाढाः प्रज्ञप्ता ? 'केनइया अणंतराहारा पण्णत्ता ५?' कियन्तः अनन्तराहारा-प्रथमसमयाहाराः, प्रज्ञप्ताः ? 'केवइया परंपराहारा पण्णत्ता ६?' कियन्तः परम्पराहारा:-द्वयादिसमयाहाराः प्रज्ञप्ताः? 'केवइया अगंतरपज्जता पण्णता?' कियन्तः अनन्तरपर्याप्नका:-प्रथमसमय. पर्याप्तकाः प्रज्ञप्ताः ? 'केवइया परंसरपजता८?' कियन्तः परम्परापर्याप्तका:द्वयादिसमगपर्याप्तकाः प्रज्ञप्ताः ? केवइया चरिमा पगत्ता९?' कियन्तश्वरमा: चरमो नैरयिकभवेषु स एव भवो येषां ते चरमाः, वैरयिकभवस्य वा चरम समये वर्तमानाश्वरमाः प्रज्ञप्ताः ? 'केवइया अचरिमा पण्णता१०?' कियन्तः 'केवया अगंतगेवगाढा पगता' कितने अनन्तरावगाह-विधक्षितक्षेत्र में प्रथम समय में अवगाह-मौजूद-कहे गये हैं ? 'केवहया परंपरोधमाढा' कितने परंपरावगाढ-विवक्षित क्षेत्र में परम्परारूप से जिनके अवगाढ में द्वितीयादिक समय है-ऐसे कहे गये हैं ? 'केवड्या अणंतराहारा पण्णत्ता' कितने अनन्तराहार-प्रथमःसमय में है आहार जिन्हों का ऐसे कहे गए हैं ? 'केवड्या परंपराहारा पण्णत्ता' किनने परम्पराहार-दो
आदि सत्रयों में आहार वाले कहे गए हैं ? 'केवड्या अणंतरपज्जत्ता पगसा' कितने अनन्तर पर्याप्तक-प्रथम समय में पर्याप्तक हुए-कहे गए हैं ? 'केवइया परंपरपजता' किसने परंपरापर्याप्तक-यादि समयों में पर्याप्त हये कहे गये हैं ? ' केवड्या चरिमा पत्ता ' कितने चरमनरयिकमवों में वही भव जिनका अन्तिम हैं ऐसे अयचा नैरयिक भव (વિવક્ષિત ક્ષેત્રમાં પ્રથમ સમયમાં અવગાઢ-મજૂદ) નારકે કહ્યા છે? "केवइया परंपरोवगाढा ?" eat ५२२५२०१८ (विपक्षित क्षेत्रमा ५२२५२१ ३२ रमना मढHi द्वितीय मा समया) ना२। छ ? "केवइया अतराहारा पण्णत्ता" सा मनन्ता २ (५थम समयमा माडार देना) ना२३ ह्या छ १ "केवइया परंपराहारा पण्णत्ता ?' ४ा ५२५२।२ (में माहि समयमा माडा२ सेना) ना ह्या छ ? ' केवइया अणंतरपज्जत्ता पण्णता?" या प्रथम समयमा पर्यात (मनात२ पर्यात) ना२३। हा
१"केवइया परंपरपज्जत्ता ?" ४८५२२५२१ ५४ (माहि समयमा पर्यास थये) ना२३॥ ४ह्या छ ? " केवइया चरिमा पण्णता ?" टायरम (ना२४ लामा र म अन्तिम छ भi) ना२। छ? "केवइया अचरिमा पण्गता" मा भयरिभ (पूर्वरित यरमाया मित्र) ना हा छ।
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० १ सू०३ रत्नप्रभापृथिव्यां नरकावासादिनि. ४७९ अचरमा:- पूर्वोक्त चरमभिन्नाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - 'गोगमा ! इमीसे रयणभाए पुढवीए तीसाए निरयावास सय सहस्सेसु संखेज्ज वित्थडेसु नरएस संखेज्जा नेरइया पण्णत्ता, संखेज्जा काउलेस्सा पण्णत्ता' हे गौतम! अस्यां रत्नमभायां पृथिव्यां विंशति निरयावासशतसहस्रेषु त्रिशल्लक्षनरकावासेषु संख्येय विस्तृतेषु नरकेपु संख्येया नैरमिकाः प्रज्ञप्ताः, संख्येयाः कापोतलेश्यावन्तः प्रज्ञप्ताः, 'एवं जाव संखेज्जा सन्नी पण्णत्ता' एवं - तथैव यावत् संख्येयाः कृष्णपाक्षिकाः, संख्येयाः, शुवलपाक्षिकाः, संख्येयाः संज्ञिनः प्रज्ञप्ता', 'असन्नी सिय अस्थि, सिय नत्थि' असंज्ञिनः स्यात् कदाचित् सन्ति, स्यात् कदाचित् न सन्ति, 'जह अस्थि जहणेणं एक्को चा, दो वा, तिन्नि वा, उक्कोसेणं संखेज्जा पण्णत्ता' ये के चरम समय में वर्तमान ऐसे कहे गए हैं ? ? ' केवइया अचरिमा पण्णत्ता' कितने अचरिम-पूर्वोक्त चरमों से भिन्न कहे गए हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' गोयमा' हे गौतम ! ' इमीसे रयण्गपभाए पुढवीए तीसाए निरयावास सय सहस्सेसु संखेज्जवित्थडेसु नरएसु संखेज्जा नेरइया पण्णत्ता, संखेज्जा काउलेस्सा पण्णत्ता' इस रत्नप्रभा पृथिवी में जो ३० लाख नरकावास कहे गए हैं, और उनमें जो संख्यात योजन के विस्तार वाले नरकावास कहे गये है- उनमें संख्यात नैरधिक जीवों की सत्ता कही गई है तथा कापोतलेइयावाले नैरधिक भी संख्यात ही कहे गये हैं । 'एवं नाव संखेज्जा सन्नी पण्णत्ता' इसी प्रकार से यावत् संख्यात ही कृष्णपाक्षिक नारक कहे गए हैं, और संख्यात हो शुलपा क्षिक नारक कहे गए हैं, तथा संख्यात ही संज्ञी नारक कहे गए हैं। 'असन्नी सिय अस्थि, सिय नत्थि' असंज्ञी नारक वहां कभी होते भी हैं और नहीं भी होते हैं 'जइ अस्थि जहण्णेणं एक्को वा दो वा, तिन्नि
भहावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! " हे गौतम! " इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावास सय सहरसेसु संखेज्ज वित्थडेसु नरपसु संखेज्जा नेरइया पण्णत्ता, संखेज्जा काउलेस्सा पण्णत्ता " मा रत्नअला पृथ्वीना 30 साथ નરકાવાસેામાંના સખ્યાત ચેાજનના વિસ્તારવાળા જે નરકાવાસે છે. તેમાં સંખ્યાત નારકાનુ... અસ્તિત્વ કહ્યું છે, તથા કાપાતલેશ્યાવાળા નારકા પણુ सभ्यात ४ उह्या छे. " एवं जाव संखेज्जा सन्नी पण्णत्ता ' એજ પ્રમાણે કૃષ્ણપાક્ષિક નારકો પણ સખ્યાત જ કહ્યા છે. શુકલપાક્ષિક નારકે પણ संध्यात ४ ह्या छे भने सज्ञी नार। पशु संख्यात ह्या छे. " असन्नी असज्ञी नारी उयारेड त्यां होय छे, अने
सिय अत्थि, सिय नत्थि "
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८०
भगवतीसूत्रे असंज्ञिनो यदि सन्ति ते जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येयाः प्रज्ञप्ताः, 'असंज्ञिभ्य उदृत्य ये नैरपिकत्वेनोत्पन्नास्ते अपर्याप्तकावस्थायाम्संज्ञिनः भूतपूर्वत्वात् , ते वाल्पा एव सन्ति इत्यभिप्रायेण 'सिय अत्थि' इत्याद्युक्तम्, 'संखेज्जा भवसिद्धिया पणत्ता, एवं जाव संज्जा परिगहनोवउत्ता पण्णत्ता' संख्येयाः भवसिद्धिकाः प्रज्ञप्ताः, एवं तथैव, यावत्-संख्येयाः अभवसिद्धिका:, संख्येयाः आभिवोधिकज्ञानिना, संख्येयाः, श्रुज्ञानिना, संख्येयाः अवधिज्ञानिना, संख्याः मत्यज्ञानिनः, संख्पेयाः श्रुनाज्ञानिना, संख्येया विभङ्गज्ञानिनः, संख्ये. याश्चक्षुर्दर्शनिना, संख्येयाः अचक्षुर्दर्शनिनः, संख्येया अवधिज्ञानिनः, संख्येया आहारसंज्ञोपयुक्ताः, संख्येया भयसंज्ञोपयुक्ताः, संख्येयाः मैथुनसंज्ञोपयुक्ताः, परि. वा, उक्कोलेणं संखेज्जा पण्णत्ता' यदि होते हैं तो वे कम से कम या तो एक या दो या तीन होते हैं और ज्यादा से ज्यादा संख्यात होते हैं। असंज्ञियों में से मरकर जो नैरपिकल्प से उत्पन्न होते हैं, वे अपर्यासक अवस्था में भूतपूर्व की अपेक्षा, से अज्ञी कहे गए हैं, ऐसे जीव अल्प ही होते हैं इसी अभिप्राय को लेकर; "सिय अस्थि" आदि सूत्र कहा गया है। 'संखेज्जा भवसिद्धिया पण्णत्ता' भवसिद्धिक वहां संख्यात कहे गये हैं यावत् अभवसिद्धिक भी संख्यात ही कहे गये हैं आभिनियोधिकज्ञानी भी संख्यात ही कहे गये हैं, श्रुतज्ञानी भी संख्यात ही कहे गये हैं, अवधिज्ञानी भी संख्यात ही कहे गये हैं, मतिअज्ञानी, श्रुतअज्ञानी, विभंगज्ञानी, चक्षुदर्शनी, अचक्षुर्दर्शनी, अवधिदर्शनी, आहारसंज्ञोपयुक्त, भयसंज्ञोपयुक्त, मैथुनसंज्ञोपयुक्त और परिग्रह संज्ञो या२४ नथी डोता. "जइ अस्थि जहण्णेणं एक्कोवा, दोवा, तिन्नि वा, उनकोसेणं संखेज्जा पण्णत्ता" असशी नारत्यो य छ, तो माछामां ઓછા એક, બે અથવા ત્રણ હોય છે અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાત હોય છે અસંઓમાંથી મરીને જેઓ નારક રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે, તેમને અપ
તક અવસ્થામાં ભૂતપૂર્વની અપેક્ષાએ અસંજ્ઞી કહ્યા છે; એવાં અલ્પ हाय छे, तथा "सिय अस्थि सिय नस्थि " 0 २ ४थन ४२वामा भाव्यु छ. ' संखेज्जा भवसिद्धिया पण्णत्ता" त्या सध्यात सिद्धि નારકે કહ્યા છે અને અભાવસિદ્ધિક પણ સંખ્યાત જ કહ્યા છે, આમિનિબેધિક જ્ઞાની પણ સંખ્યાત જ કહ્યા છે, શ્રુતજ્ઞાની, પણ સંખ્યાત જ કહ્યા છે, અવધિજ્ઞાની પણ સંખ્યાત જ કહ્યા છે, મત્યજ્ઞાની, શ્રુતજ્ઞાની, વિભળજ્ઞાની, ચક્ષુર્દશની, અચક્ષુર્દર્શની, અવધિદંશની, આહારસાપયુકત, ભયસંપયુકત,
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र भाग दशमो जघन्यमदे षट् उत्कृष्टपदे द्वादश स्पर्शक प्रदेशाः आकारो यथा प्रदेशाः आकारो यथा
अधस्तनस्त्रिधा ३
अथवा उपरितनविषा
गगन
सप्तदशस्पर्शकप्रदेशाः
-
-
२।३ पूगाच्या १० Log ६।१०११४१६ाश्चा२०२२
6|१२|१७२२२७३२॥ ३७४२४२
जघन्यपदमें पुद्गलास्तिकायके चारप्रदेश धर्मास्तिकाय के दश प्रदेशौ द्वारा जो स्पृष्ट होते हैं उनका कोष्टक
उत्कृष्ट पद में पुद्गलास्तिकायके चार प्रदेश धर्मास्तिकाय के २२ प्रदेशो द्वारा स्पृष्ट होते हैं उनका कोष्टक
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१३ उ०१ सू०३ रत्नप्रभापृथिव्यां नरकावासादिनि. ४८१ ग्रहसंज्ञोपयुक्ताः, प्रज्ञप्ताः, 'इस्थिवेयगा नत्थि, पुरिसवेयगा नत्थि, संखेज्जा नपुंसगवेयगा पप्णत्ता, स्त्रीवेदका न सन्ति, पुरुषवेदका न सन्ति, किन्तु नपुंसकवेदकाः प्रज्ञप्ताः, ‘एवं कोहकसाई वि, माणकसाई जहा असन्नी, एवं जहा लोभकसाई' एवं तथैव क्रोधकपायिणोऽपि संख्येयाः प्रज्ञप्ताः, मानकपायिणो यथा असंज्ञिनः स्यात् सन्ति, स्यात् न सन्ति इति प्रतिपादिता स्तथा प्रतिपत्तव्याः, एवं-तथैव, यावत् संख्येया मानकपायिणः संख्येयाः मायाकपायिणः, संख्येयाः लोभकपापिणः पज्ञप्ता, 'संखेज्ना सो इंदियोवउत्ता पण्णता, एवं जाव फासिदियोवउत्ता नो इंदियोवउत्चा जहा असनी' संख्येयाः श्रोत्रेन्दियोपयुक्ताः प्रज्ञप्ताः, एवं-तथैव, यावत्-संख्येयाश्चक्षुरिन्द्रियो. पयुक्ताः, संख्ये या घ्राणेन्द्रियोपयुक्ताः, संख्ये या रसनेन्द्रियोपयुक्ताः, संख्येयाः पयुक्त ये सब वहां संख्यात संख्यात ही कहे गये हैं 'इथिवेयगा नस्थि, पुरिसवेयगा नत्थि, संखेज्जा नपुंनगवेयगा पण्णत्ता' स्त्रीवेदक पुरुषवेदक वहां नहीं होते हैं किन्तु नपुंसकवेदक ही वहां होते हैं 'एवं कोहकसाई वि, माणकसाई जहा असन्नी, एवं जहा लोभकसाई क्रोधकपायी भी यहां संख्यात ही होते हैं असंज्ञी जैसे वहां होते भी हैं और नहीं भी होते हैं ऐसा कहा गया है, उसी प्रकार से मानकषायी भी वहां प्रतिपादित हुए हैं। ये यहां संख्यात कहे गये हैं, मायाफपायी भी वहां संख्यात कहे गये हैं और लोभकषायी भी संख्यात ही कहे गये हैं। 'संखेज्जा सोइंदियोवउत्ता पण्णत्ता, एवं जाव फासिदियोवउत्ता, नो इंन्दियोवउत्ता जहा असन्नी' श्रोत्रेन्द्रियोपयुक्त भी वहां संख्यात ही कहे गये हैं, इसी प्रकार चक्षुइन्द्रियोपयुक्त भी संख्यात, घ्राणेन्द्रियोपમૈથુનસરૂપયુકત અને પરિગ્રહસરૂપયુકત નારકે પણ ત્યાં સ‘ખ્યાત, सध्यातरी ह्या छ. “ इथिवेयगा नत्थि, पुरिसवेयगा नस्थि, संखेज्जा नपुंसगवेयगा पण्णत्ता" त्या व नथी, पुरुष पक्ष नथी, परन्तु ज्यात नस हाय छे. "एवं कोहकसाई वि, माणकसाई जहा असन्नी, एवं जहा लोभकसाई " या अपपायी ना२। सभ्यात डाय छ, अशी નારકની જેમ માનકષાયી નારકે ત્યાં હોય છે પણ ખરાં અને નથી પણ હતા જે માનકવાયી નારકેને ત્યાં સદ્ભાવ હોય તે તેઓ ત્યાં સંખ્યાત હોય છે, એ જ પ્રમાણે ત્યાં માયાકષાયી નારકે પણ સંખ્યાત જ કહ્યા છે भने सोमपायी ना। ५ सयात छ. "संखेज्जा सोइंदियोवउत्ता पण्णत्ता, एवं जाव फासिदियोवउत्ता, नोइंदियोवउत्ता जहा असन्नी" श्रोत्रन्द्रि ચાપયુકત નારકે પણ ત્યાં સંખ્યાત જ કહ્યા છે, એ જ પ્રમાણે ચક્ષુઈન્દ્રિયાપ
भ०६१
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे स्पर्शनेन्द्रियो।युक्ताः प्रज्ञप्ता, नो इन्द्रियोपयुक्ताः यथा असंज्ञिनः स्यात् सन्ति स्यात् न सन्ति इत्युक्ता स्तथा वक्तव्याः, 'संखेजा मणजोगी पण्णत्ता, एवं जाव अनागारोवउत्ता' संख्येयाः मनोयोगिनः प्रज्ञप्ता, एवं-तथैन, यावत्-संख्येया: वनोयोगिनः, संख्येयाः काययोगिनः, संख्येयाः साकारोपयुक्ताः, संख्येया अनाकारोपयुक्ताः प्रज्ञप्ताः । 'अणंतरोववन्नगा लिप अस्थि, सिय नत्यि' अनन्तरोपपन्नकाः स्यात् सन्ति, स्यात् न सन्ति, 'जइ अस्थि जहा असन्नी' तत्र ये अनन्तरोपपनका सन्ति ते यथा असंज्ञिनः प्रतिपादितस्तथै। प्रतिपत्तव्याः, संखेज्जा परंपरोक्वनगा पणत्ता संख्येयाः परम्परोपपन्नकाः प्रज्ञप्ता:, 'एवं जहा अणंतरोववनगा तहा अणतरोवगाहगा, अणंतराहारगा, अणंतरपज्जत्तगा परंपरोवगा. युक्त भी संख्यात, रसनेन्द्रियोपयुक्त भी संख्यात और स्पर्शनेन्द्रियो. पयुक्त भी संख्यात ही कहे गये हैं। नो इन्द्रियोपयुक्त असंज्ञियों के जैसे हैं भी और नहीं भी हैं, ऐसे कहे गये हैं 'संखेन्जा मणजोगी पण्णत्ता, एवं जाव अणागारोवउत्ता' मनोयोगी संख्यात, वचोयोगी संख्यात, काययोगी संख्यात, साकारोपयुक्त संख्या और अनाकारोपयुक्त भी संख्यात ही कहे गये हैं । 'अणंतरोववनगा सिय अस्थि, सिय नत्यि' अनन्तरोपपत्रक यहां हैं भी और नहीं भी हैं 'जइ अस्थि जहा असन्नी' यदि ये वहां हैं तो असज्ञियों के जैसे हैं-अर्थात् जिस प्रकार से असंज्ञी कहे गये हैं-वैसे कहे गये है 'सखेज्जा परंपरोववन्नगा पण्णत्ता' परम्परोपपन्नक भी संख्यात ही कहे गये हैं 'एवं जहा अणंतरोयवन्नगा तहा अणंतरोवगाढगा, अणंतराहोरगा, अणंतरपज्ज- યુકત પણે સંખ્યાત, ઘ્રાણેન્દ્રિય પયુકત પણ સંખ્યાત, રસનેન્દ્રિયોપયુકત પણ સંખ્યાત અને સ્પર્શેન્દ્રિય પયુક્ત પણ સખ્યાત કહ્યા છે. ત્યાં ઈન્દ્રિચપયુકત નારકે અસંજ્ઞી નારકની જેમ હોય છે પણ ખરાં અને નથી પણ sia. "संखेज्ना मणजोगी पण्णत्ता, एवं जाव अणागारोवउत्ती" यां मनाया સખ્યાત, વચનગી સંખ્યાત, કાયાગી સંખ્યાત, સાકારોપયુકત સંખ્યાત
न अना५युत ५ सयात हा छ. " अणंतरोववन्नगा सिय अस्थि, सिय नत्थि" मनन्तरा५५न ना त्यां य छ ५ मां भर नया ५३ ता. “जइ अस्थि जहा असन्नी" ने त्यो तमना समा डाय छ, त मसशीमानी मतमसभ्यात सय छ " संखेज्जा परंपरोववन्नगा पण्णत्ता" त्यां ५२ परा५५न ना ५ सभ्यात , छ." एवं जहा अणंतरोववन्नगा तहा अणंतरोवगाढ़गा, अणंतराहारगा, अणंतरपज्जत्तगां,
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रभैयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०१ सू०३ रत्नप्रभा पृथिव्यां नरकावासादिनि. ४८३ ढगा जाव अचरिमा जहा परंपरोववन्नगा' एव- तथैव यथा अनन्त होपपन्नकाः प्रतिपादितास्तथा अनन्तरावगाढाः, अनन्तराहारकाः, अनन्तरपर्याप्तकाः परम्परावगाढकाः यावत्-परम्पराहारकाः, परम्परा पर्याप्तिकाः, चरमाः, अचरमाः यथा परम्परोपपन्नकाः प्रतिपादिता स्तथा प्रतिपत्तव्याः तथा च मानमायालोभकपायोपयुक्तानां नो इन्द्रियोपयुक्तानामनन्तरोपपन्नकानामनन्तरावगाढानामनन्तराहारकाणामनन्तरपर्याप्तकानां च कादाचित्कत्वात् "सिय अस्थि' 'स्यात् सन्धि' इत्यादि वक्तव्यम्, शेषाणां तु बहुखात् संख्येया इति वक्तव्यमितिफलितम् ॥सू० ३ ॥
मूलम् - "इमीसे णं भंते! रयणप्पभाए पुढवीए, तीसाए निरयावास सय सहस्से असंखेज्जवित्थडेसु एगसमएणं केवतगा, परंपरोवगाढगा जाब अचरिमा जहा परंपरोववन्नगा' इस प्रकार जैसे अनन्तरोपपन्नक कहे गये हैं उसी प्रकार से अनन्तरावगाढ, अनन्तराहारक, अनन्तरपर्याप्तक कहे गये हैं, परम्परावगाढ याचत् परम्पराहारक, परम्परापर्यातक, चरम और अवरम ये सब जैसे परम्परोपपन्नक कहे गये हैं वैसे हीजानना चाहिये तथा च-मान, माया, लोभ, इन कषायों से उपयुक्त तथा नोइन्द्रियोपयुक्त, अनन्तरोपपन्नक, अनन्तरावगाढ, अनन्तराहारक अनन्तरपर्यातक ये सब कादाचित्क होते हैं- कभी होते भी हैं और कभी नहीं भी होते हैं-इस कारण इनमें 'स्यात् सन्ति ' इत्यादि पाठ का उच्चारण करना चाहिये और बाकी जो बचे हैं उनमें 'त्व होने से 'संख्येया' ऐसा कहना चाहिये यहाँ तक संख्यात योजन विस्तारवाले नरकावासों की वक्तव्यता कही गई है |सू०३|| ;
"
परंपरोवगाढगा जाव अचरिमा जहा परपरोववन्नगा " अन्तरोपपन्नः नारीना જેવું જ કથન અનન્તરાવગાઢ, અનન્તરાહારક અને અનન્તરપર્યામકના વિષે. યમાં સમજવુ' પરમ્પરાપન્નકના જેવુ' જ કથન પરસ્પરાવગાઢ, પરમ્પરાહારક, પરમ્પરાપર્યાપ્તક, ચરમ અને અચરમ નારકો વિષે સમજવું એટલે કે માન, માયા, લાલ આ કષાયથી ઉદ્યુત તથા નાઈન્દ્રિયેષયુકત, અનન્તપપન્નક, અનન્તરાવગાઢ, અનન્તરાહારક, અને અનન્તર પર્યાપ્તક નારકાના ત્યાં કયારેક સદ્ભાવ હોય છે અને કયારેક સાવ હાતા નથી તે કારણે तेभनी सभ्या मतावती वभते " स्यात् सन्ति " त्याहि " श्यारे होय छे અને ક્યારેક નથી હાતા ” એ પ્રકારનું કથન થવું જોઇએ માકીના નારકા सुभ्या धणी होवाने आये तेभने “ संख्येया " संख्यात उडेवा लेहये सभ्यात યાજતના વિસ્તારવાળા નરકાવાસેાના નારકેાનુ કથન અહી′ પૂરૂ થાય છે. સૂ
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे इया नेरइया उववजंति, जात्र केवइया अणागारोवउत्ता उववजति ? गोयमा ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए, तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु असंखेजवित्थडेसु नरएसु एगसमरणं जहपणेणं एको वा, दो वा, तिन्नि वा, उकोसेणं असंखेज्जा नेरइया उववज्जति, एवं जहेव संखेन्जवित्थडेसु तिन्नि गमगा तहा असंखेज्जवित्थडेसु वि तिन्नि गमगा, नवरं असंखेन्जा भाणियव्वा, सेसं तं चेव जाव असंखेज्जा अचरिमा पण्णता, नाणत्तं
लेस्सासु, लेसाओ जहा पढमसए नवरं संखेज्जवित्थडेसु वि, ' असंखेज्जवित्थडेसु वि, ओहिनाणी, ओहिंदसणी य संखेज्जा उवहा वेयचा, सेसं तं चेव ॥सू०४॥
छाया-अस्याः खलु भदन्त ! रत्नप्रभायाः पृथिव्याः त्रिंशति निरयावास, शतसहस्रेषु असंख्येयविस्तृतेषु एकसमयेन कियन्तो नैरयिका उपपद्यन्ते, यावद , कियन्तः अनाकारोपयुक्ता उपपद्यन्ते ? गौतम ! अस्याः रत्नमभायाः पृथिव्याः त्रिंशति निरयावासशतसहस्रेषु असंख्येयविस्तृतेपुनरकेपु एकसमयेन जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन असंख्येया नरयिका उपपधन्ते, एवं यथैव संख्येयविस्तृतेषु त्रीणि गमकानि तया असंख्येयविस्तृतेषु अपि त्रीणि गमकानि, नवरम् . असंख्येया भणितव्याः, शेषं तदेव यावत्-असंख्पेयाः अचरिमाः प्रज्ञप्ताः, नानात्वं लेश्यासु, लेश्या यथा प्रथमशतके, नवरं संख्येयविस्तृतेष्वपि, असंख्येयविस्तृतेयपि अवधिज्ञानिना, अवधिदर्शनिनश्च संख्येयाउद्वर्तयितव्या, शेपं तदेव ॥सू०४॥
. टीका-तदेवं संख्यातविस्तृतनैरयिकावासनारकवक्तव्यतां प्रतिपाद्य अथ तद्विपरीतासंख्येयविस्तृतनैरयिकावासनारकवक्तव्यतां प्ररूपयितुमाह-'इमीसे
'इमीसे गं भंते ! रयणप्पभाए' इत्यादि
टीकार्थ-संख्यात योजन विस्तार वाले नैरयिकावासों के नारकों की वक्तव्यता का प्रतिपादन करके अब सूत्रकार उनसे भिन्न असं
“इमीसेणं भंते ! रयणप्पभाए" त्याह
ટીકાર્ય–સંખ્યાત એજનના વિસ્તારવાળા નરકાવાસના નારકની વકતવ્યતાનું પ્રતિપાદન કરીને હવે સૂત્રકાર તેમના કરતાં ભિન્ન એવાં
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिकाटीका श०१३३०१ सू०४ रत्नप्रभायां नैरयिकादीनामुत्पातादिनि.४८५ णं भंते' इत्यादि, 'इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुढधीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु असंखेजवित्थडेसु नरएसु एगसमएणं केवइया नेरइया उपव' ज्जंति, जाव केवइया अणागारोवउत्ता उपवनंति?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! अस्यां खलु रत्नपभायां पृथिव्यां त्रिंशति निरयावासशतसहस्रपु-शिल्लक्षनरकावासेषु असंख्येयविस्तृतेषु नरकेषु एकसमयेन कियन्तो नैरविका उपपद्यन्ते ? यावत्-कियन्तः कापोतलेश्यावन्तः इत्यारम्य कियन्तः अनाकारोपयुक्ता इतिपर्यन्ता उपपद्यन्ते ? भगवानाह-गोयमा! इमीसे रयणपभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु असंखेज्जवित्थडेसु नरएसु, एगसमएणं जहण्णेणं एको वा, ख्यातयोजन विस्तार वाले नैरयिकावासों के नैरयिकों की वक्तव्यता का कथन इस सूत्र द्वारा कर रहे हैं-इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है-'इमीसे णं भंते ! रयणप्पमाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु असंखेज्जविस्थडेलु नरएल एगपमएणं केवड्या नेरच्या उचव. जजंति जाव केवइया अणागारोवत्ता उववज्जति' हे भदन्त ! इस रत्नप्रभापृथिवी में ३० लाख नरकायालों में जो कि असंख्यातपोजन विस्तार वाले हैं उनमें एक समय में कितने नारक उत्पन्न होते हैं? यावत् कितने कापोतलेश्यावाले उत्पन्न होते हैं इस प्रकार के प्रश्न कापोतलेश्यावाले से लगाकर अनाकारोपयुक्त तक करना चाहिये। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु असंखेज्जविस्थडेसु नरएसु एगसमઅસંખ્યાત એજનના વિસ્તારવાળા નરકાવાસની વક્તવ્યતાનું કથન કરે છેઆ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે છે 3-" इमीसेणं भंते ! रयणापभाए पुढवीए तीखाए निरयावाससयसहस्सेसु असंखेजवित्थडेसु नरएसु एगसमएणं केवइया नेरइया उववति जाव केवइया अणागारोवउत्ता उववज्जति ?" है मगवन् ! ! २त्नमा पृथ्वीन! 30 साम નરકાવાસમાંના જે અપંખ્યાત એજનના વિસ્તારવાળા નરકાવાસ છે, તેમાં એક સમયમાં કેટલા નારકે ઉત્પન્ન થાય છે? કેટલા કાપતલેશ્યાવાળા નારકે ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રકારના પ્રશ્નો અનાકારોપયુત પર્યન્તના નારકે વિષે પૂછવામાં આવેલ છે, એમ સમજવું પહેલા સૂત્ર જેવાં જ પ્રશ્નો અહીં અસંખ્યાત જનના વિસ્તારવાળા નરકાવાસે વિષે પણ સમજવા.
महावीर प्रसुन त२-“गोयमा! 3 गौतम ! " इमीसेणं रयणप्पभाए पुढवीर तीमाए निरयावासन सहस्सु असंखेजवित्थडेसु नरपसु एगसम
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
भगवतीस
दोवा, तिन्निवा, उक्कोमेणं असंखेज्जा नेरइया उनवज्जेति' हे गौतम । अस्यां रत्नभावां पृथिव्यां त्रिंशति निरयावानशतसहस्रेषु अयनेषु नरकेषु एकसमयेन जघन्येन एको बा, द्वौ वा, यो वा, उत्कृष्टेन अयेगा नैरयिका उपपद्यन्ते, 'एवं जहेच संखेज्जवित्थडे तिन्नि गमगा तहा असंखेज्नवित्य डेमू 'चि तिन्ति गमगा, नारं असंखेज्ना भाणियन्ना' एवं पूर्वोक्तरीत्या यथैव संख्येयविस्तृतेषु नरकेषु त्रीणि गमकानि - उत्पादोद्वर्तनासत्ताविषयकालः आलापकसमुदायाः प्रतिपादिकास्तथैव असंख्येयविस्तृतेष्वपि नरकेषु त्रीणि गमकानिउत्पादो दुवर्तना-सत्ता निकायः आलापकसमूहाः प्रतिपत्तव्याः, नगरं-पूपेक्षया विशेषस्त्वत्र असंख्येयाः मणितव्याः, 'सेमं तं चेन जात्र असंखेज्जा अचरिमा पण्णत्ता, नाणत्तं लेस्सामु, लेमाओ जहा पदमाए' शेषं तदेव - पूक्तिसंएणं जणे एक्को वा, दो वा, तिन्निवा, उनको सेणं असंखेज्जा नेरइया उववज्र्ज्जति' इस रत्नप्रभा पृथिवी में ३० लाख नैरविकावास है और उनमें जो असंख्यात योजन के विस्तार वाले हैं, उनमें एक समय में कम से कम रूप में एक, या दो, या तीन नारक तक उत्पन्न होते हैं और अधिक से अधिक रूप में असंख्यात नारक तक उत्पन्न होते हैं। एवं जहेच संखेज्ज वित्थडेसु तिन्नि गमगा तहा अन्न खेज्जवित्थडेसु वि तिन्नि गनगा, नवरं असं खेज्जा भाणिकत्रा' पूर्वोक्त रीति से जैसे संख्यात योजन विस्तारवाले नरकावासों में तीन गमक-उत्पाद, उद्यर्तना सत्ता इन चिपथक आलाप समूह कहे गये हैं वैसे ही ये उतने यहां पर भी जानना चाहिये 'सेस' तं चैव जाव अस खेज्जा अचारमा पण्णत्ता, नागतं लेस्साल, लेसाओ जहा पढनलए' पूर्वोक्त संख्त
"
जहणेणं एक्कोवा, दोवा, तिन्निवा, उक्कोसेणं असंखेज्जा नेरइया उववज्जंति” આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ૩૦ લાખ નરકાવાસામાંના જે અસખ્યાત ચેાજનના વિસ્તારવાળા નરકાવાસે છે તેમાં એક સમયમાં ઓછામાં ઓછા એક, મે અથવા ત્રણ નારકા ઉત્પન્ન થાય છે અને વધારેમાં વધારે અસખ્યાત નારકા उत्पन्न थाय छे. " एवं जहेव सखेज्जवित्थडेसु तिन्नि गमगा तहा अस खेज्ज वित्थडे वि तिन्नि गमगा, नवरं असंखेज्जा भाणियन्त्रा " पडेना, जीन भने ત્રીજા સૂત્રમાં સખ્યાત ચેાજનવાળા નરકાવાસેાના વિષયમાં જેવાં ત્રણ ગમક (ઉત્પન્ન, ઉદ્દત્તના અને સત્તાના વિષયમાં જેવા આલાપકસમૂહ-પ્રશ્નોત્તર) આપવામાં આવ્યા છે, એવાં જ પ્રશ્નોત્તરા અહી પણ સમજી લેવા જોઈએ. “ सेसं तंचेत्र जाव असंखेज्जा अचरिमा पण्णत्ता, नाणते लेस्सासु, लेसाओ जहा
·
3
2
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १३३०१ सू०४ रत्नप्रभायां नैरयिकादीनामुत्पातादिनि.४८७ ख्येयविस्तृतनरकवदेव यावत् - असंख्येयाः कापोतलेश्यावन्तः इत्यारम्य असंरख्या अनाकारोपयुक्ता इति पर्यन्ता उपपद्यन्ते, असंख्येयाः पूर्वोक्ताः एकोनचत्वारिंशद्भेदभिन्नाः नैरयिका उद्वर्तन्ते, तथा असंख्येया अनन्तरोपपत्रकाः १, असंख्येयाः परम्परोपपन्नकाः २, असंख्येया अनन्तरावगाढा: ३, असंख्येयाः पर
योजन विस्तार वाले नरकों के तीन आलापकों की अपेक्षा यदि इन असंख्यात योजन विस्तार वाले नरकों के आलापकों में कोई अन्तर हैं। तो वह " असंख्यात " इस पद की अपेक्षा से ही है अर्थात् असंख्यात योजन विस्तारवाले नरकों में उत्कृष्टों से असंख्यात नारक उत्पन्न होते हैं - तथ कि संख्यात योजन विस्तारवाले नरकाचामों में उत्कृष्ट से संख्यात नारक उत्पन्न होते हैं ऐसा कहा गया है। इसी प्रकार असख्यात पद को लेकर के कथन में भिन्नता उर्तना और लत्ता के आलापत्रों में भी जाननी चाहिये बाकी का और सब कथन पूर्वोक्त संख्यात योजन विस्तृत नरकों की तरह जानना चाहिये । यचित् कापोतलेइया वाले यहां से लेकर अनाकार उपयोगवाले यहां तक के सब नारक, असंख्यात असंख्यात उत्पन्न होते हैं । इसी प्रकार से ३९ भेदभिन्न नारक असंख्यात असंख्यात हो उद्धर्त्तना करते हैं-वहां से मरकर याहर निकलते हैं, तथा अनन्तरोपपन्नक असंख्यात ही होते हैं, पर
पढमसए" पूर्वोक्त संख्यात योन्जना विस्तारवाजा नरडावासीना नारना - ત્રણ આલાપક કરતાં અમ્રખ્યાત ચૈાજનના વિસ્તારવાળા નરકાવાસેાના નારકામાં જો કાઇ - અન્તર હાય, તા તે એટલું જ છે કે—સખ્યાત ચૈાજનના વિસ્તારવાળા નારકેટમાં વધારેમાં વધારે “ સખ્યાત ” નારકેા ઉત્પન્ન થાય છે, પરન્તુ અસાત ચેાજનના વિસ્તારવાળા નરકાવાસેામાં વધારેમાં વધારે ‘અસંખ્યાત ” નારકા ઉત્પન્ન થાય છે, એમ સમજવું એજ પ્રમાણે ઉદ્દત્તના અને સત્તા વિષયક આલાપકામાં પણ સખ્યાતને અલે અસખ્યાત પદના પ્રયાગ અહી. (મસ`ખ્યાત ચેાજનના વિસ્તારવાળા નરકાવાસાના નારકાના કથનમાં) થવા જોઇએ. ખાકીનું સમસ્ત કથન પૂર્વોક્ત સખ્યાત ચેાજનના વિસ્તારવાળા નકાવાસેાના નારકાના કથન પ્રમાણે જ સમજવુ' એટલે કે કાપાતલેશ્યાવાળા નાકાથી લઇને અનાકારે પયુકત પન્તના નારકો પણ ત્યાં એક સમયમાં વધારેમાં વધારે અસખ્યાત ઉત્પન્ન થાય છે, સખ્યાત ઉદ્ધત્તના કરે છે અને અસખ્યાત નારકેતુ. ત્યાં અસ્તિત્વ હોય છે. એ પ્રમાણે અનન્તાપન્નક નારકા પૂછુ ત્યાં અસખ્યાત જ ડાય છે, પરસ્પરેશ
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૮
भगवतीसूत्रे म्पराक्ग.ढा ४, अांख्या अनन्तराहारा॥५, असंख्येयाः परम्पराहारा६, असं. ख्येया अनन्तरपनिाः७, असंख्येयाः परम्परापर्याप्ता:८, असंख्येयाश्चरमा:९, असंख्येया अचरमा:१० प्रज्ञप्ताः । किन्तु नानात्वं लेश्यासु कापोतादिपु विज्ञेयम् । ताश्चलेश्या यथा प्रथमशतके द्वितीयोदेशके प्रतिपादिता स्तथैवात्र प्रतिपत्तव्या:, 'नवरं संखेज्जवित्थडेसु वि अपंखेजवित्थडेसु वि ओदिनाणी ओरिदसणी य संखेना उबट्टा वेशव्या, सेसं तं चैव' नवरं-विशेषस्तु संख्पेयविस्तृतेप्पपि, असंख्येयविरतनेष्वपि नरकेपु अवधिज्ञानिना, आधिदर्शनिनश्च संख्येया एवं उद्वर्तयितव्याः न तु असंख्येयाः, अधिज्ञानिनः आधिदर्शनिनश्च तीर्थङ्करादय भारोपपन्नक भी असख्यान ही होते हैं, अनन्तरावगाढ भी असंख्यात ही होते हैं, परम्परावगाढ भी असंख्यात ही होते हैं, अनन्तराहार भी वाले भी असंख्यात ही होते हैं, परमराहार वाले भी असंख्यात ही होते हैं, अनन्तरपर्याप्त नारक भी असंख्यात ही होते हैं, परम्परापर्याप्त भी नारक असंख्यात ही होते हैं चरम भी असंख्यात ही होते हैं, और अचरम भी असंख्यात होते हैं १०, 'नवरं संखेज्जवित्थडेसु वि असंखेतवित्थडेसु वि ओहिनाणी ओहिदसणी य संखेज्जा उवद्यावेयव्वा, सेसं तं चेव' चाहे संख्यात योजन विस्तार वाले नारक हों चाहे असंख्यात योजन विस्तार वाले नारकहों उनमें से अवधिज्ञानी और अवधिदर्शनी नारक संख्यातमात्रा में ही उदर्तित होते हैं असं. ख्यातमात्रा में नहीं, क्योंकि अवधिज्ञानी और अवधिदर्शनी प्रायः પપત્રક નારકે પણ અસંખ્યાત જ હોય છે, અનન્તરાવગાઢ નારકે પણ અસંખ્યાત જ હોય છે, પરમ્પરાવગાઢ નારકે પણ અસંખ્યાત જ હોય છે, અનન્તરાહારવાળા નારકા પણ અસંખ્યાત જ હોય છે, પરમ્પરાહારવાળા નારકે પણ અસંખ્યાત જ હોય છે, અનન્તર પર્યાપ્ત નારકે પણ અસંખ્યાત જ હોય છે, પરમ્પરા પર્યાપ્ત નારકે પણ અસ ખ્યાત જ હોય છે, ચરમ નારકે પણ અસંખ્યાત જ હોય છે અને અચરમ નારકે પણ અસંખ્યાત જ હોય છે. પરંતુ વેશ્યાઓમાં–કાપતલેશ્યા આદિકમાં-ભિન્નતા છે. તે લેગ્યાઓ, પ્રથમ શતકના બીજા ઉદેશામાં જેવી કહી છે એવી અહીં પણ સમજવી नये. "नवरं संखेज्जवित्थडेसु वि असंखेज्जवित्थडेसु वि ओहिनाणी
ओहिदसणी य संखेज्जा उबट्टा वेयवा, सेस तंचेव" सण्यात योगनना વિસ્તારવાળા તથા અસખ્યાત વૈજનના વિસ્તારવાળા નરકાવાસે માંથી વધારેમાં વધારે સંખ્યાત અવધિજ્ઞાની અને અવધિદશની નારકે ઉદ્વર્તન કરે છેઅસંખ્યાત એજનના વિસ્તારવાળા નરકાવાસમાંથી અસંખ્યાત અવધિજ્ઞાની અને અવધિદર્શની નારકોની ઉદ્ધત્તના થતી નથી, કારણ કે અવધિજ્ઞાની અને
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
. प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१३ उ० १ सू०५ शर्कराप्रभादिपु निरयावासादिनि. ४८९ एव भवन्ति, ते च अल्पा एव, अल्पत्वाच संख्येया एवेति भावः। शेषं तदेव-पूर्वोक्तमेव ॥०४॥
मूलम्-'सकरप्पभाए णं भंते ! पुढवीए केवइया निरयावास. पण्णत्ता पुच्छा? गोयमा! पणवीसं निरयावासप्लयसहस्सा पण्णता, ते णं भंते! किं संखेज्जवित्थडा, असंखेज्जवित्थडा, एवं जहा रयणप्षमाए तहा सक्करप्पभाए वि, नवरं असन्नी तिसु वि गमएसु न भन्नंति, सेसं तं चेव।
वालुयप्पसाए गं पुच्छा, गोयमा! पन्नरसनिरयावाससयतहरूला पण्णता, सेसं जहा सक्करप्पभाए, णाणत्तं लेसासु, लेसाओ जहा पढमलए।
पंकप्पभाए पुच्छा, गोयमा! दसनिरयावाससयसहस्सा पण्णत्ता, एवं जहा सक्करप्पभाए, नवरं ओहिनाणी, ओहिदसणी य न उव्वदृति, सेसं तं चेव।
धूमप्पभाए णं पुच्छा, गोयमा ! तिन्नि निरयावाससयसहस्सा, एवं जहा पंकप्पभाए । ___तमाए णं भंते! पुढवीए केवइया निरयावास० पण्णत्ता पुच्छा गोयमा! एगे पंचूणे निरयावाससयसहस्से पण्णत्ते, सेसं जहा पंकप्पभाए। तीर्थकरादि ही होते हैं इसलिये वे वहां से थोडे से ही च्यवते हैं तब इसका तात्पर्य यही है कि वे वहां से संख्यात ही व्ययते हैं । याकी का और सव कथन पूर्वोक्त रूप से ही है ।। सू० ४॥ અવધિદશની મોટે ભાગે તીર્થકરાદિ જ હોય છે, તેથી એવાં ચેડાં જીવન જ ત્યાંથી ચ્યવન થતું હોય છે. એટલે કે ત્યાંથી અવધિજ્ઞાની અને અવધિદર્શનીની ઉદ્વર્તનાનું પ્રમાણ સંખ્યાત જ સમજવું બાકીનું સમસ્ત કથન પૂર્વોક્ત કથન પ્રમાણે જ સમજવું પસૂ૦૪
भ०६२
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे अहे सत्तमाए णं भंते! पुढवीए कति अणुत्तरा महतिमहालया महानिरयावासा पण्णत्ता? गोयमा! पंच अणुत्तरा जाव अपइटाणे, ते णं भंते! किं संखेज्जवित्थडा, असंखेज्जवित्थडा ? गोयमा! संखेजवित्थडा य, असंखेज्जवित्थडा य, अहे सत्तमाए णं भंते! पुढबीए पंचसु अणुत्तरेसु महति महालय जाव महानिरएसु संखेजवित्थडे नरए एगसमएणं केवइया उववज्जति? एवं जहा पंकप्पभाए, नवरं तिसु नाणेसु न उववज्जति, न उव्वदंति, पण्णता एसु तहेव अस्थि। एवं असंखेज्जवित्थडेसु वि, नवरं असंखेज्जा भाणियब्वा ॥सू० ५॥ ___ छाया-शर्कराममायां खलु भदन्त ! पृथिव्यां कियन्ति निरयावासशतसहस्राणि पृच्छा, गौतम ! पञ्चविंशति निरयावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि, तानि खलु भदन्त ! कि संख्येयविस्तृता, असंख्येयविस्तृताः, एवं यथा रत्नमभायां तथा शर्कराममायामपि, नवरम्-असंज्ञिनस्त्रिष्वपि गमकेषु न भण्यन्ते, शेषं तदेव।
वालुकाप्रमायां खलु पृच्छा, गौतम ! पञ्चदशनिरयावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्वानि, शेषं यथा शर्कराममायाम् , नानावं लेश्यासु, लेश्या यथा प्रथमशतके। ___ पङ्कमभायां, पृच्छा गौतम ! दश निरयावासशवसहस्राणि प्रज्ञप्तानि, एवं यथा शर्कराममायाम् , नवरम् आधिज्ञानिनः, अवधिदर्शनिनच न उद्वर्तन्ते, शेषं तदेव ।
धूममभायां खलु पृच्छा, गौतम ! त्रीणि निरयावासशतसहस्राणि, एवं यथा पङ्कममायाम् ।
तमायां खलु भदन्त ! पृथिव्यां कियन्ति निरयावासशतसहस्राणि पृच्छा, गौतम-!-एकं पञ्चोनं निरयावासशतसहस्रं प्रज्ञप्तम् , शेषं यथा पङ्कममायाम् । __ अधः सप्तम्यां खलु भदन्त ! पृथिव्यां कति अनुत्तरा महातिमहालया महानिरयावासाः प्राप्ताः? गौतम ! पञ्च अनुत्तरा यावत् अप्रतिष्ठानम् , ते खलु भदन्त ! किं संख्येयविस्तृताः? असंख्येयविस्तृताः? गौतम ! संख्येयविस्तृताश्च, असंख्येयविस्तृताच, अधः सप्तम्यां खलु भदन्त ! पृथिव्यां पञ्चसु अनुतरेषु महातिमहालय यावत् महानिरयेषु संख्येयविस्तुते नरके एकसमयेन कियन्तः उपपद्यन्ते ? एवं यथा पङ्कप्रमायां, नवरं, नवरं त्रिषु ज्ञानेषु न उपपद्यन्ते, न उद्वर्तन्ते, प्रज्ञप्ता एषु तथैव अस्ति, एवम् असंख्येयविस्तृतेष्वपि, नवरम् असंख्येया भणितव्याः ॥ सू०५॥
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० १ सू०५ शर्कराप्रभादिपु निरयावासादिनि. ४९१
टीका - अथ शर्करादि षट् पृथिवी वक्तव्यतामाह - 'सक्करपभाएणं' इत्यादि । 'सक्करपभाएणं भंते ! पुढवीए केवइया निरयावाससयसहस्सा पुच्छा' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! शर्करामभायां खलु पृथिव्यां कियन्ति निरयावासशतसहस्राणि नरकावासलक्षाणि प्रज्ञप्ततानि ? इति पृच्छा, भगवानाह - 'गोयमा ! पणवीसं निरयावाससयसहस्सा पण्णत्ता' हे गौतम! शर्कराममायां पृथिव्यां पञ्चविंशतिः निरयावासशतसहस्राणि - नरकावासलक्षाणि प्रज्ञप्तानि, गौतमः पृच्छति - तेणं भंते ! किं संखेज्जवित्थडा असंखेज्जवित्थडा ? ' हे भदन्त ! ते खलु पञ्चविंशति लक्षनिरयावासाः किं संख्येयविस्तृताः सन्ति ? किंवा असंख्येयविस्तृताः सन्ति १ भगवानाह - ' एवं जहा रयणप्पभाए तदा सक्करपभाए वि, नवरं असन्नी तिसु वि 'सक्करप्पभाए णं भंते ' इत्यादि ।
4
टीकार्थ- सूत्रकाने इस सूत्र द्वारा शर्कराप्रभा आदि ६ पृथिवियों के सम्बन्ध में वक्तव्यता कही है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - ' सकरपभाए णं भंते !- पुढवीए केवइया निरयावाससय सहस्सा पुच्छा' हे भदन्त ! शर्कराप्रभा नामकी जो दूसरी पृथिवी है उसमें कितने लाख नरकावास कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा है कि 'गोयमा' हे गौतम | 'पणवीसं निरयावाससय सहस्सा पण्णत्ता' इस पृथिवी में २५ लाख नरकावास कहे गये हैं । 'तेणं भंते ! किं संखेज्जवित्थडा, असंखेज्जवित्थडा' हे भदन्त | वे २५ लाख नरकावास क्या संख्यातयोजन विस्तारवाले हैं या असंख्यातयोजन विस्तार वाले:हैं ? तो इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु ने कहा- ' एवं जहा रयणप्पभाए तहा
"C ' सकरप्पभाए ण भंते ! " इत्याहि
ટીકા-સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા શર્કરાપ્રભાથી લઈને તમસ્તમપ્રભા નામની ૬ નરકપૃથ્વીએના વિષયમાં કથન કર્યુ છે
S
गौतम स्वामीनी अश्न- " सकरपभ.एणं भंते! पुढवीए केवइवा निरयांवा समयसहस्सा पुच्छा " हे भगवन् ! शरायला नामनी ने मील न२४ छे; તેમાં કેટલા લાખ નરકાવાસા છે?
भडावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! डे गौतम !" पणवीसं निरयावास सय सहस्सा पण्णत्ता " शशला पृथ्वीमा २५ साथ नरावास ह्या छे.
गौतम स्वाभीना अश्न- “ तेण भंते ! किं संखेज्जवित्थडा, असखेज्जवि - था ?" से लगवान् ! ते २५ साथ नरावास शु सभ्यात योगनना વિસ્તારવાળા છે, કે મ્મસ ખ્યાત ચાજનના વિસ્તારવાળા છે?
भावी प्रो उत्तर- " एवं जहा नवरं असन्नी ति विगमपसु न भन्नंति,
रयणपभाए तहां सकरपभाए वि, सेसं तंचेव " हे गौतम!
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९२
भगवतीसूत्रे गमएसु न भन्नंति सेसं तं चेव' एवं पूर्वोक्तरीत्या यथा रत्नप्रभायां संख्येयविस्तृता अपि, असंख्येयविस्तृताच अपि, नरकावासाः प्रतिपादितास्तथा शर्करा प्रभायामपि संख्येयविस्तृताः, असंख्येयविस्तृवाच नरकावासाः पलिपराव्या, नवरं पूर्वापेक्षया विशेषस्तु असंतिन स्त्रिष्वपि गमकेपु उत्पादोद्वर्तनस्थितिविषयेषु आलापकेपु न भण्यन्ते, न वक्तगः, यतः असंज्ञिनां प्रथमायामेव पृथिव्यामुत्पादसद्भा वात् 'असन्नी खलु पढमं” इति वचनात्, शेपं तदेव-पूक्तिवदेवावसेयम् । सक्करप्पभाए वि, नवरं असन्नी तिसु वि गमएसुन भन्नंति, सेसं तं चेव' हे गौतम ! पूर्वोक्त रीति से रत्नप्रभा में संख्यातयोजन के विस्तारवाले नरकावास कहे गये हैं, उसी प्रकार से शर्करामभा में भी संख्यातयोजन के और असंख्यातयोजन के विस्तारवाले नरकावास कहे गये हैं. पूर्व में जैसे उत्पाद, उद्वर्तना और स्थिति विषयक तीन आलापकों में असंज्ञियों का उत्पाद, उद्वर्तना और स्थिति-कही गई है, अर्थात्-उत्पाद, उद्वर्तना और स्थिति विषयक आलापक कहे गये हैं-वे आलापक यहां नहीं कहना चाहिये-क्योंकि यहां पर असंजियों का उत्पाद ही नहीं होता है। असंज्ञीजीवों का उत्पाद प्रथम पृथिवी में ही होता है । 'असन्नी खलु पढम' ऐसा सिद्धान्त का कथन है । वाकी का और सब कथन रत्नप्रभापृथिवी की तरह से ही जानना चाहिये,
રત્નપ્રભામાં કેટલાક નરકાવાસ સંખ્યાત એજનના વિસ્તારવાળા છે અને કેટલાક અસંખ્યાત જનના વિસ્તારવાળા છે, એજ પ્રમાણે શર્કરામભામાં પણ કેટલાક નરકાવાસ સંખ્યાત એજનના વિસ્તારવાળા અને કેટલાક અસંખ્યાત જનના વિસ્તારવાળા છે. આગળ રતનપ્રભા પૃથ્વીના નારકેના વિષયમાં જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન અહીં પણ કરવું જોઈએ તે કથન કરતા શર્કરામભાના નારકના કથનમા એટલી જ વિશેષતા છે કે-રત્નપ્રભામાં ઉત્પાદ, ઉદ્વર્તન અને સ્થિતિવિષયક ત્રણ આલાપમાં અસં. શિઓના ઉત્પાદ, ઉદ્વર્તન અને સ્થિતિનું કથન કરવામાં આવ્યું છે, પરંતુ શર્કરામભામાં તે આલાપકે કહેવા જોઈએ નહીં, કારણ કે અસંક્ષિઓની ઉત્પત્તિ આ પૃથ્વીમાં થતી જ નથી. અસંજ્ઞી જીવન ઉત્પાદ પહેલી નરકમાં 1 थाय छे. सिद्धान्तमा मा २' ४थन छ । “असन्नी खलु पढम" मसज्ञी જીને પહેલી રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં જ ઉત્પાદ થાય છે બાકીનું સમસ્ત કથન રતનપ્રભા પૃથ્વીના નારકના કથન પ્રમાણે જ સમજવું.
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०१ सू० ५ शर्कराप्रभादिषु निरयावासादिनि. ४९३
वालयप्पभाए णं पुच्छा ' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! वालुकामभायां खलु पृथिव्यां कियन्ति निरयावासशवसहस्त्राणि प्रज्ञप्तानि ? इति पृच्छा, भगवानाह'गोयमा ! पन्नरसनिरयावाससयसहस्सा पण्णत्ता, सेसं जहा सक्रप्पगाए, णाणत्तं
सासु, लेसाओ जहा परमसए हे गौतम ! वालुकामभायां पृथिव्यां पञ्चदशनिरयावासशतसहस्राणि-नरकावासलक्षाणि प्रज्ञतानि शेपं यथा शरामभायां पृथिव्यां भतिपादितम् तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यम् , केवलं नानात्वं-पृथक्त्वं लेश्यासु अवसेयम् वाश्च लेश्याः यथा प्रथमशतके प्रथमोद्देशके उक्ता स्तथैवात्रापि वक्तगा।
पूर्व रत्नप्रभायां शर्करामभायां च द्वयोः पृथिव्योरेका कापोतलेश्या प्रतिपादिता, अत्र वालुकाप्रभायां तु कापोतनीलेति लेश्याद्वयं भवति । तथा च संग्रहगाथा-'काउ दोसु तइयाइ, मीसिया नीलिया चउत्थीए ।
पंचमियाए मीसा, कण्हा तत्तो परमकण्हा ॥ १॥ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'यालुपप्पभाएणं पुच्छा' है भदन्त ! पालुका प्रभा पृथिवी में कितने लाख नरकाचाल कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा-'गोयमा' हे गौतम! 'पन्नरस निरयोबासखयसहस्सा पण्णता' वालुकाप्रभा में १५ लाख नरकाबास कहे गये हैं। 'सेस जहा सक्करप्पभाए, णाणत्तं लेसासु, लेसामो जहा पढमसए' पाकी का यहां का और सब कथन शर्कराप्रभापृथिवी में जैसा कहा गया है वैसा ही है. यदि कुछ यहां शर्कराममाथिवी के कथन की अपेक्षा भिन्नता है तो वह लेश्याओं में है ये लेगाएँ प्रथम शतक के प्रथम उद्देशक में कहे अनुसार है, अर्थात् रत्नप्रभा और शराप्रमा इन दोनों पृथिवियों में एक कापोतलेश्या कही गई है परन्तु यहां वाल का प्रभा में कापोत और नील ये दो लेश्याएँ कही गई हैं- इनकी
गौतम स्वाभाना प्रश्न-" वालुयप्पभाएणं पुच्छा" सगवन् ! १९tપ્રભા નામની ત્રીજી નરકપૃથ્વીમાં કેટલા લાખ નરકાવાસે છે?
महावीर प्रभुना उत्तर-“गोयमा।" गौतम! " पन्नरसनिरयावाससयसहस्सा पण्णता" वायुसा पृथ्वीमा ५१२ दास नरवास या छे. "सेसं जहा सक्करप्पभाए, णाणत्तं लेसासु, लेसाओ जहा पढमसए" माडीनु સમસ્ત કથન શર્કરા પ્રમાના કથન પ્રમાણે જ સમજવું શર્કરા પ્રજાના કથન કરતાં વાલુકાપ્રભાના કથનમાં એટલી જ વિશેષતા છે કે રત્નપ્રભા અને શર્ક, રામભામાં એક કાપતવેશ્યા જ કહી છે, પરંતુ વાલુકાપ્રભામાં કાપત અને નીલ, આ બે લેચ્છાઓને સભાવ કહો છે. આ વેશ્યાઓને અનુલક્ષીને "काऊ दोसु तइयाइ" त्या समाथा मापामा मापी छ
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
४९४
भंगवतीसूत्र छाया-कापोतो द्वयोः तृवीयायां मिश्रिता, नीलिका चतुर्याम् ।
पञ्चम्यां मिश्रा कृष्णा ततः परमकृष्णा ॥ १ ॥
प्पभाए पुच्छा' मौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! पङ्कमभायां पृथिव्यां कियन्ति निरयावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्नानि ? इति पृच्छा मगवानाह-'गोयमा! दश निरयावासरायसहस्सा पणत्ता' हे गौतम ! पङ्कममायां पृथिव्यां दश निरयावासशतसहस्राणि-नरकावासलक्षाणि प्रज्ञप्तानि 'एवं जहा सकारप्पमाए, नवरं ओहिनाणी, ओहिदसणी य न उन्नति, सेस तं चेत्र' एवं पूर्वोक्तरीत्या, यथा शर्करामभायां प्रतिपादितं तथैव पङ्कपभायामपि प्रतिपत्तव्यम् , नवरं-पूर्वापक्षया विशेपस्तु पङ्कपमायाम् आधिज्ञानिनः, अवधिदर्शनिनश्च नोद्वतन्ते यतः अवधिज्ञानिनः, अवधिदर्शनिनश्च मायस्तीर्थङ्करा एव भवन्ति, ते च चतुर्थी उद्वत्ता संग्रहगाथा इस प्रकार से है-'काऊ दोसु तयाह' इत्यादि। ____ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'पंकप्पभाए पुच्छा' हे भदन्त । पंकप्रभा पृथिवी में कितने लाख नरकावास कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'दस निरयावाससयसहस्सा पण्णत्ता' पंकप्रभा में १० लाख नरकावास कहे गये हैं । 'एवं जहा सक्करप्पभाए, नवरं ओहिनाणी, ओहिदंसणी य न उव्वति, सेसं तं चेव' पूर्वोक्त रीति से जैसा शर्कराप्रभा में कहा जा चुका है, उसी प्रकार से पंकप्रभा में भी जानना चाहिये. परन्तु शर्कराप्रभा के कथन की अपेक्षा पंकप्रभा के कथन में ऐप्सी विशेषता है, कि पंकप्रभा.में अवधिज्ञानी, अवधिदर्शनी उतना नहीं करते हैं, क्यों कि अवधिज्ञानी अवधिदर्शनी प्रायः तीर्थकर ही होते हैं, और चौधरी
गौतम स्वामीना प्रश्न-"पंकप्पभाए पुच्छा" सन् ! यथा ५. પ્રભા પૃચ નીમાં કેટલા નરકાવાસો કહ્યા છે?
महावीर प्रभुना उत्तर-" गोयमा !" 3 गौतम! "दसनिरयावाससयसहस्सा पण्णना" ५५मां सदाभ न२४४ास हा छ. " एवं जहा सक्करप्पभाए, नवरं ओहिनाणी, ओहिंदखणी य न उठवटुंति, सेसं तं चेव" શર્કરામભામાં જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ સમસ્ત કથન પકપ્રભાના વિષયમાં પણ સમજવું, પરંતુ શર્કરાખભાના કથન કરતાં પંકપ્રભાના કથનમાં એટલી જ વિશેષતા છે કે-પંકપ્રભાથી અવધિજ્ઞાની અને અવધિદર્શની છ ઉદ્વર્તન કરતા નથી, કારણ કે સામાન્ય રીતે તીર્થકરે જ અવધિજ્ઞાની અને અવધિદર્શની હોય છે અને એથી પૃથ્વીમાંથી નીકળેલ જીવ તીર્થકર
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श०१३ उ० १ सू०५ शर्कराप्रभादिपु निरयावासादिनि. ४९५ स्तीर्थङ्करतया नोत्पद्यन्ते इति भावः। शेपं तदेव-पूर्वोक्तवदेव बोध्यम् । अत्र पङ्क: प्रभायामेका नीललेश्या वर्तते । __'धूमप्पभाए णं पुच्छा' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! धूमप्रमायां खलु पृथिव्यां कियन्ति निरयावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि ? इति पृच्छा, भगवानाह'गोयमा ! तिनि निरयावाससयसहस्सा, एवं जहा पंकप्पभाए' हे गौतम ! धूमपभायां त्रीणि निरयावासशतसहस्राणि-नरकावासलक्षाणि प्रजातानि, एवंतथैव, यथा पङ्कममायां प्रतिपादितं तया धूमप्रभायामपि प्रतिपादनीयम् , 'अत्र धूमप्रभायां नीलकृष्णेति लेश्याद्वयं वर्तते' - 'तमाए णं भंते ! पुढवीए केवइया निरयावाससयसहस्सा पण्णचा पुच्छा' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! तमायां खलु पृथिव्यां कियन्ति निरयावासशनसह. पृथिवी का निकला हुआ जीव तीर्थंकर रूप से उत्पन्न होता नहीं है पाकी का और सब कथन पूर्वोक्त जैसा ही है। यहां पंकप्रभा में एक नीललेश्या है । 'धूमपभाए णं पुच्छा' इस सूत्र बारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त । धूमप्रभा पृथिवी में कितने नरकावास कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा-गोयना ! हे गौतम ! 'तिन्नि निरयावाससयसहस्सा, एवं जहा पंकप्पभाए ' धूमप्रभा पृथिवी में ३ लाख नरकावास कहे गये हैं। बाकी का और सब कथन यहां पर पंकप्रभा में कहे गये कथन के अनुसार ही जानना चाहिये। यहां धूमप्रभा में नीललेश्या और कृष्णलेश्या ये दो लेश्याएँ हैं । 'तमाए णं भंते ! पुढवीए केवहया निरयावाससयसहस्सा पण्णत्ता पुच्छा?' गौतम ने इस सूत्रं द्वारा प्रभु से ऐसा पूछा है कि हे भदन्त ! तमा नाम की छठी पृथिवी રૂપે ઉત્પન્ન થતું નથી બાકીનું સમસ્ત કથન શર્કરપ્રભાના કથન જેવું જ છે. પંકપ્રભામાં માત્ર નીલલેશ્યાવાળા નારકા જ હોય છે.
गौतम स्वाभान प्रश्न-"धूमप्पभाए गं पुच्छा” 8 स ! पांयमी ધમપ્રભા પૃથ્વીમાં કેટલા નરકાવાસા છે?
महावीर प्रभुन। उत्तर-"गोयमा!" गौतम ! “तिन्नि निरयावाससयसहस्सा, एवं जहा पंकप्पभाए " धूमप्रक्षा श्वामा दाम न२३वास કહ્યા છે. બાકીનું સમસ્ત કથન અહીં પકપ્રભાના પૂર્વોકત કથન પ્રમાણે જ સમજવું ધૂમપ્રભામાં નીલલેશ્યા અને કૃષ્ણલેશ્યાવાળા નારકે જ હોય છે.
गौतम स्वाभाना प्रश्न-" तमाए णं भंते ! पुढवीए केवइया निरयावाससयसहस्सा पण्णत्ता पुच्छा?" मगन ! तमामा नामनी ही पृथ्वीमा टा લાખ નરકાવાસો કહ્યા છે ?
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९६
भगवतीसूत्रे
1
"
,
खाणि - नरकावासलक्षाणि प्रज्ञप्तानि ? इति पृच्छा, भगवानाह - ' गोयमा ! एगे पंचूणे निरयावास सय सदस्से पण्णत्ते, सेसं जहा पंकष्पभाए' हे गौतम ! नमः प्रभाशं खलु पृथिव्याम् खलु एकं पञ्चोनं निरयात्रासशतसहस्रम् - पञ्चन्यूनैकलक्ष नरकावासाः प्रज्ञप्ताः, शेपं यथा पङ्कमभायां प्रतिपादितं तथा तमायामपि प्रतिपादनीयम् अत्र तमः प्रमायामेका कृष्णलेश्या वर्तते । ' अहे सत्तमा णं भंते ! पुदीए कई अणुत्तरा महइमहालया महानिरया पण्णत्ता ?' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! अयः सप्तम्यां खलु पृथिव्यां कति अनुत्तराः महातिमहालयाः अतिविस्ताराः, महानिरयाः महानिरयावालाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - गोयमा । पंच अणुत्तरा जान अपहाणे' हे गौतम ! अधःतस्यां पृथिव्यां पञ्च अनुत्तरा यावत् महातिमहालया महानिरयावासाः कालः, महाकालः, रौखः, महारौरवः, अप्रतिष्ठानं च मैं किनने लाख नरकावास कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा'गोघमा ' हे गौनन !' एगे पंचूणे निरयावास सय सहस्से पण्णत्ते ' तमः प्रभा नाम की छठी पृथिवी में पांच कम एक लाख नरकावास कहे गये है। बाकी का और सब कथन पंकप्रभा में किये गये कथन के अनुसार ही यहां जानना चाहिए । यहाँ एक कृष्णलेश्या ही है । 'अहे सत्तमाए णं भंते! पुढसीए कई अणुत्तरा मद्दद्दमहालया महानिरया पण्णत्ता' इस सूत्र द्वारा गौतम प्रभु से ऐसा पूछ रहे हैं कि हे भदन्त ! अधः सप्तमी पृथिवी में कितने अनुत्तर एवं अतिविस्तार वाले महानिरय- महानरकावास कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' गोयना' हे गौतम! 'पंच अणुतरा जाव अपइट्ठाणे ' अधः सप्तमी पृथिवी में पांच अनुत्तर नरकावास अप्रतिष्ठान तक कहे गए हैं और ये बहुत ही अधिक विस्तार वाले कहे गए हैं । इनके नाम इस प्रकार से हैं- काल १, महाकाल २,
भडावीर प्रभुना उत्तर-" गोयमा ! " हे गौतम !" एगे पंचूणे निरयावाससयसहस्से पण्णत्ते" तमःयला नर४पृथ्वीमां मेड सामभां पांच मोछा (૯૯૭૯૫) નરકવાસે છે. ખાકીનુ' સમસ્ત કથન પુકપ્રભાના કથન પ્રમાણે જ સમજવુ' આ નરકમાં કૃષ્ણુલેસ્યાવાળા નારકી જ હોય છે.
गौतम स्वाभीना प्रश्न - " अहे सत्तमाए णं भंते ! पुढवीए कइ अणुत्तरा महइमहालया महानिरया पण्णत्ता ?" डे लगवन् ! अधःसप्तभी पृथ्वीमां डेंटला અનુત્તર અને ખૂબ જ વિસ્તારવાળા મહાનરકાવાસાકહ્યા છે ?
महावीर प्रलुना उत्तर- " गोयमा !” हे गीतभ ! " पंच अणुत्तरा जाव अपट्ठाणे " मधः भूसभी पृथ्वीसां पांय अनुत्तर नरावासे! उद्या छे. तेमना વિસ્તાર ઘણા જ માટે છે તેમનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે (૧) કાલ, (૨)
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१३ उ० १ सू० ५ शर्कराप्रभादिषु निरयावासादिनि. ४९७एतदमिधेयाः प्रज्ञप्ताः । अत्र तमस्तमःममायामेका महाकृष्णलेश्या वर्तते । गौतमः पृच्छति-ते गं भने कि संखेज्जवित्थडा, असंखेज्जवित्थडा ?' हे भदन्त । ते खलु पश्च महानिरयावासाः किं संख्येयविस्तृताः सन्ति ? किं वा असंख्येयविस्तृताः सन्ति ? भगानाह-गोयमा ! संखेज्नवित्थडे य, असंखेज्जवित्थडा य' हे गौतम ! अध सप्तम्यां पञ्च महानिरयावासा संख्येयविस्तृताच सन्ति, असंख्येयविस्तृताच, गौतमः पृच्छति-'अहे सत्तमाए णं भंते ! पुढवीए पंचसु अणुत्तरेसु महतिमहालय नाव महानिरएप्सु संखेजवित्थडे नरए एगसमएणं केवया नेइया उपवज्जति ? ' हे भदन्त ! अघासप्तम्यां खलु पृथिव्यां पञ्चसु अनुत्तरेषु महातिरौरव ३, महारौरव ४ और अप्रतिष्ठान ५, इस तस्तमा प्रभा में एक महाकृष्णलेश्या है । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-तेणं भंते ! कि संखेजवित्थडा, असंखेज्जवित्थडा' हे भदन्त ! ये सप्तम अधः पृथिवी के जो पांच अनुत्तर महाविस्तृत निरयावास हैं वे क्या संख्यातयोजन विस्तारवाले हैं ? या असंख्यात योजन विस्तारवाले हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'संखेजविस्थडे य असंखेज्ज. वित्थडा य' इन पांच में से एक निरयावास संख्यातयोजन विस्तार वाला है और चार असंख्यात योजन के विस्तार वाले हैं। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अहे सत्तमाए णं भंते ! पुढवीए पंचसु अणुत्तरेसु. महइ महालय जाव महानिरएसुसंखेनवित्थडे नरए एगसमएणं केवड्या नेरइया उववनति' हे भदन्त ! अधःसप्तमी पृथिवी के जो पांच મહાકાલ, (૩) રૌરવ, (૪) મહારૌરવ અને (૫) અપ્રતિષ્ઠાન આ તમરતમે પ્રભા પૃથ્વીમાં એક માત્ર મહાકાલેશ્યાને જ સદુભાવ હોય છે. ! गौतम स्वाभीमा-" तेणं भंते ! किं सखेज्जवित्थडा, असंखेज्जवित्थडा!" હે ભગવન! તે અધાસપ્તમી પૃથ્વીના જે પાંચ અનુત્તર, મહાવિસ્તૃત નરકાવાસ છે; તે શું સંખ્યાત એજનના વિસ્તારવાળા છે, કે અસંખ્યાત એજનના વિસ્તારવાળા છે?
__ महावीर प्रसुना उत्तर-" गोयमा!" संखेज्ववित्थडे य असं. खेजवित्थडाय"-गौतम! म ४ सभ्यात योना विस्तारा. છે અને કેટલાક અસંખ્યાત એજનના વિરતારવાળા છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न-“ अहे. सत्तमाए गं भंते ! पुढवीए पंचसु अणुत्तरेसु' महइमहालय जाव महानिरएसु संखेजवित्थडे नरए एगसमएणं केवइया नेरइया उववज्जति ?" उस ! माससभी पृथ्वीना २ पाय अनुत्तर महाविस्तृत'
भ० ६३
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगवती सूत्रे महालय यावत् महानिरयेषु संख्येयविस्तृते मध्यमे अपतिष्ठानाख्ये नरके एक समयेन कियन्नो नैरयिका उपपद्यन्ते ? भगवानाह -' एवं जहा पंकप्पभाए' एवं-पूर्वोक्तरीत्या, यथा पङ्कप्रभायां संख्येया नैरयिका उपपद्यन्ते इत्यादि प्रतिपादितं तथा अधः सप्तम्यामपि प्रतिपादनीयम्, 'नवरं तिमु नाणेसु न उववज्जंति, न उन्बईते, पण्णता एमु तहेव अत्थि' नवरं-पूर्वापेक्षया विशेषस्तु त्रिषु ज्ञानेषु थाभिनियोधिकादि त्रिषु नोपपद्यन्ते, नोद्वर्तन्ते च यतः सम्यक्त्वपरिभ्रष्टानामेव तत्रोत्पादेन तत उद्वर्तनेन च आयेषु त्रिषु ज्ञानेषु नोत्पद्यन्ते, नवा उद्वर्तन्ते इति अनुत्तर महाविस्तृत नरकाचास हैं उनमें से जो संख्यात योजन का नरकावास है उसमें एक समय में कितने नारक उत्पन्न होते हैं ? अर्थात् अप्रतिष्ठान नामके नरकावास में एक समय में कितने नारक-उत्पन्न होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं जहा पंकप्पभाए' हे गौतम ! जैसाकथन पहिले पंकप्रभा में संख्यात नैरयिक उत्पन्न होते हैं इत्यादिरूप से कहा गया उसी प्रकार का कथन अधासप्तमी में भी करना चाहिये 'नवरं तिसु नाणेसु न उववज्जंति, न उव्वदंति, पण्णत्ता एप्सु तहेव अत्थि'.परन्तु पूर्व की अपेक्षा विशेषता ऐसी है कि आभिनियोधिक आदि तीन ज्ञानों में जीव यहाँ उत्पन्न नहीं होते हैं, और न उवर्तना करते हैं क्योंकि सम्यक्त्व से परिभ्रष्ट.हुए जीवों का ही वहाँ उत्पाद होता है और वहां से उद्वर्तना करते हैं, इसलिये आद्य तीन નરકાવાસે છે તેમાં એક સમયમાં કેટલા નારકે ઉત્પન્ન થાય છે? એટલે કે અપ્રતિષ્ઠાન નામના નરકાવાસમાં એક સમયમાં કેટલાનારકે ઉત્પન્ન થાય છે?
महावीर प्रभुन। उत्तर-"एवं जहा पंकप्पभाए" ७ गीतम! मागण જેવું કથન પંકપ્રભાના વિષયમાં કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન અહી પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ એટલે કે ત્યાં સંખ્યાત નારકા ઉત્પન્ન થાય છે,
त्या ४थन ५४माना ना ना ४थन अनुसार ४ सभा:. नवरं तिसु. नाणेसु न उववज्जंति, न उठवटुंति, पण्णचा एसु तहेव अत्थि" परन्तु ५४प्रमा કરતાં અહીં એટલી વિશેષતા છે કે આમિનિબે ધિક આદિ ત્રણ જ્ઞાનમાં અહીં જ ઉત્પન્ન થતા નથી, અને ઉદ્ધત્તના પણ કરતા નથી, કારણ કે, સમ્યકત્વથી પરિભ્રષ્ટ થયેલા જીવોને જ ત્યાં ઉત્પાદ થાય છે અને ત્યાંથી તેઓ ઉદ્વર્તન કરે છે, તેથી આભિનિધિક આદિ પહેલા ત્રણ જ્ઞાનમાં તેઓ ઉત્પન્ન પણ થતા નથી અને ઉદ્વર્તન પણ કરતા નથી, એવું કહેવામાં આવ્યું
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१३ उ० १ सू०५ शर्कराप्रभादिपु निरयावासादिनि. ४९९ भावः । किन्तु प्रज्ञताः विद्यमानताऽऽलापकाः एषु पञ्चसु अनुत्तरेषु महानिरयेषु तथैव-पूर्ववदेव सन्ति, तथा चैते पञ्चतु नरकावासेषु कियन्तः आभिनिवोधिकज्ञानिना, श्रुवज्ञानिनः, अवधिज्ञानिनश्च प्रज्ञप्ताः ? इत्यत्र उत्पादोद्वर्तनसत्ताख्येषु त्रिपु गमकेषु मध्ये तृतीयगमके सत्ताविषयकालापके, तथैव-रत्नप्रभादि पृथिवीविवात्रापि सन्ति, अत्रोत्पन्नानां सम्यग्दर्शनलाभे आभिनिवोधिकादि ज्ञानत्रय सद्भावात् । 'एवं असंखेज्जवित्थडेसु वि, नवरं असंखेज्जा भाणियव्या' एवंपूर्वोक्तरीत्या, असंख्येयविस्तृतेषु अपि चतुर्पु निरयावासेपु असंख्येया नैरयिका ज्ञानों में वे उत्पन्न नहीं होते और उद्वर्तना नहीं करते कहे गये हैं। किन्तु विद्यमानता संबंधी जो आलोपक है वह इन पांच अनुत्तर महानिरयों में पूर्वकी तरह ही है । तथा च 'इस पांच महानरकावासों में कितने आभिनियोधिकज्ञानी हैं ? कितने अनज्ञानी हैं, कितने अवधिज्ञानी हैं तो इस प्रश्न के उत्तर में ऐसा जानना चाहिये कि उत्पाद, उतना और सत्ता विषयक तीन आलापकों में से जो सत्ता. विषयक तृतीय आलापक है उसमें रत्नप्रभादिपृथिवियों में जैसे ये कहे गये हैं वैसे जानना चाहिये क्योंकि यहां जो नारक उत्पन्न होते हैं, उनको सम्पदर्शन का लाभ होता है-अतः उसके लाभ होने पर आभिनियोधिक आदि तीन ज्ञान का सद्भाव कहा गया है। 'एवं असंखेज्जवित्थडेसु वि, नवरं असंखेज्जा भाणियन्या'. इसी प्रकार पूर्वोत्तरीति के अनुसार असंख्यात योजन विस्तार वाले चार निर. यावासों में असंख्यात नैरयिक उत्पन्न होते हैं। इसी अभिप्राय છે. પરંતુ વિદ્યમાનતા વિષયક જે આલાપકે છે, તે આ પાંચ અનુત્તર મહાનિરયાવાસે (મહાનરકાવાસમાં) પંકખભાના જેવો જ છે. જેમ કે
-पाय महानवासमा मालिनमाधि ज्ञानी छ ? કેટલા શ્રુતજ્ઞાની છે? કેટલા અવધિજ્ઞાની છે?
ઉત્તર-ઉત્પાદ ઉદ્વર્તન અને વિદ્યમાનતા વિષેના ત્રણ આલાપમાને જે વિદ્યમાનતા વિષયક ત્રીજે આલાપક છે તેમાં રત્નપ્રભા આદિ પૃથ્વીઓમાં જેવું કથન પહેલા ત્રણ જ્ઞાનેની વિદ્યમાનતાના વિષયમાં કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન અધસપ્તમીમાં પણ કરવું જોઈએ, કારણ કે અહીં જે નારકે ઉત્પન્ન થાય છે, તેમને સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે, તેથી તેની પ્રાપ્તિ થવાની શક્યતાને કારણે ત્યાં આભિનિધિક આદિ ત્રણે જ્ઞાનનો સદુભાવ हो छे. "एवं असंखेज्जवित्थडेसु वि, नवरं असंखेज्जा भाणियव्या" मेरा प्रमाणे અસંખ્યાત એજનના વિસ્તારવાળા બાકીના ચાર મહાનારકાવાસમાં અસંખ્યાત નારકે ઉત્પન્ન થાય છે, ઈત્યાદિ કથન સમજવું જોઈએ અહીં “સંખ્યાત”ને
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
५००
भगवतीसूत्रे उपपद्यन्ते इत्यभिमायेणाह-नवरं-पूर्वापेक्षया विशेषस्तु अत्र असंख्येया मणितव्याः इति भावः ॥ सू०५ ॥
रत्नप्रभादि विशेषवक्तव्यता। ___मूलम्-"इमीसे णं भंते! रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु संखेज्जवित्थडेसु नरएसु किं सम्मट्टिी नेरड्या उववज्जंति, मिच्छादिट्ठी नेरइया उववज्जति, सम्मामिच्छादिट्री नेरइया उववज्जति ? गोयमा! सम्महिटी वि नेरइया उववज्जति, मिच्छादिट्ठी विनेरइया उववज्जंति नो सम्मामिच्छादिट्ठी नेरइया उववति। इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु संखेज्जवित्थडेसु नर एसु किं सम्मदिट्टी नेरइया उव्वदृति ? एवं चेव। इमीसे ‘णं . भंते! रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु संखेज्जवित्थडा नरगा किं सम्मदिट्ठीहि, नेरइएहिं अविरहिया, मिच्छादिट्टीहि नेरइएहिं अविरहिया, सम्मामिच्छादिट्ठीहिं नेरइएहि अविरहिया वा? गोयमा! सम्मदिद्विहिं वि नेरइएहि अविरहिया मिच्छादिट्रीहि वि नेरइएहिं अविरहिया, सम्मामिच्छादिट्ठीहिं नेरइएहिं अविरहिया, विरहिया वा। एवं असंखेज्जवित्थडेसु वि तिन्नि गमका भाणियब्वा। एवं सकरप्पभाए वि, एवं जाव तमाए वि। अहे सत्तमाए णं भंते! पुढवीए पंचसु अणुत्तरेसु जाव संखेज्जवित्थडे नरए कि सम्मदिट्री को लेकर 'नवरं असंखेना भाणियव्वा' ऐसा कहा गया है। शेष वर्णन अप्रतिष्ठान के समान ही है। सू०५॥ पहले "मसभ्याता" प्रयास सर्वत्र थवा न. १ पात "नवरं असंखेज्जा भाणियव्वा " मा सूत्रा द्वारा व्यरत ४२वामा भावी छ..॥२०५।।
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०१ सू० ६ रत्नप्रभायां नैरयिकोत्पत्यादिनि. ५०१ नेरइया पुच्छा ? गोयमा ! सम्मद्दिट्टी नेरइया न उववज्जति, मिच्छादिट्ठी नेरड्या उज्जति, सम्मामिच्छादिट्टी नेरइया न उववज्जति । एवं उब्वहंति वि । अविरहिए जहेव रयणपभाए, एवं असंखेज्जविन्थडे वि तिन्नि गमगा ॥ सू० ६ ॥
छाया - अस्यां खलु भदन्त ! रत्नप्रभायां पृथिव्यां त्रिंशति निरयावा सशतसहस्रेषु संख्येयविस्तृतेषु नरकेषु किं सम्यग्दृष्टयो नैरयिका उपपद्यन्ते ? मिथ्यादृष्टंयो - नैरयिका उपपद्यन्ते ? सम्यग् मिथ्यादृष्टयो नैरयिका उपपद्यन्ते ? गौतम ! सम्यदृष्टोऽपि नैरयिका उपपद्यन्ते, मिथ्यादृष्टयोऽपि नैरयिका उपपद्यन्ते, नो सम्यग्र. मिथ्यादृष्टयो नैरयिका उपपद्यन्ते, अस्यां खलु भदन्त ! रत्नप्रभायां पृथिव्यां त्रिंशति निरयावा सशतसहस्रेषु संख्येयविस्तृतेषु नरकेषु किं सम्यग्दृष्टयो नैरयिका - उद्वर्तन्ते ? एवं चैत्र, अस्यां खलु भदन्त ! रत्नमभायां पृथिव्यां त्रिंशति निरयावासशतसहस्रेषु संख्येयविस्तृता नरकाः किं सम्यष्टिभिः नैरथिकैरविरहिताः, मिथ्यादृष्टिभिः नैरथिकैरविरहिताः सम्यग् मिध्यादृष्टिभिः नैरयिकैरविरहिता चा ? गौतम ! सम्यग्दृष्टिभिरपि नैरथिकैरविरहिताः, मिथ्यादृष्टिभिरपि नैरथिकैरविरहिताः सम्यगूमिध्यादृष्टिभिः नैरयिकैरविरहिताः विरहिता वा, एवम् असंख्येय विस्तृतेष्वपि त्रीणि गमकानि भणितव्यानि, एवं शर्करा प्रभायामपि, एवं यात्रत्-तमायामपि, अधः सप्तम्यां खल मदन्त ! पृथिव्यां पञ्च भनुत्तरेषु यावत् संख्येयविस्तृते नरके किं सम्यग्दृष्टयो नैरथिकाः पृच्छा ? गौतम ! सम्यग्दृष्टयो नैरयिका न उपपद्यन्ते, मिथ्यादृष्टयो नैरयिका उपपद्यन्ते, सम्यग् मिथ्यादृष्टयो नैरविका न उपपद्यन्ते, एवम् उद्वर्तन्तेऽपि, अविरहितो यथैव रत्नप्रभायाम्, एत्रम् असंख्येयविस्तृतेष्वपि त्रीणि गमकानि । सू. ६ ॥
,
टीका - अथ रत्नप्रभादि नरकवक्तव्यतामेव सम्यग्दृष्टायपेक्षया प्ररूपयितुमाह-' इमी से णं भंते' इत्यादि । 'इमी से णं भंते ! रयणधमाए पुढवीए तीसाए
'इमीसे णं भंते । ' इत्यादि ।
टीकार्य - सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा रत्नप्रभा आदि नरकों की वक्तव्यता को ही सम्यग्दृष्टि आदि की अपेक्षा लेकर प्ररूपित की है" इमीसे णं भंते ! त्याहि
ટીકા-સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં રત્નપ્રભા આદિ નરકાની વતતાની જ સમ્યગ્દષ્ટિ આદિ જીવાની અપેક્ષાએ પ્રરૂપણા કરી છે. આ વિષયને અનુ
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०३
भगवतीसूत्रे
निरयावाससम सहस्से संखेज्जवित्थडेसु नरएस कि सम्महिडी नेरइया उववज्जति, मिच्छादिट्टी नेरइया उपवज्जेति सम्मामिच्छादिट्ठी नेरइया उववज्जंति ?' हे भदन्त ! अस्यां खल रत्नप्रभाषां पृथिव्यां त्रिंशति निरयावासशतसहस्रेषु नरकावासलक्षेषु संख्येयविस्तृतेषु - संख्येयविस्तारवत्सु नरकेषु किं सम्यग्दृष्टयो नैरयिका उपपद्यते ? किंवा मिथ्यादृष्टयो नैरयिका उपपयन्ते ? किंवा सम्यग्मिथ्यादृष्टयो - मिश्रदृष्टयो नैरयिका उपपद्यन्ते ? भगवानाह - ' गोयमा ! सम्मदिट्टी विरइया उवति, मिच्छादिट्ठी विनेरइया उबवज्जंति, नो सम्मामिच्छादिट्ठी नेरइया उचत्रज्जति ' हे गौतम ! रत्नप्रभायां संख्येयविस्तृतेषु नरकेषु सम्यग्दृष्टयोऽपि नैरयिका उपपद्यन्ते, अथ च मिथ्यादृष्टोऽपि नैरयिका उपपद्यन्ते, किन्तु नो सम्यगमिथ्यादृष्टयो नैरयिका उपपद्यन्ते, “न सम्ममिच्छो इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-' इमीसे णं भंते! रयणप्पभाए पुढवीए तीसोए निरयावास सय सहस्सेस्सु संखेज्ज वित्थडेसु नरएसुं किं सम्मfts नेरइया उववजति मिच्छादिट्ठी नेरइया उववज ति, सम्मामिच्छादिट्ठी नेरहया उववज्जंति' हे भदन्त । इस रत्नप्रभा पृथिवी के ३० लाख नरकावासों के संरूपातयोजनविस्तारवाले नरकावासों में क्या समदृष्टि नारक उत्पन्न होते हैं ? या मिथ्यादृष्टि नारक उत्पन्न होते हैं ? या सम्यग्मिथ्यादृष्टि नारक उत्पन्न होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ' गोयमा' हे गौतम! 'सम्मद्दिट्ठी वि नेरहया उववज्जति मिच्छादिट्ठी वि नेरइया उववज्जंति, नो सम्मामिच्छादिट्ठी नेरइया उववज्र्जति' रत्नप्रभापृथिवी में के ३० लाख नरकावासी में के 'संख्यातयोजन विस्तारवाले नरकावासों में सम्पदृष्टि नैरचिक भी
,
"
सक्षीने गौतम स्वामी महावीर प्रभुने सेवा प्रश्न पूछे छे ॐ - " इमीसे णं भंते! रयणप्पभाए पुढवीर तीसाए निरयावास सयस हस्सेसु संखेज्जवित्थडेसु नर• - एसु किं सम्मदिट्ठी नेरइया उत्रवज्जति, मिच्छाद्दिट्ठी नेरइया उववज्जंति, सम्मा मिच्छादिट्ठी नेरइया उववज्जंति ?” हूँ लगवन् ! या रत्नग्रमा पृथ्वीना 3 લાખ નરકાવાસમાંના જે સખ્યાત ચેાજનના વિસ્તારવાળા નરકાવાસ છે, તેમાં શું સમ્યગ્દષ્ટિ નારકે ઉત્પન્ન થાય છે? કે મિશ્ર સૃષ્ટિ નારકા ઉત્પન્ન થાય છે? કે સમ્યગૢમિથ્યાર્દષ્ટિ નારા ઉત્પન્ન થાય છે?
भडावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! " हे गीतभ ! " सम्मद्दिट्ठी विनेरइया उववज्जं ते, मिच्छादिट्ठी वि नेरइया उववज्जति, नो सम्मामिच्छादिट्ठी नेरइया उठवज्जंति " रत्नप्रभा पृथ्वीना ३० साथ नरावासेाभांना सभ्यात योजनना વિસ્તારવાળા નરકાવાસેામાં સમ્યગ્દષ્ટિ નારક પશુ ઉત્પન્ન થાય છે, મિથ્યા
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
मप्रयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०१ सू० ६ रत्नप्रभायां नैरयिकोत्पत्यादिनि. ५०३ कुणइ कालं" इति वचनमामाण्येन मिश्रदृष्टयपस्थायां मरणाभावात् । गौतमः पृच्छति-' इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु संखेज्जवित्थडेमु नरएसु किं सम्मदिट्ठी नेरक्या उन्नटुंति ? एवं चेव' हे भदन्त ! अस्यां खलु रत्नप्रभायां पृथिव्यां त्रिंशति निरयावासशतसहस्रेषु त्रिशल्लक्षनिरयावासेषु संख्येयविस्तृतेषु नरकेषु किं सम्यग्दृष्टयो नायिका उद्वर्तन्ते ? ' एवं चेव' सि, एवमेव प्रश्नोत्तरं विज्ञेयम् , तथाहि-किं वा मिथ्यादृष्टयो नैरयिकाः उद्वर्तन्ते ? किं वा सम्यग् मिथ्यादृष्टयो नैरयिका उद्वर्तन्ते ? भगवानाह-रत्नप्रभायां पृथिव्यां ततः सम्यग्दृष्टयोऽपि नैरयिका उद्वर्तन्ते, अथ च मिथ्यादृष्टयोऽपि नैरयिका उद्वर्तन्ते, किन्तु नो सम्यमिथ्यादृष्टयो नैरयिका उद्वर्तन्ते । गौतमः पृच्छतिउत्पन्न होते हैं, और मिथ्यादृष्टि नैरयिक भी उत्पन्न होते हैं, परन्तु सम्यग्मिथ्यादृष्टि नैरयिक उत्पन्न नहीं होते हैं। क्योंकि "न सम्ममिच्छो कुणह कालं" इस वचन के अनुसार मिश्रदृष्टि अवस्था में मरण नहीं होता है. अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु संखेजविस्थडेसु नरएसु कि सम्मदिट्टी नेरइया उन्धद्वंति' हे भदन्त ! इस रत्नप्रभापृथिवी के ३० लाख नरकावासों में कै संख्यातयोजन विस्तारवाले नरकावासो में क्या सम्यगदृष्टिनारक उर्सना करते हैं ? या मिथ्यादृष्टि नारक उछलना करते है ? या सम्यमिथ्यादृष्टि नारक उतना करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! 'एवं चेव' रत्नप्रभापृथिवी में वहां से सम्यग्दृष्टिनैरयिक उबलना (निकलते) करते हैं, तथा मियादृष्टि नैरयिक भी દેષ્ટિ નારકે પણ ઉત્પન્ન થાય છે, પરંતુ સમ્યગૃમિથ્યાદષ્ટિ નારકે ઉત્પન્ન यता नथी, ४२५ "न सम्ममिच्छो कुणइ कालं" मा क्यन अनुसार મિશ્રદષ્ટિ અવસ્થામાં મરણ થતું નથી. . गौतम स्वामीना प्रश्न-" इमीसे गं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए तीसाएं निरयावाससयसहस्सेसु संखेज्जवित्थडेसु नरएमु किं सम्महिद्वी नेरइया उव्वदृति?" હું ભગવાન ! આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના જે ૩૦ લાખ નરકાવાસમાંના જે સંખ્યાત એજનના વિસ્તારવાળા નરકાવાસે છે, તેમાંથી શું સમ્યગ્દષ્ટિ નારકે ઉદ્ધ
ના કરે છે? કે મિથ્યાષ્ટિ નારકે ઉદ્વર્તન કરે છે? કે સમ્યમિશ્યાદષ્ટિ નારકે ઉદ્વર્તન કરે છે?
महावीर प्रभुना उत्तर-" एवं चेव गौतम! त्यांची सभ्य નારકે પણ ઉદ્વર્તન કરે છે, મિથ્યાષ્ટિ નારકે પણ ઉદ્ધત્તના કરે છે, પરન્તુજે મિશ્રષ્ટિનારકે છે, તેઓ ત્યાંથી ઉદ્વર્તન કરતા નથી-નકળતા નથી
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०४. .
भगवतीसूत्र 'इमीसेणं भंते। रयणप्पभाए पुढवीएतीसाए निरयावाससयसहस्सेसु संखेज्जवित्थडा नरगा कि सम्मदिट्ठीहिं नेरइएहि अविरहिया वा मिच्छादिट्ठीहिं नेरइएहिं अविरहिया, सम्मामिच्छादिट्ठीहि नेरइएहिं अवरहियावा?' हे भदन्त ! अस्यां खलु रत्नप्रभायां पृथिव्यां त्रिंशति निरयावासशतसहस्रेषु संख्येयविस्तृता नरकाः किं सम्यग्दृष्टिभि रयिकैरविरहिताः-विरहवर्जिता युक्ता इत्यर्थः सन्ति ? किंवा मिथ्यादृष्टिभि रयिकैरविरहिताः सन्ति ? किं वा सम्यमिथ्यादृष्टिभि रयिकैरविरहितावा सन्ति ? भगवानाह-गोयमा ! सम्प्रदिट्ट हिं वि नेरइएहि अविरहिया, मिच्छा. दिट्ठीहिं वि नेरइएहिं अविरहिया , सम्मामिच्छादिट्ठीहि नेरहएहि अविरहिया, विरहिया वा' हे गौतम ! रत्नपभायां पृथिव्यां संख्येयविस्तृता नरकाः सम्यग्दृष्टिभिरपि नैरयिकैरविरहिताः सन्ति, एवं मिथ्यादृष्टिभिरपि नैरयिकै. उद्वर्तना करते हैं । परन्तु जो मिश्रदृष्टि नैरयिक हैं वे वहां से उद्वर्तना नहीं करते हैं । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'इमीसे गं भंते ! रयणप्पमाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु संखेज्जवित्थडा नरगा कि सम्मदिट्टीहिं नेरइएहिं अवरहिया, मिच्छादिहीहि नेरइएहिं अविरहिया, सम्माच्छिादिट्ठीहिँ नेरइएहिं अविरहिया वा' हे.भदन्त ! इस रत्नप्रभापृथिवी में जो ३० लाख नरकवास हैं सो उनमें जो संख्यात. योजन के विस्तारवाले नरकावास हैं, वे क्या सम्यग्दृष्टियों से सहित हैं.१ या मिथ्यादृष्टियों से या सम्यगूमिथ्यादृष्टियों से सहित हैं ? इसके उत्तर में प्रभुने कहा-'गोयमा' हे गौतम ! 'सम्मदिहीहि विनेरइएहि अवि-- रहिया, मिच्छादिहिहिं वि नेरइएहिं अविरहिया, सम्मामिच्छादिट्ठीहि नेरइएहि अविरहिया, विरहिया वा' रत्नप्रभापृथिवी में जो संख्यातयोजन के विस्तारवाले नरकावास हैं, वे सम्यग्दृष्टि नैरयिकों से भी
गौतम स्वामीना प्रश्न-" इमीले णं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए तीखाए : निरयावाससयसहस्सेसु संखेन्जवित्थडा नरगा किं सम्महिदीहि नेरइएहिं 'अविरहिया, मिच्छाहिदीहिं नेरइपहिं अविरहिया, सम्मामिच्छाहिदीहि नेरइएहिं अविरः हिया वि" भगवन! २मा पृथ्वीना ३० सामन२४पासोमाना સંખ્યાત જનના વિસ્તારવાળા નરકાવાસે શું સમ્યગ્દષ્ટિ નારકેથી યુક્ત છે? કે મિથ્યાષ્ટિ નારકોથી યુક્ત છે? કે સમ્યમિથ્યાષ્ટિ નારકેથી યુક્ત છે?'
महावीर प्रभुना उत्तर-" गोयमा!" गौतम! "सम्महिदीहिं वि नेरइएहिं अविरहिया, मिच्छाद्दिट्ठीहिं वि नेरइएहिं अविरहिया, सम्मामिच्छाहिदीहिं नेरइएहिं अविरहिया, विरहिया वा" २नमा पृथ्वीन सभ्यात योजना વિસ્તારવાળા નરકાવાસો છે, તેઓ સમ્યગ્દષ્ટિ નારકાથી. પણ યુક્ત છે
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०१ सू०६ रत्नप्रभायां नैरयिकोत्पत्यादिनि. ५०५ रविरहिताः सन्ति, किन्तु सम्यमिथ्यादृष्टिभिरयिकैरविरहिता:-युक्ताः सन्ति, विरहिता:-शून्या वा सन्ति, तेषां कादाचित्कत्वेन विरहसंभवात् । 'एवं असंखेज्जवित्थडेसु तिन्नि गमगा भाणियन्या' एवं-पूर्वोक्तरीत्यैव, असंख्येयविस्तृतेष्वपि नरकेपु त्रीणि गमकानि-उत्पादो-द्वर्तना-सत्ता विषयकानयोऽभिलापकरूपाः भणितव्या:-वक्तव्याः। एवं सकरप्पभाए वि, एवं जाव तमाए वि' एवं-पूर्वोक्तवदेव, शर्करामभायामपि पृथिव्यां त्रयोऽभिलापका:-- उत्पादोद्वर्तना-सत्ता विषयका वक्तव्याः, एवं-तथैव यावत्-चालुकाप्रभायां, पङ्कप्रभायां, धूममभायां, तमःप्रभायामपि उत्पादो-द्वर्तना-सत्ता विषयकाः पूर्वोक्ताखयोऽमिलापका वक्तव्याः। गौतमः पृच्छति-'अहे सत्तमाए णं भंते ! पुढवीए पंचसु अविरहित-सहित हैं, मिथ्यादृष्टि नैरयिकों से भी सहित हैं। परन्तु जो सम्पमिथ्यादृष्टि नैरयिक हैं उनसे कदाचित् सहित भी हैं, क्यों कि ये कादाचिक होते हैं-इसलिये इनका विरह संभवता है। 'एवं असंखेजवित्थडेसु वि तिन्नि गमगा भाणियन्वा' इसी प्रकार पूर्वोक्तरीति के अनुसार असंख्यात विस्तारवाले भी नरकावासों में उत्पाद, उतना और सत्ताविषयक तीन अभिलापक कहना चाहिये 'एवं सकरप्पभाए वि एवं जाव तमाए वि' इसी प्रकार से शर्करामभा में भी उत्पाद, उतना और सत्ताविषयक तीन अभिलापक कहना चाहिये. तथा इसी प्रकार से यावत् वालुकाप्रभा में पंकप्रभा में, धूमप्रभा में तमः प्रभा में भी उत्पाद, उतना एवं सत्ता विषयक तीन अभिलापक कहना चाहिये। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अहे सत्तमाए णं' મિથ્યાષ્ટિ નારકેથી પણ યુક્ત હોય છે, પરંતુ કયારેક તે નરકાવાસે સમ્યમિથ્યાટિ નારકેથી અવિરહિત (યુક્ત) પણ હોય છે અને ક્યારેક વિરહિત (રહિત) પણ હોય છે, કારણ કે સમ્યગૃમિથ્યાષ્ટિઓને ત્યાં કાયમ સદુભાવ જ હોય છે એવું નથી, કયારેક સદુભાવ અને કયારેક અભાવે हावाने र तमना १२९ सवी श छे. “ एवं असंखेजवित्थडेसु वितिन्नि गमगा भाणियवा" यात योजना विस्तारा नवासाना જેવું જ કથન અસંખ્યાત એજનના વિસ્તારવાળા નરકાવાસોના સમ્યગ્દષ્ટિ, મિથ્યાદૃષ્ટિ અને મિશ્રદષ્ટિ નારકેના ઉત્પાદ, ઉદ્વર્તન અને વિદ્યમાનતાના विषयमा पY सभा. “ एवं सस्करप्पमाए वि, एवं जाव तमाए वि" मेर પ્રમાણુ શર્કરામભા પૃથ્વીમાં પણ ઉત્પાદ, ઉધના અને વિદ્યમાનતાના વિષયમાં ત્રણ આલાપકેનું કથન કરવું જોઈએ એજ પ્રકાર વાલુકાપ્રભા,
म०६४
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०६ .
भगवतीसूत्रे अणुत्तरेसु जावसंखेज्जवित्थडे नरए कि सम्मविट्ठी नेरइया पुच्छा?' हे भदन्त ! अध: सप्तम्यां खलु पृथिव्यां पञ्चसु अनुत्तरेषु-यावत्-महातिमहालयेषु महानिरयावासेषु काल-महाकाल-शैरव-महारौरवा-प्रतिष्ठानसंज्ञकेषु संख्येयविस्तृते नरके किं सम्यग्दृष्टयो नैरयिका उपपद्यन्ते ? किंवा मिथ्यादृष्टयो नैरयिका उपपद्यन्ते इति पृच्छा, भगनानाह-गोयमा ! सम्मदिट्ठी नेरइया न उपवज्जति, मिच्छादिट्ठी नेरइया उवयज्जंति, सम्मामिच्छादिट्ठी नेरइया न उववति' हे गौतम ! अधः सप्तम्यां पृथिव्यां सम्यग्दृष्टयो नैरयिका नोपपद्यन्ते, किन्तु मिथ्यादृष्टयो नैरयिका उपपद्यन्ते, सम्यगूमिथ्यादृष्टयो नैरयिकाच नोपपद्यन्ते, 'एवं उव्वटुंति वि। अविअते ! पुढचीए पंचसु अणुत्तरेलु जावसंखेज्जवित्थडे नरए किं सम्म दिही नेरझ्या पुच्छा' हे भदन्त ! अधाशासमीपृथिवी में जो पांच अनुत्तर महाविशाल नरकावास कहे गये हैं कि जिनके नाम काल, महाकाल, 'रौरव, महारौरव एवं अप्रतिष्ठान हैं-इनमें क्या सम्यग्दृष्टि नारक उत्पन्न होते हैं ? या मिथ्यादृष्टि नारक उत्पन्न होते हैं ? या सम्यग्मिथ्यादृष्टि नारक उत्पन होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं"गोयमा' हे गौतमः! 'सम्मदिट्टी नेरइया न उपवनंति, मिच्छादिट्टी नेरड्या उवयज्जति, सम्मामिच्छादिट्टी नेरइया न उववज्जति' अध: ससमी' पृथिवी में सम्यग्दृष्टि नैरविकउत्पन्न नहीं होते हैं, किन्तु मिथ्यादृष्टि नैरयिक ही उत्पन्न होते हैं। सम्यगूमिथ्यादृष्टि नैरधिक - પંકપ્રભા, ધૂમપ્રભા અને તમામભામાં પણ ઉત્પાદ, ઉદ્વર્તન અને વિદ્યમાન નતા વિષયક ત્રણ અભિલાપનું કથન થવું જોઈએ.
गौतम स्वामीना प्रश्न-" अहे सत्तमाए णं भंते ! पुढवीए पंचसु अणुत्तरेसु जीव संखेज्जवित्थडे नरए किं सम्मट्ठिी नेरड्या पुन्छा ?3 सगवन् ! અાસપ્તમી પૃથ્વીના કાલ, મહાકાલ, રૌરવ, મહારૌરવ અને અપ્રતિષ્ઠાન નામના જે પાંચ અનુત્તર, મહાવિશાલ નરકાવાસે છે, તેમાંના સખ્યાત જિનના વિસ્તારવાળા નરકાવાસમાં (અપ્રતિષ્ઠાન નામના નરકાવાસમાં) શું સમ્યગ્દષ્ટિ નારકે ઉત્પન્ન થાય છે કે મિથ્યાદૃષ્ટિ નારકે ઉત્પન્ન થાય છે? -सभ्यभिथ्याट नारी उत्पन्न थाय छ?
: . भावीर प्रभुने। Sत्तर-" गोयमा!" गौतम! "सम्मदिहिँ नेरइया न उववचंति, मिच्छादिट्टी, नेरइया उववजंति, सम्मामिछाद्विी नेरइया न उववज्जति" अधःसभीन ते महान२४पासोमा सभ्य नार। उत्पन्न थता નથી, સમ્યમિથ્યાદષ્ટિ તારકે પણ ઉત્પન્ન થતા નથી, પરંતુ મિશ્રષ્ટિ
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० १ सू० ६ रत्नप्रभायां नैरयिकोत्पत्यादिनि. ५०७ रहिए जहेव रयणप्पभाए | एवं असंखेज्ज वित्थडे वि तिन्नि गमगा' एवं पूर्वीत्पत्तिरीत्यैव 'उद्वर्तनेऽपि' इति - उद्वर्त्तनायामपि वक्तव्याः तथा च अधः सप्तम्यां पृथिव्यां सम्यग्दृष्टयो नैरयिका नोद्वर्तन्ते, एवं सम्यग्रमिध्यादृष्टयोsपि नैरयिका नोद्वर्तन्ते, अपितु मिथ्यादृष्टय एव नैरथिका उद्वर्तन्ते । अविरहितवक्तव्यता च अधः सप्तम्यां यथा रत्नप्रभायां प्रतिपादिता तथैव प्रतिपादनीया, तथा च अधः सप्तम्यां पृथिव्यां संख्येयत्रिस्तृतो नरकः सम्यग्दृष्टिभिरपि नैरविकैरविरहितः ; - मिध्यादृष्टिभिरपि नरयकैरविरहितो वर्तते सम्यग्र मिध्यादृष्टिभिर्नरयिकैस्तु अविरहितो विरहितो वा भवति, तेषां कादाचित्कत्वेन विरहसंभवात् । एवं- तथैव 'भी उत्पन्न नहीं होते हैं'। 'एवं उन्धकृति वि' अविरहिए जहेब रयणप्प-: भाए, एवं अस खेज्ज चिरथडेलु वि तिन्नि गमगा' इसी प्रकार से पूर्वो.. पति की रीति के अनुसार ही यहां उतना में भी कहना चाहिये. तथा च- अधः सप्तमीपृथिवी में सम्यग्दृष्टि नैरयिक उतना नहीं करते हैं, सम्यमिध्यादृष्टि नैरपिक भी उसना नहीं करते हैं, किन्तु मिध्यादृष्टि नैरयिक हो उद्धर्त्तना करते हैं। अविरहितवतव्यता यहां : अधः सप्तमीपृथिवी में, जैसी रत्नप्रभा पृथिवी में यह कही गई है वैसी ही कहनी चाहिये. तथा च-अधःससभी पृथिवी में संख्यात योजन का विस्तारवाला नरकावास में सम्यग्दृष्टियों से भी अविरहित होता है, मिध्यादृष्टियों से भी अविरहित होता है. परन्तु सम्यगमिध्यादृष्टियों से वह विरहित भी रहता है और अविरहित भी रहता है। क्योंकि... ये कादाचित्क होते हैं - अतः इनके विरह की वहां संभवना रहती है।"
4
नारट्ठी ४ उत्पन्न थाय छे. " एवं उव्वति वि, अविरहिए जद्देव रयणप्पभाए, एव ं असंखेज्जवित्थडेसु वि तिन्नी गमगा " मा यूथेति रीते मही ઉદ્ધત્તનાનું કથન પશુ કરવુ જોઈએ એટલે કે અધઃસપ્તમી પૃથ્વીના સખ્યાત ચેાજનના વિસ્તારવાળા નરકાવાસેામાંથી સભ્યષ્ટિ નારકો પણ ઉદ્દત્તના કરતા નથી, સભ્યસ્મિથ્યાલેષ્ટિ નારા પણ ઉદ્ધૃત્તના કરતા નથી, પરન્તુ મિથ્યાર્દષ્ટિ નારકા જ ઉદ્વત્તના કરે છે. વિરહિત અને વિરહિત વિષયક વક્તવ્યતા અહીં રત્નપ્રસા જેવી જ સમજવી. એટલે કે અધઃસપ્તમીના સંખ્યાત ચેાજનના વિસ્તારવાળા નરકાવાસે સમ્યગ્દષ્ટિ નારાથી અવિરહિત (યુક્ત) છે, મિથ્યાર્દષ્ટિ નારકાથી પણ યુક્ત છે, પરન્તુ તે નરકાવાસે સભ્યસ્મિથ્યાર્દષ્ટિ નારકાથી યુક્ત પશુ હાય છે અને રહિત પશુ હાય છે, કારણુ કે તેઓનુ કયારેક ત્યાં અસ્તિત્વ હોય છે અને કયારેક હેતુ' નથી, તેથી નરકાવાસે
•
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
भगवतीसरे
10.
५८ - सख्येयविस्तृतवदेव असंख्येयविस्तृतेष्वपि अधः सप्तम्याः नरकेषु त्रीणि गमकानिउत्पादो-द्वर्तना-सत्ता विषयका अभिलापाः वक्तव्या इति भावः ॥सू०६॥
नरकवक्तव्यता। मूलम्-से पूर्ण भंते! कण्हलेस्से नीललेस्ले जाव सुकलेस्से भवित्ता कण्हलेस्सेसु नेरइएसु उववजइ ? हंता, गोयमा! कण्हलेस्से जाव उववजइ, से केणटेणं भंते! एवं वुच्चइ-कण्हलेस्से जावे उववजह ? गोयमा! लेस्सहाणेसु संकिलिस्समाणेसु संकिलिस्समाणेसु कण्हलेस्से परिणमइ, कण्हलेस्सं परिणमइत्ता कण्हलेस्सेसु नेरइएसु उववज्जइ, से तेणटेणं जाव उववज्जइ। से णूणं भंते! कण्हलेसले जाव सुकलेस्से भवित्ता, नीललेस्सेसु नेरइएसु उववज्जइ ? हंता, गोयमा! जाव उववज्जइ।से केणटेणं जाव उववजइ ? गोयमा! लेस्सटाणेसु संकिलिस्समाणेसु वा, विसुज्झमाणेसु वा नीललेस्सं परिणमइ, नीललेस्सं परिणमइत्ता नीललेस्तेसु नेरइएसु उववजइ, से तेणटेणं गोयमा! जाव उववज्जइ। से पूर्ण भंते! कण्हलेस्से नील जान भवित्ता काउलेस्लेसु नेरइएसु उववज्जइ, एवं जहा नीललेस्साए तहा काउलेस्सा वि भाणियव्वा जाव से तेणठेणं जाव उववज्जइ, सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति ॥सू०७॥
तेरसमे पढमो उद्देसो सम्पत्तो ॥१३-१| अधाससमी के संख्यातयोजन के विस्तारवाले नरकावास की तरह ही असंख्यातयोजन के विस्तारवाले नरकावासों में भी उत्पाद, उद्वर्तना एवं सत्ता विषयक तीनं आलापक कहना चाहिये. ॥सू० ६॥ તેમનાથી રહિત પણ સંભવી શકે છે. અધઃસસમીના અસંખ્યાત જનના નરકાવાસમાં પણ ઉત્પાદ, ઉદ્ધત્તના અને વિદ્યમાનતા વિષયક ત્રણ આલાપક, સંખ્યાત એજનના વિસ્તારવાળા નરકાવાસે જેવાં જ સમજી લેવા. સૂદા ,
-
-
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० १ सू०७ नारकलेश्यानिरूपणम् ५०६
छाया-तत् नूनं भदन्त ! कृष्णलेश्यः' नीललेषो यावत् शुक्ललेश्यो भूता कृष्णलेश्येषु नैरयिकेषु उपपद्यते ? हत, गौतम ! कृष्णलेश्यो यावत्उपपद्यते, तत् केनार्थेन भदन्त ! एवम्युच्यते कृष्णलेश्यो यावत् उपपद्यते ? गौतम ! लेश्यास्थानेषु संक्लिवमत्सु सक्लिश्यत्सु कृष्णलेश्यां परिणमति, कृष्णलेश्यां परिणम्य कृष्णलेश्येषु नरयिकेपु उपपद्यते, वत् तेनार्थेन यावत् उपपद्यते, तत् नूनं भदन्त ! कृष्णलेश्यो यावत् शुक्ललेश्यो भूत्वा नीललेश्येषु नरयि केषु उपपद्यते ? हन्त, गौतम ! यावत् उपपद्यते, तत् केनार्थेन यावत्-उपपद्यते ? गौतम ! लेश्यास्थानेषु संक्लिश्यत्सु वा , विशुद्धय सु वा नीललेश्यां परिणमति, नीललेश्यां परिणम्य नीललेश्येषु नैरपिकेषु उपपद्यते, तत् तेनार्थेन गौतम! यावत् उपपद्यते, तत् नून भदन्त ! कृष्णलेश्यो नील यावत् भूत्वा कापोतलेश्येषु नैरयिकेपु उपपद्यते ? एवं यथा नीललेश्या तथा कापोतलेश्योऽपि भणितव्यः यावत्-तत् तेनार्थेन यावत् यथा उपपद्यते, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति ॥ सू० ७ ।।
त्रयोदशशतके प्रथमोद्देशकः समाप्तः ॥१३-१॥ टीका-अथ नारकवक्तव्यतामेव प्रकारान्तरेण प्ररूपयितुमाह-'से गुणं भंते ! कण्हलेस्से नीललेस्से जाव मुक्कलेस्से भवित्ता कण्हलेस्सेसु नेरइयेसु उववज्जइ ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! तत् अथ, नूनं खलु कृष्णलेश्य:-कृष्णलेश्यावान, नीललेश्यावान् यावत्-कापोतलेश्यावान् , पद्धलेश्यावान, तेजोलेश्यावान्
नरकवक्तव्यता'से गूणं भंते ! कण्हलेस्ले' इत्यादि।
टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ने नारकसंबंधी वक्तव्यता को ही प्रकारान्तर से प्रलपित किया है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-से गूणं भंते कण्हलेस्से नीललेस्ले जाव सुक्कस्से भवित्ता कण्ह. लेस्सेलु नेरहएस्तु उववजह' हे भदन्त ! कृष्णलेश्यावाला, नीललेश्यावाली यावत् कापोतलेल्यावाला, पद्मलेश्यावाला, तेजोलेश्यावाला, शुल्क
-न२४१तव्यता“से णूणं भंते ! कण्हलेस्से" त्याह
ટીકાથ–આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે નારકેની લેશ્યાઓના વિષયમાં પ્રરૂપણું કરી છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન पूछे छे 3-' से 'गं भंते ! कण्हलेने नीललेस्से जाव सुक्कलेस्से भवित्ता कण्हलेस्सु नेरइएसु उववज्जति ?” 8 सन् ! शु. ७१४श्यावाणी, ..
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र: शुक्ललेश्यावान् भूत्वा कि कृष्णलेश्येपु--कृश्णळेश्यापत्सु नरयिकेतु उपपद्यते? भगानाह-'हंता, गोयमा ! कण्हलेस्से जाय उपवनइ' हे गौतम । हन्त-सत्यम् । कृष्णलेश्वावान यावत् नीलळेगावान , कापोतलेश्यावान , तेनोलेश्यावान, पद्मलेश्यावान् , शुक्ललेल्यावान् भूत्वा कृष्णलेश्यावत्सु नरयिकेषु उपपद्यते ।। गौतमः पृच्छति-रो केगट्टेणं ते! एवं बुच्चइ-कण्हलेसे जाय उपवई' हे भदन्त ! तद-भय, केनार्थेन एवमुच्यते-कृष्णलेशो यावत्-नीललेश्या, कापोतलेक्ष्यः, तनो. लेश्यः पद्मळेश्यः, शुक्ललेको भूत्वा कृष्णलेश्येषु नायिकेयु उपपद्यते इति ? भगानाह-'गोयमा ! लेशाद्वाणेगु संकिलिस्समाणेसु संकिलिस्समाणेमु कण्हलेस्सी परिणमइ, कण्हलेरसं परिणमइत्ता कण्हले सेमु नेरइएसु उज्जइ, हे गौतम ! लेश्यावाला होकर के जीव क्या कृष्णलेश्यावाले नैरयिकों में उत्पन्न: हो जाता है ? इसके उत्तर में प्रभु करते हैं-'हंता, गोयमा ! कण्हलेस्से जाव उववज्जई' हा गौतम ! कृष्णलेश्यावाला यावत्-नीललेझ्यावाला, तेजोलेश्शावाला पालेश्यावाला, शुल्कलेश्यावाला होकर के जीव कृष्णलेषावाले नैरपिकों में उत्पन्न हो जाता है । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'से केणटेणं अंते ! एवं बुबइ, कण्हलेस्से जाव उवयज्जई' हे भदन्त । ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि कृष्गलेश्यावाला, नीललेयावाला, कानलेश्यावाला, पीतलेश्यावाला, पद्मलेश्यावाला, शुक्ललेश्यावाला होकर के जीव कृष्गलेश्यावाले नैरधिकों में उत्पन्न हो जाता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयना' हे गौतम ! 'लेस्सहाणे संक्किलिस्तमाणेसु संकिलिस्समाणेतु कण्हलेज परिणमह, નીલલેશ્યાવાળે, કાતિલેશ્યાવાળ, તેજલેશ્યાવાળે, પત્રલેશ્યાવાળો અને શુકલ. , લેશ્યાવાળે થઈને શું કૃષ્ણલેશ્યાવાળા નારકમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે ખરો?
महावीर प्रसुना त्तर-"हता, गोयमा ! कण्हलेरसे जार उववज्जइ" हीगौतमइयुलेश्यापाणी, नीसवेश्यावाणी, पातोश्यापाजा, तनवेश्याવાળ, પાલેશ્યાવાળે અને શુક્લલેશ્યાવાળા થઈને જીવ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા નારકમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે.
गौतम स्वाभाना प्रभ-"से केणटेणं भवे ! एवं वुचइ, कण्हलेसे जाव उववज्जइ" मगवन् ! ५ श॥ २ मे ४ा छ। शुढेश्यावाणा, નીલાવાળ, કાપે તલેશ્યાવાળે, તેવેશ્યાવાળો, પાલેશ્યાવાળો, અથવા
લેશ્યાવાળે થઈને જીવ કૃષ્ણવેશ્યાવાળા નારકમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે? । महावीर प्रभुन। उत्तर-“ गोयमा!" गौतम ! “लेसटाणेसु संकिलिस्समाणेसु संकिलिस्खमाणेसु कण्हलेसं परिणमइ, कण्हलेस्सं परिणमइत्ता कण्ह..
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० १ सू०७ नारकलेश्यानिरूपणम् ५११ लेश्यास्थानेषु लेश्याभेदेषु संक्लिश्यासु संक्लिश्यत्सु पौनः पुन्थेन संक्लेशम् अवि'शुद्धि प्राप्नुवत्सु जीवः कृष्णलेश्यां परिणमति-प्राप्नोति, कृष्णलेश्यां परिणम्य'माप्य, कृष्णलेश्येषु नैरयिकेपु उपपद्यते, ' से तेगडेणं जाव उबदज्जइ' तत्-अथ, तेनार्थेन यावत्-एवमुच्यते यावत् कृष्णलेश्येपु नैरपिकेषु उपपद्यते, गौतमः पृच्छति-' से गुणं भंते ! कण्हलेस्से जान सुक्कछेस्से भवित्ता नीललेस्सेसु नेरइएसु उत्रपज्जइ ? ' हे भदन्त ! तत् अथ, नूनं खलु किम् कृष्णलेश्यो यावत्-शुक्ललेश्यो भूत्वा नीललेश्येषु नैरयिकेषु उपपद्यते ? भगवानाह-हता, गोयमा :जाव 'उववज्जइ' हे गौतम ! हन्त-सत्यम् , यावत्-कृष्णलेश्यादिमान भूत्वा नीललेश्येषु नैरयिकेषु उपपद्यते, गौतमः पृच्छति-'से केणटेणं जाव उववज्जइ ?' किण्हलेस परिणमहत्ता कण्हलेस्लेसु नेरइएस्तु उववज्जई' लेश्या के 'भेद पुनः पुनः अविशुद्धि को प्राप्त होते रहते हैं उनकी अविशुद्धि में 'जीव कृष्णलेश्या को प्राप्त करता है, कृष्णलेश्या को प्रात करके फिर कृष्णलेश्यावाले नैरयिकों में उत्पन्न हो जाता है। 'से तेण?ण जाव जववज्जइ' इसी कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है यावत् वह कृष्णलेश्यावाले नैरयिकों में उत्पन्न होता है । अप गौतमप्रभु से ऐसा पूछते हैं-'से पूर्ण मते ! कण्हलेस्से जाव सुक्कलेस्से भवित्ता नीललेस्सेसु नेरइएसु उववज्जई' हे भदन्त ! क्या कृष्णलेश्यावाला, यावत् शुक्ललेश्यावाला होकर के जीव नीललेश्यावाले नैरयिकों में उत्पन्न हो जाता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'हंता गोयमा ! जाव उववज्जई' हां, गौतम ! कृष्णादिलेश्यावाला होकर के जीव नीललेश्यावाले नयिकों में उत्पन्न हो जाता है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैंलेरसेसु नेरइएसु उववज्जइ" वेश्याना नहो । शन भविशुद्धि ॥ ४२॥ રહે છે. તેમની અવિશુદ્ધિ વખતે જીવ કૃષ્ણલેશ્યા પ્રાપ્ત કરે છે, કૃષ્ણલેશ્યા पास ४शत वेश्यावामा नारीमा उत्पन्न २४ तय छे. “से वेणद्वेणं जाव उववजह"गौतम! १२ भन्छ
यी साधन शुस -પર્યાની વેશ્યાવાળે થઈને જીવ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા નારકમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે.
गौतम स्वामीना प्रश-" से णूणं भते ! कण्हलेरखे जाव सुक्कलेस्खे भविचा नीललेस्सेसु नेरइएसु उववज्जइ ? सन् ! वेश्याथी साधन શુકલેશ્યા પર્વતની લેશ્યાવાળા થઈને શું જીવ નીકલેશ્યાવાળા નારમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે ખરો?
मडावीर प्रभुन। उत्तर-"हंता, गोयमा! जाव उववज्जह" ७, गौतम! કૃષ્ણાદિલેશ્યાવાળે થઈને જીવ નલલેસ્યાવાળા નારકમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે.
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
५१२
(
तत् केनार्थेन यावत्-कृष्णलेश्यादिमान् भूत्या नीळलेश्येषु नेरयिकेषु उपपद्यते ? भगवानाह - 'गोयमा ! लेस्मट्ठाणेसु सोकलिस्रामाणेसु वा विसृज्यमाणे त्रा नीलले सं परिणमइ, नीललेस्सं परिणमइत्ता नीलले सेमु नेरहपसु उववज्जइ ' हे गौतम ! लेश्यास्थानेषु लेश्याभेदेषु संक्ति वा अविशुद्धिं गच्छत्सु त्रिशुध्यत्सुवा - विशुद्धिं गच्छत्सु वा प्रशस्तलेश्याभेदेषु अविशुद्धि गच्छन्तु अप्रशस्त
यादे विशुद्धिं गच्छत्सु नीललेश्यां परिणमति प्राप्नोति, नीलखेश्यां परि णम्य - प्राप्य, नीललेश्येषु नैरयिकेषु उपपद्यते, 'मे तेण्डेणं गोयमा ! जान उत्रवज्जइ' हे गौतम! नत्-अथ तेनार्थेन यावत्-एवमुच्यते - कृष्णलेश्यादिमान् भूत्वा नीललेश्येषु नैरयिकेषु उपपयते । गौतमः पृच्छति' से गं ने! कह'सेकेण्डेणं जाव उवत' हे भदन्त | ऐसा आर किस कारण से कहते हैं कि यावत् कृष्णादिलेइयावाला होकर के जीव नीललेइयावाले तैरयिकों में उत्पन्न हो जाता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है - 'गोयमा' -engly सकिलिहलमाणेसु वा विसुज्झमाणेसु वा नीललेल्स परिपाम, नीललेस्स' परिणमत्ता नीललस्सेसु नेरइएस उबवज्जह' हे गौतम ! लेश्यास्थान - लेश्याभेद अविशुद्धि को अथवा विशुद्धि को प्राप्त जब होते रहते हैं - अर्थात् प्रशस्त लेइपास्थान- अविशुद्धि को जय प्राप्त होते रहते हैं तब नीललेश्या को जीव प्राप्त करता है, नीललेश्या को प्राप्त करके नीललेश्यावाले नैरधिकों में यह उत्पन्न हो जाता 'है । 'से तेणटुणं गोधमा ! जाव उवनज्जइ' इस कारण हे गौतम! मैंने ऐसा कहा है कि यावत्- कृष्णलेइया आदिवाला हो करके जीव
गौतम स्वामीनी प्रश्न- " से केणटुणं भंवे ! जाव उत्रवज्जइ " हे भगवन्! આપ શા કારણે એવું કહેા છે કે કૃષ્ણાદિ લે” વાળા થઈને જીવ નીલ
લેફ્સાવાળા નારામાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે ?
भडावीर प्रभुना उत्तर- " गोयमा !" हे गौतम | "लेहसाणेषु संकिलिस्समाणेसु वा विसुज्झमाणेसु वा नीललेस्सं परिणमइ, नीललेस्सं परिणमत्ता नीललेस्से नेरइपसु उववज्जइ " न्यारे सेश्य ले हो (वेश्यास्थान) भविशुद्धि અથવા વિશુદ્ધિને પ્રાપ્ત કરતા રહે છે, એટલે કે જ્યારે પ્રશસ્ત લેશ્ય સ્થાને અવિશુદ્ધિને અને અપ્રશસ્ત લેશ્યાસ્થાના વિશુદ્ધિને પ્રાપ્ત કરતા રહે છે, ત્યારે જીવ નીલલેસ્યા પ્રાપ્ત કરે છે, અને નીલલેસ્યા પ્રાપ્ત કરીને જીવ નીલલેશ્યાबाजा नाराभां उत्पन्न य लय हो. " से तेणट्टेणं गोयमा ! जाव उववज्जइ " હું ગૌતમ! તે કારણે મેં એવુ' કહ્યું છે કે કૃષ્ણાદિ લેશ્યાવાળા થઈને જીવ નીલલેશ્યાવાળા નારકામાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે.
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० १ सू०७ नारकलेश्यानिरूपणम् ५१३ छेसे नील जाच भविता काउलेस्सेसु नेरइएम् उववज्जइ ?' हे भदन्त ! वत अथ, नूनं खल किं कृष्णालेश्यो, नील यावत् नीलादिलेश्यावान् भूत्वा कापोतलेश्येपु नैरइके' उपपद्यते ? भगवानाह-एवं जहा नीललेस्साए तहा काउलेस्साए विभागियना, जाव से तेणटेणं जाव उववज्जई' हे गौतम एवं-पूर्वोक्तरीत्यैव, यथा नीललेश्यां तथा कापोतलेश्याऽपि भणितव्या, यावत् हन्त, गौतम! कृष्णलेश्यादिमान भूत्वा कापोतलेश्येषु नैरयिकेषु उपपद्यते । तत् केनार्थेन एवमुच्यते-कृष्णलेश्यादिमान भूत्वा कापोतलेश्येषु नैरयिकेषु उपपद्यते ? गौतम ! लेश्याभेदेषु संक्लिश्यत्सु अविशुद्धि गच्छत्सु विशुध्यन्सु विशुद्धि गच्छत्सु वा, नीललेश्यावाले नायिकों में उत्पन्न होता है । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'से गुणं भंते ! कण्हलेस्से नील जाव भवित्ता काउलेस्लेसु नेरइएसु उववज्जई' हे भदन्त ! क्या कृष्णलेश्यावाला यावत् नीलादिलेल्यावाला होकर के जीव कापोतलेश्यायाले नैरथिकों में उत्पन्न होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं जहा नीललेस्साए तहा काउलेस्साए वि भाणियन्वा, जाव से तेणटेणं जाव उववज्जह' हे गौतम ! जैसा कथन नीललेश्या में किया गया है-वैसा ही कथन कापोतलेश्या में भी करना चाहिये यावत् हो, गौतम ! कृष्णलेझ्यादिवाला होकर के भी जीव कापोतलेक्ष्यावाले नैरयिकों में उत्पन्न होता है। हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि कृष्णादिलेश्यावाला होकर के जीव कापोतलेश्यावाले नैरयिकों में उत्पन्न होता है ? तव इस पर प्रभु' कहते हैं-गौतम ! लेश्यास्थान-लेश्याभेद जच अविशुद्धि . गौतम स्वाभाना प्रश्न-“से पूर्ण भंते ! कण्हलेरसे नील जाव भवित्ता काउलेस्सेसु नेरइएसु अवज्जइ" भगवन् ! शुन, नीद माश्यावाणी. થઈને જીવ કાપતલેશ્યાવાળા નારકમાં ઉત્પન્ન થાય છે?
महावीर प्रभुना उत्त२-" एवं जहा नीललेस्साए तहा काउलेस्साए वि भाणियव्वा, जाव से तेणट्रेणं जाव उववज्जइ" डा, गौतम ! २ ४थन નીલલેસ્થામાં કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન કાપતામાં પણ કરવું જોઈએ એટલે કે કશુદિ લેશ્યાવાળે થઈને પણ જીવ કપલેશ્યાવાળા તારમાં ઉત્પન્ન થાય છે.
ગૌતમ સ્વામીનો પ્રશ્ન–હે ભગવન ! આપ શા કારણે એવું કહે છે કે કૃષ્ણાદિ વેશ્યાવાળો થઈને જીવ કાતિલેશ્યાવાળા નારકમાં ઉત્પન્ન થાય છે?
મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર-હે ગૌતમ! જ્યારે લેશ્વાસ્થાન લેશ્યાલેદ) અવિશુદ્ધિને અથવા વિશુદ્ધિને પ્રાપ્ત કરતા રહે છે, ત્યારે જીવ કાતિ
भ० ६५
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र प्रशस्तलेश्यामेदेषु अविशुद्धिं गच्छन्सु, अप्रशस्तलेश्याभेदेषु च विशुद्धिं गच्छत्सु कापोतलेश्यां परिणमति, कापोतलेश्यां परिणम्प कापोतलेश्येषु नैरयिकेपु उपप्रद्यते, तत्-अथ, तेनार्थेन यावत्-एवमुच्यते-कृष्णलेश्यादिमान भूत्वा कापोतं. लेश्येषु नैरयिकेषु उपपद्यते इति भावः । अन्ते गौतम आह- सेवं भंते ? सेवं भंने ! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सर्व सत्यमेव, हे भदन्त । तदेवं-भवदुक्तं सर्व सत्यमेव ॥ सू० ७॥ । ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-मसिद्धवाचक पश्चदशभाषा
कलितललितकलापालापकप्रविशुद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनाचार्य' पदभूपित-कोल्हापुरराजगुरुवालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितायां श्री "भगवतीसूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख़्यायां व्याख्यायां त्रयोदशशतके
प्रथमोद्देशका समाप्तः ॥१३-१॥ की, अथवा विशुद्धि को प्राप्त होते रहते हैं-तब जीव कापोतलेश्या को प्राप्त करता है, कापोतलेश्या को प्राप्त करके वह कापोतलेश्यावाले नरयिकों में उत्पन्न होता है । अय ‘अन्त में गौतम प्रभु से कहते हैं'सेवं भंते ! सेवं भंते । त्ति हे भदन्त आपका कहा हुआ यह सय कथन सत्य ही है, हे भदन्त ! आपका कहा हुआ-सब सत्यही है । सू०७॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलाल जी महाराज कृत "भगवतीसूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्याके तेरहवें शतक का
॥पहेला उद्देशक समाप्त १३-१॥ લેશ્યાને પ્રાપ્ત કરે છે, અને કાપેલેસ્થાને પ્રાપ્ત કરીને તે જીવ કાતિલેશ્યાવાળા નારકમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે.
गौतम स्वामी छे ४-“सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति" साप! આપે આ વિષયને અનુલક્ષીને જે પ્રતિપાદન કર્યું, તે સત્ય છે. હે ભગવન! આપની વાત સર્વથા સત્ય જ છે. સૂત્રકા જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાન તેરમા શતકને પહેલે ઉદેશે સમાસ ૧૩-જો
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेन्द्रका टीका श० १३ ० २ द्वितीयोदेशकविषयविवरणम् ५१५ अथ द्वितीयोदेशकः प्रारभ्यतेत्रयोदशशतके द्वितीयोदेशकस्य संक्षिप्तविवरणम्,
देवानां प्रकारवक्तभ्यता, भवनवासिदेवानां प्रकारवतन्त्रता, असुरकुमारावासवक्तव्यता, असुरकुमारावासेषु उत्पादवक्तव्यता, असुरकुमारावासेषु उद्वर्तनावक्तव्यता, नागकुमारादीनामावासवक्तव्यता, वानव्यन्तरदेवानामावासवक्तव्यता, एकसमयेन वानव्यन्तरदेवानामुत्पादवक्तव्यता, ज्योतिषिकदेवानां विमानावासवक्तव्यता, सौधर्म देवलोकेषु विमानाषा सवक्तव्यता, एकसमयेन सौधर्मादिसहस्रारा न्तरेषु देवानामुत्पादवक्तव्यता, आनतमाणतयोर्देवलोकयोर्विमानावासवक्तव्यता, वैयक विमानावासवक्तव्यता, अनुत्तरविमानवक्तव्यता, पञ्चानुत्तरविमानेषु एक तेरहवें शतकका प्रारंभउद्देशा दूसरा
तेरहवें शतक के इस द्वितीय उद्देशक में जो विषय वर्जित हुआ है, उस का विवरण संक्षेप से इस प्रकार से हैं-देवों के प्रकार की वक्त व्यता, भवनवासी देवों के प्रकार की वक्तव्यता, असुरकुमारावासवक्तव्यता, असुरकुमारावासों में उत्पादवक्तव्यता, असुरकुमारावासों में उतना - (orar) वक्तव्यता, नागकुमारादिकों के आवास की वक्तव्यता, वानव्यन्तर देवों के आवास की वक्तव्यता, एक समय में वानव्यन्तर देवों के उत्पाद की वक्तव्यता, ज्योतिषिक देवों के विमाना वासकी वक्तव्यता, सौधर्मदेवलोकों में विमानावासवक्तव्यता, एक समय में सौधर्मादि सहस्रारान्त में देवों के उत्पाद की वक्तव्यता आनतप्राणतदेवलोकों में विमानावासवक्तव्यता, ग्रैवेयक विमानावास - તેરમા શતકના પ્રારંભઉદ્દેશક ખીજો
તેરમાં શતકના ખીજા ઉદ્દેશકમાં જે વિષયનુ' પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યુ છે, તેનું સંક્ષિપ્ત વિવરણ આ પ્રમાણે છે દેવાના પ્રકારનુ· કથન, ભવનવાસી हेवाना अधारनु' स्थन, असुरकुभारावासेोभाथी उद्वर्त्तना (य्यवन)नु' उथन, नागકુમારાદિકાના આવાસની વક્તવ્યતા, વાનવ્યન્તર દેવાના આવાસની વક્તવ્યતા, એક સમયમાં કેટલા વાનન્યન્તર દેવાના ઉત્પાદ થાય છે, તેનું કથન, નૈતિષિક દેવેાના વિમાનાવાસની વક્તવ્યતા, સૌધ દેવલેાકના વિમાનાવાસેાની વક્તવ્યતા, એક સમયમાં સૌધમ થી લઈને સહસ્રાર પન્તના કલ્પેામાં કેટલા દેવાની ઉત્પત્તિ થાય છે, તેનું કથન આનતપ્રાણત દેવલેાકના વિમાનાવાસની વક્તવ્યતા,
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१६
भगवतीसूत्रे
समयेन देवानामुत्पादादि वक्तव्यता, असुरकुमारावासेषु सम्यग्दृष्टयादि समुत्पादवक्तव्यतामरूपणम्, कृष्ण लेश्यादिमन्वोभूत्वा कृष्णलेश्यादियुक्त देवेषु उत्पद्यन्ते किम् ? इत्यादि प्रश्नोत्तरम् ।
देववक्तव्यता ।
मूलम् - इविहाणं भंते! देवा पण्णत्ता ? गोयमा ! उविहा देवा पण्णत्ता, तं जहा - भवणवासी, वाणमंतरा, जोइसिया, बेमाणिया, भवणवासी णं भंते! देवा कइविहा पण्णत्ता ? गोयमा ! दसविहा पण्णत्ता, तं जहा - असुरकुमारो, एवं भेओ जहा बितिय देवुसए जाव अपराजिया सवसिद्धगा, केवइयाणं भंते! असुरकुमारावास सय सहस्सा पण्णत्ता ? गोयमा ! घोसट्ठि असुरकुमारावास सयसहस्सा पण्णत्ता, ते णं भंते! किं संखेज्ज वित्थडा, असंखेज्ज वित्थडा पण्णत्ता ? गोयमा ! संखेजवित्थडा वि, असंखेज्जवित्थडा वि पण्णत्ता, चोसट्टी णं भंते ! असुरकुमारावास सय सहस्सेसु संखेज्जवित्थडेसु असुरकुमारावासेएगसमपणं केवइया असुरकुमारा उववज्र्ज्जति, जाव केवइया तेउलेस्सा उववज्र्ज्जति, केवइया कपहपक्खिया उववज्जंति, वक्तव्यता, अनुत्तरविमानात्रासवक्तव्यता, पांच अनुत्तर विमानों में एक समय में देवों के उत्पाद आदि की वक्तव्यता असुरकुमारावासों में सम्यग्दृष्टवादि के समुत्पाद की वक्तव्यता कृष्णलेश्यादिवाले होकर जीव कृष्णलेश्यादियुक्त देवों में उत्पन्न होते हैं क्या? इत्यादि प्रश्न का उत्तर ।
ત્રૈવેયકવિમાનાવાસની વકતવ્યતા, અનુત્તર વિમાનાવાસવકતવ્યતા, અનુત્તરવિમાનાની વકતબ્ધતા, પાંચ અનુત્તર વિમાનેામાં એક સમયમાં કેટલા દેવાના ઉત્પાદ આદિ થાય છે, તેની વક્તવ્યતા, અસુરકુમારવાસેામાં સમ્યગ્દષ્ટિ આદિ દેવાના સમુત્પાદની વક્તવ્યતા, “ શુ* કૃષ્ણાદિ લેફ્સાવાળા થઈને જીવા કૃષ્ણાદિ લેસ્યાયુક્ત દેવામાં ઉત્પન્ન થાય છે ખરાં ?” ઈત્યાદિ પ્રશ્નોના ઉત્તર,
66
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका शं० १३ उ० २ ० १ देवविशेषनिरूपणम्
५१७
"
f
एवं जहा रयणप्पभाए तहेव पुच्छा, तहेव वागरणं, नवरं दोहिं वेदेहिं उववज्जति, नपुंसगवेयगा न उववज्जंति, सेसं तं चैव उता वि तहेव, नवरं असन्नी उव्वहंति, ओहिनाणी, ओहिदंसणी य ण उव्वहंति, सेलं तं चैव पण्णत्तपसु तहेव नवरं संखेज्जगा इत्थवेयगा पण्णत्ता, एवं पुरिसवेयगा वि, नपुंगवेयगा नस्थि, कोहकसायी सिय अस्थि, सिय नत्थि, जइ अस्थि जहणेणं एको वा दो वा, तिन्नि वा उक्कोसेणं संखेजा पण्णत्ता, एवं माणकसायी, मायाकसाई, संखेज्जा लोभकसायी पण्णत्ता, सेसं तं चैव तिसु वि गमएसु संखेज्जेसु चत्तारिले - साओ भाणिव्वाओ, एवं असंखेज्जवित्थडेसु वि नवरं तिसुवि गमसु असंखेजा भाणियव्वा जाव असंखेजा. अचरिमा पण्णत्ता, केवइयाणं भंते! नागकुमारावासलय सहस्सा पण्णत्ता ? एवं जाव थणियकुमारा, नवरं जत्थ जत्तिया भवणा, केंवइया णं भंते! वाणमंतरावास सय सहस्सा पण्णत्ता ? गोयमा ! असंखेज्जा वाणमंतरावाससयसहस्सा पण्णत्ता, ते णं भंते! किं संखेज्जवित्थडा, असंखेज्जवित्थडा ? गोयमा ! संखेज्जवित्थडा, नो संखेज्ज़वित्थडा संखेज्जेसुणं भंते! वाणमंतरावास सय सहस्तेसु एगसमएणं केवइया वाणमंतरा उववज्जंति ? एवं जहा असुरकुमाराणं संखेज्ज वित्थडेसु तिन्निगमगा तहेव भाणियव्वा, वाणमंतराणं वि तिन्नि गमगा केवइया णं भंते! जोइसियविमाणावास सय सहस्सा पण्णत्ता ? गोयमा ! असंखेज्जा जोइसियविमाणावाससय सहस्सा पण्णत्ता,
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१८
. भगवतीसरे ते णं भंते! किं संखेज्जवित्थडा, असंखेजवित्थडा? एवं जहा वाणमंतराणं तहा जोइसियाण वि, तिन्नि गमगा भागियव्वा नवरं एगा तेउलेस्सा, उववज्जतेसु पण्णत्तेसु य असन्नी नत्थि सेसं तं चेव, सोहम्मे णं भंते! कप्पे केवइया विमाणावाससय: सहस्सा पण्णता? गोयमा! बत्तीसं विमाणावाससयसहस्सा पण्णता, ते णं भंते ! किं संखेजवित्थडा, असंखेज्जवित्थडा ? गोयमा! संखेज्जवित्थडा वि, असंखेज्जवित्थडा वि, सोहम्मेणं भंते ! कप्पे बत्तीसाए विमाणावाससयसहस्सेसु संखेजवित्थडेसु विमाणेसु एगसमएणं केवइया सोहम्मा देवा उववज्जति ? केव: झ्या तेउलेस्सा उववज्जति? एवंजहा जोइसियाणं तिन्निगमगा, तहेव तिन्नि गमगा भाणियव्वा, नवरं तिसु वि.संखेजा भागिः, यत्वा ओहिनाणी, ओहिदंसणी य चवावेयवा, सेसं तं चेक, . असंखेज़वित्थडेसु एवं चेव तिन्नि गमगा, णवरं तिसु वि गमएसु असंखेज्जा भाणियव्वा, ओहिनाणी य, ओहिदसणीय संखेज्जा घयंति, सेसं तं चेव, एवं जहा सोहम्मे वत्तव्यया भणिया तहा ईसाणे वि छ गमगा भाणियवा, सर्णकुमारे एवं चेव, नवरं इत्थीवेयगा ने उववज्जति, पण्णत्तेसु य न भण्णंति, असन्नी तिसु. विगमएसु न भण्णंति, सेसं तं चेव, एवं जाव सहस्सारे, नाणत्तं विमाणेसु लेस्सासु य, सेसं तं चेव, आणयपाणयेसु णं भंते ! कप्पेसु केवइया विमाणावाससया पण्णत्ता ? गौयमा! चत्ताहि विमाणावाससया पण्णत्ता, ते गं भंते!. किं. संखेज्जवित्थडा, .
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
चन्द्रिका टीका श० १३ उ० २ सू० १ देवविशेषनिरूपणम्
५१९
असंखेज्ज वित्थडा ? गोयमा ! संखेजवित्थडा वि, असंखेज्ज- वित्थडा वि, एवं संखेज्ज वित्थडेसु तिन्नि गमगा जहा सहस्सारे -असंखेज्ज वित्थडेसु विमाणेसु०, उववज्जंतेसु य, चयंतेसु य, एवं चैव संखेज्जा भाणियव्वा, पण्णत्तेसु, असंखेज्जा नवरं नोइंदियोवउत्ता, अणंतरोववन्नगा, अनंतशेवगाढगा, अनंतराहारगा, अणंतरपज्जत्तगा य एएसिं जहणेणं एक्को वा, दोवा, तिन्नि वा, उक्कोसेणं संखेज्जा पण्णत्ता, सेसा असंखेज्जा भाणियव्वा, आरणचचुपसु एवं चेव, जहा आणयपाणएसु, नाणत्तं विमाणेसु एवं वेज्जगा वि, कइ णं भंते! अणुत्तरविमाणा पण्णत्ता ? गोयमा ! पंच अणुत्तरविमाणा पण्णत्ता, ते णं भंते! किं संखज्ज' वित्थडा, असंखेज्जवित्थडा ? गोयंमा !- संखेज्ज वित्थडेय, असंखेज्जवित्थडा य, पंचसु णं भंते! अणुत्तरविमाणेसु संखेज्जवि - स्थडे विमाणे एगसमपणं केवइया अणुत्तरोववाइया देवा उक वज्जति ? केवइया सुक्कलेस्सा उववज्र्ज्जति ? पुच्छा, तहेव, गोयमा ! पंचसु णं अणुत्तरविमाणेसु संखेज्ज वित्थडे अणुत्तरविमाणे एगुसमएणं जहणेणं एको वा, दो वा, तिन्निवा, उक्कोसेणं अणुत्तरोववाइया देवा उववज्जंति, एवं जहा गेवेज्जविमाणेसु 'संखेज्जवित्थडेसु, नवरं किण्हपक्खिया अभवसिद्धिया तिसु अन्नाणेसु एएन उववज्जंति, न चयंति, न पण्णत्तएसु भाणि यव्वा, अवरिमा वि खोडिज्जति जाव संखेज्जा चरिमा पण्णत्ता सेसं तं चैव, असंखेज्जवित्थडेसु वि एए ण भण्णंति, नवरं 'अरिमा अस्थि, सेसं जहा गेवेज्जएस असंखेज्जवित्थडेसु जावः
3
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीचे
=
५२० अखेज्जा अचरिमा पण्णत्ता, चोसट्ठीए णं भंते! असुरकुमारा वाससयसहस्सेसु संखेज्जवित्थडेसु असुरकुमारावासेसु किं सम्मदिही असुरकुमारा उववज्जति ? मिच्छादिट्ठी, एवं जहा रयणप्पभाए तिन्नि आलावगा भणिया तहा भाणियन्वा, एवं असंखेज्जवित्थडेसु वि तिन्नि गमगा, एवं जाव गेवेज्जविमाणेसु, अणुत्तरविमाणेसु एवं चेव, नवरं तिसु वि आलावएसु मिच्छाविट्ठी सम्मामिच्छादिट्टी य न भन्नंति, सेसं तं चेव, से पूर्ण भंते ! कण्णलेस्से नील जाव सुक्कलेस्से भवित्ता, कण्हलेस्सेसु देवेसु उववज्जइ ? हंता, गोयमा! एवं जहेव नेरइएसु पढमे उद्देसए तहेव भाणियवं, नीललेसाए वि जहेव नेरइयाणं जहा नीललेसाए, एवं जाव पम्हलेस्सेसु सुक्कलेस्सेसु एवं चेव नवरं लेस्साटाणेसु विसुज्झमाणेसु विसुज्झमाणेसु सुक्कलेस्सं परिणमंति, सुक्कलेस्सं परिणमइत्ता सुक्कलेस्सेसु देवेसु उववज्जंति, से तेणटेणं जाव उववज्जति।
तेरसमे बीओ उद्देसो समत्तो॥१३-२॥ छाया-कतिविधाः खलु भदन्त ! देवा ? प्रज्ञप्ता ? गौतम ! चतुर्विधा देवा मज्ञप्ता, तद्यथा -भवनवासिनः, वानव्यन्तरा, ज्योतिषिकाः वैमानिकाः, भवनवासिनः खलु भदन्त ! देवाः कतिविधाः प्रज्ञप्ता: ? गौतम ! दशविधाः प्रज्ञप्ता, तयथा-असुरकुमाराः, एवं भेदो यथा द्वितीयशतके देवोद्देशके यावत् अपराजिताः सर्वार्थसिद्धिकाः, कियन्ति खलु भदन्त ! असुरकुमारावासशतसहस्राणि प्रज्ञतानि ? गौतम चतुःषष्टिः असुरकुमारावासशतसहस्राणि भज्ञप्तानि, ते खलु भदन्त ! किं संख्येयविस्तृताः, असंख्येयविस्तृवाः, प्रज्ञप्ता ? गौतम !
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० २ सू०१ देवविशेपनिरूपणम् ___५२१ संख्येयविस्तृता अपि, असंख्येयविस्तृता अपि, चतुष्पष्टयां खलु भदन्त ! असुरकुमारावासगतसहरस्रेषु संख्येयविस्तृनेपु असुरकुमारावासेपु एकसमयेन कियन्तः अमुरकुमारा उपपद्यन्ते ? यावत् क्रियन्तस्तेजोलेश्या उपपद्यन्ते ? कियन्तः कृष्णपाक्षिका उपपद्यन्ते ? एवं यथा रत्नपभायां तथैव पृच्छा, तथैव व्याकरणम् नवरं द्वाभ्यां वेदाभ्याम् उपपद्यन्ते, नपुंसकवेदकाः न उपपद्यन्ते शेषं तदेव उद्वर्तका अपि तथैव, नवरम् असंझिन उद्वर्तन्ते, अवधिज्ञानिनः, अवधिदर्शनिनश्च न उद्वर्तन्ते, शेपं तदेव, प्रज्ञप्तकेषु तथैव, नवरं संख्येयकाः स्त्रीवेदकाः प्रज्ञप्ताः, एवं पुरुषवेदका अपि, नपुंसकवेदकाः न सन्ति, क्रोधकपायिणः स्यात् सन्ति, स्यात् न सन्ति, ये सन्ति जघन्येन एको बा, द्वौ वा, त्रयो वा' उत्कृष्टेन संख्येयाः प्रज्ञताः, एवं मानकषायिणः, मायाऊपायिणः, संख्येयाः लोभकपायिणः प्रज्ञप्ताः, शेपं तदेव, त्रिष्वपि गमकेषु संख्येयेषु चतस्रो लेश्या भणिनव्या एवम् असंख्येयविस्तृनेष्वपि, नवरम् त्रिष्वपि गमकेपु असंख्येया भणितव्याः, यावत् असंख्येयाः, अचरमाः मज्ञप्ताः, कियन्ति खलु भदन्त ! नागकुमारावासशतसहस्त्राणि प्रज्ञप्तानि ? एवं यावत्-स्वनितकुमाराः, नवरं यत्र यावन्ति भवनानि, कियन्ति खलु भदन्त ! वानव्यन्तरावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! असंख्येयानि वानव्यन्तरावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि, ते खलु भदन्त ! किं संख्येयविस्तृताः, असंख्येयविस्तृताः ? गौतम । संख्येयविस्तृताः, नो असंख्येयविस्तृताः, संख्येयेषु खलु भदन्त ! वानव्यन्तरावास शतसहस्रेषु एकसमयेन कियन्ता, वानव्यन्तरा उपपद्यन्ते ? एवं यथा अमुरकुमाराणां संख्येयविस्तृतेषु त्रीणि गमकानि तथैव भणितव्यानि वानव्यन्तराणामपि त्रीणि गमकानि, कियन्ति खलु भदन्त ! ज्योतिपिकविमानावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! असंख्येयानि ज्योतिपिकविमानावासशतसहस्राणि पक्षप्तानि ? ते खलु भदन्त ! किं संख्येयविस्तृताः असंख्येयविस्तृताः? एवं यथा वानव्यन्तराणां तथा ज्योतिपिकाणामपि त्रीणि गमकानि भणितव्यानि, नवरम् एका तेजोलेश्या, उपपद्यन्तेषु प्रज्ञप्तेषु च असंज्ञिनो न सन्ति, शेपं तदेव, सौधर्मे खलु भदन्त ! कल्पे कियन्ति विमानाचामशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! द्वात्रिंशत् विमानावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि, ते खलु भदन्त ! किं संख्येयविस्तृताः, असंख्येयविस्तृताः ? गौतम ! संख्येयविस्तृता अपि असंख्येयविस्तृता अपि, सौधर्मे खलु भदन्त ! कल्पे द्वात्रिंशतिविमानावासशतसहस्रेषु संख्येयविस्तृतेषु विमानेषु एकसमयेन कियन्तः सौमिका देवा उपपद्यन्ते ? कियन्तस्तेनोलेश्या उपपद्यन्ते ? एवं यथा ज्योतिपिकाणां त्रीणि गमकानि तथैव श्रोणि गमकानि भणितव्यानि, नवरं त्रिज्वपि संख्येया भणितव्याः, अवधिज्ञानिनः
भ० ६६
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे अंबधिदर्शनिनश्च च्यावयितव्याः शेषं तदेव, असंख्येयविस्तृतेषु एवमेव त्रीणि गमकोनि, नारं त्रिवपि गमकेपु असंख्येया भणितव्याः, अवविज्ञानिनथ, अवधिदर्श:निनश्च संख्येयाश्यवन्ति, शेषं तदेव, एवं यथा सौधर्मवक्तव्यता भणिता तथा ईशानेऽपि पट् गमकानि भणितव्यानि, सनत्कुमारे एवञ्चैत्र, नवरं स्त्रीवेदका न उपपद्यन्ते, मज्ञप्तेषु च न भण्यन्ते, असंज्ञिनस्त्रियपि गमकेषु न भण्यन्ते, शेपं तदेव, एवं यावत् सहसारे, नानात्वं विमानेषु, लेश्यासु च , शेपं तदेव, आनतमाणतेषु खलु भदन्त ! कल्पेषु कियन्ति विमानावासशतानि मज्ञप्तानि ? हे गौतम ! चत्वारि विमानावासशतानि प्रज्ञतानि, ते खलु भदन्त ! कि संख्येयविस्तृताः, असंख्येयविस्तृताः ? गौतम ! संख्येयविस्तृता अपि, असंख्पेयविस्तृता अपि, एवं संख्येयविस्तृतेषु त्रीणि गमकानि यथा सहस्रारे असंख्येयविस्तृतेपु, विमानेषु उपपद्यन्तेषु च च्यवन्तिषु च एवं चैन संख्येया भणितव्याः, मज्ञप्तेपु असंख्येयाः, नवरं नो इन्द्रियोपयुक्ताः, अनन्तरोपपनकाः, अनन्तरायगाहाः, अनन्तराहारकाः, अनन्तरंपर्याप्तकाश्च एतेषां जघन्येन एको वा, द्वौ वा, यो वा, उत्कृष्टेन संख्येयाः प्रज्ञप्ता, शेषाः असंख्येया भणितव्याः , आरणाऽच्युतेपु एवं चैव यथाऽऽनतमाणतेषु, नानात्वं विमानेपु, एवं ग्रैवेयंका अपि, कति खलु भदन्त ! अनुत्तरविमाना: मज्ञप्ताः ? गौतम ! पञ्च अनुत्तरविमानाः प्रज्ञप्ताः ते खलु भदन्त ! कि संख्येयविस्तृताः, असंख्येयविस्तृताः ? गौतम ! संख्येयविस्तृतश्च, असंख्येयविस्तृताथ पञ्चमु खलु भदन्त । अनुत्तरविमानेषु संख्येयविस्तृते विमाने एकसमयेन कियन्तः अनुत्तरोपपातिका देवा उपपद्यन्ते ? कियन्तः शुक्ललेश्या उपपद्यन्ते ? पृच्छा, तथैव, गौतम ! पञ्चसु खलु अनुत्तरविमानेषु संख्येयविवृस्ते अनुत्तरविमाने एकसमयेन जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येयाः अनुतरोपपातिकाः देवाः उपपद्यन्ते, एवं यथा ग्रैवेयकविमानेषु संख्येयविस्तृतेषु, नवरं कृष्णपाक्षिकाः, अभवसिद्धिकाः त्रिषु अज्ञानेषु एते न उपपद्यन्ते, न च्यवन्ति, न प्रज्ञप्तेषु भणितब्यार, अचरमा अपि प्रतिपिध्यन्ते, यावत् संख्येयाः चरमा: प्रज्ञप्ताः, शेष संदे, असंख्येयविस्तृतेष्वपि एते न भण्यन्ते, नवरम् अचरमाः सन्ति, शेषं यथा अवेयकेषु असंख्येयविस्तृतेषु यावत् असंख्येयाः अचरमाः प्रज्ञप्तीः, चतुष्पटौ खलु भदन्त ! असुरकुमारावासशतसहस्रेषु संख्येयविस्तृतेषु असुरकुमारावासेषु किं सम्यग्दृष्टया असुरकुमाराः उपपद्यन्ते ? मिथ्यादृष्टयः, एवं यथा रत्नप्रभायां त्रय आलापका भणितास्तथा भणितव्याः, एवम् असंख्येयविस्तृतेष्वपि त्रीणि गमकानि, एवं यावत् अवेयकविमानेषु, अनुचरविमानेषु एवमेव, नवरं त्रिष्वपि आलापकेषु मिथ्यादृष्टयः सम्यग् मिथ्यादृष्टयश्च न भण्यन्ते,
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२
i
प्रमेयचन्द्रिका टीका शे० १३ उ० १ सू० १ देवविशेषनिरूपणम् शेपं तदेव । गौतमः पृच्छति-तत् नूनं भदन्त ! कृष्णलेश्यः, नील यावत् शुक्ल, लेश्यो भूत्वा कृष्णलेश्येषु देवेषु उपपद्यन्ते ? हन्त गौतम ! एवं यथैव नैरयिकेपु प्रथम उद्देशके तथैव भणितव्यम् , नीललेश्यायामपि यथैव नै यिकाणां यथा नीललेब्यायाम् , एवं यावत् पद्मलेश्येषु, शुक्ललेश्येषु एवमेव, नवरं लेश्यास्थानेषु विशु. ध्यत्सु विशुध्यत्सु शुक्ललेश्यां परिणमन्ति, शुक्ललेश्यां परिणम्य शुक्छलेश्येपु देवेषु उपपद्यन्ते, तत् तेनार्थेन यावत् उपद्यन्ते, तदेवं भदन्त! तदेवं भदन्त ! इति ॥मू. ११)
त्रयोदशके शतके द्वितीयोद्देशकः समाप्तः ॥ टीका-प्रथमोद्देशके नैरयिकाणां प्ररूपितत्वेन द्वितीयोदेशके अस्मिन् औषपातिकत्वसाधाद् देवान् मरूपयितुमाह-'कइविहा ण भंते इत्यादि, 'कइविहाणं, भंते ! देवा पण्णता ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! कतिविधाः खलु देवाः मज्ञप्ता ? भगवानाह-'गोयमा ! चउबिहा देवा पण्णत्ता' हे गौतम ! चतुर्विधा देवाः प्रज्ञप्ता, 'तं जहा-भवणवासी, वाणमंतरा, जोइसिया, वैमाणिया' तद्यथा
देववक्तव्यता'काविहा णं भते । देवा पण्णत्ता' इत्यादि।
टीकार्थ-प्रथम उद्देशक में नैरयिकों की प्ररूपणा की गई है, इस कारण इस द्वितीय उद्देशक में औपपातिकपने की सधर्मता को लेकर सूत्रकार देवोंकी प्ररूपणा कर रहे हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा. पूछा है-'काविहा गं भंते । देवा पण्णत्ता' हे भदन्त ! देव कितने प्रकार के कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा 'गोयमा' हे. गौतम ! 'चउन्विहा देवा पण्णत्ता' देव चार प्रकार के कहे गये हैं। 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'भवणवासी, वापामंतरा, जोइसिया,
-वानी तव्यता"काविहा णं भंते । देवा पण्णत्ता" त्याह
ટીકાથ–પહેલા ઉદ્દેશામાં નારકની પ્રરૂપણું કરવામાં આવી. ઔપપાતિકતાની સધમતાને કારણે હવે આ બીજા ઉદ્દેશામાં સૂત્રકાર દેવેની પ્રરૂપણ કરે છે- આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે છે કે"कइविहा णं भंते ! देवा पण्णता " है ससवन् ! हवाना मा २,४ा छ, ____ महावीर प्रभुना उत्तर-" गोयमा!" गौतम! "चउव्विहा, देवा पण्णत्ता" हेवानी या२ २ हा छ, “तजहा" २ नीय प्रमाणे - "भवणवासी, वाणमंतरा, जोइसिया, वेमाणिया " (१) मनवासी, (२) बान. मन्त२, (३) यातिqिs, भने (४), वैमानिs.
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
६२४
भवनवासिनः, वानव्यन्तराः, ज्योतिषिकाः, वैमानिकाः । गौतमः पृच्छति - 'भवण वाशीण भंते ! देवा करविहा पण्णत्ता ? ' हे भदन्त | भवनगसिनः खलु देवाः कतिविधाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह - ' गोयमा ! दसविदा पण्णत्ता' हे गौतम ! दशविधा भवनवासिनो देवाः मज्ञप्ताः, 'तं जहा - असुरकुमारा एवं भेमो जहा वितियस देवदेस जान अपराजिया सव्नहसिद्धगा' तद्यथा - अमुरकुमाराः, एवं रीस्या भेदः देवप्रकारो, यथा द्वितीयशतके सप्तमे देवोदेश के प्रतिपादितस्तथैव अत्रापि प्रतिपादनीयः, यावत् - नागकुमाराः, सुवर्णकुमाराः, अग्निकुमाराः, विद्युत्कुमाराः, उदधिकुमाराः, द्वीपकुमाराः पवनकुमाराः, दिशाकुमाराः, स्वनितकुमाराः, वानव्यन्तराः, अष्टौ ज्योतिषिकाः पञ्च वैमानिकाः सौधर्मेशानादयो द्वादश, वैमाणिया' भवनवासी, वानव्यन्तर, ज्योतिषिक और वैमानिक, अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-भवणवासी णं भंते । देवा कइविहा पण्णत्ता' हे भदन्त ! जो भवनवासी देव हैं वे कितने प्रकार के कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा' हे गौतम ! 'दस विहा पण्णत्ता' भवनवासी देव १० प्रकार के कहे गये हैं । 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं - ' असुरकुमारा एवं भेओ जहा वितियसए देवदेसए जाव अपराजिया सव्वहसिद्धगा' असुरकुमार यावत्-नागकुमार, सुवर्णकुमार, अग्निकुमार, विद्युत्कुमार, उद्धिकुमार, दीपकुमार, पवनकुमार, स्तनितकुमार, देवों के इस प्रकार के भेदों का कथन द्वितीय शतक के सप्तम उद्देशक में कहा गया है। वहां वानव्यन्तर आठ प्रकार के, ज्योतिषिक पांच प्रकार के वैमानिक और सौधर्म ईशान आदि
गौतम स्वामीनी प्रश्न - " भवणवाखीणं भवे ! देवा कइविहा पण्णत्ता १" હે ભગવન્! ભવનવાસી દેવા કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે?
भडावीर अलुना उत्तर-" दसविहा पण्णत्ता - तजहा " हे गौतम! लवनवासी हेवाना नीथे अभाये इस प्रकार ह्या छे - " असुरकुमारा एवं भेओ जहा बितियसए देवुद्देसर जाव अपराजिया सव्वट्टसिद्धगा " असुरकुमार आहि ભેંદાનું જેવુ' કથન ખીજા શતકના સાતમાં ઉદ્દેશામાં કરવામાં આવ્યુ′ છે, એવું ગ્રંથન અહી' ગ્રહણ કરવું જોઈએ ત્યાં ભન્નતપતિના દસ ભેદે આ પ્રમાણે કહ્યા છે(१) असुरकुमार, (२) नागकुमार, (3) सुवर्णु कुमार, (४) अग्निडभार, (५) विद्युत्कुभार, (६) उद्यधिकुमार, (७) द्वीपकुमार, (८) वायुकुमार, (८) हिशाडुभार અને (૧૦) સ્તનિતકુમાર વાનન્યન્તર દેવાના આઠ પ્રકાર અને ચેતિષિકાના પાંચ પ્રકાર કહ્યા છે. વૈમાનિક ઢવાના સૌધમ કલ્પવાસી આદિ ૧૨ પ્રકાર કહ્યા
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० २ सू० १ देवविशेषनिरूपणम्
५२५ नवग्रैवेयक पश्चानुत्तरविजयवैजयन्तजयन्तापराजिताः सर्वार्थसिद्धकाः। गौतमः पृच्छति- केवइया णं भंते ! असुरकुमारावाससयसहस्सा पणता ? ' हे भदन्त ! कियन्ति खलु असुरकुमारावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि ? भगवानाह-'गोयमा । चोसदि अमुरकुमारावासमयसहस्सा पण्णत्ता' हे गौतम ! चतुष्पष्टिः असुरकुमागवासशतसहस्राणि-चतुष्पष्टिलक्षासुरकुमारानासाः असुरकुमारभवनानि मज्ञप्वानि, गौतमः पृच्छति-' ते णं भंते ! कि संखेज्जवित्थडा, असंखेज्जवित्थडा? हे भदन्त ! ते खलु चतुष्पष्टिलक्षासुरकुमारावासाः किं संख्येयविस्तृताः सन्ति ? किम्वा असंख्येयविस्तृताः सन्ति ? भगवानाह-'गोयमा ! संखेज्जरित्थडा वि, असंखेज्जवित्थडा वि' हे गौतम ! पूर्वोक्ता अमुरकुमारावासाः संख्येयविस्तृता के भेद से १२ प्रकार के कहे गये हैं। नव ग्रैवेयक और अनुत्तरविमानविजय, वैजयन्त जयन्त, अपराजित एवं सर्वार्थसिद्धक, इस प्रकार से पांच कहे गये हैं। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'केवइया णं भंते । असुरकुमारावाससयसहस्सा पण्णत्ता' हे भदन्त ! असुरकुमारा. पास कितने लाख प्रज्ञप्त हुए हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम !'चोसहि अप्रकुमारावाससयसहस्सोपण्णत्ता' असुरकुमारावास ६४ लाख कहे हैं। अब इस पर गौतमस्वामी प्रभु से पूछते हैंते णं भंते ! कि संखेजवित्थडा असंखेज्जवित्थडा' हे भदन्त ! वे ६४ लाख असुरकुमारावास संख्यात योजनविस्तारवाले है या असंख्यात योजन विस्तावाले हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम! 'संखेज्जविस्थडा वि, असंखेज्जवित्थडा वि' वे ६४ लाख असुरकुमारा. છે. રૈવેયકવિમાને નવ પ્રકારના અને અનુત્તર વિમાને પાંચ પ્રકારના કા છે પાંચ અનુત્તર વિમાનનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે-વિજય, વૈજયન્ત, જયન્ત, અપરાજિત અને સર્વાર્થસિદ્ધ.
गौतम स्वामीना प्रश्न-" केवइयाणं भंते ! असुरकुमारावाससयसहस्सा पण्णत्ता " है मगवन् । भसुरभारावास मा alm Bा छ ?
महावीर प्रभुना त्तर-" गोयमा!" गौतम ! " चोसदि असुरकुमारावाससयसहस्सा पण्णत्ता ?" असुरशुभाशना ६४ वम मावासो ४ .
गौतम स्वामीना पन-" तेणं भंते । किं संखेज्जवित्थडा असंखेज्जवित्थडा ?" હે ભગવન ! તે ૬૪ લાખ અસુરકુમારાવાસે શું સંખ્યાત એજનના વિસ્તારવાળા છે, કે અસંખ્યાત યાજનના વિસ્તારવાળા છે?
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२६
=
भगवतीस्त्र अपि सन्ति, असंख्येयविस्तृता अपि सन्ति, तथा चोक्तम्
"जंबुद्दोवसमा खलु भवणा जे हुंवि सवखुड्डागा
सखेज्जवित्थडा मज्झिमा उ सेसा असंखेज्जा ॥ १ ॥ छाया-जम्बूद्वीपसमानि खलु भवनानि यानि भवन्ति मी क्षुल्लकानि,
संख्यातविस्तृतानि मध्यमानि तु शेषाणि असंख्येयानि ॥ १ ॥ गौतमः पृच्छति-'चोसट्ठीणं भंते । अमुरकुमारावासस यसहस्सेसु संखेज्जवित्थ डेसु असुरकुमारावासेसु एगसमएणं केवइया असुरकुमारा उवयज्जति 'हे भदन्त! चतुष्पष्टयां खलु असुरकुमारावासशतसहस्रपु, चनुप्पष्टिलक्षासुरकुमारावासेपु. संख्येयविस्तृतेषु असुरकुमारावासेपु एकसमयेन नियन्तः अमरकुमारा उपपद्यन्ते? 'जाव केवडया तेउल्लेस्सा उत्रवज्जति? यावत्-कियन्तः कृष्णलेश्यावन्तः, वाम संख्यातयोजन विस्तारवाले भी हैं और असंख्षानयोजन विस्तारवाले भी है-सोही कहा-'जवुद्दोवसमा खलु' इत्यादि ।
इस गाथा का अर्थ ऐसा है-कि असुरकुमारादिकों के सब से छोटे जो भवन हैं वे जंबूद्वीप के समान हैं। मायानभवनसंख्यात विस्तार वाले हैं एवं बाकी के अपंख्यानयोजनविस्तार वाले हैं। ___अब गौतमस्वामी प्रमु से 'चोसट्ठीणं भंते ! अस्तुरकुमारावाससयसहस्सेतु संखे नवित्थडेतु असुरकुमारावासेसु एगसमरणं केवया असुरकुमारा उववज्जति' हे भदन्त ! ६४ लाख असुरकुनारावासों में से जो असुरकुमारावास संख्यातयोजन के विस्तारवाले है उनमें एक समय में कितने असुरकुमार उत्पन्न होते हैं ? 'जाय केवड्या तेउलेस्मा
भावार प्रभुन उत्तर-"गोयमा ! सखेज्जवित्यडा वि, असं बेजवित्थडा. वि" गौतम! ते असु२४भारावास सध्यात योजना विस्तार વાળા પણ છે અને અસંખ્યાત એજનના વિસ્તારવાળ પણ છે. એજ વાત नीयता सूत्रपा २६ ०यत थाय छ-"जंबुद्दीवसमा खलु" त्याह
આ ગાથાને અથ–અસુરકુમાર દિકોના જે નાનામાં નાનાં ભવને છે, તે જબંબૂઢીપના જેવડા છે, મધ્યમ ભવને સંખ્યાત જનના વિસ્તારવાળાં છે, અને બાકીનાં ભવને અસંખ્યાત યાજનના વિરતારવાળાં છે.
गौतम भीना प्रश्न-" चोसट्ठीगं भंते ! असुरकुमारावाससयसहस्सेसु संखेन्जवित्थडेसु असुरकुमारावासेसु एगसमएणं केवइया असुर कुमारा उवज्जति?" હે ભગવન્! ૬૪ લાખ અસુરકુમારાવસેમાંના જે સંખ્યાત યાજનના વિસ્તારવાળા અસુરકુમારાવાસે છે, તેમાં એક સમયમાં કેટલા અસુરકુમારો ઉત્પન્ન थाय छ १ “जाव केवइया तेउलेस्सा उववज्जति ?" है लेश्यावाणा,
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २० १३ उ० २ सू० १ देवविशेषनिरूपणम् .. . ५२७ कियन्तो नीलळेश्यावन्तः, कियन्तः कापोतलेश्यावन्तः, कियन्तस्तेजोलेक्यावन्त उपपद्यन्ते ? 'केवइया कण्हपक्खिया उववज्जति' कियन्तः कृष्णपाक्षिकाः पूर्जक्त स्वरूपा उपपद्यन्ते, 'एवं जंहा रयणप्पमाए तहेव पुच्छा, तहेव वागरणं' एवंरीत्या यथा रत्नप्रभायां तथैव अत्रापि पृच्छा प्रतिपादनीयाः तथैव रत्नप्रभात्रदेव व्याकरण-व्याख्यानं कर्तव्यम् , 'नवरं दोहि वेदेहि उववज्जति' नवरं-पूर्वापेक्षया विशेषस्तु अत्र द्वयोर्चेदयोः स्त्रीवेदपुरुषवेदयोः उपपद्यते तयोरेव तेषु सत्वाद, उववज्जति' यावत् कितने कृष्णलेश्यावाले कितने नीललेश्यावाले, कितने कापोतलेश्यावाले, तथा कितने तेजोलेश्यावाले उत्पन्न होते हैं ? 'केवइया कण्हपक्खिया उधवजनि' तथा कितने पूर्वोक्त स्वरूपकाले कृष्ण: पाक्षिक उत्पन्न होते हैं ? 'एवं जहा रयणप्पभाए तहेब पुच्छा' इस प्रकार से जैसे ३९ प्रश्न नारकों के विषय में रत्नप्रभा पृथिवी में किये गये हैं-वैसे ही प्रश्न यहां असुरकुमारों को लेकर के करना चाहिये 'तहेव वागरणं' इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- हे गौतम ! जैसा इन प्रश्नों का उत्तर रत्नप्रभा पृथिवी के संख्यानयोजन विस्तारवाले एवं असंख्यातयोजन विस्तारवाले नरकावालों में दिया गया है-उसी प्रकार से यहां पर भी इन प्रश्नों का उत्तर समझना चाहिये 'नवरं दोहिं वेदेहिं स्ववति' परन्तु उस समाधान की अपेक्षा इस कथन में यदि कोई विशेषता है तो वह ऐसी है कि यहां पर दो वेदों में-स्त्री કેટલા નીલેશ્યાવાળા, કેટલા કપિલેશ્યાવાળા તથા કેટેલા તે વેશ્યાવાળા नारी त्यो समयमा मन थाय छ १ " केवइया कण्हपक्खिया उववज्जति" तथा पूवात १३५वा पाक्षि मसुमारे। उत्पन्न थाय छे ? " एवं जहा रयणपभाए वहेव पुच्छा" प्रमाणे व प्रती નારકેના વિષયમાં રત્નપ્રભા પૃથ્વીને સૂત્રમાં (પહેલા ઉદેશાના પહેલા સૂત્રમાં) પૂછવામાં આવ્યા છે, એવાં જ પ્રશ્નો અહીં અસુરકુમારના વિષયમાં પણ ५७१ नये. या प्रश्न उत्तर माया महावीर प्रभु ४ छ -" तदेव वागरणं " गौतम ! २नमा पृथ्वीन सयात मन मण्यात यारानना વિસ્તારવાળા નરકાવાસેના નારકોના વિષયમાં આ પ્રશ્નોના જેવા ઉત્તરો આપવામાં આવ્યા છે એવા જ ઉત્તરે અહીં અસુરકુમારના અસુરકુમારાવાસના विषयमा ५ समल नवरं दोहिं वेदेहिं उववति" परन्तु नारीना કથન કરતાં અસુરકુમારોના કથનમાં એટલી જ વિશેષતા છે કે અસુરકુમાरोमा पुरुपर्व मने सीवाने समाव 3 2. “ नपुंसंगवेयगा न उवव
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२८
भगवती 'नपुंसगवेयगा न उज्जति, सेस वे वे' नपुंसकवेदकास्तत्र नोपपद्यन्ते, शेष तदेव-पूर्वोक्तवदेव वोध्यम् । 'उबव्हतगावि तहेव, असनी उबति' उद्वर्तका अपि तथैव-पूर्वोक्तरत्नप्रभावदेव बोध्याः , नवरं-पूर्वापेक्षया विशेपस्तु-असंज्ञिनः उद्वर्तन्ते असुरकुमारादारभ्य ईशानपर्यन्नदेवानामसंशिष्वपि पृथिव्यादिपुत्पादाद, 'ओहिनाणी, ओहिदसणी य ण उन्नति, सेसं तं चेव' अवधिज्ञानिनः, अवधिदर्शनिनश्च न उद्वन्ते, अमुरादिभ्य उदृत्तानां तीर्थङ्करादित्वापाप्तः, तीर्थङ्करादी. नामेव चावधिमतामुवृत्तात्वोपलब्धः। शेषं तदेव-पूर्ववदेव बोध्यम् , 'पण्णत्तएसु वेद और पुरुषवेद में-उत्पन्न होते हैं। क्योंकि इनमें उत्पन्न होनेवालों में ये ही दो वेद होते हैं । 'नलगवेगा न उववज्जति सेसं तं चेव' नपुं. सकवेदनाले यहां उत्पन्न नहीं होते हैं-और सब कथन वाकी का पहिले जैसा ही है। 'उन्ननगा वि तहेव, असन्नी उव्यति' उहतकों के सम्बन्ध का कथन रत्नप्रभा में किये गये इनके कथन की तरह से ही जानना चाहिये, परन्तु जो इनके कथन में यहां विशेषता है वह ऐसी है कि यहां असंज्ञो उद्वर्तना करते हैं। क्योंकि असुरकुमार से लेकर ईशानपर्यन्त के देव असंज्ञीपृथिव्यादिकों में भी उत्पन्न हो जाते हैं। 'ओहिनाणी, ओहिदसणी य ण उव्वदृति-सेस तं चेव' अवधिज्ञानी
और अवधिदर्शनी यहां से उतना नहीं करते हैं, क्योंकि असुरादिकों से उवृत्त हुए जीवों की उत्पत्ति तीर्थकरादि रूप से नहीं होती है और अवधिज्ञान एवं अवधिदर्शनसहित तीर्थंकरादिक ही उद्वर्तना करते हैं। बाकी का और सब कथन यहां उछतना संबंधी पहिले के ज्जति" असुरभारावासभा नघुमवहाय मसुरभारी अस्पन्न यता नयी. "सेसंतंचेव" माडीनुसभरत ४थन २नमा पृथ्वीना नाना सभा - " उव्वटुंतगा वि तहेव, असन्नी उव्वटुंति" ना विषय ४थन पाय રતનપ્રભા નારકેના કથન જેવું જ અહીં સમજવું પરંતુ અસુરકુમારની ઉદ્ધના કથનમાં એટલી જ વિશેષતા છે કે અસુરકુમારથી અસંજ્ઞીઓ પણ ઉદ્વર્તન કરે છે, કારણ કે અસુરકુમારથી લઈને ઈશાનપર્યન્તના દે અસંગી पृथ्वीय माहिमा ५ सत्पन्न जय . "ओहिनाणी, ओहिदसणी य ण उच्चति-सेसं तंचेव" अधिज्ञानी मन मषिशनी व महीथी (અસુરકુમારાવાસમાંથી) ઉદ્વર્તન કરતા નથી, કારણ કે અસુરકુમારાદિમાંથી ઉત્ત થયેલા (નીકળેલા) જીવોની તીર્થંકરાદિ રૂપે ઉત્પત્તિ થતી નથી અને અવવિજ્ઞાન અને અવધિદર્શનથી યુક્ત તીર્થકરેની જ ઉદ્ધના થાય છે. બાકીનું સમસ્ત કથન ઉદ્વર્તના સંબધી નારકાના પૂર્વોક્તા કથન પ્રમાણે જ.
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० २ ० १ देवविशेषनिरूपणम्
५२९
तदेव, नवरं संखेज्जगा इत्थवेवगा पण्णत्ता, एवं पुरिसत्रेयगा त्रि, नपुं सगवेयगां नत्थि' प्रज्ञप्तेषु तप्तविषयेषु प्रज्ञप्तपदोपलक्षितालापकाधीतेषु असुरकुमारेषु तथैवरत्नप्रभवदेव यथा प्रथमोद्देश के प्रोक्तं तथैवात्रापि वक्तव्यम्, नवरं - विशेषस्तु संख्येयकाः स्त्रीवेदकाः, प्रज्ञप्ता, एवं - तथैव पुरुषवेदका अपि प्रज्ञप्ताः, किन्तु अत्र असुरकुमारादिषु नपुंसक वेदका न सन्ति, 'कोहकसायी सिय अस्थि सिय नस्थि' जइ अस्थि जहणेणं एको वा, दोवा, तिन्नि वा उक्कोसेणं संखेज्जा पण्णत्ता' क्रोधकपाणिः असुरकुमारावासेषु स्यात् कदाचित् सन्ति, स्यात् - कदाचित् न सन्ति यदा क्रोध कषायिणः सन्ति, तदा जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वासन्ति, उत्कृष्टे न तु संख्येयाः, मज्ञप्ताः, 'एवं माणकसायी, मायाकसाथी' कथन जैसा ही है । 'पण्णत्तर तहेव, नवरं संखेज्जना इस्थिवेषा पण्णत्ता, एवं पुरिसवेयगा वि, नपुंसगवेगा नस्थि' प्रज्ञप्तपदोपलक्षित आलापक में पढे गये असुरकुमारों में रत्नप्रभा की तरह ही जैसा कि प्रथमोदेशक में कहा है उसी प्रकार से कहना चाहिये । परन्तु वहां के कथन की अपेक्षा जो यहां के इस विषयक कथन में विशेषता है वह ऐसी है कि यहां स्त्रीवेदक संख्यात कहे हैं और पुरुषवेदक भी संख्यात कहे गये हैं । यहां नपुंसकवेदक नहीं होते हैं । 'कोहकसायी सिय अस्थि, सिय नत्थि' जइ अस्थि जहण्जेणं एको वा दो वा तिन्नि चा, उक्कोसेणं संखेज्जा पण्णत्ता' असुरकुमारावासों में क्रोधकषायी कदाचित् होते भी हैं और कदाचित् नहीं भी होते हैं । यदि क्रोधकपायी यहां होते हैं, तो वे जघन्य से एक, या दो या तीन तक होते हैं और उत्कृष्ट से संख्यात तक होते हैं । 'एवं माणकसायी, माया
"
સમજવું. पण्णत्तपसु तद्देव, नवरं संखेज्जगा इत्थवेयगा पण्णत्ता, एवं पुरिसवेगा वि; नपुंगवेयगा नत्थि " अज्ञप्सयहोचलक्षित आसायम्भां महीं पडेवा ઉદ્દેશકના જેવું જ કથન થવુ જોઈએ, પરન્તુ તે કથન કરતાં અસુરકુમારીના કથનમાં એટલી જ વિશેષતા છે કે-અહી" સ્રીવેકે સખ્યાત કહ્યા છે અને પુરુષવેદા પણુ સંખ્યાત કહ્યા છે અહીં નપુ"સકવેદકા હાતા નથી, 'कोह कसायी सिय अस्थि, सिय नत्थि जइ अत्थि जहण्णेणं एक्को वा, दोवा, तिन्निवा, उक्कोसेणं संखेज्जा पण्णत्ता " मसुरडुभाशवासोभां ङोधउषायी असुरસારા કયારેક હાય છે પણ ખરાં અને કયારેક નથી પણ હાતા જે ત્યાં તેમના સદ્ભાવ હાય છે, તેા ઓછામાં ઓછા એક, એ અથવા ત્રણ અને पधारेभां वधारे सण्यात अधउषायीना सहुलाव होय छे. " एवं माणभ० ६७
८८
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३०
भगवतीसूत्रे एवं-क्रोधक्रपायिवदेव मानकपायिणो मायाकपायिणश्च असुरकुमारावासेषु स्यात् सन्ति, स्यान् न सन्ति, यदा मानपायिणो मायारूपायिणो भवेयुः तदा जयन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन तु संख्येयाः प्रज्ञप्ता, तथा च क्रोधमान मायाकषायोदपिनो देवेषु कादाचित्का एव भवन्ति, इत्यभिमायणेवोक्तम्-स्यात् सन्ति स्यात् न सन्चीत्यादि. किन्तु लोभकपायोदयिनो देवेषु सर्वदैव भवन्तीत्याहसंखेज्जा लोभकमायी पण्णत्ता, सेसं तं चेच' देवेपु संख्येया लोभकपायिणः प्रज्ञप्ताः, शेयं तदेव-पूर्वोक्तवदेव बोध्यम्, 'विसु वि गमएस संखेज्जेसु चत्तारि लेस्साओ भाणियचाओ' विष्वपि गमकेपु-उत्पादो-द्वर्तना-सत्तालक्षणेषु त्रिष्वपि कसायी' इसी प्रकार से अप्रकुमारावासों में मानकषायी और माया-- कषायी कदाचित् होते हैं और कदाचित् नहीं होते हैं। यदि वे हो भी तो जघन्य से एक या दो तीन तक होते हैं और उत्कृष्ट से वे संख्याततक होते हैं। इस प्रकार के इस कथन से यह प्रतीत होता है कि देवों में क्रोध, मान, माया, कषाय के उद्यवाले जीव कादाचित्क ही होते हैं। इसी अभिप्राय को लेकर 'स्थात् सन्ति स्यात् न सन्ति' ऐसा पाठ कहा गया है। किन्तु जो लोभापायवाले जीव हैं वे देवों में सर्वदा ही पाये जाते हैं। कारण कि देवों में लोभकषायी बहुत पाये जाते हैं। इसी बात को प्रकट करने के लिये 'संखेज्जा लोभकसायी पण्णत्ता' ऐसा पाठ कहा गया है, देवों में लोभकषायी संख्यात होते हैं। बाकी का और सब कथन इस विषय का पहिले जैसा कहा जा चुका है वैसा ही जानना चाहिये। 'तिसु वि गमएस्सु संखेज्जेसु चत्तारि लेस्ताओ .
कमायी, मायाकसायी" को प्रभाकरी असुरभासपासमा भानपायी - मन માયાકષાયી અસુરકુમારે પણ કયારેક હોય છે અને ક્યારેક નથી હોતા જે તેમનો સદ્દભાવ હોય છે, તે ઓછામાં ઓછા એક, બે અથવા ત્રણને અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાતને સદુભાવ હોય છે. આ કથનથી એ વાતનું પ્રતિપાદન થાય છે કે દેવામાં ડ્રોધ, માન અને માયા કષાયના ઉદયવાળા
यारे डाय छे. तेथी १ मे रुवामा माव्यु छ " स्यात्सन्ति, स्यात् न मन्ति" परन्तु साया वोन वाम सहा समाप રહે છે, કારણ કે લેભકષાયના ઉદયવાળા ઘણું દે હેઈ શકે છે, તેથી જ सेवा सूत्रपा४ मावामा माल्यो छे " संखेज्जा लोभकायी पण्णत्ता" “ટેમાં લેકષાયી સંખ્યાત હોય છે. બાકીનું આ વિષયને લગતુ सभरतः अयन पूरित ४थन प्रमाणे १ स . "तिसु वि गमएसु संखे
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० २ सू० १ देवविशेषनिरूपणम् __ ५३१ आलापकेषु संख्येयेषु संख्येयविस्तृतेषु असुरकुमारावासेषु चतस्रोलेश्या:-कृष्णलेश्याः १, नीललेश्या २, कापोतलेश्या ३, तेजोलेश्या ४, च भणितव्या, एताश्चतस्त्र एव हि लेश्याः असुरकुमारादीनां भवन्ति । 'एवं असंखेज्जवित्थडेसु कि, नवरं तिमु वि गमएस असंखेज्ना भाणियब्या, जाव असंखेज्जा अचरिमा पण्णत्ता' एवं-पूर्वोक्तरीत्यैव असंख्येयविस्तृतेष्वपि असुरकुमारावासेषु संख्येयनिग्ततासुरकुमा रावासवदेव सर्व वोध्यम् किन्तु नवरं-पूर्वापेसया विशेषरतु विष्वपि गम केषु 'उत्पा: दोद्वर्तना-सत्ता' विषयेषु अभिलापकेषु असंख्येया भणितव्या-वक्तव्याः, यावत्असंख्येयाः असुरकुमाराः, असंख्येयाः कृष्णपक्षिकाः, असंख्येयाः शुक्लपक्षिकाः, भाणियवाओ संख्यातयोजनविस्तारवाले असुरकुमारावासों में जो उत्पाद, उद्वर्तना और सत्ता के आलापक कहे गये हैं उनमें कृष्ण लेश्या, नीललेश्या, कापोतलेश्या और तेजोलेश्या ये चार लेश्याएँ कहनी चाहिये । क्योंकि असुरकुमारादिकों में ये चार लेश्याएँ ही होती हैं। 'एवं असंखेज्जवित्थडेसु वि, नवरं तितु वि गमएच असं. खेज्जा भाणियव्वा, जाव असंखेज्जा अचरिमा पणत्ता' इसी प्रकार से-संख्यातयोजन विस्तारवाले असुरकुमारावासों की तरह से ही पूर्वोक्त रीति के अनुसार असंख्यात योजनविस्तारवाले भी असुरकुमारोवासों में सब कथन जानना चाहिये । परन्तु असंख्यात योजन विस्तारवाले असुरकुमारावासों में जो उत्पाद, उद्वर्तना और सत्ता संबंधी तीन आलापक कहे गये हैं-वहां 'असंख्यात' ऐसा पाठ कहना चाहिये। यावत् असंख्यात असुरकुमार हैं, असंख्यात कृष्णपाक्षिक हैं, ज्जेसु चत्तारि लेस्साओ भाणियव्वाभो" सभ्यात योनना विस्तारवाणा અસુરકુમારાવાસમાં જે ઉત્પાદ, ઉદ્વત્તા અને સત્તા (વિદ્યમાનતા) વિષયક આલાપકે કહ્યા છે, તેમાં કૃષ્ણલેશ્યા, નીલલેશ્યા, કાપતલેશ્યા અને તેજલેશ્યા, આ ચાર વેશ્યાઓ કહેવી જોઈએ, કારણ કે અસુરકુમારાદિકમાં ચાર વેશ્યાઓ १ सी छे. “ एवं' असंखेज्जविस्थडेसु वि, नवरं तिसु वि गमएस असंखेज्जा भाणियव्वा, जाव असंखेजा अचरिमा पण्णत्ता" से प्रमाणेસંખ્યાત એજનના વિસ્તારવાળા અસુરકુમારાવાસની જેમ જ-અસંખ્યાત ચજનના વિસ્તારવાળા અસુરકુમારાવામાં પણ સમજવું પરંતુ અસંખ્યાત
જનના વિસ્તારવાળા અસુરકુમારાવાસમાં ઉત્પાદ, ઉદ્વર્તન અને સત્તા વિષયક ગણુ આલાપકમાં સંખ્યાત” ને બદલે “અસંખ્યાત'પદ કહેવું જોઈએ જેમ કે-અસંખ્યાત જનના વિસ્તારવાળા અસુરકુમારાવાસમાં અસંખ્યાત અસુરકુમારે છે, અસંખ્યાત કૃષ્ણપાક્ષિક છે, અસંખ્યાત શુકલ
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र असंख्येयाः कृश्णादिलेश्यावन्तः, इत्याधारम्य असंख्येयाः अनाकारोपयुक्ताः' इति पर्यन्ता, एकोनचत्वारिंशति३९ तथा 'असंख्येयाः अनन्तरोपपन्नकाः। इत्याद्यष्ट तथा असंख्येयाश्चरमाः, असंख्येया अचामाः प्राप्ताः। गौतमः पृच्छति-'केवइया पं भंते ! नागकुमारावाससयसहस्सा पगत्ता ?' हे भदन्त। फियन्ति खल्लु नागकुमारावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि ? 'एवं जाव थणिय. कुमारा' एवं-तथैव यावत् सुवर्णकुमारादारभ्य स्तनितपर्यन्तानां कियन्ति तत्तदाबासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि ? इति प्रश्नः। भगवानाह-'नवरं जत्य जत्तिया भवणा' नवरंविशेषस्तु यत्र निकाये यावन्ति भवनलक्षाणि सन्ति, तत्र तावन्ति वक्तव्यतानि यथा
"चउसही असुराणं, नागकुमाराण होइ चुलसीई।
वावत्तरि कणगाणं वाउकुमाराण छन्नउई ॥ १ ॥ असंख्यात शुल्कपाक्षिक हैं, असंख्यातकृष्णादिलेश्यावाले हैं, इत्यादि सब कथन असंख्यात अनाकार उपयोग वाले हैं यहां तक जानना चाहिये तथा असंख्यात ही अनन्तरोपपत्रक आदिहे और असंख्यात ही चरम एवं असंख्यान ही अचरम हैं । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं'केवड्या णे भंते! नागकुमारावाससयसहस्सा पण्णत्ता' हे भदन्त । नागकुमारावास कितने लाख कहे गये हैं ? 'एवं जाव थणियकुमारा' इसी प्रकार से हे भदन्त ! सुवर्णकुमार से लेकर स्तनितकुमार तक के अवनपति देवों के अपने २ नाम के आवास कितने लाख कहे गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'नवरं जत्थ जत्तिया भवणा' हे गौतम! जिस निकाय में जितने लाख भवन हैं वहां पर उतने लाख भवनरूप आवास कहना चाहिये-यथा-'चउसही असुराण' इन दो गाथाओं का પાક્ષિક છે, અસંખ્યાત કૃષ્ણાદિ લેશ્યાવાળા છે, ઈત્યાદિ કથન ગ્રહણ થવું જોઈએ ત્યાં અસંખ્યાત અનાકારે પગવાળા અસુરકુમારે છે, ત્યાં સુધીનું સમસ્ત કથન અહીં સમજી લેવું જોઈએ. તથા અનન્તપન્નકથી લઈને ચરમ અને અચરમ સુધીના અસુરકુમારે પણ અસંખ્યાત છે, એમ સમજવું
गौतम स्वामीन। प्रश-" केवइया णं भंते ! नागकुमारावाससयसहस्सा पण्णता?" 3 सगवन् ! नागभारावास 21 ani Bहा छ ? "एवं जाव थणियकुमारा" र प्रमाणे सन् ! सुमारे सनस्तनितभार પર્યન્તના ભવનપતિ દેના કેટકેટલા આવાસો કહ્યા છે?
महावीर प्रभुन। उत्तर-" नवरं जत्थ जत्तिया भवणा" गौतम નિકાયમાં જેટલાં લાખ ભવન છે, તે નિકાયમાં એટલાં લાખ ભવન રૂપ આવાસ કહેવા જોઈએ નીચેની બે ગાથાઓમાં પ્રત્યેક ભવનપતિ નિકાયના
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० २ सू० १ देवविशेपनिरूपणम् ५३३
दीवदिसा उदहीणं विज्जुकुमारिंदणियमग्गीणं ।
जुयलाणं पत्तेयं छावत्तरिमो सयसहस्सा ॥२॥ इति, चतुषष्टिः असुराणाम् , नागकुमाराणां भवति चतुरशीतिः, द्वासप्ततिः कनकानां 'मुवर्ण माराणां' वायुकुमाराणां षण्णवतिः॥१॥ द्वीपदिशोदधीनां विद्युत्कुमारेन्द्रस्तनिताग्नीनाम् । युगलानां प्रत्येकानि पट् सप्ततिः शतसहस्राणि ॥ २ ॥ इति, ___ अयं भावा-'चउसही अनुराणां' इति-अमुरकुमाराणामुत्तरदिशि शिल्लक्षाणि, दक्षिणदिशि चतुर्विंशल्लक्षाणीति सर्वाणि चतुष्पष्टिलक्षाणि भवनानि भवन्ति ६४ । एवं नागकुमाराणामुत्तरदिशि चत्वारिंशलक्षाणि, दक्षिणदिशि चतुश्चस्वारिंशल्लक्षाणि, इति चतुरशीतिलक्षाणि ८४ । सुवर्णकुमाराणामुत्तरदिशि चतुस्त्रिशल्लक्षाणि, दक्षिणदिशि अष्टत्रिशल्लक्षाणि इति द्विसप्तति लक्षाणि ७२ । वायुकुमाराणायुत्तरहिशि षट् चत्वारिंशल्लक्षाणि, दक्षिणदिशि पञ्चाशल्लक्षाणीतिपण्णवतिलक्षागि ९६ । द्वीपकुमार-दिशाकुमारो-दधिकुमार-विद्युत्कुमार-स्तनितकुमारा-ऽग्निकुमाराणां मध्ये एकैकस्य चोत्तरदिशि शिल्लक्षाणि दक्षिणभावार्थ ऐसा है-असुरकुमारों के भवन ६४ लाख हैं, अर्थात् उत्तरदिशा में ३० लाख और दक्षिणदिशा में ३४ लाख भवन हैं इसी प्रकार से नागकुमारों के उत्तर दिशामें ४० लाख, और दक्षिण दिशामें ४४ लाख-इस प्रकार से ८४ लाख भवन हैं, सुवर्णकुमारों के उत्तरदिशा में ३४ लाख, और दक्षिण दिशामें ३८ लाख भवन है-इस प्रकार संघ ७२ लाख भवन हैं, वायुकुमारों के उत्तरदिशा में ४६ लाख, और दक्षिण दिशा में ५० लाख भवन हैं इस प्रकार सब ९६ लाख भवन हैं। बीपकुमार, दिशाकुमार, उदधिकुमार, विद्युत्कुमार, स्तनितकुमार और
वाना मापासानी सन्या मतापामा भाव छ. " चउसट्ठी असुराणं " ઈત્યાદિ આ ગાથાઓને અર્થ નીચે પ્રમાણે છે-અસુરકુમારોના ૬૪ લાખ ભવન છે, અસુરકુમારના ૩૦ લાખ ભવન ઉત્તર દિશામાં છે અને ૩૪ લાખ ભવન દક્ષિણ દિશામાં છે. નાગકુમારના ૪૦ લાખ ભવન ઉપર અને ૪૪ લાખ દક્ષિણ દિશામાં છે. આ રીતે તેમના કુલ ૮૪ લાખ ભવન છે. સુવર્ણકુમારોના ઉત્તર દિશામાં ૩૪ લાખ અને દક્ષિણમાં ૩૮ લાખ ભવને મળીને કુલ ૭૨ લાખ ભવન છે. વાયુકુમારના ઉત્તરમાં ૪૬ લાખ અને દક્ષિણમાં ૫૦ લાખ ભવનો મળી કુલ ૯૬ લાખ ભવને છે દ્વીપકુમાર, Ifશકુમાર, ઉદધિકુમાર, વિઘુકુમાર, અગ્નિકુમાર અને સ્તનતકુમાર આ
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३४
भगवतीसूत्र दिशि चत्वारिंशल्लक्षाणीति षट्सप्ततिलक्षाणि भवनानि एकैकेषां भवन्तीति । अथ च सर्वेषां भरनपतीनां सर्वसङ्काळनया द्विसप्ततिलक्षोत्तरसप्तकोटिपरिमितानि (७७२०००००) भवनानि भवन्ति । तेपु चोत्तरदिशि सर्वसङ्कलनया-पट्पष्टिलक्षोत्तरत्रिकोटि परिभितानि (३६६०००००) भवनानि, तथा दक्षिणदिशि सर्व संकलनया पटूलक्षोत्तरचतुष्कोटि परिमितानि (४०६०००००) भवनानी सन्तीति जातानि सर्वाणि द्विसप्ततिलक्षोत्तरसप्तकोटिसंख्यकानि (७७२० ०००) भवन्तीति भावः।
गौतमः पृच्छति-'केवइयाणं भंते ! वाणमंतरावाससयसहस्सा पणत्ता ?' हे भदन्त ! कियन्ति खलु वानव्यन्तरावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि ? भगवानाई'गोयमा! असंखेज्जा वाणमंतरावाससयसहस्सा पण्णसा' हे गौतम ! असंख्येयानि वानव्यन्तरावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि । गौतमः पृच्छति-'ते णं भंते ! कि संखे -अग्निकुमार इनके बीच में एक एक के उत्तरदिशा में ३६ लाख और दक्षिणदिशा में ४० लाख इस प्रकार ७६ लाख भवन प्रत्येक के हैं। इन सब अवलों की संख्या का जोड ७७२००००० सातकरोड बहत्तर लाख होते हैं। उत्तरदिशा के भवनों का जोड ३६६००००० होते हैं
और दक्षिणदिशा के भवनों का जोड ४०६००००० होता हैं। इस प्रकार से इनका जोड कुल ७७२००००० हो जाता है। - अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'केवहया णं भते ! वाण: मंतरावाललयलहस्सा पण्णत्ता' हे भदन्त ! वानव्यन्तरों के आवासों की संख्या कितने लाख की कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा! असंखेज्जा बागमंतरावाससयसहस्सा पगत्ता' हे गौतम ! वांनव्यन्तरों के आवासों की संख्या असंख्यात लाख की कही गई है। પ્રત્યેકના ઉત્તર દિશામાં ૩૬-૩૬ લાખ અને દક્ષિણ દિશામાં ૪૦-૪૦ લાખ ભવને મળી કુલ ૭૬-૭૬ લાખ ભવને છે ઉત્તર દિશાના ભવાને કુલ સરવાળે ૩૬૬૦૦૦૦૦ અને દક્ષિણ દિશાના ભવનોને કુલ સરવાળે ૪૦૦૦૦૦૦૦ થાય છે. આ રીતે ભવનપતિઓના દસે નિકાયના દેના ભવનેને કુલ સરવાળે ૭૭૨૦૦૩૦૦ થાય છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न-" केवइयाण भंते । वाणमंतरावाससयसहस्सा पण्णत्ता" 3 भगवन् ! पान०यन्तर हेवाना स साम मापासे है?
महावीर प्रभुने। उत्त२-" गोयमा! असंखेज्जा वाणमंतरावाससयसहस्सापण्णत्ता" गौतम! पान०यन्तन भावासानी सभ्या असण्यात सानी ४ही. छे.
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० २ सू० १ देवविशेषनिरूपणम्
५३५,
ज्जवित्थडा, असंखेज्ज वित्थडा ? ' हे भदन्त । ते खलु वानव्यन्तरावासाः किं संख्येयविस्तृताः सन्ति ? किंवा असंख्येयविस्तृताः सन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा ! संखेज्जवित्थडा, नो असंखेज्जवित्थडा' हे गौतम! संख्येयविस्तृताः सन्ति, वानव्यन्तरावासाः, नो असंख्येयविस्तृताः सन्ति । तथा चोक्तम्
"जंबुद्दीवसमा खलु उकोसेणं हवंति ते नगरा । खुड्डा खेतमा खलु विदेहसमगाउ मज्झिमगा ॥ १ ॥ छाया - जम्बूद्वीपसमानि खलु उत्कृष्टेन भवन्ति तानि नगराणि । क्षुद्राणि क्षेत्रसमानि (भरतैरावत क्षेत्रसमानि) खलु विदेहसमकानि (महाविदेह क्षेत्रतुल्यान) मध्यमकानि ॥ १ ॥ इति । गौतमः पृच्छति - 'संखेज्जेसुणं भंते! वाणमंतरावास सय सहसेसु एसमएणं अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - 'तणं भते । किं संखेज्जविडा असंखेज्ज वित्थडा' हे भदन्त ! ये चानन्तरों के असंख्यात लाख भवनावास क्या संख्यातयोजन के विस्तारवाले हैं, या असंख्यात योजन के विस्तारवाले हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - गोधमा ! हे गौतम! 'संखेज्जवित्थड़ा, नो असखेज्ज-. fariडा' ये वानव्यन्तरों के आवास संख्यातविस्तारवाले ही हैं, अमख्यातविस्तारवाले नहीं हैं। तथाचोक्तम् - जंबुद्दीवसमा खलु' इत्यादि । तात्पर्य ऐसा है कि वानव्यन्तरों के जो क्षुद्रावास हैं - वे भरत, ऐरक्तक्षेत्र के समान हैं और जो मध्यम आवास है वे महाविदेह क्षेत्र के समान हैं तथा जो इसके उत्कृष्ट नगर हैं वे जम्बूद्वीप के समान हैं। अव गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - सखेज्जे णं भंते! वाणमंतरा
"
3
गौतम ं स्वाभीना अश्न-" तेणं भते । किं संखेज्न वित्थडा असंखेज्ज वित्थडा” હે ભગવન્ ! વાનવ્યન્તરાના તે અસખ્યાત લાખ ભવનાવ સે। શુ સખ્યાત ચેાજનના વિસ્તારવાળા છે ?, કે અસખ્યાત યાજનના વિસ્તારવાળા છે ?
भडावीर अलुने। उत्तर—“ गोयमा ! संखेज्जवित्थडा, नो असंखेज्ज वित्थडा" હે ગૌતમ ! વાનન્યન્તરાના તે આવાસા સખ્યાત ચેાજનના વિસ્તારવાળા छे, असंख्यात योन्जना विस्तारवाजा नथी अधु पशु छे - " जंबुद्दीवसमा खलु " त्याहि- तात्पर्य मे छे "वानव्यन्तरोना ने क्षुद्रावसो सौथी - નાના છે, તેભરત અરવત ક્ષેત્રના સમાન છે, મધ્યમ આવાસેા મહાવિદેહ क्षेत्र समान छे, मने तेमन ने नगरो छे, तेथे शूद्रीपना समान है." गौतम स्वामीने! प्रश्न–“ संखेज्जेसु णं भंते ! वाणमंतरावास सय सहस्से एग
४
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसू
५३६
केवइया वाणमंतरा उपवज्जं ति ?' हे भदन्त | संख्येयविस्तृतेषु खलु वानव्यन्तरा वासशतसहस्रेषु एकसमयेन किमन्यो वानव्यन्तरा उपपद्यन्ते ? भगवानाह - ' एवं जहा असुरकुमाराणं । संखेज्ज वित्थडेसु तिन्नि गमगा तदेव भाणियन्त्रा । वाणअंतरण वि तिन्नि गमगा' हे गौतम! एवं पूर्वोक्तरीत्यैव यथा अमुरकुमाराणां संख्येयविस्तृतेषु श्रमुरकुमारावासेषु त्रीणि गमकानि उत्पादो वर्तना-सचा ' विषयका आलापकाः भणितानि तथैव वानव्यन्तराणामपि संख्येयविस्तृतेषु वानव्यन्तरावासेसु त्रीणि गमकानि - उत्पादो वर्तना-सता विषयका आलापकाः भणितव्यानि गौतमः पृच्छति - 'केवइयाणं भंते । जोइसियविमाणावाससयसहस्सा पण्णत्ता ?' हे भदन्त । किपन्ति खलु ज्योतिषिक विमानावासशतसहस्राणि
1
बाससपस हस्सेसु एगसमएणं केवइया वाणमंतरा जववज्जंति' हे भदन्त । संख्यातयोजनविस्तारवाले वानव्यन्तरों के आवासों में एक समय में कितने वानव्धन्तर उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - ' एवं जहा असुरकुमारा णं संखेज्जबित्थडे सु' तिन्नि गमगा, तहेव भाणियव्या, वाणमंतराणवि तिन्नि गमगा' हे गौतम! पूर्वोक्तरीति के अनुसार असुरकुमारों के संख्यातविस्तारवाले असुरकुमारावासों में उत्पाद उद्वर्त्तना और सत्ताविषयक आलाप कहे जा चुके हैं, उसी प्रकार से वानव्यन्तरों के भी संख्यानयोजनविस्तारवाडे वानव्यन्तरावासों में उत्पाद, उद्वर्त्तना एवं सत्ता विषयक तीन आलापक कहना चाहिये। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'केवइयाणं भंते जोइसियविमाणावास सयसहस्सा पण्णत्ता' हें भदन्त । ज्योतिषिक विमानावास कितने लाख कहे
समणं केवइया वाणमंतरा उववज्जंति ?” हे भगवन्! सख्यात योगनना विस्तारવાળા વાનન્યન્તરાવાસેામાં એક સમયમાં કેટલા વાનન્યન્તર દેવા ઉત્પન્ન થાય છે?
भहावीर अलुना उत्तर- " एव जहा असुरकुमाराणं संखेज्जविष्य डेस, तिनि गमगा, तहेव भाणियन्त्रा, वाणमंतराण वि तिन्नि गमगा " हे गौतम! असुरકુમારાના સખ્યાત ચેાજનના વિસ્તારવાળા અસુરકુમારાવાસે માં ઉત્પાદ, ઉર્દૂત્તના અને સત્ત,વિષયક ત્રણ આલાપકા પહેલાં પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે, એજ પ્રમાણે વાનન્યન્તરાના પણ સખ્યાત ચેાજનના વિસ્તારવાળા વાનન્યન્તરાવાસામાં પશુ ઉત્પાદ, ઉદ્ધત્તના અને સત્તાવિષયક ત્રણ આલાપક કહેવા જોઈ એ.
गौतम स्वामीना अश्न - " केवइयाणं भंते!' जोइसियविमाणावाखसयस. हस्सा पण्णचा ” हे भगवन् ! ज्योतिषिठ देवाना डेटा साथ विभानावास उद्या है?
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
• प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० २ सू० १ देवविशेपनिरूपणम् ___ ५३७ प्रज्ञतानि ? भगवानाह-'गोयमा! असंखेज्जा जोइसियविमाणावाससयसहस्सा पण्णत्ता' हे गौतम ! असंख्येयानि ज्योतिपिकविमानावामशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि, गौतमः पृच्छति-'तेणं भंते ! किं संखेज्जवित्थडा ? असंखेज्मवित्थडा?' हे भदन्त ! ते खल असंख्येयलक्षाः ज्योतिपिकविमानावासाः कि संख्येयविस्तृताः सन्ति ? किवा असंख्येयविस्तृताः सन्ति ? भगवानाह-‘एवं जहा वाणमंतराणं तहा जोइसियाण वि तिमि गमगा भाणियच्या, नवरं एगा तेउल्लेश्सा, उववज्जतेसु पण्णत्तेसु य असनी नस्थि, सेसं तं चेत्र' एवं-पूर्वोक्तरीत्या यथा वानव्यन्तराणां त्रीणि गमकानि-'उत्पादो-द्वर्तना-सत्ता' विषयाणि प्रतिपादितानि, तथैव ज्योतिपिकाणामपि त्रीणि गमज्ञानि-'उत्सादो-द्वर्वना-सत्ता विषयकाणि भणितव्यानि प्रतिपरव्यानि, स्था च-"एगसहिमागं काऊणजोयणे' इत्यादि प्रामाण्येन गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'असंखेज्जा जोह. सियविमाणावाखसयलहरूला पण्णत्ता' ज्योतिषिकविमानावास अस. ख्यातलाख कहे गये हैं। अब गौतमस्वामी से ऐसा कहेते हैं-'ते णं भते! कि संखेज्जवित्थडा, असं खेज्जवित्थड़ा' हे भदन्त ! ज्योतिषिकविमानावास क्या संख्यातयोजनवाले हैं, या असंख्यातयोजनविस्तार वाले हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं जहा वाणमंतरोणं तहा जोइसियाण वितिन्न गमगा भाणियब्बा, नवरं एगातेउलेस्सा, अवज्जोसुपण्णतेतु य असन्नी नस्थि सेसं तं चेव' हे गौतम ! पूर्वोत्तरीति के अनुसार 'जैसे वानव्धन्तरों के उत्पाद, उतना एवं सत्ता विषयक तीन आलाप कहे गये हैं, उसी प्रकार ज्योतिषकों के भी उत्पाद, उद्वर्तना एवं
महावीर प्रभुना उत्तर-" गोयमा!" गौतम ! असंखेज्जा जोइसियविमाणावासखयहस्सा पण्णचा" ज्योतिष वान विभानावासा सस ખ્યાત લાખ કહ્યા છે.
गौतम स्वामीनाश-ते णं भंते ! कि सखेज्जवित्थडा, असंखेज्जवित्थडा" હે ભગવન! તિષિકોના વિમાનાવાસે શું સંખ્યાત એજનના વિસ્તાર વાળા છે, કે અસંખ્યાત ચીજનના વિસ્તારવાળા છે?
महावीर प्रभुना उत्त२-" एव जहा वाणमंतराणं तहा जोइसियाण वि तिन्नि गमगा भाणियव्वा, नवरं एगा तेउलेस्सा, उववज्जति तेसु पण्णत्तेसु य असन्नी नत्यि, खेसं तचेव" भी 141 पडदा पान०यन्तन Grils, Gaiना અને સત્તાવિષયક જેવા ત્રણ આલાપકે કહ્યા છે, એવાં જ તિષિકેના ઉત્પાદ ઉદ્વર્તાના અને સત્તાવિષયક ત્રણ આલાપકે કહેવા જોઈએ. તથા
भ०६८
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
. ५३८
भगवतीसूत्रे ज्योतिष्के संख्येयविस्तृता एव विमानावासाः प्रतिपत्तव्याः, किन्तु नवरं-पूर्वापेक्षया विशेपस्त्वत्र एका तेजोलेश्यैव वक्तव्या, वानव्यन्तरे तु लेश्याचतुष्टयमुक्तम् , तथा उत्पद्यन्तेषु-उत्पद्यन्ते पदोपलक्षितेषु वानव्यन्तरेषु असंज्ञिनः उत्पधाते इन्युक्त मातु तन्निधो बोध्यः, तथा च ज्योतिप्केपु असंज्ञिनो नोत्पबन्ते, एवं प्रज्ञप्तेपु-प्रज्ञप्तपदोपलक्षितेषु सत्ताविषयकेषु चात्र असंझिनो न सन्ति, उत्पादाभावात् इति भावः। शेषं तदेव-पूर्वोक्तवानव्यन्तरात्रामवदेव ज्योतिष्कावासेऽपि वोध्यम् । गौतमः पृच्छति-'सोहम्मे णं भंते ! कप्पे केवइया विमाणावाससयसहस्सा पणत्ता ?' हे भदन्त ! सौधर्मे खलु कल्पे कियन्ति विमानावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि ? भगवानाइ-'गोयमा! वत्तीसं विमाणावाससयसहस्सा सत्ताविषयक तीन आलापक कहना चाहिये । तथा च 'एगलटिभागं काऊण जोयणं' इत्यादि प्रमाण से ज्योतिष्क में संख्यातयोजनविस्तारवाले ही विमानायास जानना चाहिये । किन्तु पूर्वकथन की अपेक्षा इस कथन में यदि कोई विशेषता है तो वह ऐसी है कि यहां पर केवल एक तेजोलेश्या ही है, वानव्यन्तरो में चार लेश्याएँ हैं। तथा उत्पाद पदोपलक्षितवानव्धन्तरों में असंज्ञी उत्पन्नहोते कहेगये हैं, यहां पर उनका निषेध कियागया है। अर्थात् ज्योतिषिकों में असंज्ञी उत्पन्न नहीं होते हैं। इसी प्रकार प्रज्ञसपदोपलक्षित इन ज्योतिषकों में असंज्ञी जीव नहीं है क्योंकि इनका यहां उत्पाद ही नहीं होता है। बाकी का और सब कथन यहां पूर्वोक्तवानव्यन्नरावास की तरह से ही जानना चाहिये । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'लोहम्मे णं भंते ! कप्पे कैवइया विमाणावासस. यसहस्सा पण्णत्ता' हे भदन्त ! सौधर्मकल्प में-कितने लाख विमाना
" एगसद्रिभागं काऊण जोयणं" त्याहि ४थन अनुसार ज्यातिषीना વિમાનાવાસે સંખ્યાત એજનના વિસ્તારવાળા જ સમજવા વાનવ્યક્તોના કથન કરતાં અહી એટલી જ વિશેષતા છે કે વાન વ્યસ્તરોમાં ચાર લેશ્યાઓ હોય છે, પરંતુ જ્યોતિષિકેમાં માત્ર તેજોલેશ્યાને જ સદ્ભાવ હોય છે. વળી વાનવ્યન્તરમાં અસંજ્ઞી ઉત્પન્ન થાય છે, પરંતુ જ્યોતિષિકેમાં અસંજ્ઞીને ઉત્પાદ કહ્યો નથી બાકીનું સમસ્ત કથન વાનરેના જેવું જ સમજવું.
गौतम स्वामीना प्रश्न-" सोहम्मेणं भंते ! कप्पे केवइया विमाणावाससयसहस्सा पण्णत्ता" भगवन् ! साधम पलामinam विभानावास छाछे ?
__महावीर प्रभुना उत्तर-“गोयमा ! बत्तीसं विमाणावाससयसहस्सा पण्णत्ता" હે ગૌતમ! સૌધર્મ કલ્પમાં ૩૨ લાખ વિમાનાવાસ કહ્યા છે,
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
मैप्रयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० २ सू० १ देवविशेपनिरूपणम् पण्णवा' हे गौतम ! सौधर्मकल्पे द्वात्रिंशद्विमानावातशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि । गौतमः पृच्छति-'तेणं मंते ! किं संखेन्जवित्थडा, असंखेन्जवित्थडा?' हे भदन्त ! ते खलु द्वात्रिंशल्लक्षविमानावासाः किं संख्येयविस्तृताः सन्ति ? किंवा असंख्येयविस्तृताः सन्ति ? भगवानाह-गोयमा ! संखेज्नवित्थडा वि, असंखेज्जवित्यडा वि' हे गौतमा सौधर्म विमानावासाः संख्यविस्तृता अपि सन्ति, असंख्येयविस्तृता अपि सन्ति । गौतमः पृच्छति- सोहम्मे णं भंते! कप्पे वत्तीसाए विमाणावाससयसहस्सेमु संखेज्जवित्थडेसु विमाणेसु एगसमएणं केवइया सोहम्मा देवा उववज्जति ?' हे भदन्त ! सौधर्मे खलु कल्पे द्वात्रिंशति विमाना. वासशतसहस्रेषु द्वात्रिंशल्लक्षविमानावासेषु संख्येयविस्तृतेषु विमानेषु एकसमयेन कियन्तः सौधर्माः देवा उपपधन्ते ? ' केवड्या तेउलेस्सा उववज्जति ?' वास कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! बत्तीस वीमाणावाससयसहस्सा पण्णत्ता' हे गौतम ! सौधर्मनल्प में ३२ लाख विमानावास कहे गये हैं। अब गौतमस्वामी प्रस्नुले ऐसा पूछते है-'ते ण भंते ! कि संखेज्जवित्थड़ा, असंखेन्जविस्थडी' हे भदन्त ! सौधर्मकल्प के ये ३२ लाख विमानावास स ख्यातयोजनविस्तारबाले हैं ? या असं. ख्यातयोजन विस्तारवाले हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'संखेज्जवित्थडा वि असंखेजवित्थडा वि थे सौधर्मदेवलोकसंबंधी ३२ लाख विमानायास ख्यातयोजनविस्तारवाले भी हैं और असंख्यातयोजनविस्तारवाले भी हैं । अव गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'सोहम्मेणं भंते ! कप्पे पत्तीसाए विमाणावाससयसहस्सेसुसंखेज्जवित्थडेसु एगसमएणं केवइया सोहम्मा देवा उवधज्जति' हे भदन्त ! सौधर्मकल्प के ३२ लाख विमानावासों में के सूख्यातयोजन विस्तारवाले विमानावासों में एकसमय में कितने सौधर्मदेव उत्पन्न
गौतम स्वाभीमा -ते णं भवे ! किं संखेज्जवित्थडा, असंखेज्जवित्थडा?" હે ભગવન્ ! સૌધર્મકલ્પના ૩૨ લાખ વિમાનવાસે શું સંખ્યાત જનના વિસ્તારવાળા છે, કે અસંખ્યાત જનના વિસ્તારવાળા છે ?
उत्तर-'गोयमा गौतम! "संखेज्जवित्थडा वि असंखेज्जवित्थडा वि." સખ્યાત જનના વિસ્તારવાળા પણ છે અને અસંખ્યાત એજનના વિસ્તારવાળા પણ છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न-" सोहम्मेणं भंते ! कप्पे वत्तीसए विमाणवाससय. सहम्सेसु संखेज्जवित्थडेसु विमाणेस एगसमएण केवइया सोहम्मा देवा उववज्ज ति"
ગવ ! સૌધર્મ કલ્પના ૩૨ લાખ વિમાનાવાસમાંના જે સંખ્યાત ચીજનના વિસ્તારવાળા વિમાનાવાસે છે. તેમાં એક સમયમાં કેટલા સૌધર્મદેવ ઉત્પન્ન पाय छ । “केवइया तेउलेस्सा उववज्जति?" सातवेश्यावापन्न याय छ?
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
'
कियन्तस्तेजोलेश्यावन्त उपपद्यन्ते ? भगवानाह - ' एवं जहा जोइसियाणं तिनिगमना तदेव विनि गमगा भाणियच्या ' एवं पूर्वोकरीस्या यथा ज्योतिषिकाणां त्रीणि गमकानि उत्पादोद-वर्तना-सत्ता विषयकाणि आलापकरूपाणि भणितानि तथैव सौधर्मिकाणामपि देवानां त्रीणि गमकानि - पूर्वोक्तानि अभिलापकरूपाणि भणितव्यानि ' नवरं विसु विसंखेज्जा भाणियच्चा' ओहिनाणी, ओहिदंसणी चवावेयन्वा, सेसं तं चैत्र नवरं पूर्शपेक्षया विशेषस्तु अत्र त्रिष्वपि गमकेषुउत्पादो - वर्तना-सत्ता विषयकेषु संख्येयाः सौधर्मिका देवाः भणितन्त्राः, अवधिज्ञानिनः, अवधिदर्शनिनथ व्यावयितव्याः प्रच्यावनीयाः 'व्यवन्ति' पदेन व्यव हर्तव्याः यतो हि सौधर्मादिकल्पाच्च्युतास्तन्तस्तीर्थङ्करादयो भवन्ति अतोऽवधि होते हैं ? 'केवढ्या तेउलेस्सा उबवज्जैनि' कितने तेजोलेश्यावाले उत्पन्न होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' एवं जहा जोइसिया णं तिमि गमगा तहेव तिन्नि गमगा भाणियन्त्रा' हे गौतम! ज्योतिषिकों के जैसे उत्पाद, उद्वर्त्तना और सत्ताविषयक तीन आलापक कहे गये हैं वैसे ही आलापक तीन यहां पर भी कहना चाहिये । 'नवरं तिसु विसंखेज्जा भाणियन्धा, ओहिनाणी, ओहिदंसणी य चचावेयच्या, सेस तं चैव' परन्तु ज्योतिषिकदेवों के तीन आलापकों की अपेक्षा यहां के उत्पाद, उद्वर्त्तना और सत्ता के आलापकों में 'संख्यात' का पाठ बोलना चाहिये । तथा च संख्यात्तसौवर्मदेव ही उत्पन्न होते हैं, संख्यात सौधर्मदेव ही उद्वर्त्तना करते हैं और संख्यात ही सौधर्मदेव सत्ता में मौजूद रहते हैं, अवधिज्ञानी और अवधिदर्शनी यहां से च्युत होते हैं। क्योंकि सौधर्मादिकल्पों से afer हुए जीव तीर्थकरादिक होते हैं। बाकी का और सब कथन यहां
૪૦
भडावीर प्रभुना उत्तर- " एवं जहा जोइसियाणं तिन्नि गमता तहेव तिन्नि गमगा भाणियव्वा " हे गौतम! ज्योतिषिहोना उत्पाद, उद्वर्त्तना અને સત્ત વિષયક જેવાં ત્રણ આલાપકે કહેવામાં આવ્યા છે, એવાં જ ત્રણ यासायो अडीं पशु उहेवा लेहये. "नवरं तिसु वि संखेज्जा भाणियव्वा, ओहिनाणी, ओदिदंसणी य चवावेयव्वा, सेसं तंचेव " ચૈાતિષિકાના ત્રણ આલાપ કરતાં આ ત્રણ આલાપકામાં એટલી જ વિશેષતા છે કે ત્યાં ત્રણે આલાકામાં “ સંખ્યાત પદ વપરાયુ છે, તેને ખલે અહી પુત્ર મૂકવુ જોઈએ. જેમ કે....સખ્યાત જીવે ત્યાં સૌધર્મદેવ રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે, સખ્યાત સૌધમ દેવે ત્યાંથી ઉદ્ધૃત્તના કરે છે અને ત્યાં સખ્યાત સૌધમ દેવે વિદ્યમાન છે. સૌધમ કલ્પમાંથી અવધિજ્ઞાની જીવા ત્યાંથી વ્યુત થાય છે, કારણ કે સૌધર્માદિકલ્પમાંથી વ્યુત થયેલા જીવા તીથ કરાદિક
6 અસખ્યાત ,
1
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० २ सू० १ देवविशेषनिरूपणम् ५४१ ज्ञान्यादय व्यावयितव्या इति भावः, शेषं तदेव-पूर्वोक्तयदेव योध्यम् । ' असं खेजविस्थडेसु एवं चे विनि गमगा, नवरं वि वि समएसु असंखेज्जा माणिया' असंख्येयविस्तृतेषु सौधर्म विमानावासेषु एवमेव संख्येयविस्तृतवदेव त्रीणि गमकानि-उत्पादादिविषयकाणि वोध्यानि, नवरं-पूर्वापेक्षया विशेपस्तुत्रिष्वपि गमकेषु असंख्येयाः सौधर्मादिकाः मणितव्याः। 'ओहिनाणी य, ओहिदसणी य संखेज्मा चयंति, सेसं तं चेत्र' अवधिज्ञानिनश्च, अधिदर्शनिनश्च संख्ये- ' याच्यवन्ति, संख्येयानामेव तीर्थङ्करादित्वेनोलादसद्भावात् , शेषं तदेव-पूर्वोतादेव अवसेयम् , 'एवं जहा सोहम्मे बत्तन्वया भणिया तहा ईसाणे वि छ गमगा पूर्वोक्त जैसा ही जानना चाहिये 'अस खेज्जवित्थडेसु एवं चेव तिन्निगमगा, नवरं तितु वि गमएस असं खेज्जा भाणियन्या' तथा असं. ख्यातयोजनविस्तावाले जो सौधर्मविमानावाल हैं उनमें संख्यातयोजन विस्तारवाले सौधर्मविमानावासों के जैसे उत्पाद, उतना, सत्ताविषयक आलापक कहना चाहिये । परन्तु इन आलापों में संख्यातपद की जगह अस ख्यातपद का प्रयोग करना चाहिये। 'अवधिज्ञानी और अवधिदर्शनी यहां से-असंख्यातयोजनविस्तारवाले सौधर्मविमानावासों से-असंख्यात की मात्रा में चचित नहीं होते हैंकिन्तु संख्यात की मात्रा में ही चवित होते हैं। क्योंकि तीर्थकरादिकरूप से जो उत्पन्न होते हैं, वे संख्यात ही उत्पन्न होते हैं असंख्यात नहीं । बोकी का और सय कथन पहिले कहे गये जैसा ही जानना चाहिये । 'एवं जहा सोहम्ने वत्तव्यया भणिया, तहा ईसाणे થાય છે. બાકીનું સમસ્ત કથન જ્યોતિષિના કથન જેવું જ સમજવું. " असंखेज्जवित्थडे एव चेव तिन्नि गमगा, नवरं तिसु वि गमएसु असंखेज्जा भाणियव्वा" असभ्यात योगनना विस्तारणारे सोधपन विभा નાવાસે છે, તેમાં સંખ્યાત એજનના વિસ્તારવાળા વિમાનાવાસોના જેવાં જ ઉત્પાદ, ઉદ્ધના અને સત્તાવિષયક આલાપકે કહેવા જોઈએ, પરંતુ આ આલાપમાં સંખ્યાત પદને બદલે અસંખ્યાત પદને પ્રવેગ કરે જોઈએ
અવધિજ્ઞાની અને અવધિદર્શની અહીથી (અસંખ્યાત એજનના વિસ્તારવાળા સૌધર્મવિમાનાવાસમાંથી) અસંખ્યાતની માત્રામાં શ્રુત થતા નથી, પણ સંખ્યાતની માત્રામાં જ યુત થાય છે, કારણ કે જે છે ત્યાંથી ચ્યવીને તીર્થંકરાદિ રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે, તેમની સંખ્યા સંખ્યા જ છે, અસખ્યાત નથી બાકીનું સમસ્ત કથન પૂર્વોક્ત કથન અનુસાર જ સમજવું
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
६४२
भाणियन्ना' एवं पूर्वोक्तरीत्या यथा सौधर्मे कल्पे वक्तव्यता भणिता तथा ईशानेऽपि कल्पे षट्गमकानि - उत्पादो - वर्तना-सत्ताविषयकाणि त्रीणि संख्याततिनत्य, एनान्येव त्रीणि असंख्यात विस्तृतानाश्रित्य इत्येवं षड्गमकानि भणितव्यानि । ' सणकुमारे एवं चेव ' सनत्कुमारे कल्पे, एवमेव - पूर्वोक्तरीत्यैव संख्याता रूपात विस्तृतानाश्रित्य त्रयाणां त्रयाणाम् उपादो द्वर्तना-सत्ता विषयकाणामालापकानां मेठनेन षट् आलापका भणितव्याः, 'नवरं इत्थी वेगा न उज्जेति ' नवरं सौधर्मेशानापेक्षया विशेषस्तु सनत्कुमारे स्त्रीवेदका न उपपथन्ते, स्त्रिषो देव्यः सनत्कुमारादिषु नोत्पद्यन्ते, नंवा तत्र देवः सन्तिविछ गमगा भाणियन्त्रा' जिस प्रकार से संख्यातयोजन विस्तारवाले सौधर्मदेावासों के ये उत्पाद उद्वर्त्तना एवं सत्ताविषयक आलापक कहे गये हैं उसी प्रकार से संख्यातयोजनविस्तारवाले और असं रूपो योजन विस्तारवाले ईशान देवावासों के भी तीन तीन-छ आलापक-उत्पाद, उर्त्तना और सत्ता विषयक कहना चाहिये | 'सकुमारे एवं चेव' सनत्कुमारकला में भी इसी प्रकार से संख्यात असंख्यातविस्तारवाले सनत्कुमारावासों को लेकर के तीन तीन ६ आलापक उत्पाद, उदर्त्तना और सत्ता विषयक कहना चाहिये | 'नवरं इत्थी - बेयगान उबवज्जति' परन्तु ईशान देवावासों के आलापकों की अपेक्षा यहां जो विशेषता है वह ऐसी है कि यहां स्त्रो वेदी उत्पन्न नही होते
" एवं जहा खोहम्मे वत्तव्वया भणिया, तहा ईप्राणे वि छ गमगा भाणियत्रा " જેવી રીતે સખ્યાત અને અસખ્યાત ચેાજનના વિસ્તારવાળા સૌધ વિમાનાવાસેામાં ઉત્પાદ, ઉદ્ધત્તના અને સત્તા વિષયક ત્રણ ત્રણ આલ, પકા वामां भाव्या छे, सेवांत्रयु ऋणु आसाय-हुल छ साप-शिનકલ્પના સખ્યાત અને મ્મસ'ખ્યાત ચેાજનના વિસ્તારવાળા વિમાનાવાસેામાં ઉત્પાદ, ઉદ્ધત્તના અને સત્તાના વિષયમાં પશુ કહેવા જોઈએ खणकुमारे एवं चेव " सनत्कुमार अपना सभ्यात अने असभ्यात योगनना विस्तारવાળા વિમાનાવાસેામાં ઉત્પાદ, ઉદ્ધત્તના અને સત્તાવિષયક ત્રણ ત્રણ આલાપક -हुनु छ भासायी-य मे प्रभा हेवा ले थे. " नवरं इत्थीवेयगा न उत्रवज्र्ज्जति” परन्तु सौधर्म भने ईशानना हेवावासे। इरतां भड्डी विशेषता એટલી જ છે કે અહીં (સતકુમાર કલ્પમાં) વેદી ઉત્પન્ન થતાં નથી, એટલે કે દૈવીએ ઉત્પન્ન થતી નથી કારણ કે સૌવ અને ઈશાન, આ એ દેવલેાકમાં જ 'દેવીઓના ઉત્પાદ કહ્યો છે ત્યાર પછીના સનત્કુમારાદિ દેવલેાકેામાં દેવી
f
66
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० २ सू० १ देवविशेपनिरूपणम् ५४३ इत्याह-'पण्णत्तेसु य न भण्णंति' प्रज्ञप्तेषु-प्रज्ञप्तपदोपललक्षित सत्ताविषयक गमके च सीवेदका न भण्यन्ते, सनत्कुमारादिषु देवीनां सत्ताया अभावात् किन्तु तत्र सनत्कुमारादियु, अवतनदेवलोकादेवीनां गमनसंभवात् तत्रतो देवीनामुद्वर्तन कदाचिद्भवतीति उद्वर्तना न निषिद्धति भावः । 'असन्नी तिमु वि गमएमु न भणति, सेसं तं चेत्र' असंशिनः सनत्कुमारावासेषु विष्वपि गमकेषु-उत्पादो-दर्तनासत्ता विषयकेषु आलापकेषु न मण्यन्ते । सनत्कुमारादिदेवानां संज्ञिभ्य एवोत्पादसद्भावेन च्युतानां च संज्ञिप्वेव गमनेन, गमकत्रयेऽपि असंज्ञित्वस्यामद्धावाद , हैं । अर्थात् देवियां यहां उत्पन्न नहीं होता है, क्योंकि देवियों का उत्पाद-दो देवलोक तक-सौधर्म ईशान देवलोक तक ही-कहा गया है। आगे के सनत्कुमारादि देवलोकों में नहीं | अतः जब इनका यहां उत्पाद ही नहीं है तब 'पणत्तेमु य न भणनि' प्रज्ञप्तपदोपलक्षिन-सत्ताविषयक गमकों में स्त्रीवेदी नहीं कहे गये हैं। क्योंकि सनत्कुमारादिकों में देवियों का सत्ता में अभाव कहा गया है, सनत्कुमादिकों में जो देवियां आती हैं वे अधस्तनदेवलोक से ही आती हैं । अतः वहां से कदाचित् देवियों की उद्वर्तना होती है-इसीलिये उद्वर्त्तना का निषेध यहां नहीं किया गया है। असन्नी तिसु वि गमएस्तु न भणति, सेसं तं चेव' असंही जीव सनत्कुमारावासों के तीनों भी उत्पाद, उद्वत्तना, और सत्ताविषयक आलापकों में नहीं कहे गये हैं। क्योंकि सनत्कुमादि देवों का उत्पाद संज्ञी जीवों में से ही होता है और जब ये वहां से चवित होते हैं-तब એને ઉત્પાદ કહ્યો નથી. આ રીતે સનકુમાર દેવલોકમાં દેવીઓની ઉત્પત્તિ ४ यती नापाथी, " पण्णत्तेसु य न भणति" प्रसपलक्षित साविषय આલાપમાં પણ સ્ત્રીવેદીને અભાવ જ કહ્યો છે, કારણ કે સનસ્કુમારાદિક દેવકેમાં દેવીઓની વિદ્યમાનતાને જ અભાવ કહ્યો છે. સનસ્કુમારાદિકમાં જે દેવીઓ આવે છે, તેઓ અધસ્તન (નીચેના) દેવકમાંથી જ આવે છે. તેથી ત્યાં ક્યારેક દેવીઓની ઉદ્વર્તન થાય છે, તેથી અહીંયા દેવીઓની
नाना निषेध हो नथी. " असन्नी तिमुवि गमएसु न भण्णंत्ति, सेसं तंचेव" सभासपासना . मालापमा ससशी ७वानु ४थन २ જોઈએ નહીં, કારણ કે ત્યાં અસંજ્ઞી જીવો ઉત્પન્ન થતા નથી, ત્યાંથી અસંશી છિની ઉદ્ધત્તના થતી નથી અને ત્યાં અસંજ્ઞી જી હતા પણ નથી, કારણ કે સનસ્કુમારાદિ દેવને ઉત્પાદ સંજ્ઞી માંથી જ થાય છે અને ત્યાંથી ચ્યવીને તેઓ સંસી માં જ ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી ત્રણે આલા
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४४
भगवतीसूत्रे 'एवं जाय सहस्तारे' एवं पूर्वोक्तनदेव यारत् माहेन्द्रे, ब्रह्मलोके, लान्तके, महाशुक्र, सहस्रारे च कल्पे आसे यम् , सहतारान्तेषु कल्पेगु तियग्योनिकानामुत्सादेन असंख्येयानां त्रियपि गमकेषु उत्पादो-द्वर्तना-सत्ता विषय केषु सद्भावात् , नाणत्तं विमाणेसु लेसागु य, सेस तं चे नानात्वं-पृथक्त्वं विमानेपु लेश्यासु चाक्से यम्, तत्र विमानेपु नानात्वम् , तथाहि प्रथमे कल्पे द्वात्रिंशल्लक्षाणि विमा. नावाप्ताः, द्वितीये अष्टाविंशतिलक्षाणि विमानावासाः, तृतीये द्वादशलक्षाणि, चतुर्थे अष्ट लक्षाणि, पञ्चमे चत्वारि लक्षाणि, पष्ठे पश्चाशत् सहस्राणि, सप्तमे चत्वारिंशत्सहस्राणि, अष्टमे पटूसहस्राणि, नरमे दशमे च चतुश्शतानि, एकादशे द्वादशेच भी ये सज्ञी जीवों में ही उत्पन्न होते हैं अतः तीनों गमकों में असंज्ञी जीवों का सद्भाव नहीं कहा गया है। 'एवं जाच सहस्सारे' इसी प्रकार से यावत्-माहेन्द्र, ब्रह्मलोक, लान्तक, महाशुक और सहस्रारान्त कल्पों में तियायोनिक जीवों का उत्पाद होने से असंख्यातयोज. नविस्तारवाले इन आवासों के तीनों गमकों में-आलापकों में-उत्पाद, उतना और सत्ताविषयक गमकों में असंख्यात तिर्यग्योनिक जीवों का उत्पाद होने से असंख्पाततियंग्योनिक का सद्भाव कहा गया है। 'जाणत्तं विमाणेसु, लेस्सासु य सेसं तं चेव' तथा पूर्वकथन की अपेक्षा यहां विमानों के कथन में और लेश्याओं के कथन में भिन्नता है-जो इस प्रकार से हैं-प्रथमकल्प में३२ लाख विमानावास हैं द्वितीय कल्प में२८ लाख विमानावास हैं तीसरे कल्प में १२ लाख विमानायास हैं, चौथे कल्प में ८ लाख विमानोवास हैं, पांचवें कल्प में चार लोख विमानावास हैं, छठे कल्प में ५० हजार विमानावास हैं, सातवेंकल्प में ४० हजार विमानावास हैं, आठवे कल्प में छ हजार विमानावास हैं, नौवें और ५मा मसी लवाना समाव हो नथी. "एवं जाव सहस्सारे" પ્રકારનું કથન મહેન્દ્ર, બ્રાલેક, લાન્તક, મહાશુક્ર અને સહસ્ત્રાર સુધીના કલ્પમાં પણ સમજવું આ કપમાં તિર્યનિક જીવન ઉત્પાદ હોવાથી અસંખ્યાત રોજનના વિસ્તારવાળા આ આવાસોમાં ત્રણે આલાપકેમાં–ઉત્પાદ, ઉદ્વર્તાના અને સત્તાવિષયક આલાપમાં–અસંખ્યાત તિર્યનિકનો સદુભાવ
हो 2. " णाणत्त विमाणेसु लेसासु य, सेस तंचेव" पूर्वथन ४२ मा કથનમાં વિમાને અને વેશ્યાઓના કથનમાં જ ભિન્નતા છે. તે નીચે પ્રમાણે છે–પહેલા ક૯૫માં ૩૨ લાખ વિમાનાવાસ છે, બીજામાં ૨૮ લાખ, ત્રીજામાં ૧૨ લાખ, ચેથામાં આઠ લાખ, પાંચમાંમાં ૪ લાખ, છઠ્ઠામાં ૫૦ હજાર, સાતમાંમાં ૪૦ હજાર, આમાંમાં ૬ હજાર, નવમાં અને દસમામાં ૪૦૦
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० २ सू० १ देवविशेषनिरूपणम्
५४५
श्रीणि शतानि नवयकेषु प्रथमत्रिके एकादशोत्तरशतम्, द्वितीय त्रिके सप्तोत्तरशतम्, तृतीयत्रि के पु एकशतम्, पञ्चानुत्तर विमानेषु पञ्च विमानावासाः सर्वमेलनेन८४९७०२३ त्रयोविशत्यधिक सप्तनवतिसहस्रोत्तर चतुरशीतिलक्षाणि विमानावैमानिका सौधर्मादारभ्यानुत्तरविमानपर्यन्तानाम् अवसेयाः, इति,
प्रतिपत्तव्यम् लेश्या तु नानात्वम्, तथाहि प्रथमे द्वितीयकल्पे तेजोलेश्या, तृतीये चतुर्थे पञ्चमे च कल्पे पद्मलेश्या, अग्रे सर्वेषु कल्पेषु शुक्ललेश्या भवति । शेषं तदेव - पूर्वोक्तव देवात्र सेयम्, गौतमः पृच्छति - 'आणयपाणयेसु णं भंते ! कप्पे केवइया विमाणावाससया पण्णत्ता?' हे भदन्त ! आनतप्राणतयोः खलु कल्पयोः कियन्ति विमानावासशतानि प्रज्ञप्तानि ? भगवानाह 'गोयमा ! चतारि दशवे देवलोक में ४०० विमान हैं, ११ वें और १२ वें देवलोक में ३०० विमानाचास हैं, नवग्रैवेषकों के प्रथम त्रिक में एक सौ ग्यारह विमान हैं, द्वितीयन्त्रिक में १०७ विज्ञान हैं, तृतीयत्रिक में १०० एक सौ विमान हैं । पांचवें अनुत्तरविमानों में पांच विमान हैं । इस प्रकार सब मिलकर कुल विमानावासों का जोड सौधर्म से लेकर अनुत्तर विमानों तक ८४९७०२३ होता है । इस प्रकार विमानों में नानात्व प्रकट कर अब लेश्याओं में नानात्व प्रकट किया जाता है- जो इस प्रकार से है-प्रथम और द्वितीय कल्प में तेजोलेश्या है, तृतीय चतुर्थ एवं पंचमकल्प में पद्मलेश्या है, और इनमें आगे के और सघ कल्पों में केवल एक शुललेश्या है । बाकी का और सब कथन पूर्वोक्त जैसा ही है । अथ गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'आणवपाणएसु णं भंते । कप्पेसु केवझ्या विमाणावाससया पण्णत्ता' हे भदन्त आनतप्राणतकल्पों में कितने सौ विमानावास कहे અને અગિયારમાં અને ખારમાં દેવલેાકમાં ૩૦૦ વિમાનાવાસ છે. નવત્રૈવેયકાના પહેલા ત્રિકમાં ૧૧૦, મીજા ત્રિકમાં ૧૦૭ અને ત્રીજા ત્રિકમાં ૧૦૧ વિમાના છે. આ સિવાય અનુત્તર વિમાને પાંચ કહ્યા છે. આ રીતે સૌધમાઁથી લઈને અનુત્તર વિમાના પન્તના કુલ વિમાનાવાસા ૮૪૯૭૦૨૩ થાય છે. હવે લેશ્યાઓની અપેક્ષાએ ભિન્નના પ્રકટ કરવામાં આવે છે પહેલા અને ખીજા કલ્પમાં તેજલેશ્યાના, ત્રીજા, ચેાથા અને પાંચમાં કલ્પમાં પદ્મલેશ્યાના, અને ત્યાર પછીનાં બધાં પેમાં શુકલલેશ્યાના સ્ખલાવ હૈાય છે. ખાકીનું સમસ્ત કથન પૂર્વક્તિ કથન જેવું જ સમજવું'.
गौतम स्वाभीना प्रश्न- “ आणयपाणएसु णं भते ! कप्पेसु केवइया विमाणावाससया पण्णत्ता ?” हे भगवन् ! आनतयालुत भांडेंट से विभाना उद्यां छे?
भ० ६९
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे विमाणावाससया पण्णत्ता' हे गौतम! आनतमाणका योश्चत्वारि विमानाचासशतानि प्रज्ञप्तानि, गौमः पृच्छति - तेगं अंते! किं संखेज्जवित्थडा असंखेज्जचित्थडा?' हे दन्त । ते खलु चतुःशत विमानावासाः किं संख्येगविस्तृता भव न्ति ? किंवा असंख्येयविस्तृना भयन्ति ? मगधनाद्- 'गोपमा ! रांखेज्जवित्थडा वि, असंखेज्ज वित्थडा वि' हे गौतम! ते विमानावासाः संख्ये गविस्तृता अपि सन्ति, असं ख्येयविस्तृता अपि सन्ति, 'एवं संखेज्ज वित्थडे तिन्नि गएगा जहा सहस्सारे, असंखेज्जचित्थडे उच्चज्जंतेमु य नयंतेसु य एवं चेन संखेज्जा भाणियन्त्रा, पण्णत्तेभु असं खेज्जा' एवं पूर्वोक्तरीत्या संख्येयविस्तृतेषु विमानावासेषु त्रीणि गमकानिउत्पादो द्वर्तना-सतानिप्रयकाणि यथा सहस्रारे कल्पे प्रतिपादितानि तथा गये हैं ? इसके उत्तर में प्रभुकहते हैं-'गोपमा ! चत्तारि विभागावास. सा. पण्णत्ता' हे गौतम! आनतमाणतकल्पों में ४०० विमानावाल कहे गये हैं। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - ' तेणं अंते ! किं संखेजविश्वा असंज्जा' हे मंदन्त । ये ४०० विमानावास संख्यात योजनविस्तारवाले हैं ? या असंख्यानयोजन विस्तावाले हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोधमा । संखेज्जवित्थडा वि, अस खे ज्जवित्थडा चि' ये संख्यातयोजन विस्तावाले भी हैं और असंख्यातयोजन विस्तारवाले भी हैं । 'एवं संखेज्जवित्थडेसु तिन्नि गमगा-जहा सहस्सारे, असं खेज्जावित्थडे उचचज्जंतेसु य चयंतेसु य एवंचेव संखेज्जा भाणियच्चा, पण्णत्ते असंखेज्जा' पूर्वोक्तरीति के अनुसार संख्यातयोजनविस्तारवाले विमानावासों में उत्पाद उद्वर्त्तना सत्ता
५४६
भडावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! चत्तारि विमाणावाससया पण्णत्ता હે ગૌતમ! આનતપ્રાશ્રુત કલ્પામાં ૪૦૦ વિમાનાવાસ કહ્યા છે.
गौतम स्वामीता प्रश्न - " ते णं भंते ! किं संखेज्ज वित्थडा, असंखेज्जवि - त्था ?" हे भगवन् । ते ४०० विभानावासी सभ्यात योजना विस्तारવાળા છે, કે અસંખ્યાત ચેાજનના વિસ્તારવાળા છે ?
महावीर प्रभुना उत्तर- " गोयमा ! संखेज्ज वित्थडा वि, असंखेज्ज वित्थडाવિશ્ હે ગૌતમ ! તેઓ સખ્યાત ચેાજનના વિસ્તારવાળા પણ છે અને અસખ્યાત ચેાજનના વિસ્તારવાળા પણ છે. " एवं संखेज्ज वित्थडेसु तिन्निं - गमगा, जहा सहस्सारे, असंखेज्ज वित्थडेसु उववज्जंतेसु य चयंतेसु य एवंचेव संखेज्जा भाणियव्वा, पण्णत्तेसु असंखेज्जा" भागण ससार उपनी सभ्यात ચેાજનના વિસ્તારવાળા વિમાનાવાસામાં દેવાના ઉત્પાદ, ઉદ્ધૃત્તના (ચ્યવન)
"
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० २ सू० १ देवविशेषनिरूपणम् ५४७ प्रतिपत्तव्यानि, असंख्येयविस्तृतेषु विमानावासेघु, उत्पद्यन्तेपु-उत्पद्यमानेषु उत्पद्यन्ते पदोपलक्षितविषयेषु च चन्तिपु-च्यवत्सु च्यवन्तिपदोपलक्षितविपयेषु च एवमेव पूर्वोक्तकरीत्यैत्र संख्येयाः भणितव्याः । प्रज्ञप्तेषु-प्रज्ञप्तपदोपलक्षितेषु विषयेषु असंख्येयाः वक्तव्याः तथा च आनवप्राणतयोः संख्येयविस्तृतेषु विमानावासेषु उत्पादे च्यवने अवस्थाने च विमानानां संह्यातविस्तृतत्वात् संख्याता एव भवन्ति, असंख्यातविस्तृतेषु उत्पादच्यननयोः संख्याता एव भवन्ति यतो गर्भजमनुष्येभ्य एव आनतादिषु उत्पान्ते, ते च संख्याता एन सन्ति, एकमेव आनतादिभ्यश्च्युना गर्भजमनुष्येष्वेवोत्पद्यन्ते, अत एकसमये संख्याताना. विषयक तीन आलापक सहस्रारकल्प में कहे अनुसार जानना चाहिये । तथा असंख्यातयोजन विस्तारवाले विधानाबालों में उत्पादविषयक और उतनस विषयूल जो आलापक कहे गये हैं उनमें पूर्वोत्तरीति के अनुसार 'संख्यात पाठ का उच्चारण करना चाहिये । तथा सत्ताविषयक आलापक में 'असंख्यात' ऐसे पाठ का उच्चारण करना चाहिये । संख्यातयोजनविस्तारवाले आनतप्राणतविमानावासों में संख्यातयोजन विस्तारवाले होने के कारण उत्पाद उतना और सत्ता में संख्यात ही आनतप्राणन देव होते हैं, और असंख्यात योजनविस्तारवाले आनतप्राणत विमानावासों में असंख्यात योजनविस्तारवाले होने के कारण उत्पाद में और च्यवन में तो संख्यात ही आणतमाणत देव होते हैं। क्योंकि गर्भजमनुष्यों से ही आकरके जीव आनतादिकों में उत्पन्न होते हैं । और ये संख्यात ही होते हैं । इसी प्रकार आनઅને સત્તા વિષયક જેવા ત્રણ આલાપકે કહા છે એવાં જ ત્રણ આલાપકે અહીં પણ કહેવા-જોઈએ તથા અસંખ્યાત એજનના વિસ્તારવાળા આનતપ્રાણુતના વિમાનાવાસમાં ઉત્પાદ અને ઉર્જાના વિષયક આલાપકેમાં સંખ્યાત' પદનું જ ઉચ્ચારણ થવું જોઈએ પરંતુ સત્તાવિષયક આલાપકમાં
અસંખ્યાત” પદનું ઉચ્ચારણ થવું જોઈએ જેમ કે...આનતપ્રાતના સંખ્યાત વૈજનના વિસ્તારવાળા વિમાનાવાસમાં સંખ્યાત દેવે ઉત્પન્ન થાય છે, તેમાંથી સંખ્યાત દેવોનું વન થાય છે અને ત્યાં સંખ્યાત આનતાણત દેવ વિદ્યમાન હોય છે. આનતાણતના અસંખ્યાત જનના વિસ્તાર વાળા વિમાનાવસોમાં એક સમયમાં સંખ્યાત દેવેને ઉત્પાદ થાય છે, કારણ કે ગર્ભજ મનુષ્યમાંથી આવીને ત્યાં જ ઉત્પન્ન થાય છે અને તેમની સંખ્યા સંખ્યાત પ્રમાણ જ હોય છે. સખ્યાત એજનના વિસ્તારવાળા
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४८
भगवतीसूत्रे मेवोत्पादच्यवनसम्भवः, अवस्थानं तु असंख्यातानामपि स्यात् , असंख्यजीवितत्वेन ए सदैव जीवितकाले अपंख्यातानामुत्पादात् , इति फलितम् , 'नवरं नोइंदियोवउत्ता अणंतरोववनगा, अणंतरोवगाढगा, अणंतराहारगा, अणंतरपज्जत्तमा य एएसि जहण्णेणं एको वा, दो वा, तिभि वा, उक्कोसेणं संखेज्जा पण्णता सेसा असंखेज्जा भाणियवा' नवरं-पूर्वापेक्षया विशेपस्तु-आनताणतयोविमानावासेपु नो इन्द्रियोपयुक्ताः मनोयुक्ताः, अनन्तरोपपन्नकाः, अनन्तरात्रगाढकाः, अनन्तराहारकाः, अनन्तरपर्याप्तकाश्च एतेषां पञ्चानां जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयोवा, तादिकों से चवित हुए जीव भी गर्भजमनुष्यों में ही उत्पन्न होते हैं। इसलिये एक समय में संख्यात जीवों का ही उत्पाद और च्यवन संभवता है। तथा जो अवस्थान असंख्यातों का कहा गया है-सो उसमें कारण ऐसा है कि इनका आयुष्य असंख्यात वर्ष का होता है। अतः इनके जीवनकाल में असंख्यातदेव उत्पन्न होते हैं, इसलिये स्थिति में असंख्यात देवों की यहां प्ररूपणा की गई है । 'नवरं नोइंदियो वउत्ताअणंतरोववन्नगा, अणंतरोवगाढगा, अणंतराहारगा, अणंतरपज्जत्तगा य एएसिं जहण्णेणं एको चा, दो चा, तिन्नि वा उक्कोसेणं संखेज्जा पण्णत्ता, सेसा असंखेज्जा भाणियव्वा' पूर्व की अपेक्षा यदि कोई विशेषता है तो वह ऐसी है कि आनतप्राणत के विमानावासों में मनोयुक्त, अनन्तरोपपन्नक, अनन्तरावगाढक, अनन्तराहारक और તે વિમાનાવાસમાંથી એક સમયમાં સંખ્યાત દેવેનું જ વન થાય છે, કારણ કે ત્યાંથી સંખ્યાત દેવો જ ચ્યવન પામીને ગર્ભજ મનુષ્યમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી ત્યાં એક સમયમાં સંખ્યાત છને ઉત્પાદ કહ્યો છે અને ત્યાંથી એક સમયમાં સંખ્યાત છનું મ્યવન કહ્યું છે. પરંતુ આનતપ્રાકૃત કલ્પના અસંખ્યાત જનનાં વિસ્તારવાળા વિમાનાવાસે માં અસંખ્યાત દેવો વિદ્યમાન હોય છે, કારણ કે તેમનું આયુષ્ય અસંખ્યાત વર્ષનું હોય છે. તેથી તેમના જીવનકાળમાં ત્યાં અસંખ્યાત દેવ ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી સત્તા (વિદ્યમાનતા) વિષયક આલાપકમાં અહીં અસંખ્યાત દેવેની પ્રરૂપણ કરવામાં भावी छ. " नवरं नोइंदियोवउत्ता अणंतरोववन्नगा, अणंतरोवगाढगा, अणंतराहारगा, अणंतरपज्जत्तगा य एएसिं जहण्णेणं एको वा, दो वा, तिन्नि वा, उक्कोसेणं संखेज्जा पण्णत्ता, सेसा असंखेज्जा भाणियव्वा" ५२न्तु पडेट: ४थन ४२di અહીં વિશેષતા એટલી જ છે કે આનતપાતના વિમાનાવામાં મનેયુક્ત, અનન્તપન્નક, અનન્તરાવગાઢક, અનઃરાહારક અને અનન્તર પર્યાપ્ત છે
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० २ सू० १ देवविशेषनिरूपणम् ५४९ उत्कृष्टेन संख्येयाः प्रज्ञप्ताः , शेषाः उक्तपश्चातिरिक्ताः असंख्येया भणितव्याः तथा च केवलं नो इन्द्रियोपयुक्तादिपु पञ्चपदेषु संख्येया एव, तेपामुत्पादावसरे एव सद्भावात उत्सत्तिश्च संख्येयानामेव, आरणच्चुण्सु एवं चेन जहा आणयपाणएसु नाण विमाणेप्नु, एवं गेवेज्जगावि' आरणाच्युतयोः कल्पयोस्तु एनमेव-पूर्वोक्तवदेव यथा आनतपाणतयोः कल्पयोः प्रतिपादितं तथैव प्रतिपत्तव्यम् , नानात्वंपृथक्त्वं त्रिशतत्वम् विमानेषु बोध्यम् , एवं-पूर्वोक्तरीत्यैव अवेयका अपि नवप्रकारकाः आनतप्राणतादिवदेव अवसेयाः तथा च नवग्रेवेयकविमानानां पृथक्त्वम् अष्टादशाधिकशतत्रयम् गौतमः पृच्छति-'कइणं भंते ! अणुत्तरविमाणा पण्णता ?' अनन्तरपर्याप्तक ये सब जघन्य से एक या दो या तीन तक कहे गये है। और उत्कृष्ट से संख्यात तक कहे गये हैं। इनसे अतिरिक्त और सय असंख्यात कहे गये हैं । तथा च-केवल नोइन्द्रियोपयुक्तादिक पांच पदों में संख्यात ही उत्पन्न होते हैं क्योंकि इनका उत्पाद के अवसर में ही सद्भाव रहता है। और उत्पत्ति संख्यातों की ही होती है। 'आरणच्चुएस्तु एवं चेव जहा आणयपाणएस्सु, नाणत्तं विमाणेसु, एवं गेवेज्जगा वि' जैसा कथन आनतप्राणत कल्पों में किया जाता है वैसा ही आरण और अच्यूत इन दो कल्पों में भी करना चाहिये। परन्तु विमानों की संख्या में भिन्नता है और वह तीन सौ ३०० के रूप में है। अर्थात् यहां विमानों की संख्या तीनसौ ३०० है । आनतप्राणत इन दो कल्पों में किये गये कथन के अनुसार ही नवग्रैवेयकों में भी कथन जानना चाहिये। परन्तु यहां पर भी विमानों की अपेक्षा से भिन्नता है क्योंकि यहां पर विमानों की संख्या ३१८ कही गई । तब कि आनतप्राणत में विमानों की संख्या ४०० कही गई है। ઓછામાં ઓછા એક, બે અથવા ત્રણ કહ્યા છે અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાત su छ. सिवायन मधी असभ्यात ४. छ. रेभ है....नन्द्रिચપયુક્ત આદિ પાંચ પદેમાં સંખ્યાત જ ઉત્પન્ન થાય છે, કારણ કે તેમના ઉત્પાદનો અવસરમાં જ સદ્દભાવ રહે છે. અને ઉત્પત્તિ સંખ્યાની જ થાય छ. “आरणच्चुएसु एवं चेव जहा आणयपाणएम, नाणत्तं विमाणेसु, एव गेवे. ज्जगा वि" र ४थन मानतातना विष ४२पामा मा०युछे, मे। કથન આરણ અને અય્યત વિષે પણ કરવું જોઈએ પણ વિમાનની સંખ્યામાં જ ભિન્નતા છે. આ બન્ને કલામાં ૩૦૦ વિમાને છે, ત્યારે આનતપ્રાણિતમાં ૪૦૦ વિમાને છે. વેયકમાં વિમાનની સંખ્યા ૩૧૮ ની છે. બાકીનું કથન આનતાણુતના પ્રમાણે સમજવું.
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५०
भगवतीसूत्रे हे भदन्त ! कति खलु अनुत्तरविमानाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-'गोयमा ! पंच अणुतानिमाणा पण्णता' हे गौतम ! पञ्च अनुत्तरविमानाः प्रज्ञप्ताः, गौतमः पृच्छति- ते णं भंते ! कि संखेज्जवित्थडा, असंखेन्जवित्थडा?' हे भदन्त ! ते खलु पश्चातरविमानाः किं संख्येयविस्तृताः सन्ति ?. किं वा असंख्येयविस्तृताः सन्ति ? अगवानाह--'गोयमा ! संखेजवित्थडे य, असंखेज्जवित्यडा य हे गौतम ! पश्चानुत्तरविमाने एका संख्येयविस्तृतश्च अस्ति, अन्ये असंख्येयविस्तृताश्च सन्ति तत्र मध्यमः संख्यातविस्तृतो वर्तते योजनलमप्रमाणत्वात् गौतमः पृच्छति__ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'कई णं भंते ! अणुत्तरवि
माणा पणत्ता' हे भइन्त । अनुत्तर विमान किनने कहे गये हैं ? इसके • उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! पंच अणुत्तरविमाणा. पण्णता' हे
गौतम | अनुत्तरविमान पांच कहे गये हैं। अब गौतमस्यामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'ते णं भंते ! कि संखेज्जवित्थडा, असंखेज्जविस्थड' हे भदन्त ! थे पांच अनुतरविमान संख्यात योजन विस्तारवाले हैं, या असंख्यालयोजन विस्तारवाले हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोधमा । संखेन्जविस्थडे य असंखेज्जवित्थडा य' हे गौतम ! ये पांच अनुत्तर विमानो में से एक अनुत्तरविमान संख्यालयोजन विस्तार वाला है और शेष असंख्यातयोजन विस्तारवाले हैं। अर्थात् इनमें जो मध्यम विमान है वह एक लाख योजन प्रमाण होने से संख्यातयोजनप्रमाणवाला कहा गया है। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐप्ता
गौतम साभाना प्रश्न-" कइ णं भंते! अणुत्तरविमाणा पण्णता?" 3 ભગવદ્ ! અનુત્તર વિમાને કેટલાં કહ્યાં છે?
महावीर प्रभुना उत्त२-"पंच अणुत्तर विमाणा पण्णत्ता" गीत! અનુત્તર વિમાને પાંચ કહ્યાં છે?
गौतम स्वाभाना प्रश्न-" ते णं भंते! किं संखेज्जवित्थडा, असंखेज्जवि. त्यडा" मगवन् ! ते पांय अनुत्तर विमान सभ्यात योनना विस्तार. पाणां छे, अस यात योजना विस्तारमा छे ?
भई पीर प्रभुना उत्त२-"गोयमा! संखेज्जवित्थडे य, असंखेज्जवित्थडा य" गौतम! पांय अनुत्तर विमानभानु मे अनुत्तर विमान सात
જનના વિસ્તારવાળું છે અને બાકીના ચાર અસંખ્યાત એજનના વિસ્તારવાળાં છે. એટલે કે તેમાં જે મધ્યમ વિમાન છે તે એક લાખ રોજનના વિસ્તારવાળું હોવાથી તેને સંખ્યાત જનના વિસ્તારવા કહ્યું છે.
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० २ सू० १ देव विशेषनिरूपणम्
५५१
'पंचसु णं भंते ! अणुत्तरविमाणेषु संखेज्जवित्थडे विमाणे एगमपणं केवइया अणुत्तरोववाइया देवा उववज्जंति ? हे भदन्त ! पञ्चसु खलु अनुत्तर विमानेषु संख्ये विस्तृते विमाने एक समये कियन्तः अनुत्तरौपपातिका देवा उपपद्यन्ते ? 'केवइया सुक्कलेस्सा उववज्जति ? पुच्छा तहेत्र' कियन्तः शुक्ललेश्या उपपथन् ? इत्यादि पृच्छा तथैव-पूर्वोक्तरीत्यैव अनसेया, भगवानाह - ' गोयमा ! पंचसु णं अणुत्तरविभाणेसु संखेज्ज वित्थडे अणुत्तर विमाणे एगसमरणं जहण्णेणं एक्कोवा, दोवा, तिन्निवा, उक्को सेणं संखेज्जा अणुत्तरोववाइया देवा उववज्जति, हे गौतम! पञ्चसु खलु अनुत्तरविमानेषु संख्येयविस्तृने अनुतरविमाने एक समये जघन्येन एको वा द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन संख्येया अनुत्तरोपपातिका पूछते हैं- 'पंचलु णं ते! अणुत्तरविमाणेषु संखेज्जवित्थडे चिमाणे एगमपणं केवइया अणुत्तरोववाइया देवा उबवज्जति' हे भदन्त | पांच अनुत्तर विमानों में से जो मध्यमविमान संख्यातयोजन का विस्तार बाला कहा गया है उसमें एक समय में कितने अनुत्तरोपपातिक देव उत्पन्न होते हैं ? 'केवहया सुकलेस्ला उवधज्जति ? पुच्छा तदेव' कितने शुक्ररावाले उत्पन्न होते हैं ? इत्यादि प्रश्न यहां पूर्वोक्त रीति से ही जानना चाहिये । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा ! पंचतुणं अणुत्तरविमाणेषु संखेज्जवित्थडे अणुत्तरविमाणे एगए णं जहणणे एको वा दो वा तिन्नि वा उक्कोसेणं संखेज्जा अणुत्तरोववादया देवाउज्जेति ' हे गौतम पांच अनुत्तरविमानों में से जो मध्यमविमान संख्यातयोजनविस्तारवाला कहा गया है उसमें एक समय में कम से कम एक या दो या तीन तक और अधिक से अधिक संख्यात तक
गौतम स्वाभीनो प्रश्न-" पंचसु णं भंते! अणुत्तर विमाणेषु संखेज वित्थडे विमाणे एगसमरण- केवइया अणुत्तरोववाइया देवा उववज्र्ज्जति !" है लगवन् ! પાંચ અનુત્તર વિમાનમાંના સખ્યાત ચેાજનના વિસ્તારવાળા અનુત્તર વિમાनभां श्रेष्ठ समयमा टसा अनुत्तरोपयाति देवी उत्पन्न थाय है ? " केवइया सुकलेस्सा उववज्जंति ? पुच्छा तद्देव " तेमां मे सभयभां डेंटला शुम्सलेश्याવાળા દેવા ઉત્પન્ન થાય છે ? ઇત્યાદિ પૂર્વોક્ત પ્રશ્નો અહી પણ સમજી લેવાના છે. भडावीर अलुने! उत्तर- " गोयमा ! पंचसु णं अणुत्तरविमाणेसु संखेज्जवि - त्थडे अणुत्तरविमाणे एगसमक्ष्णं, जहणणेणं एक्को वा, दो वा, तिन्निवा, उक्कोसेणं संखेज्जा अणुतरोववाइया देवा उत्रवज्जंति " हे गौतम! यांथ अनुत्तर विभाનામાંના સખ્યાત ચેાજનના વિસ્તારવાળા મધ્યમ વિમાનમાં એક સમયમાં
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसो देवा उपपद्यन्ते, 'एवं जहा गेवेज्जविमाणेनु संखेज्जविन्थडेसु' एवं-पूक्तिरीत्या, यथा अवेयकविमानेषु संख्येयविस्तृतेषु उक्तं तथैव अत्रापि वक्तव्यम् , किन्तु नवरं किण्हपक्खिया, अमनसिद्धिया, तिसु अण्णाणेसु एए न उवत्रज्जंति, न चयन्ति, न पाएनु भागिपंचा' नवरं-पूर्गपेक्षया विशेषस्तु अत्र कृष्णपाक्षिकाः, आत्रसिद्धिकाः त्रिपु अज्ञानेषु मत्यज्ञानश्रुताशानविमङ्गज्ञानलक्षणेषु वर्तमाना एते जीवा न उ 'पद्यन्ते, न च्यवन्ति, न प्रज्ञप्तपदोपलक्षिनेषु च मणितव्या न मज्ञप्वाः सनीति भावः । 'एवं च अनुत्तरविमानेषु संख्येयविस्तूने विमाने सम्यग्दृष्टीनामेवोत्यादमदावाद कृष्णपाक्षिकाभवमिद्धिकव्यज्ञानिनाम् आलापकत्रयेऽपि उत्पाद-च्यवन-सत्ताविषयके मतिषेधः कृतोऽबसेयः, अनुत्तरोपपातिक देव उत्पन्न होते हैं। 'एवं जहागेवेज्जविमाणेलु संखे जविस्थडेसु' इस प्रकार से जैसा पूर्व में संख्यातयोजन विस्तारवाले ग्रेवेयकविमानों में कहा गया है उन्ली प्रकार से यहां पर भी जानना चाहिये। परन्तु 'नवरं किण्हपक्खिया, अभवसिद्धिया तिस्तु अन्नाणेसु एए न उववज्जति, न चयंति, न पण्णत्तेसु भाणियव्या' नवनवेयकों के कथन की अपेक्षा यदि यहां के कथन में कोई विशेषता है तो वह ऐसी है कि मतिअज्ञान, श्रुतअज्ञान और विभङ्गज्ञान इन तीन अज्ञानों में वर्तमान कृष्णपाक्षिक और अभवसिद्धिक जीव यहाँ उत्पन्न नहीं होते हैं, यहां से उद्वर्तना नहीं करते हैं और न सत्ता में ही यहां होते हैं। इस प्रकार संख्यातयोजन विस्तारवाले अनुत्तरविमान में सम्यग्दृष्टि जीवों का ही उत्पाद होता है, इस कारण वहां तीन अज्ञानवाले कृष्णઓછામાં ઓછા એક, બે અથવા ત્રણ અને વધારેમાં વધારે સંખ્યાત अनुत्त५पाति ! पन थाय छे. “ एवं जहा गेवेज्जविमाणेसु संज्ज वित्थडेसु" पक्ष २७ ४यन सभ्यात यानना विस्तारमा अवेयर વિમાનોના દેના વિષે કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન સંખ્યાત ચીજननविस्तारवाणा मनुत्तर विमानना हैववि ५ सभा “ नवरं किण्हपक्खिया, अभवसिद्धिया, तिसु अन्नाणेसु एए न उववज्जति, न चयंति न पण्णत्तम भाणियव्या" परन्तु नवयहीना ४थन ४२di मही सेटली विशेषता છે કે સંખ્યાત રોજનના વિસ્તારવાળા અનુત્તર વિમાનમાં કૃષ્ણપાક્ષિક, અભવસિદ્ધિક અને મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અને વિભળજ્ઞાન, આ ત્રણ અજ્ઞાનેથી યુક્ત ની ઉત્પત્તિ થતી નથી, યવન પણ થતું નથી અને એવાં જ ત્યાં વિદ્યમાન પણ હોતા નથી. આ રીતે સંપ્રખ્યાત એજનના વિસ્તારવાળા અનત્તર વિમાનમાં સમ્યગ્દષ્ટિ જીવાને જ ઉત્પાદ, થાય છે તે કારણે ત્રણ
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५३
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० २ ० १ देवविशेपनिरूपणम्
१
'अचरिमा वि खोडिज्जेवि, जाव संखेज्जा चरिमा चण्णता, सेसं तं देव ' अचरमा अपि अत्र प्रतिषिध्यन्ते, तथा च येषां चरनोऽनुत्तरदेवभवः स एव ते वरमास्नदfeareतु अवरमास्ते चान मतिपेधयितव्याः यतश्चरमाणामेन मध्यमे अनुसारविमाने उत्पद्यमानत्वात्, अचरमाणां तत्रानुत्पादात्, यात्रत्-संख्येयाः शुलपाक्षि कादयः' संख्येयाश्चरमाश्च प्रज्ञप्ताः सन्ति, शेषं तदेव पूर्वोक्तव देवाय सेयम् । असंखेज्ज विश्थडे वि एए न भण्णंति' असंख्येयविस्तृतेषु अपि असंख्यात योजनविस्तारयुक्तेषु इत्यर्थः एवमग्रेऽपि चतुर्षु अनुत्तरविमानेषु एते पूर्वोक्ताः कृष्णपाक्षिकादयः त्रिष्वपि आलापकेषु - उत्पाद - च्यवन - सत्ता विषयेषु न पाक्षिक और अभवसिद्धिक जीवों का उत्पाद च्यवन और सत्ताविषयक इन तीन आलापकों में प्रतिषेध किया गया है । ऐसा जानना चाहिये | 'अचरिमावि खोडिज्जति, जाव संखेज्जा चरिमा पण्णत्ता, सेसं तं 'चव' यहां अथरमजीवों का भी उत्पाद निषिद्ध है- क्योंकि इस मध्यम अनुत्तर विमान में चरम जीवों का ही उत्पाद होता है । तात्पर्य कहने का यह है कि - जिनका वही अनुत्तरभय चरम-अन्तिन्न भव वे तो चरम हैं और इनसे भिन्न अचरम है। अचरमजीवों का यहां उत्पाद ही नहीं होता है। क्योंकि उनके अभीभव बाकी रहते हैं । जिनके भव इसी भव के सिवाय नहीं होते हैं जो यहां से चक्ति होकर मनुष्यrव लेकर मोक्ष में जानेवाले होते हैं - वे ही जीव यां उत्पन्न होते कहे हैं । इसी कारण यहां संख्यात शुलपाक्षिकजीव और संख्या Extrववाले जीव कहे गये हैं। बाकी का और सब कथन पूर्व में जैसा कहा गया है वैसा ही जानना चाहिये । "असंखेज्ज freeडे वि एएन भण्णंति' असंख्यातयोजनविस्तारवाले प्यार अनुઅજ્ઞાનવાળા ક્રૂષ્ણુપાક્ષિક, અને અભયસિદ્ધિક જીવેાના ઉત્પાદ, ચ્યવન અને અસ્તિત્વ વિષયક ત્રણ આલાપામાં નિષેધ કરવામાં આવ્યા છે, એમ भावु " अचरिमा वि स्त्रोडिज्जंति, जात्र संखेज्जा परिमा पण्णत्ता, सेसं तंचेन" त्यां अयरभ भवानी उत्पाद थते। नभी, अरशु मा अध्यभ અનુત્તર વિમાનમાં ચરમ જીવાના જ ઉત્પાદ થાય છે. આ કથનના ભાવાથ એ છે કે–જેમના અનુતર વિમાનમાં ઉત્પત્તિ રૂપે લવ ચરમ (અન્તિમ) છે, એવા જીવેના જ ત્યાં ઉત્પાદ થાય છે. જેને તે ભત્ર અન્તિમ નથી, એવા જીવાને અચરમ કહે છે. એવા અચરમ જીવેાના ત્યાં ઉત્પાદ થતા નથી જે જીવા ત્યાંથી ચ્યવીને મનુષ્ય લવ પ્રાપ્ત કરીને મેાક્ષ પ્રાપ્ત કરવાના છે, એવાં જીવા અને સખ્યાત ચરમલવાળા જીવાને સદ્ભાવ કહ્યો છે. ખાકીનું સમસ્ત કાન પૂર્વોક્ત કથન પ્રમાણે જ સમજવું.
भ० ७०
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५४
भगवतीसरे भण्यंते, किन्तु 'नवरं अवरिमा अस्थि, सेसं जहा गेवेज्जएसु असंखेज्जवित्थडेसु जाव असंखेना अचरिमा पण्णत्ता' नवरं-संख्येयविस्तृतानुत्तरविमानापेक्षया असंख्येयविस्तृतानुत्तरविमानेषु विशेषस्तु-अत्र अचरमाः सन्ति, यतो वाह्यानुचरचतुर्विमानेषु पुनरचरमाणामपि उत्पादसद्भावात् , शेषं यथा ग्रैवेयकेषु असंख्येयविस्तृतेषु विमानेषु प्रतिपादितं तथैवात्रापि प्रतिपादनीयम् , यावत्असंख्येयाः शुक्लपाक्षिकादयः, चरमान्ना, असंख्येयाः अचरमाः प्रज्ञप्ताः, गौतमः पृच्छति-'चोसट्ठीए णं भंते ! असुरकुमारावाससयसहस्सेतु संखेज्जवित्थडेसु असुरकुमारावासेसु किं सम्मट्ठिी असुरकुमारा उवरज्जति मिच्छादिट्ठी? हे भदन्त ! प्सरविमानों में ये पूर्वोक्त कृष्णपाक्षिक आदि जीव उत्पाद, उद्वत्तंना
और सत्ताविषयक तीनों आलापकों में नहीं कहे गये हैं-'नवरं अच. रिमा अत्थि, सेसं जहा गेवेज्जेसु असंखेज्जविस्थडेसु जाव असंखेज्जा अचरिमा पण्णत्ता' संख्यात विस्तारयाले अनुत्तर विमान के कथन की अपेक्षा इस असंख्यातयोजन विस्तारवाले अनुत्तरदिमानों के कथन में यदि कोई विशेषता है तो ऐसी है यहां पर 'अचरिमा अचरमभववाले जीव भी उत्पन्न होते हैं । इस कारण यहां उनका सद्भाव कहाँ गया है। इस प्रकार जैसा कथन असंख्यातयोजनविस्तारवाले अवेयकविमानों में किया गया है उसी प्रकार का अवशिष्ट और सब कथन यहां पर भी करना चाहिये । यावत् असंख्यात शुक्लपाक्षिक आदि जीव, चरमभववाले जीव और असंख्यात अचरमभवदाले जीव यहां कहे गये हैं यहां तक कथन करना चाहिये।
" असंखेजवित्थडेसु वि एए न भण्गंति " मन्यात याना विस्तार વાળાં ચાર અનુત્તર વિમાનમાં પણ પૂર્વોક્ત કૃષ્ણપાક્ષિક આદિ જીને ઉત્પાદ થતો નથી, ત્યાંથી એવાં જેનું વન પણ થતું નથી અને ત્યાં सेवा वा मस्तित्व पातु नथी. “नवर अचरिमा अस्थि, सेसं जहा गेवेज्जेसु असंखेजवित्थडेसु जाव असंखेज्जा अचरिमा पण्णत्ता" सभ्यात यानना વિસતારવાળા અનુત્તર વિમાનના કથન કરતાં અસંખ્યાત જનના વિરતારવાળા વિમાનના કથનમાં એટલી જ વિશેષતા છે કે અહી અચરિમે (અચરમ ભવવાળા જીવે) પણ ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી અહીં તેમનો સદુભાવ કહ્યો છે. આ પ્રકારે જેવું કથન અસંખ્યાત એજનના વિસ્તારવા શૈવેયક વિમાનમાં કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ બાકીનું સમસ્ત કથન અહી પણ કરવું જોઈએ જેમ કે અસંખ્યાત જનના વિસ્તારવાળાં ચાર અનુત્તર વિમાનમાં અસંખ્યાત શુકલપ ક્ષિક આદિ છે. અસંખ્યાત ચરમભવવાળા જીવો અને અસંખ્યાત અયરમભવવાળા છે, હોય છે, ત્યાં સુધીનું કથન થવું જોઈએ.
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० २ सू० १ देवविशेषनिरूपणम् चतुष्पष्टयां खलु अमुरकुमारावासशतमहस्रेषु चतुष्पष्टिलक्षासुरकुमारागसेपु कि सम्पदृष्टयः अनुरकुमारा उपबन्ते ? मिथ पादृष्टयः ? 'एवं जहा रयणप्पभाए तिनि अलावगा भणिया वहा माणियमा' किंवा मिथ्यादृष्टयः उपपद्यन्ते किंवा सम्यमिथ्यादृष्टप उपद्यन्ते ?एवं पूर्वोक्तरीत्या, यथा रत्नप्रभायां त्रय आलापका:" उपपद्यन्ते, उदर्तन्ते, प्रज्ञप्ताः" इत्येवं त्रयोऽमिलापकाः मणितास्तथैव अत्रापि अय आलापकाः उत्पादच्यवन-सताविषयकाः प्रश्नरूपेणोत्तररूपेण च भणितव्याः, 'एवं असंखेज्जवित्थडेसु वि तिनि गमगा' एवं पूर्वोक्तरीत्या असंख्येयविस्तृतेष्वपि अमरकुमारावासेषु त्रीणि गमकानि-सम्यग्दृष्टि-मिथ्यादृष्टि-सम्यग्मिथ्यादृष्टीनाम् __ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं -चोसट्ठीणं भंते ! असुरकुमारावाससयसहस्सेसु संखेजवित्थडेसु असुरकुमारावासेसु किं सम्मदिट्टी, असुरकुमारा उववज्जति मिच्छादिट्ठी' हे अदन्त ! ६४ लाख असुरकुमारावासों के संख्यातयोजनवाले असुरकुमारावासों में क्या सम्यग्दृष्टि असुरकुमार उत्पन्न होते हैं ? या मिथ्यादृष्टि अप्रकुमार उत्पन्न होते हैं या सम्यग्मियादृष्टि असुकुमार उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं'एवं जहा रयणप्पभाए तिनि आलावगा भणिया, तहा भाणियव्वा' इस प्रकार से.जैसे रत्नप्रभा में तीन आलापक कहे गये हैं-वैसे ही तीन आळापक यहां भी कहना चाहिये। अर्थात्-जैले प्रश्नोत्तर के रूप में रत्नप्रभोपृथिवी में सम्यग्दृष्टि, मिथ्यादृष्टि एवं सम्पमियादृष्टि इनके सम्बन्ध में जो उत्पाद, उत्तगा, और मत्ताविषयक कहे गये हैं वैसे ही यहां पर भी प्रश्नोत्तररूप से कहना चाहिये । 'एवं असंखेज्ज
गौतम स्वामीन - चोसद्वीणं भंते ! असुरकुमारावाससयसहस्सेसु संखेनवित्थडेसु असुरकुमारावासेसु किं सम्मट्ठिी असुरकुमारा उबवज्जति, मिच्छादिट्ठी" मगन् ! ६४ म मसुरभारावासामांना सध्यात વજનના વિસ્તારવાળા અસુરકુમારાવાસો છે તેમાં શું સમ્યગ્દષ્ટિ અસુરકુમારે ઉત્પન્ન થાય છે? કે મિથ્યાષ્ટિ અસુરકુમારે ઉત્પન્ન થાય છે? કે સમ્યશ્મિ ધ્યાદેષ્ટિ અસુરકુમારે ઉત્પન્ન થાય છે? ___महावीर प्रभुना 6त्तर-" एवं जहा रयणप्पभ ए तिन्नि आलावगा भणिया, तहा, भाणियव्वा " है गौतम! म विषयने मनुसयान २ia मादाय ૨નપ્રભા પૃથ્વીમાં કહેવામાં આવ્યા છે, એવાં જ ત્રણ આલાપક અહીં પણ કહેવા જોઈએ એટલે કે રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં સમ્યગ્દષ્ટિ, મિથ્યાણિ અને સમ્યગૃમિથ્યાષ્ટિના ઉત્પાદ, ઉદ્વર્તન અને સત્તાવિષયક જેવાં ત્રણ પ્રશ્નોત્તર ३५ मामा छ, main मी ५ वाले " एवं असंखेज्जा वित्थडेसुवि,तिनिगमगा" र प्रभावी असभ्यात यासानना तावामभु२.
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५६
भगवती सूत्रे
उत्पाद - च्यवन - सवाविषयकाणि अभिलापकरूपाणि प्रश्नोत्तररूपेण रत्नप्रभापृथिवीवद् वक्तव्यानि ' एवं जाव गेवेज्जत्रिमाणे वि' एवं पूर्वोक्तरीत्यैव, याजन् - नागकुमारादिमवनपति - वानव्यन्तर- ज्योतिषिक - सौधर्मेशानादिविमानावासेषु ग्रैवेयकविमानेष्वपि च संख्येपासंख्येयविस्तृतेपु एवमेत्र पूर्वोक्तवदेव प्रश्नोत्तररूपा आलापका भणितव्याः | 'अणुत्तरविमाणेसु एवं चेव' अनुत्तरविमानेव्वपि एवमेव त्रयः आलापकाः प्रश्नोत्तररूपेण कर्त्तव्याः | 'नवरं तिसु वि आलावएसु मिच्छादिट्ठी, सम्मामिच्छादिट्ठी य न भष्णंति, सेसं तं चैव' नवरं पूर्वापेक्षया विशेपस्तु - त्रिवपि आलापकेषु उत्पाद - च्यवन-सत्ता-विषयकेषु संख्याता संख्यातfaersy चि तिनि गमगा' इसी प्रकार से असंख्यात विस्तारवाले असुरकुमारावासों में सम्यकदृष्टि, मिथ्यादृष्टि और मिश्रदृष्टियों के उत्पाद, उद्वर्त्तना और सत्ताविषयक तीन आलापक प्रश्नोत्तररूप से कहना चाहिये | 'एवं जाव गेवेज्जविमाणेसु वि' इसी पूर्वोक्त रीति के अनुसार ही चावत् नागकुमारादिभवनपतियों के वानव्यन्तरों के ज्योतिषिकों के सौधर्म ईशान आदि वैमानिकों के विमानावासों में एवं वेवक विमानावासों में भी चाहे वे संख्यातयोजनविस्तारवाले हो प्रश्नोत्तररूप से सम्यकदृष्टि, मिथ्यादृष्टि एवं मिश्रदृष्टियों के उत्पत्तिकादिविषयक लीन आलाप क कहना चाहिये । 'अणुत्तरविमाणेषु एवं चेव' अनुत्तर विमानों में भी इसी प्रकार से तीन आलापक प्रश्नोत्तररूप से कहना चाहिये ! 'नवरं तिसु दि आलावएसु मिच्छादिट्ठी, सम्नामिच्छादिट्ठी य न भण्णंनि सेसं तं चेच' परन्तु यहां पर तीनों - उतना और सत्ताविषयक अलापकों में, संख्यानयोजन विस्तारवाले एवं असंख्यात કુમારાવાસામાં સભ્યસૃષ્ટિ, મિથ્યાસૃષ્ટિ અને સમ્યગ્ મિથ્યાર્દષ્ટિએડના ઉત્પાદ, ઉદ્દત'ના અને સત્તા વિષયક ત્રણ માલ પકે પ્રનેત્તરરૂપે કહેવા જોઇએ. ‘ Ë जाव गेवेज्ज विमाणेषु वि” मे४ प्रमा नागङ्कुभाराहि भवनयतिशोभां वान. ન્યન્તરામાં, જ્યાતિષિકેામાં, સૌધમ આદિ વૈમાનિકાના વિમાનાવાસામાં અને નવથૈવેયક વિમાનાવાસામાં, સખ્યાત અને અસંખ્યાત ચેાજનના વિસ્તારવાળા આવાસે અથવા વિમાનાવાસામાં, પ્રશ્નોત્તર રૂપે સમ્યગ્યેષ્ટિ, મિથ્યાદષ્ટિ અને મિશ્રર્દષ્ટિચેના ઉ,પાદ્ય આદિ વિષયક ત્રણ આલાપક કહેવા જોઈ એ. “ अणुत्तरविमाणे एवं चैव " अनुत्तर विभानाभां यथ से अधरना शु आताप प्रश्नोत्तर ३ये हवाले से "नवरं तिसु त्रि आलावएसु मिच्छा हिट्टी, सम्मामिच्छादिट्ठी य न मण्ण ते, सेसं तंचेव " परन्तु संख्यात मने असण्यात ચેાજનના વિસ્તારવાળાં અનુત્તર વિમાનામાં ઉત્પાદ, ચ્યવન અને સત્તાવિષય
"
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० २ सू० १ देवविशेषनिरूपणम् ५५७ विस्तृतपु पश्चानुत्तरविमानेषु मिथ्यादृष्टयः, सम्यग्मिथ्याष्टयश्च न भण्यन्ते न उपपद्यन्ते, न व्यवन्ति, न प्रज्ञप्ताः सन्तीत्यर्थः अनुत्तरनिमानेषु तेपामसंभवात् , शेष तदेव-पूर्वोक्तवदेव, अवसेयम्, गौतमः पृच्छति-'से पूर्ण भंते ! कण्हलेसे नील जाव सुक्कलेस्से भवित्ता कण्हलेस्सेसु देवेमु उववज्जइ' हे भदन्त ! तत् अथ, नूनं खल कृष्णलेश्यो नील यावत् नीललेश्यः, कापोतलेक्या, तेजोलेश्या, पद्मलेश्या, शुक्ललेश्या कृष्णादिशुक्ललेश्यावान् भूत्वा किं कृष्णलेश्येषु देवेषु उपपद्यते ? भगवानाह-'हंता गोयमा! एवं जहेव नेरइएसु पढमे उद्देसए तदेव भाणियव्वं' हे गौतम ! हन्त-सत्यम् , एवं-पूर्वोक्तरीत्या यथैव नैरपिके पु अौष त्रयोदशशतकस्य योजन विस्तारवाले पांच अनुत्तर विमानों में मिश्रष्टि एवं मिथ्याष्टि नहीं कहना चाहिये । क्योंकि इन दोनों का न यहां उत्पाद होता है, न यहां उतना होनी है और न इनकी यहां सत्ता ही रहती है। यहां तो गृहीतसम्यग्दर्शनवाले जीव ही उत्पन्न होते हैं इसलिथै इनके सम्बन्ध में ही उत्पातादि विषयक तीन आलापक कहे गये हैं। बाकी का और सब कथन पूर्वोक्तानुसार ही है। अब गौतमस्वामी प्रसु से ऐसा पूछते हैं-'से पूर्ण भंते ! कपहलेस्ले नील जाव सुक्कलेस्से भवित्ता कण्हलेस्सेतु देवेलु उववज्जई' हे भदन्त ! कृष्गलेश्यावाला जीव, नीललेश्यावाला, यावत्-कापोतलेघावाला, तेजोलेश्यावाला, पद्मने शाक्षाला शुक्ललेश्यावाला होकर के क्या कृष्णलेश्यावाले देवों में उत्पन्न होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हता, गोयमा! एवं जहेव नेरइएस्लु पहमे उद्देसए तहेव भाणियन्ध' हे गौतम ! जैसा नैरपिकों के विषय में तेरहवें शतक के प्रथम આલાપકોમાં મિથ્યાષ્ટિએ અને સમિદષ્ટિઓનું કથન કરવુ જોઈએ નહીં, કારણ કે તે બન્નેને ત્યાં ઉત્પાદ પણ થતું નથી, તેમનું ત્યાંથી ચ્યવન પણ થતું નથી અને ત્યાં તેમનું અસ્તિત્વ પણ હોતું નથી અનુત્તર વિમાતેમાં તે ગૃહીત સમ્યગ દર્શનવાળા છ જ ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી તેમના સંબંધમાં જ ઉત્પાતાદિ વિષયક ત્રણ આલાપક કહેવામાં આવ્યા છે. બાકીનું સમસ્ત કથન પૂકત કથન અનુસાર જ સમજવું.
गौतम स्वाभाना प्रश्न-" से गूग भंते ! कण्हलेसे नील जाव सुक्छेस्से भविचा कण्हलेस्सेस देवेस उववज्जइ" 8 गन् । सश्यावा , નીલશ્યિવાળ, કાપતલેશ્યાવાળ, તેજલેશ્યાવાળો, પલેશ્યાવાળે અને શુકલેશ્યાવાળે થઈને શું કૃષ્ણવેશ્યાવાળા દેવોમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે
महावीर प्रभुने। त्तर-"हंता गोयमा! एवं जहेव नेरइएसु पढमे उद्दे. खए तदेव भाणियन " गौतम। तेरभां शन पर देशमा ना२.
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
६५८
प्रथमे उद्देश के भणितं तथैव अत्रापि भणितव्यम्, तथा च- कृष्णादिशुक्लश्यान्ता भूत्वा कृष्णलेश्येषु देवेषु उपपद्यन्ते ' नीललेसाए वि जक्षेत्र नेरइयाणं' नीलपानामपि यथैव नैरविकाणां नोललेश्यावतां प्रतिपादनं कृतं तथैव प्रतिपादनं कर्त्तव्यम्, तथा च कृष्णलेश्यावन्तः, नीललेश्याबन्तः, कापोतलेश्यान्तः, तेजोश्यावन्तः पद्मलेश्यात्रन्तः, शुक्ललेश्पावन्तो भूत्वापि नीललेश्येषु देवेषु उपपद्यन्ते, ' एवं जहा - नीललेसाए एवं जाब पहलेसेसु, मुक्कलेस्सेमु एवं चेत्र ' यथा नीललेश्या विपये प्रतिपादनं कृतम् एवं यथैव यावत्-कापोतलेश्येषु तेजो
1
श्येषु पद्मश्ये, शुक्ललेश्येषु च एवमेव-पूर्वोक्तरीत्यैव प्रतिपादनं कर्त्तव्यम्, तथा च- कृष्णलेश्वावन्तः, नीललेश्यावन्तः, कापोतले पावन्तः, तेजोलेश्यावन्तः पद्मलेश्यावन्तः, शुक्ललेश्यान्तो भूत्वा कापोतलेश्येषु देवेषु उपपद्यन्ते, कृष्णश्यावन्तः, नीललेश्यावन्तः, कापोतलेश्यावन्तः, तेजोलेश्यावन्तः पद्मलेश्याउद्देश में कहा है' उसी प्रकार से यहां पर भी कहना चाहिये । तथा चजीव कृष्णलेा से लेकर शुललेश्या तक की लेइयाओंवाला होकर कृष्णलेइयावाले देवों में उत्पन्न होते हैं 'नीललेहमाए बि जहेब नेरहयाणं' जैसा नीललेश्यावाले नैरथियों के विषय में कहा गया है उसी प्रकारका कथन नीललेश्यावाले देवों का भी करना चाहिये । तथा चकृष्णलेश्यावाले, नीललेश्यावाले कापोतलेइया वाले तेजोलेश्यावाले, पद्मलेवावाले शुक्लले गावाले होकर के भी नीललेवावाले देवों में उत्पन्न होते हैं । 'एवं जहा नीलले ताए एवं जाब पहलेसेसु- सुकलेस्सेल एवं 'चेव' जैसा नीललेश्या के विषय में कहा गया है। वैसा ही यावत्-कापीतलेइयावालों में तेजोलेश्यावालों में पद्मलेश्यावालों में शुललेइवालों में, प्रतिपादन करना चाहिये । तथा च-कृष्णलेश्वावाले नीलले
,
કાના વિષયમાં જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવુ જ કથન અહી પણુ કરવુ' જોઈ એ જેમ કે-જીવ કૃષ્ણથી લઈને શુકલપ ન્તની વૈશ્યાઓવાળા थर्धने दृष्यसेश्यावाणा हेवामां उत्यन्न थाय छे. "नीललेस्साए वि जहेव नेरइयाणं " हे स्थन नीसवेश्यावाजा नारोना विषयभां अश्वामां मान्यु છે, એવુ જ કથન નીલલેસ્યાવાળા દેવાના વિષયમાં પણ કરવું જોઈએ. प्रेम - उष्णुश्यावाणा, नीससेश्यावाणा, अयोत वैश्यावाणा, तेजे सेश्यावाणा, પદ્મવેશ્યાવાળા અને શુકલલેસ્થાવાળા થઈ ને પશુ નીલલેશ્યાવાળા દેવેમાં જીવા उत्पन्न थाय छे. “एवं जहा नीलले साए एव जाव पहले से सु सुकले सेसु एव' चेव' नेवु નીલકેશ્યાવાળાના વિષયમાં કહ્યુ` એવુ જ કાપાતલેશ્થાવાળાઓમાં, તેજો લેશ્યાવાળાએમાં, પદ્મવેશ્યાવાળાઓમાં અને શુકલલેશ્યાવાળા એમાં પ્રતિપાદન કરવુ જોઈએ જેમ કે ક્રૂષ્ણુવેશ્યાવાળા, નીલલેસ્યાવાળા, કાપે તલેશ્યાવાળા,
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० २ सू० १ देवविशेषनिरूपणम्
५५९
1
बन्तः शुक्ललेश्यायन्तो भूत्वा तेजोलेश्येषु उपपद्यन्ते, कृष्णलेश्पादन्तः, नीललेश्यान्तः, कापोतले यावन्तः, तेजोलेश्यावन्तः पद्मलेश्यान्तः शुक्ललेश्या वन्तो भूत्वा पद्मश्येषु देवेषु उपपद्यन्ते, कृष्णलेश्याादशुक्लश्यावन्तो भृत्वा शुक्ललेयेषु देवेषु उपपद्यन्ते तत्र विशेषमाह - 'नवरं लेस्सद्वाणेसु विमुज्झमाणेसु विमुज्झमाणे सुकलेस्सं परिणमन्ति, सुकलेस्तं परिणमत्ता, सुकलेस्सेसु देवेसु उववज्जंति' नवरं नैरयिकापेक्षया विशेषस्तु - लेश्यास्थानेषु कृष्णा दिलेश्याप्रकारेषु विशुध्यत्सु विशुध्यत्सु शुक्ललेश्यां परिणमन्ति प्राप्नुवन्ति, शुक्ललेश्यां परिणम्यप्राप्य, शुक्ललेश्येषु देवेषु उपपद्यन्ते । तदुपसंहरन्नाह - ' से तेणद्वेणं जाव इयावाले, कापोत लेइयावाले. तेजोलेश्या वाले पद्मलेश्यावाले, शुक्रलेइयावाले होकर के कापोतलेइयावाले देवों में उत्पन्न होते हैं। कृष्णलेश्या वाले, नीललेइघाचाले, कापोतलेश्यावाले, तेजोलेश्यावाले, पद्मलेश्यावाले, शुललेश्यावाले होकर के तेजोलेश्यावाले देवों में उत्पन्न होते हैं । कृष्णलेश्यावाले, नीललेइयावाले, कापोत लेइपावाले, तेजोलेपावाले पद्मलेवावाले शुक्रलेश्यानाचे शेकर पद्मवेश्यावाले देवों में उत्पन्न होते हैं । कृष्णलेश्यादि शुक्रबेश्यान्त होकर के शुक्ललेश्यावाले देवों में उत्पन्न होते हैं । इसमें विशेषता प्रदर्शन करते हुए सूत्रकार कहते हैं- 'नवरं लेस्सहाणेषु विखुज्झमाणेसु २ सुक्कलेस्सं परिणमंति, सुकलेस्सं परिणमहप्ता सुक्कले हसेसु देवेसु उववज्जंति' हे गौतम! नैरयिकों की अपेक्षा से जो यहां विशेषता है वह ऐसी है कि कृष्णादिलेल्या प्रकारों में विशुद्धता होते २ जब जीव शुक्रलेश्या को प्राप्त कर लेते हैं
તેોલેશ્યાવાળા, પદ્મવેશ્યાવાળા અને શુકલલેશ્યાવાળા થઈને કાપાતલેશ્યાવાળા દેવામાં ઉત્પન્ન થાય છે. કૃષ્ણવેશ્યાવાળા, નીલવેશ્યાવાળા, કાપાતલે. श्यावाणा, तेलेसेश्यावाणा, पद्मवेश्यावाणा, शुद्धसेश्यावाणा यहने तेलेबेश्याવાળા દેવામાં ઉત્પન થાય છે. કૃષ્ણુલેસ્યાવાળા, નીલઘેશ્યાવાળા, કાપાતલેયાવાળા, તેોલેશ્યાવાળા, પદ્મલેશ્યાવાળા શુકલલેસ્યાવાળા મઈને પદ્મલેશ્યાવાળા દેવામાં ઉત્પન્ન થાય છે, જીવ કૃષ્ણથી લઈને શુકલપયન્તની લેફ્સાવાળા થઈને શુકલોસ્યાવાળા દેવામાં ઉત્પન્ન થાય છે હવે તેમાં વિશેષતા दर्शात्रवा भाटे सूत्रर उडे छे - " नवरं लेस्साणेसु विसुउझमाणेसुर सुक्कलेरसं परिणमंति, सुकलेस्सं परिणमइत्ता सुक्षलेस्सेसु देवेषु उवबज्जंति ” डे ગૌતમ ! નારકા કરતાં દેવેામાં એવી વિશેષતા છે કે કૃષ્ણાદિલેશ્યા પ્રકાશમાં વધારેને વધારે વિશુદ્ધતા થતાં થતાં જ્યારે જીવ શુકલેશ્યાની પ્રાપ્તિ કરી
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
%
E
५६०
, 'भगवती उववज्जति' हे गौतम ! तद-अथ, तेनान-तेन कारणेन, गायन-वष्णलेश्यावन्तः, नीलळेश्यावन्तः, कापोतलेश्यावन्तः. तेजोलेश्यावन्तः, पद्मलेश्यावन्ता, शुक्ल
श्यावन्तो भूत्वा शुक्ललेइयेषु देवेषु उपपद्यन्ते इति भावः । अन्ते गौतम आह'से भंते । सेवं. भंते ! ति हे भदन्त ! सदेव-भवदुक्तं सत्यमेव, ई भदन्त ! तदेवं-भवदुक्तं सत्यमेरेत्याशयः ॥ मू० १॥ इति श्री विश्वविख्यात जगवल्लभादिपदभूपिन वालब्रह्मचारि 'जैनाचार्य' पूज्यश्री घासीलालचतिविरचितायां श्री " भगवती" सूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिका
ख्यानां व्याख्यायां त्रयोदशशतकस्य द्वितीयोद्देशकः समाप्तः ॥१३-२॥ तब उसे प्राप्त कर वे शुल्ललेषावाले देवों में उत्पन्न हो जाते हैं। 'से तेण?णं जाव ज्ववज्जति' इसी कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि कृष्णवेश्याबाले, नीललेश्यावाले, कापोतलेश्यावाले, तेजोलेश्यावाले, पद्मधाबाले, शुक्ललेश्यावाले होफर के जीव शुक्ललेश्यावाले देवों में उत्पन्न हो जाते हैं। सेवं भने ! सेवं भत्ते! ति" हे भदन्त । आप का कथन सर्वथा सत्य ही है हे भगवान आप का कहा हुआ यह सब सत्य ही है ऐसा कहकर वे गौतम ! भगवान यावत् अपने स्थान पर विराजमान हो गए । सू. १॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूजपश्री घासीलाल जीमहाराज कृत ___"भगवनीमूत्र" की प्रमेयचन्द्रिका पाख्याके तेरहवें शतकका
॥ दूसरा उद्देशक समाप्त ॥ १३-२॥
લે છે, ત્યારે તેને પ્રાપ્ત કરીને તેઓ શુકલયાવાળા જેમાં ઉત્પન્ન થઈ जय छे. “से तेणद्वेणं जाव उववज्जति" गीतम! ते ४।२६ मे मे કહ્યું છે કે છ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા, નલલેશ્યાવાળા, કાપતલેશ્યાવાળા, તેજેલેશ્યાવાળા, પાલેશ્યાવાળા અને શુકલેશ્યાવાળા થઈને શુકલેશ્યાવાળા सुवामा पन य य छे. "सेवं भंते ! सेवं भंते । ति" " सन् ! आपे જે કહ્યું તે સત્ય છે. હે જગવન્! આપની વાત સર્વથા સત્ય જ છે ” આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને વંદણું નમસ્કાર કરીને ગૌતમ સ્વામી પિતાને સ્થાને બેસી ગયા. સૂ૦૧ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “ભગવતી સૂત્ર”ની પ્રમેયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના તેરમાં શતકને બીજો ઉદેશક સમાણા૧૩
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ३ तृतीयोदेशकविषयविवरणम् ५६१
अथ तृतीयोदेशका प्रारभ्यते । त्रयोदशशतके तृतीयोदेशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् नारका अनन्तराहारिणो भवन्ति, ततः पश्चात् अनुक्रमेण परिचारणा वक्तव्यता प्ररूपणम्।
परिचारणाबक्तव्यता। मूलम्-"नेरइयाणं भंते ! अणंतराहारा, तओ निव्वत्तणया, एवं परियारणापयं निरवसेसंभाणियध्वं । लेवं भंते! सेवंभंते!
तिसू.१। ___ छाया-नरयिकाः खच भदन्त ! अनन्तराहारा, तो निवर्तना, एवं परिचारणापदं निरवशेष भणितव्यम् , तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त ! इति ॥म० १॥
टीका-द्वितीयोदेशकान्ते देववक्तव्यतायाः प्ररूपितत्वेन, देवानां च प्राय: परिचारणावस्यात् परिचारगां शब्दानिविषयोपभोगरूपां प्रायितुमाह-' नेरइयाणं
तीसरा उद्देशेका प्रारंभतेरहवें शतक के इस तृतीय उद्देशक में वर्णित विषय का विवरण संक्षेप से इस प्रकार है-नारक अनन्तर आहारी होते हैं इसके पश्चात् अनुक्रम से परिचारणा का कथन ।
परिचारणा वक्तव्यता'नेरल्याण भंते ! अणंतराहारा' इत्यादि।
टीकार्थ-दूसरे उद्देशे के अन्त में देव संबन्धी वक्तव्यता की प्ररूपणा की गई है ? देव प्रायः परिचारणा वाले होते हैं, शब्दादि विषयों का उपभोग करना इसका नाम परिचारणा है इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ने इसी परिचारणा की प्ररूपणा की है-इसमें गौतम ने प्रभु
ત્રીજા ઉદેશાનો પ્રારંભતેરમાં શતકના ત્રીજા ઉદ્દેશકમાં પ્રતિપાદિત વિષયનું સંક્ષિપ્ત વિવરણ આ પ્રમાણે છે-નારકે અનાર આહારી હોય છે. ત્યાર બાદ અનુક્રમે પરિચારણાનું કથન.
___-परियारणातव्यता"नेरइयाणं भंते ! अणंतराहारा" त्याहि
ટીકાથ–બીજા ઉદેશકમાં દેવોની વક્તવ્યતાની પ્રરૂપણું કરવામાં આવી છે. દેવ સામાન્ય રીતે પરિચારણાવાળા હોય છે. (શબ્દાદિ વિષને ઉપગ કે તેનું નામ પરિચારણા છે) આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે એજ પરિચારણાની પ્રરૂપણ કરી છે
भ० ७१
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६२
भगवती सूत्रे
भंते ! अनराहारा, तभी निव्वत्तणया, एवं परियारणापदं निरवसेसं भाणियां ' गौमः पृच्छवि-हे भदन्त ! नैरयिकाः खलु किम् अनन्तराहाराः - अनन्तरम् - उत्पाद क्षेत्रमा समये एत्र आहारयन्तीति अनन्तराहाराः भवन्ति ? ततः पश्चात् किं निर्वर्तनना-निर्चर्वना - शरीरनिष्पत्तिर्भवति ? एवं रीत्या परिचारणापदंप्रज्ञापनायाश्चतु नित्तमं पदं, निरवशेष - सर्वे भणितव्यम् - अत्र वक्तव्यम् ॥
अन्ते गौतम आह- 'सेवं भंते । सेवं भंते । त्ति' हे भदन्त । तदेवं भवदुक्तं सत्यमेव, हे मदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेवेति भावः ॥०१॥
इति त्रयोदशशत के तृतीयोदेशकः समाप्तः ॥ १३-३ ॥
से ऐसा पूछा है 'नेरइयाणं भंते । अनंतराहारा, तभी निव्यत्तणया ' हे भदन्त ! नारकी क्या उत्पातक्षेत्र की प्राप्ति करते ही प्रथम समय में आहार करने लगते हैं ? फिर इसके पश्चात् उनके शरीर की निष्पत्ति होती है क्या ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे गौतम ! ( एवं) ऐसा ही है यहां (परियारणापदं निरवसेसं भाणियध्वं ) परिचारणापद - प्रज्ञापना का ३४ वां पद- सम्पूर्णरूप से कहना चाहिए। (सेवं भंते । सेवं भंते! ति) अन्त में गौतम भगवान् से कहते हैं कि हे भदन्त ! आप का कहा हुआ यह सब सत्य ही है, हे भदन्त ! आप का कहा हुआ यह सब सत्य ही है | सू० १ ॥
तेरहवें शतकका तीसरा उद्देशा संपूर्ण १३ - ३
गौतम स्वामीनी प्रश्न- " नेरइयाणं भवे ! अनंतराहारा, तओ निव्वत्तणया " હે ભગવન્ ! નારક શુ' ઉત્પાત ક્ષેત્રની પ્રાપ્તિ કરતાં જ પ્રથમ સમયમાં આહાર કરવા લાગે છે ? અને શું ત્યાર બાદ તેમના શરીરની નિષ્પત્તિ (રચના) થાય છે ? महावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! एवं " 1, गौतम ! मेवु ४ मने छे. अहीं " परियारणापदं निरवसेसं भाणियव्व " परियार यह (प्रज्ञापनानुं ३४ ५४, पूरे५३ हेवु ले.
“ सेवं भंते! सेवं भंते ! त्ति" हे भगवन् ! भाये ? ४धुं ते सत्य છે. હું ભગવન્! આપની વાત સર્વથા સત્ય જ છે, આ પ્રમાણે કહીને વંદણા નમસ્કાર કરીને ગૌતમ સ્વામી પેાતાને સ્થાને બેસી ગયા. સૂ॰૧)
૫ તેરમાં શતકના ત્રીજો ઉદ્દેશક સમાસ ॥૧૩ રૂા
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
% 3D
प्रमेयान्द्रका टीका श. १३ उ० ४ चतुर्थोद्देशकविपयविवरणम् ५६३
अथ चतुर्थीदेशका प्रारभ्यते। त्रयोदशशतके चतुर्थोद्देशकस्य संक्षिप्त विपयविवरणम् । नरकपृथिवीप्ररूपणम् , नैरपिकद्वारनिरूपणम् , स्पर्शद्वारमरूपणम् , प्रणिधिद्वारपूरूपणम् निरयान्तद्वारनिरूपणम् , लोकमध्यद्वारपरूपणम् , अधोलोकमध्यद्वारघरू-' पणम्, अबलोकमध्यद्वारप्ररूपणम् , तियग्लोकमध्यद्वारमरूपणम् , दिगविदिपवहद्वारमरूपणम्, ऐन्द्रीदिशोनिर्गमवक्तव्यता, आग्नेय्यादिदिशि निर्गमवक्तव्यता, लोकमरूपणम् , अस्तिकायमवर्तनद्वारप्ररूपणम् , धर्मास्तिकायादिभिर्जीवानां प्रवर्तनवक्तव्यता, अस्तिकायप्रदेशस्पर्शनाद्वारमरूपणम् , धर्मास्तिकायस्य एकादेशो धर्मास्तिकायादिद्रव्यस्य कियद्भिः मद्देशैः स्पृश्यते ? इति प्ररूपणम्, एवम्-अधर्मा
चोथे उद्देशे का प्रारंभतेरहवें शतक के इस चतुर्थ उद्देशक में वर्णित हुए चिपय का विवरण संक्षेप से इस प्रकार है-नरकथिवी की प्ररूपणा नैरयिक द्वारनिरूपण १, स्पर्शद्वारप्ररूपणा २, प्रणिधिद्वार प्ररूपणा ३, निरयान्त द्वारनिरूपण ४, लोकमध्यद्वारप्ररूपणा ५, अधोलोकमध्यद्वारप्ररूपणा ६, उर्वलोकमध्यद्वारप्ररूपणा७, तिथंग्लोकमध्यद्वारप्ररूपणा८, दिग् विदिकू प्रवहद्वारप्ररूपणा९, ऐन्द्रीदिशोनिर्गमवक्तव्यता १०, आग्नेयादि दिशाओं के निर्गम की वक्तव्यता ११, लोकप्ररूपणा १२, अस्तिकायप्रवर्तनद्वारप्ररूपणा १३, धर्मास्तिकाय आदि द्वारा जीवों के प्रवर्तन की वक्तव्यता, अस्तिकायप्रदेशस्पर्शनाद्वारंवक्तव्यता, धर्मास्तिकायका एकप्रदेश, धर्मा
ચોથા ઉદેશાને પ્રારંભ– તેરમાં શતકના ચેથા ઉદ્દેશકમાં પ્રતિપાદિત વિષયનું સંક્ષિપ્ત વિવરણ नीय प्रभाव छ-(१) २४५थ्वीनी ५३५।-नैरविवार नि३५४ (२) २५ दारनी ५३५ (3) प्रणिधिद्वारी प्र३५। (४) निस्यान्ता नि३५ (५) લેકમધ્યદ્વારની પ્રરૂપણા (૬) અધેલોકમધ્યદ્વારની પ્રરૂપણા, (૭) ઉર્વિલેક મધ્યદ્વારની પ્રરૂપણું, (૮) તિર્થક મધ્યદ્વારની પ્રરૂપણા (૯) દિગવિદિગૂ પ્રવહદ્વારની પ્રરૂપણ, (૧૦) અિન્દીદિશાનિર્ગમ વકતવ્યતા, (૧૧) આગ્નેયાદિ हिशमान निभनी तयता (१२) ४५३५!, (13) मस्तियत्तनદ્વારા પ્રરૂપણ. વળી આ ઉદેશકમાં નીચેના વિષયનું પણ પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે—ધર્માસ્તિકાય આદિ દ્વારા જીવનમાં પ્રવર્તનની પ્રરૂપણ, અસ્તિકાય પ્રદેશ સ્પર્શના દ્વાર વક્તવ્યતા, ધર્માસ્તિકાયને એક પ્રદેશ, ધર્માસ્તિકાય
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६४
भगवतीसूत्रे स्तिकायादीनामपि स्पर्शनामरूपणम् , एवं पुद्गलास्तिकायस्य द्वौ प्रदेशी, पुद्गलास्तिकायस्य त्रयः प्रदेशाः, यावत् संख्याताः असंख्याताः अनन्ताः प्रदेशाश्च कियद्भिः धर्मास्तिकायादिप्रदेशः स्पृश्यन्ते ? इत्यादि प्ररूपणम्, ततः कालस्य एकसमयवक्तव्यता मरूपणम्, धर्मास्तिकायद्रव्यवक्तव्यतापरूपणम्, अधर्मास्तिकायद्रव्यवक्तव्यतामरूपणम्, अवगाढद्वारवक्तव्यतामरूपणम् , यत्र धर्मास्तिकायस्य एकमदेशोऽवगाढो भवति तत्र अन्यधर्मास्तिकायादीनां कियन्तः प्रदेशा अवगाढा भवन्ति ? इत्यादि मरूपणम् , एवम् अधर्मास्तिकायादिविषयेऽपि अवगाढसूत्रनिरूपणम् । एकाद्धासमयवक्तव्यता, एक धर्मास्तिकायवक्तव्यता, एकाधर्मास्तिकायवक्तव्यता, पृथिवीकायिकवक्तव्यता, अप्कायिकवक्तव्यता, स्तिकाय आदि द्रव्य के कितने प्रदेशों से स्पर्श किया जाता है ? ऐसी प्राणा इसी प्रकार से अधर्मास्तिकाय आदिकों की भी स्पर्शना का प्ररूपण पुद्गलास्तिकाय के दो प्रदेश, तीन प्रदेश, थावत्-संख्यात, असंख्यात और अनन्त प्रदेश कितने धर्मास्तिकायादि प्रदेशों द्वारा छुये जाते हैं-इत्यादि प्ररूपणा इसके बाद काल के.एक समय की प्ररूपणा धर्मास्तिकायद्रव्य की वक्तव्यता अधर्मास्तिकाय द्रव्य की वक्तव्यता, अवगाढद्वार की वक्तव्यता, जहां धर्मास्तिकाय का एकप्रदेश अवगाढ होता है वहां घर्मास्तिकाय के और कितने प्रदेश अवगाढ होते हैं ? इत्यादि प्ररूपणा इसी प्रकार से अधर्मास्तिकाय आदि के विषय में भी अवगाढमूत्र का निरूपण एकाद्धासमयवक्तव्यता एकधर्मास्तिकायवक्तव्यता एक अधर्मास्तिकायवक्तव्यता पृथिवीकायिक वक्तव्यता, अपकाઆદિ દ્રવ્યના કેટલા પ્રદેશ વડે સ્પર્શિત થાય છે, આ વિષયનું નિરૂપણ એજ પ્રમાણે અધર્માસ્તિકાય આદિની સ્પર્શનાની પણ પ્રરૂપણ, પુલાસ્તિકાયના બે પ્રદેશ, ત્રણ પ્રદેશ, ચાર પ્રદેશ આદિથી લઈને સંખ્યાત, અસંખ્યાત અને અનંત પર્વતના પ્રદેશને કેટલાં ધર્માસ્તિકાયાદિ પ્રદેશો દ્વારા સ્પર્શ થાય છે? ઈત્યાદિ વિષયની પ્રરૂપણા ત્યાર બાદ કાળના એક સમયની પ્રરૂપણ, ધર્માસ્તિકાયદ્રવ્યની વક્તવ્યતા, અધમસ્તિકાયદ્રવ્યની વક્તત્યતા, અવગાદ્વારની વક્તવ્યતા, જ્યાં ધર્માસ્તિકાયને એક પ્રદેશ અવગાઢ થાય છે, ત્યાં ધર્માસ્તિકાયના બીજા કેટલા પ્રદેશે અવગાઢ થાય છે? ઈત્યાદિ પ્રશ્નો અને તેમના ઉત્તરે એજ પ્રમાણે અધર્માસ્તિકાય આદિના વિષયમાં પણ અવગાઢસૂત્રની પ્રરૂપણ, એકાદ્ધાસમયની પ્રરૂપણું, એક ધર્માસ્તિકાયની પ્રરૂપણું, એક અધર્માસ્તિકાયની પ્રરૂપણું પૃથ્વીકાયિકની પ્રરૂપણ, અપૂકાય
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ विपयार्थसंग्रहार्थगाथार्थनिरूपणम् ५६५ अस्तिकायनिपदनद्वारवक्तव्यता, धर्मास्तिकायादिः त्रिषु द्रव्येषु उपवेष्टुं समर्थों भवेत् ? इत्यादि प्ररूपणम् , बहुसमयद्वारवक्तव्यतामरूपणम् , लोकस्य वक्रभागवक्तव्यता, संस्थानद्वारवक्तव्यता चेवि ॥ मूलम्-"नेरइयर, फास२,पणिही३, निरयंते४,चेव लोयमज्झे यादिसिविदिसाणपवहाय६, पबत्तणं अस्थिकाएहिं ॥१॥ अत्थी पएसफुसणाद, ओगाहणया य९, जीवमोगाढा॥१०॥
अस्थि पएस निसीयण११, बहुस्समे१२, लोगसंठाणे१३॥२॥ छाया-नरयिका१, स्पर्शः२, प्रणिधि:३, निरयान्तः,४, चैव लोकमध्यं च५।
दिशाविदिशां च प्रवहा६, प्रवर्तनम् अस्तिकायेपु७ ॥१॥ अस्तिप्रदेशस्पर्शनम्, अवगाहना च९, जीवावगाढाः१०।
अस्ति प्रदेशनिषीदनम् ११, बहुममः१२, लोकसंस्थानम् ॥१३॥२॥ टीका-चतुर्थीदेशकार्थसंग्रहगाथाद्वयमाह-"नेरइय" इत्यादि। नैरयिक कायिकवक्तव्यता, अस्तिकाय में निषदन (बैठना) बारवक्तव्यता, धर्मास्तिकायादि तीन द्रव्यों में उपवेश के लिए क्या समर्थ है ? इत्यादि
बारगाथा-'नेरइय १, फास२' इत्यादि, 'अत्थीपएसफुसणा' इत्यादि। नरयिक १, स्पर्श २, मणिधि ३, निरयान्त ४, लोकमध्य ५, दिशा. विदिशाप्रवाह ६ अस्तिकायप्रवर्तन, अस्तिकायप्रदेशस्पर्शना८, अवगाहना ९ जीवावगाढ १०, अस्निकायनिषदन ११, बहुसम ११ और लोकसंस्थान ये १३ द्वार इस उद्देशक में कहे गये हैं। ____टीकोथ-इस चतुर्थ उद्देशक में सूत्रकार ने यह, द्वार संग्रह गाथा कही है। इसमें नैरयिकवक्तव्यता की प्ररूपणा करनेवाला प्रथम કની પ્રરૂપણું, અસ્તિકામાં નિષદન (બેસવાની ક્રિયા) દ્વાર વકતવ્યતા, ધમસ્તિકાય આદિ ત્રણ દ્રવ્યમાં ઉપવેશન માટે શું સમર્થ છે? ઈત્યાદિ પ્રરૂપણ બહુસમયદ્વારવક્તવ્યતા, લેકવદ્દભાગવકતવ્યતા, અને સંસ્થાન દ્વારા વક્તવ્યતા,
द्वाराथा-"नेरइय१, फास२ त्याहि 'अस्थीपएसफुसणा" त्या:
20 देशमा नये प्रभारी १३ र ४ छ-(१) नैयि:, (२) २५श', (3) प्रणिधि, (४) निश्या-त, (५) मध्य, (९) शिवशावा, (७) मस्तियन, () मस्तिय प्रदेश २५शन, (6) Aqाना, (१०) Gold, (११) मस्तियनिषहन, (१२) मसम, (१३) उस स्थान. 1 ટીકાર્યું–ચોથા ઉદેશકમાં કયા કયા વિષયનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે તે આ ગાથામાં બતાવવામાં આવેલ છે. પહેલા નરયિક દ્વારમાં નરક અને
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६६
भंगवती सूत्रे
वक्तव्यताप्ररूपणम् १, स्पर्शस्त्ररूपनिरूपणम् २, प्रणिधिमपण, निरयान्तस्वरूपमरूपम् ४, लोकमध्य स्वरूपनिरूपणम् ५, दिविदि स्वरूपनिरूपणम्, अतिकायरूपणम् ७, अस्विकायम देगस्पर्शन निरूपणम्८, अवगाहनानिरूपणम् ९, जीवावगाढरूपणम् १०, अस्तिकाय निपदनमरूपणम् ११, बहुममवक्तव्यताप्ररूपणम् १२, लोकसंस्थानस्वरूपमरूपणम् १३ ॥ इति ।
नारकपृथिवीवक्तव्यता ।
मूलम् - " कइ णं भंते! पुढचीओ पण्णत्ताओ ? गोयमा ! सत्तपुढबीओ पण्णत्ताओ, तं जहा - रयणप्पभा जात्र अहेवत्तमा, नैरग्रिक द्वार है १, स्पर्श के स्वरूप का निरूपण करनेवाला द्वितीय स्पर्शद्वार है २, प्रणिधिकी प्ररूपणा करनेवाला तृतीय पणिधिद्वार है ३, निरयान्तस्वरूप की प्ररूपणा करनेवाला चतुर्थनिरयान्तद्वार है 3 लोकमध्यस्वरूप करनेवाला पांचवां लोकमध्यद्वार है ५, दिशा विदिशा के प्रवहस्वरूप का निरूपक छठा दिशा विदिशाप्रवाह द्वार है ६, अस्तिकाय प्रवर्तन का रूपक सातवां अस्तिकायप्रवर्तन द्वार है ७, अस्तिकाय प्रदेशस्पर्शन का निरूपक आठवां अस्तिकायमदेश स्पर्शनाद्वार है ८, अवगाहना का निरूपक नवमां अवगाहनाद्वार है ९, जीवावगाढप्ररूपक दशवां जीवावगाढद्वार है १० अस्तिकाय निषदनप्ररूपक ११ वां अस्तिकार्यानषद द्वार है ११, बहुसमवक्तन्पतामहपक बारहवां च प्हुस महार है, १२ और लोकसंस्थानस्वरूपरूपक तेरहवां लोकसंस्थान द्वार है।
નારક જીવાની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે બીજા સ્પર્શદ્વારમાં સ્પાના સ્વરૂપનુ નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. ત્રીજા પ્રણિધિદ્વારમાં પ્રણિધિની પ્રરૂપશુા કરવામાં માવી છે નિરયાન્તસ્વરૂપની પ્રરૂપણા કરનારૂ ચેથું નિરયાન્તદ્વાર છે, લેાકમધ્યના સ્વરૂપનું નિરૂપણુ પાંચમાં લેકમધ્યદ્વારમાં કરવામાં આવ્યુ છે. છઠ્ઠા દિશાવિદિશાપ્રવાહદ્વારમાં દિશાવિદિશાના પ્રવહસ્વરૂપનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. સાતમાં અસ્તિકાયપ્રવતનદ્વારમાં અસ્તિકાયના પ્રવર્તનની પ્રરૂષણા કરવામાં આવી છે. આઠમાં અસ્તકાયપ્રદેશસ્પશના દ્વારમાં અસ્તિકાય પ્રદેશ સ્પર્શનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે નવમાં અવગાહન દ્વારમાં અવગાહનાનું અને દસમાં જીવાવગાઢઢારમાં જીવાવગઢનુ. નિરૂપણ કરવામાં આવ્યુ છે અસ્તિકાયનિષદનની પ્રરૂપણા અગિયારમાં અસ્તિકાયનિષદનદ્વારમાં કરી છે. ગારમાં ખડુસમદ્રારમાં મહુસમવક્તવ્યતાની અને તેરમાં લેકસસ્થાન દ્વારમાં લાકસ સ્થાનના સ્વરૂપની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે.
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६७
- प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० १ नारकपृथिवीनिरूपणम् अहे सत्तमाए णं पुढवीए पंच अणुत्तरा महतिमहालया जाव अपइडाणे, ते णं णरगा छट्टीए तमाए पुढवीए नरपर्हितो महंतराचे व १. महावित्थिन्नतरा चेवर, महावगासतरा वेव३, महापइरिक्कतरा चेव४, णो तहा महापवेसणतरा चेव१, णो आइणतरा वर णो आउलतराचेवर, अणोयणतराचेव ४, तेसु णं नरपसु नेरइया छुट्टीए तमाए पुढवीए नेरइएहिंतो महाकम्मतराचैत्र ९, महाकिरियतराचेवर, महासवतराचेत्र ३, महावेयणतराचेव४, जो तहा अप्पकम्मतराचेव१, जो अव्यकेिरियतरा - चेवर, णो अप्पासक्तराचेवर, जो अप्यवेयणतराचेव४, अप्पाड्डियतराचेव१, अप्पज्जुत्तियतराचेवर णो तहा महड्डियतराचेव१, जो महज्जुइयतरांचेवर, छट्टीए णं तमाए पुढवीए एगे पंचूणे निरयावास सय सहस्से पण्णत्ते, ते णं नरगा अहे सत्तमाए पुढवीए नेरहितो नो तहा महंततराचेव१, महावित्थिन्नतराचेवर, महावगा सतराचेवर, महापइरिक्कतराचेव४, महत्पवेसणतराचैव १ आइन्नतराचेवर, आउलतराचेव३, अणोयणतराचेव४, तेसु णं नरपसु नेरइया अहे सत्तमाए पुढवीए नेरइएहिंतो अप्पकम्मतराचेवर, अप्पाकिंरियतराचेवर, अप्पासवतराचेव३, अप्पवेयणतराचैत्र ४, महड्डियतराचेव१, महाजुइयतराचेवर, जो तहा अप्पड्डियतराचेव, अप्पज्जुइयंतराचेव, छट्टीए णं तमाए पुढवीए नरगा पंचमाए धूमप्पभाए पुढवीए नरएहिंतो महत्तराचेवर, महावित्थिन्नतराचेवर, महावगासतराचेत्र ३, महापइरिक्कतरा
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६८
भगवतीस्त्रे चेव४, णो तहा महप्पवेसणतराचेवर, णो आइण्णतराचेवर, णो आउलतराचेव३, अणोयणतराचेव४, तेसुणं नरएसु नेरइया पंचमाए, धूमप्पभाए पुढवीए नेरइएहितो महाकम्मतराचेवर, महावित्थिन्नतराचेवर, महावगाप्ततराचेव३, महापारिकतराचेव४, णो तहा अगकम्मतराचेव१, णो अप्पकिरियतरावर, णो अप्पासवतराचेव३, णो अप्पवेयणतराचेव४, अप्पड्रियतरा. चेव१, अप्पज्जुइतराचेवर,णो तहा महड्डियतराचेव१, णो महज्जुइयतराचेवर, पंचमाए णं धूमप्पभाए पुढवीए तिन्नि निरयावाससयसहस्सा पणत्ता, एवं जहा छटीए भणिया, एवं सत्तवि पुढवीओ परोप्परं भण्णति जाव रयणप्पभंति जाव णो तहा महड्डियतराचेव, अप्पज्जुइयतराचेव ॥सू०१॥
छाया कति खलु भदन्त ! पृथिव्यः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! सप्त पृथिव्याः प्रज्ञप्ता, तद्यथा रत्नप्रभा यावत्-अधः सप्तमी, अधः सप्तम्यां खलु पृथिव्यां पश्च अनुत्तराः महातिमहालया यावत्-अपतिष्ठानम् , ते खलु नरकाः षष्ठयास्तमायाः पृथिव्याः नरकेभ्यो महत्तराचैव १, महाविस्तीर्णतराश्चैव २, महावकाशतराश्चैव ३, महापतिरिक्ततराश्चैव ४, नो तथा महाप्रवेशनतराफा १, नो आकीर्णतराश्चैव २, नो आकुलतराश्चैव ३, अनोदनतराश्चैव ४, तेषु खलु नरकेषु नैरपिकाः षष्ठया. स्तमायाः पृथिव्या नैरयिकेभ्यो महाकर्मतराश्चैव १, महाक्रियातराश्चैव २, महा. स्रवतराश्चैव ३, महावेदनतराश्चैव ४, नो तथा अल्पकर्मतराश्चैव १, नो अल्पक्रियातराश्चैव २, नो अल्पासवतराश्चैव ३, नो अल्पवेदनतराश्चैव ४, अल्पद्धिकतराश्चैव १, अल्पद्युतिकतराश्चैव २, नो तथा महद्धिकतराश्चैत्र १, नो महाद्युतिकतराचैव २, षष्ठयां खलु तमायां पृथिव्याम् एकं पश्चोनं निरयावासशतसहस्रं प्राप्तम् , ते खलु नरकाः अधः सप्तम्याः पृथिव्याः नरकेभ्यो नो तथा महत्तराश्चैत्र १, महाविस्तीर्णतराश्चैव २, महावकाशवराश्चैव ३, महापतिरिक्ततराश्चैव ४, महाप्रवेशनतराश्चैव १, आकीर्णतराश्चैत्र २, आकुलतराश्चैव ६, अनोइनतराश्चैव ४, तेषु खलु नरकेपु नैरयिकाः अधः सप्तम्याः पृथिव्याः नैरयिकेभ्यः अल्पकर्मतराश्चैव १,
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० १ नारकपृथिवीनिरूपणम् ५६९ अल्पक्रियातराफा २, अल्पास गराश्चैत्र ३, अल्पवेदनतराचैव ४, नो तथा महाकर्मतराश्चैव १, महाक्रियतराश्चैव २, महासयतराश्चैव ३, महावेदनतराश्चैव ४, महद्धिकतराश्चैव, महाद्युतिकतराश्चैत्र नो तथा अल्पद्धिकतराश्चय, अल्पातिकतराश्चैत्र, षष्ठयाः खलु तमायाः पृथिव्याः नरकाः पञ्चम्याः धूमप्रभायाः पृथिव्याः नरकेभ्यो महत्तराश्च १, महविस्तीर्णतराश्चैत्र २, महावकाशतराश्च ३, महामतिरिक्ततराश्चव ४, नो तथा महाप्रवेशनतराश्चैव १, नो आकीर्णतरायच २, नो आकुलतराश्चय ३, अनोदनतराश्चव ४, तेषु खलु नरकेषु नरयिकाः पञ्चम्या धूमप्रभायाः पृथिव्याः नैरपिकेभ्यो महाकर्मतराश्चा, १, महाक्रियातराश्चैव २, महासरतराश्चैत्र ३, महाघेदनतराचैर ४, नो तथा अल्पकर्मतराश्चत्र, नो अल्पक्रियातरचव २, नो अल्पास्रवतराश्चैत्र ३, नो अल्पवेदनसराश्च ४, अल्पद्धिकतराश्चैव १, अल्पद्युतिकतराश्चैत्र २, नो तथा महद्धिकतराश्च। १, नो महायुतिकतराश्चर २, पञ्चम्यां धूमपभायां पृथिव्यां त्रीणि निरयावासशतमहस्राणि प्रज्ञप्तानि, एवं यथा पष्ठी भणिवा एवं सप्तापि पृथिव्यः परस्परं मण्यन्ते, यावत् रत्नप्रभान्ता इति यावत् नो तथा महद्धिकतराश्चैत्र, अल्पातिकतराश्चैव ॥ सू० १॥
. टीका-तृतीयोदेशके शब्दादिविषयोपभोगरूपपरिचारणा मोक्ता, तथा च कर्मवन्धः, तेन च परम्परया नारकादौ गमनं भवतीति प्रथम नरयिकद्वारमाह'कइ णं भंते ! इत्यादि । कइ णं भंते ! पुढचीओ पण्णताओ?' गौतमः पृच्छति
नारकपृथिवीवक्तव्यता. 'कह णं भंते ! पुढवीओ' इत्यादि ।
टीकार्थ-तृतीय उद्देशक में शब्दादिविषयोपभोगरूप परिचारणा कही जा चुकी है । इससे कर्मों का बंध होता है । इससे परम्परारूप से जीवों का नरकादि में गमन होता है-इस कारण सूत्रकारने सर्वत्र प्रथम नरकवार यहां कहा है-इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है-'कह गंभंते! पुढवीओ पण्णत्ताओ' हे भदन्त ! पृथिवियां कितनी कही गई है ?
- -२४Yथ्वीवतव्यता"कइणं भंते ! पुढवीओ"त्याह
ટીકાઈ–વીજ ઉદેશામાં શબ્દાદિ વિષપભેગરૂપ પરિચારણાનું કથન કરવામાં આવ્યું છે. તેને લીધે કમેને બંધ થાય છે તેથી જીવોનું નરકાદિ ગતિમાં ગમન થાય છે. તે કારણે સૂત્રકારે આ ચોથા ઉદેશમાં સૌથી પહેલાં સરકારનું નિરૂપણ કર્યું છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર प्रभुने मेवा प्रश से छ8-"कइणं भवे ! पुढवीओ पण्णत्ताओ १५ ભગવન્! પૃથ્વીઓ કેટલી કહી છે?
भ०७२
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
भगवतीसूत्रे ५७० हे भान्त ! कति खलु पृथिव्या प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह-' गोयमा ! सत्त पुढवीभो पणत्तात्रो' हे गौवम ! सप्तपृथिव्यः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा-रयणप्पमा जाव अहे सत्तमा' तद्यथा-रत्नप्रभा, यावत्-शकराप्रमा, वालुकाममा, पङ्कममा, धूमममा, तमःप्रभा, अधःसप्तमी च । 'अहे सत्तमाएणं पुढवीए पंच अणुसरा महाविमहालया जाब अपइट्ठाणे ? अधः सप्तम्यां खल्लु पृथिव्यां पञ्चसंख्यका अनुत्तराः प्रधानाः अशाप्रधानवेदना संकुलत्वात् , महातिमहालयाः अतिविस्तारवन्तो नरकावासाः यावत्-कालः १, कहाकालः २, रौरवम् , महारौरवम् , अप्रतिष्ठान चेतनामकाः सन्ति, 'ते णं णगा छद्वीए तमाए पुढवीए नरएहितो महंततरा चेव १, महावित्थिनतराचेव २, महावगासतराचे ३ महापारिकतरावेव ४ ' हे गौतम ! ते खलु नरकाः पूर्वोक्ताः पञ्चनरकावासाः पष्ठयास्तमायाः पृथिव्याः नरकेभ्यो ' इसके उत्तर में प्रभु ने कहा-'गोयमा' हे गौतम ! 'सत्तपुढवीओ पण्णताओ' पृथवियां सात कही गई हैं 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'रयणप्पभा जाय अहेसत्तमा' रत्नप्रभा यावत्-शर्कराप्रभा, वालुकाप्रमा, पंकप्रभा, धूमप्रभा और अधासप्तमी-(तमस्तमःप्रभा)। ____ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अहे सत्तमाए णं पुढवीए पंच अणुत्तरामहतिमहालया जाव अपइहाणे' हे भदन्त ! सातवीं पृथिवी जो अधःसप्तमी है उसके प्रधान पांच महाविशाल-काल, महाकाल, रौरव महारौरव और अप्रतिष्ठान ये नरकावास कहे गये हैं न ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-हाँ, गौतम ! कहे गये हैं। ये नरक छठी तमः प्रभा पृथिवी के नरकों की अपेक्षा दीर्घता में बहुत बडे हैं, एवं विष्कंभ
तेन तर मापता मडापी२ प्रभु ४ छ -“गोयमा !" गौतम ! " सत्त पुढवीभो पण्णत्ताओ" पृथ्वीमा (13) सात ही छ. "तंजहा" तमना नाम नीय प्रभारी छ-" रयणप्पभा जाव अहे सत्तमा" नला, शशप्रमा, वायुमा , अमा, धूमप्र, भाप्रमा, अधःसभी (मस्तम:मा.)
गौतम स्वाभीनप्रश्न-" अहे सत्तमाए णं पुढवीए पंच अणुत्तरा महतिमहालया जाव अपइटाणे" ॐ भगवन २ सातभी मय:सभी न२४ छ तभी પાંચ અનુત્તર, મહાવિશાળ કાળ, મહાકાળ, રૌરવ, મહારૌરવ, અને અપ્રતિકાન, આ પાંચ નરકાવાસે કહ્યા છે ખરા ? . મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર-હા, ગૌતમ! ત્યાં તે પાંચ નરકાવાસે આવેલા છે. તે નરકાવાસે છઠ્ઠી તમ પ્રભા નરકના નરકાવાસ કરતો લંબાઈ અને પહોળાઈની અપેક્ષાએ ઘણું જ વધારે વિસ્તારવાળા છે. તે નરકાવાસમાં નારકેને રહેવાને માટેનું ક્ષેત્ર વિશાળ છે. તેથી તેઓ મહાવકાશતર (છઠ્ઠી
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका शं० १३ उ० ४ सू० १ नारकपृथिवीनिरूपणम् ५७१ महत्तराचच आयामेन-दैर्येण सन्ति, महाविस्तीर्णतराश्चैव विष्कम्भेण-परिधिना सन्ति महावकाशतराथैव-अवकाशो वहूनां वक्ष्यमाणद्रव्याणामवस्थितियोग्य क्षेत्र, महान् अवकाशो येषु ते महावकाशाः, अतिशगेन महावकाशा महावकाशतराः सन्ति, तेषां च महाजनसंकीर्णताव्याहत्यर्थमाह-महामतिरिक्तवराश्चैव-महत्पतिरिक्तं नैरयिकरहितं येषु ते महापतिरिक्ताः, अतिशयेन महापतिरिक्ताः महामतिरिक्ततरा अत्यन्तशून्याः सन्ति, किन्तु-'णी तदा महापवेसणतराचेव १, नो आइण्णतरा चेव २, नो आउलतरा चेव ३, अणोयणतरा चेव ४'नो-नैव किल तथा-तेन प्रकारेण, महामवेशनतराश्चैव यथा पष्ठ नारक पृथिवी नरकावासा अति. शयेन महत्पवेशनं गत्यन्त रानरकगतौ जीवानां प्रवेशो येपु ते तथाविधा भवन्ति, न तथाविधा भवन्ति, षष्ठ पृथिव्यपेक्षया सप्तमपृथित्री नारकाणामसंख्यगुणहीनत्वात् , अतएव नो आकीर्णतराचैव-नात्यन्तं नारकैराकीर्णा संकीर्णास्ते भवन्ति, नो वा आकुलतराश्चैव-आकुला-व्याप्ता नारकैः तेषामतिशयेन योगादाकुलतरा की अपेक्षा महाविस्तारवाले हैं। इनमें वक्ष्यमाण द्रव्यों को रहने के लिये अवस्थान योग्य क्षेत्र बहुत विशाल है-इसलिये ये महावकाशतर हैं। परन्तु इनमें अधिक नारक जीव नहीं हैं इसलिये ये महाप्रतिरिक्ततर हैशून्य है । 'यो तहा महापवेसणतराचेव १' जैसे छठी नारक पृथिवी के नरकावास गत्यन्तर से आये हुए जीवों के प्रवेशवाले बने रहते हैंउस प्रकार से ये प्रवेशवाले नहीं हैं क्योंकि छठी पृथिवी की अपेक्षा सातवीं पृथिवी में नारक.असंख्यातगुणित हीन कहे गये हैं। इसी कारण अघाससमी के नरकाबास नारकों से अत्यन्त आकीणेतरसंकीर्ण-नहीं रहते हैं। और न वे नारकों से अत्यन्त व्याप्त ही रहते हैं। इसी कारण वहां नारकों में आपस में संघटन नहीं होता है । નરકના નરકવા કરતાં વધારે અવકાશવાળા) છે. પરંતુ તે નરકાવાસમાં છી નરકન નારકાવાસે જેટલા અધિક જ નથી, તેથી તેઓ મહાપ્રતિરિततर-शून्य-छ. “णो तहा महापवेसणतराचेव१" छही न२४ना न२४पासमा જેવી રીતે અન્ય ગતિમાંથી આવતાં જીવોને પ્રવેશ ચાલુ જ રહ્યા કરે છે, એવી રીતે અહીં તેમને પ્રવેશ ચાલુ રહેતું નથી, કારણ કે કદી નરક કરતાં સાતમી નરકમાં નારકોની સંખ્યા અસંખ્યાત ગણી ઓછી છે. તે કારણે અધાસપ્તમીના નારકાવાસો નારકે વડે અત્યન્ત આકર્ણિતર-સંકીર્ણ રહેતા નથી તે નરકાવાસ નારકે વડે અત્યન્ત વ્યાપ્ત પણ રહેતા નથી. તે કારણે ત્યાં નારકમાં એક બીજા સાથે સંઘદૃન થતું નથી ભીડને કારણે ત્યાં
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७२
भगवतीसूत्रे नो तथाविधा भवन्ति, अतएव ते सप्तमनरकावासा अनोदनतराश्चैव वाहुल्याभावात् अनिशयेन अन्योन्यं नोदनवर्जिताः परस्परसंघपरहिवा भवन्ति । 'सुणं नरएणं नेरइया छहीए तमाए पुढवीए नेरइएहितो महाकम्मरा चेव १, महाकिरियतगचेव २, महासवतरा चेव ३, महावेयणतरा चेव ४' तेषु खलु पञ्चसु सप्तमपृथिवीनरकावासेषु नैरयिकाः षष्ठयास्तमाया पृथिव्या नैरयिकेभ्यो महाकर्मतराश्चैव भवन्ति-षष्ठपृथिवी नैरयिकापेक्षया तेषां नैरयिकाणां ज्ञानावरणीयादि कर्मणां महत्त्वात् १, तथैव ते सप्तमपृथिवीनैरयिका पष्ठनरकापेक्षया महाक्रियातराश्चैव भवन्ति, तेषां कायिक्यादि क्रियाणां महत्त्वात् , तत्काले कायमहत्त्वात्
आपस में भीड़ में एक दूसरे से धक्का मुक्की हो जाना इसका नाम नोदन है । ऐसा नोदन यहां इसीलिये नहीं है कि यहां पर नारकों की बहुलता नहीं है । 'तेसुण नरएणं नेरइया छट्ठीए नेरइयहितो महाकम्मतराचेव, १ महाशिरियतराचेव २, महासवतराचेच ३, महावेयणतराचेव ४' सप्तमनरकपृथिवी के इन पांच नरकावासों में नैरयिक तमः पृथिवी के नैरयिकों की अपेक्षा महामंतरवाले होते हैं क्योंकि छट्ठी पृथिवी के नैरयिकों की अपेक्षा इन नारकियों के ज्ञानाधरणीयादि कर्म बहुत अधिक मात्रा में बंधे हुए होते हैं । तथा इसी प्रकार से वे महाक्रियावाले होते हैं क्योंकि इनकी जो कायिकी आदि क्रियाएँ हैं वे महान होती हैं-पांच सौ ५०० धनुष की अवगाहना-शरीर की ऊँचाई यहां होती है इसलिये यहांकाय की महानता है-और इससे पहिले भवमें ये महारम्भ ધક્કામુક્કી પણ થતી નથી આ પ્રકારની ધક્કામુકીને નદન કહે છે. ત્યાં આ પ્રકારનું નંદન થવાની શકયતા જ રહેતી નથી કારણ કે ત્યાં નારકાની सध्या मधि नथी. " तेसु णं नरएण नेरइया छवीए तमाए पुढवीए नेरएहितो महाकम्मतराचेव१, महाकिरियतराचेवर, महासवतराचेव३, महावेयणतराचेव४" સાતમી નરકના નરકાવાસના નારકી છઠ્ઠી તમારૂભા પૃથ્વીના નારકે કરતાં મહાકર્મતરવાળા હોય છે કારણ કે છઠ્ઠી પૃથ્વીના નારકો કરતાં તે નારકોના જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મ વધારે પ્રમાણમાં બંધાયેલાં હોય છે. એ જ પ્રમાણે તેઓ મહાકિયાવાળા પણ હોય છે, કારણ કે તેમની જે કાયિકી આદિ કિયાઓ છે તે મહાન હોય છે. ત્યાં શરીરની અવગાહના (ઊંચાઈ) ૫૦૦
જનની હેય છે, તેથી ત્યાં કાયની મહાનતા છે અને આગલા ભવમાં તેઓ મહારમ્ભ, મહાપરિગ્રહ આદિવાળા હોય છે, તેથી તેમને મહાકિયાવાળા કહ્યા
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० १ नारकपृथिवीनिरूपणम् ५७३ पूर्वकाले च महारम्मादित्वात् २, अतएव ते तदपेक्षया महानवतराश्चैव भवन्ति ३, एवं महावेदनतराश्चैव भवन्ति, तेषां तदपेक्षया महाकर्मत्वात् ४, किन्तु 'नो सहा अप्पकम्मतरा चेव १, नो अप्पकिरियतरा चेत्र २, नो अप्पासवतरा चेव ३, नो अप्पवेयणतरा चेव ४, नो-नैव किल, तथा तेन प्रकारेण अल्पकर्मतराश्चैव भवन्ति, यथा षष्ठपृथिवी नैरयिकास्तदपेक्षया अल्पकमतरा भवन्ति, नो या तथा ते अल्पक्रियतराश्चैव भवन्ति, यथा पष्ठ पृथिवी नैरयिकास्तदपेक्षया अल्पक्रियातरा नो भवन्ति, नो नैव वा ते तथा अल्पास्रवतराश्चैव भवन्ति यथा पष्ठपृथिवी नैरयिकास्तदपेक्षया अल्पास्त्रवतरा नो भवन्ति नो वा तथा ते अल्पवेदनतराश्चैव । भवन्ति, यथा षष्ठपृथिवी नरयिका अल्पवेदनतरा भवन्ति, तथा सप्तमी पृथिवी. ' स्थिता नेति भावः । 'अप्पड्डियतरा चेत्र १, अप्पज्जुइयतरा चेव २, नो तहा महापरिग्रह आदि वाले होते हैं-इसलिये ये महाक्रियावाले कहे गये हैं। इसी कारण ये उनकी अपेक्षा से महानववाले भी कहे गये हैं। यहां वेदना छठे नरक की अपेक्षा अधिक होती है क्योंकि नारकी जीवरूप से जय यहां कोई नया जीव उत्पन्न होता है तब वह यहां की वेदना के मारे पहिले पहिल पांच सौ ५०० योजनतक ऊँचा उछल जाता है। ऐसी वेदना यहां पर है। किन्तु 'नो तहा अप्पकम्मातरा चेवर' जिस प्रकार छठे नारक के जीव अल्पतर कर्मवाले होते हैं वैसे ये अल्पतर कर्मवाले नहीं होते है ? 'नो अप्पकिरियतरा चेव' उनकी तरह अल्पतर कायादि क्रियावाले नहीं होते हैं २, नो अप्पासवतराचेव ३, अप्पवेयण. तराचेव४'अल्पतर आस्तववाले नहीं होते है और न उनकी तरह अल्पवेदनावाले ही होते हैं ४, किन्तु छठी पृथिवी नरयिकों की अपेक्षा ये 'अप्पड्डियतराचेव ? भणज्जुइयतराचेव २' अल्पऋद्धिवाले होते हैं છે. એ જ કારણે છઠ્ઠી નરકના નારકે કરતાં તેમને મહા આસ્ત્રવવાળા કહ્યા છે. છઠ્ઠી નરક કરતાં સાતમી નરકમાં અધિક વેદનાને અનુભવ કરે પડે છે. કેઈ પણ નવો જીવ જ્યારે ત્યાં ઉન્ન થાય છે ત્યારે ત્યાંની વેદનાને કારણે પહેલી વખત તે તે ૫૦૦ એજન સુધી ઊંચે ઉછળે છે. આટલી બધી वना त्या ३४वी ५ छ. ५२न्तु "नो तहा अप्पकम्मतरा चेत्र" ७४ी नर3ना नाना 41 ६५त२ भात ता नथी, “नो अप्पकिरियतराचेव" quी तमा छटी न२४ नाना Pai E५तर याहयावाणा खाता नथी. “नो जप्पासवतराचेव३ अप्पवेयणतराचेव" तो पतर આવવાળા પણ હોતા નથી અને અલ્પતર વેદનાવાળા પણ હોતા નથી. “अपढियतराचे, अप्पाजुइयाराचेव" ही न२४ नार! ४२di सातभी
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________
Ge
भगवतीसूत्रे
महड्डियत चेा १, नो महज्जुहगतरा चैत्र २' अनएव ते सप्तमपृथिवी नैरथिकाः अार्दिकचैव भवन्ति तेषां पष्ठपृथिव्यपेक्षया अवध्यादि ऋद्देरल्पत्वात्, एवम् ते अतितराचैव भवन्ति तेषां दीप्तेरभावात्, अतएव ते नो तथा महर्द्धिकतथैव भवन्ति, यया पष्ठपृथिवीस्थनैरयिका महर्द्धिकतरा भवन्ति । एवं ते नो, महाबुदिकतरश्चैव भवन्ति, यथा पष्टपृथिवी नैरयिका महाद्युतिकतरा भवन्ति तथा नेत्यर्थः । पष्ठ नारकं प्ररूपयितुमाह-'छट्टीएणं तमाए पुढची ए एगे पंचणे निरयावास समससे पण्णत्ते ' पष्ठ्यां खलु तमायां पृथिव्यम् एकं पञ्चानं निरयावासात सहस्रं - पञ्चभ्यूने कलक्षनियावासाः प्रज्ञप्तम् । ' ते णं नरगा अहे सत्तमाए पुढवीए नरर्हितो नो वहा महंततरा चैत्र १, महावित्थिन्नतरा चैत्र २, क्योंकि इन सातवीं पृथिवी के नैरयिकों की अवध्यादि ऋद्धि छठी पृथिवी के नैरयिकों की अपेक्षा अल्प होती है । इसी प्रकार से ये उनको अपेक्षा दीप्ति का अभाव होने से अल्पदीप्तिवाले होते हैं । इसलिये जैसे छठी पृथिवी के नैरथिक महर्द्धिकतर होते हैं ऐसे ये महद्धिकतर नहीं होते हैं । और न महाद्युतिकतर होते हैं । अप गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं कि हे भदन्त ! छठी पृथिवी जो तमः प्रभा नामकी है उसमें कितने नैरविकावास कहे गये हैं । और यहां के नैरथिकों की क्या हालत है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'छट्टीए णं समाए पुढवीए एगे पंचूणे निरयावास सय सहस्से पत्ते' हे गौतम! छठी तमः प्रभा नाम की जो पृथिवी हैं उसमें पांच कम एक लाख नरकावाल कहे गये हैं 'ते णं णरगा अहे सत्तमाए पुढ़वीए नरएहिंनो
નરકના નારકો અઋદ્ધિવાળા અને અપઢીપ્તિવાળા હૈય છે સાતમી નારકના નારકાની અવધિ આદિ ઋદ્ધિ છઠ્ઠી નરકના નારકોની અવધિ આદિ ઋદ્ધિ કરતાં ન્યૂન હાય છે છઠ્ઠી નરકના ન રકાના શરીરની દીપ્તિકરતાં સાતમી નરકના નાકેાની દીપ્તિ ઓછી હાય છે, તેથી જ તેમને અપતર ઋદ્ધિવાળા અને અહપતર દ્વીતિવાળા કહ્યા છે
ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્ન-હે ભગવન્ તમ:પ્રભા નામની છઠ્ઠી નરકમાં કેટલા નરકવાસેા કહ્યા છે ? ત્યાં નારકાની હાલત કેવી છે ?
भडावीर प्रभुने। उत्तर- "छट्टीएणं तमाए पुढवीए एगे पंचूणे निरयावास सयसहरसे पण्णत्ते" हे गौतम! छुट्टी तमःयला नरम्भां थे લાખ કરતાં चांय न्यून (स्स्स्स्य) नरश्वास छे. " तेणं णरया अहे सत्तमाए पुढवीए
-
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________
मेप्रयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० १ नारकपृथिवीनिरूपणम् ५७५ महावगासतराव चेव ३, महापरिकतरा चेव ४' ते खलु पष्ठपृथिवीनरकाः अधः सप्तम्याः पृथिव्याः नरकेभ्यो नो तथा महत्तराचा भवन्ति, नो तथा महा विस्तीर्णत राश्चैव भवन्ति, नो तथा महावकाशतराश्चैव भवन्ति, नो वा तथा महापतिरिक्ततराधैव भवन्ति, यथा सप्तमपृथिवी नरका महत्तराः, महाविस्तीर्णतराः, महावकाशतराः, महामतिरिक्ततरा भवन्ति तथा नेति भावः, अपितु- मापसणतरा चेत्र १, आइण्णतरा चेव २, आउलतरा चेव ३, णोयणतरा चेव ४ ' ते पष्ठ पृथिवी नरकाः महामवेशनतराश्चैत्र, आकीर्णतराश्चैव आकुलतराश्चैव व्यासाय नो दनतराश्चैव प्रेरणातत्पराश्च भवन्ति । 'तेसु णं नरएसु नेरइया अहे सत्तमाए पुढवीए नेइएहितो अप्पकम्मतरा चेव १, अप्पकिरियतरा चेच २, अपामयतरा चेत्र ३, अप्पवेयणतरा चेव ४ ' ते खल्ल षष्ठ पृथिव्याः नरकेषु नायिका अधः सप्तम्याः 'नो तहा महंतराचेव १, महावित्थन्नतराचेवर, महावगासतराचेव३ महापरिकातराचेव४' तथा ये छठीपृथिवी के नरक अवासप्तमी पृथिवी के नरकावासों में से बडे नहीं हैं, न वे वैसे महाधिस्तारवाले है. न वैसे वे महावकाशवाले हैं, और न वे वैसे महाप्रतिरिक्ततर ही हैं। जैसे सप्तमपृथिवी के नरक महत्तर, महाविस्तीर्णतर, महावकाशतर
और महाप्रतिरिक्ततर हैं । 'महप्पवेसणतराचेव १, आइण्णतराचेच २, , आउलतराचेव, ३ णोयणतराचेव ४' ये छठी पृथिवी के नरकावास महाप्रवेशनतर हैं १, आकीर्णतर हैं २, आकुलतर है ३, और प्रेरणातत्पर हैं । 'तेसु णं नरएसु नेरइया अहेसत्तमाए पुढवीए नेरइएहितो अप्पकम्मतराचेव १, अप्पकिरियतराचेव २, अप्पासवतराचेव ३, अप्पवेयणतराचेव ४' छट्ठी प्रथिवी के नरकों में जो नरयिक हैं वे अधः नरएहितो नो तहा महंततराचेव, महावित्थिन्नतराचेवर, महावगासतराचेव३, महापइरिकतराचेव४' छी न२४ना नवासे माससमीना नवासी ४२ai મોટા નથી, તે નરકાવાસ અધાસપ્તમીના નારકાવાસો જેટલા મહાવિસ્તારવાળા પણું નથી, મહાવકાશવાળા પણ નથી અને મહાપ્રતિકિતતર (શૂન્ય) પણ नथी. “महापवेसण्णतराचेव, आइण्णतराचेव, आउलतराचेव, णोयणतराचेव" સાતમી નરકના નરકાવાસ કરતાં તે નરકાવાસે મહાપ્રવેશનતર, આફર્ણતર, આકુલતર અને પ્રેરણતત્પર છે. એટલે કે તે નરકાવાસમાં વધારે નારકોને પ્રવેશ થયા કરે છે, ત્યાં સંકડાશ રહે છે, ધક મુકી ચાલે છે અને નારકનાં शरीरनु सघन या ४२ छ “तेसु णं नरएसु नेरइया अहे सत्तमाए पुढवीए नेरइएहितो अप्पकम्मतराचेव१, अप्पकिरियतराचेवर, अप्पासवतराचेव३, अप्पवेयणतराचे" छही पृथ्वीना नासातमी पृथ्वीना ना२३॥ ३२ता ६५४ तर,
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७६
भगवतीसूक्षे पृथिव्या नैरकेभ्यः अल्पकर्मतराश्चैव, अल्पक्रियतराव, अल्पासवतराश्चैव, अल्पवेदनतराश्चैव भवन्ति, 'णो तहा महाकम्मतरा चेव १, महाकिरियतरा चेन २, महासवरा चे ३, महावेषणतरा चेत्र ४ ' नो तथा पप्ठपृथिव्या नैरयिका महाकर्मतराश्चत्र, महाक्रियतराश्चैव. महानवतराश्चैव, महावेदनतराश्चैव भवन्ति यथा सप्तमपृथिव्या नैरपिका महाकर्मतराः, महाक्रियताराः, मनास्तवतराः मदावेदन तराश्च भवन्ति तथा नैते इति भावः, किन्तु 'महड्रियतराचेच १, महाजुइयतरा चेब २, नो रहा अप्पडियतरा चेर १, अप्पज्जुइतरा चेव २, ते पष्ठ पृथिव्याः नैरपिका महर्दिकतराश्चैव, महाद्युतिकतराश्चैव भवन्ति, परन्तु नो तथा अस्पर्दिकवराश्चैव, अल्पद्युतिकतरार्थव भवन्ति यथा सप्तमपृथिव्या नैरयिका अल्पदिकतराः, अल्पद्युतिकतराश्च भवन्ति न तथैते इति भावः । 'छट्ठीए णं तमाए पुढवीए नरगा पंचमाए धूमप्पभाए पुढचीए नरएहितो महत्तरा चेत्र १, महावित्थिनितरा चेव २, महावगासतरा वेत्र ३, महा पइरिकतरा चेव ४, पष्ठ्याः खलु तमायाः सप्तमीपृथिवी के नैरविकों की अपेक्षा अल्पकर्मतर, अल्पास्त्रवतर और अल्पवेदनातर होते हैं । 'यो तथा महाकम्मतराचेव, १ महाकिरियतराचेव, २ महासवतराचेच ३, महावेयणतराचेव ४' तथा वे सप्तमपृधिवी के नैरपिकों जैसे महाकर्मतर, महाक्रियातर, महास्रवतर और महावेदनतर नहीं हैं 'महड्रियतराचेव १, महाजुज्यतरा चेव २, नो तहा अप्पडियतराचेव १, अप्पज्जुइयतराचेव २' ये छठी पृथिवी के नैरयिक महद्धिकतर होते हैं, और महाधुतिकतर होते हैं, सप्तमपृथिवी के जैसे ये अल्पद्धिक और अल्पद्युतिकतर नहीं होते हैं 'छट्ठीए णं तमाए पुढवीए नरगा पंषमाए धूमप्पभाए पुढवीए नेरइएहितो महत्तराचेव १ महा. विस्थिन्नतराचेव २, महावभासतराचेव ३, महापारिकतराचेव ४' छठी सपाहियात२, ६५ मसतर, मन सपनातर य छे. “णो तहा महाकम्मतराचेव१, महाकिरियतराचेव, महासवतराचेव३, महावेयणतराचेव४" तो અધસતમીના નારકે જેટલા મહાકતર, મહાક્રિયાતર, મહાભ્રવતર અને भावनतर नथी. "महड्डियतराचेव१, महाजुइयतराचेवर, नो तहा अप्पढियतराचेव१, अप्पज्जुइयतराचेवर" मा छट्टी न२४ा ना२। सातमी न२७ना નારકે કરતાં અધિક ત્રાદ્ધિવાળા અને અધિક શુતિવાળા હોય છે, પરંતુ તેઓ સાતમી નરકના નારકે કરતાં અલ્પ ઋદ્ધિવાળા અને અલ્પ દ્યુતિવાળા डात नथी. "छट्ठीए णं तमाए पुढवीए नरगा पंचमाए धूमप्पभाए पुढवीए नेरइएहिंतो महत्तराचेव १, महावित्थिन्नतराचेवर, महावगासतराचेव३, महापइ
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० १ नारकपृथिवीनिरूपणम् ५७७ पृथिव्याः नरकाः पञ्चम्याः धूमप्रभायाः पृथिव्याः नरकेभ्यो महत्तराश्चैव, महाविस्तीर्णतराधेव, महावकाशतराचैव, महामतिरिक्ततराश्चैव भवन्ति, 'नो वहा महंप्पवेसणतराश्चैव १, आइण्णतरा चेव २, आउलतराचेव ३, अणोयतराचेव' नो तथा षष्ठ पृथिवी नरका महापवेशनवराश्चैव, आकीर्णतराश्चैव, आकुन्तराश्चैव, नोदनतराश्चैव भान्ति, यथा पश्चमपृथिवीनरका महापवेशनतरा, आकीर्णतराः, आकुलतरा, नोदनतराश्च भवन्ति तथा नेति भावः । 'तमु णं नरपसु नेरइया पंचमाए धूमप्पभाए पुढवीए नेरइएहिती महासम्मतरा चेव १, महाकिरियतरा चेव २, महासवतरा चेव ३, महावेषणतरा चेत्र ४ तेषु खलु पष्ठपृथिव्या नरकेषु नैर. यिका पञ्चभ्या धूमप्रमायाः पृथिव्या नैरयिकेभ्यो महाकर्मतराक्षेत्र, मह क्रिया तराश्चैव, महानगतराश्चैव, महावेदनतराथैव भवन्ति, 'नो तहा अपम्मतरा चेत्र १, पृथिवी के नरक पंचमी पृथिवी धूमप्रभा के नरकों की अपेक्षा महत्तर हैं, महाविस्तीर्णतर हैं। महावकाशतर है और महामतिरिक्त है 'नो तहा महपवेसणतराचेव १, आइण्णतराचेव २, आउलतराचेव ३, अणायणतराचेव ४' परन्तु ये पंचमी पृथिधी के नरकों जैसे महाप्रवेशनतर, आकीर्णतर और नोदनतर नहीं हैं-पांचवीं पृथिवी के नरक छठी पृथिवी के नरकों की अपेक्षा तो महाप्रवेशनतर, आकीर्णतर, आकुलतर और नोदनतर होते हैं-वैसे ये षष्ठपृथिवी के नारक नहीं होते हैं । 'तेसुर्ण नरएस्तु नेरच्या पंधमाए धूमप्पमाए पुढवीए नेरहपस्तिो महाकम्माराचेव १ महाकिरियतरावेच २ महालबतराव ३ महावेयणतराचेब' छठी पृथिवी के नारक पंचमी के नैरथिकों की अपेक्षा महाफर्मतर, महाक्रियातर, महास्त्रवतर और महावेदनतर होते रिकतराचेव" ही न२४ना न२वासी पांयमी धूमपान नवासी કરતાં વધારે મેટા, વધારે વિસ્તારવાળા, વધારે અવકાશવાળા અને बंधारे प्रतिशत (शून्य) छे. "नो तहा महप्पवेसणतराचेव, आइण्णतराचेव, आउलवराचेव, अणोयणतराचेव" परन्तु छ8 न२४ना न२४वासे पांयमी નરકના નરકાવાસે જેટલાં મહાપ્રશાન્તર (વધારે નારકેના પ્રવેશपाणा), isley २ ( All), भासतर, मन नानतर (4&tમુકકીવાળા) નથી પાંચમી ધૂમપ્રભા પૃથ્વીના નરકાવાસ છઠ્ઠી પૃથ્વીના નરકાવાસો કરતાં મહાપ્રવેશનાર, આકીર્ણતર, આકુલર અને નેદનતર હોય છે. "तेसु णं नरएसु नेरइया पंचमाए धूमप्पमाए पुढवीए नेरइएहितो महाकम्मतराचेव१, महाकिरियतराचेवर, महासवतराचेव३, महावयणतराचेव४" पायभी પૃથ્વીના નારકો કરતાં છઠ્ઠી પૃથ્વીના નારકો મહાકમતર, મહાઢિયાતર, महात२, म भावनतर हाय छे. “नो तहा अप्पकम्मतराचेष१,
म०७३
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
भगवतीस्ने अग्पकिरियतरा चेव २, अप्पासवतरा चेव ३, अप्पवेयणतरा चेव ' पष्ठ पृथिव्या नैरपिका नो वथा अल्पकर्मतराश्चैव, अल्पक्रियतराश्चैव, अल्पासवतराश्चैव, अल्पवेदनतराश्चैव भवन्ति, यथा पञ्चमपृथिव्या नैरपिका अल्पकर्मतराः, अल्पक्रियतरा अल्लास्रवतराः, अल्पवेदनतराश्च भवन्ति तथा नैते इति भावः । 'अपडियतरा चेत्र .१, अप्पजुइतरा व २, नो महड्डियतरा चे। १, महज्जुतरा चेव २' ते पष्ठ पृथिव्या नायिकाः अल्पार्दिकतराधैव, अल्पद्युविकतराव भवन्ति, किन्तु नो तया ते षष्ठ पृथिव्या नैरयिका महर्दिकतराश्चैव, महाद्युतिकतराश्चैव भवन्ति यथा पञ्चम पृथिव्या नैरयिका महर्दिकतराः, महाश्चैतिकतराश्च भवन्ति तथा नेति भावः। पञ्चमनरकवर्णनमाह- पंचमाएणं धूमप्पभाए पुढबीए विनि निस्यवाससयसहस्सा पण्णचा' पञ्चभ्यां खलु धूमप्रभायां पृथिव्यां त्रीणि निरयावासशतसहस्राणि लक्ष. हैं। 'नो तहा अप्पकम्नतराचेव १ अप्पकिरियतरा चेव २, अप्पासवतराचेव ३, अप्पवेयणतराचेव ५' जैसे पंचनी पृथिवी के नारक अल्पतरकर्मवाले, अल्पतरक्रियावाले अल्पतर आस्रवधाले और अल्पतरवेदनावाले होते हैं-वैले ये छठी पृथिवी के नारक अल्पतरकर्मवाले, अल्पतरक्रियावाले, अल्पतर आस्रववाले और अल्पतर वेदनावाले नहीं होते हैं ' अप्पड्रियतराचेव १, अप्पज्जयतराचेव २, नो तहामहडियतराचेव, महज्जुहयतराचेव' छठी पृथिवी के नैरयिक अल्पर्द्धिक एवं अल्पद्युतिक होते हैं। पंचम पृथिवी के नैरयिकों की तरह वे महद्धिक
और महाद्युतिक नहीं होते हैं । 'पंचमाए णं धूमपाए पुढवीए तिन्नि निरयावाससयसहस्सा पण्णत्ता' पंचमनरक का वर्णन करते हुए प्रभु कहते हैं-गौतमीपंचमपृथिवी जो धूमप्रभाहै उसमें तीन लाख नरकावास अप्पकिरियतराचे१२, अप्पासवतराचेव, अप्पवेयणतराचेव४" पायभी पृथ्वीना નારકે જેટલાં અલપતર કર્મવાળા, અલ્પતર ક્રિયાવાળા, અલ્પતર આસ્ત્રવવાળા અને અલ્પતર વેદનાવાળા હોય છે, એટલાં અલ્પતર કર્મવાળા, અલ્પતર કિયાવાળા, અલ્પતર આસવવાળા અને અલ્પતર વેદનાવાળા છઠ્ઠી નરકના ना जाता नथी. " अप्पाड्डयतराचेव१, अप्पज्जुइयतराचेवर, नो तहा महड्डियतराचेव, महज्जुइयतराचेव" ही पृथ्वीन नारमE५ *द्धिामा भने અલ્પતિવાળો હોય છે. પાંચમી નરકના નારકા જેટલી મહાદ્ધિ અને भडायतिवाणा तेथे। उता नथी. " पंचमाए णं धूमप्पभाए पुढवीए तिन्नि निरयावाससयसहस्सा पण्णत्ता" पांयमी धूममा न२४ प न ४२॥ મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે-હે ગૌતમ! પાંચમી નરકમાં ત્રણ લાખ નરકાવાસ
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० १ नारकपृथिवीनिरूपणम् ५७९ जयपरिमितानि प्रज्ञप्तानि, 'एवं जहा छट्ठीए भणिया, एवं सत्त वि, पुढवीओ परोप्परं भण्णंति, जाव रयणप्पमत्ति, जाव नो वहा महट्टियतरा चेव, अप्पजुइतरां चेत्र' एवं पूर्वोक्तरीत्या, यथा पष्ठयाः पृथिव्याः नरकावासादिविषये वक्तव्यता भणिता एवं-तथैव सप्ताऽपि पृथिव्यो मण्यते सप्तानामपि नारकपृथिवीनां परस्परनरकावासादिविषये वक्तव्यता, भणितव्या यावत्-चतुर्थी पङ्कमभा-तृतीयाँ वालुकापभा-द्वितीया शर्करापभा-मधमा रत्नप्रभेति, यावत् पञ्चम्याः धूमपमाया: पृथिव्या नरकाश्चतुथ्योः पङ्कप्रमायाः पृथिव्याः नरकेभ्यो महत्तराश्चैव, महा विस्तीर्णतराश्चैव, महावकाशतराश्चैव, महामतिरिक्ततराश्चैव भवन्ति, नो तथा महाप्रवेशनतराः, आकीर्णतराः, आकुलतरा, नोदनतराश्चैव भवन्ति यथा चतुर पृथिव्या नरका महाप्रवेशनवरा, आक्रीणतरा, आकुलतराः, नोदनतराश्चैव भवन्ति । कहेगये हैं । 'एवं जहा छट्ठीए भणिया, एवं सन्त वि पुढवीओ परोप्परं भण्णंति, जाप रयणप्पमंति, जाब नो तहा महड्रियतराचेव, अप्पज्जुहयतराचेव' जिस प्रकार छठी पृथिवी के नरकाबासादि के विषय में वक्तव्यता कही गई है, इसी प्रकार से सातों पृथिवियों के भी परस्पर में नरकावासादि के विषय में वक्तव्यता कहनी चाहिये । यावत् चतुर्थी-पंकप्रमा, तृतीया-वालुकाप्रभा द्वितीया शकरापमा, प्रथमा-रत्नप्रभा-पृथिवी तक इस तरह जैसे पंचमी धूमप्रभापृथिवी के नरक चतुर्थपकप्रभारथिवी के नरकों की अपेक्षा महत्तर, महाविस्तीर्णतरमहावकाशतर, महाप्रतिरिक्ततर हैं, वैसे ये महाप्रवेशनतर, आकीर्णतर अकुलतर और नोदनेतर नहीं हैं क्यों कि चतुर्थपृथिवी के नरक इनकी अपेक्षा महाप्रवेशनतर, आकीर्णतर, आकुलतर और नोदनतर कहे गये है। इस ४ा छ "एवं जहा छडीए भणिया, एव सत्त वि पुढवीओ परोप्परं भण्णंति, जाव रयणप्पमंत्ति, जाव नो महड्डियतराचेच, अप्पज्जुइयतराचेव" प्रारे छ? પૃથ્વીના નરકાવાસાદિના વિષયમાં કથન કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે સાતે પૃથ્વીઓમાં પણ નારકાવાસાદિના વિષયમાં પરસ્પરને લગતું એવું જ કથન કરવું જોઈએ એટલે કે ચોથી પંકપ્રભા, ત્રીજી વાલુકાપ્રભા, બીજી શર્કરા પ્રભા અને પહેલી રતનપ્રભાનું પણ એવું જ કથન સમજી લેવું. જેમ કે પાંચમી ધૂમપ્રભાના નરકવાસો ચોથી પંકિમભાના નરકાવા કરતાં મહત્તર, મહાવિસ્તીર્ણતર, મહ વકાશતર, મહાપ્રતિરિક્તતર છે ધૂમપ્રભાના નરકાવાસે પંકપ્રભાના નરકાવાસે જેવાં મહાપ્રવેશતર, આકીર્ણતર, આકુલતર અને નેદનતર નથી કારણ કે જેથી પંકપ્રભા નરકના નારકે પાંચમી ધૂમપ્રભાના તારકે કરતાં મહાપ્રવેશતર, આકીર્ણતર, આકુલતર અને ખેદનતર કહ્યા છે.
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
५८०
2
एवं तेषु पञ्चम्याः पृथिव्याः नरकेषु नैरयिकाश्चतुर्थ्याः पृथिव्याः नैरविक्रेभ्यो महाकर्मराः, महाक्रियवराः, महस्रवतराः, महावेदनतराश्च भवन्ति, किन्तु नो तथा अल्प कर्मतराः, अल्पक्रियतराः, अल्पास्रवतराः, अल्पवेदनतराय भवन्ति, यथा चतुर्थ्याः पृथिव्याः नैरयिकाः अलाकर्मतराः, अल्पक्रियतराः, अल्पावतराः, अल्पवेदनतराश्च भवन्ति न तथेति भावः । एवमेत्र ते पञ्चम्याः पृथिव्या नैरयिकाः अल्पर्द्धिकतराः, अल्पद्युतिकतराश्च भवन्ति, नो तथा महर्द्धिकतराः, महाद्युतिकतरा भवन्ति यथा चतुर्थ्याः पृथिव्याः नैरयिकाः महर्द्धिकतराः, महाद्युतिकतराय भवन्ति न तथैते, इत्यादि रीत्या चतुर्थ्याः पङ्कमभायाः पृथिव्या नरकादिविषये, प्रकार पंचमी पृथिवी के उन नरकों में नैरयिक चतुर्थपृथिवी के नैरयिकों की अपेक्षा से महाकमंतर, महान्क्रियातर, महास्रवतर और महावेदनतर हैं, अल्पतरकर्मचाले, अल्पतरक्रियाचाळे, अल्पतर आसवाले और अल्पतर वेदनवाले नहीं है, जैसे कि चतुर्वपृथिवी के नरक इनकी अपेक्षा महाप्रवेशनतर, आकीर्णतर, आकुलर और नोदनतर कहे गये हैं । इस प्रकार वे पंचमी पृथिवी के उन नरकों में नैरकि, चतुर्थपृथिवी के नैरयिकों की अपेक्षा से महाकमंतर, महाक्रियातर, महास्रवतर और महावेदनतर हैं, अल्पतर कर्मवाले, अल्पतरक्रियांवाले, अल्पतर आस्रववाले और अल्पतरवेदनवाले नहीं है, जैसे कि चतुर्थपृथिवी के नैरचिक अल्पतर कर्मचाले, अल्पनर क्रियावाले अल्पतर वाले और अल्पतर वेदनावाले होते हैं। इसी प्रकार से वे पंचमी पृथिवी के नैरयिक जैसे अल्पऋद्धिवाले हैं, और अल्पधुतिवाले है, वैसे वे महाऋद्धिवाले और महाद्युतिवाले नहीं हैं, जैसे चतुर्थपृथिवी के नैरयिक महाऋद्धिवाले और महायुतिवाले इनकी अपेक्षा होते हैं । इसी रीति के अनुसार चतुर्थ पंकप्रभापृथिवी के नरकादि के विषय में, એજ પ્રમાણે ચેાથી પૃથ્વીના નારકા કરતાં પાંચમી પૃથ્વીના નારા મહાકમાઁતર, મહાક્રિયાતર, મહાતર અને મહાવેદનતર છે. તેએ ચેાથી પપ્ર ભાના નારકા જેટલા અલ્પકતર, અપક્રિયાવાળા, અલ્પમસવવાળા અને અલ્પવેદનાવાળા નથી. એજ પ્રમાણે પાંચમી પૃથ્વીના નારકા જેવી અલ્પઋદ્ધિવાળા અને અને અપવ્રુતિવાળા છે, એવી અલ્પઋદ્ધિ અને અલ્પવ્રુતિવાળા ચેાથી પૃથ્વીના નારકા નથી ચેાથી પંકપ્રક્ષાના નારા પાંચમી ધૂમપ્રભાના નારકા કરતાં મહાઋદ્ધિવાળા અને મહાદ્યુતિવાળા છે. એજ પ્રમાણે ચેાથી પંકપ્રભાપૃથ્વીના નરકાવાસાદિના વિષયમાં, ત્રીજી વાલુકાપ્રભાના નર
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० २ स्पर्शद्वारनिरूपणम् ५८१ तृतीयस्याः वालकापभायाः पृथिव्या नरकादिविषये, द्वित्तीगस्याः शर्कराप्रभायाः पृथिव्या नरकादिनिषये, प्रथमायाः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः नरकादिविषये च वक्त. व्यता पूर्वोक्तवदेव स्वयमूहनीया, अन्तिममालापकमाह-नो तथा शर्कराप्रभायाः पृथिव्या नैरयिका महर्दिकतराः, महाद्युतिकतराश्च सन्ति, यथा रत्नपभायाः पृथिव्या नैरपिका: महद्धिकतराः, महद्युतिकतराश्च भान्ति, अपितु अल्पदिकतराः, अल्पद्युतिकतराश्च भवन्ति शर्करापमा नैरयिका इत्यर्थः ॥ सू० १॥
'नेरइय' इति,प्रथमं द्वारं समाप्तम् ।
स्पर्शदारवक्तव्यता मूलम्-रयणप्पभा पुढवि नेरइया णं भंते! करिसयं पुढवि फासं पञ्चणुभवमाणा विहरति ? गोयमा! अणिटुं जाव अमणामं एवं जाव अहे सत्तमपुढविनेरइया, एवं आउफासं, एवं जाव वणस्सइफासं॥सू०२॥
छाया-रत्नप्रभा पृथिवी नैरयिकाः खलु भदन्त । कीदृशं पृथिवीस्पर्श प्रत्यनुभवन विहरन्ति ? गौतम ! अनिष्टं यावत्-अपनोऽमम्-एवं यावत्-अधः सप्तमपृथिवी नरयिकाः, एवम् अप्स्पर्शम् , एवं यावत् वनस्पतिस्पर्शस् ॥ सू० २॥ तृतीयवालुकापृथिवी के नरकादि के विषय में, वित्तीय शर्कराप्रभा पृथिवी के नरकादि के विषय में और रत्नप्रभापृथिवी के नरकादि के विषय में वक्तव्यता अपने आप समशनी चाहिये । अन्तिम अभिलाप कैसा होगा ? सो इसके लिये कहा गया है कि-शर्करामभापृथिवी के नरयिक ऐसे महर्द्धिकलर और महायुतिकतर नहीं होते है। जैसे कि रत्नप्रभापृथिवी के नरयिक महर्द्धिकतर और महाद्युतिकतर होते हैं। इस प्रकार शर्कराप्रभा के अल्पर्द्धिक और अल्पश्रुतिक नैरयिक हैं ॥१॥
प्रथम नैरयिक द्वार समाप्त ॥ કાવાસાદિના વિષયમાં, બીજી શરામભાન નરકાવાસાદિના વિષયમાં અને પહેલી રત્નપ્રભાના નરકાવાસાદિના વિષયમાં પણ કથન પિતાની જાતે જ સમજી લેવું. હવે છેલ્લે અમિલાપ પ્રકટ કરવામાં આવે છે-“શર્કરામભા પૃથ્વીના નારકે રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નારકે જેટલી મહાદ્ધિવાળા અને મહાદ્યુતિવાળા હાતા નથી. તેઓ રતનપ્રભાના નારકો કરતાં અલપઝદ્ધિવાળા અને અલાદ્યતિવાળા હોય છે. સૂ૦૧
કે પ્રથમ નરયિક દ્વાર સમાપ્ત .
man
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________
બટર
भगवतीसूत्रे ____टीका-अथ स्पर्शद्वारमधिकृत्य माह-' रयणप्यभा०' इत्यादि । 'रयणप्पभापुढवि नेरइयाणं भंते ! केरिसय पुढविफासं पच्चणुभवमाणा विहरनि?" गौतमः पृच्छनि-हे महन्न । रन्नप्रभापृथिवीनैरयिकाः खलु कीदृशं-किम्भकारक पृथिवीस्पर्श-पृथिव्याः सम्बन्धिस्पर्श प्रत्यनुभवन्त:-अनुभवविषयी कुर्वन्तो विहरन्ति ? तिष्ठति ? भगवानाह-'गोयमा ! अणिठं जाय अमणामं, एवं जाव अहे सत्तमपुढवि नेरहया, एवं आउफांसं, एवं जाव वणस्सइफासं' हे गौतम ! रत्न प्रभा पृथिवी नरयिकाः अनिष्टम्-अवाञ्छनीयं सककजीवारुचिकरत्वात् यावत्अकान्तम्-अकमनीयम् अनभिलपणीयत्वात् अप्रियम्-द्वेपोत्पादकत्वात् , अमनो,
स्पर्शदोरवक्तव्यता । 'रयणप्पभा पुढविनेरड्या भंते !' इत्यादि।
टीकार्य-सूत्राकर ने इस सूत्रद्वारा स्पर्शद्वारा का वर्णन किया हैइसमें गौतम ने प्रभु से ऐला पूछा है-'रयणप्पभापुढवि नेरहया णं भंते ! केरिमयं पुढविफार्म पञ्चणुभवमाणा विहरंति' हे भदन्त! रत्नप्रभापृथिवी के जो नैरथिक हैं-वे पृथिवी संबंधी कैसे अर्थात् किस प्रकार के स्पर्श का अनुभव करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'अनिट्ट जाच अमणाम, एवं अहेसत्तमपुढधिनेइया एवं आउफासं, एवं जाव वणसहफास' रत्नपनापृथिवी के नरधिक अनिष्टसकल जीवों को अरुचिकारक होने से अवांछनीय, याश्त् अकान्त. अनभिलपणीय होने से अकमनीय, देषोत्पादक होने से अणिय, सतत
-२५२१४तव्यता" रयणप्पभा पुढवि ने इयाण भंते !" त्याह
ટીકાર્થ–સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં સ્પર્શદ્વારનું પ્રતિપાદન કર્યું છે આ • વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે છે કે"रयणप्पमा पुढवि नेरइयाणं भंते ! केरिसय पुढविफास पञ्चणुभत्रमाणा विहरति ? सन् | eAL पृथ्वीन ना२। पृथ्वी समधी वा प्रारना સ્પર્શને અનુભવ કરે છે?
महावीर प्रभुने। उत्त२-" गोयना !" गौतम !" अनिद्रं जाव अम. णाम, एवं जाव अहे. सत्तमपुढवि नेरइया, एवं आउफ सं, एवं जाव वणसइ. फासं" २नमा पृथ्वीना ना२३। अनिष्ट (सनरत ७वान अरुथि:२ पाने કારણે અવાંછનીય), અકાન્ત (અણગમો પેરે તેવા), અપ્રિય (દ્વત્પાદક હેવાને કારણે અખિય), અમનેઝ (સતત દુઃખજનક હોવાને કારણુ અમનેણ, અને અમનેમ (મનને પ્રતિકૂળ હોવાને કારણે અમનમ) એવાં પૃથ્વી સંબંધી સ્પર્શ અનુભવ કરે છે. વળી અહીં અનિષ્ટ આદિ પદેની સાથે “તર-તમ”
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० २ स्पर्शद्वारनिरूपणम् ५.३ जम्-सततदुःखजनकत्वात् , अमनोऽमम्-मनसः प्रतिकूलत्वात् , एतादृशं पृथिवी पर्श प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति, एवं-पूर्वोक्तरीत्यैव यावत्-शर्करामभापृथिवीनैरयिका, वालुकापमापृथिवी नैरयिकाः, पलपमापृथिवी नैरयिकाः, धूमप्रभाथिवीनैरयिकाः, तमामभापृथिवी नरयिकाः, अधासतमपृथिवीनरयिकाश्च अनिष्टम् , अकान्तम् , अमियम् , अमनोज्ञम् ,अमनोऽमम् पृथिवी कायिकस्पर्शम् उत्तरोत्तरमेकैकमधिकमनिष्टमनिष्टनरमनिष्टतमादिकं प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति, एवं पूर्वोक्तरीत्यैव रत्नप्रमादि सप्तपथिवीनरयिकाः अनिष्टम् , अकान्तम् , अमियम् , अमनोऽमम् अष्कायिकस्पर्शम् प्रत्यनुभवन्तो विहरन्ति, एवं-पूर्वोक्तरीत्यैव, यावत्-तेजससायिकस्पर्श, वायुकायिकस्पर्शम् , वनस्पतिकायिकस्पर्श च, पूर्वोक्तानिष्टादिविशेषणदुःखजनक होने से अमनोज्ञ, तथा भन के प्रतिकूल होने से अमनोम ऐसे पृधिची स्पर्श का अनुभव करते हैं। यहां से आगे अनिष्टादि प्रत्येक पदों के साथ-तर, तम प्रत्यय और लगा लेना चाहिये-तथा च-वे उत्तरोत्तर में अनिष्ट तर, अनिष्टतम आदिरूपसे पृथिवी संबंधी स्पर्शका अनुभव करते है, इसी पूर्वोत्तरीतिसे यावत् शर्कराप्रभा पृथिवी के नैरयिक, चालुकामभापृथिवी के नैरयिक, पंकप्रभापृथिवी के नैरयिक, धूमप्रभा पृथिवी के नैरयिक, तमःप्रभापृथिवी के नैरपिक और अधासप्तमी, पृथिवी के नैरयिक भी अनिष्ट, अकान्त अप्रिय, अमनोज्ञ और अमनोम आदिरूप से पृथिवीकायिक संबंधी स्पर्शका अनुभव करते हैं। इसी प्रकार से रत्नप्रभा से लेकर अधासप्तमीपृथिवी के नेरथिक अनिष्ट, अकान्त, अप्रिय, अमनोज्ञ और अमनोम आदिरूप से अप्रकायिक संबंधी स्पर्श का अनुभव करते हैं । इसी प्रकार से वे तेजस्कायिक संबंधी, वायुकाधिकसंबंधी और वनस्पतिकायिक संबंधी પ્રત્યય લગાડવા જોઈએ એટલે કે તેઓ પૃથ્વી સંબંધી અનિછતર, અનિષ્ટતમ આદિ સ્પર્શીને પણ અનુભવ કરે છે. એ જ પ્રમાણે શરામભા પૃથ્વીના નાર, વાલુકાપ્રભાના નારકે, પંકપ્રભાના નારકે, ધૂમપ્રભાના નારકો, તમપ્રભાના નારકે અને અધઃસસમી પૃથ્વીના નારકે પણ અનિષ્ટ, અકાન્ત, અપ્રિય, અમનેz, અને અમનેમ આદિ રૂપે પૃથ્વીકાયિક સ્પર્શને અનુભવ કરે છે. એ જ પ્રમાણે રત્નપ્રભાથી લઈને અધા સપ્તમી પર્યન્તની સાતે નરકેના નારકે અનિષ્ટ, અકાન્ત, અપ્રિય, અમને અને અમનેમ આદિ રૂપે અકાયિક સંબંધી સ્પશને, વાયકાયિક સંબધી સ્પર્શને, તેજસ્કાયિક સંબંધી સ્પર્શને અને વનસ્પતિકાયિક સંબંધી પર્શને પણ અનુભવ કરે
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती विशिष्टमेव प्रत्यनुभवन्तो रत्नममादि सप्तपृथिवी नरगिका विहरन्ति, अत्रेदं योध्यम् यद्यपि बादरतैजसकायिकानां समयक्षेत्रमात्ररिपये एव सद्भावात् , भूक्ष्मतेजस कायिकानां तु तत्र सद्भावेऽपि स्पर्शनेन्द्रियाविषयत्वादेव तत्स्पर्शीवक्तुमशक्यस्तथा चमप्तस्वपि पृथिवीषु नैरयिकाणां तेजस्कायिकस्पर्शवर्जित पृथिवीकायिकादि स्पर्शस्यैव ग्रहणस्य युक्तवाद , यावत्पदेन तेजस्कायिकस्पर्शस्य ग्रहणं न युक्तं पविभाति, तथापि यावत्पदसंग्राम तेजस्कायिकम्पशन्देनात्र तेजस्कायिकस्यैव परमाधार्मिकनिष्पादिताग्निसदृशोष्णतस्तुनः स्पस्यैर विवक्षितत्वेन न कोऽपि दोषः॥९०२॥ स्पर्शका अनिष्टादि विशेषण विशिष्टरूप से ही अनुभव करते हैं। यहां पर इतना विशेष समझना चाहिये कि-चादर तेजस्कायिक जीवों का सद्भाब केवल समय क्षेत्र में ही है अन्यत्र नहीं, सूक्ष्म तेजस्कायिक जीवों का सद्भाच सर्वत्र है । अतः नरकों में भी सूक्ष्मतेजस्कायिक जीवों का सद्भाव पाया जाता है । इस प्रकार नरकों में इनका सद्भाव होने पर भी स्पर्शनेन्द्रिय द्वारा इनके स्पर्श का ग्रहण नहीं हो सकता। क्योंकि सूक्ष्म एकेन्द्रिय जीव किसी भी इन्द्रिय के द्वारा गृहीत नहीं हो सकते हैं ऐसा सिद्धान्त का कथन है। इसलिये नारक जीव इनके स्पर्शका अनिष्टादिरूप से अनुभव करते हैं ऐसा कथन वक्तुं अशक्य है । अत: सोतों ही पृथिवियों में नैरयिक, तेजस्कायिक स्पर्शवजित पृथिवीकायिकादि के स्पर्श का ही अनिष्टादिरूपसे अनुभव करते हैं ऐसा युक्ति युक्त होनेसे यहां यावत् पद से जो तेजस्कायिक के स्पर्श का ग्रहण किया गया है, वह युक्त प्रतीत नहीं होता फिरभी यावत्पदसे गृहीत तेजस्कायिक स्पर्श शब्द से यहां तैजस्काधिक છે. અહીં આ વાત ધ્યાનમાં રાખવા જેવી છે કે બાદર તેજસ્કાયિક જીવોને સદ્દભાવ માત્ર સમયક્ષેત્રમાં જ છે, બીજે નથી. સૂમ તેજસ્કાયિક જીવોને સદ્દભાવ સર્વત્ર છે તેથી નરકમાં પણ સૂક્ષમ તેજસ્કાયિક જીને સદુભાવ હોય છે આ પ્રકારે નરકામાં તેમને સદ્ભાવ હોવા છતાં પણ સ્પર્શેન્દ્રિય દ્વારા તેમના સ્પર્શનું ગ્રહણ થઈ શકતું નથી, કારણ કે સૂક્ષમ એકેન્દ્રિય જો કેઈ પણ ઈન્દ્રિય દ્વારા ગૃહીત થઈ શકતા નથી એવું સિદ્ધાન્તનું કથન છે. તેથી નારક છે તેમના સ્પર્શને અનિષ્ટાદિ રૂપે અનુભવ કરે છે, આ પ્રકારનું કથન અશકય બની જાય છે. તેથી એવું જ કથન યુકિતચુત લાગે છે કે સાતે પૃથ્વીના નારકા તેજસ્કાયિક સ્પર્શ સિવાયના પુણ્વીકાયિકાદિના સ્પર્શને જ અનિષ્ટાદિ રૂપે અનુભવ કરે છે. તેથી અહીં “યાવત’ પદ દ્વારા જે તેજસ્કાયિકના સ્પર્શનું ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે તે ચોગ્ય લાગતું નથી છતાં પણ અહીં “ચાવત” પદ દ્વારા ગૃહીત તેજસ્કાયિક સ્પર્શદ્વારા તૈજકાયિકના જેવી ઉષ્ણવસ્તુ કે જે અગ્નિ જેવી હોય છે અને જેનું પરમાધા
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०४ सू० ३ प्रणिधि ( अपेक्षा) द्वारनिरूपणम् ५८५ रत्नप्रभादिप्रणिधि (अपेक्षाद्वार) वक्तव्यता
मूलम् - 'इमा णं भंते! रयणप्पभा पुढवी दोचं सकरप्पभं पुढविं पणिहाय सव्वमहंतिया बाहल्लेणं सव्वक्खुड्डिया सवंतेसु एवं जहा जीवाभिगमे बितिए नेरइए उद्देसए | सू० ३ ॥
छाया - इयं खलु मदन्त ! रत्नप्रभापृथिवी द्वितीयां शर्करामभां पृथिवीं, प्रणिधाय सर्वमही वादल्येन सर्वक्षुद्रिका सर्वान्तेषु, एवं यथा जीवाभिगमे द्वितीये नैरथिकोद्देशके ॥ ० ३ ॥
1
टीका - अथ तृतीयं प्रणिधिद्वारमाह-' इमा णं भंते ! इत्यादि । ' इमाणं भंते रयणपमा पुढवी दोच्चं सक्करभं पुढविं पणिधाय सव्त्रम हंतिया वाहल्लेणं, सव्वक्खुड्डिया सव्यंतेसु ? ' गौतमः पृच्छति - हे मद्दन्त ! इयं खल्ल रत्नमापृथिवी द्वितीयां शर्कराप्रभां पृथिवीं प्रणिधाय प्रतीत्य- आश्रित्य शर्कराममा पृथिव्यपेक्षया इत्यर्थः किं सर्वमहतिका - सर्वथा महती वर्तते ? वाढलगेन- परिधिना स्थौल्येनेत्यर्थः, की जैसी उष्ण वस्तु का जो अग्नितुल्य होती है और जिसे परमाधामिंकदेवादि निष्पन्न करते हैं, स्पर्श विवक्षित है ॥ २ ॥
इति स्पर्धाद्वार वक्तव्यता ॥ प्रभादिप्रणिधि- अपेक्षा-द्वारवक्तव्यता
'इमा णं भंते । रयणप्पभापुढची' इत्यादि ।
टीकार्थ - इस सूत्र में तीसरे प्रणधिद्वार का कथन है । इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है- 'इमा णं भंते! रयणध्वभा पुढची दोच्चं सकरप्पभ्रं पुढर्वि पणिहाय सव्वमहंतिया बाहल्लेणं, सव्वक्खुडिया सव्यंतेसु' हे भदन्त ! यह रत्नप्रभा नामकी जो पहिली पृथिवी है । वह शर्कराभा नामकी दूसरी पृथिवी की अपेक्षा क्या परिधि-स्थूलता-में મિક દેવા દ્વારા નિર્માણ થાય છે, તેને ગ્રહણ કરવામાં આવે તે કાઈ પણ દોષના અવકાશ રહેતા નથી. ।।સૂ૦૨/
|| સ્પર્શી દ્વારની વક્તવ્યતા સમાસ॥ - रत्नप्रलाहि अशिधिद्वारवतव्यता"इमाणं भंते! रयणप्पभा पुढवी " त्याहि
ટીકાથ-આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે ત્રીજા પ્રભુષિદ્ધારનું કથન કર્યુ છે गौतम स्वाभी महावीर अलुने सेवा प्रश्न पूछे छे हैं-" इमाणं भंते! रयणप्पभा पुढवी दोच्चं सकरप्पभ पुढत्रिं पणिहाय सव्वमहतिया बाहलेणं, सव्वक्खुडिया सव्यंतेसु " हे भगवन् ! रत्नअला नामनी पडेसी पृथ्वी शुद्ध शर्करायला નામની બીજી પૃથ્વી કરતાં પરિધિની (સ્થૂલતાની) અપેક્ષાએ માટી છે, અને
भ० ७४
3
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती अथ च रत्नरमा पृथिवी सर्वक्षुद्रिका-सर्वया क्षुदा लघी वर्तते सर्वान्तेषु पूर्वपश्चिमदक्षिणोत्तरदिग्यागेपु, रत्नप्रभायाः आयामविष्कम्भाभ्यां रज्जुपमाणत्वात् , शर्करामभायाश्च ततो महत्तरत्वात् , ' एवं जहा जीवाभिगमे वितीये नेरइयउद्देसए' एवं-तथैव वर्तते रत्नप्रभापृथिव्याः बाहल्यस्य अशीतिसहस्राधिकलायोजनप्रमाणस्वाद , शर्करापमा पृथिव्या वाहल्यस्य च द्वात्रिंशत् सहस्राधिकलक्षयोजनप्रमाणत्वात् , या जीवाभिगमे द्वितीये नैरयिकोद्देशके उक्तं तथैवात्रापि वक्तव्यम् , तथा मोटाई में सर्वथा घडी है ? और पूर्व, पश्चिम, दक्षिण एवं उत्तर दिग्भागों में आयामविष्कम को लेकर छोटी है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं जहा जीवाभिगमे वितीये नेरच्यउद्देसए' हां गौतम ! ऐसा ही है-रत्नप्रभापृथिवी द्वितीय शर्कराप्रभापृथिवी की अपेक्षा स्थूलता में अधिक है और आयाम एवं विष्कंभ में यह चारों दिशाओं में उसकी अपेक्षा छोटी है। क्योंकि रत्नप्रभा का आयामविष्कंभ एक रज्जुप्रमाण है और शर्कराप्रभा का विस्तार उससे अधिक है । इत्यादि सब कथन जैसा किजीवाभिगम सूत्र के द्वितीय नैरयिक उद्देशक में किया गया है। वैसा ही यहां पर जानना चाहिये, रत्नमभापृथिवी की मोटाई एक लाख ८० हजार योजन की है। इसलिये वह सब से बड़ी है,
और शर्कराप्रमा की मोटाई एक लाख ३२ हजार योजन की है, इसलिये उससे यह छोटी है-रत्नप्रभा लंबाई चौडाई में एक राजूप्रमाण પૂર્વ, પશ્ચિમ, દક્ષિણ અને ઉત્તર દિભાગોમાં લંબાઈ અને પહોળાઈની અપેક્ષાએ નાની છે ખરી?
मडावीर प्रभुना उत्तर-" एवं जहा जीवाभिगमे बितीये नेरइय उसए" હા, ગૌતમ! એવું જ છે. રત્નપ્રભા પૃથ્વીની સ્થૂલતા આસપાસ જે પૃથ્વીકાયિક, શકરપ્રભા પૃથ્વી કરતાં અધિક છે અને તે ચારે દિશાઓમાં તેની લંબાઈ અને પહોળાઈની અપેક્ષાએ શર્કરામભા પૃથ્વી કરતાં નાની છે, કારણ કે રતનપ્રભાને આયામવિષ્કભ (લંબાઈ પહોળાઈ) એક રજૂ પ્રમાણે છે અને શર્કરા પ્રજાને તેના કરતાં અધિક છે. જીવાભિગમ સૂત્રના બીજા નિરયિક ઉદેશમાં આ વિષયને અનુલક્ષીને જે કથન કરવામાં આવ્યું છે, તે અહીં ગ્રહણ કરવાનું છે રત્નપ્રભાની સ્થૂલતા. એક લાખ એંસી હજાર જનની છે. તેથી તે સ્થૂલતાની અપેક્ષાએ સાતે પૃથ્વીઓમાં મોટી છે શર્કરાબભાની સ્થૂલતા એક લાખ બત્રીસ હજાર એજનની છે. તેથી તે સ્થૂલતામાં રત્નપ્રભા કરતાં નાની છે. પ્રભાની લંબાઈ પહોળાઈ તેના કરતાં અધિક છે આ
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०४ सू० ३ प्रणिधि(अपेक्षाद्वारनिरूपणम् ५८७ चोक्तं जीवाभिगमे तृतीयप्रतिपत्तौ द्वितीयोदेशके, हवा, गोयमा ! इमाणं रयणप्पभा पुढवी दोच्चं पुढिवि पणिहाय जाब सबक्खुडिया सव्र्वतेसु, एवं एएणं अमिलावेणं जाव छछिया पुढवी अहे सत्तमं पुढदि पणिहाय जाव सन्चक्खुड्डिया सव्वतेसु" ति इन्त, गौतम ! इयं खलु रत्नप्रभा पृथिवी द्वितीयां पृथिवीं मणिधाय यावत् सर्वक्षुद्रिका सर्वान्तेषु एवम् एनेन अभिलापेन यावत् पष्ठी पृथिवी अधः सप्तमी पृथिवीं प्रणिधाय यात्रच सर्वक्षुद्रिका सर्वान्तेषु, इति ।। सू० ३ ॥ है और शर्कराप्रभा उससे अधिक है। जीवाभिगम सूत्र के तृतीय प्रतिपत्ति का द्वितीय उद्देशक में ऐसा पाठ इस विषय में कहा गया है'हंता, गोयमा ! इमा ण रयप्पभापुढवी दोच्च पुढवि पणिहाय जाव सम्वखुड्डिया सव्वंतेसु, एवं एएसु अभिलावेणं जाव छट्टिया पुढवी पणिहाय जाव सव्यक्खुडिया सव्वंतेमुत्ति'हां गौतम! यह रत्नप्रभा पृथिवी द्वितीय पृथिवी की अपेक्षा यावत् सर्वान्तों में-पूर्व पश्चिम, दक्षिण एवं उत्तरदिग्भागों में-सब से छोटी है। इसी प्रकार से इस अभि. लाप से यावत् छठी पृथिवी अधः सप्तमीपृथिवी की अपेक्षा यावत् सर्वान्तों में-पूर्व पश्चिम दक्षिण एवं उत्तरदिग्भागों में सबसे छोटी है।सू० ३॥
इति रत्नप्रभादि प्रणिधिद्वारवक्तव्यता॥ વિષયને અનુલક્ષીને જીવાભિગમ સૂત્રના બીજા ઉદ્દેશામાં આ પ્રકારને સૂત્રપાઠ भाये। छ. "हंता, गोयमा! इमाणं रयणमा पुढवी दोच्चं पुढवि पणिहाय जाव साक्खुहिया सव्वेसु, एवं एएसु अभिलावेण जाव छट्ठिया पुढवी अहे सत्तमं पुढषि पणिहाय जाव सव्वखुडिया सव्वंतेसु ति" , गौतम ! AL રત્નપ્રભા પૃથ્વી બીજી રત્નપ્રભા પૃથ્વી કરતાં સ્થૂલતામાં મોટી છે અને લંબાઈ પહેળાઈની અપેક્ષાએ સન્તોમાં (પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તર અને દક્ષિણ દિમાગમાં) નાની છે. રત્નપ્રભા પૃથ્વી સ્કૂલતાની અપેક્ષાએ સાતે પૃથ્વીઓમાં સૌથી મોટી છે, પરંતુ લંબાઈ પહોળાઈની અપેક્ષાએ સૌથી નાની છે. આ પ્રકારનું કથન સાતમી પૃથવી પર્વતની પૃથ્વીના વિષયમાં પણ સમજી લેવું છેલ્લે અભિલાય આ પ્રકાર બનશે-છઠ્ઠી પૃથ્વીની સ્કૂલતા અધાસપ્તમી પૃથ્વી કરતાં વધારે છે, પરન્તુ આયામવિષ્કભની અપેક્ષાએ સાતમી પૃથ્વી છકી પૃથ્વી કરતાં મોટી છે અને સાતે પૃથ્વીઓમાં મોટી છે. સૂ૦૩
છે રાનપ્રભાદિ પ્રણિધિદ્વાર વક્તવ્યતા સમાસ છે
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________
५
-
भगवती निरयान्तद्वारवक्तव्यता। : मूलम्-'इमीसे गं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए णिरयपरिसामंतेसु जे पुढविकाइया, एवं जहा नेरड्य उद्देमए जाव अहे सत्तमाए ॥सू०४॥
छाया-अस्याः खलु भदन्त ! रत्नपभायाः पृथिव्याः नित्यपरिसामन्तेषु ये पृथिवीकायिकाः, एवं यथा नैरयिकोद्देशके यावत्-अधः सम्याम् ॥ मू०४॥
टीका-अथ चतुर्य निरयावद्वारमधिकृत्याह-'इमीसे गं मंते' इत्यादि। 'इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुढपीए णिरयपरिसामंतेमु जे पुढविकाइया ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! अस्याः खलु रत्नप्रभायाः पृथिव्याः निरयपरिसा. मन्तेषु-निरयावासानां परिपार्श्वतो ये पृथिवीकायिकाः, अकायिकाः, तेजस्का. यिकाः, वायुकायिकाः, वनस्पतिकायिका. जीवाः सन्ति, ते किं महाकर्मवन्तः, महाक्रियावन्तः, मरासमवन्तः महावेदनावन्तः सन्ति ? भगवानाह-' एवं जहा
निरयान्तद्वारवक्तव्यता'इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए' इत्यादि ।
टीकार्य-सूत्रकारने इस सूत्र द्वारा चौथे निरयान्त द्वार की परूपणा की है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'इमी से णं भंते ! रयणपाए पुढबीए णिरयपरिक्षामंते जे पुडविकाइया' हे भदन्त । इस रत्नप्रभापूथिवी में जो नरयिकावात हैं उन नैरयिकावासों के आसपास जो पृथिवीकायिक, अफायिक, तेजस्कायिक, वायुभाषिक, एवं वनस्पति. कायिक जीव हैं, वे क्या महाकर्मचाले, महाक्रियावाले, महानववाले 'और महोवेदनावाले हैं ? इसके उत्तर में प्रभु ने कहा 'एवं जहा नेरइय
-निश्या-तवा२१४०यता"इमीसे गं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए" त्याह
ટીકાર્થ–સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા ચોથા નિરયાન્ત દ્વારની પ્રરૂપણું કરી કે છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવો પ્રશ્ન પૂછે
छ -" इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए णियरपरिसामतेसु जे पुढविकाइया" હે ભગવન્! આ રતનપભા પૃથ્વીમાં જે નરકાવાસો છે, તે નરકાવાસની 'અકાયિક, તેજસકાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક જીવ છે તેઓ શું મહાકર્મવાળા, મહાકિયાવાળા, મહાઆસવવાળા અને મહાવેદનાવાળા છે? मा प्रशन उत्तर भापता महावीर प्रभु ४ छ है-" एव' जहा नेरइय उद्देसए जाव अहे सत्तमाए" 3 गौतम ! मा विषयने मनुतक्षीत लिगम
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१३ उ० ४ सू० ४ निरयान्तरद्वारनिरूपणम् ५८९ नेरइयउद्देसए जाव अहे सत्तमाए' हे गौतम ! एवं-पूर्वोक्तरीत्या, यथा जीवाभिगमसम्बन्धिनि तृतीयप्रतिपत्तिगते द्वितीये नैरयिकोद्देशके प्रतिपादितं तथैवात्रापि पतिपत्तव्यम् , तथाचोक्तं जीवाभिगमे
"आउकाइया, तेउकाइया, वाउकाइया, वणस्सइकाइया तेणं जीवामहाकम्मतरा चेव जाव महावेयणतरा चेव ? हता, गोयमा !' इत्यादि, यावत्शर्करामभायाः पृथिव्याः, वालुकाप्रभायाः, पङ्कपमायाः, धूमप्रभायाः, तमःप्रभाया, अधः सप्तम्याः निरयसामन्तेपु निरयावासानां परिपार्श्वतः अकायिकादयः, महाकर्मतरा, महाक्रियतराः, महास्रवतराः, महावेदनतराश्चैव भवन्ति ।।सू०४॥
लोकमध्यद्वारवक्तव्यता मूलम् -“कहिणं भंते! लोगस्त आयाममज्झे पण्णते? गोयमा! इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए उवासंतरस्स असं. • खेज्जतिभागंओगाहेत्ता एत्थ णं लोगस्स आयाममज्झे पण्णत्ते। .. कहिणं भंते! अहे लोगस्स आयाममज्झे पण्णते? गोयमा! __ उद्देसए जाव अहे सत्तमाए' हे गौतम! जैसा जीवाभिगमसंबंधी तृतीय
प्रतिपत्तिगत द्वितीय नैरयिक उद्देशक में प्रतिपादित हुआ है, उसी 'प्रकार से यहां पर भी समझना चाहिये । जीवाभिगम में ऐसा ही कहा गया है-'आउक्काइया, तेउकाइया, वाउकाइया, वणस्सइकाइया तेणं जीवा महावेयणतराचेव ? हंता, गोयमा ! इत्यादि यावत् शर्कगभा के, , वालुकाप्रमा के पंकप्रभा के धूमप्रभा के, तमासभा के अधासप्तमी के नैरपिकावासों के आसपास जो अपकायिकादिक जीव हैं वे महाकर्मवाले महाक्रियावाले, महानववाले और महावेदनावाले हैं ॥४॥
इति निरयान्तद्वारवक्तव्यता॥ સૂત્રના બીજા નૈરયિક ઉદ્દેશકમાં જે કથન કરવામાં આવ્યું છે, તે કથન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ છભિગમમાં એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે"आउकाइया, तेउकाइया, वाउक्काइया, वणस्सइक्काइया तेणं जीवा महावेयणतराचेव ? हता, गोयमा !" त्याहि गीतम! २नमा, शशमा, વાલુકાપ્રભા, પંકપ્રભા, ધૂમપ્રભા, તમ પ્રભા અને અાસપ્તમી પૃથ્વીના નરકાવાસની આસપાસ જે અપ્રકાયિક આદિ જીવે છે, તેઓ મહાકર્મવાળા, મહાફિયાવાળી, મહાઆસવવાળા અને મહાવેદમાવાળા છે. સૂ૦૪
___ निरयान्ता व्यता संपूर्ण ।
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६०
भगवतीसूत्र चउत्थीए पंकप्पभाए पुढवीए उवासंतरस्स सातिरेगं अद्धं ओगाहेला, एत्थ णं अहेलोगस्स आयाममञ्झे पण्णत्ते। कहिणं भंते! उलोगस्स आयाममज्झे पण्णते? गोयमा! उपि सणंकुमारमाहिंदाणं कपाणं हट्टि बंभलोए कप्पे रिट विमाणे पत्थडे एत्थ णं उड्डलोगस्स आयाममझे पण्णत्ते। कहि णं भंते! तिरियलोगस्स आयाममझे पण्णत्ते? गोयमा! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स बहुमज्झदेसभाए इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए उवरिमहेटिल्लेसु खुड्डागपयरेसु, एत्थ णं तिरियलोगस्स मज्झे अपएसिए रुयए पण्णत्ते, जओणं इमाओ दसदिसाओ पवहंति, तं जहा-पुरस्थिमा पुरस्थिमदाहिणा एवं जहा दसमसए नामधेज्जत्ति सू०५॥
छाया कुत्र खलु मदन्त !लोकस्य आयाममध्यं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! अस्याः खलु रत्नममायाः पृथिव्या आकाशान्तरस्य असंख्येयतमभागम् अवगाल, अत्र खलु लोकस्य आयाममध्यं प्रज्ञप्तम् । कुत्र खल भदन्त ! अबोलोकस्य आयाममध्य प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! चतुर्थ्याः पङ्कममायाः पृथिव्या आकाशान्तरस्य साति. रेकम अर्धम् अवगाह्य, अत्र खलु अधोलोकस्य आयाममध्यं प्रज्ञतम् । कुर खलु भदन्त ! उ लोकस्य आयाममध्यं प्रज्ञप्तम् ! गौतम ! उपरि सनत्कुमारमाहेन्द्रयोः कल्पयोः, अधोब्रह्मलो के कल्पे रिष्टविमानं प्रतरम् , अत्र खल उप्रलोकस्य आयाममध्यं प्रज्ञप्तम् । कुत्र खलु भदन्त । तिर्यग्लोकस्य आयाममध्यं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य बहुमध्यदेशभागे अस्याः रत्नमभायाः पृथिव्याः उपरिमाधस्तनयोः क्षुदकमतरयोः, अत्र खलु तिर्यग्लोकस्य मध्ये अष्ट प्रदेशिको रुचकः प्रज्ञप्तः, यतः खलु इमाः दशदिशः प्रवहन्ति तद्यथा-पौरस्त्या, पौरस्त्यः दक्षिणा एवं यथा दशमशतके नामधेयमिति ॥ सू० ५॥
टीका-अय पञ्चमं लोकद्वारमाह-'कहिणं मंते' इत्यादि । 'कहिणं भंते! लोगस्स आयाममज्झे पण्णत्ते! गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! कुत्र खलु अस्य लोकस्य ।
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________
2
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१३ उ० ४ सू० ५ लोकमध्यद्वारनिरूपणम् ५९१ आयाममध्यम्-आयामस्य दैय॑स्य मध्यं-मध्यभागः, प्रज्ञप्तम् ? भगवानाह'गोयमा ! इमीसे गं रयणप्षमाए पुढवीए उवासंतरस्स असंखेजइभाग ओगाहेत्ता, एत्य णं लोगस्स आयाममज्झे पण्णत्ते' हे गौतम । अस्याः खलु रत्नप्रभायाः पृथिव्याः आकाशान्तरस्य-आकाशखण्डस्य, असंख्येयतमं भागम् अवगाह्य-उल्लइन्य-अत्र खलु रत्नप्रभापृथिव्या आकाशखण्डस्य असंख्येयतमभागोल्लंघनानन्तरे प्रदेशे, लोकस्य अस्य आयाममध्यं-दैयमध्यभागः, प्रज्ञप्तम् । गौतमः पृच्छति
लोकमध्यद्वारवक्तव्यता-- 'कहि णं भंते ! लोगस्स आयाममज्झे पण्णत्ते' इत्यादि।
टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ने लोकद्वार की प्ररूपणा की हैइसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'कहिणं भंते ! लोगस्स आयाममज्झे पण्णत्त' हे भदन्त ! लोक की लम्बाई का मध्यभाग कहां पर कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है-'गोयमा हमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए उवासंतरस्स असंखेज्जहभाग ओगाहेत्ता एस्थ णं लोगस्स आयाममज्झे पण्णत्ते' हे गौतम ! इस रत्नप्रभापृथिवी का जो आकाशान्तर-आकाशखण्ड़ है उस आकाशखंड़ का जो असंख्यातवां, भाग है-उस असंख्यातवें भागको उल्लंघन करके जो स्थान आया हैवही लोक की लम्बाई का मध्यभाग है। अर्थात-रत्नप्रभापृथिवी के असंख्यातवें भाग को उल्लंघन करके अनन्तर प्रदेश में लोक की लम्बाई
-मध्यातव्या“कहिणं भंते ! लोगस्स आयाममझे पण्णत्ते" त्याह
ટીકાર્ય–આ સૂત્રમાં સૂત્રકારે લેકદ્વારની પ્રરૂપણ કરી છે. આ વિષયને मनुरक्षीन गौतम स्वामी महावीर प्रसुन सेवा प्रश पूछे थे 3-" कहिणं भते ! लोगस्स आयाममज्झे पण्णत्ते” 8 साव! नी माना મધ્યભાગ કઈ જગ્યાએ કહ્યું છે?
महावीर प्रभुना उत्त२-"गोयमा! इमीसेणं रयणप्पभाए पुढवीए उवासं तररस असंखेज्जइभाग ओगाहेत्ता एत्य गं लोगस्स आयाममझे पण्णत्ते" ગૌતમ! આ રત્નપ પૃથ્વીનું જે આકાશાન્તર (આકાશખંડ) છે તે આકાશાતરના અસંખ્યાતમાં ભાગનું ઓળંગન કરતા જે સ્થાન આવે છે, તે સ્થાન જ લેકની લંબાઇને મધ્યભાગ છે. એટલે કે રત્નપ્રભા પૃથ્વીના આકાશનં. હના અસખ્યાતમાં ભાગનું ઉલ્લંઘન કર્યા બાદ જે સ્થાન આવે છે, તે સ્થાન જ લેકની લંબાઈને મધ્યભાગ છે.
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९२
भगवतीसूत्रे 'कहिणं भंते ! हे लोगस्स आयाममञ्झे पण्णत्ते? हे भदन्त ! कुत्र खल स्थाने अधोलोकस्य आयाममध्यम्-आयामस्य देयस्य मध्यं-मध्यभागः, प्रज्ञप्तम् ? भगवानाह-'गोयमा ! चउत्थीए पंकप्पमाए पुढधीए उवासंतरस्स सातिरेगं अद्धं ओगाहित्ता, एत्य णं अहे लोगस्स आयाममज्झे पण्णत्ते' हे गौतम! चतुर्थ्या: पङ्कपभायाः पृथिव्याः आकाशान्तरस्य-आकाशखण्डस्य, सातिरेकं-किञ्चिदधिकम् , अर्द्धम्-अर्धभागम् , अबगाह्य-प्रविश्य उल्लङ्घनानन्तरमित्यर्थः, अत्र खलु उक्तप्रदेशे, अधोलोकस्य आयाममध्यम्-दैयेमध्यभागः, प्रज्ञप्तम् । तथा च मेरुमध्यस्य रुचकमदेशस्याधो नवयोजनशतानि अतिक्रम्याधोलोको भवति लोकान्तं यावत् , स च सातिरेकाः सप्तरज्जवस्तन्मध्यभागश्चतुर्थ्याः पञ्चम्याश्च पृथिव्याः यदवकाशान्तरं तस्य सातिरेकमर्द्धमतिक्रम्य भवतीतिभावः। गौनमः पृच्छतिका मध्यभाग कहा गया है। अब गौतमस्वामी प्रभु से पूछते हैं'कहि ण भंते ! अहेलोगस्स आयाममज्झे पण्णत्ते' हे भदन्त ! अधोलोक की लम्बाई का मध्यभाग कहां पर कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'चउत्थीए पंकप्पभाए पुढवीए, उवासंतरस्त लातिरेक अद्ध ओगाहित्ता एत्थ णं अहे लोगस्त आयाममज्झे पण्णत्ते' पंकप्रभानामकी जो चौथी पृथिवी है-उस पृथिवी के आकाशखण्ड को कुछ अधिक आधा उल्लंघन करके अनन्तर प्रदेश आता ई-ठीक यही प्रदेश अधोलोककी लम्बाई का मध्यभाग कहा गया है। तथा च मेरुके मध्यमें जो रुचक प्रदेश है उस रुचक प्रदेश के नीचे नौ सौ योजन आगे जाकर अधोलोक है यह सर्वत्र कुछ अधिक सात राजू है। इसका मध्यभाग चौथीपृथिवी और पांचवीं पृथिवी के मध्य
गौतम ॥भीर प्रश्न-" कहिणं भंते ! अहेलोगस्स आयाममज्झे पण्णत्ते" હે ભગવન ! અલે કની લંબાઈને મધ્યભાગ કઈ જગ્યાએ કહ્યો છે?
महावीर प्रभुन। उत्तर-" गोयमा !" गौतम! "चउत्थीए पंकप्पभाए पुढवीए, उवासंतरस्स सातिरेकं अद्धं ओगाहित्ता एत्थणं अहे लोगस्स आयाममज्झे पण्णत्ते" ५४मा नामनी याथी पृथ्वीना माशिम उन माग કરતાં સહેજ વધુ ભાગને ઓળંગવાથી જે પ્રદેશ આવે છે, તે પ્રદેશને જ અપેલેકની લંબાઈને મધ્યભાગ કહ્યો છે. એટલે કે મેરની મધ્યમાં જે અચકપ્રદેશ છે તે સૂચક પ્રદેશની નીચે ૯૦૦ જનનું અંતર ઓળંગવાથી અલેક આવે છે. તેને વિસ્તાર સાત રાજુ પ્રમાણથી અધિક છે. તેને મધ્યભાગ કયાં છે? એથી અને પાંચમી પૃથ્વીની મધ્યનું જે અવકાશાન્તર
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० ५ लोकमध्यद्वारनिरूपणम् ५९३ 'कहिणं भंते ! उडलोगस्स आयाममञ्झे पण्णत्ते? ' हे भदन्त ! कुत्र खलु स्थाने ऊर्ध्वलोकस्य आयाममध्यम्-दैयमध्यभागः प्रज्ञप्तम् ? भगवानाह-'गोयमा ! उर्षि सणकुमारमाहिंदाणं कप्पाणं हेहि वंमलोए कप्पे रिहविमाणे पत्थडे, एस्थ णं उड़लोगस्स आयाममज्झे पण्णत्ते' हे गौतम ! उपरि सनत्कुमारमाहेन्द्रयोः कल्पयोः ऊर्वमित्यर्थः, अधो ब्रह्मलोके कल्पे,ब्रह्मलोककल्पस्य अधस्वादित्यर्थः रिष्टविमाननाममतरमस्ति, अत्र खलु-रिष्टविमानप्रतरे, ऊबलोकस्य, आयाममध्यं-दैध्यमध्यभागः प्रज्ञप्तम् , तथा च मेरुमध्यस्थरुचकमदेशस्योपरि नवयोजनशतानि अतिक्रम्य ऊर्चलोको व्यपदिश्यते, लोकान्तमेव यावत् स च सप्तरज्जवः किश्चिन्यूनास्तन्मध्यभागः सनत्कुमारमाहेन्द्रकल्पयोरूध्वं ब्रह्मलोककल्पस्य अघस्तात् रिष्टविमानातरसमीपे भवतीतिभावः, गौतमः पृच्छति-'कहिणं ম লৗ সম্বন্ধাইলাহ ই ভ ত্বাহানাহ হৃা স্কুন্ড জমি সম্মান उल्लंघन करके आता है। ____ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा कहते हैं-'कहि णं भंते ! उडलोगस्स आयाममज्झे पण्णते' हे भदन्त! अवलोक की लम्बाई का मध्यभाग कहां कहा गया है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं'गोयमा ! उपि सणकुणारमाहिंदाणं कप्पाणं हे िवंभलोए कप्पे रिट्टविमाणे पत्थडे, एत्थणं उडलोगस्स आयाममज्झे पण्णत्ते' हे गौतम ! सनत्कुमार और माहेन्द्र नामके जो कल्प हैं सो इन कल्पों के ऊपर और ब्रह्मलोककल्प के नीचे रिष्टविमान नामका प्रतर है। इसमें ही अवलोक की लम्बाई का मध्यभाग कहा गया है। तथा चमेरुमध्यस्थ रुचकप्रदेश के ऊपर नौ सौ योजन की ऊचाई के बाद अवलोक गिना गया है। यह भी कुछ कम सात राजु है। इसका मध्यછે, તે અવકાશાન્તરના અર્ધા કરતા સહેજ વધારે ભાગને ઓળંગવાથી અલકને મધ્યભાગ આવે છે.
गौतम स्वाभाना प्रश्न-"कहिणं भंते ! उङ्कलोगरस आयाममज्झे पण्णत्ते" હે ભગવન ! ઉદર્વકની લંબાઈ મધ્યભાગ કયાં કહ્યો છે? તેને ઉત્તર भापता महावीर प्रभु 23-“गोयमा ! उप्पिं सणंकुमारमाहिंदाणं कप्पाणं हेटि बंभलोए कप्पे रिद्वविमाणे पत्थडे, एत्थ णं उड्डलोगस्व आयाममझे पण्णत्ते" હે ગૌતમ! સનકુમાર અને મહેન્દ્ર નામનાં કપની ઉપર અને બ્રહ્મલોક કંપની નીચે ઋિવિમાન નામનું પ્રતર છે. તેમાં જ ઉલકની લંબાઈને મધ્યભાગ છે. આ કથનને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે–મેની મધ્યના સૂચક પ્રદેશથી ૯૦૦ એજન ઊંચે ઉદર્વક આવેલો છે. તેને વિસ્તાર સાત રાજૂ
भ० ७५
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
५९४
भंते ! तिरियलोगस्स आयाममन्झे पण्णत्ते ? ' हे भदन्त ! कुत्र खलु स्थाने तिर्यश्लोकस्य आयाममध्यं दैर्घ्यमध्यभागः प्रज्ञप्तम् ? भगवानाह - 'गोयमा ! जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्य पव्त्रयस्स बहुमज्जदेसभाए इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए उवरिमहेडिल्ले खुड्डागपयरे, एत्थ णं तिरियलोगस्स मज्झे अपएसिए रुपए पण्णत्ते' हे गौतम! जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य वहुमध्यदेशभागे मेरुपर्वतसममध्यभागे इत्यर्थः, अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्याः उपरिमाधस्तात् - उपरितनाधस्तनयोः, क्षुद्रकपतरयोः, सर्वांपेक्षया लघुप्रदेशप्रतरयोरित्यर्थः, अत्र खलु - रत्नप्रभा पृथिव्याः उपर्यधः क्षुद्रकमतरद्वयसमीपे तिर्यग्लोकस्य मध्यं - मध्यभागरूपः अष्टप्रदेशिको रुचकः प्रज्ञप्तः, स एवाष्टमदेशिको रुचकस्तिर्यग्लोकायाममध्यं भवति, तथा लोकस्य वज्रमध्यसंस्थानत्वाद् रत्नप्रभायाः रत्नकाण्डे सर्वक्षुद्रकंमतरद्वयमस्ति, ययोथोपरिनः प्रतरो-यत आरभ्य लोकस्योपरिमुखावृद्धिः, अथ च अधस्तनः प्रतरोभाग सनत्कुमार और माहेन्द्रकल्प के ऊपर और ब्रह्मलोककल्प के नीचे रिष्टविधान प्रतर के समीप में है । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं - 'कहिणं भंते! तिरियलोस्स आयाममज्झे पण्णत्ते' हे भदन्त ! तिर्यग्लोक की लम्बाई का मध्यभाग कहां पर कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोमा ! हे गौतम ! 'जंबूद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स बहुमज्झसभाए हमी से रघुणप्पभाए पुढवीए उबरिमहेडिलेस खुट्टा गपयरेख, एत्थणं तिरियलोगस्ल मज्झे अट्ठपएसिए रुपए पण्णत्ते' जंबूद्वीप नामके द्वीप में मंदरपर्वत के सममध्यभाग में इस रत्नप्रभापृथिवी के ऊपर नीचे के दो क्षुद्रक प्रतरों के समीप में तिर्यग्लोक का मध्यभाग रूप अष्टप्रदेशिक रुचक कहा गया है। यह अष्टप्रदेशिक aar ही तिर्यग्लोग की लम्बाई का मध्यभाग है। लोक को वज्र के
પ્રમાણ કરતાં થાય આછા છે. તેના મધ્યભાગ સનકુમાર અને માહેન્દ્ર કલ્પની ઉપર અને બ્રહ્યલાક કલ્પની નીચે રિદ્ધવિમાન પ્રતરની સમીપમાં છે.
गौतम स्वाभीना अश्न- " कहिणं भंते! तिरियलोयस्थ आयाममज्झे पण्णत्ते ?" हे भगवन् । तिर्योउनी समान आग प्रयां उद्यो छे ?
भडावीर अलुना उत्तर-" गोयमा ! हे गौतम! “जबुद्दीवे दीवे मन्दरस्स पव्वयस्स बहुमज्झसभाए इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए उवरिम हेट्ठिलेसु खुडागपयरेसु, एत्थ णं तिरियलोगस्स मज्झे अटूपएसिए रुयए पण्णत्ते " मूद्वीय નામના દ્વીપમાં સદર પર્વતના સમમધ્યભાગમાં આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીની ઉપર નીચેના એ ક્ષુદ્રક પ્રતરાની સમીપમાં તિયÀાકના મધ્યભાગ રૂપ અષ્ટપ્રદેશિક રુચક આવેલ છે. આ અષ્ટપ્રદેશિક રુચક જ તિય ગ્લેાકની લખાઈના મધ્યભાગ છે. લાકનું સ્થાન વાના મધ્યભાગ જેવુ. છે-રત્નપ્રભાના રત્નકાંડમાં
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उं० १ सू० ५ लोकमध्यद्वारनिरूपणम् ५९५ यत आरभ्य लोकस्याधोमुखाद्धिश्च भवतः, तयोरुपरितनाधस्तनयोः क्षुद्रकमतरयो:-सर्वलघुप्रदेशमतरयोः-समीपे अष्टप्रदेशिकरुचकस्तिर्यग्लोकमध्यभागरूपा प्रज्ञप्त इतिफलितम् । कीदृशोऽसावष्टादेशिको रुचका ? इत्याह-'जो णं इमाओ दसदिसामओ पवहंति, तं जहा-पुरस्थिमा, पुरथिमदाहिणा, एवं जहा दसमसए नामधेज त्ति' यतः खलु यस्मात् किल अष्ट प्रदेशिकात् रुचकात् इमाः प्रदश्यमानाः दशदिशः प्रवहन्ति-निस्सरन्ति, तद्यथा-पौरस्त्या-पूर्वा दिक पौरस्त्यदक्षिणाआग्नेयी विदिक्, एवं-रीत्या, यथा दशमशतके प्रथमोद्देशके नामधेयमस्ति तथैवात्रापि तन्नामधेयं विज्ञेयम् , तथा च-दक्षिणा दिक, दक्षिणपश्चिमा नैती विदिक, पश्चिमा दिक, पश्चिमोत्तरा-वायव्या विदिक, उत्तरादिक, उत्तरपौरस्त्या ऐशानी विदिक, ऊर्ध्वम्, अधश्च, इत्येवं तासां दशानां दिशां नामधेयानि अवसेयानीति भावः ॥९० ५॥ मध्य जैसा संस्थान है-रत्नप्रभा के रत्नकाण्ड में सर्वक्षुद्रक दो प्रतर हैं। इनमें जो ऊपर का प्रतर है सो यहां से लेकर लोक ऊपर मुखवृद्धि होती है। और नीचे का जो प्रतर है सो यहां से लेकर लोक की अधोमुखवृद्धि होती है। इन उपरितन अधस्तन दोनों क्षुद्रकातरों के पास अष्टमदेशिक रुचक है । सो बह रुचक तिर्यग्लोक का मध्यभाग कहा गया है। यह रुचक कैसा है ? सो इसके लिये कहा गया है कि इस अष्टप्रदेशिक रुचक ले 'इमाओ दस दिसामओ पवहंति-तंजहा-पुरथिमा, पुरथिमदाहिणा-एवं जहा दसमसए नामधेजत्ति' ये दश दिशाएँ निकली हैं-उनके नाम इस प्रकार से हैं-पूर्वदिशा, पूर्वदक्षिणदिशाका कोना-आग्नेयी विदिशा, दक्षिणदिशा, दक्षिणपश्चिम दिशा का कोनाસર્વસુદ્રક બે પ્રતર છે. આ બન્ને પ્રતોમાંનું જે ઉપરનું પ્રતર છે ત્યાંથી લઈને લેકની ઉપર મુખવૃદ્ધિ થાય છે, અને નીચેનું જે પ્રતર છે ત્યાંથી લઈને લેકના અધોમુખા વૃદ્ધિ થાય છે. તે ઉપરિતન-અધસ્તન અને પ્રતાની પાસે અષ્ટપ્રદેશિક સુચક છે. તે ચક જ તિયકના મધ્યભાગ રૂપ છે. તે રુચક કેવું છે? આ પ્રશ્નને જવાબ એ છે કે આ અષ્ટપ્રદેશિક रुयमांथा " इमाओ दस दिखाओ पवहति, जहा-पुरस्थिमा, पुरस्थिमादाहिणा, एवं जहा दुसमसए नामधेज्जति" ! इस हिशामे नीजी - हि, पूर्व અને દક્ષિણ દિશા વચ્ચેની આગ્નેયી વિદિશા (અગ્નિકેશુ), દક્ષિણદિશા, દક્ષિણ અને પૂર્વ વચ્ચેની નિત્ય વિદિશા, પશ્ચિમદિશા, પશ્ચિમ અને ઉત્તર વચ્ચેની વાયવ્ય વિદિશા, ઉત્તરદિશા, ઉત્તરદિશા, ઉત્તર અને પૂર્વની વચ્ચેની ઈશાન
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९६
भगवती सूत्रे
दिविदिक्प्रवहद्वार वक्तव्यता ।
मूलम् - "इमाणं भंते! दिसा किमाइया, किं पवहा, कइपदेसाइया, कइपदेसुत्तरा, कइपदेसिया, किं पज्जवसिया, किं संठिया पण्णत्ता ? गोयमा ! इंदाणं दिसा रुयगाइया, रुयगप्पवहा, दुप्पएसाइया, दुप्पएसुत्तरा, लोगं पडुच्च असंखेज्ज प एसिया, अलोगं पडुच्च अणतपएसिया, लोगं पडुच्च साइया सपज्जवसिया, अलोगं पडुश्च साइया, अपजवसिया, लोगं पडुच्च मुरजसंठिया, अलोगं पडुच्च सगडुद्धिसंठिया पण्णत्ता । अग्गेयी णं भंते! दिसा कमाइया, किं पवहा, कइपएसाइया, कइपएस वित्थिन्ना, कइपएसिया, किं पज्जवसिया, किं संठिया पण्णत्ता ? गोयमा ! अग्गेयी णं दिसा रुयगाइया, रुयगप्पवहा, एगएएसाइया, एगपएसविस्थिन्ना, अणुत्तरा, लोगं पडुच्च असंखेज्ज पएसिया, अलोगं पडुच्च अनंतपएसिया, लोगं पडुच्च साइया सपज्जवसिंया, अलोगं पडुच्च साइया अपज्जवसिया, छिन्नमुत्तावलिसंठिया पण्णत्ता । जमा जहा इंदा । नेरई जहा अग्गेयी । एवं जहा इंदा तहा दिसाओ चत्तारि जहा अग्गेयी तहा चत्तारि वि विदिसाओ । विमला णं भंते! दिसा किमाइया० पुच्छा ? जहा अग्गेयी । गोयमा ! विमला पणं दिसा नैर्ऋत्य दिशा, पश्चिमदिशा, पश्चिम उत्तरदिशो को कोना वायव्यविदिशा, उत्तरदिशा, तथा उत्तरपूर्वदिशाका कोना ईशान विदिशा । ऊर्ध्व दिशा और अधोदिशा इस प्रकार से उनके ये नाम हैं। इस प्रकार का वर्णन दशमशतक के प्रथम उद्देशक में किया गया है ॥ ५ ॥
इति लोकमध्याद्वार वक्तव्यता ॥
વિદિશા, ઉર્ધ્વ દિશા અને અધાદિશા. આ પ્રમાણે દશમાં શતકના પહેલા ઉદ્દેશામાં દિશાઓનું વર્ણન કરવામાં આવેલ છે. સ્પાા
1 લાકમધ્યદ્વાર વકતવ્યતા સપૂર્ણ
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०४ सू० ६ दिकूविदिकूप्रवहद्वारनिरूपणम् ५९७ स्यगाइया, रुयगप्पवहा, चउप्पएसाइया, . 'वउप्पएसविस्थिन्ना, अणुत्तरा लोगं पडुच्च, सेसं जहा अग्गेयी, नवरं रुयगसंठिया पण्णत्ता, एवं तमा वि।सू०६॥ ___छाया-ऐन्द्री खलु भदन्त ! दिक् किमादिका, किं प्रवहा, कति मदेशादिका, कतिपदेशोत्तरा, कतिपदेशिका, कि पर्यवसिता, कि संस्थिता प्रज्ञप्ता ? गौतम ! ऐन्द्री खलु दिक् रुचकादिका, रुचकमवहा, द्विमदेशादिका, द्विपदेशोत्तरा, लोकं प्रतीत्य असंख्यप्रदेशिका, अलोकं प्रतीत्य अनन्तपदेशिका, लोकं प्रतीत्य सादिका सपर्यवसिता, अलोकं प्रतीत्य सादिका अपर्यवसिता, लोकं प्रतीत्य मुरजसंस्थिता, अलोकं प्रतीत्य शकटौधः संस्थिता प्रज्ञता | आग्नेयी खलु भदन्त ! दिक् किमादिका, किं प्रबहा, कति मदेशादिका, कतिमदेशविस्तीणी, कतिपदेशिका, किं पर्यवसिता, किं संस्थिता प्रज्ञप्ता ? गौतम ! आग्नेयी खलु दिक् रुचकादिका, रुचकमवहा, एकादेशादिका, एकपदेशविस्तीर्णा, अनुतरा, लोकं प्रतीत्य असंख्येयप्रदेशिका, अलोकं प्रतीत्य अनन्तमदेशिका, लोकं प्रतीत्य सादिका सपर्यवसिता, अलोकं प्रतीत्य सादिका अपर्यवासिता, छिन्नमुक्तावलीसंस्थिता मज्ञप्ता। याम्या यथा ऐन्द्री। नेती यथा आग्नेयी । एवं यथा ऐन्द्री तथा दिशश्वतस्त्रः, यथा आग्नेयी तथा चतुस्रोऽपि विदिशः। विमला खलु भदन्त । दिक किमादिकाः ? पृच्छा, यथा आग्नेयी, गौतम ! विमला खल्लु दिक् रुचकादिका रुचकमवहा, चतुष्पदेशादिका, चतुष्पदेशविस्तीर्णा, अनुत्तरा, लोकं प्रतीत्य शेष यथा आग्नेयी, नवरं रुचकसंस्थिता प्रज्ञप्ता, एवं तमाऽपि ।। सू०६॥
टीका-अथ षष्ठं दिक् विदिक प्रवहद्वारमाह-'इंदा णं भंते' इत्यादि । इंदाणं भंते । दिसा किमाइका, कि पवहा, कइपएसाइया, कइपएसुत्तरा, कइपएसिया,
दिग्विदिक प्रवहद्वारवक्तव्यता ॥ 'इंदाणे भंते । दिसा किमाइया' इत्यादि ।
दीकार्थ-इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ने दिक् विदिक प्रवहाद्वार का निरूपण किया है-इस में गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है-'इंदा णं भंते ! दिसा' हे भदन्त ! ऐन्द्री दिशा-पूर्वदिशा (किमाइया) क्या आदिवाली
-dale ASAIR 4xt०यता"इंदा गं भंते ! दिसा किमाइया" त्याल
ટીકાર્થ–સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં દિક વિદિ પ્રવહદ્વારનું નિરૂપણ કર્યું છે. गौतम कामी महावीर प्रभु मेवी प्रश्न पूछे छे :-" इंदा णं भंते ! दिसा .किमाइया ?" मन् ! मैं-lear (पू .) Y माहिणी छ ? -मेट
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९८
भंगवतीसूत्र कि पज्जवसिया, किं संठिया पण्णता ? गौतमः पृच्छति-हे भदन्त । ऐन्द्री खल पाची पूर्वा दिक् किमादिका-क आदिः प्रथमो यस्याः सा किमादिका ? आदिश्व विक्षया वैपरीत्येनापि स्यादत आह-किं प्रबहा-प्रवहति-निस्सरति अस्मादिति प्रवहः, का प्रवहो निर्गममूलं यस्याः सा कि पवहा? कति प्रदेशादिका कति प्रदेशाः आदिर्यस्याः सा कति प्रदेशादिका ? कतिपदेशोत्तरा-कतिप्रदेशा उत्तरे-वृद्धौ यस्याः सा कतिमदेशोत्तरा ? कतिपदेशिका-कतिपदेशाः यस्याः सा कतिप्रदेशिका ? कि पर्यवसिता-कि पर्यवसितम्-अवसानं यस्याः सा कि पर्यवसिता-किमवसाना? कि संस्थिता-कि संस्थितं-संस्थिानं यस्याःसा कि संस्थिता-किमाकारा प्रज्ञप्ता ? भगवानाह- गोयमा! इंदाणं दिसा रुयगाइया, रुयगप्परहा, दुप्पएसाइया, दुप्पए. मुत्तरा लोगं पडुच्च असंखेज्जयएसिया, अलोगं पडुच्च अणंतपएसिया, लोगं पडुच्च साइया, सपज्जवसिया, अलोगं पडुच्च साईया अपज्जवसिया, लोगं पडुच्च है ? अर्थात् इसके पहिले क्या है ? आदिपन विवक्षा वश उल्टेरूप से भी हो सकता है । इसके लिये पूछा गया है कि (किं पवहा) इसके निर्गम का मूल क्या है ? कि जिससे यह निकली है । (कह पएसाइया) इसकी
आदि में कितने प्रदेश हैं ? (कह पएसुत्तरा) उत्तर में वृद्धि में इसकी कितने प्रदेश हैं १ (कह पएलिया) यह कितने प्रदेशोंवाली है ? (किं पज्जवसिया) इसका अन्त कहां है ? (किं संठिया पण्णत्ता) और कैसे आकारवाली यह कही गई है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम ! 'इंदाणं दिसा रुथगाइया' ऐन्द्रीदिशा-पूर्व दिशा रुचक आदि. वाली है-अर्थात् ऐन्द्रीदिशा के पहिले रुचक है। 'रुयगप्पवहा, दुप्पएसाहया, दुप्पएसुस्तरा, लोगं पडुच्च असंखेज्जपएसिया, अलोगं पडुच्च अणंतपएसिया' यह रुचक से निकली है अर्थात्-इसका मूल निर्गमકે તેની પહેલાં શું છે? આદિપણાનું કથન ઉલ્ટારૂપે થઈ શકે છે. તે માટે or पूनम माव्यु छ -(किं पवहा) तेना निजभनु भूण ४यां छ-मेटले है यथा तन माम थाय छ ? (कइ पएसाइया) तनी माहिमा l प्रदेश छ ? (कइ पएसुत्तरा) तेनी उत्तरमा (द्धिमi) हैटा प्रदेश छ ? (कह पएसिया) तसा प्रशापाजी छे ? (किं पन्जवसिया) तन मन्त ४यां छे ? (किं संठिया पण्णत्ता) ते १२ व ४ह्यो छ?
महावीर प्रभुना उत्तर-“गोयमा!" 3 गीतम! " इंदाणं दिसा रुयगाइया" मेन्द्री CिAL (पू )न! प्रार' रुन्यथा थाय छ पटतेनी पडसा रुय छे. (रुयगप्पवहा दुप्पएसाइया, दुप्पएसुत्तरा, लोगं पडुच्च असंखेज्जपएसिया, अलोगं पडुच्च अणतपएसिया) तरुयामाथी नीजी छ मेरो
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०४ सू० ६ दिविदिक्प्रवहद्वारनिरूपणम् ६९९ मुरजसंठिया, अलोगं पडुच्च सगबुद्धिसंठिया पण्णत्ता' हे गौतम । ऐन्द्री खलु दिक्, रुचिकादिका - रुचकः आदिर्यस्याः सा रुचकादिका, अतएव रुचकमचहाप्रवहति - निर्गच्छति अस्मात् इति प्रवहः, रुचकः प्रवहो निर्गममूलस्थानं यस्याः सा कमवा, द्विपदेशादिका - द्वौ प्रदेशौ आदौ यस्याः सा द्विपदेशादिका, द्विपदेशोत्तरा द्वौ प्रदेश उत्तरे वृद्धौ यस्याःसा द्विपदेशोत्तरा, लोकं प्रतीत्य-आश्रित्य लोकापेक्षयेत्यर्थः असंख्येयमदेशिका - असंख्येयाः प्रदेशा यस्याः सा असंख्येयप्रदेशिका, अलोकं प्रतीत्य-आश्रित्य - अलोकापेक्षया इत्यर्थः, अनन्तप्रदेशिका:अनन्ताः प्रदेशाः यस्याः सा अनन्तप्रदेशिका, लोकं प्रतीत्य - आश्रित्य लोकापेक्षयेत्यर्थः सादिका - आदिसहिता, सपर्यवसिता - सावसाना, अलोकं प्रतीत्यआश्रित्य अलोकापेक्षयेत्यर्थः, सादिका अपर्यवसिता, न सान्ता, लोकं प्रतीत्यअपेक्ष्य लोकापेक्षयेति भावः सुरजसंस्थिता सुरजस्य - मृदङ्गस्य संस्थितं संस्थानम् आकाशे यस्याः सा तथाविधा, तथा च लोकान्तस्य परिमण्डलाकारत्वेन दिशो सुरजसंस्थानता संभवति, अतएव लोकान्तं प्रतीत्य - आश्रित्य गुरजसं स्थितेत्युक्तम्, अलोकं प्रतीत्य- आश्रित्य - अलोकापेक्षयेत्यर्थः, शकटौधिसंस्थिता शकटस्य द्वार रुचक है । इसकी आदि में दो प्रदेश हैं । यह हिप्रदेशोत्तर है अर्थात् यह दो प्रदेशों की वृद्धिवाली है । लोक की अपेक्षा से यह असंख्यात प्रदेशोंवाली है। अलोक की अपेक्षा से यह अनन्तप्रदेशोंवाली है, तथा लोक की अपेक्षा से यह आदिसहित है । और अवसान सहित है, अलोक की अपेक्षा से यह सादि अपर्यवसित है। लोक की अपेक्षा से इसका आकार मृदङ्ग के आकार जैसा है, क्योंकि लोक परिमण्डलाकार है, इसलिये दिशा में मुरजाकारता - मृदङ्गाकारता बन जाती है । इसीलिये यहां उसका आकार मृदङ्ग के आकार जैसा कहा गया है । अलोक की अपेक्षा से यह शकटौधिसंस्थानवाली है अर्थात् કે તેનું મૂળ નિગમઢાર રુચક છે. તેની આદિમાં એ પ્રદેશ છે અને તે દ્વિપ્રદેશેત્તર છે, એટલે કે તે એ પ્રદેશેાની વૃદ્ધિવાળી છે. લાકની અપેક્ષાએ તે અસખ્યાત પ્રદેશાવાળી છે, અલાકની અપેક્ષાએ તે અનંત પ્રદેશાવાળી છે. તથા લેાકની અપેક્ષાએ તે આદિસહિત છે અને અવસાનસહિત છે. અલેાકની અપેક્ષાએ તે સાદિ સયવસિત છે. લાકની અપેક્ષાએ તેના આકાર મૃગના જેવે છે. લેક પરિમ‘ડલાકાર હાવાથી દિશામાં મૃદ’ગાકારતા સ’ભવી શકે છે, તેથી જ તેના આકાર મૃદેંગના આકાર જેવા કહ્યો છે. અલેાકની અપેક્ષાએ તે શકટીધિ આકારવાળી છે. એટલે કે ગાડાની આગળ જે લાકડાના
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
६००
ओधिरिव लम्वायमानकटाग्रभागवत् संस्थितं - संस्थानम् - आकारो यस्याः सा तथाविधा, प्रज्ञता - भणिता, गौतमः पृच्छति - 'अग्गेयी णं भंते! दिसा किमाइया, किं पवडा, कइपदेसाइया, कइपदेस वित्थिन्ना, कइपएसिया, कि पज्जवसिया, कि संठिया पण्णचा ? ' हे भदन्त ! आग्नेयी खलु दिक् - विदिगित्यर्थः किमादिका कः आदिर्यस्याः सा किमादिका, कि वह कः प्रवst निर्गममूलस्थानं यस्याः सा किं महा, कति देशादिका, कतिप्रदेश विस्तीर्णा - कतिप्रदेश विस्तृता, कविमदेशिका, कि पर्यवसिता - किमवसाना, किं संस्थिता - किमाकारा, प्रज्ञप्ता ? भगवानाह - ' गोयमा ! अग्गेषीणं दिसा रुयगाइया, रुपगप्पचहा, एगपएसाइया, एगपएसवित्थिन्ना अणुत्तरा लोगं पडुच्च असंखेज्नपएसिया, अलोगं पडुच्च अनंतपरसिया, लोगं पडुच्च साइया सपज्जवसिया, अलोगं पडुच्च साइया अपज्जव- गाडी के आगे का जो लम्बाकाठ होता है-सो इस काठ के अग्रभाग के जैसा इसका आकार है । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं'अग्गेयो of अंते । दिसा किमाहया, किं पचहा, कइपएसा, कहपएसचित्थिन्ना, कपपलिया, किं पज्जबसिया, किं संठिया, पण्णत्ता' हे भदन्त । आग्नेयी विदिशा, किस आदिवाली है, इसके निर्गम का मूलस्थान कौन है ? कितने प्रदेशों में यह विस्तीर्ण है ? कितने प्रदेशोंवाली यह है ? यह किस अन्तबाली है ? और कैसा इसका आकार है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा' हे गौतम! 'अग्गेयी णं दिसा रुयगाइया, रुगप्प वहा, एमएसाइया, एगपएसवित्थिन्ना, अणुत्तरा लोग पडुच्च, असं खेज्जप एसिया, अलोगं पडुच्च अनंतपएसिया, लोगं पडुच्च साइया, सपज्जबसिया अलोगं पडुच्च साइया अपज्जवसिया, छिण्णमुत्तावली લાખા લાંખા ભાગ હોય છે તેને “ શકટૌધિ ” કહે છે. પૂદ્દિશાના આકાર આ શકટૌષિ જેવા છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न - " अग्गेयीणं भंते । दिसा किमाइगा, किं पवहा, कइपएसाइया, कइपएसवित्थिन्ना, कइ पएसिया, किं पज्जवसिया, किं संठिया पण्णत्ता ?” हे भगवन् ! आशेयी विडिशा (अभिशु) या माहिवाजी छे ? તેનું નિગમસ્થાન—મૂળ—કયાં છે ? તે કેટલા પ્રદેશામાં વસ્તી છે? તે કેટલા પ્રદેશાવાળી છે? તે કયા અન્તવાળી છે ? તેના આકાર કેવા છે ?
भडावीर अलुन! उत्तर- " गोयमा ! हे गौतम! "अग्गेयीणं दिसा रुयगाइया, रुयमपवहा, एगपएखाइया, एगपएसवित्थिन्ना, अणुत्तरा, लोगं पडुच्च असंखेज्जपएखिया, अलोगं पडुच्च अनंतपएसिया, लोगं पडुच्च साइया, सप ज्जवसिया अलोगं पडुच्च साइया अपज्जवसिया छिण्णमुत्तावली संठिया ” અગ્નિવિદિશા રુચક આદિ વાળી છે, એટલે કે રુચકથી શરૂ
पण्णत्ता
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयंचन्द्रिका टीका श० १३ उ०४ सु० ६ दिविदिक्प्रवृहद्वारनिरूपणम् ६०१, सिया, छिन्नमुत्तावलिसंठिया पण्णत्ता' हे गौतम! आग्नेयी खलु दिक्-विदिगि त्यर्थः, रुचकादिका - रुवकः आदिर्यस्याः सा तथाविधा, रूपकप्रवहा रुचकः प्रवहो यस्याः सा तथाविधा, एकप्रदेशादिका - एकः प्रदेशः आदिर्यस्याः सा तथाविधा, यतः एकप्रदेशविस्तीर्णा - एकः प्रदेशो विस्तीर्णो विस्तृतो यस्याः सा तथाविधा, अनुचरा- वृद्धिवर्जिता, अतएवं एकप्रदेशविस्तीर्णां हृति भावः । लोकं प्रतीत्य आश्रित्य अलोकापेक्षयेत्यर्थः, असंख्येयमदेशिका, अलोकं प्रतीत्य अपेक्ष्य, अलोकापेक्षयेत्यर्थः, अनन्तमदेशिका, लोकान्तं घतीत्य आश्रित्य सादिका सपर्यवसिता - सादिसान्ता, अलोकं प्रतीत्य- आश्रित्य, सादिका - आदिसहिता अपर्यवसितायान्तरहिता, चित्रमुक्तावसिंस्थिता - चिकीर्णमुक्तावलीवत् संस्थितं - संस्थानम् आकाशे यस्याः सा तथाविधा प्रज्ञप्ता । ' जमा जहा इंदा, नेरई जहा अग्गेयीं, एवं जहा इंदा तहा दिसाओ चत्तारि, जहा अग्गेयी तहा चत्तारि वि विदिसाओ ! याम्या - दक्षिणा दिग् यथा ऐन्द्री पूर्वादिड् प्रतिपादिता तथैव प्रतिपचच्या संठिया पण्णत्ता' आग्नेयी, विदिशा, रुचक आदिवाली है, अर्थात् इस दिशा के पहिले रुचक है इसका निर्गमस्थान भी रुचक है । एक प्रदेश आदि है, एक प्रदेश इसका विस्तृत है। क्योंकि यह अनुत्तरा - वृद्धिवर्जित. है लोक की अपेक्षा से यह असंख्यात प्रदेशोंवाली है, अलोक की अपेक्षा से यह अनन्तप्रदेशोंवाली है । तथा लोक की अपेक्षा से यह सादि सपर्यवसित है, अलोक की अपेक्षा से यह आदि सहित और अन्तरहित है। तथा इसका आकार विकीर्णमुक्तावली के जैसा है 'जमा जहा इंदा, नेरई जहा अग्गेयी, एवं जहा इंदा तहा दिसाओ चन्तारि, जहा अग्गेयी तहा चन्तारि वि विदिसाओ' दक्षिणदिशा पूर्वदिशा के जैसी कथनचाली है, नैर्ऋती विदिशा आग्नेयी विदिशा के जैसी कथनवाली
थाय छे-तेनी पडेलां रुथ छे, तेनु निर्णभस्थान या रुय थे, ४. પ્રદેશ તેના આદિ છે, તેના એક પ્રદેશ વિસ્તૃત છે કારણ કે તે અનુત્તરા, (वृद्धिरहित) छे, सोनी अपेक्षा. ते असभ्यात अद्वेशोवाणी छे, अने અલાકની - અપેક્ષાએ અનતપ્રદેશાવાની છે લેાકની અપેક્ષાએ તે આફ્રિ (ભાદિસહિત) અને સપ વસિત (અન્તવાળી) છે અને અલેાકની અપેક્ષાએ તે સાદિ અને અન્તરહિત છે, તથા તેનાં આકાર વિકી, મુક્તાવલીના જેવા छे." जमा जहा इंदा, नेरई जहा अग्गेयी, एवं जहां इंदा तहा दिखाओ 'चत्तारि - जदा अग्गेयी तहा चत्तारि वि विदिसाओ " पूर्वहिशाना नेवु भे કથન-દક્ષિણ દિશાનું સંમજ્યું અગ્નિ વિદિશાના જેવું જ કથન નૠત્ય દિશા
!
•
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०२
भगवती नै ती विदिक् यथा आग्नेयी विदिक प्रतिपादिता तथैव प्रतिपत्तव्या, एवं पूर्वोक्त रीत्या, यथा ऐन्द्री दिक् मरूपिता तथैव दिशश्चतस्रः पूर्वा दक्षिणा पश्चिमा उत्तरा च प्ररूपणीया, एवं यथा आग्नेयी विदिक् प्रतिपादिता तथा चतस्रोऽपि नैऋती, वायव्या, ऐशानी, आग्नेयी च प्रतिपत्तन्या । गौतमः पृच्छति-'विमलाणं भंते ! दिसा किमाइया पुच्छा जहा अग्गेयीए ?' हे भदन्त ! विमला खलु उधांदिक किमादिका-कः आदिर्यस्याः सा तथाविधा, किं प्रवहा, कति प्रदेशादिका कति प्रदेशोत्तरा, कतिप्रदेशिका, किं पर्यवसिता, किं संस्थिता प्रज्ञप्ता इति पृच्छा यथा आग्नेय्या विदिशः पृच्छा कृता तथा विमलायाः पृच्छा कर्तव्या । भगवानाहहै। इसी प्रकार जैसा कथन पूर्वदिशा के संबंध में किया गया है इसी प्रकार का कथन शेष दिशाओं के संबंध में अर्थात् दक्षिण पश्चिम और उत्तर दिशाओं के संबंध में और जैसा कथन में आग्नेयीविदिशा के संबंध में किया गया है वैसा ही कथन शेष तीन विदिशाओं के नैती वायव्य और ऐशानी के संबंध में भी करना चाहिये । अव गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'विमलाणं भंते । दिसा किमाइया० पुच्छा -जहा अग्गेयीए' हे भदन्त ! विमला-ऊर्ध्व दिशा किस प्रकारके आदि. वाली है ? इसके निर्गम का मूल कौन है ? इसकी आदि में कितने प्रदेश हैं ? वृद्धि में इसके कितने प्रदेश हैं ? यह स्वयं कितनी प्रदेशोंवाली है ? इसका अंत कहां है ? कैसा इसका आकार है ? इस प्रकार से जैसे प्रश्न पहिले आग्नेयी विदिशा के संबंध में किये गये हैं वैसे ही प्रश्न इस विमला दिशा के संबंध में भी ये किये हैं। इसके उत्तर में प्रभु વિષે સમજવું આ પ્રકારે જેવું કથન પૂર્વ દિશા વિષે કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન બાકીની દિશાઓ-દક્ષિણ, પશ્ચિમ અને ઉત્તર દિશા વિષે સમજવું અગ્નિવિદિશા વિષે જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન બાકીની વિદિશાઓ-નૈત્ય, વાયવ્ય અને ઈશાન-વિષે સમજવું.
गौतम स्वाभीर -"विमलाणं भते । दिसा किमाइया० पुच्छा-जहा अग्गेयीए" मापन ! विमा BAL (SE MI) ४या मा पाणी छ ? તેના નિર્ગમનું મૂળ કયાં છે ? તેની આદિમાં કેટલા પ્રદેશ છે? વૃદ્ધિમાં કેટલા પ્રદેશ છે? તે પિતે કેટલા પ્રદેશવાળી છે? તેને અન્ત કયાં છે? તેને આકાર કેવો છે? આ પ્રકારે જેવા પ્રશ્નને અગ્નિવિદિશા વિશે પૂછવામાં આવ્યા છે, એવા જ પ્રશ્નો ઉર્વ દિશા વિશે પણ પૂછવામાં આવ્યા છે,
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०४ ० ६ दिविदिक्प्रवहद्वारनिरूपणम् ६०३ 'गोमा ! विमला णं दिसा रुयगाइया, रुयगप्पवहा, चउप्पएसाइया; चउप्पएसवित्थिन्ना अणुत्तरा, लोग पहुच, सेसं जहा अग्गेयीए, नवरं रुयगसंठिया पण्णत्ता, पर्वतमा वि ' हे गौतम ! विमला खलु ऊर्ध्वादिकू रुचकादिका, रुचकआदिर्यस्याः सा तथाविधा, रुचकमवहा - रुचकः प्रवहो - निर्गममूलस्थानं यस्याः सा तथाविधा, चतुष्पदेशादिका चत्वारः मदेशा आदिर्यस्याः सा तथाविधा, चतुष्पदेशविस्तीर्णा चत्वारः प्रदेशाः विस्तीर्णाः - विस्तृताः यस्याः सा तथाविधा चतुष्प्र देशविस्तारवतीत्यर्थः, अनुत्तरा - वृद्धिवर्जिता, लोकं प्रतीत्य- अपेक्ष्य लोकापेक्षयेत्यर्थः असंख्येयमदेशिका, अक्रोकं प्रतीत्य - आश्रित्य अनन्तमदेशिका, लोकं प्रतीत्य सादिका सपर्यवसिता, अलोकं प्रतीत्य सादिका अपर्ययवसिता मज्ञप्ता, नवरं पूर्वीपेक्षया विशेषस्तु रुचकसंस्थिता - रुचकाकारा न तु च्छिन्नमुक्तावलीसंस्थिता प्रज्ञप्ता, एवं - रीत्या, तमा अधोदिगपि रुचकादिका, रुचकप्रवदा, चतुष्पदेशादिका, कहते हैं - 'गोयमा' हे गौतम ! 'विमला णं दिसा रुयगाइया, यगप्पवहा, चउप्परसाइया, चउप्पएसवित्थिन्ना, अणुत्तरा, लोगं पडुच्च सेसं जहा अग्गेयीए' यह विमलादिशा-ऊर्ध्वदिशा रुचक आदिवाली है, इसके निर्गम का मूलस्थान रुचक है, चारप्रदेश इसके आदि हैं चारप्रदेश इसके विस्तीर्ण हैं, वृद्धि से यह वर्जित है, लोक की अपेक्षा से यह असंख्यात प्रदेशोंवाली है, अलोक की अपेक्षा से यह अनन्तप्रदेशवाली है, लोक की अपेक्षा से यह सादि सान्त है और अलोक की अपेक्षा से यह सादि अनन्त है ! पूर्वकथन की अपेक्षा इसके कथन में यदि कोई विशेषता है तो वह ऐसी है कि इस दिशा का आकार रुचक के आकार जैसा है | छिन्नमुक्तावली के जैसा नहीं है। इसी प्रकार का कथन तमो
भडावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! " हे गौतम! " विमलाणं दिसा रुगाइया, रुगप्पवहा, 'चउप्पएखाइया, चउप्पएस वित्थिन्ना, अणुत्तरा, लोगं पडुच्च सेस जहा अग्गेयीए " विभसा हिशा ( व हिशा) रु२४ ३५ माहि વાળી છે, તેના નિગ મનું મૂળસ્થાન રુચક છે. ઉવ દિશા આદિમાં ચાર પ્રદેશવાળી છે, તેના ચાર પ્રદેશ વિસ્તીણુ છે, તે વૃદ્ધિથી રહિત છે લેાકની અપેક્ષાએ તે અસખ્યાત પ્રદેશાવાળી છે અને અલેાકની અપેક્ષાએ અનત પ્રદેશાવાળી છે. લાકની અપેક્ષાએ તે આદિસહિત અને અન્તસહિત છે, અલાકની અપેક્ષાએ તે સાઢિ (આદિ સહિત) અને અનન્ત છે. પૂર્વ કથન કરતાં આ કથનમાં એટલી જ વિશેષતા છે કે આ દિશાના આકાર રુચક્રના
જેવા છે, છિન્ન મુક્તાવલીના જેવા નથી. ધ્વદિશાના જેવું જ થન તમેાદેિશા (અધાદિશા) વિષે પશુ સમજવુ' એટલે કે અધાદિશા પણુ રુચઢ
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
चतुष्यदेशविस्तीर्ण, अनुत्तरा वृद्धिवर्जिता लोकं प्रतीत्य असंख्येयप्रदेशिका, अलोकं प्रतीष्य अनन्तप्रदेशिका, लोकान्तं प्रतीत्य सादिका सपर्यवसिता, अलोकं प्रतीत्य सादिका अपर्यवसिता, रुचकाकारा च प्रज्ञप्ता इति भावः ॥ ०६ ॥ परिवर्तनद्वार वक्तव्यता !
मूलम् - "किमयं भंते! लोए त्तिं पवच्चइ ? गोयमा ! पंचस्थिकाया, raj rare लोए ति पच्चई, तं जहा - धम्मत्थिकाए, अहम्मत्थिकाए, जाव पोग्गलत्थिकाए। धम्मस्थिकाएणंभंते! जीवाणं किं पवत्तइ ? गोयमा ! धम्मत्थिकारणं जीवाणं, आगमणगमण. भासुम्मे समणजोगा, वह जोगा, कायजोगा, जे यावन्ने तहप्रगारा चला भावा सब्वे ते धम्मत्थिकाए पवत्तंति, गतिलक्खणैर्ण धम्मत्थिकाए । अहम्मत्थिकाएणं, जीवाणं किं वत्तइ ? गोयमा ! अहम्मत्थिकारणं जीवाणं ठाण निसीयणतुयट्टणमणहस य एगत्तीभावकरणता जे यावन्ने तहष्पगारा थिरा भावा सब्वे ते अहम्मत्थिकाए पवत्तति, ठाणलक्खणेणं दिशा - अधोदिशा के सम्बन्ध में भी करना चाहिये । अर्थात् अधोदिशा भी रुचक आदिवाली है, रुचकरूप निर्गमस्थानबाली है यह चार प्रदेशरूप आदिवाली है, इसके चार प्रदेश विस्तीर्ण हैं, यह वृद्धिवर्जित है, लोक की अपेक्षा से यह असंख्यात प्रदेशोंवाली है, अलोककी अपेक्षा से यह अनन्तप्रदेशोंवाली हैं, लोककी अपेक्षा यह सादि सान्त है और अलोक की अपेक्षा यह सादि अनन्त है, तथा आकार में रुचक के जैसा आकारवाली है ॥ ६ ॥ इति दिविदिप्रवहद्वार वक्तव्यता ॥
રૂપ અાદિવાળી છે, તે રુચક રૂપ નિગમસ્થાનવાળી છે, તે ચાર પ્રદેશરૂપ माहिवाणी छे; तेना यार अहेशी विस्तीर्ण छे, ते वृद्धि रहित छे, बोउनी અપેક્ષાએ અસખ્યાત પ્રદેશેાવાળી અને અલાકની અપેક્ષાએ અનત પ્રદેશેવાળી છે. લેાકાન્તની અપેક્ષાએ તે સાદિક અને સાન્ત છે, પણ અલાકની અપેક્ષાએ તે સાદિ અનન્ત છે, તથા તેના આકાર રુચક જેવે છે. સૂ॰ા ગિનિંદિક્ પ્રવર્ણદ્વાર સપૂણ
६०४
·
10
f
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० ७ प्रवर्तनद्वारनिरूपणम् ६०५ अहम्मस्थिकाए! आगासथिकाए णं अंते! जीवाणं अजीवाणं य किं पवत्तइ ? गोयमा आगासस्थिकाए ण जीवदवाणं य, अजीवदवाण य भायणभूष- एगेण वि, से पुन्ने दोहि वि पुन्ने, सयं पि माएजा; कोडिखएण वि पुन्ने कोडिसहस्सं पि माएजा॥१॥ अवगाहणां लक्खणे णं आगासस्थिकाए, जीवत्थिकारणं भंते! जीवाणं कि पवत्तइ ? गोयमा! जीवस्थिकाए णं जीवे अणताणं आभिणिबोहियनाणं पजवाणं अणंताणं सुयनाणपज्जवाणं एवं जहा बितियसए अस्थिकायउदेसएं' जाव' उवओगं गच्छइ, उवओगलक्खणेणं जीवे। पोग्गलस्थिकाए णं पुच्छा, गोयमा ! पोग्गलस्थिकाए णं जीवाणं ओरालियबेडचिय आहारए तेयाकम्मए सोइंदियचक्खिदियघाणिदियजिभिदियफासिदिय मणजोगवनजोगहायजोगआणापाणूणं च गहणं: "पवत्तइ, गहणलक्खणे में घुग्गलस्थिकाए ।सू०७॥ : छाया-किमयं भंते ! लोकं इति प्रोच्यते ? गौतम ! पश्चास्तिकायाः, एष खलु एतावत्को लोक इति मोच्यते, तद्यथा-धर्मास्तिकाय:, अधर्मास्तिकाया, यावत् पुद्गलास्तिकायः। धर्मास्तिकायः खलु भदन्त ! जीवानां कि प्रवर्तते ? गौतम ।' धर्मास्तिकाये खलु जीवानाम् आगमनगमनभापोन्मेपमनोयोगवचोयोग काययोगा, ये चाप्यन्ते तथाप्रकाराचला भावाः सर्वे ते धर्मास्तिकाय प्रवर्तन्ते, गति लक्षणः खलु धर्मास्तिकायः। अधर्मास्तिकायः खलु जीवानां किं प्रवर्तते ? गौतम! अधर्मास्तिकाये खलु जीवानां स्थाननिषदनत्यग्यतनं मनसश्च एकत्यीभावकरणवा, ये चाप्यन्ये स्थिरा भावाः सर्वे ते अधर्मास्तिकोये प्रवर्तन्ते, संस्थानलक्षणः खलु अधर्मास्तिकायः । आकाशास्तिकायः खलु भदन्त ! जीवानाम् अजीवानां च किं प्रवर्तते १ गौतम ! आकाशास्तिकाये खलु जीवद्रव्याणां च अजीवद्रव्याणां च भाजनभूते, एकेनापि पूर्ण तस्मिन् द्वाभ्यामपि पूर्ण शतमपि मायात् , कोटिशतेनापि पूर्णे .कोटिसहस्रमपि मायात् ॥१॥ अवगाहनालक्षणः खलु आकाशास्ति
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
६०६
भेगवतीचे कायः । जीवास्तिकायः खलु भदन्त ! जीवानां किं प्रवर्तते ? गौतम ! जीवास्तिकाये खलु जीवः अनन्तानाम् आभिनिवोधिकज्ञानपर्यवाणाम् , अनन्तानां श्रुतज्ञानपर्यवाणाम् , एवं यथा द्वितीयशतके अस्तिकायोद्देशके यावत् उपयोगं गच्छति' उपयोगलक्षणः खलु जीवः। पुद्गलास्तिकायः खलु पृच्छा, गौतम! पुद्गलास्तिकाये खलु जीवानम् औदारिकवैक्रियाहारकतैनसकार्मणश्रोत्रेन्द्रियचक्षुरिन्द्रियघाणेन्द्रियजिह्वन्द्रियस्पर्शेन्द्रियमनोयोगवचोयोगकाययोगानमाणानां च ग्रहणं प्रवर्तते, ग्रहणलक्षणः खलु पुद्गलास्तिकायः ॥ १९७॥
टीका-अथ सप्तमं प्रवनद्वारमाह-'किमियं भंते !' इत्यादि । 'किमयं भंते ! लोएत्ति पवुच्चइ.१' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! किम् अयं लोक इति मोच्यते, कस्तावत् लोकशब्दार्थः ? भगवानाह-'गोयमा ! पंचस्थिकाया, एसणं एवइए लोए ति पवुच्चइ' हे गौतम ! पञ्च अस्तिकाया, एप खलु पश्चास्तिकायसमूहः एतावत्को लोक इति मोच्यते, पश्चास्तिकायरूपो लोक शब्दार्थ इति भावः। तान् पश्चास्तिकायान प्रदर्शयति-तं जहा-धम्मत्यिकाए, अहम्मत्यिकाए जाव
प्रवर्तनद्वारवक्तव्यता'किमयं भंते ! लोएत्ति पवुच्चई' इत्यादि ।
टीकाथ-सूत्रकार ने इस सूत्रद्वारा सातवें प्रवर्तन द्वार का कथन किया है। इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'किमयं भंते ! लोएत्तिपवुच्चई' हे भदन्त ! लोक शब्द का वाच्यार्थ क्या है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा' हे गौतम! 'पंचस्थिकाया, एस णं एवइए लोए त्ति पवुच्चई पंचास्तिकायरूप लोक शब्दका वाच्यार्थ है । अर्थात् पांच जो अस्तिकाय है-वे ही लोक रूप हैं। 'तं जहा' वे अस्तिकाय इस
-अपनाxt०यता"किमयं भंते ! लोएत्ति पवुच्चइ" त्याह
ટીકાથ–સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં સાતમાં પ્રવર્તન દ્વારનું કથન કર્યું છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે છે B-"किमयं भंते! लोए ति पवुच्चा ?" है सन् ! या શબ્દને વાગ્યાથે શું છે?
महावीर प्रभुन। उत्तर-" गोयमा! " गौतम!"पंचस्थिकाया एसणं एवइए लोए त्ति पवुच्चइ" Lal यातिय ३५ छे. सर २पाय मस्तिआय छ, तमा ४३५ छ. " तंजहा" पांय मस्तियो नाथ प्रमाणे छे-“धम्मस्थिकाए, अहम्मत्यिकाए, जाव पोग्गलस्थिकाए" (१) 4 -
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका २०१३ उ० ४ सू०७ प्रवर्तनद्वारनिरूपणम् ६०७ पोग्गलस्थिकाए' तपथा-धर्मास्तिकाया, अधर्मास्तिकाया, यावद-आकाशास्तिकाया, जीवास्तिकायः, पुद्कास्तिकायः । गौतमः पृच्छति-' धम्मस्थिकाए णं भंते ! जीवाणं किं पवत्ता ?' हे भदन्त ! धर्मास्तिकायः खलु जीवानां कि-कथं प्रवर्तते ? धर्मास्तिकायेन जीवानां कीदृशी प्रवृत्तिभवति ? इति प्रश्नः। भगवानाह'गोयमा! धम्मस्थिकाए णं जीवाणं आगमणगमणमासुम्मेसमणजोगा वइजोगा कायजोगा, जे यावन्ने तहप्पगारा चला भावा सव्वे ते धम्मत्थिकाए पवनति हे गौतम ! धर्मास्तिकाये सति खलु जीवानाम् आगमनगमनभाषोन्मेषमनोयोगबचोयोगकायजोगाः, तत्र आगमनगमने प्रसिद्ध, भाषा-व्यक्तवचनम् , उन्मेष: नयनस्पन्दनात्मकव्यापारविशेषः, मनोयोगवाग्योगकाययोगाः प्रसिद्धा एक, प्रकार से हैं-'धम्मत्थिकाए, अहम्मस्थिकाए, जाव पोग्गलत्थिकाए) धर्मा. स्तिकाय, अधर्मास्तिकाय यावत्-आकाशास्तिकाय, जीवास्तिकाय और पुद्गलास्तिकाय ।अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'धम्मस्थिकाए गंभंते! जीवाणं किं पव्वत्तई' हे भदन्त!धर्मास्तिकाय के सहारे के जीवों की प्रवृत्ति कैसी होती है? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा धम्मस्थिकाएकजीवाणं आगमण-गमण-भासुम्मेसमणजोगा, वइजोगा, काय. जोगा जे यावन्ने तहप्पगारा चला भावा सव्वे ते धम्मस्थिकाए पवसति' हे गौतम ! धर्मास्तिकाय के होने पर ही जीवों का आना जानागमनागमन होता है अर्थात्-चलना फिरना होता है। कहीं से आना और कहीं पर जाना ऐसा जो आनेजानेरूप कार्य होता है वह धर्मास्तिकाय के सद्भाव में ही होता है। इसी प्रकार से भाषा-व्यक्तवचन, उन्मेष नेत्र का उघाडना, .मनोयोग, वाग्योग, काययोग तथा इसी Marय, (२) समातिय, (3) माkिistय, (४) स्तिय मन (५) पुरसतिय.
गौतम समान RA-"धम्मस्थिकाए णं भंते ! जीवाणं कि पव्वत्तई" ભગવદ્ ! ધર્માસ્તિકાય છની પ્રવૃત્તિમાં કેવી રીતે મદદરૂપ બને છે?
महावीर प्रभु उत्तर-“ गोयमा ! धम्मत्यिकारणं जीवाणं आगमणगमणभासुम्मेसमणजोगा, वइजोगा, कायजोगा, जे यावन्ने तहप्पगारा चला भावा सव्वे त धम्मस्थिकाए पवत्तंति" ३ गीतमा धर्मास्तियन मस्तित्पने सीधे । છ ગમનાગમન અવરજવર કરી શકે છે. કઈ જગ્યાએથી આવવાનું અને કોઈ જગ્યાએ જવાનું કાર્ય ધમસ્તિકાયને સદુભાવ હોય તે જ થઈ શકે છે. એ જ પ્રમાણે ભાષા (વચન બોલવાની ક્રિયા), ઉન્મેષ નેત્ર ઉઘાડવાની શિયા, મગ, વાગ, કાયયોગ તથા એજ પ્રકારની બીજી પણ જે
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________
Saneer eva
भगवतीसूबे
-६०८
3
,
अत्र च मनोयोगादयः सामान्यरूपाः, आगमनादयस्तु तद्विशेषरूपा भवन्ति, अतस्तेषां भेदेनोपादानं कृतम्, एवं ये चाप्यन्ये- आगमनादिभ्योऽपरे तथा प्रकारा:आगमनादिसदृशाः भ्रमणचलनादयश्चला भावालस्वभावा पर्यायाः सन्ति, सर्वे ते धर्मास्तिकाये सति प्रवर्तन्ते तत्र हेतुमाह-' गइलक्खणे णं धम्मत्थिकाए यतो गतिलक्षणः- गतिलक्षणं यस्य स तथाविधः खलु धर्गास्तिकायो भवति, धर्मास्तिकायस्य गतिस्त्रयाचत्वादिति भावः । पौतमः पृच्छति - ' अहम्मत्थिकार णं जीवाणं किं पत्रत्त ? ' हे भदन्त ! अधर्मारिकाकः खलु जीवानां किं कथं प्रवर्तते ? अधर्मास्तिकायेन जीवानां कीदृशी. मतिर्भवति ? इति प्रश्नः । भगवानाह - 'गोमा ! अहम्मत्थिकार णं. जीवाणं ठाणनिसीयणतुययुगप्रणस्स य ए भावकरणवा, ज़े यावन्ने तहप्पारा थिरा भावा सवे ते अहम्मत्किाए पतंति हे गौतम | अस्तिकाये सति खलु, अधर्मास्तिकायेनेत्यर्थः जीवानां स्थान निषदनस्यग्वर्तनं कायोत्सर्गारानशयनानि तत्र स्थानं स्थितिः, निपदनम्-उपवेशनम्, स्वग्वर्तनं- पार्श्व परिवर्तनस्य स्थिरीकरणम्, मनतच एकल्वी भावकरणता - प्रकार जो और भी चलस्वभावरूप भ्रमण - चलन आदि पर्याये हैं वे सब भी धर्मास्तिकाय के होने पर ही होते हैं । इसमें हेतु यह है-'गहलक्खणे णं धम्मत्थिकार' धर्मास्तिकाय का स्वभाव गतिरूप है । अब गौतमस्वामीप्रभु से ऐसा पूछते हैं-'अहम्मत्थिकारणं जीवाणं किं पर्यन्तइ हे भदन्त ! अधर्मास्तिकाय के सहारे से जीवों की प्रवृत्ति कैसी होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोधमा । अहम्मस्थिकाए णं जीवाणं ठाणनिसीयण, तुपट्टणमणस्स य एगत्ती भावकरणया जे याचन्ने तह च्वगारा थिरा भावा सच्चे ते अहमत्थिकाए पथसंति' हे गौतम ? अधः मस्तिका के होने पर ही खड़े रहनेरूप, बैठने रूप, करपट नहीं यदलनेरूप, मनको एकीभाव करनेरूप कार्य होते है, तथा इन स्थान निषચલસ્વભાવરૂપ ભ્રમણ આદિ પર્યંચા છે, તે સઘળી ક્રિયાએ પણ ધર્માસ્તિ अय' होय तो थ शडे "छे, " गइलक्खणेणं धम्मेत्थिकाए " धर्मास्तिठायनो स्वभाव गति३य छे-तेने सीधे गति संभव - शडे छे..
·
गौतम स्वाभीना अशी-" अहम्मत्थिकाए णं जीवाणं किं पव्वत्तइ ?" ભગવન-1 અધર્માસ્તિકાયની મદદથી જીવે કેવી પ્રવૃત્તિ કરી શકે છે ? ...हावीर अलुमा उत्तर- " गोयमा ! अहम्मंस्थिकारण जीवाण ठाण निसीयणतुट्टणमणस्य पत्तीभावकरणया जे. यावन्ने तहपगारा थिरा भावा, सव्वै ते अहम्मत्थिकाए-' 'प्रवत्तति ” / गौतम ! अधर्मास्तिडायनो सहभाव होवाने ४२थे?' 'तला रडेवा३य, मेवाइस, युडयु: नही, महसवाइय भननेोऽर्थः
2
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०९
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू०७ प्रवर्तनद्वारनिरूपणम् अनेकत्वस्य एकत्वस्य भवनमेकत्वीभावस्तस्य यत्करणं तद्धावस्तत्ता एकत्तीभावकरणता भवति, एवं ये चाप्यन्ये स्थाननिषदनादिभ्यो भिनाः तथापकारा:स्थाननिपदनादिशदृशाः स्थिराः भावाः सन्ति, सर्वे ते अधर्मास्तिकाये सति भवर्तन्ते, तब हेतु माह- ठाणलक्खणे णं अहमत्यिकाए' यतः स्थानलक्षणः-स्थानं लक्षणं यस्य स तथाविधा खच अधर्मास्तिकायो भवति, अधर्मास्तिकायस्य स्थितिस्वभावत्वादिति भावः । गौतमः पृच्छति-'आगासस्थिकाए णं भंते ! जीवाणं अजीवाणय किं पबत्तइ ? ' हे भदन्त । आकाशास्तिकायः खल्लु-जीवानाम् अजीवानां च किं कथं प्रवर्तते ? आकाशास्तिकायेन जीवानां कीशी प्रवृत्तिभवति? इति पन्नः । भगवानाह-गोयमा आगासस्थिकाए ण जीवदव्याण य अजीवदवाणय भायणभूए-एगेण वि से पुन्ने, दोहिं वि पुन्ने सयं पि माएज्जा कोडिसएण वि पुन्ने कोडिसहस्सं पि माएज्जा ॥ १ ॥ दन आदि से भिन्न और भी इन्हीं जैसे स्थिर भाव धर्मास्तिकाय के सद्भाव में हो संपादित होते हैं क्योंकि 'ठाणलक्खणेणं अहमस्थिकाए' स्थानलक्षणवाला यह अधर्मास्थिकाय कहा गया है । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'आमासस्थिकाए णं ते ! जीवाणं अजीधाण यकि पवत्तई' हे भदन्त ! आकाशास्तिकाय से जीवों और अजीवों की प्रवृत्ति कैसी होती है ?-अर्थात् आकाशास्तिकाय में जीय और अजीब अपनी कैसी प्रवृत्ति करते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-(गोयमा) 'आगा. सत्थिकाए पंजीबदवाण य अजीबदव्याण य भायणभूए' हे गौतम! आकाशास्तिकाय जीव द्रव्यों का और अजीबद्रव्यों का भाजनभूत होता है, 'एगेण धि से पुन्ने दोहि वि पुन्ने सयंषि माएज्जा, कोडिसएण चि पुग्ने कोडिसहरम पि माएबा' क्योंकि जीयोકરવા રૂપ, તથા એજ પ્રકારના બીજા પણ સ્થિર ભાવે અધર્માસ્તિકાયના सावने सीधे सवी श छ, आर “ठाणलक्खणे णं अहम्मस्थिझाए" मा अमायने स्थान (स्थात) सक्षपाणु ४छु छ..
गौतम स्वाभाना प्रश-"भागासस्थिकाएणं मंते ! जीवाणं अजीवाण य कि पवत्तइससवन् ! भातिय छ भने मवानी प्रवृत्तिमा કેવી રીતે મદદરૂપ બને છે? ___महावीर प्रभुन। उत्तर-"आगासस्थिकारणं जीवव्वाण य अजीव व्वाण य भायणभूए" गौतम ! म स्तिय उपद्रव्ये! तथा म०पद्रव्याना सासन (माश्ययान) ३५ मन छे. “एगेण वि से पुन्ने, दोहि वि पुन्ने सयंपि माएज्जे, कोडिखएण वि पुन्ने कोडिसहस्सपि माएज्जा" १२५५३ Sles
भ० ७७
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र __हे गौतम ! आकाशास्तिकायः खलु जीवद्रव्याणां च, अजीवद्रव्याणां च भाजनभूलो भवति, तथा च एतस्मिन् आकाशास्तिकाये सति जीवादीनामवगाहा प्रवर्तते, तस्य जीवादिभाजनभूतत्वं प्रदर्शयति 'एगेण वि से' इत्यादि, एकेनापि परमाण्यादिना सः असौ आकाशास्तिकायप्रदेशः पूर्णो भृतः तथा द्वाभ्यामपि ताभ्यां परमाणुभ्यां पूर्णः स आकाशास्त्रिज्ञायपदेशो भवति, तत्र आकाशास्तिकाये एकद्विपरमाण्वादिभिः पूर्णे शतमपि मायात्-समाविशेत् , तथा कोटिगतेनापि पूर्णों भवति, तत्र कौटिसहस्तमणि मायात्-समाविशेत् ॥१॥ एवं च यथाऽपवरकाकाशमेकपदीप प्रभापटलेनापि पूर्यते तत्र द्वितीयमपि प्रदीपप्रभापटलं मावि, याव. च्छतमपिषमापटलं तत्र माति, तथा औषधिविशेषापादितपरिणामादेकत्र पारदकर्षे 'तोला' इति प्रसिद्ध सुवर्णकर्षशतं प्रविशति, पारदकर्षीभूतं च तदभवति औषधिसागांव , पुनः पारदस्य कषः सुवर्णस्य च कर्षशतं भवति, पुद्गलपरिणादिक द्रव्यों को अवगाह देने का इसका स्वभाव है। एक भी पुनलपरमाणु आदि जिस आकाश के एक प्रदेश में अव. गाहित होता है, आकाश के उली एकप्रदेश में दो भी पुद्गलपरमाणु अवगाहित हो जाते हैं और सौ मी पुनलपरमाणु अवगाहित हो जाते हैं। तथा उसी एकप्रदेश में कोटिशत और कोटिलहन भी पुद्गलपरमाणु समा जाते हैं। जैसे कोठरी के आकाश में एक दीपक की प्रभा भी समा जाती है, दो दीपकों की प्रभा भी समा जाती है, सौ दीपकों की प्रभा भी समा जाती है । तथा औषधिविशेष से आपादित परिणाम के प्रभाव से एक तोला पारेमें सौ तोला सोना प्रविष्ट हो जाता है अर्थात् सना जाता है और वह सोना पारे के धजन में आ जाता है तथा वापिस पृथकूकरने पर औषधि के सामर्थ्य से पारा एक तोला और सोना १०० सौ तोला हो जाता है । पुद्गलपरिणाम को कुछ ऐसी ही દ્રને અવગાહ દેવાને તેને સ્વભાવ છે. આકાશના જે એક પ્રદેશમાં એક જ પરમાણુ આદિ અવગાહિત થાય છે (રહે છે), એજ આકાશના એક પ્રદેશમાં બે પુલપરમાણુ પણ અવગાહિત થઈ જાય છે, તે પુલપરમાણુ પણ અવગાહિત થઈ જાય છે, તથા તે એક જ પ્રદેશમાં કોટિશત અને ક્રાંટિ. સહસ્ત્ર પહલપરમાણુ પણ સમાઈ જાય છે. જેવી રીતે ઓરડાના આકાશમાં (અવકાશમાં) એક દીપકને પ્રકાશ પણ સમાઈ જાય છે, બે દીપકને પ્રકાશ પણ સમાઈ જાય છે અને સો દીપકને પ્રકાશ પણ સમાઈ જાય છે, તથા ઔષધિવિશેષ દ્વારા સંપાદિત પરિણામના પ્રભાવથી એક તોલા પારામાં સે તોલા સોનાને સમાવેશ થઈ જાય છે અને તે સોનું પારાના વજનમાં આવી જાય છે તથા પારાનું વજન પણ ઔષધિના પ્રભાવથી ૧૦૦ તોલા બરાબર
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टोका श० १३ उ०४ सू०७ प्रवर्तनद्वारनिरूपणम् ६११ मस्य विचित्रत्वात् , तत्र हेतुमाह-' अवगाहणालक्खणे ण भागासस्थिकाए' अवगाहनालक्षण:-अवगाहना-समावेशरूपम् आश्रयभावो लक्षणं स्वरूपम् स्वभावो वा यस्य स तथाविधः खलु आकाशास्तिकायो भवति आकाशास्तिकायस्य अवगाहना स्वभावत्यादिति भावः । गौतमः पृच्छति-'जीवस्थिकाये णं भंते ! जीवाणं कि पवत्तइ ?' हे भदन्त ! जीवास्तिकायः खलु जीवानां किं-कथं प्रवर्तते ? जीवास्तिकायेन जीवतया जीवानां कीदृशी प्रतिभवति ? इति भन्ना, भगवानाह'गोयमा ! जीवस्थिकाये गं जीवे अणंताणं आभिणियोहियनाणपज्जवाणं, अणंवाणं मुयनाणपज्जवाणं, एवं जहा विवियसए अस्थिकायउद्देसए जाव उवओगं गच्छइ' हे गौतम ! जीवास्तिकाये सति खलु जीवः अनन्तानम् अभिवोधिक ज्ञानपर्यवाणाम् मतिज्ञानपर्यायाणाम् अनन्तानां श्रुराज्ञानपर्यवाणाम् , एवं रीत्या, विचित्रता है । 'अवगाहनालखणे णं आगासस्थिकाए' ऐसा क्यों होता है तो इसका उत्तर यही है कि अवगाहनालक्षणवाला यह आकाश है। अर्थात् आकाशास्तिकाय का ऐसा ही स्थभाव है कि वह जीवादिक द्रव्यों को अपने में ठहरने के लिये स्थान-जगह देता है । अब गौतम. स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'जीवत्यिकाए ण भंते ! जीवाणं किं पवत्तई' हे भदन्त ! जीवास्तिकाय से जीवों की कैसी प्रवृत्ति होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा । जीपस्थिकारणं जीवे अणंताणं
आभिणियोहियनाणपज्जवाणं, अणताणं सुचनाणपजवाणं एवं जहा वितियसए अस्थिकायउद्देसए जाव उवभोगं गच्छद' हे गौतम ! जीवा. स्तिकाय के होने पर जीव अनन्तमतिज्ञान की पर्यायों के अनन्तश्रुतથઈ જાય છે, એ જ પ્રકારે પુલ પરિણામની પણ ઈ એવી જ વિચિત્રતા છે मे म. मन छ ? सा प्रश्न उत्तर मे छे “अवगाहनालखणेणं
आगासस्थिकाए" मी माश मगाइनासक्षवाणु छ. मेरले माशाસ્તિકાયનો સ્વભાવ જ એવો છે કે તે જીવાદિક દ્રવ્યને પિતાની અંદર રહેવા માટે સ્થાન આપે છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न-"जीवत्थिकाए णं भंते ! जीवाणं किं पवत्तइ હે ભગવન્! જીવાસ્તિકાય છની પ્રવૃત્તિમાં કેવી રીતે મદદરૂપ બને છે?
महावीर प्रभुना उत्त२-" गोयमा ! जीवस्थिकाए णं जीवे अणंताणं आभिणियोहियनाणपज्जवाणं, अणंताणं सुयनाणपज्जवाणं एवं जहा वितियसए अस्थिकायउद्देखए जाव उवओगं गच्छइ " गौतम ! पास्तियना सहनाવમાં જ છ અનંત મતિજ્ઞાનની પર્યાના, અનંત શ્રુતજ્ઞાનની પર્યાના,
-
-
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१२
भगवतीसूत्र यथा द्वितीयशतके अस्तिकायोद्देशके-दशमोदेशके यावत्-अवध्यादि ज्ञानपर्यवाणाम् ज्ञानदर्शनयोः उपयोगं गच्छति-प्राप्नोति, वत्र हेतुमाह-'उपओगलक्खणे णं जीये' यतः उपयोगक्षणः-उपयोगः लक्षणं स्वरूपं यस्य स तथाविधः खलु जीवो भवति, जीवास्तिकायस्य उपयोग समावत्वादिति भावः। गौतमः पृच्छति'पोग्गलस्थिकाए णं पुच्छा' हे भदन्त ! पुद्गलास्तिकायः खलु जीवानां किं-कथं प्रवर्तते ? पुद्गलास्तिकायेन जीवानां कीदृशी प्रतिभवति ? इति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा ! पोग्गलस्थिकाए णं जीवाणं ओरालियवेउधिया आहारए तेया कम्मए सोइंदियचखिदियघाणिदिय निर्भिदियफासिदिय मणनोगत्रयजोगकायजोगआणापाणूणं व गहणं पचत्त' हे गौतम ! पुद्गलास्तिकाये सति खलु पुद्गलास्तिकायेनेत्यर्थः जीवानाम् भौदारिकवैक्रियाहारफतैजसकामणश्रोत्रेन्द्रिय ज्ञान की पर्यापों के इस रीति से द्वितीयशतक में अस्तिकाय उद्देशक में वर्णितपद्धति के अनुसार यावत् अवधिज्ञान आदि ज्ञानों की पर्यायों के, ज्ञानदर्शन के उपयोग को प्राप्त करता है। क्योंकि 'उवओगलक्खणे णं जीवे उपयोग है लक्षण जिसका ऐसा यह जीवास्तिकाय है। अर्थात् उपयोग स्वभाववाला जीवास्तिकाय कहा गया है। अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'पोग्गलस्थिकाए ण पुच्छा' हे भदन्त ! पुद्लास्तिकाय से जीवों की प्रवृत्ति कैसी होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है-'गोयमा! पोग्गलस्थिकाए ण जीवाणं ओरालिय वेउन्चिय आहारए तेयाकम्मए, सोहंदिय, चक्खिदिय, पाणिदिय, जिभिदिय, फालिदिय, मणजोग वयजोगकाथजोग आणापाणूणं च गहणं पवत्तई' हे गौतम ! पुद्गलास्तिकाय के होने पर जीवों के औदारिक, वैक्रिय, તથા બીજા શતકના અસ્તિકાય ઉદ્દેશકમાં વર્ણવેલી અવધિજ્ઞાન આદિજ્ઞાનની पर्यायाना, ज्ञानशनन। उपयोगन प्रात ४२ छ १२ " उवभोगलक्षणे गं जीवे" मा पारिताय उपयोगक्षागु छे. मेटास्तियने ઉપગ સ્વભાવવાળું કહ્યું છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न-" पोग्गलत्यिकाए णं पुच्छा " भगवन् ! પકલાસ્તિકાય જીવોની પ્રવૃત્તિમાં કેવી રીતે મદદરૂપ બને છે?
मडावीर प्रभु उत्तर-"गोयमा! पोग्गलत्थिकाए ण जीवाण ओरालियवेउब्धिय आहारए तेयाकम्नए, सोइंदिय, चम्खिदिय, घाणिदिय, जिभिदिय, फासिदिय, मणजोग, वयजोगकायजोग आणापाणूण च गहण पवत्तइ" 8 ગૌતમ! પુલાસ્તિકાયને સદ્દભાવ હોવાને લીધે જ છ ઔદારિક, વૈકિય,
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० ८ स्पर्शनाद्वारनिरूपणम् ६१३ चक्षुरिन्द्रियघाणेन्द्रियजिह्वेन्द्रियस्पर्शनेन्द्रियमनोयोगवचोयोगकाययोगागमाणानां च ग्रहणं मवर्तते, तत्र हेतुमाह- गहणलक्खणेणं पोग्गलत्यिकाए' ग्रहणलक्षणः ग्रहणम्-आदानं लक्षणं-स्वरूपं यस्य स तथाविधः खलु पुद्गलास्तिकायो भवति, पुद्रलास्तिकायस्य औदारिफादिग्रहणस्वभावत्रत्वात् । औदारिकादीनां च पुद्गलमयत्वादिवि भावः ॥सू०७॥
___एकास्तिकाय प्रदेशस्पर्शनाबारवक्तव्यता
मूलम्-“एगे भंते! धम्मस्थिकायपएसे केवइएहि धामस्थिकायपएसेहिं पुढे? गोयमा जहन्नपए तिहिं उनोसपए छहि। केवइएहिं अहमस्थिकायपएसेहि पुढे ? गोयमा! जहन्नपए चउहिं उकोसपए सत्तहि। केवइएहिं आगासस्थिकायपएलेहि पुटे ? गोयमा ! सत्तहि। केवइएहिं जीवस्थिकायपरसेहिं पुटे? गोयमा! अणंतेहिं। केवइएहि पोग्गलत्थिकायपरहिं पुढे? गोयमा! अर्णतेहिं। केवइएहि अद्धासमएहिं पुढे ? लिय पुढे, सिय नो पुढे, जइ पुढे नियम अणतेहिं ॥ एगे भंते! अहमस्थिकाथपएसे केवइएहिं धम्मत्थिकायपएसेहिं पुढे ? गोयमा! जहन्नपए चउहि, उकोसपए सत्तहि। केवइएहिं अहम्मत्थिकापएसेहि पुढे ? जहआहारक, तैजस कामण इनके ग्रहण में, तथा श्रोत्रेन्द्रिय, चक्षुइंद्रिय, घाणेन्द्रिय, जिह्वेन्द्रिय, स्पर्शनेन्द्रिय, अनोयोग, बचोयोग, काययोग स्वासोच्छ्वास इनके ग्रहणने प्रवृत्ति होती है क्योंकि-गहणलखणेणं पोग्गलत्यिकाए' पुद्गलास्तिकाय का स्वभाव प्रहण करने का है-अर्थात् पुगलास्तिकाय द्वारा जीव औदारिफ आदि पुदलों को ग्रहण करता है ये औदारिक आदि पुगलमय हैं ॥७॥
इति प्रवर्तनद्वारवक्तव्यता ।। અહિારક, તેજસ અને કામણના ગ્રહણમાં તથા એન્દ્રિય, નેન્દ્રિય, ઘાણે ન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય, સ્પર્શેન્દ્રિય, મ ગ, વચન અને કાયયોગના
मा प्रवृत्त थाय थे, २ "गहणलक्खणेण पोग्गलस्थिकाए " Yखाસ્તિકાયને સ્વભાવ શહેણું કરવાનું છે. એટલે કે ઔદારિક આદિને ગ્રહણ કરવાને પુલાસ્તિકાયને સ્વભાવ છે તે ઔદારિક આદિ પુતલમય છે. શાસ્ત્રના
છે પ્રવર્તનદ્વાર વક્તવ્યતા સંપૂર્ણ
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्रे नपए तिहि, उक्कोलपए छहिं, सेसं जहा धम्मस्थिकायस्ताएगे भंते! आगालस्थिकायपएसे केवइएहिं धम्मस्थिकायपएसेहि पटे ? गोगमा! लिय पुढे, लिय नो पुडे, जइ पुढे जहन्नपए एकेण वा, दोहिं वा, तीहि वा, चउहि वा, उक्कोसपए सत्तहि, एवं अहम्मस्थिकायप्पएसेहि वि। केवइएहि आगासत्थिकायपएलेहिं पुढे? छहिं, केवइएहिं जीवस्थिकायपएसेहिं पुढे, सिय पुढे, सिय नो पुढे, जइ पुटे नियमं अणतेहिं । एवं योग्गलस्थिकायपएलेहि वि। अद्धालमएहि वि। एगे भंते! जीवस्थिकायपएले केवइएहिं धम्मत्थिकायपएसहि पुढे ? पुच्छा, जहन्नपए चउहि उझोलपए सत्तहि। एवं अहम्मस्थिकायपएसहि वि, केवइएहिं आगासत्थिकायपएलेहि पुढे? सत्तहिं। केवइएहि जीवत्थिकायपएसेहिं पुढे? सेसं जहा धम्मस्थिकायस्त। एगे भंते! पोग्गलथिकायपएसे केवइएहिं धम्मत्थिकायपएसहि पुढे? एवं जहेब जीवस्थिकायस्सासू०८॥
छाया-एको भदन्त ! धर्मास्तिकायमदेशः कियद्भिः धर्मास्तिकायप्रदेशः स्पृष्टः १ गौतम ! जघन्यपदे निभिः, उत्कृष्टपदै पभिः, कियद्भिः अधर्मास्तिकायप्रदेशैः स्पृष्टः? गौतम ! जघन्यपदे चतुर्मिी, उत्कृष्टपदे सप्तभिः । किवद्भिः आकाशस्तिकायपदेशः स्पृष्टः ? गौतम सप्तभिः । क्रियद्भिः जीवास्तिकायप्रदेशः स्पृष्टः १ गौतम ! अनन्तैः। कियद्भिः पुद्गलास्तिकायप्रदेशैः स्पृष्टः ? गौतम ! अनन्तः । फियद्भिः अद्धासमयैः स्पृष्टः ? स्यात् स्पृष्टः, स्यात् नो स्पृष्टः, यदा स्पृष्टो नियमात् अनन्तः । एको भदन्त ! अधर्मास्तिकायप्रदेशः क्रियदभिः धर्मा. स्तिकायमदेशैः स्पृष्टः ? गौतम ! जघन्यपदे चतुर्मिः, उत्कृष्टपदे सप्तभिः । कियद्भिः अधर्मास्तिकायप्रदेशैः स्पृष्टः ? जघन्यपदे त्रिभिः, उत्कृष्टपदे षभिः, शेषं यथा धर्मास्तिकायस्य ॥ एको भदन्त ! आकाशास्तिकायप्रदेशः कियभिः धर्मास्तिकायप्रदेशैः स्पृष्टः ? गौतम ! स्यात् स्पृष्टः, स्यात् नो स्पृष्टः, यदा स्पृष्टो जघन्यपदे एकेन वा, द्वाभ्यां वा, त्रिभिवा, चतुर्मिळ, उत्कृष्टपदे सप्तभिः, एवम् अधर्मास्तिकायप्रदेशैरपि । कियद्भिः आकाशास्तिकायप्रदेशैः स्पृष्टः ? षभिः कियद्भिः जीवास्तिकायमदेशैः स्पृष्टः १ स्यात् स्पृष्टः, स्यात् नो स्पृष्टः, यदा
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१३ उ० ४ सू० ८ स्पर्शनाद्वारनिरूपणम् ६१५ स्पृष्टो नियमात् अनन्तैः, एवं पुद्गलास्तिकायप्रदेशैरपि, अद्धासमयैरपि, एको भदन्त ! जीवास्तिकायप्रदेशः कियद्भिः धर्मास्तिकायमदेशैः स्पृष्टः ? पृच्छा, जघन्यपदे चतुर्भिः, उत्कृष्टपदे सप्तभिः, एवम् अधर्मास्तिकाय प्रदेशैरपि, कियद्भिः आकाशास्तिकाय प्रदेश स्पृष्टः १ सप्तमिः, कियद्भिः जीवास्तिकायप्रदेशैः स्पृष्टः? शेषं यथा धर्मास्तिकायस्य, एको भदन्त ! पुद्गास्तिकायप्रदेशः कियद्धिः धर्मास्तिकायप्रदेशः स्पृष्टः १ एवं यथैव जीवास्तिकायस्य ॥ सू० ८॥
टीका---अथ अष्टमम् आकाशास्तिकायादिप्रदेशद्वारमाह-एगे भंते' इत्यादि । 'एगे भंते । धम्मत्थिकायपएसे केवइएहि धम्मत्थिकायपएसेहिं पुढे ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! एको धर्मास्तिकायमदेशः कियद्भिः धर्मास्तिकायप्रदेशैः स्पृष्टो भवति ? भगवानाह- गोयमा ! जहन्नपए तिहिं, उक्कोसपए छहिं'
एकास्तिकायप्रदेश स्पर्श द्वारवक्तव्यता'एगे भंते ! धम्मस्थिकायपएसे' इत्यादि ।
टीकार्य इस सूत्रद्वारा सूत्रकार ने आठवें आकाशास्तिकायादिमदेशबार का निरूपण किया है-इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है'एगे भंते ! धम्मस्थिकायपएसे केवइएहि धम्मत्थिकायपएलेहि पुढे' हे भदन्त ! धर्मास्तिकाय का एकप्रदेश धर्मास्तिकाय के कितने प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है ? पूछने का अभिप्राय ऐसा है कि धर्मास्तिकाय में असंख्यात प्रदेश कहे गये हैं-सो उसका एकप्रदेश उसके ही क्षितने प्रदेशों द्वारा
- ediयप्रदेश २५शार पातयता" एगे भंते ! धम्मत्थिकायपएसे" त्याहि
ટીકા-સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં આઠમાં આકાશાસ્તિકાયાદિ પ્રદેશદ્વારનું નિરૂપણ કર્યું છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને मेव प्रश्न पूछे छे 3-" एगे भते! धम्मत्थिकायपएसे केवइएहि धम्मत्यिकायपएसेहि पटे? मावन् ! मास्तियन : प्रदेश वास्तियना કેટલા પ્રદેશ વડે પૃષ્ટ થાય છે? આ પ્રશ્નનો ભાવાર્થ એ છે કે ધમસ્તિકાયમાં અસંખ્યાત પ્રદેશ કહ્યા છે. અહીં એ પ્રશ્ન પૂછાયો છે કે ધર્માસ્તિકાયને એક પ્રદેશ તેના જ કેટલા પ્રદેશો દ્વારા સ્પષ્ટ થયેલી હોય છે?
-
-
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे हे गौतम । जघन्यपदे-जघन्येन विभिा धर्मास्तिकाय प्रदेशः, उत्कृष्टपदे-उत्कुष्टेन पहामि धर्मास्तिकायप्रदेशैः एको धर्मास्तिकापप्रदेशः स्पृष्टो भवति, अत्र जघन्यपदेन लोकान्सकोणो विवक्षितः, यत्र एकस्य धर्मास्तिकायप्रदेशस्य अतिस्तोकैरन्यैः स्पर्शना भवति। सच भूम्यासनापवरककोणदेशसदृशो बोध्या, तब उपरितनेन एकेन, द्वाभ्यां च पार्थतः इत्येवं धर्मास्तिकायस्य निमिः प्रदेशः विवक्षितपदेशस्य पर्शना भवति । उत्कृष्टपदेन चतुर्दिश चत्वारः प्रदेशाः, ऊधिोदिशोश्च द्वौ प्रदेशी, इत्येवं पड्भिः प्रदेश: विवक्षितपदेशस्य स्पर्शना भवति ।। गौतमः पृच्छति-'केइएहिं अहम्मथिकायपएसेहिं पुढे ? ' हे महन्त ! एको धर्मास्तिछुपा गया होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जहन्नपए तिहि, उकोसपए छहि' हे गौतम ! जघन्यपद में वह एक धर्मास्तिकाय प्रदेश तीन धर्मास्तिकायप्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है-यहां जवन्यपद से लोकान्तकोण विवक्षित है-यहां धर्मास्तिकाय का विवक्षित एक प्रदेश ऊपर के एक प्रदेश द्वारा और आसपास के दो प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है इस प्रकार प्रतिस्तोक अन्य प्रदेशों से उनकी स्पर्शना कही गई है । यह लोकान्तकोण भूमिके पति के कोठे के कोने के प्रदेश जैसा समझना चाहिये । उत्कृष्ट से वह विवक्षित धर्मास्तिकाय का एकप्रदेश अपनी चारों दिशाओं के धर्मास्तिकायप्रदेशों से और ऊपर नीचे के दो प्रदेशों से स्पृष्ट होता है-इस प्रकार चार दिशाओं के चार प्रदेशों से और ऊपर नीचे के दो प्रदेशों से उस विवक्षित प्रदेश की स्पर्शना कही गई है। अब गौतमप्रभु से ऐसा पूछते हैं-केवइएहि
महावीर प्रभुना उत्त२-"गोयमा ! जहन्नपए तिहि, उकोसपए छहि" ગૌતમ! જઘન્યપઠની અપેક્ષાએ તે એક ધર્માસ્તિકાય પ્રદેશ ત્રણ ધર્મોસ્તિકાય પ્રદેશ દ્વારા સ્પષ્ટ થાય છે. અહીં જઘન્યપદ દ્વારા લેકાન્તકે ગ્રહણ કરે જોઈએ ત્યાં ધર્માતિકાયને અમુક એક પ્રદેશ ઉપરના એક પ્રદેશ દ્વારા અને આસપાસના બે પ્રદેશ દ્વારા સ્પષ્ટ થાય છે. આ રીતે અતિરૂંક અન્ય પ્રદેશે વડે તેની સ્પશન થવાનું કહેવામાં આવ્યું છે. આ કાન્તકણ ભૂમિની પાસેના કેઠાના ખૂણાના પ્રદેશ જે સમજ જોઈએ. ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે તે ધર્માસ્તિકાયનો એક પ્રદેશ પિતાની ચારે દિશાઓના ધર્માસ્તિકાય પ્રદેશ દ્વારા અને ઉપર નીચેના બે પ્રદેશો દ્વારા પૃષ્ટ થાય છે. આ રીતે ચાર દિશાઓના ચાર પ્રદેશ વડે, ઉપરના એક અને નીચેના એક, એમ છ પ્રદેશો વડે તેની સ્પર્શના થાય છે.
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________
मेप्रयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० ८ स्पर्शनाद्वारनिरूपणम् ६१७ कायप्रदेशः कियद्भिः अधर्मास्तिकायप्रदेशैः स्पृष्टो भवति? भगवानह-'गोयमा! जहन्नपए चउहि, उकोसपए सत्तहिं ' हे गौतम ! जघन्यपदे-जघन्येन, चतुर्भिः अधर्मास्तिकायप्रदेशैः, उत्कृष्टपदे-उत्कृप्टेन सप्तभिः अधर्मास्तिकायप्रदेश: एको धर्मास्तिकाय प्रदेशः स्पृष्टो भवति, तत्र जघन्यपदेन उपयुक्तास्त्रयः, चतुर्थस्तु धर्मास्तिकायप्रदेशस्थानस्थितो विवक्षत इत्येवं चतुभिः उत्कृष्टपदेन च पूर्वोक्ताः पदिक्षटके, सप्तमस्तु धर्मास्तिकायप्रदेशस्थ एवेत्येवं विवक्षिता, सप्तभिश्च अधर्मास्तिकायप्रदेशैः स्पृष्टो धर्मास्तिकायमदेश एक इत्यर्थः २ । गौतमः पृच्छतिअहमस्थिकायपरसेहि पुढे' हे भदन्त ! धर्मास्तिकायका एकप्रदेश कितने अधर्मास्तिकायप्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है ? यह प्रश्न इसलिये पूछा गया है कि लोकाकाश में तिल में तैल की तरह धर्मादिक द्रव्य सर्वत्र भरे हुए हैं-अताधर्मास्तिकाय जहां पर है वहीं पर अधर्मास्तिकाय आदि अन्ध अस्तिकाय भी है। इसीलिये। पूछा जा रहा है कि धर्माः स्तिकाय का एक विवक्षितप्रदेश अधर्मास्तिकाय के कितने प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा! जहन्नपए चाहिं, उकोसपए सत्तहिं' हे गौतम! धर्मास्तिकाय का एकप्रदेश जघन्य से अधर्मास्तिकाय के चार प्रदेशों द्वारा और उत्कृष्ट से सातप्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है-वह इस प्रकार से-अधर्मास्तिकाय के एक ऊपर के प्रदेश से, आसपास के-आजूबाजू के दो प्रदेशों से तथा धर्मास्ति
गौतम स्वामीना प्रश्न-" केवइएहिं अहमत्थिकायपएसेहि पुढे ભગવન! ધર્માસ્તિકાયને એક પ્રદેશ અધર્માસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશ વડે સ્કૃષ્ટ થાય છે? આ પ્રશ્ન પૂછવાનું કારણ એ છે કે જેમ તલમાં તેલ રહેલું હોય છે એમ લેકાકાશમાં ધર્માસ્તિકાય આદિ દ્રવ્ય સર્વત્ર વ્યાપ્ત હોય છે. તેથી જ્યાં ધર્માસ્તિકાય હોય છે, ત્યાં અધમસ્તિકાય આદિ અન્ય અસ્તિકાય પણ રહેલા હોય છે. તેથી જ એ પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યું છે કે ધર્માસ્તિકાયને એક પ્રદેશ અધર્માસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશ વડે ધૃષ્ટ થાય છે?
महावीर प्रभुना उत्तर-" गोयमा ! जहन्नपए चउहिं, उक्कोसपए सत्तहि" હે ગૌતમ! ધર્માસ્તિકાયને એક પ્રદેશ અધર્મારિતકાયના ઓછામાં ઓછા ચાર પ્રદેશ વડે અને વધારેમાં વધારે સાત પ્રદેશ વડે પૃષ્ટ થાય છે. ઓછામાં ઓછા ચાર પ્રદેશે વડે નીચે પ્રમાણે પૃષ્ટ થાય છે-ધમસ્તિકાયને તે એક પ્રદેશ અધમસ્તિકાયના એક ઉપરના પ્રદેશ વડે, આસપાસના બે પ્રદેશ વડે તથા ધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશના સ્થાન પર રહેલા એક પ્રદેશ વડે
भ०७८
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसरे 'केवइएहि आगासत्थिकागपएसेहिं पुढे ?. हे भदन्त ! कियद्भिः आकाशास्तिकायपदेशै: एको धर्मास्तिकायप्रदेशः स्पृष्टः ? इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा। सत्तहि' हे गौतम ! सप्तभिरेव आकाशास्तिकायप्रदेशैरेको धर्मास्तिकायप्रदेश: स्पृष्ट इति भावः । लोकान्तेऽपि अलोकाकाशप्रदेशानां सद्भावात् ३, गौतमः पृच्छति-'केवइएहि जीवस्थिकायपएसेहिं पुढे?' हे भदन्त ! कियद्भिः जीवास्तिकायप्रदेशैरेको धर्मास्तिकायप्रदेशः स्पृष्टः ? इति प्रश्नः भगवानाह- गोयमा ! काय के प्रदेश के स्थान पर रहे हुए एकप्रदेश से इस प्रकार जघन्य से चार प्रदेशों से उस धर्मास्तिकाय के एकप्रदेश को स्पर्श ना कही गई है, तथा उत्कृष्ट से छह दिशाओं के छह प्रदेशों और सातवें धर्मास्तिकाय के प्रदेश के स्थान पर स्थित हुए एक अधर्मास्तिकाय के प्रदेश से इस प्रकार उस धर्मास्तिकाय के एक प्रदेश की स्पर्शना उत्कृष्ट से होती कही गई है। १ अथ गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'केवाएहिं आगासस्थिकायपएसेहि पुढे हे भदन्त ! धर्मास्तिकाय का एकादेश आकाशास्तिकाय के कितने प्रदेशों से स्पृष्ट होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा' हे गौतम! सात आकाशास्तिकाय प्रदेशों से एक धर्मास्तिकायप्रदेश स्पृष्ट होता है। क्योंकि लोकान्त में भी अलोकाकाश के प्रदेशों का सद्भाव है ३ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं 'केवइएहि जीवस्थिकायपएसेहिं पुढे' हे भदन्त ! जीवास्तिकाय के कितने
સ્પષ્ટ થાય છે. વધારેમાં વધારે સાત પ્રદેશ વડે આ પ્રકારે તેની સ્પર્શના સમજવી-ધમસ્તિકાયના તે એક પ્રદેશની છ દિશાઓના છ પ્રદેશો વડે અને ધમસ્તિકાયના પ્રદેશના સ્થાન પર રહેલા એક અધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશ વડે સ્પર્શના થાય છે. આ રીતે ધર્માસ્તિકાયના એક પ્રદેશની અધર્માસ્તિકાયના વધારેમાં વધારે સાત પ્રદેશે વડે સ્પર્શન થાય છે. રા
गौतम स्वाभीनी प्रश्न-" केवइएहिं आगासत्थिकायपएसेहि पुद्रे ?" . ભગવન્! ધર્માસ્તિકાયના એક પ્રદેશની આકાશાસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશો વડે સ્પર્શના થાય છે?
महावीर प्रभुन। उत्तर-“ गोयमा !" गौतम ! यातया मे પ્રદેશ આકાશાસ્તિકાયના સાત પ્રદેશો વડે સ્પષ્ટ થાય છે, કારણ કે લેકાત્તમાં પણ અલકાકાશના પ્રદેશોને સદ્દભાવ છે. આવા
गौतम स्वामीना प्रश्न-"केवइएहिं जीवत्थिकायपएसेहिं पुढे ?" भगवन् ! મસ્તિકાયને એક પ્રદેશ જીવાસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશો વડે સ્પષ્ટ થાય છે?
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० ८ स्पर्शनाद्वारनिरूपणम् ६१९ अणतेहि ' हे गौतम ! एको स्तिकायप्रदेशः अनन्तैः जीवास्तिकायमदेशैः स्पृष्टो भवति, तथाहि-अनन्तैरनन्तजीवसम्बन्धिनाम् अनन्तानां पदेशानाम् तत्रैक धर्मास्तिकायमदेशे पार्थतश्च दिनयादौ विद्यमानत्वात् ४, गौतमः पृच्छति- केवइएहिं पोग्गलस्थिकायपएसेहिं पुढे?' हे भदन्त ! एको धर्मास्तिकायप्रदेशः कियद्भिः पुगलास्तिकायमदेशः स्पृष्टो भवति ? भगवानाह- गोयमा ! अणंतेहि ' हे गौतम ! एको धर्मास्तिकायप्रदेशः अनन्तैः पुद्गलास्तिकायप्रदेशैः स्पृष्टो भवति' अनन्तपुदलसम्बन्धिनामनन्तानां प्रदेशानां तत्रैकधर्मास्तिकायमदेशे पावप्रदेशों मारा धर्मास्तिकाय का एक प्रदेश स्पृष्ट होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा अहि ' हे गौतम ! धर्मास्तिकाय का एक प्रदेश जीवास्तिकाय के अनन्तप्रदेशों से स्पृष्ट होता है। इसका तात्पर्य ऐसा है कि धर्मादिक द्रव्यों की तरह जीवद्रव्य एक नहीं है। वह तो अनन्त द्रव्यरूप है । इसलिये एक धर्मास्तिकाय के प्रदेश पर और उसके आस पास अनन्त जीनों के अनन्त प्रदेश विद्यमान रहते हैं-इसीलिये यहां ऐसा कहा गया है। ४ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'केवहएहि पोग्गलत्थिकायपएसेहिं पुढे हे अदन्त ! एक धर्मास्तिकायप्रदेश पुद्गलास्तिकाय के कितने प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अणतेहि' हे गौतम ! धर्मास्तिकाय का एक प्रदेश अनन्तपुद्गलास्तिकाय प्रदेशों से स्पृष्ट होता है। क्योंकि अनन्तपुद्गलसंबंधी अनन्तप्रदेशों का धर्मास्तिकाय के एक प्रदेश पर और उसके पास दिक
महावीर प्रभुने। उत्तर-" गोयमा ! अर्णतेहि" गौतम ! धमस्तिકાયને એક પ્રદેશ જીવાસ્તિકાયના અનંતપ્રદેશે વડે પૃષ્ટ થાય છે. આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે ધર્માદિક દ્રવ્યોની જેમ જીવ દ્રવ્ય એક નથી તે તે અનત દ્રવ્યરૂપ છે. તેથી એક ધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશ પર અને તેની આસપાસ અનંત જીવેના અતિ પ્રદેશ વિદ્યમાન રહે છે. તેથી અહીં ઉપર મુજબનું કથન કરવામાં આવ્યું છે. જો
गौतम स्वाभीमा - केवइएहि पोग्गलत्थिकायपएसेहि पुटे ?" . ભગવન ! ધમસ્તિકાયને એક પ્રદેશ પુલાસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશે વડે પૃષ્ટ થાય છે?
महापार प्रसुन उत्तर- अणतेहि भीतमा धस्तियन मे પ્રદેશ પલાસ્તિકાયના અનત પ્રદેશ વડે સ્પષ્ટ થાય છે. કારણ કે અનંત
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફેર૦
भगवतीसूत्रे
तथ दियाद विद्यमानत्वात् ५, गौतमः पृच्छति' के इएहिं अद्धासम एहिं पुढे ? ' हे भदन्त ! एको धर्मास्तिकाय प्रदेशः कियदद्भिः बद्धासमयेः स्पृष्टो भवति ? भगवानाह - 'सिय पुढे सिय जो पुढे, जइ पुढे नियमं अगं तेहि' हे गौतम! अद्धासमयः समयक्षेत्र एच, न परतोऽतः एको धर्मास्तिकायम देशः अद्धासमयैः स्यात् कदाचित् समयक्षेत्रापेक्षया स्पृष्टो भवति, स्यात् कदाचित् वहिःक्षेत्रापेक्षया स्पृष्टो न भवति, तत्रापि यदा तैः स्पृष्टो भवति तदा नियमात् - नियमतः, अनन्तै अद्धासमयैः स्पृष्टो भवति, अद्धासमयानामनादित्वात् अनन्तत्वाच्च, अथवा
त्र्यादि में सद्भाव रहता है । ५ । अव गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं'harहिं अद्धासम एहिं पुढे' एक धर्मास्तिकाय प्रदेश किनने अद्धासमय से स्पष्ट होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'सिय पुढे, सियनो पुढे' हे गौतम ! धर्मास्तिकाय का एकप्रदेश कदाचित् अद्धासमयों से स्पृष्ट होता है और कदाचित् नहीं होता है। इसका तात्पर्य ऐसा है-कि अद्धासमयक्षेत्र - अढाईदीप में ही है-उसके बाहर नहीं इसलिये समयक्षेत्र की अपेक्षा धर्मास्तिकाय का एकप्रदेश अद्धाममयों से रपृष्ट होता कहा गया है, तथा बहि-क्षेत्रापेक्षया वह स्पृष्ट नहीं होता कहा गया है । 'जइ पुढे नियमं अणतेहि' यदि वह समयक्षेत्रापेक्षा से अद्धासमयों द्वारा स्पृष्ट होता है तो नियमतः वह अनन्त अद्धासमयों से For होता है । क्योंकि अद्वासमय अनादि और अनन्त होते हैं । તેની પાસે
પુદ્ગલના અન'ત પ્રદેશાના ધર્માસ્તિકાયના એક પ્રદેશ પર અને ફ઼િયાદિમાં સદ્ભાવ રહે છે. પા
गौतम स्वाभीतेो प्रश्न– “ केवइएहि अद्धासमएहिं पुट्टे ?" डे लगवन् ! ધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશ કેટલા અહ્રાસમયેા વડે પૃષ્ટ થાય છે ?
भडावीर अलुतो उत्तर- " सिय पुट्ठे, सिय नो पुढे " हे गौतम ! ધર્માસ્તિકાયના એક પ્રદેશ કયારેક અદ્ધાસમા વડે પૃષ્ટ થાય છે અને કયારેક થતા નથી આ કથનના ભાવાર્થ એવા છે કે અદ્ધાસમય સમયક્ષેત્રઅઢી દ્વીપમાં જ છે, તેની બહાર નથી. તેથી સમયક્ષેત્રની અપેક્ષાએ એવું કથન કરવામાં આવ્યુ' છે કે ધર્માસ્તિકાયના એક પ્રદેશ અદ્ધાસમર્ચા વડે પૃષ્ટ થાય છે, પરન્તુ તેની બહારના ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ તે પૃષ્ટ થતા નથી शेवु' 'थन श्वासां माव्यु छे " जइ पुढे नियमं अणतेहि "ले ते सभयક્ષેત્રની અપેક્ષાએ અદ્ધાસમયેા વડે પૃષ્ટ થાય છે, તે નિયમથી જ તે અન’ત અદ્ધાસમયે વડે પૃષ્ટ થાય છે, કારણ કે અદ્ધાસમય અનાદિ અને અનંત
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०४ सू० ८ स्पर्शनाद्वारनिरूपणम् ६२१ वर्तमानसमययुक्तानि अनन्तानि द्रव्याणि, अनन्ता एव समयाः, इत्यन्तै स्तैः स्पृष्ट इत्युच्यते ६ । गौतमः पृच्छति-' एगे भंते ! अहमत्यिकायपए से केवइएहि धम्मस्थिकायपएसेहिं पुढे ? ' हे भदन्त ! एका खलु अधर्मास्विकायप्रदेश: कियनिः धर्मास्तिकायप्रदेशैः स्पृष्टो भवति ? भगवानाह- गोयमा ! जहन्नपए
उहि, उक्कोसपए सत्तहि' हे गौतम ! जघन्यपदे-जघन्येन चतुर्मि: धर्मास्तिकाय. प्रदेशै उत्कृष्टपदे-उत्कृष्टेन ससभिः धर्मास्तिकायप्रदेशः एकोऽधर्मास्तिकायमदेश: स्पृष्टो भवति ॥ गौतमः पृच्छति-'केवइएहिं अहम्मस्थिकायपएसेहिं पुढे ?' हे भदन्त ! एकोऽधर्मास्तिकायप्रदेशः कियद्भिः अधर्मास्तिकायमदेशैः स्पृष्टो भवति ? भगवानाह-'जहमपए तिहिं, उक्कोसपए छहिं, सेसं जहा धम्मस्थिकाअथवा-वर्तमानसमयविशिष्ट अनन्तद्रव्य अनन्तसमयरूप ही है-इस प्रकार से भी वह अनन्तसमयों से स्पृष्ट कहा गया है ६ । अव गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'एगे भंते ! अहमस्थिकाथपएले केवइएहिं धम्मस्थिकायपएसेहिं पुढे' हे भदन्त ! अधर्मास्तिकाय का प्रदेवा धर्मास्तिकाय का एकप्रदेश धर्मास्तिकाय के कितने प्रदेशों से स्पृष्ट होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जहन्नपए चाहिं, उकोसपए सत्ताहि' हे गौतम । एक अधर्मास्तिकायका प्रदेश जघन्य ले चार धर्मास्तिकाय प्रदेशों से और उत्कृष्ट से सात धर्मास्तिकाय प्रदेशों से स्पृष्ट होता है । अय गौतम प्रभु ऐला पूछते हैं-'केवइएहि अहम्मत्थिकायपएसेहिं पुढे' एक अधर्मास्तिकाय प्रदेश कितने अधर्मास्तिकायप्रदेशों से स्पष्ट होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जहन्नपए तिहि, उनोसपए હોય છે. અથવા–વર્તમાન સમય વિશિષ્ટ અનંત દ્રવ્ય અનંત સમય રૂપ જ છે, આ રીતે પણ તેને અનંત સમયે વડે સ્પષ્ટ કહ્યું છે.
गौतम स्वाभीर प्रश्न-" एगे भंते ! अहमत्थिकायपएसे केवइएहि धम्मथिकायपएसेहि पुढे सगवन् ! मस्तियने मे ५श भारतકાયના કેટલા પ્રદેશ વડે ધૃષ્ટ થાય છે? ___ महावीर प्रभुना उत्तर-" गोयमा! जहन्नपए चउहि, उक्कोसपए सत्तहि। હે ગૌતમ ! એક અધમસ્તિકાયનો પ્રદેશ ઓછામાં ઓછા ચાર અને વધારેમાં વધારે સાત ધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશ વડે સ્પષ્ટ થાય છે.
गौतम स्वाभाना प्रश्न-" केवइएहि अहम्मत्थिकायपएसेहिं पुढे?" 8 ભગવન્! એક અધર્માસ્તિકાય પ્રદેશ કેટલા અધમસ્તિકાય પ્રદેશે વડે પૂર્ણ થાય છે?
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________
દરર
भगवती सूत्रे
"
यस ' हे गौतम! जघन्यपदे - जघन्येन, त्रिभिः अस्तिकायमदेशैः, उत्कृष्टपदे - उत्कृष्टेन, पद्भिः अधर्मास्तिकायमदेशैः एकोऽधर्मास्तिकायमदेशः स्पृष्टो भवति, शेषं यथा धर्मास्तिकायस्य प्रतिपादितं तथैन अधर्मास्तिकायस्यापि प्रतिपत्तव्यम्, तथा च एकस्य अधर्मास्तिकाय प्रदेशस्य शेषाणामाकाशा स्विकायादीनां प्रदेशैः स्पर्शोहि पूर्वोक्तधर्मास्तिकाय प्रदेशस्पर्शानुसारेणैवावसेयः ६ गौतमः पृच्छति - एगे भंते! 'आगासत्यिकायपरसे के वह एहि धम्मत्थिकायप एसेहिं पुढे ?' हे भदन्त 1 एक खलु आकाशास्तिकाय प्रदेशः कियदभिः धर्मास्तिकायप्रदेश: स्पृष्टो भवति ? भगवानाह - गोयमा ! सिय पुढे सिय नो पुट्ठे, जड़ पुढे जहन्नपदे
छहिं से जहा धम्मत्थिकाथस्स' हे गौतम! जघन्यरूप से वह अधमस्तिका का एक प्रदेश तीन अधर्मास्तिकाय प्रदेशों से और उत्कृष्ट रूप से वह अधर्मास्तिकाय का एक प्रदेश ६ अधर्मास्तिकाय प्रदेशों से स्पृष्ट होता है। बाकी का और सब कथन यहां पर धर्मास्तिकाय के विषय में जैसा किया गया है वैसा ही कर लेना चाहिये । तथा च- अधर्मास्तिकाय के एकप्रदेश का शेष आकाशास्तिकायादिकों के प्रदेशों से स्पर्श पूर्वोक्त एक धर्मास्तिकाय प्रदेश स्पर्श के अनुसार ही जानना चाहिये । ६ । अम गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'एगे भंते! आगासत्यिकापपए से केवहएहिं धम्मस्थिकापसेहिं पुढे' हे भदन्त ! आकाशास्तिकाय का एकप्रदेश धर्मा.स्तिकाय के कितने प्रदेशों से स्पृष्ट होता है ? इसके उत्तर में प्रभु
भडावीर अलुना उत्तर- " जहन्नपए तिहि, उक्कोसपर छहि, सेसं जहा धम्मस्थिका " हे गौतम! अधर्मास्तिडायनो मे अहेश मोछामां भेोछा ત્રણ અને વધારેમાં વધારે છ અધર્માસ્તિકાય પ્રદેશ વડે પૃષ્ટ થાય છે બાકીનુ સમસ્ત કથન ધર્માસ્તિકાયના વિષયમાં ઉપર કરેલા કથન અનુસાર સમજવું એટલે કે અધર્માસ્તિયકાયના એક પ્રદેશના આકાશાસ્તિકાય આદિના પ્રદેશા દ્વારા સ્પર્શ પૂર્વોક્ત એક ધર્માસ્તિકાય પ્રદેશના સ્પર્શ અનુસાર જ સમજવા જોઈ એ. રા
गौतम स्वाभीना अश्न - " एगे भवे ! आगासत्थिकायपए से केवइएहि ' धम्मत्थिकापसेहिं पुढे १" हे भगवन् ! आमशास्तिडायना सेठ अद्देश ધર્માસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશા વડે પૃષ્ટ થાય છે ?
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० ८ स्पर्शनाद्वारनिरूपणम् ६२३ एक्केण वा, दोहिं वा, तीहि वा, चउहि वा, उक्कोसपए सहि ' हे गौतम ! एक: आकाशास्तिकायप्रदेश: धर्मास्तिकायमदेशः, स्यात् - कदाचित् स्पृष्टो भवति स्यात् कदाचित् नो स्पृष्टो भवति, वन-लोकमाश्रित्य स्यात् स्पृष्टो भवति, अलो, कमाश्रित्य स्यात् नो स्पृष्टो भवति, तत्रापि यदा स्पृष्टो भवति तदा जघन्यपदे जघन्येन, एकेन वा, द्वाभ्यां वा, विभिवा, चतुर्मिी धर्मास्तिकायमदेशैः, उत्कृष्टपदे-उत्कृष्टेन सप्तभिः धर्मास्तिकायप्रदेशः एका अकाशास्तिकायमदेशः स्पृष्टो भवति, एवश्च यदा स्पृष्टस्तदा जघन्येन एकेन धर्मास्तिकायमदेशेन स्पृष्टो भवति, तथाहि-एवंविधलोकान्तवर्तिना धर्मास्तिकायैकमदेशेन शेषधर्मास्तिकायप्रदेशेभ्यो निर्गतेन एकोऽप्रभागवीलोकाकाश मदेशः स्पृष्टः, वक्रगतस्त्वसौ द्वाभ्यां कहते हैं-'गोयमा ! सिय पुढे, सिय नो पुट्टे' जइ पुढे जहनपए एक्षण वा दोहिं वा तीहिं वा, चउहि वा, उकोसपए सत्तहिं' हे गौतम । आकाशास्तिकाय का एकप्रदेश धर्मास्तिकाय प्रदेशों से कदाचित्लोक को आश्रित करके स्पृष्ट होता है और कदाचित्-अलोक को आश्रित करके स्पृष्ट नहीं होता है, इसमें भी जब वह स्पष्ट होता तय जघन्य रूप से एक या दो या तीन या चार-धर्मास्तिकायप्रदेशों से स्पृष्ट होता है और उत्कृष्ट से सात धर्मास्तिकायप्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है। इस प्रकार जब वह आकाशास्तिकाय का एकप्रदेश धर्मास्तिकाय के एकप्रदेशवारी स्पृष्ट होता है तब उसका अभिप्राय ऐसा होता है कि जघन्यरूप से धर्मास्तिकाय के शेष प्रदेशों से निर्गत हुआ ऐसा जो लोकान्त में वर्तमान एक धर्मास्तिकायप्रदेश है उसके
'महावीर प्रसना त्तर- गोयमा! सिय पुढे, सिय नो पुढे " ગૌતમ! આકાશાસ્તિકાયને એક પ્રદેશ કયારેક–લેકને આશ્રિત કરીને-ધમસ્તિકાય પ્રદેશ વડે પૃષ્ટ થાય છે, અને કયારેક-અલકને આશ્રિત કરીનેElEdrय प्रदेश व स्Yष्ट था नथी. "जइ पुठे, जहन्नपए एकेण वा दोहि वा, तीहिं वा, चउहि वा, उक्कोसपए सत्तहिं" न्यारे ते धास्तीय પ્રદેશ વડે સ્પષ્ટ થાય છે, ત્યારે ઓછામાં ઓછા એક અથવા બે અથવા ત્રણ અથવા ચાર અને વધારેમાં વધારે સાત ધર્માસ્તિકાયપ્રદેશો વડે પૃષ્ટ થાય છે. આકાશાસ્તિકાયને એક પ્રદેશ ધર્માસ્તિકાયના એક પ્રદેશ વડે સ્પષ્ટ થવાને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે–જઘન્યરૂપે ધર્માસ્તિકાયના બાકીના પ્રદેશમાંથી નિત થયેલે એ જે લોકાન્તમાં રહેલે એક ધર્માસ્તિકાય પ્રદેશ છે તેના દ્વારા અલેકાકાશના અગ્રભાગમાં રહેલે એ કાકાશને એક પ્રદેશ સ્પષ્ટ
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२४
भगवती सूत्रे यस्य च लोकाकाशप्रदेशस्य अग्रतोऽवस्तादुपरि च धर्मास्तिकाय प्रदेशाः सन्ति निर्मास्तिकायदेशैः स्पृष्टः । यस्त्वेवम् - लोकान्ते कोणगत आकाशप्रदेशसावेकेन धर्मास्तिकायपदेशेन, तदवगाढेन, अन्येन च उपरिवर्तन, अधोनावा, द्वाभ्यां च दिग्यावस्थिताभ्याम् स्पृष्टः इत्येवं चतुर्भिः यथाधस्तात् उपरि च, एवं दिग्द्वये च तत्रैव नर्तमानेन च धर्मास्तिकायमदेशेन स्पृष्टः स पञ्चभिः स्ववस्तादुपरि च तथा दिक्प्रये, तत्रैव च वर्तमानेन धर्मास्तिकायपदेद्वारा अलोकाकाश के अग्रभाग में वर्तमान ऐसा लोकाकाश का एक प्रदेश स्पृष्ट होता है । तब इसका अभिप्राय ऐसा है कि वक्रगत आकाश प्रदेश धर्मास्तिकाय के दो प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है । तथा जिस लोकाकाशप्रदेश के आगे, नीचे, ऊपर धर्मास्तिकाय के प्रदेश हैं वह लोकाकाशप्रदेश तीन धर्मास्तिकाय प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है। तथा -लोकान्त में कोने में रहा हुआ जो आकाशप्रदेश है वह वहां पर रहे हुए एक धर्मास्तिकाय प्रदेश द्वारा तथा दो दिशाओं में से ऊपर नीचे की दो दिशाओं में रहे हुए दो प्रदेशों में से किसी एकप्रदेश द्वारा एवं दो दिशाओं में रहे हुए आसपास की दो दिशाओं में रहे हुए दो प्रदेश-धर्मास्तिकाय के दो प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है - इस प्रकार धर्मास्तिकाय के चार प्रदेशों द्वारा वह आकाशास्तिकाय का एक प्रदेश स्पृष्ट होता । तथा जो आकाश का प्रदेश ऊपर नीचे के दो प्रदेशों द्वारा-धर्मास्तिकाय के दो प्रदेशों द्वारा, तथा आसपास की दो दिशाओं में रहे हुए दो धर्मास्तिकाय प्रदेशों द्वारा, तथा, उसी आकाश प्रदेश पर रहे हुए एक धर्मास्तिकायप्रदेश द्वारा स्पृष्ट होता है वह धर्मास्तिથાય છે. વક્રગત આકાશપ્રદેશ ધર્માસ્તિકાયના એ પ્રદેશા દ્વારા પૃષ્ટ થાય છે. તથા જે લેાકાકાશ પ્રદેશની આગળ, નીચે અને ઉપર ધર્માસ્તિકાયપ્રદેશ છે, તે લેાકાકાશપ્રદેશ ત્રણ ધર્માસ્તિકાયપ્રદેશ વડે પૃષ્ટ થાય છે. તથા લાકાતમાં ખૂણામાં રહેલા જે આકાશપ્રદેશ છે તે ત્યાં રહેલા એક ધર્માસ્તિકાચપ્રદેશ વડે, તથા ઉપર અને નીચેની બે દિશાઓમાં રહેલા એ પ્રદેશેામાંના કાઈ એક પ્રદેશ દ્વારા, તથા આસપાસની બે દિશાઓમાં રહેલા ધર્માસ્તિકાયના એ પ્રદેશે! વડે સ્પષ્ટ થાય છે. આ રીતે ધર્માસ્તિકાયના ચાર પ્રદેશે વધુ તે આકાશાસ્તિકાયના એક પ્રદેશ પૃષ્ટ થાય છે. જે આકાશના પ્રદેશ ઉપર નીચેના ધર્માસ્તિકાયના એ પ્રદેશેા દ્વારા, આસપાસની એ દ્વિશાઆમાં રહેલા એ ધર્માસ્તિકાયપ્રદેશા દ્વારા અને એજ આકાશપ્રદેશ પર રહેલા એક ધર્મોસ્તિકાયપ્રદેશ દ્વારા પૃષ્ટ થાય છે, તે આકાશપ્રદેશને ધર્માસ્તિકાયના પાંચ
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० ८ स्पर्शनाद्वारनिरूपणम्
६२५
1
शेन स्पृष्टः स पभिः यथाधस्तादुपरि च तथा दिक् चतुष्टये तत्रैव च वर्तमानेन धर्मास्तिकायपदेशेन स्पृष्टः स सप्तभिः धर्मास्तिकायप्रदेशैः स्पृष्टो भवतीति भावः । ' एवं अहम्मत्यिका यपरसेहि वि एवं पूर्वोक्तरीत्यैव, अधर्मास्तिकायप्रदेशैरपि एक आकाशास्तिकाय प्रदेशः स्यात् कदाचित् स्पृष्टो भवति, स्यात् - कदाचित् नो स्पृष्टो भवति, यदापि स्पृष्टो भवति तदापि जघन्येन एकेन वा, द्वाभ्यां वा, त्रिभिर्वा, चतुर्भिच, उत्कृष्टेन तु सप्तभिः स्पृष्टो भवति २, गौतमः काय के पांच प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट माना गया है। तथा जो आकाशप्रदेश नीचे ऊपर के वर्तमान धर्मास्तिकायप्रदेशइय से, तथा तीन दिशा में वर्तमान धर्मास्तिकाय प्रदेशत्रय से और वहीं पर वर्तमान एक धर्मास्तिकाप्रदेश से स्पृष्ट होता है वह आकाशास्तिकाय का एकप्रदेश धर्मास्तिकाय के ६ प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता माना गया है । तथा जो आकाशास्तिकाय का एकप्रदेश ऊपर नीचे के दो धर्मास्तिकाय के प्रदेशों से तथा चारों दिशाओं में वर्तमान चार धर्मास्तिकायप्रदेशों से तथा वहीं पर वर्तमान एक धर्मास्तिकाय प्रदेश से स्पृष्ट होता है वह सात धर्मास्तिकाय प्रदेशों से स्पष्ट हुआ माना जाता है । 'एवं अहमferntaryसेहि वि' इसी प्रकार से आकाशास्तिकाय का एकप्रदेश कदाचित् अधर्मास्तिकाय के प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है और कदाचित् स्पृष्ट नहीं होता है । यदि अधर्मास्तिकाय के प्रदेशों से वह आकाशस्तिकाय का प्रदेश स्पृष्ट होता है- तो वह जघन्य से उसके एकप्रदेश से अथवा दो प्रदेशों से, या तीन
પ્રદેશા દ્વારા પૃષ્ટ થયેલું ગણાય છે. જે આકાશપ્રદેશ ઉપર નીચે રહેલા એ ધર્માસ્તિકાયપ્રદેશે! વડે, તથા ત્રણ દિશામાં રહેલા ત્રણ ધર્માસ્તિકાયપ્રદેશા વડે અને ત્યાંજ રહેલા એક ધર્માસ્તિકાયપ્રદેશ વડે પૃષ્ટ થાય છે, તે આકાશાસ્તિકાયના એક પ્રદેશને ધર્માસ્તિકાયના છ પ્રદેશ વડે પૃષ્ટ થયેલા માનવામાં આવે છે. તથા જે આકાશાસ્તિકાયના એક પ્રદેશ ઉપર નીચેના એ ધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશે। વડે, તથા ચાર દિશામાં રહેલા ચાર ધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશા વડે, તથા ત્યજ રહેલા એક ધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશ વડે પૃષ્ટ થાય છે, તેને સાત ધર્માસ્તિકાયપ્રદેશ વડે સ્પષ્ટ થયેલા માનવામાં આવે છે. " एवं अहम्मत्थिकायपएसेहिं वि " मे प्रभा भाअशास्तिडायनो मे अहेश કયારેક અધર્માસ્તિકાયના પ્રર્દશે! વડે સ્પષ્ટ થાય છે અને કયારેક થતા નથી. જો તે આકાશાસ્તિકાયને એક પ્રદેશ અધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશેા વડે પૃષ્ટ
भ० ७९
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६
भगवतीस्त्रे
पृच्छति- केवइएहिं आगासस्थिकायप्पएसेहिं पुढे ? ' हे भदन्त ! एकः आकाशास्तिकायमदेशः कियद्भिः आकाशास्तिकायमदेशैः स्पृष्टो भवति ? भगवानाह-' छर्हि' हे गौतम ! पड्भिः आकाशास्तिकायप्रदेशः एकः आकाशास्तिकायप्रदेशः स्पृष्टो भवति, एकस्य लोकाकाशमदेशस्य आलोकाकाशमदेशस्य वा पदिग् व्यवस्थितैरेव आकाशास्तिकायप्रदेशैः स्पर्शनात् ३, गौतमः पृच्छति
केवइएहिं जीवस्थिकाय पएसेहिं पुढे ? ' हे भदन्त ! एक: आकाशास्तिकायप्रदेशः कियद्भिः जीवास्तिकायमदेशैः स्पृष्टो भवति ? भगवानाह-'सिय पुढे सिय नो पुढे, जइ पुढे नियमं अणंतेहिं ' हे गौतम ! एक आकाशास्तिकायप्रदेशो प्रदेशों से या चार प्रदेशों से और उत्कृष्ट से सातप्रदेशों से स्पृष्ट होता है । २ । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'केवाएहिं आगासस्थिकायपएसेहिं पुढे' हे भदन्त ! एक आकाशास्तिकायप्रदेश कितने आकाशास्तिकाय प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'छहिं' हे गौतम । एक आकाशास्तिकायप्रदेश छह आकाशास्तिकाय प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता। क्योंकि एक लोकाकाशका प्रदेश अथवा अलोकाकाश का प्रदेश षटूदिग्व्यवस्थित ही आकाशास्तिकायप्रदेशों द्वारा छुआ हुभा होता है। इसलिये छह प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'लिय पुढे सिय नो पुढे, जइ पुढे થાય છે. તે ઓછામાં ઓછા એક પ્રદેશ વડે અથવા બે પ્રદેશો વડે અથવા ત્રણ પ્રદેશ વડે અથવા ચાર પ્રદેશ વડે અને વધારેમાં વધારે સાત પ્રદેશ વડે પૃષ્ટ થાય છે.
गौतम स्वामीन -" केवइएहि आगासस्थिकायपएसेहिं पुठे ?" હે ભગવન્! આકાશાસ્તિકાયને એક પ્રદેશ કેટલા આકાશાસ્તિકાયપ્રદેશે વડે સ્પષ્ટ થાય છે?
महावीर प्रभुना उत्त२-"छहिं" मास्तियन से प्रदेश ७ આકાશાસ્તિકાયપ્રદેશે વડે પૃષ્ટ થાય છે, કારણ કે એક કાકાશને પ્રદેશ અથવા અલકાકાશને પ્રદેશ છ દિશાઓમાં રહેલા જ આકાશાસ્તિકાયપ્રદેશો દ્વારા પૃષ્ટ થાય છે. તેથી જ છ પ્રદેશો વડે તેની સ્પર્શના કહી છે.
गौतमवाभान प्रश्न-" केवइएहिं जीवस्थिकायपएसेहि पुटे 8 ભગવનઆકાશસ્તિકાયનો એક પ્રદેશ જીવાસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશ વડે સ્પષ્ટ થાય છે?
महावीर प्रभुना उत्तर-" सिय पुढे, सिय नो पुढे, जइ पुढे नियम अर्णवेहि " गौतम ! ये माशास्तियना प्रहश या२३ स्तियना
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० ८ स्पर्शनाद्वारनिरूपणम् ६७ जीवास्तिकायप्रदेशः स्यात्-कदाचित् , स्पृष्टो भवति, स्यान्-कदाचित् नो स्पृष्टो भवति, यदाऽसौ लोकाकाशप्रदेशो विवक्षितस्तदा स्पृष्टो भवति, यदाऽसौ लोकाकाशप्रदेशविशेषो विवक्षितस्तदः न स्पृष्टो भवति, जीवानां तत्रासद्भावात् , तत्र यदा स्पृष्ठो भवति तदा नियमात्-नियमतः, अनन्तः जीवास्तिकायप्रदेशैः स्पृष्टो भवति ४, एवं पोग्गलत्थिकायपएसेहिं वि, अद्धासमएहिं वि' एवं-पूर्वोक्तरीत्यैव, पुद्गलास्तिकायप्रदेशैरपि स्यात्-कदाचित् स्पृष्टो भवति, स्यात्-कदाचित् , नो स्पृष्टो भवति तत्रापि यदा स्पृष्टो भवति तदा अनन्तैः पुद्गलास्तिकायप्रदेशैः एक आकाशास्तिकायप्रदेशः स्पृष्टो भवति ५, नियम अणंतेहि' हे गौतम ! एक ओकोशास्तिकाय का प्रदेश जीवास्तिकाय के प्रदेशों द्वारा कदाचित स्पृष्ट होता है और कदाचित् स्पृष्ट नहीं होता है। यदि वह उनके द्वारा स्पृष्ट होता है तो नियम से वह जीवास्तिकाय के अनन्तप्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है । तात्पर्य कहने का यह है कि जब लोकाकाशप्रदेश विवक्षित होता है तब तो वह उनके द्वारा स्पृष्ट होता है और जब अलोकाकाशप्रदेशविशेष विवक्षित होता है तब वह उनके द्वारा स्पृष्ट नहीं होता है। क्योंकि वहां पर जीवों का सद्भाव नहीं माना गया है। कारण कि आकाश के सिवाय और कोई द्रव्य नहीं पाया जाता है ।४। 'एवं पोग्गलत्यिकायपएसेहि वि. अद्धालमएहि वि' इसी प्रकार से आकाशास्तिकाय का एकप्रदेश पुद्गलास्तिकायप्रदेशों द्वारा कदाचित् स्पृष्ट होता है
और कदाचित् स्पृस्ट नहीं होता है, यदि वह इनके द्वारा स्पृष्ट होता है तो नियम से अनन्तपुरलास्तिकायप्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है ।५। इसी પ્રદેશે વડે પૃષ્ટ થાય છે અને કયારેક પૃષ્ટ થતું નથી જે તે તેમના દ્વારા પૃષ્ટ થાય છે તે નિયમથી જ જીવાસ્તિકાયના અનંત પ્રદેશ દ્વારા સ્પષ્ટ થાય છે. આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે જ્યારે કાકાશપ્રદેશ વિવક્ષિત થાય છે, ત્યારે તે તેમના દ્વારા પૃષ્ટ થાય છે, પરંતુ જ્યારે અલેકાકાશ. પ્રદેશવિશેષ વિવક્ષિત થાય છે, ત્યારે તે તેમના દ્વારા પૃષ્ટ થતું નથી, કારણ કે ત્યાં જીવન સભાવ જ હતા નથી અકાકાશમાં આકાશ સિવાય भी द्रव्यना सदमा त नथी. "एवं पोग्गलस्थिकायपएसेहि वि, अद्धासमएहि वि" म प्रभारी २०४१तिया में प्रदेश पदमाસ્તિકાય પ્રદેશ દ્વારા કયારેક સ્પષ્ટ થાય છે અને કયારેક સ્પષ્ટ થતું નથી. જે તે તેમના દ્વારા સ્પષ્ટ થાય છે તે નિયમથી જ અનંત પુલાસ્તિકાય. પ્રદેશે વડે સ્પષ્ટ થાય છે. એ જ પ્રમાણે આકાશાસ્તિકાયને એક પ્રદેશ કયારેક
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
भगवती सूत्रे
,
एवं - तथैव, अद्धासमयैरपि स्यात् - कदाचित् समयक्षेत्रापेक्षया स्पृष्टो भवति स्पात् - कदाचित् बहिःक्षेत्रापेक्षया नो स्पृष्टो भवति, तत्रापि यदा स्पृष्टो भवति तदा नियमात् अनन्तैः अद्धासमयैः एक आकाशास्तिकायमदेशः स्पृष्टो भवति ६, गौतमः पृच्छति - 'एगे भंते ! जीवास्तिकायपए से केइ एहिं धम्मत्थिकायपएसेहि पुट्ठे ? पुच्छा' हे भदन्त । एकः खलु जीवास्तिकायमदेशः कियदभिः धर्मास्तिकायम देशैः स्पृष्टः ? इति पृच्छा, भगवानाह - ' जहन्नपदे चउहिं, उक्कोसपए सतहिं' हे गौतम | जधन्यपदे - जघन्येन चतुर्भिः धर्मास्तिकाय प्रदेशः, उत्कृष्टपदेप्रकार से आकाशास्तिकाय का एकप्रदेश अद्धासमय द्वारा भी कदाचित् स्पृष्ट होता है और कदाचित् स्पृष्ट नहीं होता है। यदि वह इनके द्वारा स्पृष्ट होता है तो तो नियम से वह अनन्त अद्धालमयों द्वारा स्पृष्ट होता है। इस कथन का तात्पर्य ऐसा है कि अद्धासमय का सद्भाव ढाईद्वीप में ही माना गया है इसके बाहिर नहीं। यहां जो ऐसा कहा गया है कि आकाशास्तिकाय का एकप्रदेश अद्धासमयों द्वारा कदाचित् स्पृष्ट होता है-सो यह कथन समयक्षेत्रकी अपेक्षा से किया गया है । बहिःक्षेत्र की अपेक्षा से नहीं । बहिःक्षेत्र की अपेक्षा से तो 'कदाचित् वह इनके द्वारा स्पष्ट नहीं होता है' यह किया गया है | ६| अब गौनमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'एगे भंते ! जीवस्थिaaree harer धम्मत्थिकाय एसेहिं पुढे पुच्छा' हे भदन्त । जीवास्तिकाय का एकप्रदेश धर्मास्तिकाय के किनने प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- जहन्नपए चउहिँ उक्कोसपए
અદ્ધાસમયે વડે પૃષ્ટ થાય છે અને કયારેક તેમના વડે સ્પૃષ્ટ થતા નથી. જો તેમની સાથે પૃષ્ટ થાય તે નિયમથી જ અનત અટ્ઠાસમા વડે સૃષ્ટ થાય છે. આ પ્રકારના કથનનુ કારણ એ છે કે અદ્ધાસમયના સદ્ભાવ અઢીद्वीपभांडेय छे, तेनी महारना क्षेत्रमां होती नथी. "माशास्तिકાયને પ્રદેશ કયારેક અહ્વાસમયે વડે પૃષ્ટ થાય છે. " આ કથન સમયક્ષેત્રની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યું છે. “ આકાશાસ્તિકાયના એક પ્રદેશ કયારેક અદ્ધાસમયે વડે પૃષ્ટ થતા નથી, ” આ કથન સમયક્ષેત્ર (અઢી દ્વીપ)ની ખડારના ક્ષેત્રાની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યુ છે.
"
गौतम स्वामींना प्रश्न - "एगे भंते! जीवत्थिकायपपसे केवइएहि धम्मवास्तियनो मे प्रदेश डेटला
स्थिकापसेहि पुट्टे पुच्छा " हे भगवन् ! ધર્માસ્તિકાયપ્રદેશ દ્વારા પૃષ્ટ થાય છે ?
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० ८ स्पर्शनाद्वारनिरूपणम् ६९ उत्कृष्टेन सप्तभिः धर्मास्तिकायप्रदेशः एको जीवास्तिकायप्रदेशः स्पृष्टो भवति,
ननु लोकान्तकोणलक्षणे जघन्यपदे स्पर्शकप्रदेशानां सर्वाल्पत्वात् चतुर्भिरिति कयमुक्तमिति चेदुच्यते-अधस्तात् , उपरिवा एका, दिशोस्तु द्वौ, एकस्तु यत्र जीवप्रदेश एवावगाढ इत्येवं चतुर्मिरित्यस्य जघन्येन युक्तत्वात् , एकश्च जीवास्तिकायप्रदेशः, एकत्राकाशप्रदेशादौ केवलिसमुद्घातस्यैव लम्यमानत्वात् १, 'एवं अहम्मत्थिकायपएसेहिं वि' एवं पूर्वोक्तरीत्यैव, अधर्मास्तिकायप्रद्देशैरपि सत्तहि' हे गौतम ! जघन्य से चार धर्मास्तिकायप्रदेशों द्वारा और उत्कृष्ट से सातधर्मास्तिकायप्रदेशों द्वारा एक जीवास्तिकायप्रदेश स्पृष्ट होता है। यहां ऐसी आशंका हो सकती है कि लोकान्तकोने में-जघन्य पद में-स्पर्शकमदेशों की सल्पिता होती है-फिर आप ऐसा कैसे कहते हैं कि एक जीवास्तिकायप्रदेश जघन्य से चार धर्मास्तिकायप्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है ? तो इसका उत्तर ऐसा है-ऊपर अथवा नीचे एक प्रदेश से, आसपास की दो दिशाओं के प्रदेशों से और एक वह प्रदेश कि जहां यह अवगाढ है इस प्रकार चार प्रदेशों द्वारा यह जघन्य से स्पृष्ट हुआ माना गया है । 'एका जीवास्तिकायप्रदेश' ऐसा जो कहा गया है-वह केवलिसमुद्धात कि अपेक्षा से कहा गया हैक्योंकि केवलिप्तमुद्धातवाले जीव का ही एक आकाशप्रदेशादि में एक प्रदेश हो सकता है । 'एवं अहमस्थिकायपएलेहि वि' इसी प्रकार से ___मडावीर प्रभुना उत्तर-" जहन्नपए चउहि', उक्कोसपए सत्तहिं". ગૌતમ! જીવાસ્તિકાયને એક પ્રદેશ ઓછામાં ઓછા ચાર અને વધારેમાં વધારે સાત ધર્માસ્તિકાય પ્રદેશ દ્વારા સ્પષ્ટ થાય છે.
શકા-કાન્ત ખૂણામાં ઓછામાં ઓછા પ્રદેશોની અપેક્ષાઓ-સ્પર્શક પ્રદેશની સર્વોલપતા હોય છે. છતાં આપ શા કારણે એવું કહે છે કે એક જીવાસ્તિકાયપ્રદેશ ઓછામાં ઓછા ચાર ધર્માસ્તિકાય પ્રદેશ વડે પૃષ્ટ થાય છે?
સમાધાન-ઉપર અથવા નીચેના એક પ્રદેશ વડે, આસપાસની બે દિશાઓના બે પ્રદેશ વડે, અને એક તે પ્રદેશ વડે કે જ્યાં તે અવગાઢ (રહેલે) હોય છે, આ પ્રકારે ઓછામાં ઓછા ચાર પ્રદેશ વડે તે પૃષ્ટ થતું ગણાય છે.
एकजीवास्तिकायप्रदेशः " मेरे अपामा मा०यु छ त पतिસમુદ્દઘાતની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવ્યું છે, કારણ કે કેવલિસમુદ્દઘાતવાળા જીવને જ એક આકાશદેશાદિમાં એક પ્રદેશ હોઈ શકે છે,
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३०
भगवतीसूत्रे जघन्येन चतुभिः, उत्कृष्टेन सप्तभिश्च एको जीवास्तिकायप्रदेशः स्पृष्टः २ । गौतमः पृच्छति-'केवइएहि आगासथिकायप्पसेहिं पुढे ?' हे भदन्त ! एकोनीवास्तिकायप्रदेशः कियदभिः आकाशास्तिकायप्रदेशैः स्पृष्टः ? भगवानाह-'सत्तहि' हे गोतम ! सप्तभिः आकाशास्तिकायप्रदेशः एको जीवास्तिकायमदेशः स्पृष्टी भवति । गौतमः पृच्छति- केत्राएहि जीवस्थिकायपएसेहिं पुढे ?' हे भदन्त ! कियद्भिः जीवास्विकायप्रदेशः एको जीवास्तिकायप्रदेशः स्पृष्टो भवति ? 'सेसं जहा धम्मस्थिकायस्स' शेपं यथा धमास्तिकायस्य प्रतिपादितं तथैव जीवास्ति कापस्यापि प्रतिपत्तव्यम् । तथा च यथा एको धर्मास्तिकायप्रदेशः अनन्तै जीवा. स्तिकायप्रदेशैः स्पृष्टो भवति तथैव एको जीवास्तिकायप्रदेशोऽपि अनन्तैः जीवास्तिकायप्रदेशैः स्पृष्टो भवतीति भावः । गौतमः पृच्छति- एगे भंते । चार अधर्मास्तिकायप्रदेशों द्वारा भी जघन्य से और सातप्रदेशों द्वारा उत्कृष्ट से एक जीवास्तिकायप्रदेश स्पृष्ट होता है ऐसा जानना चाहिये। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'केवाएहिं आगासस्थिकायपएसेहिं पुढे' हे भदन्त एक जीवास्तिकायप्रदेश कितने आकाशस्तिकायप्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- सेसं जहा धम्मविकायस्स' हे गौतम! धर्मास्तिकाय के विषय में जैसा कथन कियागया है-वैसा ही बाकी का कथन जीवास्तिकाय के विषय में करना चाहिये। तथा च-जैसा एक धर्मास्तिकाय का प्रदेश अनन्तजीवास्तिप्रदेशों द्वारा स्पृष्ट हुआ कहा गया है, उसी प्रकार एक जीवास्तिकाय प्रदेश भी अनन्त जीवास्तिकायप्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है ऐसा कहा गया है। ___"एवं अहम्मत्थिकायपएसेहि वि" मे प्रमाणे पास्तियन मे પ્રદેશ ઓછામાં ઓછા ચાર અને વધારેમાં વધારે સાત અધમસ્તિકાયપ્રદેશો વડે સ્પષ્ટ થાય છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न-" केवइएहि आगासस्थिकायपएसेहिं पुटे ?" . ભગવન! જીવાસ્તિકાયને એક પ્રદેશ આકાશાસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશ વડે પૃષ્ટ થાય છે?
महावीर प्रभुना उत्तर-" सेसं जहा धम्मस्थिकायस्स" गौतम કથન ધર્માસ્તિકાયના વિષયમાં કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે બાકીનું જીવાસ્તિકાયના વિષયમાં થવું જોઈએ એટલે કે જેમ એક ધર્માસ્તિકાયને પ્રદેશ અનંત જીવાસ્તિકાયપ્રદેશ દ્વારા સ્પષ્ટ થાય છે, એ જ પ્રમાણે એક જીવાસ્તિકાયપ્રદેશ પણ અનંત જીવાસ્તિકાયપ્રદેશ વડે પૃષ્ટ થાય છે.
गौतम स्वामीना -" एगे भंते ! पोग्गलत्थिकायपएसे केवइएहि धम्म
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० ८ स्पर्शनाद्वारनिरूपणम् ६३१ पोग्गलत्थिकायपएसे केवइएहएहि धम्मस्थिकायपएसेहिं पुढे ? ' हे भदन्त ! एका खलु पुद्गलास्तिकायप्रदेशः कियद्भिः धर्मास्तिकायप्रदेशैः स्पृष्टो भवति ? एवम् कियदभिः अधर्मास्तिकायप्रदेशादिभिः स्पृष्टो भवति ? ' एवं जहेच जीवधिकायस' एवं पूर्वोक्तरीत्या यथैव जीवास्तिकायस्य प्रतिपादनम् कृतम् तथैव पुद्गलास्तिकायस्यापि प्रतिरादनं कर्त्तव्यम् तथा च-एकः पुद्गलास्तिकायप्रदेशो जधन्येन चतुर्भिः उपर्यधोभागस्याविवक्षणात् उत्कृष्टेन सप्तभिः धर्मास्तिकाय
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'एगे भंते ! पोग्गलस्थिकायपएसे केवइएहि धम्मस्थिकायपएसेहिं पुढे' हे भदन्त ! एक पुगलास्तिकायप्रदेश कितने धर्मास्तिकायप्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है ? इसी प्रकार वह कितने अधर्मास्तिकायादिकों के प्रदेशों से स्पृष्ट होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं एवं जहेव जीवस्थिकायस्स' हे गौतम! जिस प्रकार पूर्वोक्तरीति से जीवास्तिकाय का प्रतिपादन किया गया है उसी प्रकार पुद्गलास्तिकाय का भी प्रतिपादन कर लेना चाहिये । तथा च-एक पुद्गलास्तिकाय प्रदेश जघन्य से चार धर्मास्तिकाय प्रदेशों द्वारा-ऊपर नीचे की दिशाओं में के किसी एक धर्मास्तिकाय के प्रदेश से आजूबाजू की दो दिशाओं के धर्मास्तिकाय के दो प्रदेशों से और एक यहां के धर्मास्तिकाय के प्रदेश से कि जहां वह अवगाढ हो रहा है, स्पृष्ट होता है। इस प्रकार वह पुद्गलास्तिकाय का एकप्रदेश धर्मास्तिकाय. के जघन्यरूप में ४ प्रदेशों से स्पृष्ट होता है यहां उपरि अधोभाग की स्थिकायपएसेहि पुटे 7 भगवन् । पुर्वास्तियन से प्रदेश पारितકાયના કેટલા પ્રદેશે વડે પૃષ્ટ થાય છે? એ જ પ્રમાણે તે કેટલા અધમસ્તિકાયાદિકના પ્રદેશે વડે પૃષ્ટ થાય છે? ___ महावीर प्रभुना उत्तर-" एवं जहेव जीवत्थिकायस्स" 3 गौतम ! આ વિષયને અનુલક્ષીને જેવું જીવાસ્તિકાયનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, એજ પ્રમાણે પુતલાસ્તિકાયનું પણ પ્રતિપાદન કરવું જોઈએ. જેમ કે-પુલાસ્તિકાયને એક પ્રદેશ ધર્માસ્તિકાયના ઓછામાં ઓછા ચાર પ્રદેશો વડે (ઉપર નીચેના ધર્માસ્તિકાય પ્રદેશમાંના કોઈ એક પ્રદેશ વડે, આસપાસની એ દિશાઓના ધર્માસ્તિકાયના બે પ્રદેશે વડે, અને જ્યાં તે અવગાઢ છે ત્યાંના એક ધમસ્તિકાય પ્રદેશ વડે) પૃષ્ટ થાય છે. અહીં ઉપરિ અભાગની વિવક્ષા કરવામાં આવી નથી. ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ પુલાસ્તિકાયને એક
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३२
भगवतीसूत्रे
,
पदेशैः स्पृष्टः, एवमेव अधर्मास्तिकायम देशैरपि स्पृष्टो विज्ञेयः सप्तभिश्वाकाशास्तिकाय देशैः स्पृष्टः, अनन्तैश्च जीवास्तिकायमदेशैः स्पृष्टः, अनन्तैश्व पुद्गलास्तिकायपदेशैः स्पृष्टो भवति इति भावः ॥ सू० ८ ॥
प्रदेशिकादि पुद्गलास्तिकायस्पर्शद्वार वक्तव्यता ।
मूलम् - "दो भंते! पोग्गलत्थिकायपएसा केवइ एहि धम्मत्थिकायप्पएसेहिं पुट्ठा ? जहन्नपदे छहिं, उक्कोसपए बारसहि, एवं अहमत्थिकापसेहिं वि, केवइएहि आगासत्थि कायपएसेहिं पुट्टा ? बारसहि, सेसं जहा धम्मत्थिकायस्स । तिन्नि भंते! पोग्गलत्थिकायप एसा केवइएहि धम्मत्थिकाय एसेहिं पुट्टा ? जहन्नपए अहिं, उक्कोसपए सत्तर सहि, एवं अहम्मत्थि - काय एसेहिं वि, केवइएहिं आगासत्थिकायपएसेहिं पुट्ठा ? सत्तरसहि, सेसं जहा धम्मस्थि कायस्स, एवं एएणं गमेणं भाणियव्वं, जाव दस, नवरं जहन्नपदे दोन्नि पक्खिवियव्वा, उक्कोसपर पंच। चत्तारि पोग्गलत्थिकायपएसा० ? जहन्नपए दसहि, उक्कोसपर बावीसाए । पंच पोग्गलत्थिकायपएसा० ? जहन्नपदे बारसहि, उक्कोसपदे बत्तीसाए । छ पोग्गलत्थिकायविवक्षा नहीं की गई है। तथा उत्कृष्टरूप में वह सात धर्मास्तिकाय प्रदेशों से स्पृष्ट होता है इसी प्रकार से वह पुद्गलास्तिकाय का एक प्रदेश अधर्मास्तिकाय के प्रदेशों से भी स्पष्ट होता है। सात आकाशास्तिकाय प्रदेशों से वह स्पष्ट है; अनन्तजीवास्तिकाघप्रदेशों से स्पृष्ट होता है और अनन्त ही पुद्गलास्तिकाय प्रदेशों से स्पृष्ट होता है | सू० ८ ॥ इति एकास्तिकाय प्रदेशस्पर्शद्वारवक्तव्यता ॥
પ્રદેશ ધર્માસ્તિકાયના સાત પ્રદેશ વડે પૃષ્ટ થાય છે. એજ પ્રમાણે તે પુદ્ગલાસ્તિકાયના એક પ્રદેશ અધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશા વડે પશુ સૃષ્ટ થાય છે. તે સાત આકાશાસ્તિકાય પ્રદેશા વધુ પૃષ્ટ થાય છે, અનંત જીવાસ્તિકાયપ્રદેશ વડે પૃષ્ટ થાય છે અને અનંત પુદ્ગલાસ્તિકાય પ્રદેશેા વડે પણ પૃષ્ટ થાય છે. શાસ્૦૮)
એકાસ્તિકાયપ્રદેશસ્પશ નાદ્વારવકતવ્યતા સંપૂર્ણ
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०४ सू०९ द्वि० पु० स्पर्शनाद्वारनिरूपणम् ६३३ पएसा०? जहन्नपदे चोदसहि, उकोसपदे बत्तीसाए। सत्त पोग्गलत्थिकायपएसा०? जहन्नेणं सोलसहिं० उक्कोसेणं सत्ततीसाए। अट्ट पोग्गलस्थिकायपएसा०? जहन्नेणं अटारसहि उकोसेणं बायालीसाए । नव पोग्गलस्थिकायपएसा०? जहणणं वीसाए, उक्कोसेणं सीयालीसाए । दस पोग्गलस्थिकायपएसा०? जहणणेणं बावीसाए, उक्कोसेणं वावन्नाए, आगासस्थिकायस्स सम्वत्थ उक्कोसगं भाणियव्वं । संखेज्जा भंते ! पोग्गलस्थिकायपएसा केवइएहिं धम्मत्थिकायपएसेहिं पुढा? जहन्नपए तेणेव संखेजएणं दुगुणेणं दुरूवाहिएणं, उक्कोसपए तेणेव संखेज्जएणं पंचगुणेणं दुरूवाहिएणं । केवइएहि अधम्मत्थिकायपएसेहि, एवं घेव। केवइएहि आगासस्थिकायपएसहि पुटा ? तेणेव संखेज्जएणं पंचगुणेणं दुख्वाहिएणं। केवइएहिं जीवस्थिकायपए. सेहिं पुट्ठा? अणंतेहि, केवइएहिं पोग्गलस्थिकायपएसेहिं पुढा? अणंतेहिं, केवइएहिं अद्धासमएहिं? सिय पुढे, सिय णो पुढे, जाव अणंतेहिं । असंखेजा भंते ! पोग्गलस्थिकायप्पएसा केवइएहि धम्मस्थिकायपएसेहिं पुट्टा ? जहण्णपए तेणेव असंखेजएणं दुगुणणं दुरूवाहिएणं, उक्कोसेणं तेणेव असंखेजएणं पंचगुणेणं दुरूवाहिएणं, सेसं जहा संखेजाणं, जाव नियम अणंतेहिं । अणंता भंते ! पोग्गलस्थिकायपएसा केवइएहिं धम्मस्थिकायपएसेहिं पुटा? एवं जहा असंखेजा तहा अणंता वि निरवसेसं। एगे भंते! अद्धासमए केवइएहिं धम्मत्थिकायपएसेहिं पुढे?
भ० ८०
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३४ . . . . . . . . भगवतीमा सत्तहि, केवइएहिं अहमथिकायपएलहिं पुढे? एवं चेव, एवं आगासस्थिकायपरहि वि, केवइएहि जीवस्थिकायपएसेहिं पुटे? अणंतेहि, एवं जाव अद्धालमएहि धम्मत्थिकाए णं भंते! केवई. एहिं धम्मस्थिकायप्पएसेहिं पुढे ? नेत्थि एगेण वि, केवइएंहिं अधम्मत्थिकायपएलेहि? असंखेजेहि, केवइएहि आगासस्थिकायपएसेहि.पुढे ? असंखेजोहिं, केवइंषहिं जीवस्थिकायपरसेहिं पुढे? अणंतेहि, केवइएहि पोग्गलस्थिकायपएसेहि ? अणंतेहि, केवइहिं अद्धासमपहि? सिया पुढे सिय नो पुढे;- जइपुढे नियमा अणतेहिं । अहम्मस्थिकाएण-संते ! केवइएहिं धम्मस्थिकायपए सेहिं ?. असंखेजेहिं; केवइएहि- अहमस्थिकायपए: सेहि? णस्थि एक्केण वि, सेसं जहा. धम्मस्थिकायस्स, एवं एएणं गमएणं, सब्जे बि सहाणए नथि एक्केण वि पुठ्ठा, परट्ठाणए आदिल्लएहि तिहिं, असंखेजेहिं भाणियध्वं, पच्छिल्लेएसु तिसु अणेता भाणियब्वा, जाव अद्धासमए ति, जाव केवइएहिं अद्धासमएहिं पुढे ? नस्थि एक्केण वि ॥सू०९॥ .
छाया-द्वौ भदन्त । पुद्गलास्तिकायप्रदेशौ कियद्भिः धर्मास्तिकायमदेश: स्पृष्टौ ? जयन्यपदे षभिः; उस्कृष्टपदे द्वादशभिः, एवंम्। अधर्मास्तिकायप्रदेशैरपि, कियद्भिराकाशास्तिकायप्रदेशः स्पृष्टौ ? द्वादशभिः, शेषं यथा धर्मास्तिकायस्य,
यो भदन्त ! पुद्गलास्विकायप्रदेशा: हियद्भिः धर्मास्तिकायदेशैः स्पृष्टाः ? - जघन्यपदे अष्टभिः; उस्कृष्टपदे सप्तदशभिः, एवंम् अधर्मास्तिकायमदेशैरपि, कियद्भिः आकाशास्तिकायप्रदेशैः स्पृष्टाः ? सप्तदशभिः, शेष यया धर्मास्तिकायस्य, एवम् एतेन गमेन भणितव्यं यावत् दश, नवरम् जघन्यपदे द्वौ प्रक्षेप्तव्यो, उत्कृष्टपदे पञ्च, चत्वारः पुद्गलास्तिकायपदेशाः कियद्भिः धर्मास्तिकायमदेशैः स्पृष्टाः १. जघन्यादे दशभिः उत्कृष्टपदे द्वाविंशत्या, पञ्चपुद्गलास्तिकायप्रदेशाः किया ? जघन्यपदे द्वादशभिः, उत्कृष्टपदें सप्तविंशत्या, षट् पुद्गलास्तिकाय
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
"
"
प्रमेयंचन्द्रिका टीका श० १३ उ०४ सू०९ द्वि० पु० स्पर्शनाद्वारनिरूपणम् ६३५ प्रदेशाः कः धर्मास्तिकायमदेशैः स्पृष्टाः ? जघन्यपदे चतुर्दशभिः, उत्कृष्टपदे द्वात्रिंशत्या, सतपुद्गलास्तिकाय प्रदेशाः क्रियद्भिः धर्मास्तिकाय प्रदेशः स्पृष्टाः ? जघन्येन पोडशभिः, उत्कृष्टेन सप्तत्रिंशता, अष्ट पुद्दलास्तिकाय प्रदेशा। क्रियद्भिः धर्मास्तिकायम देशैः स्पृष्टाः ?- जघन्येन अष्टादशभिः, उत्कृष्टेन द्वाचत्वारिंशता नव पुद्गला रितकायम देशाः कियदभिः धर्मास्तिका यप्रदेशैः स्पृष्टाः ? जघन्येन विंशस्या, उत्कृष्टेन सप्तचत्वारिंशता, दशपुद्गलास्तिकायम देशा :- कियद्भिः धर्मास्तिकाय प्रदेशैः स्पृष्टाः ? जघन्येन द्वात्रिंशत्या, उत्कृष्टेन द्वापञ्चाशता. आकाशास्तिकायस्य सर्वत्र उत्कृष्टगं भणितव्यम्, संख्येयाः भदन्त ! पुद्गलास्तिकायम देशाः कियदभिः धर्मास्तिकायमदेशैः स्पृष्टाः ? जघन्यपदे तेनैव संख्येयकेन. द्विगुणेन द्विरूपाधिकेन, उत्कृष्टपदे तेनैव संख्येयकेन पश्चगुणेन द्विरूपाधिकेन कियदर्भिः 'अधर्मास्तिकायदेशः १ एवं चैव कियदभिः आकाशा स्विकायम देशैः ? तेनेव संख्येयकेन पञ्चगुणेन द्विरूपाधिकेन कियद्भिः जीवास्तिकायम देशैः ०१ अनन्तैः, कियदुभिः पुलारिखका यप्रदेश : ० ? अनन्तैः क्रियदभिः अदासभयैः १ स्यात् स्पृष्टः स्यात् न स्पृष्टः यावत् अनन्तेः असंख्येयाः भदन्त ! पुनलास्तिकाय प्रदेशाः कियदभिः धर्मास्तिकायम देशैः स्पृष्टाः ? जघन्यदे तेनैव असंख्येयकेन 'द्विगुणेन द्विरूपाधिकेन, उत्कृष्टेन तेनैव असंख्येयेन पञ्चगुणेन द्विरूपाधिकेन, शेषं यथा संख्येयानां यावत् नियमात् अनन्तैः, अनन्ताः भदन्त ! पुनलास्तिकायप्रदेशाः कियदभिः धर्मास्तिका यप्रदेश: स्पृष्टः ? एवं यथा असंख्येयास्तथा अनन्ता अपि निरवशेषम्, एको भदन्त ! अद्धासमयः किमद्भिः धर्मास्तिकायम देशैः स्पृष्टः ? सप्तभिः कियदभिः अधर्मास्तिकायप्रदेश: स्पृष्टः ? एवमेव एवम् आकाशास्तिकायम देशैरपि कियद्भिः जीवास्तिकायपदेशैः स्पृष्टः १ अनन्तैः एवं यावत् अद्धासमयैः, धर्मास्तिकायः खख भदन्त ! कियवृद्धिः धर्मास्तिकायम देश: स्पृष्टः ? नास्ति एकेनापि, कियद्भिः अधर्मा स्वकीयप्रदेशैः ? असंख्येयैः, कियदभिः आकाशास्तिकायम देशैः स्पृष्टः ? असंख्येयैः कियदभिः जीवास्तिकायमदेशैः स्पृष्टः ? अनन्तैः कियदभिः पङ्गलास्तिकायमदेशैः स्पृष्टः ? अनन्ते, किंद्भिः अद्धासमयैः स्पृष्टः ? स्यात् स्पृष्टः स्यात् न स्पृष्टः, यदा स्पृष्टो नियमात् अनन्तेः, अधर्मास्तिकायः खलु मदन्त । कियदभिः धर्मास्तिकायम देवौः स्पृष्टा ? असख्येये, कियद्भिः अधर्मास्तिकायम देशैः स्पृष्टः ? नारित एकेनापि शेषं यथा धर्मास्तिकायस्थ, एवम् एतेन गमकेन सर्वेऽपि स्वस्थानके नाम्ति एकेनापि स्पृष्टाः पुर स्थान के आदिमै त्रिभिः असंख्येयः भणितव्याः, पश्चिमेषु त्रिषु अनन्ताः भणितव्याः, यावत् अद्धासमयोऽस्ति यावत् कियदभिः अद्धास्मयैः स्पृष्टः, नस्ति एक्केचापि।०९।
+
·
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३६
भंगवतीसूत्रे . टीका-इतः पूर्व धर्मास्तिकायादीनां चतुणी पुद्गलास्तिकायस्य चेकैकस्यप्रदेशस्य स्पर्शना प्रतिपादिता, अथ विशिष्य पुद्गलास्तिकायस्यैव द्विपदेशादि स्कन्धानां स्पर्शनां प्ररूपयितुमाह-दो मंते' इत्यादि । 'दो भंते ! पोग्गलस्थिफायपएसा केवइएहिं धम्मस्थिकायपएसेहिं पुट्ठा ? ' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! द्वौ पुद्गलास्तिकायप्रदेशौ कियद्भिःधर्मास्तिकायप्रदेशैः स्पृष्टौ भवतः ? भगवानाह'जहन्नपदे छहि, उक्कोसपए बारसहि' हे गौतम ! जघन्यपदे-जघन्येन, पहभिः, उत्कृष्टपदे उत्कृष्टेन द्वादशमिः धर्मास्तिकायमदेशः द्वौ पुद्गलास्तिकायप्रदेशौ स्पृष्टी
द्विप्रदेशिकादि पुद्गलास्तिकाय स्पर्श बारवक्तव्यता'दोभंते! पोग्गलस्थिकायपएसा केवाएहिंधम्मस्थिकायपएसेहि' इत्यादि।
टीकार्थ-इस सूत्र से पहिले धर्मास्तिकायादिक चार अस्तिकायों के और पुद्गलास्तिकाय के एक एक प्रदेश की स्पर्शना कही है। अब वे विशेषरूप से इस सूत्र द्वारा पुद्गलास्तिकाय के ही विप्रदेशादिरूपस्कन्धों की स्पर्शना की प्ररूपणा कर रहे हैं-इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है-'दो भंते ! पोग्गलस्थिकायपएसा केवाएहि धम्मस्थिकायपएसेहिपुठ्ठा' हे भदन्त ! पुद्गलास्तिकाय के दो प्रदेश धर्मास्तिकाय के कितने प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जहन्नपए छहि, उकोसपए वारसहि' हे गौतम ! जघन्यपद में-अर्थात् जघन्य से धर्मास्तिकाय के छह प्रदेशों द्वारा और उत्कृष्ट से धर्मास्तिकाय के १२ प्रदेशों द्वारा पुद्गलास्तिकाय के दो प्रदेश स्पृष्ट होते हैं। इसका तात्पर्य
– આદિ પ્રદેશેવાળા પુલાસ્તિકાય સ્પર્શદ્વાર વક્તવ્યતા– "दो भवे ! पोग्गलस्थिकायपएसा केवइएहि धम्मस्थिकायपएसेहि" त्याहि-.
ટકાથ–પૂર્વ સૂત્રમાં ધર્માસ્તિકાયાદિક ચાર અસ્તિકાના અને , પુલાસ્તિકાયના એક પ્રદેશની સ્પર્શનાનું કથન કરવામાં આવ્યું છે. હવે સૂત્રકાર આ સૂત્ર દ્વારા પુલાસ્તિકાયના બે આદિ પ્રદેશવાળા ધની. પ્રરૂપણ કરે છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમસ્વામી મહાવીર પ્રભુને र प्रश्न पूछे छे -"दो भंते ! पोग्गलत्थिकायपएमा केवइएहि धम्मस्थिकायपएसेहि पुदा ?" मगवन् ! पुरास्तियना में प्रदेश स्तियना કેટલા પ્રદેશ વડે પૃષ્ટ થાય છે?
महावीर प्रभुना उत्तर-" जहन्नपए छहि, उक्कोसपए बारसहिं" 3 ગૌતમ! પુલાસ્તિકાયના બે પ્રદેશો ઓછામાં ઓછો છે અને વધારેમાં વધારે : બાર ધર્માસ્તિકાયપ્રદેશે વડે ધૃષ્ટ થાય છે. તેનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે”
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०४ सू०९ द्वि० पु० स्पर्शनाद्वारनिरूपणम् ६३७ भरतः तथाहि लोकान्ते द्विप्रदेशिकः स्कन्धः एकाकाशमदेशसमवगाढः स च प्रतिद्रव्यावगाइम देशः इति नयमताङ्गीकारेण श्रवगाहपदेशस्य एकस्यापि भिन्नतथा द्वाभ्यां स्पृष्टः, तथा यस्तस्य उपरि - अधस्ताद् वा प्रदेशस्तस्यापि पुद्गलद्वयस्पर्शनेन नयमतादेव भेदाद् द्वाभ्याम्, तथा पार्श्वप्रदेशौ एकैकं परमाणुं स्पृशतः परस्परव्यवधानात्, इत्येवं जघन्येन षड्भिः धर्मास्तिकाय प्रदेशैद्वणु कस्कन्धस्य स्पर्शना भवति । नयमतानङ्गीकारे तु चतुर्भिरेव द्वयणुकस्य जघन्येन स्पर्शना ऐसा है कि लोकान्त में द्विप्रादेशिक स्कन्ध उसके एक प्रदेश को अवगाहित करके रहता है और इसी लोकान्त के एक प्रदेश में धर्मास्तिकायादिक द्रव्यों के प्रदेश भी अवगाहित होकर रहते हैं, इस प्रकार वह लोकान्त का एक प्रदेश होकर भी प्रतिद्रव्य द्वारा अवगाही होने के कारण भिन्न ही माना जावेगा । ऐसा एक प्रदेश नयमत है । सो इस मत के अनुसार एक होने पर भी अवगाह प्रदेश भिन्न होने के कारण पुद्गल के उन प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है । तथा जो उनके ऊपर का या नीचे का प्रदेश है वह भी पुद्गल के दो प्रदेशों से स्पृष्ट होने के कारण नयमतानुसार भिन्न है, तथा पास के दो प्रदेश एक एक परमाणु का परस्पर व्यवधान से स्पर्श करते हैं इस प्रकार छह धर्मास्तिकायप्रदेशों से अणुक स्कन्ध कीं स्पर्शना होती है। तथा पूर्वोक्त इस नयमत का जब आश्रय नहीं किया जाता है-तब जघन्य से चार ही धर्मास्तिकायप्रदेशों द्वारा are स्कन्ध की स्पर्शना होती है । वह इस प्रकार से
લેાકાન્તમાં દ્વિદેશિક સ્કંધ તેના એક પ્રદેશને અવગાહિત કરીને રહે છે અને એજ લેાકાન્તના એક પ્રદેશમાં ધર્માસ્તિકાયાદિક ગૈાના પ્રદેશ પણ અવગાહિત થઈને રહે છે, આ રીતે તે લેાકાન્તના એક પ્રદેશ એક હાવા છતાં પણ પ્રતિદ્રવ્ય દ્વારા અવગાહી હૈાવાને કારણે ભિન્ન જ માનવેા પડશે, એવી એક નયની માન્યતા છે. આ મત અનુસાર એક હાવા છતાં પશુ તે અવગાહ પ્રદેશ ભિન્ન હેાવાને કારણે પુદ્ગલના તે એ પ્રદેશા દ્વારા પૃષ્ટ થાય છે તથા જે તેમની ઉપરના અથવા નીચેના પ્રદેશ છે તે પણ પુદ્ગલના એ પ્રદેશા વડે પૃષ્ટ હોવાને કારણે નયમતાનુસાર ભિન્ન છે. તથા પાંસેના એ પ્રદેશ એક એક પરમાણુના પરસ્પરના વ્યવધાનથી સ્પ કરે છે આ રીતે છ ધર્માસ્તિકાય પ્રદેશ વડે એ અણુવાળા સ્કંધની સ્પર્શના થાય છે. તથાપૂર્વોક્ત નયમતના જે આધાર ન લેવામાં આવે, તે ઓછામાં ઓછા ચાર જ ધર્માસ્તિકાયપ્રદેશેશ દ્વારા એ અણુવાળા સ્કંધની સ્પર્શના થાય છે. તે
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३८
भगवतीसूत्र
·
भवेत् उपरि अधः पापेन च इति, अथवा अत्र यद् विन्दुद्वयं तत्परमाणुद्रयमिति मन्तव्यम्, तत्र पार्वाचीनः परमाणुस्तिकायदेशेन अग्रवर्त्तिना स्पृष्टः परमाणवर्ती च परमायुः परतः स्थितेन धर्मास्तिकायपदेशेन स्पृष्टः इत्येवं द्वौ एवं ययोः देशयोर्मध्ये परमाणुद्वयं स्थाप्यते : तयोरतनाभ्यां प्रदेः ग्राभ्यां तौ पृष्टौ प्रथमेन प्रथमः, द्वितीयेन द्वितीयः, इत्येवं हौ, हीचावगाढत्वादेव पृष्ट इत्येवं पट्-यंत्र स्याकारो यंत्र पृष्ठे प्रथम अंके अवलोकनीयं.
उत्कृष्टेन तु द्वादशभिः धर्मास्तिकायम देशैः स्पर्शना भवति, तथाहि परमाणुऊपर नीचे के दो प्रदेशों से और आजूबाजू के दो प्रदेशों से इस प्रकार चार धर्मास्तिकाय प्रदेशों द्वारा यह जघन्य स्पर्शना होती है । अथवायहां जो दो बिन्दुएँ हैं वे दो परमाणु हैं ऐसा जानना चाहिये- इनमें पहिली तरफ का परमाणु पहिली तरफ के धर्मास्तिकाय, प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है, और पर भागवत परमाणु पर भागवत धर्मास्तिकाय प्रदेश द्वारा स्पष्ट होना है। तथा जिन दो प्रदेशों के बीच में परमाणु द्वय स्थापित किये गये हैं, वे अग्रेतन दो प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होते हैंप्रथम से प्रथम और द्वितीयप्रदेश से द्वितीय इस प्रकार से चार प्रदेश हो जाते हैं। और जहां जहां ये दो परमाणु अवगाढ हैं वहां के दो प्रदेशों की स्पर्शत्रा - इस प्रकार छह प्रदेश की जघन्य स्पर्शना होती है' जघन्य पद में पट् स्पर्शक प्रदेशों द्वारा स्पर्शना का आकार यंत्र के पृष्ठ में नं. १ में देख लेवे.
#
A
73
P
उत्कृष्ट साशनां जो धर्मास्तिकाय के १२ प्रदेशों द्वारा होती है સ્પનાનું સ્પષ્ટીકરણુ આ પ્રમાણે છે-ઉપર નીચેના બે પ્રદેશ વડે,અને આસપાસના એ પ્રદેશે વડું, આ પ્રકારે ચાર ધર્માસ્તિકાય પ્રદેશ વડે તે સ્પશના થાય છે અથવા મહીં જે એ બિંદુએ છે, તેમને બે પરમાણુ માની લા. તેમાંના એક તરફના પરમાણુ એક તક્ના ધર્માસ્તિકાય પ્રદેશા દ્વારા પૃષ્ટ થાય છે, અને ખીજી તરફના પરમાણુ ખીજી તરફના ધર્માસ્તિકાયપ્રદેશદ્વારા પૃષ્ટ થાય છે તથા જે એ પ્રદેશેાની વચ્ચે એ પરમાણુને સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા છે તેએ અગ્રેતન એ પ્રદેશા દ્વારા સ્પષ્ટ થાય છે-પહેલા પ્રદેશ વડે પહેલે અને ખીજા પ્રદેશ વડે ‘ખીજો, આ રીતે ચાર પ્રદેશ થઇ જાય છે અને જ્યાં તે એ પરમાણુ અવગાઢ છે, ત્યાંના એ પ્રદેશેાની સ્પર્શના આ પ્રકારે છ अहेशानी धन्य (गोछाभां सोछी) स्पर्शना थाय छेद्यामां गोछा સ્પશક પ્રદેશા દ્વારા થતા સ્પશની આકૃતિ યંત્રના પેજમાં નં. ૧ ની જોઈ લેવી. પુદ્ગલાસ્તિકાયના એ પ્રદેશાની ધર્માસ્તિકાયના વધારેમાં વધારે ૧૨-પ્રદેશેા વડે સ્પશના થાય છે. આ ખાખતનું હવે સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે એ
3
1
·
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०४ सू०९ प्ति० पु० स्पर्शनाद्वारनिरूपणम् ६३९
येन द्विभदेशावगाहवाद- स्पृष्टी, द्वौ चाधस्तनौ च द्वौ, पूर्वपश्चिप्रपार्शयोश्च द्वौ हो, दक्षिणोत्तरपार्श्वयोश्च एकैक इत्येवमेव मेते द्वादश इति भावः । उत्कृष्टपदे द्वादश स्पर्शमदेशककोष्ठकम् यंत्र पृष्ठे द्वितीयांके.अवलोकनीयम् ? .....एवं अहम्मस्थिकायप्पएसेहि वि' एवं-पूर्वोक्तरीत्यैव, अधर्मास्तिकायपदेशैरपि जघन्येन षभिः, उत्कृष्टेन द्वादशभिः द्वौ पुद्गलास्तिकायप्रदेशौ स्पृष्ट्री भवत , उक्तयुक्तः२ गौतमः पृच्छति- केत्रइएहि आगासस्थिकायपए सेहि-पुढा?' हे भदन्त ! कियद्भिः आकाशास्तिकायमदेशैः द्वौ पुद्गलास्तिकायप्रदेशौ स्पृष्टौ भवतः भगवानाह-वारसहि; सेसं जहा-धम्मस्थिकायस्स' हे-गौतम!-द्वादशभिः वह इस प्रकार से-परमाणुव्य द्वारा अवग़ाहित छुए स्थान के दो प्रदेश, नीचे के दो प्रदेश और ऊपर के दो प्रदेश, पूर्वपश्चिम पार्य के दो दो प्रदेश, तथा दक्षिण उत्तरं पाव को एक एक प्रदेश इस प्रकार से धर्मास्तिकाय के १२ प्रदेशों द्वारा संस्कृष्ट स्पर्शना होती है । उत्कृष्ट पद में १२ स्पर्शक प्रदेशों द्वारा स्पर्शनों का आकार यंत्रपृष्ठ में नं. २ दो देख लेवें । एवं अहमस्थिकाचपए सेहिवि" इसी प्रकार ६ अधर्मास्तिक्षायप्रदेशों द्वारा पुद्धलास्तिकायों के दो प्रदेश जघन्य से स्पृष्ट होते हैं, और अधमास्तिकाय के १२ प्रदेशों द्वारा युद्धलास्तिकाय के दो प्रदेश उस्कृष्ट से स्पृष्ट होते हैं। इस विषय के स्पष्टीकरण, में गुक्ति पूर्वोक्त जैसी ही है ।। - अप गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-केवाइपहिआगासत्थिकायपरसेहिपुढे हे अदन्त, कितने, आमाशास्तिकाय प्रदेशों द्वारा पुद्गलास्तिकाय के दो-प्रदेश स्पृष्ट होते हैं? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'यारसा सेंसं
जहा धम्मत्थिकायस्स' हे गौतम ! १२ आकांशास्तिकाय प्रदेशों द्वारा | પરમાણુ દ્વારા અવગોહિત થયેલા સ્થાનના બે પ્રદેશ, નીચેના બે પ્રર્દેશ અને - ઉપરની બે પ્રદેશના પૂર્વ પશ્ચિમ તરફના અબ્બે પ્રદેશ, તથા દક્ષિશુઉત્તર તરફને
એક એક પ્રદેશમાં આ રીતે ધમસ્તિકાયના વધારેમાં વધારે બાર પ્રદેશે વડે સ્પર્શના થાય છે ધધારેમાં વધારે ૧૨ • પશેકપ્રદેશ દ્વારા સ્પર્શનાની આકૃતિ યંત્રજમાં નં. ૨ એની જોઈ લેવી. -- ....." एवं अहमथिकायपएसेंहि वि"... प्रभा . पुरसतियना में પ્રદેશ એ છામાં ઓછા ૬ અને વધારેમાં વધારે ૧૨ અધર્માસ્તિકાયપ્રદેશ વડે પૃષ્ટ થાય છે આ વિષયનું સ્પષ્ટીકરણ , ઉપરના સ્પષ્ટીકરણું प्रभार सभा : :........
गौतम स्वाभाना प्र वाहि आगासस्थिकायपसेहि पुढा" ભગવન્! પુલાસ્તિનાં બે પ્રશાં આકાશાસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશો 43 स्पृष्ट थाय छ१ . - महावीर प्रभुना उत्तर-" वारसहि, सेसं जहा धम्मस्थिकायस्स"
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४०
भगवतीचे आकाशास्तिकायप्रदेशः द्वौ पुद्गलास्तिकायप्रदेशौ स्पृष्टौ भवतः, अत्र जघन्यपदा भावो बोध्यः लोकान्तेऽपि आकाशप्रदेशानाम् सद्भावात्, अत एव द्वादशमि रित्येवोक्तम्३. शेषं यथा धर्मास्तिकायस्य मतिपादितं तथैवात्रापि प्रतिपादनीयम् , तथा चामिलापक्रमः-द्वौ भदन्त ! पुद्गलास्तिकायप्रदेशौ कियद्भिः जीवास्तिकायप्रदेशः स्पृष्टौ भवतः४, एवं पुद्गलास्तिकायपदेशेरपि अनन्तः द्वौ पुद्गलास्तिकायप्रदेशौ स्पृष्टौ भवतः५, अद्भाप्तमयैस्तु स्यात् स्पृष्टौ भवतः, स्यात् स्पृष्टी नापि भवतः, तत्रापि यदा स्पृष्टौ तदा नियमादनन्तैः अदासमयैः स्पृष्टौ भवतः६। दो पुद्गलास्तिकायप्रदेश स्पृष्ट होते है-यहां पर जघन्य पद का अभाव जानना चाहिये-क्योंकि लोकान्त में भी आकाशप्रदेशों का सद्भाव है। इसी कारण यहां केवल १२ प्रदेशों द्वारा ही स्पर्शना कही गई है। बाकी का कथन धर्मास्तिकाय का जैसा कहा गया है वैसा ही जानना चाहिये । तथा च अभिलापक्रम इस प्रकार से है-हे भदन्त ! दो पुद्गलास्तिकायप्रदेश कितने जीवास्तिकायप्रदेशों द्वारा स्पष्ट होते हैं ? हे गौतम ! दो पुद्गलास्तिकायप्रदेश अनन्तजीवास्तिकायप्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होते हैं । इसी प्रकार दो पुद्गलास्तिकाय प्रदेश अनन्त पुद्गलास्तिकायप्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होते हैं । अद्धासमयों द्वारा वे कदाचित् स्पृष्ट होते हैं और कदाचित् स्पृष्ट नहीं होते हैं। यदि वे पुद्गलास्तिकाय के दो प्रदेश अद्धासमयों द्वारा स्पृष्ट हो तो नियम से अनन्त अद्धासमयों ગૌતમ! ૧૨ આકાશાસ્તિકાય પ્રદેશ દ્વારા બે પુલાસ્તિકાયપ્રદેશે સ્પષ્ટ થાય છે. અહીં જઘન્ય પદને અભાવ સમજે, કારણ કે લોકાન્તમાં પણ આકાશપ્રદેશને સદ્ભાવ છે. તેથી જ અહીં કેવળ ૧૨ પ્રદેશ વડે જ સ્પર્શના કહેવામાં આવી છે. બાકીનું ધર્માસ્તિકાયને અનુલક્ષીને જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ સમજવું કેમ કે આ પ્રકારને અભિલાપક્રમ આગળ સમજવે-“હે ભગવન્ ! બે પુદ્ગલાસ્તિકાયપ્રદેશે કેટલા જીવાસ્તિકાયપ્રદેશે વડે સ્પષ્ટ થાય છે?” “હે ગૌતમ! બે પદ્દલ સ્તિકાયપ્રદેશ અનંત જીવાસ્તિકાયપ્રદેશો વડે સ્પષ્ટ થાય છે.” એજ પ્રમાણે છે પલાસ્તિકાયપ્રદેશ અનંત પુલાસ્તિકાયપ્રદેશો વડે પૃષ્ટ થાય છે. અદ્ધાસમો દ્વારા તેઓ કયારેક પૃષ્ટ થાય છે અને કયારેક સ્પષ્ટ થતા નથી. જે પુદ્ગલાસ્તિકાયના બે પ્રદેશ અદ્ધાસમ વડે સ્પષ્ટ થાય છે તે નિયમથી જ અનંત અદ્ધાસમ વડે પૃષ્ટ થાય છે. સમયક્ષેત્રમાં (અઢીદ્વીપમાં) જ તેઓ અદ્ધાસમ વડે પૃષ્ટ થાય છે, સમયક્ષેત્રની બહારના ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०४ सु०९ द्वि० पु० स्पर्शनाद्वारनिरूपणम् ६४१ समयक्षेत्राद् बहिरपेक्षया न स्पृष्टौ भवतः तत्राद्धाकालाभावात्, गौतमः पृच्छतिः - 'तिम्नि भंते! पोग्गलस्थिकायपरसा केवइएहिं धम्मत्थिकायप्पए सेठिं पुट्ठा ?' दे भदन्त ! त्रयः पुद्गलास्तिकायमदेशाः कियद्भिः धर्मास्तिकायमदेशैः स्पृष्टा भवन्ति ? भगवानाह - ' जहनपर अहिं, उक्कोस पर सत्तरसहिं, एवं अहम्मत्थिकायपरसेहि वि' हे गौतम! जघन्यपदे - जघन्येन, अष्टभिः, उत्कृष्टपदे - उत्कृष्टेन, सप्तदशभिः धर्मास्तिकायम देशैः त्रयः पुद्गलास्तिकायम देशाः स्पृष्टाः भवन्ति, तत्र जघन्येन पूर्वोक्तनयमतेन अवगाहमदेशस्त्रिधा अघस्तनोऽथवा उपरितनः त्रिधा, द्वारा स्पृष्ट होते हैं । समय क्षेत्र के बाहर की अपेक्षा वे स्पृष्ट नहीं होते हैं। क्योंकि वहां पर अद्धासमयका अभाव है । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं - 'तिन्नि भंते! पोग्गलत्थिकायपएसा के चहहिं धम्मस्थिकायपले हिंपुट्ठा' पुत्रलास्तिकाय के तीन प्रदेश धर्मास्तिकाय के कितने प्रदेशों द्वारा स्पष्ट होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - ' जहन्नपए अहिं, उक्कोसपर सन्तरसरि, एवं अहमत्थिकापसे हि वि' हे गौतम! पुद्गलास्तिकाय के तीन प्रदेश जघन्य से धर्मास्तिकाय के आठ प्रदेशों द्वारा और उत्कृष्ट से धर्मास्तिकाय के १७ प्रदेशों द्वारा स्पष्ट होते हैं । इसी प्रकार से वे जघन्य से अधर्मास्तिकाय के आठ प्रदेशों द्वारा और उत्कृष्ट से १७ प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होते हैं। इस विषय में खुलाशा कथन इस प्रकार से है-पद्यपि पुद्गलास्तिकाय के तीन प्रदेश जघन्य - रूप से एक प्रदेश में ही अवगाढ होते हैं परन्तु पूर्वोक्त नय के मताः
વિચાર કરવામાં આવે તેા તેઓ અદ્ધાસમા વડે પૃષ્ટ થતા નથી, કારણુ કે ત્યાં અદ્ધાસમયના અભાવ છે.
गौतम स्वामीनी प्रश्न - “ तिन्नि अंते ! पोग्गलत्थिकायपपसा केवइपहि
धम्मस्थिकापसे हि पुट्ठा " હે ભગવન્ ! પુદ્ગલાસ્તિકાયના ત્રણુ પ્રદેશે ધર્માસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશ વડે પૃષ્ટ થાય છે ?
भडावीर अलुना उत्तर- " जहन्नपप अट्ठहिं, उक्कोसपए सत्तर सहि, एवं अहम्मत्थिकायपपसेहिं' वि” हे गौतम! युद्धसास्तिठायना त्रयु अहेशेो धर्मास्तिभयना ઓછામાં ઓછા આઠ પ્રદેશ વડે અને વધારેમાં વધારે ૧૭ પ્રદેશા વર્ડપૃષ્ટ થાય છે. એજ પ્રમાણે પુદ્ગલાસ્તિકાયના ત્રણ પ્રદેશેા અધર્માસ્તિકાયના આછામાં આછા આઠ પ્રદેશે વર્ક અને વધારેમાં વધારે ૧૭ પ્રદેશે વડે પૃષ્ટ થાય છે. આ વિષયમાં નીચે પ્રમાણે સ્પષ્ટીકરણ આપવામાં આવ્યુ છે જો કે પુદ્ગલાસ્તિકાયના ત્રણ પ્રદેશ જઘન્ય રૂપે એક પ્રદેશમાં જ અવગાઢ હોય છે,
भ० ८१
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४२
भगवतीसूत्रे
द्वौ पार्श्वत्येवमष्टौ बोध्याः । अस्याकृतिः यंत्रपृष्ठे तृतीयचतुर्थेङ्क अवलोकनीया उस्कृष्टेन तु सप्तदशयोध्याः यथा - परमाणुत्रयेण त्रिपदेशावगाढत्वात् त्रयः स्पृष्टाः, त्रयोऽधस्वनाः, त्रय उपरितनाः पूर्वपश्चिमभागे त्रयस्त्रय, उत्तरदक्षिणपार्श्वयोककः सर्व पोजनया सप्तदश भवन्ति, अवलोकनीया सप्तदशस्पर्शकप्रदेशाः,
इत्येवं
पंचमे
अस्याकृतिः यंत्र पृष्ठे नुसार वे तीन प्रदेश में अवगाढ हुए माने जाते हैं- इस प्रकार तीन परमाणुओं द्वारा अवगाहप्रदेश तीन प्रकार का मान लिया जाता है । और इनके नीचे के अथवा ऊपर के प्रदेश तीन, और दो प्रदेश इनकी आजूबाजू के, इस प्रकार धर्मास्तिकाय के आठ प्रदेशों द्वारा पुद्गलास्तिकाय के तीन प्रदेशों की स्पर्शना होती है- यह जघन्य स्पर्शना है । इसका आकार यंत्र पृष्ठ में नं० ३ में और ४ में देख लेवें
नीचे के तीन प्रदेशका आकार, ऊपर के तीन प्रदेश का आकार तथा स्कूष्ट से जो धर्मास्तिकाय के १७ प्रदेशों द्वारा पुद्लास्तिकाय के तीन प्रदेशों की स्पर्शना कही गई वह इस प्रकार से है जहां पुनलास्तिकाय के तीन प्रदेश अवगाहित हो रहे हैं वे तीन प्रदेश उनके द्वारा स्पृष्ट हैं, तीन प्रदेश ऊपर के और तीन प्रदेश नीचे के उनके द्वारा स्पृष्ट हैं, तथा पूर्वपश्चिम भाग के तीन तीन प्रदेश और उत्तरदक्षिणपार्श्व का एक २ प्रदेश स्पृष्ट होता है। इस प्रकार से धर्मास्तिकाय के १७ प्रदेशों द्वारा पुद्गलास्तिकाय के तीन प्रदेशों की उत्कृष्टरूप से स्पर्शना होती है। इसका आकार यंत्रपृष्ठ में नं० ५ में देख लेवें
પરંતુ પૂક્તિ નયની માન્યતા અનુસાર તેમને ત્રણ પ્રદેશમાં અવગાઢ થયેલા મનાય છે. આ રીતે ત્રણ પરમાણુઓ દ્વારા અવગાહુપ્રદેશ ત્રણ પ્રકારના માની લેવામાં આવે છે અને તેમની નીચેના અથવા ઉપરના ત્રણુ પ્રદેશ, અને એ તેમની આજુબાજુના પ્રદેશ, આ પ્રકારે ધર્માસ્તિકાયના આઠ પ્રદેશે દ્વારા પુદ્ગલાસ્તિકાયના ત્રણ પ્રદેશાની સ્પર્શના થાય છે. મા જઘન્ય પશના સમજવી તેની આકૃતિ ચપૃષ્ઠમાં ન. ૩ અને ૪માં જોઈ લેવી.
વધારેમાં વધારે ૧૭ ધર્માસ્તિકાય પ્રદેશા દ્વારા ત્રણ પુદ્ગલાસ્તિકાય પ્રદેશાની સ્પશનાનું સ્પષ્ટીકરણ-જ્યાં પુદ્ગલાસ્તિકાયના ત્રણ પ્રદેશ અવગાહિત થઈ રહેલા છે, તે ત્રણ પ્રદેશેા તેમના દ્વારા પૃષ્ટ છે. ત્રણ પ્રદેશ ઉપરના અને ત્રણ પ્રદેશ નીચેના તેમના દ્વારા પૃષ્ટ છે. તથા પૂર્વપશ્ચિમ ભાગના ત્રણ ત્રણું પ્રદેશ અને ઉત્તરદક્ષિણુ ભાગના એક એક પ્રદેશ પૃષ્ટ થાય છે.
St
આ રીતે ધર્માસ્તિકાયના વધારેમાં વધારે ૧૭ પ્રદેશા દ્વારા પુદ્ગલાસ્તિકાયના ત્રણ પ્રદેશાની સ્પર્શ'ના થાય છે તેની આકૃત યંત્રપૃષ્ઠમાં ન, ૫ માં જોઈ લેવી.
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रेमैयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०४ सू०९ द्वि० पु० स्पर्शनाद्वारनिरूपणम् ६४३ एवं पूर्वोक्तरीत्यैव, अधर्मास्तिकायपदेशैरपि जघन्येन अष्टभिः, उत्कृष्टेन सप्तदशमिः त्रयः पुद्गलास्तिकायप्रदेशाः स्पृष्टा भवन्ति२, गौतमः पृच्छति-'केवइएहिं आगासत्थिकायपएसे हि पुट्ठा ?' हे भदन्त ! कियद्भिः आकाशास्तिकायमदेशः त्रयः पुद्गलास्तिकायप्रदेशाः स्पृष्टा , भवन्ति ? भगवानाह'सत्तरसहि' हे गौतम ! सप्तदशभिः आकाशास्तिकायप्रदेश', त्रयः पुदलास्तिकायप्रदेशाः स्पृष्टा भवन्ति ३, अत्रापि जघन्यपदाभावो वोध्यो लोकान्ते आकाशपदेशानां सद्भावात् 'शेषं जहा धम्मत्थिकायस्स', शेष जीवपुद्गलाद्धा. विषयकं प्रकरणं यथा धर्मास्तिकायस्य प्रतिपादितं तथैवात्रापि प्रतिपत्तव्यम् । तथा चाभिलापक्रमस्त्वेवं बोध्या-त्रयः भदन्त ! पुद्गलास्तिकायप्रदेशाः किरद्भिः इसी प्रकार से अधर्मास्तिकाय के ८ प्रदेशों द्वारा जघन्य स्पर्शना और उसके१७ प्रदेशों द्वारा उत्कृष्ट स्पर्श ना होती है ऐसा जानना चाहिये।
अब गौतमप्रभु से ऐसा पूछते हैं 'केवइएहि आगासथिकायपएसेहिपुट्ठा' हे भदन्त ! किनने आकाशास्तिकाय प्रदेशों द्वारा पुद्गलास्तिकाय के तीन प्रदेशों की स्पर्शना होती है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'सत्तरसहि' हे गौतम ! १७ आकाशास्तिक्षाय प्रदेशों द्वारा पुनः लास्तिकाय के तीन प्रदेशों की स्पशना होती है। यहां पर भी जघन्य. पद का अभाव जानना चाहिये। क्योंकि लोकान्त में आकाशप्रदेशों का सद्भाव रहता है । 'सेसं जहा धम्मस्थिकोयस्त' इसके आगे का जीव, पुद्गल और अद्धाविषयक प्रकरण है जैसा धर्मास्तिकाय का कहा जा चुका है, वैसा ही जानना चाहिये । तथा च अभिलाप क्रम इस
એજ પ્રમાણે અધમસ્તિકાયના ઓછામાં ઓછા આઠ અને વધારેમાં વધારે ૧૭. પ્રદેશે વડે પુદ્ગલાસ્તિકાયના ત્રણ પ્રદેશની સ્પર્શન थाय 'छे, म समा.
गौतम स्वामीना प्रश्न-"केवइएहि आगासस्थिकायपएसेहि पुट्ठा " ભગવન્! કેટલા આકાશાસ્તિકાયના પ્રદેશ વડે પુતલાસ્તિકાયના ત્રણ પ્રદેશની સ્પર્શના થાય છે? , महावीर प्रभुन। उत्त२-" सत्तरसहि" गौतम ! माशास्तिजाय। -સત્તર પ્રદેશ વડે પદ્લાસ્તિકાયના ત્રણ પ્રદેશોની સ્પર્શના થાય છે. અહીં પણ જઘન્યપદને અભાવ જ સમજ, કારણ કે કાન્તમાં આકાશપ્રદેશને समा २९ छ. "सेसं जहा धम्मस्थिकायस्स" त्यार पछीनु थन-७१,
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीस्त्र जीवास्तिकायमदेशः स्पृष्टाः भवन्ति ? गौतम ! अनन्तैः जीवास्तिकायपदेशः प्रयः पुद्गलास्तिकायमदेशाः स्पृष्टा भवन्ति ४, एवं पुद्गलास्तिकायमदेशैरपि अनन्तैः त्रयः पुद्गलास्तिकायप्रदेशाः स्पृष्टा भान्ति ५, अद्धासमयैस्तु स्यात् स्पृष्टाः समयक्षेत्रापेक्षया स्यानो स्पृष्टाः समयक्षेत्राहिरपेक्षया, तत्रापि यदा स्पृष्टा भवन्ति तदापि नियमादनन्तैरेव अद्धासमयैः त्रयः पुद्गलास्तिकायप्रदेशाः स्पृष्टाः बोध्या:, 'एवं एएणं गमेणं माणियव्वं जाव दस, नवरं जहन्नपदे दोनि पक्खिवियन्वा, उक्कोसपए पंच' एवं पूर्वोक्तरीत्या, एतेन उपर्युक्तेन, गमेन-अमिलापक्रमेण, भणितव्यम् वक्तव्यम् , यावत् चत्वारः, पञ्च, पटु, सप्त, अष्टौं, नव, दश का प्रकार से हैं-हे भदन्त ! तीन पुद्गलास्तिकाय प्रदेश जीवास्तिकाय के कितने प्रदेशों द्वारा स्पष्ट होते हैं। हे गौतम ! तीन पुद्गलास्तिकाय प्रदेश अनन्तजीवास्तिकाथप्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होते हैं। इसी प्रकार से वे अनन्त पुद्गलास्तिकाय प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होते हैं। तथा अद्धा. समयों द्वारा वे कदाचित् स्पृष्ट होते हैं और कदाचित् स्पृष्ट नहीं होते हैं । यदि होते हैं तो वे नियम से अनन्त अद्धासमयों द्वारा स्पृष्ट होते हैं । समयक्षेत्र की अपेक्षा से वे अनन्त अद्धासमयों द्वारा स्पृष्ट होते हैं ऐसा जानना चाहिये । 'एवं एएणं गमेणं भाणियव्वं जाव दस, नवरं जहन्नपदे दोन्नि पक्खिवेयव्या, उक्कोसपए पंच' इसी प्रकार इस उपर्युक्त अभिलाप क्रम से यावत्-चार, पांच, छह, सात, आठ, પુલ અને અપ્લાવિષયક કથન ધર્માસ્તિકાયના પૂર્વોક્ત કથન પ્રમાણે જ સમજવું જેમ કે તેમના વિશે આ પ્રકારના પ્રશ્નોત્તરે બનશે- પ્ર-પુતલાસ્તિકાયના ત્રણ પ્રદેશ જીવાસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશે વડે પૃષ્ટ થાય છે?
ઉત્તર-હે ગૌતમ! પદ્લાસ્તિકાયના ત્રણ પ્રદેશ જવાસ્તિકાયના અનંત પ્રદેશે વડે સ્પષ્ટ થાય છે. એ જ પ્રમાણે તેઓ અનત પુલાસ્તિકાયપ્રદેશે વડે પૃષ્ટ થાય છે અદ્ધાસમ વડે તેઓ કયારેક સ્પષ્ટ થાય છે અને કયારેક સ્કૃષ્ટ થતા નથી જે તે બે અદ્ધાસમ વડે પૂર્ણ થાય છે તે નિયમથી. જ અનંત અદ્ધાસમ વડે સ્પષ્ટ થાય છે સમયક્ષેત્રની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે તે તેઓ અનત અદ્ધાસમ વડે સ્પષ્ટ થાય છે, પરંતુ સમયક્ષેત્રની महाना क्षेत्रमा तमा तमना द्वारा स्पृष्ट यता नथी, मेम समन. "एवं एएणं गमेणं भाणियव्वं जाव'दम, नवरं जहन्नपदे दोन्नि पक्खिवेयव्वा, उक्कोसपए पंच" मत प्रारे-वरित प्रश्नोत्तरे द्वारा यार, पाय, छ, सात, मा8, नमन
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०४ सू०९ द्वि० पु० स्पर्शनाद्वारनिरूपणम् ६४५ पुद्गलास्तिकायप्रदेशाः वक्तव्याः, नवरं-विशेषस्तु जघन्यपदे द्वौ प्रक्षेप्तव्यौ, उत्कृष्टपदे पञ्च प्रक्षेप्तव्याः, ___ तथा-एकद्विच्यादि परमाणुना जघन्यपदे उत्कृष्टपदे च प्रत्येकं कति कति स्पर्शना-प्रदेशा भवन्तीति तत्पकारोऽपि प्रदश्यते अत्र सर्वत्रैव जघन्यपदे चित्र क्षित परमाणुतो द्विगुणा द्विसंख्याधिकाश्च स्पर्शकप्रदेशा भवन्ति । उदाहरणम्'यथा एक परमाणुाभ्यां गुणने जातौ द्वौ, तयो_िकसंमेलने जाताश्चत्वारः स्पर्शना प्रदेशा जघन्यपदे भवन्ति । एवं द्विव्यादि दशपर्यन्तेषु परमाणुषु योजना कर्तव्या। उत्कृष्टपदे तु एकपरमाणोः पश्चगुणत्वे जाताः पञ्च द्विकसंमेलने सप्त स्पर्शकनौ और दश तकके पुद्गलास्तिकाय के प्रदेश कहना चाहिये । परन्तु जघन्यपद में दो का और उत्कृष्ट पद में पांच का प्रक्षेप करना चाहिये।
तथा-एक दो तीन आदि परमाणुओं के जघन्यपद में और उत्कृष्ट पद में प्रत्येक के कितने २ स्पर्शना प्रदेश होते हैं ऐसा भी सूत्रकार दिखाते हैं-इस प्रकार में सर्वत्र ही जघन्यपद में विवक्षित परमाणु से दूने और दो संख्या अधिक स्पर्शक प्रदेश होते हैं, जैसेएक परमाणु दो से गुणा करने पर दो परमाणु आते हैं, इनके द्विक संमेलन में जो चार आते हैं वे स्पर्शना प्रदेश हैं और ये जघन्यपद में है। इसी प्रकार से दो तीन आदि दशतक के परमाणुओं से ऐसी ही योजना करनी चाहिये । उत्कृष्टपद में एक परमाणु को पांचसे गुणा करने पर पांच परमाणु हो जाते हैं, इनमें दिक संमेलन से अर्थात દસ સુધીના પુઠ્ઠલાસ્તિકાયના પ્રદેશની ધમસ્તિકાયાદિના પ્રદેશો વડે પશે નાનું કથન કરવું જોઈએ પરંતુ વિશેષતા એટલી જ છે કે પ્રત્યેક જઘન્યપદમાં ઉત્તરોત્તર, બે પ્રદેશની અને ઉત્કૃષ્ટ પદમાં પાંચની વૃદ્ધિ કરતા જવું જોઈએ.
તથા–એક, બે, ત્રણ આદિ પરમાણુઓના જઘન્ય પદમાં અને ઉત્કૃષ્ટ પદમાં પ્રત્યેકના કેટલા કેટલા સ્પર્શના પ્રદેશ હોય છે તે આ પ્રકારે પણ ગણી • શકાય છે–જઘન્યપદમાં સ્પર્શ કપ્રદેશોની સંખ્યા નકકી કરવા માટે પરમાણુની જેટલી સંખ્યા આપી હોય તેના બમણાં કરી બે ઉમેરવા જેમ કે એક પરમાણુના બમણું કરવાથી બે આવે અને તેમાં બે ઉમેરવાથી ચાર આવે આ રીતે ઓછામાં ઓછા ચાર સ્પર્શક પ્રદેશો આવે છે, એ જ પ્રમાણે બેથી લઈને દસ પર્યન્તના પરમાણુઓના જંઘન્ય સ્પર્શક પ્રદેશે પણ ગણી શકાય છે. ઉત્કૃષ્ટ સ્પર્શકોની સંખ્યા નકકી કરવા માટે પરમાણુના પાંચ ગણું કરી બે ઉમેરવા જેમ કે એક પરમાણુને પાંચ વડે ગુણવાથી પાંચ પરમાણુ થાય છે. તેમાં બે ઉમેરવાથી સાત સ્પર્શક પ્રદેશો આવે છે એ જ પ્રમાણે બેથી
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे प्रदेशा भवन्ति । पूर्वरीत्यैव द्वित्रिचतुरादि दशपरमाणु पर्यन्तेषु अपि योजना सेयेति । इदमपि कोष्ठकेनैवज्ञातव्यम् । तच्च कोष्ठक यंत्रपृष्ठे पण्ठे विलोकनीयम् __ अत्रैवं वोध्यम्-जघन्यपदे परमाणोः (प्रदेशस्य) ये स्पर्शना प्रदेशा भवन्ति तेषु द्वयोः प्रक्षेपणेन द्वयोः परमाण्वोः जघन्यपदे स्पर्शना प्रदेशा आयान्ति, एवं पूर्वपूर्वेषु जघन्यस्पर्शनामदेशेषु सर्वत्र उत्तरोत्तरं द्वि द्वि प्रक्षेपणेन त्रिः चतुः पञ्चपटू-सप्ता-ऽष्ट-नव-दश परमाणूनां जघन्यपदे स्पर्शना प्रदेशाः आगमिष्यन्ति । एवम् उत्कृष्टपदे एरुपरमाणोः स्पर्शनामदेशेषु पञ्चप्रक्षेपणेन (संमेलनेन) द्वयोः परमानोरुत्कृष्टपदे स्पर्शना प्रदेशा आयान्ति । एवं पूर्वपूर्वेषु उस्कृष्टम्पर्शनाप्रदेशेषु पञ्चपञ्चप्रक्षेपणेन ज्यादिदशपर्यन्तानां परमाणनामुत्कृष्टस्पर्शनामदेशा दोके मिलाने से सात स्पर्शक प्रदेश होते हैं। इसी पूर्वरीति से दो तीन चार आदि शततक के परमाणुओं में भी योजना जाननी चाहिये। इसकी आकृति यंत्रपृष्ठ के छठे अंक में देख लेवें कोष्ठक से बात इस प्रकार जानी जा सकती है- . यहाँ ऐसा समझना-जघन्य पद में परमाणु के (पदेशक) जो स्पर्शना प्रदेश होते हैं उनमें दो का प्रक्षेप करने से परमाणुओं के जघन्य पद में स्पशनाप्रदेश आते हैं। इसी प्रकार पूर्व पूर्व जघन्य स्पर्शना प्रदेशों में सर्वत्र उत्तरोत्तर दो दो का प्रक्षेप करने से तीन, चार, पांच, छह, सात, आठ, नौ और दश इन परमाणुओं के जघन्यपद में स्पर्शना प्रदेश आजावेंगे, इसी प्रकार उत्कृष्ट पद में एक परमाणु के स्पर्शना प्रदेशो में पांच का प्रक्षेप करने से-पांच मिलाने से दो परमाणुभी के उत्कृष्टपद में स्पर्शना प्रदेश आ जाते हैं। इस प्रकार पूर्व पूर्व उत्कृष्ट લઈને દસ પર્યન્તને પરમાણુઓને વધારેમાં વધારે સ્પર્શક પ્રદેશે પણ નક્કી કરી શકાય છે. આ વાત યંત્રના પેજમાં આપેડ નં. ૬ ની આકૃતિથી સ્પષ્ટ થાય છે
સ્પષ્ટીકરણ-જઘન્ય પદમાં એક પરમાણુના (પ્રદેશના) જે સ્પર્શના પ્રદેશો હોય છે તેમાં બે ઉમેરવાથી બે પરમાણુઓના જઘન્યપદમાં સ્પર્શના પ્રદેશ આવી જાય છે એજ પ્રમાણે પ્રત્યેક આગળના જઘન્ય સ્પર્શના પ્રદેશોમાં उत्तरात२ मा प्रदेश उपाधी , यार, पांय, ७, सात, माठ, न અને દસ, પરમાણુઓના જઘન્ય સ્પર્શના પ્રદેશ અનુક્રમે ૮, ૧૦, ૧૨, ૧૪, ૧૬, ૧૮, ૨૦ અને ૨૨ આવશે એજ પ્રમાણે વધારેમાં વધારે પર્શક , પ્રદેશે જાણવાની પદ્ધતિ બતાવવામાં આવે છે એક પરમાણુના વધારેમાં વધારે પર્શક પ્રદેશ ૭ છે. તેમાં પાંચ ઉમેરવાથી બે પરમાણુઓના સ્પર્શક પ્રદેશો
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________
मैचन्द्रिका टीका श० १३ उ०४ सू० ९ द्वि० पु० स्पर्शनाद्वारनिरूपणम् ६४७ आगमिष्यन्ति । तेच यंत्र पृष्ठे पष्ठाङ्कस्य कोष्टकेन ज्ञातव्याः । तदेव विस्तरेण प्ररूपयितुमाह- ' चत्तारि पोग्गलत्थि काय एसा केवहएहिं धम्मस्थिकायप एसेहिं पुडा?' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त । चत्वारः पुद्गलास्तिकाय प्रदेशाः कियद्भिः धर्मास्तिकाय प्रदेशः स्पृष्टा भवन्ति ? भगवानाह - ' जनपदे दसहि, उक्कोस पदे बावीसाए' हे गौतम! जघन्यपदे - जघन्येन दशभिः धर्मास्तिकाय पदेशैः, जघन्यपदे दशप्रदेशात्मक कोष्ठकं यंत्रपूठे सप्तमाङ्के विलोकनीयम् । चतुष्पदेशस्य नयविशेपापेक्षया । स्कन्धरूपेण विवक्षितत्वात् उत्कृष्ट पदे - उत्कृष्टेन, द्वात्रिं स्पर्शना प्रदेशों में पांच पाँच के मिलाने से तीन से लेकर दश परमाणुओं के उत्कृष्ट से स्पर्शना प्रदेश आजावे गे । इस सब कथन का सारांश ऐसा है - समस्त जघन्यपद में विवक्षित परमाणु को दुगुना करना चाहिये और उसमें दो जोड देना चाहिये । उत्कृष्ट पद में विवक्षित परमाणुओं को पांचगुणा करना चाहिये और आये हुए उस संख्या में दो जोड देना चाहिये । इस प्रकार करने से विवक्षित परमाणुओं की जघन्य स्पर्शना और उत्कृष्ट स्पर्शना आजाती है । यह बात जघन्यपद में दश प्रदेशात्मक कोष्ठक यंत्रपृष्ठ के सातवें अंक में देख लेवें कोष्ठक द्वारा जाननी चाहिये, सूत्रकार इसी का वर्णन अब विस्तार से करते हैं- 'चत्तारिपोग्गलत्थिकायप एसा केवइएहिं धम्मस्थिकासेहिं पुट्ठा' गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं - हे भदन्त ! चार पुद्गलास्तिका प्रदेश कितने धर्मास्तिकायप्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - ' जहनपर दसहि उक्कोसपर बावीसाए' हे गौतम ! जघन्य से दश धर्मास्तिकाय प्रदेशों द्वारा चार पुलस्ति
૧૨ આવે છે એજ પ્રમાણે પાંચ પાંચની ઉત્તરાત્તર વૃદ્ધિ કરતા જવાથી ત્રણથી લઈને દસ સુધીના પરમાણુઓના ઉત્કૃષ્ટ સ્પર્શના પ્રદેશ અનુક્રમે १७, २२, २७, ३२, ३७, ४२, ४७ मने पर भावशे या उथनने। सारांश એ છે કે જઘન્ય પદમાં જેટલા પરમાણુ સ્પશકાની સખ્યા જાણવી હાય તેટલા પરમાણુના અમણાં કરી એ ઉમેરવાથી એછામાં ઓછા કેટલા સ્પર્શ કા હશે, તે જાણી શકાશે પરમાણુઓના પાંચ ગણુાં કરી એ ઉમેરવાથી તે પરમાશુઓના ઉત્કૃષ્ટ-સ્પર્શકાની સંખ્યા જાણી શકાશે આ દશ પ્રદેશાત્મક કાક યંત્રપૃષ્ઠમાં નં. ૭ માં કાઠાની મદદથી પશુ સમજી શકાય તેમ છે.
વાત જઘન્યપદ્યમાં
હવે સૂત્રકાર આ વાત વિસ્તારપૂર્વક સમજાવે છે
गौतम स्वामींना प्रश्न - " चत्तारि पोग्गलत्थि कायपएसा केचइएहि घम्मतिथका यपएसेहि पुट्ठा ?" हे भगवन् ! युद्धसारितायना यार अदेशी डेटसा ધર્માસ્તિકાયપ્રદેશા વડે સ્પષ્ટ થાય છે?
महावीर अलुना उत्तर- " जहन्नपए दस्रहिं उक्कोसपए बावीसाए" हे ગૌતમ ! 'આછામાં ઓછા દસ અને વધારેમાં વધારે ખાવીશ ધર્માસ્તિકાય.
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४८
भगवतीचे शत्या धर्मास्तिकायप्रदेशैश्चधारः पुद्गलास्तिकायमदेशाः स्पृष्टा भवन्ति । उत्कृष्टपदे द्वाविंशति स्पर्शकप्रदेशानां कोष्ठकम् यंत्रपृष्ठे अष्टमाङ्के विलोकनीयम् । गौतमः पृच्छति 'पंच पुगलस्थिकायपएसा केवइएहिं धम्मस्थिकायपएसेहि पुटा?' हे भदन्त ! पञ्चपुद्गलास्तिकायपदेशाः कियद्भिः धर्मास्तिकायप्रदेशः स्पृष्टा भवन्ति ? भगवानाह-'जहन्नपदे वारसहि, उक्कोसपए सत्तावीसाए' हे गौतम ! जघन्यपदे-जघन्येन द्वादशमिः धर्मास्तिकायप्रदेशः, उत्कृष्ट पदे-उत्कष्टेन, सप्तविंशत्या धर्मास्तिकायमदेशैः पञ्चपुड्लास्तिकायप्रदेशाः स्पृष्टा भवन्ति । गौतमः पृच्छति-'छ पोग्गलत्थिकायपएसा०' हे भदन्त । षट् पुदलास्तिकायकाय प्रदेश स्पृष्ट होते हैं। जघन्यपद में पुद्गलास्तिकाय के चार प्रदेश धर्मास्तिकाय के दशप्रदेशों द्वारा जो स्पृष्ट होते कहे गये हैं, उनका कोष्ठक यंत्रपृष्ठमं सात में देख लेवें
उत्कृष्ट पद में पुद्गलास्तिकाय के जो चार प्रदेश धर्मास्तिकाय के २२ प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होते कहे गये हैं-उनका कोष्ठक का यंत्रपृष्ठ के नं० ८ में देख लेवें ।
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'पंच पोग्गलस्थिकायपएसा केवइएहि धम्मत्यिकायपऐसेहि पुट्ठा' हे भदन्त ! पांच पुद्गलास्तिकाय प्रदेश कितने धर्मास्तिकाय प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जहन्नपए बारसहि, उकोसपए सत्तावीसाए' हे गौतम! पुदलास्तिकाय के पांच प्रदेश जघन्य रूप से धर्मास्तिकाय के १२ प्रदेशों द्वारा और उत्कृष्ठरूप से धर्मास्तिकाय के २७ प्रदेशों द्वारा પ્રદેશ વડે ચાર પુદ્ગલાસ્તિકાયપ્રદેશ પ્રુષ્ટ થાય છે, ઓછામાં ઓછા દસ અસ્તિકાયપ્રદેશ વડે ચાર પુદ્ગલાસ્તિકાયપ્રદેશની સ્પર્શનાનો કર્યો ચંપેજમાં સાતમા નંબરને છે તે કેઠે જોઈને સમજી લે.
ધર્માસ્તિકાયના વધારેમાં વધારે ૨૨ પ્રદેશો વડે પુદ્ગલાસ્તિકાયના ચાર પ્રદેશની સ્પર્શન થાય છે આ વાત સ્પષ્ટ કરતે કોઠે યંત્રપેજમાં न. ८ मा UP सभ सेवा..
गौतम स्वामी प्रश-" पंच पोग्गलस्थिकायपएसा केवइएहि धम्मस्थिकायपएसेहि पुदा ?" मसन् ! पांय युवास्तियप्रदेश सा घीસ્તિકાયપ્રદેશો વડે ધૃષ્ટ થાય છે?
महावीर प्रभुन। उत्तर-" जहन्नपए पारसहि, उक्कोसपए सत्तावीसाए" ગૌતમ! પુદ્ગલાસ્તિકાયના પાંચ પ્રદેશ ધર્માસ્તિકાયના ઓછામાં ઓછા ૧૨ પ્રદેશ વડે અને વધારેમાં વધારે ૨૭ પ્રદેશ વડે સ્પષ્ટ થાય છે..
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०४ सू०९ द्वि० पु० स्पर्शनाद्वारनिरूपणम् १४९
काय प्रदेशाः क्रियद्भिः धर्मास्तिकायम देशैः स्पृष्टा भवन्ति ? भगवानाह जहनपर चोदसहि, उक्कोसपर बत्तीसार ' हे गौतम ! जघन्यपदे - जघन्येन, चतुर्द्दशभिः धर्मास्तिकायदेशैः उत्कृष्टपदे- उन्कृष्टेन, द्वात्रिंशता धर्मास्तिकायमदेशैः षट्पुद्गलाः स्तिकाय प्रदेशाः स्पृष्टा भवन्ति । गौतमः पृच्छनि-' सत्तपोग्गळ टिथकाय परसा har एहिं धम्मत्थिकायप एसेहिं पुट्ठा ? ' हे भदन्त ! सप्त पुद्गलास्तिकाय प्रदेशाः कियद्भिः धर्मास्तिकाय प्रदेशैः स्पृष्टा भवन्ति ? भगवानाह - ' जहण्णेणं सोलसहि उक्कोसेणं सत्ततीसाए' हे गौतम । जघन्येन षोडशभिः धर्मास्तिकायपदेशैः, उत्कृष्टेन सम्वत्रिंशता धर्मास्तिकायमदेशैः सप्तपुद्गलास्तिकायमदेशाः स्पृष्टा
स्पृष्ट होते हैं । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'छ पोग्गलस्थि कापसा' हे भदन्त ! पुद्गलास्तिकाय के ६ प्रदेश धर्मास्तिकाय के कितने प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-, 'जहन्नपए वोसहि, उक्कोसपए बत्तीसाए' हे गौतम । जघन्यपद में धर्मास्तिकाय के १४ प्रदेशों द्वारा और उत्कृष्ट पद में ३२ प्रदेशों द्वारा पुद्गलास्तकाय के ६ प्रदेश स्पृष्ट होते है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते है- 'सप्त पोग्गलत्थिकायपपसा केवइपहिं धम्मत्थिकायपरसेहिं पुट्ठा!. हे भदन्त ! सात पुद्गलास्तिकाय प्रदेश धर्मास्तिकाय के कितने प्रदेश द्वारा स्पष्ट होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'जणेणं सोलसहि उक्को सेणं सततीसाए' हे गौतम! पुद्धास्तिकाय के सात प्रदेश जघन्य पद में धर्मास्तिकाय में १६ प्रदेशों द्वारा और उत्कृष्ट पद धर्मास्तिकाय के ३७ प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होते हैं । अष गौतम प्रभु से ऐसा पूछते
गौतभ स्वाभीना प्रश्न - " छ पोग्गगलत्थिकायपरसा०" है भगवन् ! युगલાસ્તિકાયના છ પ્રદેશેા ધર્માસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશે વર્ક પૃષ્ટ થાય છે
भडावीर प्रभुना उत्तर- " जहन्नपर चोदसहि, उक्कोसपए बत्तीखाए " હે ગૌતમ ! પુદ્ગલાસ્તિકાયના છ પ્રદેશા ધર્માસ્તિકાયના એછામાં ઓછા ૧૪ પ્રદેશ વર્ક અને વધારેમાં વધારે ૩૨ પ્રદેશ વડે પૃષ્ટ થાય છે.
3
गौतम स्वाभीनो प्रश्न- " सत्त पोगलत्थिकायपपसा केवइएहि धम्मत्थिकायपएसेहि पुट्ठा ?” हे भगवन् ! सात थुङ्गवास्तिमय अहेशी डेंटला धर्माસ્તિકાયપ્રદેશ વડે પૃષ્ટ થાય છે
भहावीर अलुना उत्तर- " जहन्त्रेण सोलसहि, उक्कोसेणं सत्ततीखाए " હે ગૌતમ ! પુદ્ગલાસ્તિકાયના સાત પ્રદેશેા ધર્માસ્તિકાયના એછામાં ઓછા ૧૬ પ્રદેશ વડે અને વધારેમાં વધારે ૩૭ પ્રદેશા વધુ સ્પષ્ટ થાય છે.
भ० ८२
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे
६५०
भवन्ति । गौतमः पृच्छति' अट्ठ पोग्गलत्थिकायपरसा केवइपहिं धम्मत्थिकायपरसेहिं पुट्ठा ? ' हे भरन्त ! अष्टपुद्गलास्तिकायमदेशाः कियदभिः धर्मास्तिकायप्रदेशैः स्पृष्टा भवन्ति ? भगवानाह - ' जहणेणं अट्ठारसहि उक्कोसेणं बयालीसाए ' जघन्येन अष्टादशभिः धर्मास्तिकायमदेशैः, उत्कृष्टेन द्वाचत्वारिंशता धर्मास्तिकायप्रदेश: अष्टपुद्गलास्तिकाय प्रदेशाः स्पृष्टा भवन्ति । गौतमः पृच्छति - 'नवपोग्गलस्थि starrer case धम्मत्थि कायपरसेहिं पुट्टा ?' हे मदन्त ! नवपुद्रलास्तिकाय प्रदेशाः कियदद्भिः धर्मास्तिकायमदेशैः स्पृष्टाः भवन्ति ? भगवानाह - 'जह पणं वीसाए, उक्कोसेणं सीयालीसाए ' हे गौतम ! जघन्येन विंशत्या धर्मास्तिहैं- 'अट्ठपोग्गलस्थिकायपएसा केत्रइएहिं धम्मत्थिकायपएसेहिं पुट्ठा' हे भदत ! पुद्गलास्तिकाय के आठ प्रदेश धर्मास्तिकाय के कितने प्रदेशों द्वारा स्पष्ट होते है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'जहण्जेणं अट्ठारसहि, उक्कोसेणं बायालीसाए' हे गौतम! पुद्गलास्तिकाय के आठ प्रदेश जघन्यपद में धर्मास्तिकाय के १९ प्रदेशों द्वारा और उत्कृष्ट पद में धर्मास्तिकाय के ४२ प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होते हैं । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'नव पोग्गलत्थिकायपएसा केवइएहि धम्मत्थिकोयपएसेहि पुट्ठा' हे भदन्त | पुद्गलास्तिकाय के नौ प्रदेश धर्मास्तिकाय के कितने प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'जहण्णेणं बीसाए, उक्कोसेणं सीयालीसाए' हे गौतम | पुद्लास्तिकाय के नौ प्रदेश जघन्य पद में धर्मास्तिकाय के २० प्रदेशों द्वारा और उत्कृष्ट पद में धर्मास्ति
गौतम स्वाभीना अश्न- अ पोग्गलत्थिकायपएसा केवइएहि धम्मत्थि - कापसेहि पुट्ठा ?" डे भगवन् ! युगलास्तिडायना आठ अहेशी धर्मास्तिચના કેટલા પ્રદેશ વડે પૃષ્ટ થાય છે ?
भडावीर प्रभुने। उत्तर–“ जद्दण्णेणं अट्ठारसहि, उक्कोसेणं बायालीखाए " હે ગૌતમ ! પુદ્ગલાસ્તિકાયના આઠ પ્રદેશેા ધર્માસ્તિકાયના આછામાં ઓછા ૧૮ પ્રદેશ વર્ક અને વધારેમાં વધારે ૪ર પ્રદેશ વડે સ્પષ્ટ થાય છે.
गौतभ स्वाभीना प्रश्न - " नव पोग्गलत्थिकाय एसा केवइएहि धम्मत्थि - कायपएसेहिं पुट्ठा ?" हे भगवन् ! युगसास्ति भयना नव अहेशेो धर्मास्तिયુના કેટલા પ્રદેશ વડે પૃષ્ટ થાય છે?
महावीर अलुना उत्तर- " जहणेणं
बीसाए, उक्कोसेणं सीयालीसाए " હું ગૌતમ! પુદ્ગલાસ્તિકાયના નવ પ્રદેશા ધર્માસ્તિકાયના ઓછામાં ઓછા ૨૦ પ્રદેશેા વડે અને વધારેમાં વધારે-૪૭ પ્રદેશ વડે પૃષ્ટ થાય છે.
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०४ सू०९ द्वि० पु० स्पर्शनाद्वारनिरूपणम् ६५१ कायप्रदेशैः, उत्कृष्टेन सप्तचत्वारिंशता धर्मास्ति कायमदेशैः नवपुद्गलास्तिकायप्रदेशाः स्पृष्टा भवन्ति । गौतमः पृच्छति-दस पोगगलस्थिकायपएसा केवइएहिं धम्मस्थिकायपरसेहिं पुट्ठा ?' हे भदन्त ! दशपुद्गलास्तिकायप्रदेशाः कियद्भिः धर्मास्तिकायप्रदेशैः स्पृष्टा भवन्ति ? भगवानाह-'जहण्णेणं वावीसाए, उक्कोसेणं वावभाए' हे गौतम ! जघन्येन द्वाविंशत्या धर्मास्तिकायमदेशैः उत्कृष्टेन द्वापञ्चाशता धर्मास्तिकायमदेशैः दशपुद्गलास्तिकायप्रदेशाः स्पृष्टा भवन्ति । 'आगासस्थिकायस्स सम्वत्थ उक्कोसगं भाणियन्वं' आकाशास्तिकायस्य सर्वत्र-एकमदेशिकाय. संख्यपदेशिकान्ते उत्कृष्टकम् उत्कृष्टपदमेव भणितव्यम् , न जघन्यकमितिभावः। आकाशस्य सर्वत्र सद्भावात् असंख्यप्रदेशत्वात् । गौतमः पृच्छति-' संखेजा भंते ! पोग्गलस्थिकायपरसा केवइएहिं धम्मत्थिकायपएसेहिं पुट्ठा?' हे भदन्त ! संख्येयाः काय के ४७ पदेशों द्वारा स्पृष्ट होते हैं। ___अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' दस पोग्गलस्थिकायपएसा केवइएहिं धम्मस्थिकायपएसेहिं पुढा' हे भदन्त ! पुद्गला. स्तिकाय के १० दश प्रदेश धर्मास्तिकाय के कितने प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जहण्णेणं बाबीसाए उक्को. सेणं बावन्नाए' हे गौतम ! धर्मास्तिकाय के २२ प्रदेशों द्वारा जघन्यरूप में, और धर्मास्तिकाय के ५२ प्रदेशों द्वारा उत्कृष्टरूप में १० पुद्गलास्तिकाय के प्रदेश स्पृष्ट होते हैं। 'आगासस्थिकायस्त सव्वस्थ उकोसगं भाणियन्वं' आकाशास्तिकाय का सर्वत्र-एकप्रदेशिक से लेकर असंख्यात प्रदेशिक तक में-उत्कृष्ट पद ही कहना चाहिये-जघन्य पद नहीं, क्योंकि उसका सर्वत्र सद्भाव रहता है। अब गौतम से ऐसा पूछते हैं-'संखेज्जा भंते ! पोग्गलस्थिकायपएसा केवहएहिं धम्म.
गौतम स्वामीना प्रश्न-" दस पोग्गलत्थिकायपएसा केवइएहि धम्मत्थि. कायपएसेहि पुदा" मग ! Yadsयन इस प्रश धर्मास्ति. કાયના કેટલા પ્રદેશ વડે પૃષ્ટ થાય છે?
___ महावीर प्रभुन। उत्तर-"जहण्णेणं बावीसाए, उक्कोसेणं बावनाए" ગૌતમ! પગલાસ્તિકાયના દસ પ્રદેશે ધર્માસ્તિક યના ઓછામાં ઓછા ૨૨ प्रदेश १ मने बारेमा थारे ५२ प्रदेश 43 स्पृष्ट थाय छे. “आगा पथिकायस्स सम्वत्थ उनकोसगं भाणियब्वं" मास्तियनु Srre 480 સર્વત્ર-એક પ્રશિકથી લઈને અસંખ્યાત પ્રદેશિક સુધીમા-કહેવું જોઈએજઘન્ય પદનું કથન કરવું જોઈએ નહીં, કારણ કે તેને સર્વત્ર સદુભાવ રહે છે, અને તે અસંખ્યાત પ્રદેશવાળું છે.
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५२
भगवतीसुत्रे
पुद्गलास्तिकाय प्रदेशाः क्रियद्भिः धर्मास्तिकाय प्रदेशैः स्पृष्टा भवन्ति ? भगवा'नाह-' जहनपर तेणेव संखेज्जएणं दुगुणेणं दुरूवाहिएणं, उकोसपर तेणेत्र संखे'ज्जएणं पंचगुणेणं दुरूत्राहिणं' हे गौतम । जघन्यपदे जघन्येन तेनैव - यत् - संख्येयोऽयं स्कन्धस्तेनैव प्रदेशसंख्येयकेन द्विगुणेन द्विरूपाधिकेन धर्मास्ति'कायपदेशेन संख्येयाः पुद्गलास्तिकायमदेशाः स्पृष्टा भवन्ति, उत्कृष्टपदे - उत्कृष्टेन, तिथकाय परसेहिं पुट्ठा' हे भदन्त ! पुद्गलास्तिकाय के संख्यातप्रदेश धर्मास्तिकाय के कितने प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'जहन्नपए तेणेव संखेज्जेणं दुगुणेणं दुरूवाहिएणं उक्को'सपए तेणेव संखेज्जएणं पंचगुणेणं दुरूवाहिएणं' हे गौतम! पुद्गलास्तिकाय के संख्यातप्रदेश जघन्यपद में धर्मास्तिकाय के दो अधिक द्विगुणित संख्यातप्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होते हैं और उत्कृष्टपद में वे दो अधिक पंचगुणित संख्यात प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होते हैं। इसको हम इस प्रकार से समझ सकते हैं- मानलो - जघन्यपद में २० -प्रदेशिक स्कंध लोकान्त में एक प्रदेश में स्थित है-इसे पूर्वोक्त नयमतानुसार यों मानना चाहिये कि वह लोक के २० प्रदेशों में अवगाढ (रहा हुआ) है । सो जहां वह अवगाढ है वहाँ के उन २० प्रदेशों द्वारा तथा उसी नयमतानुसार अपने उपरितन या अधस्तन २० प्रदेशों 'द्वारा, एवं आजूबाजू के दो प्रदेशों द्वारा इस प्रकार धर्मास्तिकाय के ४२
गौतम स्वामीना अश्न- " संखेज्जा भते ! पोंग्गलत्थिकाय एसा केवइएहि धम्मत्थिकाय एसेहिं पुट्ठा १" डे लगवन् ! युगसास्तिडायना सभ्यात प्रदेशी ધર્માસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશે વડે પૃષ્ટ થાય છે ?
भडावीर अलुना उत्तर- " जहन्नपर तेणेव संखेज्जेणं दुनुणेणं दुरूवाहिएणं, चक्क्रोसपए तेणेव संखेज्जएणं पंचगुणेणं दुरूवाहिएणं " गौतम ! युद्दगलास्तिકાયના સખ્યાત પ્રદેશે ધર્માસ્તિકાયના આછામાં ઓછા તે સખ્યાતના ખમણા કરતાં એ અધિક પ્રદેશે! વડે પૃષ્ટ થાય છે અને વધારેમાં વધારે તે સખ્યાતના પાંચ ગણુાં કરતાં એ અધિક પ્રદેશે। વડે પૃષ્ટ થાય છે. આ કથનનુ સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે કરી શકાય-ધારા કે વીસ પ્રદેશિક એક સ્કધ લાકાન્તમાં એક પ્રદેશમાં રહેલા છે. પૂર્વોક્ત નયમતાનુસાર એવું માનવું જોઈએ કે તે લાકના ૨૦ પ્રદેશામાં અવગાઢ (રહેલા) છે તેથી જ્યાં તે રહેલા છે ત્યાંના તે ૨૦ પ્રદેશેા દ્વારા, તથા એજ નયમતાનુસાર પેાતાના ઉપશ્મિન અથવા અધસ્તન ૨૦ પ્રદેશેા દ્વારા અને આજૂમાજૂના એ પ્રદેશેા દ્વારા, આ રીતે ધર્માસ્તિકાયના આછામાં ઓછા ૪૨ પ્રદેશ વડે પુદૃગલાસ્તિકાયના
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०४ सू०९ द्वि० पु० स्पर्शनाद्वारनिरूपणम् ६५३ तेनैव - यत्संख्येयकोऽयं स्कन्धस्तेनैव प्रदेशसंख्येन पञ्चगुणेन द्विरूपाधिकेन धर्मा'स्तिकाय प्रदेशेन संख्येयाः पुद्गलास्तिकायमदेशाः स्पृष्टा भवन्ति, तयादि - जघन्य'पदे विंशतिप्रदेशिकः स्कन्धो लोकान्ते एकमदेशे स्थितः, स च नयम तेन विंशत्याअवगाढप्रदेशः, विंशत्येव च नयमतेनैव अधस्तनैः, उपरितनैर्वा प्रदेशः, द्वाभ्यां च
"
1
प्रदेशों द्वारा, पुद्गलास्तिकाय के संख्यातप्रदेश जघन्यपद में स्पृष्ट होते हैं। यह पहिले कहा जा चुका है कि जघन्यपद में विवक्षित प्रदेशों को 'द्विगुणित करके आगन संख्या में दो को जोड़ देना चाहिये। यहां पुदुगलास्तिकाय के संख्यातप्रदेश-२० प्रदेश जघन्यपद में विवक्षित है"उन्हें २ से गुणा करने पर या उतने ही प्रदेश उनमें मिलाने पर ४० 'आते हैं और फिर ४० में २ को जोड़ देने से ४२ हो जाते हैं । ये ४२ . प्रदेशजघन्यपद में धर्मास्तिकाय के हैं । इतने धर्मास्तिकाय प्रदेशों द्वारा संख्यात प्रदेश. पुदुगलास्तिकाय के स्पृष्ट होते हैं । उत्कृष्ट पद में धर्मास्तिकाय के १०२ प्रदेशों द्वारा पुद्गलास्तिकाय के संख्यात प्रदेश स्पृष्ट होते हैं। इन्हें इस प्रकार से समझना चाहिये । विवक्षित प्रदेशों : को ५ से गुणित कर आये हुए संख्या में २ जोड देना चाहिये-इस प्रकार करने से उत्कृष्ट पद में स्पृष्ट प्रदेशों की संख्या आ जाती है । : इसका तात्पर्य ऐसा है कि उत्कृष्ट पद में २० संख्याप्रमाण संख्यात परमाणुवाला पुद्गलास्तिकायरूप स्कन्ध स्वाभाविक २० अवगाढ प्रदेश
2
સખ્યાત પ્રદેશ જઘન્યપર્વમાં સ્પષ્ટ થાય છે. તે વાત તે પહેલાં સ્પષ્ટ ર કરવામાં આવી છે કે જધન્યપદમાં આવેલા પ્રદેશના ખમણા કરીને ગુણાકારમાં એ ઉમેરવાથી સ્પશકના પ્રદેશા જાણી શકાય છે. અહી પુદ્ગલાસ્તિકાયના 'સખ્યાત પ્રદેશ-૨૦ પ્રદેશ-જઘન્ય પન્નુમાં લેવામા આવ્યા છે. તેના અમણા કરવાથી ૪૦ આવે છે. પછી ૪૦ માં બે ઉમેરવાથી ૪૬ આવે છે. એટલે કે ૨૦ પ્રદેશાવાળા સ્કંધ ધર્માસ્તિકાયના આછામાં ઓછા ૪૨ પ્રદેશે વર્લ્ડ સ્પૃષ્ટ થાય છે. સખ્યાત પ્રદેશાવાળા સ્કધ-ધારો કે ૨૦ પ્રદેશેાવાળા સ્કંધ ધર્માસ્તિકાયના વધારેમાં વધારે ૧૦૨ પ્રદેશા વડે પૃષ્ટ થાય છે. આ સ્થનનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે-પુદ્ગલાસ્તિકાયના પ્રદેશના પાંચ ગણાં કરી ગુણાકારમાં બે ઉમેરવાથી વધારેમાં વધારે પૃષ્ટ પ્રદેશેાની સખ્યા સખ્યાપ્રમાણ આવે છે. આ કથનનું તાત્પય એ છે કે ઉત્કૃષ્ટ પ૪માં ૨૦ સખ્યાત પરમાણુવાળા પુદ્દગલાસ્તિકાયરૂપ સ્કંધ
સ્વાભાવિક ૨૦
અવગાઢ પ્રદેશે
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
૧૪
पार्श्व प्रदेशाभ्यामिति द्विचत्वारिंशत्संख्यक प्रदेशैः स्पृश्यते, उत्कृष्टपदेनु विंशत्या स्वाभाविकैरवगाढपदेशः, तथा विंशत्या अस्वनैः विंशत्या उपरितनैः विंशत्या विंशत्या पूर्वपचिपा पोथ, द्वाभ्यां च दक्षिणोत्तरपार्श्ववर्तियां स्पृष्टस्ततथ विरतिरूपः संख्यातपरमाणुरुः स्कन्धः पञ्चगुणितया प्रदेशानां विंशत्या, प्रदेशद्वयेन यधिकशतेनेत्यर्थः स्पृष्ट इति । गौतमः ! पृच्छति - ' केवइरहि अधम्मत्थिकार्हि' हे भदन्त ! कियद्भिः, अधर्मास्तिकाय प्रदेश: संख्येयाः पुत्रलास्तिकाय प्रदेशाः स्पृष्टा भवन्ति ? भगवानाह - ' एवं चैत्र' हे गौतम! एवमेवपूर्वी वर्मास्तिकायपदेशवदेव जघन्येन तेनैव संख्येयेन द्विगुणेन द्विरूपाविकेन - अस्विकाय देशेन उत्कृष्टेन तेनैन संख्येयेन पञ्चगुणेन द्विरूपाधिकेन अधर्मास्विकाय प्रदेशेन संख्येयाः पुद्गलास्तिकायमदेशाः स्पृष्टा भवन्ति । गौतमः पृच्छतिhere आगासत्यिका पर सेर्हि पुडा ? ' हे भदन्त ! कियदभिः आकाशा द्वारा, तथा २० अधन (नीचे) और २० उपरितन प्रदेशों द्वारा, और २०-२० पूर्व पश्चिम के पास के प्रदेशों द्वारा और दक्षिण उत्तर पार्श्ववर्ती दो प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते है - 'केवएहिं अहमत्थिकापसेहिं०' हे भदन्त ! कितने अधर्मास्तिकाय प्रदेशों द्वारा संख्यात पुद्गलास्तिकायप्रदेश स्पृष्ट होते हैं । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'एवंचेव' हे गौतम! पूर्वोक्त धर्मास्तिकायप्रदेशों के कथनानुमार ही जघन्यपद में द्विगुणित एवं दोरूप अधिक उसी संख्यात अधर्मास्तिकायप्रदेश से, तथा उत्कृष्ट पद में पंचगुणित एवं दो रूप अधिक उसी संख्यात अधर्मास्तिकायप्रदेश से संख्यात पुनलास्तिकाय प्रदेश स्पृष्ट होते हैं । अव गौतमस्वामी प्रभु से
દ્વારા પૃષ્ટ થાય છે.
गौतम स्वामीनो प्रश्न- ' केवइएहि अहम्मत्थिकायपएसेहिं० १” डे लगવન્ ! કેટલા અધર્માસ્તિકાય પ્રદેશા વધુ સખ્યાત પુદ્ગલાસ્તિકાય પ્રદેશ સ્પષ્ટ થાય છે?
भडावीर अलुना उत्तर- " एवं चेत्र " हे गौतम । पूर्वोक्त धर्मास्तिाय પ્રદેશેાની જેમ જ ઓછામાં ઓછા તે સખ્યાત કરતાં એ અધિક અધર્માં* સ્તિકાયપ્રદેશ વડે તથા વધારેમાં વધારે તે સખ્યાત કરતાં પાંચ ગણુાં કરતાં એ અધિક અધર્માસ્તિકાય પ્રદેશ વડે તે સખ્યાત પ્રદેશાવાળું પુદ્ગલાસ્તિ हाय स्पृष्ट थाय छे,
1
દ્વારા, ૨૦ નીચેના પ્રદેશેા દ્વારા, ૨૦ ઉપરના પ્રદેશેા દ્વારા, અને ૨૦-૨૦ પૂર્વ પશ્ચિમની પાસેના પ્રદેશેા દ્વારા અને દક્ષિણુઉત્તર તરફના એ પ્રદેશે
1
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयवन्द्रिका टीका श० १३ उ०४ सू०९ द्वि० पु० स्पर्शनाद्वारनिरूपणम् ६५५ स्तिकायप्रदेशैः संख्येया पुद्गलास्तिकायप्रदेशाः स्पृष्टा भान्ति ? भगवानाह-, 'तेणेच संखेज्जएणं पंचगुणेणं दुख्वाहिएणं' हे गौतम । तेनैव-यत्संख्येयकोऽयंस्कन्धस्तत्मदेश संख्येयकेनैव पञ्चगुणेन द्विरूपाधिकेन आकाशास्तिकायपदेशेन संख्येयाः पुद्गलास्तिकायप्रदेशाः स्पृष्टा भवन्ति ? गौतयः पृच्छति- केवइए हिं जीवत्यिकायपएसेहिं पुट्ठा?' हे भदन्त ! कियद्भिः जीवास्तिकायमदेशैः संख्येया पुद्गलास्तिकायपदेशाः स्पृष्टा भवन्ति ? भगवानाह-' अणंतेहि ' हे गौतम ! अनन्तैः जीवास्ति कायमदेशैः संख्येयाः पुद्गलास्तिकायमदेशाः स्पृष्टा भवन्ति । ऐसा पूछते हैं-'केवाएहिं आगासस्थिकायपएसेहिं पुष्टा' हे भदन्त ! संख्यात पुद्गलास्तिकायप्रदेश कितने आकाशस्तिकाय प्रदेशो धारा स्पृष्ट होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'तेणेव संखेजएणं पंचगुणेणं दुरूवाहिएणं' हे गौतम! संख्यात प्रदेशवाला जो पुद्गलस्कंध है वह दो रूप अधिक पंचगुणित संख्यात प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है-अर्थात् पुद्गलास्तिकाय के संख्यानप्रदेश दो रूप अधिक पांचगुणित आकाशास्तिकाय के संख्यातप्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होते हैं । यह कथन उस्कृष्ट पदकी अपेक्षा कहा गया जानना चाहिये। अय गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'केवाए जीवस्थिकायपएसेहिं पुट्ठा' संख्योत पुद्गलास्तिकायप्रदेश कितने जीवास्तिकायप्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अणंतेहिं' हे गौतम! अनन्त जीवास्तिकायप्रदेशों द्वारा संख्यातपुद्गलास्तिकालप्रदेश स्पृष्ट होते हैं। अब
गौतम स्वाभाना प्रश्न-“केवइएहि आगासस्थिकायपएसेहि पुदा?" . ભગવન્! સંખ્યાત પલાસ્તિકાય પ્રદેશ કેટલા આકાશાસ્તિકાયપ્રદેશ વડે સ્પષ્ટ થાય છે?
महावीर प्रभुन लत्तर-" तेणेव संखेज्जएणं पंचगुणेणं दुरावाहिएणं "' ગૌતમ! સંખ્યાત પ્રદેશોવાળે જે પુદ્ગલકંધ છે તે પાંચ ગણાં સંખ્યાત કરતાં બે અધિક આકાશાસ્તિકાય પ્રદેશ વડે સ્પષ્ટ થાય છે. આ કથન ઉત્કૃષ્ટ પદની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યું છે.
गौतम स्वामीना प्रश-" केवइएहि जीवत्थिकायपएसेहिं पुढा?" मसવન્! સંખ્યાત પ્રદેશેવાળે જે પુદ્ગલધ છે તે કેટલા જીવાસ્તિકાયપ્રદેશે વડે સ્પષ્ટ થાય છે?
. महावीर प्रभुन। उत्तर- 'अणंतेहि गीतम! 'भ्यात माdि કાયપ્રદેશ અનત જીવાસ્તિકાયપ્રદેશ વડે પૃષ્ટ થાય છે,
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५६
भगवतीसूके
गौतमः पृच्छति - 'केनइएहिं पोग्गल स्थिका पपए सेहिं पुट्ठा ? ' हे भदन्त । कियदभिः पुद्गलास्तिकाय प्रदेश: संख्येयाः पुद्गलास्तिकायमदेशाः स्पृष्टा भवन्ति ? भगवानाह - ' अहं' हे गौतम | अनन्तैः पुद्गलास्तिकायप्रदेश: संख्येयाः पुद्गला-स्तिका प्रदेशाः स्पृष्टा भवन्ति । गौतमः पृच्छति - 'केवइएहि अद्धास मर्दि पुट्ठा ?" हेमन्त | कियद्भिः अद्धासमयैः संख्येयाः पुद्गलास्तिकाय प्रदेशाः स्पृष्टा भवन्ति ? भगवानाह - ' सिप पुढे सिय नो पुढे जाव अगतेहिं ' हे गौतम! अद्वासमयैः संख्येयाः पुद्गलास्तिकाय प्रदेशाः स्यात् - कदाचित् स्पृष्टा भवन्ति समय क्षेत्रापेक्षयाः स्यात् - कदाचित् नो स्पृष्टा भवन्ति समयक्षेत्राद्वहिरपेक्षया, यावत्गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं - 'केवहएहिं पोग्गल स्थिकाय पए सेहिं पुट्ठा'. हे भदन्त ! कितने पुद्गलास्तिकाय प्रदेशों द्वारा संख्यात पुद्गलास्तिकाय प्रदेश स्पृष्ट होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'अणतेहि' हे गौतम! अनन्त पुद्गलास्तिकाय प्रदेशों द्वारा संख्यात पुद्गलास्तिप्रदेश स्पृष्ट होते हैं । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'केवइ एहि अद्धासमएहिं पुट्ठा' हे भदन्त | कितने अद्धासमयों द्वारा संख्यात पुद्गलास्तिकायप्रदेश स्पृष्ट होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'सिय पुट्ठे, सिय नो पुट्ठे जाव अनंतेहिं' हे गौतम! अद्धासमयों द्वारा संख्यात पुद्गलास्तिकायप्रदेश कदाचित् स्पष्ट होते हैं और कदाचित् स्पृष्ट नहीं होते हैं। कदाचित् स्पृष्ट होते हैं ऐसा जो कथन है वह समयक्षेत्र की अपेक्षा से है क्योंकि समयक्षेत्र में ही अद्धासमय का सद्भाव है- समयक्षेत्र के बाहिर अद्धासमय का सद्भाव नहीं है । इसलिये वे उनके द्वारा स्पृष्ट नहीं होते हैं। समय-
गौतभ स्वाभीना प्रश्न-“ केवइएहि पोगलत्थिकायपएसेहिं पुट्ठा ?" डे ભગવન્ ! કેટલા પુદ્ગલાસ્તિકાય પ્રદેશ દ્વારા સખ્યાત પુદ્ગલાસ્તિકાયપ્રદેશ
પૃષ્ઠ થાય છે?
उत्तर–“ अणंवेद्दि ” हे गौतम! अनंत युडुगसास्तिमायदेशी वड़े સખ્યાત પુંગલાસ્તિકાય પ્રદેશ પૃષ્ટ થાય છે.
गौतम स्वामीनो प्रश्न–" केवइएहि अद्धासम एहि पुट्ठा १" हे भगवन् ! કેટલા અદ્ધાસમયેા વડે સખ્યાત પુદ્ગલાસ્તિકાય પ્રદેશે સ્પષ્ટ થાય છે ?
भडावीर अलुना उत्तर- " सिय पु ेळे, सिय नो पुट्ठे जाव अणतेहि " હે ગૌતમ 1 સખ્યાત પુદ્ગલાસ્તિકાયપ્રદેશ કયારેક અદ્ધાસમચા વડે સ્પષ્ટ થાય છે અને કયારેક પૃષ્ટ થતા નથી. · કયારેક પૃષ્ટ થાય છે. એવુ જે થન કરવામાં આવ્યુ છે તે સમયક્ષેત્રની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યા છે.
"
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०४ सू०९ द्वि० पु० स्पर्शनाद्वारनिरूपणम् ६५७ यदा-स्पृष्टा भवन्ति तदा नियमात् अनन्तैः अद्धासमयैः स्पृष्टा भवन्ति । गौतमः पृच्छति-'असंखेज्जा भंते ! पोग्गलत्यिकायापएसा केवइएठि धम्मस्थिकायपएसेहिं पुढा?' भदन्त ! असंख्येयाः पुद्गलास्तिकायप्रदेशाः कियद्भिः धर्मास्ति कायप्रदेशैः स्पृष्टा भवन्ति ? भगवानाइ-'जहन्नपर तेणेव अपंखेज्जएणं दुगुणेणं दुरूवाहिएणं, उकोसपए तेणेव असंखेज्जएणं पंचगुणेणं दुरूवाहिएणं, सेसं जहा संखेज्जाणं जाव नियम अणंतेहिं ' हे गौतम ! जघन्यपदे-जघन्येन, तेनैव यदसंख्येयकोऽयं स्कन्धस्तर प्रदेशासंख्येय केन द्विगुणेन द्विरूपाधिकेन धर्मास्ति कायप्रदेशेन उत्कृष्टेन तु तेनैव-यदसंख्येयकोऽयं स्कन्धस्तेनैव प्रदेशासंख्येयकेन पञ्चगुणेन द्विरुपाधिकेन धर्मास्तिकायप्रदेशेन असंख्येयाः पुनलास्तिकायमदेशाः क्षेत्र में ही जब ये अद्धासमयों द्वारा स्पृष्ट होते हैं-तय नियम से ये अनन्त अद्धासमयों द्वारा स्पृष्ट होते हैं । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'असंखेजाणं भंते। पोग्गलस्थिकायपएसा केवइएहिं धम्मत्धिकायपएसेहिं पुट्ठा' हे भदन्त । असंख्यात पुद्गलास्तिकाय प्रदेश कितने धर्मास्तिकायप्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-जहण्णपए तेणेच असंखेजएणं दुशुणेणं दुख्वाहिएण, उकोसपए तेणेव असंखेन्जएणं पंचगुणेणं दुरूवाहिएणं, सेखा जहा संखेज्जाणं जाव नियम अणंह' हे गौतम ! अघन्यपद में उस असंख्यात को दुगुना करके आये हुए राशि में दो को जोड देना चाहिये, इस प्रकार करने से जो प्रदेश राशि आती है इतने राशिनमाण धर्मास्ति. काय प्रदेशों द्वारा पुद्गलास्तिकाय के असंख्यातप्रदेश स्पृष्ट होते है । तथा उत्कृष्टपद में उसी असंख्यात को पंचगुणा करके भाये हुए કારણ કે સમયક્ષેત્રમાં જ અદ્ધાસમયને દુભાવ છે, સમયક્ષેત્રની બહાર અદ્ધાસમયને સદ્ભાવ હેત નથી તેથી ત્યાં તેઓ અદ્ધાસમ વડે પૃષ્ટ થતા નથી જ્યારે સમયક્ષેત્રમાં તેઓ અદ્ધાસમ વડે પૃષ્ટ થાય છે, ત્યારે નિયમથી જ અનંત અદ્ધાસમ વડે જ સ્પષ્ટ થાય છે
गौतम स्वामीन। प्रश-" असंखेज्जाणं भते! पोग्गलकायपएसा केवइएहिं धम्मस्थिकायपएसेहि पदा" भगवन् ! सभ्यात युहगतस्तय प्रश। કૈટલા ધર્માસ્તિકાયપ્રદેશે વડે સ્પષ્ટ થાય છે ? . महावीर प्रभुन। उत्तर-" जाण्णपए तेणेव असंखेज्जएणं दुगुणेणं दुरुवाहिएण, उक्कोसपए तेणेव असंखेज्जएणं पचगुणेणं दुरूवाहिएणं, सेसा जहा संखेज्जाणं जाव नियम अणतेहि " गौतम ! म यातना समय 3रीने પછી બે ઉમેરવાથી જેટલી સંખ્યા આવે એટલા ઓછામાં ઓછા ધરિત
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५८
भगवतीसूत्रे
स्पृष्टा भवन्ति, शेषं यथा संख्येयानां यावत् पुद्गलास्तिकायम देशानाम् अधर्मास्तिकायमदेशैः जघन्येन द्विगुणैः द्विरूपाधिकैः तैरेव संख्येयकैः, उत्कृष्टेन पञ्चगुणैः द्विरूपाधिकैः, आकाशास्तिकाय प्रदेशस्तु तैरेव संख्येयकैः पञ्चगुणैः द्विरूपाधिकैः,
राशि में दो को जोड देना चाहिये । इस प्रकार करने से जो प्रदेशराशि आती है सो इतने राशिप्रमाण धर्मास्तिकाय प्रदेशों द्वारा पुद्गलास्तिकाय के असंख्यात प्रदेश स्पृष्ट होते हैं तथा उत्कृष्टपद में उसी असंख्यात को पंचगुणा करके आये हुए राशि में दो को जोड देना चाहिये - इस प्रकार करने से जो प्रदेशराशि आती हैं सो इतने राशिप्रमाण धर्मास्तिकाय प्रदेशों द्वारा पुद्गलास्तिकाय के असंख्यात - प्रदेश स्पृष्ट होते हैं बाकी का और सब कथन जैसा पुद्गलास्तिकाय के संख्यात प्रदेशों के संबंध में कहा गया है वैसा ही यहां जानना चाहिये। विशेषता केवल इतनी है कि यहां प्रत्येक अभिलाप में संख्यात की जगह असंख्यात का पाठ बोलना चाहिये । तात्पर्य ऐसा है कि जैसा पहिले संख्यात पुद्गलास्तिकायम देशों के विषय में कहा गया कि संख्यान पुद्गलास्तिकाय प्रदेशों की जघन्यरूप से दो रूप अधिक, द्विगुणित संख्यान अधर्मास्तिकाय प्रदेशों द्वारा उत्कृष्टरूप से दो रूप अधिक पंचगुणित संख्यात अधर्मास्तिकाय प्रदेशों द्वारा, दो रूप अधिक पंचगुणित संख्यात आकाशास्तिकाय प्रदेशों द्वारा, अनन्त
કાય પ્રદેશા વડે, અને અસખ્યાતના પાંચ ગણુાં કરીને પછી એ ઉમેરવાથી જેટલી સખ્યા આવે એટલા વધારેમાં વધારે ધર્માસ્તિકાયપ્રદેશે વધુ અસ ન્યાત પુશલાસ્તિકાયપ્રદેશા પૃષ્ટ થાય છે બાકીનું સમસ્ત કથન પુદ્ગલાસ્તિકાયના સખ્યાત પ્રદેશેાના સ`ખધમાં જે પ્રમાણે કરવામાં આવ્યુ છે એજ પ્રમાણે અહી' સમજવુ' વિશેષતા એટલી જ છે કે અહીં પ્રત્યેક અભિલાપમાં સખ્યાતને બદલે અસખ્યાત પદ્મના પ્રયાગ કરવા જોઇએ આ કથનના ભાવાથ એ છે કે-અમ્રખ્યાત પુદ્ગલાસ્તિકાયેાની ઓછામાં આછા અસ ખ્યાતના ખમણાં કરતાં એ અધિક અધર્માસ્તિકાયપ્રદેશે વડે અને વધારેમાં વધારે અસંખ્યાતના પાંચ ગણુાં કરતાં એ અધિક અધર્માસ્તિકાય પ્રદેશે વડે પના થાય છે, તથા અસખ્યાતના પાંચ ગણુાં કરતાં એ અધિક આકાશાસ્તિકાય પ્રદેશે! વડે અસખ્યાત પુટ્ટુગલાસ્તિકાયપ્રદેશે પૃષ્ટ થાય છે. અનંત જીવાસ્તિ
•
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेन्द्रका टीका श० १३ उ०४ सू०९ द्वि० पु० स्पर्शनाद्वारनिरूपणम् ६५९ जीवास्तिवापप्रदेशैः पुद्गलास्तिकाय प्रदेशैः अनन्तैः अद्धा समयैस्तु यदा स्पर्शना तदा नियमात अनन्वैरेव स्पर्शना प्रतिपादिता तथैव असंख्येयानामपि पुनाति हायप्रदेशानां तैरेव असंख्येयैः अधर्मास्तिकाय देशै जघन्येन द्विगुणैः द्विरूपाधिकैः, उत्कृप्टेन तैरेव असंख्येयकैः अधर्मास्तिकाय प्रदेशः पञ्चगुणैः द्विरूपाधिकैः, आका शास्तिकायदेशैस्तु तैरेव असंख्येयः पञ्चगुणै. द्विरूपाधिकः, जीवास्तिकायप्रदेशैः पुद्गलास्तिकायपदेशैश्च अनन्तैः, श्रद्धासमयैः पुनर्यदा स्पर्शना तदा नियमाद् भनन्तैरेव स्पर्शना भवतीति भाव, गातमः पृच्छति - ' अणंवा भंते । पोग्गळत्थि - काय परसा के वर्हि धम्मत्थि काय एसेडिं पुढा ? ' हे भदन्त ! अनन्ताः पुद्गला स्विकायमदेशाः किमदभिः धर्मास्तिकायदेशैः स्पृष्टा भवन्ति ? भगवानाह - ' एवं जहा असंखेज्जा वहा अनंता वि निरवसेसं' हे गौतम | एवं पूर्वोक्तरीत्यैव, जीवास्तिकाय प्रदेशों द्वारा, अनन्तपुद्लास्तिकायप्रदेशों द्वारा तथा जब अद्धासमयों द्वारा स्पर्शना होती है तथ नियमतः अनन्त अद्धासमयों द्वारा स्पर्शना कही गई है, उसी प्रकार से जघन्यरूप से दो रूप अधिक, द्विगुणित असंख्यात अधर्मास्तिकाय प्रदेशों द्वारा, तथा उत्कृष्टरूप से दो रूप अधिक पंचगुणित असंख्यात अधर्मास्तिकाय प्रदेशों द्वारा असंख्यात पुद्गलास्तिकाय प्रदेशों को स्पर्शना होती है तथा दोरूप अधिक पंवगुणित असंख्यात आकाशास्तिकायप्रदेशों द्वारा, अनन्त जीवास्तिकाय प्रदेशों द्वारा, अनन्त पुद्गलास्तिकाय प्रदेशों द्वारा और जब अद्धासमयों द्वारा स्पर्शना होती है तब नियमतः अनन्त अद्धासमयों द्वारा असंख्यात पुङ्गलास्तिकाय प्रदेशों की स्पर्शना होती है।
अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'अनंता भंते ! पोग्गलत्थिकापसा केवइएहिं धम्मत्थिकापसेहिं पुट्ठा' हे भदन्त ! पुगaftaara के प्रदेश धर्मास्तिकाय के कितने प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होते हैं ? इसके उन्नर में प्रभु कहते हैं - ' एवं जहा असंखेज्जा तहा કાયપ્રદેશા દ્વારા, અનંત પુદ્ગલા સ્તકાયપ્રદેશ દ્વારા અને જ્યારે અહ્વાસમા દ્વારા સ્પર્શ ના થાય ત્યારે નિયમતઃ અનત અહાસમયેા દ્વારા અસખ્યાત પુદ્ગલાસ્તિકાય પ્રદેશાની પના થાય છે.
गौतम स्वामीनो अन-" अनंता भंते ! योग्गलत्थिकायपएसा केवइएहि धम्मत्थिकाय एसेहि पुट्ठा ?" डे लगवन् ! युगल स्तिनयना अनंत प्रदेशो મસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશ વડે સ્પષ્ટ થાય છે
महावीर अलुना उत्तर- " एवं जहा असंखेज्जा तहा अनंता वि निरवસેસ× ૪ ગૌતમ! પહેલાં જે પ્રકારનુ અસખ્યાત પુદ્ગલાસ્તિકાયપ્રદેશાનુ
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६०
भगवतीसूत्रे यथा असंख्येयाः पुद्गलास्तिकायप्रदेशाः प्रतिपादितास्तथैव अनन्ता अपि पुद्गलास्तिकायपदेशाः निरवशेषाः सर्वे पतिपत्तव्याः, विशेषस्तु अत्र यथा जवन्यपदे
औपचारिका अनगाहप्रदेशा अधस्तुना परितना वा भवन्ति तथैव उत्कृष्टपदेऽपि, निरूपचारितानाम् अनन्तानाम् आकाशप्रदेशानाम् अवगाहतोऽसद्भावात् , लोकस्थापि असंख्येयप्रदेशात्मकत्वात् , तथाचोक्तम्
'धम्माइ पएसेहिं दुपएसाई जहन्नयपयम्मि । दुगुणदुरूवहिएणं तेणेव कहं नु हु फुसेज्जा ? ॥ १॥ एत्थ पुण जइण्णपयं लोगते तस्य लोगमालिहिउं ।
फुमणा दावेयव्या अहवा खंभाइ कोडीए ॥ २ ॥ इति ॥ छाया-धर्मादि प्रदेशद्विपदेशादिः जघन्यपदे । द्विगुणरूपाधिकेन तेनैा कथं नु हु स्पृशेत ? ॥ १ ॥ अत्र पुनर्जवन्यपदं लोकान्ने तुत्र लोकमालिख्य । स्पर्शना दापयित्वा, अथवा स्तम्भादिकोटथा (स्तम्भाधाकारेण ) ॥ २ ॥ अर्णता वि निरवसेस' हे गौतम ! पूर्वोक्त रीति द्वारा जिल प्रकार से असंख्यात पुद्गलास्तिकायप्रदेशों का कथन किया गया है-उसी प्रकार से पुदलास्तिकाय के समस्त अनन्त प्रदेशों का कथन भी जानना चाहिये-परन्तु यहां ऐसी विशेषता है कि जैले यहां जघन्यपद में भी नीचे के या ऊपर के वे अवगाह प्रदेश औपचारिक होते हैं, उसी प्रकार से उत्कृष्टपदमें भी नीचे के या ऊपर के वे अवगाहप्रदेश औपचारिक होते हैं, क्योंकि अवगाह की अपेक्षा से आकाशप्रदेश लोकाकाशप्रदेश-विना उपचार के अनन्त नहीं होते है। कारण यह है कि लोकाकाशके प्रदेश असंख्योत ही सिद्धान्तकारों ने कहे है। अतः अवगाह की अपेक्षा आकाशप्रदेश अनन्त वास्तविक रूप से नहीं होते है।सोही कहा है-'धम्माइपएसेहि' इत्यादि । કથન કરવામાં આવ્યું છે, એજ પ્રકારે પુદ્ગલાસ્તિકાયના સમસ્ત અનંત પ્રદેશોનું કથન પણ સયાજવું પરંતુ અહી' એવી વિશેષતા છે કે-જેવી રીતે અહી જઘન્ય પદમાં નીચેના અથવા ઉપરના અવગાહ પ્રદેશ ઔપચારિક હોય છે. એ જ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ પદમાં પણ નીચેના અથવા ઉપરના તે અવગાહપ્રદેશે ઔપચારિક હોય છે, કારણ કે અવગાહની અપેક્ષાએ આકાશપ્રદેશ–કાકાશપ્રદેશ-ઔપચારિકતા વિના અનંત હોતા નથી, કારણ કે લેક કાશના પ્રદેશ સિદ્ધાન્તકારોએ અસંખ્યાત જ કહ્યા છે તેથી અવગાહની અપેક્ષાએ આ પ્રદેશ વાસ્તવિક રૂપે અનંત હેતા નથી. એજ વાત આ सूत्र द्वारा व्यsa 4 छ-" धम्माइपएसेहि" त्यादि.
Homemangram
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयंचन्द्रिका टीका श० १३ उ०४ सू०९ द्वि० पु० स्पर्शनाद्वारनिरूपणम् ६६१ ___ गौतमः पृच्छति-' एगे भंते ! अद्धासमए केवइएहिं धम्मन्थिकायपएसेहि पुढे ? हे भदन्त ! एकः खलु अद्वाममयः कियद्भिः धर्मास्तिकायदेशः स्पृष्टः ? भगवानाह- सनहिं ' हे गौतम ! सतभिः धर्मास्तिकायपदेशः एकः अद्धासमयः स्पृष्टो भवति, अत्र वर्तमानसमपविशिष्ट समयक्षेत्रमध्यवर्ती परमाणुरेव अद्धासमयेन ग्रहीतव्यः, अन्यथा नद्धाप्तमयस्य सप्तभिः धर्मास्तिकायादिप्रदेशः स्पर्शनाऽनुपपत्तिः स्यात् , एवमत्र जघन्यपदामावो बोध्यः, अद्धाममयस्य मनुप्यक्षेत्रमध्यपतित्वात् , जघन्यपदस्य लोकान्ते एव सम्भवात् । सप्तभिः स्पर्शना देवम्-श्रद्धासमयविशिष्टं परमाणुद्रव्यम् एकत्र धर्मारितकाया देशेऽवगाढम् , अन्ये च तस्य ___ अप गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'एगे भंते । अद्धासमए केवइएहि धमस्थिकायपएसेहिपुढे' हे भदन्त ! एक अद्धा समय कितनेधर्मास्तिकायप्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है ? उत्तर में प्रभु कहते है'सत्ताह' हे गौतम! सात धर्मास्तिकायप्रदेशों द्वारा एक अद्भासमय स्पृष्ट होता है। यहां 'अद्धासमय' इस शब्द से वर्तमान समय विशिष्ट समय क्षेत्रमध्यवर्ती परमाणु ही गृहीत करना चाहिये। नहीं तो अद्धासमय की सात धर्मास्तिकायप्रदेशों द्वारा स्पर्शना नहीं बन सकती है। यहाँ जघन्यपद का अभाच समझना चाहिये क्योंकि अद्धासमय मनुष्यक्षेत्र मध्यवर्ती है। जघन्यपद का सद्भाव तो लोकान्त में ही है । सात धर्मास्तिकायपदेशों द्वारा अद्धासमय की स्पर्शना इस प्रकार से है-अद्धासमय विशिष्ट परमाणु द्रव्य धर्मास्तिकाय के एक प्रदेश में अवगाढ है, धौस्तिकाय के दूसरे ६ प्रदेश उसकी ६ दिशाओं
गैतम स्वामी प्रश्न-" एगे भंते ! अद्धासमए केवइएहि धम्मत्यिकायपएसेहि पुढे ?" ॐ भगवन् । ४ सद्धासमय सारित:यप्रदेश पर स्पृष्ट-थाय छ?
महावीर प्रभुन। उत्तर-" सत्तहिं" गौतम | सात 1ि31य प्रदेश ६।२५ मे मदासमय र थाय छ. ही “अद्धासमय" 40 पवतमान સમયવિશિષ્ટ, સમયક્ષેત્રમધ્યવર્તી (અઢી દ્વીપના) પરમાણુ જ ગૃહીત કરવા જોઈએ, નહીં તે અપ્લાસમયની સામે ધર્માસ્તિકાય પ્રદેશ વડે સ્પર્શના સંભવી શકતી નથી અહી જઘન્ય પદને અભાવ સમજ, કારણ કે અદ્ધાસમયને મનુષ્યક્ષેત્રમાં જ સદભાવ છે, જઘન્ય પદને સંદુભાવ તે કાન્તમાં જ છે. સાત ધમસ્તિકાય પ્રદેશ દ્વારા અદ્ધાસમયની સપર્શના આ પ્રકારે થાય છે-અદ્ધાસમ વિશિષ્ટ પરમાણદ્રવ્ય ધર્માસ્તિકાયના એક પ્રદેશમાં અવગાઢ
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________
દહેર
भगवती सूत्रे
,
भ
षट्सु दिक्षु इत्येवं रीत्या सप्तेति । गौतमः पृच्छति' के वइएहि श्रहमस्थिकायध्वएसेहिं पुढे : ' हे भदन्त ! कियद्भिः अधर्मास्तिकायमदेः एकः अद्धासमयः भति ? - ' एवं चेत्र ' हे गौतम! एवमेव पूर्वोक्तरीत्यैव, सप्तभिः अधर्मास्तिकाय१देशः एकः अद्धासमयः स्पृष्टो भवति, उक्तयुक्तेः 'एवं आगासत्य काय पए सेहि त्रि' एवं - तथैव पूर्वोक्तरीत्यैव आकाशास्तिकायम देशैरवि समिरेव एकः अदाममपः स्पृष्टो भवति । गौतमः पृच्छति - ' केवइएहिं जीवतिथकागपए सेर्हि पुढे ? ' हे भदन्त ! कियद्भिः जीवास्तिकाय प्रदेशः एकः अद्धा समयः स्पृष्टो भवति ? भगवानाह - अनंतेहिं एवं जाव अद्धासमएहिं ' हे गौतम ! अनन्तैः जीवास्तिकाय प्रदेशः एकः अद्धाममयः स्पृष्टो भवति, एवं
में हैं इस रीति से सात हो जाते हैं । अथ गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'के वह एहि अहम्मत्यिकागपएसेहिं पुढे' हे भदन्त । कितने अव मनिका प्रदेशों द्वारा एक अद्धासमय पृष्ट होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवंचेत्र' हे गौतम ! सान अधर्मास्ति यप्रदेशों द्वारा एक श्रद्धासमय स्पृष्ट होता है-युक्ति इस विषय में कही जा चुकी है। 'एवं आगासत्थिकायप एसेहि वि' इसी प्रकार सान ही आकाशास्तिका प्रदेशों द्वारा एक अद्धालमय स्पृष्ट होता है । अय गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'केचइएहिं जीवत्थिकापसेहिं पुढे' हे भदन्त ! किनने जीवास्तिका प्रदेशों द्वारा एक अद्वासमय स्पृष्ट होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'अनंतेहिं एवं जाव अद्धासमएहि' हे गौनम ! अनन्त जीवास्तिका प्रदेशों द्वारा एक अहासमय स्पृष्ट होता है । इसी प्रकार આ રીતે સાત
છે, ધર્માસ્તિકાયના ખીજા ૬ પ્રદેશા તેની છ દિશાઓમાં છે, ધર્માસ્તિકાયપ્રદેશ વડે પના થાય છે.
गौतम स्वामीने प्रश्न -" केवइएहि अहम्मत्थिकायपरसेहि पुट्ठे ?" ભગવન્ ! એક અદ્ધાસમય કેટલા અધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશે વડે પૃષ્ટ થાય છે ? भडावीर अलुन! उत्तर- " एवं चैव " हे गौतम ! सात अधर्मास्तिप्रायना પ્રદેશ વડે એક અમ્હાસમય પૃષ્ટ થાય છે. તેનું સ્પષ્ટીકરણુ પણ ઉપર भुभ्ण समन्वु, " एवं आगासत्थिकायपरसेहिं वि" मेन प्रभाछे सात આકાશાસ્તિકાયપ્રદેશે વડે એક અદ્ધાસમય પૃષ્ટ થાય છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न - " केवइएहि जोवत्थिकायपएसेहिं पुढे ?" हे ल વન્ ! એક અદ્ધાસમય કેટલા છત્રાસ્તિકાયપ્રદેશ વડે પૃષ્ટ થાય છે?
महावीर प्रभुना उत्तर- " अणेहि, एवं जाव अद्धासमएहि " मेऽ અદ્ધાસમય અનંત જીવાસ્તિકાયપ્રદેશે વડે પૃષ્ટ થાય છે, એજ પ્રમાણે
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________
,
"
प्रमेन्द्रका टीका श० १३ उ०४ सू०९ द्वि० पु० स्पर्शनाद्वारनिरूपणम् ६६३ तथैव पूर्वोक्तरीत्या यावत्-अनन्नैः पुद्गलास्तिकायमदेशैः एकः अद्धासमयः स्पृष्टो भवति, अद्वासमयैस्तु अनन्तैरेव एकः अद्धासमयः स्पृष्टो भवति, तथा च अद्धासमय विशिष्ट परमाणु द्रव्यरूपः एकः अद्धासमयः, अनन्तैः जीवास्तिकायम देशैः स्पृष्टो भवति तेषामेकपदेशोऽपि अनन्तत्वात् एवम् अनन्तेः पुद्गलास्तिकायप्रदेश' स्पृष्टः, एकद्रव्यस्य स्थाने पार्श्वतश्चानन्तानां पुद्गलानां सद्भावात् अनन्तैरेवाद्ध/समयैश्च स्पृष्टो भवति, अद्धासमयविशिष्टानामनन्तानामपि परमाणुद्रव्याणामा समयत्वेन विवक्षितत्वात् तेपांच तस्य स्थाने तत्पार्श्वतच सद्भावात् । धर्मास्तिकायादीनां प्रदेशनः स्पर्शनां प्रतिपाद्य अथ द्रव्यतस्तत्स्पर्शनां प्रतिपादयावत् - अनन्तपुद्गलास्तिकापयदेशों द्वारा एक अद्धासमय स्पृष्ट होता है, तथा अनन्त ही अद्धासमयों द्वारा एक अद्धालमय स्पृष्ट होता है । तथाअद्धासमय विशिष्ट परमाणुत्र रूप एक अद्धासमय अनन्तजीवास्तिकाय प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है, क्योंकि वे एकप्रदेश में भी अनन्त होते हैं। इसी प्रकार अनन्त पुद्गलास्तिकाय प्रदेशों एक अद्धासमय द्वारा स्पष्ट होते हैं। क्योंकि एक द्रव्य के स्थान में तथा उसकी आजूबाजू में अनन्तपुद्गलों का सद्भाव रहता है । अनन्त अद्धासमयों द्वारा एक अद्धासमय स्पृष्ट होता है - इसका नात्पर्य ऐसा है कि अद्धासमयविशिष्ट अनन्तपरमाणुद्रव्य अद्धासमयरूप से विवक्षित हुए हैं । अतः ये अद्धासमयरूप से विक्षितपरमाणु उसके स्थान में और उसकी आजूबाजू में अनन्त रहते हैं । इस प्रकार धर्मास्तिकायादि कों की प्रदेश की अपेक्षा स्पर्शना कहकर अथ द्रव्यतः उनकी स्पर्शना कही जाती है - इसमें गौतम ने
અનત પુદ્ગલાસ્તિકાથપ્રદેશ વડે એક અદ્ધાસમય પૃષ્ટ થાય છે અને અનંત અદ્ધાસમયે વડે એક અદ્બાસમય પૃષ્ટ થાય છે. અદ્ધાસમય વિશિષ્ટ પરમાણુદ્રવ્ય રૂપ એક અદ્ધાસમય અનત જીવાસ્તિકાયપ્રદેશ 3 પૃષ્ટ થાય છે કારણ કે તેએ એક પ્રદેશમાં પણ અનંત હોય છે, એજ પ્રમાણે અન તપુદ્ગલાસ્તિકાય પ્રદેશે! વડે એક અદ્ધાસમય પૃષ્ટ થાય છે, કારણુ કે એક દ્રવ્યના સ્થાનમાં તથા તેની આજૂમાજૂમાં અનંત પુદ્ગલાને સદ્ભાવ રહે છે. અનત અદ્ધાસમય વડે એક અદ્ધાસમય પ્રુષ્ટ થાય છે તેનુ સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે—અદ્ધાસમય-વિશિષ્ટ અનંત પુદ્ગલપરમાણુ દ્રવ્ય અદ્ધાસમય રૂપે કથિત થયેલ છે. તેથી તે અદ્ધાસમય રૂપે વિવક્ષિત પરમાણુ તેના સ્થાનમાં તથા તેની આસપસમાં અનત રહે છે આ રીતે ધર્માસ્તિ કાયાક્રિકેાના પ્રદેશની અપેક્ષાએ સ્પનાનુ` કથન કરીને હવે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ તેમની સ્પનાનું થન કરવામાં આવે છે
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६४
भगवतीसूत्रे यति-धम्नलिकाएणं भंते ! केवइएहिं धमाथिकायप्पए सेहिं पुढे ? ' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! धर्मास्तिकायः खल कियद्भिः धर्मास्तिकायप्रदेशः स्पृष्टो भवति ? भगवानाह- नत्यि एकेंग वि' हे गौतम ! धर्मास्तिकायो नास्ति एकेनापि धर्मास्तिकायप्रदेशेन सृष्ट', सकलस्यैव धर्मास्तिकायस्य प्रनितत्वेन तद्व्यतिरिक्तस्य च धर्मास्तिकायमदेशस्याभावात् , तथा च नेदं भवति यद्-एकेनापि धर्मास्तिकायमदेशेन असौ धर्मास्तिकायः स्पृष्टो भाति । गौतमः पृच्छति'केवडरहिं अधम्मत्यिकायप्पएसेहि पुढे ?' हे भदन्त ! कियदभिः अधर्मास्तिकायमदेशैः धर्मास्किायः स्पृष्टो भानि ? भगवानाह-' असंखेज्जेहिं ' हे गौतम ! असंख्येयैः अधर्मास्तिकायप्रदेशः धर्मास्तिकायः स्पृष्टो भवति, धर्मास्तिकायप्रदेशानन्तरमेव अधर्मास्तिकायसम्बन्धिनामसंख्येयानामपि प्रदेशानां व्यवस्थितप्रभु से ऐसा पूछा है-'धम्मत्थिकारण भंते! केवइएहिं धम्मत्थिकायपएसेहि पुढे हे भदन्त ! धर्मास्तिकाय द्रव्य धर्मास्तिकाय के कितने प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'नस्थि एकेण वि' हे गौतम ! धर्मास्तिकाय द्रव्य धर्मास्तिकाय के एक भी प्रदेश से स्पृष्ट नहीं होता है। इसलिये उससे भिन्न कोई और धर्मास्तिकाय प्रदेशका सद्भाव बचता नहीं है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'केवाएहिं अहम्पत्थि कायपएसेहिं पुढे' हे अदन्त ! धर्मास्तिकाय भितने अधर्मास्तिकायप्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'असंखेज्जेक्षित हे गौतम ! धर्मास्तिकाबद्रव्य असंख्यात अधर्मास्तिकायप्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है। क्योंकि धर्मास्तिकाय के प्रदेशों के अनन्तर ही अध मास्तिकाय संबंधी असंख्यातप्रदेश व्यवस्थित हैं । अब गौतम ऐसा
जीतम स्वामीन। प्र-“धम्मत्थिकाए भंते ! केवइएदि धम्मथिकायपए. से पटे " 0 अगषन् । यस्ताय द्रव्य मास्तियन 32 प्र! દ્વારા પૃષ્ટ થાય છે?
महावीर प्रभुना उत्त२-" नथि एकेण वि" गौतम ! यास्तिय દ્રવ્ય ધર્માસ્તિકાયના એક પણ પ્રદેશ વડે સ્પષ્ટ થતું નથી, કારણ કે સમસ્ત ધર્માસ્તિકાય વિષે પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યું છે તે કારણે તેનાથી ભિન્ન એવા બીજા કેઈપ ધર્માસ્તિકાય પ્રદેશને સહુ ભાવ જ સંભવી શકતું નથી
गौतम स्वाभानी प्रश-" केवइएहि अहम्मस्थि कायपएश्चेहि पुद्रे ?" है હે ભગવદ્ 'ધમસ્તિકાય દ્રવ્ય કેટલા અધર્માસ્તિકાય પ્રદેશો વડેસ્કૃષ્ટ થાય છે?
महावीर प्रभुना उत्तर-असंखेज्जेहि " गौतम ! घमास्ताय द्र०५ અસખ્યાત અધર્માસ્તિકાય પ્રદેશ વડે ધૃષ્ટ થાય છે, કારણ કે ધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશની અનન્તર જ અધર્માસ્તિકાયના અસંખ્યાત પ્રદેશે રહેલા હોય છે,
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयर्चान्द्रका टीका श० १३ उ०४ सू०९ द्वि० पु० स्पर्शनादारनिरूपणम् १६५ त्वात् । गौतमः पृच्छति-'केवइएहि आगासस्थिकायापसेहिं पुढे ? ' हे मदन्त ! कियद्भिः आकाशास्तिकायप्रदेशः धर्मास्तिकायः स्पृष्टो भवति ? भगवानाह - 'असंखेज्जेहि' हे गौतम ! असंख्येयः आकाशास्तिकायप्रदेशैः धर्मास्तिकायः स्पृष्टो भवति, धर्मास्तिकायस्य असंख्येयप्रदेशस्वरूपलोकाकाशप्रमाणत्वात् । गौतमः पृच्छवि-'केाइएहिं जीवस्थिकायप्पए सेहिं पुढे ? ' हे भदन्त ! कियद्भिः जीवास्तिकायप्रदेशः धर्मास्तिकायः . स्पष्टो भवति ? भगवानाह'अणतेहि' हे गौतम ! अनन्तैः जीवास्तिकायप्रदेशः धर्मास्तिकायः स्पष्टो भवति, धर्मास्तिकायस्य जीवास्तिकायप्रदेशव्याप्त्यैवानस्थितत्वात् , तेषां च अनन्तत्वात् । गौतमः पृच्छति-'केवइएहिं पोगलत्थिकायपरसेहिं ?" हे मदन ! कियद्भिः पुद्गलास्तिकायमदेशैः धर्मास्तिकायः स्पृष्टो भवति ? भगवानाह- अणंतेहि' हे गौतम ! अनन्तैः पुद्गलास्तिकायप्रदेशैः धर्मापूछते हैं-'केवइएहि आगासस्थिकायपएले हि पुढे' हे भदन्त ! कितने आकाशास्तिकायप्रदेशों द्वारा धर्मास्तिकाय स्पृष्ट होता है। उत्तर में प्रभु कहते हैं-'असंखेज्जेहिं' हे गौतम ! असंख्यात आकाशास्तिकायप्रदेशों द्वारा धर्मास्तिकाय स्पृष्ट होता है। क्योंकि धर्मास्तिकाय असंख्यातप्रदेशस्वरूप लोकाकाशवरावर कहा गया है। अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-केवाएदि जीवस्थिकायपपसेहिं पुढे' हे भदन्त ! कितने जीवास्तिकायप्रदेशों द्वारा धर्मास्तिकाय द्रव्य स्पृष्ट होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अणतई' हे गौतम | अनन्तजीवास्तिकाय; प्रदेशों द्वारा धर्मास्तिकायद्रव्य स्पृष्ट होता है। क्योंकि जीवास्तिकाय के प्रदेशों को व्यास करके ही धर्मासिकाय अवस्थित है । जीया.
गौतम स्वामीनी A-" देवापहि आगासस्थिकायपएसेहिं पुढे ?" डे ભગવન! ધર્માસ્તિકાય દ્રવ્ય કેટલા આકાશાસ્તિકાય પ્રદેશે વકે પૃષ્ટ થાય છે?
महावीर प्रभुना उत्तर-" असंखजेहि" मौतम! मसभ्यात આકાશાસ્તિકાયપ્રદેશ વડે ધમસ્તિકાયદ્રવ્ય પૃષ્ટ થાય છે, કારણ કે ધર્માસ્તિકાય અસંખ્યાત પ્રદેશ રૂપ કાકાશ બરાબર કહ્યું છે.
गौतम स्वामीना प्रश-" देवइएहिं जीवस्थिकायपएमे हिं पुढे " વનું ધમસ્તિકાય દ્રવ્ય કેટલા જીવાસ્તિકાયપ્રદેશો વડે પૃષ્ટ થાય છે? ___महावीर प्रभुना उत्तर-"अणतेहि" मनात तय प्रशा पडे ધર્માસ્તિકાય દ્રવ્ય સ્પષ્ટ થાય છે, કારણ કે જીવાસ્તિકાયના પ્રદેશને વ્યાસ . કરીને જ ધર્માસ્તિકાય દ્રવ્ય રહેલું છે. વારિતકાયને અનંત કહ્યું છે.
भ०८४ .
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________
ALL
भगवतीसूत्रे स्तिकायः स्पृष्टो भवति, उक्तयुक्तः । गौतमः पृच्छति- केवइएहिं अद्धासमएहि ?' हे भदन्त ! क्रियदभिः अद्धासमयैः धर्मास्तिकायः स्पृष्टो भवति ? भगवानाह-सिय पुढे सिय नो पुढे, नइ पुढे नियमा अणंतेहि' हे गौतम ! अद्धा. समयैः धर्यास्तिकायः स्यात्-कदाचित् स्पृष्टो भवति समयक्षेत्रापेक्षया, स्यात्कदाचित् नो स्पृटी भाति वहिःक्षेत्रापेक्ष्या, तत्रापि यदा स्पृष्टो भवति तदा नियमात् अनन्तैः अद्धासमयैः स्पृष्टो भाति । गौतमः पृच्छति-' अहमस्थिकाएणं भंते ! केवइएहिं धम्मस्थिकायपरसेहिं पुढे ?' हे भदन्त ! अधर्मास्ति कायः खलु कियद्भिः धर्मास्तिकायादेशैः स्पृष्टो भवति ? भगवानाह-'असंखेज्जेहिं ' हे गौतम ! असंख्यैः धर्मास्तिकायप्रदेशः अधर्मास्तिकायः स्पृष्टो भवति । गौतमः पृच्छतिस्तिकाय को अनन्त कहा गया है। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'केवइएहिं अद्धासमएहि' हे भदन्त ! कितने अद्धासमयों द्वारा धर्मास्तिकाय स्पृष्ट होता है ? उत्तर में प्रभु करते हैं- सिय पुढे, सिय नो पुढे-जइ पुढे नियमा अणंतेहि' हे गौतम ! धर्मास्तिकाय अद्धासमयों द्वारा कदाचित् स्पृष्ट होता है और कदाचित् स्पृष्ट नहीं होता है। समयक्षेत्र की अपेक्षा से स्पृष्ट और बहिःक्षेत्र की अपेक्षा से अस्पृष्ट कहा गया है। यदि यह अद्वासमयों द्वारा स्पृष्ट होता है तो नियम से अनन्त अदासमयों द्वारा स्पृष्ट होता है। अय गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - अहमस्टिकाए णं भंते ! केवाएहि धम्मस्थिकायपएसेहिं पुढे' हे भदन्त ! अधर्मास्तिकाय धर्मास्तिकाय के कितने प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं"असंखेजेहि' हे गौतम ! धर्मास्तिकाय के असंख्यात प्रदेशों द्वारा अधर्मास्तिकाय स्पृष्ट होता है।
गौतम साभार -"केवइएहिं अद्धासमएहिं पुढे " भगवन् ! કેટલા અદ્ધાસમ દ્વારા ધર્માસ્તિકાય દ્રવ્ય પૃષ્ટ થાય છે? ____ महावीर प्रभुना उत्तर-" सिय पुढे, चिय नो पुढे, जइ पुढे नियम! अणतेहिं" हे गौतम | धस्तियद्रव्य सद्धासमयी ६२॥ ४या२४ २Yष्ट थाय છે અને કયારેક પૃષ્ટ થતું નથી. સમયક્ષેત્રની અપેક્ષાએ પૃષ્ટ અને સમયક્ષેત્રની બહારના ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ અસ્કૃષ્ટ કહ્યું છે. જ્યારે તે અદ્ધાસમ, વડે પૃષ્ટ થાય છે ત્યારે નિયમથી જ અનંત અદ્ધાસમ વડે પૃષ્ટ થાય છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न-" अहम्मस्थिकायए णं भंते ! देवइएहिं धम्मत्थि. कायपएसेहिं पुढे ?" भगवन् ! अधर्मास्तिय द्रव्य यास्तियन दला પ્રદેશે વડે સ્પષ્ટ થાય છે?
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०४ सू०९ द्वि० पु० स्पर्शनाद्वारनिरूपणम् ६६७ 'केवइएहिं अहम्मस्थिकायपएसेहिं पुढे ? ' हे भदन्त ! कियद्भिः अधर्मास्तिकायप्रदेशः अधर्मास्तिकायः स्पृष्टो भवति ? भगवानाह-'णत्थि एक्केण वि, सेसं जहा धम्मस्थि कायस्स' हे गौतम ! नास्ति ए केनापि अधर्मास्तिकायप्रदेशेन अधर्मास्तिकायः स्पृष्टः, सकलस्यैव अधर्मास्तिकायस्य पग्नितत्वेन तद्व्यतिरिक्तस्य चा धर्मास्तिकायमदेशस्याभावात् , शेषं यथा धर्मास्तिकायस्य प्रतिपादितं तथैव अधर्मास्तिकायस्यापि प्रतिपत्तव्यम् , तथा च असंख्ययः आकाशास्तिकायप्रदेशैः अधर्मास्तिकायः स्पृष्ट , अनन्तैः जीवास्तिकायप्रदेशैः अधर्मास्तिकाय: स्पृष्टः, अनन्तैः पुद्गलास्तिकायमदेशैः स्पृष्टा, भद्धासमयेस्तु स्यात् स्पृष्टः, स्यात् नो
अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं- केत्रहहिं अहम्मत्थिकाथपएलेहिं पुढे' हे मदन्त ? अधर्मास्तिकाय के कितने प्रदेशों द्वारा अधर्मास्तिकाय स्पृष्ट होता है इसके उत्तर में प्रभु कहते है'णस्थि एक्केण वि' सेस जहा धम्मत्यिकायस्स' हे गौतम ! अधर्मास्तिकाय अधर्मास्तिकाय के एक भी प्रदेश द्वारा स्पृष्ट नहीं होता है। क्यों कि पूरा अधर्मास्तिकाय ही यहाँ प्रनित हुआ है । अतः उससे भिन्न अधर्मास्तिकाय प्रदेश स्वतंत्र और कोई दूसरा बचता नहीं है । थाकी का और सब कथन जैसा धर्मास्तिकाय का कहा गया है वैसा ही अधर्मास्तिकाय का भी जानना चाहिये । तथा च-आकाशास्तिकाय के असंख्यातप्रदेशों द्वारा अधर्मास्तिकाय स्पृष्ट होता है, अनन्त जीवास्तिकायमदेशों द्वारा अधर्मास्तिकाय स्पृष्ट होता है, अनन्त पुद्गला.
महावीर प्रभुना उत्तर-असंखेज्जेहिं" है गौतम ! स्तियना અસંખ્યાત પ્રદેશે વડે અધમસ્તિકાય સ્પષ્ટ થાય છે,
गौतम सामना प्रश्न-" केवइएहिं अहम्मस्थिकायपएसेहिं पुढे ?' 8 ભગવદ્ ! અધમસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશ વડે અધર્માસ્તિકાય પૃષ્ટ થાય છે? ___ महावीर प्रभुना उत्तर-"णस्थि एकण वि, सेसं जहा धम्मस्थिकायस्स" હે ગૌતમ! અધર્માસ્તિકાયવ્ય અધમસ્તિકાયના એક પણ પ્રદેશ વડે સ્પષ્ટ થતું નથી, કારણ કે સંપૂર્ણ અધર્માસ્તિકાયને અનુલક્ષીને અહી પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યે છે. તેથી તેનાથી ભિન્ન એવા અન્ય અધર્માસ્તિકાય પ્રદેશનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ સંભવી શકતું નથી. બાકીનું સમસ્ત કથન ધમરતકાયના કથન અનુસાર જ સમજવું જેમ કે-આકાશાસ્તિકાયના અસંખ્યાત પ્રદેશે વડે અધમસ્તિકાય પૃષ્ટ થાય છે, અનંત છાસ્તિકાય પ્રદેશ દ્વારા અધર્માતિય પૃષ્ટ થાય છે, અનંત પુડુગારિકાય પ્રદેશ દ્વારા અધમસ્તિકાય
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६८
भगवती सूत्रे
,
स्पृष्टः, यदा स्पृष्टस्तदा नियमात् अनन्तैरेव अद्धासमयैः अधर्मास्तिकायः स्पृष्टो भवति, ' एवं एगं गमए गं सव्वे वि सहाण नत्थि एक्केण वि पुढा, परद्वाणए आदिल्लएहिं तिर्हि असं खेज्जेद्दि भाणियन्त्रं, पच्छिल्लएसु तिमु अनंता माणियन्त्रा, जाव अद्धासमयो ति एवं पूर्वोक्तरीत्येव एतेन गमकेन अभिलापकमेण आकाशास्तिकायस्य ६, जीवास्तिकायस्य ६, पुद्गलास्तिकायस्य ६, भद्धासमयस्य च ६, अभिलापा भणिवण्याः केवलं यत्र धर्मास्तिकायादिस्तत्पदेशैरेव मरूप्यते तत् स्वस्थानम्, अन्यच्च परस्थानं, तत्र सर्वेऽपि धर्मास्तिकायादयः स्वस्थाने न सन्ति एकेनापि स्पृष्टाः' इति प्रत्युत्तरं ज्ञेयम् ।
4
स्तिकाय प्रदेशों द्वारा अधर्मास्तिकाय स्पृष्ट होता है । तथा अद्धासमयों से वह कदाचित् स्पृष्ट होता है और कदाचित् स्पृष्ट नहीं होता है । यदि वह उनसे स्पृष्ट होता है, तो नियमतः अनन्त अद्वासनधों द्वारा स्पृष्ट होता है । 'एवं एएणं गमएणं सन्धेवि सद्वाणए नत्थि एक्केण वि पुट्ठा, परद्वाणए आदिलहि तिहि असंखेज्जेहिं भाणियन्त्रं पच्छिलएसु तिसु अनंता भाणिपव्वा, जाव अद्धासमयो प्ति' इस प्रकार पूर्वोक्त रीति से इस अभिलापक्रम से आकाशास्तिकाय के ६, जीवास्तिकाय के ६, पुनला स्तिका के ६ और अद्वासमय के ६ अभिलाप कहना चाहिये। जहां केवल धर्मास्तिकायादिद्रव्य का उनके प्रदेशों के साथ स्पर्शना का 'विचार होता है वह स्वस्थानक है और दूसरे द्रव्य के प्रदेशों के साथ जो स्पर्शना का विचार है वह परस्थानक है समस्त धर्मास्तिकायादिकद्रव्य 'स्वस्थान में एक भी मदेश से स्पष्ट नहीं होते हैं' ऐला
પૃષ્ટ થાય છે, તથા અદ્ધાસમયે વડે કયારેક તે પૃષ્ટ થાય છે અને કયારેક પૃષ્ઠ થતુ નથી જે તે તેમના દ્વારા પૃષ્ટ થતું હોય, તે નિયમથી જ અનત અદ્ધાસમયે વડે પૃષ્ટ થાય છે.
“ एवं एएणं गमरणं सव्वे वि सट्टाणए नत्थि एकेण वि पुट्ठा, परट्ठाणए आदिल्लएहि तिहि असंखेज्जेहि भाणियव्यं पच्छिल्लएसु तिसु अनंता भाणियव्वा, जाव अद्धासमयो त्ति " मेरे पूर्वेति पद्धति अनुसार भाशास्ति કાયના ૬, છાસ્તિકાયના ૬, પુટ્ટુગલાસ્તિકાયના ૬, અને અદ્ધાસમયના ૬ અભિલાપ (પ્રÀાત્તરા) કહેવા જોઇએ જ્યાં કેવળ ધર્માસ્તિકાયાદિ દ્વવ્યના તેમના પ્રદેશાની સાથે સ્પનાના વિચાર થાય છે, તે સ્થાનકનું નામ સ્વસ્થાનક છે, તથા અન્ય દ્રબ્યાના પ્રદેશાની સાથે સ્પશનાના વિચાર થત હાય, તે સ્થાનકનું નામ પસ્થાનક છે. સમસ્ત ધર્માસ્તિકાયાદિક દ્રવ્ય “સ્વસ્થાનકમાં એક પશુ પ્રદેશ વડે પૃષ્ટ થતું નથી,” એવા પત્યુત્તર સમજવા
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०४ सू०९ द्वि० पु० स्पर्शनाद्वारनिरूपणम् ६६९
परस्थाने च आदिमेषु त्रिषु-धर्मास्तिकायादि त्रयगमकेषु असंख्येयैः स्पृष्टाः इति भणितव्यम् , धर्माधर्मास्तिकाययोरसंख्येयप्रदेशत्वात् , तसंपृष्टाकाशस्य चासंख्येयप्रदेशत्वात् , पथिमेघु-अन्तिमेषु त्रिषु जीवपुद्गलाद्धासमयरूपत्रयगमकेषु च अनन्ता मणितव्याः, 'अनन्तः प्रदेशः स्पृष्टः' इति वक्तव्यम् , तेषा जीवास्तिकायादीनामनन्तमदेशत्वात् । अन च आकाशास्तिकायगमकेऽय विशेपो यत् आकाशास्विकायो धर्मास्तिकायादिप्रदेशः स्पृष्टश्चास्पृष्टश्य, तत्र यः स्पृष्टः सोऽसंख्पेयर्माधर्मास्तिकाययोः प्रदेशः, जीवास्तिकायादीनां तु त्रयाणामनन्तैः प्रदेशः स्पृष्टो भवति, यावत्-श्रद्धासमय इति, भद्धासमयगमकपर्यन्वं धर्मास्तिप्रत्युत्तर जानना चाहिये । तथा परस्थान में आदिम तीन में धर्मा स्तिकायादि तीन गमकों में असंख्यातपदेशों से स्पृष्ट है ऐसा कहना चाहिये। क्योंकि धर्मास्तिकाय अधर्मास्तिकाय ये दोनों अम. ख्यात प्रदेशवाले हैं, तथा इनसे संस्पृष्ट आकाश भी असंख्यान प्रदेशोंवाला है। लथा पश्चिम-अन्तिम तीन, जीव पुद्गल और अद्धासमय इनके अभिलापों में अनन्त प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट है ऐसा कहना चाहिये, कारण कि जीवास्तिकायादिक अनन्तप्रदेशोंवाले हैं। यहां आकाशास्तिकाय के गमक में ऐसी विशेषता है कि आकाशास्तिकाय धर्षास्तिकाय के प्रदेशों द्वारा स्पृष्ट भी है और अस्पृष्ट भी है। जो आकाशास्तिकाय स्पृष्ट है वह धर्मास्तिकाय के असंख्यात प्रदेशों द्वारा स्पष्ट होता है तथा तीन जीवास्तिकायादिकों के अनन्तप्रदेशों द्वारा स्पृष्ट होता है इस प्रकार अद्धासमय के. गमक तक धर्मास्तिकायादिक छह के गमक कहना चाहिये । यावत्-कितने धर्माજોઈએ પરસ્થાનમાં પહેલાં ત્રણમાં-ધમસ્તિકાય આદિ ત્રણમાં અસંખ્યાત પ્રદેશ વડે પૃષ્ણ છે, એવું કથન કરવું જોઈએ, કારણ કે ધર્માસ્તિકાય અને અધમસિસકાય અસંખ્યાત પ્રદેશ વાળાં છે, તથા તેમના દ્વારા સંપૂર્ણ આકાશ પણ અસંખ્યાત પ્રદેશવ શું છે. છેલ્લા ત્રણ અભિશાપમાં–જીવારિતકાય, પુદ્ગલાસ્તિકાય અને અદ્ધાસમયના અમિલાપે માં-અનંત પ્રદેશો વડે સ્પષ્ટ કહેવું જોઈએ કારણ કે જીવાસ્તિકાયાદિક અનન્ત પ્રદેશેવાળાં છે. અહીં આકાશાસ્તિકાયના અભિલાષમાં એવી વિશેષતા છે કે આકાશાસ્તિકાય ધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશ દ્વારા પૃષ્ટ પણ છે અને આપૃષ્ટ પણ છે જે આકાશાસ્તિકાય સ્પષ્ટ છે તે ધર્માસ્તિકાયના અસંખ્યાત પ્રદેશ દ્વારા પૃષ્ટ હોય છે તથા જીવાસ્તિકીય આદિ ત્રણના અનંત પ્રદેશ દ્વારા પૃષ્ટ હોય છે. આ રીતે અઢાસમયના ગમક પર્યન્તને ધર્માસ્તિકાયાદિક છ ગમકનું કથન કરવું
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७०
भगवती सूत्रे कायादीनां षण्णां गमकानि वक्तव्यानि, 'जाव के इएहि अद्धासमरद्दि पुढे ? ' यावत् श्रद्धासमयः क्रियद्भिः धर्मास्तिकायादिप्रदेशैः स्पृष्टः ? इति गौतमस्य अद्धासमयविषयकः प्रश्नः स्वयमूहनीयः, गगवानाह - ' नत्थि एक्केण वि ' हे गौतम ! नास्ति एकेनापि अद्धासमयेन अद्धासमयः स्पृष्टः परप्रदेशेन तु यथा योग्यम् आद्यत्रयेण असंख्येयप्रदेशेन स्पृष्टः, उपान्तिमद्वयेन तु अनन्तप्रदेशेन स्पृष्टो भवतीति भावः । निरुपचरितस्य अद्धासमयस्य एकस्यैव सद्भावात्, अतीतानागतसमययोस्तु विनष्टानुत्पन्नत्वेन असत्वात् न समयान्तरेण स्पृष्टता संभवतीति भावः ॥ सू० ९ ॥
स्तिकायादिक के प्रदेशों द्वारा अद्धासमय स्पृष्ट होता है ? इस प्रकार का गौतम का अद्धासमयविषयक प्रश्न अपने आप उद्भावित करना चाहिये - इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'नत्थि एकेण वि' हे गौतम ! स्वस्थान की अपेक्षा यथायोग्य आदि के नीन अस्तिकाय के असंख्यात प्रदेशों से अद्धासमय स्पृष्ट होता है । तथा अन्तिम दो अस्तिकायों के - जीवास्तिकाय और पुद्गलास्तिकाय के अनन्त प्रदेशों से वह अद्धासमय स्पृष्ट होता है । निरूपचरित अद्धासमय एक ही होता है। इस कारण उसकी समयान्त के साथ स्पर्शना नही होती है क्योंकि अतीत एवं अनागत समय का, विनष्ट और अनुत्पन्न होने के कारण सत्व नहीं माना गया है || सू० ९ ॥
इति द्विप्रदेशिकादि पुद्गलास्ति कायस्पर्शद्वार वक्तव्यता ॥
જોઈએ છેલ્લા અદ્ભુસમય વિષયક પ્રશ્નોત્તરા આ પ્રમાણે સમજવા–અદ્ધાસમય કેટલા ધર્માસ્તિકાયાક્રિકના પ્રદેશ દ્વારા પૃષ્ટ થાય છે ? આ પ્રકારે છએ પ્રશ્નો જાતે મનાવી લેવાં
અદ્ધાસમય કેટલા અહ્વાસમા વડે પૃષ્ટ થાય છે ? આ સ્વસ્થાન विषय प्रश्नमा उत्तर मा प्रभा छे- 'नत्थि एक्केण वि " हे गौतम! भद्धाસમય એક પણુ અદ્ધાસમય વડે પૃષ્ટ થતા નથી, ધર્માસ્તિકાયના, અધર્મોસ્તિકાયના અને આકાશસ્તિકાયના અસખ્યાત પ્રદેશે વડે અને છેલ્લા એ અસ્તિકાચાના (જીવાસ્તિકાય અને પુદ્ગલાસ્તિકાયના અન‘ત પ્રદેશે। વડે અદ્ધાસમય પૃષ્ઠ થાય છે નિરૂપતિ અહ્વાસમય એક જ હાય છે કારણે તેની સમયાન્તરની સાથે સ્પર્શ ના થતી નથી, કારણ કે અતીત (ભૂત) અને અનાગત (ભવિષ્ય) સમયનું. વિષ્ણુ અને અનુત્પન્ન હાવાને કારણે અસ્તિત્વ જ માનવામાં આવ્યું નથી ||સૂઠ્ઠા
૫ દ્વિપ્રદેશિકાદિ પુદ્ગલાસ્તિકાયસ્પર્શદ્વાર . વક્તાતા સંપૂર્ણ
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०४ सू० १० अवगाहनाद्वारनिरूपणम् ६७१
अवगाहदारवक्तव्यता। मूलम्-'जत्थ णं भंते! एगे धम्मत्धिकायप्पएसे ओगाढे, तत्थ केवइया धम्मस्थिकायपएसा ओगाढा? नत्थि एगोवि, केवइया अहम्मस्थिकायपएसा ओगाढा एक्को, केवइया आगा. सस्थिकायप्पएसाओगाढा? एक्को, केवइया जीवस्थिकायप्पएसा ओगाढा? अणंता, केवइया पोग्गलस्थिकायपएसा ओगाढा? अणंता, केरइया अद्धालमया ओगाढा? सियओगाढा, सिय नो ओगाढा, जई ओगाढा अणंता। जत्थ ण भंते! एगे अहम्मस्थिकायपएसे ओगांढे, तत्थ केवइया धम्मत्थिकायपएला ओगाढा? नत्थि एकको, केवइयाअहम्मस्थिकायपएसाओगाढा? नत्थि एक्को वि, लेसं जहा धम्भत्थिकायस्स । जस्थ णं भंते! एगे आगासस्थिकायपएसे ओगाडे, तत्थ केवइया धम्मत्थिकायप्पएसा ओगाढा ? लिय ओगाढा, सिय नो ओगाढा, जइ ओगाढा, एक्को। एवं अहम्मत्थिकायपएसा वि। केवइया आगासस्थिकायपएसा ओगाढा? नत्थि एक्को वि, केवइया जीवस्थिकायप्पएसा ओगाढा? सिय ओगाढा,सिय नोओगाढा, जइ ओगाढा, अणंता, एवं जाव अद्धालमया। जत्थ भंते! एगे जीवत्थिकायपएसे ओगाढे तत्थ केवइया धम्मस्थिकायपएसा ओगाढा? एक्को। एवं अहम्मस्थिकायपएसा, एवं आगासस्थिकायपएला वि।केवइयाजीवस्थिकायपएलाओगाढा? अर्णता, सेसं जहा धम्मस्थिकायस्स।जत्थणंभंते! एगे पोग्गल.
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७२
भगवतीने थिकायपएसे ओगाढे, तत्थ केवइया धम्मत्थिकायपएसा ओगाढा? एवं जहा जीवस्थिकायपएसे तहेव निरवसेसं। जत्थ णं भंते दो पोग्गलस्थिकायपएसा ओगाढा, तत्थ केवइया धम्मस्थिकायपएसा ओगाढा? सिय एक्को, सिय दोन्नि, एवं अहम्मत्थिकायस्स वि, एवं आगासस्थिकायस्स वि, सेसं जहा धम्मस्थिकायला जत्थ णं भंते! तिन्नि पोग्गलस्थिकायपएसा ओगाढा? तत्थ केवइया धम्मत्थिकायपएसा ओगाढा ? सिय एको, सिय दोन्नि, सिय तिन्नि, एवं अहम्मस्थिकायस्स वि, एवं आगालस्थिकायस्ल वि, सेसं जहेब दोण्हं, एवं एक्केको वड्डियन्बो, पएसा आइल्लएहि, तिहिं अस्थिकाएहि, सेसं जहेव दोण्हं जाब दसहं लिय एक्को, सिय दोन्नि, लिय तिन्नि, जाव लिय दस, संखेजाणं सिय एकको सिय दोन्नि, जाव सिय दस, सिय संखेजा? असंखेजाणं लिय एक्को, जाव सिय संखेज्जा, सिय असंखेज्जा, जहा असंखेज्जा, एवं अर्णमा वि। जत्थ णं भंते! एगे अद्धासमए ओगाढे, तत्थ केवइया धम्मत्थिकायपएसा, ओगाढा? एक्को, केवइया अहम्मस्थिकायपएसा ओ. गाढा? एक्को, केवइया आगासस्थिकायपएसा ओगाढा? एको, केवइया जीवास्थिकायपएशा ओगाढा? अणंता, एवं जाव अद्धासमया। जत्थ णं भंते! धम्मस्थिकाए ओगाढे तत्थ केवइया धम्मस्थिकायपएसा ओगाढा? नत्थिं एक्को वि, केवइया अहम्मस्थिकायपएसा ओगाढा ? असंखेज्जा, केवड्या आगासस्थिकायपएसा ओगादा? असंखेज्जा, केवइया जीवत्थिकाय
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० १० अवगाहनाद्वारनिरूपण ६७३ पएसा ओगादा? असंखेज्जा, केवइया जीवस्थिकायपएसा
ओगाढा? अणंता, एवं जाव अद्धालमया। जत्थ णं अंते ! अहम्मत्थिकाए ओगाढे तत्थ केवइया धम्मस्थिकायपएसा ओगाढा? असंखेज्जा, केवइया अहम्मस्थिकायपएसा ओगादा? नस्थि एक्को वि, सेसं जहा धम्मत्थिकायस्त, एवं सव्वे सटाणे नत्थि एक्को वि भाणियव्वं, परदाणे आदिल्लगा तिन्नि असंखेज्जा भाणियब्वा, पच्छिल्लगा तिन्नि अणंता, भाणियवा जाव अद्धासमओ त्ति, जाव केवइया अद्धासमया ओगाढा ? नत्थि एक्को वि ॥सू० १०॥
छाया-यत्र खलु भदन्तं ! एको धर्मास्तिकायपदेशः अवगाढस्तत्र कियन्तो धर्मास्तिकायमदेशाः अवगाढा ? नास्ति एकोऽपि, झियन्तः अधर्मास्तिकाय प्रदेशाः आगाढा: ? एका, भियन्त आकाशास्तिकायप्रदेशाः अवगाहा ? एका, कियन्तो जीवास्तिकायप्रदेशाः अगाढा: ? अनन्ताः, कियन्तः पुद्गलास्तिकाय प्रदेशाः अवगाढा: ? अनन्ता, कियन्त अद्धासमयाः अवगाहाः ? स्यात् अवगाहा:, स्यात् नो अवगाढा, यदा अवगाढाः अनन्ताः, यत्र खलु भदन्त ! एकः अधर्मास्तिकायप्रदेशः अवगाढस्तत्र कियन्तो धर्मास्तिकायप्रदेशाः अवगाढाः ? एका, कियन्तः अधर्मास्तिकायमदेशा अगाढाः ? नास्ति एकोऽपि शेषं यथा धर्मा स्तिकायस्य, यत्र खलु भदन्त ! एकः आकाशास्तिकायप्रदेशः अवगाढस्तत्र कियन्तो धर्मास्तिकायमदेशा अवगाढाः ? स्यात् अवगाहाः स्यात् नो अवगाढा' यदा अबगादाः, एका, एवम् अधर्मास्तिकायप्रदेशा अपि, कियन्तः आकाशास्तिकायप्रदेशाः अवगाढा ? नास्ति एकोऽपि, कियन्तो जीवास्तिकायप्रदेशा अवगाहाः ? स्यात् अवगाहा: स्यात नो अवगाढाः, यदाअवगाढाः अनन्ताः, एवं यावत् अद्धासमया: यत्र खल्लु भदन्त ! एको जीवास्तिकायप्रदेशः अरगाढस्तत्र कियन्तो धर्मास्तिकाय. प्रदेश अवगाढा: ? एकः एवम् अधर्मास्तिकायप्रदेशाः, एवम् आकाशास्तिकाय प्रदेशा अपि, कियन्तो जीवास्तिकायमदेशाः अवगाहाः अनन्ताः ? शेपं यथा धर्मास्तिकायस्य, यत्र खलु भदन्त ! एकः पुद्गलास्तिकायप्रदेशः अवगाहस्तत्र कियन्तो धर्मास्तिकायपदेशा अवगाहाः ? एवं यथा जीवास्तिकायमदेशस्तथैव निरवशेषम् , यत्र खल्लु भदन्त ! द्वौ पुद्गलास्तिकायप्रदेशौ अवगाढौ तत्र कियन्तो धर्मास्तिकायमदेशाः अवगाढ़ा ? स्यात् एकः, स्यातू द्वौ, एवम् अधर्मास्तिकाय.
भ० ८५
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७४
भगवतीसूत्रे रयापि, एवम् आकाशास्तिकायस्यापि शेपं यथा धर्मास्तिकायस्य, यत्र खलु भदन्त! त्रयः पुद्गलास्तिकायप्रदेशा अवगाढास्तत्र कियन्तो धर्मास्तिकायपदेशा अवगाढा ? स्यात् एका, स्यात् द्वौ, स्यात् त्रयः, एवम् अधर्मास्तिकायस्यापि एवम् आकाशास्तिकायस्यापि, शेपं यथैव द्वयोः, एवम् एकैको वर्द्धयितव्यः प्रदेशः, आदिभित्रिभिः अस्तिकायैः, शेषं यथैव द्वयोर्यावत् दशानां स्यात् एक', स्यात् द्वौ, स्यात् त्रयः, यावत्-स्यात् दश, संख्येयानां स्यात् एकः, स्यात् द्वौ, यावत् स्यात् दश, स्यात् संख्येयाः, असंख्येपानां स्यात् एकः, यावत् स्यात् संख्येयाः, स्यात् असंख्येयाः, यथा असंख्येयाः, एवम् अनन्ता अपि, यत्र भदन्त ! एकोऽद्धासमयः अवगाढस्तत्र कियन्तो धर्मास्तिकायमदेशा अवगाहाः ? एक:, कियन्तः अधर्मास्तिकायप्रदेशाः अवगाढाः १ एकः, कियन्त आकाशास्तिकायप्रदेशा अवगाढाः ? एक:, कियन्तो जीवास्तिकायप्रदेशा अवगाढाः ? अनन्ता, एवं यावत् अद्वासमयाः यत्र खलु भदन्त ! धर्मास्तिकायः अगाढस्तत्र कियन्तो धर्मा. स्तिकायपदेशा अवगाढाः ? नास्ति एकोऽपि, कियन्तोऽधर्मास्तिकायप्रदेशाः अवगाहाः ? असंख्येयाः, कियन्त आकाशास्तिकायमदेशा अत्रगाढाः ? असंख्ये. याः, किगन्तो जीवास्तिकायप्रदेशा अवगाहा: अनन्ता', एवं यावत् अद्धासमया:, यत्र खलु भदन्त ! अधर्मास्तिकायादेशः अगाढस्तत्र कियन्तो धर्मास्तिकायप्रदेशा अवगाढा:? असंख्येया:, कियन्तोऽधर्मास्तिकायप्रदेशा अवगाढा ? नास्ति एकोऽपि, शेषं यथा धर्मास्ति गायस्य, एवं सर्ने स्वस्थाने नास्ति एकोऽपि भणितव्यम् , परस्थाने आदिमास्त्रयः असंख्येया भणितव्याः, पश्चिमास्त्रयोऽनन्ता भणितव्याः, यावत् अद्धासमय इति, यावत् कियन्तः अद्धासमया अवगाढाः ? नास्ति एकोऽपि ॥ ०१० ।। ____टोका-अथ नवमम् अवगाहद्वारमाह-'जत्थ णं भंते !' इत्यादि । 'जत्थ णं भंते ! एगे धम्मत्थिकायपए से ओगाढे, तत्थ केवाया धम्मत्थिकायप्पएसा
अवगाहद्वारवक्तव्यता"जस्थ णं भंते ! एगे धम्पत्थिकायप्पएसे" इत्यादि।
टीकार्थ-सुत्रकार ने इस सत्र द्वारा नौवें अवगाहद्वार का विवेचन किया है इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है-'जत्थणं भंते ! एगे धम्म
-मवार व्यता"जय गं भेले ! एगे धम्मत्यिकायपएसे" त्याह--
ટીકાથ–સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા નવમાં અવગાહદ્વારનું નિરૂપણ કર્યું છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમસ્વામી મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછે છે 8-" जत्थ णं भंते ! एगे धम्मस्थिकायपएसे ओगाढे, तत्य केवइया धम्मत्थिकाय.
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० १० अवगाहनाद्वारनिरूपण ६७५ भोगाढा ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! यत्र खलु स्थाने एकः धर्मास्तिकायप्रदेशोऽवगाढो भवति तत्र स्थाने फियन्तो धर्मास्तिकायप्रदेशा अवगाढाः स्थिता भवन्ति ? भगवानाह-'नस्थि एको वि' हे गौतय ! यत्र प्रदेशे धर्मास्तिकायस्य एकः प्रदेशोऽवगाढो भवति तत्र अन्यस्वत्प्रदेशो नास्ति एकोऽपि एकधर्मास्तिकायप्रदेशस्थाने अन्यस्य धर्मास्तिकायम देशस्य अविद्यमानत्वात् , गौतमः पृच्छति-'केवइया अहमत्यिकायप्पएसा ओगाढा ? ' हे भदन्त ! यत्र एको धर्मास्ति काय प्रदेशोजगाढोऽस्ति तत्र कियन्तः अधर्मास्तिकायमदेशा अबगाढा भवन्ति ? मगवानाह-' एको' हे गौतम ! एक वर्मास्तिकायप्रदेशावगाहनाथिकायपएसे ओगाढे, तत्थ केवड्या धम्मत्यिकायपएसा ओगाढा' हे भदन्त! जिस स्थान पर एक प्रदेश धमौस्तिकाय का अवगाह होता है अर्थात् आकाश के जिस प्रदेश में धर्मास्तिकाय का एक प्रदेश अवगाहित है-रहाहमा है-वहांधीस्तिकाय के और कितने प्रदेश अवगाहस्थित हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'नथि एको वि' हे गौतम ! जिस प्रदेश में धर्मास्तिकाय का एक प्रदेश अवगाह होता है, उस प्रदेश में धर्मास्तिकाय का दूसरा प्रदेश अवगाढ नहीं होता है क्योंकि वह वहां अविद्यमान रहता है।
अब गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'केवइया अहम्मस्थिकायपएसा ओगाढा' हे भदन्त ! जिस स्थान पर धर्मास्तिकाय का एक प्रदेश अवगाढ है-वहाँ पर अधर्मास्तिकाय के कितने प्रदेश अवगाढ होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एको' हे गौतम! जिस स्थान पएसा ओगाढा ?" मापन ! २ स्थान ५२ धातियो मे प्रदेश અવગાહિત હોય છે-એટલે કે આકાશના જે પ્રદેશમાં ધર્માસ્તિકાયને એક પ્રદેશ રહેલે હોય છે ત્યાં ધર્માસ્તિકાયના બીજા કેટલા પ્રદેશે અવગાઢ (२al) डाय छ ?
महावीर प्रसुन उत्त२-“नथि एको वि" गौतम । २ प्रदेशमा ધર્માસ્તિકાયનો એક પ્રદેશ અવગાહિત હોય છે. તે પ્રદેશમાં ધર્માસ્તિકાયને બીજો એક પણ પ્રદેશ અવગાહિત હેત નથી, કારણ કે તે ત્યાં અવિદ્યમાન રહે છે.
गौतम स्वाभाना प्रश्न- केवइया अहम्मत्थिकायपएसा ओगाढा " ભગવાન ! જે સ્થાન પર ધર્માસ્તિકાયને એક પ્રદેશ અવગાહિત (સ્થિત) છે, તે સ્થાન પર અધર્માસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશે અવગાહિત હોય છે?
महावीर प्रभुना त्त२-" एक्को" ३ गौतम ! २ स्थान ५२ धा.
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૭È
भगवती सूत्रे
स्थाने एकोsस्तिकाय प्रदेशोऽवगाढो भवति, धर्मास्तिकाय प्रदेशस्थानेऽधर्मा स्ति हायमदेशस्य विद्यमानत्वात् । गौतमः पृच्छति' केवइया आगासत्थिकायप्पएसा ओगाढा ? ' हे भदन्त ! एकधर्मास्विकायम देशावगाहस्थाने कियन्तआकाशास्तिकाय प्रदेशाः अत्रगाढा भवन्ति ? भगवानाह - ' एको' हे गौतम ! तत्र एक एव आकाशास्तिकायमदेशः अवगाढो भवति, गौतमः पृच्छति - ' केवइया जीवत्कायएसा ओगाढा ?' एकः धर्मास्तिकायम देशावगाहस्थाने कियन्तो जीवास्तिका प्रदेशा अवगाढा भवन्ति ? भगवानाह - ' अनंता' हे गौतम । तत्र
पर धर्मास्तिकाय का एक प्रदेश अवगाढ़ है- वहां पर एक धर्मास्तिकायप्रदेश की अवगाहना स्थान पर - अधर्मास्तिकाय का एक प्रदेश अवगाढ होता है- क्योंकि धर्मास्तिकाय प्रदेश के स्थान पर अधर्मास्तिकाय का एक प्रदेश विद्यमान रहता है ।
अव गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-' केवढ्या आगासत्थिकाएसा ओगाढा' हे भदन्त ! एक धर्मास्तिकाय प्रदेश के अवगाहना स्थान में आकाशास्तिकाय के कितने प्रदेश अवगाढ होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-' एको' हे गौतम! वहां पर एक ही आकाशास्तिकायप्रदेश अवगाढ होता है ।
अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'केवइया जीयस्थिकायप्पएसा ओगाढा' हे भदन्त ! एक धर्मास्तिकाय प्रदेशावनाहस्थान में जीवास्तिकाय के कितने प्रदेश अवगाढ होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैंअगंना' हे गौतम! वहां जीवास्निकाय के अनन्तप्रदेश अवगाढ होते हैं ।
સ્તિકાયના એક પ્રદેશ અવગાહિત હાય છે, ત્યાં~એક ધર્માસ્તિકાય પ્રદેશની અવગાહના સ્થાન પર અધર્માસ્તિકાયના એક પ્રદેશ અવગાહિત હૈય છે, કારણ કે ધર્માસ્તિકાય પ્રદેશના સ્થાન પર અધર્માસ્તિકાયના એક પ્રદેશ વિદ્યમાન રહે છે.
गौतम स्वाभीनो प्रश्न - " केवइया आगासत्थि कायप्परसा ओगाढा ?" डे ભગવન્! એક ધર્માસ્તિક.યપ્રદેશના અવગાહના સ્થાનમાં આકાશાસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશે અવગાહિત હાય છે ?
उत्तर- " एक्को " ते स्थान पर आअशास्तिडायनो मे ४ अहेश અવાહિત હાય છે
ગૌતમ સ્વામીને प्रश्न- " केवइया जीवत्थिकायप्पएसा ओगाढा ?" डे ભગવન્ ! એક ધર્માસ્તિકાય પ્રદેશના અવગાહના સ્થાનમાં જીવાસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશે! અવગાહિત હાય છે ?
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० १० अवगाहनाद्वारनिरूपण १९७ अनन्ता जोवास्तिकायपदेशा अवगाहा भवन्नि, गौतमः पृच्छति-'केवइया पोग्गलथिकायपएसा' हे भदन्त ! एकधर्मास्तिकायपदेशस्थाने कियन्तः पुद्गलास्ति कायमदेशा अवगाहा भवन्ति भगानाह-'अणंता' हे गौतम तत्र अनन्ताः पुद्लास्तिकायपदेशा अवगाढा भवन्ति, जीवास्तिकायपुद्गलास्तिकाययोरनन्तानां प्रदेशानाम् एकैफस्य धर्मास्तिकायप्रदेशस्य स्थाने समावेन, तस्य तैः प्रत्येक मनन्तैरेव व्याप्तत्वादिति भावः, गौतमः पृच्छति-'केवइया अद्धासमया ?' हे भदन्त ! कियन्तः अद्वांसमयाः एकधर्मास्विकायपदेशस्थाने अवगाहा भवन्ति ? भगवानाह-'सिय ओगाढा, सिय नो ओगाढा, जई ओगाहा, अणंता' हे गौतम ! ___ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-केवया पोग्गलथिकायपरसा' हे भदन्त ! एक धर्मास्तिकायप्रदेश के अवगाह स्थान में पुद्ग लास्तिकाय के कितने प्रदेश अवगाह-स्थित होते हैं-उत्तर में प्रभु कहते हैं-'अणंता' हे गौतम! वहां पर पुद्गलास्तिकाय के अनन्तप्रदेश अवगाढ होते हैं। जीवास्तिकाय और पुद्गलास्तिकाय के अनन्तप्रदेशों का एक एक धर्मास्तिकायप्रदेश के स्थान में सद्भाव होता है इससे वे प्रत्येक अनन्त प्रदेश उस धर्मास्तिकाय के प्रदेश को व्याप्त करते हैं। __ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'केवया अद्धासमया' हे भदन्त ! एक धर्मास्तिकायप्रदेशस्थान में कितने अद्धासमय अवगाढ. स्थित होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'सिय ओगाढा, सिय नो ओगाढा, अणंना' हे गौतम ! वहां पर अद्धासमय कदाचित् अवगाढ
Gत्तर-" अणंता" गो14 ! त्या वास्तायना मनात प्रदेश અવગાહિત હોય છે.
गौतम स्वामी प्रश्न-" केवइया पोरगलस्थिकायपएसा ?” 8 सपन् ! એક ધર્માસ્તિકાયપ્રદેશના અવગાહના સ્થાનમાં પગલાસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશ અવગાહિત હોય છે ?
उत्तर-" अणंता" गौतम । त्यो पुगतास्तियन मन त प्रदेश। અવગાઢ હેય છે. જીવાસ્તિકાય અને પુદ્ગલાસ્તિકાયના અનંત પ્રદેશને એક એક ધર્માસ્તિકાય પ્રદેશના સ્થાનમાં સદ્ભાવ હોય છે તેથી તે પ્રત્યેકના અનંત પ્રદેશે તે ધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશને વ્યાપ્ત કરે છે.
गौतम स्वाभाना प्रश्न-" केवइया अद्धासमया " . सगवन् ! સ્થાનમાં ધર્માસ્તિકાયનો એકપ્રદેશ અવગાહિત હોય છે, તે સ્થાનમાં કેટલા અદ્ધાસમય અવગાહિત (સ્થિત) હોય છે?
महावीर प्रभुना त्तर-"सिय ओगाढा, सिय नो ओगाढा, जइ ओगाढा
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફૂટ
reade
तत्र अद्धासनाः स्यात् कदाचित् अगाढा भवन्ति स्यात् कदाचित् नो अव गाढा भवन्ति, तत्र यदा अगाढा भवन्ति तदा अनन्ता एव श्रद्धास या अवगाढा भवन्ति, अद्रासमयानां मनुष्यलोके एक समावेन परवोऽसद्भावात् धर्मास्तिकाय प्रदेशस्थाने तेपामवगाहोऽस्ति नास्ति च यत्रास्ति तत्रानन्तानामेवेति भावः, गौतमः पृच्छति - ' जत्थ णं भंते ! एगे अहम्मत्थिकायपए से ओगाढेतत्य केवया धम्मथिकापसा ओगाढा ? ' हे मदन्त । यत्र एकोऽधर्मास्तिकायदेशगाढो भवति, तत्र कियन्तो धर्मास्तिकाय प्रदेशा अवगाढा भवन्ति ? भगartis - 'एको' हे गौतम ! तत्र एको धर्मास्तिकायम देशोऽवगाढो भवति, होते हैं, कदाचित् अवगाढ नहीं होते हैं यदि वे वहां पर अवगाव होते हैं तो अनन्त ही अद्धासमय वहां अवगाह होते हैं। क्योंकि मनुष्यलोक में ही अद्धासमयों का सद्भाव होता है-मनुष्यलोक से बाहर इनका सद्भाव नहीं होता है इमकार धर्मास्तिकाद्यप्रदेश के प्रस्थान में उनका अवगाह है भी और नहीं भी है। जहां है वहीं अनन्तरूप में उनका सद्भाव है ।
अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-जत्य णं भंते । एगे अहम्मस्विकापसे ओगाढे, तत्थ केवइया धम्मत्थिकायपएसा ओगाढा ' हे भदन्त ! जहां पर एक अधर्मास्तिकायप्रदेश अवगाद है वहां पर कितने धर्मास्तिकाय प्रदेश अवगाढ़ हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-' एक्को ' हे गौतम! वहां पर एक धर्मास्तिकाय प्रदेश अवगाढ है इस विषय में युक्ति कही जा चुकी है।
अनंता " हे गौतम! ते स्थान पर रे! अद्धासमय अवगाहित होय छे અને ક્યારેક અગાહિત હાતા નથી જો તેએ તે સ્થાન પર મવગાહિત હાય, તેા અનંત અદ્ધાસમયે જ ત્યાં અવગાહિત હાય છે. કારણ કે મનુષ્યલેાકમાં જ અદ્ધાસમયેાના સદ્ભાવ હાય છે, મનુષ્યલેાકની બહાર તેમને સદ્ભાવ નથી તે કારણે ધર્માસ્તિકાય પ્રદેશના સ્થાનમાં તેમની અવગાહના હાય છે પણ ખરી અને નથી પણ હૈ તી જ્યાં હાય છે ત્યાં અન’ત રૂપે જ તેમને સદ્ભાવ રહે છે.
गौतम स्वाभीनो प्रश्न- " जध्य णं भंते! एगे अहम्मत्थि कायपएसे ओगाढे, तत्थ केवइया धम्मथिकायपएसा ओगाढा ?" हे भगवन् ! ने स्थान पर मे અધર્માસ્તિકાયપ્રદેશ અવગાઢ (સ્થિત) હાય છે, ત્યાં કેટલા ધર્માસ્તિકાય પ્રદેશે! અવગાઢ હોય છે?
भडावीर प्रलुन! उत्तर- " एक्को " हे गौतम! त्यां मेड धर्मास्तिाय પ્રદેશ અવગાઢ હાય છે તેવુ સ્પષ્ટીકરણ પહેલાં થઈ ચુકયુ છે.
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० १० अवगाहनाद्वारनिरूपण ६७९ उक्तयुक्तः । गौतमः पृच्छति- केवइया अहम्मत्थिकायप्पएसा ओगाढा ?' तत्र कियन्तोऽधर्मास्तिकायप्रदेशा अवगाढा भवन्ति ? भगवानाह-'नथि एको वि हे गौतम ! तत्र एकोऽपि अधर्मास्विकायप्रदेशोऽवगाढो नास्ति, स्वस्थाने स्वप्रदेशान्तरस्यावगाहाभावात् 'सेसं जहा धम्मत्थिकायस्स' शेष तत्र आकाशास्निकायप्रदेशावगाहादिकं यथा धर्मास्तिकायस्य प्रतिपादित तथैव अध___ अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'केवड्या अहम्मस्थिकाय. पाएसा ओगाढा' हे प्रदन्त ! जहां पर एक अधर्मास्तिकाय प्रदेश अवगाढ है-वहां पर अधर्मास्तिकाय के और कितने प्रदेश अवगाढ हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'नथि एको वि' हे गौतम! वहां पर एक. भी अधर्मास्तिकाय प्रदेश अवगाढ नहीं है। क्योंकि अपने अवगाह स्थान में अपने ही अन्य प्रदेश के अवगाह होने का अभाव रहता है। 'सेर्स जहा धम्मस्थिकायस्स' जैसा धर्मास्तिकाय के प्रकरण में आकाशास्तिकाय के प्रदेश के अवगाहादि का कथन किया गया है वैसा ही शेष कथन यहां अधर्मास्तिकाय के विषय में भी जानना चाहिये। अर्थात् जहां अधर्मास्तिकाय का एकपदेश अवगाढ है वहां पर आकाशास्तिकाय का भी एकप्रदेश अवगाढ है, जहां अधर्मास्तिकाय का एक प्रदेश अवगा है, वहां जीवास्तिकाय के भी अनन्त प्रदेश अवगाढ हैं, जहां अधर्मास्तिकाय का एकप्रदेश अचमाह है यहां पुद्गलास्तिकाय के भी अनन्तप्रदेश अवगाढ हैं, तथा जहां पर अधर्मास्तिकाय का एक
गौतम स्वाभान प्रश्न- 'केवइया अहम्मस्थिकायप्पएसा अवगाढा?" ભગવાન ! જ્યાં એક અધતિકાય પ્રદેશ અવગાઢ હોય છે, તે સ્થાન પર કેટલા અધમસ્તિકાયના બીજ પ્રદેશે અવગાઢ હોય છે ?
भावी२ प्रभुना उत्तर-" नथि एक वि" है गौतम! ते स्थान ५२ બીજે એક પણ અપમસ્તિકાયપ્રદેશ અવગાઢ હેતે નથી, કારણ કે પિતાના જ અવગાહસ્થાનમાં પોતાના જ અન્ય પ્રદેશની અવગાહના થવાને અભાવ २९ छ "सेसं जहा धम्मस्थिकायस्स" यास्तियन ४२४मा सासશાસ્તિકાયના પ્રદેશના અલગ હાદિનું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ બાકીનું કથન અહીં અધમક્તિકાયના વિષયમાં પણ સમજવું એટલે કે જ્યાં અધમસ્તિકાયને એક પ્રદેશ અવગાઢ છે, ત્યાં આકાશાસ્તિકાયને પણ એક પ્રદેશ અવગાઢ હોય છે જ્યાં અધર્માસ્તિકાયને એક પ્રદેશ અવગાઢ છે. ત્યાં જીવાસ્તિકાયના પણ અનંત પ્રદેશે અવગાઢ છે, જ્યાં અધમસ્તિકાયને એક પ્રદેશ અવગાઢ છે ત્યાં પુદ્ગલાસ્તિકાયના પણ અનત પ્રદેશે અવગઢ
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८०
भगवतीसूत्र मास्तिकायस्यापि प्रतिपत्तव्यम् । गौतमः पृच्छति-'जस्थ णं भंते ! एगे आगा. सस्थिकायपए से ओगाढे तस्थ केवइया धम्मत्थिकायापण्सा ओगाहा ?' हे भदन्त ! यत्र खलु एक भाकाशास्तिकायप्रदेश अवगाढ स्तत्र तियन्तो धर्मास्तिकायपदेशाः अवगाहा भवन्ति ? भगवानाह-'सिय ओगाढा, सिय नो ओगाहा जइ ओगाढा एको' हे गौतम ! तत्र धर्मास्तिकायमदेशाः स्यात्-कदाचित् , अब. गाढा भान्ति, स्यात् - कदाचित् नो अबगाढा भवन्ति, यदा अवगाहा भवन्ति तदा एक एव धर्मास्तिकायादेशोऽवगाढो भवति, आकाशस्य लोकालोकरूपत्वाद प्रदेश अवगाढ है, यहां पर अद्ध समय कदाचितू अवगाढ होते भी हैं
और कदाचित् नहीं भी होते हैं-यदि वे वहां पर अवगाह होते हैं तो अनन्तमात्रा में ही होते हैं। ___अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसे पूछते है-'जत्थ णं भंते ! एगे आगसत्यिकायपएसे ओगाढे, तत्थ केवया धम्मस्थिकायपएसा ओगाढा' हे भदन्त ! जहां पर एक आकाशास्तिकायप्रदेश अवगाढ़ है वहां पर धर्मास्तिकाय के कितने प्रदेश अवगाह हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं'सिय ओगाढालियन ओगाढा एको' हे गौतम ! वहां पर धर्मास्तिकायके प्रदेश कदाचित् अवगाढ हैं भी और कदाचित् अवगाढ नहीं भी हैं यदि वहां पर धर्मास्तिकाय प्रदेश अवगाढ होते हैं तो धर्मास्तिकाय का एक प्रदेश ही वहां अबगाढ होता है, क्योंकि लोकालोक स्वरूप आकाश होता है और धर्मास्तिकाय का अवगाढ लोकाकाश में है-अलोकाकाश में છે, જ્યાં અધર્માસ્તિકાયને એક પ્રદેશ અવગાઢ છે, ત્યાં અદ્ધાસમ કયારેક અવગાઢ હોય છે અને કયારે અવગાઢ દેતા નથી જે તેઓ તે સ્થાન પર અવગાઢ હોય છે તે અનંત રૂપે જ હોય છે.
गौतम स्वाभान प्रश्न-" जत्थ णं भते ! एगे आगामस्थिकायपएसे ओगादे, तत्थ केवइया धम्मत्थिकायपण्सा ओगाढा ?? 3 भगवन् ! rयां मे मासશાસ્તિકાયપ્રદેશ અવગાઢ હોય છે, તે પ્રદેશ પર કેટલા ધર્માસ્તિકાય. પ્રદેશે અવગાઢ હોય છે?
__ महावीर प्रभुनी उत्तर-"खिय ओगाढा, सिय नो ओगाढा, जइ ओगाढा एक्को" गौतम! माशय प्रशन। साना स्थान ५२ या२४ ધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશ અવગાઢ હોય છે અને કયારેક અવગાઢ હોતા નથી જે અવગાઢ હોય છે તે ધર્માસ્તિકાયને એક જ પ્રદેશ ત્યાં અવગાઢ હોય છે. કારણ કે લેકલિક રૂપ આકાશ હેય છે અને ધર્માસ્તિકાયને અવગાઢ કાકાશમાં જ છે-અકાકાશમાં નથી કારણ કે અલેકાફાશમાં ધર્માન્તિકા
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०४ सू० १० अवगाहनाद्वारनिरूपणम्
६८१
"
shreyasaगाढो नवनि, अलोकाकाशे तु न, तदभावात्, 'एवं अहम्मत्थिकायपरसा वि' एवं धर्मास्तिकायम देशावगाहपदेव, अधर्मास्तिकायमदेशा अपि तत्र स्यात् अवगाढा भवन्ति, स्यात् नो अवगाढा भवन्ति, यदा अवगाढा भवन्ति तदा एक एवाधर्मास्तिकायम देशोऽवगाढो भत्रति उक्तयुक्तेः । गौतमः पृच्छवि- 'केव इया आगासत्थिकाय परसा ओगाढा?' कियन्तस्तत्राकाशास्तिकायमदेशा अवगाढा भवन्ति ? भगवानाह - 'नत्थि एको वि' तत्राकाशास्तिकायमदेशस्थाने एको ऽपि तदन्यः आकाशास्तिकाय प्रदेशोऽवनादो न भवति, स्वस्थाने स्वम देशान्तरनहीं है। कारण- अलोकाकाश में धर्मास्तिकाय का अभाव है । 'एवं अहम्मत्थिकापसावि' धर्मास्तिकायप्रदेश अवगाह की तरह ही अधमहितका के प्रदेश भी वहां पर कदाचित् अवगाढ़ हैं और कदाचित् अवगाढ नहीं है यदि वे यहां पर अवगाढ होते हैं तो एक ही अधर्मास्तिकाय का प्रदेश उक्तयुक्ति अनुसार अवगाढ होता है । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'केवहया आगामत्थिकायप्पएसा ओगाढा' हे भदन्त ! जहां पर आकाशास्तिकाय का एक प्रदेश अवगाढ - स्थित है वहां पर आकाशास्तिकाय के और कितने प्रदेश अवगाव - स्थित है, इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'नत्थि एकोबि' हे गौतम | जहाँ पर आकाशास्तिकाय का एक प्रदेश अवगाढ है - वहां आकाशास्तिकाय के और दूसरे प्रदेशों में से एक प्रदेश भी अवगाढ नहीं है क्योंकि अपने स्थान में स्वप्रदेशान्तर के आचनाह होने का असंभव होने
यो अभाव थे, "एवं अहम्मत्थिकायपएसा वि " ધર્માસ્તિકાય પ્રદેશના અવગાહની જેમ જ અધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશ પણ કયારેક ત્યાં અવગાઢ હાય
અને કયારેક અલગાઢ હાતા નથી જો તેએ ત્યાં અવગાઢ હાય છે તા એક જ અધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશ ત્યાં અવગાઢ હોય છે તેનુ સ્પર્ધા કરણ પણ ઉપર મુજગ સમજવુ.
गौतम स्वामीना प्रश्न - " केवइया आगासत्थिकायपपसा ओगाढा !” हे ભગવન્! જ્યાં આકાશસ્તિક યને! એક પ્રદેશ વગાઢ છે, ત્યાં આકાશાસ્તિકાયના બીજા કેટલા પ્રદેશા અવગાઢ (સ્થિત) હાય છે ?
भडावीर प्रभुना उत्तर- " मत्थि एक्को वि" हे गैतम ! त्या माडाશાતિકાયના એક પ્રદેશ અવગાઢ છે, ત્યા આકાશ તિકાયનેા ખીન્ને એક પણ પ્રદેશ અવગાઢ હાતા નથી, કારણ કે પેાતાના જ સ્થાને મા પેતાના જ અન્ય પ્રદેશની અવગાહના અસ્ વિત છે.
भ० ८६
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतोसूत्रे स्यावगाहासंभवात् । गौतमः पृच्छति-केवइया जीवत्थिकायपएसा ओगाढा?' तत्र कियन्तो जीवास्तिकायदेशा अत्रगाढ। भान्ति ? भगवानाह-'सिय ओगाढा, सिय नो ओगाढा, जइ ओगाढा, अणंता' तत्र जीवास्तिकायप्रदेशाः स्यात्-कदाचित् अवगाढा भवन्ति, स्यात्-कदाचित् नो अवगाहा भवन्ति यदा अगाढा भवन्ति, उक्तयुक्तेः । 'एवं जाव अद्धासमया' एवं-पूर्वोक्तरीत्यैव, यावत्-पुद्गला. स्तिकायमदेशा स्तत्र स्यात् अवगाहा भवन्ति, स्यात् नो अबगाढा भवन्ति, यदा अवगाहा स्वदा अनन्ता एवावगाहा भवन्ति, एवं तत्र अद्धासमया अपि स्यात् के कारण विधान नहीं है। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं'केवइया जीवस्थिकायपएसा ओगाढा' हे भदन्त ! जहां पर आकाशास्तिकाय का एक प्रदेश स्थित है, वहां पर जीवास्तिकाय के कितने प्रदेश अवगाढ-स्थित हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'सिय ओगाढा, सिय नो ओगाढा, जइ ओगाढा, अर्णता' हे गौतम! यहां पर जीवास्तिकाय के प्रदेश कदाचित् अवगाढ भी हैं और कदाचित् अवगाढ नहीं भी हैं। यदि वे वहां पर अवगाह हैं-तो अनन्त मात्रा में ही हैं। कदाचित् अप्रगाढ हैं और कदाचित् अवगाढ नहीं हैं ' इस विषय में युक्ति कही जा चुकी हैं। अर्थात् आकाशास्तिकाय लोकालोकस्वरूप होता है । 'जीवास्तिकाय का सद्भाव लोक में है-अलोक में नहीं है। 'एवं जाच
अद्वासमया' इसी प्रकार आकाशास्तिकाय प्रदेश के अवगाढ स्थान में पुद्गलास्तिकाय प्रदेश अवगाढ होते भी हैं और नहीं भी होते हैं। यदि वे वहां पर अवगाढ होते हैं-तो अनन्तमात्रा में ही होते हैं।
गौतम स्वामीना प्रश्न-"केवइया जीवस्थिकायपएसा ओगाढा ?" है ભગવન્! જ્યાં આકાશાસ્તિક ને એક પ્રદેશ અવગાઢ (રહેલે) છે, ત્યાં જીવાસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશ અવગાહિત હોય છે?
महावीर प्रभुना उत्त२-“ सिय ओगाढा, सिय नो ओगादा, जइ ओगाढा अणता" गौतम! त्यो पास्तियना प्रदेश या२४ सपा होय અને કયારેક અવગાઢ હોતા નથી. જે તેઓ ત્યાં અવગાઢ હોય છે તે અનંત માત્રામાં જ અવગાઢ હોય છે. કારણ કે આકાશાસ્તિકાય લોકાલેક રૂપ હોય છે. જીવાસ્તિકાયને સદુભાવ લેકમાં જ હોય છે અલકમાં ते। समाप छ. "एव जाव अद्धासमया" का प्रमाणे मास्तिय. પ્રદેશના અવગાઢ સ્થાનમાં પુદ્ગલાસ્તિકાય પ્રદેશને અવગાઢ કયારેક હોય છે પણ ખરો અને કયારેક નથી પણ છે, જે તેઓ ત્યાં અવગાઢ હોય છે, તે અનંતમાત્રામાં જ હોય છે એ જ પ્રમાણે ત્યાં અદ્ધાસમય પ્રણ
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०४ सू० १० अवगाहनाद्वारनिरूपणम् ६८३ अवगाढाः समयक्षे नापेक्षया, स्यात् नो अगाढाः समयक्षेत्रावहिरपेक्षया, यदा अवगाढा स्तदा अनन्ता एवावगाढा भवन्ति । गौतमः पृच्छति-'जत्थ णं भंते ! एगे जोवत्थिकायपएसे ओगाढे तत्थ केवइया धम्मस्थिकायप्पएसा ओगाढा?' हे भदन्त ! यत्र खलु एको जीवास्तिकायप्रदेशोऽवगाढो भाति तत्र कियन्तो धर्मास्तिकायप्रदेशा अगाढा भवन्ति ? भगवानाह-'एको, एवं अहम्मस्थिकायपएसा, एव भागासस्थिकायप्पएमा वि' तत्र एको धर्मास्तिकायप्रदेशोऽवगाढो भवति, एवं-वयव आकाशास्तिकायप्रदेशा अपि एक आकाशास्तिकायप्रदेशोऽवगाढ स्तत्र भवति इति भावः । गौतमः पृच्छति- केवइया जीवस्थिकायपएसा ओगाढा ?' इसी प्रकार से वहां पर अद्धालमय भी कदाचित् अवगाढ होते हैं और कदाचित् अवगाढ नहीं भी होते हैं। यदि वे वहां पर अवगाढ हैं-तो अनन्तमात्रा में ही अवगाढ हैं इसका कारण यह है कि समय लोकक्षेत्र में ही पाया जाता है । लोकक्षेत्र से बाहर क्षेत्र में नहीं पाया जाना है। क्योंकि लोकक्षेत्र से बाहर क्षेत्र में उसका सद्भाव नहीं कहा गया है । अथ गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'जत्थ णं भंते ! एगे जीवस्थिकायपएसे ओगाढे तस्य केवड्या धम्पत्थिकायप्पएसा ओगाढा' हे भदन्त ! जहां एक जीवास्तिकायप्रदेश अवगाढ है । वहां पर धर्मास्तिकाय के कितने प्रदेश अवगाढ हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एको' एवं अहमत्यिकायपएला, एवं आगासस्थिकायप्पएसा वि' हे गौतम वहां पर एक धर्मास्तिकायप्रदेश, एक अधर्मास्तिकायप्रदेश और एक आकाशास्तिकायप्रदेश अवगाढ है। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'केवइया जीवस्थिकायपएसा ओगाढा हे अदन्त ! उस जीवा.
કયારેક અવગાઢ હોય છે અને કયારેક અવગાઢ હોતા નથી જે તેઓ ત્યાં અવગાઢ હોય છે, તે અનંત માત્રામાં જ અવગાઢ હોય છે તેનું કારણ એ છે કે સમયના સદૂભાવ મનુષ્યક્ષેત્રમાં જ હોય છે, મનુષ્યક્ષેત્રની બહારના ક્ષેત્રમાં તેને સદ્ભાવ કહ્યું નથી.
गौतम स्वाभाना प्रश्न-"जस्थ ण भंते । एगे जीवस्थिकायपएसे ओगाढे' तत्थ केवइया धम्मत्थिकायप्पएसा ओग ढा ?" भगवन् ! rei पास्तिયને એક પ્રદેશ અવગાઢ ડેય છે, ત્યાં કેટલા ધર્માસ્તિકાયપ્રદેશે અવગાઢહોય છે?
महावीर प्रभुन लत्तर-“ एक्को एवं अहम्मस्थिकायपएसा, एवं आगासस्थिकायपएसा वि" गौतम ! त्यां मे भारतीय हेय : म. સ્તિકાય પ્રદેશ અને એક આકાશાસ્તિકાયપ્રદેશ અવગાઢ હોય છે,
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे तत्रैव जीवास्तिकायप्रदेशस्थाने किन्यो जीवास्तिकायप्रदेशा अवगाहा भवन्ति ? भगवानाह-'अणता, सेसं जहा धम्मस्थिकायस्स' अनन्ता जीवास्तिकायप्रदेशा स्तनावगाढा भवन्ति, शेपं यथा धर्मास्तिकायरय प्रतिपादितं तथैव जीवास्तिकायस्यापि भविपत्तव्यम् । गौतमः पृच्छति-'जय णं भंते ! एगे पोग्गलत्थिकायपएसे ओगाढे तत्थ केवइया धम्मत्थिकायपएसा ?' हे भदन्त ! यत्र खल्लु एकः पुद्गलास्तिकायप्रदेशोऽवगाढो भवति तत्र कियन्तो धर्मास्तिकायप्रदेशा अवगाढा भवन्ति ? भगवानाह-एवं जहा जीवस्थिकायप्पए से तहेव निरवसेसं' हे गौतम ! ए-पूर्वोक्तरीत्या यथा जीवास्तिकायप्रदेशः प्रतिपादित स्तथैव अस्य पुद्गलास्तिकायस्यापि निरवशेष- सर्व प्रतिपत्तव्यम् । गौतमः पृच्छति-'जत्थ णं भंते दो स्तिकाय के और कितने प्रदेश अवगाढ है ? उत्तर में प्रभु कहते है'अणंता सेसं जहा धम्मस्थिकायस्स, हे गौतम! वहां पर अनन्त जीवा. स्तिकायादेश अवगाढ हैं। अवशिष्ट कथन धर्मास्तिकाय के कथना. नुसार इस जीवास्तिकाय का भी जानना चाहिये। __अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'जत्थणं भंते ! एगे पोग्गलस्थिकायपएसे ओगाढ, तस्य केवइया धम्मत्धिकायपएसा०' हे भदन्त ! जहां पर एक पुद्गलास्तिकायप्रदेश स्थित हैं-वहां पर धर्मास्तिकाय के कितने प्रदेश स्थित हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एवं जहा जीवस्थिकायप्पएसे तहेव निरवसेसं' हे गौतम ! पहिले जैसा जीवास्तिकायप्रदेश के विषय में कथन किया गया है, उसी प्रकार से पुद्गलास्तिकाय का भी सम्पूर्णरूप से कथन करना चाहिये।
गौतम. सामान प्रश्न-" केवइया जीवस्थिकायपएसा ओगाढा?" है . ભગવન ! તે જીવાસ્તિકાયપ્રદેશના અવગાહના સ્થાનમાં જવારિતકાયના અન્ય કેટલા પ્રદેશે અવગાઢ હોય છે?
मडावीर प्रसुन उत्तर-“अणंता, सेसं जहा धम्मस्थिकायस्स" 8 ગૌતમ ! ત્યાં અનંત જીવાસ્તિકાયપ્રદેશે અલગાઢ હોય છે બાકીનું કથન, ધમસ્તિકાયના જેવું જ આ જીવાસ્તિકાયના વિષયમાં પણ સમજવું.
गौतम स्वाभान प्रश्न-"जत्थ ण भंते ! एगे पोग्गलस्थिकायपएसे ओगाढे, तत्थ केवइया धम्मस्थिकायपएसा० " भगवन् ! यो मे गास्तिय. પ્રદેશ અવગઢ હોય છે, ત્યાં ધર્માસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશે અવગાઢ હોય છે?
भवी२ प्रभुना उत्त२-"एवं जहा जीवत्थिकायपएसे तहेव निरवसेसं" હે ગૌતમ! પહેલાં જીવાસ્તિકાયપ્રદેશના વિષયમાં જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એજ પ્રમાણે પગલાસ્તિકાયનું પણ સંપૂર્ણ રૂપે કથન કરવું જોઈએ.
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०४ सू० १० अवगाहनाद्वारनिरूपणम् ६८५ पोग्गस्थिकायपएसा ओगाढा तत्थ केवड्या धम्मत्धिकायपएमा० ?' हे भदन्त । यत्र खलु द्वौ पुद्गलास्तिकायप्रदेशौ अगाडी भवन स्तुत्र कियन्तो धर्मास्तिकायभदेगा अगाढा भवन्ति ? भगगनाह-सिय एको, सिय दोनि, एवं अहम्मत्थिकायस्स वि, एवं आगासस्थिकायस्स वि, सेसं जहा धम्मत्धि कायरस तत्र स्थात्कदाचित् , एको धर्मास्तिकायप्रदेशोऽत्रगाढो भवति, स्यात्-कदाचिन्-द्वौ धर्मास्तिकायरदेशौ तत्रावगाढौ भवतः, तत्र यदा एकत्राकागप्रदेशे द्वयणुका स्कन्धो. ऽवगाढो भवेत्तदा तत्र एक एव धर्मास्तिकायप्रदेशोऽवगाहो मति, यदा तु द्वयो. राकाशप्रदेशयो द्वर्यणुकः स्कन्धोऽवगाहः स्यात्तदा तत्र द्वौ धनास्तिकायप्रदेशी __ अप गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'जत्य भंते ! दो पोग्गलस्थिकायपएता ओगाढा तत्थ केवइया धम्मत्धिकायएएसा०' हे भदन्त ! जहां पर पुद्गलास्तिकाय के दो प्रदेश अधगाढ हैं, वहां पर धर्मास्ति काय के कितने प्रदेश अवगाढ हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'सिय एक्को, सिय दोन्नि, एवं अहमत्थिकायस्स वि, एवं आगासस्थिकायस्स वि- सेसं जहा धम्मथिकायस्ल' हे गौतम! वहां पर कदाचित् एक धर्मास्तिकायप्रदेश अबगाढ होता है, कदाचित् दो धर्मास्तिकाय प्रदेश अवगाढ होते हैं-अर्थात जब एक आकाश प्रदेश में दयणुक स्कन्ध अवगाढ होता है तब वहां एक ही धर्मास्तिकायप्रदेश अवगाढ होता है, और जब दो आशाशप्रदेशों में व्यणुक स्कन्ध अवगाह होता है तब यहां दो धर्मारितकाय प्रदेश अथगाढ होते हैं-इसी प्रकार से वहां
गी14. स्वामीना प्रश्न-" जत्थण भंते ! दो पोग्गलस्थिकायपएमा ओगाढा, तत्थ केवइया धम्मस्थिकायपएसा०१" मन् ! यो पुसायना में પ્રદેશ અવગાઢ છે, ત્યાં ધર્માસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશ અવગાઢ હોય છે?
महावीर प्रभुना उत्तर-"सिय एक्को, सिय दोन्नि, एवं अहम्मस्थिकायस वि, एवं आगासस्थिकायस्स वि, सेसं जहा धम्म त्थि कायस्स" गौतम !
જ્યાં પુદ્ગલાસ્તિક યના બે પ્રદેશ અવગઢ હેય છે, ત્યાં કયારેક ધમસ્તિકાયને એક પ્રદેશ પણ અવગાઢ હોય છે અને કયારેક ધર્માસ્તિકાયના બે પ્રદેશે પણ અવગાઢ હોય છે આ કથનને ભાળર્થ એ છે કે-જ્યારે એક આકાશપ્રદેશમાં બે અણુવાળે સ્કંધ અવગઢ હોય છે, ત્યારે ત્યાં એક જ ધર્માસ્તિકાયપ્રદેશ અવગાઢ હોય છે, અને જ્યારે બે આકાશપ્રદેશમાં બે અવાળો સ્કંધ અવગઢ હોય છે, ત્યારે ત્યાં બે ધમસ્તિકાયપ્રદેશે અવગાઢ હોય છે એજ પ્રમાણે ત્યાં કયારેક અધર્માસ્તિકાયને પણ એક પ્રદેશ અવ
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे अबगाढी मातः, एवं तथैव, अधर्मास्तिकायस्यापि स्पादेकः, स्यात् द्वौ, एवं तथैत्र, आकाशास्तिकायस्यापि स्वादेका, स्याद् द्वौ प्रदेशी तनावगाढौ भवतः, शेषम्-उक्तापेक्षयाऽवशिष्ट जीवास्तिकायपुद्गलास्तिकायादासमयस्वरूपं त्रयम् , यथा धर्मास्तिकायमदेशवक्तव्यतापामुक्तं तथैव पुद्ग प्रदेशद्वयवक्तव्यतायामपि वक्तव्यम् , पुद्गलादेशद्वयस्थाने तदीया अनन्ताः प्रदेशा अगाढा भवन्तीति भावः, गौतमः पृच्छति-'जत्य णं भंते ! तिम्नि पोग्गलस्थिकायपएमा भोगाढा तत्थ केवइया धम्मस्थिकायपएसा ओगाढा ? ' हे भदन्त ! यत्र खलु त्रयः पुद्गलास्तिकायप्रदेशा आगाढा भवन्ति तत्र कियन्तो धर्मास्तिकायप्रदेशा अवगाहा भवन्ति भगवानाह-'सिय एको, सिय दोन्नि, सिय तिनि' अधर्मास्तिकाय का भी कदाचित् एक प्रदेश और कदाचित् दो प्रदेश अवगाढ होते हैं-इस कथन से बाकी बचा जो कथन है, अर्थात जीवा. स्तिकाय पुद्गलास्तिकाये और अद्धासमय ये तीन जिस प्रकार से धर्मास्तिकायप्रदेश की वक्तव्यता में कहे गये हैं, उसी प्रकार से इनतीन विषयक कथन पुद्गलास्तिकाय के दो प्रदेशों की वक्तव्यता में भी करना चाहिये तात्पर्य ऐसा है कि पुद्गलप्रदेशद्वय के स्थान में इनके अनन्तप्रदेश अवगाढ होते हैं। ____अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'जत्थ णं भंते ! तिन्नि पोग्गलत्थिकायपएसा ओगाढा, तत्थ केवइया धम्मस्थिकायपएसा
ओगाढा' हे भदन्त ! जहां पुद्गलास्तिकाय के तीन प्रदेश अवगाढ हैं, वहां धर्मास्तिकाय के कितने प्रदेश अवगाढ होते हैं ? इसके उत्तर में ગાઢ હોય છે અને ક્યારેક બે પ્રદેશ અવગાઢ હોય છે. આકાશાસ્તિકાયના અવગાહના વિષય માં પણ એવું જ કથન છે આ કથન સિવાયનું બાકીનું જે કથન છે, એટલે કે જીવાસ્તિકાય, પુમલાસ્તિકાય અને અદ્ધા સમય વિષયક જે કથન છે, તે ધર્માસ્તિકાયપ્રદેશની વક્તવ્યતામાં કરેલા કથન અનુસાર સમજવું એટલે કે આ ત્રણેના વિષયમાં પુદ્ગલ સ્તિકાયના બે પ્રદેશેની વક્તવ્યતા ધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશની પૂર્વોક્ત વક્તવ્યતા અનુસાર સમજવી એટલે કે પુગલક્તિ કાયના બે પ્રદેશે જ્યાં અવગાઢ હોય છે, ત્યાં આ ત્રણેના અનંત પ્રદેશ અવગાઢ હોય છે
गौतम स्वाभानी प्रश-"जत्थ ण' भंते ! तिन्नि पोग्गलत्थिकायपएसा ओगाढा, तत्य केवइया धम्मत्यिकायपएसा ओगाढा १" है मगर यां પગલાસ્તિકાયના ત્રણ પ્રદેશે અવગાઢ હોય છે, ત્યાં ધરિતકાયના કેટલા પ્રદેશે અવગાઢ હોય છે?
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०४ सू० १० अवगाहनाद्वारनिरूपणम् ६८७ हे गौतम! तत्र स्यात्-कदाचित् एको धर्मास्तिकायमदेशोऽवगाढी भवति, गत्-कदाचित् द्वौ धर्मासिसकायप्रदेशौ अवगाहौ भवतः, स्यात् कदाचित त्रयो धर्मास्तिकायमदेशास्तत्रावगाढा भवन्ति, तत्र यदा त्रयोऽपि परमाणव एकत्राकाशपदेशेऽवगाहास्तदा तत्रैको धर्मास्तिकायप्रदेशोऽवगाढा, यदा तु द्वयोराकाशप्रदेशयोस्तदा द्वौ धर्मास्तिकायमदेशी अवगाढौ, यदातु त्रिपु आकाशप्रदेशेषु अवगाहास्तदा यो धर्मास्तिकायप्रदेशा अवगाहा भवन्ति । 'एवं अहमस्थिकायस्स वि, एवं आगामस्थिकायस्स वि, सेसं जहेब दोहं' एवं धर्मास्तिकायादेव अधर्मास्तिकायस्यापि स्यात् एकः, स्यात् द्वौ, स्यात् त्रयः प्रभु कहते हैं-सिय एक्को सिय दोनि सिय तिन्नि' हे गौतम ! वहां पर कदाचित् एक धर्मास्तिकायप्रदेश अवगाढ होता है, कदाचित् दो धर्मास्तिकाय प्रदेश अवगाढ होते हैं, और कदाचित् तीन धर्मास्तिकायप्रदेश अवगाढ होते है । तात्पर्य कहने का यह है कि जब तीन परमाणु एकत्र आकोशप्रदेश में अवगाढ होते हैं उससमय वहाँ एक धर्मास्तिकायप्रदेश, अवगाढ होता है जब दो आकाशप्रदेश में तीन परमाणु अवगाढ होते हैं तब दो धर्मास्तिकायप्रदेश अवगाढ होते हैं
और जय तीन आकाशप्रदेशों में तीन पुद्गलपरमाणु अवगाढ होते हैं - तब तीन धर्मास्तिकायप्रदेश पहा अवगाढ होते हैं । 'एवं अहमस्थिकायस्त वि, एवं आगासथिकायस्स वि, जहेव दोण्हं ' धर्मास्तिकाय के कथन अनुसार ही अधर्मास्तिकाय का भी कदाचित् दो प्रदेश और कदाचित् तीन प्रदेश वहां अवगाढ होते हैं। जीवोस्तिकाय, पुद्गला.
___ मापार प्रभु! तर-" सिय एफ्को, सिय दोन्नि, सिय तिन्नि" ગૌતમ! ત્યાં ક્યારેક એક ધર્માસ્તિકાય પ્રદેશ અવગાઢ હોય છે, કયારેક બે ધમસ્તિકાયપ્રદેશે અવગાઢ હોય છે અને કયારેક ત્રણ ધમસ્તિકાયપ્રદેશ, અવગઢ હોય છે આ કથનને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે-જયારે ત્રણ પરમાણુ એકજ આકાશ પ્રદેશમાં અવગાઢ હોય છે, ત્યારે ત્યાં એક ધર્માસ્તિકાયપ્રદેશ અવગાઢ હોય છે જયારે બે આકાશપ્રદેશમાં ત્રણ પરમાણુ વગાઢ હોય છે, ત્યારે ત્યાં બે ધર્માસ્તિકાય પ્રદેશે અવગાઢ હોય છે જ્યારે ત્રણ આકાશપ્રદેશમાં ત્રણ પુલ પરમાણુ અવગાઢ હોય છે, ત્યારે ત્યાં ત્રણ ધમસ્તિકાયપ્રદેશો साद डाय छ, "एवं अहम्मत्थिकायस्स वि, एवं धागासस्थिकायस्स वि सेसं जहा दोण्हं" यिनी २५ अस्तियनी ५ या२४ थे। પ્રદેશ, કયારેક બે પ્રદેશ અને કયારેક ત્રણ પ્રદેશ ત્યાં અવગા હોય છે,
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्र ६८८ पदेशास्त्रामा भन्धि, एां-पैर आकाशास्ति हायस्यापि स्यात् एक, स्थान द्वौ, स्यात् बा, प्रदेशास्तपारगाढा भान्ति, शेवम्-उतापेक्षपानशिट जीवास्तिकायपुद्गलास्ति मायाद्धानमयविषयकं गमकं यथैव द्वयोः पुद्गलास्ति कायपदेशयोरवगाहनापरूणे प्रतिपादितं तथैव पुद्गलारितकायप्रदेशत्रयमरूपणेऽपि प्रतिस्तव्यम् , पुदालास्तिकायपदेशत्रयस्थानेऽनन्ता जीवपुद्गलादेशादा समया अव गाढा भवन्ति अवासम रानामनन्त समयक्षेत्रापेक्षया, इत्येवमवसे यम् । 'एवं एक्केको वडिययो परमो आइल्छएहिं तिहिं अस्थिकाएहि, सेसं जहेब, दोण्हं जा। दसव्ह सिय एकको, सि । दोन्नि, सिय तिनि जाब सिय दस ' एवं पूर्वोक्तरीत्या एकैको वर्द्धयितव्यः प्रदेशः आदिमानां त्रयाणाम् अस्तिकायानाम्धर्माधर्माकाशास्तिकायरूणामित्यर्थः यथा पुद्गलास्तिकायपदेशत्रयायगाहमरूस्तिकाय और अद्धासमय इन तीन विषयात गमक जैसा दो पुद्गलास्तिकायप्रदेशों की अवगाहना के प्ररूपण में कहा गया है, उसी प्रकार से वह पुद्गलास्निकाय के तीनप्रदेशों की प्रल्पणा में भी जानना चाहिये तात्पर्य ऐसा है कि पुद्गलास्तिकाय के तीन प्रदेशों की अवगा. हना के स्थान में अनन्त जीव, अनन्तपुद्गल और अनन्त अद्धासमय अवगाढ होते हैं। अद्वासमयों में जो अनन्तता कही गई है वह समयक्षेत्र की अपेक्षा से कही गई है। 'एवं एकेको वडिपन्धो पएसो आइल्लएहिं तिहिं अधिकाहिं, सेम जहेब दोण्हं जाव दसव्हं, सिय एको सिय दोन्नि, मिय तिनि जाय सियदल' इस प्रकार पूर्वोत्तरीति से आदि के तीन अस्तिकार्यों का-धर्मास्तिकाय झा, अधर्मास्तिकाय का और आकाशास्तिकाय का एक २ प्रदेश वहां वृद्धिंगत (बहाना) करना चाहिये આકાશાસ્તિકાયના પ્રદેશની ત્યાં અવગાહના વિષે પણ એવું જ કથન સમજવું જીવાસ્તિકાય, પુદ્ગલાસ્તિકાય અને અદ્ધાસમય, આ ત્રણેના પ્રદેશોની ત્યાં અવગાહનાના વિષયમાં બે પગલાસ્તિકાયપ્રદેશની અવગાહનાના વક્તવ્યમાં કહ્યા પ્રમાણે જ કથન સમજવું એટલે કે પુદ્ગલાસ્તિકાયના ત્રણ પ્રદેશ
જ્યાં અવગઢ હેય છે, ત્યાં અનન્ત જીવાસ્તિકાયપ્રદેશે, અનંત પુદ્ગલાસ્તિકાયપ્રદેશ અને અનન્ત અદ્ધાસમ અવગઢ હોય છે અદ્ધાસમ માં જે सनतना ही छे, ते समयनी अपेक्ष थे ४६ छ ' एव एकेको वाट्ट यत्रो पएसो आइल्लएहि तिहि अत्थिाएहि , सेसं जहेव दोण्हं, जाव दसण्ह, सिय एक्को, सिय दोन्नि, सिय तिन्नि, जाव सिय दस" मा रीते पूरित પદ્ધતિ અનુસાર આદિના ત્રણ અસ્તિકાના–ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાયના-એક એક પ્રદેશની વૃદ્ધિ કરવી જોઈએ જેવી રીતે
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ0 ४ सू० १० अवगाहनाद्वारनिरूपणम् ६८९ पणे धर्मास्तिकायादित्रये एकैकः प्रदेशोदि नीतस्तथैव पुद्गलास्तिकायप्रदेश चतुष्टयाधवगाहप्ररूपणेऽपि एकैकस्तत्र वर्द्धनीयः अभिलापो यथा-पत्र खल भदन्त ! चत्वारः पुद्गलास्तिकायपदेशा आगादास्तत्र कियन्तो धर्मास्तिकायप्रदेशा अवगाहा भवन्ति ? गौतम ! स्यादेका, स्याद् द्वौ, स्थात् त्रयः, स्यात् चत्वारः, इत्यादि, शेपम्-उक्तपथमत्रयापेक्षयाऽवशिष्ट जीवपुद्गलाद्धासमयविषयकं तु यथा द्वयोः पुद्गलास्तिकायप्रदेशयोनिपये प्रतिपादितं तथैव यावत्-चतुः पञ्च षट् समान दशानां पुतलास्तिकायमदेशानां विषयेऽपि प्रतिपादनीयम् तथा जिस प्रकार पुद्गलास्तिकाय के प्रदेशत्रय-तीन प्रदेश के अवगाह प्ररूपण में धर्मास्ति कायादित्रय के एक २ प्रदेश को वृद्धिंगत करने की बात कही गई है, उसी प्रकार से, पुद्गलास्तिकाय के प्रदेश चतुष्टय की अवगाहना की प्ररूपणा में भी एक एक प्रदेश उनका बहाना चाहिये ऐसा समझना 'अभिला ऐसा है-हे भदन्त ! जहां पर पुद्गलास्तिकाय के चारप्रदेश अवगाह है, वहां धर्मास्तिकाय के कितने प्रदेश अवगाह होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-गौतम! वहां पर कदाचित् एक, कदाचित् दो, कदाचित् तीन ओर धर्मास्तिकायप्रदेश अवगाह होते है। इत्यादि उक्त प्रधानत्रय की अपेक्षा से अपशिष्ट जीव, पुदगल और अद्धासमय विषयक जो अभिलाप है वे जैसे पुद्गलास्तिकाय के दो प्रदेशों के सम्बन्ध में कहे गये हैं उसी प्रकार से वे धावत्-चार, पांच, छह, सात, आठ, नौ और दश पुद्गलास्तिकाय प्रदेशों के विषय में પુદ્ગલાસ્તિકાયના ત્રણ પ્રદેશની અવગાહનાના કથનમાં ધર્માસ્તિકાયાદિ ત્રણના એક એક પ્રદેશની વૃદ્ધિ કરવાનું કહેવામાં આવ્યું છે, એજ પ્રમાણે પુગ લાસ્તિકાયના ચાર પ્રદેશની અવગાહનાની વક્તવ્યતામાં પણ તેમના એક એક પ્રદેશની વૃદ્ધિ કરવી જોઈએ જેમ કે
પ્રશ્ન–હે ભગવન ! ક્યાં પગલાસ્તિકાયના ચાર પ્રદેશે અવગાઢ હોય છે, ત્યાં ધર્માસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશો અવગાઢ હોય છે?
મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર–હે ગૌતમ ! ત્યાં કયારેક એક, ક્યારેક છે, કયારેક ત્રણ અને કયારેક ચાર ધર્માસ્તિકાયપ્રદેશે અવગાહ હોય છે એવું -- કથન અધર્માસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાયના પ્રદેશની ત્યાં અવગાહના વિશે
સમજવું જીવ, પુદ્ગલ અને અદ્ધાસમય વિષયક જે અભિશાપ છે, તે પુગાસ્તિકાયના બે પ્રદેશના સંબંધમાં પ્રકટ કરેલા અભિલાષ પ્રમાણે જ સમજવા એજ પ્રમાણે પાંચ, છ, સાત, આઠ, નવ અને દસ પુલારિતકાથના પ્રદેશોના વિષયમાં પણ કથન કરવું જોઈએ પુદગલાસ્તિકાયના દસ પ્રદે
भ० ८७
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे च यत्र पुद्गलास्तिकायस्य दशप्रदेशा आगाहा भवन्ति, तत्र धर्मास्तिकायस्य स्यात्-कदाचिद् एकः प्रदेशः, स्यात्-कदाचित् द्वौ प्रदेशौ, रयात्-कदाचित् त्रयः प्रदेशाः, यावत्-स्यात् चत्वारः प्रदेशाः, स्यात् पञ्चपदेशाः, स्यात् पद प्रदेशाः, स्यात् सप्तप्रदेशाः, स्यात् अष्टमदेशाः, स्यात् नवमदेशाः स्यान् दशपदेशा अवगाहा भवन्ति । ' संखेज्जाणं सिय एकको, सिय दोन्नि. जाव सिय दस, सिय संखेन्जा' यत्र संख्येयाः खलु पुद्गलास्तिकायमदेशा अवगाहा भवन्ति, तत्र धर्मास्तिकायस्य स्यात्-कदाचित् एकः प्रदेशः, स्यात् कदाचित् द्वौ प्रदेशौ, यावत् स्यात् त्रयः, स्यात् चत्वारः, स्यात् पञ्च स्यात् पट्, स्यात् सप्त, स्यात् अष्ट, स्यात् नव, स्यात् दश स्यात् संख्येयाः प्रदेशा अवगाहा भवन्ति, 'असंखेजाणं सिय एक्को जान कहना चाहिये तथा व-जहां पर हे भदन्त ! पुद्गलास्तिकाय के दशनदेश अवगाह हैं वहां धर्मास्तिकाय के कितने प्रदेश अवगाढ होते है ? हे गौतम ! वहां पर धर्मास्तिकाय का कदाचित् एक प्रदेश, कदाचित् उसके दो प्रदेश, कदाचित् तीन प्रदेश, कदाचित् चार प्रदेश, कदाचित् पांचप्रदेश, कदाचित् छहप्रदेश, कदाचित् मातप्रदेश, कदाचित् आठ. प्रदेश, कदाचित् नौ प्रदेश और कदाचित् दश प्रदेश अवगाढ होते हैं। 'संखेज्जाणं लिय एको, लिय दोनि, जाब लिय दस, सिय संखेज्जा' जहां पर पुदगलास्निकाय के संख्यातप्रदेश अवगाह हैं, वहां धर्मास्तिकाय का कदाचित् एक प्रदेश, कदाचित् उसके दो प्रदेश, कदाचित् तीन प्रदेश, कदाचित् चार प्रदेश, कदाचित् पांच प्रदेश, कदाचित् छह प्रदेश, कदाचित सात प्रदेश, कदाचित् आठ प्रदेश, कदाचित् नौ प्रदेश, कदाचित् दशप्रदेश और कदाचित् संख्थान प्रदेश अवगाढ होते શેના વિષયમાં નીચે પ્રમાણે પ્રશ્નોત્તર બનશે-“હે ભગવન ! ત્યાં પુત્રલાસ્તિકાયના દસ પ્રદેશ અવગાઢ હોય છે, ત્યાં ધમસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશે અવગાઢ હોય છે ?”
ઉત્તર-હે ગૌતમ! ત્યાં ક્યારેક ધર્માસ્તિકાયને એક પ્રદેશ, ક્યારેક બે પ્રદેશ, કયારેક ત્રણ પ્રદેશ, કયારેક ચાર પ્રદેશ કયારેક પાંચ પ્રદેશ, કયારેક છ પ્રદેશ, કયારેક સાત પ્રદેશ, કયારેક આઠ પ્રદેશ કમ.રેક નવ प्रदेश मने प्रया३४ ४२ प्रदेश मदाय छे. 'संखेज्जाणं सिय एक्को, सिय दोन्नि, जाव सिय दस, सिय संखेज्जा" या पुस्तियन सभ्यात પ્રદેશ અવગઢ હોય છે, ત્યાં ધર્માસ્તિકાયને એક પ્રદેશ કયારેક અવગાઢ હોય છે, કયારેક બે પ્રદેશ, કયારેક ત્રણ પ્રદેશ, કયારેક ચાર, કયારેક પાંચ, કયારેક છે, કયારેક સાત, ક્યારેક આઠ કયારેક નવ, કયારેક દસ અને કયારેક
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० १० अवगाहनाद्वारनिरूपणम् ६९१ सिय संखेज्जा, सिय असं खेसा, जहा संखेज्जा, एवं अगंता वि' या असंख्येपाः खलु · पुद्गलास्तिकायप्रदेशा अगाढा भवन्ति तत्र धर्मास्तिकायस्य स्यात् एका, यावत् स्यात् हौ, स्यात त्रयः, स्यात् चत्वारः, स्यात् पञ्च, स्थान पर , स्यात् सप्त, स्यात् अष्ट, स्यात् नन, स्थाददा, स्यात् संख्येवा, स्थात् असंख्येया: प्रदेशा अगाढा भवन्ति, यथा असंख्येयाः पुद्गलास्तिकायमदेशा उक्ताः, एवंअनन्ता अपि पुद्गलास्तिकायप्रदेशा वक्तव्याः, तथा च अमिलापक्रमः-यत्र खलु भदन्त । अनन्ताः पुद्द शास्तिकायमदेशा आगाहा भवन्ति तत्र कियन्तो धर्मास्तिकायमदेशा अबगाढा भवन्ति ? गौतम ! तन धर्मास्तिकायस्य स्थादेका, स्यात् द्वौ, हैं। 'असंखेज्जा सिग एकको, जाब सिय संखेज्जा, सिय असंखेज्जा, जहा असंखेज्जा एवं अणंता वि' जहां पर पुद्गलास्तिकाय के असंख्यात प्रदेश अवगाढ होते हैं, वहां पर धोहिनकाय का कदाचित् एक प्रदेश यावत्-कदाचित् दो प्रदेश, कदाचित् तीन प्रदेश, कदाचित् चार प्रदेश, कदाचित् पांच प्रदेश, कदाचित् छहप्रदेश, कदाचित् सात प्रदेश, कदाचित् आठप्रदेश, कदाचित् नौ प्रदेश, कदाचित् दशप्रदेश, कदाचित् संख्यात प्रदेश और कदाचित् असंख्यात प्रदेश अवगाढ होते हैं। जिस प्रकार से वे असंख्यात पुद्गलास्तिकाय प्रदेश कहे गये हैं, उसी प्रकार से अनन्तपुद्गलास्तिकायमदेश भी कहना चाहिये तथा च-अभिलापक्रम ऐसा होना है-हे भदन्त ! जहां पर अनन्त पुद्गलास्तिकायप्रदेश अवगाढ हैं, वहां पर धर्मास्तिकाय के कितने प्रदेश अबगाढ होते हैं? हे गौतम! वहां पर धर्मास्तिकाय का कदाचित् एकप्रदेश कदाचित् उसके दो प्रदेश, कदाचित् तीनप्रदेश, यावत् कदाचित् असंख्यातप्रदेश सण्यात प्रश। समादाय छे. " असंखेज्जाण खिय एक्को, जाव सिय असंखेम्जा, जहा संखेजा एवं अणता वि"wi Y EAL अभ्यात પ્રદેશે અવગઢ હોય છે, ત્યાં ધર્માસ્તિકાયને ક્યારેક એક પ્રદેશ કયારેક બે પ્રદેશ એજ પ્રમાણે દસ સુધીના પ્રદેશે, ક્યારેક સંખ્યાત પ્રદેશ અને કયારેક અસંખ્યાત પ્રદેશે અવગાઢ હોય છે જે પ્રકારે અસંખ્યાત પુદ્ગલાસ્તિકાય પ્રદેશનું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે અનંત પુદ્ગલાસ્તિકાયનું કથન પણ કરવું જોઈએ જેમ કે આ પ્રકારના પ્રશ્નોત્તરે–“ હે ભગવન! જ્યાં પુદ્ગલાસ્તિકાયના અનંત વ્ર અવગાઢ હોય છે, ત્યાં ધમસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશે અવગઢ હોય છે?
ઉત્તર-હે ગૌતમ ! ત્યાં કયારેક ધર્માસ્તિકાયને એક પ્રદેશ, ક્યારેક એ પદેશ, કય ક ત્રણ પ્રદેશ એજ પ્રમાણે કયારેક અસખ્યાત પર્યરતના
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________
__
-
भगवतीसरे
यावत् स्यात् असंख्येयाः प्रदेशा अवगाहा भवन्ति इत्येतदेवपर्यन्तं योध्या ननु, स्यात् अनन्ताः प्रदेशा इति, धर्मास्तिकायाधर्नास्तिकायलोकाफाशमदेशानायनन्तानामसद्भावात् , नीवपुद्गलाद्धासमयरूपेषु वियु अनन्तता वोध्या, तेपामनन्तत्वात्
अय प्रकारान्तरेणारगाहद्वारमेव परूपयितुमाह-'जन्य णं भंते ! एगे अद्धासमये ओगाहे तत्थ केइया धम्मत्धिकायपएमा ओगाढा ?' गौतमः पृच्छति-हे मदन्त ! यत्र खल्लु एकः अद्धासमयोऽवगाढो भवति तत्र कियन्तो धर्मास्तिकाय. प्रदेशा अवगाढा मरन्ति ? भगानाह - एक्को' एकाद्धासमयावगाहस्थाने एको अवगाढ होते हैं। इस प्रकार यह कथन धर्मास्तिकाय के असंख्यात प्रदेश की अवगाहना तक ही कहा गया जानना चाहिये क्यों क्रिधर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय और लोकाकाश के असंख्पालपदेश ही सिद्धान्तकारों ने कहे हैं अनन्त नहीं। इसलिये वहां धर्मास्तिकाय के कदाचित् अनन्तप्रदेश अवगाढ नहीं होते कहे गये हैं। जीप पुद्गल एवं अद्धास. मय इन तीन में अनन्तप्रदेश होते हैं। क्योंकि ये स्वयं अनन्त होते हैं। ___ अब प्रकारान्तर से सूत्रकार अवगाहनाद्वार की ही मरूपणा करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'जस्थ णं भंते ! एगे अद्धासमए ओगाढे तत्थ केवया धमनस्थिकायपर ला ओगाढा' हे भदन्त ! जहां एक अद्धासमय अवगाढ होता है, वहां धर्मास्तिकाय के कितने प्रदेश अवगाढ होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'एकको' हे गौतम ! वहाँ धर्मास्तिकाय का एक प्रदेश अवगाढ होता है। પ્રદેશે પણ અવગાઢ હોય છે આ પ્રકારે આ કથનમાં ધમસ્તિકાયના અસં.
ખ્યાત પર્યાના પ્રદેશની ત્યાં અવગાહના સમજવી જોઈએ કારણ કે ધમસ્તિકાય, અધમસ્તિકાય અને કાકાશના અસંખ્યાત પ્રદેશે જ સિદ્ધાંત. કારેએ કહ્યા છે-અનંત પ્રદેશ કહ્યા નથી તેથી જ ત્યાં ધર્માસ્તિકાયના અનંત પ્રદેશ કયારેક અવગાઢ હોય છે, એવું કથન કરવામાં આવ્યું નથી જીવ, પુદ્ગલ અને અદ્ધાસમય, આ ત્રણમાં અનંત પ્રદેશ હોય છે, કારણ કે તેઓ અનંત હોય છે.
હવે સૂત્રકાર અન્ય પ્રકારે અવગાહના દ્વારની પ્રરૂપણ કરે છે– - गैतम स्वामीन। प्रश्न-" जत्थ ण भंवे ! एगे अद्धासमए ओगाढे, तत्थ केवइया धम्मत्थिकायपएसा ओगाढा?" 3 भगवन् ! न्यो : अद्धासभय અવગાઢ હોય છે, ત્યાં ધર્માસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશ અવગાઢ હોય છે?
महावीर प्रभुन। उत्तर-" एको" गौतम! त्यां मास्तियन। એક પ્રદેશ અવગાઢ હોય છે.
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टोका श० १३ उ० ४ सू० १० अवगाहनाद्वारनिरूपणम् ६९३ धर्मास्तिकायप्रदेशोऽवगाढो भवति, गौतमः पृच्छति-'केनइया अहमस्थिकायपएसा ओगाढा ?' तत्र कियन्तोऽधर्मास्तिकायपदेशा अवगाहा भवन्ति ? भगवानाह'एक्को' तत्र एकोऽधर्मास्तिकायम देशोऽगाढो भवति । गीतमः पृच्छति- केवइया आगामयिकायपएसा ओगाहा ?' तब कियन्तः आकाशास्तिकायप्रदेशा अवगाढा भान्ति ? भगानाह-' एकको ' तत्र एक आकाशास्तिकायमदेशोऽवगाढो भवति । गौमः पृच्छति- केवइया जीवत्यिकायपएमा अगाढा ? ' वत्र कियन्तो जीवास्तिकाममदेशा अवगाहा भान्ति ? भगवानाह-'अगंता, एवं जान ___ अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते है-'केवड्या अहम्मस्थिकायपएसा ओगाढा' हे भदन्त | जहां एक अद्धासमय अवगाढ होता है-वहां अधर्मासिनकाय के कितने प्रदेश अवगाढ होते हैं ? उत्सर में प्रभु कहते हैं-'एकको' हे गौतम ! वहां पर अधर्मास्तिकाय का एक प्रदेश
अप्रगाढ होता है। ____अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं - केवड्या आगालस्थिकायपएसा
ओगाढा हे भदन्त ! जहां अद्धासमय अवगाह है, वहां पर आकाशास्तिकाय के कितने प्रदेश अवगाढ होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'एक्को' हे गौतम! वहां पर आकाशास्तिकाय का एक प्रदेश अवगाह होता है। ____अब गौतम ऐसा पूछते हैं-'केवड्या जीवस्थिकायपएसा ओगाढा' हे भदन्न ! जहां पर एक अद्धालमय अवगाढ है, वहां पर जीवास्तिकाय
गौतम स्वामीना प्रश्न- केवइया अहम्मस्थिकायपएसा ओगाढा ?" है ભગવાન ! જ્યાં એક અદ્ધ સમય અવગાહ હોય છે, ત્યાં અધમસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશે અવગાઢ હોય છે?
महावीर प्रभुना त्तर-"एको" ३ गौतम ! त्यो अपमास्तियन! એક પ્રદેશ અવગાઢ હોય છે.
गौतम सामान - केवइया आगासस्थिकायपएसा ओगादा" હે ભગવન! જ્યાં એક અદ્ધામમય અવગાઢ હોય છે, ત્યાં આકાશાસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશે અવગાઢ હોય છે?
उत्तर- एक्को" गौतम! Al मा शास्तियन ४ प्रदेश અવગાઢ હોય છે
गौतम साभारा प्रश्न-" केवइया जीवस्थिकायपएसा भोगाढा ? 8 ભગવદ્ ! જ્યાં એક અદ્ધાસમય અવગાઢ હોય છે, ત્યાં જીવાસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશ અગઢ હોય છે?
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________
भंगवतीसूत्रे अद्धाममया' वानवा जीवास्तिकायपदेशा आगाढा भान्ति, एवं-तथैव यावत् तत्र अनन्ताः पुनास्तिकायपदेशा प्रगाढा भवन्धि किन्तु तत्र एकोऽपि अद्धा. समयो नागाढो भवति स्वस्थानेऽवगाहनाया असद्भाशत् । गौतमः पृच्छति'जत्थण भंते ! धम्मस्थिकार भोगाढे तस्य केवड्या धम्मत्यिकायएसा ओगाढा?" हे भान्त यत्र खल्नु धर्मास्तिकायोऽत्रगाहो भाति तत्र किगनो धर्मास्तिकायप्रदेशा अबगाढा मान्ति ? भगानाह-' नत्यि एको वि'वत्र नास्ति एकोऽपि धर्मास्तिका,यप्रदेशोऽवगाढः, धर्मास्तिकायेन समस्त तत्प्रदेशसंग्रहात प्रदेशान्तके कितने प्रदेश अवगाढ होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'अणंता' हे गौतम ! वहां पर जीवास्तिकाय के अनन्त प्रदेश अवगाह होते है । 'एवं जाय अद्धासमया' इसी प्रकार से वहां अनन्तपुद्गलास्किायप्रदेश अवगाढ होते हैं । परन्तु जहां पर एक अद्धासमय अयगाढ है वहां पर एक भी अद्धासमय अवगाढ नहीं होता है। क्योंकि स्वस्थान में अवगाहना का असद्भाव कहा गया है। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'जय गं भंते ! धम्मत्यिकाए ओगाढे' हे भइन्त 1. जहां पर धर्मास्तिकाय अवगाह है 'तत्य के वहया धम्मस्टिकायपएसा ओगाहा' वहां पर धर्मास्तिकाय के कितने प्रदेश अबगाढ होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'नस्थि एको वि' हे गौतम ! वहां पर धर्मास्तिकाय का एक भी प्रदेश अवगाढ नहीं होता है। क्योंकि धर्मास्तिकाय वहां अपने समस्त प्रदेशों का संग्रह करके ही तो अवगाढ है । अतः इसका और कोईस। ऐसा प्रदेश नहीं है जो इस से अलाइदा हुभावहां अवगाढ हो।
उत्तर-" अणंता" गीतम! यो स्तियन अनत प्रदेश। अवसाद हाय छे. “ एवं जाव अद्धासमया" मे प्रमाणे त्यां मनात પુદગલાસ્તિકાયપ્રદેશે અવગાઢ હોય છે પરંતુ જ્યાં એક અદ્ધા સમય અવગાઢ છે, ત્યાં એક પણ અન્ય અદ્ધાસમય અવગાઢ હોતા નથી કારણ કે સ્વનમાં અવગાહનાને સદ્ભાવ કહ્યો નથી.
गौतम स्वामीना प्रश्न-"जत्थ णं भंते ! धम्मत्यिकाए ओगाढे तत्थ केवइया धम्मस्थिकायपएसा ओगाढा ?" मग ! नया धमासित. मगाद छ, ત્યાં ધર્માસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશ અવગાઢ હોય છે?
महावीर प्रभुना उत्त२-" नथि एक्को वि" गौतम | त्यो मास्तिકાયને એક પણ પ્રદેશ અવગઢ હેતે નથી, કારણ કે ધર્માસિસકાય ત્યાં પિતાને સમસ્ત પ્રદેશને સંગ્રહ કરીને અવગાઢ થયેલું હોય છે. તેથી તેને અન્ય કેઈ એ પ્રદેશ નથી કે જે ત્યાં અલગ રૂપે અવગાઢ હોય છે.
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० १० अवगाहनाद्वारनिरूपणम् - १९५ राणां चाभावात् । गौतमः पृच्छति' केवइया अहम्मत्थिकायपरसा ओगाढा ? तत्र किगन्तः अस्तिकाय प्रदेशा अवगाढा भवन्ति ? भगवानाह - ' असंखेज्जा' तत्र असंख्येया अवर्मास्तिकायमदेशा अवगाढा भवन्ति, गौतमः पृच्छति' केव pur आगासत्यिकायपरसा ओगाढा १' तत्र क्रियन्त आकाशास्तिकायप्रदेशा अगाढा भवन्ति ? भगवानाह - ' अपंखेज्जा ' तत्र असंख्येया आकाशास्तिकायप्रदेशा अगडा भवन्ति, अधर्मास्तिकायलोकाकाशयोरसंख्ये यम देशत्वात्, गौमः पृच्छति - ' केवइया जीवत्थिकायपरसा ओगाढा ? ' तत्र कियन्तो जीवास्तिकायम देशा अवगाढा भवन्ति ? भगवानाह - 'अगंता, एवं जाव अद्धा समया' अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं ' केवढ्या अहमत्थिकायपरसा ओगाढा' हे भदन्त ! वहां अधर्मास्तिकाय के कितने प्रदेश भवनाढ़ हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'असंखेना' हे गौतम! वहां पर अधर्मास्तिका के असंख्यात प्रदेश अवगाढ होते हैं। अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'केवहा आगासत्विकायएसा ओगाढा' हे भदत! वहाँ पर कितने आकाशास्तिकायप्रदेश अवगाढ़ हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'असंखेज्जा' हे गौतम | वहां पर आकाशास्तिकाय के प्रदेश असंख्यात अवगाढ होते हैं अधर्मास्तिकाय और लोकाकाश इनके असंख्यात प्रदेश होते हैं । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते है - ' hasया जीवत्थिकायपएसा ओगाढा' हे भदन्त ! वहां पर जीवास्तिकाय के कितने प्रदेश अवगाढ होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते है'अनंता' एवं जाव अद्धाममया' हे गौतम ! वहां पर जीवास्तिकाय के
गौतम स्वामीनो प्रश्न- " केवइया अहम्मत्किायपएसा जागाढा !" डे ભગવન્ ! ત્યાં અધર્માસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશા અવગાઢ હોય છે?
भड चीर सुने। उत्तर- " अमंखेज्जा " हे गौतम! त्यां अधर्मास्तिप्रायना અસખ્યાત પ્રદેશે ગાઢ હોય છે.
गौतम स्वामीना अश्न- " केवइया आगासत्थिकायपएसा ओगाढा ?" ड ભગવન્! ત્યાં આકાશાસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશે અવગાઢ હોય છે?
महावीर प्रभुना उत्तर-" अससेना " हे गौतम! त्यां माहाशास्तिકાયના અસંખ્યાત પ્રદેશ અગાઢ હાય છે કારણ કે ધર્માસ્તિકાય, અધઑસ્તિકાય અને લેાકાકાશના અસખ્યાત પ્રદેશ હૈય છે.
गौतम स्वामीनो प्रश्न- " केवइया जीवत्थिकायपपसा ओगादा ?" हे ભગવન્! ત્યાં જીત્રાસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશા અવગાઢ હાય છે ? તેના ઉત્તર आायतां महावीर प्रलु डे - " अणता एवं जाव अद्धासमया " हे गौतम !
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसरे तत्र प्रान्ता जीवास्निायपदेशा भरगाढा भान्नि, जीवास्निकायस्यानन्तप्रदेश. त्वात् । एवं-उथे । यावत्-नगाः पुद्गालास्विकायप्रदेशात वावगाढा भवन्ति, पुद्लास्तिकायस्यापि अनन्तप्रदेशत्वात् , एवम् अनन्ता अद्धासमगास्तत्रावगाहा भवति तस्यापि अनन्तात् । गौतमः पृच्छति-'जय गं मंते ! अहमत्यिकाए ओगाढे तत्थ केया धम्मत्थिायगएमा ओगाहा ? ' हे भदन्त । यत्र खलु अध मास्तिकायोऽत्रगाढो भाति तब हियन्तो धर्मास्तिकायप्रदेशा अवगाहा भवन्नि ? भगव नाह-'असंखेना' ता अांख्या धर्मास्तिकायप्रदेशा अवगाहा भवन्ति धर्मास्ति कायपदेशानाम् असंखोयत्या, गौतमः पृछति-'केवइया अहम्मत्यि. कायपएमा भोगाढा ?' तर कियन्तोऽधर्मास्तिकायपदेशा अवगाहा भवन्ति ? अनन्तप्रदेश अवगाढ होते हैं। क्योंकि जीवास्तिकाय अनन्तप्रदेशवाला होना है। इसी प्रकार वहां पुद्गलास्तिकाय के अनन्तप्रदेश अवगाढ होते हैं क्योंकि पुद्गलास्तिकाय के भी अनन्तप्रदेश होते हैं। इसी प्रकार वहां अनन्त अद्धासमय भी अवगाढ होते है। क्योंकि अद्धासमय भी अनन्त होते हैं । अब गौतमत्वानीपभु ऐला पूरते हैं-'जय गं भंते। अहमत्यिकाए ओगाढे, तत्य के केवड्या धम्नस्थिकायपएसा ओगाडा' हे भदन्त ! जहां अधर्मास्तिकाय अवगाढ है-वहां धर्मास्तिमाय के कितने प्रदेश अवगाढ होते है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'असंखेजा' हे गौतम । वहां पर धर्मास्ति काय के असंख्यात प्रदेश अवगाढ होते हैं। क्योंकि धर्मास्तिकाय के प्रदेश असंख्यात होते हैं । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'केवड्या अहमस्विकारपएसा ओगाढा' हे भदन्त ! वहां अधर्मास्तिकाय के कितने प्रदेश अयगाढ होते हैं ? उत्तर में प्रभु છાસ્તિકાય અનંત પ્રદેશવાળું છે એજ પ્રમાણે ત્યાં પુદ્ગલાસ્તિકાયના પણ અનંત પ્રદેશ હોય છે એ જ પ્રમાણે ત્યાં અનંત અદ્ધાસમ અવગાઢ હોય છે, કારણ કે અઢાસમા પણ અનંત હોય છે.
गौतम स्वामीन। प्रश्न-"जय भंते ! अहम्मस्थिकाए ओगाढे, तत्थ केवइया धम्मस्थिकायपएसा ओगाढा ?” 3 सावन् ! rni अतिय અવગાઢ છે, ત્યાં ધર્માસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશો અવગાઢ હોય છે?
महापी प्रभुना उत्तर-" असंखेन्जा" गौतम ! यो मास्तियना અસંખ્યાત પ્રદેશ અલગ હોય છે, કારણ કે ધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશ અસ ખ્યાત છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न-" केवइया अहम्मस्थिकायपएसा ओगाढा ?" 23 ભગવન્! ત્યાં અધમસ્તિકાયના કેટલા પ્રદેશે અવગા હોય છે?
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० १० अवगाहनाद्वारनिरूपणम् ६९७ भगवानाह - 'नस्थि एक्को वि' तत्र नास्ति एकोऽपि अधर्मास्तिकायम देशोऽव गाढः अधर्मास्तिकायदेन तत्मदेशानां सर्वेषां संग्रहात् प्रदेशान्तराणां चाभा वाद, 'शेषं जहा धम्मत्थिकायस्स' शेषम् उक्कापेक्षया यदवशिष्टम् आकाशास्तिकायजी वास्तिकापुद्रलास्तिकायाद्धासमयविषयक गमकं यथा धर्मास्तिकायस्य प्रतिपादितं तथैव प्रतिपादनीयम् ' एवं सव्वे, लङ्काणे नत्थि एक्को वि भाणियव्वं, परट्ठाणे आदिल्लगा तिनि असंखेज्जा भाणियन्त्रा, पच्छिल्लगा विनिता भाणियन्त्रा जाव अद्वासमओत्ति जाच केवइया अद्धासमया ओगादा ? ' नत्थि एक्कोsवि' एवं पूर्वोक्तरीत्या सर्वे धर्मास्तिकायादयोऽद्धासमयान्ता वक्तव्याः किन्तु स्वस्थानके स्वस्थ एकोऽपि प्रदेशो नास्ति इति भाणितव्यं युक्ते कहते हैं- 'नत्थि एकको वि' हे गौतम ! वहां पर अधर्मास्तिकाय का एक भी प्रदेश अवगाढ नहीं होता है । क्योंकि 'अधर्मास्तिकाय ' इस शब्द द्वारा समस्त उसके प्रदेशों का संग्रह हो जाता है । इसलिये प्रदेशान्तर बचते नहीं है । ' सेसा जहा धम्मत्थिकायस्स' यहां पर अब जो आकाशास्तिकाप, जीवास्तिकाप, पुद्गलास्तिकाय, अद्वासमय इनके जो गम नहीं कहे गये हैं उन्हें धर्मानिकाय के सम्बंध में कहे गये अनुसार जानना चाहिये ' एवं सव्वे सहाणे नत्थि एक्को वि भाणि परट्ठाणे आदिलगा तिनि असंखेज्जा भाणियन्त्रा, पच्छिलगा तिनि अत्ता भाणिपन्या, जात्र अद्धासमत्ति जाव केवइया अद्धासमया ओगाढा, नत्थि एक्को वि" इस प्रकार पूर्वोक्त रीति से समस्त धर्मास्तिकाय से लेकर अद्धासमय तक के द्रव्य कहना चाहिये किन्तु
કાય
भहावीर प्रभुने। उत्तर- " नत्थि एक्को वि" हे गौतम! त्यां शोधસસ્તિકાયના એક પણ પ્રદેશ વગાઢ હાતા નથી કારણ કે “અધર્માસ્તિઆ પદ્મ દ્વારા તે સમસ્ત પ્રદેશોના સંગ્રહ થઈ જાય છે તેથી अलग अधर्मास्ति य प्रदेश संमंत्री शतो नयी 'सेसं जहा वम्मत्धिकायरस " ખાકીના માકાશાસ્તિકાય, જીવાસ્તિકાય, પુદ્ગલાસ્તિકાય અને અદ્ધાસમય વિષયક પ્રશ્નોત્તરા, ધર્માસ્તિકાયના વિષયમાં જેવા પ્રશ્નોત્ત। આપ્યા છે, એવા જ સમજવા.
ܕܕ
66
' एवं सच्चे खाणे नत्थि एक्को वि भाणियव्वं, परद्वाणे आदिलगा तिनि असंखेज्जगा भाणियन्त्रा, पच्छिलगा विन्नि अनंता माणियव्वा, जाव अद्धासमयो त्ति जाव केवइया अद्धाचमया ओगादा, नत्थि एक्को वि" मेन प्रभा પૂર્વોક્ત પદ્ધતિ પ્રમાણે ધર્માસ્તિકાયથી લઈને અટ્ઠાસમય પર્યન્તના દ્રશ્યનું
भ० ८५
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीसूत्रे रुक्तत्वात् , परस्थानके आदिमास्त्रयः धर्मास्तिकायाधर्मास्तिकायाकाशास्तिकायाः असंख्येया भगितव्याः, पश्चिमा अन्तिमात्रयो जीवास्तिकायपुद्गलास्तिकायादासस्या अनन्ता भगितव्याः, यावत् अद्धासमय इति-श्रद्धासमयपर्यन्तमित्यर्थः यारत् कियन्तो अद्धासमयास्तत्रापगाढा ? नास्ति एकोऽपि तत्रावगादा प्रदेश इति।
. तथा च यावत् करणात् अद्धासमयगमके आधं धर्मास्तिकायप्रदेशादिकं पदपश्चकं मूवि भाति, पष्ठम् अद्वाममयविषयकं पदं लिखितमे वास्ति, इति प्रश्नः, स्वस्थान में अपना एक भी प्रदेश अवगाढ नहीं होता है ऐसा समझना इस विषय में युक्ति पहले कही जा चुकी है। परस्थान में आदि के तीन अस्तिकाय द्रव्य-धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय और आकाशास्तिकाय असंख्यात कहना चाहिये, और अन्त के तीन द्रव्य जीवा. स्तिकाय, पुद्गलास्तिकाय और अद्वासमय ये अनन्त कहना चाहिये ।
और ऐसा कथन यावत् अद्धासमय तक करना चाहिये अर्थात्-जहां अद्वासमय अवगाढ होते हैं-वहां पर एक भी अद्धासमय अवगाढ नहीं होता है। यहां 'यावत्' पद दिया है सो उससे यह सूचित किया है अद्धासमय के गमक में धर्मास्तिकायादि पांच पद हैं अर्थात् जहां पर अद्धासमय अवगाढ है वहां पर धर्मास्तिकाय के, अधर्मास्तिकाय के, आकाशास्तिकाय के, जीवास्तिकाय के और पुद्गलास्तिकाय के प्रदेश अपनी २ प्रदेशसंख्या के अनुसार अवगाढ हैं। परन्तु स्वस्थान में
કથન થવું જોઈએ આ વિષયનું સ્પષ્ટીકરણ પહેલા થઈ ચુકયું છે. પરસ્થાનમાં ધર્માસ્તિકાય, અધમસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાય રૂપ પહેલાં ત્રણના અસંખ્યાત પ્રદેશે અવગાઢ હોય છે, તેમ કહેવું જોઈએ અને છેલ્લા ત્રણ દ્રવ્ય જીવાસ્તિકાય, પગલાસ્તિકાય અને અદ્ધાસમયને અનંત કહેવા જોઈએ અદ્ધાસમય સુધી એવું કથન થવું જોઈએ એટલે કે “ જ્યાં અદ્ધાસમ અવગાઢ હોય છે, ત્યાં અન્ય એક પણ અદ્ધાસમય અવગાઢ डात नथी." मा या प्रश्न उत्तर छ. मी " यावत् ॥ ५४ સૂચિત કરે છે કે અદ્ધા સમયના અભિલા૫કમાં છ પદ છે જેમ કે જ્યાં અદ્ધાસમય અવગાઢ હોય છે ત્યાં અસંખ્યાત ધમસ્તિકાય, અસંખ્યાત અધર્માસ્તિકાય, અને અસંખ્યાત આકાશાસ્તિકાયના પ્રદેશ અવગાઢ હોય છે અને અદ્ધાસમય દ્વારા અવાહિત સ્થાનમાં અનંત જીવાસ્તિકાય પ્રદેશ અને અનંત પુદ્ગલાસ્તિકાય પ્રદેશ અવગાઢ હોય છે, પરંતુ સ્વસ્થાનમાં અવ,
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० ११ जीवावगाढद्वारनिरूपणम् ६९९ तदुत्तरं तु-अहासमयस्थाने अद्वारमयान्तरागाहएकोऽपि नास्ति, निरुपचरितस्याद्धासमयस्यैकस्यैत्र सद्भावादिति ॥ मू० १० ॥
जीवावगादद्वारवक्तव्यता। __ मूलम्-'जत्थ णं भंते! एगे पुढं विकाइए ओगाढे, तत्थणं केवइया पुढविकाइया ओगाढा ? असंखेजा, केवइया आउकाइया ओगाढा? असंखेजा, केवइया तेउकाइया ओगाढा ? असंखेजा, केवइया वाउकाइया ओगाढा? असंखेना, केवइया वणस्सइकाइया ओगाढा? अणंता। जत्थ णं भंते! आउकाइए ओगाढे तत्थ णं केवइया पुढविकाइया ओगाढा? असंखेज्जा, केवइया आउकाइया ओगाढा? असंखेज्जा, एवं जहेव पुढविकाइयाणं वत्तव्वया तहेव सव्वेसि निरवसेसं भाणियव्वं जाव वणस्लइकाइयाणं जाव केवइया वणस्तइकाइया ओगाढा अणंता ॥सू०११॥ ___ छाया:-यत्र खलु भदन्त ! एकः पृथिवीकापिकोऽवगाढ स्तत्र खल कियन्तः पृथिवीकायिका अवगाहाः १ असंख्येयाः, कियन्तः अकायिका अवगाढा: १ असंख्येयाः, कियन्तस्तेजस्कायिका अवगाढाः असंख्येया:, कियन्तो वायुकायिका अवगाढाः ? असंख्येयाः, कियन्तो वनस्पविकायिका अत्रगाढाः? अनन्ताः, यत्र खलु भदन्त ! अफायिका अगाढस्तत्र खलु कियन्तः पृथिवीकायिका अवगाढाः ? असंख्येयाः, कियन्त: अफायिका अवगाढा? असंख्येयाः, एवं यथैव पृथिवीकायिकानां वक्तव्यता तथेत्र सर्वेषां निरक्शेपं भणितव्यम् , यावत् वनस्पति कोयिकानाम् , यार कियन्तो वनस्पतिकायिका अगाढाः अनन्ताः ॥मू० ११॥ अवगाहना के असद्भाव से वहां पर अद्धासमयस्थान में एक भी अद्धासमयान्तर की अवगाहना नहीं होती है। क्योंकि निरुपचरितरूप से अद्धासमय एक ही कहा गया है । सू०१०॥
इतिअवगाहनावारवक्तव्यता॥ ગાહના અસદુભાવ હોવાને લીધે અદ્ધાસમય જ્યાં અવગાઢ હોય છે, ત્યાં એક પણ અન્ય અદ્ધાસમયની અવગાહના થતી નથી, કારણ કે નિરૂપચરિત રૂપે અદ્ધાસમય એક જ કહ્યો છે. સૂ૦૧૦
- છે અવગાહના દ્વાર વક્તવ્યતા સંપૂર્ણ
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवती सूत्रे
टीका - अथ दशमं जीवावगाढद्वारमाह-- ' जत्थ णं भंते । एरो' इत्यादि । 'जस्थणं भंते! एगे पुढविकाइए ओगाढे तत्थ णं केवइया पुढ विकाइया ओगाटा ?' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त । यत्र खलु स्थाने एकः पृथिवीकायिको जीवोऽवगाढो भवति तत्र खजु कियन्तः पृथिवीकायिका जीवा अवगाढा भवन्ति ? भगवानाह 'असंखेज्जा' एकपृथिवीकायिकावगाहस्थाने असंख्येयः सूक्ष्माः पृथिवीकायिका अवगाढा भवन्ति तथा चोक्तम् - " जत्थ एगो तत्थ नियमा असंखेज्जा" त्ति, यत्र एकस्तत्र नियमात् असंख्येयाः" इति । गौतमः पृच्छति - 'केवइया आउक्काइया ओगावा ?' एकपृथिवीकायिकावगाहस्थाने कियन्त अफायिका अवगाढा जीवावगाढद्वार वक्तव्यता
७००
'जस्थपणं भंते! एगे पुढविकाहए ओगाढे' इत्यादि ।
टीकार्य - इस मूत्र द्वारा सूत्रकार ने दशवें जीवावगाढद्वार का कथन किया है - इसमें गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है- 'जस्य णं एगे पुढविकाइए ओगाढे, तत्यणं केवइया पुढविकाइया ओगाढा' हे भदन्त ! जिस स्थान पर पृथिवी कायिक जीव अवगाढ़ होता है, वहां कितने पृथिवीकायिक जीव अवगाढ होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - ' अस - खेज्जा' हे गौतम! जहां पर एक पृथिवीकायिक जीव अवगाढ होते हैं । उस अवगाहनास्थान में असंख्यात सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव अवगाढ होते हैं । सो ही कहा है- ' जत्थ एगो तत्य नियमा असंखेज।' जहां एक होता है, वहां नियम से असंख्यात होते हैं ।
--
- वावगाढ द्वारवतव्यता
"L
जत्थ णं भंते ! एगे पुढवीकाइए ओगाढे " इत्याहिटीमार्थ- 2 - સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે દસમાં જીવાવગાઢ
કર્યુ
દ્વારનુ નિરૂપણુ છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન पूछे छे है- "जत्य णं भंते एगे पुढविकाइए ओगाढे, सत्थ णं केवइया पुढविकाइया ओगाढा ?" हे भगवन् ! ने स्थान पर 5 पृथ्वी अयि व अवगाढ (स्थित) होय छे, त्यां डेंटला पृथ्वी अयि वा भवगार होय छे ? महावीर प्रभुना उत्तर- " असंखेज्जा " हे કાયિક જીવ અવગાઢ હાય છે. તે અવગાહના पृथिवी अयि वेो भवगाढ होय छेउ नियमा असंखेज्जा " " यां ये होय छे, त्यां नियभथी ४ असभ्यात होय छे. " गौतम स्वाभीने। प्रश्न- " केवइया आउकाइया ओगादा ?" हे भगवन् !
गौतम! ब्यां मे पृथ्वीन સ્થાનમાં અસખ્યાત સૂક્ષ્મ
छे - " जत्थ एगो तत्थ
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० ११ जीवावगाढद्वार निरूपणम् ७०१
भवन्ति ? भगवानाह - 'असंखेज्जा' तत्र असंख्येया अकायिकाः सूक्ष्माः अत्रगाढा भवन्ति उक्तयुक्तेः । गौतमः पृच्छति - ' केवइया तेउकाइया ओगाढा ? ' तत्र कियन्तस्तेजस्काथिका अवगाढा भवन्ति ? भगवानाह - ' असं खेज्जा' तत्र असंख्येयास्तेजस्कायिका जीवाः सूक्ष्मा अवगाढा भवन्ति, गौतमः पृच्छति'केवइया बाउकाइया ओगाढा ? ' तत्र कियन्तो वायुकायिका जीवा अनगाढा
अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'केवइया आउकाइया ओगादा' हे भदन्त जहां एक पृथिवीकायिक जीव अवगाढ होता है, उस अवगाढ स्थान में कितने अष्कायिक जीव अवगाढ होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'अस' खेज्जा' हे गौतम ! जहां एक पृथिवीकायिक जीव अवगाढ़ होता है । उस स्थान पर असंख्यात सूक्ष्म अष्कायिक जीव अवगाढ होते हैं-क्योंकि इस विषय में युक्ति पहिले कही जा चुकी है | अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - 'केवइया तेउकाइया ओगाढा' हे | भदन्त ! जहां एक पृथिवीकायिक जीव अवगाढ है - वहां कितने तेजस्कायिक जीव अवगाढ होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं' 'असंखेजा' हे गौतम! जहां एक पृथिवीकायिक जीव अवगाढ होता है - वहां पर असंख्यात सूक्ष्म तेजस्कायिक अवगाढ होते हैं ।
अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं - 'केवइया वाउकाइया ओगाढा' हे भदन्त | जहां पर एक पृथिवीकायिक जीव अवगाढ़ होता है
જે સ્થાન પર એક પૃથ્વીકાયિક જીવ અવગાઢ હાય છે, તે અવગાહના સ્થાનમાં કેટલા માયિક જીવા અવગાઢ હાય છે ?
महावीर अलुतो उत्तर- " असंखेजा " हे गौतम! नयां रोड पृथ्वीકાયિક જીવ અવગાઢ હાય છે, તે સ્થાન પર અસખ્યાત સૂક્ષ્મ અપ્રકાયિક જીવા અવગા હાય છે તેવુ સ્પષ્ટીકરણ - પહેલાના સ્પષ્ટીરણુ
અનુસાર જ સમજવું',
गौतम स्वामीना प्रश्न - " केत्रइया तेउका इया ओगाढा ?” हे लग्वन् જ્યાં એક પૃથ્વીકાયિક જીવ અવગાઢ હોય છે, ત્યાં કેટલા તેજસ્કાયિક જીવ અવગાઢ હાય છે ?
महावीर अलुना उत्तर- " असंखेजा " हे गौतम ! नयां मे पृथ्वीप्रायिङ અવગાઢ હોય છે, ત્યાં અસખ્યાત સૂક્ષ્મ તેજસ્કાયિક જીવે અવગાઢ હાય છે. गौतम स्वाभीना अश्न- " केवइया वाडकाइया ओगाढा ?" हे भगवन् !
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________
သံဝနံ့
भंगवती सूत्रे भवन्ति ? भगवानाह - ' असंखेज्जा' तत्र असंख्येयाः सूक्ष्मा वायुकायिका जीवा अगाढा भवन्ति, गौतमः पृच्छति - केवइया वणस्सइकाइया ओगाढा ? ' तत्र कियन्तो वनस्पतिकायिका जीवा अवगाढा भवन्ति ? भगवानाह - ' अनंता' तत्र अनन्वा वनस्पतिकायिका जीवा अवगाढा भवन्ति, वनस्पतिकायिकजीवाना मनन्तत्वात्, तथा च एक पृथिवीकायिकावगाहस्थाने असंख्येयानां प्रत्येकं पृथिवीकायिकादीनां चतुर्णां सूक्ष्माणामवगाहना भवन्ति, वनस्पतिकायिकानां तु अनन्ताना वहां पर कितने वायुकायिक वायुकायिक जीव आवगाढ़ होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'असंखेज्जा' हे गौतम! जहां पर एक पृथिवीकायिक जीव अवगाद होता है वहां पर सूक्ष्मवायुकायिक जीव असंख्यात अवगाढ़ होते हैं ।
अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'के वश्यायणस्सइकाइया ओगाढा' हे भदन्त ! जहां पर एक पृथिवीकायिक जीव अवगाढ होता है, वहां पर कितने वनस्पतिकायिक जीव अवगाढ होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'अनंता' हे गौतम | जहां पर एक पृथिवीकायिक जीव अवगाह होता है, वहां पर अनन्त वनस्पनिकाधिक जीव अवगाढ होते हैं | क्योंकि वनस्पत्तिकाधिक जीव अनन्त कहे गये हैं । तथा च एकपृथिवीकाधिक जीव के अवगाहस्थान में प्रत्येक असंख्यात सूक्ष्मपृथिवी
જે સ્થાન પર એક પૃથ્વીકાર્થિક જીવ અવગાઢ હોય છે, તે અવગાહના સ્થાન પર કેટલા વાયુકાયિક જીવા અવગાઢ હાય છે ?
भहावीर अलुनो उत्तर- " असंखेज्जा " डे गौतम ! के स्थान पर भे પૃથ્વીકાયિક જીવ અત્રગાઢ હોય છે, તે સ્થાન પર અસપ્થત સૂક્ષ્મ વાયુકાવિક જીવા અવગાઢ હાય છે
गौतम स्वाभीनो प्रश्न- " केवइया वर्णरसइक' इया ओगाढा ? ' हे भगवन् ! એક પૃથ્વીકાયિક જીત્ર જ્યાં અત્રગાઢ હાય છે, ત્યાં કેટલા વનસ્પતિકાયિક જીવા અવગાઢ હોય છે ?
भडावीर अलुना उत्तर- " अनंता " हे गौतम !नयां ! पृथ्वीायि જીવ અવગાઢ હોય છે, ત્યાં મન'ત વનસ્પતિકાયિક જીવા અગાઢ હોય છે, કારણ કે વનસ્પતિકાયિક જીવ અનંત કહ્યા છે. આ કથનને લાવા એ છે કે એક પૃથ્વીકાયિક જીવના અવગાહના સ્થાનમાં અસંખ્યાત સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાચિક જીવેા, અસખ્યાત સૂક્ષ્મ અયિક જીવે, અસાંત સૂક્ષ્મ તેજસ્કાયિક
!
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० ११ जीवाधगाढद्वारनिरूपणम् ७०३ मवगाहो भवति, इत्यर्थः, गौतमः पृच्छति-'जत्य णं भंते ! एगे आउकाइए ओगाढे तत्थ णं केवइया पुढविकाइया ओगाढा ? ' हे भदन्त ! यत्र खलु एक: अकायिको जीवः अवगाहस्तत्र खलु कियन्तः पृथिवीकायिका अवगाहा भवन्ति ? भगवानाह-' असंखेज्जा' एकाकायिकावगाढस्थाने असंख्येयाः पृथिवीकायिका अवगाढा भवन्ति । गौतमः पृच्छति- केवइया आंउक्काइया ओगाढा ?' तत्र कियन्तः अप्कायिका अबगाढा भवन्ति ? भगवानाह-' असंखेज्जा' तत्र असंख्येय। अकायिका अवगाहा भवन्ति, 'एवं जहेर पुढ विकाइयाणं कायिक जीव, असंख्यात सूक्ष्म अकायिक जीव, असंख्यात सूक्ष्म वायुकायिक जीव और अनन्तवनस्पतिकायिक जीव अवगाढ स्थित हैं। ____ अब गौतमस्वामी प्रभुसे ऐसा पूछते हैं-'जत्थ भंते! एगे आउ. काइए ओगाढे' हे भदन्त ! जहां पर एक अप्कायिक जीव अवगाढ होता है, वहां पर 'केवड्या पुढविकाइया ओगाढा' कितने पृथिवीका. यिक जीव अवगाढ होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'असंखेजा' हे गौतम ! जहां पर एक अप्कायिक जीव अवगाढ़ होता है उस स्थान पर असंख्यात पृथिवीकायिक जीव अवगाढ होते हैं। अब गौतमप्रभु से ऐसा पूछते हैं-'केवइया आउकाइया ओगाता' हे भदन्त ! एक अप्कायिक जीव के अवगाहस्थान में अपकायिक कितने जीव अवगाढ होते है ? उत्तर में प्रक्षु कहते हैं-'असंखेजा' यहां पर असंख्यात अप्कायिक जीव अवगाढ होते हैं । 'एवं जहेव पुढचीकाइयाणं છે, અસંખ્યાત સૂક્ષમ વાયુકાયિક છે અને અનંત વનસ્પતિકાયિક © Aq6 (स्थित) डाय छे.
। हव गौतम स्वामी महावीर प्रभुने सेवा प्रश्न पूछे छे है- 'जत्थणं भंते ! एगे आउकाइए ओगाढे" सगवन् ! स्थान ५२ मे माथि ७१ मा डाय छे, ते साना स्थान ५२ " केवइया पुढविकाइया ओगाढा ? Deal वीयि ७३ असा हाय छ ? तना उत्तर भापता महावीर प्रभु ४७ छ-" असंखेज्जा" गौतम न्यi से मयि व અવગાઢ હોય છે, ત્યાં અસંખ્યાત પૃથ્વીકાયિક જી અવગાઢ હોય છે.
गौतम स्वामीना प्रश्न-" केवइया आउकाइया ओगाढा ?' भगवन् । એક અપૂકાયિક જીવના અવગાહના સ્થાનમાં કેટલા અપ્રકાયિક છે અવગાઢ હોય છે? - महावीर प्रभुना उत्तर-" असंखेज्जा" हे गौतम ! यो मसभ्यात मयि | मादाय छ, “एव जव पुढ़वीकाइयाणं वत्तव्वया तहेव
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
७०४
, भगवतीसूत्रे
}
वतव्या तव सव्वेसिं निवसे भाणियन्त्र एवं पूर्वोक्तरीत्या यथैव पृथिवीकायिकानां वक्तव्यता उक्ता तथैव सर्वेषामप्कायिकादीनां चतुर्णामपि वक्तव्यलं निरवशेषं सर्वं भणितव्यम्, तदाह - ' जात्र वनस्सइकाइयाणं, जाव के त्राया वसकाइया ओगाढा ? अनंता' यावत् तेजस्कायिकानां वायुकायिकानां वनस्पति कायिकानां वक्तव्यता पृथिवीकायिकत्रदेव स्वयमूहनीया, यावत् तेषां प्रत्येकं पञ्च पञ्च पृथिवीकायिहादिभिरभिलाषा अरसेयाः, तत्रान्तिमाभिलापस्वरूपमाह - तत्र कियन्तो वनस्पतिकायिका जीवा अवगाढा भवन्ति ? इति प्रश्ना मिलापः, उत्तराभिलापस्तु तत्र अनन्ता वनस्पतिकायिका अवगादा भवन्ति इति भावः ॥ सू० ११ ॥
वत्तच्वया तव सव्वेसि निरवसेसं भाणियचं' पूर्वोक्त रीति से जैसी वक्तवता पृथिवीकायिक जीवों की कही गई है उसी प्रकार की वक्त पता सम्पूर्णरूप से समस्त अष्कायिकादि चारों जीवों से सम्बन्ध में भी कहनी चाहिये । इसी बात को स्पष्ट करने के लिये सूत्रकार 'जाव वणस्सइकाइयाणं, जाव केवइया वास्सकाया ओगाढा' अनंता' इस सूत्र को प्रश्नोत्तर के रूप में प्रकट करते हैं इसमें वे कहते हैं कि यावत् तेजस्कायिक, वायुकायिक, वनस्पतिकायिक इन जीवों की वक्तव्यता पृथिवीकायिक जीवों के जैसी ही है यह बात अपने आप समझना चाहिये, यावत् इसके प्रत्येक के पांच पांच अभिलाप पृथिवीकायिक जीवोंके जैसे ही हैं-अन्तिम अभिलाप इस प्रकार से है-हे भदन्त ! जहां पर वनस्पतिकाधिक एक जीव अवगाढ होता है-वहां सव्वेसि निरवसेसं भाणियां " पडेसां नेवी वक्तव्यता पृथ्वीमयिक लवोनी કહી છે, એજ પ્રકારની વક્તવ્યતા સપૂર્ણ રૂપે અકાયિકાદિ ચારે પ્રકારના જીવા વિષે કહેવી જોઇએ એજ વાતને વધુ સ્પષ્ટ કરવા માટે 66 સૂત્રકાર जाव वणस्स इकाइयाणं, जाव केवइया वणस्स इकाइया ओगाढा अणंता " मा सूत्रने પ્રશ્નાત્તર રૂપે પ્રકટ કરે છે તેમાં તેઓ કહે છે કે અપ્રકાયિક, તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિકની વકતન્યતા પૃથ્વીકાયક જીવાની વકતવ્યતા જેવી જ છે, તે વાત જાતે જ સમજી લેવી તે પ્રત્યેકના પાંચ પાંચ પ્રશ્નોત્તર પૃથ્વીકાયિકના પ્રશ્નોત્તરા જેવાં જ સમજી લેવા છેલ્લા અભિલાપ આ પ્રકારના છે— પ્રશ્ન-હે ભગવન્! જે સ્થાન પર એક વનસ્પતિકાયિક જીવ અવગાઢ હાય છે, તે સ્થાન પર કેટલા વનસ્પતિકાયિક જીવે અવગાહુ હાય છે?
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१३ उ०४ सू०१२ अस्तिकायनिपदनद्वारनिरूपणम् ७०५ अस्तिकाय प्रदेशनिषदनवार वक्तव्यताप्रस्तायः मूलम् - " एयंसि णं भंते! धम्मत्थिकायंसि, अहम्मत्थिकायंसि, आगासत्थिकार्यसि, चक्किया केई आसइत्तए वा, चिट्टितएवा, निसीइत्तए वा, तुयहित्तए वा ? णो इण्ट्टे समट्टे, अनंत - - पुण तत्थ जीवा ओगाढा । से केणद्वेणं भंते ! एवं बुच्चइ
"1
सिणं धम्मत्थिकायंसि जाव आगासत्थिकार्यसि णो चक्किया केई आसइचए वा, जाव ओगाढा ? गोयमा ! से जहा नामए कूडागारसाला सियां दुहओ लित्ता गुत्ता गुत्तदुवारा जहा रायइज्जे जाव दुवारवयणाई पिहेइ, पिहिता तीसे कूडागार - 'सालाए बहुमज्झदेसभाए जहण्णेणं एक्को वा, दोवा, तिन्निवा, उकोसेणं पदीवसहस्सं पलीवेज्जा, से णूणं गोयमा ! ताओ पदी लेस्साओ अन्नमन्नसंबद्धाओ अन्नमन्नपुट्ठाओ जाव अन्नमन्नघडत्ताए चिडंति ? हंता, चिति, चक्किया णं गोयमा ! "केई तासु पदीवलेस्सासु आसइत्तए वा, जाव तुयहित्तए वा ? 'भगवं ! जो इण्ट्टे समडे, अणंता पुण तत्थ जीवा ओगाढा, से 'तेणट्टेणं गोयमा ! एवं बुच्चइ - जाव ओगाढा || सू० १२॥
छाया - एतस्मिन् खलु भदन्त ! धर्मास्तिकाये, अधर्मास्तिकाये, आकाशास्तिकाये शक्नुयात् कथित् आसितुं वा स्थातुं वा, निषत्तुं वा, स्वम्बर्तयितुं वा ? पर कितने वनस्पतिकाधिक जीव अवगाढ होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे गौतम | वहां पर अनन्त वनस्पतिकायिक जीव अथगार शेते हैं सु० ॥ १२ ॥ इति जीवावगाढद्वारय कव्यता |
ઉત્તર-૪ ગૌતમ ! તે સ્થાન પર અનંત વનસ્પતિકાયિક જીવે અવગાઢ હાય છે. ! સૂ૦૧૧
{! જીવાવગાઢઠાર વકતવ્યતા સમાપ્ત }1
भ० ८९
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०६
भगवतीस्त्रे नायमर्थः समर्थः, अनन्ताः पुनस्तत्र जीवा अवगाढाः, तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते-एतस्मिन् खलु धर्मास्तिकाये, यावत् आकाशास्तिकाये नो शक्नुवात कश्चित् आसितुं वा, यावत् अवगाहाः ? गौतम ! तद्यथानामटाकारशाला स्यात् उभयतो लिप्ता, गुप्ता, गुप्तद्वारा, यथा राजप्रश्नीये यावत् द्वारकपाटानि विधत्ते, विधाय, तस्याः कूटाकारशालायाः बहुमध्यदेश भागे जघन्येन एको वा, द्वौ वा, त्रयो वा, उत्कृष्टेन पदीपसहस्रं मदीपयेत् , तत् नूनं गौतम ! ताः प्रदीपलेश्याः अन्योन्यसंवद्धाः, अन्योन्यस्पृष्टाः यावत् अन्योन्य घटतया तिष्ठन्ति ? हन्त, तिष्ठन्ति ? शक्नुयात् खलु गौतम ! कश्चित् तासु प्रदीपलेश्यासु आसितुं था, यावत् सम्वयितुं वा ? भगवन् नायमर्थः समर्थः, अनन्ता: पुनस्तत्र जीरा अगाढाः, तव तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते यावत् अवगाढाः ॥ मू०१२॥
टीका-अथ एकादशम् अस्तिकायप्रदेशनिपदनद्वारमाह-' एयंसि णं भं' इत्यादि । 'एयंसिणं भंते । धम्मस्थिकायंसि, अहमस्थिकार्यसि, आगा. सत्यिकायंसि चकिया केइ आसत्तए वा, चिहत्तए वा. निसीइसए वा, तुयद्वित्तएवा ?' गौतमः पृच्छति-हे भदन्त ! एतस्मिन् खलु धर्मास्तिकाये अधर्मास्तिकाये, आकाशास्तिकाये किं शक्नुयात् समथों भवेत् कश्चित्पुरुषः आसितु वा-अवेष्टुंबा, स्थातुं वा, निपत्तुं वा
अस्तिकायप्रदेशनिषदनद्वारवक्तव्यता_ 'एयंसि णं भंते ! धम्मस्थिकायंसि' इत्यादि । . . टीकार्य-सूत्रकारने इस सूत्रधाराग्यारहवें अस्तिकायप्रदेशनिषदन
द्वार का कथन किया है-इसमें गौतमस्वामीने प्रभु से ऐसा पूछा है'एयंसिणं भते! धम्मत्यिकायंसि, अहम्मस्थिकायंसि आगोसस्थिकार्यसि चफियाकेई आसइत्तए वा चिहित्तए वा, निसीइत्तए वा, तुहित्तए वा' हे भदन्त ! इस धर्मास्तिकाय में, अधर्मास्तिकाय में आकाशास्तिकाय, में क्या कोई पुरुष, बैठने के लिये, खडा रहने के लिये, या करवट बदलने के
–અસ્તિકાય પ્રદેશ નિષદન દ્વારા વક્તવ્યતા– 'एयंसिण भते । धम्मत्थिकायसि"त्यहि
ટીકાથ– સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા અગિયારમાં અસ્તિકાયપ્રદેશનિષદન દ્વારનું કથન કર્યું છે–આ વિષયને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને मेवे। प्रत पूछे छे -" एयंसि णं भंते | धम्मस्थिकार्यसि, अहम्मत्यिकायंसि, भागासस्थिकायंसि चकियाकेई बासइत्तएवा, निसीइसएवा, तुष्ट्रित्तएवा". ભગવદ્ ! આ ધર્માસ્તિકાયમાં, અધમસ્તિકામાં અને આકાશાસ્તિકાયમાં, શું કે પુરુષ બેસવાને, ઉઠવાને, નીચે બેસવાને અથવા પડખું બદલવાને–સૂવાને "किया" समय ४ शछ म। १ (“ चकिया" गामही श५४ छे.)
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१३ उ०४ सू०१२ अस्तिकायनिपदनद्वारनिरूपणम् ७०७ अब उपवेष्टु वा, त्ववर्तयितुं-आलोदितुं वा ? इति प्रश्ना, तत्र 'चक्किया' इति 'शक्नुयात्' इत्यर्थे देशीयः शब्दो वोध्या, भगवानाह-'णो इणढे समटे ?' हे गौतम ! नायमर्थः समर्थः-धर्मास्तिकायादित्रये कश्चिदपि पुरुषः उपवेशनादिकं यावत् स्वरवर्तनं कर्तुं समर्थों नास्ति तेप ममूर्तत्वात् , किन्तु 'अणंता पुण तस्थ जीवा ओगाढा' तत्र धर्मास्तिकायादौ, अनन्ताः पुनर्जीवा अवगाढा भवन्ति । गौतम स्तत्र कारणं पृच्छति-'से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चा-एयंसि णं धम्मस्थिकायंसि जाव आगासस्थिकार्यसि णो चक्किया केई आसात्तए वा, जाव ओगाढा?' हे भदन्त । तत्केनार्थेन एवमुच्यते-एतस्मिन् खलु धर्मास्तिकाये यावत्-अधर्मास्तिकाये, आकाशास्तिकाये नो शक्नुयात् कश्चित्पुरुषः आसितुवा, यावत् स्थातुं वा, निपत्तुं वा, त्वग्वर्तयितुंवा, अनन्ताः पुनस्तत्र जीवा अप्रगाढा इति ? भगवानाह-'गोयमा! लिये-लेटने के लिये 'चक्किया' समर्थ हो सकता है ? 'चकिया' यह देशीय शब्द है। उत्तर में प्रभु कहते हैं-'णो इणढे समढे' हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है-अर्थात् धर्मास्तिकायादिक में कोई भी पुरुष उपवेशनादिक क्रिया करने में समर्थ नहीं हो सकता है क्योंकि ये धर्मास्तिकायादिक अमूर्तद्रव्य हैं । पर 'अणंता पुण तत्थ जीवा ओगाढा' अनन्तजीव वहाँ अवगाढ होते हैं । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ, एयंसि णं धम्मस्थिकार्यसि जाव आगासस्थिकार्यसि णो चक्कियाकेई आसइत्तए वा जाव ओगाहा' हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं कि धर्मास्तिकायादिक तीन में कोई भी पुरुष उपवेशनादि क्रिया कर सकने में समर्थ नहीं होता है । पर अनन्त जीव वहां अवगाढ हैं ? इसके उत्तर में प्रभु
भंडावीर प्रभुन। उत्तर-" णो इणढे सम?" गौतम ! मेमनी શકતું નથી એટલે કે ધર્માસ્તિકાયાદિકમાં કઈ પણ કષ બેસવા, ઉઠવાદિ ક્રિયાઓ કરવાને સમર્થ નથી, કારણ કે ધમસ્તિકાયાદિક યે અમૂર્ત છે. પરંતુ "अणंता पुण तत्य जीवा ओगाढा" सनत त्या माढ (स्थित) डाय छे.
गौतम स्वामीना प्रश्न- 'सेकेणट्रेणं भंते ! एवं वुच्चइ, एयंसिणं धम्मत्थिकार्यसि जाव आगामस्थिक्रायसि णो चकिया केई आसइत्तए वा जाव ओगाढा" હે ભગવન ! આપ શા કારણે એવું કહે છે કે ધર્માસ્તિકાયાદિક ત્રણમાં કેઈ પણ પુરુષ ઉપવેશન આદિ ક્રિયાઓ કરવાને સમર્થ નથી પરંતુ અનંતજી ત્યાં અવગાહ છે?
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०८ -
भगवतीसूत्र से जहा नामए- कूडागारसाला सिया दुहओ लित्ता गुत्ता गुत्तदुवारा, जहा रायपसेणइज्जे जाव दुधारवयणाई पिहेइ' हे गौतम ! तद्यथा नाम इवि-वाक्यालङ्कारे, काचित् कुटाकारशाला-पर्वत शिखराकारशाला स्यात् भवेत् उभयतः-आभ्यन्तरतो वाह्यतश्च लिप्ता-गोमयमृत्तिकादिना, गुप्ता चतुर्दिशु आच्छादिता, गुप्तद्वारागुप्त-पिहितं, द्वार-गवाक्षादिकं यस्या सा तथाविधा यथा राजप्रश्नीये प्रतिपा दिता तथैवात्रापि प्रतिपादनीया, यावत्-तस्यास्तादृशविशेषविशिष्टायाः कुटाकारशालायाः द्वारकपाटान् कश्चित् पिधत्ते-पावृणोति, तत्प्रवेशद्वारकपाटान् संघटयतीत्यर्थः 'पिहित्ता तीसे कूडागारसालाए बहुमज्झदेसभाए, जहन्नेणं एको वा, दो वा, तिनि वा, उकोसेणं पदोवसहस्सं पलीवेज्जा' वस्याः कूडागारशालाया: द्वारकपाटान् पिधाय तस्याः कूटाकारशालाया बहुमध्यदेशभागे-सममध्यप्रदेशे, कहते हैं-'गोयमा! से जहा नामए कूडागारसाला सिया' हे गौतम ! कल्पना करो कि कोई एक पर्वत के शिखर जैसी अकारवाली कूटागार शाला हो, यहां "नाम" यह पद वाक्यालङ्कार में प्रयुक्त हुआ है। 'दहओलित्ता, गुत्ता, गुत्तद्वारा, जहा रायप्पसेणइज्जे,जावदवारवयणाई पिहेइ' वह कूटागारशाला भीतर बाहर दोनों जगह में गोमय आदि से लिप्त हो, चारों दिशाओं में आच्छादित हो, इसके गवाक्ष आदि दरवाजे बन्द हों-इस विषय में जैसा कथन राजप्रश्नीय सूत्र में आया है-वैसा ही कथन यहां पर इसका करना चाहिये ऐसे विशेषणों वाली उस कूटागारशाला का प्रवेशद्वार कोई व्यक्ति बन्द कर दे 'पिहिता तीसे कूडागारसालाए बहुमज्झदेसभाए जहन्नेणं एकको वा, दो वा, तिन्निवा, उक्कोसेणं पदीवसहस्सं पलीवेजा' और बन्द करके वह उसके भीतर मध्यभाग में कम से कम एक दीपक, दो दीपक, तीन
महावीर प्रसुन उत्तर-" गोयमा ! से जहा नामए कूडागारसाला सिया" હે ગૌતમ ! ધારે કે કેઈ એક પર્વતના શિખર જેવા આકારની કૂટાગાર
सा छे. मी " नाम" मा ५४ पाया ४२मा १५रायु छ "दुहओ ,लित्ता, गुत्ता, गुत्तदुवारा, जहा रायपसेणइज्जे जाव दुवारवयणाई विहेइ". ગૌતમ! તે કૂટાગારશાલા અંદર અને બહાર છાણ આદિ વડે લીધેલી છે. ચારે દિશાઓમાં આચ્છાદિત છે, તેનાં ગવાક્ષ, દરવાજા આદિ બંધ છે આ વિષયને અનુલક્ષીને જેવું કથન રાજપ્રક્ષીય સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ તેનું વર્ણન અહીં પણું કરવું જોઈએ. આ વિશેષણવાળી કૂટાગારशालानु प्रवेशद्वार र व्यतिम री . “ पिहिता तीसे कूडागारसालाए बहुमज्झदेखभाए जहन्नेणं एको वा, दो वा, तिन्नि वा, उक्कोसेणं पदीवसहस्सं
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१३ उ०४ सू०२२ अस्तिकानिषदनद्वारनिरूपणम् ७०९ जघन्येन एको बा, द्वौ वा, त्रयो वा मदीपाः मदीयेरन्-प्रज्वाल्येरन् . उत्कृप्टेन तु प्रदीपसहस्त्रं-महनपदीपाः प्रदीप्येरन् ‘से गूणं गोयमा! ताओ पदीपले स्लाओ अन्नमन्नसंबद्धाभो, अन्नमनपुट्ठाओ जाव अन्नमनघडताए विटंति?' हे गौतम । तत् अस्ति, नूनं किल ताः पूर्वोक्तमहस्रावधिकमदीपलेश्या: प्रदीपतेन: शिखा, अन्योन्यसम्बद्धाः-परस्परसंसक्ताः अन्योन्यसंसद्धाः परस्पररपर्शवत्या यावत अन्योन्यसम्बदस्पृष्टाः अन्योन्यघटतया- परस्परक्यरूपतया सिटन्ति किम् ? । गौतमः समर्थयते-'हंता, चिहति' हे मदन्त । हन्त-सत्यम्, वाः पूर्वोक्ताः प्रदीपलेश्याः परस्परसम्बद्धाः सत्यो यावत् परस्परैक्पमिलितरूपतया तिष्ठन्ति । भगवान् प्रश्नयति-'चकिया णं गोयमा! केई तासु पदीवलेसासु आसइत्तए वा, जाव तुयद्वित्तए वा?' हे गौतम ! शक्नुयात् समर्थों भवेत् खलु किम , कश्चित पुरुष स्तासु पूर्वोक्तासु प्रदीपलेश्यासु पदीपकागोपरि आमित वा-उपवेष्टु बा, शयितुं वा, स्थातु वा, निपत्तुं वा, त्वग्वर्तयितु वा ? गौतम दीपक और अधिक से अधिक एक हजार दीपक तक जला देवे 'से गुण गोयना! ताओ पदीपलेस्साओ अन्नमन्नं संबद्धाओ अन्नमनपुटाओ जावं अन्नमनघडताए चिट्ठति' तो हे गौतम ! अब विचार करो-उन हजार दीपकों की प्रभा आपस में संसक्त होकर, आपस में एक दूसरे की प्रभा को छूकर यावत् आपस में सम्बद्ध स्पृष्ट होकर परस्पर में एक रूप होकर रहती है न ? गौतम कहते हैं 'हंता, चिटुंति' हां भदन्न। वे इसी प्रकार से वहां रहती हैं तो 'चश्किया णं जायमा! कई तालु पदीवलेस्सासु आसइत्तए वा जाव तुष्ठित्तए वा' क्या गौतम । उन प्रदीप प्रभाओं के ऊपर कोई व्यक्ति चैठने के लिए, ग्वड़ा रहने के लिए, नीचे बैठने के लिए या अपना करवट बदलने के लिए समर्थ हो पलीवेजा"शन, त तेना म२ मध्यमामा सोमा माछा मे में अथवा ऋणू दी५४ अने पधारेमा धारे में 10 ही५४ प्रावे. “से णूणं गोयमा! ताओ पदीपलेस्याओ अन्नमन्नं संवद्धाओ अन्नमन्न पुडाओ जाव अन्नमन्न घडताए चिटुंति " गौतम! वे विया२ ४२ शुत तर દીપકેની પ્રભા પરસ્પરમાં સંસકાત થઈને પરસ્પરની પ્રભાને સ્પર્શીને, અને એક બીજીમાં સંબ-સ્પષ્ટ થઈને પરસ્પરમાં એકરૂપ થઈને રહે છે કે નહીં?
गौतम स्वामीना उत्तर-" हता, चिटुंति" , गवन् ! सर त्यां બને છે. તે દીપકોની પ્રભા એક બીજા સાથે એક રૂપ થઈને જ રહે છે.
महावीर प्रभुना प्रश्न-" चक्किया णं गोयमा ! केई तासु पदीवलेस्मास जासइत्तए वा जाव तुयद्वित्तएवा" गीतम! ते महीला मानी 6५२२ કેઈ વ્યકિત બેસવને, ઊભા રહેવાને, નીચે બેસવાને અથવા પિતાનું પડખું બદલવાને સમર્થ હોય છે ખરી?
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१०
भगवतीसूत्र आह-'भगव ! णो इणढे सम?' हे भगवन् ! नायमर्थः समर्थः नै भवितुमर्हति, भगवानाह -'अणंना पुण तत्थ जीवा ओगाढा' किन्तु हे गौतम ! अनन्ताः पुनस्तत्र सहस्रप्रदीपलेश्यासु-पदीपपकाशेषु जीवा अवगाढा भवन्ति, प्रकृनमुपसंहरबाह-'से तेणटेणं गोयमा! एवं वुच्चह-जाव ओगाहा' हे गौतम ! तत् तेनार्थेन, एवमुच्यते यत्-त्वम्-एतस्मिन् धर्मास्तिकायादित्रये नो कश्चित् पुरुषः आसितुं वा, स्थातुवा, निपतु वा, त्वमर्तयितुवा शक्नुयात् किन्तु अनन्ताः पुनस्तत्र जीवा अवगाढा भवन्ति ।।मू० १२॥
बहुसमदार वाव्यताप्रस्तावः मूलम्-कहि णं भंते! लोए बहुममे? कहिणं भंते! लोए सव्वविग्गहिए पण्णते? गोयमा! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए उवरिमहेडिल्लेसु खुड्डागपयरेसु, एत्थ णं लोए बहुममे, एत्थ णं सकता है ? इस पर गौतम कहते हैं-'भगवं! णो इणढे सम?' हे भदन्त ! यह अर्थ समय नहीं है-अर्थात् ऐसा नहीं हो सकता है। तब प्रभु कहते है 'अगंता 'पुण तस्य ओगाढा' परन्तु वहां अनन्त जीव अवगाढ होते हैं । 'से तेणठेगं गोयना! एवं बुकचा जाच ओगादा' इम कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है। इस धर्मास्तिकामादिकत्रिक में कोई पुरुष न बैठ सकता है, न उठ सकता है, न खड़ा रह सकता है, और न करवट बदल सकता है। क्योंकि ये तीनों ही द्रव्य अमूर्त हैं । पर ऐसा होने पर भी अनन्त जीव इनमें अवगाढ होते हैं ॥ १२॥
॥ इति अम्तिकायप्रदेशनिषदनद्वार वक्तव्यता॥ गौतम स्वामीना उत्तर-" भगव ! णो इणडे सम?" उ सन् ! से सनी शतु नथी. त्यारे महावीर सु छ-"अणता पुण तत्थ ओगाढा" ५२न्तु त्यो मानत
डाय छ " से तेणट्रेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ जाव ओगाढा " गौतम! a णे में मेयु छ । मा ધતિકાય આદિ ત્રણ દ્રવ્યમાં કેઇ પણ પુરુષ બેસી શકતે થી ઊઠી શકતે નથી, ઊભું રહી શકતું નથી અને પડખું બદલી શકતું નથી કારણ કે તે ત્રણે દ્રવ્ય અમૂર્ત છે એવું હોવા છતાં પણ અનંત જ તેમાં અવગાઢ (સ્થિત) છે સૂ૦૧૨ા.
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टोका श० १३ उ० ४ सू० १३ बहुसमद्वारनिरूपणम् लोए सव्वविग्गहिए पण्णत्ते, कहिणं भंते! विग्गहविग्गहिए लोए पण्णत्ते ? गोयमा ! विग्गहकंडए, एत्थणं विग्गहविग्गहिए लोए पण्णत्ते ॥ सू० १३ ॥
छाया - कुत्र खलु भदन्त ! लोको बहुममः ? कुत्र खलु भदन्त ! लोकः सर्वविग्रहिकः प्रज्ञप्तः ? गौतम । अस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्याः उपरिमान्तिमयोः क्षुल्लक तयोः, अत्र खलु लोको बहुसमः, अत्र खलु लोकः सर्वविग्रहिकः प्रज्ञप्तः, कुत्र खल भदन्त ! विग्रहविग्रहिको लोकः प्रज्ञप्तः ? गौतम । विग्रहकण्डके अत्र खविग्रहविग्रहको लोकः- प्रज्ञप्तः ||०१३ ||
७११
टीका - अथ द्वादशं लोकस्य बहुममद्वारमाह- 'कहिणं भंते ! लोए' इत्यादि । 'कहिणं भंते ! लोए बहुममे ? कहिणं भंते! लोए सव्वचिगाहिए पण्णत्ते ? ' गौतमः पृच्छति - हे भदन्त ! कुत्र खलु स्थाने लोकः बहुममः - अत्यन्त समभागः 'मशः ? लोकः कचिद् वर्धमानः क्वचिद्धीयमानो भवति अतस्तयोः प्रतिषेधात् 'बहुसमः प्रदेशस्य वृद्धिहानिरहितः क वर्तते इतिभावः अथ च हे भदन्त ! कुत्र खल स्थाने लोकः सर्वविग्रहिकः - विग्रहः - चक्रम् अस्यास्तीति विग्रहिकः सर्वया बहुसमद्वार वक्तव्यता
,
"
'कहिणं भंते ! लोए बहुसमे ' इत्यादि ।
टीकार्थ - इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ने लोक का बहुसम द्वार कहा है - इसमें गौतम स्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है-' कहि णं भंते ! लोए बहुसमे, कहि णं भंते । लोए सव्त्रविग्गहिए पण्णत्ते ' किस स्थान पर लोक अत्यन्त समभाग वाला कहा गया है ? अर्थात् लोक की कहीं वृद्धि हुई है, कहीं हानि हुई है-सो इन दोनों के प्रतिषेध से प्रदेश की हानिवृद्धि से रहित ऐसा बहुलमभाग लोक कहाँ कहाँ गया है ? वह - अडुसभद्वार वस्त्तव्यता-
66
कहिणं भंते ! लोए बहुत मे " इत्याह
ટીકા-સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા લાકના અહુસમઢારનું' નિરૂપણ કર્યુ -छे- गैतम स्वामी महावीर अलुने सेवा प्रश्न पूछे छे है-" कक्षिणं भंते ! लोए बहुसमे, कहिण भंते । लोए सव्वविग्गहिए पण्णत्ते ?" हे भगवन् ! या "સ્થાને લેાક અત્યન્ત સમભાગવાળેા કહ્યો છે? એટલે કે લેકની કોઈ સ્થાને વૃદ્ધિ થઈ છે, કઈ સ્થાને હાનિ થઇ છે, પરન્તુ તે બન્નેથી રહિત–પ્રદેશની હાનિવૃદ્ધિથી રહિત એવા મહુસમભાગયુકત લેાક કયા સ્થાનમાં કહ્યો છે?
--
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦૨
भगवती सूत्रे
विग्रहिक: सर्वविद्दिकः सर्वथा संक्षिप्तः अस्यन्तसंकीर्ण इत्यर्थः, मत ? भगवानाह - 'गोमा ! इमी से रयणप्पमाए पुढवीए उवरिमहे द्विल्लेसु खुड्डागपयरेसु एत्थणं लए बहुममे, एत्थर्ण लोए सव्वविग्गद्दिए पश्यत्ते' गौतम ! अस्या रत्नमभायाः पृथिव्याः उपरिमाघस्तनयोः उपरिमोयमवधीकृत्योर्ध्वं प्रतरवृद्धिः प्रवृत्ता, अस्तच यमवधीकृत्याचः प्रतरवृद्धिः प्रवृत्ता तयोरुपरितनाधस्तनयोः क्षुल्लक तरयोः शेपापेक्षया लघु रियोः रज्जुपमाणायामविष्कम्भयोस्तिर्य ग्लोक मध्य माग वर्तिन े, अत्र खल- एतयोः किल प्रज्ञापकेनोपदर्श्यमानतया प्रत्यक्षीभूतयोः लोको बहुसमः अत्यन्त ममभागः, प्रज्ञतः, अत्र खलु एतयोः लोकः सर्वविग्रहिकः कहां पर है ? तथा - हे भदन्त किस स्थान पर लोक सर्वविग्रहिक हैं ? विग्रह - चक्रना जिसमें है वह विग्रहिक है, सर्वथा विग्रहिक जो है वह सर्वविग्रहक है। इसका अर्थ होता है सर्वथा, संक्षिप्त अर्थात् अत्यन्त संकीर्ण ऐसा अत्यन्त संकीर्ण लोकभाग कहां पर है ? उत्तर में प्रभु कहते है- 'गोयमा' हे गौतम! 'इमी से रयणप्पभाए पुढवीए उचरिमहेडिलेषु खुड्डा गपयरेस, एत्थ णं लोए बहुसमे, एत्थ णं लोए सव्वविग्गहिए पण्णत्ते' . इस रत्प्रभा पृथिवी के उपरिभ अधस्तन जो शेष प्रतरों की अपेक्षा लघुतरप्रतर हैं कि जिनकी चोडाई १ राजुप्रमाण की है एवं जो तिर्यग्लोक के मध्यभागवत हैं, तथा उपरिम लघुप्रनर से लेकर ऊर्ध्व में प्रतरवृद्धि होती है और अधस्तन प्रतर से लेकर अधः प्रतरवृद्धि होनी है, उन लघुतर उपरिम, अधस्तन प्रतरों में लोक का अत्यन्त सम भाग
તથા હું ભગવન્ ! કયા સ્થાને લેાક સ་વિહિક છે ? જેમાં વિદ્યડુ (વતા) છે તેનુ નામ વિગ્રહિત છે જે તદ્દન વિદ્યહિક હાય છે તેને સર્વવિહિક કહે છે. તેના અર્થ સર્વથા સક્ષિપ્ત એટલે કે અત્યંત સકીશુ થાય છે. એવા અત્યંત સકીણુ લાકભાગ કયા સ્થાને ?
भडावीर प्रभुना उत्तर- " गोगमा ! " हे गौतम! "इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए उत्ररिमहेट्ठिल्लेसु खुड्डागपयरेसु. पदथ णं लोए बहुसमे, एत्थ णं लोए सव्वविग्गहिए पण्णत्ते " मा रत्नप्रभा पृथ्वीना परिभ (उपरना ) अधस्तन (નીચેના) પ્રતશ કે જે બાકીના પ્રતરા કરતાં લઘુતર છે, જેમની પહેાળાઈ એક રાજૂપ્રમાણ છે અને જેતિયમ્લેકને મધ્યવતી ભાગ છે, તથા જે ઉપરમ લઘુતર પ્રદેશથી લઇને ઉર્ધ્વમાં પ્રત વૃદ્ધિ થાય છે અને અધરતન પ્રતરથી લઈ ને અધેાભાગમાં પ્રતરવૃદ્ધિ થાય છે, તે લઘુતર ઉપરિમ, અધસ્તન પ્રતરામાં લેકને અત્યન્ત સમભાગ કહ્યો છે. તથા તેમની અશ્વેર જ લેાકના સનિલિકઅત્ય ́ત સફીણુ લેાકભાગ કહ્યો છે,
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० १३ बहुसमद्वारनिरूपणम्
७१३
प्रतप्तः, गौतमः पृच्छति - कहिणं भंते! विग्गहविग्गहिए छोए पण्णत्ते ? ' हे भदन्त ! कुत्र खलु स्थाने विग्रहविग्रहिकः - विग्रहो - वक्रं उद्युक्तो विग्रहः शरीरं यस्यास्ति सौ विग्रहविग्रहिकः लोकरूपशरीरस्य चक्रतायुक्त भागः कुत्र प्रज्ञप्तः ? भगवानाह - ' गोयमा ! विग्गहकंडए, एत्थ णं विग्गहविग्गदिए लोए पण्णत्ते.' हे गौतम । विग्रहकण्डके - विग्रहो वक्रं कण्डकम् अवयवो विग्रहरूपं कण्डकं विग्रह कण्डकं तस्मिन् ब्रह्म देवलोककूर्परे इत्यर्थः हस्तकोणी इति प्रसिद्धं तथा च लोक रूप शरीरस्य ब्रह्मदेवलोकरूपः कूर्परभागोऽस्ति यत्र वा प्रदेशस्य वृद्धिलहान्या वा वक्रः अवयवो भवति तद् विग्रहकण्डकं तच्च प्रायो लोकान्तेष्वस्तीति भावः । अत्र खलु विग्रहकण्ड के विग्रहविग्रहिको लोकः प्रज्ञप्तः इति भावः ।। ० १३ ।। कहा गया है। तथा इन्हीं में लोक को सर्वविग्रहिक कहा गया है । अब गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'कहि णं भंते । विग्गह विग्गहिए लोए पण्णत्ते' हे भदन्त ! लोकरूप शरीर का चक्रतायुक्त भाग कहां पर कहा गया है । और विग्रह नाम शरीर का भी है। वक्रतायुक्त है विग्रह जिसका वह विग्रह विग्रहिक है उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा' हे गौतम । विग्गहकंडए- एत्थ णं विग्गहविग्गहिए लोए पण्णत्ते' विग्रह-चक्र जो कण्डक- अवयव है वह विग्रहकण्डक है अर्थात् विग्रहरूप जो कण्डक है वह विग्रहकण्डक है । उस विग्रहकण्डक मेंब्रह्मदेवलोक में - यह ब्रह्मदेवलोक, लोकरूप शरीर को कुटनी जैसा भाग है, यहां प्रदेश की हानी और वृद्धि से वक्र अवयव होता है-विग्रहविग्रहिक लोक कहा गया है। यह विग्रहकण्डक प्रायः लोकान्त में है । अर्थात् जहां पर विग्रहकण्डक है, वहां लोकरूप शरीरवक्रतायुक्त है। सू०१३ ॥ इति बहु समद्वारवक्तव्यता ॥
1
गौतम स्वामीने! प्रश्न - " कहिणं भंते ! विगाह विग्गहिए टोए पण्णत्ते १" હે ભગવન્ ! લેાક રૂપ શરીરને વક્રતાયુકત ભાગ કયા સ્થાને કહ્યો છે ? < વિગ્રહ ' પદ વકના અથમાં પણ વપરાય છે અને શરીરના અમાં પણુ વપરાય છે. વક્રતાયુક્ત છે. વિગ્રહ જેને તેને વિગ્રહેવિગ્રહિક કરે છે
महावीर प्रभुना उत्तर- " गोयमा ! " हे गौतम । विग्गहकंडए - एत्थ विग्गविग्गहिए छोए पण्णत्ते" विग्रह ( 93 ) ? 135 छेतेने विग्रह: उ હે છે એટલે કે વિગ્રહરૂપ જે કડક છે તેને વિગ્રકક કહે છે તે વિગ્રહેક’ડકમાં–બ્રહ્માદેવલેાકમાં (તે ગ્રંહ્મદેવલાક લેાક રૂપ શરીરની કાણી જેવા ભાગ છે અહી પ્રદેશની હાનિ અને વૃદ્ધિથી વક્ર અવયવ થાય છે) વિગ્રહવિગ્રહિક લેાક કહ્યો છે. આ વિગ્રહકડક પ્રાય. લેાકાન્તમાં છે. એટલે કે જ્યાં विश्रडुडा छे, त्यां बा ३५ शरीर वतायुक्त छे. सू० १3}}
भ० ९०
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१४
भगवतीसुत्रे
लोकसंस्थानद्वार वक्तव्यता ।
मूलम् - " किंसंठिए णं भंते! लोए पण्णत्ते ? गोयमा ! सुपइष्ट्रिय संठिए लोए पण्णत्ते, हेट्टा विच्छिन्ने, मज्झे जहा सत्तमसए पढमुद्दे से जाव अंतं करेंति, एयरस णं भंते! अहे लोगस्स तिरियलोगस्स उडू लोगस्स य कयरे कयरे हिंतो जाव विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवे तिरियलोए, उड्डलोए असंखेज्जगुणे, अहेलोए विसे साहिए, सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति ॥सू०१४॥
,
छाया - किं संस्थितः खलु मदन्त ! लोकः प्रज्ञप्तः ? गौतम! सुप्रतिष्ठिकसंस्थितोलोकः प्रज्ञप्तः अस्तनविस्तीर्णः मध्ये यथा सप्तमशतके प्रथमोद्देशके यावत्-अन्तं कुर्वन्ति एतस्य खलु मदन्त । अवोलोकस्य तिर्यग्लोकस्य, ऊर्धलोकस्य च कतरे कनारे यावत् विशेषाधिकात्रा ? गौनम ! सर्वस्तोक स्विर्य ग्लोकः, ऊर्ध्वलोकः असंगुगः, अधोलोको विशेषाधिकः, तदेवं भदन्त । तदेवं भदन्त । इति ॥ मू० १४ ॥ टीका - अथ त्रयोदशं लोकसंस्थानद्वारमाह-' किं संठिएणं भंते ! लोए ' इत्यादि । ' कि संठिए णं भंते ! लोए पण्णत्ते ? ' हे मदन्त । किं संस्थितः किं संस्थितं - संस्थानम् - आकारो यस्य स किंसंस्थितः किमाकारः खलु लोकः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह - ' गोयमा ! सुपइट्टियसंठिए लोए पण्णत्ते' हे गौतम ! लोकसंस्थान द्वारवक्तव्यता
'किं संठिए णं भंते । लोए पण्णत्ते' इत्यादि ।
टीकार्थ- सूत्रकार ने इस सूत्रद्वारा १३ वें लोकसंस्थान द्वार का प्ररूपण किया है - इसमें गौतमस्वामीने प्रभु से ऐसा पूछा है- 'किं संठिए णं भंते! लोए पण्णत्ते' हे भदन्त ! लोक का आकार कैसा कहा गया है ? उत्तर मैं प्रभु कहते हैं - 'गोपमा सुपाडियसंठिए लोए पण्णन्ते' हे गौतम! -सोसथानद्वार वस्तव्यता
" कि संठिए णं भंते ! लोए पण्णत्ते" त्याहि
ટીકા-સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા તેરમાં લેાકસંસ્થાન દ્વારની પ્રરૂપણા કરી છે તેને અનુલક્ષીને ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન પૂછે છે कि संठिए णं लोए पण्णत्ते " हे भगवन् । बोउनो भार देव। उह्यो छे ? महावीर प्रभुना उत्तर-" गोयमा !” हे गौतम ! " सुपइट्ठियस लिए लोए
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० १४ लोकसंस्थानद्वारनिरूपणम् ७१५ सुमतिष्ठिक संस्थितः-सुपतिष्ठितम् अधोमुखीकृताधः स्थापित शरावो परि उर्वमुख स्थापितशरावा , तदिवसंस्थितमाकारो यस्य स तथाविधो लोकः प्रज्ञप्तः, 'हेटावित्थिन्ने, मज्झे जहा सतमसए पढमुद्दे से जात्र अंतं करेंति' अधस्तात विस्तीर्णः विशाल: मध्ये संक्षिप्तः इत्यादिरीत्या यथा सप्तमशतके प्रथमोद्देशके प्रतिपादित स्तथैवात्रापि प्रतिपादनीयः, तत्पतिपादनावधिमाह-यावन्-सिध्यन्ति, बुध्यन्ते, मुच्यन्ते, सर्वदुःखानामन्तं कुर्वन्ति इत्येतत्पर्यन्तमित्यर्थः । अथाल्पबहुत्वं गौतमः पृच्छति-' एयस्स णं भंते ! अहे लोगस्त तिरियलोगस्स, उडलोगस्स य कयरे लोक का आकार सुप्रतिष्ठक के आकार जैसा कहा गया है। नीचे मुख करके रखे शराव के ऊपर ऊर्वमुख करके रखे गये शराव का जैसा आकार होता है-उसका नाम सुप्रतिष्ठक है। ऐसा ही आकार लोक का कहा गया है । 'हेही वित्थिन्ने, मज्झे जहा सत्तमसए पढ़मुद्देसे जाव अंतं करेंति' इस आकार में लोक नीचे विस्तीर्ण, मध्य में संक्षिप्त है, इत्यादि रीति से जैसा सप्तमशतक के प्रथम उद्देशक में प्रतिपादित किया गया है। उसी प्रकार से वह यहां पर भी प्रतिपादन करना चाहिये। यह प्रतिपादन वहां से यहां कहाँ तक का करना चाहिये । इसके लिये अवधिदिखाने के लिये सूत्रकार कहते हैं'जाव अंतं करोति' इस पाठ तक का प्रकरण लेकर यहां प्रतिपादन करना चाहिये । यहां यावत् शब्द से 'सिध्यन्ति, वुध्यन्ते, मुच्यन्ते, सर्वदुःखानाम्' इन पदों का संग्रह किया गया है। अब अल्प बहुत्व के विषय में गौतमस्वामी प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'एयस्सणं भंते । पण्णत्ते' सोनी भार सुप्रतिष्ठिना भा१२ व छ. धारावा શકેરા પર બીજા શકરાને ઉર્વ મુખ રાખીને ગોઠવવાથી જે આકાર થાય છે, તેવા આકારને સુપ્રતિષ્ઠિક કહે છે એ જ લેકને આકાર કહ્યો છે. " हेद्वा विस्थिन्ने, मझे जहा सत्तमसर पढमुदेसे जाव अंग करे'ति" मा भार આ પ્રકારનો છે-નીચે લેક વિસ્તીર્ણ છે, મધ્યમાં સંક્ષિસ છે, ઈત્યાદિ જેવું કથન સાતમાં શતકના પહેલા ઉદેશામાં પ્રતિપાદિત કરવામાં આવ્યું છે, એજ પ્રમાણે અહીં પણ તેનું પ્રતિપાદન થવું જોઈએ તે પ્રતિપાદન કયાં સુધી ४२वू नयेते हुवे RATH मावे छे-"जाव अंतं करें वि" मा સૂત્રપાઠ પર્વતના કથનનું અહીં પ્રતિપાદન કરવું જોઈએ અહીં “યાવત્ ” ५४ 43 "सिध्यन्ति, वुध्यन्ते, मुच्यन्ते, सर्वदुःखानाम् " l पानी સંગ્રહ કરવામાં આવ્યું છે.
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬
भगवती सूत्रे
कबरे हिवो जाव विसेसाहिया वा ? ' हे मदन्त ! एतस्य खलु पूर्वोक्तस्य अधोलोकस्य तिर्यग्लोकस्य, ऊलोकस्य च मध्ये कतरे लोकाः कनरेभ्यो लोकेभ्यो यावन्- अल्पावा, बहुकावा, तुल्यावा, विशेषाधिकावा सन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा ! सव्वत्योचे तिरियलोए, उडूलोए असंखेज्नगुणे, अहेलोए विसेसाहिए' हे गौतम ! सर्वस्तोः सर्वापेक्षया अल्पः तिर्यग्लोकोऽस्ति तस्य अष्टादशयोजन - शतायामत्वात्, तदपेक्षया ऊर्ध्वलोकः असंख्येयगुणोऽस्ति किञ्चिन्न्यून सप्तरज्जुममाणोचतत्वात् । तदपेक्षया अधोलोको विशेषाधिकोऽस्ति किञ्चित्समधिक
1
अहेलोगस्स, तिरियलोगस्स, उडलोगर य कयरे कय रेहिंतो जाव विसेसाहिया वा' हे भदन्त ! पूर्वोक्त वोलोक, तिर्यग्लोक और ऊर्ध्वलोक इन तीन लोकों के बीच में कौन लोक किस लोकों से अल्प हैं ? किनसे वे बहुत हैं ? कौन किनके बराबर हैं ? और कौन किनसे विशेषाधिक हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा' हे गौतम! 'सव्वत्थोवे, तिरियलोए, उडलोए अमखेजगुणे, अहेलोए विसेसाहिए' सबकी अपेक्षा कम तिर्यग्लोक है, क्योंकि इसका आयाम १८ सौ योजन का है इसकी अपेक्षा ऊर्ध्वलोक असंख्यातगुणा क्योंकि यह कुछ कम सात राजु ऊचा है । इसकी अपेक्षा अधोलोक विशेषाधिक है । क्यों कि इसकी ऊचाई कुछ अधिक ७ राजु प्रमाण है । अब अन्त में गौतमप्रभु
હવે અપમહત્વના
વિષયમાં ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને या प्रमाणे प्रश्न पूछे छे - " एयस्तणं भंते ! अहेलोगस्स, तिरियलोगस्स, उड्ड लोगस्स कयरे कयरेहितो जाव विसेसाहिया ?" हे भगवन् ! यूर्वेत अधोलो, તિય ગ્લેક અને વ લેાકમાં કચે લેાક કયા લાક કરતાં નાના છે? કચે લાક યા લૈક કરતાં મેટા છે? કચે! લેાક કયા લેાકની ખરાખર છે ? અને કયા લેાક કયા લેાકથી વિશેષાધિક છે?
भडावीर अलुनो उत्तर- " गोयमा ! " हे गौतम! " सम्बध्यो तिरियलोप, उडलोए असंखेज्चगुणे, अहेलोए विसेसाहिए " तिर्यग्योङ सौथी नानी છે, કારણ કે તેને આયામ (લખાઈ) અઢાર સેા ચેાજનની છે. તેના કરતાં ઉર્ધ્વ લેાક અસખ્યાત ગણે! માટી છે, કારણ કે તેની ઉંચાઈ સાત રાજી કરતાં ઘેાડી આછી છે. ઉજ્જ્વલાક કરતાં અધાલાક વધુ માટા છે, કારણ કે તેની ઉંચાઈ સાત રાજૂપ્રમાણ કરતાં અધિક છે,
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ४ सू० १४ लोकसंस्थानद्वारनिरूपणम् ७२७ सप्तरज्जुपमाणोछितत्वात् । अन्ते गौतमो भगवद्वाक्यं प्रमाण पन्नाह - 'सेत्रं भंते । सेवं भंते । त्ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेन, हे भदन्त । तदेवंभवदुक्तं सत्यमेवास्तीति भावः ॥ सू० १४ ॥
॥ इति श्री विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ - प्रसिद्धवाचक पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक प्रविशुद्धगद्यपद्यनेकग्रन्थ निर्मापक, वादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनाचार्य' पदभूपित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि - जैनाचार्य -- जैनधर्मदिवाकर - पूज्य श्री घासीलालवतिविरचितायां श्री "भगवती सूत्रस्य" प्रमेयचन्द्रिकाख्यायां व्याख्यायां त्रयोदशशत के
चतुर्थीदेशकः समाप्तः ॥ १३-४॥
से कहते हैं - 'सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति' हे भदन्त ! आपका कहा हुआ यह सब बिलकुल सत्य है, हे भदन्त ! आपका कहा हुआ यह बिलकुल सत्य है | सू० १४
इति लोकसंस्थान द्वारावक्तव्यता ॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्य भी घासीलालजी महाराज कृत 46 भगवती सूत्र " " की प्रमेयचन्द्रिका व्याख्या के तेरहवें शतक का चौथा उद्देशक समाप्त ॥ १३-४ ॥
મહાવીર પ્રભુના વચનને પ્રમાણભૂત ગણીને ગૌતમ સ્વામી કહે છે'सेव भंते! सेवं भंते! त्ति " हे भगवन् ! आप आ उथन सर्वथा સત્ય छे. हे भगवन् ! आप आ उन यथार्थ ४
26
|| લાકસ સ્થાનદ્વાર વકતથ્યતા
॥०१४ ॥ સમાસ !
જૈનાચાય જૈનધમ'દિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત ‘ભગવતી સૂત્ર”ની પ્રમયચન્દ્રિકા વ્યાખ્યાના તેરમા શતકના ચેાથે ઉદ્દેશકસમાસ ॥૧૩-૪ા
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगवतीर अथ पञ्चमोद्देशकः मारभ्यते त्रयोदशशतके पश्चमोद्देशकस्य संक्षिप्तविषयविवरणम् । किं नैरयिकाः सचित्ताहारिणः ? किंवा अचित्ताहारिणः ? किं वा मिश्राहारिणः सन्ति ? नो सचित्ताहारिणो नैरयिका भवन्ति, नो वा मिश्राहारिणो नैरयिका भवन्ति, अपि तु अचित्ताहारिणो नैरयिका भवन्ति, एवमेव असुरकुमारा. दयोऽपि अवसेया॥
नैरयिकवक्तव्यता। मूलम्-नेरइया णं भंते! किं सचित्ताहारा, अचित्ताहारा मीसाहारा ? गोयमा! नो सचित्ताहारा, अचित्ताहारा, नो मीसाहारा, एवं असुरकुमारा पढमो नेरइयउद्देसओ निरवसेसो भाणियवो, सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति ॥सू०१॥ ___ छाया-नैरयिका खलु भदन्त ! किं सचित्ताहाराः, अचित्ताहाराः, मिश्राहाराः ? गौतम ! नो सचिताहाराः, अचिताहाराः, नो मिश्राहारा, एवम् अनुरकुमाराः, प्रथमो नैरयिकोद्देशको निरवशेषो भणितव्यः, तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त इति ॥ मू०१॥
पांचवे उद्देशेका प्रारंभतेरहवें शतक से इस पंचम उद्देशक में जो विषय वर्णित हुआ हैउसका विवरणसंक्षा से इस प्रकार है-क्या नैरपिक सचित्ताहारी होते है? या प्रचित्ताहारी होते है ? या मिश्राहारी होते है ? नैरयिक सचित्ता. हारी नहीं होते हैं, और न वे मिश्राहारी होते हैं किन्तु अचित्ताहारी होते हैं। इसी प्रकार से अनुकुमार आदि के संबंध में भी जानना चाहिये।
પાંચમા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ– તેરમાં શતકના પંચમાં ઉદ્દેશકમાં જે વિષયનું પ્રતિપાદન કરવામાં म.व्यु' छ, विषयतुं सक्षित वियन-"शु ना२। सचित्ताडारी राय है? કે અચિત્તાહારી હોય છે? કે મિશ્રાહારી હોય છે?” “નારકે સચિત્તાહારી પણ નથી, મિશ્રાહારી પણ નથી, પરંતુ અચિત્તાહારી છે. એ જ પ્રમાણે અસુરકુમારાદિના વિષયમાં પણ સમજવું.
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ०५ सू० १ नैरयिकाहारनिरूपणम्
७१९
टीका - चतुर्थोदेशके लोकस्वरूपस्योक्तत्वेन लोके च नरकादीनां सद्भा वेन नरकादि वक्तव्यतार्थं पञ्चमोदेशकमारभते 'नेरयियाणं भंते ' इत्यादि । 'नेरइयाणं भते । किं सचिताहारा, अचिताहारा, मीसाहारा ? ' गौतमः पृच्छतिहे भदन्त ! नायिकाः खलु किं सचित्ताहाराः ? किंवा अवित्ताहाराः ? किंवा मिश्राहाराः - सचित्ताचिताहारा भवन्ति ? भगवानाह - ' गोयमा ! नो सचित्ताहारा, अचित्ताद्वारा, नो मीसाहारा ' हे गौतम! नैरयिकाः खलु नो सचित्ताहारा भवन्ति, नो वा मिश्राहारा :- सचित्ताचित्ताहारा भवन्ति, अपितु अचित्ताहाराः भवन्ति, ' एवं असुरकुमारा । पढमो नेरइयउद्देसओ निरवसेसो भाणियच्चो ' एवं नैरचिक वक्तव्यता
-
'नेरइया णं भंते । किं सचित्ताहारा अचित्ताहारा' इत्यादि । टीकार्य - चतुर्थ उद्देशक में लोक का स्वरूप कहा है, लोक में ही नारकादि को का सद्भाव है । इस कारण सूत्रकार ने नारकादिकों की वक्तव्यता के निमित्त इस पांचवें उद्देशक का कथन किया है। इसमें सर्वप्रथम गौतम प्रभु से ऐसा पूछा है 'नेरइया णं भंते ! किं सचित्ताहारा, अचित्ताहारा, मीसाहारा ?' हे भदन्त ! नैरयिक सचित्त आहारवाले हैं ? या अचित्त आहारवाले हैं ? या मिश्र आहार वाले हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा' हे गौतम! 'नो सचित्ताहारा नो मीसाहारा' नैरयिक न सचित्त आहारवाले हैं, न मिश्र आहारवाले हैं, किन्तु अचित्तआहारवाले हैं। 'एवं असुरकुमारा, पढ़मो नेरइय उद्दे· सओ निरवसेसो भाणियव्वो' इसी प्रकार असुरकुमार भी न सचित्त
--नारओनी वतव्यता-----
"नेरइयाणं भंते । किं सचित्ताहारा अचित्ताहारा" इत्याह
ટીકા-ચેાથા ઉદ્દેશામાં લેકના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યુ. લેાકમાં જ નારકાદિના સદ્ભાવ હોય છે આ પ્રકારના પહેલાના ઉદ્દેશક સાથેના સ’બંધને લીધે હવે સૂત્રકાર નાકાદિના આહારનું કથન કરે છે.
गौतम स्वाभीनो प्रश्न- "नेरइयाणं भते । किं खचित्ताद्वारा, अचित्तादाग, मीसाहारा ?" हे भगान् ! नार। सयित्त आहारवाणा हे ? } अथित्त આહારવાળા છે? કે મિશ્ર આહારવાળા છે ?
भडावीर प्रभुना उत्तर- " गोयमा । नो सचित्ताहारा, अचित्तादारा, नो मी साहारा " हे गौतम । नारी सवित्ताहारी पशु नथी, मिश्राहारी पाशु नथी, परन्तु अभित्ताहारी ४ छे. " एवं असुरकुमारा, पढमो नेरइय उद्देसओ निरवसेसो भाणियध्वो " खेल अभा असुरकुमारी पाए सचिन्ताहारी नथी,
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________ 720 भगवतीसूत्रे तथैव, अमुरकुपारा अपि नो सचित्ताहाराः, नो वा मिश्राहाराः, अपितु अचित्ताहारा भवन्ति, तथा च नायिकादीनां सचित्ताहारादिविषये प्रज्ञापनायाः अष्टावि. शतितमस्याहारपदस्य प्रथमो नरयिकादेशको निरवशेष: सर्वः भणितव्यः अत्र वक्तव्यः तथाचोक्तं प्रज्ञापनायाम्-'नेरइया णं भंते ! किं सचित्ताहारा, अचित्ता हारा, मीसाहारा ? गोयमा ! नो सचित्ताहारा, अचित्ताहारा, नो मीसाहारा' इत्यादि, अन्ते गौतमो भगवद्वाक्य प्रमाणयन्नाह-' सेवं मंते ! सेवं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेव, हे भदन्त ! तदेवं भवदुक्तं सत्यमेवेति भावः // 1 // // इति त्रयोदशशतके पञ्चमोद्देशकः // आहारवाले होते हैं, न मिश्र आहारवाले होते हैं, किन्तु अचित्त आहारवाले होते हैं / नैरयिक आदिकों के सचित्ताहार आदि के विषय में प्रज्ञापना के 25 वें आहार पद का प्रथम नैरयिक उद्देशक समस्त यहां कहना चाहिये-प्रज्ञापना में ऐसा ही कहा है-'नेरड्या णं भंते! कि सचित्साहारा, अचित्ताहारो मीसाहारा? गोयमा !नो सचित्ताहारा, अचित्ताहारा, नो मीसाहारा" इत्यादि। ____ अव अन्त में गौतम भगवान् के वाक्य को प्रमाण मानते हुए कहते हैं-'सेवं भंते ! सेनं भंते ! त्ति' हे भदन्त ! इस प्रकार आपके द्वारा कहा गया यह विषय सत्य ही है, हे भदन्त ! आपके द्वारा कहा गया यह विषय सत्य ही है // स 1 // // पंचम उद्देशक समाप्त // 5 // મિશ્રાહારી નથી, પરંતુ અચિત્તાહારી છે. નારકાદિના સચિત્ત હાર આદિના વિષયમાં પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના પ્રથમ નરયિક ઉદ્દેશકનું ૨૮મું આહાર પદ અહીં सपू 3 4 3 प्रज्ञापनामा यो मे 1 ४ह्यु छे -" नेरइयाणं भंते ! किं सचित्ताहारा, अचित्ताहारा, मीगाहारा ?" गेयमा! “नो सचिचाहारा, अचित्ताहारा, नो मीसाहारा" त्यहि* ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુના વચનને પ્રમાણભૂત ગણીને કહે છે“सेवं भंते ! सेव भते ! ति" मापन् ! माथे मा विषयनु 2 प्रतिपाદન કર્યું છે તે સર્વથા સાય છે ભગવદ્ ! આપની વાત સર્વથા સત્ય જ છે. સૂ૦૧ તેરમાં શતકને પાંચ ઉદ્દેશક સમાણ ૧૩-પા